programu ya hifadhi ardhi shinyanga (hashi) - Equator Initiative

Empowered lives.
Resilient nations.
PROGRAMU YA
HIFADHI ARDHI
SHINYANGA (HASHI)
Tanzania
Miradi ya Equator
Wanafijiji na Maendeleo Himili ya Jamii

MIRADI YA UNDP EQUATOR
Kote duniani, jamiii zinazidi kubuni mbinu zinazonuiwa kuyakidhi mahitaji yao ya kila siku na ya kimazingira. Kuna kazi
chache ambazo zimechapishwa za kuelezea kinagaubaga hizo mbinu bunifu na vile zilianzishwa,vile ziliathiri wakaaji wa
sehemu mbali mbali na vile zimekuwa zikibadilika pindi wakati unapotita. Wachache wamejitokeza kuelezea wazi wazi juu
ya miradi yao, na hata wale ambao wamefanya hivyo ni wakuu wa vijiji ambao wamefanya kuelezea kufaulu kwao.
Mradi huu wa Equator Katika unadhamiria kujaza hili pengo kama njia moja ya kuadhimisha miaka kumi tangu kuanzishwa
kwake. Masimulizi juu ya huu mradi ni baadhi tu ya mingi ambayo imefaulu na kushinda tuzo za Equator baada ya kukaguliwa
na kutathiminiwa katika kitengo cha makundi ya kijamii yanayo hifadhi mazingira na kuinua maisha ya wanafijiji. Miradi hii
inakusudiwa kuwa mifano ya kuiwa na kuwatia shime kuzungumzia ilivyofaulu ili kuhamasisha ulimwengu juu ya uhifadhi
wa mazingira.
Bonyeza katika ramani ya miradi ya Equator ili upate kupata habari zaidi
Wahariri
Mhariri Mkuu :
Muhariri Meneja :
Wahariri Waliochangia :
Joseph Corcoran
Oliver Hughes
Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Erin Lewis, Whitney Wilding
Wahandishi Waliochangia
Edayatu Abieodun Lamptey, Erin Atwell, Toni Blackman, Jonathan Clay, Joseph Corcoran, Larissa Currado, Sarah Gordon, Oliver Hughes,
Wen-Juan Jiang, Sonal Kanabar, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Rachael Lader, Patrick Lee, Erin Lewis, Jona Liebl, Mengning Ma,
Mary McGraw, Gabriele Orlandi, Juliana Quaresma, Peter Schecter, Martin Sommerschuh, Whitney Wilding, Luna Wu
Uchoraji
Oliver Hughes, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Amy Korngiebel, Kimberly Koserowski, Erin Lewis, John Mulqueen, Lorena de la Parra,
Brandon Payne, Mariajosé Satizábal G.
Shukrani
Equator ingependa kuwashukuru wanachama wa Programu ya Hifadhi Ardhi Shinyanga (HASHI). Picha zote ni za HASHI na Charlie Pye-
Smith, World Agroforestry Centre. Ramani ni za CIA World Factbook na Wikipedia. Masimulizi juu ya mradi huu yalitafsiriwa kwa Kiswahili
na Dr. Ken Ramani.
Nukuu ziada
United Nations Development Programme. 2012. Shinyanga Soil Conservation Programme (HASHI), Tanzania. Equator Initiative Case Study
Series. New York, NY.

PROGRAMU YA HIFADHI ARDHI
SHINYANGA (HASHI)
Tanzania
MAELEZO KUHUSU MRADI HUU
Programu ya Hifadhi Ardhi Shinyanga inafahamika
zaidi kwa Kiswahili kwa kifupi cha HASHI (Hifadhi Ardhi
Shinyanga) iliyodumu kutoka mwaka 1986 hadi 2004 ikiwa
na lengo la kurejesha rutuba ya ardhi iliyoharibika ya mkoa
wa Shinyanga ulioko kaskazini magharibi mwa Tanzania;
mkoa ambao ulipewa jina la “Jangwa la Tanzania” na Rais
wa wakati huo Julius Nyerere katikati ya miaka ya 1980.
Mkoa huu ambao ni ukanda wa miombo umeharibiwa kwa
miongo kadhaa kwa kukata na kuchoma misitu (kwa ajili
ya kutokomeza mbung’o) na kulazimishwa makazi mapya
chini ya mpango wa taifa wa kuanzisha vijiji Tanzania.
Jitihada hizi zilifanywa kwa ushirikiano wa pamoja kati
ya serikali na washirika wa kimataifa, lakini hata hivyo ni
muhimu kutambua kuwa upandaji miti katika eneo hilo
lazima ushirikishe wanajamii ili wawe mstari wa mbele
katika juhudi hizi. Mfumo wa jadi wa kuishi pamoja kwenye
eneo moja, au ngitili ulianzishwa, na wasukuma ambao
ni wakulima na wafugaji walipewa jukumu la kuhifadhi
maeneo ya misitu. Matokeo ni kwamba hadi mwaka 2004,
angalau hekta 350,000 za ngitili zilikuwa zimerejeshwa au
kuanzishwa katika vijiji 833 kwa mkoa mzima.
MUHTASARI
ULISHINDA TUZO YA EQUATOR: Mwaka 2002
ULIANZISHWA: Mwaka 1986
ENEO: Shinyanga kaskazini magharibi mwa Tanzania
WANAOFAIDIKA: 833 villages
MAZINGIRA: 145 bird species, 152 tree and shrub species
YALIYOMO
Historia na Mandhari 4
Majukumu Makuu na Ubunifu 6
Matokeo ya Kimazingira 8
Matokeo ya Kijamii 8
Matokeo ya Kisera 10
Jinsi ya Kudumisha Mradi Huu 12
Wahisani 13
3

Historia na Mandhari
Ukiwa unapatikana upande wa kusini mwa ziwa Victoria, mkoa wa
Shinyanga upo kaskazini magharibi mwa Tanzania na eneo lake
kubwa ni la mazingira ya ukame ukiwa na wakazi karibu milioni
tatu, kwa wastani wa watu 42 kwa kila kilometa ya mraba. Shinyanga
ni moja ya mikoa ya Tanzania maskini zaidi, wenye vilima vya kimo
cha chini na tambarare zenye kipindi kirefu cha kiangazi ukiwa
na wastani wa milimeta 700 za mvua kwa mwaka. Kabila kubwa
la mkoa huu ni Wasukuma ambao hujishughulisha na ufugaji na
kilimo; mazao makubwa wanayozalisha ni mahindi, mtama, uwele,
mihogo, pamba, na mchele. Zaidi ya asilimia 80 ya wakazi wa mkoa
huu wanamiliki na kuendeleza mifugo kwenye malisho ya jamii zao.
