sił powietrznych - Polska Zbrojna

od redakcjiprzeglądsił powietrznychwrzesień 2012 | NR 02 (059)SzanowniCzytelnicy!Zbliża się jedna z najbardziej znamiennych rocznic – Święto Lotnictwa Polskiego – obchodzonecorocznie 28 sierpnia. Zostało ono przywrócone decyzją ministra obrony narodowejz 1993 roku. Jest to wspólne święto lotnictwa cywilnego, wojskowego i przemysłulotniczego. Ustanowiono je w rocznicę zwycięstwa kpt. pil. Franciszka Żwirki i inż. pil.Stanisława Wigury w Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych Challengew 1932 roku.Do 1931 roku Dzień Lotnictwa Polskiego obchodzono 5 listopada, w rocznicę pierwszegowylotu samolotu wojskowego w 1918 roku z załogą: por. Stefan Bastyra i por. Januszde Beaurain. Potem, do 1939 roku, święto lotnictwa przypadało 28 sierpnia.Po raz pierwszy w historii naszego państwa uroczystość Święta Lotników zorganizowano5 listopada 1932 roku. Z kolei w 1945 roku Dzień Lotnictwa obchodzono po raz pierwszy1 września, w rocznicę wybuchu drugiej wojny światowej.W latach 1945–1989 święto lotnictwa wojskowego obchodzono początkowo 1 września,a następnie 23 sierpnia, w rocznicę pierwszego lotu bojowego myśliwców z 1 PułkuLotnictwa Myśliwskiego na przyczółku warecko-magnuszewskim w 1944 roku.Powrót do 28 sierpnia to uhonorowanie wygranej załogi polskiego samolotu w składziepor. pil. Franciszek Żwirko i inż. Stanisław Wigura w rozgrywanych w1932 roku w Berlinieprestiżowych Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych. Ich organizatorzychcieli powtórzyć swój sukces z 1929 i 1930 roku i wygrać po raz trzeci. Zamysłten pokrzyżowali nasi lotnicy. Jednak zaledwie dwa tygodnie później cały kraj okrył siężałobą na wieść o ich śmierci podczas katastrofy lotniczej, która wydarzyła się 11 września1932 roku w Cierlicku Górnym na Zaolziu.Międzynarodowe Zawody Samolotów Turystycznych, zwane po francusku Challenge Internationalde Tourisme, były imprezą lotniczą, która skupiała uwagę milionów obywatelinie tylko Starego Kontynentu. Pierwsze odbyły się we Francji w 1929 roku, drugiew Niemczech dwa lata później. Trzecie, w sierpniu 1932 roku, zorganizował ponownieAeroklub Niemiec.Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nasze lotnictwo przeżywało burzliwy rozwój.Piloci sportowi i wojskowi, konstruktorzy lotniczy wyrastali na bohaterów narodowych.Młodziutkie lotnictwo polskie dopiero wkraczało na międzynarodową arenę. Ustanawianonowe rekordy, budowano pierwsze konstrukcje lotnicze. Najbardziej udane lekkie samolotysportowe konstruowała trójka młodych inżynierów: Stanisław Rogalski, StanisławWigura i Jerzy Drzewiecki. Od ich nazwisk maszyny te oznaczono RWD.Zawody Challenge były morderczym poligonem nie tylko dla uczestniczących w nich lotników,ale także płatowców i silników. W 1930 roku Polska wystartowała w nich po razpierwszy, zgłosiła 12 załóg. Najlepsze, 19 miejsce, zajął Stanisław Płonczyński. Żwirkoi Wigura, lecący na samolocie RWD-4, odpadli z konkurencji po awarii silnika i przymusowymlądowaniu. Pierwsze trzy lokaty należały do pilotów niemieckich.Życzę przyjemnej lektury zamieszczonych artykułów i zachęcam do refleksji nad drogą,jakie przeszło nasze lotnictwo wojskowe i nie tylko.Ppłk rez. nawig. dr Roman Szustekredaktor prowadzącyAleje Jerozolimskie 9700-909 Warszawatel.: CA MON 845 365, 845 685faks: 845 503sekretariat@zbrojni.plRedaktor naczelny:wojciech kiss-orskitel.: +4822 684 02 22wko@zbrojni.plKierownik Wydziału WydawnictwSpecjalistycznych:joanna rochowicztel.: +48 22 684 52 30Redaktor prowadzący:ppłk rez. dr ROMAN SZUSTEKtel.: CA MON 845 186e-mail: przeglad-sz@zbrojni.plOpracowanie redakcyjne:MARIA JANOWSKAtel.: CA MON 845 184Skład i łamanie:mILITARIUM STUDIOKolportaż i reklamacje:TOPLOGISTICtel.: 22 389 65 87kom.: 500 259 909e-mail: biuro@toplogistic.plwww.toplogistic.plZdjęcie na okładce:Bartosz beraDruk: ArtDrukul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłkawww.artdruk.comNakład: 1500 egz.„Przegląd Sił Powietrznych”ukazuje się od listopada 1928 roku.

SPIS TREŚCIstr. 19TRENDYKaliningradzka stacja radiolokacyjnapłk w st. spocz. pil. doc. dr hab. Bronisław Galoch .....................................6Europejska Agencja Kosmicznapłk rez. Tadeusz wnuk ................................................................................. 12SZKOLENIEI BEZPIECZEŃSTWO LOTÓWpłk w st. spocz. pil. dr jerzy szczygiełRozważania nadbezpieczeństwemlotówProblem bezpieczeństwa lotówbardzo wolno zaczął zajmowaćcoraz ważniejszą pozycjęw rozwijającej się myśli lotniczej.DOŚWIADCZENIAmjr sebastian maślankaWalki w DolinieBekaaSZKOLENIE I BEZPIECZEŃSTWO LOTÓWRozważania nad bezpieczeństwem lotówpłk w st. spocz. pil. dr jerzy szczygieł ......................................................... 19Inwentaryzacja przeszkód lotniczychppłk janusz koliński, mgr Piotr klejnowski, inż. anna wilga ............. 25Założenia reformy szkolnictwa wyższegomjr w st. spocz. dr inż. Kazimierz janusiak ................................................. 30Film w szkoleniu żołnierzymjr mirosław odżygóźdź........................................................................... 37Zanim zostaniesz pilotempłk w st. spocz. pil. dr Jerzy szczygieł ......................................................... 41DOŚWIADCZENIASiły zbrojne w utrzymaniu bezpieczeństwa i porządku publicznegopłk rez. dr inż. wacław bawej ...................................................................... 47Wojnę mamy we krwippor. piotr bartoszek ................................................................................ 55Historia broni precyzyjnie kierowanejppłk w st. spocz. pil. mgr inż. maciej kamyk ................................................. 60Napiętą sytuację na granicyizraelsko-libańskiejspowodowały ciągłe nękanianarodu izraelskiego przez siłyOrganizacji WyzwoleniaPalestyny.str. 66Walki w Dolinie Bekaamjr sebastian maślanka ........................................................................... 66LOGISTYKANowa filozofia rezerw strategicznychpłk marek nienartowicz, mgr inż. Jolanta borecka .............................. 74

Przewóz towarów niebezpiecznychpłk mirosław dobrosielski ..................................................................... 81Zagrożenia w czasie tankowaniast. kpt. marek tobolski .............................................................................. 87PRAWO I DYSCYPLINAPrzestępstwo znęcania się nad podwładnym lub żołnierzemrównym stopniemdr Paweł Kobes............................................................................................ 93Bezzałogowe statki powietrzne w Żandarmerii Wojskowejmjr maciej fijałka ........................................................................................ 98INNE ARMIEOczekiwania sił powietrznych Federacji Rosyjskiejppłk dypl. nawig. piotr cieślik ..................................................................101Coraz więcej lepszych BSPpłk dypl. rez. nawig. inż. józef maciej brzezina.........................................105Lotnictwo sił powietrznych Singapuruppłk w st. spocz. dr inż. JERZY GARSTKA ......................................................112LOGISTYKAst. kpt. marek tobolskiZagrożenia w czasietankowaniaW czasie tankowania statkówpowietrznych podejmuje siękroki zapobiegawcze zgodnez obowiązującymi proceduramiratowniczo-gaśniczymiw wypadku zagrożenia lotnisk.str. 87INNE ARMIEpłk dypl. rez. nawig. inż. józef maciej brzezinaCoraz więcejlepszych BSPstr. 105Z kabiny pilota i nawigatorapłk dypl. rez. nawig. inż. JÓZEF MACIEJ BRZEZINA.........................................119Artykuły, które ukazały się tylko w wersjielektronicznej w zakładce Kwartalnikina portalu www.polska-zbrojna.plCyberataki na infrastrukturę krytyczną jako tanie i skuteczne środkido paraliżowania rozwiniętych państwpłk pil. dr Władysław LeśnikowskiWarszawsko-mazowiecka ostoja seniorów sił powietrznychpłk w st. spocz. nawig. prof. dr hab. Jerzy MachuraPodróż historyczna szlakiem walk lotników września 1939płk rez. dr inż. Henryk CzyżykW Indiach rozpoczęto wielkiprogram modernizacji armiioraz poważnie zwiększono wydatkina obronę.

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plTRENDYKonfrontacja czy współpracapłk w st. spocz. pil. doc. dr hab.Bronisław GalochKaliningradzka stacjaradiolokacyjnaSytuacja geopolityczna we współczesnym świeciejest bardzo niestała.Sąsiedztwo Polski z KaliningradzkimRejonem SpecjalnymFederacji Rosyjskiej, enklawyodizolowanej od pozostałego terytoriumrosyjskiego, przy braku koncepcji jegofunkcjonowania, już stanowi zagrożenie dlanaszego kraju. Tym bardziej gdy uwzględnimyfakt, że w drugiej połowie 2012 roku planujesię w rejonie tym umieścić rakiety systemuIskander. Rządowa „Rossijskaja Gazieta” zauważa,że ulokowanie tych rakiet w obwodziejest działaniem bardziej politycznym niż wojskowym.Stany Zjednoczone, mimo że nikt militarniejeszcze dość długo nie będzie im w stanie zagrozić,systematycznie rozwijają swój system obronyantybalistycznej (Ballistic Missile Defense –BMD). Mają także dobrze rozwinięty systemobserwacji i śledzenia w podczerwieni (Space--Based Infrared System – SBIRS), samolot typuBoening 747-400 Freighter z testowym laseremlotniczym (Airborne Laser – ABL), rozwinięte,modernizowane i dalej budowane radary wczesnegoostrzegania (Upgraded Early Warning Radar– UEWR) oraz nowoczesne radary pracującew paśmie X (X-Band Radar – XBR).FOT. RUSSIAN ARMS6 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plKonfrontacja czy współpracaTRENDYRadary wczesnego ostrzegania, które powstająlub funkcjonują w części europejskiej, to:– w Danii na Grenlandii w bazie powietrznejw Thule, należącej do sił powietrznych USA, radarsystemu wczesnego ostrzegania przed pociskamibalistycznymi (Ballistic Missile Early Warning System– BMEWS). Jest on w trakcie modernizacji;– w Norwegii koło miasta Varde, około 60 kilometrówod granicy z Rosją, działa od 2000 rokuamerykańska stacja radarowa Globus II, która potrafiwykryć obiekty wielkości kilku centymetrów.Pracuje w paśmie X, a jej moc wynosi 200 kW. Obsługujeją jednostka wywiadu wojskowego Norwegii,która współpracuje z US Space Command;– w Wielkiej Brytanii w bazie RAF-u w Fylingdalesw Hrabstwie North Yorkshire znajduje się radarsystemu wczesnego ostrzegania przed pociskamibalistycznymi, który już został zmodernizowany;– w RFN ma powstać centrum dowodzenia tarcząantyrakietową, które będzie się znajdowaćw Ramstein. Tutaj stacjonują także bataliony amerykańskichwyrzutni Patriot PAC-3. W 2016 rokumają one wejść w skład rakietowego systemu antybalistycznegoi przeciwlotniczego krótkiego i średniegozasięgu obrony (Medium Extended Air DefenceSystem – MEADS). Instalacja tarczy maw pewnym stopniu zrekompensować skutki częściowegowycofania w najbliższych latach oddziałówamerykańskich stacjonujących w Europie;– w Gruzji znajdzie się mobilny radar antybalistycznyze skanowaniem fazowym pracujący w paśmieX na platformie kołowej. Jest to głównyelement lądowego systemu THAAD – AN/TPY-2.Przeznaczony ma być także do samodzielnego działaniaw pobliżu terytorium potencjalnego ataku pociskubalistycznego, do wczesnego wykrycia startu,śledzenia i niszczenia głowicy balistycznej;– Turcja wyraziła zgodę na rozmieszczenie w południowo-wschodniejczęści kraju w Kurecik w prowincjiMalatya mobilnego radaru antybalistycznegoobrony USA AN/TPY-2 systemu THAAD. Gotowośćoperacyjną miał uzyskać do końca 2011 roku 1 .NOWE INICJATYWYPotencjalne zagrożenie rakietami balistycznymisprawiło, że Stany Zjednoczone wystąpiłyz inicjatywą rozmieszczenia na terytoriumCzech, Polski, Rumunii i innych krajów europejskichelementów tarczy antyrakietowej (MissileDefense – MD). Z geostrategicznego punktuwidzenia nasze terytorium nabrało szczególnegoznaczenia ze względu na to, iż Polska leżyna trajektorii lotu rakiet balistycznych, któremogłyby hipotetycznie zostać wystrzelonew kierunku państw zachodnich, w tym USA,z terytoriów „państw zbójeckich”. Także przedprzypadkowym atakiem innych państw 2 .Przedstawiciele Departamentu Obrony StanówZjednoczonych prowadzą negocjacjew sprawie ulokowania na terytorium Bułgariiradaru wczesnego ostrzegania pracującegow paśmie X. Nowoczesne radary pracującew tym paśmie, zwane również radaramiśledzącymi lub radiolokatorami kierowaniaogniem XBR, bazowania naziemnego i morskiego,mają być kluczowym elementem tarczyrakietowej w zakresie wykrywania, identyfikacjii śledzenia obcych celów. Stacjeśledzące XBR będą miały możliwość rozróżnianiakształtu i innych cech głowicy bojowejoraz odróżniania jej od głowic pułapek.Ponadto będą mogły pełnić funkcję stacjiobserwacyjnej przestrzeni powietrznej oraz wymieniaćinformacje z innymi systemami (pozaMD) różnego szczebla (strategiczno-taktycznego)3 . W 2008 roku Amerykanie zainstalowalijuż podobny radar w Izraelu. Planują zbudowaniekolejnego w jednym z krajów BliskiegoWschodu.1http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Radar_RAF_Fylingdales.jpg&filetimestamp=20110825163731;http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news…adar-wykrywajacy-iranskie,Id,3572942Z. Lach, A. Łaszczuk, J. Skrzyp: Odporność układu polskiej przestrzenina zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne i terytorialneuwarunkowania obronności i bezpieczeństwa państwa. Warszawa2008, s. 665. Z funkcjonalnego punktu widzenia system MDskłada się z trzech podsystemów: wykrywania, wczesnego ostrzeganiai śledzenia; rażenia (przechwytywania); dowodzenia, kierowaniai łączności.3XBR jest trzecim elementem podsystemu MD. Pierwszym jegoelementem jest system obserwacji i śledzenia w podczerwieni rozmieszczonyw przestrzeni kosmicznej (Space-Based Infrared System– SBIRS). Kolejnym – naziemne (unowocześnione) radary wczesnegoostrzegania (Upgraded Early Warning Radars – UEWR).Czyli po wykryciu i wstępnym określeniu położenia nadlatującychrakiet balistycznych przez satelity SBIRS-high i SBIRS-low oraz radaryUEWR, radiolokatory XBR będą śledzić nadlatujące głowicebojowe, wyodrębniać je spośród celów pozornych oraz określać trajektorięich lotu, zapewniając przy tym wysoką dokładność danychdla systemu dowodzenia, łączności i zarządzania polem walki BM/C3 (Command, Control, Batle Menagement and Communications).http://www.fas.org/spp/starwars/program/nnid/2012/02 przegląd sił powietrznych7

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plTRENDYKonfrontacja czy współpracaAdministracja USA planujeprawie podwojenie liczbyniszczycieli i krążownikówzdolnych do zwalczania rakietbalistycznych, tak bymieć ich 38 do 2015 roku.Liczba pocisków SM-3 mawzrosnąć ze 147 do 436.Waszyngton i Bukareszt zawarły 13 września2011 roku umowę o rozmieszczeniu w Rumuniibazy amerykańskiego systemu obrony przeciwrakietowej,który ma bronić Europy i USA przedrakietami balistycznymi z Bliskiego Wschodu.Umowa przewiduje rozmieszczenie w 2015 rokubazy antyrakiet SM-3. Ma ona się znajdować naterenie istniejącej już bazy sił powietrznych Deveselukoło miejscowości Caracal. Około 2018roku podobna baza antyrakiet SM-3 ma powstaćw naszym kraju.Według informacji Departamentu Stanu,oprócz wyrzutni rakiet SM-3 w bazie rumuńskiejznajdzie się radar wczesnego ostrzeganiaoraz centrum dowodzenia, kontroli i łączności.Rakiety SM-3 mają niszczyć pociski krótkiegoi średniego zasięguw odległości od tysiącado 3,5 tysiącakilometrów samąenergią kinetyczną.Amerykańska tarczaantyrakietowa maosiągnąć gotowośćbojową w Europiew 2020 roku 4 .Według dziennika„Hospodarske Noviny”,Pentagon zwróciłsię do KongresuUSA o fundusze na zbudowanie w Czechachwspólnego centrum wczesnego ostrzegania 5 .Radar w Czechach, z którego budowy StanyZjednoczone zrezygnowały, mógłby natomiastposłużyć do śledzenia trajektorii lotówrosyjskich międzykontynentalnych pociskówbalistycznych (Intercontinental Ballistic Missile– ICBM), wystrzeliwanych z baz w europejskiejczęści Rosji, a także rakiet z kosmodromuw Plesiecku. W wypadku współpracyz zainstalowanym na terenie Norwegii radaremHave Star, kontrolującym Morze Barentsa,radar w Czechach pozwoliłby trzykrotniezwiększyć dokładność obserwacji pociskówbalistycznych klasy głębina wodna–ziemia(Submarine-Launched Ballistic Missile –SLBM) przenoszących głowice jądrowe i wystrzelonychz rosyjskich okrętów podwodnych.Co więcej, radar ten byłby w stanie śledzićwszystkie transmisje elekromagnetyczne w regionie,a nawet obezwładniać lub niszczyćw wypadku konfliktu obiekty przy użyciu impulsówelektromagnetycznych, generować zakłóceniaitd 6 .Rosja kategorycznie sprzeciwia się instalacjielementów tarczy antyrakietowej USA w Europie,twierdząc, że grozi to jej bezpieczeństwunarodowemu. Proponuje Stanom Zjednoczonymi NATO zawarcie układu o niekierowaniu europejskiegosystemu obrony antyrakietowej przeciwkoniej. Nie może też dopuścić do naruszeniaistniejącej równowagi strategicznej, doczego doprowadzą jednostronne działania zachodnichpartnerów w sferze budowy systemuobrony przeciwrakietowej w Europie. Ministerobrony Rosji stwierdził, że plany jego resortuprzewidują dyslokację w obwodzie kaliningradzkimsystemu rakietowego czwartej generacjitypu ziemia–powietrze S–400 Triumf,wzmacniającego obronę obiektów wojskowychi państwowych Kaliningradu 7 .GŁÓWNY ELEMENTSystem ostrzegania o ataku rakietowym (Sistemaprieduprieżdienia o rakietnom napadienii– SPRN) składa się z dwóch komponentów:grupy aparatów kosmicznych oraz grupy stacjiradiolokacyjnych. Informacje z satelitów w czasierzeczywistym są przekazywane do bazySierpuchow-15 (wieś Kuriłowo w obwodzie kałuskim),następnie po opracowaniu – do stanowiskadowodzenia obrony rakietowo-kosmicznejw Sołnecznogorsku, a w dalszej kolejnoścido najwyższych władz państwowych. Szacujesię, że czas, w jakim prezydent Federacji Rosyjskiejmoże dowiedzieć się o wystrzeleniu rakietyz USA, wynosi 10–15 minut.4http://www.wnp.pl/informacje/porozum..,-rumunii; http://wiadomości.onet.pl/swiat/umow...5Krok po kroku. „Polska Zbrojna” 2010 nr 32, s. 50.6T. Pugacewicz: System obrony przeciwrakietowej USA a stosunkipolsko-rosyjskie. W: Wpływ tarczy antyrakietowej na pozycję międzynarodowąPolski. Konsekwencje umieszczenia systemu obronyprzeciwrakietowej Stanów Zjednoczonych na terytorium RzeczypospolitejPolskiej. Red. M. Chorośnicki, A. Gruszczak. Kraków 2009,s. 198.7http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/371304,minister-obrony-rosji--polska-zr8 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plKonfrontacja czy współpracaTRENDYTabela. Stacje radiolokacyjne systemu ostrzegania Federacji RosyjskiejWęzeł Stacja radiolokacyjna Początek pracyOLiengorsk RO-1) Dniestr–m/Dniepr 1976Daugawa 1978Myszołowka (OS-1) Dniestr (SKPK) 1968Dwie /Dniestr-M/Dniepr 1972–1976Dariał-UNie pracujeBałchasz/Kazachstan(OS-2)Dniestr (SKPK) 1968Dwie /Dniestr-M/Dniepr 1972–1076Dariał-UNie pracujeSewastopol/Ukraina (RO=4) Dniepr 1979 *Mukaczewo/Ukraina(RO-5)Dniepr 1979 *Dariał-UMNie pracujePieczora (RO-30) Dariał 1984Gabala/Azerbejdżan)(RO-7)Dariał 1985Baranowicze/Białoruś Wołga 2002Lechtusi Woroneż-M 2006Armawir Woroneż-DM 2009–2010Pionierskoje/Kaliningrad Woroneż-DM 2011* Pracujące ukraińskie stacje radiolokacyjne, z których Rosja przestała korzystać.Źródło: SPRN i oborona. http://russianforces.org/rus/sprn/.20.08.2010.wiek zagrożeń. Utworzony system będzie rozbudowanyo nowe systemy przeciwlotniczei przeciwrakietowe. Tym bardziej że Rosja jeszczenie zrezygnowała z ewentualnej współpracyze Stanami Zjednoczonymi i NATO przybudowie europejskiego systemu obrony przeciwrakietowej.Toczą się ostre dyskusje, padłonader ostre ostrzeżenie, jakie pod adresem StanówZjednoczonych i NATO sformułował prezydentRosji 16 .Według „Izwiestii”, 6 kwietnia 2012 rokuFlotę Bałtycką wyposażono w dywizjon obronyprzeciwlotniczej i przeciwrakietowej S-400.Jego elementy weszły w skład brygady obronypowietrzno-kosmicznej rozmieszczonej pod Kaliningradem.To już trzeci dywizjon S-400 przyjętydo służby. Dwa poprzednie rozmieszczonow Elektrostali i Dołgoprudnym. Nowy dywizjonpodporządkowano Flocie Bałtyckiej. Machronić jednostki zgrupowane w obwodzie kaliningradzkim,w tym radar Woroneż-DM.Nie można wykluczyć, że kompleksy S-400rozmieszczone w obwodzie kaliningradzkimi na okrętach Floty Bałtyckiej zostaną zaoferowaneprzez Federację Rosyjską jako składnikeuropejskiego komponentu obrony przeciwrakietowejNATO. Temat ten byłprzedmiotem rozmów amerykańsko-rosyjskich.Według szefa sztabu SG WWS gen. mjr.Wiktora Bondariewa, do końca 2012 roku rosyjskiesiły zbrojne otrzymają trzy dywizjonyS-400 po osiem wyrzutni każdy 17 . •Autor jest absolwentem Akademii Sztabu Generalnego WP.Dowódca 45 Pułku Lotnictwa Myśliwsko-Szturmowegow Babimoście. Współtwórca pierwszej i wówczas jedynejKatedry Taktyki Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej,której został szefem. Na powyższym stanowiskuzakończył służbę wojskową. Doktorat obronił w ASG WPw 1979 r., habilitację otrzymał w 1990 r.16http://polish.ruvr.ru/2011/12/01/61332026.html.17S-400 pod Kaliningradem. „Raport WTO” 2012 nr 4, s.76.2012/02 przegląd sił powietrznych11

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plTRENDYElement integracjipłk rez.TADEUSZ WNUKDepartament Polityki Zbrojeniowej MONEur opejska A gencja KosmicznaTo międzynarodowa organizacja krajów zachodnioeuropejskich,której celem jest eksploracja i wykorzystanie przestrzeni kosmicznej.FOT. NASA/JIM GROSSMANNMinęły już czasy, gdy kosmos byłmiejscem zaciętej rywalizacjidwóch ówczesnych mocarstw, toznaczy Stanów Zjednoczonychi Związku Radzieckiego, a jego podbój wiązał sięz ogromnymi wydatkami ponoszonymi na organizacjęspektakularnych wypraw kosmicznych, zarównolotów bezzałogowych, jak i załogowych statkówkosmicznych typu Sojuz i Apollo czy teżpromów kosmicznych. Rywalizacja z dziedzinypropagandowo-wojskowej przeniosła się na finansowo-ekonomicznąi od dawna sektor kosmicznyprzynosi zyski 1 . Jego przychody wiążą się z zastosowaniemaplikacji opartych na technologiach kosmicznychi technikach satelitarnych w wieludziedzinach życia gospodarczego, z których najważniejszeto: transport, gospodarka przestrzenna,środowisko naturalne, energetyka i wykorzystanieenergii, rolnictwo, rybołówstwo, bankowość i ubezpieczenia,bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe.Sektor kosmiczny, niejako z definicji, jest1Na przykład w 2008 roku według The Space Report 2009, SpaceFoundation (USA) szacowane na 257,2 mld USD.12 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plElement integracjiTRENDYsymbolem innowacyjności gospodarki, a zainwestowanew niego środki mogą przynieść zyski.W Unii EuropejskiejZnaczenie polityki kosmicznej ciągle rośnie.Podkreśla się rolę sektora kosmicznego w rozwojuinnowacyjności i konkurencyjności gospodarkioraz wykorzystywania technik satelitarnych i usługo nie opartych do zaspokajania potrzeb obywateli,a także jako narzędzia umożliwiającego lepszą realizacjęwielu polityk sektorowych Unii Europejskiej.Rosnąca świadomość możliwości oferowanychprzez sektor kosmiczny sprawiła, że podkoniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wiekurozpoczął się proces kształtowania polityki kosmicznejUnii Europejskiej jako czynnika sprzyjającegowzrostowi innowacyjności i postępowi ekonomicznemuoraz instrumentu ułatwiającegorealizację jej polityki w wielu dziedzinach. Od tegoczasu obserwuje się wzrost nakładów finansowychna te przedsięwzięcia. O ile w latach 2002––2006 na badania związane z przestrzeniąkosmiczną przeznaczono około 235 milionów euro,to w latach 2007–2013 zaplanowano wydatkowaćokoło 1,4 miliarda euro 2 .Strategiczna misja europejskiej polityki kosmicznejobejmuje:– rozwój i wykorzystanie zastosowań kosmicznychsłużących celom polityki unijnej i potrzebomeuropejskich przedsiębiorstw i obywateli, włączającw to środowisko, zrównoważony rozwój i globalnezmiany klimatu;– realizację potrzeb europejskich w dziedziniebezpieczeństwa i obrony dotyczących przestrzenikosmicznej;– zbudowanie silnego i konkurencyjnego przemysłukosmicznego, który wspomaga innowacjeoraz rozwija i dostarcza zrównoważone, cenowouzasadnione, wysokiej jakości usługi;– wspieranie społeczeństwa opartego na wiedzydzięki znaczącym inwestycjom w badania związanez przestrzenią kosmiczną i odgrywanie istotnejroli w międzynarodowych przedsięwzięciach eksploracyjnych;– zapewnienie nieograniczonego dostępu do nowychi innowacyjnych technologii, systemów i potencjaługwarantujących niezależność europejskichzastosowań kosmicznych.Na rzeczrozwoju EuropyUE realizuje swoją politykę kosmiczną w bliskiej współpracyz Europejską Agencją Kosmiczną (European SpaceAgency – ESA), która zapewnia Komisji Europejskiej fachowezaplecze techniczne i finansowe przy podejmowaniustrategicznych decyzji i następnie w czasie ich wdrażaniaw życie. Dlatego też to ona odpowiada za budowę programunawigacji satelitarnej Galileo oraz za tworzenie kosmicznegokomponentu programu GMES (monitoring dla środowiskai bezpieczeństwa) i nadzór nad nim.W materiałach, które uszczegóławiają 3 założeniadokumentu pt. Europa 2020. Strategia na rzeczinteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającegowłączeniu społecznemu, przyjętego wiosną20l0 roku, zapisano, że Europejski przemysł kosmicznydostarcza systemy i usługi w dziedzinie telekomunikacji,nawigacji i obserwacji Ziemi, którezapewniają bezpieczeństwo UE, ułatwiająstawianie czoła wyzwaniom społecznym, takim jakzmiany klimatu 4 i wspierają konkurencyjność europejskiegoprzemysłu, w tym małych i średnichprzedsiębiorstw. Unia Europejska powinna wykorzystaćte osiągnięcia dla rozwoju silnej i zrównoważonejbazy przemysłowej i przyspieszenia rozwojumobilnych aplikacji opartych na technikachsatelitarnych.W 2012 roku Komisja Europejska planuje wieleinicjatyw, w tym o charakterze legislacyjnym,2Przemówienie J.M. Barroso: The ambitions of Europe in space.Bruksela, 15.10.2009.3Komunikat Komisji An Integrated Industrial Policy for the GlobalisationEra. Putting Competitiveness and Sustainability at CentreStage.4Z 35 podstawowych parametrów monitorowanych w ramach ClimateChange (ECV) 28 jest mierzonych z kosmosu.2012/02 przegląd sił powietrznych13

