AQRAR BÖLMƏDƏ SƏMƏRƏLİLİYİN ... - Journal of Qafqaz University

AQRAR BÖLMƏDƏ SƏMƏRƏLİLİYİN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİNƏ YENİ
BAXIŞ
Həzi EYNALOV
Qafqaz Universiteti
Bakı/AZƏRBAYCAN
eynalov@yahoo.com
XÜLASƏ
Sahibkarlığın inkişaf etdiyi indiki şəraitdə istehsal münasibətlərinin əsas amillərindən biri olan iqtisadi səmərəlilik
anlayışı hər zaman olduğu kimi bu gün də mühüm iqtisadi məsələlərdən biridir. Sovet dövründəki iqtisadi səmərəlilik
anlayışı ilə müasir dövürdəki anlayışda fərqliliklər vardır. Müasir dövürdə iqtisadi səmərəlilik göstəricilərində də müəyyən
dəyişikliklər olmuşdur. Bunun nəticəsində də bugünki səmərəlilik anlayışı müəyyən mənada dəyişmişdir. Bu məqalədə də
biz, aqrar bölmədə iqtisadi səmərəliliyi müasir dövrün şərtlərinə uyqun olaraq qiymətləndirəcəyik.
Açar Sözlər: Səmərəlilik, sahibkar, aqrar bölmə
A NEW LOOK AT DETERMINING EFFICIENCY IN AGRICULTURE
ABSTRACT
Economic productivity a is very important economic problem of all times, especially considering that it is a
main factor of productive relations, that characterize current business development. There are diffirences between the
Soviet and modern conceptions of economic productivity. The contemporary meaning of contents of productivity has
some differences. That is why the meaning of productivity has also changed. In this artricle, we value the economic
productivity of agriculture in respect of contemporary conditions.
Key Words: Productive, enterprising, agriculture
1. GİRİŞ
Yeni istehsal münasibətlərinin formalaşması iqtisadi səmərəliliyi aktual bir məsələ halına
gətirmişdir. İstehsalın “səmərəliliyi” mürəkkəb bir anlayışdır. Onun mahiyyəti müxtəlif yanaşma
formaları ilə izah edilir. Odur ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda vahid fikir birliyi yoxdur. Bəzi iqtisadçı
alimlər səmərəliliyi istehsalin nəticələrinin çəkilmiş xərclərə nisbəti kimi xarakterizə edirlər [1].
Biz bu fikirlə razılaşmırıq. Ən yaxşı halda məsələyə birtərəfli, natamam yanaşma forması hesab
edirik.
Fikrimizcə, ölkədə sahibkarlığın inkişafı şəraitində aqrar bölmədə səmərəlilikdən danışarkən
onun təsərrüfatçılıq formaları, təşkilati, iqtisadi, ictimai və sosial aspektlərini əsas meyar kimi qəbul
etmək daha məqsədə uyğundur.
İstehsal edilmiş məhsulun məcmuunda təsərrüfat formalarının rolu və yerinin müəyyən
edilməsi, bir qayda olaraq, natural və dəyər göstəricilərinə xas olan üsul sayılır [2]. Belə yanaşma
üsulu müxtəlif təsərrüfat formaları tərəfindən istehsal edilən məhsulların miqdarını və dəyərini
müəyyənləşdirməyə, hər bir qrup təsərrüfatların xüsusi çəkisini müəyyən etməyə şərait yaradır.
Təsərrüfatçılıq formaları aspektində məhsul istehsalının səmərəliliyinin araşdırılması
əlverişli istehsal forma və mühitinin yaradılması, bu istiqamətdə ixtisaslaşdırma məsələlərinin
həllinə imkan verir. Müasir texnologiyaya cavab verə bilən istehsalçıların meydana çıxmasina
şərait yaranır. Təbii ehtiyatlardan və iqtisadi imkanlardan səmərəli istifadənin təmin edilməsi
konkret təsərrüfat formalarında daha əldə etmək mümkündür [1]. İstehsal nəticələrinin düzgün
qiymətləndirilməsi, yol verilmiş nöqsanların vaxtında aşkar edilməsi, onların operativ aradan
qaldırılması yalnız fərdi (şəxsi) mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfat formalarında – sahibkarlıq
şəraitində səmərəlilik problemi özünün daha düzgün həllini tapır.

Məhsul istehsalı səmərəliliyinin təşkilati aspekti müvafiq istehsal sahələrində calışan
işcilərin bilik, bacarıq və istehsal vərdişlərindən bilavasitə asılı olur. Sahibkar özü və onun
məqsədinin icra olunmasında iştirak edən ailə üzvləri və cəlb edilmiş işcilərin bilik və istehsal
mədəniyyəti nə qədər təkmil olarsa bir o qədər səmərəli nəticələr əldə etmək mümkün olar.
Məhsul istehsalının izafi xərclərinin azaldılması, keyfiyyətinin artırılması, istehsal edilmiş
məhsuldan səmərəli istifadə edilməsi və satışının düzgün təşkili və s. istehsal, tədarük, satış
məsələlərinin lazımi səviyyədə təşkili sahibkarın və onun işcilərinin bilik və bacarıq səviyyəsinin
təkmilliyindən asılı olur [3]. Son nəticədə məhsulun və istehsalın səmərəli işləməsinə nail olunur.
