Hugtakalisti íslenska 10.b. vor 2013

Hugtakalisti íslenska 10.b. vor 2013
Námsefni: Gullvör 3, Málfinnur, Skriffinnur. Ljósrituð verkefnahefti: Upprifjun í málfræði; fallorð,
smáorð, sagnorð, orðhlutar o.fl. Einkenni ljóða; bragfræði, myndmál og ljóðstíll
Hljóðfræði, hljóðbreytingar, orðmyndun o.fl. Setningafræði. Mál og málnotkun.
Vorprófseinkunn er byggð á 70% prófseinkunn og 30% vinnueinkunn.
Fallorð: Greinir (gr.), nafnorð (no.),
lýsingarorð (lo.), töluorð (to.) og fornöfn (fn.).
Geta fundið og greint kyn, tölu og fall fallorða í
texta.
Stofn nafnorða og lýsingarorða.
Kenniföll nafnorða.
Sterk og veik beyging nafnorða og lýsingarorða.
Uppflettimynd nafnorða (orðabókarmynd).
Stigbreyting lýsingarorða (óbeygjanleg
lýsingarorð).
Staða lýsingarorða.
Sambeyging fallorða, t.d. lo.+ no./ langur dagur,
fn.+lo.+no./ þessi langi dagur.
Kunna undirflokka og beygingar fornafna.
Frumtölur, raðtölur. Fyrstu fjórar tölurnar beygjast
í kyni, tölu og falli.
Sagnorð.
Persóna, tala, háttur, tíð, mynd, beyging.
Áhrifssagnir og áhrifslausar sagnir.
Persóna og tala: 1., 2., 3. persóna eintala og
fleirtala (frumlag-umsögn).
Þekkja ópersónulegar sagnir og einkenni þeirra.
Tíð: Nútíð, þátíð.
Hættir:
Persónuhættir: Framsöguháttur ( fh.),
viðtengingarháttur (vh)., boðháttur ( bh.)
Fallhættir: Nafnháttur (nh.), lýsingarháttur
nútíðar, (lh.nt.), lýsingarháttur þátíðar (lh.þt.)
Mynd: Germynd, miðmynd, þolmynd.
Beyging: Sterk (fjórar kennimyndir), veik (þrjár
kennimyndir) og blönduð beyging (núþálegar
sagnir 4 km. og ri sagnir 3 km.).
Kennimyndir sagna og afleiddar myndir.
Orsakarsagnir: Veikar áhrifssagnir myndaðar af
2.km. sumra sterkra sagna, oft með i-hljóðvarpi
(sitja/sat-setja, fljúga/flaug-fleygja, brjóta/
braut-breyta, fara/fór-færa).
Hjálparsagnir; hafa, vera, verða, munu, geta, vilja
o.fl.
Áhrifssagnir og áhrifslausar sagnir (andlag,
sagnfylling).
Smáorð: Forsetningar (fs.), atviksorð (ao.),
samtengingar (st.), upphrópanir (uh.)
og nafnháttarmerki (nhm.).
Hljóðbreytingar: Hljóðskipti (í kennimyndum
sterkra sagna), i-hljóðvarp, u-hljóðvarp,
klofning.
Orðmyndun: Rót, forskeyti, viðskeyti, stofn,
beygingarending, samsett orð; stofnsamsetning
(borðstofa), eignarfallssamsetning (landsmenn),
bandstafssamsetning (eldibrandur).
Setningarhlutar: Frumlag, umsögn, andlag,
sagnfylling, forsetningarliður, einkunn,
atviksliður, tengiliður.
Frumlag er fallorð í nefnifalli, gerandinn í
setningunni, sá sem verður eða framkvæmir það
sem fram kemur í umsögninni (Sigga hleypur
hratt, Gummi og Bjössi eru bræður).
