Przegląd Epidemiologiczny - Państwowy Zakład Higieny
Przegląd Epidemiologiczny - Państwowy Zakład Higieny
Przegląd Epidemiologiczny - Państwowy Zakład Higieny
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Przegląd <strong>Epidemiologiczny</strong><br />
K W A R T A L N I K<br />
ORGAN NARODOWEGO INSTYTUTU ZDROWIA PUBLICZNEGO<br />
– PAŃSTWOWEGO ZAKŁADU HIGIENY<br />
I POLSKIEGO TOWARZYSTWA<br />
EPIDEMIOLOGÓW I LEKARZY CHORÓB ZAKAŹNYCH<br />
Index Copernicus 5,66 Punktacja MNiSW 9<br />
tom 64 2010 nr 4<br />
TREŚĆ<br />
Streszczenia: www.pzh.gov.pl/przeglad_epimed<br />
ProBLEmY ZAKAŻEŃ<br />
M Inglot, A Szymczak, A Hałoń: Patogeneza i metody oceny włóknienia wątroby we współzakażeniu<br />
HIV/HCV .............................................................................................................................................. 465<br />
P Godzik, M Komorowski, J Cielecka-Kuszyk, K Madaliński: Inhibitory wirusa zapalenia wątroby<br />
typu C – aktualne standardy oraz stan badań ....................................................................................... 473<br />
P Godzik, M Komorowski, J Cielecka-Kuszyk, K Madaliński: Inhibitory wirusa zapalenia wątroby<br />
typu C – możliwości terapeutyczne ...................................................................................................... 479<br />
V Gołąbek, T Woźniakowska-Gęsicka: Rola szlaku PD-1/PD-L1 w immunopatogenezie zakażenia HBV<br />
jako szansa na nową strategię terapeutyczną ....................................................................................... 485<br />
E Jabłonowska, E Małolepsza: Przyczyny przerwania leczenia antyretrowirusowego w Poradni Nabytych<br />
Zaburzeń Odporności w Łodzi ............................................................................................................. 491<br />
E Talarek, Ł Dembiński, A Radzikowski, K Smalisz-Skrzypczyk, T Jackowska, M Marczyńska: Przebieg<br />
kliniczny grypy A (H1N1)v u dzieci leczonych w Warszawie w sezonie 2009/2010 ........................... 497<br />
T W Łapiński, T Szulżyk, R Flisiak: Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B a ciąża ........................ 503<br />
A Witek, M Wieczorek, M Brzóstkowska: Serotypy enterowirusów wyizolowanych w latach 2008-2009<br />
w Zakładzie Wirusologii NIZP-PZH .................................................................................................... 509<br />
A Chojecka, B Jakimiak, E Röhm-Rodowald, M Podgórska: Wpływ substancji antybakteryjnych na rozprzestrzenianie<br />
się oporności bakterii ................................................................................................... 513<br />
J Wójkowska-Mach, D Jurkiewicz-Badacz, A Chmielarczyk, E Foryciarz, M Baran, D Romaniszyn,<br />
P B Heczko: Pseudoepidemia Staphylococcus aureus o fenotypie MRSA na oddziałach pediatrycznych<br />
............................................................................................................................................... 519<br />
J M Zajkowska: Transmisja i krążenie patogenów odkleszczowych (kzm i boreliozy) i rola zmieniającego<br />
się środowiska ....................................................................................................................................... 525<br />
M Waloch, A Sobolewska, T H Dzbeński: Analiza sytuacji epidemiologicznej tasiemczyc w Polsce w latach<br />
1997-2006 na podstawie danych z wojewódzkich stacji san-epid ................................................ 533<br />
S Kołtan, A Kołtan, E Grześk, R Dębski, M Wysocki: Ocena rekonstrukcji immunologicznej oraz bezpieczeństwa<br />
i skuteczności szczepień ochronnych u dzieci leczonych z powodu choroby nowotworowej<br />
..................................................................................................................................................... 537<br />
ZDroWIE PUBLICZnE<br />
H Kołodziej, M Łopuszańska: Terytorialne zróżnicowanie przedwczesnej umieralności w Polsce .............. 543<br />
Z Kułaga, E Napieralska, B Gurzkowska, A Grajda: Tendencje zgonów dzieci i młodzieży z powodu<br />
samobójstw, zdarzeń o zamiarze nieokreślonym i zatruć w Polsce w latach 1999-2007 ..................... 551
J Kałuża, O Januszko, E Trybalska, L Wądołowska, M A Słowińska, A Brzozowska: Suplementacja diety<br />
witaminami i składnikami mineralnymi a umieralność w grupie osób starszych ................................ 557<br />
M Jodkowska, A Oblacińska, I Tabak, K Mikiel-Kostyra: Występowanie zaburzeń wzrastania i stanu<br />
odżywienia u polskich 13-latków w pierwszej dekadzie XXI wieku ................................................... 565<br />
E Jodkowska: Stan uzębienia dorosłych mieszkańców Polski w latach 1998-2009 ...................................... 571<br />
M Mazurek: Fundusze strukturalne jako źródło finansowania inwestycji w jednostkach ochrony zdrowia . 577<br />
E Buczak-Stec: Sanacja publicznych zakładów opieki zdrowotnej na przykładzie Samodzielnego Zespołu<br />
Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa-Mokotów. Analiza finansowo-ekonomiczna<br />
................................................................................................................................................... 583<br />
WSPomnIEnIA<br />
W Kurzątkowski, M Staniszewska, K Madaliński, E Juśkiewicz: Prof. dr hab. med. Włodzimierz Kuryłowicz<br />
(1910-1991) – na stulecie urodzin ............................................................................................ 591<br />
K Madaliński: Prof. Włodzimierz Kuryłowicz – refleksje współpracownika ................................................ 595<br />
rECEnZEnCI PrAC nADSYŁAnYCH Do oPUBLIKoWAnIA<br />
W „PrZEGLĄDZIE EPIDEmIoLoGICZnYm”<br />
A Zieliński, D Naruszewicz-Lesiuk, M Gromulska: Recenzenci prac nadsyłanych do opublikowania<br />
w „Przeglądzie <strong>Epidemiologiczny</strong>m” w latach 2007-2010 .................................................................. 597<br />
InStrUKCJA DLA AUtorÓW 599
Index Copernicus 5,66<br />
Epidemiological review<br />
QUARTERLY<br />
JOURNAL OF THE NATIONAL INSTITUTE OF PUBLIC HEALTH<br />
NATIONAL INSTITUTE OF HYGIENE<br />
AND THE POLISH SOCIETY OF EPIDEMIOLOGY AND INFECTIOUS DISEASES<br />
VoLUmE 64 2010 no 4<br />
CONTENTS<br />
Abstracts: www.pzh.gov.pl/przeglad_epimed<br />
ProBLEmS oF InFECtIonS<br />
M Inglot, A Szymczak, A Hałoń: Pathogenesis and methods evaluation of liver fibrosis in HIV/HCV<br />
co-infection ........................................................................................................................................... 465<br />
P Godzik, M Komorowski, J Cielecka-Kuszyk, Kazimierz Madaliński: Inhibitors of hepatitis C virus –<br />
current standards and status of investigations ...................................................................................... 473<br />
P Godzik, M Komorowski, J Cielecka-Kuszyk, K Madaliński: Inhibitors of hepatitis C virus – therapeutic<br />
possibilities ........................................................................................................................................... 479<br />
V Gołąbek, T Woźniakowska-Gęsicka: Role of the PD-1/PD-L1 patway in immunopathology of HBV<br />
infection as the chance on new therapeutic strategy ............................................................................ 485<br />
E Jabłonowska, E Małolepsza: Causes of antiretroviral therapy discontinuation in the outpatient HIV/<br />
AIDS Clinic in Lodz ............................................................................................................................. 491<br />
E Talarek, Ł Dembiński, A Radzikowski, K Smalisz-Skrzypczyk, T Jackowska, M Marczyńska: Clinical<br />
course of influenza A(H1N1)v in children treated in Warsaw in season 2009/2010 ............................ 497<br />
T W Łapiński: HBV infection and pregnancy ................................................................................................ 503<br />
A Witek, M Wieczorek, M Brzóstkowska: Enteroviruses serotypes isolated in years 2008-2009 in NIPH-<br />
NIH ..................................................................................................................................................... 509<br />
A Chojecka, B Jakimiak, E Röhm-Rodowald, M Podgórska: The effect of antibacterial substances on<br />
spread resistance of bacteria ................................................................................................................. 513<br />
J Wójkowska-Mach, D Jurkiewicz-Badacz, A Chmielarczyk, E Foryciarz, M Baran, D Romaniszyn, P B<br />
Heczko: Pseudo-outbreak of MRSA in the pediatric units ................................................................... 519<br />
J M Zajkowska: Transmission and circulation of tick borne pathogens (TBE and Lyme borreliosis) and<br />
the role of changing environment ......................................................................................................... 525<br />
M Waloch, A Sobolewska, T H Dzbeński: Evaluation of epidemiological situation of cestode infections<br />
in Poland in the years 1997-2006 on the basis of data from san-epid stations ..................................... 533<br />
S Kołtan, A Kołtan, E Grześk, R Dębski, M Wysocki: Analysis of the immunological reconstitution, effectiveness<br />
and safety of vaccination in children with cancer .............................................................. 537<br />
PUBLIC HEALtH<br />
H Kołodziej. M Łopuszańska: Regional differences in premature mortality in Poland ................................. 543<br />
Z Kułaga, E Napieralska, B Gurzkowska, A Grajda: Trends in children and adolescents deaths due to<br />
suicide, event of undetermined intent and poisoning in Poland in the years 1999-2007 ..................... 551<br />
J Kałuża, O Januszko, E Trybalska, L Wądołowska, M A Słowińska, A Brzozowska: Vitamin and mineral<br />
supplement use and mortality among group of older people ................................................................ 557
M Jodkowska, A Oblacińska, I Tabak, K Mikiel-Kostyra: Prevalence of growth and nutritional status<br />
disorders among Polish 13-year-olds in the first decade of 21 st century .............................................. 565<br />
E Jodkowska: The condition of dentition status of adults Polish citizens in years 1998-2009 ...................... 571<br />
M Mazurek: Structural funds as a source of financing investments in health care units ................................ 577<br />
E Buczak-Stec: Sanitation of the health service in Warsaw (Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów<br />
Lecznictwa Otwartego Warszawa-Mokotów). Financial and economic analysis ................................ 583<br />
mEmorIES<br />
W Kurzątkowski, M Staniszewska, K Madaliński, E Juśkiewicz: Prof. Włodzimierz Kuryłowicz (MD)<br />
(1910-1991) – 100 th anniversary of birthday ........................................................................................ 591<br />
K Madaliński: Professor Włodzimierz Kuryłowicz – in respectful memory .................................................. 595<br />
rEVIEWErS oF mAnUSCrIPtS PUBLISHED In „PrZEGLĄD EPIDEmIoLoGICZnY”<br />
A Zieliński, D Naruszewicz-Lesiuk, M Gromulska: The reviewers of manuscripts for publication sending<br />
to redaction “Przegląd <strong>Epidemiologiczny</strong> “ ......................................................................................... 597<br />
InStrUCtIonS on mAnUSCrIPt PrEPArAtIon 599
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 465 - 471 Problemy zakażeń<br />
Małgorzata Inglot 1 , Aleksandra Szymczak 1 , Agnieszka Hałoń 2<br />
PAtoGEnEZA I mEtoDY oCEnY WŁÓKnIEnIA WĄtroBY<br />
WE WSPÓŁZAKAŻEnIU HIV/HCV<br />
PATHOGENESIS AND METHODS EVALUATION OF LIVER FIBROSIS<br />
IN HIV/HCV CO-INFECTION<br />
1 Katedra i Klinika Chorób Zakaźnych, Chorób Wątroby i Nabytych Niedoborów Odpornościowych<br />
Akademii Medycznej we Wrocławiu<br />
2 Katedra i Zakład Patomorfologii Akademii Medycznej we Wrocławiu<br />
STRESZCZENIE<br />
W pracy przedstawiono podstawy patogenezy<br />
włóknienia wątroby w przebiegu współzakażenia HIV/<br />
HCV. Szczegółowo omówiono czynniki wpływające na<br />
progresję włóknienia zależne od postępującej immunosupresji<br />
oraz działania leków antyretrowirusowych.<br />
Zaprezentowano aktualne możliwości diagnostyczne, w<br />
tym rolę badania histopatologicznego bioptatu wątroby<br />
oraz metod nieinwazyjnych - surowiczych markerów<br />
włóknienia i elastometrii.<br />
Słowa kluczowe: współzakażenie HIV/HCV, włóknienie,<br />
surowicze markery włóknienia<br />
WSTĘP<br />
Zakażenia ludzkim wirusem upośledzenia odporności<br />
(HIV) i wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV)<br />
szerzą się podobnymi drogami: przez kontakt z krwią<br />
i kontakty seksualne, co sprawia, że często mamy do<br />
czynienia z jednoczesnym występowaniem obu zakażeń.<br />
W naturalnej historii zakażenia HCV dochodzi<br />
do postępującego włóknienia wątroby, co ostatecznie<br />
może doprowadzać do przebudowy marskiej narządu.<br />
Udowodniono, że progresja procesu włóknienia u<br />
chorych zakażonych HCV ze współzakażeniem HIV<br />
następuje ponad 3 razy szybciej niż u chorych bez<br />
zakażenia HIV. Wynika to między innymi ze skutków<br />
nasilonej replikacji wirusów hepatotropowych związanej<br />
z pogłębiającym się deficytem immunologicznym,<br />
hepatotoksycznego działania stosowanych leków,<br />
zaburzeń metabolicznych rozwijających się w czasie<br />
wieloletniego stosowania terapii antyretrowirusowej<br />
(HAART), a także częstego w tej grupie chorych nadużywania<br />
alkoholu i/lub środków odurzających.<br />
Celem pracy jest przedstawienie zarysu patogenezy<br />
włóknienia w przebiegu zakażenia HCV/HIV z<br />
uwzględnieniem czynników wpływających na szybszą<br />
ewolucję choroby zależnych od zakażenia HIV. Szcze-<br />
ABSTRACT<br />
The paper presents the pathogenetic base of liver<br />
fibrosis in HIV/HCV co-infection. The factors influencing<br />
on fibrosis progression, dependent on progressive<br />
immunosuppression and the effects of antiretroviral<br />
drugs are discussed in details. Current diagnostic possibilities,<br />
including the role of histopathologic evaluation<br />
of liver tissue and non-invasive methods – serum<br />
fibrosis markers and elastometry – are presented.<br />
Key words: co-infection HIV/HCV, fibrosis, serum<br />
fibrosis markers<br />
gólną uwagę zwrócono na ważną rolę metaloproteinaz<br />
macierzy (MMP - matrix metalloproteinases) i ich inhibitorów<br />
(TIMP – tissue inhibitors of metalloproteinases)<br />
w tym procesie oraz na możliwość ich zastosowania<br />
jako surowiczych markerów w ocenie postępu włóknienia.<br />
Dokonano przeglądu aktualnych możliwości<br />
diagnostycznych, których łączne wykorzystanie umożliwia<br />
pełniejszy wgląd w proces włóknienia wątroby<br />
w tej szczególnej grupie chorych.<br />
PATOGENEZA WŁÓKNIENIA WĄTROBY<br />
W ZAKAŻENIU HCV<br />
Włóknienie jest procesem obronnym uruchamianym<br />
jako mechanizm naprawczy wtórnie do zmian<br />
zapalno-uszkodzeniowych i prowadzącym do zastępowania<br />
uszkodzonych tkanek przez elementy tkanki<br />
łącznej. Włóknienie pojawia się w wielu chorobach<br />
przebiegających pierwotnie z uszkodzeniem miąższu<br />
wątroby, a w szczególności może stanowić niekorzystne<br />
zjawisko w ewolucji przewlekłych zapaleń wątroby<br />
wywołanych zakażeniami wirusami HBV i/lub HCV.<br />
Proces włóknienia postępuje, gdy dochodzi do zaburzenia<br />
równowagi między fibrogenezą a fibrolizą, co
466 Małgorzata Inglot, Aleksandra Szymczak, Agnieszka Hałoń<br />
Nr 4<br />
może skutkować przebudową zrębu, a w konsekwencji<br />
daje zaburzenia naczyniowe i upośledzenie czynności<br />
wątroby klinicznie manifestujące się jako marskość.<br />
Najważniejszym źródłem kolagenu w wątrobie są<br />
komórki Ito, częściej określane jako komórki gwiaździste<br />
(HSC – hepatic stellate cells). Istotną rolę odgrywają<br />
też miofibroblasty pochodzenia szpikowego, fibroblasty<br />
przestrzeni wrotnych, komórki endotelialne, komórki<br />
nabłonka dróg żółciowych i same hepatocyty. Uszkodzenie<br />
miąższu wątroby niezależnie od wywołującego<br />
je czynnika etiologicznego uruchamia mobilizację<br />
komórek nacieku zapalnego i aktywację komórek Kupffera,<br />
a wydzielane przez nie mediatory nasilają reakcję<br />
zapalną. W wyniku aktywacji przez liczne mediatory<br />
reakcji zapalnej, takie jak cytokiny, czynniki wzrostu,<br />
enzymy lizosomalne i hormony, komórki gwiaździste<br />
ulegają transformacji do miofibroblastów uzyskując<br />
właściwości prozapalne i fibrogenne. Najsilniejszym<br />
aktywatorem dla HSC jest PDGF wydzielany przez<br />
komórki Kupffera.<br />
Wykazano, że niektóre białka rdzeniowe i niestrukturalne<br />
HCV (NS3 i NS5) poprzez receptory CD81, C1q<br />
i receptor dla LDL mogą bezpośrednio aktywować HSC<br />
(1). Ta bezpośrednia stymulacja HSC może tłumaczyć<br />
zjawisko progresji włóknienia zachodzącej często w<br />
przebiegu zakażenia HCV przy niewielkim nasileniu<br />
odczynu zapalnego. Pobudzone komórki gwiaździste<br />
migrują do miejsca uszkodzenia tkanek, gdzie w wyniku<br />
zarówno transkrypcyjnych, jak i potranskrypcyjnych<br />
mechanizmów regulacyjnych, dochodzi do zwiększonej<br />
produkcji i wydzielania kolagenu, przez co komórki te<br />
stają się głównym źródłem białek macierzy zewnątrzkomórkowej<br />
(ECM - extracellular matrix).<br />
Macierz zewnątrzkomórkowa to przestrzeń, w<br />
której sieć wielu białek tworzy rusztowanie dla komórek.<br />
W skład ECM wchodzą trzy główne komponenty:<br />
kolageny (I, III, IV, V i VI), glikoproteiny (laminina,<br />
fibronektyna A, entaktyna, undulina, elastyna i fibryllina)<br />
oraz proteoglikany – siarczan heparanu. W zaawansowanym<br />
procesie włóknienia wątroby objętość ECM<br />
wzrasta ponad 10-krotnie, zmieniają się też proporcje<br />
poszczególnych składników. W postępującym włóknieniu<br />
i w marskości wątroby wzrasta ilość kolagenu typu<br />
I, często jest go dwukrotnie więcej niż kolagenu typu III.<br />
Wydzielane w czasie reakcji zapalnej cytokiny silnie<br />
oddziałują na proces włóknienia w wątrobie. Stymulująco<br />
na fibrogenezę wpływają: monocyte chemotactic protein<br />
type 1 i chemokiny RANTES, a hamująco IL-10 i IFN<br />
gamma. Najsilniej pobudzająco na fibrogenezę działają<br />
czynniki wzrostu takie jak TGF beta 1 (transforming<br />
growth factor) i PDGF (platelet-derived growth factor),<br />
które zwiększając aktywność komórek gwiaździstych<br />
powodują zwiększenie syntezy białek macierzy ECM,<br />
równocześnie hamując degradację kolagenu. Ważną<br />
rolę odgrywają też cytokiny wazoaktywne, w tym<br />
przede wszystkim angiotensyna II, silnie aktywująca<br />
HSC, działająca indukująco na proliferację i migrację<br />
komórek nacieku zapalnego, stymulująca sekrecję cytokin<br />
prozapalnych i fibrogenezę. Cytokiny wydzielane<br />
przez komórki nacieku zapalnego oraz wolne rodniki<br />
pobudzają HSC do produkcji kolagenu, a równocześnie<br />
pobudzone HSC wytwarzają chemokiny i cząsteczki<br />
adhezyjne oraz modulują aktywację limfocytów. W ten<br />
sposób powstaje błędne koło, w którym proces zapalny<br />
napędza włóknienie i odwrotnie. Pobudzenie procesu<br />
włóknienia zależy od szeregu czynników związanych z<br />
reakcją zapalną i w warunkach zachowanej homeostazy<br />
tkanek ma charakter naprawczo-obronny. W niektórych<br />
sytuacjach dochodzi jednak do nadmiernej akumulacji<br />
tkanki włóknistej zbudowanej głównie z kolagenu typu<br />
I nie tylko w wyniku zwiększonej syntezy, ale głównie<br />
upośledzonej degradacji. W procesie degradacji białek<br />
macierzy bardzo istotną rolę odgrywają metaloproteinazy<br />
macierzy, enzymy należące do rodziny zależnych od<br />
cynku endopeptydaz. Enzymy te wytwarzane są m.in.<br />
przez liczne komórki nacieku zapalnego, a także fibroblasty<br />
i komórki endotelialne łącznie z ich specyficznymi<br />
inhibitorami (TIMP - tissue inhibitor of matrix metalloproteinases),<br />
co zapewnia równowagę w utrzymaniu<br />
składu ECM (2). Obecnie znanych jest ponad 30 metaloproteinaz,<br />
zdolnych do degradacji większości składników<br />
macierzy pozakomórkowej i błony podstawnej, oraz 4<br />
ich swoiste inhibitory. Wyróżnia się 6 głównych podgrup<br />
metaloproteinaz wydzielonych w oparciu o różnice w<br />
budowie i powinowactwo do różnych substratów. W<br />
wątrobie stwierdza się ekspresję MMP-1 (kolagenaza<br />
śródmiąższowa), MMP-2 (gelatynaza A), MMP-3<br />
(stromelizyna-1), MMP-8 (kolagenaza neutrofilowa),<br />
MMP-9 (gelatynaza B), MMP-12, MMP-13, i MMP-<br />
14. Dla postępującej fibrogenezy charakterystyczne jest<br />
nasilenie syntezy białek macierzy, przy równoczesnym<br />
zahamowaniu wydzielania i aktywności metaloproteinaz.<br />
Rolę metaloproteinaz i ich inhibitorów w patogenezie<br />
włóknienia wątroby w przebiegu zakażenia HCV<br />
zbadano dość dokładnie (3, 4), natomiast u chorych ze<br />
współzakażeniem HIV/HCV ich udział nie został dotąd<br />
określony. Opublikowano dotychczas tylko kilka prac<br />
poświęconych temu zagadnieniu. Mastroianni i wsp.<br />
badali stężenia MMP-9 i TIMP-1 w surowicy krwi u<br />
76 pacjentów HIV+, w tym u 27 ze współzakażeniem<br />
HIV/HCV. Wykazali znamiennie wyższe stężenia TIMP<br />
1 u chorych zakażonych HIV i HCV w stosunku do<br />
pacjentów HIV+/HCV-. Stwierdzili także, że wyższe<br />
wartości TIMP-1 występują u chorych z bardziej nasilonym<br />
deficytem immunologicznym, z liczbą CD4+<br />
Nr 4<br />
CZYNNIKI PRZYŚPIESZAJĄCE<br />
WŁÓKNIENIE WE WSPÓŁZAKAŻENIU<br />
HIV/HCV<br />
Tempo, w jakim dokonuje się postęp choroby w zakażeniu<br />
HCV, jest zróżnicowane u różnych chorych, a<br />
również u tego samego pacjenta proces włóknienia nie<br />
zawsze przebiega w sposób liniowy. Analiza czynników<br />
mających wpływ na progresję włóknienia wątroby była<br />
przedmiotem prac wielu autorów. Największe znaczenie<br />
mają badania Poynarda i wsp., którzy określili<br />
dynamikę włóknienia wprowadzając pojęcie wskaźnika<br />
postępu włóknienia - FPR – fibrosis progression rate).<br />
Definiując FPR jako stosunek stopnia włóknienia<br />
w skali METAVIR do szacunkowego czasu trwania<br />
zakażenia HCV autorzy wykazali, że w badanej grupie<br />
1157 chorych FPR wynosił średnio 0,252/rok. Opierając<br />
się na tych wynikach stwierdzili, że czas trwania choroby<br />
do powstania marskości wątroby wynosi średnio<br />
30 lat, u 33% chorych może rozwinąć się marskość w<br />
czasie krótszym niż 20 lat, a u 31% nie dojdzie do tego<br />
przed upływem 50 lat trwania zakażenia HCV. W tej<br />
samej pracy zbadano i określono wiele czynników, które<br />
przyspieszają proces włóknienia. Najważniejsze z nich<br />
to zdaniem autorów nadużywanie alkoholu, płeć męska<br />
i starszy wiek w chwili nabycia zakażenia (7). Inne znane<br />
obecnie czynniki to otyłość, cukrzyca, zwiększona<br />
zawartość żelaza w tkance wątrobowej oraz stopień<br />
aktywności martwiczo-zapalnej w wątrobie. Niejednoznaczny<br />
jest wpływ genotypu wirusa, w większości prac<br />
wykazano, że tempo progresji włóknienia nie zależy<br />
istotnie od genotypu, inne wykazują, że włóknienie<br />
postępuje szybciej w zakażeniu genotypem 3 HCV (8).<br />
Badania ostatnich lat dotyczące współzakażenia<br />
HIV/HCV wykazały, że przy współistnieniu tych zakażeń<br />
proces włóknienia wątroby postępuje kilkakrotnie<br />
szybciej. Ma na to wpływ szereg zjawisk, między<br />
innymi bezpośredni wpływ wirusa HIV, pogłębiający<br />
się w przebiegu zakażenia deficyt immunologiczny,<br />
rekonstrukcja immunologiczna oraz hepatotoksyczność<br />
stosowanych leków antyretrowirusowych.<br />
Wpływ zakażenia HIV<br />
Wirus HIV nie wykazuje bezpośredniego działania<br />
hepatotropowego, nie namnaża się w hepatocytach i nie<br />
wywołuje zapalenia wątroby. Jednak badania nad rolą<br />
chemokin w procesie włóknienia wątroby doprowadziły<br />
do stwierdzenia, że komórki gwiaździste wykazują<br />
ekspresję różnych receptorów chemokin, m.in. także<br />
CCR5 i CXCR4, które jak wiadomo, odgrywają rolę<br />
koreceptorów dla HIV (9).<br />
Ostatnio udowodniono, że białko gp 120 HIV może<br />
przez receptory chemokin CXCR4 i CCR5 bezpośrednio<br />
stymulować komórki gwiaździste, co wyraża<br />
Włóknienie wątroby a współzakażenie HIV/HCV 467<br />
się zwiększoną chemotaksją oraz sekrecją TIMP-1 i<br />
IL-6. Wyniki tych badań po raz pierwszy wskazują na<br />
możliwy bezpośredni wpływ białek HIV na nasilenie<br />
fibrogenezy. (10)<br />
W patogenezie zakażenia HIV zasadnicza rolę<br />
odgrywa proces aktywacji immunologicznej. Badania<br />
Allisona i wsp. wykazały, że u pacjentów zakażonych<br />
HIV/HCV istnieje wyraźna korelacja między nasileniem<br />
aktywacji immunologicznej limfocytów T i B<br />
a pobudzeniem komórek gwiaździstych. W pracy tej<br />
wykazano ważną rolę IL-15 w procesie aktywacji komórek<br />
gwiaździstych (11).<br />
Deficyt immunologiczny<br />
Wiele prac wskazuje na to, że zaawansowanie<br />
włóknienia wątroby ściśle koreluje ze stopniem deficytu<br />
immunologicznego wyrażającego się spadkiem<br />
bezwzględnej liczby limfocytów CD4+. Wpływ liczby<br />
limfocytów CD4 oraz zjawiska rekonstrukcji immunologicznej<br />
na stopień zaawansowania włóknienia<br />
szczegółowo ocenia praca Martinez- Sierra i wsp.<br />
Autorzy ci wykazali jednoznacznie, że pacjenci z CD4<br />
468 Małgorzata Inglot, Aleksandra Szymczak, Agnieszka Hałoń<br />
Nr 4<br />
T CD4+ swoiste dla HCV w porównaniu do pacjentów<br />
zakażonych tylko HCV, a wiadomo, że IL-10 wywiera<br />
działanie przeciwzapalne (16). We współzakażeniu<br />
HIV/HCV stwierdza się także wybiórcze upośledzenie<br />
funkcji komórek dendrytycznych oraz zmniejszoną<br />
syntezę cytokin w odpowiedzi na stymulację antygenami<br />
HCV (17). Te zjawiska związane z postępującym<br />
deficytem immunologicznym w przebiegu zakażenia<br />
HIV tłumaczą szybszą progresję włóknienia i korelację<br />
zaawansowanego włóknienia z nasileniem immunosupresji.<br />
terapia antyretrowirusowa ( HAArt)<br />
Kilkunastoletnie doświadczenia z prowadzeniem<br />
terapii antyretrowirusowej pozwalają stwierdzić, że<br />
HAART skutkująca zahamowaniem replikacji HIV<br />
i dająca w efekcie poprawę funkcjonowania układu<br />
immunologicznego korzystnie wpływa na obraz morfologiczny<br />
wątroby. Wiele prac potwierdza, że skuteczna<br />
HAART przyczynia się do hamowania progresji włóknienia,<br />
np. Mehta wykazał, że w trakcie skutecznego<br />
leczenia antyretrowirusowego obniża się wskaźnik<br />
martwiczo-zapalny (18). Sulkowsky natomiast stwierdził,<br />
że najważniejszym czynnikiem przyspieszającym<br />
postęp włóknienia jest wysoka wiremia HIV (HIV<br />
RNA > 10.000 kopii/ml) (19). Brau i wsp. stwierdzili<br />
wolniejszą progresję włóknienia u chorych skutecznie<br />
leczonych antyretrowirusowo (20).<br />
Mechanizm, który sprawia, że w czasie stosowania<br />
skutecznej terapii antyretrowirusowej dochodzi do zahamowania<br />
progresji włóknienia, nie jest jasny.<br />
Kilka niedawno opublikowanych wyników badań<br />
potwierdziło, że po zastosowaniu HAART obniża się<br />
wskaźnik martwiczo-zapalny w wątrobie, co w konsekwencji<br />
może spowalniać proces włóknienia. Jest to<br />
jednak zjawisko zaskakujące. W wyniku rekonstrukcji<br />
immunologicznej występującej po rozpoczęciu terapii<br />
antyretrowirusowej można by spodziewać się raczej<br />
nasilenia reakcji martwiczo-zapalnej, gdyż w zakażeniu<br />
HCV uszkodzenie hepatocytów następuje głównie na<br />
drodze immunologicznej przez specyficzne limfocyty<br />
CD4+, a nie przez bezpośredni cytopatyczny efekt<br />
działania HCV. Niektóre leki antyretrowirusowe niezależnie<br />
od hamowania replikacji HIV mogą także mieć<br />
bezpośredni wpływ na obniżenie stężeń profibrogennych<br />
cytokin, np TGF –beta1. W badaniu na myszach<br />
wykazano spadek stężenia TGF–beta1 po zastosowaniu<br />
sakwinawiru (21).<br />
Zdecydowana większość prac podkreśla korzystny<br />
wpływ HAART na stan wątroby pacjentów zakażonych<br />
HIV, mimo że wieloletnie jej stosowanie zwiększa<br />
ryzyko wystąpienia hepatotoksyczności wszystkich<br />
grup leków. Toksyczność wątrobowa rozwija się 3-4<br />
razy częściej u pacjentów ze współzakażeniem HIV/<br />
HCV. Pomimo częstego jej występowania w praktyce<br />
klinicznej nie stwierdzono jednoznacznie, aby przekładało<br />
się to bezpośrednio na postęp włóknienia. Tylko<br />
w jednym doniesieniu wykazano niekorzystny wpływ<br />
długoletniego stosowania leków antyretrowirusowych<br />
na ryzyko zgonu z powodu niewydolności wątroby (22).<br />
METODY OCENY WŁÓKNIENIA<br />
ocena histopatologiczna<br />
Ocena zaawansowania włóknienia w wątrobie na<br />
podstawie badania histopatologicznego bioptatu pobranego<br />
w wyniku gruboigłowej biopsji narządu jest<br />
metodą stosowaną w praktyce klinicznej od ponad 50<br />
lat. Mimo licznych niedogodności tej metody wciąż<br />
uznawana jest za „złoty standard” postępowania diagnostycznego.<br />
Biopsja wątroby jest badaniem inwazyjnym,<br />
obarczonym niewielkim ryzykiem powikłań.<br />
Zgony z powodu następstw tych powikłań występują w<br />
1:1000 - 1:10000 przypadków. Badanie histopatologiczne<br />
dostarcza oceny statycznej, należy także liczyć się<br />
z tzw. błędem próby, wynikającym z niejednorodności<br />
zmian w obrębie narządu. Ocena histopatologiczna jest<br />
ponadto zawsze w dużym stopniu subiektywna, mimo<br />
wprowadzenia wielu punktowych skal mających służyć<br />
większej obiektywizacji.<br />
W 1981 roku został sformułowany i opublikowany<br />
przez Knodella i wsp pierwszy system umożliwiający<br />
zobiektywizowaną, półilościową i powtarzalną ocenę<br />
zmian morfologicznych w przebiegu przewlekłych<br />
zapaleń wątroby, które wcześniej oceniano jedynie<br />
opisowo. System ten nazwany HAI (histological activity<br />
index) obejmuje trzy kategorie oceniające aktywność<br />
martwiczo-zapalną i jedną kategorię dla włóknienia,<br />
w każdej kategorii nasilenie zmian oceniane jest punktowo.<br />
Zmiana o 4 punkty w wynikach dwóch kolejnych<br />
biopsji jest uważana za istotną (23).<br />
W latach 90-tych nastąpił ogromny postęp wiedzy<br />
w zakresie etiologii i diagnostyki molekularnej przewlekłych<br />
zapaleń wątroby, który sprawił, że przed patomorfologami<br />
pojawiły się nowe wyzwania. W 1991 Scheuer<br />
stwierdził, że konieczna jest modyfikacja terminologii<br />
i opracował nową skalę pierwotnie przeznaczoną dla<br />
oceny pzw o etiologii wirusowej. Skala ta, zwana skalą<br />
Scheuera, jest znaczne prostsza od HAI. Aktywność<br />
martwiczo-zapalna oceniana jest dwóch kategoriach:<br />
aktywność zapalna w przestrzeniach wrotnych i blaszce<br />
granicznej oraz aktywność zapalna śródzrazikowo.<br />
Trzecią kategorią oceny stanowi nasilenie włóknienia,<br />
wszystkie zmiany oceniane są ilościowo w skali od 0 do<br />
4 punktów. Wielu autorów uważa, że taki system oceny<br />
najlepiej przystaje do charakteru zmian morfologicznych<br />
spotykanych w przebiegu pzw typu C. W 1994 roku pojawił<br />
się kolejny system oceny zmian morfologicznych<br />
sformułowany przez Ishaka, w którym rozdzielono
Nr 4<br />
aktywność zapalną na wrotną, okołowrotną (martwicę<br />
kęsową), martwicę ogniskową i martwicę przęsłową, zaś<br />
włóknienie ocenia się w kategoriach wrotne, przęsłowe<br />
oraz przęsłowe z wytwarzaniem guzków regeneracyjnych.<br />
Opracowana przez autorów francuskich skala<br />
METAVIR wyróżnia z kolei ocenę martwicy kęsowej i<br />
zrazikowej oraz osobno opisuje włóknienie (24).<br />
Wiele z opisanych wyżej systemów oceny morfologicznej<br />
zmian w wątrobie powstających w wyniku przewlekłego<br />
zapalenia jest wykorzystywana w praktyce, do<br />
opisu pojedynczej biopsji często używa się kilku skal.<br />
Ponadto patomorfolodzy w oparciu o indywidualne<br />
doświadczenia stosują też własne modyfikacje oceny<br />
punktowej. Mimo to żadna z tych skal pojedynczo, ani<br />
też wszystkie łącznie, nie opisują w pełni i jednoznacznie<br />
obrazu morfologicznego wątroby.<br />
Ocena włóknienia opiera się na ciągłej skali punktowej<br />
– „staging” (0–4 w punktacji według Scheuera,<br />
0–6 według Ishaka). Punktacja zależy bardziej od zmian<br />
jakościowych w obrazie włóknienia, niż ilościowych.<br />
Progresja w skali punktowej nie jest proporcjonalna do<br />
ilości odkładanej tkanki łącznej. W rzeczywistości istnieją<br />
niezwykle istotne z punktu widzenia kliniki stadia<br />
pośrednie zaawansowania włóknienia pomiędzy ustalonymi<br />
punktami, których powyższe skale nie opisują,<br />
a które wymagają od patologa opisowego komentarza.<br />
Ponadto badanie to nie różnicuje kolejnych stadiów<br />
zaawansowania marskości wątroby. Do tego celu służą<br />
skale oparte na objawach klinicznych (np. Child-Pugh,<br />
MELD). Prawdziwie ilościowe metody histopatologicznej<br />
oceny włóknienia, opierające się np. na ocenie<br />
zawartości hydroksyproliny w tkance wątrobowej lub<br />
na komputerowej analizie rozległości obszaru zajmowanego<br />
przez specjalnie barwioną tkankę włóknistą<br />
w badanym wycinku wątroby, są na wczesnym etapie<br />
badań, których rezultaty są sprzeczne (25).<br />
W tak złożonym procesie, jak przewlekłe uszkodzenie<br />
wątroby w przebiegu współzakażenia HIV/HCV<br />
z udziałem innych licznych czynników hepatotoksycznych,<br />
szczególnie daje się odczuć brak pogłębionej<br />
oceny morfologicznej.<br />
Surowicze markery włóknienia<br />
Niedoskonałość oceny morfologicznej tkanki wątroby<br />
we współzakażeniu HIV/HCV rodzi potrzebę uzupełniania<br />
diagnostyki o inne metody. Trwają badania nad poszukiwaniem<br />
surowiczego markera lub zestawu markerów, które<br />
byłyby pomocne w ocenie zaawansowania włóknienia,<br />
służyłyby do monitorowania jego progresji oraz byłyby<br />
przydatne w ocenie skuteczności leczenia. Główną zaletą<br />
takiej nieinwazyjnej metody jest możliwość wielokrotnego<br />
wykonywania pomiarów, co pozwoliłoby na dynamiczną<br />
ocenę postępu lub regresji choroby.<br />
Idealny wg Schuppana marker włóknienia wątroby<br />
powinien ilościowo charakteryzować proces fibroge-<br />
Włóknienie wątroby a współzakażenie HIV/HCV 469<br />
nezy lub fibrolizy, być specyficzny dla wątroby, mieć<br />
określony czas półtrwania, znaną drogę eliminacji i<br />
łatwość oznaczania tanią, prostą i powtarzalną metodą<br />
(26). W wielu pracach oceniano przydatność różnych<br />
składników ECM, a także enzymów i ich inhibitorów<br />
oraz cytokin patogenetycznie związanych z procesem<br />
włóknienia wątroby jako bezpośrednich markerów<br />
włóknienia wątroby. Badano w tym aspekcie między<br />
innymi kolageny ( PIIINP- N-końcowy propeptyd<br />
prokolagenu typu III oraz kolageny typu IV), kwas<br />
hialuronowy (HA), lamininę, TIMP-1, MMP-1 i 2,<br />
glikoproteinę YKL-40 oraz TGF-beta1. Żaden z tych<br />
parametrów nie okazał się w pełni idealnym markerem<br />
włóknienia, ale niektóre kombinacje oznaczeń mogą<br />
być przydatne w praktyce klinicznej jedynie do różnicowania<br />
mało i znacznie zaawansowanego włóknienia<br />
(27). Niestety, żaden z markerów lub ich zestawów nie<br />
może być pomocny w kwalifikacji do leczenia przyczynowego,<br />
gdzie konieczne jest dokładniejsze określenie<br />
początkowych stadiów włóknienia.<br />
W wielu pracach starano się ustalić, czy występuje<br />
korelacja stopnia włóknienia wątroby z aktywnością<br />
MMP i TIMP oraz sprawdzić, czy aktywność ta zmienia<br />
się pod wpływem leczenia przyczynowego interferonem<br />
i rybawiryną. Ustalano także przydatność oznaczania<br />
stężeń surowiczych MMP i TIMP do monitorowania<br />
progresji włóknienia. Larrousse i wsp., w pracy, której<br />
celem było określenie najbardziej miarodajnego surowiczego<br />
wskaźnika włóknienia, najlepiej skorelowanego<br />
z obrazem histopatologicznym, stwierdzili wyraźną<br />
korelację stężeń TIMP-1 i HA (kwas hialuronowy)<br />
z obrazem morfologicznym wątroby, szczególnie<br />
w przypadkach zaawansowanego włóknienia (staging<br />
2-4). Autorzy ci sugerują włączenie oznaczeń tych<br />
biomarkerów włóknienia do rutynowej praktyki w procedurze<br />
kwalifikacji do leczenia i do monitorowania<br />
progresji choroby alternatywnie do biopsji wątroby<br />
chorych zakażonych HIV/HCV (6).<br />
Pewną wartość diagnostyczną mają także indeksy<br />
włóknienia wyliczane na podstawie wartości różnych<br />
rutynowo oznaczanych parametrów biochemicznych.<br />
I tak na przykład najczęściej stosowany Fibrotest<br />
obejmuje α2-makroglobulinę, bilirubinę, haptoglobinę,<br />
γ-globulinę, apolipoproteinę-A1 i aktywność GGTP,<br />
indeks APRI uwzględnia – AST i liczbę płytek krwi<br />
a wskaźnik Fornsa liczbę płytek krwi, wiek pacjenta,<br />
GGTP i stężenie cholesterolu. (28) Kelleher i wsp.<br />
w grupie 95 zakażonych HIV/HCV oceniali wartość<br />
indeksu SHASTA ( kwas hialuronowy, AST i albumina)<br />
i stwierdzili, że jest porównywalna z Fibrotestem,<br />
a wyraźnie przewyższa indeks APRI (29). Cacoub P<br />
i wsp. porównywali wyniki biopsji wątroby z wartościami<br />
różnych indeksów włóknienia u 127 chorych ze<br />
współzakażeniem i wykazali najlepszą korelację opisów<br />
morfologicznych z wynikami Fibrotestu (30).
470 Małgorzata Inglot, Aleksandra Szymczak, Agnieszka Hałoń<br />
Nr 4<br />
Mimo że stale przybywa danych świadczących o<br />
przydatności oznaczeń różnych surowiczych markerów<br />
włóknienia w praktyce klinicznej, jak dotąd w żadnych<br />
wytycznych nie sugeruje się zastąpienia nimi oceny<br />
morfologicznej bioptatu wątroby. Mogą być natomiast<br />
cennym uzupełnieniem w ocenie zaawansowania procesu<br />
chorobowego przed leczeniem oraz stanowić badanie<br />
uzupełniające w częstym monitorowaniu postępu bądź<br />
regresji choroby.<br />
metody obrazowe<br />
W diagnostyce włóknienia wątroby przydatne mogą<br />
być także metody obrazowe, w tym ultrasonografia,<br />
elastometria i rezonans magnetyczny.<br />
Badanie ultrasonograficzne jest pomocne w ocenie<br />
zaawansowanego włóknienia, w praktyce metoda ta<br />
umożliwia diagnostykę nadciśnienia wrotnego. Nie ma<br />
zastosowania w różnicowaniu mniej zaawansowanych<br />
stadiów choroby.<br />
Elastometria jest od kilku lat coraz szerzej stosowaną<br />
metodą pomiaru sprężystości tkanki wątrobowej<br />
przy użyciu specjalnego aparatu - FibroScanu. Technologia<br />
pomiaru polega na wykorzystaniu różnicy w<br />
przechodzeniu przez tkanki o różnej sprężystości fali<br />
ultradźwiękowej o niskiej częstotliwości (50 MHz). Badaniu<br />
poddawany jest cylindryczny fragment miąższu<br />
wątroby o średnicy 1 cm i długości 2 cm, czyli ok. 100<br />
razy większy od bioptatu, przez co zmniejsza się ryzyko<br />
błędu próby. Wyniki podawane są w kilopaskalach,<br />
wartości niższe od 6 kPa odpowiadać mają małemu<br />
zaawansowaniu włóknienia (F0 i F1), w zakresie 6-9<br />
kPa mieszczą się obrazy F2 i F3, a wynik powyżej 14<br />
kPa świadczy z wysokim prawdopodobieństwem o<br />
marskości. W metaanalizie 9 badań, w których stosowano<br />
FibroScan do rozpoznawania marskości wątroby<br />
wykazano zadowalająca czułość – 87% i swoistość<br />
- 91% tej metody. (31) Wg Moreno i in. pacjentów ze<br />
współzakażeniem HIV/HCV należy włączyć ocenę<br />
elastometryczną do rutynowej praktyki klinicznej jako<br />
badanie przesiewowe zalecane raz w roku. (32)<br />
Ciągle udoskonalana w ostatnich latach technika<br />
rezonansu magnetycznego (MRI), w tym szczególnie<br />
dyfuzyjny rezonans magnetyczny, stanowi obiecującą<br />
metodę oceny włóknienia wątroby. Wykazano, że pacjenci<br />
zakażeni HCV, z zaawansowanym włóknieniem<br />
w obrazie dyfuzyjnego MRI uzyskują istotnie niższe<br />
wartości ADC (apparent diffusion coefficient) niż zdrowi<br />
ochotnicy i chorzy z łagodnym włóknieniem. (33)<br />
PODSUMOWANIE<br />
W przebiegu współzakażenia HIV/HCV proces<br />
włóknienia wątroby przy współudziale licznych, pozawirusowych<br />
czynników hepatotoksycznych postępuje<br />
kilkakrotnie szybciej niż u pacjentów zakażonych tylko<br />
HCV. Ocena zaawansowania procesu chorobowego<br />
powinna być zatem dokonywana częściej, sugeruje<br />
się wykonywanie biopsji wątroby co najmniej co trzy<br />
lata. Pozostająca wciąż złotym standardem postępowania<br />
biopsja wątroby nie zawsze spełnia oczekiwania<br />
klinicystów, gdyż jest metodą inwazyjną, a badanie<br />
morfologiczne bioptatu obarczone jest pewnym subiektywizmem<br />
i tzw. „błędem próby”. W ocenie włóknienia<br />
w większości obecnie stosowanych skal stosuje się<br />
system czteropunktowy, który nie oddaje w pełni subtelności<br />
zmian zachodzących w wątrobie, szczególnie<br />
u pacjentów ze współzakażeniem.<br />
Opisane wyżej niedogodności biopsji wątroby<br />
skłaniają do zastosowania w praktyce klinicznej innych<br />
metod oceny włóknienia. Jednak jak dotąd, żaden<br />
bezpośredni ani pośredni marker surowiczy, ani zestaw<br />
tych markerów, nie zyskał pełnego uznania klinicystów.<br />
Ze względu na niedostateczną czułość i swoistość testy<br />
te mogą być pomocne tylko w różnicowaniu małego i<br />
znacznie zaawansowanego włóknienia.<br />
Pewne nadzieje wiąże się z rozwojem technik<br />
obrazowych, w tym szczególnie z elastometrią z zastosowaniem<br />
FibroScanu. W Polsce metoda dostępna jest<br />
dotychczas zaledwie w dwóch ośrodkach, jej szersze<br />
wprowadzenie do praktyki klinicznej mogłoby przyczynić<br />
się do lepszej opieki nad pacjentami zakażonymi<br />
HCV, a szczególnie nad tymi ze współzakażeniem HIV.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Arima N, Kao CY, Licht T, i in. Modulation of cell growth<br />
by the hepatitis C virus nonstructural protein NS5A. J<br />
Biol Chem 2001; 276:12675-12684<br />
2. Iredale JP. Tissue inhibitors of metalloproteinases in liver<br />
fibrosis. Int J Biochem Cell Biol 2001; 29:43-54.<br />
3. Leroy V, Monier F, Bottari S, i in. Circulating matrix<br />
metalloproteinases 1, 2, 9 and their inhibitor TIMP-1<br />
and TIMP-2 as serum markers of liver fibrosis in patients<br />
with chronic hepatitis C: comparison with PIIINP and<br />
hyaluronic acid. Am J Gastroenterol 2004; 99:271-279.<br />
4. Lichtinghagen R, Michels D, Haberkorn CI, i in. Matrix<br />
metalloproteinase (MMP)-2, MMP-7, and tissue inhibitor<br />
of metalloproteinase-1 are closely related to the fibroproliferative<br />
process in the liver during chronic hepatitis<br />
C. J Hepatol 2001; 34:239-247.<br />
5. Mastroianni CM, Liuzzi GM, dEttorre G, i in. Matrix<br />
metalloproteinase-9 and tissue inhibitors of matrix metalloproteinase-1<br />
in plasma of patients co-infected with<br />
HCV and HIV. HIV Clin Trials 2002; 3:310-315.<br />
6. Larrousse M, Laguno M, Segarra M, i in. Noninvasive<br />
diagnosis of hepatic fibrosis in HIV/HCV-coinfected<br />
patients. JAIDS 2007; 46:304-311.<br />
7. Poynard T, Bedossa P, Opolon P. Natural history of liver<br />
fibrosis progression in patients with chronic hepatitis C.
Nr 4<br />
The OBSVIRC, METAVIR, CLINIVIR, and DOSVIRC<br />
groups. Lancet 1997; 349:825-832.<br />
8. Barreiro P, Martin-Carbonero L, Nunez M, i in. Predictors<br />
of liver fibrosis in HIV-infected patients with chronic<br />
hepatitis C virus (HCV) infection: assessment using<br />
transient elastometry and the role of HCV genotype 3.<br />
Clin Infect Dis 2006; 1:1032-1039.<br />
9. Hong F, Tuyama A, Lee TF, i in. Hepatic stellate cells<br />
express functional CXCR4: role in stroma cell- derived<br />
factor-1 alfa-mediated stellate cell activation. Hepatology<br />
2009; 49:2055-2067<br />
10. Bruno R, Galstri S, Sacchi P, i in. Gp120 modulates the<br />
biology of human hepatic stellate cells: a link between<br />
HIV infection and liver fibrogenesis. Gut 2010; 59:513-<br />
520.<br />
11. Allison RD, Katsounas A, Koziol DE, i in. Association<br />
of interleukin-15-induced peripheral immune activation<br />
with hepatic stellate cell activation in persons coinfected<br />
with hepatitis C virus and HIV. J Infect Dis 2009;<br />
200:619-623.<br />
12. Martinez-Sierra C, Arizcorreta A, Diaz F, i in. Progression<br />
of chronic hepatitis C to liver fibrosis and cirrhosis<br />
in patients coinfected with hepatitis C virus and human<br />
immunodeficiency virus. Clin Infect Dis 2003; 36:491-<br />
498<br />
13. Benhamou Y, Bochet M, Di MV, i in. Liver fibrosis progression<br />
in human immunodeficiency virus and hepatitis<br />
C virus coinfected patients. The multivirc group. Hepatology<br />
1999; 30:1054–1058.<br />
14. Mohsen AH, Easterbrook PJ, Taylor C, i in. Impact of<br />
human immunodeficiency virus (HIV) infection on the<br />
progression of liver fibrosis in hepatitis C virus infected<br />
patients. Gut 2003; 52:1035-1040.<br />
15. Sterling RK, Lissen E, Clumeck N, i in. Development of<br />
a simple noninvasive index to predict significant fibrosis<br />
in patients with HIV/HCV coinfection. Hepatology 2006;<br />
43:1317-1325.<br />
16. Graham CS, Curry M, He Q, i in. Comparison of HCVspecific<br />
intrahepatic CD4+ T cells in HIV/HCV versus<br />
HCV. Hepatology 2004; 40:125-132<br />
17. Anthony DD, Yonkers NL, Post AB, i in. Selective impairment<br />
in dendritic cell- associated function distinguish<br />
hepatitis C virus and HIV infection. J.Immunol 2004;<br />
172: 4907-4916.<br />
18. Mehta S, Thomas D, Torbenson T, i in. The effect of<br />
antiretroviral therapy on liver disease among adults with<br />
HIV and HCV coinfection. Hepatology 2005; 41:123-<br />
131.<br />
19. Sulkowski M, Mehta S, Torbenson D i in. Rapid fibrosis<br />
progression among HIV/hepatitis C virus-co-infected<br />
adults. AIDS 2007; 21; 2209-2216.<br />
20. Brau N, Salvatore M, Rios-Bedoya C, i in. Slower fibrosis<br />
progression in HIV/HCV-coinfected patients with successful<br />
HIV suppression using antiretroviral therapy. J<br />
Hepatol 2006; 44:47-55.<br />
Włóknienie wątroby a współzakażenie HIV/HCV 471<br />
21. Pacifici R, Di Carlo S, Bacosi A, i in. Cytokine production<br />
in saquinavir treated mice. Int J Immunopharmacol<br />
1997; 19:243-248.<br />
22. Lundgren J, Mocroft A, Soriano V, i in. Is there evidence<br />
for an increase in the death rate from liver-related disease<br />
in patients with HIV? The EuroSIDA study. Program and<br />
abstracts of the 10th European AIDS Conference; Nov<br />
17-20, 2005; Dublin, Ireland. Abstract PS7/2<br />
23. Knodell RG, Ishak KG, Black WC, i in. Formulation and<br />
application of a numerical scoring system for assessing<br />
histological activity in asymptomatic chronic active<br />
hepatitis. Hepatology 1981; 1:431-435.<br />
24. Brunt E. Grading and staging the histopathological lesions<br />
of chronic hepatitis: the Knodell Histology Activity<br />
Index and beyond. Hepatology 2000; 31:241-246<br />
25. Gomes AT, Bastos CG, Afonso CL, i in. How variable are<br />
hydroxyproline determinations made in different samples<br />
of the same liver? Clin Biochem 2006; 39:1160-1163<br />
26. Schuppan D, Krebs A, Bauer M, i in. Hepatitis C and liver<br />
fibrosis. Cell Death and Differentiation 2003; 10:59-67.<br />
27. Rosenberg WM, Voelker M, Thiel R, i in. Serum markers<br />
detect the presence of liver fibrosis: a cohort study.<br />
Gastroenterology 2004; 127:1704-1713.<br />
28. Macias J, Giron-Gonzales JA, Gonzales-Serrano M, i in.<br />
Prediction of liver fibrosis in human immunodeficiency<br />
virus/hepatitis C virus coinfected patients by simple<br />
non-invasive indexes. Gut 2006; 55:409-414.<br />
29. Kelleher TB, Afdahl N. Assessment of liver fibrosis in<br />
co-infected patients. J Hepatol 2006; 46:126-131.<br />
30. Cacoub P, Carat F, Bedossa P, i in. Comparison of<br />
non-invasive liver fibrosis biomarkers In HIV/HCV<br />
co-infected patients: the fibrovic study – ANRS HC02.<br />
J Hepatol 2008; 48:765-773.<br />
31. Talwalkar JA, Kurtz DM, Schoenleber SJ, i in. Ultrasound-based<br />
transient elastography for the detection of<br />
hepatic fibrosis: systematic review and meta-analysis.<br />
Clin Gastroenterol Hepatol 2007; 5:1214-1220.<br />
32. Moreno S, Garcia-Samaniego J, Moreno A, i in. Noninvasive<br />
diagnosis of liver fibrosis in patients with HIV<br />
infection and HCV/HBV co-infection. J Viral Hepat<br />
2009; 16:249-258.<br />
33. Lewin M, Poujol-Robert A, Boelle PY, i in. Diffusion-weighted<br />
magnetic resonance imaging for the assessment<br />
of fibrosis in chronic hepatitis C. Hepatology 2007;<br />
46:658-665.<br />
Otrzymano: 26.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 15.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr n. med. Małgorzata Inglot<br />
Katedra i Klinika Chorób Zakaźnych, Chorób Wątroby<br />
i Nabytych Niedoborów Odpornościowych Akademii<br />
Medycznej we Wrocławiu<br />
ul. Koszarowa 5<br />
51-149 Wrocław<br />
tel/fax 71 325 52 42<br />
e-mail: minglot@interia.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 473 - 478 Problemy zakażeń<br />
Paulina Godzik, Marcin Komorowski, Joanna Cielecka-Kuszyk, Kazimierz Madaliński<br />
InHIBItorY WIrUSA ZAPALEnIA WĄtroBY tYPU C – AKtUALnE<br />
StAnDArDY orAZ StAn BADAŃ<br />
INHIBITORS OF HEPATITIS C VIRUS – CURRENT STANDARDS AND STATUS<br />
OF INVESTIGATIONS<br />
Pracownia Immunopatologii Zakażeń Wirusami Hepatotropowymi Zakładu Wirusologii,<br />
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong>, Warszawa<br />
STRESZCZENIE<br />
Obowiązującym standardem leczenia przewlekłego<br />
zapalenia wątroby C jest terapia złożona z pegylowanego<br />
interferonu IFNa-2a (PegIFN-α) i rybawiryny<br />
(RBV). Włączono do terapii m.in. nową formę interferonu,<br />
IFNa-2b. Jednakże, skuteczność leczenia z zastosowaniem<br />
powyższego schematu nie jest zadowalająca;<br />
w związku z tym, poszukuje się nowych leków.<br />
Nowe badania opierają się przede wszystkim na<br />
opracowaniu preparatów mających na celu hamowanie<br />
namnażania wirusa HCV. Bada się analogi RBV, np.<br />
tarybawirynę, która prowadzi do mniejszych objawów<br />
ubocznych, przy tej samej skuteczności. Działanie nowych<br />
związków polega na inhibicji najważniejszych<br />
enzymów cyklu replikacyjnego: polimerazy RNA, proteazy<br />
i helikazy. Inhibitory polimerazy (NS5) dzielimy<br />
na nukleozydowe (walopicytabina, R-7128) i nienukleozydowe<br />
(ANA-598, GS9190, VCH 759, VX-222).<br />
Intensywne prace trwają nad analogiem R-7128.<br />
Efekty działania poszczególnych związków tej<br />
grupy w badaniach I i II fazy zostały podsumowane.<br />
Obiecującym prolekiem jest nienukleozydowy inhibitor<br />
polimerazy, tj. ANA 598, w badaniach którego osiągnięto<br />
SVR na poziomie 75%.<br />
Skojarzone stosowanie nowo opisanych preparatów<br />
jest założeniem terapii przeciwwirusowej (STAT-C).<br />
Terapia ta pozwala na osiągnięcie lepszej skuteczności<br />
leczenia, skrócenie terapii przeciwwirusowej, czy też<br />
zmniejszenie i ograniczenie efektów ubocznych.<br />
Słowa kluczowe: inhibitory wirusa zapalenia wątroby<br />
typu C, terapia przeciwwirusowa, interferon α, swoiste<br />
antywirusowe terapie HCV<br />
WSTĘP<br />
Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C<br />
(HCV) jest ogólnoświatowym problemem zdrowotnym.<br />
Szacuje się, iż na świecie jest ponad 170 mln<br />
osób zakażonych HCV, co stanowi około 3% ludności.<br />
ABSTRACT<br />
The current standard of chronic hepatitis C therapy<br />
is the combined use of pegylated IFN-α 2a (PegIFN-α)<br />
and rybavirin (RBV). The new form of interferon, IFN-α<br />
2b, was also introduced with no better results. Overall,<br />
the effectiveness of therapy with the use of the above<br />
scheme is not satisfactory. Thus the search for new<br />
therapeutic agents for hepatitis C is ongoing.<br />
These studies have the goal to find new preparations<br />
inhibiting the replication cycle of HCV. The new<br />
analogue of RBV, eg. tarybavirin was introduced, with<br />
lesser side effects, but the same effectiveness. The<br />
activity of new agents relies upon the inhibition of the<br />
most important enzymes of the HCV replication cycle:<br />
RNA polymerase, protease and helicase. Polymerase<br />
NS5 inhibitors are divided into nucleoside (R-7128)<br />
and nonnucleoside (ANA-598, GS 9190, VCH-759,<br />
VX-222). The intensive studies on the R-7128 analogue<br />
are ongoing. The effects of action of particular<br />
compounds in the I and II studies were summarized.<br />
The promised prodrug is nonnucleoside polymerase<br />
inhibitor, ANA-598 which when administrated to patients,<br />
gave 75% SVR.<br />
The combined administration of the newly described<br />
agents is the basis of specifically targeted<br />
antiviral therapies for HCV (STAT-C). These therapies<br />
allow to achieve better effectiveness of treatment, its<br />
shortening, the diminishment and limitation of side<br />
effects.<br />
Key words: Inhibitors of hepatitis C virus, antiviral<br />
therapy, interferon α, specifically targeted antiviral<br />
therapies for HCV (STAT-C)<br />
Największe badanie epidemiologiczne w Polsce, które<br />
objęło 2561 osób, wskazuje na zakażenie ~2% osób,<br />
w tym 1,7% wśród kobiet i 2.3% wśród mężczyzn (1).<br />
Częstość występowania anty-HCV wśród kandydatów<br />
na dawców krwi wynosi 0,86% (2). Natomiast wysokie<br />
rozpowszechnienie przeciwciał anty-HCV odnotowuje
474 Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
się u osób, które co najmniej raz przyjmowały środki<br />
narkotyczne pod postacią iniekcji, 60% (3) oraz u osób<br />
dializowanych, 23%-44% (4).<br />
Przeważnie zakażenie HCV początkowo (pierwsze<br />
lata od zakażenia) przebiega bezobjawowo lub<br />
skąpoobjawowo z nieswoistymi objawami, takimi jak:<br />
przewlekłe zmęczenie, osłabienie, bóle głowy, mięśni,<br />
brak apetytu i nudności. Zanim dojdzie do poważnego<br />
uszkodzenia wątroby może upłynąć wiele lat, w trakcie<br />
których chory nie jest świadomy swojej choroby (5).<br />
Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV) u<br />
około 80% pacjentów przechodzi w zakażenie przewlekłe,<br />
którego skutkiem może być włóknienie, marskość<br />
wątroby oraz rak wątrobowo-komórkowy (5, 6). Jedyną<br />
skuteczną metodą leczenia przewlekłego zapalenia<br />
wątroby typu C (pzw typu C) jest całkowita eliminacja<br />
wirusa z organizmu. Obecnym standardem leczenia<br />
tego schorzenia jest terapia skojarzona pegylowanym<br />
interferonem-α (PegIFN-α) i rybawiryną (RBV). Jednak<br />
jej skuteczność nie jest zadowalająca i sięga od 50-80%<br />
w zależności od poziomu wiremii, genotypu wirusa,<br />
wieku, płci oraz stanu zdrowia pacjenta. Ponadto terapia<br />
prowadzi do wielu skutków ubocznych, jak: zespół<br />
grypopodobny, depresja, łysienie czy nudności. Niezadowalająca<br />
skuteczność oraz skutki uboczne terapii<br />
zmuszają do poszukiwania nowych leków w leczeniu<br />
przewlekłego zapalenia wątroby typu C.<br />
STANDARDY LECZENIA WIRUSOWEGO<br />
ZAPALENIA WĄTROBY TYPU C<br />
Standardy leczenia oraz kwalifikacji do leczenia<br />
chorych z pzw C w Polsce ustala Polskie Towarzystwo<br />
Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych<br />
po rekomendacji Polskiej Grupy Ekspertów HCV (7).<br />
Obowiązującym w Polsce i na świecie standardem leczenia<br />
pzw C jest stosowanie PegIFN-α w skojarzeniu<br />
z RBV (7). PegIFN-α istnieje w 2 postaciach: PegIFN-α<br />
2a i PegIFN-α 2b; wykazano, że ten pierwszy produkt<br />
leczniczy ma większą skuteczność terapeutyczną (8).<br />
W przypadku przeciwwskazań lub działań niepożądanych<br />
istnieje możliwość monoterapii z zastosowaniem<br />
PegIFN-α. Leczeniu poddaje się chorych z ostrym i<br />
przewlekłym zapaleniem wątroby, wyrównaną marskością<br />
wątroby oraz pozawątrobowymi objawami<br />
zakażenia HCV. Czas trwania terapii zależy od genotypu<br />
wirusa oraz odpowiedzi pacjenta na leczenie (tab. I,<br />
wg 7). Leczenie uważa się za skuteczne, jeżeli po 24<br />
tygodniach od zakończonej terapii nie wykrywa się<br />
obecności HCV-RNA we krwi (7, 9).<br />
Ze względu na brak satysfakcjonującej odpowiedzi<br />
na leczenie oraz wystąpienie groźnych dla zdrowia<br />
działań niepożądanych (tab. II), u części pacjentów<br />
nie udaje się doprowadzić terapii do końca. Leczenie<br />
Tabela I. Długość trwania terapii przeciwwirusowej pegylowanym<br />
interferonem-α w skojarzeniu z ribawiryną<br />
w zależności od genotypu HCV oraz odpowiedzi<br />
pacjenta na leczenie.<br />
Table I. The duration of PEG-IFN-α therapy with respect<br />
to HCV genotype and response of the patient to<br />
treatment<br />
Okres terapii Wskazania do terapii<br />
16 tygodni Chorzy zakażeni genotypem 2 lub 3 z niską wyjściową<br />
wiremią, która nie jest wykrywana po 4 tygodniach terapii<br />
24 tygodnie Pozostali chorzy zakażeni genotypem 2 lub 3<br />
Chorzy zakażeni genotypem 2 lub 3 kwalifikowani do<br />
reterapii po nieskutecznym 16 tygodniowym leczeniu<br />
Chorzy zakażeni genotypem 1 lub 4 z niską wyjściową wiremią<br />
(
Nr 4<br />
Tabela II. Częstość występowania działań niepożądanych<br />
podczas terapii interferonem α w skojarzeniu z<br />
rybawiryną u pacjentów z przewlekłym zapaleniem<br />
wątroby typu C.<br />
Table II. The frequency of adverse effects during PEG-<br />
IFN-α/ribavirin therapy of patients with chronic<br />
hepatitis C<br />
Działania niepożądane terapii interferonem Częstość<br />
α w skojarzeniu z rybawiryną<br />
występowania<br />
Depresja, bezsenność, zaburzenia koncentracji, ból i Bardzo często<br />
zawroty głowy, nudności, biegunka, łysienie<br />
Objawy grypopodobne, złe samopoczucie, uderzenia Często<br />
gorąca, bóle mięśniowo-szkieletowe, małopłytkowość,<br />
niedoczynność lub nadczynność tarczycy, senność,<br />
migrena, spadek masy ciała<br />
Zapalenie tarczycy, utrata słuchu, myśli samobójcze, Niezbyt często<br />
omamy, neuropatia obwodowa<br />
Zapalenie wsierdzia, reumatoidalne zapalenie stawów,<br />
zaburzenia psychotoniczne, samobójstwa, śpiączka,<br />
drgawki<br />
Najczęstszym efektem ubocznym działania rybawiryny<br />
jest niedokrwistość. Dlatego też, obecnie bada się analogi<br />
RBV, które mogą być bezpieczniejsze dla pacjenta.<br />
Jedną z takich substancji jest tarybawiryna (wiramidyna,<br />
VRD). W badaniach II fazy wykazano podobny efekt<br />
przeciwwirusowy jak w przypadku RBV, ale udało się<br />
uzyskać mniejszą częstość występowania anemii. W badaniach<br />
tych wzięło udział 278 pacjentów zakażonych<br />
genotypem 1 HCV. Podawano im tarybawirynę w trzech<br />
dawkach (20, 25, 30 mg/kg/dzień) lub standardową<br />
terapię obejmującą PegIFN-α i RBV przez 48 tygodni.<br />
Po 12 tygodniach leczenia uzyskano SVR (sustained<br />
virological response) na poziomie odpowiednio 28,4;<br />
24,3; 20,6% w stosunku do standardowej terapii, gdzie<br />
osiągnięto SVR na poziomie 21,4% (12). SVR - jest to<br />
trwała odpowiedź wirusologiczna, definiowana jako<br />
ustępowanie wiremii w ciągu 24 tygodni po zakończeniu<br />
leczenia u ok. 33-42% pacjentów zakażonych<br />
genotypem 1 oraz 80-90% zakażonych genotypem 2 lub<br />
3. RBV i jej analogi są niezbędne w terapii skojarzonej<br />
z lekami działającymi bezpośrednio na HCV, gdyż ich<br />
brak zmniejszał skuteczność wirusologiczną w tych<br />
schematach leczenia (13). Obecnie trwają badania III<br />
fazy, oceniające skuteczność i bezpieczeństwo stosowania<br />
tarybawiryny w stosunku do rybawiryny (ViSER1).<br />
W tym celu przebadano 972 pacjentów, którym podawano<br />
600mg VRD dwa razy dziennie lub RBV (1000 lub<br />
1200mg/dzień) skojarzoną z PegIFN-α. Nie osiągnięto<br />
jednak lepszego efektu przeciwwirusowego. Uzyskano<br />
SVR na poziomie 37,7% w stosunku do RBV na poziomie<br />
52,3%. Udało się natomiast zmniejszyć częstość<br />
występowania niedokrwistości: z 23,5% w przypadku<br />
RBV do 5,3% w przypadku VRD. Na podstawie tych<br />
badań wywnioskowano, iż dawka VRD na poziomie<br />
600mg dwa razy dziennie, jest jednak niewystarcza-<br />
Inhibitory wirusa wzw typu C – standardy i stan badań 475<br />
Rzadko lub bardzo<br />
rzadko<br />
jąca do osiągnięcia najlepszej efektywności terapii, co<br />
stwierdzono podczas II fazy badań (14).<br />
Większość obecnych działań skierowanych jest<br />
na opracowanie nowych rozwiązań terapeutycznych<br />
(nowych leków) o bezpośrednim działaniu przeciwwirusowym.<br />
POSZUKIWANIE NOWYCH LEKÓW<br />
O DZIAŁANIU PRZECIWWIRUSOWYM<br />
Badania nad nowymi lekami przeciwwirusowymi<br />
opierają się głównie na opracowaniu preparatów mających<br />
na celu hamowanie namnażania wirusa (hamowanie<br />
cyklu replikacyjnego HCV), wpływając w ten<br />
sposób na powielenie jego materiału genetycznego.<br />
Dlatego też, celem działania nowych leków stają się<br />
kluczowe enzymy cyklu replikacyjnego: polimeraza i<br />
proteaza (15). Najbardziej zaawansowane badania dotyczą<br />
opracowania inhibitorów tych dwóch enzymów<br />
(ryc. 1).<br />
Inhibitory polimerazy. RNA – zależna polimeraza<br />
RNA (RdRp) to kluczowy enzym replikacji HCV,<br />
stanowiący region NS5B wirusa. Jest on niezbędnym<br />
elementem kompleksu replikacyjnego. Charakteryzuje<br />
się wysokim stopniem konserwatywności, niezależnie<br />
od genotypu, co stwarza poważny cel dla potencjalnych<br />
leków. Obecnie prowadzi się intensywne prace nad<br />
dwoma typami inhibitorów polimerazy RNA: nukleozydowymi<br />
(NIs) i nienukleozydowymi (NNIs) (16, 17).<br />
Nukleozydowe inhibitory polimerazy RNA (NIs)<br />
wbudowują się w miejscu naturalnego substratu, do powiększającej<br />
się cząsteczki RNA, blokując tym samym<br />
dalszą elongację powstającego łańcucha RNA. Jednym<br />
z pierwszych związków tego typu była walopicytabina<br />
(NM283) (17). Stanowiła obiecujący element terapii<br />
STAT-C (Specifically Targeted Antiviral Therapies for<br />
HCV). Jednak, z powodu licznych efektów ubocznych,<br />
głównie zaburzeń żołądkowo-jelitowych i hematologicznych,<br />
dalsze badania nad tym związkiem zostały<br />
przerwane przez amerykańską agencję US FDA (18).<br />
Innym, obecnie intensywnie badanym inhibitorem,<br />
jest analog R-7128 (PSI-6130). W badaniach, przy<br />
użyciu systemów replikacyjnych, wykazano, że jest<br />
on transformowany do farmakologicznie czynnych<br />
pochodnych fosforanowych: PSI-6130-PT i R02433<br />
(pochodna urydynowa). Są one bardziej stabilne,<br />
charakteryzując się dłuższym czasem połowicznego<br />
rozpadu (19, 20). PSI-6130 jest obecnie w I fazie badań<br />
klinicznych. Dane z tych badań, prowadzonych na<br />
genotypie 1 wirusa, wskazują na tempo RVR (Rapid<br />
virological response - szybka odpowiedź wirusologiczna,<br />
definiowana jako niewykrywalność HCV RNA 4<br />
tygodnie po leczeniu) na poziomie >85% w porównaniu<br />
do standardowej terapii (19%). R-7128 podawano
inhibitorów/proleków<br />
Figure 1. Genome of hepatitis C virus and target points of the described<br />
476 inhibitors/prodrugs<br />
Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
Ryc. 1. Genom wirusa zapalenia wątroby C oraz punkty uchwytu opisanych inhibitorów/proleków<br />
Fig. 1. Genome of hepatitis C virus and target points of the described inhibitors/prodrugs<br />
wówczas (w dawkach 1000mg i 1500 mg) z PegIFN-α<br />
i RBV. Efekty uboczne były łagodne, w postaci bólów<br />
głowy, nudności, znużenia i bólów mięśni. W przypadku<br />
pacjentów zakażonych genotypem 2 i 3 HCV, zastosowana<br />
terapia kombinowana spowodowała obniżenie<br />
poziomu HCV RNA o 5 wartości log po 4 tygodniach<br />
leczenia (21). Obecnie trwają badania (INFORM-1),<br />
oparte na terapii kombinowanej R-7128 z inhibitorem<br />
proteazy (R-7227) (22).<br />
Nienukleozydowe inhibitory polimerazy RNA<br />
(NNIs) wiążą się poza miejscem aktywnym polimerazy,<br />
powodując powstanie allosterycznych zmian, zaburzających<br />
jej strukturę i własności, hamując tym samym<br />
replikację HCV. Struktura przestrzenna regionu NS5B<br />
wirusa przypomina kształtem prawą dłoń z domenami<br />
‚palców’, w tym ‚kciuka’ i ‚dłoni’, co pozwoliło<br />
wyróżnić pięć różnych miejsc (nazwane A, B, C, D,<br />
E), do których mogą przyłączać się NNIs. Tak duże<br />
możliwości blokowania powodują, że mutacja jednego<br />
miejsca wywołująca oporność na dany lek, nie powoduje<br />
oporności na inne nienukleozydowe inhibitory<br />
polimerazy RNA (17).<br />
Jednymi z pierwszych leków NNIs, wiążącymi<br />
się w miejscu A polimerazy, które weszły do badań<br />
klinicznych, były JTK-109 i JTK-003 (16, 20). Lekiem<br />
wiążącym się w miejscu B polimerazy był HCV-371. W I<br />
fazie badań klinicznych wykazywał on dopuszczalną tolerancję<br />
i był bezpieczny, ale nie przyniósł oczekiwanych<br />
antywirusowych efektów. Inhibitorami wiążącymi się w<br />
miejscu C polimerazy były A-848837 i HCV-796(17).<br />
Obecnie trwają badania II fazy nad takimi lekami,<br />
jak: GS-9190, ANA-598, VCH-759. GS-9190<br />
jest stosowany w terapii kombinowanej z PegIFN-α i<br />
RBV. Dane z I fazy badań, przeprowadzonych na 31<br />
pacjentach zakażonych genotypem 1 HCV, wskazują<br />
redukcję poziomu HCV RNA o 1,49 wartości log po 24<br />
godzinach i o 1,7 wartości log po 8 dniach stosowania<br />
GS-9190 w monoterapii. W II fazie badań podaje się<br />
ten lek z PegIFN-α i RBV przez 24 lub 48 tygodni (23).<br />
Badania fazy I nad ANA-598 przyniosły rezultaty<br />
w postaci redukcji wiremii o 2,4 wartości log. Badania<br />
te były przeprowadzone na 35 pacjentach zakażonych<br />
genotypem 1 HCV i przyniosły lepsze wyniki dla genotypu<br />
1b niż 1a (24).<br />
Na spotkaniu EASL (European Association for the<br />
Study of the Liver) w 2010 roku przedstawiono wyniki<br />
II fazy badań dla ANA-598. Badania te przeprowadzono<br />
na 44 pacjentach zakażonych genotypem 1 wirusa.<br />
ANA-598 w terapii kombinowanej z PegIFN-α i RBV<br />
podawano w trzech dawkach: 200mg, 400mg i 800mg,<br />
przez 12 tygodni. W przypadku, gdy po 4 i 12 tygodniach<br />
stosowania terapii, materiał genetyczny nie był<br />
już wykrywalny, podawano jeszcze PegIFN-α i RBV<br />
przez 12 lub 36 tygodni. Poza pojawiającą się wysypką,<br />
nie zaobserwowano poważnych efektów ubocznych.<br />
RVR osiągnięto na poziomie 56% w stosunku do grupy<br />
kontrolnej na poziomie 20% (25). Ostatnie badania wykazały<br />
niewykrywalność HCV RNA po 12 tygodniach<br />
u 75% pacjentów, którzy przyjmowali ANA-598 dwa<br />
razy dziennie w dawce 400mg w terapii kombinowanej<br />
z PegIFN-α i RBV (18).<br />
VCH-759 jest doustnym, nienukleozydowym inhibitorem,<br />
wiążącym się w domenie „kciuka”. Badania<br />
I fazy były prowadzone na 31 pacjentach zakażonych
Nr 4<br />
genotypem 1 HCV. Lek ten podawano w monoterapii<br />
przez 10 dni w dawkach: 400mg 3 razy dziennie, 800mg<br />
2 razy dziennie i 800mg 3 razy dziennie. VCH-759 nie<br />
powodował żadnych efektów ubocznych. Przyczynił<br />
się do obniżenia poziomu RNA HCV o ≥2 wartości<br />
log. Badania te wskazały również, że oporne warianty<br />
HCV mogą wpływać na efektywność leku. Jednakże<br />
odsetek pacjentów z opornością był stosunkowo niski.<br />
VCH-759 jest obiecującym preparatem, który obecnie<br />
bada się w połączeniu z PegIFN-α i RBV (26).<br />
VX-222 jest nowym nienukleozydowym inhibitorem<br />
polimerazy. Obecnie trwają badania fazy Ib/IIa,<br />
oceniające jego farmakokinetykę i aktywność antywirusową.<br />
Po doustnym podaniu VX-222 pacjentom<br />
zakażonym genotypem 1 wirusa przez 3 dni, a następnie<br />
PegIFN-α i RBV przez 48 tygodni uzyskano obniżenie<br />
poziomu RNA HCV o 0,1; 3,1; 3,4 oraz 3,2 log. Pojawiające<br />
się efekty uboczne były łagodne i umiarkowane<br />
w postaci biegunki, bólów głowy i nudności. Powyższe<br />
wyniki rokują dalsze badania VX-222 w terapii kombinowanej<br />
z PegIFN-α i RBV (27).<br />
Podziękowanie. Praca została wykonana w ramach<br />
realizacji grantu MNiSW NN 405 132539 ‚Badanie<br />
potencjalnych leków przeciwko wirusowi zapalenia<br />
wątroby typu C (HCV) w unikalnej hodowli wirusa’<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Bielawski K, Wlasiuk M, Truskolawska M, i in. HCV<br />
infection in Poland. Arch Med Res 2000; 31: 532-535.<br />
2. Seyfried H, Brojer E, Grabarczyk P, i in. Analiza częstości<br />
wykrywania markerów zakażenia wirusem zapalenia<br />
wątroby typu C (HCV) u polskich dawców krwi w latach<br />
1994-2003. Przegl Epidemiol 2005; 59: 807-814.<br />
3. Rosińska M, Zieliński A. Oszacowanie występowania<br />
chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu<br />
C i B, HIV) wśród narkomanów przyjmujących środki<br />
odurzające w iniekcji w miastach o różnym stopniu<br />
realizacji programów redukcji szkód. 2004 Raport z<br />
programu badawczego, dostępny na stronie: http://www.<br />
narkomania.gov.pl/epidemiologia.htm<br />
4. Podlasin RB. Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu<br />
C u chorych leczonych powtarzanymi dializami. Przegl<br />
Epidemiol 2005; 59: 541-547.<br />
5. Madaliński K, Cielecka-Kuszyk J, Siennicka J, i in.<br />
Diagnostics of hepatocellular carcinoma - what is the<br />
current precision? Exp Clin Hepatol 2009; 5: 7-14.<br />
6. Lohmann V, Hoffmann S, Herman U, Penin F, i in. Viral<br />
and cellular determinants of hepatitis C virus RNA<br />
replication in cell culture. J Virol 2003; 77: 3007-3019.<br />
7. Halota W, Boroń-Kaczmarska A, Cianciara J, i in.<br />
Standardy leczenia wirusowych zapaleń wątroby typu<br />
C, Rekomendacje Polskiej Grupy Ekspertów HCV - maj<br />
2010. Med Sci Rev - Hepatologia 2010; 10: 65-66.<br />
Inhibitory wirusa wzw typu C – standardy i stan badań 477<br />
8. Pawłowska M. Skuteczność pegylowanych interferonów<br />
w leczeniu pzw C. Med Sci Rev - Hepatologia 2010; 10:<br />
67-69.<br />
9. Simon K, Juszczyk J, Halota W. Konsensus dotyczący<br />
leczenia wirusowego zapalenia wątroby typu C. Zakopane,<br />
18 maja 2007 roku; dostępne na stronie: http://www.<br />
hcv.pl/konsensus_hcv_2007.php<br />
10. Zein NN. Clinical significance of hepatitis C virus genotypes.<br />
Clin Microbiol Rev 2000; 13: 223-235.<br />
11. Fried MW, Shiffman ML, Reddy KR, i in. Peginterferon<br />
alfa-2a plus ribavirin for chronic hepatitis C virus infection.<br />
N Engl J Med 2002; 347: 975-982.<br />
12. Poordad F, Lawitz E, Pozza R, i in. Efficacy and safety of<br />
weight-based regimens of taribavirin or ribavirin, given<br />
with peginterferon alfa-2b, at 12 weeks after treatment<br />
(SVR12) in naïve patients with genotype 1 chronic hepatitis<br />
C. J Hepatol 2009; 50 (Suppl.1): S8 (Abstract 14)<br />
13. Hezode C, Forestier N, Dusheiko G, i in. Telaprevir and<br />
peginterferon with or without ribavirin for chronic HCV<br />
infection. N Engl J Med 2009; 360(18): 1839-50.<br />
14. Benhamou Y, Nezam H, Afdhal H, i in. A phase III study<br />
of the Safety and Efficacy of Viramidine versus Ribavirin<br />
in treatment naïve patients with chronic hepatitis C:<br />
ViSER1 results. Hepatology 2009; 50: 717-726.<br />
15. McHutchison JG, Patel K. Future therapy of hepatitis C.<br />
Hepatology 2002; 36(5 Suppl.1): S245-S252.<br />
16. Bressanelli S, Tomei L, Rey F, i in. Structural analysis of<br />
the hepatitis C virus RNA polymerase in complex with<br />
ribonucleotides. J Virol 2002; 76: 3482–92.<br />
17. De Francesco R, Carfi A. Advances in the development<br />
of new therapeutic agents targeting the NS3-4A serine<br />
protease or the NS5B RNA dependent RNA polymerase<br />
of the hepatitis C virus. Adv Drug Del Rev 2007; 59:<br />
1242–62.<br />
18. http://www.hcvadvocate.org/hepatitis/hepC/HCVDrugs.<br />
html#STAT-C<br />
19. Furman PA, Murakami E, Bao H, i in. Inhibition of HCV<br />
replication by PSI-6130: mechanism of biochemical<br />
activation and Inhibition. J Hepatol 2007; 46: S224.<br />
20. Halota W. Aspekty terapeutyczne zakażeń HCV. Zakażenia<br />
2010; 1: 57-62.<br />
21. Gane EJ, Roberts SK, Stedman C, i in. First-in-man<br />
man demonstration of potent antiviral activity with a<br />
nucleoside polymerase (R7128) and protease (R7227/<br />
ITMN- 191) inhibitor combination in HCV: safety, pharmacokinetics,<br />
and virologic results from INFORM-1. J<br />
Hepatol 2009; 50(Suppl.1): S380(Abstract 1046).<br />
22. Bartels DJ, Zhou Y, Zhang EZ, i in. Natural prevalence<br />
of hepatitis C virus variants with decreased sensitivity to<br />
NS3.4A protease inhibitors in treatment-naïve subjects.<br />
J Infect Dis 2008; 198(6): 800-7.<br />
23. Manns M, Reesink H, Moreno C, i in. OPERA-1 trial: interim<br />
analysis of safety and antiviral activity of TMC435<br />
in treatment-naïve genotype 1 HCV patients. J Hepatol<br />
2009; 50 (Suppl.1): S7(Abstract 11)<br />