Məhsul istehsalının iqtisadi səmərəlilik aspekti ayrı-ayrı növ məhsulların istehsalına çəkilən
xərclər, satış qiymətləri, rentabellik səviyyəsi və digər iqtisadi qiymətləndirmə xüsusiyyətlərini
özündə əks etdirir. Sahibkarın başlıca məqsədi mümkün qədər az xərc çəkmək müqabilində daha
çox və keyfiyyətli məhsul əldə etməkdən ibarətdir.
2. İQTSADİ SƏMƏRƏLİLİK AMİLLƏRİ
Hər bir konkret sahibkarın və bütövlükdə istehsal sahələrinin səmərəliliyinə təsir edən amilləri
iki qrupa bölmək olar: daxili və xarici amillər [4].
Daxili amillər sahibkarın fəaliyyətindən asılı olur. Bu amilləri də iki istiqamətdə qruplaşdıraraq
birbaşa və dolayısı yolla təsir edən amillərə bölmək olar.
Səmərəliliyə birbaşa təsir edən amillərə məhsulun kəmiyyət və keyfiyyəti, istehsal bazasının
səviyyəsi, mövcud texnologiyanın uyğunluğu, xammal və materiallardan istifadə imkanları daxildir.
Dolayısı təsir göstərən amillərə isə insan amili, istehsalın təşkili, iş üsulları, idarəetmə qaydalarını
daxıl etmək olar [3].
Təbiidir ki, bacarıqlı və ixtisaslı işçılərin məhsuldarlığı və istehsal etdiyi məhsulun
keyfiyyəti yüksək olduğundan yüksək istehlak dəyərinə də malik olur. İstehsalın düzgün təşkili
sahibkarın bütün istehsal bazasından, əmək və pul ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasının
əsas şərtlərindən hesab edilir. Tətbiq edilən iş üsulları mütərəqqi texnoloji prinsiplərə uyğun
gəlməlidir. Nəhayət, idarəetmə amilləri məhsul istehsalı, istifadə olunması, bazar
münasibətlərinin uyğunlaşdırılması, istehsalın səmərəliliyini şərtləndirən daxili və xarici amillərin
tarazlaşdırılmış ahəngdarlığının təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
Səmərəliliyə təsir edən xarici amilləri üç növə bölmək olar: quruluş islahatları, təbii
sərvətlər, hökumət və infrastruktur amilləri [5].
Quruluş islahatları əsasən iki qrupa bölünür: a) iqtisadi islahatlar, b) sosial və demoqrafik
dəyişikliklər.
Təbii sərvətlər amillərini torpaq, əmək (işçi qüvvəsi), enerji, xammal və material
ehtiyatlarının mövcudluğu baxımından təsnifləşdirilir.
Torpağın tərkibi və keyfiyyəti məhsul istehsalının həcminə və çəkilən xərclərin səviyyəsinə
bilavasitə təsir göstərir. Əmək ehtiyatlarının mövcudluğu, onların peşəkarlıq və təhsil
səviyyəsindən asılı olaraq sahibkarın işçilərinin keyfiyyət xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Enerji
təminatının səviyyəsindən asılı olaraq istehsalın təşkili imkanları üzə çıxır. Xammal və material
ehtiyatlarının zənginliyindən asılı olaraq istehsal xərclərinin dəyişmə meyilləri təzahür olunur.
Bazar sferasında xammal və material bolluğu qiymətlərə bilavasitə təsir göstərməklə sahibkarın
aralıq istehlak xərclərini azaltmaqla istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsinə bilavasitə
şərait yaradır.
Hökumət və infrastruktur amillərinə dövlətin daxili və xarici iqtisadi siyasəti, iqtisadi
qanunvericilik paketi, idarəetmə qurumları, infrastrukturlar və s. daxıl edilir. [5]
Hökumətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasət, strateji məqsədlərin icrası və ümummilli
proqramların həyata keçirilməsi istehsalın nəticələrinin səmərəlili-yinə böyük təsir göstərir.
Qiymətlərə nəzarət, istehsalın tənzimlənməsi, vergi siyasəti, pul-kredit siyasəti, xarici iqtisadi

əlaqələrin qurulması və tənzimlənməsi, gəlir və əmək haqqının səviyyəsinin tənzimlənməsi və s.
iqtisadi metodların tənzimləyicisi funksiyalarını dövlət və dövlət orqanları həyata keçirirlər [6].
Beləliklə səmərəliliyi təmin edən amillərin aşağıdakı sxem şəklində göstərmək olar [7].

Sahibkarın səmərəlilik amillərinin modeli
Sәmәrәlilik amillәrı
Daxili amillәr
Xarici amillәr
Birbaşa
tәsir edәn
Dolayısı yolla
tәsir edәn
Quruluş
islahatları
Tәbii amillәr
Hökumәt vә
infrastruktur
Mәhsul
istehsalı
İstehsal
bazasının
vәziyyәti
İstehsal
texnologiyası
İnsan amili
İstehsalın
tәşkili
sәviyyәsi
Tәtbiq
edilәn iş
üsulları
İqtisadi
islahatlar
Sosial
vә
demoqrafik
dәyişikliklәr
Torpaq
əmək
ehtiyatları
Enerji
ehtiyatları
Dövlətin
daxili və
xarici
siyasəti
Qanunlar
paketi
İdarәetmә
qurumları
Xammalmateriala
qәnaәt
İdarәetmә
forması
Xammal vә
material
ehtiyatları
İnfrastrukturlar
“Səmərəlilik” yalnız iqtisadi münasibətlərin nəticələrinin deyil, insan fəaliyyətinin bütün
sahələrinin qimətləndirilməsi üçün istifadə edilən anlayışdır. Ayrıca bir fəlsəfi kateqoriya kimi
istehsal prosesinin ayrı-ayrı sahələrinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi meyarıdır. İqtisadi
nəzəriyyədə iqtisadi kateqoriya kimi qəbul edilir.
3. İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİK HAQQINDA MÜXTƏLİF FİKİRLƏR
İstehsal münasibətlərinin forması, inkişaf səviyyəsi, mülkiyyət forması və təsərrüfat
növündən asılı olmayaraq, səmərəlilik anlayışı, onun iqtisadi məzmunu və mahiyyətinin düzgün
müəyyən edilməsi daim tədqiqatçıları düşündürmüşdür. Bununla yanaşı, ədəbiyyatlarda iqtisadi
səmərəliliyin mahiyyətinin müəyyən edilməsinə birmənalı yanaşılmır [5]. Ziddiyətli fikirlər də
mövcuddur.
Tanınmış iqtisadçı alim L.İ.Abalkin hesab edir ki, səmərəlilik iqtisadi inkişaf prosesinin
nəticəsidir. Onun fikrincə, səmərəlilik alınan nəticələrin sərf edilən məsrəflərə və ehtiyatda
olanlara nisbətidir. Səmərəliliyin artması isə minimum səviyyədə məsrəflər müqabilində mümkün
qədər çox nəticələrə malik olmaq deməkdir. V.A.Tixonov səmərəliliyi iqtisadi kateqoriya kimi
qiymətləndirir və onun iqtisadi münasibətlər prosesinin nəticəsi kimi qəbul edilməsini təklif edir.
O, hesab edir ki, səmərəlilik istehsalın nəticələrini əks etdirir. Buradan da belə bir nəticə əldə
etmək mümkün olur ki, səmərəlilik məqsədə nail olmaq səviyyəsini müəyyən etmək üçün iqtisadi
bir vasitə və kateqoriyadır. Səmərəlilik iqtisadi nəticələri qiymətləndirmə meyarıdır.
Bəzi iqtisadçı alimlər, bir tərəfdən, səmərəlilik məvhumu altında Aqrar Sənaye Kompleksi
sisteminin məhsuldar qüvvələrinin və istehsal əlaqələrinin mütərəqqiliyini başa düşürlər [6].
Digər tərəfdən, aqrar - sənaye istehsalının effektliyinə məhsul istehsalı prosesində kompleksin
istehsal ehtiyatlarından istifadə səviyyəsinə təsir edən kateqoriya kimi baxılır. İstehsalın iqtisadi

səmərəliliyinin məzmununu istehsalın nəticələrinin məsrəflərə və ya resurslara nisbəti səmərəlilik
amili kimi izah edilir. Məhdud mənada istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə ən az məsrəflə
eyni istehsal nəticəsində nail olunur. Başqa sözlə, eyni əmək müqabilində daha çox məhsul əldə
etmək, yaxud ən az əmək miqdarı ilə eyni səviyyədə və daha çox istehsal nəticəsinə nail
olmaqdan ibarətdir. Qərb iqtisadçıları arasında bu fikir iqtisadı inkişafın “4 faktoru” – xərclər 2
dəfə az və gəlirlər 2 dəfə çox prinsipi kimi formalaşmışdır. Kənd təsərrüfatında səmərəlilik
göstəriciləri bilavasitə istehsal vasitələri və əmək cismləri sərfindən, istehsal münasibətlərinin
formasından, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların keyfiyyəti və onlardan faktiki istifadə edilməsi
səviyyəsindən, müasir, mütərəqqi istehsal mədəniyyətindən, istehsal edilmiş məhsulların
keyfiyyətindən, onlardan səmərəli istifadə edilməsi və sair amillərdən asılı olur [8].
Araşdırmalar nəticəsində aydın olur ki, iqtisadçı alimlər arasında istehsalın səmərəliliyini
müəyyən edən göstəricilər barədə də birmənalı fikir formalaşmamışdır. Bəzi hallarda istehsalın
səmərəliliyi kateqoriyası ilə onu müəyyən edən göstəricilər arasında heç bir fərq qoyulmur,
onların məzmun və mahiyyəti eyniləşdirilir. Bəzi iqtisadçılar isə istehsal nəticələrinin
qiymətləndi-rilməsi meyarı ilə iqtisadi göstəricilər arasında oxşarlığın olmadığını iddia edirlər.
Bəzi iqtisadçılara görə, səmərəlili müəyyən edən göstəricilər sistemini genişləndirmək
məqsədəuyğun sayılır, digərləri isə, əksinə, göstəricilərin sayını mümkün qədər azaltmağı təklif
edirlər.
Tədqiqatçılar səmərəliliyi müəyyən edən göstəricilər barədə danışılarkən əmək
məhsuldarlığı, maya dəyəri, fond tutumu, material tutumu, rentabellik, mənfəət (xalis gəlir) və s.
göstəricilərə üstünlük verirlər. Beləliklə, biz səmərəlilik kateqoriyasını iqtisadi münasibətlər
nəticəsinin meyarı kimi qəbul edirik və onu iqtisadi göstəricilərdən ayrılıqda qəbul edilməsini
məqsədəuyğun sayırıq. Səmərəlilik bir və daha çox göstəricilər vasitəsilə xarakterizə edilir.
