odpowiedzi - Stary serwis WydziaÅu LeÅnego SGGW

1) WYMIEŃ KOŚCIOŁY ZNAJDUJĄCE SIĘ NA TRAKCIE KROLEWSKIM I 

OMÓW DWA Z NICH 

Kościół akademicki św. Anny (Krakowskie Przedmieście 68) 

Kościół pokarmelicki, seminaryjny NMP i św. Józefa Oblubieńca 

Bogarodzicy (Krakowskie Przedmieście 52/54) 

Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca (Kościół karmelitów bosych, 

Kościół pokarmelicki) zbudowany w latach 1661-1681 na planie krzyŜa z dwiema 

bocznymi nawami w stylu barokowym wg projektu Józef Szymon Bellotti dla 

karmelitów bosych. W latach 1762-1780 fasada przebudowana wg projektu 

Efraima Szregera w stylu klasycyzmu. To pierwsza, kamienna fasada w stylu 

klasycyzmu w Rzeczypospolitej. Nie został zniszczony podczas wojny. Do czasu 

odbudowy katedry św. Jana pełnił rolę prokatedry. 

We wnętrzu znajdują się: 

• ołtarz główny i ołtarze w ramionach transeptu wg projektu Tylman z 

Gameren (do transeptu przylegają dawne zabudowania klasztorne) 

• ołtarz boczny (trzeci od strony kruchty) poświęcony Matce Boskiej 

Patronce Dobrej Śmierci czyli Eutanazji. Znajdująca się w nim ikona 

pochodzi z Ukrainy i jest darem króla Jana Kazimierza z 1664 

• liczne epitafia, między innymi malarza Rafała Hadziewicza, dziennikarza 

Józefa Keniga, ziemianina Augusta Mazaraki 

Znajduje się przy Krakowskim Przedmieściu 52/54, w dzielnicy Śródmieście. 

Kościół Wizytek św. Józefa Oblubieńca Niepokalanej Bogurodzicy Maryi 

(Krakowskie Przedmieście 34) 

Kościół Wizytek w Warszawie, pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca NMP – 

późnobarokowy kościół, zbudowany w 1728–1761 według projektu Karola Baya, 

zlokalizowany w dzielnicy Śródmieście przy ulicy Krakowskie Przedmieście 34. 

Siostry Wizytki sprowadziła z Francji do Polski Ludwika Maria Gonzaga. W 1654 

wprowadziła zakonnice do przygotowanego dla nich niewielkiego, drewnianego 

klasztoru z kościołem. Kamień węgielny pod murowany kościół pod wezw. św. 

Józefa połoŜył prymas Polski Wacław Leszczyński w 1664. Równolegle 

postępowała budowa klasztoru, w którym królowa była częstym gościem. 

Niedokończony kościół spłonął w 1695. Dopiero w 1728 rozpoczęto budowę 

nowego kościoła w jego obecnym kształcie. Kościół ten projektował Karol Bay, 

fundatorką była ElŜbieta Sieniawska z Lubomirskich. W 1734 budowę przerwano 

z braku funduszów i w kilka lat później kontynuowano ją dzięki pomocy córki 

fundatorki, Marii Zofii Czartoryskiej i innych ofiarodawców, choć pod innym 

kierownictwem z uwagi na śmierć, gdyŜ Karol Bay zmarł w 1740. W 1754 zawalił 

się dach, co ponownie opóźniło budowę. Autorem zwieńczenia fasady i wielkiego 

ołtarza został Efraim Schroeger. Rzeźby na fasadzie i ambonie są dziełem Jana 

Jerzego Plerscha. Zarysowanie sklepień kościoła w 1765 spowodowało 

konieczność wymurowania skarp bocznych. 15 sierpnia 1761 odprawiono w 

kościele pierwszą mszę św., a konsekracji kościoła 20 września dokonał biskup

kijowski Józef Andrzej Załuski. Od tamtych czasów kościół przetrwał do dziś w 

niezmienionym stanie, przybywały jedynie pewne elementy we wnętrzu. Jeden z 

zabytków warszawskich nie zniszczonych w czasie II wojny światowej. Od 1960 

roku aŜ do emerytury ksiądz i poeta - Jan Twardowski - był rektorem tego 

kościoła. 

Fasada kościoła jest jednym z najciekawszych elementów budowli. Jej twórcą 

(poza zwieńczeniem) jest Karol Bay, który stworzył dzieło charakterystyczne dla 

okresu dojrzałego baroku. Falujący, jakby w ruchu będący mur podzielony 

parami kolumn, rozbudowany, łamany gzyms daje doskonałe efekty 

światłocieniowe i wzbogaca bryłę budowli. Zwieńczenie fasady jest nieco bardziej 

płaskie. Nad portalem herb Zakonu Wizytek - serce przebite strzałami, 

zwieńczone krzyŜem. Jest to kościół jednonawowy z rzędami kapic. na końcu 

nawy znajduje się zamknięte prosto prezbiterium, przykryte sklepieniem 

kolebkowym z lunetami, opartym na pasach sklepieniowych. Nad kolumnami 

bardzo szerokie belkowanie, bogato urozmaicony gzyms. Delikatna dekoracja 

stiukowa o charakterze rokokowym głównie na łukach arkad otwartych do nawy. 

Kościół św. KrzyŜa (Krakowskie Przedmieście 3) 

Kościół św. KrzyŜa znajduje się przy Krakowskim Przedmieściu 3 w Warszawie w 

dzielnicy Śródmieście. Jest własnością księŜy misjonarzy (Zgromadzenie KsięŜy 

Misjonarzy świętego Wincentego á Paulo). 

Kościół został zbudowany w latach 1679-1696 w stylu barokowym. Jego 

projektantem był nadworny architekt królewski Józef Szymon Bellotti a 

fundatorami opat Szczuka i prymas Michał Stefan Radziejowski. WieŜe, nakryte 

późnobarokowymi hełmami (1725-1737) są autorstwa Józefa Fontany. Fasadę 

(1756) zaprojektował Jakub Fontana, zdobią ją figury autorstwa Jana Jerzego 

Plerscha. 

W filarach świątyni wmurowane są urny z sercami Fryderyka Chopina (1882) i 

Władysława Reymonta. W kościele znajdują się teŜ epitafia Bolesława Prusa, 

Józefa Ignacego Kraszewskiego, Juliusza Słowackiego i Władysława Sikorskiego. 

W czasie II wojny światowej świątynia została zniszczona. Podczas powstania 

warszawskiego 6 września 1944 Niemcy wprowadzili do świątyni dwa "Goliathy" 

wypełnione materiałami wybuchowymi. Zdetonowane pojazdy rozbiły fasadę 

kościoła, zniszczyły sklepienie nad dolnym kościołem, Wielki Ołtarz, ołtarze św. 

Rocha i św. Wincentego à Paulo. 

Świątynię odbudowano w latach 1945-1953. W 2003 roku papieŜ Jan Paweł II 

podniósł ją do godności bazyliki mniejszej. 

Figura Chrystusa niosącego krzyŜ projektu Andrzeja Pruszyńskiego przed 

wejściem 

Przed kościołem w 1858 stanęła figura Chrystusa dźwigającego krzyŜ, odlana w 

cemencie według projektu Andrzeja Pruszyńskiego, a ufundowana przez hr. 

Andrzeja Zamoyskiego. Uszkodzoną przez nieznanego sprawcę figurę wiernie 

odtworzył w 1889 Pius Weloński. Pomnik ustawiono wtedy na nowym cokole z

czarnego granitu, zaprojektowanym przez Stefana Szyllera, z napisem „Sursum 

Corda” (w górę serca). 

Wskutek detonacji „Goliatów” figura Chrystusa upadła na bruk ulicy i leŜała z 

ręką uniesioną w górę, wskazując na napis na cokole. 22 października 1944 

Niemcy wywieźli ją z Warszawy, ale wraz z pomnikiem Mikołaja Kopernika 

porzucili w przydroŜnym rowie pod Nysą, gdzie rozpoznali ją polscy Ŝołnierze. 

Oba pomniki przywieziono do Warszawy i poddano renowacji w pracowni Braci 

Łopieńskich. Posąg ponownie stanął przed kościołem 19 lipca 1945, poświęcony 

w obecności Prezydenta RP Bolesława Bieruta i przedstawicieli rządu przybyłych 

na odsłonięcie pomnika Mikołaja Kopernika. 

Ołtarz Ojczyzny 

Obecnie w bazylice trwa rekonstrukcja zniszczonego podczas powstania 

warszawskiego ołtarza pw. Najświętszego Sakramentu i Świętej Trójcy w prawej 

nawie, powstałego według projektu Tylmana z Gameren. Dokończenie odbudowy 

kościoła i wierne odtworzenie ołtarza ma być uczczeniem 25 rocznicy pontyfikatu 

Jana Pawła II i wyniesienia kościoła do godności bazyliki mniejszej. W marcu 

2004 na prośbę parafian Jan Paweł II podpisał akt erekcyjny odbudowy ołtarza 

Najświętszego Sakramentu. Wyraził teŜ wolę, aby ze względu na wyjątkowe 

znaczenie kościoła Świętego KrzyŜa dla Warszawy i całej Polski, był on nazwany 

Ołtarzem Ojczyzny. 

Wydarzenia historyczne 

W tej świątyni od 1765 król Stanisław August Poniatowski kaŜdego roku w dniu 

swojego patrona nadawał Order św. Stanisława. Tu 3 maja 1792 odbyło się 

uroczyste posiedzenie sejmu Rzeczypospolitej, w pierwszą rocznicę uchwalenia 

konstytucji 3 maja. 

Msza święta radiowa 

Od 21 września 1980 roku z kościoła pw. Świętego KrzyŜa w Warszawie 

transmitowana jest cotygodniowa msza święta. Transmisję realizuje Polskie 

Radio. W latach 1980-1982 msza docierała do słuchaczy za pośrednictwem 

Programu II (na falach średnich). Od 1982 do 1989 na falach ultrakrótkich i 

długich w programie IV PR, a od 1989 na falach długich w programie I PR. 

Transmisja mszy świętej w radiowym eterze była jednym z postulatów 

stoczniowców Sierpnia '80. W podpisanym 31 sierpnia 1980 protokole 

porozumienia zawartego przez Komisję Rządową i Międzyzakładowy Komitet 

Strajkowy w Gdańsku znalazł się jasny zapis: „Rząd zapewni transmisję radiową 

niedzielnej mszy w ramach szczegółowego uzgodnienia z Episkopatem”. 

Obecnie mszy wysłuchać moŜna w kaŜdą niedzielę o godzinie 9. w Programie I 

Polskiego Radia - na falach długich, ultrakrótkich, za pośrednictwem cyfrowych 

systemów odbioru sygnału satelitarnego oraz w Internecie.

Nazwy pochodzące od kościoła 

Od kościoła wziął swą nazwę folwark świętokrzyski, załoŜony w XVIII w. przez 

księŜy misjonarzy, od folwarku z kolei - biegnąca przez niego droga narolna, 

dzisiejsza ulica Świętokrzyska. W XX w. od ulicy nazwano Park Świętokrzyski (w 

sąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki), miejską spółkę „Trasa Świętokrzyska” i 

zbudowany przez nią most Świętokrzyski, projektowaną arterię na przedłuŜeniu 

mostu - Trasę Świętokrzyską, a takŜe zespół przystanków i stację metra A-14 

Świętokrzyska przy skrzyŜowaniu z ul. Marszałkowską. 

Kościół św. Aleksandra 

architekt: Chrystian Piotr Aigner. Budowa: 1818-1825 

Kościół powstał na miejscu bramy tryumfalnej na cześć cara Aleksandra I 

wzniesionej w 1815. Tą efektowną, lecz wykonaną w nietrwałych materiałach 

budowlę rozebrano i na jej miejsce chciano postawić kamienną. Zebrano na ten 

cel pieniądze, lecz wobec sprzeciwu cara kwotę przeznaczono na budowę 

kościoła, któremu nieprzypadkowo patronuje św. Aleksander. Budowla jest 

wzorowana na rzymskim Panteonie, który od renesansu inspirował wielu 

architektów (m.in. S. B. Zuga w kościele ewangelickim na pl. Małachowskiego). 

Aigner zestaw podobnych form uŜył w kościele Wniebowziętej Bogurodzicy w 

Puławach (1800-1803), lecz warszawska realizacja, bardziej dojrzała, ze względu 

na usytuowanie posiadać musiała dwa portyki. 

Przebudowa: w latach 1886-95 wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. 

Kościół w 2 poł. XIX wieku wydawać się musiał mało atrakcyjny sąsiadując z 

wysokimi, ozdobnymi kamienicami, dlatego podjęto decyzję o jego przebudowie. 

Wysmuklono wtedy proporcję budynku, dodano dwie wieŜe na fasadzie głównej 

oraz bogatszą sztukaterię - tambur świątyni został podwyŜszony, a formę kopuły 

zaczerpnięto z bazyliki św. Piotra w Rzymie. 

Zniszczony: W czasie powstania warszawskiego kościół został zburzony a jego 

malownicze ruiny, przypominające staroŜytne zabytki, inspirowały artystów. 

Odbudowa: po zniszczeniach wojennych kościół odbudowano w latach 1949-1950 

według projektu Stanisława Marzyńskiego. 

Kościół św. Aleksandra - rocznica odbudowy, Jerzy S. Majewski 

W niedzielę 5 stycznia 2003 r. w kościele św. Aleksandra świętowano 

50. rocznicę poświęcenia odbudowanego kościoła. Odsłonięta została 

tablica pamiątkowa 

Ci, co przeŜyli, nie są zgodni. Jedni piszą, Ŝe było to drugiego, inni, Ŝe 

dziewiątego lub 11 września 1944 r. 

Był piękny, słoneczny dzień. Nad Plac Trzech KrzyŜy od strony ulicy Kruczej 

nadleciały trzy niemieckie "Stukasy". "KaŜdy z nich rzucił po trzy błyszczące Ŝółto 

w słońcu bomby" - wspominał w 1948 r. Mieczysław Kurzyna. Bomby trafiły w 

potęŜną kopułę kościoła św. Aleksandra. Powstańcy, którzy obserwowali nalot z 

duŜej odległości, stojąc w Alejach Ujazdowskich, najpierw widzieli, jak w ciszy

zapada się kopuła. Dopiero po chwili do ich uszu doleciał głuchy odgłos eksplozji i 

walącego się budynku. 

DuŜy czy mały? : Gdy w styczniu 1945 r. pierwsi warszawiacy pojawili się na 

ośnieŜonym Placu Trzech KrzyŜy, kościół sprawiał wraŜenie antycznej ruiny. 

Zawalona kopuła, połamane jak zapałki kolumny i górująca nad wszystkim jedna 

z dwóch wieŜ świątyni, która jakimś cudem ocalała od zagłady. Tę dramatyczna 

ruinę moŜna było oglądać przez kilka powojennych lat. Nim bowiem przystąpiono 

do jej odbudowy, trwała ostra dyskusja. Czy rekonstruować kościół w formie 

przedwojennej, takiej, jaką nadał mu Józef Pius Dziekoński w końcu XIX w. Czy 

teŜ moŜe wrócić do kształtu pierwotnego, klasycystycznego, pochodzącego z 

czasów, gdy w latach 1818-1825 świątynie realizowano zgodnie z projektem 

Chrystiana Piotra Aignera. PodłoŜe sporu nie było tylko kwestią dyskusji 

artystycznej. Kościół według projektu Aignera był mniejszy, za mały jak na 

potrzeby parafii, która juŜ w 1945 roku wyremontowała dolny kościół. Nic 

dziwnego, Ŝe pomysł ten forsowały władze komunistyczne. Oficjalnie za formą 

aignerowską optowało Biuro Odbudowy Stolicy. Jeszcze w 1947 roku BOS 

odrzucił projekt znanego architekta krakowskiego Adolfa Szyszko Bohusza 

utrzymujący przedwojenną kubaturę "w nowej lepszej od Dziekońskiego relacji". 

Budowa przy Placu Trzech KrzyŜy ogromnego gmachu PKPG (dziś Ministerstwa 

Gospodarki) stworzyła nowe warunki urbanistyczne i zdaniem BOS-u nowy 

projekt kościoła musiał być do nich dostosowany. W końcu rozpisano konkurs 

zakładający odbudowę kościoła w formach aignerowskich i dobudowę do niego 

nowej części. Pierwszą nagrodę uzyskali Adolf Szyszko Bohusz i Witold Korski, 

którzy zaproponowali wzniesienie na tyłach klasycystycznej świątyni, od strony 

ulicy śurawiej, nowego, modernistycznego skrzydła. Miało ono znajdować się 

miniej więcej tam, gdzie dziś jest parking, a przez wiele lat znajdował się słynny 

zielony "grzybek". Zastanawiano się teŜ nad przeniesieniem nowego kościoła na 

skraj skarpy we wschodniej pierzei placu. 

Inny od oryginału: Ostatecznie podjęto decyzję o budowie kościoła w dwóch 

etapach: najpierw odbudowa starego, aignerowskiego kościoła, potem dobudowa 

nowego skrzydła. W latach 1949-1952 odbudowano stary kościół. Nowego 

skrzydła nie zrealizowano nigdy. 

Projekt rekonstrukcji sporządził Stanisław Marzyński. Jednak jak pisał prof. 

Tadeusz S. Jaroszewski kościół róŜni się od aignerowskiego oryginału: 

"Zrekonstruowano na przykład uszkodzony ołtarz główny projektowany przez 

Dziekońskiego, poza tym w murach kościoła przebito na wysokości chóru 

muzycznego galerię opasającą świątynię." Nieco odmienne od oryginału z 

początku XIX wieku są teŜ inne szczegóły detalu architektonicznego. Jaroszewski 

zauwaŜył, Ŝe nie ustrzeŜono się teŜ raŜącego błędu: "otóŜ frontony portyków i 

pas wieńczący dolną kondygnację rotundy został niesłusznie obniŜony, co daje 

się zauwaŜyć przy konfrontacji stanu obecnego z projektem Aignera". 

Dziś po upływie 50 lat od zakończenia odbudowy prawie nikt juŜ nie zauwaŜa 

tych odstępstw od oryginału. Zaś aignerowska bryła świątyni tak wrosła w pejzaŜ 

Warszawy, Ŝe nie sposób sobie wyobrazić, by mogła być inna. 

Car i trzy kościoły: Kościół św. Aleksandra miał trzy "Ŝycia". Powstał jako 

budowla klasycystyczna, potem został gruntownie przebudowany, by po 

zniszczeniu w 1944 r. wrócić do kształtu przypominającego ten pierwotny. 

Zapewne nie byłoby w tym miejscu świątyni, gdyby nie Ŝyczenie cara i króla 

Polski Aleksandra I. To od jego patrona kościół nosi wezwanie. Po utworzeniu 

Królestwa Polskiego i nadaniu mu konstytucji władze Królestwa chciały wystawić

w podzięce Aleksandrowi I łuk triumfalny lub pomnik. Car się na to nie zgodził. 

Wolał w tym miejscu kościół. Projektantem klasycystycznej budowli wzorowanej 

na uproszczonym schemacie rzymskiego Panteonu był Chrystian Piotr Aigner. 

Kościół wyróŜnia się skromną dekoracją i dwoma portykami kolumnowymi. W 

końcu XIX wieku świątynię znacznie rozbudowano w duchu eklektyzmu. Architekt 

Józef Pius Dziekoński dodał mu m.in. dwie wieŜe, rozbudował nawy, a nad 

wszystkim nadbudował ogromną kopułę. Była to wówczas jedna z największych 

budowli w Warszawie. 

szczegółowe opisy kościołów w skrypcie 

2) MARIA SKŁODOWSKA-CURIE – JEJ ŚLADY W WARSZAWIE 

Maria Skłodowska-Curie herbu Dołęga (ur. 7 listopada 1867 r. w Warszawie, 

zm. 4 lipca 1934 r. w klinice Sancellemoz w Passy na białaczkę) - światowej 

sławy uczona narodowości polskiej. Obywatelka polska i francuska, większość 

Ŝycia spędziła we Francji, tam teŜ rozwinęła swoją karierę naukową. Zajmowała 

się badaniami z zakresu fizyki i chemii. śona Pierre'a Curie, matka Eve Curie i 

Irène Joliot-Curie. 

Do jej największych dokonań naleŜą: opracowanie teorii promieniotwórczości, 

technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych 

pierwiastków — radu i polonu. Pod jej osobistym kierunkiem prowadzono teŜ 

pierwsze w świecie badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości. 

Była prekursorem nowej gałęzi chemii — radiochemii. 

Dwukrotnie wyróŜniona Nagrodą Nobla za osiągnięcia naukowe, po raz pierwszy 

w roku 1903 z fizyki wraz z męŜem i Henrim Becquerelem za badania nad 

odkrytym przez Henriego Becquerela zjawiskiem promieniotwórczości, po raz 

drugi w roku 1911 z chemii za wydzielenie czystego radu. Do dziś pozostaje 

jedyną kobietą, która tę nagrodę otrzymała dwukrotnie. 

Dom na Freta 16 – dawniej pensja dla dziewcząt prowadzona przez matkę Marii 

Skłodowskiej. Tu się tez M. S-C. urodziła. Obecnie znajduje się tam biograficzne 

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie, które powstało w 1954 r. z inicjatywy 

Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Znajdują się tam liczne pamiątki po M. S- 

C. 

Ulica Marii Skłodowskiej - Curie – niewielka ulica na Ochocie, prostopadła do 

ulicy Wawelskiej. 

Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – przy ul. Wawelskiej. 

Sama Maria S-C. zainicjowała w 1920 roku powstanie tego instytutu. W 1932 

dokonała jego otwarcia – wówczas nosił nazwę Instytutu Radowego. Ofiarowała 

teŜ wtedy Instytutowi gram radu.

Pomnik M. S-C – przed gmachem Instytutu Onkologii przy ul. Wawelskiej na 

Ochocie. Pomnik dłuta Ludwiki Nitschowej (1889-1989) – był najwcześniejszym 

pomnikiem tej rzeźbiarki. Nitschowa (autorka m.in. pomnika Syreny) 

pomnik Marii C-S. Nitschowej (pierwszy pomnik Nitschowej z 1935 r.). 

Przygotowując ten pomnik artystka jeździła na wykłady M. S-C. do ParyŜa, Ŝeby 

obserwować i szkicować jej postać. Pomnik w 1935 roku odsłonięty przez Ŝonę 

prezydenta Ignacego Mościckiego. 

Fresk na budynku Instytutu Onkologii – przedstawia popiersie M. S-C. – 

wykonany w 2007 roku przez Jerzego Mierzwiaka i Pawła Rupińskiego w 75 

rocznicę otwarcia Instytutu Radowego. 

Skwer im. M. S-C. – przy ul. Wawelskiej, powstał w 2001 r. 

3) PODAJ TRZY INWESTYCJE W WARSZAWIE ODDANE W XXI WIEKU 

Złote Tarasy - Ilość kondygnacji: 30 , ukończone w lutym 2007. To największa 

inwestycja jaka obecnie powstaje w Warszawie. W ostatnim czasie mówi się o 

niej bardzo duŜo ze względu na lokalizację w ścisłym centrum stolicy i ze względu 

na jej rozmiary. Niektórzy uwaŜają, Ŝe Złote Tarasy będą wizytówką Warszawy 

XXI wieku. WieŜowiec będzie stanowił tylko część ogromnego kompleksu 

handlowo - rozrywkowego. W dodatku Ŝadne centrum handlowe nie ma tak 

atrakcyjnej lokalizacji - Złote Tarasy powstają tuŜ obok Pałacu Kultury i Dworca 

Centralnego, pomiędzy ulicami Jana Pawła II, Złotą i Emilii Plater. Będą się 

składać z kilku budynków. Od strony Alei Jana Pawła II będzie się znajdować 

wielosalowe kino, wzdłuŜ ulicy Złotej dwa wygięte w łuk budynki, a od strony 

ulicy Emilii Plater wieŜowiec, wysokości około 105 metrów, który będzie pełnił 

funkcję biurowca lub hotelu. Centralna część Złotych Tarasów przykryta 

ogromnym, szklanym pofałdowanym dachem jest najbardziej 

charakterystycznym elementem kompleksu, mającym się kojarzyć z koronami 

drzew. Pod nim znajdzie się galeria handlowa rozłoŜona na kaskadowo 

wspinających się tarasach. Wielkość całkowitej powierzchni tego ogromnego 

kompleksu to 225 tysięcy metrów kwadratowych, z czego 65 tysięcy metrów 

kwadratowych zajmą kino, galeria handlowa i centrum rozrywkowe, a 55 tysięcy 

metrów kwadratowych - biura. Pod ziemią - parking na ponad 1600 

samochodów. Projektowanie tej ogromnej inwestycji i załatwianie formalności 

niezbędnych przed rozpoczęciem budowy trwało sześć lat. Projektantem Złotych 

Tarasów jest firma architektoniczna Jerde Partnership. Inwestorem jest ING Real 

Estate, firma, która zbudowała juŜ w Warszawie biurowiec Holland Park i 

apartamentowce na tyłach Placu Trzech KrzyŜy. Głównym wykonawcą jest 

szwedzka firma Skanska. Budowę rozpoczęto pod koniec 2002 r. W 2004 miało 

miejsce kilkumiesięczne zatrzymanie budowy, które spowodowane było 

protestem jednej z organizacji ekologicznych. Rozprawa sądowa w tej sprawie 

zakończyła się ostatecznie zwycięstwem inwestora i oddaleniem protestu. Jednak 

budowa mogła ponownie ruszyć dopiero pod koniec stycznia 2005, przez co 

powstało kilkumiesięczne opóźnienie. Dlatego pierwotnie planowany termin 

otwarcia kompleksu na jesieni 2005 okazał się nierealny. Wartość całej inwestycji 

szacuje się na 1,5 miliarda zł.

Hotel Hilton – wysokość 90 m, 26 kondygnacji, ukończenie budowy: styczeń 

2007, projektant: Biuro Projektów Kazimierski & Ryba. Na warszawskiej Woli, 

przy ulicy Grzybowskiej, dobiega końca budowa kolejnego luksusowego hotelu. 

Elewacja budynku została wykonana z róŜnych materiałów, jest częściowo 

ceramiczna, częściowo aluminiowa, a częściowo aluminiowo-szklana. WieŜowiec 

ma 26 kondygnacji naziemnych, które pomieszczą 313 pokoi hotelowych. Jako 

ciekawostkę moŜna podać, Ŝe koszt wynajmu dwuosobowego pokoju ma wynosić 

od 125 do 250 euro, a apartamentu nawet 375 euro! W budynku poza pokojami 

hotelowymi znajdzie się fitness center, basen, a na dolnych piętrach będzie aŜ 20 

sal konferencyjnych, w tym jedna bardzo duŜa, dla 1500 osób. W podziemiach 

znajdzie się trzypoziomowy parking z 1150 miejscami. Szacuje się, Ŝe koszt całej 

inwestycji to około 53 miliony euro. Budowa Hotelu Hilton, prowadzona przez 

firmę Budimex - Dromex, toczyła się w bardzo szybkim tempie, co zresztą nie 

jest niczym nadzwyczajnym w przypadku tego typu inwestycji. Kamień węgielny 

wmurowano 19.10.2004, a wiechę zawieszono w dniu 21.07.2005. 

Metro Słodowiec – patrz temat o Metrze Warszawskim 

4) SPACER OD BARBAKANU ULICĄ FRETA DO RYNKU NOWEGO MIASTA 

Barbakan 

ulica Mostowa 

budynek dawnej laźni 

kościół Paulinów św. Ducha 

najmniejszy dom w W-wie – Długa 1 

kościół Dominikanów Św. Jacka 

kamienica „Pod Samsonem” 

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie 

Rynek Nowego Miasta 

studnia 

kościół Sakramentek św. Kazimierza 

szczegółowe opisy obiektów w skrypcie 

5) WYMIEŃ POMNIKI SŁAWNYCH PISARZY W WARSZAWIE I OMÓW ICH 

ZWIĄZEK ZE STOLICĄ 

Adam Mickiewicz (1789 - 1855) – zawiązał się komitet optujący za 

postawieniem pomnika wieszczowi w setną rocznicę jego urodzin ( min. w 

składzie: Henryk Sienkiewicz i Leopold Kronenberg ) - datki spływały Ŝywiołowo i 

generał-gubernator Aleksander się początkowo zgodził . Projektował Cyprian 

Godebski, wnuk słynnego legionisty, który róŜne projekty w ParyŜu przygotował, 

ale wybrano najbardziej tradycyjny – realizując podobno oczekiwania społeczne. 

TuŜ przed odsłonięciem pomnika carat zaczął czynić problemy i uroczystości 

zakazał. Sienkiewicz przemówienie w gazecie drukował, a przy odsłonięciu 

pomnika najwymowniejszym słowem musiało stać się milczenie. Przetrwał II 

wojnę światową ale wycofujący się Niemcy wysadzili go w powietrze. I znowu 

zapytano społeczeństwo czy chce nowy pomnik, czy rekonstruować dawny –

zaŜądano odbudowy. Rekonstrukcji podjął się rzeźbiarz Jan Szczepkowski - 

odsłonięcie 1950 r. 

Eliza Orzeszkowa –/1841-1920/ 1852 – 1857 roku kształci się i mieszka na 

pensji u Sakramentek na Nowym Mieście, tam poznaje Marię Konopnicką. „Nad 

Niemnem” , „Cham” 

Pomnik /skromnie popiersie / w Parku Praskim, projekt: Henryk Kuna, przy 

odsłonięciu pomnika w 1938 roku był Stefan Starzyński i Zofia Nałkowska 

Po wojnie pomnik zdewastowany, powrócił odrestaurowany do Parku w 2003 

roku 

Drugi jej pomnik jest przy ulicy KsiąŜęcej w dawnym Parku Kultury, teraz 

(chyba) im. Mrsz.E.Rydza-Śmigłego (Romuald Zerych) – 1958 

Była równieŜ nominowana do nagrody Nobla ale wybrano Sienkiewicza 

Maria Konopnicka ( 1842 – 1910) poetka, nowelistka pozytywistyczna, „Nasza 

szkapa” Uczyła się w Warszawie i mieszkała na pensji u sakramentek, potem w 

1876 roku przeniosła się z dziećmi do Warszawy. Pomnik1962 ( autorstwa Anny 

Pietrowiec ) na Placu Powstańców ( dziedziniec wewnętrzny dawnego Domu 

Chłopa ) 

Drugi Pomnik jest w Parku Saskim, niedaleko szkoły jej imienia na ul. Niecalej, 

Stanisław Kulon, 1966 ( 22.05 – w 124 rocznićę urodzin pisarki ) – „Marii 

Konopnickiej – dzieci” – dzieci za pośrednictwem „Płomyczka” zrobił zbiórkę 

pieniędzy, resztę dołoŜyło Towarzystwo im. M.K i Stołeczna Rada Narodowa 

Bolesław Prus ( 1847 – 1912 ) Aleksander Głowacki, brał udział w powstaniu 

styczniowym, przyjechał do Warszawy z Hrubieszowa, Ŝeby się uczyć. Studiował 

Matematykę ... a potem leśnictwo w Puławach, wrócił do Warszawy i imał się 

najprzeróŜniejszych zawodów: był ślusarzem, mówca ulicznym, fotografem. 

Zaczął pisać do gazet pracując na etat jako kasjer w banku. Jego pomnik stoi 

przy Krakowskim Przedmieściu ( u zbiegu z Karową ) gdzie mieszkał, pracował i 

gdzie ulokował akcję swojej najsłynniejszej powieści. Skromny, pracowity, znany 

Warszawiakom; był świadkiem śeromskiego i opiekował się swoim młodszym 

kolegą po fachu. Nie lubił pomników, co starała się uwzględnić autorka rzeźby ( 

Anna Kamieńska – Łapińska )stawiając ją na bardzo niskim cokole – „pomnik dla 

najskromniejszego pisarza ) 

Stefan śeromski ( 1864 – 1925 )– przed Dzielnicowym Domem Kultury jego 

imienia na Woli ( Deotymy / Oboźna ) popiersie na cokole – Wiesław Muldner- 

Nieckowski 

Henryk Sienkiewicz (1846-1916 ) 1905r. – nagroda NOBLA Sienkiewicz 

przyjechał do Warszawy do szkoły, sytuacja zmusiła go do podejmowania od 19 

roku Ŝycie róŜnych prac, zaczyna pisać. W wieku 30 lat razem z Heleną 

Modrzejewską i znajomymi wyjeŜdŜa do Ameryki, potem odwiedza ParyŜ i 

Londyn – ten obieŜyświat zyskuje po powrocie duŜą popularność, Prs odnotowuje 

w rubryce towarzyskiej, Ŝe Sienkiewicz podbija serca wszystkich warszawianek, a 

Panowie zamawiają u fryzjerów fryzury a la Sienkiewicz. Pomnik wielkiego 

pisarza planowany był jeszcze przed II wojną św. na placu Małachowskiego, ale 

wojna przeszkodziła. Po wojnie nie było funduszy, sporą kwotę przeznaczył znany 

darczyńca Zbigniew Porczyński 1998 roku. Projekt Gustaw Zemła. Pomnik w 

Łazienkach Królewskich – pisarz podobno lubił Łazienki ...

Juliusz Słowacki ( 1809 – 1849 ) po studiach w Wilnie przybył 1 lutego 1829 do 

Warszawy. 30 marca objął posadę aplikanta w Komisji Rządowej Przychodów i 

Skarbu. Po wybuchu powstania listopadowego, 9 stycznia 1831 podjął pracę w 

powstańczym Biurze Dyplomatycznym księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. 8 

marca udał się z misją dyplomatyczną Rządu Narodowego do Londynu. I to 

właśnie na Palcu Bankowym ( w tym czasie mieszkał nieopodal na ul. 

Elektoralnej ) postanowiona na miejscu zdetronowanego DzierŜyńskiego postawić 

mu pomnik, zaprojketowany juŜ w 1932 r. przez Edwada Wittiga. (2001r)Tylko, 

Ŝe on tej roboty podobno nie znosił i jakoś tak dziwnie taki roznegliŜowany na tle 

Ratusza wygląda ( równie dziwnie jak Starzyński wlepiony w mapę na tle 

Błękitnego ) 

6) NA PRZYKŁADZIE KOŚCIOŁA ŚW. ANNY W WARSZAWIE OMÓW STYLE 

ARCHITEKTONICZNE I OKRES ICH POWSTAWANIA 

Gotyk – w Polsce XIII-XVI w. 

- kościół wybudowany był w stylu gotyckim. 

- zachowało się gotyckie prezbiterium, fragmenty murów, kryształowe sklepienie 

w kruŜgankach dawnego klasztoru. 

Renesans – w Polsce XVI-XVII w. 

- renesansowa dzwonnica z 1582 r. – późny renesans 

Barok – w Polsce XVII-XVIII w. 

- kościół przebudowany w baroku – w XVII w. 

- ołtarz – autor Tylman z Gameren 

- wyposarzenie wnetrza świątynii 

- polichromia – odtworzona po wojnie 

- wczesnobarokowa kaplica Władysława z Gielniowa – polichromia w kaplicy to 

późny barok 

Klasycyzm – w Polsce XVIII-XIX w. 

- fasada klasycystyczna z 2 poł. XVIII w.- dzieło Chrystiana Piotra Aignera i 

Stanisława Kostki Potockiego (właściciela Wilanowa), fundatorem – bogaty 

mieszczanin – Józef Kwieciński. 

- klasycystyczna kaplica Matki Boskiej Loretańskiej z lat 1832-1837 wg projektu 

Henryka Marconiego. 

7) OMÓW ZNISZCZENIA WARSZAWY PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 

MAREK GETTER, WARSZAWA „STRATY LUDZKIE I MATERIALNE W POWSTANIU 

WARSZAWSKIM”: 

Chcąc przedstawić straty ludzkie i materialne powstańczej Warszawy, musimy 

sięgnąć do 1939 r., by ich zakres i rozmiary były bardziej wyraziste i zrozumiałe. 

W swej substancji materialnej Warszawa była niszczona w trzech etapach, we 

wrześniu 1939 r., od kwietnia 1943 r. do sierpnia 1944 r. i od sierpnia 1944 r. do

stycznia 1945 r., w substancji ludzkiej zaś od pierwszego dnia wojny do 16 

stycznia 1945 r. 

1 stycznia 1939 r. Warszawa liczyła 118,071 km kwadratowych powierzchni, a jej 

ludność 1 289 000 mieszkańców; do wybuchu wojny liczba mieszkańców wzrosła 

do 1 300 000. W toku działań wojennych na jej obszarze znalazło się dodatkowo 

kilkanaście tysięcy uchodźców z zachodniej Polski. Przyjmuje się, Ŝe w obronie 

Warszawy w 1939 r. poległo około 6 tys. Ŝołnierzy, a 16 tys. odniosło rany, 

natomiast straty ludności cywilnej wyniosły około 10 tys. zabitych i 50 tys. 

rannych2. Choć brzmi to być moŜe zaskakująco, mimo zwiększonej śmiertelności 

i zmniejszonego przyrostu naturalnego, ubytku na skutek róŜnych form 

eksterminacji, wywozu na roboty przymusowe, ludność Warszawy w liczbach 

bezwzględnych rosła. Materiał statystyczny dotyczący lat okupacji aŜ do wybuchu 

Powstania, pochodzący zarówno ze źródeł niemieckich, jak i konspiracyjnych 

polskich, nie jest zbyt obszerny i opiera się na przybliŜonych danych 

ujawniających róŜnice ilościowe. Nie wchodząc w szczegóły, odsyłamy 

zainteresowanych do rozwaŜań na ten temat w publikacjach Barbary Krajewskiej, 

Tomasza Szaroty, Krzysztofa Dunin-Wąsowicza3 i cytowanego juŜ Czesława 

Pilichowskiego, opartych na dostępnych w kraju źródłach i literaturze przedmiotu. 

W grudniu 1941 r. ludność Warszawy miała wynosić 1 351 8004 mieszkańców (w 

tym 907 279 Polaków, 411 000 śydów, 16 200 Niemców i 17 321 osób innych 

narodowości). Na sumę tę złoŜył się dopływ ludności z miejsc wcielonych do 

Rzeszy5, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej – z ziem wschodnich oraz 

wysiedlenie do getta śydów z miejscowości przylegających do Warszawy. 

Rok 1942 przyniósł akcję „Reinhardt”, której ofiarami padło 310 tys. 

warszawskich śydów. Rok 1943 z kolei – powstanie w getcie warszawskim i 

zagładę 56 tys. osób; 20 tys. ukrywało się po stronie aryjskiej, reszta zginęła 

wcześniej – w latach 1941–1943 z głodu, chorób i w wyniku codziennej 

eksterminacji. Oficjalny spis według stanu na 1 marca 1943 r.6 podaje liczbę 1 

009 007 mieszkańców Warszawy, w tym 451 478 męŜczyzn i 557 529 kobiet. Do 

momentu wybuchu Powstania ponad 23 tys. osób wysłano do obozów 

koncentracyjnych, 32 tys. rozstrzelano w egzekucjach tajnych i jawnych, na 

roboty przymusowe wywieziono 86 tys.7. Z jakąŜ więc liczbą mamy do czynienia 

w przeddzień wybuchu Powstania? I w tym przypadku istnieją rozbieŜności: 

naleŜy wziąć pod uwagę fakt, Ŝe bliŜej nieokreślona liczba mieszkańców opuściła 

miasto w przeświadczeniu, Ŝe przetoczenie się frontu łatwiej będzie przetrwać 

poza jego obszarem. Inni odwrotnie, z okolic podmiejskich zmierzali do miasta, 

widząc pewniejsze przetrwanie w jego murach. Bogdan Kroll8 przyjmuje jako 

liczbę wyjściową 1 150 000 mieszkańców, to znaczy tyle, ile wydano kartek 

Ŝywnościowych, zakładając słusznie pewną średnią liczbę „martwych dusz”, 

określając ją na 50 tys. Pozostaje więc 1,1 mln. Czesław Madajczyk9, i K. Dunin- 

Wąsowicz10 przyjmują liczbę 993 tys., z kolei B. Krajewska11 ustala ją na 920 

tys. osób. Emilia Borecka12 w analitycznym wstępie do źródłowego wydawnictwa 

Exodus Warszawy przyjmuje tę liczbę, odlicza z niej jednak około 200 tys. 

mieszkańców na prawobrzeŜną część miasta, czyli Pragę, której losy potoczyły 

się odmiennie. Podstawą więc dalszych rozwaŜań pozostaje liczba 720 tys. 

mieszkańców lewobrzeŜnej Warszawy. Straty ludzkie Warszawy to nie tylko 

wynik działań bojowych, lecz, co szczególne w przypadku Powstania 

Warszawskiego, masowych mordów bez róŜnicy płci i wieku, ze szczególną mocą 

nasilonych w pierwszych sześciu dniach Powstania. Egzekucji dokonywały 

Sonder- i Einsatzkommanda policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) przy 

Grupie Bojowej SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha i podległych jej 

jednostek. Te masowe egzekucje dokonywane były zarówno na Woli, w części

północnego Śródmieścia (rejon gmachów sądów, Hal Mirowskich, pl. Bankowego, 

pl. śelaznej Bramy, ul. Senatorskiej, w wypalonym gmachu Opery na pl. 

Teatralnym), ale i w ruinach Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ), w 

południowej części Śródmieścia, w tzw. „dzielnicy policyjnej”, w pobliŜu głównej 

siedziby policji bezpieczeństwa w alei Szucha oraz na Ochocie, gdzie na 

nazywanym potocznie „Zieleniaku” oraz w rejonie ówczesnego Instytutu 

Radowego przy ul. Wawelskiej i Kolonii Staszica mordów, rabunków i wszelkiego 

rodzaju gwałtów dokonywała SS-Sturmbrigade RONA. Zwłoki palono na stosach. 

Zadanie to wykonywały dwa tzw. Verbrennungskommando złoŜone z młodych i 

silnych męŜczyzn wybranych spośród wypędzonych z domów ludzi, 

przeznaczonych do fizycznej likwidacji po wykonaniu pracy. Zdawać by się 

mogło, Ŝe nie pozostaną świadkowie tych wydarzeń. A jednak są świadectwa 

ludzi przemawiających niejako zza grobu, którzy wprawdzie ranni, uszli z miejsca 

kaźni13. Zachowały się takŜe świadectwa przymuszonych do udziału w 

działaniach Verbrennungskommando, czy to w formie zeznań14, czy przekazu 

wspomnieniowego15. Ludność cywilna poniosła ogromne straty na skutek 

bombardowań lotniczych. Do 10 września, tj. do pojawienia się nad miastem 

myśliwców sowieckich, eskadra bombowców nurkujących (Stuka Ju-87) 

dokonywała bezkarnych nalotów jak na ćwiczebnym poligonie. Szczególnie 

dotkliwe okazały się one na Starym Mieście. 1 września w zbombardowanych 

kościołach sióstr sakramentek, św. Jacka i św. Marcina zginęło ponad 2 tys. osób. 

Na całym zaś Starym Mieście śmierć poniosło około 30 tys.16 osób z 

przebywających tu 75 tys., których znaczną część stanowili uchodźcy z Woli. Po 

upadku Starego Miasta nastąpiła zagłada znajdujących się tam powstańczych 

szpitali wojskowych, gdzie znajdowało się około 7 tys. cięŜko rannych osób. 

Zostały one rozstrzelane lub spalone miotaczami ognia17. To samo powtórzy się 

później na Czerniakowie. 30 sierpnia ogłoszono oświadczenie rządów Wielkiej 

Brytanii i Stanów Zjednoczonych o przyznaniu powstańcom praw kombatanckich: 

„Armia Krajowa stanowi integralną część Polskich Sił Zbrojnych i w tych 

warunkach wszelkie akty represji w stosunku do jej Ŝołnierzy stanowią 

pogwałcenie praw wojny, które Niemców wiąŜą, a winni tych represji pociągnięci 

będą do odpowiedzialności”18. Strona niemiecka nie traktowała jednak akowców 

zgodnie z konwencją genewską z 27 lipca 1929 r., na przykład 5 września w 

czasie końcowych walk na Powiślu w elektrowni przy ul. Leszczyńskiej 

wystrzelano 150 Ŝołnierzy Kompanii por. „Poboga” (Tadeusza Malinowskiego)19. 

U schyłku walk na przyczółku czerniakowskim, 23 września powieszeni zostali na 

pasie transmisyjnym: kapelan zgrupowania „Kryska”, pallotyn ks. Józef Stanek 

oraz pięć sanitariuszek, a rozstrzelany por. Stanisław Warzecki „Jerzy 

Szumski”20. Wreszcie 27 września oddział Schutzpolizei rozstrzelał 140 

powstańców z Mokotowa, którzy zmyliwszy drogę kanałami do Śródmieścia, 

wyszli włazem przy ulicy Dworkowej, gdzie stacjonowała Ŝandarmeria21. Jest to 

tylko kilka wybranych przykładów, które moŜna by mnoŜyć. Bardzo trudno 

określić ogólną wysokość strat ludzkich w Powstaniu. Szacunki będą się wahać w 

zaleŜności od źródeł niemieckich i polskich, czasu, w jakim zostały dokonane, 

ustaleń badaczy i znawców przedmiotu. W wielu wypadkach straty moŜna 

mierzyć jedynie wagą spopielonych prochów ludzkich22. Niemieckie szacunki 

obliczone na efekt propagandowy określały straty na 250 tys. osób. Taką ich 

wielkość podawał Heinz Reinefarth w wypowiedzi z listopada 1944 r. ogłoszonej 

w ukazującym się w Poznaniu dzienniku „Ostdeutscher Beobachter”23. Raport 

końcowy (Schlussbericht) gubernatora dystryktu warszawskiego z 20 grudnia 

1944 r. – sporządzony przez dr. Friedricha Gollerta jako ściśle tajny – stwierdza: 

„Nie moŜna oczywiście ustalić dokładnej liczby zabitych, poniewaŜ jeszcze dziś

dziesiątki tysięcy leŜą zasypane w ruinach. RóŜne jednak obliczenia stale dają ten 

sam wynik, Ŝe liczba zabitych po stronie polskiej wynosi co najmniej 180 tys., a 

prawdopodobnie 200 tys.”24 Polscy badacze przedmiotu przyjmują przybliŜone 

straty w wysokości 200 tys., 180 tys., bądź najczęściej 150 tys. Stanisław 

Podlewski25, Jerzy Kirchmayer26 przyjmują liczbę 200 tys., Barbara Krajewska 

„z duŜym przybliŜeniem” 180 tys.27. PrzewaŜa jednak szacunek 150 tys., za 

którym opowiadają się: Władysław Bartoszewski28, Adam Borkiewicz29, 

Krzysztof Dunin-Wąsowicz30,Bogdan Kroll31 oraz Joanna Hanson32, obywatelka 

brytyjska, autorka pracy o ludności w Powstaniu Warszawskim (w jej polskim 

wydaniu o poetyckim tytule zaczerpniętym z poematu Kazimierza Wierzyńskiego: 

Nadludzkiej poddani próbie). Czesław Pilichowski przyjmuje, Ŝe zabito i 

zamordowano 150 tys.–200 tys. osób, nie jest jednak moŜliwe ustalenie liczby 

rannych33. Znany niemiecki historyk powstania Hans von Krannhals skłonny jest 

równieŜ przyjąć 150 tys. jako łączną sumę zabitych34. Poznański historyk 

gospodarczy, zajmujący się równieŜ demografią, Czesław Łuczak35, stawia 

niejako „kropkę nad i”, przyjmując liczbę ofiar wynoszącą 180 tys. Jaka część z 

podanych tu trzech wielkości przypadła na osoby rozstrzelane w masowych 

egzekucjach czy zgładzone w szpitalach? Wspomniany juŜ H. v. Krannhals 

określa tę liczbę na 22 Zbrodnie okupanta hitlerowskiego na ludności cywilnej w 

czasie powstania warszawskiego w 1944 roku, oprac. S. Datner, K. Leszczyński, 

Warszawa 1969, s. 288. Dokument 108 wylicza dziewięć miejsc masowych 

straceń, z których zebrano 11 529 ton prochów, C. Pilichowski (op. cit., s. 136) 

dopełnia te dane informacją o 29 273 tonach prochów i ekshumacji 19 000 

zwłok. 23 „Czy to Ŝołnierz, czy SS-mann, czy policjant, czy członek słuŜby 

bezpieczeństwa, czy członek pogotowia technicznego, czy członek NSKK 

[Nationalsozialistische Kraft-fahrerkorps] – wszyscy oni starali się o to, by 

metropolia Polski, ze strony której spotkało nas, Niemców, tyle nieszczęścia w 

ciągu stuleci, została usunięta jako ognisko niebezpieczeństw. Polacy ściągnęli do 

Warszawy swój najmłodszy i najlepszy materiał ludzki, zarówno oficerów, jak i 

szeregowych, których wyszkolono do jednego z najbardziej podstępnych i 

zdradzieckich sposobów walki, jaką tylko moŜna sobie wyobrazić. Myśmy i tego 

wroga pokonali i zadali mu straty w ludziach wynoszące około 1/4 miliona”. 

„Ostdeutscher Beobachter“, 5 XI 1944, nr 294. Cyt. za: Zbrodnie okupanta..., s. 

397. 10 proc. ogólnych strat, czyli 15 tys.36, ograniczając je jedynie do Woli w 

dniach 1–18 sierpnia i do działalności Einzatzkommando przy grupie bojowej 

Heinza Reinefartha, formacji policyjnych oraz oddziałów obcojęzycznych w 

słuŜbie niemieckiej. Potem jednak dochodzi Stare Miasto i zagłada 

pozostawionych tam szpitali, upadek Marymontu 16 września i masowe mordy w 

tej dzielnicy, przyczółek czerniakowski (padł 15/16 września) i końcowe walki o 

Mokotów i śoliborz. B. Krajewska przyjmuje liczbę 38 tys.37, a W. Bartoszewski 

40 tys.38. Wprawdzie frontowe jednostki Wehrmachtu niezbyt chętnie 

angaŜowały się w walkę w mieście, lecz skoro juŜ były uŜyte, działały z całą 

bezwzględnością zarówno wobec powstańców, jak i ludności cywilnej. Dotyczy to 

pododdziałów Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” (1. pułk 

grenadierów pancernych na Pradze i w przyległych doń miejscowościach 2. pułk 

grenadierów na przyczółku czerniakowskim, inne pododdziały w przemarszu 

przez miast 25. dywizji pancernej – Marymont, 19. Dolnosaksońskiej dywizji 

pancernej. Ta ostatni 1 sierpnia znajdowała się w transportach zmierzających do 

bitwy w rejonie Radzymin–Wołomin, była na Pradze, poszczególne zaś kompanie 

znalazły się w ogarniętym Powstaniem mieście. Odwołana spod Radzymina na 

przyczółek magnuszewski, ponownie przechodziła pododdziałami przez miasto, 

powróciła na Pragę 12 września, usiłując powstrzymać natarcie jednostek

polskich i sowieckich, w końcu miesiąca złamała opór powstańców na śoliborzu). 

Ostatnio ogłoszona publikacja, będąca wynikiem wieloletnich Ŝmudnych 

poszukiwań i dochodzeń: Rejestr miejsc i faktów zbrodni... Powstanie 

Warszawskie opracowana przez Maję Motyl i Stanisława Rutkowskiego, 

stwierdza: „uwzględniając wszystkie [...] zastrzeŜenia, nasz szacunek strat 

ludności cywilnej poza działaniami bojowymi wynosi ponad 63 tys. osób”39. Jak 

wiadomo, mieszkańcy Warszawy natychmiast po wyparciu powstańców z 

kolejnych dzielnic i po kapitulacji byli wypędzani z miasta i przechodzili przez 

obóz przejściowy oraz rozdzielczy, tzw. Dulag (Durchgangslager) 121 w 

Pruszkowie, odległym o kilkanaście kilometrów od zachodniej granicy Warszawy. 

Tam zapadały decyzje o ich dalszym losie. Według źródeł niemieckich przez 

Pruszków przeszło 350 tys. osób40, według polskich – 550 tys.41 Z tej liczby 90 

tys. wysłano do pracy przymusowej w Rzeszy, 60 tys. skierowano do obozów 

koncentracyjnych42, 100 tys. zwolniono względnie wyprowadzono z obozu pod 

róŜnymi pretekstami, resztę, tj. 300 tys.–350 tys. stosunkowo szybko i sprawnie 

rozwieziono transportem kolejowym w odkrytych wagonach-węglarkach po całym 

Generalnym Gubernatorstwie (najwięcej do zachodniej części dystryktu 

warszawskiego, następnie radomskiego i krakowskiego)43. Maksymalny stan 

zagęszczenia obozu w Pruszkowie przypadł na 2 września, gdy po upadku 

Starego Miasta na terenie obozu znajdowało się 75 tys. ludzi. Pozostała jeszcze 

pewna „szara liczba”, tj. liczba osób, które wydostały się z Warszawy na własną 

rękę z pominięciem obozu w Pruszkowie, rzędu kilkudziesięciu tysięcy. 

Tymczasem w szczególnej sytuacji znalazła się Warszawa prawobrzeŜna – Praga. 

30 lipca czołówki 2. Armii Pancernej gwardii osiągnęły rejon: Międzylesie–Stara 

Miłosna, Wola Grzybowska–Wołomin–Radzymin. Trwała bitwa pancerna w rejonie 

Wołomin–Radzymin 1 sierpnia wojska 2. Armii przeszły do obrony, a w 

Warszawie wybuchło Powstanie. Ogniska walki powstańczej na Pradze wygasły w 

ciągu trzech dni, stłumione szybko przez jednostki frontowe (Bródno, stacja 

rozrządowa Warszawa Praga, Targówek, rejon Dyrekcji Kolei i Soboru 

Prawosławnego, Dworzec Wschodni, przyczółek mostu Poniatowskiego), choć 

sporadycznie potyczki, zwłaszcza nocne, trwały jeszcze do 10 sierpnia44. Około 

200 osób rozstrzelano, a około 200 powstańców przeprawiło się przez Wisłę w 

ciągu sierpnia małymi grupami bądź w pojedynkę i dołączyło do Powstania45. W 

ten sposób Praga miała przed sobą stabilizujący się front sowiecko-niemiecki, a 

za sobą Powstanie. Na Pradze znajdowało się około 200 tys. osób, wliczając w to 

wypędzonych z miejscowości przyległych do linii frontu. Formalnie władzę na tym 

terenie sprawował „Korück” – Kommendant des rückwertigen Armee Gebietes 

532 – Dowódca Tyłowego Obszaru Armii. Byłnim gen. porucznik Friedrich Gustav 

Bernhard. Kiedy front zamarł bez ruchu, rozpoczęły się systematyczne wywózki 

ludności z kolejnych dzielnic Pragi, od Gocławka i Grochowa poczynając. 

Rozpoczęte przed 15 sierpnia, nasiliły się od 20 sierpnia i trwały do 9 września. 

Początkowo obejmowały męŜczyzn w wieku od 16 do 60 lat, w końcowym etapie 

równieŜ kobiety do lat 45 nieobarczone małymi dziećmi. Trudno dopatrzyć się 

prawidłowości w kierowaniu transportów, na ogół odchodziły one do Rzeszy z 

przeznaczeniem na roboty przymusowe, ale równieŜ do obozów 

koncentracyjnych (zwłaszcza z tzw. Starej Pragi). Odbywała się takŜe planowa 

wywózka i niszczenie urządzeń kolejowych oraz przemysłowych, demontaŜ i 

wywózka parku maszynowego oraz instalacji, wreszcie wysadzanie w powietrze 

zabudowań fabrycznych (m.in. Zakłady Optyczne, Zakłady Tele i Radiotechniczne 

– popularna „Dzwonkowa”, Zakłady „Perkun”). W ten sposób na Pradze 

zrealizowano akcję określaną w dokumentach niemieckich Jako Auflockerung, 

Räumung, Lähmung und Zerstörung (ARLZ), wykonaną następnie w pełni w

lewobrzeŜnej Warszawie po kapitulacji Powstania. Wprawdzie Praga poniosła, 

poza przemysłem i siecią kolejową, stosunkowo niewielkie straty materialne, 

niemniej jej mieszkańcy byli poddani represjom i doznawali wszelkich 

uciąŜliwości właściwych dla strefy przyfrontowej. 10 września rozpoczęło się 

natarcie 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki oraz 175. i 176. sowieckiej DP 

zakończone 14 września „wyzwoleniem” Pragi i osiągnięciem linii Kanału 

śerańskiego. Praga jako całość pozostawała więc nadal w bezpośrednim zapleczu 

frontu, ale juŜ w zupełnie innej sytuacji, aŜ do wielkiej styczniowej ofensywy46. 

Zestawienie strat ludzkich byłoby niepełne, gdybyśmy nie dodali do niego strat 

wojska powstańczego. Stan wyjściowy na dzień 1 sierpnia wynosił 32 tys. ludzi, z 

czego w oddziałach liniowych 18 tys. Wzrastał on mimo strat w wyniku dopływu 

ochotników i osiągnął, wraz ze słuŜbami pomocniczymi, maksymalny stan 45–46 

tys. czynnych uczestników Powstania. Zginęło około 16 tys. powstańców. W tej 

liczbie mieści się 10 tys. poległych oraz 6 tys. zaginionych, których naleŜy uznać 

za zabitych, 20 tys. zostało rannych, w tym 5 tys. cięŜko. Do niewoli trafiło 15 

tys. (w tym 900 oficerów i 2 tys. kobiet – Ŝołnierzy Powstania w róŜnych 

stopniach wojskowych), reszta, licząca 5–6 tys., opuściła miasto wraz z ludnością 

cywilną. Nie moŜna pominąć równieŜ strat idącego ze wschodu Wojska Polskiego. 

W boju o Pragę 10–14 września 1. Dywizja Piechoty straciła 1792 poległych i 

rannych, natomiast w walkach na przyczółkach czerniakowskim i Ŝoliborskim 

zginęło ponad 2297, a rannych zostało 1467 Ŝołnierzy z 9. pp (3. DP) i 6. pp (2. 

DP). Były to dywizje polskie. Dla porównania podajmy straty niemieckie – 10 tys. 

zabitych, 7 tys. zaginionych, których równieŜ naleŜy uznać za zabitych, oraz 9 

tys. rannych. Liczby te świadczą o determinacji powstańców wobec przewagi siły 

ognia i techniki nieprzyjaciela, o zaciętości 63 dni walki Powstania 

Warszawskiego. Sumując, niezaleŜnie od tego, którą z trzech wielkości 

przyjmiemy za najbliŜszą prawdy, straty pozostaną ogromne. A ich ilustracją 

niech będzie zbiorcze zestawienie strat Warszawy w ludziach za cały okres wojny 

i okupacji: 

Wrzesień 1939 20 000 

Egzekucje i mordy 82 000 

Zagłada śydów latem 1942 310 000 

Zagłada śydów wiosną 1943 60 000 

Powstańcze wojsko 10 000 

Powstańcza ludność cywilna 150 000 

Zgony w obozach koncentracyjnych 45 000 

Zgony na robotach przymusowych w Rzeszy 52 000 

Razem 729 00047 

W styczniu 1945 r. Warszawa lewobrzeŜna liczyła 22 tys., a Praga 140 tys. 

mieszkańców48. 

Straty materialne, jakie poniosło miasto, winniśmy równieŜ rozpatrzyć, 

poczynając od 1939 r. Wrzesień 1939 r. przyniósł pierwsze powaŜne straty, 

będące początkowo skutkiem nalotów lotniczych, następnie, od początku 

oblęŜenia Warszawy (8–27 września) ostrzału artyleryjskiego. Rosły one z dnia 

na dzień, zwłaszcza po zbombardowaniu 24 września stacji filtrów w wodociągach 

miejskich, gdy zabrakło wody do gaszenia poŜarów. Zniszczenia nie ograniczały 

się do rejonów miejsc postoju dowództw wojskowych i koncentracji wojsk. Objęły 

cały obszar miasta. Największe były wzdłuŜ tzw. Traktu Królewskiego, to znaczy 

na osi: Aleje Ujazdowskie, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście, Miodowa oraz 

wzdłuŜ osi ul. Świętokrzyskiej i w rejonie pl. Bankowego i Teatralnego. Wśród

waŜniejszych spalonych i zniszczonych obiektów wymieńmy: Teatr Wielki 

(Operę), Filharmonię Warszawską, część zabudowań Politechniki i Uniwersytetu 

wraz z wyposaŜeniem pracowni i zakładów, gmach Generalnego Inspektoratu Sił 

Zbrojnych ze znajdującą się w nim Centralną Biblioteką Wojskową, Bibliotekę 

Ordynacji Zamoyskich, Zbiory i Bibliotekę Przeździeckich, Archiwum Oświecenia 

Publicznego, 1/3 Archiwum Skarbowego, Muzea Przemysłu i Rolnictwa, 

Przemysłu i Techniki, Muzeum Kolejowe, Archiwum Towarzystwa Kredytowego 

Ziemskiego, gmachy Ministerstwa Spraw Wojskowych, Skarbu i Spraw 

Wewnętrznych, zbór ewangelicko-augsburski na pl. Małachowskiego, wreszcie 

symbol ciągłości państwowości polskiej – Zamek Królewski (17 września). Znany 

jest obraz filmowy płonącego Zamku, który utrwalił amerykański reporter Julian 

Bryan i następnie upowszechnił całemu światu w postaci kroniki o warszawskim 

wrześniu 1939 r. Łączne straty w substancji materialnej miasta we wrześniu 

1939 r. szacuje się na 10 proc.49 W topografii bombardowań lotniczych i ognia 

artyleryjskiego moŜna się dopatrywać celowego działania zmierzającego do tego, 

by zburzyć to, co będzie zbędne w przyszłej niemieckiej Warszawie. 15 lipca 

1940 r. gubernator generalny Hans Frank oświadczył: „W sprawie Warszawy 

Führer postanowił, Ŝe odbudowa tego miasta jako polskiej metropolii jest 

absolutnie wykluczona. Führer Ŝyczy sobie, Ŝeby wraz z ogólnym rozwojem 

[Generalnego Gubernatorstwa] Warszawa zeszła do rzędu miasta 

prowincjonalnego”50. Wyrazem tego stał się tzw. plan Friedricha Pabsta, 

architekta z Würzburga, zakładający zmniejszenie zaludnienia Warszawy do 130 

tys. mieszkańców i powierzchni 15 km kwadratowych51. Miało ono powstać na 

południe i południowy zachód od Starego Miasta, które planowano zachować jako 

dowód niemieckości Warszawy. Poza naprawą budynków uszkodzonych 

działaniami wojennymi i wykończeniem pewnej liczby stanów surowych, głównie 

zresztą pod kątem potrzeb dzielnicy niemieckiej, nie przeprowadzono 

powaŜniejszych inwestycji budowlanych. Wyjątkiem była rozbudowa węzła 

kolejowego i dróg przelotowych w ramach tzw. planu Otto, niezbędna dla 

koncentracji wojsk przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej. DuŜe 

zniszczenia materialne i straty ludzkie spowodowały teŜ naloty sowieckie 23 i 24 

czerwca 1941 r., 20/21 sierpnia oraz 1/2 września 1942 r. i wreszcie największy 

z nich, 12/13 maja 1943 r. Kolejny etap w burzeniu Warszawy to spalenie getta 

w kwietniu i maju 1943 r., zakończone wysadzeniem w powietrze wielkiej 

synagogi 16 maja. Spalono nie tylko wschodnią część dzielnicy objętą 

powstaniem, lecz cały jej obszar oraz tzw. małe getto, gdzie oporu nie było. Ta 

część miasta została następnie zrównana z ziemią; wypalone mury rozebrano w 

celu odzyskania cegieł i złomu stalowego. Było to zniszczenie kolejnych 12–15 

proc. substancji materialnej miasta. W lipcu 1944 r. zaczął się demontaŜ i 

wywoŜenie do Niemiec urządzeń i wyposaŜenia waŜniejszych i większych 

zakładów przemysłowych, niekiedy wraz z załogami. Od 1941 r. przemysł 

warszawski po okresie zastoju, a nawet częściowego demontaŜu zakładów 

niezniszczonych w 1939 r., zwiększył zatrudnienie i zaczął pracować w cyklu 

trzyzmianowym na rzecz produkcji zbrojeniowej. W czasie Powstania 

Warszawskiego uległo zniszczeniu dalsze 25 proc. substancji miasta. Stare Miasto 

zostało zniszczone niemal w 100 proc. (w 1945 r. tylko jeden budynek (ul. Długa 

6) nadawał się do uŜytku. W nieco mniejszym stopniu zrujnowane były Wola, 

Powiśle, Czerniaków i północne Śródmieście. Kolejne miejsca na tej liście zajmują 

południowe Śródmieście, Mokotów i śoliborz oraz Ochota. Po kapitulacji 

Powstania i wypędzeniu ludności zaczął się trwający trzy i pół miesiąca okres 

planowego niszczenia tego, co jeszcze pozostało, aby zgodnie z rozkazami i 

dyrektywami Hitlera i Himmlera uczynić z ruin Warszawy twierdzę52. To planowe

niszczenie przeprowadzały jednostki Technische Nothilfe (TN), czyli saperskie 

oddziały policji, a konkretnie batalion TN, którego dowódcą był major 

Schutzpolizei Sarnow. Po opróŜnieniu budynków mieszkalnych, obiektów 

przemysłowych i uŜyteczności publicznej z tego, co z punktu widzenia niszczycieli 

miało jakąś wartość, podpalacze z Brandkommando przystępowali do dzieła. 

Działano systematycznie, podpalając dom po domu, kwartał po kwartale. Za 

dzień lub dwa sprawdzano wyniki; jeŜeli poŜar wygasł, wzniecano go ponownie. 

W ślad za Brandkommando szło Sprengkommando wysadzające w powietrze 

wybrane obiekty. Robiono to systematycznie przede wszystkim w dzielnicach: 

Wola, północne Śródmieście i śoliborz. 

Straty z okresu popowstaniowego oblicza się na kolejne 30 proc. zabudowy 

miasta, wraz z 25 proc. z czasu Powstania dotyczą one Warszawy 

lewobrzeŜnej53. Globalny szacunek zniszczeń zabudowy i wyposaŜenia 

technicznego miasta wynosił 84 proc.54, a wartość strat w przedwojennych 

złotych 9,93 mld, czyli około 2,5 mld dolarów według wartości z 1938 r. Straty te 

dotyczą przede wszystkim lewego brzegu Wisły, gdzie całkowicie zostało 

zniszczonych 9865 budynków, czyli 57,8 proc. zabudowy, a w znacznym stopniu 

2873 budynki, czyli 17,4 proc., zniszczono w stopniu nieznacznym 4225, czyli 

24,8 proc. Na Pradze, której wojenne losy potoczyły się odmiennie, stan 

zniszczeń budynków przedstawiał się następująco: całkowitemu zniszczeniu 

uległy 1364 budynki, czyli 16,2 proc. zabudowy, częściowemu 906, czyli 10,7 

proc., uszkodzonych nieznacznie lub w ogóle nie uszkodzonych pozostało 6105, 

czyli 73,1 proc. Tak więc dla Warszawy lewobrzeŜnej mamy 84 proc. zniszczeń, a 

jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, wynosił on 65 proc. 

Warszawski przemysł utracił w czasie wojny 90 proc. swego wyposaŜenia. Muzea 

i teatry zniszczone zostały w 80 proc., szkoły w 70 proc., szpitale w 80, a 

kościoły w 90 proc. PrzybliŜona suma gruzów oszacowana została na 20 mln 

metrów sześciennych55 . Dalsze szczegóły tych wyliczeń w poszczególnych 

działach substancji materialnej miasta moŜna znaleźć w opracowaniu Szymona 

Datnera, który swego czasu podjął próbę stworzenia całościowego bilansu56. 

Szczególnym rodzajem strat, bezpowrotnych, których nie da się wymierzyć, były 

straty w dziedzinie kultury. JuŜ wrzesień 1939 r. poczynił powaŜne spustoszenia 

w zasobie archiwaliów. Prawdziwy pogrom nastąpił w 1944 r., juŜ po kapitulacji 

Powstania Warszawskiego. Na Starym Mieście znajdowały się cztery archiwa: 

Archiwum Główne (ul. Długa 24), Archiwum Akt Dawnych (ul. Jezuicka 4), 

Archiwum Miejskie w gmachu Arsenału (ul. Długa 52) oraz Archiwum Skarbowe 

(ul. Podwale 5). W czasie działań bojowych straciły one 10–15 proc. swoich 

zasobów, natomiast po upadku powstania na Starym Mieście zostały podpalone 

juŜ u schyłku września, „dzieło” to kontynuowano w październiku. 4 listopada, 

jako ostatnie, spłonęło Archiwum Miejskie. Straty kształtowały się następująco: 

Archiwum Główne – 80 proc.; Archiwum Akt Dawnych – 85 proc.; Archiwum 

Skarbowe i Archiwum Miejskie – 100 proc. Straty są niepowetowane, były to 

bowiem najcenniejsze archiwalia rękopiśmienne, poczynając od XV wieku po wiek 

XIX, nie mające odpisów ani wtórników. Przy ul. Miodowej spalono takŜe 

Archiwum Kurii Metropolitalnej Warszawskiej. Paradoks sprawił, Ŝe ocalało to, co 

jako zagrabiona zdobycz wojenna zostało wywiezione przez Niemców z 

Warszawy, jak na przykład Centralne Archiwum Wojskowe oraz te najcenniejsze 

fragmenty zbiorów, które polscy archiwiści zdołali wywieźć czy wynieść z 

pomieszczeń archiwalnych w 1944 r., jeszcze przed wybuchem powstania, i 

umieścić je w innych miejscach (m.in. w forcie Sokolnickiego). Pastwą 

podłoŜonego ognia padło 3 listopada Archiwum Akt Nowych znajdujące się w 

gmachu Szkoły Głównej Handlowej przy ul. Rakowieckiej na Mokotowie, gdzie w

czasie powstania walk nie było. Stan jego strat oblicza się na 95 proc. 

Zniszczeniu uległy równieŜ biblioteki. 25 października podpalono Bibliotekę 

Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik, gdzie zgromadzone były inkunabuły, 

starodruki, rękopisy i zbiory kartograficzne. Uległy one całkowitej zagładzie. 

Całkowicie została spalona równieŜ Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej. 

Jeszcze 16 stycznia 1945 r. podpalono Bibliotekę Publiczną Miasta Warszawy, 

gdzie spłonął magazyn ksiąŜek i czasopism, ocalał zaś księgozbiór podręczny. 

Dzięki ofiarności i pomysłowości bibliotekarzy ocalał podstawowy zasób Biblioteki 

Uniwersyteckiej 

i Narodowej. Muzeum Narodowe poniosło straty bardziej jakościowe niŜ 

ilościowe. Stanisław Lorentz w ekspertyzie z 1948 r. przeprowadził analizę 

zamysłów zniszczenia dóbr kultury oraz przedstawił przebieg tej niszczycielskiej 

akcji57. Spośród 31 warszawskich pomników całkowicie zniszczono 22. Rejestr 

zniszczonych obiektów sakralnych i świeckich mających wartość zabytkową liczy 

674 pozycje58. Większość tych budowli uległa zniszczeniu w 1944 r. Końcowym 

akordem zniszczenia nie tylko obiektów zabytkowych, ale i całego miasta, było 

wysadzenie w powietrze murów Zamku Królewskiego w grudniu 1944 r. 

Jest jeszcze jeden, niewymierny zakres strat, mianowicie mienia indywidualnego 

– jeŜeli nie całkowita jego grabieŜ, to zniszczenie wraz z budynkami przez 

podpalenie i wysadzenie w powietrze. KaŜdy mieszkaniec Warszawy opuszczający 

miasto mógł wziąć tylko tyle ze swej osobistej własności, by nie przeszkadzała 

mu ona w marszu do obozu przejściowego w Pruszkowie. Oprócz Warszawy, w 

90 proc. zniszczono podkarpackie miasto Jasło, nie tyle z powodu działań 

wojennych, co z polecenia jego niemieckiego starosty. Wrocław miał 65 proc. 

strat w zabudowie, Opole 60 proc., Gdańsk 50 proc., Białystok i Szczecin 50 

proc., Poznań 45 proc., lecz powstały one w zupełnie innej sytuacji... 

1 Współczesna Warszawa zajmuje daleko większy obszar przez przyłączenie 

przyległych miejscowości w latach 1951 i 1957; wynosi on 429,71 km˛. 

2 C. Pilichowski, GrabieŜ i niszczenie Warszawy [w:] Powstanie Warszawskie. 

Sesja w 40. Rocznicę, Warszawa 1987, s. 121. 

3 B. Krajewska, Ludność Warszawy w latach 1939–1945. Warszawa lat wojny i 

okupacji 1939–1945, z. 3, s. 185–207; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień 

powszedni, Warszawa 1973, s. 65–84; K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa w latach 

1939–1945, Warszawa 1984, s. 80–87, 37–371; C. Pilichowski op. cit., s. 12– 

141. 

4 T. Szarota, op. cit. s. 69; C. Pilichowski, op. cit., s. 131. 

5 C. Pilichowski (op. cit., s. 131) podaje w tym wypadku liczbę 41 197 

uchodźców, natomiast K. Dunin-Wąsowicz podnosi ją do 70 000 (op. cit., s. 81). 

6 Amtliches Gemeinde und Ortsverzeichnis für das Generalgouvernement auf 

Grund der Summarischen Bevölkerungsbestandsaunahme am 1 März 1943, Hrsg 

vom Statistischen Amt des Generalgouverneners Krakau 1943, s. 127. 

7 C. Pilichowski, op. cit., s. 127. 

8 B. Kroll, Opieka i samopomoc społeczna w Warszawie 1939–1945, Warszawa 

1977, 

9 C. Madajczyk, Polityka Trzeciej Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1., Warszawa 

1970, s. 240. 

10 K. Dunin-Wąsowicz, op. cit., s. 82. 

11 B. Krajewska, op. cit., s. 193, przyp. 30. 

12 E. Borecka, Wstęp do wydawnictwa Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po 

Powstaniu 1944 r., t. 1, Warszawa 1993, s. 36.

13 Są to zeznania złoŜone przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni 

Hitlerowskich we wczesnych latach powojennych, publikowane w części w 

wydawnictwie: Zbrodnie okupanta hitlerowskiego w czasie powstania 

warszawskiego, Warszawa 1962, s. 17–269. Zeznania świadków z róŜnych 

dzielnic, nie tylko z Woli. 

14 Cztery takie zeznania zob. ibidem, s. 244–260. 

15 T. Klimaszewski, Verbrennungskommando Warschau, Warszawa 1960. 

16 W. Bartoszewski, Kronika waŜniejszych wydarzeń Powstania Warszawskiego 

[w:] Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1974, t. 3., s. 466; 

B. Krajewska, op. cit., s. 197. 

17 W. Bartoszewski, op. cit., s. 468. 

18 Cyt. za: E. śuchowski, Alianci zachodni wobec Powstania Warszawskiego [w:] 

Powstanie Warszawskie, op. cit., s. 173. 

19 W. Bartoszewski, op. cit.., s. 471. 

20 Ludność cywilna... , t. 1, s. 166, 543–547. 

21 W. Bartoszewski, op. cit., s. 497. 

24 Raport Ludwiga Fischera, cyt. za: Zbrodnie okupanta..., op. cit., s. 833. 

25 S. Podlewski, Próba bilansu strat Powstania Warszawskiego, „Dziś i jutro”, 3, 

1947, 31, s. 6424. 

26 J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1954. 

27 B. Krajewska, op. cit., s. 197. 

28 W. Bartoszewski op. cit., s. 504, oraz idem 1859 dni Warszawy, Kraków 1974, 

s. 726. 

29 A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944, wyd. III, Warszawa 1969, s. 

549. 


31 B. Kroll, op. cit., s. 238. 

32 J. K. M. Hanson, Nadludzkiej poddani próbie, Warszawa 1989, s. 157. 


34 H. von Krannhals, Der Warschauer Aufstand, wyd. II, Frankfurt am Main 

1968, s. 214. 

35 C. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993, s. 413. 

36 H. von Krannhals, op. cit., s. 214. 

37 B. Krajewska, op. cit., s. 197. 

38 W. Bartoszewski, op. cit., s. 54; zob. teŜ C. Madajczyk, Polityka okupanta..., 

t. 2, s. 340. 

39 Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego 

na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Powstanie Warszawskie 1.VIII– 

2.X.1944, oprac. M. Motyl, S. Rutkowski, Warszawa 1994, s. 12. Rejestr 

zestawia według ułoŜonych alfabetycznie nazw ulic i punktów topograficznych 

liczbę straconych, w miarę moŜności ich personalia oraz daty dziennie. 

40 Raport Ludwiga Fischera, op. cit., s. 833. 

41 K. Dunin-Wąsowicz, op. cit., s. 355; B. Kroll, op. cit., s. 239; E. Borecka, op. 

cit., s. 36–37 dokonują obszernej analizy krytycznej danych liczbowych. 

42 K. Dunin-Wąsowicz, B. Kroll i E. Borecka dokonują obszernej krytycznej 

analizy danych liczbowych. 

43 K. Dunin-Wąsowicz (op. cit., s. 355) podaje następujące rozliczenie według 

obozów: kobiety i dzieci Ravensbrück – 12 000; Oświęcim – 5200; Stutthof – 

680. MęŜczyźni: Oświęcim –7900; Mauthausen – 8800, Buchenwald – 4560, 

Stutthof – 3500 (w tym dwa transporty z Pragi 25 i 31 sierpnia); Sachsenhausen 

– 3000; Gross-Rosen, Dachau – 3040; Flossenburg – 2500. 

44 B. Kroll, op. cit., s. 240–243; E. Borecka, op. cit., s. 36–37.

45 Szczegółowo na temat Pragi por. L.M. Bartelski, Praga. Warszawskie 

Termopile 1944, Warszawa 2000; G. Nowik, StraŜ nad Wisłą, t. 2–t. 3, 

Warszawa 2001. 


47 Warszawa w liczbach 1945, Warszawa 1965, s. 8. Część mieszkańców 

Warszawy lewobrzeŜnej to tzw. „Robinsonowie”, którzy przetrwali w ruinach po 

wypędzeniu ludności z miasta, niekiedy aŜ do 17 stycznia 1945 r., bądź 

mieszkańcy peryferii i ci, którzy najszybciej do niej wrócili. 

48 K. Dunin-Wąsowicz, op cit., s. 38. 


50 Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, t. 1, Warszawa 1970, s. 

230. 

51 BliŜej o tym planie, jak i o innych w tym zakresie, zob. K. Dunin-Wąsowicz, 

op. cit., s. 126–127. 

52 Planowe niszczenie miasta w czasie powstania i po jego upadku 

przewidywały: a) rozkaz Hitlera nr 1: „Warszawa winna być zrównana z ziemią, 

powstanie winno być stłumione bezlitośnie”; b) przemówienie Himmlera do 

dowódców okręgów wojskowych i komendantów szkół wojskowych w Jägerhohe 

21 września 1944 r.: „Poza tym wydałem niezwłocznie rozkaz całkowitego 

zburzenia Warszawy” oraz c) dyspozycja wydana przez tegoŜ w jego kwaterze 

polowej 

12 października: „To miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i słuŜyć 

jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamień na kamieniu nie 

powinien pozostać, wszystkie budynki naleŜy zburzyć do fundamentów. 

Pomieszczenia dla wojska zostaną urządzone w piwnicach – hotele więcej nie 

istnieją. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei Ŝelaznych” 

(Zbrodnie okupanta..., s. 203, 306, 426). 

53 W poszczególnych działach zabudowy i urządzeń inŜynierskich Warszawy 

zniszczono:90 proc. kubatury zakładów przemysłowych; 72,1 proc. izb 

mieszkalnych; 90 proc. budynków zabytkowych; 90 proc. kubatury obiektów 

słuŜby zdrowia; 95 proc. kubatury obiektów kultury; 70 proc. kubatury obiektów 

szkolnictwa; 50 proc. budynków i urządzeń elektrowni; 65 proc. długości 

miejskiej sieci elektrycznej; 46 proc. łącznej wartości obiektów gazowni i sieci 

gazowej; 100 proc. central telefonicznych; 70 proc. telefonicznej sieci kablowej; 

30 proc. łącznej wartości obiektów wodociągowych; 28,5 proc. łącznej wartości 

obiektów kanalizacyjnych; 30 proc. powierzchni ulic; 85 proc. długości sieci 

tramwajowej; 91 proc. kubatury zajezdni tramwajowych i autobusowych; 75 

proc. jednostek taboru tramwajowego; 98,5 proc. lamp ulicznych; 60 proc. 

drzewostanu w parkach; 60 proc. wartości ogrodu zoologicznego; 100 proc. 

mostów; 95 proc. urządzeń węzła kolejowego w granicach miasta; 100 proc. 

dworców kolejowych, 100 proc. urządzeń i sprzętu lotnictwa pasaŜerskiego; 85 

proc. taboru Ŝeglugi rzecznej 

54 C. Pilichowski, op. cit., s. 133, 135; K. Dunin-Wąsowicz, op. cit., s. 371. 

55 S. Datner, Zburzenie Warszawy [w:] Straty wojenne Polski, Poznań 1962, s. 

107–133. 

56 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (AGKBZH), 11 00 

III, S. Lorentz, Straty poniesione przez Naród Polski w dziedzinie kultury z 

powodu zbrodniczego zniszczenia przez okupanta niemieckiego Stolicy Polski po 

Powstaniu Warszawskim, k. 728–744. 

57 S. Lorentz (red.), Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1–2, 


58 Straty kulturalne Warszawy, Warszawa 1948.s. 237.

8) ALEJA ZASŁUśONYCH NA CMENTARZU KATOLICKIM NA POWĄZKACH 

Cmentarz Katolicki na Powązkach powstał w 1790 na działce darowanej przez 

starostę klonowskiego Melchiora Korwina Szymanowskiego początkowo zajmując 

powierzchnię zaledwie 2,6 ha. Poświęcony 20 maja 1792, a w 1793 ukończono 

tam budowę kościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez króla 

Stanisława Augusta i prymasa Michała Poniatowskiego, a zaprojektowanego 

przez Dominika Merliniego. Powiększany 19 razy (ostatnio w 1971) zajmuje 43 

ha (Watykan - 44 ha). Cmentarz i kościół ucierpiały w czasie II wojny światowej 

- część nagrobków do dnia dzisiejszego leŜy w gruzach (przy ul. Okopowej). 

Tutaj teŜ w czasie okupacji działała Armia Krajowa - były tu składy broni, 

odbywały się wykłady wojskowe, tędy teŜ szły transporty Ŝywności do getta 

warszawskiego. 

Wśród 2,5 miliona osób pochowanych jest bardzo wielu znanych i zasłuŜonych 

Polaków i Polek, ale takŜe Ŝołnierze powstań narodowych od insurekcji 

kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, 

wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, biskupi, 

księŜa, zakonnicy i zakonnice - a niewielka ich część w Alei ZasłuŜonych. W 

mauzoleum spoczywają prochy zabitych w obozach koncentracyjnych. 

Aleja ZasłuŜonych 

WzdłuŜ południowej ściany katakumb biegnie Aleja ZasłuŜonych, gdzie od 

pogrzebu Władysława Reymonta w 1925 roku chowani byli znani artyści, 

politycy, uczeni i działacze. 

Władysław Reymont (1867-1925) – pisarz, laureat Nagrody Nobla za powieść 

„Chłopi” 

Artur Oppman – OR-OT (1867-1931) – poeta 

Z drukiem pierwszego wiersza wiąŜe się jego pseudonim literacki, gdyŜ zecer – 

składając do druku wiersz niewyraźnie podpisany przez autora dwiema 

pierwszymi literami imienia i nazwiska (Ar-Op), odczytał je jako Or-Ot 

W latach 1890-1892 studiował filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim. 

Interesował się szczególnie językiem i literaturą XVI w. Po zawarciu małŜeństwa 

z Władysławą Trynkiewiczówną przerwał studia i wrócił do Warszawy. Często 

chodził na Stare Miasto, poznawał Ŝycie plebsu, jego zwyczaje, warszawskie 

legendy. W 1893 ukazał się zbiór wierszy Ze Starego Miasta, a w 1894 tomik 

Pieśni, pisany dla pokrzepienia serc. Uznaniem cieszyły się jego wiersze 

opisujące urok Starego Miasta. Jego wiersze były drukowane w Biesiadzie 

Literackiej, Bluszczu, Kłosach, Tygodniku Mód i Powieści, a takŜe w Wędrowcu 

(którego redaktorem był w latach 1901-1905). Nadzwyczaj intensywne były jego 

kontakty ze światem literackim i artystycznym Warszawy. W jego domu przy ul. 

Kanonii 8 bywali m.in.: Bolesław Prus, Stefan śeromski, Felicjan Faleński, 

Władysław Reymont, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Bolesław Leśmian, Antoni 

Lange, Wojciech Kossak, Jan Lechoń i inni. Napisał wiele utworów dla dzieci.

Dzięki prostocie i melodyjności uczynił bajkę dla dzieci swoistym dziełem sztuki. 

Zajmował się równieŜ redagowaniem kalendarzy, almanachów i zbiorów poezji. 

Był członkiem StraŜy Piśmiennictwa Polskiego, troszczącej się o rozwój kultury i 

nieskazitelność polszczyzny a takŜe członkiem honorowym Towarzystwa 

Literatów i Dziennikarzy Polskich. Miłość Ojczyzny sprawiła, Ŝe w 1920 zaciągnął 

się jako szeregowiec do piechoty. Odbywał słuŜbę w dziale oświatowym, m.in. 

redagując przez dwa lata śołnierza Polskiego. Jego patriotyczne wiersze 

deklamowano na róŜnych koncertach, akademiach, inauguracjach. W 1928 

otrzymał nagrodę literacką miasta Warszawa. W 1930 wyszły jego Śpiewy 

historyczne i Pieśń o Rynku i zaułkach, a w 1936, juŜ po śmierci, ukazał się zbiór 

jego wierszy Ŝołnierskich SłuŜba poety. Pod koniec Ŝycia przeniósł się ze Starego 

Miasta na śoliborz. 

Nad jego grobem Jan Lorentowicz powiedział: Odszedł w zaświaty poeta, który w 

ciągu czterdziestu kilku lat swego Ŝycia twórczego miał jedną tylko namiętność: 

bezgraniczne ukochanie Ojczyzny 

Legendy warszawskie Oppmana: Syrena, Kościół Marii Panny, Bazyliszek, 

Chrystus cudowny u Fary, Złota kaczka, Wiersze o Starym Mieście, Kanonia, 

Kamienne Schodki, Piwnica Fukierowska, Rynek Starego Miasta, Rynek 

Staromiejski, Stare Miasto, Szeroki Dunaj 

Zygmunt Łempicki – generał WP 

Józef Weyssenhoff - pisarz 

Fr. świrko i St. Wigura – lotnicy - InŜ. Stanisław Wigura - polski konstruktor 

lotniczy i lotnik, współzałoŜyciel zespołu konstrukcyjnego RWD, wykładowca 

Politechniki Warszawskiej. Wraz z pilotem Franciszkiem świrką zwycięŜył w 

międzynarodowych zawodach lotniczych Challenge 1932. 

11 września 1932, lecąc na meeting lotniczy do Pragi, Franciszek świrko wraz ze 

Stanisławem Wigurą zginęli w katastrofie w lesie pod Cierlickiem Górnym koło 

Cieszyna na Śląsku Cieszyńskim, na terenie Czech, na skutek oderwania się 

skrzydła samolotu RWD-6 podczas burzy (zobacz świrkowisko). Stanisław Wigura 

był odznaczony KrzyŜem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym 

KrzyŜem Zasługi. 

Paweł Jasienica - pisarz 

Jan Parandowski – pisarz 

Maria Rodziewiczówna – pisarka 

Leopold Staff – poeta 

Aleksander Janowski - (1866-1944) – polski podróŜnik i krajoznawca. Autor 

ksiąŜek o tematyce krajoznawczej oraz przewodników. Był jednym ze 

współzałoŜycieli Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i prezesem tej 

organizacji w latach 1922-1929. 

Jan Kiepura – śpiewak

Maria Grzegorzewska – pedagog 

Hanka Ordonówna – pieśniarka 

Maria Dąbrowska – pisarka, „Noce i dnie” 

Mieczysław Orłowicz - doktor praw, polski geograf, z zamiłowania krajoznawca 

i popularyzator turystyki. Był współzałoŜycielem Akademickiego Klubu 

Turystycznego we Lwowie (1906), oraz organizował pierwszy Komitet Olimpijski 

w Polsce. Był autorem ponad stu przewodników turystycznych. Orłowicz 

propagował takŜe turystykę w Bieszczadach Wschodnich, na terenach obecnej 

Ukrainy, zaprojektował teŜ przebieg wschodniej części Głównego Szlaku 

Beskidzkiego. W uznaniu zasług jego imieniem nazwano przełęcz w Bieszczadach 

Zachodnich (przełęcz M. Orłowicza) i Główny Szlak Sudecki. 

Kazimierz Wierzyński – poeta 

groby symboliczne – Stefan Starzyński (prez. W-wy), Ignacy Mościcki 

(prez. RP) 

9) BAJKI I LEGENDY WARSZAWY, OPOWIEDZ CO NAJMNIEJ DWIE Z 

NICH 

Bazyliszek. Płatnerz, imć pan Melchior Ostroga miał dwoje dzieci: 

czarnowłosego chłopczyka Maćka i złocistowłosą dziewczynkę Halszkę. Często, 

kiedy ojciec pracował w kuźni, dzieci bawiły się w kąciku za wielką kupą 

Ŝelastwa. Któregoś dnia, gdy było bardzo ciepło, rodzeństwo postanowiło wybrać 

się na Rynek, pobiegać między kramami i przyjrzeć się towarom. Spostrzegł 

wychodzące dzieci mistrz Ostroga i przywołał je do siebie. - UwaŜajcie na siebie i 

na obiad się nie spóźnijcie do matki. I jeszcze jedno: niech was ręka Boska broni 

chodzić na Krzywe Koło do zburzonego domostwa. Niedobre sprawy się tam 

dzieją. Coś straszy, coś jęczy. Jeszcze by was, strzeŜ Panienko Najświętsza, złe 

porwało! Na rynku wrzask i harmider, tłum w barwnych ubiorach krąŜy dookoła 

Ratusza. Między bogatymi kramami, w których dostanie się czego dusza 

zapragnie, uwijają się Halszka i Maciuś. Sami nie wiedzą na co spojrzeć. I to wabi 

i to nęci. Wszędzie jest tyle piękności, Ŝe moŜna by rok cały po Rynku wędrować 

i jeszcze by się wszystkiego nie zobaczyło. Z nagła ktoś im ręce na oczach 

połoŜył, był to Waluś Klepka, syn bednarza z Zapiecka. Trójka malców powlokła 

się za gromadą, ale gdy przechodzili koło zwalisk domostwa, o którym płatnerz 

wspominał, Waluś zatrzymał Maćka i Halszkę. - Poczekajcie - szepnął tajemniczo 

- coś wam powiem i pokaŜę, ja wam mówię, Ŝe tam są skarby zaklęte. 

Zaglądałem do piwnicy wczoraj w południe i coś tam błyszczało jak słońce, Ŝe aŜ 

mnie oczy bolały. Ani chybi: złoto! Maciek się zastanowił. - A moŜe by tak wejść 

tam na chwilę, a skarby mamie i tacie przynieść. ToŜ by się ucieszyli! Jak myślisz 

Halszko? - Idę z tobą braciszku, niech się dzieje wola Boska. Idąc ostroŜnie i 

pomału zeszli do lochu i znaleźli się w wielkiej, sklepionej piwnicy. Pod ścianami 

stały rozmaite rupiecie: stare okna, futryny i nieuŜyteczne graty. Po prawej 

stronie piwnicy widać było, uchyloną nieco Ŝelazną furtkę od dalszych zapewne 

lochów. Waluś rzekł, Ŝe skoro juŜ tu zeszli to powinni pójść dalej, spenetrować 

całe zwaliska, a skarb znajdzie się na pewno. I powiedziawszy to, podbiegł do

furtki, szarpnął ją, otworzył - i nagle, jak piorunem raŜony runął na ziemię. Z 

otwartej czeluści drugiej piwnicy buchnęło zgnilizną i w zielonym świetle Maciek i 

Halszka ujrzeli okropnego potwora. Był to niby kogut, niby wąŜ. Głowę miał 

kogucią z ogromnym purpurowym grzebieniem, długą, cienką, węŜową szyję, 

kadłub pękaty pokryty czarnymi, nastroszonymi piórami, nogi kosmate i wysokie, 

zakończone ostrymi pazurami. Ale najstraszniejsze były oczy potwora: 

wyłupiaste, jarzące się na czerwono i Ŝółto. - To Bazyliszek! - krzyknął Maciuś - 

Na kogo spojrzy - wzrokiem zabije! Tak zabił Walusia. Stójmy tu cicho, Ŝeby nas 

nie zobaczył. Przestraszone rodzeństwo przytuliło się do siebie, a Bazyliszek rad 

ze zniszczenia, przechadzał się po lochu, tam i z powrotem. Wydostać się z 

piwnicy nie było sposobu. Gdy dzieci nie wróciły na czas nie wróciły na obiad, 

rodzice poczęli ich szukać i pytać znajomych. Ezechiel Strubicz, mąŜ mądry i 

znany całej Warszawie z dobroci i z przywiązania do dziatwy staromiejskiej, 

poradził udać się do czarownika na Piwną. On zna się na sprawach ziemskich i 

pozaziemskich, bo to doktor, astrolog i alchemik, człek co po uszy w starych 

księgach siedzi. Melchior Ostroga udał się więc do mistrza Hermenegildusa Fabuli 

po radę. - Jest sposób na uratowanie dzieci, jeno tak trudny i nie bezpieczny, Ŝe 

nie wiem, azali znajdzie się kto w tym mieście, kto by się waŜył na takie 

przedsięwzięcie. Trzeba, aby do lochu zszedł człowiek obwieszony zwierciadłami; 

gdy Bazyliszek spojrzy w nie i sam siebie zobaczy, sam się własnym wzrokiem 

zabije. Uwolnimy wtedy wasze dzieci i Warszawę od potwora. Obwieszonego 

lustrami śmiałka zaprowadzono na Krzywe Koło i kazano mu zejść do podziemi. 

Upłynęła chwila i oto w lochu rozległ się głos przeraźliwy: coś jakby chrypliwe 

pianie koguta, jakby świszczący syk węŜa, jakby śmiech diabelski. 

Zgromadzonym ciarki przeleciały po plecach i włosy na głowach stanęły dęba. 

Stało się tak jak powiedział mądry doktor Fabula: Bazyliszek spojrzał w 

zwierciadło i wzrokiem swym jadowitym się zabił. Radosna wieść pomknęła na 

Rynek i na całą starą Warszawę. Z ukrycia swego wybiegły dzieci zdrowe, choć 

pobladłe ze strachu i rzuciły się w objęcia rodziców. Tak skończyła się przygoda z 

Bazyliszkiem. JuŜ nigdy więcej Ŝaden bazyliszek nie nękał miasta. 

Wars i Sawa Z nowej stolicy, Krakowem zwanej do starego przodków Gniezna 

dwie, jakŜe róŜne wiodły drogi. Jedna prowadziła lądem, poprzez dzikie puszcze i 

knieje, pełne według twierdzeń naocznych świadków okrutnych diabłów, 

paskudnych wiedźm. Druga wiodła rzeką Wisłą, spod samego krakowskiego 

Wawelu aŜ do odległego Płocka, skąd do Gniezna był tylko rzut patykiem, który 

najczęściej przemierzano juŜ na wierzchowcach. Tę drugą drogę wybrał król 

Kazimierz Odnowicielem zwany, na coroczną podróŜ do Gniezna. JuŜ drugiego 

dnia wyprawy wielce zatęskniło się królowi do świeŜego i pachnącego jedzenia, 

bo jak kaŜdy Słowianin dobrze jeść lubił, a zrobione jeszcze w Krakowie na drogę 

suszone jedzenie smacznym nie było. I kiedy o świeŜym mleku i świeŜej rybie 

tylko pomyślał, na horyzoncie ujrzał dym, a za chwilę małą chatę. Wbrew 

przestrogom spotkanych rybaków co do mieszkańców chaty, król do brzegu 

przybić kazał i ostroŜnie z łukiem w ręku w jej stronę kroki skierował. Daleko 

sam nie uszedł, bo zaraz za nim, jak kot skradał się jego wierny sługa Gniewko, 

który zarzekał się jeszcze niedawno iŜ "w niepewne, ręce zbójów nie polezie". 

Kiedy podeszli bliŜej, chata okazała nie Ŝadną zbójecką, tylko zwykłą chatą 

rybacką. Gospodyni bardzo serdecznie przywitała niespodziewanych gości, 

poczęstowała dostojnika świeŜym mlekiem od właśnie wydojonej kozy, a na rybę 

poczekać radziła, mąŜ bowiem - Pietrko Rybak - lada chwila z nocnych połowów 

miał wrócić. Na Pietrka długo czekać nie było trzeba, tak jak przewidziała 

gospodyni z pełnymi koszami róŜnorodnych ryb przybył.

W trakcie spoŜywania wyśmienicie przyrządzonych owoców nocnego połowu, 

jakich jeszcze król w Ŝyciu nie jadł opowiedział rybak o swojej rodzinie, która w 

ostatnim czasie powiększyła się o dwoje cudownych bliźniąt. Jednak nie małe 

kłopoty mieli rodzice z ochrzczeniem pociech. Świątyni bowiem w pobliŜu nie 

było, a do pobliskiej wsi Bródno kapłan przybywał rzadko, a Ŝe do bródnowskiej 

kaplicy tuŜ przed urodzeniem bliźniąt do kolejnej wizyty minie sporo czasu. 

Król za wspaniały poczęstunek monety złote na stół gospodarzom połoŜył, uznał, 

Ŝe za tak dobre jedzenie się zapłata naleŜy. Jednak zgodnie ze starym ludowym 

zwyczajem i zasłaniając się przysłowiem "Gość w dom, Bóg w dom" gospodarze 

zapłaty nijak wziąć nie chcieli. 

Tymczasem nie omieszkał król o jeszcze dwie przysługi poprosić: o gościnę w 

drodze powrotnej z Gniezna i o zaszczyt bycia ojcem chrzestnym bliźniąt na 

chrzcie, do którego sam miał doprowadzić. 

Jak obiecał, za dwa miesiące, we wrześniu przybił do brzegu juŜ nie jedną, ale 

kilkoma łodziami jakŜe oczekiwany przez Pietrka Rybaka i jego Ŝonę. Przybył jak 

obiecał z kapłanem, dostojnymi gośćmi, którzy mieli swoją obecnością uświetnić 

uroczystość oraz darami dla obydwojga przyszłych królewskich chrześniaków. 

Przed przygotowanym na wzgórzu ołtarzem kapłan nadał na polecenie 

Kazimierza imiona Wars chłopcu, a dziewczynce - Sawa. Po uroczystości, przy 

suto zastawionym stole oświadczył uroczyście król Kazimierz, iŜ odtąd Pietrko 

Rybak, Piotrem - Warszem nazywany będzie, królewskim rybakiem, ojcem Warsa 

i Sawy, właścicielem rozległej dookoła puszczy. 

A kiedy wokół zagrody rybackiej osada wyrośnie, swoim rodowym imieniem 

nazwę jej nada, którą po wieki nosić będzie. Jednak do dziś uczeni nie są do 

końca pewni pochodzenia słowa Warszawa. Jedni twierdzą, iŜ wzięło się od imion 

legendarnych bliźniąt Warsa i Sawy. Drudzy, iŜ od Pietrka Rybaka 

Syrenka Dawno, dawno temu przypłynęły z Atlantyku na Bałtyk dwie siostry - 

syreny; piękne kobiety z rybimi ogonami, zamieszkujące w głębinach mórz. 

Jedna z nich upodobała sobie skały w cieśninach duńskich i do tej pory moŜemy 

ją zobaczyć siedzącą na skale u wejścia do portu w Kopenhadze. Druga dopłynęła 

aŜ do wielkiego nadmorskiego portu Gdańsk a potem Wisłą popłynęła w górę jej 

biegu. Podobno właśnie u podnóŜa dzisiejszego Starego Miasta wyszła z wody na 

piaszczysty brzeg, aby odpocząć, a Ŝe miejsce spodobało się jej, postanowiła tu 

zostać. 

Rychło rybacy zauwaŜyli, Ŝe ktoś podczas ich połowu wzburza fale Wisły, plącze 

sieci i wypuszcza ryby z więcierzy. PoniewaŜ jednak syrena oczarowywała ich 

swym pięknym śpiewem, nic jej nie zrobili. Pewnego razu 2 rybacy zobaczyli 

syrenę i usłyszeli jej piękny śpiew i uznali, Ŝe mogliby dobrze zarobić jeŜeli 

zniewolą syrenę i będą ją pokazywać na jarmarkach. Podstępem ujęli syrenę i 

uwięzili ją w drewnianej szopie, bez dostępu do wody. Skargi syreny nie dawały 

jednak spokoju jednemu z rybaków, i wbrew temu co zamierzył wcześniej ze 

swoim kompanem, uwolnił ją. Syrena z wdzięczności za odzyskaną wolność 

obiecała mieszkańcom Warszawy, Ŝe w razie potrzeby oni teŜ mogą liczyć na jej 

pomoc. I dlatego warszawska syrena jest uzbrojona - ma miecz i tarczę dla 

obrony naszego miasta. 

Złota Kaczka Dawno, dawno temu w podziemiach Zamku Ostrogskich, 

stojącego na skarpie warszawskiej, znajdowało się małe jeziorko. Pływała po nim 

ponoć kaczka o złotych piórach - podobno zaczarowana księŜniczka, władczyni 

ogromnych skarbów, o których krąŜyły legendy wśród warszawskiej gawiedzi. 

Nasłuchał się tych opowieści pewien młody warszawski szewczyk i pewnego razu

postanowił pójść do podziemi i je zdobyć. Poszedł głuchą, czarną nocą do 

podziemi i rzeczywiście napotkał tam złotą kaczkę i bogactw co niemiara. Kaczka 

obiecała mu wszystkie owe kosztowności o ile młodzian przejdzie pomyślnie 

jedną próbę. A mianowicie dając mu sto złotych dukatów kazała mu je wydać 

tylko i wyłącznie na siebie przez jeden dzień, od wschodu do zachodu słońca, ale 

pod warunkiem, Ŝe wydasz je tylko na siebie. Szewczyk, zadowolony łatwością 

powierzonego zadania, przyjął sakiewkę z dukatami i o wschodzie słońca ruszył 

"w miasto". Sprawił sobie najwytworniejsze ubranie, piękną karetę i zatrudnił 

słuŜących. Przez cały dzień jadł, pił i bawił się w najdroŜszych oberŜach, poszedł 

teŜ do cyrku i teatru, gdzie kupował najdroŜsze bilety. Przez cały dzień zdołał 

wydać to co dostał… jednak! Kiedy wieczorem wracał do kaczki na Zlitował się 

nad nim, zajrzał po kieszeniach i zupełnie nie myśląc o nakazie złotej kaczki 

znalazł jeszcze jakiś drobny grosik dla kaleki. W tym momencie błysnęło, 

zagrzmiało i rozległ się głos złotej kaczki: "Nie dotrzymałeś warunków umowy, 

więc stracisz wszystko, co dziś kupiłeś, i nigdy juŜ nie trafisz do mnie". I 

rzeczywiście - szewczyk znowu był ubrany w nędzne ubranie, zniknęły w jednej 

chwili złote pierścienie, kareta i słuŜba. Ale Ŝołnierz - kaleka równieŜ usłyszał głos 

i powiedział szewczykowi: "Nie martw się, to, co zdobędziesz uczciwą pracą, na 

pewno pozostanie przy tobie na zawsze, razem z wdzięcznością ludzką". 

Jelonek ze złotymi rogami Dawno, dawno temu ksiąŜę mazowiecki polował na 

terenach dzisiejszej Warszawy. W pogoni za zwierzyną oddalił się od swych 

towarzyszy i juŜ miał zrezygnować z włóczenia się po puszczy i wrócić do swoich, 

kiedy zobaczył nagle między drzewami pięknego jelenia o złotych rogach. KsiąŜę 

najpierw nie mógł uwierzyć własnym oczom, a potem ruszył w pogoń za 

jelonkiem. Ten długo zwodził go po lesie, a kiedy wreszcie stanął nieruchomo, 

ksiąŜę natychmiast napiął łuk i wycelował strzałę. Ale jeleń nagle przemówił 

ludzkim głosem: "Daruj mi Ŝycie, ksiąŜę, a ja odwdzięczę ci się wyprowadzając 

cię z leśnych ostępów na drogę, gdzie spotkasz swoich towarzyszy". Zaskoczony 

ksiąŜę rozejrzał się i stwierdził, Ŝe rzeczywiście nie ma bladego pojęcia gdzie się 

właściwie znajduje. Stwierdził teŜ, Ŝe bardzo chce mu się pić po całym dniu 

polowania. Przystał więc na propozycję czarodziejskiego jelonka i zapytał go czy 

ten mógłby go zaprowadzić go do jakiegoś strumienia. Jelonek powiedział 

"Oczywiście, zaprowadzę cię do źródełka, z którego sam piję czystą i świeŜą 

wodę". I tak się stało. KsiąŜę ugasił pragnienie a potem, prowadzony przez 

jelonka, dotarł do drogi z Czerska do Zakroczymia, gdzie czekali juŜ jego 

dworzanie. Tam nakazał surowo, aby nikt nie waŜył się polować w tych lasach, bo 

mógłby przypadkiem zabić jelenia ze złotymi rogami. 

KsiąŜę Niedźwiedź Dawno, dawno temu na Mazowszu panował ksiąŜę, którego 

imienia nikt nie pamiętał, bo wszyscy poddani nazywali go Księciem 

Niedźwiedziem, był bowiem olbrzymi i silny jak niedźwiedź. Niestety był równieŜ 

bardzo brzydki, i chyba dlatego ciągle nie miał Ŝony, choć był dobry i szlachetny 

a podani kochali go. Pewnego razu ksiąŜę zakochał się w pięknej damie; ale 

nigdy nie odwaŜył się wyznać jej swej miłości bo bał się, Ŝe ta wyśmieje go z 

powodu jego brzydoty. Cierpiał więc w milczeniu. Którejś niedzieli ksiąŜę 

przyjechał, jak zwykle, na mszę do kościoła i zobaczył jak dama wychodzi z niego 

w sukni ślubnej a u jej boku idzie mąŜ - piękny młodzieniec. Gdy ksiąŜę ujrzał tę 

scenę, serce zamarło w nim z rozpaczy i skamieniał z bólu i Ŝałości - zamienił się 

w kamiennego niedźwiedzia. Teraz kamienny niedźwiedź stoi pod kościołem oo. 

jezuitów na Starym Mieście i czeka cierpliwie, bo legenda mówi, Ŝe jeŜeli jakaś

panna pokocha go tak, jak on kochał ową damę, to niedźwiedź odzyska swoją 

dawną postać. 

O mistrzu Twardowskim i wielce urodziwym duchu Wielka Ŝałoba ogarnęła 

w 1551r kraj cały, a najbardziej Kraków. Po zaledwie rocznym królowaniu zmarła 

druga Ŝona króla Zygmunta Augusta - Barbara z Radziwiłłów. Nie ma jednak 

lekarstwa na śmierć, która nawet pod pierzyną nieoczekiwanie dopadnie, a i na 

prośby i płacze nieczuła, bo i jak przysłowie powiada - na oba uszy głucha. 

Pewnego wieczora, prawie miesiąc po uroczystościach pogrzebowych Barbary, do 

kamienicy koniuszego Mistrza Twardowskiego przy Bramie Grodzkiej w Krakowie 

ktoś do drzwi zastukał. A byli to wielce szanowani dworzanie królewscy, sam 

kanclerz koronny, dwaj bracia Jerzy i Mikołaj z Mniszchów i ktoś trzeci pod 

wielkim kapturem zakryty. Po niezwykłą poradę i prośbę dostojnicy do 

Twardowskiego przyszli. Oto bowiem król miłościwie panujący Zygmunt August 

po stracie ukochanej Barbary od zmysłów niemalŜe odchodzi. Nocami po 

zamczysku się słania, nie je, nie pije, brednie wygadywać poczyna. Ukochani 

dworzanie, w tym właśnie i dostojnik ów tajemniczy - ksiądz Krasicki uratować 

go postanowili, ukazać choć przez chwilę Barbarę Ŝywą. A, Ŝe Twardowski w 

całym Księstwie i na Litwie znany był ze swych czarodziejskich sztuczek to i do 

głowy panom dworskim przyszło, iŜ czarami króla uratuje. Jednak nawet 

Twardowski wyznawał zasadę, Ŝe to co nagle to po diable, od razu więc asanom 

odpowiedzi nie dał, postanowił się namyślić i poradzić. Tak więc goście bez 

odpowiedzi konkretnej dom Mistrza opuścili. 

Po czasie na pewien pomysł oto wpadł Twardowski - trzeba to załatwić 

sposobem - ludzkim - lisim fortelem. Opowiedział Twardowski, jak to niedawno 

goszcząc w Warszawie mieszczkę pewną na ulicy widział i nie byłoby to niczym 

dziwnym, gdyby nie marny ubiór, zapewne by się owej pokłonił - tak bowiem do 

miłościwej Barbary podobna była. Tak więc zawiązano misterny plan. 

Zorganizowanie sesji nocnej na zamku właśnie w Warszawie i sprowadzenie tam 

Zygmunta Augusta. Trochę to zdziwiło króla, gdy dowiedział się, iŜ aby ujrzeć 

Barbarę choć przez chwilę do zamku swej matki w Warszawie udać się musi. 

Dziwne to było takŜe tym bardziej, Ŝe królowa Bona za Barbarą takŜe nie 

przepadała, a teraz dusza nieboszczki tam właśnie przebywa. Na nocną sesję z 

duchem czekać było do odpowiedniej fazy księŜyca, w ten bowiem choć sposób 

trzeba było zachować pozory czarodziejskie. Kiedy ten dzień, a noc raczej 

nastała, wielkie zdenerwowanie i niepokój króla ogarnął. Wcześniej przygotowana 

aura i nastrój na wizytę ducha ukochanej tak na Zygmunta Augusta wpłynęły, Ŝe 

bez protestów poddawał się wszelkim sugestiom. Kiedy oto w lustrze ustawionym 

pośrodku sali ukazała się ukochana postać, król nie wytrzymał i wyrwał się z 

fotela aby ją pochwycić. Zjawa jednak natychmiast zniknęła, a Krasicki wpół 

omdlałego króla począł strofować za jego nieroztropność, nierozwagę i 

nieopanowanie. Przez taką nagłą reakcję dusza miłościwej Barbary na katusze 

skazana być moŜe, jak to się dzieje w większości takich przypadków. Tymczasem 

sprawca owej tajemnej duchowej sesji, Mistrz Twardowski wymknął się 

niespostrzeŜenie wraz z sobowtórem Barbary z komnat zamkowych i na 

pozostawionym u znajomego kowala kogucie, wrócił do swojej krakowskiej 

kamienicy. Król takŜe nie zamierzał długo bawić w domu matki i po powrocie do 

Krakowa jakby zmienił się trochę. Mniej juŜ wspominał Barbarę, moŜe z 

wyrzutów sumienia, Ŝe przez swoją impulsywność przestraszył niebogą jak takŜe 

skazał na cierpienia. Opowiedziana powyŜej legenda moŜe okazać się dla 

niektórych nieprawdziwa. Inne bowiem podania donoszą, iŜ sesja z duchem

poczciwej Barbary odbyła się w Krakowie na Wawelu, gdzie sprowadzona została 

z Warszawy właśnie Barbara GiŜanko, domniemany sobowtór. Jedno wiadomo 

jednak na pewno, Ŝe lustro, które towarzyszyło w sesji wisi w zakrystii kościoła 

parafialnego w Węgrowie nad Liwcem. A co do jego tam obecności, takŜe historia 

nie jest jednoznaczna. Jedna głosi, Ŝe zawiózł je tam sam Twardowski uciekając 

od braci Mniszchów, chcących zgładzić jednego świadka spisku królewskiego. 

Druga, Ŝe lustro ofiarował w testamencie ksiądz Krasicki proboszczowi Węgrowa. 

Trzecia, Ŝe pozostawione w komnacie zabrał ochmistrz królewski i ofiarował 

swemu bratu, ówczesnemu proboszczowi Węgrowa. Jednak siła taka z lustra 

emanowała, która była negatywnie odbierana przez parafian. A razu pewnego 

kościelny tamtejszy zobaczywszy tam nie swoje, ale jakiegoś potwora odbicie, 

stłukł je. Lecz o dziwo nie w drobny mak lecz na trzy części lustro pękło. Ale tak 

pęknięte nadal wisi w zakrystii tamtejszego kościoła, pięknego i zabytkowego z 

XVI w. A kto nie wierzy, niech sam się przekona. 

10) PODAJ NAJKRÓTSZĄ TRASĘ PRZEJAZDU OD CHOPINA DO POWĄZEK 

11) WARSZAWA – MIASTO SEJMÓW 

Obranie Warszawy za siedzibę królów jest tylko jednym z elementów 

"ustołeczniania" się miasta . Naprawdę istotną rolę odegrało ustalenie, Ŝe w 

Warszawie odbywać się będą Sejmy i wolne elekcje. JuŜ w pierwszej połowie XVI 

w. miały miejsce tu zjazdy szlachty. W kościele św. Marcina przy ul. Piwnej 

obradował sejmik szlachty mazowieckiej, zwany od 1563 r. "generałem" - 

opracowywano tam ogólne instrukcje dla wszystkich posłów Mazowsza. W latach 

1556 - 1557 r. zwołany został Sejm Walny Koronny, na przełomie 1563 i 1564 

drugi Sejm Egzekucyjny. Milowy krok ku stołeczności Warszawy dokonał się na 

sejmie w Lublinie w 1569 r., podczas którego ustalono, Ŝe odtąd Sejmy Walne 

Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego odbywać się będą w Warszawie. 

W 1573 r. , po śmierci króla Zygmunta Augusta zwołano Sejm Walny 

Konwokacyjny, wtedy teŜ we wsi Kamion na prawym brzegu Wisły odbyła się 

pierwsza wolna elekcja - na króla wybrany został ksiąŜę francuski Henryk Walezy 

- ten jednak nie wytrzymał długo i uciekł z kraju - zwołano więc na przełomie 

sierpnia i września 1574 r. drugi Sejm Walny Konwokacyjny, we wsi Wielka Wola 

na lewym brzegu Warszawy odbyła się druga wolna elekcja, a nowym królem 

został ksiąŜę siedmiogrodzki Stefan Batory (zostaje zobowiązany do ślubu z Anną 

Jagiellonką). W 1587 r., po śmierci Batorego na drodze wolnej elekcji został 

wyłoniony nowy król - Zygmunt III Waza, który, jak juŜ wcześniej pisałam, 

przeniósł dwór królewski do Warszawy. Kolejna elekcja - Władysława IV - 

ściągnęła do Warszawy 70 tys. szlachciców, następna, w 1648 odbyła się w 

bardzo nerwowej atmosferze, gdyŜ krąŜyła plotka o otoczeniu stolicy przez 

wojska Bohdana Chmielnickiego, którą szybko jednak zdementowano; królem po 

walce ze swoim bratem Karolem Ferdynandem został Jan Kazimierz. 

W ciągu 85 lat (1570 -1655) w Warszawie i okolicach odbyło się 65 sejmów i 5 

elekcji, co oznacza, Ŝe co rok/ dwa lata miasto stawało się areną tłumnego 

zjazdu magnatów ze świtą oraz szlachty zcałej Polski. Musiało być to pewnego

odzaju dyskomfortem (wstrząsem?), a moŜe okazją do zarobienia dla 

mieszkańców Warszawy. Liczba ludności miasta powiększała się wówczas 

dwukrotnie, problemem stawało się zakwaterowanie gości - obowiązkiem 

odstąpienia kwatery objęte były nawet patrycjuszowskie domy przy Rynku - 

gospodarze często byli zmuszeni do opuszczania swoich mieszkań i wynoszenia 

się na poddasza, do oficyn, komórek, odstępowania gościom własnych łóŜek. 

Miasto cięŜko przeŜywało najazdy szlachty, naraŜone było na ekscesy pijanych 

szlachciców, po ich wyjeździe domostwa były zrujnowane, miasto tonęło w 

odpadkach. Jako rekompensatę szkód dawano mieszczanom przywileje, ruch 

handlowy był wzmoŜony, jednak nie było to dosyć satysfakcjonujące jak na tę 

"ciemną" stronę stołeczności. O ile osadzenie dworu w Warszawie było 

niewątpliwie korzystnym wydarzeniem dla kupców, dostawców i rzemieślników, o 

tyle fakt bałaganu wyrządzanego przez "najeźdźców" był raczej niepomyślny w 

skutkach dla zwykłych obywateli. Miasto nie było oszczędzane przez losy 

dziejowe. 7 września 1655 r. do Warszawy wkroczyli Szwedzi, zastali ją niemalŜe 

całkowicie opuszczoną. Miesiąc wcześniej stolicę opuściła królowa Maria Ludwikę, 

kilka dni później uczynił to król - Jan Kazimierz, zostawiając w stolicy zaledwie 

dwustu Ŝołnierzy. Wybuchła panika i kto Ŝyw wyjechał z miasta. Warszawa 

skapitulowała bez walki. Szwedzi bliski rok okupowali stolicę, do momentu 

szturmu nań oddziałów polskich i litewskich pod wodzą hetmana Czarnieckiego. 

Wtedy Szwedzi spalili część Nowego Miasta i przedmieścia, Polakom nie udało się 

odbić stolicy. Po półtora miesiąca miał miejsce drugi szturm, tym razem udany. 

Niestety niecały miesiąc później, po przegranej wojsk polskich w bitwie na polach 

Ŝerańskich i Targówku i wycofaniu się Jana Kazimierza na lewy brzeg Wisły, 

miasto znów zostało pozostawione na pastwę Szwedów, którzy je ograbili, 

zniszczyli mury miejskie, pozostawiając po sobie trupy, wskutek czego wybuchła 

zaraza. Błyszczące dotąd dostatkiem miasto było w części spalone, w części 

zrujnowane oraz ograbiane przez innych napastników. Winić za to moŜna 

urzędników, którzy zostawili stolicę samą, bez jakiejkolwiek opieki. Po tym 

burzliwym okresie nadszedł czas na odbudowywanie miasta, w czym wyróŜniali 

się magnaci, poniewaŜ typowego mieszczanina nie było stać na odbudowę domu, 

zwłaszcza po utracie majątku. 

12) KATYŃ- HISTORIA I POMNIKI Z NIM ZWIĄZANE 

Zbrodnia katyńska – w Polsce określenie równoznaczne ze słowem Katyń i las 

katyński – wymordowanie na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 

marca 1940 r. przez NKWD na wiosnę tego roku przetrzymywanych w obozach 

na terytorium ZSRR prawie 19 tys. jeńców wojennych – polskich oficerów – w 

tym pochodzących z rezerwy. Według szacunków historyków stanowiło to połowę 

korpusu oficerów Wojska Polskiego, stanowiącą jak to określił np. dr Andrzej 

Kunert elitę narodu i kwiat kultury polskiej. Ofiary dokonanej zbrodni były 

pogrzebane w zbiorowych mogiłach – w Katyniu pod Smoleńskiem, Miednoje koło 

Tweru i Piatichatkach na przedmieściu Charkowa. Zbrodnia była przeprowadzona 

w ścisłej tajemnicy, ale juŜ w 1943 r. ujawniono zbiorowe groby w Katyniu (na 

Smoleńszczyźnie – terenie przejściowo okupowanym przez III Rzeszę 

Niemiecką), co dało początek wyŜej wymienionemu terminowi. Obecnie określa 

on równieŜ wymordowanie ponad 7 tys. osób przetrzymywanych w więzieniach 

zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy, nie mających statusu jeńca, choć było 

wśród nich ok. 1 tys. polskich oficerów. Zbrodnia, ze względu na jej ideologiczne

umotywowanie względami klasowymi, a faktycznie narodowymi, oraz masowość, 

jest według opinii Instytutu Pamięci Narodowej uwaŜana za ludobójstwo 

(zbrodnię przeciwko ludzkości) – co jednocześnie jest odrzucane przez Rosję. 

Jest to powodowane obawami, Ŝe spowodowałoby to Ŝądanie odszkodowań dla 

rodzin ofiar oraz tym, Ŝe w przypadku ludobójstwa nie moŜna by było sprawców 

zbrodni objąć przedawnieniem. 

Zbrodni dokonano na części oficerów jednostek Wojska Polskiego uprzednio, w 

czasie kampanii wrześniowej 1939 r., operujących na wschodnich obszarach II 

Rzeczypospolitej. Po uzgodnionej z hitlerowską III Rzeszą agresji sowieckiej 17 

września 1939 r. zostali oni rozbrojeni i zatrzymani przez Armię Czerwoną i 

NKWD w utworzonym systemie obozów. W wyniku rozlicznych działań mających 

miejsce do marca 1940 r., m.in. przemieszczeń, wyselekcjonowaniu osób 

gotowych do współpracy, aresztowaniach w obozach, praktycznie wszystkich 

polskich oficerów przetrzymywanych w ZSRR – ok. 15 tysięcy, skupiono w trzech 

obozach specjalnych: kozielskim, ostaszkowskim i starobielskim. 