24. Manns M, Gane E, Rodriguez-Torres M, i in. MK-7009<br />
significantly improves rapid viral response (RVR) in<br />
combination with pegylated interferon alfa-2a and ribavirin<br />
in patients with chronic hepatitis C (CHC) genotype
478 Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
1 infection. J Hepatol 2009; 50(Suppl.1):S384(Abstract<br />
1056)<br />
25. Lawitz E, Rodriguez-Torres M, Rustgi VK, i in. Safety<br />
and antiviral activity of ANA598 in Combination with<br />
pegylated interferon alfa-2a plus ribavirin in treatmentnaïve<br />
genotype-1 chronic HCV patients. J Hepatol 2010;<br />
52 (Suppl.1): S467 (Abstract 2009)<br />
26. Coopers C, Lavitz EJ, Ghali P, i in. Evaluation of VCH-<br />
759 monotherapy in hepatitis C infection. J Hepatol<br />
51(2009) 39-46.<br />
27. Rodriguez-Torres M, Lavitz E, Conway B, i in. Safety<br />
and antiviral activity of the HCV non-nucleoside polymerase<br />
inhibitor VX-222 in treatment-naïve genotype<br />
1 HCV-infected patients. J Hepatol 2010; 52 (Suppl.1):<br />
S14 (Abstract 31)<br />
Otrzymano: 29.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 13.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Prof. dr hab. Kazimierz Madaliński<br />
Zakład Wirusologii<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy<br />
Zakład <strong>Higieny</strong><br />
Ul. Chocimska 24<br />
00-791 Warszawa<br />
Tel.: 22 5421-326; 22 5421-337<br />
e-mail: kmadalinski@pzh.gov.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 479 - 484 Problemy zakażeń<br />
Paulina Godzik, Marcin Komorowski, Joanna Cielecka-Kuszyk, Kazimierz Madaliński<br />
InHIBItorY WIrUSA ZAPALEnIA WĄtroBY tYPU C – moŻLIWoŚCI<br />
tErAPEUtYCZnE<br />
INHIBITORS OF HEPATITIS C VIRUS - THERAPEUTIC POSSIBILITIES<br />
Pracownia Immunopatologii Zakażeń Wirusami Hepatotropowymi Zakładu Wirusologii,<br />
Narodoweg Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong>, Warszawa<br />
STRESZCZENIE<br />
Poszukiwania nowych leków przeciw HCV idą<br />
w kierunku opracowania preparatów, które hamują<br />
translację lub blokują białka wirusowe, a nawet białka<br />
gospodarza uczestniczące w patogenezie zapalenia<br />
wywołanego przez HCV. Taką grupą związków są inhibitory<br />
proteazy serynowej NS3 (telaprevir, boceprevir,<br />
R7227, TMC435, SCH900518, GS9256). Najbardziej<br />
zaawansowane badania dotyczą telapreviru i bocepreviru;<br />
obecnie testuje się ich działanie w terapii kombinowanej<br />
z PegIFN-a i RBV, które weszły już w III fazę<br />
badań klinicznych (osiągnięto wysoką trwałą odpowiedź<br />
wirusologiczną (SVR) na poziomie 60-75%). Do tej<br />
grupy należą także inhibitory domeny NS5A, w tym<br />
PPI-461, który wykazuje aktywność przeciwwirusową<br />
i cytotoksyczną. Kolejnym rodzajem proleków są inhibitory<br />
helikazy NS3, np. peptyd p14 (IC50 = 725 nM).<br />
Trwają prace nad inhibitorami wnikania wirusa<br />
(ITX-5061), szczepionkami terapeutycznymi (IC-41,<br />
Civacir, TG-4040, CT-1011, GI-5005) oraz preparatami<br />
immunomodulującymi (ANA-773, IMO-3649, NOV-<br />
205) (17). Lekami działającymi na białka gospodarza są<br />
m.in. inhibitory cyklofiliny. Najbardziej zaawansowane<br />
badania dotyczą preparatu DEBIO 025, z którym po<br />
zakończeniu badań I i II fazy, III fazę badań klinicznych<br />
rozpoczęto w lutym 2010.<br />
Od 5 lat istnieje możliwość badania efektów tych<br />
związków w warunkach in vitro z zastosowaniem linii<br />
komórkowej Huh-7 zakażonej HCV. Studia te pozwalają<br />
na ocenę efektywności i cytotoksyczności związków, a<br />
także oporności szczepów wirusa.<br />
Słowa kluczowe: inhibitory wirusa zapalenia wątroby<br />
typu C, terapia przeciwwirusowa, interferon α, swoiste<br />
antywirusowe terapie HCV<br />
ABSTRACT<br />
The search for new drugs against HCV contains new<br />
ways to obtain pro-drugs which inhibit translation and<br />
block viral proteins, and inhibit host proteins important<br />
in HCV-induced pathogenesis. This group of agents are<br />
serine protease NS3 inhibitors (telaprevir, boceprevir,<br />
R-7227, TMC-435, SCH 900518, GS-9256). The most<br />
advanced studies are developed with telaprevir and<br />
boceprevir; at present their effect in combined therapy<br />
with PegIFN-α and RBV in the III clinical phase is<br />
tested. The sustained viral response (SVR) was achieved<br />
at the level of 60-75%. This group of agents contains<br />
also inhibitors of NS5A domain, e.g. PPI-461 which<br />
shows antiviral and cytotoxic activity. The following<br />
prodrugs are NS3 helicase inhibitors, e.g. p14 peptide,<br />
whose IC50 equals 725nM.<br />
Studies are continued on viral entry inhibitors (ITX-<br />
5061), therapeutic vaccines (IC-41, civaci, TG-4040,<br />
CT-1011, GI-5005) and immunomodulating preparations<br />
(ANA-773, IMO-3649, NOV-205). The agents<br />
acting on host proteins are a.o. cyclophilin inhibitors.<br />
The most advanced studies concern DEBIO 025 preparation<br />
which after phase I and II, underwent phase III<br />
of clinical studies in February 2010.<br />
Since 5 years there is a possibility to investigate the<br />
effects of these comounds in vitro with the use of Huh-7<br />
line infected with HCV. These invenstigations allow to<br />
estimate the antiviral effectiveness and cytotoxicity of<br />
agents, and resistance of viral strains.<br />
Key words: Inhibitors of hepatitis C virus, antiviral<br />
therapy, interferon α, specifically targeted antiviral<br />
therapies for HCV (STAT-C)
480 Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
POSZUKIWANIE NOWYCH LEKÓW<br />
O DZIAŁANIU PRZECIWWIRUSOWYM<br />
Inhibitory proteazy serynowej. Proteaza serynowa<br />
wirusa zapalenia wątroby typu C (HCV) stanowi<br />
domenę NS3 wraz z kofaktorem NS4A. Leki hamujące<br />
jej aktywność przyczyniają się do blokowania podziału<br />
łańcucha poliproteiny HCV, uniemożliwiając tworzenie<br />
się funkcjonalnych białek wirusowych. Inhibitory<br />
mogą być związkami peptydowymi, niepeptydowymi<br />
i peptydomimetykami. W II fazie badań klinicznych<br />
są obecnie: SCH900518, TMC435, R-7227 i GS9256).<br />
Najbardziej zaawansowane prace dotyczą dwóch<br />
związków: telapreviru (VX-950) i bocepreviru (SCH-<br />
503034). Są one obecnie w III fazie badań klinicznych.<br />
Telaprevir (VX-950), doustny selektywny inhibitor,<br />
wykazał w badaniach in vitro znaczną supresję wiremii<br />
HCV. Początkowo lek podawano w postaci monoterapii<br />
dwóm grupom pacjentów (z USA i Europy) przez<br />
24 tygodnie. Stwierdzono, że powstaje wiele mutacji<br />
opornych na telaprevir. Powodował on również efekty<br />
uboczne w postaci: zaczerwienienia skóry, nudności<br />
i anemii (1). W II fazie badań przeprowadzonych w<br />
USA (PROVE-1) i Europie (PROVE-2) potwierdzono<br />
aktywność antywirusową telapreviru. Poziom SVR<br />
(trwała odpowiedź wirusologiczna, definiowana jako<br />
ustępowanie wiremii w ciągu 24 tygodni po zakończeniu<br />
leczenia u ok. 33-42% pacjentów zakażonych<br />
genotypem 1 oraz 80-90% zakażonych genotypem 2<br />
lub 3), przy zastosowaniu telapreviru w terapii kombinowanej<br />
z pegylowanym interferonem-α (PegIFN-α) i<br />
rybawiryną (RBV), wyniósł 61-69% w stosunku do grupy<br />
kontrolnej, gdzie osiągnięto SVR na poziomie 46%.<br />
Terapia ta polegała na zastosowaniu przez pierwsze 12<br />
tygodni trzech leków (PegIFN-α, RBV, VX-950), a następnie<br />
odpowiednio przez 12 lub 36 tygodni PegIFN-α<br />
i RBV. Badania II fazy przyniosły możliwość skrócenia<br />
czasu trwania terapii do 24 tygodni. Badania PROVE-2<br />
potwierdziły istotną rolę RBV, której brak powodował<br />
większą częstość mutacji warunkujących oporność na<br />
telaprevir i nawrót replikacji HCV w trakcie leczenia.<br />
Skutki uboczne przy zastosowaniu VX-950 były częstsze<br />
i obejmowały wysypkę na skórze, bóle głowy, nudności<br />
i osłabienie (2, 3). Badania PROVE-3 objęły 453<br />
pacjentów, którzy nie odpowiedzieli na wcześniejsze<br />
leczenie standardowym schematem (PegIFN-α + RBV).<br />
SVR osiągnięto na poziomie 51% w stosunku do grupy<br />
kontrolnej: PegIFN-α i RBV na poziomie 14%. Poziom<br />
odpowiedzi był wyższy u pacjentów, którzy mieli wcześniej<br />
pogorszenie. Efekty uboczne były częstsze niż w<br />
grupie kontrolnej (15% vs. 4%) (4).<br />
Podczas konferencji EASL (European Association<br />
for the Study of the Liver) w 2010 roku przedstawiono<br />
wyniki badań, których celem było ponowne przebadanie<br />
pacjentów, którzy nie osiągnęli właściwego poziomu<br />
SVR w II fazie badań (w badaniach PROVE 1/2/3). Byli<br />
to pacjenci, u których było brak odpowiedzi (obniżenie<br />
wiremii < 1 log po 4 tygodniach leczenia lub < 2 log<br />
po 12 tygodniach) lub wykazali częściową odpowiedź<br />
(poziom RNA HCV ≥ 2 log po 12 tygodniach leczenia<br />
i wykrywalny po 24 tygodniach). W badaniach tych<br />
wzięli udział również ci pacjenci, u których doszło<br />
do ponownego pogorszenia po standardowej terapii<br />
PegIFN-α i RBV. Początkowo, wszyscy pacjenci<br />
otrzymywali telaprevir z PegIFN-α + RBV przez 12<br />
tygodni. Po upływie tego czasu stosowano PegIFN-α<br />
+ RBV przez kolejne 12 tygodni. Pacjenci, którzy po<br />
tym czasie nadal wykazywali obecność HCV RNA,<br />
otrzymywali PegIFN-α + RBV jeszcze przez 24 tygodnie.<br />
U pacjentów, u których doszło do pogorszenia po<br />
standardowej terapii, stwierdzono podczas tych badań<br />
wysoki poziom SVR (92%) po 24 tygodniach leczenia.<br />
Natomiast pacjenci, u których występowała częściowa<br />
odpowiedź, uzyskali SVR na poziomie 60%. Również<br />
wysoki poziom SVR (57%) był obserwowany u pacjentów<br />
po 48 tygodniach leczenia, u których początkowo<br />
nie było żadnej odpowiedzi (5).<br />
W czerwcu 2010 roku firma ‚Vertex’ przedstawiła<br />
wyniki III fazy badań przeprowadzonych na 1095<br />
pacjentach zakażonych genotypem 1 HCV. Osiągnięto<br />
SVR na poziomie 75% po 12 tygodniach stosowania<br />
telapreviru z PegIFN-α + RBV i następnie po 12 lub<br />
36 tygodniach stosowania PegIFN-α + RBV. SVR na<br />
poziomie 69% uzyskano w przypadku stosowania telaprewiru<br />
z PegIFN-α + RBV przez 8 tygodni i następnie<br />
PegIFN-α + RBV przez 16 lub 40 tygodni. W grupie<br />
kontrolnej (PegIFN-α + RBV przez 48 tygodni) osiągnięto<br />
SVR na poziomie 44% (6).<br />
W badaniach in vitro nad boceprevirem (B, SCH-<br />
503034), uzyskano znaczny efekt terapeutyczny tego<br />
leku (IC 50 =0,3-0,4 µM, 50% inhibitory activity).<br />
W połączeniu z PegIFN-α (B+PegIFN-α) przyniósł<br />
znaczący efekt hamowania replikacji genotypu 1 HCV<br />
(zmniejszenia poziomu HCV RNA o >2 wartości log<br />
po 2 tygodniach stosowania) (7). Wyniki II fazy badań<br />
klinicznych zaprezentowano w 2009 roku na konferencji<br />
EASL (SPRINT-1). Początkowo stosowano leczenie<br />
standardową terapią obejmującą PegIFN-α i RBV przez<br />
48 tygodni. Cztery tygodnie przed jej ukończeniem<br />
włączono boceprevir w dawce 800mg 3 razy dziennie,<br />
dzięki czemu udało się znacząco poprawić poziom<br />
SVR. Osiągnięto SVR na poziomie 75% w stosunku do<br />
standardowej terapii, gdzie uzyskano SVR na poziomie<br />
38%. Dla terapii B + PegIFN-α + RBV stosowanej przez<br />
48 tygodni uzyskano SVR na poziomie 67%. Objawy<br />
uboczne były podobne jak w przypadku standardowej<br />
terapii. Obejmowały wysypkę, znużenie, anemię, nudności<br />
i bóle głowy. Ponadto, leczenie boceprevirem było<br />
związane z częstszym występowaniem niedokrwistości
Nr 4<br />
(50% w przypadku bocepreviru, 33% bez) oraz powodowało<br />
zmianę uczucia smaku (6, 8, 9). Obecnie trwają<br />
badania III fazy na pacjentach zakażonych genotypem<br />
1 HCV (SPRINT-2) (10).<br />
Podczas konferencji EASL w 2010 roku przedstawiono<br />
wyniki badań nad boceprevirem, których celem<br />
było sprawdzenie trwałej odpowiedzi wirusologicznej<br />
(SVR) po 3 latach od ukończenia terapii. Badania te<br />
przeprowadzono na 604 pacjentach, którzy otrzymywali<br />
boceprevir z PegIFN-α + RBV w II fazie badań. Trwała<br />
odpowiedź wirusologiczna po 3 latach utrzymała się na<br />
tym samym poziomie (48%) (11).<br />
Inhibitory nS5A. NS5A jest białkiem niestrukturalnym,<br />
zawiera sekwencje IRES i umożliwia łączenie<br />
się z podjednostką 40S rybosomu tworząc kompleks<br />
replikacyjny. Funkcja ta umożliwia translację białek<br />
HCV. Zaletą inhibitorów tego białka jest to, że działają<br />
one już w pikomolarnych ilościach oraz działają<br />
na całą populację genotypów HCV (10). Obiecujące<br />
wyniki badania inhibitora NS5A uzyskano dla PPI-461.<br />
PPI-461 obecnie znajduje się w badaniach przedklinicznych.<br />
Bada się go w typowych systemach replikonów,<br />
opartych na genotypie 1a i 1b oraz w zmodyfikowanych<br />
replikonach (trzon HCV 1b zawierający wstawkę NS5A<br />
genotypów 2a, 3a, 4a, 5a, 6a i 7a). Toksyczność bada się<br />
in vitro oraz na szczurach i małpach. W badaniach tych<br />
uzyskano aktywność antywirusową (EC 50 ) dla PPI-461<br />
na poziomie 0,2 i 0,01nM, odpowiednio dla genotypu<br />
1a i 1b. Dla innych genotypów wirusa otrzymano EC 50<br />
na poziomie 0,1-19 nM. Poziom cytotoksyczności komórkowej<br />
(CC 50 ) wyniósł >10 µM dla kilku linii komórkowych.<br />
Lek ten wykazuje stabilność w mikrosomach<br />
wątroby i nie hamuje izoenzymu P450 przy stężeniu<br />
10 µM. Dobra jest również biodostępność u szczurów i<br />
małp. Stężenie w wątrobie oraz czas półtrwania w osoczu<br />
sugeruje, że PPI-461 może być podawany ludziom<br />
raz dziennie (12).<br />
Inhibitory helikazy. Białko NS3 wirusa wykazuje<br />
również aktywność helikazową. Helikaza NS3 składa<br />
się z trzech domen (domeny 1-3). Są one konieczne do<br />
wiązania i rozwijania kwasu nukleinowego. Peptyd p14<br />
(RRGRTGRGRRGIYR), którego sekwencja aminokwasowa<br />
odpowiada konserwowanemu motywowi domeny<br />
2 helikazy, jest pierwszym inhibitorem (o bardzo<br />
niskim stężeniu hamującym 50% aktywności helikazy,<br />
IC 50 , wynoszącym 725 nM), dla którego wykazano<br />
bezpośrednie oddziaływanie z helikazą oraz wykazano<br />
aktywność antywirusową (13).<br />
Skojarzone stosowanie wyżej opisanych preparatów<br />
jest założeniem terapii przeciwwirusowej (STAT-C)<br />
skierowanej bezpośrednio na enzymy wirusowe HCV.<br />
Terapia ta pozwala na osiągnięcie lepszej skuteczności<br />
Inhibitory wirusa wzw typu C - możliwości terapeutyczne 481<br />
leczenia, skrócenie terapii wirusowej, czy też zmniejszenie<br />
i ograniczenie efektów ubocznych.<br />
Innym kierunkiem poszukiwań nowych leków<br />
i rozwiązań leczenia HCV może być opracowywanie<br />
preparatów, które interferują bezpośrednio z wirusowym<br />
RNA, hamują translację lub blokują białka<br />
wirusowe, a nawet białka gospodarza uczestniczące w<br />
patogenezie HCV. Trwają też prace nad inhibitorami<br />
wnikania wirusa (ITX5061), szczepionkami terapeutycznymi<br />
(IC41, Civacir, TG4040, CT-1011, GI-5005)<br />
oraz preparatami immunomodulującymi (ANA773,<br />
IMO-3649, NOV-205) (6).<br />
Leki wpływające na białka gospodarza. Są to<br />
m.in. inhibitory cyklofiliny. Cyklofilina B jest kofaktorem<br />
NS5B, dlatego też wpływa na replikację HCV.<br />
Pierwszym inhibitorem cyklofiliny była cyklosporyna<br />
A. Nie jest ona jednak stosowana w terapii przeciwwirusowej<br />
ze względu na swoje właściwości immunosupresyjne.<br />
Obecnie bada się pochodne cyklosporyny<br />
A, które są pozbawione tej cechy: NIM811, DEBIO<br />
025 i SCY-635. Najbardziej zaawansowane badania<br />
dotyczą DEBIO 025, który jest doustnie stosowanym<br />
inhibitorem. Ma on silne działanie przeciwwirusowe<br />
i nie wykazuje oporności krzyżowej w stosunku do<br />
mutantów indukowanych przez inhibitory proteazy lub<br />
polimerazy. Badania I fazy klinicznej były prowadzone<br />
na pacjentach zakażonych HCV i HIV. Podawano<br />
im przez 14 dni DEBIO 025 w dawce 1200mg 2 razy<br />
dziennie. Poziom wiremii wirusa obniżył się znacząco<br />
o 3,6 wartości log dla trzech genotypów HCV (1, 3 i 4)<br />
(14). Badania II fazy były oparte na terapii skojarzonej<br />
z PegIFN-α. Dziewięćdziesięciu pacjentom zakażonym<br />
genotypem 1 i 4 wirusa podawano lek w trzech dawkach<br />
(200, 600, 1000 mg/dzień) w terapii skojarzonej<br />
z PegIFN-α. W przypadku pacjentów zakażonych genotypami<br />
1 i 4 wirusa osiągnięto redukcję HCV RNA<br />
odpowiednio o 4,6 i 4,8 wartości log. U pacjentów<br />
zakażonych genotypami 2 i 3 poziom HCV RNA po<br />
4 tygodniach leczenia obniżył się odpowiednio o 5,9<br />
i 5,9 wartości log. Efekty uboczne były porównywalne<br />
we wszystkich grupach pacjentów i obejmowały<br />
neutropenię związaną z przyjmowaniem PegIFN-α<br />
oraz przejściową hiperbilirubinemię w przypadku<br />
stosowania najwyższej dawki DEBIO 025 (1000 mg/<br />
dzień) (15). W fazie IIb badań, prowadzonej na 272<br />
pacjentach zakażonych genotypem 1 wirusa, podaje się<br />
DEBIO 025 w dawce 60mg wraz z PegIFN-α i RBV.<br />
W lutym 2010 Novartis ogłosił rozpoczęcie III fazy<br />
badań klinicznych (6).<br />
SCY-635 jest obecnie w Ib fazie badań. Podaje<br />
się go pacjentom zakażonym genotypem 1 wirusa w<br />
dawce 900mg/dzień przez 15 dni. Osiągnięto redukcję<br />
HCV RNA na poziomie 2,3 wartości log. Na konferencji<br />
EASL w 2010 roku przedstawiono wyniki badań,
482 Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
w których potwierdzono, że dawka 900mg chroni przed<br />
powstaniem mutantów wirusa opornych na leczenie tym<br />
lekiem. Badanie oporności wykonywano po 15 i 22<br />
dniach leczenia. Mutacje powstawały jedynie w regionie<br />
NS5B i wykryto dwa ich typy: I432V i S556G (16).<br />
Leki immunomodulujące. IMO-2125 jest agonistą<br />
TLR9, indukującym wysoki poziom endogennego<br />
IFN-α i innych cytokin Th1. Badania I fazy nad tym<br />
terapeutykiem były prowadzone na 41 pacjentach zakażonych<br />
HCV, którzy nie odpowiedzieli na wcześniejsze<br />
leczenie PegIFN-α + RBV (redukcja RNA HCV poniżej<br />
2 wartości log). IMO-2125 podawano raz dziennie<br />
w dawkach: 0,04; 0,08; 0,16; 0,32 mg/kg. Celem było<br />
osiągnięcie: bezpieczeństwa stosowania, indukcji odpowiedzi<br />
immunologicznej oraz odpowiedniego obniżenia<br />
poziomu RNA HCV. Wyniki tych badań wskazują, że<br />
IMO-2125 był najskuteczniejszy w dawkach większych<br />
niż 0,32 mg/kg/tydzień przez 4 tygodnie. Obserwowane<br />
objawy uboczne (objawy grypopodobne, świąd skóry,<br />
znużenie, bóle głowy, mięśni i stawów) miały wymiar<br />
łagodny i umiarkowany. Stwierdzono wzrost stężenia<br />
cytokin (chemokina IP-10, IFN-α, 2’5’-OAS) oraz<br />
redukcję RNA HCV o ≥1 wartości log (17).<br />
Najnowszą technologią jest również stosowanie<br />
małych interferujących cząstek RNA – siRNA (small<br />
interfering RNA). Są to dupleksy RNA (ok. 20 nukleotydów),<br />
które hybrydyzując z wybranymi sekwencjami<br />
RNA wirusowego hamują replikację HCV lub translację<br />
białek wirusowych (18).<br />
Opisane powyżej przykłady nowych leków, których<br />
miejsca uchwytu w genomie HCV przedstawia rycina 1,<br />
świadczą o intensywnie prowadzonych badaniach. Mają<br />
one na celu udoskonalenie leczenia zakażeń HCV i są<br />
prowadzone w bardzo różnych kierunkach, obejmują<br />
dużą liczbę związków. Są również na różnych etapach<br />
zaawansowania.<br />
Ważnym etapem oceny przydatności związku są<br />
badania prowadzone w warunkach in vitro z wykorzystaniem<br />
różnych replikonów HCV. Pozwalają one na<br />
ocenę skuteczności, cytotoksyczności oraz oporności.<br />
Są również krokiem eliminującym większość potencjalnych<br />
leków. Przejście fazy przedklinicznej umożliwia<br />
dalsze badania w fazie klinicznej wymagające zaangażowania<br />
pacjentów.<br />
METODY BADANIA SKUTECZNOŚCI<br />
POTENCJALNYCH LEKÓW<br />
Badanie skuteczności nowych preparatów na eliminację<br />
HCV z organizmu gospodarza jest utrudnione ze<br />
względu na brak odpowiedniego modelu zwierzęcego.<br />
Jedynymi zwierzętami, u których dochodzi do zakażenia<br />
HCV są szympansy i myszy, którym wszczepiono<br />
ludzkie hepatocyty. Przeprowadzanie eksperymentów<br />
na małpach wiąże się z jednej strony z bardzo dużymi<br />
kosztami, a z drugiej strony obarczone jest problemami<br />
etycznymi (19).<br />
Od początku lat 90. prowadzone są badania nad<br />
stworzeniem wzorcowego modelu hodowli komórkowej,<br />
umożliwiającej namnażanie wirusa in vitro. Możliwość<br />
hodowli HCV na linii komórkowej pozwoliłaby<br />
na pogłębienie wiedzy na temat cyklu replikacyjnego<br />
wirusa, interakcji patogenu z komórkami oraz na<br />
sprawdzenie skuteczności potencjalnych związków<br />
antywirusowych. Ostatni aspekt badań jest niezwykle<br />
ważny, gdyż obecnie stosowana terapia przeciw HCV<br />
oparta na podawaniu PegIFN-α i RBV jest skuteczna<br />
jedynie u około 50-80% pacjentów, a ponadto prowadzi<br />
do wielu działań niepożądanych (20, 21).<br />
W 1999 roku stworzono subgenomowy replikon<br />
HCV, który replikował się w linii Huh-7 (hepatoma cell<br />
line) (22). Konstrukt zawierał geny niestrukturalne HCV<br />
oraz gen neo (kodujący fosfotransferazynę neomycyny).<br />
Komórki transfekowane produktem transkrypcji in vitro<br />
konstruktu, uzyskiwały oporność na neomycynę, co<br />
świadczyło o replikacji sekwencji wirusowych (22).<br />
Subgenomowe replikony wykorzystywane są obecnie<br />
do poszukiwania nowych związków hamujących replikację<br />
HCV (23, 24).<br />
W 2005 roku pojawiło się pierwsze doniesienie<br />
o udanej próbie replikacji całego genomu HCV w linii<br />
komórkowej (25). Jako materiał genetyczny wirusa<br />
posłużyło RNA genotypu 2a (JFH1, ang. Japanese<br />
fulminant hepatitis) wyizolowane od japońskiego pacjenta<br />
z piorunującym zapaleniem wątroby. Przepisany<br />
na cDNA pełnej długości RNA został wklonowany<br />
w plazmid. Produkt przeprowadzonej in vitro transkrypcji<br />
został transfekowany do linii Huh-7. Wyniki tego<br />
eksperymentu były zaskakujące. Już po 24 godzinach<br />
hodowli wykrywano w komórkach obecność pełnogenomowego<br />
JFH1, zaś po 72 godzinach w 70-80%<br />
komórek - obecność białka rdzeniowego oraz białek<br />
niestrukturalnych wirusa. Świadczyło to o zachodzeniu<br />
replikacji z wysoką częstotliwością w komórkach<br />
transfekowanych przy pomocy JFH1. W supernatancie<br />
pohodowlanym znajdowane były, przy zastosowaniu<br />
technik mikroskopii elektronowej, cząstki wirusowe o<br />
średnicy około 55 nm, czyli nie odbiegające znacznie<br />
wielkością od cząstek HCV opisywanych w literaturze<br />
(26). Cząstki te były zakaźne zarówno w stosunku do<br />
naiwnej linii Huh-7, jak i szympansów (19, 25).<br />
Obecnie system hodowli in vitro HCV oparty na<br />
konstrukcie pJFH1 wykorzystywany jest do badania<br />
nowych leków przeciwwirusowych (23, 27). Pozwala<br />
to na ocenę skuteczności związku, poprzez ilościowe<br />
oznaczanie zmian HCV RNA w hodowli oraz na ocenę<br />
cytotoksyczności. Ogromną zaletą tego systemu w<br />
stosunku do dotychczas wykorzystywanego w badaniach<br />
subgenomowego replikonu HCV jest możliwość
Nr 4<br />
wykrycia wpływu testowanych związków nie tylko na<br />
replikację wirusowego RNA, ale także na inne etapy<br />
cyklu życiowego wirusa, szczególnie wnikanie wirusa<br />
do komórek i tworzenie wirionów. System hodowli in<br />
vitro HCV oparty na konstrukcie pJFH1 pozostaje wciąż<br />
jedynym stabilnym układem, najbliższym badaniom na<br />
pierwotnych hodowlach hepatocytów zakażonych HCV,<br />
wyizolowanych od pacjentów, który można i należy<br />
zastosować do przetestowania potencjalnych leków anty-HCV<br />
przed rozpoczęciem badań toksykologicznych<br />
i testów klinicznych.<br />
Podziękowanie. Praca została wykonana w ramach<br />
realizacji grantu MNiSW NN 405 132539 ‚Badanie<br />
potencjalnych leków przeciwko wirusowi zapalenia<br />
wątroby typu C (HCV) w unikalnej hodowli wirusa’<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Lin K, Perni R, Kwong A, i in. VX-950, a novel hepatitis<br />
C virus (HCV) NS3-4A protease inhibitor, exhibits potent<br />
antiviral activities in HCV replicon cells. Antimicrob<br />
Agents Chemother 2006; 50: 1813–22.<br />
2. McHutchison JG, Everson GT, Gordon SC, i in. Telaprevir<br />
with peginterferon and ribavirin for chronic HCV<br />
genotype 1 infection. N Engl J Med 2009; 360: 1827-38.<br />
3. Hézode Ch, Foretier N, Dusheiko G, i in. Telaprevir and<br />
peginterferon with or without ribavirin for chronic HCV<br />
infection. N Engl J Med 2009; 360: 1839-50.<br />
4. McHutchison JG, Manns MP, Muir AJ, i in. Telaprevir<br />
for previously treated chronic HCV infection. N Engl J<br />
Med 2010; 362: 1292-303.<br />
5. Berg T, McHutchison JG, Adda N, i in. SVR with<br />
telaprevir, peginterferon alfa-2a and ribavirin in HCV<br />
patients with well-characterized prior null response,<br />
partial response, viral breakthrough or relapse after PR.<br />
J Hepatol 2010;52 (Suppl.1):S2 (Abstract 4)<br />
6. http://www.hcvadvocate.org/hepatitis/hepC/HCVDrugs.<br />
html#STAT-C<br />
7. Zeuzem S, Sarrazin C, Wagner F, i in. The HCV NS3<br />
protease inhibitor SCH-503034 in combination with<br />
PEG-IFNa–2b in the treatment of HCV-1 PEG-IFNa–<br />
–2b non-responders: antiviral activity and HCV variant<br />
analysis. J Hepatol 2006; 42 (Suppl 2): 35.<br />
8. Kwo P, Lawitz EJ, McCone J, i in. SPRINT-1: Boceprevir<br />
plus Peginterferon alfa-2b/Ribavirin for treatment of<br />
genotype 1 chronic hepatitis C in previously untreated<br />
patients. Hepatology 2008; 48(Suppl.1): 1027A(Abstract<br />
LB16)<br />
9. Kwo P, Lawitz EJ, McCone J, i in. HCV SPRINT-1 final<br />
results: SVR 24 from a phase 2 study of boceprevir<br />
plus pegintron TM (peginterferon alfa-2b)/ ribavirin in<br />
treatment-naïve subjects with genotype-1 chronic hepatitis<br />
C. J Hepatol 2009; 50 (Suppl.1): S4 (Abstract4)<br />
10. Flisiak R, Parfieniuk A. Investigational drugs for hepatitis<br />
C. Expert Opin. Investig. Drugs (2010) 19(1): 63-75.<br />
Inhibitory wirusa wzw typu C - możliwości terapeutyczne 483<br />
11. Vierling JM, Ralston R, Lawitz EJ, i in. Long-term outcomes<br />
following combination treatment with boceprevir<br />
plus peg-intron/ribavirin (P/R) in patients with chronic<br />
hepatitis C, genotype-1 (CHC-G1) J Hepatol 2010; 52<br />
(Suppl.1): S470-471 (Abstract 2016)<br />
12. Colonno R, Peng E, Bencsik M, i in. Identification and<br />
characterization of PPI-461, a potent and selective HCV<br />
NS5A inhibitor with activity against all HCV genotypes.<br />
J Hepatol 2010;52 (Suppl.1):S14-15 (Abstract 33)<br />
13. Gozdek A, Zhukov I, Polkowska A, i in. NS3 Peptide, a<br />
Novel Potent Hepatitis C Virus NS3 Helicase Inhibitor:<br />
Its Mechanism of Action and Antiviral Activity in the<br />
Replicon System Antimicrobial Agents and Chemotherapy,<br />
2008, p. 393–401.<br />
14. Flisiak R, Horban A, Gallay P, i in. The cyclophilin inhibitor<br />
Debio-025 shows potent anti-hepatitis C effect in<br />
patients coinfected with hepatitis C and Human Immunodeficiency<br />
Virus. Hepatology 2008; 47: 817-826.<br />
15. Flisiak R, Feinman SV, Jablkowski M, i in. The cyclophilin<br />
inhibitor Debio 025 combinated with PEG<br />
IFN-2a significantly reduces viral load in treatment-naïve<br />
hepatitis C patients. Hepatology 2009; 49: 1460-1468.<br />
16. Hopkins S, Mosier S, Harris R, i in. Resistance selection<br />
following 15 days of monotherapy with SCY-635 a non-<br />
-immunosupressive cyclophilin inhibitor with potent<br />
anti-HCV activity. J Hepatol 2010;52 (Suppl.1):S15<br />
(Abstract 34)<br />
17. Muir A, Ghalib R, Lawitz E, i in. A phase 1, multi-center,<br />
randomized, placebo-controlled, dose-escalation study of<br />
IMO-2125, a TLR 9 agonist, in hepatitis C-nonresponders.<br />
J Hepatol 2010;52 (Suppl.1):S14 (Abstract 32)<br />
18. Zekri AR, Bahnassy AA, El-Din HM, i in. Consensus<br />
siRNA for inhibition of HCV genotype-4 replication.<br />
Virology Journal 2009, 6:13.<br />
19. Godzik P. System replikacji wirusa zapalenia wątroby<br />
typu C (HCV) in vitro. Post Mikrobiol 2009; 48: 207-212.<br />
20. Witthoft T, Möller B, Wiedmann KH, i in. Safety, tolerability<br />
and efficiency of peginterferon alfa-2a and ribavirin<br />
in chronic hepatitis C in clinical practice: The German<br />
open safety trial. J Viral Hepat 2007; 14: 788-796.<br />
21. Zarębska-Michaluk D, Lebensztejn DM, Kryczka W.<br />
Skuteczność skojarzonego leczenia rekombinowanym<br />
interferonem alfa z rybawiryną chorych z przewlekłym<br />
zapaleniem wątroby typu C i obecnością zespołów pozawątrobowych.<br />
Przegl Epidemiol 2007; 61: 551-558.<br />
22. Lohmann V, Korner F, Koch JO, i in. Replication of<br />
subgenomic hepatitis C virus RNAs in a hepatoma cell<br />
line. Science 1999; 285: 110-113.<br />
23. Murakami Y, Noguchi K, Yamagoe S, i in. Identification<br />
of bisindolylmaleimides and indolocarbazoles as<br />
inhibitors of HCV replication by tube-capture-RT-PCR.<br />
Antiviral Res. 2009; 83(2):112-7.<br />
24. Borawski J, Troke P, Puyang X, i in. Class III phosphatidylinositol<br />
4-kinase alpha and beta are novel host factor<br />
regulators of hepatitis C virus replication. J Virol. 2009;<br />
83(19): 10058-74.<br />
25. Wakita T, Pietschmann T, Kato T, i in. Production of<br />
infectious hepatitis C virus in tissue culture from cloned<br />
viral genome. Nat Med 2005; 11: 791-796.
484 Paulina Godzik, Marcin Komorowski i inni<br />
Nr 4<br />
26. Shimizu YK, Feinstone SM, Kohara M, i in. Hepatitis C<br />
virus: detection of intracellular virus particles by electron<br />
microscopy. Hepatology 1996; 23: 205-209.<br />
27. Cheng G, Zhong J, Chisari FV. Inhibition of dsRNAinduced<br />
signaling in hepatitis C virus-infected cells by<br />
NS3 protease-dependent and -independent mechanisms.<br />
PNAS USA 2006;103(22):8499-504.<br />
Otrzymano: 29.07.2010 r.<br />
Zaakeptowano do druku: 13.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Prof. dr hab. Kazimierz Madaliński<br />
Zakład Wirusologii<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy<br />
Zakład <strong>Higieny</strong><br />
Ul. Chocimska 24<br />
00-791 Warszawa<br />
Tel.: 22 5421-326; 22 5421-337<br />
e-mail: kmadalinski@pzh.gov.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 485 - 489 Problemy zakażeń<br />
STRESZCZENIE<br />
W procesach eliminacji wirusa HBV kluczową<br />
rolę odgrywa odporność typu komórkowego, która<br />
determinuje kontrolę nad replikacją wirusa. Pacjenci, u<br />
których rozwija się przewlekłe zakażenie charakteryzuje<br />
obniżony poziom oraz osłabiona funkcja limfocytów Th<br />
i Tc, zarówno we krwi obwodowej, jak i w wątrobie.<br />
Najnowsze badania zwracają uwagę na rolę cząsteczek<br />
kostymulacji negatywnej w regulacji limfocytów Th,<br />
Tc i Treg. W ostatnich latach podnosi się rolę białka<br />
PD-1 (programmed death-1) [ CD279] i jego ligandu<br />
PD-L1 [CD274] w przewlekłych zapaleniach wątroby<br />
o etiologii HBV i HCV. Aktywacja szlaku PD-1/PD-L1<br />
hamuje reakcję immunologiczną, w ostrym wzw typu<br />
B hamując cytolizę i aktywując apoptozę zabezpiecza<br />
chorego przed piorunującym uszkodzeniem wątroby. W<br />
okresie zdrowienia aktywacja szlaku PD-1/PD-L1 powinna<br />
dynamicznie wyciszać się, a jeżeli to nie następuje,<br />
podwyższona ekspresja białka PD-1 na limfocytach<br />
CD4+ i CD8+ HBV specyficznych poprzez hamowanie<br />
m.in. produkcji IFN prowadzi do stanu przewlekłego<br />
zakażenia HBV. W artykule podjęto próbę podsumowania<br />
najnowszych danych dotyczących znaczenia białka<br />
PD-1 w immunopatogenezie zakażenia wirusem HBV<br />
i szans, jakie stwarza blokowanie szlaku PD-1/PD-<br />
L1 w opracowaniu nowych strategii terapeutycznych<br />
w przewlekłym wirusowym zapaleniu wątroby.<br />
Słowa kluczowe: zakażenie HBV; PD-1; PD-L1; blokada,<br />
Limfocyty CD8+; odporność komórkowa<br />
Violetta Gołąbek, Teresa Woźniakowska-Gęsicka<br />
roLA SZLAKU PD-1/PD-L1 W ImmUnoPAtoGEnEZIE ZAKAŻEnIA HBV<br />
JAKo SZAnSA nA noWĄ StrAtEGIę tErAPEUtYCZnĄ<br />
ROLE OF THE PD-1/PD-L1 PATWAY IN IMMUNOPATHOLOGY OF HBV INFECTION<br />
AS THE CHANCE ON THE NEW THERAPEUTIC STRATEGY<br />
III Klinika Pediatrii, Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi<br />
WSTĘP<br />
Zakażenie HBV może przewlekać się, a prawdopodobieństwo<br />
tego stanu jest odwrotnie proporcjonalne<br />
do wieku, w którym dochodzi do zakażenia i sięga<br />
90% w przypadku zakażeń wertykalnych i zakażeń<br />
nabytych w pierwszych miesiącach życia. Wiele osób<br />
zakażonych HBV pozostaje przewlekłymi nosicielami,<br />
a pełna eradykacja wirusa nie jest możliwa przy aktualnie<br />
dostępnych metodach leczenia. Przyczyną trudności<br />
ABSTRACT<br />
Many individuals infected with HBV become<br />
chronic carriers and they liver disease may progress to<br />
cirrhosis and HCC. The newest data suggests that the<br />
interaction between positive and negative costimulatory<br />
molecules expressed on T cells are performing the role<br />
in the regulation of T cells immune response. In the last<br />
years they were described programmed death-1 (PD-<br />
1) [CD279] and programmed death-ligand 1 (PD-L1)<br />
[CD274] in immunopathology of HBV infections. In<br />
acute exacerbation of hepatitis B, high level of PD-1<br />
expression significantly mediated CD8+T cells apoptosis<br />
and protecting before damaging the liver. In the<br />
period of recovering, activation of the PD-1/ PD-L 1<br />
pathway should dynamically decrease, and if it isn’t<br />
taking place, increased expression of the PD-1 plays a<br />
crucial role in inhibiting the function of virus-specific<br />
CD4+ and CD8+ T cells in chronic viral infections.<br />
The aim of this article was to explore the potential role<br />
of (PD-1/PD-L) pathway in antiviral immunity during<br />
HBV infection. Blockade of PD-1/PD-L1 pathway<br />
may open a novel therapeutic strategy for restoring the<br />
function of the exhausted CD8+ T cells, and enhancing<br />
viral control during chronic viral infections.<br />
Key words: HBV infection; PD-1; PD-L1; blockade;<br />
CD8+ T cell; T cell response<br />
terapeutycznych jest zdolność genomu HBV do przekształcenia<br />
się w cząsteczkę kowalentnie podwójnie<br />
domkniętej nici DNA wirusa HBV (cccDNA), która<br />
nie jest dostępna działaniu obecnie stosowanych leków<br />
przeciwwirusowych. Także terapia interferonem nie<br />
w pełni eradykuje wirusa z hepatocytu, czego dowodem<br />
jest między innymi stała obecność przeciwciał anty HBc<br />
IgG. Wiadomo, że za przewlekanie się zakażenia HBV<br />
odpowiedzialna jest przede wszystkim dysregulacja<br />
limfocytów T, szczególnie dysfunkcja aktywowanych
486 Violetta Gołąbek, Teresa Woźniakowska-Gęsicka<br />
Nr 4<br />
limfocytów cytotoksycznych (CD8+), których obniżona<br />
liczba, a także anergia w produkcji INFγ powodują<br />
niemożność eradykacji wirusa. Udowodniono również<br />
rolę supresji aktywowanych limfocytów pomocniczych<br />
(CD4+) (1), a ostatnio bada się znaczenie podwyższonego<br />
stężenia limfocytów regulatorowych (CD4+CD25+)<br />
(2). Zauważono, że w przewlekłym wirusowym zapaleniu<br />
wątroby typu B (pwzw B) limfocyty Treg pod<br />
wpływem stymulacji anty CD3 produkują IL-10, a ich<br />
poziom dodatnio koreluje z poziomem wiremii (3).<br />
Szczególną rolę odgrywa także upośledzenie mechanizmów<br />
apoptozy.<br />
IMMUNOPATOGENEZA ZAKAŻENIA HBV<br />
W odpowiedzi układu odpornościowego na zakażenie<br />
wirusowe główną rolę odgrywają mechanizmy<br />
cytotoksyczne. Do efektu cytotoksycznego zdolne są<br />
limfocyty CD8+, CD4+, NKT i komórki NK. Działanie<br />
cytotoksyczne odbywa się na drodze pośredniej<br />
poprzez wydzielanie cytokin, przede wszystkim INFγ,<br />
oraz na drodze bezpośredniej poprzez mechanizm<br />
uwalniania ziaren cytolitycznych lub za pomocą aktywacji<br />
receptorów dla cząsteczek nadrodziny TNF<br />
(m.in. Fas i TRIAL). Limfocyty CD8+ i komórki NK<br />
zabijają na drodze pośredniej i w obu mechanizmach<br />
drogi bezpośredniej, natomiast limfocyty CD4+ głównie<br />
poprzez Fasl. Interferon gamma- immunologiczny,<br />
jest produkowany przez limfocyty T indukowane<br />
antygenami, cytokinami (IL-2, IL-12, IL-15, IL-18,<br />
IL-21), mitogenami oraz przez pobudzone komórki<br />
NK. Interferony indukują w komórkach powstawanie<br />
czynników przeciwwirusowych, które m. in. rozkładają<br />
mRNA wirusa, hamują translację i syntezę białek wirusów,<br />
blokując w ten sposób cykl rozwojowy wirusa.<br />
Ponadto wpływają na układ odpornościowy poprzez<br />
nasilanie cytotoksyczności limfocytów CD8+, komórek<br />
K i NK, wzmaganie ekspresji cząsteczek MHC,<br />
aktywację makrofagów, indukcję cytokin (IL-1 i IL-6)<br />
oraz wzmaganie fagocytozy. Ponadto interferon działa<br />
antyproliferacyjne, jest inhibitorem krwiotworzenia.<br />
Mechanizm cytotoksyczności bezpośredniej jest niezwykle<br />
złożony. Limfocyt CD8+ po związaniu z komórką<br />
docelową ulega polaryzacji (aparat Goldiego wraz z<br />
ziarnami cytolitycznymi przemieszcza się do bieguna<br />
styku z komórką docelową), powstaje synapsa lityczna,<br />
dochodzi do uwolnienia ziaren cytoplazmatycznych,<br />
a limfocyt odłącza się stając się zdolnym do reakcji<br />
z kolejnym rozpoznanym antygenem. W skład ziaren<br />
cytoplazmatycznych wchodzą m.i. perforyny, granzymy<br />
i białko TIA-1, które może indukować degradację DNA<br />
komórki. Perforyna ma zdolność do tworzenia kanału<br />
w błonie docelowej umożliwiając swobodny dopływ i<br />
wypływ do cytoplazmy wielu jonów m.i. wapnia i gran-<br />
zymów oraz białka TIA-1, co w konsekwencji indukuje<br />
apoptozę w komórkach docelowych. Granzymy są proteazami<br />
serynowymi, z których spośród 12 odkrytych,<br />
5 zidentyfikowano u człowieka (A,B,H,K,M). Białka te<br />
po uwolnieniu z ziaren cytolitycznych są pochłaniane<br />
przez komórkę docelową, następnie przedostają się do<br />
cytoplazmy na drodze biernej lub poprzez perforynę.<br />
Wykazują aktywność proteolityczną: granzym A uszkadza<br />
DNA komórki docelowej, granzym B prowadzi<br />
do apoptozy komórki docelowej poprzez aktywację<br />
kaspazy-3 lub na drodze kaspazo niezależnej poprzez<br />
białka Bid i Bax. W wyniku aktywacji Bax dochodzi do<br />
uwalniania cytochromu c, który łącząc się z cytoplazmatycznym<br />
czynnikiem Apaf-1 i nieaktywną kaspazą-9<br />
aktywuje kaspazę-3 prowadząc do śmierci komórki.<br />
Ponadto granzym B bezpośrednio uczynnia DNAzę.<br />
Białko TIA-1 indukuje degradację DNA komórek.<br />
Reakcja cytotoksyczna zależna od receptorów dla<br />
cząsteczek nadrodziny TNF zależy od reakcji swoistych<br />
ligandów (Fasl, TRIAL, TNF) na limfocycie CD8+ lub<br />
komórce NK z receptorem na komórce docelowej. Szlak<br />
Fasl/Fas aktywuje kaskadę kaspaz inicjatorowych,<br />
natomiast ekspresję Fasl indukuje IL2, IL12 i IFNγ, a<br />
ekspresję Fas - IFNγ i TNF.<br />
ROLA KOSTYMULACJI W ODPOWIEDZI<br />
IMMUNOLOGICZNEJ<br />
Aktywacja limfocytów CD8 powoduje wzmocnienie<br />
efektu cytotoksycznego oraz wzrost produkcji IFNg.<br />
Do aktywacji, poza prezentacją antygenu, potrzebny<br />
jest jeszcze co najmniej drugi sygnał. Składa się na<br />
niego oddziaływanie wielu cząstek powierzchniowych<br />
obecnych na komórkach prezentujących antygen (APC),<br />
które łączą się z odpowiednimi cząsteczkami na limfocycie<br />
T. Dodatkowa, niezbędna aktywacja nazywana<br />
jest sygnałem II – kostymulacją. Za rozwinięcie odpowiedzi<br />
przez limfocyty T odpowiedzialna jest właściwa<br />
interakcja pomiędzy cząsteczkami – kostymulatorami<br />
pozytywnymi i negatywnymi (koinhibitorami), a zachowanie<br />
równowagi pomiędzy białkami pozytywnie<br />
i negatywnie stymulującymi ma zasadnicze znaczenie<br />
dla eliminacji przewlekłego zakażenia. Do cząsteczek<br />
uczestniczących w kostymulacji należą CD28 z ligandami<br />
B7.1(CD80) lub B7.2(CD86); 4-1BB(CD137) z<br />
ligandem 4-1BBL; OX40(CD134) z ligandem OX40L,<br />
ICOS z ligandem ICOSL. Sygnał kostymulacji jest<br />
potęgowany przez IL-2, IL4, IL-5, IL-8, IL-13, IFN-g,<br />
B7.1(CD80) lub B7.2(CD86), TNF i GM-CSF. Spośród<br />
cząsteczek kostymulacji negatywnej–koinhibicji<br />
ostatnio badane są: CTLA-4 (CD152) z ligandami<br />
B7.1(CD80) lub B7.2(CD86) i PD-1 z ligandami PD-<br />
L1/B7-H1 i PD-L2/B7DC i BTLA z ligandem TNF<br />
SF14. Od 2005 roku datuje się era badań nad rolą PD-1
Nr 4<br />
w pwzw o etiologii HBV, a od 2006 r również w pwzw<br />
o etiologii HCV (4,5). W Polsce, nie oceniano dotąd<br />
ekspresji PD-1.<br />
ROLA PD-1/PD-L1<br />
Programmed death (PD-1) jest przezbłonowym<br />
białkiem zbudowanym z 268 aminokwasów, należącym<br />
do rodziny białek regulatorowych CD28/CTLA. Cząsteczka<br />
zbudowana jest z części zewnątrzkomórkowej<br />
immunoglobulinopodobnej i wewnątrzkomórkowego<br />
ogona. Ekspresja PD-1 jest silnie indukowana na<br />
aktywowanych limfocytach T, B i monocytach/makrofagach.<br />
Główna rola PD-1 polega na hamowaniu<br />
proliferacji limfocytów T, wytwarzania IFN-g, IL-2 i<br />
IL-10. PD-1 posiada dwa białka ligandowe, PD-L1 i<br />
PD-L2, należące do rodziny białek B7, których ekspresja<br />
jest aktywowana na makrofagach, komórkach<br />
dendrytycznych, limfocytach T i B. Szlak PD-1/PD-L1<br />
reguluje odpowiedź immunologiczną. Udowodniono,<br />
że aktywacja szlaku PD-1/PD-L1 hamuje proliferację<br />
i aktywność efektorowych, wirusowo swoistych limfocytów<br />
CD8, a efekt ten może być odwrócony poprzez<br />
zablokowanie tego szlaku (6).<br />
Ostatnie badania wykazują, że anergiczne, wirusowo<br />
swoiste limfocyty CD8+ i CD4+ wykazują podwyższoną<br />
ekspresję białka PD-1 (7,8,9), a szlak PD-1/<br />
PD-L1 odgrywa kluczową rolę w hamowaniu funkcji<br />
wirusowo swoistych limfocytów CD8+ w przewlekłych<br />
zakażeniach wirusowych u ludzi (10). U zakażonych<br />
HIV ekspresja PD-L1 jest obniżona na monocytach i<br />
APC (11).<br />
Udowodniono podwyższoną ekspresję białek PD-1<br />
i PD-L1 u chorych z przewlekłym zakażeniem HBV na<br />
komórkach PBMC i aktywowanych limfocytach CD8.<br />
Poziom ekspresji pozytywnie koreluje z poziomem<br />
wiremii i maleje po włączeniu leczenia przeciwwirusowego.<br />
Blokada szlaku PD-1/PD-L1 podnosi produkcję<br />
IFNγ. Nie ma znamiennej korelacji pomiędzy ekspresją<br />
PD-1, a aktywnością ALT u pacjentów z pwzw typu B<br />
(12).<br />
Dynamikę ekspresji PD-1 na limfocytach CD8+<br />
u pacjentów z ostrym i piorunującym wirusowym zapaleniu<br />
wątroby typu B (owzw typu B) badali Zheng<br />
Zhang i wsp. Obserwowali wzrost ekspresji PD-1 we<br />
wczesnej fazie choroby u chorych z owzw typu B i<br />
brak wzrostu u chorych z zapaleniem piorunującym.<br />
Stwierdzili, że ekspresja PD-1 przyśpiesza apoptozę<br />
HBV specyficznych limfocytów CD8, reguluje produkcję<br />
cytokin i ogranicza nadmierną ich proliferację u<br />
chorych z owzw typu B. Ponadto wykazali, że blokada<br />
szlaku PD-1-PD-L1 u chorych z owzw typu B zwiększa<br />
proliferację limfocytów CD8 i produkcję interferonu,<br />
Szlak PD-1/PD-L1 w immunopatogenezie zakażenia HBV 487<br />
i że obniżenie ekspresji PD-1 koreluje ze wzrostem<br />
specyficznych limfocytów CD8 pamięci (13).<br />
Pyan Ye i wsp. wykazali, że ekspresja PD-1 na<br />
PBMC była wyższa u chorych z pwzw typu B w porównaniu<br />
z chorymi z owzw typu B, a w tej drugiej<br />
grupie nieznacznie wyższa w porównaniu ze zdrowymi<br />
dawcami krwi. Poziom ekspresji ujemnie korelował z<br />
liczbą HBV specyficznych limfocytów CD8, które także<br />
wykazywały wzrost ekspresji PD1 zarówno u chorych<br />
z pwzw typu B, jak i z owzw typu B (14).<br />
Między innymi na podstawie powyższych badań<br />
wysunięto hipotezę roli szlaku PD-1/PD-L1 w patogenezie<br />
zakażenia HBV, które jeśli następuje drogą<br />
wertykalną lub w pierwszych miesiącach życia, prowadzi<br />
do stanu przewlekłego nosicielstwa, natomiast<br />
zakażenie osoby dorosłej zwykle kończy się eliminacją<br />
wirusa. Kliniczne objawy zakażenia pojawiają się po<br />
10-15 tygodniach od kontaktu z wirusem. Wówczas<br />
dochodzi do intensywnej proliferacji limfocytów CD8+.<br />
W okresie rekonwalescencji limfocyty te ulegają degradacji<br />
w wyniku apoptozy. W proliferacji specyficznych<br />
limfocytów T znamienną rolę odgrywa szlak PD-1/<br />
PD-L1. Ciekawym zjawiskiem w zakażeniu HBV jest<br />
dynamika ekspresji PD-1, która wydaje się mieć kluczową<br />
rolę w możliwości przewlekania zakażenia. Po<br />
zakażeniu dochodzi do intensywnej replikacji wirusa,<br />
która szczyt osiąga w 4-6 tyg. od zakażenia. Szczyt<br />
aktywności ALT następuje później, ok. 10-15 tygodni<br />
od zakażenia. Równolegle z nim następuje szczyt ekspresji<br />
PD-1, co zapobiega niekontrolowanej proliferacji<br />
limfocytów CD8+, chroniąc wątrobę przed nadmierną<br />
cytolizą (klinicznie piorunującym zapaleniem wątroby).<br />
U zdrowiejących równolegle ze spadkiem aktywności<br />
ALT obserwuje się dynamiczny spadek ekspresji PD-1.<br />
Organizm eliminuje zakażenie, a aktywowane limfocyty<br />
ulegają apoptozie. Jeżeli z nieznanych powodów<br />
przewleka się podwyższony poziom ekspresji PD-1,<br />
dochodzi do przewlekania się zakażenia (15).<br />
Badania szlaku PD-1-PD-L1 dotyczą małych grup,<br />
zwykle dorosłych (ok. 18-180 pacjentów w badaniu),<br />
ocenie podlega ekspresja PD-1 zwykle na limfocytach<br />
CD8, ale także na CD4, zarówno u chorych z zapaleniem<br />
ostrym, jak i przewlekłym, leczonych, jak i w naturalnym<br />
przebiegu choroby, także u chorych z rakiem<br />
wątroby, nie tylko we krwi obwodowej, ale również<br />
w bioptatach wątroby.<br />
Xu B i wsp potwierdzili, że w ostrym zakażeniu<br />
HBV znamiennie rośnie ekspresja cząsteczki PD-1 na<br />
HBV-specyficznych limfocytach CD8+, przy czym<br />
wysoki poziom ekspresji znamiennie koreluje z nasileniem<br />
apoptozy CD8+, a zablokowanie drogi PD-1/<br />
PD-L1 przeciwciałami anty PD-L1 ocala CD8(+) przed<br />
apoptozą (16). Udowodniono, że wysoka ekspresja<br />
PD-1 na HBV-specyficznych limfocytach CD8 chroni
488 Violetta Gołąbek, Teresa Woźniakowska-Gęsicka<br />
Nr 4<br />
wątrobę przed nadmiernym uszkodzeniem w okresie<br />
ostrego zapalenia (16).<br />
W ostatnim roku Liang i wsp opublikowali badania<br />
oceniające ekspresję PD-1 u pacjentów nieleczonych<br />
w różnych fazach przewlekłego zakażenia HBV(17).<br />
Stwierdzili, że ekspresja PD-1 nie jest istotnie wyższa<br />
u chorych w fazie tolerancji immunologicznej i jest<br />
prawidłowa w fazie niskiej replikacji. Ekspresja PD-1<br />
dodatnio korelowała z aktywnością ALT u chorych w<br />
fazie klirensu i nie korelowała z poziomem wiremii u<br />
chorych w fazie tolerancji. Zablokowanie szlaku PD-1/<br />
PD-L1 zwiększyło produkcję granzymu B i perforyn u<br />
chorych we wszystkich fazach choroby.<br />
Liang XS oceniał stężenie limfocytów Treg oraz<br />
poziom ekspresji PD-1 i BTLA na limfocytach CD4 u<br />
chorych z pwzw typu B. BTLA (B and T lymphocyte<br />
attenuator), inaczej białko CD272 to cząsteczka, której<br />
ekspresja jest indukowana na limfocytach Th1 i Th2.<br />
Podobnie jak PD-1 i CTLA4, BTLA jest koinhibitorem.<br />
W odróżnieniu od dwóch poprzednich hamuje aktywność<br />
limfocytów Th poprzez receptor z grupy TNR-R,<br />
a nie poprzez receptor z grupy B7. Badacze stwierdzili<br />
znamienny wzrost limfocytów Treg u chorych z pwzw<br />
typu B w porównaniu z grupą zdrowych. Nie było<br />
istotnych różnic w ekspresji BTLA w tych grupach.<br />
Poziom limfocytów Treg był istotnie wyższy w grupie<br />
chorych z wiremią powyżej 10 8 kopii/ml w porównaniu<br />
z chorymi z niższą wiremią. Stwierdzono dodatnią<br />
korelację między poziomem Treg i ekspresją PD-1 na<br />
limfocytach CD4 (17).<br />
Po uzyskaniu jednoznacznych wyników definiujących<br />
rolę i znaczenie ekspresji PD-1 na limfocytach<br />
krwi obwodowej badacze podjęli próbę oceny znaczenia<br />
szlaku PD1/PD-L1 w komórkach wewnątrz wątrobowych.<br />
Xi Z i wsp. ocenili ekspresję PD-1 w bioptatach<br />
wątroby 32 pacjentów z pwzw typu B i 4 zdrowych<br />
ochotników. Wykazano, że ekspresja PD-1 była znacząco<br />
wyższa u chorych i znamiennie korelowała z nasileniem<br />
nacieku zapalnego oraz aktywnością ALT (18).<br />
Z kolei Fisicaro i wsp dokonali porównania ekspresji<br />
PD-1 i CD127 (IL7) na limfocytach CD8 uzyskanych<br />
z krwi obwodowej i z bioptatów wątroby. Limfocyty<br />
wątrobowe wykazywały wyższą ekspresję PD-1 i niższą<br />
CD127 w porównaniu z limfocytami krwi obwodowej.<br />
Ponadto badano produkcję IFNγ i IL2 przez limfocyty<br />
inkubowane z przeciwciałami anty PD-L1. Uzyskano<br />
znamiennie wyższy wzrost produkcji IFNγ i IL2 przez<br />
limfocyty izolowane z bioptatów wątrobowych (19).<br />
Porównania ekspresji PD-1 na limfocytach CD8+<br />
krwi obwodowej i bioptatów wątroby dokonali także<br />
Shi F i wsp. (20). Badacze ci oceniali 20 chorych z<br />
marskością wątroby, 56 z rakiem wątroby porównując<br />
wyniki z materiałem od 20 zdrowych pacjentów. Stwierdzono<br />
wzrost ekspresji PD-1 na limfocytach CD8+ u<br />
chorych z rakiem wątroby i marskością w porównaniu<br />
ze zdrowymi. Limfocyty naciekające komórki guza<br />
wykazywały drastycznie zwiększoną ekspresję PD-1. In<br />
vitro blokowano limfocyty przeciwciałami anty PD-L1<br />
uzyskując odwrócenie efektu hamowania apoptozy (20).<br />
Wyniki pierwszego badania u dzieci przedstawiono<br />
w formie posteru na konferencji EASL 2009 (21). Badacze<br />
z Londynu oceniali ekspresję PD-1 na limfocytach<br />
CD4 oraz produkcję IFNγ, IL-2 i IL-10 po stymulacji<br />
limfocytów antygenami HBc u 67 dzieci HBeAg(+) z<br />
ALT GGN oraz w grupie dzieci HBeAg(-).<br />
Wyższą produkcję IFNγ stwierdzono w grupie HBe-<br />
Ag(-). Poziom ekspresji PD-1 na limfocytach CD4+<br />
dodatnio korelował z wiremią i ujemnie z poziomem<br />
produkowanego INFγ (21).<br />
PODSUMOWANIE<br />
Wszystkie ostatnio prowadzone eksperymenty jednoznacznie<br />
potwierdzają wzrost ekspresji białek PD-1<br />
i PD-L1 na komórkach PBMC u chorych z pwzw typu<br />
B oraz ścisłą dodatnią korelację między poziomem ekspresji<br />
a poziomem wiremii. Niejednoznaczne natomiast<br />
są doniesienia dotyczące korelacji pomiędzy poziomem<br />
ekspresji a aktywnością ALT. Poziom ekspresji PD-1<br />
ujemnie koreluje z liczbą HBV specyficznych limfocytów<br />
CD8+, a ekspresja obniża się symetrycznie do spadku<br />
wiremii po stosowaniu leków przeciwwirusowych.<br />
Udowodniono także, że zablokowanie in vitro szlaku<br />
PD-1/PD-L1 przeciwciałem monoklonalnym anty PD-1<br />
przy aktywacji komórek PBMC antygenem HBc powoduje<br />
znamienny wzrost produkcji INFγ. Zablokowanie<br />
szlaku PD-1/PD-L1 przez przeciwciało monoklonalne<br />
anty PD-L1 powoduje poprawę funkcji limfocytów<br />
T, co objawia się nasileniem proliferacji i produkcji<br />
cytokin. Wydaje się zatem, że blokada szlaku PD-1/<br />
PD-L1 może stworzyć perspektywę nowych strategii<br />
terapeutycznych poprzez poprawę funkcji osłabionych<br />
limfocytów CD8+ i obniżenie poziomu wiremii.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Maier H, Isogawa M, Freeman GJ,I in. PD-1:PD-L1<br />
interactions contribute to the functional suppression of<br />
virus-specific CD8+ T lymphocytes in the liver. J Immunol<br />
2007;178(5):2714-20.<br />
2. Radziewicz H, Dunham RM, Grakoul A.PD-1 tempers<br />
Tregs in chronic HCV infection. J Clin Invest<br />
2009;119(3):450-3.<br />
3. Peng G, Li S, Wu W, i in. Circulating CD4+ CD25+<br />
regulatory T cells correlate with chronic hepatitis B<br />
infection. Immunology 2008;123(1):57-65.<br />
4. Urbani S, Amadei B, Tola D, i in. PD-1 expression<br />
in acute hepatitis C virus (HCV) infection is associ-
Nr 4<br />
ated with HCV-specific CD8 exhaustion. J Virol<br />
2006;80(22):11398-403.<br />
5. Penna A, Pilli M, Zerbini A, i in. Dysfunction and<br />
functional restoration of HCV-specific CD8 responses<br />
in chronic hepatitis C virus infection. Hepatology<br />
2007;45(3):588-601.<br />
6. Onlamoon N, Rogers K, Mayne AE, i in. Soluble PD-1<br />
rescues the proliferative response of simian immunodeficiency<br />
virusspecific CD4 and CD8 T cells during chronic<br />
infection. Immunology 2008;124:277-293.<br />
7. Day CL, Kaufmann DE, Kiepiela P, i in. PD-1 expression<br />
on HIV-specific T cells is associated with T-cell exhaustion<br />
and disease progression. Nature 2006; 443: 350-354.<br />
8. Latchman YE, Liang SC, Wu Y, i in. PDL1-deficient mice<br />
show that PD-L1 on T cells, antigenpresenting cells, and<br />
host tissues negatively regulates T cells. Proc Natl Acad<br />
Sci USA 2004; 101: 10691-10696.<br />
9. Okazaki T, Honjo T. The PD-1-PD-L pathway in immunological<br />
tolerance. Trends Immunol 2006; 27: 195-201<br />
10. Barber DL, Wherry EJ, Masopust D, i in. Restoring<br />
function in exhausted CD8 T cells during chronic viral<br />
infection. Nature 2006; 439: 682-687<br />
11 .Meier A, Bagchi A, Sidhu HK, i in. Upregulation of PD-<br />
L1 on monocytes and dendritic cells by HIV-1 derived<br />
TLR ligands. AIDS 2008;22: 655-658<br />
12. Peng G, Li S, Wu W i in. PD-1 upregulation is associated<br />
with HBV-specific T cell dysfunction in chronic hepatitis<br />
B patients. Mol Immunol 2008;45(4):963-70.<br />
13. Zhang Z, Jin B, Zhang JY, i in. Dynamic decrease in<br />
PD-1 expression correlates with HBV-specific memory<br />
CD8 T-cell development in acute self-limited hepatitis<br />
B patients. J Hepatol 2009;50(6):1163-73.<br />
14. Ye P, Weng ZH, Zhang SL, i in. Programmed death-1 expression<br />
is associated with the disease status in hepatitis B<br />
virus infection.World J Gastroenterol 2008;14(28):4551-7.<br />
15. Zhang Z, Zhang JY, Wherry EJ, i in. Dynamic programmed<br />
death 1 expression by virus-specific CD8 T<br />
cells correlates with the outcome of acute hepatitis B.<br />
Gastroenterology 2008;134(7):1938-49.<br />
Szlak PD-1/PD-L1 w immunopatogenezie zakażenia HBV 489<br />
16. Xu B, Zhang Z, Shi Y, Chen XY, Wang FS. PD-1 upregulation<br />
influenced apoptosis of HBV-specific CD8 T<br />
cells in patients with acute resolved hepatitis B. Zhonghua<br />
Yi Xue Za Zhi 2009;89(17):1158-61.<br />
17. Liang XS, Zhou Y, Li CZ, Wan MB.Natural course of<br />
chronic hepatitis B is characterized by changing patterns<br />
of programmed death type-1 of CD8-positive T cells.<br />
World J Gastroenterol 2010 Feb 7;16(5):618-24.<br />
18. Xie Z, Chen Y, Zhao S, i in. Intrahepatic PD-1/PD-L1<br />
up-regulation closely correlates with inflammation and<br />
virus replication in patients with chronic HBV infection.<br />
Immunol Invest 2009;38(7):624-38.<br />
19. Fisicaro P, Valdatta C, Massari M, i in. Antiviral intrahepatic<br />
T-cell responses can be restored by blocking<br />
programmed death-1 pathway in chronic hepatitis B.<br />
Gastroenterology 2010;138(2):682-93.<br />
20. Shi F, Shi M, Zeng Z, i in. PD-1 and PD-L1 upregulation<br />
promotes CD8(+)T-cell apoptosis and post-operative<br />
recurrence in hepatocellular carcinoma patients. Int J<br />
Cancer 2010 Apr 19. [Epub ahead of print]<br />
21. Carey D, Cebecauerova S. Bansal P i in. High expression<br />
of PD-1 on CD4 lymfocytes may interfere with<br />
virus control in hepatitis B chronically infected childen<br />
bycurbing antigen specific T helper 1 responses. Poster<br />
EASL 2009. Citation: J Hepatol 2009; 50(1):204<br />
Otrzymano: 9.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 14.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:.<br />
Violetta Gołąbek<br />
III Klinika Pediatrii<br />
Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi<br />
93-338 Łódź, ul. Rzgowska 281/289<br />
tel.42 2712118<br />
e-mail: 3klinikaped@gmail.com
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 491 - 495 Problemy zakażeń<br />
STRESZCZENIE<br />
Cel pracy. Ustalenie czasu i przyczyn przerwania<br />
terapii antyretrowirusowej (ARW) wśród pacjentów<br />
Poradni Nabytych Zaburzeń Odporności w Łodzi.<br />
Materiał i metody. Retrospektywna analiza dokumentacji<br />
pacjentów którzy mieli włączone leczenie<br />
ARW w latach 1997-2007 i pozostawali pod obserwacją<br />
przez co najmniej 2 lata od włączenia terapii.<br />
Wyniki. Grupę badaną stanowiły 183 osoby - 131<br />
mężczyzn (71,6%) i 52 kobiety (28,4%). Stosowanie<br />
narkotyków dożylnych w wywiadzie podawało 66.1%<br />
badanych. 71 osób (38.8%) przerwało leczenie co najmniej<br />
raz - najczęściej miało to miejsce w pierwszym<br />
roku terapii. Statystycznie częściej przerywały leczenie<br />
osoby młodsze i zakażone drogą dożylnego stosowania<br />
środków odurzających. Najczęstszą przyczyną przerwania<br />
leczenia (138 zdarzeń) było niezgłoszenie się<br />
pacjenta na zaplanowaną wizytę z powodu: powrotu<br />
do narkotyków (28 zdarzeń), nadużywania alkoholu<br />
(16 zdarzeń), zaostrzenia choroby psychicznej (10<br />
zdarzeń), samodzielnego przerwania leczenia w wyniku<br />
złej tolerancji (22 zdarzenia). W 62 przypadkach nie<br />
ustalono przyczyny niezgłoszenia się na wizytę. Rzadsze<br />
przyczyny przerwania leczenia to rozmaite przypadki<br />
losowe (11 zdarzeń), czy decyzja lekarza (7 zdarzeń).<br />
Wnioski. Przerwanie leczenia antyretrowirusowego jest<br />
częstym problemem, pojawiającym się już w pierwszym<br />
roku terapii. Zjawisko to dotyczy szczególnie często<br />
osób zakażonych poprzez stosowanie dożylnych środków<br />
odurzających, dlatego ta grupa pacjentów wymaga<br />
specjalnego przygotowania do terapii.<br />
Słowa kluczowe: HIV, leczenie antyretrowirusowe,<br />
przerwanie leczenia<br />
Elżbieta Jabłonowska, Ewa Małolepsza<br />
PrZYCZYnY PrZErWAnIA LECZEnIA AntYrEtroWIrUSoWEGo<br />
W PorADnI nABYtYCH ZABUrZEŃ oDPornoŚCI W ŁoDZI<br />
CAUSES OF ANTIRETROVIRAL THERAPY DISCONTINUATION<br />
IN THE OUTPATIENT HIV/AIDS CLINIC IN LODZ<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi<br />
ABSTRACT<br />
Aim of the study was to assess when, why and<br />
which patients discontinued antiretroviral (ARV)<br />
therapy. Material and methods: Retrospective analysis<br />
of the files of patients who started ARV therapy in<br />
1997 – 2007 and were followed up for at least 2 years.<br />
Results: The study group consisted of 183 patients<br />
– 131 men (71,6%) and 52 women (28,4%), mainly<br />
former intravenous drug users (IDUs) (66,1%). At least<br />
one treatment discontinuation occurred in 71 persons<br />
(38,8%) and this happened usually in the first year of<br />
therapy. Treatment discontinuation was significantly<br />
more common in younger patients and in the individuals<br />
infected through intravenous drug use. Among 138<br />
cases of ARV treatment discontinuation the main reasons<br />
were: neglecting of visits in HIV/AIDS clinic due<br />
to: return to drug addiction (28 cases), alcohol abuse (16<br />
cases) or exacerbation of psychosis (10 cases), intolerance<br />
of the treatment – patient’s decision (22 cases).<br />
In 62 cases no reason for visits neglecting was found.<br />
Less common causes of ARV therapy discontinuation<br />
were: fate events (11 cases) and doctor’s decision (7<br />
cases). Conclusions: Discontinuation of ARV therapy<br />
is a common problem emerging already in the first year<br />
of treatment. It occurs more frequently in former IDUs,<br />
so this group of patients needs a special preparation for<br />
ARV therapy.<br />
Key words: HIV, antiretroviral therapy, discontinuation<br />
of therapy
492 Elżbieta Jabłonowska, Ewa Małolepsza<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Leczenie antyretrowirusowe (ARW) prowadzi do<br />
odbudowania funkcji układu odpornościowego poprzez<br />
hamowanie replikacji HIV. Rezultatem tego jest zmniejszenie<br />
liczby zakażeń oportunistycznych i nowotworów<br />
związanych z AIDS, a w konsekwencji zmniejszenie<br />
liczby zgonów z powodu AIDS (1,2). Obecnie przy<br />
prawidłowo prowadzonej terapii pacjenci zakażeni<br />
HIV żyją zdecydowanie dłużej niż kilkanaście lat temu.<br />
Jednakże leczenie ARW jest skuteczne pod warunkiem<br />
prawidłowego przyjmowania leków i pełnej współpracy<br />
pomiędzy pacjentem a lekarzem. Dokładne stosowanie<br />
się do zaleconego schematu leczenia to przyjmowanie<br />
przez pacjenta powyżej 95% dawek leków (3). Takie<br />
wyjątkowo wysokie wymagania związane są z ogromną<br />
zdolnością HIV do mutacji, co przy nieprawidłowym<br />
dawkowaniu szybko doprowadza do rozwoju oporności<br />
na stosowane leki (4). Z doświadczenia wiemy, że obserwowani<br />
przez nas pacjenci nie tylko mają kłopoty z<br />
przyjmowaniem wszystkich dawek leków, ale również<br />
nierzadko całkowicie przerywają terapię. Taka sytuacja<br />
nieuchronnie prowadzi do spadku odporności i może<br />
powodować nie tylko pogorszenie stanu zdrowia, ale<br />
również zagrożenie życia. Aby lepiej zrozumieć dlaczego<br />
pacjenci przerywają leczenie, postanowiłyśmy<br />
przeanalizować ten problem w naszej poradni.<br />
MATERIAŁY I METODY<br />
Dokonano retrospektywnej analizy dokumentacji<br />
pacjentów zarejestrowanych w Poradni Nabytych<br />
Niedoborów Odporności w Łodzi w latach 1995-2009.<br />
Założono, że ocenie będzie podlegać dokumentacja<br />
tylko tych pacjentów, którzy mieli włączone leczenie<br />
ARW i przez co najmniej 2 lata od włączenia leczenia<br />
pozostawali w obserwacji poradni. W ten sposób z<br />
grupy 618 zarejestrowanych osób wyłoniono grupę 183<br />
pacjentów, spełniających te warunki. Przeanalizowano<br />
grupę badaną pod względem płci, wieku, drogi zakażenia,<br />
a także oceniono czas, jaki upływał od momentu<br />
rozpoznania zakażenia do włączenia leczenia ARW<br />
oraz liczbę limfocytów CD4 w momencie włączenia<br />
leczenia ARW. Następnie grupę badaną podzielono<br />
na 2 podgrupy: podgrupa 1 - to pacjenci, którzy nigdy<br />
nie przerwali leczenia, podgrupa 2 - to osoby, które<br />
przerywały leczenie (przerwa trwająca co najmniej miesiąc).<br />
Obie podgrupy porównano pod względem wyżej<br />
wymienionych parametrów. Przeanalizowano, ile razy<br />
i kiedy pacjenci przerywali terapię (w pierwszym czy<br />
po pierwszym roku leczenia). Następnie podsumowano<br />
odnotowane w dokumentacji przyczyny przerwania<br />
leczenia.<br />
metody statystyczne. Dla cechy mierzalnej (wiek,<br />
lata od wykrycia zakażenia) policzono wartości średnich<br />
arytmetycznych, odchyleń standardowych oraz podano<br />
wartości minimalne i maksymalne. Wartości średnie<br />
cech mierzalnych w poszczególnych grupach porównano<br />
przy pomocy testu dla dwóch średnich z dużych<br />
prób. Do oceny częstości występowania poszczególnych<br />
kategorii cech niemierzalnych w poszczególnych<br />
grupach zastosowano testy: niezależności chi-kwadrat,<br />
niezależności chi-kwadrat z poprawką Yates’a (w zależności<br />
od liczebności grup).<br />
WYNIKI<br />
Grupę badaną stanowiły 183 osoby, 131 mężczyzn<br />
(71,6%) i 52 kobiety (28,4%). Średnia wieku pacjentów<br />
w momencie włączania leczenia ARW wynosiła<br />
32,92 roku (w granicach od 17 do 69 lat). Najczęstszą<br />
drogą zakażenia było dożylne przyjmowanie środków<br />
odurzających (66,1% badanych). Leczenie ARW było<br />
rozpoczynane średnio po 3,24 roku od momentu rozpoznania<br />
zakażenia HIV (w granicach od 0 do13 lat)<br />
przy średniej liczbie limfocytów CD4 177,56 komórek/<br />
µl (w granicach 3 - 495).<br />
Charakterystykę grupy badanej przedstawia<br />
tabela I. Z grupy 183 osób 112 pacjentów (61,2%)<br />
zachowało ciągłość leczenia, a 71 osób (38.8%) co<br />
najmniej raz w trakcie obserwacji przerwało leczenie.<br />
Porównanie tych grup zawiera tabela II. Nie stwierdzono<br />
istotnie statystycznych różnic pomiędzy grupami<br />
pod względem płci, czasu, jaki upłynął od momentu<br />
rozpoznania zakażenia do włączenia leczenia ARW,<br />
czy liczby limfocytów CD4 w momencie włączenia<br />
leczenia ARW. Stwierdzono natomiast, iż pacjenci<br />
młodsi (w momencie włączenia leczenia) w porównaniu<br />
z pacjentami starszymi, statystycznie częściej co<br />
Tabela I. Charakterystyka grupy badanej.<br />
Table I. Characteristics of the study group<br />
Płeć<br />
Wiek średnia<br />
SD<br />
zakres<br />
Droga zakażenia:<br />
dożylne stosowanie środków psychoaktywnych<br />
heteroseksualiści<br />
homo/biseksualiści<br />
inna/nieznana<br />
Czas od rozpoznania zakażenia HIV do rozpoczęcia<br />
leczenia ARW (lata)<br />
średnia<br />
SD<br />
zakres<br />
M 131 71,6%)<br />
K 52 (28,4%)<br />
32,92<br />
9,14<br />
17 – 69<br />
121 (66,1%)<br />
36 (19,7%)<br />
23 (12,6%)<br />
3 (1,6%)<br />
3,24<br />
3,24<br />
0-13<br />
- dane odnoszące się do momentu rozpoczęcia terapii
Nr 4<br />
Tabela II. Porównanie grup pacjentów przerywających i nieprzerywających<br />
leczenia<br />
Table II. Comparison of two study groups: patients who<br />
discontinued and continued therapy<br />
Przerywali<br />
leczenie<br />
n=71<br />
Płeć M 53 (74,7%)<br />
K 18 (25,3%)<br />
Wiek (lata) średnia<br />
SD<br />
zakres<br />
Droga zakażenia:<br />
dożylne stosowanie środków psychoaktywnych<br />
Przyczyny przerwania leczenia antyretrowirusowego 493<br />
29,65 #<br />
6,65<br />
20 – 48<br />
Nie przerywali<br />
leczenia<br />
n=112<br />
M 78 (69,6%)<br />
K 34 (30,4%)<br />
35,01<br />
9,91<br />
17 – 69<br />
54* (76,1%) 67 (59,8%)<br />
heteroseksualiści 10 (14,1%) 26 (23,2%)<br />
homo/biseksualiści 5 (7,0%) 18 (16,1%)<br />
inna/nieznana<br />
2 (2,8%) 1 (0,9%)<br />
Lata od rozpoznania zakażenia:<br />
średnia<br />
SD<br />
zakres<br />
CD4 średnia<br />
SD<br />
zakres<br />
Poniżej 200 kom/mm3 Powyżej 200 kom/mm3 3,42<br />
3,40<br />
0-13<br />
173,03<br />
107,75<br />
4 – 436<br />
46 (65,7%)<br />
24 (34,3%)<br />
1 – brak danych<br />
3,12<br />
3,14<br />
0-12<br />
180,40<br />
98,70<br />
3 – 495<br />
73 (65,2%)<br />
39 (34,8)<br />
- dane odnoszące się do momentu rozpoczęcia leczenia osoby<br />
młodsze częściej przerywały leczenie # p
494 Elżbieta Jabłonowska, Ewa Małolepsza<br />
Nr 4<br />
DYSKUSJA<br />
Wprowadzenie skojarzonego leczenia antyretrowirusowego<br />
(cART) do terapii osób HIV(+) spowodowało<br />
zmniejszenie liczby zgonów w tej grupie pacjentów<br />
(1-2). Modele matematyczne wykazują, że pacjent<br />
zakażony HIV skutecznie leczony antyretrowirusowo<br />
ma szanse żyć długo. Posługując się symulacją<br />
komputerową Schackman obliczył, że dorosły pacjent<br />
rozpoczynający leczenie ARW może przeżyć jeszcze 24<br />
lata. W tym badaniu średni wiek pacjenta rozpoczynającego<br />
terapię wynosił 39 lat, co dawało w sumie czas<br />
przeżycia chorego 63 lata. Dla porównania: statystyczny<br />
39-latek niezakażony HIV może dożyć siedemdziesięciu<br />
kilku lat (5). Wg CDC 40-letni Amerykanin może<br />
spodziewać się, że będzie żył jeszcze 40 lat. Jednak te<br />
matematyczne obliczenia odbiegają od realiów życia<br />
codziennego i , jak podkreśla wielu autorów, pacjenci<br />
zakażeni HIV przerywający cART żyją zdecydowanie<br />
krócej (6,7). Również w Polsce, mimo że leki antyretrowirusowe<br />
dla pacjentów są bezpłatne, wiele osób<br />
łamiąc zalecenia terapeutyczne nie korzysta w pełni z<br />
dobrodziejstwa terapii.<br />
Analizując przedstawione wyniki, na wstępie warto<br />
zauważyć, że w badanej przez nas grupie dominującą<br />
drogą zakażenia (66,1% ) było stosowanie dożylnych<br />
środków odurzających. Osoby uzależnione od środków<br />
narkotycznych zazwyczaj później szukają pomocy<br />
w placówkach służby zdrowia, czego odbiciem może<br />
być tak niska średnia liczby limfocytów CD4 (177,56<br />
komórek/µl) w momencie włączenia leczenia w analizowanej<br />
przez nas grupie pacjentów. Zdarza się, że<br />
sami lekarze opóźniają włączenie leczenia ARW u tych<br />
pacjentów uważając, że nie są jeszcze gotowi do systematycznego<br />
przyjmowania leków. Ponadto skuteczność<br />
leczenia ARW w tej grupie pacjentów jest gorsza ze<br />
względu na częste łamanie zaleceń terapeutycznych.<br />
Wszystkie te czynniki powodują gorsze rokowanie<br />
u tych pacjentów.<br />
W naszej pracy, podobnie jak w innych pracach (8-<br />
10), przerywanie terapii częściej występowało u osób<br />
zakażonych drogą dożylnego stosowania środków<br />
odurzających w porównaniu do grupy osób zakażonych<br />
drogą kontaktów seksualnych. W wieloośrodkowym<br />
badaniu przeprowadzonym we Francji (11) jedna<br />
trzecia pacjentów mających w wywiadzie stosowanie<br />
środków narkotycznych przerwała na co najmniej 6<br />
miesięcy leczenie ARW. Natomiast wśród pacjentów<br />
bez takiego wywiadu zaprzestanie terapii dotyczyło<br />
tylko 10% osób. W badanej przez nas grupie aż 44,6%<br />
osób zakażonych drogą dożylnego stosowania substancji<br />
odurzających chociaż raz przerwało leczenie, jednak<br />
wynik ten trudno w pełni odnieść do prezentowanych<br />
przez grupę francuskich badaczy, gdyż w naszej analizie<br />
do obliczeń nie przyjęłyśmy kryterium 6 miesięcznej<br />
przerwy. W badaniu Yuan i wsp. (12) jedynie u 13,4%<br />
pacjentów przyczyną przerwania leczenia był brak<br />
współpracy, jednak w tej grupie osoby zakażone przez<br />
dożylne stosowanie środków odurzających stanowiły<br />
mniej niż 20% badanych. Mocroft i wsp. (13) w badaniu<br />
z Royal Free Hospital w Londynie stwierdzili,<br />
że w ich grupie badanej rzadziej przerywały leczenie<br />
kobiety oraz osoby starsze. Również w badaniu Li X i<br />
wsp. (14), osoby starsze, a zwłaszcza kobiety, rzadziej<br />
przerywały leczenie ARW. Podobnie w wyniku przeprowadzonej<br />
przez nas analizy stwierdzono, że osoby<br />
starsze rzadziej przerywały leczenie, natomiast nie<br />
stwierdziliśmy różnicy w częstości przerywania terapii<br />
w zależności od płci.<br />
W prezentowanej pracy głównym powodem przerwania<br />
terapii było niezgłoszenie się osób leczonych<br />
na wizytę do poradni. W większości przypadków w dokumentacji<br />
nie było odnotowane, dlaczego pacjenci<br />
się nie zgłosili. Część pacjentów podała, że przerwali<br />
leczenie, bo źle tolerowali leki, jednakże nie zgłosili<br />
tego lekarzowi prowadzącemu, co przekreśliło szansę<br />
doboru lepiej tolerowanego schematu. Bardzo rzadko,<br />
bo tylko u 7 chorych, lekarz zadecydował o przerwaniu<br />
leczenia ze względu na poważne objawy niepożądane,<br />
gdyż w większości przypadkach wystarczyło zapisanie<br />
środków łagodzących te objawy, bądź zmiana schematu<br />
leczenia. Z innych przyczyn przerwania terapii<br />
zwraca uwagę powrót do narkotyków bądź alkoholu.<br />
Uważamy, że liczebność tej grupy w naszym badaniu<br />
jest niedoszacowana, gdyż najprawdopodobniej część<br />
osób, które nie podały przyczyny przerwania terapii,<br />
przerwała leczenie z powodu powrotu do nałogu. Warto<br />
podkreślić częste występowanie u osób z wywiadem<br />
uzależnienia od narkotyków problemu alkoholowego,<br />
co zauważyliśmy również w grupie objętej naszym<br />
badaniem. Podobne wyniki prezentują też inni autorzy<br />
podkreślając ujemny wpływ używania środków odurzających<br />
czy alkoholu na dostosowywanie się do zaleceń<br />
terapeutycznych (15-16). Inną bardzo ważną przyczyną,<br />
która powodowała przerwanie leczenia było zaostrzenie<br />
się choroby psychicznej. Sądzimy, że również ta grupa<br />
jest niedoszacowana, zwłaszcza jeśli chodzi o depresję.<br />
Kłopoty rodzinne i brak pieniędzy na dojazd do poradni<br />
to kolejne przyczyny przerwania terapii. Uważamy, że<br />
części z tych sytuacji na pewno można było uniknąć<br />
przy jeszcze lepszej organizacji pracy w naszej poradni.<br />
Niestety, zdarzało się również, że przerwanie leczenia<br />
spowodowane było osadzeniem pacjenta w placówkach<br />
takich jak zakład karny, czy przebywaniem pacjenta w<br />
szpitalu, lub ośrodku odwykowym. W grupie pacjentów,<br />
którzy przerywali leczenie większość, bo 69%,<br />
uczyniła to już w pierwszym roku terapii. Jeden raz<br />
przerwało leczenie 35,2%, więcej niż 1 raz 64,8% osób.<br />
Wskazuje to na ogromną rolę wzmożonej opieki nad
Nr 4<br />
pacjentem, zwłaszcza w pierwszym roku leczenia. Jest<br />
to najtrudniejszy okres dla pacjenta, który musi nauczyć<br />
się systematyczności, przejść przez pierwszy okres<br />
nasilonych objawów niepożądanych, zaakceptować, że<br />
leki będzie przyjmować nieprzerwanie przez wiele lat,<br />
najprawdopodobniej do końca życia. Obecnie jednym<br />
z głównych wyzwań opieki nad pacjentami zakażonymi<br />
HIV jest ich utrzymanie przez jak najdłuższy czas<br />
na skutecznym leczeniu ARW. Aby było to możliwe,<br />
potrzebna jest ścisła współpraca interdyscyplinarnego<br />
zespołu medycznego składającego się z lekarza chorób<br />
zakaźnych, psychiatry, psychologa, pracownika socjalnego<br />
i pielęgniarki, którzy będą wyprzedzać potencjalne<br />