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plTRENDYElement integracjizgodnych z artykułem 189 Traktatu o funkcjonowaniuUnii Europejskiej 5 , który ustanawia politykękosmiczną jako tak zwaną kompetencję dzielonąmiędzy Unię Europejską a państwa członkowskie.Główne jej filary to budowa i eksploatacja systemuobserwacji Ziemi (GMES), na który przeznaczonookoło 0,8 miliarda euro z budżetu UE, europejskiegosystemu nawigacji satelitarnej Galileo (około3,5 miliarda euro z budżetu UE) oraz rozwójzdolności w czterech dziedzinach priorytetowych:badaniu zmian klimatu, innowacyjności i realizacjistrategii Europa 2020…, bezpieczeństwie, eksploracjiprzestrzeni kosmicznej.FoT. 1. Francuska rakieta Ariane 5wykorzystywana przez ESAFOT. ESAEuropejska AgencjaKosmicznaJest to międzynarodowa organizacja krajówzachodnioeuropejskich powołana w celu eksploracjii wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Jej poprzedniczkamibyły Europejska Organizacja BadańKosmicznych (ESRO) i Europejska OrganizacjaRozwoju Rakiet Nośnych (ELDO), które w 1975roku połączyły się i utworzyły ESA.Siedziba organizacji znajduje się w Paryżu,a główny jej ośrodek technologiczny (EuropeanSpace Research and Technology Centre – ESTEC)w Noordwijk aan Zee w Holandii. Instytut Badawczy(European Space Research Institute – ESRIN)mieści się we Frascati (Włochy), siedzibą CentrumOperacji Kosmicznych (European Space OperationsCentre – ESOC) jest zaś niemiecki Darmstadt.Ośrodek Szkolenia Astronautów (European AstronautsCentre – EAC) także znajduje się w Niemczech– w Kolonii. Kosmodrom, który należy doESA, leży w Kourou w Gujanie Francuskiej, gdzierównież funkcjonuje gujański ośrodek kosmiczny.ESA zatrudnia około 1900 osób. Na czele organizacjistoi dyrektor generalny, któremu asystuje dziewięciudyrektorów, odpowiedzialnych za poszczególneoddziały ESA i za zarządzanie agencją.W skład Europejskiej Agencji Kosmicznej wchodzi18 państw, z tego 15 należy do tak zwanej starejunii, oprócz tego Szwajcaria i Norwegia, a z krajównowej unii – Czechy. Jedynym członkiemstowarzyszonym ESA jest Kanada, która od 1979roku ma specjalny status kraju współpracującego.5DzU 2004 nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.14 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plElement integracjiTRENDYPaństwa, które wyrażają chęć przystąpienia doEuropejskiej Agencji Kosmicznej, muszą przejśćnastępujące etapy:– podpisanie Umowy o współpracy (CooperationAgreement) między państwem kandydackima ESA;– podpisanie porozumienia o Europejskim państwiewspółpracującym (European CooperatingState – ECS);– uczestnictwo, także finansowe, w pięcioletnimPlanie dla europejskich państw współpracujących(Plan for European Cooperating State – PECS),który ma przygotować je do członkostwa w ESA;– z upływem okresu obowiązywania PECS rozpoczęcienegocjacji o przystąpieniu do ESA lubstowarzyszenia, lub przedłużenie okresu obowiązywaniaPECS o kolejne pięć lat – tak zrobiły Węgryw 2008 roku.Obecnie 6 do Europejskiej Agencji Kosmicznejjest finalizowana akcesja Rumunii, która w 2007roku podpisała pięcioletni Plan dla europejskichpaństw współpracujących, a 20 stycznia 2011 rokukonwencję ESA. Do PECS przystąpiły takżeWęgry (odpowiednio w 2003 i w 2008 roku), Polska(28 kwietnia 2008 roku) i Słowenia (30 listopada2010 roku). Porozumienie o europejskimpaństwie współpracującym z przedstawicielami EuropejskiejAgencji Kosmicznej podpisała Estonia(10 listopada 2009 roku). Umowę o współpracyz ESA podpisała natomiast: Turcja, Ukraina, Łotwa,Cypr, Słowacja, Litwa, a chęć udziału w jejpracach zapowiedziała Malta.Status PolskiUmowę o współpracy z Europejską Agencją KosmicznąPolska podpisała już 28 stycznia1994 roku, ale dopiero po 13 latach – 27 kwietnia2007 roku – przedstawiciele Polski i ESA podpisaliporozumienie o Europejskim państwie współpracującym.Umowę ratyfikowano 28 kwietnia 2008roku 7 i od tej daty należy liczyć nasz udział w pięcioletnimPlanie dla europejskich państw współpracujących.Ponieważ przedsiębiorstwa z państw współpracującychz ESA w określonym zakresie (do wysokościwnoszonej przez dane państwo kwoty składki naPECS) mogą brać udział w programach kosmicznychESA, udział Polski w PECS powinien przynosićwymierne korzyści. Niestety, z powodu kryzysufinansów publicznych i spadku kursu złotego, polskaskładka członkowska do PCES pozostaje na niezmienionympoziomie, mimo wcześniejszych planówjej corocznego, stopniowego zwiększania.Budżet i projektyEuropejska Agencja Kosmiczna dysponuje rocznymbudżetem na poziomie ponad 3,78 miliardaeuro, z czego:– państwa członkowskie wnoszą około 2,98 miliarda(78,6% nakładów),– Kanada – 20,5 miliona (0,6% nakładów),– Unia Europejska (jako organizacja) – około0,78 miliarda euro (20,6% nakładów),– państwa uczestniczące w Planie dla europejskichpaństw współpracujących – około 8,0 milionóweuro (0,2% nakładów).Niemałe środki finansowe, jakimi dysponujeESA, służą do osiągnięcia celu głównego – stworzeniafloty rakiet nośnych wszystkich typów.Wkrótce Europejska Agencja Kosmiczna będziedysponować trzema rodzajami rakiet:– Ariane 5 – francuską rakietą nośną o nośnościponad 21 ton na niską orbitę okołoziemską, rozwiniętąna zlecenie ESA przez Francuską Agencję Kosmiczną(CNES), głównie we współpracy z EADSi SNECMA, w użyciu od 1997 roku (fot. 1);– Sojuz – rosyjską rakietą nośną o nośności do3,2 ton, wykorzystywaną przez ESA od 2007 roku;– Vega – wyprodukowaną na zlecenie ESA i Arianespaceprzez firmę European Launch Vehicle,o nośności od 0,3 do 2 ton, której pierwszy start odbyłsię 13 lutego 2012 roku.Oprócz tego Europejska Agencja Kosmiczna realizuje,między innymi, następujące projekty:– automatyczny statek transferowy (AutomatedTransfer Vehicle − ATV). Rodzaj statku transportowegoo osiągach podobnych do Progressa, aleo trzykrotnie większej ładowni niż rosyjski odpowiednik.Jego zadaniem jest zaopatrywanie MiędzynarodowejStacji Kosmicznej (InternationalSpace Stadion − ISS);– laboratorium kosmiczne Columbus − europejskielaboratorium naukowe przeznaczone dla Mię-6Według stanu na 15.12.2011.7Opublikowana 26 sierpnia 2008 r. DzU 2008 nr 154, poz. 959.2012/02 przegląd sił powietrznych15

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plTRENDYElement integracjidzynarodowej Stacji Kosmicznej, wyniesione naorbitę 7 lutego 2008 roku w ramach misji wahadłowcaAtlantis;– europejski system nawigacji satelitarnej(Galileo Positioning System), który znajduje sięw trakcie budowy. Ma być równoważną alternatywąamerykańskiego systemu GPS i rosyjskiegoGLONASS. W przeciwieństwie do nich będziekontrolowany przez instytucje cywilne;– program kosmiczny Mars Express, którego celemjest badanie Marsa;– Venus Express – pierwsza sonda ESA wysłanaw kierunku Wenus. Ciekawostką jest, że do jej budowywykorzystano części pozostałe po projektachMars Express oraz Rosetta. Dzięki temu całkowitykoszt budowy wyniósł 260 milionów USD, a zmontowaniepojazdu zajęło niecałe cztery lata, co stanowirekord spośród wszystkich misji planetarnych;Fot. 2. sTART RAKIETY TITAN IVB/CENTUARz sondą Cassini 15 października 1997 rokuze stanowiska startowego na Cape CanaveralAir Force Station w USAFOT. NASA– Rosetta – wystrzelona w 2004 roku sonda kosmicznaESA do wykonania pierwszych szczegółowychbadań na powierzchni jądra kometarnegoi z orbity wokół niego, której celem jest lądowaniew 2014 roku na komecie 67P/Czuriumow--Gierasimienko;– Hipparcos – przedsięwzięcie, które ma na celupomiar paralaks i ruchów własnych gwiazd. Satelitawyznaczył odległości do ponad 2,5 milionagwiazd położonych w promieniu 150 parseków(490 lat świetlnych) od Ziemi;– Smart 1 – bezzałogowa sonda kosmiczna dotestowania nowych technologii (m.in. silnika jonowego,eksperymentalnego systemu łączności,autonomicznego systemu nawigacji oraz zminiaturyzowanychinstrumentów naukowych),które mają być wykorzystane w konstrukcji przyszłychsond kosmicznych. Sztuczny satelitaKsiężyca;– EGNOS – zbudowany przez ESA europejskisystem satelitarny, wspomagający systemy GPSi GLONASS, a w przyszłości Galileo. Do jegonajważniejszych zadań należy transmisja poprawekróżnicowych i informowanie o awariach systemuGPS. 1 października 2009 roku oficjalnieuruchomiono usługę otwartą EGNOS;– satelita KEO – sztuczny satelita będący kosmiczną„kapsułą czasu”. Ma przekazać informacjeprzyszłym mieszkańcom Ziemi, gdy powrócina nią za 50 tysięcy lat. Na jego pokładzieumieszczono, między innymi, diamentz kroplą ludzkiej krwi, próbki powietrza, morskiejwody i ziemi oraz wygrawerowany ludzkigenom, a także zegar astronomiczny pokazującyrotację kilku pulsarów, fotografie ludziwszystkich kultur i encyklopedię zawierającącałą dzisiejszą wiedzę ludzkości.Część projektów Europejska Agencja Kosmicznawykonywała lub nadal wykonuje wspólniez amerykańską Narodową Agencją Aeronautykii Przestrzeni Kosmicznej (National Aeronautics andSpace Administration − NASA). Są to:– kosmiczny teleskop Hubble’a, który poruszasię po orbicie okołoziemskiej, nazwany na cześćamerykańskiego astronoma Edwina Hubble’a. Odmomentu wyniesienia na orbitę w 1990 roku stałsię jednym z najważniejszych przyrządów w historiiastronomii;16 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plElement integracjiTRENDY– Ulysses – sonda kosmiczna do badania aktywnościrejonów biegunowych Słońca. Projekt zakończono30 czerwca 2009 roku;– Cassini-Huygens – misja bezzałogowej sondykosmicznej do badań Saturna, jego pierścieni, księżycówi magnetosfery. Sondę wystrzelono w październiku1997 roku. W lipcu 2004 roku Cassinistał się pierwszym sztucznym satelitą Saturna,a odłączony od sondy lądownik Huygens, za któryodpowiadała ESA, w styczniu 2005 roku wylądowałna powierzchni księżyca Saturna – Tytanie. Planujesię, że Cassini będzie funkcjonować do września2017 roku, kiedy to sonda ulegnie zniszczeniuw atmosferze Saturna (fot. 2).W planach Europejska Agencja Kosmiczna mauruchomić, między innymi, następujące projekty:– Don Quijote – misję sondy kosmicznej. Zaplanowanoją na rok 2013 lub 2015. Jej celem jestsprawdzenie czy asteroidy i meteoroidy da się odchylaćz ich orbity;– Europa Jupiter System Mission – Laplace(EJSM/Laplace) – misja jednej, dwóch lub trzechsond, których celem byłyby cztery największe księżyceJowisza (Io, Europa, Ganimedes i Kallisto) orazjego magnetosfera. Start jest planowany około 2020roku, dotarcie do systemu Jowisza około 2025 roku,a wejście na orbity Europy i Ganimedesa – około2028 roku. Misja miała być wspólnym przedsięwzięciemagencji amerykańskiej NASA i europejskiejESA oraz, być może, japońskiej JAXA i rosyjskiegoRoskosmosu. W związku z problemami budżetowymiNASA, w 2011 roku ESA zadecydowałajednak, że samodzielnie wyśle sondę, która miałauczestniczyć w Europa Jupiter System Mission.Własne programyPrawie wszystkie kraje członkowskie ESA, oprócz działańw ramach agencji oraz Unii Europejskiej, prowadzą własne,narodowe programy kosmiczne. Nie stanowią one konkurencjidla inicjatyw ESA czy UE, są raczej ich dopełnieniem.Programy krajowe mają na celu przede wszystkim rozwójkrajowego sektora kosmicznego dzięki umożliwieniu zdobyciadoświadczenia przez podmioty sektora naukowo-technicznego,co im ułatwia ubieganie się o realizację kontraktóww ESA.NASZA RZECZYWISTOŚĆDziałalność w sektorze technologii kosmicznychw Polsce jest prowadzona w sposób nieskoordynowanyi rozproszona między instytucje i organyadministracji. Powoduje to nieskuteczne reprezentowanienaszych interesów w kontaktach międzynarodowychoraz nieefektywne wykorzystanie posiadanegopotencjału naukowo-technicznegoi wydzielanych na ten cel środków finansowych.Polska, nie będąc członkiem Europejskiej AgencjiKosmicznej, ponosi z tego tytułu wymierne stratyfinansowe, ponieważ nie jest w stanie efektywnieodzyskiwać części wnoszonych do Unii Europejskiejskładek przeznaczonych na działalność kosmiczną.Nasze firmy, mimo że dysponują niekiedywymaganym potencjałem naukowo-technicznym,są pozbawione wiedzy o mechanizmach funkcjonowaniaEDA, nie znają obowiązujących w niej proceduradministracyjnych i nie mogą wykazać się doświadczeniemw realizacji projektów dla agencji.Kierunki zmianAby wprowadzić zmiany, pod przewodnictwemMinisterstwa Gospodarki powołano MiędzyresortowyZespół Roboczy 8 , którego celem było opracowanieprogramu rozwoju technologii kosmicznychi wykorzystywania systemów satelitarnychw Polsce. Zespół stworzył projekt dokumentu,w którym założono osiągnięcie następujących celówstrategicznych 9 :– wzrost innowacyjności i konkurencyjnościprzedsiębiorstw w wyniku rozwoju zaawansowanychtechnologii satelitarnych i kosmicznych oraz8W skład zespołu weszli przedstawiciele ministerstw: nauki i szkolnictwawyższego, infrastruktury, obrony narodowej, spraw wewnętrznychi administracji, spraw zagranicznych, środowiska, sportu i turystyki,a także Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Głównego Urzędu Geodezjii Kartografii oraz Centrum Badań Kosmicznych PAN.9Posiedzenie plenarne Komitetu Badań Kosmicznych i SatelitarnychPAN. Referat S. Waśkiewicz z Ministerstwa Gospodarki.03.02.2010.2012/02 przegląd sił powietrznych17

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blZasada naczyń połączonych50% 45%80%55%I wojna światowa II wojna światowa Wojna o Falklandy Wojna w Zatoce PerskiejOPRACOWANIE WŁASNErys. 1. Straty samolotów w wyniku wypadków lotniczych– zadania lotnicze, ich stopnie trudności orazich wykonalność;– charakter środowiska, w jakim operują statkipowietrzne i ich załogi.Okazuje się, że ludzie, środowisko, zadaniaoraz system zarządzania wzajemnie na siebie oddziałująi tworzą całokształt zagadnień związanychz bezpieczeństwem lotów.Jak jest gdzie indziej?W literaturze amerykańskiej elementy systemumające wpływ na występowanie zagrożeńbezpieczeństwa lotów określa się mianem„5 x M”, czyli:Machine–Man–Media–Mission–Managment.W czasie pierwszej wojny światowej nastąpiłszybki rozwój lotnictwa. Pociągnął on za sobąolbrzymi wzrost liczby wypadków powodowanychwadami konstrukcyjnymi, złą jakością materiałów,błędami w technice pilotowania i zestrzeleniami.W czasie działań wojennychkonstruktorzy nie zajmowali się bezpieczeństwemlotów, ponieważ ważniejszym problemembyła manewrowość samolotu myśliwskiego,a nie jego stateczność.Aby zwyciężać w walkach powietrznych, samolotymiały być zwrotne i dobrze uzbrojone.Powodowało to, że w wyniku strat personelu latającegodo latania bojowego przychodzili młodzipiloci z zaledwie kilkugodzinnym nalotem.Było to przyczyną licznych wypadków lotniczych.Straty bojowe w wyniku zestrzeleń wynosiły7–28 procent, spowodowane wypadkami lotniczymisięgały natomiast 72–83 procent.Skalę problemu ukazują straty lotnicze z powoduwypadków (rys. 1) w stosunku do liczbysamolotów biorących udział w działaniach wojennych.I tak, na przykład: pierwsza wojna światowa– 80% strat w wyniku wypadków, drugawojna światowa i wojna koreańska – 55%, bitwao Falklandy – 50%, wojna w Zatoce Perskiej– 45%.Dane te podkreślają konieczność podjęciawszechstronnych działań profilaktycznych, ukierunkowanychna zmiany w programach szkoleniai treningu lotniczym, by zmniejszyć liczbęzdarzeń lotniczych.W początkowych latach rozwoju lotnictwa zagrożeniebezpieczeństwa lotów obejmowało tylkodwie sfery związane z:– brakiem wiedzy, brawurą i brakiem umiejętnościpraktycznych załogi, w której błędy w technicepilotowania wynikały z nieznajomości zjawiskaerodynamicznych, w związku z tym lotkończył się licznymi awariami i wypadkami;– niedoskonałością konstrukcyjną statków powietrznychi wynikłą z braku doświadczeń konstruktorów,prymitywnymi planami konstrukcyjnymii stosowaniem do budowy samolotupodręcznych materiałów. To powodowało częsterozpadanie się elementów maszyny w locie, pękaniecięgien, urywanie się skrzydeł, śmigieł,a także odmowę pracy silnika.PrzyczynyJedne zniknęły, inne znacznie się rozszerzyły,a także powstały nowe, dotychczas nieznane. Sąone związane z:20 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blfot. bartosz bera2012/02przegląd sił powietrznych 21

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blZasada naczyń połączonychSmutna statystykaPolskie lotnictwo wojskowe w latach 1918–1920 zestrzeliłow walkach 43 samoloty, 59 załóg zginęło natomiastw wypadkach lotniczych. Od stycznia 1921 roku do końcasierpnia 1939 roku z powodu wypadków lotniczych zginęło502 członków załóg lotniczych. Taka sytuacja wymagałakonkretnych działań, więc problem bezpieczeństwa zacząłzyskiwać coraz większą rangę.[J. Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa1989, s. 18]– wysoką wrażliwością silników lotniczych naciała obce;– bardzo wysoką manewrowością, automatyzacją,wielowariantowością uzbrojenia;– powstawaniem coraz doskonalszych statkówpowietrznych, co sprawia, że załoga wykonujecoraz bardziej skomplikowane zadania w coraztrudniejszych warunkach;– komputeryzacją i automatyzacją procesu kierowaniastatkiem powietrznym, co doprowadzado tego, że w pewnych sytuacjach samolot możewykonać manewry bez udziału lub nawetwbrew woli pilota;– brakiem standaryzacji kabin. Dotyczy toproblemów w czasie szkolenia na kolejnych typachstatków powietrznych. W lotnictwie wojskowymwydarzyło się kilka niebezpiecznychsytuacji z powodu różnych typów sztucznychhoryzontów (rys. 2), montowanych na tym samymtypie samolotu. Dochodziło też do tragicznychwypadków związanych z pomyłkowymodczytem wysokości przed wprowadzeniemdo pionowej figury pilotażu. Zdarzają się sytuacje,kiedy pilot musi działać szybko, automatycznie,zgodnie z wytrenowanymi nawykami.W takich wypadkach każda różnica, wynikającaz braku standaryzacji, może powodowaćwzrost możliwości wystąpienia pomyłki lubbłędnego działania;– naruszaniem przez załogi zasad wykonywanialotów, przeoczeniami w technicznej obsłudzestatków powietrznych oraz błędami w kontrolilotów;– środowiskiem, w którym jest wykonywanezadanie lotnicze. Bardzo często zdarzają się wypadki,których pośrednią lub bezpośrednią przyczynąsą zagrożenia wynikające z nieodpowiednichdo danego zadania warunkówatmosferycznych. Dzieje się tak, ponieważ możliwośćzmniejszenia wpływu oddziaływania warunkówatmosferycznych na sposób wykonaniazadań jest ciągle bardzo ograniczona.Statek powietrzny, jako jeden z głównych elementówomawianego układu, aby nie powodowaćzagrożeń, powinien być przystosowany domożliwości człowieka i posiadać wysoki stopieńniezawodności. Wyposażenie samolotóww nowoczesną awionikę i uzbrojenie spowodowałododatkowy wzrost liczby wskaźników informującycho stanie samolotu, uzbrojenia i sytuacjizewnętrznej. Te wskaźniki jednak nieograniczyły liczby występowania wypadkówlotniczych.Ułatwienia sterowania, oferowane przez wysokozautomatyzowane systemy, powodują poczucienadmiernej pewności u załogi, którajednak nie posiadła odpowiedniej wiedzy o samolocie,który pilotuje. Taka sytuacja stanowiistotne zagrożenie, ponieważ im większyudział automatyzacji w obsłudze statku powietrznego,tym większe wymagania są stawianepilotowi, który musi znać możliwościi działanie systemów, aby w sytuacjach szczególnychmóc samodzielnie rozwiązywać pojawiającesię problemy, nieprzewidziane przezkonstruktorów.Automatyzacja ułatwia pilotowanie samolotui umożliwia skrócenie czasu potrzebnego dopoczucia się specjalistą lotniczym na danym typiestatku powietrznego, zmusza jednak załogędo opanowania wiedzy o możliwościach systemów,w które jest wyposażony pilotowany przeznią samolot.22 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plZasada naczyń połączonychSZKOLENIE i blZałoga, wykorzystująca walory współczesnychstatków powietrznych, jest ostatecznymwykonawcą wysiłku ludzkich zespołów. W zależnościod poziomu przygotowania, wykonującokreślone zadanie, może poprawić zauważonebłędy kierownictwa, konstruktora czy inżynieralotniczego, ale może też pogorszyć zaistniałąsytuację awaryjną. Działanie załóg lotniczychma ciągle najistotniejszy wpływ na poziombezpieczeństwa lotów, niezależnie od rodzajulotnictwa.Na samolotach typu Lim notowano okołodwudziestu szczególnych sytuacji w locie, którepiloci musieli znać na pamięć. Na maszynachnaddźwiękowych starszych generacji sytuacjiszczególnych było już około czterdziestu. Nasamolotach najnowszej generacji 2 jest ich ponadsto. Nauczenie się ich na pamięć stało sięprawie niemożliwe.Wyniki badań wielu wypadków i incydentówlotniczych potwierdzają, że typowe błędy, którewynikają z niewłaściwego rozmieszczenia lubbudowy przyrządów, to:– nieprawidłowy odczyt wskazań przyrządów,szczególnie z dwoma lub większą liczbą wskazówek;– niedostrzeżenie wskazań przyrządu usytuowanegow niewłaściwym miejscu;– niewłaściwy odczyt wartości na wskaźnikuz powodu niedokładnego opisu lub podwójnejskali przyrządu;– nieprawidłowy odczyt przyrządów na skutekutrwalonych nawyków w odczytywaniuwskazań o zbliżonym układzie wskazówek lubzbliżonym układzie i kolorystyce sfer odpowiadającychdiametralnie różnym położeniomsamolotu;– wykorzystanie wskazań przyrządu niesprawnego,które odbierano jako prawidłowe.Okazało się, że duże trudności w działaniupilota są skutkiem napływu błędnych, niepełnychinformacji, które uniemożliwiają jednoznacznąocenę sytuacji. Powoduje to koniecznośćwykonywania dodatkowych czynności,wymagających stosunkowo dużo czasu, któregozałoga najczęściej nie ma. Tak więc osiągnięciaw dziedzinie techniki i myśli lotniczejspowodowały zdecydowaną poprawę bezpieczeństwalotów na współczesnych statkach powietrznych.Wysoki poziom techniki lotniczeji rozwój systemów kontrolno-pomiarowychw znacznym stopniu polepszył wykrywalnośćusterek na statkach powietrznych.Kolejnym elementem systemu decydującymo bezpieczeństwie lotów jest człowiek. Wieleoperacji na pokładzie statku powietrznego jestwykonywanych przez automaty, ale trzeba pamiętać,że są to tylko narzędzia w ręku operatora.Rola człowieka nie tylko nie straciła naznaczeniu, przeciwnie, urosła, ponieważ wzrósłpoziom odpowiedzialności oraz cena popełnianychbłędów. Człowiek jest dziś najważniejszymelementem układu, będąc jednocześnie najsłabsząjego częścią.Praca załogi lotniczej jest jedną z najbardziejzłożonych form działalności człowieka, ponieważpilotowanie współczesnego statku powietrznegostwarza sytuacje stresowe, w którychdostosowanie się do istniejących warunkówi normalne funkcjonowanie jest bardzo utrudnione.Pilot pracuje w odosobnieniu od swojegonaturalnego środowiska. W każdym lociedziała na niego zespół swoistych dla współczesnegolotnictwa, a nieprzyjaznych dla człowieka,czynników, które wpływają bezpośrednio naorganizm pilota, a pośrednio na jego zdolnośćdo wykonania zadań. Te czynniki to: hałas, wibracje,turbulencje, zmiany ciśnienia, temperatura,niedotlenienie, zmiany przyspieszeń,wysokości, prędkości, promieniowanie mikrofalowe,czynniki biometeorologiczne, zmiennośćkierunku i położenia, złudzenia, deficytczasu, wysokie tempo działania, nadmiar informacji,silna koncentracja, czynniki zagrożenia,stres, odosobnienie, ograniczenie przestrzenimotorycznej, monotonia otoczenia, świadomośćtrudności zadania i inne.Pilot działając w warunkach znacznie odbiegającychod tych, do których człowiek przystosowałsię przez tysiące lat, z konieczności popełniabłędy. W zależności od wyszkolenia,utrwalonych nawyków, cech psychofizycznych,fizjologicznych i zdolności – więcej lub mniej.2Biuletyn informacyjny DWL, styczeń 1986, s. 53.2012/02przegląd sił powietrznych 23

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blZasada naczyń połączonych10551010551030 30609060Może je eliminować na początkowym etapie ichpowstawania lub, jeśli nie zauważy ich w porę,doprowadzić do sytuacji krytycznej pod względembezpieczeństwa, ponieważ błąd jest nieodłącznymatrybutem działania człowieka. W lotnictwietym bardziej groźnym, że opróczniewykonania zadania lub strat materialnych możepowodować niekiedy śmierć wielu ludzi.Wypadki spowodowane niewłaściwym działaniemzałóg lotniczych stanowią od 40 do 65 procentwszystkich wypadków (rys. 3). W lotnictwieSił Zbrojnych RP procentowy stosunek wypadkówlotniczych z powodu niewłaściwego działania załóglotniczych w latach 1986–1995 wyniósł 56 3 .Wypadki lotnicze, na których zaistnienie mawpływ załoga samolotu, można podzielić nadwie grupy przyczynowe:06030906030rys. 2. Różne wskazania przechylenia na różnychtypach sztucznych horyzontów. Wskazaniadwóch różnych sztucznych horyzontów pokazującychprzechylenie 30 stopni w prawą stronęZałoga56%OrganizacjaLogistyka12% 2%4%27%Innerys. 3. Stosunek wypadków ciężkich zakwalifikowanychdo grup przyczynowych – „niewłaściwedziałanie załogi” w SZRP0TechnikaOPRACOWANIE WŁASNE (2)– naruszanie przepisów i regulaminów – świadomenaruszanie procedur, zasad wykonywanialotów i innych przepisów lotniczych;– błędy załogi dotyczące techniki pilotowaniai eksploatacji statku powietrznego oraz chuligaństwopowietrzne.Wraz ze wzrostem prędkości samolotów istotnyi bardzo trudny do rozwiązania jest w lotnictwieproblem zderzeń z ptakami. Prędkościwspółczesnych samolotów są tak duże, że każdezderzenie, nawet z niewielkim ptakiem, możebyć tragiczne w skutkach dla statku powietrznego.Siła uderzenia może spowodować uszkodzeniesilników lotniczych lub konstrukcji statkupowietrznego. Zderzenie ze stadem ptakówczęsto kończy się katastrofą lotniczą i pociągaza sobą straty ludzkie i materialne.konkluzjeOprócz środowiska naturalnego od początkówlotnictwa wpływ na poziom bezpieczeństwalotów miały obiekty środowiska sztucznego.Obejmuje ono, między innymi, obiektytworzące infrastrukturę umożliwiającą wykonywanielotów. Należy tu wymienić lotniska,urządzenia infrastruktury lotniskowej, masztyradiowe, anteny radiolokatorów, a także infrastrukturęzabezpieczającą życie społeczne, naktórą składają się: budownictwo mieszkaniowe,przemysłowe, kominy fabryczne, chłodnie, linieprzesyłowe, maszty komunikacyjne. Obiektyte w pewnych okolicznościach atmosferycznych,na przykład niski pułap chmur, mogąstanowić realne zagrożenie bezpieczeństwa lotustatków powietrznych. To jest realne zagrożeniedla samolotów i śmigłowców wojskowychpilotowanych przez załogi obdarzone wybujałąfantazją, skłonne do brawurowych przelotów namałych wysokościach.•Autor jest absolwentem Oficerskiej Szkoły Lotniczej (1964).Służbę rozpoczął w 45 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego.Następnie służył w 11 plm OPK, kolejno jako pilot, starszy pilot,szef strzelania powietrznego eskadry oraz dowódca eskadry.Był pracownikiem AON, WOSL oraz WSUPiZ w Rykach.Od 1988 r. na emeryturze.3E. Klich, J. Szczygieł: Bezpieczeństwo lotów…, op.cit., s. 19.24 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blByć na bieżącoOPRACOWANIE WŁASNERys. 1. Fragment mapy lotniczej serii LFC wydanie 10ce, określone w przepisach w sprawie warunków,jakie powinny spełniać obiekty budowlaneoraz naturalne w otoczeniu lotniska;– obiekt budowlany o wysokości stu metrówi więcej powyżej poziomu otaczającego terenulub wody, zlokalizowany na terytorium RzeczypospolitejPolskiej, w tym na wodach terytorialnychMorza Bałtyckiego;– obiekt budowlany oraz obiekt naturalny lub jegoczęści trudno dostrzegalne z powietrza na tleotoczenia z powodu ich barwy, położenia lub konstrukcjioraz inne naziemne obiekty budowlane orazobiekty naturalne lubZgodnie z ustawą Prawolotnicze organem nadzorunad lotnictwem wojskowymjest minister obrony narodowej.Na podstawie odrębnychustaleń wewnętrznychprzeszkody lotnicze zgłaszasię jednak do SzefostwaSłużby Ruchu Lotniczego SiłZbrojnych RP.ich części, zlokalizowanew strefach dolotudo lotniska i odlotu,szczególnie w tereniepagórkowatym i górskim,uznane przezprezesa Urzędu LotnictwaCywilnego lubprzez właściwy organnadzoru nad lotnictwemwojskowym zaprzeszkody lotnicze.Jednak najprostszą, a przy tym najbardziejprzystępną i zrozumiałą, definicję przeszkodylotniczej zaprezentowano w Ustawie z dnia3 lipca 2002 roku „Prawo lotnicze” 1 . Zgodniez jej artykułem 87.2., przeszkodami lotniczymizwane są obiekty budowlane i obiekty naturalnestanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwaruchu statków powietrznych.Według dokumentów NATO, za przeszkodęlotniczą uznaje się obiekty (budowlane lub naturalne)o wysokości powyżej 200 ft (stóp)(60,95 m) ponad poziom terenu.W lotnictwie wojskowym Sił Zbrojnych RPprzyjmuje się, że przeszkodą lotniczą jest obiekto wysokości równej i większej niż 50 metrówponad poziom terenu, położony w zasięgu strefyczasowo wydzielonej (Temporary SegregatedArea – TSA), strefy czasowo zarezerwowanej(Temporary Reserved Area – TRA) lubstałych tras lotnictwa wojskowego (Military AirRoute – MRT), dla których dolną granicą pionowąjest poziom gruntu (GND) oraz obiekt położonyw zasięgu powierzchni ograniczających1DzU 2002 nr 130, poz. 1112.26 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plByć na bieżącoSZKOLENIE i bllotnisk i lądowisk wojskowych uznany przezwłaściwy organ nadzoru nad lotnictwem wojskowymza przeszkodę lotniczą.Zgodnie z Rozporządzeniem MinisterstwaInfrastruktury z 25 czerwca 2003 roku w sprawiesposobu zgłaszania oraz oznakowania przeszkódlotniczych 2 , instytucjami, do których zgłaszasię przeszkody lotnicze, są:– prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego – w odniesieniudo lotnictwa cywilnego;– właściwy organ nadzoru nad lotnictwemwojskowym.W strukturze Szefostwa Służby Ruchu LotniczegoSił Zbrojnych RP (SSRL SZRP) znajdujesię Wydział Lotniskowy, który wykonujezadania związane z:– opiniowaniem i uzgadnianiem lokalizacjiobiektów wysokościowych (w tym powyżej50 metrów n.p.t.) na terenie kraju pod kątemstwierdzenia czy dany obiekt będzie stanowićprzeszkodę lotniczą;– określaniem rodzaju i sposobu oznakowaniaprzeszkodowego obiektów uznanych zaprzeszkody lotnicze;– zbieraniem i przekazywaniem do WydziałuTopograficznego Zarządu A-2 Dowództwa SiłPowietrznych informacji o wybudowanych przeszkodachlotniczych oraz o obiektach o wysokościrównej i większej niż 50 metrów n.p.t.Wydział Topograficzny Zarządu A-2 DowództwaSił Powietrznych, wykonując zadaniazabezpieczenia geograficznego, zajmuje sięzbieraniem, przetwarzaniem i gromadzeniemdanych oraz informacji zawartych w wymienionychzgłoszeniach o przeszkodach lotniczychotrzymanych z SSRL SZRP. Do ich inwentaryzacjiwykorzystuje narzędzia systemówinformacji geograficznej (Geographic InformationSystems – GIS), służące do wprowadzania,gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacjidanych odniesionych przestrzennie. Dziękitemu jest możliwe dokonywanie operacjianalitycznych na tak zgromadzonym zbiorzedanych.Mapy i dokumentyZadaniem, które z tego wynika, jest przekazywanieinformacji do aktualizacji map lotniczych,między innymi serii LFC 3 (rys. 1)w skali 1:500 000 i TFC(L) 4 w skali 1:250 000.Dane są przekazywane do Szefostwa GeografiiWojskowej 5 , które przez podległą jednostkęgeograficzną – 22 Wojskowy Ośrodek Kartograficzny,zajmuje się opracowaniemi drukiem map lotniczych w różnych skalach.DokumentuaktualniającyACHAD, wydawany w postaci niebieskiej książeczki, jestoficjalnym źródłem informacji aktualizującej mapy lotniczeniskich lotów wykorzystywanym w Siłach Powietrznych. Znajdująsię w nim między innymi informacje o aktualności arkuszymap LFC i TFC(L) oraz daty planowanych kolejnychedycji tych map.Mapy serii LFC i TFC(L) są podstawowymimapami lotniczymi dla lotnictwa wojskowegoobejmującymi obszar naszego kraju.Obie są wydawane w cyklu rocznym. Aktualizowanajest na nich treść lotnicza. Obejmujeona, między innymi: strefy kontrolowanejprzestrzeni powietrznej, lotniska i lądowiska,2DzU 2003 nr 130, poz. 1193, z póź. zm.3LFC – Low Flying Chart – mapa niskich lotów.4TFC(L) – Transit Flying Chart (Low Level) – mapa lotów tranzytowych(na małych wysokościach).5Szefostwo Geografii Wojskowej utworzone 1 lutego 2012 rokujest jednostką organizacyjną podległą ministrowi obrony narodowejbezpośrednio podporządkowaną szefowi Sztabu GeneralnegoWojska Polskiego. Wykonuje zadania dotyczące planowania,koordynowania i kierowania geografią wojskową w SZRP. Do głównychjego zadań należy określanie celów i kierunków rozwoju geografiiwojskowej, organizowanie prac związanych z gromadzeniem,przetwarzaniem i dystrybucją informacji i danych geograficznychw systemie narodowym i sojuszniczym, a także tworzeniei utrzymanie wojskowego zasobu geograficznego w gotowościużytkowej dla SZRP.2012/02przegląd sił powietrznych 27