Przez jakiś czas tylko te fakty były pewne, gdyŜ od wiosny 1940 roku oficerowie 

nie dawali znaków Ŝycia, w szczególności ich rodziny przestały otrzymywać od 

nich korespondencję. Ustalenia wykonane począwszy od roku 1943 r. były 

przemilczane lub odrzucane przez ZSRR. 

5 marca 1940 r. Ławrientij Beria – Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR 

skierował do Józefa Stalina notatkę nr 794/B (794/Б), w której po zdefiniowaniu, 

Ŝe polscy jeńcy wojenni (14 736 osób – w tym 97 proc. Polaków) oraz więźniowie 

w więzieniach Zachodniej Białorusi i Ukrainy (18 632 osób, z tego 1207 oficerów 

– w tym ogółem 57 proc. Polaków) stanowią "zdeklarowanych i nie rokujących 

nadziei poprawy wrogów władzy radzieckiej", stwierdził, Ŝe NKWD ZSRR uwaŜa 

za uzasadnione: 

• rozstrzelanie 14,7 tys. jeńców i 11 tys. więźniów, bez wzywania 

skazanych, bez przedstawiania zarzutów, bez decyzji o zakończeniu 

śledztwa i aktu oskarŜenia, 

• zlecenie rozpatrzenie spraw i podejmowanie decyzji trójce w składzie: 

Wsiewołod Mierkułow, Bogdan Kobułow, Leonid Basztakow. 

Notatka posiada cztery zatwierdzające podpisy: Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i 

Mikojana, oraz dopiski – Kalinin – za, Kaganowicz – za. Zgodnie z notatką Biuro 

Polityczne KC WPK (b) tego dnia wydało decyzję nr P13/144 z zaproponowaną 

przez Berię treścią. 

14 marca w gabinecie Bogdana Kobułowa, szefa Głównego Zarządu 

Gospodarczego NKWD, odbyła się narada. Uczestniczyło w niej kilkanaście osób, 

wśród nich szefowie Zarządu NKWD obwodu smoleńskiego, kalinińskiego i 

charkowskiego, ich zastępcy oraz komendanci wojskowi zarządów obwodowych 

NKWD. To im wówczas zlecono wymordowanie jeńców. 22 marca Beria wydał 

rozkaz nr 00350 "O rozładowaniu więzień NKWD USRR i BSRR" – w tych 

więzieniach większość więźniów stanowili polscy oficerowie i policjanci. 1 kwietnia 

z Moskwy wyszły trzy pierwsze listy – zlecenia skierowane do obozu 

ostaszkowskiego. Zawierały nazwiska 343 osób i były początkiem akcji 

"rozładowania obozów".

Motywy podjęcia takiej decyzji są obecnie przedmiotem konstrukcji logicznych, 

gdyŜ nikt z bezpośrednich decydentów nie ujawnił ani nie pozostawił 

uzasadnienia. Wysuwane są przypuszczenia o zemście, w tym osobistej Stalina, 

za poraŜkę w wojnie 1920 r, co jest jednak mocno kwestionowane. Według 

innych opinii powodem była chęć pozbawienia narodu polskiego warstwy 

przywódczej, elity intelektualnej, której przedstawicielami byli zamordowani 

oficerowie, w części rezerwy. Motywem mogła być teŜ chęć oczyszczenia zaplecza 

przed planowaną wojną uderzeniową na Niemcy. Ujawniony później fakt 

skrupulatnego przechowywania najbardziej obciąŜających dokumentów jest 

tłumaczony jako świadoma polityka Stalina wzajemnego krycia się i zbiorowej 

odpowiedzialności. Poglądy powyŜsze wyraŜa m.in. jeden z polskich rusycystów 

Jerzy Pomianowski. Nie brana jest teŜ pod uwagę wersja, iŜ był to odwet za 

zamiar wysłania w składzie francuskiego Posiłkowego Korpusu Ekspedycyjnego 

dwóch polskich jednostek wojskowych (Samodzielna Brygada Strzelców 

Podhalańskich oraz 1/145 Dywizjon Myśliwski "Warszawski") do walczącej z 

sowiecką agresją Finlandii. 

Wymienione wyŜej listy transportowe były – poza kilkoma decydującymi o 

wywozie do obozu juchnowskiego – wyrokami śmierci. Na ich podstawie 

tworzono konwoje, które w kombinowany sposób: pieszo, wagonami lub 

cięŜarówkami docierały do miejsca wykonania zbrodni. Było tych miejsc pięć, 

przy czym dwie ostatnie lokalizacje są nadal sporne ze względu na brak pełnych 

danych – często podaje się wiele miejsc mordowania tej grupy ofiar. 

• Katyń, miejscowość pod Smoleńskiem z ośrodkiem wypoczynkowym 

NKWD 

Wymordowanie 4410 jeńców z obozu kozielskiego, przy czym 

prawdopodobnie część skazanych zabito w Smoleńsku, w siedzibie 

obwodowego NKWD. Konwoje z obozu w grupach od 50 do 344 osób były 

organizowane od 3 kwietnia do 12 maja. Ostatniego dnia zorganizowano 

dwa konwoje 205 osób skierowanych do obozu juchnowskiego. 

Zamordowani zostali pochowani na miejscu w ośmiu zbiorowych mogiłach. 

Konwoje drogą kolejową w ciągu ok. doby, przez Smoleńsk były dowoŜone 

do stacji Gniazdowo. Ze stacji kolejowej oficerowie byli przewoŜeni 

autobusem na miejsce zbrodni, gdzie nad masowymi grobami młodszym i 

silniejszym ofiarom zarzucano na głowę płaszcze wojskowe (szynele) i 

wiązano ręce sznurem produkcji radzieckiej przyciętym na równe odcinki, 

po czym wszystkich zabijano z bliskiej odległości strzałem pistoletu 

Walther kal. 7,65 mm, zwykle jednym w kark lub tył czaszki; niektóre 

ofiary były dodatkowo przebijane czworokątnym bagnetem radzieckim. Na 

miejscu zbrodni i pochówku znaleziono łuski od wymienionych pistoletów. 

Wykonywanie zbrodni na miejscu pochowania nie do końca jest bezsporne, 

są źródła wskazujące na to, Ŝe przynajmniej część ofiar wymordowano w 

Smoleńsku podobnie jak w Charkowie i Kalininie – moŜe na to wskazywać 

fakt, Ŝe w co najmniej jednej mogile zbiorowej ciała były ułoŜone inaczej 

niŜ w pozostałych, w sposób bardziej uporządkowany i ścisły, twarzami do 

dołu. Zwłoki ofiar zostały pochowane w ośmiu zbiorowych mogiłach. 

• Charków, pl. DzierŜyńskiego 3 – siedziba obwodowego NKWD

Wymordowanie 3739 jeńców z obozu starobielskiego. Konwoje z obozu 

były organizowane od 5 kwietnia do 12 maja. Dwa konwoje z 25 kwietnia i 

12 maja – łącznie 78 osób – skierowano do obozu juchnowskiego. 

Zamordowani zostali pochowani w zbiorowych mogiłach pod Charkowem, 

w VI rejonie strefy leśno-parkowej, 1,5 km od wioski Piatichatki. 

Konwoje docierały wagonami do Charkowa, a ze stacji kolejowej 

samochodami do wewnętrznego więzienia NKWD. Po identyfikacji jeńcom 

wiązano z tyłu ręce, wprowadzano do sali, w której wystrzałem w kark 

pozbawiano ich Ŝycia. Według ekspertów medycznych NKWD w takim 

przypadku przejście kuli przez rdzeń kręgowy powoduje skurcz mięśni i 

minimalny krwotok. Ciała zamordowanych z zawiązanymi na głowie 

płaszczami były w nocy wywoŜone cięŜarówkami i grzebane. 

• Kalinin (obecnie i poprzednio Twer) ul. Sowiecka 5 – siedziba obwodowego 

NKWD 

Wymordowanie 6314 jeńców z obozu ostaszkowskiego. Konwoje z obozu 

były organizowane od 4 kwietnia do 16 maja. Trzy konwoje z 29 kwietnia, 

13 i 16 maja – łącznie 112 osób – skierowano do obozu juchnowskiego. 

Ofiary mordu zostały pochowane pod Kalininem w miejscowości Miednoje 

w ponad 20 zbiorowych mogiłach. 

Konwoje jeńców były doprowadzane piechotą po lodzie jeziora Seliger do 

miejscowości Tupik (obecnie Spławucziastok) i stacji kolejowej Soroga, 

dalej wagonami przez stacje Piena i Lichosławl trafiały do Kalinina (Tweru), 

do budynku NKWD (obecnie Twerski Instytut Medyczny). W pomieszczeniu 

piwnicznym identyfikowano kaŜdego jeńca, po czym skutego 

doprowadzano do celi z drzwiami obitymi wojłokiem. Podobnie jak w 

Charkowie strzałem z pistoletu Walther pozbawiano go Ŝycia. Pierwszym 

razem, po nadejściu konwoju z 390 skazanymi kaci mieli trudności z 

wykonaniem egzekucji takiej ilości osób, i następne etapy nie przekraczały 

250 ludzi. Zwłoki zamordowanych wynoszono na oczekujące cięŜarówki, i 

wywoŜono do odległej o 32 km miejscowości Miednoje nad rzeką Twiercą, 

koło wioski Jamok. Tam na terenie letniskowym kalinińskiego NKWD, na 

skraju lasu znajdował się przygotowany juŜ przez koparkę sprowadzoną z 

Moskwy, dół o głębokości 4-6 m, mogący pomieścić 250 zwłok. Trupy 

zrzucano bezładnie, po czym koparka zasypywała je, przygotowując 

jednocześnie dół na dzień następny. Terytorium to w latach 1940-1941 nie 

było pod okupacją niemiecką. 

• Kijów, ul. Korolienki 17 

Wymordowanie 3435 (według innych danych 4181) więźniów z Zachodniej 

Ukrainy i pochowanie ich prawdopodobnie w Bykowni. 

• Mińsk, ul. Lenina 17 

Wymordowanie 3870 (według innych danych 4465) więźniów z Zachodniej 

Białorusi i pochowanie ich prawdopodobnie w Kuropatach. 

Masowy mord ominął jedynie 395 jeńców wywiezionych z trzech obozów 

specjalnych do obozu juchnowskiego, a potem do griazowieckiego. .

Po wykonaniu objętych tajemnicą państwową masowych zabójstw dla rodzin 

zamordowanych nastąpiła cisza – przestała nadchodzić korespondencja, 

wysyłana do nich wracała, próby uzyskania informacji o ich losach i miejscu 

pobytu były pozostawiane bez odpowiedzi. Jednocześnie zaczęły krąŜyć słuchy i 

pogłoski, częściowo związane z faktami – m.in. o zesłaniu jeńców do obozów na 

północy Rosji, na Ziemię Franciszka Józefa i Nową Ziemię i ich późniejszym 

potopieniu w Morzu Białym lub Oceanie Arktycznym. 

W tym czasie ze strony kilku wysokich i najwyŜszych funkcjonariuszy radzieckich 

zaistniały wypowiedzi o losach zatrzymanych polskich oficerów, ale nigdy w tym 

okresie nie odnoszące się do jedynej wkrótce tezy o udziale Niemców w śmierci 

zaginionych. RównieŜ po zmianie stosunków polsko-radzieckich w związku z 

wybuchem wojny Niemiec z ZSRR i podjęciu poszukiwań przez rząd polski władze 

radzieckie nie udzieliły Ŝadnych wyjaśnień.. 

Podawany jest teŜ fakt o przedłoŜeniu na początku czerwca 1940 r. premierowi 

Churchillowi raportu rotmistrza Koźlińskiego – byłego właściciela Katynia, który 

widział 18 maja 1940 r. wrzucanie ciał do dołu śmierci nr 8. 

Miejsce masowych grobów w Katyniu zostało odkryte przez polskich robotników 

przymusowych z Bauzugu nr 2005 latem 1942 r. na podstawie informacji 

miejscowej ludności rosyjskiej. Dokonali oni poszukiwań, i po odkopaniu dwóch 

zwłok w polskim mundurze powiadomili władze niemieckie, które początkowo nie 

wykazały zainteresowania, ale powróciły do sprawy pod koniec zimy 1943 r. 

Prace ekshumacyjne Niemcy rozpoczęli 18 lutego, i do 13 kwietnia wydobyli 

ponad 400 ciał. W dniu tym radio berlińskie podało komunikat o odnalezieniu w 

lesie katyńskim zwłok 12 000 polskich oficerów. 

Niemcy starali się wykorzystać ujawnione fakty propagandowo, zapraszając 16 

kwietnia do badań i ekshumacji Międzynarodowy Czerwony KrzyŜ (MCK), 

przedstawicieli społeczeństwa polskiego z okupowanego Generalnego 

Gubernatorstwa, jak i jeńców wojennych m.in. oficerów polskich. W takiej 

sytuacji rząd generała Sikorskiego niezaleŜnie zwrócił się 17 kwietnia do MCK o 

zbadanie sprawy. MCK po sześciu dniach oświadczył, Ŝe gotowy jest współdziałać 

w ustaleniu prawdy pod warunkiem, Ŝe zwrócą się o to wszystkie zainteresowane 

strony, a więc teŜ ZSRR. De facto dało to wolną rękę Stalinowi do zablokowania 

działań pod egidą MCK. Wobec tego władze niemieckie utworzyły komisję 

międzynarodową z jednym obserwatorem w składzie 12 osób z krajów zaleŜnych 

od III Rzeszy i 1 osoby ze Szwajcarii – komisja przebywała w Katyniu od 28 do 

30 kwietnia. Pod przymusem niemieckim, ale za wiedzą rządu i władz 

podziemnych do Katynia udało się teŜ kilkunastu Polaków (m.in. pisarze 

Ferdynand Goetel i Józef Mackiewicz, dr Marian Wodziński z PCK i Rady Głównej 

Opiekuńczej, ze strony Kościoła ks. Stanisław Jasiński, kanonik krakowskiej 

Kapituły Katedralnej). Na miejscu badań byli równieŜ oficerowie – jeńcy z 

niemieckich oflagów – angielscy, amerykańscy i polscy, z tym Ŝe ci ostatni zostali 

tam przywiezieni wbrew ich woli (jak twierdził po wojnie np. płk Stefan Mossor). 

Oficerowie brytyjscy, belgijscy i amerykańscy – niemieccy jeńcy wojenni – 

przywiezieni do Katynia zapoznają się z dowodami zbrodni 

Ekshumacji dokonano w ośmiu masowych grobach, a wśród wydobytych zwłok 

zidentyfikowano ciała dwóch generałów – Bohatyrewicza i Smorawińskiego,

pochowane następnie w oddzielnych mogiłach. Do 3 czerwca 1943 r. wydobyto 

ponad 4100 ciał, a dr Wodziński dokonał w tym czasie 2800 identyfikacji. Prace 

dokumentowano określając m.in. sposób dokonania zabójstw, rodzaj uŜywanej 

broni (stwierdzono przy tym stosowanie uzbrojenia i amunicji niemieckiej kaliber 

7,65 – co było i jest praktycznie jedynym kontrargumentem obciąŜania zbrodnią 

NKWD pomimo faktu posiadania przez radzieckie jednostki operacyjne i 

uzbrojenia (ze względu na niezawodność), i amunicji niemieckiej), jak i fakt 

ujawnienia przy ciałach pomordowanych korespondencji z bliskimi kończącej się 

na wiosnę 1940 r. Ustalono teŜ okres dokonania zbrodni na podstawie wieku 

zasadzonych na mogiłach drzew oraz specyficznych anatomopatologicznych 

tworów powstających w zwłokach. 

Ze względu na sytuację na froncie i letnią porę roku prace pod nadzorem 

niemieckim zostały przerwane 3 czerwca przed dokonaniem ekshumacji z 

wszystkich grobów – z ostatniego, ósmego badanego grobu nie wydobyto ok. 

200 zwłok. Wkrótce teren ten wrócił pod jurysdykcję radziecką. 

Dokumentacja badań w czasie wojny znalazła się w Krakowie w zakładzie 

medycyny sądowej. Pod koniec wojny zaginęła. Niemieckie protokoły badań 

podające liczbę 4143 ekshumowanych zwłok były podpisane przez członków 

Międzynarodowej Komisji przedstawicieli medycyny sądowej i kryminologii 

uniwersytetów europejskich. Po wojnie złoŜyli oświadczenia odwołujące swoje 

podpisy. śaden inny członek komisji, znajdujący się poza radziecką sferą 

wpływu, nie złoŜył podobnego oświadczenia. Na podstawie prac komisji pod 

przewodnictwem dra Mariana Wodzińskiego został przez Kazimierza 

SkarŜyńskiego przygotowany raport PCK (opublikowany w 1955 r. w ParyŜu, a w 

1989 r. w Polsce) podający liczbę 4243 (o 100 więcej od protokołu niemieckiego) 

wydobytych zwłok. Jednocześnie uwaŜano, Ŝe w grobach katyńskich znajdują się 

ciała ok. 11 000 oficerów, czyli większość zaginionych. Liczba ta była później 

powtarzana w danych radzieckich 

W odpowiedzi na komunikat radia berlińskiego radio moskiewskie (15 kwietnia 

1943) i dziennik "Prawda" (17 kwietnia) podały stanowisko rządu radzieckiego 

obwiniające o zbrodnię Niemców, argumentowane rozwiniętym pomysłem Stalina 

z marca 1942 r. – polscy oficerowie z Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska mieli 

być na wiosnę 1940 r. przemieszczeni bez prawa do korespondencji do trzech 

obozów pracy nr 1-ON, 2-ON, 3-ON (specjalnego przeznaczenia) w rejonie 

Smoleńska, a po przejęciu przez Niemców w 1941 r. zamordowani przez nich 

jesienią. Po zwróceniu się rządu polskiego do Międzynarodowego Czerwonego 

KrzyŜa "Prawda" opublikowała artykuł "Polscy współpracownicy Hitlera", a w nocy 

z 25 na 26 kwietnia polski ambasador Tadeusz Romer otrzymał notę o zerwaniu 

stosunków dyplomatycznych. Brytyjskie Foreign Office powiadomiło w niejawnej 

depeszy amerykański Departament Stanu, Ŝe w jego przekonaniu: rząd sowiecki 

zerwał z Polakami [...] by ukryć własną winę. Jednocześnie winą za zerwanie 

stosunków Winston Churchill w depeszy do Stalina obarczył Polaków: wznowienie 

przyjacielskich czy roboczych stosunków z Rosją Sowiecką nie będzie moŜliwe, 

dopóki wysuwa on [rząd polski] obraźliwe oskarŜenia wobec Rządu Sowieckiego 

(...). 

Po wyparciu armii niemieckiej ze Smoleńszczyzny natychmiast do pracy 

przystąpiła Specjalna komisja ds. ustalenia i przeprowadzenia śledztwa 

okoliczności rozstrzelania w lesie katyńskim polskich jeńców wojennych przez

niemiecko-faszystowskich najeźdźców. Przewodniczącym komisji był akademik 

Nikołaj Burdienko, a w skład wchodzili m.in. pisarze jak Aleksiej Tołstoj oraz 

dostojnik podporządkowanej NKWD rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, egzarcha 

Ukrainy, metropolita kijowski i halicki Mikołaj, natomiast w jej składzie nie było 

nikogo z innych krajów niŜ ZSRR, a nawet z zaleŜnych od Kremla Związku 

Patriotów Polskich czy armii Berlinga. 

W czasie ekshumacji prawdopodobnie spreparowanych kilku zwłok z 

nienaruszonego masowego grobu (wprawdzie raport komisji mówi o ponad 900 

ekshumowanych ciałach, ale nie sposób tego zweryfikować) w styczniu 1944 r. 

ujawniono 9 (dziewięć) dowodów (skrawki gazet, kwit z pralni, pocztówka z 

warszawskim adresem), zgodnie z którymi zbrodni miał dokonać Wehrmacht. 

Raport Komisji powtarzał liczbę 11 000 oficerów zamordowanych przez Niemców 

w Katyniu, a takŜe wersję o trzech obozach 1-ON, 2-ON, 3-ON. Podano teŜ, Ŝe 

zbrodni dokonał w sierpniu-wrześniu 1941 roku 537 batalion saperski 

Wehrmachtu dowodzony przez płk. Ahrensa. 

Informacje oskarŜające Niemców były zamieszczane m.in. w kilku powojennych 

wydaniach Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej, natomiast w wydaniu z lat 

siedemdziesiątych XX w. hasło o Katyniu nie pojawiło się. 

Pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. na polecenie Chruszczowa przewodniczący 

KGB Aleksander Szelepin niejawnie badał sprawę mordu i po wykonaniu 

kwerendy przechowywanych przez NKWD, a potem przez KGB dokumentów, w 

przedstawionej notatce nr N-632-Sz (Н-632-Ш) z 3 marca 1959 r. zaproponował 

zniszczenie 21 857 teczek personalnych zamordowanych – jak się wyraził: osób 

byłej Polski burŜuazyjnej – jako nieprzydatnych zarówno operatywnie, jak i 

historycznie, a zachowanie jedynie głównych dokumentów mieszczących się w 

oddzielnej, niewielkiej teczce. Propozycja została zatwierdzona i wykonana, a 

teczka otrzymała nazwę specjalnej teczki nr 1, i jako jedna z najwaŜniejszych 

tajemnic ZSRR wchodziła do wydzielonego, specjalnego zbioru dokumentów 

dostępnych tylko przywódcy KPZR, i przekazywanych mu przy objęciu władzy. 

W Katyniu w 1978 r. utworzono pierwszy zespół upamiętniający – wybudowano 

betonowe stele z marmurowymi zwieńczeniami, na których umieszczono po 

polsku i rosyjsku napis: Ofiarom faszyzmu – polskim oficerom rozstrzelanym 

przez hitlerowców w 1941 roku. 

Proces norymberski: 

Sprawa została poruszona podczas procesu norymberskiego, gdy prokurator 

radziecki Rudenko wniósł oskarŜenie o ludobójstwo ok. 11 000 polskich oficerów 

w Katyniu, ale sprawa została pominięta w końcowych wyrokach jako niemoŜliwa 

do udowodnienia Niemcom. Postępowanie sądowe w przedstawionym lekko 

odredagowanym sprawozdaniu komisji Burdenki ujawniło nieścisłości i błędy: w 

szczególności ustalono, Ŝe w Katyniu stacjonowała niemiecka jednostka 537 – 

sztab 537 pułku łączności, a dowodził nim płk Ahrens, który pojawił się w Katyniu 

w listopadzie 1941 r. Z tego względu płk Ahrens był przesłuchiwany jako 

świadek, choć strona radziecka Ŝądała postawienia go w stan oskarŜenia. 

W akcie oskarŜenia widniał zapis o zbrodni katyńskiej dokonanej przez faszystów 

jako ludobójstwa. W akcie końcowym procesu wydarzenie to zostało pominięte.

Dla niektórych badaczy jest to dostateczny dowód na to, Ŝe na arenie 

międzynarodowej sprawa ta, jako nie ulegające przedawnieniu ludobójstwo, 

wciąŜ jest otwarta i wymaga rozpatrzenia. Nie jest to uznawane przez obecne 

władze Federacji Rosyjskiej. 

Wielka Brytania i USA: 

Sojusznicy zachodni pozostali bierni lub z pozycji tzw. wyŜszej racji stanu (jak 

premier W. Brytanii W. Churchill) doradzali rządowi polskiemu i Polakom 

wstrzemięźliwość i umiar. 

Nieliczni, jak Geoffrey Potocki de Montalk (autor Katyn Manifesto), czy brytyjski 

ambasador przy polskim rządzie emigracyjnym sir Owen O'Malley starali się 

dociec, kim byli sprawcy. Raport O'Malleya potwierdzający winę Sowietów w 

czerwcu 1943 został przekazany królowi Jerzemu VI, Churchillowi i gabinetowi 

wojennemu. 

Władze USA równieŜ przez długi czas ze względów koniunkturalnych 

podtrzymywały tezy radzieckie i tuszowały przypadki prób ujawnienia prawdy. 

Znany jest przypadek płk. van Vlieta, w 1943 r. jeńca w niewoli niemieckiej 

przywiezionego w grupie innych jeńców z siedmiu krajów do Katynia. Po 

uwolnieniu płk van Vliet złoŜył raport gen. Bissellowi – po czym generał wydał 

rozkaz, by raport otrzymał klauzulę "ściśle tajne", i najprawdopodobniej teŜ, aby 

go zniszczono. Raport był następnie odtwarzany osobiście przez płk. van Vlieta 

dla komisji senackiej prowadzącej śledztwo w 1952 r. 

Polska: 

RównieŜ zaleŜne od ZSRR polskie instytucje miały wkład we wspieranie 

powyŜszej wersji – dotyczy to m.in. Wandy Wasilewskiej i gen. Zygmunta 

Berlinga. Wiosną 1945 r. z polecenia ministra sprawiedliwości Henryka 

Świątkowskiego podjęto śledztwo dotyczące zbrodni na polskich oficerach w 

Katyniu. Jego prowadzenie powierzono, pod nadzorem znanego później profesora 

prawa, a wtedy prokuratora Jerzego Sawickiego, doktorowi Romanowi 

Martiniemu, przedwojennemu podprokuratorowi Sądu Okręgowego w Kielcach. 

Śledztwo prowadził niespełna rok. Został zamordowany 30 marca 1946 r. przez 

17-letnią dziewczynę i jej narzeczonego. Według róŜnych źródeł katyńskie 

śledztwo miało predefiniowany cel (wykazanie winy Niemców), ale za sprawą 

prok. Martiniego toczyło się w innym kierunku (winy ZSRR), co mogło być 

przyczyną inscenizacji jego śmierci. 

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie w Londynie Profesor 

Stanisław Ostrowski nadał dekretem z dnia 11 listopada 1976 roku, zbiorowo 

KrzyŜ Virtuti Militari (nr 14384) Ŝołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i 

innych nieznanych (wówczas) miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich Ŝycia, 

w imię Niepodległości Polski. 

Oficjalne ujawnienie: 

Stalinowska wersja była utrzymywana w propagandzie zarówno ZSRR jak i PRL 

praktycznie do 1990 r. W związku z pierestrojką w 1987 r. utworzono w

porozumieniu z ówczesnym przywódca ZSRR Michaiłem Gorbaczowem mieszaną 

polsko-radziecką komisję do wyjaśnienia białych plam w historii wspólnych 

stosunków. Pomimo nazwy celem prac było ujawnienie sprawców zbrodni 

katyńskiej. 14 kwietnia 1990 r. w oświadczeniu TASS oznajmiono, Ŝe winę za 

zbrodnię katyńską ponosi ZSRR, w szczególności Beria i jego współpracownicy. 

Fakt ten naleŜy jednak zestawić z tym, Ŝe M. Gorbaczow musiał od początku 

pełnienia funkcji przywódcy ZSRR znać treść teczki specjalnej nr 1, ponadto 

rozporządzeniem nr RP-979 (РП-979) z 3 listopada 1990 r. (punkt 9) polecił 

m.in. rosyjskiej Akademii Nauk odszukiwanie faktów obciąŜających Polskę wobec 

Rosji i mogących stanowić przeciwwagę dla zbrodni i winy ZSRR (np. oskarŜenia 

o mordowanie jeńców sowieckich w obozie jenieckim pod Strzałkowem). 

14 października 1992 r., na polecenie prezydenta Jelcyna naczelny archiwista 

państwowy Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Wałęsie kopie 

dokumentów z teczki specjalnej nr 1. Dokumenty zostały opublikowane w 1992 

r. w Polsce w zbiorze "Katyń. Dokumenty ludobójstwa", a w Rosji w pierwszym 

numerze za rok 1993 miesięcznika "Woprosy istorii". Wtedy teŜ otwarto dla 

polskich historyków część archiwów postradzieckich. 

Suwerenne obiektywne śledztwa: 

USA: 

22 grudnia 1952 komisja Senatu USA, która po staraniach Kongresu Polonii 

Amerykańskiej badała sprawę – rekomendowała rządowi przedstawienie jej 

Narodom Zjednoczonym oraz oskarŜenie ZSRR przed Międzynarodowym 

Trybunałem Sprawiedliwości w Hadze. W 1971 BBC wyemitowała film 

dokumentalny Sprawa winna być pominięta. 

ZSRR/Rosja, Białoruś, Ukraina: 

Oficjalne przyznanie winy ZSRR umoŜliwiło poza badaniem archiwów równieŜ 

rozpoczęcie śledztwa przez prokuraturę radziecką (potem rosyjską), współpracę z 

polskimi władzami, i m.in. przeprowadzenie szeregu przesłuchań Ŝyjących 

jeszcze świadków (szereg danych z tych przesłuchań wykorzystano w tym haśle 

powyŜej) oraz ekshumacji w dwóch innych, poza Katyniem, miejscach kaźni. 

Ekshumacje w Miednoje prowadzono od 15 do 31 sierpnia 1991 r. badając teren 

pięciokąta o wymiarach 37 na 108 na 36 na 120 na 120 metrów. Wykonano 30 

wykopów i 5 sondowań oraz odsłonięto jedną mogiłę zbiorową. Wydobyto ok. 

240 zwłok, przewaŜnie w granatowych mundurach (policyjnych). Zachowane 

ubiory i wyposaŜenie słuŜbowe, przedmioty prywatne oraz zachowane 

dokumenty – m.in. dwa pamiętniki, wskazały, Ŝe byli to prawie wyłącznie polscy 

policjanci, więzieni w obozie ostaszkowskim, ponadto ich zidentyfikowane 

nazwiska figurują na listach transportowych NKWD. W wyniku badania 

wydobytych czaszek ustalono, Ŝe 169 spośród nich wykazuje obraŜenia 

postrzałowe, przy czym strzelano w tył głowy. Znaleziono ponad 20 pocisków, w 

tym tylko dwa od Naganta. Pozostałe, kalibru 7,65 mm, były niemieckie. 

Potwierdziło to zeznania Tokariewa o niemieckiej broni dostarczonej na egzekucję 

z Moskwy. Po zakończonych pracach 31 sierpnia 1991 r. złoŜono do grobu 

wyekshumowane szczątki. Podczas kolejnych prac latem 1994 i 1995 r. 

funkcjonariusze rosyjskiego MSW zidentyfikowali wszystkie masowe groby i

przeprowadzili ekshumację w pełnym zaplanowanym zakresie, kończąc etap prac 

poprzedzających budowę mającego tu powstać cmentarza. 

Prace w Piatichatkach (VI kwartał strefy leśno-parkowej Charkowa) prowadzono 

od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 r. Badaniami objęto teren czworokąta o 

wymiarach 97 na 62 na 143 na 134 m, na którym wykonano 49 wykopów i 5 

sondowań, w wyniku czego ekshumowano 167 zwłok polskich oficerów. Łącznie z 

późniejszymi pracami ogółem odkryto 75 zbiorowych grobów, z których 15 kryło 

prochy polskich jeńców i ekshumowano szczątki 420 osób, w tym 363 z polskim 

wyposaŜeniem wojskowym (2500 przedmiotów). 

Miejsca pamięci:] 

W 1994 r. w Krakowie zawarto porozumienie między rządami Polski i Rosji o 

cmentarzach i miejscach pamięci ofiar wojen i represji totalitaryzmów. 

• W czerwcu 2000 oficjalnie zapalono znicze spoczywającym na cmentarzu w 

Charkowie zgładzonym polskim Ŝołnierzom. Cmentarz znajduje się w 

Charkowie (Piatichatki) na Ukrainie. 

• 28 lipca 2000 r oficjalnie udostępniono wstęp odwiedzającym groby na 

cmentarz w Katyniu. 

• Ostatni z trzech cmentarzy, w Miednoje w pobliŜu Tweru w Rosji, 'otwarto' 

we wrześniu 2000 r. 

Pomniki warszawskie: 

Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie odsłonięty 17 września 

1995 r. w 56 rocznicę agresji ZSRR na Polskę u zbiegu ulicy Muranowskiej i gen. 

Andersa jest monumentalnym dziełem upamiętniającym losy ofiar agresji 

sowieckiej w 1939 roku - pomordowanych w Katyniu i deportowanym do łagrów. 

Przedstawia platformę sowieckiego wagonu deportacyjnego, wypełnioną 

chrześcijańskimi, Ŝydowskimi i muzułmańskimi nagrobkami. Całość wieńczy 

KrzyŜ Walecznych oraz orzeł. Na czterdziestu jeden odlanych z brązu podkładach 

kolejowych widnieje osiemdziesiąt nazw miejsc, w których wojsko polskie 

walczyło z nacierającą ze wschodu Armią Czerwoną. "Poległym i Pomordowanym 

na Wschodzie. Ofiarom agresji sowieckiej 17 września 1939. Naród 17 września 

1995" - głosi napis na pomniku. Inicjatorem jego budowy był działacz 

kombatancki i niepodległościowy, Wojciech Ziembiński. Makieta pomnika 

znajduje się w Muzeum Katyńskim – Fort IX na ul. Powsińskiej 

13) SPACER OD PLACY TRZECH KRZYśY DO BELWEDERU 

ALEJE UJAZDOWSKIE - ulica Warszawy równoległa do Wisły naleŜąca do Traktu 

Królewskiego. Jest przedłuŜeniem Nowego Światu w kierunku południowym., 

który mieścił się w miejscu, gdzie obecnie jest dziedziniec Belwederu. Droga 

powstała z polecenia króla Augusta II w latach 1724 - 1731 i miała 14 m. 

szerokości. Zaczątkiem Alej Ujazdowskich była Droga Kalwaryjska od obecnego

placu Trzech KrzyŜy do kościoła ujazdowskiego. Po zachodniej stronie Drogi 

znajdowało się 28 murowanych kaplic, ustawionych mniej więcej co 90m. Droga 

KrzyŜowa istniała krótko, juŜ w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego 

kaplice zostały rozebrane. Pod koniec XVIIIw. po wschodniej stronie Alej 

znajdowała się wieś Ujazdów, po zachodniej były pola i sady. 

Plac Trzech KrzyŜy - w XVIIIw. nosił nazwę RozdroŜa Złotych KrzyŜy. Był 

wtedy słabo zabudowanym placem, na którym zbiegało się 6 traktów: jeden ze 

Starej Warszawy, drugi (KsiąŜęca) prowadził do Solca, trzeci do Ujazdowa 

(Wiejska), Czwarty (Mokotowska) do Rakowca, piąty do Grzybowa (Bracka) i 

wreszcie szósty do Belwederu (Aleje Ujazdowskie). Ten ostatni został 

przeprowadzony z inicjatywy Augusta II jako fragment tzw. drogi kalwaryjskiej, 

której głównym akcentem miał być przebudowany na kościół i klasztor Zamek 

Ujazdowski. Na początku tej drogi August II kazał postawić dwa złote krzyŜe na 

kolumnach, a marszałek Bieliński na pamiątkę ukończenia w 1752r. brukowania 

ulic warszawskich i zaprowadzenia porządku administracyjnego – kamienną 

rokokową figurę św. Jana Nepomucena. I krzyŜe i figura świętego dotrwały do 

dzisiejszych czasów. Nazwa rozdroŜa nie była nazwa oficjalną. Miejsce to często 

nazywano wówczas „obok Złotych KrzyŜów na Nowym Świecie”. Pod koniec 

1815r. do Warszawy wjechał car Aleksander I jako władca utworzonego na 

Kongresie Wiedeńskim Królestwa Polskiego. Na obecnym placu Trzech KrzyŜy 

ustawiono dla niego drewnianą bramę powitalną, autorstwa Jakuba Kubickiego. 

Wkrótce potem zapadła decyzja, aby bramę zastąpić murowaną i zaczęto zbierać 

pieniądze wśród urzędników. Pomysłowi jednak sprzeciwił się sam car. Po 

rocznym namyśle zdecydowano się zebrane składki przeznaczyć na wybudowanie 

kościoła św. Aleksandra. W tym celu wykupiono nieliczne drewniane domy, 

znajdujące się między śurawią a Wspólną na rozdroŜu. Budowa kościoła i tak 

była sprawą palącą, gdyŜ parafia ujazdowska była ogromna a drewniany 

kościółek św. Anny przy Bedwederze chylił się ku upadkowi (dziś nie istnieje). 

Kościół św. Aleksandra na Placu Trzech KrzyŜy w dzielnicy Śródmieście. Został 

zbudowany w latach 1818-25 w stylu klasycystycznym według projektu 

Chrystiana Piotra Aignera właśnie jw. na cześć cara Aleksandra I. W latach 1886- 

95 przebudowany w stylu renesansowym przez Józefa Piusa Dziekońskiego. 

Zniszczony w wyniku bombardowania przez Niemców w 1944r. (9 lub 11.09) i 

odbudowany w latach 1949-1952 w stylu klasycystycznym. W 1951r. rozebrano 

ocalałą ze zniszczeń wojennych lewą wieŜę, przywracając kościołowi pierwotny 

wygląd. 

Kamienica pod Gryfami – Plac Trzech KrzyŜy 18. Kamienica powstała w 1886r. 

dla króla warszawskiej czekolady i cukierków J. Fuchsa wg projektu Józefa 

Hussa. Budynek spalony w 1944r. po wojnie stracił naroŜne gloriety z kopułkami 

i kilka gryfów go wieńczących. Zostały one odtworzone w 2005 r. 

Instytut Głuchoniemych – Plac Trzech KrzyŜy 4/5. Budynek powstaje dzięki 

staraniom ks. J. Falkowskiego. W dniu 26.04.1826r. – połoŜono kamień węgielny 

pod budowę własnego budynku Instytutu Głuchoniemych, istniejącego juŜ od 

1817r. Wcześniej Instytut działał w Pałacu Kazimierzowskim, przy Krakowskim 

Przedmieściu 24/26 (obecnie gmach Uniwersytetu Warszawskiego) a od 1820 r. 

w budynku Panien Wizytek przy Krakowskim Przedmieściu. Inwestycję 

zrealizowano dzięki funduszom uzyskanym ze składek społecznych, darowiznom, 

dotacji ówczesnego rządu i własnych oszczędności ks. J. Falkowskiego. W 1842 r.

działa Szkoła dla Niewidomych od 1868 r. Rzemieślnicza Szkoła Niedzielna dla 

dorosłych głuchych. W 1922 r. rozpoczyna działanie Instytut Pedagogiki 

Specjalnej. W 1934 r. – otwarto tu pierwszą w Polsce szkołę zawodową dla 

niesłyszących. W Powstaniu Warszawskim jest to punkt oporu walczących 

głuchych powstańców, spalony 26.10.1944 r. - podpalony przez Niemców. 

Jednak juŜ w lutym 1945r. następuje tu wznowienie zajęć szkolnych. 

Elizeum wzdłuŜ KsiąŜęcej - teren na skarpie i poniŜej, połoŜony na północ od 

ulicy KsiąŜęcej nazywany jest „Na KsiąŜencem”. Tu w latach 1776-79 dla 

Kazimierza Poniatowskiego, podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego, 

starszego brata naszego ostatniego króla, załoŜono ogród rezydencjonalny. 

Szymon Bogumił Zug zaprojektował ogród o charakterze sentymentalnym. 

Składał się on z części geometrycznej na dole z dominującą podwójną aleją i 

ogrodem uŜytkowym, tarasowo uformowanej skarpy oraz dzikiej promenady na 

górnym tarasie i pod skarpą nad stawem z wyspą. Na skarpie wzniesiono domek 

imama, minaret, pawilon chiński i między innymi loŜe masońską a w skarpie 

zbudowano groty i korytarze podziemne w tym Elizeum. Ówczesny angielski 

podróŜnik William Coxe tak opisał dokonania Podkomorzego: „ ... spacerując po 

ogrodzie przybyliśmy wreszcie do groty, w sztucznych skałach wykutej, 

urozmaiconej źródłami i strumykami. ...Droga wiodła przez kręty, podziemny 

korytarz, w którym tu i ówdzie lampa słabe siała blaski. Wreszcie dotarliśmy do 

drzwi drewnianych, jakby wejścia do lichej chatki. Drzwi nagle otwarły się i 

ujrzeliśmy się we wspaniałej, przecudnie oświetlonej sali. Był to rondel z 

przepyszną kopułą wedle najpiękniejszej symetrii. Dookoła, wśród kolumn ze 

sztucznego marmuru, widziałeś cztery otwarte gabinety, a w nich sofy wygodne i 

malowidła al fresco, ... Wtem wśród ogólnego podziwu olśnił uszy nasze koncert 

niewidzialnej orkiestry. Szukaliśmy daremnie skąd pochodziły tony ...”. Po 1841 

na terenach tych był szpital św. Łazarza, zburzony w czasie wojny. Obiekt przez 

szereg lat dewastowany, słuŜył jako magazyn, lodownia a nawet schron 

przeciwlotniczy. Około 1960 odtworzono zasypany niegdyś staw a pozostałości 

ogrodów szpitalnych i parku podkomorskiego włączono do Centalnego Parku 

Kultury (obecnie Park Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza). Dawną loŜę 

masońską, pod koniec lat trzydziestych, prof. Bohdan Pniewski wkomponował w 

swój dom (obecnie część Muzeum Ziemi PAN) a groty i Elizeum pozostawione bez 

opieki niszczały i mimo zdarzeń, które unicestwiły znakomitą część Warszawy 

przetrwały do dziś, choć zapomniane. Około 1990 młodzi entuzjaści 

zarejestrowali fundację mającą na celu odnowienie obiektu. Sporządzono 

studium koncepcyjne restauracji. Sprawę propagowano w prasie ale póki co bez 

skutku. 

Pomnik Wincentego Witosa (1874-1945), działacza ruchu ludowego, polityka, 

publicysty, pomnik został odsłonięty 22.09.1985 w 90-tą rocznicę 

zorganizowanego ruchu ludowego w Polsce, proj. M. Koniecznego. 

Pałac Pod Karczochem -Aleje Ujazdowskie 14. Na miejscu tego pałacu 

znajdował się wcześniej pawilon ogrodowy, którego właścicielem był Szymon 

Bogumił Zug. Pawilon nakryty był kopułą zwieńczoną karczochem. Antonio 

Corazzi budując w miejscu pawilonu pałacyk, zachowując wcześniejsze jego 

załoŜenia umieszczając równieŜ ów karczoch – stąd nazwa obiektu. Po 1863r. 

pałacyk stał się własnością doktorów, którzy utworzyli tu lecznicę dla kobiet. 

Pałac nie ucierpiał podczas działań wojennych Obecnie jest siedzibą ambasady 

Republiki Litewskiej w Warszawie.

Kamienica pod Gigantami - Aleje Ujazdowskie 24. To dawny dom własny 

malarza Antoniego Strzałeckiego, który zbudował go w 1904-1907 według 

projektu Władysława Marconiego w stylu wczesnego modernizmu. Ta jedna z 

najlepiej zachowanych, bogata kamienica warszawska, posiada nadal oryginalny 

wystrój wnętrz projektowany przez właściciela (w tym takŜe polichromie). 

Obecnie mieści się tu Klub Lekarza. 

Pałacyk Wilhelma Ellisa Raua- renesansowy, powstał 1866-1868, architekt: 

Leandro Marconi. Spaloną w 1944r.willę odbudowano ze zmianami 1948-1949 

dla Ambasady Szwajcarii zgodnie z projektem Szymona Syrkusa i Hansa 

Schmidta ze Szwajcarii. W elewację boczną wmurowano zachowane medaliony 

dłuta Ludwika Kucharzewskiego pochodzące z 1882r. 

Pałacyk Leszczyńskich – Aleje Ujazdowskie 23/25. Jest najstarszym obiektem 

w okolicy z połowy lat 20tych XIXw. projektu Antoniego Corazziego. Wgłębny 

portyk joński był naśladowany w wielu późniejszych willach. Spalony w 

1944r.odbudowany dla ambasady Jugosławii według projektu Heleny Weinfel i 

Szymona Syrkusa. 

Park Ujazdowski - załoŜono w latach 1893-1896 według projektu Franciszka 

Szaniora na powierzchni 5,7 h. jako plac zabaw ludowych, był tu cyrk, karuzele i 

huśtawki. Był pierwszym warszawskim parkiem wyposaŜonym w hydranty do 

podlewania roślinności. Znajduje się tu pierwsza konstrukcja Ŝelbetowa w 

Królestwie Polskim: mostek z 1898r. projektu angielskiego inŜyniera Williama 

Lindleya, oraz waga osobowa z 1898r. produkcji Lubelskiej Fabryki Wag, 

pochodząca z Wystawy w ParyŜu w 1905r. (w parku stoi od 1913r.). Rzeźby w 

brązie: Gladiator według modelu autorstwa Piusa Wielońskiego z 1892 roku, 

ustawiony w 1932 r. (replika w Zachęcie); Perseusz, kopia rzeźby Theodora 

Charlesa Gruyera, ustawiona w 1972 r. Ewa, kopia rzeźby Edwarda Wittiga 

ustawiona w roku 1930; pomnik Ignacego Jana Paderewskiego według modelu 

Michała Kamieńskiego z około 1935r. odlew z 1939r, ustawiony w 1985 r. Ignacy 

Paderewski- polityk, działacz społeczny, pianista i kompozytor a przede 

wszystkim wielki patriota, współtwórca Odrodzonego Państwa Polskiego po I 

wojnie światowej. Ur. w 1860r. w Kuryłówce na Podolu, zm. 1941 r. w Nowym 

Jorku. 

Dolina Szwajcarska – wzdłuŜ dzisiejszej ul. Chopina. Powstała w 1827r. na 

terenie wielkości 4.5 ha, na którym stał empirowy pałacyk otoczony ogrodem 

owocowym. Wcześniej były tu glinianki. Z czasem ogród owocowy zamienił się w 

spacerowy a w porze letniej zaczęły występować róŜne orkiestry. Pod koniec lat 

60tych zmienił się właściciel i całkowicie ją przebudował. W gmachu frontowym 

powstał salon koncertowy z tarasem, a w ogrodzie była ogromna estrada dla 

orkiestry. Ogród składał się z dwóch części: wyŜszej i niŜszej a w bocznych były 

między innymi trzy mieszkania do wynajęcia na lato. Trudno dziś uwierzyć, ale 

warszawiacy tu przyjeŜdŜali na wakacje. Zimą Dolina miała znaną ślizgawkę. Były 

to jeszcze czasy, gdy nie istniała komunikacja publiczna. Dopiero wprowadzenie 

omnibusów konnych przybliŜyło te tereny Warszawie. Wtedy nawet wyjście do 

Łazienek było całodzienną wyprawą, na którą się wybierano z zapasem picia i 

jedzenia. W 1857r. pojawiły się w Alejach pierwsze gazowe latarnie. Niestety, 

przy tej okazji, zniszczone zostały drzewa rosnące od początku istnienia Alej z 

powodu nieszczelnych rur. W 1879r. od Placu Trzech KrzyŜy do Doliny 

Szwajcarskiej wylano chodniki asfaltowe a ulicę zaczęto kanalizować. W 1889r.

Aleje od placu Trzech KrzyŜy do Doliny Szwajcarskiej wyłoŜono drewnianym 

brukiem. 

Pałac Sobańskich – Aleje Ujazdowskie 13. Pałac z lat 1852-1853 jest dziełem 

Juliana Ankiewicza. Budowlę w stylu neorenesansu toskańskiego zdobią 

wykonane w 1912 popiersia królów: Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły 

(według sarkofagu na Wawelu). W ogrodzie stoi posąg Dawida: kopia z XIX w, 

wykonana według rzeźby Donatella z około 1440r. 

Plac na RozdroŜu – powstał w 1768r. na przecięciu Alej z Drogą Królewską 

prowadzącą do Zamku Ujazdowskiego wyznaczono jako kolisty plac od którego 

promieniście we wszystkich kierunkach odchodziły boczne drogi. W 1897r. na 

placu Na RozdroŜu wybudowano cerkiew dla pobliskiego litewskiego pułku 

piechoty. 

Zamek Ujazdowski – Aleje Ujazdowskie 6, murowany wzniesiony w 1624r. 

przez króla Zygmunta III Wazę. Od 1683r. był własnością marszałka wielkiego 

koronnego S. H. Lubomirskiego, a od 1764 r. w posiadaniu króla Stanisława 

Augusta Poniatowskiego, który go przebudowywał nie osiągając zamierzonych 

efektów, co spowodowało, Ŝe w 1784r. podarował zamek Warszawie. Mieściły się 

w nim koszary Gwardii Pieszej Litewskiej, potem lazaret wojskowy, a następnie 

szpital wojskowy i szkoła sanitarna. W latach 1779 - 1806 naprzeciwko Zamku, 

między resztkami ostatniej stacji kalwaryjskiej a ogrodzeniem późniejszego 

Ogrodu Botanicznego, znajdował się cmentarz "Na Górnej Agrykoli". W 1954r. 

spalony zamek rozebrano, a od 1975r. zaczęto odbudowywanie. Od 1981r. 

znajduje się w nim Centrum Sztuki Współczesnej. 

Domki Fińskie - TuŜ po zejściu z kładki, po lewej stronie widzimy unikat w skali 

światowej, osiedle Jazdów czyli leŜącą w centrum półtoramilionowego miasta 

kolonię drewnianych domków. Otoczone ogródkami jednopiętrowe domki 

„fińskie” ze spadzistymi dachami to pamiątka po Biurze Odbudowy Stolicy, które 

w 1945 zbudowało tu ponad 200 drewnianych mieszkań dla swoich pracowników. 

Budowano je na około 5 lat, ale, jak kaŜda prawie stołeczna prowizorka, takŜe i 

ta okazała się najtrwalsza. Do dziś dotrwało i ma się dobrze ponad 30 domków; 

widać nie chciały – wbrew temu, co prorokowała Stolica w 1963 r. ustąpić 

„śmiałym budowlom miasta nowoczesnego”. PoniewaŜ przekroczyły 

pięćdziesiątkę, teoretycznie moŜna by im przyznać status zabytku. 

Belweder - Późnobarokowy pałac połoŜony jest na skraju skarpy wiślanej w 

sąsiedztwie Parku Łazienkowskiego. Roztacza się stąd piękny widok na okolicę - 

stąd nazwa Belweder (po włosku oznaczająca „piękny widok”). Pałac został 

wybudowany około roku 1660. Często zmieniał właścicieli. NaleŜał między innymi 

do rodziny Paców, Lubomirskich oraz do Stanisława Augusta. Po śmierci tego 

ostatniego, posiadłość odziedziczył ksiąŜę Józef Poniatowski, który załoŜył tu 

manufakturę produkującą tzw. belwederskie fajanse. Belweder w 1818 roku stał 

się rezydencją naczelnego wodza wojsk polskich. W tym samym roku podjęto 

decyzję o przebudowie pałacu - nadano mu cechy klasycystycznej rezydencji. 

Pracami kierował Jakub Kubicki. Utworzono wielki dziedziniec honorowy. Do 

wybuchu powstania listopadowego mieszkał tu Wielki KsiąŜę Konstanty. Po 

pierwszej wojnie światowej Belweder był siedzibą naczelnika państwa, a od 1922 

roku prezydenta Polski. II wojna światowa oszczędziła rezydencję. Od 1945 roku 

do lat 90-tych pałac był siedzibą prezydentów Rzeczpospolitej oraz

Przewodniczących Rady Państwa. Obecnie pałac pełni funkcje reprezentacyjne 

oraz jest siedzibą muzeum pamiątek po Marszałku Józefie Piłsudskim. 

Osoby: 

1) Kubicki Jakub (1758-1833), polski architekt okresu klasycyzmu, uczeń D. 

Merliniego. Od 1781 pracował dla Stanisława Augusta, był autorem licznych 

pałaców z portykiem kolumnowym i ryzalitem ogrodowym. Prace m.in.: rogatki 

warszawskie (1816-1818), taras na arkadach ogrodu Zamku Królewskiego w 

Warszawie (1818-1821). 

2) Wielki KsiąŜę Konstanty Pawłowicz(1779-1831) ksiąŜę rosyjski z dynastii 

Romanowów, następca tronu rosyjskiego w latach 1801-1823, wielkorządca 

Królestwa Polskiego. Był drugim synem cara Pawła I i bratem carów: Aleksandra 

I i Mikołaja I. W 1823 roku zrezygnował z praw do tronu rosyjskiego, 

przysługujących mu na wypadek śmierci starszego brata. Niemniej w 1825, po 

śmierci Aleksandra I, Mikołaj wysłał jednak do niego wiadomość wzywającą do 

wstąpienia na tron, tytułując go cesarzem Konstantym I. Konstanty odmówił 

wtedy ponownie. W latach 1815-1830 był wodzem naczelnym wojska polskiego i 

faktycznym wielkorządcą Królestwa Polskiego. Zasłynął zaprowadzeniem w armii 

niezwykle surowej dyscypliny, dawał przykłady niewybrednego sadyzmu, 

będącego przyczyną wielu samobójstw unoszących się honorem polskich 

oficerów. Zwalczał polskie ruchy wolnościowe, rozbudował siatkę tajnej policji 

rosyjskiej w Polsce. Po wybuchu powstania listopadowego na czele korpusu 

rosyjskiego uszedł do Rosji w przebraniu kobiecym, wkrótce zmarł na cholerę. 

14)STARE I NOWE NEKROPOLIE RZYMSKO-KATOLICKIE WARSZAWY, 

ICH HISTORIA I SŁAWNI LUDZIE TAM POCHOWANI 

W Warszawie istnieje 40 cmentarzy. Ta wysoka liczba wynika głównie z faktu 

znacznego rozszerzenia granic administracyjnych stolicy w ciągu XX w, w wyniku 

którego w obrębie miasta znalazły się cmentarze parafialne dawnych 

miejscowości podwarszawskich. Części stołecznych cmentarzy, pozbawionej 

naleŜytej opieki, grozi obecnie całkowite unicestwienie. 

Cmentarz Świętokrzyski- pierwszy warszawski cmentarz niegdyś poza 

granicami miasta (dziś nie istnieje). W cieniu kościoła pod wezwaniem św. Piotra 

i Pawła przy ul. Emilii Plater wznosi się niewielki, XVIIIw. kościółek św. Barbary. 

Sprowadzeni do Polski przez królową Ludwikę Marię księŜa misjonarze, juŜ w 

1745r. przeznaczyli część gruntów naleŜących do kościoła Św. KrzyŜa, nad 

którym opiekę sprawowali, na załoŜenie cmentarza parafialnego, chcąc 

ograniczyć ze względów higienicznych grzebanie ciał zmarłych na terenach 

zabudowanych. Ludność, nieufnie nastawiona do nowinek kaŜących chować 

najbliŜszych "w polu", niechętnie wspomagała misjonarzy ofiarami na urządzenie 

cmentarza. W akcji uświadamiającej aktywny udział wziął m.in. biskup Antoni 

Okęcki, który teŜ w 1783r. dokonał poświęcenia ukończonych z mozołem 

zabudowań nowego cmentarza, nazwanego "Świętokrzyskim": kościółka pod 

wezwaniem św. Barbary, katakumb usytuowanych w pobliŜu murów otaczających 

cmentarz oraz dwóch kostnic i domu dla słuŜby i plebana. W katakumbach 

cmentarza "Świętokrzyskiego" miejsce wiecznego spoczynku znajdowali 

początkowo parafianie Św. KrzyŜa oraz osobistości związane z dworem króla

Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1789 r., w drodze wyjątku, zezwolono 

morganatycznej Ŝonie króla - ElŜbiecie Grabowskiej, na budowę mauzoleum 

rodzinnego, w którym spoczęły zwłoki jej osiemnastoletniej córki Aleksandry. W 

1810r. pochowano w nim takŜe matkę. Straconych na Rynku Starego Miasta w 

dniach insurekcji kościuszkowskiej targowiczan: przewodniczącego Rady 

Nieustającej Józefa Ankwicza oraz hetmanów Piotra OŜarowskiego i Józefa 

Zabiełłę, równieŜ pogrzebano na cmentarzu "Świętokrzyskim". Na początku 

XIXw. cmentarz przyjmował juŜ zmarłych nie tylko z terenu parafii, ale i ze 

Szpitala Dzieciątka Jezus, wojskowych z terenu Warszawy (m.in. bohatera wojen 

napoleońskich, gen. Michała Sokolnickiego) oraz od 1818r, w związku z 

likwidacją cmentarza ujazdowskiego, wiernych z parafii św. Aleksandra na pl. 

Trzech KrzyŜy. Wkrótce zabrakło miejsc w katakumbach. Cmentarz zamknięto w 

1836r. Zmieniało się powoli jego otoczenie. Do południowej części Śródmieścia 

wkraczała miejska zabudowa oraz przemysł. Katakumby cmentarza, wciśniętego 

w siatkę ulic: Nowogrodzkiej, Wspólnej i Leopoldyny (obecnie E. Plater), rozebrali 

rzemieślnicy pobliskiej kolei warszawsko-wiedeńskiej. Szczątki zmarłych 

pochowano we wspólnej mogile, zaś tablice nagrobne wmurowano w ogrodzenie 

cmentarne oraz ściany kościółka św. Barbary. Cmentarz zamienił się w miejski 

ogród a w l 80. XIX w. na terenie pocmentarnym wybudowano kościół pod 

wezwaniem świętych Piotra i Pawła. Obok, kaplicę grobową wzniosła rodzina 

Przeździeckich. Kościółek św. Barbary słuŜył odtąd jako kaplica 

przedpogrzebowa. Mauzoleum Grabowskich rozebrano, aby od strony 

nowopowstałej ul. Św. Barbary urządzić bramę wejściową. 

W 1882r było jeszcze 317 tablic nagrobnych a juŜ tylko 9, wmurowanych w 

ścianę wschodnią kościółka, dotrwało do dzisiaj. 

Cmentarz Powązkowski - cmentarz powstał w 1790r. z przeznaczeniem na 

pochówki mieszkańców trzech warszawskich parafii: św. Jana (Stare Miasto), 

Najświętszej Marii Panny (Nowe Miasto) i św. Andrzeja (ul.Senatorska, dzisiejszy 

pl. Teatralny). W jego części najstarszej (kwatery 1 - 18) do dziś przetrwał 

oryginalny układ przestrzenny z budynkami kościoła św. Karola Boromeusza 

(1793) i katakumb, zbudowanych według projektu architekta króla Stanisława 

Augusta - Dominika Merliniego. Na terenie jednej z najwaŜniejszych Nekropolii 

Narodowych, jaką niewątpliwie są Powązki, spoczęły ciała wybitnych Polaków, 

m.in.: Jana Kilińskiego, Wojciecha Bogusławskiego, Stanisława Konarskiego, 

Hugona Kołłątaja, Franciszka Bohomolca (zwłoki dwóch ostatnich złoŜono w 

katakumbach), Bolesława Prusa, Marka Hłaski, Melchiora Wańkowicza, Stefana 

Kisielewskiego, Jerzego Waldorffa, Czesława Niemena, Hanki Bielickiej. Przy 

południowej ścianie katakumb załoŜono w 1925r. Aleję ZasłuŜonych. Spoczęli w 

niej m.in. Władysław Reymont, Leopold Staff, Maria Dąbrowska, Bohdan 

Pniewski, Franciszek świrko i Stanisław Wigura. Symboliczny grób ma tu Stefan 

Starzyński. Nagrobki to wybitne dzieła klasycyzmu, secesji i sztuki współczesnej. 

Wiele grobów rozsianych po całym terenie Powązek stanowi dokładne cytaty ze 

sztuki antycznej i egipskiej. 

Cmentarz Komunalny – Powązki załoŜony w 1912r. Pełnił przez wiele lat 

funkcję cmentarza wojskowego. Jeszcze w czasach zaborów i pierwszej wojny 

światowej miejsce spoczynku znaleźli tu Ŝołnierze rosyjscy, niemieccy, węgierscy, 

chorwaccy, czescy, słowaccy i wreszcie polscy. W 1921 r. cmentarz uzyskał 

rangę Cmentarza Wojskowego. Spoczęli w nim uczestnicy powstań: 

listopadowego i styczniowego, bohaterowie wojny polsko - bolszewickiej i walk o 

granice RP, następnie Ŝołnierze polegli we wrześniu 1939 r. i powstańcy

warszawscy 1944 r. Po II wojnie światowej, władze komunistyczne przekazały 

cmentarz Ludowemu Wojsku Polskiemu, zmieniając jego przeznaczenie na 

miejski cmentarz bezwyznaniowy. Wokół tzw. Alei ZasłuŜonych pochowano 

przede wszystkim przedstawicieli nowej władzy, wojskowych najwyŜszych stopni 

i dyspozycyjnych przedstawicieli świata nauki i kultury. Dziś o tym etapie historii 

cmentarza świadczą napisy "towarzysz" na większości nagrobków zgrupowanych 

po obu stronach Alei ZasłuŜonych. Na powązkowskim Cmentarzu Komunalnym 

pochowani zostali m.in. Bolesław Bierut, Julian Marchlewski, Władysław Gomułka, 

gen. Karol Świerczewski, gen. Zygmunt Berling, Józef Beck, Lucjan śeligowski, 

Aleksander Zelwerowicz, Leon Schiller, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, 

Leon Kruczkowski, Tadeusz Sygietyński, Xawery Dunikowski. 

Rzymskokatolicki Cmentarz na Bródnie - powstał w 1884 r. w odpowiedzi na 

stale narastający problem braku wolnych miejsc na dawnych warszawskich 

cmentarzach. Początkowo, miejsce spoczynku znalazła tu ludność niezamoŜna, 

przybyła do przeŜywającej w drugiej połowie XIX w. okres gwałtownego rozwoju 

Warszawy i oderwana od swych wiejskich i małomiasteczkowych korzeni. Wraz z 

zapełnianiem się dawnych cmentarzy, na cmentarzu bródnowskim stopniowo 

grzebać zaczęto stopniowo takŜe przedstawicieli wyŜszych warstw społecznych. 

Istotny problem komunikacyjny, wynikający ze znacznego oddalenia cmentarza 

od centrum miasta, zlikwidowano w 1933 r., gdy bramę przy ul. Św. Wincentego 

połączono z miastem linią tramwaju elektrycznego. Stałym elementem 

warszawskiego folkloru były przez wiele lat stypy, zwane "syrkami", odbywane w 

lokalu na wprost cmentarza, zwanym "Pod trupkiem" lub "Ostatni grosz". Na 

cmentarzu bródnowskim pochowani są m.in. kardynał Aleksander Kakowski i 

Roman Dmowski. 

15) LOKALIZACJA 2 AMBASAD, WYBUDOWANYCH LUB 

ZMODERNIZOWANYCH OSTATNIO W WARSZAWIE 

Ambasada Holandii (Niderlandów) ul. Kawalerii 

16)ZAMEK KRÓLEWSKI W WARSZAWIE XIX I XX WIEK 

U schyłku XIII w. za panowania Bolesława II na cyplu lewobrzeŜnej skarpy 

wiślanej, na południowo-wschodnim skraju młodego zespołu miejskiego 

Warszowa powstał drewniany gród kasztelański z drewniano-ziemnymi 

umocnieniami, fosą i wąwozem rzeki Kamionki (gdzie współcześnie przebiega 

trasa W-Z). 

Syn Bolesława II - Trojden rozpoczął budowę murowanych umocnień wokół 

miasta i grodu. Za jego czasów Warszawa była juŜ znaczącym ośrodkiem, o czym 

moŜe świadczyć fakt, Ŝe w 1339 zatrzymali się tutaj przysłani z Awinionu 

sędziowie papieŜa Benedykta XII, którzy przybyli do Polski, aby przewodniczyć w 

procesie, jaki Kazimierz Wielki wytoczył KrzyŜakom z powodu zagarnięcia przez 

nich Pomorza i Kujaw (wyrok był korzystny dla Polski). 

Siemowit III Starszy- następca Trojdena- rozpoczął proces przemiany 

drewnianego dotychczas załoŜenia w murowany zamek. Jako pierwsza została 

wzniesiona wysoka, czworoboczna wieŜa zwana Wielką (dzisiaj wieŜa

Grodzka). Zbudowano ją na kamiennym fundamencie, na planie kwadratu o 

boku 12,5 m i wzmocniono skarpami. Ta czterokondygnacyjna budowla pełniła 

początkowo rolę stołpu, a w latach późniejszych słuŜyła m.in. za więzienie. 

Rozwiniętą formę gotycką uzyskał zamek w latach panowania księcia Janusza I 

Starszego. W okresie 1407-10 powstał nowy dom mieszkalny, zwany Wielkim 

(Curia Maior). Był to ceglany pałac o wymiarach 47,5x17,5 m, jednotraktowy i 

trzykondygnacyjny. Znajdowała się w nim izba sądowa, komnaty ksiąŜęce, sala 

przyjęć, festynów oraz skarbiec. 

U schyłku XV wieku w północno-wschodnim naroŜu załoŜenia wzniesiono Dom 

Mniejszy (Curia Minor). W dwukondygnacyjnej budowli umieszczono komnaty 

oraz sypialnię ksiąŜęcą. Równolegle powstały: łoŜnica ksiąŜęca, szopa Sądów 

Ziemskich, a takŜe liczne zabudowania gospodarcze. Obronność zamku 

podkreślały trzy wieŜe: wspomniana wieŜa Wielka, śuraw oraz wieŜa Dworzan. W 

1526r. Mazowsze wcielono do Korony. Warownię przejął Zygmunt Stary, który 

odnowił Dom Wielki z przeznaczeniem na własną siedzibę, Dom Mały zostawił 

natomiast w doŜywotnie uŜytkowanie księŜniczce mazowieckiej Annie. Po śmierci 

Anny, w okresie 1549-56 rezydowała tutaj wdowa po Zygmuncie Bona. 

W 1569 uchwałą sejmową w Lublinie powołano Rzeczpospolitą Obojga Narodów 

Polski i Litwy, przesuwając z Piotrkowa do Warszawy lokalizację sejmów, które 

odtąd obradować miały na zamku. Istniejący gmach nie zapewniał jednak 

odpowiednich warunków, nie był teŜ specjalnie reprezentacyjny i stąd Zygmunt 

August podjął decyzję o jego rozbudowie. Zatrudniono cenionych architektów: 

Jakuba Parra i znanego z przebudowy poznańskiego ratusza Włocha Jana 

Baptystę Quadro. Pod ich czujnym okiem przekształcono Dom Wielki, gdzie 

przebudowano piętra, połoŜono tynki, ozdobiono okna, w komnatach 

umieszczono 14 pieców, a w izbach połoŜono dębowe posadzki. Parter budynku 

przeznaczono na Izbę Poselską, zaś jego piętro na siedzibę Senatu. Na północ od 

Curia Maior postawiono podpiwniczony, dwutraktowy Dom Nowy, lokując w nim 

apartamenty króla oraz mieszkania straŜy królewskiej. Adaptacji poddano 

równieŜ Dom Mniejszy, w którym przez kilkanaście lat mieszkała siostra 

Zygmunta - Anna Jagiellonka. 

Zygmunt III Waza przeniósł nam stolicę do Warszawy, a zamek obrał na swą 

główną rezydencję. W 1596 rozpoczął on gruntowną rozbudowę załoŜenia, 

angaŜując do prac m.in. Mateusza Castello, Jana Trevano i Konstantego Tencallę. 

Do istniejących juŜ dwóch skrzydeł mieszkalnych dodano trzy nowe. Od strony 

północnej powstał 45-metrowy, dwupiętrowy dom z bramą Senatorską, w którym 

obok apartamentów królewskich ulokowano prywatną kaplicę Wazów oraz pokoje 

dziecięce. Przylegało do niego długie, blisko 90-metrowe skrzydło zachodnie z 

WieŜą Zegarową, zwaną równieŜ Zygmuntowską. Jako ostatni wzniesiono 

budynek południowy. Liczący 50 metrów długości gmach łączył skrzydło 

zachodnie z WieŜą Grodzką, a wykutą w jego murach bramą prowadził główny 

wjazd na dziedziniec. W ten sposób powstała obszerna pięcioskrzydłowa 

rezydencja, która kształtem zbliŜona była juŜ do współczesnego nam zamku. 

Władysław IV wzniósł we wschodniej części dziedzińca wieŜę ze schodami 

prowadzącymi do apartamentów królewskich. By uczcić pamięć ojca, w 1644 

ufundował teŜ marmurową kolumnę z posągiem monarchy, zwaną powszechnie 

Kolumną Zygmunta. Był to pierwszy świecki pomnik w Warszawie. Podczas 

rządów Władysława oraz za panowania jego następcy Jana Kazimierza zamek 

królewski uzyskał niezwykle bogato zdobioną barokową formę wnętrz. Powstał 

wtedy Pokój Marmurowy i wystrój innych komnat, udekorowanych perskimi 

kobiercami, zdobnymi posadzkami, a takŜe obrazami malowanymi przez 

mistrzów włoskich i flamandzkich. W pierwszej połowie XVII wieku obiekt

wzbogacono w nowoczesny system obwarowań (od strony wschodniej i częściowo 

od południa), które jednak nigdy nie zostały ukończone. 

Podczas najazdu szwedzkiego 1655r. budowla została zdewastowana i 

doszczętnie ograbiona. Wykradziono wówczas z zamku 300 obrazów, fragmenty 

marmurowej kamieniarki, a nawet pozdrapywaną z rzeźb i framug złotą farbę. O 

ogromnej skali zniszczeń moŜe świadczyć fakt, Ŝe Szwedzi organizowali sobie 

konne wycieczki po jego wnętrzach. Po zakończeniu działań wojennych 

przystąpiono do naprawy uszkodzeń; na czas remontu król przeniósł swój urząd 

do pałacu, zwanego obecnie Kazimierzowskim. Niedługo potem nieudolny Jan 

Kazimierz abdykował, a następnie wyemigrował do Francji, zabierając ze sobą 

znaczącą część ocalałych ze szwedzkiej poŜogi zamkowych zbiorów. 

Michał Korybut, Jan III Sobieski oraz (szczególnie) August II mieli wielkie, 

ambitne plany przebudowy rezydencji, ale borykając się z brakiem środków 

finansowych mogli pozwolić sobie co najwyŜej na przeróbkę wystroju jej sal i 

częściową zmianę ich funkcji. 

Za rządów Augusta III zamek doczekał się wreszcie gruntownej modernizacji 

pod nadzorem architektów: Johanna Friedricha Karchera, Joachima Daniela 

Jaucha i Gaetano Chaveriego przebudowano go i zmieniono wystrój jego wnętrz. 

W okresie 1741-46 powstała elewacja od strony Wisły z monumentalnym 

ryzalitem środkowym, a takŜe dwoma ryzalitami bocznymi. Na miejscu 

nowoŜytnych fortyfikacji bastionowych, tuŜ przy brzegu rzeki postawiono 200- 

metrowej długości oficynę dla słuŜby. Wtedy to wykształcił się ostateczny podział 

zamku na część rezydencjalną (kaplica, Sala Jadalna, Sypialnia, Pokój 

Audiencjonalny) we wschodnim skrzydle i część państwową (Sala Senatorska, 

Izba Poselska) w pozostałych skrzydłach. 

Po tragicznym w skutkach poŜarze w 1767r. król Stanisław August 

Poniatowski zdecydował się na remont i przebudowę zamku, która narzuciła mu 

formę nawiązującego do staroŜytnego antyku stylu klasycystycznego. Zatrudnił 

architekta Jakuba Fontanę, a później Dominika Meriniego oraz Jana Chrystiana 

Kamsetzera, pod których nadzorem przeprowadzono przebudowę skrzydła 

wschodniego. Sprowadzeni z południa artyści: Andre Lebrun, Marcello Baciarelli i 

Bernardo Belotto zwany Canaletto przyczynili się do przekształcenia i upiększenia 

pałacowych wnętrz. W latach 1779-82 wzniesiono gmach Biblioteki Królewskiej, 

przylegający do południowego naroŜnika zamku. Okres 1788-94 to burzliwe 

czasy Sejmu Wielkiego, podczas obrad którego w Sali Senatorskiej uchwalono 

Konstytucję 3 Maja. Kres świetności budowli przypadł na rok 1795. 

Po trzecim rozbiorze Polski Warszawa znalazła się w zaborze pruskim. 

Zdegradowano wtedy zamek do roli jednej z wielu prowincjonalnych siedzib króla 

Fryderyka Wilhelma III. 

W pierwszej połowie XIXw. gmach stanowił rezydencję carskich namiestników 

- w 1831 odbyła się tutaj koronacja cara Mikołaja I na króla Polski. Z komnat 

usunięto wszystkie symbole narodowe, a większość cennego wyposaŜenia 

wywieziono do Rosji. W tym okresie ukształtowany został w obecnej formie Plac 

Zamkowy i arkady Kubickiego od strony Wisły, które stanowiły wspólny fragment 

planowanej rozbudowy elewacji wschodniej. Sporządzono takŜe kilka innych 

projektów rozbudowy, ale w związku ze spadkiem politycznego znaczenia zamku 

nigdy nie doczekały się one pełnej realizacji. 

W 1918r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości uchwałą Rady Ministrów z 

19.02.1920 zamek został przekazany w uŜytkowanie Naczelnikowi Państwa. Józef 

Piłsudski na swą siedzibę wybrał jednak Belweder, natomiast w opustoszałych 

wnętrzach zameldował się Ignacy Paderewski (1921-1925 mieszkał na zamku 

Stefan śeromski). Gdy Rosja Radziecka zwróciła ukradzione wcześniej przez

carat elementy wyposaŜenia i dzieła sztuki, pozwoliło to na częściową 

rekonstrukcję komnat, m.in. Sali Rycerskiej. 

W 1927 zakończył się generalny remont budowli i odtąd gmach słuŜył jako 

siedziba prezydenta Mościckiego oraz jego Ŝon. Mieściły się tutaj równieŜ urzędy 

prezydenckie i pomieszczenia reprezentacyjne, w których odbywały się 

największe uroczystości państwowe. Zabytkowa rezydencja gościła wiele 

koronowanych głów, w tym postacie tak egzotyczne, jak para królewska z 

Afganistanu i japoński ksiąŜę Takamatsu. W zamku zaprzysięgano gabinety 

rządowe, a w 1935r. w Sali Rycerskiej uroczyście podpisano konstytucję 

Kwietniową. 

05.09.1939 ewakuowano rodzinę prezydencką i wszystkie urzędy, a 

17.09.1939 zamek stanął w płomieniach. Przetrwał on w ruinie kolejnych pięć 

lat, do 25.10.1944, kiedy w ramach kampanii odwetowej za Powstanie 

Warszawskie hitlerowscy saperzy wysadzili go w powietrze. 

Po nastaniu nowego porządku 02.07.1949 Sejm podjął decyzję o odbudowie 

zabytku, jednak z powodów politycznych nie doczekała się ona realizacji. 

Dopiero po objęciu władzy przez tow. Gierka kolejna decyzja (1971) 

doprowadziła do rekonstrukcji zamku, zakończonej sukcesem w 1984. 

Odbudowany zamek mieści obecnie muzeum będące Pomnikiem Historii i Kultury 

Narodu Polskiego. Starannie odrestaurowane wnętrza udostępnione zostały do 

zwiedzania, które moŜna realizować dwiema róŜnymi trasami. Trasa pierwsza 

poświęcona jest historii polskiego parlamentaryzmu druga prowadzi po 

apartamentach królewskich. 

17)KATEDRA ŚW. JANA, MIEJSCE POCHÓWKU SŁAWNYCH POLAKÓW 

Katedra św. Jana Chrzciciela ul. Kanonia 6 - gotycka świątynia, której 

początki sięgają XIII w. Zbudowano wtedy drewnianą kaplicę przy zamku ksiąŜąt 

mazowieckich. Pod koniec XIV w. na miejscu spalonej podczas napadu Litwinów 

kaplicy, wzniesiono murowaną. Od 1406 r. kościół stal się kolegiatą, od 1798 r. - 

katedrą, od 1817 r. - archikatedrą. Kościół ten był świadkiem wielu wydarzeń 

politycznych: miały tu miejsce: proces polsko - krzyŜacki, koronacje królów: St. 

Leszczyńskiego w 1705 r. i ST.A. Poniatowskiego w 1764 r. , Cecylia Reneta 

(zona Wladyslawa IV), Eleonora Habsburg (Ŝona Korybuta Wiśniowieckiego). W 

kolegiacie zaprzysięŜono teŜ Konstytucję 3 Maja w 1791r. Tu przemawiał ks. 

Piotr Skarga do króla Zygmunta III Wazy. Słynny kaznodzieja przyczynił się do 

powstania sąsiedniego kościoła - oo. jezuitów (sam naleŜał do tego zakonu). 

Warto zwrócić uwagę na drzwi w głównym wejściu, w gotyckim podcieniu, 

wykonane w 1963 r. z blachy miedzianej wg projektu A. Jabłońskiego. 

Przedstawiają sceny z Ŝycia Jana Chrzciciela i z historii katedry, a w 

obramowaniu - herby Warszawy oraz godła Polski - zmieniające się na 

przestrzeni lat i wydarzeń. Katedra została częściowo zbombardowana w 1939 r. 

Uległa zagładzie w czasie powstania warszawskiego, w 1944 r. Toczyły się tu 

krwawe walki na granaty i miotacze min, dwukrotnie do wnętrza katedry 

wjeŜdŜały niemieckie czołgi (fragment gąsienicy jest wmurowany od strony ul. 

Kanonia). Ocalały jedynie Kaplica Pana Jezusa i Najświętszego Sakramentu i 

zabytkowy XV-wieczny krucyfiks. Postać Chrystusa ma naturalne włosy, wg 

legendy jest to figura cudowna, przywieziona przez mieszczanina Baryczkę z 

Norymbergi. Pierwsze po wojnie naboŜeństwo odprawiono w katedrze 

02.04.1949 r. Podczas odbudowy (którą, podobnie jak odbudową całego Starego 

Miasta, kierował prof. J. Zachwatowicz) postanowiono przywrócić świątyni dawny

gotycki charakter, z wysokim dachem (gotyk mazowiecki). W ściany kruchty 

wmontowano zrekonstruowane marmurowe odrzwia z czasów Zygmunta III (z 

ocalałą w 70% Ŝelazną kratą). Zrekonstruowano na podstawie ocalałych 

fragmentów płytę z nagrobka braci Wolskich (w lewej nawie), czerwoną 

marmurową płytę z nagrobka ostatnich ksiąŜąt mazowieckich (w prawej nawie), 

pomnik marszałka Sejmu Czteroletniego, St. Małachowskiego (w prawej nawie) 

oraz epitafia arcybiskupów gnieźnieńskich (na ścianach podstawy chóru) i 

arcybiskupów warszawskich (w lewej nawie). W katedrze znajduje się wiele 

epitafiów znanych Polaków, od lat 80. takŜe kaplica-mauzoleum kardynała 

prymasa St. Wyszyńskiego. W podziemiach miejsce wiecznego spoczynku mają 

ksiąŜęta mazowieccy Janusz i Stanisław, król Stanisław August, Bacciarelli, H. 

Sienkiewicz, I. J. Paderewski, I. Mościcki, Gabriel Narutowicz, Wyszyński. 

Powiedzenie "pleść jak Piekarski na mękach" odnosi się do historii, która 

wydarzyła się w sąsiedztwie obecnej katedry. Szlachcic Michał Piekarski, 

usiłujący zabić króla Zygmunta III w kościele, w 1620r. został skazany na tortury 

i karę śmierci (plótł bzdury podczas tortur). en zamach spowodował wzmocnienie 

bezpieczeństwa króla i powstanie tunelu łączącego prezbiterium kościoła z 

zamkiem. 

więcej szczegółów w skrypcie 

18)WSPÓŁCZESNE śYCIE KULTURALNE STOLICY-CO MOśNA 

ZAPROPONOWAC TURYSTOM WIECZORENM W STOLICY 

19)OMÓW ROZWÓJ WARSZAWY W OKRESIE WAZÓW – ICH ZASŁUGI, 

NOWE BUDOWLE, KOŚCIOŁY ITP. 

Zygmunt III Waza podejmuje decyzję o przeprowadzce do Warszawy w 1596 

roku, po poŜarze na Wawelu. Przeprowadza się faktycznie 1611, a wraz z nim 

zaczyna się istna wędrówka ludów ( cały dwór, świta, zaplecze gospodarcze, 

rzemieślnicy, kupcy ... – obszar miasta musiał się powiększyć ) Przebudowano 

oczywiście zamek królewski – powstaje dziedziniec, wieŜe: Zegarowa i 

Władysławowska. Podjęte są próby brukowania ulic, bo brodzi się w błocie ( ale z 

dość mizernym skutkiem ) Powstają pierwsze wodociągi: ujęcia źródeł są w 

okolicy Leszna i Długiej – stąd kierowano wodę do zbiorników ulokowanych przy 

ulicy Nalewki (!), a stamtąd drewnianymi rurami na Stare i Nowe Miasto. 

1607 – POśAR – odbudowa, gotyckie kamienice zwieńczyły renesansowe attyki 

wskutek KONTREFORMACJI powstaje 6 kościołów: 

- kościół jezuitów 

- kaplica i świątynia dominikanó na Freta 

- rzemieślnicy niemieccy na skarpie Nowego Miasta stawiają Kościółek św. 

Benona 

- kościół św. Antoniego 

- klasztory brygidek, bernardynek i karmlitanek 

- kaplica Loretańska na Pradze 

1620 r. zamach na króla ( Michał Piekarski ) – bezpośrednie przejście z zamku do 

katedry ( Kanonia ) 

1621-1624 – budowa wału zygmuntowskiego ( miał chronić przed zarazami ) 

– wytyczył nowe granice miasta obejmują 125 ha, 14 tys ludzi – do miasta

prowadziły trzy bramy: na krakowskim przedmieściu, na senatorskiej i na 

nowomiejskiej 

1638-1643 u zbiegu Długiej, Nalewek i Bielańskiej powstaje budynek z 

obszernym arkadowym dziedzińcem- Arsenał – waŜna rola w systemie fortyfikacji 

1644 r. – Władysław IV stawia ojcu ( zmarłemu w 1632 roku ) pierwszy świecki 

pomnik – Kolumnę Zygmunta ( pierwotnie stoi za murami miasta ) 

Warszawa zaczyna być centrum kulturalnym – Władysław IV przebudowuje jedną 

z sal zamkowych na teatr sceny dworskiej; kapela królewska ( Adam Jarzębski ) 

– Warszawę zaczyna odwiedzać wiele znanych osobistości 

- powstaje mennica 

- pierwsze polskie obserwatorium astronomiczne 

- ozdobna villa na skarpie wiślanej przy krakowskim przedmieściu ( później 

nazwana Pałacem Kazimierzowskim ) 

- Jarzęsbki pisze Gościniec albo krótkie opisane Warszawy 

REZYDENCJE I PAŁACE MAGNACKIE: 

- Pałac Kazanowskich przy Bednarskiej 

- Kanclerz Ossoliński buduje rezydencję przy ulicy Wierzbowej ( późniejszy 

Pałac Brühla) 

- Pałac Biskupów Krakowskich / Miodowa 

- Rezydencja dla Dominika Radziwiłła przy Miodowej – późniejsza własność 

gen. Ludwika Paca 

Odchodzi się od gotyckiego stylu, dachy równoległe są do ulicy, barwne tynki, 

bogate ornamentyki gzymsów 

1648 r – Praga uzyskuje prawa miejskie 

śona Jana Kazimierza – Ludwika Maria Gonzaga sprowadza wizytki na 

Krakowskie Przedmieście i stawia im tam drewniany kościółek 

słabość mieszczaństwa – umocniona pozycja magnatów – powstają JURYDYKI – 

prywatne miasteczka magnackie – zdecydowanie utrudniały administrowanie 

miastem – przypadkowe planowanie dróg 

PO najeździe Szwedzkim miasto zostało zniszczone – a potem jeszcze wojska 

Rakoczego dopełniły dzieła. Szybko odbudowywały się rezydencje magnackie , w 

ruinie stały dzielnice mieszczańskie. Na Krzywym Kole powstaje pierwszy urząd 

pocztowy prowadzony przez Karola Montelupiego, pochodzenie włosiego. 

Wcześniej powstaje pierwsza drukarnia, pierwsze polskie pismo periodyczne – 

tam teŜ wydrukowano pierwszy przewodnik po Warszawie. 

Znikają dworki szlacheckie ustępując miejsca pałacom magnackim 

W 1668 Jan II Kazimierz Waza zrzeka się korony 

20)WARSZAWSKIE POMNIKI THORVALDSENA 

Berthel Thorvaldsen (1770-1844) był jednym z najwybitniejszych 

reprezentantów rzeźby neoklasycznej (drugim był Antonio Canova). Co więcej to

właśnie on wyznaczył kanony obowiązujące w rzeźbie XIX-wiecznej i sposób 

pojmowania sztuki antycznych. 

Mimo, iŜ umowy z Thorvaldsenem zobowiązywały go do wykonania rzeźb w ciągu 

kilku miesięcy, faktycznie trwało to latami i zmuszało zamawiających do słania 

licznych ponagleń. Thorvaldsen był jednak gwiazdą tamtej epoki, miał liczne 

zamówienia z dworów cesarskich i królewskich, nic zatem dziwnego, Ŝe się „nie 

wyrabiał” ;-) 

Neoklasycyzm był w gruncie rzeczy mało twórczy. Opierał się na naśladowania 

wzorów i wątków staroŜytnych (czasami wręcz niewolniczego). UwaŜano je 

bowiem za wieczny wzór doskonałości i piękna natury, stąd w ówczesnej rzeźbie 

obowiązkowy był właśnie kostium antyczny. Uwadze teoretyków umykało jakoś, 

Ŝe staroŜytni Grecy czy Rzymianie portretowali się w strojach (dla nich) 

współczesnych nie martwiąc się, czy nada im to charakter ponadczasowości czy 

nie ;-) Nie znano teŜ (lub udawano, Ŝe nie mają one znaczenia) dzieł pełnych 

dynamiki i ekspresji, jak np. fryz Partenonu. Stąd typowa rzeźba neoklasyczna 

jest statyczna, oszczędna w detalu i o gładkiej fakturze, co teŜ widzimy w 

dziełach Thorvaldsena. 

POMNIK KS. JÓZEFA PONIATOWSKIEGO 

Daty: 

1816 r. (lub 1815 r) – z inicjatywy Adama Jerzego Czartoryskiego i Anny z 

Tyszkiewiczów Potockiej Wąsowiczowej zawiązano komitet budowy pomnika 

1818 r. – podpisanie pierwszej umowy z Thorvaldsenem na budowę pomnika 

(projekt zakładał pomnik konny i współczesny strój księcia). 

1820 r. – druga umowa z Thorvaldsenem tym razem pozostawiająca mu 

całkowitą dowolność w kwestii wyboru stroju 

1823 r. – w Rzymie powstaje gipsowy model pomnika 

1826 r. – wysłanie modelu do Warszawy 

1829 r. – model wystawiono na widok publiczny na pl. Krasińskich i się zaczęło... 

;-) (patrz niŜej Historia i charakterystyka) 

1830-1832 – odlew pomnika w pracowni Klaudiusza i Emila Gregoire w 

Warszawie pod nadzorem Jakuba Tatarkiewicza 

1834 r. – skonfiskowany przez Rosjan i przewieziony z rozkazu cara Mikołaja I do 

twierdzy Modlin 

1840 r. – podarowany I. Paskiewiczowi i przewieziony do jego rezydencji w 

Homlu, gdzie ozdobił przypałacowy park 

1922 r. – powrót (na mocy traktatu ryskiego) do Warszawy 1 . 

3 maja 1923 r. – pomnik zostaje uroczyście odsłonięty na Pl. Saskim, na osi 

kolumnady Pałacu Saskiego 

16 grudnia 1944 r. – rozbity przez hitlerowców. szczątki odnaleziono w fabryce 

Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie. 

1948-1951 – wykonanie odlewu z modelu zachowanego w Muzeum Thorvaldsena 

w Kopenhadze (dar Danii dla Polski) 

23 lutego 1952 r. – odsłonięcie pomnika. 

1965 r. – ustawiony w obecnym miejscu 

1 Pertraktacje o zwrot pomnika trwały z właścicielami Homla od 1917 r. 

Podobno strona polska proponowała wymianę: Rosjanie oddadzą ks. Józefa, a my im oddamy pomnik 

I. Paskiewicza, który w 1870 r. wystawiono przed dzisiejszym Pałacem Prezydenckim. Strona 

radziecka nie była jednak zainteresowana wizerunkiem carskiego dygnitarza.

Lokalizacje: 

- pierwotnie planowano ustawić pomnik m.in. w Ogrodzie Saskim, a 

lokalizację przed dzisiejszym Pałacem Prezydenckim wskazał sam Mikołaj 

I. Thorvaldsen planował wystawić pomnik w okolicy figury Matki Boskiej 

Passawskiej na Krakowskim Przedmieściu, na osi kolumny Zygmunta III. 

- l. 1840 (lub 1842) – 1922 – park w rezydencji I. Paskiewicza w Homlu 

(dziś Białoruś) 

- l. 1923 – 1944 – Pl. Saski (proponowano m.in. Al. 3 Maja przy moście im. 

księcia, skwer przy kościele Wizytek, Al. Ujazdowskie w okolicy Pl. na 

RozdroŜu) 

- l. 1952-1965 placyk przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach 

- 1965 – dziedziniec Pałacu Prezydenckiego 

Historia i charakterystyka: 

- pomysł wystawienia pomnika powstał juŜ w trzy miesiące po śmierci 

księcia Józefa (zginął 19 października 1813 r.). Uzyskano nawet zgodę 

cara Aleksandra I (w 1815 r., potwierdzoną takŜe później), zapewniając, 

Ŝe jest to przedsięwzięcie prywatne. Popularność „księcia Pepi” była jednak 

tak wielka, Ŝe wystawienie pomnika stało się sprawą narodową. 

- pomnik przedstawia księcia Józefa w stroju rzymskiego wodza. 

Kompozycja wzorowana jest na posągu konnym Marka Aureliusza na 

Kapitolu (176-180 n.e. lub 161-180 n.e.), choć w porównaniu z 

oryginałem rzymskim dzieło Thorvaldsenna jest bardziej statyczne, w myśl 

neoklasycznych teorii dobrej sztuki. 

Marek Aureliusz zapisał się w historii jako zwycięski wódz w walkach z 

Partami i plemionami greckimi, a przy okazji sprawiedliwy władca i „filozof 

na tronie”. Dlatego teŜ spokojna, pełna dostojeństwa postawa cesarza, 

jaką uwieczniono w posągu kapitolińskim, doskonale oddaje charakter 

cezara. 

Pomysł, aby monument księcia oprzeć na posągu cesarza podsunięto 

Thorvaldsenowi jeszcze przed 1818 r. Drugi projekt (wg szkicu Aleksandra 

Orłowskiego) przedstawiał księcia w stroju polskim na spiętym koniu, pod 

którym znajdował się starzec symbolizujący Elsterę. 

Konflikt: 

- sam pomnik nie jest moŜe nadzwyczajny, o wiele ciekawszy jest właśnie 

konflikt, jaki wywołał w ówczesnym społeczeństwie. Składał się on na 

większą wojnę, która do historii oraz podręczników j. polskiego przeszła 

pod nazwą sporu klasyków z romantykami. A wszystko z winy kostiumu 

historycznego, który niejako narzucił Thorvaldsen... 

- z realizacją zlecenia zwrócono się do jednego z dwóch najpopularniejszych 

rzeźbiarzy tamtego czasu. Oczekiwania komitetu budowy pomnika były 

bardzo konkretne, czego potwierdzeniem jest fakt, Ŝe artyście dostarczano 

nie tylko szkice koni arabskich (ulubionych przez księcia), jego podobiznę 

(autorstwa M. Bacciarellego), mundur wraz z charakterystyczną burką 

księcia, a nawet gotowy szkic pomnika proj. malarza Aleksandra 

Orłowskiego 

- te „sugestie” zakładały dwie podstawowe cechy pomnika: strój 

współczesny i ruch, obce rzeźbie klasycznej, której poświęcił się 

Thorvaldsen. NaleŜy jednak oddać mu sprawiedliwość, iŜ próbował się do 

nich zastosować, lecz taka koncepcja pomnika była wbrew jego poglądom 

na sztukę. Dlatego teŜ w 1820 r. wymusił drugą umowę pozostawiającą 

mu praktycznie całkowitą dowolność w kwestii pomnika. 

- w społeczeństwie polskim istniały dwie wizje tego monumentu:

a) towarzysze broni księcia, a więc ludzie, którzy pamiętali go jako 

odwaŜnego wodza i w ogóle osobę pełną temperamentu 2 , chcieli w tym 

pomniku przechować jego Ŝywe, realistyczne wspomnienie. Najlepiej 

oddawał to pierwszy projekt A. Orłowskiego. 

b) z kolei ludzie wykształceni, przesiąknięci kultem antyku i idei 

kosmpolityzmu w pomniku ks. Józefa pragnęli wyrazić treści 

uniwersalne, ponadczasowe, niezwiązane w Ŝaden sposób z 

teraźniejszością. Pomnik miał więc być pomnikiem heroizmu i 

cnotliwości, które reprezentował ks. Józef, a nie samego księcia. 

- stąd teŜ i opinie o dziele Thorvaldsena były podzielone: od zachwytów w 

środowisku głównie arystokratycznym po oburzenie i kpiny w środowisku 

Ŝołnierzy. Ci ostatni, oglądając w 1829 r. pomnik komentowali: „A cóŜ za 

ubranie! Czy od pławienia koni powraca. Bodaj ich diabli z tym 

rzymiaństwem! Co nam po tym golcu w koszuli.” 3 TakŜe nasz znany-ilubiany 

Adam Mickiewicz oraz Edward Odyniec oglądając pomnik w 

pracowni Thorvaldsena uznali go za przesadnie staroŜytny, niepodobny i 

nie pasujący do osobowości księcia 4 . 

- kontrowersje ten odŜyły ponownie w pocz. XX w., kiedy sprowadzono 

pomnik do Polski 

- w czasie okupacji władze hitlerowskie starały się pomnik zasłonić lub 

przenieść (m.in. do Ogrodu Saskiego). Warszawiacy potrafili jednak wykpić 

te zamiary m.in. na cokole przylepiono ponoć kartkę z tekstem: „Józiu, 

jeŜeli chcesz uniknąć mojego losu, podaj się za Volksdeutscha. - Chopin” 5 . 

KrąŜył teŜ dowcip o Hitlerze szukającym w Warszawie miejsca na swój 

pomnik, któremu Kopernik, jako „deutscher Astronom”, nie chciał ustąpić 

miejsca, ksiąŜę Józef, jako oficer austriacki, równieŜ odmówił i dopiero 

Mickiewicz oddał Führerowi swój cokół z napisem „Twórcy Dziadów – 

Naród” ;-) 

- z punktu widzenia przewodnika miejskiego warto przede wszystkim 

podkreślić sam fakt, Ŝe w ogóle mamy tego „Thorvaldsena” ;-) Co więcej, 

powstał on na zamówienie de facto społeczeństwa (choć płaciła 

arystokracja). 

POMNIK M. KOPERNIKA 

Daty: 

1809 r. (Toruń) – zamiar wystawienia pomnika, który miał ozdobić Toruń 

1810 r. – Stanisław Staszic organizuje komitet budowy (on teŜ zapisał 

największą sumę na ten cel) 

1820 r. – podpisanie umowy z B. Thorvaldsenem, który akurat w tym roku 

przybył do Warszawy w związku z pomnikiem ks. Józefa Poniatowskiego 

1825 r. – wykonanie gipsowego modelu 

1826 r. – wysłanie do Warszawy gipsowego modelu pomnika 

2 Znane są liczne „słabości” księcia m.in. do niejakiej Hanusi z Powiśla, chociaż tu akurat książę nie 

miał szczęścia ;-) 

3 Posągi i ludzie : antologia tekstów o rzeźbie 1815-1889. T. 1, wybrali, opracowali i wprowadzeniem 

opatrzyli A. Melbechowska-Luty i P. Szubert, Warszawa 1993. 

4 Podobno Thorvaldsen przejął się krytyczną reakcją Polaków i kiedy w l. 1830-1839 modelował posąg 

Maksymiliana I Bawarskiego ukazał go w zbroi z epoki wojny 30-letniej. 

5 Patrz pomnik M. Kopernika. Pomnik Chopina został zniszczony już w pierwszych miesiącach 

okupacji.

1828 r. – odlew w firmie J. Gregoire (tej samej, co pomnik J. Poniatowskiego) 

11 października 1830 r. – odsłonięcie przez J.U. Niemcewicza (z tej okazji wybito 

teŜ medal pamiątkowy) 

1894 r. – bardzo solidny remont pomnika (firma Br. Łopieńskich) i cokołu (ten 

ostatni został nieco podwyŜszony i mimo uszkodzeń w czasie II wojny stoi do 

dziś) 

II wojna światowa – Niemcy umieszczają na cokole tablicę z napisem „Dem 

grossen deutschen Astronomen” (niem. „Wielkiemu niemieckiemu 

astronomowi”), która została zdjęta w brawurowej akcji 11 lutego 1942 r. przez 

Alka Dawidowskiego 

październik lub listopad 1944 r. – pomnik został zrzucony z cokołu i wywieziony 

na złom. 

3 czerwca 1945 r. - odnaleziony we wsi Hajduki k. Nysy. (bardzo powaŜnie 

uszkodzony, brakowało m.in. połowy pleców, części prawej dłoni i sfery z lewej 

dłoni) 

22 lipca 1945 r. – odsłonięty na starym miejscu (nadal w opisanym wyŜej stanie 

technicznym) 

1949 r. – odremontowany w zakładzie Br. Łopieńskich m.in. przez Stanisława 

Jagmina, Jerzego Chojnackiego 6 . Odsłonięty oczywiście 22 lipca ;-) 

1972 r. – kolejny remont 

Lokalizacja: Nowy Świat (placyk przed Pałacem Staszica) 

Historia i charakterystyka: 

- w czasach, kiedy Staszic podjął zamiar uczczenia Kopernika, tak naprawdę 

tylko wąskie grono wykształconych osób wiedziało, kim on był. Tej 

niewiedzy miała zaradzić rozprawa zlecona przez TPN Janowi 

Śniadeckiemu, odczytana na zebraniu Towarzystwa w 1808 r. 

śeby było śmieszniej, nawet podczas uroczystości odsłonięcia pomnika 

(jakby nie było ponad 10 lat później) publiczność nadal nie wiedziała, kogo 

uczczono owym monumentem. Aby temu jakoś zaradzić, w kilka tygodni 

po imprezie niejaki Adrian KrzyŜanowski wydał broszurę informującą, kogo 

przedstawia pomnik i czym się zasłuŜył dla dobra ludzkości. 

- o zapobiegliwości Staszica moŜe świadczyć fakt, Ŝe złom na odlew 

pomnika gromadzono juŜ od chwili powzięcia zamiaru wystawienia 

monumentu. Skupowano m.in. dzwony i inne elementy z likwidowanych 

kościołów. 

- dzieło Thorvaldsena nie wywołało juŜ takich emocji, jak pomnik 

Poniatowskiego, bo teŜ siłą rzeczy nikt nie znał osobiście Kopernika ;-), a i 

jego wizerunków zachowało się niewiele. Mimo Ŝe oba pomniki powstawały 

jednocześnie, to paradoksalnie właśnie w posągu Kopernika artysta nagiął 

nieco ówczesne kanony rzeźbiarskie. 

Kompozycja figury jest co prawda wzorowana na greckiej rzeźbie Uranii 

(ten sam układ postaci i gest „mierzenia” sfery niebieskiej), ale rzeźbiarz 

ukazał Kopernika w stylizowanym stroju średniowiecznym 7 (płaszcz z 

futrzanym kołnierzem, sznurowane ciŜmy) i w miarę wiernie odtworzył 

rysy i fryzurę astronoma utrwalone w dostarczonych mu szkicach. 

- cokół zaprojektował Adam Idźkowski i pierwotnie miał on być pokryty 

płaskorzeźbami (zachował się teŜ całkiem fantastyczny projekt Jana 

6 Były propozycje ze strony Danii, że wykonają całkiem nowy odlew. Strona polska podziękowała 

jednak i pomnik został poddany gruntownej konserwacji i uzupełnianiu brakujących elementów, tym 

bardziej, że wyszło to taniej ;-) (7 mln zł wobec 50 mln za nowy pomnik). Tak więc to, co dziś stoi 

przed Pałacem Staszica, jest w ponad 50% oryginałem z 1. poł. XIX w. 

7 Tzn. takim, jaki wówczas uważano za średniowieczny ;-)

Faralskiego). Kiedy z braku funduszy opcja z płaskorzeźbami upadla, 

zamierzano „ozdobić” cokół stosownym a długim tekstem. Na szczęście 

zredukowano go do dwujęzycznego zdania: Nicolao Copernico grata patria 

/ Mikołajowi Kopernikowi rodacy (powinno być wdzięczna ojczyzna). 

Poczatkowo litery były wykonane z brązu, ale jak to u nas bywa, 

notorycznie znajdywały nowych właścicieli. Stąd juŜ w 1834 r. zostały 

odkute w cokole i pozłocone. 

- z samej uroczystości odsłonięcia pomnika warto wspomnieć o dwóch 

wydarzeniach: 

a) o „bojkocie” księŜy misjonarzy, którzy zasłaniając się Indeksem Ksiąg 

Zakazanych nie chcieli odprawić mszy za całe przedsięwzięcie 

b) o „cudzie”, jak się zdarzył podczas przemówienia Niemcewicza. OtóŜ, 

kiedy właśnie porównywał teorie Kopernika do światła rozpraszającego 

ciemność ludzkiej niewiedzy, chmury pokrywające niebo przez cały 

dzień rozstąpiły się i promień słońca padł na dzieło Thorvaldsena. 

- o ile sam pomnik nie zwiedził tyle świata, co monument Poniatowskiego, to 

zmieniało się jego otoczenie, choć były to zmiany „kosmetyczne”. 

Początkowo od ruchu ulicznego odgradzały go metalowe sztachety, a tłem 

dla rzeźby była neoklasyczna zabudowa Nowego Światu (Pałac Staszica, 

Pałac Karasia, Pałac Zamoyskich). 

W l. 90-tych przebudowano Pałac Staszica na rosyjskie gimnazjum męskie, 

które otrzymało pstrokatą fasadę w stylu cerkiewno-bizantyjskim. Przy tej 

okazji wokół pomnika urządzono skwerek z ozdobnym dywanem 

kwiatowym oraz strzyŜonymi drzewkami, otoczony niskimi, metalowym 

parkanem. 

Zlikwidowano go dopiero w 1923 r., a sam pomnik przesunięto bliŜej 

Pałacu Staszica. 

Kolejne zmiany przyniósł dopiero wiek XXI, kiedy to władze miasta i ZDM 

dojrzały wreszcie do remontu Krakowskiego Przedmieścia. W 2007 r. w 

nawierzchni placyku wokół pomnika odtworzono mocno uproszczony układ 

słoneczny. W planach jest teŜ ustawienie jednego ze szklanych „kubików” 

z obrazem Canaletta przedstawiającym Krakowskie Przedmieście. 

- akcja „Wawer” przeprowadzona przez Alka Dawidowskiego miała niestety 

przykre konsekwencje dla innego pomnika warszawskiego. Hitlerowcy 

usunęli bowiem z pl. Krasińskich pomnik Jana Kilińskiego (przeniesiono go 

do magazynów Muzeum Narodowego). 

„Mały SabotaŜ” ośmieszał więc okupanta rozlepiając na mieście 

następujące zarządzenie (utrzymane w tonie typowych hitlerowskich 

Bekanntmachung): 

„W odwet za zniszczenie pomnika Kilińskiego, zarządzam przedłuŜenie 

zimy o 6 tygodni. - M. Kopernik”, Co teŜ się stało, dając się we znaki 

Niemcom na froncie wschodnim. 

Po Warszawie krąŜyła teŜ fraszka, której dwa ostatnie wersy moŜna 

zacytować turystom: 

„Nad straconą Kennkartą 8 Kopernik się biedzi, 

Bo zawinił astronom, a szewc za to siedzi.” 

Podobno osoba którą Niemcy zmusili do zamontowania feralnej tablicy 

specjalnie pokryła śruby jakąś substancją umoŜliwiającą ich łatwe 

wykręcenie (weźcie pod uwagę, Ŝe była zima, więc śruby musiały 

8 No właśnie, trzeba wiedzieć, że Kennkarta była dowodem osobistym, przy czym (jak podaje 

Wikipedia) „Polaków obowiązywało złożenie pod przysięgą oświadczenia o aryjskim pochodzeniu”.

naprawdę luźno siedzieć). – H. Kotkowska-Bareja, Pomnik Kopernika, 


- następne pokolenia, którym przyjdzie do głowy rozkopać fundamenty 

pomnika, mogą trafić na ciekawe drobiazgi. ZłoŜono w nich bowiem słój 

zawierający nie tylko akt fundacji pomnika, ale monety będące w obiegu 

na terenie Polski (z róŜnych epok), medal okolicznościowy i wspomnianą 

rozprawę J. Śniadeckiego Jego zawartość została uzupełniona o pisemne 

poświadczenie remontu w XIX w., a cały pojemnik został zabezpieczony 

upodabniając się do jakiegoś pocisku pancernego ;-), dzięki czemu 

przetrwał wszystkie zawieruchy historii. Podczas remontu w XX w. dodano 

kolejny pojemnik tym razem informujący o XX-wiecznych pracach przy 

pomniku. 

- pomnik ma co najmniej 2 kopie w Stanach Zjednoczonych, powstałe 

zresztą z inicjatywy tamtejszej Polonii (Montreal i Chicago - 1966 r.) 

POMNIK S. MAŁACHOWSKIEGO 

Daty: 

1830 r. – wystawienie w katedrze św. Jana 

Projekt: B. Thorvaldsen 

Wykonanie: Francesco Labourer (zw. Cavaliere Massimiliano, ParyŜ) 

Lokalizacja 

Historia: 

- pomnik pierwotnie miał stanąć w miejscu pochówku Małachowskiego tj. 

kościele św. KrzyŜa, lecz okazało się, Ŝe jest za cięŜki i grozi zawaleniem 

stropów kościoła podziemnego. Przeniesiono go więc do katedry (całą 

operacją kierował H. Marconi) 

- w 1944 r. rozbity w powstaniu warszawskim podczas wybuchu czołgu-miny 

przy południowej ścianie katedry. Według p. M. Pilicha siła wybuchu była tak 

wielka, Ŝe posąg Małachowskiego przeleciał na drugą stronę nawy głównej. 

Odtworzony i ponownie ustawiony w katedrze w 1965 r. 

- pomnik ten NIE jest wymieniany jako dzieło Thorvaldsena, chociaŜ jego 

autorstwa był projekt. 

Symbolika: 

Marszałek Sejmu Wielkiego został wyobraŜony w postaci rzymskiego senatora, co 

było obowiązującym wówczas kostiumem staroŜytnym, ale posiadającym 

konkretną wymowę. Odwołania do kultury staroŜytnego Rzymu miały podkreślać 

m.in. sprawiedliwość (bo: rzymskie prawodawstwo) i cnoty obywatelskie (mit 

Republiki rzymskiej). Ponadto Małachowski trzyma atrybut swego urzędu tj. 

laskę marszałkowską oraz największe osiągnięcie tj. arkusz z Konstytucją 3 

maja. 

Postać kobiety opartej o tarczę z herbami Polski (orzeł), Litwy (pogoń) oraz 

wpisanym herbem Ciołek (Stanisława Augusta Poniatowskiego – ostatniego 

króla) uosabia ojczyznę opłakującą swego obywatela (częsty zabieg w rzeźbie 

nagrobnej). Tarcza, przesłonięta materią ma symbolizować rozbiory (wersja p. S. 

Kopeć), choć mi się wydaje, iŜ jest to po prostu atrybut dookreślający znaczenie 

postaci kobiecej. 

Postać legionisty rzymskiego, dotykającego miecza i trzymającego laskę z orłem i 

napisem „Woj.Pol” (zamiast rzymskiego SPQR – Senatus Populusque Romanum –

senat i lud rzymski) ma uosabiać wojsko polskie 

podjęcia walki o niepodległość. 

oczekujące na sygnał do 

Niedźwiedź przed kośc. Matki Boskiej Łaskawej – przy katedrze św. Jana – 

wcześniej stał na pl. Krasińskich 

21) HOTEL BRISTOL – HISTORIA, SŁAWNI LIDZIE W NIM MIESZKAJĄCY 

Krakowskie Przedmieście, projekt Władysława Marconiego na podstawie projektu 

Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego, zbudowany w latach 1899- 

1901. Hotel powstał z inicjatywy Towarzystwa Budowy i Prowadzenia Hotelów, 

którego udziałowcem był Ignacy Paderewski, na miejscu wyburzonego pałacu 

Tarnowskich. Hotel praktycznie nie zniszczony w czasie II wojny św. został 

zamknięty w 1981 r. Generalny remont przeprowadzono w latach 1991-92 - 

hotel uzyskał wtedy dodatkowe piętro ukryte za mansardowym dachem. 

Pierwotnie w miejscu hotelu (druga połowa XIX wieku) znajdował się Pałac 

Tarnowskich, gdzie mieściły się instytucje publiczne. W 1895 r. nieruchomość 

została kupiona przez spółkę: Ignacy Paderewski, Stanisław Roszkowski i 

Edmund Zaremba. W 1895 r. na fragmencie zakupionego gruntu powstała 

rotunda, w której prezentowana była Panorama Golgota Jana Styki. W 1898 r. na 

pozostałej części placu postanowiono zbudować hotel. Inicjatorem inwestycji był 

Stanisław Roszkowski. Z powodu braku zagranicznych udziałowców powołano 

Towarzystwo Akcyjne Budowy i Prowadzenia Hotelów w Warszawie, które miało 

zająć się budową obiektu. Roszkowski znalazł kilku akcjonariuszy oraz nakłonił 

Ignacego Paderewskiego do sprzedania spółce placu i nabycia akcji. 

Ogłoszono konkurs na projekt hotelu, na który wpłynęło 17 prac. W listopadzie 

1898 r. sąd konkursowy (skład: Józef Dziekoński, Kazimierz Loeve, Stefan 

Schyller) ogłosił wyniki. Laureatami zostali: Tadeusz Stryjeński i Franciszek 

Mączyński. Zwycięski projekt przedstawiał budynek w stylu secesyjnym. Jednak 

Towarzystwo Akcyjne Budowy i Prowadzenia Hotelów zdecydowało się na jego 

przerobienie. Pracę tę zlecono Władysławowi Marconiemu, który zmienił 

charakter elewacji na neorenesansową, a formę budynku na monumentalną. 

Secesyjny wystrój wnętrz został zamówiony u Otto Wagnera młodszego. 

Fundamenty rozpoczęto kopać w 1898 r. 22 kwietnia 1899 r. miało miejsce 

uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego. Pod koniec 1900 r. obiekt był w 

stanie surowym. W drugim kwartale 1901 r. rozpoczęto prace wykończeniowe. 

Przy budowie pracowały głównie firmy krajowe i one były takŜe dostawcami 

materiałów wykończeniowych. 

W listopadzie 1901 r. miały miejsce uroczystości związane z otwarciem hotelu: 

• 16 listopada 1901 r. - przyjęcie dla pracujących przy budowie hotelu; 

• 17 listopada 1901 r. - poświęcenie pomieszczeń; 

• 19 listopada 1901 r. - uroczyste powitanie pierwszego gościa. 

Hotel posiadał elektrownię, centralne ogrzewanie, podwójną wentylację, na 

piętrach hydranty przeciwpoŜarowe, drabinę ratunkową oraz ogniotrwałe stropy, 

ściany działowe i podłogi.

Hotel wyposaŜony był w 11 wind, z czego jedna była dla gości, a reszta dla 

pracowników. Kryształowa winda dla gości maksymalnie zabierała 8 osób. 

Posiadała ona Ŝelazna balustradę wykładaną mosiądzem (zezłomowana w 1969 

r.). 

W hotelu było zainstalowanych 6 numerów telefonicznych (600 w Warszawie). 

Do obsługi gości wykorzystywano ośmioosobowe samochody elektryczne 

osiągające prędkość do 20 km/h. 

Do dyspozycji gości były pokoje znajdujące się na 4 piętrach hotelu. Na kaŜdym z 

nich było 50 pokoi. 80 składało się z przedpokoju, sypialni i salonu, a 20 miało 

łazienkę i WC. 120 pokoi składało się z jednego pomieszczenia ale dzięki drzwiom 

w amfiladzie moŜna było je łączyć. W apartamentach ustawiono meble z róŜnych 

epok. Najlepiej uposaŜony pokój znajdował sie pod nr 105 (przetrwała jedynie 

mahoniowa toaletka). 

Budowa hotelu przyczyniła się do zmiany wyglądu Krakowskiego Przedmieścia, co 

zbiegło się teŜ z planami przebudowy i poszerzenia ulicy Karowej. Zlikwidowano 

stojącą przy wylocie ulicy Karowej bramę w kształcie arkady zwieńczoną rzeźbą 

Syrenki dłuta Konstantego Hegla, wybudowaną w 1856 roku. Po obu jej stronach 

znajdowały się zdroje z wodą tłoczoną z Wisły. Prace przy przebudowie ulicy i 

budowie ślimaka na Karowej zakończone zostały w 1904 roku. Całość prac 

dekoracyjno-rzeźbiarskich zakończono w 1905 i wiadukt zwieńczyła nowa rzeźba 

Syreny dłuta Jana Woydygi, początkowo cynkowa, od 1915 z piaskowca. 

W początkach swego istnienia hotel przynosił straty. Przyczynił się do tego m.in. 

dług hipoteczny, który zaciągnięto na cele związane z budową. Dopiero po ok. 10 

latach Bristol zaczął przynosić zyski czerpane m.in. z wynajmu pomieszczeń 

handlowych i usługowych znajdujących się w budynku. 

Ceny za wynajem pokoju wahały się od 25 rubli za dobę (apartament na I 

piętrze) do ok. 8,5 rubla. 

W kolejnych latach ceny hotelowe zaczęły spadać ze względu na utratę statusu 

nowości. Zyski czerpano głównie z działalności gastronomicznej. 

Po odzyskaniu niepodległości w hotelu odbywały się m.in. debaty polityczne z 

udziałem Ignacego Paderewskiego. Następnie Paderewski wycofał się z 

działalności politycznej, a w związku z tym postanowił sprzedać akcje hotelu i 

nieruchomości przy ulicy Karowej. 

W 1928 r. właścicielem hotelu został Bank Cukrownictwa, który zdecydował się 

na przeprowadzenie w budynku gruntownego remontu. W latach 30. XX wieku 

Bristol był czołówce najlepszych polskich hoteli. 

W 1939 r. w budynku mieścił się szpital. Podczas okupacji z usług hotelu mogli 

korzystać tylko Niemcy. Obiekt uległ nieznacznemu zniszczeniu podczas 

powstania warszawskiego. W niewielkim stopniu uszkodziły go takŜe poŜary 

podczas ofensywy styczniowej.

Po wojnie został wyremontowany i wznowił działalność w 1945 r. 26 września 

1947 r. został przekazany miastu ale jego właścicielem do połowy 1948 r. 

pozostał Bank Cukrownictwa. W restauracjach hotelu powstała Gospoda Ludowa. 

Od 1952 r. Bristol przeszedł pod zarząd Orbisu. Obsługiwał zagranicznych 

turystów. Hotelowi nadano nowy wystrój w stylu realizmu socjalistycznego. 

Następnie podjęto starania zmierzające do przeprowadzenia w obiekcie 

kapitalnego remontu. Jednak nie znaleziono wykonawcy, który sprostałby 

wymaganiom. W 1973 r. Bristol stał się hotelem II kategorii. W 1977 r. premier 

Piotr Jaroszewicz przekazał budynek Uniwersytetowi Warszawskiemu w celu 

ulokowania tam biblioteki. 

W listopadzie 1981 r. hotel został zamknięty. Do tego czasu jego kawiarnia 

pozostawała miejscem spotkań warszawskiej bohemy i elity towarzyskiej. Po 

wieloletnim remoncie został odrestaurowany i w 1993 r. ponownie otwarty. W 

uroczystości uczestniczyła Margaret Thatcher, która dokonała otwarcia hotelu. 

Od 1998 r. hotel naleŜy do sieci hotelowej Le Royal Meridien wchodzącej w skład 

międzynarodowego konsorcjum Starwood Hotels and Resorts. 

W grudniu 2005 r. przeprowadzono w budynku remont tynków i elementów 

metalowych fasady [5] . 

W ciągu swojej wieloletniej historii hotel zasłyną ze znanych gości, bali i przyjęć 

organizowanych m.in. z takich okazji jak otrzymanie Nagrody Nobla przez Marię 

Skłodowska-Curie czy sukcesy śpiewaczki operetkowej Lucyny Messal. W latach 

30. XX wieku swoje atelier miał tam Wojciech Kossak. Spłacał on zobowiązania 

finansowe wobec hotelu obrazami, które wisiały w jednej z sal restauracyjnych [1] . 

Z balkonu Bristolu śpiewał Jan Kiepura. 

Gośćmi hotelu byli m.in.: 

• Józef Piłsudski, który w 1923 r. oznajmił, Ŝe wycofuje się z Ŝycia 

politycznego; 

• John Fitzgerald Kennedy; 

• Richard Nixon; 

• Yehudi Menuhin, skrzypek; 

• Tina Turner; 

• Jose Carreras. 

22) PLAC MARSZAŁAKA JOZEFA PIŁSUDSKIEGO – JEGO HISTORIA I 

WYDARZENIA Z NIM ZWIĄZANE 

Znajduje się w centrum Warszawy, pomiędzy Ogrodem Saskim a ulicami Moliera, 

Królewską i Ossolińskich. Na zachód od niego ciągnie się Oś Saska. Powstał w 

1791 r., kiedy jako dziedziniec Pałacu Saskiego stał się ogólnodostępny. Kolejno 

nosił nazwy: Plac Saski (1814), Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego (1928), Adolf- 

Hitler-Platz (1940) , Plac Zwycięstwa (1946), Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego 

(1990). Dziedziniec Pałacu Saskiego był oddzielony od Krakowskiego 

Przedmieścia budynkami w których mieściły się królewskie stajnie i kuźnie.

Brama mieściła się przy dzisiejszej ulicy Bagińskiego. Zniszczony po powstaniu 

listopadowym Pałac Saski, został znacząco przebudowany, wtedy teŜ powstała 

charakterystyczna kolumnada. Na placu znajdował się ustawiony w 1841 r. 

obelisk "Za wierność swojemu monarsze", poświęcony polskim generałom, którzy 

tłumili powstanie listopadowe. Został on rozebrany, aby zrobić miejsce dla 

wybudowanego w latach 1894-1912 Soboru pw. św. Aleksandra Newskiego, 

który miał świadczyć o dominującej pozycji prawosławia w Polsce. Sobór, 

wspaniałe dzieło peterburskiego architekta Leontija N. Benoisa, rozebrano w 

latach 1924-1926. Rozbiórka spotkała się z krytyką, szczególnie z zagranicy. W 

1923 r. postawiono tam pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, który został 

wysadzony podczas II wojny światowej. Obecnie znajduje się on przed Pałacem 

Prezydenckim. W okresie międzywojennym planowana była budowa pod placem 

stacji metra, skrzyŜowania obu linii. Świadczy to o tym, Ŝe rola i symbolika tego 

miejsca była wtedy inna niŜ obecnie. Naziści podczas II wojny światowej 

postawili tam pięciometrowa litera "V" symbolizująca zwycięstwo Wehrmachtu, 

została ona spalona przez Polaków w ramach małego sabotaŜu. Pałac Saski wraz 

z Pałacem Brühla został wysadzony przez wycofujących się hitlerowców w 1944 r. 

Jedyny istniejący do dzisiaj fragment zachodniej zabudowy to powstały w 1925 r. 

Grób Nieznanego śołnierza, początkowo mieścił się on w kolumnadzie Pałacu 

Saskiego. 2 czerwca 1979 r. na tym placu Jan Paweł II odprawił mszę podczas 

swojej pierwszej pielgrzymki do Polski. 14 sierpnia 1995 odsłonięto w pobliŜu 

placu pomnik Józefa Piłsudskiego. Jest on często krytykowany za niefortunną 

lokalizację: Ŝołnierze podczas zmiany warty przy Grobie Nieznanego śołnierza 

stoją do niego tyłem, wokół niego parkują samochody. Ma on być przeniesiony 

na samą płytę placu przy jego najbliŜszej przebudowie. 26 maja 2006 r. PapieŜ 

Benedykt XVI odprawił na placu Piłsudskiego mszę, w ramach swojej 

pielgrzymki. Obecnie planowana jest odbudowa Pałacu Saskiego, Pałacu Brüla, 

oraz stojących niegdyś od strony ulicy Królewskiej kamienic, a takŜe postawienie 

pomnika Jana Pawła II. Przewidziane jest stworzenie po dwóch stronach placu 

szpalerów drzew, które zasłonią uwaŜane za niepasujące architektonicznie 

budynki Hotelu Victoria (zbudowanego w latach 1974-1976) oraz biurowca 

Metropolitan (zbudowanego 2001-2003, dzieła słynnego architekta Normana 

Fostera). 