zagrożenia mogące powodować przerwanie terapii, a nie<br />
działać dopiero w sytuacji wystąpienia takiej sytuacji.<br />
PODSUMOWANIE<br />
1. Przerwanie leczenia antyretrowirusowego to znaczący<br />
problem, który występował aż u 38,8% pacjentów.<br />
2. Leczenie przerywane było częściej w pierwszym<br />
roku terapii i dotyczyło szczególnie często osób zakażonych<br />
poprzez stosowanie dożylnych środków<br />
odurzających, dlatego ta grupa pacjentów wymaga<br />
specjalnego przygotowania do terapii.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Crum NF, Riffenburgh RH, Wegner S, i in. Triservice<br />
AIDS Clinical Consortium. Comparisons of causes of<br />
death and mortality rates among HIV infected persons:<br />
analysis of the pre-, early, and late HAART (highly active<br />
antiretroviral therapy) eras. J Acquir Immune Defic Syndr<br />
2006;41(2):194-200.<br />
2. Mocroft A, Ledergerber B, Katlama C, i in. EuroSIDA<br />
study group. Decline in the AIDS and death rates in the<br />
EuroSIDA study: an observational study. Lancet 2003<br />
Jul 5;362(9377):22-9.<br />
3. Conway B. The role of adherence to antiretroviral<br />
therapy in the management of HIV infection. JAIDS<br />
2007;45:S14–S18.<br />
4. Maggiolo F, Airoldi M, Kleinloog HD, i in. Effect of<br />
adherence to HAART on virologic outcome and on the selection<br />
of resistance-conferring mutations in NNRTI- or<br />
PI-treated patients. HIV Clin Trials 2007;8(5):282-292.<br />
5. Schackman BR, Gebo KA, Walensky RP, i in.The lifetime<br />
cost of current human immunodeficiency virus care in<br />
the United States. Med Care 2006;44: 990-997.<br />
6. Hogg RS, Heath K, Bangsberg D, i in. Intermittent use<br />
of triple combination therapy is predictive of mortality<br />
at baseline and after one year of follow-up. AIDS<br />
2002;16:1051–1058.<br />
7. Riley ED, Bangsberg DR, Guzman D, i in. Antiretroviral<br />
therapy, hepatitis C virus and AIDS mortality among San<br />
Przyczyny przerwania leczenia antyretrowirusowego 495<br />
Francisco’s homeless and marginally housed. JAIDS<br />
2005;38:191–195.<br />
8. Chen RY, Westfall AO, Mugavero MJ, i in. Duration of<br />
highly active antiretroviral therapy regimens. Clin Inf<br />
Dis 2003;37:714–722.<br />
9. D’Arminio MA, Cozzi-Lepri A, Phillips A, i in. Interruption<br />
of highly active antiretroviral therapy in HIV clinical<br />
practice: Results from the Italian cohort of antiretroviral<br />
naive patients. JAIDS 2005;38:407–416.<br />
10. Mocroft A, Phillips AN, Soriano V, i in. Reasons for<br />
stopping antiretrovirals used in an initial highly active<br />
antiretroviral regimen: Increased incidence of stopping<br />
due to toxicity or patient/physician choice in patients<br />
with hepatitis C co-infection. AIDS Research and Human<br />
Retroviruses 2005;21:527–536.<br />
11. Dray-Spira R, Spire B, Heard I, i in. VESPA Study Group<br />
Heterogeneous response to HAART cross a diverse<br />
population of HIV-infected individuals. Results from the<br />
ANRS-EN12-VESPA study. AIDS 21(Suppl1):S5–S12.<br />
12. Yuan Y, L’italien G, Mukherjee J, i in. Determinants of<br />
discontinuation of initial highly active anti-retroviral<br />
therapy regimens in a US HIV-infected patient cohort.<br />
HIV Medicine 2006;7:156–162.<br />
13. Mocroft A, Youle M, Moore A, i in. Reasons for modification<br />
and discontinuation of antiretrovirals: results from<br />
a single treatment centre. AIDS 2001;15:185-194.<br />
14. Li X, Margolick JB, Conover CS, i in. Interruption and discontinuation<br />
of highly active antiretroviral therapy in the<br />
multicenter AIDS cohort study. JAIDS 2005;38:320–328.<br />
15. Moatti JP, Carrieri MP, Spire B, i in. Adherence to HA-<br />
ART in French HIV-infected injecting drug users: the<br />
contribution of buprenorphine drug maintenance treatment.<br />
The Manif 2000 study group. AIDS 2000;14:151–<br />
155.<br />
16. Samet JH, Horton NJ, Meli S, i in. Alcohol consumption<br />
and antiretroviral adherence among HIV-infected persons<br />
with alcohol problems. Alcoholism. Clin Exp Med<br />
2004;28:572–577.<br />
Otrzymano: 20.05.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 12.07.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr Elżbieta Jabłonowska<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii<br />
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi<br />
91-347 Łódź<br />
ul. Kniaziewicza 1/5
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 497 - 501 Problemy zakażeń<br />
Ewa Talarek 1,2 , Łukasz Dembiński 3,4 , Andrzej Radzikowski 3,4 , Katarzyna Smalisz- Skrzypczyk 4,5 ,<br />
Teresa Jackowska 6 , Magdalena Marczyńska 1,2<br />
PrZEBIEG KLInICZnY GrYPY A (H1n1)v U DZIECI LECZonYCH<br />
W WArSZAWIE W SEZonIE 2009/2010<br />
CLINICAL COURSE OF INFLUENZA A(H1N1)v IN CHILDREN TREATED IN<br />
WARSAW IN SEASON 2009/2010<br />
1 Klinika Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego, Warszawski Uniwersytet Medyczny;<br />
2 Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie;<br />
3 Klinika Gastroenterologii i Żywienia Dzieci, Warszawski Uniwersytet Medyczny;<br />
4 Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny w Warszawie;<br />
5 Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny;<br />
6 Kliniczny Oddział Dziecięcy – Klinika Pediatrii Centrum Medycznego Kształcenia<br />
Podyplomowego, Szpital Bielański w Warszawie<br />
STRESZCZENIE<br />
Jesienią 2009 roku w Polsce wystąpiły zachorowania<br />
na grypę A(H1N1)v, niemal 1/3 zgłoszonych<br />
potwierdzonych przypadków stanowiły dzieci w wieku<br />
poniżej 14 lat. Celem pracy była charakterystyka epidemiologiczna<br />
i kliniczna grypy wywołanej wirusem<br />
A(H1N1)v oraz ocena bezpieczeństwa stosowania oseltamiwiru<br />
u dzieci. Dokonano retrospektywnej analizy<br />
dokumentacji medycznej 100 pacjentów z potwierdzoną<br />
grypą A(H1N1)v. U 48% występowały czynniki ryzyka<br />
ciężkiego przebiegu choroby, w tym 23% dzieci było<br />
w wieku poniżej 2 lat. Najczęstszym objawem były<br />
gorączka (89%) i kaszel (68%). U 20% pacjentów<br />
rozpoznano zapalenie płuc, inne powikłania obserwowano<br />
rzadko. Niewydolność oddechowa wymagająca<br />
wentylacji mechanicznej wystąpiła u 4 dzieci. Odnotowano<br />
3 zgony, wszystkie dotyczyły chorych z bardzo<br />
poważnymi obciążeniami zdrowotnymi. U 62% dzieci<br />
zastosowano leczenie przeciwwirusowe (oseltamiwir),<br />
było ono na ogół dobrze tolerowane.<br />
Słowa kluczowe: grypa pandemiczna, objawy kliniczne,<br />
powikłania, oseltamiwir<br />
WSTĘP<br />
W kwietniu 2009 roku w Meksyku i USA wystąpiły<br />
zachorowania wywołane przez nowy wariant wirusa<br />
grypy A(H1N1), które w następnych miesiącach objęły<br />
cały świat. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) 11<br />
czerwca 2009 r. ogłosiła pandemię grypy A(H1N1)v.<br />
Z opublikowanych danych wynika, że zapadalność była<br />
szczególnie wysoka wśród dzieci i młodych dorosłych<br />
ABSTRACT<br />
In the autumn 2009 in Poland there was an outbreak<br />
of influenza A(H1N1)v, approximately 1/3 of confirmed<br />
cases in children younger than 14 years. The aim of the<br />
study was an epidemiologic and clinical characteristics<br />
of pediatric patients with influenza A(H1N1)v and<br />
evaluation of antiviral treatment safety. The medical<br />
records of 100 children with confirmed influenza<br />
A(H1N1)v were reviewed. 48% of children had risk<br />
factors for severe clinical course, including 23 younger<br />
than 2 years. The most common symptoms were fever<br />
(89%) and cough (68%). In 20% children pneumonia<br />
was diagnosed, other complications were uncommon. 4<br />
patients required mechanical ventilation and 3 died, all<br />
with severe underlying conditions. In 62% of patients<br />
oseltamivir was used and it was well tolerated.<br />
Key words: pandemic influenza, clinical symptoms,<br />
complications, oseltamivir<br />
(1,2). Obecnie w piśmiennictwie pojawiają się kolejne<br />
doniesienia na temat przebiegu grypy A(H1N1)v u<br />
dzieci, do tej pory brak takiego opracowania z Polski.<br />
W Polsce pierwsze zachorowanie na grypę<br />
A(H1N1) v potwierdzono 6 maja 2009 r. Do 31 marca<br />
2010 r. zgłoszono i zarejestrowano 2851 potwierdzonych<br />
przypadków, w tym 836 (~30%) u dzieci do lat 14 (3).<br />
Celem pracy była charakterystyka epidemiologiczna<br />
i kliniczna zachorowań na grypę wywołaną wirusem
498 Ewa Talarek, Łukasz Dembiński i inni<br />
Nr 4<br />
A(H1N1)v u dzieci leczonych na terenie Warszawy oraz<br />
ocena bezpieczeństwa stosowania oseltamiwiru.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Dokonano retrospektywnej analizy dokumentacji<br />
medycznej 100 dzieci z potwierdzonym zakażeniem<br />
wirusem grypy A(H1N1)v, w tym 90 pacjentów hospitalizowanych<br />
i 10 pacjentów ambulatoryjnych z ośrodków<br />
warszawskich: Dziecięcego Szpitala Klinicznego (59),<br />
Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego (35) oraz Szpitala<br />
Bielańskiego (6). Potwierdzeniem rozpoznania było wykrycie<br />
w wymazie z nosogardła materiału genetycznego<br />
(RNA) wirusa grypy A(H1N1)v metodą łańcuchowej<br />
reakcji polimerazy z użyciem odwrotnej transkryptazy<br />
(real-time RT-PCR); badania wykonano w: Zakładzie<br />
Badania Wirusów Grypy Krajowego Ośrodka ds.<br />
Grypy NIZP-PZH, Laboratorium Wojewódzkiej Stacji<br />
Sanitarno-Epidemiologicznej i Zakładzie Mikrobiologii<br />
Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego w Warszawie.<br />
Analizowano wiek chorych, czas zachorowania, dane<br />
z wywiadu epidemiologicznego (pobyt za granicą,<br />
kontakt z chorym na grypę A(H1N1)v) i z wywiadu<br />
dotyczącego współistnienia chorób przewlekłych<br />
oraz dane dotyczące objawów, przebiegu klinicznego<br />
i ewentualnych powikłań, zastosowanego leczenia oraz<br />
objawów ubocznych stosowania oseltamiwiru.<br />
Oceny wyników dokonano za pomocą pakietu<br />
statystycznego Statistica®. Istotność różnicy częstości<br />
występowania zmiennych jakościowych pomiędzy<br />
grupami oceniono za pomocą testu χ 2 . Dla zmiennych<br />
ilościowych porównano rozkład danej zmiennej z teoretycznym<br />
rozkładem normalnym za pomocą testu<br />
zgodności W Shapiro-Wilka. Zmienne o rozkładzie innym<br />
niż normalny zostały opisane za pomocą mediany,<br />
wartości minimalnej i maksymalnej.<br />
WYNIKI<br />
Dzieci, u których rozpoznano grypę A(H1N1)v (51<br />
chłopców i 49 dziewczynek), były w wieku od 1 miesiąca<br />
do 17 lat (mediana 5 lat 2 miesiące). Dzieci w wieku<br />
14 lat – 7%. Pierwsze zachorowanie<br />
wystąpiło 1 lipca 2009 r., ostatnie – 25 stycznia 2010 r.<br />
Większość (85%) zachorowań miała miejsce w listopadzie<br />
i grudniu 2009 r. ze szczytem zachorowań w 3.<br />
tygodniu listopada (16-22.11.2009 r.) Rozkład zachorowań<br />
w czasie przedstawiono na rycinie 1. Dwoje dzieci<br />
zachorowało bezpośrednio po powrocie z USA i Wlk.<br />
Brytanii, 27 miało kontakt z osobami chorymi na grypę<br />
A(H1N1)v - 7 w domu i 20 w szpitalu.<br />
Ryc.1. Rozkład w czasie zachorowań na grypę A(H1N1)v<br />
u dzieci hospitalizowanych w Warszawie w okresie<br />
od 01.07.2009 r. do 25.01.2010 r. (tygodnie)<br />
Fig.1. Distribution of cases of A(H1N1)v influenza in<br />
children hospitalized in Warsaw from 01.07.2009<br />
to 25.01.2010 by time of onset (weeks)<br />
U 48 dzieci stwierdzono czynniki ryzyka ciężkiego<br />
przebiegu grypy: wiek poniżej 2 lat (23), chorobę nowotworową<br />
(11), chorobę przewlekłą układu oddechowego<br />
(8), układu krążenia (4), układu nerwowego (3),<br />
nerek (3), cukrzycę (2) lub inne (nieswoiste zapalenie<br />
jelit - 5, zespół wad wrodzonych - 1, wytrzewienie - 1,<br />
przewlekłe zapalenie wątroby - 1). U 12 pacjentów<br />
współistniały 2 lub więcej czynników ryzyka.<br />
Objawy kliniczne grypy A(H1N1)v w badanej grupie<br />
zestawiono w tabeli I. U 4 dzieci hospitalizowanych<br />
w Klinice Hematologii (trojga z ostrą białaczką limfoblastyczną<br />
i jednego z ostrą białaczką szpikową) wobec<br />
wewnątrzoddziałowego kontaktu z grypą A(H1N1)v<br />
zastosowano profilaktycznie leczenie przeciwwirusowe,<br />
u pacjentów tych potwierdzono zakażenie, ale nie<br />
wystąpiły objawy choroby.<br />
Zapalenie płuc rozpoznano u 20 dzieci z 96 z objawowym<br />
przebiegiem grypy (20,7%), w tym u 11 z<br />
44 z grupy podwyższonego ryzyka (25%) i u 9 z 52<br />
bez obciążeń (17,3%) (p>0,05). Ponadto wystąpiły<br />
następujące powikłania: u 5 dzieci zapalenie ucha środkowego,<br />
u 3 zapalenie gardła, u 2 zapalenie krtani, u 1<br />
zapalenie oskrzeli. U 1 dziecka rozwinęły się objawy<br />
ciężkiej posocznicy. U 4 dzieci wystąpiła niewydolność<br />
oddechowa wymagająca zastosowania wentylacji<br />
mechanicznej. Troje z nich zmarło: dwoje z ostrą<br />
białaczką limfoblastyczną (w trakcie chemioterapii) i<br />
cukrzycą posteroidową oraz jedno z wrodzoną wadą<br />
serca, nadciśnieniem płucnym i dysplazją oskrzelowo-<br />
-płucną. U 4 pacjentów wystąpiły drgawki gorączkowe,<br />
u 3 – krótkotrwała utrata przytomności (wyniki badań<br />
obrazowych mózgu i elektroencefalograficznych były<br />
prawidłowe, u żadnego nie rozpoznano zapalenia mózgu<br />
ani encefalopatii).<br />
Leczenie przeciwwirusowe (oseltamiwir) zastosowano<br />
u 62/100 dzieci. U 1 dziecka lek włączono ze<br />
względu na zalecaną w tym okresie (lipiec 2009 r.) strategię<br />
postępowania, u 4 – profilaktycznie, w związku z
Nr 4<br />
Tabela I. Objawy kliniczne u 96 dzieci z objawowym przebiegiem<br />
grypy A(H1N1)v, leczonych w ośrodkach<br />
warszawskich od 1.07.2009 r. do 25.01.2010 r.<br />
Table I. Clinical symptoms in 96 children with over clinical<br />
course of A(H1N1)v influenza treated in Warsaw<br />
hospitals from 01.07.2009 to 25.01.2010<br />
Liczba<br />
Objaw<br />
Częstość (%)<br />
dzieci (n)<br />
Gorączka<br />
Kaszel<br />
Katar<br />
Ból gardła<br />
Objawy ze strony przewodu pokarmowego<br />
W tym: wymioty<br />
biegunka<br />
bóle brzucha<br />
Bóle mięśniowe<br />
Bóle głowy<br />
Duszność<br />
Zapalenie spojówek<br />
Odwodnienie<br />
Omdlenie<br />
Bóle kostno-stawowe<br />
Osłabienie<br />
Ból w klatce piersiowej<br />
ekspozycją, u pozostałych 57 – z powodu czynników<br />
ryzyka lub ciężkiego przebiegu choroby. Wśród 62 dzieci<br />
u 5 w trakcie leczenia stwierdzono objawy uboczne<br />
(8,1%): u 3 nudności/wymioty i bóle brzucha, u jednego<br />
żółtaczkę i u jednego (leczonego równocześnie innymi<br />
lekami, które mogły wywołać reakcję uczuleniową)<br />
nasiloną wysypkę o charakterze alergicznym. U trojga<br />
(4,8%) dzieci, ze względu na nasilenie objawów<br />
niepożądanych, przerwano leczenie oseltamiwirem<br />
(u jednego w 4-ej dobie i u dwojga w 5-ej dobie terapii).<br />
Antybiotykoterapię (ze względu na podejrzenie<br />
lub rozpoznanie powikłań bakteryjnych) zastosowano<br />
u 44 dzieci, u 19 bez leczenia przeciwwirusowego,<br />
u 25- łącznie z oseltamiwirem.<br />
DYSKUSJA<br />
Według pierwszych doniesień z Meksyku na grypę<br />
A(H1N1)v chorowały głównie dzieci w wieku poniżej<br />
2 lat (4). Dane epidemiologiczne z USA, Kanady i Europy<br />
wskazują na przewagę zachorowań wśród dzieci<br />
w wieku powyżej 5, a nawet 10 lat (1,5,6). Natomiast<br />
hospitalizowano głównie dzieci młodsze (7,8). W omawianej<br />
przez nas grupie, dzieci w wieku poniżej 5 lat<br />
stanowiły 49%, a powyżej 5 lat – 51%. Zwraca uwagę<br />
niewielki odsetek hospitalizowanych dzieci w wieku<br />
14-18 lat.<br />
U większości omawianych przez nas pacjentów nie<br />
ustalono źródła zakażenia. U 20 doszło do zakażenia na<br />
skutek kontaktu w trakcie hospitalizacji. W warunkach<br />
Przebieg kliniczny grypy A(H1N1)v u dzieci 499<br />
86<br />
68<br />
51<br />
33<br />
24<br />
16<br />
10<br />
8<br />
14<br />
13<br />
10<br />
7<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
89,6<br />
70,8<br />
53,1<br />
34,8<br />
25,0<br />
16,7<br />
10,4<br />
8,3<br />
14,6<br />
13,5<br />
10,4<br />
7,3<br />
5,2<br />
4,2<br />
3,1<br />
2,1<br />
1,0<br />
oddziału pediatrycznego izolacja pacjentów jest trudna<br />
lub wręcz niemożliwa, ponadto do zakażenia może<br />
dojść drogą pośrednią (9). Dodatkowym czynnikiem<br />
sprzyjającym zakażeniom jest dłuższy, w porównaniu<br />
z dorosłymi, okres wydalania wirusa, które może<br />
utrzymywać się mimo ustąpienia objawów klinicznych.<br />
W przypadku pacjentów z obniżoną odpornością może<br />
on trwać nawet do kilku tygodni, mimo leczenia przeciwwirusowego<br />
(10). Zastosowanie chemioprofilaktyki<br />
przeciwwirusowej może zapobiec rozwojowi objawów<br />
klinicznych, nie zapobiegając jednak zakażeniu (11).<br />
Czworo dzieci z omawianej grupy otrzymywało profilaktycznie<br />
oseltamiwir, nie rozwinęły one objawów<br />
grypy, ale potwierdzono u nich zakażenie. Mogły one<br />
stanowić źródło zakażenia dla innych osób.<br />
Jak wynika z dotychczasowych obserwacji, obraz<br />
kliniczny grypy A(H1N1)v jest podobny do grypy<br />
sezonowej (6, 12). W omawianej grupie najczęściej obserwowanymi<br />
objawami były gorączka (89%) i kaszel<br />
(68%), co jest zgodne z doniesieniami w piśmiennictwie.<br />
Objawy ze strony przewodu pokarmowego wystąpiły<br />
u 25%, w obserwacji innych autorów ich częstość<br />
wynosiła od 8 do 36% (6,13,14). W omawianej przez<br />
nas grupie rzadko stwierdzano objawy ogólne, typowe<br />
dla infekcji grypowej, takie jak bóle mięśniowe, bóle<br />
głowy, bóle kostno-stawowe, osłabienie (odpowiednio<br />
14,6%, 13,5%, 3,2%. 2,1%). U dzieci objawy te występują<br />
rzadko (13), często natomiast podawane są przez<br />
pacjentów dorosłych (15).<br />
Powikłania grypy A(H1N1)v, tak jak grypy sezonowej,<br />
dotyczą górnych i dolnych dróg oddechowych,<br />
układu krążenia, układu nerwowego. Zapalenie płuc<br />
może być przyczyną ostrej niewydolności oddechowej.<br />
U pacjentów z chorobami przewlekłymi może dojść do<br />
zaostrzenia choroby podstawowej (6,10,16,17). W omawianej<br />
grupie najczęstszym powikłaniem było zapalenie<br />
płuc (20,3%), podobnie jak w obserwacjach innych<br />
autorów (6,14). Występowało ono zarówno u dzieci<br />
zdrowych, jak i w grupach ryzyka. Niewydolność oddechową<br />
wymagającą wentylacji mechanicznej stwierdzono<br />
u 4,2% dzieci. W obserwacjach innych autorów<br />
odsetek ten był wyższy i wynosił 9,6-17% (6,8,14).<br />
W omawianej grupie troje dzieci zmarło (3,1%). Według<br />
danych amerykańskich i kanadyjskich śmiertelność<br />
wśród dzieci z grypą A(H1N1)v wynosiła poniżej 1%<br />
(6,8,18). Według autorów z Argentyny śmiertelność<br />
wynosiła 5%, a odsetek pacjentów z niewydolnością<br />
oddechową wymagającą wentylacji mechanicznej oraz<br />
odsetek zgonów wśród dzieci z grypą A(H1N1)v były<br />
wyższe niż w przypadku grypy sezonowej (14).<br />
Uważa się, że grupy ryzyka ciężkiego przebiegu zakażenia<br />
wirusem grypy A(H1N1)v są zbliżone do grup<br />
ryzyka ciężkiego przebiegu grypy sezonowej. Należą<br />
do nich dzieci w wieku poniżej 5 lat (zwłaszcza poniżej<br />
2 lat), a także z chorobami przewlekłymi, szczególnie
500 Ewa Talarek, Łukasz Dembiński i inni<br />
Nr 4<br />
układu oddechowego i układu krążenia (12,18). Część<br />
autorów podkreśla znaczenie jako czynnika ryzyka astmy,<br />
bez względu na jej ciężkość, (6). W analizowanej<br />
przez nas grupie chorzy z astmą stanowili 6%. Nie było<br />
natomiast pacjentów z otyłością, którą uznano za nowy,<br />
niezależny czynnik ryzyka ciężkiego przebiegu grypy<br />
A(H1N1)v (19). Nie stwierdziliśmy również znamiennej<br />
statystycznie różnicy w występowaniu powikłań<br />
między dziećmi zdrowymi i dziećmi z grup ryzyka.<br />
Zgony dotyczyły wyłącznie pacjentów z poważnymi<br />
obciążeniami.<br />
Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji<br />
Zdrowia u pacjentów z grupy ryzyka i z ciężkim przebiegiem<br />
grypy A(H1N1)v powinno być stosowane<br />
leczenie przeciwwirusowe (20). W omawianej grupie<br />
oseltamiwir zastosowano u 62% dzieci, w tym u niemowląt.<br />
Objawy niepożądane obserwowano rzadko<br />
(8,1%). Bezpieczeństwo stosowania oseltamiwiru u<br />
dzieci potwierdza wielu autorów (6,8,14).<br />
Przedstawiona praca ma pewne ograniczenia. Pochodzi<br />
z kilku ośrodków i ma charakter retrospektywny.<br />
W ocenie klinicznej mogły być stosowane różne kryteria,<br />
a omawiana grupa była mała. W większości stanowili<br />
ją pacjenci hospitalizowani, co może sprawiać,<br />
że obserwacje spektrum klinicznego grypy A(H1N1) v<br />
dotyczą przypadków o cięższym przebiegu choroby,<br />
gdyż dzieci chorujące łagodniej, bez powikłań (także<br />
te z grup ryzyka) nie wymagały hospitalizacji. U pacjentów<br />
ambulatoryjnych rzadko wykonywano badania<br />
wirusologiczne. Z tego względu nie było możliwe ustalenie<br />
częstości hospitalizacji dzieci z grypą A(H1N1)v.<br />
PODSUMOWANIE<br />
W analizowanej grupie pacjentów z grypą<br />
A(H1N1) v większość stanowiły dzieci w wieku do 14<br />
lat. Objawy kliniczne były podobne do objawów grypy<br />
sezonowej, z gorączką jako objawem dominującym.<br />
Najczęstszym powikłaniem było zapalenie płuc, rzadko<br />
prowadzące do niewydolności oddechowej. Powikłania<br />
wystąpiły zarówno u dzieci zdrowych, jak i pacjentów<br />
z grupy ryzyka, natomiast zgony wystąpiły wyłącznie u<br />
chorych z poważnymi obciążeniami zdrowotnymi. Leczenie<br />
oseltamiwirem było na ogół dobrze tolerowane.<br />
Podziękowania<br />
Autorzy pracy dziękują za współpracę przy wykonywaniu<br />
badań wirusologicznych dr. n. med. Jarosławowi<br />
Paciorkowi z Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej,<br />
dr n. med. Magdalenie Romanowskiej<br />
z Krajowego Ośrodka ds. Grypy i dr. n. med. Januszowi<br />
Stańczakowi z Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego<br />
w Warszawie.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. ECDC working group on influenza A(H1N1)v: Preliminary<br />
analysis of influenza A(H1N1)v individual and<br />
aggregated case reports from EU and EFTA countries.<br />
Euro Surveill 2009;14,33:51-5.<br />
2. Lemaitre M, Carrat F. Comparative age distribution of<br />
influenza morbidity and mortality during seasonal influenza<br />
and the 2009 H1N1 pandemic. BMC Infect Dis<br />
2010;10(1):162.<br />
3. http://www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/grypa/index_p.<br />
html<br />
4. Fraser C, Donnelly CA, Cauchemez S i in. Pandemic<br />
potential of a strain of influenza A(H1N1): early findings.<br />
Science 2009;324:1557-61.<br />
5. Dawood FS, Jain S, Finelli L. Novel Swine-Origin Influenza<br />
A(H1N1) Virus Investigation Team. Emergence of a<br />
novel swine-origin influenza A(H1N1) virus in humans.<br />
N Engl J Med 2009;360:2605-15.<br />
6. O`Riordan S, Barton M, Yau Y, i in. Risk factors and<br />
outcomes among children admitted to hospital with<br />
pandemic H1N1 influenza. CMAJ 2010; 181:39-44.<br />
7. 2009 pandemic influenza A(H1N1) virus infection – Chicago,<br />
Illinois, April-July 2009. MMWR 2009;58:913-8.<br />
8. Miroballi Y, Baird JS, Zackai S, i in. Novel influenza<br />
A(H1N1) in a pediatric health care facility in New York<br />
City during the first wave of the 2009 pandemic. Arch<br />
Pediatr Adolesc Med 2010;164(1):24-30.<br />
9. Chironna M, Tafuri S, Santoro N, i in. A nosocomial outbreak<br />
of 2009 pandemic influenza A(H1N1) in a pediatric<br />
oncology ward in Italy, October-November 2009. Euro<br />
Surveill 2010;15:pii19454.<br />
10. Sullivan SJ, Jacobson RM, Dowdle WR. i in. 2009 H1N1<br />
influenza. Mayo Clin Proc 2010,85(1):64-76.<br />
11. Lee VJ, Yap J, Tay JK. i in. Seroconversion and asymptomatic<br />
infections during oseltamiwir prophylaxis against<br />
influenza A H1N1 2009. BMC Infect Dis 2010;10(1):164.<br />
12. Halasa B. Update on the 2009 pandemic influenza A<br />
H1N1 in children. Curr Opin Pediatr 2010; 22(1):83-7.<br />
13. Koliou M, Soteriades ES, Toumasi MM, i in. Epidemiological<br />
and clinical characteristics of influenza A(H1N1)<br />
v infection in children: the first 45 cases in Cyprus, June-<br />
-August 2009. Euro Surveill 2009;14(330):171-3.<br />
14. Libster R, Bugna J, Coviello S, i in. Pediatric hospitalizations<br />
associated with 2009 pandemic influenza A(H1N1)<br />
in Argentina. N Engl J Med 2010;362:45-5.<br />
15. Cholewińska G, Higersberger J, Podlasin R, i in. Objawy<br />
kliniczne, rozpoznanie i leczenie grypy wywołanej<br />
wirusem A/H1N1 u osób hospitalizowanych w Szpitalu<br />
Zakaźnym w Warszawie w 2009 r. Przegl Epidemiol<br />
2010;64:15-20.<br />
16. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Interim<br />
guidance for clinicians on identifying and caring<br />
for patient with swine-origin influenza A (H1N1) virus<br />
infection. www.cdcgov/h1n1flu/identifyingpatients.htm<br />
17. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Neurologic<br />
complications associated with novel influenza A<br />
(H1N1) virus infection in children – Dallas, Texas, May<br />
2009. MMWR 2009;58(28):773-8.
Nr 4<br />
18. Bettinger JA, Sauve LJ, Scheifele DW, i in. Pandemic<br />
influenza in Canadian children: a summary of hospitalized<br />
pediatric cases. Vaccine 2010;28(18): 3180-4.<br />
19. Jain S, Kamimoto I, Bramley AM, i in. Hospitalized<br />
patients with 2009 H1N1 influenza in the United States<br />
April-June 2009. N Engl J Med 2009;361:1935-44.<br />
20. WHO guideline for pharmacological management of<br />
pandemic (H1N1) influenza and other influenza viruses.<br />
http://www.who.int/<br />
Przebieg kliniczny grypy A(H1N1)v u dzieci 501<br />
Otrzymano: 9.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 31.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr n. med. Ewa Talarek<br />
Klinika Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego<br />
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego<br />
01-201 Warszawa, ul. Wolska 37<br />
ewa.talarek@wum.edu.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 503 - 507 Problemy zakażeń<br />
Tadeusz Wojciech Łapiński, Tomasz Szulżyk, Robert Flisiak<br />
ZAKAŻEnIE WIrUSEm ZAPALEnIA WĄtroBY tYPU B A CIĄŻA<br />
STRESZCZENIE<br />
Diagnostyka zakażenia HBV wśród ciężarnych jest<br />
niezbędna w związku z ochroną dziecka przed zakażeniem<br />
tym wirusem, jak również dalszą diagnostyką i<br />
terapią matki. Zakażenie HBV może wpływać na zwiększoną<br />
częstość porodów przedterminowych, mniejszą<br />
punktację w skali Apgar noworodków, jak też większe<br />
ryzyko wystąpienia cukrzycy lub krwotoków przedporodowych<br />
u ciężarnych. Z drugiej strony, wzrost stężenia<br />
nadnerczowych kortykosteroidów i estrogenów u ciężarnych<br />
może wpływać na wzrost wiremii HBV. Ryzyko<br />
zakażenia płodu w łonie matki jest minimalne, wzrasta<br />
w trakcie porodu drogami naturalnymi, szczególnie u<br />
matek z wysoką wiremią i z obecnym antygenem HBe.<br />
W celu ochrony płodu przed zakażeniem zalecane jest<br />
rozwiązanie przez cięcie cesarskie oraz bezpośrednia<br />
profilaktyka czynno-bierna po porodzie.<br />
Żaden z leków przeciwwirusowych stosowanych<br />
w terapii HBV nie jest dopuszczony przez FDA do stosowania<br />
u ciężarnych. Jednak dane o niektórych z tych<br />
leków stosowanych w przeszłości u kobiet zakażonych<br />
HIV i HBV, które w trakcie leczenia zaszły w ciążę,<br />
wykazały częstość występowania wad wrodzonych u<br />
noworodków na poziomie zbliżonym do notowanego<br />
w populacji ogólnej noworodków w Polsce. Zajście<br />
w ciążę kobiet z wysoką wiremią HBV i zaawansowaną<br />
chorobą wątroby powinno być poprzedzone, o ile to<br />
możliwe, leczeniem przeciwwirusowym, ze względu na<br />
zwiększoną liczbę powikłań. Kobiety z niską wiremią i<br />
nieznacznym uszkodzeniem wątroby, mogą być leczone<br />
po porodzie, ale właściwa profilaktyka zakażenia HBV<br />
u noworodka powinna zostać wdrożona bezpośrednio<br />
po porodzie.<br />
HBV INFECTION AND PREGNANCY<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii<br />
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku<br />
ABSTRACT<br />
Diagnosis of HBV infection among pregnant<br />
women is necessary for the child protection against<br />
infection with this virus as well as further diagnosis<br />
and therapy of the mother. HBV infection may affect<br />
the increased incidence of early deliveries, lower Apgar<br />
scores in newborns as well as a greater risk of developing<br />
diabetes or antenatal haemorrhage in pregnancy.<br />
On the other hand, increased concentrations of adrenal<br />
corticosteroids and estrogens during pregnancy may<br />
be responsible for increase of HBV viral load. The<br />
risk of infection to the unborn fetus is minimal, but it<br />
increases when childbirth is carried in the natural way.<br />
The risk is particularly high among mothers with high<br />
viral load and present HBe antigen. In order to protect<br />
the fetus from infection it is recommended to complete<br />
pregnancy by cesarean section, and additionally provide<br />
active-passive prophylaxis immediately after childbirth.<br />
None of the antiviral drugs used in the treatment<br />
of HBV is authorized by the FDA for use in pregnant<br />
women. However, data collected on some of these drugs<br />
administered in the past to HIV and HBV-infected females<br />
which during pregnancy became pregnant, demonstrated<br />
frequency of congenital defects on the level<br />
similar to general population of newborns in Poland.<br />
Concluding, pregnancy in females with high HBV viral<br />
load and advanced liver disease should be preceeded if<br />
possible by an antiviral treatment, because of the high<br />
rate of complications. Women with low viral load and<br />
slight liver damage, can be treated after birth, but appropriate<br />
newborn prophylaxis against HBV infection<br />
should be provided immediately.<br />
Słowa kluczowe: zakażenie HBV, ciąża, poród Key words: HBV infection, pregnancy, childbirth<br />
WSTĘP<br />
Współczynnik dzietności, czyli liczba dzieci przypadająca<br />
na kobietę w wieku prokreacyjnym, wynosi w<br />
Polsce 1,3. W wielu krajach współczynnik ten jest wyższy,<br />
jednak aby liczba ludności w Europie nie malała,<br />
powinien przekraczać 2,1. Wzrost współczynnika dzietności<br />
w Polsce wydaje się jak najbardziej pożądany, ale<br />
równie pożądana jest profilaktyka prozdrowotna noworodków.<br />
Jednym z zagrożeń populacji europejskiej,<br />
w tym polskiej jest przewlekłe zakażenie HBV. Częstość<br />
tego zakażenia w różnych krajach europejskich waha się
504 Tadeusz Wojciech Łapiński, Tomasz Szulżyk, Robert Flisiak<br />
Nr 4<br />
od 2 do 7% całej populacji, a w odniesieniu do kobiet<br />
w ciąży od 0,6 do 1,0% (1). Częstość zakażeń HBV<br />
wśród Europejek jest wysoka, ale znacznie niższa od 6%<br />
występowania tego zakażenia wśród kobiet ciężarnych<br />
w Azji. Diagnostyka zakażenia HBV u ciężarnych jest<br />
niezbędna w celu ochrony noworodka przed zakażeniem<br />
tym wirusem od matki, a ponadto motywuje matkę do<br />
pogłębienia kontroli swojego stanu zdrowia. W wielu<br />
krajach badania określające obecność serologicznych<br />
markerów zakażenia HBV wśród ciężarnych są obowiązkowe.<br />
W Polsce, nie wszystkie ciężarne poddają<br />
się tej procedurze.<br />
ANTYKONCEPCJA HORMONALNA<br />
Większość młodych małżeństw planuje ciążę. Istotną<br />
rolę w planowaniu ciąży przez młode małżeństwa<br />
odgrywa stosowanie środków antykoncepcyjnych. Jedną<br />
z najczęściej praktykowanych metod jest antykoncepcja<br />
z użyciem środków hormonalnych. Badania Di<br />
Martino i wsp. prowadzone wśród chorych przewlekle<br />
zakażonych HCV i przyjmujących hormonalne środki<br />
antykoncepcyjne, wykazały ich korzystny wpływ na<br />
czynnościowe funkcje hepatocytów jak i zahamowanie<br />
włóknienia w wątrobie (2). Wang i wsp., nie obserwowali<br />
żadnych zaburzeń metabolicznych hepatocytów, jak<br />
i wpływu hormonalnych środków antykoncepcyjnych<br />
na dynamikę zakażenia HBV (3). Wydaje się, że hormonalna<br />
antykoncepcja wśród kobiet zakażonych HBV<br />
nie ma znaczenia w odniesieniu do aktywności zapalnej,<br />
jak i procesów włóknienia wątroby (4). Składnikami<br />
hormonalnych leków antykoncepcyjnych są estrogeny<br />
i gestageny. Hiperestrogenizm i hiperprogestagenizm<br />
mogą jednak prowadzić do cholestazy wewnątrzwątrobowej<br />
ze współistniejącą żółtaczką i toksycznym<br />
uszkodzeniem hepatocytów. Hiperestrogenizm wiąże<br />
się z magazynowaniem estrogenów i progestagenów w<br />
hepatocytach, z następczym zmniejszeniem ich wydalania<br />
z żółcią. Sytuacja taka może sprzyjać wystąpieniu<br />
hiperplazji hepatocytów i powstawaniu nowotworów<br />
wątroby (5). Jednak w analizie Maheshwari i wsp.<br />
nie potwierdzono wpływu antykoncepcji hormonalnej<br />
na częstość występowania raka pierwotnego wątroby<br />
wśród kobiet, co prawdopodobnie wynika z niskich<br />
dawek tych hormonów stosowanych we współczesnych<br />
środkach antykoncepcyjnych (6).<br />
WPŁYW ZAKAŻENIA HBV NA CIĄŻĘ<br />
I CIĄŻY NA ZAKAŻENIE HBV<br />
Dotychczasowe obserwacje nie wykazały istotnego<br />
wpływu ostrego zakażenia wirusem typu B na przebieg<br />
ciąży. Nie odnotowano zwiększonej umieralności<br />
niemowląt w tej grupie matek oraz nie obserwowano<br />
teratogennego działania HBV na płód. Zgłaszane<br />
były jedynie przypadki mniejszej masy urodzeniowej<br />
noworodków i porody przed terminem. Wystąpienie<br />
ostrego zapalenia wątroby typu B na początku ciąży<br />
wiąże się z 10% ryzykiem przeniesienia zakażenia na<br />
płód. Ryzyko zakażenia płodu wzrasta w przypadku<br />
wystąpienia ostrego zapalenia wątroby typu B w 3<br />
trymestrze ciąży (1).<br />
Badania Wong i wsp. nie wykazały negatywnego<br />
wpływu przewlekłego zakażenia HBV na przebieg ciąży<br />
(7). Jednak Tse i wsp. w badaniach przeprowadzonych<br />
wśród ciężarnych przewlekle zakażonych HBV opisują<br />
przypadki zwiększonego odsetka przedterminowych porodów,<br />
mniejszą punktację w skali Apgar noworodków,<br />
większe ryzyko wystąpienia cukrzycy ciężarnych, czy<br />
też krwotoków przedporodowych. Występowanie tych<br />
powikłań związane jest z wysokim stężeniem cytokin<br />
prozapalnych, IL-2, IL=6, IL-10, czynnika zahamowania<br />
migracji makrofagów oraz TNF-α wśród ciężarnych<br />
zakażonych HBV (8).<br />
W czasie ciąży dochodzi do licznych zmian hormonalnych<br />
w organizmie kobiety, co może mieć wpływ<br />
na przebieg zakażenia HBV. Zwiększa się poziom<br />
nadnerczowych kortykosteroidów i estrogenów (1).<br />
Kortykosteroidy powodują wzrost wiremii, poprzez<br />
oddziaływanie na znajdujący się w genomie HBV<br />
receptor glikokortykoidowy (9). Estradiol zmniejsza<br />
replikację wirusa na drodze pobudzenia limfocytów<br />
do produkcji IFN-g działającego supresyjnie na wirusy<br />
(10). U większości ciężarnych zakażonych HBV z<br />
nieobecnym antygenem HBeAg wiremia jest stabilna.<br />
Jednak u części tych chorych, w późnym okresie ciąży<br />
i w okresie poporodowym obserwuje się wzrost stężenia<br />
HBV-DNA i aktywności ALT (11). W pierwszych<br />
miesiącach po porodzie, u 12% do 17% kobiet zakażonych<br />
HBV z obecnym antygenem HBeAg może<br />
dochodzić do serokonwersji w układzie HBe/anty HBe.<br />
W grupie tych kobiet występuje spadek wiremii HBV<br />
do wartości poniżej dolnej granicy czułości metody<br />
(< 0.04 ng/ml wg autorów). Sytuacje takie często są<br />
poprzedzone wzrostem aktywności ALT. Związane<br />
jest to najprawdopodobniej z gwałtownym obniżeniem<br />
stężenia glikokortykosteroidów po porodzie (1). Stan<br />
taki dotyczy głównie ciężarnych z niskim wyjściowym<br />
mianem HBeAg i niską wiremią w okresie przedporodowym<br />
(12). Estrogen jest silnym endogennym<br />
antyoksydantem, który hamuje włóknienie wątroby,<br />
osłabia potencjał wrażliwości na czynniki transkrypcji,<br />
apoptozę hepatocytów oraz aktywację komórek<br />
gwiaździstych przez inhibicję reaktywnych czynników<br />
oksydacyjnych. Ponadto, to obecność wysokiego stężenia<br />
estrogenów powoduje rzadsze występowanie raka<br />
pierwotnego wątroby wśród kobiet w porównaniu do<br />
mężczyzn oraz kobiet po menopauzie (10).
Nr 4<br />
Zwiększone stężenie estrogenów oraz gestagenów<br />
w czasie ciąży może jednak stymulować powstawanie<br />
zmian naczyniowych, guzów wątroby, w tym raka<br />
pierwotnego wątroby (1).<br />
Sporadycznie, w okresie okołoporodowym obserwowano<br />
występowanie przypadków gwałtownej<br />
niewydolności wątroby związanej z zakażeniem HBV.<br />
Wśród tej grupy chorych dochodziło do wystąpienia zespołu<br />
rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego<br />
(DIC), encefalopatii wątrobowej, zespołu wątrobowo-<br />
-nerkowego, obrzęku mózgu oraz częstych zakażeń<br />
dróg żółciowych (13). Badania przeprowadzone w<br />
ostatnich latach wykazały, że zastosowanie lamiwudyny<br />
od 3 trymestru ciąży, jako leku zmniejszającego<br />
prawdopodobieństwo zakażenia HBV noworodka, nie<br />
zmniejsza u ciężarnych ryzyka wystąpienia niewydolności<br />
wątroby (14).<br />
DROGI ZAKAŻENIA NOWORODKA<br />
Prawdopodobieństwo zakażenia HBV płodu w łonie<br />
matki jest minimalne. Badania płynu owodniowego ciężarnych<br />
zakażonych HBV wykazały wprawdzie obecność<br />
antygenu HBsAg u 32%, ale w żadnym przypadku<br />
nie stwierdzono obecności HBV-DNA (15). Wyniki tych<br />
badań potwierdzają niewielkie ryzyko zakażenia płodu<br />
w okresie przedporodowym.<br />
Poród drogą naturalną. Największe, 70-90%<br />
procentowe ryzyko zakażenia noworodka występuje w<br />
czasie porodu drogą naturalną. To właśnie w tym okresie<br />
dochodzi do kontaktu krwi matki z uszkodzonym<br />
podczas przechodzenia przez kanał rodny naskórkiem<br />
noworodka. Do zakażenia noworodka HBV dochodzi<br />
najczęściej u ciężarnych z obecnym antygenem HBeAg<br />
i wiremią HBV powyżej 10 8 kopii/ml. Zmniejszenie<br />
ryzyka zakażenia noworodka podczas porodu związane<br />
jest z zastosowaniem cięcia cesarskiego, chociaż prawidłowo<br />
przeprowadzona profilaktyka poekspozycyjna<br />
noworodka urodzonego drogami natury jest wysoce<br />
skuteczna. W wielu krajach, zdecydowana większość<br />
porodów z zastosowaniem cięcia cesarskiego, przeprowadzana<br />
jest w przypadku zagrożeń zdrowotnych<br />
matki lub płodu, w tym w celu uniknięcia zakażeń<br />
HBV. W Polsce, cięcia cesarskie wykonuje się u około<br />
20% rodzących, w zdecydowanej jednak większości<br />
„na prośbę” chorej, rzadziej z powodów zdrowotnych.<br />
Statystyki dotyczące porodów drogą naturalną kobiet<br />
zakażonych HBV nie są w Polsce przeprowadzane.<br />
Bezpośrednio po porodzie, noworodek urodzony<br />
przez matkę zakażoną HBV powinien otrzymać jednoczasowo,<br />
ale w różne miejsca, profilaktykę bierną<br />
i czynną, swoistą surowicę przeciwko HBV - HBIg i<br />
szczepionkę przeciwko HBV. W późniejszym czasie<br />
kontynuuje się cykl szczepień w schemacie 0-1-2-12<br />
Zakażenie HBV a ciąża 505<br />
mies. lub 0-1-6 mies. Takie postępowanie zabezpiecza<br />
noworodka w ponad 95% przed zakażeniem HBV<br />
(16).<br />
Karmienie piersią. Obecność HBV-DNA w mleku<br />
kobiet karmiących stwierdza się u 43% zakażonych<br />
HBV. Jednak wiremia w mleku jest niewielka. Koreluje<br />
ona z wiremią w krwi obwodowej oraz obecnością<br />
antygenu HBeAg (17). Małe stężenie wirusa w mleku<br />
nie stanowi zagrożenia dla noworodka, a szczególnie w<br />
sytuacji prawidłowo przeprowadzonej profilaktyki poporodowej.<br />
Amerykańskie Towarzystwo Pediatryczne<br />
nie widzi przeszkód w karmieniu dzieci piersią przez<br />
matki zakażone HBV (1). Zdarzające się wśród kobiet<br />
karmiących pęknięcia brodawek piersiowych są czynnikiem<br />
ryzyka zakażenia noworodka wirusem hepatitis<br />
B. Związane jest to z dużym stężeniem wirusa HBV w<br />
płynie wysiękowym występującym w pękniętej skórze<br />
brodawki piersiowej. W celu zmniejszenia ryzyka transmisji<br />
HBV tą drogą zaleca się używania przez kobiety<br />
karmiące specjalnych kapturków osłaniających zmiany<br />
pourazowe w obrębie gruczołów piersiowych.<br />
LECZENIE PRZECIWWIRUSOWE KOBIET<br />
CIĘŻARNYCH<br />
Zahamowanie replikacji HBV wśród kobiet ciężarnych<br />
jest istotne nie tylko dla ciężarnej, ale również dla<br />
płodu. Działanie takie zmniejsza niebezpieczeństwo<br />
zakażenia płodu wirusem. Leki przeciwwirusowe, które<br />
mogłyby być zastosowane ciężarnym zakażonym HBV,<br />
powinny cechować się udokumentowanym bezpieczeństwem<br />
wobec płodu i matki, wysoką aktywnością<br />
przeciwwirusową, małym prawdopodobieństwem<br />
powstania mutantów, a ponadto brakiem kumulowania<br />
się w organizmie. Amerykańska Agencja do spraw<br />
Żywności i Leków (FDA) dopuszcza do stosowania u<br />
kobiet ciężarnych tylko te leki, które przeszły kontrolowane<br />
badania wśród ciężarnych i nie wykazano ryzyka<br />
wystąpienia działań niepożądanych. Są to leki zaliczane<br />
do kategorii A. Aktualnie żaden z leków przeciwwirusowych,<br />
stosowanych w leczeniu chorych zakażonych<br />
HBV nie spełnia tego kryterium (tabela I), (18, 19).<br />
W Polsce, częstość występowania wad wrodzonych<br />
wśród ogólnej populacji noworodków waha się od 1,5<br />
do 4% (20). Wyniki badań przeprowadzone wśród<br />
pacjentek zakażonych HIV i HBV, będących w ciąży<br />
i otrzymujących leki przeciwwirusowe, jak również<br />
zgromadzone przypadki kazuistyczne przypadkowego<br />
zastosowania leków przeciwwirusowych u ciężarnych<br />
zakażonych HBV, wskazują na występowanie wad<br />
wrodzonych u 1,5 do 2,9% noworodków (tabela II),<br />
(19). Badania te nie upoważniają jednak do świadomego<br />
zastosowania leków przeciwwirusowych bez<br />
ich wcześniejszej, odpowiedniej rejestracji. Zgodnie z
506 Tadeusz Wojciech Łapiński, Tomasz Szulżyk, Robert Flisiak<br />
Nr 4<br />
aktualnymi rekomendacjami Polskiej Grupy Ekspertów<br />
HBV w bardzo wyjątkowych sytuacjach można zastosować<br />
leki zakwalifikowane przez FDA do kategorii B<br />
lub C, jeżeli korzyści przewyższają potencjalne ryzyko<br />
dla płodu. Jednak decyzja taka powinna zostać podjęta<br />
po przedyskutowaniu jej z ciężarną i skonsultowaniu<br />
z położnikiem.<br />
Tabela I. Kategoryzacja leków przeciwwirusowych stosowanych<br />
w leczeniu przewlekłych zapaleń wątroby<br />
typu B, w odniesieniu do ciężarnych (18)<br />
Table I. Pregnancy classification of antiviral therapy (18)<br />
lek Kategoria FDA<br />
Lamiwudyna C<br />
Adefowir C<br />
Entecawir C<br />
IFN-α C<br />
PEG-IFN-α C<br />
Telbiwudyna B<br />
Tenofowir B<br />
Tabela II. Występowanie wad wrodzonych wśród dzieci urodzonych<br />
przez kobiety zakażone HBV, stosujące w<br />
czasie ciąży lamivudynę lub tenofovir (19)<br />
Table II. Rates of congenital abnormalities of HBV-infected<br />
women who used tenofovir and lamivudine during<br />
pregnancy (19)<br />
pierwszy trymestr ciąży drugi, trzeci trymestr ciąży<br />
lek wady wrodzo-<br />
wady wrodzo-<br />
procent (%) procent (%)<br />
ne/urodzeniane/urodzenia<br />
Lamivudyna 91/3089 2.9 121/4631 2.6<br />
Tenofovir 14/606 2.3 5/336 1.5<br />
* - Częstość występowania wad wrodzonych wśród noworodków<br />
populacji polskiej waha się od 1.5 do 4% (20).<br />
ZALECENIA DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA<br />
PRZEZ KOBIETY ZAKAŻONE HBV<br />
CHCĄCE ZAJŚĆ W CIĄŻĘ<br />
Uważa się, że kobiety z niewielkim uszkodzeniem<br />
wątroby oraz niską, poniżej 10 6 kopii/ml wiremią,<br />
powinny być leczone przeciwwirusowo po porodzie.<br />
Kobiety z uszkodzeniem wątroby średniego stopnia,<br />
bez rozpoznanej marskości wątroby, z wiremią powyżej<br />
10 8 kopii/ml, powinny być leczone przed zajściem<br />
w ciążę. Dobra odpowiedź na terapię może uzasadnić<br />
przerwanie leczenia i realizowanie przez kobietę planów<br />
dotyczących ciąży (18, 21). Terapia przeciwwirusowa<br />
przed ciążą może być prowadzona przy użyciu interferonów,<br />
a szczególnie interferonu pegylowanego lub<br />
analogów nukleozy(ty)dowych. Analogi nukleozydowe<br />
użyte w terapii powinny cechować się wysoką aktywnością<br />
przeciwwirusową, zapewniającą wysoką barierę<br />
genetyczną ograniczającą selekcję szczepów opornych.<br />
Na rynku polskim są dwa takie leki, entecavir i tenofo-<br />
vir. Bezpieczny czas pomiędzy stosowanym leczeniem<br />
przeciwwirusowym a zajściem przez kobietę w ciążę<br />
wynosi 6 miesięcy. Należy pamiętać o przestrzeganiu<br />
analogicznej przerwy, okresu pomiędzy zakończoną<br />
terapią a ciążą, w odniesieniu do mężczyzn leczonych<br />
przeciwwirusowo będących partnerami kobiet planujących<br />
ciążę.<br />
Podsumowując należy stwierdzić, że kobiety<br />
z zaawansowaną chorobą wątroby i wysoką wiremią<br />
powinny być leczone przed zajściem w ciążę. Ciąża<br />
w tej grupie chorych jest ryzykowna ze względu na<br />
możliwość jej powikłań, jak również z powodu negatywnego<br />
wpływu na przebieg zakażenia HBV. Kobiety<br />
z niską wiremią i nieznacznym uszkodzeniem wątroby<br />
mogą być leczone po porodzie, ale właściwa profilaktyka<br />
zakażenia HBV u noworodka powinna zostać<br />
wdrożona bezpośrednio po porodzie.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Jonas MM. Hepatitis B and pregnancy: an underestimated<br />
issue. Liver International 2009; 1: 133-139<br />
2. Di Martino V, Lebray P, Myers RP. Progression of liver<br />
fibrosis in women infected with hepatitis C: long-term<br />
benefit of estrogen exposure. Hepatol 2004; 40: 1426-<br />
1433.<br />
3. Wang P, Lai Z, Tang J, i in. Safety of hormonal steroid<br />
contraceptive use for hepatitis B virus carrier women.<br />
Pharmacoepidemiol Drug Saf 2000; 3: 245-6.<br />
4. Kapp N, Tilley IB, Curtis KM. The effects of hormonal<br />
contraceptive use among women with viral hepatitis or<br />
cirrhosis of the liver: a systematic review. Contraception<br />
2009; 4: 381-<br />
5. De Maria N, Manno M, Villa E. Sex hormones and liver<br />
cancer. Mol Cell Endocrinol 2002; 193: 59-63.<br />
6. Maheshwari S, Sarraj A, Kramer J, El-Serag HB. Oral<br />
contraception and the risk of hepatocellular carcinoma.<br />
J Hepatol 2007; 4: 506-13.<br />
7. Wong S, Chan LY, Yu V, i in. Hepatitis B carrier and<br />
perinatal outcome in singleton pregnancy. Am J Perinatol<br />
1999; 16: 485-488.<br />
8. Tse KY, Lo LF, Lao T. The impact of maternal HBsAg<br />
carrier status on pregnancy outcomes: a case–control<br />
study. J Hepatol 2005; 43: 771-775.<br />
9. Chou CK, Wang LH, Lin HM, i in. Glucocorticoid<br />
stimulates hepatitis B viral gene expression in cultured<br />
human hepatoma cells. Hepatology 1992;16:13–18.<br />
10. Shimizu I, Kohno N, Tamaki K, i in. Female hepatology:<br />
favorable role of estrogen in chronic liver disease with<br />
hepatitis B virus infection. World J Gastroenterol 2007;<br />
32: 4295-305.<br />
11. Sodestorm A, Norkrans G, Lindth M. Hepatitis B virus<br />
DNA during pregnancy and post partum: aspects on<br />
vertical transmission. Scand J infect Dis 2003; 11-12:<br />
814-819.<br />
12. Lin HH, Wu WY, Kao JH, Chen DS. Hepatitis B post-<br />
-partum e antigen clearance in hepatitis B carrier mothers:
Nr 4<br />
correlation with viral characteristics. J Gastroenterol<br />
Hepatol 2006; 21: 605-609.<br />
13. Yang Y-B, Li X-M, Shi Z-J, i in. Pregnant woman with<br />
fulminant hepatic failure caused by hepatitis B virus<br />
infection: a case report. World J Gastroenterol 2004; 10:<br />
2305-2306.<br />
14. ter Borg MJ, Leemans WF, de Man RA, i in. Exacerbation<br />
of chronic hepatitis B infection after delivery. J Vir Hepat<br />
2008; 15: 37-41.<br />
15. Towers CV, Asrat T, Rumney P. The presence of hepatitis<br />
B surface antigen and deoxyribonucleic acid in amniotic<br />
fluid and cord blood. Am J Obstet Gynecol, 2001; 7:<br />
1514-1518<br />
16. M Aniszewska, B Kowalik-Mikołajewska, M Pokorska-<br />
-Lis. Mother-to-child transmitted HBV infection in a girl<br />
without full perinatal prophylaxis – course and therapeutic<br />
diffi culties. Exp Clin Hep 2007; 3(2):AB10-10<br />
17. Yang X, Cui MX, Liu BG. Breast-feeding by mothers<br />
with positive serum hepatitis B virus test. Zhonghua Fu<br />
Chan Ke Za Zhi 1994; 10: 586-588.<br />
18. Tran TT. Management of hepatitis B in pregnancy: Weighing<br />
the options. Cleve Clin J Med 2009; 76 [Suppl<br />
3]: S25-29.<br />
Zakażenie HBV a ciąża 507<br />
19. Brown RS, Buti M, Goodwin D, i in. Hepatitis B Virus<br />
Drugs in Pregnancy: Findings from the Antiretroviral<br />
Pregnancy Registry. EASL, Kopenhaga, 2009<br />
20. Krukiewicz – Ruta I, Ruta K. Występowanie wrodzonych<br />
wad rozwojowych u noworodków urodzonych w Oddziale<br />
Noworodkowym Samodzielnego Publicznego ZOZ<br />
w Brzezinach w latach 1990 – 2001. Przegl Epidemiol<br />
2004; 58: 693-699.<br />
21. Fontana RJ. Side effects of long-term oral antiviral<br />
therapy for hepatitis B. Hepatology 2009; 49 [5 Suppl]:<br />
S185-95.<br />
Otrzymano: 24.06.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 26.07.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Tadeusz Wojciech Łapiński<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii<br />
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku<br />
15 - 540 Białystok, ul. Żurawia 14,<br />
tel./fax (48 - 85) 7- 41 - 69 – 21<br />
e-mail: twlapinski@wp.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 509 - 512 Problemy zakażeń<br />
Agnieszka Witek, Magdalena Wieczorek, Marta Brzóstkowska<br />
SErotYPY EntEroWIrUSÓW WYIZoLoWAnYCH W LAtACH 2008-2009<br />
W ZAKŁADZIE WIrUSoLoGII nIZP - PZH<br />
ENTEROVIRUSES SEROTYPES ISOLATED IN YEARS 2008-2009 IN NIPH - NIH<br />
Zakład Wirusologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong><br />
STRESZCZENIE<br />
Enterowirusy są istotnym czynnikiem etiologicznym<br />
odpowiedzialnym za zachorowania na: zapalenie<br />
mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, choroby<br />
układu pokarmowego, zachorowania porażenne<br />
(w tym poliomyelitis). Celem niniejszej pracy było<br />
określenie udziału poszczególnych serotypów tych<br />
wirusów wśród zdiagnozowanych zakażeń enterowirusami<br />
w Polsce w latach 2008-2009. Przebadano 178<br />
materiałów klinicznych pobranych od osób chorych,<br />
uzyskując dodatni wynik izolacji enterowirusów w 24<br />
próbkach (13,5%). Wśród 153 próbek pobranych od<br />
pacjentów z ostrym porażeniem wiotkim (OPW) dodatni<br />
wynik izolacji uzyskano w 6 badanych próbach<br />
(4%). Natomiast w grupie 25 materiałów pobranych od<br />
pacjentów z rozpoznaniem klinicznym innym niż OPW<br />
z 18 prób wyizolowano enterowirusy (72%). Najczęściej<br />
były to wirusy Coxsackie B (25%), ECHO30 (25%) i<br />
ECHO6 (21%).<br />
Słowa kluczowe: enterowirusy, ostre porażenie wiotkie,<br />
RT-PCR, Polska<br />
WSTĘP<br />
Należące do rodziny Picornaviridae wirusy z rodzaju<br />
Enterovirus charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem<br />
(obecnie wyróżnia się około 70 serotypów)<br />
(1). Do enterowirusów wywołujących zachorowania<br />
u ludzi zalicza się 3 serotypy wirusa poliomyelitis,<br />
serotypy 1-22 i serotyp 24 wirusa Coxsackie grupy<br />
A, 6 serotypów wirusa Coxsackie grupy B, ponad 30<br />
serotypów wirusa ECHO oraz wirus WZW typu A (2).<br />
Zakażenia enterowirusowe, obok tych wywołanych<br />
przez Rhinovirus, należą do najczęstszych zakażeń<br />
wirusowych na świecie (3).<br />
Zakażenia enterowirusowe zazwyczaj powodują<br />
biegunkę oraz zapalenia żołądka i jelit, jednak wirusy te<br />
wywołują również szereg innych groźnych w skutkach<br />
zakażeń, m.in. infekcje dróg oddechowych, zapalenie<br />
mięśnia sercowego, posocznicę noworodków, zapalenie<br />
spojówek, zapalenie wątroby, aseptyczne zapalenie mó-<br />
ABSTRACT<br />
Enteroviruses are important etiologic agents of<br />
many human diseases such as diarrhea, self-limiting<br />
gastroenteritis, respiratory infections, conjunctivitis,<br />
hepatitis, aseptic meningitis, encephalitis, and paralysis.<br />
The aim of this study was the evaluation of the frequency<br />
of enteroviral infections in Poland in 2008-2009.<br />
Out of 178 clinical materials tested for the presence of<br />
enteroviruses, 24 samples (13,5%) were positive. In the<br />
case of 153 samples from patients suffering from accute<br />
flaccid paralysis (AFP), positive results were obtained<br />
for 6 samples (4%). Moreover, 25 samples coming from<br />
patients with clinical symptoms caused by nonpoliomyelitic<br />
enteroviruses were analyzed, giving 18 positive<br />
results (72%). The most frequently isolated enterovirus<br />
serotypes were Coxsackie B (25%), ECHO30 (25%) i<br />
ECHO6 (21%).<br />
Key words: nonpoliomyelitic enteroviruses, isolation,<br />
RT-PCR, Poland<br />
zgu oraz ostre porażenia wiotkie (OPW) (4). Głównymi<br />
egzogennymi źródłami zakażenia są: woda, żywność<br />
oraz gleba skażone odchodami ludzkimi. Ze względu<br />
na niską dawkę zakaźną, enterowirusy stanowią istotne<br />
zagrożenie epidemiczne rozumiane w aspekcie zdrowia<br />
publicznego (5). Szybkie rozprzestrzenianie się enterowirusów<br />
związane jest przede wszystkim z przenoszeniem<br />
wirusa drogą wodną, co w krótkim czasie może<br />
prowadzić nawet do epidemii. Są one niezwykle oporne<br />
na niekorzystne warunki środowiska naturalnego oraz<br />
na działanie preparatów dezynfekcyjnych, znoszą także<br />
duże zasolenie wody oraz wahania temperatury. Z tego<br />
względu środowisko wodne stanowi ich naturalny rezerwuar<br />
(6). Enterowirusy są izolowane z wód gruntowych,<br />
rzek, oceanów, ścieków i co najważniejsze z epidemiologicznego<br />
punktu widzenia – z wody pitnej (7).<br />
Zakażenia o etiologii enterowirusowej należą<br />
do bardzo rozpowszechnionych na całym świecie.<br />
W ostatnich latach zaobserwowano wzrost zachorowań
510 Agnieszka Witek, Magdalena Wieczorek, Marta Brzóstkowska<br />
Nr 4<br />
wywołanych przez enterowirusy na terenie m.in. USA,<br />
Kanady, Francji, Finlandii, Niemiec, Białorusi, Ukrainy<br />
(8). W USA występuje rocznie od 30 do 50 milionów<br />
nowych zakażeń, z których od 5 do 15 milionów przebiega<br />
objawowo (9).<br />
Celem niniejszej pracy było określenie udziału<br />
poszczególnych serotypów enterowirusów w zdiagnozowanych<br />
zakażeniach tymi wirusami w Polsce w<br />
latach 2008-2009.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Badane próbki kliniczne. Materiał do badań stanowiło<br />
178 próbek klinicznych (kał, płyn mózgowo-rdzeniowy,<br />
wymaz z gardła) zgromadzonych w latach 2008-2009,<br />
pobranych od pacjentów z podejrzeniem zakażenia o<br />
etiologii enterowirusowej.<br />
Izolacja i typowanie. Materiał kliniczny opracowywano<br />
z zastosowaniem chloroformu, zgodnie z zaleceniami<br />
Światowej Organizacji Zdrowia (10). Izolację<br />
wirusa z materiału klinicznego prowadzono w hodowli<br />
ludzkich komórek mięśniako-mięsaka wrażliwych na<br />
zakażenie enterowirusami (linia komórkowa RD) (11).<br />
Do identyfikacji serotypów enterowirusów użyto testu<br />
mikroneutralizacji. Zobojętnienie zakaźności wirusa<br />
przeprowadzono z zastosowaniem puli surowic zawierających<br />
przeciwciała skierowane przeciwko enterowirusom<br />
(A, B, C, D, E, F, G), wirusowi Coxsackie B<br />
(CP) oraz wirusowi polio (PP). Wykrycie i identyfikację<br />
pozostałości niezobojętnionego wirusa prowadzono na<br />
podstawie obserwacji efektu cytopatycznego w hodowli<br />
komórek RD (12).<br />
reakcja rt-PCr. RNA enterowirusów izolowano z<br />
zastosowaniem zestawu QIAamp Viral RNA Mini Kit<br />
firmy QIAGEN, zgodnie z zaleceniami producenta. Na<br />
matrycy wyizolowanego RNA wirusa przeprowadzono<br />
reakcję RT-PCR z wykorzystaniem zestawu ‘Super<br />
Script III One-Step RT-PCR with Platinum Taq’ (Invitrogen),<br />
umożliwiającym jednoczesną syntezę oraz<br />
amplifikację cDNA. Metoda ta umożliwia przepisanie<br />
wysoce konserwatywnego fragmentu wirusowego RNA<br />
(114 par zasad) znajdującego się w regionie 5’UTR<br />
(ang. UnTranslated Region) za pomocą odwrotnej<br />
transkryptazy na cDNA, który w kolejnym etapie jest<br />
amplifikowany w reakcji PCR z parą starterów o<br />
sekwencjach:<br />
PanEv1: 5’-ACACGGACACCCAAAGTAGTCGGT-<br />
TCC-3’<br />
PanEv2: 5’-TCCGGCCCCTGAATGCGGCTA-<br />
ATCC-3’ .<br />
Syntezę cDNA prowadzono w 45 o C przez 20 min, a<br />
następnie amplifikowano w 35 cyklach składających się<br />
z denaturacji - 94 o C/30 s, annealingu - 55 o C/30 s oraz<br />
elongacji - 70 o C/30 s. Uzyskany produkt amplifikacji<br />
o wielkości 114 par zasad poddawano analizie elektroforetycznej<br />
w 2% żelu agarozowym.<br />
WYNIKI I OMÓWIENIE<br />
1. Enterowirusy izolowane w Polsce w latach 2008-<br />
2009. W latach 2008-2009 zgromadzono 178 prób<br />
materiałów klinicznych pobranych od pacjentów podejrzanych<br />
o zakażenie enterowirusami (w 2008 roku - 88<br />
materiałów, w 2009 roku - 90 materiałów). Spośród<br />
wszystkich nadesłanych próbek dodatni wynik izolacji<br />
enterowirusów w hodowli RD uzyskano dla 24 (13,5%)<br />
analizowanych prób. W 2009 roku zaobserwowano<br />
znaczący (χ 2 =3,26, P 0 ≤0,05), ponad dwukrotny spadek<br />
odsetka izolacji enterowirusów (8,9%) w porównaniu<br />
do roku 2008, kiedy dodatnie izolacje stanowiły 18,2%<br />
(ryc. 1). Podobnie jak w roku 2007 (13), ujemne wyniki<br />
izolacji w roku 2009 stanowiły około 90% wszystkich<br />
podjętych prób izolacji enterowirusów.<br />
Ryc.1. Wyniki izolacji enterowirusów w badanej grupie<br />
Ryc.1. Wyniki 178 izolacji osób enterowirusów w Polsce w latach badanej 2008-2009 grupie 178 osób w Polsce w latach<br />
2008-2009. Fig. 1. Results of enterovirus isolations in the analyzed<br />
Fig. 1. Results of enterovirus isolations in the analyzed group of 178 patients in<br />
group of 178 patients in Poland in 2008-2009<br />
Poland in 2008-2009.<br />
Pośród wyizolowanych enterowirusów najczęściej<br />
stwierdzano wirusy Coxsackie B (25%), ECHO30<br />
(25%) i ECHO6 (21%), przy czym 66,7% izolatów<br />
wirusów Coxsackie B i ECHO30 przypadało na rok<br />
2008. Najniższy odsetek izolacji (5%) uzyskano dla<br />
wirusów ECHO25 i Coxsackie A9 (ryc. 2).<br />
2. Częstość izolacji enterowirusów z materiałów od<br />
pacjentów z rozpoznaniem klinicznym oPW i nie-<br />
-oPW. Wśród 153 próbek pobranych od pacjentów z<br />
OPW dodatni wynik izolacji uzyskano tylko dla 6 badanych<br />
prób (4%). W grupie 25 materiałów pobranych<br />
od pacjentów z rozpoznaniem klinicznym innym niż<br />
OPW, wynik dodatni uzyskano dla 18 prób (72%). Dane<br />
te wskazują na prawidłowe wykonanie badań, zgodnie z<br />
kryteriami Światowej Organizacji Zdrowia określonymi<br />
w Programie Eradykacji Poliomyelitis (14).<br />
Enterowirusy wyizolowane z materiałów otrzymanych<br />
od pacjentów z OPW należały tylko do dwóch serotypów:<br />
wirus Coxsackie B oraz wirus polio typ 3. Do-<br />
10
Nr 4<br />
minującym serotypem był wirus Coxsackie B (66,7%).<br />
W grupie pacjentów z rozpoznaniem klinicznym innym<br />
niż OPW, wyizolowane enterowirusy należały aż do<br />
sześciu różnych serotypów, z czego większość stanowił<br />
serotyp ECHO30 (33,3%).<br />
3. Wyniki rt-PCr dla izolowanych szczepów enterowirusów.<br />
Poprawność izolacji enterowirusów w hodowli<br />
komórkowej potwierdzano metodą RT-PCR (tab.<br />
I). Dla wszystkich badanych prób uzyskano oczekiwany<br />
produkt o wielkości 114 pz, potwierdzając jednocześnie<br />
przynależność wszystkich izolatów do rodzaju<br />
Enterovirus. W przedstawionej pracy metodą RT-PCR<br />
badano wyłącznie materiały, w których potwierdzono<br />
obecność enterowirusów metodami klasycznej wirusologii.<br />
Uzyskane wyniki potwierdziły użyteczność<br />
badań molekularnych do wykrywania enterowirusów w<br />
materiale klinicznym. Dla pełnego porównania metod<br />
izolacji w hodowli komórkowej i RT-PCR, w 2010 roku<br />
Serotypy enterowirusów w Zakładzie Wirusologii NIZP-PZH 511<br />
rozpoczęto badanie wszystkich materiałów klinicznych<br />
Typ nieokreślony<br />
z jednoczesnym zastosowaniem obu wymienionych<br />
Polio T3<br />
technik. Stwierdzono, że dla niektórych materiałów uzy-<br />
ECHO30<br />
skano ujemny wynik izolacji enterowirusów w hodowli<br />
ECHO25<br />
komórkowej przy dodatnim wyniku rekacji RT-PCR.<br />
ECHO6<br />
Może to wynikać ze znacznie wyższej czułości reakcji<br />
RT-PCR w stosunku do stosowanej metody wirusologii<br />
CoxB<br />
klasycznej lub obecności w materiale unieczynnionych<br />
CoxA9<br />
wirusów. Zasadna wydaje się więc identyfikacja en-<br />
0% 10% 20%<br />
Odsetek<br />
30% 40% terowirusów w materiale klinicznym, z równoległym<br />
zastosowaniem zarówno izolacji w hodowli komór-<br />
Ryc. 2. Udział poszczególnych serotypów enterowirusów kowej, jak również analizy RT-PCR. Wprowadzenie<br />
Ryc. 2. Udział w poszczególnych ogólnej liczbie serotypów 24 izolatów enterowirusów uzyskanych w ogólnej ze 178 liczbie takiego 24 systemu badań w przyszłości pozwoli na lepsze<br />
izolatów uzyskanych ze 178 materiałów klinicznych w Polsce w latach 2008-2009.<br />
Fig. 2. Frequency materiałów of various enteroviral klinicznych serotypes w Polsce in the analyzed w latach group 2008- of 24 strains określenie profilu zakażeń enterowirusowych w Polsce.<br />
isolated from1782009 clinical materials in Poland in 2008-2009.<br />
Fig. 2. Frequency of various enteroviral serotypes in the<br />
analyzed group of 24 strains isolated from 178<br />
clinical materials in Poland in 2008-2009<br />
PODSUMOWANIE<br />
W latach 2008-2009 zbadano 178 materiałów klinicznych,<br />
izolując enterowirusy z 24 próbek (13,5%).<br />
Najwyższy udział pośród izolowanych enterowirusów<br />
miały wirusy: Coxsackie B (25%), ECHO30 (25%)<br />
i ECHO6 (21%).<br />
Częściej izolowano wirusy z materiałów pobranych<br />
od pacjentów z rozpoznaniem klinicznym innym niż<br />
porażenia wiotkie. Powszechność zakażeń enterowirusami<br />
u osób z rozpoznaniem klinicznym innym niż<br />
OPW, potwierdziło uzyskanie 72% dodatnich wyników<br />
w materiale badanym.<br />
Wśród pacjentów ze wstępnie rozpoznanym OPW<br />
niski odsetek izolowanych enterowirusów sugeruje<br />
obecność innego czynnika odpowiedzialnego za wywołanie<br />
objawów chorobowych.<br />
11<br />
Tabela I. Szczepy enterowirusów izolowane w latach 2008-2009 użyte do analizy techniką RT-PCR. Cieniem zaznaczono<br />
materiały pochodzące od pacjentów z podejrzeniem ostrego porażenia wiotkiego<br />
Table I. Enteroviruses isolated in 2008-2009 used for RT-PCR analysis. Materials from patients with potential cases of<br />
AFP are shaded<br />
Szczep wirusa/ symbol Rok izolacji Materiał Szczep wirusa/ symbol Rok izolacji Materiał<br />
ECHO25/318 I 2008 Kał CoxB/2048 I 2008 Kał<br />
Typ nieokreślony/ 319 2008 Płyn mózgowo rdzeniowy CoxB/2048 II 2008 Kał<br />
Typ nieokreślony/ 320I 2008 Kał CoxB/2051 I 2008 Kał<br />
ECHO30/321 I 2008 Kał CoxB/2055 II 2008 Kał<br />
ECHO30/347 I 2008 Kał ECHO30/360 I 2009 Kał<br />
ECHO30/352 I 2008 Kał Typ nieokreślony/ 419 2009 Płyn mózgowo- rdzeniowy<br />
ECHO30/353 I 2008 Wymaz z gardła ECHO30/421 I 2009 Kał<br />
ECHO6/355 I 2008 Kał CoxB/425 2009 Płyn mózgowo rdzeniowy<br />
ECHO6/356 2008 Wymaz z gardła CoxA9/426 I 2009 Kał<br />
ECHO6/357 I 2008 Kał CoxB/428 I 2009 Kał<br />
ECHO6/358 I 2008 Płyn mózgowo- rdzeniowy Polio T3/2093 I 2009 Kał<br />
ECHO6/359 I 2008 Wymaz z gardła Polio T3/2093 II 2009 Kał
512 Agnieszka Witek, Magdalena Wieczorek, Marta Brzóstkowska<br />
Nr 4<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Virus taxonomy. Classification and nomenclature of<br />
viruses. Seventh report on the international committee<br />
on taxonomy of viruses, eds. MHV von Regenmortel,<br />
CM Fauguet, DHL Bishop. Academic Press, 2000.<br />
2. Hyypiä T, Hovi T, Knowles NJ, Stanway G. Classification<br />
of enteroviruses based on molecular and biological<br />
properties. J Gen Vir 1997; 78:1-11.<br />
3. Rotbart HA. Review: antiviral therapy for enteroviruses<br />
and rhinoviruses. A review of the history, current status<br />
and prospects for agents to treat rhinovirus and enterovirus<br />
infections. Antiviral Chem Chemother 2000;<br />
11:261–271.<br />
4. Fong TT, Lipp EK. Enteric viruses of humans and animals<br />
in aquatic environments: health risks, detection,<br />
and potential water quality assessment tools. Microbiol<br />
Mol Biol Rev 2005; 69(2):357-371.<br />
5. Haas CN, Rose JB, Gerba CP, Regli R. Risk assessment<br />
of viruses in drinking water. Risk Anal 1993; 13:545-552.<br />
6. Bosch A. Human enteric viruses in the water environment.<br />
Int Microbiol 1998; 1:191-196.<br />
7. Rajtar B, Majek M, Polański Ł, Polz-Dacewicz M. Enteroviruses<br />
in water environment – a potential threat to<br />
Public Health. Ann Agric Environm Med 2008; 15:199-<br />
203.<br />
8. Amvrosieva TV, Paklonskaya NV, Biazruchka AA,<br />
Kazinetz ON, Bohush ZF, Fisenko EG. Enteroviral<br />
infection outbreak in the Republic of Belarus: principal<br />
characteristics and phylogenetic analysis of etiological<br />
agents. Cent Eur J Public Health 2006; 14(2):67-73.<br />
9. Oberste MS, Maher K, Kilpatrick DR, Pallansch MA.<br />
Molecular evolution of the human enteroviruses: correlation<br />
of serotype with VP1 sequence and application to<br />
picornavirus classification. J Virol 1999; 73:1941-1948.<br />
10. Jarząbek Z. Zakażenia enterowirusami. W: Choroby<br />
zakaźne i pasożytnicze-epidemiologia i profilaktyka,<br />
red. W. Magdzik, D. Naruszewicz-Lesiuk i A. Zieliński.<br />
Warszawa: alfa-medica Press, 2007; 364-369.<br />
11. WHO. Accreditation of Global Polio Networks Laboratories.<br />
Accreditation of National Poliovirus Laboratories.<br />
Geneva, 1997.<br />
12. Menegus M. Manual of clinical microbiology. In: Enteroviruses.<br />
4th edition. Washington D.C. 1985; 743-746.<br />
13. Witek A, Wieczorek M. Badania wirusologiczne i molekularne<br />
w zakażeniach enterowirusowych w Polsce w<br />
latach 2004-2008. Przegl Epidemiol 2009; 63:379-382.<br />
14. Binduga-Gajewska I, Gut W, Jarząbek Z. Badania wirusologiczne<br />
udziału enterowirusów niepoliomyelitycznych<br />
w zakażeniach ośrodkowego układu nerwowego<br />
w Polsce w latach 1995-2000. Przegl Epidemiol 2003;<br />
57:631-637.<br />
Otrzymano: 12.07.2010 r.<br />
Zakwalifikowano do druku: 31.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Mgr Agnieszka Witek, Mgr Marta Brzóstkowska<br />
Zakład Wirusologii<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego<br />
– Państwowy Zakład <strong>Higieny</strong><br />
ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa<br />
tel. 22 54 21 285<br />
mail: awitek@pzh.gov.pl, mbrzostkowska@pzh.gov.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 513 - 517 Problemy zakażeń<br />
Agnieszka Chojecka, Bożenna Jakimiak, Ewa Röhm-Rodowald, Marta Podgórska<br />
WPŁYW SUBStAnCJI AntYBAKtErYJnYCH<br />
nA roZPrZEStrZEnIAnIE SIę oPornoŚCI BAKtErII<br />
THE EFFECT OF ANTIBACTERIAL SUBSTANCES ON SPREAD RESISTANCE<br />
OF BACTERIA<br />
Zakład Zwalczania Skażeń Biologicznych<br />
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong><br />
STRESZCZENIE<br />
Ocena wpływu substancji antybakteryjnych na<br />
zjawisko rozprzestrzeniania się oporności wśród bakterii<br />
jest od lat szeroko dyskutowana szczególnie pod<br />
względem medycznym. Aktualnym zagadnieniem jest<br />
poznanie mechanizmów rozprzestrzeniania się oporności<br />
bakterii w związku ze stosowaniem antybiotyków<br />
i preparatów dezynfekcyjnych, ale także z ich rozprzestrzenianiem<br />
w środowisku naturalnym. Selekcja<br />
bakterii wykazujących cechy oporności związana<br />
jest z nieprawidłowym zastosowaniem antybiotyków<br />
i środków dezynfekcyjnych w lecznictwie i dezynfekcji.<br />
Substancje antybakteryjne w stężeniach działających<br />
statycznie, a nie bakteriobójczo przyczyniają się do<br />
przeżywania szczepów niosących cechy oporności.<br />
Preparaty dezynfekcyjne stosowane odpowiednio do<br />
obszaru ich działania w prawidłowych stężeniach użytkowych<br />
zapobiegają rozprzestrzenianiu się opornych<br />
szczepów bakterii.<br />
Słowa kluczowe: bakterie, oporność, substancje antybakteryjne<br />
WSTĘP<br />
Oporność na substancje antybakteryjne jest ewolucyjną<br />
strategią pozwalającą przetrwać bakteriom w środowisku<br />
ich występowania. Antybiotyki oraz substancje<br />
antybakteryjne są produkowane przez bakterie jako<br />
czynniki warunkujące ich mechanizmy obronne, dzięki<br />
którym mogą one skutecznie konkurować o miejsce i zasoby<br />
pokarmowe z innymi wrażliwymi na te substancje<br />
szczepami (1). Szerokie wykorzystanie antybiotyków<br />
i substancji antybakteryjnych w zwalczaniu chorobotwórczych<br />
szczepów bakterii, zarówno w leczeniu chorób<br />
infekcyjnych jak i w dezynfekcji, przyczyniło się do<br />
rozprzestrzeniania oporności bakterii w środowisku ich<br />
zastosowania, jak również w środowisku naturalnym,<br />
gdzie docierają wraz ze ściekami produkowanymi przez<br />
różne sektory użyteczności publicznej (2). Antybiotyki<br />
ABSTRACT<br />
The evaluation of influence biocides on phenomenon<br />
of spread resistance bacteria is wide discussed<br />
particularly in the medical area. Current issue<br />
is examinated mechanisms of spread bacterial resistance<br />
in the areas using antibiotics and disinfectants and in<br />
natural environment. Selection of resistance bacteria<br />
is connected with using biocides against the rules in<br />
medical care and disinfection. Biocides using in static<br />
concentrations do not act as bacteriocidal substances<br />
and contribute to survival rate of resistance bacteria.<br />
Disinfectants use correctly to the areas and in right using<br />
concentrations prevent spread of resistance bacteria.<br />
Key words: bacteria, resistance, antibacterial substances<br />
i substancje antybakteryjne (m.in. substancje czynne<br />
środków dezynfekcyjnych) są uwalniane do środowiska<br />
po ich zastosowaniu w obszarach: medycznym, weterynaryjnym<br />
czy rolno-spożywczym. Antybiotyki, bowiem<br />
są stosowane nie tylko jako chemioterapeutyki, ale również<br />
jako stymulatory wzrostu w hodowli zwierząt (3).<br />
Uwalnianie do środowiska substancji antybiotycznych<br />
pochodzenia syntetycznego i ich trwałe występowanie<br />
jako substancji ksenobiotycznych stało się podstawą<br />
do rozważania problemu narastania oporności wśród<br />
bakterii patogennych, jak i ich ekotoksycznego wpływu<br />
na środowisko naturalne (4). Istnieje niewiele informacji<br />
na temat wpływu występujących w przyrodzie podprogowych<br />
stężeń antybiotyków i czynnych substancji<br />
środków dezynfekcyjnych, nie działających letalnie<br />
na bakterie patogenne, a wykazujących tylko działanie<br />
statyczne. Obecność bakterii patogennych niosących
514 Agnieszka Chojecka, Bożenna Jakimiak i inni<br />
Nr 4<br />
cechy oporności w środowisku, jak i występowanie<br />
stężeń substancji antybakteryjnych utrwalających efekt<br />
statyczny, wydaje się być istotnym źródłem oporności<br />
zarówno w obszarach zastosowania terapeutycznego<br />
tych substancji jak i w środowisku naturalnym (2).<br />
MECHANIZMY NABYWANIA OPORNOŚCI<br />
Jednym z ważnych problemów związanych ze<br />
zjawiskiem oporności wśród bakterii jest rozprzestrzenianie<br />
się oporności nabytej związanej z nieracjonalną<br />
antybiotykoterapią lub nieprawidłowym stosowaniem<br />
środków dezynfekcyjnych. Ograniczenia regulujące<br />
sposób dawkowania antybiotyków nie zawsze mają<br />
zastosowanie przy użyciu preparatów dezynfekcyjnych.<br />
Stężenia środków dezynfekcyjnych są zwykle o<br />
wiele wyższe niż stosowane stężenia antybiotyków (5).<br />
Ponadto antybiotyki w odróżnieniu od preparatów dezynfekcyjnych<br />
cechuje znacznie węższe spektrum działania,<br />
a ich skuteczność jest związana z oddziaływaniem<br />
na ściśle określone miejsca w komórce bakteryjnej.<br />
Mechanizm działania antybiotyków polega głównie na<br />
blokowaniu procesów biosyntezy białek, DNA, ściany<br />
komórkowej czy też na uszkodzeniach błony cytoplazmatycznej.<br />
Preparaty dezynfekcyjne oddziałują jednocześnie<br />
z wieloma miejscami docelowymi w komórce<br />
bakteryjnej. Ze względu na to uważa się, że oporność<br />
na środki dezynfekcyjne jest o wiele trudniejsza do<br />
osiągnięcia (6, 7). Zalecane stężenia użytkowe preparatów<br />
dezynfekcyjnych są wysokie, co nie powoduje<br />
narastania oporności na środki dezynfekcyjne wśród<br />
bakterii. Nawet jeśli nie powinno dochodzić do przeżycia<br />
bakterii przy zastosowanym stężeniu użytkowym,<br />
to w pewnych warunkach możliwe jest ograniczenie<br />
skuteczności działania aktywnego składnika preparatu<br />
dezynfekcyjnego poprzez rozcieńczenie, inaktywację<br />