Umsögn er sérhver sögn í persónuhætti (fh. , vh. ,
bh.). Umsögnin segir til um hvað frumlagið
verður, gerir, fær, þarf að þola o.s.frv. (Sigga
hleypur hratt, við eigum hesta, ég hef komið
hingað áður).
Andlag er fallorð sem stendur í aukafalli og
stýrist af áhrifssögn. Áhrifssagnir stýra falli.
(barnið braut bollann, Gummi gaf stelpunni hest).
Sagnfylling er fallorð í nefnifalli sem stendur með
áhrifslausri sögn til uppfyllingar (húsið er rautt,
konan er læknir, hún heitir Sara).
Forsetningarliður er forsetning +
fallorðið/fallorðin sem hún stýrir falli á (um hest,
frá hesti, til hests). Sigga spilar á trommur, hann
gekk kringum rauða húsið.
Einkunn er fallorð sem stendur með nafnorði til
að kveða nánar á um eiginleika þess og skýra það
nánar. Einkunn stendur í sama kyni, tölu og falli
og orðið sem hún á við= sambeyging (þetta er
skemmtilegur leikur, ég þekki duglegan, ungan
dreng).
Eignarfallseinkunn stendur yfirleitt á eftir orðinu
sem hún á við og táknar eignarhald (kona
mannsins, bækur Arnaldar ).
Atviksliður er sérhvert atviksorð (bráðum koma
blessuð jólin, komdu strax heim).

Tengiliður er sérhver samtenging (strákur og
stelpa, ég veit að hann kemur aftur).
Hljóðfræði: Sérhljóð; kringd, ókringd; einhljóð
(8), tvíhljóð (5).
Samhljóð; lokhljóð, önghljóð, nefhljóð,
hliðarhljóð og sveifluhljóð.
Staðbundinn framburður. Sunnlenskur og
vestfirskur einhljóðaframburður, sunnlenskur hv
framburður, norðlenskur harður (ptk) og raddaður
l, m, n) framburður.
Setning er orðasamband sem í er ein umsögn
(sögn í persónuhætti).
Málsgrein er orðasamband sem felur í sér fulla
hugsun, getur verið ein eða fleiri setningar og
hefst á stórum staf og endar á punkti.
Efnisgrein hefst á lykilsetningu og fjallar um
ákveðinn efnisþátt: afmarkast með greinaskilum.
Greinarmerki.
Bein og óbein ræða.
Merking máls: Málshættir og hugtök, huglægur
og hlutlægur texti, sértæk og víðtæk orð, samheiti,
andheiti, líkingaorð o.fl.
Málsháttur er óbreytanleg setning sem felur í sér
fulla hugsun og getur staðið ein. Málshættir fela
oft í sér líkingar og speki og eru gjarnan stuðlaðir
og jafnvel rímaðir. (Morgunstund gefur gull í
mund. Æfingin skapar meistarann. Ekki er allt
sem sýnist. Blindur er bóklaus maður).
Orðtak er fast orðasamband sem venjulega er
notað í óeiginlegri merkingu. Orðtak fær ekki
fulla merkingu fyrr en það hefur verið fellt inn í
setningu í ákveðnu samhengi. ( Ég keypti köttinn í
sekknum. Láttu kné fylgja kviði. Margir lögðu
hönd á plóginn til að ljúka verkinu. Við erum ekki
á flæðiskeri stödd).
Hlutlæg frásögn veitir beina og hlutlausa
fræðslu.
Huglæg frásögn lætur í ljós skoðanir.
Hlutstæð orð tákna það sem koma má við, sjá eða
finna fyrir ( borð - fjall - ský - hestur).
Óhlutstæð orð tákna hugmyndir, tilfinningar,
eiginleika eða athafnir.
(fegurð – hatur – ást – lestur – hiti).
Margræð orð: Sama orð getur haft margar
merkingar (eldur (brennur/ást/hatur –
hljóp/stúlkan/skyrtan).
Inntaksorð eru orð sem eru hlaðin merkingu
(glas, gulur).
