Studija o procjeni utjecaja na okoliÅ¡ HE Dabar - Segment voda 07.6 ...

Studija uticaja na životnu sredinu i dokaza za izdavanje 

ekološke dozvole za hidroenergetsko postrojenja „Dabar“ 

1. UVOD 

1.1 Osnovni cilj izrade Studija uticaja hidroenergetskog postrojenja Dabar na 

životnu sredinu 1) – Integralni pristup uspostavi ciljne strukture 

Definišući osnovni cilj izrade Studije uticaja hidroenergetskog postrojenja Dabar na životnu 

sredinu Investitor – “HE Dabar” je, u Projektnom zadatku, naveo da se od Studije očekuje da ona, 

“saglasno svim dosadašnjim istraživanjima, kao i studijskim, projektnim i drugim razmatranjima 

koncepata iznalaženja optimalnog rješenja Integralnog Upravljanja Vodnim Resursima (IUVR-a) u 

slivu rijeke Trebišnjice te, stim u vezi, do sada realizovanim ili odgovarajućim saglasnostima i 

dozvolama za daljnju izgradnju prihvaćenim osnovnim konceptom fazne izgradnje cjelovitog 

sistema, sagleda da li se planirani nastavak dogradnje tog sistema uklapa u taj osnovni koncept, i 

da li se, ukoliko ima nekih odstupanja, istim ugrožavaju uslovi i ograničenja definisana tim 

dokumentima, pogotovo u segmentu uticaja na životnu sredinu.“Pri tome je, posebno, naglašeno 

da „ocjenom uticaja na životnu sredinu treba obuhvatiti kako negativne tako i ukupne pozitivne 

efekte djelovanja sistema, držeći se osnovne definicije IUVR-a da je: 

“integralno upravljanje vodnim resursima je proces koordiniranog razvoja i upravljanja vodnim, 

zemljišnim i drugim od vode zavisnim i na vodu uticajnim resursima, s ciljem da se postigne 

maksimalna rezultanta društvenih i ekonomskih koristi na pravičan način i ne ugrožavajući 

vitalne ekosisteme.“ 

Ovakav, stručno utemeljen i na primjeni principa Okvirne Direktive o Vodama (ODV) zasnovan, 

pristup Investitora nam je bio osnovno usmjerenje da i mi, u startu, prihvatimo pristup koji će 

podrazumijevati temeljnu analizu “svih dosadašnjih istraživanja,..., razmatranih koncepata,...,do 

sada realizovanih ili odgovarajućim saglasnostima i dozvolama za daljnu izgradnju prihvaćenim 

osnovnim konceptom fazne izgradnje cjelovitog sistema,...,“ i ocjenu da li se planirani nastavak 

dogradnje tog sistema uklapa u taj osnovni koncept, i da li se, ukoliko ima nekih odstupanja, istim 

ugrožavaju uslovi i ograničenja definisana tim dokumentima, pogotovo u segmentu uticaja na 

životnu sredinu.“ 

Pri tome je, naravno, temeljna pažnja posvećena analizi preispitivanja usaglašenosti: (1) rješenja 

koja su verifikovana i usvojena u prethodnim projektima (1976. god. Osnovni projekt; 1980. god. 

Idejni i dijelovi Glavnog projekta) i za koja su date odgovarajuće saglasnosti i dozvole (23.06.1986. 

god. vodoprivredna saglasnost) i na osnovu kojih je započeta izgradnja pojedinih objekata (iskopan 

istražni potkop sa 4 galerije u području podzemne elektrane HE Dabar; urađen pristupni put do 

lokacije vodostana u dužini od oko 6 km; izveden vodozahvat za snabdijevanje gradilišta vodom) i 

zbog poznatih razloga prekinuta; najvećim dijelom završena izgradnja ključnih objekata (tuneli: 

Dabarsko-Fatničko polje i Fatničko polje-Bilećko jezero); (2) tih istih rješenja sa rješenjima koja su, 

nakon zastoja u izgradnji i stečenih novih saznanja, preispitana u projektu „Aktuelizacija i 

novelacija osnova glavnog projekta HE Dabar“ i na koja su date i aktuelizirane ocjene uticaja na 

okoliš u studiji „Aktuelizacija uticaja prevođenja voda Gornjih Horizonata na režim površinskih i 

podzemnih voda“- Konzorcijum: Energoprojekt Beograd i Zavod za Vodoprivredu Bijeljina, 

2009.god.). 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 

1) Osnov za izradu ovog dijela Studije čini Projektni zadatak za izradu Studije uticaja na životnu sredinu i dokaza za 

izdavanje ekološke dozvole za hidroenergetsko postrojenje Dabar, odnosno njegov dio definisan u verifikovanom 

Anex-u I, a koji se odnosi na segment voda i koji je, kao takav, predmet ugovora o poslovno-tehničkoj saradnji i 

podizvođenju radova sklopljenog između Projekt a.d. Banja Luka (izvođač radova) i Zavoda za vodoprivredu d.d. 

Sarajevo (podizvođač radova) 

Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 1



Sve ovo, uključujući i saznanja stečena pregledom i analizom obimne dokumentacije čiji su ključni 

naslovi dati u popisu literature, a među kojom poseban značaj imaju projekti „Aktuelizacija uticaja 

prevođenja voda Gornjih Horizonata na površinskih i podzemnih voda“, „Konzorcij Energoprojekt, 

Beograd i Zavod za vodoprivredu, Bijeljina“, 2009. godine; Studija „Uticaj prevođenja voda r. 

Zalomke na režim voda Bune i Bunice“ i „ Uticaj prevođenja voda Dabarskog polja na režim voda 

r. Bregave“, HET – Institut za korištenje i zaštitu voda na kršu, 1985. godine i projekat „Analiza 

uticaja gradnje RHE Čapljina na izdašnost izvora u Donjoj Neretvi„ - Institut za elektroprivredu i 

energetiku, Zagreb 2008 godine, kao i saznanja o nekim drugim aktuelnim aktivnostima koje se 

vode na ovim ili za njih vezanim uticajnim prostorima (Hutovo blato...), zatim saznanja stečena 

kroz našu direktnu uključenost u: (1) rješavanje nekih sličnih problema u ovim slivovima (Projekat 

„Plan upravljanja riječnim slivom Neretve i Trebišnjice“- rad u toku; ,,Upravljanje akumulacijama i 

hidroelektranama sistema Trebišnjice“-2010.god.; „Ekološki prihvatljiv protok rijeke Trebišnjice“- 

2011.god.,...); (2) koordinaciju obavljanja dopunskih istraživanja (simultana mjerenja abiotičkih i 

biotičkih parametara na ulazima - Nevesinjsko i Dabarsko polje i izlazima - vrela Bune, Bunice i 

Bregave u i iz uticajnih zona i (3) analizu rezultata bojenje ponora Ponikve i vodotoka u koritu 

rijeke Bregave dobijenih u provođenju aktivnosti koje vodi WWF u sklopu realizacije projekta 

zaštite prirodnog rezervata Hutovo Blato,...), nam je omogućilo da definišemo jasnu složenu ciljnu 

strukturu projekta pod nazivom - Integralno uređenje, korištenje, zaštita i razvoj dijelova 

slivova rijeka Neretve i Trebišnjice u zoni Gornjih Horizonata u kojoj će pojam „ocjena 

uticaja na životnu sredinu“ obuhvatiti kako negativne tako i ukupne pozitivne efekte djelovanja 

sistema u smislu ispunjenja zahtijeva datih u definiciji IUVR-a. 

Potreba definisanja ovakve ciljne strukture proizilazi iz zaključaka Stručne komisije za projekat 

Gornji Horizonti formirane prema zaključku Međuentitetske komisije za vodoprivredu, rješenjem 

Entitetskih Ministarstava nadležnih za okoliš (u daljnjem tekstu Stručna komisija za Gornje 

Horizonte), s ciljem da se u novonastalim uslovima još jednom proanalizira usklađenost do sad 

vođenih i u nastavku planiranih aktivnosti na realizaciji sistema korištenja voda sliva rijeke 

Trebišnjice koji glase: 

1. Polazeći od činjenice da je hidrosistem Trebišnjica u drugoj etapi dominantno višenamjenski 

preporučujemo da se projektno rješenje, osim sa hidroenergetskog aspekta, valorizuje i 

znatno šire, kroz efekte u oblasti vodosnabdjevanja, navodnjavanja, zaštite od voda, socioekonomske 

aspekte uravnoteženog razvoja područja, uticaja na okolinu, te ostale 

nesmjerljive uticaje. 

2. Potpunom realizacijom sistema doći će do promjene prirodnog režima površinskih i 

podzemnih voda, čiju kvantifikaciju je neophodno definirati. 

3. Zaključke koji su proistekli iz matematskog modeliranja, a odnose se na uticaje prevođenja 

voda Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog polja na male, srednje i velike vode , potrebno je 

provjeriti , uz upotrebu aktuelnih podataka i uz prethodnu verifikaciju modela. 

4. Nedvojbeno je da se različiti interesi korisnika sistema mogu uskladiti samo njegovim 

integralnim upravljanje u širem području (slivovi r. Trebišnjice i r. Neretve) i po kvalitetu i 

kvantitetu voda. U tom smislu potrebna je uspostava monitoringa kvaliteta i kvantita voda. 

Dodatnu osnovu za ovakav pristup čine i zaključci sa sastanka Povjerenstva/Komisije za vodno 

gospodarstvo Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine (ožujak/mart 2007. godine) u kojima se, 

pored ostalog, insistira na potrebi hitne uspostave „...monitoringa i izrade Studije uticaja na okoliš 

kako postojećih tako i planiranih objekata ovog sustava“. 

Iz samog naziva ciljne strukture može se zaključiti da se ona odnosi na područje Gornjih Horizonata 

koje svojim većim dijelom pripada slivu rijeke Neretve. Međutim, saglasno činjenici da se radi o 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 2



segmentu projekta koji u sebe uključuje i aspekt prevođenja dijela voda koje pripadaju slivu 

rijeke Neretve u sliv rijeke Trebišnjice (područje Donjih Horizonata) i koji je, kao takav, zbog 

njihove uticajne sprege (planerske i fizičke) od početka razmatran kao dio integralne cjeline 

čitavog sistema, nastojali smo da, nastavljajući taj kontinuitet i uvažavajući gore navedene 

zaključke i preporuke, kroz dopunska objašnjenja i okvirnu analizu prirodnih karakteristika i 

područja Donjih Horizonata i, posebno, karakteristika prirodnog režima voda i njihove 

ostvarene transformacije pod uticajem već izgrađenih vještačkih objekata, stvorimo dodatnu 

osnovu za: 

- Još bolje razumijevanje, primjenom principa analognog zaključivanja, prirodnih procesa 

oticanja i na prostoru Gornjih Horizonata i njihove očekivane (projektovane) 

transformacije pod uticajem izgradnje u kontinuitetu planiranih ili već izgrađenih 

dijelova vještačkih objekata ovog dijela sistema. 

- stvaranje pretpostavki da javnost, već u startu, prepozna, na razumljivim i realnim 

pokazateljima zasnovanim saznanjima, naglašeni višeciljni karakter i značaj tako 

uvezanog projekta koji je, istovremeno, izdignut iznad nivoa samo energetskog cilja i koji 

predstavlja osnovu za blagovremeno prepoznavanje i vlastitih interesa u njemu. 

- blagovremeno prepoznavanje pozitivnih i negativnih uticaja na vlastite i šire interese i na 

osnovu toga učešće u predlaganju kompromisnih i na realnim osnovama zasnovanih 

rješenja. 

Preuzimajući obavezu da učestvujemo u izradi ovog i ovakvog projekta bili smo svjesni naše velike 

odgovornosti koja proizilazi iz navedene obaveze da toj javnosti i njenim zastupnicima 

ponudimo korektnu i na realnim (dostupnim) podatcima zasnovanu stručnu podlogu, koja će 

im pomoći da, u ovako složenom projektu isprepletenih interesa (međudržavno i međuentitetsko 

vodno područje, interesi uzvodnih i nizvodnih, ...), prepoznaju njegov višeciljni karakter i u njemu 

skup različitih interesa koje je moguće, istovremeno, ostvariti samo uz uvažavanja prihvatljivih 

(ponekad i kompromisnih) realnih rješenja korištenja prostora i voda. Ocijenili smo da će naš 

doprinos razvoju procesa u tom smjeru biti autoritativan samo ukoliko svi „zagovornici i protivnici“ 

realizacije projekta koji se razmatra u ovoj studiji ne „nađu“u njoj bilo kakve elemente koji bi 

ukazivali na neku pristrasnost u odbrani onih uticaja projekta koji ne doprinose da se poboljšaju 

uslovi kako bi se ljudima, ekosistemima,... na čitavom uticajnom prostoru omogućio: lakši pristup 

dragocjenoj vodi i energiji; svođenje uzroka problema njihove nesigurnosti (rizik od poplava) na 

najmanju moguću mjeru; obezbjeđenje bitnih pretpostavki za proizvodnju hrane; očuvanje vitalnih 

ekosistemskih vrsta,... 

Svjesni činjenice da ovakav pristup zahtijeva primjenu etike odgovornosti oslobođene od bilo 

kakvih ličnih, emotivnih ili drugih predubjeđenja, odlučili smo da za praćenje izrade i oblikovanje 

koncepcije izrade studije formiramo Stručni savjet projekta sastavljen od izuzetnih poznavaoca 

ove oblasti, koji je, stalnim insistiranjem da se prikazivanje koncepta integralnosti projekta, i 

njegovih rješenja u ovoj Studiji treba zasnivati na isključivo verifikovanim podacima, 

projektima i drugoj relevantnoj dokumentaciji, zapravo insistirao na održanju njegove 

vjerodostojnosti. Tome su doprinijele stručne rasprave vođene bilo na konsultativni sastanci bilo na 

drugi komunikacijski način, s tim što su osnovu ovakvog pristupa činile korekcije i verifikacije 

pojedinih faza Studije. Osim toga vršena je i razmjena podataka sa obrađivačima nekih 

međunarodnih projekata koji imaju dodirnih tačaka sa ovim projektom, kao što su: 

- Projekt Dinaric Arc Sustainable Hydropower Initiative (Inicijativa za održivu hidroenergiju 

u području Dinarskog luka) - WWF Mediterranean Programe; očuvanje vodenih ekosistema 

u Parku prirode „Hutovo blato“ (rasprave i zaključci sa radionice održane u Motelu 

„Karaotok“ – Park prirode „Hutovo blato“ 24.11.2011.god.), 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 3



- Projekat (Plan) upravljanja riječnim slivom Neretve i Trebišnjice financiran od strane 

GEF/wb čiji je cilj osiguranje održivog upravljanje ovim slivovima i čiju realizaciju prate: 

MOFTER- ispred BiH, Hrvatske vode ispred Republike Hrvatske; Obrađivači: Zavod za 

vodoprivredu Bijeljina i Elektroprojekt Zagreb........... 

1.2 Razrada složene ciljne strukture 

Slijedeći kontinuitet gore navedenih saznanja opredijelili smo se za nastavak još jače primjene, 

inače, u dosadašnjem konceptu razvoja sistema, već korištenog principa da, ukoliko nisu i svi drugi 

(osim energetskog) ciljevi jasno iskazani od samog početka u jedinstvenoj ciljnoj strukturi, javnost 

ne može uočiti višeciljni karakter planiranog sistema i njegov veoma široki značaj za integralni 

razvoj, uređenje i zaštitu prostora sliva, sužavajući tako njegovu uloga samo na hidroenergetske 

ciljeve. Na ovaj način se, dakle, želi izbjeći sužena ocjena po kojoj se, najčešće, drugi efekti 

tretiraju kao “cijena“ po kojoj drugi korisnici prostora dozvoljavaju elektroprivredi da svoj 

sistem sagradi na „ njihovom“ prostoru. Ta krupna metodološka manjkavost – veoma suženo 

prikazivanje ciljeva integralnog uređenja i korištenja prostora – ima vrlo nepovoljnu socijalnu 

dimenziju: konfrontiranje subjekata koji u suštini imaju iste ciljeve. 

Imajući u vidu navedeno, kao i činjenicu da izrada ove studija podrazumijeva, prvenstveno, 

provjeru i aktuelizaciju rješenja i uticaja već analiziranih i saglasnostima i dozvolama akceptiranih 

rješenja uklapanja HE „Dabar“ u osnovni koncept fazne izgradnje cjelovitog sistema, u tekstu koji 

slijedi su prikazani i ukratko definisani pojedinačni ciljevi iz grupe složene ciljne strukture, kako bi 

se stvorila osnova (vodič) za njihovo bolje razumijevanje i konkretnu razradu. 


Slika 1. Složena ciljna struktura 

Kao što se vidi iz date šeme (slika 1.) svaka grana (pojedinačni cilj) složene ciljne strukture 

razgranava se dalje u odgovarajuće, detaljnije, hijerarhijske strukture ciljeva, pri čemu se 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 4



eksplicitiraju svi ciljevi koji su relevantni sa stanovišta integralnog razvoja razmatranog područja 

(npr. grana socijalnih ciljeva se grana u hijerarhijsku strukturu koju čine demografski razvoj, 

migraciona politiku, politika zapošljavanja,...). Primijenjen je princip da su se ciljevi istog nivoa 

dekompozicije (ciljevi navedeni na slici) posmatrali, koliko god su to omogućavali raspoloživi 

podatci, ravnopravno-podjednako značajno, nastojeći da se izbjegne bilo kakva diskriminacija na 

tom planu koja bi, naprimjer u slučaju da se ekološki ciljevi smatraju usputnim (marginalnim), 

mogla da dovede u pitanje kredibilitet Studije i, sljedstveno tome, formiranja neformalnih grupa 

koje bi se oštro usprotivile projektu, nastojeći, po svaku cijenu, da ga onemoguće. 

Ključni elementi obuhvaćeni u analizi najuticajnijih pojedinačnih ciljeva su razmatrani na način 

prikazan u daljnjem tekstu. 

Analiza grane socijalnih ciljeva je usmjerena, s obzirom na stanje socijalnih problema na ovom 

području i činjenicu da je HE „Dabar“u osnovi razvojni projekat ove regije, na analizu doprinosa 

HE „Dabar“ i demografskom razvoju u njegovom željenom pravcu, uključujući i migracionu 

politiku i politiku zapošljavanja i zadržavanja radno sposobnog stanovništva u zonama iz kojih su se 

ljudi iseljavali i još iseljavaju, itd. 

Privredni - razvojni ciljevi su se, s obzirom na njihovu najtješnju povezanost sa socijalnim 

ciljevima i raspoloživim resursima zavisnim od vodnih resursa, pokušali razložiti na ciljeve u 

domenu poljoprivrede, turizma i drugih tercijarnih djelatnosti koje, kako je to pokazalo iskustvo 

stečeno na analizi efekata do sada realizovanog segmenta sistema Trebišnjice, uvijek za sobom 

povlači jedan ovakav razvojni projekat. 

Dosadašnja saznanja o međusobnoj zavisnosti Ekoloških ciljeva i ciljeva vezanih za realizaciju 

ovog projekta su opredijelila da se ekološki ciljevi razmatraju po uticajnim problemskim i 

prostornim grupama ciljeva kako slijedi: 

- održavanje neporemećenih režima malih voda u uticajnim zonama Bune, Bunice, Bregave i 

Hutova blata, 

- poboljšavanje vodnih režima Bregave na potezu kroz Stolac u odnosu na sadašnje stanje, 

ekološki najprikladnijom regulacijom, čiji je cilj da zadrži prirodne oblike korita u vizuelno i 

estetski neporemećenom stanju, uz sprečavanja gubljenja vode iz korita 

- očuvanje biodiverziteta faune i flore karstnih polja u neporemećenom stanju; 

- očuvanje ambijentalnih vrijednosti na prostoru sistema; 

- očuvanje u prirodnom stanju posebnih hidrografskih i ekoloških cjelina, kao što su Vrijeka, 

Ljelješnica, sedrene barijere kod Stoca, očuvanje staništa Gaovica kao reliktnih vrsta, itd. 

S obzirom da su saobraćajni ciljevi na ovom području u tijesnoj vezi sa socijalnim i 

privredno/razvojnim ciljevima to je u projektu analizirana detaljnija hijerarhijska struktura u 

segmentima eventualno predviđene izgradnja novih saobraćajnica do objekata u sistemu i obnove 

postojećih puteva zbog dopremanja opreme. Takva nova mreža saobraćajnica je posmatrana kao 

veoma važan element čitave ciljne strukture, jer je tijesno povezana sa ukupnim razvojnim 

uređenjem teritorije sliva. 

Ciljevi urbanog razvoja su posmatrani u sklopu prilagođavanja hidroloških režima u zoni urbanih 

prostora (npr Stoca), ali i u zoni nizvodnih naselja čitavog sistema (zaključno sa Trebinjem) na 

način koji će omogućiti povoljniju urbanizaciju u zoni vodotoka na kojoj su uređeni vodni režimi u 

smislu: smanjenja velike i povećane male vode i na taj način poboljšavanje uslova za razvoj 

kanalizacione infrastrukture, funkcionisanje PPOV (postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda) i 

sanitaciju naselja. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 5



Razmatrana je i grana Kulturoloških ciljevi i njeno grananje u pravcima koji podrazumijevaju 

stvaranje uslova za trajnu zaštitu nepokretnih kulturnih dobara (tamo gdje oni postoje) na uticajnom 

području razmatranog sistema (npr. prostor arheoloških lokaliteta nekropole stećaka u zapadnom 

dijelu Dabarskog polja, pećina Badanj sa gravurom u kamenu iz kasnog paleolitika, itd) 

Vodoprivredni i energetski ciljevi su, sažeto rečeno, analizirani kroz dekompovane detaljnije 

hijerarhijske strukture koje se odnose na uređenja i regulisanja vodnih režima sistemom 

akumulacionih jezera, zaštite voda i stvaranje uslova za cjelovito iskorišćenje vodnih i 

hidroenergetskih potencijala vodotoka u slivu Trebišnjice i posebno na Gornjim Horizontima. Na 

taj način se željelo potvrditi ili demantovati ubjeđenje da hidroenergetika i vodoprivreda kao 

proizvodni sistemi postaju „lokomotiva razvoja“, koja može da pokrene čitav taj integralni, razvojni 

projekat uređenja, korištenja i zaštite sliva Trebišnjice na način da se on na skladan način uklopi u 

socijalno, ekološko i svekoliko drugo okruženje. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 6



2. PODRUČJE OBUHVATA I ZONE UTICAJA SISTEMA GORNJIH 

HORIZONATA I NJIHOVE OSNOVNE KARAKTERISTIKE 

Područje obuhvata i uticaja sistema Gornjih Horizonata koje, uglavnom, pripada slivnom 

području rijeke Neretve je u uticajnoj (prirodnoj i vještačkoj) vezi i sa područjem obuhvata i uticaja 

sistema Donjih Horizonata koje, uglavnom, pripada slivu rijeke Trebišnjice, odnosno, slivovima 

kraških vrela i, u njihovim produžetcima, kratkih vodotoka koji se prihranjuju, podzemnim putem, 

iz navedenog područja i pojavljuju, također, u slivu rijeke Neretve ali i dijelovima neposrednog 

sliva Jadranskog mora. Ovakva podjela na obuhvate ova dva sistema (uvezana podsistema) je 

proizišla kao rezultat do sada provedenih mnogobrojnih analiza koje su ukazale, kao što će se 

kasnije vidjeti, da osnovne geološke, hidrogeološke, geomorfološke, hidrološke i druge 

karakteristike ova dva sliva i njihovog razvođa koje ih čine uslovno razdvojenim uslovljavaju, 

istovremeno, potrebu njihovog posmatranja kao segmenata jedinstvene cjeline, koja omogućuje da 

se, u okviru nje, fazno realizuju integralne mjere „...koordiniranog razvoja i upravljanja vodnim, 

zemljišnim i drugim od vode zavisnim i na vodu uticajnim resursima, s ciljem da se postigne 

maksimalna rezultanta društvenih i ekonomskih koristi na pravičan način i ne ugrožavajući vitalne 

ekosisteme.“ Ne prihvatanje ovakvog principa dovelo bi u pitanje realizaciju kako složene tako i u 

njoj značajnih pojedinačnih ciljnih struktura, naročito onih koje se odnose na korištenje vlastitih 

resursa. Npr. teško bi bilo tehnički, a da ne govorimo ekonomski, iznaći rješenje kako smanjiti 

poplavni rizik u Nevesinjskom polju, odnosno kuda odvesti višak voda, ako se ne uspostavi 

ekonomski isplativa veza sa Donjim Horizontima. Detaljnije obrazloženje će se dati u poglavlju 

opisa projektovanog i do sada realizovanog sistema. 


Slika 2. Pregledna karta hidrosistema Trebišnjice 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 7



2.1. Opis obuhvata šireg područja i zona uticaja sistema Gornjih i Donjih 

Horizonata i njihovih osnovnih karakteristika 

2.1.1. Geografski položaj 

Šire područje obuhvata sistema Gornjih i Donjih Horizonata i njegovog uticajnog djelovanja je 

smješteno u prostor Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja i predstavlja jedinstvenu 

hidrogeološku sredinu ograničenu prema zapadu sa donjim tokom rijeke Neretve, prema jugu sa 

obalom Jadranskog mora, prema istoku planinskim masivom Orijena, odnosno vododjelnicom sa 

slivom zaliva Boke Kotorske, a sjeverna granica je vododjelnica prema slivovima gornjeg toka 

rijeke Neretve i Drine. Osim neznatnog dijela Gatačkog polja u cjelini pripada slivu Jadranskog 

mora, a na sjeveru graniči sa slivom Crnog mora. Dolina donjeg toka rijeke Neretve do ušća u 

more i obala mora od ušća Neretve do Molunta su, istovremeno, erozioni bazisi prema kojima 

teku vode svih karstnih izdani, odnosno svih slivova ovog regiona. S obzirom na navedeni 

položaj i činjenicu da on obuhvata međuentitetska i međudržavna izrazito karstna područja na 

kojima se nalaze za izgradnju planirani i do sada realizovani objekti to je, iz već navedenih razloga 

(tč.1.1), u opisu šireg uticajnog područja korišten pristup analize samo onih, prije svega glavnih, 

geomorfoloških obilježja koja su, u kombinaciji sa drugim sličnim obilježjima (klimatskim, 

hidrogeološkim, hidrološkim,...), doprinosila da se ovaj prostor, zbog ne poduzimanja adekvatnih 

mjera, vjekovima, tačnije sve do 60-tih god prošlog vijeka, držao na vrlo niskom nivou razvoja. 

2.1.2. Osnovni klimatološki pokazatelji 

2.1.2.1. Padavine 

Orografske karakteristike, kraške odlike reljefa, vegetacija i blizina mora determinirajući su faktori 

klimatskih karakteristika Istočne Hercegovine. Dinarski pravac pružanja planinskih vijenaca jednim 

dijelom sprečava prodor maritimnih uticaja, a niski dio Istočne Hercegovine je pod jakim uticajem 

Jadranske klime. Geografski prostor Rudina takođe je pod maritimnim uticajem, ali se taj uticaj 

smanjuje, dok je predplaninski i planinski dio ovog prostora samo periferno pod maritimnim 

uticajima. 

Obzirom na zahtjeve modela upravljanja sistemom (postojećim i planiranim) u okviru koga, kao što 

će se kasnije vidjeti, padavine, kombinovane sa temperaturom, čine njegov bitan uticajni članprognozni 

model to je, za sada, važno konstatovati da su klimatske karakteristike predmetnog 

prostora u velikoj mjeri determinisane opštom cirkulacijom depresija i anticiklona. Tako, 

prostor Istočne Hercegovine, zahvata depresija koja dolazi sa zapadnog Sredozemlja 

(Đenovski ciklon) obično u martu, novembru i decembru i snažno utiče na pluviometrijski 

režim ovog podneblja. 

Konkretniju analizu pokazatelja prilagođenu ovoj fazi studijskog razmatranja, a koji definišu 

pluviometrijski režim na ovom prostoru i koji su bitni za zaključivanja o njegovom prirodnom 

stanju i olakšano razumijevanje potrebe i načina ublažavanja negativnih i poboljšanja pozitivnih 

efekata njegovog djelovanja, značajno olakšava postojanje velikog broja hidrometeoroloških 

stanica. On je do 1978 narastao na broj od: 47 padavinskih stanica, 18 klimatoloških, 4 isparitelja i 

83 hidrološke stanice. U periodu od 1960-1980 obavljano je u prosjeku oko 70 mjerenja proticaja 

godišnje. 

U tom smislu je, kao najmarkantniji pokazatelj padavinskog režima u navedenom prostoru 2) , 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 

2) Podaci i analize preuzeti iz ,,Upravljanje akumulacijama i hidroelektranama sistema Trebišnjice“-2010.god, Autor 

Zavod za vodoprivredu, Bijeljina 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 8



korišten prikaz promjene prosječnih vrijednosti godišnjih visina padavina u njemu, i to za period 

1923-2008, dat na navedenoj slici 3. Navedene prosječne vrijednosti godišnjih visina padavina su 

dobijene na osnovu podataka sa klimatoloških/kišomjernih stanica navedenih u zaglavlju niže 

navedene tabele 1.,uz napomenu da nisu imale istu dužinu perioda osmatranja zbog čega su 

prosječne vrijednosti u periodima sa manjim brojem stanica, popunjavane preko odnosa prosječnih 

vrijednosti iz perioda sa većim brojem stanica. Period od 1956. do 2005. godine je bio dosta 

homogen u pogledu broja stanica koje su raspolagale sa osmotrenim podacima zbog čega je i uzet u 

analizu kod ocjene trenda paralelnih promjena sa proticajima. 

Tabela 1. Tabelarni pregled klimatološkim/kišmjernim stanicama i vrijednosti sume godišnjih padavina na stanicama u 

slivu rijeke Trebišnjice koje su radile u periodu od 1923.-2008. g. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 9

P(mm) 



Promjena srednjih godišnjih padavina u periodu od 1923 - 2008 

2500 

1979; 2401 

2000 

1500 

1000 

1953; 836 

500 

0 

1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 

vrijeme (t) 

P=f(t) Prosječna vrijednost padavina za period 1923-2008 Pros. vrijednost pad + Stand dev 

Pros. vrijednost pad - Stand dev Maksimalna vrijednost padavina za period 1923-2008 Minamalna vrijednost padavina za period 1923-2008 

Slika 3. Promjena srednjih godišnjih padavina u slivu za period od 1923-2008 

Iz navedenog dijagrama moguće je izvući bitne pokazatelje koji doprinose preciznijem definisanju 

složene ciljne strukture, odnosno nekih od njenih pojedinačnih ciljnih struktura, u segmentu koji 

utiče na raspoloživost ukupnih resursa zavisnih od padavina koje, u određenom smislu, i same 

prestavljaju značajan resurs ovog prostora. Osnovne karakteristike tih pokazatelja su: 

1. Prosječna višegodišnja vrijednost visina padavina na navedenom prostoru koja 

iznosi 1658 mm, što predstavlja respektabilnu veličinu i koja, već u prvom koraku, 

ukazuje na potencijalnu mogućnost da se ona, transformisana u protok i, naravno, uz 

postojanje drugih pogodnosti (pad, prostor za akumuliranje vode,...), može povoljno 

iskoristiti u svrhu proizvodnje hidroenergije, navodnjavanje i dr. 

2. Značajne varijacije (odstupanja), kako je to, takođe, moguće zaključiti iz navedenog 

dijagrama, pojedinačnih prosječnih vrijednosti visine godišnjih padavina oko 

navedenenog višegodišnjeg prosjeka, koje se u oko 60% slučajeva kreću u intervalu 

1390-1940 mm. Indikativno je da maksimalna vrijednost prosječnih visina godišnjih 

padavina u slivu iznose 2401 mm, a minimalna 836 mm. 

3. Značajne varijacije (odstupanja) prosječnih vrijednosti na pojedinim stanicama u 

razmatranom prostoru oko navedene prosječne višegodišnje vrijednosti visine 

padavina na navedenom prostoru koja iznosi 1658 mm i koja predstavlja prosjek 

pojedinačnih vrijednosti svih razmatranih stanica. Naime, analiza tih istih vrijednosti na 

pojedinačnim stanicama pokazuju da one variraju u širem diapazonu tako da npr. 

prosječna višegodišnja vrijednost na KS Gacko iznosi 1756 mm a maksimalna čak 

2513mm. 

4. Prosječne mjesečne vrijednosti visine padavina na navedenom prostoru znaju gotovo 

i po nekoliko uzastopnih mjeseci biti blizu izuzetno niskih vrijednosti, što izaziva 

suprotne pojave od poplava-pojave suša. 

5. Odsustvo indikacija koje bi upućivale na postojanje izraženijeg trenda 

kontinuiranog povećanja ili smanjenja prosječnih višegodišnjih vrijednosti visine 

padavina, odnosno proticaja, na navedenom prostoru. Ova konstatacija je proizišla iz 

provedene okvirne analize provedene primjenom regresivnog modela trećeg stepena koji 

se pokazao kao prihvatljiva aproksimacija za opis trenda promjene vremenske serije 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 10



redukovanih srednjih godišnjih proticaja rijeke Trebišnjce na profilu Grančarevo (i 

Gorica) i godišnjih padavina u slivu do tih profila. Naime, za sve koeficijente regresije 

definisane u matematskim oblicima regresionih modela za srednje godišnje proticaje i 

padavine na profilu Grančarevo, a koji glase: 

Q trend 

... 56,6t 

2 

3,43t 

3 

0,0467 t ; Q mm / god , t god 

P trend 

... 75,6t 

2 

3,69t 

3 

0,0471 t ; P mm / god , t god 

i 

je, primjenom Studentovog t-testa , utvrđeno da oni, na nivou praga značajnosti od 5% i sa 

(N-5) stepeni slobode, predstavljaju dobru osnovu za prihvatanje hipoteze da polinomalni 

model trenda ima, takođe, potrebnu statističku značajnost. Ovo se uklapa i u mnogobrojna 

istraživanja (npr. Marchand i dr 1988., Maheros i Kolyva-Mahera, 1990.) koja su ukazala 

da osnovne predpostavke postojanja naizmjeničnog (uvećanja i smanjenje) trenda 

hidroloških serija, kako zbog klimatskih faktora (padavine) tako i zbog promjena korištenja 

zemljišta i karakteristika sliva (oticanje). 

Utvrđeni oblik vremenskih serija za padavine i proticaje se dobro „prate“ u razmatranom periodu i 

to kako po dužini vremenskih intervala u kojima se dešavaju istovrsne promjene (uvećanje i 

smanjenje) tako i po proporcionalnom odnosu intenziteta vremenskih promjena. Uočava se 

određena cikličnost u trendu sa gotovo istovjetnim periodima porasta i opadanja obje serije i to 

1956.- 1970. godine (oko 14 godina porasta) 1971.- 1993. godine (oko 22 godina opadanja) i 1993.- 

2005. godine (oko 12 godina ponovnog povećanja). 

Ova analiza, preuzeta iz navedene dokumentacije, je prezentirana detaljnije, isključivo iz razloga 

stvaranje osnova za zaključivanje o postojanju ili ne postojanju vještačkog uticaja izgrađenih 

objekata na smanjenje prosječnih proticaja u slivu. Taj osnov eleminiše neke tvrdnje, proizišle iz 

opisivanja serije vremenskog procesa promjene samo proticaja i to isključivo primjenom linearnog 

trenda, koje su upućivale na zaključak da izgrađeni sistem utiče na smanjenje kapaciteta čak i 

izvorišta rijeke Trebišnjice, ali i ne eleminiše potrebu da se na ovom prostoru provode 

detaljnija istraživanja o klimatskim promjenama (npr visinsko spuštanje gornje granice 

snježnog pokrivača) koje mogu da utiču na promjenu režima voda (posebno minimalnih i 

maksimalnih proticaja i frekvencije njihove pojave) i u okviru toga naglašenija uloga potrebe 

za vještačkim izravnavanjem režima voda. 

Rezimirajuće navedene konstatacije dolazi se do prvog zaključka da veličine godišnjih vrijednosti 

padavina u razmatranom prostoru predstavljaju njegovu značajnu resursku komponentu ali, 

istovremeno, i do prve indikacije da one, sa svojim varijabilitetom, naravno u kombinaciji sa 

drugim uslovima (prije svega geomorfološkim i hidrogeološkim), mogu izazvati značajne negativne 

uticaje na uspostavu procesa integralnog razvoja toga prostora (poplave, suše, ...). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 11



Slika 4. Osmotrene vrijednosti i trendovi suma godišnjih padavina i doticaja u akumulaciju Bileća (period 1956.- 

2005.god.) 

Do još nepovoljnijeg zaključka dolazimo ukoliko razmatramo kraće vremenske intervale od godinu 

dana. Ilustrativan primjer za ovakvu tvrdnju nalazimo u prikazu (tabelarnom i grafičkom) dnevnih 

vrijednosti padavina na stanicama Trebinje, Bileća i Gacko u periodu 01.01. - 15.01.2010. god. i 

hidrograma protoka koje su one izazvale na vrelima Trebišnjice. Serija od tri uzastopne pojave 

padavina velikog intenziteta koja se pojavila u roku od samo 10 dana (vidjeti sliku 5.) je izazvala 

isto tako seriju uzastopnih vodnih valova doticaja na vrelu Trebišnjice (vidjeti sliku 6.) sa velikim 

količinama maksimalnih doticaja koje su dostizale i vrijednost od 600 m 3 /s (oko 9 puta više od 

prosjeka). Slične padavinske situacije se dešavaju i u drugim slivovima kraških polja razmatranog 

područja (Nevesinjsko, Dabarsko,...) i, posljedično, slične situacije nepovoljnih dotoka u ta kraška 

polja. Stepen izraženosti te nepovoljnosti je u uskoj vezi sa geomorfološkim i drugim pojavnim 

oblicima u kraškim poljima zbog čega njihova detaljna analiza, ima značajnu ulogu na definisanje 

režima voda u polju, zona njihovog uticajnog djelovanja,..., i izbor konfiguracije sistema. 

PADAVINE 

Trebinje Bileća Gacko 

01.01.2010 32,8 31,8 37,9 

02.01. 2010 23,3 11,6 8 

03.01. 2010 0 0 0 

04.01. 2010 1 1,7 5,4 

05.01. 2010 46,2 36,8 87 

06.01. 2010 27,2 31,2 43 

07.01. 2010 1 3,4 16,4 

08.01. 2010 53,2 28,8 70 

09.01. 2010 54,3 41,6 50,1 

10.01. 2010 33,9 39,8 20,1 

11.01. 2010 4,4 4,3 0 

Tabela 2. Registrovane dnevne vrijednosti padavina na stanicama Trebinje, Bileća i Gacko u periodu 01.01. - 

11.01.2010. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 12

P (l/m 2 ) 



100 

Padavine 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

01.01.2010 

02.01.2010 

03.01.2010 

04.01.2010 

05.01.2010 

06.01.2010 

07.01.2010 

08.01.2010 

09.01.2010 

10.01.2010 

11.01.2010 

12.01.2010 

13.01.2010 

14.01.2010 

15.01.2010 

vrijeme (t) 

Trebinje Bileća Gacko 

Slika 5. Hidrogram pritoka koje su izazvale registrovane dnevne vrijednosti padavina na stanicama Trebinje, Bileća i 

Gacko u periodu 01.01. - 15.01.2010. 

Slika 6. Proticaji na vrelu Trebišnjice kao posljedica izuzetno visoke vrijednosti navedenih padavina. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 13



2.1.2.2. Temperature 

Analizirajući godišnje tokove temperatura na nekoliko stanica Istočne Hercegovine, moguće je 

uočiti da ovaj prostor pripada režimu izmjenjene maritimne klime u kojem razlikujemo tri termička 

tipa. Prvi termički tip odnosi se na nisku Hercegovinu, visina do 400 mnm, gdje srednja temperatura 

najtoplijeg mjeseca ne prelazi 22°C, a najhladnijeg 3°C. Drugi tip termičkog režima odgovara 

prostoru između 400 i 600 mnm gdje je srednja temperatura najtoplijeg mjeseca manja, ili jedva 

dostiže vrijednost od 22°C, dok je srednja temperatura najhladnijeg mjeseca po pravilu iznad 0°C. 

Treći tip termičkog režima odgovara prostorima iznad 600 metara apsolutne visine, a karakterišu ga 

srednja temperatura najtoplijeg mjeseca iznad 18°C i najhladnijeg od 0 do -3°C. 

Pored padavina i temperatura kao najvažnijih elemenata klimatskih karakteristika ovog prostora, 

važnu ulogu imaju i slijedeće vrijednosti: relativna vlažnost čija je srednje godišnja vrijednost 

65,8%, karakteristike osunčanosti koje ukazuju na podatak da Berkovići kod Dabarskog polja imaju 

godišnje i do 3166,6 sunčanih sati, te podaci o učestalosti vjetrova od 78%, od čega na dominantne 

pravce (N,S, SW) otpada 68% od godišnjih učestalosti u poljima. 

Postoje neke naznake koje proizilaze iz okvirne analize podataka mjerenja temperature na području 

Istočne Hercegovine na mogućnost postojanja trenda njenog rasta u periodu 1925 – 2000.god. za 

0,6°C. Međutim, ovo, bez da se uradi ozbiljnija analiza slična onoj urađenoj za proticaje i padavine 

(vidjeti sliku 4.), bi bila presmjela tvrdnja. No, bez obzira na to, navodi se da izmjerene temperature 

pokazuju da je ljeto 2003. godine bilo najtoplije u posljednjih 100 godina. 

2.1.3. Geomorfološke karakteristike 

2.1.3.1. Karstna polja 

Od razvijenih geomorfoloških oblika na ovom području u nastavku su analizirani samo najuticajniji 

na zaključivanja u ovoj studiji - Karstna polja. Naime, karstna polja, kao jedna od najmarkantnijih 

karakteristika karsta Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja, su, pored niza uzročno - 

posljedičnih, međusobno, i šire, povezanih uticaja, pogotovo kada je u pitanju režim voda, 

predstavljala (i još predstavljaju) gotovo jedine obradive površine (bitan segment ciljne strukture) 

neravnomjerno raspoređene u prostoru, i to kako u horizontalnom tako i visinskom pogledu (vidjeti 

sliku 7. i tabelu 3.) 

Kao što je vidljivo iz navedenih prikaza raspored bitnijih kraških polja na cjelokupnom prostoru se 

može grupisati u četiri visinske grupe: 

1. Najniži horizont čini polje Gradac (86 m.n.m) i Konavle (60 m.n.m.). 

2. Hipsometrijski nešto je viši horizont Popovog (250 - 220 m.n.m.) i Mokrog sa Trebinjskim 

poljem (270 m.n.m.). 

3. Srednji horizont čine – Dabarsko (470 m.n.m.), Fatničko (462 m.n.m.), Ljubinsko 

(470m.n.m.), i Ljubomirsko polje (520 m.n.m.). 

4. Polje najvećeg horizonta su – Slato (1080 m.n.m.), Lukavačko (880 m.n.m.), Nevesinjsko 

(870 do 800 m.n.m.) i Gatačko (950 do 936 m.n.m.). 

Navedene visinske razlike daju prvi uvid u mogući pristup rješavanju problema uređenja režima 

voda i njegovog usklađivanja sa zahtjevima IUVR-a. Drugi parametar bitan za sagledavanje 

raspoloživih zemljišnih resursa na ovom prostoru su površine tih kraških polja koje su prikazane u 

slijedećem tabelarnom prikazu. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 14




Slika 7. Pregledna karta karstnih polja Istočne Hercegovine 

Površina zemljišta (ha) 

Naziv polja 

mnm 

Ukupno Obradivo 

1 2 3 4 

1. Gatačko 3183 3098 920-960 

2. Nevesinjsko 17000 10902 850-900 

3. Dabarsko 3300 2809 470-550 

4. Fatničko 779 750 460-500 

5. Bilećko 640 284 420-470 

6. Ljubomirsko 810 780 510-560 

7. Ljubinski 850 770 400-420 

8. Vidovo 320 290 200-300 

9. Trebinjsko 1205 1131 240-260 

10. Popovo 4415 3906 220-240 

Ukupno (1-10) 32502 24720 200-960 

Tabela 3. Pregledna tabela karstnih polja Istočne Hercegovine 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 15



2.1.4 Osnovne hidrogeološke i hidrološke pojave u Karstnim poljima 

Razvoj karstnih procesa u karbonatnim stijenama Dinarida, a time i Istočne Hercegovine, i s njim u 

vezi njihovih hidrogeoloških karakteristika, je uzrokovao pojavu specifičnih karstnih oblika i to 

kako na površini terena (vrtače, doline ili polja sa brojnim jamama i ponorima) tako i u podzemlju 

(poroznost karstifikovane stijenske mase). Bitno je istaći da su ti karstni procesi na razmatranom 

području Istočne Hercegovine dostigli, uglavnom, svoj potpuni razvoj i na taj način njegove 

hidrogeološke karakteristike svrstale u red gotovo jedinstvenih karstnih karakteristika i na širim 

prostorima od Dinarida. 

Ukazivanje na navedene činjenice bi, posmatrano kroz svrhu izrade ove studije, bilo potpuno 

uopšteno ukoliko se ne bi povezalo sa već iznešenim konstatacijama datim u poglavlju o karstnim 

poljima po kojima ta polja imaju (mogu da imaju) ulogu dominantnog razvojnog resursa ovog 

prostora, kao i sa dodatnim konstatacijama po kojima je ostvarivanje te uloge u uslovnoj 

(reverzibilnoj) vezi sa režimom voda u tim poljima, odnosno sa njihovim reverzibilnim uticajem 

(kapaciteti izvorskih i ponorskih zona, pravci dreniranja,...) na prirodno oblikovanje tog režima 

(poplave i suše u poljima) koje se (to oblikovanje) odvija na način suprotan potrebama ostvarenja 

navedene razvojne uloge karstnih polja. Obzirom da potreba usklađivanja ovih odnosa 

predstavlja polazište i za ocjenu potreba poduzimanja i poduzimanje odgovarajućih tehničkih 

aktivnosti u cjelokupnom slivu (slivovima) i, s tim u vezi, ocjenu njihovog mogućeg uticaja na 

promjenu prirodnog stanja režima voda (kvantitativnog i kvalitativnog) i posljedičnog 

ostvarivanja pojedinačnih ciljeva iz grupe složene ciljne strukture definisane u tč. 1.2, u 

nastavku će se dati prikaz osnovnih karakteristika tih prirodnih stanja na definisanim 

područjima i u zonama mogućih uticaja. Na ovaj način će se stvoriti i osnova da se, kasnije, 

provede i analiza ostvarenih uticaja već realizovanog dijela sistema Donjih Horizonata na 

osnovne karakteristike tih prirodnih stanja i tako stvori iskustvena podloga za ocjenu 

mogućih uticaja i sistema Gornjih Horizonata. 

Prirodno stanje režima voda (kvantitativno i kvalitativno) u karstnim poljima i njegov uticaj na 

režim voda u zonama povezanim sa njim (kraškim izvorištima) je u uskoj vezi sa geološkom 

građom karstnih polja (najčešće flišne barijere, vidjeti sliku 10.) i kombinovanim dejstvom vodnog 

režima koji vlada unutar stijenske mase koja okružuje ta polja. Naime, pod dugotrajnim uticajem 

toga režima u toj krečnjačkoj stijenskoj masi su se formirale zone se privilegovanim pravcima 

podzemne cirkulacije (najčešće kanali velike propusne moći) putem kojih se prihranjuju jaka vrela i 

ponori u poljima. Na intezitet i pravce razvoja ove karstifikacije je, pored velikih količina rastvarača 

(vode), u velikoj mjeri uticao i položaj erozionih bazisa koji su kao strukturni elementi najznačajniji 

usmjerivači razvoja karstnog procesa, odnosno evolucije karstne izdani. Ovakvi hidrogeološki 

odnosi su uticali da se vode slivova Istočne Hercegovine prelijevaju (vidjeti slike 8, 9 i 10) sa viših 

na niže horizonte do erozionih bazisa, morske obale i doline Neretve. Te veze su utvrđene na 

osnovu rezultata velikog broja traserskih ispitivanja od kojih su ona najznačajnija prikazana u niže 

navedenoj tabeli 4. 

BR. 