Kati ya mwaka 1986 na 2004, mkoa wa Shinyanga ulianzisha Mpango
wa Hifadhi Ardhi Shinyanga uliofahamika kwa kifupi kama HASHI
(Hifadhi Ardhi Shinyanga). HASHI ilianzishwa na Rais Julius Nyerere
baada ya kutembelea mkoa huo mwaka 1984 na akashtushwa na
kiwango kikubwa cha ukataji miti. Kwa miaka ya 1980, Shinyanga
ilikuwa inajulikana kama ‘Jangwa la Tanzania ‘. Miongo kadhaa ya
usimamizi mbovu wa ardhi ilichangia kuendelea kuharibika kwa
mazingira katika mkoa wa Shinyanga, lakini mwanzo mkuu wa
uharibifu huu ni mpango wa kukata misitu kipindi cha kabla ya vita vya
pili vya dunia. Hapo awali, mkoa wa Shinyanga ulikuwa umefunikwa
na uoto wa miombo na mshita, ambayo ilitoa lishe kwa mifugo na
mafuta kwaajili ya kilimo na ufugaji kwa wasukuma. Hata hivyo
misitu hii ilikuwa pia hifadhi ya mbun’go, na magonjwa ya vimelea,
na malale ambayo yaliwashambulia binadamu na wanyama. Katika
miaka ya 1920, mamlaka ya kikoloni ilibuni mpango wa kuwalipa
wenyeji kwa kukata miti kwenye maeneo makubwa ya miombo. Hii
kwa kiasi kikubwa ilisaidia mafanikio katika kutokomeza Mbun’go,
na pia kuanzisha maeneo mapya ya malisho kwa ajili ya wasukuma,
lakini kwa upande mwingine ikaathiri uzuri wa mazingira ya mkoa.
Kadiri idadi ya mifugo na binadamu ilivyoongezeka katika nusu ya
mwisho ya karne ya ishirini, mahitaji kwa ajili ya kuni na kilimo pia
yaliongezeka. Hii ilisababisha ufugaji uliokithiri kwenye malisho na
mapori, wakati maeneo makubwa ya ardhi yalikuwa kwa ajili kilimo
cha mazao ya biashara kama vile pamba na tumbaku, na kuacha
ardhi kidogo kwa ajili ya kupanda mazao ya chakula. Zaidi ya hayo,
mpango wa uanzishwaji wa vijiji wa Rais Nyerere wa miaka 1970
ulilazimisha familia nyingi kuyaacha makazi yao kuhamia maeneo
mapya.
Kupotea kwa mfumo wa kijadi wa usimamizi wa rasilimali
Hali hizi zilisababisha mmomonyoko wa mfumo wa kijadi wa
usimamizi wa ardhi ambao wasukuma walitumia kuhifadhi
chakula cha mifugokwaajili ya msimu wa kiangazi. Mfumo huu
unaofahamika kama ngitili ulijumuisha utengaji wa maeneo
maalumu ya kuhifadhi nyasi za mifugo kwa ajili ya matumizi ya
kifamilia au ya jamii kwa kuyaacha maeneo yakiwa na nyasi mpaka
msimu wa mvua unapoanza. Ngitili hugawanywa katika sehemu
kadhaa: kila sehemu ya ngitili lazima itumike yote kwa malisho kabla
ya kuhamia sehemu nyingine. Hifadhi za kifamilia au za mtu mmoja
4

mmoja huanzishwa kwenye ardhi binafsi; maeneo ya hifadhi ya jamii
nzima hutengwa kutoka kwenye maeneo yanayofaa kwa malisho
ya wakati wa kiangazi.Ngitili kwaajili ya jamii nzima mara nyingi
hupatikana kandokando ya mito na kwenye vilima. Chini ya mfumo
wa usimamizi wa kijadi wa umiliki ardhi, umiliki wa ngitili na ardhi
katika mkoa wa Shinyanga ulisimamiwa na sheria ndogo za serikali
za mitaa. Uanzishwaji wa vijiji na sheria ya vijiji vya ujamaa ya mwaka
1975 ilimaanisha kuwa mali zote za kifamilia kama vile nyumba,
mashamba na ngitili viliachwa na wanakaya kuhamia kwenye makazi
ya pamoja. Mfumo mpya wa vijiji, ingawa ulikuwa na manufaa
kiutawala, ulisababisha ugumu wa kuendeleza utaratibu wa kijadi
wa kuhifadhi mazingira.Hali hizi ziliendelea kuathirika kwa sababu
ya kuongezeka kwa idadi ya watu na upanuzi wa maeneo ya kilimo.
Matokeo yake ni kwamba mambo haya yalisababisha kujitokeza
kwa changamoto mbili: uharibifu wa haraka wa ardhi, na ukosefu wa
kuni kwaajili ya nishati. Kaya nyingi zililazimika kusafiri umbali mrefu
zaidi ya kilometa kumi kwaajili kukusanya kuni, jukumu linalofanywa
na wanawake.
HASHI: urithi wa kudumu Shinyanga
Kwa miaka ya 1980 hekta 600 za ngitili zilikuwa zimehifadhiwa. Kuanzia
1986, Hifadhi Ardhi Shinyanga ikahuisha mfumo huu kwa lengo
la kuendeleza uhifadhi wa uoto wa maeneo yaliyotengwa. Mpaka
mwaka 2004, inakadiriwa kuwa hekta 350,000 za ngitili, zikiwemo
hifadhi binafsi za miti, zilikuwa zimehifadhiwa au kuanzishwa katika
vijiji 833 yenye idadi ya watu milioni 2.8.Programu iliendeshwa na
kufadhiliwa na serikali ya Tanzania, na kwa muda mrefu ikisaidiwa
na Mfuko wa Ushirikiano Maendeleo wa Norway (NORAD) na Kituo
cha Kimataifa cha Kilimo cha Misitu (ICRAF). Mafanikio makubwa ya
programu yalitokana na uelewa mzuri kuhusu maswala ya mazingira
wa jamii ya watu wa mkoa huu, wasukuma, ambao ni wafugaji na
wakulima.