Sértæk orð tákna fáa eða aðeins einn hlut (gulur
WV).
Víðtæk orð tákna stóran hóp (farartæki, lífverur).
Alhæfingar: Stór hópur er dæmdur út frá fáum
eða einum (Skotar eru nískir, unglingar eru latir).
Slangur, slanguryrði, slettur. Fyrst og fremst
talmál, styttingar, oft af útlendum uppruna.
Slagorð eru vígorð eða áróðursorð. Eins konar
einkunnarorð sem menn nota til að vekja athygli á
baráttumálum sínum.
Kerfisorð eru orð sem þjóna málkerfinu t.d. fs. og
ao., til, niður.
Samheiti eru orð sömu merkingar (hestur, fákur,
gæðingur).
Andheiti eru orð gagnstæðrar merkingar (léttur -
þungur, stór - lítill, hvetja - letja).
Líkingaorð - eins og...., líkt og....
(sótsvartur, dúnmjúkur, kattþrifinn, glerháll o.fl.).
Inngangur er upphaf ritsmíðar þar sem greint er
frá hvert umfjöllunarefnið er.
Meginmál er aðalkafli ritsmíðar. Þar er fjallað um
efnið á markvissan og skipulagðan hátt.
Niðurlag er lokakafli ritsmíðar. Þar eru dregnar
fram niðurstöður meginmáls.
Orðaforði: Erfðaorð, tökuorð og nýyrði.
Erfðaorð eru orð sem komu með
landnámsmönnum til landsins
Tökuorð eru erlend orð eru tekin inn í málið og
löguð að beygingakerfinu (bíll ,rúta).
Nýyrði eru ný hugtök sem þurfa íslensk orð,
stundum fá gömul nýja merkingu ( tölva,
rafpóstur, sjónvarp, sími).
Bannorð eru orð sem menn forðast að nota t.d.
klám og blótsyrði.
Markmiðum máls er oftast skipt niður í fimm
aðalflokka
1. Fræðsla- upplýsingamiðlun. (Ísland er eyja).
2. Tjáning tilfinninga eða skoðana. (Liverpool er
besta lið í heimi).
3. Stýring- áhrif. (Kjósið Valda í stjórn).
4. Sambands og tengslamyndun. (Komdu sæll,
hvernig er heilsan?).
5. Listamarkmið. (,,Nú andar suðrið sæla vindum
þýðum“).
Ljóð:
Bragfræði: Braglínur (ljóðlínur, vísuorð),
ljóðstafir (stuðlar og höfuðstafur), sérhljóðar; helst
þrír mismunandi, samhljóðar þrír eins, ljóðstafir
sk, sl, sn, sm, sp og st, staðsetning ljóðstafa. Rím
(karlrím, kvenrím), víxlrím (abab), runurím (aabb
eða aaaa). Hákveður/lágkveður, hrynjandi
(taktur), forliður, tríóla, stúfur.
Bragarhættir: Ferskeytla
(dróttkvæður háttur, fornyrðislag, braghenda,
stafhenda, limra, hæka, tanka, sonnetta o.fl.).
Myndmál- bein mynd, viðlíking= samlíking,
myndhverfing, persónugerving.

1.Bein mynd:
Skáldið dregur upp mynd úr raunveruleikanum
eins og hann er.
2.Líkingar
a) viðlíking sama og samlíking:
Samanburðarorð er notað, t.d. eins og, líkt og,
sem, áþekkt, o.s.frv. (þú ert eins og ljósastaur, hún
er eins og auglýsing).
b)myndhverfing:
Samanburðarorðinu er sleppt. Líkingin er eins og
staðhæfing (þú ert ljósastaur. Hún er gangandi
auglýsing.
3. Persónugerving:
Dauðum hlutum og fyrirbærum úr náttúrinni er
lýst eins og þau væru lifandi hlutir, sem gæddir
eru lífi. Dauðum hlutum er gefið líf (fá
persónulega eiginleika).
