I Urete Fantag be

I Urete Fantag be
'I-: .
p.:
'1 -
(i

- I Urete Fantag be
Pilipinase
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS
TRANSLATORS 1980 PUBLISHERS

PUBLISHED
in cooperation with the
Bureau of Elementary Education
and the
Institute of National Language
of the
Ministry of Education and Culture
'Manila, Philippines
Additional copies of this publications
are available from:
TCP
TCP
P.O. Box 423 Nasuli, Malaybalay
Greenhills, Metro
or
Bukidnon, 8201
Manila, 2801
Tiruray History
70.5-980-4.4C 66.20P-805064N
Printed in the Philippines
SIL PRESS

PAUNANG SALITA
Ang isang katangiang masasabi tungkol sa
Pilipinas ay ang pagkakaroon nit0 ng iba't ibang
pangk,at etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang
wikang katutubo. Gayon man, itoly hindi naging
balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay
I pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga
i mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang
i pan 1 ahat.
I
Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong
uri ng rnga babasahing inihahanda para sa higit na
ikalilinang ng rnga kaalaman, kakayahan, kasanayan,
pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng
rnga mag-aaral .
Sinikap na malakipan ang aklat ng rnga
paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at
makabuluhang kapakinabangan sa rnga gagamit nito.
Sa paghahanda ng rnga itoly isinaalang-alang ang
rnga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalangalang
din ang rnga pangkasalukuyang pangangailangan
ng rnga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman
ng kanilang talasalitaa-, paglinang ng kakayahang
gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat
nito. May inilakip ding rnga pagsasanay na
inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng
wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at
nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan
na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o
nagagamit sa tunay na buhay.
Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri
ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay
ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang
mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong
bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng
kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang
madaling pagkatuto ng wikang pambansa.
ONOFRE D. CORPUZ
Ministri ng Edukasyon at Kultura

PREFACE
This book gives a brief history 0.f
the Philippines. It also provides some
guides for good citizenship. Another
purpose is to provide reading material
in the Tiruray language to stimulate
interest in reading.
This book is one of several written
at a workshop held at Nasuli, Malaybalay,
Bukidnon during April of 1980. The
following people participated in writing
this book: 1. Ronald L. Adamat
2. Rufina Datuwata
3. Alan A. Olubalang
4. Allado Ra
5. Consuelo L. Ra
6. Andres Ruben
Also assisting were Steve Doty, Lee Hall,
and Me1 Lavifia of the Summer Institute of
Linguistics.
The sounds of the Tiruray alphabet
closely resemble their counterparts in
the National Language. The alphabet has
in addition the vowel 6 which sounds like
the vowel in the ~n~lTsh word 'but', and
f which sounds like the f in English.
- -

3 Gen. Santos,

I
i
I de 6nggGtah Filipino
Kloh ing6d i b6r6hene Pi1 ipinas,
gndob medooy de kloh bungeden. I
keluhanay de bungeden labi fitew ngibu,
atin falan l6niw6t i way6ge.
Be feganayo kun, w6n i fantad
s6menkaf6t b6 Pilipinase brab ingPd i
de Insik fendawkt6n China. Endob
beleewe, k6namful i dogote n6n i no
fantad.

1 de toow 6ngggtah 6t6w m0nang6y
bati dob Pi1 ipinase, m6naggw ro mang6y
b6 no fantad.
Nigrito.
Berowey de f6daw6t6n
Foko i de ni 6t6w brab do
mitam, atin kurut i de buk ro. Berowey
\
I engggtahe Filipino. Beleewe, diyo.ro
I
I
dob de tuduk i de ing6d f6daw6tGn Panay,
Palawan, Zambales, brab dob de dumo
ingPd i P ilipinase.
I karowe adat
megitu, s6mukat onok kay6w amagn,
been6n i no.
ro.
Enda i meturdu batio
Amuk 6nda6n i keuyaga ro dob
sgbaane gonon, tgfggalin ron man.
I gngggtunduge do 6tGw menangey
bati dob Pilipinasey de Indonisian.
atin
mglangkaw 6tGw brab do temangkung i de
irung ro.
tidew Malaysia.
Do
Ternundug tid6w bgnoy de 6t6w
Been i n iy de 6t6w
m6nber6h katufuay de Teduray brab do
Menubu.
remigo lawi.
Getigan mohok-mohok brab
Firoy g6b6lintuwa i mgnaggwe tidew
s6get6we r6naw6n datu atin m6dooy

t
I
I
I
I
I
Dob Pilipina-se be do no gai, w6n
i s6g6t6we ul6w fedaweten Lapulapu.
Amun 6ngg6lingoo noy w6n i l6m6nabu
s6giyo nasiyono 6t6w dob Pilipinase,
t6nimu6n i k6luhanay de sundalu no,
inok d6n6d6l roy de s6giyo nasiyono
6t6w rngrargy, non rnika ro k6 wen i
s6giyo nasiyon ggg6dot b6 Pilipinase.
Endob 6nda m6nrar6y ro, m6law m6ns6tiboh
ro taman 6ngg6f616huo Lapulapuwey
Magel 1 ane.
Amun m6nl6hu6n i ul6w i de Kastila
fgdaw6ten Magellan, m6nrar6y mule i de
dumo de.
Atin fgnanangguwit i s6g6t6we
ulew roy s6baane be de barko mentaus
mang6y f ingk ledon taman 6ngg6gumah
ro dob de uleo ro.
Sebastian del Cano.
Beeney fgdawetgne
Atin i no 6nggemaana
ro, 6ngg6s6tumbuk b6 berowey toowe
engggtah engg6liw6t b6 duniyae, brab
b6no soy 6nggetigana tome de be i
duniyae mgtiwgr
atin beken d6faya.
Menag6w i f iroye ggbglintuwa tid6w
! beno, w6n man i do 6ngg6gumah Kastila,
6ndob 6nda 6ngg6tana ro non d6n6del i
de Filipino bero m6rar6y. Gidoloo, i