przez obecność materii organicznej lub nieadekwatny<br />
dobór preparatu dezynfekcyjnego do obszaru jego stosowania<br />
(8). Przyczyną nabywania oporności przez bakterie<br />
mogą być również nieprawidłowo przygotowane<br />
i przechowywane roztwory środków dezynfekcyjnych<br />
(9). Pomimo różnic w nabywaniu oporności na antybiotyki<br />
i substancje czynne środków dezynfekcyjnych<br />
wśród bakterii, istnieją doniesienia o podobieństwach<br />
w samych mechanizmach unikania odpowiedzi na antybiotyki<br />
czy substancje czynne preparatów dezynfekcyjnych.<br />
Podkreśla się również występowanie zjawiska<br />
określanego jako „cross-resistance”, czyli jednoczesnej<br />
oporności zarówno na antybiotyk, jak i preparat dezynfekcyjny<br />
(10). Szczególnym przypadkiem są tu wysoce<br />
oporne na działanie antybiotyków i innych substancji<br />
antybakteryjnych mikroorganizmy tworzące błonę<br />
biologiczną. Aktualnym zagadnieniem w zwalczaniu<br />
mikroorganizmów wykazujących ten typ wzrostu jest<br />
tworzenie kombinacji różnych czynników biobójczych<br />
pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, wykazujących<br />
synergizm w działaniu z antybiotykami (11).<br />
Bakterie z obniżoną wrażliwością na środki dezynfekcyjne<br />
były izolowane między innymi spośród takich<br />
gatunków jak Pseudomonas sp., Staphylococcus sp., E.<br />
coli, S. enterica, Campylobacter sp., czy Listeria monocytogenes.<br />
Do nabywania oporności przez bakterie<br />
dochodzi wskutek mutacji w genach kodujących białka<br />
docelowe. Mechanizm ten określa się jako związany<br />
ze zmianą miejsca docelowego. Nie został on jednak<br />
dokładnie poznany w przypadku środków dezynfekcyjnych,<br />
gdyż ich działanie nie jest specyficzne. Oznacza<br />
to, że są one czynnikami działającymi na kilka miejsc<br />
docelowych jednocześnie i musiałoby dość do mutacji<br />
w kilku miejscach, aby rozwinęła się oporność na dany<br />
preparat dezynfekcyjny (8).<br />
Opisano natomiast zjawisko nabywania oporności,<br />
polegające na ograniczeniu przenikania środka<br />
dezynfekcyjnego do komórki bakteryjnej. Bakterie<br />
Gram-ujemne są mniej podatne na działanie środków<br />
dezynfekcyjnych niż bakterie Gram-dodatnie. Wynika<br />
to z różnic w budowie ściany komórkowej, a także ze<br />
zróżnicowania w przepuszczalności osłon komórkowych.<br />
Zaobserwowano, że mutanty, które wykazywały<br />
zmiany w przepuszczalności błony komórkowej poprzez<br />
jej ograniczenie lub wzmocnione wypłukiwanie<br />
(„efflux”), były mniej podatne na działanie środków<br />
dezynfekcyjnych (12).<br />
Oporność na środki dezynfekcyjne jest także determinowana<br />
przez mobilne elementy genetyczne lub<br />
przez mutacje w genach chromosomalnych (8).<br />
Zmiana miejsca docelowego. Ten typ oporności polega<br />
na modyfikacji miejsca docelowego, na które działa<br />
antybiotyk. Do zmiany miejsca docelowego działania<br />
substancji antybiotycznych może dochodzić na drodze<br />
mutacji, co prowadzi do syntezy zmodyfikowanych lub<br />
nowych białek. Przykładem jest modyfikacja białek wiążących<br />
penicylinę (PBP - Pencilin Binding Proteins) (7).<br />
W przypadku środków dezynfekcyjnych in vitro<br />
izolowano mutanty takich bakterii jak S. enterica serowar<br />
Typhimurium, E. coli i S. aureus ze zmniejszoną<br />
wrażliwością na triklosan po ekspozycji na subletalne<br />
dawki tego preparatu (8, 13).<br />
Szczepy E. coli z obniżoną wrażliwością na triklosan<br />
posiadały mutację nonsensowną w genie fabI, co<br />
związane było z zaburzeniami w biosyntezie kwasów<br />
tłuszczowych. Poziom oporności na triklosan był uzyskany<br />
przy stężeniach o wiele niższych niż dawki tego<br />
preparatu stosowane w praktyce. Natomiast u szczepu<br />
E. coli O157 selekcja szczepów opornych na triklosan<br />
in vitro miała miejsce przy dawce zbliżonej do dawek<br />
stosowanych w praktyce (10).<br />
Powyższe badania wykazują, że zdolność do selekcji<br />
szczepów opornych na daną substancję czynną
Nr 4<br />
Substancje antybakteryjne a rozprzestrzenianie się oporności bakterii 515<br />
jest zróżnicowana w obrębie jednego gatunku. Jest to<br />
ważna uwaga, ponieważ szczepy indykacyjne stosowane<br />
w testach określania oporności na dany preparat<br />
dezynfekcyjny mogą nie odzwierciedlać oporności<br />
występującej u danego gatunku. Mutację w genie fabI<br />
obserwowano również u mutantów S. aureus i metycylino-opornych<br />
szczepów S. aureus izolowanych ze środowiska<br />
szpitalnego. U szczepów metycylino-opornych<br />
nie stwierdzono oporności na triklosan przy tej samej<br />
dawce MIC (Minimal Inhibitory Concentration), która<br />
powodowała występowanie oporności u innych szczepów<br />
S. aureus. Taka sytuacja sugeruje inny mechanizm<br />
nabywania oporności na triklosan (13). W przypadku M.<br />
tuberculosis stwierdzono natomiast obecność genu inh<br />
A, kodującego zarówno oporność na triklosan jaki i lek<br />
przeciwgruźliczy izoniazyd, co wskazuje, że zastosowanie<br />
triklosanu może przyczyniać się do wyselekcjonowania<br />
szczepów Mycobacterium opornych jednocześnie<br />
na środki dezynfekcyjne i substancje antybiotyczne. Nie<br />
ma jednak dowodów, że taka sytuacja może zaistnieć w<br />
praktyce, czyli w obszarze stosowania preparatu (14).<br />
Zmiany w przepuszczalności osłon komórkowych.<br />
Nieodłącznym czynnikiem odpowiadającym<br />
za oporność Gram-ujemnych bakterii jest słaba przepuszczalność<br />
osłon komórki wobec preparatów dezynfekcyjnych.<br />
W przypadku antybiotyków oporność jest<br />
związana ze skutecznym wymywaniem antybiotyku z<br />
komórki, co powoduje powolny lub niewielki pobór<br />
antybiotyku do wnętrza komórki. Badania środków<br />
dezynfekcyjnych, w których obserwowano spadek<br />
pobierania dezynfektanta na rzecz jego wzmożonego<br />
wypłukiwania z komórki, są stosunkowo rzadkie.<br />
Podkreśla się tu częściej rolę spadku przepuszczalności<br />
osłon komórkowych. Spadek przepuszczalności u bakterii<br />
Gram-ujemnych wiąże się ze zmianami w błonie<br />
zewnętrznej lub lipopolisacharydzie (15). Taki mechanizm<br />
obserwowano u P. aeruginosa, którego cechowała<br />
zmniejszona wrażliwości na chlorheksydynę i czwartorzędowe<br />
związki amoniowe (QACs) (16).<br />
Pompy wielolekowe. Kolejnym mechanizmem<br />
warunkującym występowanie oporności u bakterii<br />
jest aktywny transport substancji antybakteryjnych<br />
na zewnątrz komórki z wykorzystaniem wielolekowych<br />
pomp błonowych, określanych także mianem<br />
transporterów. Pompa błonowa złożona jest z białek<br />
transportujących substancje toksyczne na zewnątrz<br />
komórki, do otaczającego środowiska, przez co tym<br />
samym dochodzi do ograniczenia ich stężenia we wnętrzu<br />
komórki. Wiele tego typu pomp ma szeroki zakres<br />
substratowy, dlatego też często określane są jako pompy<br />
wielolekooporne „multidrug resistence pomps”. Do tych<br />
substratów zalicza się zwykle takie substancje jak antybiotyki,<br />
barwniki, preparaty dezynfekcyjne, detergenty<br />
oraz substancje toksyczne (8). Pompy wielolekowe<br />
powszechnie występują u mikroorganizmów i obecnie<br />
klasyfikowane są do pięciu rodzin: RND (Resistance<br />
– Nodultaion Cell Division), MATE (Multidrug And<br />
Toxic Efflux); DMT (Drug-Metabolite Trasporters);<br />
system transportu ABC (ATP Binding Cassette); MFS<br />
(Major Facilitator Superfamilly). Gram-dodatnie bakterie<br />
posiadają transportery środków dezynfekcyjnych<br />
zaliczane do SMR (Small-Multidrag Resistance) i MFS,<br />
które są zwykle kodowane na plazmidach (17). Dotyczy<br />
to genów qac (QacC, D, E, G, H dla SMR i białka QacA<br />
i B dla MFS), które są powszechne u gronkowców.<br />
Bakterie Gram-ujemne (E. coli, Pseudomonas sp.)<br />
mogą posiadać geny kodujące transportery białkowe<br />
zarówno na plazmidzie, jak i na chromosomie. Rodzina<br />
transporterów RND to białka o szerokiej specyficzności,<br />
co może sprzyjać naturalnej tolerancji na środki<br />
dezynfekcyjne, w tym na triklosan (1, 8). U dzikich<br />
szczepów P. aeruginosa PAO1 stwierdzono występowanie<br />
indukcyjnej pompy Mex. Induktorami systemu<br />
MexCD-Opr tego szczepu były m. in. takie substancje<br />
czynne jak chlorek benzalkoniowy i chlorheksydyna.<br />
Ich obecność może prowadzić do selekcji mutantów<br />
Mex wykazujących oporność krzyżową zarówno wobec<br />
środków dezynfekcyjnych, jak i wobec antybiotyków,<br />
które są także typowymi substratami dla tej pompy.<br />
System MexCD-Opr P. aeruginosa indukowany przez<br />
chlorek benzalkoniowy i chlorheksydynę indukował<br />
oporność na norfloxacin (18).<br />
Zjawisko oporności związane z ruchomymi<br />
elementami genetycznymi. Oporność na środki dezynfekcyjne<br />
determinują mobilne elementy genetyczne.<br />
Podobnie jak w przypadku antybiotyków oporność na<br />
substancje czynne środków dezynfekcyjnych jest kodowana<br />
na plazmidach w powiązaniu z opornością na<br />
antybiotyki. Geny oporności zarówno na antybiotyki,<br />
jak i na środki dezynfekcyjne, mają zdolność przenoszenia<br />
się między gatunkami np. w wyniku zjawiska<br />
horyzontalnego transferu genów. Ten sposób rozprzestrzeniania<br />
się oporności może być problemem zarówno<br />
w medycynie, jak i weterynarii.<br />
Odnotowano występowanie gronkowców, których<br />
plazmidy posiadające geny qac wykazywały cechy<br />
wielolekooporności (oporność na takie antybiotyki jak<br />
β-laktamy, aminoglikozydy i trimetoprim). Zaobserwowano<br />
również, że występowanie jednoczesnej oporności<br />
na antybiotyki i środki dezynfekcyjne u gronkowców<br />
może sprzyjać przeżywaniu szczepów tych bakterii (1, 8).<br />
SELEKCJA OPORNYCH SZCZEPÓW<br />
BAKTERII A ŚRODOWISKO STOSOWANIA<br />
SUBSTANCJI ANTYBAKTERYJNYCH<br />
Selekcja szczepów w pełni opornych na stężenia<br />
użytkowe środków dezynfekcyjnych nie jest możliwa<br />
ze względu na skuteczne bakteriobójcze działanie
516 Agnieszka Chojecka, Bożenna Jakimiak i inni<br />
Nr 4<br />
preparatów w tych stężeniach. Dawki MIC środków<br />
dezynfekcyjnych, w odniesieniu do których obserwowano<br />
zjawisko oporności wobec większości bakterii,<br />
są zwykle znacząco niższe niż stosowane w praktyce<br />
stężenia użytkowe (8). Stężenia użytkowe preparatów<br />
dezynfekcyjnych stykające się z bakteriami mogą jednak<br />
spaść poniżej ich dawki letalnej w wyniku kontaktu<br />
z takimi czynnikami jak znaczne zanieczyszczenie<br />
materią organiczną lub rozcieńczenie czy też formowanie<br />
błon biologicznych (19). Zastosowany preparat<br />
dezynfekcyjny w takich warunkach nie może osiągnąć<br />
prawidłowych stężeń użytkowych. Bakterie są wówczas<br />
poddawane ekspozycji subletalnej, która odpowiada za<br />
selekcję mutantów o zmniejszonej wrażliwości na dany<br />
czynnik bakteriobójczy. Obszary, w których dochodzi<br />
do występowania takiego zjawiska to szpitale, sektory<br />
przemysłowe ze szczególnym uwzględnieniem produkcji<br />
żywności jak również środowisko domowe. Uważa<br />
się, że preparaty dezynfekcyjne stosowane w nieprawidłowych<br />
stężeniach użytkowych mogą prowadzić do<br />
pojawiania się szczepów o mniejszej wrażliwości na<br />
antybiotyki i przyczyniać się do nabywania przez bakterie<br />
wysokiej oporności antybiotycznej przekraczającej<br />
możliwości obecnie stosowanych antybiotyków (8).<br />
Odnotowano związek pomiędzy opornością na<br />
preparaty dezynfekcyjne (chlorheksydyna, QACs) i<br />
antybiotyki (penicylina, doksycyklina, trimetoprim,<br />
oksacylina, gentamycyna) u S. aureus obejmujący<br />
także metycylino-oporne szczepy S. aureus (20). Inne<br />
badania dotyczyły związku pomiędzy zastosowaniem<br />
triklosanu a opornością krzyżową u tego szczepu.<br />
Oporność krzyżowa pomiędzy preparatami dezynfekcyjnymi<br />
a antybiotykami była obserwowana w<br />
badaniach laboratoryjnych. Przyjęto, że nadużywanie<br />
antybiotyków jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym<br />
za oporność wśród mikroorganizmów.<br />
Jest również możliwe, że preparaty dezynfekcyjne<br />
prowadzą do selekcji mikroorganizmów o zmniejszonej<br />
wrażliwości na inne substancje antybakteryjne<br />
(13). Stwierdzono, że subletalne dawki triklosanu<br />
i związków fenolowych podwyższają skłonność S.<br />
enterica do rozwijania oporności na antybiotyki (21).<br />
Selekcja szczepów opornych i ich rozprzestrzenianie<br />
związane są z miejscem występowania tych mikroorganizmów.<br />
Badano zależność pomiędzy stosowaniem<br />
chlorheksydyny a wrażliwością bakterii na tę substancję<br />
czynną w środowisku szpitalnym. Zaobserwowano,<br />
że na oddziałach intensywnej opieki medycznej,<br />
w odróżnieniu od oddziałów psychiatrycznych, dochodziło<br />
do obniżenia skuteczności działania chlorheksydyny<br />
wobec bakterii. Wynikało to ze zróżnicowanego<br />
nasilenia czynników hamujących działanie tej substancji<br />
na wybranych oddziałach. Badania dotyczące<br />
skuteczności stosowania chlorheksydyny w odniesieniu<br />
do ściśle określonych obszarów medycznych nie były<br />
znaczące dla indywidualnych gatunków, tylko ogólnie<br />
dla bakterii (22).<br />
Interesujące z punktu widzenia rozprzestrzeniania<br />
się oporności w środowisku szpitalnym są badania<br />
obrazujące różnice w występowaniu oporności wśród<br />
bakterii zasiedlających ręce osób niebędących personelem<br />
medycznym i ręce pielęgniarek w szpitalach.<br />
Stwierdzono mniejszą liczebność bakterii na rękach pielęgniarek,<br />
ale bakterie te cechowała większa oporność<br />
(23). Nie mniej jednak zaobserwowano również występowanie<br />
bakterii opornych na antybiotyki na rękach<br />
ludzi niezwiązanych z obszarem medycznym, co może<br />
sugerować nieprawidłowe stosowanie antybiotyków<br />
w leczeniu domowym (nadużywanie lub przerywanie<br />
kuracji antybiotykowej w trakcie leczenia).<br />
Traktowanie szczepów szpitalnych tymi samymi<br />
środkami dezynfekcyjnymi może powodować pojawienie<br />
się oporności na występujące w ich składzie<br />
substancje aktywne. To zagadnienie związane jest z potrzebą<br />
rotacji środków dezynfekcyjnych stosowanych<br />
w środowisku szpitalnym. Zaobserwowano, że szczepy<br />
Mycobacterium chelonae izolowane z myjni dezynfektorów<br />
przeznaczonych do dezynfekcji endoskopów<br />
były znacząco mniej wrażliwe na aldehyd glutarowy w<br />
porównaniu ze szczepami tej bakterii niewystawianymi<br />
uprzednio na działanie tej substancji czynnej (22).<br />
Przeniesienie na ludzi mutantów lekoopornych i<br />
jednocześnie opornych na środki dezynfekcyjne jest<br />
możliwe tylko wówczas, gdy bakterie te przystosują<br />
się lub staną się endemiczne w środowisku stosowania<br />
substancji antybakteryjnych. Wyniki badań dotyczące<br />
oporności mikroorganizmów, zarówno laboratoryjne,<br />
jak i te prowadzone in situ, mogą przyczynić się do oszacowania<br />
ryzyka związanego z zakażeniem pacjentów<br />
i personelu medycznego opornymi szczepami bakterii<br />
patogennych w środowisku szpitalnym.<br />
PODSUMOWANIE<br />
Ekspozycja mikroorganizmów na subletalne dawki<br />
środków dezynfekcyjnych może prowadzić do selekcji<br />
opornych szczepów bakterii, mniej podatnych na zabiegi<br />
dezynfekcyjne. W warunkach użytkowych jest to<br />
wynikiem znacznego zanieczyszczenia obszaru materią<br />
organiczną, rozcieńczeniem preparatu lub występowaniem<br />
bakterii w postaci błony biologicznej. W przypadku<br />
preparatów dezynfekcyjnych, do rozprzestrzeniania<br />
się zjawiska oporności dochodzi głównie wskutek<br />
zmian w przepuszczalności osłon komórkowych,<br />
wyselekcjonowania niespecyficznych mechanizmów<br />
oporności, takich jak „efflux”, czy oporność krzyżowa<br />
na antybiotyki i środki dezynfekcyjne.<br />
Badania genetyczne i środowiskowe mechanizmów<br />
rozprzestrzeniania się oporności wśród bakterii mogą
Nr 4<br />
Substancje antybakteryjne a rozprzestrzenianie się oporności bakterii 517<br />
przyczynić się do oszacowania potencjalnego ryzyka<br />
zakażenia pacjentów i personelu, występującymi w<br />
środowisku szpitalnym mutantami, opornymi na dezynfektanty.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Russell AD, Suller MTE, Maillard JY. Do antiseptics<br />
and disinfectant select for antibiotic resistance. J Med<br />
Microbiol 1999; 48: 613-615.<br />
2. Kümmerer K. Significance of antibiotics in the environment.<br />
J Antimicrob Chemother 2003; 52: 5-7.<br />
3. Kümmerer K. Resistance in the environment. J Antimicrob<br />
Chemother 2004; 54: 311-320.<br />
4. Kümmerer K, Al-Ahmad A, Mersch-Sundermann V.<br />
Biodegradabiolity of some antibiotics, elimination of<br />
the genotoxicity and affection of wastewater bacteria in<br />
a simple test. Chemosphere 2000, 40:701-10.<br />
5. Russel AD. Biocide and antibiotic resistance the relevance<br />
of laboratory findings to clinical and environmental<br />
situations. Lancet Infect Dis 2003; 3: 794-803.<br />
6. Gromadecki J, Wróbel R. Składniki aktywne występujące<br />
w preparatach dezynfekcyjnych i antyseptycznych.<br />
Zakażenia 2010; 10: 29-36.<br />
7. Lambert PA. Bacterial resistance to antibiotics. Modified<br />
target sites. Adv Drug Deliv Rev 2005; 57: 1471-1485.<br />
8. Webber MA, Woodward MJ, Piddock JV. Disinfectant<br />
resistance in bacteria. W: Antimicrobial Resistance in<br />
bacteria of animal origin. ASM Press 2006; 8: 115-125.<br />
9. Russell AD. Bacterial adaptation and resistance to antiseptics,<br />
disinfectants and preservatives is not a new<br />
phenomenon. J Hosp Infect 2004; 57, 97-104.<br />
10. Braoudaki M, Hilton AC. Low level of cross-resistance<br />
between triclosan and antibiotics in E. coli K-12 and E.<br />
coli 055 compared to E. coli O157. FEMS Microbiol Lett<br />
2004; 235:305-309.<br />
11. Różalska B, Walencka E, Sadowska B. Wykrywanie biofilmów<br />
stanowiących problemy medyczne i perspektywy<br />
ich eradykacji. Zakażenia 2010; 10: 13-21.<br />
12. Levy SB. Active efflux, a common mechanisms for<br />
biocide and antibiotic resistance. J Appl Microbiol 2002;<br />
92: 65-71.<br />
13. Suller M, Russel AD. Triclosan and antibiotic resistance<br />
in Staphylococcus aureus. J Antimicrob Chemother 2000;<br />
46: 11-18.<br />
14. McMurry LM, McDermott PF, Levy SB. Genetic evidence<br />
that InhA of Mycobacterium smegmatis is target for<br />
triclosan. Antimicrob Agents Chemother 1999; 43:711-3.<br />
15. Poole K. Mechanisms of biocide and antibiotic resistance.<br />
J Appl Microbiol 2002; 92: 553-645.<br />
16. Tattawasart U, Maillard JY, Furr JR, Russell AD. Outer<br />
membrane changesin Pseudomonas stutzeri resistant to<br />
chlorhexidine diacetate and cetylpryridium chloride. J<br />
Antimicrobial Agents 2000; 16: 233-238.<br />
17. Paulsen IT. Multidrug efflux pumps and resistance: regulation<br />
and evolution. Curr. Opinion in Microbiology<br />
2003; 6: 446-451.<br />
18. Morita Y, Murata T, Mima T I in. Induction of mexCD-<br />
-oprJ operon for multidrug efflux pump by disinfectants<br />
in wild-type Pseudomonas aeruginosa PAO1. J Antimicrob<br />
Chemother 2003; 51: 991-994.<br />
19. Stewart PS, Costerton JW. Antibiotic resistance of bacteria<br />
in biofilms. Lancet 2001; 358: 135-38.<br />
20. Sundheim G, Langsrud S, Heir E, Holck AL. Bacterial<br />
resistance to disinfectants containing quaternary ammonium<br />
compounds. Int Biodeter Biodegrad 1998; 41:<br />
235-239.<br />
21. Randall LP, Cooles SW, Piddock LJV, Woodward MJ.<br />
Effect of triclosan or a phenolic farm disinfectant on the<br />
selection of antibiotic-resistant Salmonella enterica. J<br />
Antimicrobial Chemother 2004; 54: 621-627.<br />
22. Block C, Furman M. Association between intensity of<br />
chlorhexidine and microorganisms of reduced susceptibility<br />
in hospital environment. J Hosp Infect 2002; 51:<br />
201-206.<br />
23. Aniello AE, Cimiotti J, Della-Latta P, Larson EL. A<br />
comparison of the bacteria found on the hands of “homemarkers”<br />
and neonatal intensive care unit nurses. J. Hosp<br />
Infect 2003; 54:310-315.<br />
Otrzymano: 28.06.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 31.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr Agnieszka Chojecka<br />
Zakład Zwalczania Skażeń Biologicznych<br />
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - PZH<br />
ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa<br />
e-mail: achojecka@pzh.gov.pl<br />
tel.: (022) 54 21 330
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 519 - 524 Problemy zakażeń<br />
Jadwiga Wójkowska-Mach 1 , Danuta Jurkiewicz-Badacz 2 , Agnieszka Chmielarczyk 1 , Ewelina Foryciarz 3 ,<br />
Magda Baran 3 , Dorota Romaniszyn 4 , Piotr. B. Heczko 1<br />
PSEUDoEPIDEmIA STAPHYLOCOCCUS AUREUS o FEnotYPIE mrSA<br />
nA oDDZIAŁACH PEDIAtrYCZnYCH<br />
PSEUDO-OUTBREAK OF MRSA IN THE PEDIATRIC UNITS<br />
1 Zakład Bakteriologii, Parazytologii i Ekologii Drobnoustrojów<br />
Katedra Mikrobiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum<br />
2 Wojewódzka Poradnia Szczepień i Centrum Szczepień<br />
Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II w Krakowie<br />
3 Zespół ds. Zakażeń Szpitalnych<br />
Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II w Krakowie<br />
4 Zakład Epidemiologii Zakażeń<br />
Katedry Mikrobiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum<br />
STRESZCZENIE<br />
Celem pracy było określenie sytuacji epidemiologicznej<br />
na zachowawczych oddziałach pediatrycznych<br />
wysokospecjalistycznego szpitala.<br />
Badanie objęło 37 pacjentów z objawami bądź<br />
podejrzeniem zakażenia układu pokarmowego oraz<br />
jednego pacjenta z zakażeniem ośrodkowego układu<br />
nerwowego hospitalizowanych w 2008 r. oraz 2009 r.,<br />
u których w kale oraz płynie mózgowo-rdzeniowym<br />
stwierdzono izolaty Staphylococcus aureus o fenotypie<br />
MRSA. Dodatni wynik badania przesiewowego personelu<br />
w kierunku MRSA stwierdzono u 3 osób związanych<br />
z pracą oddziału. Wszystkie izolaty poddano<br />
genotypowaniu metodą elektroforezy pulsacyjnej, 33<br />
z nich zaliczono do jednego klonu.<br />
Stwierdzono różną etiologię obserwowanych objawów<br />
klinicznych zakażeń. Przeprowadzone dochodzenie<br />
epidemiologiczne potwierdziło horyzontalną<br />
transmisję szczepu MRSA, jednak badanie w kierunku<br />
oznaczenia toksynotwórczości wykluczyło związek<br />
pomiędzy stanem klinicznym, a izolowaną florą bakteryjną.<br />
Obserwowana pseudoepidemia potwierdza<br />
istotne znaczenie bezpośredniej, i bliskiej współpracy<br />
pomiędzy laboratorium mikrobiologicznym a personelem<br />
oddziału i zespołu kontroli zakażeń. W wyniku dochodzenia<br />
dokonano przeglądu istniejących procedur z<br />
zakresu zapobiegania zakażeniom oraz przeprowadzono<br />
szkolenia dla personelu i rodziców hospitalizowanych<br />
dzieci.<br />
Słowa kluczowe: MRSA, pseudo-infekcje, kontrola<br />
zakażeń szpitalnych<br />
ABSTRACT<br />
The aim of this paper was to investigate the marked<br />
increase noted in the number of MRSA isolates recovered<br />
from stool of pediatric units patients.<br />
The study involved 37 patients with infection of<br />
digestive tract and 1 patient with infection of the central<br />
nervous system and took place from 2008 to 2009 years.<br />
3 MRSA isolates collected from staff screening were<br />
also included. 44 MRSA isolates were identified using<br />
the Vitek automated system. Antimicrobial susceptibility<br />
patterns were determined by disk-diffusion method.<br />
All isolates were typed by PFGE using SmaI enzyme.<br />
Enterotoxin A gene was detected by PCR method.<br />
The study confirmed horizontal transmission of<br />
epidemic strain of MRSA in the pediatric units, but no<br />
connection between clinical symptoms and Staphyloccocus<br />
aureus not produsing the exotoxin excluded a<br />
true outbreak. This pseudo-outbreak emphasizes the<br />
importance of cooperation between the microbiology<br />
lab and ward personel for both: competent diagnosis<br />
of illness as well as nosocomial infection surveillance<br />
and control activities. The key to the described situation<br />
was failure to use approciate criteria to diagnose<br />
infection. On the other hand it turned out to be a good<br />
time for preparing new hygiene procedures and an aggressive<br />
educational program for ward staff and parents<br />
that promotes best transmission prevention practices.<br />
Key words: MRSA, pseudo-infections, hospital infection<br />
control
520 Jadwiga Wójkowska-Mach, Dorota Jurkiewicz-Badacz i inni<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Staphylococcus aureus należy do grupy drobnoustrojów<br />
występujących pospolicie w populacji ludzkiej:<br />
jest składnikiem flory fizjologicznej człowieka,<br />
związanym z ciepłym i wilgotnym środowiskiem<br />
śluzówek, szczególnie przedsionka nosa. Szacuje się,<br />
że 30% populacji ludzkiej jest skolonizowanych tym<br />
drobnoustrojem, co sprawia, że jest jednym z ważniejszych<br />
czynników etiologicznych zakażeń, w tym<br />
zakażeń szpitalnych (1, 2, 3). Jako, że jego bytowanie<br />
ściśle związane jest z człowiekiem, to po wprowadzeniu<br />
do powszechnego użycia w leczeniu penicyliny, już w<br />
1945 r. stwierdzono pierwsze szczepy Staphylococcus<br />
aureus oporne na penicylinę (4), a oporne na metycylinę<br />
– 2 lata po jej wprowadzeniu na rynek (5). Obecnie<br />
stwierdza się wysokie endemiczne występowanie<br />
szczepów MRSA zarówno w populacji generalnej, jak<br />
i wśród pacjentów hospitalizowanych. Ich udział w<br />
etiologii zakażeń może sięgać od 2% (w Szwajcarii<br />
i Holandii) do 54% (w Portugalii i Włoszech) wśród<br />
wszystkich Stahylococcus aureus izolowanych od osób<br />
z objawami zakażenia (6).<br />
Zarówno szczepy metycylinooporne (MRSA), jak i<br />
metycylinowrażliwe mają podobną wirulencję i epidemiologię<br />
(7). W transmisji główną rolę odgrywa droga<br />
kontaktowa, ale transmisja związana ze środowiskiem<br />
nieożywionym jest również prawdopodobna (8).<br />
Celem niniejszej pracy była analiza występowania<br />
szczepów MRSA izolowanych od pacjentów oddziałów<br />
pediatrycznych oraz ocena sytuacji epidemiologicznej<br />
badanego oddziału.<br />
MATERIAŁY I METODY<br />
Badania przeprowadzono w dwóch oddziałach<br />
pediatrycznych szpitala wysokospecjalistycznego.<br />
Pacjenci, od których pochodziły badane izolaty, zostali<br />
przyjęci w okresie od końca października 2008 r. do<br />
lutego 2009 r. z objawami wskazującymi na zakażenia<br />
układu pokarmowego: wymioty i/lub biegunka.<br />
Ponownie w kwietniu-maju oraz listopadzie 2009 r.<br />
u kolejnych hospitalizowanych dzieci stwierdzono<br />
obecność MRSA – ogółem u 37 pacjentów. Materiałami<br />
do badań mikrobiologicznych był kał pobierany<br />
w pierwszych godzinach hospitalizacji pacjentów bądź<br />
inny materiał (tab. I). W próbkach pobranych od objętej<br />
badaniem grupy dzieci w dniu przyjęcia z klinicznymi<br />
objawami zakażenia układu pokarmowego: u 3 dzieci<br />
stwierdzono bakterie z rodzaju Salmonella (gr C2 oraz<br />
D), u 1 pacjenta enteropatogenny szczep Escherichia<br />
coli (EPEC), u 2 dzieci wirusa rota, u pozostałych nie<br />
potwierdzono czynnika zakaźnego (tab. I). Badane<br />
próbki kału i innego materiału pochodzącego od pa-<br />
cjentów z objawami zakażenia dróg pokarmowych<br />
nie poddawano bezpośredniemu badaniu na obecność<br />
toksyny gronkowcowej.<br />
Wśród materiałów, z których w tym czasie izolowano<br />
szczep MRSA był płyn mózgowo-rdzeniowy<br />
pobrany od pacjenta z objawami zakażenia ośrodkowego<br />
układu nerwowego hospitalizowanego na objętym<br />
badaniem oddziale (materiał oznaczony nr 15) oraz<br />
inne pochodzące od dzieci z innymi objawami, które<br />
włączono do badanej grupy dla uzupełnienia oceny<br />
epidemiologicznej.<br />
Dla celów dochodzenia epidemiologicznego pobrano<br />
w 2008 r. w badaniu przesiewowym materiał<br />
do badań od 109 osób personelu oddziałów objętych<br />
badaniem i działu żywienia szpitala oraz 61 w 2009 r.<br />
(wymazy z przedsionka nosa). Uzyskano 3 posiewy<br />
dodatnie MRSA.<br />
Badania mikrobiologiczne: identyfikacja, oznaczenie<br />
lekowrażliwości materiałów pochodzących od<br />
pacjentów oraz od personelu przeprowadzono w szpitalnej<br />
pracowni diagnostyki mikrobiologicznej, zgodnie<br />
z zaleceniami Clinical Laboratory Standards Insitut (9).<br />
Próbki kału / wymiocin nie były badane bezpośrednio<br />
w celu wykrycia toksyny gronkowcowej. Typowanie<br />
molekularne szczepów i reakcja łańcuchowej polimerazy<br />
PCR w kierunku enterotoksyny gronkowcowej A zostały<br />
przeprowadzone w Katedrze Mikrobiologii UJ CM.<br />
Wszystkie izolaty zostały poddane typowaniu molekularnemu<br />
z zastosowaniem metody elektroforezy<br />
pulsacyjnej PFGE na aparacie CHEF III (Bio-Rad<br />
Laboratories). Stosowano procedurę według McDougal<br />
z drobnymi modyfikacjami (10).<br />
DNA genomowy był izolowany przy użyciu<br />
bloczków agarozowych, poddawany lizie z użyciem<br />
lizostafiny, następnie próbki odbiałczano z zastosowaniem<br />
Proteinazy K (Polgen) i odpłukiwano w buforze<br />
TE (Tris-EDTA). Trawienie restrykcyjne przeprowadzano<br />
z użyciem enzymu SmaI (Fermentas). Warunki<br />
reakcji (zgodnie z wytycznymi firmy BioRad) były<br />
następujące: blok 1 - temp. 14º C, napięcie 6V/cm,<br />
puls początkowy 5s, puls końcowy 12s, czas reakcji<br />
11 godzin, blok 2- temp. 14º C, napięcie 6V/cm, puls<br />
początkowy 20s, puls końcowy 60s. Wzory prążków<br />
uzyskane po elektroforezie pulsacyjnej porównywano<br />
przy użyciu programu Molecular Analyst (Applied<br />
Maths). Stosowano współczynnik podobieństwa Dice,<br />
UPGMA (ang. unweighted pair group method using<br />
arithmetic averages).<br />
Bakteryjne DNA do reakcji PCR było oczyszczane<br />
przy pomocy gotowego zestawu kolumienkowego do<br />
izolacji DNA z firmy A&A Biotechnology. W reakcji<br />
PCR wykorzystano startery do genu sea (sea-f: 5’ gca<br />
ggg aac agc ttt agg c 3’ i sea-r 5’ gtt ctg tag aag tat gaa<br />
aca cg 3’) (11). Reakcja amplifikacji prowadzona była<br />
w objętości 50 µl. Stężenie każdego ze starterów wyno-
Nr 4<br />
Staphylococcus aureus MRSA na oddziałach pediatrycznych 521<br />
Tab. I Charakterystyka pacjentów i członków personelu*, od których pochodziły badane izolaty MRSA<br />
Tab. I Characteristics of patients and staffs with positive results of MRSA test<br />
Nr szczepu<br />
wiek<br />
w momencie<br />
rozpoczęcia<br />
hospitalizacji<br />
płeć<br />
data przyjęcia<br />
do szpitala<br />
objawy<br />
data pobrania<br />
materiału,<br />
w którym identyfikowano<br />
MRSA<br />
rodzaj badanego<br />
materiału<br />
zidentyfikowany<br />
czynnik etiologiczny<br />
zakażenia<br />
dróg pokarmowych<br />
1 13 mies M 27-10-2008 biegunka 27-10-2008 kał X<br />
2 4 mies M 26-10-2008 biegunka 30-10-2008 kał X<br />
3 1,5 mies M 29-10-2008 kaszel 30-10-2008 kał X<br />
4 17 mies M 08-11-2008 biegunka 09-11-2008 kał X<br />
5 20 mies M 17-11-2008 biegunka, kaszel 18-11-2008 kał X<br />
6 9 mies K 19-11-2008 biegunka 18-11-2008 kał EPEC<br />
7 9 mies K 18-11-2008 biegunka 18-11-2008 kał X<br />
8 5 lat M 20-11-2008 kaszel, gorączka 20-11-2008 kał X<br />
9 5 lat M 20-11-2008 kaszel, gorączka 20-11-2008 gardło X<br />
10 6 mies M 22-11-2008 kaszel 22-11-2008 nos X<br />
11 2 mies M 28-11-2008 biegunka 29-11-2008 kał X<br />
12 9 mies K 28-11-2008 biegunka 29-11-2008 kał X<br />
13 5 lat M 02-07-2008 biegunka 02-07-2008 kał X<br />
14 5 lat M 30-06-2008 niedrożność zastawki kom-otrzewn. 02-07-2008 kał X<br />
15 14 mies M 30-06-2008 sepsa meningokokowa 02-07-2008 płyn mózgowo-rdzeniowy X<br />
16 2 mies M 10-06-2008 biegunka 11-06-2008 kał X<br />
17 51 lat K X bez objawów 15-12-2008 nos X<br />
18 56 lat K X bez objawów 16-12-2008 nos X<br />
19 8 mies K 18-01-2009 biegunka 18-01-2009 kał Salmonella gr C2<br />
20 6 mies M 26-01-2009 biegunka, kaszel 27-01-2009 kał X<br />
21 4 lata K 04-03-2009 biegunka 04-03-2009 kał V-Rota<br />
22 2,5 lat K 04-03-2009 nudności, wymioty 05-03-2009 kał X<br />
23 7 mies M 25-03-2009 biegunka 25-03-2009 kał V-Rota<br />
24 7 mies M 06-04-2009 biegunka, kaszel 07-04-2009 kał X<br />
25 12 mies M 16-04-2009 biegunka, kaszel 17-04-2009 kał X<br />
27 2 mies K 22-04-2009 biegunka, kaszel 23-04-2009 kał X<br />
28 2 mies M 21-04-2009 drgawki, gorączka 26-04-2009 kał X<br />
30 3 mies M 03-07-2009 biegunka 03-07-2009 kał X<br />
31 45 lat M X bez objawów 07-07-2009 nos X<br />
32 3 tyg M 27-07-2009 biegunka 27-07-2009 kał X<br />
33 8 mies M 27-07-2009 drgawki, biegunka 28-07-2009 kał X<br />
34 8 mies M 27-07-2009 biegunka 28-07-2009 kał X<br />
35 3 mies M 03-08-2009 biegunka 03-08-2009 kał X<br />
37 1 mies M 18-08-2009 bez objawów 18-08-2009 mocz X<br />
38 7 mies M 10-09-2009 biegunka 11-09-2009 kał Salmonella gr D<br />
39 7 lat K 20-09-2009 kaszel 22-09-2009 plwocina X<br />
40 1 mies K 23-09-2009 biegunka 23-09-2009 kał X<br />
41 3 mies K 05-10-2009 biegunka 05-10-2009 kał Salmonella gr D<br />
42 5 lat K 04-10-2009 biegunka 05-10-2009 kał X<br />
44 3 mies K 08-10-2009 biegunka 09-10-2009 kał X<br />
45 7 mies K 17-10-2009 kaszel 18-10-2009 kał X<br />
X – nie potwierdzono czynnika zakaźnego zakażenia dróg pokarmowych<br />
* – członkowie personelu, od których pochodziły badane izobaty MRSA: nr 17 – pomoc kuchenna; nr 18 – kucharz; nr<br />
31 – rehabilitant.
522 Jadwiga Wójkowska-Mach, Dorota Jurkiewicz-Badacz i inni<br />
Nr 4<br />
siło 300 nM w pojedynczej próbówce. Polimerazę Taq<br />
(Fermentas) dodawano w ilości 1U na próbkę. Do każdej<br />
reakcji PCR dodawano 2µl wyizolowanego DNA.<br />
Warunki reakcji były następujące: wstępna denaturacja<br />
10 minut w 95 o C, 30 cykli złożonych z denaturacji w<br />
95 o C przez 1 minutę, przyłączania starterów w temp.<br />
68 o C przez 45 sekund i elongacji w 72 o C przez 1 minutę,<br />
reakcję zamykała końcowa elongacja w 72 o C przez<br />
10 minut. Produkt amplifikacji o wielkości 521 pz był<br />
wizualizowany na 1,5% żelu agarozowym w buforze<br />
0,5xTBE (ang.TRIS borate-EDTA). Jako kontroli pozytywnej<br />
w reakcji PCR używano DNA wyizolowanego<br />
ze szczepu S. aureus NCTC 10652.<br />
WYNIKI<br />
Ogółem zebrano 41 izolatów MRSA od pacjentów<br />
(materiały oznaczone nr 1-16, 19-30 oraz 32-45)<br />
i personelu (materiały: 17, 18 oraz 31), które poddano<br />
dalszym badaniom celem opisania ich pokrewieństwa<br />
i zdolności do produkcji enterotoksyny.<br />
Wśród przebadanych izolatów 33 wykazywały identyczny<br />
układ prążków na żelu po elektroforezie pulsacyj-<br />
50<br />
60<br />
70<br />
80<br />
90<br />
Ryc. 1 Dendrogram podobieństwa szczepów MRSA uzyskane w metodzie PFGE<br />
Fig. 1 Dendrogram of strains similarity obtained thanks to PFGE method<br />
100<br />
nej, uznano je za szczep epidemiczny. W obrębie jednego<br />
klonu znalazło się 31 izolatów od pacjentów oraz 3 izolaty<br />
pobrane od personelu. Dodatkowo 1 izolat od pacjenta<br />
(nr 45) był bardzo blisko spokrewniony z klonem epidemicznym<br />
(różnica dotyczyła 1 zdarzenia genetycznego).<br />
Pozostałe 7 izolatów charakteryzowało się unikatowymi<br />
wzorami restrykcyjnymi, szczepy te nie były spokrewnione<br />
ze szczepem epidemicznym – wśród nich był m.in.<br />
izolat z płynu mózgowo-rdzeniowego (ryc 1).<br />
Dodatkowo wszystkie izolaty zostały przebadane<br />
pod kątem obecności genu kodującego białko enterotoksyny<br />
A (sea) przy zastosowaniu metody PCR. Wśród<br />
44. izolatów tylko u jednego (o numerze 19) wykryto<br />
gen sea. Jednocześnie izolat ten charakteryzował się<br />
unikatowym wzorem restrykcyjnym, innym niż wykryty<br />
szczep epidemiczny.<br />
Pracownicy, u których stwierdzono kolonizację<br />
nosa szczepami MRSA – 3 osoby, zostali poddani<br />
procedurze eradykacji z zastosowaniem mupirocyny<br />
przez okres 5 dni, a do tego czasu zostali skierowani<br />
do prac niezwiązanych z przygotowywaniem posiłków<br />
dla pacjentów. Powtórne posiewy z przedsionka nosa<br />
wykonano u tych pracowników w odstępnie 2-5 tygodni.<br />
Wszystkie wyniki były ujemne.<br />
5<br />
22<br />
6<br />
9<br />
11<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
37<br />
38<br />
40<br />
41<br />
44<br />
13<br />
17<br />
18<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
8<br />
10<br />
12<br />
20<br />
21<br />
23<br />
24<br />
25<br />
27<br />
28<br />
42<br />
45<br />
19<br />
16<br />
15<br />
7<br />
14<br />
39<br />
35
Nr 4<br />
DYSKUSJA<br />
Pseudo-infekcje (ang. pseudoinfections) i pseudo-<br />
-epidemie (ang. pseudo-outbreaks) stanowią duży i<br />
jednocześnie trudny problem dla zespołów kontroli<br />
zakażeń szpitalnych i epidemiologów szpitalnych.<br />
Epidemia to zwiększenie liczby zachorowań na daną<br />
chorobę ponad oczekiwaną liczbę lub współczynnik<br />
zachorowalności. Pseudo-epidemie zakażeń związanych<br />
z opieką zdrowotną (ang. health care-associated<br />
pseudo-outbreaks) zazwyczaj związane są ze wzrostem<br />
liczby dodatnich wyników badań mikrobiologicznych<br />
materiałów pochodzących od pacjentów bez klinicznych<br />
objawów zakażenia. Tego typu przypadki są często<br />
konsekwencją wdrażania intensywnego czy też zwiększenia<br />
intensywności nadzoru mikrobiologicznego i<br />
/ lub epidemiologicznego nad pacjentami w szpitalu.<br />
Sytuacja taka jest też charakterystyczna dla wprowadzania<br />
nowych metod diagnostyki mikrobiologicznej<br />
bądź zmiany pewnych dotychczasowych procedur<br />
diagnostycznych (12, 13, 14). Zaistniała sytuacja miała<br />
bezpośredni związek z zastosowaną metodą, w której<br />
pominięto ważny w diagnostyce zakażeń układu<br />
pokarmowego etap badania bezpośredniego: toksyna<br />
bakteryjna w rutynowej diagnostyce wykrywana jest<br />
na etapie przedhodowlanym – którego tutaj zabrakło.<br />
Pseudo-epidemie mogą być również identyfikowane<br />
poprzez wzrost częstości izolacji drobnoustrojów<br />
nietypowych dla badanych materiałów.<br />
Zatem brak potwierdzenia obecności toksyny<br />
gronkowcowej w analizowanych badaniach etiologii<br />
zakażeń układu pokarmowych wskazał, że na obserwowanym<br />
oddziale doszło do sytuacji, którą można opisać<br />
jako występowanie pseudoinfekcji MRSA. Powodem<br />
rozpoczęcia działań był brak szczegółowej informacji<br />
dotyczącej związku pomiędzy objawami klinicznymi<br />
pacjentów i potencjalnych – badanych – czynników<br />
etiologicznych. Zespół kontroli zakażeń podjął niezbędne<br />
w sytuacji podejrzenia epidemii działania, a weryfikacja<br />
nastąpiła wraz z wykorzystaniem szczegółowych<br />
badań mikrobiologicznych dotyczących zjadliwości<br />
badanych szczepów MRSA: stan zdrowia pacjentów nie<br />
miał żadnego związku z nietoksynotwórczym szczepem<br />
MRSA (15; 16).<br />
Dużo poważniejszym problemem, który pojawił się<br />
w badanej populacji jest obecność wśród pracowników<br />
szpitala osób skolonizowanych szczepami MRSA.<br />
Zazwyczaj podkreśla się znaczącą rolę w transmisji<br />
zakażeń personelu medycznego, szczególnie na oddziałach<br />
intensywnej terapii bądź oddziałach oparzeniowych.<br />
W omawianym przypadku oddziałem objętym<br />
dochodzeniem epidemiologicznym byli pacjenci oraz<br />
personel związany z działalnością oddziału. Jednak<br />
ponieważ dodatnie wyniki badań personelu wykonane<br />
Staphylococcus aureus MRSA na oddziałach pediatrycznych 523<br />
dla oceny obecności MRSA uzyskano w trakcie dochodzenia<br />
epidemiologicznego – trudno ocenić, czy osoby<br />
te były źródłem czy ofiarą zaistniałej sytuacją, czy ich<br />
kolonizacja była zjawiskiem wtórnym do sytuacji na<br />
oddziale (17, 18).<br />
W związku z zaistniałą sytuacją przeprowadzono<br />
dokładny przegląd procedur związanych z zachowaniem<br />
zasad higieny, w tym izolacji związanej z fekalno-oralną<br />
drogą transmisji drobnoustrojów. Ponieważ<br />
dotyczyła ona oddziałów pediatrycznych, przygotowano<br />
dodatkowo szczegółowy program edukacyjny dla<br />
wszystkich rodziców i opiekunów hospitalizowanych<br />
dzieci, obejmował on zasady higieny rąk, korzystanie<br />
z toalet i pryszniców, obowiązek pełnej toalety dziecka<br />
kilkakrotnie w ciągu dnia w zależności od nasilenia<br />
objawów chorobowych. Dodatkowo wprowadzono<br />
zakaz dokarmiania dzieci artykułami innymi niż posiłki<br />
szpitalne, w tym absolutny zakaz częstowania. Jedynym<br />
wyjątkiem pozostała woda mineralna, ale pod warunkiem,<br />
że będzie pozostawać w oryginalnym opakowaniu<br />
i nie będzie przelewana ani uzupełniana innymi płynami,<br />
zostanie zużyta w ciągu 1 doby, a każda butelka<br />
będzie wykorzystana tylko przez 1 osobę (bez częstowania,<br />
odstępowania itp.) Personelowi przypomniano o<br />
konieczności dezynfekcji stetoskopów i innego sprzętu<br />
stosowanego zarówno w izbie przyjęć, jak i w oddziale<br />
oraz zakazie umieszczania w kieszeniach fartucha drobnych<br />
przedmiotów, które miały kontakt z pacjentem.<br />
Na izbie przyjęć szpitala wprowadzono bezkontaktowe<br />
kosze na odpady (19, 20).<br />
WNIOSKI<br />
W badanej populacji stwierdzono różną etiologię<br />
obserwowanych zakażeń dróg pokarmowych. Jednocześnie<br />
nie obserwowano związku pomiędzy stanem<br />
klinicznym pacjentów (objawami zakażenia dróg pokarmowych)<br />
oraz izolowanym szczepem epidemicznym<br />
Staphylococcus aureus niewytwarzającym toksyny<br />
gronkowcowej.<br />
Prowadzone badanie wykazało pseudoepidemię<br />
Staphylococcusa aureus o fenotypie MRSA. Podjęte<br />
działania miały na celu poprawę bezpieczeństwa pacjentów<br />
na oddziale poprzez wprowadzenie kontrolnych<br />
badań przesiewowych personelu w kierunku MRSA<br />
oraz eradykację w przypadku potwierdzonej kolonizacji,<br />
a także edukację w zakresie higieny personelu<br />
medycznego, opiekunów dzieci i wszystkich odwiedzających.<br />
Zaistniała sytuacja potwierdziła, że pełen<br />
nadzór nad zakażeniami jest możliwy tylko przy dobrej,<br />
bieżącej współpracy laboratorium mikrobiologicznego<br />
z zespołem kontroli zakażeń oraz wszystkimi osobami<br />
biorącymi udział w procesie pielęgnacji i leczenia.
524 Jadwiga Wójkowska-Mach, Dorota Jurkiewicz-Badacz i inni<br />
Nr 4<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Wenzel RP, Perl TM. The signiffance of nasal carriage of<br />
Staphylococcus aureus and the incidence of postoperative<br />
wound infection. J Hosp Infect 1995; 31: 13-24.<br />
2. Von Eiff C, Becker K, Machka K. Nasal carriage as a<br />
source of Staophylococcus aureus bakteriemia. Study<br />
Group. N Engel J Med 2001; 344: 11-16.<br />
3. Bulanda M, Gruszka M, Heczko B. Effect of mupirocin<br />
on nasal carriage of Staphylococcus aureus. J Hosp Infect<br />
1989: 14: 117-124.<br />
4. Spink WW, Ferris V. Quantitative action of penicillin inhibitor<br />
from penicillin-resistant strains of staphylococci.<br />
Science 1945; 102: 221.<br />
5. Jevons MP. Celbenin-resistant staphylococci. BMJ 1961;<br />
1: 124-125.<br />
6. Diekema DJ, Pfaller MA, Schmitz FJ. Survey of infections<br />
due to Staphylococcus species: frequency of<br />
occurrence and antimicrobial susceptibility of isolates<br />
collected in the United States, Canada, Latin America,<br />
Europe, and the Western Pacific region for the SENTRY<br />
Antimicrobial Surveillance Program, 1997-1999. Clin<br />
Infect Dis 2001; 32(suppl 2): S114-132.<br />
7. Hartstein AI, Sebastian TJ, Strausbaugh. Meticillin-resistant<br />
Staphylococcus aureus. W: Mayhall CG (red.) Hospital<br />
epidemiology and infection control. Philadelphia:<br />
LWW, 2004: 471-494.<br />
8. Parks YA, Noy MF, Aukett MA. Methicillin resistant<br />
Staphylococcus aureus in milk. Arch Dis Child 1987;<br />
62: 82-84.<br />
9. Clinical and Laboratory Standards Institute (CLSI).<br />
Performance standards for antimicrobial susceptibility<br />
testing: 15th information supplement. Wayne PA, CLSI;<br />
2005; M100-S15.<br />
10. McDougal LK, Steward CD, Killgore Ge i in. Pulsedfield<br />
gel electrophoresis typing of oxacillin-resistant<br />
Staphylococcus aureus isolates from the United States:<br />
Establishing a national database J Clin Microbiol 2003;<br />
41:5113-5120.<br />
11. Lovseth A, Loncarevic S, Brdal KG. Modified multiplex<br />
PCR method for detection of pyrogenic exotoxin genes<br />
in staphylococcal isolates. J Clin Microbiol 2004 ; 42:<br />
3869-3872.<br />
12. Manangran L, Jarvis W. Healthcare-associated pseudooutbreaks.<br />
Semin Infect Control 2001; 1:73-84.<br />
13. Cunha B, Klein N. Pseudoinfections. Infect Dis Clin<br />
Pract 1995; 4:95-103.<br />
14. Park YS, Kim SY, Park SYi in. Pseudooutbreak of Stenotrophomonas<br />
maltophilia bacteremia in a general ward.<br />
Am J Infect Control 2008; 361: 29-32.<br />
15. Ehrenkranz NJ, Richter EI, Phillips PM i in. An apparent<br />
excess of operative site infections: analyses to evaluate<br />
false-positive diagnoses. Infect Control Hosp Epidemiol<br />
1995;16(12):712-6.<br />
16. Bannatyne RM, Wells BA, MacMillan i in. A cluster of<br />
MRSA – the little outbreak that wasn`t. Infect Control<br />
Hosp Epidemiol 1995;16:380.<br />
17. Albrich WC, Harbarth S. Health-care workers : source,<br />
vector, or victim of MRSA? Lancet Infect Dis 2008;<br />
8:289-301.<br />
18. Ben-David D, Mermel LA, Parenteau. Methicillin-resistant<br />
Staphylococcus aureus transmission: The possible<br />
importance of unrecognized health care worker carriage.<br />
Am J Infect Control 2008; 36: 93-97.<br />
19. Siegel JD, Rhinehart E, Jackson Mi in. 2007 guideline<br />
for isolation precautions: preventing transmission of<br />
infectious agents in health care settings. Am J Infect<br />
Control 2007 12: S65-164.<br />
20. APIC/CHICA-Canada infection prevention, control, and<br />
epidemiology: Professional and practice standards. Am<br />
J Infect Control 2008;36:385-9.<br />
Otrzymano: 7.06.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 19.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr n biol. Jadwiga Wójkowska-Mach<br />
Katedra Mikrobiologii Collegium Medicum Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego<br />
ul. Czysta 18, 31-121 Kraków<br />
Tel. 12 633 00 60, fax. 12 423 39 24<br />
e-mail: mbmach@cyf-kr.edu.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 525 - 531 Problemy zakażeń<br />
STRESZCZENIE<br />
Ixodes ricinus uważany jest Polsce za gatunek o największym<br />
znaczeniu medycznym i weterynaryjnym.<br />
Transmisja patogenów odkleszczowych w kręgowcach<br />
zależy nie tylko od układowej infekcji. Transmisja<br />
krętka B. burgdorferi i wirusa kleszczowego zapalenia<br />
mózgu w zakażonym organizmie różnią się, ze względu<br />
odmienną początkową lokalizację w kleszczu, na<br />
odmienność poruszania się wirusa i bakterii(zdolność<br />
aktywnego poruszania się), jak i liczne mechanizmy<br />
wspierające zakażenie bakteryjne. Poznanie mechanizmów<br />
rządzących transmisją tych patogenów w przyrodzie<br />
ma znaczenie epidemiologiczne, jak i jest istotne dla<br />
poznania patogenezy wywoływanych chorób. Wzrost<br />
zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu w ciągu<br />
ostatnich lat jest markerem wzrostu występowania chorób<br />
odkleszczowych. W latach 90. liczba zachorowań<br />
wśród ludzi w wielu krajach europejskich pozostaje<br />
na wyższym poziomie porównaniu do lat osiemdziesiątych.<br />
Podobne spostrzeżenia dotyczą boreliozy.<br />
Naturalne zmiany środowiskowe, przede wszystkim<br />
związane z klimatem, jak i regionalnymi i miejscowymi<br />
zmianami w dystrybucji i rozmieszczeniu gatunków<br />
drobnych gryzoni i dużych zwierząt dzikich, czynniki<br />
antropogeniczne (zalesianie, osuszanie bagien, zwiększanie<br />
rezerwuaru zwierzęcego), oraz zmiany socjalne<br />
(aktywny kontakt człowieka w okresie zbierania owoców<br />
runa leśnego, wprowadzenie szczepień) mogą mieć<br />
istotny wpływ na liczbę zachorowań ludzi na choroby<br />
odkleszczowe.<br />
Słowa kluczowe: transmisja, współżerowanie, krążenie<br />
patogenów odkleszczowych, wirus kleszczowego zapalenia<br />
mózgu, B. burgdorferi<br />
Joanna M. Zajkowska<br />
trAnSmISJA I KrĄŻEnIE PAtoGEnÓW oDKLESZCZoWYCH<br />
(KZm I BorELIoZY) I roLA ZmIEnIAJĄCEGo SIę ŚroDoWISKA<br />
TRANSMISSION AND CIRCULATION OF TICK BORNE PATHOGENS (TBE AND<br />
LYME BORRELIOSIS) AND THE ROLE OF CHANGING ENVIRONMENT<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku<br />
WSTĘP<br />
W Polsce, kleszczem o największym znaczeniu medycznym<br />
i weterynaryjnym jest nieswoisty żywicielsko<br />
Ixodes ricinus, który może pasożytować na dostępnych<br />
ABSTRACT<br />
Ixodes ricinus is regarded as a species with great<br />
medical and veterinary meaning. Transmission of tick<br />
borne pathogens in mammals depends not only on<br />
systemic infection. Transmission of B. burgdorferi and<br />
tick-borne encephalitis virus in an infected organism<br />
differs, because of different location in tick ,the differences<br />
in dissemination of the virus and bacteria (own<br />
motility) as well as mechanisms supporting bacterial<br />
infection. The mechanisms governing the transmission<br />
of these pathogens in nature have epidemiological<br />
importance and are essential in understanding the<br />
pathogenesis of diseases. The increase in the incidence<br />
of tick-borne encephalitis in recent years, is a marker<br />
of tick borne diseases. In the 90s, the number of cases<br />
among humans in many European countries remains<br />
at a higher level compared to the eighties. Similar<br />
observations consider to Lyme borreliosis. Natural<br />
environmental changes, mainly related to climate, as<br />
well as regional and local changes in distribution of<br />
the small rodents species, wild animals, anthropogenic<br />
factors (reforestation, drainage of swamps, increasing<br />
the reservoir of animals), and social change (increased<br />
human activities in forests, vaccinations) may have a<br />
significant impact on rates of tick-borne diseases.<br />
Key words: transmission, co-feeding, circulation of tick<br />
borne pathogens, tick borne encephalitis, B. burgdorferi<br />
dla niego lądowych kręgowcach. Najczęściej atakuje<br />
ptaki i ssaki, biorąc udział w naturalnym krążeniu patogenów<br />
w przyrodzie. Kleszcze zakażają się wirusem<br />
kleszczowego zapalenia mózgu (kzm) jak i krętkami<br />
B. burgdorferi (B.b) żerując na zakażonym zwierzęciu<br />
i pozostają zakażone do końca swojego życia. Długość
526 Joanna M Zajkowska<br />
Nr 4<br />
okresu żerowania I. ricinus waha się w zależności od<br />
stadium rozwojowego: larwy od 2 do 5 dób, nimfy od<br />
2 do 7 (na ogół 5), samice od 6 do 9 (średnio 8-9) dób.<br />
Im wyższy poziom zakażenia (wiremia, bakteriemia<br />
lub parazytemia) u zwierząt, tym większe jest prawdopodobieństwo,<br />
że żerowanie zakończy się pobraniem<br />
patogenu. Transmisja patogenów odkleszczowych w<br />
kręgowcach zależy nie tylko od układowej infekcji.<br />
Zachodzi także między niezakażonymi a zakażonymi<br />
kleszczami w czasie współżerowania w jednym czasie.<br />
Po raz pierwszy opisano takie zakażenie w 1987 r., w<br />
przypadku wirusa Thogoto. Podobne zjawisko występuje<br />
u ruchliwych bakterii B. burgdorferi, czynnika<br />
patogennego boreliozy z Lyme. Krętek ten może być<br />
przeniesiony z zakażonego kręgowca na niezakażone<br />
kleszcze tylko przy miejscowym zakażeniu kręgowca,<br />
(1). Do zakażenia kleszcza może dojść w czasie jednoczesnego<br />
żerowania kilku osobników, jeśli są fizycznie<br />
oddzielone między transmitującym i nabywającym zakażenie,<br />
przy braku zakażenia systemowego kręgowca.<br />
Do zakażenia może dojść, jeśli żerowanie jest zbieżne<br />
w czasie, a nawet gdy jeden z kleszczy odpadnie wcześniej,<br />
a drugi pozostaje. Częściej dotyczy to B. burgdorferi<br />
niż wirusa kzm, gdyż krętki częściej pozostają<br />
w miejscu inokulacji, nim nastąpi ich dalszy rozsiew.<br />
Różnice tłumaczy się sposobem przemieszczania się<br />
patogenu w zakażonym organizmie - wirusy podróżują<br />
wewnątrz systemu limfatycznego z migrującymi komórkami,<br />
jak np. komórki Langerhansa, podczas gdy<br />
B. burgdorferi ma zdolność samodzielnego poruszania<br />
się. Obecność B. burgdorferi wykazano w skórze jeleni,<br />
u których nie ma układowego zakażenia. Liczba zakażonych<br />
kleszczy zwiększa się znacznie w czasie takiego<br />
żerowania, kiedy kilka zakażonych kleszczy zakaża<br />
znacznie więcej niezakażonych kleszczy. Istotna jest<br />
również rola ptaków w zakażaniu kleszczy żerujących<br />
w małej odległości na ptakach (np.wokół oczu) nie<br />
rozwijających spirochetemii.<br />
W warunkach naturalnych kleszcze często żerują<br />
w bliskiej odległości od siebie, co wynika z następujących<br />
uwarunkowań: długiego okresu żerowania Ixodide<br />
i nakładania się żerowania poszczególnych osobników<br />
w preferowanych miejscach (np. uszy). Rozprzestrzenianie<br />
się żerujących kleszczy na ofierze powoduje,<br />
że duża ich liczba może żerować jednocześnie, co jest<br />
spowodowane m. in. uwolnieniem się w środowisku<br />
larw z dużej liczby skupionych w jednym miejscu jaj.<br />
Częstym zjawiskiem jest koinfestacja w różnych fazach<br />
rozwoju, szczególnie zbieżne w czasie jest żerowanie<br />
nimf i larw (2).<br />
Istnieją predylekcje kleszczy do żerowania na różnych<br />
częściach ciała żywiciela, co sprzyja skupianiu<br />
się kleszczy. Powtórne żerowanie odbywa się często<br />
w tych samych miejscach, np. 90% niedorosłych I. ricinus<br />
żeruje na uszach gryzoni lub blisko oczu ptaków,<br />
podczas gdy np.na owcach na wyższych partiach ciała i<br />
głowie. U niektórych gatunków wydzielane są feromony<br />
skupiające osobniki w jednym miejscu (3). Znaczenie<br />
epidemiologiczne tego zjawiska wydaje się być duże<br />
w krążeniu patogenów chorobotwórczych dla ludzi (4).<br />
Rezerwuar żywicieli, które rozwijają układowe<br />
jak i miejscowe zakażenia, ważny jest w badaniach<br />
epidemiologicznych, gdyż może odgrywać istotną rolę<br />
w cyklu enzootycznym. U gatunków kręgowców, które<br />
rozwijają układową infekcję, może dojść do transmisji<br />
patogenów również w czasie współżerowania (co-feeding)<br />
kleszczy. Myszka Apodemus flavicolis rozwija<br />
układową infekcję, ale w transmisji wirusa kzm większe<br />
znaczenie ma droga pozaukładowa. Transmisja krętka<br />
B. burgdorferi i wirusa kzm w zakażonym organizmie<br />
różnią się, ze względu na odmienną początkową lokalizację<br />
patogenów w kleszczu, odmienne poruszanie<br />
się wirusa i bakterii, jak i mechanizmów wspierających<br />
zakażenie bakteryjne (6).<br />
Obecność krętka w zakażonym kleszczu wspiera<br />
skuteczne żerowanie kleszcza, zatem mechanizmy<br />
ewolucyjne wspierały te zjawiska, które umożliwiały<br />
obecność bakterii w kleszczu (2). Natomiast mechanizmy<br />
adaptacyjne wykształcone w procesie ewolucyjnego<br />
dostosowywania się do potencjalnego żywiciela<br />
powodują, że obecność obu patogenów pozostaje<br />
bezobjawowa, i nie zmniejsza populacji zakażonych<br />
nimi zwierząt.<br />
ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ WIRUSA KZM<br />
WEWNĄTRZ ZAKAŻONEGO KRĘGOWCA<br />
Białka syntetyzowane w gruczołach ślinowych<br />
promują transmisję wirusów-SAT-(salivary activated<br />
transmission). Działanie immunomodulujące śliny<br />
kleszcza umożliwia kleszczom przedłużone żerowanie.<br />
Hamujący wpływ śliny kleszcza na zjawiska zapalne<br />
w miejscu żerowania, takie jak migracja i rekrutacja<br />
komórek immunokompetentnych, powoduje wytworzenie<br />
mikrośrodowiska, które jest wykorzystywane<br />
przez wirusy (4).<br />
Do zakażenia organizmu gospodarza wirusem kzm<br />
dochodzi w ciągu kilku pierwszych minut pobierania<br />
pokarmu przez kleszcza, ze względu na obecność<br />
wirusa w ślinie, wprowadzanej do skóry na początku<br />
żerowania. Wirus replikuje się w komórkach skóry,<br />
w komórkach Langerhansa oraz w granulocytach obojętnochłonnych.<br />
Wirusy wykorzystują te komórki nie<br />
tylko w celu namnażania, ale i jako środek lokomocji,<br />
aby drogami limfatycznymi rozprzestrzeniać się i dostać<br />
do najbliższych węzłów chłonnych. Następnie wirusy<br />
docierają przez przewód piersiowy do krwi, innych<br />
narządów, wykorzystując komórki gospodarza jako<br />
środek transportu. Po kilku dniach wirus osiąga układ
Nr 4<br />
krwionośny wywołując stan wiremii, atakuje organy<br />
i narządy należące do układu siateczkowo-śródbłonkowego.<br />
TRANSMISJA KRĘTKÓW BORRELIA<br />
BURGDORFERI<br />
Liczny rezerwuar zwierzęcy kręgowców, w których<br />
zachodzi transmisja Borrelia burgdorferi, wykształciła<br />
wyjątkowo dużo mechanizmów zapewniających bakterii<br />
bezpieczne przetrwanie w zakażonym kręgowcu,<br />
jak i możliwość przenoszenia na inne osobniki przez<br />
żerującego kleszcza.<br />
Mimo że kleszcz żeruje 96 godzin, to krętki do<br />
kleszcza są aspirowane w czasie pierwszych 24 godzin,<br />
nawet jeśli już kleszcz zawiera dużo krwi. Liczba ich<br />
wzrasta poprzez napływ nowych krętków, jak i intensywną<br />
replikację. Krętek musi uniknąć strawienia i<br />
przeżyć w temp.0-30 oC. Musi przetrwać okresy głodu<br />
i ograniczonego metabolizmu kleszcza. Musi wykrywać<br />
początek kolejnego żerowania, aby dostać się do<br />
gruczołów ślinowych kleszcza, aby być gotowy do<br />
dalszej transmisji (5,6). W kleszczu krętek syntetyzuje<br />
lipoproteidy powierzchniowe OspA, OspB, OspC, Pert,<br />
Mapa, Rev, homologi Erp i Lp66. Lipoproteina Osp A<br />
pojawia się w czasie kolonizacji jelit kleszcza i jest ligandem<br />
dla komórek jelit, co umożliwia ich kolonizację,<br />
ale zapobiega też internalizacji i strawieniu (erytrocyt<br />
poddawany jest hemolizie, a następnie endocytozie).<br />
OspA umożliwia przyleganie do komórek jelit, ale i do<br />
siebie, poprzez agregację. Żerowanie kleszcza powoduje<br />
spadek ekspresji powierzchniowej lipoproteiny OspA<br />
krętka, a wzrost OspC. W wydzielanej ślinie kleszcze<br />
zawierają białka, które zapewniają efektywne żerowanie.<br />
Bioaktywne składniki śliny kleszcza zakłócają hemostazę,<br />
(agregację patogen/wektor/kręgowiec.<br />
płytek, wazodilatację i koagulację),<br />
wpływają również na mechanizmy immunologiczne<br />
Transmisja i krążenie patogenów odkleszczowych 527<br />
umożliwiając skuteczną transmisję (np.hamują efekt<br />
dopełniacza). Transmisja krętków zwiększa się wraz z<br />
czasem żerowania, ale co najmniej po 24 godzinach (7).<br />
W ślinie kleszcza zidentyfikowano takie białka<br />
jak Salp 15, Salp 20, ISAC, IRAC, które neutralizują<br />
komplement kręgowca. Zatem bakterie wykorzystują<br />
wytworzone przez ślinę kleszcza mikrośrodowisko z<br />
immunosupresją. Ponadto krętek ma własne białka, które<br />
blokują czynniki aktywujące komplement, jak białka<br />
CRASPs (complement regulator acquiring surface proteins)<br />
(8). Krętek wykorzystuje białka ze śliny kleszcza,<br />
aby wzmocnić skuteczność własnej transmisji i dalsze<br />
przetrwanie. Wykazano, że obecność B. burgdorferi<br />
wpływa na ekspresje genów kleszcza. Ekspresja genu,<br />
który koduje białko Salp 15, które m.in. hamuje aktywację<br />
limfocytów T, selektywnie zwiększała się u zakażonych<br />
kleszczy B. burgdorferi podczas żerowania.<br />
Salp 15 swoiście i specyficznie łączy się z Osp C krętka<br />
i w ten sposób osłania bakterie przed działaniem mechanizmów<br />
obronnych, szczególnie przed działaniem<br />
odpowiedzi humoralnej skierowanej na OspC (9). Rola<br />
Osp A podczas zakażenia w kręgowcu nie jest dokładnie<br />
poznana, ale wiadomo, że umożliwia interakcję krętka<br />
ze śródbłonkiem. Możliwe że rola ta jest niewielka, ale<br />
obecność przeciwciał w czasie zakażenia wskazuje na<br />
to, że może odgrywać rolę w patogenezie Lyme arthritis,<br />
co może tłumaczyć niepowodzenie opartej na tym<br />
białku szczepionki. Ixodes ricinus jest efektywniejszym<br />
wektorem dla B. afzeli, która jest bardziej inwazyjna,<br />
rozprzestrzenia się szybciej z miejsca inokulacji i jest<br />
transmitowana relatywnie wcześniej niż B.b. sensu<br />
stricto. W badaniach eksperymentalnych, inokulacja<br />
bakterii bez pośrednictwa kleszczy nie powoduje<br />
zakażenia (pozyskana z homogenatu nienajedzonych<br />
kleszczy), a bakteria B. burgdorferi samodzielnie nie<br />
Ryc.1. Transmisja patogenów przez hematofagi tworzy złożony kompleks zachodzących relacji<br />
penetruje nieuszkodzonej skóry (2).<br />
Wędrówka krętka w kręgowcu (człowieku) zachodzi<br />
w sposób aktywny. Krętek znajduje się w miejscu<br />
Fig.1. Patogen transmission by haematophages creates wkłucia complex kleszcza of relations tworząc patogen/vector/vertebrate<br />
miejscowo rumień (erythema<br />
migrans), ale często jednocześnie w odległych miejscach,<br />
musi więc pokonać znaczną odległość. W znacz-<br />
P<br />
nym stopniu ułatwia to budowa krętka. Jest bardzo<br />
ruchliwy, bardzo efektywnie przemieszcza się we krwi i<br />
tkankach dzięki wewnętrznym ruchom propulsacyjnym.<br />
Jest to możliwe dzięki wewnętrznej budowie flagelli<br />
V<br />
H<br />
złączonych razem w wiązkę, biegnących wzdłuż całego<br />
ciała od końca do końca, które kurczą się jak silny<br />
mięsień. Bakteria skręca się i porusza do przodu, jak<br />
H-żywiciel, P(patogen)-powoduje , że V(wektor) -lepiej<br />
korkociąg i sprężyna jednocześnie. Pozwala to na efek-<br />
żeruje, nie jest H-żywiciel, odrzucany, P(patogen)-powoduje zapewnia lepszą transmisję , że V(wektor) pa- -lepiej żeruje, nie jest odrzucany, zapewnia lepszą transmisję<br />
tywne poruszanie się w otoczeniu gęstszym niż krew.<br />
togenu(P)<br />
Ryc.1. Transmisja patogenów przez hematofagi patogenu(P) tworzy Brak flagelliny powoduje utratę ruchliwości krętków.<br />
złożony kompleks zachodzących relacji patogen/ Krętek szybko ucieka z krwi, gdzie układ odpor-<br />
wektor/kręgowiec.<br />
nościowy działa silnie, między włókna kolagenowe<br />
Fig.1. Patogen transmission by haematophages creates ścięgien lub do OUN. Ruchliwe, krętki ”rozpuszczają”<br />
complex of relations patogen/vector/vertebrate<br />
tkanki przed sobą, łącząc się z plazminogenem poprzez
528 Joanna M Zajkowska<br />
Nr 4<br />
lipoproteinę OspA na jego powierzchni. Plazminogen<br />
aktywowany do plazminy prowadzi do degradacji macierzy<br />
pozakomórkowej ECM (extra cellular matrix).<br />
Krętek przyczepia się biegunowo do plazminogenu<br />
inicjując wiele kolejnych reakcji, poprzez aktywację<br />
kaskady enzymów, takich jak: elastaza, która rozpuszcza<br />
ścięgna, a laminaza błonę podstawną. Ponadto B.<br />
b. łączy się z innymi białkami ECM jak: fibronektyna,<br />
liczne integryny, proteoglikany jak dekoryna, za pomocą<br />
białka DbpA i B) (DbpA, DbpB-decorin binding<br />
protein A,B). Dekoryna jest proteoglikanem łączącym<br />
się z kolagenem produkowanym przez tkankę łączną.<br />
Umożliwia rozsiew i przeżycie w tkankach bogatych<br />
w dekorynę. W konsekwencji Borrelia może się ukryć<br />
w tych strukturach pozakomórkowych przed krążącymi<br />
leukocytami (10). W przetrwaniu w kręgowcu istotnie<br />
ważną rolę odgrywa materiał genetyczny krętka. Jeden<br />
chromosom i co najmniej 21 plazmidów – jest to<br />
największa ilość plazmidów poznana u bakterii - 8%<br />
materiału genetycznego, to ok. 150 genów które kodują<br />
lipoproteidy powierzchniowe zmieniające się w czasie<br />
cyklu życiowego krętka. Zdolne do zakażenia są te,<br />
które zmieniają ekspresje na OspC już w drodze do<br />
gruczołów ślinowych kleszcza w czasie żerowania (reagują<br />
na ph i temp). Zatem ekspresja Osp C jest istotna<br />
w pierwszych 48 godzinach zakażenia, i OspC negatywne<br />
bakterie nie są zdolne do zakażania i rozsiewu<br />
w kręgowcu. OspC krętka łącząc się z białkiem Salp15<br />
unika działania układu odpornościowego. Natomiast w<br />
kolejnych 8-21 dniach jest znowu zmniejszona ekspresja<br />
OspC, a przetrwała ekspresja z kolei inicjuje odpowiedź<br />
humoralną, która sprzyja eliminacji. Zatem, aby<br />
uniknąć eliminacji potrzebne są kolejne zmiany, ukrycie<br />
się lub zmienność antygenowa (11). Poza selektywną<br />
aktywacją wybranych genów odpowiedzialnych za<br />
syntezę białek powierzchniowych, w zmianie struktury<br />
ZAPADALNOŚĆ NA KZM<br />
1,00<br />
0,90<br />
0,80<br />
0,70<br />
0,60<br />
0,50<br />
0,40<br />
0,30<br />
0,20<br />
0,10<br />
Zapalność na K ZM w Polsce, w latach 1970-2007<br />
krętka bierze udział zmienna rekombinacja białek. Niezależnie<br />
od kontrolowanej transkrypcji czy kolonizacji<br />
krętki generują antygenowo różne populacje poprzez<br />
modulowanie wewnątrzkomórkowe (powierzchnia vs<br />
periplasma) translokacje lipoprotein. Ekspresję genów<br />
krętka regulują sygnały środowiska, takie jak temp,<br />
ph, gęstość komórek, a także czynniki gospodarza.<br />
Różna jest ekspresja in vivo takich białek jak hsp, mlp,<br />
dbpA bbk 32, erp i (ospE/F zależne) OspC i Osp A.<br />
Indukcja lipoprotein należących do dużej rodziny jak<br />
Mlp, Erp, jak OspC w wyższej temperaturze indukuje<br />
zmiany w ekspresji genów, które zachodzą w trakcie<br />
żerowania (po ekspozycji na ciepłą krew), podobny<br />
wpływ ma ph. Ale należy uważać, że proces regulacji<br />
jest złożony i wieloczynnikowy. Generowane są liczne<br />
fenotypy w czasie transmisji jak i wczesnych okresów<br />
zakażenia. Część jest unicestwiana przez generowane<br />
przeciwciała, ale części udaje się przetrwać poprzez<br />
zmniejszenie ekspresji genów produkujących białka,<br />
przeciwko którym skierowane są przeciwciała. Tak więc<br />
Borrelia burgdorferi posiada arsenał środków, które<br />
powodują aktywną lokalną immunosupresję, a także<br />
neutralizację mechanizmów efektorowych układu odpornościowego<br />
(12).<br />
Ciekawym zjawiskiem jest sygnał do szybkiego<br />
namnażania się krętków. Już w czasie żerowania - namnażanie<br />
ma miejsce w jelitach kleszcza. W ciągu 2-4<br />
dób liczba krętków zwiększa się kilkaset razy. Liczba<br />
transmitowanych krętków w efekcie nie jest duża, ale<br />
przed dalszym rozsiewem ponownie następuje ich szybkie<br />
namnażanie się, być może ma miejsce tu zjawisko<br />
„quorum sensing”.<br />
Wzrastające wskaźniki zapadalności na kzm<br />
skłaniają do analizy potencjalnych czynników zapewniających<br />
krążenie patogenów odkleszczowych<br />
w środowisku.<br />
0,00<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005<br />
Ryc.2. Zapadalność na kzm w Polsce (1970-2007)<br />
Fig.2. Incidence of TBE in Poland (1970-2007)<br />
ROK
Nr 4<br />
Wzrost zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu<br />
w ciągu ostatnich lat jest markerem wzrostu występowania<br />
chorób odkleszczowych (13).<br />
W kolejnych latach liczba zachorowań wśród ludzi<br />
w wielu krajach europejskich pozostaje na wyższym<br />
poziomie w porównaniu do lat osiemdziesiątych (14).<br />
Podobne spostrzeżenia dotyczą boreliozy. Liczba osób<br />
leczonych w poradniach dermatologicznych, zgłaszająych<br />
się z objawami odpowiadającymi wczesnej boreliozie<br />
w postaci rumienia wędrującego erythema migrans,<br />
w roku 1993 wzrosła do ponad 400 przypadków<br />
w stosunku do niewielu w latach wcześniejszych (15).<br />
Kolejnym rekordowym rokiem znacznego wzrostu zachorowań<br />
na choroby odkleszczowe w Polsce i innych<br />
krajach (Litwa, Łotwa, Estonia, Norwegia, Szwecja,<br />
Włochy, Słowenia) był rok 2003 (13). Wzrosły nie tylko<br />
liczby przypadków, ale pojawiły się nowe ogniska ich<br />
występowania w: Norwegii, Szwecji, Finlandii, Danii,<br />
Niemczech, Austrii i Szwajcarii (16,17). Występowanie<br />
chorób odkleszczowych wśród ludzi wkraczających w<br />
biocenozę leśną jest efektem naturalnego krążenia patogenu<br />
w przyrodzie, które zapewnia rezerwuar patogenu<br />
(kręgowce) i wektor (kleszcz to też rezerwuar), a także<br />
warunki środowiska. Zachorowania wśród ludzi są tylko<br />
czubkiem góry lodowej tego, co się dzieje w środowisku<br />
(biocenozie leśnej), gdyż człowiek jest zakażany przypadkowo<br />
i nie bierze udziału w naturalnym krążeniu<br />
patogenu. Aktywność kleszczy (wektora) warunkują<br />
sezonowe zmiany klimatu, co wiąże się z sezonowością<br />
zachorowań u ludzi. Od kilku lat przedstawiane są dane<br />
dotyczące warunków meteorologicznych, wskazujących<br />
na zmiany klimatu i krajobrazu w wielu krajach europejskich<br />
(14). Makroregion północno-wschodniej Polski<br />
posiada wybitne walory przyrodnicze i pełni ważne<br />
funkcje ekologiczne zarówno w skali europejskiej i<br />
krajowej. Na terenie tym skupione są utrzymujące się<br />
od lat ogniska endemiczne kzm, z tendencją wzrostową<br />
od lat dziewięćdziesiątych takich wskaźników jak<br />
zapadalność i ekspansja terytorialna. Na terenach tych<br />
obserwuje się również wysoką zapadalność na boreliozę<br />
w porównaniu do reszty Polski (18). Powiaty o wysokiej<br />
zapadalności na kzm (białostocki, hajnowski, suwalski)<br />
charakteryzują się znacznie większym odsetkiem<br />
zalesienia w porównaniu z tymi bez występowania tej<br />
choroby (18). Wsród czynników meteorologicznych,<br />
ważnych dla przeżycia i żerowania kleszczy wymienić<br />
należy na podstawie badań własnych, jak i podobnych<br />
prowadzonych w innych krajach, wzrost średnich temperatur<br />
miesięcznych w kwietniu, a szczególnie w jego<br />
trzeciej dekadzie. Nimfy Ixodes ricinus rozpoczynają<br />
żerowanie wiosną przy wzroście temperatury powyżej 7<br />
o C, natomiast larwy przy temperaturach powyżej 10 o C.<br />
Wzrost temperatur powyżej 10 o C umożliwia zbieżny<br />
w czasie szczyt aktywności biologicznej larw i nimf<br />
na tych samych żywicielach, jakimi są drobne ssaki.<br />
Transmisja i krążenie patogenów odkleszczowych 529<br />
Powoduje to wzrost odsetka zakażanych kleszczy, które<br />
są głównym czynnikiem determinującym występowanie<br />
naturalnych ognisk kzm. Zatem tendencja wzrostowa<br />
średnich temperatur wiosennych sprzyja intensywniejszemu<br />
krążeniu patogenu wśród drobnych ssaków i<br />
endemicznemu utrzymywaniu się ognisk w biocenozie.<br />
Lata 1993 i 2003 były wyjątkowo ciepłe w tym okresie,<br />
a liczba zachorowań w tych latach wśród ludzi wyjątkowo<br />
duża (18).<br />
Poza zmianami klimatu istnieje jednak szereg czynników<br />
antropogenicznych, które wymagają wnikliwej<br />
uwagi. Zmiany w środowisku spowodowane przez<br />
człowieka, stwarzające środowisko dla kleszczy, takie<br />
jak zalesianie nieuprawianych terenów rolniczych i osuszanie<br />
bagien, mogą sprzyjać rozszerzaniu się obszarów<br />
intensywnego występowania kleszczy. Znaczenie mogą<br />
mieć odtwarzania stad zwierząt (np. żubrów w Białowieskim<br />
Parku Narodowym), czy stad hodowlanych,<br />
poprzez zwiększanie rezerwuaru zwierzęcego, który<br />
umożliwia przetrwanie kleszczy.<br />
Niewątpliwie istotnym czynnikiem wpływającym<br />
na wzrost zachorowań wśród ludzi są zmiany socjalne.<br />
Bardziej aktywny kontakt człowieka z lasem wynika ze<br />
wzrastającej liczby właścicieli działek leśnych. Starzenie<br />
się populacji, wzrost grupy emerytów, tradycyjnie<br />
zbierających grzyby, jak i z powodów ekonomicznych,<br />
powoduje większy kontakt i ekspozycję na pokłucie<br />
przez kleszcze w okresie zbierania owoców runa leśnego.<br />
Zmiany potwierdza analiza struktury demograficznej<br />
chorych hospitalizowanych w Klinice Chorób<br />
Zakaźnych i Neuroinfekcji UM w Białymstoku, jak też<br />
analiza demograficzna zgłoszonych zachorowań osób<br />
do TSSE na choroby odkleszczowe.<br />
Niewątpliwie ważny wpływ na występowanie<br />
zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu miało<br />
wprowadzenie szczepień przeciw tej chorobie w zakładach<br />
pracy, w których pracownicy narażeni są na<br />
pokłucia przez kleszcze. Aktualnie liczba zachorowań<br />
w grupach leśników, straży przygranicznej, zmalała<br />
niemal do zera, natomiast liczba osób szczepionych ze<br />
względu na pobyt w terenach endemicznych pozostaje<br />
nadal niewielka i niedostateczna.<br />
Analiza zapadalności na kzm na terenie Polski<br />
wskazuje na najwyższą zapadalność w trzech powiatach<br />
województwa podlaskiego: białostockim, suwalskim<br />
i hajnowskim. Obecność kompleksów leśnych na terenie<br />
tych powiatów, objętych różną formą ochrony,<br />
wskazuje na mniejszy wpływ ludzkiej interwencji<br />
na obecność rezerwuaru zwierzęcego, występowanie<br />
i zmienność w populacji kleszczy. Bardziej istotne<br />
wydają się naturalne zmiany środowiskowe, przede<br />
wszystkim związane z klimatem, jak i regionalnymi i<br />
miejscowymi zmianami w dystrybucji i rozmieszczeniu<br />
gatunków drobnych gryzoni i dużych zwierząt dzikich,<br />
mogących żywicielami i rezerwuarem kleszczy.