İctimai istehsalın səmərəliliyinə dair nəzəri fikirlərin inkişaf etdirilməsində V.S.Nemçinov,
V.V.Novojilov, L.V.Kantoroviç, S.Q.Strumilin və sair iqtisadçıların xidmətləri çoxdur. Kənd
təsərrüfatında səmərəliliyi, ictimai istehsal anlayışı kimi, bəzi iqtisadçılar 1 hektar torpaq
sahəsindən minimal xərclər müqabilində daha çox məhsul istehsalı ilə xarakterizə etməyi, digər
iqtisadçılar isə cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi ilə yanaşı xalis məhsul alınmasının təmin
edilməsini səmərəlilik kimi qəbul edilməsini təklif edirlər. Üçüncü qrup iqtisadçılar isə əldə
edilmiş nəticələrin xərclərə nisbətini səmərəlilik sayırlar. Bəzi iqtisadçılar ictimai əmək
məhsuldarlığına görə səmərəliliyi müəyyən etməyi məqsədəuyğun sayır, bəziləri isə səmərəliliyi
əldə edilən gəlir, mənfəət, rentabellik səviyyəsinə görə müəyən etməyi tövsiyə edirlər [10].
Professor İ.Ş.Qarayevin fikrincə, istehsalın səmərəliliyi özünü texnoloji, iqtisadi və sosial
səmərəlilik formalarında göstərir. Aqrar bölmədə istehsalın texnoloji səmərəliliyi kənd təsərrüfatı
bitkilərinin və heyvandarlığın məhsuldarlığı, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının enerji
tutumu, müqayisəli qiymətlərlə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, hər hektar yararlı torpağa, o
cümlədən əkin yerinə görə əsas heyvandarlıq məhsulları istehsalı, əlavə sərf olunmuş resursların
hər vahidi hesabı ilə müqayisəli qiymətlərlə ümumi məhsul istehsalının artımı və s. göstəricilər
vasitəsilə müəyyənləşdirilir.
O göstərir ki, iqtisadi səmərəlilik əsas növ kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyəri, cari
qiymətlərlə ümumi məhsulun dəyəri, ümumi gəlir, mənfəət, bir hektar kənd təsərrüfatına yararlı
torpaq, bir hektar əkin yeri, bir nəfər orta illik işçi, bir manatlıq əsas istehsal fondları və cari istehsal
vasitələrinin hər bir vahidi hesabı ilə cari qiymətlərlə ümumi məhsulun dəyəri, ümumi gəlir və
mənfəət göstəriciləri ilə səciyyələndirilir. Sosial səmərəlilik bir nəfər orta illik işçi hesabı ilə
istehlak fondunun həcmi, real gəlirlərin səviyyəsi, əmək haqqının səviyyəsi, əhalinin demoqrafik
geniş təkrar göstəriciləri, bir nəfərin cari istehlakı, bir nəfər hesabı ilə satılmış məhsulun fiziki
həcmi, bir nəfər hesabı ilə pullu xidmətlərin həcmi, real gəlirlə minimum yaşayış zənbili arasındakı
nisbət və s. göstəricilərdən istifadə edilməsi təklif edir. Belə qeyri - müəyyənlik şəraitində
sahibkarın fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək üçün konkret təkliflər irəli sürülməsi
olduqca nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir [6].

Biz iqtisadi münasibətlər sistemində, onun aqrar istehsal münasibətləri və heyvandarlıq
məhsulları istehsalı üzrə səmərəliliyin müəyyən edilməsinə dair bəzi iqtisadçıların nəzəri
müddəaları, tədqiqat zamanı yanaşma formaları barədə yuxarıda göstərib təhlil etdikdən sonra
belə qənaətə gəlmişik ki, onların əksəriyyəti və demək olar ki, hamısı ictimai istehsala əsaslanan
istehsal münasibətlərinə uyğun gələn iqtisadi nəzəriyə baxımından öz baxışlarını formalaşdırmış
və tədqiqatlarını aparmışlar [9]. Bu da hazırki iqtisadi münasibətlər şəraitinə prinsip etibarilə
uyğun gəlmir. Məsələn, sahibkarın işçi qüvvəsi əsasən öz ailə üzvlərindən ibarətdir və bu halda
onlara əmək haqqı ödənilmir. Onlar yalnız istehsal nəticəsində əldə edilmiş mənfəətin sahibi
olurlar. Yalnız cəlb edilmiş işçilərə əmək haqqı ödənilir. Buna uyğun olaraq müasir şəraitdə
ümumi nəzəri və tematik tədqiqatlar zamanı əmək haqqı əvəzində cəlb edilmiş işçilərin əmək
haqqından söhbət getməlidir.
Başqa bir prinsipial yenilik onunla xarakterizə edilir ki, müasir şəraitdə iqtisadi
münasibətin nəticələrinin qiymətrləndirilməsi zamanı, beynəlxalq standartlara əsaslanaraq, maya
dəyəri göstəricisinin əvəzində aralıq istehlak xərclərinin hesablanması zərurəti yaranmışdır. Maya
dəyərindən fərqli olaraq, aralıq istehlak xərcləri əmək haqqı xərclərini və amortizasiya
ayırmalarının dəyərini özündə əks etdirmir. Yəni aralıq istehlak xərcləri ictimai istehsal
münasibətlərinə uyğun olaraq formalaşmış iqtisadi nəzəriyədəki müstəqim xərcləri xarakterizə
edir. Buraya keçmiş əməyin dəyəri, yəni xammal-materialların dəyəri daxildir.