hari i Spaine t6m6nafay temimu m6doo
sundalu atin f6n-uwit6n dob Pilipinase.
Ni ul6w ruwe be kganggy ruwe dob
Pilipinasey f6daweten Legaspi. Amun
Enggegumah ron, 6nda mens6tiboh i
de Filipino bero non kulang i sinafang
ruwe brab feng6lu. Melaw, m6nbati i
de Kastila dob ing6d tome. Atin m6nangsy
merugay gai fendawet ro Pilipinas non
fengg6dayeG be hari ruwe dob Spain
fedawgten Fil i pi.
Toow fo mefasang i k6g6tewone b6
ras6nay de Kastila. I hari i Spaine
senbaad-baaden i fantad i de Filipino
dob de kawasa 6tEw6n. Tidew beno,
nusaro soy de Filipino gefe de dgmadu
b6 de ni fantad. Kloh sa foy baad i
de Filipino k6 ternbas ro. Enda t6g6b6n
b6 kPuyag ruwe melaw m6doo.y utong ruwe
de. Ni nay renigoy de Kastila i nuwit
roy de dumo Filipino m6nangEy segiyo
ing6d inok getabang ro gemalb6k diyo.
Atin fiyon i de fiyo tgbasgy Pilipinase
loo be de b6lowor1, kayew, brab do dumo
entingayen, nuwit ro dob de karo ing6d
atin diyo f6nb616y.

Jose ~izal

Gidoloo, wen soy rnek6fiyo nuwit
ro dob Pilipinase. Been i keuyot ruwe
menfewal6y Kristiyanu be de Filipino
loo b6 berowe. Menuwit ro do fadi
temenoro b6 de Filipino munur b6 Jesus
Kristowe. Tidew melaw b6noy kgfeganay
i simbaay de Katoliko. Meninut rn6doo
atin mgnb6ragar dob inged i Pilipinase.
Been i niy toowe 6mbag6r simbaan dob
Pi1 ipinase beleewe. Sal iyu tidew
b6n0, m6nuwit ro so do sekuwelahan
brab do ft5uwaan (hospital). Endob i
do no Gntingay6n nuwit ro enda i toow
menfiyo 6ngg6rigono ro dob Pilipinase.
I sEg6tEwe be de m6tiledted nga
Filipino f6daw6t6n Jose Rizal, arnun
6ngg6f6gilid i kes6-kuw6lah ne, sernenulat
libro. Dob senulat ne libro, 6ntey6n
nuret i keluhanay keteteone re'nigoy
de Kastile dob de Filipino. Fen-gito
no be ferisuy de Filipino brab toow
ro fo m6k6g6daw-g6daw b6 kefanangguwi t
i de Kastila bero. Arnu menta k6 fakay
sa6n f6g6s6 no d6d616n tekedan i de
Kastila dob Pilipinase. Menkegilakan
i de Kastila be rnaanay de senulat Jose

Rizal. MPlaw, f6nrisu ro atin fPnl6hu
ro. Tgnimbak ro dob Manila, dob fedawet6ne
Luneta. Bangnoor rnen16hu 6ndob i de
senul atgn, b6noy kemenarae be de dumo
ult5w i de Filipino. M6dooy de ul6w
menanangguwit b6 de Filipino setiboh
be de Kastila. Ni de daw6t roy
Bonifacio, ~$;inaldo, brab Mabini.
Tintu 111Ptil6dt6d brab 6rnbaraw do 6t6w
i de ni. MGlaw, sabaf be de r6nigo
r'o k6s6ti boh be kegulaa ruwe be Piliepinase
menlehu ro atin rngnwalgy ro toow fo
mgnbantug. Endob b6 kgluhana 'ruwe,
Jose Rizale na foy toowe de menbantug
sabaf beeney toowe medo0 6ngg6towongon
dob inged ne Pilipinase.
Menlabi t616w ratu g6b6lintuwa i . 8
kekefasangay Pi1 i pinase b6 rasenay
k6fanangguwit i de Kastila de.
Tidew
beno, gnda menrugaygn 6nggt5gurnah i de
Merikanu atin tenowongo roy de Filipino
sgtiboh be de Kastila.
Sabaf ne
rn6ns6towong i bag6r i de Filipino
brab de Merikanu, t6menaban ro setiboh.
Tid6w beno, mgnkgdan i de Kastila
atin i de durno de menule ro mangey
dob de karo ing6d.