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blByć na bieżącopomoce nawigacyjne, linie energetyczne orazpionowe przeszkody lotnicze.Najnowsza – jedenasta edycja map LFC,obejmujących obszar kraju, była zaplanowanana kwiecień 2012 roku (trzy arkusze),a map TFC(L) (25 arkuszy) na październik2012 roku.Aby zachować aktualność map lotniczych,między kolejnymi ich wydaniami ukazują siędokumenty aktualizujące (Aeronautical ChartAmendment Document – ACHAD) – rys. 2.Na ich podstawie użytkownik powinien nanosićpoprawki na bieżące wydanie mapy lotniczej.Dokument ten jest wydawany w cyklach28-dniowych i publikowany we wspólnym polsko-niemieckimopracowaniu, które co miesiącjest rozsyłane do wszystkich jednosteklotniczych Sił Powietrznych oraz innych jednostekw naszych siłach zbrojnych. W wersjielektronicznej (PDF) jest umieszczany w portaluRON pod adresem: http://portal.ron.int/portal/strona/?SGeoW&strona=dokumenty.Rys. 2. Okładka ACHADRYS. 3. ELEKTRONICZNA WERSJA INFORMACJIo nowych i zdemontowanych przeszkodachna LFCOPRACOWANIE WŁASNE (2)prezentacja elektronicznaAby ułatwić użytkownikowi aktualizację mapylotniczej niskich lotów, z inicjatywy WydziałuTopograficznego Dowództwa Sił Powietrznychod grudnia 2011 roku jest opracowywanakartograficzna (elektroniczna) prezentacja danycho przeszkodach lotniczych zamieszczonychw ACHAD z nastawieniem na ich dystrybucjęprzez sieć MIL-WAN do wszystkichzainteresowanych.Projekt ten jest przygotowany w pliku geo-PDF, dzięki temu nie ma konieczności instalowaniana komputerze dodatkowego specjalistycznegooprogramowania do jegoprzeglądania. Wystarczy przeglądarka plikówPDF. Taki sposób przygotowania opracowaniaumożliwia dodatkowo odczytywaniewspółrzędnych geograficznych lub też dokonywaniepomiarów bezpośrednio w oknieprzeglądarki plików PDF. Opracowanie znajdujesię w sieci MIL-WAN pod adresem:http://dsp/A2/WTop/Aeronautic.W projekcie tym przeszkody lotnicze sąprzedstawione w formie graficznej na podkładziemapy lotniczej niskich lotów.28 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plByć na bieżącoSZKOLENIE i blWiedza o przeszkodach lotniczych jest bardzo ważna dla pilotów samolotów transportowychFOT. usafOpracowanie umożliwia wyświetlenie:– wszystkich zgłoszonych przeszkód po wydaniuostatniej edycji mapy lotniczej niskichlotów na podstawie bieżącego wydania dokumentówaktualizujących;– nowych przeszkód, które dodano w bieżącymwydaniu dokumentów aktualizujących(rys. 3);– usuniętych przeszkód zgłoszonych po wydaniuostatniej edycji mapy lotniczej niskichlotów na podstawie bieżącego wydania dokumentówaktualizujących (rys. 3)– usuniętych przeszkód, które dodano w bieżącymwydaniu ACHAD.Pozwala także na odczytywanie szczegółowychinformacji o przeszkodach.problem w liczbachO tym, jak ważne jest zagadnienie przeszkódlotniczych, mówią liczby. W 2011 roku zgłoszono429 nowych obiektów o charakterze przeszkodylotniczej, tylko w pierwszym kwartaleroku 2012 roku już 207 takich obiektów (fot.).Ze względu na długi cykl wydawniczy mapylotniczej (około roku) jedynym sposobem zachowaniajej aktualności jest wykorzystywaniedodatku aktualizującego. Umożliwia on nanie-sienie na mapę nowych przeszkód lotniczych,usunięcie zdemontowanych i poprawienie parametrówjuż istniejących. Ponieważ ACHADjest wydawany w formie tabelarycznej, korzystaniez niego może być nieco utrudnione.Tworząc jego wersję elektroniczną, WydziałTopograficzny A-2 DSP chciał wyjść naprzeciwpotrzebom użytkowników wojskowych maplotniczych niskich lotów i udostępnić im opracowaniegraficzne, w którym – z jednej strony– istnieje możliwość podejrzenia lokalizacji przeszkódlotniczych, z drugiej – odczytania szczegółowychdanych o każdej przeszkodzie. •Podpułkownik Janusz Koliński jest absolwentemWSOWŁ (1986), Politechniki Wrocławskiej (1996) i WAT (2009).Służył w 3 KOPK kolejno jako dowódca plutonu radiowegoi pomocnik kierownika centrum radiowego, oficer operacyjny,kierownik sekcji topograficznej, szef sekcji topograficzneji specjalista Oddziału Rozpoznania i WE. Jest szefemWydziału Topograficznego w Dowództwie Sił Powietrznych.Magister Piotr Klejnowski jest absolwentem UniwersytetuWarszawskiego Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych (2000).Specjalista Wydziału Topograficznego w DowództwieSił Powietrznych.Inżynier Anna Wilga jest absolwentką Politechniki WarszawskiejWydziału Geodezji i Kartografii (2003). Jest specjalistką WydziałuTopograficznego w Dowództwie Sił Powietrznych.2012/02przegląd sił powietrznych 29

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blMyśleć o przyszłościmjr w st. spocz. dr inż.KAZIMIERZ JANUSIAKZałożenia reformyszkolnictwa wyższegoW dyskusji na temat szkolnictwa wyższego w Polsce dużo miejscapoświęcono powstawaniu nowych uczelni i kierunków studiów,zwłaszcza prywatnych, które rozwijają się w imponującym tempie.FOT. ARTUR GOŁAWSKIUczelnie wyższe zamiast szkolićprofesjonalnych fachowców nakierunkach niezbędnych do rozwojugospodarczego państwaprodukują armię bezrobotnych licencjatów, inżynierów,magistrów w różnych specjalnościachnieprzydatnych w kraju. Absolwenci, kończącwyższą uczelnię, mają nadzieję, że znajdą zatrudnieniena dobrze płatnym stanowisku. Powszechniewiadomo, że społeczeństwo we współczesnymświecie powinno być doskonalewykształcone, to znaczy składać się z profesjonalniewyedukowanych obywateli w różnych potrzebnychspecjalnościach o profilu zarówno humanistycznym,jak i technicznym.Edukacja jest fundamentem rozwoju współczesnegoświata, opartego na wiedzy oraz uczącymsię społeczeństwie, dlatego też wyższe uczelniepaństwowe cywilne i wojskowe powinny kształcićdoskonałych fachowców, a nie snobów, którzyuważają, że nie poziom wykształcenia teoretycznegoi praktycznego, którym powinni się wyka-30 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blMyśleć o przyszłościFot. 1. Budynek główny Wojskowej Akademii TechnicznejFOT. AGNIESZKA MARKOWSKAw dziedzinie edukacji absolwentów w wyższychuczelniach wojskowych, które w zasadzie przestałybyć wojskowe. W pogoni za pieniędzmiwyższe uczelnie wojskowe, podobnie jak cywilne,potworzyły mnóstwo wątpliwych kierunkówstudiów.Należy się zastanowić, jaki pożytek będziez tych absolwentów dla obronności kraju i rozwojuspołeczno-gospodarczego. Jeśli znajdziemysię w pobliżu uczelni wojskowych, na przykładWojskowej Akademii Technicznej,Akademii Obrony Narodowej lub Akademii MarynarkiWojennej, będziemy mogli zauważyćniezliczone tłumy młodzieży cywilnej i młodąemerytowaną kadrę naukową przedwcześniezwolnioną z wojska. Studentów wojskowychtrudno dostrzec w tym środowisku uczelnianym.Tworzenie z placówek wojskowych uczelnicywilno-wojskowych niekoniecznie przyniesiekorzystny efekt dla podniesienia rangiszkolnictwa wojskowego.właściwy kierunek?Należy zastanowić się, czy reforma systemuszkolnictwa wojskowego powinna polegaćna tworzeniu nowych uczelni dla studentów cywilnychlub łączeniu się uczelni wojskowychz innymi instytucjami, szczególnie z cywilnymi.Jako przykład niech posłuży zamiar utworzeniaAkademii Bezpieczeństwa Narodowego (takma się nazywać), która ma powstać z istniejącychakademii i wyższych szkół wojskowych. Podobnypomysł to połączenie Wyższej Szkoły OficerskiejSił Powietrznych w Dęblinie z WojskowymInstytutem Medycyny Lotniczej w Warszawie.Prawdą jest, że ograniczona ilościowo armiazawodowa wymaga znacznie mniejszej liczbyabsolwentów wyższych uczelni i innych specjalistówwojskowych, ale za to profesjonalnie wyszkolonych.Zatem funkcjonujące wyższe uczelnie, centraszkoleniowe, instytuty i pozostałe szkoły wojskowenależy odpowiednio konsolidować. Istniejącew Polsce akademie: Wojskowa Akademia Techniczna,Akademia Obrony Narodowej i AkademiaMarynarki Wojennej, wyższe uczelnie wojskowe,na przykład, Wyższa Oficerska Szkoła Wojsk Lądowychwe Wrocławiu lub Wyższa Szkoła OficerskaSił Powietrznych w Dęblinie, powinny zagwarantowaćodpowiednią liczbę kadry dowódczej32 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plMyśleć o przyszłościSZKOLENIE i bli dydaktyczno-naukowej oraz specjalistów wojskowychz wykształceniem wyższym, średnimi niższym, niezbędnych do tego, aby zapewnićużytkowanie najnowocześniejszego sprzętu i technikiwojskowej.Z dyskusji w środowisku wojskowym nadkształtem wyższego szkolnictwa wynika, że wielunaukowców, absolwentów, przedstawicieli kadrydydaktycznej uczelni wojskowych ma wątpliwościdotyczące obecnego systemu kształcenia.W dużej mierze odnoszą się one do programównauczania. Ciągle mówi się i pisze, że sąone encyklopedyczne, mało elastyczne i rozdrobnione.W uczelniach wyższych, na przykładw Wojskowej Akademii Technicznej (fot. 1), niepowinno się tworzyć dodatkowych kierunkówstudiów, zwłaszcza cywilnych, zbędnych dlaobronności kraju i rozwoju społeczno-gospodarczego,lecz zastanowić się nad opracowaniemi wdrożeniem nowych, elastycznych programównauczania dla absolwentów wojskowych, koniecznychdla polskich sił zbrojnych i rozwojuspołeczno-gospodarczego oraz zdobywania wiedzyw dziedzinie najnowszych rozwiązań technologicznychstosowanych na świecie.potencjałW celu stworzenia optymalnych warunkówfunkcjonowania obecnych akademii i szkół wojskowychoraz pełniejszego wykorzystania tkwiącegow nich potencjału niezbędne jest zwiększenie ichautonomii, w tym programowej, z uwzględnienieminstrumentów zarządzania, jakości oraz wzmocnieniepowiązań z otoczeniem zewnętrznym. Należypodkreślić, że tylko dobre programy mają zasadniczywpływ na jakość kształcenia studentów,a tym samym na efekt pracy dydaktycznej. Powinnyone umożliwiać kształtowanie postaw aktywnościzawodowej, zwłaszcza wykonywania zdań zawodowych,oraz doskonalenie umiejętnościpraktycznych w posługiwaniu się nowoczesnątechniką. Nowoczesność sprzętu i techniki wojskowejstawia coraz większe wymagania zawodowe,które zmuszają do poszukiwania efektywnychmetod kształcenia oraz elastycznegoujmowania programów nauczania niezbędnychdo profesjonalnej edukacji specjalistów w SiłachZbrojnych RP.Najlepsze programy i zawarte w nich treścikształcenia nie mogą być zrealizowane bez odpowiednioprzygotowanej kadry naukowej, bazydydaktycznej, sprzętu technicznego czy aparaturynaukowo-badawczej. Zatem czy warto tworzyćnowe wyższe uczelnie wojskowe, a zapominaćo obecnych uczelniach wyższych i akademiach,które wyróżniają się w świecie dużymi osiągnięciamiw działalności badawczo-naukowej, niezbędnejdla rozwoju gospodarki narodowej, SiłZbrojnych RP, oraz w kontynuowaniu wspaniałychtradycji szkolnictwa wyższego w Polsce.Jedną z unikatowych w kraju i Europie nowoczesnąpaństwową szkołą wyższą jest WojskowaAkademia Techniczna.Dysponuje ona nowoczesnymzapleczemdydaktyczno--naukowym i laboratoriami,gdzie mogąsię kształcić specjaliścipotrzebni w gospodarcenarodowej orazwe wszystkich rodzajachsił zbrojnych: lądowych,lotniczych,specjalnych i MarynarkiWojennej orazReformatorzy wojskowi,szczególnie cywilni z resortuobrony narodowej, ciągle dążądo rewolucyjnych zmianw kształtowaniu szkolnictwawyższego, które mogą prowadzićdo zapaści w jego rozwoju.Będzie to miało negatywnywpływ na rozwój SiłZbrojnych RP.innych rodzajach służb mundurowych w Polsce.Jest to atutem tej uczelni, która może zaspokoićróżne potrzeby armii oraz cywilnej gospodarkinarodowej. Mam nadzieję, że w przyszłości,po odpowiedniej restrukturyzacji, uczelniai domy akademickie Wojskowej Akademii Technicznejznów zapełnią się kandydatami w polskichmundurach wojskowych, a także z krajówNATO i Wspólnej Europy. Ponieważ WAT jestotwarty na świat. Świadczy o tym amerykańskiezainteresowanie proponowaną przez akademięofertą szkoleniową w języku angielskim. Znalazłoto swój wyraz w wizycie przedstawicielaataszatu lotniczego przy ambasadzie USAw Warszawie. Należy podkreślić, że szkoła doskonaliswoją ofertę edukacyjną i jest postrzeganajako prężny ośrodek naukowo-badawczy.Inicjatywa amerykańskiego spotkania jest dowodemwysokiej rangi i renomy Wojskowej AkademiiTechnicznej.2012/02przegląd sił powietrznych 33

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plMyśleć o przyszłościSZKOLENIE i blFot. 3. Akademia Marynarki WojennejFOT. ARCHIWUM MWFot. 4. Wizytówka dęblińskiej „Szkoły Orląt”FOT. archiwum WSOSPdecydenci cywilni i wojskowi uważają, że w zreformowanejarmii zawodowej Marynarka Wojennabędzie stanowić zaledwie kilka jej procenti nie będzie potrzebować tak wielkiej uczelni.Należy przypomnieć, że dziś ta państwowauczelnia wyższa z chlubnymi tradycjami jestotwarta na potrzeby edukacyjne całego Wybrzeża.Na stronach internetowych można przeczytać,jakie wizje i strategie rozwoju ma na lata2011–2022. Uczelnia ta stanowi integralną częśćnarodowego systemu edukacji i nauki. WizjąAkademii Marynarki Wojennej powinno byćutrzymanie statusu akademii wojskowej, tak jakWAT i AON. Strategia nie jest odpowiedzią narewolucyjne działania reformy wyższego szkolnictwawojskowego, gdyż proces ten jest w trakcierealizacji, a jego efekty nie są obecnie znanei przewidywalne.Rewolucja dotycząca kształtu szkolnictwa wojskowegonie ominęła również legendarnej „SzkołyOrląt” w Dęblinie (fot. 4). Wiadomo, że lotnictwojest najbardziej zaawansowanymtechnologicznie rodzajem sił zbrojnych. Wykorzystujenajnowocześniejszy sprzęt lotniczy wymagającyprofesjonalnej obsługi i użytkowania.Aby zapewnić odpowiedni poziom eksploatacjistatków powietrznych i bezpieczeństwa lotów,lotnictwo wojskowe potrzebuje rocznie kilkunastupilotów oraz kilkudziesięciu oficerów, podoficerówi szeregowych zawodowych innych specjalności.Z tego powodu niektórzy politycyi decydenci wojskowi mają słuszne wątpliwości,czy w celu wyszkolenia tych niewielu ludzi należytworzyć akademię lotniczą.„szkoła orląt”Obecna nazwa tej placówki dydaktycznej lotnictwawojskowego nie odpowiada rzeczywistości.Wyższą Szkołę Oficerską Sił Powietrznychkończą piloci i inni specjaliści lotnictwa nie tylkow stopniu oficerskim, również podoficerskim.Uczelnia zapewnia całemu lotnictwu Sił ZbrojnychRP profesjonalnie przygotowaną kadrę lotnikównie tylko dla Sił Powietrznych. Zatem zdu-2012/02przegląd sił powietrznych 35

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blMyśleć o przyszłościmiewa mnie jej stan, to znaczy rozczłonkowaniesłynnej „Szkoły Orląt”, które z punktu widzeniaprofesjonalnego wyszkolenia personelu latającegoi innych specjalistów lotnictwa koliduje z wymogamilotnictwa wojskowego.Dęblin jako placówka dydaktyczna będzie wymagaćnowej organizacji, aby jakość kształceniapersonelu lotniczego zapewniła bezpieczeństwolotów w lotnictwie wojskowym, które stawia pilotomi pozostałemu personelowi lotniczemu wysokiewymagania, nie tylko w aspekcie psychofizycznym,lecz także intelektualnym.Uważam, że nazwa tej szkoły powinna brzmiećEuropejska Wyższa Szkoła Lotnicza Sił ZbrojnychRP. Uczelnia ma w tej materii odpowiednieKultywować tradycjeProces edukacyjny w lotnictwie musi być wyjątkowo profesjonalny.Lotnictwo nie wybacza dyletantyzmu. Za brakwiedzy teoretycznej lub praktycznej często płaci się w nimcenę najwyższą – życie ludzkie. Należy przypomnieć, że dęblińska„Szkoła Orląt” jest znana w świecie jako kuźnia polskiegolotnictwa wojskowego. Wykształciła wielu słynnychlotniczych orłów kadry wojskowej nie będąc akademią lotniczą.kwalifikacje i szlachetne tradycje – szkoli pilotówinnych państw nie tylko z naszej części Europy,na przykład, Syryjczyków, Irakijczyków, Libijczykówi Wietnamczyków. Zatem należy dążyć dotego, aby w niedalekiej przyszłości stała się profesjonalnymcentrum szkolenia lotniczego o randzenie tylko krajowej, ale i międzynarodowej.Jestem przekonany, że każda próba reformowaniasystemu szkolnictwa wojskowego, polega-jąca na zmniejszeniu liczby istniejących akademiilub łączeniu ich w jeden organizm, to rozwiązaniebardzo niepoważne. Ani legendarna „SzkołaOrląt” w Dęblinie, ani Wojskowa AkademiaTechniczna, a także Akademia Obrony Narodoweji Akademia Marynarki Wojennej nie powinnybyć połączone ani niekorzystnie reformowane.Wyższe szkolnictwo wojskowe ma ogromne znaczeniezarówno dla jakości sił zbrojnych, jak i ichprzyszłego rozwoju, a co się z tym łączy dla bezpieczeństwapaństwa. Siły Zbrojne RP nie mogąistnieć bez dobrego szkolnictwa wojskowego.Jestem przeciwny osiąganiu doraźnych celówpolitycznych kosztem wymienionych wojskowychuczelni wyższych przez niektórych politykówi decydentów wojskowych. Myślę, że po nieudanymeksperymencie dotyczącym powstaniaakademii w Dęblinie politycy i niektórzy niekompetentnidecydenci wojskowi z MinisterstwaObrony Narodowej powinni mieć ograniczonywpływ na kształt szkolnictwa wojskowego. Należyuniemożliwić karierowiczom cywilno-wojskowymrealizowanie swoich wygórowanych ambicji,by nie szkodzili rozwojowi nowoczesnegoszkolnictwa wyższego w wojsku.Decydenci wojskowi powinni bardziej zdecydowaniedziałać, by zachować wojskowy charakterszkolnictwa wyższego, a nie czekać na nowestanowiska w uczelniach cywilno-wojskowych.Moim zdaniem efekt szkolenia w wyższychuczelniach powinien być oceniany nie wedługliczby wyedukowanych absolwentów, lecz wedługjakości, to znaczy poziomu nabytej wiedzyteoretycznej i praktycznej specjalistów na kierunkuniezbędnym do dynamicznego rozwoju gospodarczegoi obronności naszego kraju. Z tegopowodu należy zachować właściwe proporcje naborustudentów, aby nie produkować armii zbędnychpseudoabsolwentów cywilnych w uczelniachwojskowych. Jednocześnie nie należy zapominaćo zapewnianiu odpowiedniej liczby absolwentówwojskowych dla Sił Zbrojnych RP. •Autor jest absolwentem Politechniki Poznańskiej i WAT (tytułdoktora). Pełnił funkcje od starszego mechanika lotniczego,przez technika pokładowego, inżyniera eskadry, po zastępcęjednostki lotniczej w Warszawie. Służbę zakończyłna stanowisku starszego inżyniera w eskadrze technicznejInstytutu Techniki Lotniczej WAT.36 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plIstotne narzędzieSZKOLENIE i blW Centrum Szkolenia Sił Powietrznych(CSSP) kształcenie w dużym stopniu opartona multimediach wykorzystywanych w cyklachprzedmiotowych, na które składają sięróżne środki dydaktyczne, generujące wielekanałów przepływu informacji do żołnierzauczącego się określonego przedmiotu. Należyjednak mieć świadomość, że nie liczbaśrodków dydaktycznych decyduje o jakościkształcenia, lecz uzyskane w wyniku ich zastosowaniaformy przekazu treści oraz poziomi rodzaj aktywności uczących się. Aby środkidydaktyczne, w tym filmy, pełniły funkcję namjrmirosław odżygóźdźCentrum Szkolenia Sił PowietrznychFilm w szkoleniu żołnierzyRozwój różnych dziedzin techniki, szczególnie elektrotechnikii elektroniki oraz informatyki, odgrywa coraz większą rolęw procesie dydaktycznym.FOT. archiwum autoraMedialne środki nauczania w corazwiększym stopniu wzbogacająszkolenie żołnierzy, wpływajątakże na jego usprawnieniei zwiększenie efektywności. Znaczące miejscewśród nich zajmuje film i wizualizacja.Szczególna przydatność medialnych środkównauczania, w tym również wideofilmów, w edukacjiżołnierzy wynika ze specyfiki profesjiwykonywanej w armii. Coraz bardziej skomplikowanezadania służbowe wymuszająukierunkowaną edukację techniczną wspomaganąmediami.2012/02przegląd sił powietrznych 37

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blIstotne narzędzierzędzi rozwoju intelektualnego, a nie tylko nośnikówinformacji, należy przy doborze mediówuwzględnić oddziałujące na siebieczynniki: system środków, treści, zadania dydaktyczne,które powinny spełniać, oraz cechypsychofizyczne żołnierzy.MultimediaDzięki różnym kombinacjom emisji środkówz grupy wzrokowo-słuchowej, takich jak:obraz, ruch, kolor, akcja (warstwa obrazów)oraz głos i muzyka (warstwa dźwiękowa), którabuduje nastrój, uzyskujemy synergicznyefekt dydaktyczny.Film silnie aktywizuje uwagężołnierzy, właściwie dobranyi merytorycznie wkomponowanyznacznie przewyższasiłą swojego oddziaływania,zarówno poznawczo, jaki emocjonalnie, wszystkie inneśrodki dydaktyczne.Żołnierz nie jest„bombardowany”wyłącznie przez bodziecjednorodny,najczęściej słowny(czy wzrokowy),lecz przez wieleróżnych, harmonijniezespolonych stymulatorówwzrokowo-słuchowych.Uczący się poznajeponadto treścikształcenia profesjonalnie wyreżyserowane, ponieważnad produkcją filmu pracuje wielu specjalistów1 .Należałoby zadać pytanie: czym jest film,w szczególności dydaktyczny? Odpowiedź niejest prosta, ponieważ przystępując do scharakteryzowaniafilmu dydaktycznego, trzebaprzede wszystkim umiejscowić go wśród całejtwórczości filmowej. Problematyka klasyfikacjirodzajowej i gatunkowej filmu nasuwa wielekontrowersji.Z różnych definicji filmu dydaktycznego(L. Leja, W. Lewicki, M. Strykowski) chyba najbardziejprzekonująca jest wypracowana przezteoretyka niemieckiego Hansa G. Ketzera:Przez pojęcie film dydaktyczny rozumiemyfilm zrealizowany zgodnie z wymogami pedagogiki,którym jako środkiem wychowaniai kształcenia posługuje się nauczyciel w ramachzaplanowanych i progresywnych zajęćszkolnych 2 .Na podstawie tej definicji oraz innych dostępnychmateriałów źródłowych można stwierdzić,że film dydaktyczny charakteryzuje się następującymicechami:– jest materiałem, za pomocą którego osiągamyokreślone cele kształcenia;– w swojej treści jest dostosowany do danegoprogramu kształcenia, który jest określonyprzez poziom, przedmiot i temat nauczania. Dostosowaniefilmu dydaktycznego do szczegółowookreślonego programu nauczania oznaczajednocześnie precyzyjne adresowanie filmu dokonkretnego odbiorcy;– odpowiada poziomowi rozwojowemu słuchacza;– jest elementem określonego procesu kształceniai dlatego efektywność jego oddziaływaniajest uwarunkowana nie tylko nim samym,ale również metodyką jego wykorzystania.Powinno się jednak zaznaczyć, że poza omawianymwcześniej filmem dydaktycznym sensustricto, istnieje również pojęcie filmu dydaktycznegow szerszym znaczeniu.zastosowanieFilm dokumentalny lub popularnonaukowy,przedstawiający najnowsze osiągnięcia techniczne,zastosowany w szkole, uczelni czyw centrum szkolenia, staje się również filmemdydaktycznym. Podobnie jest z wszelkimi filmamibadawczymi. Właściwe filmy dydaktyczne,w zależności od czasu ich trwania i funkcjiw procesie dydaktycznym, mogą występowaćw postaci tak zwanej wstawki filmowej lubfilmu całościowego. Przyjmuje się, że wstawkifilmowe pełnią w procesie kształcenia funkcjęśrodka nauczania, natomiast filmy całościowe– funkcję środka – metody nauczania 3 .Wstawka filmowa to nazwa umowna dlawszystkich krótkich form filmowych, któretrwają zwykle 1–5 minut. W literaturze, w ujęciuszerszym, można spotkać określenie audio-1R.W. Wroński: Film w kształceniu multimedialnym. Warszawa1997 nr 6, s. 93.2H.G. Ketzer: Forma i kształt nowoczesnego filmu dydaktycznego.„Film Naukowy” 1967 nr 1–2, s. 35.3W. Strykowski: Struktura filmu naukowo-dydaktycznego. Poznań1973, s. 53.38 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plIstotne narzędzieSZKOLENIE i blwizualny komunikat dydaktyczny. Należy rozumieć,że jest to celowe wykonanie lub pozyskanienarzędzia, utrwalanie i przechowywanie zapomocą słów, obrazów i symboli informacji,zgodnie z celami i funkcjami przekazu telewizyjnegooraz metodyką i celami kształceniaw sferze obowiązujących zasad dydaktyki.Zadaniem takiego filmu jest unaocznieniesłuchaczom sytuacji szczególnie trudnej dowerbalnego lub statystycznego wyjaśnienia.Bardzo ważną zaletą jest jego uniwersalność.Ten sam materiał lub jego sekwencja mogąbyć wykorzystane na lekcji, wykładzie, ćwiczeniachczy seminarium. Jedna i ta sama pomocfilmowa może służyć jako ilustracja wiadomościpodanych werbalnie przez nauczyciela,może być wykorzystana jako samodzielnyśrodek przekazu szczególnie trudnych informacji,a także do utrwalania lub kontroliwiedzy.Film jako środek nauczania może być stosowanyw dowolnym momencie procesu nauczaniai wypełniać najróżniejsze zadania dydaktyczne,zależy to od nauczyciela (instruktora),który kieruje procesem kształcenia 4 .Film całościowyDrugi rodzaj filmów dydaktycznych to filmycałościowe, a więc przedstawiające możliwiewszystko, co jest przedmiotem nauczaniaw ramach danego tematu. Trwają one naogół od 10 do 20 minut. Ponieważ mają wyczerpaćmożliwie cały temat, sprawą bardzoważną jest ich struktura oraz metodyka stosowania.Nie może bowiem być tak, aby filmycałościowe eliminowały nauczyciela lub inneśrodki. Byłoby to niezgodne z ideą kształceniamultimedialnego. Film całościowy, podobniejak krótki, może być zastosowany w różnychogniwach procesu dydaktycznego. Najbardziejjednak jest predysponowany do tego,aby występować na etapie podawania nowegomateriału.Stosowanie filmów całościowych wymaga dobregoprzygotowania słuchaczy do aktywnegoodbioru jego treści, odpowiedniej prezentacji(często wskazane jest pokazanie filmu całościowegofragmentami) oraz opanowania jego treści.Nie ma wątpliwości, że w niektórych przypadkachwykładanie materiału nauczania za pomocąfilmu całościowego jest dydaktycznieskuteczniejsze aniżeli wykład werbalny ilustrowanynawet wieloma środkami dydaktycznymi.Najbardziej celowe i uzasadnione jest stosowaniefilmu całościowego, gdy:– zasadnicza część materiału nauczania potrzebujeodważnego i dynamicznego przedstawienia,– charakter materiału wymaga uzupełnieniamnogości jego różnych stanów,Zalety stosowaniaW szkoleniu wojskowym, zwłaszcza w opanowaniu umiejętnościpraktycznych, film może okazać się doskonałą pomocądydaktyczną, jako mistrzowski instruktaż do wykonywaniaczynności zgodnych z obowiązującymi procedurami,także jako element wywoływania i podtrzymywania wszechstronnejaktywności słuchacza. Jednak żadnej czynnościpraktycznej nie można nauczyć poprzestając jedynie na instrukcjach– w takim wypadku musi koniecznie pojawić sięelement gromadzenia doświadczeń własnych w postaci ćwiczeńi treningów. Następuje to jednak wówczas, gdy żołnierzpodejmuje określone działanie i powtarza tak długo daneczynności aż perfekcyjnie się ich nauczy.– istotną właściwością przedstawionego materiałujest dynamika,– wskazane jest podniesienie poziomu intensywnościspostrzegania i percepcji materiałunauczania.rola nauczycielaBadania prowadzone w ośrodkach naukowychw Polsce i w innych krajach wskazują,że skuteczność nauczania mierzona ilością4A. Grosicki: Charakterystyka i tworzenie telewizyjnych materiałówdydaktycznych. Koszalin 1992, s. 10–11.2012/02przegląd sił powietrznych 39