Kwa mwaka 2004, programu hii ilirithiwa na Kituo cha Usimamizi
wa Rasilimali za Misitu ya Asili na Kilimo cha Misitu (NAFRAC), lakini
mfumo wa ngitili bado unaendelea. Kwa sasa ngitili zinakadiriwa
kuchukua eneo la ukubwa wa hekta 500,000
Faida za uhifadhi wa mfumo wa ekolojia zilizotokana na mradi
wa HASHI ni pamoja na ongezeko la kipato cha kaya kitokanacho
na kilimo na ufugaji, lishe bora, na uhakika wa maisha kwenye
familia ndani ya mkoa. Pia bayoanuai imenufaika na mradi huu
kwa kuongezeka idadi ya miti, vichaka, nyasi, na aina mbalimbali za
mitishamba, pamoja na ndege na spishi kadhaa za wanyama. Aina
mbalimbali za mitishamba zimevunwa na kuuzwa kwa wenyeji kwa
ajili ya kutengeneza dawa. Wakulima wamenufaika pia na kilimo cha
misitu kwa njia mbalimbali kama vile upandaji wa mimea ya mfumo
wa kinaitrojeni iliyosaidia kuongezaa tija katika kilimo. Mradi wa
HASHI na washirika wake wa kimataifa wameweza kutoa mafunzo
kwa walimu zaidi ya 150 kwaajili ya kusambaza uelewa kuhusu
maswala ya mazingira kwenye shule za ndani ya mkoa.
5

Majukumu Makuu na Ubunifu
Kabla ya kuanzishwa kwa HASHI, jitihada za kupanda miti
zilizoanzishwa na serikali ya Tanzania na mashirika ya kimaendeleo
kama vile Benki ya Dunia zilishindwa kwa kiasi kikubwa kuzuia
upotevu wa uoto wa misitu katika mkoa wa Shinyanga. Mkabala wa
mradi wa HASHI ulitofautiana na jitihada zilizotangulia kwa kufanya
kazi karibu zaidi na wenyeji, kwanza kwa kubainisha maeneo
yaliyohitaji kupewa umuhimu zaidi wa uhifadhi, na kuyahifadhi kwa
kutumia mbinu za kijadi. Maofisa misitu walioajiriwa na Idara ya
Misitu na Nyuki ndani ya Wizara ya Maliasili na Utalii walifanya kazi
kwa ukaribu sana na wafanyakazi wa wilaya na wa serikali za vijiji
Kuunganisha maarifa ya jadi na msaada wa kimataifa
Mafanikio ya awali ya mradi yalichangiwa sana na msaada wa kifedha
na kiufundi kutoka nje. Hadi mwaka 1987 HASHI ilikuwa inafanya
kazi kikamilifu, na mwaka 1989 iliweza kuvutia ufadhili wa Shirika la
Ushirikiano wa Maendeleo la Norway (NORAD).
Mwongozo wa kiufundi na mawasiliano ulitolewa Kituo cha Utafiti
wa Kilimo cha Misitu (ICRAF) kilichopo Nairobi, ambacho tangu
mwaka 2002 kinajulikana kama Kituo cha Kimataifa cha Kilimo cha
Misitu. Tafiti za ICRAF zinaonyesha mbinu sahihi za usimamizi wa
uoto na malisho, na kuonyesha mchango wa maarifa ya kijadi na
njia za kienyeji kama vile ngitili katika usimamizi wa ardhi wenye
mafanikio.
Malengo ya awali ya mradi
Katika hatua za awali, mradi ulihusisha shughuli za upandaji miti
na uhamasishaji kuhusu uelewa wa maswala ya mazingira. Katika
vijiji vingi, maofisa misitu wa HASHI walitumia mbegu za miti ya
asili na vipingili vya mizizi kwa kuhifadhi maeneo kwa ajili ya ngitili.
Mahali pengine, upandaji wa miti mipya (miti ya kigeni, na aina za
miti ya asili inayopendelewa na wenyeji) ulifanyika, hasa kuzunguka
maeneo ya karibu na nyumba.
Baadhi ya ngitili zilikuwepo hata kabla ya mpango wa uanzishwaji wa
vijiji, wakati ngitili nyingine zilianzishwa na wakulima na wanakijiji.
Mbali na kuhifadhi ngitili, wanakijiji walihamasishwa kupanda
mti kuzunguka nyumba zao (hasa miti ya matunda na kivuli), miti
kwaajili ya kuonyesha mipaka ya maeneo na mashamba. Hii ilisaidia
kuongeza rutuba na kutoa kuni, na ilisaidia pia kuonyesha mipaka
ya wakulima na kuhalalisha umiliki wa ardhi ndani ya kijiji.
Uelewa kuhusu mazingira uliongezeka na wanakijiji waliwezeshwa
kwa njia mbalimbali. Njia hizi ni pamoja na video, uigizaji, nyaraka,
na makongamano kwa ajili ya kuonyesha uhusiano baina ya uhifadhi
wa ardhi, uhifadhi wa misitu, na uhakika wa maisha.
Mbinu shirikishi ya tathmini vijijini ilisaidia wanavijiji kubainisha
matatizo kuhusiana na maliasili zao na kukubaliana kuhusu mbinu za
utatuzi. Wakulima na wanavijiji walipata mafunzo juu ya namna bora
ya kusimamia ngitili zao. Mathalani, wataalamu wa HASHI na ICRAF
walitoa ushauri kuhusu aina za miti ya kienyeji zilizofaa kuboresha
ardhi ya wakulima au mimea inayofaa kwa mipaka imara.
Ukuaji wa Biashara na mipango
Jamii za vijijini zikiwa zimejitosheleza kimaarifa na kushiriki vya
kutosha katika kuhuisha maarifa ya jadi, wanavijiji katika mkoa
mzima wa Shinyanga walipanua uwigo wa matumizi ya ngitili kutoka
kwenye uhifadhi wa ardhi na nyasi za mifugo hadi kuwa hifadhi
ya maeneo ya miti kwa ajili ya bidhaa mbalimbali za miti, nyasi za
mifugo, kuni, mitishamba, miti ya matunda, asali, wadudu waliwao,
vyote hivyo vimeongeza uhakika wa maisha wakati wa majira ya
ukame. Upanuzi wa matumizi wa ngitili huenda ulisaidia kuongeza
mvuto wake na kiwango cha kukubalika pia kiliongezeka.Wakati
jitihada za kuhifadhi ziliongezeka kidogokidogo siku za mwanzoni,
jitihada hizo za uhifadhi zilipanuka kwa kasi kwenye mkoa mzima
kwenye miaka ya 1990.