Be ras6nay de Merikanu
Amun 6nggil id i k6s6ti bohe, nongot
i de Filipino b6 mule soy de Merikanu
mang6y dob de karo inged non temayan
ro k6 bero say manangguwite b6 karowe
ing6d. Endob 6nda m6nt6k6dan i de
Merikanu, non t6rnayan ro bati dob
Pilipinase inok bantaya roy de Filipino
k6 w6n i t6mibaba bero. Brab tabanga
ro bero b6 ati fatute k6faguyag brab
k6fEfiyo b6 k6get6wone.
Gidoloo, i de 6mbaraw fo b6 de
Filipino mcns6tiboh ro b6 de Merikanu
non rnenika ro mule. Ni de ul6w roy
ro Aguinaldo, Antonio Luna, Mabini,
Del Pilar, brab w6n nay do segiyo de. '
Endob 6nda soy fiyo r6nigoy de Filipino
non kulang i sinafang ruwe brab feng6lu.
Gidoloo, 6nt6y ro tamay g6naga ruwe de
b6 kesetiboh ruwe. Amun 6ngg6k6fooy
de Merikanu n6n i Aguinaldowe, rn6namfun
i kcluhanay de Filipino.
B6 ras6nay de Merikanu dob
Pilipinase, rn6nfiyoy 6ngg6rnaanay de
Filipino non t6noro i de Merikanu bero
be fatute k6g6t6won brab kgfaguyag.

FPnfiyo roy de sPkuwelaha ro, de
hospital ro brab de kalsada. Menuwit
ro so do s6giyo relihiyon loo b6 de
fGdaw6ten Angglikan (Episcopal). Atin
i de sundaluy de Merikanu b6no benragar
ro. W6n i dob Baguio de, wen i dob
Cavite de, w6n i dob Pampanga de, brab
w6n nay dob de s6giyo de ing6d. I
k6luhanay de ends 6ngg6rigo noy de
Kastila dini b6 lala i k6rugay ruwe,
magad say kenrigoy de Merikanu de.
M6ninut magins6g i Pilipinase
b6 no atin mgdooy de 6t6w 6nggCfegilid
b6 de kesekuwelah ro. Mglaw, m6nsar
tid6w b6noy keggfggitung i de Filipino
b6 ati fatute kefanangguwit brab
k6f6ins6g be ing6d ruwe brab goberno
ruwe moso6n kg tgkedan6n i de Merikanu.
I de 6t6w 6ngg6fGgitung b6 de niy ro
Manuel L. Quezon, OsmeRa, brab Quirino.
Ni kGg6f6gitung ruwe b6 de niy k6ongot
ruwe man s6gule be tekgdan i de
Merikanu. Endob b6nr6h i de Merikanu
be 6nda sdna gagangy de Filipinoy
manangguwite b6 ing6d.ruwe. Atin
b6nr6h ro so b6 ongot-ongot ro na

taman folo g6bEl intuwa, atin S6no
na gefetindgg aturan i inged ruwe. B6
luub i menfoloe g6b6lintuwaY ni toowe
6ngggtah renigoy de Filipinoy Kukumay
(Constitution) kEg6f6tindege aturan be
ingede. Atin b6noy toowe gerotor kitab
dob Pilipinase. Saliyu na tid6w beno,
rgmenigo ro Kefiyonoy Kgdoonone
(Commonwealth). Atin renigo ro
gobernay Pilipinase b6 luub i menfoloe
gebelintuwa semasang ro fakimama b6
keggfetindege aturan (Kalayaan). BE
Septembre 17, 1935, ni bgnutuno ruwe
m6gul6w (president) dey Manuel L.
Quezone. Atin tgmundug i Osmeniawe.
I de Merikanu b6 no, wen say senarigo
ro t6mowong be kefaaggwe be gobernowe.
Atin i de mgnber6h galbek i de Merikanu,
f6ntaus ro brab m6ntuman i de dumo de
be do no gai.
B6 rasgnay de Afun
B6 bglintuwa 1940, men-ganay
m6ntay setiboh dob Europe. I de
Merikanu b6 no, t6mowong ro dob de
segbala, Endob i de Afun temowong ro

dob de kuntra.
Endob i de Merikano
w6n i t6nafay ro sundalu, sinafang
brab feng6lu dob Pi1 ipinase.
Enda
miSnrugay6n been i kgbumbay de Afun
be Pilipinase, dob gonoy de Merikanu.
Tidew melaw b6n0, m6n-ganay i
kgsgtibohe.
Pilipinase.
M6nangey i de Afun dob
Atin i de Merikanu brab
de Filipino m6ns6t6reamfil ro atin
m6ns6tiboh roy de Afun.
Atin i
presedentewe dob America f6nang6ygn
Australia i MacArthur inok geg6dot -
brab getoro mCdoo sundalu.
m6daluf6g6n i Pi1 ip;nase
Amun
b6 k6s6ti bohe,
f4n-gali Presedente Quezone brab
bays-presedente nuwe Osmenia i gobernoy
Pilipinase m6nang6y America kisak
namfuno roy de Afun.
Endob be
belintuwae 1944, b6 lala i kgsGtibohe,
mCnl6hu i Quezone dob America.
tidgw beno, m6nwal6y Presedentey
Osmeniawe.
1
Atin
Enda mGnrugay6n been i
k6s6fule ruwe bero MacArthur m6nang4y
dob Pilipinase.
mgnrugay been 4
b6l intuwae 1945.
Atin 6nda toowen
ketabanay de Afun b6