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blIstotne narzędzieopanowanego materiału i trwałością jego zapamiętywaniawzrasta dzięki zastosowaniu filmuśrednio od 10 do 40 procent 5 . Aby skutecznośćta miała swoje odzwierciedleniew szkoleniu żołnierzy, nauczyciel (instruktor)powinien przed zajęciami zwrócić uwagę naczynności, które powinien wykonać, przygotowujączajęcia z wykorzystaniem filmu dydaktycznego.Najistotniejsze to:– wybór filmu i zapoznanie się z obrazemi dźwiękiem przed wyemitowaniem go szkolonym,– określenie celów, jakie film ma osiągnąć,– ustalenie sposobu jego projekcji (w całości,fragmenty),Filmem dydaktycznymnazywa się każdy rodzaj czygatunek filmowy, który wprowadzasię do procesu dydaktycznegow sposób celowyi metodyczny, powierzającmu określone zadania dydaktycznei obudowując zabiegamimetodycznymi.– zaplanowanieprojekcji,– opracowanie treścifilmu.Istotny wpływ nawyniki uczenia sięma określony poziomzainteresowania, nastawieniai uwagi,który powinien wytworzyćprowadzącyzajęcia dydaktyczneu ich uczestników. Toone wpływają ukierunkowująco i aktywizującona myślenie i spostrzegawczość kształconychi w konsekwencji na przyswajalność treścifilmu. W przygotowaniu do tego działaniaprowadzący zajęcia powinien pomóc szkolonemui zbudować dla niego konkretny repertuarnastawień i oczekiwań, podporządkowanyosiąganiu celów przedsięwzięcia szkoleniowego6 .Jeden ze sposobów przygotowania do odbiorutreści filmu przez słuchacza proponujeWacław Strykowski. Nauczyciel powinienwykonać następujące czynności metodyczne:– podać tytuł filmu,– zapowiedzieć film i polecić uczącym zwrócićuwagę na niektóre jego elementy,– sformułować pytania–problemy, które mająukierunkować recepcję treści filmu,– sformułować razem z uczącym się pytaniai problemy 7 .Duże znaczenie dla aktywizacji zajęć masam nauczyciel, który w zależności od poziomuintelektualnego szkolonej grupy musi staraćsię wybrać optymalny sposób projekcjifilmu.Można wyróżnić kilka sposobów postępowanianauczyciela (instruktora) w toku emisji:– wyświetla film w całości, bez żadnej ingerencjiw jego recepcję;– wyświetla film w całości, ale w czasie jegoprezentacji wygłasza uwagi ukierunkowującerecepcję;– przerywa projekcję, aby zwrócić uwagęna istotne elementy filmu lub je skomentować;– wyświetla film fragmentami odpowiedniodo wyróżnionych wcześniej problemów. Pokażdym fragmencie filmu wspólnie z uczestnikamiomawia jego treść;– wyświetla film fragmentami – zgodniez podanymi wcześniej fragmentami – problemami.Po każdej części uczący się, kierowaniprzez instruktora, opracowują treśćfilmu.wnioskiFilm dydaktyczny zajmuje wśród środkówaudiowizualnych pozycję wyjątkową. W nowocześnierozumianym procesie dydaktycznymposługujemy się wieloma środkami,w tym technicznymi środkami kształcenia,które ten proces usprawniają. Potrzebę stosowaniafilmu odczuwa się w praktyce dydaktycznejwyjątkowo często. Przykładem jestwykorzystywanie tego środka przez wykładowcówi instruktorów Centrum Szkolenia SiłPowietrznych.•Autor jest absolwentem WSOWOPL (1982) i studiów o kierunkachpedagogicznych i historii wojskowości. Służbę wojskową rozpocząłw 69 pplot. Długoletni pracownik CSSP w Koszalinie,następnie kolejno szef Sekcji Wydawniczej, Sekcji Personalneji specjalista Zespołu Badań Metodyki Nauczania CSSP. Obecniejest szefem Sekcji Badań i Metodyki Nauczania.5E. Jagodziński: Audiowizualne środki dydaktyczne. Warszawa1977, s. 205.6R.W. Wroński: Film…, op.cit., s. 94.7W. Strykowski: Z badań nad metodyką stosowania filmu dydaktycznego.Katowice 1982, s. 7.40 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOd teorii do praktykiSZKOLENIE i blpłk w st. spocz. pil. drJerzy szczygiełZanim zostanieszpilotemTrzeba wiedzieć, że tych sił, które tworzą opór, jest więcejniż powodujących wznoszenie.FOT. jarosław wiśniewskiMłody człowieku, zanim trafisz doszkoły lotniczej w Dęblinie lub jeślinie chcesz iść do wojska, alemyślisz o tym, co by tu zrobić, abymimo to latać, zanim zbierzesz odpowiednią kwotępieniędzy na zrealizowanie tego zamiaru, dowiedzsię, że każdy samolot jest urządzeniem składającymsię z połączonych części, które poddaneopływowi powietrza wytwarzają na swej powierzchnisiły aerodynamiczne. Jedne pozwoląunieść się maszynie w powietrze, inne będą temuprzeszkadzały. Dzieje się tak, ponieważ pod wpływemopływu powietrza na elementach samolotupowstaje siła aerodynamiczna, dzieląca się umowniena tę, która pozwala mu unosić się w powietrzui nazywa się siłą nośną, i tę, która przeszkadzatemu unoszeniu i nazywa się siłą oporu.Co to jest opór?Siłę oporu wytwarza każdy przedmiot trójwymiarowyumieszczony w strumieniu powietrza.Opór ten wynika z siły tarcia powietrza o powierzchnięelementów samolotu, czyli skrzydła,kadłub, podwozie, statecznik, cięgna i wszelkieinne wystające części. Głównym problemem konstruktorówlotniczych jest to, by opory te były jak2012/02przegląd sił powietrznych 41

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blOd teorii do praktykiSiła oporuRys. 1. Opływ bryły przez strumień powietrzaSiła oporuSiła nośnaSiła oporuRys. 2. Płytka opływana przez strumień powietrzaOPRACOWANIE WŁASNE (2)najmniejsze. Na rysunku 1 pokazano opływ nieforemnejbryły przez strumień powietrza.Widoczne jest, że powietrze z trudem opływataki kształt, bo poszczególne strumyki cząsteczekpowietrza, by ten kształt opłynąć, muszą wyhamowaći ugiąć tor swego lotu pod różnymi kątami.Taka bryła w strumieniu wytwarza jedynieopór. Jeśli wstawimy do strumienia płaską płytkę(rys. 2), to zobaczymy, że zmieniając kąt jej ustawienia,zmieniamy charakter opływu tej płytki.Ten kąt nazywa się kątem natarcia, ponieważ oznaczakąt, pod jakim płytka jest atakowana przez napływającystrumień.Gdy płytka jest ustawiona poziomo do napływającegostrumienia, wytwarza opór kształtu nakrawędzi przedniej i opór tarcia na powierzchnipłytki. Jeśli ustawimy ją pod kątem dodatnim donapływającego strumienia, oprócz sił oporukształtu i tarcia pojawi się siła nośna. Jeśli będziemyzwiększać dalej kąt natarcia, do pewnego momentusiła nośna będzie rosła, potem zniknie, ponieważopływ zrobi się burzliwy i już nie będziewytwarzał siły nośnej.Każdy samolot składa się z wielu elementówi każdy z nich, czyli skrzydła, kadłub, podwozie,stateczniki, cięgna i wszelkie wystające części wytwarzająopór. Jeśli chcemy sprawdzić, jak takiopór działa, można zrobić proste doświadczenie:wystawić przez okno poruszającego się pociąguczy samochodu rękę. Poczujemy wtedy opór powietrza.Jeśli chce się poczuć siłę nośną, trzebawyprostować sztywno palce wystawionej przezokno ręki i ustawić ją poziomo, kciukiem do przodu,grzbietem dłoni do góry. Jeśli obrócimy dłońo niewielki kąt dodatni, poczujemy, że coś unosirękę. To jest właśnie siła nośna. Jeśli obrócimydłoń o większy kąt, będzie ona porywana do tyłu,bez unoszenia. Został bowiem przekroczonykąt krytyczny.To samo dzieje się z samolotem przeciągniętymna ponadkrytyczne kąty natarcia. A co to jest krytycznykąt natarcia? Jeśli jeszcze nie wiemy lub jużzapomnieliśmy, to przypomnę. Skrzydło samolotuskłada się z wielu profili. Kąt pod jakim profil lotniczyjest ustawiony do napływających strug powietrzanazywa się kątem natarcia (rys. 3).Kąt natarcia jest to kąt między cięciwą danegoprofilu a kierunkiem napływających na ten profil42 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOd teorii do praktykiSZKOLENIE i blstrug. Przekroczenie kąta natarcia, przy którymopływ stanie się burzliwy i wartość siły oporuprzekroczy wartość siły nośnej, jest kątem krytycznym.Jeśli samolot wprowadzony na bardzoduże kąty natarcia przekroczy jego wartości krytyczne,zacznie przepadać (rys. 4). Jeśli do przeciągnięciadojdzie ślizg, samolot wpadnie w korkociąg.Skrzydło lotnicze z przodu ma krawędź natarcia,z tyłu krawędź spływu. Od góry jest górnapowierzchnia skrzydła, od dołu – dolna. Szerokośćskrzydła mierzy się od noska profilu do krawędzispływu; jest ona określana cięciwami profilitworzącymi to skrzydło. Rozkład ciśnień naskrzydle zależy od grubości profilu. Skrzydłoo większej grubości będzie wytwarzało większyopór niż cieńsze, ale za to większą siłę nośną.Gwałtowniej też będzie przebiegało przekraczaniekąta krytycznego.Siła aerodynamiczna – nośnaProfil lotniczy jest to obrys przekroju skrzydłasamolotu, łopaty śmigła czy łopaty wirnika śmigłowca,rozpatrywany w płaszczyźnie prostopadłejdo osi biegnącej wzdłuż rozpiętości skrzydłalub promienia śmigła czy wirnika. Cechą każdegoskrzydła jest jego zdolność do efektywnegowytwarzania siły nośnej pod wpływem opływupowietrza. Dla małych prędkości, bez uwzględnieniaściśliwości powietrza, siłę aerodynamicznąokreśla się zgodnie z prawem Bernoulliego 1 ,według zależności:gdzie: F α – siła aerodynamiczna, C α – współczynniksiły aerodynamicznej, S – powierzchnia nośna,ρ – gęstość powietrza, v – prędkość lotu.Ponieważ jest to wzór na siłę aerodynamiczną,można go przekształcić we wzór na siłę nośną i siłęoporu, zmieniając tylko wartości i oznaczeniaposzczególnych składników:F z = C z ⋅ S ⋅ ρv22F α = C α ⋅ S ⋅ ρv22F x = C x ⋅ S ⋅ ρv22Ze wzoru wynika, że siła nośna F z zależy odiloczynu współczynnika siły nośnej C z , powierzchninośnej samolotu S oraz połowy warto-Kąt natarciaRys. 3. Kąt natarcia skrzydłaRys. 4. Przepadający samolotZależnościSiły nośne i oporu występują zawsze razem, a ich wielkościsą do siebie proporcjonalne, ponieważ obydwie pochodząz rozłożenia jednej siły. Dlatego każdemu wzrostowisiły nośnej będzie towarzyszył wzrost sił oporu.Konstruktorzy lotniczy w swych planach kalkulują takiekształty, aby siły nośne były zawsze większe, a oporu możliwiemałe. Dlatego wszelkie wystające części samolotu sąosłaniane specjalnie wyprofilowanymi owiewkami.1Szwajcarski matematyk i fizyk, twórca podwalin mechaniki statystycznej.Żył w latach 1700–1782.OPRACOWANIE WŁASNE (2)2012/02przegląd sił powietrznych 43

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blOd teorii do praktykiSymetrycznyRys. 5. Profil symetryczny skrzydłaWklęsło-wypukłyPłasko-wypukłyDwuwypukłyRys. 6. Profile niesymetryczne skrzydłaGrubośćprofiluCięciwaRys. 7. Parametry profilu lotniczegoLinia szkieletowaStrzałka ugięciaOPRACOWANIE WŁASNE (3)ści ciśnienia dynamicznego, czyli gęstości powietrzana danej wysokości ρ i prędkości lotuv podniesionej do kwadratu.Od czego zależy wartość tych czynników.– Wartość współczynnika siły nośnej zależyod charakterystyk aerodynamicznych profilulotniczego, czyli od typu i kształtu oraz od kątanatarcia.– Powierzchnia nośna wynika z konstrukcjistatku powietrznego i powierzchni jego płaszczyznnośnych, czyli od kształtu kadłuba,skrzydła i statecznika, ich połączeń, podwoziai jego owiewek oraz różnych wystającychelementów.– Gęstość powietrza zmienia się wraz z wysokościąi temperaturą. Wraz z wysokościąlotu gęstość powietrza maleje zgodnie z zależnością:pρ =r ⋅ Tgdzie: p – ciśnienie powietrza, r – stała gazowadla powietrza, T – temperatura w skali bezwzględnej.Wraz ze wzrostem wysokości spada ciśnienie,spada też gęstość powietrza i wynosi:– 0 m – 1,2 g/m 3 ; 3000 m – 0,91 g/m 3 ;5000 m – 0,74 g/m 3 ; 10 000 m – 0,41 g/m 3 ;15 000 m – 0,19 g/m 3 . Na wysokości powyżej15 tysięcy metrów gęstość spada prawie dziesięciokrotnie!Dlatego gdy lecimy na dużej wysokości,nie wykonamy ciasnego zakrętu, nietracąc przy tym wysokości.Profile lotniczeZe względu na symetrię można podzielić je nadwie ich grupy: symetryczne (rys. 5) i niesymetryczne,które dalej dzielą się na (rys. 6):– wklęsło-wypukłe – spodnia i górna część profilusą wygięte ku górze;– płasko-wypukłe – część profilu jest płaska,górna zaś wygięta ku górze;– dwuwypukłe – dolna część profilu jest wygiętaku dołowi, górna – do góry.Parametry wszystkich profili są takie same, aleich wielkości są różne, zależnie od typu profilu(rys. 7). Cięciwa profilu jest linią prostą, która łączynosek profilu z jego końcówką. Linia szkie-44 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOd teorii do praktykiSZKOLENIE i blletowa jest linią krzywą, łączącą środki okręgówwpisanych w profil wzdłuż jego cięciwy. Strzałkaprofilu to maksymalne ugięcie linii szkieletowejod cięciwy profilu. Grubość profilu to największaodległość między dolnym a górnymkonturem profilu mierzona prostopadle do cięciwy.Grubość względna to stosunek grubości profiludo jego cięciwy.W roku 1738 wspominany Daniel Bernoullisformułował jedno z podstawowych równań hydrodynamikipłynów idealnych. Opisywało onozachowanie gęstości energii całkowitej na linii prądu2 . Prawo to obowiązuje w podstawowej wersjidla stacjonarnego przepływu nieściśliwego. RównanieBernoulliego wynika z zasady zachowaniaenergii, która mówi, że suma ciśnień statycznegoi dynamicznego w tej samej strudze ma wartośćstałą. Zgodnie z tym, jeśli w strudze gazu ciśnieniestatyczne spadnie, musi wzrosnąć ciśnieniedynamiczne. Mówiąc prościej, jeśli w płynącejstrudze spada ciśnienie statyczne, rośnie prędkośćjej przepływu.Zgodnie z przedstawionym prawem (rys. 8),zaprezentowano jak na profilu powstaje siła nośna.Pokazano profil lotniczy, który jest opływanystrumieniem powietrza o prędkości na tylemałej, że nie występują zjawiska związane ześciśliwością powietrza. Strumień powietrza, napotykającna przeszkodę w postaci profilu lotniczego,dzieli się na warstwę, która opływa profilgórą, i warstwę, która opływa go dołem.Ponieważ nad profilem strumień trafia na rozszerzającąsię przestrzeń, spada w nim ciśnieniestatyczne. Na skutek spadku ciśnienia statycznegorośnie ciśnienie dynamiczne, więcstrumień przyspiesza.Pod profilem natomiast strumień trafia na zwężającąsię przestrzeń, w strumieniu wzrośnie więcciśnienie statyczne, zgodnie z równaniem stałegowydatku (rys. 9).Siła nośna powstaje na skutek wynikłej z prawaBernoulliego różnicy ciśnień pod i nad skrzydłemsamolotu. W efekcie, gdy będzie ona odpowiednioduża, samolot uniesie się w powietrze.2Linia prądu – w mechanice płynów jest linią styczną w każdympunkcie do kierunku prędkości cząstki płynu. W przepływie stacjonarnyrnlinie prądu pokrywają się z drogą cząstek płynu.PodciśnienieNadciśnienieRys. 8. Powstawanie siły nośnejV 2 1 ∆ = S1v 2 12+p12Siłanośnav1 p2 v2V 2 2 ∆ = S2= v 2 2 p22+ 2= constRys. 9. Zmiany w strumieniu podczas jego przepływuprzez różne przekroje strugiXRys. 10. Osie samolotuYZZYXOPRACOWANIE WŁASNE (3)2012/02przegląd sił powietrznych 45

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plSZKOLENIE i blOd teorii do praktykiF z – siła nośnaF x – siła oporuF c – siła ciąguG – siła ciężkościWarunki lotu poziomegoF z = GF c = F xRys. 11. Siły działające na samolot w locie ustalonymF zF zF xF cGGRys. 12. Zachowanie się samolotu podczas zmiany sił na osi x–xF cGAby samolot utrzymał się w powietrzu, w locieustalonym, musi wystąpić równowaga siłi momentów działających względem wszystkichjego osi (rys. 10).Równowaga sił wzdłuż osi z–z zapewnia lotna stałej wysokości, równowaga sił względemosi x–x stałą prędkość, natomiast równowagasił na osi y–y lot po prostej (rys. 11). Zakłócenierównowagi na którejkolwiek z osi spowoduje,że samolot zmieni takie parametry lotu, jak:kierunek, prędkość lub wysokość. Na przykład,jeśli na osi x–x siła ciągu będzie większa niżF z Autor jest absolwentem Oficerskiej Szkoły Lotniczej (1964).F xF zF cF xOPRACOWANIE WŁASNE (2)opór, samolot przyspieszy i zacznie się wznosić,aż do momentu, w którym siła oporu wzrośniei zrównoważy siłę ciągu (rys. 12).Problematyka ta będzie kontynuowana w następnymnumerze.•Służbę rozpoczął w 45 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego.Następnie służył w 11 plm OPK Wrocław, kolejno jako pilot,starszy pilot, szef strzelania powietrznego eskadryoraz dowódca eskadry. Był pracownikiem AON, WOSLoraz WSUPiZ w Rykach. Od 1988 r. na emeryturze.46 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plGłówny komponentDOŚWIADCZENIApłk rez. dr inż.wacław bawejDowództwo Wojsk LądowychSiły zbrojne w utrzymaniubezpieczeństwa i porządkupublicznegoFOT. j. kośnik/ncsSytuacje kryzysowe mogą wymagać podjęcia nadzwyczajnychśrodków, z wprowadzeniem stanów nadzwyczajnych włącznie.Bezpieczeństwo absolutne i powszechne,chociaż może przyjmowaćpostać ideału wyobrażanegoi pożądanego, to w praktyce jestnieosiągalne. Wynika to ze złożoności mechanizmówspołecznych i przyrodniczych, które powodują,że mimo bogatych doświadczeń, poznaniai opanowania wielu metod zwalczania zagrożeńgodzących w bezpieczne bytowanie, ciągle namtowarzyszą jako pewien potencjał negatywny zgromadzonyw otaczającym nas świecie, mający różneformy zjawiska i zdarzenia. Jednak nasza, nawetpełna czujności i aktywności, egzystencjabyłaby o wiele mniej stabilna, gdybyśmy nie łączylijej z tworzeniem warunków, w których maksymalniezostaną ograniczone źródła zagrożeń.2012/02przegląd sił powietrznych47

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAFOT. sylwia guzowska48 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plGłówny komponentDOŚWIADCZENIANależy stwierdzić, że jednym z ważniejszychelementów działań, dotyczących uzyskiwania odpowiedniegopoziomu zaspokojenia potrzebybezpieczeństwa, jest systematyczne obserwowanie,diagnozowanie i modyfikowanie środowiskludzkiego bytowania.Pojawienie się określonych zagrożeń, przyrównocześnie odczuwanym braku stosownychmechanizmów ochronnych przed nimi, jest naogół źródłem rozmaitych obaw, a nawet egzystencjalnychlęków dotyczących osobniczego lubzbiorowego bezpieczeństwa, które mogą doprowadzaćludzi do stanów depresyjnych i frustracji.Wpływając negatywnie na życie społecznedanych zbiorowisk, stają się w nich problememspołecznym.istota sił zbrojnychUjęcie bezpieczeństwa wymaga procesowegoi produktowego podejścia. Określenie istoty bezpieczeństwapublicznego jest niezwykle trudne,a podejmowane próby bardzo uproszczone, wymagającedalszych niezbędnych uściśleń, będącychkonsekwencją szerokiego obszaru występowaniazmiennych określających, co w wypadkusfery publicznej można uznać za decydującew kwestii zachowania jej bezpieczeństwa.Procesowe i produktowe podejście, chociażniedoskonałe, wydaje się być zgodne z orientacjąbadawczą nowej dyscypliny – nauk o bezpieczeństwie.Poznając bezpieczeństwo, należy zająćsię tylko tak dobranymi jego aspektami,które umożliwiają jego wyjaśnienie i zrozumienie.Koncepcja bezpieczeństwa i jego przedmiotujako bytu wielowymiarowego powinna bardziejskłaniać do myślenia i badania w kategoriach: całościaniżeli części; procesu aniżeli struktury; naukiepistemicznej aniżeli nauki obiektywnej;sieci aniżeli budowli jako metafor wiedzy; przybliżonegoopisu aniżeli prawdy 1 .Według mnie, najpełniejszą definicję SiłZbrojnych RP zawarto w podrozdziale 4.2pkt. 46 Strategii obronności RzeczypospolitejPolskiej. Stwierdza się w nim, że: Siły ZbrojneRzeczypospolitej Polskiej są podstawowym elementemsystemu obronności państwa. Służąochronie niepodległości Rzeczypospolitej Polskieji niepodzielności jej terytorium oraz zapewnieniubezpieczeństwa i nienaruszalności jejgranic. W ramach tej funkcji wykonują zadaniawynikające ze Strategii Obronności RzeczypospolitejPolskiej, skonkretyzowane w Polityczno-StrategicznejDyrektywie Obronnej i w stosownychnarodowych i sojuszniczych planachoperacyjnych 2 .Działając w narodowym i sojuszniczym systemieobronności, Siły Zbrojne RP mogą byćużyte do wykonywania różnych zadań w ramach:działań wojennych, operacji reagowaniakryzysowego, działań stabilizacyjnych i operacjiwsparcia pokoju. Oczyszczają także terenyz materiałów niebezpiecznych pochodzeniawojskowego i unieszkodliwiają je lub neutralizują.Mogą również brać udział w zwalczaniui minimalizowaniu skutków klęsk żywiołowych,działaniach antyterrorystycznych, akcjachposzukiwawczych, a także ratowaniu życialudzkiego.W trakcie działań wojennych Siły Zbrojne RP,składające się z jednostek wojsk operacyjnych,skupiają się na wykonywaniu zadań sojuszniczycho charakterze ekspedycyjnym. Brakujew ich składzie podstawowego komponentu nowoczesnejstruktury obronnej – wojsk terytorialnych.Tym samym powoduje to niedostatek wykonywaniazadań dotyczących obrony terytoriumwłasnego państwa 3 , w tym różnych zadań ochronnychi zabezpieczających w strefie tyłowej,udzielania pomocy ludności cywilnej w ramachwspółpracy cywilno-wojskowej i utrzymania porządkupublicznego w rejonach nieobjętych bezpośrednimidziałaniami wojennymi.Operacje reagowania kryzysowego w krajulub poza jego granicami przy wsparciu i akceptacjimiędzynarodowych organizacji politycznychmogą mieć charakter militarny i niemilitarny.Ich zasięg odnosi się w zasadzie dowszystkich działań, które nie dotyczą artykułu5 Traktatu Północnoatlantyckiego, takich jak1J. Ziarko: Paradygmaty i orientacje badawcze w nauce o bezpieczeństwie.„Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2008 nr 1–2,s. 13.2Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2000,podrozdział 4.2, pkt 46.3R. Jakubczak: Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwaIII RP . Warszawa 2004.2012/02przegląd sił powietrznych49

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAGłówny komponentDokumentowaniePo wykonaniu zadania dowódcy rodzajów sił zbrojnych sąobowiązani sporządzić szczegółowe meldunki pisemne, którychkopie przesyła się prezesowi Rady Ministrów i właściwemuwojewodzie. Meldunek powinien zawierać:– stopień wojskowy, imię i nazwisko dowódcy;– czas i miejsce działania;– opis sytuacji bezpośrednio poprzedzającej użycie orazprzebieg użycia oddziału;– określenie użytych środków przymusu bezpośredniegoi broni palnej oraz wskazanie dowódcy, który wydał rozkazich użycia;– opis przyczyn oraz skutków użycia środków przymusu bezpośredniegoi broni palnej;– inne istotne informacje o prowadzonych działaniach.akcje ratownicze i ewakuacyjne czy pomoc ofiaromkatastrof lub klęsk żywiołowych (fot. 1) 4 .Z zapisu w Ustawie z dnia 26 kwietnia 2007roku o zarządzaniu kryzysowym wynika, że przezsytuację kryzysową należy rozumieć sytuację będącąnastępstwem zagrożenia i prowadzącąw konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszeniawięzów społecznych przy równoczesnympoważnym zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucjipublicznych, jednak w takim stopniu, że użyteśrodki niezbędne do zapewnienia lub przywróceniabezpieczeństwa uzasadniają wprowadzeniestanów nadzwyczajnych, o których mowaw art. 228, ust. 1 Konstytucji RzeczypospolitejPolskiej 5 .Wynika z tego, że sytuacje kryzysowe mogąwymagać podjęcia nadzwyczajnych środkówz wprowadzeniem stanów nadzwyczajnychwłącznie. Wcześniejsze przyjęcie właściwychprocedur postępowania (reagowania) ma dużeznaczenie do sprawnego podjęcia koniecznychdziałań w sytuacji kryzysowej. Podstawowymiaktami prawnymi określającymi procedury reagowaniakryzysowego są: Konstytucja RzeczypospolitejPolskiej, Strategia bezpieczeństwanarodowego, ustawa o stanie klęski żywiołowejoraz ustawa o zarządzaniu kryzysowym, a takżerozporządzenia Rady Ministrów RP doprzedmiotowych ustaw.W wypadku zagrożenia konstytucyjnegoustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lubporządku publicznego prezydent RzeczypospolitejPolskiej, na wniosek Rady Ministrów, możewprowadzić, na czas oznaczony, nie dłuższyniż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo nacałym terytorium państwa 6 . Zgodnie z artykułem11, ust. 1 ustawy o stanie wyjątkowym prezydentRzeczypospolitej Polskiej, na wniosekprezesa Rady Ministrów, może postanowićo użyciu oddziałów i pododdziałów Sił ZbrojnychRP do przywrócenia normalnego funkcjonowaniapaństwa, jeżeli dotychczas zastosowanesiły i środki zostały wyczerpane. Pozostająone pod dowództwem swoich przełożonychsłużbowych.ZadaniaPrzepis §3 rozporządzenia Rady Ministróww sprawie szczegółowych zasad użycia oddziałówi pododdziałów Sił Zbrojnych RP w czasiestanu wyjątkowego ustala, że minister obrony narodowejkieruje oddziały Sił Zbrojnych RP w celuwykonania postanowienia prezydenta RP dowykonywania zadań w czasie stanu wyjątkowego,wydając decyzję dotyczącą zadań użytychformacji, którą przekazuje dowódcom w trybieobowiązującym w Siłach Zbrojnych RP 7 . Działaniawojska w czasie stanu wyjątkowego, mającena celu przywrócenie normalnego funkcjonowaniapaństwa, mogą być prowadzone samodzielnie albowspólnie z innymi formacjami uzbrojonymilub służbami.Bezpieczeństwo i porządek publiczny to stanzapewniający ochronę życia, zdrowia, mienia4Regulamin działań Wojsk Lądowych. DWLąd, Warszawa 2008,s. 15.5Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.DzU 2007 nr 89, poz. 590 z późn. zm.6Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym. DzU2002 nr 113, poz. 985 z późn. zm.7Rozporządzenie Rady Ministrów z 6 maja 2003 r. w sprawieszczegółowych zasad użycia oddziałów i pododdziałów Sił ZbrojnychRzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wyjątkowego. DzU2003 nr 89, poz. 821 z późn. zm.50 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plGłówny komponentDOŚWIADCZENIAFOT. bogusław politowskiFot. 1. Pododdziały wojsk inżynieryjnych jako jedne z pierwszych są gotowe nieść pomoc ludności cywilneji innych wartości przed bezprawnymi działaniamioraz ochronę zasad współżycia społecznegoi stosunków regulowanych normami prawnymii zwyczajowymi (fot. 2) 8 .Szczególnym rodzajem wojsk używanym doutrzymania porządku publicznego jest ŻandarmeriaWojskowa, która działa na podstawie ustawyszczegółowej 9 . Najważniejsze z wielu wymienionychw niej zadań to:– ochrona porządku publicznego na terenachi w obiektach jednostek wojskowych oraz w miejscachpublicznych;– współdziałanie z polskimi oraz zagranicznymiorganami i służbami właściwymi w sprawachbezpieczeństwa i porządku publicznego oraz policjamiwojskowymi;– współuczestniczenie w zapewnianiu porządkupodczas trwania imprez masowych przeprowadzanychna terenach i w obiektach jednostekwojskowych w zakresie i na zasadach przewidzianychw przepisach o bezpieczeństwie imprezmasowych.W czasie wprowadzonych stanów nadzwyczajnychoraz w razie ogłoszenia mobilizacjii w okresie wojny Żandarmeria Wojskowa wykonujetakże zadania określone w odrębnychprzepisach mających charakter niejawny.dodatkowe obowiązkiSiły Zbrojne RP w systemie zarządzania kryzysowegomogą brać udział w reagowaniu nawiele zagrożeń niemilitarnych, między innymiwzmacniać Policję w sytuacjach przywracaniabezpieczeństwa i porządku publicznego.Zasady wsparcia Policji przez Siły ZbrojneRP w utrzymaniu lub przywracaniu bezpieczeństwai porządku publicznego są zawartew ustawie o Policji, zwłaszcza w jej art. 18 10 ,8R. Jakubczak: Obrona narodowa…, op.cit., s. 351.9Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowychorganach porządkowych. DzU 2001 nr 123, poz. 1353z późn. zm.10Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji. DzU 2002 nr 7, poz. 58z późn. zm.2012/02przegląd sił powietrznych51

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAGłówny komponentcje prowadzone na zasadzie bezstronności,z wykorzystaniem mandatu ONZ lub innejuprawnionej organizacji międzynarodowej,z zaangażowaniem sił wojskowych, działań dyplomatycznychi humanitarnych w celu osiągnięciadługoterminowego porozumienia politycznegomiędzy stronami konfliktu lub innychwarunków określonych w mandacie 13 . Utrzymanielub przywrócenie międzynarodowegopokoju i bezpieczeństwa dzięki zmianie sytuacjistwarzającej zagrożenie dla pokoju stanowiuszczegółowienie celu ogólnego operacjiwsparcia pokoju.Bezpieczeństwo i porządekpubliczny to stan zapewniającyochronę życia, zdrowia,mienia i innych wartościprzed bezprawnymi działaniamioraz ochronę zasadwspółżycia społecznegoi stosunków regulowanychnormami prawnymi i zwyczajowymi.konkluzjeDla wojsk lądowych, które w operacjachwsparcia pokoju mogą wykonywać często nietypowedla siebie zadaniaw obszarze konfliktuw ramach posiadanegomandatu,w sposób szczegółowyokreślającego zasadyużycia siły,przewiduje się:– tworzenie strefybuforowej rozdzielającejzwaśnione strony,polegającej naustanowieniu strefrozgraniczenia, w którychwojsko przejmujezadania kontroli przestrzegania porozumieńpokojowych i nie dopuszcza do odrodzenia siękonfliktu;– kontrolę wewnętrzną obszaru objętego konfliktem,gdzie prowadzą działalność w środkuobszaru działań bez tworzenia stref buforowych,wykonując zadania patrolowe i kontrolne orazwspomagając władze lokalne.Zamiast rozdzielania zwaśnionych stron wojskalądowe mogą również wykonywać zadaniaprzeciwdziałania destabilizacji, przywracaniaporządku, odbudowy kraju i struktur władzy.W operacjach wsparcia pokoju podstawowesposoby działania wojsk to: obserwacja, działaniawywiadowcze, patrolowanie, ochronai kontrola obszaru, sprawdzanie przepływu ludności,działania antyterrorystyczne, samoobronai egzekwowanie przestrzegania porządku publicznego.W operacji wsparcia pokoju w Kosowieuczestniczył polski kontyngent wojskowy.Jego pierwsza zmiana rozpoczęła wykonywaniezadań mandatowych w ostatnich dniachczerwca 1999 roku. Zgodnie z rozkazem dowódcyKFOR, otrzymała następujące zadania:– monitorowanie, sprawdzanie i egzekwowaniewprowadzania ustaleń porozumieniaMTA i demilitaryzacji oraz transformacji WyzwoleńczejArmii Kosowa z zadaniem stworzeniawarunków do normalizacji sytuacjiw Kosowie;– wspieranie działań UNHCR mających nacelu udzielanie pomocy humanitarnej oraz zapewnieniepowrotu uchodźców do Kosowa;– egzekwowanie przestrzegania prawa i porządkupublicznego oraz w jak najkrótszym czasiestworzenie warunków do przejęcia tychzadań przez organizacje międzynarodowe i powstająceorgany władzy lokalnej;– wzmacnianie statusu i wspieranie organizacji,których działalność jest ukierunkowanana udzielanie pomocy humanitarnej i demokratyzacjężycia w Kosowie.Uwzględniając fakt, że w tej fazie operacjiw Kosowie nie istniała lokalna policja, a policjaONZ nie była jeszcze w stanie właściwiewykonywać zadań, utrzymanie porządku publicznegobyło jednym z najważniejszychzadań 14 .•Autor jest absolwentem WSOWPanc (1975), ASGWP (1988)oraz studiów podyplomowych. W 1998 r. uzyskał tytuł doktoranauk wojskowych. Pełnił służbę w Zarządzie Organizacyjnym,następnie w Zarządzie Obrony Terytorialnej Sztabu GeneralnegoWP. W późniejszym okresie był szefem Wydziału Operacyjnegow Oddziale Obrony Terytorialnej Dowództwa Wojsk Lądowych.Obecnie jest starszym specjalistą – szefem Sekretariatu Komisjido spraw Działalności Racjonalizatorskiej DWLąd.13Ibidem.14Według opisu Tomasza Bąka – dowódcy polskiego zgrupowaniaoperacyjnego w Kosowskiej Mitrowicy w 2000 roku – polskiezgrupowanie operacyjne w ramach tych działań wykonywało, międzyinnymi, takie zadania jak: patrolowanie poszczególnych rejonówmiasta, zwłaszcza w czasie godziny policyjnej; fizyczne rozdzielaniespołeczności serbskiej od społeczności albańskiej, rozpraszaniedemonstracji ulicznych.54 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plPrzywary homo sapiensDOŚWIADCZENIAGenetyczna determinantaTo zabijanie może wcale nie być połączonez wewnętrznie odczuwaną wrogością, będziepo prostu działaniem na rzecz reprezentowanejprzez siebie zbiorowości. W ten sposób ludzieświadomi popełnianych czynów są w stappor.Piotr bartoszek21 Brygada Strzelców PodhalańskichWojnę mamy we krwiW kwestii ludzkiej skłonności do wojen: natury nie da się oszukać,ryzyko można zmniejszyć, ale nie wyeliminować.FOT. us dodCzy skłonność człowieka do agresji,niepodyktowana potrzebązdobywania pokarmu jest czymśwyjątkowym w świecie przyrody?Człowiek, jako istota skłonna do wysublimowanychuczuć, wydaje się być niezdolny dobezkrytycznego pogodzenia się z własną agresją,tym bardziej wobec przedstawicieli swojegogatunku. Zawsze stara się wytłumaczyć zabijanieinnych ludzi, a interes reprezentowanejprzez siebie grupy jest tu najlepszym argumentem.Jednostki w zorganizowanych zbiorowościachstają się częścią wielkiej maszyny społecznej,która w warunkach wojny może stanowić niebezpiecznenarzędzie w rękach wąskiej grupydecydentów. Przedstawiciele aparatu państwowegopotrafią przekonać swoich obywateli,choćby ci byli ludźmi stroniącymi od przemocy,że agresja wobec innej nacji jest uzasadniona.Co więcej, są w stanie włączyć ich do udziałuw zorganizowanym zabijaniu broniącegowłasnych interesów przeciwnika.2012/02przegląd sił powietrznych55