(Ljósastaurar hlaupa um götuna. Bílarnir sofa í
rigningunni. Lækurinn hjalar).
Stíll og stílbrögð: Hugblær, boðskapur, túlkun
(um hvað fjallar ljóðið) o.fl.
Hefðbundin ljóð - rím, ljóðstafir.
Óhefðbundin ljóð - hvorki rím né ljóðstafir.
Vísun- skáldið vísar í þekkt skáldverk eða atburði.
Algengt úr Biblíunni, Shakespeare, goðasögum,
Íslendingasögum og öðrum heimsbókmenntum.
Áhrifin eru háð því að sá sem les þekki það sem
vísað er til.
Minni: Vitnað í þekkta hegðun eða viðbrögð
manna t.d. vonda stjúpan, fátæki bóndasonurinn
sem eignast kóngsríkið, olnbogabarnið ofl.
Endurtekningar: Orð eða merking birtist
endurtekið í ljóðinu.
Andstæður: Heitt/ kalt, frost/ funi , ungur/gamall,
sorg/gleði.
Úrdráttur/ýkjur: Gert miklu minna eða meira úr
hlutunum.
Þversögn: Lítur út sem fjarstæða.
Tákn: Hjarta/ást, kross/trú,rauður litur/hamingja
ljár/dauði.
Bókmenntahugtök/-stefnur
Fræðslu- og upplýsingastefna hafði áhrif frá
lokum 17. aldar fram undir lok 18. aldar.
Einkenni = trú á skynsemi og rökvísi. Þekking til
framfara.
Rómantík: Stefna sem kom fram í bókmenntum
f. rúmum 200 árum. Skáld þeirrar stefnu vildu
fyrst og fremst hrífa lesendur og lögðu áherslu á
hetjur og fagrar meyjar. Einkenndist af
miðaldadýrkun, tilfinningahita, einstaklingshyggju
og snillingadýrkun. Engar þreytandi
staðreyndir. Ekki sykursætar ástarsögur með
farsælum endi (Dracula og Frankenstein).
Þjóðernisrómantík (rómantík) einkenndist af
náttúrudýrkun, þjóðernisást, áhuga á
alþýðumenningu, þjóðareinkennum og sjálfstæði
þjóða. Jónas Hallgrímsson (f.1807 d.1845) og
Fjölnismenn. Fjölnir kom fyrst út árið 1835 í
Kaupmannahöfn. Rómantíska stefnan var
blómaskeið ljóðatónlistar og óperu.
Raunsæi kom fram í Evrópu um miðja 19. öld
sem andsvar við rómantísku stefnunni.
Rithöfundar unnu með aðferðum
náttúruvísindamanna á manninum. Barst til
Íslands með tímaritinu Verðandi árið 1882. Sýnir
lífið í réttri mynd, gagnrýnir ranglæti. Hannes
Hafstein, Stephan G.
Ný rómantík kom fram beint í kjölfarið á
raunsæisstefnunni um aldamótin 1900 og snerist
gegn henni. Menn vildu láta sig dreyma burtu frá
raunveruleikanum. Áhersla á innra líf
einstaklingsins. Þjóðernishyggja, hetjudýrkun,
bölsýni og dulhyggja. Frumkvöðull á Íslandi var
Einar Benediktsson.
Súrrealismi - stefna í bókmenntum og listum sem
kom upp í Evrópu um 1920. Merkir yfirraunsæi
og gengur út í öfgar. Fylgismenn hennar
vildu losa um allar hömlur uppeldis og
siðmenningar, kafa ofan í sálarlífið og draumana
og sjá hvað þar kæmi upp. Agaleysi.
Sjálfsævisögulegar skáldsögur. Þær eru ekki
bein heimildarit. Höfundur notar raunverulega
atburði úr lífi sínu sem efni en breytir nöfnum á
fólki og stöðum. Þannig fær höfundur frelsi til að
túlka án þess að verða sakaður um að fara rangt
með staðreyndir.