Amun presedente nen i Osmeniawe
toow fo m6nk6fesangan non m6doo foy
gntingaygne mgnbinasa brab demenruun i
kedoo noy 6tewe.
Kulang i ama6 ruwe.
Atin 6nda nay b616yon kegal.
amun 6nda6n foy 6t6we de, been i
ketabang6y de Merikanu so bero.
ro bero kurta, amagn,
Endob
kggal, brab do
Niraya
uwa f6gfebaggr lowoh inok wen i bager ro
mggimu b6 de m6nbinasa.
M6ns6gtSb61 intuwa tidgw be
kesetibohe, mgntaman i s6nfagayunone
folo g6b6l intuwa kgfaimama b6
kegefetindege aturan (independence).
Amun enggumahan i gai Hulyo 4, 1946,
*
tgnungkas i de Merikanuy de Filipino
manangguwit b6 karowe inged.
Tidew
beno, m0nwal6y Republ i ka ng Pi1 ipinas.
Atin i de Filipino n@n i menanangguwite
b6 karowe goberno.
Amun 6nggumdhanen
man i gaiy kes6butuwe b6 1946, benutu
noy de 6t6w i Manuel Roxase, melaw
m6nwal&y beeney presedentey Pilipinase. ,
Brab thenaban bays-presendentey
Elpidio Quirinowe.
Endob ruwo
g6b6l intuwa tid6w beno, m6nl16nu i
0

Roxase, atin i mCnwal6ye presedente,
Quirino.
Be rasPna ro Roxase brab Quirinowe
presedente, tafay s6nay kekamarasayay
de 6t6w b6 nukasay kesgtibohe.
Enda fo
mensuwat i de 6t6w b6 kgfanangguwit i
gobernowe be kgtabang ne inok wal6y
fiyoy ing6de. Sabaf b6 no, m6nk6dan i
sarig ruwe dob gobernowe, atin mgdooy ,
m6nwalgye tulisan (Huks, rebel ,de) b6
de 6t6w non Cnda rnguyot ro be kefaagewe
b6 gobernowe.
Sabaf ni k6taya ruwe
fewaleyen komonistay (Communism)
demokratike goberno (democratic
government).
Amun rn6nwalgy presedentey Magsaysaye
b6 belintuwae 1953, f6n-amfunoy keluhanay
de tulisan atin niraya no bero fantad
faguyagan.
Saliyu tidgw b6n0, niraya
no so bero do gntingayen kailanga ro dob
gobernowe.
M6dooy Bntingaygne fiyo gngg6rigono
Magsaysaye b6 ras6na nuwe.
fantad i de.mGskinan.
Niraya no
Atin tidew rn6law
benoy funay de 6tew m6ntgberagar mang6y
Mindanao, Viscaya, Cagayan,
brab dob de

dumo ing6d wen i do buka de fantad. Enda
mgnfufus i luub i gaiwe kgpresedente
Magsaysaye. Endob b6 1957, m6nlawu i .
riflanowe 6ndaa ro dob Cebu atin funa
no rn6nl6hu.
Amun rn6nl6hu, i mgnwalgye presedente
1
Carlos P. Garcia. Atin tgrnenaban so b6 I
tPm6nunduge k6sPbutu. Endob b6 ras6na
nuwe, medooy mikae de do Pt6w non s6gil6w
be kgfaagew ro Roxas brab Quirinoy {
kefanangguwit ne be gobernowe. Medooy
menikae non m6nwal6y meskinan i
gobernowe de. Atin m6n-g6rotor i
kgluhanay laga i de b616ygn. Atin
mgdooy 6ndae galbeken do 6t6w. Tid4w
man beno, m6nwal6y rn6dooy de tulisan.

Amun 6nggumahan6n man i kes6butuwe
bt5 1961, tenabana Makapagaley Garciawe.
M6law tidew beno m6nwa14y Diosdado
Macapagal i presedentewe be Pilipinase.
M6nkulangan dafoy k6daw6t i ulew i de
'6t6w b6 k6faag6w i gobernowe be
Pilipinase, Gndob ends so fo m6taman
ro de non m6doo s6nay de gesifata ro
de tete. Amun t6m6nind6g i Ferdinand
Marcose presedente, tenabana noy
Makapagale, be 1965.
Amun Marcose n6n i presedentewe,
falan fo fiyoy renigo nuwe b6 sunguwe.
M6dooy fenfiyo nuwe do sekuwelahan brab
do monisifiyo. Atin m6dooy r6nigo nuwe
do kalsada. Melaw beno keey i funa nuwe
tt5m6naban b6 s6baane de kes6butu. Atin
beene s6nay presedentey Pilipinase
t6m6naban ruwo gule.
Endob dob enggetunduge kefanangg-uwit6n
de, m6ndooy riklamowe de non m6nwal6y kun
tete. Men-g6rotor i kgluhanay laga i de
b616yEn, atin 6nda gaganey de 6t6w de non
toow fo merasay 5 kgkurtae. Brab i de
dumo 6t6w m6nk6dan ro dob de galb6k ro.
Fiyon i de gstudiyante brab do segiyo
6t6w dob Pilipinase riklamo ro be Markose.

Tidew beno I de tulisan m6nwal6y
ro medoo. Toow fo m6ndooy gusue, m6law
rgnigo Presedente Marcosey 'Martial Lawt,
be 1972. Amuk w6n i martial law, i de
sundalu brab de police sa6n i fakaye
i. \
gggamak sinafang. Bgleewe 6ndaEn i toow +
gusu. Endob w6n s6nay do sgkloh-kloh 14
s6tiboh brab lidue na. I funay Mantuwe
Kefaginged (New Society) menrigo, non
mgirayan melaw adi-adi kgfaguyag i
k6lhhanay de Filipino brab magumfung
ro setabang kisak setiboh.