23) AKCJE ZBROJNE SZARYCH SZEREGÓW 

Szare Szeregi – kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP i szerzej – 

całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II 

wojny światowej 1939-1945. Szare Szeregi zostały powołane 27.09.1939 w 

Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej. Nazwa Szare 

Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940. Początkowo kryptonim 

ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza powstania kryptonimu związana jest z 

przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której 

roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych 

mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny 

polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny 

niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. 

Ulotki, napisane w języku niemieckim, podające sprostowanie zostały podpisane 

inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim Szare Szeregi hm. dr Józef Wiza i hm. 

Roman Łuczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi "Ul

Przemysław". Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy Witold 

Marcinkowski (ps. Flo). Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu 

w całej podziemnej organizacji harcerskiej. Szare Szeregi współpracowały z 

Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą Główną Armii 

Krajowej. Całością konspiracyjnego ZHP kierowało Naczelnictwo. Do sierpnia 

1942 przewodniczącym Szarych Szeregów był Jan Mauersberger, po jego śmierci 

Tadeusz Kupczyński. Organizacja harcerzy opierała się na strukturze 

przedwojennego ZHP, posługiwano się kryptonimami: chorągwie – ule, hufce – 

roje,druŜyny – rodziny , zastępy – pszczoły. Na czele organizacji harcerzy stał 

Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką. Naczelnicy Szarych Szeregów: Florian 

Marciniak (27 września 1939 – 6 maja 1943), Stanisław Broniewski (12 maja 

1943 – 3 października 1944), Leon Marszałek (3 października 1944 – 18 stycznia 

1945). 

Wieniec I - pierwsza akcja Armii Krajowej przeciwko transportowi kolejowemu 

przeprowadzona w nocy z 7 na 8.10.1942 r. Na dowódcę akcji oznaczonej 

kryptonimem "Wieniec" wyznaczono por. Zbigniewa Lewandowskiego "Zbyszka", 

który wspólnie z por. Józefem Pszennym "Chwackim", por. Leonem 

Tarajkiewiczem "Leonem" i Zofią Franio "Doktór" przeprowadził rozpoznanie i 

przygotował całą akcję, która według załoŜeń miała sparaliŜować ruch kolejowy w 

węźle warszawskim, przez zniszczenie torów kolejowych na wszystkich trasach 

prowadzących do Warszawy. W wyniku akcji 08.10.1942 r. od północy do 

godziny 11:30 był zablokowany warszawski węzeł kolejowy o ruch na 

poszczególnych trasach był przywracany dopiero pomiędzy 7:00 a 11:30. 

Wykolejono: 2 parowozy, 2 wagony towarowe i 1 osobowy. Patrole biorące udział 

w akcji nie poniosły Ŝadnych strat. Była to pierwsza tak duŜa akcja Armii 

Krajowej na terenie okupowanej Polski skierowana przeciwko transportowi 

niemieckiemu. 

Meksyk - W nocy 22/23.03.1943r. w kamienicy przy Al. Niepodległości 159, 

Gestapo aresztowało Jana Bytnara "Rudego" i jego ojca Stanisława. Grupy 

Szturmowe Szarych Szeregów zorganizowały odbicie "Rudego", więzionego na 

Pawiaku. Uderzenie na więźniarkę, zaplanowano u zbiegu ulic Bielańskiej, Długiej 

i Nalewek w pobliŜu Arsenału. Twórcą planu akcji był Tadeusz Zawadzki "Zośka". 

23.03. przeprowadzono nieudaną próbę, Meksyk I. 26.03.1943 r. 

przeprowadzono akcję Meksyk II, skatowany przez Gestapo "Rudy" oraz 24 

innych więźniów zostaje uwolnionych. Niestety na skutek obraŜeń "Rudy" umiera 

30.03.1943 r. Po akcji zmarli równieŜ: "Alek" – Aleksy Dawidowski i "Buzdygan" 

– Tadeusz KrzyŜewicz. Dowódcą akcji był Stanisław Broniewski "Orsza", z-cą 

Tadeusz Zawadzki "Zośka". Meksyk III – plan odbicia Floriana Marciniaka (akcja 

odwołana). 

Góral - akcja zbrojna zespołu bojowego oddziału dyspozycyjnego „Motor” 

Kedywu KG AK, przeprowadzonej 12.08.1943 w Warszawie. Eskortowany przez 

Ŝandarmerię niemiecką, samochód cięŜarowy, przewoŜący pieniądze z Banku 

Emisyjnego przy ul. Bielańskiej na Dworzec Wschodni, zaatakowany został przy 

ul. Senatorskiej między Miodową a placem Zamkowym, przez kilka grup (ok. 50 

ludzi). W ciągu 2 min. walki Ŝołnierze AK zlikwidowali kilkuosobową eskortę 

niemiecką: samochód z pieniędzmi (105 mln zł), eskortowany przez dwa własne 

samochody cięŜarowe, uprowadzili do zakonspirowanego punktu przy ul. 

Słowińskiego na Woli. Straty polskie: 2 rannych; niemieckie: 6 zabitych, 6 

rannych; ponadto poległo 3 pracowników banku, a 4 odniosło rany.

Akcja Kutschera – 01.02.1944 – zamach (udany) na komendanta warszawskiej 

policji i SS Franza Kutscherę. O godzinie 9.09 "Kama" zasygnalizowała wyjście 

Kutschery z domu w Al. RóŜ 2. Rozpoczęła się akcja. Kutschera miał do 

przejechania zaledwie 140 m. – tyle dzieliło jego dom od dowództwa SS. Gdy 

dojeŜdŜał do bramy pałacu, drogę zajechał mu samochód kierowany przez 

"Misia". Kierowca Kutschery zwolnił chcąc przepuścić intruza. Zwolnił równieŜ 

"Miś". Niemiec Ŝądając ustąpienia drogi włączył Ŝółty, środkowy reflektor 

uŜywany przez niemieckich dygnitarzy. "Miś" zatrzymał wóz na nieprawidłowym 

pasie i w chwili, gdy Niemiec usiłował go wyminąć, ruszył ponownie blokując auto 

szefa SS. Do zatrzymanego wozu podbiegli "Lot" i "Kruszynka". Z odległości 

jednego metra otworzyli ogień do Kutschery. Ten, osunął się ranny na siedzenie. 

Równocześnie na stanowiska wbiegł cały zespół ubezpieczający, a stojące na 

ulicy Chopina samochody "Sokoła" i "Bruna" cofnęły tyłem do rogu Alei 

Ujazdowskich. Kutschera ruszał się jeszcze – dobił go "Miś", który wyskoczył juŜ 

ze swego wozu i strzałami z pistoletów wspierał osłonę akcji. Niemcy otworzyli 

gęsty ogień z siedziby dowództwa SS i wszystkich okolicznych budynków. Ich 

kule raniły "Lota" i "Cichego" w brzuch, oraz w pierś "Olbrzyma". Niegroźny 

postrzał w głowę otrzymał "Miś", który wraz z "Kruszynką" wyciągnął ciało 

Kutschery z wozu. W pośpiechu szukali przy zabitym dokumentów. Nie znaleźli 

nic, więc zabrali jego teczkę. Pod silnym ogniem wycofali się do samochodów. 

Rozpoczął się odskok wcześniej wyznaczonymi trasami. Lecz na tym akcja się nie 

skończyła. NaleŜało zawieźć cięŜko rannych do warszawskich szpitali. Wiele 

godzin trwało dramatyczne poszukiwanie szpitali, które zgodziły by się przyjąć 

rannych. "Sokół" i "Juno", po odwiezieniu "Lota" i "Cichego" do praskiego szpitala 

Przemienienia Pańskiego, na moście Kierbedzia natknęli się na blokadę załoŜoną 

przez niemiecką policję; stoczyli nierówną walkę zakończoną ich skokiem do 

Wisły i śmiercią. W pałacu Brühla Niemcy urządzili wstępne uroczystości 

pogrzebowe Kutschery. Podobno tam teŜ miała miejsce makabryczna ceremonia 

zaślubin narzeczonej z trupem generała. Następnie trumnę z jego ciałem 

przewieziono specjalnym pociągiem do Berlina. 04.02 zmarł w Szpitalu Wolskim 

"Lot",06.02. w Szpitalu Maltańskim zmarł "Cichy". Niemcy, w odwecie, nałoŜyli 

na Warszawę 100 milionów złotych kontrybucji, a dzień po zamachu, 02.02.1944 

w Al. Ujazdowskich 21, w pobliŜu miejsca akcji rozstrzelali 100 zakładników – 

była to jedna z ostatnich publicznych egzekucji przed wybuchem powstania. 

24) TERENY REKREACYJNE WOKÓŁ WARSZAWY 

Warszawę otaczają tereny o duŜej atrakcyjności turystycznej. Mazowsze oferuje 

doskonałe warunki do uprawiania sportów wodnych, wędkowania, turystyki 

konnej. Jest tu miejsce dla miłośników przyrody i dla turystów zainteresowanych 

walorami kulturowymi regionu. MoŜna wypoczywać nad Zalewem Zegrzyńskim, 

na Pojezierzu Gostynińskm, nad Wkrą, Bugiem, Narwią i Pilicą. W bezpośrednim 

sąsiedztwie miasta rozciągają się wielkie kompleksy leśne Kampinoskiego Parku 

Narodowego oraz Mazowieckiego i Chojnowskiego Parku Krajobrazowego, nieco 

dalej zachowały się przestrzenie leśne Kurpiowskiej Puszczy Zielonej i Puszczy 

Białej, zaś w zachodniej części Ziemi Mazowieckiej lasy Gostynińsko- 

Włocławskiego i Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Na turystycznych 

szlakach Mazowsza spotykamy ruiny zamku ksiąŜąt mazowieckich w Czersku, 

zamek Muzeum-Zbrojownię w Liwie, obiekty Twierdzy Modlin, pozostałości fortów

w Beniaminowie i wzdłuŜ Narwi. Na trasie wędrówek turystycznych znajdziemy 

zabytkowe budowle kościelne - zespół klasztorny w Czerwińsku n/Wisłą, płocka 

katedra na Wzgórzu Tumskim, dworek w śelazowej Woli, miejsca urodzin 

Fryderyka Chopina czy gotycki kościół obronny w Brochowie (miejsce ślubu jego 

rodziców i miejsce chrztu Chopina). Prawdziwą ozdobą krajobrazu mazowieckiego 

są odremontowane pałace i dworki szlacheckie np. Opinogóra, wieś niegdyś 

stanowiącej rodowy majątek jednego z największych wieszczów polskiego 

romantyzmu - Zygmunta Krasińskiego, gdzie w neorenesansowym pałacyku 

urządzono Muzeum Romantyzmu, w nieodległej Gołotczyźnie działa z kolei 

oddział Muzeum Pozytywizmu. W Pruszkowie niedaleko Warszawy znajdują się 

interesujące zbiory Muzeum StaroŜytnego Hutnictwa. Turystów zapraszają takŜe 

muzea-skanseny, gdzie w krajobrazie zbliŜonym do naturalnego zgromadzono 

obiekty budownictwa wiejskiego, narzędzia rolnicze, sprzęty domowe, stroje 

regionalne. Godnymi odwiedzenia są Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, 

Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie i mały 

skansen - Zagroda Kurpiowska w Kadzidle. Warto równieŜ odwiedzić Pułtusk - 

jedno z najstarszych miast Mazowsza. Jego połoŜenie nad Narwią, na 

skrzyŜowaniu głównych szlaków komunikacyjnych, przyczyniło się do długiej i 

bogatej w wydarzenia, ponad tysiącletniej historii miasta. Tropiciel śladów 

przeszłości znajdzie tu najdłuŜszy rynek w Europie, piękną XV-wieczną Kolegiatę 

z renesansowymi freskami na sklepieniu, dom, w którym Napoleon spędził 6 dni 

po bitwie pod Pułtuskiem, gotycką wieŜę ratuszową z 1405, zabytkowe kościoły, 

fragmenty murów obronnych. Niewątpliwie najciekawszym miejscem w Pułtusku 

jest zamek w kształcie podkowy, z dziedzińcem usytuowanym pośrodku, 

odbudowany w stylu renesansowym i usytuowany na sztucznie usypanym 

wzgórzu w widłach Narwi. Szczególną okazję do poznania kultury ludowej 

Mazowsza są imprezy regionalne organizowane od lat na Mazowszu. KaŜdego 

roku w Palmową Niedzielę w miejscowości Łyse odbywa się "Konkurs Palmy 

Kurpiowskie", w maju w Grójcu - "Święto kwitnących jabłoni", w czerwcu w 

Sannikach ( tu był na wakacjach młody Chopin) organizowana jest "Niedziela 

Sannicka", w Ciechanowie - Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne 

"Kupalnocka". W pierwszą niedzielę lipca organizowany jest w Warszawie Festyn 

Folklorystyczny "Mazowsze Warszawie", w ostatnią niedzielę sierpnia w Zawodziu 

k/Myszyńca odbywa się "Miodobranie Kurpiowskie". KaŜdego roku organizowany 

jest Ogólnopolski Przegląd Dorobku Twórców Ludowych im. Oskara Kolberga. 

25) SZLAKIEM POMNIKÓW OD PLACU STASZICA DO ZAMKU 

KRÓLEWSKIEGO 

Pomnik Mikołaja Kopernika (Krakowskie Przedmieście przed Pałacem 

Staszica) powstał z inicjatywy Stanisława Staszica, który juŜ w 1810 r. zawiązał 

komitet budowy i rozpoczął zbiórkę pieniędzy na sfinansowanie przedsięwzięcia. 

Rzeźbę zamówiono u słynnego Duńczyka Bertela Thorwaldsena. Pomnik 

odsłonięto w 1830 roku. W czasie okupacji Niemcy zasłonili polskie napisy płytą z 

napisami niemieckimi, którą w akcji sabotaŜowej zdjął Ŝołnierz Szarych Szeregów 

Alek Dawidowski. W 1944 roku pomnik przeznaczony na złom i wywieziony do 

Nysy cudem ocalał i po naprawieniu uszkodzeń wrócił na dawne miejsce. Oprócz 

warszawskiego istnieją jeszcze dwa identyczne pomniki Kopernika odlane z tego 

samego modelu: w Montrealu i w Chicago.

Pomnik Adama Mickiewicza (Krakowskie Przedmieście) - najwybitniejszego 

polskiego poety doby romantyzmu został odsłonięty w stulecie jego urodzin, w 

1898 r. Doprowadzenie do powstania pomnika w okresie nasilonej rusyfikacji po 

powstaniu styczniowym było wielkim sukcesem komitetu budowy, któremu 

przewodzili Michal Radziwił i Henryk Sienkiewicz (późniejszy laureat nagrody 

Nobla w dziedzinie literatury za "Quo vadis"). Statue zaprojektował Cyprian 

Godebski (zaprojektował równieŜ pomniki Mickiewicza stojące w ParyŜu i we 

Lwowie), a cokół Józef Pius Dziekoński i Władysław Marconi. Pomnik ustawiono 

na placu niegdyś zabudowanym kamienicami, otoczonym z obu stron odnogami 

Krakowskiego Przedmieścia. Z okresu budowy pomnika pochodzi anegdota 

związana z jego formą artystyczną. OtóŜ zaborca rosyjski wyraził zgodę na 

ustawienie pomnika wieszcza pod warunkiem, Ŝe będzie mniejszy od stojącego 

wtedy w Warszawie pomnika cara Aleksandra. Statua pomnika rzeczywiście była 

mniejsza, jednak cokół pomnika był (i jest) bardzo wysoki, duŜo wyŜszy od 

warunkującego go pomnika cara. 

Pomnik Józefa Poniatowskiego ( Krakowskie Przedmieście ) został 

zamówiony w 1817 r. u duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorwaldsena. W 1829 r. 

model gipsowy przetransportowano do Warszawy, a w 1830 r. rozpoczęto 

odlewanie pomnika w brązie. Prace te skończono w sierpniu 1832. W 1834 r. car 

specjalnym rozkazem zabronił postawienia pomnika i kazał go przewieźć do 

twierdzy w Modlinie. Później car podarował pomnik generałowi Iwanowi 

Paskiewiczowi, ktory przewiózł go do swojej rezydencji w Homlu. Pomnik wrócił 

do Polski w 1922 r. Odsłonięto go na placu Saskim , ale w czasie ostatniej wojny 

uległ całkowitemu zniszczeniu. Nowy odlew, wykonany na podstawie modelu 

podarowali Warszawie mieszkańcy Kopenhagi. 

KOLUMNA ZYGMUNTA III WAZY- najstarszy świecki pomnik w Warszawie 

wzniesiony 24.11.1644 z inicjatywy króla Władysława IV, syna Zygmunta III 

Wazy. Kolumna Zygmunta pochodzi z 1644 r. Została wystawiona z fundacji jego 

syna Władysława IV, który chciał w ten sposób uczcić pamięć swojego ojca. 

Monumentalny pomnik króla stał poza murami miasta aŜ do 1818. Koncepcję 

kolumny opracowali Augustyn Locci i Constantino Tencalla. Brązowy posągu króla 

pierwotnie złocony wykonał Bolończyk Clemente Molli, a odlew z brązu wykonał 

królewski ludwisarz Daniel Tym. Kolumna Zygmunta przechodziła kilka renowacji. 

Pierwszą w 1743 roku przeprowadzał Franciszek Dąbrowski. Następną w 1810 

wykonali Jakub Kubicki i Józef Boretti. W 1827 otaczające kolumnę ogrodzenie z 

Ŝelaznych krat zmieniono na kamienne słupy połączone Ŝelaznymi łańcuchami. W 

1854 Henryk Marconi zaprojektował nowe otoczenie pomnika. Jego podstawa 

została otoczona Ŝeliwną balustradą i ozdobiona czterema tryskającymi wodą 

trytonami zaprojektowanymi przez rzeźbiarza Kissa z Berlina, odlanymi z cynku 

w warszawskiej fabryce Karola Mintera. W latach 1862-1863 przeprowadzane 

były prace renowacyjne pod kierunkiem Józefa Orłowskiego.Gruntowną 

rekonstrukcją w latach 1885-1887 zawiadywał Edward Cichocki. Wówczas 

zwietrzały trzon kolumny z permskiego zlepieńca zygmuntowskiego zastąpiono 

granitowym. W związku z pracami regulacyjnymi przesunięto wtedy pomnik z osi 

Krakowskiego Przedmieścia ku zachodowi. W latach 1929-1931 podczas prac 

renowacyjnych przywrócono otoczeniu kolumny pierwotny wygląd usuwając 

basen, trytony i balustradę. Ten symbol miasta został powalony w nocy z 1 na 

2.09.1944, gdy raził go pocisk wystrzelony z hitlerowskiego działa czołgowego. W 

1949 odbudowana (zatuszowano ok. 200 uszkodzeń figury, dorobiono lewą dłoń,

szablę i krzyŜ); z powodu budowy trasy W-Z figurę przesunięto o 6 m w kierunku 

płn.-wsch. i lekko obrócono. Nowy trzon kolumny został wykonany z granitu 

strzegomskiego. Uroczysty powrót kolumny nastąpił 22 lipca 1949. Starsze 

wersje trzonu kolumny zostały wyeksponowane opodal Zamku Królewskiego. 

Cokół kolumny przyozdabiają cztery brązowe tablice. Łaciński napis od strony 

południowej po przetłumaczeniu na polski brzmi: Czci i przywiązaniu Poświęconą 

Kolumnę tę Zygmuntowi III Władysław IV Z rodu, miłości, talentów Syn; Z 

elekcji, porządku, szczęścia Następca; Ze ślubów, serca i czynu Wdzięczny; Ojcu 

Ojczyzny, Rodzicowi najlepiej zasłuŜonemu, Roku Pańskiego 1643 Wystawić 

rozkazał, Któremu juŜ, Sława wieniec, Potomność wdzięczność, Wiekuistość 

pomniki Wzniosła, albo jest dłuŜna. 

Od strony zachodniej: Zygmunt III na mocy wolnych wyborów król polski, z 

tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa - król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w 

sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący 

nikomu, wziął do niewoli wodzów moskiewskich, stolicę i ziemie moskiewskie 

zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę 

turecką, przez czterdzieści cztery lata panował, czterdziesty czwarty z szeregu 

królów, dorównał w chwale wszystkim, albo ogarnął całą. 

Od strony północnej: Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom 

ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od 

spiŜu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiŜu. 

Oryginalna tablica od strony zachodniej zawiera wszystkie oficjalne tytuły 

Zygmunta III, północna duŜy kartusz herbowy i plakietkę z nazwiskiem 

ludwisarza Daniela Tyma oraz datę dokonania odlewów. Cokół wieńczą cztery 

spiŜowe orły. Postać króla w rycerskiej zbroi, z szablą z krzyŜem w ręku i koroną 

mierzy 275 cm. Z szablą króla związany jest pewien przesąd, wedle, którego 

upuszczenie szabli przez króla zwiastowało nieszczęścia i upadek miasta. 

26) WARSZAWSKIE JURYDYKI I ICH LOKALIZACJA 

Jurydyka (łac. Iuridicus - prawny) — osada obok miasta królewskiego, rzadziej 

enklawa na gruntach miejskich, nie podlegająca władzom miejskim i miejskiemu 

sądownictwu. Jurydyki istniały juŜ w średniowieczu lecz nasilenie ich 

powstawania nastąpiło od XVI w, po zyskaniu pełnej dominacji szlachty nad 

miastami. Właścicielami jurydyk była szlachta lub Kościół. W miejscach takich 

powstawały struktury konkurencyjne wobec ich miejskich odpowiedników, nie 

skrępowane przepisami i ograniczeniami miejskimi — odbywały się w nich targi, 

działali nie zrzeszeni w cechach rzemieślnicy. Jurydyki zakładano zazwyczaj 

dzięki nadaniom królewskim, choć równie często powstawały one w sposób 

pozaprawny, na prywatnych gruntach w pobliŜu miasta. Wokół większych miast 

jurydyki przybierały charakter miast prywatnych. Jurydyki zostały zlikwidowane 

przez Konstytucję 3 maja w 1791, a po jej upadku ponownie w 1793. W 

szczątkowej formie jurydyki dotrwały na terenie zaboru rosyjskiego.

Szymanowska - powstała w pierwszej poł. XVII w. Właściciel: M. Szymanowski 

- starosta wyszogrodzki. Obejmowała długi pas na północ od Inflackiej, od Wisły 

do Powązek. 

Wielądka - powstała w pierwszej poł. XVIII w. Jej właścicielem był Adam 

Wielądek. 

Parysowska powstała w XVI w. Właściciele: Andrzej Parys - starosta czerski, 

Adam Parys - kanonik krakowski. LeŜała pomiędzy ulicami: Miłą a Muranowską. 

Świętojerska - XIV w. Właściciele: kanonicy regularni przy kościele św. Jerzego. 

Tereny dzisiejszych ulic: Świętojerska, Franciszkańska, Koźla, Wałowa. 

Nowolipie - pierwsza połowa XVII w. Własność zakonu brygidek . Dzisiejsze 

Nowolipki. 

Kapitulna (Zadzikowska) - powstała w 1638r. Właściciel: Jakub Zadzik - 

biskup krakowski i kanclerz wielki koronny. Teren pomiędzy ulicami: Miodową a 

Podwalem. 

Leszno- w 1648r. Właściciel: Bogusław Leszczyński - podskarbi koronny, Jan 

Leszczyński - kanclerz wielki koronny. Ciągnęła się wzdłuŜ ul. Leszno, z ratuszem 

przy ul. Leszno 29. 

Tłumackie (Tłomackie) - powstała w połowie XVIII w. Właściciel: Eustachy J. 

Potocki - starosta tłumacki. Obszar wokół placyku Tłomackie. 

Mariensztat - jurydyka załoŜona w 1762r, właścieciele: Eustachy i Maria 

Potoccy. 

Dziekanka - powstała juŜ w 1402r, własność dziekana kolegiaty św. Jana. 

Tereny dzisiejszej Dziekanki oraz obie strony ul. Trębackiej z ratuszem w miejscu 

obecnego skweru z pomnikiem Mickiewicza. 

Wielopole - powstała w 1693r. Włascicielką była Ludwika d'Arquien - wdowa po 

kanclerzu wielkim koronnym J. Wielopolskim. To okolice ul: Grzybowskiej, 

Granicznej, śabiej, Elektoralnej, Ciepłej. Z ratuszem przy ul. Krochmalnej 17. 

Grzybów - jurydyka powstała w 1650r, właściciel: Jan Grzybowski - starosta 

warszawski. To okolice pl. Grzybowskiego na rozstaju dróg prowadzących do 

Zamku Ujazdowskiego, wsi SłuŜewiec i Starego Miasta. Z czasem drogi te 

przekształciły się w ulice Twardą, Graniczną i Królewską. Przy krzyŜujących się 

drogach powstał trójkątny plac, obudowany ubogimi domkami i dworkami. Plac 

miał równieŜ połączenie w kierunku wschodnim przez ulicę PróŜną z placem 

Zielonym (obecnie Dąbrowskiego). Odcinek drogi do Jazdowa otrzymał nazwę 

Bagna. Ratusz stał na pl. Grzybowskim czyli na rynku jurydyki. 

Bielino - 1757r, właściciel: Franciszek Bieliński - marszałek wielki koronny. 

Obejmowała okolice pl. Dąbrowskiego oraz włóki wzdłuŜ późniejszej Wilczej. 

Właściciel nadał jej plan szachownicy, tworząc regularne działki budowlane. 

Ratusz ul. Zielna 25 

Stanisławów - jurydyka od 1768r, własność Stanisława Augusta 

Poniatowskiego, dziesiejsza ul. Leszczyńska, Radna, Lipowa, Wiślana

Aleksandria - powstała w 1670r, właściciel: ksiąŜę Aleksander Zasławski, to 

dzisiejsze rejony ulic: Kopernika, Leszczyńska, Topiel, Drewniana, Zajęcza, 

Tamka. Sądy i mieszkanie burmistrza mieściły się na Kopernika 27. 

Nowoświecka - istniała od 1659r, własność kapituły warszawskiej, tereny 

obejmujące wschodnią pierzeję Nowego Światu, teren pomiędzy Ordynacką a 

Tamką, Wróblą, Sienną z ratuszem na ul. Nowy Świat 47 

Ordynacka - załoŜona w 1739r, właściciel: ordynat Jan J. Zamoyski, Zajmowała 

okolice Ordynackiej, z ratuszem na ul. Nowy Świat 46 

Tamka - Kałęczyn- powstała w 1659r, własność klasztoru Sióstr Miłosierdzia. 

Tereny przy ul: Tamka, Czerwonego KrzyŜa, Solec . 

BoŜydar-Kałęczyn - jurydyka od 1702r, w posiadaniu J. Szwarcenberga- 

Czernego. To dzisiejsze ulice: KsiąŜęca, Smolna, Al. Jerozolimskie. Ratusz na ul. 

Nowy Świat 8/10 

Nowogrodzka - istniała od XV w. Własność kościoła Św. Ducha, później 

misjonarzy z kościoła św. KrzyŜa. Dzisiejsza ul. Nowogrodzka. 

Solec - pierwsza wieś powstała w tym miejscu w XI w, a więc była starsza niŜ 

sama Warszawa. Powstała w niej przystań a potem port rzeczny, w którym 

cumowały barki z róŜnym towarem, między innymi i z solą, którą transportowano 

Wisłą z Wieliczki. W tym miejscu przecinały się lądowe szlaki handlowe wschódzachód 

z wodnymi południe - północ. Wykopaliska archeologiczne i pisana 

historia tych terenów mówią, Ŝe na długo zanim powstała Warszawa, ksiąŜęta 

mazowieccy wystawili gród w Jazdowie, by strzegł brodu pomiędzy Solcem a 

Kamionem, we wsi, którą nazwano Solec, w XVI w. powstały magazyny soli. 

Następnie na miejscu wsi wyrosło miasteczko, którego rynek nazwano Soleckim 

(dziś jest tam parking). Jurydyka od 1675r. Przy rynku wzniesiono kościół 

Przenajświętszej Trójcy, dzisiaj pod wezwaniem Świętej Trójcy. Nieopodal 

znajduje się dawny Magazyn Solny. Z Solca prowadziła przeprawa rzeczna do 

Kamiona. W połowie XVIII w. jurydyka Solec liczyła około 5 tys. mieszkańców. 

Golędzinów - osadę datuje się na 1387r. Golędzinów był osadą garbarską. W XV 

w. stanowił własność rycersko-szlachecką. Król Stanisław August 

Poniatowski zakupił ją w 1764 r. i załoŜył na jej terenie jurydykę zwaną 

Golędzinowem Królewskim. W 1783r. król w swojej jurydyce podarował 

mniejszości niemieckiej dwa place pod budowę kościoła ewangelickoaugsburskiego 

i cmentarza. Kościół został zniszczony w 1794podczas szturmu 

generała Suworowa lub podczas wojen napoleońskich. Dzisiejsze okolice Pragi 

Pn. 

Praga - osada leŜąca nad Wisłą naprzeciwko Starego Miasta i Mariensztatu, 

wzmiankowana po raz pierwszy w 1432 r. Jej nazwa oznacza miejsce wcześniej 

porośnięte lasem, wypraŜone (wypalone) pod zasiewy. 10.02.1648 r. król 

Władysław IV Waza nadał Pradze prawa miejskie. Jej centrum znajdowało się w 

rejonie dzisiejszego Parku Praskiego i Ogrodu Zoologicznego, po ówczesnym 

praskim ratuszu pozostała do dziś nazwa ul. Ratuszowej. Jedynym zachowanym 

zabytkiem z tego czasu jest Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej.

Pociejów - nazwa jurydyki i pałacu, następnie kolejnych bazarów i skupisk 

ludności Ŝydowskiej w Warszawie, z czasem synonim tandetnego przepychu, 

taniego kiczu ("elegant z Pociejowa") i prowincjonalizmu. W latach 50. XVIII w. 

powstało w Pociejowie targowisko. Wprawdzie w 1785 r. usunięto śydów z 

jurydyk Leszno, Pociejów, Tłomackie, ale juŜ w 1778 właściciel Pociejowa - 

hrabia i szambelan królewski - Tomasz Adam Uruski sprowadził ich ponownie do 

jurydyki, gdzie stanowili 21% ogółu warszawskich śydów. W końcu XVIII w. 

Pociejowem nazywano kramnicę przerobioną z ww. pałacu Pociejów oraz 

sąsiednie sklepy pomiędzy ul. Senatorską a Nowosenatorską (obecnie Moliera). 

Ok. 1808 r. po rozebraniu dawnego pałacu Pociejowskiego oraz tamtejszych 

kramów utworzono ogród, a następnie, w 1818 r. równieŜ niewielki plac zwany 

Pociejowskim, gdzie w latach 1825-1832 znalazł swoją lokalizację gmach Teatru 

Wielkiego i plac Teatralny, zwany do ok. 1840 r. Marywilskim. 

Kamion - ewentualnie Kamień - osada nad Wisłą istniała najprawdopodobniej 

juŜ w XIII w. przy przeprawie z Solca, obecnie Kamionek, część Pragi Pd. 

Jurydyka od 1641r. 

Waliców- jurydyka od 1767r, właściciel: Bazyli Walicki- wojewoda rawski, 

przewodniczący Komisji Dobrego Porządku. W 1770r. dała nazwę ulicy Waliców. 

Wielopol - jurydyka od 1693r. Jej projekt urbanistyczny wykonał Tylman z 

Gameren na zlecenie właścicielki - Marii Anny Wielopolskiej, siostry królowej 

Marii Kazimiery Sobieskiej. Usytuowana została na przedłuŜeniu ul. Senatorskiej i 

znajdowała się w obrębie ulic: Elektoralnej, śabiej, Granicznej, Grzybowskiej i 

Ciepłej. W jurydyce przemieszkiwała okresowo szlachta, która przybywała do 

stolicy z okazji elekcji i sejmu. Ratusz Wielopola mieścił się przy Krochmalnej 17. 

Teren Wielopola przewidziany pod parcelację, rozplanowany został z 

uwzględnieniem trzech typów zabudowy. WzdłuŜ granic jurydyki zlokalizowano 

zabudowę segmentową, przeznaczoną na wynajem. Przylegał do niej pas dworów 

szlacheckich, a wnętrze jurydyki przeznaczone zostało na magnackie załoŜenia 

pałacowe. Rozbudowa jurydyki przerwana została przymusowym wykupem 

Augusta II z racji budowy Koszar Gwardii Koronnej ok. 1730r. Projekt Wielopola 

stanowił jeden z najciekawszych przykładów barokowej urbanistyki w Polsce. 

27) GETTO WARSZAWSKIE 1943 

28.09.1939 Niemcy zajęli Warszawę po 3-tygodniowej ofensywie. Spełniły się 

pierwsze plany Hitlera i przyszedł czas na realizację kolejnych. Według ideologii 

nazistowskiej, rasa aryjska została stworzona do tego, Ŝeby panować w Europie, 

rasa słowiańska, Ŝeby niewolniczo pracować. A rasa Ŝydowska – Ŝeby wyginąć. W 

listopadzie 1939 w Warszawie w Generalnej Guberni, utworzonej na zajętej przez 

Niemców części Polski, stopniowo zaczęto wprowadzać ustawy antyŜydowskie – 

między innymi nakazano wszystkim śydom powyŜej dwunastego roku Ŝycia nosić 

na ramieniu opaskę z Gwiazdą Dawida. Był to jednak dopiero początek długiego 

procesu prześladowań, w wyniku którego śydzi zdegradowani do rangi 

niewolników. Zakazano im pracować w kluczowych gałęziach przemysłu i 

administracji, piec chleb, zarabiać więcej niŜ 500 złotych miesięcznie, jeździć 

pociągami i tramwajami, opuszczać granice miasta bez zezwolenia, posiadać 

złoto i biŜuterię. Ponadto wszystkie Ŝydowskie sklepy i przedsiębiorstwa musiały 

być oznaczone Gwiazdą Dawida. W parze z oficjalnymi dekretami szły poniŜenia,

pobicia, a nawet nieuzasadnione egzekucje. śydzi Ŝyli w stanie ciągłego strachu. 

Plany wybudowania Ŝydowskiego getta istniały juŜ od początku niemieckiej 

okupacji, lecz zaczęto je wprowadzać w Ŝycie dopiero od października 1940 roku. 

Wyznaczono niewielką, południowo-wschodnią część Starego Miasta i 

ewakuowano stamtąd sto trzynaście tysięcy Polaków, by zrobić miejsce dla 

czterystu tysięcy śydów. Jedna trzecia mieszkańców Warszawy Ŝyła od teraz na 

obszarze wielkości 4 km kwadratowych, który stanowił 2,4% powierzchni miasta. 

W listopadzie getto zostało odgrodzone od świata wysokim murem, zakończonym 

drutem kolczastym. śycie w getcie rozpoczęło się cięŜko, ale potem działo się 

jeszcze gorzej. Na początku istniało tu jeszcze podobieństwo do normalnego 

miasta: wydawano wewnętrzne czasopisma (nie moŜna było posiadać gazet zza 

muru), przesiadywano w kawiarniach, prowadzono szkoły. Ci, którym udało się 

przechować trochę pieniędzy, mogli Ŝyć na przyzwoitym poziomie. Na porządku 

dziennym było przemycanie Ŝywności do getta – w tym celu przekupywano 

straŜe lub kopano podziemne kanały. Natomiast uboŜsi wysyłali swoje dzieci na 

„stronę aryjską”, by stamtąd kradły poŜywienie. Oficjalna dzienna racja 

Ŝywnościowa zawierała 200 kalorii, czyli dziesięć razy mniej niŜ racja dla 

Niemców i cztery razy mniej niŜ dla Polaków. Z czasem, gdy do getta zwieziono 

ludzi z pobliskich wiosek i miasteczek, warunki stały się jeszcze gorsze. 

Bogatszym skończyły się pieniądze na łapówki, a biedni zaczęli masowo umierać 

z głodu. W dodatku koszmarne warunki sanitarne spowodowały epidemię tyfusu: 

to w połączeniu z głodem sprawiło, Ŝe do kwietnia 1941 roku śmiertelność w 

getcie wynosiła sześć tysięcy ludzi miesięcznie. Codziennie rano, między czwartą 

a piątą, karawany zabierały zmarłych: zazwyczaj znajdowano ich na ulicach 

odartych z odzieŜy – rodziny zabierały ubrania, by wymienić je na Ŝywność. 

ChociaŜ ludzie w getcie ginęli masowo, rząd w Berlinie chciał, by działo się to 

jeszcze szybciej. Plan Hitlera, by wywieźć wszystkich śydów do Afryki, okazał się 

zbyt kosztowny – toteŜ na początku 1942 roku zdecydowano się wprowadzić w 

Ŝycie „ostateczne rozwiązanie kwestii Ŝydowskiej”. Między lipcem a wrześniem 

1942 trzysta tysięcy mieszkańców getta wywieziono z warszawskiego getta do 

obozu koncentracyjnego w Treblince. Na początku niewiele osób było w stanie 

uwierzyć w plotki o obozach śmierci - większość była przekonana, Ŝe wywozi się 

ich do obozu pracy. Jednak w końcu przeraŜająca prawda wyszła na jaw, dzięki 

uciekinierom z obozu oraz zagranicznym dziennikarzom i agentom. Sześćdziesiąt 

tysięcy pozostałych w getcie ludzi musiało uwierzyć w początek ludobójstwa. 

19.04.1943 na wieść o tym, Ŝe Niemcy organizują kolejną deportację, w getcie 

warszawskim wybuchło powstanie. śydzi wiedzieli, Ŝe czeka ich śmierć, pragnęli 

więc umrzeć z honorem. 

Dzisiejsze ślady i pamiątki po getcie to: 

Pomnik Bohaterów Getta - wniesiony w 1948 r. na miejscu pierwszego starcia 

bojówek Ŝydowskich z hitlerowcami w czasie powstania w getcie w 1943 r. na 

placu między ulicami Anielewicza, Karmelicką, Lewartowskiego i Zamenhofa. 

Przed wojną na środku obecnego placu mieściły się zabudowania Koszar Artylerii 

Konnej zbudowane za czasów króla Stanisława Augusta (w latach 1784-88). 

Podczas zaborów, a takŜe po odzyskaniu przez Polskę niepodległości mieściło się 

w nich więzienie wojskowe. Podczas II wojny zabudowania te stały się ostatnią 

siedzibą Judenratu. Decyzję o budowie pomnika podjął utworzony jesienią 1944 

r. w Lublinie Centralny Komitet śydów w Polsce. W 1946 r. zwrócił się on do inŜ. 

Leona Marka Suzina o wykonanie projektu architektonicznego, który został 

przygotowany i zrealizowany w bardzo szybkim tempie. 16.04.1946 r. złoŜono

kwiaty na tablicy w kształcie koła, na której wycięty był liść palmowy - symbol 

męczeństwa oraz hebrajska litera „B” (Berejszys). Mieścił się równieŜ napis w 

językach polskim, hebrajskim i jidysz o następującej treści: „Tym, którzy polegli 

w bezprzykładnej bohaterskiej walce o Godność i Wolność narodu Ŝydowskiego, o 

Wolną Polskę, o wyzwolenie człowieka - śydzi Polscy”. Tablicę otaczało kamienne 

obrzeŜe z czerwonego piaskowca. Kolor kamienia oraz wysypany wokół tłucz 

ceglany symbolizowały krew przelaną w walce. Podjęto decyzję o budowie 

następnego, monumentalnego pomnika walki śydów z okupantem. W lipcu 1946 

r. powstała Komisja Budowy Pomnika, w skład której weszli: Adolf Berman, 

Icchak Cukierman i Bernard Falk. Wykonanie projektu zlecono rzeźbiarzowi 

Natanowi Rappaportowi, a za kształt formy architektonicznej odpowiadał inŜ. 

Leon Marek Suzin. Prace przygotowawcze rozpoczęto w 1947 r. przy udziale 

organizacji politycznych i społecznych, młodzieŜy i licznych wolontariuszy. 

Budowę prowadziła firma budowlana Mariana Pliszczyńskiego. Prace 

kamieniarskie wykonała firma „inŜ. J. Fedorowicz”. Odlewu rzeźby dokonała 

znana paryska gisernia Eugene Didier’a. Pomnik to wysoka na 11 m. bryła 

architektoniczna umieszczona we wschodniej części placu obejmująca rzeźbę i 

płaskorzeźbę, cokół i stylizowane menory. Od strony zachodniej oglądać moŜna 

spiŜową rzeźbę grupy postaci: męŜczyzn, kobiet i dzieci. Symbolizuje ona walkę i 

bohaterski zryw wbrew wszelkiej nadziei. Postacie trzymają w dłoniach butelki z 

benzyną, pistolety i granaty. Kamienna płaskorzeźba od strony wschodniej ma 

inną wymowę: ukazuje cierpienia i męczeństwo kobiet, niewinnych dzieci i 

starców bezsilnych wobec kordonu hitlerowców. To tych bezbronnych i ich 

godności bronili ci, którzy zostali upamiętnieni po zachodniej stronie pomnika. 

Obszerną płytę kamienną zdobią dwie wykonane z brązu menory oraz tekst w 

języku polskim, jidysz i hebrajskim: „Naród Ŝydowski swym bojownikom i 

męczennikom”. Pomnik obłoŜony jest płytami z grubo szlifowanego labradorytu 

pochodzącego ze szwedzkich kamieniołomów w Hunnebostrand. Na uwagę 

zasługuje fakt, Ŝe kamień ten został zamówiony przez ministra gospodarki III 

Rzeszy Alberta Speera w 1942 r. jako materiał pod przyszłe pomniki zwycięstwa 

Hitlera. 

Pomnik śegoty - przy ul. Anielewicza, niedaleko pomnika Bohaterów Getta. 

Upamiętnia działalność i walkę w latach 1942-45 Rady Pomocy śydom zwanej 

„śegota”. Pomnik w kształcie obelisku wzniesiony został według projektu 

opracowanego przez H. Szlamberg i M. Moderau dzięki funduszom Polonii 

amerykańskiej. Napis w trzech językach: hebrajskim, polskim i angielskim 

informuje jaką rolę odegrała „śegota” w ratowaniu ofiar Holokaustu. Pomnik 

został odsłonięty przez ostatniego Ŝyjącego członka tej organizacji Władysława 

Bartoszewskiego 27.09.1995. 

Mury getta Sienna 55 - Złota 62 - na przełomie 1940/1941 Niemcy utworzyli w 

Warszawie getto oddzielając murem o prawie 3 metrowej wysokości blisko 307 

km kwadratowych powierzchni w centrum miasta. Mur ten zakończony był 

kolczastym drutem lub porozbijanym szkłem, a próby jego przekraczania były 

naraŜaniem się na natychmiastową śmierć. Mur okalający getto w roku 1942 

przetrwał wojnę w zasadzie w całości. Został rozebrany po wojnie, w trakcie 

odgruzowywania miasta zrujnowanego całkowicie przez hitlerowców. Całkowicie 

przypadkowo ocalały dwa fragmenty murów getta - pochodzące z jesieni 1940 r. 

Znajdują się one na terenie zachodniego śródmieścia, na podwórkach oraz na 

granicy posesji między ulicami Sienną 55 a Złotą 62. Dwa fragmenty ceglanych 

murów dzielą podwórka pomiędzy poszczególnymi oficynami. Fragmenty muru

getta zostały odnalezione, zidentyfikowane przez mieszkańca ulicy Siennej pan 

Mieczysława Jędruszczaka. Zajął się on zarówno udokumentowaniem ich historii 

jak i samym miejscem. Dzięki jego staraniom fragmenty murów zostały wpisane 

na listę zabytków Warszawy i otoczone opieką lokalnych władz konserwatorskich. 

Dzięki niemu równieŜ istnieje tablica informacyjna z planem całej dzielnicy i 

zieleniec, które to przedsięwzięcia zostały takŜe wsparte finansowo przez 

fundację Nissenbaumów i warszawskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej. 

Tablica ta i zieleniec znajdują się przy ulicy Złotej 60. PoniŜej tablicy widoczny 

jest ubytek dwu cegieł a obok niego metalowa tablica ufundowana przez The 

United States Holocaust Memorial Museum, wyjaśniająca ten stan rzeczy w 

języku polskim i angielskim: „Kopię tego muru, wzniesionego przez nazistów przy 

tworzeniu getta w Warszawie, przewieziono wraz z dwoma cegłami do United 

States Holocaust Museum w Waszyngtonie, gdzie wzbogacają stała ekspozycję 

tego Muzeum”. W maju 1992 podwórza domów przy ulicy Siennej i Złotej 

odwiedził prezydent Izraela Chaim Herzog przebywający z oficjalną wizytą w 

Polsce - wydarzenie to upamiętnia specjalna tablica odsłonięta na skrawku 

zachowanego muru. 

Synagoga NoŜyków - budynek synagogi, która mieści się przy ul. Twardej 6 

powstał w latach 1898-1902 według projektu L. Marconiego (lub teŜ wg in. źródeł 

Prechnera). Architektura nawiązuje do stylu neoromantycznego, z ozdobami o 

charakterze stylu neobizantyjskiego. Synagoga zbudowana jest na planie 

prostokąta z ryzalitem mieszczącym główne wejście. Wnętrze podzielone jest 

filarami na trzy nawy, na wschodniej ścianie znajduje się portyk zwieńczony 

kopułą z gwiazdą Dawida, gdzie mieści się Arka – Aron Ha-Kodesz ze zwojami 

Tory, dalej pulpit kantora. Miejsce modlitwy dla kobiet znajduje się na balkonach 

zwieszonych na filarach i nad przedsionkiem. Uroczyste otwarcie Synagogi odbyło 

się 26.05.1902 r. Przekazana ona została aktem notarialnym bezpłatnie 

zarządowi Gminy Starozakonnych z przeznaczeniem dla wyznawców mozaizmu. 

Akt ten określał jasno warunki donacji Zelmana i Ryfki MałŜonków NoŜyk: 

utrzymywanie synagogi NoŜyków ze środków przekazanych przez ofiarodawców, 

zachowanie pełnej nazwy synagogi oraz odmawianie w święto zmarłych modlitwy 

El Male Rachamim (BoŜe pełen miłosierdzia) w intencji fundatorów. W 1923 r. 

Gmina śydowska m. st. Warszawy sfinansowała remont budynku wg planów M. 

Grodzieńskiego. W latach okupacji niemieckiej budynek synagogi uŜywany był 

przez hitlerowców jako magazyn, w czasie powstania warszawskiego został 

uszkodzony. Po wojnie, w 1945 został prowizorycznie odbudowany. 

Kompleksowy remont, połączony z rozbudową i modernizacją przeprowadzono w 

latach 1977-1983. Dobudowano wówczas do wschodniej ściany aneks, gdzie 

mieści się siedziba Zw. Religijnego Wyznania MojŜeszowego w Polsce. Świątynię 

udostępniono wiernym 18.04.1983 r., w 40-tą rocznicę wybuchu powstania w 

getcie warszawskim. 

Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów - załoŜony został w latach 1876-78 

dzięki środkom i zabiegom dwóch rodzin: Majera i Chaji Bersohnów oraz 

Salomona i Pauliny Baumanów. W 1873 zakupili oni posesje miedzy ulicami 

Śliską i Sienną. Na tym terenie dzięki ich funduszom powstał kompleks szpitalny 

przeznaczony dla leczenia dzieci Ŝydowskich, zaprojektowany przez Artura

Goebla. Szpital funkcjonował dzięki środkom finansowym od obu rodzin, a takŜe 

legatom i zapisom. Czas I wojny światowej zmienił jednak dramatycznie sytuację 

finansową szpitala, zapisy testamentowe i załoŜycielskie uległy dewaluacji i został 

on bez środków finansowych umoŜliwiających prowadzenie działalności i w 1923 

r. został zamknięty, z powodu pustego konta bankowego. Sytuacja zmieniła się 

dzięki interwencji dr Anny Braude-Hellerowej, która sprawiła, Ŝe Towarzystwo 

Przyjaciół Dzieci przejęło zabudowania od Zarządu Fundacji Bersohnów i 

Baumanów, a nawet podjęło prace nad rozbudową szpitala. Fundatorami 

przebudowy stały się JOINT oraz Gmina śydowska miasta stołecznego Warszawy 

przy udziale środków poŜyczonych z Zarządu Miejskiego i Kasy Chorych. 

Pracowali w nim wybitnie lekarze specjaliści, do najbardziej znanych naleŜy 

Janusz Korczak. Jesienią 1940 roku szpital znalazł się na granicy utworzonego 

przez hitlerowców getta. W wyniku zaostrzenia faszystowskiego rygory granice 

getta zmniejszono. 10 sierpnia 1942 szpital wraz z chorymi personelem został 

przeniesiony do budynku szkoły przy ul Leszno - róg śelaznej. 13 sierpnia 

wywieziono wszystkich do obozu zagłady w Treblince. W czasie II wojny 

światowej sam budynek nie ucierpiał wiele w porównaniu ze zrujnowanym 

śródmieściem. Kiedy w wyniku zmniejszenia obszaru getta budynki szpital został 

przeniesiony, w budynkach na ulicy Siennej ulokowano Klinikę Dziecięcą 

dawnego Uniwersytetu Warszawskiego z ulicy Litewskiej, która pozostała w tym 

miejscu do ewakuacji w czasie powstania warszawskiego. W czasie walk 

powstańczych od sierpnia do października 1944 był jedyną profesjonalną 

placówką medyczną w tej części miasta. W latach 1946-1952 w budynkach 

szpitalnych mieściły się biura Centralnego Komitetu śydów w Polsce. Później 

znów zaczęły pełnić funkcje szpitalne. Po usunięciu zniszczeń i remoncie otwarto 

szpital dla dzieci chorych zakaźnie. W latach 1988-93 całość zabudowań poddano 

przebudowie i modernizacji, dziś mieści się w nim szpital im. Dzieci Warszawy. 

Inne Ŝydowskie ślady w Warszawie albo tylko wspomnienia miejsc: 

Ferma w Grochowie-Witolinie - w latach 30tych XX w na Grochowie istniała 

Ŝydowska ferma rolnicza. Główny ośrodek fermy mieścił się między ulicami 

Sulejkowską, Tarnowiecką, Pustelnicką, Witolińską, a eksperymentalne pola 

uprawne ciągnęły się w stronę Gocławia. Pierwotnie w 1909 r. Gmina śydowska 

wystąpiła do zaborczych władz carskich z prośbą o zgodę na utworzenie w tym 

rejonie cmentarza wyznaniowego (oprócz istniejących juŜ na Bródnie i przy ul. 

Okopowej). Jednak po I wojnie światowej z powodu spadku liczebności ludności 

Ŝydowskiej w Warszawie, potrzeba ta uległa dezaktualizacji. Pojawiły się 

natomiast apele syjonistów by przygotować młode pokolenie do tworzenia 

własnego państwa w Palestynie pozostającej wówczas pod administracją 

brytyjską. Do przeprowadzania takich przygotowań potrzebny był teren i 

sprawnie działająca organizacja. „Hechaluc-Pionier” została wciągnięta do 

rejestru stowarzyszeń i związków w 1926 r. Jej celem było organizowanie i 

przygotowanie wszystkich śydów, którzy postanowili wyemigrować z Polski do 

Palestyny. W 1930 r. działacze Ŝydowscy Hersz i Gabriela Doktorowiczowie 

podarowali organizacji „Hechaluc - Pionier” działkę podmiejską przy ulicy 

Witolińskiej. Powstała na niej nowoczesna ferma rolnicza nazwana imieniem 

Doktorowiczów. Ferma obejmowała zarówno ziemie niezwykle Ŝyzne, jak i piaski

pełne kamieni polnych czy mokradła w rejonie Gocławka (za wałem ochronnym 

strzegącym przed wylewami Wisły). Ciekawostką jest fakt, Ŝe członkowie 

„Hechaluc Pionier” wyhodowali na nich taki sam gatunek trzciny, jaki rośnie nad 

Jordanem. Trzcina miała słuŜyć jako materiał do budowy domów z trzcino-gipsu 

w Palestynie, w Warszawie uczono się jak ją hodować i wykorzystywać, ale 

równieŜ sprzedawano polskim sąsiadom dla tych samych - budowlanych celów. 

PręŜnie działająca ferma przyciągała nowych osadników, nie tylko ogrodników, 

ale i fachowców z róŜnych dziedzin, zarówno śydów jak i Polaków. Do września 

1939 r. „Hechaluc” wysyłał grupy swych członków do Palestyny, gdzie zakładali 

oni pierwsze kibuce oparte na zasadach spółdzielczych. Byli przeszkoleni w 

Warszawie w zakresie podstawowej nauki języka hebrajskiego oraz przeszli 

szkolenie typu skautowego. Współcześnie jedynym śladem istnienia fermy im. 

Doktorowiczów są drzewa pamiętające czasy jej istnienia i rozkwitu. 

Synagoga na Pradze - ze względu na rygorystyczne przepisy dotyczące 

nabywania ziemi oraz swobody osiedlania się w mieście śydzi nie mogli mieszkać 

w śródmieściu lewobrzeŜnej Warszawy do czasów reform oświeceniowych, kiedy 

to nastąpiła liberalizacja przepisów. Kolejne dziesięciolecia składające się na 

historię upadku Rzeczypospolitej, rozbiory i pozytywistyczne przemiany 

społeczne wpłynęły na zmianę stosunku wobec ludności Ŝydowskiej, której 

osiedlanie się zwłaszcza na terenach wyludnionych i zniszczonych przez liczne 

wojny i walki zbrojne (powstania) przyjmowano z aprobatą. Jak podaje lustracja 

z 1819 roku na Pradze istniała pierwsza synagoga w „...drewnianym, krytym 

gontami domu Berka Szmula...” słuŜąca za miejsce modlitwy ok. 20 śydom. Ok. 

1835 roku liczba rodzin Ŝydowskich na Pradze zaczęła rosnąć, pojawili się 

protoplaści rodów mających później swoje znaczenie w tej dzielnicy: 

Pasmenterów, Posnerów, Datynerów, Dancyngierów, Rubinlichtów, Bergsonów, 

Feigenbaumów. Wraz z wzrostem wspólnoty Ŝydowskiej pojawiły się plany 

zbudowania synagogi bardziej okazałej niŜ dotychczasowe miejsca modlitwy - 

prowizoryczne i drewniane. Władze miasta uŜyczyły na ten cel placu przy 

skrzyŜowaniu obecnych ulic Ks. Kłopotowskiego i Jagiellońskiej spustoszonego po 

rosyjskim szturmie na Pragę w 1794 r. Wspólnota Ŝydowska składająca się 

głównie z rzemieślniczych rodzin nie była w stanie zaangaŜować do budowy 

boŜnicy Ŝadnego ze znanych i sławnych architektów. Zwrócono się więc w 1840 r. 

do budowniczego miejskiego - Józefa G. Lessela, który stawiał w pobliŜu wieŜę 

obserwacyjną straŜy poŜarnej i zamówiono u niego projekt synagogi. Powstał 

niezbyt duŜy budynek w kształcie rotundy, w stylu klasycyzującym z czterema 

przedsionkami przypominając swym wyglądem bardziej starorzymski grób niŜ 

synagogę, ale pozostając w zgodzie w ówczesną modą architektoniczną. U 

schyłku XIX w. gmina śydów praskich znacznie rozszerzyła działalność społeczną 

i religijną wznosząc obok synagogi kilka budynków o róŜnym przeznaczeniu, 

m.in. Izraelicki Dom Sierot, nazwany z czasem śydowskim Domem 

Wychowawczym im. Michała Bergsona, zamoŜnego kupca i działacza 

społecznego. Budynek ten został zaprojektowany przez znanego architekta 

Henryka Stifelmana, który był równieŜ projektodawcą placówki wybitnego lekarza 

i pedagoga Janusza Korczaka na ul. Krochmalnej. Swoim stylem nawiązywał do 

tradycji polskich pałaców i późno-renesansowych kamienic i spichlerzy, z jakich 

słynie Kazimierz nad Wisłą. Lata II wojny światowej i niemieckiej okupacji 

oszczędziły budynek synagogi w porównaniu do innych zniszczeń, został on 

wypalony, jednak zasadniczo konstrukcja ocalała. Niestety budynek został

pochopnie rozebrany po wojnie w trakcie prac nad odbudową Warszawy, 

pozostały tylko nieliczne fotografie. 

Szpital Starozakonnych - w latach Królestwa Kongresowego Szpital 

Starozakonnych został umieszczony w dwupiętrowym pałacu Franciszka Kandyda 

Ossolińskiego przy ul Zielonej - późniejsze tereny Cytadeli - wzniesionym w 

latach 70-tych XVIII w. W związku z budową Cytadeli Aleksandryjskiej po upadku 

powstania listopadowego pałac Ossolińskiego został rozebrany i w 1833 r. szpital 

przeniesiono do kamienicy wzniesionej w końcu lat dwudziestych XIX wieku 

stojącej przy ul. Pokornej i Inflanckiej. Był to budynek o dwu skrzydłach, 

podpiwniczony z dachem krytym dachówką. Najprawdopodobniej autorem 

projektu był Karol Galle, który projektował większość budynków w tej części 

miasta. Nowa siedziba wkrótce okazała się zbyt mała na potrzeby społeczności 

Ŝydowskiej Warszawy i w 1835 przystąpiono do prac na rozbudową szpitala od 

strony północnej. Prace ukończono w 1838 r. dzięki ofiarności członków gminy 

m.in.: Jakuba Epsteina, kupca, przedtem oficera Wojska Polskiego, filantropa i 

członka loŜy masońskiej. Twórcą projektu budowli był Henryk Marconi. Z powodu 

pogarszających się warunków sanitarnych i lokalowych szpital ten zamknięto u 

schyłku XIX wieku, podejmując jednocześnie inicjatywę budowy nowego Szpitala 

Starozakonnych na Czystem. 

Szpital Starozakonnych na Pradze - inicjatywa budowy nowego szpitala zrodziła 

się w kręgu lekarzy starego szpitala kierowanego przez dr. Józefa Kinderfreuda. 

25.06.1883 r. „Kurier Warszawski” opublikował artykuł lekarza dr Zygmunta 

Kramsztyka pt. „Nowy Szpital”, w którym to tekście przedstawił on załoŜenia 

budowy i postulaty w tej sprawie. Inicjatywa zyskała poparcie Zarządu Gminy 

Wyznaniowej i jej prezesa Ludwika Natansona. Formalności urzędowe przeciągały 

się ze względu na regulacje rosyjskiego zaborczego rządu i dopiero w kwietniu 

1887 r. powołano Komitet Budowy Szpitala, którego prezesem został dr L. 

Natanson, a po jego śmierci funkcje tę sprawował Jan Berson. Po załoŜeniu 

Komitetu rozpoczęto zbieranie składek, wśród donatorów znaleźli się znamienici 

obywatele miasta Warszawy zarówno śydzi jak i Polacy. Komitet wkrótce 

podzielono na sekcje merytoryczne (ogólną, techniczną, finansową lekarską i 

prawną). Zarząd Gminy rozpisał poŜyczkę w obligacjach na sumę 400 tys rubli. 

Ambitne plany budowy ulegały licznym zmianom, ostatecznie uchwalono na 

posiedzeniu Komitetu 26.06. 1890, Ŝe szpital zostanie wzniesiony na gruntów 

majątków Wielka Wola i Czyste (ok. 67 000 m kwadratowych) odkupionych od 

właścicieli: Biernackiego, Rodkiewicza i Pieńkowskiego. Plan został zatwierdzony 

przez Warszawską Radę Miejską Dobroczynności Publicznej w kwietniu 1893, a w 

maju rozpoczęto budowę. W fundamenty przyszłej synagogi szpitalnej 

wmurowano kamień węgielny - umieszczona tam została puszka zawierająca 

kilkanaście numerów czasopism warszawskich oraz dwujęzyczny tekst spisany na 

pergaminie prezentujący historię budowy szpitala. Autorem projektu obiektu był 

Artur Goebel, który wzorował się a najnowocześniejszych ośrodkach Europy 

Zachodniej. Na cały kompleks składało się 8 osobnych pawilonów szpitalnych, 

budynek administracyjny, synagoga, dom przedpogrzebowy, kuchnie, pralnie, 

lodownie, kotłownia, wozownie, stajnie, komora dezynfekcyjna, magazyn 

Ŝywnościowy, dom dla słuŜby, przytułek dla rekonwalescentów i inne budynki, w

sumie było ich 17 (wg danych K. Mórawskiego). Na uwagę zasługuje nowoczesne 

wyposaŜenie szpitala, począwszy od pierwszego na ziemiach polskich centralnego 

ogrzewania parowego, instalacji wentylacyjnej grawitacyjnej, po oświetlenie 

gazowe i elektryczne (z własnym agregatem prądotwórczym), urządzenia 

kanalizacyjne i wodociągowe oraz własną studnię na wypadek awarii systemu. 

Szpital był gotowy na przyjęcie chorych w kwietniu 1902 r. Uroczyste otwarcie, 

które rozpoczęło się naboŜeństwem w szpitalnej synagodze miało miejsce 

22.06.1902 r. W związku ze zmianami organizacyjnymi w systemie szpitalnictwa 

wszystkie szpitale warszawskie z dniem 01.11.1907r. przeszły pod zarząd 

Magistratu miasta Warszawy. W 1909-1911 wybudowano nowy dwupiętrowy 

pawilon i brano pod uwagę uruchomienie w dawnym gmachu Szpitala 

Starozakonnych przy ul. Pokornej szpitala na 200-250 łóŜek dla chorych 

wyznania mojŜeszowego. Wybuch I wojny światowej zweryfikował te plany. Po 

odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaczęła działać Komisja Wydziału 

Szpitalnictwa Rady Miejskiej i Magistratu (od 1919.). Podjęła ona decyzję o 

zamknięciu ze względu na stan i warunki sanitarne szpitala przy ulicy Pokornej i 

planowała przekształcenie Szpitala Starozakonnych na Czystem w szpital 

dzielnicowy liczący 1200 miejsc dla chorych, który miałby objąć opieką całą 

ludność Ŝydowską Warszawy. Plany te przyniosły efekty finansowe i 

inwestycyjne. W drugiej połowie lat 20-tych, po ustabilizowaniu się sytuacji 

walutowej w kraju rozpoczęto budowę nowego pawilonu, w którym miała mieścić 

się pracownia patologiczna. Wzrastająca liczba chorych i pogarszanie się sytuacji 

finansowej szpitalnictwa polskiego sukcesywnie powodowało obniŜenie standardu 

udzielanej pomocy, o czym świadczą raporty Komisji Rewizyjnej Rady Miejskiej. 

W czasie wybuchu II wojny światowej szpital miał pod opieką ok. 1100 chorych, 

większość personelu lekarskiego została powołana do wojska, a sama placówka 

w wyniku oblęŜenia doznała licznych uszkodzeń (m.in. jedna z bomb trafiła w 

pawilon chirurgiczny, niszcząc wszystkie sale operacyjne. Stanowisko dyrektora 

po dr. Sztabholzu, który 26 września opuścił miasto, obejmowali kolejno: dr 

Julian Rotstadt i znakomity okulista, brat twórcy języka esperanto - dr Leon 

Zamenhof. Po jego aresztowaniu funkcję tę objął dr Józef Stein ze Szpitala 

Dzieciątka Jezus wraz z nim przybyło kilku lekarzy oddelegowanych z innych 

szpitali warszawskich. Zarządzeniem władz okupacyjnych szpital pozostający 

dotąd w gestii Magistratu został przeniesiony pod zarząd Gminy śydowskiej i tym 

samym przeznaczony wyłącznie dla śydów. Rezultatem tego działania był fakt, 

Ŝe wszyscy nie-śydzi zarówno chorzy jak personel medyczny musieli w ciągu 

kilku dni opuścić placówkę. Natomiast wszyscy śydzi przebywający w innych 

warszawskich szpitalach i lecznicach musieli być przetransportowani bez względu 

na swój stan do szpitala na Czystem. Późną jesienią 1939 r. wybuchła epidemia 

tyfusu i szpital na sześć tygodni całkowicie odizolowano. Kiedy utworzono getto, 

w lutym 1941 r. szpital został przeniesiony do dzielnicy Ŝydowskiej, gdzie 

poszczególne oddziały rozlokowano w róŜnych budynkach (przy ul. Leszno, 

Tłomackie, na rogu Leszna i śelaznej). Wzrastająca śmiertelność i zagroŜenie 

rozprzestrzeniania się tyfusu spowodowały otworzenie szpitala zakaźnego dla 

dorosłych w budynkach przy ul. Stawki. Szpital otrzymał wówczas miano: 

śydowski Szpital Zakaźny Czyste. Mimo braku podstawowych środków, trudnych 

warunków sanitarnych personel lekarski nie tylko kontynuował pracę, ale 

prowadził równieŜ działania naukowe i dydaktyczne (np. badania bakteriologiczne 

i serologiczne pod kierunkiem prof. Ludwika Hirszfelda, kursy dla sanitariuszek i 

pielęgniarek). Latem 1942 zarządzenie władz hitlerowskich nakazywało przenieść 

wszystkich chorych i personel do zabudowań na ul. Stawki, tuŜ przy 

zorganizowanym na pobliskich bocznicach kolejowych Umschalgplatzu, skąd

wywoŜono śydów do Treblinki. Szpital w zasadzie przestawał istnieć. We 

wrześniu 1942 władze niemieckie wydały decyzję o utworzeniu szpitala dla 

Ŝydowskich robotników pracowników niemieckich zakładów produkcyjnych. 

Lecznica ta miała swą siedzibę przy ul Pawiej, później ul Gęsiej (dzisiejsza 

Anielewicza), tworzyli ją nieliczni spośród personelu Szpitala Starozakonnych, 

którzy jeszcze Ŝyli. Z początkiem 1943 r. szpital definitywnie przestał istnieć. Do 

opuszczonych pawilonów na Czystem przeniesiono szpital św. Ducha, załoŜony w 

XV wieku, który miał swoją siedzibę na ul. Elektoralnej do dnia 25.09.1939, kiedy 

budynek został zbombardowany, a znajdujący się w nim chorzy i ranni zostali 

spaleni. W końcu maja 1941 r. szpital św. Ducha i Szpital Skarbowców 

przeniesione zostały na ul. Jagiellońską. Na Czystem ulokowano niemiecki szpital 

wojskowy, który w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. został 

ewakuowany do Konstancina. Po wojnie do odbudowanych budynków na 

Czystem powrócił szpital św. Ducha, przemianowany (ze względów politycznych) 

na Szpital Miejski nr 1. Na dziedzińcu szpitalnym połoŜono tablicę o następującej 

treści: „Ufundowany w XV wieku przez księŜnę Annę Mazowiecką pod wezwaniem 

św. Ducha Szpital ten z istniejących warszawskich najstarszy kolejno miał 

siedzibę przy ulicach: Piwnej, Przyrynek, Konwiktorskiej, od 1861 przy 

Elektoralnej 12, gdzie barbarzyńsko został zniszczony dnia 25.09.1939 roku 

podczas oblęŜenia Warszawy. W roku 1946 przeniesiony z Konstancina do 

Warszawy i odbudowany tu na terenie dawnego Szpitala śydowskiego”. 

28) HISTORIA HOTELI W WARSZAWIE, PODAJ 5 NOWO OTWARTYCH 

Warszawa jest miastem, w którym kaŜdy, niezaleŜnie od zawartości kieszeni 

moŜe znaleźć dobry lub zupełnie przyzwoity nocleg. Na turystów czeka w sumie 

ok. 20 tys. miejsc noclegowych w ponad stu obiektach hotelowych - od schronisk 

młodzieŜowych, hoteli klasy turystycznej, po ekskluzywne apartamenty dla 

biznesmenów. 

Koniec wieku XVII i cały wiek XVIII to okres budowy zajazdów coraz bardziej 

okazałych, stwarzających coraz to lepsze warunki bytowania, Ŝywienia, a nawet 

zapewniających rozrywki. Z tego okresu pochodzą niektóre warszawskie 

zajazdy: „Pod Gąsiorkiem” przy ul. Długiej, zajazdy przy ul. Bielańskiej, 

zajazd przy ul. Trębackiej zwany „Rydzyn”, zajazd przy Krakowskim 

Przedmieściu – „Dziekanka” czy zajazd przy ul. Daniłłowiczowskiej. 

Niektóre z nich ze względu na bardziej złoŜony program uŜytkowy oraz charakter 

zabudowy zaczęły z francuska przyjmować nazwę hotel. Były to przewaŜnie duŜe 

budynki murowane, mogące pomieścić znaczną liczbę gości. W części parterowej 

urządzano restaurację lub szynk, na piętrze lokowano gości. Ten typ pośredni 

między zajazdem a hotelem charakteryzował się brakiem stanu oraz większą 

liczbą pomocniczych budynków magazynowych. Pozostał jednak 

charakterystyczny motyw z wcześniejszego okresu – wysoka brama przejazdowa. 

Z czasem wyraźne rozdzielenie zaplecza lub znaczna szczupłość stajni i wozowni 

stały się cechami odróŜniającymi hotel od zajazdu. 

Pierwszy hotel o nazwie „Marywil” pobudowano w Warszawie (1691 – 1695) na 

terenach obecnie zajmowanych przez Teatr Wielki. Coraz częściej zajazdy, a 

później hotele, były projektowane przez znanych i słanych architektów jak: F. 

Schroeger, S.B. Zug, G. Schuster, K. Schulz, D. Merlini, J. Kubicki, Tylman z 

Gameren. Hotel „Marywil” wzniesiono za pieniądze królowej Marysieńki 

Sobieskiej (stąd nazwa Marywil – Marieville – miasto Marii), wg projektu

holenderskiego architekta Tylmana z Gameren. Stanowił on kompleks budynków 

składający się z 4 skrzydeł połączonych galerią, w którą wkomponowana była 

kaplica. W przyziemiu znajdowały się sklepy oraz lokale gastronomiczne, a na 

piętrach pokoje mieszkalne i apartamenty przeznaczone dla gości. 

Hotel „Pod Orłem Białym” zbudowany w latach 1785 – 1787 wg projektu S.B. 

Zuga przy ul. Tłumackiej w Warszawie. Był to trzykondygnacyjny obiekt, w 

którym na parterze rozmieszczono restaurację wraz z zapleczem i innymi 

przyległościami, na pierwszym piętrze – sale rozrywkowe, a dopiero na drugim 

znajdowała się część mieszkalna, w tym wielopokojowe apartamenty. Był to 

wówczas najlepszy i najbardziej nowoczesny hotel w stolicy, posiadał wygodne 

urządzenia (m.in. urządzenia sanitarne na poszczególnych kondygnacjach), 

czystą wodę oraz dobrą obsługę. W miarę rozbudowywania w stolicy obiektów 

Ŝywieniowo-noclegowych jakość usług znacznie się poprawiła, a nawet zaczęły 

pojawiać się pierwsze znaki reklamy i konkurencji. Powstały w tym czasie m.in.: 

Hotel Angielski przy ulicy Wierzbowej. Szczycił się pobytem Napoleona I w dniu 

10.12. powracającego z kampanii 1812, 

Hotel Drezdeński ul. Długa, w pałacu Pod czterema wiatrami, który w 1801 

roku kupiony został przez pochodzącego z Drezna kupca i bankiera Karola 

Fryderyka Dückera. Część pokoi została przeznaczona pod wynajem i pałac 

zdobył miano Hotelu Drezdeńskiego. Istniał do 1919r, 

Hotele: Polski i Niemiecki przy ul. Długiej. 

W czasach Królestwa Polskiego (1815 – 1830) wystąpił największy rozkwit 

polskiego budownictwa stacji, urzędów pocztowych, zajazdów i innych obiektów 

uŜyteczności publicznej. Do projektowania tych obiektów angaŜowano wybitnych 

architektów, oraz podjęto nawet w tym okresie próbę typizowania zajazdów, 

austerii i stacji pocztowych. W 1824 r. Dyrekcja Generalna Korpusu InŜynierów 

Dróg i Mostów Królestwa Polskiego wydała zbiór wzorów na dom zajezdny przy 

drogach bitych. Te przepisy i projekty (do których angaŜowano wybitnych 

architektów) naleŜy uznać za pierwszy nowoczesny akt prawny w zakresie 

budownictwa hotelowego. JuŜ wówczas więc próbowano typizować niektóre 

obiekty uŜyteczności publicznej, w tym równieŜ zajazdy i gościńce. 

W XIX w. Warszawa miała 18 hoteli i 22 domy zajezdne. Do naszych czasów 

dotrwał tylko "Europejski"- pierwszy tak naprawdę z prawdziwego zdarzenia 

nowoczesny hotel rangi europejskiej. 

Hotel Europejski przy Krakowskim Przedmieściu zbudowany w latach 1855- 

1878 według projektu Henryka Marconiego na miejscu pałacu Ogińskich. Posiadał 

najbardziej luksusowe pokoje z łazienkami, omnibus do przewoŜenia osób, 

karetki do jazdy po mieście. Obsługa juŜ wtedy mówiła po francusku i po 

niemiecku. Budowę prowadzono etapami: - 1855-57 skrzydło od strony placu 

Saskiego, oraz połowy skrzydeł od ulicy Czystej (ob. Ossolińskich), - 1857-59 

naroŜnik Krakowskiego Przedmieścia , po zburzeniu Pałacu Ogińskich ukończenie 

budowy w 1877. Restaurowany w 1907r. - być moŜe wtedy dobudowano 

reprezentacyjny wjazd oraz przebudowano parter zmieniając okna na obszerne 

witryny. Odbudowany po wojnie według projektu Bohdana Pniewskiego z 

przeznaczeniem na siedzibę Akademii Wojskowej. Zlikwidowano między innymi 

nadbudówkę nad głównym wejściem, oraz dodano kamienną balustradę 

maskującą dach. Wnętrza przebudowane ponownie na hotel w 1962. Obecnie - w 

2005- hotel zakończył działalność w ramach sieci "Orbis" i przekazany został 

spadkobiercom przedwojennych właścicieli hotelu. 

Dziś nie sposób nie wymienić tak waŜnych dla stolicy hoteli jak:

Hotel Bristol – Krakowskie Przedmieście, projekt Władysława Marconiego na 

podstawie projektu Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego, 

zbudowany w latach 1899-1901. Hotel powstał z inicjatywy Towarzystwa Budowy 

i Prowadzenia Hotelów, którego udziałowcem był Ignacy Paderewski, na miejscu 

wyburzonego pałacu Tarnowskich. Hotel praktycznie nie zniszczony w czasie II 

wojny św. został zamknięty w 1981 r. Generalny remont przeprowadzono w 

latach 1991-92 - hotel uzyskał wtedy dodatkowe piętro ukryte za mansardowym 

dachem. 

Hotel Polonia – Al. Jerozolimskie róg Poznańskiej. Architekci: J. Nagórski i J. 

Holewiński. Budowa: 1909-13. Po II wojnie św. "Polonia" była pierwszym 

hotelem, który wznowił działalność - otwarcie nastąpiło juŜ 13.04.1945. Polonia 

gościła m.in. Adolfa Dymszę, Tadeusza Boya-śeleńskiego, Kornela 

Makuszyńskiego, Stefana śeromskiego, a nawet generała Eisenhowera, który 

przebywał w Warszawie w 1945 r. 

Hotel Metropol – usytuowany na ul. Marszałkowskiej u zbiegu Alej 

Jerozolimskich, czyli w samym sercu miasta, przy głównych centrach handlowych 

Warszawy, w odległości 400 m. od Dworca Warszawa Centralna i około 50m od 

stacji metra. Hotel posiada dogodne połączenie z Międzynarodowym Lotniskiem 

Okęcie (10km). W hotelu znajduje się najlepszy klub jazzowy w Warszawie Metro 

Jazz Club. 

Hotel Victoria – jeden z najbardziej luksusowych hoteli lat 70tych, zbudowany 

w latach 1974-6 przy Pl. Zwycięstwa, czyli obecnie Pl. Piłsudskiego. Usytuowany 

więc w sercu zabytkowej części Warszawy. W bezpośredniej odległości znajdują 

się Park Saski, Teatr Wielki, oraz Zamek Królewski. 

Hotel Forum – z 750 pokojami był pierwszym projektem "pod klucz" 

zrealizowanym w 1974r. przez firmę Skanska poza granicami Szwecji, dla 

polskiego biura turystycznego Orbis. Hotel znajduje się przy rondzie 

Dmowskiego, które jest jednym z głównych węzłów komunikacyjnych Warszawy. 

Hotel przeszedł w latach 2004-2005 gruntowną modernizacje. Zmieniono kolor 

elewacji z Ŝółtej na szarą, zmodernizowano całą infrastrukturę i pokoje. 

Gruntownie przebudowane zostało równieŜ przyziemie hotelu przenosząc wejście 

główne z zaplecza hotelu na jego front od strony ulicy Marszałkowskiej. Był 

jednym z pierwszych wysokościowców w powojennej Warszawie (111m). 

Hotel Jan III Sobieski - na Pl. Zawiszy, łączy w sobie elegancję, nowoczesność 

i luksus. Jego charakterystyczny i kolorowy budynek jest znanym elementem 

architektury Warszawy i wizytówką dzielnicy Ochota. Siedmiopiętrowy hotel, 

zaprojektowany i wykonany przez polsko-austriacki zespół, pierwszych Gości 

przyjął w 1992r. 

Hotel Sheraton – jeden z najbardziej luksusowych hoteli w Warszawie, 

połoŜony w samym sercu miasta, przy Placu Trzech KrzyŜy, stanowi idealną 

propozycje dla gości poszukujacych 5 gwiazdkowego hotelu w stolicy. Dogodna 

lokalizacja hotelu przy Trakcie Królewskim zapewnia swobodny dostęp do 

najwaŜniejszych instytucji rządowych i finansowych, placówek dyplomatycznych 

w Warszawie a jednocześnie umoŜliwia dotarcie spacerem do Łazienek 

Królewskich.

Hotel Westin - znajduje się w biznesowym i finansowym centrum Warszawy. 

Ten niezwykle charakterystyczny nowy 20-piętrowy budynek z podświetloną 

panoramiczną windą jest główną atrakcją architektoniczną alei Jana Pawła II. 

Zbudowany w 2001r. przez firmę Skanska. 

5 Nowych: 

Westin JP2 

Hilton JP2 

Radisson Emilii Plater 

Premierr Class Pl. Zawiszy 

Novotel Marszałkowska 

29) PRZYCZYNY UPADKU POWSTANIA WARSZAWSKIEGO 

Powstanie warszawskie, będące największym wystąpieniem zbrojnym Polskiego 

Państwa Podziemnego podczas okupacji niemieckiej na terytorium Polski, mimo 

wielu przykładów bohaterstwa i sukcesów militarnych, zakończyło się klęską. 

Trwająca 63 dni walka o Warszawę na skutek braku istotnej pomocy z zewnątrz, 

zarówno ze strony aliantów jak i ZSRR, było w ocenie większości historyków 

przykładem heroizmu uczestników walk i w duŜym stopniu ludności cywilnej 

stolicy - zakończyło się jednak politycznym niepowodzeniem, gdyŜ nie udało się 

utworzyć suwerennych władz polskich które mogłyby wystąpić w Warszawie 

przeciwko Armii Czerwonej w charakterze legalnego reprezentanta narodu, 

będącego realną alternatywą dla stworzonego przez Józefa Stalina 

marionetkowego rządu komunistycznego, PKWN. 

W efekcie upadku powstania w znacznym stopniu obniŜył się potencjał Polskiego 

Państwa Podziemnego i Delegatury Rządu na Kraj oraz Armii Krajowej, które nie 

zdołały zapobiec planom politycznym Stalina w stosunku do powojennej Polski. 

Mimo klęski w wymiarze politycznym i wojskowym oraz częściowo materialnym 

(walki spowodowały zniszczenie od 25-28 % majątku nieruchomego miasta), 

powstanie warszawskie jako przykład walki o suwerenność i niepodległość, 

weszło do polskiej tradycji patriotycznej. 

Kapitulacja 

29 września głównodowodzący powstaniem warszawskim, gen. Tadeusz 

Komorowski "Bór", wysłał ostatnią depeszę radiową do marszałka 

Rokossowskiego z apelem o udzielenie wsparcia militarnego, radiostacja 

radziecka potwierdziła otrzymanie wiadomości - do 2 października Ŝadna 

odpowiedź w tej sprawie nie nadeszła. 30 września 1944 r., gdy jedynym 

ośrodkiem obrony w Warszawie pozostała część Śródmieścia, rozpoczęły się 

rozmowy na temat kapitulacji powstania warszawskiego. 2 października 1944 

Przedstawiciele Komendy Głównej AK podpisali akt kapitulacji. Zapewniał on 

powstańcom prawa kombatanckie, którymi mocarstwa zachodnie objęły Ŝołnierzy 

AK i gwarantował humanitarne traktowanie ludności cywilnej. Wszystkich 

mieszkańców Warszawy zmuszono do opuszczenia stolicy. Przez obóz

przejściowy w Pruszkowie uchodźcy trafiali do róŜnych miejscowości, część 

jednak znalazła się w obozach koncentracyjnych lub została wysłana na roboty 

do Niemiec. śołnierzy AK jako jeńców wojennych umieszczano w obozach w głębi 

Rzeszy. W rezultacie działań zbrojnych w czasie powstania warszawskiego stolica 

została zniszczona w stopniu od 25-28%, reszty zniszczeń, które doprowadziły do 

nieomal całkowitego zniszczenia substancji miejskiej, technicznej i przemysłowej 

miasta dokonały specjalne oddziały niemieckie, które przez kilka miesięcy po 

kapitulacji i wypędzeniu ludności systematycznie niszczyły to, co pozostało z 

miasta. 

Klęska 

Decyzja o rozpoczęciu powstania warszawskiego od początku stała się 

przedmiotem krańcowych ocen. Przeciwnicy i zwolennicy powstania wywodzili się 

z tych samych środowisk społecznych i politycznych. Jest to jeden z tych wielkich 

sporów historycznych, który będzie podejmowany przez kaŜde następne 

pokolenie, i który prawdopodobnie nigdy nie zostanie rozstrzygnięty. Upadek 

powstania warszawskiego rozpatrywano w kilku aspektach: 

Wojskowy 

Siły powstańcze zostały zniszczone, zginęło od 17,2 do 18 tys. Ŝołnierzy AK, 3,5 

tys. "kościuszkowców", 5 tys. Ŝołnierzy zaginęło a 25 tys. zostało rannych. 

Poniesione straty, mimo początkowych sukcesów nie spowodowały w dłuŜszej 

perspektywie osiągnięcia celów wojskowych powstania warszawskiego - 

odpowiedzialność za poraŜkę militarną ponosi w duŜym stopniu Józef Stalin, 

który chciał wykorzystać powstanie do zniszczenia Warszawy i Armii Krajowej 

rękami Niemców [1] i podjął szereg decyzji które spowodowały iŜ wsparcie 

radzieckie dla powstańców było znikome. Stalin juŜ 6 sierpnia wydał decyzję o 

wstrzymaniu frontu radzieckiego na odcinku warszawskim, mimo wielokrotnie 

składanych deklaracji o udzieleniu wsparcia w postaci zrzutów uzbrojenia 

nastąpiły one dopiero pomiędzy 13 września a 14 września [2] , po prawie 44 

dniach walki, gdy nie mogło to zawaŜyć w istotnym stopniu na wynik walk w 

Warszawie. Zgodę na lądowanie samolotów alianckich na radzieckich lotniskach 

na wschód od Warszawy, Stalin wydał dopiero 13 września 1944 [3] - efektem tej 

zwłoki był o wiele mniejszy zakres wsparcia wojskowego ze strony państw 

zachodnich co takŜe przyspieszyło klęskę. Dodatkowo radziecka słuŜba 

bezpieczeństwa NKWD, zatrzymywała, rozbrajała i dokonywała aresztowań 

Ŝołnierzy Armii Krajowej idących na pomoc walczącej Warszawie [4] . Walki nie 

wpłynęły w istotnym stopniu na załamanie się niemieckiej obrony na środkowej 

Wiśle, jednak wiązały prawie 50 tys. niemieckich sił przez dwa miesiące i 

wyłączały z niemieckich planów frontowych kluczowy dla Wehrmachtu 

warszawski węzeł komunikacyjny - uniemoŜliwiając podjęcie większego 

kontrataku niemieckiego na pozycje Armii Czerwonej. ChociaŜ powstanie 

warszawskie operacyjnie nie miało istotnego znaczenia dla sytuacji strategicznej 

w rejonie Warszawy, opóźniło w istotnym stopniu budowę umocnionego rejonu 

obrony Warszawy, tzw. Festung Warschau, zarządzonej 27 lipca 1944 przez 

Adolfa Hitlera - efektem tego był znacznie mniejszy potencjał obronny sił 

Niemieckich i szybkie zajęcie Warszawy przez Rosjan w dniu 17 stycznia 1945. 

Przejściowym efektem wojskowym było osłabienie Niemców pod względem 

taktycznym. Znaczenie wojskowe dla Armii Czerwonej powstania warszawskiego 

miało swoje konsekwencje w postaci opóźnienia zajęcia całego terytorium III

Rzeszy przez siły radzieckie, na co Stalin miał realne szanse w lecie 1944 [5] , 

paradoksalnie zatem uratowało przed sowietyzacją zachodnią część Niemiec - 

zwlekanie z pomocą postaniu warszawskiemu i ofensywy militarnej w rejonie 

Warszawy kosztowało ZSRR kilka miesięcy przestoju na froncie, zajęcie stolicy 

Polski przez Armię Radziecką nastąpiło dopiero w sto dni po upadku powstania, w 

połowie stycznia 1945. Powstanie nie przyspieszyło wyzwolenia Warszawy, gdyŜ 

z osobistego rozkazu Stalina Armia Czerwona wstrzymała ofensywę na miasto - 

dowództwo Armii Krajowej nie liczyło na taki rozwój wydarzeń, zakładając iŜ 

głównym celem Stalina jest jak najszybsze pokonanie nazistowskich Niemiec. 

Polityczny 

Symboliczny koniec niepodległości Polski - 15 listopada 1944 w Moskwie, Stalin 

prezentuje godło Polski ofiarowane mu przez polskich komunistów 

Powstanie warszawskie było politycznym sprzeciwem przeciwko planom Stalina 

zlikwidowania niepodległej Polski i uzaleŜnienia jej całkowicie od ZSRR. 

Propaganda radziecka rozpowszechniała nieprawdziwe informacje o rzekomym 

współdziałaniu polskiego państwa podziemnego z niemieckimi siłami 

okupacyjnymi zarówno na polu wojskowym jak i wywiadowczym, bezczynność AK 

w takiej sytuacji jedynie wzmocniła by dalsze propagandowe oszczerstwa i 

ułatwiła by późniejszą likwidację setek tysięcy członków polskiego podziemia 

niepodległościowego po wojnie, jako "współpracowników Hitlera", bez większego 

oporu ze strony państw zachodnich. Z zajętych polskich terenów wschodnich 

wywoŜono juŜ wówczas Ŝołnierzy AK i innych organizacji podziemnych w głąb 

ZSRR i poddawano ich represjom - kierownictwo i Ŝołnierze polskiego państwa 

podziemnego podejmując walkę z Niemcami miało zatem świadomość iŜ gdyby 

walki nie wybuchły i tak czeka ich wywiezienie przez Rosjan do obozów, represje 

i niejednokrotnie śmierć. Wybuch powstania był aktem politycznej desperacji, 

gdyŜ przywódcy polskiego państwa podziemnego zdawali sobie sprawę z 

niekorzystnego stanu tzw. "sprawy polskiej" w obozie alianckim, mimo to podjęli 

próbę (nie uzgodnioną z mocarstwami zachodnimi) przeciwstawienia się 

wynikających z tych ustaleń planów podporządkowania Polski Stalinowi - 

polityczna walka ze Związkiem Radzieckim w tamtym okresie miała pewne 

szanse powodzenia, realnie jednak decydujące znaczenie miały poczynione przez 

aliantów i ZSRR ustalenia, ignorujące polskie interesy i naruszające polską rację 

stanu, odnośnie polskich terenów wschodnich poza Linią Curzona i określenia 

tzw. "stref wpływów", w myśl których Polska znajdowała by się po wojnie pod 

kontrolą ZSRR. Niepodległość i przyszły los Polski zaleŜały zatem od wyników 

powstania warszawskiego jedynie pośrednio i w ograniczonym stopniu, 

dowództwo AK liczyło na stworzenie faktów dokonanych - zajęcie miasta i 

ukazanie ZSRR i Armii Czerwonej siły Polskiego Państwa Podziemnego, i tym 

samym przynajmniej częściową zmianę politycznych ustaleń między 

mocarstwami zachodnimi a ZSRR odnośnie losów Polski po wojnie - wyzwolona 

Warszawa kontrolowana przez środowiska niepodległościowe, związane z 

reprezentującą polską rację stanu Delegaturę Rządu na Kraj, mogła stworzyć 

polityczną przeciwwagę dla marionetkowego rządu komunistycznego 

stworzonego przez Stalina, PKWN. Komuniści polscy z Polskiej Partii Robotniczej, 

realizujący cele polityczno-wojskowe ZSRR, byli świadomi wagi politycznej 

ewentualnego zwycięstwa powstania i jeszcze w trakcie jego trwania prowadzili 

brutalną kampanię propagandową wymierzoną w Polskie Państwo Podziemne i

dowództwo Armii Krajowej, 15 sierpnia 1944 Komitet Centralny PPR w swojej 

odezwie stwierdził: 

"(...) banda sanacyjnych i oenerowskich awanturników i warchołów podnosi dziś 

swą brudną łapę przeciw Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, 

przeciwko Wojsku Polskiemu, które toczy bohaterską i ofiarną walkę o 

wyzwolenie ojczyzny. Garstka niepoczytalnych przywódców Armii Krajowej, na 

rozkaz Sosnkowskiego, w imię nędznych kombinacji politycznych kliki sanacyjnej, 

pchnęła ludność Warszawy do walki wbrew elementarnym zasadom wojskowym i 

wbrew uczciwości politycznej" [6] 

ZałoŜenia te, mające być według ocen wielu historyków, bardziej manifestacją 

polityczną i aktem rozpaczy, mającym ostatecznie wpłynąć na aliantów i 

spowodować respektowanie polskich propozycji odnośnie społecznego i 

politycznego kształtu powojennego państwa polskiego i skuteczne 

reprezentowanie ich wobec Stalina, były niewątpliwie przeceniane przez 

przywódców rządu polskiego w Londynie, który warunkował sukces powstania 

szybką pomocą ZSRR i aliantów, która jednak nie nadeszła, głównie wskutek 

decyzji podejmowanych przez Stalina i zawiłej gry dyplomatycznej między 

państwami sojuszniczymi - zatem w ostatecznym kształcie nie wpłynęło to w 

poŜądany sposób na zachowanie niepodległości Polski, która została 

podporządkowana ZSRR po II wojnie światowej. 

Materialny 

Niszczenie budynków miotaczami ognia przez oddziały niemieckie 

Niemieckie postanowienie zniszczenia stolicy zostało powzięte juŜ przed 

wybuchem powstania warszawskiego - zgodnie z rozkazem Hitlera z 27 lipca 

1944 Warszawa była przeznaczona do zniszczenia - Niemcy zamierzali uczynić z 

miasta umocniony rejon tzw. Festung Warschau, zatem zniszczenie Warszawy 

nie wiązało się tylko z wybuchem w niej walk. Nie została natomiast zniszczona 

Praga, uszkodzona w ścisłym związku z działaniami wojennymi, gdyŜ Niemcy 

zamierzali wykorzystać Wisłę jako naturalną przeszkodę frontową i umocnić 

lewobrzeŜną część miasta. Ze wszystkich większych miast polskich zostało 

zupełnie i w sposób zorganizowany zniszczone tylko to miasto, w którym 

wybuchło powstanie - gdyŜ decyzję o "zrównaniu Warszawy z ziemią" podjął 

Adolf Hitler w akcie zemsty, zbiegało się to poniekąd z wcześniejszymi 

załoŜeniami niemieckimi realizowanymi zgodnie z tzw. Planem Pabsta i obozem 

koncentracyjnym KL Warschau, przeznaczonym dla Polaków i śydów, które nie 

występowały w stosunku do innych miast polskich w takim zakresie. Warszawę 

zatem Niemcy i tak planowali zniszczyć, wybuch powstania dostarczył jedynie 

poŜądanego pozoru do zniszczenia stolicy. 

Straty 

Dokładne liczby strat wojska powstańczego i ludności Warszawy nie są znane, 

moŜna je określić tylko w wielkim przybliŜeniu. Największe straty poniosła 

ludność cywilna, gdyŜ oddziały niemieckie planowo mordowały całe dzielnice np. 

na warszawskiej Woli wymordowano w ten sposób 50 000 bezbronnych ludzi 

(Rzeź Woli), nie znajdujących się na terenie walk powstańczych, a na terenie 

Ochoty ok. 10 000 osób (Rzeź Ochoty) Bliskość obustronnych stanowisk

ojowych, ciągłe ataki niemieckie z uŜyciem lotnictwa i dział duŜego kalibru 

sprawiały, Ŝe niemieckie cięŜkie środki ogniowe raziły nie tylko walczących 

powstańców, ale takŜe w bezbronną ludność. Po wojnie przyjmowano najczęściej 

Ŝe ogólne straty poległych w powstaniu warszawskim wyniosły około 200 000 

ludzi, współcześnie dokonano rewizji tych ustaleń oceniając ofiary cywilne 

powstania na 120-150 000 ludzi, choć niejednokrotnie przyjmuje się takŜe liczby 

w zakresie 150-180 000. W tej liczbie mieści się równieŜ najbardziej wartościowa 

i aktywna młodzieŜ stolicy, która stanowiła czoło polskiego ruchu oporu. Zginęło 

takŜe wielu przedstawicieli polskiego Ŝycia kulturalnego, jak np. Krzysztof Kamil 

Baczyński. Większość ofiar zostało pochowanych w zbiorowych mogiłach na 

Cmentarzu Powstańców Warszawy na warszawskiej Woli oraz na Cmentarzu 

Powązkowskim. 

Ściślejsze są dane dotyczące strat materialnych. W powstaniu Warszawa została 

zniszczona stosunkowo w niewielkim stopniu - zostało zniszczonych 25 % [7] do 

28 % [8] majątku nieruchomego miasta. Jednak niektóre rejony zniszczono w 

większym stopniu, zostało zniszczone Stare Miasto, a w bardzo duŜych 

rozmiarach Powiśle oraz Śródmieście. 12 października 1944 Heinrich Himmler 

skonkretyzował zamiary całkowitego zniszczenia miasta (rozkaz Hitlera o 

zniszczeniu Warszawy został wydany tuŜ po wybuchu powstania warszawskiego), 

w wyniku którego do 16 stycznia 1945 zniszczono 30 % [9][8] majątku 

nieruchomego miasta : 

"to miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i słuŜyć jedynie jako punkt 

przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Nie powinien pozostać kamień na 

kamieniu. Wszystkie budynki naleŜy zburzyć aŜ do fundamentów. Pozostaną 

tylko urządzenia techniczne i budynki kolei Ŝelaznej" [9] 

Stolica Polski Warszawa w styczniu 1945 - w większości zniszczona na skutek 

celowych działań okupanta niemieckiego 

Planowych zniszczeń substancji miejskiej stolicy dokonywały od 3 października 

1944 do 16 stycznia 1945 niemieckie brygady specjalne: Vernichtungskommando 

i Verbrenungskommando które burzyły dom po domu, grabiąc wszystko co 

nadawało się do wywiezienia do Niemiec, łącznie z przewodami telefonicznymi i 

torami kolejowymi. Ogółem, Niemcy wywieźli z Warszawy 45 tysięcy wagonów 

kolejowych oraz kilka tysięcy cięŜarówek [10] pełnych zagrabionego mienia 

prywatnego i państwowego. Na tym tle pomiędzy nazistowskimi dygnitarzami 

dochodziło później do powaŜnych kłótni dotyczących podziału wywoŜonych 

dóbr [10] . 

Szacunki powojenne zniszczeń Warszawy po 17 stycznia 1945, będące wynikiem 

zarówno walk w samym powstaniu jak i celowych zniszczeń dokonywanych przez 

niemieckie brygady specjalne od 3 października 1944 do 16 stycznia 1945, 

wyniosły: 42 % [11] lub 45 % [12] budynków, 72 % zabudowy mieszkaniowej 

(zdecydowana większość na lewobrzeŜnej części Warszawy), 90 % zabudowy 

przemysłowej, 90 % obiektów zabytkowych, 50 % elektrowni, 30 % wodociągów 

itd. [7] , zniszczeniu uległa głównie zabudowa lewobrzeŜnej części Warszawy. 

Zburzono 25 świątyń, spalona została Politechnika Warszawska oraz większość 

budynków Uniwersytetu Warszawskiego, dnia 27 listopada 1944 wysadzono w 

powietrze Zamek Królewski w Warszawie, zniszczono szkoły, biblioteki i dzieła 

sztuki [13] .

Po klęsce III Rzeszy i zakończonej wojnie, wybitny polski architekt i autor 

powojennej koncepcji odbudowy Starego Miasta w Warszawie, profesor Jan 

Zachwatowicz, skomentował niemieckie barbarzyństwo w stosunku do stolicy 

Polski w następujący sposób: 

"zniszczenie Warszawy przez Niemców nasuwa daleko idące spostrzeŜenia. 

Wśród ruin i zgliszcz wyróŜniamy zupełnie łatwo, Ŝe najbardziej gruntownym 

zniszczeniom uległy urządzenia techniczne, przemysłowe [...] w tej samej 

kategorii równieŜ obiekty zabytkowe: zamki, pałace, kościoły, pomniki. Czym 

tłumaczyć to szczególne natęŜenie niszczycielskiej pasji niemieckich zbrodniarzy 

w stosunku do sędziwych zabytków. Odpowiedź znajdziemy w haśle przez nich 

samych głoszonych. Naród Ŝyje tak długo, jak długo Ŝyją jego dzieła kultury. To 

jest bez wątpienia uzasadnienie niszczycielskiej pasji. Zniszczenie Warszawy to 

jedna z prób zniszczenia narodu Polskiego" [9] 

Pozytywne wartości powstania 

Powstanie warszawskie przeszło do historii jako przykład walki patriotycznego 

polskiego społeczeństwa, podkreślano odwagę biorących udział w walkach 

Ŝołnierzy, których nie powstrzymały bezwzględność i okrucieństwo oddziałów 

niemieckich. Postawa ta jest przedstawiana niejednokrotnie jako przykład 

ofiarności, uporu i bohaterstwa w walce o wolność jako wartości wyŜszej niŜ Ŝycie 

ludzkie i korzyści materialne. 

W czasie powstania doszło do współdziałania większości organizacji podziemnych 

zakonspirowanych w Warszawie, z których wiele nie mogło dojść do 

porozumienia wcześniej, będąc w ciągłym sporze politycznym. Mimo róŜnych 

celów politycznych, walka z okupacyjnymi siłami Niemieckimi stała się 

priorytetem. Brak pomocy wojskowej ZSRR spowodował stopniowe wycofywanie 

poparcia przez ugrupowania komunistyczne, w szczególności PPR - jej oddziały 

zbrojne, Armia Ludowa, wycofały się w większości [2][14] z udziału w walkach juŜ 

28 sierpnia, pozostawiając część sił w ilości ok. 40 ludzi. Udało się jednak 

uzyskać przez pewien czas wspólnotę celów w postaci walki z Niemcami. 

Powstanie wniosło więc niewątpliwie szereg dodatnich wartości, nie przyniosło 

jednak oczekiwanego efektu militarnego i politycznego - co miało dalekie 

konsekwencje w postaci utraty niepodległości i całkowitego uzaleŜnienia Polski od 

ZSRR. 

Przypisy 

1 Wojciech Roszkowski "Najnowsza historia Polski 1914-1945", Świat KsiąŜki, 

Warszawa, 2003, ISBN 83-7311-991-4 s. 590 

2 2,0 2,1 Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza Historia Polityczna Polski. 

Warszawa: Wydawnictwo Platan, 2004, ss. 716, 731-733 (tom 3). ISBN 83- 

89711-10-9. 

3 "Nie było jednak pośpiechu w Moskwie w sprawie pomocy amerykańskiej. 

Mikołajczyk w depeszy z 13. IX. zawiadamiał Bora, Ŝe "w dniu wczorajszym 

jeszcze nie było zgody Sowietów na wjazd Amerykanów do Rosji i to opóźniło o 

jeden dzień operację: dziś rano zgoda nadeszła" (...)" : Władysław Pobóg-

Malinowski "Najnowsza Historia Polityczna Polski" , Wydawnictwo Platan, 

Warszawa 2004, ISBN 83-89711-10-9, tom 3, s. 733 

4 "Teraz - po rozkazie Bora-Komorowskiego [rozkaz z dnia 14 sierpnia, 

wzywający "wszystkie dobrze uzbrojone oddziały AK do natychmiastowego 

pośpiesznego marszu na Warszawę, zaatakowania wojsk niemieckich dookoła 

stolicy, przerwania się przez nie i wzięcia udziału w walkach wewnątrz miasta"] - 

i w odpowiedzi na ten rozkaz NKWD zarządziło zatrzymywanie oddziałów AK 

śpieszących na pomoc dla Warszawy, ściganie ich, osaczanie, rozbrajanie": 

Władysław Pobóg-Malinowski "Najnowsza Historia Polityczna Polski", 

Wydawnictwo Platan, Warszawa 2004, ISBN 83-89711-10-9, tom 3, 722-723 

5 "Zagłada Warszawy kosztowała ZSRR parę miesięcy przestoju na froncie. W 

tym czasie armie anglo-amerykańskie dotarły do granic Niemiec na zachodzie. O 

ile latem 1944 r. otwierała się przed Stalinem szansa na podbój całej Rzeszy, to 

teraz nie mógł juŜ na to liczyć": Wojciech Roszkowski "Najnowsza historia Polski 

1914-1945", Świat KsiąŜki, Warszawa, 2003, ISBN 83-7311-991-4 s. 597 

6 Odezwa Komitetu Centralnego PPR wydana 15 sierpnia 1944 r. w Lublinie: 

Stanisław Kopf, Stefan Starba-Bałuk "Armia Krajowa. Kronika fotograficzna" 

Wydawnictwo Ars Print Production, Warszawa, 1999 ISBN 83-87224-16-2, s. 483 

7 7,0 7,1 Marian Marek Drozdowski, Marian Zahorski: Historia Warszawy. 

Warszawa: Wydawnictwo Jeden Świat, 2004, s. 370. ISBN 83-89632-04-7. 

8 8,0 8,1 Plan generalny Warszawy. Warszawa: Prezydium Rady Narodowej miasta 

stołecznego Warszawy, 1965, s. 32. 

9 9,0 9,1 9,2 Straty wojenne Warszawy 1939-1945. Raport. Warszawa: Zespół 

Doradców Prezydenta miasta stołecznego Warszawy, 2004. 

10 10,0 10,1 Polacy - wysiedleni, wypędzeni i wyrugowani przez III Rzeszę. Instytut 

Pamięci Narodowej. 

11 "24 724 budynków, jakie posiadała Warszawa przed rozpoczęciem walk, 10 

455 budynków a więc przeszło 42% budynków": Adam Borkiewicz "Powstanie 

Warszawskie 1944" Wydawnictwo PAX, Warszawa, 1957 s. 699 

12 Inwentaryzacja wykonana przez Biuro Odbudowy Stolicy w pierwszej połowie 

1945 ocenia liczbę zniszczonych budynków na 11 229, czyli ok. 45 %: Praca 

zbiorowa "Plan generalny Warszawy", Prezydium Rady Narodowej miasta 

stołecznego Warszawy, Warszawa, 1965 s. 32 

13 "(...)zniszczono gmachy 64 szkół średnich i 81 szkół powszechnych. 

Spalonych zostało 14 bibliotek, w tym Biblioteka Narodowa, przepadły archiwa i 

wielka ilość dzieł sztuki. Straty wyniosły 70% majątku narodowego": Adam 

Borkiewicz "Powstanie Warszawskie 1944" Wydawnictwo PAX, Warszawa, 1957 s. 

699 

14 Meldunek gen. Antoniego Chruściela "Montera" z dnia 28 sierpnia 1944: "(...) 

po zbombardowaniu D-ctwa AL na Freta, gdzie zginął mjr [Bolesław Kowalski]

"Piasecki" wraz ze Sztabem, całą AL ogarnęła panika i masowo rzuciła się do 

kanału. Patrole zbrojne AK obsadziły włazy i cofnęły około 160 AL-owców, 

przygotowanych do ucieczki, z których ppor [Lech Kobyliński] "Konrad" z AL 

zorganizował pluton szturmowy, składający się z 12 uzbrojonych plus dwie 

zmiany nieuzbrojone - razem 36 osób walczących na barykadzie Mostowa-Boleść 

(...)": Piotr Gontarczyk "Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941-1944)" 

Wydawnictwo Fronda, Warszawa, 2006, ISBN 83-60335-75-3 s. 397 

30) KOŚCIÓŁ ŚW. STANISŁAWA KOSTKI 

Ks. Jerzy Popiełuszko - Czasem przełomu w Ŝyciu Ks. Jerzego stało się lato 

1980 r. Niedziela 31 sierpnia... Delegacja strajkujących hutników prosi Księdza 

Kardynała Wyszyńskiego o przybycie księdza do huty. Kapelan Księdza Prymasa 

przyjechał do kościoła Św. Stanisława Kostki. W zakrystii zwrócił się z prośbą do 

ks. Czarnoty, który jednak przygotowywał się do odprawiania Mszy Św. Wtedy 

zgłosił się ks. Popiełuszko. Oto jak sam Ks. Jerzy wspomina wydarzenia tego 

dnia: 

"Tego dnia i tej Mszy św. nie zapomnę do końca Ŝycia. Szedłem z ogromną 

tremą. JuŜ sama sytuacja była zupełnie nowa. Co zastanę? Jak mnie przyjmą? 

Czy będzie gdzie odprawiać? Kto będzie czytał teksty? Śpiewał? Takie, dziś moŜe 

naiwnie brzmiące pytania, nurtowały mnie w drodze do fabryki. I wtedy przy 

bramie przeŜyłem pierwsze wielkie zdumienie. Gęsty szpaler ludzi - 

uśmiechniętych i spłakanych jednocześnie. I oklaski. Myślałem, Ŝe ktoś waŜny 

idzie za mną. Ale to były oklaski na powitanie pierwszego w historii tego zakładu 

księdza przekraczającego jego bramy. Tak sobie wtedy pomyślałem - oklaski dla 

Kościoła, który przez trzydzieści lat wytrwale pukał do fabrycznych bram. 

Niepotrzebne były moje obawy - wszystko było przygotowane: ołtarz na środku 

placu fabrycznego i krzyŜ, który potem został wkopany przy wejściu, przetrwał 

cięŜkie dni i stoi do dzisiaj otoczony cięgle świeŜymi kwiatami, i nawet 

prowizoryczny konfesjonał. Znaleźli się takŜe lektorzy. Trzeba było słyszeć te 

męskie głosy, które niejednokrotnie przemawiały niewyszukanymi słówkami, a 

teraz z namaszczeniem czytały święte teksty. A potem z tysięcy ust wyrwało się 

jak grzmot: Okazało się, Ŝe potrafią teŜ i śpiewać o 

wiele lepiej niŜ w świątyniach." Od tego spotkania przy ołtarzu rozpoczęła się 

duchowa przyjaźń hutników z Ks. Jerzym. O godz. 10.00, co niedziela, odprawiał 

dla nich Mszę Św. Spotykał się z nimi regularnie, co miesiąc. Zorganizował 

swoistą "szkołę" dla robotników. Prowadził dla nich katechezę, ale takŜe poprzez 

cykle wykładów chciał pomóc im zdobyć wiedzę z róŜnych dziedzin - historii 

Polski i literatury, społecznej nauki Kościoła, prawa, ekonomii, a nawet technik 

negocjacyjnych. Do ich prowadzenia zapraszał specjalistów. Uczestnicy tych 

niezwykłych zajęć - robotnicy z największych warszawskich fabryk - mieli 

specjalne indeksy, a nawet zdawali kolokwia. 

Ks. Jerzy Popiełuszko uczestniczył we wszystkim, co było radością czy smutkiem 

hutników. 25 kwietnia 1981 r. odbyła się podniosła uroczystość poświęcenia 

sztandaru "Solidarności" Huty "Warszawa". Mszę Św. celebrował Ks. Biskup 

Zbigniew Kraszewski. Tydzień później, Ksiądz Biskup odwiedził hutników w ich 

zakładzie. Po wprowadzeniu stanu wojennego Ks. Popiełuszko organizuje liczne 

działania charytatywne. Wspomaga ludzi prześladowanych i skrzywdzonych. 

Uczestniczy w procesach tych, którzy byli aresztowani za przeciwstawianie się

prawu stanu wojennego. Organizuje równieŜ rozdział darów, które są przywoŜone 

z 

zagranicy. 

Od 28 lutego 1982 r. celebruje Msze Św. za Ojczyznę i wygłasza kazania 

patriotyczno - religijne (było ich razem 26), w których - przez pryzmat Ewangelii 

i nauki Kościoła - interpretuje moralny wymiar bolesnej współczesności. We 

wrześniu 1983 roku Ks. Jerzy zorganizował pielgrzymkę robotników Huty 

"Warszawa" na Jasną Górę. Za rok do Częstochowy będą pielgrzymować juŜ 

robotnicy z róŜnych części Polski. Idea Ks. Jerzego przerodziła się w coroczną 

ogólnopolską Pielgrzymkę Ludzi Pracy na Jasną Górę w trzecią niedzielę 

września. 

Działalność Księdza Jerzego sprawia, Ŝe staje się On celem niewybrednych 

ataków władz. MnoŜą się zdarzenia, mające słuŜyć zastraszeniu powszechnie 

szanowanego kapłana, takŜe poprzez powodowanie zagroŜenia jego Ŝycia. 

Dwukrotnie włamano się do Jego mieszkania, nieustannie śledzono, niszczono 

samochód, nieznani sprawcy wrzucili do mieszkania ładunek wybuchowy. 

Dwukrotnie Ksiądz Popiełuszko uczestniczył w wypadkach samochodowych, które 

sprawiały wraŜenie wcześniej przygotowanych. Nieustannie wysyłano pisma 

urzędowe do hierarchów Kościoła z zarzutami, Ŝe kazania głoszone w Kościele p. 

w. Św. Stanisława Kostki "godzą w interesy PRL". We wrześniu 1983 r. 

wiceprokurator wojewódzki Anna Jackowska wszczęła śledztwo w sprawie 

naduŜywania wolności sumienia i wyznania na szkodę PRL, a 12 grudnia - 

postawiono Ks. Jerzemu zarzuty. To rozpoczęło wyjątkowo trudny czas w Jego 

Ŝyciu. Od stycznia do czerwca 1984 roku był przesłuchiwany 13 razy. Raz 

aresztowany, uwolniony po interwencji Kościoła. Został oskarŜony, ale uwolniony 

od kary na mocy amnestii z 1984 r. Przez wszystkie te dni towarzyszyła Mu 

modlitwa i pomoc Ks. Teofila Boguckiego, biskupów warszawskich, przyjaciół i 

parafian. Szczególnie brutalne ataki były związane z oszczerczą kampanią 

prowadzoną przez ówczesnego rzecznika prasowego rządu Jerzego Urbana (pod 

pseudonimem Jana Rema). 

Jesienią roku 1984 r. sytuacja Ks. Jerzego była bardzo trudna. Wierzył w sens 

swej posługi, ale czuł się zmęczony ciągłymi atakami, czuł, Ŝe grozi mu śmierć. 

Kłopoty ze zdrowiem i ciągłe napięcie psychiczne przemawiało za tym, aby 

pomyśleć o jakimś wypoczynku. Stąd pomysł wyjazdu na studia do Rzymu. 

Ksiądz Prymas pozostawił tę decyzję Ks. Jerzemu. Ten nigdy do końca nie podjął 

jej. Pozostał w Warszawie. Jak wiemy na podstawie zeznań oskarŜonych w 

procesie toruńskim, upozorowany wypadek samochodowy 13 października w 

drodze z Gdańska do Warszawy był pierwszym zamachem na Ŝycie Ks. 

Popiełuszki. Drugi zaplanowano na 19 października. 

31) SPACER OD PL. BANKOWEGO, SENATORSKĄ DO PL. TEATRALNEGO 

Wielka kariera ulicy Senatorskiej zaczęła się juŜ w końcu XVIIw. kiedy to powstał 

tu Marywil - oficjalna rezydencja króla Jana III Sobieskiego. Sto lat później była 

to juŜ główna arteria handlowa Warszawy. Sam Plac Teatralny powstał 

dopiero w dobie Królestwa Kongresowego, po zburzeniu Marywilu i 

rozpoczęciu budowy gmachu Teatru. Plac z monumentalnym gmachem teatru 

oraz z pałacem Jabłonowskich niemal natychmiast zamienił się w najwaŜniejsze, 

najbardziej eleganckie i niezwykle oŜywione miejsce w Warszawie. I tak:

Teatr Wielki, Plac Teatralny - wzniesiony został w stylu neoklasycystycznym w 

l. 1825 - 1833 wg proj. A. Corazziego. Częściowo zniszczony w czasie Powstania 

Listopadowego i spalony w 1939 i 1944. Odbudowany i rozbudowywany do 1965 

wg projektu Bohdana Pniewskiego. Jest to jeden z największych i 

najnowocześniejszych teatrów Europy. Oprócz teatru operowego, baletu, mieści 

się tutaj Muzeum Teatralne. Skrzydło boczne zajmuje Teatr Narodowy. Przed 

frontonem znajdują się pomniki: Stanisława Moniuszki i Wojciecha 

Bogusławskiego dłuta J. Szczepkowskiego. 

Pałac Blanka, Plac Teatralny - w stylu barokowym, zbudowany przez F. 

Szaniawskiego 1762-1764 wg proj. Sz. B. Zuga. Po 1777r. był własnością 

bankiera F. Blanka. Od 1896r. własność magistratu. W pałacu sprawował do 

końca swój urząd prezydent Warszawy Stefan Starzyński. W czasie powstania 

warszawskiego zginął tu poeta Krzysztof Kamil Baczyński. 

Pałac Jabłonowskich ul. Senatorska 16/18 - dawny Ratusz Warszawy - 

wzniesiony w latach 1773 - 1785 wg proj. J. Fontany i D. Merliniego. W XIX w. 

po wielu zniszczeniach odbudowany, przebudowany w latach 1864 - 1869. We 

wrześniu 1939 r. prezydent Warszawy S. Starzyński kierował z Ratusza cywilną 

obroną Warszawy. W czasie Powstania Warszawskiego budynek został częściowo 

spalony, a w 1952 r. rozebrany. Budowę obecnego budynku w latach 1995 - 

1997 poprzedziły prace archeologiczne, w trakcie których odkopano zachowane 

podziemia dawnego Ratusza. 

Kościół św. Andrzeja i klasztor Panien Kanoniczek, Plac Teatralny - 

wzniesiony w pocz. XVIII w. z fundacji prymasa T. Potockiego dla Jezuitów. W 

1819 r. świątynię przekazano w posiadanie Panien Kanoniczek. W 1944 r. kościół 

został zniszczony, odbudowany w 1999 r. Obecnie jest ośrodkiem 

duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Drugim patronem kościoła jest 

błogosławiony Albert Chmielowski. 

Figura Św Jana Nepomucena ul. Senatorska - ufundowana w 1731r. przez 

marszałka wielkiego koronnego J. W. Mniszcha i jego Ŝonę. Cokół zdobią cztery 

sceny z Ŝycia świętego, którego kult był rozpowszechniony w XVIII w. w krajach 

katolickich. 

Pałac Błękitny, Zamojskich ul. Senatorska 37 - zbudowany na przeł. XVII i 

XVIII w. dla biskupa warmińskiego T. Potockiego, w 1726 roku król August II 

Mocny zakupił go i przebudował w stylu rokoko dla swej córki Anny Orzelskiej. 

Miał to być dla niej prezent gwiazdkowy. Pracowało przy nim dniem i nocą przez 

6 tygodni 300 murarzy i rzemieślników. W drugiej połowie XVIII wieku 

właścicielami rezydencji byli Czartoryscy, a w 1811 Zamoyscy, dla których Pałac 

został przebudowany w formie późnego klasycyzmu wg proj. F. A. Lessla. Po 

zniszczeniach II wojny światowej pałac odbudowano. 

Pałac Prymasowski ul. Senatorska 31 - zbudowany w 1593 r. przez biskupa 

płockiego W. Baranowskiego. W latach 1613 - 1813 był siedzibą prymasów 

Polski, zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego w XVII w. W latach 1777 - 1783 

przebudowany w stylu klasycystycznym wg proj. E. Schroegera. Od 1813 

stanowił własność rządową. Zniszczony w 1939 r., później odbudowany W XVIIIwiecznej 

śniadalni pałacu, zwanej Domkiem Ogrodnika, mieści się Muzeum 

Karykatury. Pałac uznawany za pierwszą klasycystyczną redakcję tego

ozwiązania w Polsce. We wnętrzu wspaniała Sala Wielka ozdobiona jońskimi 

kolumnami i delikatnymi, klasycystycznymi sztukateriami. 

Kościół św. Antoniego Padewskiego i klasztor reformatorów ul. 

Senatorska 31 zbudowany w stylu barokowym w l.1668 - 1680 z fundacji 

kasztelana S. Skaryszewskiego. Częściowo zniszczony w czasie walk Powstania 

Warszawskiego. W nawie i kruŜgankach znajdują się epitafia i nagrobki z XVIII - 

XX w., zwłaszcza poległych w II wojnie światowej. 

Pałac Mniszchów ul. Corraziego - zbudowany w latach 1714-1730 przez 

marszałka wielkiego koronnego J. W. Mniszcha, przebud. w 1829 r. na siedzibę 

Resury Kupieckiej. Odbywały się tu liczne bale i festyny. W 1940 r. miescił się tu 

szpital maltański. W sierpniu 1944 r. Niemcy wymordowali rannych i personel 

szpitala, a budynek spalili. Odbudowano go później w stylu klasycystycznym. 

32) KATEDRY WARSZAWSKIE I ICH HISTORIA 

Katedra Św. Jana – patrz skrypt 

Katedra Polowa - W miejscu dzisiejszej katedry w 1642 na polecenie 

Władysława IV stanął mały drewniany kościół ojców Pijarów, jednak niedługo 

później spłonął on w czasie szwedzkiego natarcia na Warszawę. Kościół 

postanowiono odbudować i juŜ w 1701 stanął nowy tym razem murowany obiekt 

sakralny. 

W 1834 władze zaborcze przekazały kościół Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej 

która w latach 1835-1837 dokonała adaptacji budynku do liturgii prawosławnej. 

Pijarska świątynia stała się katedrą prawosławną diecezji warszawskiej pod 

wezwaniem Najświętszej Trójcy. W 1919 katedrę zwrócono Kościołowi 

rzymskokatolickiemu i podniesiono go do godności Katedry Wojska Polskiego. W 

okresie okupacji kościół naleŜał do niemieckich katolików i ich duszpasterzy. 

Władze komunistyczne zlikwidowały ordynariat polowy toteŜ katedra tylko z 

nazwy była "polowa". Od 1992 kościół przy ul. Długiej na nowo stał się matką 

wszystkich polskich kościołów garnizonowych 

Bazylika katedralna św. Floriana Męczennika i św. Michała Archanioła - 

kościół na warszawskiej Pradze (dzisiejsza dzielnica Praga Północ) wzniesiony w 

latach 1887-1904 wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, twórcy kilkudziesięciu 

świątyń w Polsce, który uznał go za swoje największe osiągnięcie, pierwotnie 

jako kościół parafialny. 

Ustawiony przy okrągłym wówczas placu, nazwanym później placem Weteranów 

1863, przy osi komunikacyjnej Pragi (obecnej Trasie W-Z, miał stanowić 

przeciwwagę dla prawosławnej cerkwi św. Marii Magdaleny oraz licznych 

ówczesnych budynków administracji carskiej Rosji. Jego dwie smukłe wieŜe z 

miedzianymi dachami pokrytymi zieloną patyną są charakterystycznym 

elementem Pragi, widocznym z dzisiejszego Mostu Śląsko-Dabrowskiego i ze 

Starego Miasta. Kościół zbudowany w formie trzynawowej bazyliki z transeptem. 

Posiada dwie wysokie wieŜe i trzecią niŜszą (sygnaturkę). We frontowej elewacji,

wykonanej z surowej cegły, nad wejściami umieszczono mozaiki: z postacią 

Chrystusa, herbem Pragi i herbem pierwszego biskupa warszawsko-praskiego 

Kazimierza Romaniuka. RównieŜ wnętrze utrzymane jest w fakturze ceglanej. Na 

postumencie w prawej nawie znajduje się barokowa figura św. Floriana - patrona 

straŜaków, który wraz ze św. Michałem Archaniołem jest patronem świątyni. 

Forma i układ przestrzenny kościoła nawiązują do tzw. gotyku mazowieckiego lub 

nadwiślańskiego. Świątynia ta jest traktowana przez znawców architektury jako 

wzorcowa w polskiej architekturze sakralnej, wzorowało się na niej wielu 

projektantów innych kościołów. 

Konsekrowany w 1901. W latach 20. konstrukcja wysokich wieŜ została 

naruszona, toteŜ zostały one obniŜone. Kościół wysadzony przez wycofujących 

się Niemców we wrześniu 1944, odbudowany staraniem mieszkańców Pragi 

(odbudowa trwała do 1972). 