Hugblær tengist tilfinningum sem ljóð eða texti
vekur hjá lesanda. Hann getur verið sorgmæddur,
angurvær, háðskur, illkvittinn, dapur,
alvöruþrunginn, gamansamur, kíminn,
glettinn, harður, viðkvæmur, ögrandi,
feimnislegur o.fl. Höfundur nær fram réttum
hugblæ með orðanotkun og/ eða myndmáli.
Ritdómur: Umsögn um bók (rit) sem venjulega
er nýútkomin. Þar fjallar gagnrýnandi fjölmiðils
um efni bókar og efnistök höfundar.
Söguleg nútíð: Þegar sagt er frá löngu liðnum
atburðum eins og þeir séu að gerast um leið og
sagt er frá þeim.
Þrír meginhlutar frásagnar
1. kynning (inngangur, upphaf).
2. meginmál (ris, söguþráður).
3. lokaorð (hnig, samantekt).

Persónusköpun: Mjög mikilvægt er fyrir
rithöfund að lýsa persónum í sögum sínum þannig
að lesandi fái áhuga á þeim. Persónum er lýst
bæði beint og óbeint.
Markhópur: Fyrir hverja er höfundur að skrifa,
sbr. barnasögur, unglingasögur, spennusögur,
ástarsögur, fræðsluefni, auglýsingar o.fl.
Texti - Íslendingasögur, þjóðsögur, goðasögur,
helgisögur, draugasögur, ævintýri, ævisögur,
sjálfsævisögur, spennusögur o.fl.
Sendandi/viðtakandi
Tími og umhverfi
Innri tími: Sá tími sem líður í sögunni.
Ytri tími: Tíminn þegar sagan gerist.
Sögutími: Sá tími sem sagan gerist á.
Frásagnartími: Tíminn þegar sögumaður segir
söguna.
Póstkorta og skeytastíll - sms, msn, póstkort,
tölvupóstur o.fl.- Mjög stuttorð samskipti þar sem
notuð eru eins fá orð og hægt er að komast af
með. Oft vantar persónufornöfn, mikið um
skammstafanir, stytt orð, tákn og ófullkomnar
setningar. Aukin notkun greinarmerkja. !! (:)
Sögumaður: Sú rödd í sögunni sem segir frá.
Stundum áberandi, stundum ópersónuleg. Skoða
persónu frásagnar og sjónarhorn.
Sögumannsafstaða: Sögumaður vill koma
einhverjum ákveðnum skilaboðum eða boðskap til
lesenda með skrifum sínum.
Ljóðmælandi: Sá sem talar í ljóði. Skoða persónu
og sjónarhorn.
Atvinnurithöfundur: Rithöfundur sem hefur
atvinnu af skrifum sínum.
Heimildasögur lýsa sannsögulegum atburðum.
Stuðst er við beinar heimildir eins og skjöl, viðtöl,
dómabækur, fréttir fjölmiðla o.fl.
Sjónarhorn táknar stöðu höfundarins í sögunni;
hvaðan hann horfir á atburði sögunnar og þar með
sambandið milli höfundar og þeirrar frásagnar
sem hann miðlar. Fjórar megingerðir sjónahorns
eru:
1. Höfundur er alvitur og sér inn í hug persóna
og veit hvað gerist á fleiri en einum stað í
einu. þriðju persónu sjónarhorn.
2. Höfundur takmarkar vitneskju sína og sér í
hug einnar persónu eða fárra.
3. Höfundur takmarkar sögu sína við hlutlægar
lýsingar, sér ekki í hug neinnar persónu, hefur
ekki skoðun á neinu sem gerist, segir bara frá
því sem sést eða gerist.
4. Höfundur felur sig bak við sögumann sem sér
söguna út frá sínum sjónarhóli. Saga í 1.
persónu.