I metulangede Filipino
K6luhana tom Filipino. S4baan
say nasiyone batfo tom atin kgluhanay
Gt6we manangguwit be goberno tome
Filipino. Enda i do 6tGw tid'6w segiyo
inged dusa betom. Fatut m6oror tom
non 6nda6n i s6giyo 6i6w dumo tom
s6tiboh inok getGk6dan ro sa6n tidew
dob ing6d tome. Beleewe, i nasiyo tome,
been i Republika ny Pilipinase, 6nda6n
s6marig6n non gefgtind6gen kaan aturan
(independent nation).
Kailangan m6tulanggd tam Filipino,
non i rnetulangede Filipino.mgtintu 6t6w.
Modor be kitab i ing6d ne. Mutu k6 gai
sebutu. Fagadata noy banderay ing4d ne.
Tgmabang demiyaga b6 ing4d ne kg w6n i
tete tidew segiyo ing6d.
I metulang6de Filipino kailanga no
m6ganad. Kailanga no masa s6nga fuweh
inok g6tiga noy fantage b6 ing6d ne.
Kailanga no soy mayade buwis brab
temabang dob gobernowe inok wal6y fiyo.
Non i fiyowe goberno tabanga no soy
6t6w ne.

Kanta be Ing6d Tome
.',.f
'a
#
Inggd f6ndoyog
B'lowon dob s6bangane
R6ndaw i fusung
Dob be'rney umule.
Fantad fen'mili
Fuyu i de embantug
Dob de dgmufang
Kago amfunon de.
Dob dogote brab tuduk
Demfi ne brab laway ne gadung
Fiyo foy bayuk ne
Brab lingggng ne brab fiyowe kgbati.
't
f
I
I s6linang i bandera
Muwe funa tom ternaban
Gitoon brab ter6sang me
Enda foy ayo no d616mon.
Fantad, teresang m6oror brab m6imu
Enda i lehuon dob beeme
Bantuga key k6 w6n i do demusa
M616hu gey sabaf be beeme.

Pambansang Awit
Bayang magi 1 i w
Per1 as ng Si 1 anganan
Alab ng pus0 I,
Sa dibdib moly buhay
Lupang hinirang
Duyan ka ng magiting
Sa manlulupig
Di ka p'asisiil
Sa dagat at bundok
Sa simoy, at sa langit mong bughaw
May dilag ang tula
At awit sa paglayang minamahal
I
Ang kislap ng watawat moly
Tagumpay na nagniningning
Ang bituin at araw niya'y
Kailan pa ma'y di magdidil-im.
!j
Lupa ng araw ng luwalhati't pagsinta
.I
Buhay ay langit sa piling mo 4
Aming ligaya na pbg may mang-aapi
Ang marnatay ng dahil sa iyo.

magtanim at magtayo ng bahay.
Ang rnga Tiruray at
inga Manobo raw ay rnga inapo ng rnga Tndones.
Sumunod sa mga Indones ang rnga taga-Malaysia.
1
Ang mga Muslim
Makalipas ang maraming rnga taon, noong mag-
iika-1300 taon, dumating dito sa Pilipinas ang
isang datung Muslim.
na maging Muslim.
panahon ang rnga inapo nila.
Marami ang kanyang nahikayat
Ang mga Muslim sa kasalukuyang
Ang Pamahalaang Kastila
Noong mag-iika 1500 taon, ang rnga may kaya
at may pinag-aralang mga tao ay matatagpuan lamang
sa lugar na tinatawag na Espanya. Ang Espanya ay
napakalayo sa Pilipinas. Ang rnga Kastila nn siyang
nlga taong naninirahan sa Espanya ang unang rnga taong
sumakop sa rnga bansa sa mundo.
Noong unang panahon, hindi alam ng mga Kastila
na may isang bansang tinatawag na Pilipinas. Nguni't
nahalitaan nilang may isang bansang malapit sa
r'i lipinas na mayaman sa mga pagkaing maaanghang gaya
ng sili, bahang, luya at iba pang rnga halaman.
Dahil dito, ipinadala ng pamahalaang Kasti la
si Magallanes upang hanapin ang nasabing bansa.
Rinigyan ng pamahalaan si Magallanes ng limang
bangka at maraming rnga tauhan. Naglayag sa
knragatan si Magallanes sampu ng kanyang rnga
l
'!
c
4

tauhan hanggang sa makatanaw sila ng isang lupain.
"Ito ang lupaing ating hinahanap," anila nang
makadaong sila sa baybay-dagat.
Ngunl't naligaw pala sila sapagka't ang lupain
palang kanilang natanaw at dinaungan ay walang iba
' kundi ang Pilipinas.
I
4
'6
Noone panahong iyon, may isang pinuno sa
Pilipinas na nagngangalang Lapulapu.
Nang mabalitaan
ni Lapulapung may mga taga-ibang bansang dumaong dito
sa Pilipinas, tinipon niya ang kanyang mga tauhan.
Itinaboy nila ang mg dayuhan sa~agka't hindi niya
nais na sakupin ng mga taga-ibang bansa ang Pilipinas.
Nang hindi umalis ang mga dayuhan, naglaban sina
Lapulapu at Magallanes hanggang sa mapatay noong una
- itong huli. '
Nang mamatay ang pinunong Espanyol na si
Magallanes, nagsitakas na pauwi ang kanyang mga
tauhan.
Napadpad patungong kanluran ang isa sa
kanilang rnga bangka na pinamumunuan ni Sebastian del
Cano.
Di sinasadya 'y nabalik silang muli sa Espanya.
Sila ang kauna-unahang mga taong nakapaglibol sa
buong daigdig,
Pahil sa pangyayaring iyon,
itinuturing natin ngayong ang mundo ay bilog at
, hindi lapad.
Makalipns ang ilan pang taon, dumating ang
napakararning Kastila dito sa Pilipinas nguni't-hindi