530 Joanna M Zajkowska<br />
Nr 4<br />
Niezwykle ciekawych spostrzeżeń dostarczają prace<br />
prowadzone na terenie Puszczy Białowieskiej. Obszar<br />
ten ma zachowane warunki naturalne, gdzie ingerencja<br />
człowieka ograniczona jest do minimum. Zapadalność<br />
na kzm na terenie powiatu hajnowskiego pozostaje<br />
jedną z najwyższych w Polsce.<br />
Niezwykle interesujących danych dostarcza prowadzony<br />
przez Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład<br />
Lasów Naturalnych w Białowieży monitoring leśny w<br />
ekosystemach Puszczy Białowieskiej. Jest to ważne ze<br />
względu na ich duży obszar, wielofunkcyjność i walory<br />
przyrodnicze, a także ze względu na narastające<br />
prawdopodobieństwo ich przekształceń i degeneracji<br />
na skutek globalnych zmian klimatu i lokalnych antropogenicznych<br />
zmian warunków środowiskowych.<br />
Puszcza Białowieska charakteryzuje się wieloma cechami<br />
wyróżniającymi ją spośród lasów Polski i Europy.<br />
Między innymi są to: wysoki stopień naturalności,<br />
duża zwartość i rozległość kompleksu leśnego oraz<br />
występowanie wszystkich głównych siedlisk leśnych<br />
spotykanych na obszarze środkowej Europy – od skrajnie<br />
ubogich do wybitnie żyznych, od skrajnie suchych<br />
do bagiennych. Analiza warunków klimatycznych w<br />
Puszczy Białowieskiej w latach 1950-2003 wykazała,<br />
że występują wyraźne zmiany w liczbie dni w kategoriach<br />
temperatur. Stwierdzono powolne zmniejszanie się<br />
dni z temperaturami najniższymi, przy jednoczesnym<br />
zwiększaniu się dni z temperaturami najwyższymi (19).<br />
Efektem tych zmian jest stopniowe podwyższanie<br />
się średniej rocznej temperatury powietrza wywołanej<br />
głównie coraz cieplejszymi półroczami zimowymi,<br />
których wyższa temperatura powoduje także wcześniejsze<br />
topnienie śniegu i wcześniejsze odpływy wody.<br />
W analizowanym okresie średnia temperatura powietrza<br />
wzrosła o 0,9 o C, w tym w półroczach zimowych aż o<br />
1,3 o, a w półroczach letnich o 0,6 o C . Duże różnice zaobserwowano<br />
w terminach rozpoczęcia okresu wegetacji.<br />
Od 1989 r występują coraz wcześniejsze terminy rozpoczęcia<br />
(24.03-13.05) okresu wegetacji (19). Wyniki tych<br />
badań są komplementarne do wniosków wynikających<br />
z naszych badań wskazujących, iż wczesna, wilgotna<br />
wiosna, i wzrost średnich temperatur w końcu kwietnia<br />
wydają się być najbardziej istotne dla rozwoju kleszczy<br />
i krążenia patogenów chorób odkleszczowych. Wydaje<br />
się, że zmiany klimatyczne w postaci ocieplenia w okresie<br />
wiosny mają duże znaczenie jak i czynniki antropogeniczne<br />
na wzrost krążenia i transmisji patogenów w<br />
środowisku, a tym samym wzrost zachorowań u ludzi<br />
na choroby odkleszczowe.<br />
PODSUMOWANIE<br />
Człowiek zakażany jest przez kleszcza wirusem<br />
kzm i boreliozą przypadkowo. Poznanie mechanizmów<br />
rządzących transmisją i krążeniem tych patogenów<br />
w przyrodzie ma znaczenie epidemiologiczne, jak i<br />
istotne w poznaniu patogenezy wywoływanych chorób.<br />
Kontynuacja badań zwiększy nie tylko naszą wiedzę,<br />
ale również pozwoli na udoskonalenie metod diagnostycznych,<br />
leczenia jak i profilaktyki. Kzm w przeciwieństwie<br />
do boreliozy występuje jedynie w obszarach<br />
swoich ognisk endemicznych oraz charakteryzuje się<br />
szybszym i mniej złożonym przebiegiem, zatem może<br />
być wykorzystane jako choroba wskaźnikowa do poszukiwania<br />
związków ze zjawiskami biotycznymi i<br />
abiotycznymi, w tym meteorologicznymi. Zjawiska te<br />
warunkują zachowanie zarówno kleszczy, jak i ludzi,<br />
co z kolei ma istotny wpływ na krążenie wirusa kzm w<br />
przyrodzie oraz w konsekwencji na zachorowania na<br />
choroby odkleszczowe.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Randolph S, Gern L. Co-feeding transmission and its<br />
contribution to the perpetuation of the Lyme disease<br />
spirochete Borrelia afzelii. Emerg Infect Dis 2003;9(7):<br />
893-4; author reply 895-6.<br />
2. Randolph S., Gern L.Co-feeding ticks: Epidemiological<br />
significance for tick-borne pathogen transmission. Parasitol<br />
Today. 1996; 12(12): 472-4.<br />
3. Crippa M, Rais O,Gern L.Investigations on the mode<br />
and dynamics of transmission and infectivity of Borrelia<br />
burgdorferi sensu stricto and Borrelia afzelii in Ixodes<br />
ricinus ticks.Vector borne and zoonotic diseases, 2002;<br />
1, 3-9.<br />
4. Labuda M, Randolph S. Survival strategy of tick-borne<br />
encephalitis virus: cellular basis and environmental determinants.<br />
Zentralbl Bakteriol 1999;289(5-7): 513-24.<br />
5. Zajkowska J, Grygorczuk S, Kondrusik M, Pancewicz<br />
S, Hermanowska-Szpakowicz T. Patogeneza boreliozy<br />
- nowe aspekty. Przegl Epidemiol 2006;60 supl. 1: 167-<br />
170.<br />
6. Pal U, Fikrig E. Adaptation of Borrelia burgdorferi in the<br />
vector and vertebrate host. Microbes Infect 2003; 5(7):<br />
659-66.<br />
7. Pal U, Li X.TROSPA, an Ixodes scapularis receptor for<br />
Borrelia burgdorferi. Cell 2004; 119(4): 457-68.<br />
8. Belperron A, Bockenstedt L.Natural Antibody affects<br />
survival of the spirochete Borrelia burgdorferi within<br />
Feeding Ticks. Infection and Immunity 2001; 6456-6462.<br />
9. Livengood JA,Gilmore RD Jr..Invasion of human neuronal<br />
and glial cells by an infectious strain of B.burgdorferi.<br />
Microbes and Infection 2006; 8:2832-2840.<br />
10. Rupprecht TA, Koedel U, Fingerle V, Pfister H-W.The<br />
pathogenesis of Lyme Neuroboreliosis from infection to<br />
inflammation .Molecular medicine. 2007.www.mol.med.<br />
org.<br />
11. Pachner A,Steiner I.Lyme neuroborreliosis: infection,<br />
immunity and inlammation. Lancet. Neurol 2007; 6:544-<br />
552.
Nr 4<br />
12. Randolph S. Evidence that climate change has caused”emergence”<br />
of tick-borne diseases in Europe?. Int Med<br />
Microbiol 2004; 293 suppl.5: 15.<br />
13. Randolph S.Predicting the risk of tick-borne diseases.<br />
Int J Microbiol 2002; Suppl 33: 6-10.<br />
14. Chodynicka B, Flisiak I Epidemiology of erythema<br />
migrans in north-eastern Poland. Rocz Akad Med. w<br />
Białymstoku 1998; 43: 271-7.<br />
15. Broker M, Gniel D. New foci of tick –borne encephalitis<br />
virus in Europe:Consequences for travelers from abroad.<br />
Travel Medicine and Infectious Diseases 2003; 1: 181-<br />
184.<br />
16. Talleklint L, Jaenson TG. Increasing geographical distribution<br />
and density of ixodes ricinus(Acari:Ixodide)<br />
in central and northern Sweden. J Med Entomol 1998;<br />
35:521.<br />
17. Stefanoff P.Factors influencing tick borne encephalitis<br />
endemicity in Poland.Abstract of a thesis presented to<br />
the Faculty of the University At Albany, SUNY, 2004.<br />
Transmisja i krążenie patogenów odkleszczowych 531<br />
18. M Kondrusik, T Miedzińska, Sławomir A. Pancewicz<br />
i wsp. Zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu(KZM)<br />
w województwie białostockim/podlaskim<br />
w latach 1993-2002. Przegl Epidemiol 2004; 58: 273-80.<br />
19. Malzahn E. Ocena stanu środowiska leśnego w strefie<br />
małych zagrożeń. Dokumentacja badań. Białowieża,<br />
grudzień 2005.<br />
Otrzymano:1.06.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku:6.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr hab. med. Joanna Zajkowska<br />
Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji<br />
UM w Białymstoku<br />
15-540 Białystok<br />
ul. Żurawia 14<br />
zajkowsk@umwb.edu.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 533 - 536 Problemy zakażeń<br />
STRESZCZENIE<br />
W okresie 10 lat tj. od 1997 r. do 2006 r. zarejestrowano<br />
3 523 przypadki tasiemczyc jelitowych u ludzi<br />
w Polsce. Wśród wszystkich rozpoznanych tasiemczyc<br />
jelitowych stwierdzono: 2 748 przypadków Taenia saginata,<br />
41 Taenia solium, 533 przypadki Taenia species,<br />
20 Hymenolepis nana, 5 Hymenolepis diminuta, 11 Diphyllobothrium<br />
latum, 3 Dipylidium caninum. Ponadto<br />
zarejestrowano 350 przypadków tasiemczyc tkankowych<br />
w tym 346 wywołanych przez Echinococcus granulosus<br />
i 4 przez Echinococcus multilocularis oraz 8 przypadków<br />
wągrzycy (Cysticercus cellulosae). Z roku na rok<br />
obserwuje się stopniowy spadek zarażeń tasiemczycami.<br />
Słowa kluczowe: tasiemczyce, epidemiologia, Polska,<br />
lata 1997-2006<br />
Maria Waloch, Alicja Sobolewska, Tadeusz H. Dzbeński<br />
AnALIZA SYtUACJI EPIDEmIoLoGICZnEJ tASIEmCZYC W PoLSCE<br />
W LAtACH 1997-2006 nA PoDStAWIE DAnYCH Z WoJEWÓDZKICH StACJI<br />
SAn-EPID<br />
EVALUATION OF EPIDEMIOLOGICAL SITUATION OF CESTODE INFECTIONS IN<br />
POLAND IN THE YEARS 1997- 2006 ON THE BASIS OF DATA FROM SAN-EPID<br />
STATIONS<br />
Zakład Parazytologii Lekarskiej Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego<br />
-Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong><br />
WSTĘP<br />
Występowanie tasiemczyc u ludzi w Polsce<br />
w okresie 10 lat, tzn. od 1997 r. do 2006 r. oceniano na<br />
podstawie danych uzyskanych ze stacji sanitarno-epidemiologicznych<br />
oraz zamieszczonych w wywiadach epidemiologicznych<br />
dotyczących bąblowicy i wągrzycy.<br />
Ze względu na różnice dotyczące lokalizacji tasiemców<br />
w organizmie żywiciela i różnice w epidemiologii<br />
zarażeń, występowanie tasiemczyc jelitowych i tkankowych<br />
zostało omówione oddzielnie.<br />
TASIEMCZYCE JELITOWE<br />
Dane uzyskane z poszczególnych lat (1-10) wykazały,<br />
że u ludzi na terenie Polski w latach 1997- 2006 zarejestrowano<br />
3 523 przypadki inwazji tasiemców jelitowych.<br />
Rozpowszechnienie tasiemczyc jelitowych u ludzi w latach<br />
1997-2006 w Polsce, w zależności od środowiska i<br />
ABSTRACT<br />
Between 1997- 2006, 3 523 intestinal cestode<br />
infections were registered in Poland. Among them 2<br />
748 were caused by Taenia saginata, 41 by T. solium,<br />
533 by Taenia species, 20 by Hymenolepis nana, 5<br />
by Hymenolepis diminuta, 11 by Diphyllobothrium<br />
latum, 3 by Dipylidium caninum. Moreover, 350 cases<br />
of cystic echinococcosis and 8 cases of cysticercosis<br />
were also registered.<br />
The obtained results confirmed decreasing frequency<br />
of intestinal cestodoses in Poland.<br />
Key words: cestode infections, epidemiology, Poland,<br />
1997- 2006<br />
płci, przedstawia tabela I. Najwyższy (1,90) współczynnik<br />
zapadalności zarejestrowano w 1997 r.; najniższy w 2006 r.<br />
(0,41). Przez okres ostatnich 10 lat obserwowano stopniowy<br />
spadek zapadalności na tasiemczyce jelitowe.<br />
Zachorowania na tasiemczyce jelitowe w latach<br />
1997-2006 częściej występowały u osób pochodzących<br />
ze środowiska miejskiego (2 772 przypadki, 78,91%)<br />
niż u osób ze środowiska wiejskiego (741 przyp.,<br />
21,09%) i są to różnice istotne statystycznie.<br />
Obliczenia statystyczne w całej pracy wykonano z zastosowaniem<br />
Testu Studenta przy poziomie ufności 0,05.<br />
Iloraz liczby zachorowań w środowisku miejskim<br />
do liczby zachorowań w środowisku wiejskim z każdym<br />
rokiem stopniowo malał (od 6,22 w roku 1997 do 2,76<br />
w roku 2006), prawdopodobnie na skutek zaostrzającej<br />
się z roku na rok kontroli weterynaryjnej mięsa sprzedawanego<br />
w miastach. Ogólnie inwazje tasiemców<br />
występowały równie często u mężczyzn (1 728 przyp.,<br />
49,19%) jak i u kobiet (1 785 przyp., 50,81%). W latach<br />
1998, 2001, 2002, 2004 iloraz zapadalności mężczyzn
534 Maria Waloch, Alicja Sobolewska, Tadeusz Hubert Dzbeński<br />
Nr 4<br />
Tabela I. Tasiemczyce jelitowe u ludzi w Polsce w latach<br />
1997-2006. Liczba przypadków wg środowiska<br />
i płci oraz ogółem zapadalność na 100 000 ludności<br />
Table I. Intestinal cestode infections in humans in Poland<br />
between 1997-2006 according to the place of living<br />
and sex and incidence rate per 100 000 population<br />
Środowisko Płeć Razem<br />
Lata<br />
Wieś Miasto Mężczyźni<br />
Kobiety<br />
Liczba<br />
zachorowań<br />
Zapadalność/100<br />
000<br />
1997 102 634 358 378 736 1,9<br />
1998* 146 447 308 285 603<br />
1999 68 369 186 251 437 1,14<br />
2000 80 359 203 236 439 1,13<br />
2001 71 215 151 135 286 0,74<br />
2002 78 186 143 121 264 0,69<br />
2003** 49 169 105 113 218 0,57<br />
2004 54 149 109 94 203 0,53<br />
2005 51 128 89 90 179 0,47<br />
2006 42 116 76 82 158 0,41<br />
Liczba<br />
przyp.<br />
741 2 772 1 728 1 785 3523/3513<br />
Polska% 21,09 78,91 49,19 50,81 100<br />
* Pominięto 10 przypadków z województwa olsztyńskiego,<br />
dla których brak danych dotyczących środowiska i płci<br />
** Brak danych z województwa kujawsko-pomorskiego<br />
Razem<br />
do zapadalności u kobiet wynosił odpowiednio: 1,08;<br />
1,12; 1,18; 1,16.<br />
Występowanie tasiemczyc jelitowych u ludzi w Polsce<br />
w latach 1997-2006 (1-10) w zależności od wieku<br />
chorych przedstawia tabela II. Stwierdzono, że tasiemczyce<br />
jelitowe u ludzi w Polsce najczęściej występowały<br />
u osób w wieku 40-49 lat (843 przypadki, 24,00%). Osoby<br />
w wieku 30-39 lat (688 przypadków, 19,58%) oraz osoby<br />
w wieku 50-59 lat (612 przypadków, 17,42%) stanowiły<br />
kolejne co do liczebności grupy chorych na tasiemczyce.<br />
Ogólnie odsetek inwazji wzrastał wraz z wiekiem między<br />
0 a 49 rokiem życia, tj. od 4,30% w grupie wieku 0-9<br />
lat, do 24,00% w grupie 40-49 lat, następnie zmalał do<br />
3,44% w grupie osób powyżej 70 roku życia. Analiza<br />
statystyczna wykazała istotnie mniejszą zachorowalność<br />
w przedziale wieku od niemowlęctwa do 19 roku życia<br />
w porównaniu do grup 20-70+ co sugeruje, istotny<br />
wzrost zapadalności na tasiemczyce jelitowe u ludzi od<br />
20 roku życia. Malejąca zachorowalność w grupach 50-<br />
59, 60-69 i 70+ jest również istotna statystycznie.<br />
Badaniami laboratoryjnymi potwierdzono 3 361<br />
przypadków tasiemczyc jelitowych (1-10), tj. 95,43%<br />
ogółu zgłoszonych przypadków. Wśród wszystkich<br />
rozpoznanych tasiemczyc jelitowych (tab. III) dominowały<br />
przypadki wywołane przez Taenia saginata (2 748<br />
przypadków, tj. 81,76% przypadków potwierdzonych<br />
badaniami laboratoryjnymi. Najwięcej przypadków<br />
(634) zgłoszono w 1997 r. po czym ich liczba stop-<br />
Tabela II. Tasiemczyce jelitowe u ludzi w Polsce w latach<br />
1997-2006, liczby zachorowań wg wieku chorych<br />
Table II. Intestinal cestode infections in humans in Poland<br />
between 1997-2006 according to the age of patients<br />
lata<br />
0-9 10-19 20-29<br />
Grupy wieku<br />
30-39 40-49 50-59 60-69 70+<br />
Razem<br />
1997 39 46 122 141 190 111 64 23 736<br />
1998* 21 48 99 101 156 92 56 20 593<br />
1999 13 18 54 86 115 95 42 14 437<br />
2000 13 23 69 100 112 64 40 18 439<br />
2001 11 25 45 64 56 51 25 9 286<br />
2002 10 17 47 50 56 50 24 10 264<br />
2003** 4 14 37 40 50 50 14 9 218<br />
2004 18 19 26 35 39 42 19 5 203<br />
2005 13 7 19 38 43 30 21 8 179<br />
2006<br />
Razem<br />
9 14 24 33 26 27 20 5 158<br />
1997-<br />
2006<br />
151 231 542 688 843 612 325 121 3 513<br />
Odsetek 4,30 6,58 15,43 19,58 24,00 17,42 9,25 3,44 100,00<br />
* Pominięto 10 przypadków z województwa olsztyńskiego<br />
dla których brak danych dotyczących środowiska i płci<br />
** Brak danych z województwa kujawsko-pomorskiego<br />
niowo malała aż do roku 2006 (97 przyp.). Różnice<br />
istotne statystycznie stwierdzono w zachorowalności<br />
w 1999 r. w porównaniu z rokiem 1998 oraz w 2001 r.<br />
w porównaniu z rokiem poprzednim. Inwazje T. solium<br />
w ostatnim 10-leciu stwierdzono u 41 chorych (1,22%,<br />
wykrytych przypadków).<br />
Współczynnik zapadalności na tasiemczycę T. solium<br />
utrzymywał się od 1997 r. do 2006 r. na tym<br />
samym, niskim poziomie i wynosił w przybliżeniu<br />
0,01. Zachorowania na tę tasiemczycę zarejestrowano<br />
w każdym roku ostatniego dziesięciolecia i nie stwierdzono<br />
istotnych różnic w zachorowalności pomiędzy<br />
poszczególnymi latami. Zarażenia Taenia species<br />
zanotowano u 533 osób (15,86% ogółu potwierdzonych<br />
przypadków). Nie stwierdzono różnic istotnych<br />
statystycznie w wykrywalności jaj Taenia sp. pomiędzy<br />
poszczególnymi latami.<br />
Poza tasiemczycami wywołanymi przez Taenia,<br />
wykryto inwazję Hymenolepis nana u 20 osób (0,6%<br />
wszystkich potwierdzonych przypadków), Hymenolepis<br />
diminuta u 5 osób (0,15% ogółu potwierdzonych przypadków),<br />
Diphyllobothrium latum u 11 osób (0,33% ogółu<br />
potwierdzonych przypadków) i Dipylidium caninum<br />
u 3 osób (0,08% ogółu potwierdzonych przypadków).<br />
Zarażenia na wszystkie wymienione tasiemczyce zarejestrowano<br />
tylko w 1997 roku. Spośród sąsiadujących z<br />
Polską państw zarażenia Diphyllobothrium latum zarejestrowano<br />
również na Litwie, gdzie liczba zarejestrowanych<br />
przypadków w ciągu 20 lat (1980 – 2000) wahała<br />
się od 2 do 10. W Czechach, na Słowacji i w Niemczech<br />
nie zgłoszono w tym czasie żadnego przypadku (11).
Nr 4<br />
W latach 1997-2006 (1-10) odsetek tasiemczyc,<br />
które zgłoszono bez rozpoznania laboratoryjnego wyniósł<br />
4,60% ogólnej liczby przypadków (tab. IV). Najwyższy<br />
odsetek nierozpoznanych tasiemczyc jelitowych<br />
zgłoszono w roku 2003 (24 przyp. 11,01%), najniższy<br />
w 1997 roku (16 przyp. 2,17%). W latach 1997-2002<br />
odsetek tasiemczyc zgłoszonych bez rozpoznania laboratoryjnego<br />
wzrastał od 2,17% do 4,55%. Odsetek ten<br />
wzrósł gwałtownie w 2003 roku do 11,01%, następnie<br />
zmalał w kolejnych dwóch latach i ponownie wzrósł<br />
w 2006 roku do 10,76%. Nie stwierdzono istotnych<br />
Tasiemczyce w Polsce w latach 1997-2006 535<br />
Tabela III. Tasiemczyce jelitowe u ludzi w Polsce w latach 1997-2006. Liczba przypadków wg rozpoznanego gatunku<br />
tasiemca, dla Taenia solium – zapadalność na 100 000<br />
Table III. Intestinal cestode infections in humans in Poland between 1997-2006 confirmed by laboratory examinations,<br />
for Taenia solium incidence rate per 100 000 population<br />
Gatunek tasiemca<br />
Lata Taenia saginata<br />
Taenia solium<br />
Liczba Zapad.<br />
Taenia sp.<br />
Hymenolepis<br />
nana<br />
Hymenolepis<br />
diminuta<br />
Diphyllobo-<br />
-thrium latum<br />
Dipylidium<br />
caninum<br />
Razem<br />
1997 634 6 0,01 63 12 3 1 1 720<br />
1998 516 5 0,01 59 2 0 1 0 583<br />
1999 369 7 0,018 35 3 0 2 0 416<br />
2000 359 3 0,008 52 2 0 2 1 419<br />
2001 195 2 0,005 71 0 1 0 1 270<br />
2002 193 3 0,008 53 1 1 1 0 252<br />
2003* 157 4 0,01 32 0 0 1 0 194<br />
2004 119 4 0,01 70 0 0 1 0 194<br />
2005 109 3 0,008 59 0 0 1 0 172<br />
2006 97 4 0,005 39 0 0 1 0 141<br />
Razem 2 748 41 - 533 20 5 11 3 3 361<br />
% 81,76 1,22 - 15,86 0,60 0,15 0,33 0,08 100,00<br />
* Brak danych z województwa kujawsko-pomorskiego<br />
Tabela IV. Tasiemczyce jelitowe u ludzi w Polsce w latach<br />
1997-2006 – przypadki zgłoszone bez rozpoznania<br />
laboratoryjnego<br />
Table IV. Intestinal cestode infections in humans in Poland<br />
between 1997- 2006 registered without species<br />
identification<br />
Lata liczba %*<br />
1997 16 2,17<br />
1998 20 3,32<br />
1999 21 4,80<br />
2000 20 4,55<br />
2001 16 5,59<br />
2002 12 4,55<br />
2003*** 24 11,01<br />
2004 9 4,43<br />
2005 7 3,91<br />
2006 17 10,76<br />
Razem 162 4,60**<br />
*odsetek z ogólnej liczby przypadków zgłoszonych w danym<br />
roku<br />
** odsetek ogólnej liczby przypadków<br />
*** brak danych z województwa kujawsko-pomorskiego<br />
statystycznie różnic między poszczególnymi latami.<br />
Pomimo, że zaobserwowano widoczny, dwukrotny<br />
wzrost zgłoszeń tasiemczyc jelitowych bez rozpoznania<br />
laboratoryjnego u ludzi w 2003 roku w porównaniu z<br />
rokiem 2002 i nieomal 3 krotny spadek w roku 2004<br />
w porównaniu z rokiem 2003, nie stwierdzono istotnych<br />
statystycznie różnic.<br />
TASIEMCZYCE TKANKOWE<br />
Dane dotyczące tasiemczyc tkankowych uzyskane<br />
w poszczególnych latach od 1997 do 2006 r. (1-10)<br />
wykazały, że u ludzi w Polsce zarejestrowano 346<br />
przypadków bąblowicy wywołanej przez Echinococcus<br />
granulosus i cztery przypadki wywołane przez Echinococcus<br />
multilocularis. Zarejestrowano 8 przypadków<br />
wągrzycy: 4 przyp. w 1997 r., 3 przyp. w 1998 r. i 1<br />
przyp. w 2006 r. W latach 1999-2005 nie odnotowano<br />
przypadków zachorowań na wągrzycę.<br />
Rozpowszechnienie bąblowicy i wągrzycy u ludzi<br />
w latach 1997-2006 w Polsce wg środowiska i płci<br />
przedstawia tabela V.<br />
Więcej zachorowań na bąblowicę stwierdzono<br />
w mieście (184 przyp. 52,57%) niż na wsi (166 przyp.<br />
47,43%) z wyjątkiem lat: 1998, 2005 i 2006. Nie są to<br />
różnice istotne statystycznie. Natomiast w 2003 r. liczba<br />
zachorowań na bąblowicę wśród ludności zamieszkującej<br />
tereny wiejskie była identyczna jak wśród osób<br />
zamieszkujących w miastach (po 17 przyp.). W obu tych<br />
środowiskach częściej chorowały kobiety (252 przyp.<br />
72,00%) niż mężczyźni. (98 przyp. 28,00%). Zachorowalność<br />
kobiet w stosunku do mężczyzn w obu tych<br />
środowiskach jest istotnie statystycznie większa. Naj-
536 Maria Waloch, Alicja Sobolewska, Tadeusz Hubert Dzbeński<br />
Nr 4<br />
Tabela V. Tasiemczyce tkankowe (bąblowica i wągrzyca) u ludzi w Polsce w latach 1997-2006. Liczba zachorowań wg<br />
środowiska i płci<br />
Table V. Larval cestode infections (echinococcosis and cysticercosis) in humans in Poland between 1997- 2006 according<br />
to the place of living and sex<br />
Lata<br />
Bąblowica (Echinococcus granulosus i Echinococcus<br />
multilocularis)<br />
Wieś Miasto<br />
Razem<br />
Wągrzyca (Cysticercus cellulosae)<br />
Wieś Miasto<br />
Razem<br />
Liczba badanych<br />
w ZPL<br />
K M K M K M K M<br />
a/b<br />
1997 9 2 8 4 23 0 0 3 1 4 245/9<br />
1998 13 2 11 2 28 0 2 0 1 3 240/15<br />
1999 9 1 21 8 39 108/7<br />
2000 9 5 10 4+1* 29 87/2<br />
2001 10 8 15 4 37 59/4<br />
2002 14 1 17 8 40 34/1<br />
2003** 11 6 13 4 34 74/1<br />
2004 5 3 8 5 21 69/2<br />
2005 14+1* 8 8 3 34 71/14<br />
2006 25 9+1* 21 8+1* 65 1 0 0 0 1 62/2<br />
Razem 120 46 132 52 350 1 2 3 2 8 1 049/57<br />
% 34,29 13,14 37,71 14,86 100,00 12,50 25,00 37,50 25,00 100,00 5,43<br />
*przypadek bąblowicy Echinococcus multilocularis<br />
** Brak danych z województwa kujawsko-pomorskiego<br />
a – liczba badanych przypadków w Zakładzie Parazytologii Lekarskiej<br />
b – liczba wykrytych przypadków dodatnich<br />
więcej zachorowań zanotowano w roku 2006 (65 przyp.<br />
18,57%), najmniej w 2004 roku (21 przyp. 6,00%).<br />
W żadnym roku nie zarejestrowano zachorowań<br />
na wągrzycę na terenie tych województw, w których<br />
wystąpiły inwazje dorosłych postaci T. solium. Dane<br />
dotyczące zgłoszonych przypadków wągrzycy wydają<br />
się niepełne, bowiem na podstawie liczby dodatnich<br />
wyników badań serologicznych uzyskanych w Zakładzie<br />
Parazytologii Lekarskiej NIZP-PZH w kierunku<br />
tego schorzenia, można zakładać, że rzeczywista liczba<br />
chorych na wągrzycę na terenie Polski była wyższa.<br />
Na zakończenie autorzy zwracają uwagę na niepokojący<br />
fakt, że od kilku lat zwiększa się liczba<br />
województw, z których przysyłane do Narodowego<br />
Instytutu Zdrowia Publicznego (NIZP) PZH zestawienia<br />
tasiemczyc przygotowane przez Pracownie Parazytologiczne<br />
Wojewódzkich Stacji San-Epid nie są zgodne z<br />
danymi nadesłanymi przez Nadzór <strong>Epidemiologiczny</strong><br />
Wojewódzkich Stacji San-Epid, np. w roku 2005 było<br />
to 11 województw, a w 2006 r. - 13. Niezgodności w<br />
nadesłanych do Zakładu Epidemiologii NIZP-PZH<br />
danych dotyczyły zarówno liczby zgłaszanych przypadków,<br />
wieku chorych, pochodzenia środowiskowego<br />
chorych, jak i braku informacji o zarejestrowanych<br />
tasiemczycach tkankowych oraz wągrzycy.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Wojciech Płonka. Tasiemczyce w 1997 roku. Przegl Epid<br />
1999; 53,(1-2): 159-165<br />
2. Wojciech Płonka. Tasiemczyce w 1998 roku. Przegl Epid<br />
2000;54, (1-2): 181-187.<br />
3. Wojciech Płonka . Tasiemczyce w 1999 roku. Przegl Epid<br />
2001;55:159-163.<br />
4. Wojciech Płonka, Maria Waloch. Tasiemczyce w 2000<br />
roku. Przegl. Epidemiol. 2002;56:357-361.<br />
5. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2001 roku. Przegl Epidemiol<br />
2003;57:159-163.<br />
6. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2002 roku. Przegl Epidemiol<br />
2004;58:165-169.<br />
7. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2003 roku. Przegl Epidemiol<br />
2005;59:331-335.<br />
8. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2004 roku. Przegl Epidemiol<br />
2006;60:509-513.<br />
9. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2005 roku. Przegl Epidemiol<br />
2007;61:305-309.<br />
10. Maria Waloch. Tasiemczyce w 2006 roku. Przegl Epidemiol<br />
2008; 62:351-355.<br />
11. Dupouy-Camet J., Peduzzi R. Current Situation of human<br />
diphyllobothriasis in Europe. Eurosurveillance<br />
2004;9(5).<br />
Otrzymano: 15.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 02.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Mgr Maria Waloch<br />
Zakład Parazytologii Lekarskiej<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego<br />
Państwowy Zakład <strong>Higieny</strong><br />
Ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa<br />
Tel. (22)-54-21-220
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 537 - 542 Problemy zakażeń<br />
Sylwia Kołtan, Andrzej Kołtan, Elżbieta Grześk, Robert Dębski, Mariusz Wysocki<br />
oCEnA rEKonStrUKCJI ImmUnoLoGICZnEJ orAZ BEZPIECZEŃStWA<br />
I SKUtECZnoŚCI SZCZEPIEŃ oCHronnYCH U DZIECI LECZonYCH<br />
Z PoWoDU CHoroBY noWotWoroWEJ<br />
ANALYSIS OF THE IMMUNOLOGICAL RECONSTITUTION, EFFECTIVENESS AND<br />
SAFETY OF VACCINATION IN CHILDREN WITH CANCER<br />
Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii<br />
Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu<br />
STRESZCZENIE<br />
Celem pracy była ocena rekonstrukcji immunologicznej<br />
oraz skuteczności i bezpieczeństwa szczepień ochronnych<br />
w trakcie i po zakończeniu leczenia onkologicznego.<br />
Badani: 129 dzieci w chwili zachorowania w wieku<br />
od 1 miesiąca do 19,5 roku. U 74,4% rozpoznano białaczkę<br />
lub chłoniaka, u 25,6% guz lity.<br />
Sześć miesięcy po zakończeniu leczenia onkologicznego<br />
oceniano rekonstrukcję immunologiczną i<br />
podejmowano decyzję odnośnie wznowienia i zakresu<br />
szczepień ochronnych. Analizowano skuteczność szczepień<br />
przeciwko zapaleniu wątroby typu B, realizowanej<br />
w trakcie leczenia onkologicznego. W chwili rozpoznania<br />
nowotworu dzieci po pełnym cyklu szczepień przeciwko<br />
wzw B, otrzymały jednorazowo podwójną dawkę<br />
szczepionki. U pozostałych kontynuowano szczepienia<br />
w trakcie leczenia onkologicznego wg schematu 0, 1 i 6.<br />
Całkowitą rekonstrukcję immunologiczną stwierdzono<br />
u 90,7% dzieci. Wznowiono u nich szczepienia<br />
obowiązkowe i zalecane. U 5,4% pacjentów stwierdzono<br />
umiarkowane zaburzenia immunologiczne. Odroczono<br />
im szczepienia żywymi szczepionkami. U 3,9%<br />
dzieci stwierdzono głębokie niedobory i odstąpiono od<br />
szczepień. W trakcie leczenia onkologicznego jednorazowo<br />
zaszczepiono przeciwko wzw B 94,6% chorych,<br />
kontynuowano cykl u 5,4%. Sześć miesięcy od zakończenia<br />
leczenia miano anty Hbs>100 IU/ml stwierdzono<br />
u 55% badanych, od 10 do100IU/ml u 26,4% i 100<br />
IU/ml was observed in 55% , 10-100 IU/ml in 26%<br />
and
538 Sylwia Kołtan, Andrzej Kołtan i inni<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Standaryzowany współczynnik zachorowalności<br />
na nowotwory w Polsce wynosi 134,1 na 1 mln dzieci,<br />
zatem wg danych z 2004 r. w ciągu roku rozpoznano<br />
chorobę nowotworową u 1060 dzieci. Najczęściej<br />
diagnozowane są ostre białaczki, guzy ośrodkowego<br />
układu nerwowego i chłoniaki (1). Zwiększa się<br />
skuteczność leczenia chorób rozrostowych u dzieci,<br />
osiągając w niektórych typach nowotworów nawet<br />
90%. Szacuje się, iż w Polsce żyje ok. 10 000 dzieci<br />
po leczeniu onkologicznym i rokrocznie ich przybywa<br />
(1). Ceną, jaką dzieci płacą za skuteczne leczenie, są<br />
wczesne i późne powikłania, które przyczyniają się do<br />
pogorszenia ich jakości życia. Wtórne niedobory odporności<br />
są przede wszystkim wczesnym powikłaniem, ale<br />
rekonstrukcja immunologiczna po zakończeniu leczenia<br />
następuje dopiero pomiędzy 3 -12 miesiącem (2,3). Jest<br />
to szczególnie niebezpieczny okres w życiu dzieci ze<br />
względu na duże ryzyko powikłań infekcyjnych. Wśród<br />
nich poważną rolę odgrywają choroby wywołane przez<br />
drobnoustroje, przeciwko którym populacja pediatryczna<br />
jest szczepiona.<br />
W każdym kraju zakres szczepień obowiązkowych<br />
dostosowany jest do sytuacji epidemiologicznej oraz<br />
możliwości finansowych państwa. W Polsce kalendarz<br />
szczepień jest modyfikowany i w ciągu ostatnich lat<br />
dokonano w nim wielu zmian (4). Dla dzieci, które są<br />
w trakcie i po leczeniu onkologicznym w niektórych<br />
krajach są opracowane wytyczne dotyczące szczepień,<br />
jednak sposób ich realizacji w dużej mierze zależy od<br />
osoby nadzorującej program czynnego uodparniania<br />
(5). W Polsce istnieją zalecenia komitetu ds. szczepień<br />
ochronnych u osób z zaburzeniami odporności (6), jednak<br />
ich realizacja napotyka na wiele trudności. W związku<br />
z powyższym prezentujemy pracę, stanowiącą podsumowanie<br />
doświadczeń ośrodka onkologii dziecięcej w<br />
realizacji uodparniania czynnego u dzieci w trakcie i po<br />
zakończeniu leczenia choroby nowotworowej.<br />
Celem pracy była ocena:<br />
• rekonstrukcji immunologicznej w okresie 6 miesięcy<br />
po zakończeniu leczenia onkologicznego<br />
• skuteczności i bezpieczeństwa szczepień przeciwko<br />
wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzw B)<br />
realizowanych w trakcie leczenia onkologicznego<br />
oraz pozostałych szczepień obowiązkowych i zalecanych,<br />
realizowanych po jego zakończeniu.<br />
MATERIAŁ I METODY:<br />
Badaniami objęto 129 dzieci, w tym 60 (46,5%)<br />
dziewcząt i 69 (53,5%) chłopców, w wieku, w chwili<br />
zachorowania na nowotwór, od 1 mies. do 19,5 roku<br />
(śr. 7,5 roku, mediana 5 lat). U 96 (74,4%) rozpoznano<br />
białaczkę lub chłoniaka, u 33 (25,6%) guz lity. Wszyscy<br />
przebyli leczenie onkologiczne zgodnie z programami<br />
terapeutycznymi, obowiązującymi w Polskiej Pediatrycznej<br />
Grupie ds Leczenia Białaczek i Chłoniaków<br />
oraz Guzów Litych.<br />
Sześć miesięcy po zakończeniu leczenia oceniono<br />
rekonstrukcję immunologiczną: liczbę limfocytów i ich<br />
subpopulacje oraz stężenie immunoglobulin w klasach<br />
głównych. Bezwzględną wartość limfocytów, rozkład<br />
podstawowych subpopulacji limfocytów i stężenia<br />
immunoglobulin w klasach głównych przedstawiono<br />
w postaci z-score (Z). Wyraża ona różnicę między<br />
wartością badaną (X) a średnią populacji odniesienia<br />
(X), wyrażoną w jednostkach odchylenia standardowego<br />
populacji odniesienia (SD). Wartości w zakresie<br />
od -1,645 do + 1,645 mieszczą się w zakresie normy<br />
i dla rozkładu prawidłowego odpowiadają zakresowi<br />
od 5 do 95 percentyla, wartości < -1,645 są obniżone,<br />
a > +1,645 podwyższone w stosunku do obowiązujących<br />
norm wiekowych.<br />
Jako wartości referencyjne przyjęto powszechnie w<br />
Polsce stosowane normy wiekowe, opracowane przez<br />
Zemana i wsp. (7).<br />
Celem oceny skuteczności szczepień przeciwko<br />
wzw B, realizowanych w trakcie leczenia onkologicznego,<br />
oznaczano równocześnie miano przeciwciał<br />
anty-HBs, anty-HBc total oraz HBsAg.<br />
Uodpornienie czynne realizowano w trakcie leczenia<br />
choroby nowotworowej w zakresie profilaktyki wzw<br />
B. W chwili rozpoznania nowotworu każde dziecko,<br />
które przebyło pełen cykl szczepień przeciwko wzw<br />
B, otrzymywało jednorazowo podwójną dawkę szczepionki<br />
(Engerix B firmy GSK lub Euvax B firmy LG<br />
Life Sciences). Chorzy, u których nie wykonano cyklu<br />
szczepień obowiązkowych, kontynuowali szczepienia w<br />
trakcie leczenia onkologicznego - stosowano podwójną<br />
dawką szczepionki w schemacie 0, 1, 6 miesięcy,<br />
zgodnie z wcześniej wypracowanym schematem (8, 9).<br />
Pozostałe szczepienia wznawiano po 6 miesiącach<br />
od zakończenia terapii onkologicznej, w zależności od<br />
stopnia rekonstrukcji immunologicznej. Przy prawidłowych<br />
wynikach badań uzupełniano i kontynuowano<br />
immunizację czynną wg obowiązującego kalendarza<br />
w pełnym zakresie oraz zalecano szczepienia dodatkowe<br />
przeciwko: pneumokokom (dzieci do 2 roku<br />
życia otrzymywały szczepionkę skoniugowaną, starsze<br />
szczepionkę skoniugowaną, a po co najmniej 2 mies.<br />
szczepionkę polisacharydową), meningokokom, Haemophilus<br />
influenzae typ B, grypie i ospie wietrznej.<br />
W przypadku utrzymujących się zaburzeń immunolo-
Nr 4<br />
gicznych (nieznaczne obniżenie odsetka i/lub liczby<br />
bezwzględnej limfocytów) odraczano szczepienia<br />
szczepionkami żywymi do czasu kontroli po 3 do 6 miesiącach.<br />
W przypadku głębokich zaburzeń (obniżenie<br />
liczby bezwzględnej limfocytów < 1000/ µl, znaczącej<br />
hypogammaglobulinemii) odraczano decyzję o wznowieniu<br />
szczepień. Ewentualne działania uboczne oraz<br />
skuteczność szczepień oceniano w czasie planowych<br />
konsultacji w Poradni Onkologicznej, odnotowując<br />
częstotliwość infekcji oraz ich ciężkość.<br />
WYNIKI<br />
Wyniki badań, oceniających rekonstrukcję immunologiczną<br />
6 mies. po zakończonym leczeniu,<br />
przedstawiono w tabeli I. Reasumując, pełną odnowę<br />
immunologiczną stwierdzono u 117 (90,7%) dzieci.<br />
Wznowiono u nich szczepienia obowiązkowe i zalecane<br />
w pełnym zakresie. U 7 (5,4%) pacjentów stwierdzono<br />
umiarkowane zaburzenia parametrów immunologicznych.<br />
W tej grupie dzieci odroczono jedynie szczepienia<br />
szczepionkami żywymi. Tylko u 5 (3,9%) dzieci stwierdzono<br />
głębokie niedobory immunologiczne, co było<br />
przyczyną odstąpienia od wznowienia szczepień. U 4 z<br />
nich stwierdzono głęboką limfopenię, a w konsekwencji<br />
znaczące obniżenie wartości bezwzględnej praktycznie<br />
wszystkich subpopulacji, u jednej dziewczynki wykazano<br />
agammaglobulinemię, co spowodowało zakwalifikowanie<br />
jej do leczenia substytucyjnego dożylnymi<br />
ludzkimi immunoglobulinami.<br />
W chwili rozpoznania choroby nowotworowej jednorazowo<br />
zaszczepiono przeciwko wzw B 122 (94,6%)<br />
chorych, kontynuację cyklu prowadzono u 7 (5,4%).<br />
Miano anty-HBs, oceniane w 6 miesięcy po zakończeniu<br />
leczenia onkologicznego, u 71(55%) badanych<br />
było >100 IU/ml, u 34 (26,4%) mieściło się w zakresie<br />
10-100 IU/ml, a u u 24 (18,6%) +1,645<br />
z-score<br />
540 Sylwia Kołtan, Andrzej Kołtan i inni<br />
Nr 4<br />
Ryc. 1 Proponowany algorytm immunizacji czynnej w trakcie i po leczeniu onkologicznym<br />
Fig. 1 Suggested algorithm of vaccination in children during and after oncological treatment<br />
Rozpoznanie<br />
choroby nowotworowej<br />
wstępna ocena<br />
układu odporności<br />
podwójna dawka<br />
szczepionki<br />
przeciwko WZW B<br />
(niezależnie od miana<br />
anty-HBs)<br />
Leczenie podtrzymujące<br />
(jedynie chorzy z ostrą białaczką limfo-<br />
i mieloblastyczną)<br />
> 1000/µl<br />
bezwzględna<br />
liczba limfocytów<br />
1. inaktywowana szczepionka<br />
przeciwko grypie<br />
2. immunizacja przeciwko<br />
pneumokokom<br />
< 2 r.ż ≥ 2 r.ż<br />
2 x PCV 13 PCV 13<br />
+ PPV23<br />
> 1200/µl<br />
u dzieci > 9m.ż<br />
i > 12 m-cy od CR<br />
szczepienie<br />
przeciwko<br />
ospie wietrznej<br />
dwukrotnie<br />
CR - remisja całkowita<br />
PCV 13 - trzynastowalentna skoniugowana z nośnikiem białkowym szczepionka przeciw pneumokokom<br />
PPV23 - dwudziestotrzywalentna polisacharydowa szczepionka przeciw pneumokokom<br />
Ryc. 1. Proponowany algorytm immunizacji czynnej w trakcie i po leczeniu onkologicznym<br />
Fig. 1. Suggested algorithm of vaccination in children during and after oncological treatment<br />
skuteczne – do zakażenia doszło u 10 spośród 56<br />
immunizowanych (12). Tawil i wsp. (13) wykazali,<br />
iż szczepienia w trakcie leczenia podtrzymującego<br />
zmniejszyły częstotliwość zakażeń do 2,9%. W populacji<br />
dzieci nieszczepionych markery zakażenia HBV<br />
stwierdzono u 30,9%. Wydaje się, iż sposób uodporniania<br />
czynnego, stosowany w naszym ośrodku, jest<br />
bezpieczny i skuteczny. Obecnie zakażenia zdarzają się<br />
sporadycznie, a powikłania poszczepienne nie wystąpiły<br />
u żadnego pacjenta.<br />
Od wielu lat toczy się dyskusja, jaki moment jest<br />
najlepszy do wznowienia szczepień po leczeniu onkologicznym.<br />
Najważniejszym elementem, decydującym<br />
o skuteczności szczepień, wydaje się być bezwzględna<br />
liczba limfocytów. Wykazano, iż szczepienie stosowane<br />
przy wartościach niższych aniżeli 1000/µl jest mało<br />
efektywne (2,3). Taki stopień rekonstrukcji immunologicznej<br />
pacjenci osiągają pomiędzy 3 a 12 mies. od<br />
zakończenia terapii onkologicznej (2,3). Wg zaleceń<br />
amerykańskich szczepienia wznawiane są w trzecim,<br />
a wg zaleceń brytyjskich w 6 miesięcy po zakończeniu<br />
leczenia (14,15). W naszej pracy oceniano rekonstrukcję<br />
immunologiczną po 6 miesiącach wykazując, iż u ponad<br />
90% był to okres wystarczający do uzyskania prawidłowych<br />
parametrów układu odporności. Pozwalało to na<br />
wznowienie szczepień także przy użyciu szczepionek<br />
żywych. Wg większości autorów 6 miesięcy stanowi<br />
minimalny odstęp od zakończenia terapii onkologicznej,<br />
aby szczepionki żywe były skuteczne i bezpieczne<br />
(2,16). Są doniesienia, wg których szczepienia obowiązkowe<br />
(z wyłączeniem szczepionek żywych) powinny<br />
być kontynuowane w trakcie intensywnego leczenia<br />
onkologicznego, z uwzględnieniem odstępu od chemio-<br />
pełna rekonstrukcja<br />
1. wznowienie szczepień obowiązkowych<br />
w pełnym zakresie<br />
2. szczepienia zalecane<br />
� grypa<br />
� pneumokoki (zasady jak w leczeniu<br />
podtrzymującym białaczek)<br />
� meningokoki<br />
� HPV u dziewczynek po 9 r.ż.<br />
� ospa wietrzna<br />
� Brak wskazań do szczepień<br />
przypominających jeśli przed<br />
zachorowaniem zakończono pełen cykl<br />
(z wyjątkiem dzieci, które zachorowały<br />
przed 1r.ż.)<br />
6 miesięcy po zakończeniu leczenia onkologicznego<br />
ocena rekonstrukcji immunologicznej<br />
(morfologia z rozmazem, podstawowe subpopulacje<br />
limfocytów, IgG, IgA, IgM, anty-HBs)<br />
częściowa rekonstrukcja<br />
(limfocyty 1000 - 1200/µl)<br />
jak przy pełnej rekonstrukcji<br />
z pominięciem szczepionek<br />
żywych<br />
głębokie zaburzenia<br />
immunologiczne<br />
(limfocyty < 1000/µl<br />
znacząca hypo-γ-globulinemia)<br />
odroczenie szczepień<br />
badania kontrolne<br />
po 3-6 miesiącach<br />
terapii oraz wyników badań (2). Badania Ercana i wsp.<br />
(17) wykazały, iż odpowiedź na szczepienie przeciwko<br />
błonicy i tężcowi, realizowane u dzieci w trakcie leczenia<br />
podtrzymującego ostrej białaczki limfoblastycznej<br />
(ALL), była taka sama jak w grupie dzieci zdrowych.<br />
Jedynie odpowiedź na szczepienie przeciwko krztuścowi<br />
była znacząco niższa.<br />
Kolejnym pytaniem jest, czy cykl szczepień powinien<br />
być realizowany od nowa, czy też wystarczy<br />
jego kontynuacja lub podanie dawki przypominającej.<br />
W badaniach przeprowadzonych u dzieci, które<br />
przed zachorowaniem przebyły pełen cykl szczepień<br />
podstawowych wykazano, iż miano przeciwciał poszczepiennych<br />
obniża się, ale zachowana jest pamięć<br />
immunologiczna (18,19). Zatem wydaje się zasadne,<br />
aby kontynuować program szczepień obowiązkowych,<br />
bez konieczności podawania dawki przypominającej<br />
osobom, które przed zachorowaniem przebyły pełen<br />
cykl szczepień. Wyjątkiem od tej reguły są dzieci,<br />
które zachorowały w pierwszym roku życia i dzieci<br />
po leczeniu ostrej białaczki limfoblastycznej. Tutaj<br />
użycie jednej dawki przypominającej wydaje się uzasadnione.<br />
Długotrwałość i intensywność chemioterapii<br />
w tej chorobie powodują, iż stopień ochrony przeciwko<br />
chorobom zakaźnym, mimo pełnego cyklu szczepień<br />
zrealizowanych przed zachorowaniem na nowotwór,<br />
wydaje się niewystarczający (2, 20).<br />
Dzieci leczone z powodu chorób nowotworowych<br />
zaliczane są do grupy pacjentów z wtórnym niedoborem<br />
odporności i w związku z tym powinny być<br />
uodporniane czynnie poprzez szczepienia niewchodzące<br />
w zakres szczepień obowiązkowych. W Polsce<br />
dotyczy to uodporniane przeciwko grypie (szczepionka
Nr 4<br />
inaktywowana), pneumokokom, meningokokom oraz<br />
ospie wietrznej. W 2008 r. wprowadzono obowiązkowe<br />
szczepienia, finansowane przez państwo, szczepionką<br />
skoniugowaną przeciwko pneumokokom oraz przeciwko<br />
ospie wietrznej w wybranych grupach ryzyka,<br />
w tym dzieci w trakcie leczenia onkologicznego. Takie<br />
instrumentalne wprowadzenie zapisu, bez określenia<br />
czasu realizacji szczepień stało się źródłem wielu nieporozumień.<br />
Zdarza się, iż lekarze pierwszego kontaktu<br />
wzywają na szczepienie przeciwko ospie wietrznej<br />
dziecko, które jest w okresie leczenia indukcyjnego i<br />
szczepienie nie dość iż może być nieskuteczne, ale też<br />
niesie za sobą ryzyko ciężkich powikłań. Schrauder i<br />
wsp.(21) opisali 4-letnią dziewczynkę, zaszczepioną<br />
w okresie reindukcji ALL. Dziecko rozwinęło ciężkie<br />
powikłania i mimo intensywnego leczenia zmarło. Wg<br />
aktualnych danych dzieci chorujące na ALL powinny<br />
być szczepione przeciwko ospie wietrznej co najmniej<br />
po 12 miesiącach od uzyskania remisji, zatem już w<br />
okresie leczenia podtrzymującego, przy liczbie limfocytów<br />
>1200/µl (22), a wg wytycznych amerykańskich<br />
>700/ µl. (14). Dotychczas proponowaliśmy szczepienia<br />
przeciwko ospie wietrznej w 6 mies. po zakończeniu<br />
leczenia onkologicznego niezależnie od rozpoznania.<br />
W algorytmie, który przedstawiamy poniżej, u dzieci<br />
chorujących na ALL zalecamy je w okresie leczenia<br />
podtrzymującego, po 12 miesiącach od uzyskania remisji<br />
dwukrotnie, przy bezwzględnej liczbie limfocytów<br />
>1200/ µl.<br />
Od czasu wprowadzenia szczepionek skoniugowanych<br />
przeciwko pneumokokom, dzieci do 2 roku życia<br />
po leczeniu onkologicznym szczepiliśmy dwukrotnie<br />
tą szczepionką, natomiast dzieci powyżej 2 roku życia<br />
- jednorazowo szczepionką skoniugowaną, a po co najmniej<br />
2 mies. polisacharydową. Mimo iż szczepionka<br />
skoniugowana zarejestrowana jest do stosowania do 5<br />
roku życia, taki schemat uodpornienia stosowaliśmy<br />
również u dzieci starszych, opierając się na wytycznych<br />
ekspertów. Udowodniono bowiem, iż w grupie osób<br />
z wtórnymi zaburzeniami odporności, szczepionka<br />
polisacharydowa, stosowana jako jedyna, jest mało<br />
skuteczna (6). U żadnego zaszczepionego dziecka nie<br />
obserwowaliśmy poważnych odczynów niepożądanych,<br />
nie rozpoznano również w trakcie dalszej obserwacji inwazyjnej<br />
choroby pneumokokowej (ICP). Inni autorzy<br />
podkreślają konieczność szczepienia dzieci, leczonych<br />
z powodu chorób nowotworowych, przeciwko pneumokokom,<br />
gdyż jest to populacja o bardzo wysokim<br />
ryzyku rozwoju ICP (2). Meisel i wsp. (23) w badaniach<br />
obejmujących ok. 3600 dzieci leczonych z powodu ALL<br />
na przestrzeni lat 1997-2003 wykazali, iż ryzyko ICP<br />
jest 11,4 razy wyższe w stosunku do populacji dzieci<br />
zdrowych. Na 11 zdiagnozowanych przypadków ICP,<br />
4 rozpoznano w czasie leczenia indukcyjnego, a 5 w<br />
trakcie leczenia podtrzymującego. Zatem rozwiązaniem<br />
Szczepienia ochronne dzieci z nowotworami 541<br />
kompleksowym będzie wprowadzenie obowiązkowych<br />
szczepień populacyjnych, do tego jednak czasu<br />
wydaje się zasadne prowadzenie szczepienia po rozpoczęciu<br />
leczenia podtrzymującego ALL, przy liczbie<br />
bezwzględnej limfocytów >1000/ µl, co umieściliśmy<br />
w prezentowanym algorytmie (rycina 1).<br />
Uodpornienie czynne przeciwko grypie, przy użyciu<br />
wyłącznie szczepionek inaktywowanych, w omawianej<br />
grupie rozpoczynaliśmy co najmniej 6 miesięcy po<br />
zakończeniu leczenia onkologicznego i kontynuowaliśmy<br />
rokrocznie. Nie wykonywano badań, oceniających<br />
częstość zachorowań na grypę w przypadku wystąpienia<br />
objawów grypopodobnych, jednak u żadnego z zaszczepionych<br />
dzieci nie obserwowano ciężkich powikłań<br />
pogrypowych. Wg Allena (2) szczepienia powinny być<br />
stosowane każdego roku, nawet w trakcie intensywnego<br />
leczenia onkologicznego, oczywiście wybierając optymalny<br />
czas realizacji szczepienia. Wydaje się, iż u dzieci<br />
leczonych z powodu ALL można bezpiecznie szczepić<br />
przeciwko grypie w okresie leczenia podtrzymującego<br />
remisję i taką propozycję zawarto w algorytmie. Do<br />
czasu uzyskania większych doświadczeń w zakresie<br />
realizacji szczepień w okresie intensywnej chemioterapii<br />
zalecamy jedynie szczepienie przeciwko grypie<br />
otoczenia dziecka.<br />
Na podstawie doświadczeń własnych oraz danych<br />
literaturowych opracowaliśmy algorytm diagnostyczno-terapeutyczny<br />
dla potrzeb uodpornienia czynnego,<br />
który planujemy realizować w naszym ośrodku. Jego<br />
skuteczność i bezpieczeństwo będziemy oceniać prospektywnie,<br />
co pozwoli w przyszłości na wiarygodne<br />
opracowanie danych.<br />
PODSUMOWANIE:<br />
1. Ocena rekonstrukcji immunologicznej, dokonana<br />
w 6 miesięcy od zakończenia leczenia onkologicznego<br />
wykazała u ponad 90% badanych powrót<br />
funkcji immunologicznych, pozwalających na<br />
wznowienie szczepień obowiązkowych i zalecanych,<br />
łącznie ze szczepieniami przy użyciu szczepionek<br />
żywych,<br />
2. Zastosowany program immunizacji czynnej wg<br />
zasad zaprezentowanych w pracy, okazał się skuteczny<br />
i bezpieczny.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Kowalczyk J. Epidemiologia nowotworów złośliwych u<br />
dzieci w: Onkologia i hematologia dziecięca, Warszawa<br />
PZWL, 2008:3-7.<br />
2. Allen DU.: Immunizations for children with cancer, Ped<br />
Bood Cancer 2007;49:1102-1108.
542 Sylwia Kołtan, Andrzej Kołtan i inni<br />
Nr 4<br />
3. Patel SR., Ortin M., Cohen BJ i in.: Revaccination of<br />
children after completion of standard chemotherapy for<br />
acute leukemia, Clin Infect Dis 2007; 44:635-642.<br />
4. Bernatowska E.: Program szczepień ochronnych na 2009<br />
rok, Zakażenia, 2009, supl.1, 5-6.<br />
5. Crawford NW, Heath JA, Buttery JP. Immunisation practices<br />
of paediatric oncologists: an Australasian survey, J<br />
Paediatr Child Health. 2007; 43(9):593-6.<br />
6. Bernatowska E. Prophylaxis of infectious diseases in<br />
immune deficiencies; Standardy Medyczne 2008;34<br />
supl., 4-42.<br />
7. Zeman K i in.: Skład odsetkowy podstawowych subpopulacji<br />
limfocytów oraz komórek NK we krwi obwodowej<br />
populacji polskiej; Central Europ. J. Immunol., 1996, 21,<br />
107-113.<br />
8. Styczyński J, Wysocki M, Kołtan S, i in.:Epidemiological<br />
aspects and preventive strategy of viral hepatitis B and C<br />
in cancer children, Cancer Detect Prev 2000, 24 suppl.<br />
S-151.<br />
9. Styczyński J, Wysocki M, Kołtan S, i in.: Long-term<br />
effects of vaccination against hepatitis virus B infection<br />
in children with neoplastic disease. Med Sci Monitor<br />
1997;3:864-868.<br />
10. Czajka H.: Inwazyjna choroba meningokokowa – jak jej<br />
przeciwdziałać?, Zakażenia 2009, supl. 1, 16-20.<br />
11. Pokorska-Lis M., Marczyńska M.: Nowoczesne metody<br />
profilaktyki chorób wywoływanych przez pneumokoki,<br />
Zakażenia, 2009, supl.1, 33-36.<br />
12. Baytan B, Gunes AM, Gunay U: Efficacy of primary<br />
hepatitis B immunization in children with acute lymphoblastic<br />
leukemia, Indian Pediatrics 2008;45:265-270.<br />
13. Tavil B, Cetin M, Tuncer M, i in.: The rate of hepatitis B<br />
and C virus infections and the importance of HBV vaccination<br />
in children with acute lymphoblastic leukemia,<br />
Hepatol Res 2007;37:498-502.<br />
14. America Academy of Pediatrics Immunization in Special<br />
Clinical Circumstances. In: Pickering LK, Baker CJ,<br />
Long SS, McMillan JA, editors. Red book: 2006 report<br />
of the committee on infectious diseases, 27 th edidion. Elk<br />
Grove Village, IL: American Academy of Pediatrics<br />
15. Royal College of Paediatrics and Child Health (RCPCH).<br />
Immunization of the immunocompromised child: best<br />
practice statement. RCPCH, 2002.<br />
16. Mahajan A, English MW, Jenney ME, i in. Survey of<br />
immunization practices in the United Kingdom during<br />
and following completion of anti-cancer chemotherapy<br />
in children. Med Pediatr Oncol 2003;40: 270-271.<br />
17. Ercan TE, Soycan LY, Apak H, i in. Antibody titers and<br />
immune response to diphtheria-tetanus-pertussis and<br />
measles-mumps-rubella vaccination in children treated<br />
for acute lymphoblasic leukemia, J Pediatr Hematol<br />
Oncol, 2005;27: 273-276.<br />
18. Yu J, Chou AJ, Lennox A, i in. Loss of antibody titers<br />
and effectiveness of revaccination in post-chemotherapy<br />
pediatric sarcoma patients, Ped Blood Canc 2007;49:<br />
656-660.<br />
19. Van Tilburg CM, Sanders EAM, Rovers MM, i in. Loss<br />
of antibodies and response to (re-) vaccination in children<br />
after treatment for acute lymphocytic leukemia: a<br />
systematic review, Leuk 2006, 20, 1717-1722.<br />
20. Crawford NW, Heath JA, Ashley D, i in. Survivors of<br />
childhood cancer: an Australian audit of vaccination<br />
status after treatment, Pediatr Blood Cancer 2010;54:<br />
128-133.<br />
21. Schrauder A, Henke-Gendo A, Seidermann K, i in. Varicella<br />
vaccination in a child with acute lymphoblastic<br />
leukaemia, Lancet 2007, 369, 1232.<br />
22. National Advisory Committee on Immunization, Health<br />
Canada. Cannadian Immunization Guide 7 th edition 2006<br />
www.naci.gc.ca<br />
23. Meisel R, Toschke AM, Heiligensetzer C, i in. Increased<br />
risk for invasive pnemococcal diseases in children with<br />
acute lymphoblastic leukaemia, BJH 2007;137:457-460.<br />
Otrzymano: 28.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 6.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr n. med. Sylwia Kołtan<br />
Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii<br />
Collegium Medicum Bydgoszcz, Uniwersytet Mikołaja<br />
Kopernika Toruń<br />
Ul. Curie Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz<br />
Tel. 52 5854870<br />
akoltan@by.home.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 543 - 550 Zdrowie publiczne<br />
STRESZCZENIE<br />
Celem pracy było zbadanie terytorialnego zróżnicowania<br />
przedwczesnej umieralności mężczyzn i kobiet w<br />
Polsce oraz społecznego zróżnicowania umieralności w<br />
regionach. W pracy wykorzystano dane jednostkowe o<br />
zgonach mieszkańców Polski w wieku 25-64 lat, którzy<br />
zmarli w okresie 01.01.2002 – 31.12.2002 r. oraz<br />
dane o stałych mieszkańcach Polski uzyskane podczas<br />
Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego<br />
w dniach od 21.05.2002 do 08.06.2002 r. Informacje te<br />
posłużyły do obliczenia cząstkowych współczynników<br />
umieralności.<br />
Wyższą umieralność w miastach stwierdzono w<br />
województwach zachodnich, północno-zachodnich i<br />
południowo-zachodnich, a niższą w województwach<br />
wschodnich. Najwyższy w Polsce poziom umieralności<br />
był w województwie lubelskim. Województwa północno-wschodnie,<br />
południowo-zachodnie i Polski centralnej<br />
charakteryzowały się najwyższą przedwczesną<br />
umieralnością mężczyzn na wsi, podczas gdy u kobiet<br />
ze wsi wyższą od przeciętnej przedwczesną umieralność<br />
stwierdzono w 4 województwach w różnych regionach<br />
kraju. Największe różnice społeczne w przedwczesnej<br />
umieralności stwierdzono w województwie lubelskim,<br />
a szczególnie ostre dystanse społeczne obserwowano w<br />
miastach. Dla mężczyzn większe niż przeciętnie różnice<br />
społeczne odnotowano w województwie mazowieckim i<br />
dolnośląskim, a dla kobiet w województwie opolskim.<br />
Poznanie terytorialnego zróżnicowania stanowi cenną<br />
informację, którą można wykorzystać przy odpowiednim<br />
do potrzeb projektowaniu i wdrażaniu programów<br />
profilaktycznych.<br />
Słowa kluczowe: przedwczesna umieralność, regiony,<br />
nierówności społeczne<br />
Halina Kołodziej, Monika Łopuszańska<br />
tErYtorIALnE ZrÓŻnICoWAnIE PrZEDWCZESnEJ UmIErALnoŚCI<br />
W PoLSCE<br />
REGIONAL DIFFERENCES IN PREMATURE MORTALITY IN POLAND<br />
Zakład Antropologii Polskiej Akademii Nauk<br />
we Wrocławiu<br />
ABSTRACT<br />
The aim of the study was to investigate the regional<br />
and social differences in men and women premature<br />
mortality. Individual death data for men and women<br />
aged 25-64 were obtained from the national mortality<br />
database of the Central Statistical Office (CSO). As the<br />
data on living Polish adults were available only from the<br />
National Population Census, which took place in Poland<br />
in 2002 (National Population and Housing Census<br />
2002). The measure of mortality used in this analysis<br />
was the sex-, age-, education-specific rate of mortality.<br />
The higher mortality rate was observed in the western,<br />
north-western and south-western voivodeships. In<br />
the Lublin Voivodeship the level of premature mortality<br />
was the highest in Poland. The highest mortality of rural<br />
men was in the north-eastern, south-western and central<br />
regions of Poland, whereas higher mortality rates than<br />
average of rural women were in four voivodeships from<br />
different parts of Poland. The largest social inequalities<br />
in premature mortality was found in Lublin Voivodeship,<br />
especially sharp social contrasts were observed<br />
in towns. Wider social gaps in mortality than average<br />
was discovered for men in Masovian and Lower Silesian<br />
Voivodeships and Opole Voivodeship for women.<br />
Knowledge about regional differences in mortality<br />
helps to construct the adequate preventive programs.<br />
Key words: premature mortality, regions, social inequality
544 Halina Kołodziej, Monika Łopuszańska<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Jednym z najważniejszych mierników informujących<br />
o kondycji biologicznej określonej populacji,<br />
grupy etnicznej, warstwy społecznej czy też ludności<br />
danego regionu lub całego kraju jest przeciętna długość<br />
trwania życia. Znaczącą wartość poznawczą ma<br />
jedna z cech długości trwania życia, a mianowicie<br />
nasilenie umieralności w ciągu kilku dekad życia stanowiących<br />
okres największej aktywności jednostki.<br />
Śmierć człowieka w tym wieku, oprócz dotkliwej<br />
straty w odczuciu czysto ludzkim, jest także stratą w<br />
ogólnospołecznym wymiarze. Nasilenie przedwczesnej<br />
umieralności (definiowanej jako umieralność pomiędzy<br />
25 a 64 rokiem życia) jest silnie uwarunkowane przez<br />
szereg czynników, takich jak czynniki biogenetyczne,<br />
fizjologiczne, psychosomatyczne itp., które wpływają<br />
na poziom umieralności bezpośrednio oraz czynniki<br />
pośrednie takie jak: sytuacja społeczno-ekonomiczna<br />
jednostek, a w szczególności standard życia, dochody,<br />
poziom wykształcenia, status zatrudnienia, stan cywilny<br />
oraz miejsce zamieszkania itp. (1-4). Prowadzone<br />
systematycznie w wielu krajach badania pokazują, że<br />
zmiana nasilenia oddziaływania któregoś z wymienionych<br />
czynników znajduje swoje odbicie w poziomie<br />
umieralności. W krajach zachodnich takich jak USA,<br />
Wielka Brytania, Szwecja obserwuje się nasilanie<br />
przedwczesnej umieralności ludności dorosłej wraz z<br />
obniżaniem się pozycji społecznej jednostek mierzonej<br />
wykształceniem, dochodami bądź pozycją zawodową<br />
(5-7). Podobne zjawisko zaobserwowano również w<br />
Polsce (1, 8-11)<br />
Występowanie regionalnych różnic w umieralności<br />
stwierdza się zarówno w krajach rozwiniętych jak<br />
i rozwijających się (12-14). Ważnym zagadnieniem<br />
ze względu na dobrze ukierunkowaną profilaktykę i<br />
racjonalną gospodarkę środkami przeznaczonymi na<br />
opiekę medyczną i socjalną jest badanie terytorialnego<br />
zróżnicowania poziomu przedwczesnej umieralności.<br />
W związku z tym, celem niniejszej pracy jest wskazanie<br />
regionów zagrożonych wyższą przedwczesną<br />
umieralnością, a także przedstawienie społecznego<br />
zróżnicowania umieralności w województwach.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Materiał stanowiły nieidentyfikowane dane jednostkowe<br />
o zgonach dorosłych mieszkańców Polski w<br />
wieku 25-64 lat, którzy zmarli w okresie 01.01.2002 –<br />
31.12.2002 roku. Dane te pochodziły z rejestru zgonów<br />
Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Warszawie.<br />
Zbiór danych zawierał następujące informacje: 1) data<br />
urodzenia, 2) data zgonu, 3) płeć, 4) miejsce zamieszkania,<br />
5) wykształcenie i 6) stan cywilny. Drugą część<br />
materiału stanowiły dane o stałych mieszkańcach Polski<br />
uzyskane podczas Narodowego Spisu Powszechnego<br />
przeprowadzonego ter w dniach od 21.05.2002 do<br />
08.06.2002 roku. W niniejszej pracy wykorzystano następujące<br />
informacje: 1) płeć, 2) wiek, 3) wykształcenie,<br />
4) stan cywilny oraz 5) miejsce zamieszkania.<br />
Dane te posłużyły do obliczenia odpowiednich<br />
cząstkowych współczynników umieralności, które<br />
stanowią iloraz liczby zgonów osób danej płci w określonym<br />
wieku, o danych cechach społecznych, danej<br />
populacji, których zgon przypadł na dany okres czasu,<br />
do całkowitej liczby osób mających takie same charakterystyki<br />
narażonej na ryzyko zgonu w tym samym<br />
czasie. Liczebność materiału została przedstawiona<br />
w tabeli I.<br />
Tabela I. Liczba zgonów mężczyzn i kobiet (n) oraz całkowita<br />
liczba osób żyjących (N) w mieście i na wsi<br />
w Polsce w 2002 r.<br />
Table I. Number of men and women deaths (n) and total<br />
number of persons (N) living in urban and rural<br />
areas in Poland in 2002.<br />
Mężczyźni Kobiety<br />
n N n N<br />
miasto 46 723 6 188 467 21 293 6 763 905<br />
wieś 28 115 3 723 093 9 338 3 503 173<br />
POLSKA 74 838 9 911 560 30 631 10 267 078<br />
Przedmiotem analizy było zbadanie regionalnego<br />
zróżnicowania społecznego przedwczesnej umieralności<br />
wśród dorosłej ludności Polski. Analizę tę przeprowadzono<br />
w 16 województwach wyodrębnionych<br />
według podziału administracyjnego kraju z 1999 r.<br />
Odpowiednie analizy przeprowadzane były osobno dla<br />
miast i wsi oraz oddzielnie dla każdej płci. Wartości<br />
standaryzowanych współczynników umieralności dla<br />
poszczególnych województw odniesiono do średnich<br />
wartości współczynników umieralności na wsi i w<br />
mieście osobno dla mężczyzn i kobiet. Istotność różnic<br />
oszacowano przy użyciu testu z.<br />
Aby wyodrębnić obszary o podobnym poziomie<br />
umieralności, wartości współczynników umieralności<br />
podzielono na 5 kategorii osobno dla mężczyzn i kobiet.<br />
Dla mężczyzn z miast i wsi dokonano następującego<br />
podziału: 1) x-5,99; 2) 6,00-6,99; 3) 7,00-7,99; 4)<br />
8,00-8,99; 5) 9,00-x; a w przypadku kobiet podział<br />
następujący: 1) x-2,00; 2) 2,01-2,50; 3) 2,51-3,00; 4)<br />
3,01-3,50; 5) 3,51-x. Następnie naniesiono je na mapy<br />
administracyjne Polski według 16 województw.<br />
W celu przedstawienia zróżnicowania społecznego<br />
przedwczesnej umieralności w poszczególnych<br />
województwach wyodrębniono na podstawie poziomu<br />
wykształcenia następujące grupy społeczne: 1) osoby z<br />
wyższym wykształceniem, 2) osoby z wykształceniem<br />
średnim oraz 3) osoby z wykształceniem co najwyżej<br />
zawodowym. Analizę rozwarstwienia społecznego
Nr 4<br />
dokonano osobno dla każdej płci i grupy wieku i typu<br />
miejsca zamieszkania (wieś-miasto). Wielkość rozwarstwienia<br />
społecznego określono za pomocą względnego<br />
wskaźnika nierówności (Relative Index of Inequality<br />
–RII), który doskonale nadaje się do porównań rozwarstwienia<br />
pomiędzy jednostkami terytorialnymi tj.<br />
regionami, państwami, etc. (15,16) Obliczany jest on<br />
z wykorzystaniem regresji Poissona. Podstawą do obliczenia<br />
RII były cząstkowe współczynniki umieralności.<br />
Wartości RII interpretuje się jako stopień ryzyka zgonu<br />
wśród osób z najniższego szczebla hierarchii społeczno-<br />
-ekonomicznej w porównaniu do najwyższego szczebla<br />
tej hierarchii. Wysokie wartości wskaźnika świadczą<br />
o znacznie wyższej umieralności (większym ryzyku<br />
przedwczesnego zgonu) osób gorzej wykształconych<br />
w porównaniu do ich lepiej wykształconych rówieśników.<br />
Wskaźnik ten ma dwie zalety: 1) wszystkie grupy<br />
społeczno-ekonomiczne analizowane są oddzielnie,<br />
oraz 2) istnieje możliwość bezpośrednich porównań<br />
regionalnych uzyskanych wartości wskaźników RII, a<br />
relatywne różnice wielkości nierówności społecznych<br />
determinowane są w obrębie każdej jednostki terytorialnej<br />
osobno. Metoda ta znajduje swe szczególne<br />
zastosowanie, gdy porównujemy dwie populacje dla<br />
jednego wskaźnika zdrowia i pozycji społecznej lub<br />
jedną populację dla tego samego wskaźnika zdrowia i<br />
różnych zmiennych pozycji społecznej.<br />
Graficzny obraz regionalnego zróżnicowania<br />
przedwczesnej umieralności dorosłej ludności Polski<br />
przedstawiono za pomocą pakietu statystycznego<br />
STATISTICA 7.0. Wszystkie analizy statystyczne zostały<br />
wykonane przy użyciu programu statystycznego<br />
StatsDirect (StatsDirect Statistical Software).<br />
WYNIKI<br />
W tabeli II przedstawiono dla poszczególnych województw<br />
wartości cząstkowych współczynników umieralności<br />
dla mężczyzn i kobiet zamieszkałych w mieście<br />
i na wsi. Dla mężczyzn żyjących w miastach istotnie<br />
wyższe wartości współczynników umieralności zaobserwowano<br />
w województwach: lubelskim i śląskim,<br />
najniższe w: łódzkim, podkarpackim, małopolskim<br />
oraz podlaskim. U kobiet mieszkających w miastach<br />
najwyższe wartości współczynników umieralności zaobserwowano<br />
w województwach: lubelskim, śląskim,<br />
kujawsko-pomorskim, a także zachodnio-pomorskim, a<br />
najniższe w: łódzkim, podkarpackim, podlaskim i świętokrzyskim.<br />
Istotnie wyższe wartości współczynników<br />
umieralności mężczyzn żyjących na wsiach w stosunku<br />
do średniej dla wszystkich wsi polskich stwierdzono w<br />
województwach: łódzkim, warmińsko-mazurskim, dolnośląskim<br />
i podlaskim, najniższe zaś w województwach<br />
mazowieckim, małopolskim, podkarpackim i opolskim.<br />
Przedwczesna umieralność w Polsce 545<br />
Najwyższe wartości współczynników umieralności kobiet<br />
ze wsi stwierdzono w województwach: lubelskim,<br />
łódzkim, dolnośląskim i zachodnio-pomorskim, a w<br />
województwach: podkarpackim, małopolskim i lubuskim<br />
współczynniki te były istotnie niższe.<br />
Tabela II. Współczynniki umieralności mężczyzn i kobiet<br />
w wieku 25-64 lat według województw i miejsca<br />
zamieszkania.<br />
Table II. Mortality rates of men and women aged 25-64 by<br />
voivodeships and place of residence (urban/rural).<br />
mężczyźni kobiety<br />
województwa<br />
miasto<br />
R<br />
wieś<br />
R<br />
miasto<br />
R<br />
wieś<br />
R<br />
dolnośląskie 7,45 8,14* 3,20 3,09*<br />
kujawsko-pomorskie 7,46 7,82 3,28 3,00*<br />
lubelskie 16,76* 7,35 6,51* 3,43*<br />
lubuskie 7,18 7,70 3,05 2,31*<br />
łódzkie 4,37* 11,23* 1,63* 3,16*<br />
małopolskie 6,43* 6,20* 2,90* 2,18*<br />
mazowieckie 7,39 3,44* 3,11 2,57<br />
opolskie 7,44 6,76* 2,96 2,64<br />
podkarpackie 6,07* 6,41* 2,26* 2,17*<br />
podlaskie 6,73* 8,13* 2,42* 2,57<br />
pomorskie 6,87* 6,87* 3,13 2,83<br />
śląskie 8,34* 7,07* 3,43* 2,66<br />
świętokrzyskie 7,47 8,00* 2,89* 2,44<br />
warmińsko-mazurskie 7,08* 8,14* 3,11 2,97*<br />
wielkopolskie 7,13* 7,03* 3,12 2,79<br />
zachodnio-pomorskie 7,58 7,53 3,22 3,07*<br />
POLSKA 7,54 7,55 3,15 2,67<br />
* p≤0,05 istotność różnic<br />
W celu wyodrębnienia regionów o podobnym<br />
poziomie przedwczesnej umieralności przedstawiono<br />
skategoryzowane wartości standaryzowanych współczynników<br />
umieralności dla miast i wsi, osobno dla<br />
mężczyzn i kobiet na mapach administracyjnych Polski<br />
w podziale na 16 województw. Wyniki przedstawione<br />
zostały na rycinach 1 - 4. W miastach zarówno dla mężczyzn,<br />
jak i kobiet wyższe wartości współczynników<br />
umieralności obserwowano w województwach zachodnich,<br />
północno-zachodnich i południowo-zachodnich.<br />
Niższe wartości stwierdzono w województwach<br />
wschodnich, za wyjątkiem województwa lubelskiego,<br />
w którym to województwie poziom umieralności był<br />
najwyższy w Polsce. Na wsi przestrzenne zróżnicowanie<br />
poziomu umieralności było inne w przypadku<br />
mężczyzn i kobiet. Województwa północno-wschodnie,<br />
południowo-zachodnie i Polski centralnej charakteryzowały<br />
się najwyższą przedwczesną umieralnością<br />
mężczyzn na wsi, natomiast u kobiet ze wsi wyższa<br />
od przeciętnej przedwczesna umieralność wystąpiła w<br />
4 województwach położonych w różnych regionach<br />
kraju (ryc. 2 i 4). Na uwagę zasługuje fakt, że zarówno
546 Halina Kołodziej, Monika Łopuszańska<br />
Nr 4<br />
Ryc. 1. Współczynniki umieralności mężczyzn z miast w<br />
wieku 25-64 lat według województw.<br />
Fig. 1. Mortality rates of urban men aged 25-64 by<br />
voivodeships.<br />
Ryc.2. Współczynniki umieralności mężczyzn ze wsi w<br />
wieki 25-64 lat według województw.<br />
Fig. 2. Mortality rates of rural men aged 25-64 by voivodeships.<br />
w przypadku mężczyzn i kobiet mieszkających na wsi<br />
najniższą umieralność stwierdzono w województwach<br />
południowo-wschodnich.<br />
Wyniki analizy nierówności społecznych przedwczesnej<br />
umieralności w regionach dla poszczególnych<br />
grup wieku, oddzielnie dla obu płci, osobno dla miasta<br />
i wsi przedstawiono w tabelach III i IV. Stwierdzone<br />
różnice społeczne wyrażone za pomocą wskaźnika RII<br />
(Relative Index of Inequality) istotne były na poziomie<br />
p
Nr 4<br />
kobiet w województwie opolskim. Najmniejsze różnice<br />
społeczne były w województwie lubuskim. Dla kobiet w<br />
wieku 55-64 lat niezależnie od ich miejsca zamieszkania<br />
stwierdzono odwrotny gradient społeczny umieralności.<br />
W tym przypadku okazało się, że kobiety lepiej wykształcone<br />
miały większe ryzyko zgonu niż ich gorzej<br />
wykształcone rówieśniczki. Ponadto, w województwie<br />
łódzkim zaobserwowano mniejsze dystanse społeczne<br />
dla mężczyzn i kobiet żyjących w miastach. Mniejsze<br />
niż przeciętnie różnice społeczne w grupie mężczyzn<br />
odnotowano w województwie opolskim, a dla kobiet w<br />