Fiktivna 

Lokalitet 

Poniranje Q 

Mjesto pojave obilježavača Rastojanje 

Datum 

brzina 

Kota (m.n.m) (m3/s) Kota (m.n.m) km. cm/s 

1 Babića vrelo-Zalomka 895 26.05.1973 Ovčiji bod, 838 5,7 1,4 

2 Biograd - Nevesinje 799 80 05.01.1963 Bunica, 37 20 33,67 

3 Bobotovo groblje 970 0,15 26.05.1964 Piva, 604 16,4 0,54 

4 Bravenik- Zubci 800 0,03 03.12.1971 Konavoska Ljuta, 90 10 0,53 

5 Brljuške - Zalomka 885 0,001 17.05.1973 Ovčiji brod, 838 4,8 1,72 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 16



6 Budoši 487 0,012 01.03.1956 Stara Mlinica, 310 3,2 1,3 

7 

Bitomišlje Češljari Popovo 

polje 

0,2 01.02.1972 

Janaska (vrelo), 

Zagorje -Slano 

0,98 

8 

Ponor "C" Fatničko polje 

469 

Pasamica 

H=8m 

02.04.1964 

Veliki Suhavić, 195, 

Vrela Trebišnjice,325 

22.4 

17.8 

7.15 

8.24 

9 Crnulja , Popovo Polje 228 1 07.03.1970 

Ljubanovo Vrelo, 

Svitava , +3 

12,4 3,54 

10 

11 

Dobreljska pećina Gacko, 

880 

Doljašnica Popovo Polje 

229 

0,075 15.04.1963 Piva Vrelo, 604 18,1 1,19 

23 05.05.1926 Svitava +3 11,7 7,7 

12 Doljašnica Popovo Polje 29 45 01.06.1960 

Svitava +3 

Crni vir +3 

11.7 

18.3 

8.06 

8.03 

13 

Estavela br.4 Fatničko polje 

470 

Pasamica 

H=8.09m 

17.12.1963 


Bitunja, 130 

Vrela Trebišnjice, 325 

Čapelica, 324 

22.2 

24.3 

18.0 

20.7 

4.6 

1.74 

1.59 

1.00 

14 

Geljov most, Mokro polje 

273 

0,08 16.08.1956 Ombla, Dubrovnik, +2.5 16,5 2,08 

15 

Gradina, Dobro polje, 

Gacko, 930 

0,1 31.03.1975 

Obod, Fatničko polje, 476 

Baba jama 

21 

21.4 

8.97 

7.72 

16 Gradina, Trebinje, 272 0,3 22.09.1959 Ombla, Dubrovnik, +2.5 18 2,85 

17 

Jasovica, Cerničko polje, 

810 

0,5 21.02.1964 

Vrela Trebišnjice 325 

Obod, 476 

25.6 

19.8 

8.15 

6.11 

18 

Kaluđerov ponor, Popovo 

polje, 250 

27.04.1970 Glušci, Neretva, +1.5 14,6 0,66 

19 Ključki Ponor, Cernica, 818 29.11.1961 


Obod, 476 

14 

25.6 

11.27 

12.59 

20 Kočela, r. Trebišnjica, 262 ≈ 1 28.02.1972 Ombla, Dubrovnik, +2.5 11,3 1,89 

21 Krupac, Trusina, 1070 0,03 23.02.1972 Bunica, 37 19,3 4 

22 

Kutske jame, Dabarsko 

polje, 472 

27.03.1956 


Bitunja, 130 

18.3 

20.35 

4.27 

3.93 

23 Lisac, Popovo polje, 223 

Dobri do 

H=4.81 

09.05.1970 

Svitava, +3 

Doljani, Neretva, +2 

20.35 

9.1 

3.93 

5.36 

24 

Lukovice, Gacko, Nadinići, 

955 

0,02 26.01.1972 

Obod i Baba Fatničko polje, 

476 

20,5 1,3 

25 Međine, Gradac, 70 0,02 02.12.1970 Mlinište, Neretva, +2 8,9 2,19 

26 

Mlinica, lukavačko polje, 

852 

0,07 18.05.1961 Vrijeka i Sušica, 475 5 1,48 

27 

Mlin bandera, Popovo polje 

238 

0,3 22.04.1969 

Londža, Svitava, +3 

Janska vrulja, -10 

28 

Poljice, Mlinica, Popovo 

polje, 244 

0,5 25.02.1952 Ombla, Dubrovnik, +2.5 18 6,7 

29 Parež, Miruše 306 0,03 09.09.1955 

Oko, uzvodno od 

Graničareva, 299 

1,4 1,1 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 17



30 Ponikva, Dabar, 471 

lijevi = 0.12 

desni = 0.6 

15.11.1955 

V. Suhavić, 195 

Bitunja, 130 

16.9 

15.7 

7.79 

10.6 

31 Ponikva, Dabar, 471 14.05.1955 Bitunja, 130 15,7 0,58 

32 

Provalija, Popovo polje 

(prvo bojenje), 225 

Dobri do H=7 20.06.1958 

Doli Slano, 

Bistrina 0.00 

Derane - Londža, +3 

16.6 

15.6 

1.5 

1.75 

33 Pasmica, Fatničko polje 462 H=9.22m 27.02.1958 

VrelaTrebišnjice 325 

Čapelica, 324 

15.8 

18.2 

13.1 

13.48 

34 

Provalija, Popovo polje 

(drugo bojenje), 225 

H=19.20m 23.03.1962 

Morašina (Ston), Bistrina, 

Budima, Janska +/-0.00 

35 Ponikva, Popovo polje, 207 3 16.02.1969 Glušci, Neretva, +2.5 16 4,82 

36 Ponikva, Popovo polje, 207 3 20.02.1962 

Mislina, Neretva, +2 

Bili Vir, Neretva, +2 

20 

16 

2.4 

5.0 

37 Pridvorci, Trebišnjica, 273 0,52 29.07.1956 Ombla, Dubrovnik, +2.5 16,25 3,2 

38 Pridvorci, Trebišnjica, 273 H=1.25 28.03.196? 

Ombla, Dubrovnik, +2.5 

Zavrelje, 100 

16.25 

12.7 

6.45 

5.78 

39 Prisoje, Rilja, 890 0,1 21.05.1974 Ovčiji brod, 838 4,85 1,94 

40 Slivnica, 410 0,01 03.12.1972 Zavrelje, Mlini, 100 4,9 1,22 

41 Srđevići, Gacko, 940 0,2 23.07.1956 Vilina Pećina, Cernica, 835 8,25 0,64 

42 Srđevići, Gacko, 940 1 31.08.1958 Vrela Trebišnjice, 325 33,65 1,13 

43 Srđevići, Gacko, 940 60 19.10.1964 


Obod, fatničko polje, 476 

33.65 

19.4 

7.53 

5.73 

44 

Strupići, Dabarsko polje, 

≈500 

0,01 26.11.1972 


Bitunja, 130 

10.4 

12.2 

1.8 

1.9 

45 Slatopolje, Mlinica, 1000 0,02 27.05.1961 

Zavidolka, jama kod mlin. 

845 

Brusac, 

Zavidolka, 841 

4.85 

6.20 

0.95 

0.91 

46 Šuković, Cernica, 810 0,05 26.03.1965 

Obod, Fatničko polje, 476 


15.4 

24.6 

0.88 

6.7 

47 Trap, Mokro polje, 275 0,02 02.02.1972 

Plat I, 0.00 

Robinzon, 1.00 

11 4,7 

48 

Šabanov ponor, Malo 

gatačko polje, 924 

H=3.40m 22.11.1962 

Obod, 476, 

Pb-1, 490 


16 

18 

27.1 

12.8 

6.0 

11.0 

49 Trnje, Mokro polje, 270 25.02.1957 Robinzon, 1.0 10,7 3,15 

50 

Velja međa, Popovo polje, 

232 

0,3 22.04.1973 

Der., londža+4.00 

Janska, Vrulja, -5.00 

14.8 

17.1 

51 Vratlo, Vala, 295 0,2 01.02.1973 Janska, 0.00 10,7 0,9 

52 

Zlatac, Nevesinjsko polje, 

828 

srednji 

vodostaj 

28.03.1965 Bune, 37 21 4,4 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 18



53 

54 

Ždrebanik, Nevesinje 

Zalomka, 835 

Ždrebanik, Nevesinje 

Zalomka, 835 

0,04 01.04.1961 Vrelo Bune, 37 27,2 3,94 

0,003 08.10.1969 Vrelo Bune, 37 27,2 3 

55 Žira, Popovo polje, 227 07.04.1970 Bili Vir, Neretva, +1.5 18,5 5,82 

56 Ždrijelo, Nevesinje, 825 0,23 04.12.1961 Vrelo Bune, 37 16,5 6,07 

57 Ždrijelovići, Ljubomir, 500 0,5 09.11.1960 Tučevac, Trebinje, 266 12,05 10,46 

58 

Estavela kod V. Pećine, 

Fatničko polje, 472 

0,004 20.11.1957 

V. Suhavić, 195 

Bitunja, 130 


21.70 

24.00 

18.50 

9.08 

6.81 

60 Konac, Ljubinje, 408 0,5 22.12.1960 

Popovo polje, Strujići, 

Meginja 

7,85 0,33 

61 Ž-1, Žiljevi, Nevesinje, 866 0,003 03.03.1964 Vrelo Bune, 37 21,6 3,14 

62 BR-1, Bregava, 98 0,0035 11.08.1975 Derane, Drijen, +4 15,9 0,77 

63 

O-6, buš. Zaleđe Omble, 

275 

upumpano 

5m3 vode 

07.03.1986 Velo Ombla, +2.5 4,2 1,4 

64 Ćetanuša, Zavidolka, 836 0,02 18.05.1979 Vrelo Bune, 37 27 4,5 

65 Ljeskovik, Zalomka, 824 0,01 20.10.1988 Vrelo Bune, 38 25,5 2,7 

66 Moraj Luke, Zalomka, 909 

0.005 

upumpavano 

17.01.1978 

Zalomka, Rilja 

Ovčiji brod, 

Zalomka, Luke 

2.15 

5.95 

2.5 

3.15 

1.82 

2.73 

67 

Kozjar, Gacko, dobro polje, 

948 

0,015 17.05.1976 Jezerina, Nadanići 1,8 1,23 

68 

Milino Prisoje , Šume, 

Nadanići 949 

0,05 28.04.1972 

Jezerina, Nadanići, 

Zavidolka, 

Vrelo Bune 

1.2 

17.9 

45.5 

2.47 

1.1 

2.22 

89 Obod, Fatničko polje,476 ? 1962 

Dejanova pećina, 

Nikšićka vrela, 

Oko 

18.2 

18.4 

18.3 

90 

G. Zijemlje, Hansko polje 

oko 850 

14.10.1975 

Buna, Potoci, Livčina 

(Bijelo polje) 

Tabela 4. Tabela najznačajnijih utvrđenih podzemnih veza 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 19



Slika 8. Pregledna karta karstnih polja i njihovih međusobnih podzemnih veza Istočne Hercegovine 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 20



E3Ol 

SLATO 

Gradina 

Lukovica 

K 

Srdevici 

Gracanica 

K 

Vrba 

GACKO 

Ljenj Klinje 

J 

Srnj 

Mušnica 

GATACKO POLJE 

E3 

E3Ol 

LUKAVACKO 

E3 

E3 

J 

E3 

Šabanov 

Ponor 

Vilina pecina 

Kljucki 

ponor 

MALO GATACKO POLJE 

CERNCKO 

POLJE 

E3 

Avtovac 

Ljeljinacki ponor 

K2 

DABARSKO 

POLJE 

Ljelješnica 

Kutske 

jame 

Prema Bregavi 

FATNICKO 

POLJE 

Lepirnica 

Pasmica 

Obod 

Baba 

PB-1 

Vrelo 

Cepelica 

BILECA 

Dejanova pecina 

Nišicka vrela 

LEGENDA : 

Krecnjak i dolomit 

Fliš 

Promina serija 

Veliko stalno vrelo 

Veliko povremeno vrelo 

Veliki ponor - pecina 

Malo stalno vrelo 

Malo povremeno vrelo 

Veliki ponor 

Ponor 

Grupa bliskih ponora 

Bušotina 

Utvrdena podzemna veza 

Povremeni površinski tok 

Slika 9. Područje: Gatačko polje – Fatničko polje – vrela Trebišnjice 


Slika 10. Uprošteni uzdužni profil Gatačko polje-Jadransko more (Ombla) 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 21



Na ovaj način su nastala vrela Trebišnjice, Omble, Bune, Bunice i Bregave koja spadaju među 

najveća vrela u karstu Dinarida, a i među najveće u svijetu. Istražnim radovima je utvrđeno da su 

neka od njih duboka sifonska vrela. Tako je na primjer, dubina sifona Omble 130-140 metara niža 

od mjesta isticanja, Bune preko 70 metara, Bunice 73 metra, a vrela „Oko“ 25 metara. Ova 

činjenica kao i saznanje da se u zaleđu svih ovih vrela nalaze kraška polja iz kojih se oni, u manjoj 

ili većoj mjeri, prihranjuju je, svojevremeno, uputila na zaključak (projektovanje i izgradnja sistema 

Donji i Gornji Horizonti) da je potrebno vještačke promjene režima voda u tim poljima, pažljivo 

analizirati na okolnosti nastanka mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja kako na ove tako i na 

manje vrela vode (duž dubrovačke obale i doline Neretve). 

Zbog reprezentativnosti svojih karakteristika koje utiču na formiranje prirodnih procesa i oblika 

oticanja u razmatranom području i postojanja velikog broja raspoloživih podataka koji, na pouzdan 

način, definišu te karakteristike, sliv rijeke Trebišnjice je u daljnjem tekstu, a u području tih 

njegovih najuticajnijih karakteristika i uticaja (Popovo polje i razni pojavni oblici u njemu), 

razmatran kao modelska osnova koja treba da doprinese da se uticaji vještačkog sistema 

Donjih Horizonata (pozitivni negativni), razmatrani u razmjeri 1:1, komperativno preslikaju 

(tamo gdje je moguće) na uticajno područje sistema Gornji Horizonti i na taj način obezbijedi 

donošenju pouzdanijih zaključaka. 

2.1.4.1. Osnovne karakteristike režima voda na ulazu u Popovo, Nevesinjsko i Dabarsko polje 

Osnovu za preslikavanje uticaja već realizovanog dijela vještačkog sistema Donjih Horizonata 

(pozitivnih i negativnih) na uticajno područje projektovanog i djelimično već realizovanog sistema 

Gornjih Horizonata (tuneli Dabarsko - Fatničko polje i Fatničko polje - Akumulacija Bileća i 

istražni potkop u području mašinske zgrade HE Dabar) čini sličnost djelovanja prirodnih sistema u 

ta dva horizonta na relaciji: 

Padavine kao ulaz u područje cjelovitog sistema → proticaji kao ulaz u kraška polja (Popovo i 

Nevesinjsko) → zapremine tih kraških polja u funkciji od vodostaja u polju → položaj i 

razvijenost ponorskih zona u poljima (duž korita rijeke Trebišnjice u Popovom i rijeke Zalomke u 

Nevesinjskom polju) → izvorišne i druge uticajne zone koje, putem podzemnih veza, 

komuniciraju sa tim ponorskim zonama (potezi duž dubrovačke obale i doline Neretve u 

komunikaciji sa Popovim, odnosno potezi duž doline Neretve u komunikaciji sa Nevesinjskim 

poljem). 

Popovo polje 

Analizirajući osnovne karakteristike članova iz navedene relacije moguće je zaključiti da kao 

posljedica režima padavina prikazanog u tč. 2.1.2.1. i transformacione uloge uzvodnih karstnih 

polja uvezanih podzemnim kanalima sa izvornišnom zonom rijeke Trebišnjice (vidjeti sliku 9. i 

10.), prosječne godišnje vrijednosti proticaja u gornjem dijelu rijeke Trebišnjice (profil Grančarevo) 

prikazane na slici 11. predstavljaju, u svom prirodnom obliku, značajan potencijalni razvojni resurs 

ovog prostora. Osnovno pitanje je zašto potencijalni a ne realni i da li se takvo pitanje može 

postaviti i za vrijednosti proticaja u gornjem rijeku Zalomku i njene pritoke na ulazu u Nevesinjsko 

polje, može li se uticati da ti proticaji iz kategorije potencijalni pređu u kategoriju realni resursi, koji 

su načini da se to uradi a da se ne utiče na povredu vitalnih interesa korisnika voda u uticajnom 

prostoru, ...? 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 22

Q (mm) 



Promjena srednjih godišnjih proticaja u periodu od 1923 - 2008 

2500 

1937; 2355 

2000 

1500 

1000 

1994; 927 

500 

0 

1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 

vrijeme (t) 

Q=f(t) Pros. vrijednost proticaja + Stand dev Pros. vrijednost proticaja - Stand dev 

Prosječna vrijednost proticaja za period 1923-2008 Minamalna vrijednost proticaja za period 1923-2008 Maksimalna vrijednost proticaja za period 1923-2008 

Slika 11. Promjena srednjih godišnjih proticaja u periodu 1923-2008. godine, na rijeci Trebišnjici – V.S.Grančarevo 

Polazište za odgovor na ova pitanja čini nastavak analize režima voda započete u poglavlju o 

padavinama (tč. 2.1.2.1.), baziran na analizi oblika dijagrama proticaja (vidjeti sliku 11.) nastalog 

pod kombinovanim uticajem padavina (vidjeti sliku 3.), iz koga se može i vizuelno uočiti da 

karakteristične vrijednosti prosječnih godišnjih proticaja rijeke Trebišnjice (period 1923-2008.god.) 

u Grančarevu (izvorišni dio Trebišnjice) izraženi u mm (radi usporedbe sa padavinama) i m 3 /s, 

značajno variraju (slično kao kod padavina) oko prosječne višegodišnje vrijednosti, a što potvrđuju i 

slijedeći pokazatelji: 

1. Prosječna višegodišnja vrijednost proticaja iznosi 1600 mm (67,6 m 3 /s), što predstavlja 

respektabilnu veličinu koja, dodatno, ukazuje na potencijalnu resursku vrijednost vode na 

ovom mjestu. 

2. Oko prosječne višegodišnje vrijednosti postoje značajne varijacije (odstupanja) što je, 

također, moguće zaključiti iz navedenog dijagrama pojedinačnih prosječnih vrijednosti visine 

godišnjih proticaja oko navedenog višegodišnjeg prosjeka koje se, u oko 60% slučajeva, kreću 

u intervalu 1290-1920 mm (54,5-81,2 m 3 /s). Indikativno je da maksimalna vrijednost 

prosječnih visina godišnjih proticaja u slivu iznose 2355 mm (99,6 m 3 /s), a minimalna 927 

mm (39,2 m 3 /s). Ova karakteristika ukazuje da je pristupačnost vodi kao resursu promjenljiva 

iz godine u godinu te da, ukoliko se ne bi poduzele odgovarajuće aktivnosti, prosječna 

višegodišnja vrijednost proticaja ostaje potencijalna kategorija. 

3. Kako je navedeno u tč 2.1.2.1. i prikazano na slikama 5. i 6. do još nepovoljnijeg zaključka 

dolazimo ukoliko razmatramo kraće vremenske intervale od godinu dana. Naime, pojava 

izuzetno velikih intenziteta padavina kako u toku dnevnih tako i u toku satnih vremenskih 

intervala izaziva ogromne vrijednosti dotoka u Popovo polje koje njegovi odvodni sistemi 

(ponorske i estavelsko-ponorske zone) nisu u mogućnosti da savladaju doprinoseći, na taj 

način, stvaranju poplava u polju. 

4.Kao posljedica izrazitog uticaja donekle modifikovane maritimne klime, u toplom dijelu 

godine se javljaju mjeseci sa malo padavina i sa malim doticajima u polje. Po tim malim 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 23



doticajima su posebno karakteristični mjeseci juli, avgust i septembar. To se najbolje uočava 

na dijagramu raspodjela vjerovatnoća prosječnih protoka tokom godine (slika 12.) na kojoj se 

uočava izrazito smanjenje prosječnih protoka u najtoplijem dijelu godine. 

GRANČAREVO - DIJAGRAM SREDNJI MJESEČNI PROTICAJI - VJEROVATNOĆA POJAVE - MJESECI 

350 

Q (m3/s) 

300 

250 

200 

150 

99.9 

99 

95 

90 

80 

50 

20 

10 

5 

1 

0.1 

100 

50 

0 

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

Slika 12. Vjerovatnoće prosječnih dotoka po mjesecima kalendarske godine 

Taj fenomen je svojevrsni “hidrološki paradoks”: protoci su najmanji upravo u najtoplijem 

vegetacionom dijelu godine, kada su potrebe za vodom najveće, kada su ekosistemi sa 

najvećim zahtjevima zbog visokih temperatura (pojava i tzv. „tropskih dana“ sa 

temperaturama preko 30 0 C čak i tokom noći). 

Minimalni srednji mjesečni protok devedesetpetpostotne obezbijeđenosti u zoni uzvodno od 

grada Trebinja u prirodnim uslovima iznosi 5,9 m 3 /s. Međutim, i te male količine vode se 

počinju gubiti kroz ponore u koritu rijeke Trebinjice na potezu već od Gorice tako da se 

potpuno izgube približno do Dražina Dola ostavljajući nizvodni potez sve do dna polja 

praktično bez vode. 

5. Promjene vrijednosti prosječnih godišnjih proticaja prikazanih na dijagramu (vidjeti sliku 

4.) perioda) i provedene analize nad njihovim serijama u tč 2.1.2.1. su, ponovimo, pokazale 

da nema indikacija koje bi upućivale na postojanje trenda kontinuiranog povećanja ili 

smanjenja prosječnih višegodišnjih vrijednosti proticaja, odnosno da postoji određena 

cikličnost kako se to vidi na navedenoj slici, a što je, kako će se kasnije vidjeti, jako bitno za 

zaključivanja o vještačkom uticaju. Za sada napomenimo da kontrolna mjerenja i proračuni 

obavljeni u periodu opadajućeg ili rastućeg harmonika ne mogu, bez dodatnih analiza, biti 

pouzdana osnova za kompariranje uticaja. 

Nevesinjsko polje 

Do istih zaključaka se dolazi i kad se analizira dotok u Nevesinjsko polje na profilima Rilje u 

gornjem toku rijeke Zalomke (profil planiran za izgradnju brane i akumulacije „Rilja“) i Pošćenje 

(profil planiran za izgradnju brane i akumulacije Pošćenje) a što je moguće i vizuelno sagledati na 

slikama 13. i 14. 

T (mjesec) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 24

Proticaj Q (m3/s) 

Proticaj Q (m3/s) 


ekološke dozvole za hidroenergetsko Srednji godišnji postrojenja proticaj „Dabar“ u periodu 1946-1990, rijeka Zalomka V.S. Rilje 

9 

8 

1979; 8,12 

7 

6 

5 

4 

3 

2 

1 

1953; 0,95 

0 

1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 

Vrijeme (t) 

Q=f(t) max. vrijednost min. vrijednost Srednja vrijednost proticaja Srednja vrij Q - stand. dev Srednja vrij Q + stand. dev. 

Slika 13. Promjena srednjih godišnjih proticaja u periodu 1946-1990.god., rijeka Zalomka V.S. Rilje 

Srednji godišnji proticaj u periodu 1946-1990, rijeka Zalomka V.S. Pošćenje 

25 

20 

1970; 20,47 

15 

10 

5 

1983; 3,29 

0 

1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 

Vrijeme (t) 

Q=f(t) max. vrijednost min. vrijednost Srednja vrijednost proticaja Srednja vrij Q - stand. dev Srednja vrij Q + stand. dev 

Slika 14. Promjena srednjih godišnjih proticaja u periodu 1946-1990.god., rijeka Zalomka V.S. Pošćenje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 25



Slika 15. Uporedni prikaz modulnih krivih trajanja proticaja na rijeci Zalomci u prirodnom stanju 

Dabarsko polje 

Sliv Dabarskog polja u koji su (vidjeti sliku 8.) uključeni i podslivovi Trusinskog i Lukavačkog 

polja, zajedno sa dijelovima planinskih masiva Hrguda čini sliv vrela Bregave. Naime, velika 

dubina vodonepropusnih sedimenata u Dabarskom polju onemogućuje direktnu podzemnu vezu 

ovih podslivova sa slivom nizvodno od Dabarskog i Fatničkog polja i na taj način, presijecanjem 

podzemnih puteva vode iz tih polja „izbacuje“ ih u Dabarsko polje. Ove vode, povezane sa, kako je 

do sada utvrđeno, stalnim vrelom Vrijeka koje izvire na obodu polja i udružene sa preostalim 

dotokom u polje koji čine bujični tok Opačica koji se formira u Trusinskom polju da bi se, nakon 

ulaska u Dabarsko polje, i pri malo većim vodama razlijevao, zatim sa dotokom voda iz estavele 

Ljeljšnica i povremenih vrela Sušica i Pribitu, čine ukupni dotok (ulaz) u Dabarsko polje. Proticaj 

stalnog toka Vrijeke varira od oko 25 m 3 /s do 45 l/s, u ekstremnom minimumu. Ljetnji minimumu 

se najčešće kreću od 100 do 150 l/s, a ekstremno mogu da budu dosta manji i do 43 l/s. Tok je 

dugačak oko 2,5 km, od vrela Vrijeke do ponora Ponikve. Uz sjeveroistočni obod polja postoji veći 

broj manjih vrela, od kojih su neka kaptirana, ali njihova izdašnost je neznatna, a u sušnom periodu 

uglavnom presušuju. 

Vremenska serija vrijednosti ukupnog dotoka u polje izražena u obliku promjene prosječnih 

godišnjih proticaja (m 3 /s) u toku razmatranog vremenskog perioda 1946-1990 god. je prikazana na 

slici 16. iz koje je moguće saznati: 

- da je vrijednost prosječnog višegodišnjeg proticaja oko 9,5 m 3 /s, 

- da u oko 60% slučajeva pojedinačne vrijednosti prosječnih višegodišnjih proticaja variraju 

između vrijednosti 6,4 m 3 /s i 12,4 m 3 /s, 

- da se, također, radi o vrlo neravnomjernom dotoku na nivou godišnjih vrijednosti, a 

posebno, kako je dokazano u posebnim studijama, na nivou dnevnih i manjih vremenskih 

intervala. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 26



Slika 16. Vremenska serija doticaja u Dabarsko polje 

Rezimirajuće navedene konstatacije koje se odnose na dotok u izvorišnu zonu Trebišnjice i dotok u 

Nevesinjsko i Dabarsko polje i upoređujući ih sa rezimeom koji se odnosio na analizu padavina 

(vidjeti tč.br.2.1.2.1.) dolazimo do istog zaključka da navedene prosječne višegodišnje vrijednosti 

proticaja koje iznose 1600 mm (67,6 m 3 /s) u Popovom, odnosno 11 m 3 /s u Nevesinjskom polju, 

predstavljaju respektabilne veličine koje, kao i kod padavina, ukazuju na potencijalnu mogućnost 

da se one, transformisane u vrijednosti protoka prihvatljive varijabilnosti u prostoru i 

vremenu na način koji će zadovoljiti zahtjeve za obezbijeđenje ekološki prihvatljivog 

protoka, protoka koji rizik od poplava i rizik od nepovoljnog uticaja na nizvodna područja 

svodi na prihvatljivu mjeru, protoka koji zadovoljavaju zahtjeve za vodom potrebnom za 

vodosnabdijevanje, navodnjavanje,..., i, na koncu proizvodnju hidroenergije, naravno ukoliko 

postoje i druge pogodnosti (pad, prostor za akumuliranje vode,...), mogu povoljno iskoristiti u 

svrhu kompromisnog zadovoljenja društvenih i ekonomskih interesa na način definisan u 

IUVR-u. 

Međutim, u rezimeu je, takođe, potrebno navesti da je iz navedenih dijagrama, istovremeno, 

moguće zaključiti da navedene varijacije, posmatrane u kombinaciji sa drugim uslovima (prije 

svega geomorfološkim i hidrogeološkim), mogu izazvati značajne negativne uticaje na 

uspostavu procesa integralnog razvoja tih prostora (poplave, suše, ...). Do još nepovoljnijeg 

zaključka se dolazi ukoliko se razmatraju kraći vremenski interval od godinu dana. 

Neosporno je da ključni uticaj na prirodnu transformaciju proticaja kako u Popovom polju tako i u 

Nevesinjskom polju imaju, pored velikih doticaja (izvorske zone i gornji tokovi vodotoka), i 

ponorske zone, odnosno ponorsko - estavelske i estavelske zone u tim poljima. S toga, a posebno iz 

razloga stvaranja pouzdana osnove za identifikaciju uticajnih zona i u njima predviđenih (prije 

izgradnje sistema) i ostvarenih (poslije izgradnje sistema) uticaja, u nastavku se daje osnovni prikaz 

uticajnih ponorskih, ponorsko - estavelske i estavelske zone u tim poljima. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 27



2.1.4.2.Ponorske, ponorsko-estavelske i estavelske zone u Popovom, Nevesinjskom i 

Dabarskom polju i zone njihovog uticajnog djelovanja 

U prirodnim uslovima tečenja oticanje iz Popova polja se odvijalo isključivo poniranjem kroz 

brojne ponore i tečenjem kroz podzemne karstne kanale prema Jadranskom moru, dolini Neretve i 

Svitavsko-Deranskom blatu (vidjeti sliku 8.), a iz Nevesinjskog polja ono se i danas odvija 

prirodnim putem i na isti način prema dolini Neretve (vidjeti sliku 8.). Razgraničenje ovih slivova u 

području Popova polja je, za razliku od Nevesinjskog polja, mnogo komplikovanije. Međutim, zbog 

prenošenja određene sličnosti tog razgraničenja sa razgraničenjem slivova Bune i Bunice (uticajne 

zone) u području Nevesinjskog polja i stvaranja osnove za prijenos iskustvenh saznanja stečenih 

praćenjem i identifikacijom uticaja do sada izgrađenog dijela sistema Donjih Horizonata na 

područje sistema Gornjih Horizonata, ovaj problem će se u nastavku detaljnije razmotriti. 

Popovo polje 

Granice slivova uticajnih zona koji se formiraju u prostoru Popova polja su promjenljive u vremenu 

i prostoru i zavisne od trenutnog odnosa površinskih i podzemnih voda. U bifurkacionoj zoni na 

području Velje Međe (neposredno uzvodno od ponora Doljašnica) vode Popovog polja teku prema 

obali mora (u pravcu Stona) a istovremeno i prema Svitavsko-Deranskom blatu (vidjeti sliku 18.). 

Odnos količina koje istovremeno teku u jednom ili drugom pravcu se neprestano mijenja i zavisi od 

trenutnog nivoa podzemnih voda u toj zoni. To je dokazano više puta ponovljenim bojenjima 

Provalije, Doljašnice i Mlinice („Bandera“ kod Velje Međe). 

Mjerenjem gubitaka u sušnom periodu utvrđeno je da ukupan kapacitet svih ponora u samom koritu 

Trebišnjice premašuje 130 m 3 /s. 

Ostali ponori u polju se nalaze van riječnog korita i primaju vodu tek kad polje poplavi. Kad dubina 

poplavne vode dostigne 25 m kroz ponore otiče oko 180 m 3 /s. Pri maksimalnim kotama poplave i 

optimalnim uslovima u karstnoj izdani (naglo sniženje nivoa u izdani) ukupan kapacitet gutanja 

ponora u koritu i van korita se kreće oko 250 m 3 /s. 

Od posebne važnosti je bilo da se kroz identifikaciju uticajnih područja i najuticajnijih ponorskih 

zona u polju koje djeluju na njih, stvori pouzdanu osnovu za definisanja tehničkog koncepta sistema 

(određivanje zona korita i ponora u njima koje se ne smiju oblagati budući da značajno utiču na 

prihranjivanje vrela i područja uticajnih zona, zatim zona koje se mogu oblagati ali uz mjere 

obezbjeđenja od estavelskog uticaja i konačno zone koje se mogu oblagati ali uz ostavljanje 

mogućnosti kontrolisanog upuštanja vode u najuticajnije ponore). U tom smislu su izvršena obimna 

istraživanja i izučavanja koja su, uglavnom, provedena na način koji je omogućio da izvrši 

funkcionalna (zavisna od odnosa površinskih i podzemnih voda) podjela toka rijeke Trebišnjice 

Popovo polje na tri hidrološko/hidrogeološka dijela (slika 17.) i to: 

Najniži dio polja – A – je okružen praktično sa tri strane bliskim erozionim bazisom. Ovako 

razgranata lepeza uticajnih veza ovog dijela polja i, kao što će se kasnije pojasniti, posljedičnih 

međuzavisnih odnosa između njega i područja podložnih njegovom uticaju (prirodnom i 

vještačkom) je uslovila da je izučavanje tih odnosa koji su, ujedno, i najkompleksniji u području 

čitavog sistema, posvećena izuzetna pažnja koja je rezultirala stvaranjem pouzdanog fonda 

podataka koji su omogućili izradu analiza čiji su rezultati opredijelili mjesto i način oblikovanja 

najuticajnijih segmenata tehničkog koncepta sistema na ovom njegovom dijelu. Rezultati kasnijih 

analiza stepena ostvarenja realizovanih u odnosu na predviđene efekte (pozitivne i negativne), a one 

su vršene, su bile nezaobilazna stručna i iskustvena podloga koja je odabrana da pomogne u ocjeni 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 28



da li se do sada usvojena rješenja realizacije slijedeće faze čitavog sistema uklapaju i u koncept 

IUVR-a. 

Osnovu provedenih analiza čine konstatacije da razlika između bazisa i tog najnižeg dijela polja 

iznosi preko 220 m što utiče da se podzemna cirkulacija obavlja pod uticajem velikih gradijenata i 

da se odvija u pravcu Svitavsko-Deranskog blata i doline Neretve, a iz područja Provalije prema 

Jadranskom moru - Vrulje od Budime do Bistrine (slika 18.). 

Ovakvo stanje je uticalo na formiranje podzemnog drenažnog sistema sa velikim kapacitetom 

odvodnjavanja. Kapacitet ovih kanala je daleko veći od maksimalnog kapaciteta svih ponora ove 

zone tako da samo pri maksimalnim padavinama i poplavama nivo podzemne vode se penje do 

blizu površine ali nikad iznad nje. Ova zona se karakteriše samo ponorima (slično kao zona oko 

ponora Biograd u Navesinjskom polju) među kojima su najznačajniji: Doljašnica, Provalija, 

Crnulja, Lisac i Ponikva u nivou polja i Žira i Kalđirov ponor na njegovom obodu (kao ponorske 

zone Grebak i Vranjača, odnosno Ovčiji brod u Navesinjskom polju). 

Na dijelu od ponora Provalije do kraja polja ne postoji veza sa morskom obalom. Razlog tome je 

kredno dolomitno jezgro koje u području Zelenikovca gradi jugozapadni obod polja. Oscilacije 

nivoa podzemne vode ispod najnižeg dijela polja (sadašnjeg kompenzacionog bazena „Hutovo“) su 

oko 100 m. 

Krucijalni značaj u provođenju procesa identifikacije ponorskih zona koji prihranjuju određenu 

uticajnu zonu pripada identifikaciji pojedinačnih ponora koji imaju dominantnu komunikacijsku 

vezu sa tom zonom, jer se na taj način stvaraju uslovi da se, poduzimanjem određenih tehničkih 

mjera (npr. izgradnjom zatvarača) spriječe, ili ublaže, negativne posljedice u tim zonama 

(smanjenje rizika od poplava, povećanje minimalnih proticaja,...). Ova identifikacija, provedena u 

fazi planiranja izgradnje sistema, je utvrdila: (1) od navedenih ponora na dionici A ponor Ponikve, 

čije vode u potpunosti otječu prema lijevoobalnim vrelima Donje Neretve, najintenzivnije 

komunicira sa tim prostorom; (2) da vode nešto uzvodnijih ponora Lisac i Crnulja nemaju 

intenzivnu komunikaciju sa tim prostorom pa, prema tome, i mogući značajniji uticaj na njega jer 

prihranjuju širu uticajnu zonu prema lijevoobalnim vrelima Donje Neretve (Lisac prema izvorištu 

Doljani i zajedno sa Crnuljom prema izvorišnim zonama u Svitavskom blatu); (3) da je ponor 

Doljašnica po svom kapacitetu gutanja - oko 50 m 3 /s i intenzitetu komuniciranja sa Svitavskim i, 

što je posebno bitno, Hutovim blatom (osjetljivim i zaštićenim područjem) ključni objekat ne 

samo po uticaju na te prostore već i po mogućnosti da se u uslovima izgrađenog sistema i uz 

poduzimanje odgovarajućih mjera, ti uticaji svedu na prihvatljivu mjeru. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 29



Slika 17. Šematski prikaz odnosa površinskih i podzemnih voda u Popovom polju 


Slika 18. Područje Popovo polje - Svitava – Neretva – Jadranska obala 

Središnji dio polja koji je označen kao – B – karakterišu estavele. Formiranje estavela se tumači 

prisustvom duge dolomitske zone koja se nalazi između Popovog polja i mora, a proteže se od 

Zaplanika, sjeverno od vrela Omble, do Zavale i dalje prema Ravnom. Postojanje ove (relativne) 

barijere spriječena je direktna hidrogeološka veza između polja i mora. Obzirom na ovakve 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 30



hidrogeološke odnose, zatim maksimalnu visinu (kotu) plavljenja u Popovom polju koja je, u 

ovoj zoni, i u najnepovoljnijim prirodnim uslovima, niža od otvora Vjetrenice i kota njenog 

dna na uzdužnom profilu do sada ispitanog poteza, gotovo konstantnu (nepromijenjenu) 

temperaturu i vlažnost u Vjetrenici i dr. ne postoji realna osnova koja bi dovela u vezu 

postojanje međuzavisnih odnosa režima voda u Popovom polju i Vjetrenici. Ovo je navedeno 

prvenstveno iz razloga da se u sličnim odnosima i u drugim poljima sistema mogu primijeniti isti 

principi. 

Zona – C – zahvata najuzvodniji dio polja. Ona se karakteriše povremenim vrelima i ponorima. 

Vrela su formirana duž sjevernog ruba polja, a ponori uglavnom u koritu rijeke. Ove ponorske 

zone prihranjuju uglavnom vrelo Omble tako da je kod izgradnje hidrosistema ovaj potez 

korita ostao neobložen. 


Najveće količine vode u Nevesinjsko polje donosi povremeni tok Zalomke sa pritokama 

Drežanjkom i Zovidolkom koje se ulijevaju blizu kraja njenog površinskog toka (uzvodno od 

ponora Biograd). Nakon kanjonskog dijela toka rijeka Zalomka ulazi u Nevesinjsko polje kod 

Kifinog sela, teče obodom polja ponirući na više mjesta duž korita (sa manjim intenzitetom) i 

završavajući površinski tok intenzivnim poniranjem u ponorskoj zoni ponora Biograd. Za razliku od 

dijela voda koje poniru na pomenutom dijelu vodotoka (Kifino Selo - ponorska zona Biograd) da bi, 

prolazeći kroz krečnjake ispod polja (tzv. „Žiljevska krečnjačka greda“), istekle na vrelu Bune, 

vode koje poniru u ponorskoj zoni ponora Biograd, komuniciraju direktno sa vrelom Bunice. Pri 

tome bitno je još naglasiti, a što je važno za definisanje mogućih uticaja, da na potezu uzvodno od 

Kifinog Sela, odnosno na potezu oko Rilja, (vidjeti sliku 19.), takođe postoje ponorske zone koje, 

zajedno sa hidrogeološkim odnosima koji vladaju u i neposredno ispod korita vodotoka, 

omogućavaju da se prihvaćene vode, tečući neposredno ispod korita vodotoka, ponovno vrate u 

korito vodotoka da bi se iz njega infiltrirale na već pomenuti način prema vrelu Bune. U cilju 

dodatnog razgraničenja slivova Bune i Bunice u obimu koji će omogućiti argumentovaniju procjenu 

uticaja na njihov režim voda, ističe se da slivu Bune pripada i sjeverni dio Nevesinjskog polja iz 

koga se vode dreniraju putem ponorske zone u kojoj su najznačajniji ponori: Ždrijelo (825,76 m 

n.m.) i Babova jama koji se nalaze uz zapadni rub polja na kontaktu sa krečnjačkim masivom 

Veleža i ponor Zlatac (828,99 m n.m.) blizu sjevernoistočnog ruba polja, kod Donje Bijenje (slika 

19). Sve vode koje poniru u ove ponore izviru na vrelu Bune. Zlatac i Ždrijelo su opremljeni sa 

vodomjernim letvama. U području D. Bijenje, u samom podnožju dolomitskog masiva planine 

Crvanj, nalazi se povremeno vrelo, odnosno pećina sa vodom. U ovom dijelu polja hidrografska 

mreža je veoma oskudna i karakterišu je povremeni tokovi koji se javljaju u periodu većih padavina 

i topljenja snijega. Značajniji stalni potoci su Alagovac i Dušila. U ljetnom periodu njihovi proticaji 

su veoma mali. 

Alagovac se nalazi u sjeverozapadnom dijelu polja i ponire u ponor Ždrijelo. Na Alagovcu, 

uzvodno od ponora Ždrijelo, izgrađena je brana koja formira akumulaciju dužine oko 3 km, širine 

200-250 i dubine 8-10 m. i služi za vodosnabdijevanje Nevesinja. Kako su i potok Alagovac i potok 

Dušila koji teče oko 5 km i ponire u Babinu (Babovu) jamu, to njihov uticaj na režim voda rijeke 

Bune, čijem slivu pripadaju, nema značajniju ulogu. 

Na ovo ukazuje i činjenica da su u pijezometarskim bušotinama (Ž bušotine) u području „Žiljevske 

krečnjačke grede“ (područje Žiljevo – Odžak) registrovane amplitude oscilacija nivoa podzemne 

vode između 280 i 312 m. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 31



Ovakvi odnosi utiču da su granice slivova u prostoru Nevesinjskog polja manje promjenljive i 

zavisne od trenutnog odnosa površinskih i podzemnih voda u vremenu i prostoru nego što je to 

slučaj u Popovu polju. 

Slika 19. Nevesinjsko polje – uticajna zona djelovanja 

Slika 20. Podzemne veze u području rijeke Zalomke i Nevesinjskog polja 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 32



Najznačajniji ponor kroz koji otiču vode iz preostalog dijela polja (sliv rijeke Bunice) - Biograd 

spada među najveće pojedinačne ponore Dinarskog karsta i sigurno je ponor sa najvećim 

kapacitetom gutanja u Istočnoj Hercegovini. Ponor, zajedno sa ponorskim zonama koje se nalaze 

neposredno uzvodno u konglomeratima u kojima je pronađen veliki broj ponora koji su od Zalomke 

udaljeni preko 100 m i koji su hispometrijski znatno viši od riječnog korita, je direktno povezan sa 

vrelom Bunice. Ovo je jedna od najdirektniijih veza u karstu Istočne Hercegovine. Utvrđeni 

kapacitet gutanja ovog ponora je 86 m 3 /s. Maksimalni kapacitet nije tačno utvrđen jer se tada ponor 

nalazi pod usporom. Analizom krive pražnjenja retenzije koja se formira iznad ponora procjenjeno 

je da maksimalni kapacitet premašuje 110 m 3 /s. Kada ponor guta oko 80 m 3 /s brzina podzemnog 

toka je veća od 33,67 cm/s. Voda utiče u ponor prosječno 210 dana godišnje. S obzirom da je do 

kote od 815 m.n.m. (kota nule je 799,9 m.n.m.) voda još uvijek u koritu Zalomke, plavljenje počinje 

tek iznad te kote. 

Slika 21. Kriva poniranja, ponor Biograd, V.S. Biograd 

U Nevesinjskom polju se od poplavnih voda formiraju dvije akumulacije. Jedna se formira u 

sjevernom dijelu polja i to je manja akumulacija i rjeđe pojave od one koja se formira u južnom 

dijelu kao predponorska retenzija ispred ponora Biograd. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 33



Pri većim dotocima formira sa predponorska retenzija koja plavi dio polja ispred ponora Biograd. 

Najveći registrovani nivo poplave ja 838,20 m.n.m. (20. i 21. novembra 1934. godine), što znači da 

je dubina poplavne vode kod ponora bila 38,30 m. 


Polje se prirodno odvodnjava kroz ponore Ponikvu, Kutske jame, ponorsku zonu Strupići i estavelu 

Ljelješnicu. Najznačajniji od tih ponora i estavela je ponor Ponikva koji se sastoji od dva bliska 

pećinska otvora. Slobodnim tečenjem (nepotopljeno stanje) u Ponikvu utiče do 10 m 3 /s. U slučaju 

visokih nivoa poplavne vode (kad je ponor pod pritiskom) u ponor, pri određenim stanjima, uvire i 

tri puta veća količina. Prema Avdagiću i Kovačini (1973) u hidrološkoj 1969/70 godini Ponikva je 

maksimalno gutala 30,2 m 3 /s. Maksimalni kapacitet ponora Dabarskog polja je oko 42 m 3 /s. 

Uticajne zone koje se prihranjuju vodom iz Dabarskog polja, odnosno na koje utiče režim voda u 

njemu, su pouzdano definisane utvrđivanjem pravaca tečenja podzemnih voda koje poniru u 

ponore: Ponikvu, Kutske jame i Strupiće. Pri tome je: 

- u cilju utvrđivanja pravaca tečenja i zona prihranjivanja Ponikva bojena je više puta. U svim 

slučajevima potvrđena je veza sa vrelima Bregave. Bojenjem pri malim vodama (14. 5. 

1955.) kada voda utiče samo u lijevi (istočni) otvor ponora utvrđena je veza sa stalnim 

vrelom Bregave (Bitunja), a pri velikim vodama (15.11.1955.) kada su oba otvora pod 

usporom utvrđena je veza sa Velikim i Malim Suhavićem, Bitunjom i još nekim manjim 

povremenim vrelima. Fiktivna brzina tečenja je u prvom slučaju bila 0,58 cm/s, a u drugom 

slučaju 7,79 – 10,60 cm/s. Postoje indikacije da su sistemi lijevog i desnog otvora ponora 

odvojeni tako da vode desnog kraka teku prema vrelima V. i M. Suhavić, a lijevog kraka 

prema Bitunji; 

- Kutske jame su bojene 1956. godine. Utvrđena je veza sa vrelima Bregave (V. i M. Suhavić 

i Bitunja); 

- Bojenje ponora Strupići obavljeno je 1972. godine. Boja se pojavila na vrelima Bregave (V. 

i M. Suhavić i Bitunja). 

2.1.5. Posljedice djelovanja prirodnih hidroloških i hidrogeoloških karakteristika na režime 

voda u Popovom, Nevesinjskom i Dabarskom polju 

Popovo polje 

Transformacija osnovnih karakteristika režima voda opisanih u tč. 2.1.4.1. (ulaz u Popovo polje) 

pod dejstvom karakteristika opisanih u tč. 2.1.4.2. (Ponorske, ponorsko - estavelske i estavelske 

zona u Popovu polju i zone njihovog uticajnog djelovanja) se odvija na način da zbog manjih 

odvodnih kapaciteta ponorskih zona u polju one ne mogu odvesti (progutati) dolazeće količine vode 

u polje zbog čega ono biva plavljeno najveći dio vremena tokom godine (vidjeti sliku 22.). Iz 

navedenog prikaza se vidi da je u periodu od XI-VI mjeseca u toku uzastopnih godina polje u 

prosjeku pod vodom i kao takvo nepristupačno za obradu, da bi u periodu VII-X bilo u obrnutoj 

situaciji-pod sušom. Kao posljedica ovakve situacije na ovom prostoru nastala je i čuvena narodna 

izreka „Kad line pline, Kad grane plane“. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 34



Slika 22. Prosječne linije trajanja poplava u Popovom polju za niz 1924/25 – 1941/42 – 1957/58. 

Dodatnu ilustraciju ovakve tvrdnje čine podatci iz tabele br. 5 

Godišnje 

doba 

20% (1/5god) 10% (1/10god) 5% (1/20god) 2% (1/50god) 1% (1/100god) 

h (mnm) F (ha) h (mnm) F (ha) h (mnm) F (ha) h (mnm) F (ha) h (mnm) F (ha) 

Januar 251,8 5253 254 5650,1 255 5843 255,7 5969 246,2 > 6000 

Februar 248,2 4340 251,8 5253 254,2 5750 257,6 5951 260,2 > 6000 

Mart 248,2 4340 251,5 5200 254,4 5726 258 > 6000 260,2 > 6000 

April 245,6 3395 249,4 4707 252,6 5398 256,6 > 6000 259 > 6000 

Maj 245,5 3394 248 4275 250,5 4991 252,5 5379,8 254,5 5727 

Jun 234,6 800 238,6 1405,7 242,8 2528 246,8 3837 248,6 4469 

Novembar 245 3256 247,6 4132 249,2 5142 250,7 5038 251,5 5290 

Decembar 248,6 4469 251,7 5236 253,8 5614 256,5 > 6000 257,8 > 6000 

h- kota vodostaja u Polju 

Suho polje je pri koti "0" V.S. Dobri do 226,87 m.n.m. 

F - Poplavljena površina u hektarima 

Tabela 5. Prirodni režim – trajanje poplava 

U navedenoj tabeli dat je prikaz vjerovatnoće pojave maksimalnih nivoa vode po mjesecima u 

prirodnim uslovima tečenja u dnu Popova polja (v.s Dobri Do) na mjestu koje danas odgovara 

kompenzacionom bazenu Hutovo, a zbog blizine i ujezerenosti voda, i mjestu poplavljenog 

područja koje je predmet ovog razmatranja. 

Iz datog prikaza proizilazi da se u prirodnim uslovima tečenja na tom mjestu očekivala, a i dogodila 

se, pojava poplave prosječno jedan (1) put u 100 godina (1/100) kojoj odgovara poplavni nivo od 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 35



H 1/100 = 260,2 m.n.m ili dubina vode od oko 33,0 m (tragovi tih poplava se i danas vide na terenu). 

Situaciju je dodatno opterećivala činjenica da su poplave trajale u prosjeku oko 218 dana godišnje. 

Isto tako je iz date tabele vidljivo da se u martu u prirodnim uslovima tečenja na tom mjestu 

očekivala pojava poplave prosječno jedan (1) put u 5 godina (1/20) kojoj odgovara poplavni nivo od 

H 1/20 = 248,2 m.n.m ili dubina vode od oko 21,0 m. 

Ovako ujezerene vode u polju u prirodnom obliku su, ukoliko se ne poduzmu odgovarajuće mjere, 

ne samo nekoristan razvojni resurs već i potopljeno zemljište dovode u tu kategoriju. 

Identična situacija je i Nevesinjskom, odnosno Dabarskom (viditi slika 23. i 24.) i Fatničkom polju 

koja se nalaze u zoni Gornjih Horizonata i čiji vodni i zemljišni resursi u svom prirodnom obliku, 

predstavljaju samo potencijalni razvojni resurs ovog prostora. Osnovno pitanje je može li se uticati 

da ti proticaji iz kategorije potencijalni pređu u kategoriju realni resursi, koji su načini da se to uradi 

a da se ne utiče na povredu vitalnih interesa korisnika voda kako u tim poljima tako i u uticajnom 

prostoru njihovog djelovanja,...? Ovo tim prije što se uticaj plavljenja polja, pored drugih uticaja, 

prenosi, u manjoj ili većoj mjeri na u prethodnim tačkama identifikovane uticajne zone. 

Radi dodatne ilustracije navodi se primjer područja Popovog polja, odnosno njegovog najnižeg 

dijela– A –koje je, kako je objašnjeno u tč. 2.1.4.2., okruženog praktično sa tri strane bliskim 

erozionim bazisima. Kako razlika između bazisa i tog dijela polja iznosi preko 220 m podzemna 

cirkulacija se obavlja pod uticajem velikih gradijenata i odvija se u pravcu Svitavsko-Deranskog 

blata i doline Neretve“. Ova činjenica uslovljava i povećan dotok u ova područja u periodu visokih 

vodostaja u Popovu polju. 

Gornje konstatacije proizilazi iz: 

- podataka o gotovo 100-godišnjem osmatranju vodostaja na ulazu u Popovo polje i u samom 

polju, 

- podataka iz dugogodišnjeg niza osmatranja i mjerenja vodostaja i proticaja na rijeci Neretvi 

prije i poslije ušća rijeke Krupe koja drenira područja Svitave i Derana, a koja se nalaze pod 

uticajem ponorskih zona u dnu Popova polja (vidjeti sliku 12.), 

- podataka iz raspoloživog niza osmatranja i mjerenja vodostaja i proticaja na rijeci Krupi, 

- podataka o izvedenim regulacionim radovima (nasipima, kanalima, crpnim stanicama) u 

području uz rijeku Krupu (Višićka kaseta) radi smanjenja rizika od poplava kojem su 

značajno doprinosile i velike vode koje su dolazile iz Popovog polja. 


Transformacija osnovnih karakteristika režima voda opisanih u tč. 2.1.4.1. (Nevesinjsko polje) pod 

dejstvom karakteristika opisanih u tč. 2.1.4.2. (Ponorske, ponorsko - estavelske i estavelske zone u 

Nevesinjskom polju i zone njihovog uticajnog djelovanja) se, slično kao u Popovom polju ali u 

uslovima jednostavnijih odnosa u relaciji ulaz- transformacija-izlaz, odvija na način da i ovdje, 

zbog manjih odvodnih kapaciteta ponorskih zona u polju, one ne mogu odvesti (progutati) sve 

dolazeće količine vode u polje zbog čega ono biva plavljeno tokom godine (vidjeti sliku 23.). Iz 

toga razloga polje je u prosjeku pod vodom u periodu od XI-VI mjeseca u toku uzastopnih godina i 

kao takvo nepristupačno za obradu, da bi u periodu VII-X bilo u obrnutoj situaciji-pod sušom... Ono 

što posebno karakteriše režim voda rijeke Zalomke su dugi bezvodni periodi. Najčešće sušni 

bezvodni periodi u kontinuitetu traju 3-5 mjeseci, mada, izuzetno, konstatovan je i bezvodni period 

koji je trajao i svih 12 mjeseci (1953/54.). Statističkom analizom srednjih mjesečnih proticaja po 

mjesecima omogućen je puniji uvid u unutargodišnji raspored voda, odnosno obezbjeđenost srednje 

mjesečnog proticaja. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 36



Režim trajnosti voda na Zalomci na V.S. Pošćenje razmatran je na osnovu utvrđenog uzorka 

dnevnih proticaja iz perioda 1949/90. godina. Sračunata kriva trajanja dnevnih vodostaja daje se na 

slici 23. Očigledna je velika neravnomjernost proticaja sa dugim sušnim periodima i velikim 

poplavnim vodama, kada prosječno u 25 dana velikih voda protekne koliko i u ostatku godine. 