Od 1992 kościół jest katedrą diecezji warszawsko-praskiej. W 1997 uzyskał tytuł 

bazyliki mniejszej. 

W listopadzie 1994 przed kościołem odsłonięto kamień poświęcony ofiarom rzezi 

Pragi, a w sierpniu 2005 pomnik ks. Ignacego Skorupki. 

33) STEFAN STARZYŃSKI I JEGO ZASŁUGI DLA WARSZAWY 

- legionista, Piłsudczyk; 

- początkowo w administracji państwowej do szczebla wiceministra skarbu 

włącznie; 

- po rozwiązaniu Rady i Zarządu Miejskiego przez Radę Ministrów w 1934 (ze 

względów politycznych - pozbył się opozycji, na podstawie błędów w 

przygotowywaniu budŜetu na kolejny rok) Rząd nie rozpisał wyborów 

samorządowych lecz powołał komisaryczne władze; 

- funkcję komisarycznego prezydenta objął na kilka miesięcy Marian Zyndram- 

Kościałkowski, po nim Stefan Starzyński 

- początkowo niechętnie przyjmowany - w końcu był narzucony siłowo 

- miał zlikwidować olbrzymi i wciaŜ rosnący deficyt miasta i doprowadzić do 

wygranej w odsuwanych póki co wyborach samorządowych 

- zarządzał silną ręką - do 1937 roku zwolnił około 4 tysięcy pracowników 

związanych z magistratem (takŜe związanych z opozycją co powodowało duŜo 

"fermentu") 

- ograniczył nieproporcjonalnie wysokie pensje i emerytury urzędników 

magistratu 

- udało mu się przejąć dla Warszawy od Rady Ministrów część państwowych 

terenów na Mokotowie i Rakowcu; w dalszej części wykupić Las Kabacki, 

Olszynkę Grochowską 

- zwalczał naduŜycia (urzędnicy miejscy mieszkający w domu przeznaczonym dla 

bezdomnych) 

- doprowadził do zmniejszenia opłat za prąd, gaz, wodę, komunikację dzięki 

wzmocnieniu przedsiębiorstw komunalnych 

- rozbudowa tramwajów i autobusów (brak środków na metro) 

- melioracja (odwadnianie) gruntów dookoła miasta (m.in. Bródna, Targówka,

śoliborza, Woli, Ochoty, okotowa) pod przyszłą zabudowę miejską 

- rozbudowa, regulacja i poprawienie dróg (m.in. Puławskiej, Wolskiej, budow 

świrki i Wigury - 2 mln m2 bruków) 

- doprowadził do wzrostu ilości szkół publicznych (44 szkoły), instytucji opieki 

społecznej i ochrony zdrowia; 

- promował uzielenianie warszawy (parki warszawy), utworzenie Komisji Opieki 

nad Zabytkami i Muzeum Dawnej Warszawy; 

- gmach Muzeum Narodowego, Stołeczny Teatr Powszechny; 

- wielkie plany rozwoju stolicy przedstawione na wystawach "Warszawa 

Przyszłości" (1935) i "Wczoraj, dziś, jutro Warszawy" (1938), plan 4-letni (1938) 

zakładający budowę dwóch linii metra, nowej elektrowni, nowego mostu 

- w 1938 wybrany w wyborach samorządowych prezydentem miasta 

- na wiosnę 1939 rozpoczyna przygotowania do wojny - odezwa do powrotu 

Warszawiaków z letnisk, kopanie rowów przeciwlotniczych, budowa schronów; 

- powołuje Miejskie Zakłady Aprowizacyjne mające zapewnić opał, paliwo i 

Ŝywność na okres potencjalnego oblęŜenia; 

- plan zabezpieczenia zbiorów Muzeum Narodowego; 

- mimo rozkazu ewakuacji pozostał w Warszawie i próbował opanować sytuacje 

(słynne odezwy/przemówienia radiowe); 

- organizacja punktów pomocy; 

- minowany Komisarzem Cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy i Armii 

Warszawa; 

- współtworzył struktury administracji podziemnej; 

- po rozpoczęciu okupacji kierował akcją odbudowy zniszczeń, przywrócenia 

łączności telefonicznej, przywrócenia normalnej administracji i zabezpieczenia 

losu ludności w tym urzędników magistratu (często podejmują decyzję wbrew 

niemcom) 

- urzędował do 26 października kiedy został aresztowany przez Gestapo; 

- podziemie chciało go uwolnić z tymczasowego aresztu w Pawiaku, jednak nie 

zgodził się uznając Ŝe jego Ŝycie nie jest warte Ŝycia tych którzy by go ratowali; 

- wywieziony, zmarł prawdopodobnie w obozie koncentracyjnym na terenie 

niemiec w 1943; 

- na Starych Powązkach grób symboliczny 

34) OMÓW CZASY PANOWANIA SASÓW W WARSZAWIE 

Panowanie Sasów w Warszawie przypada na lata 1697-1764. 

W tym czasie na tronie polskim zasiadają trzej królowie: August II Sas, August 

III Mocny i Stanisław Leszczyński (S.L. panuje w krótkich okresach, na przemian 

z Augustem III). 

Wydarzenia tego okresu: 

- III wojna północna – przez Polskę przetaczają się wojska, Warszawa przez kilka 

lat była kolejno zdobywana i opuszczana przez wojska obu stron. Została 

dokumentnie złupiona. 

- kilkuletni okres epidemii w latach 1708-1712 – temu towarzyszy głód, 

wyludnienie miast, wsi. Zamknięte były kościoły, sklepy i warsztaty, a kamienice 

mieszczański i pałace świeciły pustką. 

- dalej przybywają jurydyki – w pierwszej połowie XVIII przybywa ich jeszcze 13.

Powstaje wówczas kilka załoŜeń urbanistycznych i kulturalnych: 

1. OŚ SASKA – od Krakowskiego Przedmieścia po koszary Gwardii Koronnej 

Konnej – budowa rozpoczeta w 1712 roku a zakończona w 1932. 

Projekt: Obszerny plac z wielkim pałacem, otoczony koszarami i stajniami. Z 

drugiej strony ogród z przedłuŜoną ku zachodowi szeroką, reprezentacyjną aleją 

otoczoną w końcowej części koszarami Gwardii Konnej Koronnej. 

W efekcie powstał pałac Saski, koszary pułku mirowskiego, załoŜona Ogród 

Saski. 

2. Rozbudowany Pałac Saski (daw. pałac Morsztyna) – staje się on rezydencją 

królewską 

3. Teatr dworski, tzw. Operalnia – przy ul. Królewskiej – dziś tylko kamień 

pamiątkowy. Pierwszy w Warszawie z prawdziwego zdarzenia teatr publiczny – z 

1748 r. 

4. Pałąc Błękitny przy ul. Senatorskiej, wzniesiony w 1726 r. dla ukochanej 

córki króla Augusta II Anny Orzelskiej. Wcześniej naleŜał do biskupa 

warmińskiego Teodora Potockiego. Nazwa od nieieskiejbarwy dachu – tak kazała 

go pomalowa…c właścicielka, Ŝeby był zgodny z kolorem jej oczu. W XVIII i XIX 

w. neleŜał do rodziny Czartoryskich, a potem od Zamoyskich. Dzisiejszy wygląda 

nawiazuję do kształtu, który nadał pałacowi w 1815 Franciszek Lessel, 

przebudowując go w formach klasycystycznych. 

5. Saska Kępa (wcześniejsze nazwy: Kępa Solecka (tam była osada Solec), K. 

Kawcza (od kawek), K. Holenderska (od osiedlonych tam Holendrów) – August II 

Sas wydzierŜawił ją na 30 lat od miasta. Kępa stała się miejscem zabaw i 

festynów dworskich – wówczas moednych. Zyskała wtedy swoją obecną nazwę. 

Za dwoerm i arystokracją ruszyli mieszczanie. Pojawiły się tu huśtawki, karuzele, 

kapele grające do tańca na wolnym powietrzu, zajazdy, karczmy, stragany, 

piwiarnie, jadlodajnie. 

6. Kanał Piaseczyński –z l. 1720-1723 – biegnie od Zamku Ujazdowskiego do 

Czerniakowskiej. Ma 82 m długości i 25 m. szerokości. ZaloŜony na wzór kanału 

w Wersalu. Kanał jest fragmentem niezrealizowanych załoŜeń doby saskiej. Kanał 

byl częścią załoŜenia urbanistycznego, wedle ktorego Zamek Ujzazdowski mial 

być przebudowany an klasztor, do którego miała prowadzić palnowana droga 

kalwaryjska. 

7. DROGA KALWARYJSKA z lat 1724-1731 – dzisiejsze Aleje Ujazdowskie. DG 

ciagnęa się od placu trzech krzyŜy po Belweder, miała około 2,5 km., obudowana 

kapliczkami ze stacjami Męki Pańskiej. Około 1770 rozebrano kapliczki, a w 1818 

kościół ujzdowski. A trakt stał się częśćią barokowego załoŜenia 

zaprojektowanego przez Augusta Moszyńskiego. Jedynym reliktem DK pozostała 

marmurowa figura Chrystusa w grobie, z pocz. XVII w., zakupiona od Augusta II 

od Lubomirskich, znajdujaca się dziś w bocznym ołttarzu św. Aleksandra. 

8. ALEJA GWARDII – z niej nic nie zostało. Ciągnęła się od Nowego Miasta do 

Gwardii Pieszej Koronnej, która była w miejscu dzisiejszej Cytadeli. Budowa 

Cytadeli zniszczyła tę Aleję.

9. Biblioteka Załuskich – braci Andrzeja i Józefa Załuskich – jeden z 

największych księgozbiorów. 

Jej siedziba na ul. Daniłowiczowskiej (dawny pałac Mikołaja Daniłowicza)– dziś 

„Dom pod Królami”, ob. siedziba Zaiksu. 

Biblioteka udostępniona szerokiej publiczności w 1747 – pierwsza biblioteka 

publiczna. 

Biblioteka ta poprzedziła o całe lata powstanie podobnych placówek w ParyŜu i 

Londynie 

Komisja Brukowa – Franciszek Bieliński – Marszałek Wielki Koronny – działał 

w tych czasach: 

- załoŜył jurydykę Bielino (ob. Pl. Dąbrowskiego – wówczas pl. Zielony był 

rynkiem jurydyki) – główną arterią była ob. ul. Marszałkowska (stąd jej nazwa – 

od „marszałka”). 

- w 1740 powołał Komisję Brukową, której gł. zadaniem była naprawa bruków 

miejskich – ściągali podatki na bruki, tzw. brukowe. Ponadto poprawiali ścieki, 

zajęli się oczyszczaniem miasta (przy Karowej był plac, tam była remiza wozów 

zbierających zanieczyszczenia, tzw. „kar” – magazyn karowy – stąd nazwa ulicy - 

> Karowa). 

Podniesiono wówczas bardzo stan higieniczny miasta. 

- z jego inicjatywy przeprowadzono szczegółowe pomiary wszystkich terenów W- 

wy i na ich podstawie opracowano dokładny plan miasta 

- starania Komisji Brukowej i osobiste M. Bielińskiego w kierunku wybrukowaniu i 

oczyszczenia ulic zostały utrwalona dla potomnych wystawieniem w 1752 r. 

późnobarokowej figury św. Jana Nepomucena na pl. Trzech KrzyŜy – przetrwała 

wojnę. 

Reforma szkolnictwa – ks. Stanisław Konarski przeprowadził reformę w szkołach 

pijarskich. Wprowadzono do programu nauki przyrodnicze, geografię, historię, 

język ojczysty. 

1740 załoŜył Konarski w W-wie szkołę dla synów szlacheckich – Collegium 

Nobilium – mieściła się w specjalnym gmachu wzniesionym wg projektu Jakuba 

Fontany na rogu ul. Miodowej i Długiej. Kształciła przyszłych sterników nawy 

państwowej.- wychowała młodzieŜ w nowym duchu i interesującej się 

problemami społ.- polit. 

Inne zakony teŜ podjęły reformę. 

Wzrosło zainteresowanie badaniami naukowymi 

Za czasów Saskich duŜy napływ cudzoziemców do W-wy. 

Wydawanie w Warszawie pierwszej stałej gazety „Kurier Polski” od 1729 roku 

– wydawana przez pijarów. 

35) MUZEA W WARSZAWIE POŚWIĘCONE SŁAWNYM POLAKOM 

Muzeum Fryderyka Chopina, ul. Okólnik 1 

Muzeum Ignacego Paderewskiego i wychodźstwa polskiego 

Muzeum cechu rzemiosł skórzanych im. Jana Paderewskiego (???) 

Muzeum kolekcji im. Jana Pawła II 

Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza

Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie 

36) WYCIECZKI JEDNODNIOWE WOKÓŁ STOLICY, 2 TRASY 

„SZLAK ŁOWICKO-CHOPINOWSKI” 

śelazowa Wola nad rzeką Utratą – Dom narodzin Fryderyka Chopina, gdzie 

jego ojciec, Mikołaj pracował u Państwa Skarbków jako guwernant dzieci. 

Brochów – gotycko - renesansowy kościół obronny XVI, jego twórcą był Jan 

Bapysta Wenecjanin ( ten sam, który zbudował barbakan ) Sw. Rocha i Jana 

Chrzciciela – otoczony murem z bastionami i fosą 

Nieborów – (ród Nieborowskich ) Muzeum ( wnętrz rezydencji pałacowej XVII – 

XIX w. – ocalałe wyposaŜenie pałacu, kolekcja obrazów, księgozbiór)w 

barokowym pałacu projektu Tylmana Z Gameren wzniesionego dla Michała, 

Stefana Radziejowskiego , później Michal Hieronim Radziwiłł ( nieborowska 

ceramika artystyczna – manufaktura mebli i majoliki) Teraz własność Muzeum 

Narodowego 

Zdjęcia do Akademii Pana Kleksa 

Helena z Przeździeckich, załoŜyła w pobliŜu Nieborowa słynny ogród 

romantyczny, który nazwała Arkadią, utrzymany w stylu angielskim, z 

pawilonami ogrodowymi bogato wyposaŜonymi w dzieła sztuki, głównie sztuki 

antycznej, greckiej i rzymskiej. Projektował Szymon Bogumił Zug 

Łowicz – trójkątny rynek, Bazylika Katedralna z XV w. Kolegiata jest miejscem 

pochówku 12 prymasów Polski; kaplica arcybiskupa Uchańskiego 

W Maurzycach znajduje się skansen wsi łowickiej, gdzie rokrocznie odbywają 

się Biesiady Łowickie. Nieopodal skansenu na rzece Słudwi znajduje się 

zabytkowy most drogowy (pierwszy na świecie most spawany) zbudowany w 

1928 r. wg projektu inŜ. Stefana Bryły 

Rowerkiem – szczególnie polecam ☺ 

Z Warszawy moŜna wydostać się Wałem Zawadowskim z fajnymi widokami na 

Wisłę ( latem poziom wody opada i na wysokości Wilanowa i Konstancina tworzą 

się rozległe piaszczyste plaŜe – zupełnie inny świat ... Rezerwat Wyspy 

Zawadowskie) MoŜna zahaczyć o Konstancin ( tam:, stara papiernia – fabryka 

papieru z XIX w. Zaadoptowania aktualnie na rodzaj ekskluzywnego centrum 

handlowego, moŜna zaŜyć inhalacji w tęŜni solankowej) Dalej moŜna jechać 

wzdłuŜ Wisły, będzie nieco wspinaczki pod Górę Kalwarii – tam jest kościół 

pobernardyński wybudowany z fundacji marszałka Franciszka Bielińskiego, 

projektu Jakuba Fontany. Stamtąd do Czerska 

Czersk – Ruiny Zamku KsiąŜąt Mzowieckich 

I uroczy XIXw neobarokowy kościół p.w. Przemienia Pańskiego 

SUCHA 

MoŜna równieŜ opuszczanie Warszawy zacząć od Łazienek: tam od czasów 

Stanisławowskich przejść do czasów kustosza prof. Marka Kwiatkowskiego i 

opowiadając o jego niebywałej kadencji w Łazienkach, walce o zabytki i 

wyjątkowo oryginalnej polityce Ŝyciowej wybrać się za Mińsk Mazowiecki, a tam

pomiędzy Siedlcami i Węgrowem poszukać Suchej, gdzie Kwiatkowski kupił dwór 

– odremontowany jest Ŝywym świadectwem tego jak wyglądały XVIIIw i XIX w 

dwory polski. Państwo Kwiatkowscy otworzyli tam prywatne Muzeum 

Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego. Dwór otacza ogród o starym 

drzewostanie. Dwór w Suchej, jak kaŜdy zresztą dwór, miał w swoim pobliŜu 

folwark, na którym stały zabudowania gospodarcze. Dziś nie ma po nich śladu, 

za to na tym terenie pojawiły się drewniane obiekty charakterystyczne dla 

regionu siedleckiego. / Gościł tam swego czasu król Stanisław – teraz moŜe 

łatwiej nam zrozumieć szalonego profesora, który nie mając nawet samochodu 

jeździł tam miesiącami codziennie rano, przed pracą, Ŝeby pilnować robotników, 

a w teczce przywoził kilogramy róŜnych materiałów do renowacji – no po prostu 

musiał go mieć, jeśli stopa króla tam postała ...) / 

A jeśli to za mało na jednodniową wycieczkę, to wracając moŜna pojechać przez 

Sulejówek, a tam nawiązać do innego Wielkiego Polaka – Piłsudskiego ( chociaŜ 

to będzie juŜ zupełnie inna epoka ) 

37) WARSZAWA STANISŁAWOWSKA – OMÓW REALIZACJE 

ARCHITEKTONICZNE 

Lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego to 1764-1795. 

Czasy rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego to w dziejach Warszawy czas 

kontynuacji rozwoju przestrzennego i demograficznego miasta, które stało się 

widownią najwaŜniejszych wydarzeń w czasie upadku I Rzeczypospolitej. W 1764 

dla poparcia elekcji Poniatowskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczył korpus 

wojsk rosyjskich. Odtąd prawie nieprzerwanie do 1795 w stolicy stacjonował 

garnizon rosyjski. 

7 września 1764, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu 

wojsk Katarzyny II (7 tysięcy Ŝołnierzy) Stanisław Antoni Poniatowski został 

wybrany na króla Polski. 25 listopada 1764, arcybiskup gnieźnieński i prymas 

Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w 

Warszawie. 

Powstały nowe jurydyki wzdłuŜ południowej części Nowego Światu. Na terenie 

zwierzyńca u stóp Zamku Ujazdowskiego powstał pawilon zwany Łazienką. W 

części środkowej pawilonu znajdowała się pokryta kopułą sala, przeznaczona na 

łaźnię, a wokół niej kilka pokoi. Sala-łaźnia wyłoŜona muszlami i kamykami 

symbolizowała grotę, której ściany zdobiły medaliony. Oryginalna architektura 

Łazienki wzbudzała zachwyty współczesnych. Ten właśnie pawilon rozbudował 

później Stanisław August, tworząc z niego piękny pałac Łazienkowski. W 1765 

utworzony został Teatr Narodowy (w budynku operalni przy ul. Królewskiej), 

będący pierwszym polskim stałym teatrem zawodowym, prawie od początku 

swego istnienia związanym z Wojciechem Bogusławskim. 

1 czerwca 1765 Stanisław August ustanowił pierwszą Komisję Dobrego Porządku 

dla Starej i Nowej Warszawy, która zajęła się administracją miasta. 

Intelektualiści polscy oraz środowisko artystyczne i literackie, gromadziło się na 

organizowanych przez króla tzw. "obiadach czwartkowych", które stanowiły

odzaj nieoficjalnej instytucji kulturalnej i znacząco przyczyniły się do rozwoju 

literatury tamtego okresu. Spotkania te odbywały się cyklicznie w latach 1770- 

1777, zazwyczaj na Zamku Królewskim lub w Łazienkach. 

W 1765 załoŜono Szkołę Rycerską – uczelnię mającą kształcić kadry cywilne i 

wojskowe dla reformowanego państwa. W ramach reform oświatowych, w 1773 

w Warszawie powołano Komisję Edukacji Narodowej (KEN), będącą pierwszym 

ministerstwem oświaty publicznej w Polsce (oraz pierwszą tego typu instytucją w 

Europie). W roku 1775 z inicjatywy KEN powstało równieŜ Towarzystwo do Ksiąg 

Elementarnych. 

W 1770 wzniesiono wokół miasta wały, nazwane później okopami Lubomirskiego. 

Miały one wzmocnić kontrolę sanitarno-policyjną w obawie przed grasującą w 

Polsce dŜumą, przez długie lata wyznaczając faktyczną granicę zabudowy miasta. 

Jednak właściwą przyczyną ich wzniesienia było zagroŜenie atakiem ze strony 

konfederatów barskich, którzy zmagali się z wojskami Stanisława Augusta i 

wspierającymi je wojskami rosyjskimi. 

Po 1768 nastąpił w Warszawie wzrost osadnictwa śydów, którzy załoŜyli duŜą 

gminę na Pradze. W 1702 powstała takŜe osada Ŝydowska w lewobrzeŜnej części 

miasta tzw. Nowa Jerozolima, która w 1775 została zburzona (jej nazwa 

częściowo przetrwała w późniejszych Rogatkach Jerozolimskich i Alejach 

Jerozolimskich). Komunikacja między prawo- i lewobrzeŜną częścią Warszawy 

odbywała się promami, a zimą po lodzie. Dopiero w 1776 przy ul. Bednarskiej 

wybudowano, likwidowany na zimę, most na łodziach. W połowie lat 80. XVIII 

wieku stało juŜ 2547 latarń przy głównych ulicach, bramach oraz przy 

prywatnych posesjach (przewaŜnie olejowe). 

W latach 1788-1792 podjęto w Warszawie ostatnią próbę naprawy 

Rzeczypospolitej. Polskie mieszczaństwo wymogło na obradującym sejmie, 

zwanym Wielkim, pierwsze ustępstwa na rzecz polskiego trzeciego stanu. DuŜe 

znaczenie w przygotowaniu ustaw sejmowych miała wówczas Kuźnica 

Kołłątajowska. W 1789 Magistrat Warszawy zorganizował zjazd przedstawicieli 

miast królewskich, który wystosował petycję do króla, przekazaną mu w tzw. 

czarnej procesji. Uchwalone 18 kwietnia 1791 prawo o miastach, wpisane do 

ksiąg Starej Warszawy 21 kwietnia (na pamiątkę tego wydarzenia obchodzone 

jest od 1991 święto Warszawy) przekształciła Warszawę w nowoczesny ośrodek 

miejski, scalony pod jednym zarządem, m.in. likwidując prywatne jurydyki wokół 

miasta. 

Przyjęcie przez Sejm Wielki reform wzmacniających państwo, a zwłaszcza 

Konstytucji 3 Maja, ściągnęło na kraj rosyjską interwencję wojskową. W dniu 24 

marca 1794 rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie, ogłoszone uroczyście w 

Krakowie. 17 kwietnia 1794 wybuchła insurekcja warszawska. DuŜą rolę odegrał 

w niej warszawski szewc Jan Kiliński. Decydujące znaczenie miała bitwa piechoty 

na Krakowskim Przedmieściu koło kościoła św. KrzyŜa oraz odparcie przez lud 

warszawski uderzenia najsilniejszej kolumny wojsk rosyjskich koło pałacu 

Saskiego. Pomimo zwycięstwa lewicy, w Warszawie powstał rząd o prawicowym 

charakterze – Rada NajwyŜsza Narodowa. Powszechny, bezpośredni udział 

warszawiaków w walkach zmusił wojska nieprzyjacielskie do odstąpienia od 

oblęŜenia Warszawy. Do kapitulacji miasta doprowadziła dopiero klęska 

Kościuszki pod Maciejowicami oraz rzeź Pragi dokonana 4 listopada 1794 na

ludności cywilnej po jej zdobyciu przez Rosjan, dowodzonych przez Aleksandra 

W. Suworowa. Urzędnicy carscy zlikwidowali resztki urzędów centralnych, 

nakazali królowi podpisanie abdykacji i opuszczenie Warszawy. Miasto 

skapitulowało, a ostatni rozbiór Polski sprawił, Ŝe Warszawa zniknęła z mapy 

Europy, stając się prowincjonalną siedzibą jednego z departamentów Prus 

Południowych (zabór pruski 1795-1807). Liczba ludności z ponad 150 tys. 

podczas insurekcji kościuszkowskiej zmalała do 60 tys. W 1971 dokonano 

likwidacji jurydyk warszawskich, podporządkując wszystkie osady jednolitej 

władzy miejskiej. W 1792 Warszawa liczyła 115 tys. mieszkańców. 

38) ROLA WISŁY W DZIEJACH WARSZAWY 

39) WOLNE ELEKCJE W WARSZAWIE 

str. 68 mórawski 

PIERWSZA WOLNA ELEKCJA Wolna elekcja to wybór monarchy nie 

przestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. Ostatni król z dynastii Jagiellonów 

Zygmunt II August zmarł 07.07.1572r. Otwierało to nowy okres w dziejach 

monarchii w Rzeczypospolitej - w Polsce nastało bezkrólewie i chaos a temu miał 

zapobiec wybór króla spośród szlachty. Na elekcji szlachta głosowała 

województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu: wybór 

króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas. Pierwsza wolna elekcja w 

Polsce odbyła się na przełomie IV i V 1573 we wsi Kamion pod Warszawą 

(obecnie część Pragi Południe). Kandydatów do objęcia tronu w kraju, który 

przeŜył cięŜkie chwile podczas bezkrólewia, pojawiło się bardzo wielu, lecz 

największą rolę między nimi odgrywali przedstawiciele dynastii Habsburgów i 

Walezjuszy. Byli to Ernest Habsburg (syn cesarza Austrii) i Henryk Walezy. 

JednakŜe szlachta była podzielona i wyścig do tronu mogli wygrać takŜe inni, 

mniej utytułowani kandydaci. O to stanowisko starali się takŜe Iwan IV Groźny i 

Jan III Waza, lecz było słychać równieŜ głosy, Ŝe tron powinien objąć "król Piast". 

Tym Piastem był ubogi starosta bydgoski Wawrzyniec Słupski. Elekcja 

zgromadziła rekordowo duŜo szlachty (40-50 tys.), na następne nie przyjeŜdŜało 

tak duŜo głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w 

porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób. Wybrano Henryka III 

Walezego syna Henryka II, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. Uzgadniając 

elekcję Walezego, planowano jego małŜeństwo z Anną Jagiellonką, siostrą 

Zygmunta II Augusta. Była ona jednak starsza od Henryka prawie o 30 lat, toteŜ 

23letni wtedy król nie spieszył się z małŜeństwem. Wyruszył do swego nowego 

królestwa dopiero w XI 1573. Ponadto od samego początku rządom Henryka 

towarzyszyły spory o zakres jego władzy. Henryk nie zaprzysiągł w katedrze 

zobowiązujących go artykułów henrykowskich i pacta conventa (poza pokojem 

wyznaniowym). Wobec tego sejm koronacyjny rozjechał się na znak sprzeciwu. 

W VI 1574, Henryk odebrał wiadomość o śmierci brata, króla Francji Karola IX. 

Kilka dni później, nocą z 18 na 19 czerwca 1574 r. potajemnie, nie zasięgnąwszy 

rady senatu, w przebraniu, opuścił Wawel i udał się pośpiesznie w kierunku 

granicy. Odjazd króla zauwaŜono jednak i natychmiast wyruszyła za nim pogoń, 

która dopędziła władcę tuŜ za granicą. Henryk, nie zatrzymując się, odrzucił

prośby o powrót do kraju i ustanowienie przed oficjalnym wyjazdem rządów 

zastępczych. Obiecał, Ŝe za kilka miesięcy powróci. Objął wkrótce tron francuski. 

ELEKCJA OSTATNIEGO KRÓLA POLSKI 

Stanisław Antoni Poniatowski herbu Ciołek - (ur. 1732 w Wołczynie, zm. 1798 w 

Petersburgu) ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, król Polski i 

wielki ksiąŜę litewski w latach 1764-1795. Syn Stanisława Poniatowskiego-, 

kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich. Starannie wykształcony, w 

młodości wiele podróŜował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w 

Anglii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W 1756 został posłem 

saskim w Petersburgu, gdzie nawiązał romans z Katarzyną II, przyszłą cesarzową 

Rosji.27 sierpnia 1764, jako kandydat Familii (stronnictwa Czartoryskich), przy 

nielicznym udziale szlachty (i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich 

Katarzyny II, w wyniku de facto zamachu stanu) został wybrany drodze wolnej 

elekcji na Woli pod Warszawą, królem Polski. 25 listopada 1764 arcybiskup 

gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w 

kolegiacie św. Jana w Warszawie. 

40) PAŁACE MAGNACKIE W WARSZAWIE – OMÓW NA TRZECH 

WYBRANYCH PRZYKŁADACH 

szczegółowe opisy w skryptach 

Pałac Krasińskich w Warszawie (Pałac Rzeczypospolitej) – barokowy pałac 

zbudowany w latach 1677-1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta 

Krasińskiego wg planów Tylmana z Gameren. Obecnie siedziba zbiorów 

specjalnych Biblioteki Narodowej (Dział rękopisów i Starodruków). 

Oś główną budynku podkreśla ryzalit z trójkątnym tympanonem zwieńczonym 

rzeźbami gdańskiego rzeźbiarza Andreasa Schlütera. Elewacja od strony ogrodu 

została rozwiązana podobnie. Oba tympanony nawiązują do dziejów 

domniemanego protoplasty rodu Korwinów Rzymianina Marka Waleriusza Messali 

Korwinusa i jego walk z Galami. 

W 1765 r. pałac został odkupiony przez Komisję Skarbową i stał się siedzibą 

urzędów Rzeczypospolitej. W 1783 r. – po poŜarze, który strawił duŜą część 

wnętrza – został przebudowany wg projektu Dominika Merliniego. W Królestwie 

Polskim odbywały się tutaj w latach 1827-1828 posiedzenia sądu sejmowego. W 

1944 podczas powstania, został spalony. Po wojnie odbudowany, mieści to, co 

zostało (niecałe 5%) z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i 

Rapperswilskiej, a takŜe inne zebrane starodruki i mapy. Na uwagę zasługują 

zwłaszcza bezcenne iluminowane polskie i zagraniczne manuskrypty 

średniowieczne. Znajduje się tam równieŜ zbiór tematyczny poświęcony okresowi 

Wielkiej Emigracji (1831-1883) i pamiątki piśmiennicze po Cyprianie Kamilu 

Norwidzie. 

Elewacja frontowa pałacu skierowana jest na plac Krasińskich dokładnie 

naprzeciwko gmachu Sądu NajwyŜszego.

Pałac Raczyńskich – mieści się na Starym Mieście w Warszawie przy ul. Długiej 

7. 

Na początku XVIII wieku na tym terenie znajdował się budynek 

(najprawdopodobniej zbudowany według projektu Tylmana z Gameren), naleŜący 

do członka rady miejskiej Jakuba Schulzendorfa. Budowla została w roku 1717 

zakupiona przez biskupa kujawskiego Konstantego Szaniawskiego. Wkrótce 

przebudował ją na barokowy pałac. Wkrótce właścicielem został Jan Szembek, a 

następnie Stanisław Mycielski. 

W 1787 właścicielem pałacu został generał Filip Raczyński. Niebawem oddał go 

swojemu teściowi, staroście wielkopolskiemu Kazimierzowi Raczyńskiemu. Od 

roku 1786 pałac był przebudowywany w stylu klasycystycznym według projektu 

Jana Chrystiana Kamsetzera. Najbardziej udekorowanym pomieszczeniem stała 

się Sala Balowa, zajmująca dwa piętra. Po ucieczce Kazimierza Raczyńskiego w 

roku 1794 w pałacu działała NajwyŜsza Rada Narodowa. Później zaś urządzono w 

nim kwatery dla francuskich oficerów (budynek przez pewien czas zamieszkiwali 

Louis Nicolas Davout, Joachim Murat). W roku 1827 spadkobierca sprzedał pałac 

rządowi Królestwa. Stał się wtedy siedzibą Komisji Rządowej Sprawiedliwości (w 

1876 – Sądu Handlowego, następnie Izby Sądowej). W czasie dwudziestolecia 

międzywojennego w pałacu działało Ministerstwo Sprawiedliwości. 

W czasie wojny, podczas okupacji pałac stał się siedzibą sądu niemieckiego dla 

zagarniętych polskich ziem. Podczas powstania warszawskiego powstańcy zdobyli 

ten budynek i utworzyli w nim szpital. Po kapitulacji Starego Miasta (dokładnie 1 

września 1944 r.) Niemcy dostali się do szpitala i rozstrzelali większość 

przebywających tam rannych (ok. 430 osób, o czym informuje tablica pamięci 

narodowej na zewnętrznej ścianie pałacu). 

Pałac został odbudowany w latach 1948-1950 według projektu Władysława 

Kowalskiego i Borysa Zinserlinga. Sala Balowa została odnowiona w latach 1972- 

1976. Obecnie znajduje się w nim Archiwum Główne Akt Dawnych. 

Pałac Prezydencki w Warszawie (równieŜ Koniecpolskich, Radziwiłłów, 

Lubomirskich, Namiestnikowski), pałac w Warszawie, w Śródmieściu, przy 

Krakowskim Przedmieściu, od 1993 rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej 

Polskiej. 

Pałac Prezydencki jest najokazalszym gmachem przy Krakowskim Przedmieściu i 

jednocześnie największym z warszawskich pałaców. Pierwotnie wyglądał inaczej, 

swój zaś obecny wygląd i tradycyjną nazwę Pałacu Namiestnikowskiego zyskał w 

XIX wieku podczas gruntownej przebudowy. Specyfiką tego gmachu jest fakt, Ŝe 

rzadko posiadał głównych mieszkańców, a głównie spełniał szereg funkcji 

publicznych. Obecnie, od końca XX wieku jest siedzibą kolejnych prezydentów 

Polski (którzy w nim jednak równieŜ mieszkają). Budynek stoi pomiędzy 

kościołem pokarmelickim a hotelem Bristol. 

Pałac do 1818 roku 

Pierwotnie był to barokowy pałac w stylu rezydencji genueńskich, z pierwszym w 

Warszawie ogrodem typu włoskiego, schodzącym aŜ do rzeki Wisły (biegnącej w

tamtych czasach u podnóŜa skarpy), przy którym znajdowała się przystań dla 

statków. Projektantem pałacu był Constantino Tencalla – ówczesny nadworny 

architekt króla Władysława IV, autor m.in. kolumny Zygmunta. Budowę 

rozpoczął w 1643 hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski, z 

przeznaczeniem na swoją warszawską rezydencję (jego główną siedzibą były 

Brody). Zmarł jednak w 1646, a prace dokończył jego syn Aleksander. 

Po śmierci Aleksandra jego syn Stanisław sprzedał pałac w 1659 hetmanowi 

polnemu i marszałkowi wielkiemu koronnemu Jerzemu Sebastianowi 

Lubomirskiemu. Jednak juŜ w 1674 pałac przeszedł w ręce Radziwiłłów z linii 

nieświeskiej. Za Radziwiłłów pałac był częstym miejscem zgromadzeń 

publicznych, uczt i balów. Jednym z bardziej znanych właścicieli pałacu był ksiąŜę 

Karol Stanisław II Radziwiłł zwany Panie Kochanku, który jednak poróŜniony z 

Czartoryskimi i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, przestał bywać w 

stolicy, a budynek w latach 1768-1778 został wynajęty Franciszkowi Ryxowi i 

zaadaptowany na teatr, w którym specjalną loŜę miał takŜe król. M.in. właśnie w 

tym budynku w 1778 odbyła się premiera pierwszej polskiej opery "Nędza 

uszczęśliwiona", skomponowanej przez Macieja Kamińskiego. W tym samym roku 

Radziwiłł pogodzony z Czartoryskimi wrócił do Warszawy, jednak budynek musiał 

niemal siłą przejmować z powrotem od artystów. 

W czasie Sejmu Czteroletniego, w latach 1791-1792 pałac był siedzibą 

Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. 

Pałac Namiestnikowski: 

Pałac pozostawał rezydencją Radziwiłłów do 1818, kiedy to został kupiony przez 

rząd Królestwa Kongresowego z przeznaczeniem na siedzibę namiestnika. Został 

wtedy gruntownie przebudowany w stylu klasycystycznym, a boczne, niskie 

skrzydła zostały dociągnięte do linii ulicy. Praktycznie tylko parter pozostał 

nienaruszony z powodu masywnych sklepień. Reszta korpusu została 

przebudowana, z zupełnie nową elewacją w porządku korynckim. Autorem 

przebudowy był Chrystian Piotr Aigner. Od tej pory pałac zwany jest Pałacem 

Namiestnikowskim, pomimo tego, Ŝe był siedzibą tylko pierwszego namiestnika, 

gen. Józefa Zajączka, do jego śmierci w 1826. Później, w czasach zaborów 

spełniał róŜne role. W 1821 r. od strony ulicy dostawiono, istniejące do dzisiaj, 

kamienne lwy – dzieło Camillo Laudiniego. Jego architektura zachowana jest do 

dzisiaj, pomimo tego, Ŝe główny korpus praktycznie całkowicie spłonął w wyniku 

poŜaru w 1852. Odbudowany został w 1856. W lipcu 1870 w miejscu 

przeznaczonym na pomnika księcia Józefa Poniatowskiego wywieziony do Homla, 

odsłonięty został pomnik Iwana Paskiewicza. 

W latach 1899-1901 z prawej strony pałacu wyburzono Pałac Tarnowskich i w 

jego miejscu postawiono, przylegający do Pałacu Namiestnikowskiego, gmach 

luksusowego hotelu Bristol. 

W okresie rozbiorów, po śmierci gen. Zajączka pałac był wykorzystywany do 

rozmaitych celów. W okresie powstania listopadowego mieszkał w nim dyktator 

powstania gen. Józef Chłopicki oraz rezydował Rząd Narodowy. W 1856 w świeŜo 

odbudowanym gmachu urządzono dla cara Aleksandra II wielki bal. W 1879 w 

jego największej sali – sali kolumnowej wystawiono po raz pierwszy w Warszawie 

obraz Matejki "Bitwa pod Grunwaldem".

Po 1918 roku: 

Jeszcze w 1917 pomnik znienawidzonego przez Polaków namiestnika Paskiewicza 

został zburzony. W 1918 pałac został odnowiony i stał się oficjalną siedzibą 

premiera i rządu. Boczne skrzydła zajmowało Prezydium Rady Ministrów, zaś 

gmach główny wykorzystywany był do celów reprezentacyjnych. 

Okres II wojny światowej pałac przetrwał wyjątkowo bez większych uszkodzeń, 

aczkolwiek jego wnętrza zostały przez Niemców mocno przebudowane na 

luksusowy hotel z kasynem nazwany Deutsches Haus. 

Po wojnie pałac został poddany remontowi i przebudowie, którą prowadzili Antoni 

Brusche i Antoni Jawornicki. Budynek słuŜył Radzie Ministrów aŜ do jej 

przeniesienia do gmachu w Alejach Ujazdowskich. Później spełniał rolę 

reprezentacyjną, wykorzystywany do róŜnego rodzaju oficjalnych spotkań, 

szczególnie o charakterze uroczystym, np. wręczano tu nominacje profesorskie, 

urządzano noworoczne bale będące spotkaniem władzy z artystami itp. To 

właśnie w Pałacu Namiestnikowskim podpisano w 1955 Układ Warszawski, w 

1970 układ o normalizacji stosunków PRL z RFN, natomiast w 1989 toczyły się w 

nim obrady Okrągłego Stołu. 

W 1965 ustawiono przed pałacem pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Jest to 

kopia pomnika wykonanego przez duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena w 

1832, który pozostawił w Warszawie takŜe wiele innych swoich dzieł, m.in. 

pomnik Kopernika. Pomnik Poniatowskiego został zniszczony w grudniu 1944 

przez hitlerowców (znajdował się wtedy na Placu Saskim). Kopia pomnika została 

ufundowana i wykonana przez Duńczyków na podstawie modelu oryginału, który 

zachował się w muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze i pierwotnie postawiona w 

1951 przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach. 

W 1990 rozpoczął się gruntowny remont pałacu z przeznaczeniem na siedzibę 

Prezydenta RP i jego kancelarii. Od tego czasu pałac posiada oficjalną nazwę – 

Pałac Prezydencki. Drugie piętro w całości zajmują prywatne apartamenty 

prezydenta i jego rodziny. Jako pierwszy zamieszkał w nim w 1994 prezydent 

Lech Wałęsa, przenosząc się z dotychczasowej siedziby prezydenta w 

Belwederze. 

Pałac Potockich, Czartoryskich, Ossolińskich, dwór Denhoffów znajduje się w 

Warszawie przy ul. Krakowskie Przedmieście 15. 

W 1731 ksiąŜę August Aleksander Czartoryski poślubił Zofię z Sieniawskich 

Denhoffową i został współwłaścicielem dworu Denhoffów. W 1760 dwór ten został 

przekształcony przez rodzinę Czartoryskich w pałac w stylu późnobarokowym. W 

pracy tej współuczestniczył Szymon Bogumił Zug. Później właścicielką na drodze 

spadkowej została Izabela Lubomirska (z Czartoryskich). Na jej zlecenie został 

przerobiony w stylu klasycystycznym. 

W 1799 pałac przeszedł w ręce córki Lubomirskiej - Aleksandry, Ŝony Stanisława 

Kostki Potockiego.

Jednym z jego rezydentów, po utracie niepodległości przez Polskę był szef tajnej 

rosyjskiej policji Mikołaj Nowosilcow. W latach 1915 - 1918 rezydował tam hrabia 

Bogdan Hutten-Czapski, waŜna osobistość Ŝycia politycznego w czasie I wojny 

światowej. 

Pałac pozostawał własnością Potockich do 1945 r. 

Odbudowany ze zniszczeń wojennych w 1949 stał się siedzibą Ministerstwa 

Kultury i Sztuki - obecnie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 

41) DWORZEC CENTRALNY PKP 

Największy i najwaŜniejszy dworzec kolejowy w Warszawie. Znajduje się w 

Śródmieściu, przy Alejach Jerozolimskich, ponad tunelem średnicowym łączącym 

dworzec z sąsiednimi stacjami Warszawa Wschodnia i Warszawa Zachodnia. Wg 

kategoryzacji PKP, dworzec ma kategorię A –najwyŜszą. Dworzec budowano od 

1972, a ukończono 5 grudnia 1975. Powstał wg projektu architekta Arseniusza 

Romanowicza przy współpracy Piotra Szymaniaka, przy czym w trakcie budowy 

projekt był wielokrotnie zmieniany, co odbiło się nie tylko na jakości robót, ale 

takŜe na funkcjonalności dworca. Zrezygnowano m.in. z betonowych estakad dla 

pieszych prowadzących do pobliskich wieŜowców Hotel Marriott i Oxford Tower. 

Budowę prowadzono błyskawicznie m.in. przy pomocy wojska, w związku z 

planowaną wizytą Leonida BreŜniewa. Budynek nie miał odbioru technicznego 

przed oficjalnym otwarciem, z powodu decyzji ówczesnego Komitetu Centralnego 

PZPR, i praktycznie przez następne kilkanaście lat był nieustannie remontowany. 

Cztery perony o długości 300 m. kaŜdy znajdują się pod ziemią. Główna hala 

dworcowa wykonana jest ze stali i szkła, a jej nowatorska konstrukcja zyskała 

sobie uznanie w oczach ówczesnych architektów. PotęŜny postmodernistyczny 

dach do dzisiaj zaskakuje swoimi futurystycznymi kształtami i stosunkowo 

dobrym stanem kontrastując ze zdewastowaną resztą budynku oraz ponurymi 

peronami. Podczas budowy stropy, drzwi automatyczne i elewacje z blachy 

sprowadzono ze Szwajcarii, schody ruchome z ParyŜa i Brukseli zaś elektroniczne 

zegary z Włoch. Budynek krytykowany jest przez wielu za swą "forteczność" i 

związane z tym wszelkie niedogodności komunikacyjne. Pomimo zewnętrznej 

lekkości dachu wnętrze Dworca Centralnego kryje w sobie znaczne utrudnienia 

komunikacyjne dla pasaŜerów. RóŜnica kondygnacji wynosi aŜ 2 piętra z hali 

głównej na perony. Podstawą komunikacji są wielkie schody. Schody ruchome 

oraz ruchome chodniki są wąskie i często wyłączane z powodów technicznych 

oraz oszczędnościowych. Jedyna winda (towarowa) jest dostępna tylko dla 

pracowników PKP. Architekt nie pomyślał o niepełnosprawnych. Obecnie władze 

Warszawy rozwaŜają moŜliwość modernizacji dworca. Dworzec zdobył zwycięski 

tytuł Mister Warszawy `75 w konkursie architektury. 

42) OMÓW MIEJSCA W WARSZAWIE ZWIĄZANE Z NARUTOWICZEM 

Gabriel Narutowicz (ur. 17 marca 1865 w Telszach (Litwa), zginął w zamachu 

16 grudnia 1922 w Warszawie) – inŜynier hydrotechnik, profesor Politechniki w

Zurychu, minister robót publicznych, minister spraw zagranicznych, pierwszy 

prezydent II Rzeczypospolitej Polskiej, wolnomularz. 

Lata 1865–1920 

Ukończył gimnazjum w Lipawie na Łotwie. Podjął studia na Wydziale 

Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu w Petersburgu, ale z powodu choroby 

został zmuszony do ich przerwania. DuŜą część Ŝycia spędził w Szwajcarii, gdzie 

w latach 1887–1891 studiował na Politechnice w Zurychu. W czasie studiów 

pomagał Polakom, ściganym przez carat; związany był teŜ z emigracyjną partią 

"Proletariat". UniemoŜliwiło mu to powrót do kraju, gdyŜ władze rosyjskie wydały 

nakaz jego aresztowania. Przyjął obywatelstwo szwajcarskie (1895), a po 

ukończeniu studiów pierwszą posadę otrzymał w biurze budowy kolei Ŝelaznej w 

St. Gallen. 

Był wybitnym konstruktorem oraz inŜynierem. W 1895 r. objął stanowisko szefa 

sekcji regulacji Renu, następnie był zatrudniony w biurze technicznym 

Kursteinera. Jego prace zostały nagrodzone na Wystawie Międzynarodowej w 

ParyŜu (1896 r.), zyskał teŜ sławę jako pionier elektryfikacji Szwajcarii. Kierował 

budową wielu hydroelektrowni w Europie Zachodniej m.in. w Monthey, Mühleberg 

i Andelsbuch. 

W 1907 roku został profesorem w katedrze budownictwa wodnego na 

Politechnice w Zurychu. W latach 1913–1919 pełnił tam funkcję dziekana. Był 

równieŜ członkiem szwajcarskiej komisji gospodarki wodnej. W 1915 roku został 

przewodniczącym międzynarodowej komisji regulacji Renu. 

W czasie I wojny światowej brał udział w pracach Szwajcarskiego Komitetu 

Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, naleŜał do stowarzyszenia La 

Pologne et la Guerre w Lozannie i stopniowo zbliŜył się do koncepcji 

realizowanych przez Józefa Piłsudskiego. We wrześniu 1919 r. na zaproszenie 

polskiego rządu przybył do kraju, gdzie aktywnie zaangaŜował się w odbudowę 

państwa polskiego. 

Lata 1920–1922 

23 czerwca 1920 objął tekę ministra robót publicznych w rządzie Władysława 

Grabskiego. Na tym stanowisku pozostał do 26 czerwca 1922 roku i pełnił tę 

funkcję w czterech gabinetach: Władysława Grabskiego, Wincentego Witosa, 

pierwszym i drugim rządzie Antoniego Ponikowskiego. Jako minister robót 

publicznych wykorzystywał swoje bogate doświadczenia z pracy w Szwajcarii. 

Badał bieg Wisły na odcinku od Warszawy do Modlina i podejmował prace w 

sprawie jej regulacji. Nadzorował prace nad budową hydroelektrowni w Porąbce 

na Sole. 

28 czerwca 1922 został ministrem spraw zagranicznych w rządzie Artura 

Śliwińskiego; tę funkcję pełnił równieŜ w późniejszym rządzie Juliana Ignacego 

Nowaka. Jako minister spraw zagranicznych w październiku 1922 reprezentował 

Polskę na konferencji w Tallinnie. Przyczynił się do wzmocnienia sojuszu z 

Rumunią, zawartego 3 marca 1921.

W wyborach w 1922 r. poparł Unię Narodowo-Państwową, związaną z Józefem 

Piłsudskim. Sam teŜ kandydował z listy Państwowego Zjednoczenia na Kresach, 

jednak nie uzyskał mandatu poselskiego. 

Wybór na prezydenta 

Po przegranych w listopadzie 1922 roku wyborach Gabriel Narutowicz dalej pełnił 

funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Juliana Nowaka. Wysunięcie w 

grudniu jego kandydatury na prezydenta było dla niego duŜym zaskoczeniem. 

Kandydowanie odradzał mu sam Józef Piłsudski. Początkowo zamierzał odmówić, 

jednak ostatecznie przyjął propozycję złoŜoną mu przez działaczy PSL 

Wyzwolenie. 

Pierwsza tura głosowania nie przyniosła rozstrzygnięcia. W kolejnej turze odpadł 

socjalistyczny kandydat Ignacy Daszyński, ale równieŜ następne nie przyniosły 

rozwiązania. Jako kolejni odpadali: kandydat połączonych klubów mniejszości 

narodowych: Jan Baudouin de Courtenay [3] i wreszcie Stanisław Wojciechowski 

(obstawiany jako pewny konkurent endeckiego kandydata) [4] . W ostatniej turze, 

która musiała przynieść rozstrzygnięcie, głosowano zatem nad dwoma 

kandydaturami: Maurycego hr. Zamoyskiego i Gabriela Narutowicza. 

Warto zaznaczyć, Ŝe kandydatura Maurycego hr. Zamoyskiego była trudna do 

poparcia przez posłów "Piasta", politycznie zbliŜonych do endecji, gdyŜ był on 

największym posiadaczem ziemskim, a oba stronnictwa chłopskie ("Piast" i 

"Wyzwolenie") były zwolennikami radykalnej reformy rolnej. 

O wyborze Gabriela Narutowicza przesądziły głosy lewicy, mniejszości 

narodowych oraz PSL Piast, które wbrew oczekiwaniom w ostatniej turze 

głosowania, zamiast kandydata prawicy – Maurycego hr. Zamoyskiego, poparło 

Narutowicza. W wyniku rozstrzygającego głosowania Gabriel Narutowicz otrzymał 

289 głosów, a hr. Zamoyski 227. Pierwszym prezydentem II Rzeczypospolitej 

Polskiej został wybrany Gabriel Narutowicz. 

Zwycięstwo Narutowicza było bardzo duŜym zaskoczeniem dla prawicy, która 

spodziewała się, Ŝe bez problemu dojdzie do wyboru jej kandydata. Zaraz po 

wyborze Narutowicza, prawica (ugrupowania katolickie i narodowe) rozpoczęła 

przeciwko niemu napastliwą kampanię zarzucając mu ateizm, przynaleŜność do 

masonerii oraz zdobycie urzędu dzięki głosom mniejszości narodowych. Prawica, 

poparta przez generała Józefa Hallera [5] krytykowała go równieŜ za powiązania z 

Józefem Piłsudskim i popieranie polityki Naczelnika Państwa. Przeciwko 

zaprzysięŜeniu elekta endecja wznieciła w Warszawie rozruchy uliczne. 

Prezydentura 

Funkcje prezydenta Gabriel Narutowicz pełnił jedynie przez pięć dni. Jego 

zaprzysięŜenie odbyło się 11 grudnia 1922. W dniu zaprzysięŜenia demonstranci 

próbowali powstrzymać elekta siłą, tarasując ulice prowadzące do gmachu 

sejmowego. Sytuacja, w której kreowano go na główną postać lewicy, nie 

odpowiadała Narutowiczowi. Kandydatem PSL Wyzwolenie został raczej przez 

przypadek, nie spodziewał się teŜ wyboru na prezydenta (w pierwszej turze

głosowania uzyskał jedynie 62 głosy; hr. Zamoyski – 222). Gabriel Narutowicz 

próbował odciąć się od brutalnych ataków prawicy. 

W pierwszych dniach po zaprzysięŜeniu spotkał się z przedstawicielami chadecji i 

kardynałem Aleksandrem Kakowskim. Liczył się z niemoŜliwością powołania w 

Sejmie rządu większościowego, dlatego podjął próby stworzenia rządu 

pozaparlamentarnego. Jego ukłonem w stronę prawicy było teŜ zaproponowanie 

teki ministra spraw zagranicznych swojemu kontrkandydatowi Maurycemu 

Zamoyskiemu. 

Grób Gabriela Narutowicza w podziemiach Bazyliki Archikatedralnej Św. 

Jana Chrzciciela w Warszawie 

Zaledwie kilka dni po objęciu urzędu, 16 grudnia o godzinie dwunastej, 

zginął w zamachu w galerii "Zachęta", zastrzelony przez powiązanego z 

endecją fanatyka – malarza Eligiusza Niewiadomskiego. Śmierć 

prezydenta była wynikiem agresywnej krytyki wobec Narutowicza. Zabójca 

prezydenta uwaŜany był za bohatera. Po skazaniu go na karę śmierci, część 

środowisk prawicowych zainicjowała kult jego osoby. 

Morderstwo pierwszego prezydenta II Rzeczypospolitej Polskiej i wściekła 

agitacja przeciwko niemu ukazały jak nietrwałe były wówczas demokratyczne 

mechanizmy w odrodzonym państwie polskim. Grudzień 1922 roku ukazał teŜ 

duŜą nietolerancję i nacjonalistyczne nastroje w społeczeństwie polskim. 

Temat zabójstwa Narutowicza został dokładnie przedstawiony w polskim filmie 

fabularnym pt.: "Śmierć prezydenta" z 1977r. w reŜyserii Jerzego Kawalerowicza. 

Plac Narutowicza: Plac połoŜony jest półkoliście po wschodniej stronie 

przecinającej go i stanowiącej oś komunikacyjną ulicy Grójeckiej. Zbiegają się 

tutaj ulice: Barska; Filtrowa; Grójecka; Słupecka; Supińskiego; Uniwersytecka. 

Element placu stanowi otaczająca go we wschodniej części ulica Akademicka. 

Plac stanowi waŜny autobusowy (7 linii, w tym 1 nocna) i tramwajowy (9 linii) 

węzeł komunikacyjny. 

Plac Narutowicza został wytyczony w roku 1923 u zbiegu istniejących ulic: 

Filtrowej i Grójeckiej. Jego powstanie dało impuls do burzliwej rozbudowy 

dzielnicy Ochota. Plac stał się centrum tutejszego budownictwa mieszkaniowego, 

a takŜe waŜnym punktem na akademickiej mapie miasta ze względu na liczne 

domy studenckie i siedziby instytutów znajdujące się przy placu i w jego 

bezpośrednim pobliŜu. 

Wśród otoczenia placu Narutowicza wyróŜnić naleŜy: 

• Dom Akademicki im. Gabriela Narutowicza z lat 1923-1930 - ul. 

Akademicka 5 

• Dom dochodowy Pocztowej Kasy Oszczędności - ul. Filtrowa 68 

• Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Warszawie z 

lat 1909-1923 - ul. Grójecka 38 

Pomnik G. Narutowicza

Warszawa - odsłonięto pomnik pierwszego prezydenta PolskiW 80 rocznicę 

wyboru Gabriela Narutowicza na pierwszego prezydenta Drugiej Rzeczpospolitej 

w Warszawie odsłonięto pomnik na placu jego imienia. Popiersie stanęło na 

trzymetrowym cokole. Pomnik jest dwukrotnie powiększoną kopią popiersia 

Gabriela Narutowicza autorstwa Edwarda Wittiga, ktora zdobi hol Politechniki 

Warszawskiej. Ponad półtorametrową rzeźbę z brązu wykonał Alojzy Nawrat. "To 

miejsce i ten plac czekały na ten moment" - powiedział na uroczystości prezydent 

Aleksander Kwaśniewski. Kadencja Gabriela Narutowicza trwała zaledwie siedem 

dni, kiedy zginął od kul zamachowca Eligiusza Niewiadomskiego. Poświęcając 

pomnik Prymas Polski kardynał Józef Glemp przeprosił w modlitwie za ten czyn. 

Aktor Krzysztof Kolberger odczytał tekst uroczystej przysięgi, jaką złoŜył Gabriel 

Narutowicz podczas ceremonii zaprzysięŜenia w 1922 roku. Oprócz prezydenta 

Kwaśniewskiego w uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz 

samorządowych Warszawy. Uczniowie ze szkół noszących imię pierwszego 

prezydenta Drugiej Rzeczpospolitej wystawili przy pomniku swoje poczty 

sztandarowe. 

43) BARBAKAN 

- Wzniesiony w 1548, jako przedbramie Bramy Nowomiejskiej; 

- zaprojektowany przez Jana Baptystę Wenecjanina; 

- styl gotycko-renesansowy (m.in. renesansowa attyka) 

- drugi w Polsce (po Krakowskim); 

- w teorii bardzo praktyczne rozwiązania - moŜliwość prowadzenia ostrzału 

wzdłuŜ murów, brama pod kątem uniemoŜliwiająca atakowanie taranem; 

- w praktyce budowa przestarzała z powodu upowszechnienia się juŜ w tym 

okresie broni palnej; 

- jeszcze w XVIII częściowo rozebrany i zabudowany; 

- w 1938 Jan Zachwatowicz wyburzył nadbudowy i zrekonstruował część budowli; 

- zniszczony w trakcie II Wojny Światowej; 

- zrekonstruowano w 1952-1954; 

- do odbudowy wykorzystano oryginalną cegłę gotycką z rozebranych kamienic 

(ponoć z terenu Nysy i Wrocławia); 

- pozostało tylko kilkanaście podobnych w Europie; 

44) MALARZE WARSZAWSCY – OMÓW NA TRZECH WYBRANYCH 

PRZYKŁADACH 

Jan Bogumił Plersch (ur. 1732, zm. 23 sierpnia 1817) - polski malarz i 

dekorator wnętrz pochodzenia niemieckiego, malarz nadworny Stanisława 

Augusta Poniatowskiego. Był synem Jana Jerzego, rzeźbiarza królewskiego. 

Dzieła 

• projekt dekoracji ściennych Zamku Ujazdowskiego (1765.) 

• dekoracja plafonów i ścian na Zamku Królewskim w Warszawie (1765, 

1771, 1777, 1784).

• Dekoracja wnętrz w Pałacu Łazienkowskim, Białym Domku, Pomarańczarni 

(1775-1795). 

• malowidła ścienne w pałacu w Jordanowicach (1782) 

• w czasie insurekcji kościuszkowskiej namalował wiele scen batalistycznych. 

• Dekoracje teatralne dla teatru królewskiego i Teatru Narodowego (1806- 

1809). 

Marcello Bacciarelli (ur. 6 lutego 1731 w Rzymie, zm. 5 stycznia 1818 w 

Warszawie), włoski malarz, reprezentant baroku i klasycyzmu, od 1756 czynny w 

Polsce, od 1766 nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego, profesor 

Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. 

W roku 1753 został powołany na dwór drezdeński króla polskiego Augusta III. W 

roku 1761 udał się do Wiednia, gdzie dla Marii Teresy wykonał portrety całej 

rodziny cesarskiej. W roku 1764, po śmierci Augusta III, nawiązał kontakt z 

dworem nowoobranego króla Polski Stanisława Augusta, ale ze względu na 

wcześniejsze zobowiązania na dworze austriackim dopiero w 1766 r. przeniósł się 

do Warszawy. Na polecenie króla załoŜył w roku 1766 szkołę malarską na Zamku 

Królewskim w Warszawie nazwaną Malarnią. W dwa lata później Bacciarelli 

otrzymał szlachectwo polskie, wkrótce teŜ został generalnym dyrektorem 

pałaców i królewskich zbiorów sztuki. Od 1783 r. był członkiem polskiej loŜy 

masońskiej Bouclier du Nord. 

W roku 1787 odbył dłuŜszą podróŜ po Włoszech, skąd przywiózł zakupione dla 

króla cenne dzieła sztuki, tworzące wraz z całym szeregiem innych sławną galerię 

Stanisława Augusta. Bacciarelli pozostał w Polsce równieŜ po abdykacji 

Stanisława Augusta (1795). Umarł w Warszawie w roku 1818. Działalność 

Bacciarellego nie pozostała bez wpływu na artystów polskich, których tak wielu 

wyszło z jego szkoły. Spuścizna artystyczna Bacciarellego jest wielka. Jego 

dziełem były plafony w Zamku Warszawskim w salach: wielkiej, marmurowej i 

dawnej audiencjonalnej (zniszczone w czasie w II wojny światowej - 

zrekonstruowane na podstawie szkiców mistrza), podobnie jak i dawny plafon w 

sali Salomona w Łazienkach. Na polecenie króla wykonał Bacciarelli szereg scen z 

historii Polski oraz słynny poczet królów polskich do pokoju marmurowego 

Zamku Królewskiego w Warszawie. Najbardziej jednak interesowało go 

malarstwo portretowe, w którym był mistrzem. Samych portretów króla 

Stanisława Augusta pozostawił Bacciarelli ponad 30, prócz tego sportretował 

członków najbliŜszej rodziny królewskiej i arystokracji polskiej. Portrety 

Bacciarellego cechuje dobry gust, miękkość kolorytu i styl pasujący do epoki. 

Bernardo Bellotto (zw. Canaletto lub Canaletto młodszym, ur. 30 stycznia 

1721 w Wenecji, zm. 17 listopada 1780 w Warszawie) – przedstawiciel 

weneckiego malarstwa wedutowego. 

Canaletto był Włochem. Malarstwa uczył się w pracowni swojego wuja Canala, 

równieŜ zwanego Canalettem. Nim przybył do Polski, działał w Wenecji i innych 

włoskich miastach, potem w Wiedniu, Dreźnie Monachium i Pirnie, gdzie zasłynął 

jako malarz wedut – niewielkich wymiarów pejzaŜy przedstawiających widoki 

miast. 

Na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zyskał pozycję nadwornego 

malarza. Na zlecenie króla pracował przy dekorowaniu Zamku Ujazdowskiego;

namalował we wschodnim skrzydle freski i fragmenty ornamentalne (prace te 

uległy zniszczeniu przy przebudowie zamku w 1784), a wraz ze swoim synem 

Lorenzem wykonał 14 obrazów przedstawiających antyczny Rzym. Jego głównym 

dziełem jest galera 30 wedut Warszawy i Wilanowa, które umieszczono w 

oddzielnej Sali Prospektowej (zwanej teŜ Salą Canaletta). Do dzisiejszych czasów 

zachowało się tych wedut 24 [1] . 

Canaletto malował równieŜ obrazy o tematyce historycznej, np. Elekcja 

Stanisława Augusta czy Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu 1633. Jego 

obrazy moŜna oglądać w Zamku Królewskim i Muzeum Narodowym. 

Obrazy Bellotta charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w 

odmalowywaniu szczegółów – mimo niewielkiego formatu bardzo dopracowane 

są wszystkie stroje, twarze postaci (do tego stopnia, Ŝe fachowcy rozpoznają w 

nich poszczególne osoby, w większości rodzinę Poniatowskiego). Z detalami 

uwieczniana była i architektura, lecz na tym polu Canaletto dopuszczał się 

pewnych przekłamań, udoskonaleń. Ta dokładność, moŜliwa dzięki zastosowaniu 

camery obscura i szkieł powiększających, została wykorzystana przy odbudowie 

zniszczonej podczas wojny Warszawy. 

Weduty w sali Prospektowej (Canaletta) w Zamku Królewskim w Warszawie 

• Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej (1767-68) 

• Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły (1767-70) 

• Widok Warszawy od strony Pragi (1770) 

• Widok Warszawy z Pałacem Ordynackim (1772) 

• Krakowskie Przedmieście od strony Placu Zamkowego (1774) 

• Widok łąk wilanowskich (1775) 

• Widok Pałacu Wilanowskiego od strony podjazdu (1776) 

• Widok Pałacu Wilanowskiego od strony parku (1776) 

• Widok Pałacu Wilanowskiego od strony południowej (1777) 

• Widok Pałacu Wilanowskiego od strony północno-wschodniej (1777) 

• Ulica Długa (1777) 

• Ulica Miodowa (1777) 

• Kościół Brygidek i Arsenał (1778) 

• Kościół Sakramentek (1778) 

• Plac Krasińskich (1778) 

• Krakowskie Przedmieście od strony Nowego Światu (1778) 

• Pałac Błękitny (1779) 

• Kościół Reformatów (1779) 

• Pałac Mniszchów (1779) 

• Plac śelaznej Bramy (1779) 

• Kościół Karmelitów (1780) 

• Kościół Wizytek (1780) 

• Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły z królem wizytującym 

spalone skrzydło zamku (zaginiony) 

• Plac śelaznej Bramy od strony koszar Mirowskich (zaginiony) 

Wojciech Kossak herbu Kos, (ur. 31 grudnia 1856 w ParyŜu - zm. 29 lipca 

1942 w Krakowie) - polski malarz, syn Juliusza Kossaka, ojciec Jerzego Kossaka, 

Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Magdaleny Samozwaniec.

Wojciech Horacy Kossak urodził się w ParyŜu, dokąd wyjechali jego rodzice 

wkrotce po ślubie. Drugie imię otrzymał po swoim ojcu chrzestnym, znanym 

francuskim malarzu Horacym Vernecie. Naukę zaczął pobierać juŜ po powrocie 

rodziny do Polski w gimnazjum na Placu Trzech KrzyŜy w Warszawie. Ukończył 

cztery klasy gimnazjum niŜszego i dwie wyŜszego (lata 1863-1869). Po 

przeprowadzce do Krakowa uczył się w Gimnazjum św. Anny i równocześnie od 

ojca – malarstwa. 

W latach 1871-1873 studiował w Szkole Rysunku i Malarstwa (późniejsza Szkoła 

Sztuk Pięknych) pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza, a potem do 1875 r. 

w Akademii, monachijskiej uczelni artystycznej, u profesorów: Aleksandra 

Strähubera i Aleksandra Wagnera. Od jesieni 1876 odbywał roczną słuŜbę 

wojskową, zakończoną egzaminem oficerskim, w 1. ck. pułku ułanów w 

Krakowie. W 1877 roku młody malarz wyjechał na dalsze studia, tym razem do 

ParyŜa, do szkoły Bonnata i Cabanela. 

W 1883 r. Kossak powrócił do Krakowa, rok później oŜenił się z ziemianką z 

ŁomŜyńskiego – Marią Kisielnicką. Przebudował Kossakówkę i urządził własną 

pracownię, w której malował, w przerwach między licznymi podróŜami po całym 

świecie, przez około 50 lat. Tam teŜ przyszły na świat jego dzieci: Jerzy Kossak, 

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec. 

W latach 1895-1902 mieszkał i malował w Berlinie, równieŜ dla dworu pruskiego; 

był protegowanym cesarza Wilhelma II. Okres twórczy do I wojny światowej 

dzielił między Krakowem a Wiedniem. W 1914 r. został zmobilizowany i w 

stopniu rotmistrza brał udział w walkach w Lubelskiem, nie rozstając się ze 

szkicownikiem. Po odrzuceniu prośby Kossaka o zwolnienie ze słuŜby w 

austriackiej armii i przeniesieniu do Warszawy, podjął pracę profesora w Szkole 

Sztuk Pięknych (lata 1915-1918). W 1918 roku, w październiku, rozpoczął słuŜbę 

w polskim wojsku w stopniu majora. W 1919 r. definitywnie zakończył słuŜbę w 

armii. Odbył podróŜe do Francji (lata: 1920, 1923, 1924) i Stanów 

Zjednoczonych (lata: 1920, 1927, 1930, 1932, 1934). Wracał do Kossakówki 

albo do pracowni na 6. piętrze hotelu Bristol, w Warszawie. 

Kossak był załoŜycielem grupy malarskiej Zero (1908 r.), wiceprezesem, a potem 

prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. W 1913 roku w Warszawie 

wydał "Ilustrowane Pamiętniki". Interesował się równieŜ teatrem, czemu dał 

wyraz w próbach napisania utworu scenicznego o powstaniu listopadowym. 

Działał teŜ w dziedzinie nie związanej z malarstwem: w latach 1912-1914 w 

Sekcji Samochodowej, a później w Krakowskim Klubie Automobilowym przy 

Krajowym Związku Turystycznym (w owych czasach bardzo elitarna organizacja). 

Kossak za swoje zasługi dla sztuki został odznaczony: Orderem śelaznej Korony 

Pruskiej, Orderem Orła Czerwonego IV klasy, austriackim krzyŜem kawalerskiego 

orderu Franciszka Józefa I i KrzyŜem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. 

Był kawalerem Legii Honorowej. 

Wojciech Kossak zaczynał swoją drogę artystyczną od malowania kopii obrazów 

ojca, ale pojawiały się teŜ własne kompozycje. Pierwsze z nich to: Powrót z 

polowania, PrzejaŜdŜka, Rozstawianie myśliwych na stanowiskach, Ulica w 

Wenecji, Jarmark na konie w Bałcie, Wyprawa na niedźwiedzia, Kulig na Wołyniu

i in. Od roku 1877, gdy namalował Rekonesans, zaczął wystawiać swoje prace w 

Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Potem w trakcie studiów 

zagranicznych debiutował w ParyŜu obrazem Autoportret w mundurze ułańskim 

(rok 1882). Od 1880 r. wystawiał swoje obrazy w Salonie Krywulta w Warszawie, 

a od 1881 w galerii Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W wiedeńskiej galerii 

Kőnstlerhaus w r. 1882, w Peszcie w r. 1884, w Monachium i Berlinie w 1889 

roku. 

Malarstwo monumentalne i batalistyczne 

Karierę artystyczną rozpoczął Kossak obrazem namalowanym w 1887 r., Wyjazd 

na polowanie w Gödöllö, z cesarzem Franciszkiem Józefem na pierwszym planie. 

Była to odpowiedź na osobiste przeŜycia artysty, który brał udział w tym 

cesarskim polowaniu pod Budapesztem. Wkrótce potem zainaugurował cykl 

historyczno-patriotyczny, niewątpliwie częściowo z inspiracji ojca, malując 

pierwszą wersję Olszynki Grochowskiej, jeden z najpopularniejszych obrazów 

historycznych. Kolejne prace to: Manewry pod Sądową Wisznią, Portret 

marszałka M. Zyblikiewicza, Bitwa o miasto, Sztab Skrzyneckiego, Sztab 

Kościuszki, Artyleria w ogniu, Królewska ujeŜdŜalnia za Stanisława Augusta, 

Bitwa pod Raszynem (malowana wspólnie z Juliuszem), Somosierra, Chłopicki ze 

sztabem, Napoleon dekoruje T. Tyszkiewicza na polu bitwy pod Smoleńskiem, 

Wzięcie do niewoli Tyszkiewicza w czasie odwrotu spod Moskwy, Odpoczynek 

podczas manewrów, W drodze do Borysowa, Jan III odbiera defiladę wojsk 

brandenburskich pod Wiedniem, Bitwa pod Młynarzami, Epizod z bitwy pod 

Wagram i inne. 

Panoramy 

Okres pełnej dojrzałości artystycznej to fascynacja panoramą, popularną w 

Europie końca XIX wieku. Inspiracją były dla Kossaka trzy spośród wielu: Bitwa 

pod Sedanem, Verneta (niemiecka) i dwie francuskie równieŜ opiewające 

kampanię 1870 r. Do malowania Panoramy Racławickiej [1] (z okazji 100-lecia 

powstania kościuszkowskiego) zaprosił Wojciecha Jan Styka w r. 1892. Powstanie 

dzieła poprzedziły dokładne studia nad techniką tworzenia panoram, zamówiono 

odpowiednią Ŝelazną konstrukcję, na której rozpięte były ogromne płótna, 

przeprowadzono badania historyczne i kostiumologiczne, a nawet dokładne 

badania w terenie, gdzie bitwa miała miejsce. Wszystko po to by wiernie 

odtworzyć wydarzenie w najdrobniejszych szczegółach. Najpierw powstała tzw. 

Mała Panorama Racławicka, czyli 4 wielkie szkice, a dopiero potem przystąpiono 

do malowania właściwej panoramy. W pracy nad dziełem brali równieŜ udział 

młodzi malarze: Ludwik Boller, Tadeusz Popiel, Teodor Axentowicz, Zygmunt 

Rozwadowski, Włodzimierz Tetmajer, Michał Sozański, Wincenty Wodzinowski. 

Panorama Racławicka została ukończona w 1894 r. i pokazana publiczności w 

dniu otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie. To monumentalne 

dzieło o rozmiarach 15 metrów wysokości na 150 metrów szerokości spotkało się 

z duŜym zainteresowaniem i uznaniem. Dzisiaj moŜna ją oglądać w Rotundzie 

Panoramy Racławickiej. 

Drugą panoramę malował Kossak wraz z Julianem Fałatem. Pierwszy z artystów 

był autorem scen rozgrywających się nad rzeką Berezyną, pod wsią Studzianka, 

przedstawiających powrót niedobitków Wielkiej Armii Napoleona; drugi 

namalował cały pejzaŜ, będący tłem obrazu. Praca nad Przejściem przez

Berezynę [2] trwała 16 miesięcy i zakończyła się w 1896 r. Panorama nie 

przetrwała w swojej pierwotnej postaci; została pocięta na segmenty, z których 

do dziś znane są: Poczet sztandarowy, Kuchnia polowa nad Berezyną, Palenie 

sztandarów. 

Były teŜ plany następnych panoram, które jednak nie zostały zrealizowane lub 

nie cieszyły się większym zainteresowaniem. Z projektu panoramy Bitwy pod 

Somosierrą zostały tylko 4 szkice. Panorama Bitwa pod piramidami, została 

pokazana w Warszawie, ale temat, obcy polskiemu odbiorcy, nie wzbudził 

zainteresowania i dzieło zostało pocięte na fragmenty. W końcu Kossak miał 

nadzieję zrealizować wielką Panoramę Grochowa. Temat bitwy w Olszynce 

Grochowskiej powracał wielokrotnie w jego twórczości (Olszynka Grochowska 

wersja pierwsza i replika, Przegląd 4 Pułku piechoty na pozycjach w Olszynce 

Grochowskiej, Fragment z Olszynki, Józef Chłopicki w bitwie pod Grochowem), 

nie udało się jednak zrealizować pomysłu przed 1939 r. Pozostały tylko szkice. 

Okres berliński (1895-1902) 

Powodzenie panoramy Berezyna, którą artyści malowali w Berlinie, zachęciło 

Kossaka do dalszej intensywnej pracy; skupił się wówczas na tematyce związanej 

z powstaniem listopadowym: Spotkanie belwederczyków w noc 29 listopada 1830 

r. z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach, Bateria ks. St. 

Jabłonowskiego po szturmie na Warszawę, Pobojowisko pod Iganiami, to tylko 

niektóre z płócien. Zainteresowanie dworu pruskiego malarstwem Kosska 

rozpoczęło kilkuletni okres protektoratu Wilhelma II. W tym czasie powstały 

obrazy: Grenadierzy królewscy w bitwie pod Etoges, Odwrót Blüchera po bitwie 

pod Montmirail 1814, Śmierć Ludwika Ferdynanda pod Saalfeld. śaden z tych 

obrazów nie był pochwałą pruskiego oręŜa, do czego Kossak raczej nie był skory. 

Jedynie obrazy Bitwa pod Zondorf 1758 i SzarŜa huzarów pruskich na baterie 

rosyjskie pod Jägersdorf 1758 przedstawiają sukcesy wojsk pruskich, w bitwach z 

Rosjanami. Oprócz scen batalistycznych malował artysta w tym okresie portrety 

Wilhelma, a takŜe obrazy na zamówienia arystokracji i finansjery niemieckiej. W 

1902 roku Kossak zerwał z Berlinem, poniewaŜ po strajku wrzesińskim nie 

mógłby dłuŜej tam pracować w zgodzie ze swoim polskim sumieniem. 

Przed I wojną światową (1903-1914) 

W tym okresie swojej twórczości Kossak malował głównie w Krakowie i Wiedniu, 

gdzie miał pracownię na Schwarzenberg Platz. Powstały wtedy, m.in.: 

Niegolewski pod Somosierrą, Chorągiew pancerna, Wiosna 1813 roku, Portret 

ces. Franciszka Józefa I na koniu, Portret konny arcyks. Franciszka Salwatora, 

Arcyks. Franciszka Ferdynanda, Arcyks. Gizeli, Portret konny hr. Romanowej 

Potockiej. W 1905 r. namalował jeden z najlepszych obrazów Krwawa niedziela w 

Petersburgu 22 stycznia 1905 r. Potem powstała jeszcze replika tego dzieła, 

Portret córek artysty i innych osób, Artyleria w ogniu, Fragment z Olszynki, 

Ranny Kirasjer i dziewczyna, Odpoczynek, Obrona Woli, Kiliński prowadzi jeńców 

rosyjskich przez Warszawę, Miecze grunwaldzkie, Baterie Somosierry. Malował 

coraz więcej, i bardzo często na zamówienie, portretów scenek rodzajowych, 

polowań, niejednokrotnie powtarzał te same tematy lub wykonywał repliki swoich 

dzieł. Ta masowa produkcja wpłynęła na obniŜenie jakości obrazów i 

niezadowolenie krytyki. W dalszym ciągu powstawały równieŜ wartościowe dzieła 

– obrazy o tematyce historycznej: Bitwa pod Kuflewem, Rekwizycja, Sztab

Chłopickiego, SzwoleŜerowie przed Napoleonem, Wypędzenie Austriaków z 

Torunia. Jego obrazy podziwiali odwiedzający galerie i wystawy w kraju i za 

granicą: w Wiedniu (1903, 1904, 1905), w Londynie (1905, 1906), w Krakowie 

(prawie corocznie), we Lwowie (1909), w Warszawie (1904, 1911), w Rzymie 

(1911), w ParyŜu (1914) i w Łodzi (1914). 

Okres międzywojenny 

Wreszcie doczekał się Kossak prawdziwej wolności, widoku polskiego munduru i 

polskich proporców. JuŜ nie z wyobraźni lecz z rzeczywistości mógł je malować 

ten "nadworny malarz wojska polskiego". Na płótnach zaczęły się pojawiać konie 

i Ŝołnierze w najrozmaitszych ujęciach (alarmy, pobudki, patrole, zwiady, 

utarczki, bitwy, pobojowiska i zgliszcza, a takŜe zaloty ułanów do dziewczyn). 

Pobyt w Stanach Zjednoczonych przyczynił się do powstania około 20 obrazów i 

portretów (Portret amazonki Mally Crawford, Georga Palmera Putnama, Mac 

Cornicka, Portret konny gen, Johna Pershinga. A w czasie kolejnych pobytów 

malował portrety biznesmenów i farmerów, wojskowych i kowbojów oraz gwiazdy 

filmowe jako amazonki. 

Od roku 1921 malował na zamówienie Muzeum Wojska i Muzeum Narodowego 

obrazy: Sowiński na szańcach Woli, Kircholm, Grunwald i Rokitnę . Nieco później 

powstały: SzarŜa na baterię rosyjską 1831 r., Lady Godiva, Kościuszko pod 

Racławicami, Napoleon eskortowany przez szwoleŜerów, Orlęta lwowskie, 

Olszynka Grochowska (czwarta replika), SzarŜa ułańska i wiele innych. 

W latach 1925-1926 jeździł z synem Jerzym po dworach w Poznańskiem i dla 

podreperowania finansów malował portrety i obrazy na zamówienie. Z tego 

okresu m.in.: Portret Emila Młynarskiego, Andrzeja Rotwanda, Portret córek 

Zdzisława Tarnowskiego na koniach, Portret Marii Scipio del Campo, Tomasza 

Zamoyskiego Józefa Piłsudskiego, Prezydenta Ignacego Mościckiego. Natomiast 

pośpieszna produkcja obrazów i replik w tzw. "fabryczce", którą rozpoczął 

Wojciech, a kontynuował syn Jerzy, była ukrywaną tragedią Kossaka – artysty 

malarza. 

Ostatnie lata 

Kossak był malarzem bardzo pracowitym i płodnym. Nie sposób wymienić 

wszystkie jego obrazy, a malował do końca Ŝycia i do ostatnich chwil snuł plany o 

nowych przedsięwzięciach. Obrazy z tego okresu to, m.in.: Zaślubiny Polski z 

morzem, Portret Edwarda Krasińskiego, Fantazja na temat jazdy polskiej, Na 

straŜy polskiego morza, Portret kardynała Hlonda, Portret gen. Kazimierza 

Sosnkowskiego. 

45) STRONA DEKERTA 

skrypt

46) LO IM. BATOREGO 

Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie zostało załoŜone 1 września 1918 

jako Królewsko-Polskie Gimnazjum im. Stefana Batorego przez Ministra Wyznań 

Religijnych i Oświecenia Publicznego w czasach rządów Rady Regencyjnej 

Antoniego Ponikowskiego z duŜym wkładem profesora Tadeusza Łopuszańskiego. 

28 września 1918 r. poświęcony został uroczyście pierwszy gmach szkolny przy 

ul. Kapucyńskiej 21 w Warszawie. Pierwszym dyrektorem szkoły został wybitny 

pedagog Zdzisław Rudzki, rekomendowany przez ministra Ponikowskiego. 

Niestety, warunki lokalowe nie pozwalały na efektywne prowadzenie wielu zajęć, 

np. nauk matematyczno-przyrodniczych, dlatego teŜ, juŜ w 1922 rozpoczęto 

budowę nowego, znacznie większego gmachu przy ul. Myśliwieckiej 6. 

Projektantem obiektu był wybitny architekt prof. Tadeusz Tołwiński. Przez cztery 

lata po rozpoczęciu nauki w nowym budynku (15 września 1924), porządkowano 

i zagospodarowywano teren wokół niego (stworzono m.in. ogród botaniczny). W 

tym samym czasie laboratoria szkoły zostały wyposaŜone w bardzo nowoczesny, 

jak na tamte czasy, sprzęt. W podziemiach szkoły znajdował się równieŜ basen, 

dostępny dla uczniów. 

Szkoła od samego początku wyróŜniała się takŜe doskonałym gronem 

nauczycielskim. Wśród wielu wybitnych pedagogów, warto by wspomnieć 

Stanisława MłodoŜeńca (język polski), Stanisława Arnolda (historia) czy 

Stanisława Wuttke (geografia). Wysoki poziom szkoły pomagali utrzymać jej 

dyrektorzy: Zdzisław Rudzki, Wiktor Ambroziewicz czy Zdzisław Radwański. 

Szkoła działała takŜe w czasie drugiej wojny światowej, organizując tajne 

komplety. W budynku szkoły działała zaś hitlerowska szkoła podstawowa 

Deutche Schule (1939/1940) oraz średnia Deutche Oberschule (1940/1945). 

W 1958 szkoła powróciła do gmachu na ul. Myśliwieckiej i do poprzedniej nazwy 

szkoły, oficjalnie brzmiącej II Liceum im. Stefana Batorego. 

U schyłku rządów komunistycznych, w lutym 1982 r. uczniowie szkoły zasłynęli 

ze zorganizowania protestu oficjalnie potępiającego pacyfikację strajku w kopalni 

"Wujek". Trzynastego kaŜdego miesiąca uczniowie przychodzili ubrani na czarno i 

na duŜych przerwach milczeli. 

Stowarzyszenie Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego wydało 

ksiąŜkę o historii i obyczajach szkoły. Jej tytuł – "Pochodem idziemy..." 

nawiązuje do jej hymnu stworzonego przy współpracy ucznia, przyszłego 

kompozytora światowej sławy, Witolda Lutosławskiego, który napisał muzykę, 

oraz nauczyciela-poety – Stanisława MłodoŜeńca (słowa). Opowiada o 

absolwentach przedwojennych (Baczyński, bohaterowie "Kamieni na szaniec" i 

inni), a takŜe tych powojennych. 

47) SOCREALIZM W WARSZAWIE

Początek budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie 

Data: 15 września 1950 

Styl architektoniczny, zwany zazwyczaj „socrealistycznym” lub „stalinowskim 

barokiem”, moŜna – jak kaŜdy inny – lubić, lub nie lubić. Przypuszczalnie, osób 

nie lubiących tego stylu jest znacznie więcej, niŜ jego zagorzałych entuzjastów. 

Cokolwiek by jednak o stylu tym nie powiedzieć, z pewnością nie jest tak, Ŝe jest 

to styl nijaki, pozbawiony wyraźnie określonego charakteru i wyrazu. 

Styl „socrealistyczny” nie był, rzecz jasna, polskim wynalazkiem. Pojawił się on w 

Polsce kilka lat po drugiej wojnie światowej, w okresie, w którym nasz kraj stał 

się niemal niewolniczo zaleŜny od Związku Radzieckiego. Najbardziej znaną w 

Polsce budowlą w tym stylu jest, oczywiście, wzorowany na pewnych budynkach 

w Moskwie (zwłaszcza uniwersytecie im. Łomonosowa), zbudowany w latach 

1952 – 1955 według projektu Lwa Rudniewa, Pałac Kultury i Nauki (pierwotnie 

imienia Józefa Stalina) w Warszawie. Jest to, jak wiadomo, największa budowla 

w Polsce, o wysokości wraz z iglicą 230,68 m – a bez iglicy 167,68 m słuŜąca 

obecnie jako siedziba wielu firm, oraz instytucji uŜyteczności publicznej – kin, 

teatrów, muzeów, Polskiej Akademii Nauk. 

W stylu socrealistycznym wzniesione teŜ zostało centrum budowanej od 1949 r. 

Nowej Huty – dzielnicy Krakowa, mającej w swym pierwotnym załoŜeniu być 

pierwszym naprawdę socjalistycznym miastem w Polsce. 

Socrealizm w Warszawie 

Wiele budowli w stylu stalinowskim znajduje się teŜ w Warszawie. W niektórych 

częściach tego miasta jest to styl zdecydowanie dominujący. W tym stylu właśnie 

został wzniesiony Mariensztat na Powiślu i Muranów – postawiony na miejscu 

doszczętnie zburzonego przez hitlerowców Getta. Ten styl objął obiekty w części 

starej Ochoty, a takŜe północno-wschodni kawałek osiedla Wierzbno na 

Mokotowie (chodzi oczywiście o budynki na rogu Alei Niepodległości i Odyńca). 

Najbardziej jednak reprezentacyjnym fragmentem stolicy Polski, jaki został 

wzniesiony w sposób zgodny z załoŜeniami „realizmu socjalistycznego”, jest 

zbudowana w latach 1950 – 1952 Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, z 

będącym jej centralnym punktem Placem Konstytucji. 

Morze ruin? 

Budowa MDM nie była pierwszym wielkim przedsięwzięciem architektonicznym w 

powojennej Warszawie. Była to jednak pierwsza inwestycja zrealizowana w stylu 

typowo stalinowskim. U podstaw stworzenia MDM w wielkim stopniu leŜała 

ideologia. Wbrew bowiem temu, co wielu ludziom zapewne się wydaje, miejsce, 

gdzie powstała Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa nie było wcale jakimś 

wielkim morzem ruin. Przeciwnie – większość budynków przy Marszałkowskiej na 

odcinku między Piękną a Placem Zbawiciela miała jedynie wypalone wnętrza i 

przy pewnym nakładzie środków budynki te moŜna było całkowicie odnowić. 

Wszystko zburzyć!

1 sierpnia 1950 rozpoczęło się wielkie wyburzanie. Pod kilof poszła cała 

zabudowa wspomnianego odcinka ulicy Marszałkowskiej. Niszczenie dawnej 

zabudowy trwało 6 tygodni. 15 września połoŜono kamień węgielny pod pierwszy 

blok MDM. 

To miała być naprawdę dzielnica 

Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa planowana była na 45 tysięcy 

mieszkańców. Miały w niej powstać kina, teatry, biblioteki – jednym słowem, 

masowa kultura dla mas. 

O budowie MDM śpiewano piosenki („bo MDM, bo MDM rośnie nocą, rośnie 

dniem”) i uczono dzieci w czytankach szkolnych. 

Na 22 lipca 

Budowa MDM trwała dwa lata. Po niecałym roku, na święto 22 lipca, oddano 

pierwsze dwa domy. Rok później, 22 lipca 1952 r., uroczyście oddano do uŜytku 

Plac Konstytucji (który nazywa się właśnie tak, gdyŜ w tym właśnie dniu 

ustanowiono Konstytucje PRL) i kilka budynków przy ulicy Marszałkowskiej – 

czyli wszystko to, co obecnie widzimy. 

WieŜ na szczęście nie zburzyli 

Było to zaledwie 1/8 tego, co zamierzali zbudować projektanci. Twórcy MDM-u 

chcieli w podobnym stylu zabudować cały obszar między Marszałkowską a 

Alejami Ujazdowskimi od ciągnącej się między placem na RozdroŜu a placem 

Zbawiciela Osi Stanisławowskiej, do placu Unii Lubelskiej. Całkowite ukończenie 

robót zaplanowano na lata 1955 – 1956. Na realizację tego przedsięwzięcia nie 

pozwolił brak funduszy, a potem - zmieniła się epoka, skończył się w polsce 

stalinizm. 

Nie został – na szczęście - zrealizowany najgorszy pomysł twórców MDM, jakim 

było „obcięcie” wieŜ Kościoła Zbawiciela. Projektantom MDM udało się natomiast 

pozostawić południową część ulicy Marszałkowskiej wąską i w ten sposób w duŜej 

mierze usunąć ten kościół z krajobrazu miasta. A szkoda, bo kościół ten, 

widoczny z daleka, byłby – w jeszcze większym stopniu niŜ obecnie - jego 

prawdziwą ozdobą. 

Bartłomiej Kozłowski, 2006 

Trasa - Warszawa socrealistyczna 

Podczas II wojny Światowej stolica została w znacznym stopniu zniszczona i 

utraciła wiele dóbr kultury. Po wyzwoleniu w obszar Warszawy włączono 

przedmieścia i miejscowości podwarszawskie. Odbudowę i rozbudowę 

nadzorowało Biuro Odbudowy Stolicy. Do najwaŜniejszych przedsięwzięć z 

pierwszych lat powojennych naleŜało uporządkowanie starych i wytyczenie 

nowych tras komunikacyjnych, odbudowa Traktu Królewskiego, Starówki z 

Zamkiem Królewskim oraz budowa nowych dzielnic i osiedli mieszkaniowych. W 

latach 1949–56 polskim architektom został narzucony nowy, „socjalistyczny w

treści i narodowy w formie” styl – realizm socjalistyczny, postulujący zgodność 

wizji Świata z ideologicznymi tezami marksizmu, komunikatywność formy, 

optymizm, uprzywilejowanie tematyki pracy, walki klasowej i tradycji ruchu 

robotniczego. Przykładem budowli w stylu socrealistycznym są wybudowane w 

1952 roku Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) oraz Pałac Kultury i 

Nauki, ozdobione monumentalnymi rzeźbami przedstawiającymi głównie 

chłopów, robotników i robotnice, przodowników pracy. Obecnie we wnętrzach 

Pałacu Kultury znajduje się wiele instytucji i organizacji, punktów usługowych 

oraz taras widokowy na XXX p., gdzie z wysokości ponad stu metrów podziwiać 

moŜna panoramę Warszawy. Socrealistyczna zabudowa centrum miasta to 

charakterystyczny jego fragment, który nie ma odpowiedników w stolicach 

Europy Zachodniej. Jej monumentalność, będącą niegdyś doskonałą oprawą dla 

masowych wystąpień, dziś moŜe u jednostki budzić poczucie zagubienia. Jednak 

duch nowych czasów złagodził nieco surowe oblicze socrealizmu, a zabytkowe juŜ 

budowle nadal słuŜą mieszkańcom. 

1. Muranów - Jedno z pierwszych osiedli powojennej Warszawy, zbudowane w 

latach 1949–1956 wg koncepcji Bohdana Laherta. Przed wojną osiedle 

zabudowane kamienicami, zamieszkane głównie przez ludność Ŝydowską. 

Podczas okupacji Niemcy utworzyli tu tzw. wielkie getto, a po upadku powstania 

w getcie, cały teren zrównali z ziemią. Socrealistyczne osiedle powstało na 

gruzowisku getta. Projekt nawiązywał do „wzorów angielskich”, bliskich idei 

miasta-ogrodu. Stanęły tu domy mieszkalne dla 30 tys. osób, szkoły, Ŝłobki, 

przedszkola, kina. Do tego „robotniczego raju” wiodą monumentalne bramy. 

2. Pałac Kultury i Nauki ul. Plac Defilad 1 - Zbudowany w latach 1952–1955 

wg proj. radzieckiego architekta L. Rudniewa. Jest to największy i najwyŜszy 

budynek w Polsce. Ma ponad 231 m wysokości i kubaturę 817 000 m3, mieści 

ponad 3 000 pomieszczeń o łącznej powierzchni 124 000 m2. Same sale 

konferencyjne mają powierzchnię 15 000 m2, a powierzchnia wystawiennicza to 

11 000 m2. Budynek zajmuje powierzchnię 3,3 ha. Funkcjonują w nim 33 windy, 

w tym 14 szybkich wind pasaŜerskich. Nowoczesne i wygodne pomieszczenia są 

siedzibami banków, firm ubezpieczeniowych, instytucji badawczych, firm 

zagranicznych oraz Polskiej Akademii Nauk. W Pałacu znajduje się poczta, fitness 

klub, kina, muzea, biblioteki i 3 teatry. Taras widokowy na trzydziestym piętrze, 

114 m nad ziemia, daje moŜliwość ujrzenia wspaniałej panoramy Warszawy. 

3. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) Składa się z trzech 

jednostek: część I i II obejmuje rejon pl. Konstytucji, ul. Marszałkowskiej i ul. 

Waryńskiego, zbudowana w latach 1951–1952, uzupełniana do 1963 r., część III, 

zwana Latawcem w rejonie Al. Wyzwolenia, ul. Nowowiejskiej i ul. Koszykowej 

zbud. w latach 1953–1955 z uzupełnieniami w latach późniejszych. Koncepcję 

całego projektu cechowała monumentalność wyrazu architektonicznego i 

urbanistycznego. 

4. Gmach b. Komisji Planowania przy URM (pl. Trzech KrzyŜy) 

Zbudowany w latach 50., przez warszawiaków, zwany „mincówka” od nazwiska 

Hilarego Minca, głównego teoretyka ekonomii socjalizmu w PRL. Obecnie mieści 

się tutaj Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. 

5. Centrum Bankowo-Finansowe (dawna siedziba KC PZPR) ul. Nowy 

Świat 6/12

Budynek wzniesiony w latach 1948–1952 z obligatoryjnych składek (cegiełek) 

rozprowadzonych wśród całego społeczeństwa. Do 1990 r. znajdowała się tutaj 

siedziba KC PZPR; od 1991 r. Centrum Bankowo-Finansowe. 

48) WARSZAWSKIE RATUSZE 

49) OBRONA WARSZAWY WE WRZEŚNIU 1939 

W czasie wojny obronnej Polski 1939 oblęŜona Warszawa stawiała przez 3 

tygodnie opór Niemcom. Miasto była od pierwszego dnia wojny jednym z 

głównych celów uderzeń niemieckiego lotnictwa. Czynną obronę przeciwlotniczą 

miasta stanowiła: brygada pościgowa (54 samoloty myśliwskie dowodzone przez 

płk pilot S. Pawlikowskiego), artyleria przeciwlotnicza (17 baterii i 9 plutonów; 86 

dział) i kompanie km płk K. Baran). Do 06.09. brygada pościgowa zestrzeliła 43 

samoloty niemieckich (ponadto 9 zestrzeleń prawdopodobnych) i uszkodziła 20 

samolotów. W czasie walk powietrznych w obronie Warszawy straciła 38 

samolotów, tj. 70% stanu wyjściowego. 05.09. wycofano 11 baterii artylerii 

przeciwlotniczej do Lublina, Brześcia i Lwowa oraz 07.09.brygadę pościgową w 

rejon Lublina, co znacznie osłabiło obronę Warszawy. Bierną obron 

przeciwlotniczą miasta kierował płk T. Bogdanowicz, a komendantem cyw. był 

wiceprezydent J. Kulski. Obronę naziemną miasta prowadzono od 03.09.1939. 

Tego dnia, wobec przełamania frontu polskiego w rejonie Częstochowy, Naczelny 

Wódz – Edward Rydz Śmigły rozkazał Ministrowi Spraw Wojskowych powołać 

improwizowane dowództwo obrony Warszawy. Na jego czele stanął komendant 

gł. StraŜy Granicznej gen. W. Czuma, a szefem sztabu został naczelny 

komendant Legii Akademickiej płk T. Tomaszewski. Szczupłe początkowo siły i 

środki, którymi dysponowało dowództwo obrony, składające się głównie z 

oddziałów przebywających w mieście lub w jego pobliŜu, stopniowo wzmacniano 

przybywającymi do Warszawy ze wsch. Polski oddziałami regularnymi oraz 

ochotniczymi oddziałami wojskowymi, organizowanymi na miejscu. Linia obronna 

zach. odcinka przebiegała po zewnętrznej stronie zwartej zabudowy miasta. 

Przed południem 08.09 niemieckie oddziały pancerne pojawiły się w Grójcu, 

Radziejowicach, Nadarzynie, Raszynie, Piasecznie oraz Pruszkowie. Ok. godz. 

17tej czołowe oddziały niemieckie (dowódca: gen. H. Reinhardt) zaatakowały 

pozycje pol. na Ochocie; z powodu duŜych strat Niemcy zaniechali zdobywania 

miasta z marszu i przerwali natarcie. 09.09 niemiecka 4 Dywizja Pancerna , 

wzmocniona oddziałami piechoty zmotoryzowanej i artylerią ponowiła atak na 

Ochotę, potem na Wolę; natarcie to obrońcy odparli. Tego dnia dowództwo 

obrony Warszawy dysponowało oddziałami wojskowymi równymi sile ok. dwóch 

dywizji piechoty wzmocnionymi 64 działami artylerii polowej oraz bronią panc. 

(33 czołgi). Podczas walk o Ochotę i Wolę Niemcy ponieśli duŜe straty (4 Dyw. 

Panc. miała zniszczonych oraz uszkodzonych ok. 80 czołgów) i zmuszeni byli 

przerwać dalsze natarcie. 08.09. na mocy rozkazu Naczelnego Wodza została 

utworzona armia "Warszawa" pod dowództwem gen. J. Rómmla, któremu 

podlegały: załoga obrony miasta oraz oddziały broniące się nad Narwią od 

Modlina po Zegrze a takŜe na Wiśle po Pilicę. 11.09. Naczelny Wódz wydał rozkaz 

bezwzględnej obrony stolicy. 12.09. niemiecka 4 Dyw. Panc. odeszła spod 

Warszawy w rejon Sochaczewa i skierowana została do bitwy nad Bzurą. Jej

pozycje pod miastem od strony pd. i zach. zajęły oddziały 31 Dyw. Panc. Od 

wsch. zagroziły okrąŜeniem stolicy główne siły 3 Armii Niemieckiej (dowódca 

gen. G. Kuchler). 13.09.uderzyła na nie grupa kawalerii gen. W. Andersa; po 

cięŜkich walkach natarcie się załamało. Zgodnie z rozkazem gen. Rómmla grupa 

kawalerii przeszła na południe, do dyspozycji Naczelnego Wodza. Z pozycji nad 

Narwią wycofały się na Pragę oddziały grupy gen. J. Zulaufa. 15.09. miasto 

zostało okrąŜone i zablokowane od wschodu. Po ewakuacji władz centralnych 

powstał w Warszawie samorząd miejski z prezydentem S. Starzyńskim na czele, 

który jednocześnie został mianowany komisarzem cywilnym obrony. Powstała teŜ 

StraŜ Obywatelska, a z inicjatywy PPS - Robotniczy Komitet Pomocy Społecznej, 

który przystąpił do organizowania kompanii i batalionów robotniczych w celu 

budowy umocnień. 09.09. rozpoczęto formowanie Robotniczej Brygady Obrony 

Warszawy, która wraz z oddziałami wojskowymi wzięła udział w obronie miasta. 

17-22.09. w cięŜkich walkach z otaczającymi stolicę siłami niemieckimi przebijały 

się do Warszawy resztki rozbitych w bitwie nad Bzurą armii "Poznań" i 

"Pomorze". Łącznie z częścią oddziałów tych armii (skierowanych do walki w 

końcowej fazie obrony Warszawy) odcinka "Zachód" (dowódca płk dypl. M. 

Porwit) broniło oblęŜonej stolicy ok. 120 000 Ŝołnierzy. Niemcy w przededniu 

szturmu skoncentrowali od zach. i pd. siły - ogółem w pierwszym rzucie 5 dywizji 

i w odwodzie 3 dywizje, a przeciwko Pradze - 3 dywizje. Działania ich wspierać 

miało lotnictwo 1 i 4 floty powietrznej. 24.09. wszystkie wojska niemieckie 

okrąŜające Warszawę zostały podporządkowane gen. J. Blaskowitzowi. 

Przygotowując decydujące uderzenie, Niemcy dniem i nocą ostrzeliwali Warszawę 

ogniem artylerii najcięŜszej oraz bombardowali przy uŜyciu znacznych sił 

lotniczych (szczególnie cięŜkie bombardowania 17 i 23.09). 25.09. rozpoczęli 

potęŜne artyleryjskie i lotnicze przygotowanie do generalnego szturmu miasta. 

26.09.przeprowadzili bezskutecznie natarcie. W ponawianych 27.09.atakach 

równieŜ nie odnieśli większych sukcesów. Brak wody, Ŝywności i amunicji, cięŜkie 

połoŜenie ludności cywilnej oraz ogólna sytuacja strategiczna zmusiły dowództwo 

obrony Warszawy do zaprzestania dalszego oporu. 28.09. Warszawa 

skapitulowała, do stolicy Polski wkroczyły wojska hitlerowskie. Straty obrońców 

stolicy były wysokie: około 6.000 poległych i około 16.000 rannych Ŝołnierzy oraz 

około 25.800 zabitych i kilkadziesiąt tysięcy rannych spośród ludności cywilnej. 

Do niewoli niemieckiej dostało się ponad 5.000 oficerów i ponad 97.000 

podoficerów i szeregowców. Zniszczeniu uległo około 12% budynków. 

50) PUSZCZA KAMPINOWSKA I JEJ ZNACZENIE DLA WARSZAWY 

Krajobraz Puszczy Kampinoskiej charakteryzuje się równoleŜnikowym układem 

pasowym. Jest on wynikiem działalności wód płynących przed czołem lądolodu w 

okresie zlodowacenia bałtyckiego. Od północy w pradolinie wyróŜnia się, kolejno: 

• koryto współczesnej Wisły 

• taras zalewowy 

• taras wydmowy 

o północny pas wydmowy 

o północny pas bagienny 

o południowy pas wydmowy 

o południowy pas bagienny 

• taras wysoki (południowa skarpa).

Taras zalewowy, w przeszłości niejednokrotnie zalewany wodami powodziowymi, 

jest wysłany Ŝyznymi glebami – madami. To sprawiło, Ŝe bardzo wcześnie (juŜ w 

XI wieku) pojawili się tu osadnicy, którzy przysposabiali teren pod uprawy 

rolnicze. Ostatnie większe połacie lasu zostały wycięte w drugiej połowie XIX 

wieku. 

Właściwa puszcza leŜy na tarasie wydmowym. Najbardziej charakterystyczną 

cechą krajobrazu są kontrasty między naprzemiennie ułoŜonymi pasami wydm i 

bagien. Wydmy to dawne piaszczyste łachy i kępy. PrzewaŜają wśród nich 

łukowe, zwłaszcza paraboliczne. Na południowych obrzeŜach pasów wydm 

występują tzw. grzędy wydmowe, powstałe z połączenia ramion kilku wydm 

łukowych. Natomiast bagna i torfowiska zajmują teren dawnych nurtów pra- 

Wisły, które zostały odcięte w bezodpływowe jeziora, a następnie zarosły 

roślinnością. 

Klimat 

Puszcza Kampinoska: Kanał Zaborowski 

Puszcza Kampinoska podlega wpływom klimatu nadmorskiego i kontynentalnego, 

a takŜe sąsiedniej Wisły i aglomeracji Warszawy. Pod względem klimatycznym 

róŜni się ona od sąsiadujących obszarów: chłodne lub ciepłe masy powietrza 

utrzymują się tu dłuŜej niŜ w Warszawie, wiatry są mniej odczuwalne, wiosną i 

jesienią częste są mgły, za to latem bardzo rzadko zdarzają się burze. Średnia 

temperatura roczna wynosi ok. 7,8°C, średnie roczne opady - ok. 530 mm. 

DuŜe zróŜnicowanie krajobrazu ma wpływ równieŜ na klimat. Na wydmach latem 

notuje się bardzo duŜe dzienne amplitudy temperatur, podobnie jak na pustyni: 

w dzień piasek nagrzewa się od słońca, nocą bardzo częste są gruntowe 

przymrozki. W tym samym czasie na bagnach powietrze jest chłodniejsze i 

wilgotne. Niemal cała woda na obszarze puszczy pochodzi z opadów 

atmosferycznych, więc okresy długotrwałej suszy są tu bardzo odczuwalne. 

Flora i fauna 

W Puszczy Kampinoskiej dominują rosnące na piaszczystych wydmach bory 

sosnowe. Niektóre drzewa mają ponad 200 lat i są bardzo wysokie (sięgają 

nawet do 28 metrów wysokości). Większość drzewostanów ma jednak charakter 

mało naturalny, pochodzą bowiem z monokulturowego zalesiania. Lasy liściaste 

(w postaci olsów i łęgów) rosną obecnie głównie na bagnach, podczas gdy w 

naturalnej puszczy powinny pokrywać około dwie trzecie powierzchni. 

Monokultury sosnowe są jednak stopniowo zastępowane lasem mieszanym. 

Przebieg tego naturalnego procesu jest szczególnie widoczny w obszarach 

ochrony ścisłej. 

W Puszczy Kampinoskiej rośnie wiele rzadkich gatunków roślin, których nasiona 

znalazły się tu przypadkowo: przyniesione przez wodę lub ptaki. Są to np. 

chamedafne północna, relikt glacjalny; wiśnia kwaśna, roślina stepowa z 

południowo-wschodniej Europy; brzoza czarna, endemit, poza Kampinosem 

występujący tylko w południowej i zachodniej Polsce. Ponadto w puszczy sadzono 

w przeszłości, w celu utrwalenia wydm lub dla dekoracji, drzewa z gatunków

północnoamerykańskich, np. dąb czerwony, sosnę smołową, sosnę Banksa. Ich 

obecność budzi zastrzeŜenia, gdyŜ są to gatunki obce. 

Znakiem "firmowym" Puszczy Kampinoskiej jest często w niej spotykany łoś. 

śyją tu takŜe ssaki takie jak: bóbr, ryś, wydra, lis, jeleń, sarna, dzik, jenot, 

borsuk. Z ptaków występują: bocian czarny, bielik, Ŝuraw, czapla siwa, derkacz, 

bąk i wiele innych. 

Dzieje puszczy 

Puszcza bardzo długo pozostawała dziewicza. W XV wieku pojawiły się pierwsze 

osady w głębi lasów: Truskaw i Wólka Zaborowska. W XVI wieku lasy weszły w 

skład majątków królewskich, a od 1590 r. stanowiły tzw. królewszczyznę, tj. 

dochód z nich zasilał skarb publiczny. JuŜ wtedy zaczęto eksploatować puszczę: 

wycinano drzewa, które następnie spławiano Wisłą do Gdańska; wyrabiano 

smołę, potaŜ, dziegieć i węgiel drzewny. Największe zniszczenia poczyniono w 

XVIII wieku, tak Ŝe pod koniec tego stulecia z braku surowca zaczęto likwidować 

smolarnie. 

Puszcza była w przeszłości terenem łowów na łosie, jelenie, dziki. Polował tu 

prawdopodobnie Władysław Jagiełło, a na pewno Jan III Sobieski i Stanisław 

August Poniatowski. Wraz z wycinaniem lasu wytrzebiono jednak i zwierzynę. 

Puszcza była areną niemal wszystkich waŜnych wydarzeń w historii Polski. W 

1410 r. zachodnim skrajem puszczy podąŜał pod Grunwald Władysław Jagiełło. W 

1794 r. północnym krańcem puszczy maszerowała dywizja, którą dowodził 

Henryk Dąbrowski. W okresie powstania styczniowego puszcza dawała 

schronienie dla walczących. We wrześniu 1939 lasy stały się miejscem walk, a 

takŜe masowych mordów dokonywanych przez Niemców na ludności cywilnej 

(m.in. okolice Palmir). Pamiątkami tych wydarzeń są rozsiane po całej puszczy 

samotne mogiły i cmentarze poległych tam ludzi. 

W XIX wieku przeprowadzono intensywną meliorację pasów bagiennych, 

połączoną z wycinką olsów. Podczas I wojny światowej Niemcy wycięli dalsze 

połacie puszczy, a wojska carskie zniszczyły duŜy obszar lasu przygotowując 

pozycje obronne. W okresie międzywojennym nadal eksploatowano drewno, 

jednak pojawiły się teŜ pierwsze głosy za ochroną puszczy - dzięki staraniom 

profesorostwa Romana i Jadwigi Kobendzów utworzono pierwsze rezerwaty, w 

Granicy (1936) i Sierakowie (1937). II wojna światowa przyniosła kolejne straty 

w drzewostanie. Dopiero po jej zakończeniu podjęto starania w celu ochrony 

puszczy, które zaowocowały utworzeniem w 1959 roku Kampinoskiego Parku 

Narodowego. 

Ochrona przyrody 

Kampinoski Park Narodowy posiada 22 obszary ochrony ścisłej, stanowiące 12% 

jego terenu. Pozostałą część zajmują obszary ochrony częściowej (80,4% terenu) 

i ochrony krajobrazowej (7,6%). Wokół Parku rozciąga się otulina o powierzchni 

ponad 37 tys. ha.

Od 2000 roku KPN jest Rezerwatem Biosfery "Puszcza Kampinoska", został teŜ 

uznany przez Parlament Europejski za ostoję ptaków o randze europejskiej. 

Turystyka 

Przez Puszczę Kampinoską prowadzą liczne szlaki turystyczne piesze i rowerowe 

(np. Kampinoski Szlak Rowerowy), a takŜe ścieŜki dydaktyczne. 

51) OMÓW PRZEBIEG AKCJI ZBROJNEJ PRZECIWKO GEN. SS F. 

KUTSCHERZE 

Akcja Kutschera – 01.02.1944 – zamach (udany) na komendanta warszawskiej 

policji i SS Franza Kutscherę. O godzinie 9.09 "Kama" zasygnalizowała wyjście 

Kutschery z domu w Al. RóŜ 2. Rozpoczęła się akcja. Kutschera miał do 

przejechania zaledwie 140 m. – tyle dzieliło jego dom od dowództwa SS. Gdy 

dojeŜdŜał do bramy pałacu, drogę zajechał mu samochód kierowany przez 

"Misia". Kierowca Kutschery zwolnił chcąc przepuścić intruza. Zwolnił równieŜ 

"Miś". Niemiec Ŝądając ustąpienia drogi włączył Ŝółty, środkowy reflektor 

uŜywany przez niemieckich dygnitarzy. "Miś" zatrzymał wóz na nieprawidłowym 

pasie i w chwili, gdy Niemiec usiłował go wyminąć, ruszył ponownie blokując auto 

szefa SS. Do zatrzymanego wozu podbiegli "Lot" i "Kruszynka". Z odległości 

jednego metra otworzyli ogień do Kutschery. Ten, osunął się ranny na siedzenie. 

Równocześnie na stanowiska wbiegł cały zespół ubezpieczający, a stojące na 

ulicy Chopina samochody "Sokoła" i "Bruna" cofnęły tyłem do rogu Alei 

Ujazdowskich. Kutschera ruszał się jeszcze – dobił go "Miś", który wyskoczył juŜ 

ze swego wozu i strzałami z pistoletów wspierał osłonę akcji. Niemcy otworzyli 

gęsty ogień z siedziby dowództwa SS i wszystkich okolicznych budynków. Ich 

kule raniły "Lota" i "Cichego" w brzuch, oraz w pierś "Olbrzyma". Niegroźny 

postrzał w głowę otrzymał "Miś", który wraz z "Kruszynką" wyciągnął ciało 

Kutschery z wozu. W pośpiechu szukali przy zabitym dokumentów. Nie znaleźli 

nic, więc zabrali jego teczkę. Pod silnym ogniem wycofali się do samochodów. 

Rozpoczął się odskok wcześniej wyznaczonymi trasami. Lecz na tym akcja się nie 

skończyła. NaleŜało zawieźć cięŜko rannych do warszawskich szpitali. Wiele 

godzin trwało dramatyczne poszukiwanie szpitali, które zgodziły by się przyjąć 

rannych. "Sokół" i "Juno", po odwiezieniu "Lota" i "Cichego" do praskiego szpitala 

Przemienienia Pańskiego, na moście Kierbedzia natknęli się na blokadę załoŜoną 

przez niemiecką policję; stoczyli nierówną walkę zakończoną ich skokiem do 

Wisły i śmiercią. W pałacu Brühla Niemcy urządzili wstępne uroczystości 

pogrzebowe Kutschery. Podobno tam teŜ miała miejsce makabryczna ceremonia 

zaślubin narzeczonej z trupem generała. Następnie trumnę z jego ciałem 

przewieziono specjalnym pociągiem do Berlina. 04.02 zmarł w Szpitalu Wolskim 

"Lot",06.02. w Szpitalu Maltańskim zmarł "Cichy". Niemcy, w odwecie, nałoŜyli 

na Warszawę 100 milionów złotych kontrybucji, a dzień po zamachu, 02.02.1944 

w Al. Ujazdowskich 21, w pobliŜu miejsca akcji rozstrzelali 100 zakładników – 

była to jedna z ostatnich publicznych egzekucji przed wybuchem powstania. 

52) PAŁAC PREZYDENCKI – HISTORIA I WYDARZENIA Z NIM ZWIĄZANE

Budowę Pałacu rozpoczął w roku 1643 hetman polny koronny Stanisław 

Koniecpolski, właściciel miasta Brody (80 km na wschód od Lwowa) i licznych 

latyfundii na kresach. Mówiono, iŜ miał tak wiele dóbr ziemskich, Ŝe mógł 

przejechać całą Rzeczpospolitą zatrzymując się na noc we własnych latyfundiach. 

Budowa pałacu nie została ukończona za Ŝycia hetmana, gdyŜ nagle umarł w 

roku 1646 w swojej rezydencji w Brodach, w kilka niedziel po powtórnym oŜenku 

z młodą Ŝoną. 

Projektantem Pałacu był architekt Konstantyn Tencalla, nadworny architekt króla 

Władysława IV, autor kolumny Zygmunta III Wazy. Ostatecznie budowę Pałacu 

dokończył jego syn Aleksander, w stylu rezydencji barokowej biorąc wzór z 

rezydencji północno-włoskich, genuańskich. Utwierdza nas w tym widok Pałacu 

na panoramie Warszawy Eryka Dahlberga z 1655 r. 

Kolejnym właścicielem Pałacu został Jerzy Sebastian Lubomirski, hetman wielki 

koronny i kanclerz koronny, późniejszy przywódca rokoszu, który odkupił Pałac 

od syna Aleksandra, Stanisława Koniecpolskiego. 

W XVII wieku - w roku 1674 Pałac przeszedł w ręce rodziny Radziwiłłów na okres 

144 lat. Zakupił go od potomka Jerzego Sebastiana Lubomirskiego - Stanisława 

Herakliusza i Augusta Hieronima - Michał Kazimierz Radziwiłł I z linii nieświeskoołyskiej, 

którego Ŝoną była siostra króla Jana III Sobieskiego - Katarzyna. Po jej 

śmierci jej syn Karol Stanisław I rozpoczął renowację Pałacu oraz uporządkował 

otoczenie Pałacu. Tego zadania podjął się architekt królewski Augustyn Locci. 

Przedostatnim przedstawicielem linii ordynatów na NieświeŜu i Ołyce był syn 

Michała Kazimierza II - Karol Stanisław II "Panie Kochanku" - wojewoda wileński. 

Odziedziczył po ojcu i stryju olbrzymie majątki, co spowodowało, Ŝe stał się 

najzamoŜniejszym magnatem Polski II połowy XVIII wieku i jednym z 

najbogatszych w Europie. Wynajął Pałac Franciszkowi Ryxowi na teatr, w którym 

urządzano reduty i wystawiano sztuki. W okresie Sejmu Czteroletniego zaprosił 

raz na zawsze wszystkie sejmujące stany na obiad. Codziennie dawano 2 obiady 

- jeden przed sesją na kształt śniadania na osób trzysta, drugi po sesji na kształt 

obiadu. 

Jedną z najwspanialszych uczt wydanych przez tego Radziwiłła była uczta 

wydana w 1789 r. na dzień świętej Katarzyny 25 listopada - tj. dzień koronacji 

Stanisława Augusta, a na pamiątkę Unii Litwy z Koroną. Ucztę tę wydawał w 

imieniu braci Litwinów. Wydano wtedy 4 tysiące zaproszeń. Uczta ta kosztowała 

go przeszło 2 miliony złotych. Karol Stanisław zmarł schorowany i ślepy mając 57 

lat. Majątek po nim odziedziczył Dominik, syn jego przyrodniego brata 

Hieronima. Ranny w bitwie pod Hennau zmarł bezpotomnie 11.11.1813 r. Na nim 

wygasła linia ordynatów nieświesko-ołyckich. 

W 1791 roku w nocy z 2 na 3 maja 1791 tu uchwalona została delegacja posłów 

pragnących ratować Rzeczypospolitą i Konstytucję 3 Maja. 

W 1818 roku Pałac stał się siedzibą Namiestnika Królestwa Polskiego. Pierwszym 

był od 1815 r. Józef Zajączek (1752-1826). Niegdyś adiutant hetmana Franciszka 

Ksawerego Branickiego, poseł na Sejm czteroletni jeden z sekretarzy 

Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej 

1792 r. w randze generał-majora, bohater spod Zieleniec, polski jakobin, 

napoleoński generał - przeszedł w końcu na pozycję skrajnego serwilizmu wobec

Aleksandra I króla polskiego i cesarza rosyjskiego, który w 1818 r obdarzył go 

tytułem ksiąŜęcym. Stracił nogę w bitwie nad Berezyną i był noszony w fotelu 

przez kamerdynerów. Od 1818 nastąpiła przebudowa Pałacu w stylu 

klasycystycznym przez Chrystiana Piotra Aignera (1756-1841). PrzedłuŜył Pałac - 

dolne skrzydła wyrównał do linii zabudowy Krakowskiego Przedmieścia, nową 

reprezentacyjną klatkę schodową umieścił między korpusem głównym a 

skrzydłem północnym, przekształcił elewacje Pałacu i na nowo urządził 

apartamenty I i II piętra korpusu głównego. Parter z powodu masywnych 

sklepień pozostał bez zmian. Z Aignerem współpracował rzeźbiarz Camillo Landini 

- autor 4 kamiennych lwów strzegących dziedzińca Pałacu od Krakowskiego 

Przedmieścia i - malarz włoski Mikołaj Monti. Korpus główny został zmieniony w 

architekturze porządku korynckiego, przyozdobiony kolumnami, pilastrami, 

balustradą i posągami kamiennymi. 

Postać Aignera kojarzy się nierozerwalnie z Pałacem Namiestnikowskim jako 

twórcą jego klasycystycznej szaty zewnętrznej zachowanej do dziś bez zmian. 

KsiąŜę Generał Józef Zajączek z Wrzący zakończył Ŝycie w tym pałacu w 1826 r. i 

pochowany został w Opatówku. Największe zainteresowanie budziła jego Ŝona 

Aleksandra z Pernetów Zajączkowa. Walczyła skutecznie z czasem, mając 65 lat 

wyglądała jak 20-letnia dziewczyna. Konserwowała zimnem swoje ciało: 

- nigdy nie brała do ust gorących potraw, 

- Ŝywiła się jarzynami, mlekiem i owocami, 

- sypiała w pokoju nieopalanym, i nie zapalała świec dla "zaszanowania" cery, 

- pod łóŜkiem stały naczynia chłodzące z lodem, 

- miała wanny z piekielnie zimną wodą do rannej kąpieli, 

- na noc obszywała się w sarnią skórkę, 

- codziennie o świcie udawała się na półmilowy spacer pieszy. 

Zmarła mając 94 lata. 

Rok 1852 przeniósł Pałacowi zagładę - poŜar strawił niemal zupełnie korpus 

główny Pałacu. Ocalały tylko zakopcone mury. Odbudowę powierzono Alfonsowi 

Kropiwnickiemu (1803-1881). W odbudowanym Pałacu odbywały się zebrania 

Towarzystwa Rolniczego, bale z okazji przyjazdów Carów do Polski. W 1870 roku 

odsłonięto przed Pałacem pomnik Iwana Paskiewicza - Erywańskiego. W 1879 r. 

w sali kolumnowej mieszkańcy Warszawy mogli zobaczyć po raz pierwszy "Bitwę 

pod Grunwaldem" Jana Matejki. Na przełomie XIX i XX w. zburzono znajdujący 

się z prawej strony Pałac Tarnowskich i na jego miejscu wzniesiono w latach 

1899-1901 luksusowy hotel "Bristol" wg projektu Władysława Marconiego. 