6

Upandaji miti uliojikita katika uwezo wa wanavijiji na
taasisi
Kusambaa kwa mafanikio ya mkabala wa HASHI kuliletwa na
kiwango chake kikubwa cha kuwawezesha wananchi katika ngazi za
vijiji, tofauti na programu nyingine za maendeleo ya vijiji ya miaka ya
1980. Matumizi ya ngitili kama nyenzo ya kuhifadhi, na kushirikisha
taasisi za kijadi za wasukuma na serikali za vijiji kusimamia uhifadhi
vilichangia sana mafanikio haya. Serikali za vijiji zilizochaguliwa
zilisimamia ngitili za kijumuiya, na kuwa kama mpatanishi wa
mwisho wa migogoro ya umiliki wa ngitili binafsi, wakati kiutendaji,
taasisi za kijadi zilikuwa na majukumu sawa katika vijiji vilivyo vingi.
Mathalani, kila kijiji kiliweka sheria zake za uhifadhi wa ngitili na
usimamizi wake, vijiji vingi vilitumia pia askari wa kijadi yaani
sungusungu na mikutano ya pamoja inayofahamika kama Dagashida
kwaajili ya kutekeleza maamuzi ya uhifadhi. Dagashida huongozwa
wazee wa kimila wa kisukuma, na huamua ni adhabu zipi zitolewe
kwa yeyote anayekiuka taratibu za uhifadhi wa ngitili, kwa mfano
kulisha mifugo kwenye eneo lililotengwa kwa ajili kuotesha.
Kanuni zinazosimamia uhifadhi wa ngitili ni pamoja kutoza faini
(mchenya). Katika kijiji kimoja, wachungaji wanaokamatwa
kuchunga kimakosa katika ngitili wanatozwa shilingi za kitanzania
20,000 (kama dola 14 za kimarekani). Kila adhabu inayofanana na
hiyo kwa wanaokata miti kwenye ngitili. Kwa makosa makubwa,
kama vile kuchoma moto uoto wa maeneo yaliyotengwa, wafugaji
hutozwa ng’ombe mzima aliye hai, ambaye baadaye huchinjwa.
Kama migogoro haitaweza kuamuliwa na Dagashida, basi hupelekwa
katika mahakama za chini na za wilaya kwa ajili ya maamuzi.
Ingawa uanzishwaji wa ngitili haukuwa wa kidemokrasia kwa kila
kijiji, mwelekeo wa jumla ulikuwa kuongezeka kwa uwajibikaji wa
taasisi hizo za kijadi. Maofisa misitu wa HASHI walijitahidi kuzipa
nguvu serikali na taasisi za kijadi kwa kutumia sheria ya Ardhi ya Vijiji
ya mwaka 1999 iliyoruhusu serikali za vijiji kupitisha sheria ndogo
zilizosaidia kuhifadhi ngitili. Sheria hizo ndogo, zikishapitishwa
katika ngazi ya wilaya, zilitambulika na serikali ya kitaifa.
7

Matokeo
MATOKEO YA KIMAZINGIRA
Kuongezeka kwa bayoanuwai halikuwa lengo kuu la programu ya
Uhifadhi wa Ardhi Shinyanga, bali msisitizo ulikuwa kuongezeka
kwa tija ya kilimo katika mkoa mzima. Hata hivyo, urejeshaji wa
bidhaa na huduma zitokanazo na maeneo yenye miti hufanywa kwa
njia ya kuruhusu mimea kukua na kupanda miti ya kienyeji imesaidia
kurejea kwa aina mbalimbali za miti, majani na mitishamba. Baadhi
ya aina za wanyama zimeanza kurejea katika eneo husika.
Kiwango cha urejeshaji miti kwenye maeneo tengefu
Kwa mwaka 1986, kiasi cha hekta 600 za ngitili zilijulikana kuwepo
mkoani Shinyanga. Utafiti kwa vijiji 172 kama sampuli ndani ya
kipindi cha miaka ya 1990 ulionyesha kulikuwepo na ngitili 18,607
(284 za jumuiya, na zilizobaki zikimilikiwa na kaya) zikichukua eneo
la hekta 78,122. Kwa kuzingatia sampuli hii, mameneja wa mradi
wa HASHI walikadiria kuwa zaidi ya hekta 350,000 zilitumika kama
ngitili, na wakazi tisa kati ya kumi kwa kila kijiji kwa jumla ya vijiji 833
vya mkoa wa Shinyanga wanafurahia bidha na huduma zitokanazo
na uhifadhi wa ngitili
Historia ya hivi karibuni kuhusu mradi uliosimamiwa na kituo cha
kimataifa cha kilimo cha misitu inadai kuwa kiwango cha ngitili
kimepunguzwa kwenye taarifa rasmi, inawezekana kuwa kuna zaidi
ya hekta 500,000 za ardhi zilizotengwa.
Karibu asilimia 60 za ngitili zinamilikiwa na watu binafsi, na zilizobaki
zikimilikiwa na serikali za vijiji au taasisi kama vile shule, asasi
za kijamii, makanisa, na misikiti. Inakadiriwa kuwa asilimia 90 ya
wafugaji, na asilimia 50 ya wakulima wanamiliki ngitili zao wenyewe.
Zinatofautiana kwa viwango vya ukubwa na umri.
Kwa upande wa mashariki wa mkoa, eneo lenye mvua kidogo,
ngitili za hekta 500 ni kawaida kuwepo, lakini hupatikana kwa wingi
maeneo ya kati ya mkoa na maeneo ya magharibi ambako kuna
mvua ya kutosha, zinaweza kuwa za ukubwa wa chekta chache. Kwa
mwaka 2003, maeneo yaliyotengwa kwaajili ya jumuiya ni ya wastani
wa hekta 164, wakati maeneo binafsi yana wastani wa hekta 2.3.