5ila nanatili rito sa dahilang pinalayas sila ng rnga
I'i 1 ipino.
Datapuwa't naghanda ang hari ng Espallya
Irg marming rnga alndalo at ipinadala sila sa Pi1 ipinas.
Legaspi ang pangalan ng kanilang pinuno.
Nang
dumating sila, kulang sa rnga sandata ang rnga Pilipino
kaya hindi nila nakuhang labanan ang mga dayuhang
Kastila.
Makalipas ang ilan pang taon, pinanganl an
nilang Pilipinas ang ating bansa sa karangalan ng
11ari ng Espanya na nagngangalang Felipe. Tuluyan
1 nang sinakop ng mga Kastila ang Pilipinas,
I
Naging napakahirap ng buhay ng mga Pi1 ipino
sn ilalim ng pamahalaang Kastila.
Einaha-bahagi
ng Hari ng Espanya ang mga lupain ng mga Pilipino
sa mayayamang Kastila.
Pagkatapos, any, niga Pilipino
ang pinagsaka nila ng kanilang mga lupa.
Kakaurlti
lang anp naging pakinabang ng mga Pilipino sa kanilang
sariling ani.
kaya nabaon sila sa utang.
Hindi iyon sapat upang sila ay mabuhay
Tpinagsama ng rnga Kastiln
, nng ilang rnga Pilipino sa kanilang bansa uFang
rnaging katulang nila sa kanilang banaphuhay o gawain
doon.
Dinala nila kahit ang zting mga ginto, kahoy
at iba pang mga bagay sa kanilang bansa upang donra 4
I
kalakalin ang mga iyon.
Nguni't may isang mal~uting bagay na ipinamana
nng rnga Kastila sa rnga Pilipino.
Sa pamamagitan nila,
~iaging Kristiyanong tulad nila ang rnga Pilipino.
r 1
)
r i
I

Nagpadala sila ng mga pari upang turuan ang rnga
Pili.pino na maniwala kay JesuCristo.
ang paniniwalnng Katoliko Romano.
Doon nagsimula
Dumami ang mga
kaanib at lumaganap ang Katoli.sismo sa ibaqt ibang
dako ng Pilipinas.
sa Pilipinas sa kasaluxuyan.
Ito ang pinakmatatag na sirnbahan
rin sila ng rnga paaralan at pagamutan.
Bukod sa rito, nagtayo
Nguni't pawang
naging walang kabuluhan din ang rnga iyon dahilan sa
hindi maganda nilang pamamahala sa Pilipinas.
Nang makatapos ng pag-aaral si Jose Rizal na isa
sa mga matatalinong anak na Pilipino, sumulat siya ng
isang aklat.
Sinulat niya sa kanyang aklat ang hindi
magandang ginagawa ng rnga Kastila sd rnga Pilipino.
Isinasaad sa aklat ang pagiging rnga bilanggo ng rnga
Pilipino gayundin ang kaawa-awa nilang kalagayan
dahilan sa ginagawa ng mga' Kastila.
Kung maaari lang
sana'y sapilitan niyang maitaboy ang rnga Kastila
na nasa Pilipinas. Natakot ang rnga Kastila sa rnga
sinulat nl Dr. Jose Rizal. Kaya, ibinilanggo nila
siya at pagkatapos ay pinatay. Binaril nila siya
i
sa Maynila sa lugar na tinatawag na Luneta. Namatay
nga siya nugni 't ang sinulat naman niya ang pumukaw
, ,
~
I
sa iba pang mga Pilipinong pinuno sa Pilipinas.
Kabilang sa maraming lnga Pilipinong namuno sa
pakikipaglnl~an sa rnga Kastila sina Bonifacio, Aguinaldo
at Mahini . Mga lalaki silang tunay na matatalino at

magigiting.
Dahilan sa kanilang pakikipaglaban alang-
alang sa Inang Bayan, namatay sila at natanyag.
si Jose Rizal ang pinakatanyag sa kanilang lahat
sapagkalt pinakamalaki ang kanyang naitulong sa
Ngunitt
ating bansang Pilipinas.
Tatlong daang taong naghirap ang mga Pilipino
1
sa kamay ng mga Kastila. Pagkatapos, dumating ang I
v i
mga Amerikano upang tumulong sa rnga Pilipino sa
pakikipaglaban sa mga Kastila.
Dahilan sa magkasanib
na lakas ng Pilipino at Amerikano, nagtagumpay sila
sa pakikipaglaban.
mga Kastila.
Pilipinas.
Doon nagwakas ang kalupitan ng
Hindi nagtagal, nilisan na nila ang
Ang Pamahalaang Amerikano
Pagkatapos ng digmaang Kastila, ang rnga
Amerikano naman ang namahala sa rnga Pilipino.
Nanirahan sila sa Pilipinas upang bantayan iyon sa
sinumang nagtatangkang sakupin iyong muli. Tinulungan
nilang magkaroon ng mabuting uri ng pamumuhay ang
mga Pilipino. Ngunilt hindi naibigan ng rnga Pilipino
ang pananatili ng rnga Amerikano sa kanilang bansa
sapagka't nais na nilang magsarili.
Kabilang sa rnga magigiting na rnga Pilipinong
namuno. sa pakikipaglaban sa rnga Amerikano sina Antonio
Luna, Mabini, Del Pilar, atbp.. Bagama1t ginawa nila
ang lahat ng kanilang magagawa sa pakikihamok, wala
I
<
I
I