województwie wielkopolskim.<br />
Przedwczesna umieralność w Polsce 547<br />
Tabela III. Wielkość różnic społecznych w poziomie umieralności mężczyzn z miast i wsi według województw<br />
Table III. Social inequalities in level of mortality of urban and rural men by voivodeships<br />
wiek 25-34 35-44 45-54 55-64 25-64<br />
RII (95% CI) RII (95% CI) RII (95% CI) RII (95% CI) RII (95% CI)<br />
Miasto<br />
dolnośląskie 5,02 3,64-6,94 3,38 2,78-4,12 2,61 2,32-2,92 2,14 1,94-2,37 2,84 2,64-3,04<br />
kujawsko-pomorskie 2,88 1,90-4,35 4,04 2,98-5,46 2,45 2,10-2,86 2,28 2,00-2,60 2,79 2,54-3,06<br />
lubelskie 5,29 3,96-7,06 5,18 4,25-6,31 3,67 3,28-4,09 2,88 2,61-3,17 4,16 3,89-4,45<br />
lubuskie 2,39 1,56-3,64 2,79 1,94-4,03 2,23 1,79-2,79 2,12 1,78-2,53 2,42 2,13-2,73<br />
łódzkie 2,61 1,76-3,89 2,77 2,07-3,71 1,82 1,56-2,13 1,58 1,33-1,81 2,04 1,86-2,24<br />
małopolskie 2,72 1,86-3,97 3,17 2,45-4,08 2,29 1,99-2,63 1,83 1,64-2,04 2,45 2,60-2,65<br />
mazowieckie 3,46 2,80-4,28 3,21 2,76-3,73 2,73 2,51-2,98 2,27 2,10-2,44 2,95 2,80-3,11<br />
opolskie 1,84 1,03-3,29 2,96 1,89-4,63 1,99 1,59-2,49 2,05 1,71-2,46 2,32 2,04-2,65<br />
podkarpackie 3,18 1,94-5,21 3,57 2,54-5,01 2,72 2,23-3,33 2,37 1,96-2,79 2,94 2,62-3,30<br />
podlaskie 2,81 1,71-4,60 2,94 2,09-4,14 2,65 2,15-3,26 2,02 1,68-2,43 2,74 2,42-3,10<br />
pomorskie 2,52 1,78-3,56 3,30 2,54-4,30 2,29 1,99-2,64 2,43 2,13-2,74 2,73 2,51-2,97<br />
śląskie 3,87 3,03-4,92 2,79 2,40-3,24 2,58 2,34-2,82 2,34 2,16-2,52 2,90 2,75-3,06<br />
świętokrzyskie 3,37 1,90-5,85 3,21 2,20-4,69 2,51 2,04-3,10 2,26 1,90-2,69 2,81 2,48-3,17<br />
warmińsko-mazurskie 2,65 1,71-4,12 2,71 1,99-3,68 2,55 2,12-3,07 2,37 2,00-2,81 2,76 2,46-3,10<br />
wielkopolskie 2,32 1,72-3,12 2,94 2,38-3,64 2,43 2,15-2,75 1,97 1,80-2,25 2,51 2,36-2,74<br />
zachodniopomorskie 2,60 1,81-3,74 3,13 2,40-4,08 2,51 2,16-2,93 2,11 1,81-2,38 2,58 2,36-2,82<br />
Wieś<br />
dolnośląskie 2,67 1,52-4,72 3,70 2,41-5,69 2,57 2,02-3,28 2,83 2,19-3,65 3,35 2,89-3,92<br />
kujawsko-pomorskie 1,95 1,13-3,37 1,83 1,26-2,67 3,61 2,53-5,16 1,88 1,43-2,48 2,87 2,41-3,43<br />
lubelskie 4,38 2,56-7,49 3,95 2,70-5,79 2,31 1,82-2,92 2,01 1,57-2,56 3,60 3,10-4,18<br />
lubuskie 1,72ns 0,83-3,75 2,03 1,19-3,48 2,46 1,69-3,59 1,58 1,15-2,17 2,22 1,80-2,73<br />
łódzkie 1,61 1,12-2,33 2,12 1,60-2,80 2,59 2,06-3,27 1,49 1,23-1,81 2,51 2,22-2,84<br />
małopolskie 1,98 1,33-2,95 1,91 1,42-2,56 2,11 1,69-2,64 1,66 1,39-2,00 2,48 2,20-2,80<br />
mazowieckie 3,17 2,21-4,56 2,34 1,84-2,98 2,66 2,21-3,20 1,67 1,39-2,00 3,61 3,03-4,29<br />
opolskie 1,73ns 0,76-3,93 1,39ns 0,79-2,43 2,03 1,42-2,89 1,95 1,42-2,66 2,40 1,95-2,96<br />
podkarpackie 1,95 1,28-2,96 2,53 1,74-3,67 2,22 1,74-2,83 1,48 1,22-1,78 2,55 2,24-2,90<br />
podlaskie 1,98 1,11-3,54 4,24 2,41-7,48 1,81 1,29-2,54 1,33ns 0,98-1,81 2,58 2,12-3,15<br />
pomorskie 1,87 1,01-3,46 2,74 1,71-4,41 1,97 1,45-2,68 2,54 1,89-3,79 2,63 2,17-3,18<br />
śląskie 1,80 1,11-2,91 3,53 2,32-5,35 2,09 1,67-2,61 1,75 1,40-2,09 2,65 2,32-3,02<br />
świętokrzyskie 1,55ns 0,95-2,54 1,61 1,14-2,26 2,25 1,68-3,00 1,93 1,37-2,46 2,47 2,10-2,90<br />
warmińsko-mazurskie 4,18 1,68-10,37 3,18 1,90-5,30 3,00 2,10-4,27 1,99 1,44-2,76 3,12 2,53-3,86<br />
wielkopolskie 1,62 1,11-2,37 2,26 1,68-3,03 2,20 1,79-2,70 2,05 1,66-2,54 2,57 2,27-2,92<br />
zachodniopomorskie 2,23 1,10-4,51 2,62 1,51-4,55 2,39 1,73-3,30 2,26 1,45-2,83 2,70 2,11-3,17<br />
Istotności RII (o ile nie jest zaznaczone inaczej) są na poziomie *** p≤0,001; w pozostałych przypadkach zaznaczono ns<br />
– nie istotne.<br />
DYSKUSJA<br />
Powszechnie obserwuje się regiony o wyższych lub<br />
niższych wskaźnikach umieralności w porównaniu do<br />
innych obszarów. Zjawisko to dotyczy zarówno krajów<br />
wysokorozwiniętych, jak i rozwijających się (12,13).<br />
Jako główne przyczyny regionalnego zróżnicowania<br />
umieralności podaje się najczęściej różnice w poziomie<br />
rozwoju gospodarczego danego obszaru, które przejawiają<br />
się w zróżnicowanym poziomie PKB (Produkt<br />
Krajowy Brutto) na jednego mieszkańca, różnym<br />
poziomie życia i dochodów mieszkańców, różnicach<br />
związanych z infrastrukturą gospodarczą (np. ilość dzia-
548 Halina Kołodziej, Monika Łopuszańska<br />
Nr 4<br />
Tabela IV. Wielkość różnic społecznych w poziomie umieralności kobiet z miast i wsi według województw<br />
Table IV. Social inequalities in level of mortality of urban and rural women by voivodeships<br />
wiek 25-34 35-44 45-54 55-64 25-65<br />
RII (95% CI) RII (95% CI)<br />
Miasto<br />
RII (95% CI) RII (95% CI) RII (95% CI)<br />
dolnośląskie 2,28 1,37-3,80 2,52 1,91-3,33 2,04 1,76-2,38 1,84 1,55-2,06 2,59 2,36-2,83<br />
kujawsko-pomorskie 4,35 2,05-9,24 2,72 1,89-3,92 1,96 1,62-2,37 1,55 1,32-1,83 2,36 2,10-2,66<br />
lubelskie 4,92 2,99-8,11 3,93 2,96-5,20 2,97 2,55-3,46 2,43 2,13-2,76 3,72 3,40-4,08<br />
lubuskie 1,93ns 0,74-5,00 1,90 1,18-3,05 1,72 1,29-2,30 0,73 0,59-0,89 1,95 1,65-2,31<br />
łódzkie 1,41ns 0,63-3,20 1,76 1,17-2,66 1,35 1,07-1,71 1,18ns 0,98-1,43 1,63 1,43-1,87<br />
małopolskie 1,93 1,02-3,65 2,23 1,57-3,17 1,98 1,65-2,39 1,47 1,27-1,70 2,21 1,99-2,47<br />
mazowieckie 3,63 2,43-5,43 2,74 2,17-3,47 1,87 1,66-2,11 1,76 1,59-1,94 2,44 2,28-2,63<br />
opolskie 2,33ns 0,58-9,31 1,66ns 0,87-3,15 2,74 2,01-3,73 1,76 1,36-2,29 2,69 2,23-3,25<br />
podkarpackie 4,98 2,21-11,21 2,61 1,46-4,64 1,96 1,47-2,62 1,58 1,25-2,00 2,38 2,01-2,82<br />
podlaskie 3,29 1,40-7,73 2,19 1,32-3,63 1,51 1,10-2,07 1,83 1,41-2,37 2,43 2,03-2,90<br />
pomorskie 3,75 1,84-7,65 2,39 1,71-3,34 1,77 1,47-2,13 1,80 1,54-2,09 2,38 2,13-2,65<br />
śląskie 2,41 1,71-3,40 2,01 1,64-2,46 1,68 1,50-1,88 1,87 1,69-2,08 2,00 1,24-2,57<br />
świętokrzyskie 2,62ns 0,91-7,56 1,83 1,04-3,22 1,80 1,33-2,43 1,96 1,53-2,50 2,42 2,03-2,89<br />
warmińsko-mazurskie 2,80 1,16-6,75 1,72 1,15-2,58 2,59 2,02-3,32 1,81 1,47-2,24 2,66 2,30-3,08<br />
wielkopolskie 2,39 1,39-4,09 2,14 1,58-2,89 1,58 1,34-1,86 1,52 1,33-1,73 2,11 1,92-2,32<br />
zachodniopomorskie 2,16 1,19-3,94 2,27 1,59-3,23<br />
Wieś<br />
1,72 1,41-2,10 1,68 1,41-2,00 2,19 1,94-2,47<br />
dolnośląskie 1,76ns 0,70-4,41 2,16 1,34-3,51 1,83 1,35-2,48 1,60 1,15-2,29 2,66 2,18-3,23<br />
kujawsko-pomorskie 2,29ns 0,98-5,36 2,51 1,42-4,42 2,83 1,76-4,57 1,52 1,04-2,23 3,35 2,61-4,30<br />
lubelskie 2,11ns 0,89-5,04 2,48 1,45-4,25 1,86 1,33-2,61 1,25ns 0,91-1,72 2,98 2,43-3,65<br />
lubuskie 6,24 1,42-27,45 2,10 1,05-4,22 1,76 1,05-2,95 0,90ns 0,54-1,35 2,12 1,60-2,81<br />
łódzkie 1,31ns 0,68-2,70 1,86 1,16-2,98 1,19ns 0,89-1,58 1,42 1,04-1,94 2,34 1,96-2,80<br />
małopolskie 1,41ns 0,73-2,69 2,07 1,32-3,26 1,26ns 0,98-1,66 1,18ns 0,91-1,51 2,30 1,95-2,70<br />
mazowieckie 2,00 1,06-3,75 2,03 1,41-2,93 1,58 1,24-2,01 1,41 1,11-1,79 2,64 2,28-3,05<br />
opolskie 1,00ns 0,34-2,97 2,26ns 0,97-5,27 2,84 1,54-5,24 1,75 1,09-2,80 3,56 2,59-4,89<br />
podkarpackie 2,01ns 0,92-4,39 1,70 1,03-2,81 1,08ns 0,80-1,46 2,07 1,45-2,95 2,66 2,20-3,22<br />
podlaskie 1,38ns 0,37-5,15 3,35 1,08-5,13 2,07 1,14-3,78 1,43ns 0,85-2,39 3,41 2,46-4,74<br />
pomorskie 1,56ns 0,67-3,16 1,47ns 0,86-2,52 1,79 1,19-2,67 1,28ns 0,87-1,89 2,26 1,79-2,86<br />
śląskie 1,03ns 0,40-2,66 2,17 1,31-3,58 1,68 1,23-2,28 1,40 1,06-1,85 2,67 2,22-3,21<br />
świętokrzyskie 1,34ns 0,53-3,40 1,05ns 0,58-1,91 1,42ns 0,94-2,15 1,23ns 0,84-1,80 2,14 1,70-2,71<br />
warmińsko-mazurskie 0,96ns 0,36-2,51 2,17 1,11-4,25 1,15ns 0,77-1,70 1,42ns 0,89-2,25 2,12 1,64-2,74<br />
wielkopolskie 2,19 1,05-4,53 1,56 1,04-2,35 1,24ns 0,97-1,59 1,05ns 0,82-1,34 2,08 1,77-2,41<br />
zachodniopomorskie 2,03ns 0,65-6,39 3,14 1,46-6,71 1,71 1,09-2,66 1,61 1,04-2,49 2,80 2,12-3,70<br />
łających przedsiębiorstw na danym obszarze będących<br />
ewentualnym miejscem pracy), infrastrukturą medyczną<br />
(np. liczba placówek medycznych przypadających na<br />
jednego mieszkańca). W Polsce, podobnie jak w innych<br />
krajach, można wyróżnić obszary o znacznie niższym<br />
niż przeciętnie poziomie PKB na jednego mieszkańca.<br />
Według danych GUS w roku 2002 najniższą wartość<br />
PKB, przedstawioną jako odsetek średniej krajowej<br />
tego wskaźnika, uzyskało województwo lubelskie<br />
(jedynie 70 % średniego PKB na jednego mieszkańca<br />
Polski), następne w kolejności były województwa:<br />
podkarpackie (71,3 %), warmińsko-mazurskie (74,7 %),<br />
podlaskie (76,9 %) i świętokrzyskie (78,2 %). Powyżej<br />
przeciętnej wartości PKB lokowały się województwa:<br />
mazowieckie (152,3 %), śląskie (110,8 %) oraz dolno-<br />
śląskie (103,7 %) (17). Uderzająco niska wartość PKB<br />
na jednego mieszkańca w województwie lubelskim jednocześnie<br />
koreluje z najwyższymi w skali całej Polski<br />
wskaźnikami umieralności. Można więc przypuszczać,<br />
że niski poziom rozwoju gospodarczego odzwierciedlający<br />
się niskim PKB wpływa na zwiększenie ryzyka<br />
przedwczesnego zgonu mieszkańców tego województwa.<br />
Dane GUS wskazują ponadto, że województwo<br />
lubelskie jest jednym z najbiedniejszych w Polsce, żyje<br />
tam najwyższy w kraju odsetek osób ubogich (około<br />
28 %) (17), a jak pokazują liczne badania, ubóstwo jest<br />
czynnikiem zwiększającym ryzyko przedwczesnego<br />
zgonu (18-20). W opracowaniach epidemiologicznych<br />
wykazano ścisły związek pomiędzy poziomem dochodów<br />
a umieralnością (21,22). Niewątpliwe lepsza
Nr 4<br />
sytuacja materialna wiąże się z wyższym, lepszym<br />
poziomem życia, łatwiejszym dostępem do wielu dóbr<br />
materialnych poprawiających jakość życia, a także z<br />
większymi możliwościami korzystania z lecznictwa.<br />
W rozważaniach na temat regionalnych różnic w<br />
poziomie umieralności nie można pominąć kwestii<br />
związanych z aspektami ekologicznymi. Wiadome<br />
bowiem jest, że istnieją obszary, które są bardziej lub<br />
mniej narażone na wyższy poziom zanieczyszczeń<br />
powietrza, gleby i wody, zwiększony poziom hałasu<br />
itp. (23). W literaturze często podaje się jako jeden<br />
z głównych powodów zróżnicowania regionalnego<br />
umieralności na nowotwory i choroby układu krążenia<br />
właśnie czynnik ekologiczny. Spowodowane jest to<br />
obserwowaną zgodnością w rozkładzie terytorialnym<br />
pomiędzy wskaźnikami umieralności z powodu tych<br />
przyczyn i niektórymi miarami zanieczyszczenia<br />
środowiska (24,25). Badania, jakie na początku lat<br />
90. przeprowadził zespół pod kierunkiem Bielickiego,<br />
również pokazały istnienie gradientu „ekologicznego”<br />
standaryzowanych współczynników umieralności dla<br />
ogółu ludności w wieku 25-64 lata. Jednakże porównania<br />
poziomu umieralności pomiędzy grupami jednorodnymi<br />
ze względu na płeć, wiek, wykształcenie i stan<br />
cywilny, czyli po wytrąceniu z porównań wpływu różnic<br />
w strukturze społeczno-demograficznej pokazały, że<br />
gradient ekologiczny osłabł lub zanikł, co oznaczało,<br />
że znacznie silniejszymi czynnikami różnicującymi<br />
poziom umieralności były czynniki społeczno-ekonomiczne,<br />
a nie ekologiczne (1). Analizy te mają jednak<br />
pewną słabość, ponieważ przeprowadzone były tylko<br />
dla środowiska miejskiego, co może budzić wątpliwości<br />
dotyczące siły działania czynnika ekologicznego. Wiadomo<br />
bowiem, że środowisko miejskie bez względu na<br />
to, czy jest to miasto położone na obszarze tzw. „zielonych<br />
płuc” Polski, czy też na terenach przemysłowych<br />
będzie miało pod pewnymi względami wyższy poziom<br />
skażenia środowiska niż obszary wiejskie. Z drugiej<br />
strony z powodu znacznie gorszego wyposażenia wsi<br />
w systemy wodociągowe, kanalizacyjne i oczyszczalnie<br />
ścieków oraz nadmierne używanie nawozów sztucznych<br />
i środków ochrony roślin rejestruje się znaczne<br />
zanieczyszczenie wód i gleby na obszarach wiejskich,<br />
co również może być przyczyną gorszych parametrów<br />
zdrowotnych ludności wiejskiej (26,27).<br />
Źródeł zróżnicowania regionalnego umieralności<br />
upatruje się także w różnej strukturze społecznej<br />
(28,29). Występowanie nierówności społecznych w<br />
umieralności jest zjawiskiem powszechnie obserwowanym<br />
na świecie (6,30). W Polsce, niezależnie od<br />
zamieszkiwanego regionu kraju, przedstawiciele grup<br />
społecznych gorzej wykształconych (czyli grup z niższych<br />
poziomów skali społecznego prestiżu) przeciętnie<br />
ponad dwukrotnie częściej umierają przedwcześnie w<br />
porównaniu ze swoimi lepiej wykształconymi rówie-<br />
Przedwczesna umieralność w Polsce 549<br />
śnikami. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać<br />
przede wszystkim w stwierdzanym społecznym<br />
zróżnicowaniu wielu wpływających na stan zdrowia<br />
aspektów trybu i stylu życia (31). W Polsce stwierdzono<br />
regularną monotoniczną zależność pomiędzy poziomem<br />
wykształcenia (będącym w tym przypadku wyznacznikiem<br />
pozycji społecznej) i wybranymi elementami stylu<br />
życia, takimi jak: palenie papierosów, picie alkoholu i<br />
sposób spędzania wolnego czasu (31). Badania te pokazały,<br />
że osoby posiadające niższy poziom wykształcenia<br />
znacznie częściej były nałogowymi palaczami, częściej<br />
piły nadmierne ilości alkoholu i znacznie rzadziej aktywnie<br />
spędzały czas wolny od pracy. Te niewątpliwie<br />
negatywne zdrowotnie zachowania stanowią czynniki<br />
ryzyka wielu chorób, które w konsekwencji mogą prowadzić<br />
do przedwczesnej śmierci jednostki.<br />
WNIOSKI<br />
Jednoczesne występowanie wielu czynników, które<br />
wpływają na zwiększenie przedwczesnej umieralności,<br />
a także różne natężenie działania tych czynników, jest<br />
przyczyną obserwowanych regionalnych różnic w poziomie<br />
umieralności.<br />
Poznanie terytorialnego zróżnicowania stanowi<br />
cenną informację dla władz państwowych i samorządowych,<br />
którą można wykorzystać przy odpowiednim<br />
do potrzeb projektowaniu i wdrażaniu programów<br />
profilaktycznych.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Bielicki T, Brajczewski Cz, Rogucka E, i in. Niektóre<br />
społeczne i ekonomiczne uwarunkowania przedwczesnej<br />
umieralności osób dorosłych w Polsce. Monografie<br />
Zakładu Antropologii PAN, Wrocław; nr 12. 1994.<br />
2. Kunst A, Groenhof F, Mackenbach J. The EU Working<br />
Group on Socioeconomic Inequalities in Health. Mortality<br />
by occupational class among men 30-64 years in 11<br />
European countries. Soc Sci Med 1998;46(11):459-76.<br />
3. Mackenbach JP, Stirbu I, Roskam AJ, i in. European<br />
Union Working Group on Socioeconomic Inequalities<br />
in Health. Socioeconomic inequalities in health in 22<br />
European countries. N Engl J Med 2008;358(23):2468-<br />
81.<br />
4. Leinsalu M, Stirbu I, Vågerö D, i in. Educational inequalities<br />
in mortality in four Eastern European countries:<br />
divergence in trends during the post-communist transition<br />
from 1990 to 2000. Int J Epidemiol 2009;38(2):512-25.<br />
5. Black D, Morris JN, Smith C, i in. Inequalities in Health:<br />
Report of a Research Working Group (Black Report).<br />
London: Department of Health and Social Security; 1980.<br />
6. Mackenbach JP, Kunst AE, Groenhof F, i in. Socioeconomic<br />
inequalities in mortality among women and
550 Halina Kołodziej, Monika Łopuszańska<br />
Nr 4<br />
among men: an international study. Am J Hum Biol<br />
1999;89:1800-6.<br />
7. Regidor E, Calle ME, Dominguez V, i in. Mortality by<br />
social and economic characteristics: The Mortality Study<br />
of the Autonomous Community of Madrid. Med Clin<br />
(Barc) 2001;116:726-31.<br />
8. Brajczewski C, Rogucka E. Social class differences in<br />
rates of premature mortality among adults in the city of<br />
Wrocław, Poland. Am J Hum Biol 1993;5:461-71.<br />
9. Welon Z, Bielicki T, Rogucka E, i in. Effect of Education<br />
and Marital Status on Premature Mortality Among<br />
Urban Adults in Poland, 1988-1989. Am J Hum Biol<br />
1999;11:397-403.<br />
10. von dem Knesebeck O, Verde PE, Dragano N. Education<br />
and health in 22 European countries. Soc Sci Med<br />
2006;63(5):1344-51.<br />
11. Kołodziej H, Łopuszańska M, Bielicki T, i in. Social<br />
inequality in premature mortality among Polish urban<br />
adults during economic transition. Am J Hum Biol<br />
2007;(6):878-85.<br />
12. Drever F, Whitehead M. Mortality in regions and local<br />
authority districts in the 1990s: exploring the relationship<br />
with deprivation. Popul Trends 1995;82:19-26.<br />
13. Langford IH, Bentham G. Regional variations in mortality<br />
rates in England and Wales: an analysis using<br />
multilevel modelling. Soc Sci Med 1996;42:897-908.<br />
14. Wells C, Gordon E. Geographical variations in premature<br />
mortality in England and Wales, 1981-2006. Health Stat<br />
Q 2008;38:6-18.<br />
15. Hayes LJ, Berry G. Sampling variability of the Kunst-<br />
-Mackenbach relative index of inequality. J Epidemiol<br />
Community Health 2002;56(10):762-5.<br />
16. Sergeant JC, Firth D. Relative index of inequality: definition,<br />
estimation, and inference. Biostat 2006;7(2):213-24.<br />
17. GUS. Baza Danych Regionalnych, http://www.stat.gov.<br />
pl<br />
18. Gregory IN. Comparisons between geographies of<br />
mortality and deprivation from the 1900s and 2001:<br />
spatial analysis of census and mortality statistics. BMJ<br />
2009;339:b3454 doi:10.1136/bmj.b3454<br />
19. Pasarín MI, Borrell C, Brugal MT, i in. Weighing Social<br />
and Economic Determinants Related to Inequalities in<br />
Mortality. J Urban Health 2004;81(3):349-62.<br />
20. Klasen S. Poverty, undernutrition, and child mortality:<br />
Some inter-regional puzzles and their implications for<br />
research and policy. J Econ Inequal 2008;6:89-115.<br />
21. Wolfson MC, Kaplan G, Lynch J, i in. Relation between<br />
income inequality and mortality: empirical demonstration.<br />
West J Med 2000;172(1):22-4.<br />
22. Elstad JI, Dahl E, Hofoss D. Associations between relative<br />
income and mortality in Norway: a register-based<br />
study. Eur J Public Health 2006;16(6):640-4.<br />
23. Britton M, Fox AJ, Goldblatt, P, i in. The influence of<br />
socio-economic and environmental factors on geographic<br />
variation in mortality. W: Britton M, red. Mortality and<br />
Geography a Review in the Mid 1980’s, England and<br />
Wales, London: HMSO; 1990.<br />
24. Pułaska-Turyna B. Wybrane determinanty zachorowalności<br />
i umieralności według badań empirycznych. W:<br />
Okólski M, red. Determinanty umieralności w świetle<br />
teorii i badań empirycznych. Warszawa: SGPiS; Nr 9,<br />
1990.<br />
25. Andryszek Cz. Zróżnicowanie przestrzenne sytuacji<br />
zdrowotnej kraju. Resortowy program badawczo-rozwojowy<br />
RPBR MZ. IV. „Optymalizacja opieki zdrowotnej<br />
i społecznej”. Łódź: Akademia Medyczna; 1991.<br />
26. Stankiewicz D. Ochrona środowiska wiejskiego. 1998.<br />
http://biurose.sejm.gov.pl<br />
27. Nazimek T, Solecki L. Chemiczne zagrożenia w rolnictwie<br />
- stan aktualny i perspektyw. Lublin: Instytut<br />
Medycyny Wsi; 2006.<br />
28. Verheij RA. Explaining urban-rural variations in health:<br />
a review of interactions between individual and environment.<br />
Soc Sci Med 1996;42(6):923-35.<br />
29. Senior M, Williams H, Higgs G. Urban-rural mortality<br />
differentials: controlling for material depravation. Soc<br />
Sci Med 2000;51:289-305.<br />
30. Feldman J, Makuc D, Kleinman J, i in. National trends<br />
in educational differentials in mortality. Am J Hum Biol<br />
1989;129(5):919-33.<br />
31. Stelmach W, Kaczmarczyk-Chałas K, Bielecki W, i in.<br />
The impact of income, education and health on lifestyle<br />
in a large urban population of Poland (CINDI). Int J Occup<br />
Med Environ Health 2004;17(3):393-401.<br />
Otrzymano: 3.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 31.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr Halina Kołodziej<br />
Ul. Kuźnicza 35<br />
50-951 Wrocław 56<br />
Tel. 0048 713438674,<br />
Fax. 0048 713438150<br />
Halina.Kolodziej@antro.pan.wroc.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 551 - 556 Zdrowie publiczne<br />
Zbigniew Kułaga, Ewelina Napieralska, Beata Gurzkowska, Aneta Grajda<br />
tEnDEnCJE ZGonÓW DZIECI I mŁoDZIEŻY Z PoWoDU SAmoBÓJStW,<br />
ZDArZEŃ o ZAmIArZE nIEoKrEŚLonYm I ZAtrUĆ W PoLSCE<br />
W LAtACH 1999-2007<br />
TRENDS IN CHILDREN AND ADOLESCENTS DEATHS DUE TO SUICIDE,<br />
EVENT OF UNDETERMINED INTENT AND POISONING IN POLAND<br />
IN THE YEARS 1999-2007<br />
Zakład Zdrowia Publicznego Instytutu „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”<br />
STRESZCZENIE<br />
Cel. Celem analizy było zbadanie, w podziale na<br />
płeć i grupy wieku, tendencji zgonów dzieci i młodzieży<br />
z powodu samobójstw, oraz zdarzeń o zamiarze<br />
nieokreślonym i zatruć w Polsce w latach 1999-2007.<br />
Metody. Anonimowe rekordy zgonów uzyskano<br />
z Głównego Urzędu Statystycznego i grupowano wg<br />
przyczyn, wieku i płci. Wyznaczono roczne i 3-letnie<br />
ruchome współczynniki umieralności z powodu samobójstw<br />
oraz zgrupowanych zgonów z powodu zdarzeń o<br />
zamiarze nieokreślonym i zatruć. Tendencje współczynników<br />
umieralności badano regresją liniową szacując<br />
roczną zmianę procentową (APC) współczynników.<br />
Zbadano korelację pomiędzy współczynnikami umieralności<br />
z powodu samobójstw i zgrupowanych zatruć<br />
oraz zgonów o zamiarze nieokreślonym.<br />
Wyniki. Stwierdzono istotny wzrost współczynnika<br />
dokonanych samobójstw wśród dziewcząt w wieku 10-<br />
14 lat (APC=17,0; p
552 Zbigniew Kułaga, Ewelina Napieralska i inni<br />
Nr 4<br />
umieralność z powodu samobójstw nie wykazuje tendencji<br />
malejącej (1), a tym samym relatywny udział<br />
samobójstw jako przyczyny zgonu dzieci i młodzieży<br />
wzrasta. W Polsce, w przeciwieństwie do średniej z<br />
krajów unijnych, w grupie mężczyzn w wieku 15-29<br />
lat obserwowana jest tendencja wzrostowa zgonów z<br />
powodu samobójstw (2).<br />
Pośród zewnętrznych przyczyn zgonów wg Międzynarodowej<br />
Statystycznej Klasyfikacji Chorób i<br />
Problemów Zdrowotnych Rewizja dziesiąta (ICD-10)<br />
(3), w której to grupie klasyfikowane są samobójstwa,<br />
ważną (również z uwagi na bezwzględne liczby) kategorię<br />
stanowią zgony z powodu zdarzenia o zamiarze<br />
nieokreślonym (ZZN). Wielu autorów analizuje samobójstwa<br />
z uwzględnieniem zgonów z powodu ZZN oraz<br />
zatruć (4-7). Uwarunkowane jest to brakiem jednolitych<br />
praktyk w wypełnianiu karty zgonu oraz unikaniem<br />
klasyfikowania zgonu jako samobójstwo ze względów<br />
kulturowych lub finansowych (brak odszkodowania w<br />
przypadku ubezpieczenia na życie), co skutkuje niedoszacowaniem<br />
samobójstw (8).<br />
Celem pracy była analiza tendencji zgonów z powodu<br />
samobójstw, zatruć i ZZN oraz zależności między<br />
samobójstwami a zatruciami i ZZN w grupie dzieci i<br />
młodzieży w wieku od 10 do 19 lat w okresie od 1999<br />
do 2007 roku.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Indywidualne, anonimowe rekordy zgonów dzieci<br />
i młodzieży w wieku 10-19 lat w latach 1999-2007<br />
uzyskano z Głównego Urzędu Statystycznego (GUS).<br />
Rekord zawierał następujące dane: rok i miesiąc urodzenia<br />
i zgonu, wiek w momencie zgonu (lata ukończone),<br />
płeć, wyjściowa (pierwotna) przyczyna zgonu wg ICD-<br />
10, osoba stwierdzająca zgon (lekarz w wyniku sekcji<br />
zwłok, lekarz bez sekcji zwłok, inna osoba), województwo<br />
zamieszkania, klasyfikacja miejsca zamieszkania<br />
(miejska/wiejska). Dane o wielkości populacji wg wieku<br />
i płci pozyskano z Bazy Danych Demografia GUS<br />
(9). Liczebność populacji na dzień 30 czerwca danego<br />
roku obliczono jako średnią z liczebności na dzień 31<br />
grudnia roku poprzedniego i 31 grudnia roku danego.<br />
Dane o wielkości populacji na dzień 30 czerwca 2007<br />
uzyskano z portalu informacyjnego GUS: Ludność. Stan<br />
i struktura w przekroju terytorialnym (10). W zbiorze<br />
rekordów zgonu za lata 1999-2002 w zakresie wieku<br />
10-19 lat brakowało przyczyny zgonu w 33 rekordach<br />
– co było związane z kontynuacją strajku lekarzy z lat<br />
1997-1998, polegającego na niepodawaniu przyczyny<br />
zgonu na karcie zgonu. Dane te pominięto w dalszej<br />
analizie zakładając, że wpływ ich braku na wnioskowanie<br />
był niewielki. Analizie poddano zgony zakodowane<br />
jako: samobójstwa (kody ICD-10: X60-X84, Y.87.0),<br />
zdarzenia o zamiarze nieokreślonym (kody ICD-10:<br />
Y10-Y34, Y87.2, Y89.9) oraz zatrucia (kody ICD-10:<br />
X40-X49). Zatrucia i zdarzenia o zamiarze nieokreślonym<br />
grupowano razem do kategorii oznaczonej jako<br />
zatrucia+ZZN. W poszczególnych kategoriach przyczyn<br />
obliczono odsetek orzeczeń o zgonie wydanych<br />
przez lekarza na podstawie sekcji zwłok. Wyznaczono<br />
współczynniki umieralności na 100 000 mieszkańców<br />
wg płci, kategorii wieku: 10-14 i 15-19 lat. Ze względu<br />
na niewielką liczbę zgonów w kolejnych latach i w<br />
podziale na grupy wieku i płci, dla zmniejszenia efektu<br />
rocznych wahań współczynników umieralności, dane<br />
analizowano również metodą średnich ruchomych<br />
w okresach 3-letnich: 1999-2001; 2000-2002; 2001-<br />
2003; 2002-2004; 2003-2005; 2004-2006; 2005-2007.<br />
Istotność statystyczną różnic częstości zgonów między<br />
płciami oraz grupami wieku badano testem chi-kwadrat.<br />
Istotność statystyczną zmiany w czasie współczynnika<br />
umieralności badano szacując regresję liniową,<br />
w której zmienną objaśnianą był logarytm naturalny<br />
współczynnika umieralności, natomiast zmienną objaśniającą<br />
rok. Zastosowanie modelu w takiej postaci<br />
pozwala wyznaczyć stałą w badanym okresie roczną<br />
zmianę procentową (Annual Percent Change – APC),<br />
zgodnie z równaniem: APC=(exp(b1)-1)*100, gdzie b1<br />
to oszacowanie parametru przy zmiennej rok. Metoda ta<br />
jest stosowana w analizie trendów m.in. przez National<br />
Cancer Institute (U. S. National Institutes of Health)<br />
(USA) (11). Wyznaczono również 95% przedziały<br />
ufności APC w analizowanym okresie oraz istotność<br />
statystyczną zmiany współczynników umieralności.<br />
Zbadano korelację (współczynnik korelacji Pearsona)<br />
rocznych i trzyletnich współczynników zgonów z powodu<br />
samobójstwa oraz sumy zatruć i ZZN wg płci<br />
i grupy wieku. Dane opracowano z użyciem pakietu<br />
statystycznego SAS 9.1 for Windows oraz EpiInfo 3.5.1.<br />
Za graniczny poziom istotności statystycznej przyjęto<br />
wartość p
Nr 4<br />
Tabela I. Liczba zgonów z powodu samobójstw, zatruć+ZNN<br />
w podziale na przedziały wieku i płeć<br />
Table I. Deaths due to suicide and poisoning+undetermined<br />
death by age and sex<br />
chłopcy (N) dziewczęta (N)<br />
10-14 lat samobójstwo zatrucie+ZZN samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
1999 31 15 4 9<br />
2000 37 20 9 9<br />
2001 36 15 3 8<br />
2002 30 18 10 9<br />
2003 15 26 5 10<br />
2004 25 11 9 2<br />
2005 27 10 7 10<br />
2006 30 10 14 9<br />
2007 19 14 12 10<br />
razem 250 139 73 76<br />
15-19 lat chłopcy (N) dziewczęta (N)<br />
1999 305 70 44 35<br />
2000 238 80 43 22<br />
2001 243 83 39 38<br />
2002 246 81 41 26<br />
2003 233 88 35 38<br />
2004 228 55 40 32<br />
2005 230 61 40 26<br />
2006 227 73 33 23<br />
2007 219 59 38 16<br />
razem 2169 650 353 256<br />
zgony / 100 000<br />
zgony / 100 000<br />
1,4<br />
1,2<br />
1,0<br />
0,8<br />
0,6<br />
0,4<br />
0,2<br />
0,0<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
dziewczęta 10-14 lat<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
dziewczęta 15-19 lat<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
Zgony dzieci i młodzieży z powodu samobójstw w Polsce 553<br />
samobójstw wśród chłopców w wieku 15-19 lat. Wartości<br />
te znacznie przewyższały wartości współczynników<br />
w pozostałych grupach wieku, płci i przyczyny zgonu<br />
(ryc. 1, ryc. 2). W grupie dziewcząt w wieku 10-14 lat<br />
stwierdzono istotność statystyczną wzrostu umieralności<br />
z powodu samobójstwa zarówno w analizie zmiany<br />
wartości współczynnika rocznego, jak i trzyletnich<br />
średnich ruchomych (tab. III). Dopasowanie przyjętego<br />
modelu wykładniczego APC do danych prezentuje<br />
ryc. 3; skorygowany R^2=0,8198. Zmiany nasilenia<br />
zgonów w pozostałych grupach wieku, płci oraz przyczyn<br />
nie osiągnęły istotności statystycznej w badanym<br />
okresie. W przypadku chłopców (obie grupy wieku)<br />
oraz dziewcząt w wieku 15-19 lat stwierdzono ujemną<br />
korelację między współczynnikami zgonów z powodu<br />
samobójstwa a zgrupowanymi zatruciami i ZZN, jakkolwiek<br />
wykazano jedynie tendencję statystyczną w<br />
przypadku zmiany rocznych współczynników w grupie<br />
chłopców w wieku 10-14 lat oraz trzyletnich średnich<br />
ruchomych w grupach dziewcząt i chłopców w wieku<br />
od 15 do 19 lat. W przypadku dziewcząt w wieku 10-14<br />
lat korelacja była dodatnia, choć bez istotności statystycznej<br />
(tab. III).<br />
DYSKUSJA<br />
Badania autorów fińskich dotyczące samobójstw<br />
ukrytych wśród zdarzeń o nieokreślonym zamiarze<br />
Ryc. Ryc. 1. 1. Tendencje rocznych rocznych współczynników współczynników umieralności z umieralności powodu samobójstw z powodu oraz zatruć samobójstw i zdarzeń o zamiarze oraz nieokreślonym zatruć i zdarzeń w latach o 1999-2007 zamiarze nie-<br />
Fig. 1. Trends określonym in mortalityw rates latach due to 1999-2007<br />
suicide, poisoning and undetermined death in the years 1999-2007<br />
Fig. 1. Trends in mortality rates due to suicide, poisoning and undetermined death in the years 1999-2007<br />
zgony / 100 000<br />
zgony / 100 000<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
chłopcy 10-14 lat<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
chłopcy 15-19 lat<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
Zbigniew Kułaga. TENDENCJE ZGONÓW DZIECI I MŁODZIEŻY Z POWODU SAMOBÓJSTW, ZDARZEŃ O ZAMIARZE<br />
NIEOKREŚLONYM I ZATRUĆ W POLSCE W LATACH 1999-2007. Rycina 1<br />
↑ góra
554 Zbigniew Kułaga, Ewelina Napieralska i inni<br />
Nr 4<br />
Tabela II. Przyczyny zatruć wypadkowych oraz zamierzonych samouszkodzeń<br />
Table II. Accidental poisoning and intentional self-poisoning by exposure to noxious substances<br />
przyczyna wypadkowe zatrucie zamierzone samouszkodzenie<br />
zatrucie przez narażenie na: Kod ICD-10 N % % bez X67 Kod ICD-10 N % % bez X67<br />
nieopiatowe środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne<br />
X40 2 0,62 1,68 X60 2 2,06 2,30<br />
leki przeciwpadaczkowe, uspokajająco nasenne, p. chorobie Parkinsona,<br />
niesklasyfikowane gdzie indziej<br />
X41 7 2,16 5,88 X61 24 24,74 27,59<br />
narkotyki, psychodysleptyczne (halucynogenne), niesklasyfikowane<br />
gdzie indziej<br />
X42 34 10,49 28,57 X62 8 8,25 9,20<br />
inne leki działające na autonomiczny układ nerwowy X43 2 0,62 1,68 X63 6 6,19 6,90<br />
na inne nieokreślone leki, środki farmakologiczne i substancje biologiczne<br />
X44 16 4,94 13,45 X64 46 47,42 52,87<br />
alkohol X45 36 11,11 30,25 X65 0 0,00 0,00<br />
rozpuszczalniki organiczne i chlorowcowe węglowodory i ich pary X46 5 1,54 4,20 X66 1 1,03 1,15<br />
gazy i pary (w tym tlenek węgla) X47 205 63,27 X67 10 10,31<br />
inne i nieokreślone środki chemiczne i niekorzystne substancje X49 17 5,25 14,29 X69 0 0,00 0,00<br />
suma 324 100,00 100,00 97 100,00 100,00<br />
suma bez X67 119 87<br />
ujawniły, iż wśród osób zmarłych na skutek przyczyn<br />
określonych wstępnie jako „samobójstwo”, a zakodowanych<br />
jako „zdarzenie o nieokreślonym zamiarze”,<br />
występowały intencje samobójcze (87%), próby samobójcze<br />
(31%) i groźby samobójcze (34%). Wykazano,<br />
iż zgony kodowane jako „zdarzenia o zamiarze nieokreślonym”<br />
mogą ukrywać blisko 10% samobójstw (4).<br />
W naszej analizie zwraca uwagę zróżnicowanie zależ-<br />
zgony / 100 000<br />
zgony / 100 000<br />
1,0<br />
0,9<br />
0,8<br />
0,7<br />
0,6<br />
0,5<br />
0,4<br />
0,3<br />
0,2<br />
0,1<br />
0,0<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
dziewczęta 10-14 lat<br />
1999-2001 2000-2002 2001-2003 2002-2004 2003-2005 2004-2006 2005-2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
dziewczęta 15-19 lat<br />
1999-2001 2000-2002 2001-2003 2002-2004 2003-2005 2004-2006 2005-2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
ności pomiędzy współczynnikami zgonów z powodu<br />
samobójstw, a zgonów z powodu przyczyn o zamiarze<br />
nieokreślonym oraz zatruć: ujemna korelacja zachodzi<br />
w tych grupach, w których współczynnik umieralności<br />
z powodu samobójstwa nie zmienia się istotnie w badanym<br />
okresie; w grupie, w której wykazano wzrost<br />
współczynnika dokonanych samobójstw korelacja<br />
jest dodatnia. W analizie regionalnego zróżnicowania<br />
Ryc. Ryc. 2. 2. Tendencje Tendencje średnich średnich trzyletnich, trzyletnich, ruchomych współczynników ruchomych współczynników umieralności z powodu umieralności samobójstw oraz z zatruć powodu i zdarzeń samobójstw o zamiarze oraz zatruć i<br />
nieokreślonym zdarzeń w latach o zamiarze 1999-2007 nieokreślonym w latach 1999-2007<br />
Fig. Fig. 2. 2. Trends in 3-Year in 3-Year Moving Averages Moving of Averages mortality rates of due mortality to suicide, rates poisoning due and to undetermined suicide, poisoning death in the years and 1999-2007 undetermined death in the<br />
years 1999-2007<br />
zgony / 100 000<br />
zgony / 100 000<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
chłopcy 10-14 lat<br />
1999-2001 2000-2002 2001-2003 2002-2004 2003-2005 2004-2006 2005-2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
chłopcy 15-19 lat<br />
1999-2001 2000-2002 2001-2003 2002-2004 2003-2005 2004-2006 2005-2007<br />
samobójstwo zatrucie+ZZN<br />
Zbigniew Kułaga. TENDENCJE ZGONÓW DZIECI I MŁODZIEŻY Z POWODU SAMOBÓJSTW, ZDARZEŃ O ZAMIARZE<br />
NIEOKREŚLONYM I ZATRUĆ W POLSCE W LATACH 1999-2007. Rycina 2<br />
↑ góra
Nr 4<br />
Tabela III. Roczna zmiana procentowa (APC) i korelacja<br />
rocznych i trzyletnich średnich ruchomych współczynników<br />
umieralności z powodu samobójstwa<br />
i zatrucie+ZZN od 1999 do 2007r.<br />
Table III. Annual percent change (APC) and correlation of<br />
each year and 3-Year Moving Averages of mortality<br />
rates due to suicide and sum of poisoning and<br />
undetermined death in the years 1999-2007.<br />
Roczne współczynniki umieralności<br />
płeć wiek przyczyna APC (PU) p R p APC R<br />
dziewczęta<br />
10-14 samobójstwo 17,0 (3,1; 32,9)
556 Zbigniew Kułaga, Ewelina Napieralska i inni<br />
Nr 4<br />
tyle niepokojący, iż „nieokreślona przyczyna” śmierci<br />
dotyczy dzieci i młodzieży, czyli osób, których śmierć<br />
jest dla społeczeństwa największą stratą. Zasadność<br />
przeprowadzenia sekcji zwłok w przypadku śmierci<br />
samobójczej nie jest określona prawnie, niemniej jednak<br />
zastanawia fakt, iż odsetek przeprowadzanych sekcji<br />
w naszym kraju różni się znacząco w porównaniu do<br />
innych krajów europejskich. W krajach skandynawskich<br />
odsetek wykonywanych sekcji zwłok wśród zgonów z<br />
powodu samobójstw oraz zdarzeń o intencji nieokreślonej<br />
wynosi 99% (4). Rozważania odnośnie wyczerpania<br />
możliwości ustalenia przyczyny zgonu są o tyle istotne,<br />
że w tak ważnej sprawie, jak nasilenie występowania<br />
samobójstw wśród dzieci i młodzieży, powinniśmy<br />
dysponować precyzyjnymi i wiarygodnymi danymi.<br />
Tymczasem warto podkreślić, że nawet prezentowane<br />
dane GUS różnią się znacząco od statystyk Policji Państwowej<br />
(15) – analiza tych rozbieżności (jak również<br />
zamachów samobójczych nie zakończonych zgonem)<br />
wykracza jednak poza ramy niniejszego artykułu i będzie<br />
przedmiotem odrębnej analizy.<br />
Ustawa z dnia 23 lipca 2008 o zmianie ustawy o<br />
ochronie zdrowia psychicznego zobowiązuje Radę<br />
Ministrów do wydania rozporządzenia w sprawie<br />
realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia<br />
Psychicznego (16). Jednym z ważnych zadań Programu<br />
na lata 2009-2013, zgodnie z informacją Ministerstwa<br />
Zdrowia, ma być „Wprowadzenie do realizowanego w<br />
szkołach programu promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej<br />
zagadnień z zakresu promocji i zapobiegania<br />
problemom zdrowia psychicznego” (17). Śledzenie<br />
danych epidemiologicznych, w tym umieralności dzieci<br />
i młodzieży w wyniku dokonanych samobójstw, jest<br />
niezbędne dla monitorowania realizacji Narodowego<br />
Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.<br />
WNIOSKI<br />
1. Umieralność z powodu samobójstwa uległa zwiększeniu<br />
od 1999 do 2007 roku w grupie dziewcząt<br />
w wieku 10-14 lat.<br />
2. Ujemna korelacja współczynników umieralności z<br />
powodu samobójstwa oraz sumy zgonów z powodu<br />
zatrucia wypadkowego i zdarzenia o zamiarze<br />
nieokreślonym może wskazywać na „ukryte samobójstwa”<br />
w kategorii zatrucia wypadkowego i<br />
zdarzenia o zamiarze nieokreślonym.<br />
3. Monitorowanie nasilenia samobójstw dzieci i młodzieży<br />
powinno uwzględniać zmiany w nasileniu<br />
przyczyn zgonu mogących maskować samobójstwo:<br />
zatrucie wypadkowe i zdarzenie o zamiarze<br />
nieokreślonym.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Kułaga Z, Litwin M, Wójcik P, i in. Aktualne trendy<br />
zewnętrznych przyczyn zgonów dzieci i młodzieży w<br />
Polsce. Probl Hig Epidemiol 2009;90:332-341.<br />
2. Mazur J. Zgony z powodu samobójstw w Polsce na tle<br />
Unii Europejskiej – aktualne tendencje i uwarunkowania<br />
demograficzne. Przegl Epidemiol 2007;61:777-784.<br />
3. Światowa Organizacja Zdrowia. Międzynarodowa Statystyczna<br />
Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych<br />
Rewizja dziesiąta. Uniwersyteckie Wydawnictwo<br />
Medyczne Vesalius, Kraków 1994.<br />
4. Ohberg A, Lonnqvist J. Suicides hidden among undetermined<br />
deaths. Acta Psychiatr Scand 1998;98:214-218.<br />
5. McClure GMG. Suicide In children and adolescents<br />
In England and Wales 1970-1999. Br J Psychiatry<br />
2001;178:469-474.<br />
6. Baumert JJ, Erazo N, Ladwig KH. Sex- and age-specific<br />
trends in mortality from suicide and undetermined death<br />
in Germany 1991–2002. BMC Public Health 2005;5:61.<br />
7. Stark C, Stockton D, Henderson R. Reduction in young<br />
male suicide in Scotland. BMC Public Health 2008;8:80.<br />
8. Belanger F, Ung AB red. Analysis of injury related mortality<br />
in Europe. The ANAMORT project Final implementation<br />
report. http://www.invs.sante.fr/publications/2008/<br />
anamort/rap_anamort_120808_eng.pdf.<br />
9. http://www.stat.gov.pl/demografia/index.html.<br />
10. www.stat.gov.pl/gus/5840_1863_PKL_HTML_html.<br />
11. http://srab.cancer.gov/joinpoint/aapc.html<br />
12. Grajda A, Kułaga Z, Wójcik P, i in. Regionalne zróżnicowanie<br />
umieralności młodzieży z powodu samobójstw<br />
w Polsce w latach 1999-2006. Probl Hig Epidemiol<br />
2009;90:631-636.<br />
13. Jędrychowski W, Mróz E, Wiernikowski A, i in. Trafność<br />
wyboru oraz lekarza wyjściowej przyczyny zgonu<br />
i kodowania danych z kart zgonów. Przegl Epidemiol<br />
2001;55:313-322.<br />
14. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki<br />
zdrowotnej. Dz. U. 1991 Nr 91 poz. 408 z późn. zm.<br />
15. http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/918/Wybrane_statystyki.html<br />
16. Dziennik Ustaw z 2008 r. Nr 180 poz. 1108.<br />
17. http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=m491&ms=0&ml=pl&mi=56&mx=0&mt=&my-<br />
=131&ma=011946<br />
Otrzymano: 3.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 27.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Zbigniew Kułaga<br />
Zakład Zdrowia Publicznego<br />
Instytut “Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”<br />
Al. Dzieci Polskich 20, 04-730 Warszawa<br />
tel.: (0-22) 815 11 45; fax: (0-22) 815 13 87;<br />
e-mail: zdrowie.publiczne@czd.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 557 - 563 Zdrowie publiczne<br />
Joanna Kałuża 1 , Olga Januszko 1 , Emilia Trybalska 1 , Lidia Wądołowska 2 , Małgorzata A. Słowińska 2 ,<br />
Anna Brzozowska 1<br />
SUPLEmEntACJA DIEtY WItAmInAmI I SKŁADnIKAmI mInErALnYmI<br />
A UmIErALnoŚĆ W GrUPIE oSÓB StArSZYCH<br />
VITAMIN AND MINERAL SUPPLEMENT USE AND MORTALITY AMONG GROUP<br />
OF OLDER PEOPLE<br />
1 Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji,<br />
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie<br />
2 Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauki o Żywności,<br />
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie<br />
STRESZCZENIE<br />
Celem pracy była analiza zależności między<br />
stosowaniem suplementów diety a umieralnością<br />
z wszystkich przyczyn wśród osób starszych. Badaną<br />
próbę stanowiły 643 osoby z grupy wieku 75-80 lat<br />
(305 mężczyzn i 338 kobiet) zamieszkałe w Warszawie,<br />
Olsztynie i okolicach. Ogólne informacje o respondentach<br />
oraz spożyciu witamin i składników mineralnych<br />
w formie suplementów zebrano w 1999 roku, natomiast<br />
dane o umieralności w Warszawie zbierano do końca<br />
2003 roku, zaś w Olsztynie do końca sierpnia 2004 roku.<br />
Do określenia względnego ryzyka zgonu zastosowano<br />
modele proporcjonalnego hazardu Coxa.<br />
Ryzyko zgonu z wszystkich przyczyn w grupie<br />
mężczyzn spożywających suplementy witaminy A było<br />
o 113% (95%CI: 15 - 294%) wyższe w stosunku do<br />
mężczyzn niespożywających suplementów tej witaminy,<br />
w grupie spożywającej suplementy witaminy E ryzyko<br />
zgonu było większe o 89% (95%CI: 3 - 248%), w grupie<br />
spożywającej suplementy witaminy B 1 - o 102% (95%CI:<br />
9 - 271%), witaminy B 2 - o 99% (95%CI: 8 - 268%),<br />
witaminy PP - o 103% (95%CI: 12 - 268%), witaminy<br />
B 6 - o 103% (95%CI: 10 - 273%), żelaza - o 105%<br />
(95%CI: 2 - 308%) i cynku o 160% (95%CI: 30 - 414%)<br />
większe. Stosowanie suplementów witamin B 6 i PP oraz<br />
żelaza i cynku przez palących mężczyzn w porównaniu<br />
do mężczyzn palących niespożywających wymienionych<br />
suplementów było związane z istotnym wzrostem ryzyka<br />
umieralności z wszystkich przyczyn, odpowiednio o 118%<br />
(95%CI: 7 - 344%) i 106% (95%CI: 2 - 317%) oraz 150%<br />
(95%CI: 14 - 448%) i 164% (95%CI: 122 - 472%). Nie<br />
stwierdzono takich zależności w grupie starszych kobiet.<br />
Konieczne są dalsze badania, które wyjaśniłyby zależności<br />
między spożywaniem suplementów diety, paleniem<br />
papierosów a podwyższonym ryzykiem umieralności.<br />
Słowa kluczowe: suplementacja, osoby starsze, umieralność<br />
ABSTRACT<br />
The aim of this study was to determine whether<br />
the use of supplements was associated with all-cause<br />
mortality among older people. The study included 643<br />
people aged 75-80 (305 men and 338 women) from Warsaw<br />
and Olsztyn regions. The basic information about<br />
respondents and about vitamin and/or mineral supplement<br />
intake were collected in 1999, while data about<br />
deaths from all-causes were collected in Warsaw region<br />
till the end of December 2003 and in Olsztyn region till<br />
to end of August 2004. The Cox Proportional Hazard<br />
Regression Models were used to assess the all-cause<br />
mortality risk among supplements users and nonusers.<br />
The risk of all-cause mortality was 113% (95%CI:<br />
15 - 294%) higher among men who used vitamin A supplements<br />
compared to those who not used this nutrient<br />
as supplements, for vitamin E the risk was 89% (95%CI:<br />
3 - 248%) higher, for vitamin B 1 - 102% (95%CI: 9 -<br />
271%), vitamin B 2 - 99% (95%CI: 8 - 268%), vitamin<br />
PP - 103% (95%CI: 12 - 268%), vitamin B 6 - 103%<br />
(95%CI: 10 - 273%), iron - 105% (95%CI: 2 - 308%)<br />
and for zinc -160% (95%CI: 30 - 414%) higher. Among<br />
smoking men who used vitamin B 6 , PP, iron and zinc<br />
supplements compared to those who were smokers and<br />
not used these supplements there were a significantly<br />
higher risk of all-cause mortality i.e. 118% (95%CI: 7 -<br />
344%) and 106% (95%CI: 2 - 317%), 150% (95%CI: 14<br />
- 448%) and 164% (95%CI: 122 - 472%), respectively.<br />
No such relationships were observed in older<br />
women.<br />
Further investigations are needed to explain the<br />
associations between supplement use and smoking in<br />
relation to mortality risk.<br />
Key words: supplement use, elderly, mortality
558 Joanna Kałuża, Olga Januszko i inni<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Gwałtownie zwiększająca się liczebność populacji<br />
osób starszych sprawia, że zainteresowanie tą grupą<br />
wieku rośnie, szczególnie w odniesieniu do czynników<br />
warunkujących starzenie się w zdrowiu (z ang.<br />
healthy aging). Liczne badania wskazują, że racjonalne<br />
żywienie sprzyja zachowaniu dobrej kondycji<br />
zdrowotnej i opóźnia procesy starzenia się organizmu.<br />
Jednak sposób żywienia osób starszych, w znacznym<br />
stopniu uwarunkowany ich stanem zdrowia, charakteryzuje<br />
się wieloma błędami, które prowadzą do małej<br />
wartości odżywczej ich racji pokarmowych (1). Z tego<br />
powodu osoby starsze często sięgają po preparaty zawierające<br />
witaminy i składniki mineralne, decyzję o<br />
ich stosowaniu podejmując samodzielnie (2). Najczęściej<br />
są to preparaty farmaceutyczne i/lub suplementy<br />
diety będące źródłem kilku składników odżywczych.<br />
Nierzadko zdarza się jednoczesne stosowanie kilku<br />
preparatów zawierających te same składniki odżywcze.<br />
To powoduje, że przyjmowane dawki witamin i/lub<br />
składników mineralnych mogą być zbyt wysokie i mogą<br />
stwarzać ryzyko powstawania niepożądanych objawów<br />
(3). Podobnie, niebezpieczne dla zdrowia mogą być<br />
interakcje, głównie o charakterze antagonistycznym,<br />
między lekami i niektórymi składnikami odżywczymi<br />
spożywanymi w nadmiarze.<br />
Zważywszy na fakt, że stosowanie suplementów<br />
diety jest coraz bardziej powszechnym zjawiskiem<br />
wśród osób starszych, przeanalizowano zależności<br />
między spożyciem suplementów diety ogółem oraz suplementów<br />
poszczególnych składników odżywczych a<br />
ryzykiem umieralności z wszystkich przyczyn w grupie<br />
osób starszych.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Badaną próbę stanowiła grupa 643 osób w wieku<br />
od 75 do 80 lat z rejonu warszawskiego i olsztyńskiego,<br />
której sposób żywienia i stan odżywienia badano<br />
w ramach grantu KBN nr 4P05D01713 w 1999 roku.<br />
Osoby biorące udział w badaniach zostały wylosowane<br />
w Rządowym Centrum Informatycznym PESEL.<br />
Dane o umieralności, z uwzględnieniem wszystkich<br />
przyczyn, były zbierane od wiosny 1999 r. do końca<br />
grudnia 2003 r. w Warszawie i okolicach, zaś do końca<br />
sierpnia 2004 r. w regionie olsztyńskim.<br />
Ogólne informacje o respondentach oraz o spożyciu<br />
suplementów zebrano metodą wywiadu. W kwestionariuszu<br />
znajdowały się pytania o stosowanie preparatów<br />
witamin i/lub składników mineralnych. Osoby, które<br />
jednoznacznie określiły, iż zażywają suplementy diety<br />
proszone były o pokazanie opakowania lub podanie<br />
nazwy handlowej i formy spożywanego preparatu<br />
oraz dokładne określenie długości okresu stosowania,<br />
częstotliwości spożycia oraz wielkości jednorazowej<br />
dawki. Na tej podstawie wyliczono spożywane dawki<br />
poszczególnych witamin i składników mineralnych w<br />
przeliczeniu na dobę.<br />
Ocenę sposobu żywienia w rejonie warszawskim<br />
przeprowadzono metodą 3-dniowego bieżącego notowania<br />
spożycia produktów i potraw, natomiast w ośrodku<br />
olsztyńskim posłużono się wywiadem o spożyciu w<br />
ciągu ostatnich 24-godzin.<br />
Dla osób stosujących suplementy ogółem oraz suplementy<br />
poszczególnych witamin (A, E, C, B 1 , B 2 , PP,<br />
B 6 ) i składników mineralnych (wapń, magnez, żelazo,<br />
cynk, miedź) wyliczono względne ryzyko zgonu (RR-<br />
-Relative Risk) oraz 95% przedział ufności (95% CI) (4).<br />
W celu uzyskania informacji o jednoczesnym wpływie<br />
na umieralność kilku czynników żywieniowych i<br />
pozażywieniowych do modeli regresji proporcjonalnego<br />
hazardu Cox’a włączono następujące czynniki<br />
(kategorie dla każdego czynnika podano w nawiasie):<br />
wiek (lata), rejon badania (Olsztyn; Warszawa), miejsce<br />
zamieszkania (miasto i miasteczko; wieś), samotność<br />
(respondent mieszka sam; z innymi osobami), wykształcenie<br />
(średnie i wyższe; zawodowe i niższe), sytuację<br />
ekonomiczną (dobra; przeciętna; zła), BMI (>25 kg/m 2 ;<br />
≤25 kg/m 2 ), samoocenę aktywności fizycznej (bardzo<br />
mała i mała; średnia i duża), samoocenę stanu zdrowia<br />
(bardzo zła i zła; średnia i dobra), występowanie chorób<br />
przewlekłych (chory; zdrowy), palenie tytoniu (pali<br />
bądź palił w przeszłości; nie palił i nie pali), spożywanie<br />
alkoholu (pije; unika), stosowanie specjalnej diety<br />
(stosuje; nie stosuje), liczbę posiłków w ciągu dnia (≤ 2<br />
posiłki; > 2 posiłków), stosowanie suplementów ogółem<br />
(stosuje; nie stosuje) lub stosowanie suplementów<br />
poszczególnych witamin lub składników mineralnych<br />
(stosuje; nie stosuje). Ponadto do modeli włączono<br />
kwartyle spożycia energii oraz poszczególnych witamin<br />
lub składników mineralnych (w zależności od witaminy<br />
lub składnika mineralnego, dla którego tworzono<br />
model).<br />
Ponieważ stwierdzono występowanie istotnych<br />
interakcji między spożyciem suplementów diety a płcią<br />
oraz paleniem papierosów wszystkie analizy statystyczne<br />
przeprowadzono oddzielnie w grupie kobiet i grupie<br />
mężczyzn oraz w grupie osób palących i niepalących. Za<br />
osoby palące uznano respondentów, którzy deklarowali<br />
palenie papierosów, w okresie przeprowadzania badania<br />
lub w przeszłości.<br />
Analizę statystyczną wykonano przy użyciu programu<br />
Statistica PL v.8.0 oraz SPSS Statistics v.17.0. Dla<br />
wartości testu log-rank p≤0,05 wnioskowano o różnicy<br />
istotnej statystycznie, zaś dla 0,1≥ p >0,05 o występowaniu<br />
tendencji.
Nr 4<br />
WYNIKI I DYSKUSJA<br />
W badaniu udział wzięły 643 osoby, z których<br />
(53%) stanowiły kobiety. Szczegółową charakterystykę<br />
badanej populacji ze względu na stosowanie<br />
suplementów przedstawiono w tabeli I. Stosowanie<br />
składników odżywczych w formie preparatów deklarowało<br />
statystycznie istotnie więcej kobiet (45%) niż<br />
mężczyzn (30%).<br />
Zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn<br />
stwierdzono istotne statystycznie różnice w stosowaniu<br />
suplementów diety w zależności od miejsca zamieszkania,<br />
sytuacji ekonomicznej oraz występowania chorób<br />
przewlekłych. Najczęściej respondenci deklarowali<br />
występowanie chorób układu krążenia (52%) i chorób<br />
narządów ruchu (37%). Ponadto w grupie kobiet wykazano<br />
istotne statystycznie związki między spożywaniem<br />
suplementów diety a rejonem badań, liczbą posiłków<br />
spożywanych w ciągu dnia oraz spożywaniem alkoholu,<br />
zaś w grupie mężczyzn między spożyciem suplementów<br />
a wykształceniem.<br />
Charakterystykę struktury spożycia suplementów<br />
diety przez respondentów przedstawiono w tabeli II.<br />
Wykazano, iż blisko 30% badanych kobiet spożywało<br />
suplementy witaminy C, po około 23% - suplementy<br />
witaminy A, witaminy PP oraz witamin B 1 , B 2 , i B 6 .<br />
Wśród mężczyzn do witamin najczęściej stosowanych<br />
w formie preparatów należały: witamina C (16% badanych<br />
mężczyzn), witamina E (15% mężczyzn) oraz,<br />
podobnie jak u kobiet, witaminy z grupy B. Natomiast<br />
suplementy składników mineralnych spożywane były<br />
przez mniejszą liczbę kobiet i mężczyzn.<br />
W okresie objętym badaniem zmarło 91 kobiet<br />
(27%) oraz 66 mężczyzn (22%). W tabeli III przedstawiono<br />
ryzyko względne zgonu (RR) z wszystkich<br />
przyczyn oraz 95% przedział ufności (95% CI) w zależności<br />
od płci i stosowania suplementów diety w badanej<br />
grupie osób starszych bez i z wyeliminowaniem<br />
wpływu czynników zakłócających. Analiza wieloczynnikowa,<br />
po wyeliminowaniu wpływu czynników<br />
uwzględnionych w modelach regresji proporcjonalnego<br />
hazardu Cox’a, wykazała znamiennie większe ryzyko<br />
umieralności z wszystkich przyczyn wśród mężczyzn<br />
spożywających suplementy diety ogółem (o 66%), suplementy<br />
witaminy A (o 113%), witaminy E (o 89%),<br />
witaminy B 1 (o 102%), witaminy B 2 (o 99%), witamin<br />
B 6 i PP (o 103%), żelaza (o 105%) oraz cynku (o 160%)<br />
w stosunku do mężczyzn nieprzyjmujących wyżej wymienionych<br />
suplementów. W grupie kobiet podobnych<br />
zależności między spożyciem suplementów a wzrostem<br />
ryzyka umieralności nie stwierdzono.<br />
Większe ryzyko zgonu w grupie badanych mężczyzn,<br />
którzy stosowali suplementy diety, jest dość<br />
trudne do wytłumaczenia. Szukając wyjaśnienia tej<br />
Witaminy i składniki mineralne a umieralność osób starszych 559<br />
Tabela I Charakterystyka badanej próby z uwzględnieniem<br />
stosowania witamin i składników mineralnych w<br />
formie suplementów<br />
Table I Characteristics of participants with regard to use of<br />
vitamins and minerals in the form of supplements<br />
Stosowanie suplementów (% badanych)<br />
Zmienne<br />
Rejon badań:<br />
Olsztyn<br />
Warszawa<br />
Miejsce zamieszkania:<br />
miasto i miasteczko<br />
wieś<br />
Samotność:<br />
mieszka sam<br />
z innymi osobami<br />
Wykształcenie:<br />
zawodowe i niższe<br />
średnie i wyższe<br />
Sytuacja ekonomiczna:<br />
dobra<br />
przeciętna<br />
zła<br />
BMI (kg/m2 )**:<br />
< 20 – 24,9<br />
25 – > 30<br />
Samoocena aktywności<br />
fizycznej:<br />
bardzo mała i mała<br />
średnia i duża<br />
Samoocena stanu<br />
zdrowia**:<br />
średni i dobry<br />
bardzo zły i zły<br />
Choroby przewlekłe:<br />
tak<br />
nie<br />
Liczba spożywanych<br />
posiłków w ciągu dnia:<br />
jeden/dwa<br />
trzy i więcej<br />
Spożywanie alkoholu**:<br />
tak<br />
nie<br />
Palenie tytoniu (obecnie<br />
i/lub w przeszłości):<br />
tak<br />
nie<br />
Kobiety<br />
N=338<br />
tak nie<br />
n=152 n=186<br />
48,7<br />
51,3<br />
63,1<br />
36,8<br />
38,8<br />
61,2<br />
70,4<br />
29,6<br />
21,0<br />
56,6<br />
22,4<br />
23,0<br />
71,7<br />
40,8<br />
59,2<br />
57,9<br />
40,1<br />
94,1<br />
5,9<br />
33,5<br />
66,5<br />
20,4<br />
64,5<br />
21,7<br />
78,3<br />
60,2<br />
39,8<br />
50,5<br />
49,5<br />
37,1<br />
62,9<br />
86,0<br />
12,9<br />
11,8<br />
59,7<br />
28,5<br />
14,7<br />
62,5<br />
33,9<br />
65,6<br />
60,2<br />
38,2<br />
74,2<br />
25,8<br />
22,6<br />
76,9<br />
25,3<br />
44,1<br />
17,6<br />
82,4<br />
Test<br />
Chi 2<br />
[p]<br />
Mężczyźni<br />
N=305<br />
tak nie<br />
n=92 n=213<br />
0,03 46,7<br />
53,3<br />
<<br />
0,01<br />
60,8<br />
39,1<br />
NS 10,9<br />
89,1<br />
NS 57,6<br />
42,4<br />
0,05<br />
25,0<br />
58,7<br />
16,3<br />
NS 27,2<br />
64,1<br />
NS 28,2<br />
71,7<br />
NS 65,2<br />
34,8<br />
560 Joanna Kałuża, Olga Januszko i inni<br />
Nr 4<br />
Tabela II. Ilości witamin i składników mineralnych spożywane<br />
w formie suplementów w badanej grupie osób<br />
starszych<br />
Table II. The amounts of vitamins and minerals in supplements<br />
used by older people under study<br />
Składnik odżywczy<br />
w suplemencie<br />
Witaminy<br />
n*<br />
Kobiety N=338<br />
wartość percentyli<br />
25 50 75<br />
Mężczyźni N=305<br />
wartość percentyli<br />
n*<br />
25 50 75<br />
Witamina A [μg] 78 990 1500 2400 38 990 1500 3600<br />
Witamina E [mg] 68 10 13,8 71 47 10 22 140<br />
Witamina C [mg] 100 35 60 93 50 40 60 120<br />
Witamina B [mg] 1 78 1,5 2,0 5,0 37 1,5 2,0 3,0<br />
Witamina B [mg] 2 78 1,7 2,0 3,5 38 1,7 2,0 3,0<br />
Witamina PP [mg] 80 11 20 40 43 18 20 80<br />
Witamina B [mg] 6<br />
Składniki mineralne<br />
78 1,1 2,0 5,0 37 2,0 2,0 6,0<br />
Wapń [mg] 46 90 162 531 24 95 162 301<br />
Magnez[mg] 57 10 33 100 26 10 100 120<br />
Żelazo [mg] 55 10 18 20 29 18 18 32<br />
Cynk [mg] 48 0,8 1,1 15 23 1,0 15 15<br />
Miedź [mg] 41 1,0 1,0 2,0 19 1,0 2,0 2,5<br />
* liczba osób stosujących dany składnik odżywczy w postaci<br />
suplementów<br />
sytuacji, szczegółowej analizie poddano czynniki stylu<br />
życia, które mogły być związane ze zwiększoną zapadalnością<br />
na choroby oraz wzrost ryzyka umieralności.<br />
Wykazano występowanie istotnej interakcji między<br />
spożyciem suplementów diety a paleniem papierosów.<br />
W tabeli IV przedstawiono wyniki analiz w grupie<br />
kobiet niepalących i wśród palących mężczyzn. Nie<br />
przedstawiono takich danych dla kobiet palących oraz<br />
mężczyzn niepalących, ponieważ liczebność tych podgrup<br />
była zbyt mała.<br />
Dla palących mężczyzn spożywających suplementy<br />
witaminy A, witaminy B 1 i B 2 wykazano występowanie<br />
tendencji do większego ryzyka umieralności (wzrost<br />
ponad 90%) w stosunku do mężczyzn palących niespożywających<br />
suplementów wymienionych witamin<br />
(tab. IV). Ponadto stwierdzono znamienny, ponad<br />
dwukrotny, wzrost ryzyka umieralności z wszystkich<br />
przyczyn w grupie palących mężczyzn stosujących<br />
suplementy witaminy PP oraz witaminy B 6 w stosunku<br />
do mężczyzn palących niespożywających suplementów<br />
tych witamin. Stosowanie suplementów żelaza i cynku<br />
przez mężczyzn palących było związane z istotnym statystycznie<br />
wzrostem ryzyka umieralności z wszystkich<br />
przyczyn, odpowiednio o 150% i 164%, w stosunku do<br />
mężczyzn palących niespożywających suplementów<br />
wymienionych składników. Natomiast w grupie kobiet<br />
niepalących nie stwierdzono istotnych zależności między<br />
stosowaniem suplementów diety a umieralnością.<br />
Tabela III. Ryzyko względne zgonu (RR) z wszystkich<br />
przyczyn oraz przedział ufności (95% CI) w zależności<br />
od płci i stosowania suplementów diety<br />
w badanej grupie osób starszych<br />
Table III. Relative risk of death (RR) of all-cause mortality<br />
and coefficient interval (95% CI) by sex and<br />
supplements use among study sample<br />
Suplementacja<br />
Kobiety N = 338<br />
RR 95% CI [p]<br />
Mężczyźni N = 305<br />
RR 95% CI [p]<br />
Modele przed wyeliminowaniem wpływu czynników zakłócających<br />
Ogółem<br />
Witaminy<br />
1,18 0,74-1,89 NS* 1,46 0,95-2,24 T**<br />
Witamina A 1,28 0,76-2,18 NS 1,69 0,99-2,90 T<br />
Witamina E 1,05 0,58-1,89 NS 1,39 0,83-2,37 NS<br />
Witamina C 1,26 0,77-2,08 NS 1,15 0,67-1,99 NS<br />
Witamina B1 0,95 0,54-1,68 NS 1,58 0,91-2,75 NS<br />
Witamina B2 0,95 0,54-1,68 NS 1,52 0,87-2,65 NS<br />
Witamina PP 1,01 0,60-1,76 NS 1,53 0,91-2,60 NS<br />
Witamina B6 1,04 0,60-1,82 NS 1,58 0,91-2,75 NS<br />
Składniki mineralne<br />
Wapń 0,96 0,47-1,93 NS 1,18 0,57-2,45 NS<br />
Magnez 0,83 0,43-1,63 NS 1,27 0,64-2,53 NS<br />
Żelazo 1,12 0,60-2,08 NS 1,43 0,76-2,70 NS<br />
Cynk 0,91 0,45-1,84 NS 1,99 1,06-3,74 0,03<br />
Miedź 1,12 0,56-2,26 NS 1,36 0,63-2,94 NS<br />
Modele po wyeliminowaniu wpływu czynników zakłócających***<br />
Ogółem<br />
Witaminy<br />
1,10 0,64-1,90 NS 1,66 1,03-2,66 0,04<br />
Witamina A 1,31 0,72-2,38 NS 2,13 1,15-3,94 0,02<br />
Witamina E 1,16 0,60-2,25 NS 1,89 1,03-3,48 0,04<br />
Witamina C 1,31 0,75-2,30 NS 1,38 0,78-2,45 NS<br />
Witamina B1 1,02 0,54-1,89 NS 2,02 1,09-3,71 0,02<br />
Witamina B2 1,06 0,56-1,99 NS 1,99 1,08-3,68 0,03<br />
Witamina PP 1,06 0,57-1,96 NS 2,03 1,12-3,68 0,02<br />
Witamina B6 1,12 0,61-2,04 NS 2,03 1,10-3,73 0,02<br />
Składniki mineralne<br />
Wapń 1,66 0,75-3,63 NS 0,96 0,44-2,09 NS<br />
Magnez 0,78 0,36-1,66 NS 1,65 0,78-3,49 NS<br />
Żelazo 1,04 0,52-2,06 NS 2,05 1,02-4,08 0,04<br />
Cynk 0,86 0,40-1,84 NS 2,60 1,30-5,14 0,1, **T – tendencja,<br />
0,05
Nr 4<br />
Tabela IV. Ryzyko względne zgonu (RR)* oraz przedział<br />
ufności (95% Cl)* w zależności od płci i spożywania<br />
witamin i składników mineralnych w<br />
formie suplementów w grupie niepalących kobiet<br />
oraz palących mężczyzn<br />
Table IV. Relative risk of death (RR) and coefficient interval<br />
(95% CI) by sex and vitamins and minerals<br />
in supplements used by smoking men and nosmoking<br />
women<br />
Suplementacja<br />
Kobiety niepalące<br />
N = 268<br />
RR* 95% CI* [p]<br />
Mężczyźni palący<br />
N = 226<br />
RR* 95% CI* [ p]<br />
Ogółem<br />
Witaminy<br />
1,15 0,58-2,28 NS** 1,52 0,85-2,70 NS<br />
Witamina A 1,10 0,49-2,46 NS 1,93 0,95-3,94 T***<br />
Witamina E 0,99 0,40-2,47 NS 1,36 0,66-2,82 NS<br />
Witamina C 1,53 0,76-3,07 NS 1,22 0,61-2,43 NS<br />
Witamina B1 1,15 0,51-2,46 NS 2,02 0,99-4,13 T<br />
Witamina B2 1,13 0,52-2,50 NS 1,91 0,94-3,89 T<br />
Witamina PP 1,09 0,49-2,39 NS 2,06 1,02-4,17 0,05<br />
Witamina B6 1,32 0,62-2,78 NS 2,18 1,07-4,44 0,03<br />
Składniki mineralne<br />
Wapń 0,83 0,27-2,53 NS 1,56 0,63-3,89 NS<br />
Magnez 0,94 0,34-2,63 NS 1,71 0,72-4,08 NS<br />
Żelazo 1,16 0,45-2,99 NS 2,50 1,14-5,48 0,02<br />
Cynk 1,01 0,36-2,79 NS 2,64 2,22-5,72 0,01<br />
Miedź 1,34 0,47-3,83 NS 2,16 0,85-5,45 NS<br />
*- Ryzyko względne zgonu (RR) oraz przedział ufności<br />
(95%CI) standaryzowane na: wiek, miejsce zamieszkania, rejon<br />
badania, samotność, wykształcenie, aktywność fizyczna,<br />
choroby przewlekłe, sytuacja ekonomiczna, palenie papierosów,<br />
spożywanie alkoholu, liczba spożywanych posiłków,<br />
wskaźnik BMI, kwartyle spożycia energii oraz poszczególnych<br />
witamin lub składników mineralnych (w zależności od<br />
utworzonego modelu); * NS- nieistotne statystycznie, p>0,1,<br />
***T – tendencja, 0,05
562 Joanna Kałuża, Olga Januszko i inni<br />
Nr 4<br />
E z umieralnością na nowotwory czy suplementacji<br />
witaminą C z umieralnością na choroby sercowo-naczyniowe<br />
(15). Także Hayden i wsp. (16) nie wykazali<br />
w badaniach osób w wieku powyżej 65 lat związku<br />
między suplementacją witaminą E i umieralnością.<br />
Autorzy tego badania przypuszczali, że witamina E<br />
niekorzystnie działa u osób już chorych, natomiast ma<br />
działanie prewencyjne u osób zdrowych, co w badaniach<br />
populacyjnych przekłada się na brak istotnego<br />
statystycznie wpływu.<br />
Suplementy stosuje się przypuszczając, że uzupełnią<br />
one niedobory składników odżywczych w<br />
organizmie, korzystnie wpłyną na przebieg procesów<br />
metabolicznych, a szczególnie odgrywając istotną rolę<br />
w zwalczaniu stresu oksydacyjnego, zapobiegną lub<br />
opóźnią wystąpienie chorób lub złagodzą ich przebieg.<br />
Rzeczywiście niektóre badania potwierdzają takie<br />
oddziaływanie. Przykładowo Jacobs i wsp. (17) udowodnili<br />
spadek ryzyka zgonu z powodu raka okrężnicy<br />
o 11% (95% CI: 1–20%) przy stosowaniu suplementów<br />
multiwitaminowych, a badania szwedzkie (18) potwierdziły,<br />
że spożywanie małych dawek suplementów<br />
multiwitaminowych obniża ryzyko wystąpienia zawału<br />
mięśnia sercowego (RR=0,66, 95%CI: 0,48–0,91).<br />
W grupie zdrowych mężczyzn w wieku 40-60 lat (9)<br />
spożycie suplementu zawierającego witaminę C (120<br />
mg), witaminę E (30 mg), β- karoten (6 mg), selen (100<br />
μg i cynk (20 mg), istotnie zmniejszało ryzyko zgonu<br />
z wszystkich przyczyn (RR=0,63, 95%CI: 0,42-0,93),<br />
przy czym podobnych zależności nie stwierdzono w<br />
grupie kobiet (19). Także przytaczane wcześniej badania<br />
Pocobelli i wsp. (15) wykazały korzystne powiązania<br />
stosowania multiwitamin i suplementów witaminy E<br />
z umieralnością z powodu chorób sercowo-naczyniowych.<br />
Badania prowadzone w Chinach wśród osób<br />
otrzymujących jednocześnie suplementy witaminy E,<br />
β-karotenu i selenu wykazały znamienny spadek umieralności<br />
całkowitej o 9% i umieralności z powodu nowotworów<br />
o 13%, co było powiązane ze zmniejszoną o<br />
21% (95%CI: 1-36%) zapadalnością na raka żołądka. W<br />
tym samym badaniu nie wykazano jednak istotnego statystycznie<br />
związku między spożywaniem suplementów<br />
retinolu i cynku a umieralnością z wszystkich przyczyn.<br />
W badaniach Correa i wsp. (20) wykazano natomiast,<br />
że spożycie witaminy C w dawce 2 g/dzień zwiększało<br />
pięciokrotnie częstość regresji zmian dysplastycznych<br />
żołądka (RR=5,00, 95% CI: 1,7-14,4).<br />
Mechanizmy negatywnego działania suplementów<br />
diety nadal nie do końca są wyjaśnione. Prawdopodobnie<br />
obserwowane ryzyko zwiększonej umieralności<br />
jest wynikiem działania prooksydacyjnego, gdy dawki<br />
witamin i/lub składników mineralnych są zbyt duże lub<br />
nakładają się skutki ich współdziałania ze składnikami<br />
dymu papierosowego i/lub innych związków o szkodliwym<br />
działaniu (np. azbestu) czy też leków.<br />
Reasumując, stosowanie suplementów diety<br />
przez osoby w wieku 70-75 lat pochodzące z Warszawy,<br />
Olsztyna i ich okolic, nie wpływało korzystnie na<br />
długość życia. Z tego względu należałoby upowszechnić<br />
edukację prozdrowotną skierowaną do osób starszych,<br />
która może w istotny sposób wpływać na zmianę nawyków<br />
żywieniowych i tym samym poprawę sposobu<br />
żywienia i stanu odżywienia osób starszych w Polsce.<br />
PODSUMOWANIE I WNIOSKI<br />
1. Stosowanie składników odżywczych w formie suplementów<br />
dotyczyło istotnie większego odsetka<br />
badanych kobiet (45%) niż mężczyzn (30%).<br />
2. Stwierdzono występowanie istotnych interakcji<br />
między stosowaniem suplementów diety a płcią oraz<br />
paleniem papierosów wśród badanych.<br />
3. Nie stwierdzono korzystnego związku między stosowaniem<br />
witamin i/lub składników mineralnych<br />
w formie suplementów, natomiast taka praktyka u<br />
mężczyzn palących papierosy może wiązać się ze<br />
zwiększonym ryzykiem umieralności z wszystkich<br />
przyczyn.<br />
4. Konieczne jest przeprowadzenie kolejnych badań,<br />
które wyjaśniłyby zależności między paleniem<br />
papierosów, spożywaniem suplementów diety a<br />
zwiększonym ryzykiem umieralności.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia<br />
w Polsce. Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2010.<br />
2. Kałuża J, Bagan A, Brzozowska A. Ocena udziału witamin<br />
i składników mineralnych z suplementów w diecie<br />
osób starszych. Roczniki PZH, 2004; 55, 1: 51-62.<br />
3. Pietruszka B, Brzozowska A. Uwarunkowania suplementacji<br />
diety witaminami i składnikami mineralnymi<br />
w Polsce. Żyw Człow Metab 2002; 29, supl.: 215-219.<br />
4. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z wykorzystaniem<br />
programu STATISTICA PL na przykładach z medycyny.<br />
Tom II. Kraków, StatSoft Polska, 2007.<br />
5. Bleys J, Miller ER, Pastor-Barriuso R, et al. Vitaminmineral<br />
supplementation and the progression of atherosclerosis:<br />
a meta-analysis of randomized controlled trials.<br />
Am J Clin Nutr 2006; 84: 880-887.<br />
6. Bjelakovic G, Nagorni A, Nikolova D, et al. Meta-analysis:<br />
antioxidant supplements for primary and secondary<br />
prevention of colorectal adenoma. Aliment Pharmacol<br />
Ther 2006; 24: 281-291.<br />
7. Omenn GS, Goodman GE, Thornquist MD, et al. Effects<br />
of combination of beta carotene and vitamin A on lung<br />
cancer and cardiovascular disease. N Engl J Med 1996;<br />
334: 1150-1155.