Udziałowcem w konsorcjum, które wybudowało hotel był Ignacy Paderewski. 

W 1918 r. budynek został przejęty przez władze polskie, a odnowienie Pałacu 

powierzono Marianowi Lalewiczowi. Gmach miał być odtąd oficjalną siedzibą 

Prezesa Rady Ministrów i Rady Ministrów. Skrzydła boczne zajmowały biura 

Kancelarii Rady Ministrów. Odrestaurowany przez Lalewicza gmach podobał się 

mieszkańcom Warszawy i gościom. Wzbudzał wielkie zainteresowanie Hermana 

Goeringa, który w czasie krótkiego pobytu w Warszawie w lutym 1937 r. złoŜył 

wizytę ówczesnemu premierowi generałowi Felicjanowi Sławoj-Składkowskiemu i 

do tego stopnia zainteresował się Pałacem, Ŝe spóźnił się znacznie na spotkanie z 

ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem.

W 1939 r., Pałac ucierpiał minimalnie. Większe szkody wyrządziła mu gruntowna 

przebudowa na Deutsches Haus, dokonana w latach 1941-1942 wg polskich 

architektów Janusza Nagórskiego i Jana Łukasika. Starannie odnowiono 

ornamenty rokokowe w salach połoŜonych od ogrodu. Na klatce schodowej 

odkryto malowidła en grisalle z motywem orłów i broni. Orły te Niemcy chcieli 

usunąć, ale wytłumaczono im, Ŝe jest to ulubiony motyw okresu empiru, orły 

napoleońskie i dzięki temu zachowały się. Na parterze prawego skrzydła 

ulokowano restaurację z drewnianym belkowanym stropem wraz z obszerną 

szatnią. Po upadku Powstania Warszawskiego Pałac ocalał. 

Po wyzwoleniu Pałac został poddany remontowi i przebudowie, którą prowadzili 

Antoni Brusche i Antoni Jawornicki. W 1965 r. ustawiono przed Pałacem pomnik 

Księcia Józefa Poniatowskiego. 

Po wojnie powtórnie miała tu miejsce siedziba Rady Ministrów do czasu jej 

przeniesienia do gmachu w Alejach Ujazdowskich. 

Od lipca 1994 r. oficjalna siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. 

Pałac Prezydencki w Warszawie (równieŜ Koniecpolskich, Radziwiłłów, 

Lubomirskich, Namiestnikowski), pałac w Warszawie, w Śródmieściu, przy 

Krakowskim Przedmieściu, od 1993 rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej 

Polskiej. 

Pałac Prezydencki jest najokazalszym gmachem przy Krakowskim Przedmieściu i 

jednocześnie największym z warszawskich pałaców. Pierwotnie wyglądał inaczej, 

swój zaś obecny wygląd i tradycyjną nazwę Pałacu Namiestnikowskiego zyskał w 

XIX wieku podczas gruntownej przebudowy. Specyfiką tego gmachu jest fakt, Ŝe 

rzadko posiadał głównych mieszkańców, a głównie spełniał szereg funkcji 

publicznych. Obecnie, od końca XX wieku jest siedzibą kolejnych prezydentów 

Polski (którzy w nim jednak równieŜ mieszkają). Budynek stoi pomiędzy 

kościołem pokarmelickim a hotelem Bristol. 

Pałac do 1818 roku 

Pierwotnie był to barokowy pałac w stylu rezydencji genueńskich, z pierwszym w 

Warszawie ogrodem typu włoskiego, schodzącym aŜ do rzeki Wisły (biegnącej w 

tamtych czasach u podnóŜa skarpy), przy którym znajdowała się przystań dla 

statków. Projektantem pałacu był Constantino Tencalla – ówczesny nadworny 

architekt króla Władysława IV, autor m.in. kolumny Zygmunta. Budowę 

rozpoczął w 1643 hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski, z 

przeznaczeniem na swoją warszawską rezydencję (jego główną siedzibą były 

Brody). Zmarł jednak w 1646, a prace dokończył jego syn Aleksander. 

Po śmierci Aleksandra jego syn Stanisław sprzedał pałac w 1659 hetmanowi 

polnemu i marszałkowi wielkiemu koronnemu Jerzemu Sebastianowi 

Lubomirskiemu. Jednak juŜ w 1674 pałac przeszedł w ręce Radziwiłłów z linii 

nieświeskiej. Za Radziwiłłów pałac był częstym miejscem zgromadzeń 

publicznych, uczt i balów. Jednym z bardziej znanych właścicieli pałacu był ksiąŜę 

Karol Stanisław II Radziwiłł zwany Panie Kochanku, który jednak poróŜniony z 

Czartoryskimi i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, przestał bywać w

stolicy, a budynek w latach 1768-1778 został wynajęty Franciszkowi Ryxowi i 

zaadaptowany na teatr, w którym specjalną loŜę miał takŜe król. M.in. właśnie w 

tym budynku w 1778 odbyła się premiera pierwszej polskiej opery "Nędza 

uszczęśliwiona", skomponowanej przez Macieja Kamińskiego. W tym samym roku 

Radziwiłł pogodzony z Czartoryskimi wrócił do Warszawy, jednak budynek musiał 

niemal siłą przejmować z powrotem od artystów. 

W czasie Sejmu Czteroletniego, w latach 1791-1792 pałac był siedzibą 

Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. 

Pałac Namiestnikowski 

Pałac pozostawał rezydencją Radziwiłłów do 1818, kiedy to został kupiony przez 

rząd Królestwa Kongresowego z przeznaczeniem na siedzibę namiestnika. Został 

wtedy gruntownie przebudowany w stylu klasycystycznym, a boczne, niskie 

skrzydła zostały dociągnięte do linii ulicy. Praktycznie tylko parter pozostał 

nienaruszony z powodu masywnych sklepień. Reszta korpusu została 

przebudowana, z zupełnie nową elewacją w porządku korynckim. Autorem 

przebudowy był Chrystian Piotr Aigner. Od tej pory pałac zwany jest Pałacem 

Namiestnikowskim, pomimo tego, Ŝe był siedzibą tylko pierwszego namiestnika, 

gen. Józefa Zajączka, do jego śmierci w 1826. Później, w czasach zaborów 

spełniał róŜne role. W 1821 r. od strony ulicy dostawiono, istniejące do dzisiaj, 

kamienne lwy – dzieło Camillo Laudiniego. Jego architektura zachowana jest do 

dzisiaj, pomimo tego, Ŝe główny korpus praktycznie całkowicie spłonął w wyniku 

poŜaru w 1852. Odbudowany został w 1856. W lipcu 1870 w miejscu 

przeznaczonym na pomnika księcia Józefa Poniatowskiego wywieziony do Homla, 

odsłonięty został pomnik Iwana Paskiewicza. 

W latach 1899-1901 z prawej strony pałacu wyburzono Pałac Tarnowskich i w 

jego miejscu postawiono, przylegający do Pałacu Namiestnikowskiego, gmach 

luksusowego hotelu Bristol. 

W okresie rozbiorów, po śmierci gen. Zajączka pałac był wykorzystywany do 

rozmaitych celów. W okresie powstania listopadowego mieszkał w nim dyktator 

powstania gen. Józef Chłopicki oraz rezydował Rząd Narodowy. W 1856 w świeŜo 

odbudowanym gmachu urządzono dla cara Aleksandra II wielki bal. W 1879 w 

jego największej sali – sali kolumnowej wystawiono po raz pierwszy w Warszawie 

obraz Matejki "Bitwa pod Grunwaldem". 

Po 1918 roku 

Jeszcze w 1917 pomnik znienawidzonego przez Polaków namiestnika Paskiewicza 

został zburzony. W 1918 pałac został odnowiony i stał się oficjalną siedzibą 

premiera i rządu. Boczne skrzydła zajmowało Prezydium Rady Ministrów, zaś 

gmach główny wykorzystywany był do celów reprezentacyjnych. 

Okres II wojny światowej pałac przetrwał wyjątkowo bez większych uszkodzeń, 

aczkolwiek jego wnętrza zostały przez Niemców mocno przebudowane na 

luksusowy hotel z kasynem nazwany Deutsches Haus.

Po wojnie pałac został poddany remontowi i przebudowie, którą prowadzili Antoni 

Brusche i Antoni Jawornicki. Budynek słuŜył Radzie Ministrów aŜ do jej 

przeniesienia do gmachu w Alejach Ujazdowskich. Później spełniał rolę 

reprezentacyjną, wykorzystywany do róŜnego rodzaju oficjalnych spotkań, 

szczególnie o charakterze uroczystym, np. wręczano tu nominacje profesorskie, 

urządzano noworoczne bale będące spotkaniem władzy z artystami itp. To 

właśnie w Pałacu Namiestnikowskim podpisano w 1955 Układ Warszawski, w 

1970 układ o normalizacji stosunków PRL z RFN, natomiast w 1989 toczyły się w 

nim obrady Okrągłego Stołu. 

W 1965 ustawiono przed pałacem pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Jest to 

kopia pomnika wykonanego przez duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena w 

1832, który pozostawił w Warszawie takŜe wiele innych swoich dzieł, m.in. 

pomnik Kopernika. Pomnik Poniatowskiego został zniszczony w grudniu 1944 

przez hitlerowców (znajdował się wtedy na Placu Saskim). Kopia pomnika została 

ufundowana i wykonana przez Duńczyków na podstawie modelu oryginału, który 

zachował się w muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze i pierwotnie postawiona w 

1951 przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach. 

W 1990 rozpoczął się gruntowny remont pałacu z przeznaczeniem na siedzibę 

Prezydenta RP i jego kancelarii. Od tego czasu pałac posiada oficjalną nazwę – 

Pałac Prezydencki. Drugie piętro w całości zajmują prywatne apartamenty 

prezydenta i jego rodziny. Jako pierwszy zamieszkał w nim w 1994 prezydent 

Lech Wałęsa, przenosząc się z dotychczasowej siedziby prezydenta w 

Belwederze. 

Kaplica, Jan Paweł II w Pałacu 

53) OGRODY I PARKI WARSZAWSKIE 

Parki i tereny zieleni urządzonej zajmują 8%. powierzchni miasta. Wśród 82 

parków stolicy są te największe o pow. ponad 70ha i małe, liczące co najmniej 

2ha. 

Ogród Saski - jest zachowanym elementem największego załoŜenia 

urbanistycznego Warszawy, barokowej Osi Saskiej. Jako przylegający do 

rezydencji monarszej - pałacu Saskiego - był ogrodem królewskim. Ogród Saski 

ma obecnie 15,5 ha powierzchni. 

Ogród Krasińskich - związany z pałacem Krasińskich, powstał pod koniec XVII 

w. na tyłach tej budowli. Był największym ogrodem w Warszawie do czasu 

załoŜenia Ogrodu Saskiego. Po wojnie został poszerzony i obecnie zajmuje 

powierzchnię 11,8 ha. 

Ogród w Wilanowie - powstał w II poł. XVII wieku jako ogród pałacowy obok 

rezydencji podmiejskiej króla Jana III Sobieskiego. Park jest udostępniony 

spacerowiczom za opłatą. 

Park Łazienkowski - jest największym i najpiękniejszym parkiem Warszawy, a 

takŜe jednym z najpiękniejszych zespołów pałacowo-parkowych w Europie. 

Został załoŜony w latach 70. XVIII stulecia na terenie dawnego zwierzyńca. 

Ogrody Zamkowe - rozciągają się między Zamkiem a Wisłą, na stromej skarpie 

i u jej podnóŜa, na pow. 5,8 ha Ukształtowane w przeciągu niemal 600 lat, 

zachowały elementy sztuki ogrodowej z róŜnych epok.

Park Skaryszewski – jest drugim, po Łazienkach, największym parkiem 

Warszawy. ZałoŜony w latach 1906 - 1922 przez Franciszka Szaniora, 

ówczesnego dyrektora ogrodów miejskich, jest przykładem parku 

modernistycznego. 

Park Praski – park w stylu geometryczno -krajobrazowym został otwarty dla 

szerokiej publiczności w 1871 roku. Na terenie parku znajdowało się wiele 

urządzeń rozrywkowych, były kawiarenki i cukiernie, a 1903 przy wejściu stanął 

Teatr Praski. W 1928 park powiększono, a w jego części, na powierzchni 12 ha 

załoŜono Ogród Zoologiczny. Dziś Miejski Ogród Zoologiczny ma pow. 40 ha, a 

park Praski 18,5ha. 

Park Ujazdowski zajmuje pow. 5ha. Przed 100 laty był zwykłym placem, na 

którym urządzano zabawy. Park według projektu Franciszka Szaniora ze stawem, 

mostkami, wodospadem załoŜono w latach 1893 - 1896. W parku zwracają 

uwagę dwie rzeźby, gladiatora i Ewy. 

Park Fosa i stoki Cytadeli – park załoŜono w 1925 roku na terenie dawnych 

zabudowań fortecznych, otaczających warszawską Cytadelę. Malowniczo 

połoŜony park zajmuje powierzchnię 17ha. 

Pole Mokotowskie - jeszcze w początkach ubiegłego stulecia było to miejsce 

polowań na dzikie ptactwo, zamieszkujące podmiejskie łąki i pola. Wg ostatnich 

planów strategicznych Pole Mokotowskie ma stać się parkiem planowanej wokół 

niego dzielnicy studenckiej.Własnością miasta stołecznego Warszawy jest część 

śródmiejska parku, o pow. 18 ha. 

54) POWSTANIE WARSZAWSKIE NA STARYM MIEŚCIE – PRZEBIEG I 

SKUTKI 

POWSTANIE WARSZAWSKIE 1 VII- 2 X 1944 

Główne cele: 

-próba wyzwolenia stolicy przez wojsko polskie przed wkroczeniem sił radzieckich 

- zamanifestowanie polskiej obecności na wschodzie 

- próba ratowania powojennej suwerenności, 

- przywrócenie przedwojennego kształtu granicy wschodniej 

-odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych 

27 Lipiec 

1.Podczas odprawy Komendy Głównej AK, mimo podzielonych zdań, Komendant 

Główny AK, gen. Tadeusz Komorowski „Bór” podejmuję decyzję, Ŝe w 

najbliŜszych dniach rozpocznie się walka o Warszawę. 

2.Niemcy ogłaszają wezwanie do stawienia się 100 tys mieszkańców Warszawy 

do robót fortyfikacyjnych nad Wisłą 

3.Płk „Monter” (Antoni Chruściel), wobec zaistniałej sytuacji, wydaje rozkaz o 

mobilizacji 

28 Lipiec 

1.Rozpoczęcie akcji mobilizacyjnej 

2.Bojkot niemieckiego wezwania 

3.Wobec braku jakiejkolwiek reakcji okupanta, Komenda Główna odracza wybuch 

powstania (następuje demobilizacja)

29 Lipiec 

1.Wzmocnienie patroli policji i wojska niemieckiego 

2.Ostateczna decyzja gen. Komorowskiego o wybuchu powstania 

31 Lipiec 

1.Przybycie do stolicy gen. Reiner’a Stahel’a, mającego rozkaz niedopuszczenia 

do wybuchu powstania wszystkimi dostępnymi siłami i środkami 

2.W wyniku zaistniałych sytuacji (czołowe jednostki Armii Czerwonej docierały do 

połoŜonej na wschodnim brzegu Wisły dzielnicy Praga), gen. „Bór”, z udziałem 

Delegata Rządu i przewodniczącego RJN, wydaje płk. „Monterowi” rozkaz 

rozpoczęcia akcji zbrojnej w Warszawie dnia następnego 

3.Następuje mobilizacja 40-45 tys. Ludzi, zorganizowanych w ośmiu obwodach 

(Śródmieście, śoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga, Powiat, Okęcie) 

Przebieg powstania: 

Powstanie warszawskie formalnie rozpoczęło się o 17:00 1 VIII 1944 r. o tzw 

godzinie "W" ("Wystąpienie"), kiedy oddziały Okręgu Warszawskiego AK 

dowodzone przez płk Antoniego Chruściela wystąpiły jawnie przeciwko Niemcom. 

Jednak starcia w mieście wybuchły juŜ przed wyznaczona godziną, co niestety 

odebrało powstańcom waŜny element zaskoczenia (mała ilość słabo uzbrojonych 

powstańców nie mogła pokonać przewyŜszających ich liczebnością, uzbrojeniem 

oraz wyszkoleniem Ŝołnierzy niemieckich). 

W pierwszym dniu powstania opanowano większą część dzielnic lewobrzeŜnych, 

na Pradze kilka waŜnych obiektów w rejonie ulicy Ząbkowskiej, oraz gmach 

Dyrekcji Kolei. Nie powiodły się próby uchwycenia mostów: Kierbedzia i 

Poniatowskiego. Zostały opanowane części dzielnic Woli, Starego Miasta, 

śoliborza, Śródmieścia oraz Ochoty, Mokotowa i Czerniakowa. Po kilku godzinach 

od wybuchu powstania Niemcy poprosiły o posiłki z zewnątrz. Do Warszawy 

przyjechała: 

-brygada szturmowa SS RONA (Russkaja Oswoboditielnaja Narodnaja Armia) pod 

dowództwem SS-Brigadefuhrera Mieczysława Kamińskiego, -grupa policyjna z 

Poznania SS-Gruppenfuhrera i gen. policji Heinza Reinefartha, -608 poznański 

pułk ochronny płk. SchmidtaOddziały te na mocy rozkazu Heinricha Himmlera, 

który głosił: "KaŜdego mieszkańca naleŜy zabić, nie wolno brać Ŝadnych jeńców. 

Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony 

zastraszający przykład dla całej Europy",siały ogromny terror na ulicach 

Warszawy przejętych przez powstańców. 

2 sierpnia oddziały powstańcze całkowicie opanowały Stare Miasto i w 

większości Śródmieście. W dzielnicach Mokotów i śoliborz nie zdołano zdobyć 

kluczowych pozycji. Działania bojowe zostały wstrzymane na Pradze. Zostaje 

stworzony pluton pancerny „Wacek” ze zdobytych dwóch czołgów niemieckich. W 

tym dniu wychodzi równieŜ pierwszy numer „Biuletynu Informacyjnego”, 

centralnego pisma AK. 

3 sierpnia Warszawa znalazła się pod systematycznym bombardowaniem przez 

lotnictwo. Powstańcy zdobywają Pałac Blanka, Dworzec Pocztowy na 

skrzyŜowaniu ul. śelaznej i Alei Jerozolimskich, Pałac Mostowskich i Arsenał. 

Oddziały niemieckie zaczynają wykorzystywać ludność polską jako ‘Ŝywe tarcze’.

Tego dnia premier rządu RP, Stanisław Mikołajczyk, odbył rozmowę ze Stalinem 

prosząc o pomoc militarną. Stalin obiecał wydać polecenie pomocy 

warszawiakom, jednak do jego realizacji nigdynie nastąpiło 

4 sierpnia dowodzenie siłami niemieckimi zostały oddane w ręce Ericha von dem 

Bach-Zelewskiego. Niemcy zachęcają ludność do opuszczenia miasta. W obozie 

przejściowy brygada SS RONA morduje i okrada spędzonych tam cywili. 

Powołano do Ŝycia Harcerską Pocztę Polową. 

5 sierpnia powstańcy uwolnili ok 350 śydów z więzienia ‘Gęsiówka’. Wojska 

niemieckie złoŜone z jednostek SS rozpoczęły atak na pozycje powstańcze 

(głównie Wola i Ochota). Tego dnia Niemcy mordują ok 20tys mieszkańców Woli 

(czarna sobota), przejmując jednocześcnie Szpital Wolski. 

7 sierpnia- od tego dnia wszelkie działania powstańcze prowadzone są w 

trzech, odizolowanych od siebie ośrodkach: -Śródmieście (z Powiślem i 

Czerniakowem) 

–Mokotów 

-Stare miasto (z śoliborzem i Kampinosem) 

Po doniesieniach Ŝołnierzy AK o rzezi na Woli, W. Churchill wywiera skuteczną 

presję m. in. na gen. J. Slessora, aby ten natychmiast zgodził się na loty do 

Warszawy. Slessor zezwala na loty, jednak w ograniczonym zakresie i tylko 

polskim załogom. W nocy 8 sierpnia 7 samolotów dokonuje zrzutów w rejonie 

Śródmieścia. Dowiadując się, Ŝe większość trafiła w ręce powstańców, gen. J. 

Slessor zezwala na wysłanie większej ilości samolotów, równieŜ z załogami 

brytyjskimi i południowoafrykańskimi. 

9 sierpnia- tego dnia odbyła się druga rozmowa Mikołajczyka ze Stalinem. Stalin 

tym razem dotrzymał słowa, jednak do zrzutów doszło dopiero 44 dnia 

powstania, gdy nie mogło to juŜ zawaŜyć w istotny sposób na przebieg 

powstania. 

12 sierpnia Winston Churchill po raz kolejny depeszuje do Stalina w sprawie 

pomocy Polakom 

13 sierpnia gen. Von dem Bach wydaje rozkaz likwidacji Starego Miasta. 

Powstańcy tego rejonu wprowadzają porzucony niemiecki ciągnik czołgowy, który 

okazujęsiębyć pułapką- wybucha zabijając wielu Ŝołnierzy i osób cywilnych. 

15 sierpnia Niemcy zestrzelili 3 samoloty brytyjskie dokonujących zrzuty. 

Następnego dnia skutecznie odparto ataki Niemców na Państwową Wytwórnię 

Papierów Wartościowych. 

18 sierpnia nadal trwają zmasowane ataki na Stare Miasto. Zbombardowano 

Bank Polski i staromiejski rynek

19 sierpnia grupa Reinefartha naciera na Stare Miasto. Mieszkańcy tej dzielnicy 

są zmuszeni do przeniesienia się do piwnic. Z powodu braku amunicji, odziały 

powstańcze były zmuszone poddać budynek Politechniki 

20 sierpnia oddziały batalionu „Kiliński”, po wceśniejszych nieudanych próbach, 

zdobywają gmach Dyrekcji Telefonów. 

21 sierpnia oddziały powstańcze decydują się na próbę połączenia śoliborza ze 

Starym Miastem, niestety kończy się ona niepowodzeniem. 22 sierpnia następuje 

kolejna, jednak z takim samym skutkiem. 

22 sierpnia powstańcy utrzymali plac Teatralny, fabrykę Bormanna i podstację 

telefonów. Tracą jednak ruiny Arsenału. 

23 sierpnia był dniem udanym dla powstańców- pomimo cięŜkich walk o Stare 

Miasto, udało im się odnieść wiele sukcesów na Śródmieściu ( zdobyto kościół 

św. KrzyŜa, gmach Komendy Głównej Policji oraz kompleks gmachów 

Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 

25 sierpnia dochodzi do walki o gmach Polskiej Wytwórni Papierów 

Wartościowych. Stare Miasto jest skazane na samotną walkę; dochodzi do 

ewakuacji rannych powstańców i ludności cywilnej kanałami. 

26 sierpnia Stare Miasto wciąŜ jest celem najsilniejszych ataków niemieckich z 

ziemi i powietrza. Oddziały ‘Zośki’ opanowują niŜsze piętra PWPW. 

W nocy 27 sierpnia ok 300 Ŝołnierzy Armii Ludowej przeszło kanałami ze 

Starego Miasta na śoliborz 

28 sierpnia Niemcy opanowują gmach PWPW rozstrzeliwując znajdujących się 

tam powstańców; nacierają na Sadybę. 

29 sierpnia dochodzi do zburzenia zakładów Fiata. Okupant zdobywa Ratusz, 

Pałac Blanka i klasztor Kanoniczek. 

30 sierpnia dochodzi do odzyskania pałacu Blanka i części ratusza. Część załogi 

Starego Miasta ewakuuje się do Śródmieścia. 

1 września kończy się ewakuacja ze Starego Miasta. Jedynie grupie 50 Ŝołnierzy 

batalionu ‘Zośka’ udaje się ona nie przechodząc kanałami. 

2 września kończy się obrona Starego Miasta. Dochodzi do zburzenia kolumny 

Zygmunta. Niemcy opanowują Sadybę. W nocy z 2 na 3 września pułk SS RONA 

został otoczony przez oddział AK i niemal całkowicie rozbity. 

4 września dochodzi do uszkodzeia elektrowni. Brak dostaw prądu szczególnie 

utrudnia pracę drukarniom i warsztatom produkcji broni. Po ataku na Powiśle 

6 września, dzień później dochodzi do upadku tej dzielnicy. Tego samego dnia 

nieprzyjaciel opanowuje skrzyŜowanie Alej Jerozolimskich i Marszałkowskiej.

8 i 9 września, po udanych negocjacjach Polskiego Czerwonego KrzyŜa z 

okupantem, kilka tysięcy osób dobrowolnie opuściło miasto. 

10 września do Polski dociera depesza od Mikołajczyla zapowiadająca 

roczpoczęcie narad w Londynie odnośnie wysłania pomocy lotniczej powstańcom. 

13 września dochodzi do pierwszych zrzutów radzieckich nad terenem 

Śródmieścia. Wojska radzieckie wkraczają na Pragę. W obawie przed utratą 

Warszawy, Niemcy wysadzają mosty (Poniatowskiego, średnicowy, kolejowy pod 

Cytadelą i Kierbedzia). 

15 września powstańcy całkowicie wypierają Niemców z Pragi. Najsilniej bronią 

Śródmieście, śolborz i Mokotów. 

18 września odbywa się akcja ‘Frantic’( przylot nad Warszawę 110 bombowców 

amerykańskich). Powstańcy przejmują tylko ok 20% zrzutów. 

20 września kontynuowane są walki na Czerniakowie, jednak zdecydowano o 

wycofaniu większości sił polskich. 

22 września Dworzec Gdański, Cytadela i lotniska na Bielanach (obiekty zajęte 

przez Niemców) zostają ostrzelane przez lotnictwo i artylerię sowiecką. 

24 września upada Czerniaków. 

25 września Niemcy proponują kapitulację Mokotowa przez powstańców, jednak 

nie udzielono im odpowiedzi. Kanałami z Mokotowa do Śródmieścia 

przeprowadzona zostaje ewakuacja. Dwa dni później dochodzi do kapitulacji 

Mokotowa 

8 września- od tego dnia śoliborz i Śródmieście to jedyne punkty oporu 

powstańczego. Dochodzi do rozmów między dowódcami AK z von dem Bachem w 

sprawie kapitulacji powstańców. 

30 września kapituluje śoliborz 

1 paŜdziernika to dzień tymczasowego rozejmu i ewakuacji ludności cywilnej. 

W nocy z 2 na 3 października podpisany zostaje w OŜarowie Mazowieckim 

honorowy akt o kapitulacji. śołnierzy AK uznano za jeńców wojennych; 

przyznano im prawa kombatanckie, a ludność cywilna miała być traktowana 

zgodnie z konwencjami wojennymi. Jednak w Pruszkowie doszło do osądzeń, w 

wyniku których masowo wywoŜono cywilów do obozów koncentracyjnych. 

4 października to pierwszy dzień dwutygodniowej Ŝałoby narodowej z powodu 

klęski 

Warszawy. 

Skutki: 

Polacy pokazali światu ze mimo braku broni, słabego wyszkolenia młodych 

Ŝołnierzy mogli walczyć z przewaŜającymi siłami wroga przez 63 dni. Wzbudziło 

to wielki podziw wszystkich sojuszników, jednak na tym się skończyło.

Straty zarówno w ludziach jak i samej Warszawy były ogromne. Zginęło 150 tys. 

ludności cywilnej i 40 tys. powstańców. Pozostała ludność cywilna jak i 

powstańcy zostali przewiezieni do obozu przejściowego w Pruszkowie. 

Niemcy nie zadowolili się zniszczeniami podczas powstania. Po wysiedleniu 

ludności specjalna brygada przeczesywała mieszkania w poszukiwaniu 

wartościowych rzeczy. Potem zaczęli palenie Warszawy. Spalili takŜe wbrew 

umowie kapitulacyjnej Bibliotekę Krasińskich, Archiwum Akt Nowych i Bibliotekę 

Tyszkiewiczów. Zniszczeniu uległo 90% budynków. 

55) KLASYCYSTYCZNA ZABUDOWA WARSZAWY 

W Polsce klasycyzm najszybciej rozwijał się w czasie panowania ostatniego króla 

- Stanisława Augusta Poniatowskiego. I tak, jak Wrocław moŜna nazwać 

perłą gotyku, Zamość - renesansu, Gdańsk - manieryzmu, Rydzynę - baroku, tak 

samo miastem, gdzie podziwać moŜemy najwięcej zabytków 

klasycystycznych, jest Warszawa. 

rezydencje magnackie/siedziby urzędów- instytucji państwowych: 

Pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu – przebudowa Antonio Corazzi 

Pałac Mostowskich (Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji Królestwa 

Polskiego) - przebudowa Corazzi 

Pałac Staszica – Antonio Corazzi 

Pałac na Wyspie w Łazienkach – przebudowa Dominik Merlini 

Biały Dom – wnętrza barokowe, Dominik Merlini 

Pałac Myślewicki –wczesnoklasycystyczny, Dominik Merlini 

Stara Pomarańczarnia- Dominik Merlini 

Królikarnia – Dominik Merlini 

Pałac Raczyńskich – (kolejno: Komisja Rządowa Wprawiedliwości, Sądy, 

Ministerstwo Sprawiedliwości, Archiwum Główne Akt Dawnych) - przebudowa Jan 

Chrystian Kamzetser 

Pałac Tyszkiewiczów-Potockich – przebudowa Jan Chrystian Kamzetser 

Stara Kordegarda w Łazienkach - Jan Chrystian Kamzetser 

Pałac Belwederski – przebudowa Jakub Kubicki 

Pałac Prymasowski – przebudowa Efraim Szreger

Kamienica Roeslera i Hurtiga - Szymon Bogummił Zug 

Kościół Ewangelicko-Augsburski – Szymon Bogummił Zug 

Pałac Potockich w Natolinie – Szymon Bogumił Zug, a później Chrystian Piotr 

Aigner 

Pałac Prezydencki – przebudowa Chrystian Piotr Aigner 

Pałac Lubomirskich – przebudowa Jakub Hempel 

Jeśli chodzi o inne budynki uŜyteczności publicznej, to na pierwszym miejscu 

stoi oczywiście Teatr Wielki (na zdjęciu), siedziba m.in. polskiej opery 

narodowej. Pdwójna kolumnada i podwójny są elementami rzadko spotykanymi, 

ale charakterystycznymi dla klasycyzmu. Na ich podstawie moŜna wyobrazić 

sobie ogrom tej budowli. – Antonio Corazzi 

Oczywiście, choć lwia część budynków klasycystycznych, to pałace i obiekty 

uŜyteczności publicznej, sztuka sakralna nie pozostawała w tej kwestii całkiem 

niema. Jeśli, drogi czytelniku, byłeś kiedyś w Rzymie, to być moŜe widziałeś 

pierwowzór, na podstawie którego stworzono świątynię ze zdjecia obok. Jest to 

kościół św. Aleksandra na Placu Trzech KrzyŜy w Warszawie, a pierowzór, o 

którym mowa, to staroŜytny Panteon (nie Partenon). Świątynia chrześcijańska, 

zbudowana na podstawie pogańskiej. – Chrystian Piotr Aigner 

fasada kościóła św. Anny, - Chrystian Piotr Aigner i Stanisław Kostka Potocki 

fasada kościoła seminaryjnego (pokarmelickiego) 

Warszawie - Efraim Szreger 

- jedyna kamienna w 

56) KOŚCIOŁY NOWEGO MIASTA 

Kościół Św. Ducha oo. Paulinów 

Kościół Św. Jacka oo. Dominikanów 

Kościół Sakramentek Św. Kazimierza 

Kościół Nawiedzenia NMP 

Kościół Św. Benona 

Kościół oo. Franciszkanów 

skrypt 

57) METRO WARSZAWSKIE I JEGO HISTORIA

Warszawskie metro (działające jako Metro Warszawskie sp. z o.o.) – 

stosunkowo młody system kolei podziemnej, choć pierwszą uchwałę o jego 

budowie podjęto juŜ w 1925 roku. Po przerwie spowodowanej II wojną światową 

prace nad budową głębokiego metra rozpoczęły się na początku lat 50. od strony 

Pragi, jednak w 1957 r. zostały definitywnie przerwane. Prace projektowe nad 

dzisiejszym metrem trwały od połowy lat 70. W 1982 roku Rada Ministrów 

zadecydowała o budowie pierwszej linii metra w Warszawie. 15 kwietnia 1983 

wbito w ziemię pierwszy pal stalowy na budowie tunelu na Ursynowie. Tę datę 

uwaŜa się za moment rozpoczęcia budowy obecnej linii metra. 

Obecnie Metro Warszawskie składa się z jednej linii z Kabat (Ursynów) przez 

Mokotów i Śródmieście do Bielan (19 km, 19 stacji), łączącej południowe 

dzielnice miasta z Centrum i Bielany i wciąŜ pozostającej w budowie. Metro 

Warszawskie zatrudnia ok. 1300 osób. Czas przejazdu linii (Kabaty - Słodowiec) 

wynosi ok. 32 minut. Z warszawskiego metra korzysta dziennie ponad 250 000 

pasaŜerów. Pociągi metra kursują codziennie między 5.00 a 00.12, co kilka 

minut. 

Od 17 lutego 2007 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na 

niedzielę aŜ do godziny 3:15; w tych okresach pociągi odjeŜdŜają ze stacji co 

około 30 minut 

22 września 1925 r. władze Warszawy podjęły uchwałę o opracowaniu projektu 

kolei podziemnej – "Metropolitanu". Według załoŜeń planowano wybudować 

dwie krzyŜujące się linie, jednej z północy na południe (od Muranowa do pl. Unii 

Lubelskiej), drugiej ze wschodu (przecinającej Wisłę) na zachód (łącząc Wolę z 

Pragą). 

7 marca 1927 r. Komisja do Budowy Kolei Podziemnej działająca przy 

Zarządzie Miejskim zatwierdziła powyŜszy, szkicowy plan budowy. W 1927 r. 

rozpoczęto pierwsze badania geologiczne wzdłuŜ wyznaczonych tras. W 1929 

roku powołano Referat Kolei Podziemnej przy Biurze Budowy Dyrekcji 

Tramwajów Miejskich, odpowiedzialny za budowę metra. W 1930 roku 

Ministerstwo Komunikacji zatwierdziło projekt połączenia Dworca Głównego 

(zniszczonego podczas wojny) z Metropolitanem i zaprojektowano przejście 

metra pod budowanym tunelem średnicowym PKP. Prace te nadzorował Józef 

Lenartowicz. 

Wielki kryzys lat 30. zatrzymał wszelkie prace, zlikwidowano referat zajmujący 

się metrem. 

14 listopada 1938 r. Stefan Starzyński powołał Biuro Studiów Kolei 

Podziemnej, którego szefem był Jan Kubalski. Biuro zaktualizowało plany. 

WydłuŜono plany linii północ-południe (z pl. Wilsona do pl. Unii Lubelskiej) o 

długości 7,5 km. Metro miało biec pod ulicą Puławską, pl. Zbawiciela, Dworcem 

Głównym, pl. Napoleona (obecnie Powstańców Warszawy), pl. Piłsudskiego, pl. 

Teatralnym, pl. Krasińskich, pl. Muranowskim do pl. Wilsona. Trasa wschódzachód 

ciągnęła się od ul. Wolskiej do Dworca Warszawa Wschodnia, 

przechodząc nad Wisłą, miała mieć 6,3 km. 

Nowa sieć metra miała być realizowana etapami przez 35 lat, zakładała 

powstanie w sumie 7 linii metra, o długości 46 km. Prace budowlane zaczęły się

w 1938 r. W 1939 r. prace był na tyle zaawansowane, Ŝe uruchomienie metra 

miało nastąpić w połowie lat 40, ale te plany przerwał wybuch II wojny 

światowej. W trakcie wojny i powstania warszawskiego zaginęło wiele planów i 

materiałów. 

Do idei rozbudowania komunikacji kolejowej w Warszawie powrócono zaraz po 

wojnie w 1945 r. Odstąpiono od budowy metra głównie pod ziemią. Zniszczenia 

Warszawy były tak wielkie, Ŝe nowe trasy moŜna było poprowadzić na 

powierzchni ziemi, co byłoby znacznie tańsze od drąŜenia tuneli. 11 lutego 1948 

r. powstało Biuro Projektów Szybkiej Kolei Miejskiej, na czele z 

Mieczysławem Krajewskim. Powstał pierwszy projekt SKM łączącej peryferyjne 

wówczas dzielnice miasta Młociny i SłuŜew przez Śródmieście oraz Wolę z 

Gocławiem i Wawrem. Łączna długość tras miała mieć 64 km długości, w tym 26 

km w płytkim tunelu. 

14 grudnia 1950 r. rząd podjął uchwałę o budowie metra głębokiego w 

Warszawie. Metro głębokie miało być wybudowane 30-50 metrów pod ziemią i 

być połączone z linią kolejową. Powstało Przedsiębiorstwo "Metroprojekt" 

opracowujące aktualne potrzeby komunikacyjne miasta oraz powstał Zarząd 

Budowy Metra. 

Planowano, Ŝe do końca 1965 r. zbudowane zostaną 3 linie: Młociny-SłuŜewiec, 

śerań-Dw.Wileński i na zachód przez Wisłę do pl.Narutowicza oraz krótka linia Pl. 

Trzech KrzyŜy - Wola. Łączna długość miała wynosić 36 km. Początkowo 

planowano zbudować do 1956 r. 11 km tuneli oraz 10 stacji, a metro miało 

przewozić pół miliona osób dziennie. Przy stacji obok ul. PróŜnej miało się 

znajdować odgałęzienie prowadzące na drugą stronę rzeki. Odcinek metra 

przypominał kształtem literę „Y”. 

Ze względów polityczno-militarnych prace zaczęto po praskiej stronie Wisły. 

Tunel miał przechodzić głęboko pod rzeką i być dostosowany do ewentualnego 

ruchu cięŜkich wagonów kolejowych po torach metra. Metro głębokie miało teŜ 

pełnić rolę schronu, podobnie jak metro londyńskie czy metro moskiewskie 

podczas II wojny światowej. 

Budowę rozpoczęto w 1951 r., ale ze względu na utrudnienia geologiczne (m.in. 

kurzawkę) i rosnące koszty w 1953 r. ograniczono budowę do odcinka 

doświadczalnego. Dla potrzeb budowy zbudowano biurowiec na rogu ul. 

Marszałkowskiej i Wilczej, trzy bazy materiałowo sprzętowe oraz hotele dla załóg. 

Wybudowano 17 szybów, z których drąŜono podszybia, budowano podziemne 

chodniki i komory. Szyby nie były bezpośrednio połoŜone na planowanej trasie 

metra. Na terenie Targówka Przemysłowego planowano zlokalizować 

elektrowozownię (zajezdnię) dla składów metra. 1 listopada 1953 r. Rada 

Ministrów wydała uchwałę o przerwaniu robót. 

W latach 1954-1957 prace prowadzono tylko na Targówku. W okolicach ulic 

Radzymińskiej, Szwedzkiej i Naczelnikowskiej wybudowano komorę rozjazdową 

(kubatura ok. 7000 m³) oraz tunel szlakowy o średnicy 6 m i długości 1270 m. W 

tym miejscu zaprojektowano stację techniczno-postojową metra. Na terenie 

jeszcze niedawno naleŜącym do Centralnych Piwnic Win Importowanych, przy ul. 

Mieszka I, tunel metra wychodzi na powierzchnię. Po definitywnym zamknięciu 

robót w 1957 r. część tunelu przeznaczono na leŜakownię win importowanych, a

esztę podziemnych obiektów zabezpieczono i zalano wodą gruntową. Główny 

Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk wstrzymał jakiekolwiek publikacje o 

metrze i nałoŜył zapis cenzuralny. Obecnie tereny metra głębokiego – szyb oraz 

tunel znajdują się pod Centrum Handlowym "Wileńska". W sumie wybudowano 

szyby o kubaturze 32 000m³, komory o kubaturze 11 000m³ i tunele o 

kubaturze 8 900m³. 

W latach 70. powrócono do przedwojennej idei budowy metra płytkiego. W 1974 

r. powstała Dyrekcja Budowy Metra, na jej czele stał Tadeusz Kulikowski. 

Wtedy zdecydowano, aby metro poprowadzić z Kabat do Młocin, powstały teŜ 

wstępne projekty. W 1975 r. przedsiębiorstwo "Metroprojekt" opracowało 

techniczno-ekonomiczne załoŜenia I linii metra. Architekci i plastycy opracowali 

ogólną architekturę stacji oraz kolorystykę. 

25 stycznia 1982 r. premier Wojciech Jaruzelski zapowiedział w Sejmie budowę 

stołecznego metra. W lutym 1982 r. powołano pełnomocnika rządu d.s. budowy 

metra - Jerzego Majewskiego. 7 czerwca 1982 r. rząd PRL zawarł umowę z ZSRR 

o pomocy przy budowie Warszawskiego Metra. ZSRR zobowiązało się wówczas, 

do dostarczenia 90 darmowych sztuk wagonów metra do obsługi pierwszego 

odcinka. W sierpniu 1982 r. władze zaakceptowały załoŜenia technicznoekonomiczne 

I linii. 25 października powstał równieŜ Społeczny Komitet 

Budowy Metra, który zaproponował m.in. nazwy stacji metra, zaakceptowane 

później uchwałą Rady Narodowej m.st. Warszawy. 23 grudnia 1982 r. rząd podjął 

uchwałę nr 266/82 o budowie I linii metra w Warszawie. 

Na przestrzeni lat 1982–1985 zespół plastyków działający w ramach P.P. 

Pracowni Sztuk Plastycznych opracował koncepcję przestrzenno - plastyczną I 

linii metra w Warszawie. Na tej podstawie powstawały później szczegółowe 

projekty stacji południowego odcinka metra. Przyjęto załoŜenia, Ŝe północne 

stacje będą w zimnych barwach, a z biegiem metra na południe, kolory staną się 

cieplejsze. Na Mokotowie i Ursynowie stacje metra miały być brązowawe, w 

Centrum z elementami czerwonymi, a na północy (na Bielanach) przewaŜać miał 

kolor zielony. Do zespołu plastyków naleŜeli: Jasna Strzałkowska-Ryszka, Lech 

Kłosiewicz, Andrzej Pańkowski i Jerzy Blancard. 

15 lutego 1983 r. powołano Generalną Dyrekcję Budowy Metra, jej szefem został 

Jerzy Brzostek. 15 kwietnia 1983 r. budowa metra ruszyła. 16 grudnia 1983 r. 

uchwałą Rady Narodowej m.st. Warszawy zatwierdzono nazwy 23 stacji. W 1983 

r. przewidywano, Ŝe pierwszy odcinek metra od Kabat do Śródmieścia zostanie 

oddany w 1990 r., a dalszy odcinek do Młocin w 1994 r. Budowa jednak nie była 

łatwa, dostępność technologii i materiałów była ograniczona. Budowniczy 

dysponowali materiałami dostępnymi w PRL, ZSRR lub innych krajach RWPG. 

Metro budowano metodą odkrywkową (od stacji A-1 Kabaty do A-7 Wilanowska), 

zabezpieczając wykop za pomocą tak zwanej ścianki berlińskiej. Prace 

postępowały bardzo wolno, w tempie 2 m na dobę. Dodatkowym utrudnieniem 

przy budowie metra była tzw. kurzawka. Na odcinku od ul. Puławskiej do ul. 

Potockiej planowano budować metro za pomocą drąŜenia wykopu podziemną 

tarczą. 

Perony stacji mają po 120 m długości, ale rzeczywista długość południowych 

stacji budowanych w latach 80. jest większa i waha się od 200 do 250 m., 

poniewaŜ do kompleksu niektórych stacji naleŜą takŜe komory rozjazdowe. Tak

duŜe podziemne obiekty budowano w latach 80. z myślą, Ŝe będą mogły takŜe 

słuŜyć jako ewentualne schrony dla jak największej liczby ludności. W tym celu 

wyposaŜono je w półmetrowej grubości, zasuwane, stalowe drzwi, a tunel między 

stacjami przegrodzony został specjalnymi śluzami dla zapewnienia szczelności. 

W 1985 r., kiedy metro zaczęto drąŜyć bliŜej centrum miasta, a zabudowa stała 

się gęstsza, rozpoczęto budowę tunelu metodą podziemną przy uŜyciu tarczy, 

lecz równieŜ przedłuŜono budowę o 2 lata. W 1986 r. zredukowano wydatki 

przeznaczone na budowę i ograniczono się do budowy odcinka metra między 

stacjami: A-1 Kabaty – A-11 Politechnika. W 1989 r. ze względów 

oszczędnościowych wyłączono z projektu budowy stacje A-12 Plac Konstytucji 

oraz A-16 Muranów. Priorytetem stało się zapewnienie komunikacji z 

peryferyjnych dzielnic Warszawy do Centrum. 

Z początkiem lat 90. nastąpiły zmiany polityczne, uzyskano dostęp do 

najnowocześniejszych technologii i materiałów, lecz kłopoty z finansowaniem 

inwestycji pogłębiły się. W 1990 r. ograniczono prace przy budowie metra. W 

1990 r. metro dostało 10 darmowych sztuk wagonów z ZSRR (z obiecanych 90), 

a w 1994 r. do Warszawy przyjechały kolejne zamówione 32 wagony, 

umoŜliwiając tym samym eksploatację wybudowanego odcinka metra. Oddanie 

wybudowanego odcinka metra mogło nastąpić juŜ pod koniec 1994 r., ale 

opóźniło się z powodu wprowadzenia nowych, bardziej rygorystycznych 

przepisów bezpieczeństwa. W końcu 7 kwietnia 1995 na stacji metra A-7 

Wilanowska oficjalnie otwarto I linię metra w Warszawie. W uroczystym 

uruchomieniu pierwszej polskiej linii metra uczestniczyli: ówczesny premier RP 

Józef Oleksy, prezydent Warszawy Marcin Święcicki, prof. Jan Podoski, prymas 

Józef Glemp i minister budownictwa Barbara Blida. 

Po uruchomieniu 11 kilometrowego odcinka Kabaty-Politechnika obawiano się, 

czy Warszawiacy będą korzystać z metra, poniewaŜ nie docierało ono do ścisłego 

centrum. Podjęto akcję rozdawania ulotek informacyjnych, głównie w rejonie 

Ursynowa. Ulotki zachęcały do korzystania z metra, oraz pokazywały prosty 

schemat układu stacji, z zaznaczonymi schodami i windami. Ponadto 

wprowadzono ulgi na podróŜowanie metrem. 

Po entuzjastycznym przyjęciu metra przez mieszkańców Warszawy, okazało się, 

Ŝe pasaŜerów jest tak wielu, Ŝe trzeba dokupić kolejne wagony. W listopadzie 

1997 r. do Warszawy przyjechało kolejne 18 wagonów produkcji rosyjskiej. 17 

czerwca 1996 r. Rada Miasta Stołecznego Warszawy podjęła uchwałę o 

kontynuacji budowy I linii metra. 8 października 1996 r. Zarząd Miasta 

Stołecznego Warszawy podjął uchwałę w sprawie zatwierdzenia harmonogramu 

dalszej budowy I linii metra warszawskiego od Centrum do Młociny. 

26 maja 1998 r. otwarto stację Centrum, trasa metra miała 12,5 km długości. 

Następny, północny odcinek metra był projektowany na podstawie obserwacji 

poczynionych podczas eksploatacji i budowy istniejącego odcinka. Odstąpiono od 

budowy duŜych stacji mających w sumie do 300 m i skrócono je do długości 156 

m. Ponadto, zmieniono technikę budowy na nowocześniejszą i z wykorzystaniem 

najnowszych technologii. Ogłaszane były przetargi na budowę poszczególnych 

stacji. To pozwoliło na ograniczenie kosztów i szybsze tempo pracy niŜ przy 

budowie odcinka Kabaty-Politechnika.

PoniewaŜ pasaŜerów zaczęło przybywać nastąpiła konieczność zakupienia 

kolejnych wagonów metra. 22 lipca 1998 r. firma Alstom wygrała przetarg na 

dostawę 108 nowych wagonów 'Metropolis'. Pierwsze cztery pociągi dostarczono 

w 2000 r. Do końca 2005 r. do Warszawy przyjechało 18 pociągów. 

11 maja 2001 r. do eksploatowanego odcinka metra włączono stację 

Świętokrzyska i Ratusz Arsenał (razem długość metra wynosiła juŜ 14 km.). 

PoniewaŜ w 1989 r. zrezygnowano z budowy między innymi stacji Muranów, 

stację Ratusz Arsenał przesunięto na północ względem pierwotnych załoŜeń. 20 

grudnia 2003 r. oddano do uŜytku stację Dworzec Gdański, a 8 kwietnia 2005 r. 

stację Plac Wilsona, cała trasa miała wówczas 17,7 km długości. 24 stycznia 

2006 r. władze Warszawy zdecydowały o budowie dwóch zaniechanych stacji 

metra – Plac Konstytucji i Muranów. 

29 grudnia 2006 r. otwarto kolejną stację – Marymont i cała trasa miała wówczas 

18,6 km. Do marca 2008 do stacji Marymont kursował jednak tylko jeden pociąg 

wahadłowy (co 9 min.) z Placu Wilsona. Normalnie kursujące pociągi do stacji 

Marymont pojawiły się wraz z ukończeniem budowy komory torów odstawczych 

przy stacji Słodowiec, od 20 marca 2008 r. pociągi metra jeŜdŜą juŜ na całej 

trasie od Kabat do Marymontu. 

Od 12 lutego 2007 r. w Metrze Warszawskim stopniowo powinny pojawiać się 6- 

wagonowe pociągi serii 81, dotychczas pociągi te kursowały w składach 4- 

wagonowych. Powiększanie składów potrwa jednak do 2008 r. Będzie to moŜliwe 

dzięki zakupionym dodatkowym 30 wagonom pośrednim serii 81. 

Do końca marca 2008 r. zakończyła się budowa stacji Słodowiec; jej oddanie do 

uŜytku nastąpiło 23 kwietnia 2008. Przewiduje się, Ŝe zakończenie budowy I linii 

nastąpi w III kwartale 2008 r. wraz z oddaniem do uŜytku stacji Młociny, trasa 

będzie miała 23,1 km. Na potrzeby obsługi całej I linii metra 18 grudnia 2006 r. 

rozpoczęto przetarg na kupno dodatkowych 5 nowych pociągów. 

W kwietniu 2008 r. na konferencji MetroRail 2008, która odbywała się w 

Kopenhadze, przyznano warszawskiej stacji metra na Placu Wilsona tytuł 

najlepszej nowej stacji metra na świecie. Jurorzy docenili estetykę i 

funkcjonalność stacji. O tytuł w tej kategorii ubiegało się równieŜ metro z 

Vancouver, Madrytu i Kopenhagi. 

Historia planów linii metra 

• II linia metra miała być początkowo znacznie dłuŜsza i po praskiej stronie 

miała przebiegać na Białołęce, łącząc z Centrum takie osiedla jak 

Tarchomin i Nowodwory. Z planów zrezygnowano ze względów 

oszczędnościowych, gdyŜ linia musiałaby być prowadzona przez rozległe 

obszary o małej gęstości zaludnienia (np. śerań). Zachowana rezerwa 

terenowa ma obecnie być przeznaczona na zbudowanie linii tramwajowej, 

która w północnym odcinku ma przebiegać wzdłuŜ planowanej dawniej II 

linii metra. Planowane stacje II odcinka, za stacją Dworzec Wileński, miały 

kolejno nazywać się: Pl. Hallera, Rondo Starzyńskiego, Budowlana, Armii 

Krajowej, Płochocińska, Henryków, Tarchomin, Nowodwory, Winnica, 

Dąbrówka.

• III planowana linia metra ma przebiegać od Dworca Zachodniego na 

Pragę, choć dokładny jej przebieg jest dyskutowany. Obecnie planowane 

jest jej otwarcie w roku 2020 [9] . 

• IV linia metra była brana pod uwagę w latach 70. i w połowie lat 90. XX 

wieku przy próbach korekt docelowego układu linii. Miała przebiegać od 

Powsina pod ulicą Sobieskiego, ulicą Marchlewskiego (obecnie al. Jana 

Pawła II), pl. Komuny Paryskiej (obecnie pl. Wilsona), przez Bródno do 

wschodniej Białołęki. 

24 stycznia 2006 władze Warszawy zdecydowały o budowie dwóch zaniechanych 

stacji metra – A-12 Plac Konstytucji i A-16 Muranów. Ogłoszono juŜ przetarg na 

studium wykonalności tych dwóch stacji. Zrezygnowano z ich budowy w 1989 r. 

ze względu na oszczędności. Wg ekspertów, wybudowanie obu stacji znacząco 

poprawi dostęp do komunikacji zbiorowej w centrum Warszawy. Ich 

uruchomienie nie pociągnie za sobą zmian w częstotliwości kursowania metra. 

Stacja A-12 Plac Konstytucji, połoŜona będzie pod ulicą Marszałkowską, 

pomiędzy Wilczą, a placem Konstytucji. Stacja A-16 Muranów zlokalizowana 

zostanie w ciągu ulicy Gen. Andersa, między ulicami Anielewicza, a Dubois. W 

przypadku stacji Plac Konstytucji wybudowanie jej spowoduje objęcie obsługą 

komunikacyjną metra mieszkańców m.in. ulic Poznańskiej, HoŜej, Kruczej i 

Wspólnej. Z kolei stacja Muranów zapewni łatwiejszy dostęp do metra 

mieszkańcom ulic Nowolipki, Pawiej, Dzielnej, Zamenhofa, Stawki i 

Bonifraterskiej. Po otwarciu tych stacji pasaŜer przemieszczający się I linią po 

śródmieściu, będzie miał nie więcej niŜ 400 metrów do najbliŜszego wejścia 

jednej ze stacji. 

W roku 2005 przygotowana została koncepcja programowo-przestrzenna dla 

stacji A-12 Plac Konstytucji i A-16 Muranów, która uzupełniła wniosek o 

Lokalizację Inwestycji Celu Publicznego. Przyłączenie tych stacji do I linii Metra 

Warszawskiego planuje się na 2009 rok. 

Dane techniczne 

• aktualna długość linii: ok. 18,6 km 

• liczba wybudowanych stacji: 17 

• liczba planowanych/budowanych stacji: 6 

• na kaŜdej stacji jest monitoring 

• na kaŜdej stacji są dwa zegary, pierwszy odmierza rzeczywisty czas 

(godziny, minuty), drugi odmierza czas od odjazdu ostatniego pociągu 

(minuty, sekundy). 

• na stacjach Plac Wilsona i Marymont uruchomiono nowy system informacji, 

pokazujący między innymi czas do przyjazdu kolejnego składu (na 

pozostałych stacjach system ma zostać uruchomiony w połowie 2010 

roku) 

• długość peronów: 120 m. (na 120 metrowym peronie mieści się 

maksymalnie 6 wagonów metra) 

• liczba wind osobowych dla niepełnosprawnych: 41 szt. 

• zagłębienie peronu poniŜej poziomu terenu: 8,3 – 12,2 m. 

• średnia odległość pomiędzy stacjami: mniej niŜ 1 km. 

• szerokość toru: 1435 mm.

• minimalny promień łuku toru: 300 m. 

• maksymalne nachylenie: 3,1% 

• nawierzchnia torowa betonowa 

• system zasilania: trzecia szyna o napięciu 750 V 

• zabezpieczenie ruchu pociągów: system zdalnego sterowania i kontroli 

dyspozytorskiej 

• zabezpieczenie ruchu pociągów: system automatycznego ograniczania 

prędkości z sygnalizacją kabinową 

• częstotliwość kursowania: co 3-4 min w godzinach szczytu w dzień 

powszedni, co ok. 10 min późnym wieczorem 

• prędkość komunikacyjna: 36 km/h 

• prędkość konstrukcyjna wagonów: 90 km/h 

• czas przejazdu istniejącego odcinka metra: 28 min. 

• przed kaŜdą stacją metra, znajduje się specjalna, wysoka komora 

rozpręŜająca powietrze. Jest ona niezbędna, aby przy wjeŜdŜaniu składu 

na stację pociąg nie wpychał na peron mas powietrza zgromadzonych 

przed swoim czołem. 

Najnowsze plany 

14 września 2006 r. pełniący obowiązki Prezydenta Warszawy Kazimierz 

Marcinkiewicz ogłosił nowe plany poprowadzenia II linii metra. Plany II i III linii 

połączono w II linię metra. Zmiany dotyczyły linii po praskiej stronie Wisły. 

II linia ma się składać z 28 stacji i mieć długość 31 km. Cała trasa jest 

podzielona na 4 odcinki: zachodni, centralny, północny i południowy i w takich 

etapach będzie budowana. Pierwsze prace budowlane przy II linii, mają się 

zacząć od odcinka centralnego w 2008 r. 

Trasa będzie przebiegać: od zachodu, od STP-Mory dalej pod ul. Górczewską, 

przetnie I linię metra na stacji Świętokrzyska, dalej przebiegnie mostem nad 

Wisłą do stacji Stadion, po Praskiej stronie Wisły nastąpi rozgałęzienie na północ 

w stronę Bródna i na południe w stronę Gocławia. Od stacji Dw. Wschodni będą 

poprowadzone tory do STP-Kozia Górka. 

Według władz Warszawy przy dofinansowaniu budowy przez Unię Europejską 

odcinek centralny zostanie ukończony w 2011 r. i oddany do uŜytku w I połowie 

2012 r., odcinek na Pradze zostanie oddany w II połowie roku. 

Planowany przebieg II linii metra 

30 października 2006 r. podpisano umowę dotyczącą opracowania "Studium 

wykonalności budowy drugiej linii metra w Warszawie na odcinku B-10 Rondo 

Daszyńskiego – B-16 Dworzec Wileński wraz z dostawą taboru metra". Studium 

Wykonalności projektu zawiera szczegółowe projekty i rozwiązania 

technologiczne na odcinku centralnym II linii metra. Ponadto, Studium 

Wykonalności jest niezbędnym załącznikiem pozwalającym ubiegać się 

Warszawie o dotacje tej inwestycji z funduszy unijnych na lata 2007-2013. 

Studium Wykonalności zrealizuje konsorcjum firm: SUDOP PRAHA a.s. i DB 

Projekt Sp. z o.o. oferujące cenę 1,45 mln zł netto za wykonanie przedmiotu 

umowy. Odbiór przedmiotu zamówienia odbywać się będzie w czterech fazach:

1. faza – 30 dni od podpisania umowy – dostarczenie Wstępnego Raportu 

Studium Wykonalności; (Raport dostarczony 30 listopada 2006 r. [14] ) 

2. faza – 100 dni od podpisania umowy – dostarczenie Raportu Przejściowego 

Studium Wykonalności, wszystkich opracowań Dokumentacji 

Hydrogeologicznej i Geologiczno–InŜynierskiej oraz Przekroju podłuŜnego 

trasy metra; 

3. faza – 150 dni od daty podpisania umowy – dostarczenie Raportu 

Końcowego Studium Wykonalności oraz Dokumentacji Hydrogeologicznej i 

Geologiczno–InŜynierskiej, z wymaganym uprawomocnieniem 

dokumentacji w trybie administracyjnym; 

4. faza – 330 dni od daty podpisania umowy – podpisanie przez 

Zamawiającego protokołu odbioru końcowego. 

Informacje ogólne 

• II linia metra ma być budowana przy wykorzystaniu nowej technologii, 

która przyspieszy prace – pozwoli na drąŜenie do 25 m tunelu na dobę; dla 

porównania I linia powstawała w tempie 2 m na dobę. 

• Budowa II linii metra (odcinek centralny i praski) będzie kosztowała ok. 5 

mld zł. 

• Stacja B-12 Świętokrzyska będzie stacją przesiadkową. Stacja II linii 

znajdować się będzie pod stacją I linii – obie połączone będą ruchomymi 

schodami. 

• W okolicy stacji Dw. Wschodni powstanie STP "Kozia Górka" obsługujący II 

linię metra. Przy dworcu Warszawa Wschodnia, gdzie linia się krzyŜuje, 

powstanie odnoga torów prowadząca do STP "Kozia Górka". Na nowe 

wagony II linii przeznaczono 360 mln zł. 

Tabor warszawskiego metra 

Odcinek w ruchu obsługiwany jest przez 60 starszych, oraz 30 nowszych 

wagonów produkcji rosyjskiej z serii 81 oraz 108 wagonów METROPOLIS firmy 

ALSTOM w osiemnastu 6-wagonowych składach, wyprodukowanych w Hiszpanii i 

Chorzowie i dostarczanych w latach 2000-2005. 

Wagony produkcji rosyjskiej serii 81 jeŜdziły w składach 4-wagonowych, ale w 

2006 r. Metro Warszawskie podpisało umowy o kupnie 30 nowych wagonów, 

powiększających dotychczasowe składy do 6-wagonowych. Pierwsze powiększone 

składy zostały oddane do eksploatacji w lutym 2007 r. 

Zakładowa SłuŜba Ratownicza Metra Warszawskiego 

Zespół dysponujący odpowiednim sprzętem i wyszkolony do niesienia pomocy 

ludziom na terenie metra oraz do wspierania akcji usuwania awarii w obiektach 

infrastruktury metra. Na jej wyposaŜeniu znajdują się dwa pojazdy: gaśniczy i 

ratownictwa technicznego. ZSR współpracuje z jednostkami ratowniczymi słuŜb 

miejskich i państwowych. Podnoszeniu sprawności działania słuŜą wspólne 

ćwiczenia w tunelach, na stacjach i w wagonach metra. 

Od lipca 2005 na składzie ZSR jest wóz ratownictwa technicznego Mercedes 

Benz-Unimog U400, zbudowany specjalnie na zamówienie warszawskiego

metra za 1,2 mln zł. Pojazd jest przystosowany do jazdy zarówno po torach 

metra jak i zwykłych ulicach. Jego wysokość jest dostosowana do wysokości 

peronów w warszawskim metrze, tak by 4 osobowa załoga mogła wysiadać od 

razu na stację. 

W razie wypadku lub powaŜnej awarii wszystkie pociągi jakie są na trasie 

zjeŜdŜają na jeden tor i tory odstawcze mieszczące się za niektórymi stacjami, 

umoŜliwiając dojazd do miejsca wypadku zespołowi ratownictwa technicznego. 

Prędkość maksymalna tego pojazdu to 50km/h bez względu na kierunek jazdy. 

Unimog jest w stanie holować skład metra, który waŜy 130 ton, ale jego 

konstrukcja jest obliczona na holowanie nawet cięŜszych pojazdów, do 200 ton. 

Pojazd ratownictwa technicznego jest wyposaŜony w standardowy sprzęt 

ratowniczy: piły, noŜyce do cięcia blachy, podnośniki itp. 

Inne środki bezpieczeństwa [ 

• w grudniu 2006 Metro Warszawskie otrzymało z Urzędu Transportu 

Kolejowego świadectwa bezpieczeństwa: dla zarządcy infrastruktury 

kolejowej; dla przewoźnika kolejowego; dla uŜytkownika bocznicy 

kolejowej. Świadectwa waŜne są do 21 grudnia 2011 r. 

• 27 września 2006 r. metro dostało od Polskiego Towarzystwa 

Kardiologicznego 19 defibrylatorów. Są one w uŜyciu od 1 stycznia 2007 r. 

(po zmianie ustawy o ratownictwie medycznym). Urządzenia znajdują się 

na peronach następujących stacji: A-1 Kabaty, A-7 Wilanowska, A-11 

Politechnika, A-13 Centrum (2 sztuki), A-15 Ratusz Arsenał, A-17 Dworzec 

Gdański, A-18 Plac Wilsona. W marcu 2004 roku metro zaczęło "Ŝółtą 

kampanię informującą" o zagroŜeniach jakie pasaŜerowie mogą spotkać w 

metrze i jak naleŜy postępować w danej sytuacji. Informacje dotyczą 

między innymi zachowania podczas ewakuacji i alarmu bombowego. Na 

kaŜdej stacji jest umieszczony Ŝółty telefon, przez który moŜna 

zawiadomić o groźnej sytuacji w metrze. W wagonach są specjalne 

przyciski, dzięki którym moŜna poinformować maszynistę o niebezpiecznej 

sytuacji. Dla bezpieczeństwa pasaŜerów, w metrze przeprowadza się teŜ 

ćwiczenia róŜnych słuŜb ratunkowych. W nocy z 16 na 17 marca 2006 r. w 

metrze warszawskim miały miejsce ćwiczenia antyterrorystów. Cała akcja 

miała miejsce na stacji Wilanowska. Podobne ćwiczenia odbywały się takŜe 

przez trzy kolejne noce począwszy od nocy z 4 na 5 lutego 2004 r. na 

stacji Imielin. 6 marca 2004 r. na Dworcu Gdańskim odbyły się ćwiczenia z 

alarmu bombowego. Przez trzy noce od 28 do 30 października 2003 r. 

odbyły się ćwiczenia StraŜy PoŜarnej na odcinku między stacjami 

Politechnika - Centrum. Na stacjach metra jest prowadzony monitoring. 

Kamery przemysłowe rejestrują obraz, który pomaga w analizie wydarzeń 

jakie mają miejsce na stacjach oraz w STP-Kabaty. W tunelu budowanym 

pomiędzy stacjami A-17 Dworzec Gdański i A-18 Plac Wilsona robotnicy 

natknęli się na zapomniany, zabytkowy kolektor burzowy, powstały w 

1932 r. Plany budowlane metra nie uwzględniały tej budowli. Kolektor był 

elementem kanalizacji wokół Cytadeli Warszawskiej. Kolektor został 

przebudowany tak, aby nie kolidował z metrem i pełnił dalej swoją funkcję. 

Na odcinku między stacjami A-18 Plac Wilsona i A-19 Marymont znajduje 

się zabytkowy kolektor ściekowy zaprojektowany przez Williama Lindleya 

w 1886 r. Podczas powstania warszawskiego powstańcy przechodzili nim

ze Śródmieścia na śoliborz. Historyczny kolektor pozostał na swoim 

miejscu, tunel metra został wydrąŜony pod nim. W trakcie prac na 

powierzchni przy stacji metra A-18 Plac Wilsona odkryto zabytkową 

brukowaną nawierzchnię ulicy. "Kocie łby" to typowa nawierzchnia 

przedwojennych warszawskich dróg. Przed II wojną światową na placu 

Wilsona znajdowała się pętla tramwajowa. Dla potrzeb metra, w latach 

1985-1990 w pięciu warszawskich szkołach średnich utworzono klasy o 

profilu "metrowskim". W Technikum Kolejowym kształcono przyszłych 

maszynistów oraz osoby obsługujące zabezpieczenia ruchu pociągów. Ten 

system szkolenia zawodowego przyszłych pracowników rozwiązano ze 

względu na opóźnienie uruchomienia metra o 4 lata. Za stacją A-13 

Centrum, od północnej strony wybudowano bardzo krótki dodatkowy tor, 

który miał być w przyszłości przedłuŜony i łączyć linię metra A i B. 

Zrezygnowano jednak z tego rozwiązania i przed uruchomieniem stacji A- 

13 Centrum przyszły tor zjazdowy zdemontowano. Jednym z 

budowniczych metra był m.in. Grzegorz Markowski, wokalista legendarnej 

grupy Perfect. Artysta w latach 80. pracował na początkowych stacjach 

metra, zabezpieczał elementy metalowe malując je farbą antykorozyjną. 

Podczas Dnia Dziecka w roku 2005 oraz 2006 komunikaty dźwiękowe o 

bieŜącej i następnych stacjach czytały dzieci 

• Po zainstalowaniu na stacjach metra bramek biletowych na nowe bilety 

magnetyczne ZTM-u, metro wprowadziło darmowe wejściówki na perony 

stacji metra. Wejściówki nie były biletami i nie były dowodem zapłaty za 

przejazd metrem. Wejściówki umoŜliwiały tylko przejście przez bramki, np. 

dla osób posiadających bilet miesięczny. 

• Z okazji 25-lecia Listy Przebojów Trójki w dniach 22-24 kwietnia 2007 r. 

komunikaty dźwiękowe były czytane przez Marka Niedźwieckiego. Wg 

informacji podawanych na antenie "Trójki" zapowiedzi czytane przez jej 

prezentera miały być odtwarzane przez tydzień, ale zrezygnowano z tego 

poniewaŜ draŜniły one większość pasaŜerów. Obecnie zapowiedzi są 

czytane przez Ksawerego Jasieńskiego. 

• Wagony metra mają wbudowane urządzenia rejestrujące parametry jazdy, 

"czarne skrzynki" będące odpowiednikami rejestratorów parametrów lotu 

samolotu. Są to zaadaptowane do potrzeb metra lotnicze rejestratory 

skonstruowane i wyprodukowane w nowej wersji przez warszawską firmę 

ATM S.A. 

• Włodzimierz T. Kowalski w ksiąŜce Walka dyplomatyczna o miejsce Polski 

w Europie: (1939-1945) opisuje kulisy decyzji o wyborze "daru ZSRR dla 

narodu polskiego". Stalin rzekomo zaproponował Bierutowi do wyboru: 

budowę metra w Warszawie, budowę osiedla mieszkaniowego albo Pałacu 

Kultury i Nauki. Odpowiedź miała być następująca: metro niepotrzebne, a 

osiedle moŜemy wybudować sami i tak z wyboru Bolesława Bieruta, na 

początku lat 50. został wybudowany Pałac Kultury zamiast metra. 

58) SPACER ULICĄ MIODOWA OD KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA DO 

PL. KRASIŃSKICH 

skrypt

59) WARSZAWSKI OGRÓD ZOOLOGICZNY 

ZałoŜony w 1928. Projektował Leon Danielewicz. Początkowo zwierzyniec 

utworzono z dwóch prywatnych menaŜerii (m.in. z funkcjonującego wcześniej na 

Koszykowej zwierzyńcowi Pągowskiego), lecz szybko rozrastał się. Prowadzony 

przez Wenanta Burdzińskiego (twórcy ogrozu zoologicznego w Kijowie). Na 

początku 1939 był uwaŜany za jedną z najciekawszych takich placówek w 

Europie. W trakcie wojny zamknięty – zwierzęta albo zginęły, albo zostały 

wywiezione. Po wojnie, w 1948 ogród ponownie otworzono (150 gatunków Z 

DARÓW OSÓB PRYWATNYCH) i rozbudowano – aktualnie zajmuje prawie 40 ha i 

ma charakter plenerowy (większość to otwarte wybiegi). śyje tu około 3000 

zwierzą, w tym 91 gatunków ssaków, 87 ptaków, 49 gadów, 49 ryb. Bardzo 

charakterystycznym dla tego parku rozwiązaniem jest otoczony fosą wybieg dla 

niedźwiedzi brunatnych umieszczony poza ogrodem, w parku przy Al. 

Solidarności. Poza zwierzętami, warto odwiedzić ogród dla roślinności – drzew, 

kwiatów i krzewów. 

60) OBIEKTY SPORTOWE WARSZAWY 

Stadion Klubu Polonia przy ul. Konwiktorskiej – Polonia to najstarszy 

warszawski klub piłkarski. Zaczątki klubu Polonia sięgają 1906–1907, ale władze 

carskie zgodziły się na powstanie „Czarnych Koszul” dopiero w 1915 roku, gdy 

sytuacja Rosji na frontach pierwszej wojny światowej była juŜ kiepska. JednakŜe 

do 1928r. piłkarze "Czarnych Koszul" musieli rozgrywać swoje mecze gościnnie 

na boiskach Agrykoli lub na Dynasach (Powiśle). Uzyskanie własnego terenu dało 

klubowi stabilizację i perspektywy rozwojowe. Konwiktorska stała się bazą nie 

tylko dla piłkarzy, ale takŜe dla innych sekcji klubowych. Do wybuchu II wojny 

światowej stadion był systematycznie rozbudowywany, głównie staraniem 

ówczesnego prezesa KS Polonia gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Ambitne plany 

budowy nowoczesnego obiektu przekreśliła wojna. Dopiero w latach 1953-54 

projekt ten został częściowo zrealizowany - powstała wówczas Trybuna Główna 

istniejąca do dziś. W roku 1997 stadion doczekał się plastikowych krzesełek, w 

2002 prowizorycznego zadaszenia nad LoŜą Honorową, w 2003r. sztucznego 

oświetlenia a w 2004 - zadaszenia Trybuny "Kamiennej". 

Stadion Legii ul. Łazienkowska 3 – znajduje się na terenach oddanych wojsku 

przez Józefa Piłsudskiego po dawnych carskich koszarach w kwadracie ulic 

Łazienkowskiej, Myśliwieckiej, Czerniakowskiej oraz kanału Piaseczyńskiego. 

Budowa stadionu ruszyła w 1927r. wg projektu inŜ. Maksymiliana Dudryka - 

Darlewskiego, autora trybuny krytej, która stoi do dziś w niemal nie zmienionej 

formie, oraz inŜ. Aleksandra Kodelskiego. Oprócz boiska stadion posiadał równieŜ 

bieŜnię oraz betonowy tor kolarski (drugi po Dynasach), który niestety rozebrano 

po kilku miesiącach z powodu błędów konstrukcyjnych. Docelowo stadion miał 

pomieścić 60 tys. widzów, jednak tego projektu nigdy nie udało się zrealizować. 

Budowa była finansowana z funduszy Państwowego Instytutu Wychowania 

Fizycznego - odpowiednika ówczesnego Ministerstwa Sportu. Jedną z wielu sekcji 

zgłoszonych w klubie była sekcja pływacka, dla której potrzeb wybudowano 

pierwszą w Warszawie pływalnię wg projektu inŜ. Kodeckiego wraz z wieŜą do 

skoków projektu inŜ. Rakimowicza. Obiekty sekcji pływackiej przebudowano w 

latach 50-tych pod kierownictwem trójki znanych inŜynierów Hryniewieckiego,

Leykama i Rajewskiego. Jednak sztandarowym obiektem stadionu była trybuna 

kryta o pojemności 5000 tys. widzów, pod którą znajdowała się całkowita 

infrastruktura klubu sportowego. Na parterze znajdowały się sale treningowe 

sekcji bokserskiej, zapaśniczej, gimnastycznej oraz szermierczej, szatnie, 

sanitariaty, biura, świetlice, kuchnia, bufety. Na pierwszym piętrze była część 

hotelowa zdolna pomieścić druŜyny przyjezdne. Podczas okupacji Niemcy 

korzystali ze stadionu, więc o niego dbali, stadion został zniszczony dopiero 

podczas Powstania Warszawskiego. Nie na tyle jednak, aby juŜ w maju 1945 

roku nie moŜna było rozegrać na nim pierwszego meczu. W następnym roku 

stadion był miejscem pierwszych powojennych mistrzostw Polski. Przez dziesięć 

lat, aŜ do zbudowania Stadionu Dziesięciolecia w 1955, stadion Wojska Polskiego 

był najwaŜniejszym obiektem sportowym w Polsce. Stadion Dziesięciolecia 

przejął funkcje reprezentacyjne i właściwie od tamtej pory do lat 90tych obiekt 

Stadion Legii powoli aczkolwiek systematycznie niszczał. Dopiero historyczny 

startem Legii w Lidze Mistrzów w 1995 r. wymógł remont stadionu - 

zamontowano plastykowe foteliki, postawiono nowy płot odgradzający boisko od 

trybun, w 1997 wymieniono dach nad trybuną krytą. Po tych inwestycjach na 

stadionie mogło zasiąść ok. 15 tys. kibiców. W dniu 19 października 2006 roku 

podczas obrad Sesji Rady m.st. Warszawy, radni przyjęli Uchwałę w sprawie 

zagospodarowania terenów rekreacyjno - sportowych przy ul. Łazienkowskiej 1/3 

w Warszawie. Według planów stadion posiadać będzie minimum 30 tys. miejsc 

siedzących. Wszystkie trybuny będą zadaszone. Nowy obiekt będzie spełniał 

standardy stadionu czterogwiazdkowego, co oznacza, Ŝe w Warszawie będzie 

mógł zostać rozegrany półfinał Ligi Mistrzów. Ze starego stadionu nienaruszona 

będzie jedynie fasada dzisiejszej trybuny krytej, gdyŜ jest wpisana w rejestr 

zabytków. Wnętrze budynku zostanie jednak zburzone a w jego miejscu 

powstanie nowa trybuna główna. 

Agrykola Warszawskie Centrum Sportu MłodzieŜowego ul. Myśliwiecka - 

Obiekt znajduje się na terenie Łazienek Północnych. Jest placówką oświatową, 

prowadzi działalność wychowania pozaszkolnego. Zrzesza młodzieŜ w sekcjach 

piłki noŜnej i ręcznej. Dysponuje 2 boiskami do piłki noŜnej, boiskami do 

siatkówki i koszykówki, 2 kortami tenisowymi, hotelem z salami 

konferencyjnymi. 

Stadion Dziesięciolecia – a właściwie Stadion im. Dziesięciolecia PRL, 

największy warszawski obiekt sportowy, niegdyś sztandarowa budowla 

socjalizmu, obecnie wykorzystywany do celów handlowych jako bazar. W 1953 

SARP rozpisał konkurs na "stadion olimpijski" dla Warszawy. Wygrał go zespół 

architektów pod przewodnictwem Jerzego Hryniewieckiego (a takŜe Zbigniew 

Ihnatowicz i Jerzy Sołtan). Prace rozpoczęły się jeszcze w tym samym roku. 

Kierował nimi sam naczelny architekt, a w skład jego zespołu weszli m.in. Marek 

Leykam, Czesław Rajewski i Konstanty Jankowski. Do budowy korony stadionu 

uŜyto gruzów zabudowy Warszawy zniszczonej po powstaniu warszawskim i w 

latach powojennych. Stadion docelowo miał stać się obiektem typu olimpijskiego. 

Arena zawiera pełnowymiarowe boisko do piłki noŜnej oraz bieŜnię 

lekkoatletyczną (400 metrów długości). Trybuny odkryte ze stałymi ławami 

drewnianymi zgodnie z projektem mieściły 71 tys osób, choć w czasach 

największych imprez masowych na trybunach zasiadało ponad 100 tys. W 

okolicach stadionu zlokalizowano parking samochodowy na 900 maszyn, boisko 

treningowe, niewielką halę treningową oraz park, a takŜe nieistniejący dziś 

budynek dla reporterów. Po otwarciu (22.07.1955) Stadion przejął od stadionu

Legii Warszawa rolę reprezentacyjnego obiektu sportowego stolicy. Do końca 

epoki PRL na Stadionie Dziesięciolecia odbywały się najwaŜniejsze imprezy 

sportowe w kraju, m.in. waŜniejsze piłkarskie mecze międzynarodowe, Derby 

Warszawy, mistrzostwa Polski w lekkiej atletyce czy finisze Wyścigu Pokoju. 

Stadion X-lecia był takŜe wykorzystywany do celów kulturalnych i 

propagandowych: odbywały się na nim koncerty, masówki, doŜynki i uroczyste 

obchody waŜnych dla PRL rocznic. W 1968 w czasie ogólnokrajowych doŜynek 

Ryszard Siwiec dokonał na stadionie samospalenia w proteście przeciwko agresji 

na Czechosłowację. Po 1983 stadion niszczał, a jego remont uznany został za 

nieopłacalny. W zamian za utrzymanie obiektu, stadion został w 1989 

wydzierŜawiony przez miasto do celów handlowych firmie Damis, która załoŜyła 

tam "Jarmark Europa". Z ponad 5 tys. podmiotów gospodarczych jest to jedno z 

największych targowisk w Europie. Obecnie planuje się, ze do roku 2010 na tym 

terenie ma powstać Stadion Narodowy dla 60 tys. widzów, który będzie częścią 

kompleksu z częścią hotelową, wystawienniczą, kongresową, handlową. Ma tam 

równieŜ powstać stacja kolejowa. Całość zajmie 37ha. 

Obiekty sportowe klubu Warszawianka ul. Puławska – oddane do uŜytku w 

1961r. jako jedne z najnowocześniejszych w Europie. Obecnie zdewastowane o 

kompletnie zniszczone. Sam klub załoŜony został w 1921 przez rodziny 

Luxemburgów i Lothów najpierw jako klub piłkarski. Z czasem w klubie powstały 

sekcje kolejnych dyscyplin: koszykówki, hokeja, łyŜwiarstwa, kolarstwa, lekkiej 

atletyki, szermierki i od 1999 pływania- prk wodny z basenem 10cio torowym o 

wymiarach olimpijskich . 

Park Wodny Moczydło ul. Górczewska – z 3ma basenami, w tym z jednym 

olimpijskim o wymiarach 20m x 50m. z 8 stanowiskami pływackimi, boiskiem do 

siatkówki i najwyŜsza w Polsce 90m skocznią bungie, gruntownie 

zmodernizowany w ostatnich latach powstał na Woli w początku lat 70tych. 

Zespół basenów na ul. Inflanckiej - historia obiektu sięga lat 60., kiedy to 

powstał pierwszy basen odkryty. Kryta pływalnia istniejąca obecnie to efekt 

tymczasowego(jak zakładano ówcześnie) zadaszenia pływalni letniej w 1977r. Na 

początku lat 90. skończyły się niemal 70% dotacje i w 1991 roku ośrodek miał 

1,7 mld deficytu. Wobec takich strat ówczesny dyrektor zadecydował, Ŝeby basen 

był czynny tylko latem. Wkrótce zapadła decyzja o rozbiórce. Na zlecenie 

poprzednich zarządców obiektu pocięto dach tak, by nie moŜna go było 

odtworzyć, a jedynie zreperować. Ekspertyza techniczna wykazała, Ŝe balon po 

sklejeniu jest bezpieczny. Zamontowano specjalne wsporniki w razie potrzeby 

podtrzymujące opadający „dach”. Pod koniec lat 80. utworzono profesjonalną 

siłownię kulturystyczną, zmodernizowano system ogrzewania, zautomatyzowano 

technologię uzdatniania wody, w 1994 roku wybudowano basen letni oraz 

wybudowano 5m zjeŜdŜalnie wodną. Ośrodek wyposaŜono ponadto w 

nowoczesne zaplecze sanitarne. W końcu lat 90. z pływalni korzystało 80 tys. 

osób/miesiąc. Ze względu na fakt, iŜ zadaszenie pływalni nie spełniało juŜ 

wymogów bezpieczeństwa i wymagało natychmiastowej wymiany w 2002r. 

zamontowano wewnątrz drugą powłokę balonową, zmodernizowano oświetlenie, 

wentylację, zmodernizowano szatnie, system uzdatniania wody. W latach 2001- 

2003 w celu uatrakcyjnienia pobytu na pływalni zamontowano atrakcje wodne: 

35 m zjeŜdŜalnię, zjeŜdŜalnię słoń dla małych dzieci, 2 kaskady wodne, 8- 

osobowe jakuzi. Obecnie pływalnia, i in. usługi cieszą się duŜym powodzeniem, 

korzysta z nich około 1300 osób/dziennie.

Stok narciarski Szczęśliwice - w Parku Szczęśliwickim na Ochocie, całoroczny 

sztucznie ukształtowany stok narciarski o długości 240m i 40to metrowej róŜnicy 

wzniesień, sztucznie oświetlony. Wynosząca 9 tys. m2 powierzchnia stoku 

pokryta została mata typu Dendix produkcji angielskiej, która przy zerowych i 

dodatnich temperaturach zraszana jest "mgłą wodną" dla zmniejszenia tarcia, 

natomiast przy temperaturach ujemnych oraz braku lub małej ilości śniegu 

naśnieŜana trzema armatkami szwedzkiej firmy "Areco". Specjalnie 

zainstalowany wyciąg talerzykowy oraz kolejka krzesełkowa umoŜliwiają w ciągu 

godziny wjazd na szczyt ok. 2 tys. narciarzy. Obiekt spełnia wszelkie wymagania 

niezbędne do organizacji zawodów narciarskich i snowboardowych oraz 

prowadzenia działalności szkoleniowej. 

Tor łyŜwiarski Stegny ul. Inspektorowa - WOSiR „Stegny” powstały w latach 

70tych na Mokotowie, słynie przede wszystkim z toru łyŜwiarskiego. 

Pełnowymiarowy obiekt (jedyny w Polsce z atestem Międzynarodowej Unii 

ŁyŜwiarskiej), z taflą lodowa o pow. 5 tys. Jest m.in. miejscem rozgrywania 

najwaŜniejszych zawodów łyŜwiarstwa szybkiego w kraju (Puchary Świata, 

Mistrzostwa i Puchary Polski). Poza tym działają tu takŜe korty tenisowe, sala 

gimnastyczna przeznaczona do gier zespołowych (siatkówka, koszykówka), 

siłownia oraz gabinet odnowy biologicznej. 

Torwar – lodowisko przy ul. Łazienkowskiej jest jedną największych hal 

widowiskowo - sportowych w Polsce, usytuowaną niedaleko ścisłego centrum 

Warszawy u zbiegu głównych tras komunikacyjnych. NaleŜąca do Centralnego 

Ośrodka Sportu hala została w pełni zmodernizowana w 1999 roku i jest dziś 

idealnym miejscem do organizacji róŜnego typu imprez sportowych, koncertów, 

wystaw, targów, konferencji, bankietów czy teŜ imprez firmowych. W skład 

kompleksu sportowego TORWAR wchodzi takŜe w pełni wymiarowe, 

profesjonalne lodowisko o pow. 2 tys m kw. 

Trochę ciekawostek o warszawskim sporcie: 

W 1878 r. powstała pierwsza sportowa organizacja na ziemiach polskich – 

Towarzystwo Wioślarskie, dzięki Władysławowi Deniszczukowi i Antoniemu 

Chojnackiemu, którym udało się uzyskać zgodę gubernatora Warszawy na 

legalne zrzeszenie miłośników wiosłowania, którzy swoja letnią przystań mieli u 

wylotu ul. Bednarskiej, a zimową siedzibę (od 1897r.) przy ulicy Foksal. 

Pierwszym prezesem Towarzystwa został Henryk Stankiewicz. Gdy armia 

Tuchaczewskiego stanęła na przedpolach Warszawy i kraj wytęŜał wszystkie siły, 

by obronić stolicę, wspaniałą kartę zapisało Warszawskie Towarzystwo 

Wioślarskie. Utworzyło ono własną kompanię, która zajęła się tak niesłychanie 

waŜną sprawą, jak dowóz zaopatrzenia na front i wywóz rannych z pola bitwy. 

W 1886 roku powstało Warszawskie Towarzystwo Cyklistów. NaleŜeli do niego 

m.in. Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Wacław Gąsiorowski, a pierwszym 

prezesem był hrabia August Potocki. Olbrzymie zasługi połoŜył dla WTC następny 

prezes, Antoni Fertner. To on doprowadził do budowy torów na Dynasach w 

1892r. Do 1921r. był to tor ziemny, potem betonowy. Był to na owe lata 

nowoczesny tor kolarski. WTC jako jedyna chyba oficjalnie polska organizacja 

posiadała swój własny sztandar. Jak to się stało, skoro zaborcy nie pozwalali na 

najmniejsze przejawy polskości? Do Warszawy przyjechał z wizyta car 

Aleksander. Odbywał uroczystą paradę m.in. ulicą Nowy Świat. Tam nagle z

tłumu wybiegł jeden z członków WTC i z wyciągniętym zza pazuchy sztandarem 

złoŜył pokłon monarsze Rosji. A ten bezwiednie zasalutował. W państwie 

rosyjskim obowiązywała Ŝelazna zasada: sztandar, któremu władca odpowiedział 

na pokłon musiał być oficjalnie uznany. Warszawski gubernator nie miał wyjścia. 

W 1893 r. powstało Warszawskie Towarzystwo ŁyŜwiarskie, które było 

właścicielem Doliny Szwajcarskiej – ogrodów wypoczynkowych załoŜonych przy 

dzisiejszej ulicy Chopina jeszcze w 1786 roku. Dolina Szwajcarska była 

ulubionym przez warszawiaków miejscem ślizgawek. WTŁ miało takŜe sekcję 

szermierczą i gimnastyczną. Po rozwiązaniu w 1939 roku juŜ nie odrodziło się w 

dawnej formie. 

W 1953 r. miało miejsce wydarzenie, które przeszło do legendy polskiego sportu. 

W odnowionej Hali Mirowskiej odbyły się mistrzostwa Europy w boksie. W 

dziesięciu kategoriach reprezentanci Polski zdobyli dziewięć medali, w tym pięć 

złotych. O biletach wstępu nie było co marzyć, codziennie olbrzymie tłumy stały 

na ulicach Muranowa i Mirowa i z zapartym tchem słuchały relacji radiowych z 

wielkich głośników. 

61) OMÓW HERB WARSZAWY I WARSZAWSKIE POMNIKI SYRENKI 

HERB I FLAGA WARSZAWY 

Herb Warszawy - wizerunek postaci mitologicznej syreny (trzymającej w lewej 

ręce okrągłą tarczę, a we wzniesionej prawej - miecz) na czerwonym polu. 

Najstarsza istniejąca pieczęć herbowa Warszawy pochodzi z 1390r. Przedstawia 

zwierzę z ptasimi łapami i smoczym tułowiem pokrytym łuskami. Górna część 

ciała jest popiersiem męskim, głowa nakryta hełmem, w rękach tarcza i miecz. W 

XVI w. w herbie Warszawy tułów męski został zastąpiony kobiecym, znikł hełm z 

głowy, zjawiły się u bioder skrzydła smocze i jaszczurczy ogon. Pierwsza syrena 

(kobieta-ryba) z mieczem i tarczą pojawiła się w 1622 r. Herbem Wielkim Miasta 

Stołecznego Warszawy jest Syrena w polu czerwonym, zwrócona w prawo z 

szablą wzniesioną w ręce prawej, z tarczą okrągłą w ręce lewej. Barwy ciała i 

rybiego ogona Syreny są naturalne, włosy złote, szabla i tarcza złote. Nad tarczą 

herbową korona królewska złota. PoniŜej tarczy herbowej dwie gałęzie laurowe z 

zawieszonym na nich, na wstędze, KrzyŜem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti 

Militari V klasy dodanym do herbu w dniu 09.11.1939r. zarządzeniem naczelnego 

wodza, gen. dyw. Władysława Sikorskiego. Na wstędze spływającej spod korony 

wieńczącej tarczę herbową umieszczona jest dewiza herbowa semper invicta 

(zawsze niezwycięŜona). Herb Wielki Miasta Stołecznego Warszawy moŜe być 

uŜywany wyłącznie przez organy m.st. Warszawy 

Obecny herb Warszawy został przyjęty w wyniku konkursu przeprowadzonego w 

1938 r. Został przywrócony w 1990r, po zmianach dokonanych w okresie PRL, 

kiedy herb pozbawiony był korony, a Syrena była uproszczona i z 

rozpuszczonymi włosami. 

Flaga, barwy Warszawy są kolory Ŝółty i czerwony na fladze, ułoŜone w dwa 

pasy poziome, równej szerokości, górny Ŝółty, dolny czerwony.

Warszawskie Syrenki 

Rynek Starego Miasta 

Rzeźba na warszawskim Rynku Starego Miasta została wykonana przez 

Konstantego Hegla. 

Pierwotnie (1855-1928) i obecnie (od 2000) stoi na Rynku. W czasie pomiędzy 

tymi datami była przenoszona w róŜne miejsca Warszawy. W 2008 roku 

oryginalna rzeźba wykonana z brązowionego cynku została zabrana z rynku w 

celu wykonania prac konserwatorskich. Rzeźba była w bardzo złym stanie 

technicznym na skutek urazów mechanicznych i licznych aktów wandalizmu. 1 

maja 2008 o 6 rano na cokół na rynku wróciła oryginalna rzeźba, jednak 12 maja 

oryginał trafi do Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, a w jej miejscu 

zostanie postawiona kopia. [1] 

Powiśle 

W kwietniu 1939 postawiono nad Wisłą pomnik wykonany ze spiŜu. Do rzeźby 

Ludwiki Nitschowej pozowała Krystyna Krahelska. 

Jesienią 2006 przed pomnikiem ustawiono tablicę informującą o srebrnym KrzyŜu 

Virtuti Militari, który nadał Warszawie gen. Sikorski w uznaniu zasług obrony 

miasta we wrześniu 1939. 

62) ŚWIĘCI PATRONI WARSZAWY 

Matka Boska Łaskawa - sanktuarium w kościele O.O. Jezuitów na Starym 

Mieście 

OBRAZ NAJŚWIĘTSZEJ PANNY ŁASKAWEJ Z FAENZY 

Do Warszawy przywieziono specjalne błogosławieństwo Stolicy Apostolskiej dla 

króla Jana Kazimierz wraz z kopią obrazu Najświętszej Panny Łaskawej z Faenzy. 

Król podarował obraz księŜom pijarom. W marcu 1651 odbyła się uroczysta 

koronacja obrazu. W czerwcu tego roku wojsko polskie odniosło wspaniałe 

zwycięstwo, współczesnym trudno było nie łączyć tych dwóch zdarzeń. Obraz 

zyskał wielką sławę, chociaŜ samo zdarzenie nie powinno budzić specjalnego 

zdziwienia - przyzwyczajano się do ingerowania istot boskich w sukcesy 

polskiego wojska (np. gdy wojsko polskie staczało sławną bitwę pod Chocimiem, 

ksiądz Tomasz Oborski odprawiający mszę doznał wizji, w której Matka Boska i 

św. Stanisław Kostka osłaniają obóz polski atakowany przez Turków. Wizję tę 

moŜna było obejrzeć w pokojach zamkowych przeniesioną na płótno przez 

malarza królewskiego. 

W rok po zwycięstwie pod Beresteczkiem drukarnia Piotra Elerta wydała 

specjalną broszurkę po łacinie z opisem koronacji i kultu, jakim święty wizerunek 

obdarzała Warszawa. Tę broszurę razem z wotum w postaci wspaniałego 

proporca wysłano do Italii w darze dla biskupa Faenzy.

Najświętsza Panna Łaskawa była opiekunką podczas klęski morowego powietrza, 

a nie jak by moŜna było sądzić patronką wypraw wojennych. A klęski te 

zagraŜały Warszawie bardzo często, wówczas obnoszono obraz po całej 

Warszawie, w celu uproszenia łask u Boga. Była to często jedyna pociecha dla 

śmiertelnie chorych i opuszczonych. W latach wojny, choroby lub morowego 

powietrza kult Najświętszej Marii Panny stawał się ogromny. 

W 1664r. sejm podjął specjalną uchwałę, na mocy której uznano Najświętszą 

Pannę Łaskawą za patronkę Warszawy, ustalono takŜe coroczną procesje. A 

kościół pijarów oprócz swych dawnych patronów przyjął wezwanie Najświętszej 

Panny Łaskawej. A cudowny obraz umieszczono na Bramie Nowomiejskiej, aby 

chronił przed zarazą. 

Władysław z Gielniowa - błogosławiony; kaplica przy akademickim kościele 

pw. św. Anny; XV-XVIw; bernardyn; pokutnik; wprowadzał język polski do 

naboŜeństw; doradzca księŜnej mazowieckiej Anny; poza tym patron Polski, 

Litwy, 

W 1610 r w kościele św. Anny otworzyła się trumna świętobliwego Ładysława. 

Ludzie przypomnieli sobie o tutejszym zakonniku, o cudach jakie czynił za Ŝycia i 

po śmierci i o zjawisku, jakie zaszło wWielki Piątek w 1504 r., gdy ojciec 

Ładysław wygłaszając kazanie o męce Pańskiej uniósł się wysoko ponad ambonę. 

W czasach humanistycznych zapomniano o sławie świętobliwego kaznodziei. 

Teraz chciał o sobie przypomnieć. To, Ŝe otwarła się jego trumna uznano za znak 

od Boga, sława Ładysława zaczęła na powrót się rozprzestrzeniać. Jego szczątki 

złoŜono w kosztownym relikwiarzu. 

Rozpoczęto starania o kanonizację Ładysława. 17 lat po cudownym zdarzeniu 

zebrała się komisja co do cudów i łask danych przy grobie zakonnika. W 

doprowadzeniu procesu beatyfikacyjnego do końca utrudniały próby reform i 

wynikłe stąd spory wewnętrzne zakonu bernardyńskiego. Ładysława 

beatyfikowano w XVIII w., ale jego kult juŜ wcześniej w Warszawie był 

powszechny 

Grób otwierał się jeszcze kilkakrotnie, aŜ relikwie umieszczono w osobnej kaplicy, 

którą dobudowano w 1620 r. do prezbiterium kościoła. 

Zabiegi bernardynów próbujących wynieść na ołtarze swego współbrata, miały 

znaczenie nie tylko dla warszawskiego zgromadzenia, ale równieŜ dla całej 

społeczności stolicy. Warszawa nie miała Ŝadnego świętego. Wyglądało na to, Ŝe 

osoby godne ołtarzy omijały to miasto. Nie było tu szanowanych relikwi, których 

kult przydawałby miastu splendoru. Wprawdzie dominikanie sprowadzili do 

Warszawy cząstkę relikwi swojego patrona, ale było to tylko cząstka, a poza tym 

św. Jacek za Ŝycia Warszawy nigdy nie widział, natomiast świętobliwy Ładysław 

tu został zakonnikiem, przeorem i prowincjałem, tu pisał swoje dzieła, tu unosił 

się ponad ambonę. 

Klemens Maria (Hofbauer) Dworzak - święty; pomnik przy kościele 

sakramentek na Nowym Mieście; XVIII-XIXw; norbertanin, później 

redemptorysta; sprowadził do polski redemptorystów; ze swojej pracy i jałmuŜny 

załoŜył sierociniec, szkoły dla ubogich; legenda mówi Ŝe gdy Klemens poszedł 

Ŝebrać do jednego z bogatych domów zdenerwowany obywatel uderzył kapłana w

twarz. Na co święty odpowiedział: "To dla mnie, a co dla moich sierot?"; zasłynął 

ratując dzieci z rzeźi pragi w 1794; poza tym patron kleryków, piekarzy, 

rzemieślników; 

Klemens Maria Hofbauer to patron piekarzy, ktorego swieto przypada 15 marca. 

To on sprowadzil do Polski zakon O.O. Redemptorystow. Podczas rzezi Pragi w 

1794 przewoził łódką dzieci na drugi brzeg. Jego figura przy klasztorze 

Sakramentek na NM. 

Stanisław Kostka - święty; XVIw; jezuita; poza tym patron Polski, Litwy, 

studentów, polskiej młodzieŜy i dzieci; 

Andrzej Bobola - główny patron całej metropolii warszawskiej - święty; 

sanktuarium św. Andrzeja Boboli na Mokotowie; XVI-XVIIw; jezuita; misjonarz 

zamęczony przez Kozaków podczas powstania Chmielnickiego; autor ślubów 

lwowskich Jana II Kazimierza. Jego ciało w szklanej trumnie moŜna oglądać w 

kościele Jezuitów przy ul. Rakowieckiej. 

63) HISTORIA POMNIKA KSIĘCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO 

Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego – pomnik znajdujący się obecnie w 

warszawskim Śródmieściu przy ul. Krakowskie Przedmieście, na dziedzińcu 

Pałacu Prezydenckiego, poświęcony pamięci księcia Józefa Poniatowskiego. 

Pomnik przedstawia księcia Józefa Poniatowskiego dosiadającego konia i 

trzymającego w prawym ręku buławę, a sama postać wzorowana jest na 

pomniku Marka Aureliusza. 

Pomnik księcia Poniatowskiego został zamówiony w 1817 roku u duńskiego 

rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. W 1829 roku w Warszawie zaprezentowano 

naturalnej wielkości gipsowy model klasycyzujący w swojej formie. Projekt nie 

został dobrze przyjęty, spodziewano się odzianego w zbroję walecznego 

Ŝołnierza, a tymczasem konna postać na pomniku była odziana w białe szaty i 

półnaga. 

Na podstawie modelu wykonano brązowy odlew, nad którym prace zostały 

ukończone w sierpniu 1832. Zgoda władz rosyjskich na ustawienie pomnika 

przed Pałacem Namiestnikowskim została cofnięta w związku z carskimi 

sankcjami wobec Polaków po upadku powstania listopadowego, co potwierdzono 

specjalnym rozkazem w 1834 roku. Ukończony odlew najpierw został 

przewieziony do Modlina, gdzie początkowo traktowano go jako rzeźbę św. 

Jerzego. Pomnik, podarowany Iwanowi Paskiewiczowi, po 1840 został wywieziony 

do jego rezydencji w Homlu. W miejscu przeznaczonym pod pomnik 

Poniatowskiego w roku 1870 odsłonięto pomnik Iwana Paskiewicza, zniszczony w 

1917 roku. 

Pomnik Poniatowskiego wrócił do niepodległej Polski w roku 1922, w ramach 

akcji rewindykacji zabytków i dzieł sztuki na mocy traktatu ryskiego. Stanął 

pierwotnie na dziedzińcu Zamku Królewskiego, a od 1923 na Placu Saskim, na

cokole projektu Aleksandra Bojemskiego, przed Pałacem Saskim i Grobem 

Nieznanego śołnierza. Uległ zniszczeniu w 1944 roku – został wysadzony w 

powietrze 16 grudnia z rozkazu Ericha von dem Bacha. 

Nowy odlew rzeźby, wykonany w latach 1948-1951 według modelu z Muzeum 

Thorvaldsena w Kopenhadze, podarowało Warszawie Królestwo Danii. Pomnik 

ustawiono przed Pomarańczarnią w Łazienkach Królewskich, a w 1965 roku 

przeniesiono na dziedziniec Pałacu Namiestnikowskiego, gdzie stoi do dziś. 

Pozostałości oryginalnej rzeźby, znalezione w 1951 w ruinach fabryki Lilpopa, są 

eksponowane w Parku Pamięci w Muzeum Powstania Warszawskiego. 

64) PLAC TEATRALNY W WARSZAWIE 

Wielka kariera ulicy Senatorskiej zaczęła się juŜ w końcu XVIIw. kiedy to powstał 

tu Marywil - oficjalna rezydencja króla Jana III Sobieskiego. Sto lat później była 

to juŜ główna arteria handlowa Warszawy. Sam Plac Teatralny powstał 

dopiero w dobie Królestwa Kongresowego, po zburzeniu Marywilu i 

rozpoczęciu budowy gmachu Teatru. Plac z monumentalnym gmachem teatru 

oraz z pałacem Jabłonowskich niemal natychmiast zamienił się w najwaŜniejsze, 

najbardziej eleganckie i niezwykle oŜywione miejsce w Warszawie. I tak: 

Teatr Wielki, Plac Teatralny - wzniesiony został w stylu neoklasycystycznym w 

l. 1825 - 1833 wg proj. A. Corazziego. Częściowo zniszczony w czasie Powstania 

Listopadowego i spalony w 1939 i 1944. Odbudowany i rozbudowywany do 1965 

wg projektu Bohdana Pniewskiego. Jest to jeden z największych i 

najnowocześniejszych teatrów Europy. Oprócz teatru operowego, baletu, mieści 

się tutaj Muzeum Teatralne. Skrzydło boczne zajmuje Teatr Narodowy. Przed 

frontonem znajdują się pomniki: Stanisława Moniuszki i Wojciecha 

Bogusławskiego dłuta J. Szczepkowskiego. 

Pałac Blanka, Plac Teatralny - w stylu barokowym, zbudowany przez F. 

Szaniawskiego 1762-1764 wg proj. Sz. B. Zuga. Po 1777r. był własnością 

bankiera F. Blanka. Od 1896r. własność magistratu. W pałacu sprawował do 

końca swój urząd prezydent Warszawy Stefan Starzyński. W czasie powstania 

warszawskiego zginął tu poeta Krzysztof Kamil Baczyński. 

Pałac Jabłonowskich ul. Senatorska 16/18 - dawny Ratusz Warszawy - 

wzniesiony w latach 1773 - 1785 wg proj. J. Fontany i D. Merliniego. W XIX w. 

po wielu zniszczeniach odbudowany, przebudowany w latach 1864 - 1869. We 

wrześniu 1939 r. prezydent Warszawy S. Starzyński kierował z Ratusza cywilną 

obroną Warszawy. W czasie Powstania Warszawskiego budynek został częściowo 

spalony, a w 1952 r. rozebrany. Budowę obecnego budynku w latach 1995 - 

1997 poprzedziły prace archeologiczne, w trakcie których odkopano zachowane 

podziemia dawnego Ratusza. 

Kościół św. Andrzeja i klasztor Panien Kanoniczek, Plac Teatralny - 

wzniesiony w pocz. XVIII w. z fundacji prymasa T. Potockiego dla Jezuitów. W 

1819 r. świątynię przekazano w posiadanie Panien Kanoniczek. W 1944 r. kościół 

został zniszczony, odbudowany w 1999 r. Obecnie jest ośrodkiem 

duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Drugim patronem kościoła jest 

błogosławiony Albert Chmielowski.

Figura Św Jana Nepomucena ul. Senatorska - ufundowana w 1731r. przez 

marszałka wielkiego koronnego J. W. Mniszcha i jego Ŝonę. Cokół zdobią cztery 

sceny z Ŝycia świętego, którego kult był rozpowszechniony w XVIII w. w krajach 

katolickich. 

Pałac Błękitny, Zamojskich ul. Senatorska 37 - zbudowany na przeł. XVII i 

XVIII w. dla biskupa warmińskiego T. Potockiego, w 1726 roku król August II 

Mocny zakupił go i przebudował w stylu rokoko dla swej córki Anny Orzelskiej. 

Miał to być dla niej prezent gwiazdkowy. Pracowało przy nim dniem i nocą przez 

6 tygodni 300 murarzy i rzemieślników. W drugiej połowie XVIII wieku 

właścicielami rezydencji byli Czartoryscy, a w 1811 Zamoyscy, dla których Pałac 

został przebudowany w formie późnego klasycyzmu wg proj. F. A. Lessla. Po 

zniszczeniach II wojny światowej pałac odbudowano. 

Pałac Prymasowski ul. Senatorska 31 - zbudowany w 1593 r. przez biskupa 

płockiego W. Baranowskiego. W latach 1613 - 1813 był siedzibą prymasów 

Polski, zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego w XVII w. W latach 1777 - 1783 

przebudowany w stylu klasycystycznym wg proj. E. Schroegera. Od 1813 

stanowił własność rządową. Zniszczony w 1939 r., później odbudowany W XVIIIwiecznej 

śniadalni pałacu, zwanej Domkiem Ogrodnika, mieści się Muzeum 

Karykatury. Pałac uznawany za pierwszą klasycystyczną redakcję tego 

rozwiązania w Polsce. We wnętrzu wspaniała Sala Wielka ozdobiona jońskimi 

kolumnami i delikatnymi, klasycystycznymi sztukateriami. 

Kościół św. Antoniego Padewskiego i klasztor reformatorów ul. 

Senatorska 31 zbudowany w stylu barokowym w l.1668 - 1680 z fundacji 

kasztelana S. Skaryszewskiego. Częściowo zniszczony w czasie walk Powstania 

Warszawskiego. W nawie i kruŜgankach znajdują się epitafia i nagrobki z XVIII - 

XX w., zwłaszcza poległych w II wojnie światowej. 

Pałac Mniszchów ul. Corraziego - zbudowany w latach 1714-1730 przez 

marszałka wielkiego koronnego J. W. Mniszcha, przebud. w 1829 r. na siedzibę 

Resury Kupieckiej. Odbywały się tu liczne bale i festyny. W 1940 r. miescił się tu 

szpital maltański. W sierpniu 1944 r. Niemcy wymordowali rannych i personel 

szpitala, a budynek spalili. Odbudowano go później w stylu klasycystycznym. 

65) WYMIEŃ POMNIKI W WARSZAWIE ZWIĄZANE Z II WOJNA 

ŚWIATOWĄ 

Ustawienie tych pomników chronologicznie jakŜe dosadnie oddaje 

specyfikę historii powojennej i naszą wydłuŜoną drogę do odzyskania 

niepodległości: 

PIERWSZY POMNIK ODSŁONIĘTY PO WOJNIE Pomnik Braterstwa Broni 

(polsko-radzieckiej), zwany przez warszawiaków „Czterema śpiącymi”, stoi od 

roku 1945 na skrzyŜowaniu Targowej i al. Solidarności na Pradze. CZTERECH 

ŚPIĄCYCH, TRZECH WALCZĄCYCH

Kolejny: w 1946 r – POMNIK POLEGŁYCH śOŁNIERZY ARMII CZERWONEJ zwany: 

pomnikiem wdzięczności .... (?) w Parku Skaryszewskim 

Pomnik Bohaterów Getta projektu Natanai Rappaporta, wzniesiono w 1948 r. 

w miejscu pierwszych starć bojowników powstania w getcie z siłami niemieckimi, 

z kamienia przeznaczonego na przyszłe pomniki (zwycięstwa) III Rzeszy. Na ul. 

Stawki stanął inny pomnik ku czci warszawskich śydów - Umschlagplatz. 1988 

W 1950 roku na ul. świrki i Wigury wylano tony betonu pod MAUZOLEUM 

śOŁNIERZY RADZIECKICH – a autorzy pomnika jeszcze w tym samym roku 

otrzymali za ten pomnik zaszczytną nagrodę państwową 

Warszawska Nike. Pomnik Bohaterów Warszawy 1939–45. Wykonany – 

1964 r. - w pracowni słynnego rzeźbiarza Mariana Koniecznego. Kilka lat temu ( 

1997 ) przeniesiony z placu Teatralnego na skarpę przy Trasie W-Z, na al. 

Solidarności. 

„Pawiak“ ul. Dzielna 24/26, Muzeum Niepodległości. Podczas okupacji 

niemieckiej w latach 1939-45 znajdowało się tutaj więzienie śledcze gestapo. 

Pawiak zasłynął z cięŜkich tortur jakim poddawani byli tutaj Polscy działacze 

podziemia. Podczas całej wojny na Pawiaku było więzionych ponad 100 tys. 

obywateli polskich – chrześcijan i śydów, 30 tys. z nich straciło tu Ŝycie. Pomnik 

Ofiar Pawiaka jest to uschnięte drzewo, na którym przybito tabliczki z 

nazwiskami pomordowanych więźniów. To drzewo – wiąz szypułkowy – po wojnie 

było właściwie rodzajem Ŝywego pomnika – w 2005 roku przed Pawiakiem stanął 

jego odlew z brązu 

1973 r – „POLEGLI, NIEPOKONANI 1939 – 1944 „ AUTOR : Gustaw 

Zemła – Cmentarz Wolski 

1975 r – POMNIK OFIAR CZOŁGU PUŁAPKI na Kilińskiego 

1979 r – „BARYKADA WRZEŚNIA 1939 „ Grójecka , autor: Julian Pałka 

Mały Powstaniec. Pomnik poświęcony najmłodszym Ŝołnierzom Powstania 

Warszawskiego. Ustawiony na skraju Starego Miasta, przy murach obronnych, w 

pobliŜu Barbakanu. Wzniesiony wg proj. J. Jarnuszkiewicza na chwałę harcerzy - 

uczestników Powstania Warszawskiego 1944 r. Pomnik powstał ze składek 

harcerzy. Odsłonięcia pomnika (1 października 1983 r.) dokonał harcerz - 

powstaniec doc. dr Jerzy Świderski - dziś lekarz kardiolog, a wówczas 14 letni 

łącznik „Lubicz“ w batalionie „Gustaw“ AK. – rzeźbiarz wykonała małą figurką 

powstańca tuŜ po wojnie – była ona bardzo popularna i doczekała się wielu replik 

ale na swój dzień musiała poczekać prawie 40 lat 

Pomnik Powstańców Warszawy 1944 roku. Ustawiony na skraju Starego 

Miasta, przy Placu Krasińskich, na wprost Pałacu Krasińskich. Ustawiony 

01.08.1989r. w miejscu gdzie toczyły się walki i gdzie znajdowały się wyjścia z 

kanałów. Autorstwa Wincentego Kućmy i Jacka Budyny. Charakter i wydźwięk 

pomnika powstania był długo kwestią sporną, a wybór obecnej jego formy (w 

1988 roku) odbywał się w atmosferze skandalu. Powstał ze składek społecznych.

Stefan Starzyński, / 1993 – Andrzej Renes / Prezydent Warszawy w latach 

1934-39, dowódca cywilnej obrony Warszawy w 1939 roku. Pomnik na Placu 

Bankowym. JuŜ wcześniej w 1980 powstał pomnik Starzyńskiego w Parku Saskim 

bliŜej Placu Piłsudskiego – dziwnie mała postać zasłuŜonego prezydenta, 

autorstwa Ludwiki Nitschowej – tej u której sam Starzyński, jeszcze przed 

wiosną zamawiał pomnik Syrenki ( ten przy Wiśle ) zmierzając do przybliŜenia 

miasta do rzeki. 

1994 KOTWICA POLSKI WALCZĄCWEJ – Kopiec Czerniakowski 

Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie odsłonięty 17 września 

1995 r. w 56 rocznicę agresji ZSRR na Polskę u zbiegu ulicy Muranowskiej i gen. 

Andersa jest monumentalnym dziełem upamiętniającym losy ofiar agresji 

sowieckiej w 1939 roku - pomordowanych w Katyniu i deportowanym do łagrów. 

Przedstawia platformę sowieckiego wagonu deportacyjnego, wypełnioną 

chrześcijańskimi, Ŝydowskimi i muzułmańskimi nagrobkami. Całość wieńczy 

KrzyŜ Walecznych oraz orzeł. Na czterdziestu jeden odlanych z brązu podkładach 

kolejowych widnieje osiemdziesiąt nazw miejsc, w których wojsko polskie 

walczyło z nacierającą ze wschodu Armią Czerwoną. "Poległym i Pomordowanym 

na Wschodzie. Ofiarom agresji sowieckiej 17 września 1939. Naród 17 września 

1995" - głosi napis na pomniku. Inicjatorem jego budowy był działacz 

kombatancki i niepodległościowy, Wojciech Ziembiński. 

Pomnik Ŝołnierzy spod Monte Cassino, poświęcony Ŝołnierzom 2 Korpusu 

Polskiego, którzy walczyli i zginęli w bitwie pod Monte Cassino (11-18 maja 

1944). Ustawiony w Ogrodzie Krasińskich, w pobliŜu ul. Andersa i Placu 

Bankowego odsłonięty w 55 rocznicę walk. – 1999 – Gustaw Zemła 

Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego Armii Krajowej. Ustawiony 

nieopodal Sejmu RP, przy ul. Matejki w maju 1999r. Jerzy Staniszkis 

Pomnik gen. Grota- Roweckiego u zbiegu Alej Ujazdowskich i ul. Chopina 

odsłonięty w czerwcu 2005r. Lokalizacja pomnika nie jest przypadkowa, stanął 

bowiem w pobliŜu miejsca kaźni tysięcy Ŝołnierzy AK po wojnie czyli byłego 

gmachu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, które mieściło się w 

dzisiejszej siedzibie Ministerstwa Sprawiedliwości. Pomnik, osadzony na 

trzymetrowym postumencie, przedstawia ponad trzymetrowej wielkości postać 

generała w luźno narzuconym płaszczu i rogatywce. 

Pomnik Lotników Polskich poległych w II wojnie światowej stanął na Polu 

Mokotowskim przy Trasie Łazienkowskiej w sierpniu 2003 r. Autorami 

artystyczno–architektonicznej koncepcji pomnika są architekci Mark Roger 

Dziewulski, mieszkający na stałe w Kalifornii, oraz mgr inŜ. Tadeusz A. 

Dziewulski z Wielkiej Brytanii. Koncepcja muru z nazwiskami poległych nawiązuje 

do pomnika Lotników Polskich na skraju lotniska Northolt pod Londynem, gdzie 

na tylnych półkolistych ścianach są wyryte nazwiska poległych na Zachodzie 

polskich lotników. 

Pomnik śołnierzy Polskich z Ameryki. Poświęcony emigrantom polskim, 

którzy walczyli w Europie w trakcie II wojny światowej. Ustawiony przy wjeździe 

w Aleję Wojska Polskiego, niedaleko jej zbiegu z ul. Popiełuszki (śoliborz).??? – 

jest na Placu Grunwaldzkim taki pomnik dynamiczny: „CZYNU ZBROJNEGO

POLONII AMERYKAŃSKIEJ” zwany Pomnikiem Błękitnej Armii – ale to właśnie 

ochotniczym szeregom Armii Hallera poświęcony – co potwierdzają dodatkowo 

niebieskawe mundury wyrzeźbionych Ŝołnierzy – ale to czasy I wojny światowej i 

wojny bolszewickiej 1920 

66) OMÓW HISTORIĘ WARSZAWSKICH FORTYFIKACJI 

Twierdza Warszawa (ros. крепость Варшава) – zespół fortów i innych budowli 

fortyfikacyjnych wzniesionych przez władze carskiej Rosji wokół Warszawy w XIX 

wieku, określenie obowiązujące w okresie od 1879 do 1913 roku. 

Budowa twierdzy 

Wzniesiona w pierwszej połowie XIX wieku Cytadela Aleksandrowska, mimo 

uzupełnienia jej siedmioma fortami, nie spełniała wymagań stawianych przez 

rozwój technik wojennych, słuŜąc głównie celom policyjnym. Wpływ na podjęcie 

decyzji o rozbudowie fortyfikacji w zachodnich częściach Rosji przyspieszyły 

wydarzenia końca lat siedemdziesiątych XIX wieku, a więc przede wszystkim 

Kongres berliński i sojusz między Austro-Węgrami a Niemcami. 

Decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę władze carskie podjęły w 1879 

roku [1] , samą budowę rozpoczęto z kilkuletnim opóźnieniem. Zaplanowano dwa 

pierścienie fortów, z których zewnętrzny obejmował takŜe część miasta po 

prawej stronie Wisły, zaś wewnętrzny - tylko lewą. Ze względu na oszczędności 

twierdza zamknęła rozwijające się miasto na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, 

co zahamowało terytorialny rozwój Warszawy na kilkadziesiąt lat. Budowę fortów 

rozpoczęto na wiosnę 1883 roku, zaś zakończono w 1890. Wzniesiono wtedy 20 

fortów. Były to umocnienia ceglano-ziemne, posiadające osobne wały dla artylerii 

i piechoty oraz otoczone rowami, z reguły o narysie regularnych wielokątów. 

Zapóźnienie techniczne Rosji sprawiło, Ŝe w momencie ukończenia były to juŜ 

forty przestarzałe. W związku z tym juŜ na przełomie lat osiemdziesiątych i 

dziewięćdziesiątych nastąpiła modernizacja twierdzy. W jej ramach wybudowano 

7 uzupełniających dzieł (punktów oporu) oraz dwa wchodzące w skład twierdzy 

obiekty linii Warszawa-Zegrze (Warszawski Rejon Forteczny). Przede wszystkim 

jednak zmodernizowano istniejące obiekty: wzmocniono stropy budowli betonem 

i dodatkowym nadkładem ziemi, zastąpiono ceglane obiekty bojowe (kaponiery) 

ich betonowymi odpowiednikami. Forty łączyły odcinki wałów z lokalnymi 

punktami oporu. Mimo tych zmian, standard fortyfikacji pozostawał daleko w tyle 

za osiągnięciami fortyfikacji niemieckiej bądź francuskiej. Forty warszawskie nie 

posiadały elementów pancernych czy stanowisk umoŜliwiających ukrytą 

obserwację. Były jednak dobrze rozmieszczone w terenie; duŜym nakładem 

środków zapewniono fortom dobre pole ostrzału. Umocnienia łączyła sieć dróg 

fortecznych; wzniesiono liczne zespoły koszarowe i magazynowe. 

Łącznie Twierdza Warszawa składała się z 29 fortów i duŜych punktów oporu; 

uzupełniały ją liczne lokalne, ziemne punkty oporu i baterie artyleryjskie. Jądro 

twierdzy niezmienne tworzyła Cytadela Aleksandrowska wraz z jej fortami. Tak 

ukształtowana twierdza weszła w skład Warszawskiego Rejonu Fortecznego.

Kasacja twierdzy 

Klęska Rosji w wojnie z Japonią uświadomiła władzom Cesarstwa potrzebę 

reformy armii wraz z koniecznością oszczędności na niepriorytetowych 

kierunkach. NajwaŜniejsza stała się reforma wojsk polowych; na przeszkodzie 

stały między innymi ogromne sumy wydatkowane na utrzymanie licznych 

twierdz, takŜe tych na obszarze byłego Królestwa Polskiego. W związku z tym w 

dniu 31 stycznia 1909 roku car wydał rozkaz w sprawie kasacji twierdzy. W 

następnych latach rozpoczęto prace nad likwidacją umocnień. W pierwszej 

kolejności niszczono obiekty bojowe, mogące w późniejszym okresie utrudniać 

odbicie twierdzy, a więc kaponiery fortów. W dalszej przeprowadzano 

systematyczną rozbiórkę umocnień, poczynając od prawej strony Wisły. Prace 

postępowały z niewielką szybkością. 

W 1913 roku, w związku z drastycznym pogorszeniem się sytuacji 

międzynarodowej, nastąpiła zdecydowana zmiana planów strategicznych Rosji. 