Ovakav režim trajnosti voda je specifična nepovoljna karakteristika prirodnog režima voda u 

Nevesinjskom polju. 

Slika 23. Kriva trajanja vodostaja 

Preko kote nivoa vode u polju od ~835 mnm (3500 cm) događa se čak i prelivanje vode iz 

Nevesinjskog polja preko prevoja “Vranjače” u pravcu rijeke Bregave. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 37



SREDNJI MJESEČNI I GODIŠNJI PROTICAJI 

Rijeka: Zalomka 

V.S. Pošćenje 

GOD JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC Sr. God 

1946 5.90 2.69 6.56 1.93 1.27 0.00 0.00 0.00 0.00 2.03 30.97 8.82 5.01 

1947 1.98 33.35 19.67 4.59 0.09 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.49 18.61 6.57 

1948 33.12 6.95 0.72 6.90 3.33 0.89 0.02 0.03 0.00 1.41 1.67 0.00 4.59 

1949 8.67 0.00 2.07 2.56 6.75 6.10 0.90 0.00 0.24 2.17 26.30 18.36 6.18 

1950 2.29 6.91 7.00 9.76 1.33 0.00 0.00 0.00 0.00 9.69 33.91 96.01 13.91 

1951 13.37 23.17 38.22 18.92 9.93 7.99 0.05 0.00 0.18 1.79 16.06 8.17 11.49 

1952 31.95 17.42 4.76 8.24 1.10 0.00 0.00 0.00 6.63 22.53 51.13 78.27 18.50 

1953 54.83 3.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 4.82 

1954 0.00 0.00 62.38 16.98 38.14 0.53 0.00 0.00 0.00 0.39 3.33 15.55 11.44 

1955 39.62 47.23 11.92 4.34 0.00 0.00 0.00 0.00 1.69 21.69 17.94 0.04 12.04 

1956 20.07 3.87 5.44 9.88 8.42 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 9.11 3.18 5.00 

1957 2.59 43.62 6.44 5.49 8.50 2.38 0.00 0.00 0.00 1.52 26.68 15.84 9.42 

1958 10.77 8.18 16.38 48.40 6.90 0.07 0.00 0.00 0.00 1.21 17.09 45.53 12.88 

1959 15.12 1.07 6.89 6.60 8.49 13.98 2.83 0.00 0.58 4.01 19.13 66.98 12.14 

1960 5.48 51.43 20.40 12.59 7.20 0.00 0.00 0.00 0.00 9.48 39.26 36.66 15.21 

1961 12.86 1.48 1.20 2.35 8.57 0.74 0.00 0.00 0.00 19.15 16.22 11.92 6.21 

1962 9.61 13.25 53.89 33.78 3.39 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 46.92 21.12 15.16 

1963 58.32 35.50 12.22 13.51 3.86 7.86 0.01 0.00 2.54 0.41 0.50 43.74 14.87 

1964 1.74 2.90 9.87 9.93 0.32 0.00 0.00 0.00 0.00 44.05 44.23 69.92 15.25 

1965 18.94 11.70 32.52 23.36 9.09 4.91 0.00 0.00 0.00 0.00 15.77 35.15 12.62 

1966 8.68 30.15 7.91 11.33 5.79 3.02 0.00 0.00 0.00 0.00 22.41 30.61 9.99 

1967 0.71 1.22 39.67 10.84 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.44 22.33 6.27 

1968 18.07 6.21 0.00 0.00 0.00 1.25 0.00 0.00 2.79 0.22 64.40 34.67 10.63 

1969 10.51 44.07 19.58 24.48 5.87 9.58 0.00 0.37 6.92 0.21 9.40 19.05 12.50 

1970 89.63 18.43 37.58 67.06 8.75 0.97 0.24 0.00 0.00 0.00 5.73 17.31 20.48 

1971 40.19 14.40 18.77 27.09 3.21 0.00 0.00 0.00 0.00 0.70 16.00 20.08 11.70 

1972 6.52 25.35 13.44 14.19 4.16 0.72 0.00 0.00 2.85 1.42 17.87 5.76 7.69 

1973 4.57 12.82 8.07 27.37 7.95 0.00 0.00 0.00 0.00 0.53 0.00 23.65 7.08 

1974 3.62 20.13 9.71 7.26 13.30 2.47 0.01 0.00 0.59 60.79 15.56 7.61 11.75 

1975 0.19 0.00 12.92 21.33 0.87 0.00 0.00 0.00 0.00 14.74 19.35 13.09 6.87 

1976 0.26 1.81 9.08 22.36 11.58 1.22 0.00 0.18 3.45 11.55 29.73 63.47 12.89 

1977 33.50 42.52 23.86 16.68 2.46 0.00 0.00 0.00 6.70 5.83 25.65 21.85 14.92 

1978 16.47 40.84 31.09 35.65 36.23 7.07 1.03 0.00 0.23 9.18 0.78 32.51 17.59 

1979 40.10 50.80 15.09 37.77 12.31 2.79 6.88 0.00 0.00 3.04 52.99 18.83 20.05 

1980 14.17 17.37 20.41 15.84 30.35 6.89 0.00 0.00 0.00 12.95 89.70 22.19 19.16 

1981 6.67 11.08 45.38 23.64 23.59 3.82 0.60 0.00 0.00 5.59 1.00 59.00 15.03 

1982 18.05 0.09 10.32 21.62 0.57 0.00 0.00 0.00 0.00 3.23 10.99 32.19 8.09 

1983 0.99 9.66 3.93 6.56 1.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.37 16.95 3.29 

1984 12.95 3.35 3.83 31.67 15.47 7.54 0.00 0.00 0.52 24.20 11.36 1.29 9.35 

1985 5.71 12.50 21.39 20.84 9.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 22.74 6.75 8.27 

1986 38.42 53.62 55.68 23.57 2.31 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.08 0.00 14.47 

1987 32.19 25.66 11.78 31.35 15.98 2.53 0.00 0.00 0.00 0.00 28.01 25.04 14.38 

1988 6.72 19.64 21.00 34.44 5.36 8.67 0.00 0.00 4.48 0.18 2.22 19.95 10.22 

1989 0.00 7.84 20.07 4.94 3.24 2.24 0.00 0.00 0.00 10.23 4.27 0.49 4.44 

1990 2.57 2.11 0.51 21.02 5.68 0.00 0.00 0.00 0.00 1.45 6.66 22.88 5.24 

Qsr mj 16.86 17.45 17.32 17.76 7.82 2.36 0.28 0.01 0.90 6.83 19.43 25.14 11.01 

Cv 1.12 0.95 0.90 0.77 1.14 1.45 3.97 4.27 2.12 1.78 1.00 0.89 0.42 

Cs 1.91 0.89 1.34 1.32 2.13 1.63 5.48 5.48 2.37 2.98 1.57 1.41 0.21 

Tabela 6. Srednji mjesečni i godišnji proticaji, rijeka Zalomka, V.S. Poščenje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 38




Slika 24. Kriva trajanja dnevnih nivoa za period 1949-1987, Dabarsko polje, V.S. Ponikve- prirodno stanje 

To je povremeno plavljeno polje, a nivo poplave dostiže 14 m. Nivoi poplava se kontrolišu preko 

vodomjernih stanica Kuti (formirana 1888 godine i Bijeljani 1989). Hidrološka obrada podataka sa 

vodomjernih stanica Kuti i Ponikva pokazuje da poplave traju od 42 do 216 dana godišnje, odnosno 

da prosječna poplava traje 110 dana. (Milićević, 1987). 

U cilju definisanja veličina dotoka 1959. godine su formirane vodomjerne stanice Vrijeka, 

Ljelješnica i Blace. 

2.1.6. Prirodni režim voda u uticajnim zonama djelovanja režima voda iz Popovog, 

Nevesinjskog i Dabarskog polja 

U prvom koraku uspostave osnove za analizu odnosa prirodnih režima voda u uticajnim zonama 

djelovanja režima voda iz Popovog polja kao, uostalom, i u uticajnim zonama djelovanja režima 

voda iz Nevesinjskog i Dabarskog polja, je, u poglavlju 2.1.4.2., dat sintetizovan, stručno utemeljen 

i do sada više puta verifikovan opis, ilustriran sa odgovarajućim grafičkim prikazima, utvrđene veze 

ponorskih zona iz tih polja sa izvorišnim zonama njihovog djelovanja. Kako taj prikaz nije dovoljan 

da, bez istovremenog poznavanja i osnovnih prirodnih karakteristika režima voda u tim uticajnim 

zonama djelovanja i njihove uvezanosti sa istim prirodnim karakteristikama režima voda u 

uticajnim kraškim poljima definisanim u poglavljima 2.1.4.1. i 2.1.5., to je, u nastavku teksta,dat i 

sažet prikaz navedenih osnovnih prirodnih karakteristika izvorišta po pojedinim poljima iz kojih se 

prihranjuju. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 39



2.1.6.1. Popovo polje 

Kao što je navedeno u poglavlju 2.1.4.2. (Popovo polje) izvršena obimna istraživanja i izučavanja u 

Popovom polju su provedena na način koji je omogućio da izvrši funkcionalna (zavisna od odnosa 

površinskih i podzemnih voda) podjela toka rijeke Trebišnjice u Popovom polju na tri 

hidrološko/hidrogeološka dijela (slika 17.) i to: 

Najniži dio polja – A – iz koga se, putem razgranate lepeze uticajnih veza ovog dijela polja sa 

područjima podložnim njegovom prirodnom i vještačkom uticaju i podzemne cirkulacije, oticanje 

voda vrši u pravcu Svitavsko-Deranskog blata (dominantna uloga pripada ponoru Doljašnica), 

doline rijeke Neretve (dominantna uloga pripada ponoru Ponikve) i prema Jadranskom moru - 

Vrulje od Budime do Bistrine (dominantna uloga pripada ponoru Provalije) - vidjeti sliku 18. 

Sliv vrela duž lijevog oboda doline Neretve 3) 

Položaj 

Pod vrelima duž lijevog oboda doline Neretve se podrazumijevaju vrela po obodu doline Neretve i 

jezera Kuti. Značajniji među ovim vrelima su: Doljani, Šunića dulo, Glušci, Bili vir, Spile, Mlinište, 

Mislina i Bađula. Sliv ovih vrela zahvata područje samog kraja Popovog polja sa ponorima 

Ponikva, Žira, Kaluđerov ponor i Lisac. Ponor Lisac predstavlja (ako se tako može reći) 

vododjelničku zonu između vrela na obodu Svitave i vrela po obodu Neretvanske doline. Vode 

Crnulje teku isključivo prema Svitavi. 

Pored navedenih ponora prema dolini Neretve tekle su i sve vode koje su ponirale u najnižem dijelu 

Popovog polja odnosno na području sadašnjeg kompenzacionog bazena (između 10 i 15 m 3 /s). 

Obzirom na već pomenutu široku zonu kroz koju teku vode iz ponora Lisac veličina međusliva je 

veoma aproksimativna i kreće se između 100 i 130 km 2 . 

Monitoring količina voda na području lijevoobalnih vrela, koji se može povezati sa uticajima 

izgradnje na slivu Trebišnjice se provodi na hidrološkoj stanici najuticajnijeg vrela Bijeli Vir, 

lociranoj na vrelu-V.S. Bijeli Vir-vrelo (slika 25.). 

Vodostaj se očitava na mjernoj letvi jednom dnevno. Rezultati mjerenja vodostaja i protoka se 

obavljaju u bazi hidroloških podataka HIS-2000. 

Budući da se na lokaciji Bijeli Vir-vrelo ne registrira ukupan dotok u izvorišno područje Bijelog 

Vira uspostavljena je i hidrološka stanica Bijeli Vir – lateralni kanal na kojoj su, radi malih brzina 

tečenja i uticaja uspora u pojedinim hidrološkim uslovima, podaci mjerenja protoka nepouzdani, 

tako da se u bazi HIS-2000 ne objavljuju podaci o njima. 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 

3) Veći dio ovog dijela teksta je preuzet iz projekta „Analiza uticaja gradnje RHE Čapljina na izdašnost vrela u donjoj 

Neretvi“ urađene od strane Instituta za elektroprivredu i energetiku, d.d. Zagreb, lipan/jun 2008 god. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 40



Slika 25. Situacija područja Bijeli Vir sa ulijevom u lateralni kanal 

Obzirom na duljinu niza (određeni protoci od 1961. godine) i relativno povoljne uvjete za 

određivanje protoka, u navedenom projektu se predlaže usvajanje hidrološke stanice Bijeli Vir na 

vrelu Bijeli Vir, kao mjerodavne za praćenje uticaja aktivnosti vezanih za povećanje dotoka vode 

prema lijevoobalnim vrelima Donje Neretve. Vezano za to treba uspostaviti limnigrafsku stanicu i 

urediti profil za pouzdanije utvrđivanje veze vodostaja i protoka. 

Budući da se na lokaciji Bijeli Vir-vrelo registrira samo manji dio dotoka u izvorišno područje 

Bijelog Vira (slika 25.) predlažu se dodatna vodomjerenja na lateralnom kanalu (profili 1-1 i 2-2 

slika 25.). Očekuje se da između vodomjerenja (10-12 u različitim hidrološkim situacijama) i 

protoka na vrelu Bijeli Vir postoji zadovoljavajuća zavisnost, koja će omogućiti određivanje dotoka 

u izvorišnu zonu Bijeli Vir. To će omogućiti donošenje pouzdanih zaključaka vezanih za potrebu 

eventualnog povećanje dotoka u područje lijevoobalnih vrela Donje Neretve, bilo upuštanjem 

dodatnih voda u ponor Ponikva ili,alternativnim rješenjem poboljšanja vodnog režima u sušnom 

razdoblju (kao npr. Zahvat vode iz rijeke Neretve uzvodno od Metkovića sa upuštanjem iste u 

lateralni kanal tog područja). 

Bitno je da jedan dio razmatranih vrela ima stalan tok, dok su ostali povremenog karaktera. Neki od 

njih se povremeno zaslane, neki su uvijek slani, a jedan dio se nikad ne zaslanjuje U toku traserskih 

istražnih radova utvrđeno je da su vrela oko jezera Kuti pod direktnim uticajem plime i oseke i da, u 

vrijeme plime, voda utiče u vrela. 

U više navrata, tokom bojenja u Popovom polju, vršena su osmatranja "modrih oka" u delti Neretve, 

ali prisustvo trasera nije utvrđeno. 

Na području lijeve obale donje Neretve za potrebe vodosnabdijevanja kaptiran je samo vrelo 

Doljani, smješten na području BiH, a koristi se za vodosnabdjevanje grada Metković i općine 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 41



Zažablje (200 l/s). Sva ostala lijevo obalna vrela (osim eventualno Bijelog Vira) nisu pogodna za 

vodosnabdjevanje. 

Sliv Hutovog blata 

Položaj i osnovni hidrogeološki podaci 

Hutovo blato čine dvije duboke depresije (Svitavsko i Deransko blato) koje su međusobno 

razdvojene karbonatnim grebenom – Ostrovom. Depresije su duboko usječene u krečnjake gornje 

krede i paleogena. Sedimenti fliša duž južne padine Ostrova se sastoje od intenzivno ubranih lapora, 

pješčara i glina. Depresije zapunjavaju pjeskovi, gline, mulj i treset. Dubina ovih sedimenata je 

procijenjena na preko 100 m a rezultati geoelektričnog sondiranja pokazuju da je dubina lokalno 

veća od 150 m, a sama debljina treseta u sredini Deranskog blata veća od 64 m. 

Rijekom Krupom, koje se formira od brojnih vrela u navedena dva blata Hutovo blato je povezano 

sa Neretvom. 

Površina neposrednog sliva Hutovog blata je oko 420 km 2 uključujući i površinu Svitave, Derana i 

Ostrova. Ovaj dio sliva se proteže prema istoku (Ljubinjskom polju) sa približnom granicom na 

liniji Čavaš – Žegulja. Jedino trasiranje koje je obavljeno u Ljubinjskom polju (ponor Konac polje) 

nije pokazalo vezu sa Hutovim blatom. Ovaj podatak zahtjeva provjeru. 

Najveće količine voda dotiču u Hutovo blato iz velikih posrednih slivova Bregave i Trebišnjice, 

odnosno Popovog polja i to isključivo podzemnim putem. Registrovano je više od 70 lokacija na 

kojima dolazi do isticanja vode ali samo 42 imaju karakteristike vrela. Većina njih je povremenog 

karaktera. 

Dio voda koje poniru u ponor Ponikvu (u Dabarskom polju) i vode koje poniru duž korita Bregave, 

gotovo do njenog ušća sa Neretvom (uključujući i vode Radimlje) dotiču u Deransko blato. Postoje 

neprovjerene indikacije da dio ponirućih voda u Ponikvu u Dabarskom polju teče direktno do vrela 

u Deranskom blatu. 

Najznačajnija vrela na kojima ističu poniruće vode Bregave nalaze se uz sjeveroistočni rub 

Deranske depresije: Škrka, Jelim, Jamica, Kučine, Drijen i Orah, i duž istočnog ruba Deranskog 

blata: Babino oko, Londža i Smokva. 

Najznačajnije stalno vrelo je Londža preko koga se dreniraju vode neposrednog sliva, vode koje 

poniru u Popovom polju, a vjerovatno i dio voda koji pripada slivu Bregave. Sublakustrijsko vrelo 

Jelim ističe iz potopljene vrtače dubine 6 – 10 m što je i najveća dubina u Deranskom blatu. U 

izvorišnu zonu Londža dotiču i vode iz Popovog polja koje poniru u Doljašnicu, Provaliju i 

ponorsku zonu ispod Velje međe. Ukupni minimalni dotok u Deransko blato se procjenjuje na 3 

m 3 /s. 

Po obodu Svitavskog blata postoje brojna vrela koji najvećim djelom potiču od voda koje poniru u 

Popovom polju: Doljašnica, Provalija, Crnulja, Lisac i ponori oko Velje međe. Ove vode ističu na 

brojnim vrelima duž južnog oboda Svitave: vrelo Svitava, Trstenik, Njeginja, Živinjak, 

Smokovnjak, Ljubanovo vrelo, Desilo, Lukavac, Ljubač i Crni vir. Vode ovih vrela se odvode 

obodnim kanalom do Krupe. Većina vrela su povremeni. Procjenjuje se da u sušnom periodu iz 

pravca Popovog polja dotiče između 1 i 3 m 3 /s. U vlažnom periodu godine ukupni proticaj na 

ovim vrelima je oko 90 m 3 /s. Vrelo Desilo ima oblik manjeg jezera sa dubinom 9 – 10 m. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 42



Nekoliko manjih vrela nalazi se uz oba ruba Ostrova, a registrovano je i nekoliko sublakustrijskih 

vrela oko Karaotoka. 

U periodu velikih proticaja rijeke Neretve rijeka Krupa dolazi pod uspor a povremeno njen tok je od 

Neretve prema Deranskom jezeru. 

Sliv vrela i vrulja kod Slanog 

Veze sa vrelima u Slanom i vrulja između Slanog i Banića utvrđene su bojenjem ponora u Vali, 

južno od Zavale i ponorske bifurkacione zone ispod Velje Međe. Ukupna površina ovog sliva se 

procjenjuje na 130 – 150 km 2 , ali zbog samo djelimično definisanog učešća voda Popovog polja u 

bilansu sliva povezivanje površine sliva i istekle vode je krajnje diskutabilno. Nakon izgradnje RHE 

Čapljine učešće ponorske zone u Popovom polju na vodni bilans sliva je svedeno na minimum. 

Ukupna maksimalna izdašnost vrela u Slanom (Luncijata, Ugor, Skok, Utječenik i Nova kaptaža) je 

oko 120 l/s, s tim što su neki od njih povremeno pod uticajem mora. Od Slanog do Banića je 

registrovano desetak vrulja koje su u sušnom periodu vizuelno jedva primjetne ali njihova aktivnost 

je i tada evidentna. U periodu padavina uz obalu su evidentirani i vrela, a preko vrulja ističu velike 

količine voda. 

Sliv vrulja od Banića do Janske 

Između Banića i Janske nalazi se najveća koncentracija vrulja u ovom dijelu obale Jadrana. Samo 

između Banića i Doli, u periodu velikih voda, registrovano je oko 25 vrulja. Maksimalna izdašnost 

najveće od njih (Likavica) procjenjuje se na više desetina kubnih metara u sekundi. Tada se i na 

obali formiraju brojni vrela a na pojedinim mjestima voda iz stijene ističe pod pritiskom. 

Trasiranjem je utvrđena veza sa ponorskom zonom Provalije u Popovom polju. 

Radi se o slivu znatne površine (150 – 180 km 2 ) sa izrazito koncentrisanom zonom poniranja u 

Popovom polju. Kao i u slučaju sliva Slanog, nakon izgradnje RHE Čapljine poniranje u ovoj zoni 

je svedeno na minimum, tako da sada aktivnost vrulja zavisi prije svega od padavina u 

neposrednom slivu. 

Slivna područja koja pripadaju središnjem i uzvodnom (B i C) sektoru polja 

Središnji i uzvodni dio polja označeni kao – B i C – karakterišu estavelske (B) i ponorske (C) 

zone. Formiranje estavela se tumači prisustvom duge dolomitske zone koja se nalazi između 

Popovog polja i mora, a proteže se od Zaplanika, sjeverno od vrela Omble, do Zavale i dalje prema 

Ravnom. Postojanje ove (relativne) barijere spriječena je direktna hidrogeološka veza između polja 

i mora. Obzirom na ovakve hidrogeološke odnose, zatim maksimalnu visinu (kotu) plavljenja 

u Popovom polju koja je, u ovoj zoni, i u najnepovoljnijim prirodnim uslovima, niža od 

otvora Vjetrenice i kota njenog dna na uzdužnom profilu do sada ispitanog poteza, gotovo 

konstantnu (nepromijenjenu) temperaturu i vlažnost u Vjetrenici i dr. ne postoji realna osnova 

koja bi dovela u vezu postojanje međuzavisnih odnosa režima voda u Popovom polju i 

Vjetrenici. Ovo je navedeno prvenstveno iz razloga da se u sličnim odnosima i u drugim poljima 

sistema mogu primijeniti isti principi. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 43



Sliv Omble 

Položaj i generalne hidro- geološke karakteristike 

Ombla je vrelo Dubrovačke rijeke. Sastoji se od dubokog sifonskog kanala i tri koncentrisana 

mjesta isticanja. Po kapacitetu dominira "Glavno vrelo" čija se izdašnost može da procjeni na 80% 

ukupnog dotoka. Manja vrela, "Baba" i "Crkvica" se nalaze bočno, s obije strane glavnog vrela. 

Flišna zona koja predstavlja hidrogeološku barijeru je na mjestu vrela erodovana do nivoa mora pa 

su stvoreni uslovi za koncentrisano pražnjenje prostrane karstne izdani koja se formira u 

mezozojskom karbonatnom kompleksu u zaleđu vrela. Geoelektričnim sondiranjem i istražnim 

bušenjem utvrđena je dubina ove hidrogeološke barijere do dubina 300 m ispod nule. Zbog toga u 

ovom dijelu Dubrovačkog priobalja nije evidentirano prisustvo vrulja. Njih nema ni u neposrednoj 

blizini vrela (u Dubrovačkoj rijeci) čije dno je urezano do kote - 40 m. I to potvrđuje da je dubina 

flišne barijere dovoljno duboka da onemogući razvoj karstnog procesa ispod fliša. Značajan je 

podatak da nikada, pa ni u dugotrajnim sušnim periodima, nije dolazilo do zaslanjenja vrela. 

U prirodnim uslovima izdan Omble se hranila vodama koje potiču iz posrednog i neposrednog 

sliva. Površina neposrednog sliva obuhvata područje nizvodno od hidrogeološke barijere koju čine 

dolomiti trijasa i jure, t.j nizvodno od tzv. "Lastvanske antiklinale" koja je, u prirodnim uslovima 

tečenja, sve podzemne vode koje su dolazile sa uzvodnog područja „izbacivala“ na površinu terena i 

u korito Trebišnjice putem koga su se vode iz posrednog dijela ukupnog sliva „prebacivale“ u 

neposredni (sopstveni) sliv koji iznosi najmanje 600 km 2 . Površina ukupnog sliva se cijeni na 1630 

km 2 

Za praćenje režima voda koristi se Vodomjerna stanica vrela Ombla, pod nazivom V.S. Komolac 

koja je operativna od 1952. godine, sa kotom "O"=2,38 m. Četrdeset metara nizvodno od glavne 

izvorišne zone izgrađena je ustava radi izolovanja izvorišne zone i vodomjerne stanice od uticaja 

plime i oseke. U periodu osmatranja od 1962 do 1983 godini minimalno izmjereni vodostaj je - 70 

cm, a maksimalni 90 cm. Srednji proticaj u prirodnim uslovima (do 1965.) bio je Q sr =33,8 m 3 /s 

Male vode se javljaju u julu, avgustu i septembru. Srednji minimalni proticaj za period 1962 – 

85.god. je 5,3 m 3 /s, najveća mala voda je 8,6 m 3 /s, a najmanja 2,3 m 3 /s. 

U vlažnom periodu (novembar, januar, februar) proticaj se kreće između 112,5 m 3 /s i 73, 7 m 3 /s. 

Sliv Duboke ljute – Robinzona 

Ovo karstno vrelo je formirano istočno od Plata, na mjestu gdje se trasa čela navlake "Visokog 

krša" spušta ispod nivoa mora. Karstni kanali u zaleđu vrela formirani su u trijaskim dolomitima. 

Vrelo se nalazi na obali mora. Vodomjerna stanica je formirana 1957. godine. Prekidi u osmatranju 

su evidentirani samo 1958. i 1960. godine po par mjeseci. Kota nule vodomjera je "O" = - 0,64 m. 

U toku iskopa podzemnih objekata za HE Dubrovnik otkriven je dovodni sistem karstnih kanala 

prema vrelu. 

Površina sliva Duboke Ljute se procjenjuje na oko 60 km 2 . 

Iako su podaci o maksimalnim i minimalnim proticajima dosta nepouzdani jer se vodomjerna 

stanica nalazi pod direktnim uticajem mora, odnosno plime i oseke, mjerenja koja su obavljena u 

kanalu koji je presječen sa tunelom II, u sušnom periodu 1961. godine, pokazuju da je od cca 200 

l/s ukupnog proticaja jedna trećina oticala u more kroz tunel. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 44



Minimalna izdašnost je sada nešto veća od prirodne, a zavisi od trenutnih gubitaka u dovodnom 

tunelu za HE Dubrovnik. Maksimalni proticaj dostiže par kubnih metara u sekundi. 

Iz izvora se crpi Q = 150 l/s dok se kao maksimalna količina koju je moguće crpiti u sušnom 

periodu procenjuje Q = 250 l/s. 

Veći dio voda Duboke Ljute potiče od voda sopstvenog sliva, a jedan manji dio se javlja na vrelu 

kao posljedica gubitaka iz dovodnog tunela za HE Dubrovnik. 

Sliv Zavrelje - Mlini 

Izvor je formiran na tektonskom kontaktu eocenskog fliša i trijaskih dolomita iznad naselja Mlini. 

Za razliku od Omble i Zatona ovo vrelo je formirano visoko iznad nivoa mora. Izvorišna zona 

zahvata veću površinu i zatrpana je sa velikim blokovima tako da se tačna kota najniže tačke 

isticanja ne može sa sigurnošću da odredi. Pri visokim vodostajima voda ističe iz zone u kojoj je 

razlika između najviše i najniže tačke više metara. 

Evolucioni proces izdani Omble znatno je osiromašio sliv Zavrelja što se jasno manifestuje na 

režim isticanja na vrelu. Površina sliva, pri niskim nivoima podzemne vode, se procenjuje na 36 

km 2 . U vlažnom periodu slivno područje se povećava na 46 - 50 km 2 i uspostavlja hidrogeološka 

veza sa zonama koncentrisane infiltracije u Trebinjskom polju. 

Za potrebe izrade idejnog projekta HE Omble u zaleđu Zavrelja su izbušene četiri bušotine na 

kojima se osmatraju oscilacije nivoa podzemnih voda. 

Proticaj se kontroliše na dva profila. Jedna vodomjerna stanica (letva) se nalazi na samom vrelu sa 

kotom nule "O"=76,52 m. Druga se nalazi nizvodno, na koti "O"=61,11 m i vodi se pod nazivom 

Mlini - most. 

Izdašnost vrela varira u širokim granicama, od cca 3 l/s u minimumu do desetak kubika u periodu 

velikih padavina. Prema podacima Energoinvesta 30. III 1989. godine proticaj Zavrelja je bio 15 

m 3 /s. 

Izvor je kaptiran za lokalne potrebe vodosnabdjevanja, a prelivne vode se energetski koriste u maloj 

elektrani koja se nalazi na obali mora. Za potrebe elektrane na izvoru su izgrađeni neophodni 

objekti sa prelivnim pragom na koti 79,40 m. 

Pored voda sopstvenog sliva prema vrelu Zavrelje povremeno teku i vode susjednog sliva. Rezultati 

svih do sada obavljenih istraživanja su pokazali da su slivovi Omble i Zavrelja bifurkaciono 

povezani. Ovaj zaključak se zasniva prije svega na rezultatima bojenja ponora Pridvorci. Ponor se 

nalazi kod istoimenog sela na lijevoj obali pridvoračkog kraka r. Trebišnjice. Obavljena su dva 

bojenja. Pri niskom vodostaju utvrđena je veza isključivo sa vrelom Ombla. Bojenje pri visokom 

vodostaju pokazalo je da vode ove infiltracione zone otiču istovremeno i prema Ombli i prema 

Zavrelju. Treba napomenuti da su za ta bojenja formirane osmatračke stanice na svim značajnijim 

vrelima od Malog Zatona do Konavoske Ljute. 

Kvantitativna analiza bojenja ponora u Pridvorcima pokazuje da od ukupne količine vode koja na 

tom mjestu ponire pri visokim nivoima podzemne vode samo oko 27% otiče prema Zavrelju dok 

veći dio vode (oko 73%) otiče prema Ombli. Što je zasićenost izdani manja, odnosno što su nivoi 

podzemne vode niži, odnos preraspodjele vode se mijenja na štetu Zavrelja da bi pri određenom 

nivou došlo do potpunog razdvajanja u dvije nezavisne hidrogeološke jedinice. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 45



Sliv Palate – Mali Zaton 

U osmatranja koja traju preko trideset godina, a isto tako prema izjavama mještana, vrulje nisu 

nikad primijećene u Malom Zatonu. 

Sa sistematskim osmatranjima proticaja započeto je 1960. godine kada je postavljena vodomjerna 

letva. 

Izmjereni su sljedeći proticaji: 

Qmin – 100 do 150 l/s; Qmax (izmjereno) = 9,138 m 3 /s; Qmax (procijenjeno) ~ 25 m 3 /s. 

Hidrološka stanica "Palata" je 1988. godine opremljena sa limnigrafom. 

U osmatranja koja traju preko trideset godina, a isto tako prema izjavama mještana, vrulje nisu 

nikad primijećene u Malom Zatonu. 

2.1.6.2 Nevesinjsko polje 

Buna sa pritokom Bunicom 

Slivu Bune i njene pritoke Bunice pripadaju podslivovi Nevesinjskog polja, Zalomke, Slatog 

polja, dijela Lukavačkog polja i međusliv između Nevesinjskog polja i oba vrela. 

Razgraničavanje slivova ova dva vrela je dosta složeno, ali to nije od većeg značaja kada je u 

pitanju ocjena uticaja režima voda Nevesinjskog polja na režim voda ova dva vrela, naravno 

ukoliko se ta ocjena poveže sa hidrogeološkim karakteristikama Nevesinjskog polja detaljno 

opisanim u prethodnom poglavlju (Nevesinjsko polje). 

Površina sliva rijeke Buna do V.S. Buna koja kontroliše i pritoku Bunicu se procjenjuje na 900 km 2 . 

Njemu pripadaju: 

- Sliv rijeke Zalomke. 

- Sjeverozapadni dio Nevesinjskog polja sa najmarkantnijim ponorima Ždrijelo, Babova jama 

i Zlatac. 

- Centralni dio Nevesinjskog polja, južno od puta Nevesinje - Kifino selo. 

- dijelovi voda koje poniru u koritu Zalomke, od Kifinog sela do Ljeskovika, zatim dijelovi 

voda koje poniru u koritu Zovidolke, prije ulivanja u Zalomku (estavela Ćetenuša), kao i 

vode koje poniru u području ponora Krupac na Trusini južno od Sniježnice. 

- Planinsko područje između Nevesinjskog polja i ovih vrela, zatim masiv Podveležja i 

dijelovi Veleža, uključujući Gornje Zijemlje (Hansko polje) koje, također, pripada ovom 

slivu. 

Pošto se pojedini obodni dijelovi sliva nalaze u bifurkacionim zonama jasno je da je površina sliva 

Buna/Bunica podložna promjenama. 

Za vrelo Bunice se može reći da predstavlja kraj podzemnog toka Zalomke, nakon njenog poniranja 

u ponor Biograd. 

Vrelo Bune je sigurno jedno od najpoznatijih i najatraktivnijih vrela u karstu Dinarida. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 46



Režim voda vrela Bune, za razliku od vrela Bunice, karakterišu relativno male varijacije proticaja i 

maksimalnih izdašnosti, a što se može vidjeti iz prosječnih linija trajanja proticaja prikazane na slici 

26. dobijene korištenjem osmatranja i mjerenja na vodomjernoj stanici Blagaj u periodu 1970-1984 

godine. 

Prikazani oblik prosječne linije trajanja je posljedica retardacione sposobnosti ukupne izdani koja se 

prazni preko vrela Bune, a koja se prihranjuje, manjim dijelom, iz području samog polja (vidjeti 

objašnjenja data u poglavlju 2.1.4.2.-Nevesinjsko polje) i većim dijelom iz preostalog, znatno 

većeg, dijela sliva. na potpuno argumentovan način ukazuju na činjenicu, vrlo bitnu za kasniju 

analizu uticaja HE Dabar, da je ta retardaciona sposobnost značajno bolja od iste koja vlada u 

tipičnim karstnim izdanima. To je jedna od najznačajnijih izdani u karstu Dinarida. Bez sumnje je 

da su veliki minimalni proticaji vrela Bune posljedica ne samo veličine sliva već i značajnog 

retardacionog kapaciteta velike mase Promina sedimenta koji grade dio Nevesinjskog polja i masiv 

planine Trusine. 

Prethodna analiza, koja će biti dopunjena brojčanim pokazateljima utvrđenim u analizi odnosa 

režima voda vrela Bune i Bunice, već sada ukazuje, odnosno potvrđuje konstatacije utvrđene u 

poglavlju 2.1.4.2., da je osjetljivost vrela Bune na vještačke uticaje relativno mala i u svakom 

slučaju daleko manja nego vrela Bunice. 

Slika 26 . Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Buni (V.S. “Blagaj“) za cijeli, vanvegetacioni i vegetacioni period 

(za razmatrani period 1970-1984. (bez 1971. godine)). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 47



Prosječni proticaj : Q sr = 23.70 m 3 /s, Q sr /Q srmin = 8,0 

Minimalni proticaj : Q sr min = 2.95 m 3 /s, Q srmax/ Q srmin = 41,7 

Maksimalni proticaj : Q sr max = 123 m 3 /s. Q srmax /Q sr = 5,2 

Vrelo Bunice ima značajno nepovoljnije osnovne karakteristike hidrološkog režima koje se 

kontrolišu na vodomjernoj stanici Malo polje (prije ušća u rijeku Bunu), a koje su prikazane, 

također, u obliku prosječne linije trajanja prikazane na slici 27. za period 1972-1984.god. 

Iz uporednog pregleda proizilazi da, iako je veličina prosječnih proticaja na Buni i Bunici približno 

ista (Q sr Bune /Q srBunice =1,17), odnos vrijednosti njihovih prosječnih minimalnih proticaja pokazuje da 

se one bitno razlikuju (Q srmin Bune /Q srmin Bunice = 4,1) tj. da je neravnomjernost proticaja rijeke Bunice 

prije njenog ušća u Bunu u poređenju sa neravnomjernosti proticaja rijeke Bune, također prije 

njenog spajanja sa Bunicom, posmatrana kroz vizuelnu usporedbu vrijednosti (Q sr /Q srmin ) Bunice = 28,1 

i (Q sr /Q srmin ) Bune = 8,0, daleko nepovoljnija, a što pokazuje i brojčani odnos tih vrijednosti izražen 

koeficijentom : K 1 =3,51. 

Do još nepovoljnijeg zaključka dolazimo ako posmatramo odnos (Q srmax /Q srmin ) Bunice= 287,5 i 

njemu analogan odnos(Q srmax /Q srmin ) Bune= 41,7, čija usporedba daje koeficijent koji iznosi čak K 2 = 

6,7. 

I ovi pokazatelji na argumentovan način potvrđuju rezultate analiza provedenih u poglavlju 2.1.4.2.- 

Nevesinjsko polje, gdje je zaključeno da je ponor Biograd zapravo ponor kroz koji otiču vode iz 

najvećeg dijela Nevesinjskog polja i to direktno na vrelo rijeke Bunice, da spada među najveće 

pojedinačne ponore Dinarskog karsta i da je sigurno ponor sa najvećim kapacitetom gutanja u 

Istočnoj Hercegovini. Procijenjeno je da mu maksimalni kapacitet premašuje 110m 3 /s. 

Slika 27. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Bunici (V.S. “Malo Polje“) za cijeli period (za razmatrani period 

1970-1984. (bez 1971. godine)). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 48



Prosječni proticaj : Q sr = 20.25 m 3 /s, Q sr /Q srmin = 28,1 

Minimalni proticaj : Q srmin = 0.72 m 3 /s, Q srmax/ Q srmin = 288 

Maksimalni proticaj : Q srmax =207 m 3 /s. Q srmax /Q sr = 10,2 

Iz naprijed navedenog moguće je, slično kao kod vrela Bune doći do preliminarnog zaključka da je 

osjetljivost vrela Bunice na vještačke uticaje dosta indikativna i da je direktno vezana za režim rada 

(prirodni i vještački) ponora Biograd. 

Slika 28 . Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Buni (V.S. “Buna“) za cijeli period (za razmatrani period 1970- 

1984. (bez 1971. godine)). 

Bitno je još napomenuti da oba vrela spadaju u grupu karstnih vrela sa dubokim sifonima. Prema 

istraživanjima C. Touloumdjian-a (2001) istraženo je 520 m sifonskog kanala Bune. Dubina 

istraženog dijela sifona je -68 m u odnosu na nivo isticanja. Dužina proronjenog dijela kanala vrela 

Bunice je 160, a dubina istraženog dijela sifona je 73 m. 

U oba slučaja predstoje dalja speleoronilačka istraživanja kako bi se prodrlo još dublje u njihovo 

zaleđe. Pored francuskih ronilaca u ovim istraživanjima su učestovali i speleoronioci E. Humo iz 

Mostara i S. Milanović iz Beograda. 

2.1.6.3 Dabarsko polje 

Sliv rijeke Bregave 

Vododijelnica sliva Trebišnjice i Bregave nalazi se južno od Fatničkog polja. Karstne izdani ovih 

slivova su međusobno odvojene sa visokom bazom karstifikacije. Samo u periodu plavljenja 

Fatničkog polja dio ovih voda (10% - 15%) otiče kroz visoke estavelske zone koje se nalaze u 

jugozapadnom dijelu polja, kad rade kao ponori, prema Bregavi. Dio vode počinje da otiče prema 

Bregavi tek kada nivo poplave u polju dostigne cca 7 m. Pri tim nivoima aktivira se bifurkaciona 

zona, a dio koji otiče prema Bregavi je neznatan. Tada prema vrelima Trebišnjice već otiče oko 

30m 3 /s. Daljim porastom nivoa vode u polju aktivira se široka bifurkaciona zona što ima za 

posljedicu povećanje tog dijela sliva odnosno do povećanja oticanja dijela vode Fatničkog polja 

prema vrelima Bregave. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 49



Površina sliva vrela Bregave se procjenjuje na 396 km 2 . Od toga 178 km 2 pripada posrednom slivu, 

odnosno slivu Dabarskog polja, a 218 km 2 neposrednom, odnosno dijelu sliva južno od Dabarskog 

polja sa već opisanim malim dijelom vode koja dotiče iz Fatničkog polja. Granice neposrednog 

sliva su podložne korekcijama jer zavise od trenutnih hidroloških prilika odnosno nivoa poplave u 

Fatničkom polju. 

Izvorišna zona rijeke Bregave se proteže između vrela Bitunje na koti 130mnm i povremenih vrela 

Mali Suhavić i Veliki Suhavić na koti oko 195mnm. Proticaji se kontrolišu na vodomjernoj stanici 

Do. Stanica je opremljena sa limnigrafom. Stara stanica se nalazila nizvodno od limnigrafa i radila 

je od 1955 do 1961.god. Druga vodomjerna stanica je u samom Stocu. 

Nizvodno od limnigrafa nije registrovano ni jedno, bilo povremeno bilo stalno vrelo. 

Režim voda vrela Bregave karakterišu relativno male varijacije proticaja i maksimalnih izdašnosti, 

a što se može vidjeti iz prosječne linije trajanja proticaja prikazane na slici 29. dobijene korištenjem 

osmatranja i mjerenja na vodomjernoj stanici Do u periodu 1971-1984 god. 

Slika 29. Kriva trajanja proticaja rijeke Bregave (V.S. „Do“) u prirodnom stanju 

Osnovne karakteristike proticaja rijeke Bregave na vodomjernoj stanici Do su: 

Prosječni proticaj : Q sr = 17.5 m 3 /s (za period 1961-1988) Q sr /Q srmin = 53,0 

Minimalni proticaj : Q srmin = 0,330 m 3 /s(17.8.1960) Q srmax/ Q srmin = 217 

Maksimalni proticaj : Q srmax =71.7 m 3 /s (31.12.1964) Q srmax /Q sr = 4,1 

U sušnoj godini izmjeren je proticaj Q min =480 l/s. To se događalo u vrijeme kada je u ponor 

Ponikvu u Dabarskom polju uticalo samo 43 l/s (13.08.2003.). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 50



Karakteristike toka Bregave 

Rijeka Bregava ima sve karakteristike tipičnog karstnog toka. Po geomorfološkim, hidrološkim i 

hidrogeološkim karakteristikama jasno se izdvajaju četiri dijela: 

- suva dolina između Dabarskog polja (prevorac) i povremenih vrela; 

- povremeno aktivan dio toka od najuzvodnijih povremenih vrela (Mali i Veliki Suhavić) do 

Bitunje; 

- stalno aktivni tok od stalnog vrela Bitunje do Stoca i 

- dio toka nizvodno od Stoca do ušća u Neretvu koji je aktivan samo u vlažnom periodu 

godine. 

U zavisnosti od hidrološke situacije tok se produžuje ili skraćuje i uzvodno i nizvodno u odnosu na 

njegov stalni dio. 

U sušnom periodu kada izdašnost izvorišne zone koja se kontroliše na V.S. Do spadne na cca 

0.5m 3 /s dužina toka je 12 km. U tom periodu presuši dio toka uzvodno od vrela Bitunje i nizvodno 

od Vidovog polja. Nizvodno od Stoca i Vidovog polja voda ponire i teče podzemno prema 

Deranskom blatu i izvire na Drijenu i drugim vrelima duž sjevernog oboda Deranskog blata, 

a dijelom i sublakustrijski u Deransko Jezero. U periodu velikih voda Bregava teče čitavom 

dužinom i poslije 33 km toka uliva se u Neretvu kod Čapljine. 

Nizvodno od izvorišne zone rijeke Bregava je viseći tok (vidjeti sliku 30.) 

Slika 30. Geološki profil duž korita rijeke Bregave nizvodno od V.S. Do. 

Debljina nanosa varira između 4.5 m (BR-4) i 23 m (BR-5). Vjerovatno da je lokalno i veća. 

Intenzivno zapunjavanje nanosom ovog dijela korita dogodilo se u vrijeme velikih padavina 1934 

godine. Tada su velike količine padinske drobine deponovane u korito. 

Kada se sloj riječnog nanosa probije bušotinom ona ulazi u veoma karstifikovane krečnjake sa 

nedefinisano velikom vodopropusnošću. Voda iz korita utiče u bušotinu ali zbog velike 

vodopropusnosti stijene oko dubljih dijelova bušotine na uspijeva da je „napuni“ jer je stvarni nivo 

daleko ispod dna bušotine. Zbog toga izmjereni nivoi u bušotinama ne predstavljaju istovremeno i 

nivo podzemne vode u okolnoj stijeni. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 51



Procijenjeno je da se nivo izdani nalazi na dubini preko 40 metara ispod korita. Tok egzistira samo 

zahvaljujući kolmiranosti riječnog nanosa ali i pored toga više od 50% minimalnog proticaja ponire 

tako da od 450-500 l/s na vrelu kroz Stolac protiče samo 100 do 200 l/s. 

Bunica 

35 

Nevesinjsko 

polje 

800 Zalomka 

Biograd 


Slato polje 

1000 

Lukavaèko 

polje 

850 

Neretva 

Bregava 

Londža 

STOLAC 

Vrelo 

Bregave 

130 

Nevesinjsko 

polje 

470 

Ponikva 

Lukavaèko 

polje 

Slato 

polje 

1000 

900 

800 

Dabarsko 

polje 

Vrelo 

Bregave 

200 

Londža 

Bunica 

100 

130 

700 

600 

500 

400 

300 

0 

LEGENDA: 

Stalni površinski tok 

Povremeni površinski tok 

Suha rijeèna dolina 

Podzemne veze utvrðene bojenjem 

Karstno polje 

Ponor 

Stalno vrelo 

Nadmorska visina 

Slika 31. Hidrogeološke pojave u riječnoj mreži rijeke Bregave 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 52



3. OPIS KONFIGURACIJE HIDROENERGETSKOG SISTEMA 

"TREBIŠNJICA" 

3.1 Uvodna obrazloženja 

Preteče činjenicama, zasnovanim na široko provedenim istraživanjima i stručnim saznanjima, a 

prezentiranim u prethodnim poglavljima, su dugo vremena bile činjenice koje su se, uglavnom, 

zasnivale na saznanjima iz teških ličnih iskustava žitelja toga prostora stečenih kroz borbu za 

preživljavanje i nemogućnost da se bilo šta učini da ta borba doprinese i značajnijem poboljšanju 

stanja izvan okvira uslovljenog nepovoljnim prirodnim režimom voda. Lična iskustva su 

sugerisala da bi bilo potrebno uskladiti dotok i oticanje voda iz karstnih polja (spriječiti plavljena) 

i obezbijediti dovoljno količina vode za ostale potrebe u periodima suša. Realna saznanja su, pak, 

sugerisala da izolovano posmatranje i rješavanje ovog problema, iako se radi o obezbijeđenju 

osnovnog preduslova (uređenje režima voda) čije bi rješavanje omogućilo (olakšalo) i rješavanje 

drugih pojedinačnih ciljnih struktura iz složene ciljne strukture razvoja ovog prostora, nema 

realnu ekonomsku osnovu. Ipak, protok vremena koji je donosio nova saznanja i poglede, 

posebno one koji su se odnosili na potrebu uzimanja u obzir i transformacije uloge pojedinačnih 

elemenata složene ciljne strukture, i to kako u okviru jednog prostora - sliva (npr proizvodnje 

hidroenergije), tako i u okviru šireg prostora, je uslovio da se te, naizgled nepremostive 

suprotnosti, počnu ozbiljnije rješavati. Tako je, još 1955. god. razrađen, a 1958. god. usvojen 

dokument pod nazivom “Vodoprivredna osnova sliva rijeke Trebišnjice” koja je, koristeći 

vrijednosti dobijenih pokazatelja i osnovnih parametara iz razmatranih varijanti sistema 

vodoprivrednog i hidroenergetskog korišćenja voda, predložila varijantu i u okviru nje način 

usklađivanja navedenih suprotnosti, opredjelivši da se sliv rijeke Trebišnjice izdvoji kao jedan od 

prioritetnih slivova u kome bi postignuta kompatibilnost rješenja omogućila da razvoj 

višenamjenskog sistema uređenja, korišćenja i zaštite voda dobije i svoju realnu ekonomsku 

osnovu. Uslovi za postizanje navedene kompatibilnosti u predloženom rješenju su proizašle, 

uglavnom, iz uvažavanja sljedećih činjenica: 

Da na relativno malom i koncentrisanom prostoru postoje prirodni (hidrografski, hidrološki, 

orografski i geotehnički) preduslovi koji omogućavaju da se, izgradnjom predložene 

varijante sistema koja omogućava koncentraciju protoka prosječno od oko 80 m 3 /s na padu 

od oko 400 m (u prvoj fazi razvoja sistema), a u narednim fazama i znatno više, proizvede 

respektabilna količina hidroenergije po jako povoljnim ekonomskim uslovima. 

Da prethodna energetska pogodnost koja bi se iskoristila izgradnjom predložene varijante 

sistema ne bi predstavljala puni efekat njegovog očekivanog djelovanja ukoliko on ne bi, 

istovremeno, obezbijedio i postizanje dodatnih efekata na ublažavanju nepovoljnih 

posljedica koje predstavljaju ključne probleme ovog prostora, a nastaju kao posljedica 

djelovanja neuređenog vodnog režima. 

Da je postizanje očekivanih vrijednosti gore navedene dvije komponente ukupnog efekta 

zahtijevalo da se koncepcija predloženog rješenja sistema hidroenergetskog korištenja voda 

kontrolisano usmjeravala ka kompromisnom rješenju koje treba da omogući „...da se 

postigne maksimalna rezultanta društvenih i ekonomskih koristi na pravičan način i ne 

ugrožavajući vitalne ekosisteme.“ 

Realizovati sistem uz uvažavanje navedenih principa i u uslovima kakvi vladaju na ovom karstnom 

području, a koji su detaljno i strogo usmjereno opisani u prethodnim poglavljima, je bio hrabar 

poduhvat, tim prije što se u tom vremenskom presjeku nije još raspolagalo sa bazom podataka sa 

kojom se raspolaže danas. Zato je prihvaćen pristup da se intenziviraju aktivnosti na provođenju 

obimnih multidisciplinarnih istražnih, studijskih, projektanskih i drugih radova uz učešće 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 53



najeminentnijih domaćih i svjetskih stručnjaka za ovu oblast. Pored toga što je njihova realizacija 

omogućila da se 1967 god. inovira i dopuni vodoprivredna osnova iz 1955 god. ona je omogućila 

da se zadovolji ne samo praktični interes (uspostava koncepta realizacije višenamjenskog razvojnog 

projekta) već i znatno širi naučni interes. Naime, ti orginalni istraživački podaci i navedene 

okolnosti koje su ih slijedile su bili motivacija i izazov da je održan (Dubrovnik, 1975 god.) 

međunarodni Jugoslovensko-Američki Simpozij „Vodno bogatstvo i hidrologija krša“ čiji su 

sponzori bili: Jugoslovensko-Američki odbor za naučnu i tehnološku saradnju; Odbor za nauku i 

tehnologiju SFRJ; Nacionalna naučna fondacija SAD-a i Nacionalni komitet za UNESCO. Na 

njemu je prezentiran izuzetno veliki broj stručnih radova. Većina od njih se multidisciplinarno 

bavila i pozitivno opredijelila za predloženi koncept a neki su pretvoreni u vrlo ozbiljne naučne 

radove iz kojih su proizišli doktorati, magisteriji, stručne knjige i dr. 