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAPrzywary homo sapiensnie zabijać, działając zgodnie z ogólnie przyjętyminormami, a przy tym bez narażaniasię na potępienie. Wojna bowiem, choć traktowanajako coś złego, jest akceptowana niemalw całym świecie jako sposób rozstrzyganianierozwiązywalnych na drodze mediacjikonfliktów.Przyjęło się zakładać, że wojna jest zjawiskiemcharakterystycznym tylko dla ludzi. Takjednak nie jest. Brytyjska badaczka w dziedzinieprymatologii Jane Goodall opisała w latachNic wyjątkowegoZbrodnie, jakich dopuściły się Niemcy i ZwiązekRadziecki na przedstawicielach innych nacji, nie byłyczymś niespotykanym w historii świata. Hiszpanie niemaldoszczętnie wytępili cywilizację Majów i Azteków, także milionyzabitych rdzennych Indian Ameryki Północnej to przykłady,które dowodzą, że rodzaj ludzki na przestrzeni wiekówdoskonalił się w zabijaniu przedstawicieli własnegogatunku, gdy ci różnili się pochodzeniem, rasą czy religią.siedemdziesiątych ubiegłego wieku wojnę czteroletnią,która wybuchła między dwiema grupamiszympansów. Konflikt ten doprowadził dowyniszczenia jednej z nich i zajęcia terytoriumprzez grupę zwycięską.Charakterystyczne było przy tym to, że jednaz tych grup była złożona z osobników wyróżniającychsię agresją, które atakowały i mordowałypojedyncze osobniki większej, alepokojowo nastawionej grupy. Przedstawicielepsychologii ewolucyjnej dostrzegli w tym wydarzeniu,że spośród tych dwu grup swoje genyprzekażą właśnie osobniki agresywne,co w świetle badań nad dziedzicznością zachowańbędzie rzutować na dominujący typ zachowańprzyszłych pokoleń szympansów 1 .Za kluczowe do przetrwania danej grupy osobniczejsą uważane dwa rodzaje zachowań: altruistycznei agresywne. Społeczeństwo złożonez osobników nastawionych pokojowo, nieskłonnychdo zachowań altruistycznych, nie przetrwaw konfrontacji z grupą agresywną, której przedstawicielesą gotowi do poświęcenia własnegożycia dla dobra grupy. To właśnie ci drudzy przekażąswoje geny i staną się grupą dominującąna danym terenie 2 .Agresja między przedstawicielami tego samegogatunku jest powszechna, zwłaszcza w wypadkutych zwierząt, które z powodu złożonegosystemu społecznego, opartego na podziale ról,nie mogą opuścić zajmowanego przez siebie terenu.Przykładem będą tu owady tworzące zorganizowanespołeczności, a więc mrówki,pszczoły, osy. Spotkanie przedstawicieli dwóchobcych gniazd prowadzi do pojedynczych starć,w których trakcie zwierzęta wydzielają substancjechemiczne przyciągające do walki kolejneosobniki. Wyniszczające masowe potyczki mogątrwać całymi tygodniami i prowadzić dośmierci setek tysięcy osobników i tym samymzagłady jednego z gniazd 3 .Pozytywna (jednak)motywacjaZachowania typowe dla danego gatunku ewoluująw drodze naturalnej selekcji i idą w kierunkutakich, które pozwalają przetrwać w określonymotoczeniu. Natura nie ocenia ichz etycznego punktu widzenia, lecz kieruje sięmożliwością przekazania genów potomstwu.Wskazuje się przy tym na zachowania takie, jakskłonność do agresji i altruizmu, a także na te,które opierają się na uległości wobec agresora,jak choćby syndrom sztokholmski czy maltretowanejżony. Stan psychiczny, który pojawia sięu ofiar porwania lub przemocy, wyrażający sięw odczuwaniu sympatii i solidarności z opraw-1J. Goodall: Through a Window. My thirty years with the chimpanzeesof Gombe. New York 2010.2R.W. Sussman, C.R. Cloninger: Origins of Altruism and Cooperation.New York 2011, s. 285.3J. Hołówka: Etyka w działaniu. Warszawa 2001, s. 411.56 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plPrzywary homo sapiensDOŚWIADCZENIAcami, pozwalał nierzadko przeżyć ofiarom. Powszechnedla czasów plemiennych (z punktu widzeniaewolucji czasy bardzo bliskie)uprowadzenia kobiet pozwalały przetrwać porwanym,jeśli tylko przeorientowały się onew kierunku sympatii dla porywaczy. Tym samymich geny mogły być przekazane dalej. Tekobiety, które nie godziły się ze swym losem,najczęściej były zabijane i w ujęciu ewolucyjnymich geny nie miały już znaczenia 4 .Podobnie dzieje się w wypadku zachowańagresywnych i skłonności do wojen. W istociesą one w znacznej części efektem dziedziczeniaokreślonych cech osobowych, kluczowychdla przetrwania gatunku. Agresja od zawsze byłajednym z najistotniejszych elementów rozwojuludzkości, a cechy osobowe takie, jak siła,odwaga i waleczność w dalszym ciągu uchodząza najbardziej atrakcyjne. Wojny zaś sąwciąż głównym czynnikiem postępu technologicznego.Wybiórczy postępcywilizacyjnyNa przestrzeni wieków człowiek nie wyzbyłsię cech, które pchają go do zabijania przedstawicieliwłasnego gatunku. Co więcej, właśnierozwój cywilizacyjny pozwolił mu pozyskaćśrodki do czynienia tego w sposóbniezwykle efektywny. W 1883 roku HiramS. Maxim skonstruował pierwszy karabin maszynowy,który obsługiwany przez jednegożołnierza siał spustoszenie wśród piechotyprzeciwnika. Wiek dwudziesty to czas, w którymcały świat poznał czym jest broń masowegorażenia. 22 kwietnia 1915 roku Niemcypo raz pierwszy skutecznie użyli gazu bojowegona froncie. Jednak tym, co całkowicie przerosłowyobrażenia ludzi o broni masowej zagłady,była bomba atomowa. Okazało się, żemożna niszczyć przeciwnika bez użycia wielkicharmii. Można zrównać z ziemią całe miastowykorzystując do tego tylko jeden samoloti jedną bombę. Przerażająca siła tej bronisprawiła, że mimo iż posiada ją co najmniejdziesięć państw na świecie, w celach wojennychzostała użyta tylko dwa razy, w 1945 rokuprzeciwko Japonii.Współczesny filozof Michael Walzerw książce pt. Just and Unjust War twierdzi, żeagresja jest niezwykła, ponieważ stanowi jedynązbrodnię, jaką jedno państwo może popełnićna innym. Jej zło polega na tym, że każe ona napadniętymwybierać między należnymi im prawamia ich życiem. Przerywa stan pokoju i poszanowaniapraw i zmusza ludzi do walki o nie 5 .Jak to możliwe, że na przestrzeni wieków nawetnajbardziej rozwinięte pod względem cywilizacyjnymnarody dopuszczały się agresjimilitarnej wobecsłabszych państw?Narodem, któregookrucieństwo zadziwiłocały świat, byłprzecież naród niemieckiw czasie drugiejwojny światowej.Podobnie jednak jakNiemcy przez obozykoncentracyjne, taki Rosjanie przez łagrynadali ludobójstwuniezwykle skutecznąformę.Światowy arsenał broniatomowej pozwala zniszczyćżycie na całej planecie. Człowiekjako jedyny na Ziemi posiadatę zdolność i tylkostrach przed przedstawicielamiwłasnego gatunku skłaniago do dalszego igraniaz tą ogromną siłą, która wydajemu się być ujarzmioną.Wojna stwarza sytuacje, w których wynaturzeniajednostek przybierają często charaktermasowy. Zwłaszcza że nienawiść do przeciwnikajest w sytuacjach stresowych silniejsza niżhamulce etyczne.Zapewne wrodzona nieufność wobec innychnacji nigdy nie zostanie w pełni wykorzeniona.Wszystko co niezrozumiałe wywoływałonaturalny niepokój. Ludzie od niepamiętnychczasów organizowali się w większe grupy, któredawały poczucie bezpieczeństwa. Stykałysię one z innymi grupami i zależnie od tego,czy ich przedstawiciele byli w stanie się porozumieć,tworzyli dobrowolnie większe skupiskalub też dochodziło do walki o zajmowaneterytorium. W ten sposób z czasem powstawałypaństwa, a ich byt zawsze leżał u podstawwojen.4H.K. Henson: Evolutionary Psychology, Memes and the Origin ofWar. W: Mankind Quarterly, vol. 46, no. 4, 2006.5M. Walzer: Just and Unjust War. A Moral Argument with HistoricalIlustration. New York 1977.2012/02przegląd sił powietrznych57

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAPrzywary homo sapiensFOT. us doddominacja jednego państwa nad innymi powoduje rozbudowę jego potencjału militarnego, co możeprowadzić do wyścigu zbrojeń, w tym konstruowania coraz bardziej wyrafinowanych środków walkiNie oznacza to, że gdyby nie było państw lubgdyby istniało jedno ogólnoświatowe, nie byłobyteż wojen. Dowodem są choćby państwawielonarodowe. Historia zna mnóstwo konfliktówwewnątrzpaństwowych, a nawet wewnątrznarodowych,które dowiodły, że ludzie złączeniw jedno państwo nie staną się jednolitą grupąopartą zaledwie na czynniku terytorialnym.Pozostaje jeszcze wiele różnic, jak choćby religia,rasa, pochodzenie.Dochodzimy więc do wniosku, że wojna namniejszą czy większą skalę jest nieodzownymelementem ludzkiej egzystencji (fot.). Człowiekzawsze będzie doszukiwał się u innychludzi cech decydujących o ich podobieństwielub odmienności. Zależnie od tego jak dużepokłady tolerancji dla tej odmiennościma w sobie, będzie w stanie ją zaakceptowaćlub nie.Człowiek nietolerancyjny, który spotka ludzio podobnie niechętnej postawie, będzie utwierdzaćsię w przekonaniu o słuszności swych antagonistycznychodczuć. Tym samym fala wrogościmogłaby bez przeszkód się rozprzestrzeniaći wzmagać na sile. Moralność mogłaby łatwoustąpić miejsca naturze agresywnej. Na szczęściewzględy moralne nie są jedynymi, któreograniczają ludzi w dawaniu upustu swym negatywnymemocjom.(Nie)Pożądane mechanizmykontroliNormy prawne ustanowione w obrębie każdejcywilizowanej organizacji państwowej pozbawiająludzi możliwości nieskrępowanego okazywaniaswych wrogich uczuć względem przedstawicieliinnych grup społecznych. Sankcjeprzewidziane przez normy moralne mogłyby58 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIANiemcy byli pierwsiw stworzeniu wirtualnej obecności w innychdziedzinach.Lądowanie sondy Pathfinder na Marsie zademonstrowałopokojowe zastosowanie technologiizdalnego sterowania, natomiast najwcześniejszeprace rozwojowe pojazdówbezzałogowych miały miejsce w kontekścieużycia wojskowego. Jedno z pierwszych takichurządzeń, utworzone w czasie pierwszej wojnyświatowej, to mały, napędzany śmigłem samoloto nazwie Kettering Aerial Torpedo. Taważąca 530 funtów latająca bomba, znana podnazwą Pluskwa, była wystrzeliwana do okreppłkw st. spocz. pil. mgr inż.mAciej KamykHistoria broniprecyzyjnie kierowanejPo raz pierwszy człowiek na Ziemi mógł odwiedzić, korzystając z radia,obiekt na odległej planecie.FOT. usafLądowanie 4 czerwca 1997 rokuna Marsie sondy kosmicznej NarodowejAgencji Aeronautykii Przestrzeni Kosmicznej (NationalAeronautics and Space Administration –NASA), która składała się z dwóch części: lądownikai sześciokołowego pojazdu o nazwieSojourne, było wydarzeniem w historii bezprzewodowegozdalnego sterowania.Po prawie stu latach rozwoju technologia sięgającaswymi korzeniami uzbrojenia wojskowegozaczęła spełniać to, co może być jej największympotencjałem – pomagać ludzkości60 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNiemcy byli pierwsiDOŚWIADCZENIAślonego celu z wyrzutni szynowej. Jej prymitywnysystem kierowania lotem zapewniał tylkostabilność, bez żadnego realnegokierunkowego naprowadzania. Gdy dotarł docelu, wcześniej ustawiony mechanizm czasowywyłączał czterocylindrowy silnik benzynowy,potem były odrzucane skrzydła i kadłubsamolotu przenoszący ładunek spadał na ziemię,wybuchając przy uderzeniu.niemiecka broń kierowanaWilliam Wolf w swojej monografii pt. GermanGuided Missiles – Henschel Hs 293 i Ruhrstahl SD1400X stwierdził, że systemy kierowania rakietamiV-1 i V-2 były tak prymitywne, że pozwalały trafiaćtylko w cele tak ogromne jak Londyn (fot. 1).Teraz już wiadomo, że przed V-1 i V-2 Niemcymiały pewną ilość bardziej zaawansowanej bronikierowanej, na przykład: Henschel Hs 293, kierowanypocisk rakietowy powietrze–woda lubpowietrze–ziemia (fot. 2), klasyfikowany także jakokierowana bomba szybująca, Ruhrstahl SD1400X, znany jako Fritz X, oraz X-4 – kierowanypocisk rakietowy powietrze–powietrze opracowanyw latach 1942–1944 w zakładach Ruhrstahlprzez doktora Maxa Kramera.Wśród piętnastu jednostek zatopionych przezFritza X był włoski 41 650-tonowy flagowy okrętRoma. Brytyjski okręt Warspite został przez tenpocisk wyłączony z walki na sześć miesięcy. BombaFritz X trafiła także w amerykański krążownikUSS Philadelphia, ciężko uszkodziła krążownikUSS Savannah i zatopiła lekki krążownik RoyalNavy, HMS Spartan (fot. 3, 4).Hs 293 natomiast wykonała pierwszy na świecieatak kierowanej rakiety i zatopiła 27 sierpnia1943 roku brytyjski okręt Egret. Rakieta początkowoposiadała 18-kanałowy system radiowegokierowania i latała w taki sam sposób, jak samolotsterowany radiem. Sterowanie przewodowe tąrakietą wprowadzono, gdy stwierdzono, że odbiornikradiowy bomby nie jest odporny na działanieśrodków przeciwdziałania elektronicznego.broń kierowana StanówzjednoczonychW czasie drugiej wojny światowej na europejskimteatrze US Air Force eksperymento-Skuteczna brońX-4 był pierwszym pociskiem kierowanym w zasadniczejczęści lotu przewodowo. Wyprodukowano około stu sztuktych pocisków. Miały one znaleźć się w wyposażeniu samolotówMesserschmitt Me 262 oraz Focke-Wulf Fw 190. Charakteryzowałysię dużym prawdopodobieństwem trafienia,wybuchały w odległości około siedmiu metrów od bombowcai powodowały całkowite jego zniszczenie.wały z trzema sposobami użycia broni sterowanejradiem. W każdym z tych przypadkówbroń do celu była kierowana przez członka załogilecącego samolotu. Pierwsza z nich to byław zasadzie bomba standardowa, którą wyposażonow elementy sterujące. Potem bombęumieszczono w kadłubie szybowca, jednaz wersji GB-4 miała kamerę TV, która pomagałakontrolerowi w celowaniu. Trzecia klasabroni kierowanej to zdalnie sterowany samolotB-17.Zdalnie sterowana lub atakująca spoza zasięguobrony przeciwnika broń (stand-off) była też używanapodczas drugiej wojny światowej na Pacyfiku.Bezzałogowa platforma TDR-1 (fot. 5) miaławażący dwa tysiące funtów ładunek bomb albotorpedę oraz kamerę TV do dokładnego naprowadzania.Załoga samolotu, który nim kierował,liczyła cztery osoby, w tym dwóch pilotów.Pierwsza precyzyjnie kierowana taktycznabroń US Navy to Interstate TDR-1, którą wykonanookoło stu efektywnych ataków na obiektyobrony przeciwlotniczej na południowymPacyfiku.2012/02przegląd sił powietrznych61

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIANiemcy byli pierwsiFOT. imperial war museumFot. 1. Rakieta V-1 nad dachami Londynu27 września 1944 roku TDR-1 wykonał atakbojowy na nieprzyjacielski cel. Sukces tegosystemu wyznaczyłWersja Tomahawka przeznaczonado ostrzeliwaniacelów naziemnych jest wyposażonaw system nawigacjibezwładnościowej oraz systemTERCOM. Korzysta onz trójwymiarowej mapy terenui z jej pomocą ustala aktualnepołożenie pociskuzmieniając kurs w razie ewentualnychzboczeń z trasy.nową erę w nowoczesnejwojnie.W ciągu następnychsześciu miesięcyprzeprowadzono 46podobnych atakówna cele na wyspachShortland, Bouganvillei Rabaul i uzyskano21 bezpośrednichtrafień.Odpowiedzialnaza te operacje byłagrupa o nazwieSTAG-1/SATFOR, która podczas drugiej wojnyświatowej stworzyła podstawy dla współczesnychrakiet manewrujących typu Cruise.Inną udaną bronią kierowaną, używaną naPacyfiku, była autonomiczna szybująca bombaASM-2 BAT (fot. 6). Nie wykorzystywałaona sterowania radiowego, dysponowała natomiastwyrafinowanym systemem żyroskopowymutrzymującym trajektorię lotu do celuoraz kierującym nią w ostatniej fazie lotuwczesnym systemem radarowym S-band.Koncepcja odległościowo sterowanych i samosterującychpojazdów była głębokozakorzeniona w umyśle wynalazcy amerykańskiego,Nikoli Tesli. Jego zdalnie kierowanypojazd jest uważany za prekursora bardziej zaawansowanejbroni kierowanej, której rozwójnastąpił w czasie drugiej wojny światowej.Ta napędzana śrubą i sterowana radiem łódź,zbudowana w 1898 roku, jest pierwowzoremwszystkich pojazdów bezzałogowych i precyzyjniekierowanej broni, a tak naprawdęwszystkich odlegle kierowanych pojazdów –powietrznych, naziemnych i morskich. Napędzanyza pomocą kwasowych akumulatorówi elektrycznego silnika pojazd zaprojektowanotak, aby wykonywać manewry do celu za62 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNiemcy byli pierwsiDOŚWIADCZENIAFOT. jean patrick donzeyFot. 3.Amerykański krążownik zniszczony niemieckąbombą kierowaną FritzFOT. archiwum us navyFot. 2.Replika pociskukierowanegoHenschel,znajdująca sięw niemieckim muzeumw MonachiumFot. 4. Makieta bomby kierowanej fritzFOT. kogopomocą otrzymywanych bezprzewodowo instrukcjiz odległego nadajnika. Gdy znalazłsię w wyznaczonym miejscu, wysłano sygnałdetonujący materiał wybuchowy umieszczonyw przednim przedziale łodzi.Rakiety manewrująceRegulus był nuklearną rakietą kierowaną o zasięgu500 mil. Rakiety Regulus I i Regulus II,pierwsze operacyjne rakiety manewrujące,umieszczano w latach pięćdziesiątych ubiegłegowieku na lotniskowcach, krążownikachi okrętach podwodnych (fot. 7).BGM-109 Tomahawk to wystrzeliwanaz okrętów podwodnych lub okrętów nawodnych(fot. 8) rakieta manewrująca wprowadzonaprzez US Navy w 1983 roku. Może sama nawigowaćdo celu dzięki porównywaniu obrazu terenuna torze jej lotu z konturową mapą w jejkomputerze pokładowym.Gdy Tomahawk zostanie odpalony, uruchamiasię niewielkich rozmiarów rakietowy silnikstartowy napędzany paliwem stałym, który postarcie rozpędza pocisk do odpowiedniej prędkości,zanim zostanie uruchomiony marszowysilnik turbowentylatorowy.Tomahawk jest trudno wykrywalny, gdyż pozostawiamałe odbicie radarowe, ponadto jegosilnik nie emituje dużo ciepła, więc wykryciego przez czujniki podczerwieni jest bardzoutrudnione. Pocisk jest sterowany dzięki odbiornikowiGPS, unowocześnionemu systemowi cyfrowemukalkulatora lotu, systemowi kontroliterenu (Digital Scene Matching Area Correlation– DSMACN) i układowi kontroli czasu lotu(Time of Arrival – TOA).Skrzydlate rakiety Cruise AGM-86B/C takżesą napędzane silnikami turbowentylatorowymi,pozwalającymi osiągać stałą prędkość poddźwiękową.Po wystrzeleniu składane skrzydłarakiety i wlot silnika zostają wysunięte.AGM-86B może wtedy lecieć do celu po skomplikowanychtrasach dzięki użyciu konturowejmapy systemu kierowania. AGM używa pokła-2012/02przegląd sił powietrznych63

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIANiemcy byli pierwsiFot. 6. Bomba szybująca ASM-2 BATFot. 5. Pocisk TDR-1 pod skrzydłem samolotu-nosicielaFot. 7. Start rakiety Regulus z pokładuUSS Los Angeles (ca 135)FOT. archiwum usafFOT. usafFOT. us navydowego GPS-a w połączeniu z systemem nawigacjibezwładnościowej. Sprawia to, że rakietamoże trafiać w cel z dużą dokładnością.Rakieta AGM-114 Hellfire jest przeciwpancernymprecyzyjnie kierowanym pociskiemklasy powietrze–ziemia. W pierwszych trzechgeneracjach Hellfire wykorzystywano laserowągłowicę poszukującą. Rakiety te naprowadzanoautomatycznie lub za pomocą odbitejod celu wiązki laserowej.W czwartej generacji, Longbow Hellfire,zastosowano wyszukiwacz radarowych częstotliwościwspomagany radarem pracującymw zakresie fal milimetrowych i o dużej odpornościna zakłócenia, a dzięki sterowaniu bezwładnościowemujest rzeczywiście pociskiemtypu „wystrzel i zapomnij”, który nie wymagasterowania po wystrzeleniu.Zasięg pocisku wynosi dziewięć tysięcy metrów.Posiada on głowicę kumulacyjną typuHEAT o masie 9 kilogramów. Masa całegopocisku wynosi 49 kilogramów, a jego długość– 176 centymetrów.Bezzałogowe statkipowietrzneRQ-1A Predator jest bezzałogowym statkiempowietrznym o dużej długotrwałości lotu,przeznaczonym do misji nadzoru i rozpoznania.Może też wykonywać ataki zapomocą kierowanej laserem rakiety Hellfire-C.Predator ma satelitarne łącze Ku-band, AKi dwie stabilizowane kolorowe kamery wideo,umieszczone na przegubach, kamerę na podczerwień(FLIR) oraz syntetyczny aperturowyradar (SAR), który zapewnia mu możliwośćrozpoznawania i nadzoru przy każdejpogodzie, nawet przy pełnym zachmurzeniu.Obrazy uzyskiwane z jego urządzeń są przekazywanew czasie rzeczywistym, zarównożołnierzom będącym w styczności z przeciwnikiem,jak i dowódcom do planowania, identyfikacjii lokalizacji celów oraz podczas misjiposzukiwania i ratownictwa, a także dooceny skutków ataków bojowych.Typowa konfiguracja systemu Predatora składasię z czterech samolotów, jednego naziemnegosystemu kierowania i jednego terminala64 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNiemcy byli pierwsiDOŚWIADCZENIAFot. 8. sTART rakiety Tomahawk z okrętu USS „Preble”FOT. us navydystrybucji danych, TrojanSpirit II. Predatormoże latać na wysokości 25 tysięcy stóp, jegozasięg działania wynosi 400 mil morskich.RQ-4A Global Hawk to bezzałogowy statekpowietrzny działający na dużych wysokościach.Jego producentem jest firma Northrop Grumman.Może on prowadzić rozpoznanie przez24 godziny z wysokości dwudziestu kilometrów.Nie musi korzystać z lotnisk w rejonie konfliktuzbrojnego, gdyż może startować, na przykład,z terenu USA i prowadzić rozpoznaniew dowolnym punkcie kuli ziemskiej. Jest to systemcałkowicie autonomiczny i po odpowiednimzaprogramowaniu może wykonywać zadaniabez udziału operatora.Na płatowcu zamontowano najnowocześniejszekomputery, które przejęły rolę kontrolerai operatora lotu, jednak operator naziemnyw każdej chwili może zmienić wykonywanezadanie lub je przerwać. System nawigacyjnyGlobal Hawka składa się z precyzyjnego systemuinercyjnego INS oraz systemu satelitarnegoGPS.Global Hawk ma także pasywne oraz aktywnesystemy zakłócające promieniowanie elektromagnetyczne,wyrzutnię flar termicznychoraz holowany pozorny cel. To w połączeniuz dużym pułapem operacyjnym powoduje, żejest on niezwykle trudny do wykrycia i zestrzelenia.Na jego pokład można załadować nawetdo 1500 kilogramów sprzętu specjalistycznego.Standardowym wyposażeniem są czujnikielektrooptyczne, na podczerwień oraz radiolokator.Global Hawk ma zastąpić samoloty LockheedU-2.Prototyp Heliosa jest jednym z kilku zdalniekierowanych pojazdów, konstruowanych i rozwijanychw ramach programu Dryden FlightResearch Center Narodowej Agencji Aeronautykii Przestrzeni Kosmicznej (NASA). Prąd napędzającysilniki elektryczne i inne systemyprototypu jest generowany w dzień przez bardzowydajne baterie słoneczne, ulokowane nagórnej powierzchni długiego na ponad 75 metrówskrzydła. W nocy prototyp jest zasilanyeksperymentalnym systemem paliwowym.Helios może latać na wysokości do 30 kilometrów,wykonywać zdjęcia i badania, jak równieżsłużyć celom komunikacyjnym podczaslotów na wysokości 15–20 kilometrów. W sierpniu2001 roku ustanowił rekord wysokości dlapojazdów skrzydłowych – osiągnął wysokość29 524 metrów. •Autor służbę wojskową zakończył w 1991 r. jako zastępcadowódcy pułku ds. szkolenia. Wcześniej był dowódcą eskadryw Tomaszowie Mazowieckim. Jego nalot wynosi 3500 godzin.Był także oblatywaczem. Obecnie jest radnym gminy Lubochnia.2012/02przegląd sił powietrznych65

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAWłaściwie zastosowaćmjrsebastian MaślankaAkademia Obrony NarodowejWalki w Dolinie BekaaNapiętą sytuację na granicy izraelsko-libańskiej spowodowały ciągłenękania narodu izraelskiego przez siły Organizacji Wyzwolenia Palestyny.FOT. archiwum idfDoprowadziło to do tego, że6 czerwca 1982 roku siły zbrojneIzraela rozpoczęły operacjępod kryptonimem „Pokój dla Galilei”.Jej zasadniczym celem było dokonanie inwazjina południowy obszar Libanu oraz pozbawienieOrganizacji Wyzwolenia Palestyny(OWP) zdolności do prowadzenia działań przeciwkoIzraelowi 1 .Istotną przeszkodą dla Izraela, z punktu widzeniadziałań w wymiarze powietrznym, miałasię okazać obecność silnego zgrupowania syryjskichśrodków przeciwlotniczych rozmieszczonychw Dolinie Bekaa, w którego składzie znajdowałysię między innymi skuteczne z wojnyYom Kippur przeciwlotnicze zestawy rakietowe(PZR) SA-6 (3M9 Kub). Naziemne elementy systemuobrony powietrznej Syrii zaczęto rozmieszczaćw kwietniu 1981 roku, jako znak poparciaSyrii dla działań skierowanych przeciwko państwużydowskiemu. W odpowiedzi Izrael przyużyciu środków dyplomatycznych próbowałoprotestować poczynania Syrii, zwracając uwagęna bezpośrednie ograniczanie jego suwerenności.W wyniku niepowodzenia tych zabiegów1A. Stephens: The War in the Air – 1914–1994. Air UniversityPress, Maxwell Air Force Base. Alabama 2001, s. 208.66 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWłaściwie zastosowaćDOŚWIADCZENIAwładze izraelskie doszły do wniosku, iż jedynymsłusznym rozwiązaniem będzie użycie siły 2 .Znaczenie środkówprzeciwlotniczychIzraelczycy, mając w pamięci wysokie stratylotnictwa poniesione głównie w wyniku działaniaśrodków przeciwlotniczych w czasie wojny1973 roku, za wszelką cenę dążyli do opracowanianowych założeń teoretycznych, którepozwoliłyby w przyszłości na skuteczniejszezwalczanie naziemnych środków obrony powietrznej(Suppression of Enemy Air Defenses– SEAD) państw arabskich przy zachowaniuwspółczynnika strat na poziomie akceptowalnym.Dlatego też nowe zapisy doktrynalne, jaknigdy dotąd, nadały dużego znaczenia działaniomSEAD 3 .W ujęciu doktrynalnym zwalczanie naziemnychśrodków obrony powietrznej to zasadniczyelement walki o zdominowanie przestrzeni powietrznej(Counter Air – CA), którego realizacjapoprzedzała pozostałe „tradycyjne” zadaniaw przedmiotowej działalności lotnictwa: zwalczaniepotencjału lotniczego przeciwnika na lotniskachi w powietrzu. Stwierdzenie to jednoznaczniewskazuje na wzrost znaczenia SEADw kontekście prowadzenia działań w wymiarzepowietrznym. W nowych uwarunkowaniach stanowiłon pierwszoplanową działalność lotnictwana samym początku operacji, do momentu,w którym naziemne środki systemu obrony powietrznejprzeciwnika nie będą zagrażały działalnościwłasnego lotnictwa.Dodatkowo, aby zwiększyć skuteczność oraztempo działań SEAD, przewidywano wydzieleniedo działań możliwie maksymalnej ilości dostępnychśrodków (total-force concept), równieżtych spoza zasobów lotniczych (joint SEAD).W odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych, gdziezałożenia zwalczania naziemnych środków obronyprzeciwlotniczej były determinowane w znacznymstopniu posiadaną techniką, izraelska działalnośćlotnictwa w ramach SEAD była uzależnionaw pierwszej kolejności od określonego celu działania,dopiero później kolejnym krokiem było szacowanierodzaju oraz liczby środków walki niezbędnychdo tego typu działań 4 .Doświadczenia zdobyte przez lotnictwo StanówZjednoczonych, w połączeniu z własnymiwyniesionymi z wojny 1973 roku, utwierdziłyIzraelczyków w przekonaniu, iż wyłącznie ofensywneużycie całego potencjału lotnictwa na samympoczątku prowadzenia operacji może sięstać gwarantem szybkiego i skutecznego zwalczanianaziemnych środków obrony przeciwlotniczej.Amerykański generał sił powietrznychKelly Burke wskazał, iż działalność lotnictwaNowatorskie podejścieW założeniach izraelskich dotyczących zwalczania naziemnychśrodków OP przez lotnictwo dodatkowo jest dostrzegalneodejście od idei obezwładniania tych środków narzecz ich niszczenia (Destruction of Enemy Air Defenses –DEAD). W związku z tym lotnictwo izraelskie nie ograniczałoswojej działalności jedynie do niszczenia stacji radiolokacyjnychposzczególnych przeciwlotniczych zestawów rakietowych,ale również jego pozostałych elementów, takich jak:wyrzutnie, samochody transportowo-załadowcze oraz kabinydowodzenia. Rozwiązanie to oprócz znaczącej degradacjinaziemnego potencjału systemu OP przeciwnika dawałomożliwość znaczącego zmniejszenia liczby samolotów wykonującychzadania SEAD na rzecz innych pożądanych zadańw dalszej części prowadzonej operacji.[T. Withington: Wild Weasel Fighter Attack – The Story of theSuppression of Enemy Air Defense. Barnsley 2008, s. 88].izraelskiego w 1982 roku wyznaczyła nowytrend w dziedzinie zwalczania naziemnych środkówsystemu OP. Nowatorskie założenia, odnoszącesię do zwalczania naziemnych środkówobrony przeciwlotniczej przez lotnictwo, opracowaneprzez Izrael, okazały się skuteczne przeznastępne kilkanaście lat 5 .2J. Brungess: Setting the context – Suppression of Enemy Air Defensesand Joint War in an Uncertain World. Air University Press,Maxwell Air Force Base, Alabama 1994, s. 16.3Ch. Herzog, S. Gazit: The Arab-Israeli Wars – War and Peace inthe Middle East from the 1948 War of Independence to the Present.New York, July 2005, s. 375.4J. Brungess: Setting the context…, op.cit., s. 23.5Ibidem, s. 16–17.2012/02przegląd sił powietrznych67