Kuimarika kwa mimea na wanyama
Mradi umesaidia kuwepo kwa jumla ya aina 152 za miti na vichaka,
hasa kwa njia ya uhifadhi wa miti michanga kwenye ngitili ambazo
hapo awali yalikuwa maeneo ambayo yalikuwa hayana miti. Zaidi
ya aina 60 za miti zimetumika na wenyeji kwa malengo tofauti,
kama vile dawa za mitishamba, matunda na mbogamboga, nishati,
mbao, ususi, malisho, uzio, na kuezeka. Aina kumi na tatu za nyasi na
ishirini na tano za mitishamba zinapatikana kwenye maeneo ya uoto
yaliyohifadhiwa. Ngitili za jumuiya zinasaidia kuhifadhi maeneo ya
vilima na pembezoni mwa mito, kuzuia mmomonyoko wa udongo,
na kuhifadhi vyanzo vya maji.
Wanyama,kwa hali fulani, wamerejea katika baadhi ya maeneo,
hususani ndege kufuatia kuimarika kwa miombo na migunga.
Jumla ya spishi 145 za ndege zinapatikana Shinyanga ambazo
hapo awali zilitoweka au ilikuwa nadra kuwepo, zikiwemo aina saba
ambazo hupatikana katika maeneo maalumu. Fisi na wanyama
wengine kama vile nguruwe pori, sungura, nk. sasa wanapatikana
kama kawaida kiasi kwamba kumekuwepo na migogoro kati ya
wanyama na binadamu. Kwa ujumla, mbali na uharibifu unaoletwa
na wanyama unaokadiriwa kuwa ni hasara ya dola 63 za kimarekani
kwa kila familia, kwa mwaka kwa kipindi cha 2004, faida za kiuchumi
za kuwepo kwa ngitili katika vijiji vingi zinazidi hasara hiyo.
MATOKEO YA KIJAMII
i. Faida za kukadiriwa: Faida za kiuchumi na kijamii za hifadhi ya
uoto wa ngitili zilikadiriwa mwaka 2004 na kikosi kazi cha watu kumi
kilichowekwa na serikali ya Tanzania na Shirika la Kimataifa la Hifadhi
ya Mazingira, kilichokusanya taarifa za utafiti za kisoko kwa kaya 240
kwa vijiji 12 na uchambuzi mwingine wa data kwa ajili ya kupima
athari chanya za HASHI. Utafiti huu ulikadiria thamani ya pesa
kutokana na ngitili kuwa ni dola za kimarekani 14 kwa mwezi kwa
kila mtu. Hiki ni kiwango kikubwa kwa mtanzania ukizingatia kuwa
kipato cha chini kwa mtanzania wa kijijini ni dola za kimarekani 8.50
kwa mtu mmoja kwa mwezi kwa mwaka 2004.
8

Wastani wa thamani ya rasilimali muhimu 16 zilizovunwa
kutokana na ngitili kwa wilaya ya Bukombe (Monela na
wenzake, IUCN, 2004)
Kwa kaya Dola 1,190
Kwa kijiji Dola 700,000
Kwa wilaya Dola milioni 89.6
Punguzo la muda wa kutafuta rasilimali (Monela na
wenzake, IUCN, 2004)
Kuni
Nguzo
Ezeko
Maji
Malisho
Asilimia za kaya kwa wilaya saba za mkoa wa Sinyanga
zinazotumia bidhaa za ngitili (Monela na wenzake, IUCN,
2004)
Kubadili lishe 22%
Kutoa malisho kwa wanyama 21%
Upatikanaji wa mitishamba 14%
Upatikanaji wa kuni 61%
Kulipia elimu ya watoto 36%
Chanzo: Monela et al, IUCN, 2004.
Saa 2-6 kwa siku
Saa 1-5 kwa uvunaji
Saa 1-6 kwa uvunaji
Saa 1-2 kwa siku
Saa 3-6 kwa uvunaji
Thamani hizi za kipesa zimetokana na matumizi mbalimbali ya
bidhaa zilizovunwa na kila kaya kutoka kwenye ngitili. Kati ya bidhaa
16 za maliasili zinazotokana na ngitili; kuni, mbao na mitishamba
ndizo zilizoonekana kuwa na umuhimu mkubwa kiuchumi kwa
kaya. Mazao mengine yenye umuhimu ni kama vile malisho, nyasi za
kuezekea, nyama pori, matunda, mboga na asali.
ii. Sifa za kuelezeka – kuimarika kwa maisha: Kwa vijiji vilivyofanyiwa
utafiti, zaidi ya asilimia 64 ya kaya zote zilisema kuwa zilikuwa na
hali nzuri kutokana na faida za ngitili. Kikosi kazi kilichoongozwa na
Profesa Monela wa Chuo Kikuu cha Kilimo cha Sokoine, Tanzania,
kilihitimisha kwamba uhifadhi wa ngitili ulidhirisha umuhimu wa
rasilimali miti kwa uchumi wa wananchi wa kawaida na kuwa chanzo
muhimu cha kiuchumi kama nyongeza kwa kilimo kwa maisha ya
wananchi wa Shinyanga.Utafiti ulionyesha pia faida zinazohusiana
na uongezaji wa kipato. Kuendeleza ngitili kumewawezesha
wanakijiji kulipa karo za shule, kununua zana mpya za kilimo, na
kuajiri vibarua kwenye shughuli za kilimo, hasa kutoka na mauzo ya
mbao na bidhaa nyingine za miti. Kipato kilichotokana na ngitili za
jumuiya kimetumika kujenga madarasa, ofisi za kijiji, na vituo vya
afya.
Ngitili binafsi zimechangia pia kuongeza thamani ya ardhi ya
mkulima. Mwelekeo wa kuongezeka kwa maeneo yaliyotengwa
kunaweza kuashiria mabadiliko kutoka kwenye umiliki wa kijumuiya
had umiliki binafsi ndani ya mkoa wa Sinyanga.
Upatikanaji wa matunda, mboga na wadudu waliwao umeweza
kuchangia kuimarika kwa afya za watu, huku upatikanaji wa nyasi
za kuezekea ukisaidia kuboresha makazi. Kupanda kwa tabaka la
maji kulikotokana na uhifadhi wa maeneo kumesaidia upatikanaji
wa maji. Uuzwaji wa dawa za kienyeji umesaidia pia kuimarika kwa
uhakika wa maisha. Wanasayansi kutoka Chuo Kikuu cha Heidelberg,
Ujerumani walifanya kazi na watafiti wa HASHI na kugundua
matumizi ishirini ya dawa za mitishamba. Waganga wa kienyeji
wa Shinyanga wanawakilisha mfumo wa tiba asilia katika vijiji vya
Tanzania, lakini hata hivyo uvunaji wa mitishamba umechangia
uharibifu wa hifadhi za miti. Umoja wa waganga wa jadi 32 umesifu
mradi wa HASHI kwa kutunza mazingira ambayo huweza kuwapatia
miti ya dawa.