Ovakav studiozni pristup je još jednom potvrdio da je, uz određene manje korekcije, ključne 

probleme (uređenje režima voda i stvaranje povoljnijih uslova za borbu protiv siromaštva) moguće 

realno otkloniti jedino na način ukoliko se oni nastave posmatrati (i rješavati) zajedno sa 

hidroenergetskim korištenjem voda na tim prostorima dodjeljujući mu, na taj način, 

“certificiranu”ulogu lokomotive razvoja ovog prostora. 

Paralelno sa ovim aktivnostima vođene su i aktivnosti razmjene iskustava stečenih u ovom 

projektu sa onima stečenim na realizaciji sistema korištenja voda u slivu rijeke Cetine (HE 

Orlovac i dr.), jer se radilo, a i danas je tako, o sličnoj konfiguraciji sistema realizovanih na 

prostoru tadašnje dvije republike (danas države) u približno istim karstnim uslovima i sličnim 

odnosima mogućih djelovanja sistema na njihove uticajne zone djelovanja (prevođenje voda iz sliva 

u sliv, međudržavni i međuentitetski odnosi i sl). 

3.2. Prikaz generalne konfiguracije hidroenergetskog sistema Trebišnjica i 

predviđene etapnosti izgradnje 

Prema usvojenom konceptu tehničkog rješenja sistem je pod nazivom "Hidrosistem Trebišnjica" 

definisan kao višenamjenski a značajna prednost planiranog rješenja bila je i mogućnost izgradnje 

početne konfiguracije sistema, koja bi djelovala kao razvojni nukleus, omogućavajući 

kasnije fazno širenje i dogradnju sistema na sve šire dijelove sliva Trebišnjice, ali i na neke 

dijelove sliva rijeke Neretve, koji su uslovno nazvani Gornjim horizontima. 

Hidrosistem Trebišnjica, jedan je od najsloženijih višenamjenskih sistema u Evropi. Njegova 

složenost nastaje kao rezultat superponiranja više činilaca, od kojih su najbitniji: 

složena karstna struktura sliva u vidu terasasto poređanih karstnih polja, povezanih 

složenom nadzemnom i podzemnom hidrografskom mrežom vodnih tokova (slika 32) 

vrlo neravnomjerni vodni režimi u slivu, kao rezultat maritimne klime, sa velikim 

povodnjima i dugim periodima malovođa, što je zahtijevalo da se sistem mora da zasniva na 

godišnjem regulisanju protoka, 

vrlo složeni uslovi za realizaciju akumulacija u uslovima karsta, 

složeni geotehnički uslovi za realizaciju objekata, uz neophodne geotehničke melioracije; 

složena konfiguracija sistema koja povećava i njegovu upravljačku složenost, 

složena ciljna struktura višenamjenskog sistema, koja u sebi sadrži čitav skup ciljeva - 

socijalnih, ekonomsko-razvojnih, vodoprivrednih, hidroenergetskih, ekoloških, 

kulturoloških, urbanih, saobraćajnih itd. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 54



Uočava se da se radi o izuzetno značajnom integralnom razvojnom projektu, jednom od 

najznačajnijih u ovom djelu Evrope, u okviru koga je, dakle, posebno naglašena njegova 

razvojna komponenta. Pridavanje posebne važnosti toj, ovaj put i iskustveno osnaženoj 

komponenti, treba svakako nastaviti i u procesu daljeg širenja sistema na Gornje horizonte, 

nazivajući taj projekat onako kako i zaslužuje: Integralni razvojni projekat uređenja, zaštite i 

korišćenja Gornjih horizonata sliva Trebišnjice. 

Slika 32. Hidrosistem Trebišnjica - projektovano stanje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 55



Slika 33. Hidrosistem “Trebišnjica”, planirani objekti i prostorni obuhvat 

Hidrosistem Trebišnjice je građen etapno. Prvu fazu prve etape činili su objekti koji su 

omogućavali da što prije započnu proizvodne energetske funkcije sistema, kako bi sistem počeo da 

ostvaruje energetske i ekonomske dobiti, dok još traje izgradnja objekata koji se najduže grade. 

U toj prvoj fazi prve etape izgrađeni su i pušteni u pogon 1965. godine sljedeći objekti: brana 

Gorica na Trebišnjici i prva faza HE Dubrovnik sa dovodnim tunelom, kao i veliko razvodno 

postrojenje 220 kV kojim je sistem inkorporiran u elektroenergetski sistem SFRJ i Evrope. 

U drugoj fazi prve etape završeni su 1968. godine objekti: brana Grančarevo, HE Trebinje 1, kao 

pribransko postrojenje, u kome su puštena u pogon dva agregata. Treći agregat u HE Trebinje 1 

montiran je i pušten u pogon 1975.godine. 

U prvoj fazi druge etape izgrađeni su objekti: PHE Čapljina sa dovodnim kanalom koja je puštena u 

pogon 1979.godine, pribranska HE Trebinje 2 puštena u pogon 1981.godine. 

U okviru podsistema Gornji horizonti do sada su izgrađeni sljedeći objekti: I faza tunela Fatničko 

polje - akumulacija Bileća, pušten u pogon 2006.godine, tunel Dabarsko polje - Fatničko polje, 

pušten u pogon 1986. godine. 

Sistem hidroelektrana na Trebišnjici planiran je i realizovan kao jedinstven tehnološki sistem, a 

objekti sistema hidroelektrana na Trebišnjici sada pripadaju: Elektroprivredi Republike Srpske 

(ERS), Elektroprivredi Herceg-Bosne (EP HZ HB) i Hrvatskoj elektroprivredi (HEP). Ta 

činjenica čini složenijim uslove upravljanja sistemom. 

3.2.1. Opis ključnih objekata realizovane konfiguracije sistema donji horizonti 

HE Trebinje 1 je prva stepenica u već realizovanom djelu sistema na površinskom djelu rijeke 

Trebišnjice. Brana je locirana oko 18 km nizvodno od vrela koja predstavljaju izvorište 

Trebišnjice i oko 17 km uzvodno od grada Trebinja. Postrojenje HE Trebinje 1 koje koristi vode 

akumulacionog bazena Bilećko jezero ukupne zapremine 1.280×10 6 m 3 riješeno je kao pribransko. 

Glavni objekti postrojenja su: lučna brana Grančarevo (slika 34.), organi za evakuaciju velikih voda 

sa brzotokom i slapištem, dva simetrična temeljna ispusta, cjevovodi pod pritiskom sa ulaznim 

građevinama, mašinska hala, odvodni kanal, upravna zgrada i zgrada oskultacionog sistema. 

Brana je betonska lučna dvostruke zakrivljenosti sa perimetralnom fugom, građevinske visine 

123 m i dužine po kruni brane 439 m. Kota normalnog uspora u akumulaciji Bileća je na 400 mnm. 

Debljina brane u dnu je 26,91 m, a na vrhu 4,60 m. Srednji neto pad je 83 m i korisna zapremina 

od 1.082,3×10 6 m 3 . U osmatračkoj stanici se nalazi i vrlo osjetljiv seizmograf, koji prati i najmanje 

potrese u širokom prostoru, čime je omogućeno da se sistematski prati i ta komponenta 

ponašanja brane u dinamičkim uslovima. 

Akumulacija Bilećko jezero omogućava godišnje izravnavanje proticaja rijeke Trebišnjice. 

Akumulacija je, ujedno, i ključni element čitavog sistema, jer svojom velikom zapreminom 

omogućava realizaciju sljedećih veoma važnih ciljeva: 

- prihvatanje i retenziranje poplavnih talasa, čime se obavlja veoma važan zadatak aktivne 

zaštite od poplava; 

- godišnju preraspodjelu / regulisanje protoka, tako da se električna energija proizvodi u 

skladu sa sve oštrijim zahtjevima da hidroelektrane proizvode visoko vrijednu vršnu 

energiju i ostvaruju nezamjenljivu ulogu operativne rezerve elektroenergetskog sistema, 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 56



- omogućava da se upravljanjem, u sprezi sa nizvodnom akumulacijom Gorica, obavi 

poboljšavanje režima voda na nizvodnom potezu, posebno kroz grad Trebinje. 


Slika 34. Brana Grančarevo 

Kroz tijelo brane pod uglom od 150 prolaze tri dovodna cjevovoda pod pritiskom izrađena od 

čeličnog lima, prečnika 4 m, dužine 258 m i međusobno udaljena 15 m. Maksimalni bruto pad 105 

m. 

U pribranskoj mašinskoj hali su ugrađena tri agregata sa Francisovim turbinama, sa instalisanim 

protokom od po 70 m 3 /s. Instalisana snaga turbina je 2×54 MW + 1×63 MW, tehnički minimum je 

26 MW (agregati 1 i 2) pri minimalnoj koti gornje vode 351 mnm, odnosno 28 MW (agregat 3) pri 

minimalnoj koti gornje vode 352 mnm. Prividna instalisana snaga generatora je 2×60 MVA + 1×70 

MVA, nominalni napon 14,4 kV, cos ϕ = 0,9. 

Evakuacija velikih voda u toku pogona vrši se otvorenim bočnim prelivom koji je smješten na 

lijevom boku brane. Prelivanje se vrši preko dva prelivna polja sa segmentnim zatvaračima 15×5 m, 

a voda se evakuiše preko brzotoka, sa odbačenim ski skokom na kraju, iznad slapišta. Preliv je 

dimenzionisan za 10.000 godišnju vodu, koja prema hidrološkim analizama iznosi 874 m 3 /s. Za 

eventualnu potrebu hitnog pražnjenja akumulacije predviđen je i obilazni tunel na dnu desnog boka 

brane u koji je ugrađen kupolasti betonski dinamit čep. 

Kroz tijelo brane prolaze cijevi za dva temeljna ispusta, svaka prečnika 2,5 m, simetrično 

postavljena na osovinu brane. Kapacitet temeljnih ispusta, za kotu uspora 400 mnm iznosi 132 

m 3 /s za desni ispust i 134 m 3 /s za lijevi ispust. Temeljni ispusti uništavaju hidrauličku energiju 

sudaranjem mlazeva u vazduhu iznad slapišta, što se pokazalo vrlo efikasnim načinom rješavanja 

hidrauličke stabilnosti temeljnih ispusta, što je registrovano i u svjetskoj stručnoj literaturi. 

Cjelovitije iskorištenje hidroenergetskog potencijala na HE Trebinje 1 omogućeno je produbljavanjem 

korita Trebišnjice čime je formiran odvodni kanal prema kompenzacionom bazenu Gorica povoljnijih 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 57



proticajnih karakteristika. To je urađeno tako što je iskopom izvršena korekcija podužne 

nivelete i uređenjem geometrije poprečnih profila korita Trebišnjice povećana je koncentracija pada 

na HE Trebinje 1, čime su poboljšane energetske performanse te elektrane. 

HE Trebinje 2 nalazi se na oko 4 km uzvodno od Trebinja. Brana Gorica sa akumulacijom 

Trebinje, predstavlja glavno čvorište raspodjele voda u okviru sistema Trebišnjice. Na tom čvorištu 

se voda usmjerava u dva pravca: (a) preko zahvatne građevine prema HE Dubrovnik; (b) preko HE 

Trebinje 2 i nizvodnog prirodnog pravca toka, prema Trebinju i dalje, kanalom kroz Popovo polje, 

prema RHE Čapljina. To usmjeravanje protoka u jednom ili drugom pravcu je važan element 

upravljanja, koje zavisi od optimizacije sistema, kao i od već definisanih obaveza o načinu 

eksploatacije sistema. 

Brana Gorica (slika 34.) je gravitaciono betonska, građevinske visine 33,5 m i dužine po kruni 

brane 185 m. Brana Gorica stvara akumulaciju Trebinje zapremine od 15,74x10 6 m 3 . Kota 

maksimalnog uspora je 295 mnm. Maksimalni bruto pad je 21,28 m. U sredini brane Gorica 

izgrađena su dva prelivna polja sa segmentnim zatvaračima ukupnog kapaciteta 412 m 3 /s, dva 

temeljna ispusta opremljena pomoćnim i glavnim zatvaračima kapaciteta 800 m 3 /s pri normalnom 

usporu 295 mnm i ulazna građevina HE Trebinje 2 opremljena ulaznom rešetkom i tablastim 

zatvaračem. Ukupna maksimalna propusna sposobnost kroz evakuacione organe i turbinu HE 

Trebinje 2 nizvodno od brane Gorica iznosi 1280 m 3 /s što odgovara računskoj velikoj vodi koja se 

može pojaviti sa vjerovatnoćom 0,001% (jednom u 10.000 godina). Ispuštanje vode za 

obezbjeđivanje garantovanog ekološkog protoka nizvodno od brane Gorica vrši se kroz ispust sa 

disperzionim / koničnim (Džonsonovim) zatvaračem i mogućnošću fleksibilne regulacije protoka od 

0÷18 m 3 /s. 

Slika 35. Brana Gorica 

U mašinskoj hali HE Trebinje 2 montiran je jedan agregat sa Kaplanovom turbinom instalisane 

snage 8 MW. Instalisani protok kroz agregat je 45 m 3 /s. Agregat može raditi na tehničkom 

minimumu 1,5 MW, sa minimalnim protokom 12 m3/s. Instalisana prividna snaga generatora je 10 

MVA, nominalni napon 6,3 kV, cos ϕ = 0,8. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 58



Treba naglasiti da je u hidročvoru na brani Gorica realizovan vrlo pouzdan sistem za 

ispuštanje garantovanih protoka. Garantovani protok nizvodno od brane se može realizovati 

preko Kaplanovog agregata HE Trebinje 2, ili, ako je taj agregat u remontu ili u stanju mirovanja 

(uloga operativne rezerve), tada se garantovani protoka može ispuštati kroz ispust koji je 

opremljen sa regulacionim Džonsonovim zatvaračem, koji je ekološki vrlo pogodan jer vrši 

aeraciju mlaza i poboljšanje kiseoničnog režima u vodi, što je veoma dobro za nizvodne vodene 

ekosisteme. 

Na lijevom boku akumulacije u neposrednoj blizini brane Gorica izgrađene su dvije ulazne građevine. 

Jedna vodozahvatna građevina je u funkciji HE Dubrovnik 1, a druga je predviđena za drugu fazu - 

kada dođe do realizacije HE Dubrovnik 2. Na svakoj ulaznoj građevini montiran je glavni tablasti 

zatvarač dimenzija 6 x 4,8 m sa mogućnošću automatskog spuštanja. Na ulaznoj građevini su 

montirane i čelične rešetke dimenzija 13,5 x 10 m sa zajedničkim uređajem za čišćenje, kao i 

remontni zatvarači. 

Dovodni tunel za HE Dubrovnik sa armirano-betonskim cjevovodom dimenzionisan je na 

instalisani protok od 90 m 3 /s (2×48,5 = 97 m 3 /s pri Pmax = 2×108 MW). Tunel je dug 16,57 km, 

prečnika je 6 m, i najvećim dijelom se nalazi na teritorije Republike Srpske. Samo 0,82 km 

tunela, vodostan i podzemna mašinska zgrada nalaze se na teritoriji Republike Hrvatske. Dio 

derivacije kroz Mokro polje, na dužini od 1,2 km realizovan je u vidu armirano-betonske cijevi Ø 

5,4 m, koja je radi skladnijeg uklapanja u okruženje i sprečavanja termičkih uticaja pokrivena 

slojem zemlje. 

HE Dubrovnik je derivaciono postrojenje visokog pritiska smješteno u podzemnoj mašinskoj hali sa 

kojom je povezano pristupnim tunelom dužine 520 m, (kod mjesta Plat). Posebnom 

usmjeravajućom građevinom u vidu valobrana u moru obezbjeđeno je da hladna voda koja 

dospijeva iz odvodne vade HE Dubrovnik odlazi prema pučini, da ne bi termički ugrožavala - 

hladila plaže na tom dijelu obale Plata. Taj vid ekološke zaštite, važne zbog turizma, bio je 

provjeravan u hidrauličkoj laboratoriji prije usvajanja konačne dispozicije. 

U podzemnoj mašinskoj hali HE Dubrovnik montirana su dva agregata sa Francisovim 

turbinama. Ugrađene su turbine za nominalni protok 45 m 3 /s, za neto pad 270 (295)m, snagu 108 

MW i nominalnu brzinu od 300 obr/min. Agregati mogu raditi na tehničkom minimumu od 55 

MW. Ugrađeni su trofazni sinhroni generatori snage 120 MVA, nominalnog napona 14,4 kV i 

faktora snage cos ϕ = 0,9. 

Mašinska zgrada HE Dubrovnik (95 m x 16 m i visine 35,5 m) realizovana je odmah i za drugu fazu 

razvoja. To je bila ispravna odluka, jer se kasnije ti radovi ne bi mogli realizovati bez dužih 

prekida u radu HE Dubrovnik 1, tokom obavljanja minerskih radova i iskopa. Rješenje je vrlo 

racionalno, sa montažnim prostorom u sredini, tako da isti kran opslužuje i dva agregata druge 

faze, a pripremljene su i galerije i niše za transformatore druge faze. Takvo rješenje, kada je hala 

već završena, čini realizaciju druge faze vrlo racionalnom. Pod uslovom da se elektroprivrede 

Republike Srpske i Hrvatske dogovore o uslovima pod kojima bi se u HE Dubrovnik 2 koristio 

dodatni vodni potencijala koji se koncentriše na tom pravcu korišćenja, zahvaljujući radovima 

kojima se vrši koncentracija protoka na objektima na Gornjim horizontima. 

Drugi smjer u kome se voda upućuje iz čvorišta akumulacije Gorica je prirodni tok, prema 

Trebinju, Popovom polju i dalje prema PHE Čapljina. 

PHE Čapljina je reverzibilna pumpno-akumulaciona hidroelektrana sa vlastitim prirodnim 

dotokom u gornji kompenzacioni bazen Hutovo. Elektrana koristi vode vlastitog slivnog područja 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 59



rijeke Trebišnjice nizvodno od brane Gorica kao i ispuštene vode na brani Gorica. Pored pumpnog 

pogona PHE Čapljina može da radi i kao kompenzator. 

Dovodni kanal do PHE Čapljina dugačak je 67,82 km, a od toga na teritoriji Republike Srpske se 

nalazi 41,716 km, a ostatak u federaciji BiH. Kanal je betonski i izgrađen za nominalni protok od 

45 m 3 /s. 

U mašinskoj hali ugrađena su dva Francisova reverzibilna agregata instalisane snage 210 

MW, instalisanog protoka 2 × 112,5 m 3 /s. Agregati mogu da rade na tehničkom minimumu od 140 

MW. Ukupna zapremina akumulacije Dubrava je 7,23 miliona m 3 , a korisna zapremina akumulacije 

je 6,47 miliona m 3 . Maksimalna kota gornje vode je 231,5 mnm, radna kota 227 mnm, a minimalna 

kota je 224 mnm. 

Kota donje vode u donjem kompenzacionom bazenu je 3 mnm. Specifični koeficijent proizvedene 

električne energije po 1 m 3 /s je 0,52÷0,55 kWh. Za režim pumpnog rada potrebno je preuzeti iz 

elektroenergetskog sistema 1,35 kWh da bi se u generatorskom radu dobio 1 kWh. 

3.2.2. Opis ključnih objekata planirane i dosada realizovane konfiguracije sistema Gornji 

horizonti 

Razvoj cjelovitog hidrosistema Trebišnjica planiran je izgradnjom većeg broja višenamjenskih 

objekata na „donjim i gornjim stepenicama“ sistema. Pri tome ta izgradnja podrazumijeva 

postepeno kompletiranje sistema u smislu finalizacije tehničko-tehnološke cjeline, kojom je moguće 

održivo integralno upravljanje. Okolnost da su se pojedini dijelovi sistema u periodu njegovog 

planiranja, usvajanja koncepcija i davanja vodoprivrednih saglasnosti i dozvola za izgradnju 

nalazili u tri republike (Bosna i Hercegovina, Hrvatska i Crna Gora) tada jedinstvene države, kao i 

činjenica da su to danas suverene države od kojih se u Bosni i Hercegovini nalaze i dva entiteta 

(slika 36), zahtijevaju da se tada verifikovani i u novonastaloj situaciji potvrđeni principi (Stručna 

komisija za Gornje Horizonte) striktno poštuju posmatrajući hidrosistem Trebišnjica kao razvojni 

projekat koji i dalje treba unapređivati (HE Dubrovnik II, HE Ombla,...) uz kompromisno 

uvažavanje kako međusobnih odnosa tako i odnosa između pojedinačnih ciljnih struktura. 

Na osnovu iskustvenih pokazatelja iz realnog upravljanja sistemom, izgradnja navedenih objekata 

mora se posmatrati i sa stanovišta sigurnosti upravljanja sistemom, naročito u ekstremnim stanjima 

upravljanja (male i velike vode, havarijske situacije i sl.) jer djelimično izgrađeni sistem ne može da 

obezbjediti apsolutnu upravljivost sa sadašnjim stepenom izgrađenosti. Pored navedene konstatacije 

vidljivi su i ekonomski pokazatelji iskorišćenja energetskog potencijala na više objekata sa kote 970 

mnm do nivoa mora i nivoa rijeke Neretve u Čapljini, 3 mnm (slika 33), odnosno razvojna 

komponenta koja će svakako pratiti dogradnju sistema. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 60



Slika 36. Hidrosistem “Trebišnjica”, podužni presjek kroz objekte sistem 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 61



3.2.2.1. Istorijat razvoja koncepcije Gornjih horizonata – varijantna rješenja 

Polazna koncepcija iskorišćenja voda Gornjih horizonata Istočne Hercegovine (1958-1960.) 

predviđala je objekte: HE „Podkula“, HE „Dabar”, HE „Cernica“ i HE „Bileća“. Detaljnim istražnim 

radovima utvrđeno je da ostvarenje zamišljenih akumulacija u Cerničkom i Fatničkom polju 

predstavlja teško izvodljiv tehnički zahvat, zbog izuzetno loših hidrogeoloških karakteristika, jer 

uglavnom duž južnih oboda ovih polja postoje ponori velikog kapaciteta gutanja, pa bi njihovo 

saniranje zahtijevalo veoma skupe radove. I kada bi se izvršilo navedeno saniranje, ne bi se 

anulirala značajna prisutnost rizika vododrživosti akumulacija na tom području, voda bi se 

koristila isključivo za zadovoljenje energetskih interesa, plato Nevesinjskog polja bi bio 

zaobiđen,... Zbog toga se odustalo od polazne koncepcije i pristupilo njenoj modifikaciji, kroz 

analiziranje realnijeg i tehnički prihvatljivijeg koncepta. Kao uslov nove koncepcije, umjesto 

isključivo energetskog pristupa, u prvi plan je stavljeno integralno iskorišćenje velikog vodnog 

potencijala ovog regiona, u cilju razvoja svih opština Istočne Hercegovine po principu “što dužeg 

zadržavanja vode na površini u vlastitom slivu”. Humani aspekti su postali prioritet, a energetika je 

dobila ulogu “lokomotive razvoja” regije. 

Nova koncepcija korišćenja voda Gornjih horizonata usvojena je 1967. i 1968. godine, na 

osnovu noveliranog pristupa, u vodoprivrednoj Osnovi koju je izradio Zavod za vodoprivredu, 

Sarajevo. Rezultati veoma kompleksnih istražnih radova, prije svega geoloških i hidroloških, 

ukazali su na veoma ozbiljne probleme u realizaciji novo zamišljene konfiguracije Gornjih 

horizonata, ali i na mogućnost njihovog prevazilaženja bez ozbiljnijeg ugrožavanja ekonomičnosti 

iskorišćenja voda tog područja. U tom smislu koncepcija se postepeno prilagođavala hidrološkim 

i geološkim uslovima terena da bi konačno bila uspostavljena modifikovana koncepcija Gornjih 

horizonata, sa težištem na obezbjeđenju njene višenamjenske funkcije. Novom koncepcijom 

predviđena je izgradnja tri nove elektrane: HE „Nevesinje“, HE “Dabar” i HE „Bileća“. 

Ova koncepcija predviđa i prevođenje dijela voda iz slivova Bune, Bunice (Zalomke) i 

Bregave u sliv Trebišnjice. 

Ključni postulat ove koncepcije je akumuliranje dijela voda u periodu intenzivnih padavina u cilju 

stvaranja uslova za njeno višenamjensko korišćenje tokom čitave godine i ostvarivanje osnovnih 

pretpostavki: 

- da se voda što duže zadrži na površini, 

- da se spriječi (ili svede na minimum) plavljenje Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog polja, 

- da se omogući navodnjavanje navedenih kraških polja, 

- da se omogući navodnjavanje Dubrava i Bilećkog polja u vegetacionom periodu, 

- da se riješi problem vodosnabdijevanja ovog dijela Hercegovine, 

- da se dio ovih voda iskoristi energetski na elektranama Gornjih horizonata, ali i na 

nizvodnim elektranama koje su već u pogonu, 

- da se povećaju minimalni protoci rijeke Bregave kroz Stolac, 

- da se kroz Bilećko polje formira stalni vodni tok. 

Sve ove aktivnosti su se zasnivale (i još se zasnivaju) na podacima koji su se sistematski prikupljali 

prije, u toku i nakon izgradnje prve faze hidrosistema Trebišnjica, dakle sve do danas, i to kako na 

prostoru realizacije ukupnog sistema tako i na prostoru njegovog uticajnog djelovanja. U tu svrhu 

osmišljen je i izgrađen veoma kvalitetan sistem monitoringa padavina, površinskih i podzemnih 

voda (u to vrijeme jedan od najsavremenijih u Evropi), provedena su brojna hidrogeološka 

istraživanja podzemnih tokova, uveden je sistem osmatranja i sakupljanja i drugih relavantnih 

podataka, koji su, argumentovano, doprinosili uspostavi baznih opredjeljenja datih u nastavku opisa 

aktivnosti na dogradnji sistema. Sistem monitoringa je prilagođen i potrebi da prikupljeni podatci 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 62



budu dobra osnova za sistemsku analizu procjene uticaja kako već izgrađenog tako i planiranog, a 

još ne završenog, sistema, ali i da se osnuje kvalitetna baza podataka za provođenje aktivnosti 

operativnog upravljanja sistemom. 

Uzimajući u obzir rezultate brojnih hidrogeoloških i geoloških istraživanja tehnička rješenja 

pojedinih objekata iz usvojene koncepcije podsistema Gornji horizonti su vremenom modifikovana 

i dopunjavana. 

Tako je zbog problema sa vododrživošću prvobitno previđene akumulacije u Nevesinjskom polju, 

zapremine 155 x 10 6 m 3 vode, odlučeno je da se ona smanji, pa se umjesto 1600 ha plodnog 

zemljišta, potapa samo 410 ha. 

Umjesto ove akumulacije, a koristeći se i iskustvima stečenim u realizaciji koncepta Donjih 

Horizonata čija je osnovna ideja bila premjestiti prirodnu akumulaciju (retenziju) iz dna 

Popova polja u izvorišni dio Trebišnjice i omogućiti da se sa sadržajem vode u njoj, koji 

dominira nad nizvodnim prostorom, upravlja na način da se on, zavisno od potrebe, odvodi 

prema moru gdje će izazivati najveće koristi (proizvodnja hidroenergije) i najmanje negativne 

posljedice, odnosno u područja gdje će zadovoljiti ostale potrebe za vodom (Popovo polje), 

predviđena je izgradnja veće akumulacije u gornjem toku rijeke Zalomke, zapremine oko 185 

miliona m 3 . Bilo je jasno da zbog izuzetno složenih hidrogeoloških karakteristika doline Zalomke 

nije jednostavno da se obezbjedi tako veliki akumulacioni prostor oslanjajući se isključivo na 

prirodne geološke karakteristike. Obavljeni su obimni istražni radovi sa ciljem da se definiše 

prostor, koji će uz ekonomski opravdane zaptivne radove i minimum rizika omogućiti 

akumuliranje zadovoljavajućih količina vode. Detaljnim istražnim radovima je utvrđeno da 

prvobitno odabran profil “Šnjetica” nije pogodan zbog toga što bi se značajan dio akumulacije 

nalazio u području velike ponorske zone, čije bi saniranje bilo neizvjesno i zahtijevalo bi velika 

materijalna ulaganja. Zato je pregradni profil pomjeren uzvodno od mjesta Rilja. 

Ovim projektom predviđeno je i prevođenje dijela voda Gatačkog polja u akumulaciju Zalomka. 

Za takvu koncepciju urađen je i revidovan osnovni projekat 1976. godine, a Idejni 

projekat 1980. Sa projektom HE “Dabar” upoznat je i predstavnik Međunarodne Banke 

koji zbog tog projekta posjećuje HET 1986. i 1987. godine. 

Dana 23.6.1986. godine data je vodoprivredna saglasnost za izgradnju HE “Dabar” sa 

pripadajućim objektima prikazanim na slici 36, odnosno slici 37. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 63



Slika 37. Situacioni plan HE „Dabar“ sa objektima kroz Dabarsko i Fatničko polje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 64



Zbog izuzetno komplikovanih hidrogeoloških i hidroloških karakteristika ovog izrazito karstnog 

područja predviđeno je da se tokom faze izrade glavnog projekta HE „Dabar“ nastavi sa 

izvođenjem neophodnog obima dodatnih istražnih radova i ispitivanja. Ovim radovima su trebale 

da se otklone dileme vezane za mikrolokaciju brane "Pošćenje" i lokacije mašinske zgrade 

(podzemna, ili nadzemna). Detaljan program ovih istraživanja je urađen 1987. godine 

(Energoinvest, Sarajevo). 

U međuvremenu završeni su i veoma značajni objekti za prevođenje voda Gornjih horizonata u 

sliv Trebišnjice. To su tuneli Dabar - Fatnica (3,24 km) i Fatnica - Bileća (15,64 km). Pošto se 

izgradnja HE Bileća predviđa kao posljednji objekat u sistemu Gornjih horizonata tunel Fatnica - 

Bileća za sada nije obložen. 

Pošto od tri elektrane Gornjih horizonata HE “Dabar” daje najveće vodoprivredne i energetske 

efekte nastavljeno je sa izvođenjem dodatnih istražnih radova i započeti su pripremni radovi za 

njegovu izgradnju. 

U području mašinske zgrade za HE „Dabar” iskopan je istražni potkop dužine 536 m sa 4 

galerije u području podzemne elektrane, urađen je pristupni put do lokacije vodostana i izveden 

vodozahvat za snabdijevanje gradilišta. Urađen je i pristupni put do vodostana HE „Dabar“ u dužini 

cca. 6 km. 

Uporedo sa ovim radovima urađena je studija "Višenamjensko korištenje voda gornjih kraških 

polja" kojom su definisane potrebe za vodom svih potencijalnih korisnika. Urađena je i novelirana 

projektna dokumentacija (1990. godine) i investicioni Program po metodologiji Međunarodne 

Banke. Zadržani su osnovni parametri postrojenja HE „Dabar“ kao što su generalna dispozicija, 

pad postrojenja i instalisani proticaj čime su energetske karakteristike postrojenja ostale iste. 

Izmjene koje su uslijedile bila su posljedica dodatnih istražnih radova, hidroloških analiza, 

sugestija koje su date na reviziji Idejnog projekta, itd. Te izmjene su obrađene na nivou Idejnog 

projekta, opravdane tehno-ekonomskim analizama i prezentirane u posebnom Elaboratu nazvanom 

„Osnove Glavnog projekta“ urađenom 1990. godine. Ove izmjene su se odnosile na: 

- usvajanje kote 836 mnm, kao stalne kote normalnog uspora, 

- tip i mikrolokacije brane, 

- evakuacione objekte na brani, 

- tip obloge dovodnog tunela i njihov raspored, 

- novu dispozicija i lokaciju nadzemne mašinske zgrade, u odnosu na podzemnu mašinsku 

zgradu obrađenu u Idejnom projektu, 

- izbor broja i tipa agregata, 

- veličinu kompezacionog bazena u Dabarskom polju. 

Bitno je napomenuti da se uslovi iz dobijena vodoprivredna saglasnost za izgradnju HE „Dabar” 

sa pripadajućim objektima na Idejni projekat (1986. godine) praktično nisu promijenili. 

U svim analizama koje su sprovođene nakon 2000. godine, uzimana je kota normalnog uspora u 

akumulaciji Nevesinje, koja je usvojena u okviru Idejnog projekta i na koju je dobijena 

vodoprivredna Saglasnost, a to je: 

- u vegetacionom periodu kota normalnog uspora je 830 mnm, 

- u vanvegetacionom periodu kota normalnog uspora je 836 mnm. 

Radovi na izgradnji sistema Trebišnjica na području Gornjih horizonata već duže vrijeme se 

odvijaju u skladu sa Vodoprivrednom saglasnosti koju je Republički komitet za poljoprivredu, 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 65



šumarstvo i vodoprivredu iz Sarajeva izdao 23.06.1986. godine (UP-I-06-337-134/86). Vrlo 

bitno je naglasiti da je Vodoprivredna saglasnost stalno bila aktivirana, i da je i dalje na snazi do 

završetka HE Dabar i pripadajućih objekata na Gornjim horizontima. 

Do sada je izgrađeno više objekta u sistemu Gornji horizonti: tuneli Dabar - Fatnica i Fatnica – 

Bileća (slika 38), pristupni put do vodostana za HE Dabar, vodozahvat za snabdijevanje 

gradilišta kod Vrijeke, istraženo izvorište za vodosnabdijevanje gradilišta na Nevesinjskom polju 

(izvorište rijeke Zovidolke tkz.“Jama-Udbina”), nabavljene gradilišne trafo stanice i sl. 

Slika 38. Izgrađeni tuneli, Dabarsko-Fatničko polje i Fatničko polje-akumulacija Bileća. 

Opis tehničkog rješenja Podsistema “HE Bileća” 

Kako je već rečeno izgradnja podsistema “HE Bileća” planirana je da se realizuje nakon izgradnje HE 

Dabar, mada, ako se u obzir uzmu analize vodnih bilansa u proteklom periodu sa hidrološki značajnom 

padavinama, može se konstatovati da se mogu ostvariti ograničeni benifiti instalisanjem postrojenja 

HE Bileća, odnosno korištenjem za sada neiskorištenog hidroenergetskog potencijala voda, koji se 

transferiše kroz tunel Fatničko polje-akumulacija Bileća. 

Osnovni elementi hidroenergetskog postrojenja HE „Bileća” su: 

- Tunel Dabarsko-Fatničko polje. 

- Kanal kroz Fatničko polje, sa kompezacionim bazenom. 

- Dovodni tunel hidroelektrane sa vodostanom. 

- Hidroelektrana. 

- Ispust sa brzotokom u akumulaciju Bileća. 

Tunel "Dabarsko polje - Fatničko polje" u ovoj fazi ima funkciju prevođenja dijela voda 

Dabarskog u Fatničko polje. Poslije izgradnje sistema Gornji horizonti imaće i funkciju 

prevođenja voda koje dolaze kanalom od HE Dabar. Dužina tunela je 3222m, prečnik je 5 m. 

Obloga tunela je betonirana, a propusna moć ovog tunela je 50 m 3 /s. 

Na ulaznoj građevini tunela "Dabarsko polje - Fatničko polje" montiran je tablasti zatvarač 

dimenzija 5,1x5,02x0,67 m, a pogon zatvarača je hidraulički i ostvaren je pomoću servomotora. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 66



Kanal kroz Fatničko polje predstavlja realizaciju vodoprivredno-energetskog objekta koji spaja dva 

tunela, ukupne dužine 2800 metara, te kao regulacija prirodnog i povremenog toka rijeke Obod, u 

dužine i od cca. 900 metara. Na kraju kanala koji spaja dva tunela, odnosno ispred tunela Fatničko 

polje – akumulacija Bileća, planirana je izgradnja kompezacionog bazena zapremine V=49 000 m 3 , 

koji će obezbjediti 15-minutno izravnanje potreba za vodom planirane hidroelektrane Bileća, odnosno 

koji će omogućiti, pravovremenu manipulaciju i nesmetan rad hidroelektrane, i s tim u vezi kvalitetnu 

manipulaciju hidromehaničkom opremom (zatvaračima u slučaju pokretanja i zaustavljana rada 

hidroelektrane). 

Dovodni tunel "Fatničko polje - akumulacija Bileća" predstavlja važan objekat u sistemu 

Trebišnjica. U prvoj fazi izgrađenosti (sadašnje stanje) dovodni tunel služi za kontrolisano 

prevođenje voda Dabarskog i Fatničkog polja u akumulaciju Bileća. Tunel je obložen betonskom 

oblogom samo na mjestima gdje je zbog kaverni i rasjeda ugrožena njegova stabilnost. Poslije 

izgradnje HE Dabar i HE Nevesinje predviđena je izgradnja HE Bileća, kada će se u okviru druge 

faze izgradnje dovodnog tunela izvršiti i dodatno betoniranje obloge. 

Tunel je dug 15.650 m, prečnik srednjeg dijela tunela u dužini od 9.170 m, koji je rađen 

punoprofilnom rotacionom mašinom (krticom) je 7.10 m. Prečnik uzvodne dionice (Pađeni) je 6,5 

m, a nizvodne, od Podtuhora do Čepelice, na dužini 3.018 m je 5,4 m. Propusna moć tunela je Q = 

105÷121,5 m 3 /s (zavisno od hidrauličkih uslova tečenja). Tunel počinje u Fatničkom polju ulaznom 

građevinom sa kotom praga 451,17 mnm i završava u Čepelici ispusnim tunelom dužine 186,5 m, sa 

kotom izlaza 418,00 mnm i brzotokom dužine 243,39 m, koji završava u akumulaciji Bileća. 

Ulazna građevina je smještena pored ponorske zone „Pasmica“ sastavljena je od taložnice, silazne 

rampe, otvora sa rešetkama i platoa na kome je predviđena komandna zgrada. Iz smjera Fatničkog 

polja prema otvoru tunela izgrađena je armirano-betonska taložnica, ukupne dužine L=16,30 

metara, sa kotom dna 459,50 mnm. Taložnica je spojena sa silaznom rampom, preko armiranobetonskog 

prelivnog praga na koti 461,50 mnm, ukupne dužine L=47,67 m, sa širinom na kraju od 

18 metara. Na kraju silazne rampe nalaze se dva otvora dimenzija 5×8 metara, sa kotom dna 450,74 

mnm, zaštićeni su rešetkom pod uglom od 3 0 prema normali. Plato na kome je predviđena 

komandna zgrada nalazi se na koti 480,00 mnm, povezan je putnom mrežom sa ostalom 

infrastrukturom. U vertikalnom revizionom oknu predviđena su dva tablasta zatvarača, glavni i 

pomoćni sa servo pogonom koji se nalazi na platou za manipulisanje. 

Hidroelektrana Bileća je instalisane snage N=33 MW. Predviđena je ugradnja dva agregata za 

slučajeve rada punim instalisanim i ograničenim proticajima, koji se mogu pojaviti u prelaznim 

periodima, kada HE Dabar nije u funkciji, a kada “radi” vlastiti sliv vodotokova iz Fatničkog polja. 

Ispust sa brzotokom u akumulaciju „Bileća“. Na udaljenosti od 19 metara od osovine vodostana 

izvršeno je odvajanje od tunela za planiranu hidroelektranu. Objekat brzotoka prolazi ispod 

magistralnog puta Bileća-Trebinje na dužini od 10 metara i spušta se do kote 402 mnm u 

akumulaciji Bileća. Ukupna dužina brzotoka, računajući od izlaznog portala je L=173,55 metara. 

Brzotok je podijeljen na tri dionice sa različitim uzdužnim padovima. Prva dionica je dužine 

L 1 =47,65 m sa padom J 1 =1‰, druga L 2 =79,85 m sa padom J 2 =25,76%, treća L 3 =46.05m, sa padom 

J 3 =0%. Kanal brzotoka je betonski, širine 3,60 m, visine zidova 3 m, debljine ploče i zidova d=70 

cm. Bokovi terena uz zidove brzotoka su neobloženi sa nagibom pokosa 1:1. 

Prelazna dionica ispusne štolne sa izlaznom građevinom predstavlja dio brzotoka, a na dužini od 18 

m kružni presjek prečnika D=4,40 m prelazi na pravougaoni 2,20×2,20 m. Na kraju izlazne štolne 

predviđen je segmentni regulacioni zatvarač sa pragom na koti 418,51 mnm. Treća horizontalna 

dionica brzotoka završava se konzolnim odskokom na koti 398 mnm. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 67



Opis tehničkog rješenja Podsistema “HE Dabar” 

Osnovni elementi hidroenergetskog postrojenja HE „Dabar” su: 

- Brana „Pošćenje“ kojom se formira akumulacija „Nevesinje“; 

- Zahvatna građevina u akumulaciji „Nevesinje“; 

- Dovodni tunel hidroelektrane sa vodostanom; 

- Dovodni cjevovod; 

- Hidroelektrana; 

- Objekti uz hidroelektranu. 

- Kompezacioni bazen u Dabarskom polju; 

- Kanal kroz Dabarsko polje; 

U nastavku se daju osnovni tehnički opisi i karakteristike glavnih elemenata hidroenergetskog 

postrojenja HE „Dabar“. 

Brana Pošćenje i akumulacija Nevesinje 

Za formiranje akumulacionog bazena „Nevesinje“ predviđena je izgradnja betonske gravitacione 

brane, na oko 3 km uzvodno od ponora Biograd. Maksimalna visina brane je 40 m, sa dužinom u 

kruni od 288 m. Brana se fundira na konglomeratima sa pretežno karbonskim vezivom uz manje 

učešće pješčara, laporaca i glinaca. Stijena na kojoj se fundira brana ima dobre geotehničke 

karakteristike nakon skidanja površinskog sloja. Stijena je srednje do malovodopropusna. 

Za evakuaciju velikih voda na brani je predviđen slobodan preliv sa dva nivoa kote krune preliva, 

836 mnm i 838 mnm. Naime, karakteristika ove brane je da ne postoje uslovi slobodnog oticanja 

u nizvodnom dijelu jer je oticanje ograničeno kapacitetom ponorske zone Biograd. 

Ova prirodna okolnost omogućava plavljenje nizvodnog prostora, a u slučajevima velikih voda 

male vjerovatnoće pojave (manje od 1%) dolazi do potpunog potapanja pregradnog profila 

„Pošćenje“. Sa kotom krune brane 842 mnm je omogućeno propuštanje poplava sa povratnim 

periodom od 100 godina i radom HE „Dabar“ sa instalisanim proticajem. 

U brani je predviđen temeljni ispust sa namjenom kontrolisanog ispuštanja voda u 

nizvodni tok pri pražnjenju akumulacionog bazena, ili održavanja kote normalnog uspora 

830 mnm u vegetacionom periodu, te za ispuštanje ekološki prihvatljivog proticaja ka 

vrelu rijeke Bunice. Propusna moć temeljnog ispusta je usklađena sa propusnom moći 

nizvodne ponorske zone (Biograd), kapaciteta 60 m 3 /s. 

Izgradnjom brane formira se akumulacija sa sljedećim, osnovnim karakteristikama: 

- U vegetacionom periodu je kota normalnog uspora 830 mnm, čime se obezbjeđuje ukupna 

zapremina od 26,9 mil.m 3 i korisna zapremina od 18 mil.m 3 . Minimalni radni nivo 

akumulacije je 823 mnm 

- U vanvegetacionom periodu je kota normalnog uspora 836 mnm čime se obezbjeđuje 

ukupna zapremina od 61,8 mil.m 3 i korisna zapremina od 52,8 mil.m 3 . Minimalni radni nivo 

akumulacije je 823 mnm. 

Maksimalna velika voda povratnog perioda jednom u 1.000 godina, dolazi do kote 844,31 mnm 

u uslovima rada HE „Dabar“ sa instalisanim proticajem, što je uslovilo izgradnju zaštitnog 

nasipa iza ponora Vranjača na prirodnom prevoju sa kotom 838 mnm, kako ne bi došlo do 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 68



prelivanja velikih voda i oticanja dolinom Kruševačkog potoka prema Bregavi, koje bi imalo 

nesagledive posljedice. Kruna zaštitnog nasipa je na koti 846 mnm. 

Dovodni tunel 

Trasa tunela je odabrana u sklopu razmatranja opšte dispozicije cijelog postrojenja, naročito 

položaja mašinske zgrade, vodeći računa o topografskim i geodetskim uslovima same trase. 

Ukupna dužina dovodnog tunela je 11.085 m sa prečnikom 4,60 m i debljinom obloge 30 cm. 

Ulazna građevina je locirana u koritu rijeke Zovidolke, oko 3,5 km uzvodno od profila brane 

„Pošćenje“. Na ulaznoj građevini predviđena je od opreme rešetka i zatvarač za potrebe kontrole i 

održavanje. 

Dovodni tunel po svojoj trasi prolazi kroz dvije različite geološke sredine. Uzvodni dio tunela u 

dužini od 2.440 m prolazi kroz prominske konglomerate, pješčare i lapore. Ostali nizvodni dio tunela 

je u krečnjačkoj stijenskoj masi, različitog litostratigrafskog sastava i tektonske oštećenosti. Ovaj dio 

tunela se može smatrati povoljnijim za podzemne radove. 

Na kraju dovodnog tunela je vodostan cilindričnog tipa sa vertikalnim oknom, prečnika 8,5 m i sa 

donjom i gornjom komorom. Visina vodostana je određena za uslov rada postrojenja pri nivou poplava 

u Nevesinjskom polju od 845 mnm, što predstavlja nailazak velike vode povratnog perioda jednom u 

1.000 godina. 

Dovodni cjevovod 

Položaj i trasa dovodnog cjevovoda određena je u sklopu analize najpovoljnijeg položaja mašinske 

zgrade, vodostana i dovodnog tunela. Usvojena je trasa cjevovoda pod uglom od 29°, prečnika 

3,70 m na cijeloj dužini do račve ispred mašinske zgrade. Iza vodostana je locirana galerija sa 

vodostanskom zatvaračnicom, gdje je smješten leptirasti zatvarač prečnika 3,70 m. 

Ukupna dužina dovodnog cjevovoda do račve je 764,00 m. Iza donje vertikalne krivine pred 

mašinskom zgradom je predviđena račva sa tri grane, svaka prečnika 2,15 m sa redukcijom na 

1,40 m. Dovodni cjevovod je sa čeličnom oblogom, dimenzionisan za najnepovoljnije pogonske 

uslove i uz maksimalan nivo vode u Nevesinjskom polju. Prostor između čelične cijevi i iskopa, 

debljine 35 cm, je ispunjen betonom. Kod cjevovoda su predviđena ojačanja uslijed spoljnih uticaja, 

kod injektiranja i kod potpunog pražnjenja. 

Hidroelektrana 

Mašinska zgrada je smještena u dnu brdskog masiva, kao nadzemna (podzemna) konstrukcija. 

Kroz analizu režima rada hidroelektrane gdje su uz energetske bili definisani i vodoprivredni 

uslovi, usvojeno je rješenje sa tri argegata sa instalisanim proticajem od 18,5 m 3 /s. Visinski 

položaj montažnog prostora je određen na bazi analize poplava u Dabarskom polju, uz 

odgovarajuće sigurnosno nadvišenje. 

Dimenzije mašinske zgrade na nivou montažnog prostora su 53,40 × 34,40 m. Ukupna visina 

mašinske zgrade je 38 m. U njoj su smještena tri agregata ukupne snage 160 MWj sa tri Fransis 

turbine koje su na vertikalnoj osovini vezane za trofazne sihrone generatore sa tiristorskom 

pobudom i uređajima za automatsku regulaciju napona. 

Za manipulisanje opremom tokom izgradnje i redovnog održavanja predviđena je mosni kran 

raspona 16 m i nosivosti 1.250 + 250 KN. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 69



Objekti uz hidroelektranu 

Na platou ukupne površine cca 5.000 m 2 , pored pogonskog dijela smješteni su i pomoćni objekti 

neophodni za normalno funkcionisanje: 

- Komandno-pogonska-upravna zgrada sa dva sprata ukupne površine 1.360 m 2 . U njoj su 

smješteni: komanda 20 kV postrojenja, invertori, ispravljači, kao i ulazni dio sa 

kancelarijama i salama za sastanke. 

- Razvodno postrojenje 110 kV, jednopolno metalno oklopljeno, izolovano gasom SF6. 

Postrojenje je zajedno sa transformatorom 110/21 kV snage 20 MVA smješteno je u zgradi 

ukupne površine 500 m 2 . 

- Pomoćni pogoni sa radionicama, skladištima, dizel agregatom i dr., ukupne površine 737 

m 2 . 

- Zgrada društvenog standarda (restoran sa kuhinjom i drugim pripadajućim prostorijama), 

ukupne površine 378 m 2 . 

Kompezacioni bazen 

Za potrebe dnevnog izravnanja vode radi usklađivanja rada HE „Dabar“ sa propusnom moći 

tunela Dabarsko-Fatničko polje, kao i osiguranja kontinuiranog ispuštanja potrebnih manjih 

količina vode u toku dana za potrebe navodnjavanja i druge vodoprivredne zahtjeve predviđena je 

izgradnja kompezacionog bazena. Ukupna zapremina vode kompezacionog bazena je 105.000 

m 3 . Na kraju kompezacionog bazena je predviđen betonski prag sa klapnom, za regulisanje 

ispuštanja vode. Veličina klapne je 7,0 × 3,0 m. 

Kanal kroz Dabarsko polje 

Kanal kroz Dabarsko polje, dužine 6.746 m, a služi za odvođenje voda iz HE „Dabar“ do 

tunela Dabarsko-Fatničko polje, koji je već ranije izveden. Ovaj kanal također služi i za 

prihvatanje vlastitih voda koje izviru po rubu polja u određenom dijelu godine. Na taj način se 

vrši odvodnjavanje polja. 

Poprečni presjek kanala je trapezni sa nagibom kosina 1:3. Da bi se spriječili gubici vode u 

kanalu, na cijeloj dužini je predviđena obloga od prskanog betona debljine 6 cm. 

Opis tehničkog rješenja Podsistema “HE Nevesinje” 

Osnovni elementi hidroenergetskog postrojenja HE „Nevesinje” su: 

- Brana „Rilje“ i predbrana “Nadanići” kojima se formira ključna čeona akumulacija 

„Zalomka“, jedan od najbitnijih dijelova sistema Gornji horizonti, 

- Dovodni tunel hidroelektrane sa vodostanom, 

- Dovodni cjevovod, 

- Hidroelektrana, 

- Objekti uz hidroelektranu. 

Brana “Rilje” je betonska gravitaciona brana, koja se nalazi na pregradnom profilu “Rilje”, 

maksimalne visine 80 metara. Kota krune brane nalazi se na koti 973 mnm, prelivi se nalaze 

na koti 970 mnm, a temeljni ispusti na 910 mnm. Brana formira višenamjensku akumulaciju 

“Zalomka”, ukupne zapremine V=185 miliona m 3 , koja predstavlja ključnu čeonu 

akumulaciju u sistemu Gornji horizonti. Akumulacija omogućava mjesečno izravnanje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 70



potreba za vodom HE Nevesinje, a iz nje će biti omogućeno višenamjensko korišćenje voda 

rijeke Zalomke i to: navodnjavanje gornjeg Nevesinjskog polja, obezbjeđenje dovoljnih 

količina za ostale vodoprivredne potrebe, ali i obezbjeđenje dovoljnih količina vode za 

ispuštanje ekološki prihvatljivog proticaja nizvodno od brane Rilje. 