Nr 4<br />
8. Watkins ML, Erickson JD, Thun MJ, et al. Multivitamin<br />
use and mortality in a large prospective study. Am J<br />
Epidemiol 2000; 152: 149-162.<br />
9. Brzozowska A, Kałuża J, Knoops KT, et al. Supplement<br />
use and mortality: the SENECA study. Eur J Nutr 2008;<br />
47, 3: 131-137.<br />
10. Slatore CG, Littman AJ, Au DH, et al. Long-term use<br />
of supplemental multivitamins, vitamin C, vitamin E,<br />
and folate does not reduce the risk of lung cancer. Am J<br />
Respir Crit Care Med. 2008; 177, 5: 524-530.<br />
11. Kataja-Tuomola MK, Kontto JP, Männistö S, et al.. Effect<br />
of alpha-tocopherol and beta-carotene supplementation<br />
on macrovascular complications and total mortality from<br />
diabetes: results of the ATBC Study. Ann Med. 2010; 42,<br />
3:178-86.<br />
12. Hemilä H, Kaprio J. Modification of the effect of vitamin<br />
E supplementation on the mortality of male smokers by<br />
age and dietary vitamin C. Am J Epidemiol. 2009; 169,<br />
8:946-953.<br />
13. Cho E, Hunter DJ, Spiegelman D, et al. Intakes of vitamins<br />
A, C and E and folate and multivitamins and lung<br />
cancer: a pooled analysis of 8 prospective studies. Int J<br />
Cancer 2006; 118: 970-978.<br />
14. Lin J, Cook NR, Albert C, et al. Vitamins C and E and beta<br />
carotene supplementation and cancer risk: a randomized<br />
controlled trial. J Natl Cancer Inst. 2009; 7; 101(1):14-23.<br />
15. Pocobelli G, Peters U, Kristal AR, et al. Use of supplements<br />
of multivitamins, vitamin C, and vitamin E in<br />
relation to mortality. Am J Epidemiol. 2009; 170, 4:472-<br />
483.<br />
16. Hayden KM, Welsh-Bohmer KA, Wengreen HJ, et al.<br />
Cache County Investigators. Risk of mortality with<br />
Witaminy i składniki mineralne a umieralność osób starszych 563<br />
vitamin E supplements: the Cache County study. Am J<br />
Med. 2007; 120, 2:180-184.<br />
17. Jacobs EJ, Connell CJ, Patel AV, et al. Multivitamin use<br />
and colon cancer mortality in cancer prevention study II<br />
cohort (United States). Cancer Cause Control 2001; 12:<br />
927-934.<br />
18. Holmquist C, Larsson S, Wolk A, et al. Multivitamin<br />
supplements are inversely associated with risk of myocardial<br />
infraction in men and women – Stockholm<br />
Heart Epidemiology Program (SHEEP). J Nutr 2003;<br />
133: 2650-2654.<br />
19. Hercberg S, Galan P, Preziosi P, et al. The SU.VI.MAX<br />
Study a randomized, placebo-controlled trial of the health<br />
effects of antioxidant vitamins and minerals. Arch Interm<br />
Med 2004; 164: 2335-2342.<br />
20. Correa P, Fonthan ETH, Bravo JC, et al. Chemoprevention<br />
of gastric dysplasia: randomized trial of antioxidant<br />
supplements and anti-Helicobacter pylori therapy. J Natl<br />
Cancer Inst 2000;92: 1881-1888.<br />
Otrzymano: 2.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 19.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr inż. Joanna Kałuża<br />
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie<br />
Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji<br />
Katedra Żywienia Człowieka<br />
02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c<br />
Tel. (22) 59 37 114<br />
e-mail: joanna_kaluza@sggw.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 565 - 570<br />
Maria Jodkowska, Anna Oblacińska, Izabela Tabak, Krystyna Mikiel-Kostyra<br />
WYStęPoWAnIE ZABUrZEŃ WZrAStAnIA<br />
I StAnU oDŻYWIEnIA U PoLSKICH 13-LAtKÓW<br />
W PIErWSZEJ DEKADZIE XXI WIEKU 1<br />
PREVALENCE OF GROWTH AND NUTRITIONAL STATUS DISORDERS<br />
AMONG POLISH 13-YEAR-OLDS IN THE FIRST DECADE OF 21 ST CENTURY<br />
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży<br />
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie<br />
Kierownik: Krystyna Mikiel-Kostyra<br />
STRESZCZENIE<br />
Cel pracy: Ocena występowania zaburzeń stanu<br />
odżywienia oraz wzrastania polskich 13-latków oraz<br />
tendencji zmian, jakie zaszły w latach 2005-2008. Materiał<br />
i metoda: Badanie przeprowadzono w 2008 r., jako<br />
część badania prospektywnego od porodu do ukończenia<br />
13 roku życia. Badaną grupę stanowiło 605 dzieci (305<br />
dziewcząt i 300 chłopców), włączonych do obserwacji w<br />
okresie noworodkowym, a następnie badanych w wieku<br />
13 lat. Do oceny zaburzeń w rozwoju somatycznym<br />
zastosowano tabele wartości centylowych wysokości<br />
oraz wskaźnika masy ciała BMI, opracowane w Instytucie<br />
Matki i Dziecka w 1999 r. Wyniki: Nadwagę (BMI<br />
≥85 centyla) stwierdzono u 14%, niedobór masy ciała<br />
(BMI
566 Maria Jodkowska, Anna Oblacińska i inni<br />
Nr 4<br />
WSTĘP<br />
Dojrzewanie jest okresem, w którym występuje<br />
szczególnie intensywne tempo wzrastania i pojawianie<br />
się cech pokwitania. Pomiary wysokości i masy ciała,<br />
prowadzone w tym okresie, pomagają ocenić dynamikę<br />
zmian somatycznych, wykryć ewentualne zaburzenia<br />
oraz prognozować dalszy przebieg rozwoju (1). Badania<br />
zaburzeń stanu odżywienia młodzieży w okresie pokwitania<br />
w krajach uprzemysłowionych, a także w Polsce,<br />
koncentrują się głównie na nadwadze i otyłości (2,3,4).<br />
Niedobór masy ciała, jeżeli jest tematem prac badawczych,<br />
to dotyczy przede wszystkim dzieci i młodzieży z<br />
innymi schorzeniami (5,6). Podobnie wygląda sytuacja<br />
związana z występowaniem niskorosłości (7,8). Niski<br />
wzrost obarczony jest licznymi negatywnymi przekonaniami<br />
i stereotypami. Zaburzenie to stanowi poważny<br />
problem szczególnie dla chłopców, stając się w wielu<br />
przypadkach przyczyną dysmorfofobii: braku akceptacji<br />
swego wyglądu, poczucia mniejszej wartości (9,10).<br />
Celem pracy była ocena częstości występowania<br />
zaburzeń stanu odżywienia (niedoboru i nadmiaru masy<br />
ciała) oraz wzrastania (przede wszystkim niskorosłości)<br />
wśród polskich 13-latków w 2008 roku, z uwzględnieniem<br />
płci i miejsca zamieszkania oraz tendencji zmian<br />
jakie zaszły w latach 2005-2008.<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
BADANE OSOBY. Badaną grupę stanowiła prospektywna<br />
kohorta 605 nastolatków, po raz pierwszy<br />
do obserwacji włączona w okresie noworodkowym<br />
po porodzie w szpitalu (I etap). W etapie tym, w roku<br />
1995 przeprowadzono przegląd praktyk szpitalnych we<br />
wszystkich oddziałach położniczo-noworodkowych w<br />
Polsce, podległych Ministerstwu Zdrowia. W badaniu<br />
posłużono się kwestionariuszem wypełnianym przez<br />
personel medyczny szpitala dla każdego noworodka<br />
urodzonego od 1 do 10 stycznia. Zgromadzono zbiór<br />
danych o 11 937 noworodkach.<br />
W II etapie w 1998 roku, z wyjściowej grupy<br />
(N=11 937) wybrano podzbiór noworodków urodzonych<br />
o czasie z masą ciała 2 500 g i powyżej, karmionych<br />
piersią i bez chorób przewlekłych (N=9 612).<br />
Z tego podzbioru wylosowano 20% próbę (N=1 923)<br />
objętą drugą fazą badań, polegających na badaniu ankietowym<br />
matek (odnośnie sposobu żywienia dzieci i<br />
podstawowych danych o rodzinie). Do analiz zakwalifikowano<br />
wówczas 1 250 ankiet (65% z wylosowanej<br />
20% próby). Grupę badaną porównano pod względem<br />
wszystkich analizowanych zmiennych w pierwszym<br />
etapie badania z podzbiorem noworodków zdrowych<br />
(N=9 612). Nie stwierdzono istotnych statystycznie<br />
różnic między grupami. Grupa ta była więc reprezen-<br />
tatywna dla całego podzbioru noworodków urodzonych<br />
o czasie i bez chorób przewlekłych.<br />
W roku 2008, w III etapie badania (dzieci w wieku<br />
13 lat) podjęto próbę zidentyfikowana z dostępnych list<br />
adresowych, adresów zamieszkania wszystkich dzieci z<br />
grupy trzylatków z 1998 roku (N=1 250). Do rodzin z<br />
uzyskanej bazy adresowej, wysłano ankiety dla rodziców,<br />
dziecka oraz formularz pomiarów wysokości i masy ciała<br />
dziecka, do wypełnienia przez pielęgniarkę szkolną.<br />
Łączny zwrot ankiet wyniósł 638. W uzyskanym zbiorze<br />
33 ankiety, ze względu na duże braki danych, okazały<br />
się nieprzydatne do analizy. Ostatecznie do analiz włączono<br />
605 ankiet, co stanowi 48,4% próby wyjściowej<br />
(N=1 250), a 51,4% próby potwierdzonych danych adresowych<br />
(N=1 177), na które wysyłano ankiety. Wśród<br />
badanej młodzieży 49% było mieszkańcami miast, a<br />
51% - mieszkańcami wsi. Niniejsza praca dotyczy analiz<br />
opartych na III etapie badania.<br />
METODA BADANIA. Na podstawie pomiarów<br />
wysokości i masy ciała obliczono wskaźnik względnej<br />
masy ciała Body Mass Index (BMI). Do oceny<br />
występowania zaburzeń w rozwoju somatycznym<br />
zastosowano tabele wartości centylowych wysokości<br />
oraz BMI opracowane w Instytucie Matki i Dziecka w<br />
1999 roku (11). Siatki te są powszechnie używane przez<br />
lekarzy w Polsce do oceny rozwoju dzieci i młodzieży.<br />
Za kryterium niskorosłości przyjęto wartość poniżej 10<br />
centyla (względna niskorosłość) (12,13) oraz wartość<br />
mniejszą od 3 centyla dla danej płci i wieku dla znacznego<br />
niedoboru wysokości ciała (14). Za kryterium<br />
wysokorosłości przyjęto wartość powyżej 97 centyla<br />
dla płci i wieku (13,14).<br />
Jako kryterium niedoboru masy ciała przyjęto wartość<br />
BMI poniżej 5 centyla, dla nadwagi wartości BMI<br />
równe i powyżej 85 centyla, a dla otyłości BMI równe<br />
i powyżej 95 centyla dla płci i wieku (13).<br />
W celu analizy tendencji zmian w zakresie częstości<br />
występowania zaburzeń wzrastania i stanu odżywienia,<br />
w krótszym przedziale czasu, posłużono się danymi z<br />
badań młodzieży w wieku 13 – 15 lat, przeprowadzonych<br />
w Polsce w 2005 r. (15). W niniejszej pracy wykorzystano<br />
wyłącznie dane z pomiarów trzynastolatków<br />
(N=2591, chłopcy: n=1240, dziewczęta: n=1351).<br />
Analiza statystyczna. Istotność różnic w częstości<br />
występowania zaburzeń wzrastania i stanu odżywienia<br />
u 13-latków, w zależności od płci oraz miejsca<br />
zamieszkania, badano za pomocą testu chi 2 dla tabel<br />
krzyżowych. Za poziom istotności statystycznej przyjęto<br />
p
Nr 4<br />
Występował on u co szóstej dziewczynki i u co ósmego<br />
chłopca (tab. I). W mieście odsetki 13-latków z nadmiarem<br />
masy ciała były większe niż na wsi (dziewczęta<br />
17,4% vs 14,5%, chłopcy 14,5% vs 9,5%), przy braku<br />
istotności statystycznej różnic. Niedobór masy ciała<br />
występował u nieco ponad 4% badanych 13-latków,<br />
nieco częściej u dziewcząt niż u chłopców i z podobną<br />
częstością w mieście i na wsi.<br />
2. Zaburzenia wzrastania. Niskorosłość stwierdzono<br />
u 6% 13-latków, w tym znaczny niedobór wysokości<br />
u 2,6% badanych (tab. I). Zaburzenie to występowało<br />
z podobną częstością wśród dziewcząt i chłopców.<br />
Niskorosłość występowała nieco częściej u młodzieży<br />
wiejskiej niż miejskiej (dziewczęta 6,6% vs 5,1%,<br />
chłopcy 7,4% vs 5,1%).<br />
Zaburzenia wzrastania i odżywienia u polskich 13-latków 567<br />
Wysokorosłość stwierdzono dwa razy częściej<br />
u dziewcząt niż u chłopców i prawie dwa razy częściej<br />
u mieszkańców miast niż wsi. Różnice w częstości<br />
występowania zaburzeń wzrastania w zależności od płci<br />
i miejsca zamieszkania nie były istotne statystycznie.<br />
3. Tendencje zmian w częstości występowania<br />
zaburzeń wzrastania i stanu odżywienia w latach<br />
2005-2008.<br />
Tabela I. Zaburzenia stanu odżywienia oraz niskorosłość i wysokorosłość w badanej grupie młodzieży 13 letniej (odsetki)<br />
według płci i miejsca zamieszkania<br />
Table I. Prevalence of nutritional status disorders and short and tall stature in 13-year old adolescents (percentage) by<br />
gender and place of residence<br />
Rodzaj zaburzenia<br />
Zaburzenia stanu odżywienia<br />
Ogółem Dziewczęta Chłopcy<br />
Ogółem<br />
Miasto<br />
Dziewczęta Chłopcy Ogółem<br />
Wieś<br />
Dziewczęta Chłopcy<br />
1<br />
Niedobór masy ciała (
568 Maria Jodkowska, Anna Oblacińska i inni<br />
Nr 4<br />
W prezentowanej pracy dokonano analizy zmian<br />
częstości występowania zaburzeń wzrastania i stanu<br />
odżywienia 13-latków w krótszym – 4-letnim okresie<br />
(2005-2008), w odniesieniu do płci oraz miejsca zamieszkania<br />
młodzieży.<br />
Stan odżywienia. Stwierdzono istotne statystycznie<br />
różnice w częstości występowania tych zaburzeń<br />
(p=0,041) między nastolatkami badanymi w 2005 i 2008<br />
r. (ryc. 1). Odsetki 13-latków z niedoborem masy ciała<br />
były prawie dwukrotnie mniejsze w 2008 roku i dotyczyły<br />
chłopców (p=0,010) oraz młodzieży na wsi (p=0,058).<br />
Częstość występowania nadwagi i otyłości w całej<br />
grupie 13-latków, w 2005 r. i w 2008 r. była identyczna<br />
(14%). Stwierdzono niewielkie różnice w częstości<br />
występowania nadwagi i otyłości w zależności od płci.<br />
W ciągu 4 lat, u dziewcząt wystąpił spadek o 1,2%<br />
(p=0,348), a u chłopców wzrost o 1,5% (p=0,259)<br />
odsetka osób z nadmiarem masy ciała. Zmniejszyła<br />
się wyraźnie różnica w częstości występowania tego<br />
zaburzenia między dziewczętami i chłopcami. O ile<br />
w 2005 r. wynosiła 6,5% i była istotna statystycznie<br />
(p
Nr 4<br />
skiej i wiejskiej. O ile jeszcze 15 lat temu (18), nadwagę<br />
i otyłość istotnie częściej stwierdzano u nastolatków<br />
w miastach, to obecnie obserwuje się zanikanie tych<br />
różnic. Na zrównywanie się w ostatnich latach częstości<br />
występowania nadwagi u polskiej młodzieży w okresie<br />
dojrzewania, w mieście i na wsi, wskazują także<br />
doniesienia innych autorów, prowadzących badania na<br />
terenie południowo-wschodniej Polski (3). Podobne<br />
zjawiska spotykane są też w innych krajach, a np. w<br />
Stanach Zjednoczonych częstość występowania otyłości<br />
na wsi jest większa niż w mieście. Dotyczy to nie tylko<br />
populacji dorosłych, ale także dzieci i młodzieży (19).<br />
Obserwowana tendencja związana jest z głębokimi<br />
przemianami w stylu życia, które nastąpiły w ostatnich<br />
kilkunastu latach na wsi. Młodzież ze wsi charakteryzuje<br />
się mniejszą aktywnością fizyczną w porównaniu<br />
z rówieśnikami z miasta, a podobnie jak młodzież z<br />
miasta, spędza przed telewizorami wiele godzin oraz<br />
nieracjonalnie odżywia się (20). Globalizacja rynku<br />
żywności oraz marketing i reklama produktów żywnościowych<br />
to także istotne elementy leżące u podłoża<br />
otyłości u dzieci i młodzieży zarówno w mieście, jak<br />
i na wsi (21).<br />
Częstość występowania niedoboru masy ciała u<br />
13-latków w 2008 r. wyniosła 4,1% i była mniejsza<br />
o 3% niż w badaniu przeprowadzonym w 2005 r.<br />
(22). Miejsce zamieszkania nie było tu czynnikiem<br />
różnicującym, odmiennie niż w badaniach E. Suligi<br />
przeprowadzonych w latach 2002-2005 wśród dzieci w<br />
wieku 10 i 13 lat (23). Wykazały one, że większe ryzyko<br />
niedoboru masy ciała występowało u dzieci wiejskich,<br />
szczególnie u chłopców.<br />
Niskorosłość jest zaburzeniem, które budzi szczególny<br />
niepokój samych nastolatków oraz ich rodziców.<br />
Żyjemy bowiem w świecie, w którym pożądaną cechą<br />
jest wzrost wysoki. Zgodnie z normalnym rozkładem<br />
cechy wysokości ciała w populacji, na podstawie siatek<br />
centylowych z 1999 r., dzieci poniżej 10 centyla<br />
powinny stanowić 10%. Tak więc odsetki 13-latków<br />
z tym zaburzeniem, oszacowane na podstawie badań<br />
zarówno w 2005 r. (8,6%), jak w 2008 r. (6%) wskazują,<br />
że młodzież w tym wieku jest obecnie wyższa niż<br />
ich rówieśnicy sprzed 10 lat. Zaobserwowano również<br />
większe zmniejszenie odsetka osób niskorosłych u<br />
chłopców niż u dziewcząt oraz u młodzieży wiejskiej w<br />
porównaniu z miejską, co powoduje stopniowe zacieranie<br />
się różnic w częstości występowania niskorosłości<br />
w odniesieniu do płci i miejsca zamieszkania. Odsetki<br />
młodzieży wysokorosłej (6,2% w 2008 roku), również<br />
przewyższają odsetki wynikające z rozkładu tej cechy<br />
(centyl 97 czyli 3%) wg siatek centylowych z 1999 r.<br />
Wskazuje to na tendencję do zwiększania częstości<br />
występowania wysokorosłości w populacji polskich<br />
13-latków.<br />
Zaburzenia wzrastania i odżywienia u polskich 13-latków 569<br />
Zjawisko akceleracji – przyspieszenia rozwoju<br />
fizycznego, wcześniejsze osiąganie etapów wzrastania<br />
i dojrzewania na przestrzeni ostatnich kilkunastu<br />
lat, stwierdzono także w innych polskich badaniach.<br />
W Badaniu Stanu Zdrowia Ludności, przeprowadzonym<br />
w 1996 r., stwierdzono w grupie dzieci w wieku<br />
1-14 lat „nadreprezentację” dzieci wysokorosłych<br />
(24). Podobne obserwacje poczynili badacze w innych<br />
krajach. Badania dzieci i młodzieży w wieku 5-17 lat,<br />
przeprowadzone w USA w ramach Bogalusa Heart Study<br />
w latach 1973-1992, wykazały zmniejszenie liczby<br />
dzieci z niskorosłością
570 Maria Jodkowska, Anna Oblacińska i inni<br />
Nr 4<br />
różnych przyczyn pediatrycznych. Pediatr Współ Gastroenterol<br />
Hepatol Żywienie Dziecka 2008;10,3:133-136.<br />
7. Krawczyński M, Kałużny Ł, Ignaś I, Wysocka-Gryczka<br />
K. Niskorosłość u dzieci z przewlekłymi i chorobami<br />
przewodu pokarmowego. Pediatr Współ. Gastroenterol<br />
Hepatol Żywienie Dziecka 2004;6,1: 19-22.<br />
8. Umławska W, Prusek-Dutkiewicz A. Niskorosłość u<br />
dzieci z niektórymi schorzeniami przewlekłymi. Endokrynol<br />
Diabetol Chor Przemiany Materii Wieku Rozw<br />
2007;13,3:79-82<br />
9. Bielecka-Jasiocha J, Rymkiewicz-Kluczyńska B. Psychospołeczne<br />
funkcjonowanie dzieci niskorosłych.<br />
Endokrynol Ped 2008;7:71-79.<br />
10. Woynarowska B. Niedobór wysokości ciała. W: Woynarowska<br />
B, red. Uczniowie z chorobami przewlekłymi.<br />
Jak wspierać ich rozwój, zdrowie i edukację. Warszawa:<br />
Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010:147-155.<br />
11. Palczewska I, Niedźwiecka Z. Wskaźniki rozwoju somatycznego<br />
dzieci i młodzieży warszawskiej. Med Wieku<br />
Rozwoj 2000; V, supl I do nr 2:23 i 52.<br />
12. Rybakowa M. Niskorosłość u młodocianych. W: Rybakowa<br />
M, red. Medycyna wieku młodzieńczego. Klinika<br />
i postępowanie w chorobach przewlekłych. Kraków:<br />
Wydawnictwo Medyczne; 2001:270-279.<br />
13. Jodkowska M, Woynarowska B, Oblacińska A.: Test<br />
przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym<br />
u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Materiały<br />
metodyczne dla pielęgniarek szkolnych i lekarzy podstawowej<br />
opieki zdrowotnej. Warszawa: Instytut Matki<br />
i Dziecka; 2007:9-14.<br />
14. Rymkiewicz-Kluczyńska B. Wzrastanie i rozwój. W: Romer<br />
T. red. Zaburzenia hormonalne u dzieci i młodzieży.<br />
Warszawa: Omnitech Press; 1993: 63-73.<br />
15. Jodkowska M, Oblacińska A. Częstość występowania<br />
nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13-15 lat w<br />
2005 roku. W: Oblacińska A, Jodkowska M, red. Otyłość<br />
u polskich nastolatków; epidemiologia, styl życia,<br />
samopoczucie. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka,<br />
2007:21-26.<br />
16. Oblacińska A., Jodkowska M., Tabak I., Mikiel-Kostyra<br />
K., Palczewska I.: Rozwój fizyczny i dojrzewanie<br />
polskich trzynastolatków w pierwszej dekadzie XXI<br />
wieku. Stan obecny oraz trend sekularny wzrastania i<br />
dojrzewania w ostatnim trzydziestoleciu. Med. Wieku<br />
Rozwoj 2010; 14, 3: 235-245.<br />
17. Jopkiewicz A, Zaręba M. Epidemiologiczne i społeczno-ekonomiczne<br />
aspekty nadwagi u dzieci i młodzieży<br />
szkolnej na kielecczyźnie. Auksologia a promocja zdrowia<br />
2000,2: 239-245.<br />
18. Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość<br />
występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku<br />
szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami<br />
z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997;72 ,3: 241-245.<br />
19. Report to the Secretary: Rural Health and Human Services<br />
Issue. Advisory Committee on Rural Health and<br />
Human Services, April 2005.<br />
20. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne,<br />
zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w<br />
2002 roku. Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i<br />
Wychowania, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego.<br />
Zakład Epidemiologii. Warszawa: Instytutu<br />
Matki i Dziecka; 2002: 96-97.<br />
21. Mazur A. Szymanik I, Matusik P, i in. Rola reklam i<br />
mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży.<br />
Endokrynol Diabetol Chor Przemiany Materii Wieku<br />
Rozw 2006;2,1:18-21.<br />
22. Oblacińska A, Tabak I, Jodkowska M. Demograficzne i<br />
regionalne uwarunkowania niedoboru masy ciała u Polskich<br />
nastolatków. Przegl Epidemiol 2007;61:685-793.<br />
23. Suliga E. Nutritional status and dietary habit of rural<br />
Polish adolescents. Anthropol Anz 2006;64,4:399-409.<br />
24. Oblacińska A. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży.W:<br />
Szymborski J, Szamotulska K, Sito A, red. Zdrowie naszych<br />
dzieci. Zróżnicowanie szans. Ubóstwo dzieci w<br />
krajach bogatych. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka;<br />
2000: 73-89.<br />
25. Freedman DS, Khan LK, Serdula MK, Srinivasan<br />
SR, Berenson GS. Secular trends in height among<br />
children during 2 decades. Arch Pediatr Adolesc Med.<br />
2000;154:155-161.<br />
Otrzymano: 5.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 24.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Dr med. Maria Jodkowska<br />
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży,<br />
Instytut Matki i Dziecka<br />
ul. Kasprzaka 17a, 01-211 Warszawa<br />
Tel. 22/32 77 310,<br />
e-mail: maria.jodkowska@imid.med.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 571 - 576 Zdrowie publiczne<br />
STRESZCZENIE<br />
W pracy przedstawiono wyniki badań epidemiologicznych<br />
przeprowadzonych w kraju w latach 1998-<br />
2009, w ramach ogólnopolskiego monitoringu stanu<br />
zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w grupach wieku<br />
35-44 i 65-74 lata. Dokonano oceny stanu zdrowia jamy<br />
ustnej zgodnie z zaleceniami WHO u 3 813 osób. Stan<br />
próchnicy zębów wyrażano wskaźnikiem DMFT. Do<br />
oceny stanu przyzębia oraz potrzeb leczniczych wykorzystano<br />
wskaźnik CPITN. Stwierdzono, że w ciągu<br />
dziesięciolecia w obu grupach wieku wzrósł odsetek<br />
osób bezzębnych. Średnia liczba zachowanych własnych<br />
zębów nieznacznie wzrosła, obniżył się znacznie<br />
odsetek osób z zachowaną funkcją żucia. Nieznacznie<br />
wzrósł odsetek osób ze zdrowym przyzębiem. Niewielkiemu<br />
obniżeniu uległ odsetek osób z zapaleniem<br />
przyzębia, obniżył się odsetek osób ze zdrowymi sekstantami.<br />
Średnia wartość wskaźnika DMFT w grupie<br />
wieku 35-44 lata utrzymywała się na tym samym poziomie,<br />
wzrosła średnia wskaźnika DT, spadła wartość<br />
wskaźnika MT.<br />
Słowa kluczowe: stan uzębienia, badanie epidemiologiczne,wskaźnik<br />
DMFT, CPITN, lata 1998-2009, Polska<br />
Elżbieta Jodkowska<br />
StAn UZęBIEnIA DoroSŁYCH mIESZKAŃCÓW PoLSKI<br />
W LAtACH 1998-2009<br />
THE CONDITION OF DENTITION STATUS OF ADULTS POLISH CITIZENS<br />
IN YEARS 1998-2009<br />
WSTĘP<br />
Zęby zaatakowane przez próchnicę pomimo leczenia,<br />
często już w wieku średnim są usuwane, a powstałe<br />
braki w uzębieniu są uzupełniane przez protezy, które<br />
muszą być po kilku latach użytkowania wymieniane<br />
na nowe z powodu zużycia i postępujących procesów<br />
destrukcyjnych narządu żucia.<br />
Monitoring stanu zdrowia jamy ustnej jest bardzo<br />
istotnym narzędziem systemowym przy opracowaniu<br />
działań prozdrowotnych poprawiających zdrowie społeczeństwa.<br />
Porównanie aktualnie uzyskanych z moni-<br />
Zakład Stomatologii Zachowawczej<br />
Instytutu Stomatologii<br />
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego<br />
ABSTRACT<br />
Oral health status of 3 813 persons aged 35-44 and<br />
65-74 was evaluated according to WHO recommendations.<br />
Caries presence was expressed by DMFT index.<br />
CPITN index was used for periodontal health assessment.<br />
In the years 1998-2009 increasing percentage<br />
of toothlessness was observed. The mean number of<br />
preserved teeth slightly increased, but percentage of<br />
population with preserved masticatory function significantly<br />
decreased. Percentage of population with healthy<br />
periodontum slightly increased. Percentage of patients<br />
with periodontitis and population with healthy sextants<br />
decreased. Mean value of DMFT index among population<br />
aged 35-44 remained unchanged, mean value of DT<br />
index increased and of MT index decreased.<br />
Key words: dentition status, epidemiological study,<br />
adults aged 35-44 and 65-74 years, DMFT index,<br />
CPITN, years 1998-2009, Poland<br />
toringu wyników z wynikami wcześniejszymi pozwala<br />
na ocenę zmian zachodzących w stanie uzębienia.<br />
Po 1997 r. prowadzony jest ogólnopolski program<br />
monitorowania stanu zdrowia jamy ustnej, który umożliwia<br />
ocenę kliniczną stanu uzębienia wraz ze wskazaniem<br />
wpływu czynników społecznych, ekonomicznych<br />
i kulturowych. W latach 1998 i 2002 oraz w latach<br />
1998, 2002 i 2009 zbadano osoby dorosłe 2 ważnych<br />
indeksowo grup wieku od 35 do 44 lat i od 65 do 74<br />
lat. Przedział wieku 35-44 lata odpowiada okresowi<br />
maksymalnej aktywności zawodowej i uznawany jest<br />
za czas utrwalonych, zarówno w stanie uzębienia, jak<br />
i przyzębia zmian. Osoby w wieku 65-74 lat zalicza-
572 Elżbieta Jodkowska<br />
Nr 4<br />
ne są do grupy emerytalnej, która jest przedmiotem<br />
okresowych ocen prowadzonych we wszystkich rozwiniętych<br />
krajach. W Polsce grupa ta dopiero w 1998 r.<br />
po raz pierwszy została uwzględniona w badaniach<br />
epidemiologicznych, które opierały się o kryteria Oral<br />
Status/Euro.<br />
Celem pracy było zebranie danych o stanie zdrowia<br />
jamy ustnej dwóch grup osób dorosłych w wieku 35-44<br />
i 65-74 lata na przestrzeni lat 1998-2009. Analizowano<br />
zmiany występowania odsetka osób bezzębnych, średnią<br />
liczbę zachowanych zębów własnych, odsetek osób<br />
z zachowaną funkcją żucia, stan przyzębia, na podstawie<br />
wartości wskaźnika CPI i liczby zdrowych sekstantów<br />
na osobę oraz średnie wartości wskaźnika intensywności<br />
próchnicy - DMFT, DT i FT. (CPI- wskaźnik potrzeb<br />
leczenia periodontologicznego (Community Periodontal<br />
Index ), oceniany w 6 odcinkach jamy ustnej (sekstantach);<br />
DMFT= DT (średnia liczba zębów stałych z<br />
ubytkami próchnicowymi): MT – (średnia liczba zębów<br />
stałych usuniętych z powodu próchnicy); FT – (średnia<br />
liczba zębów stałych wypełnionych).<br />
MATERIAŁ I METODY<br />
Badanie miało charakter przeglądowego badania epidemiologicznego.<br />
Objęto nim łącznie 3 813 osób, w tym<br />
1 689 osób w wieku 35-44 lata i 2 124 osoby w wieku<br />
65-74 lat. Zbadano mniejszą liczbę mężczyzn niż kobiet.<br />
Liczba zbadanych mieszkańców wsi i miast, jak i osób<br />
w obu przedziałach wieku, różniła się w poszczególnych<br />
województwach. Badanie przeprowadzono zgodnie z zaleceniami<br />
WHO Oral Health Surveys Basic Data. WHO<br />
Geneva 1997 (1). Oceny stanu uzębienia dokonano przy<br />
sztucznym oświetleniu, używając zgłębnika i lusterka<br />
stomatologicznego. Stwierdzony stan próchnicy zębów<br />
wyrażano za pomocą wskaźnika DMFT. Do oceny potrzeb<br />
leczenia chorób przyzębia wykorzystano wskaźnik<br />
CPI. Wyniki badań prowadzone w 2009 r. które objęły<br />
osoby w grupie wieku 65-74 lat porównano z wynikami<br />
badań uzyskanymi w latach 1998 i 2002, zaś dla grup<br />
wieku 35-44 lat porównano z wynikami badań uzyskanymi<br />
w latach 1998 i 2002.<br />
WYNIKI BADAŃ<br />
Analizowano wyniki badań stomatologicznych<br />
1 689 osób w wieku 35-44 lat z lat 1998 i 2002 oraz<br />
2 124 osób w wieku 65-74 lat z lat 1998, 2002 i 2009.<br />
(tab. I). Liczba zbadanych osób w obu przedziałach<br />
wieku nieznacznie różniła się w poszczególnych województwach.<br />
Liczby osób zbadanych w latach 1998-<br />
2009 w poszczególnych województwach zestawiono<br />
w tabeli II (w 2009 r. ze względu na przyznany niski<br />
Tabela I. Liczba zbadanych osób w latach 1998-2009 z grup<br />
wieku od 35-44 oraz od 65-74 lat<br />
Table I. Number of examined persons aged 35-44 and 65-74<br />
in 1998-2009<br />
Grupa wieku<br />
Płeć/środowisko<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 r. 2002 r. 1998 r. 2002 r. 2009 r.<br />
Mężczyźni 307 291 298 302 245<br />
Kobiety 549 542 400 509 370<br />
Miasto 350 429 255 421 400<br />
Wieś 506 404 443 390 215<br />
Ogółem 856 833 698 811 615<br />
Tabela II. Liczba zbadanych osób w wieku 35-44 i 65-74<br />
lata w poszczególnych województwach w latach<br />
1998-2009 r.<br />
Table II. Number of examined persons aged 35-44 and 65-74<br />
in 1998-2009 in different provinces<br />
Grupa wieku<br />
Województwo<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 2002 1998 2002 2009<br />
Dolnośląskie 61 10 50 35 -<br />
Kujawsko-pomorskie - 49 - 55 -<br />
Lubelskie 55 54 50 54 -<br />
Lubuskie - 57 - 58 79<br />
Łódzkie 59 55 50 55 -<br />
Małopolskie 68 53 52 47 132<br />
Mazowieckie 62 56 51 68 40<br />
Opolskie 77 77 40 43 -<br />
Podkarpackie 61 55 52 55 159<br />
Podlaskie 70 40 60 38 -<br />
Pomorskie 62 55 40 54 158<br />
Śląskie 60 60 53 60 -<br />
Świętokrzyskie 61 57 52 56 -<br />
Warmińsko-mazurskie 60 47 58 26 -<br />
Wielkopolskie 39 54 36 55 -<br />
Zachodniopomorskie 61 54 54 52 47<br />
łącznie 856 833 698 811 615<br />
budżet badaniem objęto tylko 6 województw). Odsetek<br />
osób bezzębnych w badanej grupie w obu przedziałach<br />
wieku z podziałem na płeć i miejsce zamieszkania<br />
przedstawiono w tabeli III. Odsetek bezzębnych osób<br />
w grupie wieku 65-74 lat w poszczególnych regionach<br />
kraju latach 1998 i 2002 wahał się w granicach : od 16%<br />
do 50% i od 5,3% do 76,9% (tab. IV). Średnia liczba<br />
zachowanych zębów u osób w grupie wieku 35-44 lata<br />
wynosiła w latach 1998 i 2002 odpowiednio: 20,8 i 21,1<br />
zęba a u osób w przedziale wieku 65-74 lat wynosiła<br />
w latach 2002 i 2009 odpowiednio: 6,3 i 6,6 zęba u<br />
osoby. W latach 1998 i 2002 stwierdzono wyższą liczbę<br />
zachowanych zębów u mężczyzn odpowiednio: 21,7
Nr 4<br />
Tabela III. Odsetek osób bezzębnych w wieku 35-44 i 65-74<br />
lata, badanych w latach 1998-2009<br />
Table III. Percentage of edentulous persons aged 35-44 and<br />
65-74, surveyed in 1998-2009<br />
Grupa wieku<br />
Płeć/środowisko<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 2002 1998 2002 2009 trend<br />
Mężczyźni 1,6 1,4 31,5 36,8 41,2 ↑<br />
Kobiety 1,6 5,2 37,0 44,4 45,7 ↑<br />
Miasto 0,3 2,1 32,2 35,6 43,5 ↑<br />
Wieś 5,0 5,7 39,7 47,9 44,7 ↓<br />
Ogółem 1,6 3,8 34,7 41,6 43,9 ↑<br />
i 21,9 niż u kobiet odpowiednio: 20,3 i 20,6 (tab. V).<br />
W przedziale wieku 35-44 lat odsetek osób z zachowaną<br />
średnią liczbą własnych zębów w 6 województwach<br />
wzrósł od 1,1 do 3,3 w 7 województwach spadł od 0,5<br />
do 3,5 (tab. VI). W latach 1998 i 2002 odsetka osób<br />
z zachowaną funkcją żucia w przedziale wieku 35-44<br />
lata w kraju nie analizowano. W przedziale wieku 65-74<br />
lat w latach 1998 , 2002 i 2009 wynosił odpowiednio:<br />
70,1% , 69,4% i 49,6% (tab. V). Odsetek osób z zachowaną<br />
funkcją żucia w poszczególnych województwach<br />
w przedziale wieku 35-44 lat i 65-74 lat przedstawiono<br />
w tabeli VI. W 8 województwach obniżył się odsetek<br />
osób z zachowaną funkcją żucia od 12,5% do 44,2%<br />
zaś w 6 województwach wzrósł od 7,8 do 40,4 (tab.<br />
VI). Stan przyzębia oceniany przy pomocy wskaźnika<br />
CPI wskazywał zdrowe przyzębie czyli wskaźnik = 0 u<br />
12,7% i 14,1% osób w grupie wieku 35-44 lat badanych<br />
w latach 1998 r oraz 2002 r. W grupie wieku 65-74 lat<br />
w latach 1998, 2002 i 2009 wynosił odpowiednio:<br />
3,7%, 4,8% i 7,8% (tab. VII). Niższy odsetek osób<br />
ze zdrowym przyzębiem stwierdzono u mężczyzn niż u<br />
kobiet; niższy wśród mieszkańców wsi w porównaniu<br />
z mieszkańcami miast (tab.VII). Odsetek osób z zapaleniem<br />
przyzębia (wartość CPI 3 i 4) u osób w grupie<br />
Stan uzębienia dorosłych mieszkańców Polski 573<br />
Tabela IV. Odsetek osób ze średnią liczbą zachowanych<br />
własnych zębów w grupie wieku 35-44 lata oraz<br />
odsetek osób bezzębnych w grupie wieku 65-74<br />
lata w poszczególnych województwach<br />
Table IV. The percentage of people with an average number<br />
of own teeth preserved in the aged 35-44 and<br />
percentage of edentulous persons aged 65-74 in<br />
different provinces<br />
Województwo<br />
Odsetek osób ze śred-<br />
Odsetek osób<br />
nią liczbą zachowanych<br />
bezzębnych<br />
zębów<br />
Grupa wieku i rok badania<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
1998 r. 2002 r. 1998 r. 2002 r.<br />
Dolnośląskie 19,4 20,5 44,0 60,0<br />
Kujawsko-pomorskie - 18,4 - 67,3<br />
Lubelskie 21,1 20,6 16,0 22,2<br />
Lubuskie - 21,4 - 10,3<br />
Łódzkie 23,3 22,5 50,0 50,9<br />
Małopolskie 19,8 19,2 42,3 57,4<br />
Mazowieckie 23,9 20,4 43,1 23,5<br />
Opolskie 20,3 21,8 17,5 41,9<br />
Podkarpackie 19,4 22,7 42,3 49,1<br />
Podlaskie 18,3 20,3 28,3 5,3<br />
Pomorskie 23,2 20,4 32,5 70,4<br />
Śląskie 21,8 21,0 41,5 26,7<br />
Świętokrzyskie 19,7 19,1 30,8 66,1<br />
Warmińsko-mazurskie 20,6 20,6 20,7 76,9<br />
Wielkopolskie 20,3 23,1 41,7 14,5<br />
Zachodniopomorskie 20,8 23,5 35,2 46,2<br />
wieku 35-44 lat wynosił odpowiednio: 27,1% i 17,9%,<br />
w grupie wieku 65-74 lat odpowiednio 39,1%, 14,0%<br />
i 9,2%. Głębokie kieszonki przyzębne o głębokości<br />
6 mm i powyżej w populacji 35-44 lat stwierdzono u<br />
4,7% i 2,2% osób . W populacji 65-74 lat odsetek osób<br />
z zapaleniem przyzębia wynosił odpowiednio w ocenianych<br />
odstępach czasu: 9,9% , 2,3% i 1,6%. Liczba<br />
Tabela V. Średnia liczba zachowanych zębów w wieku 35-44 i 65-74 lata i odsetek osób z zachowaną funkcją żucia w<br />
wieku 65-74 lata<br />
Table V. Average number of retained teeth in the aged 35-44 and 65-74 end the percentage of people with preserved<br />
function of chewing aged 65-74<br />
Średnia liczba zachowanych zębów Odsetek osób z zachowaną funkcją żucia*<br />
Grupa wieku<br />
Płeć/środowisko<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 2002 Trend 2002 2009 Trend 1998 2002 2009 Trend<br />
Mężczyźni 21,7 21,9 ↑ 7,7 7,2 ↓ 68,1 66,6 48,2 ↓<br />
Kobiety 20,3 20,6 ↑ 5,6 6,2 ↑ 71,5 71,1 50,5 ↓<br />
Miasto 42,2 22,7 ↓ 9,1 6,7 ↓ 74,9 72,4 53,5 ↓<br />
Wieś 19,9 19,3 ↓ 4,4 6,4 ↑ 62,3 66,2 42,3 ↓<br />
Ogółem 20,8 21,1 ↑ 6,3 6,6 ↑ 70,1 69,4 49,6 ↓<br />
Objaśnienie:<br />
*zachowaną funkcją żucia tj. co najmniej 20 zębów naturalnych bądź sztucznych w kontakcie funkcjonalnym
574 Elżbieta Jodkowska<br />
Nr 4<br />
Tabela VI. Odsetek osób z zachowaną funkcją żucia w wieku<br />
35-44 i 65-74 lata w poszczególnych województwach<br />
Table VI. The percentage of people with preserved function<br />
of chewing, aged 35-44 and 65-74 in different<br />
provinces<br />
Grupa wieku<br />
Województwo<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 1998 2002<br />
Dolnośląskie 90,0 90,0 57,1<br />
Kujawsko-pomorskie - - 65,5<br />
Lubelskie 30,0 30,0 70,4<br />
Lubuskie - - 84,5<br />
Łódzkie 74,0 74,0 81,8<br />
Małopolskie 59,6 59,6 76,6<br />
Mazowieckie 51,0 51,0 82,4<br />
Opolskie 77,5 77,5 88,4<br />
Podkarpackie 67,3 67,3 65,5<br />
Podlaskie 58,3 58,3 55,3<br />
Pomorskie 77,5 77,5 33,3<br />
Śląskie 67,9 67,9 86,7<br />
Świętokrzyskie 94,2 94,2 80,4<br />
Warmińsko-mazurskie 82,8 82,8 53,8<br />
Wielkopolskie 83,3 83,3 49,1<br />
Zachodniopomorskie 74,0 74,0 61,5<br />
sekstantów ze zdrowym przyzębiem w badanych latach<br />
ogółem w kraju w populacji 35-44 lat wynosiła odpowiednio:<br />
1,2 i 1,8 w populacji 65-74 lat w ocenianych<br />
latach wynosiła odpowiednio: 3,7, 4,8 i 0,46 (tab.VIII).<br />
W populacji 35-44 odsetek osób w kraju ze zdrowymi<br />
sekstantami wynosił odpowiednio: 54,4% i 51,1% , w<br />
populacji 65-74 lat odpowiednio: 89,2% i 80,5% (tab.<br />
VIII). Średnia liczba zdrowych sekstantów na osobę<br />
w poszczególnych województwach w populacji 35-44<br />
lata była najniższa w 1998 w 4 województwach: od<br />
0,1-0,5 najwyższa zaś w roku 1998 i wynosiła do 3,5<br />
(tab.IX). Średnia wartość wskaźnika DMFT u osoby w<br />
kraju w przedziale wieku 35-44 lata w roku 1998 i 2002<br />
była wysoka i wynosiła 19,2 (tab.X). Średnie wartości<br />
wskaźnika DT były wyższe u mężczyzn (3,1 i 4,0) niż u<br />
kobiet (2,6 i 3,7) wyższe u mieszkańców wsi (3,3 i 4,1)<br />
niż u mieszkańców miast (2,5 i 3,5). Średnie wartości<br />
wskaźnika MT były wyższe u kobiet (10,4 i 8,7) niż u<br />
mężczyzn (9,2 i 7,2) i wyższe u mieszkańców wsi (10,8<br />
i 10,0) niż mieszkańców miast (9,2 i 6,4).<br />
DYSKUSJA<br />
Dotychczasowe obserwacje wielu autorów jak i w<br />
własne wskazują, że istotnymi przyczynami, które nie<br />
pozwalają na poprawę zdrowia jamy ustnej są: brak<br />
wspierającej polityki i regulacji prawnych w podej-<br />
Tabela VII. Stan przyzębia w badanych populacjach osób w<br />
wieku 35-44 i 65-74 lata na podstawie odsetka<br />
osób z najwyższymi wartościami wskaźnika CPI<br />
Table VII. Periodontal status in the studied populations of<br />
people aged 35-44 and 65-74 on the basis of the<br />
percentage of people with the highest values of<br />
the CPI<br />
Grupa wieku<br />
Płeć/lokalizacja<br />
Mężczyźni<br />
kobiety<br />
miasto<br />
wieś<br />
ogółem<br />
35-44 lata 65-74 lata<br />
Wartość CPI<br />
Rok badania<br />
1998 2002 1998 2002 2009<br />
0 9,7 12,6 2,0 5,0 5,7<br />
1 22,1 20,0 5,4 12,6 15,1<br />
2 27,0 44,6 23,0 19,8 22,9<br />
3 28,7 19,7 30,4 14,6 6,9<br />
4 5,9 2,1 12,3 3,6 1,2<br />
Wyłączeni<br />
z badań<br />
6,6 1,0 26,9 44,4 48,2<br />
0 14,4 14,8 5,2 4,7 7,8<br />
1 23,9 24,7 8,3 14,1 15,1<br />
2 27,9 39,6 24,6 19,8 15,4<br />
3 18,9 13,8 28,2 10,0 7,6<br />
4 4,0 2,3 7,9 1,6 1,6<br />
Wyłączeni<br />
z badań<br />
10,9 4,8 25,8 49,8 52,4<br />
0 14,8 15,4 5,2 7,4 7,0<br />
1 26,9 25,2 7,5 14,0 15,1<br />
2 26,3 42,0 24,3 24,5 18,4<br />
3 20,0 13,5 32,4 15,9 7,3<br />
4 4,0 2,1 9,8 3,1 1,5<br />
Wyłączeni<br />
z badań<br />
8,0 1,8 20,8 35,1 50,7<br />
0 9,2 13,2 3,9 2,1 5,7<br />
1 21,8 20,8 3,9 13,1 15,1<br />
2 28,9 40,4 21,9 14,9 22,9<br />
3 24,0 18,2 21,1 7,2 6,9<br />
4 4,3 2,2 9,7 1,5 1,2<br />
Wyłączeni z<br />
badań<br />
11,8 5,2 33,5 61,2 48,2<br />
0 12,7 14,1 3,7 4,8 7,8<br />
1 23,2 23,1 7,0 13,6 15,1<br />
2 27,5 41,4 23,9 19,9 15,4<br />
3 22,4 15,7 29,2 11,7 7,6<br />
4 4,7 2,2 9,9 2,3 1,6<br />
Wyłączeni z<br />
badań<br />
9,5 3,5 26,3 47,7 52,4<br />
Objaśnienie:<br />
0- Zdrowe przyzębie<br />
1- krwawienie z dziąseł<br />
2- kamień nazębny<br />
3- płytka nazębna<br />
4- głębokie kieszonki<br />
wyłączeni z badań
Nr 4<br />
Tabela VIII. Stan przyzębia w sekstantach i odsetek osób<br />
35-44 i 65-74 lata w zależności od stwierdzonej<br />
liczby zdrowych sekstantów na osobę<br />
Table VIII. Periodontal status in sekstants in people aged 35-<br />
44 and 65-74 end the depending on the number<br />
that observed in healthy sekstants per person<br />
Odsetek osób ze zdrowymi<br />
Stan przyzębia<br />
sekstantami*<br />
Płeć/środowisko<br />
Grupa wieku<br />
35-44 lata 65-74 lata 35-44 lata 65-74 lata<br />
Rok badania<br />
1998 2002 1998 2002 2009 1998 2002 2002 2009<br />
Mężczyźni 1,0 1,8 2,0 5,0 0,45 61,2 51,2 88,4 80,4<br />
Kobiety 1,4 1,8 5,2 4,7 0,47 50,6 51,1 89,7 80,5<br />
Miasto 1,5 2,1 5,2 7,4 0,47 48,9 43,1 84,3 79,3<br />
Wieś 0,9 1,4 3,9 2,1 0,45 64,0 59,6 94,6 82,8<br />
Ogółem 1,2 1,8 3,7 4,8 0,46 54,5 51,1 89,2 80,5<br />
Objaśnienie:<br />
*sekstant-odcinek 1/6 łuku zębowego<br />
Tabela IX. Średnia liczba zdrowych sekstantów na osobę<br />
badanych w grupie wieku 35-44 lata w latach<br />
1998 - 2002 i w wieku 65-74 lata w roku 2002<br />
w poszczególnych województwach<br />
Table IX. The average number of healthy sekstants per<br />
person surveyed in 1998-2002 in the aged 35-44<br />
and 65-74 in different provinces<br />
Grupa wieku<br />
Województwo<br />
35-44 lata<br />
Rok badania<br />
65-74 lata<br />
1998 2002 2002<br />
Dolnośląskie 1,0 0,7 0,2<br />
Kujawsko-pomorskie - 0,0 0,0<br />
Lubelskie 2,3 1,1 0,2<br />
Lubuskie - 1,4 0,1<br />
Łódzkie 2,9 2,4 0,9<br />
Małopolskie 1,2 0,5 0,0<br />
Mazowieckie 0,1 2,0 0,4<br />
Opolskie 1,0 2,1 0,0<br />
Podkarpackie 0,7 3,5 0,6<br />
Podlaskie 1,2 2,2 0,6<br />
Pomorskie 1,9 1,2 0,1<br />
Śląskie 2,3 3,1 0,5<br />
Świętokrzyskie 0,5 1,9 0,2<br />
Warmińsko-mazurskie 1,0 1,2 0,6<br />
Wielkopolskie 0,5 2,0 0,0<br />
Zachodniopomorskie 0,3 1,7 0,3<br />
mowaniu istotnych działań prewencyjnych i prozdrowotnych<br />
w kraju, niska świadomość znaczenia zdrowia<br />
jamy ustnej, bariery kulturowe i socjalne oraz nierówny<br />
dostęp do opieki szczególnie dla grupy słabszych.<br />
Wcześniej publikowane badania przeprowadzone<br />
przez autorów krajowych ze względu na znaczne różnice<br />
metodyczne nie mogą być porównywalne z obecnymi<br />
Stan uzębienia dorosłych mieszkańców Polski 575<br />
Tabela X. Średnie wartości DMFT, DT, MT, FT w populacji<br />
osób dorosłych w wieku 35-44 lata<br />
Table X. Mean values of DMFT, DT, MT, FT in the adult<br />
population aged 35-44<br />
Płeć/środowisko<br />
Grupa wieku<br />
35-44 lata<br />
Rok badania<br />
1998 2002<br />
Średnie wartości Średnie wartości<br />
DMFT DT MT FT DMFT DT MT FT<br />
Mężczyźni 17,0 3,1 9,2 4,7 17,3 4,0 7,2 6,1<br />
Kobiety 20,3 2,6 10,4 7,3 20,2 3,7 8,7 7,8<br />
Miasto 19,2 2,5 9,2 7,5 18,6 3,5 6,4 8,7<br />
Wieś 19,5 3,3 10,8 5,4 19,8 4,1 10,0 5,7<br />
Ogółem 19,2 2,9 10,0 6,3 19,2 3,8 8,2 7,2<br />
badaniami. Należy zwrócić szczególną uwagę na to,<br />
że z porównania wyników badań epidemiologicznych<br />
wynika, że odsetek osób bezzębnych w populacji<br />
35-44 lata w porównaniu z końcem lat dziewięćdziesiątych<br />
ubiegłego stulecia wzrósł ponad dwukrotnie i<br />
był wyższy od stwierdzanego w ciągu ostatnich kilku<br />
lat w niektórych krajach europejskich (3,4).Odsetek<br />
osób bezzębnych w latach 2001-2009 wzrósł prawie<br />
do 44% (czyli o dziesięć jednostek procentowych) u<br />
osób w grupie wieku 65-74 lat w porównaniu z odsetkiem<br />
z roku 1998 i był nieznacznie wyższy u kobiet<br />
w porównaniu z mężczyznami. Bardzo interesujący<br />
jest wynik porównania odsetka osób bezzębnych u<br />
osób zamieszkujących regiony wiejskie w porównaniu<br />
z mieszkańcami w regionach miejskich, który uległ<br />
obniżeniu (z 47,9% do 44.7%). Obserwowano znaczne<br />
zróżnicowanie odsetka osób bezzębnych w poszczególnych<br />
województwach (2,5,6). W okresie dziesięciolecia<br />
średnia liczba zachowanych zębów naturalnych u osób<br />
w grupie wieku 35-44 utrzymywała się na zbliżonym<br />
poziomie, jak w grupie wieku 65-74 lat, ale nieznacznie<br />
wzrosła w porównaniu z rokiem 2002, i była na bardzo<br />
niskim poziomie (średnio 6,6 zachowanego naturalnego<br />
zęba na osobę). Zwiększyła się różnica w liczbie zachowanych<br />
naturalnych zębów między mieszkańcami wsi<br />
(4,4 zęba/osób) i miast (8,1 zęba/osobę) oraz u kobiet<br />
i mężczyzn. Analizowany odsetek osób z zachowanymi<br />
własnymi zębami w grupie wieku 35-44 lat w<br />
poszczególnych województwach różnił się znacznie.<br />
Nie analizowano odsetka osób z zachowanymi zębami<br />
własnymi w grupie wieku 65-74 lat. W przedziale<br />
wieku 35-44 lat w latach 1998 i 2002 nie analizowano<br />
odsetka osób z zachowaną funkcją żucia, zaś w populacji<br />
65-74 lat odsetek osób z zachowaną funkcją żucia<br />
na przestrzeni dziesięcioleci obniżył się o 20 jednostek<br />
procentowych. Tendencję spadkową obserwowano<br />
zarówno u mężczyzn jak i kobiet (choć nieco niższą u<br />
mężczyzn) i niższą u mieszkańców wsi niż miast. Stan<br />
przyzębia i związana z tym potrzeba leczenia badanych
576 Elżbieta Jodkowska<br />
Nr 4<br />
osób wyrażona za pomocą wskaźnika CPI wykazały, że<br />
średnia liczba zdrowych sekstantów u badanej osoby<br />
w populacji 35-44 lat w okresie 5 lat wyraźnie wzrosła<br />
z 1,2 do 1,8, w populacji 65-74 lata obniżyła się z 3,7<br />
do 0,46. Odsetek badanych osób ze zdrowym przyzębiem<br />
w populacji 35-44 lat wzrósł. Wartość wskaźnika<br />
CPI wskazuje, że w obu ocenianych populacjach uległ<br />
obniżeniu odsetek osób z zapaleniem przyzębia w populacji<br />
35-44 lata (z 27,1 do 17,9%) w populacji 65-74<br />
lata (z 29,2 do 9,2%). Analiza wartości wskaźnika<br />
CPI z uwzględnieniem płci i lokalizacji nie wykazała<br />
znaczących różnic w stanie przyzębia. Średnia wartość<br />
wskaźnika DMFT u osób w grupie wieku 35-44 lata<br />
w okresie 5 lat utrzymywała się na jednakowym poziomie<br />
i wynosiła 19,2. Należy nadmienić, że od szeregu<br />
lat notuje się starzenie populacji polskiej, co może mieć<br />
niekorzystny wpływ na stan zdrowia jamy ustnej, ze<br />
względu na częściej występujące infekcje i przewlekłe<br />
choroby ogólnoustrojowe (7).<br />
PODSUMOWANIE<br />
1. W populacji 35-44 lat pomimo zaobserwowanej<br />
w okresie 5-letnim poprawy stanu zdrowia jamy<br />
ustnej wyniki badań wskazują na istotnie znaczące<br />
zapotrzebowanie w zakresie leczenia próchnicy,<br />
chorób przyzębia jak i edukacji prozdrowotnej.<br />
2. W populacji 65-74 lat w okresie 10-letniej obserwacji<br />
nie stwierdzono istotnej poprawy stanu zdrowia<br />
jamy ustnej (wzrósł odsetek osób bezzębnych,<br />
obniżył się odsetek osób ze zdrowymi sekstantami).<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. World Health Organization. Oral Health Surveys Basic<br />
Methods. Geneva 1997.<br />
2. Wierzbicka M, Szatko F, Radziejewska M, i in. Monitoring<br />
stanu zdrowia jamy ustnej w Polsce. Stan zdrowia<br />
jamy ustnej dorosłych mieszkańców Polski w okresie<br />
transformacji systemu opieki zdrowotnej. AM Łódź,<br />
Warszawa, MZiOS 1998.<br />
3. Czukör J.WHO epidemiological studies in Hungary in<br />
1985 and 1991. Fogorv Sz.1994,87(8) 223-229.<br />
4. Borutta A, Waurick M, Kunzel W. Comparison of oral<br />
health in metropolitan and nonmetropolitan district of<br />
Leipzig in 1979 and 1989 (ICS I replication study) Dtsch<br />
Stomatol 1991;41(7): 266-274.<br />
5. Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M, i in. Ogólnopolski<br />
monitoring stanu zdrowia jamy ustnej i jego<br />
uwarunkowań. Polska 2002 Warszawa, MZ, ZSZ AM<br />
w Warszawie, Łódź Katedra <strong>Higieny</strong> i Epidemiologii.<br />
6. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, i in. Monitoring<br />
zdrowia jamy ustnej Polska 2009. Stan zdrowia jamy<br />
ustnej i jego uwarunkowania, oraz potrzeby profilaktyczno-lecznicze<br />
dzieci i osób dorosłych w wieku 65-74<br />
lata. Warszawa 2009 r.<br />
7. Bryła M, Maciak A, Marcinkowski J, Mazowiecka-Bryła<br />
J. Programy profilaktyczne w zakresie chorób układu<br />
krążenia przykładem niwelowania nierówności w stanie<br />
zdrowia. Probl Hig Epidemiol 2009; 90 (1): 6-17.<br />
Otrzymano: 5.07.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 31.08.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Prof.dr hab. Elżbieta Jodkowska<br />
Zakład Stomatologii Zachowawczej<br />
Instytut Stomatologii WUM<br />
ul.Miodowa 18, 00-246 Warszawa<br />
Tel.22/502-20-32, Fax: 22/502-20-38<br />
e-mail:elzbieta.jodkowska@wum.edu.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 577 - 581 Zdrowie publiczne<br />
STRESZCZENIE<br />
Fundusze strukturalne dają zakładom opieki zdrowotnej<br />
możliwość pozyskania środków na inwestycje<br />
służące poprawie jakości i efektywności wykonywanych<br />
świadczeń zdrowotnych, a także na poprawę<br />
jakości zarządzania placówką. Niniejsza praca stanowi<br />
opis niektórych możliwości finansowych dla systemu<br />
ochrony zdrowia, jakie stwarzają środki europejskie<br />
wydatkowane w ramach „Programu Operacyjnego<br />
Kapitał Ludzki” oraz „Programu Operacyjnego Infrastruktura<br />
i Środowisko”. Wskazano potencjalne źródła<br />
finansowania inwestycji w ramach regionalnych programów<br />
operacyjnych. Przedstawiono również poziom<br />
i strukturę wsparcia finansowego przeznaczonego dla<br />
beneficjentów wybranych programów operacyjnych.<br />
Słowa kluczowe: fundusze strukturalne, zakłady opieki<br />
zdrowotnej, inwestycje, źródła finansowania<br />
Marcin Mazurek<br />
FUnDUSZE StrUKtUrALnE JAKo ŹrÓDŁo FInAnSoWAnIA InWEStYCJI<br />
W JEDnoStKACH oCHronY ZDroWIA<br />
STRUCTURAL FUNDS AS A SOURCE OF FINANCING INVESTMENTS IN HEALTH<br />
CARE UNITS<br />
Zakład Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia oraz Szpitalnictwa<br />
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong><br />
WSTĘP<br />
Zarówno działalność, jaki i rozwój zakładu opieki<br />
zdrowotnej wiążą się z koniecznością prowadzenia<br />
procesu inwestycyjnego. Inwestowanie wymaga wskazania<br />
tzn. identyfikacji źródła finansowania. Obecnie<br />
możliwość pozyskania środków na inwestycje jest ściśle<br />
powiązana z możliwościami finansowymi organów<br />
założycielskich zakładów opieki zdrowotnej. Jednym<br />
z możliwych sposobów finansowania inwestycji są<br />
fundusze strukturalne. Spośród możliwych źródeł<br />
finansowania można wymienić pomoc bezzwrotną z<br />
„Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki” - Priorytet<br />
II, a także „Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko”<br />
w części Priorytet XII. Celem wymienionych<br />
programów operacyjnych jest finansowanie inwestycji<br />
związanych z bezpieczeństwem zdrowotnym oraz<br />
poprawą efektywności systemu ochrony zdrowia. Do<br />
głównych założeń programów należy m.in. poprawa<br />
stanu zdrowia obywateli, prowadząca do wzrostu liczby<br />
osób aktywnych zawodowo. W tym celu zakłada się<br />
ABSTRACT<br />
Structural funds could provide grounds for investments<br />
in health care institutions to improve quality and<br />
efficiency of health services and healthcare management<br />
allocated under Operational Programme Human<br />
Capital and Operational Programme Infrastructure<br />
and Environment. This article presents a description<br />
of the opportunities offered by the selected operational<br />
programmes. Potential sources of financing investments<br />
in the regional operational programmes are indicated.<br />
Current level and structure of financial support for intended<br />
beneficiates of programmes are also presented.<br />
Key words: structural funds, health care institutions,<br />
investments, sources of funding<br />
konieczność poprawy infrastruktury ochrony zdrowia,<br />
unowocześnienie sprzętu medycznego oraz rozwój<br />
zintegrowanego systemu ratownictwa medycznego.<br />
Priorytet XII Programu Infrastruktura i Środowisko<br />
przeznaczony jest dla zakładów opieki zdrowotnej<br />
udzielających świadczeń medycyny ratunkowej, a także<br />
świadczeń specjalistycznych i wysokospecjalistycznych.<br />
Na podstawie priorytetu II programu Kapitał<br />
Ludzki za pośrednictwem Ministerstwa Zdrowia, Narodowego<br />
Funduszu Zdrowia oraz Centrum Monitorowania<br />
Jakości w Ochronie Zdrowia finansowane będą<br />
projekty skierowane do zakładów opieki zdrowotnej<br />
oraz kadry medycznej.<br />
Inwestycje prowadzone przez samodzielny publiczny<br />
zakład opieki zdrowotnej z zakresu: zapobiegania<br />
chorobom i urazom lub innych programów zdrowotnych,<br />
z zakresu promocji zdrowia, pokrycia kosztów<br />
kształcenia i podnoszenia kwalifikacji personelu medycznego,<br />
inwestycji, w tym zakupy wysokospecjalistycznej<br />
aparatury i sprzętu medycznego mogą być<br />
finansowane poprzez dotacje organów założycielskich
578 Marcin Mazurek<br />
Nr 4<br />
(1). Jednakże ograniczone możliwości budżetowe<br />
samorządów terytorialnych, centralnych organów administracji<br />
rządowej, publicznych uczelni medycznych,<br />
czy też innych organów uprawnionych do utworzenia<br />
publicznego zakładu opieki zdrowotnej wymuszają na<br />
zakładach opieki zdrowotnej dywersyfikacje źródeł<br />
przychodów służących finansowaniu inwestycji.<br />
Wydatki inwestycyjne w jednostkach opieki zdrowotnej<br />
wyniosły w 2008 roku 5 887 mln zł, były wyższe<br />
w porównaniu do roku poprzedniego o 1 100 mln zł i stanowiły<br />
6, 6% wydatków ogółem na ochronę zdrowia (2).<br />
Celem pracy jest przedstawienie krótkiej charakterystyki<br />
wybranych programów operacyjnych, które<br />
stwarzają możliwość pozyskania środków na przeprowadzenie<br />
inwestycji w jednostce ochrony zdrowia.<br />
Zawarte w programach operacyjnych priorytety<br />
stanowią wyodrębnione części tych programów, stanowiące<br />
zbiór działań, których realizacja służy osiągnięciu<br />
celu szczegółowego, określonego w programie. Każde<br />
działanie charakteryzuje odrębne przeznaczenie i zasady<br />
realizacji. W tabeli I przedstawiono wykaz priorytetów<br />
i działań zawartych w wybranych programach<br />
operacyjnych.<br />
CHARAKTERYSTYKA DZIAŁANIA<br />
2.3 PRIORYTETU II PROGRAMU<br />
„KAPITAŁ LUDZKI”<br />
W ramach działania numer 2.3 priorytetu II „Programu<br />
Operacyjnego Kapitał Ludzki” na lata 2007 – 2013<br />
możliwe jest pozyskanie środków na sfinansowanie projektów<br />
służących wzmocnieniu potencjału zdrowia osób<br />
pracujących oraz poprawie jakości funkcjonowania<br />
systemu ochrony zdrowia. Zakłada się osiągnięcie celu<br />
poprzez realizację projektów związanych z opracowaniem<br />
kompleksowych programów zdrowotnych, doskonalenie<br />
zawodowe kadr medycznych oraz podniesienie<br />
jakości zarządzania w ochronie zdrowia. Głównym<br />
zamierzeniem jest poprawa zdrowia ludności czynnej<br />
zawodowo, m.in. przez zmniejszenie zapadalności na<br />
choroby związane ze środowiskiem pracy. Programy te<br />
będą również służyły aktywizacji osób, które ucierpiały<br />
na skutek choroby zawodowej lub chorób związanych<br />
z warunkami pracy. Ponadto zakłada się wydłużenie<br />
okresu zatrudnienia poprzez poprawę stanu zdrowia<br />
osób aktywnych zawodowo, m.in. dzięki podwyższeniu<br />
standardu świadczeń zdrowotnych medycyny pracy (3).<br />
Podnoszenie kwalifikacji kadr medycznych to nie<br />
tylko wymóg formalno - prawny, ale również potrzeba<br />
wymuszona poprzez szybki rozwój technologii medycznych.<br />
Dlatego w ramach priorytetu II programu<br />
Kapitał Ludzki finansowaniu podlegać będą programy<br />
związane z prowadzeniem studiów pomostowych dla<br />
pielęgniarek i położnych, a także programy związane<br />
ze zwiększeniem liczby lekarzy specjalistów z zakresu<br />
kardiologii oraz onkologii. Choroby układu naczyniowego<br />
oraz choroby onkologiczne stanowią główną<br />
przyczynę zgonów wśród ludności polskiej (4). Aby<br />
temu zapobiec, konieczne jest ułatwienie dostępności<br />
do lekarzy kardiologów i onkologów wykonujących<br />
świadczenia zdrowotne. Poprawie stanu zdrowia osób<br />
aktywnych zawodowo posłuży m.in. zwiększenie liczby<br />
lekarzy medycyny pracy.<br />
Wśród głównych, zidentyfikowanych przyczyn<br />
problemów w funkcjonowaniu zakładów opieki<br />
zdrowotnej wymienia się błędy w zarządzaniu. Błędy<br />
w wydatkowaniu powierzonych środków finansowych,<br />
gospodarowaniu powierzonym mieniem oraz<br />
kierowaniu personelem niejednokrotnie prowadziły do<br />
zadłużenia tych zakładów (5). Szkolenia obejmujące<br />
kadrę zarządzającą szpitali mają polepszyć zdolności<br />
zarządzania, a tym samym efektywność gospodarowania<br />
powierzonymi środkami. Dowodem poprawy<br />
jakości i podniesienia standardów wykonywanych<br />
świadczeń zdrowotnych będzie zwiększona liczba placówek<br />
medycznych posiadających akredytacje Centrum<br />
Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Wsparcie<br />
procesu akredytacyjnego skierowane jest szczególnie do<br />
zakładów opieki zdrowotnej mających zawartą umowę<br />
z Narodowym Funduszem zdrowia lub ich działalność<br />
jest finansowana ze środków publicznych.<br />
Na realizacje założeń Priorytetu II „Programu<br />
Operacyjnego Kapitał Ludzki” zagwarantowano 778<br />
011 906 euro, przy 85% wkładzie ze środków unijnych<br />
i 15% wsparciu ze środków publicznych. Z tej kwoty<br />
105 713 179 euro posłuży działaniom mającym na celu<br />
wzmocnienie potencjału zdrowia osób pracujących<br />
oraz poprawę jakości funkcjonowania systemu ochrony<br />
zdrowia. Ponad 100 444 979 euro przeznaczono na<br />
kształcenie kadr medycznych, natomiast na podniesienie<br />
jakości zarządzania placówkami medycznymi<br />
3 121 000 euro. Przewidziano 2 147 200 euro na opracowanie<br />
kompleksowych programów zdrowotnych.<br />
Głównymi beneficjentami wsparcia są: Ministerstwo<br />
Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia oraz Centrum<br />
Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Przygotowane<br />
przez beneficjentów programy są kierowane do<br />
kadry zarządzającej szpitali, dysponentów środków publicznych<br />
na świadczenia zdrowotne oraz do zakładów<br />
opieki zdrowotnej posiadających umowę z płatnikiem<br />
publicznym (3).<br />
CHARAKTERYSTYKA PRIORYTETU<br />
XII PROGRAMU OPERACYJNEGO<br />
„INFRASTRUKTURA I ŚRODOWISKO”<br />
Priorytet XII w całości poświęcony jest ochronie<br />
zdrowia i zawiera w sobie dwa działania, które są
Nr 4<br />
Fundusze strukturalne w finansowaniu inwestycji w ochronie zdrowia 579<br />
Tabela I. Wykaz priorytetów i działań dedykowanych na ochronę zdrowia w ramach Programów Operacyjnych: „Kapitał<br />
ludzki” oraz „Infrastruktura i Środowisko” ze wskazaniem Funduszu, z którego pochodzą środki<br />
Table I. The priorities and actions dedicated to the health of the Operational Programme: “Human Capital” and “Infrastructure<br />
and Environment”, an indication of origin of funds<br />
Nazwa Programu Nazwa Funduszu Numer i nazwa priorytetu Numer i nazwa działania<br />
Program Operacyjny<br />
Kapitał Ludzki<br />
Program Operacyjny Infrastruktura<br />
i Środowisko<br />
Europejski Fundusz Społeczny II: Rozwój zasobów ludzkich i potencjału<br />
adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz<br />
poprawa stanu zdrowia osób pracujących<br />
Europejski Fundusz Rozwoju<br />
Regionalnego, Fundusz Spójności<br />
kierowane do innej grupy podmiotów. W każdym działaniu<br />
określone są odrębne cele i zasady prowadzenia<br />
projektów. Działanie 12.1 dotyczy rozwoju systemu<br />
ratownictwa medycznego. Głównym założeniem w<br />
tej części programu jest obniżenie poziomu śmiertelności<br />
oraz skutków powikłań powstających w wyniku<br />
wypadków i innych stanów zagrożenia życia. Projekt<br />
skierowany jest do szpitalnych oddziałów ratunkowych,<br />
centrów urazowych oraz zespołów ratownictwa medycznego,<br />
które są wpisane do wojewódzkiego planu<br />
działania sytemu zdrowotnego w zakresie ratownictwa<br />
medycznego. Beneficjenci to niepubliczne oraz publiczne<br />
zakłady opieki zdrowotnej, udzielające świadczeń<br />
zdrowotnych w zakresie ratownictwa medycznego,<br />
na podstawie umowy o udzielanie świadczeń opieki<br />
zdrowotnej zawartej z Narodowym Funduszem Zdrowia<br />
albo udzielające świadczeń zdrowotnych finansowanych<br />
ze środków publicznych na podstawie innych<br />
tytułów. Beneficjentami mogą być również organy założycielskie<br />
wymienionych wcześniej zakładów opieki<br />
zdrowotnej. Uzyskane środki przeznaczone są przede<br />
wszystkim na wysokiej jakości specjalistyczne środki<br />
transportu sanitarnego, a także czynności remontowo<br />
- budowlane oraz doposażenie zakładów opieki zdrowotnej<br />
udzielających świadczeń z zakresu medycyny<br />
ratunkowej. Możliwy jest również zakup wyrobów<br />
medycznych, które są niezbędne w procesie diagnostyki<br />
i leczenia osób w stanie nagłego zagrożenia życia lub<br />
zdrowia. Możliwe jest pozyskanie środków na budowę<br />
lub remont lądowisk dla helikopterów.<br />
Maksymalny udział dofinansowania w przypadku<br />
jednostek, które są częścią sektora finansów publicznych<br />
stanowi 100% (środki unijne wraz ze środkami<br />
krajowymi), zaś w przypadku jednostek spoza sektora<br />
finansów publicznych maksymalna kwota dofinansowania<br />
sięga 85% całości inwestycji.<br />
Działanie 12.2 w ramach priorytetu XII zakłada<br />
finansowanie inwestycji związanych z przebudową,<br />
rozbudową, budową bądź remontem infrastruktury<br />
ochrony zdrowia. Ponadto zakłada wyposażenie publicznych<br />
zakładów opieki zdrowotnej w nowoczesny<br />
XII Bezpieczeństwo zdrowotne i poprawa<br />
efektywności systemu ochrony zdrowia<br />
2.3 Wzmocnienie potencjału zdrowia osób pracujących<br />
oraz poprawa jakości funkcjonowania<br />
systemu ochrony zdrowia zagwarantowano możliwości<br />
finansowania przedsięwzięć związanych<br />
12.1 Rozwój systemu ratownictwa medycznego<br />
12.2 Inwestycje w infrastrukturę ochrony zdrowia<br />
o znaczeniu ponadregionalnym<br />
sprzęt medyczny służący do leczenia i diagnostyki w<br />
trakcie wykonywania specjalistycznych lub wysokospecjalistycznych<br />
świadczeń zdrowotnych. Beneficjentami<br />
są publiczne zakłady opieki zdrowotnej, które z racji<br />
wykonywanych świadczeń mają znaczenie ponadregionalne.<br />
Ma to na celu podniesienie jakości, dostępności<br />
oraz obniżenie kosztów wykonywanych świadczeń,<br />
prowadząc tym samym pośrednio do poprawy stanu<br />
zdrowia ludności. W tym przypadku udział dofinansowania<br />
może wynosić nawet 100% wartości inwestycji.<br />
W szczegółowym opisie priorytetu podano również<br />
przykładowe rodzaje finansowanych projektów. Minimalna<br />
wartość inwestycji prac remontowo - budowlanych<br />
wynosi 1 mln zł., zaś zakup aparatury obrazowej<br />
400 tys. zł. Wartość projektów związanych z zakupem<br />
wyrobów medycznych wykorzystywanych w trakcie<br />
diagnostyki i leczenia musi wynosić co najmniej 400<br />
tys. zł. Wartość maksymalna projektu nie może przekroczyć<br />
50 mln zł., przy czym wartość wsparcia to 10 ml zł<br />
przy wkładzie własnym ze środków budżetowych oraz<br />
8,5 mln przy wsparciu pozabudżetowym (6).<br />
W ramach Priorytetu XII „Programu Infrastruktura<br />
i Środowisko” finansowane będą inwestycje na łączną<br />
kwotę 411 757 941 euro, przy wsparciu europejskim<br />
349 990 00 euro. Wartość wsparcia ze środków unijnych<br />
będzie wynosiła 85%. Wkład wspólnotowy pochodzi<br />
z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.<br />
Pozostała kwota to środki publiczne, które stanowią<br />
znaczną część środków wkładu krajowego. Na wkład<br />
krajowy składają się środki publiczne (środki budżetu<br />
państwa 55%, środki jednostek samorządu terytorialnego<br />
17% oraz inne stanowiące 29%). Wartość środków<br />
prywatnych nie przekracza 4 % wkładu krajowego(6).<br />
REGIONALNE PROGRAMY OPERACYJNE<br />
W CZĘŚCI DEDYKOWANEJ OCHRONIE<br />
ZDROWIA<br />
Poza omówionymi powyżej Programami Operacyjnymi,<br />
w każdym z 16 województw w Polsce
580 Marcin Mazurek<br />
Nr 4<br />
Tabela II. Wykaz priorytetów i działań dedykowanych na ochronę zdrowia Regionalnych Programów Operacyjnych ze<br />
wskazaniem wartości przeznaczonych środków<br />
Table II. The priorities and measure dedicated to the healthcare of the Regional Operational Programmes, with indication<br />
of the funds allocated<br />
Wartość środ-<br />
Województwo ków z EFRR<br />
(w euro)<br />
Numer i Nazwa Priorytetu Numer i Nazwa Działania<br />
dolnośląskie 52 722 970 VIII Modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia na Dolnym<br />
Śląsku (“Zdrowie”)<br />
8.1. Poprawa jakości opieki zdrowotnej<br />
kujawsko-pomorskie 42 333 938 III Rozwój infrastruktury społecznej 3.2. Rozwój infrastruktury ochrony zdrowia i pomocy<br />
społecznej<br />
lubelskie 53 460 000 VIII Infrastruktura społeczna 8.3. Ochrona zdrowia<br />
lubuskie 13 172 194 IV Poprawa jakości życia mieszkańców 4.1. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony<br />
zdrowia<br />
łódzkie 41 060 341 V Infrastruktura społeczna, 5.1 Infrastruktura ochrony zdrowia<br />
małopolskie 30 001 198 V Krakowski Obszar Metropolitarny 5.2 Rozwój funkcji metropolitarnych Krakowskiego<br />
Obszaru Metropolitarnego<br />
VI Spójność wewnątrzregionalna 6.3 Poprawa bezpieczeństwa mieszkańców, w tym<br />
socjalnego i zdrowotnego<br />
mazowieckie 61 240 953 VII Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitału<br />
ludzkiego<br />
7.1 Infrastruktura służąca ochronie zdrowia i życia<br />
opolskie 12 814 344 V Infrastruktura społeczna i szkolnictwo wyższe 5.2 Rozwój bazy medycznej w regionie<br />
podkarpackie 39 543 512 V Infrastruktura publiczna 5.2 Infrastruktura ochrony zdrowia i pomocy społecznej<br />
podlaskie 19 000 000 VI Rozwój infrastruktury społecznej 6.2 Rozwój infrastruktury z zakresu opieki zdrowotnej<br />
pomorskie 35 402 630 VII Ochrona zdrowia i system ratownictwa medycznego<br />
śląskie 37 759 000 IX Zdrowie i rekreacja<br />
świętokrzyskie 50 806 509 V Wzrost jakości infrastruktury społecznej oraz inwestycje<br />
w dziedzictwo kulturowe, turystykę i sport<br />
opracowano Regionalne Programy Operacyjne, które<br />
mają na celu podnoszenie konkurencyjności regionu<br />
oraz promowanie zrównoważonego rozwoju. Środki na<br />
regionalne programy operacyjne pochodzą z Europejskiego<br />
Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). Na<br />
działania związane z infrastrukturą społeczną i ochroną<br />
zdrowia przeznaczono 7% całkowitej kwoty – w tym na<br />
ochronę zdrowia i opiekę nad dzieckiem maksymalnie<br />
3% dostępnych środków. Łączna wartość środków na<br />
ochronę zdrowia w skali kraju wynosi 613 843 850<br />
euro. Podmiotami odpowiedzialnymi za zarządzanie<br />
programami są zarządy województw. Wykaz priorytetów<br />
i działań, z których istnieje możliwość pozyskania<br />
środków na inwestycje w ochronie zdrowia w ramach<br />
5.1 Inwestycje w infrastrukturę ochrony zdrowia<br />
warmińsko-mazurskie 35 096 261 III Infrastruktura społeczna 3.2 Wysoki poziom zabezpieczenia i dostępności<br />
medycznej i opiekuńczej<br />
wielkopolskie 52 620 000 V Infrastruktura dla kapitału ludzkiego 5.3 Poprawa warunków funkcjonowania systemu<br />
ochrony zdrowia w województwie<br />
zachodnio-pomorskie 36 810 000 VII Rozwój infrastruktury społecznej i ochrony zdrowia 7.3 Infrastruktura ochrony zdrowia<br />
regionalnych programów operacyjnych przedstawiono<br />
w tabeli II (7).<br />
PODSUMOWANIE<br />
Fundusze strukturalne stanowią jeden z elementów<br />
finansowania inwestycji służących poprawie efektywności<br />
i jakości udzielanych świadczeń zdrowotnych<br />
(8). W pracy omówiono zarysy dwóch programów,<br />
które dają możliwość pozyskiwania przez zakład opieki<br />
zdrowotnej potrzebnych środków finansowych. Stopień<br />
ich wykorzystania oraz udział środków finansowych<br />
wkładu europejskiego w stosunku do wkładu krajowego
Nr 4<br />
Fundusze strukturalne w finansowaniu inwestycji w ochronie zdrowia 581<br />
daje podstawę do stwierdzenia, iż fundusze strukturalne<br />
są coraz bardziej dostępne i stanowią dużą szansę<br />
poprawy jakości i efektywności polskiego systemu<br />
ochrony zdrowia.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Ustawa z dnia 30.08.1991o zakładach opieki zdrowotnej<br />
(Dz. U. Nr 75, poz. 518) Art. 55<br />
2. GUS. Narodowy Rachunek Zdrowia za 2008 rok, Materiał<br />
na konferencję w dniu 23 lipca 2010 r., str 3-5.<br />
3. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego; Szczegółowy<br />
opis priorytetów programu operacyjnego Kapitał Ludzki<br />
2007- 2013, Warszawa 2009: 50-75;76-78.<br />
4. GUS. Sytuacja demograficzna w Polsce, Materiał na<br />
konferencję w dniu 23 października 2007r. str 6.<br />
5. NIK. Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania<br />
samorządowego lecznictwa szpitalnego w województwie<br />
łódzkim, Łódź 2009, str. 6-10.<br />
6. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego; Program Operacyjny<br />
Infrastruktura i Środowisko Narodowe Strategiczne<br />
Ramy Odniesienia 2007 – 2013, Szczegółowy opis<br />
priorytetów Warszawa 2010 r. str. 203-213.<br />
7. http://www.zdrowie.gov.pl/index.php?rpo-1<br />
8. Sprawozdanie z realizacji XII Priorytetu PO IiŚ (I półrocze<br />
2009), http://www.zdrowie.gov.pl/index.php?Sprawozdania<br />
Otrzymano: 18.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 15.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Mgr Marcin Mazurek<br />
Zakład Organizacji i Ekonomiki Ochrony<br />
Zdrowia i Szpitalnictwa<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego<br />
– Państwowy Zakład <strong>Higieny</strong><br />
ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa<br />
tel. 022 5421245,<br />
e-mail: mmazurek@pzh.gov.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 583 - 589 Zdrowie publiczne<br />
STRESZCZENIE<br />
W Samodzielnym Zespole Publicznych Zakładów<br />
Lecznictwa Otwartego Warszawa – Mokotów przeprowadzono<br />
w 2010 roku analizę finansowo-ekonomiczną,<br />
która miała na celu identyfikację najważniejszych<br />
czynników, które wpłynęły na pozytywny efekt restrukturyzacji.<br />
W ramach badania przeanalizowano dane<br />
finansowe z lat 1999-2009 i przeprowadzono wywiady z<br />
dyrektorem Zespołu i z zastępcą do spraw finansowych.<br />
Biorąc pod uwagę wyniki badań stwierdzono, że nie<br />
jeden czynnik, ale zbiór celowych działań wpłynął na<br />
poprawę sytuacji Zakładu. Oprócz otrzymanej pomocy<br />
publicznej do najważniejszych czynników należały:<br />
racjonalnie zaplanowana restrukturyzacja, zarządzanie<br />
ukierunkowanie na rozwój pracowników, profesjonalnie<br />
prowadzony dział finansowy, współpraca działów,<br />
dobra komunikacja wewnętrzna oraz wykorzystywanie<br />
nowoczesnych metod zarządzania.<br />
Słowa kluczowe: restrukturyzacja, zakłady lecznictwa<br />
otwartego, analiza finansowo-ekonomiczna, publiczne<br />
zakłady opieki zdrowotnej, zarządzanie w ochronie<br />
zdrowia<br />
Elżbieta Buczak-Stec<br />
SAnACJA PUBLICZnYCH ZAKŁADÓW oPIEKI ZDroWotnEJ nA<br />
PrZYKŁADZIE SAmoDZIELnEGo ZESPoŁU PUBLICZnYCH ZAKŁADÓW<br />
LECZnICtWA otWArtEGo WArSZAWA – moKotÓW. AnALIZA<br />
FInAnSoWo-EKonomICZnA<br />
SANITATION OF THE HEALTH SERVICE CENTRE IN WARSAW (SAMODZIELNY<br />
ZESPÓŁ PUBLICZNYCH ZAKŁADÓW LECZNICTWA OTWARTEGO WARSZAWA –<br />
MOKOTÓW). FINANCIAL AND ECONOMIC ANALYSIS<br />
Zakład Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia oraz Szpitalnictwa<br />
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH<br />
WSTĘP<br />
Zagadnienie restrukturyzacji zakładów opieki zdrowotnej<br />
i związane z tym problemy są obecne w Polsce<br />
od wielu lat. Główny kierunek zamierzonych zmian<br />
został określony w Ustawie z dnia 30 sierpnia 1991 r.<br />
o zakładach opieki zdrowotnej. Kolejne próby wdrażania<br />
restrukturyzacji były wspierane między innymi<br />
przez Program Restrukturyzacji w Ochronie Zdrowia<br />
na lata 1999-2003 oraz restrukturyzację realizowaną w<br />
ramach Ustawy o pomocy publicznej i restrukturyzacji<br />
ABSTRACT<br />
The aim of the financial and economic analysis,<br />
conducted in March 2010, was to identify all significant<br />
factors that had a positive influence on the restructuring<br />
process in the health service centre (Samodzielny<br />
Zespół Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego<br />
Warszawa – Mokotów) in Warsaw. Within the framework<br />
of the analysis, financial data form time period<br />
1999-2009 were analyzed. Also the managing director<br />
and financial director were interviewed. Taking into<br />
consideration research results it can be stated that not<br />
a single factor but a collection of the purposeful efforts<br />
influenced the improvement of the health service<br />
centre condition. Apart from received public help, the<br />
most significant factors include: rational restructuring<br />
process, managing of personnel development, professionally<br />
managed financial department, cooperation<br />
between departments, good internal communication<br />
and use of modern management techniques.<br />
Key words: restructuring process, health service<br />
centre, financial and economic analysis, public health<br />
service centre, healthcare management<br />
publicznych zakładów opieki zdrowotnej z dnia 15<br />
kwietnia 2005 r. (1).<br />
W ramach tej ustawy, w postępowaniu restrukturyzacyjnym<br />
wzięło udział 565 zoz-ów, z czego do<br />
dnia 15 IX 2009 r. 532 zoz-ów otrzymało decyzję o<br />
pozytywnym zakończeniu tego postępowania. W tym<br />
procesie zostały zaspokojone zobowiązania finansowe<br />
w wysokości 4,9 mld zł. (2)<br />
Tymczasem liczne przykłady pokazują, że samo<br />
uczestniczenie w procesie restrukturyzacyjnym nie<br />
gwarantuje sukcesu. Kontrole przeprowadzone przez<br />
Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) (3, 4, 5) wykazały, iż
584 Elżbieta Buczak-Stec<br />
Nr 4<br />
realizacja programów restrukturyzacyjnych jest nieefektywna,<br />
a wiele zoz-ów objętych tym procesem nie<br />
wykazało zaplanowanej poprawy, która umożliwiałaby<br />
dalszy, stabilny rozwój.<br />
Celem tego artykułu jest wskazanie czynników,<br />
które mają największy wpływ na pozytywny rezultat<br />
wieloetapowego procesu restrukturyzacji. Do celów<br />
badawczych został wybrany Samodzielny Zespół Publicznych<br />
Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa<br />
- Mokotów (SZPZLO). W tym właśnie Zakładzie w<br />