Podjęto decyzję o przywróceniu twierdzy w Warszawie do stanu bojowego. W 

związku z tym istniejące forty pospiesznie wzmacniano, rekonstruując część 

zniszczonych umocnień. Wznoszono między innymi nowe, betonowe kaponiery. 

Mimo tych prac w sierpniu 1915 roku Warszawa została poddana bez walki. Przed 

jej opuszczeniem wojska rosyjskie wysadziły najwaŜniejsze obiekty forteczne, 

mosty i infrastrukturę kolejową. 

Okres międzywojenny 

W okresie międzywojennym kontynuowano rozbiórkę części umocnień. Prace te 

przerwano tylko na kilka tygodni w lecie 1920 roku, kiedy to zaistniała 

konieczność przygotowania miasta do obrony przed Bolszewikami. Część fortów 

rozebrano, włączając ich tereny w porządek urbanistyczny miasta; inne mieściły 

jednostki wojskowe czy zakłady zbrojeniowe. 

W 1939 roku forty dawnej twierdzy zostały obsadzone przez polskich obrońców 

miasta. Wiele z nich, jak Fort IX ("Czerniaków") było miejscem bardzo cięŜkich 

walk z Niemcami. W okresie okupacji forty spełniały głównie funkcje 

magazynowe. 

Okres powojenny 

W okresie powojennym los fortów był róŜny. Zabrakło spójnego planu 

urbanistycznego ich zagospodarowania, takŜe w ostatnich latach. Większość 

obiektów obsadzało Wojsko Polskie, w późniejszym okresie przekazując je np. na 

potrzeby ogródków działkowych. Pojedyncze forty przeznaczono na cele 

rekreacyjne. Wiele fortów zostało opuszczonych; w ostatnich latach postępuje ich 

ciągła dewastacja. Wiele obiektów znajdujących się w rękach prywatnych ulega 

bezpowrotnemu zniszczeniu. śaden z fortów Twierdzy Warszawa nie jest 

udostępniony do zwiedzania. Mimo tych negatywnych zjawisk, twierdza nadal 

posiada ogromny potencjał jako cenny zabytek połoŜony w obrębie stolicy Polski. 

MoŜna mieć nadzieję, Ŝe przyszłość przyniesie odpowiednią wizję wykorzystania 

umocnień i uchronienia ich przed zagładą.

W 2000 powstała uchwała miasta w sprawie ustaleń wiąŜących gminy 

warszawskie przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania 

przestrzennego dla systemu fortecznego XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa. W 

uchwale tej oprócz ustaleń i słownika pojęć znalazła się teŜ lista 28 obiektów: 

1. Fort Siergiej (Sokolnickiego, Czarnieckiego), 

2. Fort Aleksiej (Traugutta), 

3. Fort Władimir (Legionów, Sanguszki), 

4. Fort Śliwickiego (Jasińskiego), 

5. Dzieło flankujące pośrednie Buraków, 

6. Fort P -Parysów (Bema, Powązkowski) wraz z wałem międzyfortowym 

między Burakowem a fortem P), 

7. Dzieło flankujące pośrednie (na północ od fortu W), 

8. Punkt oporu Cze-Czyste (Odolany), 

9. Fort Szcze-Szczęśliwice, 

10.Punkt oporu Rakowiec wraz z wałem międzyfortowym (na wschód od pkt. 

oporu Rakowiec), 

11.Fort M -Mokotów wraz z wałem międzyfortowym (na zachód od fortu M) 

(tzw. Fosą Mokotowską), 

12.Fort Cze-Czerniaków (Mokotów II, Królikarnia, Idzikowskiego, 

Piłsudskiego, Legionów Dąbrowskiego) wraz z wałem międzyfortowym (na 

zachód od fortu Cze), 

13.Wał międzyfortowy (na wschód od fortu Cze), 

14.Wał międzyfortowy (między Jeziorkiem Czerniakowskim a Baterią X), 

15.Fort I (Bielany), 

16.Fort II (Wawrzyszew, Chomiczówka), 

17.Fort A (IIA, Babice, Radiowo, Fosa Babicka), 

18.Fort III (Blizne, Groty, Fosa Groty), 

19.Fort IV (Chrzanów), 

20.Fort V (Włochy), 

21.Fort VI (Okęcie), 

22.Fort VII (Fosa Zbarska, Paluch, Na Paluchu), 

23.Fort SłuŜewiec, 

24.Fort VIII (SłuŜew), 

25.Fort IX (Czerniaków, Fosa Dąbrowskiego), 

26.Bateria X (Augustówka, Fosa Siekierkowska), 

27.Punkt oporu Zacisze, 

28.Fort XIII (Lewiepol, Zacisze). 

Forty pierścienia wewnętrznego 

• Fort P ("Bema") (inaczej Fort Parysów) zachowany i po renowacji terenu 

jest terenem rekreacyjnym dzielnicy Bemowo 

• Fort W ("Wola") jest juŜ nie istniejącym dziś fortem, na jego miejscu 

znajduje się centrum handlowe oraz zajezdnia autobusowa. 

• Fort W-Tscha ("Odolany") fort pomocniczy, znajdował się na terenie 

kolejowym na Odolanach. 

• Fort Tscha ("Szczęśliwice") jest połoŜony na Ochocie, tuŜ przy Alejach 

Jerozolimskich. Obecnie znajdują się tu ogródki działkowe, jednak niedługo 

fort zniknie, a na jego miejscu powstaną osiedla mieszkaniowe. 

• Fort Tscha-M "Rakowiec" fort pomocniczy w dzielnicy Ochota na 

Rakowcu, obecnie na terenie parku.

• Fort M ("Mokotów") połoŜony przy ulicy Racławickiej. Zachowane 

koszary w podwalni, oba magazyny prochowe. Znajdują się w nich puby i 

restauracje. 

• Fort M-Tsche "Odyńca" dziś nie istniejący punkt oporu na Mokotowie 

przy ul. Odyńca. 

• Fort Tsche ("Piłsudskiego")" (inne nazwy to Legionów 

Dąbrowskiego, Mokotów II) leŜy na Mokotowie, w pobliŜu Królikarni i 

toru na Stegnach. NaleŜy do Wojska Polskiego. 

Forty pierścienia zewnętrznego 

• Fort I ("Bielany") znajduje się w widłach ulic WybrzeŜe Gdyńskie oraz 

Marymonckiej, w Lasku Bielańskim. Z fortu bardzo niewiele zostało. 

Rozpoznawalne w terenie są: fosa, wał piechoty oraz wał artylerii oprócz 

prawego czoła, na tym odcinku wały i fosa zostały zniwelowane. 

Praktycznie brak śladów po elementach murowanych fortu. Zachował się 

niewielki fragment stropu koszar szyjowych oraz ledwie widoczna 

pozostałość wylotu z poterny. Jest ledwo widoczny – jego teren to duŜa 

polana na północy Lasku Bielańskiego. 

• Fort II ("Wawrzyszew") jest połoŜony na Bielanach, w okolicach 

dzisiejszego osiedla Chomiczówka, otoczony wodną fosą, w pobliŜu 

lotniska na Bemowie. NaleŜał do Wojska Polskiego, lecz został sprzedany. 

Dziś znajdują się tu: ośrodek jazdy konnej oraz ogródki działkowe. 

• Fort IIA ("Babice") (takŜe Fort Radiowo) jest połoŜony na Bemowie tuŜ 

przy granicy miasta w okolicach osiedla Boernerowo, zachowany w niezłym 

stanie, otoczony niepełną juŜ dziś wodną fosą. W posiadaniu Wojska 

Polskiego. W pobliŜu wygodne szlaki rowerowe. 

• Fort III ("Blizne") jest połoŜony na Bemowie, przy osiedlu Groty i 

Górce. Zachowały się koszary szyjowe, wał główny i odcinki korytarza w 

wale osiowym fortu. Kaponiera czołowa i kaponiery barkowe wysadzone. 

• Fort IV ("Chrzanów") połoŜony jest na terenie dzielnicy Bemowo, przy 

osiedlu Chrzanów. Teren nie jest przez nikogo pilnowany, co powoduje 

jego dewastację. Zniszczeniu uległo około 50% koszar w podwalni. 

• Fort V ("Włochy") leŜy we Włochach, w pobliŜu cmentarza. Istnieją 

koszary szyjowe, ruiny kaponier oraz stopniowo dewastowany układ 

ziemny. 

• Fort VI ("Okęcie") znajduje się we Włochach, niedaleko od lotniska na 

Okęciu. Prawie całkowicie otoczony wodą, zachowany w średnim stanie, 

obok niewielki cmentarz. 14 marca 1980 roku na terenie fortu rozbił się 

samolot pasaŜerski Ił-62M naleŜący do Polskich Linii Lotniczych LOT. W 

katastrofie zginęła sławna piosenkarka Anna Jantar. 

• Fort VII ("ZbarŜ") znajduje się pomiędzy terminalem 1 lotniska na 

Okęciu a linia kolejową w kierunku Piaseczna. Dziś uŜywany jako ogródki 

działkowe, zachowały się koszary szyjowe, lecz zalane wodą. 

• Fort VIIA ("SłuŜewiec") jest połoŜony na SłuŜewie, pomiędzy aleją 

Lotników i ul. Puławską. 

• Fort VIII ("SłuŜew") znajduje się na Ursynowie w okolicach Szkoły 

Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Zachowały się koszary szyjowe i wał 

główny, oraz resztki kaponier. 

• Fort IX ("Czerniaków") leŜy na Sadybie przy ulicy Powsińskiej. Część 

fortu to ogólnodostępne parki, a jego centralną część zajmuje filia Muzeum 

Wojska Polskiego i Muzeum Katyńskie.

• Fort X ("Augustówka") znajduje się na Siekierkach koło Sanktuarium. 

Fort wyłącznie ziemny, nigdy nie powstały tu koszary lub inne elementy 

ceglane lub betonowe. Znajduje się tu strzelnica, wokół pozostały jeszcze 

fragmenty fosy. 

• Fort XI ("Grochów") nie istnieje. 

• Fort XIA ("Grochów II") nie istnieje. 

• Fort XII ("Antoninów") nie istnieje. 

• Fort XIIA ("Lewinów") znajdował się niegdyś na Zaciszu przy ulicy 

Łodygowej idącej w kierunku Ząbek. Zlikwidowany, dziś są tu ogródki 

działkowe. 

• Fort XIII ("Lewicpol") znajduje się na Bródnie na terenie parku leśnego 

"Bródno". W forcie mieści się jednostka wojskowa. 

• Fort XIV ("Marywil") nie istnieje. 

• Fort XIVA ("Pelcowizna") nie istnieje. 

Forty linii Warszawa-Zegrze 

• Fort Wawer znajdował się na terenie obecnego Parku Matki Mojej. Po 

forcie nie pozostał Ŝaden ślad w terenie oprócz zagłębienia w miejscu, w 

którym znajdowały się kiedyś koszary szyjowe. 

• Fort Kawęczyn nie istnieje. 

67) WYMIEŃ POMNIKI KRÓLÓW POLSKI W WARSZAWIE I ICH ZASŁUGO 

DLA MIASTA 

68) WILANÓW, LETNIA REZYDENCJA KRÓLEWSKA I JEJ KOLEJNI 

WŁAŚCICIELE 

Wilanów (łac. Villa Nova) – dzielnica Warszawy połoŜona w południowej części 

miasta, wzdłuŜ zachodniego brzegu Wisły. Południowa granica Wilanowa stanowi 

granicę Warszawy. W latach 1994-2002 Wilanów był samodzielną gminą. 

Wilanów jest jedną z najsławniejszych dzielnic w Polsce, a pałac w Wilanowie 

znany jest nawet poza granicami. Największa w tym zasługa wielkiego monarchy 

i pogromcy Turków pod Wiedniem - króla Jana III Sobieskiego. Jego decyzja o 

budowie w dawnym Wilanowie letniej rezydencji zawaŜyła na losach ówczesnej 

wsi, a współczesnej dzielnicy Warszawy. 

Informacje ogólne 

Wilanów jest dzielnicą Warszawy o najmniejszej liczbie ludności (14 032 w 2003) 

i najmniejszej gęstości zaludnienia (355 osób/km²), jednak ten współczynnik 

ulega zmianie z powodu budowy wielu nowych osiedli mieszkalnych w tej 

dzielnicy. 

Wilanów graniczy:

• od zachodu z dzielnicą Ursynów 

• od północy z dzielnicą Mokotów 

• od wschodu (przez Wisłę) z dzielnicą Wawer 

• od południa z gminą Konstancin-Jeziorna, powiat piaseczyński 

Wilanów jest jedną z najstarszych osad w okolicach Warszawy. Do drugiej połowy 

XVII w. uŜywano nazwy Milanów. Prawdopodobnie w XIII w. Milanów został 

nadany klasztorowi Benedyktynów w Płocku. W 1338 r. stał się własnością 

księcia czerskiego i sochaczewskiego Trojdena. Kolejni właściciele Milanowa to 

między innymi: Milanowscy, Leszczyńscy, Krzyccy. W 1677 r. odkupiony przez 

Jana III Sobieskiego, jako Villa Nova (Wilanów). W 1720 r. teren wraz z dworem 

kupiła ElŜbieta Helena Sieniawska. W latach 1730-1733 Wilanów dzierŜawił 

August II Mocny. Następnie posiadłość przechodziła przez ręce rodów 

Czartoryskich, Lubomirskich oraz Potockich. W 1892 r., zgodnie z testamentem 

Aleksandry z Potockich przekazana hrabiemu Branickiemu. W posiadaniu 

Branickich Wilanów pozostał do końca II wojny światowej. W 1945 r. cały zespół 

pałacowo-ogrodowy Wilanowa przeszedł na własność państwa, stając się 

oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie, który od 1995 r. jest samodzielną 

instytucją jako Muzeum Pałac w Wilanowie. 

Nazwa 

Pierwotnie nazwa brzmiała Milanowo lub Milanów. Pojawia się ona kilkukrotnie w 

średniowiecznych zapiskach jako: Mylynow (1350), Milonowo (1377), Milonów 

(1422), Milonowo (1426). Pochodzi ona od nazwy osobowej Milon lub Milan, 

wywodzącej się prawdopodobnie z imion złoŜonych typu Milosław, Milobrat. 

Obecna forma powstała najprawdopodobniej poprzez nawiązanie do nazwy 

pałacu Villa Nova, po jego powstaniu w XVII wieku. [1] 

Pałac króla Jana III Sobieskiego 

Pałac w Wilanowie to główny obiekt i centrum zabytkowego zespołu pałacowoogrodowego. 

Jest jednym z najcenniejszych zabytków polskiej kultury 

narodowej. Wilanów był ulubioną letnią siedzibą króla Jana III Sobieskiego. 

W ciągu ponad 300 lat swojego istnienia pałac w Wilanowie przeŜywał okresy 

upadku i świetności. Gromadzone w Pałacu zbiory artystyczne, dzieła wybitnych 

twórców polskich i zagranicznych świadczą o wysokim poziomie narodowego 

kolekcjonerstwa pomimo wielu strat w okresach wojennych. 

Dzieje muzeum sięgają 1805, kiedy to Stanisław Kostka Potocki (wybitny 

działacz Oświecenia), udostępnił sale swej rezydencji wraz ze zbiorami polskiemu 

społeczeństwu. Za czasów hitlerowskiej okupacji w kordegardzie pałacowej 

siedzibę miał mały oddział armii niemieckiej. 

W 1945 dawna rezydencja monarsza stała się własnością całego narodu. W 

latach 1954-1961 przeprowadzono remont generalny Pałacu i konserwację wielu 

bezcennych zabytków. Wnętrza pałacowe odzyskały wówczas swój pierwotny 

wygląd.

Zespół pałacowo-parkowy jest jednym z najpiękniejszych zabytków 

europejskiego baroku. Jest nie tylko bezcennym świadectwem dawnej świetności 

Rzeczypospolitej, ale równieŜ miejscem wydarzeń kulturalnych, koncertów i 

spotkań Warszawiaków szukających wytchnienia w ogrodach Wilanowa. 

Historia Pałacu Wilanowskiego rozpoczęła się 23 kwietnia 1677 roku, kiedy to 

wioska zwana jeszcze Milanów stała się własnością Jana III Sobieskiego. Wkrótce 

nazwę zmieniono na Villa Nova, w nawiązaniu do tradycji antycznych, a potem 

spolszczono ją na Wilanów. Początkowo zbudowana w tym miejscu rezydencja 

była niewielka, gdyŜ Augustyn Wincenty Locci, nadworny architekt króla, 

otrzymał za zadanie wzniesienie jedynie parterowego dworu o układzie typowym 

dla zabudowy Rzeczypospolitej. JednakŜe sukcesy militarne i wzrost znaczenia 

monarchy w następnych latach wpłynęły na znaczne poszerzenie pierwotnego 

projektu. Wielka rozbudowa prowadzona była w latach 1677-1696. Po jej 

zakończeniu budowla połączyła w sobie elementy dworu szlacheckiego, włoskiej 

willi ogrodowej i francuskiego pałacu w stylu Ludwika XIV. 

Po śmierci króla Pałac stał się własnością jego synów, natomiast w 1720 roku 

mocno podupadłą rezydencję nabyła jedna z najbogatszych kobiet w ówczesnej 

Polsce – ElŜbieta Helena Sieniawska. Przez 9 kolejnych lat kontynuowała prace 

budowlane rozpoczęte przez Sobieskiego. Wtedy właśnie powstały boczne 

skrzydła, której to inwestycji król nie zdąŜył juŜ zrealizować. Po śmierci 

Sieniawskiej właścicielką Wilanowa została jej córka Maria Zofia Denhoffowa, po 

męŜu Czartoryska. W 1730 roku Pałac na trzy lata znalazł się w rękach króla 

Augusta II Mocnego, który dokonał w rezydencji wielu zmian, szczególnie jeŜeli 

chodzi o wystrój wnętrz. W połowie XVIII wieku dobra wilanowskie odziedziczyła 

córka Czartoryskich, marszałkowa Izabela Lubomirska, za rządów której Wilanów 

znów zaczął błyszczeć dawnym blaskiem. W 69 lat później księŜna marszałkowa 

przekazała Wilanów swojej córce i jej małŜonkowi Stanisławowi Kostce 

Potockiemu. Dzięki jego staraniom w 1805 roku w Wilanowie otwarte zostało 

jedno z pierwszych muzeów w Polsce. Rodzina Potockich z Wilanowem związana 

była aŜ do 1892 roku, kiedy to ostatnia z rodu Aleksandra Potocka zapisała 

włości swemu kuzynowi Ksaweremu Branickiemu. Ród Branickich zamieszkiwał w 

Wilanowie do 12 września 1944 r., kiedy to rodzina została ewakuowana przez 

wojska okupacyjne do Nieborowa, a stamtąd po wyzwoleniu wywieziona przez 

NKWD i internowana w ZSRR. W 1945 r. pałac został znacjonalizowany i stał się 

oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie. Pałac w Wilanowie naleŜy do tych 

nielicznych zabytków w Warszawie, które w niezmienionej postaci przetrwały 

okres II wojny światowej. 

Kultura 

Głównym ośrodkiem i kreatorem Ŝycia kulturalnego Wilanowa jest Muzeum Pałac 

w Wilanowie oraz Muzeum Plakatu (mieszczący się w dawnej ujeŜdŜalni 

pałacowej Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie). Do najbardziej znanych 

imprez naleŜą: Letnie Koncerty Królewskie w Ogrodzie RóŜanym oraz 

Międzynarodowa Letnia Akademia Muzyki Dawnej stwarzająca okazję do spotkań 

muzyków z całego świata.

WaŜniejsze miejsca i zabytki 

Kościół św. Anny w Wilanowie - w Wilanowie powstał w 1772 wg projektu 

Jana Kotelnickiego. Ufundowany był przez księcia Augusta Czartoryskiego, 

ówczesnego właściciela Wilanowa. Przebudowany w 1857-1870 przez Henryka 

Marconiego, przy współpracy Leonarda Marconiego i Jana Hussa, na zlecenie 

Aleksandry i Augusta Potockich. Rzeźby w fasadzie są dziełem Syrewicza. 

Otaczające kościół stacje Męki Pańskiej są dziełem H. Marconiego, powstały w 

latach 1857-1863. Dekoracje ścienne są pędzla Antoniego Kolberga. 

Mauzoleum Stanisława Kostki i Aleksandry Potockich z 1836 r., projektu 

Henryka Marconiego 

Świątynia Opatrzności BoŜej w Warszawie to obecnie budynek kościoła 

wznoszony u zbiegu ulicy Klimczaka i przedłuŜeniu Sobieskiego (przyszła Aleja 

Rzeczypospolitej) w Wilanowie. Jest to obecnie trzecia próba zrealizowania tej 

idei. 

Historia 

Idea budowy liczy juŜ ponad 200 lat. Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja w 1791, 

Sejm Czteroletni podjął uchwałę o wzniesieniu ponadwyznaniowej Świątyni 

Opatrzności łączącej ludzi wszystkich stanów. Miał to być wyraz dziękczynienia 

"najwyŜszemu losami narodów rządcy" za uchwalenie Konstytucji. 

Kamień węgielny pod budowę Świątyni wmurowano na terenie dzisiejszego 

Ogrodu Botanicznego w Warszawie dnia 3 maja 1792, co upamiętnione jest m.in. 

tablicą informacyjną. 

Następne próby podjęto w okresie międzywojennym - kolejne konkursy w latach 

1930 i 1931 wygrały projekt Bohdana Pniewskiego - w 1939 wobec nadchodzącej 

wojny zdołano jedynie przygotować plac pod budowę Świątyni na Polu 

Mokotowskim (miejsce obecnego stadionu Skry). 

W uchwale z 23 października 1998 Sejm wyraził uznanie dla inicjatywy Prymasa 

Józefa Glempa powrotu do idei budowy Świątyni. 9 listopada 1999 ogłoszono 

konkurs architektoniczny, który pierwotnie wygrał projekt opracowany przez 

Marka Budzyńskiego, autora m.in. Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i 

gmachu Sądu NajwyŜszego. Z niewyjaśnionych przyczyn zrezygnowano z tego 

projektu i ogłoszono drugi konkurs, gdzie do udziału zaproszono zespoły 

nagrodzone w pierwszym, otwartym konkursie, nie wszystkie jednak je przyjęły. 

Ostatecznie do konkursu stanęło 7 zespołów z 9 projektami [2] : 

• prof. dr Leopold Taraszkiewicz z zespołem, Gdańsk; 

• architekt Marlena Wolnik-Konieczny i arch. Robert Konieczny z zespołem, 

Katowice; 

• prof. Zbigniew Białkiewicz, prof. Andrzej Kadłuczka, prof. Wiktor Zin z 

zespołem, Kraków; 

• prof. dr hab. Adam M. Szymski, arch. Marek Sietnicki, arch. Miłosz 

Raczyński z zespołem, Szczecin;

• arch. Bogdan Kulczyński, arch. Maciej Mąka, arch. Radosław Sojka z 

zespołem, Warszawa; 

• arch. Wojciech Szymborski, Lech Szymborski z zespołem, Warszawa; 

• arch. Anna i Rafał Rafacz z zespołem, Zakopane. 

W konkursie tym wybrano projekt autorstwa arch. Wojciecha i Lecha 

Szymborskich z zespołem. 

Świątynia budowana jest na działce o około 6 hektarów, u zbiegu ulicy Klimczaka 

i przedłuŜeniu Sobieskiego (przyszła Aleja Rzeczypospolitej). Koszt budowy 

szacowany jest na 100-110 mln zł. 

W dolnym kościele budowanej świątyni powstała krypta przeznaczona do 

pochówku zasłuŜonych Polaków. Pierwszą osobą w niej pochowaną został ks. Jan 

Twardowski - mimo iŜ on sam chciał być pochowanym na Powązkach. Znalazła 

się tu teŜ dokładna replika grobu papieŜa Jana Pawła II w Watykanie jako grób 

symboliczny. 

1 lipca 2007, zgodnie z porozumieniem metropolity warszawskiego abp. 

Kazimierza Nycza i zarządu fundacji świątyni Opatrzności BoŜej prace przy 

budowie kościoła zostaną wstrzymane ze względu na brak środków finansowych. 

Krypta 

W krypcie świątyni spoczęli: 

• ksiądz Jan Twardowski - poeta 

• ksiądz Zdzisław Peszkowski - kapelan Rodzin Katyńskich 

Kontrowersje 

W 2004 roku senatorowie SLD wraz z Ryszardem Jarzębowskim jako 

pomysłodawcą chcieli wesprzeć budowę Świątyni Opatrznośc BoŜej kwotą 20 mln 

złotych, którą chcieli przenieść z juŜ ustalonego budŜetu IPN. Ówczesny pomysł 

potępili m.in. poseł PiS Ludwik Dorn, SLD Marek Dyduch, arcybiskup Tadeusz 

Gocłowski i Leon Kieres, szef IPN. [3] 

W 2006 roku Sejm zapisał w budŜecie państwa kwotę 20 mln zł na 

dofinansowanie ochrony dziedzictwa narodowego, w tym budowy Świątyni 

Opatrzności BoŜej. Warunkiem otrzymania pieniędzy było powstanie przy 

Świątyni instytucji kultury (m.in. muzeum Jana Pawła II). Ostatecznie jednak 

Świątynia nie otrzymała wspomnianej kwoty. Zapis o dofinansowaniu projektu - 

tym razem kwotą 40 mln zł - znalazł się ponownie w budŜecie państwa na rok 

2007. 20 mln zł zarezerwowano równieŜ w budŜecie województwa 

mazowieckiego na rok 2006 (dla nowo powołanego Instytutu PapieŜa Jana Pawła 

II). 

Inicjatywy te były ostro krytykowane przez posłów SLD, którzy zarzucili 

pomysłodawcom łamanie wynikającej z Konstytucji zasady świeckości państwa. Z

drugiej strony głos w sprawie zabrał prymas Józef Glemp, nazywając przepis 

który nie pozwala państwu wspomóc budowy Świątyni dziwnym. 

69) NEKROPOLIE śYDOWSKIE W WARSZAWIE – ICH HISTORIA I 

SŁAWNI LUDZIE TAM POCHOWANI 

Cmentarz Ŝydowski na Bródnie 

Pierwszy cmentarz Ŝydowski w Warszawie załoŜono w średniowieczu 

poza murami miasta, prawdopodobnie u wylotu ul. Świętojańskiej. 

Emanuel Ringelblum lokalizację nekropolii opierał na zapisie zawartym w jednym 

z dokumentów księcia Bolesława V, wzmiankującym cmentarz Ŝydowski "na 

drodze, wiodącej do Czerska". Cmentarz ten mógł istnieć zapewne juŜ w XIV 

wieku i funkcjonował do końca XV wieku, kiedy to wypędzono śydów z 

Warszawy. Wiadomo, Ŝe około 1520 roku ksiąŜęta mazowieccy Jan i Stanisław 

podarowali plac po zniszczonym cmentarzu Ŝydowskim parafii św. Jana. Materiały 

źródłowe podają, Ŝe w 1531 roku w tym miejscu zbudowano piekarnię. 

Przez ponad dwieście lat warszawscy śydzi byli grzebani w Grodzisku 

Mazowieckim, Sochaczewie, Węgrowie i Nowym Dworze Mazowieckim. Stan ten 

trwał do lat osiemdziesiątych XVIII wieku, kiedy to z inicjatywy 

warszawskiego bankiera Szmula Zbytkowera, król Stanisław August 

Poniatowski wydał zgodę na utworzenie cmentarza Ŝydowskiego na 

prawym brzegu Wisły, przeznaczając na ten cel parcelę o wymiarach 150 

na 150 łokci. Biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski, zezwalając na chowanie 

zmarłych, postanowił, by "śydzi co rok na dzień św. Jana po 10 kamieni łoju dla 

kościoła parafialnego w Skaryszewie dostarczali", zabraniając jednocześnie 

śpiewów i procesji podczas ceremonii Ŝałobnych. Pierwsze oficjalne pogrzeby 

miały miejsce w 1784 roku, choć według Ignacego Schippera, pochówki 

odbywały się tu juŜ wiele lat wcześniej. Spisy grobów w księgach praskiej gminy 

Ŝydowskiej wymieniały bowiem zmarłych z połowy XVIII wieku: Rudę córkę Cwi, 

zm. w 1743 roku czy Menachema Mendla ha-Kohena, zm. w 1757 roku. W 1785 

roku powstało bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, kierowane przez samego 

Szmula Zbytkowera. 

Od czasów powstania w 1806 roku kolejnego warszawskiego cmentarza przy ul. 

Okopowej, bródnowski beit olam przyjmował pochówki osób raczej 

niezamoŜnych, choć i tu moŜna znaleźć nagrobki osobistości zajmujących 

waŜne miejsce w Ŝydowskiej społeczności. Spoczywają tu rodziny 

Bergsonów, Nissenbaumów, Sonnenbergów czy teŜ sam Szmul 

Zbytkower. Tu równieŜ złoŜono ciało Abrahama Sterna, członka Warszawskiego 

Towarzystwa Naukowego i wynalazcy między innymi triangułu mierniczego, 

mechanicznej młockarni oraz zaawansowanej na owe czasy maszyny liczącej. 

Stern był teŜ pradziadkiem Antoniego Słonimskiego. 

W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz, a macewy 

wykorzystali do prac budowlanych. Emanuel Ringelblum, kronikarz 

warszawskiego getta, w dniu 12 maja 1942 roku tak pisał o niszczeniu tej 

nekropolii: "Praski cmentarz, liczący ponad 150 lat, podlega niwelacji. Szatani nie 

dają spokoju nawet nieboszczykom". W grudniu 1947 roku odbyło się tu

uroczyste złoŜenie do wspólnej mogiły szczątków śydów, ekshumowanych w 

róŜnych częściach Warszawy. Po wojnie cmentarz przez wiele lat niszczał i 

stanowił źródło pozyskiwania surowca do prac kamieniarskich i budowlanych. Z 

pewnością wiele macew do dziś znajduje się w róŜnych punktach miasta. W 

kwietniu 2007 r. część nagrobków odnaleziono w warszawskim ogrodzie 

zoologicznym oraz w parku im. Jana Szypowskiego "Leśnika" na Grochowie. 

Dewastacja cmentarza odbywała się po części za cichym przyzwoleniem władz - 

o ich postawie świadczy chociaŜby pismo z 1951 r., w którym Wydział Kultury KC 

uwaŜał "za absolutnie niecelowe wzniesienie jakiekolwiek mauzoleum czy 

pomnika w parku, który ma powstać na tym terenie". W latach osiemdziesiątych 

dwudziestego wieku z inicjatywy Fundacji Nissenbaumów teren nekropolii 

częściowo uporządkowano i ogrodzono wysokim płotem. Prace renowacyjne 

niestety nie zostały doprowadzone do końca. 

Cmentarz Ŝydowski na Bródnie został uwieczniony w głośnym filmie Agnieszki 

Holland "Europa, Europa" (kliknij tu, by zobaczyć tą scenę). Wcześniej, w 1956 

roku Kazimierz Karabasz i Władysław Ślesicki w swym filmie zatytułowanym 

"Gdzie diabeł mówi dobranoc" zawarli kilka scen z bródnowskiej nekropolii 

Od strony ul. Św. Wincentego postawiono ozdobną bramę. Płaskorzeźby 

na pylonach zostały wykonane według projektu Dariusza Kowalskiego, Teresy 

Pastuszki i Leszka Waszkiewicza i przedstawiają przekazywanie pokoleniowej 

pamięci oraz śydów modlących się przed egzekucją. Ta ostatnia scena jest 

śladem bolesnych przeŜyć Zygmunta Nissenbauma, prezesa Fundacji Rodziny 

Nissenbaumów, który jako kilkunastoletni chłopiec podczas wojny ukrywał się na 

terenie tej nekropolii. Przytoczmy fragment jego wspomnień, opublikowanych w 

ksiąŜce zatytułowanej "Ratowanie śladów kultury Ŝydowskiej w Polsce. śywym i 

umarłym": "W sąsiedztwie rodzinnych grobów czuliśmy się względnie 

bezpiecznie, choć i tam nierzadko chodziły patrole i policyjne obławy oraz 

wykonywane były egzekucje. Tam właśnie, jeszcze w pierwszych miesiącach 

moich eskapad, widziałem budzącą grozę u młodego przecieŜ chłopca, jakim 

wówczas byłem, scenę rozstrzelania dziesięciu osób na czele z rabinem niosącym 

torarolę. Tą wstrząsającą dla mnie scenę, jako symbol zagłady, zaprojektowałem 

teraz w formie płaskorzeźby na jednym z pylonów bramy wejściowej". 

Brama od strony ul. św. Wincentego praktycznie zawsze pozostaje zamknięta, 

jednak wejście jest moŜliwe od strony ul. OdrowąŜa - bramą przy murze 

cmentarza katolickiego - lub przez dziurę w ogrodzeniu na lewo od głównego 

wejścia. Niestety, na terenie cmentarza zbiera się margines społeczny i 

dość często dochodzi do napadów na odwiedzających. W miarę bezpieczne 

jest natomiast zwiedzanie nekropolii w większych grupach. Czasem warszawscy 

przewodnicy organizują bezpłatne wycieczki na cmentarz. tekst: K. 

Bielawskizdjęcia: Piotr Gęca - więcej zdjęć tego Autora znajdziesz tutaj. 

zdjęcia bramy cmentarnej: K. Bielawski Kliknij tu, by zobaczyć połoŜenie 

cmentarza na mapie satelitarnej 

cmentarz Ŝydowski przy ul. Okopowej 

Warszawski cmentarz przy ul. Okopowej 49/51 - z powierzchnią 33,6 

hektara i ponad 200.000 przyjętych pochówków - naleŜy do 

największych Ŝydowskich nekropolii na świecie.

Pierwszy cmentarz Ŝydowski w Warszawie załoŜono w średniowieczu 

poza murami miasta, prawdopodobnie u wylotu ul. Świętojańskiej. 

Emanuel Ringelblum lokalizację nekropolii opierał na zapisie zawartym w jednym 

z dokumentów księcia Bolesława V, wzmiankującym cmentarz Ŝydowski "na 

drodze, wiodącej do Czerska". Cmentarz ten mógł istnieć zapewne juŜ w XIV 

wieku i funkcjonował do końca XV wieku, kiedy to wypędzono śydów z 

Warszawy. Wiadomo, Ŝe około 1520 roku ksiąŜęta mazowieccy Jan i Stanisław 

podarowali plac po zniszczonym cmentarzu Ŝydowskim parafii św. Jana. Materiały 

źródłowe podają, Ŝe w 1531 roku w tym miejscu zbudowano piekarnię. 

Przez ponad dwieście lat warszawscy śydzi byli grzebani w Grodzisku 

Mazowieckim, Sochaczewie, Węgrowie i Nowym Dworze Mazowieckim. W dobie 

komunikacji konnej i przy zachowaniu wymogu dokonania pochówku w ciągu 

doby od chwili zgonu, musiało to być ogromne utrudnienie. Stan ten trwał do lat 

osiemdziesiątych XVIII wieku, kiedy to z inicjatywy warszawskiego bankiera, 

Szmula Zbytkowera król Stanisław August Poniatowski wydał zgodę na 

utworzenie cmentarza Ŝydowskiego na prawym brzegu Wisły, przy obecnej ul. 

Św. Wincentego. 

W 1806 roku przy ul. Okopowej powstał kolejny warszawski cmentarz 

wyznania mojŜeszowego. Pierwszy pogrzeb miał miejsce w 1807 roku. 

Jest to jedna z niewielu czynnych do dziś polskich nekropolii 

Ŝydowskich. Początkowo cmentarz podzielony był na część męską i Ŝeńską. Z 

czasem wprowadzono podział na cztery części: kwatery dla Ŝydów 

ortodoksyjnych, kwatery porządkowe, postępowe i dziecinne. Nekropolia była 

przeznaczona raczej dla bardziej zamoŜnej ludności. Pochówki uboŜszych śydów 

kierowano na cmentarz bródnowski. 

Teren cmentarny był sukcesywnie powiększany, jednak z czasem nawet 

kolejne zakupy gruntu przestały wystarczać. Na początku XX wieku zarząd 

cmentarza zmuszony był do tworzenia tak zwanych nasypów, czyli układania 

warstw ziemi na starych grobach i pozyskiwania w ten sposób nowych miejsc 

grzebalnych. Te wypiętrzenia do dziś pozostają widoczne w starej części 

nekropolii. 

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności naziści nie zdewastowali doszczętnie 

cmentarza. Dość duŜe zniszczenia przyniosły natomiast walki, toczone na jego 

terenie podczas Powstania Warszawskiego przez Ŝołnierzy z batalionów "Zośka" i 

"Parasol". Hitlerowcy wysadzili w powietrze budynki cmentarne wraz z synagogą. 

Dziś o jej istnieniu przypomina pusty plac z zarysem fundamentów. Podjęte po 

wojnie próby odbudowy synagogi nie zostały sfinalizowane. 

Cmentarz Ŝydowski w Warszawie jest miejscem spoczynku znamienitych 

osobistości, cenionych nie tylko przez śydów. Wymieńmy niektóre z 

pochowanych tu osób: 

Ludwik Zamenhof - lekarz pochodzący z Białegostoku, politolog, syjonista, 

twórca i propagator języka esperanto. Jego grób znajduje się w głównej alei, w 

kwaterze 10, rząd 2.

Hipolit Wawelberg - finansista i filantrop, twórca Fundacji "Tanie Mieszkania w 

Warszawie", załoŜyciel znanej warszawskiej szkoły technicznej. Współfinansował 

budowę pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie oraz pierwsze w Królestwie 

Polskim wydanie jego dzieł. WspółzałoŜyciel Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz 

Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej. 

Chaim Zelig Słonimski - astronom, wynalazca, publicysta. Pracował nad 

ulepszeniem maszyny liczącej, telegrafu, procesu cynowania naczyń. Wydawca 

kilku ksiąŜek poświęconych matematyce i atronomii. Na łamach swojego 

tygodnika "Ha-cifra" propagował idee asymilacji. Jego wnukiem był Antoni 

Słonimski, 

Samuel Dickstein - matematyk, historyk sztuki, profesor Uniwersytetu 

Warszawskiego, autor podręczników i opracowań z zakresu algebry i historii 

matematyki, pierwszy prezes Towarzystwa Kursów Naukowych, 

Edward Flatau - wybitny lekarz neurolog, autor wielu podręczników i prac z 

zakresu neurologii, neurochirurgii i neurobiologii; 

Majer Bałaban - historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wybitny 

badacz dziejów polskich śydów, autor kilkudziesięciu opracowań poświęconych 

historii śydów w Krakowie, Lublinie i Lwowie, 

Estera Rachela Kamińska - aktorka, załoŜycielka warszawskiego Teatru 

śydowskiego. Odnosiła sukcesy na scenach między innymi ParyŜa, Odessy, St. 

Petersburga. WspółzałoŜycielka Warszawskiej Grupy Literackiej, 

Samuel Orgelbrand - absolwent Szkoły Rabinów, filantrop, warszawski 

antykwariusz i księgarz, wydał 28-tomową Encyklopedię Powszechną oraz wiele 

dzieł w języku hebrajskim, 

Szymon Askenazy - historyk, dyplomata, przedstawiciel polskiego rządu przy 

Lidze Narodów w Genewie, wykładowca na Uniwersytecie Lwowskim, członek 

Akademii Umiejętności, 

Henryk Wohl - zwolennik asymilacji, wychowanek Szkoły Rabinow, minister 

finansów Rządu Narodowego w okresie Powstania Styczniowego. Skazany na 

zesłanie na Syberię, wrócił do kraju po dwudziestu latach. Jego pogrzeb przybrał 

charakter manifestacji niepodległościowej, 

Feliks Perl - działacz lewicowy, poseł, współtwórca Polskiej Partii 

Socjalistycznej, naczelny redaktor pisma "Robotnik", 

Julian Stryjkowski, właść. Pesach Stark - pisarz, autor między innymi takich 

dzieł jak: "Austeria", "Głosy w ciemności", "Sen Azrila", "Juda Makabi", 

Icchok Lejbusz Perec - klasyk literatury Ŝydowskiej, twórca między innymi 

takich dzieł, jak: "Nocą na starym rynku", "Obrazki z podróŜy po prowincji", 

"Znane scenki", "Motywy chasydzkie", "Upadek dworu cadykowego", 

"Opowiadania ludowe",

Salomon Zeinwel Rapaport (Szymon Anski) - pisarz, dramaturg i publicysta, 

znawca folkloru. Autor dzieła "Na pograniczu dwóch światów", czyli "Dybuka" - 

jednego z najbardziej popularnych utworów w języku jidysz. 

Adam Czerniakow - działacz społeczny i poltyczny, , prezes Judenratu w getcie 

warszawskim. Odmówił Niemcom pomocy w organizacji transportów śydów do 

obozów zagłady i popełnił samobójstwo. Grobowiec Czerniakowa znajduje się w 

alei głównej, tuŜ obok grobu Zamenhoffa. 

Cmentarz przy ul. Okopowej zaskakuje róŜnorodnością form nagrobków. 

PrzewaŜają oczywiście macewy, czyli pionowe płyty nagrobne, w starej części 

moŜna znaleźć teŜ nieobrobione, proste kamienie granitowe. Do dziś nie 

zachowały się niestety macewy wykonane z drewna. Liberalizacja oraz 

zróŜnicowanie majątkowe warszawskich śydów spowodowało pojawienie się 

zupełnie nowych form grobowców o rozmaitej, bardzo bogatej stylistyce, 

wykonanych w stylu egipskim, modernistycznym czy empire. Wiele z nich to 

prawdziwe dzieła sztuki sepulkralnej, tworzone przez takich mistrzów jak 

Dawid Friedlander, Szymon Kratka, Henryk Kuna czy wreszcie Abraham 

Ostrzega. 

Wolska nekropolia stanowi kamienny zapis społecznych i kulturowych 

przemian zachodzących w środowiskach Ŝydowskich. Z jednej strony 

znajdziemy tu tradycyjne stele ortodoksów czy skromne ohele cadyków, z drugiej 

- groby działaczy lewicowych z symbolami ruchu robotniczego czy teŜ niezwykle 

rzadkie nagrobki z zakazanymi w judaizmie przedstawieniami postaci ludzkich. 

Część tych ostatnich wyszła spod dłuta wspomnianego wyŜej Abrahama Ostrzegi. 

Monika Krajewska, Hanna i Piotr Paszkiewiczowie w ksiąŜce "Cmentarze 

Ŝydowskie w Warszawie" tak piszą o jego dziełach: "Zaczął od mglisto 

zarysowanych postaci, by stopniowo przejść do coraz wyraźniejszych sylwetek. 

Za pomocą figury ludzkiej chciał wyrazić rozpacz, smutek, beznadziejność i 

redukował ich wyraz do wątłej linii gestu, skłonu, zwrotu ciała, pochylenia, a 

same formy postaci bywały najczęściej przesłonięte, ukryte, wciosane w kamień 

lub sprawiające wraŜenie, jakby się zeń wydobywały". Nagrobki dłuta Ostrzegi 

wielokrotnie wzbudzały kontrowersje bardziej ortodoksyjnych śydów, często były 

niszczone. 

Asymilacja przejawiała się takŜe w epitafiach, w których hebrajskie napisy 

zostały wzbogacone o inskrypcje w językach niemieckim i polskim. 

Polskojęzyczne inskrypcje po raz pierwszy umieszczono na grobie zmarłego w 

1852 roku dyrektora Szkoły Rabinów Antoniego Eisenbauma (kwatera 1, rząd 2). 

Kilka słów poświęćmy nagrobkom o największych wartościach 

artystycznych. Do takich z pewnością zaliczymy znajdujący się w kwaterze 33. 

sarkofag bankiera Wilhelma Landau i jego Ŝony Ewy, wykonany z marmuru w 

formie trumny okrytej dekorowanej całunem z frędzlami. W kwaterze 20. uwagę 

zwracają lśniące bielą grobowce kupca Levy'ego Lessera i jego syna 

Aleksandra. Sarkofag Levy'ego zdobią arkady z orientalną ornamentyką. 

RównieŜ w alei głównej znajdziemy wiele pomników o wybitnych walorach 

artystycznych. Na początku alei po prawej stronie pochowano kupca Gustawa 

Bergsona, a jego grobowiec wykonano w marmurze w formie 

neorenesansowego portalu. Warty uwagi jest pomnik zamordowanego w

Treblince artysty Jana Sieroty, przedstawiający postać wtopioną w skałę (kw. 

19). 

Spacerując główną aleją odnajdziemy grób aktorki Estery Racheli Kamińskiej 

- jej grobowiec zaprojektowany przez Fiszela Rubinlichta zdobią tradycyjne dla 

judaizmu płaskorzeźby tygrysa, jelenia, orła i lwa - oraz monumentalne 

mauzoleum pisarzy: Icchaka Lejba Pereca, Szymona An-Skiego i Jakowa 

Dinezona. Na końcu alei przy odrobinie zaangaŜowania moŜna odszukać 

nagrobek Estery Pave z zabronionym w judaizmie przedstawieniem ludzkiej 

postaci. By nie draŜnić ortodoksów, skryto je na odwrocie płyty nagrobnej. 

Cmentarz jest teŜ największym w Polsce skupiskiem oheli, czyli budynków 

chroniących groby osób zasłuŜonych dla społeczności Ŝydowskiej. W większości 

są to konstrukcje o skromnej, wręcz ascetycznej architekturze. Do wyjątków 

naleŜy wykonany przez Dawida Friedlandera neoromantyczny grobowiec kupca 

i cenionego członka warszawskiej gminy Ŝydowskiej Bera Sonnenberga. 

Na ścianach ohelu umieszczono dwie płaskorzeźby, które w przeszłości były 

polichromowane. Jedna z nich stanowi ilustrację do psalmu 137: "Nad wodami 

Babilonu, tam siedzieliśmy i płakaliśmy na wspomnienie Syjonu, na wierzbach tej 

krainy zawiesiliśmy lutnie". Z drugiej strony umieszczono płaskorzeźbione 

wyobraŜenie Warszawy. Powszechnie uwaŜa się, Ŝe jest widok warszawskiej Pragi 

z cmentarzem Ŝydowskim na Bródnie, załoŜonym przez ojca Berka Sonnenberga 

- Szmula Zbytkowera i wiatrakami znajdującymi się przy dzisiejszym Rondzie 

Wiatraczna. Niektórzy jednak twierdzą, Ŝe jest to obraz lewobrzeŜnej części 

stolicy, z cmentarzem przy ul. Okopowej i wiatrakami w rejonie ul. Młynarskiej. 

Kaplica grobowa Sonnenberga uwaŜana jest za ohel najciekawszy pod 

względem architektonicznym. Więcej informacji o tym grobowcu znajdziesz w 

opracowaniu autorstwa Joanny Kowalskiej i Przemysława Nowogórskiego (plik 

PDF, 1,9 MB). 

W pobliŜu grobu Sonnenberga znajduje się ohel Szlomo Lipszyca, pierwszego 

nadrabina Warszawy. W kwaterze trzynastej swój ohel mają zmarli związani z 

dynastią cadyków z Warki: tak zwany "Milczący Cadyk" Mordechaj Menachem 

Mendel Kalisz syn Izaaka (zm. w 1868 r); Menachem Mendel syn Symchy 

Bunima z Otwocka, wnuk Menachema Mendla (zm. w 1919 r.); Jakub Juda z 

Nadarzyna, zięć Menachema Mendla (zm. w 1885 r.); Chaim syn Jakuba Judy 

(zm. w 1923 r.). Nieopodal, równieŜ w kwaterze trzynastej stoi ohel z 

umieszczoną na zewnątrz tablicą epitafijną, naleŜący do cadyka Emanuela z 

Przedborza (zm. w 1865 r.). W kwaterze 32 swoje ohele mają cadycy z 

Radzymina, Jakub Arie Guterman, Lewi Izaak, baron Menachem Mendel 

Guterman i Nechemiasz Alter; oraz - naprzeciwko grobowca Landau'a - cadyk 

Jakub Izaak z Mogielnicy, pochodzący z dynastii kozienickiej. Największe 

zagęszczenie oheli znajdziemy w północnej części nekropolii, w kwaterach 

47 i 57 - są to kaplice grobowe między innymi Abrahama Josefa z Kocka, Izraela 

Tauba "Modzycera" z Dęblina, Jakuba Dawida z Dęblina, Mordechaja Józefa ze 

Złotopola czy Cwi Hirsza z Łomazów. Wszyscy oni odegrali waŜne role w ruchu 

chasydzkim i do dziś do ich grobów pielgrzymują poboŜni śydzi z całego świata. 

Na cmentarzu jest wiele mogił śydów zmarłych lub zamordowanych w 

getcie, bojowników powstania w getcie warszawskim czy śydów 

walczących w konspiracji. Na niejednym grobie z okresu Holocaustu moŜemy 

znaleźć pełne bolesnej emocji napisy: "zastrzelony przez niemieckich

zbrodniarzy...", "wydana Niemcom przez szmalcowników...". W czasie II wojny 

światowej na terenie cmentarnym i pobliskim stadionie sportowym w zbiorowych 

mogiłach grzebano ofiary nazistów. 

Kronikarz warszawskiego getta Emanuel Ringelblum w swym pamiętniku 

w dniu 20 maja 1940 roku tak opisywał cmentarz z lat okupacji: 

"Zmarłych grzebie się nocą, między godziną pierwszą a piątą nad ranem, bez 

całunu w białym papierze, który się potem zabiera, w masowych grobach. Na 

początku układano zwłoki w oddzielnych grobach, jedne obok drugich, obecnie 

zaś w jednym grobie. Brak juŜ ziemi do chowania nieboszczyków. (...) Na 

cmentarz przychodzą stale róŜne grupy wycieczkowiczów (wojskowi, cywile), 

większość nie okazuje śydom Ŝadnego współczucia (.....). Szczególne 

zainteresowanie wywołuje szopa, w której leŜą w ciągu dnia dziesiątki 

nieboszczyków. Byłem dziś w tej szopie. To po prostu makabra. Pod osłoną z 

czarnego papieru leŜy mnóstwo trupów, okrytych strzępami odzieŜy, prawie jak 

w jatce. Nieboszczycy to kościotrupy, widzi się tylko kości obciągnięte cienką 

skórą". Trzy miesiące później Ringelblum zanotował: "W upalne zieje od tych 

masowych grobów tak silny odór, Ŝe nie sposób przejść obok nich, nie zatykając 

nosa". 

Fotograficzną dokumentację tego dramatu tworzą między innymi zdjęcia 

wykonane przez Niemców. Wiele zdjęć na cmentarzu Ŝydowskim przy ul. 

Okopowej zrobił feldfebel Wehrmachtu, H. Jost. Jego liczne fotografie, wykonane 

19 września 1941 roku, w dniu urodzin autora, obrazują skalę dramatu. Dzięki 

uprzejmości p. Jana Jagielskiego z śydowskiego Instytutu Historycznego, w 

naszym serwisie prezentujemy niektóre ze zdjęć H. Josta. Uprzedzamy, Ŝe 

zdjęcia przedstawiają drastyczne sceny. Kliknij tu, by zobaczyć wybrane 

fotografie H. Josta. 

Za placem po zniszczonej synagodze zwraca uwagę wzruszający Pomnik 

Pamięci Dzieci - Ofiar Holocaustu, ufundowany przez Jacka Eisnera. Na 

jednej z jego ścian umieszczono napis: "Babcia Masza miała dwadzieścioro 

wnucząt, Babcia Hana miała jedenaścioro. Tylko ja ocalałem. Jacek Eisner". W 

dolną część pomnika wtopiono zdjęcia Ŝydowskich dzieci, które zginęły w latach 

II wojny światowej. KaŜda fotografia skrywa tragiczną historię. I tak zdjęcie 

zamyślonej dziewczynki w kraciastym ubraniu i czapce przedstawia Lusię, córkę 

Chaskiela Bronsteina, właściciela zakładu Fotografika w Tarnowie, 

wzmiankowanego przez Pawła Huelle w opowiadaniu "Mercedes Benz". Rodzina 

Bronsteinów została wywieziona do obozu na terenie III Rzeszy. W jednym z 

listów Bronsteinowie informowali, Ŝe czują się dobrze, mają widok na Alpy i 

proszą o przysłanie chleba. Ich dalszy los pozostał nieznany. 

Obok wzniesiono symboliczną mogiłę Janusza Korczaka i jego 

wychowanków z śydowskiego Domu Dziecka. Pomnik ten początkowo był 

wykonany ze sztucznej Ŝywicy. Okazał się jednak materiałem łatwopalnym. 

Dzięki darczyńcom kilka lat temu wykonano jego kopię z brązu. Oryginał 

przekazano do Szkolnego Ośrodka Wychowawczego w Borzęcziczkach, 

którego wychowankowie zajmują się restauracją Ŝydowskich cmentarzy. 

Na terenie przylegającym do cmentarza od strony południowej, przy ul. 

Gibalskiego znajduje się miejsce eksterminacji Polaków i śydów. Podczas 

II wojny światowej hitlerowcy dokonywali tu masowych egzekucji, a ofiary

zakopywali w zbiorowych mogiłach. Budynek na sąsiedniej posesji mieści biura 

Fundacji Cmentarza śydowskiego "Gęsia" oraz Fundacji Rodziny Nissenbaumów. 

W salach Fundacji "Gęsia" urządzono wystawę poświęconą 

warszawskiemu cmentarzowi Ŝydowskiemu. Wystawę tworzą archiwalne 

zdjęcia wykonane na terenie nekropolii i getta warszawskiego, przedmioty 

pochodzące z przeprowadzonych prac przy odsłanianiu fundamentów zburzonej 

przez hitlerowców cmentarnej synagogi oraz odłamki bomb i pocisków, którymi 

Niemcy wysadzili budynki cmentarne. Jest tu takŜe replika wózka do przewozu 

zwłok, uwidocznionego na wielu fotografiach z getta warszawskiego. Oryginalny 

wózek został wypoŜyczony do londyńskiego Imperial War Museum. Po wystawie 

oprowadza Bolesław Szenicer, były dyrektor cmentarza Ŝydowskiego w 

Warszawie. 

Cmentarz moŜna odwiedzać od poniedziałku do czwartku w godzinach 10.00 - 

17.00 (w miesiącach jesienno-zimowych do zmroku), w piątki w godzinach 09.00 

- 13.00 , w niedziele od godz. 11.00 do 16.00 . W soboty (szabas) oraz w dni 

świąt Ŝydowskich cmentarz jest nieczynny. Od zwiedzających pobierana jest 

niewielka (4 zł) opłata za wstęp. W domu pogrzebowym moŜna nabyć publikacje 

na temat cmentarza. 

Na przełomie lat 2006 i 2007 dokonano inwentaryzacji grobów. Spis 

nagrobków wraz z prostą w obsłudze wyszukiwarką jest dostępny na 

witrynie internetowej www.cemetery.jewish.org.pl. 

cmentarz przy ul. Izbickiej 

Mówiąc o warszawskich nekropoliach wyznania mojŜeszowego, najczęściej 

wymienia się cmentarze przy ul. Okopowej oraz na Targówku. Do mniej 

znanych nekropolii Ŝydowskich naleŜy cmentarz połoŜony u zbiegu ul. 

Izbickiej i ul. Kwitnącej Akacji. Według informacji zamieszczonej w 

opracowaniu Przemysława Burcharda pod tytułem "Pamiątki i zabytki kultury 

Ŝydowskiej w Polsce", cmentarz Ŝydowski w Radości został załoŜony na początku 

XX wieku. Nekropolia była miejscem pochówku dla ludności Ŝydowskiej z 

pobliskich miejscowości, między innymi Radości i Falenicy. Jak twierdzi p. Jan 

Jagielski z śydowskiego Instytutu Historycznego, z nieznanych względów 

cmentarz ten został zamknięty jeszcze przed II wojną światową, a pochówki 

okolicznych śydów zaczęto kierować na nowozałoŜony cmentarz w pobliskim 

Aleksandrowie. 

Przytoczmy tu zamieszczoną na internetowym forum Gazeta.pl wypowiedź jednej 

z osób mieszkających w pobliŜu cmentarza: "Pamiętam, Ŝe w latach 

sześćdziesiątych płyty nagrobne były na swoim miejscu, ogradzał je tajemniczy 

mur. W domku przedpogrzebowym mieszkała starsza pani, która opiekowała się 

tym miejscem. Odwiedzał ją syn, z którym miałam przyjemność rozmawiać o 

tamtych czasach. Smutne natomiast jest to, Ŝe macewy znikały i często trafiały 

jako materiał budowlany do nowobudowanych domów, taki sam los spotkał cegły 

z ogrodzenia". Według pracowników śydowskiego Instytutu Historycznego, 

kobieta wzmiankowana we wspomnieniach nie była oficjalnym dozorcą 

cmentarza. 

W centralnej części nekropolii zachowały się jedynie trzy macewy oraz fragmenty 

trzech innych nagrobków. Na terenie cmentarza moŜna odnaleźć niewielkie

kawałki piaskowca, pochodzące zapewne z rozbitych płyt nagrobnych. Na jednej 

z macew wyrzeźbiono ręce w geście błogosławieństwa - symbol powszechnie 

umieszczany na grobach zmarłych z rodu Kohenów. Jest to nagrobek Jechiela 

Michała Teigmana, syna Szymona Lejba Kohena, zmarłego 19 dnia miesiąca Aw 

5684 roku [19.08.1924]. W lesie za budynkiem moŜna odnaleźć kilka macew 

ozdobionych płaskorzeźbionymi świecznikami. Ocalały równieŜ resztki 

cmentarnego muru z czerwonej cegły. 

WraŜenia są niestety przygnębiające - cmentarz jest w stanie ruiny, a jego teren 

jest zaśmiecony. Jeśli miejsce to nie zostanie otoczone opieką, ostatnie nagrobki 

i cegły z ogrodzenia posłuŜą zapewne niektórym jako materiał budowlany..... 

Aleksandrów 

Cmentarz Ŝydowski w warszawskim Aleksandrowie jest najmniej znaną 

nekropolią zmarłych wyznania mojŜeszowego, połoŜoną w dzisiejszych 

granicach stolicy. Cmentarz powstał prawdopodobnie w 1935 roku pomiędzy 

obecnymi ul. Podkowy i ul. Sosnową i zajmował powierzchnię ok. 2,7 hektara. W 

rejestrze gruntów Wydziału Geodezji Gminy Wawer działka ta jest oznaczona 

numerem 992 i opisana jako "dawny cmentarz Ŝydowski". Jest to miejsce 

pochówku śydów z Falenicy i pobliskich miejscowości. Jak twierdzą starsi 

mieszkańcy, w czasach II wojny światowej grzebano tu takŜe zmarłych i zabitych 

w getcie falenickim. Podczas działań wojennych w latach 1944-1945, nekropolia 

została zniszczona. Jak wspominają niektórzy, Ŝołnierze Armii Czerwonej 

wykorzystywali macewy jako tarcze strzelnicze. Po wyzwoleniu teren nekropolii 

zalesiono. Zbigniew Niziński - pasjonat od lat dokumentujący cmentarze 

Ŝydowskie w Polsce - podczas wizji lokalnej przeprowadzonej w 2004 r. na 

terenie cmentarza odnalazł tylko pojedyncze gruzy, będące prawdopodobnie 

fragmentami nagrobków. 

70) ŚLADAMI FRYDERYKA CHOPINA W WARSZAWIE 

Rodem warszawianin, sercem Polak, a talentem świata obywatel-tak napisał o 

Chopinie 18.10.1849r w nekrologu w "Dzienniku Polskim C. K. Norwid. 

Fryderyk Chopin urodził się 22.02 (01.03 ??)1810r. w śelazowej Woli na 

Mazowszu gdzie dziś w zabudowaniach dworu hrabiów Skarbków mieści się 

muzeum jego imienia. Kolejnym podwarszawskim miejscem na szlaku 

kompozytora jest pobliski kościół w Brochowie, w którym odbywały się 

religijne uroczystości rodzinne państwa Chopinów ( ślub, potem w kwietniu 

1810r. chrzest Fryderyka). JuŜ w październiku 1810r. Mikołaj Chopin, 

utrzymawszy posadę profesora języka francuskiego w Liceum Warszawskim, 

przenosi się z Ŝoną - Justyną z KrzyŜanowskich oraz dzieckiem o stolicy 

Wielkiego Księstwa Warszawskiego. Pierwsze mieszkanie Chopinów mieściło się w 

Pałacu Saskim, w jego prawym skrzydle. W 1917r. Rodzina Chopinów przenosi 

się wraz z Liceum Warszawskim do Pałacu Kazimierzowskiego, do jego prawej 

oficyny. W najbliŜszym sąsiedztwie mieszkają zaprzyjaźnione rodziny Samuela 

Bogumiła Lindego, Juliusza Kolberga i Kazimierza Brodzińskiego. Od 1828r. 

Chopinowie mieszkali w oficynie Pałacu Czapskich – Krasińskich (dziś 

Akademia Sztuk Pięknych) na Krakowskim Przedmieściu 5, gdzie dziś odtworzono 

(na podstawie rysunku Antoniego Kolberga – przyjaciela Chopina) Salonik będący

częścią mieszkania, w którym Chopin spędził ostatnie lata przed wyjazdem z 

kraju. Jego wyposaŜenie stanowią meble z epoki, maksymalnie zbliŜone do tych, 

które znajdowały się w mieszkaniu Chopinów. Jednym z eksponatów jest 

fortepian firmy Erard, naleŜący niegdyś do słynnego pianisty i kompozytora 

Franciszka Liszta. Ekspozycję uzupełniają wyroby ze szkła i porcelany, portrety - 

m. in. rodziców i rodzeństwa Chopinów, a takŜe grafiki przedstawiające 

Warszawę w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. W Warszawie w ciągu 20 lat 

kształtowała się osobowość i twórcze oblicze Fryderyka Chopina. Jako kilkulatek, 

Chopin ujawnił swoje uzdolnienia muzyczne - improwizował na fortepianie, 

komponował. Mając 6 lat zaczął systematycznie uczyć się muzyki u prywatnego 

nauczyciela Wojciecha śywnego. Dalsze nauki w Liceum Warszawskim, jako 

szesnastolatek rozpoczął studia kompozytorskie w Szkole Głównej Muzyki na 

Pl. Zamkowym, wchodzącej — jako oddział Sztuk Pięknych — w skład 

Uniwersytetu Warszawskiego. Dyplom uzyskał w 1829r. ze znamienną adnotacją 

swego profesora Józefa Elsnera: "szczególna zdatność, geniusz muzyczny. W 

dniu 24.02.1818 w Pałacu Antoniego Radziwiłła po raz pierwszy, na 

urządzonym przez Jana Ursyna Niemcewicza wieczorze Towarzystwa 

Dobroczynności, Chopin wystąpił z publicznym koncertem. Jako „cudowne 

dziecko” grywa w domach szlachty i arystokracji: u Czartoryskich, Sapiehów, 

Czetwertyńskich, Radziwiłłów, Lubeckich, Skarbków, Pruszaków, Tenczyńskich, 

Zajączków, Sowińskich, Wolickich, Zamoyskich, Mokronowskich, Grabowskich, 

Kickich i innych. Miejscami jego warszawskich koncertów są m.in.: nie istniejący 

juŜ gmach Teatru Narodowego przy Pl. Krasińskich, Belweder, Pałac 

Namiestnikowski (dzisiejsza siedziba Prezydenta RP). W kościele 

Wizytek jeszcze jako uczeń pełnił funkcje „licejskiego organisty", a w sali 

Konserwatorium Muzycznego, mieszczącego się w poklasztornym budynku na 

Placu Zamkowym koncertował na nowo wynalezionym instrumencie typu 

fisharmonii (eolopantaleon). Grał teŜ w salonach arystokratycznych stolicy, 

pamiątką jednego z takich występów jest zachowany do dziś złoty zegarek, 

ofiarowany 10-letniemu pianiście przez włoską śpiewaczkę Angelikę Catalani. W 

1830 r. Fryderyk Chopin wyjechał do Wiednia, a następnie na stałe osiadł w 

ParyŜu, gdzie umiera w 1849r. 

Miejsca pośrednio związane z Chopinem to: 

Kościół Świętego KrzyŜa na Krakowskim Przedmieściu 3 gdzie zgodnie z 

ostatnim Ŝyczeniem artysty spoczywa jego serce. Aczkolwiek był to kościół w 

którym Chopin bywał z racji sąsiedztwa i wiadomo, Ŝe był tutaj uczestnikiem 

pogrzebu Staszica, który rozpoczął się właśnie naboŜeństwem w tym kościele a 

skończył pochówkiem na Bielanach. 

Zamek Ostrogskich czyli Towarzystwo im. Fryderyka Chopina ul.Okólnik - 

istnieje od 1934 r. (początkowo pod nazwą Instytut Fryderyka Chopina). 

Prowadzi róŜnorodną działalność, której celem jest szerzenie i pogłębianie wiedzy 

o Fryderyku Chopinie oraz upowszechnianie jego twórczości. ZałoŜycielem był 

m.in: Józef Beck (1894-1944) - wicepremier i minister spraw zagranicznych II 

RP, 

Łazienki - nad sadzawką, w pobliŜu głównej bramy Parku Łazienkowskiego przy 

Alejach Ujazdowskich usytuowano w 1926r. pomnik dłuta Wacława 

Szymanowskiego W 1940, jako jeden z pierwszych w Warszawie, został 

wysadzony przez hitlerowców w powietrze, stąd napis, jaki dziś widnieje na

cokole: "Posąg Fryderyka Chopina zburzony i zagrabiony przez Niemców w dniu 

31.05. 1940r odbuduje Naród. 17.10.1946 r.". Po wojnie, w 1958 r. pomnik 

wiernie zrekonstruowano i ustawiono na poprzednie miejsce. Autorem otoczenia 

jest Oskar Sosnowski. Od 1959r. przy pomniku odbywają się niedzielne koncerty 

chopinowskie, których organizatorem jest Towarzystwo im. Fryderyka Chopina w 

Warszawie. Sezon koncertowy trwa od początku maja do końca września. 

71) JAN PAWEŁ II W WARSZAWIE 

Pielgrzymki Jana Pawła II do ojczyzny WP 13:57 Swoją pierwszą pielgrzymkę do 

Polski Jan Paweł II odbył juŜ w niecały rok po wyborze na papieŜa. Do ojczyzny 

pielgrzymował siedem razy. Ostatni raz gościł w kraju w sierpniu 2002 roku.I 

pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 2-10 VI 1979 

II pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 16-23 VI 1983 

III pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 8-14 VI 1987 

IV pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 1-9 VI oraz 13-16 VIII 1991 

Nieoficjalna pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 22 V 1995 

V pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 31 V - 10 VI 1997 

VI pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 5-17 VI 1999 

VII pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: 16-19 VIII 2002 

72) POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE – STRUKTURY CYWILNE I 

WOJSKOWE 

Polskie Państwo Podziemne - tajne struktury państwa polskiego, istniejące w 

czasie II wojny światowej, podlegające Rządowi RP na uchodźstwie. 

Określenie to po raz pierwszy w okupowanym kraju pojawiło się na łamach 

Biuletynu Informacyjnego w dniu 13 stycznia 1944 roku . 

Powstanie oraz działalność 

W nocy z 26 na 27 września 1939 roku powstała w oblęŜonej Warszawie SłuŜba 

Zwycięstwu Polski – konspiracyjna organizacja wojskowa, mająca prowadzić 

walkę przeciw okupantom. W listopadzie 1939 roku została ona przekształcona w 

Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), podlegający rządowi emigracyjnemu. 14 lutego 

1942 roku generał Władysław Sikorski przekształcił ZWZ w Armię Krajową (AK). 

Jej Komendantem Głównym został generał Stefan Rowecki, wybitny teoretyk 

walk miejskich. Utworzenie AK miało słuŜyć scaleniu wszystkich grup wojskowych 

w jedną organizację, podległą rządowi londyńskiemu. 

Jesienią 1941 roku do ZWZ naleŜało 40 tysięcy Ŝołnierzy, pod koniec 1942 roku 

AK liczyła ich juŜ około 200 tysięcy. Była największą podziemną armią w 

okupowanej Europie. JednakŜe większość Ŝołnierzy nie przeszła regularnego 

szkolenia, a w dodatku mieli oni zaledwie 53 tysiące sztuk broni (z czego tylko 

6% broni maszynowej).

Główne zadanie Armii Krajowej polegało na gromadzeniu sił do uderzenia w 

chwili załamania się Niemiec. Akcje zbrojne prowadziły bowiem do okrutnych 

represji – hitlerowcy rozstrzeliwali kilkudziesięciu Polaków za kaŜdego zabitego 

Niemca. Dopiero pod koniec 1942 roku AK nasiliła działalność dywersyjną: 

atakowała niemieckie posterunki, wykolejała transporty wojskowe przeznaczone 

na front wschodni, wysadzała mosty, odbijała więźniów. Na tę zmianę wpłynęło 

zahamowanie sukcesów Wehrmachtu, osiągnięcie sprawności organizacyjnej 

przez AK oraz aktywna działalność komunistycznej Gwardii Ludowej. 

Polska, choć znajdowała się pod okupacją, posiadała legalny i uznawany na 

Zachodzie rząd emigracyjny. Istniały Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, oraz 

podziemna Armia Krajowa. W Warszawie przebywał (oczywiście w ukryciu) 

Delegat Rządu na Kraj w randze wicepremiera. Podlegały mu wydziały: wywiadu, 

dywersji, oświaty, sądownictwa i polityki. Działały konspiracyjne sądy, których 

wyroki nie tylko wykonywano, ale teŜ ogłaszano w podziemnej prasie. Ta zaś 

była fenomenem w okupowanej Europie: ukazywało się około 1400 tytułów (z 

tego 17 wychodziło przez całą okupację). Istniały czasopisma polityczne, 

wojskowe, literackie, kobiece, humorystyczne. W podziemnych drukarniach 

wydawano teŜ ksiąŜki (Niemcy zezwalali tylko na poradniki, np. ogrodnicze). 

Przez całą okupację działały tajne komplety, tzn. podziemne szkoły. Tajna 

Organizacja Nauczycielska zapewniała im kadrę oraz przygotowywała i 

rozprowadzała podręczniki. Na terenie Generalnej Guberni (GG) utworzono 

prawie 2 tysiące szkół średnich. Podziemne wyŜsze uczelnie kształciły polonistów, 

historyków, matematyków, lekarzy. W czasie wojny, studia ukończyło prawie 10 

tysięcy studentów. 

PoniewaŜ Niemcy zgodzili się jedynie na działalność podrzędnych teatrzyków i 

kabaretów (których repertuar miał ogłupiać Polaków), powstały podziemne 

teatry. W prywatnych mieszkaniach lub piwnicach wystawiano dramaty 

Słowackiego, Wyspiańskiego, Szekspira. Odbywały się teŜ koncerty i wieczory 

poetyckie. 

Ruch oporu w okupowanej Polsce obejmował prawie wszystkie dziedziny Ŝycia. 

Dlatego tajne struktury podporządkowane rządowi emigracyjnemu nazywano po 

wojnie Polskim Państwem Podziemnym. Drugiego takiego państwa nie było w 

całej Europie. 

Po upadku powstania warszawskiego stolicą Polskiego Państwa Podziemnego 

została Częstochowa. 

Struktura organizacyjna 

Pion wojskowy 

• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 

o Naczelny Wódz 

Dowódca Armii Krajowej 

Kierownictwo Walki Podziemnej [2] 

 

 

 

 

Kierownictwo Dywersji 

Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy 

Oddział VII Finansów i Kontroli 

Zastępca dowódcy i szef sztabu

Zastępca szefa sztabu ds. organizacyjnych 

Oddział I Organizacyjny 

Zastępca szefa sztabu – szef operacyjny 

Oddział III Operacyjny 

Wydział Broni 

Biuro Inspekcji 

Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy 

Zastępca szefa sztabu ds. dowodzenia i łączności 

Oddział V Łączności 

Oddział V - O Łączności Operacyjnej 

Oddział V - K Łączności Konspiracyjnej 

Wojskowy szef komunikacji 

Szefostwo Biur Wojskowych 

Zastępca szefa sztabu ds. kwatermistrzowskich 

Oddział IV Kwatermistrzowski 

Szefostwo SłuŜb 

Inspektorat Wojskowej SłuŜby Ochrony 

Powstania 

Oddział Produkcji Konspiracyjnej 

Naczelnymi zadaniami pionu wojskowego (Armia Krajowa) była rozbudowa 

militarna, która miała dać Polakom moŜliwość walki o suwerenność i 

niepodległość kraju po zakończeniu wojny. Pion wojskowy był takŜe łącznikiem 

między okupowaną Polską a Rządem na uchodźstwie, chronił pion cywilny i 

zapewniał bezpieczeństwo jego pracownikom. 

Pion cywilny 

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 

o 

Premier 

Krajowa Rada Ministrów 

Komitet ds. Kraju 

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 

Placówki łączności dyplomatycznej 

Delegat Rządu RP na Kraj (wicepremier) 

Departament Prezydialny 

Departament Spraw Wewnętrznych 

Departament Informacji i Dokumentacji 

Departament Oświaty i Kultury 

Departament Pracy i Opieki Społecznej 

Departament Rolnictwa 

Departament Skarbu 

Departament Przemysłu i Handlu 

Departament Poczt i Telegrafów 

Departament Komunikacji 

Departament Robót Publicznych i 

Odbudowy 

Departament Sprawiedliwości 

Sekcja (Departament) Spraw 

Zagranicznych 

Komitet Ekonomiczny

Krajowa Rada Odbudowy 

Biuro Narodowościowe 

Komitet Koordynacji Ustawodawczej 

Centralna Komisja Badania i 

Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce 

Komitet Administracyjny 

Komitet Polityczny 

Departament Obrony Narodowej 

Okręgowe Delegatury Rządu 

Powiatowe Delegatury Rządu 

NajwaŜniejszymi zadaniami pionu cywilnego było utrzymanie ciągłości instytucji 

państwowych oraz zapewnienie funkcjonowania państwu i ewentualne 

przygotowanie do przejęcia władzy po zakończeniu działań wojennych. 

Struktura terytorialna 

Pion wojskowy 

• Okręg (województwo) 

o Obwód (powiat) 

Placówka (jedna lub kilka gmin) 

Pod koniec 1943 roku przeprowadzono reorganizację, tworząc 4 obszary i 8 

okręgów. 

Samodzielnymi okręgami były: 

• Warszawa-miasto (płk Antoni Chruściel "Monter") 

• Kielce (płk S. Dworzak "Daniel") 

• Łódź (płk M. Stempkowski "Barbara") 

• Kraków (płk J. Spychalski "Luty") 

• Śląsk (płk Z. Janke "Walter") 

• Lublin (płk K. Tumidajski "Marcin") 

• Wilno (ppłk Aleksander KrzyŜanowski "Wilk") 

• Wiłyń (ppłk J. W. Kiwerski "Oliwa") 

Szare Szeregi – kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP i szerzej – 

całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II 

wojny światowej 1939-1945. Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939 

w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej. 

Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na 

Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Całością konspiracyjnego ZHP 

kierowało Naczelnictwo, początkowo 5, a od zimy 1943/44 – 6-osobowe. Do 

sierpnia 1942 przewodniczącym Szarych Szeregów był ks. hm. RP Jan 

Mauersberger, po jego śmierci dr Tadeusz Kupczyński.

Struktura 

Organizacja harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP, 

posługiwano się kryptonimami: 

• chorągwie – ule 

• hufce – roje 

• druŜyny – rodziny 

• zastępy – pszczoły. 

Na czele organizacji harcerzy stał Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką. 

Naczelnicy Szarych Szeregów: 

• Florian Marciniak (27 września 1939 – 6 maja 1943) 

• Stanisław Broniewski (12 maja 1943 – 3 października 1944) 

• Leon Marszałek (3 października 1944 – 18 stycznia 1945). 

Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi 

harcerskich, wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy: 

Łączność z chorągwiami oraz nadzór nad ich pracą sprawowali wizytatorzy 

podlegli bezpośrednio lub przez wydział zachodni i wschodni Szefowi Głównej 

Kwatery. Szefowie GK: 

• Eugeniusz Stasiecki 

• Edward Zürn 

• Kazimierz Grenda 

Historia kryptonimu 

Nazwa Szare Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940. 

Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza powstania 

kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją 

informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych 

ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z 

Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do 

Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym 

opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, 

podające sprostowanie zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w 

kryptonim Szare Szeregi harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łuczywek. 

Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi "Ul Przemysław". Informację o 

przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. 

Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej 

organizacji harcerskiej. 

Podział młodzieŜy 

Stan liczebny organizacji harcerzy, zmieniający się w poszczególnych okresach, 

na dzień 1 maja 1944 wynosił 8 359 członków. Organizacja Harcerzy obejmowała 

(ze względów konspiracyjnych) początkowo jedynie młodzieŜ powyŜej 17 lat. Z 

czasem z powodu naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość

wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono 

wówczas (najwcześniej w Warszawie – w 1942) młodzieŜ na 3 grupy: 

"Zawisza" – 12-15 lat 

DruŜyny "Zawiszy" nie brały w zasadzie udziału w walce bieŜącej. Natomiast 

przygotowywały się do pełnienia słuŜby pomocniczej, a nauką na tajnych 

kompletach – do odbudowy Polski po wojnie. Spośród słuŜb pomocniczych, 

pełnionych w okresie "przełomu", najbardziej znana jest zorganizowana w czasie 

powstania warszawskiego Harcerska Poczta Polowa. 

"Szkoły Bojowe" (BS) – 16-18 lat 

DruŜyny BS pełniły słuŜbę w małym sabotaŜu, będącym akcją propagandową 

skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach organizacji "Wawer- 

Palmiry"). Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, 

rozdawanie ulotek, kolportaŜ fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, 

podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie 

z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji 

naleŜy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. 

Wykonywana przez druŜyny BS akcja "N" była destrukcyjną akcją propagandową, 

skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek 

i gazetek. DruŜyny BS uczestniczyły w akcji "WISS" ("Wywiad – Informacja 

Szarych Szeregów"), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. 

W ramach przygotowań do "przełomu" druŜyny BS przechodziły przeszkolenie 

wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, 

oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy 

przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z "Zawiszy", ucząc się. W 

powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych 

dzielnicach jako plutony piechoty. 

"Grupy Szturmowe" (GS) – powyŜej 18 lat 

DruŜyny GS, podporządkowane "Kedywowi" (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły 

słuŜbę w "wielkiej dywersji". W Warszawie w sierpniu 1943 utworzono z nich 

batalion "Zośka", którego 3. kompanię wydzielono do zadań specjalnych ("Agat", 

później "Pegaz"). Wiosną 1944 powstał z niej batalion "Parasol". Oddziały GS 

wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, 

pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), 

likwidacja funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Burcki, oraz 

odpowiedzialnych za katowanie Jana Bytnara "Rudego": Schultza i Langego). 

Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) walczyły w oddziałach 

partyzanckich oraz prowadziły sabotaŜ kolejowy. Do "przełomu" oddziały GS 

przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorąŜych (m.in. prowadzona 

przez Szare Szeregi Szkoła PodchorąŜych Piechoty Rezerwy "Agricola") i 

szkolenie na kursach niŜszych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu 

odbudowy powojennej druŜyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, 

podejmując tajne studia wyŜsze oraz samokształcenie (w tym tematykę tzw. 

ziem postulowanych). W okresie "przełomu" wiele oddziałów GS brało udział w 

walkach oddziałów AK, w tym w marszu na pomoc Warszawie. W powstaniu 

warszawskim bataliony "Zośka" i "Parasol" walczyły na Woli, Starówce i 

Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania "Rudy" batalionu

"Zośka" została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią 

Armii Krajowej. Batalion "Wigry" walczył na Woli i Starówce. 

73) SPACER PO ŁAZIENKACH KRÓLEWSKICH OD BELWEDERU DO UL. 

MYŚLIWECKIEJ 

74) WSPÓŁCZESNE WIEśOWCE WARSZAWY 

Prudential – (co prawda nie współczesny ale…)Budowa gmachu, w którym 

mieścił się hotel Warszawa, zaczęła się w 1931 r. Inwestorem było angielskie 

przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe Prudential. Był to pierwszy polski drapacz 

chmur - 16-piętrowy, wysoki na 66 m, wtedy najwyŜszy budynek w Polsce. 

Zaprojektował go Marcin Weinfeld, zaś projekt stalowej konstrukcji gmachu 

pomagał opracować prof. Stefan Bryła. W 1938 r. na dachu wieŜowca 

zainstalowano eksperymentalny maszt telewizyjny. Podczas Powstania 

Warszawskiego budynek został powaŜnie uszkodzony. Do historii przeszło zdjęcie 

podziurawionej kulami polskiej flagi zatkniętej na tym właśnie gmachu. Budynek 

przetrwał dzięki solidnej konstrukcji. 

Pałac Kultury i Nauki – wzniesiony w 1955 roku. Wysokość z iglicą: 230,68 m. 

Jego dach znajduje się jednak 3,5 m niŜej niŜ dach WTT. 

Socrealistyczny drapacz powstał w sercu miasta w latach 1952-55 z inicjatywy 

Stalina jako dar narodów ZSRR dla Warszawy. Budynek zdobią renesansowe 

attyki i 28 stojących wokół posągów wyobraŜających alegorie socjalistycznej 

gospodarki, sztuki, sportu i nauki. 

Imponujące są same wnętrza Pałacu. Monumentalne i dekoracyjne. Gust jest 

stalinowski, ale sale te są jednocześnie muzeum sztuki polskiej lat 50. Mnóstwo 

tu znakomitych mebli, detali z drewna, mosiądzu, ceramiki. Pałac Kultury to nie 

tylko sama budowla. To takŜe przestrzenie publiczne wokół: placyki wciśnięte 

między niŜsze partie budowli, park od strony Świętokrzyskiej, fontanny, rzeźby, 

stylizowane kandelabry, zegary słoneczne, kamienne posadzki. Część z nich 

moŜe juŜ niedługo zniknąć, gdy zacznie się zabudowa ścisłego centrum 

Warszawy. 

wysokość 230 m 68 cm z iglicą (iglica 43 m, 75 cm), projekt Lew Rudniew z 

zespołem (m.in. Aleksander Chiarikow, Igor RoŜyn oraz Aleksander Wielikanow), 

realizacja 1952-55, kubatura 817 tys. m sześć, liczba kondygnacji 42 nadziemne

i 2 podziemne. Zajęcia mają tu m.in. studenci Uniwersytetu Warszawskiego, 

znajdują się m.in. biura naczelnego architekta Warszawy. NiŜej w Sali 

Warszawskiej systematycznie odbywają się posiedzenia Rady Warszawy. 

Pałac tylko z pozoru obłoŜony jest kamieniem. To, co bierzemy za płyty 

piaskowca, w rzeczywistości jest milionami ceramicznych płytek, jak się okazało, 

znakomitej jakości. Mimo upływu 50 lat nie odpadają i nie pękają. 

Tylko kolumnady i detale parteru oraz attyki zrobiono z piaskowca. Stając przed 

głównym wejściem do Pałacu Kultury, warto spojrzeć w górę. Zaraz za neonem 

znajduje się tam zasłonięty dziś blachą, wykuty w kamieniu napis Pałac Kultury i 

Nauki im. Józefa Stalina. 

Cztery ogromne zegary zamontowane na wysokości 165 m uruchomiono w 

sylwestrową noc 2000/01. Mają tarcze o średnicy 6,3 m. 

Iglica Pałacu w 1994 r. urosła o 10 metrów, kiedy to nałoŜono na nią waŜącą 

1200 kg antenę. W operacji, do której przygotowywano się przez kilka tygodni, 

uczestniczył helikopter Wojskowych Jednostek Nadwiślańskich. śołnierzom udało 

się nałoŜyć precyzyjnie nałoŜyć antenę dopiero za piątym nalotem maszyny. 

Mniejsze elementy anteny zamontowali alpiniści. 

Novotel Warszawa Centrum (dawniej Hotel Forum) – usytuowany jest przy 

ul. Marszałkowskiej, w samym centrum miasta przy rondzie R. Dmowskiego. 

Wysokość całkowita: 111 m, wysokość do dachu: 106 m, liczba kondygnacji: 33. 

Hotel Forum wybudowano w latach 1972-1974 wg projektu S. Samuelsona. 

WieŜowiec zbudowała szwedzka firma SKANSKA dla polskiego biura 

turystycznego ORBIS. W latach 2004-2005 hotel przeszedł gruntowną 

modernizację. Zmieniono kolor elewacji, zmodernizowano infrastrukturę i pokoje. 

W hotelu kręcono sceny filmu „Pajęczarki” (1993). 

Intraco I – budynek usytuowany przy ul. Stawki 2, nieopodal pl. 

Muranowskiego. Wysokość do dachu: 107 m, wysokość całkowita: 135 m, 

powierzchnia całkowita 31 tys. 500 m kw., liczba kondygnacji naziemnych: 39 i 

jedna podziemna. 

Budynek wzniesiono w 1975 roku. Był to pierwszy w PRL-u nowoczesny 

biurowiec, który zbudowała za dewizy szwedzka firma BPA Bygproduction AB 

Sweden. W jego wnętrzu znajdowały się biura firm zagranicznych, a na parterze 

duŜy sklep Pewexu. Budynek w chwili powstania był wysoką, płaską i szeroką 

wieŜą z pasami okien i ścianami obłoŜonymi ceramicznymi kafelkami. Został 

wzniesiony pośrodku pustej przestrzeni, która przed 1939 rokiem była gęsto 

zabudowana kamienicami. 

W budowli zastosowano szereg nowoczesnych na owe czasy rozwiązań 

technicznych i materiałów wykończeniowych – tu np. zainstalowano pierwsze w 

Warszawie drzwi otwierające się automatycznie. Na dole znajdował się obszerny, 

ogólnie dostępny hall z zielenią, fontanną, bufetem, kawiarnią.

W 1998 roku przystąpiono do wymiany elewacji budynku. Obecnie jest ona 

wykonana z tafli szwedzkiego szkła barwy morskiej zieleni. W czasie remontu 

budynek podwyŜszono z 38 do 39 kondygnacji i do 138 m wysokości. Na dachu 

znajduje się 28 metrowa antena przekaźnikowa. 

W budynku działają dwie restauracje, sale konferencyjne, kiosk, fryzjer, 

kwiaciarnia, salon odnowy biologicznej. Podziemny garaŜ mieści 200 

samochodów. Na 38 piętrze mieście się restauracja „Valencia”, w której kręcono 

jedną ze scen filmu „Ja wam pokaŜę”. 

Intraco II – budynek usytuowany przy ul. Chałubińskiego 8, nieopodal Al. 

Jerozolimskich, w pobliŜu hotelu Marriott. Wysokość bez anteny: 140 m, z 

anteną: 150 m, liczba kondygnacji: 42. 

Budynek wzniesiono w 1978 roku wg projektu Jerzego Skrzypczaka, Haliny 

Świergockiej-Kaim, Wojciecha Grzybowskiego, Jana Zdanowicza. Był on częścią 

koncepcji budowy całej sekwencji wieŜowców, czyli Zachodniego Rejonu 

Centrum Warszawy, polegającą na tym, Ŝe kilka 140-metrowych budynków 

przełamałoby dominację PKiN w panoramie miasta. Budynek ma wycięte 

naroŜniki. Od góry do dołu przez cały budynek biegną pionowe podziały obłoŜone 

aluminium. Międy nimi znajduje się szklana ściana osłonowa. Intraco II jest 

pierwszym w Polsce wieŜowcem, w który centralnie usytuowano trzon z windami 

i pionami instalacyjnymi, co pozwoliło na swobodne rozmieszczenie powierzchni 

biurowej i dowolną jej aranŜację. Największymi najemcami są: Oxfor Polska, SF 

Holding, Agros-Wyborowa. 

W hallu na parterze kręcono kolejne odcinki telewizyjnego teatru sensacji Kobra. 

W „Misiu” hall zagrał lotnisko w Londynie. 

Z tyłu Intraco II znajduje się kładka łącząca budynek z Marriottem. Miała ona 

powadzić aŜ do Dworca Centralnego. Dziś nikt nią nie chodzi, bo nie ma dokąd. 

W niskiej części wieŜowca znajduje się barek, solarium, zakład fryzjerski, 

restauracja Baccara. 

Hotel Marriott – budynek usytuowany w Al. Jerozolimskich 65/79. Wysokość 

całkowita: 170 m, wysokość do dachu 140 m, liczba kondygnacji 42. 

Budowę rozpoczęto w 1980, a zakończono w 1989 roku. WieŜowiec zbudowano 

wg projektu Jerzego Skrzypczaka, Andrzeja Bielobradka, Krzysztofa 

Stefańskiego. Prawdziwa nazwa budynku to Centrum LIM, a wybudowany został 

przez konsorcjum powołane przez PLL LOT i operatora sieci hotelowej Marriott. 

Na dwóch dolnych piętrach znajduje się Galeria LIM. Galeria obejmuje około 40 

ekskluzywnych sklepów, kawiarnie, restauracje oraz kasy LOT, a takŜe salon Plus 

GSM. Na kolejnych wyŜszych piętrach znajdują się biura, a od 20 piętra wzwyŜ 

mieści się hotel z 523 pokojami i 95 luksusowymi apartamentami. Na ostatnim 

piętrze znajduje się apartament prezydencki. Goście mają do dyspozycji basen, 

saunę, sale konferencyjne, restauracje i 9 barów. Hotel posiada teŜ 16 sal 

konferencyjnych.

Na dwóch najwyŜszych kondygnacjach znajduje się kawiarnia Panorama Club. W 

1998 roku Francuz Alain Robert wspiął się bez zabezpieczenia i pozwolenia na 

Hotel Marriott. 

Błękitny wieŜowiec – budynek usytuowany jest przy pl. Bankowym 2. 

Wysokość całkowita: 120 m, wysokość do dachu: 100 m, liczba kondygnacji: 28 

2 podziemne, powierzchnia - 37 tys. 750 m kw. 

Budynek ukończono w 1991 roku wg projektu Jerzego CzyŜa, Andrzeja 

Skopińskiego, Jana Furmana, Lecha Robaczyńskiego i Marzeny Leszczyńskiej. 

Został wzniesiony w miejscu, w którym do 16 maja 1943 roku znajdowała się 

Wielka Synagoga. Koncepcje budowy wieŜowca powstały juŜ w latach 50., jednak 

ostatecznie budowa rozpoczęła się dopiero w latach 70. i zawieszono ją po 

wybudowaniu głównej bryły. Wznowiono pod koniec lat 80. i ukończono w 1991 

roku, po zmodyfikowaniu projektu przez firmę jugosłowiańską. Miedzianą w 

kolorze elewację wymieniono na niebarwioną refleksyjną. 

Najbardziej eksponowanym najemcą jest firma Peugeot. 

FIM Tower – wieŜowiec usytuowany w Al. Jerozolimskich 81, wzniesiony w 

latach 1994-1996. Wysokość całkowita: 115 m, liczba kondygnacji: 26. 

Budynek wybudowano w 1996 roku wg projektu Arc Design S.R.L. Mediolan, 

Lorenzo Martinoia, Amadeo Strada. Nigdy nie zrealizowano niskiej części 

budynku, która miała wypełniać naroŜnik ul. Chałubińskiego i Al. Jerozolimskich. 

Zachodnia, szczytowa ściana budynku obłoŜona jest pomarańczowymi panelami z 

metalu i pozbawiona okien. UŜytkownicy narzekają na zbyt małą liczbę wind, 

kiepską klimatyzację, nieczynne toalety. 

ILMET – budynek usytuowany jest przy rondzie ONZ w al. Jana Pawła II 15. 

Wysokość całkowita: 103 m. Liczba kondygnacji: 20 naziemnych i 3 podziemne. 

Został wybudowany w 1997 roku wg projektu Miljenko Dumenica, Mirosława 

Kartowicza. Na uwagę zasługuje fakt, Ŝe jego elewację wykonano ze 

szlachetnego kamienia, co jest dość rzadko spotykane. Wnętrza ogólnego holu 

wyłoŜone są granitem i marmurem. Charakterystycznym detalem jest 

umieszczone na szczycie logo firmy Mercedes. 

Budynek ma 3 kondygnacje podziemne, mieszczące parkingi i myjnie 

samochodową. Dwadzieścia kondygnacji ma przeznaczenie biurowe. Jest to 

budynek inteligentny, posiadający między innymi automatycznie sterowane 

urządzenia przeciwpoŜarowe. Biura mają to np. Volkswagen Bank, Millenium 

Bank, Swissair. 

Ilmet został zbudowany przez austriacką firmę ILBAU GmbH. Obecnie jest 

najniŜszym wśród budynków, których wysokość sięga ponad 100 m. 

Warszawskie Centrum Finansowe – budynek usytuowany przy ul. Emilii 

Plater 53, u zbiegu ulic Emilii Plater i Świętokrzyskiej. Wysokość do dachu: 144

m, wysokość całkowita: 160 m (wg innego źródła 165 m do najwyŜszego punktu 

konstrukcji), powierzchnia całkowita: 78 tys. m kw. Koszt budowy : 115 mln $ 

Budynek wzniesiony został w 1998 roku (1997-1999) wg projektu 

przygotowanego przez Biuro Projektów Architektury J&J Jerzy Janczak i Jerzy 

Skrzypczak (Warszawa), Kohn Pederson Fox Associates (Nowy Jork), A. Epstein 

and Sons International Inc. (Chicago) w styl postmodernizmu. Głównymi 

najemcami są CA IB, Cameron McKenna. 

WieŜowiec zbudowany jest z Ŝelbetu. W środku umieszczony jest trzon z 16 

windami i ciągami instalacyjnymi. Jak wskazują sami architekci, była ma kilka 

podziałów: 

- baza budynku o wysokości 30 metrów, odpowiadająca wysokości pierzei 

ul. Swiętokrzyskiej, okolicznej zabudowy mieszkaniowej i przedwojennej 

kas chorych przy ul. Mariańskiej 

- cofnięcie bryły od strony ul. Mariańskiej i Pańskiej odpowiada wysokości 

czterech naroŜy – kolan – Pałacu Kultury 

- wieŜ na około 146 m wysokości i odpowiada skali nowoczesnej Warszawy, 

głownie kompleksowi LOT/Marriott, Intraco itd. 

- Do instalacji 16-metrowej iglicy na szczycie wieŜowca potrzebny był 

specjalny śmigłowiec transportowy. 

Jest to jeden z najnowocześniejszych wieŜowców. Większość instalacji znajduje 

się pod ziemią, np. olbrzymi agregat prądotwórczy, który jest w stanie wytwarzać 

energię dla całego budynku. Znajduje się tu równieŜ punkt uzdatniania wody. 

WieŜowiec ma 33 piętra. Na pierwszych 6 kondygnacjach znajduje się parking na 

337 samochodów, nad nimi zaś bar, klub odnowy biologicznej, punkt usług 

pocztowych, kwiaciarnia. Osoby niepracujące w WCF mogą dostać się tylko na 7 

piętro, gdzie znajduje się restauracji „Haeven on Seven”. Estetyk i sposób 

wykończenia holu nawiązują do stylu art deco amerykańskich wieŜowców z lat 

20. i 30. 

Millenium Plaza (dawniej Reform Plaza) – budynek usytuowany w Al. 

Jerozolimskich 123a, w pobliŜu pl. Zawiszy i hotelu Jan III Sobieski. Wysokość do 

dachu: 112,11 m, wysokość całkowita: 133,11 m (wg innych danych 116 m), 

powierzchnia całkowita: 57 tys. m kw., liczba kondygnacji: 30 (wg innych 

danych 28, z czego trzy pod powierzchnią ziemi). 

Budynek wzniesiono w latach 1996-1999 wg projektu tureckiego architekta 

Vahapa Toya. WieŜowiec składa się z dwóch części: 

- niskiej podstawy bez Ŝadnych podziałów architektonicznych 

- wyrastającej z tej podstawy wieŜy - prostokątnej od strony ul. 

Koszykowej i półkoliście zamkniętej od strony Al. Jerozolimskich. 

WieŜa obłoŜona jest kafelkami i razem z błękitną tubą przypomina wielką kabinę 

prysznicową. W rankingu „Gazety Wyborczej” został zaliczony do trzynastu 

najbrzydszych budynków stolicy. 

Budynek wyposaŜony jest w 7 wind szybkobieŜnych, 2 panoramiczne, 1 

towarową i 1 przeciwpoŜarową. Do dyspozycji klientów oddano takŜe 10 ciągów 

schodów ruchomych. Posiada nowoczesny system zarządzania klimatyzacją, 

ogrzewaniem, instalacją przeciwpoŜarową, schodami ruchomymi, oświetleniem 

itd., czyli Building Management System (BMS).

Sklepy i restauracje rozmieszczone są na 6 kondygnacjach wokół ogromnego 

atrium. Są to i schody ruchome, i windy panoramiczne, kaskady, szumiąca woda, 

baseny itd. Atrakcją są dwa akwaria: jedno na parterze, a drugie na 5. piętrze. 

6. piętro ma charakter konferencyjny i moŜe być połączone w jedną wielką salę 

konferencyjną. Powierzchnia ta wynajmowana była często np. na potrzeby 

egzaminów językowych organizowanych przez British Council. 

Millenium Plaza pełni rolę głównej siedziby Banku Millenium. Głównymi 

najemcami są tygodnik „Wprost” i Dom Maklerski „TMS Broker”. 

Warsaw Trade Tower – budynek usytuowany u zbiegu ulic Towarowej i 

Chłodnej na tzw. Dzikim Zachodzie. Wysokość z masztem: 208 m, wysokość do 

poziomu dachu: 184 m, powierzchnia całkowita: 71 600 m kw., liczba 

kondygnacji: 42 i 3 podziemne. 

Budynek wzniesiono w 1999 roku wg projektu firmy Wyszyński, Majewski, 

Hermanowicz oraz RTKL w Baltimore. 

Konstrukcja WTT jest nietypowa. Jest to kombinacja Ŝelbetowego trzonu i 

oplatających go pięter ze stali. Ze względu na podłoŜe z glin, piasków i dwa 

poziomy wody gruntowej wieŜę postawiono na 150 palach o średnicy 1,5 m i 

długości 10 m. Płyta fundamentowa pod wieŜowcem ma 2 m grubości, a pod 

Ŝelbetowym trzonem - 3 m grubości. W Ŝelbetowym trzonie znajduje się 14 

wind, dwie klatki ewakuacyjne i pomieszczenia gospodarcze. 

W dostępnym dla wszystkich atrium działa restauracja Tower Club. Budynek 

wygląda fantastycznie w czasie burz, poniewaŜ wielki maszt ściąga pioruny. 

WieŜowiec budowano jako atut koncernu Daewoo. Obecnie głównymi najemcami 

są American Express, firma doradcza KPMG. 

Centrala TP S.A. – budynek usytuowany przy ul. Twardej 18, w pobliŜu Al. Jana 

Pawła II, na tyłach jednego z bloków osiedla „Za śelazną Bramą”. Wysokość: 

128 m, powierzchnia całkowita: 50 tys. m kw., liczba kondygnacji: 29 i 5 

podziemnych. 

WieŜowiec wzniesiono w latach 1998-2000 wg projektu Tadeusza Szumielewicz 

(APAR Project), Adama Tyliszczaka, Romana Abramczuka (Arca A&C). 

Chcąc zniwelować skośne ustawienie budynku w stosunku do pozostałych 

wieŜowców wzdłuŜ Al. Jana Pawła II, architekci nadali mu formę półokrągłego 

walca. Hol wejściowy jest ciasny w stosunku do skali budynku. Na 9. piętrze 

znajduje się Sushi Bar. 

W wieŜowcu nie brakuje rozwiązań niezwykłych. Pierwszym był sposób 

konstruowania budynku wg metody nazywanej z angielskiego „top and down”, 

czyli budowano jednocześnie i w dół, i w górę. Na dachu drapacza znajduje się 

jedyny w Warszawie helioport, czyli lądowisko dla helikopterów, które jak dotąd 

nie było wykorzystywane, poniewaŜ jego uruchomienie uznano za zbyt 

kosztowne. W razie konieczności mogą tu lądować helikoptery sanitarne i straŜy 

poŜarnej. Dach wytrzymuje cięŜar pięciu ton.

PZU Tower – budynek usytuowany u zbiegu ul. Jana Pawła II i Grzybowskiej. 

Wysokość całkowita 97 m, do dachu - 94 m. Pow. całkowita - 55 600 m kw. 

Projekt: Tadeusz Spychała, Wojciech Popławski, Willibald Fuerst, konstrukcja 

BWL. 

Budynek wzniesiono w latach 1997-2000 roku. Jest siedzibą największego 

polskiego ubezpieczyciela, czyli PZU. 

Centrala PZU jest pierwszym w Polsce budynkiem o wszystkich elewacjach 

(począwszy od poziomu czwartej kondygnacji) wykonanych z dwuwarstwowej 

ściany osłonowej ze szkła, między którymi swobodnie przepływa powietrze. 

Pierwsza warstwa przezroczystej "skóry" chroni przed hałasem i kurzem z 

ruchliwych ulic. Za nią - skrywa się druga elewacja juŜ z oknami, które moŜna 

otwierać. Takie rozwiązanie pozwala na oszczędności - zredukowanie kosztów 

energii. Nad wszystkim czuwa "sztuczna inteligencja", czyli BMS. Kiedy system 

komputerowy odbierze sygnał, Ŝe ktoś w pokoju otworzył okno, natychmiast 

wyłącza się klimatyzacja. 

Z góry wieŜy w poprzek nad chodnikiem miał się jeszcze nadwieszać ogromny 

ekran wyświetlający reklamy. Architekt musiał zrezygnować z tego pomysłu ze 

względów bezpieczeństwa i obaw, Ŝe zimą mogą się tworzyć nad nim sople. 

Biorąc pod uwagę, Ŝe ulokowała się tu siedziba firmy ubezpieczeniowej - decyzja 

była słuszna. 

JuŜ z daleka uwagę przykuwa stalowy ruszt górujący ponad dachem. Są na nim 

zamontowane lustra, które wpuszczają świetlne zajączki w głąb atrium 

znajdującym się między 18. a 25. piętrem. Gdy słońca jest za duŜo, nad 

szklanym dachem rozciągane są rolety z płótna. Komputer sam je zwinie, jeśli 

zacznie zbyt mocno wiać. 

Warta Tower – budynek usytuowany przy ul. Chmielnej 85/87. Wysokość: 88 

m, powierzchnia całkowita: 55 tys. 114 m kw., liczba kondygnacji: 22 i 2 

podziemne. Został wybudowany w latach 1998-2000 wg projektu Polsko- 

Belgijskiej Pracowni Architektury L. Klajnert, J. CzyŜ. Pomimo pozbawionej 

wyrazu architektury zewnętrznej, w środku budynek wyróŜnia się imponującym 

atrium i ogrodem, zaprojektowanym przez architekta krajobrazu Mirosława 

Sztukę. 

Babka Tower – budynek usytuowany jest w al. Jana Pawła II 80 przy rondzie 

Babka. Wysokość całkowita: 105 m, liczba kondygnacji: 28.

Został wzniesiony w 2002 roku wg projektu firmy JEMS Architekci Sp. z o.o. 

Jest najbardziej na północ wysuniętym warszawskim wieŜowcem. Jego wnętrze 

zajmują przede wszystkim luksusowe mieszkania i apartamenty do wynajęcia. W 

dolnych kondygnacjach znajdują się biura, a podziemiach – trzypoziomowy 

parking. Budynek składa się z dwóch segmentów: niŜszego 10-piętrowego i 28- 

piętrowej wieŜy. 

Westin – budynek usytuowany jest w al. Jana Pawła II 21 u zbiegu z ul. 

Grzybowską. 

Wysokość całkowita: 105 m, wysokość do dachu: 100 m, liczba kondygnacji: 25. 

WieŜowiec wzniesiono w 2003 roku wg projektu John Portman & Associates 

(Atlanta), Biuro Projektów Kazimierski & Ryba (Warszawa), Skanska Teknik AB 

(Szwecja). 

Budynek wyróŜnia naroŜna szklana tuba, w której jeŜdŜą trzy panoramiczne 

windy. Windy suną z prędkością 3,5 m/s i są klimatyzowane. Westin ma 361 

pokoi, w tym 150 dla niepalących i 4 dla niepełnosprawnych. Najbardziej 

luksusowe, tzw. Executive Floors, znajdują się na piętrach 18-20 z łatwym 

dostępem do całodobowego Klubu Zdrowia i Rekreacji (jest sauna, sala ćwiczeń, 

masaŜe). GaraŜ podziemny na sto samochodów został zbudowany na sąsiedniej 

działce. Ponad nim znajduje się basen, z którego mogą korzystać zarówno goście 

hotelowi jak i warszawiacy. Z lobby na piętro, na którym znajduje się m.in. sala 

balowa, prowadzi kręta klatka schodowa. Stopnie są wykonane ze szklanych tafli 

i wiszą na zamocowanych do sufitu stalowych linkach. 

Westin słynie z wielkich i komfortowych Niebiańskich ŁoŜy (Heavenly Bed ), które 

składają się ze spręŜystego materaca, bawełnianych prześcieradeł, lekkiej 

pierzastej kołderki, pledu oraz pięciu poduszek róŜnych rozmiarów. x 

Hotel InterContinental – budynek usytuowany przy ul. Emilii Plater 49, obok 

sklepu meblowego „Emilka” i Warszawskiego Centrum Finansowego. Wysokość 

całkowita: 164 m, wysokość do poziomu dachu: 153 m, powierzchnia całkowita: 

57 500 m kw., liczba kondygnacji: 45. Budynek powstał na miejscu 

legendarnego klubu jazzowego „Akwarium”, który załoŜono w 1970 roku. 

Budynek wybudowano w 2003 roku wg projektu firmy Tadeusz Spychała & 

Partnerzy. Jest to najwyŜszy luksusowy hotel w Polsce (i jednocześnie trzeci co 

do wysokości pięciogwiazdkowy hotel w Europie, po Hotelu Ukraine i Grand 

Hotelu Bali). Ze względu na swój kształt nazywany jest „jednonogim”. W wieŜy 

znajduje się 320 pokoi i 75 apartamentów na dłuŜsze pobyty. Mają one wielkość 

od 38 do 86 m kw., aneks kuchenny i serwis hotelowy. Hotel posiada 12 sal 

konferencyjnych i salę balową. Za oknami 43 i 44 piętra znajduje się siłownia i 

basen. Pływając, moŜna podziwiać panoramę Warszawy, dlatego miejsce nazywa 

się River View Wellness Center. Dolne partie budynku mieszczą hol z atrium, 

dwie restauracje i bar. Pod ziemią znajdują się parkingi dla 175 pojazdów, 

rozłoŜone na pięciu poziomach. Wśród wszystkich wieŜowców w Polsce ma 

najgłębsze fundamenty (20,7 m głębokości).

Ponad dachem wieŜowca góruje coś w rodzaju „płetwy”, którą zainstalowano po 

to, aby pokonać wysokość sąsiedniego budynku WCF i nadać bryle bardziej 

dynamiczny charakter. Szczelina wycięta została w bryle między 5. a 20. piętrem 

wieŜowca. 

Znajdują się tu restauracje „Downtown”, „Frida” (kuchnia meksykańska), 

„Hemisphere” i „Plus One Bar”. śeby móc skorzystać z basenu i RiverWiew 

Wellness Center, trzeba wykupić kartę członkowską – najtańsza (roczna) 

kosztuje 3630,00 zł, jednak dopiero karty droŜsze Sky Gold (5445,00 zł) i 

Platinium (7950,00 zł) zapewniają dostęp do wszystkich atrakcji. 

W otoczeniu wieŜowca znajduje się kilka bloków z lat 60. To właśnie dlatego w 

bryle hotelu została zaprojektowana szczelina. Dzięki niej mieszkańcy bloków 

mają w ciągu dnia światło. 

Łucka City – budynek wzniesiony przy ul. Prostej. Wysokość całkowita: 120 m, 

wysokość do dachu: 106 m, liczba kondygnacji: 30 pięter. Jest to biały, 

rozbudowany, przerośnięty, z róŜnymi uskokami blok z duŜym napisem J.W. 

Construction. 

Jest to budynek mieszkalny firmy J.W. Construction, wzniesiony w latach 

2000-2004, uwaŜany za najbrzydszy, najgorzej zaprojektowany wysoki 

budynek w Warszawie. Pozostawia wraŜenie chaosu, przeładowania. Jest teŜ 

klasycznym mrówkowcem, z korytarzami poszatkowanymi drzwiami 

przeciwpoŜarowymi i dwoma rzędami mieszkań, których okna wychodzą na 

wschód i na zachód. 

Rondo 1 – budynek przy rondzie ONZ. Wysokość z masztem: 192 m, wysokość 

do poziomu dachu: 168 m, powierzchnia całkowita: ponad 103 tys. m kw. , liczba 

kondygnacji: 40. 

WieŜowiec został wzniesiony w 2006 roku wg projektu firmy SOM – Skidmore, 

Owings, Merrill (Londyn) przy współpracy z pracownią architektoniczną AZO. 

Wybudowała go firma Hochtief Project Development. JuŜ kilka razy zmieniał 

właściciela, ostatnio sprzedano go za 260 mln euro. Głównymi najemcami są: 

Ernst&Young, Baker McKenzie. 

Bryła, wykonana z Ŝelbetu, szkła, okładzin, detali ze stali nierdzewnej podzielona 

jest na dwie części: 

- główną wieŜę z biurami 

- trzon z 18 windami panoramicznymi 

Części te spięte są ze sobą za pomocą pomostów, które zamknięto w szklanych, 

wysokich na 4 kondygnacje atriach z ogrodami. Konstrukcja z windami na 

zewnątrz wymusiła przeprowadzenie badań rozkładu obciąŜeń od wiatru na 

elewacjach. Badania takie w tunelach aerodynamicznych prowadziła kanadyjska 

firma RWDI. 

Przy wieŜowcu znajduje się takŜe 10-kondygnacyjny obiekt z zapleczem 

usługowym dla pracowników wieŜy i warszawiaków. W jego wnętrzu mieści się 

supermarket (podziemie), kawiarnia, lokale usługowe, a wyŜej parking.

Niski budynek w wieŜowcem łączy dostępny dla wszystkich ogród zimowy, przez 

który moŜna teŜ przejść z ul. Pańskiej na ul. Świętokrzyską. Stoją juŜ w nim 

ponoć okazałe egzotyczne rośliny w donicach, tj. cztery 6-metrowe drzewa 

Bucida buceras oraz trzy 5-metrowe okazy Ficusa nitida. 

Warsaw Trade Tower (Chłodna 51) 

zbudowany: 1999 

wysokość: 208m 

pięter: 43 

Warsaw Financial Center (Emilii Plater 53) 



pięter: 34 

Oxford Tower (Chałubińskiego 8) 



pięter: 46 

ORCO Tower (al. Jerozolimskie 81) 



pięter: 26 

Złote Tarasy (Złota 59) (ang. Golden Terraces) – kompleks handlowo-biuroworozrywkowy 

ulokowany w ścisłym centrum Warszawy, tuŜ obok Dworca 

Centralnego i Pałacu Kultury i Nauki, pomiędzy aleją Jana Pawła II, ulicami Złotą 

i Emilii Plater. Część handlowa obiektu otwarta została z opóźnieniem [1] 7 lutego 

2007 roku [2] , w tej chwili trwa komercjalizacja dwóch budynków biurowych 

wchodzących w skład kompleksu - półokrągłego Lumena i wysokościowca 

Skylight. 

Inwestorem kompleksu jest ING Real Estate, głównym wykonawcą zaś Skanska. 

Całość została zaprojektowana przez kalifornijską pracownię Jerde Partnership, a 

takŜe przez polski oddział firmy Ove Arup (konstrukcje i instalacje). 

Przygotowania do rozpoczęcia budowy trwały sześć lat. Budowę Złotych Tarasów 

rozpoczęto pod koniec 2002 roku. Wartość całej inwestycji szacuje się na około 

1,5 miliarda złotych [3] . Zarządcą centrum handlowego jest francusko-holenderski 

Unibail-Rodamco. 

Nazwa Złote Tarasy pochodzi od ulicy Złotej, przy której zlokalizowane jest 

wejście do kompleksu, oraz od tarasów wewnątrz budynku. 

W skład kompleksu wchodzi kilka połączonych ze sobą budynków. Od strony alei 

Jana Pawła II znajdzie się kinowy multipleks "Multikino Złote Tarasy", wzdłuŜ 

ulicy Złotej dwa wygięte w łuk budynki biurowe, a od strony ulicy Emilii Plater 

wieŜowiec o wysokości około 105 metrów, który takŜe będzie pełnił funkcję

iurowca. Centralna część Złotych Tarasów przykryta jest wielkim szklanym 

dachem, pod którym znajdą się galerie handlowe i restauracje rozłoŜone na 

róŜnych wysokościach. 

Na terenie kompleksu zlokalizowany jest pierwszy w Polsce i w tej części Europy 

lokal słynnej sieci Hard Rock Cafe, oraz zostanie reaktywowany po kilku latach 

przerwy (wyburzony pod budowę hotelu InterContinental) kultowy Jazz Club 

Akwarium. Sieć restauracji Burger King po kilku latach nieobecności, powróciła 

na polski rynek, otwierając lokal w Złotych Tarasach. 

Budynek ma całkowitą powierzchnię 225 tysięcy m², z czego 65 tysięcy m² 

zajmie kino, supermarket spoŜywczy (Albert), galerie handlowe (m.in. sieć 

Saturn) oraz centra restauracyjne i rozrywkowe, a 55 tysięcy m² biura. Pod 

ziemią znajduje się płatny parking dla 1700 samochodów. 

W części handlowej ulokowanych jest około 200 sklepów róŜnych marek. 

Głównymi najemcami galerii Złote Tarasy są: Marks&Spencer, Van Graff- 

Peek&Cloppenbourg, Royal Collection, Zara. Obecnie większość sklepów jest juŜ 

otwartych, na ostatnim piętrze znajduje się Multikino. 

Na czwartym piętrze znajdują się restauracje i fast-foody: m.in. Salad Story, 

KFC, Burger King otwarty 3 maja 2007 roku i kilka innych. 

Ze "Złotych Tarasów" telewizja TVN nadawała popołudniowy niedzielny program 

Studio Złote Tarasy. 

NAJWAśNIEJSZE PLANOWANE: 

Złota 44 to wieŜowiec w Warszawie przy ul. Złotej 44 w dzielnicy Śródmieście, 

którego budowa rozpoczęła się w 2008 roku. (planowany na: 2010, wysokość: 

192m, pięter: 54) 

10 maja 2006 roku władze miasta Warszawy wydały pozytywną decyzję o 

warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu pod nową inwestycję Złota 44. 

13 kwietnia 2007 rozpoczęła się rozbiórka budynku City Center pod plac budowy 

wieŜowca, zakończona w listopadzie tego samego roku. 5 grudnia 2007 inwestor 

uzyskał pozwolenie na budowę [1] . 

Budynek ten ma być luksusowym apartamentowcem o 192 metrach wysokości, 

54 piętrach i 251 apartamentach. Autorem projektu jest światowej sławy 

architekt Daniel Libeskind według którego budynek ten ma pokazać Warszawę z 

przeszłości i Warszawę przyszłości, oraz stanowić rezultat "zainspirowania 

historią Warszawy i światłem, potencjałem jaki miasto ma w sobie." 

Do dyspozycji rezydentów budynku mają być udostępnione: 

• basen 25 metrowy 

• sauna 

• centrum SPA 

• taras słoneczny

• fitness klub z salą do jogi 

• odźwierny (concierge) 

• powierzchnia z przeznaczeniem do organizowania przyjęć z moŜliwością 

wewnętrznego cateringu etc. 

Przy okazji budowy wieŜowca Złota 44 planowana jest teŜ przebudowa wieŜowca 

ORCO Tower. 

Budowa wieŜowca została zaskarŜona przez mieszkańców sąsiedniego, niŜszego 

budynku mieszkalnego. W kwietniu 2008 Sąd oddalił te zarzuty, pomimo iŜ nowy 

budynek (duŜo wyŜszy od City Center) ograniczy dostęp światła słonecznego do 

mieszkań w tym budynku 

WieŜowiec Gminy śydowskiej (Twarda/pl. Grzybowski) planowany na: ? 

wysokość: 207mpięter: ? 

Fragment artykułu nt. wieŜowca: JuŜ niedługo na placu Grzybowskim, kilka 

metrów od synagogi NoŜyków stanie nowy wieŜowiec. Właścicielem gruntu, 

pomysłodawcą oraz współinwestorem jest Gmina Wyznaniowa śydowska w 

Warszawie. Wniosek o warunki zabudowy jest juŜ złoŜony w ratuszu. Budowla 

ma mieć 207 metrów - będzie trzecim co do wysokości budynkiem w Warszawie 

(po PKiN i Warsaw Trade Tower), a z antenami moŜe się okazać nawet wyŜsza od 

Pałacu Kultury. Budynek ma stanąć w ciągu trzech - czterech lat i być nieomal w 

całości samowystarczalny. Gmina cały czas szuka współinwestora - mówi Piotr 

Kadlcik, przewodniczący Gminy. 

Jak udało nam się ustalić - około 15 procent wieŜowca zajmie Centrum 

Społeczności śydowskiej - biura Gminy, Ŝydowskich instytucji i organizacji 

dotychczas mieszczące się w Białym Budynku koło Synagogi jak równieŜ centrum 

imprez i spotkań Ŝydowskiej społeczności Warszawy z klubem młodzieŜowym i 

dziecięcym, salami spotkań, koszerną kafeterią i sklepem. Kolejne 20 procent 

przeznaczone będzie na Ŝydowski hotel i koszerną restaurację. Całość Centrum 

będzie zaprojektowana zgodzie z wymogami religijnymi, by w czasie szabatu nie 

było konieczności korzystania np. z windy, powstanie takŜe patio, gdzie będzie 

moŜna zbudować szałas na Sukkot. Resztę, czyli niemal 2/3 budynku, zajmą 

przestrzenie biurowe do wynajęcia. 

Jak mówi Andrzej Zozula - tu juŜ nigdy nie będzie jak przed wojną - płasko i 

nisko. Synagoga to jeden z dwóch budynków w promieniu 200 metrów, który 

ocalał po Powstaniu Warszawskim. 

Rozmowy o wieŜowcu na Twardej trwają juŜ od 2 lat. - Rozmawialiśmy juŜ z 

kilkoma inwestorami, ale nie moŜemy w tej chwili zdradzić szczegółów - mówi 

Zozula. RozwaŜamy zaproszenie do współpracy kilku firm, negocjacje trwają. Nie 

wykluczamy teŜ sfinansowania budowy z kredytu bankowego. Sprawa jest cały 

czas otwarta - dodaje. 

Inwestycja ma przynosić zysk, który pozwoli finansować działalność Centrum 

Społeczności śydowskiej (Jewish Community Center). Z wiadomych powodów, 

Gmina Warszawska, jako jedna z niewielu polskich Gmin, została po wojnie 

praktycznie bez własnych budynków. Jednak obecnym stanie nie ma 

pomieszczeń ani moŜliwości by prowadzić działalność odpowiadającą 

narastającym potrzebom naszej społeczności . Biały Budynek przy Twardej 6 się 

rozpada, a remonty powoli zaczynają przekraczać jego wartość. Budynek przy

Synagodze jest ciasny i niewystarczający. Społeczność Ŝydowska w Warszawie 

potrzebuje miejsca, które pozwoli jej sprawnie funkcjonować, a jednocześnie 

pozwoli utrzymać społeczność i same siebie. Jednym zdaniem: będzie na siebie 

zarabiać - mówi Piotr Kadlcik. 

Gmina musi ostroŜnie zarządzać środkami - pomoc zagraniczna maleje, staje się 

wręcz symboliczna. Odzyskujemy co prawda coraz więcej nieruchomości 

będących własnością społeczności Ŝydowskiej przed wojną, ale to nie wystarcza - 

twierdzi Zozula. Pieniądze z restytucji to nie są stałe dochody. Przejadamy je na 

bieŜące utrzymanie Gminy, wydajemy na Ŝywych ludzi - mówi Zozula. 

Odtworzyliśmy filię Gminy w Lublinie, odrestaurowaliśmy tam Jesziwę, powstaje 

pierwszy w powojennej Polsce Ŝydowski dom starców. Gmina działa bardzo 

pręŜnie. To wymaga potęŜnych nakładów finansowych, a wstępne rachunki 

potwierdzają, Ŝe Gmina do wieŜowca raczej nie będzie dopłacać - dodaje Kadlcik. 

W załoŜeniu drapacz chmur ma być energetycznie samowystarczalny - energii 

dostarczą baterie słoneczne i propulsory. Energię moŜna wytworzyć np. za 

pomocą ciśnienia gazu płynącego w sieci komunalnej i ciepła, które ucieka z 

magistral z gorącą wodą. Cztery ogromne otwory widoczne w elewacji to właśnie 

propulsory. Urządzenia te potrafią zmienić opływający elewację gmachu wiatr w 

energię elektryczną. Na tym nie koniec. Ostatnie kondygnacje mają być obłoŜone 

panelami słonecznymi. Architekci przyznają, Ŝe tak nowatorskie rozwiązania będą 

wymagały Ŝmudnych negocjacji z firmami dostarczającymi gaz i wodę, a być 

moŜe i zmian w przepisach. - To technologia wprost z laboratoriów NASA - 

zachwalają architekci z warszawskiej pracowni Spychała & Partnerzy,która 

pracuje nad projektem. - W praktyce jeszcze nikt nie sprawdzał, jak to działa. 