Predbrana “Nadanići”se gradi kod naselja Nadanići opština Gacko, uzvodno od brane Rilja 

na cca.17 km, visine je cca.15 metara, sa kotom krune brane 973 mnm. Izgradnjom predbrane 

Nadanići biće omogućen transfer voda iz Gatačkog polja. 

Dovodni tunel je lociran na osnovu analize položaja mašinske zgrade, vodostana i zahvatne 

građevine u akumulaciju Zalomka. Tunel je dužine L=4.3 km, prečnika 4,60 m na cijeloj dužini do 

račve ispred mašinske zgrade. Planirana je izgradnja vodostana. 

Hidroelektrana Nevesinje je instalisane snage N=60 MW. Predviđena je ugradnja tri Francisova 

agregata snage po 30 MW (dva radna i jedan rezervni). 

Transferi voda iz Gatačkog i gornjeg Nevesinjskog polja prema Podsistemu Gornji horizonti, ostaju 

mogućnost za razmatranje, zaslužuju pažnju i dodatnu analizu, tek nakon izgradnje osnovnih 

objekata u sistemu Gornji horizonti. Navedeni transferi podrazumijevaju prebacivanje voda iz 

navedenih slivova ka slivu rijeke Zalomke, izgradnjom pumpnih stanica, i ostale vodoprivredne 

infrastrukture, koja omogućava transfer voda do akumulacija „Zalomka“ i „Nevesinje“. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 71



4. PLANIRANI I OSTVARENI UTICAJI REALIZOVANOG DIJELA 

SISTEMA DONJI HORIZONTI 

4.1. Uvod 

Od samih početaka na projektovanju i realizaciji Hidrosistema Trebišnjica bilo je jasno da se, pored 

velikih pozitivnih efekata, mogu pojaviti i neki negativni uticaji kako u neposrednom okruženju 

sistema tako i u područjima njegovog uticajnog djelovanja. Zbog toga su i provedeni ogromni 

istražni radovi koji su identifikovali područja (vidjeti 2.1.4.2.) na kojima se mogu pojaviti ti uticaji, 

kao i njihovu vrstu i uzroke nastanka, zatim najuticajnija mjesta preko kojih se ostvaruju ti uticaji 

(dominantne ponorske zone), prirodne karakteristike režima voda na tim mjestima i mjestima 

očekivanog uticaja (vidjeti 2.1.4.1; 2.1.5. i 2.1.6.) kao referentne jedinice mjere ostvarenih uticaja i 

dr. 

Postignuti pozitivni efekti su nemjerljivi: vodosnabdijevanje, poljoprivreda, energetika, ekologija, 

demografija, formiranje trajnih vodnih površina, turizam i u cjelini poboljšanje životnog standarda. 

Najčešće negativne posljedice koje su se očekivale, odnosile su se na: osiromašenje karstnih izdani, 

promjene prirodne izdašnosti vrela, potapanje poljoprivrednih površina, potapanje kulturnoistorijskih 

spomenika, pogoršanje kvaliteta podzemnih i površinskih voda, ugroženost endemske i 

druge faune, provociranje indukovane seizmičnosti, formiranje kolapsa na površini terena i sl. 

Analiza pojave najbitnijih od očekivanih posljedica, posebno onih sa negativnim predznakom, je 

prikazana u tekstu koji slijedi. Direktne energetske koristi nastale kao posljedica realizacije sistema 

nisu posebno analizirane jer su one, uz napomenu da se radi o proizvodnji čiste i obnovljive 

energije, neupitne. Konkretnije, uloga hidroenergetskog sistema je posmatrana kroz indirektne 

koristi u čijem ostvarenju je on učestvovao na način što je koncepciju svoga razvoja prilagođavao 

potrebi uređenja prirodnog režima voda obliku koji će, i po cijenu vlastite efektivnosti, zadovoljiti 

zahtijeve aktiviranja i drugih „umrtvljenih“ resursa ovog prostora. Na ovaj način realizacija 

hidroenergetskog sistema je postala, kako je već naglašeno, lokomotiva razvoja Istočne 

Hercegovine, a što je posebno vidljivo danas kad je dio sistema već u funkciji. 

4.2. Uticaj na formiranje vodenih površina i stalnih površinskih tokova 

U sušnom periodu, na području Istočne Hercegovine funkcionisala je znatno redukovana riječna 

mreža u odnosu na vlažan period godine. 

- Trebišnjica je tada tekla od vrela (Dejanova pećina) do Dražin dola. U sušnom periodu, 

nizvodno od Dražin dola, tok je presušivao na dužini od 65 km; 

- Kad prestanu padavine tok Zalomke se i danas svodi na neznatan proticaj od Fojnice do 

Crnog kuka, a presušuje na dužini preko 45 km - od Crnog kuka do ponora Biograd, i više 

od 5 km uzvodno od Fojnice; 

- Od 33 km toka Bregave ljeti presuši više od 20 km; 

- Tok Mušnice (sa Gračanicom) ljeti presuši kroz Malo Gatačko polje, kroz Gatačko polje 

njihov proticaj je minimalan. 

Izgradnjom brane Grančarevo formirano je „Bilećko jezero“ površine 27,6 km 2 . sa još tri manje 

akumulacije („Gorica“, „Hutovo“, i „Svitava“) Istočna Hercegovina je dobila ukupno oko 40 km 2 

vodenih površina. Izgradnjom PHE Čapljine povremeni tok Trebišnjice kroz Popovo polje je 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 72



transformisan u stalni tok površine 12-19 miliona m 2 u zavisnosti od protoka. Dosadašnja saznanja 

indiciraju mogućnost da ove površine imaju manji parcijalni uticaj na mikroklimu (povećanje 

srednje mjesečne relativne vlažnosti vazduha i nešto većeg broja dana sa pojavom magle) i na 

obnavljanje vegetacije. Da bi se potvrdile i kvantifikovale ove indikacije, odnosno uticaj 

novoformiranih vodnih površina na mikroklimu neophodan je duži period osmatranja i mjerenja 

niza meteoroloških i hidroloških parametara. 

4.2.1 Posljedice potapanja vrela Trebišnjice 

Jedno od značajnijih pitanja koje je razmatrano kod određivanja kote akumulacije "Bileća" i njene 

vododrživosti odnosilo se na potapanje vrela Trebišnjice. Pri punoj akumulaciji (kota 400 m) 

izvorišna zona Trebišnjice (kota 325 m) je potopljena stubom vode od 75 m, pa je bilo neophodno 

da se procjene posljedice ovog potapanja. 

Najznačajnija pitanja su bila: 

- Hoće li, pri visokim kotama akumulacije, doći do "prelivanja" vode prema slivu Bregave, 

čiji su izvori oko 200 m niži od vrela Trebišnjice, odnosno hoće li se voda gubiti iz 

akumulacije? 

- Hoće li biti posljedice potapanja vrela po hidrološke karakteristike Fatničkog polja? 

- Kako će se odraziti visoke kote akumulacije na nivoe podzemnih voda i poplave Bilećkog 

polja? 

Da bi se odgovorilo na pitanje o mogućim gubicima iz akumulacije "Bileća" prema vrelima 

Bregave trebalo je utvrditi položaj vododijelnice slivova vrela Trebišnjice i Bregave. Jasno je bilo 

da orografska vododijelnica ovdje ne postoji. Obavljeni su opsežni istražni radovi: geološko 

kartiranje; traserska ispitivanja u Fatničkom polju; geofizički istražni radovi u Fatničkom polju i 

južno od njega i bušenje dubokih istražnih bušotina u zoni pretpostavljene vododijelnice. 

Trasiranjem voda koje poniru duž jugozapadnog oboda polja utvrđeno je da je to područje 

bifurkacione zone. Geofizičkim istraživanjima (geoelektrično sondiranje) indiciran je položaj 

visoke baze karstifikacije odnosno podzemne vododijelnice. Njeno prisustvo je potvrđeno istražnim 

bušenjem. 

Hipsometrijski najviši položaj zone (iznad kote 400 m) koju čine kompaktni krečnjaci i dolomiti 

nalazi se između bušotina K-1 i F-3. Ove stijenske mase nisu zahvaćene procesom karstifikacije pa 

vrše funkciju vododjelničke zone. Postojanje ove vododjelničke zone potvrđeno je tokom niza 

godina funkcionisanja akumulacije "Bileća". I pri najvišim kotama akumulacije nema prelivanja 

voda odnosno gubitaka prema vrelima Bregave. 

I prije prvog punjenja akumulacije jasno je bilo da će potapanje vrela i oscilacije nivoa akumulacije 

imati određene posljedice na režim voda u karstnoj izdani zaleđa ali je bilo pitanje kako daleko će 

se taj uticaj protegnuti i hoće li se odraziti i na hidrološki režim Fatničkog polja. Visinska razlika 

između dna Fatničkog polja i vrela Trebišnjice je 137 m. Maksimalna kota akumulacije je 32 m viša 

od minimalnih nivoa podzemne vode u području Fatničkog polja. Višegodišnjim osmatranjem 

oscilacija nivoa podzemne vode u bušotini PB-l (12 km uzvodno od vrela Trebišnjice) i u 

pijezometrima oko Fatničkog polja utvrđeno je da puna akumulacija utiče na dinamiku pražnjenja 

karstne izdani. U periodima kada je kota akumulacije između 390 i 400 m opadanje nivoa 

podzemne vode u području PB-1 sa kote 500 m do 450 m zahtjeva dva puta duže vrijeme nego što 

se to događalo u prirodnim uslovima. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 73



Na osnovu analize velikog broja ciklusa sniženja utvrđeno je da je pri istim hidrološkim uslovima i 

za isto sniženje nivoa izdani u periodu prije akumulacije bilo potrebno oko 150 h, a u slučajevima 

pune akumulacije oko 300 sati. 

Upoređenjem dijagrama pražnjenja Fatničkog polja za periode prije I poslije izgradnje akumulacije 

M. Milićević (1976.) je utvrdio da kote akumulacije “Bileća” niže od 360 m.n.m. ne utiču na režim 

voda u polju. Prema analizama T. Paviše (1985.), za period prije akumulacije (1949.-1967.), 

poplave u Fatničkom polju su trajale 130,4 dana, a nakon izgradnje brane Grančarevo 148,8 dana 

(za period 1968.-1982.). Međutim analize urađene za period 1968.-2004. g. pokazuju da je 

prosječno trajanje poplava za taj period bilo 125,3 dana. Na osnovu ovih podataka teško je donijeti 

definitivan zaključak o uticaju akumulacije “Bileća” na dužinu trajanja I visinu poplava u 

Fatničkom polju. 

U toku dosadašnjeg perioda osmatranja prikupljeni su podaci koji omogućuju definisanje razmjere 

uticaja akumulacije “Bileća” na neposredno zaleđe vrela, odnosno Bilećko polje. Poznato je da pri 

određenim situacijama dio Bilećkog polja plavi. Radi praćenja uticaja akumulacije na 

pijezometarske nivoe ispod polja izvedeno je više pijezometarskih bušotina. Jedna od njih je PL-1 u 

najnižem dijelu polja u Dubokom dolu sa kotom dna 408,52 m. 

U periodu 1968.-1982. registrovana je 21 pojava vode u najnižem dijelu Bilećkog polja (Duboki do) 

dok su stvarne poplave polja registrovane samo dva puta, 1970. i 1979. g. Nesumnjivo je da 

koincidiranje visokih voda akumulacije, velikih padavina i velikih dotoka prouzrokuju porast nivoa 

podzemnih voda i njeno izlivanje u najniže dijelove polja. 

Analizom poplave 1970. godine utvrđeno je da se izvori po obodu polja javljaju kad je akumulacija 

puna a dotok u akumulaciju veći od 250 m 3 /s. 

Ako je kota akumulacije ispod 398,00 m tada su mogućnosti za pojavu vode u Dubokom dolu 

veoma male, a da bi do toga došlo dotok treba da bude veći od 250 m 3 /s. 

Najviša kota poplavne vode (424,87 m) registrovana je u periodu kada je nivo u akumulaciji bio 

399,5, a dotok 555 m 3 /s, odnosno ekstremnih 646 m 3 /s (dan ranije). Ukoliko je dotok manji od 100 

m 3 /s do pojave vode u Dubokom dolu ne dolazi ni kad je kota akumulacije 400,00 m. 

4.3. Uticaji na karstne izdani 

Jedan od ciljeva Hidrosistema Trebišnjica je da se dijelu voda koji je, plaveći karstna polja i 

zadržavajući se dugo vremena u njima, prihranjivao, u određenom omjeru (odnos površina slivova) 

podzemne karstne izdani, onemogući, iz već opisanih razloga, toliko dugo zadržavanje u poljima. 

Međutim ostvarenje toga cilja ima za posljedicu smanjenje količine voda koje iz karstnih polja otiču 

u podzemlje i, s tim u vezi, smanjenje i vremena trajanja maksimalne popunjenosti podzemne izdani 

sa vodom. Danas veliki dio tih, podzemlju oduzetih, voda teče prema moru i dolini Neretve kroz 

tunele i vodonepropusne kanale (objekti prve faze HET-a). Brojni ponori i ponorske zone su 

plombirani ili na drugi način izolovani pa je spriječena direktna infiltracija i prihranjivanje karstnih 

izdani. Najizrazitiji primjeri su Doljašnica, Pasmica, Crnulja, Provalija. Cirkulacija u sistemima koji 

su prihranjivani iz ovih ponora sada zavisi uglavnom od padavina na njihovom neposrednom slivu 

(između ponora i mjesta isticanja). 

Očigledno je da su, nakon izgradnje prve faze sistema HET, odnosi količina priliva površinskih 

voda u Popovo polje i njihovog unosa u podzemlje znatno izmijenjeni. Izgradnjom te faze sistema 

oko 3-4 milijarde metara kubnih vode otiče godišnje do mora direktno kroz hidrotehničke tunele. Za 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 74



tu količinu vode osiromašene su karstne izdani prihranjivane iz Popova polja u prirodnim uslovima 

tečenja. 

Ključno je pitanje da li su se planska predviđanja koja su prethodila izgradnji sistema i u 

međuvremenu unapređivana na osnovu korištenja novih saznanja, tehnologija i dr., a kojima 

je bio poznat ovaj odnos i kao takav uziman u obzir, ostvarila u očekivanoj mjeri. Odgovori 

na ovo pitanje su bitni ne samo zbog argumentovanog prikaza stvarnog stanja već i zbog 

prihvaćenog principa o potrebi kontinuiranog prenošenja iskustvenih saznanja stečenih na 

ovom područje na područje Gornjih Horizonata, i to kako u planerskom tako i u 

upravljačkom smislu. U tom cilju su u narednom tekstu dati i prikazi značajnijih uticaja na 

režim voda u uticajnim zonama identifikovanim u poglavlju 2. 

4.3.1 Uticaji na nizvodna vrela 

Pitanje uticaja izgradnje HET-a na nizvodna vrela postavljeno je na samom početku realizacije 

ovog projekta. Zbog toga je 1960.god., pet godina prije nego što su prvi objekti izgrađeni, urađen 

katastar vrela i uspostavljen sistem osmatranja. Ovim katastrom su obuhvaćena skoro sva veće vrela 

od Konavala do Deranskog blata, ukupno 120 vrela (P. Ramljak, 1978.god.). Dogovoreno je da se u 

toku 1960. god., što stalno što povremeno, osmatra 46 vrela. Pošto je obaveza HET-a bila da se 

predvide i mjere koje bi se poduzele da se eliminišu posljedice koje bi nastale u slučaju smanjenja 

minimalnih voda vrela koji su od interesa za korištenje, posebna pažnja je bila poklonjena 

mjerenjima minimalnih izdašnosti. Na nekim značajnim vrelima postavljene su vodomjerne letve. U 

1961. godini za dalja osmatranja je odabrano 16 najznačajnijih vrela. Taj program je kasnije 

proširen na još neke lokalitete u dolini Neretve, pa je ukupno osmatrano 26 vrela. 

Dugotrajnim osmatranjima nije utvrđeno da je izgradnjom prve faze HET-a ugrožen prirodni režim 

minimalnih voda ni jednog od vrela razmatranih u poglavlju 2.1.6.1, niti da je ta izgradnja 

prouzrokovala presušivanje bilo kog od njih. Međutim, utvrđeno je da su se, zavisno od faznosti i 

etapnosti izgradnje sistema, desile određene promjene režima voda u formi smanjenja maksimalnih 

i srednjih godišnjih izdašnosti. Veličina tih promjena je u direktnoj vezi sa karakteristikama 

podzemnih akvifera definisanih funkcionalnom podjelom toka rijeke Trebišnjice u Popovom polju 

na tri (A,B,C) hidrološko/hidrogeološka sektora (vidjeti sliku 17. u poglavlju 2.1.4.2.) iz kojih se 

prihranjuju ta izvorišta, i obimom izvedenih vještačkih radova u glavnim ponorskim zonama 

(smanjenje kapaciteta njihovog gutanja) navedenih sektora. 

Rezultati najnovije analize urađene u projekatu „Analiza uticaja gradnje RHE Čapljina na izdašnost 

izvora u Donjoj Neretvi„ - Institut za elektroprivredu i energetiku, Zagreb 2008 godine, za 

najznačajnija vrela razmatrana u tački 2.1.6.1. (Bijeli Vir – izvor i Ombla) su prikazane na niže 

navedenim slikama (vidjeti slike 39. i 40) u obliku linija trajanja vodostaja i proticaja. Iz tih linija, 

urađenih po vremenskim periodima kako su se puštali objekti u pogon, proizlazi zaključak sličan 

prethodnom da je došlo do značajnijeg smanjenja velikih i nešto manjeg smanjenja srednjih voda, 

dok su male vode u intervalu od 70%-100% trajanja ostale, uglavnom, u okviru količina kakve su 

bile u periodu 1961-1966. godine. Bitno je naglasiti da proticaji iz tog intervala trajanja imaju, 

prema navedenom projektu, vrijednosti od 0-100 l/s. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 75



Slika 39. Krivulje učestalosti i trajanja srednjih dnevnih vodostaja na H.S. Bijeli Vir - Izvor 

Slika 40. Krivulje učestalosti i trajanja srednjih dnevnih protoka na H.S. Bijeli Vir - Izvor 

Slična situacija je i na vodotoku Ombla (vidjeti slike 41. i 42.). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 76



Slika 41. Krivulje učestalosti i trajanja srednjih dnevnih vodostaja na H.S. Komolac 

Slika 42. Krivulje učestalosti i trajanja srednjih dnevnih protoka na H.S. Komolac 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 77



U svakom slučaju ovom problemu treba u narednom periodu posvetiti veću pažnju, pogotovo kada 

je u pitanju monitoring, uspostava informacionog sistema i postupak upravljanja regulacionim 

objektima. 

4.3.1.1. Uticaji na nizvodna vrela duž lijevog oboda doline Neretve i Hutovo blato koja se 

prehranjuju iz zone A 

Kao što je navedeno u poglavlju 2.1.6.1. i prikazano na slici 23., pod vrelima duž lijevog oboda 

doline Neretve se podrazumijevaju vrela raspoređeni po obodu doline Neretve i jezera Kuti koji se 

prihranjuju iz ponorskih zona smještenih u najnizvodnije područje sektora A. Značajniji među ovim 

vrelima su: Doljani, Šunića dulo, Glušci, Bili vir, Spile, Mlinište, Mislina i Bađula. Sliv ovih vrela 

zahvata područje samog kraja Popovog polja sa ponorima Ponikva, Žira, Kaluđerov ponor i Lisac. 

Kako se i sliv Hutova blata nalazi u bifurkacionoj zoni navedenog područja to se i vrela po 

njegovom obodu najčešće tretiraju kao dio vrela duž lijevog oboda doline Neretve. 

Hutovo blato 

Grupa vrela koji se nalaze na obodu Svitavske i Deranske kasete se, također, prihranjuju iz 

infiltracione zone sektora A, ali koja se nalazi uzvodno od ponora Lisac koji, zapravo, predstavlja 

vododjelničku zonu između vrela po obodu Neretvanske doline i vrela Svitavske i Deranske kasete. 

Identifikaciji prethodnih saznanja se posvetila značajna pažnja jer su ona omogućila da se 

identifikuju i ponori sa dominantnim pojedinačnim uticajima na te dvije grupe vrela i na taj način 

predvide radovi koje je potrebno poduzeti na njima kako bi se mogle provoditi upravljačke 

aktivnosti neophodne da se eventualni (planirani ili ne planirani) negativni uticaju svedu na 

minimum. Naime, trebalo je adekvatnim mjerama odgovoriti na činjenicu da su ponori ispod Velje 

Međe izolovani (sanirani), a da su Crnulja i Lisac aktivni samo u periodima poplavnih voda i 

njihovog prelivanja preko desnog prelivnog polja na kanalu uzvodno od tunela Klek (dovod u 

Gornji kompenzacioni bazen). U ovakvim uslovima dotoci u Hutovo blato (prije svega u Svitavu) 

zavise od padavina u neposrednom slivu (između Popovog polja i oboda Svitave) i gubitaka u 

betoniranom koritu Trebišnjice. Pošto su poplave u Popovom polju značajno smanjene sigurno je da 

su i dotoci u Svitavu, u vlažnom periodu godine, isto tako smanjeni, a u sušnom periodu neznatno 

povećani, što zavisi od održavanja korita i blagovremenog saniranja defekta na betonskoj oblozi. 

Identifikovani ponori sa dominantnim pojedinačnim uticajima na te dvije grupe vrela su: 

- ponor Ponikva koji prihranjuje vrela duž lijevog oboda doline Neretve, 

- ponor Doljašnica koji prihranjuje vrela koja se nalaze na obodu Svitavske i Deranske 

kasete. 

Iz naprijed navedenih razloga, a da bi se preduprijedile eventualne nepoželjne posljedice, to 

je na kanalu prema Doljašnici izgrađena ustava koja omogućuje kontrolisano ispuštanje u 

ponor, odnosno ima funkciju preliva Gornjeg kompenzacionog bazena RHE Čapljine i odvod 

dijela voda u prirodne izvorske zone. Na ovaj način su ciljano stvorene tri planske 

mogućnosti: 

- Da se kroz ponor Doljašnicu čiji se maksimalni kapacitet gutanja procjenjuje na oko 50 m 3 /s 

propuštaju velike vode prema rijeci Krupi, odnosno Neretvi, i to istovremeno sa količinama 

vode koje prolaze kroz turbine (maksimalno 220 m 3 /s) i u periodu kada to, radi poplavnih 

problema u Metkoviću, dozvoljavaju maksimalni proticaji u Neretvi (Q max manji od 1400 

m 3 /s). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 78



- Da se u periodu kada je maksimalni proticaji u Neretvi Q max veći od 1400 m 3 /s potpuno 

obustavi proticanje vode kroz turbine, a kroz ponor Doljašnicu propušta Q max = 50 m 3 /s 

(prirodni uslovi tečenja). 

- Da se u periodu malih voda dio od ekološki prihvatljivog protoka (EPP) koji dolazi do 

ponora Doljašnice upušta u njega i na taj način poveća dotok u Deransku kasetu Hutovog 

blata (alternativa prebacivanje vode iz Svitavske u Deransku kasetu). 

Vrela duž lijevog oboda doline Neretve 

Sa izgradnjom gornjeg kompenzacionog bazena RHE Čapljina onemogućena je koncentrisana 

saturacija izdani koja se prazni preko velikog broja vrela. Naime u prirodnim uslovima poniranje se 

događalo samo u vlažnom periodu godine kada je polje poplavljeno. U zavisnosti od nivoa poplave, 

u tom području je poniralo 20 do 60 m 3 /s što je, uz padavine na međuslivu, direktno uticalo na 

proticaje vrela. 

U sušnom periodu Popovo polje je bilo potpuno bezvodno pa su proticaji na vrelima zavisili 

isključivo od retardacionog kapaciteta stijenske mase međusliva. 

U postojećim uslovima, sa izgrađenim kompenzacionim bazenom, poplave su značajno eliminisane 

a poniranje svedeno na konstantne gubitke kroz dno akumulacije. Ovi gubici se kreću oko 1 do 1,5 

m 3 /s. Za razliku od prirodnih uslova znatno je smanjen dotok u ovu izdan u vlažnom periodu 

godine, ali zato postoji stalni dotok u nju tokom čitave godine. 

Jedino su na vrelu Doljani kod Metkovića postojale indikacije o smanjenju minimalne izdašnosti. 

Postavlja se i pitanje uticaja izgrađenog sistema na mogućnosti intenziviranja intruzije morske vode 

dublje u aluvium dijela delte Neretve i dio karstne izdani zbog toga što je znatno smanjen priliv 

velikih voda iz donjeg dijela Popovog polja na vrela od Doljana do Kuti. Djelimični odgovori 

na ova pitanja su sadržani u već iznešenoj konstataciji u 2.1.6.1. (Sliv vrela duž lijevog oboda 

doline Neretve ) u kojoj je navedeno da je u prirodnim uslovima, a i danas, jedan dio razmatranih 

vrela imao stalan tok, dok su ostali povremenog karaktera. Neki od njih se povremeno zaslane, neki 

su uvijek slani, a jedan dio se nikad ne zaslanjuje. U toku traserskih istražnih radova utvrđeno je da 

su vrela oko jezera Kuti pod direktnim uticajem plime i oseke i da, u vrijeme plime, slana voda 

utiče u vrela. Međutim, ukoliko se ukaže potreba za povećanjem doticaja velikih voda na ovo 

područje to je moguće obezbjediti jer je ostavljena mogućnost da se tokom perioda velikih voda 

jedan njihov dio uputi kroz ponor Ponikva koji je i u prirodnim uslovima odvodio velike vode u ovo 

područje. Naravno prije ovakve ili bilo kakve slične odluke treba problem studiozno razmotriti 

vezujući ga i za izvedene melioracione radove u tom području, prekomjernu eksploataciju šljunka iz 

korita rijeke Neretve, dovedene količine vode iz rijeke Neretve za potrebe navodnjavanja i sl. 

Vrulje u Malostonskom zalivu 

Pored analize uticaja na navedene vrela koji se prihranjuju iz izdani u navedenoj zoni A, analiziran 

je i uticaj HET-a na vrulje u Malostonskom zalivu (P. Ramljak 1978). Naime, postavljano je pitanje 

kako će eliminisanje aktivnosti velike ponorske zone Provalije u Popovom polju, na potezu između 

Velje Međe i Turkovića, uticati na salinitet, prozimost i temperaturu mora i donošenje hranljivih 

sastojaka iz Popovog polja u Malostonski zaliv. Postojala je sumnja da će ove promjene negativno 

uticati na uzgoj školjkaša (kamenica i musula/dagnji). Obavljena su dugotrajna i detaljna ispitivanja 

uz učešće eksperata iz Splita, Kotora i Francuske. Prikupljeni rezultati su često tumačeni oprečno, 

ali je preovladalo mišljenje da negativnog uticaja nema, što se, na osnovu dosadašnjih saznanja, 

uglavnom i potvrdilo. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 79



4.3.1.2 Uticaji na nizvodna vrela duž obale mora koja se prihranjuju iz zona B i C 

Vrelo Omble 

Procjena uticaja sistema HET-a na režim voda Vrela Omble zasnivala se na analizi njegovog režima 

voda prije i poslije izgradnje sistema. U osmatranom periodu došlo je do značajnih promjena u slivu 

Omble koje su imale za posljedicu promjenu režima vode na vrelu. Za kvantificiranje veličina tih 

promjena korištene su vrijednosti prirodnih proticaja iz perioda 1952 - 1965 god. navedene u 

poglavlju 2.1.6.1. a koje, ponovimo, iznose: 

- Q sr (1952-1965)= 33,8 m 3 /s 

- Q min srednji = 5,3 m 3 /s, s tim što je najveća mala voda je 8,6 m 3 /s, a najmanja 2,3 m 3 /s. 

- U vlažnom periodu (novembar, januar, februar) proticaj se kreće između 112,5 m 3 /s i 73, 7 

m 3 /s. 

Početni okvir za analizu uticaja izgradnje sistema na vrelo Omble je bio usklađivanje vremenskih 

perioda analize sa dinamikom realizacije sistema, s tim da su uticaji analizirani kroz tri faze: 

- analiza promjene dotoka (ulaza) u infiltraciono područje izdani iz koje se prihranjuje vrelo 

Omble, zbog uzvodnih aktivnosti u slivu (akumulacija Bileća, vodozahvat za HE 

»Dubrovnik«,...), 

- analiza promjene infiltracije u izdani iz koje se prihranjuje vrelo Omble zbog aktivnosti na 

potezu njenog prihranjivanja u zoni B-C (vidjeti poglavlje 2.1.6.1- Slivna područja koja 

pripadaju središnjem i uzvodnom sektoru polja), 

- analiza promjene režima voda vrela Omble kao posljedica gore navedenih dinamičkih 

promjena u izdani iz koje se prihranjuje. 

Iz tih analiza su proizišli slijedeći ključni zaključci: 

1. Puštanjem u pogon HE Dubrovnika (1965) dotok u područja izdani voda vrela 

Omble je osiromašen za dio voda koji se, kroz tunel i elektranu u Plate, 

transportovao direktno u more. Posljedično, u određenoj mjeri se, nakon infiltracije 

voda u područja izdani vrela Omble, smanjio i dotok u nizvodni dio polja. Zbog 

kratkog vremena u kojem je radio sistem u ovom obliku (svega 3 godine) nisu se 

mogli donositi nikakvi meritorni zaključci o uticaju sistema na režim voda vrela 

Omble. Međutim, osmatranjem izvorišta koja se, također, prihranjuju iz sektora B-C 

(Sliv Duboke ljute – Robinzona, Sliv Zavrelje – Mlini, Sliv Plate-Mali Zaton,...) nije 

se mogao uočiti neki vidljivi uticaj. 

2. Sa dovršetkom brane Grančarevo (1968) dotok u područja izdani voda Vrela Omble 

je osiromašena za dodatni dio voda koje se akumuliraju u akumulaciji "Bileća" i, 

nakon toga, odvode tunelom u more, ne računajući količine voda koje se ispuštaju 

(prelijevaju) nizvodno od brane Gorica. Naravno i u ovom periodu izdan vrela 

Omble je osiromašena za njoj pripadajući dio voda. Iako praćenja promjena režima 

voda (prosječne i minimalne vrijednosti) u ovom kratkom periodu i njihovog 

kompariranja sa susjednim područjima (gornji, ne poremećeni, dijelovi sliva 

Trebišnjice) nisu, kako je i planirano, ukazivale na neke značajnije promjene, ipak je 

tek 1979 godine, neposredno prije završetka betoniranja korita Trebišnjice u sklopu 

projekta za HE Čapljinu, bilo moguće donositi pouzdanije zaključke na osnovu 

podataka: 

- da je u periodu 1965 – 1979 prosječni proticaj na rijeci Ombli iznosio: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 80



Q sr (1965-1979) = 29,6 m 3 /s, što je bilo manje od Q sr (1952-1965) = 33,8 m 3 /s 

- da u tom periodu nisu registrovane promjene koje bi indicirale negativne uticaje 

na režim malih voda, što je bilo u skladu sa planskim predviđanjima. 

3. Treće osiromašenje izdani nastaje sa betoniranjem korita Trebišnjice u sklopu 

projekta za HE Čapljinu (1979). U cilju svođenja uticaja na prihvatljivu mjeru 

izostavljeno je betoniranjem korita Trebišnjice u zoni koncentrisane infiltracije u 

izdan Omble na potezu nizvodno od brane Gorica pa sve do Tvrdoša. Nakon ovih 

promjena prosječni proticaj na rijeci Ombli za period 1965 – 1990 je iznosio: 

Q sr (1965-1990) =24,4 m 3 /s. 

Bez obzira što je očekivano (prognozirano) značajnije smanjenje maksimalnih proticaja (manje 

uključivanje primarnih zona tečenja) pa, posljedično, i određeno smanjenje srednjih, odnosno 

beznačajno smanjenje minimalnih proticaja, trend navedenog uzastopnog smanjenja periodskih 

vrijednosti srednjih godišnjih proticaja se ne može u potpunosti pripisati samo uticaju etapne 

realizacije sistema. Naime, iz analize izvršene u poglavlju 2.1.2.1 i dijagrama prikazanog na slici 4, 

proizlazi da se prosječni godišnji pa, prema tome, i intervalski proticaji u razmatranom području i u 

razmatranim periodima nalaze na dijelu silazne grane trendovske linije, što doprinosi prividnom 

povećanju stvarnog efekta smanjenja prosječnih intervalskih proticaja u odnosu na startnu 

vrijednost. Argumentovaniji dokaz ovoj tvrdnji se nalazi na slici 43. gdje je dat prikaz pokretnih 

prosjeka prirodnih vrijednosti intervalskih doticaja u akumulaciju Bileća. 

Trend vrijednosti koeficijenta opadanja k = (Q int /Q sr 1965 ) slijedi isti trend na vrelu Omble: 

Godina k omble k prir-prot ∆k ∆Q omble (m 3 /s) 

1965 1.0 1.0 0.0 0.0 

1965-1979 0.85 0.93 0.08 2.7 

1965-1990 0.72 0.79 0.07 2.37 

Tabela 7. Trend vrijednosti koeficijenta opadanja prirodnih proticaja i proticaja Omble 

Iz navedene analize proizlazi da je izgradnja sistema doprinijela smanjenju prosječnih prirodnih 

vrijednosti proticaja na rijeci Ombli za oko delta Q Omble = 2,5 (m 3 /s). 

Ovo saznanje, bez obzira što ono, nakon prikupljanja većeg fonda podataka, može biti donekle i 

izmijenjeno, u ovom trenutku ima veći značaj kao osnova za prenošenje iskustva u područja sa 

sličnim uslovima prihranjivanja i u njima jednako važnim problemima kakvo je, npr. Područje sliva 

rijeke Bune. Naravno da ta iskustva treba da obuhvate pozitivne efekte postignute izostavljanjem 

pojedinih zona korita neobloženim, načinom obezbjeđenja EPP-a, sprečavanjem zagađenja voda,... 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 81



120 

Q (m3/s) 

Q sr 1 

Q sr 2 

100 

Q sr 3 

Q sr 4 

80 

Q sr 5 

Q sr 6 

Q sr 7 

60 

Q sr 8 

Q sr 9 

Q sr 10 

40 

I pokretni prosjeci ukazuju na nehomogenost serije i moguću periodičnost, odnosno greške u proračunu proticaja 

20 

T (god) 

0 

1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 

Slika 43. Trebišnjica, profil Grančarevo-pokretni prosjeci niza (1926-2007.god) srednjih godišnjih proticaja 

4.4. Posljedice po opstanak endemskih vrsta 

U poređenju sa nekarstnim terenima karstno podzemlje je bogato raznovrsnom faunom. U mnogim 

slučajevima to je endemska fauna. 

Izgradnjom objekata HET-a Popovo polje je oslobođeno poplava, korito betonirano a zatvorene su i 

mnoge estavele. Veći broj estavela uz obod polja je odsječen od riječnog toka tako da je endemska 

riba Gaovica izgubila mogućnost da obavi svoj životni ciklus. Nesumnjivo je da je opstanak ove 

vrste veoma ugrožen. Slična sudbina čeka Gaovicu i na dijelu drugih lokaliteta (Mokro polje). 

Izgradnjom hidrotehničkih objekata i urbanizacijom na većem broju lokaliteta ugrožen je i Proteus 

anguinus (čovječija ribica). Nekoliko jama u užem gradskom jezgru Trebinja u kojima je utvrđeno 

prisustvo Proteusa pokrivene su zgradama i drugim objektima. Njegovo prisustvo je i dalje 

evidentno u većem broju povremenih vrela i estavela u Mokrom, Trebinjskom i Popovom polju. 

Posebno značajno stanište Proteusa je pećina Vjetrenica. 

Eliminisanjem poplava i izolovanjem ponora Doljašnice i Crnulje od toka Trebišnjice ugrožene su 

školjka Congerija kusceri i crv Marifugia cavatica. Slično se može očekivati i sa naslagama 

Congerije kusceri u ponoru Žira. 

Pored turističkog značaja i paleontoloških nalaza pećina Vjetrenica je posebno biološki 

interesantna. Ona i neki drugi speleološki objekti Popovog polja (Doljašnica i Crnulja) bili su 

predmet posebnih speleo-bioloških analiza (B. Sket 1982.) ova pećina je pravi rezervat endemske 

faune i nije direktno ugrožena izgradnjom objekata sistema. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 82



4.5. Posljedice uticaja na indukovanu seizmičnost 

Pojava indukovane seizmičnosti kao posljedica formiranja vještačkih akumulacija poznata je još od 

brane Huver u USA, 1930. i registrovana je u slučaju mnogih dubokih akumulacija. Međutim 

prilikom punjenja akumulacije "Bileća" registrovana je indukovana seizmičnost kao posljedica 

naglog punjenja karstnog podzemlja u krugu od približno 75 km. Posebno intenzivna seizmička 

aktivnost je registrovana u radijusu od 20 km od akumulacije. Indukovana seizmčnost je bila 

posebno intenzivna u toku prvog ciklusa punjenja i pražnjenja akumulacije "Bileća". Stanovnici 

okolnih sela uzvodno od brane osjetili su veliki broj slabih potresa koji su izazvali manja oštećenja 

objekata. Tokom prvih 6 godina funkcionisanja akumulacije registrovano je preko 8000 potresa. 

Najveći broj potresa je registrovan u periodu maksimalnog nivoa akumulacije. Magnituda najjačeg 

registrovanog potresa bila je M = 4,5. Analizom velikog broja registrovanih potresa utvrđeno je da 

se tokom punjenja akumulacije energija oslobađa kroz veliki broj slabijih potresa (tremora), a da se 

najaktivnije područje nalazi blizu brane (P. Stojić 1980.). 

Ovu pojavu su davno uočili mještani sela iznad Oboda u Fatničkom polju. Deset do trideset sati 

prije nego što Obod "proradi", poslije velikih kiša, osjećalo se lagano podrhtavanje tla i čula 

potmula "grmljavina". Na osnovu tih zapažanja 1970. godine je postavljen seizmograf (vertikalna 

komponenta) iznad Oboda. Ova mjerenja su potvrdila da cca 24 h prije početka isticanja počinje sa 

podrhtavanjima tla koja su jasno zapisana na traci seizmografa. 

Ova vrsta indukovane seizmičnosti tumači se kao posljedica naglog punjenja karstne izdani i 

eksplozija "vazdušnih jastuka" sabijenih u sifonskim dijelovima karstnih kanala. Slične pojave se 

dešavaju i pri naglom punjenju akumulacije. Posljedice ove vrste seizmičke aktivnosti su uglavnom 

lokalne i ne mogu da prouzrokuju vidljiviju štetu. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 83



5. PROGNOZA POSLJEDICA ZBOG PROVOĐENJA VODA IZ SLIVOVA 

BUNE, BUNICE I BREGAVE U SLIV TREBIŠNJICE 

Usvojenim konceptom izgradnje objekata Gornjih Horizonata predviđeno je da se dio voda 

Nevesinjskog polja, koje pripadaju slivovima Bune i Bunice, prevede u sliv Trebišnjice. Zbog toga 

će neki od brojnih ponora duž korita Zalomke biti trajno ili povremeno lišeni svoje funkcije, a 

ponorska zona Biograd će, zbog predviđene izgradnje brane uzvodno od ponora preko koje će samo 

povremeno dolaziti do prelivanja i poniranja, rijetko kada biti aktivna. To će imati za posljedicu 

promjenu prirodnog režima vrela ovih vodotoka. 

Osnovu za prognozu posljedica koje mogu nastati zbog navedenog prevođenja voda iz slivova 

rijeka Bune, Bunice i Bregave su činili brojni istražni radovi sprovedeni u okviru svih polja (najviše 

u Nevesinjskom polju) čiji su ključni rezultati prikazani u poglavljima 2.1.4. i 2.1.6. Naime, njihovo 

korištenje je omogućilo izradu više studija i u okviru njih prognoznih modela uticaja izgradnje 

„Gornjih Horizonata“ na režim voda Bune, Bunice i Bregave, kao ključne podloge za izdavanje 

vodoprivrednih saglasnosti i dozvola. 

To su, prije svega, sljedeće studije : 

- Uticaj prevođenja voda r.Zalomke na režim voda Bune i Bunice, 1985. godina HET – 

Institut za korišćenje i zaštitu voda na kršu; 

- Uticaj prevođenja voda Dabarskog polja na režim voda r. Bregave, 1985. godina HET – 

Institut za korišćenje i zaštitu voda na kršu; 

Značaj razmatranih studija je da daju lepezu modela koji su primijenjeni u simuliranju prirodnog 

stanja na vrelima Bune, Bunice i Bregave, kao i ocjene uticaja na hidrološki režim razmatranih 

vrela zbog izgradnje predviđenih objekata integralnog projekta „Gornji Horizonti“. 

Zaključak prve studije je da se kompletnim prevođenjem voda r. Zalomke glavni uticaj na vrelo 

Bunice osjeća u domenu srednjih i velikih voda, dok za proticaje na vrelu ispod 4 m 3 /s prevođenje 

voda nema uticaja. Prevođenje voda rijeke Zalomke na režim voda vrela Bune (V.S. „Blagaj“) ima 

zanemarljiv uticaj. 

Zaključak druge studije se odnosio na uticaj prevođenja voda Dabarskog polja na režim r.Bregave. 

U domenu velikih voda taj uticaj je značajan, dok u domenu malih voda on, praktično, ne postoji. 

Zaključak treće studije ukazuje da nema uticaja na ekstremne proticaje (iznad 50 m 3 /s) kao i na 

male proticaje ispod 5 m 3 /s. Najveći uticaj prevođenja voda Dabarskog polja na vrelo Bregave je u 

intervalu od 5 do 50 m 3 /s. 

U metodološkom pristupu izradi modela u predmetnim studijama koji su povezivali zavisne i 

nezavisne promjenljive korišćen je ARMA model, pri čemu su zavisno promjenljive (izlazi) bile 

prirodne vrijednosti dnevnih proticaja izmjerenih (osmotrenih) na vrelima Bune, Bunice i Bregave. 

Kao nezavisne promjenljive, sa najboljima rezultatima modela (najveći koeficijent korelacije), za 

Bunu i Bunicu su bile dnevne vrijednosti padavina osmotrenih na padavinskim stanicama Bračići i 

Rabina i proticaji na ponoru Biograd. Izabrane padavinske stanice su oslikavale količine voda koje 

se generišu sa međuslivnog područja ka Malom Polju (Bunica) i Blagaju (Buna), dok rekonstruisani 

proticaji na ponoru Biograd oslikavaju površinske vode sa slivnog područja rijeke Zalomke. 

Sprovedene su analize koristeći navedene podatke iz perioda od 1977-1984 godine, a dobijene su 

optimalne vrijednosti parametara modela kako slijedi: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 84



rijeka Bunica- V.S. Malo Polje 

y 1 = 0,067 + 0,674*y 1 (k-1) + 0,139*y 2 (k-1) -0,032 y 1 (k-2)-0,086 y 2 (k-2)+ 

+ 0,376*u 1 (k) + 0,352* u 2 (k) + 0,154*u 3 (k) + 

+ 0,137*u 1 (k-1) + 0,257* u 2 (k-1) + 0,084*u 3 (k-1) + 

+ 0,196* u 1 (k-2) - 0,132* u 2 (k-2) + 0,209* u 3 (k-2) 

u 1 = oticanje kroz ponor Biograd 

u 2 = padavine na k.s. Rabina 

u 3 = padavine na k.s. Bračići 

y 1 = proticaj vrela Bunice 

y 2 = proticaj vrela Bune 

koeficijenti korelacije (rijeka Bunica - V.S. Malo Polje) R = 0,931 

rijeka Buna- V.S. Blagaj 

y 2 = 1,809 + 0,028*y 1 (k-1) + 0,816*y 2 (k-1) - 

- 0,045*y 1 (k-2) + 0,013*y 2 (k-2) + 

+ 0,120*u 1 (k) + 0,178* u 2 (k) + 0,211*u 3 (k) + 

+ 0,037*u 1 (k-1) + 0,158* u 2 (k-1) + 0,081*u 3 (k-1) + 

- 0,075* u 1 (k-2) + 0,014* u 2 (k-2) + 0,008* u 3 (k-2) 

u 1 = oticanje kroz ponor Biograd 

u 2 = padavine na k.s. Rabina 

u 3 = padavine na k.s. Bračići 

y 1 = proticaj vrela Bunice 

y 2 = proticaj vrela Bune 

koeficijenti korelacije (rijeka Buna- V.S. Blagaj) R = 0,919 

rijeka Bregava- V.S. Do 

Y 3 = 0,133 + 1,068y 3 (k-1) - 0,155 y 3 (k-2) + 

+ 0,127*u 1 (k) + 0,029*u 2 (k) + 0,052*u 3 (k) + 

+ 0,025*u 1 (k-1) + 0,059* u 2 (k-1) + 0,022*u 3 (k-1) - 

- 0,074* u 1 (k-2) + 0,037* u 2 (k-2) - 0,032* u 3 (k-2) 

y 3 = proticaj vrela Bregave 

u 1 = oticanje iz Dabarskog polja 

u 2 = padavine na k.s. Berkovići 

u 3 = padavine na k.s. Predolje 

koeficijenti korelacije (rijeka Bregava- V.S. Do) 

R = 0,919 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 85



Za nezavisne promjenljive, sa najboljima rezultatima modela (najveći koeficijent korelacije), u 

modelu za vrelo Bregave izabrane su padavinske stanice Berkovići i Predolje i oticanje na 

Dabarskom polju. Izabrana padavinska stanica Predolje je oslikavala količine voda koje se generišu 

sa međuslivnog područja ka vrelu Bregave (V.S. Do), dok rekonstruisani proticaji u Dabarskom 

polju i padavinska stanica Berkovići oslikava površinske vode sa slivnog područja Dabarskog polja. 

Sprovedene su analize sa dnevnim podacima za period od 1972-1984 godine. 

Navedeni odnosi za rijeku Bunicu - V.S. Malo Polje su korišteni da bi se procijenio uticaj 

prevođenja voda, za šta je korištena pretpostavka potpunog zatvaranja Biograda. Ove analize 

pokazuju da će nakon "zatvaranja" ponora Biograd doći do smanjenja maksimalnih (za preko 50%) 

i srednjih vrijednosti proticaja, dok ce minimalne izdašnosti ostati u granicama prirodnih 

minimalnih izdašnosti. 

Prema tim proračunima koji su, kako je navedeno, rađeni sa dnevnim vrijednostima za period od 6 

godina (1978. – 1983.) prosječan proticaj Bunice u tom periodu bi se smanjio sa Q = 21,96 m 3 /s na 

Q = 8,1 m 3 /s. U periodu analiziranih 6 godina ponor Biograd je bio aktivan 213 dana, a u njega je 

poniralo prosječno Q sr = 13,6 m 3 /s. Kao posljedica "zatvaranja" Biograda maksimalna izdašnost 

Bunice bi se smanjila sa Q = 207,0 m 3 /s na Q = 86,2 m 3 /s. Ova analiza pokazuje da za prirodnu 

izdašnost Bunice manju od 4,00 m 3 /s ne dolazi do smanjenja isticanja bez obzira na sprečavanje 

poniranja u Biograd. 

"Zatvaranje" ponora Biograd ne utiče na režim voda Bune jer fizička veza između njih ne postoji. U 

analiziranom periodu od 6 godina izdašnost Bune je bila Qsr = 25,5 m 3 /s. Ove analize su pokazale 

da svi ulazi u Nevesinjskom polju daju prema vrelu Bune samo 5,0 m 3 /s. Jedan mali dio voda Bune 

je posljedica poniranja duž Zalomke, a daleko najveći dio voda pripada velikom međuslivu. Pošto 

se projektom Gornjih Horizonata ne predviđa zatvaranje velikih ponora Nevesinjskog polja 

(Ždrijelo, Zlatac, Babova jama) očigledno je da se iz sliva Bune prevodi zanemarljivo mala količina 

vode. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 86



6. PLANIRANE I PODUZETE TEHNIČKE, ZAKONSKE I UPRAVLJAČKE 

AKTIVNOSTI NA REALIZACIJI PRIHVATLJIVIH RJEŠENJA 

KORIŠTENJA PROSTORA I VODA. 

6.1. Donji Horizonti 

U prethodnim poglavljima, sa posebnim naglaskom na poglavlje 4. (Planirani i ostvareni uticaji 

realizovanog dijela sistema Donji Horizonti) i poglavlje 5. (Prognoza posljedica prevođenja voda iz 

slivova Bune, Bunice i Bregave u sliv Trebišnjice) su dati opisi planiranih i ostvarenih uticaja 

(Donji Horizonti) i planiranih uticaja (Gornji Horizonti). U tački 4.3.1 (Uticaji na nizvodna vrela), 

odnosno njenim podtačkama 4.3.1.1. (Uticaji na nizvodna vrela duž lijevog oboda doline Neretve i 

Hutovo blato) i 4.3.1.2 (Uticaji na nizvodna vrela duž obale mora) su posebno razmatrana vrela 

raspoređena po obodu doline Neretve i jezera Kuti, uključujući i vrela u Hutovu blatu, odnosno 

vrelo Omble, kao uticajne zone gdje je, za razliku od drugih zona, moguće očekivati određena 

odstupanja ostvarenih od prognoziranih uticaja. Ova razmatranja su omogućila da se identifikuju 

ponori sa dominantnim pojedinačnim uticajima na prve dvije grupe vrela, odnosno ponorske zone 

sa dominantnim skupnim uticajima na prihranjivanje vrela Omble kako slijedi: 

- ponor Doljašnica koji prihranjuje vrela koja se nalaze na obodu Svitavske i Deranske 

kasete. 

- ponor Ponikva koji prihranjuje vrela duž lijevog oboda doline Neretve, 

- potez korita rijeke Trebišnjice i u njemu ponorske zone nizvodno od brane Gorica pa 

sve do Tvrdoša, kao zona koncentrisane infiltracije u izdan Omble. 

Prethodna identifikacija je omogućila da se, u cilju obezbjeđenja i dodatne pouzdane upravljačke 

osnove koja bi preduprijedila pojavu eventualnih nepoželjnih posljedica zbog pojave mogućih 

odstupanja ostvarenih od prognoziranih uticaja, realizuju slijedeće tehničke mjere: 

- da se izgradi kanal prema Doljašnici i na njemu ustava koja omogućuje kontrolisano 

ispuštanje u ponor, odnosno ima funkciju preliva Gornjeg kompenzacionog bazena RHE 

Čapljine i odvod dijela voda u prirodne izvorske zone. Na ovaj način su ciljano stvorene tri 

upravljačke mogućnosti: 

- da se kroz ponor Doljašnicu čiji se maksimalni kapacitet gutanja procjenjuje na oko 50 m 3 /s 

propuštaju velike vode prema rijeci Krupi, odnosno Neretvi, i to istovremeno sa količinama 

vode koje prolaze kroz turbine (maksimalno 220 m 3 /s) i u periodu kada to, radi poplavnih 

problema u Metkoviću, dozvoljavaju maksimalni proticaji u Neretvi (Q max manji od 1400 

m 3 /s). 

- da se u periodu kada je maksimalni proticaji u Neretvi Q max veći od 1400 m 3 /s potpuno 

obustavi proticanje vode kroz turbine, a kroz ponor Doljašnicu propušta Q max = 50 m 3 /s 

(prirodni uslovi tečenja). 

- da se u periodu malih voda dio od ekološki prihvatljivog protoka (EPP) koji dolazi do 

ponora Doljašnice upušta u njega i na taj način, saglasno analizi i objašnjenjima datim u 

tački 4.3.1.1 (Uticaji na nizvodna vrela duž lijevog oboda doline Neretve i Hutovo blato 

koja se prihranjuju iz zone A), poveća dotok u Deransku kasetu Hutovog blata (alternativa 

prebacivanje vode iz Svitavske u Deransku kasetu). 