Wanakiji, hasa wanawake, wana uwezo wa kuokoa muda kwa
kutotembea umbali mrefu kutafuta kuni, malisho na majani ya
kuezekea. Hii inawapa nafasi wanaume na wanawake kutumia muda
mwingi kufanya shughuli za kiuchumi, na wakati huohuo kuweza
kulea watoto.
Ngitili zimesaidia kupunguza kero ya kusafiri umbali mrefu kwa
wafugaji na wakulima kwa ajili ya kutafuta malisho wakati wa
kiangazi. Hii imesadia kupunguza wizi wa mifugo na magonjwa.
Maeneo binafsi yaliyotengwa yanasaidia pia kupunguza athari
za vipindi vya ukame, na hivyo kurudi katika hali ya kawaida kwa
haraka.
Mafanikio endelevu ya majaribio ya HASHI yamesaidia kupandisha
hadhi na umuhimu wa serikali za vijiji na mamlaka ya kijadi kwa
wasukuma. Ushushaji wa madaraka kwa ngazi za chini za vijiji
9

Thamani ya bidhaa za ngitili zilizotumika na kaya za wilaya ya Bukombe 2004 (Monela na wenzake, IUCN, 2004)
Bidhaa za ngitili
% ya kaya zinazotumia bidhaa hizi
kwa vijiji vya utafiti
wastani wa kipato cha kaya kwa dola za
kimarekani
Mbao 59 71.74
Kuni 64 13.09
Nguzo 29 2.87
miti ya hifadhi za maji 36 8.97
Maji 21 34.04
Asali 14 2.39
Nyama pori 7 0.72
Wadudu waliawao 36 0.48
Uyoga 36 2.87
Mitishamba 7 10.76
Nyasi za kuezekea 36 2.15
Malisho 7 1.15
Mboga 29 2.15
Matunda 43 2.87
Useramala 14 1,021.60
Ufinyanzi 7 12.91
Jumla ya thamani ya kiuchumi kwa kila kaya kwa
mwaka
Dola za Kimarekani 1,190.77
Chanzo: Monela et al, IUCN, 2004.
umekuwa moja ya sababu muhimu za mafanikio ya HASHI. Kwa
muda mrefu, hii imesaidia kutambuliwa kwa umuhimu wa taasisi za
kijadi na madaraka ya vijiji katika usimamizi endelevu wa maliasili.
Kijiji cha Wigelekeko :utafiti
Kijiji cha Wigeleko kilichopo wilaya ya Maswa mkoani Shinyanga ni
mfano wa mafanikio ya uhifadhi wa ngitili. Miaka ya kati ya 1980,
ulishaji wa malisho na usafishaji wa mashamba kwa ajili ya pamba
vilisababisha ukame na ukosefu wa bidhaa zitokanazo na miti,
majani na maji kwa kaya 408.
Kwa mwongozo wa HASHI, vijiji mwanzoni vilitenga jumla ya hekta
157 za ardhi iliyoharibika ya ngitili za jumuiya na binafsi. Ulishaji
mifugo na ukataji miti vilipigwa marufuku kwa miaka mitano, na
wanakijiji walilisha mifugo yao kwenye ngitili binafsi.
Marufuku ilipoisha, maeneo yaliyotengwa ya jumuiya yaliongezeka
kuwa na miti na vichaka. Serikali ya kijiji na maofisa misitu wa HASHI
walibuni mfumo rahisi wa usimamizi uliodhibiti utafutaji kuni kwa
kupunguza matawi na kudhibiti ulishaji mifugo kipindi cha kiangazi.
Wakulima waliruhusiwa kulima mazao katika maeneo madogo
madogo, lakini kukiwa na uzingatiaji wa kanuni za kuhifadhi ardhi.
Ulinzi wa ngitili za jumuiya ulifanywa na askari wa jadi maarufu kama
sungusungu na kwa kuzingatia sheria ndogo za vijiji.
Mwaka 1997, wanavijiji waliamua kupanua maeneo yaliyotengwa
kwa kuongeza hekta 20 kwa ajili ya kujenga mabwawa madogo ya
kuhifadhia maji kwa matumizi ya nyumbani na kunyweshea mifugo.
Kila kaya ilichangia dola nne kwa ajili ya kujenga bwawa ambalo
lilikamilika mwaka 1998. Mwaka mmoja baadaye, hifadhi ya maji
ilikuwa na maji muda wote na ilikadiriwa kuwa thamani yake ilifikia
dola za Kimarekani 26,500 kwa mwaka. Maji kwa ajili ya mifugo
yalichangia zaidi pato ambalo lilikadiriwa kufikia dola 92,000 kwa
mwaka kwa kuhudumia mifugo 1900. Mwaka 2000 uvuvi ulianzishwa
kwenye bwawa na hivyo kuchangia zaidi uhakika wa maisha. Kuna
umoja wa watumiaji maji wa kijiji cha Wigelekeko ambao husimamia
bwawa kwa idhini ya mkutano mkuu wa kijiji, na huuza maji kwa
watu wa nje.
Mwaka 2001, dola 250 zilizopatikana kutokana na mauzo zilitolewa
kwa ajili ya maendeleo ya kijamii. Ili kupunguza mahitaji makubwa
ya ngitili za jumuiya, theluthi mbili ya wanakijiji wamepanda miti
kwenye mashamba yao, kwa wastani wa miche 100 kwa hekta moja.
MATOKEO YA KISERA
Ukiwa ni mradi wa serikali ya Tanzania, majaribio ya HASHI
yalisaidia kujua kwa kina kuhusu dhima ya uhifadhi wa bayoanuwai
kama jambo la msingi katika kuhakikisha maisha yako salama na
kupunguza umaskini, na hiyo ndiyo jitihada ya msingi ya serikali ya
Tanzania katika kuleta maendeleo.
HASHI imekuwa ni kitu cha msingi kabla ya mabadiliko ya sera
nchini Tanzania ambayo imesaidia sana jamii ziweze kusimamia
maliasili. Mwaka 1998, Tanzania ilifanya mapitio ya sera ya misitu na
kuidhinisha, na sera imetilia mkazo zaidi katika usimamizi shirikishi
na ughatuzi.