Yeni yaradılmış dəyər, ümumi daxili məhsul, onların bölgüsü və istifadəsi, mənfəətin
hesablanması metodikasının dəyişməsi və s. istehsalın səmərəliliyinin müəyyən edilməsinə yeni
iqtisadi fikirlərin meydana gəlməsini (yaradılmasını) obyektiv surətdə şərtləndirir [6].
Bəzi iqtisadçılar isə sahibkarın iqtisadi fəaliyyətinin üç əsas amilinə torpaq, əmək və
kapitalı daxil edir. Onun fəaliyyətinin investisiyadan (kapitaldan) bilavasitə asılı olduğunu
göstərir. Kapitalın mənbələrinə sahibkarın öz vəsaiti və kredit, subsidiya, ianələr (əvəzsiz
yardımlar) şəklində kənardan daxil olan (alınan) vəsaitləri, formalarına isə nağd pul vəsaitlərini,
əsas vəsaitlər (aktivlər), dövriyə vəsaitlərini (aktivləri) və qeyri-maddi aktivləri daxil edir.
İstehsalın səmərəliliyini müəyyən etmək üçün ilk növbədə istehsal nəticələrini düzgün
qiymətləndirməni təklif edir. Ona görə də, digər iqtisadçılardan fərqli olaraq, beynəlxalq
standartlara uyğun gələn istehsalçı qiymətlərindən istifadə etməyi məqsədəuyğun sayır. Daha
sonra aralıq istehlak xərclərinin düzgün hesablanması və bu məqsədlə də istehlakçı
qiymətlərindən istifadə olunması təklifi irəli sürülür. Bu iki göstərici arasındakı fərq yeni
yaradılmış əlavə dəyər kimi qəbul edilir. Daha sonra yeni yaradılmış əlavə dəyərin bölgüsü və
istifadəsinə dair yeni iqtisadi fikirlər irəli sürülür. Sahibkarın səmərəliliyinin təmin edilməsi
məqsədilə əmtəəlik məhsul göstəricisinə üstünlük verilir. Onun rentabellik səviyyəsinə təsiri
əhəmiyyəti açıqlanır. Rentabelliyin üç növünün: məhsulların rentabelliyi, istehsalın rentabelliyi
və təsərrüfatın rentabelliyinin hesablanması mümkünlüyü göstərilir. Onların hesablanmasına dair
metodika verilir. Fikrimizcə, sahibkarın fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün 4 qrup göstəricilərdən
istifadə edilməlidir [8]:
a) İstehsal imkanlarını (ehtiyatlarını) xarakterizə edən göstəricilər: İşçilərin sayı, cəlb
edilən işçilərin sayı, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar və onun tərkibi, əkin sahələri və tərkibi,
mal-qaranın sayı və tərkibi, istehsal tikililəri, dövriyə vəsaitlərinin tərkibi, təbii-iqlim şəraiti; su
və enerji təminatı;
b) İstehsalın səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər: Burada istehsal edilən məhsulların
miqdarı və dəyəri, onlardan istifadə edilməsinə dair məlumatlar, əmtəəlik məhsulun həcmi və s.
göstəricilər üzrə məlumatları daxil edirik;
c) Maliyə resursları və istifadəsini xarakterizə edən göstəricilər: Bu qrup göstəricilərə məhsul
istehsalına cəkilən xərclər, məhsul satışından əldə edilən pul vəsaiti, hesablaşmalar və s. pul-kredit
məsələlərini müəyyən edən göstəriciləri daxil edirik.

d) Səmərəliliyi xarakterizə edən göstəricilər: Səmərəlilik göstəricilərinə istehsal
ehtiyatlarına və istehsal xərcləri ilə müqayisədə istehsal olunmuş məhsulun miqdar və dəyər
göstəricilərini daxil etməyi təklif edirik.
Birinci üç qrup göstəricilər natural və dəyər ifadəsidə olmaqla mütləq və nisbi kəmiyyətlər
vasitəsilə öz obyektini xarakterizə edirlər. Onlar sahibkarın fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin
bütün istiqamətlərini (təşkilatı-texnoloji, iqtisadi, ictimai, sosial) müəyyən etmək üçün yardımçı
vasitələr sayılır. Dördüncü qrup göstəricilər isə səmərəliliyi müəyyən edən nisbi göstəriciləri
özündə əks etdirir. Bu qrup göstəricilər də natural və dəyər ifadəsində hesablana bilir. Belə
metodoloji yanaşmaya uyğun olaraq heyvandarlıqda səmərəliliyi müəyyən edən göstəriciləri
aşağıdakı kimi təsnifləşdirməyi məqsədəuyğun sayırıq:
İstehsal ehtiyatlarını xarakterizə edən göstəricilərə: kənd təsərrüfatına yararlı torpaq
sahəsi, əkinə yararlı torpaq sahəsi, biçənək və otlaqlar, yem bitkilərinin əkin sahəsi, yaylaq və
qışlaq sahələri, mövcud mal-qaranın və quşların sayı, ana mal-qaranın sayı, törədici mal-qaranın
sayı, işçi mal-qaranın sayı, heyvandarlıqda məşğul olan işçilərin sayı, cavan mal-qaranın sayı,
cəlb edilmiş muzdlu işçilərin sayı, habelə heyvandarlıq bina, qurğu, tikililərinin mövcudluğunu və
texniki təchizat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər və s. daxil edilir [10].