- da se ostavi mogućnost ponovnog aktiviranja ponora Ponikva koji prihranjuje vrela duž 

lijevog oboda doline Neretve, kako bi se, u slučaju većeg smanjenja minimalnih proticaja od 

onog planiranog, ispuštala dodatna količina vode u to područje. 

- da se potez korita rijeke Trebišnjice i u njemu ponorske zone nizvodno od brane 

Gorica pa sve do Tvrdoša, kao zona koncentrisane infiltracije u izdan Omble, ne oblaže s 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 87



ciljem da se na taj način sačuva njena prirodna infiltraciona sposobnost, što se, saglasno 

analizi i objašnjenjima datim u tački 4.3.1.2 (Uticaji na nizvodna vrela duž obale mora koja 

se prihranjuju iz zona B i C - Vrelo Omble), pokazalo kao vrlo uspješna mjera. 

Provođenje ovih tehničkih mjera je, u tom trenutku, prihvaćen kao potreban ali ne i dovoljan uslov 

koji bi omogućio da se »anuliraju« eventualne greške koje mogu nastati zbog odstupanja stvarnih 

od prognoziranih uticaja. U tom smislu „dovoljan“ uslov je definisan potrebom da se do navedenih 

čvorišta u dnu Popovog polja (ponori Doljašnica i Ponikve) obezbjedi kontinuirani doticaj vode koji 

ne bi smio biti manji od 8,0 m3/s, a koji bi se „alementirao“ izravnatim vodama iz akumulacije 

Bileća i vodama međudotoka na potezu nizvodno od brane Gorica, naravno u periodima kada on 

postoji. 

Na ovaj način akumulaciji Bileća i betonskom kanalu kroz Popovo polje su dodijeljene ključne 

uloge koje su kompletnom hidroenergetskom sistemu dala obilježja sistema IUVR-a koji, ukoliko 

se sa njim upravlja na način kako to zahtijeva takav sistem, značajno doprinosi rješavanju tri 

ključna problema koji su danas u fokusu svih svjetskih i evropskih strategija, direktiva i drugih 

dokumenata koji se odnose na vode, a koji, ujedno, nisu još riješeni na ovom prostoru: 

- Siromaštvo. Voda je osnova za poljoprivredu, proizvodnju hrane i dugih dobara. 

Produktivnost navodnjavanja zavisi od 'pametnog' i racionalnog upravljanja vodama. 

Integralno upravljanje treba da pomogne da se stvore okviri za ulaganje u vodnu 

infrastrukturu (irigacione i drenažne kanale, hidroenergiju), što je ujedno preduslov razvoja 

lokalne zajednice, regije i države. 

- Bolesti uzrokovane vodom. Bolesti izazvane nedostatkom ili zagađenom vodom mogu se 

smanjiti ili otkloniti racionalnim korišćenjem vodnih resursa, njihovom zaštitom i 

konzervacijom. kontrola stajaćih voda u akumulacijama i rezervoarima, kontrola sistema za 

navodnjavanje, kao i briga za isporuku kvalitetne vode domaćinstvima, su osnovni principi 

koje treba poštovati u planovima integralnog upravljanja vodnim resursima. 

- Održivost Životne Sredine. Neracionalno korišćenje i degradacija prirodnih resursa su 

česte posljedice kratkoročnih planova i aktivnosti. Degradirani sistem ne može više održati 

produktivnost, osigurati usluge ili dati esencijalna dobra. Okolina i akvatični ekosistemi se 

moraju čuvati, zaštiti i održavati u dobrom stanju na dobrobit svih korisnika. 

Uloga akumulacije Bileća u svemu ovome a, posebno, u segmentu obezbjeđenja navedenih 8,0 m 3 /s 

tada tretiranih kao vodoprivredni minimum, je projektirana da djeluje kao „srce“ jedinstvenog 

sistema koje, preko navedenih tunela i kanala, prihvata dotok voda iz područja Gornjih Horizonata 

da bi ga, nakon određenog stepena izravnanja (oplemenjivanja) u okviru vlastite zapremine od čak 

1,2 milijarde m 3 i sa mjesta koje dominira nad nizvodnim područjem, gravitaciono upućivala u ta 

područja, i to kako radi pomoći u rješavanju tri navedena, u tom periodu, a i danas (posebno na 

području Gornjih Horizonata) aktuelna problema, tako i radi proizvodnje hidroenergije u energetski 

vrlo atraktivnim objektima HE Dubrovnik 1, HE Dubrovnik 2 (planiranim i sa izgradnjom 

odloženim objektom) i RHE Čapljina. 

Ovakva upravljačka, zakonska i, s tim u vezi, ekonomska obaveza i odgovornost, posebno kad je u 

pitanju odbrana od poplava i obezbjeđenje tada vodoprivrednog minimuma a danas Ekološki 

Prihvatljivog Protoka (EPP), je dodijeljena akumulaciji Bileća u periodu kada je sistem 

funkcionisao kao jedinstvena tehničko- tehnološka i vlasnička cjelina, i na taj način sve navedene 

obaveze rješavao na nivou sistema. Danas, cjeloviti sistem je podijeljen na tri vlasničke podcjeline 

(EP Hrvatske, EP RS i EP HZHB) i tri uticajna područja koja u tehničko-tehnološkom pa, prema 

tome i u upravljačkom smislu ostaju u istim uzročno- posljedičnim odnosima sa akumulacijom 

Bileća koja treba da svoj režim rada, što je neupitno, prilagodi potrebama jedinstvenog sistema, s 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 88



tim da se međusobne obaveze koje proizilaze po tom osnovu također riješe na pravedan i prihvatljiv 

način. 

6.2. Gornji Horizonti 

Saglasno objašnjenjima datim u poglavlju 5. (Prognoza posljedica provođenja voda iz slivova 

Bune, Bunice i Bregave u sliv Trebišnjice) i stečenom iskustvu iz područja Donjih Horizonata su i 

u projektima za realizaciju objekata u području Gornjih Horizonata identifikovane najuticajnije 

zone u kojima je, za razliku od drugih zona, moguće očekivati određena odstupanja ostvarenih od 

tada prognoziranih uticaja. Ova razmatranja su omogućila da se identifikuju ponori sa dominantnim 

pojedinačnim uticajima na vrela Bune, Bunice i Bregave, odnosno ponorske zone sa dominantnim 

skupnim uticajima na prihranjivanje vrela Bune, kako slijedi: 

- ponor Biograd u Nevesinjskom polju koji direktno prihranjuje vrelo Bunice 

- ponor Ponikva u Dabarskom polju koji direktno prihranjuje vrela Bregave 

- potez korita rijeke Zalomke i u njemu ponorske zone sa koncentrisanom infiltracijom 

prema vrelu Bune. 

Na osnovu usvojene koncepcije izgradnje uvezanog sistema objekata na prostoru čitavog sliva i u 

okviru nje projekta izgradnje HE »Dabar« sa rješenjima prevođenja voda iz sliva Neretve u sliv 

Trebišnjice, odnosno izrađenih modela proračuna mogućih uticaja tih aktivnosti na navedena vrela 

(poglavlje 5), izdate su Vodoprivredne saglasnosti za realizaciju tog projekta i to: 

- 1969. godine saglasnost koja se odnosila na prevođenje voda iz Dabarskog polja u Fatničko 

polje, na bazi koje je došlo i do realizacije spojnog tunela Dabar-Fatnica dužine 3,24 km. 

- 1986 godine vodoprivredna saglasnost koja se odnosila na izgradnje HE »Dabar« i 

pripadajuće objekte 

U tim saglasnostima su, koristeći se i sa iskustvima iz područja Donjih Horizonata, propisane 

detaljne mjere koje je potrebno poduzeti da bi se uticaji na okoliš doveli u prihvatljive okvire. 

Opisujući u nastavku te mjere date u okviru tačke 3. Vodoprivredne saglasnosti (V.S.) iz 1986. 

godine, istovremeno je dat i njihov komentar, uključujući i saznanja do kojih se u međuvremenu 

došlo (Aktuelizacija i novelacija parametara sistema „Gornji Horizonti“ i objekata HE „Dabar“- 

Energoprojekt, Beograd 2007): 

Tačka 3.1.- Izgradnjom HE „Dabar“, odnosno provođenjem plana upravljanja ovim objektom u 

okviru sistema „Trebišnjica“, mora se obezbjediti da se ne može prevesti veća prosječna 

višegodišnja količina vode iz područja Nevesinjskog polja od 12,6 m 3 /s. 

Rješenja data u okviru „Osnova glavnog projekta“, kao i u okviru kasnije aktuelizacije tehničkog 

rješenja, su takva da onemogućavaju prevođenje voda iz Nevesinjskog polja veće od srednjeg 

višegodišnjeg prosjeka iz sljedećih razloga: 

- veličina akumulacije „Nevesinje“ (profil brane „Pošćenje“) ne omogućava potpuno 

izravnanje prirodnih dotoka, tako da se u vrijeme većih povodnja dio prirodnih voda preliva 

i otiče ka ponoru „Biograd“. Samim tim veličina prevedenih voda Nevesinjskog polja u 

Dabarsko polje je manja od srednjeg višegodišnjeg prosjeka prirodnih voda. 

- prikazanu vrijednost od 12,6 m 3 /s treba uslovno uzeti, s obzirom da je dobijena na bazi 

kraćeg hidrološkog niza u okviru prethodne projektne dokumentacije, dok je, kao što će se 

vidjeti, u aktuelizaciji hidroloških podloga gdje je definisan hidrološki niz dnevnih proticaja 

za period 1945-1990. godina dobijena nešto niža vrijednost srednjeg višegodišnjeg proticaja. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 89



Tačka 3.2.- Obzirom na prirodne uslove oticanja sa područja Nevesinjskog polja, odnosno na 

činjenicu da se ove vode prirodnim putem dreniraju u sliv r.Bunice i manjim dijelom u sliv r.Bune, 

Investitor je obavezan podesiti režim rada HE „Dabar“ tako da se obezbjede kvantitativne 

karakteristike minimalnih proticaja ovih vodotoka takve da ne mogu biti nepovoljnije od onih koje 

bi bile u prirodnim uslovima ispod veličine proticaja koji odgovara vrijednosti 80% trajanja sa 

prosječne linije trajanja proticaja. 

Ovaj uslov, slično kao kod ponora Doljašnica koji prihranjuje vrela koja se nalaze na obodu 

Svitavske i Deranske kasete i ponora Ponikva koji prihranjuje vrela duž lijevog oboda doline 

Neretve, ne ulazi u problematiku uticaja prevođenja voda Nevesinjskog polja u Dabarsko polje na 

režim r.Bunice i r.Bune, već zahtjeva da se tehničkim rješenjem ostavi mogućnost da u akumulaciji 

„Nevesinje“ uvijek ima toliko vode (slično kao u retenziji Hutovo blato, odnosno u koritu kanala) 

da se iz nje može obezbjediti ispuštanje voda u ponor Biograd, čime bi se, u slučaju potrebe, 

povećale male vode ovih vodotoka na njihovim vrelima. Iako je u okviru investiciono-tehničke 

dokumentacije koja je bila osnova za izdavanje Vodoprivredne saglasnosti (tačka 2. V.S.) bio i 

elaborat „Uticaj prevođenja rijeke Zalomke na režim voda Bunice i Bune“ iz 1983. godine, urađen 

od strane „Instituta za korišćenje i zaštitu voda na kršu“-Trebinje, u kome je pokazano da samo 

prevođenje voda iz Nevesinjskog polja nema uticaja na režime malih voda r.Bunice i r.Bune, 

zakonodavac je, u cilju obezbjeđenja i dodatne pouzdane upravljačke osnove koja bi preduprijedila 

pojavu eventualnih nepoželjnih posljedica zbog mogućih odstupanja ostvarenih od prognoziranih 

uticaja, postavio uslov da se tehničkim rješenjem predvidi mogućnost ispuštanja nizvodno od brane 

„Pošćenje“. U „Osnovama glavnog projekta“ je predviđen ispust na brani „Pošćenje“ kapaciteta 60 

m3/s koji je zadržan i u okviru aktuelizacije tehničkog rješenja, čime je ispunjen zahtijevani uslov. 

Tačka 3.3.- Investitor je dužan da u cilju obezbjeđenja sprovođenja i kontrole gore navedenih 

uslova obezbjedi: 

a) izgradnju i nesmetano funkcionisanje ispusta na brani „Pošćenje“ 

Kao što je u odgovoru na prethodni uslov u tački 3.2. rečeno, na brani „Pošćenje“ je predviđen 

temeljni ispust, čija je namjena upravo proistekla iz prethodnog uslova. 

b) u režimu rada takav uslov da na početku sušnog perioda akumulacija bude puna kako bi se 

obezbjedile količine vode za eventualno ispuštanje u cilju povećanja minimalnih proticaja 

na r.Bunici 

Ovaj uslov je vezan za tačku 3.6. Vodoprivredne saglasnosti gdje su definisane kote normalnog 

uspora akumulacije „Nevesinje“: za vegetativni period 830 mnm i vanvegetativni 836 mnm. S 

obzirom da se uslov odnosi na početak sušnog perioda, to bi značilo da akumulacije „Nevesinje“ 

treba da bude na koti 830 mnm čime se obezbjeđuje ukupna zapremina od 26,9 hm 3 . Ovaj uslov je 

bio ispoštovan u okviru aktuelizacije „Osnova glavnog projekta“, koji nije energetski korišten u 

proračunima moguće proizvodnje HE „Dabar“,a koji predstavlja značajno veću zapreminu vode od 

one koje bi se ispuštale u ponor Biograd. Dosadašnje analize i modeli su pokazali da prevođenje 

voda Nevesinjskog polja nema uticaja na režim malih voda r.Bunice i r.Bune, tako da se ona može 

smatrati vodoprivrednom rezervom i za druge načine vodoprivrednog korištenja. 

c) sistem mjerenja i kontrole sa odgovarajućim modelom na osnovu kog će biti moguće utvrditi 

koliko bi bili prirodni proticaji malih voda na r.Bunici i r.Buni da nije izgrađena HE 

„Dabar“. 

Ovaj uslov je postavljen kao polazna osnova za izradu modela uticaja i kasnije praćenje (kontrolu) 

ostvarenog nivoa tačnosti i stvaranje povratne sprege za eventualne korekcije 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 90



d) redovno održavanje evakuacionih organa, prirodnog korita nizvodno od brane i ponora 

Biograd za velike vode na brani „Pošćenje“. 

Ovaj uslov u okviru aktuelizacije „Osnova glavnog projekta“ je dio tekućeg održavanja svih objekta 

koji čine HE „Dabar“ i tako je tretiran u okviru ekonomskih analiza, obuhvaćen kroz godišnje 

troškove održavanja. 

Tačka 3.4.- Nesmetano korištenje vode za potrebe navodnjavanja područja Dubrave i Dabarskog 

polja u okviru količina predviđenih Vodoprivrednom osnovom i ostalom dokumentacijom. 

Budući da je prošlo dosta vremena od kada su procijenjene količine voda za zadovoljenje tih 

potreba to su u okviru Knjige 2. (Aktuelizacija i novelacija parametara sistema „Gornji Horizonti“ i 

objekata HE „Dabar“) date aktuelizovane vodoprivredne podloge kojim su obuhvaćena sva kraška 

polja u okviru prostora Gornjih Horizonata i Dubrave. Za potrebe navodnjavanja Dubrava i 

Dabarskog polja potrebno je obezbjediti 18,74 hm 3 . Imajući u vidu da nesmetana poljoprivredna 

proizvodnja, odnosno navodnjavanje mora imati količinsku i vremensku obezbjeđenost minimum 

80%, znači da u vegetativnom periodu minimalna zapremina za predviđena područja mora biti 

15,00 hm3. Imajući u vidu veliku rezervu koja se krije u prethodnom uslovu, sa punom 

akumulacijom „Nevesinje“ na početku sušnog perioda i zapreminom od 26,9 hm 3 , moguće je 

obezbjeđenje i malih voda r.Bunice i r.Bune kao i predviđeno navodnjavanje Dubrava i 

Dabarskog polja. 

Tačka 3.5.- Ispunjavanje uslova datih Vodoprivrednom saglasnošću iz 1969 godine za prevođenje 

voda Dabarskog polja u sliv r.Trebišnjice, s tim da se obezbjeđenje minimalnih proticaja rijeke 

Bregave kroz Stolac može ostvariti i sanacijom gubitaka voda duž toka r.Bregave uzvodno od 

Stoca, a plan odbrane od poplava ima uskladiti sa novonastalim rješnjem i uslovima iz ove 

saglasnosti. 

Vodoprivredna saglasnost iz 1969. godine prije svega se odnosila na prevođenje voda Dabarskog 

polja u Fatničko polje, kojim su definisani uslovi za količine voda koje se prevode, upravljanja 

zatvaračima na ponoru Ponikve i na tunelu Dabar-Fatnica kao i o odštetama uslijed neplaniranog 

trajanja poplava u Dabarskom polju. „Osnove glavnog projekta“ koje su bile predmet aktuelizacije 

nisu remetile postavljene uslove iz izdate Vodoprivredne saglasnosti iz 1969. godine. Posebno treba 

imati u vidu da je saglasnost izdata bez spominjanja izgradnje tunela Fatnica-Bilećka akumulacija, 

što je podrazumijevalo da će se vode podzemnim putem prevesti u sliv r.Trebišnjice. Da bi se 

smanjile poplave u Fatničkom polju, predviđeno je zatvaranje estavela Obod i Babova Jama koji i 

plave ovo polje, čime bi se smanjile i poplave u Dabarskom polju. Ovaj eksperiment je izveden 

zatvaranjem estavele Obod, koji nije uspeo. Iz tog razloga problem poplava u Dabarskom i 

Fatničkom polju je riješno probijanjem tunela Fatnica-Bilećka akumulacija. 

Da bi se eliminisali gubici u koritu rijeke Bregave i poboljšali prirodni uslovi proticanja kroz 

urbano jezgro Stoca na način da i u najsušnijem periodu kroz njega protiču najmanje one količine 

koje se prirodno javljaju na izvoru, uslovljeno je: 

- da se dio od prevedenih voda iz Nevesinjskog polja (do cca 1,0 m 3 /s), priključkom 

kompenzacionog bazena HE ”Dabar” na kanal (tok r. Vrijeka) koji vodi do ponora Ponikve, 

upušta u ponor Ponikve 

- da se duž korita rijeke Bregave od njenog izvora do Stoca obave određeni geotehnički 

radovi. U cilju izbora optimalnog rješenja je, još u periodu 1972. – 1975., započeto sa 

istražnim radovima na osnovu kojih se došlo do saznanja detaljnije opisanih u tački . 2.1.6.3 

(Dabarsko polje- Karakteristike toka Bregave).Na taj način bi se bi se znatno poboljšale 

ambijentalne i ekološke karakteristike tog dijela toka Bregave, pogotovo odabirom onih 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 91



geotehničkih rješenja koja će zadovoljiti zahtijevanu vododrživost, a da se što je moguće 

više zadrži prirodni izgled korita. Istovremeno, realizacijom projekta Gornjih Horizonata bi 

se smanjili prirodni ekstremni proticaji koji ugrožavaju priobalje i mostove u urbanom dijelu 

Stoca. 

Tačka 3.6.- U cilju uklapanja objekata HE „Dabar“ u sistemu višenamjenskog korištenja voda, 

Investitor je obavezan da kompezacioni bazen „Nevesinje“, dovodni tunel HE „Dabar“, kanale 

kroz Dabarsko i Fatničko polje i tunel Dabar-Fatnica izgradi u skladu sa dostavljenom 

dokumentacijom i zaključcima revizione komisije tako da se između ostalog obezbjedi: 

- kota normalnog uspora u kompezacionom bazenu „Nevesinje“ 830 mnm čemu odgovara 

ukupna zapremina 26,9 hm 3 , 

- kota maksimalnog punjenja bazena (retenzija u vanvegetacionom periodu) 836 mnm što 

odgovara ukupnoj zapremini (od 830 do 836 mnm) retenzije od 35,2 hm 3 . 

- kapacitet kanala i tunela nizvodno od HE „Dabar“ i, s tim u vezi, plan pogona gornjeg i 

donjeg kompezacionog bazena u okviru cjeline sistema „Trebišnjica“ tako da se obezbjedi 

nesmetano uvođenje zaobilaznih voda i spriječi plavljenje poljoprivrednih površina u 

Dabarskom i Fatničkom polju u vegetacionom periodu do nivoa koji obezbjeđuje 

maksimalno korišćenje tunela Dabar-Fatnica i Fatnica-Bileća u periodu velikih voda. 

U okviru „Osnova glavnog projekta“ donekle se odstupilo od ovog uslova i usvojena je kota 

normalnog uspora 836 mnm. U okviru aktuelizacije, uzeto je da akumulacija „Nevesinje“ ima dvije 

kote normalnog uspora zavisno od perioda u toku godine: 

- u vanvegetacionom periodu (plavnom dijelu godine) kota normalnog uspora je 836 mnm 

- u vegetacionom periodu (sušni dio godine) kota normalnog uspora je 830 mnm, 

čime je ispoštovan zahtijevani uslov. 

Što se tiče kapaciteta kanala i tunela Dabar-Fatnica i plana pogona cijelog sistema nizvodno od HE 

„Dabar“ u energetskim proračunima u okviru aktuelizacije „Osnova glavnog projekta“je uzet 

nizvodni granični uslov da Bilećka akumulacija može da primi sve vode Fatničkog i Dabarskog 

polja, što odgovara maksimalnom korištenju tunela Dabar-Fatnica i Fatnica-Bilećka akumulacija. 

Ovaj uslov bi trebalo još jednom preispitati u periodu prije izdavanja vodoprivredne dozvole za HE 

„Dabar“. 

Tačka 3.7.- U cilju obezbjeđivanja uslova za korišćenje voda i na području Bilećkog polja, 

Investitor je obavezan da izradi odgovarajući priključak na tunelu i izgradi kanal kroz Bilećko polje 

do akumulacije Bileća uz uslov da u vegetacionom periodu kanalom ne može da teče manja količina 

vode od 1,50 m 3 /s. 

U okviru obrazloženja za izdato rješnje u okviru Vodoprivredne saglasnosti, Zakonodavac je dao 

osnovne tehničke podatke svih objekata koji čine HE „Dabar“. Ovi podaci su preuzeti iz Idejnog 

projekta hidroenergetskog iskorišćenja voda Gornjih Horizonata, koje je uradio „Energoinvest“ iz 

Sarajeva 1980. godine. Imajući u vidu da su nakon Idejnog projekta i izdavanja Vodoprivredne 

saglasnosti 1986. godine, urađeni obimni istražni radovi i preispitana tehnička rješenja objekata HE 

„Dabar“ prikazane u okviru „Osnova glavnog projekta“ sa Investicionim programom 1990. godine, 

došlo je do određenih izmjena tehničkog karaktera (mikrolokacija i tip brane, položaj preliva, ...) 

čija je intencija bila poboljšanje tehničkih rješenja u skladu sa saznanjima iz sprovedenih istražnih 

radova. Bitno je napomenuti da ove izmjene nisu imale nikakvog uticaja na zahtijeve i uslove iz 

Vodoprivredne saglasnosti. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 92



7. AKTUELIZACIJA I NOVELACIJA PARAMETARA SISTEMA „GORNJI 

HORIZONTI“ I OBJEKATA HE „DABAR 

Stvaranjem naprijed navedene zakonske osnove izgradnja sistema Gornji Horizonti je započeta i 

vršena je kontinuirano, ali sa određenim faznim pomakom koji je diktirao stepen izgrađenosti 

Donjih Horizonata, i to bilo zbog obezbjeđenja nizvodnih (upravljačkih) konturnih uslova, bilo 

zbog učešća u stvaranja materijalne osnove za izgradnju i sistema Gornji Horizonti, koja potiče i iz 

akumulacije tog dijela cjelovitog sistema. Tako njegova izgradnja, osim ratnog perioda, nije ni 

prekidana, te je, u skladu sa tačkom 6.Vodoprivredne saglasnosti po kojoj je ona validna do 

završetka sistema, i nastavljena kada su za to stvoreni uslovi. 

U međuvremenu, Stručna komisija za Gornje Horizonte formirana s ciljem da se u novonastalim 

uslovima još jednom proanalizira usklađenost do sad vođenih i u nastavku planiranih aktivnosti na 

realizaciji sistema korištenja voda sliva rijeke Trebišnjice, je donijela zaključke navedene u 

poglavlju 1 (Uvod) koji se, radi svog značaja i obaveza koje su iz njih proizišle kako po koncept 

Projektnog zadatka za izradu ove Studije tako i način njene prezentacije koji treba da ima 

prevashodno problemski karakter koji će omogućiti zadovoljenje i formalnog karaktera, ovdje 

ponovo citiraju: 

1. polazeći od činjenice da je hidrosistem Trebišnjica u drugoj etapi dominantno 

višenamjenski, preporučujemo da se projektno rješenje, osim sa hidroenergetskog 

aspekta, valorizuje i znatno šire, kroz efekte u oblasti vodosnabdjevanja, navodnjavanja, 

zaštite od voda, socio-ekonomske aspekte uravnoteženog razvoja područja, uticaja na 

okolinu, te ostale nesmjerljive uticaje. 

2. potpunom realizacijom sistema doći će do promjene prirodnog režima površinskih i 

podzemnih voda, čiju kvantifikaciju je neophodno definirati 

3. zaključke koji su proistekli iz matematskog modeliranja, a odnose se na uticaje 

prevođenja voda Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog polja na male, srednje i velike 

vode , potrebno je provjeriti , uz upotrebu aktuelnih podataka i uz prethodnu verifikaciju 

modela. 

4. nedvojbeno je da se različiti interesi korisnika sistema mogu uskladiti samo njegovim 

integralnim upravljanjem u širem području (slivovi r, Trebišnjice i r. Neretve) i po 

kvalitetu i kvantitetu voda. U tom smislu potrebna je uspostava monitoringa kvaliteta i 

kvantiteta voda. 

Dodatnu osnovu za ovakav pristup čine i zaključci sa sastanka Povjerenstva/Komisije za vodno 

gospodarstvo Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine (ožujak/mart 2007god) u kojima se, pored 

ostalog, insistira na potrebi hitne uspostave „...monitoringa i izrade Studije uticaja na okoliš kako 

postojećih tako i planiranih objekata ovog sustava“. 

7.1. Novelacija parametara objekata sistema Gornji Horizonti 

Kako se radi o zahtjevima na čiji je odgovor, posmatran u svijetlu novih saznanja, trebalo utrošiti 

dosta vremena na izradu projektnih i studijskih analiza, pogotovo kad je u pitanju preispitivanje 

višenamjenske uloge sistema Trebišnjice i potreba da se zaključci proistekli i prvobitnog 

modeliranja, a koji se odnose na uticaje prevođenja voda Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog 

polja na male, srednje i velike vode, provjere, to je Investitor naručio izradu, između ostalih, i 

projekat „Aktuelizacija i novelacija parametara sistema „Gornji Horizonti“ i objekata HE „Dabar“- 

Energoprojekt, Beograd 2007. godine, kao i Studije „Aktuelizacija uticaja prevođenja voda Gornjih 

Horizonata na režim površinskih i podzemnih voda “Konzorcij Energoprojekt, Beograd-Zavod za 

vodoprivredu Bjeljina“; 2009. godine. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 93



U Knjizi 2. (Aktuelizacija i novelacija parametara sistema „Gornji Horizonti“ i objekata HE 

„Dabar“- Vodoprivredne podloge) su date aktuelizovane vodoprivredne podloge kojim su 

obuhvaćena sva kraška polja u okviru prostora Gornjih Horizonata i Dubrave. Za potrebe 

navodnjavanja Dubrava i Dabarskog polja potrebno je obezbjediti 18,74 hm 3 . Kako nesmetana 

poljoprivredna proizvodnja, odnosno potreba za navodnjavanjem, mora imati količinsku i 

vremensku obezbjeđenost minimum 80%, proizlazi da u vegetativnom periodu minimalna 

zapremina za predviđena područja mora biti 15,00 hm 3 . Imajući u vidu veliku rezervu koja se 

krije u uslovu da na početku sušnog perioda akumulacija „Nevesinje“treba da bude puna sa 

zapreminom od 26,9 hm 3 , moguće je istovremeno obezbjeđenje i malih voda r.Bunice i r.Bune 

kao i predviđeno navodnjavanje Dubrava i Dabarskog polja. 

Svi bitni parametri objekata sistema su potvrđeni i kao takve ne zahtijevaju potrebu bilo kakve 

promjene datih uslova iz Vodoprivredne saglasnosti (vidjeti obrazloženja uz svaki uslov iz 

saglasnosti-tačka 6.2. Gornji Horizonti). 

7.2. Novelacija parametara modela uticaja objekata sistema Gornji Horizonti 

7.2.1 Zavisnosti u prirodnom stanju 

U metodološkom pristupu izradi modela uticaja prevođenja voda korištenom u Studiji 

„Aktuelizacija uticaja prevođenja voda Gornjih Horizonata na režim površinskih i podzemnih voda 

“Konzorcij Energoprojekt, Beograd-Zavod za vodoprivredu Bjeljina“; 2009 godine je, slično kao u 

Studijama “Uticaj prevođenja voda r.Zalomke na režim voda Bune i Bunice“ i “Uticaj prevođenja 

voda Dabarskog polja na režim voda r. Bregave”, urađenim u HET – Institut za korišćenje i zaštitu 

voda na kršu, 1985. godina, korišten je ARMA model za definisanje odnosa koji su povezivali 

zavisne i nezavisne promjenljive, pri čemu su zavisno promjenljive (izlazi) bile prirodne vrijednosti 

dnevnih proticaja izmjerenih (osmotrenih) na vrelima Bune, Bunice i Bregave. 

Nezavisne promjenljive su bile dnevne vrijednosti padavina u slivovima podijeljene na 

hidrogeološke zone i proticaja na: 

Proticaji[m 3 /s] 

Padavine[m 3 /s] 

- V.S. Rilje na rijeci Zalomci, 

- V.S. Pošćenje na rijeci Zalomci, 

- V.S. Malo Polje na rijeci Bunici, P i B2[m 3 /s] 

- V.S. Blagaj na rijeci Buni P i B1[m 3 /s], Pi N [m 3 /s] 

- V.S. Do na rijeci Bregavi, , P i-1 D1 [m 3 /s], Pi D2 [m 3 /s] 

- V.S. Ponikve Dabarskom polju 

Razmatrani period hidroloških godina je bio različit s obzirom na raspoloživost dnevnih podataka o 

proticajima, pa su za vrela Bune i Bunice korišćeni nizovi od 1972/73 do 1983/84 dok za vrelo 

Bregave od 1971/72 do 1983/84. 

Dobijene su slijedeće funkcionalne zavisnosti Arma modelom : 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 94



Q i MP[m 3 /s] = 0,756* Q i-1 MP[m 3 /s] + (-0,030)* Q i-2 MP[m 3 /s] + 

+ 0,284* Q i Pošč[m 3 /s] +(-0,044)* Q i-2 Pošč[m 3 /s] + 

+ 0,090* P i B2[m 3 /s] + 0,030* P i-1 B2[m 3 /s] 

Q i Bl[m 3 /s] = 0,989* Q i-1 Bl[m 3 /s] + (-0,109)* Q i-2 Bl[m 3 /s] + 

+ 0,133* Q i Rilje[m 3 /s] +0,090* Q i-1 Rilje[m 3 /s] + (-0,072)* Q i-2 Rilja[m 3 /s] + 

+ 0,048* P i B1[m 3 /s] + 0,019* P i N[m 3 /s] + 0,011* P i-1 B1[m 3 /s] + 

+ 0,044* P i-1 N[m 3 /s] 

Q i Br(m 3 /s) = 0,817* Q i-1 Br[m 3 /s] + 0,106* Q i-2 Br[m 3 /s] + 

+ 0,041* Q i Dabar[m 3 /s] +0,020* Q i-1 Dabar[m 3 /s] + (-0,028)* Q i-2 Dabar(m 3 /s) + 

+ 0,029*P i D2[m 3 /s] + 0,070* P i-1 D1 [m 3 /s] + 0,012* P i-2 D1 [m 3 /s] 

Dobijeni su sljedeći koeficijent korelacije (R) i determinacije (R 2 ): 

RMP= 0,962 

R 2 MP= 0,926 

RBL= 0,992 

R 2 BL= 0,985 

RBR= 0,991 

R 2 BR= 0,982 

Zapaža se da su ostvarena veoma dobra slaganja, koja se očituju visokim vrijednostima 

koeficijenata korelacije (R) i determinacije (R 2 ). To znači da se sa velikom pouzdanošću može 

oslanjati na vrijednosti protoka koji se dobijaju primjenom simulacionih modela. 

7.2.2. Verifikacija usvojenog modela prirodnog režima 

Sve dobijene funkcionalne zavisnosti za prirodan režim vrela Bune, Bunice i Bregave su 

verifikovani za vremenski period koji nije bio uzet u prethodnim analizama, a raspolagalo se sa 

svim osmotrenim ulaznim i izlaznim parametrima. U konkretnom slučaju to je bila 1970. godina za 

koju su određeni izlazi (proticaji na vrelima) na modelu na bazi poznatih ulaza. Dobijeni rezultati su 

upoređeni sa osmotrenim vrijednostima proticaja na vrelima. Na vrelu Bregave nije se raspolagalo 

osmotrenim podacima od kako su izvedeni tuneli Dabar-Fatnica i Fatnica-Bilećka akumulacija, tako 

da se nije mogla izvršiti verifikacija za postojeće stanje u Dabarskom polju, pa je samo verifikacija 

sprovedena za prirodno stanje. 

Na osnovu definisanih funkcionalnih zavisnosti prikazanih u tački 7.2.1. za 1970. godinu određeni 

su hidrogrami na vrelima Bune, Bunice i Bregave za prirodno stanje i prikazani na slikama 39; 40 i 

41. 

Kao što se iz prikazanih hidrograma svakog od vrela može vidjeti, dobijeni rezultati simulacionim 

modelom se dobro slažu sa osmatrenim podacima na vodomjernim stanicama. Drugim riječima, 

dobijene funkcionalne zavisnosti omogućavaju da se sa dosta velikom tačnošću mogu određivati 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 95



veličine proticaja na vrelima Bune, Bunice i Bregave na osnovu podataka iz prethodna dva dana, 

čime ovaj model dobija i elemente prognostičkog modela za prirodno stanje. 

Dobijeni rezultati simulacionog modela pokazuju visoku korelisanost sa osmotrenim podacima: 

- Za vrelo Bune (V.S. „Blagaj“) dobijen je koeficijent korelacije R = 0,983 i determinacije 

R 2 = 0,976 (slika 44.) 

- Za vrelo Bunice (V.S. „Malo Polje“) dobijeni su R = 0,942 i R 2 = 0,888 (slika 45.) 

- Za vrelo Bregave (V.S. „Do“) dobijeni su R = 0,990 i R 2 = 0981(slika 46.) 

Na osnovu osmotrenih i rezultata dobijenih modelom napravljene su krive trajanja dnevnih proticaja 

na razmatranim profilima za razmatrani period, prikazane za: 

- Za vrelo Bune (V.S. „Blagaj“) (slika 47.) 

- Za vrelo Bunice (V.S. „Malo Polje“)(slika 48.) 

- Za vrelo Bregave (V.S. „Do“) (slika 49.) 

Na osnovu urađene verifikacije i prikazanih krivih trajanja, može se zaključiti da se korišćenim 

modelom postiglo visoko slaganje sa osmotrenim raspoloživim podacima na dnevnom nivou. 

Zahvaljujući tako dobroj kalibraciji modela i njegovoj vjerodostojnosti moguće je pouzdano 

zaključivati o uticaju radova na Gornjim Horizontima na vodne režime Bune, Bunice i Bregave. 

Međutim, kvalitet modela omogućava da se isti može koristiti i kao prognostički model u 

prirodnom, odnosno sadašnjem stanju na slivu. Sada je jasno da se uz dobar, operativni monitoring 

model može u budućnosti još poboljšavati, tako da može da služi za podršku upravljanju sistemom 

Gornjih Horizonata. 

Slika 44. Verifikacija hidrograma vrela Bune na V.S. „Blagaj“ za 1970. godinu – prirodno stanje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 96



Slika 45. Verifikacija hidrograma vrela Bunice na V.S. „Malo Polje“ za 1970. godinu – prirodno stanje 

Slika 46. Verifikacija hidrograma vrela Bregave na V.S. „Do“ za 1970. godinu – prirodno stanje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 97



Rezultati ovih analiza provedenih u navedenoj studiji se daju grafički krivima trajanja proticaja za 

razmatrani period (1972/73-1983/1984 za vrelo Bune i Bunice, i 1971/72-1983/1984 za vrelo 

Bregave) za osmotrene vrijednosti i vrijednosti dobijene modelom (slike 47, 48. i 49.). 

Slika 47. Kriva trajanja dnevnih proticaja Vrela Bune na V.S. “Blagaj” osmotreni proticaji i proticaji na bazi rezultata 

modela – prirodno stanje 

Slika 48. Kriva trajanja dnevnih proticaja Vrela Bunice na V.S. “Malo Polje”, osmotreni proticaji i proticaji na bazi 

rezultata modela – prirodno stanje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 98



Slika 49. Kriva trajanja dnevnih proticaja vrela Bregave na V.S. “Do”, osmotreni proticaji i proticaji na bazi rezultata 

modela – prirodno stanje 

Maksimalne vrijednosti proticaja u obrađenom periodu su : 

Mjereno Model 

- Rijeka Bunica (V.S. Malo Polje) Q MP = 228,20 m 3 /s Q MP = 267,92 m 3 /s; 

- Rijeka Buna (V.S. Blagaj) Q BL = 115,35 m 3 /s Q BL = 120,32 m 3 /s; 

- Rijeka Bregava (V.S. Do) Q BR = 58,70 m 3 /s Q BR = 70,90 m 3 /s; 

Minimalne vrijednosti proticaja u obrađenom periodu su : 

Mjereno Model 

- Rijeka Bunica (V.S. Malo Polje) Q MP = 0,67 m 3 /s Q MP = 0,48 m 3 /s; 

- Rijeka Buna (V.S. Blagaj) Q BL = 2,80 m 3 /s Q BL = 2,45 m 3 /s; 

- Rijeka Bregava (V.S. Do) Q BR = 0,00 m 3 /s Q BR = 0,24 m 3 /s. 

Srednje vrijednosti mjerenih i modelskih proticaja su iste, jer je to jedan od uslova modela. 

7.2.3 Zavisnosti u postojećem stanju – sa tunelima 

Vrela Bune i Bunice, koja se prihranjuju sa Nevesinjskog polja i međuslivnog područja se i danas 

nalaze prirodnom stanju, tj. na tom prostoru nije došlo do promjene režima površinskih i podzemnih 

voda, jer nije bilo izgradnje hidrotehničkih objekata koji bi taj režim narušili. Međutim, situacija u 

Dabarskom polju nastala izgradnjom tunela Dabar-Fatnica i derivacionog tunela Fatnica-Bilećka 

akumulacija, narušila je prirodni režim površinskih i podzemnih voda. Sagledavanje prevođenja 

voda Dabarskog polja u Fatničko polje i kasnije u Bilećku akumulaciju je podrazumijevala prvo 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 99



simulaciju nastale promjene u režimu površinskih voda Dabarskog i Fatničkog polja, a zatim 

njegove posljedice na režim voda vrela Bregave. 

Iz tog razloga prvo je urađena simulacija prevođenja voda iz Dabarskog polja, koje je pošlo od 

sljedećih pretpostavki i definisanja ulaznih podataka: 

- Bilećka akumulacija kao nizvodni granični uslov nije limitirala transfer voda iz Dabarskog i 

Fatničkog polja, čime se išlo na maksimalne količine prevođenja voda iz ova dva polja; 

- Kapaciteti ponorskih zona u Dabarskom i Fatničkom polju su dati funkcionalnom 

zavisnošću od nivoa vode u poljima, kao sumarna kriva proticaja svih ponora u svakom od 

polja (slike 50. i 51.); 

- Prirodni dotoci u Dabarsko i Fatničko polje su rekonstruisani na bazi izmjerenih vodostaja u 

periodu povodnja na nivou dnevnih podataka; 

- Kapaciteti izvedenih tunela su određeni na bazi geometrije iz glavnog projekta, s obzirom da 

ne postoje projekti izvedenog stanja. Sračunate su za svaki tunel dvije krive kapaciteta 

tunela, jedna za neobložene tunele (postojeće stanje) i druga sa izvedenom oblogom (buduće 

stanje). Krive kapaciteta tunela su date na slikama 52. i 53. 

- Krive zapremine Dabarskog i Fatničkog polja su dobijene na osnovu digitalnog modela 

terena razmjere 1:2500, snimljenog 2006. godine („Geoinženjering“, Banja Luka). 

Slika 50. Kriva kapaciteta ponorskih zona u Dabarskom polju 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 100



Slika 51. Kriva kapaciteta ponorskih zona u Fatničkom polju 


Slika 52. Kriva kapaciteta tunela Dabar-Fatnica 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 101



Slika 53. Kriva kapaciteta tunela Fatnica-Bileća 

Transfer voda iz Dabarskog i Fatničkog polja u Bilećku akumulaciju je urađen simulacionim 

matematičkim modelom koji je na bazi definisanih ulaza u sistem, definisao stanje sistema 

(zapremine vode u Dabarskom i Fatničkom polju) i određivao izlaze iz sistema (prevođenje voda u 

Bilećku akumulaciju). Vremenska diskretizacija je sprovedena na dnevnom nivou, dok su promjene 

stanja i izlazi iz sistema rađeni na časovnom nivou. Za rješenje postavljenog zadatka korišćena je 

kvazi-stacionarna metoda, za hidraulički gledano, sistem spojenih sudova sa poznatim ulazima u 

sistem (dnevni dotoci u polja) i nepoznatim stanjima i izlazima iz sistema (nivoi vode u poljima, 

proticajima kroz tunele i proticajima na ponorima). Šematski prikaz ulaznih i izlaznih parametara je 

dat na slici 54. 

Proračuni nisu uzeli stanje Bilećke akumulacije u obzir kao nizvodnog graničnog uslova, jer se 

pošlo od pretpostavke da sve prevedene količine vode iz Dabarskog i Fatničkog polja može da 

primi Bilećka akumulacija što je sa aspekta uticaja na vrelo Bregave daje najnepovoljniju situaciju. 

U realnosti je očekivati da zbog ispunjenosti Bilećke akumulacija u vrijeme povodnja, dio voda 

zadržava u Fatničkom polju, što ima za posljedicu i zadržavanje dijela voda u Dabarskom polju, 

čime će se povećati gubici na ponorima, a time i kapacitet vrela Bregave. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 102



Slika 54. Hidraulička šema simulacije rada Dabarskog i Fatničkog polja 

Proračun je sproveden sa dnevnim proticajima u Dabarskom i Fatničkom polju od 1946-1990 

godine. Rezultati simulacije su dati za dva slučaja: 1. neobložen tunela i 2. obložen tunel Dabar- 

Fatnica i prikazani su krivima trajanja nivoa u Dabarskom polju (slika 56.) kao i tabelarno (Tabela 

8. i Tabela 9.) sa prosječnim vrijednostima proticaja koje dotiču u Dabarsko polje, koje poniru ka 

Bregavi i koje se prevode i Fatničko polje. Za uporednu analizu sa prirodno stanje nivoa u 

Dabarskom polju prikazana je kriva trajanja nivoa na V.S. Ponikve na slici 55. 


Slika 55. Kriva trajanja nivo vode za Dabarsko polje (prirodno stanje) 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 103



Slika 56. Kriva trajanja nivoa za neobložen (postojeće stanje) i obložen tunel Dabar-Fatnica 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 104



Tabela 8. Srednji godišnji proticaji dotoka u Dabarsko polje (Q) sa proticajima na ponorima (Q P ) i prevedenim vodama 

u Fatničko polje (Q TUN ) za neobložen tunel Dabar – Fatnica. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 105



Tabela 9. Srednji godišnji proticaji dotoka u Dabarsko polje (Q) sa proticajima na ponorima (Q P ) i prevedenim vodama 

u Fatničko polje (Q TUN ) za obložen tunel Dabar – Fatnica. 

Na osnovu sprovedenih simulacija postojećeg stanja je uočljivo da su maksimalni nivou vode u 

Dabarskom polju za vrijeme poplava oboreni za cca 6,50 m izbijanjem tunela Dabar-Fatnica i 

Fatnica Bilećka akumulacija. Odnosno, maksimalna kota nivoa u prirodnom stanju je bila 486,24 

mnm, dok u slučaju neobloženog tunela je 479,76 mnm i 478,11 mnm za slučaj obloženog tunela. 

Od raspoloživog prirodnog proticaja u Dabarskom polju od 9,44 m 3 /s se prevodi postojećim 

tunelom u Fatničko polje 8,22 m 3 /s, a kad bude izvedena betonska obloga tunela 8,70 m 3 /s. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 106



Za ova dva slučaja je ARMA modelom određena funkcionalna zavisnost proticaja na vrelu Bregave 

od padavina na hidrogeološkim zonama D1 i D2 (slika 57) i proticaja na ponorskim zonama, u 

zavisnosti od količine prevedenih voda u Fatničko polje. Razmatran je period hidroloških godina od 

1971/72 do 1983/84. 

Slika 57. Tisenovi poligoni raspoloživih kišomjernih stanica na području Gornjih Horizonata 

Dobijene su slijedeće funkcionalne zavisnosti ARMA modelom, za slučaj sa neobloženim tunelom 

sa indeksom BR1, a za slučaj sa obloženim tunelom BR2 : 

Q i Br1(m 3 /s) = 0,831* Q i-1 Br1(m 3 /s) + 0,058* Q i-2 Br1(m 3 /s) + 

(-0,021)* Q i Dabar(m 3 /s) +(-0,068)* Q i-1 Dabar(m 3 /s) + 

(-0,043)* Q i-2 Dabar(m 3 /s) + 0,564*Q i T1(m 3 /s) + (-0,596)* Q i-1 T1(m 3 /s) + (-0,141)* Q i-2 

T1(m 3 /s) + 0,024* P i D2(m 3 /s) + 0,048* P i-1 D1(m 3 /s) + 

0,017* P i-2 D1(m 3 /s). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 107



Q i Br2(m 3 /s) = 0.803* Q i-1 Br2(m 3 /s) + 0,099* Q i-2 Br2(m 3 /s) + 

(-0,105)* Q i-1 Dabar(m 3 /s) + (-0,075)* Q i-2 Dabar(m 3 /s) + 0,545*Q i T1(m 3 /s) + (-0,561)* Q i- 

1 

T1 (m 3 /s) + (-0,183)* Q i-2 T1(m 3 /s) + 0,022* P i D2(m 3 /s) + 

0,046* P i-1 D1(m 3 /s) + 0,020* P i-2 D1(m 3 /s) 

Slika 58. Kriva trajanja proticaja rijeke Bregave (V.S.„Do“) u postojećem stanju (neobložen tunel Dabar-Fatnica) 

Slika 59. Kriva trajanja proticaja rijeke Bregave (V.S.„Do“) u postojećem stanju (obložen tunel Dabar-Fatnica) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 108



8. ANALIZA UTICAJA TEHNIČKOG RJEŠENJA VIŠENAMJENSKOG 

KORIŠĆENJA VODA „GORNJIH HORIZONATA“ NA REŽIM VODA, 

PRIMJENOM SIMULACIONOG MODELA 

8.1. Definisanje i variranje performansi planiranih objekata i mogućih 

scenarija upravljanja vodom 

Upravljanje vodama Gornjih Horizonata je vezano za planirane hidrotehničke objekte na tom 

prostoru koji čine: 

- akumulacije u Nevesinjskom polju: akumulacija „Nevesinje“ na profilu „Pošćenje“ i 

akumulacija „Zalomka“ na profilu „Rilje“; 

- hidroelektrana „Dabar“ koja koristi vodu iz akumulacije „Nevesinje“ i prevodi vode 

Zalomke u Dabarsko polje i hidroelektrana „Nevesinje“ koja koristi vode akumulacije 

„Zalomka“ i upušta ih u akumulaciju „Nevesinje“; 

- kanal kroz Dabarsko polje; 

- derivacioni tunel koji povezuje Dabarsko i Fatničko polje (izveden sa zatvaračnicom na 

izlaznom portalu); 

- kanal kroz Fatničko polje i derivacioni tunel koji povezuje Fatničko polje sa Bilećkom 

akumulacijom (izveden sa zatvaračnicama na ulaznom i izlaznom portalu. 

U alternativnim scenarijima upravljanja vodama Nevesinjskog polja se pošlo od pretpostavke da su 

razmatrani akumulacioni prostori u potpunosti vododrživ na strani sigurnosti: kada su u pitanju 

uticaji. 

Ključna akumulacija u Nevesinjskom polju je akumulacija „Nevesinje“ na profilu „Pošćenje“ iz 

koje se zahvataju vode za HE „Dabar“ i prevode u Dabarsko polje. Korišćenje ove akumulacije je 

definisano postojećom Vodoprivrednom saglašnošću od 23.06.1986.god. 

Raspoloživa ukupna zapremina akumulacije Pošćenje je data zavisno od perioda godine : 

- u vegetativnom periodu za KNU 830,00 mnm je 21,56 hm 3 

- u vanvegetativnom periodu za KNU 836,00 mnm je 61,80 hm 3 

Raspoloživa korisna zapremina akumulacije je određena na bazi minimalnog radnog nivoa rada 

hidroelektrane od 822,00 mnm, kojoj odgovara zapremina od 3,00 hm 3 čime su dobijene korisne 

zapremine akumulacije zavisno od perioda godine : 

- u vegetativnom periodu za KNU 830,00 mnm je 18,56 hm 3 

- u vanvegetativnom periodu za KNU 836,00 mnm je 58,80 hm 3 

Sa ovako definisanim parametrima akumulacije „Nevesinje“ i definisanim instalisanim proticajem 

HE „Dabar“ od 55 m 3 /s urađene su simulacije upravljanja akumulacijom. Izražena hidrološka 

neravnomjernost prirodnih dotoka na profilu brane „Pošćenje“, bez dotoka u ljetnjem periodu i sa 

velikim poplavama u zimskom i proljećnjem periodu, uslovili su da stepen prevođenja voda bude na 

nivou od 85% od srednjeg višegodišnjeg dotoka 11,02 m 3 /s (period 1946-1990.god.). Simulacija 

prevođenja voda iz Nevesinjskog polja u Dabarsko polje urađena je na bazi definisanih uslova iz 

vodoprivredne saglasnosti: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 109



- količina prevedene vode ne može biti veća od 12,60 m 3 /s - da na početku sušnog perioda 

treba obezbjediti punu akumulaciju „Nevesinje“ (KNU 830 mnm) kako bi se koristila za 

poboljšanje malih voda vrela Bunice i zadovoljenje vodoprivrednih potreba (navodnjavanje i 

vodosnabdjevanje Dubrave i Dabarskog polja). 

Prvi uslov je u svim analizama zadovoljen, jer se ograničenim kapacitetom prevođenja od 55 m 3 /s 

(instalisani proticaj HE „Dabar“) i ograničenom veličinom korisne zapremine akumulacije ne može 

prevesti sva raspoloživa prirodna količina vode, a koja je na profilu „Pošćenja“ 11,02 m 3 /s. 