10

Hii ilizingatia mipango ya usimamizi wa bayoanuwai kwa misitu
yenye matumizi mengi. Jamii pia zilihimizwa kushiriki katika
usimamizi wa misitu, kutenga maeneo yaliyoharibiwa ili yaweze
kusimamiwa. Hii ilikamilishwa kwa sheria ya Misitu ya mwaka 2002.
Umiliki wa ardhi: suala nyeti
Jambo lililokwamisha kupanuka kwa mfumo wa ngitili ni utata
kwenye sheria ya Tanzania kuhusu umiliki wa ardhi. Kukosekana
kwa uhakika wa miliki, au hisia kuwa hakuna uhakika na umiliki,
vilichangia kwa miaka ya 1990 kuwazuia watu binafsi kuendelea
kuwa na maeneo yaliyotengwa, na hali imeendelea kupunguza fursa
za miradi ya HASHI kupanuka katika mikoa mingine nchini. Ingawa
ngitili zilikuwa zimekubalika na kusajiliwa chini ya mradi wa HASHI,
umiliki wake bado hauko wazi katika sheria ya sasa ya Tanzania.
Vijiji kwa pamoja vina hati miliki kwa kupitia mipaka yake halali,
wakati kaya zikipata hati kwa maeneo yao wanayolima na umiliki
huo huridhiwa na mkutano wa kijiji. Sehemu ya ardhi ya kijiji iliyobaki
baada ya kuwagawia wakulima hubaki kama eneo la kijiji kwa ajili ya
matumizi ya kijumuiya chini ya usimamizi wa serikali ya kijiji.
Hii ardhi ambayo imetengwa kwa matumizi ya jumuiya inaweza
kutumika kama ngitili, lakini bado kigezo cha uchaguzi wa
matumizi ya hayo maeneo kuwa ngitili hakiko wazi kwenye sheria,
na kwahiyo ni haki ipi ya ardhi inayohusika. Jambo lililochangia
kukwamisha jitihada za uhifadhi ni kwa kusisitiza kuhusu maeneo
yaliyotengwa: serikali za vijiji na mikutano ya wanakijiji wanaogopa
kutangaza ngitili kama maeneo yaliyotengwa kwa kuogopa serikali
kuu kuyachukua na kubadili matumizi yake kwa kuyaweka chini ya
wilaya au kwa shughuli za kitaifa.
Maswala ya umiliki yanaweza kuingilia kati uanzishwaji wa ngitili
kwenye maeneo binafsi. Wamiliki binafsi wa ardhi wasio na hati
miliki za maeneo yao wamekuwa wakisita kuanzisha au kupanua
ngitili kwa kuhofia migogoro ndani ya jamii.
Kwa wakati mwingine, upimaji wa mipaka umesaidia kuwa na hati
miliki za jumuiya na watu binafsi zisizo na mashaka yoyote. Mbali na
hilo, kupanuka kwa mahitaji ya ardhi kutokana na kuongezeka kwa
watu na wanyama kumesababisha kuzuka kwa migogoro ya umiliki
ardhi na ugomvi kuhusu maeneo ya kulishia mifugo.
Sera ya Ardhi ya mwaka 1997 na Sheria ya Ardhi ya Kijiji ya Mwaka
1999 vimetoa mwelekeo utakaovisaidia vijiji kupata hati miliki za
vijiji, na watu binafsi kupata hati zao ndani ya eneo la kijiji, na hivyo
kusaidia uanzishwaji rasmi wa ngitili
Mabadiliko haya ya kisera yaliwezesha serikali za vijiji kupitisha sheria
ndogo kuzilinda ngitili zao kwa kutumia sheria za kijadi na walinzi
wa vijiji. Kuweka sheria maalumu ya kusimamia umiliki na haki ya
kutumia ardhi iliyotengwa kama ngitili za jumuiya na kuepusha
matatizo ya umiliki. Kuzitambua rasmi ngitili za kifamilia na binafsi
chini ya sheria ya Tanzania kama kundi maalumu la usimamizi wa
ardhi ambapo itakuwa rasmi kusambaza mfumo wa ngitili.
11

Jinsi ya Kudumisha Mradi Huu
JINSI YA KUDUMISHA MRADI HUU
Mradi wa HASHI uliisha mwaka 2004 na ukarithiwa na Kituo cha
Usimamizi wa Kilimo cha Misitu (NAFRAC), kilichopo Shinyanga.
Shughuli zake zimeendelezwa, ila kwa kuonyesha kiwango kikubwa
cha uendelevu, umiliki wa wenyeji, na uwezo uliojengwa kwa miaka
kumi na nane tangu mradi uanzishwe.
Wakati wa uhai wa mradi, jitihada kadhaa zilifanyika kupanua
shughuli zilizoanzishwa na wafanyakazi wa HASHI na watafiti kutoka
kituo cha kimataifa cha kilimo cha misitu. Matokeo yake mradi
uliwanufaisha makumi elfu ya familia za wakulima. Tangu mwaka
2004 wafanyakazi wa serikali za vijiji wameendelea kuhamasisha
kilimo cha misitu na usimamizi wa ardhi ulio endelevu. Katika wilaya
ya Shinyanga, wakulima wa mfano walibainishwa kwa kila kata na
kupewa ushauri wa kiufundi na vifaa. Tangu mwaka 1998, zaidi ya
walimu 150 wamepata mafunzo kwa ajili ya kuhamasisha maswala
ya mazingira kwenye shule, wakipata msaada toka kwa Ofisa Maliasili
wa Wilaya. Mikoa mingine miwili, Mwanza na Tabora walianza nao
kutekeleza mradi kama wa HASHI kwaajili ya kuhifadhi maliasili.
Moja ya sababu kuu ya kudumu kwa mfumo wa ngitili ni kwamba
unaendelea kutoa matunda ya kiuchumi kwa wakulima na wafugaji
ndani ya mkoa. Maeneo yenye miti yameonyesha kuwa na faida;
ngitili kwa malisho ya mifugo; na uanzishwaji wa teknolojia za kilimo
cha misitu kama vile kupandikiza matunda kumeongeza kipato
kwenye familia.
Nishati, kaboni na uhusiano na kilimo
Miradi mipya imesaidia kuimarisha uhifadhi na urejeshaji wa
misitu. Idara za serikali za vijiji zimehamasisha matumizi ya majiko
yanayotumia nishati kidogo. Hii imesaidia kupunguza mzigo wa
kutegemea sana maliasili za misitu, pamoja na kupunguza muda
ambao familia huupoteza kutafuta kuni. Kikundi cha wanawake cha
Upendo ni moja ya asasi za kijamii zinazohamasisha matumizi ya
majiko yasiyotumia nishati kubwa, kwa wanachama wake na kwa
wale wa vijiji vya jirani.