İstehsalın səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərə: diri və kəsilmiş cəkidə ət istehsalı,
çəki artımı (bioloji ət istehsalı), süd istehsalı, yumurta istehsalı, yun istehsalı (qırxımı), bal
istehsalı, bala alımının mütləq göstəriciləri və s. əsas növ məhsullar istehsalını, habelə əlavə
məhsullar (gön-dəri, dırnaq, tük, mayalandırma-damazlıq işlərinin təşkili üçün müvafiq
məhsullar) istehsalı xarakterizə edən göstəricilər. aid edilir. Bu göstəricilər vasitəsilə ayrı-ayrı
mal-qara və quş növləri üzrə istehsal səviyyəsini xarakterizə edən natural (mütləq) məlumatlar
hazırlanır. Diri və kəsilmiş çəkidə ət istehsalı göstəriciləri ərzaq üçün son istehlaka yönəldilən və
əmtəəlik məhsul kimi istifadə edilən çəkiləri əks etdirir. Heyvandarlıqda çəki artımı (bioloji ət
istehsalı) göstəricisi isə müəyyən istehsal ilində yeni doğulmuş balaların çəkisini, habelə cavan
malın bəslənməsi və yetişdirilməsi nəticəsində əldə edilən çəki artımını xarakterizə edir və
bitməmiş istehsalın məhsulu hesab edilir. Kənd təsərrüfatı və onun heyvandarlıq sahəsi üzrə
ümumi məhsulun dəyərini hesablayarkən bitməmiş istehsalın məhsulu da nəzərə alınır. İstehsal
səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər üzrə məlumatlar həm natural və həm də dəyər ifadəsində
hesablanılır.
Bu qrup göstəricilər sırasına heyvandarlıq məhsullarından istifadəyə dair göstəriciləri də
daxil etməyi məqsədə uyğun sayırıq: təsərrüfatdaxili istifadələr, əmtəəlik məhsullar, zay və
tullantllar hesabına itirilmiş məhsullar, məhsul qalıqları və sair istifadə formaları və məhsul
hərəkətini xarakterizə edən göstəricilər.
İstehsal səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər üzrə məlumatlar həm natural və həm də
dəyər ifadəsində hesablanılır [11].
Maliyə resursları və istifadəsini xarakterizə edən göstəricilər istehsal ehtiyatlarını,
istehsal nəticələrini və onlardan istifadə edilməsini, istehsalın son nəticələrini qiymətləndirmək və
səmərəliliyi müəyyən etmək məqsədilə zəruri sayılan və dəyər ifadəsində hesablanan göstəriciləri
əhatə edir. Buraya sahibkarın nəqd pul ehtiyatları, istifadə etdiyi qısa müddətli və uzun müddətli
kreditlər, subsidiyalar, ianələr şəklində daxil olan vəsaitlər; əsas vəsaitlərin (aktivlərin), dövriyyə
vəsaitlərinin (aktivlərin) və qeyri-maddi aktivlərin dəyəri; istehsal edilmiş ümumi məhsulun
dəyəri, aralıq istehlak xərcləri, yeni yaradılmış əlavə dəyər, istehsala subsidiyalar, sərəncamda
qalan əlavə dəyər, istehsala vergilər, amortizasiya ayırmaları, cəlb edilmiş işçilərin əmək haqqı,
sahibkarın mənfəəti və digər göstəriciləri daxil etməyi məqsədəuyğun sayırıq.
Bu qrup göstəricilərə habelə heyvandarlıq məhsullarının istehsalçı və istehlakçı
qiymətlərini də daxil edirik.
İstehsalçı qiymətlərinin müəyyən edilməsini ayrı-ayrı növ heyvandarlıq məhsulları
satışından alınan puldan həmin məhsulun satışı hesabına alınmış əlavə dəyər vergisi və aksizlərin

dəyərini çıxdıqdan və subsidiya alınmışsa onda subsidiyanın dəyərini üstə gəldikdən sonra
satılmış məhsulun miqdarına nisbəti kimi qəbul edirik. Məsələn, süd məhsulunun istehsalçı
qiymətini aşağıdakı riyazi ifadə üzrə hesablanır:
P istehsalçı = (G-(ƏDV + AV) + S) / Q [1]
burada P istehsalçı məhsulun satış qiymətini (istehsalçı qiymətini), G- məhsul satışından daxil olan
pulun məbləğini, ƏDV- məhsul satışına görə alınmış əlavə dəyər vergisinin məbləğini, AVməhsul
satışı hesabına alınmış aksiz vergisinin məbləğini, S- həmin məhsulun satışına görə
alınmış subsidiyanın məbləğini, Q isə satılmış məhsulun miqdarını göstərir.
İstehlakçı qiyməti isə alınmış məhsul üçün ödənilən puldan həmin məhsulun alınması ilə
əlaqəli ödənilən əlavə dəyər vergisi və aksiz vergisinin məbləqini çıxdıqdan və məhsulun
daşınmasna çəkilən xərcləri (yükləmə-boşaltma və nəqliyyat xərclərini) üstə gəldikdən sonra
alınan məbləğin alınmış məhsulun miqdarına nisbəti kimi aşağıdakı riyazi ifadə ilə hesablanır:
P istehlakçı = (Ö-(ƏDV + AV) + NX) / Q [2]
burada Ö-alınmış məhsul üçün ödənilən pulun məbləği, NX-nəqliyyat daşıma xərclərinin dəyərini
əks etdirir.
Səmərəliliyi xarakterizə edən göstəricilərə istehsalın nəticələrinin istehsal ehtiyatlarına
və aralıq istehlak xərclərinə nisbətini xarakterizə edən nisbi göstəricilərin daxil edilməsini təkilf
edirik. Bizim fikrimizcə, səmərəliliyi xarakterizə edən göstəri istehsal-texnoloji, iqtisadi, ictimai,
sosial göstəricilər sistemi kimi təsnifləşdirmək olar.