in silang nagawa sapagkaft kulang sila sa rnga armas
at rr~un i syon . Saka lamarkg sumuko ang mga Pilipino
sang bi.hagi.n ng rnga Amerikano si Aguinaldo.
Noong nasa ilalim pa ng pamahalaang Amerikano .
! ang rnga Pilipino, naginp ~naunlad ang kanilang
pamumuhay dahilan sa rnga itinuro sa kanila ng rnga
! Amerikano. Tnayos nila ang rnga paarzlan, pagamutan
. '
at mga daan. Nngtatag din siln ng iba iibang
1
relihiyon tulad ng tinatawag na Anglican (Episcopal).
. Dumilting sa Pi lipinas ang napakaraniing rnga sundalong
Amerikano.
May mga nagtungo sa Baguio, Cavite,
Pampangn at sa ihaft ibang panig ng Pilipinas.
Anupa' t. wnl nng sang-i lang nagawa ng mga Amerikano
'
' ang lahat ng Ijagay na hindi nagalrra ng rnga Kastila.
, . Maunlad na ang Pilipinas. Marami sa mga
I r
.,
' '
I.
Pi lipino ang nakapagtapos ng pag-aaral . Dahil dito ' y
biglang nabuksan ang kanilang isip kung paano nila
pamamahalaan at pauunlarin ang bansa pagkaalis ng
mga Amerik:lno.
Kabilang sa mga taong nagkaroon ng
bukas na isipan sina Manuel L. Quezon, Manuel Roxas
at Elpidio Quirino.
Iyan ang dahilan kaya nais
nilang rnagkaroon ng kasarinlarl ang bansa.
Nguniit
ayon sa mgn Amcrikano, hindi pa raw maaaring magsarili
ang rnga Pilipino. Sampung taon pa raw ang kailangan
nilang hintayi n bago sila tuluyang makapagsarili .
Ang paghuo ng isang saligang-batas ang kauna-unahang

xinawa ng rnga Pilipino.
Sa loob ng sampung taon,
nnpailalim tayo sa Komonwelt na uri ng pamahalaan.
Ido~ig Septiyembre 17, 1935, nahalal na pangulo ng
Pilipinas si Quezon.
Samantala, isang
fl
mapagkakatiwalaang pinunong Amerikano naman ang
r
ipinadala ng pangulo ng Amerika sa Pilipinas upang
)
tu~nulong sa pamamalakad sa pamahalaan. Ang lahat Y
ng mga adhikain ngmga Amerikano para sa Pilipinas
ay naipagpatuloy noong panahong iyon.
Ang Pamahalaang Hapon
Nong 1940, nagsimula ang digmaan sa Europe.
Noong pan-ahong iyon, t inutulungan ng mga Amerikano ang
isang panig at ng rnga Hapones naman ang kabilang panig.
Naghanda naman ng rnga sundalo, armas at munisyon ang
Amerika para sa Pilipinas. Hindi nagtagal, binomba
ng rnga Hapones ang kuta ng rnga Amerikano sa Pilipinas.
Nagsimula ang digmaan sa Pilipinas nang
dumating ang mga Hapones. Nagtulong ang rnga Pilipino
at rnga Amerikano sa pakikipaglaban sa mga Hapones.
Il.>inadala ng pangulo ng Estados llnidos si MacArthur
sa Awstralya upang magsanay at mangalap ng marami
pang mga sundalo. Noong kasalukuyang kainitan ang
digmaan sa Pilipinas, inilipat ni Pangulong Quezon
ang pamamahala sa Estados Unidos uyang hindi na siya

sumuko pa sa rnga Hapon. Noong 1944, habang patuloy
pa rin ang digmaan, namatay si Quezon sa Estados
Unidos. Si Osmena ang sumunod na naging pangulo.
Nagtungo si Osmena sa Estados Unidos. Pagbalik niya
sa Pilipinas, kasama niya si MacArthur. Hindi
nagtagal, natalo ang rnga Hapones noong 1945.
Noong maging pangulo si Osmena, naging mahirap
para sa kanya krlng paano pamamahalaan ang bansa sa
dahilang maraming ari-arian ang nawasak at maraming
tao ang may snkit. Walang mabiling damit. Wala.
ring matirhan. Dahil dito'y nagbigay ng tulong ang
mga Ameri kano upang mai saayos ang rnga ari-ariang
nasira at gumiiling ang rnga maysakit . Namigay sila
ng pera, pagkain, damit at rnga gamot.
Isang taon matapos ang digmaan, sumapit ang
araw ng kasarinlan. Nong FIulyo 4, 1946, ipinagkaloob
ng Amerika ang kalayaan sa Pilipinas. Pagkatapos,
tinawag na Republika ng Pilipinas itong ating bansa.
N;lng dumating eng halalan noong Abril 23, 1946, nahalal
na maging pangulo ng Pilipinas si Manuel Roxas. Si
Elpidio Quirino naman ang naging pangalawang-pangulo.
Makaraan ang dalawang tam, namatay si Roxas at si
Quirino naman ang naging pangulo..
Noong panahon ng panunungkulan nina Roxas at
Quirino, patuloy pa rin ang paghihirap ng rnga tao
d:ihi!an sa bunga ng digma. Hindi naibigan ng aga tao