Drugi uslov je također u svim analizama ispunjen jer je predviđeno da se na početku sušnog perioda 

(vegetativni period) ostavi puna akumulacija „Nevesinje“. Tokom sušnog perioda nije predviđen 

rad HE „Dabar“, odnosno prevođenje voda i Dabarsko polje iz prostog razloga što je tada korito 

rijeke Zalomke suvo. 

Simulacija rada akumulacije „Nevesinje“ je rađena sa dnevnim podacima proticaja, pri čemu je 

upravljačka funkcija bila minimizirati rad preliva na brani „Pošćenje“ u kišnom periodu 

(vanvegetativni period). Urađene su dvije podvarijanate rada akumulacije „Nevesinje“ sa i bez 

uzvodno izgrađene brane „Rilje“, odnosno akumulacije „Zalomka“. Akumulacija „Zalomka“ sa 

KNU 970 mnm ima zapreminu akumulacije od 185 hm 3 , čime u potpunosti izravnava prirodne 

dotoke na profilu „Rilje“ sa srednjim višegodišnjim protokom od 4,30 m 3 /s, što predstavlja 39% 

prirodnog proticaja na profilu „Pošćenje“. Akumulacija „Zalomka“ zbog svoje veličine ima 

prevashodno vodoprivrednu ulogu, iz koje se prosječno za potrebe navodnjavanja i 

vodosnabdjevanje prosječno godišnje uzima cca 27 miliona m 3 čime se količine zahvaćene vode za 

HE „Dabar“ smanjuju. Iz tog razloga u daljim analizama je razmatrana varijanta bez uzvodne 

akumulacije „Zalomka“ koja sa daje maksimalne količine prevedenih voda iz Nevesinjskog u 

Dabarsko polje i koja je služila za definisanje parametara simulacionog modela izgrađenih 

akumulacija u Nevesinjskom polju. 

Dodatna nadogradnja predstavlja prevođenje Gatačkih voda u sliv rijeke Zalomke, prepumpavanje 

vode na crpnoj stanici „Srđevići“. Ona nije bila predmet analiza u ovoj studiji, iz prostog razloga što 

prevođenjem Gatačkih voda se narušava prirodni režim voda u Fatničkom polju, s obzirom da veći 

dio ovih voda gravitira povremenom vrelu Obod u Fatničkom polju. Ova analiza prevazilazi okvire 

ove studije, pa treba imati u vidu njenu izradu kao nezavisne Studije. 

Upravljanje objektima u Dabarskom i Fatničkom polju je isključivo vezano upravljanjem 

zatvaračima na derivacionim tunelima Dabar-Fatnica i Fatnica-Bilećka akumulacija. U sprovedenim 

analizama u okviru tačke 7.2.2. date su analize koje su sprovedene za postojeće izgrađene tunele 

Dabar-Fatnica i Fatnica-Bilećka akumulacija. Nizvodni granični uslov je kota nivoa vode u Bilećkoj 

akumulaciji koja nije bila predmet ove studije, i pošlo se od pretpostavke da ne postoji ograničenje 

za aspekta prijema transferisanih voda sistema „Gornjih Horizonata“. 

8.2.Prikaz rezultata proračuna na simulacionom modelu prirodnog stanja 

sistema „Gornjih Horizonata“ 

Sprovedene analize i rezultati proračuna za prirodno i postojeće stanje sistema „Gornjih 

Horizonata“ su date u okviru tačke 7.2.2. i 7.2.3, pa se ovdje neće ponavljati. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 110



8.3.Prikaz rezultata proračuna na simulacionom modelu po scenarijima rešenja 

sistema „Gornjih Horizonata“ 

Slično rezultatima proračuna dobijenim na simulacionom modelu koji su opisivali prirodno, 

odnosno postojeće stanje sistema „Gornjih Horizonata“, koji su prikazani u prethodnoj i tački 7.3., 

ovdje su dati rezultati koji se odnose na scenarije rešenja izgrađenosti pomenutog sistema, opisane u 

tački 3.2.2.1. Kako je tamo navedeno, koncepcija budućeg sistema podrazumeva izgradnju tri 

hidroelektrane: HE „Nevesinje“, HE „Dabar“ i HE „Bileća“, kao i prevođenje dijela voda iz slivova 

Bune, Bunice i Bregave u sliv rijeke Trebišnjice. 

8.3.1. Rezultati analize uticaja na režim voda rijeke Bregave 

Buduće stanje sistema koje podrazumijeva izgrađenu HE „Dabar“ i transfer voda iz Dabarskog u 

Fatničko polje kroz dva obložena tunela, a zatim kroz obloženi tunel iz Fatničkog polja u 

akumulaciju Bileća, opisano je kroz rezultate simulacionog matematičkog modela baziranog na 

kvazi-stacionarnoj metodi, koji je korišćen i u slučaju definisanja veličina koje opisuju postojeće 

stanje (poglavlje 3.2.). Na slici 60. prikazana je kriva trajanja nivoa vode u Dabarskom polju koja 

predstavlja jedan od rezultata sračunatih pomoću ovog modela, dok su ostali rezultati, dobijeni u 

vidu nizova dnevnih proticaja za period 1971/1972. 

- 1983/1984, korišćeni kao ulazni podaci za ARMA model kojim je simuliran uticaj 

prevođenja voda i rada budućih objekata na režim voda rijeke Bregave. Zapaža se značajan 

povoljan uticaj tunela na uređenje režima velikih voda u Dabarskom polju. Taj povoljan 

uticaj se ogleda: 

a) kroz smanjenje visine plavljenja za oko 6m, 

b) značajnim smanjenjem trajanja plavljenja. 

Slika 60. Kriva trajanja nivoa vode u Dabarskom polju u budućem stanju izgrađenosti sistema sa HE „Dabar“ i dva 

obložena tunela Dabarsko - Fatničko polje. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 111



ARMA modelom je dobijena sljedeća funkcionalna zavisnost kojom se definiše režim proticaja na 

vrelu Bregave u opisanom budućem stanju sistema: 

Q i Br [m 3 / s] = 0,713×Q Br [m 3 / s]+0,193×Q Br [m 3 / s]+ 

0,141×Q p1 [m 3 / s]+0,067×P D1 [m 3 / s]+0,053×P D1 [m 3 / s] 

gdje su, pored ranije objašnjenih oznaka za vremenske presjeke proračuna (i, i-1, i-2), korišćene i 

sljedeće oznake: 

Q Br -proticaj rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“; 

Q p1 -količina vode koja ponire ka vrelu Bregave; 

P D1 -količina padavina na hidrogeološkoj zoni D1. 

Za prikazanu funkcionalnu zavisnost pomoću koje je definisan niz proticaja koji opisuje režim voda 

rijeke Bregave u budućem stanju sistema „Gornji Horizonti“ sračunat je koeficijent korelacije 

R=0,961, odnosno koeficijent determinacije R 2 =0,924. 

Hidrogram rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“ definisan prema utvrđenoj funkcionalnoj zavisnosti 

dat je za izabranu hidrološku godinu 1980/1981 na slici 61, dok je odgovarajuća kriva trajanja 

proticaja određena na bazi razmatranog hidrološkog niza (1971/1972 – 1983/1984) data na slici 62. 

Na prikazanim graficima korišćene su sljedeće oznake: 

- Q Breg,pr.st,osm -osmotreni niz proticaja rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“ u prirodnom stanju; 

- Q Breg,bud.st -niz proticaja rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“stanju, 

Slika 61. Hidrogram rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“ za hidrološku godinu 1980/1981 u budućem stanju 

izgrađenosti sistema sa HE „Dabar“ i dva obložena tunela Dabarsko - Fatničko polje 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 112



Slika 62. Kriva trajanja proticaja rijeke Bregave na profilu V.S. „Do“ dobijena na osnovu hidrološkog niza 1971/1972 – 

1983/1984 za slučaj budućeg stanja izgrađenosti sistema sa HE „Dabar“ i dva obložena tunela Dabarsko - Fatničko 

polje 

8.3.2. Rezultati analize uticaja na režim voda rijeke Bunice 

Na osnovu dobijenih dnevnih nizova izlaznih rezultata simulacije rada HE „Dabar“ sa 

akumulacijom Nevesinje na profilu „Pošćenje“ i rada HE „Nevesinje“ sa akumulacijom Zalomka na 

profilu „Rilje“ za period 1946-1990 godine, generisani su hidrološki nizovi prevođenja voda 

Nevesinjskog polja u Dabarsko polje za hidrološke godine u periodu od 1972/1973 do 1983/1984. 

Ovi nizovi definisani su uzimajući u obzir raspoložive podatke o padavinama po hidrogeološkim 

zonama i serije osmotrenih proticaja na V.S. „Malo Polje“ i na bazi toga je pomoću ARMA modela 

utvrđena funkcionalna zavisnost kojom se opisuje režim proticaja na vrelu Bunice: 

Q MP 

[m 3 / s] = 0,699 ×Q MP 

[m 3 / s]+0,073 ×Q MP 

[m 3 / s]+ 

0,053 ×Q Pošć 

[m 3 / s]+0,068 ×P B 2 

[m 3 / s]+0,016 ×P B 2 

[m 3 / s] 

gdje je: 

Q MP -proticaj rijeke Bunice na profilu V.S. „Malo Polje“; 

Q Pošć -osmotreni proticaj na hidrološkoj stanici „Pošćenje“; 

P B2 -količina padavina na hidrogeološkoj zoni B 2 . 

U skladu sa uslovima upravljanja akumulacijom „Nevesinje“ iz koje će se zahvatati vode za HE 

„Dabar“ i prevoditi u Dabarsko polje na način kako je to objašnjeno u tački 7.1, u modelu korišćeni 

niz proticaja Q MP koji odgovara budućem stanju izgrađenosti sistema definisan je kroz izraz: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 113



Q MP = 

Q MP -55 Q pošč ≥55m 3 /s 

Q MP -Q pošč Q pošč



Slika 64.Kriva trajanja proticaja rijeke Bunice na profilu V.S. „Malo Polje“ dobijena na osnovu hidrološkog niza 

1971/1972 – 1983/1984 za slučaj budućeg stanja izgrađenosti sistema „Gornji Horizonti“ 

Iz ovih finalnih rezultata mogu se izvući sljedeći vrlo važni zaključci: 

a) Simulacioni model daje vrlo dobro slaganje hidrograma rijeke Bunice na V.S. „Malo Polje“ 

u uslovima planirane izgrađenosti sistema Gornji Horizonti. To omogućava pouzdano 

zaključivanje o vodnim režimima Bunice nakon izgradnje objekata novog sistema. 

b) Analizama krivih trajanja protoka Bunice na profilu V.S. „Malo Polje“ u prirodnom, 

osmotrenom stanju i u stanju budućeg sistema Gornjih Horizonata, uočavaju se dvije bitne 

činjenice, esencijalno važne za zaključivanja: 

Smanjenje protoka u odnosu na prirodne režime postoji samo u domenu velikih i srednjih protoka 

(približno do protoka trajanja 50% na dijagramu trajanja). 

U periodima malih voda, već za trajanja veća od oko 60% sa krive trajanja, krive trajanja u 

prirodnim režimima i nakon izgradnje sistema se praktično poklapaju. To znači da u tom opsegu 

malih voda objekti na Gornjim Horizontima ne utiču na promjenu vodnih režima Bunice. Znači, 

proširenje sistema Trebišnjice na Gornje Horizonte nema nepovoljne ekološke posljedice na rijeci 

Bunici. 

8.3.3. Rezultati analize uticaja na režim voda rijeke Bune 

Prema rezultatima svih dosadašnjih analiza i studija, izgradnjom sistema Gornjih Horizonata ne 

narušava se režim voda vrela Bune, odnosno taj uticaj je zanemarljiv, što su potvrdile i hidrološke 

analize prikazane u okviru ove studije. Ovakav zaključak je, prije svega, posljedica postojanja 

velikog međusliva između profila Rilje i Pošćenje koji ostaje u prirodnom stanju, kao i režima voda 

Sjeverozapadnog Nevesinjskog polja i velikog međusliva od Nevesinjskog polja do vrela Bune. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 115



8.4.Kvantifikacija rezultata i uporedna analiza u okviru izabranih scenarija 

upravljanja 

Rezultati dobijeni simuliranjem proticaja na vrelima u funkciji stepena izgrađenosti integralnog 

sistema Gornjih Horizonata: prirodno, postojeće i buduće stanje, poslužili su da se sagledaju i 

kvantifikuju uticaja prevođenja voda u hidroenegretski sistem Trebišnjice na režim površinskih i 

podzemnih voda. 

Postojanje jake funkcionalne veze između površinskih i podzemnih voda, koja se u ovim analizama 

odnosila na proticaje na profile brana i kraških polja sa jedne strane i proticaje na vrelima sa druge, 

a iskazane kroz visoke vrijednosti koeficijenata korelacije i determinacije, omogućila je da se 

sagledaju promjene u režimu vrela Bune, Bunice i Bregave kao posljedica stepena izgrađenosti 

integralanog sistema Gornjih Horizonata. 

U nastavku se daju osnovni pokazatelji i zaključci, vezani za svako vrelo ponaosob. 

Vrelo Bregave 

Raspoloživi podaci korišćeni za izradu simulacionog modela vrela Bregave na profilu vodomjerne 

stanice „Do“ se odnose na period kad još nisu bili izgrađeni derivacioni tuneli Dabar-Fatnica i 

Fatnica-Bileća i koji su uslovno, u okviru ove Studije, nazvani prirodno stanje sistema. Na osnovu 

raspoloživih hidroloških podataka za usvojen period analize 1971/72-1983/84 godina, srednji 

višegodišnji proticaj na vodomjernoj stanici „Do“ je iznosio 17,56 m 3 /s, dok su minimalni 

zabilježeni proticaji 0 m 3 /s a maksimalni 58,70 m 3 /s. Za razmatrani period, srednji višegodišnji 

dotok u Dabarsko polje je bio 9,32 m 3 /s, što je približno srednjem višegodišnjem proticaju za period 

od 1946-1990. godine, od 9,44 m 3 /s. 

Postojeće stanje karakteriše izgrađenost neobloženih tunela Dabar-Fatnica i Fatnica-Bileća. 

Simuliranjem postojećeg stanja sa izgrađenim neobloženim tunelima za period od 1946-1990. 

godine od raspoloživih voda Dabarskog polja 1,14 m 3 /s se gubi na ponorima koji gravitiraju vrelu 

Bregave, dok se 8,22 m 3 /s prevodi u Fatničko polje i dalje u Bilećku akumulaciju. Srednji 

višegodišnji proticaj na V.S. „Do“ od 17,56 m 3 /s prevođenjem se smanjuje na 9,91 m 3 /s, pri čemu je 

uticaj prevođenja dominantan u domenu srednjih i maksimalnih voda, dok njegov uticaj na male 

vode ne postoji. U ovim analizama, imajuću u vidu izgrađen kanal Vrijeka-Ponikve, svi prirodni 

proticaji do 1 m 3 /s se direktno uvode u ponor Ponikve. Značajan pozitivan efekat prevođenja voda 

Dabarskog polja u sliv Trebišnjice se ogleda i smanjivanju maksimalnih nivoa u periodima poplava. 

Tako se maksimalni nivo, osmotren u prirodnim uslovima za razmatrani period, od 486,24 mnm 

obara na 479,40 mnm, što smanjuje poplave u Dabarskom polju za 6,84 m. Drugi bitan pozitivan 

efekat je trajnost visokih vodostaja, tako da nivo od 476,00 mnm koji u prirodnim uslovima ima 

trajnost veću od 13%, u postojećem stanju ima trajnost manju od 1%. 

Oblaganjem tunela i izgradnjom kanala kroz Fatnički polje, povećava se propusna moć derivacionih 

tunela, čime se na ponorima gubi 0,67 m 3 /s a prevodi u Fatničko polje 8,70 m 3 /s. Srednji 

višegodišnji proticaj na V.S. „Do“ od 17,56 m 3 /s prevođenjem se smanjuje na 9,51 m 3 /s, pri čemu je 

uticaj prevođenja dominantan u domenu srednjih i maksimalnih voda, dok njegov uticaj na 

minimalne vode ne postoji. U odnosu na maksimalni nivo vode u Dabarskom polju za neobložene 

tunele od 479,40 mnm, za varijantu sa obloženim tunelima maksimalni nivo je 477,94 mnm, 

odnosno 1,46 m niži od varijante sa neobloženim tunelima. 

Izgradnjom akumulacija u Nevesinjskom polju i izgradnjom HE „Dabar“ povećavaju se prirodne 

količine voda Dabarskog polja. Sa instalisanim proticajem hidroelektrane od 55 m 3 /s, za razmatrani 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 116



period analize 1946-1990. godina, u Dabarsko polje se prevodi na nivou srednjeg višegodišnjeg 

proticaja 9,13 m 3 /s, čime se skoro duplo uvećavaju količine voda Dabarskog polja. Ova varijanta 

izgrađenosti integralnog sistema Gornjih Horizonata je razmatrana kroz dvije podvarijante: sa 

jednim i sa dva obložena tunela Dabar-Fatnica. 

U ovoj varijanti je razmatran samo obložen tunel Fatnica – Bileća. Isti ulsov je zadražan, kao i u 

slučaju bez izgradnje HE „Dabra“, da se svi prirodni proticaji do 1 m 3 /s direktno upuštaju u ponor 

Ponikve. Rezultati pokazuju da se u podvarijanti sa jednim tunelom maksimalni nivoi u Dabarskom 

polju dostižu kotu 483,11 mnm, što je svega 3,13 m niže nego u prirodnim uslovima (bez HE 

„Dabra“ i derivacionih tunela Dabar-Fatnica i Fatnica-Bileća). U podvarijanti sa dva derivaciona 

tunela maksimalni nivoi u Dabarskom polju dostižu kotu od 480,54 mnm, što je 5,70 m niže nego u 

prirodnim uslovima. Treba naglasiti da trajnost visokih vodostaja za kotu 476,00 mnm je manja od 

1% za postojeće stanje, dok u razmatranoj podvarijanti od dva oboložena tunela je između 1 i 2%. 

Ukupna količina vode, koja pored prirodnih ima i prevedene vode Nevesinjskog polja izgradnjom 

HE „Dabar“, na višegodišnjem prosjeku ima proticaj 18,57 m 3 /s. U podvarijanti sa dva tunela 

Dabar-Fatnica, u Fatničko polje se prevede 15,25 m 3 /s a na ponorima se izgubi 3,18 m 3 /s. Proticaji 

Bregave, na V.S. „Do“, se u ovoj podvarijanti, sa višegodišnjeg prosjeka od 17,56 m 3 /s smanjuju na 

10,31 m 3 /s, pri čemu je uticaj prevođenja dominantan u domenu srednjih i maksimalnih voda, dok 

njegov uticaj na male vode ne postoji. 

Vrelo Bunice 

Na osnovu raspoloživih hidroloških podataka za usvojen period analize 1972/73-1983/84 godina 

(nisu postojali podaci za 1971/1972. godinu), srednji višegodišnji proticaj na vodomjernoj stanici 

„Malo Polje“ je iznosio 19,60 m 3 /s, dok su minimalni zabilježeni proticaji 0,67 m 3 /s a maksimalni 

228,20 m 3 /s. S obzirom da je glavno prihranjivanje ovog vrela rijeka Zalomka, koja se završava 

ponorom Biograd, izgradnjom akumulacije „Nevesinje“ na profilu „Pošćenje“ i izgradnjom HE 

„Dabar“ površinske vode rijeke Zalomke se prevode u Dabarsko polje. Srednji višegodišnji proticaj 

prevođenja je 9,13 m 3 /s, u odnosu na prirodni proticaj na profilu „Pošćenje“ od 11,85 m 3 /s za isti 

razmatrani period. Kao posljedica prevođenja smanjuje se srednji višegodišnji proticaj na vrelu 

Bunice na V.S. „Malo Polje“ sa 19,60 m 3 /s na 10,40 m 3 /s, odnosno za 9,20 m 3 /s što približno 

odgovara proticaju prevođenja voda u Dabarsko polje. Uticaj prevođenja se prije svega iskazuje u 

domenu srednjih i visokih proticaja, dok za proticaje čija je trajnost veća od 60% prevođenje voda, 

što odgovara proticaju od 3,5 m 3 /s, nema nikakav uticaj. 

Vrelo Bune 

Prema rezultatima svih dosadašnjih analiza i studija, izgradnjom sistema Gornjih Horizonata ne 

narušava se režim voda vrela Bune na profilu V.S. „Blagaj“, odnosno taj uticaj je zanemarljiv, što 

su potvrdile i hidrološke analize sprovedene u okviru ove studije. Ovakav zaključak je, prije svega, 

posljedica postojanja velikog međusliva između profila „Rilje“ i „Pošćenje“ koji ostaje u prirodnom 

stanju, kao i režima voda Sjeverozapadnog Nevesinjskog polja i velikog međusliva od 

Nevesinjskog polja do vrela Bune. 

Rijeka Neretva 

Uticaj prevođenja voda Nevesinjskog polja u sliv Trebišnjice se osjeća na Buni u profilu V.S. 

„Buna“ (nizvodno od ušća Bunice u Bunu) što je prije svega posljedica koju prevođenje ima na 

vrelo Bunice. Srednji višegodišnji proticaj na tom profilu od 46,23 m 3 /s se smanjuje na 36,23 m 3 /s. 

S obzirom da prevođenje nema uticaj na vrelo Bune, uticaj na V.S. „Buna“ se može posmatrati kao 

uticaj na rijeku Neretvu, pri čemu za proticaje sa krive trajanja za profil V.S. „Buna“, veći od 60%, 

taj uticaj ne postoji. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 117



9. INTERPRETACIJA REZULTATA I OCJENA UTICAJA 

VIŠENAMJENSKOG KORIŠTENJA VODA „GORNJIH HORIZONATA“ NA 

REŽIM VODA 

Interpretacija rezultata dobijenih pomoću primijenjenih simulacionih modela izvršena je paralelno 

sa hidrološkim analizama sprovedenim na bazi raspoloživih topografskih i hidroloških podataka 

koji se odnose na period od 1970. do 1984. bez 1971. godine. Također, u svrhu interpretacije 

rezultata korišteni su i rezultati hidroloških analiza sačinjenih u okviru „Idejnog rešenja 

višenamjenskog korištenja voda Gornjih Horizonata“ iz 2007. godine, pa je na osnovu svega 

pomenutog izvršena ocjena uticaja višenamjenskog korištenja voda „Gornjih Horizonata“ na režime 

predmetnih vodotoka. 

9.1. Interpretacija rezultata i ocjena uticaja na režima voda rijeke Bregave 

Polazište sprovedenih hidroloških analiza bilo je da sve vode koje u prirodnim uslovima dospijevaju 

u Dabarsko Polje poniru u nizu ponora u Dabarskom Polju, a u cijelosti dospijevaju na vrela na 

Bregavi nešto uzvodnije od kontrolne hidrološke stanice „Do“. Nizvodno od vodomjerne stanice 

"Do" do vodomjerne stanice Stolac, kao i dalje nizvodno, konstatovani su gubici vode iz riječnog 

korita koji nisu posebno izučeni, pa je ova analiza ograničena na uticaj prevođenja voda Dabarskog 

Polja samo na rijeci Bregavi u zoni V.S. „Do“. 

Razmatrane su dvije varijante skretanja voda Dabarskog Polja i to: 

I -Skretanje svih voda Dabarskog Polja i 

II -Skretanje dijela voda koje dospijevaju u Dabarsko Polje, a veće su od 1 m 3 /s. 

Važno je istaći da je predviđeno da se sve vode rijeke Zalomke koje se prevode do HE „Dabar“ 

dalje evakuišu prema Fatničkom Polju, te nemaju nikakav uticaj na bilans voda Dabarskog Polja. 

Transformacijom niza dnevnih proticaja kroz akumulacioni prostor Dabarskog Polja sračunat je niz 

protoka koji ističu iz Dabarskog Polja, a njegovim oduzimanjem od prirodnog niza dnevnih 

proticaja registrovanih na rijeci Bregavi na V.S. „Do“ dobijen je novi niz protoka koji opisuje stanje 

nakon skretanja svih voda Dabarskog Polja. 

Slično naprijed iznijetom postupku, razmatrana je i druga varijanta skretanja voda Dabarskog polja, 

koja podrazumijeva skretanje dijela voda koji prevazilazi dotok od 1 m 3 /s, čime je generisan novi 

uzorak proticaja koji poniru u Dabarskom Polju i dospijevaju na profil V.S. „Do“ na rijeci Bregavi. 

Ovako generisani nizovi dnevnih proticaja na Bregavi poslužili su za proračun krivih trajanja kako 

za neporemećen, prirodan režim voda rijeke Bregave, tako i za obije razmatrane varijante skretanja 

voda Dabarskog Polja (slika 65.). Slično, polazeći od parcijalnih uzoraka dnevnih proticaja za 

vanvegetacioni i vegetacioni period, sračunate su i odgovarajuće krive trajanja dnevnih proticaja na 

profilu V.S. „Do“ na rijeci Bregavi za razmatrani period. Grafici ovih krivih trajanja kako za 

neporemećen režim voda, tako i za razmatrane varijante skretanja voda Dabarskog Polja dati su na 

slikama 66. i 67. 

Analiza režima trajnosti voda na rijeci Bregavi prezentirana na priloženim graficima ukazuje na 

bitne karakteristike prirodnog, odnosno izmijenjenog režima voda rijeke Bregave nakon prevođenja 

voda Dabarskog polja u Fatničko Polje. Po prvoj varijanti skretanja voda Dabarskog Polja, kada se 

prevode sve vode Dabarskog Polja u Fatničko Polje, male vode na Bregavi, na V.S. „Do“, smanjuju 

se približno za 1/3 u prosječnom trajanju od 25% (91 dan u godini), ili sve vode manje od približno 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 118



3 m 3 /s. Po drugoj varijanti, kada se skreće samo dio voda Dabarskog Polja većih od 1 m 3 /s 

prosječna trajnost malih voda u profilu V.S. „Do“ na rijeci Bregavi u prosječnom trajanju od 25% 

(91 dan u godini) ostaje neporemećen. 

U vanvegetacionom periodu uticaj skretanja voda Dabarskog Polja je znatno izraženiji kada se, po I 

varijanti skretanja voda Dabarskog Polja, male vode u profilu V.S. „Do“ na rijeci Bregavi smanjuju 

za 1/3 u prosječnom trajanju od 26 dana, ili voda manjih od 2 m 3 /s. Po II varijanti skretanja voda 

Dabarskog Polja prosječno trajanje malih voda na rijeci Bregavi od 26 dana ostaje nepromijenjeno. 

U vegetacionom periodu uticaj skretanja voda Dabarskog Polja je znatno manji kada po i varijanti 

skretanja voda Dabarskog Polja male vode u profilu V.S. „Do“ na rijeci Bregavi u prosječnom 

trajanju od 42%, ili 153 dana u godini se smanjuju za približno 1/3, ili sve vode manje od približno 

3 m 3 /s. Po II varijanti skretanja voda Dabarskog Polja većih od 1 m 3 /s prosječna trajnost malih voda 

u profilu V.S. „Do“ na rijeci Bregavi u prosječnom trajanju od 42 %, ili 153 dana u godini ostaje 

nepromijenjena. 

Prosječni godišnji dotoci i isticanje iz Dabarskog Polja kao i proticaji na rijeci Bregavi na V.S. 

„Do“ za vanvegetacioni i vegetacioni period kao i za obije razmatrane varijante skretanja voda 

Dabarskog Polja dati su u sljedećoj tabeli: 

Režim voda na rijeci Bregavi poslije skretanja voda 

Dabarskog Polja (prirodan – izmijenjen) 

Qsr (m 3 /s) 

Qvanveg Qveg Qsr.god 

Prirodan dotok u Dabarsko Polje 14,18 4.00 9.09 

Prirodno isticanje iz Dabarskog Polja (I varijanta) 13,95 4,18 9,07 

Prirodne vode rijeke Bregave, V.S. „Do“ 24,99 10,18 17,58 

Proticaji na rijeci Bregavi, V.S. „Do“ poslije skretanja svih 

voda Dabarskog Polja (I varijanta) 

Proticaji na rijeci Bregavi, V.S. „Do“ poslije skretanja 

dijela voda Dabarskog Polja većih od 1m 3 /s (II varijanta) 

11,09 5,87 8,48 

12,05 6,69 9,37 

Tabela 10. Prosječni godišnji dotoci i isticanje iz Dabarskog Polja kao i proticaji na rijeci Bregavi na V.S. „Do“ za 

vanvegetacioni i vegetacioni period kao i za obije razmatrane varijante skretanja voda Dabarskog Polja 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 119



Slika 65. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Bregavi (V.S. “Do”) za cijelu godinu, prirodni i izmijenjeni režim 

skretanjem voda Dabarskog polja (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 

Slika 66. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Bregavi (V.S. “Do”) za vanvegetacioni period, prirodni i izmijenjeni 

režim skretanjem voda Dabarskog polja (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 120



Slika 67. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Bregavi (V.S. “Do”) za vegetacioni period, prirodni i izmijenjeni 

režim skretanjem voda Dabarskog polja (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 

9.2. Interpretacija rezultata i ocjena uticaja na režim voda rijeke Bune 

Kako je već pomenuto u tački 8.3, skretanje voda rijeke Zalomke prema Dabarskom polju (HE 

„Dabar“) praktično ne utiče na režim voda na vrelu Bune tj. na režim voda na vodomjernoj stanici 

„Blagaj“ na rijeci Buni. Izgradnjom brane „Rilje“ i skretanjem voda rijeke Zalomke do HE 

„Nevesinje“ takođe se ne očekuje promjena režima voda koje se pojavljuju na vrelu Bune. Na 

ovakav zaključak upućuju raspoloživi hidrogeološki podaci i studija Petra Milanovića „Karst 

istočne Hercegovine i Dubrovačkog priobalja“ iz 2006. godine. Sudeći po izvršenim bojenjima, 

poniranja duž korita rijeke Zalomke uzvodno, ali i oko 4–5 km nizvodno od predviđene brane 

„Rilje“, gravitiraju prema Ovčijem Brodu i Budisavlju. Izgradnjom brane Rilje pravac poniranja 

voda ostaje isti. Kampanja simultanih mjerenja proticaja duž Zalomke izvršena marta– aprila 2007. 

godine ukazuje na značajnija poniranja u zoni Rilja, ali i u zoni Ovčijeg Broda. Površinska oticanja 

sa međusliva od Rilja do Ovčijeg Broda praktično ostaju ista. 

S obzirom na konstatovana mala poniranja rijeke Zalomke u zoni Kifinog Sela i odsustva poniranja 

na potezu od Kifinog Sela do Ovčijeg Broda, ne može se očekivati značajniji uticaj na rijeci Buni 

prije sastava sa Bunicom. Poniranja u zoni Ovčijeg Broda, kao i ona nešto nizvodnije, ostaju u zoni 

korita rijeke Zalomke, a gravitiraju, kao i ranije, nizvodno rijekom Zalomkom, ali i prema Buni i 

Bunici. Iz svega naprijed izloženog može se zaključiti da skretanje voda rijeke Zalomke prema HE 

„Dabar“ i HE „Nevesinje“ neće uticati na režim voda na vrelu Bune na V.S. „Blagaj“. 

Prirodni režim trajnosti proticaja rijeke Bune na profilu V.S. „Blagaj“ baziran na neposredno 

mjerenim dnevnim proticajima i to za punu godinu, vanvegetacioni i vegetacioni period dat je na 

slici 68. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 121



Slika 68. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Buni (V.S. „Blagaj“) za cijeli, vanvegetacioni i vegetacioni period 

(za razmatrani period 1970 - 1984 (bez 1971. godine) 

9.3. Interpretacija rezultata i ocjena uticaja na režim voda rijeke Bunice 

Kao prvi korak u sprovedenim hidrološkim analizama izvršena je transformacija dotoka u 

Nevesinjskom Polju za period 1970-1984 (bez 1971. godine) koja se dešava kroz Nevesinjsko Polje 

– jezero, tj. izvršeno je generisanje dijela dotoka koje na V.S. „Malo Polje“ dotiče u rijeku Bunicu 

iz Nevesinjskog Polja. Oduzimanjem ovako generisanog niza dnevnih proticaja od niza ukupnih 

dnevnih proticaja registrovanih na V.S. „Malo Polje“ u navedenom periodu, dobijen je novi niz koji 

reprezentuje režim proticaja rijeke Bunice na V.S. „Malo Polje“ nakon skretanja svih voda rijeke 

Zalomke. Ovo skretanje voda predstavlja i razmatranu varijantu skretanja voda rijeke Zalomke. 

Slično opisanom postupku, razmatrana je i II varijanta skretanja voda rijeke Zalomke koja 

podrazumijeva skretanje proticaja manjih od 55 m 3 /s. Za veće proticaje, nakon skretanja dijela u 

iznosu od 55 m 3 /s, ostatak voda se transformiše kroz Nevesinjsko Polje – jezero i za isti period kao 

u prethodnom slučaju, generiše se novi uzorak dnevnih proticaja koji dospijevaju na V.S. „Malo 

Polje“ na rijeci Bunici. Ovako generisani nizovi dnevnih proticaja poslužili su za proračun 

odgovarajućih krivih trajanja i to kako za neporemećen režim voda rijeke Bunice, tako i u slučaju 

dvije razmatrane varijante skretanja voda rijeke Zalomke. Sračunate krive trajanja date su na slici 

69. 

Na isti način su, polazeći od parcijalnih uzoraka dnevnih proticaja, sračunate i krive trajanja 

dnevnih proticaja koje se odnose na vegetacioni i vanvegetacioni period u okviru razmatranog 

hidrološkog niza i date su za kako za neporemećen režim, tako i za razmatrane varijante skretanja 

voda rijeke Zalomke (slika 70. i 71.). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 122



Na bazi priloženih rezultata, uočava se da skretanje voda rijeke Zalomke po obije razmatrane 

varijante (skretanje svih voda Zalomke, ili skretanje svih voda manjih od 55 m 3 /s) ne utiče na režim 

malih voda prosječnog trajanja od 40%, ili 146 dana u godini, odnosno prosječnog protoka manjeg 

od 3 m 3 /s. U vegetacionom periodu (april – septembar) uticaj skretanja voda Zalomke na male vode 

je još manji. Za prosječno trajanje malih voda od 52%, (190 dana u godini), odnosno za prosječne 

proticaje manje od 3 m 3 /s, režim malih voda ostaje neporemećen. U vanvegetacionom periodu 

uticaj skretanja voda rijeke Zalomke je znatno izraženiji, pa samo 27% prosječnog trajanja, ili 98 

dana u godini, režim trajnosti malih voda ostaje neporemećen. Prosječna godišnja skretanja voda 

Dabarskog polja, odnosno ostatka voda na Bunici za godinu, vanvegetacioni i vegetacioni period za 

obije razmatrane varijante skretanja voda rijeke Zalomke – Nevesinjskog polja dati su u sljedećoj 

tabeli: 

Režim voda na rijeci Bunici, V.S. „Malo Polje“ (prirodan – 

izmijenjen) 

Prirodne vode – dotoci u Nevesinjsko Polje V.S.„Biograd“ – V.S. 

„Pošćenje“ 

Qsr (m 3 /s) 


18,05 6,84 12,45 

Prirodne vode – isticanje iz Nevesinjskog Polja 17,94 6,94 12,44 

Prirodne vode na rijeci Bunici, V.S. „Malo Polje“ 27,79 11,63 19,71 

Proticaji na rijeci Bunici, V.S. „Malo Polje“ poslje skretanja svih 

voda rijeke Zalomke – Nevesinjskog Polja 

9,77 4,79 7,28 

Proticaji na rijeci Bunici, V.S. „Malo Polje“ poslje skretanja svih 

voda rijeke Zalomke – Nevesinjskog Polja manjih od 55 m 3 /s 13,93 5,50 9,71 

Tabela 11. Prosječna godišnja skretanja voda Dabarskog polja, odnosno ostatka voda na Bunici za godinu, 

vanvegetacioni i vegetacioni period za obije razmatrane varijante skretanja voda rijeke Zalomke 

Slika 69. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Bunici (V.S. “Malo Polje”) u slučaju prevođenja voda rijeke 

Zalomke za cijeli period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 123




Zalomke za vanvegetacioni period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Zalomke za vegetacioni period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 124



9.4. Interpretacija rezultata i ocjena uticaja na režim voda rijeke Neretve 

Vodomjerna stanica „Buna“ na rijeci Buni usvojena je kao mjerodavna za ocjenu uticaja prevođenja 

voda rijeke Zalomke na rijeku Neretvu. Ova vodomjerna stanica locirana je na najnizvodnijem 

dijelu rijeke Bune prije ušća u Neretvu i kontroliše sve vode rijeke Bune reprezentujući cijeli njen 

hidrološki režim na čitavom potezu od ušća rijeke Bunice do ušća u Neretvu. 

Prirodan režim trajnosti voda rijeke Bune na profilu V.S. „Buna“ za period 1970-1984 (bez 1971. 

godine) baziran na neposredno mjerenim dnevnim proticajima za punu godinu, vanvegetacioni i 

vegetacioni period, kao i za uslove skretanja svih voda rijeke Zalomke i svih voda rijeke Zalomke 

manjih od 55 m 3 /s određen je krivima trajanja proticaja i dat je na slikama 72, 73 i 74. 

Kao što se na osnovu prikazanih rezultata može uočiti, uticaj prevođenja voda rijeke Zalomke na 

režim voda rijeke Neretve u prosjeku iznosi 10 m 3 /s, što je posljedica promjene režima na vrelu 

Bunice. Na osnovu krivih trajanja dnevnih proticaja datih na slici 72, može se zaključiti da 

prevođenje voda rijeke Zalomke (u potpunosti, ili do vrijednosti instalisanog proticaja od 55 m 3 /s) 

nema uticaja na protoke trajnosti preko 60%, odnosno na proticaje jednake, ili manje od 15 m 3 /s 

registrovane na profilu V.S. „Buna“. 

Ako zanemarimo uticaj propagacije – transformacije poplavnih talasa duž toka Bunice i Bune, koji 

je relativno mali, onda bi se efekat skretanja voda Zalomke odrazio u približno istim vrijednostima, 

vremenskom rasporedu i trajnosti voda i na Buni, odnosno na V.S. „Buna“, kao što je određen u 

profilu V.S. „Malo Polje“ na Bunici, kako je dato u donjoj tabeli: 

Režim voda na rijeci Buni V.S. Buna (prirodan – 

izmijenjen) 

Qsr (m 3 /s) 


Neporemećene vode rijeke Bune V.S. Buna 61,84 30,61 46,23 

Prosječne vode na Buni V.S. Buna poslije skretanja svih 

voda r. Zalomke (I varijanta) 

43,90 23,67 33,78 

Prosječne vode na Buni V.S. Buna poslije skretanja svih 

voda r. Zalomke manjih od 55 m 3 /s (II varijanta) 

47,98 24,48 36,23 

Tabela 12. Prosječni godišnji proticaji na rijeci Buni, na V.S. „Buna“, za vanvegetacioni i vegetacioni period kao i za 

obije razmatrane varijante skretanja voda Dabarskog Polja 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 125



Slika 72. Kriva trajanja dnevnih proticaja na rijeci Buni (V.S. “Buna”) u slučaju prevođenja voda rijeke Zalomke za 

cijeli period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


vanvegetacioni period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 126




vegetacioni period, (za razmatrani period 1970-1984 (bez 1971. godine) 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 127



10.UPRAVLJANJE AKUMULACIJAMA I HIDROELEKTRANAMA U 

PODRUČJU SISTEMA GORNJI HORIZONTI. 

Upravljanje sa objektima fizičkog dijela podsistema u području Gornjih horizonata čini neodvojivi 

dio strategije daljeg unaprijeđenja razvoja upravljanja (planskog i operativnog) sa kompletnim 

hidroenergetskim sistemom Trebišnjice, a što je u skladu i sa zaključcima Komisija navedenih u 

poglavlju 1 (Uvod). Ove činjenice, bez čijeg uvažavanja bi bila dovedena u pitanje i efikasnost svih 

naprijed planiranih i poduzetih mjera, su opredijelile da je HET, u saradnji sa nadležnim organima i 

organizacijama, preduzeo niz mjera kako bi, između ostalog, stvorio osnovu za izradu i ove studije 

uticaja na okoliš. Ta osnova je razrađena i uspostavljena u već pomenutom projektu ,,Upravljanje 

akumulacijama i hidroelektranama sistema Trebišnjice“-2010.god. 

U njemu je, isključivo radi utvrđivanja reperne osnove za sagledavanje realnog stanja, konstatovano 

da u većini slučajeva u svijetu, pa tako i slučaju izgradnje i upravljanja sistema u slivu rijeke 

Trebišnjice, postoji jedan generalni problem u njihovom/njegovom razvoju koji je šematski 

prikazan na slici 75. Iz tog prikaza proizilazi da, kao po pravilu, fizički dijelovi sistema (FDS) su se 

razvijali znatno brže od upravljačkih dijelova sistema (UDS). 

Obzirom na značaj ove činjenice, a u cilju boljeg razumijevanja i usmjerenijeg uklapanje projekta 

upravljanja podsistemom Gornji horizonti u cjelinu Integralnog Razvoja i Upravljanja Vodnim 

Resursima u razmatranim slivovima (IUVR) navodi se da u tomu projektu: 

- fizički dio sistema (FDS) čine objekti kojima se upravlja (hidroelektrane i evakuacioni 

organi na branama – ustave na prelivima, zatvarači temeljnih ispusta, evakuacioni organi 

drugih objekata,...), tako da je taj dio nazivan i „upravljani dio sistema“; 

- upravljački dio sistema (UDS), čine svi upravljački sistemi, kao i sistemi za podršku 

upravljanju (upravljački softveri, prognostički i razni drugi estimacioni modeli, simulacioni i 

optimizacioni modeli, itd). 

Navedeni smjerovi razvoja tokom vremena su dovodili do sve većeg ‘jaza upravljanja’. Taj jaz 

upravljanja (poznat u tehničkoj kibernetici kao ‘Management Gap’) ogleda se u tome da fizički 

sistemi (upravljani sistemi) najčešće imaju potencijalne fizičke mogućnosti da pruže znatno veće 

efektivnosti od onih koje se realno postižu. To je isključiva posljedica kašnjenja ili trajnog 

zaostajanja u realizaciji Upravljačko - Informacionog Dijela Sistema (UIDS) i u njemu posebno 

razvoja pratećih softvera za podršku upravljanju. 

Jedini valjani upravljački odgovor na takvu situaciju je, kao što se vidi iz slike 75, znatno ubrzaniji 

razvoj upravljačkog dijela sistema (UDS), kako bi se prevazišao taj ‘upravljački jaz’. Pošto je 

koštanje razvoja upravljačkog dijela sistema neuporedivo manje od koštanja razvoja fizičkog dijela 

sistema, osnovna filozofija poboljšavanja efektivnosti svih sistema sada je izuzetno jasna i glasi: 

‘najprije do maksimuma treba poboljšati proizvodnu i zaštitnu efektivnost mogućnosti sistema 

razvojem upravljačkog dijela sistema, prije svega – upravljačkih softvera’. Kako se karakteristike 

navedenog dijagrama u određenoj mjeri mogu primijeniti i na razvoj Sistema HET-a, to i za njega 

vrijedi ista filozofija, s tim što ona podrazumijeva da, obzirom na nedovršenost izgradnje 

njegovog FDS-a, razvoj njegovog upravljačkog dijela, odnosno njegovih upravljačkih softvera, 

treba maksimalno prilagoditi potrebi da se dobije dvostruka povratna sprega koja će, 

istovremeno, dati i dodatna usmjerenja za dalji razvoj FDS-a (zapremine akumulacija u 

podsistemu Gornji horizonti, povećanje instalisanog proticaja nizvodno od HE Grančarevo i 

sl.) na način koji će, opet dodatno, doprinijeti stvaranju i efektivnijih upravljačkih 

mogućnosti. Ovo je bitna konstatacija koju je potrebno doslijedno i sadržajno provoditi ne 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 128

stepen razvoja 



očekujući da se to može uraditi „preko noći“ i bez verifikovane strategije u kojoj jedno od ključnih 

mjesta pripada i ovoj Studiji. 

Razvoj fizičkih i upravljačkih delova tehničkih sistema 

razvoj fizičkih 

sistema 

razvoj UDS 

“jaz upravljanja” 

razvoj upravljanja 

vreme 

Slika 75. Suština upravljačkog razvoja u cilju poboljšanja upravljačkih performansi sistema 

Upravo gore navedene činjenice su imale (imaju) odlučujuću ulogu u definisanju strategije HET-a 

u provođenju koncepta daljeg razvoja Sistema HET-a i u njemu, posebno, kako je to prikazano na 

sl…. upravljačko-informacionog dijela sistema (UIDS). Prihvatanjem te strategije nadležni organi 

HET-a, su značajno unaprijedili proces kontinuirane ‘kibernetizacija sistema’ s ciljem da on 

postepeno – razvojem novih upravljačkih modela - prerastate iz klase običnog ‘upravljanog sistema 

sa povratnom spregom’, kakav je, iako još nepotpun, on danas, u klasu ‘sistema sa povratnom 

spregom i predviđanjem ulaza’, što je najefikasnija mjera za smanjivanje ‘jaza upravljanja’ i 

poboljšavanje ukupne efektivnosti sistema. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 129



Opšta kibernetska šema sistema 

Viši nivo 

Vi{ i nivo 

Upravljanja 

upravljanja: 

: Ciljevi, 

sinteza, Ciljevi, 

upravljačka sinteza, 

upravlja~ka 

četvroka 

~etvorka 

< ,M,J,L> 

y z z 

s z v z 

y(t) ' 

!?! 

!?! 

y(t), s(t) 

IDS IDS: : Sadejstvo sadejstvo 

sa sa okruženjem okru` enjem 

x 

ESTIM ATOR 

x(t) ^ = F(. . .) 

^v(t) = (. . .) 

^x 

^v 

v 

u(t)= W(. . . ) 

UDS (DUO) 

dq/dt= (y,q, ,t) 

y'(t)= (q, ) 

IDS - PS 

Infor macioni sistem 

x 

v 

U(t) 

(t) 

v 

x 

ds __ 

dt = f(s,u,x,a,b,v,t) 

s(t o)= so 

y= g(s,u) 

FDS 

y(t) 

y(t) 

UI DS 

Slika 76. Elementi upravljačko-informacionog dijela sistema (UIDS) -blok estimacije ulaza 

Na toj šemi se, slijedeći princip navedene podjele sistema na njegov fizički i upravljački dio, s 

razlogom otišlo znatno dalje u njegovoj dekompoziciji. Naime, to je, u konkretnom slučaju, važno 

naglasiti zbog potrebe da se u procesu nadogradnje sistema stalno drži u fokusu i potreba 

koordinirane, za dogradnju fleksibilne i koncepcijski dugoročno usmjerene dogradnje 

informacionog sistema za podršku odlučivanju u HET-u, kako bi stvorili neupitnu mogućnost 

da se u njega može jednostavno i u svakom koraku razvoja ili kontinuirane dogradnje 

ugraditi i prognostički softver kao njegova uvezana funkcionalna cjelina bez koje ne bi bilo 

moguće, pogotovo ne u ovako složenom sistemu, postići moguće upravljačke efekte. 

Zbog značaja ovog segmenta projekta za pouzdano provođenja predviđenih mjera zaštite životne 

sredine, centralnu pažnju u ovoj studiji smo posvetili prvom dijelu informacionog sistema IDS, t.j 

dijelu ‘IDS – sadejstvo sa okruženjem’, koji obezbjeđuje prikupljanje i pohranjivanje potrebnih 

podataka o ulazima iz okruženja. U tom smislu smo i na terenu provjerili kako teče dogradnja 

mjerne opreme koja treba da obezbjedi mjerenje najrelevantnijih veličina vektora ulaza v koga čine 

podaci sa najvažnijih mjernih stanica u slivu: 

- limnigrafskih i stanica za mjerenje protoka u slivu, 

- reprezentativnih pluviometrijskih i uopšte meteoroloških stanica čiji su ‘on line’ mjereni, 

registrovani i dostavljeni podaci – daljinski prenošeni u dispečerski centar - bitni za 

definisanje i operativno korišćenje matematičkih modela, 

- ključnih pijezometara u slivu, na osnovu čijih se kontinuiranih osmatranja dobijaju vrlo 

važne informacije o nivoima voda u podzemnim akviferima i privilegovanim putevima, koji 

bitno utiču na preslikavanja na relaciji: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 130



”prethodne padavine stanje nivoa u karstnim akviferima tekuće padavine oticaji / 

hidrogrami na ulazima u kraška polja transformacija i preraspodjela oticanja iz kraških polja u 

dominantnim pravcima njihovog pražnjenja skupni dijagrami(nivogrami i hidrogrami) na 

izvorišnim mjestima i mjestima ulaza i izlaza iz akumulacija“. 

10.1. Sadašnje stanje razvijenosti IDS-sadejstvo sa okolinom (monitoring) 

Mjerenja i prikupljanja meteoroloških, hidroloških i hidrogeoloških podataka na prostoru sliva 

Trebišnjice vršena su, sa različitim intenzitetom i tačnošću, još od 1900. godine da bi bila 

intenzivirana prije (oko 1950. godine) i posebno u toku (poslije 1965. godine) izgradnje sistema 

HET-a. Zbog toga se vrsta, obim i kvalitet prikupljenih podataka znatno razlikuju kako u prostoru 

tako i po pojedinim periodima prikupljanja. 

Posebno negativan uticaj na razvoj monitoringa meteoroloških, hidroloških i hidrogeoloških 

podataka u slivu imala su ratna dešavanja na ovim prostorima kada je narušeno ne samo tehnološko 

jedinstvo sistema HET-a. već i tehnološko jedinstvo upravljanja sa sistemom i sa njim monitoringa. 

Ovo je razlog da obrađivači projekta, često puta, nisu mogli da koriste podatka iz perioda 1992- 

2000 god dobro proanaliziraju. 

U međuvremenu su poduzete određene aktivnosti tako da danas (u periodu izrade ove studije) slivni 

centar upravljanja HET-a podatke dobija sa slijedećih mjernih stanica: 

- meteorološke: Trebinje, Grančarevo, Gorica (vlasništvo HET-a), Čemerno, Bileća, 

Nevesinje (vlasništvo RHMZ) putem razmjene podataka i 50 padavinskih stanica 

raspoređenih u slivu (podaci se šalju mjesečno u slivni centar upravljanja), 

- hidrološke: jedanaest mjernih stanica za površinske (Srđevići na r. Mušnici u Gacku, 

Trebinje na r. Trebišnjici u Trebinju, Dražin Dona r. Trebišnjici u Dražin do, Dobromani na 

r. Trebišnjici u Dobromanima, Do na r. Bregavi u Do, ponor Ponikva u Dabarskom polju, 

ponor Pasmica u Fatničkom polju, ponor Biograd u Nevesinjskom polju, nivo vode u 

akumulaciji Bileća, ispuštanje vode iz akumulacije Bileća i akumulacije Gorica) i trideset 

mjernih stanica za podzemne vode (piezometri OK-2, F-5, F-1, PB-1, ... koji imaju ključnu 

ulogu za određivanje dotoka i oticaja iz kraških polja u periodu njihove potpljenosti). 

U toku je osposobljavanje i osavremenjavanje sljedećih mjernih stanica: 

- meteorološke: (nema mjernih stanica čije je osposobljavanje u toku), 

- hidrološke: šest mjernih stanica za površinske i deset mjernih stanica za podzemne vode. 