İstehsal-texnoloji göstəricilərə mövcud ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyini xarakterizə
edən göstəricilər daxil edilir: 100 hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq, əkin sahəsi və ya otlaq
və biçənəklərə görə heyvandarlıq məhsulları istehsalı; hər baş mal-qara və quş hesabı ilə məhsul
istehsalı, bala alınması; bir nəfər işçiyə görə məhsul istehsalı; əsas istehsal fondlarının hər
manatına görə məhsul istehsalının dəyəri və s.
Səmərəliliyin müəyyən edilməsinin iqtisadi göstəricilərinə istehsal xərcləri müqabilində
yaradılmış yeni dəyərin (ümumi daxili məhsulun) səviyyəsini xarakterizə edən göstəriciləri daxil
etməyi təklif edirik. Bura aiddir ayrı-ayrı növ heyvandarlıq məhsulları üzrə 1 manat aralıq
istehlak xərclərinə (müstəqim xərclərə) görə yeni yaradılmış əlavə dəyərin (ümumi daxili
məhsulun) məbləği, istehsalçı qiymətlərilə istehlakçı qiymətləri arasındakı mütənasiblik,
rentabellik səviyyəsini xarakterizə edən və s. göstəricilər [9].
İqtisadi ədəbiyyatlarda rentabelliyin hesablanmasının üç forması göstərilir: məhsulun
rentabelliyi, istehsalın rentabelliyi və təsərrüfatın rentabelliyi. Biz bü təkliflə razılaşmağı
məqsədəuyğun sayaraq heyvandarlıq məhsulları istehsalının səmərəliliyinin öyrənilməsində
onlardan istifadə etməyi zəruri sayırıq.
Beləliklə hər növ heyvandarlıq məhsulunun səmərəliliyini müəyyən etmək üşün aşağıdakı
riyazi ifadədən istifadə etməyi məqsədə uyğun hesab edirik:
r məhsul = p məhsul / z məhsul * 100, [3]
burada “r”- hər hansı bir məhsulun (ət, süd, yumurta, yun, bal və s.) rentabellik səviyyəsini, “p” -
həmin məhsulun vahidinin dəyəri (əsas istehsal qiyməti), “z” isə həmin məhsulun vahidinə düşən
aralıq istehlak xərclərini xarakterizə edir. Hesablamanın nəticəsini faizlə ifadə etmək üçün 100-ə
vurulur.
Heyvandarlıq sahəsinin rentabelliyini hesablamaq üçün aqreqat indekslər metodundan
istifadə etməklə aşağıdakı riyazi ifadədən istifadə etmək olar:
n
n
R heyvandarlıq = ∑ (p*q)-(q*z) : ∑ p*q * 100, [4]
1 1

urada “p” məhsulun vahidinin dəyərini, “q” həmin məhsulum miqdarını, “z” isə məhsul vahidinə
çəkilən aralıq istehlak xərclərini, “n” məhsul çeşidinin sayını əks etdirir.
Bunlardan başqa, sırf heyvandarlıqla məşğul olan sahibkarlar üzrə təsərrüfatın
rentabelliyini hesablamaq olar. Bu zaman aşağıdakı riyazi ifadədən istifadə etmək mümkündür.
R təsərrüfat = (İM+AİM) / (ƏA+DA) * 100, [5]
burada İM- istehsaldan əldə edilən mənfəəti, AİM- aktivlərin icarəyə verilməsindən əldə olunan
mənfəəti, ƏA- uzunmüddətli aktivlərin dəyərini, DA – dövriyə aktivlərinin dəyərini xarakterizə
edir.

Sahibkarın mənfəətini isə aşağıdakı metodika üzrə hesablamaq olar:
M = (İD+AİM+İS) – (AİX+İV+AA+MİƏ), [6]
burada M – sahibkarın mənfəətinin məbləğini, İD-istehsal edilmiş məhsulların dəyərini, AİMaktivlərin
icarəyə verilməsindən əldə edilən mənfəəti, AİX- aralıq istehlak xərclərinin məbləğıni
(müstəqim xərcləri), İV – istehsala vergilərin dəyərini, AA - əsas vəsaitlərin amortizasiyası
hesabına ayırmaların dəyərini, MİƏ – cəlb edilmiş muzdlu işçilərə ödənilən əmək haqqının dəyərini
xarakterizə edir. Sahibkarın əldə etdiyi qazanc isə onun mənfəətinin məbləği ilə xarakterizə edilir.
Mənfəətin məbləği nə qədər çox olarsa sahibkarın ailəsinin firavan həyat tərzi bir o qədər
yaxşılaşmış olur, yığımlara yönəldilən vəsaiti ilbəil artar, istehsalı inkişaf etdirmək, geniş təkrar
istehsalı dinamik davam etdirmək, cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə, ərzaq təhlükəsizlik
məsələlərinin həllinə nail olmaq asanlaşır [11].