wyniku przeprowadzonych przekształceń i reorganizacji,<br />
strata w wysokości ponad 16 milionów zł została<br />
zniwelowana, a ponadto od kilku lat Zespół zamyka<br />
swoją działalność z pozytywnym wynikiem finansowym.<br />
Przykład tego Zespołu naświetla główne problemy<br />
restrukturyzacji i pokazuje kluczowe fakty, które<br />
są istotne dla efektywnego przeprowadzenia procesu<br />
restrukturyzacji. Mając na uwadze krytyczne oceny<br />
NIK dotyczące większości skontrolowanych przez nich<br />
jednostek, należy podkreślić, że analiza przekształceń<br />
i zmian zrealizowanych w SZPZLO Mokotów jest<br />
bardziej konstruktywna.<br />
MATERIAŁY I METODY<br />
W celu wyznaczenia najważniejszych czynników,<br />
które wpłynęły na pozytywny efekt restrukturyzacji,<br />
zostały przeanalizowane dane finansowe i dane ekonomiczne<br />
dotyczące Zespołu Publicznych Zakładów<br />
Lecznictwa Otwartego Warszawa – Mokotów. SZPZLO<br />
powstał w 1993 roku, od 2002 r. istnieje jako Zespół,<br />
który składa się z 14 placówek usytuowanych na terenie<br />
Mokotowa i Wilanowa. W zespole realizowana jest<br />
zarówno podstawowa opieka zdrowotna, jak i udzielane<br />
są specjalistyczne świadczenia medyczne. Zespół<br />
oferuje również komercyjne usługi medyczne z zakresu<br />
medycyny pracy oraz badań laboratoryjnych. W 2009 r.<br />
w Zespole było zatrudnionych ponad 660 osób. (6)<br />
Na podstawie danych finansowych z lat 1999-2009<br />
oraz przeprowadzonych wywiadów z dyrektorem Zakładu<br />
i jego zastępcą do spraw finansowych została<br />
dokonana analiza finansowo-ekonomiczna Zakładu.<br />
Dane finansowe uzyskanno z corocznych bilansów,<br />
rachunków zysku i strat oraz sprawozdań biegłych<br />
rewidentów. Pod uwagę zostały wzięte najważniejsze<br />
wskaźniki finansowe określające ogólną sytuację Jednostki,<br />
takie jak zysk i strata netto, skumulowana strata<br />
z lat ubiegłych oraz koszty i przychody ze sprzedaży.<br />
Ponadto wzięto pod uwagę dokładniejsze mierniki<br />
z rachunku zysku i strat, m. in. wynik ze sprzedaży<br />
netto oraz wynik z działalności operacyjnej. Wynik ze<br />
sprzedaży netto jest różnicą pomiędzy przychodami<br />
ze sprzedaży a ich kosztami (wynagrodzenia, zużycie<br />
materiałów i energii) z uwzględnieniem kosztów dzia-<br />
łalności zarządu (koszty administracyjne) oraz kosztów<br />
sprzedaży. W skład przychodów ze sprzedaży wchodzą<br />
m. in. sprzedaż usług NFZ, działalność komercyjna,<br />
przychody dotacyjne oraz przychody z przeprowadzonych<br />
programów zdrowotnych.<br />
Wynik z działalności operacyjnej uzyskuje się<br />
poprzez uwzględnienie w wyniku sprzedaży netto<br />
dodatkowo pozostałych kosztów (np. kary, grzywny,<br />
odszkodowania) i pozostałych przychodów operacyjnych<br />
(np. darowizny, dotacje, przychody z wynajmu<br />
pomieszczeń).<br />
WYNIKI ANALIZY<br />
W celu przeanalizowania sposobu przeprowadzenia<br />
restrukturyzacji w SZPZLO - Mokotów konieczna jest<br />
próba zrekonstruowania wydarzeń, które doprowadziły<br />
do powstania tak znacznych strat. Należy podkreślić, iż<br />
straty Zespołu z lat 1999-2004 nie wiążą się wyłącznie z<br />
niedostosowaniem wymogów ustawowych do realnych<br />
możliwości zakładów opieki zdrowotnej oraz nieodpowiednim<br />
finansowaniem systemu ochrony zdrowia, ale<br />
w wielu wypadkach są również wynikiem nieefektywnego<br />
zarządzania. Wykorzystując sprawdzone narzędzia<br />
nowoczesnego zarządzania i organizacji, poniesione<br />
straty mogłyby być o wiele mniejsze.<br />
Na przełomie lat 90. oraz 2000. w zakładach opieki<br />
zdrowotnej do standardów zarządzania nie należało<br />
analizowanie struktury organizacyjnej danego zakładu,<br />
nie mówiąc o optymalizacji sposobu organizacji<br />
danej jednostki i odpowiednim wykorzystaniu danych<br />
zasobów. Częste zmiany na szczeblu kierowniczym,<br />
mimo iż czasami konieczne, powodowały zwiększanie<br />
czasu potrzebnego na przystosowanie się i wdrożenie<br />
spójnego zarządzania.<br />
W przeciągu ostatnich 10 lat można było dostrzec<br />
wyraźne sygnały świadczące o złej sytuacji finansowej<br />
SZPZLO Warszawa – Mokotów. Tabela I obrazuje<br />
kluczowe fakty i ich skutki dla sytuacji finansowo –<br />
ekonomicznej Jednostki w latach 1999-2004.<br />
Z perspektywy lat liczba, a także wachlarz popełnionych<br />
błędów wydają się być pokaźne. Część z tych<br />
uchybień nie powinna była w ogóle mieć miejsca. Znajomość<br />
i zastosowanie podstawowych teorii zarządzania i<br />
organizacji w połączeniu z podstawową wiedzą na temat<br />
finansów przedsiębiorstwa pozwoliłyby uniknąć wielu<br />
z tych błędów i poprawiłyby działalność tej Jednostki.<br />
Wszystkie powyższe działania i zaniechania w przeciągu<br />
lat spowodowały, że do 2004 r. rachunek zysków<br />
i strat wykazał obniżające się z roku na rok przychody<br />
ze sprzedaży (ryc.1), a nierozliczona skumulowana<br />
strata z lat ubiegłych wynosi ponad 16 milionów złotych.<br />
Nawet jeżeli pominięto by przymus utworzenia<br />
rezerw, działalność podstawowa i operacyjna nie jest
Nr 4<br />
rentowna, o czym świadczy wyższy poziom kosztów<br />
niż przychodów (ryc.2). Oczywiście nie tylko nieodpowiednie<br />
zarządzanie i nieoptymalna organizacja pracy<br />
mają wpływ na taki wynik finansowy. W tym miejscu<br />
należy zaznaczyć, iż konieczność tworzenia rezerw na<br />
wypłatę wynagrodzeń (tzw. ustawa „203” (8)) również<br />
powiększa tę stratę.<br />
W 2005 r. Jednostka zaczynała uczestniczyć<br />
w różnych programach pomocy. Po pierwsze, fundusz<br />
założycielski zwiększono o dotację Urzędu Miasta,<br />
którą przeznaczono na niezbędną modernizację oraz<br />
na zakup potrzebnych środków trwałych. Dodatkowo<br />
Zespołowi została udzielona pożyczka ze Skarbu Państwa<br />
w kwocie 3,7 mln. Spłata tej pożyczki nastąpi<br />
w latach 2007 – 2015.<br />
Sanacja publicznych zakładów opieki zdrowotnej 585<br />
Tabela I. Najważniejsze wydarzenia mające wpływ na sytuację jednostki w latach 1999-2004.<br />
Table I. Important milestones that had an impact on the financial and economic situation of the SZPZLO health center in<br />
years 1999-2004.<br />
Lata Najważniejsze wydarzenia Skutki<br />
1999 Nieodpowiednio prowadzona księgowość Zła kondycja finansowa jednostki<br />
2000 Zmiana kierownika Zespołu<br />
Brak głównego księgowego powodujący niski poziom prowadzonej ewidencji<br />
księgowej<br />
Zawodna praca kontroli wewnętrznej<br />
2001 Odłączenie terenu gminy Ursynów od Zespołu, podział majątku między zakład i<br />
nowopowstałą jednostkę; zadłużenie pozostaje w SZPZLO-Mokotów<br />
Za niski wskaźnik płynności finansowej<br />
Zmniejszenie kosztów działalności operacyjnej, przy jednoczesnym obniżeniu<br />
przychodów<br />
Za niskie wpływy ze sprzedaży<br />
W zobowiązaniach występuje pozycja „zwrot niewykorzystanej dotacji na<br />
zakup sprzętu medycznego” w kwocie ponad 70 tyś zł.<br />
Uchybienia w sposobie dokonywanie ewidencji księgowej<br />
Brak wymaganego planu finansowego (7)<br />
Obowiązujący regulamin organizacyjny nie wskazuje jednoznacznie zadań,<br />
obowiązków oraz zakresu odpowiedzialności poszczególnych komórek<br />
2002 Koszty działalności operacyjnej wzrosły przy jednoczesnym spadku przychodów<br />
netto ze sprzedaży<br />
Brak środków obrotowych<br />
Przepływ środków pieniężnych wskazuje na duży spadek gotówki<br />
2003 Powiększenie straty z lat ubiegłych między innymi przez utworzenie rezerwy<br />
na zobowiązania z tyt. 13. pensji za 1999<br />
Obniżenie przychodów ze sprzedaży<br />
Ujemny wynik na działalności podstawowej a pozostałe przychody nie niwelują<br />
wysokiej straty<br />
Sytuacja organizacyjna nie ulega poprawie<br />
2004 Duże zobowiązania pracownicze - między innymi przyrost zobowiązań z ustawy<br />
„203” (8)<br />
22% spadek aktywów obrotowych<br />
Spadek funduszy własnych spowodowanych kosztami rezerw na niewypłacone<br />
wynagrodzenia<br />
Niedostateczne dostosowanie sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych do<br />
obowiązujących przepisów<br />
Brak odpowiednich danych stanowi poważne przeszkody do analizy<br />
ówczesnej działalności na potrzeby kadry zarządzającej<br />
Kontynuowanie działalności uzależnione jest od zmiany formy i<br />
sposobu działania całego Zespołu<br />
Dalsza działalność Zespołu jest zagrożona<br />
Dodatkowe pogorszenie sytuacji poprzez zawodną pracę kontroli<br />
wewnętrznej, gdyż nie można dociec do źródła błędów.<br />
Niezadowalająca sytuacja finansowa<br />
Utrudnienia w sporządzaniu analizy finansowej, zaplanowane na<br />
kolejny rok cele stają się niemożliwe do zrealizowania<br />
Utrudnione prowadzenie kontroli kosztów i przychodów<br />
Utrudnione efektywne zarządzenie Zespołem<br />
Dalsze pogorszenie wyniku finansowego netto<br />
Finansowanie SZPZLO zobowiązaniami<br />
Kontynuowanie działalności SZPZLO jest zagrożone<br />
Kontynuowanie działalności SZPZLO jest zagrożone<br />
W 2005 r. widoczne były pierwsze symptomy<br />
powstrzymania utrzymującej się tendencji pogarszania<br />
się sytuacji Jednostki. Można nawet pokusić się<br />
o stwierdzenie, że nastąpiła poprawa sytuacji finansowo-ekonomicznej<br />
– Jednostka wykazuje zysk brutto i<br />
netto. Wynik finansowy na podstawowej działalności<br />
oraz płynność finansowa uległy poprawie, a wskaźniki<br />
rentowności były dodatnie. Jednakże straty z lat ubiegłych<br />
nadal stanowiły poważne zagrożenie dla dalszej<br />
działalności Jednostki (ryc.3). Podczas trwania roku<br />
rachunkowego 2005 nastąpiły także zmiany w organizacji<br />
Zespołu oraz poprawiła się kontrola wewnętrzna.<br />
Zgodnie z decyzją Dyrektora Mazowieckiego<br />
Centrum Zdrowia Publicznego w Warszawie z grudnia<br />
2005 r., Zespół uczestniczył w programie restruktury-
586 Elżbieta Buczak-Stec<br />
Nr 4<br />
180%<br />
160%<br />
140%<br />
120%<br />
100%<br />
80%<br />
60%<br />
40%<br />
20%<br />
0%<br />
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009<br />
zacji, która trwała dwa lata. Na ten cel Zespół uzyskał<br />
w BGK w 2006 r. pożyczkę w wysokości 10,6 miliona<br />
złotych. Zgodnie z umową, w przypadku przeprowadzenia<br />
zaplanowanych zmian restrukturyzacyjnych oraz<br />
pozytywnym zakończeniu całego programu restrukturyzacyjnego<br />
będzie możliwe umorzenie zobowiązań z<br />
tytułu Składek na FUS. Naturalnym tego skutkiem jest<br />
polepszenie sytuacji finansowej Zespołu.<br />
Analizując sytuację finansową można było zauważyć<br />
niewielki, o 1,6%, wzrost sprzedaży usług<br />
medycznych, co jest bardzo pozytywną tendencją.<br />
Nastąpiła poprawa wskaźników płynności finansowej –<br />
aczkolwiek istniały jeszcze odchylenia od pożądanych<br />
wysokości tych wskaźników. Pomimo osiągniętego<br />
zysku poniesiono stratę na podstawowej sprzedaży, co<br />
było spowodowane wzrostem kosztów (ryc.2, ryc.3) i<br />
brakiem szybkiego wzrostu przychodów z tej działalności.<br />
W rachunku przepływów pieniężnych widoczna<br />
jest ujemna kwota środków pieniężnych netto z działalności<br />
operacyjnej. Jest to niekorzystna sytuacja, gdyż<br />
Rozwój przychodów ze<br />
sprzedaży<br />
Ryc.1 Przychody ze sprzedaży w latach 2002-2009. Zmiany w odsetkach (rok bazowy 2002)<br />
Fig.1 Income from sales in period 2002-2009. Percentage change (base year 2002)<br />
w milionach zł. zł.<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009<br />
na pokrycie kosztów zaciągniętego kredytu z roku<br />
2005 i pożyczki restrukturyzacyjnej Zakład powinien<br />
wygenerować odpowiedni zysk.<br />
Aby dokonać pełnej i dokładnej analizy ekonomicznej,<br />
potrzebne jest głębsze spojrzenie na zagadnienia<br />
przychodów i kosztów, chociaż czasami pozornie<br />
wydaje się, iż Jednostka poprawia swoją działalność<br />
finansową. Takie chwilowe zmiany nie mają jednak<br />
związku z jej najważniejszą działalnością podstawową,<br />
jaką jest świadczenie usług zdrowotnych. Uwolnienie<br />
rezerw, czy też wzrost środków pieniężnych wynikający<br />
z udzielenia kredytu, nie poprawiają długoterminowo<br />
sytuacji Jednostki. Od początku najważniejszym celem<br />
powinno być zagwarantowanie długoterminowej stabilizacji,<br />
wyrażającej się między innymi pozytywnym<br />
wynikiem z działalności podstawowej, pozytywnym<br />
ogólnym wynikiem, a także poprawą płynności finansowej.<br />
Przeprowadzenie szeregu inwestycji w środki<br />
trwałe (urządzenia i inny sprzęt medyczny), modernizacja<br />
budynków i poprawa stanu technicznego, będą<br />
Pozostałe przychody operacyjne (darowizny, dotacje, przychody z wynajmu etc.)<br />
Pozostałe przychody ze sprzedaży (działalność komercyjna, programy zdrowotne etc.)<br />
Przychody ze sprzedaży - sprzedaż usług NFZ (wcześniej - Kasy Chorych)<br />
Koszty operacyjne (koszty działaności operacyjnej oraz pozostałe koszty operacyjne)<br />
Koszty działalości operacyjnej (wynagrodzenia, zużycie materiałów i energii etc.)<br />
Ryc. 2. Przychody i koszty operacyjne z podziałem na poszczególne kategorie w latach 2003-2009<br />
Fig. 2. Operating income and costs divided into categories in period 2003-2009
Nr 4<br />
mln zł.<br />
10<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
-10<br />
-15<br />
-20<br />
-25<br />
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009<br />
Strata z lat ubiegłych na koniec okresu<br />
Zysk | strata netto<br />
Ryc. 3. Zysk | strata netto versus strata z lat ubiegłych w<br />
latach 2001-2009 w SZPZLO Warszawa-Mokotów<br />
Fig. 3. Net profit | loss vs loss from years 2001-2009 in<br />
SZPZLO Warszawa-Mokotów<br />
przekładały się na długoterminowe oszczędności, (np.<br />
mniejsze rachunki za media) oraz, co najważniejsze,<br />
na poprawę jakości świadczonych usług i zadowolenie<br />
pacjentów.<br />
W 2007 r. nastąpiła dalsza poprawa sytuacji ekonomicznej<br />
Zakładu i nie ma zagrożenia dla przyszłej<br />
działalności Jednostki. Do poprawy się sytuacji przyczynił<br />
się szereg działań. Po pierwsze restrukturyzacja<br />
została wykonana zgodnie z planem, co umożliwiło<br />
umorzenie odsetek od wpłat do ZUS. Ponadto w ustawie<br />
restrukturyzacyjnej jest klauzula o umorzeniu 70%<br />
pożyczki, w sytuacji, gdy 30% pożyczki zostanie już<br />
spłacone. W ramach dotacji od organu założycielskiego<br />
(5 milionów zł) następuje ciągła modernizacja posiadanych<br />
budynków, powodująca dalszy wzrost wartości<br />
aktywów trwałych. Do poprawy przyczyniło się również<br />
uzyskanie 1,3 miliona złotych należności od NFZ za<br />
nadwykonane usługi medyczne. W związku z tym strata<br />
z lat ubiegłych została pomniejszona o ponad sześć<br />
milionów, głównie za sprawą pokrycia straty zyskiem<br />
z lat ubiegłych.<br />
Bardzo pozytywnym wynikiem był wzrost sprzedaży<br />
usług medycznych aż o 12,6% w stosunku do roku<br />
poprzedniego (ryc. 2). Jednakże dynamika wzrostu<br />
przychodów ze sprzedaży działalności podstawowej,<br />
połączona z dynamiką wzrostu kosztów jest niezadowalająca.<br />
Działalność podstawowa przyniosła w tym roku<br />
niewielką stratę. Jest to sytuacja, która musi ulec poprawie,<br />
gdyż inaczej Zakład nie będzie miał wystarczającej<br />
ilości środków na pokrycie zobowiązań wynikających z<br />
pożyczki restrukturyzacyjnej. Wzrastające koszty związane<br />
z obsługą zadłużenia długoterminowego wpływają<br />
i w następnych latach będą wpływać na wzrost kosztów<br />
finansowych. Sytuacja ta może mieć negatywny wpływ<br />
na płynność Jednostki.<br />
Sanacja publicznych zakładów opieki zdrowotnej 587<br />
ZAKOŃCZENIE I ETAPU<br />
RESTRUKTURYZACJI<br />
Zakończenie pierwszego etapu procesu restrukturyzacyjnego,<br />
przeprowadzonego w ramach ustawy dotyczącej<br />
pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych<br />
zakładów opieki zdrowotnej, nastąpiło w 2008 roku<br />
(9). Na podstawie pozytywnych efektów 1. etapu oraz<br />
założeń tej ustawy, Jednostce umorzono 70% pożyczki<br />
ze Skarbu Państwa (4,4 mln).<br />
W ramach dostosowywania bazy lokalowej do<br />
wymogów rozporządzenia od 3 lat prowadzone są odpowiednie<br />
inwestycje, które są dotowane przez organ<br />
założycielski - Samorząd Miasta Stołecznego Warszawa<br />
(10). Dotacja (3,5 miliona) została przeznaczona na<br />
dalszą modernizację budynków przychodni i kotłowni<br />
oraz na zakup specjalistycznego sprzętu medycznego.<br />
Analizując wynik finansowy można zauważyć,<br />
że podjęte działania przekładają się na coraz lepsze<br />
funkcjonowanie Jednostki. Mimo że sprzedaż podstawowa<br />
przyniosła niewielką stratę (1,13 miliona), rok<br />
2008 Zespół zakończył z zyskiem w wysokości ponad<br />
5 milionów (ryc.2, 3). W związku z tym wszystkie<br />
wskaźniki są dodatnie i potwierdzają fakt zyskowności.<br />
Bardzo pozytywnym efektem jest wzrost ze sprzedaży<br />
o 15 %, niestety w tym samym czasie wzrosły też<br />
koszty własne. Na ten przyrost główny wpływ miało<br />
zwiększenie kosztów zużycia materiałów (odczynników<br />
i materiałów diagnostycznych) i energii elektrycznej<br />
oraz koszty usług obcych.<br />
Rachunek przepływów środków pieniężnych wskazuje<br />
na znaczny ogólny wzrost środków pieniężnych.<br />
Dodatkowo Jednostka wykorzystuje wszystkie możliwości,<br />
aby jeszcze polepszyć i tak już dobry wynik<br />
finansowy. Efektywne zarządzanie finansami powoduje<br />
znaczne zwiększenie przychodów finansowych, które w<br />
znacznym stopniu wpływają na rentowność Jednostki.<br />
Ponadto wyrokiem sądu Zespół uzyskał też należne od<br />
NFZ 11 milionów za nadwykonania.<br />
ZAKOŃCZENIE II ETAPU<br />
RESTRUKTURYZACJI<br />
W 2009 r. zakończono etap I oraz II procesu restrukturyzacji.<br />
Zgodnie z warunkami umowy, decyzją Ministra<br />
Finansów 70% pożyczki II etapu zostało umorzone.<br />
Najważniejszym wnioskiem jest to, że obecnie nie występuje<br />
zagrożenie, co do kontynuowania działalności<br />
przez SZPLO Mokotów. O sukcesie świadczy także<br />
wygrana w konkursie Perły Medycyny, jak również<br />
zdobyty tytuł „Firma roku 2009”.<br />
Jednostka działa prężnie i nie ma kłopotów z terminowym<br />
regulowaniem zobowiązań. Ponownie Zespół
588 Elżbieta Buczak-Stec<br />
Nr 4<br />
wypracował zysk, który został przeznaczony nie tylko<br />
na pokrycie strat z lat poprzednich, ale także, w ramach<br />
systemu motywującego, na nagrodę roczną dla pracowników.<br />
Sytuacja finansowo-ekonomiczna stale się<br />
poprawia, co wyraża się między innymi wzrostem przychodów<br />
o 18% i wzrostem stanu środków pieniężnych.<br />
Poprawa sytuacji spowodowała zwiększenie kontraktu<br />
z NFZ o ok. 4,4 miliona zł. Dodatkowo Zespół znacznie<br />
rozszerzył zakres swojej działalności komercyjnej.<br />
Należy zauważyć, że podobnie jak w roku poprzednim,<br />
nastąpił przyrost kosztów. Z przeprowadzonej analizy<br />
wynika, że głównie wzrosły koszty usług obcych<br />
(43%), co było związane z rozszerzeniem kontraktowego<br />
świadczenia usług lekarskich w przychodniach oraz<br />
dyżurów NPL. Również koszty zużycia materiałów i<br />
energii są większe niż w roku poprzednim.<br />
Cały czas są podejmowane działania służące przystosowaniu<br />
bazy lokalowej do wymogów stosownego<br />
rozporządzenia (10). Należy podkreślić, że kierownictwo<br />
Zespołu dokłada wszelkich starań, aby nie wystąpiły<br />
żadne opóźnienia w realizacji projektu. Opóźnienia<br />
mogą powodować wyższe koszty działalności Jednostki.<br />
Ponadto szybkie zakończenie modernizacji umożliwi<br />
lepsze wykorzystanie pomieszczeń i nowego sprzętu.<br />
CZYNNIKI SUKCESU<br />
Biorąc pod uwagę przedstawioną historię restrukturyzacji<br />
SZPZLO możemy wyróżnić następujące czynniki<br />
wpływające na sukces przeprowadzonych zmian.<br />
Po pierwsze przyjęto realne i racjonalne założenia<br />
planowanych przekształceń i nie stawiano sobie nieosiągalnych<br />
celów. Po drugie w ZOZ-ie przeprowadzono<br />
jednocześnie kilka rodzajów restrukturyzacji, między<br />
innymi finansową i organizacyjną (1).<br />
W ramach restrukturyzacji organizacyjnej nie ograniczono<br />
się tylko do redukcji zatrudnienia. Zgodnie z<br />
koncepcją kadry zarządzającej, pracownicy postrzegani<br />
są jako najważniejszy zasób Zakładu i głównie od nich<br />
zależy sukces oraz dalszy rozwój ZOZu. W związku<br />
z tym do priorytetów należy inwestowanie w rozwój<br />
ich kompetencji oraz podniesienie kwalifikacji. Tutaj<br />
należy podkreślić, że w ZOZie programem rozwoju są<br />
objęte wszystkie grupy zawodowe - lekarze, pielęgniarki,<br />
pracownicy pionu administracyjnego oraz kadra<br />
zarządzająca. Niezbędne szkolenia są finansowane<br />
zarówno z dotacji, jak i z funduszy własnych.<br />
Na podstawie przeprowadzonej analizy ustalono, że<br />
również aktualna forma organizacyjna Zespołu przyczyniła<br />
się do opisanego sukcesu. Jednostka funkcjonuje<br />
jako Zespół 14 zakładów, co jest obecnie coraz rzadziej<br />
spotykaną formą prowadzenia ZOZu. Z ekonomicznego<br />
punktu widzenia takie rozwiązanie może być jednak<br />
optymalne. W tym przypadku koszty administracyjne są<br />
mniejsze, gdyż mamy do czynienia z centralnym ośrodkiem,<br />
który zarządza i koordynuje wszystkie zakłady.<br />
Dodatkowo w Zespole wykorzystywany jest efekt skali,<br />
który znacznie wpływa na obniżenie kosztów działalności.<br />
Po pierwsze, efekt ten ma zastosowanie między<br />
innymi w negocjacjach lepszych warunków realizacji<br />
zamówień, gdyż 14 zakładów zamawia większe ilości<br />
leków, materiałów etc. Z drugiej strony koszty działań<br />
marketingowych, takich jak wydanie ulotki informacyjnej,<br />
prezentacja zakładów na stronie internetowej,<br />
opracowanie logo zakładu są też relatywnie mniejsze.<br />
Kolejne czynniki wpływające na sukces są związane<br />
ze zmianami, jakie zaszły w sposobie zarządzania<br />
Zespołu i prowadzenia działu finansowo-księgowego.<br />
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że właściwe<br />
zarządzanie wiąże się nie tylko z realizacją przez<br />
ZOZ wszystkich celów zawartych w ustawie o ZOZ.<br />
Odpowiednie zarządzanie wymaga od kierownictwa<br />
postrzegania ZOZ-u jako przedsiębiorstwa, w którym,<br />
kolokwialnie mówiąc, koszty nie mogą być większe<br />
od przychodów. Od momentu, gdy w Zespole rachunkowość<br />
prowadzona jest prawidłowo, oraz sprawozdawczość<br />
finansowa stała się jednym z podstawowych<br />
instrumentów zarządczych, zagrożenia są wcześniej<br />
wykrywane i reakcja na zaistniałe problemy jest szybsza.<br />
Badanie wykazało, że aktualna sprawozdawczość<br />
finansowa zdecydowanie usprawniła podejmowanie<br />
strategicznych decyzji. Tutaj należy podkreślić również<br />
pomocną rolę corocznych obowiązkowych sprawozdań<br />
sporządzonych przez biegłych rewidentów. Ich wykorzystanie<br />
jest jednak ograniczone znacznym przesunięciem<br />
czasowym – niekiedy analiza jest dostępna<br />
po ponad kwartale od zakończenia roku bilansowego.<br />
W ramach restrukturyzacji naprawczej dokonano<br />
szeregu modernizacji budynków oraz zakupiono nowoczesny<br />
sprzęt medyczny. Odpowiednie decyzje zostały<br />
podjęte z uwzględnieniem długoterminowej strategii<br />
rozwoju Zespołu, co zapewniło celowość i trafność<br />
inwestycji.<br />
PODSUMOWANIE I WNIOSKI<br />
1. Wyniki przeprowadzonej analizy pozwalają stwierdzić,<br />
że nie jeden czynnik, ale zbiór celowych działań<br />
wpływa na efekt procesu restrukturyzacyjnego,<br />
a tym samym na poprawę sytuacji finansowo-ekonomicznej.<br />
2. Wyniki analizy wykazują, jak ważne jest planowanie<br />
i zarządzanie finansami. Kadra kierownicza<br />
nie tylko powinna znać wysokości rzeczywistych<br />
kosztów jednostki, ale powinna mieć też dokładne<br />
informacje o wszelkiego rodzaju przychodach, przepływach<br />
środków pieniężnych oraz kształtowaniu<br />
się poszczególnych wskaźników finansowych. Im
Nr 4<br />
dokładniejsze informacje finansowe, tym łatwiejsze<br />
jest później podejmowanie racjonalnych decyzji.<br />
3. Biorąc pod uwagę, że corocznie sporządzane raporty<br />
biegłych rewidentów dostarczają cennych<br />
informacji o sytuacji finansowej, niezrozumiałe jest,<br />
dlaczego już na początku 2000 r., mimo sygnałów<br />
ostrzegawczych, nie podjęto radykalnych kroków<br />
ukierunkowanych na poprawę sytuacji Jednostki.<br />
Sytuacja ta zaczęła się poprawiać od 2006 roku,<br />
odkąd to rozpoczęto wprowadzać założenia procesu<br />
restrukturyzacyjnego. W konsekwencji w kolejnych<br />
latach strata w wysokości 16 milionów zł została<br />
zniwelowana oraz Jednostka zaczęła prężnie funkcjonować<br />
i przynosić zysk.<br />
4. Do najważniejszych czynników, które wpłynęły na<br />
poprawę sytuacji Samodzielnego Zespołu Publicznych<br />
Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa<br />
– Mokotów należą: racjonalnie zaplanowana restrukturyzacja,<br />
zarządzanie ukierunkowanie na rozwój<br />
merytorycznych pracowników, profesjonalnie<br />
prowadzony dział finansowo-księgowy, współpraca<br />
wszystkich działów, dobra komunikacja wewnętrzna<br />
oraz wykorzystywanie nowoczesnych metod zarządzania.<br />
Dalsza modernizacja Zakładu i dostosowanie<br />
go do wymogów (budowlano – sanitarnych) będzie<br />
następnym krokiem do poprawy jakości świadczonych<br />
usług i satysfakcji pacjentów.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Karkowski T. Restrukturyzacja szpitali. Warszawa: ABC<br />
Wolters Kluwer business, 2010: 16-23, 74-78.<br />
2. Ministerstwo Zdrowia. Informacja o przebiegu realizacji<br />
ustawy z dnia 15 kwietnia 2005 r. o pomocy publicznej i<br />
restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej.<br />
Podsumowanie, Warszawa, wrzesień 2009 r. str 1-6,<br />
http://www.mz.gov.pl, dostęp 05.2010.<br />
3. Najwyższa Izba Kontroli. Departament Pracy, Spraw<br />
Socjalnych i Zdrowia. Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji<br />
samodzielnych publicznych zakładów opieki<br />
zdrowotnej ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania<br />
pomocy publicznej. Warszawa: wrzesień 2008,<br />
Sanacja publicznych zakładów opieki zdrowotnej 589<br />
nr ewid. 141/2008/P/07/100/KPZ, KPZ – 41011 – 2007.<br />
http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2007/p_07_100_200707301315571185794157/px_remote_kpz_p_07_100_200707301315571185794157_03,<br />
dostęp 04.2010<br />
4. Najwyższa Izba Kontroli. Departament Pracy, Spraw<br />
Socjalnych i Zdrowia. Informacja o wynikach kontroli<br />
restrukturyzacji i przekształceń systemowych<br />
w ochronie zdrowia. Warszawa: luty 2004. Nr ewid.<br />
4/2004/P/03/099/KPZ, http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2004/2004004/px_2004004.<br />
pdf, dostęp 04.2010.<br />
5. Najwyższa Izba Kontroli. Departament Pracy, Spraw<br />
Socjalnych i Zdrowia. Informacja o wynikach kontroli<br />
wykorzystania środków publicznych na restrukturyzację<br />
w służbie zdrowia. Warszawa: luty 2002, nr ewid.<br />
Nr ewid. 11/2002/P/01/129/KPZ, http://bip.nik.gov.pl/<br />
pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2002/2002011/<br />
px_2002011.pdf, dostęp 04.2010.<br />
6. http://www.zozmokotow.pl/, dostęp 05.2010.<br />
7. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki<br />
zdrowotnej<br />
8. Ustawa z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o<br />
negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu przeciętnych<br />
wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie<br />
niektórych ustaw i ustawy o zakładach opieki zdrowotnej.<br />
9. Ustawa z dn. 15.04.2005 o pomocy publicznej i restrukturyzacji<br />
publicznych zakładów opieki zdrowotnej (Dz.U.<br />
2005, Nr 78, poz. 684).<br />
10. Rozporządzenie z dnia 22.06.05 w sprawie wymagań,<br />
jakimi powinny odpowiadać pod względem fachowym<br />
i sanitarnym pomieszczenia i urządzania ZOZ (Dz.U. Nr<br />
116, poz. 985 ze zmianami).<br />
Otrzymano: 23.08.2010 r.<br />
Zaakceptowano do druku: 14.09.2010 r.<br />
Adres do korespondencji:<br />
Mgr, Dipl.-Kff. (Universität zu Köln) Elżbieta Buczak-Stec<br />
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy<br />
Zakład <strong>Higieny</strong><br />
Zakład Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia oraz<br />
Szpitalnictwa<br />
ul. Chocimska 24, 00-279 Warszawa<br />
tel. 48 22 54 21 245, 48 22 54 21 295<br />
e-mail: estec@pzh.gov.pl
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 591 - 593 Wspomnienia<br />
Wiesław Kurzątkowski, Monika Staniszewska, Kazimierz Madaliński, Ewa Juśkiewicz<br />
ProF. Dr HAB. mED. WŁoDZImIErZ KUrYŁoWICZ (1910-1991)<br />
- nA StULECIE UroDZIn<br />
PROF. WŁODZIMIERZ KURYŁOWICZ (MD) (1910-1991)<br />
- 100 TH ANNIVERSARY OF BIRTHDAY<br />
STRESZCZENIE<br />
Śmierć Prof. Włodzimierza Kuryłowicza w dniu 21.<br />
lutego 1991 r., w wieku osiemdziesięciu lat była wielką<br />
stratą dla wszystkich, którzy byli lub są zaangażowani<br />
w badania nad antybiotykami oraz ich produkcją na<br />
skalę przemysłową. Prof. Włodzimierz Kuryłowicz urodził<br />
się 26. września 1910 r. we Lwowie, gdzie w latach<br />
1928 – 1934 studiował medycynę na Uniwersytecie Jana<br />
Kazimierza. W 1936 r. uzyskał tytuł lekarza, w 1938 r.<br />
stopień doktora nauk medycznych, a w 1939 r. stopień<br />
doktora habilitowanego w zakresie bakteriologii i serologii.<br />
Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w roku<br />
1954, a tytuł profesora zwyczajnego w 1963 r. W latach<br />
1964 – 1980 był dyrektorem Państwowego Zakładu<br />
<strong>Higieny</strong> w Warszawie. Ogółem opublikował ponad<br />
270 prac naukowych w zakresie następujących tematów:<br />
biogenezy i biosyntezy antybiotyków, taksonomii<br />
numerycznej promieniowców, ultrastruktury drobnoustrojów<br />
podczas procesu biosyntezy antybiotyków oraz<br />
badania szczepionki BCG. Prof. W. Kuryłowicz uzyskał<br />
nagrody państwowe za zorganizowanie i uruchomienie<br />
w 1950 r. pierwszej w Polsce stacji fermentacyjnej do<br />
biosyntezy penicyliny G tzw. „polskiej penicyliny”<br />
oraz za współautorstwo monografii, pt. „Antybiotyki<br />
– pochodzenie, rodzaje i właściwości”. Profesorowi<br />
przyznano doktoraty honoris causa ośmiu następujących<br />
uczelni: Akademii Medycznej im. M. Kopernika w<br />
Krakowie, Uniwersytetu w Oslo, Uniwersytetu w Lille,<br />
Uniwersytetu Medycznego w Debreczynie, Uniwersytetu<br />
w Liège, Federalnego Uniwersytetu w Pernambuco,<br />
Uniwersytetu w Quèbec, Uniwersytetu w Münster.<br />
Słowa kluczowe: historia medycyny, mikrobiologia,<br />
antybiotyki, Państwowy Zakład <strong>Higieny</strong><br />
Prof. Włodzimierz Kuryłowicz urodził się 26.<br />
września 1910 r. we Lwowie. W latach 1928 – 1934<br />
studiował medycynę na Uniwersytecie Jana Kazimierza<br />
we Lwowie, gdzie w roku 1936 uzyskał tytuł lekarza,<br />
w roku 1938 stopień doktora nauk medycznych, a w<br />
roku 1939 stopień doktora habilitowanego w zakresie<br />
bakteriologii i serologii. W tym samym roku objął stanowisko<br />
docenta. Od trzeciego roku studiów pracował<br />
ABSTRACT<br />
The death of Professor Włodzimierz Kuryłowicz on<br />
February 21, 1991 at the age of 80 was a great loss that<br />
is especially felt by all those who have been involved<br />
in the research of antibiotics. He is remembered as one<br />
of pioneers of the antibiotic era. Prof. W. Kuryłowicz<br />
was born September 26, 1910 in Lvov. He received his<br />
MD from the Jan Kazimierz University in Lvov. Following<br />
posts as an Associate Professor of Microbiology<br />
at Lvov and as a research bacteriologist at the National<br />
Institute of Hygiene in Warsaw he became a Professor<br />
of Microbiology at that Institute. He was Director of<br />
the Institute from 1964 to 1980. More than 270 of this<br />
works regarded such topics as: antibiotic biogenesis<br />
and biosynthesis, numerical taxonomy of Streptomyces<br />
spp., evaluation of BCG and microbial fine structure.<br />
Prof. W. Kuryłowicz was a recipient of the National<br />
Prize Award for scientific guidance in construction of<br />
the first antibiotic industry in Poland, and the National<br />
Prize Award for the co-authorship of the monograph<br />
“Antibiotics – Origin, Nature and Properties”. He was<br />
also recipient of Doctorates honoris causa of: Nicolas<br />
Copernicus Medical University in Poland; University<br />
of Oslo; University of Lille; Medical University of Debrecen,<br />
Hungary; University of Liège, Belgium; Federal<br />
University of Pernambuco, Recife, Brazil; University<br />
of Quèbec, Canada; University of Münster, Germany.<br />
Key words: history of medicine, microbiology, antibiotics,<br />
National Institute of Hygiene<br />
w dziedzinie mikrobiologii i bakteriologii w Katedrze<br />
Mikrobiologii Lekarskiej Uniwersytetu Jana Kazimierza,<br />
a następnie (od roku 1939) w Państwowym<br />
Instytucie Medycznym przemienionym w roku 1941<br />
na Laboratorium Bakteriologiczno-Serologiczne. Po<br />
wojnie pracował w Państwowym Zakładzie <strong>Higieny</strong><br />
w Krakowie, a od 1947 r. w PZH w Warszawie. Tytuł<br />
naukowy profesora nadzwyczajnego uzyskał w roku
592 Wiesław Kurzatkowski, Monika Staniszewska i inni<br />
Nr 4<br />
1954, a tytuł naukowy profesora zwyczajnego w roku<br />
1963. Był dyrektorem PZH w latach 1964 – 1980. Prof.<br />
Włodzimierz Kuryłowicz był bezpartyjny (nie należał<br />
do żadnej partii), co więcej w dyrekcji PZH za czasów,<br />
kiedy był dyrektorem, w zasadzie nie było osób należących<br />
do partii.<br />
Prowadził badania nad taksonomią i immunochemią<br />
drobnoustrojów rodzajów Klebsiella, Shigella, Proteus<br />
oraz szczepionkami BCG. Dzięki stypendium UNRRA<br />
w roku 1946 studiował przez pół roku zagadnienia<br />
związane z biosyntezą antybiotyków w Connaught Laboratories<br />
na Uniwersytecie w Toronto w Kanadzie i w<br />
Food and Drug Administration w Waszyngtonie w USA.<br />
Wiedzę i doświadczenie tam zdobyte wykorzystał do<br />
uruchomienia pierwszej w Polsce wytwórni penicyliny<br />
G, najpierw w PZH, gdzie zorganizował pracownię, a<br />
następnie Zakład Antybiotyków, a później w Tarchomińskich<br />
Zakładach Farmaceutycznych. W Polsce jest<br />
jednym z wielkich pionierów w zakresie uruchomienia<br />
i unowocześniania metod produkcji antybiotyków na<br />
skalę przemysłową, szczególnie penicyliny G, tetracykliny<br />
i erytromycyny.<br />
Prof. W. Kuryłowicz wraz ze współpracownikami<br />
uzyskali Nagrodę Państwową drugiego stopnia za wyizolowanie<br />
szczepu Saccharopolyspora erythraea nie<br />
wrażliwego na zakażenie aktynofagami. Konsekwencją<br />
tego oryginalnego osiągnięcia była możliwość kontynuacji<br />
produkcji erytromycyny na skalę przemysłową w<br />
Tarchominskich Zakładach Farmaceutycznych – Polfa.<br />
Prof. W. Kuryłowicz jest dobrze znany ze swoich<br />
badań nad klasyfikacją antybiotyków, taksonomią<br />
numeryczną drobnoustrojów rodzaju Streptomyces,<br />
ultrastrukturą Streptomyces i Penicillium chrysogenum<br />
podczas biosyntezy antybiotyków. Profesor prowadził<br />
badania z zakresu ulepszania szczepów (zwiększania<br />
wydajności antybiotycznej) dla celów przemysłowych.<br />
Prof. Włodzimierz Kuryłowicz był członkiem Rady<br />
Naukowej Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong> we Lwowie<br />
(1934–1936) i w Warszawie (1947–1958 oraz później<br />
z przerwami); członkiem Rady Naukowej Instytutu<br />
Gruźlicy i Instytutu Antybiotyków w Warszawie<br />
(1959–1963); przewodniczącym Rady Naukowej przy<br />
Ministrze Zdrowia i Opieki Społecznej (1962–1970), a<br />
z ramienia tej Rady przewodniczącym Komisji Koordynacyjnej<br />
ds. Polsko-Amerykańskiej Współpracy Naukowej;<br />
prezesem Rady Fundacyjnej Fundacji im. Jakuba<br />
Potockiego finansującej badania w dziedzinie gruźlicy<br />
i nowotworów (1962–1970); członkiem Komitetu<br />
Ekspertów ds. antybiotyków przy WHO (1959–1979);<br />
członkiem Komitetu Doradczego dyrektora Generalnego<br />
WHO w dziedzinie badań medycznych (1967–1970);<br />
członkiem Komitetu Wykonawczego Międzynarodowej<br />
Unii Towarzystw Biologicznych (IUBS) (1979–1982);<br />
członkiem Komitetu Wykonawczego Międzynarodowej<br />
Unii Towarzystw Mikrobiologicznych – IAMS<br />
(1978–1982), wiceprezydentem tej Unii (1982–1986);<br />
członkiem UNEP (UNESCO) ICRO – Panel of Microbiology<br />
(1976 – 1983). Pracował naukowo w Międzynarodowym<br />
Ośrodku Dziecka w Paryżu w latach 1954<br />
– 1956, w ramach współpracy naukowej zapraszany<br />
był przez Chińską Akademię Nauk w latach 1955, 1957<br />
– 1958, 1973, 1982 oraz przez Instytut Antybiotyków<br />
Uniwersytetu Federalnego w Recife w Brazylii w latach<br />
1961 – 1962, 1979, 1981, 1983 – 1984.<br />
Prof. W. Kuryłowiczowi przyznano odznaczenia<br />
państwowe pierwszego i drugiego stopnia za kierownictwo<br />
naukowe przy budowie i uruchomieniu w roku<br />
1950 pierwszej w Polsce stacji wytwarzającej penicylinę<br />
G (tzw. „polska penicylina”) oraz za współautorstwo<br />
trzytomowej monografii pt. Antibiotics, Origin, Nature,<br />
and Properties, które ukazało się w 1978 r. Prof. W.<br />
Kuryłowicz został odznaczony Krzyżami: Oficerskim<br />
(1951 r.), Komandorskim (1959 r.) i Komandorskim<br />
z Gwiazdą (1968 r.), Orderem Polonia Restituta,<br />
Chińskim Orderem Przyjaźni (1958 r.), Krzyżem Komandorskim<br />
z Gwiazdą „Lwa Finlandii” (1971 r.),<br />
francuskim Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej<br />
(1976 r.), Orderem Sztandaru Pracy (1978 r.), Odznaką<br />
Zasłużonego Lekarza (1979 r.), Nagrodą Fundacji im.<br />
A. Jurzykowskiego (USA) oraz kilkudziesięcioma medalami<br />
różnych uniwersytetów, instytutów i towarzystw<br />
naukowych.<br />
Prof. W. Kuryłowicz był członkiem Polskiej Akademii<br />
Umiejętności w Krakowie (1950), Brazylijskiej<br />
Akademii Nauk Medycznych (1961), Polskiej Akademii<br />
Nauk (1964), Akademii Nauk Medycznych ZSRR<br />
(1966), Francuskiej Akademii Nauk Medycznych<br />
(1969), Niemieckiej Akademia Nauk (1970), Akademii<br />
Nauk Finlandii (1980), Królewskiej Akademii Nauk<br />
Medycznych w Belgii (1983). Był również członkiem<br />
lub członkiem honorowym następujących towarzystw
Nr 4<br />
naukowych: Polskiego Towarzystwa Higienicznego,<br />
Węgierskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego<br />
(1968), Włoskiego Towarzystwa Chemioterapii (1971),<br />
Towarzystwa Mikrobiologicznego ZSSR, Japońskiego<br />
Towarzystwa Badań nad Promieniowcami (1973), Egipskiego<br />
Towarzystwa Mikrobiologii Stosowanej (1974),<br />
Egipskiego Towarzystwa Farmaceutycznego (1974),<br />
Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (1974), Węgierskiego<br />
Towarzystwa Mikrobiologicznego (1976),<br />
Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów (1983), Francuskiego<br />
Towarzystwa Mikrobiologicznego (1987),<br />
Związku Lekarzy Polskich w USA, Amerykańskiego<br />
Towarzystwa Mikrobiologicznego, Francuskiego Towarzystwa<br />
Medycyny Zapobiegawczej i Społecznej,<br />
Warszawskiego Towarzystwa Naukowego.<br />
Prof. W. Kuryłowiczowi przyznano doktoraty honoris<br />
causa ośmiu następujących uczelni: Akademii<br />
Medycznej im. M. Kopernika w Krakowie, (1975),<br />
Uniwersytetu w Oslo (1976), Uniwersytetu w Lille we<br />
Francji (1977), Uniwersytetu Medycznego w Debreczynie<br />
na Węgrzech (1978), Uniwersytetu w Liège w<br />
Belgii (1980), Uniwersytetu Federalnego Pernambuco<br />
w Brazylii (1982), Uniwersytetu Quèbec w Kanadzie<br />
(1985), Uniwersytetu w Münster, Westfalia – RFN,<br />
1988.<br />
Prof. W. Kuryłowicz był członkiem Rady Wydawniczej<br />
„The Journal of Antibiotics” od jego pierwszego<br />
wydania międzynarodowego w 1967 r.<br />
W latach siedemdziesiątych prof. W. Kuryłowicz<br />
kierował badaniami nad ultrastrukturalną organizacją<br />
komórek Penicillium chrysogenum w czasie biosyntezy<br />
Penicyliny G. Badania były prowadzone we współpracy<br />
międzynarodowej z Centralnym Instytutem Mikrobiologii<br />
i Terapii Doświadczalnej w Jenie, Uniwersytetem<br />
Medycznym w Debreczynie, Technicznym Uniwersytetem<br />
w Berlinie i Instytutem Roberta Kocha w Berlinie.<br />
Pierwsze wyniki badań zostały zamieszczone w<br />
publikacji, pt. „Atlas of Ultrastructure of Penicillium<br />
chrysogenum in the Course of Biosynthesis of Penicillin”<br />
(1980). Lokalizacja enzymów szlaku biosyntezy<br />
penicyliny G w komórkach Penicillium chrysogenum<br />
była badana przy zastosowaniu transmisyjnej i skaningowej<br />
mikroskopii elektronowej oraz nowoczesnych<br />
metod mikroskopii immunoelektronowej, a także metody<br />
frakcjonowania struktur komórkowych. Syntetaza<br />
σ-(L-αaminoadipylo)-L-cysteinylo-D-waliny, syntaza<br />
izopenicyliny N i acyltransferaza (enzymy ostatniego<br />
etapu biosyntezy penicyliny G), zostały zlokalizowa-<br />
Prof. Włodzimierz Kuryłowicz (1910-1991) – na stulecie urodzin 593<br />
ne w zbiornikach komórkowych szczepu Penicillium<br />
chrysogenum. Badania te wyjaśniły ważne zagadnienia<br />
z zakresu fizjologii badanego drobnoustroju, a także<br />
biosyntezy antybiotyku oraz pozwoliły na opracowania<br />
nowoczesnych strategii produkcji penicyliny G. Inne<br />
badania doprowadziły do modyfikacji biosyntezy oraz<br />
zwiększania wydajności antybiotycznej poprzez fuzję<br />
protoplastów promieniowców.<br />
Prof. W. Kuryłowicz opublikował ogółem ponad<br />
270 prac naukowych.<br />
Prof. W. Kuryłowicz dbał o rozwój naukowy pracowników,<br />
m.in. zatrudnionych w Państwowym Zakładzie<br />
<strong>Higieny</strong>, co w latach 1964-1980 znalazło wyraz<br />
w dużej liczbie nadanych stopni i tytułów naukowych.<br />
Tytuł profesora zwyczajnego uzyskało 5 osób, 10 osób<br />
tytuł profesora nadzwyczajnego, 31 osób stopień doktora<br />
habilitowanego, 133 osoby stopień doktora, 8 osób<br />
zostało powołanych na etat docenta w PZH. Był nauczycielem<br />
i wychowawcą licznej kadry pracowników<br />
Tarchomińskich Zakładów Farmaceutycznych – Polfa,<br />
organizował działalność naukową i usługową PZH oraz<br />
dbał o Jego rozwój.<br />
Prof. W. Kuryłowicz zmarł w dniu 21.02.1991<br />
w Warszawie, w wieku osiemdziesięciu lat. Jego odejście<br />
było dużą stratą dla nauki, szczególnie dla badań<br />
prowadzonych w zakresie biogenezy i biosyntezy antybiotyków.<br />
Śmierć Pana Profesora poruszyła głęboko<br />
licznych Jego wychowanków i współpracowników<br />
zarówno w kraju, jak i za granicą. Prof. W. Kuryłowicz<br />
pozostaje w naszej pamięci, jako jeden z wielkich<br />
pionierów ery antybiotyków. Wspominamy Go, nie<br />
tylko z powodu Jego znaczącego wkładu do nauki<br />
i medycyny, ale również jako wybitną międzynarodową<br />
osobistość.<br />
Otrzymano: 04.08.2010.<br />
Zaakceptowano do druku: 26.08.2010<br />
Adres do korespondencji:<br />
Prof. Wiesław Kurzątkowski,<br />
Samodzielna Pracownia Promieniowców<br />
i Grzybów Niedoskonałych, NIZP-PZH<br />
ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa<br />
e-mail: wkurzatkowski@pzh.gov.pl<br />
Prof. Wiesław Kurzątkowski<br />
Dr Monika Staniszewska<br />
Prof. Kazimierz Madalinski<br />
Pani Ewa Juśkiewicz
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 595 - 596 Wspomnienia<br />
Kazimierz Madaliński<br />
ProF. WŁoDZImIErZ KUrYŁoWICZ - rEFLEKSJE<br />
WSPÓŁPrACoWnIKA<br />
PROFESSOR WŁODZIMIERZ KURYŁOWICZ – IN RESPECTFUL MEMORY<br />
Prof. dr med. Włodzimierz Kuryłowicz obejmując<br />
funkcję Dyrektora PZH, postawił na rozwój nauki, ale<br />
też na sprawną organizację jednostek funkcjonalnych<br />
Instytutu. Chciałbym opowiedzieć, jak trafiliśmy do dostojnego<br />
gmachu Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong>, przy<br />
ul. Chocimskiej. Profesor został Dyrektorem w 1964 r.<br />
i poszukiwał osób, które mogłyby znacząco wzmocnić<br />
działalność naukową Instytutu. W tym czasie tworzyliśmy<br />
czteroosobowy zespół działający w Zakładzie<br />
Anatomii Patologicznej AM w Warszawie i biegle posługiwaliśmy<br />
się nowoczesną techniką immunofluorescencji,<br />
służącą do wykrywania antygenów i przeciwciał<br />
w tkankach. Dwaj członkowie Zespołu, dr med. Adam<br />
Nowosławski i dr med. Witold Brzosko mieli już doktoraty<br />
i pobyty stypendialne w USA; dwaj pozostali – lek.<br />
med. Krzysztof Krawczyński i piszący to wspomnienie<br />
– właśnie ukończyli studia na Wydziale Lekarskim AM<br />
w Warszawie. Prof. Kuryłowicz wiedział dużo o naszym<br />
zespole i zaproponował doktorowi A.Nowosławskiemu<br />
przejście całą grupą do PZH. Pracę rozpoczęliśmy<br />
z początkiem lutego 1965 r. i wszystko potoczyło się<br />
według najbardziej czarownego scenariusza. Profesor<br />
stworzył nam znakomite warunki do pracy: początkowo<br />
była to Pracownia, a następnie Zakład Immunopatologii.<br />
Bliskie sąsiedztwo szpitala klinicznego – Instytutu<br />
Hematologii, zaowocowało wspólnymi, świetnymi<br />
pomysłami naukowymi, np. badaniami nad „antygenem<br />
Australia”, czyli fragmentem wirusa zapalenia wątroby<br />
typu B. Prace z tego zakresu zostały opublikowane w<br />
najbardziej prestiżowych czasopismach medycznych<br />
świata i później szeroko cytowane. Na inne sukcesy,<br />
z których Profesor był bardzo dumny, nie trzeba było<br />
długo czekać; wkrótce otrzymaliśmy nagrody naukowe<br />
Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej oraz<br />
Nagrodę Państwową (W. Brzosko i A. Nowosławski)<br />
za opracowanie testu immunofluorescencyjnego do<br />
wykrywania Pneumocystis carinii (teraz – jiroveci).<br />
Wkrótce do zespołu dołączyli: mgr biol. Agata Sztachelska-Budkowska<br />
oraz lekarze medycyny: Tomasz<br />
Michalak i Janusz Ślusarczyk.<br />
Równolegle, inne Pracownie i Zakłady PZH rozwijały<br />
się też bardzo prężnie: Zakład Bakteriologii,<br />
Zakład Wirusologii, Zakład Parazytologii, Zakład<br />
Epidemiologii, Zakład Ochrony Radiologicznej, Za-<br />
kład Statystyki Medycznej, Zakład Badania Żywności,<br />
Zakład Toksykologii i inne.<br />
Profesor był szczególnie dumny z prowadzonych<br />
badań naukowych, które znalazły uznanie poza granicami<br />
kraju. Należy dodać, że w owym czasie Profesor<br />
przewodniczył Komisji Koordynacyjnej ds. Naukowej<br />
Współpracy Polsko-Amerykańskiej, co sprawiło, że<br />
Instytut uzyskał dostęp do bardzo korzystnych grantów<br />
naukowych polsko-amerykańskich, umożliwiających<br />
dwustronną współpracę naukową. W okresie kadencji<br />
Profesora, jako Dyrektora, Instytut miewał nawet 12<br />
grantów polsko-amerykańskich. Innym ciekawym<br />
kierunkiem Jego inicjatyw była organizacja spotkań -<br />
konferencji PZH z Instytutem Pasteura w Paryżu, na<br />
przemian w Polsce i we Francji. Spotkania te służyły<br />
podnoszeniu poziomu naukowego Instytutu.<br />
Profesor był człowiekiem zdyscyplinowanym, wymagającym<br />
zarówno od siebie, jak i od współpracowników.<br />
Gdy podopieczny był wzywany do dyrektorskiego<br />
gabinetu, to prócz polecenia ustnego, otrzymywał<br />
starannie napisaną karteczkę ze swoim nazwiskiem,<br />
precyzyjnym poleceniem i terminem wykonania. Oczywiście,<br />
powierzone zadanie musiało być bezwzględnie<br />
wykonane. Profesor miał cechy osobowości, charakteryzujące<br />
ludzi Kresów - ogromną życzliwość dla drugiego<br />
człowieka. Cechowały Go też poczucie własnej<br />
wartości oraz duża odwaga cywilna, rzadka w czasach<br />
PRL. Jako przykład przytoczę taką sytuację: gdy miejscowy<br />
działacz partyjny wezwał Profesora do swego<br />
urzędu, Ten stanowczo odpowiedział : „Nie, to Pan do<br />
mnie przyjdzie, bo to Pan ma sprawę do mnie”. Mimo,<br />
że był człowiekiem bezpartyjnym, cieszył się dużym<br />
uznaniem i szacunkiem w Ministerstwie Zdrowia.<br />
Profesor był obywatelem świata (w obiegowym<br />
języku współpracownicy mówili o Nim „kniaź”).<br />
Władając biegle obcymi językami; angielskim, francuskim<br />
i rosyjskim, prowadził działalność wykładową<br />
w wielu krajach na kuli ziemskiej. Był bardzo ceniony<br />
i wyróżniany - dochodziły do nas echa, gdy wręczano<br />
Mu order Lwa Finlandii, francuską Legię Honorową<br />
i in. słynne odznaczenia, które świadczyły o międzynarodowym<br />
oddziaływaniu i roli Profesora. Przykładał<br />
wielką wagę do pisania podręczników, redagowanych<br />
przez siebie, jak i innych autorów. Słowem, była to<br />
wyjątkowa osobowość, to się czuło. Nie zapomnę, jak
596 Kazimierz Madaliński<br />
Nr 4<br />
byłem dumny, idąc z Nim kiedyś Krakowskim Przedmieściem<br />
do Ministerstwa Zdrowia. Był elegancki i<br />
bardzo powściągliwy, ale można Go było wyprowadzić<br />
z równowagi i wtedy ciskał gromy.<br />
Człowieka najbardziej przybliżają anegdoty.<br />
Pierwsza dotyczy wspomnianych już Spotkań Polsko-<br />
-Francuskich. Odbywały się one w Pałacu Kultury i<br />
Nauki, gdzie była możliwość skorzystania z tłumaczy<br />
kabinowych. Gdy rozpoczęła się pierwsza sesja, Profesor,<br />
który nałożył słuchawki, po chwili wezwał mnie<br />
i prosił o przekazanie do kabiny tłumaczy kartki ze<br />
zdaniem „To nie jest tłumaczenie, tylko bełkot” Efekt<br />
był piorunujący: tłumacze odwrócili się na pięcie i<br />
opuścili salę. Wznowienie obrad nastąpiło po długich<br />
negocjacjach, m.in. z udziałem prof. J. Jeljaszewicza.<br />
Druga historia zdarzyła się nam, gdy Profesorowi,<br />
jako kierowcy, pobrano próbkę krwi na oznaczenie<br />
grupy krwi, co było wymagane. Techniczka w naszym<br />
Zakładzie przez pomyłkę odwirowała surowicę, wyrzucając<br />
krwinki. Pertraktacje z Instytutem Hematologii,<br />
w nadziei, że może zostało kilka krwinek do oznaczenia<br />
grupy - nie pomogły: trzeba było pobrać nową próbkę.<br />
Gdy odebrałem w tej sprawie telefon od Dyrektora,<br />
przekonałem się, jak potrafi zakląć, mimo że przecież<br />
nas lubił…<br />
Powiedzieć o Profesorze, że była to postać wybitna,<br />
nietuzinkowa - to za mało. Wszystkie Jego poczynania<br />
znajdowały ogromne uznanie i czyniły Go liderem. Należał<br />
też do wybitnej rodziny: Jego brat Jerzy był znakomitym<br />
humanistą, językoznawcą. Cała działalność prof.<br />
W. Kuryłowicza wydaje się świadczyć, iż przyświecała<br />
Mu myśl Jędrzeja Śniadeckiego: „Wszystkie umiejętności<br />
na ów czas dopiero pożytecznymi się stają, kiedy<br />
prawdy dla których odkrycia i dokładnego poznania<br />
przyszły, na użytek społeczności obrócone być mogą”.<br />
Prof. dr med. Kazimierz Madaliński<br />
Kierownik Pracowni Immunopatologii<br />
Zakażeń Hepatotropowych<br />
Zakładu Wirusologii Narodowego Instytutu Zdrowia<br />
Publicznego - Państwowego Zakładu <strong>Higieny</strong>,<br />
00-791 Warszawa<br />
Warszawa 8.09.2010
PRZEGL EPIDEMIOL 2010; 64: 597 - 598 recenzenci prac nadsyłanych do opublikowania<br />
Andrzej Zieliński, Danuta Naruszewicz-Lesiuk, Marta Gromulska<br />
rECEnZEnCI PrAC nADSYŁAnYCH Do oPUBLIKoWAnIA<br />
W „PrZEGLĄDZIE EPIDEmIoLoGICZnYm”<br />
W LAtACH 2007-2010<br />
Redakcja Przeglądu Epidemiologicznego<br />
W Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego-Państwowym Zakładzie <strong>Higieny</strong><br />
Można założyć, że każda Redakcja dąży do utrzymania<br />
wysokiego poziomu merytorycznego wydawanego<br />
czasopisma – zwłaszcza naukowego.<br />
Na pytanie, co zapewnia ten poziom – w odpowiedzi<br />
można wymienić: publikowanie m.in. prac wartościowych,<br />
dobrze udokumentowanych, aktualnych,<br />
głównie oryginalnych. Ocena, czy praca spełnia te<br />
wymagania, należy do Recenzentów. Bez ich opinii,<br />
uwag, czy zaleceń, wydawanie czasopisma, zwłaszcza<br />
o szerokim zakresie tematycznym, nawet tylko z jednej<br />
dziedziny nauki, stoi pod znakiem zapytania. Niekiedy<br />
rozwiązanie poruszanych w pracach problemów jest<br />
kontrowersyjne, dlatego dla obiektywizacji oceny<br />
konieczne jest zasięgnięcie opinii więcej niż jednego<br />
recenzenta. Często problematyka prac jest z pogranicza<br />
dwóch lub więcej dziedzin nauk czy specjalizacji,<br />
jak również często autorzy posługują się metodologią<br />
badań dotychczas mało znaną lub zgoła pionierską. To<br />
tym bardziej uzasadnia przekazywanie maszynopisów<br />
prac do dwóch, a nawet trzech Recenzentów.<br />
Bartoszcze Michał WIHiE Puławy<br />
Berak Hanna Wojew. Szpital Zakaźny w Warszawie<br />
Bielska-Lasota Magdalena NIZP-PZH<br />
Boroń-Kaczmarska Anna PUM Szczecin<br />
Brojer Ewa IHiT<br />
Bulanda Małgorzata CM UJ Kraków<br />
Bzdęga Jerzy WIHiE Warszawa<br />
Charzewska Jadwiga IŻŻ<br />
Chomiczewski Krzysztof WIHiE Warszawa<br />
Cianciara Dorota NIZP-PZH<br />
Cianciara Janusz WUM<br />
Czarkowski Mirosław NIZP-PZH<br />
Czerwiński Michał NIZP-PZH<br />
Czyżyk Artur WUM<br />
Durlik Małgorzata WUM<br />
Duszczyk Ewa WUM<br />
Dzbeński Tadeusz Hubert NIZP-PZH<br />
Dzierżanowska Danuta CZD<br />
Tak więc na zadane na początku pytanie - co zapewnia<br />
poprawność merytoryczną, a nawet poziom merytoryczny<br />
czasopisma, na pierwszym miejscu należy<br />
wymienić recenzje, a więc Recenzentów.<br />
Pragniemy zwrócić uwagę, że każda nadesłana do<br />
Redakcji Przeglądu Epidemiologicznego praca jest<br />
poddawana anonimowej ocenie przez niezależnych<br />
recenzentów.<br />
Poniżej zamieszczamy nazwiska osób, które w latach<br />
2007-2010 recenzowały kierowane do Nich przez<br />
Redakcję prace – wiele z tych osób opiniowało w tym<br />
okresie wiele prac. Jednak nie jest to kompletna lista.<br />
Niektórzy recenzenci nie wyrazili zgody na uwzględnienie<br />
Ich nazwisk na tej liście.<br />
Wszystkim Recenzentom składamy bardzo serdeczne<br />
podziękowania za współpracę licząc na jej<br />
kontynuowanie w następnych latach.<br />
Bez Ich udziału w opiniowaniu prac – wydawanie<br />
Przeglądu Epidemiologicznego – byłoby właściwie<br />
niemożliwe.<br />
RECENZENCI PRZEGLĄDU EPIDEMIOLOGICZNEGO<br />
Flisiak Robert UM Białystok<br />
Gajewska Małgorzata NIZP-PZH<br />
Gierczyński Rafał NIZP-PZH<br />
Gliniewicz Aleksandra NIZP-PZH<br />
Gładysz Andrzej UM Wrocław<br />
Gołąb Elżbieta NIZP-PZH<br />
Goryński Paweł NIZP-PZH<br />
Górkiewicz-Petkow Anna WUM<br />
Gromulska Lucyna NIZP-PZH<br />
Gut Włodzimierz NIZP-PZH<br />
Gzyl Anna NIZP-PZH<br />
Halota Waldemar CM UMK Bydgoszcz<br />
Heczko Piotr B CM UJ Kraków<br />
Holly Romuald UM Łódź<br />
Horban Andrzej Wojew. Szpital Zakaźny w Warszawie<br />
Jabłońska Joanna WUM<br />
Jackowska Teresa WUM<br />
Jagielski Marek NIZP-PZH
598 Andrzej Zieliński, Danuta Naruszewicz-Lesiuk, Marta Gromulska<br />
Nr 4<br />
Jakimiak Bożenna NIZP-PZH<br />
Janeczko Jerzy WUM<br />
Jaskólski Marek WUM<br />
Juszczyk Jacek UM Poznań<br />
Kałużewski Stanisław NIZP-PZH<br />
Kępa Lucjan ŚUM<br />
Kochman Maria NIZP-PZH<br />
Kopczyński Jan WUM<br />
Korzeniewska Elżbieta IMP Łódź<br />
Korzeniewska-Koseła Maria IGiChP<br />
Kowalik Barbara WUM<br />
Kozłowska Joanna WUM<br />
Krogulska Bożena NIZP-PZH<br />
Krogulski Adam NIZP-PZH<br />
Kułaga Zbigniew CZD<br />
Kurzątkowski Wiesław NIZP-PZH<br />
Kuszewski Krzysztof NIZP-PZH<br />
Kuydowicz Jan UM Łódź<br />
Litwińska Bogumiła NIZP-PZH<br />
Madaliński Kazimierz NIZP-PZH<br />
Magdzik Wiesław NIZP-PZH<br />
Majewski Sławomir WUM<br />
Małkowski Piotr WUM<br />
Mazur Joanna IMiD<br />
Mazurek Aleksander IL<br />
Miller Maria CMKP<br />
Mrożek-Budzyn Dorota CM UJ<br />
Naruszewicz Marek WUM<br />
Naruszewicz-Lesiuk Danuta NIZP-PZH<br />
Nosko Jan IMP Łódź<br />
Opolski Janusz CMKP<br />
Osek Jacek PIW Puławy<br />
Pancewicz Sławomir A UM Białystok<br />
Paradowska-Stankiewicz Iwona NIZP-PZH<br />
Pawłowska Małgorzata CM UMK Bydgoszcz<br />
Pawłowski Zbigniew UM Poznań<br />
Podlasin Regina Beata WUM<br />
Podsiadły Edyta NIZP-PZH<br />
Poznańska Anna NIZP-PZH<br />
Pużyński Stanisław IPiN<br />
Rabczenko Daniel NIZP-PZH<br />
Rajkowska Anna Psych.emer.<br />
Rastawicki Waldemar NIZP-PZH<br />
Remiszewski Andrzej WUM<br />
Rosińska Magdalena NIZP-PZH<br />
Rudnicka Iwona WUM<br />
Sadkowska-Todys Małgorzata NIZP-PZH<br />
Seroka Danuta NIZP-PZH<br />
Siennicka Joanna NIZP-PZH<br />
Simon Krzysztof UM Wrocław<br />
Skiba Małgorzata NIZP-PZH<br />
Słońska Zofia CMKP<br />
Służewski Wojciech UMP<br />
Starościak Bogdan WUM<br />
Stefanoff Paweł NIZP-PZH<br />
Struciński Paweł NIZP-PZH<br />
Stypułkowska-Misiurewicz Hanna NIZP-PZH<br />
Szatko Franciszek UM Łódź<br />
Szamotulska Katarzyna IMiD<br />
Szczuka Ireneusz IGiChP<br />
Szych Jolanta NIZP-PZH<br />
Ścieżyńska Halina NIZP-PZH<br />
Ślusarczyk Janusz WUM<br />
Tylewska-Wierzbanowska Stanisława NIZP-PZH<br />
Tyszko Piotr WUM<br />
Walewska-Zielecka Bożena WUM<br />
Wawrzynowicz-Syczewska Marta UM Wrocław<br />
Wiercińska-Drapało Alicja WUM<br />
Windyga Jerzy IHiT<br />
Włodarczyk Cezary W CM UJ<br />
Wojtyniak Bogdan NIZP-PZH<br />
Wysocki Mirosław J NIZP-PZH<br />
Zasada Anna NIZP-PZH<br />
Zejda Jan Eugeniusz ŚUM<br />
Zieliński Andrzej NIZP-PZH<br />
Żeromski Jan UM Poznań<br />
Objaśnienie skrótów:<br />
CMKP – Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego<br />
CM UJ – Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego<br />
CM UMK – Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja<br />
Kopernika<br />
CZD – Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka<br />
IGiChP – Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc<br />
IHiT - Instytut Hematologii i Transfuzjologii<br />
IL – Instytut Leków<br />
IMiD – Instytut Matki i Dziecka<br />
IMP – Instytut Medycyny Pracy<br />
IPiN – Instytut Psychiatrii i Neurologii<br />
IŻŻ - Instytut Żywności i Żywienia<br />
NIZP-PZH - Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-PZH<br />
PIW – Państwowy Instytut Weterynaryjny<br />
PUM – Pomorski Uniwersytet Medyczny<br />
SUM (ŚUM) – Śląski Uniwersytet Medyczny<br />
WIHiE – Wojskowy Instytut <strong>Higieny</strong> i Epidemiologii<br />
UM – Uniwersytet Medyczny<br />
WUM – Warszawski Uniwersytet Medyczny
Nr 4<br />
Instrukcja dla autorów 599<br />
InStrUKCJA DLA AUtorÓW<br />
ZASADY PrZYGotoWAnIA ręKoPISÓW KIEroWAnYCH<br />
Do PUBLIKACJI W PrZEGLĄDZIE EPIDEmIoLoGICZnYm<br />
Międzynarodowy Komitet Redaktorów Czasopism<br />
Medycznych (The International Committeee of Medical<br />
Journal Editors, ICMJE, dawniej Vancouver Group) wydał<br />
w 1997 roku piątą wersję „Ujednoliconych zasad dla<br />
rękopisów skierowanych do czasopism medycznych”<br />
(Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to<br />
Biomedical Journals) (1).<br />
Około 500 czasopism medycznych na świecie stosuje<br />
„Ujednolicone zasady” (uz.). Redakcja Przeglądu<br />
Epidemiologicznego, podobnie jak redakcje innych<br />
czasopism wydawanych przez PZH, postanowiła<br />
zaakceptować uz. i stosować je jako instrukcje dla<br />
autorów pragnących publikować swe prace w naszym<br />
czasopiśmie. Zasady te obowiązują autorów od nr 1<br />
w roku 2001.<br />
Poniżej przedstawiamy główne punkty tych zasad.<br />
1. Zasady przygotowania pracy przesyłanej do<br />
publikacji<br />
Zgłaszając artykuł do publikacji, autor powinien nadesłać<br />
pisemne oświadczenie, że praca nie została i nie<br />
zostanie złożona do druku w innym czasopiśmie przed<br />
opublikowaniem jej w Przeglądzie <strong>Epidemiologiczny</strong>m.<br />
Praca musi zawierać aprobatę kierownika zakładu lub<br />
kliniki potwierdzoną jego podpisem.<br />
Podwójna publikacja jest to publikacja, której treść<br />
zawiera istotne elementy pracy już uprzednio opublikowanej.<br />
Czytelnicy czasopism medycznych mają prawo<br />
wierzyć, że publikowany artykuł jest pracą oryginalną.<br />
Jeżeli tak nie jest, artykuł powinien być poprzedzony<br />
wyraźnym oświadczeniem, że jest on powtórnie<br />
publikowany i powody takiej publikacji powinny być<br />
sprecyzowane. Należy również podać bibliograficzną<br />
pozycję pierwotnej publikacji.<br />
Autorzy powinni przestrzegać instrukcji dotyczącej<br />
charakteru artykułów preferowanych przez kwartalnik.<br />
Przegląd <strong>Epidemiologiczny</strong> zamieszcza:<br />
a) prace doświadczalne, metodyczne i terenowe z dziedziny<br />
epidemiologii, zapobiegania i zwalczania<br />
chorób zakaźnych i niezakaźnych; analizy i szacunki<br />
epidemiologiczne, prace z zakresu zdrowia publicznego;<br />
b) prace oraz doniesienia kliniczne z zakresu chorób<br />
zakaźnych;<br />
c) prace poglądowe z dziedziny epidemiologii, zapobiegania<br />
i kliniki chorób zakaźnych i zdrowia<br />
publicznego;<br />
d) oceny książek i wydawnictw z wyżej wymienionych<br />
dziedzin;<br />
redakcja będzie przyjmować prace napisane<br />
w języku angielskim.<br />
Strona edytorska tych prac powinna być zgodna<br />
z Instrukcją dla Autorów: streszczenie w językach<br />
polskim i angielskim, słowa kluczowe, podpisy tabel<br />
i rycin – w języku polskim i angielskim.<br />
The Polish Epidemiological Review accepts articles<br />
in English. They have to be prepared according<br />
to Uniform Requirements for Manuscripts Submitted<br />
to Biomedical Journals [editorial]. New Engl J Med<br />
1997;336:309-15.<br />
Redakcja chętnie zamieszcza listy do redakcji,<br />
mające charakter dyskusji z autorami artykułów zamieszczonych<br />
w kwartalniku lub opinie o stosowanych<br />
w kraju sposobach zapobiegania i zwalczania chorób<br />
zakaźnych.<br />
2. Instrukcja dotycząca przygotowania maszynopisu<br />
2.1. Prace przeznaczone do druku powinny być nadesłane<br />
do Redakcji w 2 egzemplarzach maszynopisu<br />
o formacie A4, pisane jednostronnie z zachowaniem<br />
marginesu 4 cm z lewej strony i 1,5 odstępu pomiędzy<br />
wierszami (28-31 wierszy na stronie). Poszczególne<br />
strony powinny być numerowane.<br />
Do maszynopisu należy załączyć kopie artykułu<br />
w formie elektronicznej (na dyskietce, płycie<br />
CD).<br />
Dostarczając dyskietkę lub płytę autorzy powinni<br />
upewnić się, że tekst jest identyczny z tekstem<br />
maszynopisu i podać wyraźną nazwę pliku, w którym<br />
jest zapisany artykuł. Dopuszcza się dyskietki<br />
przygotowane w języku WORD (6,0 lub 7,0).<br />
Materiały na dyskietkach i papierze powinny<br />
być przygotowane z wykorzystaniem czcionki typu<br />
Arial do rycin, wykresów i fotografii (10–12 pkt.)<br />
oraz czcionki typu times do podpisów pod ryciny<br />
i pisania tekstu podstawowego.<br />
2.2. Pierwsza strona tekstu powinna zawierać kolejno<br />
na środku strony: pełne imię i nazwisko autora (autorów)<br />
kursywą, tytuł polski pracy (dużymi pogrubionymi<br />
literami alfabetu), tytuł angielski (dużymi<br />
niepogrubionymi literami alfabetu), nazwę(nazwy)<br />
placówki, w której wykonano pracę, a następnie<br />
streszczenie i abstrakt, słowa kluczowe w językach<br />
polskim i angielskim (times 10-12 pkt).
600 Instrukcja dla autorów<br />
Nr 4<br />
StrESZCZEnIE I ABStrAKt nie powinny zawierać<br />
więcej niż po 200 słów (nie więcej niż po 25 wierszy<br />
maszynopisu). Streszczenie powinno rekapitulować<br />
fakty i wnioski zawarte w pracy. W najkrótszy sposób<br />
należy podać cel pracy, podstawowe metody i procedury,<br />
główne obserwacje i najważniejsze wnioski.<br />
Streszczenie i abstrakt należy dołączyć do maszynopisu<br />
na oddzielnych, nienumerowanych kartkach.<br />
SŁoWA KLUCZoWE (3-5) w języku polskim<br />
i angielskim powinny być umieszczone: polskie pod<br />
streszczeniem, angielskie pod abstraktem, np.<br />
Słowa kluczowe: Hib, szczepienia, skuteczność<br />
Key words: Hib, vaccination, effectiveness<br />
W tekście artykułu należy wyróżnić następujące<br />
części:<br />
Wstęp, Materiał i metody, Wyniki, Dyskusja, Wnioski,<br />
Piśmiennictwo, Adres do korespondencji.<br />
Poszczególne części tekstu mogą być wyróżnione<br />
podtytułami, o ile uczyni to tekst bardziej przejrzystym.<br />
Zasady te dotyczą terenowych prac epidemiologicznych<br />
lub prac klinicznych, laboratoryjnych prac<br />
doświadczalnych. Inne rodzaje artykułów, takie jak<br />
opisy przypadków klinicznych, prace poglądowe czy<br />
sprawozdania mogą mieć odrębne formy.<br />
WStęP – należy uzasadnić cel podjęcia badań i wyraźnie<br />
go sprecyzować. Cytowane we wstępie piśmiennictwo<br />
należy ograniczyć tylko do pozycji mających<br />
bezpośredni związek z treścią wstępu. We wstępie nie<br />
podaje się wyników ani wniosków z przeprowadzonych<br />
badań.<br />
mAtErIAŁ I mEtoDY – należy podać informacje<br />
dotyczące przedmiotu badań, zastosowanych metod i<br />
użytych materiałów w sposób na tyle wyczerpujący,<br />
aby umożliwić czytelnikowi powtórzenie doświadczenia<br />
czy obserwacji. Należy precyzyjnie opisać leki,<br />
szczepionki, odczynniki czy substancje stosowane<br />
w pracy. Dla powszechnie znanych metod należy<br />
podać pozycję piśmiennictwa, łącznie z metodami<br />
statystycznymi stosowanymi w pracy, dla metod już<br />
opublikowanych ale powszechnie nieznanych, podać<br />
krótki opis z pozycjami piśmiennictwa, natomiast dla<br />
nowych lub istotnie zmodyfikowanych metod – podać<br />
ich pełny opis. W pracach epidemiologicznych należy<br />
podać informacje o planie (protokole) badania obejmującym<br />
badaną populację (wiek, płeć, historię szczepień<br />
ochronnych i inne ważne cechy), metody randomizacji,<br />
czy przydziału do poszczególnych grup.<br />
WYnIKI – należy podać w logicznej sekwencji<br />
w tekście, tabelach i rycinach. Danych z tabel i rycin<br />
nie należy powtarzać w tekście, gdzie powinny być<br />
podsumowane najważniejsze informacje.<br />
DYSKUSJA – należy podkreślić nowe lub ważne<br />
aspekty wyników badań i omówić ich implikacje oraz<br />
podać ich ograniczenia. Wyniki własnych badań powinny<br />
być ocenione na tle piśmiennictwa wykorzystywanego<br />
przez autorów artykułu. Nie należy powtarzać<br />
szczegółowych danych przedstawionych w poprzednich<br />
częściach artykułu.<br />
WnIoSKI – należy sprecyzować w punktach lub podać<br />
krótko w formie opisowej. Wnioski powinny łączyć się<br />
logicznie z celami pracy przedstawionymi we wstępie.<br />
Należy unikać stwierdzeń i wniosków niewynikających<br />
z własnej obserwacji. Autorzy powinni wystrzegać się<br />
stwierdzeń na temat kosztów lub korzyści, jeżeli ich<br />
praca nie zawiera ekonomicznych danych i ich analizy.<br />
Jeżeli proponuje się hipotezę, należy jasno podać, że<br />
jest to hipoteza. nie należy we wnioskach zamieszczać<br />
wyników!<br />
PIŚmIEnnICtWo – należy ograniczyć tylko do<br />
pozycji cytowanych w tekście i mających bezpośredni<br />
związek z tematem pracy – nie więcej niż 25 pozycji.<br />
Pozycje piśmiennictwa powinny być ułożone w kolejności<br />
ich cytowania.<br />
Przy cytowaniu prac w tekście należy podawać<br />
w nawiasach okrągłych tylko liczbę porządkową odnośnej<br />
publikacji w spisie piśmiennictwa. Należy również<br />
podać pozycje cytowane w tabelach lub w legendzie<br />
rycin oraz unikać cytowania streszczeń i niepublikowanych<br />
prac i sprawozdań.<br />
Prace akceptowane do druku, ale jeszcze niepublikowane<br />
powinny być oznaczone jako: „w druku”;<br />
autorzy powinni uzyskać pisemną zgodę na zacytowanie<br />
takiej pracy, jak też potwierdzenie, że cytowana praca<br />
została zaakceptowana do druku. Informacje pochodzące<br />
z manuskryptów przesłanych do redakcji, ale nie<br />
akceptowanych do druku powinny być cytowane jako<br />
„niepublikowana praca” w tekście, a nie w wykazie<br />
piśmiennictwa – po uzyskaniu pisemnego pozwolenia<br />
od autora. Należy unikać cytowania „informacja własna”<br />
lub „informacja osobista” chyba, że dane takie<br />
dostarczają istotnych informacji niedostępnych z publikowanych<br />
źródeł. W takich przypadkach nazwisko<br />
osoby i data uzyskania informacji powinny być cytowane<br />
w tekście.<br />
W wykazie piśmiennictwa należy zachować następującą<br />
kolejność:<br />
a) nazwisko autora (-ów) i pierwsze litery ich imion.<br />
Jeżeli liczba autorów nie przekracza trzech należy<br />
zacytować wszystkich, jeżeli autorów jest więcej niż<br />
trzech, należy zacytować trzech i dodać „i in.<br />
b) tytuł pracy w pełnym brzmieniu;<br />
c) tytuł czasopisma w uznanym skrócie (według The<br />
List of Journal Indexed in Index Medicus);<br />
d) rok;
Nr 4<br />
e) tom;<br />
f) pierwsza i ostatnia strona pracy<br />
Dla wydawnictw nieperiodycznych (np. książek)<br />
należy podać autora (-ów), tytuł rozdziału w pracach<br />
zbiorowych, tytuł książki, nazwisko i inicjały jej redaktora,<br />
miejsce wydania, wydawcę i rok wydania oraz<br />
strony od – do cytowanego rozdziału.<br />
PRZYKŁADY:<br />
Artykuły z obcojęzycznego czasopisma medycznego:<br />
Schmitt-Grohe S, Cherry JD, Heininger U, i in. Pertussis<br />
in German adult. Clin Infect Dis 1995;21:860–6.<br />
Vega KJ, Pina J, Krevsky B. Heart transplantation is<br />
associated with an increased risk for pancreatobiliary<br />
disease. Ann Intern Med 1996;124(11):980–3.<br />
Pozycje bez autora należy cytować jako: Anonimowe<br />
lub Editorial. Np.: Cancer in South Africa [editorial].<br />
S Afr Med J 1994;84:15.<br />
Artykuły z polskojęzycznego czasopisma medycznego:<br />
Kostrzewski J. Postępy wykorzenienia poliomyelitis w<br />
świecie. Przegl Epidemiol 1994;48:355–60.<br />
Naruszewicz-Lesiuk D, Wieczorkiewicz N, Iwińska-<br />
Buksowicz B, i in. Podostre stwardniające zapalenie<br />
mózgu (SSPE) w Polsce w latach 1990–1993. V<br />
etap badań epidemiologicznych. Przegl Epidemiol<br />
1995;49:261–6.<br />
Książki i monografie<br />
Uwaga! należy koniecznie podawać strony, na które<br />
powołuje się Autor.<br />
1. Juszczyk J, Gładysz A. Diagnostyka różnicowa<br />
chorób zakaźnych. Wyd 2. Warszawa: Wydaw. Lek.<br />
PZWL; 1996: strona od – do.<br />
2. Jeśli autorem jest organizacja to: World Health Organization<br />
/ United Nations Children’s Fund. State<br />
of the world’s vaccines and immunization. Geneva:<br />
WHO; 1996: strona od – do.<br />
3. Jeśli rozdział w książce to: Krotochwil-Skrzypkowa<br />
M. Odczyny i powikłania poszczepienne. W: Dębiec<br />
B, Magdzik W, red. Szczepienia ochronne. Wyd 2.<br />
Warszawa: PZWL;1991:76–81.<br />
4. Jeśli doniesienie z konferencji to: Bengtsson S, Solheim<br />
BG. Enforcement of data protection, privacy<br />
and security in medical informatics. In: Lun KC, Degoulet<br />
P, Piemme TE, Rienhoff O, editors. MEDIN-<br />
FO 92. Proceedings of the 7th World Congress on<br />
Medical Informatics; 1992 Sep 6–10; Geneva, Switzerland.<br />
Amsterdam: North-Holland;1992,1561–5.<br />
5. Cytowanie artykułów rozpowszechnianych w formie<br />
elektronicznej przez internet może być dokonywane<br />
przez podanie ich adresu internetowego oraz danych<br />
Instrukcja dla autorów 601<br />
bibliograficznych ich wersji drukowanej, jeśli taka<br />
istnieje, np.Outbreak of Bacterial Conjunctivitis at a<br />
College –New Hampshire. MMWR 2002;51:205-7.<br />
http://www.cdc.gov./mmwr/.<br />
Adres do korespondencji – należy podawać nazwę i<br />
adres miejsca pracy lub prywatny autora (autorów) oraz<br />
podać numery telefonów i adres e-mail).<br />
tabele – należy pisać na oddzielnych stronach i ponumerować<br />
kolejno cyframi rzymskimi. Numeracja<br />
tabel powinna odpowiadać chronologii lub pojawianiu<br />
się w tekście. tabele powinny być zaopatrzone<br />
w tytuły (u góry) w języku polskim i angielskim.<br />
Każda kolumna tabeli powinna posiadać krótki<br />
nagłówek, a szersze wyjaśnienia powinny być zamieszczone<br />
w odnośnikach pod tabelą, a nie w nagłówku.<br />
W wyjaśnieniach należy wyraźnie opisać statystyczne<br />
miary zmienności, takie np. jak standardowe<br />
odchylenie czy standardowy błąd średnich. Liczbę<br />
tabel należy ograniczyć tylko do istotnie niezbędnych<br />
dla dokumentacji uzyskanych wyników.<br />
ryciny – na odwrocie każdej ryciny podać: nazwisko<br />
autora, tytuł pracy, kolejny numer ryciny<br />
oraz oznaczyć jej dół i górę. Fotografie powinny być<br />
czytelne, wykonane na błyszczącym papierze. Ryciny<br />
mogą być wykonane techniką komputerową. Należy je<br />
dostarczać wraz z wydrukiem, w formacie TIF, Corel,<br />
jpg (w odpowiedniej rozdzielczości).<br />
Ryciny powinny być zaopatrzone w podpisy w języku<br />
polskim i angielskim.<br />
Na oddzielnej kartce należy zamieścić podpisy pod<br />
ryciny w języku polskim i angielskim.<br />
W odpowiednim miejscu tekstu należy podać<br />
w nawiasach kolejne numery rycin lub tabel np. (ryc. 1)<br />
lub (tab. I). Miejsca włączenia materiału ilustracyjnego<br />
powinny być zaznaczone ołówkiem na marginesie<br />
maszynopisu.<br />
objętość artykułów – oryginalna praca naukowa nie<br />
może przekraczać 10 stron maszynopisu włączając<br />
tabele, ryciny, piśmiennictwo i streszczenie w języku<br />
angielskim. Krótkie komunikaty, doniesienia tymczasowe<br />
i doniesienia kazuistyczne z zakresu chorób<br />
zakaźnych nie mogą przekraczać 3 stron maszynopisu<br />
wraz z piśmiennictwem i streszczeniem. Prace poglądowe<br />
nie mogą przekraczać 12 stron maszynopisu<br />
włączając streszczenie i abstrakt, ryciny, tabele i piśmiennictwo.<br />
Zasady ogólne – każda praca jest poddawana ocenie<br />
przez niezależnych recenzentów.<br />
Redakcja zastrzega sobie prawo poprawiania usterek<br />
stylistycznych i mianownictwa oraz dokonywania
602 Instrukcja dla autorów<br />
Nr 4<br />
koniecznych skrótów, bez porozumienia z autorem.<br />
Autorzy prac oryginalnych i poglądowych otrzymują<br />
bezpłatnie 15 odbitek artykułu.<br />
Wydawca zastrzega sobie prawo przeznaczenia<br />
niektórych odbitek do handlu księgarskiego.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
1. Uniform Requirements for Manuscripts Submitted<br />
to Biomedical Journals [editorial]. New Engl J Med<br />
1997;336:309–15.