Mjerne stanice koje nisu u funkciji: 

- meteorološke (nema mjernih stanica koje nisu u funkciji), 

- hidrološke: dvije mjerne stanice za površinske i stotinu pet mjernih stanica za podzemne 

vode. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 131



Slika 77. Padavinske i klimatološke stanice 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 132



Slika 78. Vodomjerne stanice 

Slivni centar upravljanja HET-a još nije ostvario adekvatnu (usaglašenu) razmjenu meteoroloških, 

hidroloških i hidrogeoloških podataka prikupljenih na području sliva koji se nalazi u RS i na 

područjima sliva koji se nalaze u Republici Hrvatskoj, Federaciji BiH i Crnoj Gori. Predviđeno je 

da se u okviru naprijed navedenog projektnog zadatka izrade modela prognoza definiše i po toj 

osnovi usaglašeni spisak meteoroloških, hidroloških i hidrogeoloških podataka koje je potrebno 

razmjenjivati sa ovlaštenim subjektima u Republici Hrvatskoj, Federaciji BiH i Crnoj Gori. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 133



10.2. Sadašnje stanje razvijenosti bloka estimacije (predviđanja) 

Naprijed dati generalni (usmjeravajući) prikaz sadašnjeg stanje razvijenosti mjerno-osmatračkog 

sistema u slivu (ključni pijezometri, limnigrafi, pluviografi) i raspoloživih istorijskih podataka je 

ukazao da su stvoreni potrebni uslovi koji otvaraju mogućnosti da se razvijaju prognostički modeli, 

ali ne i da se oni, kad budu gotovi, u punoj mjeri operativno koriste ukoliko se, u međuvremenu, ne 

instalira kvalitetna oprema, obezbjedi pouzdano daljinsko ‘on line’ preuzimanje izmjerenih 

podataka i ne organizuje upravljački sistem na način prikazan na slici 76. 

Zbog toga pa, prema tome, i zbog svog uvezanog i ne manjeg značaja, adekvatna pažnja je 

posvećena i uvidu u stanje razvoja elementa upravljačko-informacionog dijela sistema (UIDS) -blok 

estimacije ulaza (blok EST na slici 76). 

Na osnovu uvida u Projektni zadatak za izradu projekta koji će ne samo projektno riješiti već i 

potpuno uspostaviti ovaj blok (modelski, softverski, hardverski,...) za područje cjelovitog sistema, 

uključujući i prevođenje voda, može se konstatovati da je na osnovu njega već izrađena tenderska 

dokumentacija i izabran obrađivač, od koga se, između ostalog, zahtijeva „da i ovaj element treba 

da bude razvijen za upravljačke potrebe HET-a nastavljajući započeti kontinuitet osavremenjavanja 

UIDS kao dijela navedene kibernetske šeme", te da se kod njegove izrade treba „...posebno voditi 

računa o činjenici da je zadatak ovog bloka da na bazi prikupljenih informacija o x i v (IDSsadejstvo 

sa okolišem) i u okviru posebnih, ali sa cjelinom UIDS jako uvezanih matematičkih 

modela, vrši vrlo brzo i operativno besprijekorno predviđanje vektora x(t) i v(t). Te, estimacijom 

dobijene, veličine xˆ i vˆ blok EST treba da automatski prenosi bloku DUO kako bi ih on upotrebio 

u svom upravljačkom algoritmu (vidjeti sliku 76.). 

Nadalje je uslovljeno da karakter estimacije treba da bude dvojak kako bi se, zavisno od vrste 

upravljačkog zadatka koji se rješava, mogao koristiti za: 

a) rješavanje operativnog upravljanja (upravljanje u realnom vremenu) kada estimator (EST) 

ima karakter prognostičkog kratkoročnog modela. Njime se, korištenjem prethodno 

definisanih (osmotrenih,prognoziranih) podataka, prognoziraju funkcije izlaza,odnosno 

ulaza u sisteme x(t) – prije svega hidrogrami na ulazima u kraška polja; transformacija i 

preraspodjela oticanja iz kraških polja u dominantnim pravcima njihovog pražnjenja i 

skupni dijagrami (nivogrami i hidrogrami) na izvorišnim mjestima i mjestima ulaza i izlaza 

iz akumulacija. 

b) rješavanje zadataka planiranja ili proširenja (izgradnje) sistema kada estimator, koristeći 

podatke standardnog hidrološkog niza iz prošlosti i dugoročne stohastičke modele 

prognoze, prognozira (proračunava) optimalni način upravljanja koji će obezbjediti da se 

postojeći ili za izgradnju planirani parametari sistema (zapremine akumulacija, veličine 

instalisanih proticaja ,...), optimalno iskoriste ili planiraju u zavisnosti od efekata koji se žele 

ostvariti sa određenom vjerovatnoćom pojave (optimalna proizvodnja energije, odbrana od 

poplava, ekološki prihvatljiv protok,...). 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 134



11.PRIJEDLOG MJERA ZA OČUVANJE I POBOLJŠANJE STANJA 

KVALITETA I EKOLOŠKOG STATUSA VODA U UTICAJNOJ ZONI 

DJELOVANJA SISTEMA 

U dosadašnjem dijelu teksta je razmatrana kvantitativna komponenta hidrološkog režima voda 

uslovljena klimatskim, geološkim, geomorfološkim, topografskim i drugim fizičko-geografskim 

faktorima koji karakterišu sliv, uz analizu antropogenih uticaja na evidentne promjene (pozitivne i 

negativne) vremenske i prostorne varijacije pojedinih kvantitavnih parametra vodnog režima. 

Budući da je nepobitno utvrđeno da su karakteristike vodnog režima na razmatranim prostorima 

bile, a i još su, determinirajući faktor planiranja korištenja i upotrebe voda, kao i zaštite vode i 

živog svijeta u njoj, sve se veća pažnja poklanja analizama upravo ovih karakteristika kao osnovnog 

faktora za sagledavanje mogućih vidova korištenja vodnih resursa. Činjenica da će bilo kakav 

vještački uticaj na režim protoka rijeka bitno uticati i na njihov ekosistem je uslovila potrebu da se i 

po ovom osnovu definiše režim protoka koji bi podržao željeni ekosistem, te da se odrede posljedice 

zahvatanja vode na režim protoka u ekološkom smislu. Polazna osnova za primjenu ovakvog 

pristupa je preuzeta iz već pomenutog Projekta (Plana) upravljanja riječnim slivom Neretve i 

Trebišnjice - segment Specifični referentni uslovi za tipove površinskih voda na izvorištima i 

rijekama u uticajnoj zoni sistema Gornji Horizonti, financiranog od strane GEF/wb čiji je cilj 

osiguranje održivog upravljanje ovim slivovima i čiju realizaciju prate: MOFTER- ispred BiH, 

Hrvatske vode ispred Republike Hrvatske; Obrađivači: Zavod za vodoprivredu Bijeljina i 

Elektroprojekt Zagreb. 

11.1. Specifični referentni uslovi za tipove površinskih voda na izvorištima i 

rijekama u uticajnoj zoni sistema Gornji Horizonti 

U pomenutom projektu upravljanja riječnim sistemima Neretve i Trebišnjice odnosno njegovom 

dijelu koji se odnosi na tipologiju površinskih voda sliva rijeke Neretve i Trebišnjice u FBiH i RS – 

određivanje specifičnih referentnih uslova je definisano da rijeke Buna, Bunica i Bregava po 

abiotičkim karakteristikama pripadaju tipovima: 

Bunica S_>5_KARBONATNO_5_KARBONATNO_5_KARBONATNO_



usloe za ovaj tip vodotoka, uključujući i pokaqzatelje saprobiloških obilježja (saprobni index i 

prošireni biotički indeks) kako je navedeno u niže navedenom prikazu. 

Podtip 2a: Nizinske male, srednje i velike tekućice na karbonatnoj 

podlozi 

PRIMJER: RIJEKA 

BREGAVA I BUNA 

MORFOLOGIJA: 

Bregava fotografija S.Trožić-Borovac Buna – ušće fotografija S.Trožić-Borovac 

Rijeka Bregava izvire u selu Do, nastaje od stalnih vrela Bitunje i 

Hurgada, periodičnih vrela Mali i Veliki Suhavić. Kanjon kojim protiče 

dostiže visinu i do 700 m, a u proširenju su aluvijalne ravni. Vodom se 

prihranjuje iz ponora sa područja Dabarskog polja. Dužina ove rijeke 

iznosi 31 km, a proječan pad iznosi 3,7 m/km. 

Rijeka Buna nastaje od vrela Bunice i vrela u Blagaju. 

Abiotički profil: Veličina sliva (km 2 ): 10-10.000 (mali do veliki sliv) 

Nagib (m/km): 

20 

Podloga korita: 

karbonati 

Nadmorska visina (m n.m.): 8,0



zettana, Baetis muticus, Baetis rodani, Baetis vardarensis, Baetis vernus, 

Cloen dipterum, Epeorus sylvicola, Ecdyonurus forcipula, Ecdyonurus 

insignis, Rhythrogena diaphna, Paraleptophlebia submarginata, 

Plecoptera: Perla marginata/pallida, Brahyptera tristis, Isoperla 

tripartita graeca, Chloroperla tripunctata,Protonemura autumnalis, 

Leuctra moselyi, Perlodes intricata, Isoperla inermis, Dinocras 

megacephala 

Trichoptera: Odontocerum albicorne Sericostoma 

flavicorne/personatum, Mystacides azurea, Cyrnus trimaculatus, Tinodes 

unicolor, Glossosoma discophorum, Rhyacophila balcanica, Rhyacophila 

tristis, Rhyacophila fasciata, Rhyacophila poscoei, Hydroptila occulata, 

Allolotrichia marinkovicae, Hydropsyche instabilis, Hydropsychae 

smiljae, Polycentropus flavomaculatus, Psychomyia pussila, Metalype 

fragilis, Tinodes braueri, Halesus digitatus, Annitela apfelbecki, 

Athrispodes albifrons, Mystacides azurea 

ZAJEDNICA RIBE: 

ZAJEDNICA 

MAKROFITA: 

Anguilla Anguilla (jegulja), Salmo dentex (zubatak), Salmo obtusirostris 

(zlousta), Cobitis narentana (neretvanski vijun), Salmo trutta, 

Chondrostoma knerii (podustva), Delminichthys adspersus (gaovica), 

Squalius microlepis (makal), Squalinus svallizae (cvalić), Gasterosteus 

aculeatus(koljuška), Scardinius plotizza (peškelj) 

Zajednica makrofitske vegetacije rijeka Bregave i Bune 

BERULA – AGROSTIS 

OVA ZAJEDNICA SVOJSTVENA JE ZA PLITKE, RELATIVNO SPORE VODE U 

KRŠU, A POSEBICE JE ZNAČAJNA ZA SEDRENE SLAPOVE KRŠKIH VODA. 

VRSTE BERULA ERECTA, AGROSTIS STOLONIFERA (= A. ALBA) SU PRIMARNO 

HELOFITI (VRSTE KOJE SU SAMO MANJIM DIJELOM URONJENE U VODU), ALI 

STVARAJU I SUBMERZNE FORME, GOTOVO REDOVNO U VEGETATIVNOJ FAZI. 

U OVOJ ZAJEDNICI ČESTO SU ZA ZNAČAJNIM UDJELOM PRISUTNE I 

KALCIFILNE MAHOVINE (NPR. PALUSTRIELLA COMMUTATA, CYNCLODOTUS 

AQUATICUS, PELLIA ENDIVIAEFOLIA, FISSIDENS CRASSIPES, EUCLADIUM 

VERTICILLATUM I DR.), PAROŽINE (CHARACEAE), A ZA LJETNIH MJESECI KAD 

JE VODOSTAJ NIŽI RAZVIJA SE I VEĆI BROJ HELOFITA (NPR. MENTHA 

AQUATICA, LYTHRUM SALICARIA, MYOSOTIS SCORPIOIDES, PHRAGMITES 

AUSTRALIS I NIZ DRUGIH). 

ZAJEDNICA 

FITOBENTOSA: 

SAPROBIOLOŠKA 

OBILJEŽJA: 

ONCOBYRSA RIVULARIS, COCCONEIS PEDICULUS, GOMPHONEMA 

VENTRICOSUM, NAVICULA GRACILIS, PLEUROCAPSA VULGARIS, ULOTHRIX 

TENUISSIMA, MICROSPORA SP., NOSTOC SP., LEMANEA ANNULATA 

SAPROBNI INDEKS (SI) 

vrlo dobro dobro mjereno loše vrlo loše 

1,8 2,1 2,7 3,20 >3,20 

PROŠIRENI BIOTIČKI INDEKS (PBI) 


vrlo dobro dobro umjereno loše vrlo loše 

>10 8-9 6-7 4-5



Navedeni podaci su dobra osnova za ocjenu mogućih uticaja sistema Gornji Horizonti na navedene 

vodotoke, odnosno na njihove izvore. Nažalost u ovom trenutku se ne raspolaže sa podacima o 

ključnim parametrima saprobioloških obilježja navedenih vodotoka. Ekspertske procjene provedene 

na bazi podataka o fizičko-hemijskim parametarima ukazuju da se u sadašnjem trenutku 

Saprobiološki indeks kreće u granicama koje injdiciraju stanje u intervalu od umjereno do dobro. 

Naravno ovo će se trebati provjeriti na bazi programa radova na ispitivanju i definisanju veličina i 

saprobioloških parametara kako bi se do konca završetka objekta definisalo stvarno nulto stanje. Na 

ovakav pristup upućuju i analize koje su vršene u zadnjih trideset godina na rijeci Trebišnjici u 

Trebinju i koje su pokazale pozitivno dejstvo akumulacije Bileća. 

Osim toga je u okviru važnog i već pominjanog projekta ''Upravljanje akumulacijama i 

hidroelektranama sistema Trebišnjice, pored stvaranja osnove za izradu pratećih veoma operativnih 

informacionih sistema koji se već koriste u operativnom upravljanju dijelom sistema HET, urađena i 

Sveska 3.3: ''Upravljanje sistemom u uslovima malih voda'' u kojoj je utvrđen i okvirni ekološki 

prihvatljiv protok (u daljem tekstu EPP) na karakterističnim mjestima u dijelu sistema (nizvodno od 

brana, kroz grad Trebinje i nizvodno) i, s tim u vezi, pravila upravljanja tim dijelom sistema u 

malovodnim ekološki kriznim periodima (način ispuštanja EPP, način kontrole ispunjenja tog 

važnog zadatka, itd.). Naime, da bi blagovremeno pripremio podrobniju tehničku dokumentaciju o 

upravljanju u uslovima malih voda i da bi, na taj način, ispunio sve zakonski tražene uslove za 

produžavanje Vodne dozvole, HET je, u skladu sa Zakonom o vodama (član 65), pristupio izradi 

nezavisnog elaborata, po posebnom Projektnom zadatku, koji je zahtijevao da se na bazi detaljnije 

analize, trebaju utvrditi uslovi i pravila za ispuštanje ekološki prihvatljivog protoka, ne ulazeći u 

probleme ekonomskog aspekta učešća pojedenih subjekata u njegovom obezbjeđenju. Zahtijevano 

je da bi ta analiza trebalo da se osloni na sve relevantne informacije koje su sakupljane 

osmatranjima tokom, a po mogućnosti i prije, početka eksploatacije objekata sistema HET-a, a na 

osnovu kojih će biti moguće doći ne samo do pouzdanijih zaključaka o veličini EPP-a na ovom 

dijelu sistema već i do smjernica šta je potrebno hitno poduzeti i na područjima drugog 

dijela/dijelova sliva (Gornji Horizonti) da bi se stvorila osnova za definisanje EPP-a i na tim 

područjima. 

11.2. Ekološki prihvatljivi protok kao element strukture upravljanih proticaja 

U teoriji vodoprivrednih sistema, a posebno u provođenju koncepta IUVR, posebno su važna tri 

upravljana vodna režima koja treba ostvariti nizvodno od brana ili nekih vodozahvata u rijekama: 

ekološki prihvatljiv protok; 

(1) ekološki prihvatljivi protok 

(2) vodoprivredni minimum, 

(3) potreban protok na nekoj dionici rijeke. 

Pri tome, a radi terminoloških i metodoloških razjašnjenja, u pomenutom projektu, odnosno 

njegovoj svesci 3.3, u nastavku se daje generalno tumačenje pojmovnih značenja navedenih 

upravljanih vodnih režima. 

11.2.1. Ekološki prihvatljiv protok 

Ekološki prihvatljiv protok (Q EPP ) je onaj protok koji se mora uvijek obezbjediti u riječnom koritu 

nizvodno od brane ili riječnog vodozahvata, kako bi se obezbijedili uslovi za normalan opstanak i 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 138



razvoj biocenoza u rijeci kao biotopu. Znači, taj protok, kojim se upravlja namjenskim ispuštanjem 

odgovarajuće količine vode iz akumulacije, predstavlja ekološku kategoriju. 

Veličina ekoloških protoka predmet je brojnih istraživanja u svijetu, posebno u novije vreme, sa 

jačanjem svijesti o nužnosti valjane ekološke zaštite vodotoka. Razvijeno je stotinak raznih metoda, 

u nekim zemljama i po više različitih metoda. Međunarodna tijela u oblasti voda (npr. Komitet za 

vode EEK UN u Ženevi) razmatrala su mogućnosti izvjesne unifikacije i sistematizacije metoda za 

određivanje tog protoka. Zaključeno je da nije moguće izvršiti unifikaciju, jer se metode moraju da 

vezuju za konkretne geofizičke fenomene (hidrološke, morfološke, geološke, itd.), ali i za konkretne 

uslove razvoja biocenoza u rijekama. 

11.2.2. Vodoprivredni minimum 

Dok je ekološki prihvatljiv protok ekološka kategorija - vodoprivredni minimum (Q vod.min. ) je 

vodoprivredna kategorija: to je protok koji se treba obezbjediti nizvodno od akumulacije, kao i 

nizvodno od svakog vodozahvata na rijeci, radi podmirivanja potrebe svih korisnika voda koji se 

nalaze nizvodno. Dok se ekološki garantovan protok tokom planiranja vodoprivredih sistema 

određuje na bazi ekoloških studija, te kasnije u upravljačke zadatke ulazi kao neprikosnoveno 

ograničenje – definisanu obavezu ispuštanja vode iz akumulacije, i/ili, ostavljenu u toku rijeke 

nizvodno od svakog rječnog vodozahvata, vodoprivredni minimum je upravljačka veličina, do koje 

se dolazi optimizacijom i iterativnim usaglašavanjem ciljeva i interesa svih korisnika vode na slivu. 

Prema tome, vodoprivredni minimum je vodoprivredna, ali i ekonomska kategorija, jer se definiše 

i optimizira vodeći računa o svim ciljevima u složenoj ciljnoj strukturi. Taj protok je i 

probabilistička kategorija, jer zavisi i od odabrane obezbjeđenosti isporuke vode pojedinim 

korisnicima i potrošačima vode. To je tim prije važno što se za pojednine potrošače zahtijeva 

različita obezbeđenost: za navodnjavanje samo oko 80%, dok se za snabdjevanje vodom velikih 

baznih industrija ili velikih termoelekrana penje čak na 99%, zbog veoma teških posljedica koje bi 

nastale ukoliko se mora da zaustavi rad zbog nedostatka neophodne vode za proces proizvodnje. 

Po svojoj vodoprivrednoj prirodi vodoprivredni minimum se može dekomponovati na dvije 

komponente: (a) protok koji se održava kao konstantan u rijeci (Q vod.konst. ), koji se ne zahvata, koji je 

uslovljen nekim vodoprivrednim razlozima, najčešće zbog urbanih zahtjeva održavanje nekih 

zahtjevanih stanja u zoni grada, ili zbog zahtijeva održavanja nekog kvaliteta vode na nekoj dionici 

rijeke; (b) protok koji se nepovratno zahvata za neke vodoprivredne potrošače (Q vod.potroš. ) – 

navodnjavanje, isporuka vode industrijama koje nepovratno zahvataju vodu, npr. termoelektrane sa 

recirkularnim sistemom za hlađenje, koje vodu troše nepovratno zbog isparavanja u rashladnim 

kulama i korišćenja vode za hidraulički transport. Ukoliko ima više potrošača (n) koji nepovratno 

zahvataju vodu za svoje potrebe na pojedinim mjestima nizvodno od brane, tada je količina sa 

kojom treba računati pri određivanju vodoprivrednog minimuma neposredno nizvodno od brane 

jednaka: 

(Q vod.potroš. ) = 

n 

Q i , vod. 

potros. 

i 1 

U tom slučaju ukupni vodoprivredni minimum koji treba ispuštati nizvodno od brane iznosi: 

(Q vod.min. ) = (Q vod.konst. ) + (Q vod.potroš. ) 

U slučaju Sistema na Trebišnjici nisu kvantifikovano definisani protoci koje treba ispuštati kao 

protoke za potrebe vodoprivrede. U sada važećoj vodoprivrednoj dozvoli, koja ima važnost do 

31.12.2011. godine, definisan je opštiji zahtijev ’da se obezbijedi količina vode dovoljne za potrebe 

navodnjavanja i vodosnabdijevanja...’. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 139



11.2.3. Potreban protok na nekoj dionici rijeke 

Potreban protok na dionici vodotoka (Q dion.potreb. ) kvantificira količinu vode koja se ispušta 

nizvodno od brane za potrebe ekosistema i nizvodnih vodoprivrednih korisnika na nekoj dionici. 

Potreban protok predstavlja dinamičku veličinu koja se mijenja tokom godine, a zavisi od dvije 

upravljačke veličine: ekološki prihvatljivog protoka (Q EPP ) i vodoprivrednog minimuma (Q vod.min. ) = 

(Q vod.konst. ) + (Q vod.potroš. ). 

Potreban protok na nekoj dionici rijeke nizvodno od brana, akumulacija i riječnih vodozahvata 

određuje se preko pomenute dvije katagorije protoka (slika 79.). Pritom se polazi od sledećih uslova 

i postulata: 

Potreban protok na dionici 

Ekološki prihvatljiv protok 

Vodoprivredni minimum 

Slika 79.: Struktura garantovanog protoka dionice rijeke nizvodno od brane ili zahvata 

11.3. Podloge za određivanje ekološki prihvatljivog protoka 

Članom 65. Zakona o vodama Republike Srpske je propisano: 

(1.) Ekološki prihvatljiv protok se utvrđuje na osnovu sprovedenih istražnih radova i u skladu sa 

metodama za njegovo određivanje definisanih u pod zakonskom aktu iz stava 3. ovog Člana, 

uzimajući u obzir specifičnosti lokalnog eko-sistema i sezonske varijacije protoka. 

(2.) Do donošenja pod zakonskog akta, ekološki prihvatljiv protok će se utvrđivati na osnovu 

hidroloških osobina vodnog tijela za karakteristične sezone, kao minimalni srednji mjesečni 

protok devedesetpetpostotni obezbjeđenosti. 

(3.) Ministarstvo, u saradnji sa Ministarstvom nadležnim za ekologiju propisuje metodologiju za 

određivanje ekološki prihvatljivog protoka. Pored metodologije posebnim pod zakonskim aktom 

će biti definisana minimalno potrebna prethodna istraživanja, nadležne institucije i procedure 

donošenja odluka. 

U skladu sa navedenim članom su, u navedenom projektu-sveska 3.3, prikupljeni potrebni podaci 

neophodni za definisanje vrijednosti EPP-a, kako u sadašnjem trenutku tako i za očekivani pristup u 

narednom periodu. 

Na vodotocima iz uticajne zone prevođenja voda (Zalomka, Vrijeka, Bregava, Bunica i Buna) 

postoje podaci o vrijednostima minimalnih srednjih mjesečnh protoka devedesetpetpostotne 

obezbjeđenosti i na osnovu njih su definisani proticaji kao reperi ispod kojih se ne mogu smanjivati 

količine voda, a čije veličine nisu povrijeđene, kako je to utvrđeno modelima razrađenim i opisanim 

u tačkama 7.2.2. i 7.2.3. Nažalost na ovim stanicama ne postoje podaci o paralelnom ispitivanju 

fizičko-hemijskih i bioloških karakteristika tih vodotoka, tako da se preporučilo Investitoru HE 

Dabar da u saradnji sa nadležnim Agencijama za vode organizuje hitno prikupljanje ovih podataka, 

koristeći se i sa iskustvom stečenim na rijeci Trebišnjici u Trebinju. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 140



Naime, na profilu rijeke Trebišnjice u Trebinju postoje podaci koji se odnose na parametre 

kvantiteta i kvaliteta voda i koji omogućavaju da praćenjem slijeda temeljnih ekoloških principa 

prikazanih na šemi prikazanoj na slici 80. i u njoj navedenih ključnih abiotičkih i biotičkih 

parametara čije međusobno uvezivanje u adekvatan matematički model može, zavisno od 

raspoloživih podataka, pomoći boljem definisanju međusobnih uticaja životnog staništa i životnih 

zajednica, odnosno promjena u ekosistemima koje nastaju kao posljedica izmjenjenih abiotičkih 

parametara. 

EKOLOGIJA 

Proučavanje odnosa organizama i njihove okoline 

ŽIVOTNO STANIŠTE 

(BIOTOP) 

Dio biosfere naseljen određenim 

biljnim i životinjskim vrstama 

EKOLOŠKI ČINIOCI 

Elementi od kojih zavisi razvoj 

pojedinih organizama 

ABIOTIČKI 

BIOTIČKI 


Slika 80. Temeljni ekološki principi koji su polazište za određivanje EPP 

Ključni abiotički parametri koji se odražavaju na kvalitet staništa i koji su po pravilu podvrgnuti 

monitoringu su: 

- Temperatura (u ovom slučaju temperatura vode i temperatura zraka), 

- Voda (u ovom slučaju voda kao količina), 

- Svijetlo, 

- Atmosferski plinovi, 

- Biogene soli, 

- Strujanje (u ovom slučaju hidraulički parametri toka - brzina, dubina, koji zavise i od 

geometrije korita). 

Ključni biotički parametri su sledeći: • Međusobni odnosi živih organizama; • Pokazatelji 

međusobnih uticaja životnog staništa i životnih zajednica, odnosno promjena u ekosistemima, koje 

nastaju kao posljedica izmjenjenih abiotičkih parametara; • Pokazatelji poremećaja životnih 

zajednica („zdravstvene kondicije“). 

Prvi ključni parametar – pokazatelj zdravstvenog biotičkog stanja nekog vodenog staništa je Indeks 

saprobnosti (Is) koji je uveo Liebmann (1942 god) kao pokazatelj vrste bentonskih organizama u 

životnoj zajednici u zavisnosti od kvaliteta vode, obzirom da pojedine vrste žive samo u određenim 

uslovima. Indeks saprobnosti je uveden kao ključni biološki parametar i u našu zakonsku regulativu, 

između ostalog i zbog činjenice što reprezentuje stanje životne zajednice dna vodnog sistema na 

izabranom mjestu koje je manje pokretno i kao takvo više izloženo promjenjljivim uslovima staništa. 

Broj ugovora 03-21-185-3/11 141



Is 

N 

i 1 

Ni 

ui 

N 

Is – indeks saprobnost 

N – ukupan broj organizama 

N i – broj organizama i-te vrste 

u i – osjetljivost pojedine vrste 

Drugi važan pokazatelj koji analitički definiše kvalitet nekog vodenog staništa i bogatstva 

biodiverziteta je Indeks različitosti koji opisuje i matematički kvantificira strukturu životne 

zajednice. Najčešće se koristi izraz koji se temelji na teoriji informacija (E.B.Welch, 1980) u obliku: 

H 

S 

i 1 

Ni 

log 

N 

2 

Ni 

N 

H – indeks razlike 

N – ukupan broj organizama 

N i – broj organizama i-te vrste 

s – ukupan broj vrste 

U tom smislu se ističe da sistematična ispitivanja kvaliteta voda rijeke Trebišnjice počinju 60-tih 

godina prošlog vijeka (tačnije 1965. god) u okviru realizacije Projekta „Ispitivanje kvaliteta vodotoka 

u SR BiH“. Naime, u periodu od 1959.-1965. god. tadašnji Zavod za Hidrotehniku Građevinskog 

fakulteta u Sarajevu je, uz učešće tadašnjih eminentnih i uticajnih planera u oblasti voda i eksperata 

za kvantitet, kvalitet i biologiju vodnih ekosistema je, uz angažovanje i stranih eksperata, intenzivno 

radio na razvoju i uvođenju metodologije kontinuiranog praćenja najvažnijih fizičko-hemijskih i 

bioloških parametara na, za tadašnje uslove, referentnim profilima ključnih vodotoka u BiH. Provjera 

i „dotjerivanje“ metodologije vršena je direktnim mjerenjima na terenu koja su, ujedno, služila i za 

direktnu obuku mlađih kadrova i sistematsko uvođenje Institucije koja treba da preuzme operativno 

provođenje usvojenog Programa. Obzirom na ocjenjeni značaj realizacije ovog programa (izdignut je 

na Republički nivo) i njegovu neodvojivost od istovremene uvezanosti sa parametrima koji definišu 

kvantitativne karakteristike voda, ocjenjeno je da njegovo operativno provođenje treba povjeriti 

Republičkom Hidrometeorološkom Zavodu BiH. Na ovaj način 1965. god. je ta institucija počela, 

pod još neko vrijeme provođenim nadzorom, da operativno realizuje Program kontinuiranog praćenja 

najvažnijih fizičko-hemijskih i bioloških parametara na oko 51 stanici (najčešće 3 puta godišnje) 

među kojima je i stanica Trebinje (nizvodno od grada), a čiji podaci ključnih, napred definisanih i u 

ovoj analizi korištenih, parametara su dati u slijedećoj tabeli 13. 

Datum 

Sat 

Vodost 

(cm) 

Proticaj 

(m 3 /sec) 

Temp 

vode 

ºC 

Temp 

zrak ºC 

O 2 

(mg/l) 

%zasićO 2 

BPK 5 

(mg/l) 

Index 

sapr 

(Is) 

Stepen 

sapr 

10-07-65 11,3 98 2,82 18,5 8,8 97 2,4 2 bms 

29-11-65 15 112 17,8 10 10,8 99 0,7 

05-03-66 14,3 54 43,4 9,8 11 

08-10-66 11,3 4,5 14 10,4 103 0,7 2 ms 

15-10-66 13,45 60 53,5 11,5 12,1 0,8 

16-05-67 12,15 6 5,34 12,6 23,5 10,4 1,32 

24-06-67 8,3 12 5,89 14 22 11,46 3,3 

19-10-67 10 15 3,6 14,2 14 10,32 104 0,72 

23-03-68 10 10 3,43 10 16 10,72 1,94 

25-05-68 9 14 4,47 13,8 25 10,16 2,32 

25-10-68 9 15 3,3 12,2 12,5 12 111 1,2 2,1 bms 

28-03-69 9,45 8 5,34 8,8 10 12,24 0,98 

12-06-69 11 8 5,34 14,2 23,3 11,28 109 2,4 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 142



12-09-69 9 25 14,1 11,9 21 8,88 82 1,86 2 ms 

19-03-70 10 8 5,34 10 6,5 11,1 98 1,1 

23-05-70 8,25 40 51,3 10,2 13,8 12,2 1,8 

17-10-70 8 18 6,43 10,8 10,5 10,3 93 1,3 2 bms 

12-03-71 10,2 6 5,34 8 3,8 12,2 103 0,8 

27-05-71 8,25 11 7,76 11,1 20,5 10,2 92 1,2 

30-09-71 10,3 14 4,7 12,9 19,8 9 85 0,8 2 ms 

20-04-72 7,5 16 7,37 11,6 11,4 9,8 0,7 

02-06-72 7,3 14 5,64 13,2 22,4 10,2 2,5 

16-09-72 7,45 14 5,4 13,8 17,4 9,3 90 1 2 ms 

20-04-73 8 10 3,83 10,2 11,6 10 0,8 

24-05-73 7,25 12 5,68 14,2 21,4 10,9 105 1,7 

19-10-73 7,25 10 3,83 15,8 23,8 9,4 95 0,8 2,2 ms 

22-03-74 8 12 3,7 11,3 12,6 11,9 1,4 

08-06-74 7,35 17 4,81 14,2 18 11,2 1,8 

06-09-74 7,45 14 5,92 14,3 20,4 10,4 100 2,7 2 bms 

20-03-75 8,35 14 4,2 10,9 11,3 10,6 0,6 

07-06-75 8 13 3,76 12 17,3 11,7 1,2 

12-09-75 9,15 20 5,74 14 17,6 9 87 2,1 2 bms 

26-03-76 8 15 9,94 9,8 9 10,6 0,6 

22-05-76 7,4 4 4,29 14,2 18,6 11,5 1,1 

15-10-76 7,3 15 5,03 12 12,8 10 92 0,9 2,1 bms 

19-03-77 8 70 88,2 9,1 11,2 12,7 1,4 

19-06-77 7,45 16 3,42 16,6 21 11 113 1,4 

24-08-77 11,4 15 3,62 15,5 22 9,8 98 1,3 2 bms 

13-06-78 15,2 38 2,66 16 23,6 11,2 112 1,2 

25-08-78 8,25 42 3 15,3 24,1 11,04 109 1,24 2 bms 

17-11-78 7,3 43 2,85 8,4 8,4 11,1 94 0,9 2,1 bms 

13-04-79 8 55 81 9,5 13,2 12,3 109 1,4 

12-10-79 8,2 52 4,32 12,6 16,4 10,6 100 0,8 2,3 bms 

26-10-79 7,35 50 4,02 9,5 7 11,2 97 0,2 2 bms 

06-03-80 8 46 58,4 7,2 3,5 12 99 0,6 

21-05-80 8 11 11 10,7 15,2 10,1 91 0,4 

15-08-80 8,1 16 16 14,8 20,2 10,6 104 1,6 2,19 bms 

26-03-81 9,5 27 8,6 18,7 13,4 116 1,4 

26-06-81 8,3 30 11,2 23 9,4 85 1,8 2 bms 

20-08-81 8 32 11 20,4 10,7 97 3,4 2,46 bms-ams 

10-03-82 9,3 44 7,4 9 12 99 1 

04-06-82 7,5 0 15,9 24,6 12,04 121 1,84 2 bms 

10-08-82 10,1 0 15,6 21 10,2 102 3 2,3 bms 

02-03-83 8,1 6,9 5,6 11,2 92 0,4 

03-06-83 8,1 14,9 22,7 11,3 111 1,9 2 bms 

26-08-83 8,15 14,1 21,7 7,4 71 1,2 2,08 bms 

15-03-84 8,2 38 38 7,6 6,2 12,4 104 0,7 

12-07-84 8,15 13 13 12,7 23,2 10,2 96 2 2 bms 

06-09-84 8,3 2 3 13,8 20 9,6 93 1,1 2,04 bms 

07-02-85 8 2 12 7 4,7 11 90 1,5 

21-06-85 9,15 18 3,2 12,4 15,7 9,3 86 1,5 2,08 bms 

16-08-85 8,1 29 7,5 12 26,5 7,4 68 1,4 1,96 bms 

26-03-86 7,45 42 165 8,8 12,8 10,8 94 2 

11-07-86 9,4 4 1,3 12,2 23,7 10,2 95 2,2 1,86 bms 

14-08-86 9,4 10 2,2 12,6 27 9,2 87 2,1 2,13 bms 

18-03-87 9 40 144 6,4 3 12,2 102 1,1 

09-07-87 8,1 14 9,8 12,6 21,5 10 97 3 1,97 bms 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 143



02-09-87 10,3 5 1,5 14,4 28,5 9 91 2,8 2,26 bms 

30-03-88 9,1 9,3 9,3 11,8 106 0,9 

16-06-88 11,05 36 13,6 24,5 12,5 124 0,8 2,26 bms 

05-10-88 8 12 10,3 14,5 9 83 2 2,26 bms 

05-04-89 9,1 36 107 9,5 18,5 10,8 98 1,8 

29-06-89 10,45 12 5 13,6 25,5 9,8 97 2,4 2,16 bms 

03-08-89 8,15 - 3,4 12,6 17 8,2 80 3,2 2,29 bms 

14-03-90 11,45 0 2 11,3 22 12,5 117,9 1,5 

22-06-90 11 19 16,2 13,7 26,2 9,2 92 2,7 1,96 bms 

14-09-90 9,2 - 11,6 15,4 8,4 80 1,9 2 bms 

20-03-91 8,1 40 45,2 8 10,2 11,8 103 1,4 

27-06-91 10,1 10 10,3 16,3 26,5 10,1 106 1,6 1,69 bms 

06-09-91 10,5 10 10,3 11,7 22,8 11,1 106 1,5 1,87 bms 

Prosječna 9,08 23,47 18,08 11,94 17,14 10,62 97,76 1,51 2,07 

Max 15,2 112 165 18,5 28,5 13,4 124 3,4 2,46 

Min 7,25 0 1,3 6,4 3 7,4 68 0,2 1,69 

Tabela 13.: Ključni izmjereni fizičko hemijski i biološki pokazatelji kvaliteta voda na rijeci Trebišnjici u Trebinju 

Korištenjem ovakvih podataka iz perioda 1965.-1991.god. mjerenih na 51 stanici na vodotocima u 

BiH, odnosno prosječnih višegodišnjih vrijednosti I s (biološki parametar) kao zavisne i 

korespodentnih vrijednosti ključnih abiotičkih parametara O 2 , PO 4 i T vode max kao nezavisnih 

promjenjljivih uspostavljen je matematski model koji predstavljao polaznu osnovu za provođenje 

daljnjih aktivnosti na definisanju zahtijeva koji proizilaze iz ODV-a (tipologija, referentni uslovi,...). 

Njegov oblik, definisan samo odnosom Is i O 2, je prikazan na Tabele 13. iz koje se vidi da tačka koja 

se odnosi na rijeku Trebišnjicu u Trebinju (T1) ima koordinate O 2 =10,6 mg/L i njoj odgovarajuću 

vrijednost Is=2,1 koje dobro prate teoretsku liniju odnosa i koje ukazuju da se radi o visokoj 

vrijednosti sadržaja O 2 karakterističnoj za nezagađene vodotoke i njoj korespondentnoj vrijednosti Is 

koja, svojom relativno malom vrijednošću, indicira dobro „zdravstveno stanje“ organizama 

invertebrata (slika 81.). 

Na sličan zaključak upućuju i tačke koje definišu stanja na rijeci Neretvi uzvodno (Konjic) i 

nizvodno od akumulacija (prije i poslije izgradnje), što može da bude indikacija da akumulacije u 

kršu pa, prema tome, za realno je očekivati, i akumulacija Nevesinje, nemaju negativne uticaje na 

„zdravstveno stanje“ organizama invertebrata. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 144



Slika 81. Indeks saprobnosti na vodotocima u BIH 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 145



Q (m 3 /s) 

15 

PROFIL GORICA - VJEROVATNOĆE POJAVA MINIMALNIH SREDNJIH MJESEČNIH PROTICAJA 

PRIRODNO (NEPOREMEĆENO) STANJE 1954 - 1963 (podaci HET apr 2010) 

Galton TK 93.1 

Gumbel TK 69.3 

Pirson TK 100.0 

10 

Log Pirson TK 100.0 

Empirijske vjerov 

Q 95% obezbjeđenosti = 5,9 m 3 /s 

5 

Vjerovatnoće (%) 

0 

1 10 100 

Slika 82. Profil Gorica – vjerovatnoća pojava minimalnih srednjih mjesečnih proticaja, Prirodno (neporemećeno) stanje 

za period 1954-1963. godine (podaci HET, april 2010. godine). 

Koristeći se ovim podacima kao i podacima o minimalnom srednjem mjesečnom protoku 

devedesetpetpostotne obezbjeđenosti prikazanom na slici 82., zaključeno je: 

1. Metodološki pristupi razrađeni u ovom Elaboratu su se zasnivali na striktnom uvažavanju 

zahtijeva iz Projektnog zadatka ali i drugih, u momentu izrade Projektnog zadatka još 

neidentifikovanih zahtijeva, s namjerom da se ostvare slijedeći osnovni ciljevi: 

- da se zadovolje zahtijevi iz „Procedure za određivanje EPP“ definisani u tč 2.1. 

Projektnog zadatka, a naročito oni koji insistiraju na potrebi „Analize i odabira ne više 

od tri najpodobnije perspektivne metodologije između postojećih za primjenu i testiranje, 

sa ciljem razvoja metodologije koja bi imala istu ili sličnu viziju određivanja EPP na 

nivou sliva“, uključujući i „identifikaciju kritičnih faktora“. 

- da te metodologije uključe, u mogućoj mjeri, i pristup, definisan u tč.2.3 Projektnog 

zadatka, koji podrazumijeva usaglašenost korištenih podataka sa onima koji se koriste za 

„Ocjenu kvaliteta voda vodnih tijela u skladu sa Zakonom o vodama (Službeni glasnik 

RS broj 50/06) i koji se nalaze u Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka 

(Službeni glasnik RS broj 42/01), odnosno sa onima iz Okvirne direktive o vodama...“, s 

tim da se to usaglašavanje vrši primjenom „...dvije grupe kriterijuma, odnosno 

ekološkog i hemijskog statusa voda,“ pri čemu „...prvu grupu kriterijuma čine biološki 

elementi kvaliteta i opšti hemijski i fizičko-hemijski elementi kvaliteta kao podrška 

biološkim ispitivanjima...“ 

- „da struktura tih metodologija bude, u mogućoj mjeri, prilagođena i pristupu definisanom 

u tč.2.3 Projektnog zadatka, o potrebi njihovog usklađivanja sa ...“, zahtijevima 

Monitoringa površinskih voda u Republici Srpskoj koji se sprovode radi: 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 146



‣ procjene ekološkog i hemijskog statusa površinskih voda u skladu sa Zakonom o 

vodama (Službeni glasnik RS broj 50/06) i Uredbom o klasifikaciji voda i 

kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik RS broj 42/01), 

‣ prikupljanja podataka neophodnih za definisanje referentnih uslova u skladu sa 

utvrđenom tipologijom, 

‣ praćenja stanja kvaliteta voda s ciljem zaštite i dostizanja dobrog ekološkog statusa, 

koji podržava ekološku funkciju datih tipova akvatičnih sistema, kao i korišćenje 

voda za postojeće i planirane upotrebe, 

‣ obezbijeđenja uslova da struktura tih metodologija bude, takođe u mogućoj mjeri, 

prilagođena i pristupu definisanom u tč.2 Projektnog zadatka (određivanje EPP), koji 

podrazumijeva potrebu da proces računanja ekološki prihvatljivog protoka treba 

uskladiti i sa ciljevima koji zahtijevaju i istovremeno postizanje održivog balansa 

ekoloških, socijalnih i ekonomskih potreba. 

2. Određenu poteškoću u definisanju metodološkog pristupa određivanju EPP-a je 

predstavljala činjenica da do sada ni u jednoj razvijenoj zemlji Evropske Unije nije 

definisana na zakonu zasnovana metodologija za proračun EPP-a, pogotovo ne u uslovima 

krša koji predstavljaju osnovnu karakteristiku razmatranog sliva. Stoga je, nakon temeljnog 

proučavanja najrelevantnijih svjetskih pristupa i primjene nekih od njih na konkretni 

problem, odabrana ključna orijentacija na primjenu pristupa koji su razvijani i već, u 

određenoj mjeri, testirani za primjenu na prostorima neposrednog okruženja. Obzirom da su 

u toku aktivnosti oko definisanja metodološkog pristupa odabira metodologije određivanja 

EPP-a u kršu iza kojih slijedi i proces njenog usvajanja, na ovaj način se nastojala stvoriti 

realna predpostavka da ovaj Elaborat bude i argumentovani korektivni faktor u davanju 

primjedbi i sugestija na odabir metodologije određivanja EPP-a u kršu. 

3. U kontinuitetu razrade ovakvog pristupa prilagođenog i raspoloživim podacima izvršen je 

odabir dvije metode (GEP i MABIS), razrađene korištenjem dva različita ali 

komplementarna metodološka pristupa, koje, testirane na raspoloživim podacima, 

obećavaju da, uz određene daljnje provjere i po potrebi dorade, prerastu u, kako je to 

definisano u Projektnom zadatku, međusobno dopunjavajuće „najpodobnije perspektivne 

metodologije koje bi, između mnogobrojnih postojećih a za primjenu i testiranje predloženih 

metoda,..., imale istu ili sličnu viziju određivanja EPP na nivou sliva“, uključujući i 

„identifikaciju kritičnih faktora“. Bitno je u zaključivanju naglasiti da obje metode 

komplementarno definišu životni prostor ekosistema i zdravstveno stanje vodotoka. 

4. Na osnovu dosadašnjih istraživanja po obje metode, sprovedenih tokom izrade ovog 

Elaborata, dobijene su sledeće vrijednosti ekološki prihvatljivog protoka: 

- U hladnom dijelu godine, odnosno u periodu prosječnih dnevnih temperatura između 

5-20 o C, u rijeci Trebišnjici nizvodno od brane Gorica, dobijen je ekološki prihvatljiv 

proticaj od 4 do 6 m 3 /s . 

- U toplom dijelu godine, odnosno u periodu prosječnih dnevnih temperatura preko 

20 o C, dobijen je ekološki prihvatljiv protok na tom dijelu toka nizvodno od brane 

Gorica, od 6 do 8 m 3 /s . 

- U slučaju vanrednih (havarijskih, akcidentnih) događaja HET treba da postupi u skladu 

sa zahtijevom nadležne Institucije, odnosno da obezbijedi dodatne količine vode koje 

će ublažiti negativne efekte. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 147



‣ Jedan od važnih zahtjeva je da se u toplom dijelu godine obezbjede protoci koji su 

dovoljno veliki da budu u funkciji hidraulička radna kola koja služe za 

tradicionalno navodnjavanje u Trebinjskom polju i gornjem dijelu Popovog polja. 

‣ Za upravljanje tim protocima u toplom dijelu godine mora da bude potpuno 

raspoloživ regulacioni Džonsonov zatvarač, koji omogućava da se fleksibilno 

ispuštaju protoci u diapazonu [0,5÷18] m 3 /s. Zbog toga se njegov remont i 

održavanje obavljaju u periodu kada se obavlja evakuacija velikih voda i kada radi 

agregat HE Trebinje 2. 

- Vrijednosti proticaja u Pridvoračkom i Ćatovića kraku obezbijediti u skladu sa 

vodoprivrednom saglasnošću. 

- Kada se uspor od Trebinjske akumulacije prenosi sve do donje vode HE Trebinje 1 ne 

postoji potreba da se ispuštaju posebni protoci kao EPP i u slučaju potpunog 

zaustavljanja rada sva tri agregata HE Trebinje 1, jer je obezbjeđen ekološki 

kontinuitet te akvatorije. Ukoliko postoji dionica bez protočnosti ili se ne može ispuniti 

zahtijev ispod brane Gorica, na HE Trebinje 1 se ispušta protok ne manji od 4 m 3 /s, 

odnosno ne manji od količine koja će zajedno sa međudotokom obezbjediti zahtijev 

ispod brane Gorica. 

5. Pitanje daljnjeg razvoja navedenih metoda, posebno metode MABIS, je uslovljeno 

usklađivanjem ključnih parametara koje zahtijeva primjena te metode i koje je potrebno 

prikupljati, frekvencijom i načinom njihovog prikupljanja ( automatsko prikupljanje 

ključnih parametara, simultana mjerenja u vremenu i prostoru,...), multidisciplinarnom 

organizovanošću stručnih službi HET-a za prikupljanje svih podataka,..., na način da ti 

podaci postanu važna i neodvojiva komponenta Informacionog sistema definisanog u 

projektu ''Upravljanja akumulacijama i hidroelektranama sistema Trebišnjice” (Zavod za 

vodoprivredu). Detaljnija analiza ovog problema je urađena u Poglavlju 9 Elaborata, gdje je 

konstatovano da metodološki pristup razradi ovog važnog i osjetljivog pitanja treba rješavati 

kroz prethodnu izradu Programa koji je moguće „...detaljno razraditi i usvojiti tek nakon 

prihvatanja ovog projekta i usaglašavanja u njemu predloženih principa, uz aktivno učešće u 

tom procesu stručnih službi HET-a i Agencije za vode oblasnog riječnog sliva Trebišnjice iz 

Trebinja“. 

6. Ispuštanje EPP u definisanim količinama treba da bude isključivo ekološka kategorija, 

vezana za stanje ’zdravlja’ toka Trebišnjice na dijelu nizvodnog toka, i ne može se koristiti 

za zadovoljenje bilo kakvih potreba nizvodnih korisnika – potrošača vode koji bi smanjili 

veličinu EPP ispod one koja je određena za rijeku kao ekosistem. PHE Čapljina će, naravno, 

koristiti taj EPP za rad, te treba obezbijediti da ta veličina ekološki prihvatljivog protoka i 

dospije do tog postrojenja, prije svega urednim održavanjem kanalske derivacije kroz 

Popovo polje, koja je i napravljena u tu svrhu. 

7. Izlaskom iz jedinstvenog sistema upravljanja i valorizacije svih njegovih upravljačkih 

akcija, posebno onih vezanih za upravljanje akumulacijama, došlo se u sveru nepravedne 

situacije da svako ispuštanje iz akumulacije Bileća preko 90 m 3 /sec (koliki je instalisani 

protok HE Dubrovnik 1), uključujući i dodatnu vrijednost za ekološki prihvatljivi protok 

EPP, koje je, ranije, donosilo korist jedinstvenom vlasniku kroz proizvodnju ostvarenu na 

PHE Čapljina - danas ide na štetu jednog korisnika (HET-a), a na korist druga dva vlasnika. 

Ovo je dodatna i veoma bitna okolnost iz segmenta, definisanog u Projektnom zadatku, koji 

podrazumijeva potrebu da proces računanja ekološki prihvatljivog protoka treba uskladiti i 

sa ciljevima koji zahtijevaju i istovremeno postizanje održivog balansa ekoloških, socijalnih 

i ekonomskih potreba. Međutim, ovaj, iako za rješavanje jako bitan problem je u ovom 

elaboratu mogao biti samo naglašen uz isticanje opasnosti da njegovo ne rješavanje može 

ugroziti i proces definisanja EPP. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 148



8. Obezbjeđenjem EPP-a kao jednog od bitnih uslova zaštite vodnih ekosistema će se stvoriti 

potrebna ali ne i dovoljna predpostavka za njihovu potrebnu zaštitu ukoliko se ne preduzmu 

i druge mjere, posebno one razrađene u tački 8 ovog Elaborata, koja se odnosi na Prijedlog 

mjera i poboljšanje stanja kvaliteta i ekološkog statusa rijeke Trebišnjice. U obezbjeđenju 

EPP-a, posebno u segmentu kvaliteta vode, trebaju da učestvuju svi subjekti koji utiču na 

vodne režime rijeke Trebišnjice. 

9. U obezbjeđenju EPP-a treba da participiraju svi korisnici vode na hidroenergetskom sistemu 

Trebišnjica: HET, HE Dubrovnik i PHE Čapljina. 

10. HET će monitoringom i potrebnim aktivnostima na daljoj razradi u ovom Elaboratu 

primjenjenih metoda, doprinijeti izradi Pravilnika o ekološki prihvatljivom protoku, imajući 

posebno u vidu karstne specifičnosti slivnog područja r.Trebišnjice. 


Broj ugovora 03-21-185-3/11 149

Studija o procjeni utjecaja na okoliÅ¡ HE Dabar - Segment voda 07.6 ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?