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAWłaściwie zastosowaćW czasie działań powietrznych skierowanychprzeciwko naziemnym środkom OP Syrii w DolinieBekaa 9 czerwca 1982 roku, w operacji opatrzonejkryptonimem „Mole Cricket 19” 6 , lotnictwoizraelskie wykonało 125 samolotolotów (s/l)w ramach działań SEAD o charakterze destrukcyjnymoraz 58 s/l o charakterze działań wspierających.Ich przebieg pozwala przypuszczać, iżznaczną część działań wspierających stanowiłoSystem rozpoznaniaKolejnym ważnym elementem naziemnego potencjałusystemu OP Syrii było zgrupowanie wojsk radiotechnicznych.W przededniu wojny na syryjski system OP składałosię ponad sto stacji radiolokacyjnych produkcji radzieckiej,takich jak: P-35, P-37, P-19, P-15, P-12, P-15, PRW-11,PRW-13 oraz PRW-16. Środki radiolokacyjne zgrupowanow dwóch batalionach radiotechnicznych, w których znajdowałosię po dziesięć posterunków radiolokacyjnych. Aby poprawićparametry strefy rozpoznania przestrzeni powietrznejw rejonie prowadzonych działań, znaczną część stacjiradiolokacyjnych przemanewrowano w rejon Doliny Bekaaoraz wschodnich granic Syrii. Głębokość strefy rozpoznaniaprzestrzeni powietrznej (rubież wykrywania obiektów latających)na kierunku z Izraelem wynosiła od 50 do 150 kilometrówprzy realizacji lotu przez lotnictwo izraelskie na wysokości500–1000 metrów. Niestety, na wysokości100–200 metrów strefa rozpoznania była fragmentaryczna.Dawało to lotnictwu izraelskiemu możliwość skrytegowykonywania lotów.[A. Radomyski: Gorące niebo nad Bliskim Wschodem. Obronapowietrzna w wojnach arabsko-izraelskich 1967–1982.Toruń 2007, s. 193, 195–196]zakłócanie elektroniczne pracy środków radiolokacyjnychobrony przeciwlotniczej w ramach walkielektronicznej. Oprócz tego lotnictwo izraelskiewykonało 80 s/l dedykowanych osłonie myśliwskiej(tab. 1).Środki syryjskieSiły syryjskie, aby ograniczyć swobodę działanialotnictwa izraelskiego w rejonie Doliny Bekaa,dyslokowały 19 baterii przeciwlotniczych. Liczyłyna to, iż ewentualna próba działań ze strony Izraelaw wymiarze powietrznym zostanie obarczonawysokimi stratami jego lotnictwa 7 . Rozwiniętezgrupowanie OPL o kryptonimie „Feda” składałosię z trzech brygad rakietowych, które dysponowały15 bateriami SA-6, oraz jednej brygady rakietowej,wyposażonej po dwa zestawy przeciwlotniczeSA-2 (S-75 Wołchow) i SA-3 (S-125 Newa).Oprócz tego do bezpośredniej osłony przeciwlotniczejzgrupowania „Feda” oraz syryjskich sił lądowychwydzielono 47 plutonów przeciwlotniczychSA-7 (Strzała-2), 51 samobieżnych zestawówprzeciwlotniczych ZSU-23-4 Szyłka oraz 17baterii przeciwlotniczych ze środkami artyleriiprzeciwlotniczej różnego kalibru (tab. 2) 8 .Ugrupowanie bojowe środków przeciwlotniczychmiało zapewnić ciągłą, wielowarstwowąstrefę rażenia na obszarze o wymiarach 30 na 28kilometrów. Użycie naziemnych środków przeciwlotniczychnawiązywało do wydarzeń z 1973roku, kiedy Izrael poniósł wysokie straty. Syryjczycywierzyli, iż uda się powtórzyć scenariuszz wojny Yom Kippur i tym samym zniechęcić lotnictwoizraelskie do prowadzenia dalszych działańofensywnych.W późniejszym okresie działań bojowych w rejonieDoliny Bekaa Syryjczycy rozmieścili okołodziesięciu 9 dodatkowych baterii przeciwlotniczychzestawów rakietowych składających się z kilkunastuzestawów SA-9 (Strzała-1) oraz kilku SA-8(9K33 Osa). Miały one stanowić uzupełnienie strat,które zadano syryjskim naziemnym środkom obronyprzeciwlotniczej 9 czerwca 1982 roku.Możliwości systemu obrony przeciwlotniczej,związane z zasilaniem w informację o sytuacji powietrznejwykorzystywanej do kierowania aktywnymiśrodkami walki, były determinowane przyjętymsposobem funkcjonowania samego systemu.W wypadku gdy działał on w sposób zdecentralizowany,zaspokajanie potrzeb w informację radiolokacyjnąbyło wystarczające. Dzięki terminowemuprzesyłowi informacji radiolokacyjnej do6„Mole Cricket 19” – kryptonim działań lotnictwa izraelskiegoskierowanych przeciwko syryjskiemu zgrupowaniu naziemnychśrodków systemu OP w czasie operacji „Pokój dla Galilei”.7T. N. Dupuy, P. Martell: Flawed Victory – The Arab-Israeli Conflictand The 1982 War In Lebanon. Virginia 1986, s. 117, 120–121.8A. Sokołow: Arabo-Izrailskije Wojny, Wozduszno-KosmicieskajaOborona 2/2002. http://old.vko.ru/article.asp?pr_sign=archive.9S. L. Gordon: Air Superiority in the Israel-Arab Wars …, op.cit.,s. 151.68 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWłaściwie zastosowaćDOŚWIADCZENIATabela 1. Wysiłek lotnictwa izraelskiego w ramach SEAD oraz jego miejsce w walce o zdominowanieprzestrzeni powietrznej w Dolinie Bekaa (09.06.1982 r.)WysiłekRodzajdziałańSEADo charakterzedestrukcyjnymSEAD o charakterzedezorganizacyjnym(zakłócanieelektroniczne)Bojowy patrolpowietrznyCAPRazemLiczbasamolotolotówUdziałw Counter Air125 58 80 26348% 22% 30% 100%Źródło: S. L. Gordon: Air Superiority in the Israel-Arab Wars, 1967–1982. W: A History of Air Warfare. Red. J.A. Olsen. Dulles 2010,s. 151.naziemnych aktywnych środków walki systemuOP bezpośrednio z najbliżej znajdujących się posterunkówradiolokacyjnych, obsługi środkówprzeciwlotniczych mogły na czas wykonać wszelkieniezbędne czynności związane z kierowaniemogniem przeciwlotniczym.ułomnościInna sytuacja występowała w wypadku scentralizowanegosposobu wydawania informacji radiolokacyjnej.Ułomność wykorzystywanych zautomatyzowanychśrodków dowodzenia, takich jaksystem przekazywania informacji radiolokacyjnejWozduch-1P, powodowała, iż opóźnienia w transmisjidanych sięgały często 6–8 minut. Nie pozwalałoto na pełną ocenę sytuacji powietrzneji podjęcie na czas odpowiednich decyzji dotyczącychużycia aktywnych środków walki. W takimwypadku jedynym słusznym rozwiązaniem byłopodjęcie przez obsługi środków przeciwlotniczychdziałań autonomicznych, które polegały na wykorzystywaniuwłasnych organicznych środków rozpoznaniaradiolokacyjnego 10 .W dostępnej literaturze traktującej o użyciulotnictwa izraelskiego w Dolinie Bekaa brakujeprecyzyjnych danych na temat skuteczności prowadzeniaognia syryjskich środków przeciwlotniczych.W jednym z opracowań wskazuje się jedyniena fakt odpalenia przez obsługi zestawówSA-6 57 rakiet przeciwlotniczych w pierwszychminutach operacji „Mole Cricket 19”, w wynikuktórego nie udało się zestrzelić żadnego załogowegosamolotu 11 . Uważa się jednak, iż intensywnyogień przeciwlotniczy zestawów SA-6 prawdopodobniesprawił, że Izrael utracił kilkabezzałogowych statków powietrznych Samsoni Dalilah użytych jako cele pozorne 12 . Szacujesię, że syryjskie obsługi przeciwlotniczych zestawówrakietowych zdołały w toku trwania całejwojny odpalić trzysta rakiet przeciwlotniczych,w wyniku czego zestrzelono jedynie dwa samolotyzałogowe 13 . Przy wykorzystaniu zestawuSA-8 syryjskie obsługi zdołały zestrzelić jedenizraelski A-4 Skyhawk oraz z pomocą SA-7 jedenF-4 Phantom 14 .Zasadniczym błędem, który przesądził o szybkimsukcesie lotnictwa izraelskiego, był brak manewrówbateriami przeciwlotniczymi 15 , zwłaszczatymi, które były ku temu predestynowane(SA-6). Od momentu rozmieszczenia środkówprzeciwlotniczych Syryjczycy nie zmieniali stanowiskogniowych, dzięki czemu Izraelczycy mogliokreślić ich dokładne położenie. Dodatkowym błędemsyryjskich obsług było ewidentne zbagatelizowanieczynności związanych z maskowaniem10Ibidem, s. 196–197.11B.S. Lambeth: The Transformation of American Air Power. RANDCorporation 2000, s. 94.12D. Rodman: Unmanned Aerial Vehicles in The Service of TheIsrael Air Force. http://www.gloria-center.org/2010/09/rodman-2010-09-07/.13A.H. Cordesman, A.R. Wagner: The Lessons of Modern War, VolumeI: The Arab-Israeli Conflicts, 1973–1989. London 1990, s. 207.14Ibidem, s. 202 i 204.15Ibidem, s. 220.2012/02przegląd sił powietrznych69

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAWłaściwie zastosowaćTabela 2. Syryjskie środki przeciwlotnicze w operacji „Pokój dla Galilei”Rodzaj środka Typ środka Liczba UwagiPrzeciwlotniczezestawy rakietoweŚrodki artyleriiprzeciwlotniczejSA-2 2 dywizjonSA-3 2 dywizjonSA-6 15 bateria (SNR + 4 wyrzutnie)SA-7 47 pluton plotSA-8 –SA-9 –Razem 10 bateriiZSU-23-4 Szyłka 51 –Inne środki art. plot około 250 (17 baterii)Źródło: A. Sokołow: Arabo-Izrailskije Wojny. „Wozduszno-Kosmicieskaja Oborona” 2002 nr 2.http://old.vko.ru/article.asp?pr_sign=archive.stanowisk ogniowych oraz organizowaniem stanowiskpozornych. Na domiar tego Syryjczycy próbowaliw ostatniej chwili zamaskować położeniewłasnych środków przy użyciu zasłon dymnych,co w konsekwencji jeszcze bardziej ułatwiło lotnictwuizraelskiemu ich zwalczanie 16 .sposoby działania orazrezultatyW Izraelu zdawano sobie sprawę, iż bez wyeliminowaniaz działań bojowych syryjskich naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej niebędzie można mieć dotychczasowej swobodyw działaniach wspierających na korzyść własnychwojsk lądowych. W związku z tym istniałakonieczność wykonania ataku na rozmieszczonew Dolinie Bekaa środki przeciwlotnicze.Większość środków przeciwlotniczych sił syryjskich(14 z 19 w ciągu dwóch godzin) obezwładnionoi zniszczono dzięki szczegółowemuzaplanowaniu działań powietrznych, charakteryzującychsię niespotykaną do tej pory kompleksowościązaangażowanych lotniczych środków bojowych.Koncepcja przeprowadzenia ataku nasilne zgrupowanie środków przeciwlotniczych zakładałaużycie w pierwszej kolejności bezzałogowychstatków powietrznych (BSP), których zadaniembyło sprowokowanie syryjskich obsług PZRdo włączenia systemów radiolokacyjnych, co pozwoliłobyna zebranie aktualnych informacji dotyczącychich rozmieszczenia oraz reżimów pracyposzczególnych stacji radiolokacyjnych 17 .W wypadku działań o charakterze destrukcyjnymmożna wyróżnić działania zorientowane nawstępne obezwładnienie naziemnych środkówsystemu obrony przeciwlotniczej oraz mające nacelu ich ostateczne zniszczenie. Przedsięwzięcialotnictwa w ramach obezwładniania syryjskichnaziemnych środków OP polegały na ogniowymoddziaływaniu na stacje naprowadzania rakiet poszczególnychprzeciwlotniczych zestawów rakietowychznajdujących się na stanowiskach ogniowych.Do tego celu wykorzystywano samolotyuderzeniowe F-4 wyposażone w pociski przeciwradiolokacyjneAGM-45 Shrike oraz AGM-78Standrad ARM. Pociski odpalano spoza stref rażeniasyryjskich środków przeciwlotniczychw momencie, kiedy ich stacje naprowadzania rakietśledziły radiolokacyjne izraelskie bezzałogowestatki powietrzne. Dodatkowo Izraelczycyskonstruowali własną odmianę pocisku AGM-78,który był odpalany z wyrzutni znajdującej się napojeździe kołowym o nazwie Keres.W wypadku, gdy stwierdzano brak promieniowaniaelektromagnetycznego stacji przeciwlotniczychzestawów rakietowych o znanym położeniu,dokonywano ataku z użyciem precyzyjnych16M. M. Hurley: The Bekaa Valley Air Battle, June 1982: LessonsMislearned?” Airpower Journal”, Winter 1989. http://www.airpower.au.af.mil/airchronicles/apj/apj89/win89/hurley.html.17T. Dupuy, P. Martell: Flawed Victory…, op.cit., s. 120.70 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWłaściwie zastosowaćDOŚWIADCZENIAśrodków rażenia, takich jak naprowadzany telewizyjniepocisk Tadmit, kierowana telewizyjniebomba GBU-15 oraz bomby naprowadzanelaserowo 18 .Nadanie zwalczaniu naziemnych środków OPprzeciwnika rangi samodzielnych działań z jasnozdefiniowanym celem doprowadziło do tego, żedo przedmiotowych działań musiano angażowaćoprócz lotnictwa inne środki walki. Do niszczeniastanowisk ogniowych syryjskich przeciwlotniczychzestawów rakietowych z powodzeniemwykorzystywano także środki artylerii rakietowejZeev (Wolf). Środki te, będące w dyspozycji izraelskichwojsk lądowych, prowadziły ogień i zwalczałynajbardziej wysunięte na południe stanowiskaogniowe PZR oraz artylerii przeciwlotniczychsystemu obrony powietrznej Syrii. Wykorzystanieich nadało przedmiotowej działalności lotnictwarangę działań połączonych (joint SEAD) 19 .W omawianej operacji siły syryjskie wykorzystywałyzestawy SA-7 oraz środki artylerii przeciwlotniczej.O ile w wypadku zestawów SA-7zwalczanie ich nie wchodziło w grę, o tyle środkiartylerii przeciwlotniczej, zwłaszcza te najbardziejdokuczliwe, niszczono przy użyciu klasycznychbomb lotniczych różnego wagomiaru.Najniebezpieczniejszym środkiem artylerii przeciwlotniczejbyły samobieżne środki artylerii przeciwlotniczejZSU-23-4 Szyłka, które były zwalczaneprzez izraelskie lotnictwo jako cele pierwszejkolejności 20 .Oprócz przeciwlotniczych zestawów rakietowychoraz środków artylerii przeciwlotniczej lotnictwoizraelskie zwalczało naziemne stacje radiolokacyjnesystemu rozpoznania przestrzenipowietrznej oraz mobilne posterunki naprowadzanialotnictwa. Zniszczenie najbardziej wysuniętychna zachód posterunków radiolokacyjnych pozbawiłoSyryjczyków możliwości efektywnego naprowadzanialotnictwa myśliwskiego, a co sięz tym łączy utratę w walkach powietrznych około80 samolotów MiG-21 i MiG-23 przy jednoczesnychzerowych stratach lotnictwa izraelskiego 21 .Do zwalczania syryjskich naziemnych środkówobrony przeciwlotniczej w Dolinie Bekaa lotnictwoizraelskie w działaniach o charakterze dezorganizacyjnymwykorzystywało wyspecjalizowanesamoloty walki elektronicznej (WE). KluczowąWachlarz uzbrojeniaLotnictwo izraelskie niszczyło syryjskie naziemne środkiobrony przeciwlotniczej z zastosowaniem szerokiej gamykierowanych i niekierowanych lotniczych środków rażenia.Najczęściej wykorzystywano bomby klasyczne różnego wagomiaruoraz bomby i zasobniki kasetowe, które były stosowanegłównie przez samoloty F-16, Kfir oraz A-4 Skyhawk.Do niszczenia poszczególnych elementów składowych naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej wykorzystywanorównież pociski kierowane telewizyjnie AGM-65 Maverickoraz AGM-62 Walleye.rolę w tego rodzaju działaniach odegrał samolotWE Boeing E-707 Arawa. Rozpoznawał on reżimypracy emiterów promieniowania elektromagnetycznegooraz prowadził ich zakłócanie ze strefydyżurowania nad Morzem Śródziemnym.Zapewniło to zakłócanie syryjskich środków radiolokacyjnychpracujących w paśmie centymetrowym,decymetrowym i metrowym 22 . Było onoszczególnie skuteczne przeciwko stacjom naprowadzaniarakiet zestawów SA-6, co powodowałoproblemy z naprowadzaniem rakiet przeciwlotniczych.W czasie działań związanych ze zwalczaniemnaziemnych środków obrony przeciwlotniczejsyryjskie obsługi odpaliły około 300 rakietprzeciwlotniczych, z których tylko dwie trafiływ cel 23 .Do zwalczania naziemnych środków obronyprzeciwlotniczej o charakterze dezorganizacyj-18Ibidem, s. 120–121.19A.H. Cordesman, A.R. Wagner: The Lessons of Modern War, VolumeI…, op.cit., s. 183, 188, 190.20Ibidem, s. 192.21S. Davies, D. Dildy: F-15 Eagle Engaged: The world’s most successfuljet fighter. Osprey Publishing 2007, s. 146–147.22A. Radomyski: Gorące niebo nad Bliskim Wschodem. Obronapowietrzna w wojnach arabsko-izraelskich 1967–1982. Toruń2007, s. 193, 195–196.23A.H. Cordesman, A.R. Wagner: The Lessons of Modern War, VolumeI…, op.cit., s. 207.2012/02przegląd sił powietrznych71

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plDOŚWIADCZENIAWłaściwie zastosowaćnym lotnictwo Izraela kompleksowo wykorzystywałodwa rodzaje zasobników zakłóceń elektronicznychALQ 119 oraz ALQ-131. Ich głównyminosicielami były samoloty F-4 Phantom 24 .Cennym środkiem, z punktu widzenia zwiększeniaskuteczności zwalczania naziemnych środkówsystemu obrony przeciwlotniczej przez lotnictwo,okazał się samolot wczesnego wykrywaniaE-2C Hawkeye, który miał możliwość lokalizowanianaziemnych radiolokacyjnych środkówsystemu OP w wypadku ich aktywności. Dane tena bieżąco przesyłano do stanowisk dowodzenia,dzięki czemu planiści byli w stanie reagować nazmieniającą się sytuację bojową 25 .Rozwiązaniem nowatorskim, z punktu widzeniadezorganizacji pracy syryjskich naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej w Dolinie Bekaa,okazały się bezzałogowe statki powietrzne.EfektyW wyniku zwalczania syryjskich naziemnych środkówobrony przeciwlotniczej w Dolinie Bekaa w czasie operacji„Pokój dla Galilei” Izraelczykom udało się zniszczyć24 oraz obezwładnić 5 spośród 29 baterii przeciwlotniczychzestawów rakietowych. Wynik ten należy uznać za wielki sukces,tym bardziej że w toku działań bojowych Izrael straciłjedynie dwa samoloty bojowe.Izraelczycy jako celów pozornych użyli BSP Samsonoraz Delilah, które odpalano z ziemi lub z powietrza26 . Wysoką wartość bojową tych środkówosiągnięto dzięki wyposażeniu ich w soczewkiLundberga 27 , które wytwarzały wartość skutecznejpowierzchni odbicia odpowiadającej wielkościtradycyjnego załogowego samolotu bojowego.Dodatkowo, ich prędkość lotu, zbliżona do prędkościprzelotowej załogowego lotnictwa bojowego,spowodowała, iż potraktowano je jako rzeczywistynalot lotnictwa izraelskiego, prowokująctym samym syryjskie obsługi do włączenia stacjiradiolokacyjnych PZR oraz otwarcia ognia 28 .Dwa inne typy BSP, Mastiff oraz Scout, wyposażonew optyczne oraz elektroniczne środki rozpoznania,stanowiły oprócz załogowych samolotówrozpoznawczych podstawowe źródło informacjio aktywności syryjskich naziemnych środkówsystemu OP zlokalizowanych w Dolinie Bekaa.Kluczowym przedsięwzięciem z punktu widzeniapowodzenia operacji „Mole Cricket 19” okazałosię zdobycie danych rozpoznawczych o środkachprzeciwlotniczych w okresie bezpośredniopoprzedzającym ich zwalczanie, co pozwoliło nawstępne ustalenie reżimów pracy przeciwlotniczychzestawów rakietowych oraz odpowiednieustawienie częstotliwości pracy głowic pociskówprzeciwradiolokacyjnych 29 .Zdesperowani Syryjczycy 22 lipca dokonali kolejnejpróby rozmieszczenia przeciwlotniczych zestawówrakietowych z zamiarem stworzenia osłonywłasnym siłom lądowym operującym w rejonieDoliny Bekaa. Dotyczyło to najnowszych zestawówprodukcji radzieckiej SA-8 30 i SA-9, które dostarczyłZwiązek Radziecki w odpowiedzi na14 zniszczonych zestawów SA-6 w początkowejfazie operacji. Syryjczycy, dysponując najbardziejzaawansowanymi technologicznie zestawami przeciwlotniczymi,zakładali, iż będą w stanie zadaćstraty lotnictwu izraelskiemu. Jednak ku ich zaskoczeniuoraz doradców radzieckich lotnictwo24A. Price: The History of US Electronic Warfare. Vol. III – RollingThunder Through Allied Force, 1963 to 2000. Association of OldCrows, 2000, s. 257.25Ibidem, s. 206.26R.J. Hamilton: Green and Blue in the Wild Blue: An Examinationof the Evolution of Army and Air Force Airpower Thinking andDoctrine Since the Vietnam War. School of Advanced AirpowerStudies, Maxwell Air Force Base, Alabama 1993, s. 19–20.27Soczewki Lundberga – odbijacz radarowy, który daje zbliżoneecho radiolokacyjne jak tradycyjny samolot bojowy. J. Karpowicz,K. Kozłowski: Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparatylatające. Warszawa 2003, s. 48.28W. Sagalara: Właściwości wykorzystania izraelskiego lotnictwauderzeniowego w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie– Rozprawa doktorska. AON, Warszawa 1995, s. 88.29B.P. Tice: Unmanned Aerial Vehicles - The Force Multiplier ofthe 1990s. “Airpower Journal”, Spring 1991. http://www.airpower.au.af.mil/airchronicles/apj/apj91/spr91/4spr91.htm.30B.F. Cooling: Case Studies in the Achievement of Air Superiority.Air Force History and Museums Program, U.S. Government PrintingOffice, Washington D. C. 1994, s. 600.72 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWłaściwie zastosowaćDOŚWIADCZENIATabela. 3. Zniszczone i obezwładnione syryjskie PZR w Dolinie Bekaa w 1982 rokuTyp PZRSiłyLotnictwo + artyleria z-zzniszczonoobezwładnionoSumaSA-2,SA-3,SA-6 14 5 19 (100% stanu wyjściowego)SA-8, SA-9 10 (baterii) – brak danychRazem 24 5 brak danychŹródło: S.L. Gordon: Air Superiority in the Israel-Arab Wars, 1967–1982. W: A History of Air Warfare. Red. J.A. Olsen. Dulles 2010,s. 151.izraelskie 10 sierpnia, 8, 9 i 13 września, stosującdotychczasowe sposoby zwalczania naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej (tab. 3), ponowniezniszczyło wszystkie przeciwlotnicze zestawyrakietowe równie łatwo jak zestawy SA-6 31 .WnioskiLotnictwo izraelskie w operacji „Pokój dlaGalilei” w 1982 roku zwalczało syryjskie naziemneśrodki obrony przeciwlotniczej zgodniez koncepcją angażowania w tego rodzaju działaniamaksymalnej ilości dostępnych środkówna samym początku prowadzenia działań zbrojnych.Nadanie działaniom SEAD rangi samodzielnychdziałań z jasno zdefiniowanym celemdoprowadziło do sytuacji, w której zaistniałapotrzeba angażowania środków walki spoza zasobówlotnictwa.Oddziaływanie sił izraelskich było skupionena syryjskich zgrupowaniach środków przeciwlotniczych,którego główny potencjał stanowiłyzestawy SA-6. Uzupełnieniem zgrupowania naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej byłystacjonarne systemy SA-2 i SA-3, przenośneSA-7 oraz artyleria przeciwlotnicza. Biernośćsyryjskich obsług pod względem manewrówsprzętem, niska dyscyplina w zakresie kontrolipromieniowania EM oraz prowadzenia ognia stałysię pokłosiem zniszczenia niemal wszystkichprzeciwlotniczych zestawów rakietowych w rejonieDoliny Bekaa.Kolejną sprawą wartą poruszenia była adaptacjaprzez Izraelczyków dostępnych lotniczychśrodków rażenia do zwalczania naziemnych środkówsystemu obrony przeciwlotniczej. W wypadkupracy arabskich stacji radiolokacyjnychpierwszorzędnie wykorzystywanym środkiembyły pociski przeciwradiolokacyjne. W sytuacjibraku promieniowania elektromagnetycznego dozwalczania naziemnych elementów systemu OPwykorzystywano dostępne kierowane i niekierowanelotnicze środki rażenia.Nowatorskim i skutecznym rozwiązaniemw dziedzinie zwalczania syryjskich naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej okazałosię masowe zastosowanie bezzałogowychstatków powietrznych. Głównym efektem ichużycia było uaktywnianie syryjskich stacji radiolokacyjnychoraz przeciążanie kanałów celowaniaprzeciwlotniczych zestawów rakietowych.Dodatkowo posłużyły one jako środekgromadzenia cennych danych dotyczących rozmieszczeniai reżimów pracy środków radiolokacyjnych.Rozwiązania odnoszące się do zwalczania naziemnychśrodków obrony przeciwlotniczej przezlotnictwo izraelskie w czasie operacji „Pokój dlaGalilei” stanowiły nową jakość w takim rodzajudziałalności lotnictwa. Uważa się, iż założeniaprzyjęte przez Izrael stały się wzorcem, z któregokorzystano w późniejszych operacjach prowadzonychprzez lotnictwo amerykańskie orazkraje członkowskie NATO.•Autor jest absolwentem WAT i AON. Służbę wojskową rozpocząłjako dowódca plutonu plot. Następnie służył jako dowódca bateriiw dywizjonie rakietowym OP, później jako specjalista Pionu PlanowaniaOperacji w COP. Obecnie jest asystentem w ZakładzieDziałań Sił Powietrznych na Wydziale Zarządzaniai Dowodzenia AON.31A. H. Cordesman, A. R. Wagner: The Lessons of Modern War,Volume I…, op.cit., s. 220.2012/02przegląd sił powietrznych73

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKApłkMarek NienartowiczSztab GeneralnyWojska PolskiegoNa rzecz bezpieczeństwa państwamgr inż.Jolanta BoreckaSztab GeneralnyWojska PolskiegoNowa filozofia rezerwstrategicznychRestrukturyzacja systemu rezerw nałożyła na ministra właściwegodo spraw gospodarki zadanie utworzenia systemowegozabezpieczenia potrzeb różnych organów, w tym Sił Zbrojnych RP,na wypadek sytuacji kryzysowej.Ustawa z 29 października 2010 r.o rezerwach strategicznych(DzU 2010 nr 229 poz. 1496),która w sposób zasadniczy zmieniłasystem tworzenia rezerw na wypadek zagrożeniabezpieczeństwa państwa weszła w życie 5 lutego2011 roku. Zlikwidowała jednocześnie zapasyzastrzeżone dla ministra obrony narodowej (materiałówpędnych i smarów, żywności oraz produktówleczniczych i wyrobów medycznych), utrzymywanedotychczas w ramach państwowych rezerwgospodarczych. Celem ustawy było utworzenienowoczesnego systemu rezerw, pozwalającegona sprawne wykonywanie zadań państwa w sytuacjachzagrożenia bezpieczeństwa. System ten,dzięki skupieniu wszystkich uprawnień związanychz jego funkcjonowaniem w ręku ministra właściwegodo spraw gospodarki, ma zredukować utrudnieniabiurokratycznewypływające z procedurtworzenia, udostępniania i likwidacji rezerw.FOT. KRZYSZTOF WILEWSKI74 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNa rzecz bezpieczeństwa państwaLOGISTYKAWprowadzone rozwiązania odpowiadają uwarunkowaniommiędzynarodowym, wynikającymz członkostwa Polski w Unii Europejskiej i OrganizacjiTraktatu Północnoatlantyckiego.Rozwiązania systemoweZgodnie z artykułem 3 wspomnianej ustawyRezerwy strategiczne tworzy się na wypadek zagrożeniabezpieczeństwa i obronności państwa, bezpieczeństwa,porządku i zdrowia publicznego orazwystąpienia klęski żywiołowej lub sytuacji kryzysowej,w celu wsparcia wykonywanych zadań w zakresiebezpieczeństwa i obrony państwa, odtworzeniainfrastruktury krytycznej, złagodzenia zakłóceńw ciągłości dostaw służących funkcjonowaniu gospodarkii zaspokojeniu podstawowych potrzebobywateli, ratowania ich życia i zdrowia,a także wypełnienia zobowiązań międzynarodowychRzeczypospolitej Polskiej.W ramach rezerw strategicznych może byćutrzymywany asortyment niezbędny do osiągnięciawymienionych celów, taki jak: surowce,materiały, urządzenia, maszyny, konstrukcjeskładanych wiaduktów, mostów drogowychi kolejowych, elementy infrastruktury krytycznej,produkty naftowe, produkty rolno-spożywcze,wyroby medyczne i produkty lecznicze(tab.). Dokonane w artykule porównaniez dotychczas obowiązującymi uregulowaniamidotyczącymi rezerw państwowych pozwoli lepiejocenić wprowadzone zmiany.W omawianej ustawie zawarto metodykę tworzeniarezerw strategicznych. Zgodnie z wprowadzonymiuregulowaniami, asortyment i ilości rezerwokreśla Rządowy program rezerw strategicznych(RPRS). Dokument ten opracowuje minister właściwyds. gospodarki co pięć lat (z możliwościącorocznej aktualizacji) i jest on przyjmowany przezRadę Ministrów, w drodze uchwały, do 30 majadanego roku.Program jest opracowywany we współpracyz: ministrem obrony narodowej, ministrem sprawiedliwości,ministrami właściwymi do spraw:wewnętrznych, rolnictwa i rynków rolnych, transportui zdrowia, szefem Agencji BezpieczeństwaWewnętrznego oraz innymi organami administracjirządowej, które wykonują zadania związane z bezpieczeństwemi obronnością państwa, zarządzaniemkryzysowym i ochroną infrastruktury krytycznejoraz bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiempublicznym.Wymienione organy przekazują ministrowi właściwemuds. gospodarki wykazy swoich potrzebdotyczących utworzenia rezerw strategicznychw danym asortymencie i ilości, wraz ze wskazaniemich planowanego przeznaczenia. Zgłoszonepotrzeby muszą wynikać z analizy ryzyka możliwościwystąpienia zagrożeń bezpieczeństwai obronności państwa, bezpieczeństwa, porządkui zdrowia publicznego, klęski żywiołowej lub sytuacjikryzysowej.Tworzenie rezerwRezerwy strategiczne są tworzone na podstawiedecyzji ministra właściwego ds. gospodarki.Nowy system przewiduje dwa rozwiązania.Pierwsze z nich, podstawowe, to tworzenie rezerwzgodnie z ustaleniami RPRS. Drugie dotyczytworzenia rezerw strategicznych nieobjętychtym programem.Ustawa dopuszczataki wariant postępowania,jeżeli w przy-strategicznych będzie fi-Rządowy program rezerwpadku określonych nansowany w całości z budżetupaństwa w postacizagrożeń wystąpiłdotacji celowej, dotacji podmiotoweji w uzasadnionychbrak lub znaczny deficytrezerw niepodlegającychodtworze-celowej.przypadkach – z rezerwyniu, niezbędnych dozapobieżenia lubusunięcia skutkówtych zagrożeń. Rozwiązanietakie jestmożliwe do zastosowania także w celu pozyskaniaasortymentu niezbędnego do przeciwdziałaniaskutkom zagrożeń nieprzewidzianych orazjeżeli z rekomendacji organizacji międzynarodowychwynika pilna potrzeba utworzenia rezerwstrategicznych. W obu przypadkach decyzjęo utworzeniu rezerw realizuje Agencja RezerwMateriałowych (ARM). Do decyzji tej, jako skierowanejod przełożonego do podwładnego, niestosuje się przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego.Na podstawie decyzji ministra właściwego dospraw gospodarki o utworzeniu rezerw strategicz-2012/02 przegląd sił powietrznych75