Utafiti wa hivi karibuni unaonyesha kuwa kuna uwezekano kwa
hifadhi za miti za mkoa wa Shinyanga kuzalisha kaboni, na mradi
wa miaka minne unaosimamiwa na shirika la taifa la maendeleo
ya viwanda vya asili na mazingira (TaTEDO), kwa kushirikiana na
kampuni iitwayo Development Associates Ltd (DASS) ambayo hutoa
msaada wa kiufundi; na ambayo kwa sasa inatafiti jinsi ambavyo
jamii za vijijini zinavyoweza kunufaika na pesa zitakazotolewa
kupitia mradi wa kupunguza hewa ya ukaa itokanayo na ukataji miti
na uharibifu wa misitu (REDD+).
Pia Tanzania hivi karibuni ilizindua mkakati wake wa kuinua kilimo
nchini ujulikanao kama ‘Kilimo Kwanza’. Mkakati huu umelenga
kutenga pesa zaidi kwa ajili ya kilimo, kuhamasisha sekta binafsi
kuwekeza katika kilimo, na kuwa na matumizi ya sayansi na
teknolojia katika kubadili maeneo makame yaweze kufaa kwa kilimo.
Imependekezwa kuwa mradi huu utatumia sana majaribio ya HASHI,
kusaidia kuboresha na kusaidia zaidi maeneo makavu yanayotumika
kwa kilimo na ufugaji nchini Tanzania.
Changamoto za mazingira na kijamii
Kuna maswala kadhaa yanayoweza kukwamisha mafanikio yaliyopo,
ukuaji, na kupanuka kwa mfumo wa ngitili. Kubwa kati ya haya ni
ongezeko la idadi ya watu ambalo linatishia kuondoa mafanikio
yaliyofikiwa ya mradi wa HASHI.
Mwaka 1988, mkoa wa Shinyanga ulikuwa na wakazi milioni 1.77.
Mwaka 2002, idadi ya wakazi imefikia 2.8. Ongezeko la idadi ya
watu limekuwa likikua kwa asilimia 2.9 kwa mwaka na kukadiriwa
kuwa sasa hivi mkoa unakadiriwa kuwa na wakazi kama milioni 3
au asilimia 70 ya wakazi wameongezeka mkoani shinyanga tangu
mradi ulipoanza. Mifugo nayo imeongezeka kwa kiwango kikubwa.
12

Kwa muktadha huu, mafanikio ya HASHI yanaonekana kuwa ya
maana, lakini ongezeko la watu vijijini limesababisha matumizi
makubwa na uharibifu wa maeneo mengi ya ngitili. Changamoto hii
imefanya kuwa ngumu kwasababu ya kuzidi kwa migogoro kati ya
wanyama na binadamu, hasa kwa maswala ya uharibifu wa mazao.
Moja ya athari za ongezeko la idadi ya watu na ongezeko la
mahitaji ya ardhi ni ongezeko la mauzo yasiyodhibitiwa ya ngitili
zinazomilikiwa na watu binafsi. Kumekuwepo na mashauri kadhaa
ambapo akina baba wanagawiawa vijana wao wa kiume ngitili zao,
na hivyo kupunguza ukubwa na tija itokanayo na ngitili. Wakulima
wilayani Maswa, kwa mfano, waliripotiwa mwaka 2004 kupunguza
ukubwa wa ngitili zao binafsi na kulazimika kulishia mifugo ile
yenye mahitaji zaidi wakati wa msimu wa ukame. Mabadiliko haya
yanaweza kuathiri uwezo wa kaya na jamii kuendana na mabadiliko
ya hali ya hewa na changamoto nyingine za tabianchi.
WAHISANI
• Serikali ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania: chini ya rais Julius
Nyerere ilianzisha mradi mwaka 1986
• Shirika la Ushirikiano wa Mandeleo la Norway (NORAD): lilitoa
ufadhili wa muda mrefu kwa HASHI
• Kituo cha Kimataifa cha Utafiti wa Kilimo cha Misitu (ICRAF):
kilitoa ushauri wa kiufundi na kisayansi na kuwasaidia maofisa
misitu wa HASHI
• Mamlaka za serikali za vijiji na wilaya
13

MAREJELEO YA ZIADA
• Ghazi, P., Barrow, E., Prof. Monela, G. and Mlenge, W. 2005. Regenerating Woodlands: Tanzania’s HASHI Project, in World Resources Report
2005, pp. 131-138. http://pdf.wri.org/wrr05_full_hires.pdf
• Barrow, E. and Mlenge, W. ‘Forest Restoration in Shinyanga, Tanzania’, in Fisher, R.J., Maginnis, S., Jackson, W.J., Barrow, E., and Jeanrenaud,
S. 2005. Poverty and Conservation: Landscapes, People and Power. IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK. pp. 61-71. http://data.
iucn.org/dbtw-wpd/edocs/FR-LL-002.pdf
• Pye-Smith C. 2010. A Rural Revival in Tanzania: How agroforestry is helping farmers to restore the woodlands in Shinyanga Region. ICRAF
Trees for Change no. 7. Nairobi: World Agroforestry Centre. http://www.worldagroforestry.org/downloads/publications/PDFs/B16751.
PDF
• HASHI Soil Conservation Project video (Vimeo) http://vimeo.com/36989655
Masimulizi kuhusu miradi mingine, bonyeza hapa:
Equator Initiative
Environment and Energy Group
United Nations Development Programme (UNDP)
304 East 45th Street, 6th Floor
New York, NY 10017
Tel: +1 646 781-4023
www.equatorinitiative.org
Mradi wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa ndio unaoendesha miradi ya maendeleo ya Umoja wa Mataifa kote ulimwenguni
kwa kutoa mwito wa mageuzi na kuelekeza mataifa kwa maarifa, na malighafi ili kusaidia watu kujiimarisha kimaisha.
Mradi huu wa Equator huleta pamoja Umoja wa Mataifa , serikali, mashirika yasiyo ya kiserikali, wafanyibiashara na makundi ya
mashinani ili kutambua na kuimaliza maendeleo himili kwa watu na jamii kwa jumla.
©2012 Haki Zote ni za Mradi wa Equator