Podobne urządzenia mają być wykorzystane w jednym budynku planowanym w 

Chicago - dodają. A poniewaŜ budowa chicagowskiego wieŜowca teŜ jeszcze się 

nie zaczęła, niewykluczone, Ŝe to warszawska wieŜa będzie pierwszą taką 

budowlą na świecie. 

Nie chodzi jednak wyłącznie o ekologię. - NiezaleŜność od otoczenia jest 

poŜądana z punktu widzenia naszej tradycji - tłumaczy Zozula. Gmach gminy 

Ŝydowskiej stanie tuŜ obok innego wysokościowca - wstępnie zwanego Shalom 

Tower. Wiosną swoje plany ujawniła firma Hines, która odkupiła od fundacji 

Shalom działkę na rogu Twardej i pl. Grzybowskiego. 160-metrowy 

apartamentowiec ze zmieniającą się zaleŜnie od nasłonecznienia elewacją 

projektuje amerykańsko--niemiecka pracownia Murpny/Jahn. Architekci 

współpracują z pracownią Spychała & Partnerzy - dwa wysokościowce będą 

bowiem stały zaledwie 17 metrów od siebie i kaŜda zmiana w jednym z 

projektów wymaga konsultacji z autorami drugiego. 

75) KRÓLIKARNIA – HISTORIA I DZIEŃ DZISIEJSZY 

Królikarnia zawdzięcza swoją nazwę czasom saskim, kiedy urządzono tu 

zwierzyniec i modnym wówczas zwyczajem polowano na króliki. Pałac zbudowany 

został w latach 80-tych XVIII wieku przez Karola Thomatisa hrabiegode Valery, 

według projektu Dominika Merliniego. Za sprawą Thomatisa na terenie Królikarni 

znalazły się browar, cegielnia, karczma, młyn i stodoła, a takŜe połoŜona na 

zboczu wąwozu kuchnia, w której w wieku XIX znajdowała się biblioteka. W

1816 r. Królikarnię nabył Michał Hieronim Radziwiłł, a w 1849 r. kupił ją Ksawery 

Pusłowski, sławni kolekcjonerzy i miłośnicy sztuki. 

W 1879 r. Królikarnia padła ofiarą poŜaru. Dokonana przez Pusłowskich 

odbudowa była jednym z pionierskich dokonań w dziejach polskiego 

konserwatorstwa. W 1889 r. Królikarnia przeszła na własność Marty hr. 

Krasińskiej. W 1939 r. oraz w 1944 r. podczas walk Powstania Warszawskiego, 

pałac został ponownie zniszczony. Decyzja o odbudowie z przeznaczeniem na 

zbiory rzeźb Xawerego Dunikowskiego zapadła w 1948 r. 

Miały się tu równieŜ znaleźć mieszkanie i pracownia artysty, jednak odbudowę 

ukończono dopiero w 1965 r., w rok po śmierci Dunikowskiego. 

W zabytkowym parku, podobnie jak w całej Królikarni historia łączy się ze 

współczesnością. W otoczeniu drzew i krzewów tworzymy Park Rzeźby, w którym 

prezentujemy wybrane prace z bogatej kolekcji Muzeum Narodowego w 

Warszawie. 

Szczególne znaczenie mają dla nas prace związane z działalnością Xawerego 

Dunikowskiego i udostępnianiem jego twórczości znajdującej się w naszych 

zbiorach. 

W Królikarni organizujemy wystawy, koncerty, spektakle, spotkania, konferencje, 

pokazy filmowe i imprezy plenerowe. 

klasycystyczny pałac w Warszawie, wzniesiony w latach 1782-1786, połoŜony 

przy ul. Puławskiej 113a na Mokotowie u szczytu skarpy wiślanej. Jego nazwa 

pochodzi z czasów saskich, kiedy to znajdował się tu zwierzyniec, w którym 

polowano na króliki. 

Został zaprojektowany przez architekta Dominika Merliniego, który wzorował się 

na słynnej renesansowej rezydencji Villa Rotonda koło Vicenzy, autorstwa Andrei 

Palladio. W 1794 r., podczas insurekcji kościuszkowskiej rezydował w nim 

Tadeusz Kościuszko. Z rąk pierwotnego właściciela – szambelana królewskiego 

Karola de Thomatis, pałac przeszedł w 1816 r. w ręce Radziwiłłów, a w 1849 r. 

zakupiła go rodzina Pusłowskich. W 1879 r. częściowo naruszony w wyniku 

poŜaru. Jego rekonstrukcję wykonał Józef Huss. Zniszczony całkowicie w czasie II 

wojny światowej, został odbudowany w 1964 r. 

Obecnie w pałacyku mieści się Muzeum Xawerego Dunikowskiego, otwarte 26 

stycznia 1965 roku, i odbywają się w nim liczne wystawy. Wokół pałacu rozciąga 

się park o tej samej nazwie. 

76) CENTRUM WARSZAWY – SKRZYśOWANIE AL. JEROZOLIMSKICH Z 

UL. MARSZAŁKOWSKĄ

77) ZABUDOWANIA PARLAMENTU POLSKIEGO – HISTORIA I 

WYDARZENIA 

Sejm jest od końca XV w. najwyŜszym organem władzy ustawodawczej w Polsce. 

Składa się on z 460 posłów. Kadencja Sejmu, zgodnie z Konstytucją, trwa 4 lata; 

biegnie od dnia pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu i trwa do dnia 

poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Nazwa "Sejm" 

oznacza w języku staropolskim zjazd ludności. Historia Sejmu sięga 1493 r., 

kiedy król Jan Olbracht zwołał sejm walny (wielki), czyli zjazd ogólnokrajowy, na 

którym wyłoniła się izba poselska – osobna izba sejmowa, będąca reprezentacją 

szlachty wybraną na sejmikach ziemskich. W okresie Rzeczypospolitej 

szlacheckiej Sejm był przedstawicielem wyłącznie stanu szlacheckiego. Był on 

jednym z najwaŜniejszych przywilejów szlacheckich, co miało swój wyraz w 

konstytucji Nihil novi z 1505 r., w której zapisano, Ŝe król nie moŜe stanowić 

Ŝadnych praw bez zgody posłów i senatorów. Trzy stany reprezentowane w 

Sejmie to: posłowie, senatorowie i król. Początkowo prawo głosu mieli na nich 

król i senatorowie, szlachta jedynie przysłuchiwała się obradom i wyraŜała 

aprobatę lub sprzeciw. Ustawy wówczas nazywano konstytucjami. W 

kompetencjach Sejmu było: uchwalanie konstytucji (ustaw) w sprawach 

wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, liczebności wojska oraz 

podejmowanie decyzji o wojnie, przymierzach politycznych i sojuszach 

wojskowych. Sejm był zwoływany przez króla, a w okresie bezkrólewia 

(interregnum) przez prymasa. Sejmy były: zwyczajne- zbierały się co 2 lata na 

okres 6 tygodni; nadzwyczajne, które mogły być zwołane w dowolnym terminie 

na okres 2 tygodni. Odbywały się początkowo w Piotrkowie, a od unii polskolitewskiej 

(1569) w Warszawie na przemian (co trzeci raz) z Grodnem. 

Miejscem obrad Senatu w Polsce przedrozbiorowej, tak jak i Izby Poselskiej, był 

warszawski Zamek Królewski. Pomieszczenia te zostały całkowicie przebudowane 

po powstaniu listopadowym przez władze rosyjskie, które w ten sposób niszczyły 

pamięć o tradycji Sejmu polskiego i uchwalone przez Sejm powstańczy w 1831 r. 

usunięcie cara Mikołaja I z tronu polskiego. Otwarcie pierwszej sesji Sejmu 

Ustawodawczego Polski Odrodzonej było przewidziane na połowę lutego 1919 r. 

NaleŜało przedtem odpowiedzieć na pytanie: gdzie właściwie parlament ma 

obradować. Warszawa ówczesna nie miała budynku nadającego się do prac 

parlamentarnych, posiadającego obszerną salę i zarazem większą liczbę 

dodatkowych pomieszczeń na pracę komisji, klubów itp. Wobec krótkich 

terminów pozostało tymczasowe przystosowanie któregoś z istniejących 

budynków. Wybór padł na kompleks gmachów po ewakuowanym do Rosji na 

początku I wojny światowej Aleksandryjsko-Maryjskim Instytucie Wychowania 

Panien, szkole średniej o wybitnie rusyfikatorskim charakterze. Teren połoŜony 

na skarpie wiślanej(dziś w rejonie ulic Wiejskiej, Górnośląskiej i Maszyńskiego) 

był przez długi czas nie zabudowany. Jeszcze w połowie XIX w. rozciągały się tu 

ogrody, a ulicę, odbiegającą charakterem od sąsiednich, zabudowanych juŜ 

okolic, nazwano Wiejską. W latach 1851-1853 wzniesiono tu budynki Instytutu 

Szlacheckiego (8-klasowej męskiej szkoły średniej), po niespełna 10 latach 

przekazane Instytutowi Maryjskiemu. Z kompleksu tych zabudowań dochował się 

do naszych czasów tylko jeden pałacyk dający pojęcie o stylu całości. Jest on 

połoŜony po północnej stronie dzisiejszych zabudowań. 01.12.1918 r. sekcja 

budowlana Ministerstwa Spraw Wewnętrznych otrzymała polecenie 

przystosowania głównego budynku (włącznie z przygotowaniem projektu) na 

15.02.1919r. czyli w ciągu 61 dni roboczych. Przerobienie w zimowych

miesiącach szkoły i internatu dla panien na siedzibę parlamentu nie było łatwe, 

mimo Ŝe załoŜenie określające budowę jako prowizorium zalecało "jak najdalej 

idącą oszczędność zarówno w konstrukcji, jak i w przyozdobieniach wnętrz 

budynków". Na dwie zmiany pracowało intensywnie 400 osób, nie zdąŜono 

jednak osuszyć wnętrz i wilgoć dawała się we znaki przez kilka tygodni. 

Przerobiono klasy szkolne, sypialnie, dwie kaplice, katolicką i prawosławną, oraz 

mieszkanie przełoŜonej na pokoje konferencyjne dla komisji sejmowych, pokoje 

dla klubów, bibliotekę i restaurację. Wykorzystano takŜe mały budynek 

gospodarczy (były tu kuchnia, pralnia i szpitalik) łączący się z gmachami krytym 

przejściem. Nazwany "ministerialnym" pomieścił pokoje ministrów, 

ambasadorów, pokój naczelnika państwa. Najwięcej problemów dostarczyła sala 

obrad plenarnych Sejmu, a od 1922 r. równieŜ Senatu - dawna jadalnia 

instytutu. Nadmiernie wydłuŜona sala z szeregiem wysokich, cienkich kolumn z 

lanego Ŝelaza, z sosnowymi ciemno bejcowanymi meblami z trudem mieściła 

posłów i senatorów. Jedynym ozdobnym akcentem były dwa stare empirowe 

świeczniki ustawione po bokach mównicy. W 1926 r, zdecydowano się na 

następną prowizoryczną przebudowę, która na razie zastąpić miała budowę 

projektowanego monumentalnego gmachu parlamentu. Jego lokalizację 

przewidywano na terenach otaczających Zamek Ujazdowski. Zaprojektowano 

więc dobudowanie do południowej fasady dawnego Instytutu Maryjskiego nowej 

amfiteatralnej sali obrad plenarnych. Zasadniczym jej akcentem było 18 kolumn 

otaczających galerię, wykonanych z kieleckiego marmuru. Sala ta łączyła się 

parterową palarnią z hotelem dla posłów i senatorów. Urządzono tu 200 pokoi 

mieszkalnych, salę dla komisji budŜetowej, której brak bardzo odczuwano, oraz 

bibliotekę i restaurację przeniesione z gmachu dawnego Instytutu Maryjskiego. 

Roboty wykonano w ciągu 2 lat, głównym projektantem był architekt Kazimierz 

Skórewicz. Cały ten kompleks budowano z myślą, Ŝe zostanie przeznaczony z 

czasem na miejsce konferencji międzynarodowych. W nowo wybudowanej sali 

obradował Sejm, dawna sala oddana została do wyłącznej dyspozycji Senatu. II 

wojna światowa nie oszczędziła budynków parlamentu. Z sejmowej sali obrad 

pozostały jedynie ściany i marmurowa kolumnada (cudem uratował się cenny 

zewnętrzny fryz rzeźbiarzy Jana Szczepkowskiego i Jana Biernackiego). Pierwsza 

powojenna sesja w wypadała w mroźnym miesiącu – lutym 1947r. Musiano 

pospiesznie układać tymczasową metalowo-drewnianą kopułę sali posiedzeń 

plenarnych. Rozebrano całą zrujnowaną XIXw. część zabudowań - dawny Instytut 

Maryjski. Na jego miejscu rozpoczęto w 1947 r. budowę nowego kompleksu 

gmachów sejmowych według projektu Bohdana Pniewskiego. Składał się on z 

połączonych ze sobą, wydłuŜonych, niskich pawilonów z prześwitami opartymi na 

kolumnach. Końcowa realizacja odbiegała od projektu, gdyŜ wymuszono zmiany 

wystroju architektonicznego wraz z rozpowszechnianiem się obowiązującego 

socrealizmu. Sale dla Senatu nie były przewidziane, gdyŜ parlament miał być 

odtąd jednoizbowy. Wybrany w 1989 r. w wolnych wyborach Senat obradował 

początkowo na przemian z Sejmem w jego sali obrad plenarnych, następnie w 

Sali Kolumnowej. W maju 1991 r. zakończono przebudowę pierwszego piętra w 

oddanym do dyspozycji Senatu pawilonie. Nowa, amfiteatralna sala obrad dla 

100 senatorów powstała w wyniku połączenia trzech dawnych sal 

konferencyjnych. Budynek Sejmu i inne gmachy parlamentu NajwaŜniejszymi 

pomieszczeniami w Sejmie są: 

Sejmowa Sala Posiedzeń - jest największą salą w Sejmie. Powstała ona w 

okresie od maja 1925 r. do marca 1928 r. Zaprojektował ją Kazimierz Skórewicz. 

Po raz pierwszy Sejm RP obradował w niej 27 marca 1928 r. W czasie drugiej

wojny światowej uległa ona częściowemu zniszczeniu. Budynki sejmowe (w tym 

Salę Posiedzeń) odbudowano w latach 1947-1948. Rekonstrukcja trwała 9 

miesięcy. Tu odbyło się pierwsze powojenne posiedzenie Sejmu 

Ustawodawczego. W latach 1952-1991 miejsce obrad Sejmu PRL. Od tego czasu 

ponownie sala posiedzeń wolnego Sejmu RP. Ściany wewnętrzne wykonane są z 

marmuru belgijskiego. Pozostałe materiały były pochodzenia krajowego. 

Architekt Stefan Sienicki zaprojektował dębowe fotele, stoły i balustradę. Dziełem 

Aleksandra śurakowskiego są natomiast płaskorzeźby na balustradzie 

oddzielające prezydium od amfiteatru. Ścianę zewnętrzną Sali zdobi złoŜony z 

osiemnastu płyt z płaskorzeźbami. 

Sala Kolumnowa - druga co do wielkości sala w Sejmie (600 m 2 ). Po 

przywróceniu w 1989 roku Senatu, Sala Kolumnowa do maja 1991 była 

miejscem jego posiedzeń. Obecnie wykorzystywana jest m.in. na posiedzeniach 

sejmowej komisji śledczej. Do prostokątnej Sali Kolumnowej prowadzą 

dwuskrzydłowe szklane drzwi z ozdobnymi kutymi kratami (na lewo od Hallu 

Głównego). Sala zawdzięcza swą nazwę symetrycznie rozstawionym kolumnom 

wspierającym sufit (w dwóch rzędach po dziesięć). Marmurową posadzkę tej sali 

zdobią kolorowe rozety z wielobarwnych marmurów i złocistego chalcedonu. 

Komponują się z nimi koliste stiukowe dekoracje na suficie. Efektownymi 

elementami wnętrza są wielkie kryształowe kandelabry, wykonane według 

projektu Tadeusza Gronowskiego. 

78) WYJAŚNIENIE POJĘĆ: KOLEGIATA, BAZYLIKA ORAZ ICH 

LOKALIZACJA W WARSZAWIE 

Kolegiata - nazwa uŜywana dla określenia kościoła niebędącego katedrą, przy 

którym znajduje się zgromadzenie kanoników. RównieŜ kościół przeznaczony na 

modlitwy kolegium księŜy. Duchowieństwo kolegiaty wyróŜnia się spośród 

pozostałego duchowieństwa danej miejscowości posiadaniem pewnych 

przywilejów honorowych. Podobnie jak archikatedra wobec katedry, tak samo 

wyŜszym rangą kościołem w stosunku do kolegiaty jest archikolegiata. 

Współcześnie jedyną kolegiatą tej rangi w Polsce jest archikolegiata łęczycka w 

Tumie. Np. w Warszawie Kościół katedralny św. Jana był kolegiatą w latach 

1406-1798. 

Bazylika - w średniowieczu nazwę 

bazylika przyznawano świątyniom, 

traktując je jako tytuł honorowy 

nadawany niektórym kościołom, 

najczęściej będącym siedzibą wysokiej 

rangi dostojnika kościelnego np. biskupa 

albo legata papieskiego. W katolicyzmie 

tytuł bazylika większa (basilica maior) 

jest zarezerwowany dla kościołów 

własnych papieŜa z tronem papieskim, 

bazylika mniejsza (basilica minor) – dla 

pozostałych. W architekturze tą nazwą określa się typ kościoła wielonawowego ( 

niezaleŜnie od funkcji kanonicznych, które ten kościół pełni ), o nawie głównej 

wyŜszej od naw bocznych i posiadającej własne okna ponad dachami naw

ocznych (w odróŜnieniu od kościoła halowego). Natomiast podobny kościół, w 

którym nawa główna nie posiada okien, jest nazywany pseudobazyliką. Bazylika 

(od greckiego bazylikos– królewski) – pierwotnie budowla świecka w staroŜytnej 

Grecji, w której urzędowali najwyŜsi urzędnicy państwowi tzw. archontowie. 

Bazylika staroŜytna była to budowla na planie prostokąta, która mogła być 

jedno- lub wielonawowa, kryta lub odkryta, z wejściem na krótszym lub 

dłuŜszym boku, z apsydą lub bez, parterowa lub piętrowa. WyróŜnia się dwa 

typy bazyliki rzymskiej: orientalną, która miała wejście (lub wejścia) na dłuŜszym 

boku, a jej wnętrze było podzielone na nawę środkową i przejście, które biegło 

wokół niej, grecką, która miała wejście na jednym z krótszych boków z apsydą 

naprzeciwko. Bazylika wczesnochrześcijańska: Chrześcijanie, nie chcąc korzystać 

z pogańskich świątyń i budować świątyń podobnych do świątyń pogańskich, 

zaadaptowali bazylikę grecką, jako wzorzec budowania świątyń chrześcijańskich. 

79) ANTONIO CORAZZI I JEGO WARSZAWSKIE BUDOWLE 

ANONIO CORRAZI (ur. 16 grudnia 1792 w Livorno, zm. 26 kwietnia 1877 we 

Florencji) - włoski architekt. Syn impresario w teatrze Avalorati w Livorno. W 

1811 po ukończeniu szkoły pijarskiej wstąpił do Regia Accademia delle Belle Arti 

del Disegno we Florencji, którą prawdopodobnie ukończył w 1816. W 1818 z 

inspiracji Stanisława Staszica rząd Królestwa Polskiego zwrócił się do rządu 

toskańskiego o skierowanie do Polski architekta. W związku z tym z początkiem 

1819 do Warszawy przyjechał Antonio Corazzi. W swojej twórczości bardzo 

szybko przystosował się do klimatu architektonicznego Królestwa Kongresowego, 

a w szczególności Warszawy, która w pierwszych dekadach XIX w. Ŝyła jeszcze 

tradycjami klasycystycznej epoki stanisławowskiej i tej architektury, która pod 

koniec XVIIIw. osiągnęła wysoki i odrębny poziom w interpretacji form 

klasycystycznych, wpływając na stworzenie na początku XIXw. całkowicie 

samodzielnej neoklasycznej szkoły warszawskiej. Twórczość architektoniczna 

Corazziego w Polsce (1819-1847) pokrywa się z dwoma zasadniczymi okresami 

przejawów myśli architektonicznej w szkole warszawskiej. Lata 1815-1830 

obejmują okres ostatecznego kształtowania się form neoklasycznych, a lata 

1831-1850 interpretacje tych form w atmosferze coraz bardziej rozkwitającego 

romantyzmu w sztuce. Najbardziej charakterystyczny jest dla Corazziego jest 

okres pierwszy, kiedy to zarówno warunki, jak i tematy podejmowanych przez 

niego zadań były wyrazem programu polityki ministra Lubeckiego.Corazzi 

zrealizował w Polsce 50 własnych projektów, z czego 45 w Warszawie, a wśród 

nich kilka projektów urbanistycznych, m.in. regulację placu Teatralnego, 

Bankowego i układ cmentarza na Koszykach. Prawie wszystkie obiekty o 

charakterze monumentalnym projektował przed 1831, przewaŜnie na zamówienie 

zlecenie ówczesnych władz rządowych i na uŜytek władz publicznych (np. gmach 

Komisji Województwa Sandomierskiego w Radomiu). Corazzi będąc uczniem 

szkoły toskańskiej, rozwijającej się na tradycjonaliźmie form rodzimych, potrafił 

zrozumieć potrzebę nawiązania do warszawskiej tradycji architektonicznej. Jego 

budowle, szczególnie te, które znajdują się na ciasno zabudowanych ulicach, 

zlewają się w jednolitą całość kompozycyjną ściany miejskiej. WyróŜnia je 

jedynie szlachetność linii i umiar dekoracyjny, właściwy architekturze początku 

XIXw, oraz skala i proporcja architektury czasów stanisławowskich. Szczytowym 

momentem jego twórczości i architektury neoklasycznej w Polsce jest gmach 

Teatru Wielkiego. W kompozycji architektonicznej teatru występują wszystkie

zasady głoszone przez kierunek neoklasyczny, prócz jedności porządku 

architektonicznego. Fakt ten jest dowodem ścisłego powiązania myśli 

architektonicznej z architekturą epoki poprzedzającej.Po 27 latach pobytu w 

Polsce powrócił do Florencji. W 1847 został powołany na członka Akademii Sztuk 

Pięknych we Florencji, gdzie wykonał m.in. projekty: parlamentu (ok. 1860), 

Panteon di Dante (ok. 1865), teatrów w Aleksandrii oraz w Kopenhadze. 

WaŜniejsze warszawskie projekty to: 

• Budynek Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tzw. Pałac Staszica (1820-1823) 

• Pałac Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych (1823-1825), 

• Pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (1825) 

• Pałac Ministrów (1825) 

• Bank Dyskontowy (1825) 

• Teatr Wielki z Salami Redutowymi (1825-1833). 

80) GRÓB NIEZNANEGO śOŁNIERZA I JEGO OKOLICE 

Grób Nieznanego śołnierza - Symboliczny grób upamiętniający bezimiennych 

Ŝołnierzy poległych w obronie ojczyzny. Początki Grobu Nieznanego śołnierza 

mają swe korzenie w pierwszej wojnie światowej. W Wielkiej Brytanii po raz 

pierwszy pochowano Nieznanego śołnierza w Opactwie Westminsterskim, w 

11.11.1920 r., a w ślad za tym groby takie zaczęły stawiać inne kraje. W Polsce 

najsłynniejszy Grób Nieznanego śołnierza znajduje się w Warszawie, na placu 

marszałka Józefa Piłsudskiego. Jest fragmentem trzech środkowych arkad 

zniszczonego w czasie II wojny światowej Pałacu Saskiego. Powstał w 1925 r, z 

inicjatywy Władysława Sikorskiego, ówczesnego ministra spraw wojskowych. 

04.04.1925 w Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie pod 

przewodnictwem ministra Spraw Wojskowych gen. Władysława Sikorskiego oraz 

szefa Biura Historycznego Wojska Polskiego - historyka wojskowości gen. 

Mariana Kukiela odbyło się losowanie 15 pobojowisk, z których miały zostać 

ekshumowane zwłoki Nieznanego śołnierza. Do losowania gen. Kukiel przedstawił 

15 pobojowisk, na których Ŝołnierz polski przelewał krew w latach 1918-1920. 

Wyboru dokonał ogniomistrz Józef Buczkowski, kawaler Orderu Virtuti Militari). 

Dodatkowo złoŜono tu poza losowaniem szczątki jednego nieznanego z nazwiska 

Ŝołnierza, którego zwłoki wydobyto w dniu 29.10.1925 z Cmentarza Obrońców 

Lwowa. Tego wyboru dokonała Jadwiga Zarugiewiczowa, matka jednego z 

bohaterów, zabitych w bitwie pod Zadwórzem, którego zwłok równieŜ nie moŜna 

było zidentyfikować. W dniach 30-31 października zwłoki uroczyście przewieziono 

specjalnym pociągiem do Warszawy i 01.11.1925 uroczyście pochowano. Obok 

trumny ustawiono urny z ziemią z pozostałych pobojowisk. Po pogrzebie 

zapalono obok grobu wieczny znicz. Podczas powstania warszawskiego Niemcy 

zburzyli Pałac Saski, zaś sam grób został uszkodzony i przysypany gruzem. Po 

wojnie po jego odgruzowaniu i wmurowaniu nowych tablic z nazwami miejsc 

bitew z okresu II WŚ w dniu 08.05.1946 roku powtórnie zapalono wieczny znicz 

obok grobu i włoŜono urny z ziemią z 24 pól bitewnych. Ciekawostką jest, Ŝe 

widoczne obecnie fragmenty kolumn powstały po wojnie, w czasie prac nad 

grobem. W wyniku zniszczeń wojennych zawaliły się całe kolumny. W dniu 

18.04.1989r. w grobie złoŜono ziemię pobraną z mogił oficerów polskich 

pomordowanych w Katyniu.

Ogród Saski w Warszawie, publiczny park miejski w Warszawie, połoŜony w 

Śródmieściu; pierwotnie królewski ogród pałacowy przy Pałacu Saskim, 

udostępniony publiczności w 1727, jeden z najstarszych parków w Polsce; 

współcześnie o powierzchni 15,5 ha. 

Ogród Saski został załoŜony na przełomie XVII i XVIII wieku przez króla Augusta 

II Mocnego na tzw. Osi Saskiej jako ogród przypałacowy w stylu francuskim. W 

maju 1727 został udostępniony wszystkim mieszkańcom miasta. W 1748 August 

III Sas wzniósł tu Opernhaus (operalnię), pierwszy na terenie Polski zbudowany 

specjalnie w tym celu wolno stojący budynek teatralny. [1] 

W XIX wieku zamieniony w park w stylu angielskim. W latach czterdziestych XX 

wieku, podczas okupacji niemieckiej, przez zachodnią część parku przebito ulicę 

Marszałkowską. Drzewostan częściowo przetrwał powstanie warszawskie, jednak 

wszystkie elementy architektoniczne uległy zniszczeniu. Po II wojnie światowej 

park odtworzono, jednak znacznie ograniczono jego powierzchnię. 

NajwaŜniejsze elementy 

• 21 barokowych rzeźb muz i cnót (Fryderyk Karol Deybel) 

• Empirowa fontanna (Henryk Marconi, 1855) 

• Wodozbiór w kształcie rotundy, wzorowany na świątyni Westy w Tivoli 

(Henryk Marconi) 

• Zegar słoneczny (A. Magier, 1863) 

• Grób Nieznanego śołnierza (pozostałości Pałacu Saskiego). 

• Pałac Błękitny 

Pomniki 

• Marii Konopnickiej (1966) 

• Stefana Starzyńskiego (1981) 

• Płyta pamiątkowa na cześć warszawiaków poległych w II wojnie światowej. 

Elementy nieodbudowane 

• OranŜeria 

• Pałac Saski 

• śelazna Brama finezyjnie ozdobiona, na kamiennych wspornikach z 

herbami Polski i Litwy. 

W sąsiedztwie parku znajduje się gmach Zachęty oraz zbór ewangelickoaugsburski 

św. Trójcy z końca XVIII wieku (Szymon Bogumił Zug). 

81) DOMENICO MERLINI I JEGO BUDOWLE W WARSZAWIE 

Dominik Merlini: ur. 1730 w Italii, ok. 1750 był juŜ w Polsce, gdzie załoŜył 

rodzinę i pozostał aŜ do śmierci w 1797 r. Początkowo zapewne uczeń i 

asystent nadwornego architekta, Jakuba Fontany, potem sam został 

architektem króla, RP, a takŜe arystokracji. Pracował dla Augusta III,

następnie dla St. A. Poniatowskiego. NajwaŜniejsze jego dzieła powstały w 

Warszawie, a były to przebudowy oraz mniej budowli od podstaw, głównie 

budynki świeckie, mieszkalne, bądź publiczne, często w typie pałacowym. 

Szczególnie interesowały go wnętrza. Style architektoniczne, jakie 

reprezentował to wczesny klasycyzm ( styl Ludwika XVI), z którego 

ukształtował się tzw. styl stanisławowski, a później bardziej dojrzały 

klasycyzm. Zwłaszcza w pierwszych latach pracy Merlini pozostawał pod 

wpływem tzw. palladianizmu i akademizmu, łączących nawiązania do antyku 

z elementami baroku i rokoka. Do jego najwaŜniejszych dzieł naleŜą: 

zabudowa Łazienek: Biały Dom i Myślewice (1774-77), przebudowa i 

rozbudowa Łazienki 

Lubomirskiego – Pałac na Wodzie (aŜ do 1795), Mały Teatr (późniejsza 

Kordegarda) (1781), Teatr w Starej Pomarańczarni (1786-88), Wielka 

Oficyna (1776), Wodozbiór (1777) 

wnętrza sal Zamku Królewskiego: Audiencyjnej, Asemblowej, Rycerskiej, 

sypialni króla, Tronowej (lata 1776-1785) 

Pałac Borchów (Arcybiskupi) przy Miodowej 

Królikarnia (1786-89) 

Kościół Bazylianów (1781-84) 

pałac w Jabłonnie dla prymasa Poniatowskiego (1775-79) 

rozbudowa Pałacu Kazimierzowskiego na Szkołę Kadetów (1765) 

przebudowa Zamku Ujazdowskiego (1766-71) 

przebudowa wnętrz Pałacu Pod Blachą (1766) 

przebudowa Pałacu Brühla (1787-88) 

przebudowa Pałacu RP (Krasińskich) po poŜarze (1783) 

przebudowa Pałacu Jabłonowskich (1785) 

przebudowa kaplicy Serca Jezusa w katedrze Św. Jana (1762) 

oraz inne przebudowy i liczne niezrealizowane projekty. 

Charakterystyczne cechy jego budowli to między innymi: 

budowle dosyć zwarte, często na cokole, 

liczne portyki na kolumnach i kolumnady (to Merlini wprowadził takie 

portyki w Polsce), 

fasady z pilastrami, 

balustrady zewnętrzne i wewnętrzne 

posągi nawiązujące do antyku 

we wnętrzach: często sklepienia lustrzane, kasetony, bogato, fantazyjnie 

zdobione stropy motywami roślinnymi (np. akant) i posadzki (róŜne gatunki 

drewna). 

82) OBIEKTY SAKRALNE RÓśNYCH WYZNAŃ NA TERENIE WARSZAWY 

JUDAIZM - religia ukształtowana w II tysiącleciu p.n.e. i wyznawana przez 

śydów. Opiera się na 2 podstawowych załoŜeniach: 1) na monoteizmie 

etycznym, czyli wierze w jednego, jedynego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata, 

który oczekuje od ludzi moralnego postępowania, 2) na przekonaniu o 

posłannictwie śydów z racji przymierza, które Bóg zawarł z nimi, jako narodem 

przez Siebie wybranym na świadka. W końcu XIX stulecia Warszawa miała 

jedynie dwie synagogi wzniesione jako wolnostojące budynki: oryginalną, okrągłą

synagogę na Pradze u zbiegu ulic Szerokiej i Petersburskiej (obecnie księdza 

Kłopotowskiego i Jagiellońskiej), zbudowaną w 1839 według projektu Józefa 

Grzegorza Lessla, oraz tzw. postępową Wielką Synagogę na Tłomackiem, 

wzniesioną w latach 1876-1878 według projektu Leandra Marconiego. Dopiero na 

przełomie XIX i XX wieku na Grzybowskiej została wybudowana następna, tym 

razem zachowawcza synagoga NoŜyków - dziś jedyna ocalała z wojennych 

zniszczeń boŜnica w Warszawie. Wybór miejsca z nie był przypadkowy. Zalman 

NoŜyk zamoŜny kupiec branŜy galanteryjnej juŜ od lat mieszkał we własnej 

kamienicy, stojącej na rogu PróŜnej i placu Grzybowskiego. PołoŜony blisko 

śródmieścia Grzybów przed II wojną światową był dzielnicą leŜącą na granicy 

dwóch światów - Ŝydowskiego i chrześcijańskiego. Do dnia dzisiejszego, podobnie 

jak w początkach naszego stulecia, na południowej pierzei placu Grzybowskiego 

góruje wyniosła sylwetka kościoła p.w. Wszystkich Świętych, zaś z drugiej 

strony, ukryta w głębi parceli, Synagoga im NoŜyków. W okolicach placu 

Grzybowskiego - na Gnojnej, Twardej, Bagnie, Granicznej i Grzybowskiej - 

znajdowały się liczne domy modlitwy. Tylko na ulicy. Twardej w 1926 r. było aŜ 

18 małych, prywatnych boŜnic i domów nauki. Na placu Grzybowskim działały 2 

mykwy. TuŜ obok Synagogi NoŜyków na Twardej, pod numerem cztery mieściła 

się synagoga Arona Serdynera i jesziwa, zaś dalej pod nr ósmym - Kuchnia 

Ludowa. Historia synagogi NoŜyków sięga 1893r., kiedy to Zalman NoŜyk zakupił 

za 157 tys. rubli parcelę połoŜoną przy ulicy Twardej 6. Budowę synagogi, która 

trwała Cztery lata, rozpoczęto w 1898r.. Całą sumę, 250 tys. rubli, NoŜykowie 

pokryli z własnych funduszy. Religijna inauguracja odbyła się 12 (25) maja 

1902r. (5662 według kalendarza Ŝydowskiego) w dniu święta Lag ba-Omer o 

godzinie 19.00. Dla pokrycia kosztów utrzymania Komitet Synagogi ustanowił 

roczną opłatę za wykupienie stałego miejsca w boŜnicy - "16 do 80 rubli dla 

męŜczyzn i 8 do 30 dla kobiet", "stosownie do mniejszego lub większego 

oddalenia od wschodu. Synagoga była dostępna dla raczej zamoŜniejszych 

mieszkańców Grzybowa, ubodzy mogli przychodzić bezpłatnie na pierwsze 

naboŜeństwo poranne. Do wnętrza synagogi wchodzi się po kilku stopniach. 

Kwadratowy wsparty na dwóch kolumnach przedsionek prowadzi do sali głównej. 

"Talmudyczne, zapewne metaforyczne zalecenie wchodzenia do synagogi przez 

dwoje drzwi zostało przez budowniczych synagog potraktowane dosłownie". W 

kaŜdej synagodze znajduje się przedsionek, w którym umieszczana jest misa z 

kranem - nazywana kijor -słuŜąca do rytualnego obmywania rąk Przed wejściem 

do sali modlitw, w Synagodze NoŜyków jest to murowany kijor w kształcie 

konchy z nodusem w formie wazonu, w którym znajduje się dwuuszna kwarta. Z 

prawej strony przedsionka stoi stół, na którym zapala się świece podczas świąt. 

W zwróconej ku Jerozolimie ścianie synagogi umieszczono aron ha-kodesz (hebr. 

święta skrzynia) - szafę, w której przechowywane są zwoje Tory. Nazwa aron hakodesz 

pochodzi od Arki Przymierza i symbolicznie nawiązuje do miejsca 

Świętego Świętych w Świątyni Jerozolimskiej, w którym stała skrzynia Arki 

Przymierza z Tablicami z Dziesięciorgiem Przykazań. Aron ha-kodesz w 

synagodze NoŜyków zbudowany jest w kształcie kolumnowego portyku-bramy do 

niebios. Ponad nim, na wysokości galerii bocznych, znajduje się chór, otwierający 

się na salę główną wielką półokrągłą arkadą. Do wnęki, w której przechowywane 

są zwoje Tory, wiodą symetrycznie ustawione marmurowe schodki z aŜurową 

Ŝelazną balustradą, wypełnioną motywem esowato wygiętej roślinnej plecionki. 

Ozdobne drzwi aron ha kodesz ukryte są za zasłoną z hebrajskiego nazywaną 

parochetem, która przypominać ma o zasłonie ze Świątyni, oddzielającej Święte 

Świętych z Arką Przymierza od reszty Świątyni. Parochet stanowi więc, podobnie 

jak zasłona w Świątyni, symboliczne oddzielenie strefy sacrum od profanum.

Kontynuacją boskiego światła menory (siedmioramiennego świecznika ze 

Świątyni) jest ner tamid - wieczna lampa, która pali się nawet wówczas, gdy 

synagoga jest pusta lub zamknięta. TakŜe w synagodze NoŜyków z lewej strony 

aronu świeci wieczna lampa przypominająca o nieustannej obecności Boga. W 

wyłoŜonej płytami z białego marmuru szafie aron ha-kodesz przechowywane są 

zwoje Tory (hebr. Sefer Tora), czyli Pięcioksiąg - pięć pierwszych ksiąg Biblii. 

Tora przepisywana jest ręcznie, gęsim piórem maczanym w specjalnym 

atramencie. Kawałki pergaminu są potem zszywane i zwijane w rodały. W 

styczniu 1940 Niemcy rozkazali zamknąć wszystkie warszawskie synagogi i domy 

modlitwy. Synagogę NoŜyków zamienili na stajnie i magazyn paszy. Kiedy wiosną 

1941r. pozwolili ją powtórnie otworzyć, kazania wygłaszał wielki historyk Majer 

Bałaban. Po wyzwoleniu Warszawy pośród morza ruin. pokrywających teren 

getta, stała Synagoga NoŜyków. Po prawej stronie Wisły przetrwała okrągła 

praska rotunda, rozebrana w 1961 roku. Pierwsze naboŜeństwa w Obu 

synagogach odbyły się latem i jesienią 1945 roku. Synagogę NoŜyków 

odrestaurowano, jej oficjalne pierwsze otwarcie odbyło się w roku 1951. Po 1968 

synagogę zamknięto - modlitwy odbywały się w pokoju w przyległym do niej 

budynku na Twardej 6. W latach 1977-1983, głównie dzięki zagranicznym 

datkom budynek synagogi starannie odrestaurowano. Uroczyste otwarcie odbyło 

się w 40-tą rocznicę postania w Getcie Warszawskim. O godzinie 17.00 odbyły 

się pierwsze modły wiernych, poprzedzone rytualnym oczyszczeniem synagogi 

Od początku lat 90. społeczność Ŝydowska w Warszawie moŜe odprawiać modły 

w synagodze wraz z rabinem. Rabinem Warszawy jest obecnie Michael 

Schudrich. 

ISLAM - religia monoteistyczna, załoŜona przez Mahometa, druga na świecie pod 

względem liczby wyznawców. Szacuje się, Ŝe obecnie 1,4 miliarda ludzi (około 

20% ludności świata) to wyznawcy islamu - głównie w Azji i Afryce. Za 

ostatniego proroka Islamu uznaje się Mahometa a za ostatnią objawioną księgę - 

Koran. Przed Mahometem Allah miał zesłać wielu innych proroków, wśród nich 

Adama, Abrahama, MojŜesza i Jezusa. Najliczniejszą społecznością 

muzułmańską w Polsce są Tatarzy, osiedli na terenach dawnej Rzeczpospolitej 

juŜ od XIV w. Tatarzy to nazwa, którą ludy słowiańskie nadały w XIII w. 

atakującym je wojskom potomków DŜyngis Chana. JuŜ w XIV w. ksiąŜęta 

litewscy osadzali na swych terenach Tatarów – wojskowych lub politycznych 

emigrantów ze Złotej Ordy. W następnych stuleciach nastąpił rozwój kolonizacji 

tatarskiej na Litwie, gdzie osiedlający się Tatarzy dostawali nadziały ziemi i 

prawo do własnych praktyk religijnych w zamian za obowiązek słuŜby wojskowej. 

Wiele nowych kolonii tatarskich powstało za czasów króla Jana III Sobieskiego, 

który nadawał im ziemie na Podlasiu i w pow. grodzieńskim. W Warszawie przy 

ul. Wiertniczej 103 mieści się meczet i Centrum Kultury Islamu. 

Charakterystyczną cechą bryły meczetu jest minaret – wieŜa lub wieŜyczka 

zwieńczona półksięŜycem, z której muezzin nawołuje wiernych do modlitwy. 

Wewnątrz meczetu znajduje się sala modlitw (haram) podzielona na dwie części 

z osobnymi wejściami: większą dla męŜczyzn i mniejszą – dla kobiet. Sale 

kobiece są oddzielone od części męskiej ściankami, w których są otwory 

(zasłonięte firanką), umoŜliwiające kobietom śledzenie przebiegu modłów. W sali 

modlitw (w części męskiej) znajdują się minbary (kazalnice z baldachimem), a na 

ścianach wiszą muhiry (wersety z Koranu), na podłogach dywany. Islam zabrania 

bowiem stosowania ornamentyki figuralnej. W kaŜdy piątek odbywa się tu 

wspólna modlitwa poprzedzona hutbą – kazaniem imama, na którą wzywa 

muezzin. Hutba jest wygłaszana w języku arabskim i po polsku. Zgodnie z 

nakazami islamu osoba przystępująca do modlitwy musi dokonać ablucji, czyli

ytualnego obmycia ciała. Wchodząc do meczetu wierni zostawiają przed progiem 

obuwie. Podczas modlitwy męŜczyźni mają głowy nakryte czapkami lub 

kapeluszami. Wśród wiernych jest wielu polskich muzułmanów - nie Tatarów 

tylko rodowitych Słowian. Słowianie w meczecie to takŜe Bośniacy, Goranie, 

Torbesze, Pomacy i Rosjanie , Białorusini, Litwini. Meczet jest przez cały czas 

otwarty i moŜna zawsze przyjść na Salat - modlitwę i porozmawiać o Islamie. 

Przy Centrum Kultury Islamu znajduje się takŜe sklep z produktami Halal. 

POLSKI AUTOKEFALICZNY KOŚCIÓL PRAWOSŁAWNY- jeden z 

kanonicznych Kościołów prawosławnych, obejmujący swoją jurysdykcją wszystkie 

parafie prawosławne na terenie Polski. Kościół liczy około 600 tys. wiernych i jest 

drugim pod względem liczebności Kościołem w Polsce. Opiece tego kościoła 

podlegają takŜe prawosławni z Hiszpanii, Portugalii i Brazylii. Chrześcijaństwo 

wschodnie z obrządkiem słowiańskim istniało na ziemiach polskich 

prawdopodobnie juŜ w X wieku. Ślady kultu w obrządku słowiańskim znajdujemy 

m.in. w Krakowie, Wiślicy i Przemyślu. 

Katedra Metropolitalna Św. Marii Magdaleny - wybudowana została w 

drugiej połowie XIX w. na prośby ludności prawosławnej zamieszkującej praską 

część miasta. Uroczyste poświęcenie cerkwi nastąpiło 29.06.1869 r. Zbudowana 

w najczystszym, najprawdziwszym, najpiękniejszym stylu bizantyjsko-rosyjskim 

na wzór cerkwi Konstantynopolu. Świątynia zbudowana jest na planie greckiego 

krzyŜa orientowanego ołtarzem na wschód z nieco wydłuŜoną nawą główną. 

Uwieńczona jest czterospadowym dachem o falistym, półokrągłym kształcie. 

Ukoronowaniem poszycia jest pięć cebulastych kopuł umieszczonych na wysokich 

ośmiobocznych barabanach, z których zachodnie pełnią funkcję dzwonnicy. W 

zachodnich barabanach umieszczono 9 dzwonów odlanych w Westfalii. Ponad 

kopułami unoszą się sześcioramienne krzyŜe. Lekkości nadają barabanom okna 

oddzielone od siebie półkolumnami. Dzięki umieszczeniu po bokach otworów 

okiennych barabanów smukłych, zwiniętych kolumn i powtórzeniu ich po bokach 

okien i drzwi świątyni, oraz w prostszej, nie zwiniętej formie na węgłach świątyni 

cerkiew ma bardzo smukły charakter i wydaje się wyŜszą niŜ jest w 

rzeczywistości. WraŜenie to spotęgowane jest poprzez powtórzenie nad wejściem 

do świątyni półkolistego tonda znad szczytu ścian bocznych. Ściany dodatkowo 

ozdobione są płaskorzeźbami o roślinnych motywach i okrągłymi tondami, które 

w XIX w. wypełniały freski (autorstwa Winogradowa). Na ścianach zachodnich 

umieszczone były freski: nad drzwiami głównymi Chrystusa Zbawiciela, a na 

bocznych zachodnich ścianach Św. Cyryla i Metodego. Od południa (od liceum 

Króla Władysława IV): św. równe Apostołom Helena i Olga. Od wschodu 

Przenajświętsza Bogurodzica (Oranta), a po bokach Św. Antoni i Teodozjusz 

Pieczerscy. Nad północnymi drzwiami (od budynku policji) widniała ikona 

Kazańskiej Bogurodzicy, a na bocznych ściankach wizerunki męczennic 

Aleksandry i Katarzyny. W swej formie od dzisiejszej świątyni cerkiew praska 

róŜniła się jedynie nieznacznie kształtem kopuł (dzisiejsze są całkowicie gładkie 

bez "Ŝeberek").Do końca XIX w. w cerkwi prowadzono prace zdobnicze. 

Złoceniami (kopuł i ikonostasu) zajmował się Sieriebriakow. Plany ikonografii 

oraz same freski wykonali akademicy: Wasiliew i Winogradow. W ołtarzowej 

absydzie umieszczono zachowany do dziś jedyny fresk Wasiliewa "Ostatnia 

Wieczerza", nad którą widnieje postać Boga Ojca. Pozostałe 27 fresków wykonał 

Winogradow. Głównym elementem wystroju wnętrza jest pozłacany ikonostas. 

Zachował się on w prawie niezmienionej formie. Ikony do niego wykonał równieŜ 

Wasiljew. Po prawej stronie Królewskiej Bramy, na której tradycyjnie

umieszczona jest ikona Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i czterech 

św. Ewangelistów widzimy ikony Chrystusa Zbawiciela, św. Arcy diakona Stefana 

na diakońskich drzwiach i św. Marii Magdaleny - patronki świątyni. Po lewej 

stronie Przenajświętszej Bogurodzicy, na drzwiach diakońskich św. Proroka 

Elizeusza, a dalej ikonę św. księcia Włodzimierza Kijowskiego. Wszystkie ikony 

mają ponad dwa metry wysokości. W centrum drugiego rzędu ikonostasu 

widzimy ikonę Ostatniej Wieczerzy w otoczeniu ikon wielkich świat, po prawej: 

BoŜego Narodzenia i Chrztu Pańskiego, po lewej: Narodzin Przenajświętszej 

Bogurodzicy i Jej Zaśnięcia. Ostatni rząd ikonostasu stanowi ikona Św. Trójcy 

tzw. nowotestamentowej, asystowana przez przedstawienia Zmartwychwstania i 

Wniebowstąpienia Chrystusowego. Całość wieńczy krzyŜ. W ołtarzu i ryznicy stały 

piece kaflowe. Główna nawa ogrzewana była poprzez podłogowe kratki 

nawiewowe połączone podpodłogowymi przewodami z piecami znajdującymi się 

w piwnicy świątyni (obecnie dolna kaplica). Ten typ ogrzewania, choć bardzo 

drogi, zapewniał czystość malowideł.W 1892 r., na pamiątkę 25 rocznicy 

(budowy świątyni (połoŜenia kamienia l węgielnego), w lewej nawie cerkwi 

urządzono boczny ołtarz w cześć św. Hioba Poczajowskiego patrona 

Warszawskiej Diecezji. PowyŜsze działania miały praktyczny wymiar. 

Prawosławnej ludności (w Warszawie było tak wiele, Ŝe jedna Liturgia w niedzielę 

nie zaspakajała duchowych potrzeb wiernych. Organizacja bocznego ołtarza dała 

moŜliwość celebrowania drugiej Liturgii (1na dziennie przy 1nym ołtarzu. 

Charakter współczesnych ikon bocznego ołtarza, odmienność stylowa ikony św. 

Hioba umieszczonej na prawych diakońskich drzwiach, świadczy, Ŝe ikonostas ten 

nie jest oryginalnym, lecz przeniesionym do praskiej świątyni z innej cerkwi. Jako 

jego pierwotną lokalizację podaje się kaplicę św. Aleksandra Newskiego w 

Warszawskich Łazienkach bądź teŜ kaplicę I Męskiego Gimnazjum 

Warszawskiego. W 1871 r. oddano do uŜytku dwukondygnacyjny budynek 

parafialny, obecną siedzibę zwierzchników Polskiego Autokefalicznego Kościoła 

Prawosławnego (najstarszą jego część z wejściem ozdobionym dwoma 

prostokątnymi kolumnami). Zamieszkiwał w nim kler parafii: proboszcz, diakon i 

dwóch psalmistów. W budynku odbywały się coniedzielne spotkania z wiernymi, 

próby chórów i lekcje katechezy. 

Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Klimaka znajduje się w Warszawie w 

dzielnicy Wola w rejonie Młynów przy ul. Wolskiej. Cerkiew powstała w latach 

1902-1905 wg projektu Władimira Pokrowskiego, dzięki prawosławnemu 

arcybiskupowi Hieronimowi Egzemplarskiemu, dla uczczenia pamięci jego syna, 

malarza Jana Iljicza (zmarłego 08.08.1902 roku w Piatigorsku). Syn spoczął w 

cerkiewnej krypcie 15.10.1905, jego ojciec zaś zmarł 2 tygodnie później i został 

pochowany obok niego. Świątynia powstała z charakterystycznej białej cegły w 

stylu będącym mieszanką architektury starorosyjskiej i secesyjnej. Wzorem dla 

architekta były cerkwie Rostowa z XVI i XVII w. Posiada trzy części: sanktuarium 

(ołtar), nawę główną, przedsionek (prytwor) oraz ołtarz (prestoł) orientowany 

jest na wschód (skąd oczekiwane jest przyjście Chrystusa, Światłości Świata), 

oddzielony od reszty świątyni ikonostasem rzeźbionym w dębie dłuta kijowskiego 

artysty Aleksandra Muraszko.Cerkiew dolna, pod wezwaniem błogosławionego 

Hieronima Strydońskiego i proroka Eliasza, była planowana jako mauzoleum 

fundatora, który został tu złoŜony po pogrzebie w katedrze Trójcy Świętej w 

Warszawie. Ikonostas dolnej cerkwi wykonał Włodzimierz Inokientiew, a ściany 

zdobią freski Jerzego Nowosielskiego.W cerkwi od 2003 znajdują się relikwie św. 

Bazylego, prawosławnego kapłana - męczennika.

LUTERANIZM - doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, 

zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku -za datę jego rozpoczęcia 

uwaŜa się 31.10.1517 gdy ten augustiański mnich sprzeciwiał się praktyce 

sprzedaŜy odpustów zawieszając na drzwiach kościoła zamkowego w 

Wittenberdze 95 tez, w których nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał 

jego znaczenie oraz istotę pokuty. Stanowi jeden z nurtów protestantyzmu i 

ewangelicyzmu. Główne zasady to: odrzucenie dogmatów ustanowionych przez 

sobory i papieŜy z wyjątkiem wniosków czterech pierwszych soborów 

powszechnych; tylko Pismo Święte jest źródłem objawienia, głową Kościoła nie 

jest papieŜ, ale Jezus Chrystus, będący jedynym pośrednikiem w zbawieniu, 

uznawane są jedynie dwa sakramenty: chrzest i komunia św.- podawana pod 

dwiema postaciami, Matkę Jezusa jako "błogosławioną między niewiastami" 

otaczają szacunkiem, lecz od tego szacunku daleko jest do czci, jaka naleŜy się 

jedynie Bogu. Luteranie odrzucają kult świętych, praktykują spowiedź 

powszechną. Nie obowiązuje celibat. W Polsce Ŝyje ok. 80 tys. luteran, naleŜą oni 

do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Największe skupisko wiernych w 

Polsce znajduje się na Śląsku Cieszyńskim. Warszawska społeczność 

ewangelicko-augsburska skupiała zawsze, oprócz rodzimych ewangelików, takŜe 

przybyszów z krajów niemieckich, Francji, Szwecji, czy Niderlandów. Byli to 

przede wszystkim rzemieślnicy róŜnych profesji (bardzo miastu potrzebni), 

przedstawiciele wolnych zawodów, artyści. Szczególnie duŜy napływ 

ewangelików-augsburskich do Warszawy miał miejsce w ciągu XIXw. W 

Warszawie są 2 parafie: 

kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Wniebowstąpienia 

Pańskiego (ul. Puławska tuŜ przy niedawno rozebranym Supersamie na 

Pl. Unii). W 1902r. na skraju tzw. Pola Mokotowskiego, stanowiącego od dawna 

wojskowe tereny ćwiczebne, architekt Wiktor Junosza-Piotrowski wzniósł obok 

kompleksu koszarowego cerkiewną kaplicę św. Piotra i Pawła. Podczas l wojny 

światowej niemieckie władze okupacyjne zamknęły kaplicę. Po odzyskaniu 

niepodległości, decyzją Ministerstwa Spraw Wojskowych z dn. 18.05.1920 r., 

przyznano ją ewangelikom. Konsystorz, w związku z powołaniem urzędu 

naczelnego kapelana wyznania ewangelicko-augsburskiego Wojska Polskiego 

postanowił urządzić w przejętej świątyni Ewangelicki Kościół Garnizonowy. 

Ówczesne władze Kościoła Prawosławnego nie wnosiły Ŝadnych pretensji. 

Dokonano więc adaptacji świątyni. Uroczystość otwarcia i poświecenia nowej 

świątyni miała miejsce 09.01.1921r. Do 1923 r. w Ewangelickim Kościele 

Garnizonowym przy ul. Puławskiej 2/4 odbywały się równieŜ naboŜeństwa dla 

wojskowych wyznania ewangelicko-reformowanego, przeniesione następnie do 

kościoła na Lesznie. Dla ewangelików wyznania ewangelicko-augsburskiego był 

to jedyny kościół garnizonowy w drugiej Rzeczypospolitej, słuŜący za miejsce 

naboŜeństw i obsługi duszpasterskiej Ŝołnierzy i ich rodzin. Jego administrator, 

ks. sen. płk R. Paszko, rozwinął wszechstronną działalność na rzecz wyznawców 

w mundurach. Powołał m.in. do Ŝycia Koło Opieki nad śołnierzem Ewangelikiem, 

zorganizował i wyposaŜył świetlicę i bibliotekę, a z czasem herbaciarnię w 

budynku parafialnym. 

kościół Świętej Trójcy na pl. Małachowskiego – w dniu 15.01.1777 r. 

ewangelicy warszawscy, głównie dzięki staraniom Piotra Teppera otrzymali 

przywilej królewski zezwalający na budowę kościoła. Król Stanisław August 

osobiście wybrał projekt autorstwa Szymona Bogumiła Zuga. Budowę jego 

rozpoczęto juŜ 24.04.1777, a 05.05.1778 r. nastąpił uroczysty akt wmurowania 

kamienia węgielnego w miejscu gdzie miał stanąć ołtarz. W lipcu 1779

umocowano na szczycie latarni kościoła krzyŜ a w jego piedestale umieszczono 

pamiątkowe dokumenty. 30.12.1781 r. nastąpiło uroczyste otwarcie i 

poświęcenie. Była to największa i najwyŜsza budowla XVIII-wiecznej Warszawy: 

wysokość – 58 m, średnica rotundy – 33,4 m! Wnętrze wyglądało wówczas nieco 

inaczej niŜ dzisiaj. Według projektu Zuga ołtarz, ambona i organy umieszczone 

były w jednym pionie naprzeciw wejścia (zdjęcie obok). Okna kościoła dopiero 

pod koniec XIX w zaczęto ozdabiać witraŜami. Ostatnie witraŜe w okrągłych okna 

załoŜono w 1938 r. Gdy wybuchła II wojna światowa pierwsze pociski spadły na 

świątynię juŜ 12 września. 16.09.1939 r. od bomb zapalających kościół stanął w 

płomieniach. Do wnętrza zawaliła się płonąca kopuła. PoŜar strawił całe 

wyposaŜenie wnętrza. Po zakończeniu wojny, w 1945 r. powracający z wojennej 

tułaczki ewangelicy warszawscy przystąpili do odgruzowywania i odbudowywania 

swojej świątyni. Plany odbudowy sporządzone przez architekta Teodora Burszego 

zostały zatwierdzone, odbudowę prowadził komitet wybrany przez parafię. Ale w 

1951 budynek kościoła został przejęty przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, które 

kontynuowało dalszą odbudowę z zamiarem przeznaczenia obiektu na salę 

koncertową. Do realizacji tych zamiarów nie doszło; pod koniec października 

1956 roku zwrócono obiekt kościołowi i juŜ 18.11.1956 r. odbyło się pierwsze 

naboŜeństwo choć nadal trwały prace wykończeniowe i dopiero 22.06.1958 r. 

odbyła się uroczystość poświęcenia odbudowanego Kościoła Św. Trójc. W marcu 

1961 r. poświęcono nowy ołtarz. W 1961r. dwa podłuŜne okna po obu stronach 

ołtarza ozdobiono witraŜami, a ponad 20 lat później rozpoczęto kolejno okna 

podłuŜne wypełniać witraŜami. WitraŜe zamontowano równieŜ w 5 okrągłych 

oknach. Wszystkie one powstały dzięki fundatorom, którzy sfinansowali to 

przedsięwzięcie. Po odbudowaniu kościoła, w 1958, Szwajcarska Pomoc Kościelna 

ofiarowała kościołowi organy, które umieszczono na drugiej kondygnacji 

balkonów nad wejściem. Miały słuŜyć kościołowi „tymczasowo”, do czasu 

zamontowania nowych. Na realizację tego zamierzenia trzeba było czekać 40 lat 

– 22.03.1998 r. odbyło się poświęcenie nowych organów firmy Braci Hillebrand z 

okolic Hanoweru. 

KALWINIZM - jedna z waŜniejszych doktryn i wyznań protestanckich, wywodzi 

się z reformacji szwajcarskiej, ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin. Kalwinizm 

odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich: purytanów, 

hugenotów, anabaptystów, szkockich prezbiterian. Obecnie stanowi dominujące 

wyznanie w Holandii, Szkocji, oraz wielu kantonach Szwajcarii. Ponadto najwięcej 

osób wyznaje kalwinizm w RPA, w Niemczech i w USA. W Polsce liczy około 2000 

wyznawców, zrzeszonych w Kościele Ewangelicko-Reformowanym w RP. Kalwin 

oparł swoją doktrynę na Biblii uznając, Ŝe tradycja podlega stałej rewizji Jej 

centralnym punktem jest nauka o predestynacji, wedle której ludzie od chwili 

urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia. Bóg 

dokonał tego wyboru przed stworzeniem świata i nie będzie on zmieniony. 

Spełnianie dobrych uczynków jest wyłącznie dowodem, Ŝe naleŜymy do grona 

wybranych przez Boga. RównieŜ powodzenie w biznesie i w Ŝyciu jest dowodem 

łaski BoŜej. Kalwinizm surowo podchodzi do wszelkich ozdób, zabaw, tańców, 

gier hazardowych. W kościołach nie umieszcza się obrazów ani rzeźb. Kult 

koncentruje się wokół czytań biblijnych. Obowiązuje praktyka chrztu niemowląt. 

Kościół Ewangelicko-Reformowany czyli chrześcijański kościół protestancki 

posiada w Polsce ok. 3 tys. wiernych. XVI w. to okres największego rozkwitu 

Reformacji w Polsce - po roku 1540 zaczynają przenikać nauki szwajcarskich 

reformatorów. Pierwsze naboŜeństwo reformowane odprawił Jakub Sylwiusz w 

1550 w Pińczowie. Znani kalwińści polscy to np.: Józef Beck– minister spraw

zagranicznych Polski od 1932 do 1939, Eugeniusz Bodo -– polski aktor filmowy i 

teatralny, Stefan Starzyński - prezydent Warszawy, bohater obrony stolicy w 

1939r, Stefan śeromski – polski prozaik, dramatopisarz, publicysta, Adam 

Małysz. 

Kościół ewangelicko-reformowany przy al. Solidarności został zbudowany w 

l. 1869-1880 wg proj. Adolfa Loewego w stylu neogotyckim. Charakterystyczna 

wieŜa kościoła jest wzorowana na wieŜy katedry we Fryburgu Bryzgowijskim. W 

1944 r. zniszczone prezbiterium kościoła wraz ze znajdującą się w nim drewnianą 

kazalnicą. Obecny wygląd wnętrza jest wynikiem powojennych prac 

renowacyjnych. 

83) KRAKOWSKIE PRZEDMIEŚCIE – JEGO ZABUDOWA I MIESZKAŃCY 

84) UNIWERSYTET WARSZAWSKI – HISTORIA UCZELNI, ZABUDOWA, 

WYBITNI PROFESOROWIE 

Uniwersytet Warszawski – jedna z najwaŜniejszych polskich uczelni 

państwowych, załoŜony 19.11 1816 z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego i 

Stanisława Staszica przez połączenie Szkoły Prawa i Nauk Administracyjnych 

(zał. 1808) oraz Szkoły Lekarskiej (zał. 1809). Po uzupełnieniu uczelnia składała 

się z pięciu wydziałów: Prawa i Nauk Administracyjnych, Nauk Lekarskich, 

Filozoficznego, Teologicznego i Nauk i Sztuk Pięknych (w latach 1826-1829 

studiuje tu Fryderyk Chopin). W 1830r. car Rosji i król Polski Mikołaj I, 

upamiętniając swego brata Aleksandra I, przemianowuje uczelnię na Uniwersytet 

Królewsko-Aleksandrowski, a w 1831r. po upadku Powstania Listopadowego, w 

którym licznie wzięli udział studenci, uniwersytet został zamknięty. Ponowne 

otwarcie uczelni pod nazwą Akademia Medyko-Chirurgiczna (ograniczona do 

dwóch wydziałów: lekarskiego i farmaceutycznego) nastąpiło w 1857r. Szkołę 

Główną posiadającą 4 wydziały (Prawa, Lekarski, Filologiczno-Historyczny i 

Matematyczno-Fizyczny) otwarto natomiast w 1862r. Rektorem uczelni został 

Józef Mianowski. Uniwersytet zamknięto ponownie po Powstaniu Styczniowym. W 

1870r. uruchomiono jego działalność ponownie pod nazwą Cesarski Uniwersytet 

Warszawski, a od 1918r. do czasu II Wojny Światowej działa juŜ jako 

Uniwersytet Warszawski (1935-39 im. Józefa Piłsudskiego). W czasie wojny 

Uniwersytet schodzi do podziemia i działa jako Tajny UW. Po wojnie w grudniu 

1945r. nastąpiło rozpoczęcie zajęć dla ponad 4000 studentów. Rozporządzeniem 

Rady Ministrów z 24 października 1949 r. likwiduje się Wydziały: Lekarski i 

Farmaceutyczny i wyodrębnia się Akademię Lekarską (później Medyczną) oraz 

usuwa Wydział Teologii Ewangelickiej i Wydział Teologii Katolickiej, 

wyodrębniając odpowiednio Chrześcijańską Akademię Teologiczną i Akademię 

Teologii Katolickiej. W 1968r. UW otwiera filię w Białymstoku, przekształconą w 

1997 w samodzielny Uniwersytet w Białymstoku. Władze UW (obecny rektor - 

http://pl.wikipedia.org/wiki/Profesor_zwyczajnyprof. dr hab. Katarzyna Chałasińska- 

Macukow), część administracyjna i niektóre z wydziałów urzędują w zabytkowych 

gmachach przy Krakowskim Przedmieściu. Dawny gmach Biblioteki 

Uniwersyteckiej, tzw. Stary BUW, po wybudowaniu dla biblioteki nowego, 

przestronnego lokum na ulicy Dobrej, został zmodernizowany. Obecnie znajdują

się w nim sale wykładowe. Poza kampusem głównym mieści się m.in. Wydział 

Nauk Ekonomicznych (ul. Długa - Muranów / Nowe Miasto), Wydział Psychologii 

(Muranów - ul. Stawki), Wydział Lingwistyki Stosowanej i Filologii 

Wschodniosłowiańskich, Wydział Zarządzania (Mokotów - ul. Szturmowa), 

Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji (Centrum - ul. śurawia), 

Wydział Socjologii i Filozofii (Stare Miasto - ul. Karowa 18). W dzielnicy 

Śródmieście Południowe: Wydział Fizyki (ul. HoŜa), Instytut Stosunków 

Międzynarodowych (ul. śurawia), Wydział Pedagogiczny (ul. Mokotowska). W 

dzielnicy Ochota, w tzw. "Kampusie Ochota", znajdują się: Wydział Biologii, 

Wydział Chemii, Wydział Geologii, Wydział Matematyki, Informatyki i Mechaniki, 

Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego. 

Historyczne budynki na terenie uniwersytetu to: 

Pałac Kazimierzowski – niegdyś był tu zwierzyniec ksiąŜąt mazowieckich i 

drewniany dworek myśliwski. Król Władysław IV miał tu juŜ pałac i ogród, 

zniszczone następnie w czasie najazdu szwedzkiego. Jan Kazimierz odbudował 

pałac jako ulubioną rezydencję, którą zaczęto nazywać pałacem 

Kazimierzowskim. Od 1687 r. pałac był własnością Jana III Sobieskiego i jego 

synów: Jakuba i Konstantego. Ten ostatni w 1725 r. odsprzedał pałac i posesję 

królowi Augustowi II. Próby odbudowy zniszczonego poŜarem pałacu (1695 r.) 

nie zostały zrealizowane. Wybudowano bramę wjazdową od Krakowskiego 

Przedmieścia i osiem pawilonów słuŜących za koszary dla wojsk saskich. W 1735 

r. August III odstąpił posiadłość swemu pierwszemu ministrowi Aleksandrowi 

Sułkowskiemu. Na jego Ŝyczenie w latach 1737-39 pałac został odbudowany w 

nowej późnobarokowej szacie według projektu Jana Zygmunta Debla, Joachima 

Daniela Jaucha i K. F. Pöppelmanna. Zakupiony przez króla Stanisława Augusta 

Poniatowskiego, został ponownie przebudowany przez Dominika Merliniego z 

przeznaczeniem na utworzoną przez króla Szkołę Rycerską zwaną tez Korpusem 

Kadetów. Tu kształcili się m.in. Tadeusz Kościuszko, Karol Kniaziewicz I Julian 

Ursyn Niemcewicz. W latach okupacji pruskiej była tu Rada Sprawiedliwości 

i lombard, a od 1808 r. Szkoła Prawa i Lekarska (od 1809).W związku z 

organizacją Uniwersytetu rozpoczął się nowy okres w dziejach pałacu. W 

latach 1815-17 został ponownie przebudowany przez Hilarego 

Szpiclowskiego, a w 1824 r. otrzymał kolumnowy portyk od strony 

dziedzińca zaprojektowany przez Wacława Ritschla. Dekorację rzeźbiarską 

w tympanonie przedstawiającą Apollina w otoczeniu Poezji i Astronomii 

wykonał Paweł Maliński. W otoczeniu pałacu wyrosło pięć klasycystycznych 

pawilonów przeznaczonych na pomieszczenia uczelni. 

Kazimierz Kuratowski (1896 - 1980) - matematyk. W 1934 objął IV Katedrę 

Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego jako profesor zwyczajny (1934- 

1935), następnie został kierownikiem III Katedry Matematyki (1935-1952 z 

przerwą wojenną). W latach 1936-1939 był sekretarzem Komitetu 

Matematycznego Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych. W czasie II wojny 

światowej wykładał na tajnym uniwersytecie w Warszawie. 

Leon PetraŜycki (1867-1931) prawnik, filozof, socjolog prawa, etyk. W 

1918r, po Rewolucji Październikowej, przyjął propozycję objęcia katedry na 

Uniwersytecie Warszawskim (o PetraŜyckiego ubiegało się wtedy wiele 

uczelni, m.in. słynny Oxford). W Warszawie utworzono w 1919r, specjalnie 

dla niego, pierwszą w Polsce katedrę socjologii prawa. Tu kontynuował

działalność naukową, wycofawszy się z polityki. Zginął śmiercią samobójczą 

-są przypuszczenia, Ŝe był to wyraz niezgody PetraŜyckiego, przeciwnika 

totalitaryzmu posiadającego doskonałą intuicję polityczną, na zmiany 

zachodzące w ówczesnym świecie i nadchodzące widmo wojny w Europie. 

Krystyna Goldbergowa (ur. 1930), polska dziennikarka, krytyk literacki, 

edytorka, absolwentka Filologii Polskiej. Pracowała jako redaktor w 

Wydawnictwie "KsiąŜka i Wiedza" 1951-1952, następnie w Państwowym 

Wydawnictwie "Iskry" 1952-1984, gdzie była redaktorką, kierownikiem 

redakcji reportaŜu, potem zastępcą redaktora naczelnego; konsultantka 

Krajowej Agencji Wydawniczej (KAW) 1984-1989. Od początku lat 60. XX 

wieku współpracowała z Polskim Radiem, od 1972 roku wykładowczyni w 

Instytucie Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego. 

Zygmunt Kubiak (1929 - 2004) pisarz, eseista, tłumacz, propagator kultury 

antycznej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Przede wszystkim autor 

kongenialnych w swym pięknie przekładów wierszy greckiego poety 

Konstandinosa Kawafisa. Pracy nad przekładem wszystkich 253 wierszy 

tego poety poświęcił ponad 30 lat Ŝycia. 

Tadeusz Kotarbiński (1886 - 1981) –filozof, logik i etyk. Twórca reizmu– 

materialistycznej koncepcji filozoficznej, pionier i współtwórca ogólnej teorii 

sprawnego działania, zwanej prakseologią, profesor UW. 

Władysław Tatarkiewicz (1886 -1980) - filozof i historyk filozofii, estetyk i 

etyk, historyk sztuki. Prowadził wykłady z historii filozofii, etyki, estetyki na 

Uniwersytecie Warszawskim. Opracował semantyczną analizę „szczęścia”. 

Przeprowadził rozwaŜania psychologiczne na temat przeŜyć człowieka 

szczęśliwego i nieszczęśliwego. Był naukowcem wszechstronnym. W swych 

pracach zawarł zagadnienia z teorii muzyki, poezji i plastyki. Zajmował się 

równieŜ estetyką i historią sztuki. Omówił szczegółowo genezę, rozwój i 

znaczenie podstawowych pojęć estetyki: sztuki, piękna, formy, twórczości, 

odtwórczości i przeŜycia estetycznego. 

Tadeusz Juliusz Kroński (1907-1958) – polski filozof i historyk filozofii, 

wychowanek i profesor Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, 

uczeń Tadeusza Kotarbińskiego i Władysława Tatarkiewicza. Jego 

zainteresowania naukowe koncentrowały się wokół filozofii niemieckiej, 

Hegla i Kanta. Wykładał filozofię marksistowską w Instytucie Kształcenia 

Kadr Naukowych przy KC PZPR, pracował teŜ na Uniwersytecie 

Warszawskim. Wielokrotnie odrzucano jego podania o przyjęcie do partii. 

Jest uwaŜany za ojca duchowego tzw. warszawskiej szkoły historyków idei, 

stworzonej przez jego uczniów Słynął z poczucia humoru i zdolności do 

improwizacji i parodii. Jednocześnie był jednym z intelektualistów 

najbardziej zaangaŜowanych w tworzenie stalinizmu w Polsce. 

85) POMNIKI NA TERENIE PARKU ŁAZIENKOWSKIEGO 

POMNIK CHOPINA

Najbardziej znany na świecie pomnik polskiego XIX-wiecznego kompozytora i 

pianisty Fryderyka Chopina. Usytuowany jest nad stawem w Parku 

Łazienkowskim w Warszawie na wprost głównego wejścia. Jest jednym z 

najłatwiej rozpoznawalnych widoków związanych z Warszawą (obok pomnika 

Syrenki, Kolumny Zygmunta, Pałacu na Wodzie czy Pałacu Kultury i Nauki). 

Pomnik doczekał się nie tylko niezliczonych reprodukcji, kalendarzowych, 

pocztówkowych, filatelistycznych itp., ale takŜe kopii, z których najbardziej 

znana, w skali 1:1 znajduje się w Japonii. Pomnik dłuta Wacława 

Szymanowskiego wygrał konkurs w 1909 r. Miał być wzniesiony w setną rocznicę 

urodzin pianisty w 1910 r. W jury konkursowym zasiadały wybitne postaci sztuki 

i kultury, takie jak: Antoine Bourdelle, Józef Pius Dziekoński czy Leopold Méyet. 

PoniewaŜ projekt budził wiele kontrowersji, a prace przy jego realizacji zostały 

przerwane wybuchem I wojny światowej zrealizowany został dopiero w 

dwudziestoleciu międzywojennym (odsłonięty w 1926 r.). Przedstawia odlaną w 

brązie postać kompozytora siedzącą pod stylizowaną mazowiecką wierzbą. 

Całkowicie zniszczony w 1940 przez hitlerowców, został zrekonstruowany i 

odsłonięty ponownie w 1958 r. Wokół pomnika i stawu rozmieszczonych jest 

wiele ławek, gdyŜ w okresie letnim odbywają się tu, tradycyjnie juŜ od wielu lat, 

koncerty utworów Chopina, wykonywane na fortepianie ustawianym u podnóŜa 

pomnika na specjalnej platformie zaprojektowanej wraz z pomnikiem. 

Stanisław August Poniatowski 

W pobliŜu Pałacu Na Wyspie w kierunku północno-zachodnim na niewielkim 

wzniesieniu stoi marmurowy postument, a na nim umieszczone jest brązowe 

popiersie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, będące odlewem rzeźby 

wykonanej przez Andrzeja Le Bruna. Na cokole znajduje się napis: Królowi 

Stanisławowi Augustowi w podzięce za Łazienki 8.V.1992 r. Warto nadmienić, Ŝe 

w tym miejscu król zamierzał wystawić mauzoleum grobowe poświęcone swoim 

rodzicom i sobie. Garść ziemi z krypty w Wołczynie, gdzie przed wojną 

przechowywana była trumna z prochami królewskimi, znajduje się pod 

pomniczkiem. 

Piotr Wysocki 

W pobliŜu gmachu Wielkiej Oficyny - PodchorąŜówki, gdzie wykładał Piotr 

Wysocki i gdzie zaczął się pod jego wodzą zryw narodowy 1830 r., stoi na 

granitowym postumencie brązowe popiersie przywódcy sprzysięŜonych wykonane 

w 1893 r. przez rzeźbiarza Aleksandra śurakowskiego. Rzeźba ta przed ostatnią 

wojną stała na terenie koszar w Ostrowii Mazowieckiej. W czasie wojny zaginęła i 

odkryta została dopiero w 1979 r. w podziemnej grocie na tyłach Muzeum 

Narodowego. Przez pewien czas eksponowano ją w ogrodzie Muzeum Wojska 

Polskiego, skąd została przeniesiona na obecne miejsce w Łazienkach. 

Daty na cokole 1830, 1930 - upamiętniają rozpoczęcie powstania listopadowego 

oraz rok odsłonięcia pomnika. 

Jan III Sobieski

Zaprojektowany przez Andrzeja Le Bruna, wykonany przez Franciszka Pincka. 

Za wzór posłuŜył tu barokowy pomnik Sobieskiego stojący w Wilanowie. 

Uroczyste odsłonięcie nastąpiło 14 września 1788 r., w 105 rocznicę odsieczy 

wiedeńskiej. Usytuowany na trójarkadowym moście zamyka perspektywę 

widokową z Pałacu Na Wyspie. Pomnik łazienkowski wykonano z bloku 

kamiennego sprowadzonego z Szydłowca, przygotowanego jeszcze w czasach 

Sobieskiego do dalszej obróbki. 

Jan Leon Hipolit Kozietulski 

Popiersie bohatera spod Somosierry ustawiono w sąsiedztwie Pałacu 

Myślewickiego po drugiej wojnie światowej. Pomnik autorstwa Stanisława 

Jackowskigo, wykonany był dla Pułku SzwoleŜerów Mazowieckich w Suwałkach w 

1930 roku. W czasie wojny Niemcy wywieźli popiersie i jego losy są nieznane, aŜ 

do czasu, pojawienia się na terenie Łazienek. Po 2000 roku, oryginał wrócił do 

Suwałk a na jego miejscu stanął współczesny odlew z brązu. 

Józef Bem 

Popiersie przeniesiono z terenu znajdującej się w pobliŜu Łazienek Nadwiślańskiej 

Jednostki Wojskowej w 2004r. 

Ignacy Jan Paderewski 

Rzeźba autorstwa Alfonsa Karnego ustawiona przy Muzeum Wychodźstwa 

Polskiego, którego Ignacy Jan Paderewski jest patronem. 

Maurycy Mochnacki W południowej części ogrodu, w pobliŜu Świątyni Egipskiej 

na małym pagórku, ustawiony jest czworościenny postument marmurowy, 

na którym pierwotnie, około 1822 r., umieszczono nie istniejące dzisiaj popiersie 

cara Rosji, Aleksandra I. 

W 2000 roku na oryginalnym postumencie postawiono popiersie Maurycego 

Mochnackiego, który po upadku powstania listopadowego, był internowany i 

zmuszony do cięŜkich prac na terenie ogrodu Belwedreskiego. Autorem pomnika 

jest Wiesław Winkler. 

Cyprian Kamil Norwid Pierwszy w Warszawie pomnik poety, odsłonięty w 2006 

r. z okazji 185-tej rocznicy urodzin. Pomnik jest repliką rzeźby Julii Keilowej. 

Eugeniusz Kwiatkowski Popiersie premiera odsłonięto w 2002 r. z okazji 

ustanowienia Uchwałą Sejmu roku Eugeniusza Kwiatkowskiego, w 80 -tą rocznicę 

ustawy o budowie Gdyni i 65-tą rocznicę uchwały o budowie Centralnego Okręgu 

Przemysłowego. Eugeniusz Kwiatkowski w okresie międzywojennym mieszkał 

przez pewien czas w Pałacu Myślewickim 

Autor - Andrzej Renes 

Stanisław Wyspiański Popiersie przedstawiające autora „Nocy Listopadowej” – 

której akcja odbywa się między innymi w Łazienkach - wystawiono w pobliŜu 

Amfiteatru w 2004 r. Inicjatorem był człowiek teatru, aktor Janusz Zakrzeński. 

Pomnik jest repliką rzeźby Apolinarego Głowińskiego.

Aleksander Kamiński "Kamyk" Popiersie stanęło w 2006 r. w pobliŜu Świątyni 

Egipskiej, gdzie mieści się Muzeum Harcerstwa. 

autor: Wiesław Winkler 

Henryk Sienkiewicz 

Odsłonięty 5 maja 2000 r. bardzo dobrze wpisuje się w układ przestrzenny 

parku łazienkowskiego. Pomnik jest darem dla miasta Warszawy Państwa Janiny 

i Zbigniewa Porczyńskich zrealizowanym przez uznanego artystę rzeźbiarza 

prof. Gustawa Zemłę. 

86) KOLUMNA ZYGMUNTA III WAZY 

Kolumna Zygmunta III Wazy- najstarszy świecki pomnik w Warszawie 

wzniesiony 24.11.1644 z inicjatywy króla Władysława IV, syna Zygmunta III 

Wazy. Kolumna Zygmunta pochodzi z 1644 r. Została wystawiona z fundacji jego 

syna Władysława IV, który chciał w ten sposób uczcić pamięć swojego ojca. 

Monumentalny pomnik króla stał poza murami miasta aŜ do 1818. Koncepcję 

kolumny opracowali Augustyn Locci i Constantino Tencalla. Brązowy posągu króla 

pierwotnie złocony wykonał Bolończyk Clemente Molli, a odlew z brązu wykonał 

królewski ludwisarz Daniel Tym. Kolumna Zygmunta przechodziła kilka renowacji. 

Pierwszą w 1743 roku przeprowadzał Franciszek Dąbrowski. Następną w 1810 

wykonali Jakub Kubicki i Józef Boretti. W 1827 otaczające kolumnę ogrodzenie z 

Ŝelaznych krat zmieniono na kamienne słupy połączone Ŝelaznymi łańcuchami. W 

1854 Henryk Marconi zaprojektował nowe otoczenie pomnika. Jego podstawa 

została otoczona Ŝeliwną balustradą i ozdobiona czterema tryskającymi wodą 

trytonami zaprojektowanymi przez rzeźbiarza Kissa z Berlina, odlanymi z cynku 

w warszawskiej fabryce Karola Mintera. W latach 1862-1863 przeprowadzane 

były prace renowacyjne pod kierunkiem Józefa Orłowskiego.Gruntowną 

rekonstrukcją w latach 1885-1887 zawiadywał Edward Cichocki. Wówczas 

zwietrzały trzon kolumny z permskiego zlepieńca zygmuntowskiego zastąpiono 

granitowym. W związku z pracami regulacyjnymi przesunięto wtedy pomnik z osi 

Krakowskiego Przedmieścia ku zachodowi. W latach 1929-1931 podczas prac 

renowacyjnych przywrócono otoczeniu kolumny pierwotny wygląd usuwając 

basen, trytony i balustradę. Ten symbol miasta został powalony w nocy z 1 na 

2.09.1944, gdy raził go pocisk wystrzelony z hitlerowskiego działa czołgowego. W 

1949 odbudowana (zatuszowano ok. 200 uszkodzeń figury, dorobiono lewą dłoń, 

szablę i krzyŜ); z powodu budowy trasy W-Z figurę przesunięto o 6 m w kierunku 

płn.-wsch. i lekko obrócono. Nowy trzon kolumny został wykonany z granitu 

strzegomskiego. Uroczysty powrót kolumny nastąpił 22 lipca 1949. Starsze 

wersje trzonu kolumny zostały wyeksponowane opodal Zamku Królewskiego. 

Cokół kolumny przyozdabiają cztery brązowe tablice. Łaciński napis od strony 

południowej po przetłumaczeniu na polski brzmi:Czci i przywiązaniu Poświęconą 

Kolumnę tę Zygmuntowi III Władysław IV Z rodu, miłości, talentów Syn; Z 

elekcji, porządku, szczęścia Następca; Ze ślubów, serca i czynu Wdzięczny; Ojcu 

Ojczyzny, Rodzicowi najlepiej zasłuŜonemu, Roku Pańskiego 1643 Wystawić 

rozkazał, Któremu juŜ, Sława wieniec, Potomność wdzięczność, Wiekuistość 

pomniki Wzniosła, albo jest dłuŜna.

Od strony zachodniej: Zygmunt III na mocy wolnych wyborów król polski, z 

tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa - król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w 

sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący 

nikomu, wziął do niewoli wodzów moskiewskich, stolicę i ziemie moskiewskie 

zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę 

turecką, przez czterdzieści cztery lata panował, czterdziesty czwarty z szeregu 

królów, dorównał w chwale wszystkim, albo ogarnął całą. 

Od strony północnej: Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom 

ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od 

spiŜu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiŜu. 

Oryginalna tablica od strony zachodniej zawiera wszystkie oficjalne tytuły 

Zygmunta III, północna duŜy kartusz herbowy i plakietkę z nazwiskiem 

ludwisarza Daniela Tyma oraz datę dokonania odlewów. Cokół wieńczą cztery 

spiŜowe orły. Postać króla w rycerskiej zbroi, z szablą z krzyŜem w ręku i koroną 

mierzy 275 cm. Z szablą króla związany jest pewien przesąd, wedle, którego 

upuszczenie szabli przez króla zwiastowało nieszczęścia i upadek miasta. 

87) RYNEK STAREGO MIASTA – STRONA BARSSA 

skrypt 

88) HISTORIA MOSTÓW WARSZAWSKICH 

MOST ZYGMUNTA AUGUSTA - w 1556 r. Warszawa stała się miejscem elekcji 

królów, w 1569 siedzibą sejmów, a od 1596 roku rezydencją króla i stolicą 

Rzeczypospolitej. Zmuszeni do uciąŜliwych przepraw przez Wisłę posłowie 

litewscy i małopolscy zaŜądali od króla Zygmunta Augusta budowy mostu. I król 

taką decyzję podjął, wykładając ze skarbca królewskiego ogromne pieniądze (o 

wartości około 700 murowanych domów). Budowę, rozpoczętą w 1568 roku 

przez króla Zygmunta Augusta, po jego śmierci zakończyła w 1573 r. Anna 

Jagiellonka. Most był dębowy, składał się z 22 przęseł, miał około 500 m. 

długości, 6 metrów szerokości i opierał się na 15 filarach. Spód konstrukcji 

podniesiony o 4 m nad poziomem wody pozwalał na łatwy przepływ łodzi 

statków. Przeprawa przez most, takŜe dla pieszych, była płatna. Zawsze 

pozostawał jednak wybór - przy moście na podróŜnych czekały równieŜ łodzie. 

Most przetrwał 30 lat. Zawalił się pod naporem wiosennej kry. Pozostała po nim 

nazwa ulicy Mostowej, która doń prowadziła. 

MOSTY ŁYZWOWE I PONTONOWE - kolejne mosty, oparte na płaskodennych 

łodziach, zwanych łyŜwami, były zamierzoną prowizorką. Budowano je z okazji 

elekcji na 10 tygodni lub dla przeprawy wojsk, np. w czasie wojen ze Szwedami: 

dwa wzniesiono w latach 1656-1657, sześć w latach 1702-1707. Przez długie 

lata, począwszy od potopu szwedzkiego, nikt nie ryzykował budowy stałego 

mostu ze względu na koszty i niespokojne czasy. Od końca XVIII wieku co roku 

mosty łyŜwowe montowano na wiosnę i rozbierano jesienią u wylotu ulicy

Bednarskiej. W drugiej połowie XIX wieku łyŜwy zastąpiono drewnianymi 

lub stalowymi pontonami. 

MOST PONIŃSKIEGO– w 1775 r. u wylotu ulicy Bednarskiej pojawił się most 

pływający, przeznaczony do normalnego ruchu. Inwestorem był Adam Poniński, 

podskarbi koronny, który w zamian miał prawo przez 10 lat pobierać opłaty za 

korzystanie z tej przeprawy. (Piesi płacili 2 gr, kareta 20 gr, załadowana bryka 

złotówkę.) Konstrukcja była dość prymitywna: związane obok siebie ułoŜone 

bale, prowizoryczna barierka, ale most był trwalszy od wielu pontonowych, 

stawianych w tym czasie przez wojska. W 1781 roku, a następnie w 1786 most 

uszkodziły lody. W 1794 roku po zajęciu Pragi przez wojska rosyjskie most został 

spalony na rozkaz generała Wawrzeckiego, ostatniego naczelnika powstania 

kościuszkowskiego. Za czasów Królestwa Polskiego pomysłów na budowę mostu 

stałego było wiele, ale zawsze brakowało pieniędzy. Jan Lelewel na przykład 

zaprojektował na siedmiu murowanych arkadach most łączący Zamek Królewski 

z praską katedrą, a Adam Idzikowski proponował tunel pod Wisłą. 

MOST KIERBIEDZIA - rozpoczęcie jego budowy (w 1859 roku) zbiegło się z 

początkiem patriotycznych manifestacji przeciw caratowi. Powstał u wylotu 

Nowego Zjazdu i z inicjatywy Towarzystwa Rosyjskiej Kolei śelaznej. Otwarto go 

jesienią 1864 roku w atmosferze represji po klęsce powstania styczniowego. 

Oficjalnie nazwano go Aleksandryjskim (na cześć cara Aleksandra II), a potocznie 

Kierbedzia, od nazwiska projektanta. Początkowo miał być mostem kolejowym, 

łączącym Dworzec Wiedeński z Dworcem Petersburskim (obecnie Wileńskim). W 

trakcie budowy przystosowano go jednak takŜe do ruchu kołowego i 

tramwajowego (10,5 m szerokości jezdnia miała takŜe dwa tory kolejowe). Most 

miał 6 przęseł, niespełna pół kilometra długości. Konstrukcję nośną stanowiły 

stalowe kratownice o wysokości 9 m. Jak na owe czasy, most był dość 

nowoczesny. W sierpniu 1915 roku cofające się wojska rosyjskie wysadziły dwa 

środkowe przęsła. Odbudowany w 1916 roku, słuŜył warszawiakom do 13 

września 1944 roku, kiedy to został zburzony przez wojska niemieckie. W 1948 

roku w związku z budową Trasy W-Z rozebrany został doprowadzający do mostu 

wiadukt Panzera, a na ocalałych podporach odbudowano most, który otrzymał 

nazwę mostu Śląsko-Dąbrowskiego. 

MOST KOLEJOWY – w XI 1875 r. przy Cytadeli stanął most kolejowy, nazywany 

wówczas Drugim Mostem. Budowę rozpoczęto w kwietniu 1873 r. Roboty 

wykonywało Przemysłowe Towarzystwo Akcyjne Lilpop, Rau i Loewenstein. 

Zaprojektowano most typu amerykańskiego, a więc o pasach równoległych i 

krzyŜulcowej kracie. Most składał się z siedmiu swobodnie podpartych przęseł po 

66,22 m rozpiętości podporowej i dwóch przęseł brzegowych po 15,24 m. 

Wysokość dźwigarów wynosiła 6,02 m, a ich rozstaw 5,18m. Most był 

dwupoziomowy, górą biegła kolej, jezdnia dolna o szerokości 3,7 metra była 

przeznaczona do ruchu pieszego i kolejowego. Na moście połoŜono 4 szyny, po 

dwie dla kaŜdego toru. Rozstaw skrajnych szyn wynosił 1962mm. Taki tor 

nazywano zespolonym. Jezdnia dolna początkowo przeznaczona była tylko dla 

ruchu wojskowego, z czasem dopuszczono ruch cywilny. Na filarach mostu 

kolejowego po II wojnie stanął most Gdański. 

WSPÓŁCZESNE MOSTY WARSZAWY

Most im. gen. Stefana Grota-Roweckiego - zbudowany w latach 1977-1981 

jako część Trasy Toruńskiej. Pierwsze projekty mostu powstały w latach 60. XX 

wieku. Wg tych projektów miał być mostem podwieszonym na dwóch pylonach. 

Projekt został zmieniony ze względu na wysokie koszty budowy takiego mostu. 

Ma 645 m długości. Składa się z dwóch niezaleŜnych konstrukcyjnie części, z 

których kaŜda ma po cztery pasy ruchu. Wg pomiarów ruchu z 2005 przez most 

przejeŜdŜało dziennie ok 150 tys. samochodów dziennie, co jest wynikiem 

największym spośród wszystkich warszawskich mostów. Most ten niemal nie jest 

przystosowany do ruchu pieszego i rowerowego. Posiada dwa chodniki, ale są 

one bardzo wąskie, a przejazd rowerem utrudniają latarnie. Obecnie przebudowę 

Trasy Toruńskiej wraz z mostem do parametrów drogi ekspresowej, przy 

jednoczesnym poszerzeniu mostu do dziesięciu pasów ruchu (po pięć w kaŜdą 

stronę). Inwestycja planowana jest na lata 2008-2010, jednak problemy miasta z 

wybudowaniem nowego mostu Północnego mogą spowodować opóźnienie tej 

inwestycji z powodu braku dróg alternatywnych w trakcie przebudowy mostu. 

Most Gdański - zbudowany w latach 1957-1959 na filarach mostu kolejowego 

pod Cytadelą. Został otwarty 21 lipca 1959 roku. Most długości 406,5 m jest 

dwupoziomowy. Na dolnym poziomie umieszczona została dwutorowa linia 

tramwajowa i chodniki dla pieszych, a na górnym czteropasmowa jezdnia oraz 

chodniki dla pieszych. 

Most Śląsko-Dąbrowski - w latach 1947- 1949 według projektu zespołu 

inŜynierów ze Śląska. Nazwa mostu była wyrazem uznania dla wkładu hutników i 

górników ze Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego w dzieło odbudowy stolicy. Do 

budowy wykorzystano ocalałe filary mostu Kierbedzia, które nadbudowano. Most 

ma jezdnię przeznaczoną dla ruchu kołowego i tramwajowego oraz chodniki. Na 

obu balustradach wmurowane są dwie tablice: jedna poświęcona pamięci 

Ŝołnierzy AK, uczestników akcji na Kutscherę, którzy osaczeni 1 lutego 1944 r. 

skoczyli z mostu Kierbedzia do Wisły, druga upamiętnia walki na przyczółku 

mostowym z 13 na 14 września 1944 roku. 

Most Świętokrzyski - Oddany do uŜytku 5 X 2000 r. Jest jednym z 

najciekawszych warszawskich mostów. Most planowany był jako pierwszy 

element planowanej Trasy Świętokrzyskiej, która będzie biegła od Dworca 

Zachodniego do jeszcze nie istniejącej, zaprojektowanej po praskiej stronie 

Warszawy Alei Tysiąclecia. Budowa mostu trwała 2 lata. Kamień węgielny 

wbudowano 28 IX 1998 r. Razem z wiaduktem na prawym brzegu i dwoma 

przyczółkami, most ma długość 477 metrów, po dwa pasy ruchu w kaŜdą stronę i 

dwa pasy dla pieszych i rowerzystów. Jako konstrukcja podwieszana, wsparty 

jest na pylonie, na którym zaczepione jest 48 lin podtrzymujących płytę mostu. 

Poza pylonem oba końce mostu wspierają się na 8 filarach, z których dwa są 

zanurzone na stałe w nurcie rzeki, a pozostałe stoją na terenach zalewowych po 

stronie praskiej albo na brzegach rzeki. Podpory wspierają się na fundamentach, 

a te na zbrojonych, betonowych palach, o średnicy półtora metra kaŜdy. Na 45 

palach, które wwiercone są na głębokość 40 m pod dnem Wisły, stoi pylon. Pod 

filarami pale są krótsze - sięgają "tylko" 14 metrów pod dnem. Pylon o wysokości 

90 m (87, 5 m nad lustrem wody) ma kształt litery A. W nodze od strony 

północnej znajdują się kręte schodki, którymi będą wchodzić konserwatorzy 

mostu. W drugiej nodze jest umieszczona winda do transportu materiałów. Nocą 

światłowody zarysowują wierzchołek pylonu, a dzięki obrotowym filtrom barwa 

światła zmienia się od białej poprzez jasnoŜółtą do fioletowej. Przypominająca

piramidę konstrukcja mostu jest nocą iluminowana 16 reflektorami ustawionymi 

na płycie mostu. Symetrycznie ustawione stalowe liny będące ozdobą mostu 

mają długość do 170 m i grubość do 30 cm. Gdyby wszystkie druty, z których 

składa się kaŜda z 48 lin zawieszonych na pylonie, połączyć w jeden długi sznur, 

sięgałby on od Ustrzyk Dolnych do wyspy Wolin na Morzu Bałtyckim. 

Most Średnicowy - Zbudowany w latach 1921-31 w celu połączenia dworców 

kolejowych Głównego i Wschodniego. Był to 5-przęsłowy most stalowy o długości 

445 metrów, oparty na kamiennych filarach. 13 września 1944 roku most został 

zniszczony przez wojska niemieckie. W latach 1945-1949 most odbudowano, 

zmieniając całkowicie wygląd i układ przęseł, a zachowane filary obniŜono o 5 

metrów i oparto na nich stalowe kratownice. Obecnie przez most średnicowy 

przebiegają 4 tory linii kolejowej, łączącej Dworzec Wschodni z Dworcami 

Centralnym i Zachodnim. 

Most Poniatowskiego - ze względu na pogarszające się stosunki z Niemcami w 

Rosja umacniała Warszawę jako twierdzę i nie zamierzała usprawniać 

komunikacji, gdyŜ miasto mogło w kaŜdej chwili stać się miejscem starcia obu 

mocarstw. Most Kierbedzia był jednak coraz bardziej obciąŜony i Warszawie 

potrzebna była druga solidna drogowa przeprawa przez Wisłę. Pozwolenie 

carskich dygnitarzy na budowę mostu uzyskane zostało dzięki duŜej łapówce. Do 

robót przystąpiono w 1904 roku, zaczynając od 700 m długości wiaduktu, 

stanowiącego przedłuŜenie Alej Jerozolimskich. Ośmioprzęsłowy łukowy most 

stalowy, wsparty na kamiennych filarach, miał długość 506 metrów, jezdnie o 

szerokości 15 m i w odróŜnieniu od mostu Kierbedzia chodniki dla pieszych o 

szerokości po 3,2 m. Budowa wiaduktu kosztowała droŜej niŜ sam most. 

Oryginalną neorenesansową oprawę architektoniczną wiaduktu, wieŜe wjazdowe i 

pawilony zaprojektował Stefan Szyller, twórca m.in. gmachów Politechniki 

Warszawskiej i bramy Uniwersytetu Warszawskiego. Budowa trwała 10 lat i 

została zakończona w przeddzień wybuchu I wojny światowej. Most otwarto 6 

stycznia 1914 roku. W 1915 roku w trakcie odwrotu wojsk rosyjskich wysadzono 

w powietrze cztery przęsła. W rok później prowizorycznie zmontowane przęsła 

spłonęły. Odbudowano je w latach 1921-1926. Most Poniatowskiego odegrał 

znaczną rolę, takŜe symboliczną, podczas przewrotu majowego. Naprzeciw siebie 

stanęły na nim wówczas: I pułk szwoleŜerów, a od strony Warszawy, na 

wiadukcie, wierna prezydentowi oficerska szkoła piechoty. 2 maja 1926 roku 

około godziny 17 na zachodnim skraju mostu doszło do spotkania prezydenta 

Wojciechowskiego z marszałkiem Piłsudskim. Wobec nieustępliwości obu stron, 

wojska związane z marszałkiem Piłsudskim rozpoczęły działania zbrojne. Podczas 

powstania warszawskiego most zniszczyły wojska niemieckie. Odbudowany pod 

nadzorem i według projektu S. Hempla, został oddany do uŜytku 22 lipca 1946 

roku. W trakcie przebudowy, którą przeprowadzono w latach 1963-66, most i 

wiadukt poszerzono do 26 metrów i dobudowano ślimak od strony zachodniej. W 

trakcie następnego generalnego remontu mostu i wiaduktu, w latach 1985-1990, 

wybudowano nowe estakady i ponownie zwęŜono jezdnię. 

Most Łazienkowski - Pierwsze duŜe inwestycje komunikacyjne planowane były 

w latach 60. Zamierzono zbudować dwie trasy wraz z mostami łączące wschodnią 

i zachodnią część Warszawy. Pierwsza miała prowadzić na północ od mostu 

Poniatowskiego, roboczo nazwana Świętokrzyską, i druga w pobliŜu Łazienek. 

Uznano, Ŝe południowa przeprawa jest pilniejsza. Pierwsze prace nad budową 

Trasy Łazienkowskiej rozpoczęto w 1968 roku. Po pół roku prace wstrzymano. W

1971 roku ekipa Edwarda Gierka zdecydowała o sprezentowaniu warszawiakom 

nowej trasy, która miała być pozbawiona skrzyŜowań z Wisłostradą i Wałem 

Miedzeszyńskim. Gdyby ten projekt został zrealizowany, Trasa Łazienkowska 

byłaby obecnie rzeczywiście trasą szybkiego ruchu. Po trzech latach, w 1974 r. 

22 lipca - warszawiacy mogli przeprawić się nowym mostem. Most został 

zbudowany według projektu zespołu inŜynierów z biura projektowego 

"Transprojekt", którzy główną konstrukcję nośną stalową spawaną i nitowaną 

oparli na schemacie belki ciągłej 5-przęsłowej. Masa konstrukcji stalowej wynosi 

55 000 ton, podpory mostu są wykonane z Ŝelbetu, a filary o stałej wysokości 

zostały posadowione na kesonach. Most ma dwa chodniki i dwie jezdnie, kaŜdą o 

trzech pasach ruchu. Jest obecnie najbardziej przeciąŜonym i najbardziej 

zniszczonym warszawskim mostem. Jak oszacowano, w ciągu godziny przejeŜdŜa 

przez niego od 4 do 6 tysięcy pojazdów. 

Most Siekierkowski -budowę rozpoczęto w marcu 2000 roku. Pierwsze 

samochody pojechały nim 21 września 2002 roku. Południowa przeprawa przez 

Wisłę ma 826 m. Składają się na nią sam most o długości 500 m oraz 

konstrukcje nad terenami zalewowymi na lewym brzegu o długości 251 m, na 

prawym brzegu o długości 75,5 m. Most Siekierkowski, podobnie jak 

Świętokrzyski, jest konstrukcją podwieszaną, z tym Ŝe na dwóch pylonach o 

kształcie litery H, ustawionych na obu brzegach rzeki. Samochody jeŜdŜą nim w 

kaŜdym kierunku trzema pasami ruchu. Między nimi jest dwumetrowej 

szerokości pas rozdzielający. Są równieŜ chodniki dla pieszych i ścieŜki dla 

rowerów. Jest elementem projektowanej 8,5 - kilometrowej Trasy 

Siekierkowskiej. Jej przewidziana na około 6 lat, została podzielona na 3 etapy. 

Most i węzeł komunikacyjny na skrzyŜowaniu Trasy z Wałem Miedzeszyńskim 

stanowią pierwszy etap inwestycji PowaŜnym utrudnieniem w prowadzeniu 

inwestycji jest wykup gruntów. Zbudowanie Trasy Siekierkowskiej jest inwestycją 

niezbędną i kluczową dla zmniejszenia korków komunikacyjnych w stolicy. Miasto 

czeka na nią ponad 30 lat. 

Most Syreny - zastępczy most saperski w Warszawie na Wiśle. Został 

zbudowany w 3 miesiące. (od kwietnia do czerwca) w 1985 r. przez Ŝołnierzy 

LWP (jednostki kolejowa i drogowa) jako most zastępczy na czas remonu mostu 

Poniatowskiego. Po zakończeniu remontu Mostu Poniatowskiego postanowiono go 

pozostawić na czas remontu mostu Śląsko-Dąbrowskiego. W międzyczasie ruch 

samochodów w Warszawie wzrósł na tyle, Ŝe postanowiono po zakończeniu tych 

remontów, pozostawić most Syreny w ekslpoatacji do czasu budowy nowej 

przeprawy przez Wisłę. Łączył okolice ul. Tamka i WybrzeŜe Szczecińskie. 

Zbudowany właściwie z dwóch mostów o szerokości 6 metrów. SłuŜył jako 

rozwiązanie prowizoryczne jeszcze do 22 IX 2000 roku i został zastąpiony 6 

października tegoŜ roku mostem Świętokrzyskim. 

89) HISTORIA KATEDRY POLOWEJ WOJSKA POLSKIEGO 

90) PLAC KONSTYTUCJI – JEGO HISTORIA I ZABUDOWA

91) KOŚCIÓŁ AKADEMICKI ŚW. ANNY – HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ 

Historia kościoła św. Anny w Warszawie 

Kościół Św. Anny w Warszawie, przez kilka wieków bernardyński, a obecnie 

akademicki, stanowi znaczący i charakterystyczny akcent w malowniczej 

panoramie Warszawy. Jest jedną z najstarszych świątyń warszawskich i jedną z 

nielicznych, tak w znacznym procencie autentyczną, zarówno jeśli chodzi o 

róŜnorodność form stylowych samej bryły, kształtowanej w czasie prawie sześciu 

wieków swego istnienia, jak i wyposaŜenia wnętrza. Widok bryły kościoła od 

strony Wisły, z gotycką apsydą, opiętą szkarpami i barokowym szczytem z 1667 

r. 

Powstanie swe zawdzięcza kniaziównie kijowskiej Annie z Holszańskich księŜnej 

Mazowieckiej, wdowie po Bolesławie III, która w 1454 roku sprowadziła z 

Krakowa, rok wcześniej tam osiadłych, pierwszych franciszkanów surowszej 

reguły (obserwantów), których w Polsce nazwano bernardynami (od imienia 

załoŜyciela - Św. Bernardyna ze Sieny). Darowała im plac przy ówczesnym 

trakcie Czerskim, za murami miasta, ale nieopodal siedziby ksiąŜęcej, gdzie przy 

jej pomocy juŜ w 1454 r. wzniesiono klasztor, zapewne z muru pruskiego i 

pierwszy murowany kościół, którego poświęcenia dnia 4 grudnia t.r. dokonał 

Andrzej z Bnina Opaliński, biskup poznański. Wykańczanie świątyni i urządzanie 

jego wnętrza trwało jeszcze przez kilka następnych lat, w czym uczestniczyła 

sama księŜna (m.in. zapisując bernardynom w swym testamencie z 1458 r. spore 

sumy), a takŜe mieszczanie warszawscy, czyniąc rozmaite legaty i zapisy na 

potrzeby konwentu bernardyńskiego. Był on drugim w kolejności załoŜenia, lecz 

pierwszym posiadającym murowany kościół, który początkowo nosił wezwanie 

św. Bernardyna. 

Ta pierwsza świątynia załoŜona została na masywnych fundamentach, w celu 

zabezpieczenia murów przed usuwaniem się wysokiego stoku wiślanej skarpy. 

Powojenne badania, podczas umacniania skarpy, wykazały, Ŝe obecne 

prezbiterium gotyckie stoi na podstawie trzech, a niekiedy i czterech 

nieregularnie ułoŜonych warstwach duŜych polnych głazów. Ten pierwszy 

kościółek bernardyński był niewielki, załoŜony na planie prostokąta zamkniętego 

od wschodu trójboczną apsydą, mieścił się w granicach murów dzisiejszego 

prezbiterium. Elewacje opięte zostały uskokowymi skarpami, pomiędzy którymi 

znajdowały się ostrołukowe otwory okienne (obecnie zamurowane, tworzą na 

zewnątrz wnęki). Od południa do naroŜa ówczesnej elewacji frontowej przylegała 

czworoboczna wieŜa (stojąca do dziś), przez którą prowadziło zapewne wejście 

do świątyni (zachowane ostrołukowe przejście z krzyŜowym sklepieniem). 

Wnętrze było salowe, jednonawowe, nakryte drewnianym stropem i 

dwuspadowym dachem. Poziom posadzki był niŜszy przeszło o metr od 

dzisiejszego prezbiterium. 

Budynki klasztorne w tym czasie bardzo skromne, stały na uboczu, w pobliŜu 

kościoła, na południe od niego . 

Te pierwsze budowle warszawskiego konwentu bernardyńskiego Sklepienie 

"kryształowe" w korytarzu wschodniego skrzydła dawnego klasztoru (z lat 1513- 

14) padły ofiarą poŜaru w 1507 roku. Głównie ucierpiał budynek klasztoru, który 

odbudowano w 1511 roku w znacznie okazalszej postaci, dzięki fundatorowi,

którym był zamoŜny mieszczanin warszawski Baltazar Burcholczer . Murowany 

dom, na planie prostokąta, piętrowy, podparty skarpami i nakryty wysokim 

dachem dwuspadowym, stanął równolegle do kościoła od strony południowej. 

Nowy klasztor wyposaŜony został, co było w tych czasach rzadkością, we 

wspólną obszerną jadalnię, kuchnię i spiŜarnię. W latach 1513-14 powiększono 

klasztor, wznosząc nowy budynek murowany, nieco niŜszy, łączący poprzednio 

wybudowany z bryłą kościoła. Mieszczące się w tym nowym budynku parterowe 

sale, korytarze, zakrystia, przykrywały sklepienia kryształowe i krzyŜowo- 

Ŝebrowe, zachowane do dziś. 

Stary kościółek Św. Bernardyna, w zestawieniu z nowym klasztorem prezentować 

się musiał skromnie i ubogo. Sprawę rozbudowy kościoła, nie mogącego juŜ 

pomieścić wszystkich wiernych (zamieszkałych w pobliŜu na coraz bardziej 

zaludniającym się przedmieściu) przyspieszył poŜar, który w maju 1515 r. strawił 

część Starej Warszawy z kolegiatą Św. Jana, kościołem Św. Marcina oraz 

przedmieście z klasztorem i kościołem bernardynów. 

Budowę nowej świątyni podjęto juŜ w 1515 roku. Główną fundatorką odbudowy 

nowej świątyni była następna Anna księŜna Mazowiecka, tym razem 

Radziwiłłówna, regentka, wdowa po Konradzie III Rudym, matka ostatnich 

ksiąŜąt mazowieckich Stanisława i Janusza; budowę wspierały równieŜ legaty i 

darowizny mieszczan warszawskich. Najwcześniej odbudowano dawny budynek 

kościelny z apsydą, zamieniony teraz na prezbiterium, do którego prowadziło 

wejście z klasztoru przez odbudowaną takŜe czworoboczną wieŜę. Oddanie go do 

uŜytku wiernym nastąpiło juŜ w 1518 roku. Kościół otrzymał wówczas podwójny 

tytuł - św. Bernardyna i św. Anny. Do tej najstarszej części dobudowano teraz 

korpus główny, szerszy i wyŜszy, opięty skarpami, przykryty wysokim dachem 

dwuspadowym, oświetlony czterema parami ostrołukowych okien w bocznych 

ścianach. Elewację zachodnią flankowały okrągłe, a w górnej części wieloboczne 

wieŜe, zwieńczone baniastymi hełmami. Dostawiony korpus główny nie trzyma 

osi z prezbiterium, tylko jest nieco przesunięty na północ; tę asymetrię tuszuje 

nieco dostawiony na zewnątrz do południowej ściany parterowy korytarz, 

pierwotnie arkadowy. Wnętrze z kolei zawierało szeroką nawę główną, która 

odpowiada osi prezbiterium oraz od północy - wąską nawę boczną; obie 

jednakowej wysokości. To rozwiązanie nie tylko niwelowało w pewnym stopniu 

asymetrię wnętrza, ale podyktowane było takŜe względami konstrukcyjnymi 

sklepienia. Obie nawy otrzymały trójprzęsłowe gotyckie sklepienia; w głównej 

gwiaździste, którego Ŝebra spływały z jednej strony na przyścienne filary, a z 

drugiej - na kolumny dzielące obie nawy. 

Za projektodawcę tej gotyckiej budowli uwaŜa się budowniczego Michała 

Enkingera z Gdańska (pracującego takŜe w Wilnie i Królewcu), zaś realizatorem 

jego koncepcji miał być Bartłomiej Grzywin z Czerska, który nadał pomysłowi 

gdańskiego architekta indywidualne cechy tradycyjnego budownictwa 

mazowieckiego. Inicjatorem i organizatorem natomiast rozbudowy świątyni był 

ówczesny gwardian warszawskiego konwentu Jan z Komorowa, autor pierwszej 

kroniki zakonu bernardynów w Polsce. 

Budowę gotyckiego kościoła skończono juŜ w 1521 roku, ale urządzanie jego 

wnętrza, dekoracji i wystroju trwało jeszcze do 1533 roku. Było ono ozdobione 

freskami, co leŜało w zwyczaju świątyń bernardyńskich; znajdowały się w nim 

liczne ołtarze, ambona, organy oraz latami przybywające nagrobki i epitafia.

Bogactwo wystroju potęgowały kolorowe chorągwie nagrobne z portretami, 

herbami i napisami, zawieszane pod sklepieniem. Podziwiał je Adam Jarzębski, 

muzyk i poeta Władysława IV, w swym Gościńcu - wierszowanym opisie 

Warszawy z 1643 roku. 

"I niemało jest proporców 

wisi róŜnych petyhorców 

Tu senator, tam starosta 

z wojewodą leŜy z prosta" 

W 1505 roku w podziemiach kościoła pochowano Władysława z Gielniowa, 

prowincjała zakonu bernardynów, znakomitego kaznodzieję, autora polskich i 

łacińskich pieśni religijnych, którego kult, zwłaszcza po 1522 roku, kiedy to 

ustanie zarazy przypisano jego wstawiennictwu, zaczął się wzmagać i 

rozpowszechniać. W 1572 roku bp kujawski Stanisław Karnkowski dokonał 

uroczystego przeniesienia jego szczątków, wydobytych z podziemi i złoŜonych w 

wystawionym w prezbiterium przy północnej ścianie, grobowcu, ozdobionym 

pochyło ułoŜoną marmurową płytą z wypukłorzeźbioną postacią leŜącego 

zakonnika. Obok niebawem stanął ołtarz z malowanym wizerunkiem zakonnika. 

Sanktuarium to, stało się celem tłumnych pielgrzymek okolicznej ludności oraz 

szlachty przybywającej do Warszawy w czasie sejmów. 

Pierwszym wszakŜe pomnikiem w nowym kościele był nagrobek księŜnej 

Mazowieckiej Anny Radziwiłłówny, głównej fundatorki, wystawiony przez jej syna 

Stanisława w latach 1522-23, ozdobiony płytą czerwonego marmuru z 

płaskorzeźbą całej postaci (podobna płyta z postaciami jej synów zachowana w 

katedrze Św. Jana). Ten typ wczesno-renesansowego nagrobka w kościele Św. 

Anny reprezentowały takŜe pomniki: wojewody mazowieckiego, starosty 

warszawskiego i łowickiego Jana Dzierzgowskiego (zm.1548 r.), biskupa 

chełmińskiego i sekretarza królowej Bony (wystawił go sobie za Ŝycia, ale tam 

nie spoczął) Adama Pilichowskiego (zm.1585 r.) oraz skarbnika i pisarza 

W.Ks.Lit. Macieja Woyny (zm.1606 r.). 

Liczniej w kościele prezentowane były epitafia, przewaŜnie marmurowe, niektóre 

z rzeźbionymi lub malowanymi portretami oraz tablice inskrypcyjne, 

upamiętniające osobistości, związane głównie z dworem królewskim. 

Dla upamiętnienia zmarłego w 1618 roku kanclerza w. kor. Feliksa Kryskiego z 

Drobina, wdowa po nim Zofia z Łubieńskich ufundowała ok. 1620 roku osobną 

kaplicę, dostawioną do północnej elewacji kościoła; załoŜona na planie 

prostokąta, murowana, otynkowana, nakryta kopułą, osadzoną jakby na 

czterospadowym dachu, z latarnią, zwieńczoną krzyŜem, reprezentowała 

pierwszą w Warszawie tego typu późnorenesansową budowlę. Ściany jej 

ozdobione parami naroŜnych pilastrów toskańskich na wysokich cokołach, dzieliły 

pary prostokątnych okien, przesklepionych łukiem. W podziemiach kaplicy 

spoczął niebawem i syn Feliksa - Paweł Kryski (zm.1624 r.) chorąŜy króla 

Zygmunta III i starosta kowelski, a w kilkanaście lat później - Zofia z Łubieńskich 

Kryska, zmarła w 1650 roku Wszystkie pochowane w kaplicy osoby upamiętnione 

były epitafiami, wmurowanymi w ściany.

Od strony północnej, obok kościoła, w latach 1578-84, z fundacji królowej Anny 

Jagiellonki, postawiono murowaną wolnostojąca dzwonnicę, załoŜoną na planie 

kwadratu. 

RównieŜ z inicjatywy królowej Anny załoŜono przy kościele bractwo Św. Anny, 

które bullą papieŜa Sykstusa V z 1586 roku zostało podniesione do rangi 

arcybractwa. Anna Jagiellonka była takŜe pierwszą protektorką i członkinią sekcji 

kobiet tego bractwa, którego celem była m.in. pomoc bernardynom, w 

utrzymywaniu kościoła, a zwłaszcza opieka nad głównym ołtarzem, poświęconym 

św. Annie. 

W 1603 roku powiększono zespół klasztorny, przez dobudowanie 

dwukondygnacyjnego skrzydła od strony zachodniej, przez co uzyskał on formę 

czworoboku, z wewnętrznym kruŜgankowym dziedzińcem. KruŜganki otrzymały 

sklepienia krzyŜowe i kryształowe, których fragmenty zachowały się do dziś. 

Nowa budowla, przeznaczona na hospicjum dla gości, szczególnie dobrodziejów 

kościoła, zasłaniała takŜe od ulicy niepozorne starsze zabudowania i oficyny 

klasztorne. Z powodu bliskości Zamku, a takŜe Tabernakulum głównego ołtarza, 

wykonane z brązu i czerwonego marmuru, proj. S.Szyller, wyk. B-cia Łopieńscy, 

1932 r.odpowiednich warunków, jakie spełniać musiało hospicjum, zajęto je na 

kilkadziesiąt lat na rezydencję nuncjuszów apostolskich. Po odzyskaniu budynku 

w 1643 roku, na piętrze urządzono obszerne lektorium, z pomieszczeniami dla 

studentów i lektorów teologii, na parterze zaś mieściła się klasztorna apteka i 

mieszkania dla gości, którzy przybywali do Warszawy bądź na obrady kapituł 

zakonnych, bądź posiedzeń duchownych, odbywających się w refektarzu 

klasztornym; tamŜe miały miejsce niekiedy i świeckie zebrania, na ogół podczas 

sejmów. W 1634 roku od południa dostawiono jeszcze do starego domu z pocz. 

XVI wieku poprzeczne dwupiętrowe skrzydło, w którym pomieszczono bibliotekę. 

W 1643 roku pośrodku głównego wirydarza postawiono kolumnę, dźwigającą 

czworoboczną kapliczkę z drewnianym posąŜkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. 

W 1636 roku powiększono takŜe prawie dwukrotnie starą zakrystię, która 

otrzymała sklepienie kolebkowe z dekoracją sieciową. 

W 1 połowie XVII wieku kościół i klasztor bernardynów stanowił zatem zwarty i 

znaczny zespół, który wraz z sąsiednimi obiektami: Bramą Krakowską i 

kościołem bernardynek stanowił obronny "bastion", zabezpieczający od południa 

dostęp do miasta i Zamku Królewskiego. ToteŜ w niespokojnych latach 50-tych 

XVII wieku, kiedy Warszawa, w czasie "potopu" szwedzkiego była kilka razy 

oblegana i zdobywana, zespół bernardyński naraŜony był na ataki i zniszczenie. 

Podczas najazdu wojsk Jerzego Rakoczego księcia siedmiogrodzkiego, 

sprzymierzonego ze Szwedami, po trzydniowej bohaterskiej obronie Warszawy, 

gdy miasto wreszcie zdobyto, ustępujące oddziały wojsk polskich dnia 16 

czerwca 1657 roku podpaliły kościół i klasztor. Na skutek poŜaru zniszczony 

został cały bogaty wystrój wnętrza kościelnego. Spłonęła wówczas takŜe część 

budynków klasztornych wraz z bogatą biblioteką. Przez następne cztery lata, 

kościół pozbawiony dachu, pozostawał pod działaniem deszczu i mrozów, co 

zwiększało jeszcze jego dewastację, spowodowało zawalenie się sklepień i 

zniszczenie jego wyposaŜenia, w tym i nagrobków.

Gdy nastały nieco spokojniejsze czasy przystąpiono do remontu; w pierwszym 

etapie wyrestaurowano mniej uszkodzone budynki klasztorne, a potem 

odgruzowywano kościół. Ogólne zniszczenie kraju i zuboŜenie stolicy nie 

sprzyjały zbiórce pieniędzy na odbudowę. Bernardyni zdołali jednak pozyskać 

moŜnego protektora, którym był Jan Wielopolski kasztelan wojnicki, a potem 

wojewoda krakowski, właściciel jurydyki Wielopole. Dzięki niemu odbudowa 

kościoła zakończona została w 1667 roku, którą to datę umieszczono na 

zewnątrz, pod wschodnim szczytem prezbiterium. W rok później zakończono 

dekorację wnętrza. 

Zachowując konstrukcyjne mury gotyckie, trzecia rozbudowa kościoła wyrosła na 

dwóch poprzednich, co uwidoczniło się w jego bryle: niŜsza apsyda, a nad nią 

wysoko nadbudowane mury korpusu nawowego. Kościół stał się teraz większy, 

mniej jednolity stylowo, ale za to bardziej malowniczy. 

W wyniku tej dość gruntownej przebudowy zlikwidowano frontowe wieŜe oraz 

częściowo gotyckie skarpy, opinające elewacje; od północy zamurowano 

ostrołukowe okna i portal, przebijając obok nowe otwory okienne, prostokątne, 

zamknięte łukiem, a w części nadbudowanego prezbiterium i nawy - drugi rząd 

okien mniejszych, Widok wnętrza kościoła w kierunku głównego ołtarza; 

architektura wnętrza z 2 poł. XVII w., wyposaŜenie z 1 poł. XVIII w. 

kwadratowych. Elewacje pokryto tynkiem. KaŜda część kościoła otrzymała 

osobny dach, kryty dachówką: wieloboczna apsyda - namiotowy z krzyŜem na 

iglicy, prezbiterium - dwuspadowy, korpus nawowy - dwuspadowy z kalenicą na 

osi prezbiterium i jednospadowy nad dawną nawą północną; hełm wieŜy przy 

prezbiterium obity został blachą miedzianą. Elewacja wschodnia, ponad apsydą 

składa się z dwóch części: niŜszej, prostokątnej z duŜym oknem i zwieńczonej 

mocno wystającym gzymsem, nad którą "wystawka", podparta masywnymi 

wolutami, zamknięta trójkątnym szczytem, z kwadratową płyciną wypełnioną 

obrazem Matki Boskiej, w ujęciu pilastrów. Fasada natomiast była 

dwukondygnacjowa, bezwieŜowa, rozczłonkowana portalami, w bogatych 

obramieniach (fragmenty w obecnej kruchcie). 