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKANa rzecz bezpieczeństwa państwaNajważniejsze rozwiązania systemowe, dotyczące rezerw państwowych, wprowadzonenową ustawą w porównaniu z uregulowaniami obowiązującymi wcześniejCecha Rezerwy państwowe Rezerwy strategiczneRodzaje rezerwOrgany uprawnionedo tworzenia rezerwPrzeznaczeniePodstawa tworzeniarezerwMetodyka tworzeniarezerwProceduryOdpowiedzialnośćza funkcjonowaniesystemuWłasność rezerwPrzechowywanierezerwZabezpieczeniepotrzeb SZRP1) gospodarcze (w tym stanyzastrzeżone),2) mobilizacyjnead. 1 – minister właściwy ds. gospodarki,ad. 2 – ministrowie, kierownicy urzędówcentralnych i wojewodowierealizacja zadań związanychz obronnością i bezpieczeństwempaństwa oraz zaspokajaniem potrzebgospodarki narodowej i utrzymaniemciągłości zaopatrywania ludnościad. 1 – zapotrzebowania resortówzgłaszane ministrowi właściwemuds. gospodarki,ad. 2 – zakres działalności statutowej.brakprzepisy aktów wykonawczychrozproszonawyodrębniony majątek Skarbu Państwa– w magazynach Agencji RezerwMateriałowych,– w magazynach przedsiębiorcówna podstawie umowy cywilnoprawnejzawartej z organem tworzącym rezerwyuwzględnienie potrzeb SZRP przezutrzymywanie stanów zastrzeżonychrezerw państwowych gospodarczychrezerwy strategiczneminister właściwy ds. gospodarkiwsparcie realizacji zadań związanych z:– bezpieczeństwem i obroną państwa,– odtwarzaniem infrastruktury krytycznej,– złagodzeniem zakłóceń w ciągłości dostawsłużących funkcjonowaniu gospodarkii zaspokojeniu podstawowych potrzebobywateli,– ratowaniem życia i zdrowia obywateli,– wypełnianiem zobowiązań międzynarodowychRzeczypospolitej Polskiejrządowy program rezerw strategicznychprzyjmowany przez Radę Ministrówanaliza ryzyka i niepewności wystąpieniazagrożeń bezpieczeństwa państwa, do którychzwalczania lub przeciwdziałania im określonyasortyment miałby zastosowanieszczegółowo określone w ustawie dlatworzenia, udostępniania i likwidacji rezerwstrategicznych i ich finansowaniapowierzona jednemu organowi – ministrowiwłaściwemu ds. gospodarkigłównie wyodrębniony majątek SkarbuPaństwa, ale rezerwy mogą być równieżpowierzone organom administracji publicznejlub mogą stanowić własność przedsiębiorcówlub innych podmiotów– w magazynach własnych Agencji RezerwMateriałowych,– w magazynach przedsiębiorcy, organuadministracji publicznej lub spełniającegookreślone warunki podmiotu niebędącegoprzedsiębiorcą – za wynagrodzeniem,na podstawie umowy przechowania zawartejz Agencją Rezerw Materiałowychrówne prawo wszystkich podmiotówdo korzystania z rezerw strategicznych,w zależności od zaistniałej sytuacjii wynikających potrzebopracowanie autorów76 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNa rzecz bezpieczeństwa państwaLOGISTYKAnych Agencja Rezerw Materiałowych, stosującprzejrzyste, niedyskryminacyjne i konkurencyjnewarunki wyłaniania sprzedawcy, dokonuje zakupuokreślonej ilości asortymentu rezerw. Nabytyw ten sposób asortyment Agencja przechowujew magazynach rezerw strategicznych, będącychjej własnością.Ustawodawca przewidział jednocześnie możliwośćoddania rezerw na przechowanie – za wynagrodzeniem,na podstawie umowy zawartej międzyAgencją Rezerw Materiałowych a przedsiębiorcą,organem administracji publicznej lub innym, spełniającymokreślone warunki podmiotem, niebędącymprzedsiębiorcą. Warunkiem przyjęcia takiegowariantu jest posiadanie przez dany podmiot odpowiedniejbazy magazynowej, gwarantującej właściwąjakość przechowywanych rezerw, a w przypadkuprzedsiębiorców dodatkowo prowadzenie działalnościgospodarczej związanej z produkcją, handlemlub magazynowaniem danego asortymentu.Agencja Rezerw Materiałowych jest agencjąwykonawczą w rozumieniu ustawy o finansachpublicznych 1 . Jest więc państwową osobą prawnąutworzoną w celu realizacji zadań państwa określonychw ustawie o rezerwach strategicznychoraz w ustawie o zapasach ropy naftowej i produktównaftowych 2 . Podlega ministrowi właściwemudo spraw gospodarki. Do jej zadań należy międzyinnymi: utrzymywanie rezerw strategicznych(przechowywanie, dokonywanie wymiany lub zamianyoraz przeprowadzanie konserwacji przechowywanychasortymentów), kupowanie określonychw RPRS asortymentów rezerw, sprzedażlub nieodpłatne przekazywanie zlikwidowanychrezerw. Agencja organizuje również wydawanieudostępnionych rezerw, przy czym jest zobowiązanado zapewnienia – przed ich wydaniem –przetworzenia rezerw utrzymywanych w postacisurowców i półproduktów do postaci finalnej.Ponadto ustawowym obowiązkiem prezesaAgencji Rezerw Materiałowych jest prowadzeniekontroli podmiotów, z którymi zawarto umowy naprzechowywanie rezerw strategicznych.Udostępnianie rezerwOrganem wydającym decyzję w sprawie udostępnieniarezerw strategicznych jest minister właściwy dospraw gospodarki. Są one przekazywane w celuwsparcia realizacji zadań związanych z bezpieczeństwemi obronnością państwa, odtworzeniem infrastrukturykrytycznej, złagodzeniem zakłóceń w ciągłościdostaw służących funkcjonowaniu gospodarkii zaspokojeniem podstawowych potrzeb obywateli, ratowaniemich życia, a także wypełnieniem zobowiązańmiędzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej.Udostępnianie rezerw strategicznych jest nieodpłatne.WyjątkiAgencja Rezerw Materiałowych, oprócz środków stanowiącychrezerwy strategiczne, może, na podstawie odpłatnejumowy, utrzymywać we własnych magazynach rezerwystrategiczne stanowiące własność przedsiębiorców lub innychpodmiotów. Jest to dopuszczalne jedynie w przypadkachuzasadnionych rachunkiem ekonomicznym, szczególnymiwzględami technologicznymi lub organizacyjnymi.Decyzja o ich udostępnieniu jest wydawanaz urzędu lub na wniosek:– ministra obrony narodowej – w przypadkuzadań obronnych;– ministra właściwego do spraw wewnętrznych– w odniesieniu do zadań związanych z bezpieczeństwemi porządkiem publicznym, ochronąludności oraz wynikających z zobowiązań międzynarodowych;– ministra właściwego do spraw rolnictwa lubministra właściwego do spraw rynków rolnych –1Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.DzU 2009 nr 157 poz. 1240 z późn. zm.2Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej,produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadachpostępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowegopaństwa i zakłóceń na rynku naftowym. DzU 2007 nr 52poz. 343 z późn. zm.2012/02 przegląd sił powietrznych77

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKANa rzecz bezpieczeństwa państwaw przypadku zadań związanych z zaspokojeniempotrzeb żywnościowych obywateli;– ministra sprawiedliwości – w sferze bezpieczeństwai porządku publicznego;– ministra właściwego do spraw transportu –w odniesieniu do zadań związanych z funkcjonowanieminfrastruktury transportowej;– ministra właściwego do spraw zdrowia –w przypadku zadań związanych z ratowaniem życiai ochroną zdrowia obywateli;– innych organów wykonujących zadania w sferzebezpieczeństwa i obronności państwa, zarządzaniakryzysowego i ochrony infrastruktury krytycznej,zdrowia publicznego, porządku publicznego orazochrony i bezpieczeństwa obywateli.Na podmiocie, któremu wydano rezerwy, spoczywaobowiązek ich odbioru, transportu i dystrybucjido odbiorców ostatecznych. Udostępnionerezerwy należy wykorzystywać zgodnie z ich przeznaczeniem,a niewykorzystaną część zwrócićAgencji Rezerw Materiałowych.Rezerwa strategiczna, zgromadzona zgodniez zapisami Rządowego programu rezerw strategicznych,może zostać zlikwidowana. Decyzję ministrawłaściwego do spraw gospodarki, dotyczącą tej rezerwy,wykonuje Agencja Rezerw Materiałowych, którasprzedaje przeznaczone do likwidacji rezerwy strategicznena giełdzie towarowej lub w drodze przetargu.W razie braku zainteresowania zakupem zlikwidowanychrezerw, Agencja może nieodpłatnie przekazaćdany asortyment państwowym jednostkom organizacyjnym,jednostkom samorządu terytorialnego lubutworzonym przez nie jednostkom organizacyjnym,biorąc pod uwagę potrzeby tych jednostek oraz przydatnośćprzekazywanego asortymentu pod kątem realizowanychprzez nie zadań. Zgodnie z ustawą ministerwłaściwy do spraw gospodarki może równieżzlikwidować, w drodze decyzji, określony asortymentrezerw strategicznych, którego likwidacja niezostała ustalona w RPRS, w szczególności gdy:– nie może być on dłużej utrzymywany z powoduograniczeń, takich jak: zakaz jego stosowania, użyciabądź spożycia lub wygaśnięcie dopuszczenia doobrotu, upływ terminu ważności lub przydatnoścido użycia;– nie może być wymieniony ze względu na jegowłaściwości, skład lub zastosowanie albo brakasortymentu, którym może zostać zastąpiony;– wymaga zamiany na inny asortyment, w ramachjednej grupy rodzajowej;– utracił swoje przeznaczenie albo z przyczynekonomicznych niezasadne jest jego dalsze utrzymywanie,stał się nieprzydatny w wyniku nieodwracalnejutraty właściwości albo jakości lub trwałegouszkodzenia;– stał się odpadem.Przedsięwzięciami realizowanymi przez ministragospodarki w ramach uprawnień i obowiązkówustawowych są przegląd rezerw mobilizacyjnychi przygotowanie do opracowania RPRS.Na mocy ustawy o rezerwach strategicznychrezerwy mobilizacyjne utworzone przez ministrów,kierowników urzędów centralnych i wojewodów napodstawie wcześniejszych aktów prawnych 3 stałysię rezerwami strategicznymi.Ustawa nałożyła na ministra właściwego dospraw gospodarki obowiązek przeprowadzenia,w terminie do lutego 2012 roku, przeglądu utrzymywanychrezerw w celu określenia asortymentui ilości rezerw mobilizacyjnych, których dalszeutrzymywanie uznaje się za uzasadnione ekonomiczniei celowe ze względu na realizację Rządowegoprogramu rezerw strategicznych (art. 56).Powołany przez ministra gospodarki zespół dospraw przeglądu rezerw mobilizacyjnych pracowałw grupach tematycznych, wyznaczonych stosowniedo asortymentu rezerw i organów, które je tworzyły.W efekcie poszczególne rodzaje rezerw zakwalifikowanodo jednej z trzech kategorii:– przewidzianych do ujęcia w Rządowym programierezerw strategicznych;– zbędnych;– wymagających podjęcia decyzji o dalszejprzydatności.Rezerwy uznane za zbędne zostały przeznaczonedo zbycia (sprzedaży, przekazania nieodpłatnego).Asortyment przypisany do ostatniejkategorii podlegał przeglądowi i weryfikacjiw kontekście jego przydatności do dalszego użyciaw ramach rezerw.Sprawozdanie z przeglądu rezerw mobilizacyjnychzostanie dołączone do pierwszego Rządowegoprogramu rezerw strategicznych. Asortyment3Ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o rezerwach państwowych. DzU2007 nr 89, poz. 594 z późn. zm.78 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plNa rzecz bezpieczeństwa państwaLOGISTYKAzakwalifikowany do programu, do czasu przejęciago przez Agencję Rezerw Materiałowych, jestutrzymywany przez organy, które tworzyły rezerwymobilizacyjne.RealizacjaResort obrony narodowej, zgodnie z zaleceniami ministragospodarki i uwzględniając zadania, do których wykonaniasą powołane Siły Zbrojne RP, dokonał analizy ryzykawystąpienia zagrożeń dla bezpieczeństwa i obronności państwa,następnie zgłosił stosowne potrzeby rezerw strategicznychdo uwzględnienia ich w Rządowym programie rezerwstrategicznych.Nowe opracowanieW ramach koordynacji prac nad RPRS ministergospodarki przedstawił Zalecenia do opracowaniawykazów potrzeb dotyczących utworzeniaokreślonego asortymentu i ilości rezerw strategicznych.Celem dokumentu jest usystematyzowaniei ujednolicenie metodyki postępowania uprawnionychorganów w tym zakresie. Zaleceniaopisują sposób dokonywania analizy ryzyka, stanowiącejpodstawę składania zapotrzebowania narezerwy strategiczne.Jako pierwszy i niezbędny krok przy analizieryzyka i niepewności wskazano rozpoznawaniezagrożeń. Aby stworzyć katalog najbardziej powszechnychi prawdopodobnych zagrożeń, mogącychwystąpić na terytorium RzeczypospolitejPolskiej, minister gospodarki posłużył się danymizawartymi w Raporcie o zagrożeniach bezpieczeństwanarodowego 4 , który, zgodnie z artykułem5a ustawy o zarządzaniu kryzysowym 5 , jestsporządzany na potrzeby Krajowego planu zarządzaniakryzysowego z wykorzystaniem materiałówopracowanych przez ministrów kierującychdziałami administracji rządowej, kierownikówurzędów centralnych oraz wojewodów. Utworzonyna potrzeby opracowania RPRS katalog zagrożeńbezpieczeństwa i obronności państwa obejmujezagrożenia, którym będzie można przeciwdziałaćlub ograniczyć ich skutki dzięki wykorzystaniudostępnego asortymentu rezerw strategicznych.Kolejnym krokiem podejmowanym przez wskazanew ustawie organy w ramach analizy ryzykai niepewności jest określenie i oszacowanie prawdopodobieństwawystąpienia zagrożenia oraz ustaleniejego skutków. Pozwala to na identyfikacjęźródła ryzyka i uświadomienie, które zagrożenia sązwiązane z największym ryzykiem.Zgodnie z zaleceniami ministra gospodarkiw analizie ryzyka i niepewności należy uwzględniaćzagrożenia, których skutki przekraczają poziomlokalny. Do przeciwdziałania zagrożeniomo skutkach mniejszych niż umiarkowane władzesamorządowe powinny się przygotowywać, wykorzystujączasoby własne, zgodnie z zasadami zarządzaniakryzysowego 6 . Rezerwy strategiczne,które stanowią wsparcie działań na poziomie lokalnym,powinny być uruchamiane po wyczerpaniusię własnych zasobów.Po wyselekcjonowaniu zagrożeń należy wskazaćasortyment, który będzie służył do zapobieganiazdarzeniom niekorzystnym, wpływał na zmniejszenieich skutków oraz pozwalał na usuwaniezniszczeń i odtwarzanie lub modernizację infrastrukturytechnicznej. Podstawowym celem utworzeniadanego asortymentu rezerw strategicznychpowinna być ochrona życia i zdrowia ludzi, a takżewspieranie działań prowadzonych na poziomie lokalnymz poziomu centralnego.Do kryteriów determinujących poszczególnegrupy asortymentowe należy zaliczyć przede4Opracowanie Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwanarodowego koordynuje dyrektor Rządowego Centrum Bezpieczeństwa.Sposób, tryb i terminy jego opracowania określonow Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2010 r.w sprawie raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego.DzU 2010 nr 83 poz. 540.5Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.DzU 2007 nr 89 poz. 590.6Ibidem.2012/02 przegląd sił powietrznych79

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKANa rzecz bezpieczeństwa państwazasoby rezerw strategicznych powinny być dostępneu rodzimych producentówwszystkim: dostępność asortymentu na krajowymrynku, konieczność szybkiego uruchomienia rezerwystrategicznej (minuty/godziny od niekorzystnegozdarzenia), czas udzielenia pomocy poszkodowanym,brak występowania substytutu określonegoasortymentu, możliwości zamiany lub wymianyasortymentu w trakcie utrzymywania rezerw strategicznych,cykl produkcyjny, zdolności produkcyjne,krajowe zasoby surowców naturalnych, zapasyprzedsiębiorców, konieczność utrzymywania nietypowychproduktów z uwagi na charakter zagrożenia(czynnika wywołującego zdarzenie), specyficznośći strukturę branży, możliwość alokacjizasobów (fot.).W Ministerstwie Gospodarki trwa agregacjapotrzeb zgłoszonych do RPRS przez uprawnioneorgany. W trakcie opracowywania projektu programukonieczne będzie znalezienie równowagi międzyoczekiwaniami jego przyszłych beneficjentówa możliwościami finansowania rezerw z budżetupaństwa.FOT. IWSZwykonywanie zadań w dziedzinie obronności i bezpieczeństwapaństwa, obowiązywały zasady określonew ustawie z 30 maja 1996 roku o rezerwachpaństwowych.Nieobowiązująca już dzisiaj ustawa przewidywałautworzenie rezerw państwowych surowców, materiałów,paliw, maszyn, urządzeń, produktów rolnych,produktów i półproduktów żywnościowych,produktów leczniczych i wyrobów medycznychoraz wielu innych wyrobów na potrzeby zabezpieczeniazadań związanych z obronnością i bezpieczeństwempaństwa. W ramach rezerw państwowychfunkcjonował podział na rezerwymobilizacyjne oraz gospodarcze, w których byływyodrębnione stany zastrzeżone dla celów mobilizacyjnychministra obrony narodowej. Dzięki temurezerwy stanowiły gwarantowane, łatwe do zidentyfikowania(pod względem asortymentu, ilościi lokalizacji) źródło dostaw w systemie zaopatrywaniaSił Zbrojnych RP.Restrukturyzacja systemu rezerw, przeprowadzonana mocy nowej ustawy, wprowadziła równośćwszystkich podmiotów zgłaszających swoje potrzebydo Rządowego programu rezerw strategicznych.Zgromadzone rezerwy strategiczne są przeznaczonedla całego państwa i będą udostępniane w przypadkuwystąpienia konkretnej sytuacji kryzysowej,niezależnie od organu, który dany asortyment rezerwzapotrzebował.Rezerwy strategiczne, mimo zmienionej formuły,nadal stanowią źródło zabezpieczenia potrzeb siłzbrojnych. Ich udostępnianie będzie następowałona mocy decyzji ministra właściwego do spraw gospodarki,wydanej na wniosek ministra obrony narodowejwynikający z potrzeby wsparcia rezerwamizadań obronnych wykonywanych przez Siły ZbrojneRzeczypospolitej Polskiej.•W artykule wykorzystano materiały udostępnione przez MinisterstwoGospodarki w ramach koordynowania prac nad Rządowym programemrezerw strategicznych.Implikacjedla Sił ZbrojnychRzeczyPospolitej polskiejDo czasu wejścia w życie ustawy z 29 października2010 roku o rezerwach strategicznych, jeślichodzi o utrzymywanie rezerw umożliwiającychPłk Marek Nienartowicz jest zastępcą szefa OddziałuProgramu Mobilizacji Gospodarki w Zarządzie PlanowaniaLogistyki – P4 SGWP.Mgr inż. Jolanta Borecka jest głównym specjalistąw Oddziale Programu Mobilizacji Gospodarki w ZarządziePlanowania Logistyki – P4 SGWP.80 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plPrzemieszczać się bezpiecznieLOGISTYKApłkmirosław dobrosielskiSzefostwo Transportu i Ruchu Wojsk– Centrum Koordynacji Ruchu WojskPrzewóz towarówniebezpiecznychOrganizacja transportu towarów niebezpiecznych pojazdamiwojskowymi po drogach publicznych wiąże się z przestrzeganiem wieluaktów prawnych i instrukcji, w tym umowy ADR.Ponad pół wieku temu w EuropieZachodniej zaobserwowanowzrost liczby transportów drogowychprzewożących materiałyi przedmioty, które stanowiły duże zagrożenie dlazdrowia i życia oraz środowiska naturalnego. Nierzadkodochodziło do kolizji drogowych z ichudziałem. Konsekwencją było sporządzenie w Genewie30 września 1957 roku Umowy europejskiejdotyczącej międzynarodowego przewozu drogowegotowarów niebezpiecznych (ADR). Nasz krajratyfikował ją w 1975 roku 1 . Od tego czasu wielokrotnieją już nowelizowano. Obecnie stronamiumowy jest 46 państw.Umowa ponadnarodowaPodstawowy akt prawny składa się z umowywłaściwej i dwóch załączników. W Załączniku Azaprezentowano przepisy ogólne oraz dotyczącemateriałów i przedmiotów niebezpiecznych.W Załączniku B przedstawiono przepisy odnoszącesię do warunków, którym powinny odpowia-1DzU 1975 nr 35, poz. 189 i 190.FOT. US DOD2012/02 przegląd sił powietrznych81

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAPrzemieszczać się bezpiecznieFot. 1. Cysterna oznakowana nalepkami i tablicami ostrzegawczymiFOT. sylwia guzowskadać środki transportu i operacje transportowe. Dokumentysą przygotowywane przez stowarzyszeniadoradców do spraw transportów niebezpiecznych(DGSA) w cyklu dwuletnim 2 .Nieprzestrzeganie tych przepisów prowadzi dopoważnego zagrożenia bezpieczeństwa uczestnikówruchu drogowego i środowiska naturalnego.Podstawową rolą przepisów jest wprowadzeniewymagań technicznych Umowy ADR do transportudrogowego. Na początku 2012 roku weszływ życie nowe regulacje prawne, które określajązasady prowadzenia działalności, dotyczące krajowegoi międzynarodowego przewozu drogowegotowarów niebezpiecznych, oraz organy i jednostkiwykonujące zadania związane z tymprzewozem, to znaczy: Ustawa z dnia 19 sierpnia2011 roku o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych3 .Klasyfikacja towarówniebezpiecznychPodstawowym elementem w transporcie towaruniebezpiecznego jest prawidłowa jego klasyfikacja.Towar niebezpieczny jest zaliczanydo odpowiedniej klasy i grupy pakowania napodstawie kryteriów właściwości ADR. Dokonujetego producent towaru i jest to warunekbezpiecznego przewozu. Właściwa klasyfikacjastanowi ponadto podstawę odpowiedniegodoboru opakowania oraz pojazdu lub cysterny(fot. 1). Za to z kolei jest odpowiedzialna jednostkawojskowa. Towary niebezpieczne, którepodlegają przepisom ADR, dzielą się na trzynaścieklas wyodrębnionych na podstawie zagrożeniadominującego.Wykaz towarów niebezpiecznych, przepisyszczególne oraz wyłączenia dotyczące towarówniebezpiecznych pakowanych w ilościach ograniczonychsą przedstawione w dziale 3.2. TabelaA Umowy ADR. Pozwala ona na odczytanieczterocyfrowego numeru rozpoznawczego(UN) towaru, jego nazwy i opisu klasy, koduklasyfikacyjnego, rodzaju nalepki, grupy pakowaniaitd.Organizacja transportuLogistyczne przedsięwzięcia transportowe,dotyczące przewozu towarów niebezpiecznychnależących do Sił Zbrojnych RP, wymagają za-2http://www.unece.org/trans/danger/danger.htm3DzU 2012 nr 227, poz. 1367.82 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plPrzemieszczać się bezpiecznieLOGISTYKAangażowania znacznej liczby sił i środków.Głównym ich koordynatorem w SZRP jest SzefostwoTransportu i Ruchu Wojsk – CentrumKoordynacji Ruchu Wojsk. Aby właściwie wykonaćprzemieszczenie transportem drogowymtowarów niebezpiecznych, jego organizator postępujezgodnie z czynnościami zawartymiw następujących fazach: planowanie, przygotowaniei załadunek towarów niebezpiecznych,realizacja przewozu, rozładunek.PlanowanieJest to najdłuższa faza w organizacji transportutowaru niebezpiecznego. W zależności od rodzajutowaru, sił i środków, jakimi dysponuje organizatortransportu – jednostka wojskowa, możewynosić nawet 30 dni. Wyznaczone osoby odpowiedzialneza organizację transportu drogowegoprzygotowują dokumentację przewozową, opakowaniei oznakowanie towaru niebezpiecznego orazjednostkę transportową (pojazd), a także ich odpowiednieoznakowanie i wyposażenie.W jednostce transportowej powinny być następującedokumenty:– dokument przewozowy określony w dziale5.4.1 Umowy ADR, obejmujący wszystkie przewożonetowary niebezpieczne oraz, jeżeli jest towymagane, certyfikat pakowania kontenera określonyw dziale 5.4.2 Umowy ADR;– instrukcje pisemne określone w dziale 5.4.3Umowy ADR, dotyczące wszystkich przewożonychtowarów niebezpiecznych. Powinny być przechowywanew kabinie kierowcy w taki sposób, bybyły łatwo dostępne. Kierowca powinien je rozumieći stosować się do nich;– dokumenty tożsamości wszystkich członkówzałogi pojazdu z ich fotografiami.W razie gdy przepisy Umowy ADR wymagająsporządzenia dodatkowych dokumentów, powinnyone również być przewożone w jednostce transportowej.Mogą to być, między innymi:– świadectwo dopuszczenia, o którym mowaw dziale 9.1.3 Umowy ADR, dla każdej jednostkitransportowej lub każdego wchodzącego w jejskład pojazdu;– zaświadczenie o przeszkoleniu kierowcy;– kopia świadectwa dopuszczenia przez właściwąinstytucję dla niektórych towarów;– zezwolenie na przejazd drogowy (w razie gdytowar niebezpieczny znajduje się w wykazie, którychprzejazd wymaga jego uzyskania).W wypadku, gdy na przejazd nie jest wymaganezezwolenie, w jednostce wojskowej należyopracować plan przemieszczenia, kierując się zasadąomijania centrów miast oraz obszarów o dużejwrażliwości ekologicznej. Wyznaczyć należyczas rozpoczęcia przejazdu, przewidziane czasypostojów oraz czas jego zakończenia. Postoje należyorganizować w miejscach zapewniającychbezpieczeństwo wszystkim uczestnikom ruchudrogowego. Kierowcy powinni mieć informacjeKlasyfikacjaRozróżnia się następujące klasy towarów niebezpiecznych:Klasa 1 – Materiały i przedmioty wybuchoweKlasa 2 – GazyKlasa 3– Materiały ciekłe zapalneKlasa 4.1 – Materiały stałe zapalne, materiały samoreaktywne,materiały wybuchowe stałe odczuloneKlasa 4.2 – Materiały samozapalneKlasa 4.3 – Materiały wytwarzające w zetknięciu z wodągazy palneKlasa 5.1 – Materiały utleniająceKlasa 5.2 – Nadtlenki organiczneKlasa 6.1 – Materiały trująceKlasa 6.2 – Materiały zakaźneKlasa 7 – Materiały promieniotwórczeKlasa 8 – Materiały żrąceKlasa 9 – Różne materiały i przedmioty niebezpieczneo jednostkach mogących udzielić im pomocyw sytuacjach awaryjnych, ich adresy i telefony,a także wykaz telefonów alarmowych.Istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i sprawnegorozpoznania zagrożenia mają nalepki i tabliceostrzegawcze. Oznakowanie stosuje się, abywyróżnić i ostrzec innych uczestników ruchu. Naprzesyłce zawierającej materiał lub przedmiot wymienionyw tabeli A dziale 3.2 Umowy ADR powinnybyć umieszczone nalepki ostrzegawcze.Jednostki transportowe przewożące materiały niebezpiecznepowinny być oznakowane i zaopatrzo-2012/02 przegląd sił powietrznych83

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAPrzemieszczać się bezpiecznieWalizka ADM z wyposażeniemzawiera:ÖÖbuty kwasoodporneÖÖkombinezon kwasoodpornyÖÖrękawice kwasoodporneÖÖokulary ochronneÖÖaparat do płukania okaÖÖpółmaskę MP 42/1ÖÖfiltropochłaniacz FP 402/1ÖÖlatarkę nieiskrzącą Philips NGN 141ÖÖkamizelkę ostrzegawczą z odblaskiemFot. 2. Wyposażenie i środki ochrony kierowcyne w nalepki ostrzegawcze zgodnie z wymaganiamipodanymi w dziale 5.3 Umowy ADR. Tablicez numerami rozpoznawczymi natomiast są wymaganewyłącznie do oznakowania pojazdówprzewożących towary niebezpieczne w cysternachlub luzem.Każdy środek transportowy przewożący towaryniebezpieczne powinien zawierać odpowiedniewyposażenie przeciwpożarowe oraz awaryjneogólnego stosowania. Skład tego wyposażeniaobejmuje: co najmniej dwa kliny na każdy pojazd,odpowiednie do masy i średnicy kół pojazdu, dwastojące znaki ostrzegawcze przeznaczone do oznakowaniamiejsca awarii (trójkąty, lampy błyskoweo świetle barwy pomarańczowej lub pachołkiz elementami odblaskowymi), kamizelki ostrzegawczelub ubranie ostrzegawcze, latarki itp. Pojazdponadto powinien być wyposażony w środkiochrony indywidualnej do wykonywaniaFOT. archiwum autoraczynności specjalnych, to znaczy: sprzęt do ochronydróg oddechowych, maskę ochronną, odzieżochronną, rękawice, okulary itp. (fot. 2).Przygotowanie i załadunektowarów niebezpiecznychW celu właściwego i sprawnego załadunkupojazdu lub kontenera należy przygotować planzaładunku i rozmieszczenia towarów. Powinienon zawierać: określenie ilości i składu ładunku,rodzaj opakowań transportowych i masy ładunkuwraz z opakowaniem, uformowanie jednostekpaletowych, przygotowanie odpowiedniejliczby środków mocujących i technicznych, sposóbdostarczenia towaru do kontenera lub pojazduoraz plan rozmieszczenia ładunków uwzględniającyzasady równomiernego jego rozłożenia.Ładunek w pojeździe/kontenerze należy odpowiedniozaładować i zabezpieczyć. Przed załadunkiemkontener należy poddać oględzinomzewnętrznym i wewnętrznym – ściany, podłogai dach powinny być w odpowiednim stanie technicznym,by mógł być osadzony w gniazdachkontenerowych na samochodach i ewentualniepóźniej na platformach kolejowych lub na statku.Kontener powinien spełniać wymogi Międzynarodowejkonwencji o bezpiecznych kontenerach4 oraz posiadać ważne badania technicznepotwierdzone na tabliczce CSC. Nieaktualnenalepki ostrzegawcze i inne oznakowania należyusunąć (fot. 3). Przed załadunkiem z towarówtrzeba usunąć wodę, śnieg i inne przylegające donich substancje.Ładunki w kontenerze powinno się rozmieszczaćw sposób zapewniający maksymalne wykorzystaniepojemności ładunkowej lub ładowności,zgodnie z planem sporządzonym wcześniej(w skali 1: 50), przestrzegając zasad: równomiernościobciążenia, określonej wysokości piętrzenia,przewidywania luzów.Planowany ładunek nie powinien ważyć więcejniż dopuszczalna ładowność kontenera. Jego rozmieszczeniepowinno zostać tak zaplanowane, byśrodek ciężkości znajdował się jak najbliżej środkaciężkości kontenera. Ładunki wymagające4DzU 1984 nr 24, poz. 118.84 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plPrzemieszczać się bezpiecznieLOGISTYKAwentylacji należy układać tak, by nie zablokowaćotworów wentylacyjnych. Po zamknięciu drzwikontenera należy upewnić się, czy wszystkie zamkisą właściwie zablokowane i zabezpieczone.Czasami konieczne jest nakładanie plomb, dlategonależy także sprawdzić czy plombowanie przeprowadzonowłaściwie.PrzewózPrzewóz towarów niebezpiecznych, czyli zorganizowaneprzemieszczenie po drogach samochodowychdo wyznaczonego rejonu przeznaczenia,może być wykonany z wykorzystaniemorganicznych środków transportu lub pojazdówcywilnych wykonujących zadania na rzecz siłzbrojnych. Może on odbywać się w formie przemieszczeniapojedynczych pojazdów lub kolumnpojazdów.Monitorowanie przemieszczenia się pojazdów,w razie gdy zostało wydane zezwolenie, odbywasię za pomocą systemu teleinformatycznego SIKONWÓJ oraz dostępnych środków łączności kierowcówz punktami dyspozytorskimi wojskowychkomend transportu. W pozostałych wypadkachzabezpieczenie przewozu spoczywa na służbie dyżurnejjednostki wojskowej. Po przybyciu na miejscedocelowe kierowca składa meldunek z przebieguprzemieszczenia oraz niezwłocznie wykonujesię prace wyładunkowe. Prace załadunkowei wyładunkowe mogą być przeprowadzane wyłącznieprzez osoby przeszkolone i mające odpowiednieuprawnienia.W środku transportu przewożącym towary niebezpiecznew ilościach, dla których jest wymaganeoznakowanie, mogą znajdować się jedynie osobyuczestniczące w przewozie – członkowiezałogi pojazdu. Przewóz innych osób – pasażerówjest zabroniony. Zaparkowany pojazd powinienbyć zawsze zabezpieczony hamulcem postojowym.W czasie przewozu towarów niebezpiecznychobowiązuje bezwzględny zakaz palenia tytoniuw pobliżu jednostki transportowej.Fot. 3. Jedna z nalepek ostrzegawczychRozładunekOstatnia faza to rozładunek towarów w miejscudocelowym i złożenie meldunku o wykonaniuprzedsięwzięcia. Rozładunek towarów niebezpiecznychz jednostki transportowej należy przeprowadzićz zasadą zachowania szczególnejostrożności.Jak zostać kierowcą pojazduprzewożącego towaryniebezpieczneDo kierowania pojazdem przewożącym towaryniebezpieczne jest uprawniona osoba mająca ważnezaświadczenie ADR. Aby je zdobyć, należyukończyć kurs kierowców ADR w Centrum SzkoleniaLogistyki i złożyć z wynikiem pozytywnymegzamin przed komisją egzaminacyjną powołanąprzez szefa IWspSZ. Ciekawostką jest to, że w cywilukierowca musi mieć ukończone 21 lat, w wojskunie jest to wymagane. Egzamin obejmuje szkoleniepodstawowe w dziedzinie przewozu towarówniebezpiecznych wszystkich klas oraz trzy egzaminyze szkolenia specjalistycznego w zakresieprzewozu towarów niebezpiecznych w cysternach,klasy 1 i klasy 7.Doradca do sprawbezpieczeństwa przewozutowarów niebezpiecznychJest nią osoba, która posiada ważne świadectwodoradcy. Otrzymuje się je po ukończeniu kursuna doradcę oraz złożeniu z wynikiem pozytywnymegzaminu przed komisją egzaminacyjną,działającą przy dyrektorze Transportowego DozoruTechnicznego.Każda jednostka wojskowa, której działalnośćobejmuje przewóz towarów niebezpiecznych, al-FOT. archiwum autora2012/02 przegląd sił powietrznych85