Səmərəliliyin ictimailiyini xarakterizə edən göstəricilərə əmtəəlik məhsulun xüsusi çəkisi,
ölkənin heyvandarlıq məhsullarına olan tələbatının yerli istehsal hesabına ödənilməsi əmsalı (çəkisi)
və s. göstəriciləri daxil etmək olar. Ayrı-ayrı məhsul növü üzrə və ya heyvandarlıq məhsulları
istehsalı ilə məşğul olan müəyyən sayda sahibkarın fəaliyyəti mənfəətlə başa vurulsa da ölkənin
heyvandarlıq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsində idxalın rolu yüksəkdirsə, ümumən ölkənin
heyvandarlığının inkişaf etdirilməsi səmərəliliyindən danışmağa dəyməz. Milli sahibkarların
ölkənin tələbatının ödənilməsində tutduğu xüsusi çəkinin üstünlüyü və getdikcə artma xüsusiyətinə
malik olması, heyvandarlıq məhsullarının ölkədən ixrac olunması səviyyəsi və getdikcə artırılması
meyilləri heyvandarlığın ictimai səmərəliliyini tərənnüm etdirən göstəricilər sayılır.
Hər bir sahibkarın məhsul istehsalının tərkibində əmtəəlik məhsulum xüsusi çəkisi nə qədər
çox olarsa, bir tərəfdən, onun əldə etdiyi mənfəət bir o qədər artar, digər tərəfdən isə, cəmiyyətin
tələbatının ödənilməsində sahibkarın fəallığı artar.
Sahibkarın əmtəəlik məhsulunun çəkisi belə hesablana bilər:
Ə əmtəəlik = SM (miqdarı və ya dəyəri) / İM (miqdarı və ya dəyəri) *100
burada SM – satılmış məhsulun kəmiyyətini, İM – isə istehsal edilmiş bütün məhsulun
kəmiyyətini xarakterizə edir.
Sahibkarın fəaliyyətinin səmərəliliyinin sosial xüsusiyyətlərini xarakterizə edən
göstəricilərə işçilərinin tərkibində cəlb edilmiş muzdlu işçilərin xüsusi çəkisi və onların orta aylıq
əmək haqqının səviyyəsi, sahibkarın (ailə üzvləri ilə birlikdə) adambaşına mənfəətinin (gəlirinin)
səviyyəsi, tibbi və sosial sığortaya ödənişlərin səviyyəsi və s. göstəriciləri daxil etmək olar.

4. NƏTİCƏ
Bütün yuxarıda deyilənləri diqqətə alaraq bütünlükdə aqrar sahədə və onun əhəmiyyətli bir
yarım sahəsi olan heyvandarlıqda iqtisadi səmərəliliyi artırmaq üçün aşağıdaki tədbirlərin həyata
keçirilməsi məqsədəuyğun sayılmaqdadır.
• Heyvandarlıq məhsulları istehsalının səmərəliliyini xarakterizə edən xüsusiyyətləri
təsərrüfat formaları, təşkilati, iqtisadi, ictimai və sosial aspetlər üzrə xarakterizə etmək
məqsədə uyğundur;
• Məhsul istehsalının səmərəliliyi təbii-iqlim şəraitindən bilavasitə asılı olur. Odur ki,
məsələnin tədqiqatı zamanı regional müqayisə metodu ilə təhlil işlərinin aparılması
əhəmiyyətli və zəruridir;
• Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının iqtisadi fəaliyyətinin səmərəliliyinin təmin edilməsində
ixtisaslaşmanın mühüm əhəmiyyəti vardır;
• İstehsalın təşkili və iqtisadi münasibətlərin yerinə yetirilməsində iştirak edən işçilərin bilik
və bacarığının artırılması iqtisadi səmərəliliyi təmin edən əsas şərtlərdəndir;
• İqtisadi səmərəliliyin təmin edilməsi iqtisadi münasibətlərin nəticələrinin düzgün
qiymətəndirilməsi, istehsal edilmiş məhsulun istehlak dəyərinin, satış qiymətinin, aralıq
istehlak xərclərinin, yeni yaradılmış dəyərin, ondan düzgün istifadə olunması və s. iqtisadi
münasibət formalarını səciyələndirən və tamamlayan digər göstəricilər üzrə xarakterizəsi
nəticəsində mümkün olur.
ƏDƏBİYYAT
[1] Zeynallı.Ə.T., Sahibkarın maliyyə fəaliyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi, “İqtisadiyyat və audit” ayliq
elmi-praktik jurnal, N 7(25), 2002
[2] Abalkin L.İ., Sürətləndirmə xətti ilə, Bakı, Azərnəşr, 1987
[3] “Faktor 4” Respublika elmi-təcrübi konfransın məruzələri, Bakı, 2001
[4] Qarayev, A.İ., Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində aqrar-sənaye kompleksinin inkişafı və onun
səmərəliliyinin yüksəldilməsində maliyə münasibətlərinin rolu” mövzusunda dissertasiya işi, Bakı, 1999
[5] Verdiyev Ə.Ç., Qarayev İ.Ş., Aqraq bazarın formalaşmasının iqtisadi problemləri, Bakı, 2000
[6] Məmmədov, A.I., Kənd Təsərrüfatı iqtisadiyyatı, Bakı, 1992
[7] Prokopenko J., Səmərəliliyin idarəolunması, Ankara, 1995
[8] Məmmədov, R.F., Kənd Təsərrüfatı istehsalının ıxtısaslaşdırılması və səmərəliliyi, Bakı, 1986
[9] Verdiyev Ə.Ç., Hacıyev Y.M., Maldarlıqda icarə podratı, Bakı, 1991
[10] Xurşudov Ş., bazar münasibətlərinə geçid şəraitind aqrosanaye istehsalının iqtisadi səmərəliliyinin yolları,
Bakı, 1998
[11] Hüseynov V. Özəl Kənd Təsərrüfatı müəssəsələrində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi yolları,
Bakı, 2001