Zmiany objęły równieŜ wnętrze świątyni. Przede wszystkim wąską nawę boczną 

zredukowano do wnęk i wąskich arkadowych przejść między dwoma filarami 

dostawionymi do ściany północnej, po usunięciu trzech gotyckich kolumn. Filary 

te połączono górą wąskim sklepieniem jednoprzęsłowym. Przy ścianie 

południowej ustawiono dwa cieńsze filary. Nad nawą główną przerzucono 

trójprzęsłowe sklepienie kolebkowe z Ŝagielkami, podzielone gurtami wspartymi 

na przyściennych filarach. Prezbiterium otrzymało podobne sklepienie, 

dwuprzęsłowe. 

Wnętrze kościoła, a zwłaszcza jego górną partię wraz ze sklepieniem pokrywała 

bogata dekoracja stiukowa, o motywach figuralnych, ornamentalnych, bardzo 

plastyczna, która w swych przedstawieniach głosiła chwałę rodu Wielopolskich. W 

nadproŜu głównego portalu umieszczony był kamienny kartusz z herbem 

Starykoń Wielopolskich (obecnie w bocznym prawym portalu w kruchcie). 

Dekorację plastyczną uzupełniało jeszcze malarstwo ścienne, między oknami i na 

pilastrach przyściennych (w 1978 r. odkryte i zakonserwowane dwa niewielkie 

fragmenty tych fresków w pierwszym przęśle nawy na ścianie północnej).

Jan Wielopolski, główny fundator tej rozbudowy i dekoracji chyba nie doŜył jej 

całkowitego wykończenia; zmarł bowiem w początkach 1668 roku; pochowany 

został w kościele Św. Anny, pod posadzką z prawej strony głównego wejścia, w 

obecnej kruchcie. W nadproŜu portalu prowadzącego dziś z kruchty do nawy 

zachował się kartusz z napisem: "Qui transis ora pro defuncto peccatore". 

Z tą nową szatą kościoła Św. Anny wiązane są dwa nazwiska budowniczych 

dworu królewskiego: Tytusa Liwiusza Boratiniego, który mógł być twórcą nowych 

kształtów świątyni i Jana Chrzciciela Ghisleniego, którego dziełem z kolei był 

zapewne dekoracyjny wystrój wnętrza. 

Niestety, cięŜka dekoracja stiukowa na sklepieniu spowodowała, Ŝe zaczęło ono 

wkrótce pękać, groŜąc zawaleniem. Powołana w 1668 roku komisja 

rzeczoznawców zleciła usunięcie sztukaterii i wzmocnienie konstrukcji nośnej 

sklepienia. Do prac tych przystąpiono juŜ w 1670 roku, na co pozwoliło 

pozyskanie nowych moŜnych protektorów, m.in. Stanisława Herakliusza 

Lubomirskiego, Jana Dobrogosta Krasińskiego i prymasa Michała 

Radziejowskiego. Zbito zatem niedawno połoŜone stiuki (z tej dekoracji 

zachowały się jedynie oprawy górnych okien w postaci ujmujących je wolut z 

wazonami), dokonano umocnień konstrukcji nośnej sklepienia, poszerzono i 

podwyŜszono filary przyścienne, na których umieszczono pary pilastrów z 

kapitelami kompozytowymi, ozdobionymi zwisającymi girlandami owocowymi. 

Całe wnętrze, pod górnymi oknami, opasano jońskim belkowaniem z silnie 

wyeksponowanym gzymsem, tworząc imposty nad głowicami pilastrów, których 

wiązki znalazły się takŜe na ścianach prezbiterium. 

Około 1670 roku powstał takŜe projekt nowej fasady, dostawionej, jak parawan, 

do ściany frontowej, zasłaniającej asymetrię i nieregularną bryłę gotyckobarokowego 

korpusu. Miała mieć dwie wieŜe, wyrastające z boków dobudowanej 

kruchty, nakryte hełmami oraz pięć wejść frontowych, nad którymi znajdować się 

miały wysokie okna. Prace przy fasadzie prowadzone były sporadycznie, z 

długimi przerwami i właściwie nie zostały ukończone; dostawiono jedynie kruchtę 

i wzniesiono partie przyziemne wieŜ przykryte prowizorycznymi dachami. 

Za autora nowego wystroju architektoniczno - dekoracyjnego wnętrza kościoła i 

projektu jego fasady uwaŜany jest Tylman z Gameren, architekt cieszący się 

wówczas znacznym wzięciem, autor wielu celniejszych budowli w Warszawie, 

pracujący m.in. na zlecenia wyŜej wymienionych protektorów bernardyńskich. 

W 2 połowie XVII wieku odnowiono dawną kaplicę Kryskich i przeznaczono ją na 

kaplicę bł. Władysława z Gielniowa, przenoszą tam jego relikwie. Wówczas 

bowiem podjęto na nowo intensywne starania o zamknięcie wieloletniego procesu 

beatyfikacyjnego tego zakonnika. Fundatorem ołtarza, który stanął tam w latach 

80-tych t. w., był biskup kujawski Bonawentura Madaliński, a obraz z 

wizerunkiem patrona ofiarował doń Stanisław Herakliusz Lubomirski. Ołtarz ten 

miały zdobić posągi stojących św. Bernarda i św. Jana Kapistrana oraz 

siedzących na szczycie aniołów. 

Kaplica ta otrzymała wówczas takŜe nowe wejście, przebite z prezbiterium, 

zamknięte Ŝelazną kratą z 1705 roku i ozdobione portalem z ćwierćkolistym 

tympanonem; identyczny portal ujął przeciwległe w prezbiterium wejście do 

korytarza przy zakrystii.

WyposaŜenie wnętrza świątyni, zachowane do dziś - ołtarz główny i trzy pary 

bocznych, organy i ambona, stanowiące w sumie dość ujednolicony zespół, 

powstać musiało, o czym świadczą cechy stylowe, w XVIII wieku, począwszy od 

końca lat 20-tych do 60-tych. Podobnie jak na powstanie i wzbogacanie wystroju 

świątyni na przełomie XVI i XVII stuleci (zwłaszcza po 1572 r.) wpłynął 

bezpośrednio kult Władysława z Gielniowa, tak barokowo-rokowe wyposaŜenie 

kościoła z 1 połowy XVIII wieku związane było z przygotowaniem spodziewanego 

aktu beatyfikacji bł. Władysława oraz 300-letnią rocznicą sprowadzenia 

bernardynów do Polski. 

W drugiej połowie lat 20-tych XVIII wieku stanąć mogła zatem pierwsza para 

ołtarzy bocznych - p.w. Matki Boskiej i św. Józefa (obecnie Niepokalanego 

Poczęcia NMP), umieszczonych ukosem na pograniczu nawy i prezbiterium. Być 

moŜe autorem ich był snycerz chełmiński Karol Eglauer, który w 1728 roku 

podpisując umowę z bernardynami w Toruniu, na wykonanie dlań ołtarzy, 

"submituje się (...) , Ŝe snycerska rzeźba, tak w statuach, jako w inszych 

sztukach powinna być tak piękna, jak jest w Warszawie w nowych ołtarzach teraz 

postawionych". Co prawda rzeźby stojących niewiast, zdobiące te ołtarze nie 

naleŜą do wyjątkowo udanych. 

W tym czasie musiano takŜe podjąć prace i przy nowym głównym ołtarzu; stanął 

on na miejscu wcześniejszego, moŜe prowizorycznego, o którym jedynie 

wiadomo, Ŝe w 1705 roku był malowany na kolor złoty. Projekt nowego 

przypisany został ostatnio architektowi Karolowi Antoniemu Bay'owi i datowany 

na około 1730. MoŜna by więc uściślić datę na przed 1728 roku. Z kroniki 

zakonnej wiadomo, Ŝe ołtarz ten w latach 1733-36 został juŜ pozłocony. 

Ołtarz główny postawiony w połowie długości dawnego prezbiterium gotyckiego, 

rozdziela obecnie wyŜszą jego część barokową od niŜszej starej apsydy, gdzie 

znajduje się chór zakonny z ustawionymi wzdłuŜ ścian stallami; zajmuje on 

szerokość całej arkady, a wysokością sięga ponad łuk ściany czołowej. Wykonany 

z drewna,Drewniany ołtarz w kaplicy bł. Władysława z Gielniowa (wykonany 

przed 1753 r.) jest dwustronny, z dwiema mensami na schodkowym podium; 

stanowi kompozycję przestrzenną, perspektywiczną, złoŜoną z elementów 

architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich. Tworzy go, na tle oświetlonego 

wnętrza apsydy, kolumnowa galeria, uniesiona na podwójnie spiętrzonych i 

połączonych cokołach, składająca się z arkadowego retabulum i przestrzennie 

rozmieszczonych sześciu korynckich kolumn oraz stojących między nimi czterech 

posągów. Dwie pary kolumn, z posągami świętych: kardynała Bonawentury i 

biskupa Ludwika z Tuluzy, występują łukiem ku przodowi i dźwigają fragment 

belkowania z faliście opadającymi szczytami, na których siedzą posągi aniołów, 

rozchylających cięŜkie kotary, uczepione u góry pod rzeźbioną koroną, by 

odsłonić obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, trzymany przez dwa putta na tle 

glorii. 

Rzeźby głównego ołtarza, odznaczające się poprawnym modelunkiem, 

harmonijnym układem szat, ruchem pełnym patosu, powstać musiały, wraz z 

"kotarowym" zwieńczeniem, nieco później niŜ sama architektura ołtarza, czyli na 

początku lat 40-tych XVIII wieku. 

Około 1750 roku ołtarz ozdobiły nadto oryginalne płycinki, umieszczone na 

frontowych i bocznych cokołach kolumn i posągów (w sumie ok. 30 sztuk),

pokryte pseudolaką ( vernis chinois ) z motywami chińskiego krajobrazu, 

architektury, egzotycznych ptaków, ukwieconych gałązek itp. przedstawień, co 

jest odbiciem mody na chińszczyznę w ówczesnej świeckiej dekoracji wnętrz. 

Przed 1753 rokiem powstać musiała takŜe drewniana rama, podtrzymywana 

przez dwa posągi uskrzydlonych aniołów, ujmująca późnobarokowy (z pocz. 

XVIII w.) obraz Małej Św. Rodziny (Najśw. Maria Panna z Dzieciątkiem, św. Anna 

i św. Joachim), umieszczony na ścianie apsydy, widoczny w głębi, poprzez wysoki 

arkadowy prześwit ołtarza, stanowiąc z nim kompozycyjną całość. 

Plastycznym odpowiednikiem ołtarza głównego jest chór muzyczny, odznaczający 

się dynamicznym układem elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych. 

Najstarsza, środkowa część prospektu, powstała juŜ w latach 1701-07, a 

dekorował ją, odnotowany w kronice, brat zakonny Klein "zdolny rzeźbiarz". W 

latach 20-tych t. w. część środkową powiększono o boczne skrzydła, zaś parapet 

z oryginalną balustradą ozdobiony być musiał około 1750 roku; jest on 

rzeczywiście bardzo bogato dekorowany: na cokołach falistej balustrady 

ustawiono putta i wazony, wybrzuszoną część środkową okryto jakby 

przerzuconą tkaniną, a pod gzymsem parapetu rozciągnięto girlandę, podpiętą 

pod cokołami główkami aniołków. 

Bernardyni warszawscy dbali o kościelne organy (które wielokrotnie naprawiali i 

ulepszali) oraz zapewne o dobrego organistę; kościół Św. Anny bowiem słynął od 

dawna z dobrej muzyki. W 2 połowie XVIII stulecia do dobrego tonu naleŜało 

bywać w niedzielę w południe u bernardynów na tzw . belle messe, belle musique 

. Ustalił się takŜe zwyczaj (kontynuowany i w XIX w.) urządzania koncertu 

muzycznego w uroczystość św. Cecylii, niekiedy z udziałem wybitnych muzyków i 

śpiewaków. 

W latach 40-tych i 50-tych stanęły w kościele następne dwie pary ołtarzy 

bocznych - pw. świętych: Franciszka z AsyŜu i Antoniego Padewskiego oraz 

Stanisława BM (którym opiekował się cech kowali, stąd obecnie obraz św. 

Bałdzimierza - patrona kowali) i Jana Ewangelisty - nieco skromniejsze w 

układzie architektonicznym, lecz za to ozdobniejsze w rokokowe ornamenty, 

zróŜnicowane wielkością, dostosowane jednak do pozostałych elementów 

wyposaŜenia. 

Około 1750 roku na pierwszym filarze przyściennym od strony południowej, 

zawieszono takŜe nową drewnianą kazalnicę, pomalowaną (podobnie jak ołtarze) 

na kolor brązowy ze złoceniami; na dolnym gzymsie wklęsło-wypukłej mównicy 

(z emblematem zakonnym na przedzie) umieszczono posągi czterech siedzących 

zakonników (jak chce tradycja mają to być święci i błogosławieni: Bernardyn, Jan 

Kapistran, Szymon z Lipnicy i Jan z Dukli), "rozgestykulowanych" jakby w trakcie 

dysputy czy dyskusji. Na szczycie daszku, podtrzymywanego przez dwie 

przyścienne hermy stoi posąg bł. Władysława, słynnego ze swych kazań, 

trzymającego w podniesionej prawej ręce swój atrybut - "słup biczowania". NiŜej, 

wokół niego, umieszczone są siedzące na gzymsie rokokowe putta. 

Program dekoracji kazalnicy wyraźnie więc nawiązywał do uroczystości 

beatyfikacyjnych; w lutym 1750 roku bowiem papieŜ Benedykt XIV podpisał akt 

beatyfikacji bł. Władysława, a w trzy lata później ogłoszono go oficjalnie 

patronem Polski, Litwy i Warszawy.Posąg Sławy stojącej na kulistej sferze

niebieskiej, wieńczącej portal (z 1705 r.) kaplicy bł. Władysława z Gielniowa, w 

lewej ścianie prezbiterium Z tym ostatnim zwłaszcza faktem naleŜy takŜe wiązać 

ustawienie w prezbiterium na tympanonie portalu wejściowego do kaplicy, 

drewnianej, polichromowanej figury, personifikującej Sławę, lekkiej i pełnej 

ruchu, stojącej na kulistej sferze niebieskiej. Na trąbie, trzymanej w prawej ręce, 

zawieszony jest proporzec z napisem "Varsavia sis grata", zaś z lewej ręki zwisał 

(jeszcze do pocz. XX w.) owalny portret bł. Władysława z napisem "Beato 

Ladislao Patrono tuo". Siedzące na skrajach tympanonu putta trzymają w rękach 

atrybuty błogosławionego - "słup biczowania" i dyscyplinę. 

ChociaŜ sprawy autorstwa projektów architektury i wykonawstwa obiektów 

wyposaŜenia oraz rzeźb są ciągle hipotetyczne, to nie zmienia faktu, Ŝe 

późnobarokowy w swym ogólnym charakterze wystrój kościoła Św. Anny, naleŜy 

do nielicznych zachowanych w Warszawie tak znakomitych przykładów pod 

względem swej ogólnej jednolitości, jak i wysokiej klasy. 

Dopełnieniem wyposaŜania kościoła Św. Anny w sprzęty kościelne było 

wykonanie w latach 1733-54 konfesjonałów i szaf na aparaty liturgiczne, a takŜe 

boazerii i portalu wraz z drzwiami do zakrystii, stanowiącymi w sumie jedyny i 

unikalny w swoim rodzaju zespół tego typu na terenie Warszawy. Forma tych 

przedmiotów, pokrytych intarsjowanymi z róŜnokolorowych gatunków drewna 

wzorami geometrycznymi, w które wplecione są sceny figuralne i napisy, jest 

typowo barokowa; przerywana i falista linia sylwety, powierzchnie wklęsłowypukłe. 

Wykonawcami byli bracia zakonni, a głównie Erazm (Wojciech Wichert) 

i Paschalis (Fischer), pochodzący z Fromborka, który słynął wówczas ze 

stolarstwa artystycznego. 

Równolegle z pracami nad wyposaŜaniem świątyni w sprzęty, po 1740 roku 

przystąpiono do wykonania nowej dekoracji malarskiej ścian i sklepienia nawy, 

prezbiterium i chóru zakonnego za ołtarzem. Wykonał ją al fresco brat Walenty 

śebrowski, zdolny malarz, współpracownik Adama Swacha (ucznia z kolei 

królewskiej szkoły malarskiej w Wilanowie) w kościele cystersek w Owińskach, a 

takŜe w Lądzie; oprócz świątyni warszawskiej brat Walenty przyozdabiał swymi 

freskami kościoły bernardyńskie w Poznaniu, Warcie, Kaliszu, Ostrołęce i in. 

Prace w głównym wnętrzu kościoła bernardynów w Warszawie ukończył w 1750 

roku. Obrazy na sklepieniu ilustrowały sceny z Ŝycia św. Anny i Najśw. Marii 

Panny, a na ścianach - przedstawiono w układzie symetrycznym: iluzjonistyczne 

ołtarze z barwnymi obrazami Matki Boskiej z klęczącym Janem z Dukli - jeden, a 

na drugim z Rafałem z Proszowic , 14 stacji Drogi KrzyŜowej w owalnych 

obramieniach; poza tym wnęki konchowe z portalami, imitacje stiukowych rzeźb i 

plastycznych ram kartuszy, płycin i nisz o róŜnych kształtach i barwach, kanele 

na pilastrach; w te na poły abstrakcyjne iluzjonistyczne struktury wplecione są 

nadto fantastyczne pejzaŜowe panneaux, czy to w rokokowych 

niesymetrycznych, grzebieniastych ramach (na filarach północnych), czy w 

owalach lub w tondach. 

Polichromię tę cechuje bogactwo form ornamentalnych, ich dynamika, a takŜe 

róŜnorodność motywów roślinnych, fantastycznych, nigdzie nie spotykanych 

struktur architektonicznych. Malarstwo to utrzymane jest w pastelowej jasnej 

kolorystyce, z którą kontrastują niektóre monochromatyczne niebieskie tonda 

pejzaŜowe. Pomijając sceny figuralne o tematyce religijnej, cały ten bogaty 

sztafaŜ dekoracyjny jest wyrazem ówczesnej mody, która przejawiła się w

malarstwie ściennym ozdabiającym wnętrza pałacowe, czy zasobniejsze 

kamienice. Wraz z bogactwem wystroju architektoniczno-rzeźbiarskiego, którego 

jest dopełnieniem, polichromia brata Walentego potęguje wraŜenie przepychu 

wnętrza tej świątyni. 

Po ukończeniu prac w głównym wnętrzu kościoła śebrowski przystąpił do 

pokrycia freskami ścian i kopuły kaplicy bł. Władysława z Gielniowa - 

kulminacyjnego wnętrza przygotowywanych na 1753 rok uroczystości zakonnych. 

Malowidła te stanowić miały wyraz uczczenia doniosłego faktu beatyfikacji 

bernardyńskiego zakonnika. Głównym tematem obrazów ściennych są zatem: 

scena przeniesienia szczątków Władysława oraz cuda z nim związane: 

przywrócenie wzroku tercjarzowi Babskiemu i objawienie się wzywającej jego 

pomocy ks. Annie Radziwiłłównie. W kopule zaś wyobraŜono niebiańską glorię bł. 

Władysława, klęczącego przed Trójcą Świętą i Matką Boską; wśród 

przedstawionego zgromadzenia świętych widzimy takŜe świętych polskich: 

Wojciecha, Stanisława, Kazimierza i Jacka. 

RównieŜ przed 1753 rokiem w kaplicy stanął nowy ołtarz (ze starym obrazem 

patrona). Retabulum jego tworzą dwie pary rozstawionych ukosem, korynckich 

kolumn, dźwigających fragmenty belkowania z falistymi szczytami i pilastry 

flankujące wnękę z głównym obrazem oraz nastawa zwieńczona łukowym 

szczytem, mająca w środku owalny obraz, przedstawiający pierwotnie bł. 

Władysława unoszącego się nad Pilastry z barokowymi głowicami jońskimi i 

belkowanie, opinające filary ściany północnej z lat sześćdziesiątych. XVII w. 

Warszawą. Dolną kondygnację ołtarza stanowią boczne cokoły, ujmujące wklęsłą 

mensę po środku. Ołtarz jest drewniany, pokryty marmoryzowaną polichromią. 

Dekorację rzeźbiarską ołtarza stanowią cztery stojące postacie kobiece - 

personifikacje cnót ze swoimi atrybutami, którymi oznaczać się miał bł. 

Władysław: Roztropność z dwiema twarzami i Milczenie , z tyłu zaś na 

dostawionych cokołach stanęły: Retoryka (lub Elokwencja ) i Stałość (Męstwo) . 

Na bocznych szczytach zaś znalazły się dwa siedzące posągi kobiece, alegorie 

Nadziei i Miłości , a na samym szczycie - cnota Wiary trzymająca w rękach krzyŜ 

i serce. Tych siedem rzeźb reprezentuje wysoki poziom wykonania; postacie 

pełne gracji, w lekkich wręcz tanecznych ruchach o wyraźnie zaznaczonych 

gestach, w obfitych rozwianych szatach bliskie są warsztatowi warszawskiego 

rzeźbiarza Jana Jerzego Plerscha. 

Przygotowując się do uroczystości beatyfikacyjnych i jubileuszowych wypadało 

takŜe odświeŜyć i upiększyć niedokończoną ciągle fasadę kościoła, na co zresztą 

spory fundusz zapisał zmarły w 1727 roku wojewoda krakowski Jerzy Dominik 

Lubomirski (upamiętniony pięknym epitafium panopliowym w kościele). PoniewaŜ 

fundusze te wcześniej nieco uszczuplono na inne potrzeby, związane takŜe z 

planowanymi uroczystościami, ograniczono się jedynie do zamiany starszych 

niewysokich bocznych wieŜ, na delikatne, aŜurowe sygnaturki, przykryte 

kopulastymi hełmami. Zaś widoczny ponad kruchtą cofnięty nieco, wyniosły 

szczyt gotyckiego kościoła pokryto bogatą barokową dekoracja stiukową, wśród 

której widnieć miał herb Śreniawa Lubomirskich. Fasada ta powstać mogła w 

latach 1740-50 i zapewne była dziełem Jakuba Fontany; wygląd jej uwieczniły 

obrazy Bernarda Bellotto zwanego Canaletto i Zygmunta Vogla. 

Ta prowizoryczna w gruncie rzeczy fasada nie zadawalała jednak bernardynów, 

którzy ciągle myśleli o jej monumentalnej rozbudowie, a i z biegiem lat stawała

się juŜ nie modna, staroświecka. Lecz zbierane przez zakonników środki 

pienięŜne ciągle okazywały się niewystarczające. W 1783 roku zdołano jedynie 

podwyŜszyć mury dzwonnicy i nakryć ją czteropołaciowym dachem. W 1786 roku 

Stanisław Kostka Potocki, znany esteta, mecenas sztuki, sam architekt amator, 

zaofiarował swą pomoc w kończeniu fasady, lecz według innego projektu, 

odpowiedniego juŜ nowym czasom. Nowy więc projekt, pod kierunkiem 

Potockiego wykonał architekt z nim związany, niedawno przybyły z wycieczki do 

Włoch, Chrystian Piotr Aigner. Rozpisana jednak przez Potockiego subskrypcja na 

rzecz budowy fasady okazała się takŜe jeszcze nie dostateczna, toteŜ zwrócono 

się do protektora Arcybractwa św. Anny, Józefa Kwiecińskiego, podczaszego 

sanockiego, który dołoŜył brakującą sumę, kilkakrotnie przewyŜszającą zebrane 

dotąd kwoty przez bernardynów i Potockiego. Dzięki temu w 1788 roku kościół 

bernardyński otrzymał nową, w stylu "włoskim" fasadę. Hojny ofiarodawca 

uwieczniony został na tablicy fundacyjnej nad głównym wejściem do świątyni. W 

rok później zbudował w kruchcie kościoła obszerną kaplicę N.Marii Panny 

Sokalskiej, a w jej podziemiach kryptę grobową dla swej rodziny. 

Nowa fasada kościoła w zamierzeniu jej autorów nawiązywać miała do dzieł 

słynnego XVI-towiecznego włoskiego architekta Andrea Palladio, a w 

szczególności do jego weneckich kościołów S.Giorgio Maggiore i Il Redentore. 

Aigner z wielkim wyczuciem stylowym potrafił nałoŜyć formy nowej dekoracji na 

strukturę kształtów barokowych. Przekształcając więc zewnętrzny wygląd fasady 

usunięto lub zasłonięto niektóre dawne elementy, a innym nadano nowe formy. 

Zrezygnowano przede wszystkim z dwóch bocznych wieŜ na rzecz jednolitej 

zwartej struktury, przypominającej rzymski klasyczny łuk triumfalny. 

Dominującym motywem nowej fasady jest wielkiego porządku czterokolumnowy 

portyk koryncki, z szerszym środkowym interkolumnium, ustawiony na wysokich 

cokołach, zwieńczony szerokim pasem belkowania i trójkątnym tympanonem, w 

którym umieszczona była okrągła tarcza zegarowa (zlikwidowana w 2 połowie 

XIX w.). Portyk ów, dostawiony do pięcioosiowej, dwukondygnacjowej elewacji, 

której naroŜa ujęte zostały w korynckie pilastry. Pomiędzy cokołami par kolumn 

zostawiono stare boczne Ołtarz boczny św. Franciszka z AsyŜu, drugi po lewej 

stronie nawy, z lat 40-tych XVIII wieku. prostokątne wejścia w barokowych 

obramieniach, zaś w części środkowej - główny portal wejściowy zamknięto 

łukiem, ujętym w dwie kolumienki, wpierające fragment gzymsu, nad którym 

tablica fundacyjna, podczepiona od góry do gzymsu kordonowego. W osiach 

bocznych, w prostokątnych niszach, zamkniętych trójkątnymi tympanonikami, 

ustawione zostały cztery posągi Ewangelistów dłuta królewskich rzeźbiarzy 

Jakuba Monaldiego i Franciszka Pincka - dar króla Stanisława Augusta. Nad 

portalem, na gzymsie kordonowym, wypełniając całą przestrzeń między 

kolumnami, opiera się półokrągła archiwolta, spięta kluczem, w środku której 

znalazła się płaskorzeźba rzymskiego orła w wieńcu, a na łukach arkady - leŜące 

postacie Sław . W bocznych partiach na osi wnęk z rzeźbami znajdują się 

prostokątne płyciny wypełnione płaskorzeźbami, nad którymi, pomiędzy 

głowicami kolumn i pilastrów rozpięto podwieszone girlandy ze wstęgami. Ścianę 

fasady zamyka pas pełnej, dość wysokiej attyki, o którą oparty jest tympanon 

portyku; nad nią wyrasta węŜsza prostokątna ścianka ze schodkowym szczytem, 

zwieńczona krzyŜem, zakrywająca trójkątny szczyt starego korpusu. 

Usytuowany w pobliŜu Zamku Królewskiego klasztor bernardynów, w którego 

refektarzu juŜ i wcześniej odbywały się rozmaite duchowne i świeckie 

zgromadzenia, takŜe i podczas Sejmu Czteroletniego, na mocy uchwały tego

sejmu z 1792 roku, został przeznaczony na stałe obrady ziemskiego sejmiku 

mazowieckiego. 

W 1819 roku postanowiono zharmonizować z fasadą kościoła, stojące po obu jej 

stronach starsze budowle. Przede wszystkim remontu i modernizacji wymagały 

budynki klasztorne, w których mieściły się róŜne instytucje, m.in. straŜ 

marszałkowska, później miejska, następnie w czasach pruskich - odwach 

wojskowy; w czasach kampanii napoleońskiej zabudowania klasztorne 

zamieniono na koszary, szpital wojskowy, więzienie i wytwórnię pałaszy. Po 

długich staraniach u władz Królestwa Polskiego w 1819 roku odzyskano refektarz 

i pomieszczenia górne, ale odwach i więzienie pozostawały jeszcze do 1867 roku. 

Otrzymano takŜe wówczas od rządu dotacje na wyremontowanie zniszczonych 

przez wojsko pomieszczeń. Zarządzeniem namiestnika księcia Józefa Zajączka 

zachodnią elewację klasztoru od Krakowskiego Przedmieścia, gdzie mieścił się 

nadal odwach, będącą juŜ w stanie opłakanym, odremontowano i dostawiono doń 

jedenastoarkadową dwukondygnacjową klasycystyczną kolumnadę, która 

przewyŜszyła dawną elewację budynku, zasłaniając jego dach i dostosowując 

proporcje do wysokości belkowań fasady kościoła. NiŜsza jej kondygnacja, o 

arkadach wspartych na filarach dźwiga wysokie arkady galerii (ujmującej dwie 

górne kondygnacje budynku klasztornego), których archiwolty wsparto na 

pilastrowych impostach z nałoŜonymi jońskimi półkolumnami , a cokoły łączy 

balustrada tralkowa. Belkowanie wieńczy gładka attyka. 

Twórcą projektu kolumnady bernardyńskiej, ukończonej w 1821 roku, był 

równieŜ Aigner, który w tym samym czasie nadał takŜe nowy wygląd, stojącej po 

drugiej stronie kościoła starej dzwonnicy, łącząc ją ponad to trójarkadową ścianą 

z fasadą kościoła. Dzwonnica zatem została podwyŜszona i podzielona na trzy, 

nierównej wysokości kondygnacje, zwieńczona profilowanym gzymsem i 

zamknięta płaskim tarasem, na którym wzniesiono ośmioarkadową gloriettę 

krytą kopułką. Cztery elewacje otrzymały jednakowy wystrój dekoracyjny; 

otynkowane, boniowane w płyty (najwyŜsza tylko na naroŜach); w dwóch 

górnych kondygnacjach wprowadzono potrójne blendowe arkadki; w trzeciej 

najwyŜszej - z otworem okiennym w środku, nad którym umieszczono w 

podłuŜnej płycinie okrągłe okienka w ujęciu dwóch rozet. Fryz wieńczący 

dzwonnicę dekorowany jest takŜe małymi rozetkami. 

W 1811 roku do kościoła Św. Anny przeniesiono, z burzonego w tym czasie 

kościółka bernardynów na Pradze, figurę Matki Boskiej Loretańskiej, wykonaną z 

czarnego drewna na wzór gotyckiego posągu Madonny z XIV wieku znajdującego 

się w Santa Casa w Loreto. Kopia ta zapewne wykonana we Włoszech (moŜe 

nawet w Loreto) znalazła się w Warszawie juŜ przed 1640 roku, gdyŜ w rok 

później z fundacji królewskiej przyozdobiono ją metalowymi koronami i 

dalmatyką według pierwowzoru. 

Po przeniesieniu jej do kościoła Św. Anny przechowywano ją zrazu w skarbcu, a 

w 1837 r. ustawiono w specjalnie dlań wybudowanej w latach 1830-36, przy 

północnej elewacji świątyni, kaplicy, przylegającej od zachodu do kaplicy bł. 

Władysława. Trzy zatem jej elewacje są boniowane, ujęte w naroŜach po dwa 

jońskie kanelowane pilastry, zamknięte attyką. Projekt kaplicy mógł wykonać w 

1830 roku Aigner, lecz na skutek wypadków krajowych, budowę rozpoczęto 

dopiero w dwa lata później i prowadził ją juŜ budowniczy Leopold Śmieciński, 

zresztą uczeń i współpracownik Aignera (który opuścił juŜ kraj).

Wiek XIX- ty we wnętrzu kościoła Św. Anny nie przyniósł na szczęście Ŝadnych 

zasadniczych zmian. Prowadzono jedynie niezbędne prace konserwatorskie, nie 

zawsze moŜe szczęśliwe, ale zabezpieczające przed kompletnym zniszczeniem. 

W latach 1843-45 przeprowadzono pierwszą gruntowną konserwację fresków 

śebrowskiego, którą dokonał Malarz Marcin Zaleski; jak pisano w sprawozdaniu, 

nie tylko je odświeŜono, " ale skutkiem zacieków dachu i odpadłych tynków 

domalowano i przemalowano". 

W 1848 r. dokonano reperacji głównego ołtarza; wymieniono spróchniałe części i 

na nowo całość pozłocono. Zadanie to wykonali stolarze Henryk Heinze i Fryderyk 

Blikle. Ci sami, w latach 1848-50 naprawiali prospekt organowy, takŜe z 

wymianą spróchniałych fragmentów; dodali nadto kilka neorokokowych 

ornamentów oraz dwa posągi aniołów na szczytach ryzalitów i na nowo pozłocili. 

Gruntowną restaurację instrumentu dokonał wówczas znany organmistrz 

warszawski Mateusz Mielczarski. 

W 1861 roku kościół Św. Anny, podobnie jak i inne warszawskie świątynie, był 

miejscem patriotycznych naboŜeństw i manifestacji. Szczególnie pamiętne było 

"nielegalne" (w dwa dni po ogłoszeniu przez zaborcze władze stanu wojennego) 

naboŜeństwo 15 października t. r. w rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. 

Kościoły Św. Anny i Św. Jana, gdzie zebrało się najwięcej wiernych, otoczyło 

wojsko. Ludzie nie chcieli opuścić świątyń. Po północy, od strony klasztoru 

wojsko dostało się do wnętrza kościoła Św. Anny; siłą wyprowadzano kobiety i 

dzieci, męŜczyzn aresztowano i odsyłano do Cytadeli. Na znak protestu władze 

kościelne zamknęły kościoły katedralny i bernardyński; otwarto je dopiero w 

lutym 1862 roku. 

W okresie Powstania Styczniowego warszawski klasztor bernardynów był jednym 

z waŜniejszych ośrodków werbunkowych i szkoleniowych; tu takŜe Drewniana 

ambona zawieszona na filarze ściany południowej z figurą bł. Władysława z 

Gielniowa na szczycie daszku, pocz. lat 50-tych XVIII w. Bł. Władysław słynął 

jako znakomity kaznodzieja. Według legendy, w czasie kazania w Wielki Piątek 

1505 roku na temat Męki Pańskiej w kościele Św. Anny, zakonnik w mistycznym 

zachwyceniu unieść się miał ponad ambonę. przez pewien czas mieściła się 

drukarnia powstańczego Rządu Narodowego. Na represje carskich władz długo 

nie trzeba było czekać. W listopadową noc 1864 roku konwój wojskowy wywiózł 

warszawskich zakonników do klasztoru w Kole nad Wartą. Większą część 

budynków klasztornych przejęły władze miejskie, a część przylegającą do 

kościoła i sam kościół - władze archidiecezji warszawskiej. Konwent 

warszawskich bernardynów, który wzniósł i z takim trudem odbudowywał i 

rozbudowywał, wyposaŜał i przyozdabiał swą świątynię, po bez mała czterech 

wiekach, został jej pozbawiony. Kościół Św. Anny stał się filialnym parafii Św. 

Jana, zarządzanym odtąd przez księŜy świeckich, jako rektorów mianowanych 

przez Kurię Archidiecezjalną. 

W 1866 roku, przy okazji odnawiania fasady kościoła, usunięto z niej, raŜącego 

carskie władze, klasycystycznego rzymskiego orła, zastępując go okrągłym 

obrazem św. Anny, malowanym na blasze przez Antoniego Murzynowskiego.

Z początkiem 1866 roku do dawnych bernardyńskich zabudowań klasztornych 

przeniesiono (z ulicy Jezuickiej) Seminarium Duchowne, gdzie przebywało ono do 

jesieni 1867 roku. 

W 1869 roku dawne skrzydło klasztoru z kolumnadą przy Krakowskim 

Przedmieściu, odnajęło od miasta warszawskie Towarzystwo Zachęty do Sztuk 

Pięknych, na pomieszczenie swych magazynów i sal ekspozycyjnych. Aby mieć 

fundusze na przebudowę, prowadzoną przez budowniczego Juliana Ankiewicza 

(oszklenie górnej kolumnady, zamienionej w główną salę ekspozycyjną) oraz na 

statutową swą działalność, TZSP odnajęło przestrzeń pod arkadami kupcowi 

Blochowi na urządzenie prywatnych sklepów. Wystawy Towarzystwa Zachęty 

odbywały się tu do 1884 roku; bowiem nowym właścicielem pomieszczeń było 

juŜ od 1881 roku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, które chciało wreszcie 

rozpocząć swą działalność. Do nowej funkcji budynki przystosowywał budowniczy 

Wincenty Rakiewicz. Oprócz magazynów, biblioteki, ekspozycji muzealnej, 

urządzone zostały tu takŜe pracownie chemiczna i fizyczna, gdzie w latach 1890- 

91 pracowała młodziutka Maria Skłodowska. 

W latach 1881-84 do północnej elewacji kościoła, tuŜ za murkiem łączącym go z 

dzwonnicą, dobudowano jeszcze jedną, mniejszą i niŜszą w stosunku do 

poprzednich, kaplicę przedpogrzebową, utrzymaną w formach neobarokowych 

(ok.1930 r. przebudowaną), z wejściem od ulicy. Przeniesiono do niej ołtarz z 

rzeźbą Piety , z kaplicy Matki Boskiej Sokalskiej, którą zlikwidowano po 

przebudowie części budynku klasztornego, przylegającego do kościoła. 

Po kasacie zakonu i przeznaczeniu jego budynków na pomieszczenia świeckich 

instytucji, w 1885 roku przeniesiono takŜe kolumnę Matki Boskiej z dziedzińca 

klasztornego na placyk (teren dawnego cmentarza) przy północnej elewacji 

kościoła. 

W samym budynku kościoła w 2 połowie XIX wieku Ŝadnych zasadniczych zmian 

nadal nie przeprowadzano. W latach 1885-88 Antoni Strzałecki "konserwował" 

freski śebrowskiego, przemalowując je farbami klejowymi, a nadto 

wprowadzając zmiany w układach, kształtach i formach obrazów, motywów 

dekoracyjnych oraz kolorystyce. 

W 1887 roku pozłocono na nowo ołtarz wielki, a w 1898 roku usunięto ze ściany 

apsydy barokowy obraz św. Anny (czyli Małej Św. Rodziny), zastępując go 

rzeźbioną w drewnie, przez snycerza Wincentego Bogaczyka, grupą Św. Anny 

Samotrzeć . Ten sam rzeźbiarz wykonał wówczas drewnianą figurę Chrystusa 

Ecce Homo , która stanęła we wnęce, zamkniętej kratą, po zamurowanym 

przejściu z bocznej nawy do dawnej kaplicy Kryskich. 

W 1902 roku odnawiano elewację wschodnią kościoła; wówczas teŜ wymieniono 

ze szczytu uszkodzony barokowy obraz Matki Boskiej (przeniesiony do kruchty) 

na nowy, przedstawiający Matkę Boską Częstochowską, malowany przez 

Tadeusza Cieślewskiego. 

Początek XX wieku przyniósł zresztą nasilenie prac renowacyjnych, szczególnie 

przy kaplicy bł. Władysława (remontowanej na zewnątrz w 1885 i 1891 r.), gdyŜ 

w 1905 roku przypadała 400-tnia rocznica śmierci tego zakonnika. W latach

1904-05 bracia Antoni i Jan Strzałeccy odnowili w niej wszystkie malowidła, 

zmieniając takŜe w wielu wypadkach kompozycje, koloryt i motywy dekoracyjne. 

W związku z jubileuszem odnawiano równieŜ ołtarz w kaplicy, zmieniając 

kolorystykę jego kolumn, zamieniając stary kartusz fundacyjny na nowy z 

nowym napisem oraz wymieniając stary obraz z wizerunkiem patrona na niezbyt 

udatną jego kopię. Wykonano równieŜ, w zakładzie B-ci Łopieńskich, nowy 

relikwiarz (na miejsce rokokowej obudowy trumienki) w kształcie konsoli na tle 

promieni, podtrzymywanej przez dwa klęczące anioły (1906 r.). 

RównieŜ i ołtarz wielki otrzymał wówczas nowe eklektyczne antependium z 

czerwonego marmuru i brązu, a w kilka lat później (1913 r.) - został cały 

gruntownie odnowiony. W 1932 roku ustawiono na nim takŜe nowe 

tabernakulum (w miejsce rokokowego z 1783 r.), wykonane według projektu 

architekta Stefana Szyllera, z brązu w firmie B-ci Łopieńskich. 

W 1904 roku budowniczy Hugo Kuder, prowadzący prace w budynkach 

kościelnych, w południowej ścianie nawy kościoła, przebił dwa okna, w miejscu 

wnęk z lustrami - imitacjami okien; w 1913 roku z kolei wybito wejście z nawy 

do Kaplicy Loretańskiej. Te drobne przeróbki spowodowały jednak uszkodzenie 

fresków. Restauracje ich przeprowadzali malarze Kazimierz Kowalewski i Feliks 

Konecki, którzy nie tylko uzupełnili brakujące fragmenty, ale przy okazji 

przemalowali całe ściany, zmieniając po raz kolejny kompozycję malowideł. W 

1914 roku Maciej Makarewicz oczyszczał malowane stacje Męki Pańskiej. 

Po odzyskaniu niepodległości, mimo starań bernardynów o zwrot ich własności, 

kościół Św. Anny oddany został w 1928 roku duszpasterstwu akademickiemu i 

otrzymał oficjalną nazwę Kościoła Akademickiego Św. Anny, przejmując tę 

funkcję po kościele wizytek. 

Po przekształceniu Zamku Królewskiego na rezydencję prezydenta 

Rzeczypospolitej Polskiej przystąpiono do uporządkowania placu między 

Zamkiem a kościołem Konfesjonał barokowy, zdobiony intarsją z medalionem 

przedstawiającym św. Piotra, ustawiony przy filarze z amboną, wykonany w 1742 

roku . Odpowiednikiem jego jest, stojący po stronie przeciwnej drugi konfesjonał 

z przedstawieniem św. Jana Nepomucena, wykonany w 1746 roku Św. Anny. 

Około 1930 roku wyburzono kilka zabudowań od ulicy Mariensztat, odsłaniając 

widok na bryłę świątyni. W 1937 roku rozpoczęto prace konserwacyjne. które 

miały na celu wydobycie i zachowanie "najistotniejszych cech architektury 

kościoła z poszanowaniem wszystkich epok rozbudowy". Do września 1939 roku 

zdąŜono obniŜyć teren dawnego przykościelnego cmentarza (od strony 

północnej), odsłonić po zbiciu tynków gotyckie mury prezbiterium i apsydy, 

zrekonstruować uskokowe skarpy i ostrołukowe wnęki dawnych otworów 

okiennych oraz częściowo odkryć dolne partie gotyckiej ściany wraz z 

ostrołukowym portalem za kaplicą Loretańską. 

Podczas nalotów i bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku Niemcy 

zburzyli kaplicę Loretańską; spłonęły równieŜ drewniane wiązania kopuły kaplicy 

bł. Władysława, a takŜe dach nad nawą. Podczas okupacji niemieckiej, pod 

kierunkiem architekt Beaty Trylińskiej, odbudowano kaplicę i dano nowe dachy.

W czasie Powstania Warszawskiego kościół Św. Anny, zajęty przez Niemców, 

zamieniony przez nich został w punkt obronny; okna zakrystii zamurowano 

płytami chodnikowymi z pozostawieniem strzelnic, skąd ostrzeliwano brzeg 

praski. Pod koniec 1944 roku dachy kościoła powtórnie zostały spalone; w ciągu 

zimy w wyniku zawilgocenia murów sklepienia odpadły z nich tynki wraz z 

polichromią. W 1945 roku dano nowy dach pokryty blachą miedzianą. W marcu 

1946 roku silny huragan zwalił schodkowy szczyt zachodni, który przebił 

sklepienie i uszkodził parapet chóru. Szczyt ten zrekonstruowano w Ŝelbetonie i 

naprawiono wewnętrzne szkody. 

Podczas prac przy budowie Trasy W-Z w 1949 roku, wskutek nie zabezpieczenia 

zboczy głębokiego wykopu, popękały aŜ do fundamentów mury i sklepienie 

kościoła; następowało powolne obsuwanie się apsydy i północno-wschodniej 

części prezbiterium wraz z kaplicą bł. Władysława. Natychmiastowa interwencja 

powołanej przez konserwatora komisji rzeczoznawców róŜnych specjalności 

technicznych, powstrzymała niebezpieczeństwo zawalenia się świątyni. Grunt 

wokół budowli wzmocniono słupami Ŝelazobetonowymi i elektroosmozą, opasano 

jej fundamenty zbrojeniowym wieńcem Ŝelbetonowym, a od strony wykopu 

postawiono betonowe skarpy. Projektantem tej metody i kierownikiem robót był 

inŜ. Wacław śenczykowski, profesor Politechniki Warszawskiej. Po zabezpieczeniu 

kościoła nałoŜono Ŝelazną konstrukcję dachu i pokryto go, wraz z kopułami kaplic 

i hełmem wieŜy, miedzianą blachą. 

W 1950 roku odnowiono elewacje świątyni, odkrywając prawie wszystkie 

zachowane mury gotyckie w elewacjach, wieŜy przy prezbiterium i wnęki, 

pozostałości po przejściach do nawy, a takŜe unikalne gotyckie pomieszczenie ze 

sklepieniem na jednym ośmiobocznym słupie, pod starą częścią zakrystii 

(zniszczone częściowo w latach 1976-80); pozostałe mury pokryto tynkiem. 

Wszystkie prace konserwatorskie, rekonstrukcyjne i odkrywcze prowadzone były 

przez Beatę Trylińską, która od czasów okupacji niemieckiej aŜ do swej śmierci w 

1973 roku była konserwatorem tej świątyni. Epitafium jej poświęcone zawieszono 

w kaplicy Loretańskiej. 

W latach 1947-53 Janina Prószyńska-Gulbinowa i Zofia Morawska-Knothe 

przeprowadzały konserwację fresków w kaplicy bł. Ładysława i apsydzie, 

ostroŜnie zmywając późniejsze przemalowania, utrwalając przez 

zapunktowywanie oryginalną polichromię, a przy większych ubytkach - 

rekonstruując formę i barwy według oryginalnych wzorów. Tą samą metodą, 

małŜeństwo Władysława i Konstanty Tiuninowie wykonali, w latach 1971-80, 

konserwację i rekonstrukcję polichromii śebrowskiego w całym wnętrzu świątyni 

i kaplicy (rekonstruując właściwie całe malowidło w kopule kaplicy). 

Oryginalne wyposaŜenie kościoła na szczęście nie wiele ucierpiało, choć 

wymagało takŜe reperacji i odnowienia. W 1949 roku reperowano prospekt 

organowy i jego parapet; zniszczone rzeźby konserwował i rekonstruował 

rzeźbiarz Stanisław Jasiewicz, a całość pozłocił Eugeniusz Kuś. Mała kapliczka 

Pana Jezusa otrzymała nowy ołtarzyk i oryginalną polichromię ścian naśladującą 

srebrną blachę z rytymi przedstawieniami, wykonaną przez Pawłowską. W latach 

70-tych gruntownej naprawy potrzebował juŜ ołtarz wielki; pozłocił go takŜe na 

nowo E. Kuś. Wówczas to barokowy obraz św. Anny wrócił na swoje miejsce w 

apsydzie (grupę rzeźbiarska Św. Anna Samotrzeć umieszczono w kruchcie, po

prawej stronie). W 1978 roku ukończono takŜe prace przy odnawianiu ambony i 

wszystkich bocznych ołtarzy. 

Wieloletni i ogromny wysiłek nad całkowitym przywracaniem piękna jednego z 

najcenniejszych zabytków Warszawy moŜna by w zasadzie uznać za zakończony. 

Jednak troska o to, by piękno to ciągłe trwało i zachwycało, w całej swej krasie i 

historycznym bogactwie, nigdy nie moŜe ustać. 

92) BITWA POD OLSZYNKĄ GROCHOWSKĄ – JEJ PRZEBIEG I ZNACZENIE 

Bitwa pod Olszynką Grochowską - jedna z najbardziej krwawych bitew 

powstania listopadowego. Rozegrała się 25 lutego 1831. 

Przed bitwą 

Wojska polskie w liczbie ok. 40 tys. dowodzone były oficjalnie przez księcia 

Michała Radziwiłła, a faktycznie przez generała Józefa Chłopickiego. Wojska 

rosyjskie w liczbie ok. 60 tys. dowodzone były przez feldmarszałka Iwana 

Dybicza. 

Po bitwach pod Stoczkiem, Dobrem i Wawrem wojska polskie skoncentrowały się 

na przedpolach Pragi. Pierwsze próby zdobycia Olszynki Grochowskiej, 

stosunkowo łatwo udaremnione przez Polaków, miały miejsce juŜ 20 lutego. 

Faza wstępna 

W dniu 25 lutego ugrupowanie armii polskiej było następujące: centrum 

obsadzały dywizje gen śymirskiego i gen. Skrzyneckiego (2 i 3 Dywizja 

Piechoty), na prawym skrzydle stała 4 Dywizja gen. Szembeka, lewe skrzydło 

stanowiła 1 Dywizja gen. Krukowieckiego. Jazda gen. Umińskiego zabezpieczała 

ugrupowanie od strony Ząbek a Korpus Kawalerii gen. Łubieńskiego ubezpieczał 

tyły. Około godziny 9, na odgłos kanonady od strony Białołęki, bojąc się utraty 

ugrupowania Szachowskiego, Dybicz porzucił plan obejścia polskich pozycji na 

rzecz frontalnego ataku na Olszynkę. Po 3 kwadransach przygotowania 

artyleryjskiego, około godz. 10 pięć batalionów piechoty z 24 dywizji natarło na 

Olszynkę, lecz zostały odrzucone; Dybicz wysłał dodatkowe 6 batalionów jegrów 

z 25 dywizji, jednak znów bez efektu. 

Zajęcie Olszynki i kontrataki Polaków 

Około godziny 11 Rosjanie uderzyli po raz kolejny - 19 batalionów (12 tys) 

ruszyło do ataku na dywizję gen. śymirskiego (8,2 tys). Trwała zacięta walka, 

lecz liczebność Rosjan dała im znaczną przewagę, a Polakom zagroziło 

oskrzydlenie. Wtedy gen. Chłopicki zorganizował przeciwnatarcie 9 batalionów 

piechoty, prowadząc je osobiście. Polacy wdarli sie po raz kolejny na Olszynkę i 

wyparli Rosjan, śmiertelnie ranny został gen. śymirski. Okazało się, Ŝe 23 tys. 

Rosjan nie jest w stanie poradzić sobie z 2-krotnie mniejszym ugrupowaniem 

polskim i rosyjskie bataliony zaczęły się cofać. Jednak feldmarszałek Dybicz 

uporządkował oddziały i dając osobisty przykład prowadził je do natarcia,

wspartego ogniem prawie dwóch setek dział. Po obydwóch stronach zalegały 

tysiące zabitych i rannych Ŝołnierzy. Chłopicki jednak przygotował kolejne 

przeciwnatarcie, tym razem kawalerii, do którego miał być uŜyty korpus 

Łubieńskiego oraz grupa Krukowieckiego. Ci jednak orzekli, Ŝe nie honorują 

rozkazów Chłopickiego lecz czekają na potwierdzenie ich od Radziwiłła. Wściekły 

Chłopicki ruszył do Radziwiłła, aby ten potwierdził rozkazy dla obydwóch 

zgrupowań, zostawiając dowodzenie gen. Skrzyneckiemu, przez ten czas 

Rosjanie zagrozili juŜ oskrzydleniem całego ugrupowania polskiego. Wtedy 

powracający na pierwszą linie Chłopicki został ranny od wybuchu granatu. 

Znoszony do powozu rozkazał Skrzyneckiemu zaatakować całością sił Olszynkę, 

widząc w tym posunięciu jedyny sposób uniknięcia klęski. Nie wiadomo, czy jeśli 

Skrzynecki wykonałby rozkaz, armia rosyjska nie zostałaby całkowicie 

zniszczona, lecz okazało się Ŝe w tym dniu tylko jedna osoba była zdolna 

postawić wszystko na jedną kartę - był to Chłopicki. 

Rosyjskie szarŜe 

W wojsku polskim trwało totalne rozpręŜenie, które próbowali wykorzystać 

Rosjanie. Gen. Karl Toll przygotował potęŜne uderzenie kawalerii, które miało 

rozstrzygnąć bitwę. 30 szwadronów jazdy natarło na polskie pozycje. SzarŜy 600 

ułanów gwardii oparł się najeŜony bagnetami czworobok "czwartaków" - 4 pułku 

piechoty. Zakutych w zbroje kirasjerów ks. Alberta Pruskiego zatrzymały salwy 8 

pułku piechoty oddane z odległości 30 kroków. Na pierwszą linie dotarł płk. 

Ignacy Prądzyński z oddziałem rakietników. Nieznana Rosjanom broń czyniła, 

oprócz realnych strat, straszne wraŜenie. Ostatecznie kres rosyjskiemu natarciu 

dała szarŜa polskich ułanów, zabijając kilkuset kirasjerów. Gen. Skrzynecki wydał 

rozkaz odwrotu do Warszawy, dywizje uszykowane w szachownice batalionowych 

czworoboków wzmocnione bateriami artylerii wycofały się. 

Po bitwie 

Dybicz zaskoczony niezwykłą uporczywością obrony, stratami wśród swoich 

wojsk oraz biorąc pod uwagę zapadający zmierzch, odrzucił sugestie gen. Tolla, 

by zaatakować umocnienia Pragi. Był to duŜy błąd, bo przy udanym ataku, 

jedyny most na Wiśle mógł nie wystarczyć do odwrotu. Dybicz jednak wolał nie 

ryzykować strat w dalszym boju i zarządził odwrót spod Warszawy. 

Bitwę uznaje się za nierozstrzygniętą, poniewaŜ zmusiła obie strony do odwrotu, 

jednakŜe uniemoŜliwiła wojskom rosyjskim szturm Warszawy. Na przebieg bitwy 

negatywny wpływ miał nieuregulowany status Chłopickiego. Przybył on na pole 

bitwy jako cywil. W trakcie początkowego okresu przejął dowodzenie nad całością 

sił polskich, ale nie wszyscy podkomendni uznali jego zwierzchnictwo - 

wykonania rozkazów w kluczowych momentach bitwy odmówili zarówno 

Krukowiecki, jak i Łubieński. W bitwie poległo ok. 7,3 tys. Ŝołnierzy polskich oraz 

9,5 tys. rosyjskich. 

Ciekawostki 

• Po Bitwie pod Olszynką Grochowską w wielu polskich rodzinach 

uczestników wydarzenia tradycją stało się noszenie na pamiątkę 

krzyŜyków z drzewa olchowego ze złotą tabliczką, na której 

wygrawerowana była data: Olszynka - 25 lutego 1831

• Bitwa pod Olszynką Grochowską była inspiracją dla Stanisława 

Wyspiańskiego do napisania w 1898 roku dramatu Warszawianka. Akcja 

tej sztuki teatralnej rozgrywa się we wnętrzach istniejącego do dziś 

Dworku Grochowskiego na Gocławku, który według legendy w czasie bitwy 

miał być kwaterą gen. Józefa Chłopickiego 

• W 1931 roku setną rocznicę bitwy uczczono nadając wielu ulicom 

warszawskiego Grochowa nazwy związane z wydarzeniami z 25 lutego 

1831 roku. Ufundowano równieŜ szkołę-pomnik im. Bohaterów Olszynki 

Grochowskiej, która rozpoczęła działalność w 1933 roku i której tradycje 

kultywuje obecnie Gimnazjum Nr 20 im. Bohaterów Olszynki Grochowskiej 

w Warszawie. 

• Od kilku lat w Parku Skaryszewskim w Warszawie organizowana jest co 

roku pod koniec lutego, rekonstrukcja bitwy z udziałem grup pasjonatów z 

Polski i Europy (głównie z Białorusi, Rosji i Litwy) 

93) ARCHIKATEDRA ŚW. JANA 

Katedra św. Jana Chrzciciela ul. Kanonia 6 - gotycka świątynia, której 

początki sięgają XIII w. Zbudowano wtedy drewnianą kaplicę przy zamku ksiąŜąt 

mazowieckich. Pod koniec XIV w. na miejscu spalonej podczas napadu Litwinów 

kaplicy, wzniesiono murowaną. Od 1406 r. kościół stal się kolegiatą, od 1798 r. - 

katedrą, od 1817 r. - archikatedrą. Kościół ten był świadkiem wielu wydarzeń 

politycznych: miały tu miejsce: proces polsko - krzyŜacki, koronacje królów: St. 

Leszczyńskiego w 1705 r. i ST.A. Poniatowskiego w 1764 r. W kolegiacie 

zaprzysięŜono teŜ Konstytucję 3 Maja w 1791r. Tu przemawiał ks. Piotr Skarga 

do króla Zygmunta III Wazy. Słynny kaznodzieja przyczynił się do powstania 

sąsiedniego kościoła - oo. jezuitów (sam naleŜał do tego zakonu). Warto zwrócić 

uwagę na drzwi w głównym wejściu, w gotyckim podcieniu, wykonane w 1963 r. 

z blachy miedzianej wg projektu A. Jabłońskiego. Przedstawiają sceny z Ŝycia 

Jana Chrzciciela i z historii katedry, a w obramowaniu - herby Warszawy oraz 

godła Polski - zmieniające się na przestrzeni lat i wydarzeń. Katedra została 

częściowo zbombardowana w 1939 r. Uległa zagładzie w czasie powstania 

warszawskiego, w 1944 r. Toczyły się tu krwawe walki na granaty i miotacze 

min, dwukrotnie do wnętrza katedry wjeŜdŜały niemieckie czołgi (fragment 

gąsienicy jest wmurowany od strony ul. Kanonia). Ocalały jedynie Kaplica Pana 

Jezusa i Najświętszego Sakramentu i zabytkowy XV-wieczny krucyfiks. Postać 

Chrystusa ma naturalne włosy, wg legendy jest to figura cudowna, przywieziona 

przez mieszczanina Baryczkę z Norymbergii. Pierwsze po wojnie naboŜeństwo 

odprawiono w katedrze 02.04.1949 r. Podczas odbudowy (którą, podobnie jak 

odbudową całego Starego Miasta, kierował prof. J. Zachwatowicz) postanowiono 

przywrócić świątyni dawny gotycki charakter, z wysokim dachem (gotyk 

mazowiecki). W ściany kruchty wmontowano zrekonstruowane marmurowe 

odrzwia z czasów Zygmunta III (z ocalałą w 70% Ŝelazną kratą). 

Zrekonstruowano na podstawie ocalałych fragmentów płytę z nagrobka braci 

Wolskich (w lewej nawie), czerwoną marmurową płytę z nagrobka ostatnich 

ksiąŜąt mazowieckich (w prawej nawie), pomnik marszałka Sejmu 

Czteroletniego, St. Małachowskiego (w prawej nawie) oraz epitafia arcybiskupów 

gnieźnieńskich (na ścianach podstawy chóru) i arcybiskupów warszawskich (w 

lewej nawie). W katedrze znajduje się wiele epitafiów znanych Polaków, od lat 

80. takŜe kaplica-mauzoleum kardynała prymasa St. Wyszyńskiego. W

podziemiach miejsce wiecznego spoczynku mają ksiąŜęta mazowieccy Janusz i 

Stanisław, król Stanisław August, H. Sienkiewicz, I. J. Paderewski, I. Mościcki. 

Powiedzenie "pleść jak Piekarski na mękach" odnosi się do historii, która 

wydarzyła się w sąsiedztwie obecnej katedry. Szlachcic Michał Piekarski, 

usiłujący zabić króla Zygmunta III w kościele, w 1620r. został skazany na tortury 

i karę śmierci (plótł bzdury podczas tortur). en zamach spowodował wzmocnienie 

bezpieczeństwa króla i powstanie tunelu łączącego prezbiterium kościoła z 

zamkiem. 

Wiele wydarzeń miało swe miejsce w Bazylice Archikatedralnej pod 

wezwaniem św. Jana Chrzciciela, która jest najstarszą z trzech 

warszawskich katedr rzymsko-katolickich (pozostałe dwie to katedra św. Floriana 

na Pradze i Katedra Polowa Wojska Polskiego- były kościół oo. pijarów przy ul. 

Długiej). Kościół ma tytuł katedry od 1798. Pierwsza pisemna wzmianka o 

kościele dotyczy 1339r gdy toczył się tu proces Polski przeciw Zakonowi 

KrzyŜackiemu o Ziemię Chełmińską, Kujawy, Dobrzańską i Pomorze. Pierwszy 

kościół był o wiele mniejszy, miał rozmiary (mniej więcej) dzisiejszego 

prezbiterium. Tu byli koronowani dwaj polscy królowie - Stanisław Leszczyński i 

Stanisław August Poniatowski. 03.05.1791 r. szlachta na uroczystej mszy 

zaprzysięgła wierność konstytucji uchwalonej w niedalekim zamku. 

94) RYNEK STAREGO MIASTA – STRONA ZAKRZEWSKIEGO 

skrypt 

95) REZERWATY PRZYRODY W WARSZAWIE 

Rezerwat przyrody Bagno Jacka torfowiskowy rezerwat przyrody znajdujący 

się na terenie Warszawy Wesoła. Został utworzony 09.1981r. Powierzchnia: 

19,8ha. Dominującym zbiorowiskiem roślinnym „Bagna Jacka” jest brzezina 

bagienna. Warto wspomnieć, Ŝe w latach 1970-tych właśnie w tym miejscu 

powstał film Andrzeja Wajdy Brzezina 

Rezerwat Jeziorko Czerniakowskie połoŜony w Warszawie w dzielnicy 

Mokotów. Powierzchnia – 46,83 ha , rok utworzenia - 1987 , rezerwat 

krajobrazowy, przedmiotem ochrony jest fragment starorzecza Wisły. Na terenie 

rezerwatu ochroną ścisłą objęty jest grąŜel Ŝółty. 

Rezerwat leśny Kawęczyn utworzony w 1998r. Rezerwat o powierzchni 69,5 

ha, połoŜony jest na terenie Rembertowa, w widłach ulic śołnierskiej i Marsa. 

Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie ciepłolubnych gatunków roślin 

naczyniowych (ok.150 gatunków) i ich stanowisk. 

Rezerwat Lasek Bielański połoŜony w północnej części Warszawy, na 

Bielanach. Powierzchnia – 130,82 ha wraz z otuliną 150 ha , utworzony w 1973 

jako rezerwat – krajobrazowy. Przedmiotem ochrony jest fragment skarpy 

wiślanej. Lasek Bielański jest pozostałością dawnej średniowiecznej Puszczy

Mazowieckiej. Poprzez Las Młociński wąskim przesmykiem łączy się z Puszczą 

Kampinoską, z której czasami docierają tu dziki, jelenie, sarny, lisy i zające. Na 

stałe w mniej dostępnych fragmentach lasu mieszkają kuny, wiewiórki i róŜnego 

rodzaju ptaki. Stwierdzono gniazdowanie 40 gatunków ptaków. 

Rezerwat leśny im. Jana III Sobieskiego leśny rezerwat przyrody połoŜonym 

w Warszawie, w dzielnicy Wawer, we wschodniej części miasta. Znajduje się na 

terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Powierzchnia rezerwatu wynosi 

114 ha (pierwotnie w latach 30. XX wieku ponad 300ha). Celem powołania 

rezerwatu jest ochrona fragmentów starodrzewu dębowego, będącego częścią 

pierwotnej Puszczy Mazowieckiej. Pod ochroną ścisłą są m.in: goździk piaskowy , 

lilia złotogłów, orlik pospolity ,bluszcz a częściową : konwalia majowa, kalina 

koralowa , pierwiosnek lekarski. W rezerwacie moŜna spotkać borsuka, kunę 

leśną, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, myszołowa, jastrzębia, puszczyka, 

muchołówkę małą, muchołówka Ŝałobną, zaskrońca czy padalca. 

Rezerwat Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego Ochronę prawną, ze 

względu na swoje wartości przyrodniczo-krajobrazowe, teren ten uzyskał w 1980 

r., ochroną objęto 903 ha terenu. Jest to rezerwat krajobrazowy. PołoŜony on 

jest na płaskim terenie urozmaiconym we wschodniej części wzniesieniami 

pochodzenia wydmowego. Pięknym akcentem krajobrazowym jest wysoka skarpa 

nad pradoliną Wisły, która jest jednocześnie granicą najbardziej na wschód 

wysuniętej części rezerwatu. Las Kabacki połoŜony jest w południowej części 

Warszawy, na terenie dzielnicy Ursynów, pomiędzy duŜymi arteriami 

komunikacyjnymi, ulicami Puławską i Łukasza Drewny. Celem ochrony jest 

fragment Skarpy Warszawskiej wraz z leśnym zespołem grądowym. 

Rezerwat Las Natoliński to część zespołu pałacowo-parkowego ze 

róŜnicowanymi zbiorowiskami leśnymi, drzewami pomnikowymi, o ciekawej 

rzeźbie terenu. Powierzchnia rezerwatu – 105ha, rok utworzenia - 1991. 

Przedmiotem ochrony są fragmenty Skarpy Warszawskiej. 

Ławice Kiełpińskie Rezerwat obejmuje obszar wysp, piaszczystych łach oraz 

wód płynących Wisły w granicach gmin: Łomianki, Jabłonna oraz dzielnicy 

Warszawy Białołęka. Powierzchnia – 803ha. Rodzaj rezerwatu - faunistyczny – 

powstał w 1998r. dla ochrony miejsc gniazdowania ptactwa wodno–błotnego, 

szczególnie kolonii gniazdowych rybitw białoczelnych 

Rezerwat leśny Morysin utworzony w 1996 r. jako krajobrazowy rezerwat 

przyrody w dzielnicy Warszawa-Wilanów, między Jeziorem Wilanowskim, rzeką 

Wilanówką i Kanałem Sobieskiego. W wieku XVII-XVIII Morysin w całości był 

porośnięty lasem łęgowym, który ze względu na naturalne granice pełnił funkcję 

zwierzyńca. W początku XIX wieku - za rządów Stanisława Kostki Potockiego - 

ówczesnego właściciela Wilanowa, jego północną część przekształcono w park 

romantyczny i nazwano Morysinem na cześć wnuka Potockiego - Maurycego, 

zwanego zdrobniale Morysiem. W parku w 1811 r. wzniesiono pałacyk z rotundą 

wzorowaną na świątyni Westy w Tivoli, a w 1825 tzw. oraculum, czyli figurę 

pogańskiego bóstwa między dwoma kolumnami. Park ten był skomunikowany z 

wilanowskim zespołem pałacowym dzięki wodom Jeziora i Kanału Sobieskiego. 

Istniały takŜe kanały wewnątrzparkowe, które pozwalały podpływać łodziami aŜ 

do stóp pałacyku-rotundy. W połowie XIX wieku w parku powstał murowany dom 

dozorcy oraz drewniana gajówka, a park przebudowano tworząc modne wówczas

klomby. W 1846 r. na otwartym terenie na południe od parku (na polach 

morysińskich) wybudowano ceglaną neogotycką bramę, która zamykała 

wysadzaną drzewami aleję połoŜoną na osi pałacu w Wilanowie. Park pełnił rolę 

rekreacyjno-wypoczynkową dla właścicieli pałacu i ich gości do 1939 r. kiedy to 

zaczęła się jego dewastacja. Po 1945 r. park włączony został do Muzeum 

Narodowego w Warszawie. W 1973 r. park został wpisany do rejestru zabytków 

województwa warszawskiego, w 1994 r. został uznany na mocy zarządzenia 

Prezydenta RP za część Warszawy - pomnika historii. Powierzchnia rezerwatu 

(obejmującego park, północną zatokę Jeziora Wilanowskiego i wyspę na jeziorze) 

wynosi: 53,5ha. Cel powołania rezerwatu to ochrona fragmentu doliny Wisły z 

lasem łęgowym i olszowym z licznymi okazami drzew pomnikowych oraz bogatą 

florą i fauną. 

Rezerwat Olszynka Grochowska o powierzchni 56,5km². Ochroną objęto 

prawie całe uroczysko leśne, wyłączając jedynie tereny zdewastowane, 

poprzecinane torami kolejowymi, liniami elektrycznymi, rurociągami. Teren 

rezerwatu jest własnością komunalną miasta stołecznego Warszawy i 

administrowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Ogrodniczych – Obwód 

Leśny "Las Sobieskiego". Celem ochrony jest szata roślinna i miejsce o znaczeniu 

historycznym. Na terenie rezerwatu znajduje się pomnik ku pamięci ofiar bitwy 

pod Olszynką Grochowską opatrzony tablicą z napisem: Przechodniu powiedz 

współbraciom, śe walczyliśmy męŜnie i umierali bez trwogi, Ale z troską w sercu 

o losy Polski, O losy przyszłych pokoleń, o Twoje losy Ku czci Bohaterów Olszynki 

Grochowskiej poległych dn. 25.02.1831 r. 

Rezerwat krajobrazowy Skarpa Ursynowska o powierzchni 22,7km² 

powstał w 1996r dla ochrony fragmentu skarpy wiślanej na Ursynowie wraz z 

leŜącymi u jej podnóŜa łąkami i torfowiskami. 

Rezerwat Wyspy Zawadowskie faunistyczny rezerwat przyrody połoŜony w 

korycie Wisły, na skraju południowej granicy Warszawy, na styku Wilanowa i 

Wawra. Powierzchnia rezerwatu wynosi 530,3 ha. Celem ochrony od 1998r. są 

miejsca gniazdowania ptactwa. 

96) ZGROMADZENIA ZAKONNE W WARSZAWIE I ICH LOKALIZACJA 

Zakon to organizacja, której członkowie, często Ŝyjący w pewnym odosobnieniu 

od reszty społeczeństwa, poświęcają się wypełnianiu zasad danej religii. 

Członkowie zakonu (męŜczyźni — mnisi, zakonnicy, bracia; kobiety — zakonnice, 

mniszki, siostry) zwykle nie są postrzegani ani jako świeccy, ani jako członkowie 

kleru, choć np. w Kościele katolickim moŜliwe jest łączenie członkostwa w 

zakonie ze święceniami kapłańskimi (osobie takiej przysługuje tytuł „ojca”). Są 

spotykane w większości religii, choć niektóre wyznania (np. większość 

protestanckich) je odrzucają. Zgromadzenia zakonne moŜna podzielić na mnisze i 

Ŝebrzące, a takŜe na zamknięte i nauczające. Inny podział: zakony ścisłe (ze 

ślubami uroczystymi), właściwe zgromadzenia zakonne (ze ślubami zwykłymi), 

bezhabitowe oraz stowarzyszenia (ze ślubami prywatnymi). 

Zgromadzenie zakonne Sióstr Franciszkanek SłuŜebnic KrzyŜa ul. Piwna - 

załoŜyła w 1918r. niewidoma Matka ElŜbieta RóŜa Czacka. Powstanie

Zgromadzenia związane jest powołaniem do Ŝycia Dzieła Niewidomych, 

nazwanego później na cześć Trójcy Przenajświętszej Dziełem "Triuno", którego 

kierownikiem duchowym był najpierw ks. Władysław Krawiecki, a później od 

1920 r. ks. Władysław Korniłowicz. W roku 1921 p. Antoni Daszewski ofiarował 

Towarzystwu część ze swego majątku w Laskach k. Warszawy. Tam rozpoczęto 

zakładanie nowej placówki Dzieła. JuŜ w 1922 r. do powstającego Zakładu w 

Laskach przyjeŜdŜają siostry wraz z pierwszymi niewidomymi. Po wojennych 

zniszczeniach i przy narastających trudnościach ze strony władz 

komunistycznych, Matka Czacka przystąpiła do odbudowy Dzieła Lasek. W 

grudniu 1956 r. Biskup Warszawy Ks. Kard. Stefan Wyszyński powierzył kościół 

Św. Marcina na Starym Mieście i jego odbudowę Zgromadzeniu Sióstr 

Franciszkanek SłuŜebnic KrzyŜa, które otrzymały równieŜ odbudowany klasztor. 

Sakramentki - Zgromadzenie powstało we Francji w XVII w. jako zakon 

kontemplacyjny, klauzurowany, bezustannie adorujący Najświętszy Sakrament. 

ZałoŜycielka, Matka Mechtylda od Najświętszego Sakramentu (Katarzyna de Bar; 

1614–1698), przeorysza klasztoru Benedyktynek w Lotaryngii. W Polsce pierwszy 

klasztor Benedyktynek Najświętszego Sakramentu został ufundowany w 

Warszawie w r. 1688, jako wotum dziękczynne królowej Marii Kazimiery za 

zwycięstwo Króla Jana III Sobieskiego nad Turkami pod Wiedniem. Klasztor 

warszawski jest jednym z dziesięciu powstałych jeszcze za Ŝycia Matki Mechtyldy, 

która na tę fundację przysłała mniszki z Francji. Klasztor w Warszawie, 

najstarsze w Polsce ognisko nieustającej, trwającej nieprzerwanie w dzień i w 

nocy adoracji, od przeszło trzystu lat pełni swą misję w Kościele i Ojczyźnie. 

Przerwał ją w ciągu swej historii tylko jeden raz i to na krótko, gdy w czasie 

Powstania Warszawskiego w 1944 r. kościół i klasztor zostały doszczętnie 

zburzone, grzebiąc w swych ruinach 35 mniszek i wielką liczbę ludności Starówki. 

Kościół Sakramentek p.w. Św. Kazimierza dominuje nad Rynkiem Nowego 

Miasta. Jest to jeden z najładniejszych warszawskich kościołów. Został 

wybudowany w 1687 roku przez królową Marysieńkę jako podziękowanie za 

wygraną bitwę pod Wiedniem. 

Siostry Wizytki ul. Krakowskie Przedmieście - Zakon Sióstr Nawiedzenia 

Najświętszej Maryi Panny, zwanych potocznie wizytkami załoŜony został w 1610 

na terenie księstwa Sabaudii przez św. Franciszka Salezego (1567-1622) i św. 

Joannę Franciszkę Frémyot de Chantal (1572-1641). Warszawski klasztor ss. 

wizytek jest najstarszym domem zakonu w Polsce. Powstał z fundacji klasztoru w 

ParyŜu (przy Faubourg St. Jacques) przy współudziale klasztorów z Lyonu- 

Bellecour i Troyes. Dwanaście zakonnic z przełoŜoną Marią Katarzyną de Glétain 

przybyło do Warszawy latem 1654r. na Ŝyczenie królowej Ludwiki Marii Gonzagi, 

małŜonki Jana Kazimierza. Za staraniem królowej został wzniesiony i uposaŜony 

drewniany klasztor przy Krakowskim Przedmieściu, w bliskim sąsiedztwie 

rezydencji królewskiej (Pałacu Kazimierzowskiego). 9 sierpnia tego samego roku, 

w obecności pary królewskiej, nastąpiło uroczyste zamknięcie klauzury. Pierwszą 

polską wizytką była Helena Warszewicka, która przyjęła imię Ludwiki Marii. Od 

początku lat sześćdziesiątych XVIw. zaczęła powstawać obecna murowana 

budowla klasztoru przy Krakowskim Przedmieściu , którego pierwsze wschodnie 

skrzydło od strony Wisły rozpoczęto wznosić w 1664 z funduszy królowej. Dalsza 

rozbudowa klasztoru, rozpoczęta z inicjatywy s. Marii Konstancji Cantarini, 

przypadła na lata 1670-1682. W 1727 z inicjatywy ElŜbiety z Lubomirskich 

Sieniawskiej oraz przełoŜonej Marii Heleny Poniatowskiej z rozpoczęto budowę 

obecnego kościoła. W latach drugiej wojny światowej zespół kościoła i klasztoru

przetrwał zarówno dotkliwe bombardowanie we wrześniu 1939, jak i powstanie 

warszawskie 1944 i następujące po nim burzenie stolicy przez okupanta. Po 

upadku powstania po raz kolejny w historii klasztoru zmuszone były go opuścić. 

W 1949 dzięki interwencji Jana Zachwatowicza oraz Aleksandra Gieysztora 

klasztor ocalał przed zburzeniem, którego zamierzały dokonać ówczesne władze 

wojskowe i rządowe. Częstym gościem klasztoru był ks. Prymas Stefan 

Wyszyński. Dzięki jego zaufaniu klasztor mógł udzielać pomocy 

prześladowanemu Kościołowi w krajach komunistycznych. 

Siostry ElŜbietanki - powstanie pierwszej placówki w Warszawie zawdzięczają 

siostry hrabinie Julii Aleksandrowicz, która pod wpływem osobistych przeŜyć 

postanowiła całkowicie poświęcić się ludziom chorym. Zdobyła fachowe 

wykształcenie pielęgniarskie w Wiedniu, a następnie w Berlinie. Po powrocie do 

kraju w 1893r. zaangaŜowała się w pracę ambulatoryjną, ale to jej nie 

wystarczało. Jej dąŜeniem było udzielanie pomocy ludziom biednym i 

niezamoŜnym. Aby cel swój osiągnąć, zmobilizowała ludzi zamoŜnych i otwartych 

społecznie, a dzięki ich pomocy w 1902r. powstało Towarzystwo Opieki nad 

Chorymi pod wezwaniem św. Antoniego. Celem towarzystwa było niesienie 

pomocy i dostarczenie chwilowego schronienia niezamoŜnym chorym, którzy w 

danej chwili nie mogli znaleźć miejsca w jednym ze szpitali warszawskich. Julia 

Aleksandrowicz dąŜyła do budowy własnego szpitala. PoniewaŜ szpitale 

warszawskie nie mogły pomieścić wszystkich zgłaszających się chorych, stąd 

pojawiła się potrzeba zbudowania własnego szpitala, na razie niewielkiego, 

choćby na 10 łóŜek, który byłby zarazem praktyczną pracownią dla szkoły 

pielęgniarskiej Marzenia hrabiny nabierały realnych kształtów. Dzięki jej 

staraniom w 1908 roku zakupiono obiekt przy ul. Topiel 14, który został 

przystosowany do warunków szpitalnych. Szpital nosił nazwę "Szpital pod 

wezwaniem św. Antoniego", uŜywano takŜe nazwy - Lecznica św. Antoniego. 

Towarzystwo Opieki "20 łóŜek". Po powstaniu warszawskim budynek szpitalny 

został w 90 procentach zniszczony przez Niemców, zaś szpital przy ul. Topiel 14 

zrównany z ziemią. JednakŜe jeszcze przed wojną siostry zakupiły plac na 

Mokotowie przy ul. Goszczyńskiego na którym 15.08.1929, w uroczystość 

Wniebowzięcia NMP, nuncjusz papieski w Polsce arcybiskup Franciszek Marmaggi 

poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego szpitala pod wezwaniem św. 

Antoniego. Po wojnie by obudować częściowo zburzony szpital ElŜbietanki 

zwróciły się do Wydziału Zdrowia Rady Narodowej z prośbą o pomoc finansową. 

Pieniądze otrzymały, ale w zamian musiały oddać szpital w dzierŜawę na okres 

dziesięciu lat. W 1949 roku szpital sióstr elŜbietanek upaństwowiono, siostrom 

pozwolono jeszcze pracować do 1954. Pamiętnego 04.07.1954r.władze 

komunistyczne wydały nakaz opuszczenia szpitala, a jednocześnie i domu 

prowincjalnego. Na bruku znalazło się 36 sióstr, które z nakazu władzy musiały 

zamieszkać w klasztorze Ojców Bazylianów przy ul. Miodowej 16. 

Powołaniem elŜbietanki jest słuŜba drugiemu człowiekowi, toteŜ gdy 

komunistyczne struktury władzy odebrały siostrom moŜliwość pracy w szpitalu, 

postanowiły pójść tam, gdzie nikt nie chciał pracować np. w szpitalach 

psychiatrycznych, hospicjach. 

Siostry Felicjanki - zgromadzenie powstało 21.11.1855.w Polsce. ZałoŜycielka 

zgromadzenia, Maria Angela Truszkowska, została beatyfikowana w 1993 r. przez 

papieŜa Jana Pawła II. Nazwę "felicjanki" nadał siostrom lud Warszawy, widząc je 

modlące się z dziećmi w kościele ojców kapucynów w Warszawie, przed ołtarzem 

św. Feliksa z Kantalicjo (1515-1587), patrona dzieci i chorych. Do 1864 x.

felicjanki prowadziły juŜ 34 placówki, przewaŜnie wiejskie, w Królestwie Polskim, 

w tym wśród unitów na Podlasiu. W Warszawie miały zakłady dla sierot, 

bezdomnych kobiet i dziewcząt, przygotowywały do chrztu św. oraz 

współpracowały z kapucynami nad odnową tercjarstwa franciszkańskiego. 

Podczas powstania styczniowego pielęgnowały rannych Ŝołnierzy w 25 szpitalach 

polowych, co przyczyniło się do kasaty zgromadzenia przez rząd carski 

18.12.1864 r. Po kasacie felicjanki przeniosły się na teren zaboru austriackiego. 

W 1907 - powracają ("incognito") do Warszawy, w 1911 otwierają ochronę, 

szwalnię i szkołę w budynku wzniesionym staraniem hr. Michała Sobańskiego 

przy ul. Syreny na Woli. W 1920 - kupują teren w Wiśniewie i tworzą kolejną 

placówkę leczniczo - opiekuńczą dla starszych i chorych kobiet. W 1921 zakupiły 

posiadłość w Wawrze – Glinkach gdzie w rok później powstała ich prowincja 

warszawska pod wezwaniem Matki BoŜej Królowej Korony Polskiej. 

Siostry Karmelitanki – ul. Wolska, Klasztor pw. Św. Ducha i Św. Józefa - 

zgromadzenie załoŜone w 1649 r. było fundacją Karmelu lwowskiego. Na czele 

fundatorek stała matka Teresa od Jezusa Marchocka. Istniało do kasaty w 1818r. 

Wówczas Siostry zamieszkały w klasztorze krakowskim na ul. Wesołej. Karmel 

warszawski wskrzeszony został 19.03.1943r. przez część gromadzenia ze Lwowa. 

W czasie Powstania Warszawskiego klasztor został zburzony, a Zgromadzenie 

wywiezione na roboty do Niemiec. Po powrocie do kraju w latach 1945-1946 

Siostry mieszkały w Paczółtowicach. 20.03.1946 Karmelitanki wróciły do 

Warszawy i przystąpiły do odbudowy zupełnie zniszczonego klasztoru. W styczniu 

1951r. wysiedlone ze szpitala Siostry Szarytki zajęły piętro domu i dopiero w 

1989r. opuściły klasztor przenosząc się do swojego. Po wyremontowaniu piętra 

zamieszkiwanego dotąd przez Siostry Szarytki został tam umieszczony Nowicjat. 

Klasztor odzyskał równieŜ część oficyny po zakładzie fotograficznym. 

Siostry Urszulanki Serca Jezusa Konającego Warszawa ul. Wiślanazwane 

teŜ urszulankami szarymi, stanowią jedną z licznych gałęzi rodziny 

urszulańskiej, powołanej do Ŝycia w XVI w. przez św. Anielę Medici we Włoszech. 

Zgromadzenie załoŜone przez bł. Urszulę Ledóchowską. W 1920 wspólnota 

urszulanek petersburskich - która w czasie pierwszej wojny światowej, po 

wygnaniu z Rosji, Ŝyła najpierw w Szwecji, a następnie w Danii - powróciła do 

Polski. Siostry przywiozły ze sobą z Danii dzieci - sieroty po polskich 

emigrantach. Osiedliły się w Pniewach pod Poznaniem. Zgromadzenie szybko się 

rozwijało. M. Urszula wraz z siostrami, w dostępny im sposób, włączyła się 

dynamicznie w dzieło odbudowy kraju. Rosły szeregi sióstr i liczba wspólnot i 

dzieł. Siostry organizowały przedszkola, szkoły, domy dziecka, internaty dla 

młodzieŜy szkół średnich, domy akademickie; prowadziły kursy zawodowe dla 

dziewcząt, świetlice i czytelnie dla dzieci i młodzieŜy; podjęły katechizację w 

szkołach państwowych i pracę formacyjną nad przygotowaniem przyszłych 

katechetek i nauczycielek. W 1921 przejęły stary i zniszczony klasztor 

podominikański w Sieradzu. Działania wojenne i polityka władz okupacyjnych 

zmusiły siostry do opuszczenia wielu domów, zwłaszcza na terenach wcielonych 

do Rzeszy i zagarniętych przez Związek Radziecki. Siostry wykazały duŜą 

elastyczność w przystosowaniu się do zmienionych warunków Ŝycia i pracy. 

ChociaŜ często same naraŜone na represje (ok. 200 zostało ewakuowanych, 107 

znalazło się w obozach lub więzieniach niemieckich i radzieckich, 5 zostało 

wywiezionych na Syberię, 66 na roboty przymusowe do Niemiec), siostry 

opiekowały się chorymi i więźniami wojennymi (w Polsce, szczególnie w 

Sieradzu, a takŜe we Włoszech, we Francji), prowadziły tajne nauczanie w

zakresie szkół powszechnych i średnich, domy dziecka i bezpłatne kuchnie dla 

potrzebujących. Włączyły się w działalność konspiracyjną, w niesienie pomocy 

wysiedlonym, jeńcom, uciekinierom, prześladowanym, równieŜ śydom. Ratowały 

dzieci Ŝydowskie, ukrywając je w swych domach. 

Zgromadzenie zakonne KsięŜy Jezuitów – Towarzystwo Jezusowe załoŜone 

przez św. Ignacego Loyolę w 1534r w ParyŜu. Sprowadzeni przez kardynała 

Stanisława Hozjusza w 1564r. do Braniewa, otworzyli tutaj pierwsze w kraju 

seminarium duchowne. Dalszy rozwój placówek nastąpił szybko. Zakładali szkoły 

w centrach Ŝycia politycznego i kulturalnego. Ponad 60 kolegiów jezuickich, 

których koroną była Akademia Wileńska, stanowiło większość szkolnictwa 

wyŜszego i średniego w Polsce XVII i XVIII w. Ubogacili niezmiernie rodzimą 

literaturę religijną. Dzieła Piotra Skargi (1536-1612) i Jakuba Wujka (1541-1597) 

weszły do skarbca języka polskiego. Oczywisty jest wkład jezuitów w odrodzenie 

kultury polskiej w epoce Oświecenia - Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz i 

Grzegorz Piramowicz. W 1773r. papieŜ Klemens XIV, pod naciskiem wrogich 

Kościołowi i Towarzystwu dworów burbońskich, rozwiązał zakon. Dekret 

kasacyjny nie został jednak ogłoszony na ziemiach wcielonych do Rosji w 

pierwszym rozbiorze Polski, tam teŜ kontynuował zakon swą działalność aŜ do 

chwili przywrócenia go w 1814r. Najbardziej znaną warszawską siedzibą jest 

Kościół Matki BoŜej Łaskawej na Starówce przy u. Świętojańskiej tuŜ 

obok Archikatedry Świętego Jana (wybudowany w latach 1609 – 1626). 

Zgromadzenie Zakonne Braci Kaznodziejów, Ojcowie Dominikanie ul. 

Freta - zakon ten został załoŜony na początku XIII w. przez Dominika Guzmana 

, uznanego później za jednego z największych świętych Kościoła katolickiego 

(Dante w Boskiej Komedii wymienia świętych Franciszka i św. Dominika jako dwa 

koła rydwanu Kościoła). Ubóstwo dominikańskie jest wyraźnie związane z 

apostolskimi celami zakonu. Św. Jacek OdrowąŜ juŜ w XIII w. sprowadził 

dominikanów do Polski i załoŜył ich klasztory w Krakowie, Wrocławiu, Kamieniu 

Pomorskim, Gdańsku, Płocku i Sandomierzu. W 1603r. zakładają klasztor w 

Warszawie na terenie kupionym od rodziny Oczków leŜącym na skarpie wiślanej 

między ul. Zatylnią (juŜ nieistniejącą) a Mostową. Przeorem zostaje wybrany o. 

Abraham Bzowski. Od 1613r. wznoszą kościół p.w. Św. Jacka na Nowym 

Mieście. W 1864r. następuje kasata zakonu. W latach 1871 - 1944 - pod 

patronatem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności klasztor staje się 

siedzibą sierocińca dla chłopców oraz szkoły i internatu dla jego absolwentów. W 

1944 kościół zostaje zamieniony na szpital dla powstańców, wraz z klasztorem 

zostaje zbombardowany przez hitlerowców. Pod gruzami kościoła ginie około 

1000 osób. W 1947r. Dominikanie wracają i odbudowują klasztor i kościół (1962 

- konsekracja kościoła przez ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego). 

Zgromadzenie Zakonne Ojców Karmelitów Bosych - Pod koniec XII w. 

grupa łacińskich pustelników zgromadziła się na odludnej dolinie otwierającej się 

na morze w masywie Góry Karmel, w niewielkiej odległości od Hajfy. Nie wiemy 

nic o pochodzeniu i przyczynach powstania tej grupy. Pielgrzymi, kupcy, 

Ŝołnierze i duchowni przemierzali nieprzerwanie przestrzeń Morza Śródziemnego, 

a niektórzy z nich podejmowali decyzję pozostania w tym odosobnionym miejscu. 

MoŜe w tej niewielkiej dolinie złączyły się i inne grupy pustelników 

przebywających dotychczas w innych rejonach Palestyny, okupowanej w owym 

czasie przez muzułmanów. Chodzi o grupę konwersów spontanicznie łączących 

się, by czynić pokutę. Nie byli to ani klerycy, ani mnisi, nie składali ślubów. W

dolinie znajduje się źródło, zwane źródłem Eliasza, o którym mówiono, Ŝe 

wytrysło na Ŝyczenie tego proroka. Jest tam teŜ grota, zwana mieszkaniem 

Elizeusza. Pustelnicy Ŝyli więc w domkach i grotach, oddani modlitwie i 

ćwiczeniom ascetycznym, powołując się na sławę tych dwóch proroków. 

Karmelici bosi osiedlili się w stolicy w1639, budując drewnianą kaplicę na 

Krakowskim Przedmieściu. Budowę murowanego kościoła pod wezwaniem 

Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca rozpoczęto w 1643. Budowa trwała 

bardzo długo. Kościół konsekrowano dopiero w roku 1701. Władze carskie 

skasowały go w 1864 za udział Karmelitów Bosych w Powstaniu Styczniowym. W 

1944r. załoŜony został klasztor przy ulicy Czeczota. Po zniszczeniu go w czasie 

Powstania Warszawskiego Karmelici przenieśli się na ulicę Ursynowską, a od 

14.09.1947r. klasztor wraz z kaplicą mieści się przy ul. Racławickiej. Nieznacznie 

rozbudowany w 1982. Jest siedzibą Kurii Warszawskiej Prowincji Karmelitów 

Bosych. 

Zgromadzenie Zakonne Braci Mniejszych Kapucynów ul. Kapucyńska - 

król Jan III Sobieski zaprzyjaźniony od dawna z zakonem kapucynów jeszcze 

przed wyprawą wiedeńską z 1861 r. sprowadził z Francji kilku braci i umieścił ich 

na Zamku Królewskim. Jan III szczególnie sobie cenił działalność tego zakonu. 

Kapucyni byli nie tylko wybitnymi kaznodziejami, ale równieŜ doradcami papieŜy i 

dworów europejskich. Uczeni i dyplomaci, obok wysokich walorów moralnych, 

prezentowali na wskroś demokratyczny sposób działania, zajmując się 

szpitalnictwem i niesieniem pomocy ubogim. Powinnością ich była takŜe posługa 

dla skazańców i duszpasterstwo wśród wojska. A gdy przybyła z Francji większa 

liczba zakonników, na zakupionym przez króla placu przy ulicy Miodowej 

postawiono mały drewniany kościół, a w przyległym dworze Babiców zamieszkali 

zakonnicy. 23.07.1683r. Jan III połoŜył kamień węgielny pod budowę obecnego, 

murowanego kościoła bowiem wcześniej monarcha przed wyprawą na odsiecz 

wiedeńską uczynił ślub wystawienia kościoła Panu, aby pobłogosławił On oręŜowi 

chrześcijańskiemu w tej walce. W okresie, kiedy w tym miejscu budowano 

kościół, był on za murami miasta i dopiero z czasem, kiedy przestrzeń Warszawy 

powiększała się, ojcowie kapucyni znaleźli się w zaludnionej części miasta. W 

kościele kapucynów pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego na ul. 

Miodowej znajduje się urna z sercem Jana III Sobieskiego, a fasadę zdobi herb 

Sobieskich - janina - z koroną, berłem i buzdyganem. 

Zgromadzenie Zakonne Ojców Franciszkanów (kościół pw. Św 

Franciszka Serafickiego, ul. Zakroczymska) czyli Braci Mniejszych 

Konwentualnych jest braterską wspólnotą kapłanów (ojcowie) i braci 

zakonnych, załoŜone w XIII w. we Włoszech przez św. Franciszka z AsyŜu. 

Głównym celem Zakonu Franciszkanów jest słuŜba wszystkim ludziom, a 

szczególnie tym najbardziej samotnym i opuszczonym. Pierwsi bracia św. 

Franciszka z AsyŜu przybyli do Polski prawdopodobnie jeszcze za Ŝycia 

ZałoŜyciela (ok. 1223 r.). W krótkim czasie załoŜyli pierwsze klasztory, we 

Wrocławiu (1236r.) i w Krakowie (1238 r.). W pierwszej połowie XIII wieku 

franciszkanie posiadali w Polsce juŜ 9 klasztorów. Działalność Zakonu przyczyniła 

się do chrystianizacji obyczajów ludności polskiej. Zakonnicy przeszczepiali na 

grunt słowiański elementy charakterystyczne dla duchowości franciszkańskiej: 

kult BoŜego Dzieciątka (śłóbek, Jasełka), naboŜeństwo pasyjne (Droga 

KrzyŜowa), procesje pokutne, Bractwa i Misteria Męki Pańskiej oraz kult Matki 

BoŜej Bolesnej i Niepokalanej. W XV i XVI w. w Zakonie nastąpiły przejawy 

kryzysu wewnętrznego i próby reform, które w ostateczności przyczyniły się do

podziału. Powstały wówczas dwie odrębne rodziny franciszkańskie, które w Polsce 

znane są jako franciszkanie (noszą czarne habity) i bernardyni (noszą brązowe 

habity). Nieco później powstała jeszcze trzecia gałąź franciszkańska - kapucyni 

(noszą brązowe habity z długim kapturem). W okresie rozbiorów za działalność 

patriotyczną doszło do kasaty Zakonu, w wyniku czego zostały zlikwidowane 

prawie wszystkie klasztory. Pozostało jedynie kilka klasztorów w zaborze 

austriackim, z niewielką liczbą zakonników. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 

r. Zakon Franciszkański zaczął się odradzać, przyszły nowe powołania i powstały 

nowe klasztory. Ogromne zasługi połoŜył tutaj św. Maksymilian Kolbe, dzięki 

któremu nastąpiło silne oŜywienie Zakonu, działającego dzisiaj w 3 prowincjach: 

warszawskiej, gdańskiej i krakowskiej. Prowincja Warszawska pod wezwaniem M. 

B. Niepokalanej liczy 440 zakonników, prowadzi dwie telewizje (Telewizję Puls i 

Telewizję Niepokalanów II), Radio Niepokalanów, biuro turystyczno - 

pielgrzymkowe (Patron - Travel) oraz wydaje szereg czasopism. 

Zgromadzenie Zakonne Braci Mniejszych, Klasztor Ojców Bernardynów 

ul. Czerniakowska, kościół pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy - 

zbudowany w latach 1690-1693. Zakon będący odłamem franciszkanów, zakonu 

załoŜonego w 1209r. przez św. Franciszka z AsyŜu. W historii pręŜnie 

rozwijającego się zakonu zaczęły wykształcać się od XV wieku dwie sprzeczne 

tendencje, u których podłoŜa leŜało odmienne zapatrywanie się na trudną sprawę 

przestrzegania ubóstwa franciszkańskiego. Spory te spowodowały podział zakonu 

na 3 wielkie gałęzie: Franciszkanów, Bernardynów i Bonifratrów o czym 

wspomniano powyŜej. Pierwsza bernardyńska prowincja powstała w Krakowie w 

połowie XV w. Nazwa ta pochodzi od wezwania pierwszego klasztoru załoŜonego 

w Krakowie pod Wawelem przez św. Jana Kapistrana. Bracia, mieszkający w tym 

klasztorze pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny, zostali nazwani najpierw 

“braćmi od św. Bernardyna”, a później krótko – “bernardynami”. Do Warszawy 

sprowadzeni zostali dzięki Annie z Holszańskich księŜnej Mazowieckiej, wdowie 

po Bolesławie III, która w 1454r. darowała im plac przy ówczesnym trakcie 

Czerskim, za murami miasta, ale nieopodal siedziby ksiąŜęcej, gdzie przy jej 

pomocy juŜ w 1454 r. wzniesiono klasztor i pierwszy murowany kościół 

(poprzednik dzisiejszego kościoła Św. Anny). 

Bonifratrzy – (dobrzy bracia) przybyli do Warszawy w 1650 r. W Polsce 

nazwano ich czubkami od spiczastych kapturów jakie nosili, toteŜ utarł się w 

potocznej nazwie termin "u czubków", oznaczający pobyt w szpitalu 

psychiatrycznym u bonifratrów. Zakon reguły braci miłosierdzia, powstał w 

Hiszpanii w 1540 r. w celu opieki nad chorymi, zwłaszcza maniakami, 

melancholikami, obłąkanymi, epileptykami i pokąsanymi przez wściekłe psy. 

ZałoŜycielem zakonu był święty Jan BoŜy, Portugalczyk z pochodzenia, który całe 

swoje Ŝycie poświęcił doglądaniu i pielęgnowaniu chorych przebywających w 

szpitalach. W 1664r. wsparci w testamencie Jana Andrzeja Morsztyna otrzymali 

terenie obecnego Ogrodu Saskiego w pobliŜu ul. Królewskiej oraz pieniądze na 

budowę klasztoru i kościoła. Bonifratrzy mieszkali tu zaledwie pół wieku, 

albowiem król August II wykupił będące na tym terenie dwory i dworki, takŜe 

place, aby wznieść dla siebie pałac, który miał być otoczony wspaniałym, 

rozległym ogrodem. Wyrugował teŜ bonifratrów, którzy za pienięŜne 

odszkodowanie zakupili teren przy obecnej ulicy Bonifraterskiej gdzie ok. 

1728r. rozpoczęli budowę świątyni pod wezwaniem św. Andrzeja 

Apostoła i klasztoru. Stopniowo dzięki takim dobroczyńcom jak ksiąŜę August

Czartoryski czy Jakub Fontana wybudowano szpital na 34 łóŜka i kilka izb osobno 

na pomieszczenie potrzebnej bielizny i lekarstw. Z czasem szpital znacznie 

powiększono. W czasie Powstania Warszawskiego w 1944 r. kościół i klasztor, w 

którym mieścił się powstańczy szpital, był terenem walk z hitlerowskimi 

wojskami, stanowiąc niejako redutę obronną. Obecnie prowadzą tu dom opieki 

dla starców oraz przychodnię dla chorych i aptekę. Stosowana przez bonifratrów 

terapia polega głównie na ziołolecznictwie. 

Zgromadzenie Zakonne Redemptorystów (Zgromadzenie Najświętszego 

Odkupiciela, skrót łaciński: CSsR), ul Karolkowa, kościół p.w. św. 

Klemensa Dworzaka i Aniołów StróŜów - załoŜył 09.11.1732 roku w Italii św. 

Alfons Maria Liguori (1696-1787), w celu niesienia pomocy religijnej ludziom 

najbardziej zaniedbanym duchowo, a szczególnie ubogim. Charyzmatem 

redemptorystów, czyli szczególnym darem i jednocześnie zadaniem do 

wypełnienia, jest pójść za Chrystusem Odkupicielem i głosić ludziom Dobrą 

Nowinę o ich przeobfitym odkupieniu. Obecnie redemptoryści pracują w 75 

krajach świata. 

Zgromadzenie Zakonne Ojców Bazylianów ul. Miodowa - pierwsza 

rezydencja w Warszawie powstała w 1721r. Bazylianie przybyli do Warszawy z 

monasteru w Supraślu. Pierwszy dom i kaplica zostały wybudowane w 

podwarszawskim wówczas Ujazdowie (niedaleko Zamku Ujazdowskiego). Obecny 

klasztor i cerkiew przy ul. Miodowej 16 zostały wybudowane w latach 1781-84 

według projektu znanego architekta królewskiego Dominika Merlini. Pod zaborem 

rosyjskim klasztor warszawski został zlikwidowany. Jednak przetrwał on 

najdłuŜej ze wszystkich klasztorów w tym zaborze, gdyŜ został zamknięty 

dopiero w roku 1872, zaś cerkiew w 1875 została przejęta przez Cerkiew 

prawosławną. Kompleks cerkwi i klasztoru został zwrócony Zakonowi dopiero 

01.01.1930 r. Od 1932 cerkiew klasztorna przejęła funkcję świątyni parafialnej 

dla parafii greckokatolickiej, która istnieje do chwili obecnej. W czasie Powstania 

Warszawskiego w 1944 klasztor i cerkiew zostały zniszczone. Po wojnie kompleks 

został odbudowany (1949 r.). Po drugiej wojnie światowej klasztor w Warszawie 

był jedynym legalnie istniejącym klasztorem bazyliańskim w całej Europie 

Środkowo-Wschodniej (Polska, Ukraina, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia). 

Obecnie klasztor jest siedzibą prowincjała, jednocześnie domem studiów oraz 

nowicjatu, zaś cerkiew klasztorna jest takŜe świątynią parafii greckokatolickiej w 

Warszawie. 

Zgromadzenie Zakonne KsięŜy Trynitarzy - gdy Saraceni stali się 

postrachem ludów chrześcijańskich, powstał w wieku XII zakon, który miał na 

celu ratowanie jeńców i wydostawanie ich z rąk fanatycznych barbarzyńców. 

Zakon ten powitany był z zapałem, bo do przedsięwzięcia podobnego potrzeba 

było bohaterskiej odwagi i wielkiego poświęcenia. PapieŜ Innocenty III 

zatwierdził uroczyście zakon Trynitarzy. Do Polski przybyli Trynitarze bardzo 

późno. Jeden z pierwszych ich klasztorów fundowany był w Warszawie na Solcu 

roku 1693 z kościołem, zamienionym w roku 1865 na parafialny. W latach 1688 

do 1783 Trynitarze wykupili z niewoli ok. 30 tys. jeńców. Dom zakonny mieści 

się na Powiślu, na Solcu - przy kościele pod wezwaniem Trójcy 

Przenajświętszej. 

Zgromadzenie KsięŜy Orionistów – (Małe Dzieło Boskiej Opatrzności) 

załoŜone we Włoszech przez księdza Alojzego Orione, który przez Piusa XII został

nazwany "Apostołem cierpiących i opuszczonych". Niesie apostolstwo miłosierdzia 

względem, ubogich i cierpiących, przez misje i rekolekcje parafialne, opiekę nad 

chorymi, zakłady dla dzieci specjalnej troski i duszpasterstwo parafialne. 

Działalność oriońska w Polsce rozpoczęła się w 1923r. w Zduńskiej Woli (w 

mieście narodzin św. Maksymiliana Marii Kolbego) wraz z przybyciem do naszego 

kraju ks. Aleksandra Chwiłowicza. Od tego czasu Orioniści rozwijają swoją 

działalność w całym kraju i m.in. w Warszawie przy ul. Lindleya powstaje 

kościół rektoralny przy szpitalu Dzieciątka Jezus a następnie parafia Św. 

Alojzego Orione i ośrodek wychowawczy dla młodzieŜy przy ul. Barskiej. 

97) PREZENTACJA STYLÓW ARCHITEKTONICZNYCH W BUDOWLACH 

STAREGO MIASTA 

98) MUZEA WARSZAWSKIE 

99) TEATRY WARSZAWSKIE – HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ 

Teatr Narodowy - powstał w 1765r. z inicjatywy króla Stanisława Augusta 

Poniatowskiego. Była to pierwsza w kraju scena publiczna ze stałym i 

zawodowym zespołem składającym się z polskich artystów. Pierwsza premiera 

inaugurująca działalność Teatru Narodowego – Natręci- Bielawskiego - odbyła się 

19.11.1765r. w gmachu warszawskiej Operalni przy ulicy Królewskiej. Budynek 

ten polska trupa dzieliła z zespołem francuskim, niemieckim i włoskim. 

Początkowo teatr nazywano "narodowym" ze względu na to, Ŝe gra w ojczystym 

języku, sztuki rodzimych autorów. W 1774r. teatr przeniósł się do Pałacu 

Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu. Po czterech latach uzyskał nową 

siedzibę specjalnie wybudowaną dla jego potrzeb. Uroczyste otwarcie gmachu na 

Placu Krasińskich odbyło się w piętnastą rocznicę elekcji Stanisława Augusta. W 

1778 roku na deskach teatru zadebiutował w roli amanta Wojciech Bogusławski, 

z którego osobą utoŜsamia się losy Teatru Narodowego w następnych dekadach. 

Bogusławski kierował teatrem z dwoma przerwami w latach 1783 - 1814. Grał w 

nim jeszcze dłuŜej, bo do 1827r. Szczególnie gorący był okres drugiej dyrekcji 

warszawskiej Bogusławskiego, bowiem przypadł na lata Sejmu Czteroletniego i 

Insurekcji Kościuszkowskiej. W okresie rozbiorów wbrew cenzurze zaborców, 

stał się w tym czasie wyrazicielem pragnień całego patriotycznie nastawionego 

społeczeństwa. W 1829 roku otwarto drugą scenę Teatru Narodowego - Teatr 

Rozmaitości na Krakowskim Przedmieściu. W 1833r. oddano do uŜytku aktorów 

nową, okazałą budowlę Teatru Narodowego na Placu Teatralnym. Gmach 

zaprojektowany przez Antonio Corazziego miał 4 kondygnacje lóŜ, galerię z 

paradyzem oraz parter z krzesłami. Na frontonie teatru nie pojawił się jednak 

przymiotnik "Narodowy". Władze rosyjskie nie wyraziły na to zgody. Teatr 

nazwano Teatrem Wielkim. Grano w nim przede wszystkim przedstawienia 

muzyczne. Dla zespołu dramatu przeznaczono prowizoryczną scenę kameralną, a 

w 1836r. zorganizowano w prawym skrzydle teatr na 800 miejsc, nowy Teatr 

Rozmaitości. U progu XX wieku centrum Ŝycia teatralnego przeniosło się do 

Galicji. W Warszawie z trudem przyjmowano modernizm, sztuki

Przybyszewskiego i dramaty Wyspiańskiego. Scena przy Placu Teatralnym 

utraciła autorytet. "Narodowym" zaczęto nazywać Teatr Polski, który został 

otwarty w Warszawie w 1913 roku. Teatr Rozmaitości spłonął w 1919r. Zespół 

przez parę lat grał w drewnianym budynku Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim. 

Po pięciu latach odbudowy według projektu Czesława Przybylskiego ponownie 

zainaugurowano działalność sceny. Tym razem powrócono jednak do starej 

nazwy. W 1924r. Teatr Rozmaitości przemienił się w Teatr Narodowy. W 1928 

roku w salach Redutowych Teatru Wielkiego stworzono kameralną scenę 

dramatyczną - Teatr Nowy. Obie sceny narodowe grały do pierwszych dni 

września 1939r. 

W grudniu 1945 roku postanowiono odbudować zniszczone gmachy Teatru 

Wielkiego i Narodowego. Pierwszą premierę zagrano 13.12.1949r. Punktem 

zwrotnym w powojennej historii teatru było pojawienie się w nim kolejnego 

dyrektora, Kazimierza Dejmka. Istotnym wydarzeniem stała się inscenizacja 

'Historyi o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim' Mikołaja z Wilkowiecka, 

przygotowana przez Dejmka po objęciu przezeń w 1962 Teatru Narodowego. 

Dramat Mickiewicza z Gustawem Holoubkiem w roli Gustawa-Konrada okazał się 

ostatnią realizacją Dejmka - dyrektora. Przedstawienie stało się, wbrew woli 

reŜysera, faktem politycznym. Dało początek wydarzeniom Marca'68. Dejmek 

został wyrzucony z partii i z teatru. Sześć lat Dejmka w Teatrze Narodowym było 

pierwszym okresem w powojennej historii tego teatru, kiedy osobowość 

dyrektora wywarła wpływ na kształt i artystyczne oblicze sceny. Równie 

wyrazisty profil Teatr Narodowy uzyskał w czasie, gdy kierował nim Adam 

Hanuszkiewicz (1968-1982). Przyszedł wówczas czas na "Narodowy Antyteatr". 

W serii głośnych inscenizacji Hanuszkiewicz dokonywał rozliczeń z polską tradycją 

teatralną i dramatyczną. Za jego kadencji do czołówki zespołu aktorskiego 

naleŜeli m.in.: Andrzej Łapicki, Wojciech Siemion, Zofia Kucówna, Daniel 

Olbrychski. W stanie wojennym z zespołu odeszło wielu aktorów. W 1983 roku 

dyrektorem teatru został Jerzy Krasowski. W 1985 roku Narodowy strawił poŜar. 

Tymczasową siedzibą teatru został od 1986 roku Teatr na Woli. Wydarzenia 

polityczne początku lat 80-tych i ciągnąca się latami odbudowa gmachu przy 

Placu Teatralnym sprawiły, Ŝe Teatr Narodowy popadł w artystyczny niebyt. Jego 

odrodzenie nastąpiło w listopadzie 1996 roku, kiedy po odbudowie wznowił swą 

działalność uroczystym przedstawieniem Dziadów. W 1998r. otwarto małą scenę 

Teatru Narodowego - Scenę przy Wierzbowej. Od września 2003 roku teatr 

poprowadzi Jan Englert. 

Teatr Polski otwarto 29.01.1913r. premierą "Irydiona" Zygmunta Krasińskiego. 

Powstał dzięki staraniom jego załoŜyciela i wieloletniego dyrektora Arnolda 

Szyfmana. Był w owym czasie jednym z najpiękniejszych i najnowocześniejszych 

gmachów teatralnych w Europie. Posiadał pierwszą w Polsce scenę obrotową, 

amfiteatralną widownię na ponad tysiąc miejsc, stylową dekorację wnętrz, 

nowoczesne wyposaŜenie techniczne. W krótkim czasie Teatr Polski zyskał rangę 

pierwszej sceny w Polsce. Był teatrem reprezentacyjnym i europejskim. Stało się 

to za sprawą zespołu złoŜonego z najznakomitszych aktorów, reŜyserów i 

scenografów, a takŜe dzięki starannemu doborowi repertuaru. W Teatrze Polskim 

grali m.in.: Irena Solska, Maria Dulęba, Stanisława Wysocka, Maria Przybyłko- 

Potocka, Seweryna Broniszówna, Aleksander Zelwerowicz, Aleksander Węgierko, 

Kazimierz Junosza-Stępowski, Jerzy Leszczyński, Stefan Jaracz, Juliusz Osterwa, 

Józef Węgrzyn. Z młodego przedwojennego pokolenia zapisali się m.in.: Janina 

Romanówna, Maria Modzelewska, Irena Eichlerówna, Nina Andrycz, ElŜbieta 

Barszczewska, Zofia Małynicz, Jan Kreczmar, Jan Kurnakowicz, Jacek

Woszczerowicz, Józef Kondrat, Marian Wyrzykowski. Wystawiono najwaŜniejsze 

dramaty klasyki polskiej i obcej, a takŜe najciekawsze pozycje współczesne. 

Szczególnym kultem darzył Teatr Polski Szekspira i Shawa. Tu rozpoczynali swą 

pracę albo dojrzewali wybitni inscenizatorzy i reŜyserzy, jak Leon Schiller, 

Aleksander Zelwerowicz. W okresie pierwszych dwudziestu lat był Teatr Polski 

prywatnym przedsiębiorstwem teatralnym o dwu i nawet trzech scenach, wraz z 

Teatrem Małym (1918-1939). Przez pierwsze ponad dwadzieścia pięć lat 

dyrektorem Teatru Polskego był Arnold Szyfman (z wyjątkiem lat wojennych 

1915-1918 za dyrekcji Zrzeszenia i Ludwika Solskiego). Od 01.10.1933 

przedsiębiorstwo teatralne Szyfmana przejął stołeczno-państwowy koncern pn. 

Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej (TKKT). Odbudowany po 

zniszczeniach wojennych Teatr Polski wznowił działalność 17.01.1946 roku "Lillą 

Wenedą" Juliusza Słowackiego. W 1949r. otwarto przy ulicy Foksal Scenę 

Kameralną. Dyrektorem pierwszego upaństwowionego teatru został Szyfman. 

Niebawem jednak, z polecenia władz partyjnych został pozbawiony stanowiska. 

Powrócił na stanowisko dyrektora w okresie tzw32. odwilŜy i dyrektorował 

teatrowi w latach 1950-57. W zespole teatru znaleźli się m.in. Władysław 

Hańcza, Tadeusz Fijewski, Czesław Wołłejko, Stanisław Jasiukiewicz, Ignacy 

Gogolewski. Repertuar zdominowały utwory klasyczne obce i polskie (Szekspir, 

Molier, Słowacki, Fredro), rozbudowane inscenizacje, monumentalne dekoracje. 

Od początku sezonu 1981 dyrekcję i kierownictwo artystyczne objął Kazimierz 

Dejmek. Do teatru napłynęły nowe siły: Anna Seniuk, Tadeusz Łomnicki, 

Stanisław Zaczyk, Jan Englert, Andrzej Łapicki, Gustaw Holoubek. W 1993 

Kazimierz Dejmek objął stanowisko Ministra Kultury i Sztuki. 1.04.1995 

dyrektorem naczelnym teatru mianowano Jerzego Zaleskiego. Rok później 

Andrzej Łapicki został dyrektorem artystycznym Teatru Polskiego. Sprawował tę 

funkcję do grudnia 1998 r. W kwietniu 1999 został ogłoszony konkurs na 

stanowisko dyrektora artystycznego teatru. Od września 1999 stanowisko to 

objął Jarosław Kilian. Od chwili powstania Teatr Polski wystawił na swojej duŜej 

scenie ponad 550 premier, na Scenie Kameralnej prawie 200. 

Teatr Dramatyczny zaczyna swoją działalność w 1949r. jako Teatr Domu 

Wojska Polskiego. W 1955 r. otrzymuje siedzibę w Pałacu Kultury i Nauki a od 

1957 r. działa pod obecną nazwą. Tu w 1958 swoje pierwsze przedstawienia 

realizuje KONRAD SWINARSKI i Swoje dramaturgiczne debiuty mają: T. 

RóŜewicz i S. MroŜek. Gustaw Hoolubek tworzy z Dramatycznego główny ośrodek 

Ŝycia teatralnego lat 70. W 1983r. ówczesne władze w odwecie za aktorski 

bojkot telewizji rozbijają zespół Teatru i odwołują Holoubka. Od 1987 r. 

dyrektorem artystycznym jest ZBIGNIEW ZAPASIEWICZ, aktor legendarnego 

zespołu Teatru Dramatycznego z lat 70. Powstaje wówczas przedstawienie Ja, 

Fauerbach Tankreda Dorsta z wielką rolą TADEUSZA ŁOMNICKIEGO. 

Teatr Studio - scena powstała w lutym 1972 z inicjatywy Józefa Szajny. Kilka 

miesięcy wcześniej reŜyser objął dyrekcję mieszczącego się w Pałacu Kultury i 

Nauki w Warszawie Teatru Klasycznego, który przekształcił w Teatr Studio. 

Równocześnie załoŜył Galerię Sztuki Studio, która stała się miejscem 

gromadzenia i ekspozycji współczesnych dzieł sztuki. Od 1980 teatr działał pod 

nazwą Centrum Sztuki Studio Teatr - Galeria. W 1985 ponownie zmieniono 

nazwę na Centrum Sztuki Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza. Teatr 

zyskał miano jednego z najbardziej awangardowych teatrów w Polsce 

działających w ramach państwowej sceny zawodowej. Dzięki twórczości Szajny,

nazywanej teatrem narracji plastycznej, Studio stało się sceną znaną na całym 

świecie. 

Teatr Ochoty na ul. Reja 9 - najmniejszy teatr stolicy z kameralną salą 

widowiskową, licząca niespełna stu widzów. 

Teatr śydowski im. Ester Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie powstał w 1950 

r, w wyniku połączenia dwóch zespołów teatrów występujących we Wrocławiu i 

Łodzi (w latach 1945-50). W następnych latach teatr działał w tychŜe miastach i 

występował gościnnie w całej Polsce. W 1955r przeniósł się do Warszawy, do 

nowoczesnego budynku (według projektu B. Pniewskiego). Teatr jest 

kontynuatorem i spadkobiercą bogatej tradycji scen Ŝydowskich w Polsce z 

okresu międzywojennego. Przedstawienia są granę w języku polskim i jidysz. Od 

1970 roku Państwowym Teatrem śydowskim w Warszawie kieruje Szymon 

Szurmiej. Po wyjeździe z kraju w 1968 roku znacznej grupy aktorów, wśród 

których byli artyści tej miary, co Ida Kamińska (dotychczasowy dyrektor i 

kierownik artystyczny teatru), Meir Melman i inni, zdawało się, Ŝe teatr 

przestanie istnieć. Rzeczywistość okazała się jednak inna - był on niezbędny 

pozostałej w kraju społeczności Ŝydowskiej. Okazał się równieŜ potrzebny 

polskiej publiczności, ma licznych i wiernych widzów. 

Gmach Filharmonii Narodowej w stylu eklektycznym, wzorowany na Operze 

Paryskiej - zaprojektował architekt Karol Kozłowski. Koncert inauguracyjny 

Filharmonii, złoŜony z utworów kompozytorów polskich, odbył się 5 listopada 

1901. Orkiestrę poprowadził Emil Młynarski. Tu odbyły się I, II i III Konkurs 

Pianistyczny im. F. Chopina (1927, 1932, 1937), I Międzynarodowy Konkurs 

Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego (1935), I Powszechny Festiwal Sztuki Polskiej 

(1937) oraz (częściowo) XVII Festiwal Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki 

Współczesnej (1939). II wojna światowa przerwała działalność Filharmonii 

Warszawskiej; jej budynek uległ zniszczeniu, a niemal połowa członków orkiestry 

straciła Ŝycie. Zespół odtworzono po wojnie w sezonie 1947/48. Odbudowę 

gmachu, w zupełnie odmiennym stylu, ukończono w 1955r. 21 lutego, z okazji 

inauguracji sezonu w nowej własnej siedzibie, Filharmonia Warszawska została 

uhonorowana mianem Filharmonii Narodowej. W następnych latach skład 

orkiestry poszerzono, a salę koncertową wyposaŜono w organy. Zorganizowano 

teŜ profesjonalny chór mieszany, którego kierownictwo objął Zbigniew Soja. W 

latach 1977-2001 dyrektorem naczelnym i artystycznym Filharmonii Narodowej 

jest Kazimierz Kord, dyrygent cieszący się międzynarodowym uznaniem. 

Współpracował on z najwybitniejszymi orkiestrami symfonicznymi w Europie, 

Japonii i Ameryce, a takŜe przez wiele lat związany był z czołowymi scenami 

operowymi świata, m.in. z Metropolitan Opera, San Francisco Opera, Covent 

Garden oraz z Królewskimi Operami w Amsterdamie i Kopenhadze. Pod jego 

kierunkiem Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Narodowej osiągnęła wysoki 

poziom artystyczny i zaliczana jest do europejskiej czołówki zespołów 

symfonicznych. Od 2002 Dyrektorem Naczelnym i Artystycznym Filharmonii 

Narodowej jest profesor Antoni Wit. Obecnie Filharmonia Narodowa liczy 112 

wybitnych instrumentalistów i 100 artystów chóru. Orkiestra bierze stały udział w 

koncertach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej "Warszawska 

Jesień" oraz w finałowych przesłuchaniach Międzynarodowych Konkursów 

Pianistycznych im. F. Chopina. 

WaŜnym wydarzeniem w działalności Filharmonii Narodowej jest organizowana 

corocznie impreza Forum Lutosławskiego, prezentująca koncerty muzyki XX

wieku wraz z towarzyszącymi im wystawami i dyskusjami. Regularnie odbywają 

się teŜ koncerty dla młodzieŜy, tzw. Czwartkowe Spotkania Muzyczne, niedzielne 

koncerty dla dzieci, a takŜe "Warszawa bez barier" i "Via Spei" - koncerty dla 

osób niepełnosprawnych oraz Błękitne Koncerty, upamiętniające rocznicę 

powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych. Filharmonia Narodowa pełni 

równieŜ rolę edukacyjną, organizując tysiące koncertów w szkołach i ośrodkach 

kultury na terenie całej Polski. 

Filharmonia Narodowa dysponuje dwoma salami: Koncertową (z 1072 miejscami) 

i Kameralną (z 433 miejscami).

odpowiedzi - Stary serwis WydziaÅu LeÅnego SGGW

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

odpowiedzi - Stary serwis WydziaÅu LeÅnego SGGW