:~ng ginagawing pamamalakad ng pamahal aan tungo sa
ikauunlad ng bansa.
t~wala sa pamahalaan.
Dahil dito, nawalan sila ng
Ninais nilang mapalitan ng
kumunismo ang pamahalaang demokrasya.
Nang maging pangulo si Magsaysay noong 1953,
pinasuko niya ang mga magnanakaw.
Pagkatapos, binigyan
niya sila ng lupang mapagtatayuan ng kanilang bahay.
Bukod sa roon, binigyan pa sila ng pamahalaan ng
anumang bagay na kailangan nila.
Maraming mabubuting bagay ang nagawa ni
Magsaysay noong panahon ng kanyang panunungkulan.,
Rinigyan niya ng lupa ang mga mahihirap.
Iyan ang
dahilan kaya maraming mga tao sa Mindanaw, Kabisayaan,
Kagayan at sa iba pang lugar na malawak ang lupa.
Hindi natapos ni Magsaysay ang kanyang taning o -
t akdang panahon ng panunungkulan bi lang pangulo.
Noong Marso 17, 1957, bumagsak ang eroplanong
kinalululanan niya sampu ng ibang mga pasahero sa
Cebu.
Iyon ang kanyang ikinamatay.
Nang mamatay si Magsaysay, sulnilnod namang
nahalal na maging pangulo si Carlos P. Garcia.
Noong
panahon ng kanyang paglilingkod, marami ang salungat
sa kanyang pamamalakad sa dahilang katulad iyon ng
pamamalakad nina Roxas at Quirino.
ang pamahalaan noong panahon nila.
ng lahat ng bagay.
Lalong naghirap
Tumaas ang halaga
Marami sa mga mamamayan ang
P
)
Y
I
I

P
walang hanapbuhay. Pagkatapos, marami ang natutong
magnakaw .
Nang dumating naman ang halalan noong 1961,
natalo ni Macapagal si Garcia.
Samakatwid, nzging
Pangulo si Diosdado Macapagal . Nabawasan ang shkit
ng ulo ng rnga mamamayan nguni't marami pa rin ang
gumagawa ng masama.
noong 1965.
Nata1.0 si Macapagal sa halalan
Nahalal na pangulo si Ferdinand Marcos.
Nang maging pangulo si Marcos, mahusay ang
ginawa niyang panimula.
paaralan at rnga bahay-pamahalaan.
ng maraming rnga daan.
Ipinaayos niya ang m,ga
Nagpagawa siya
Noong sumunod na halalan,
nahalal siyang muli dahilan sa kanyang rnga nagawa.
Siya pa lamang ang kaisa-isang naging pangulo ng
bansa na nahalal nang dalawang beses.
Sa ikalawa niyang panunungkulan, marami raw
ang dumaraing sa dahilang sumama ang kanyang '
I
I pamamalakad. Tumaas ang halaga ng mga bilihin.
f
Nagtaghirap sa pera. May rnga natiwalag sa trabaho.
t
L
Lumaganap ang rnga nakawan at kaguluhan . Idinadaing
si Marcos ng rnga estudyante at ng iba pang rnga tao .
sa Pi1 ipinas.
Kaya, noong 1972, idineklara ni Pangulong
Marcos ang Martial Law.
Kapag may martial law, ang
rnga sundalo at rnga pulis lamang ang nakapagdadala ng
baril.
Ngayon, wala nang masyadong kaguluhan.

Ngunilt mayroon pa ring kaunting alitan at
pagkabahala. Nilikha ang Bagong Lipunan upang
~napabuting lalo ang pamumuhay ng laliat ng rnga
Pilipino sa pamamagitan ng pagtutulungan sa halip
na pag-aalitan.
Ang Mabuting Pilipino
Pilipino tayong lahat. Maging ang lahat na
pinuno ng ating bansa ay rnga Pilipino. Nakatira
tayo sa iisang bansa. Walang sinumang dayuhang
makapagmamalupit sa atin. Dapat tayong matuwa
sapagka't wala nang rnga dayuhang nagtatangkang
sumakop sa ating bansa. Ngayon, tinatawag na
Republika ng Pilipinas ang ating bansa, isang bansang
nagsasarili, walang umaalipin.
Kailangan nating naging mabubut ing pilipino
sapagkaIt ang isang mabuting Pilipino ay isang taong
matuwid. Sinusunod niya ang rnga batas na ipinatutupad
ng pamahalaan. Bumuboto siya sa tuwing may halalan.
Iginagalang niya ang watawat . Ipinagsasanggalang
niya ang kanyang bansa laban sa rnga kaaway.
Kailangang malawak ang kaalaman ng tunay na
Pilipino. Kailangan niyang magbasa araw-araw upang
magkaroon siya ng kabatiran sa rnga nangyayari sa loob
at labas ng bansa araw-araw. Kailangan din niyang

magbayad ng buwis at tumulong sa ikabubuti ng
pamahalaan. Bilang gant i , ang mabut ing pamahalaan
naman ay tumutulong sa mga mamamayan.

Ang Pambansang Awit ng Pilipinas -
Bayang inagiliw
Perlas ng Silan.ganan,
Alab ng puso
Sa dibdib moly buhay.
Lupang hinirang
Duyan ka ng magiting,
Sa ~anlulupi'g
Di ka pasisiil.
Sa dagat at bundok
Sa simoy at sa langit mong bughaw, .
May dilag ang tula at awit
Sa paglayang minamahal.
Ang kislap ng watawat moly
Tagurnpay na nagniningning ,
Ang bituin at araw niya'y
Kailan pa maly di magdidilim.
Lupa ng araw ng luwalhatilt pagsinta
Buhay ay langit sa piling mo,
bning ligaya na pag may mang-aapi
Ay mamatay nang dahil sa Iyo.