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAPrzemieszczać się bezpiecznieTabela. Wykaz doradców do przewozu ADR w siłach zbrojnych (stan 1 stycznia 2012 r.)Rodzaj sił zbrojnychLiczba doradcówInspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych 40Siły Powietrzne 9Wojska Lądowe 5Marynarka Wojenna 5Wojska Specjalne 5*Dowództwo Garnizonu WarszawaŻandarmeria Wojskowa* Na potrzeby Wojsk Specjalnych funkcje doradców wykonują żołnierze i pracownicy, z którymi zawarto porozumienia z pozostałychrodzajów sił zbrojnych.bo związane z nim pakowanie, załadunek, napełnianielub rozładunek, powinna wyznaczyć jednegolub więcej doradców do spraw bezpieczeństwaw transporcie towarów niebezpiecznych, odpowiedzialnegozaW czasie przemieszczeniazarówno towar, jak i przewożącygo pojazd, powinny byćchronione przed dostępemosób postronnych.wspieranie działańzapobiegających zagrożeniomdla osób,mienia i środowiska,związanych z takądziałalnością.Głównym zadaniemdoradcy jest dążenie,w granicachokreślonych zakresemdziałalności jednostkiwojskowej, doułatwienia prowadzeniatej działalności zgodnie z odpowiednimi wymaganiamii w możliwie najbezpieczniejszy sposób.Do obowiązków doradcy należy, międzyinnymi:– sprawdzanie zgodności przewozu towarówniebezpiecznych z przepisami prawnymi;– sprawdzanie wymagań związanych z pakowaniem,załadunkiem, napełnianiem lub rozładunkiem;– sprawdzanie przepisów dotyczących pakowania,oznakowania i stosowania nalepek ostrzegawczych;– sporządzanie sprawozdań rocznych;– sporządzanie sprawozdań powypadkowych.Przed planowanym rozpoczęciem przejazdu należyprzeprowadzić instruktaż kierowcy oraz składowiosobowemu kolumny. Kierowca sprawdzakompletność dokumentów. Poza wcześniej wymienionymidokumentami powinien posiadaćrównież: dowód rejestracyjny, prawo jazdy orazrozkaz wyjazdu. Doradca do spraw bezpieczeństwaprzewozu towarów niebezpiecznych stwierdzazgodność wykonanych czynności przygotowawczychoraz wyraża zgodę na rozpoczęcie przewozuprzez osoby upoważnione (tab.).PodsumowaniePrzewóz towarów niebezpiecznych w SiłachZbrojnych RP będzie wykonywany tak długo,jak istnieją pojazdy mechaniczne. Restrykcyjneprzestrzeganie aktów prawnych i instrukcjioraz zachowanie szczególnych zasad ostrożnościprzy obchodzeniu się z tymi towarami będzieprowadziło do poprawy bezpieczeństwa nadrogach.•Autor jest absolwentem WSOWInż na kierunku komunikacyjnymoraz WAT na kierunku budownictwa lądowego. Służył jakospecjalista ds. przewozów w Szefostwie Przewozów Wojskowych,w Dowództwie WOW w Oddziale Transportu i SGWP w ZarządzieTransportu i Ruchu Wojsk. Obecnie pełni obowiązki zastępcyszefa Szefostwa Transportu i Ruchu Wojsk – Centrum KoordynacjiRuchu Wojsk.86 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plByć przewidującymLOGISTYKAst. kpt. mgr inż.Marek TobolskiDelegatura Wojskowej OchronyPrzeciwpożarowej w GdyniW pobliżu tankowanegostatku powietrznegozawsze powinien byćdostępny sprzęt gaśniczyZagrożeniaw czasie tankowaniaW czasie tankowania statków powietrznych podejmuje siękroki zapobiegawcze zgodne z obowiązującymi proceduramiratowniczo-gaśniczymi w wypadku zagrożenia lotnisk.Komisja Nawigacji LotniczejICAO w 1969 roku wyłoniła zespółspecjalistów ds. ratowniczo-gaśniczychdo oceny prowadzonychbadań i prac eksperymentalnychoraz opracowania systemu oceny wymagańw stosunku do lotniskowych służb ratowniczo--gaśniczych. Postanowienia Unii Europejskiejnakładają na państwa członkowskie obowiązekposiadania na lotniskach zarówno profesjonalnejsłużby ratowniczej, jak i odpowiedniegosprzętu do działań ratowniczo-gaśniczych,zgodnie z zapisami Rozporządzenia z dnia12 września 2005 roku w sprawie przygotowanialotnisk do sytuacji zagrożenia oraz lotniskowychsłużb ratowniczo-gaśniczych 1 .Podstawowe krokiZarząd lotniska, przewoźnik oraz dostawcapaliwa mają swoją strefę odpowiedzialności1DzU 2005 nr 197 poz. 1634.FOT. archiwum autora2012/02 przegląd sił powietrznych87

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAByć przewidującymw stosunku do podejmowanych kroków bezpieczeństwaw czasie tankowania paliwa.Tankowanie powinno się odbywać na zewnątrzbudynków. Umasowienie i/lub uziemienienatomiast należy wykonywać zgodniez przedstawionymi zaleceniami.– Statki powietrzne przygotowane do tankowaniapaliwa ustawia się w ten sposób, aby służbyratowniczo-gaśnicze miały do nich nieprzerwanydostęp oraz była utrzymywana wolnadroga kołowania, pozwalająca na szybkie usunięciepojazdów tankujących paliwo w raziestanu zagrożenia. Pojazdy tankujące paliwo niemogą przeszkadzać w ewakuacji z zajętych częścisamolotu, w razie wybuchu pożaru ich silnikinie mogą się znajdować pod skrzydłami.Wszystkie pojazdyW czasie tankowania statkówpowietrznych niezwykleistotne jest zachowanieszczególnych środków bezpieczeństwa.Dotyczy to sposobutankowania, zabezpieczeniaśrodków gaśniczych,odpowiednich ubiorów dlaludzi, ich zachowania orazszczególnych wymagań wobecpojazdów tankujących.wykonujące przystatku powietrznymfunkcje inne niż tankowaniepaliwa (np.wózki transportowe,bagażowe) nie powinnybyć kierowanepod skrzydła lubparkować pod nimiw czasie operacjitankowania.– Systemy wydechowewszystkichpojazdów, które mają działać w strefie tankowaniapaliwa (również pożarniczych), musząpodlegać surowej i regularnej konserwacji, abywyeliminować usterki powstające w wynikuemisji iskier lub płomieni mogących zapalić paliwolub opary paliwowe.– Pomocnicze jednostki napędowe statkówpowietrznych, które mają wypływ spalin dostrefy tankowania, powinny być uruchomioneprzed zdjęciem korków paliwa i podłączeniemurządzeń tankujących. Z kolei, jeśli w czasietankowania paliwa pomocnicza jednostka napędowastatku powietrznego została wyłączona,nie powinna być ponownie uruchamiana doczasu ustania przepływu paliwa oraz ustąpieniaryzyka zapalenia oparów paliwowych.– Statku powietrznego nie można tankowaćw najbliższym otoczeniu testowanego lub używanegosprzętu radarowego albo urządzeń naziemnych.W czasie tankowania nie powinnybyć instalowane, odłączane lub podłączane akumulatoryzasilające.– W czasie tankowania nie należy podłączaćnaziemnych generatorów napędowych, używaćnarzędzi elektrycznych, wiertarek lub podobnegotypu narzędzi wytwarzających iskry.W najbliższym otoczeniu sprzętu do tankowania,otworów tankowania i punktów wentylacyjnychnie powinien być używany fotograficznylub elektroniczny sprzęt błyskowy oraztelefony satelitarne i komórkowe.– Na płycie postojowej i w terenie do 15 metrówod wykonywanego tankowania paliwa powinnobyć zabronione korzystanie z urządzeńz otwartymi płomieniami. Wymienić tu należyzapalone papierosy, cygara, fajki, ogrzewaczez eksponowanymi płomieniami, urządzenia spawalnicze,tnące itp., lampy oświetleniowe lubinne oświetlenie z otwartym ogniem.– Osoby pracujące przy tankowaniu statkupowietrznego nie mogą mieć przy sobie materiałówiskrzących (zapalniczek ani zapałek).Należy zachować szczególną ostrożnośćw czasie wyładowań atmosferycznych.Tankowanie powinno być zawieszone, gdyw najbliższym otoczeniu lotniska dochodzi dopoważnych wyładowań atmosferycznych. Jeślijakakolwiek część podwozia jest nadmiernieogrzana, powinna być wezwana lotniskowasłużba ratowniczo-gaśnicza, a tankowanie niepowinno się odbywać do czasu rozproszeniaciepła.W pobliżu tankowanego statku powietrznegozawsze powinien być dostępny podręcznysprzęt gaśniczy, agregaty proszkowe oraz śniegowe,sprzęt odpowiedni przynajmniej do podjęciapoczątkowej interwencji w wypadku wybuchupożaru grupy „A” oraz „B”, określonejw § 32 Rozporządzenia Ministra SprawWewnętrznych i Administracji z 7 czerwca2010 roku w sprawie ochrony przeciwpożarowejbudynków, innych obiektów budowlanychi terenów 2 , oraz personel wyszkolony w jegoużyciu. Powinny być tam dostępne środki łącz-2DzU 2010 nr 109 poz. 719.88 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plByć przewidującymLOGISTYKAFOT. 1.W czasie tankowanianależy stosować szczególneprocedury postępowaniaFOT. marian kluczyńskiności przewodowej i bezprzewodowej do szybkiegowezwania służb ratowniczo-gaśniczychw wypadku powstania pożaru, większego rozlewupaliwa, oleju lub innego miejscowego zagrożenia.Zapewnić należy regularną kontrolęi konserwację sprzętu, tak by był w gotowoścido natychmiastowego użycia.Działania prewencyjneZe względu na ważność skrócenia czasu tranzytówi bezpieczeństwo podróżnych, niektóre krajezezwalają pasażerom na pozostanie na pokładziew czasie tankowania statku powietrznego, innenatomiast na to, aby do niego wchodzić i z niegowychodzić. Odbywa to się zgodniez Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia20 lipca 2004 roku w sprawie wymagań dla lądowisk3 . Statek powietrzny nie powinien być jednaktankowany, gdy pasażerowie wchodzą, są napokładzie lub wychodzą, chyba że jest on właściwieobsadzony personelem gotowym do rozpoczęciaewakuacji i kierowania nią przy użyciudostępnych środków.W czasie tankowania statku powietrznego orazgdy pasażerowie znajdują się na pokładzie,wchodzą lub wychodzą, muszą być podejmowanenastępujące dodatkowe kroki zapobiegawcze.– Pasażerowie powinni być ostrzeżeni, że będzieprowadzone tankowanie oraz że nie wolnoim palić papierosów, innych wyrobów tytoniowych,bawić się przełącznikami, gdyżw przeciwnym wypadku spowodują powstanieźródła zapłonu. Włączone powinny być napisy,,Zakaz palenia” oraz podświetlone napisywyjść do palenia.– Statki powietrzne wyposażone w integralneschodki pasażerskie powinny mieć je opuszczone.Jeśli są w użyciu, powinny być ustawioneprzy każdym z głównych drzwi wyjściowych,wykorzystywanych do wchodzeniai wychodzenia. Muszą być także wolne odprzeszkód.Tam gdzie jest pożądane zamknięcie drzwigłównych ze względów klimatyzacyjnych lubinnych szczególnych powodów, w czasie tankowaniaz pasażerami na pokładzie drzwi te nigdynie powinny być zamykane na zamek, a obsługakabiny powinna cały czas przebywać przy3DzU 2004 nr 170 poz. 1791.2012/02 przegląd sił powietrznych89

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAByć przewidującymFOT. piotr laskowskiFOT. 2. PODOBNE WYMOGI BEZPIECZEŃSTWA obowiązują podczas dostawy energii elektrycznej do samolotukażdych drzwiach. W statkach powietrznych,w których są wykorzystywane przejścia (rękawysamolotowe, nosowe pojazdy schodkowe) niejest konieczne stosowanie schodków integralnychlub zewnętrznych schodków pasażerskich.Gdy jest dostępne tylko jedno przejście lubschodki, główne drzwi nie powinny mieć przeszkódw postaci sprzętu naziemnego tak, by pozwalałyna użycie ślizgów ewakuacyjnych przydrzwiach. Obsługa kabiny powinna być dostępnado obsługi tych ślizgów na wypadek sytuacjialarmowej. Na statku powietrznym powinnaprzebywać odpowiednia dla danego typu liczbaobsługi kabiny lub personelu właściwie przeszkolonegow procedurach sytuacji alarmowychi pozostawać w łączności z załogą dowodzącąstatku powietrznego, by kierować ewakuacjąw zaistniałej sytuacji alarmowej.Jeśli w czasie tankowania paliwa zostaniewykryta wewnątrz przedziałów obecność oparówpaliwowych lub pojawi się jakieś inne zagrożenie,tankowanie oraz wszystkie działaniazwiązane z czyszczeniem, z wykorzystaniemsprzętu elektrycznego w obrębie statku powietrznego,powinny być wstrzymane do czasu,gdy warunki pozwolą na ich wznowienie.Naziemne czynności obsługowe oraz pracew obrębie statku powietrznego powinny byćtak przeprowadzone, by nie zastawiały wyjść(fot.1).W wypadku, gdy pasażerowie wchodzą i wychodząz samolotu w trakcie tankowania, ichdrogi powinny unikać stref, gdzie prawdopodobniemogą się pojawić opary paliwowe,a wszelki ruch pasażerów powinien się odbywaćpod nadzorem odpowiedzialnych osób.W czasie takiego ruchu pasażerów powinna byćprzestrzegana zasada zakazu palenia, utrzymywaniadwukierunkowej łączności przez wewnętrznysystem łączności, tak zwany intercom,lub inne odpowiednie środki łączności międzyzałogą naziemną nadzorującą tankowanie a wykwalifikowanympersonelem na pokładzie samolotu.Sprzęt naziemny powinien być takrozmieszczony, by pozwalał na użycie wystarczającejliczby wyjść dla ewakuacji. W czasiesytuacji alarmowej należy użyć gotowych drógewakuacyjnych dla każdego z wyjść.90 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plByć przewidującymLOGISTYKAStatek powietrzny nie powinien być opróżnianyz paliwa, gdy pasażerowie pozostają napokładzie, wchodzą do niego lub z niego wychodzą.Normalnie stosowane w czasie tankowaniakomory wyrównawcze i urządzenia automatycznegoodcięcia paliwa nie są włączonew urządzeniach opróżniania paliwa. Stanowi towiększe zagrożenie wypadkiem niż ze stronyźródeł opisanych poniżej.Źródła rozproszeniaenergii elektrycznejW czasie tankowania możliwe jest powstanieróżnego typu różnicy potencjału elektrycznego.W sprzyjających warunkach może się pojawiaćładunek elektrostatyczny, który gromadzisię na powierzchni statku powietrznego lubpojazdu tankującego. Zagrożenie ze stronyiskrzenia można wyeliminować dzięki umasieniupojazdu tankującego ze statkiem powietrznymw ten sposób, by nie mogła wystąpić międzynimi różnica potencjałów. Jest to praktykaprzyjęta na całym świecie.Umasienie między pojazdem tankującym jestwykonywane za pomocą przewodnika międzywyznaczonymi punktami o czystych i niepomalowanychpowierzchniach metalowych statkupowietrznego i pojazdu tankującego. Wężepożarnicze przewodzące prąd zapewniają zwykleprzewodzącą ścieżkę zabezpieczającą dlaprzepływu każdego możliwego ładunku elektrostatycznego,ale procedury tankowania zalecają,by nie używać ich jako odpowiedniegoumasienia między pojazdem tankującym.Tam gdzie jest stosowane tankowanie paliwanad skrzydłem, dysza – końcówka węża (nasada)jest zwykle umasiona do statku powietrznegoprzed zdjęciem korka paliwowego. Jednaktam, gdzie stosuje się tankowanie pod skrzydłem,automatyczny kontakt metal–metal międzyłącznikiem lub oprawą samolotu a nasuwkąsprzęgającą eliminuje potrzebę oddzielnegoumasienia.Łańcuchy antystatyczne pojazdów tankującychlub opony przewodzące statku powietrznegoi pojazdów tankujących są używane jakododatkowe zabezpieczenia, lecz same nie sąuważane za efektywne. Są jednak użyteczne –w wypadku gdy umasienie statku powietrznego/pojazdtankujący jest przerwane lub wadliwe,ładunek elektrostatyczny mógłby być rozładowanyze statku powietrznego lub pojazdutankującego przez odpowiednie opony lub łańcuchyantystatyczne.Wśród innych, dodatkowych kroków zabezpieczających,wylicza się indywidualne uziemienieelektryczne statku powietrznego i pojazdutankującego. Zabezpieczenie to zapobiegniejakimkolwiek możliwym zagrożeniom powodowanymprzez zerwane lub wadliwe umasienie,szczególnie gdy jest przeprowadzana odpowiedniakonserwacja i kontrola przewoduużytego do celów umasienia między statkiempowietrznym a pojazdem tankującym.Tam gdzie nie jest zastosowane uziemienieelektryczne, w celu wyeliminowania rozładowaniaelektrostatycznego w czasie operacji tankowaniastatku powietrznego stosuje się następującyporządek proceduralny:– wzajemne umasienie z pojazdem tankującym,– umasienie dyszy paliwowej w wypadku tankowanianad skrzydłem.Tam gdzie zastosowano uziemienie elektryczne,porządek proceduralny jest następujący:– uziemienie pojazdu tankującego,– uziemienie statku powietrznego,– wzajemne umasienie z pojazdem tankującym,– umasienie dyszy paliwowej w wypadku tankowanianad skrzydłem.Po zakończeniu operacji tankowania rozłączaniepowinno być wykonane w odwrotnej kolejności.Ładunek elektrostatyczny, który może narastaćw paliwie podczas tankowania statku powietrznego,jeśli ma odpowiedni potencjał, możepowodować iskrzenie w obrębie zbiornikapaliwa. Uziemienie oraz umasienie statku powietrznegoi pojazdu tankującego nie mająwpływu na masę właściwą ładunku w paliwiei możliwość iskrzenia wewnątrz zbiorników.Producenci oraz dostawcy paliwa analizują tenproblem od dłuższego czasu i doszli do wniosku,że użycie dodatków antystatycznych w paliwiemoże przyczynić się do zmniejszeniazwiązanego z tym ryzyka. Podsumowując,można wyciągnąć wniosek, że zagrożenia wy-2012/02 przegląd sił powietrznych91

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plLOGISTYKAByć przewidującymnikające z ładunku elektrostatycznego mogąbyć kontrolowane przez dodatki antystatyczneznajdujące się w paliwie.Prądy błądzące mogą się pojawić z powoduzwarć elektrycznych lub innych uszkodzeń/zakłóceńw dostawie energii elektrycznej do samolotu(fot. 2). Mogą również zostać rozproszoneprzez zapewnienie efektywnego umasienia międzypojazdem tankującym a statkiem powietrznym.Gdy statek powietrzny jest umasiony dopojazdu tankującego, a tenże jest uziemiony,przewodem umasienia mogą przepływać znaczneprądy przez pojazd tankujący do ziemi. Gdyuziemienie jest odłączone, może wystąpić ostreiskrzenie w punkcie przerwania. Aby tego uniknąć,zaleca się zwykle, by uziemienie samolotubyło bezpośrednieZagrożenie pożarowe, którewystępuje podczas tankowaniastatków powietrznych,na skutek oddziaływaniaenergii elektrycznej w różnychpostaciach, wymagaefektywnego umasieniai uziemienia pojazdu tankowanegoi tankującego.i nie przebiegałoprzez przewód umasieniaoraz pojazdtankujący.Kiedy stosuje sięurządzenie nalewowe,jego podstawanie powinna być używanado uziemieniastatku powietrznego,gdyż iskry z prądówbłądzących mogąbyć niebezpieczne.Nie zaleca się także podłączania urządzeń uziemiającychsystemu tankowania, zwłaszcza gdyjest użyte urządzenie nalewcze oraz uziemiającesystemu elektrycznego użytego do dostarczaniaenergii elektrycznej dla statku powietrznego,ponieważ jeśli wystąpiłoby zwarcieelektryczne w systemie elektrycznym, wówczasmogłoby powstać uszkodzenie samolotu.Zagrożenia ze strony prądów błądzących są eliminowanew wyniku umasienia statku powietrznegodo pojazdu tankującego.PodsumowanieZasadniczym celem służby ratowniczo-gaśniczejjest ratowanie zdrowia oraz życia ludzkiegow czasie wypadków i katastrof lotniczych. W takiejsytuacji musimy założyć możliwość i potrzebęgaszenia ognia, który może wystąpić w czasielądowania, startu, kołowania, parkowania statkupowietrznego lub pojawić się natychmiast w następstwiewypadku czy katastrofy lotniczej albow każdym czasie podczas prowadzenia działańratowniczo-gaśniczych.Pęknięcie zbiorników paliwa statku powietrznegow czasie jego wypadku i w konsekwencjirozlanie się wysoce lotnych paliw oraz innychpalnych płynów używanych w statkach powietrznychprzewiduje, że stopień prawdopodobieństwazapalenia się tych płynów podczas kontaktuz gorącymi, metalowymi częściami samolotubądź też z powodu iskier wywołanych tarciemwraku albo też zaburzeń obwodów elektrycznychznacznie się zwiększa. Płomienie mogą siępojawić w wyniku rozładowania nagromadzonychładunków elektrostatycznych w czasie kontaktuz gruntem lub operacji tankowania.Bardzo ważną cechą pożarów statków powietrznychjest tendencja do osiągania ogromnejintensywności w bardzo krótkim czasie.Stanowi to poważne zagrożenie dla życia osóbzaangażowanych przy pożarze oraz przeszkodępodczas prowadzenia działań ratowniczo--gaśniczych. Z tego powodu najważniejszą sprawąjest zapewnienie odpowiednich i specjalnychśrodków szybkiego reagowania w obrębie lotniskalub jego otoczeniu, gdyż to właśnie natym obszarze są największe możliwości ratowaniazdrowia oraz życia ludzkiego.Zasięg pożaru statku powietrznego, wpływającyna akcję ratowniczo-gaśniczą, zależyw znacznym stopniu od ilości i rozmieszczeniapaliwa, a także umiejscowienia uwolnionegow czasie wypadku paliwa. Możliwe jestzmniejszenie tych zagrożeń dzięki zastosowaniuurządzeń do zapobiegania pożarom, takichjak ścianki ogniowe we wszystkich strategicznychpunktach samolotu lub odporne na uderzeniai ogień zbiorniki paliwa oraz przewodypaliwowe zainstalowane na pokładzie statkupowietrznego.•Autor jest absolwentem studiów podyplomowych,,Zarządzanie w stanach zagrożeń” w Szkole Głównej SłużbyPożarniczej, starszym specjalistą w Delegaturze WojskowejOchrony Przeciwpożarowej w Gdyni oraz długoletnimnaczelnikiem Wydziału Operacyjnego w Komendzie PowiatowejPSP w Świeciu.92 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOdpryski służbyprawo i dyscyplinadrPaweł KobesUniwersytet WarszawskiPrzestępstwo znęcania sięnad podwładnym lubżołnierzem równym stopniemUmyślne, a więc zamierzone przez sprawcę zadawanie ofierzedodatkowych cierpień fizycznych i psychicznych kwalifikowanejest jako przestępstwo.Służba wojskowa może sprawiaćniektórym żołnierzom pewnetrudności ze względu na to, że pełniąją w szczególnych warunkach,czyli w koszarach i na poligonach. Ponadto uczestnicząw operacjach poza granicami kraju. Trudnościwynikają także z faktu, że wchodzą w kontaktz przełożonymi i innymi żołnierzami, często starszymistopniem oraz stażem. Rozpoczynającysłużbę wojskową muszą być im podporządkowani,tj. przełożonym, z uwagi na regulamin oraz starszymżołnierzom w związku z nieformalnymi relacjami1 . Dlatego też charakter relacji interpersonalnychw wojsku powoduje często powstawanie1T. Sołtysiak, Cz. Cekiera: Subkultura żołnierska czyli „fala“ w wojsku(niektóre objawowe aspekty zjawiska). W: Przemoc dzieci i młodzieży.J. Papież, A. Płukis (red.). Toruń 2000, s. 475.FOT. jarosław wiŚniewski2012/02 przegląd sił powietrznych93

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plprawo i dyscyplinaOdpryski służbynieakceptowalnych społecznie form zachowań jednychżołnierzy względem drugich 2 , jak równieżincydentalnych zachowań będących nieuprawnionymwykorzystywaniem nadrzędnej pozycji w hierarchiiwojskowej.Ochrona prawnaW systemie ochrony prawnej przed tego typupraktykami znalazł się przepis w części wojskowejkodeksu karnego, penalizujący znęcanie się.Właściwie ocenićO uznaniu za znęcanie się zachowania sprawiającegoból fizyczny lub dotkliwe cierpienia moralne ofiary powinnadecydować ocena obiektywna, a nie subiektywne odczucieosoby pokrzywdzonej. Pewne jest to, że za znęcaniesię w rozumieniu art. 184 § 1 k.k. [obecnie art. 207 § 1 k.k.– przyp. autora] nie można uznać zachowania się sprawcy,które nie powoduje u ofiary poważnego bólu fizycznego lubcierpienia moralnego, ani sytuacji, gdy między osobą oskarżonąa pokrzywdzoną dochodzi do wzajemnego znęcaniasię. Przez znęcanie się w rozumieniu art. 184 § 1 k.k. [obecnieart. 207 § 1 k.k. – przyp. autora] należy rozumieć takżeumyślne zachowanie się sprawcy, które polega na intensywnymi dotkliwym naruszaniu nietykalności fizycznej lub zadawaniucierpień moralnych osobie pokrzywdzonej w celujej udręczenia, poniżenia lub dokuczenia albo wyrządzeniajej innej przykrości, bez względu na rodzaj pobudek.Jego treść brzmi następująco:Art. 352. § 1. Żołnierz, który znęca się fizycznielub psychicznie nad podwładnym, podlega karzepozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jestze stosowaniem szczególnego okrucieństwa,sprawca podlega karze pozbawienia wolności odroku do lat 10.§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonegow § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonegona własne życie, sprawca podlega karze pozbawieniawolności od lat 2 do 12.Zatem przestępstwo określone w przepisieart. 352 k.k. ma charakter indywidualny, gdyżjego zakres podmiotowy obejmuje trzy kategoriesprawców mających określone właściwości,tzn.:a) żołnierza będącego przełożonym;b) żołnierza, który nie jest przełożonym, ale jeststarszy stopniem (art. 353 k.k.);c) żołnierza, który jest równorzędny stopniem, jednakżedłużej pełni służbę wojskową (art. 353 k.k.).Konstrukcja prawna określona w art. 352 k.k.jest wzorowana na przepisie art. 207 k.k., typizującymprzestępstwo znęcania się nad osobą zależną.Jednak ze względu na to, że przedmiotowyprzepis ma charakter lex specialis, nie można stosowaćprzepisu art. 207 k.k. Nie ogranicza towszakże możliwości odwoływania się do ustaleńzawartych w tym artykule. Z tego też względu zapisydoktryny i judykatury dotyczące rozwiązańprzewidzianych w jego treści należy przyjąć odpowiedniodo konstrukcji przestępstwa ujętejw art. 352 k.k.Zachowanie sprawcy omawianego przestępstwapolega na znęcaniu się fizycznym lub psychicznym,co stanowi kluczowe znamię czynu ujętegow art. 352 k.k. Oznacza to, że ma ono charakterwielorodzajowy oraz że żołnierz może znęcać siętylko fizycznie albo tylko psychicznie bądź też jegozachowanie obejmuje obie formy (fot.).Gra sprawcy z ofiarąPojęcie „znęcać się” oznacza zadawanie komuścierpień fizycznych lub psychicznych, męczenie,dręczenie, pastwienie się nad kimś 3 .Znęcanie fizyczne będzie się łączyło zawsze z naruszeniemnietykalności ofiary. Do jego form zaliczasię m.in.: popychanie, poszturchiwanie, szczypanie,klapsy, wymierzanie policzków, uderzaniepięścią, obezwładnianie, ciskanie przedmiotamiw ofiarę, kopanie, gryzienie, drapanie, ciągnięcieza włosy, wykręcanie rąk, duszenie, przypalanie,podpalanie, ciosy nożem lub innym narzędziemsprawiające ofierze ból, wyrzucanie przez okno,topienie, polewanie wrzątkiem, strzelanie, otrucie,ograniczanie swobody, zamykanie, głodzenie, na-2Więcej na temat fali w wojsku: M. Jędrzejewski: Subkultury a przemoc.Warszawa 2001, s. 142–147.3O. Górniok, S. Hoc, M. Kalinowski et al.: Kodeks karny. Komentarz.Gdańsk 2002/2003, s. 1013. Zob. także na temat znęcania: H. Kolakowska-Przełomiec:Przemoc w rodzinie. „Ruch Prawniczy, Ekonomicznyi Socjologiczny” 1985 nr 1, s. 141–143.94 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOdpryski służbyprawo i dyscyplinarażenie na wyziębienie ciała żołnierza, jak równieżnarażenie go na skrajne niebezpieczeństwo 4 .Natomiast znęcanie psychiczne może obejmować:przymus, groźby, zastraszanie, emocjonalnewykorzystywanie, za które uważa się: oskarżanie,upokarzanie, poniżanie, obwinianie i manipulowaniepoczuciem winy, wyzwiska, wmawianie chorobypsychicznej, izolowanie żołnierza przez kontrolowaniejego kontaktów z innymi. Z wymienionychprzykładów przemocy psychicznej wynika, że niezawsze zachowania te da się łatwo udowodnić jakoformy przemocy. Często przejawom znęcania siępsychicznego towarzyszy swego rodzaju finezyjnagra sprawcy z ofiarą, która polega na kamuflowaniuintencjonalnych zachowań zorientowanych nauprzykrzenie drugiej osobie życia przez zasłanianiesię działaniem na przykład dla jej dobra czy też dladobra wspólnego drużyny, plutonu itd.Jak słusznie zauważają znawcy przedmiotu,sprawcy przemocy psychicznej posługują się kamuflażemi często, naruszając prawo moralne, niełamią jednak norm prawnokarnych. Nie ujawniająswoich zachowań i przekonań przed osobami,od których zależy ich funkcjonowanie. Przez innychczęsto są postrzegane jako osoby układne,niezależne. Są czarujący, dowcipni, a swoje kontrowersyjnepoglądy uzasadniają chęcią podtrzymaniarozmowy. Skutkuje to tym, że przemoc emocjonalnaodbywa się bez świadków 5 .Mówiąc o znęcaniu, nie wolno zapominaćo jego seksualnych przejawach. Otóż w opiniiJoanny Cichli przemoc seksualna charakteryzujesię przedmiotowym traktowaniem drugiej osobyw celu zaspokojenia własnych potrzeb 6 . Jej zdaniem,występuje ona łącznie ze znęcaniem się fizycznymi psychicznym 7 .Znęcanie może mieć formę zarówno działania,jak i zaniechania. Przykładem znęcania przez działaniesprawcy jest zadawanie bólu przez szarpanieza włosy itp. Natomiast znęcanie przez zaniechaniemoże sprowadzać się do ograniczenia racjiżywnościowych lub możliwości załatwiania potrzebfizjologicznych.Znęcanie się nad żołnierzem skutkuje aresztowaniemsprawcy takiego czynuWyczerpanie znamionprzestępstwaW ocenie Sądu Najwyższego: Zadawanie cierpieńmoralnych, psychicznych osobie pokrzywdzonejw celu jej udręczenia, poniżenia lub dokuczeniaalbo wyrządzenia jej innej przykrości, bezwzględu na rodzaj pobudek, nie będzie stanowiło„znęcania się” [...], skoro nie miały one charakterudziałań „dotkliwych” i „ponad miarę”, a więcswą intensywnością wykraczających poza granicezwyczajnego naruszenia nietykalności fizycznej,znieważenia, poniżenia czy innego naruszeniaczci pokrzywdzonej osoby. Kryterium podmiotowo-przedmiotowezachowania się sprawcy, wy-4P. Bucoń: Przemoc w rodzinie w ujęciu prawnokarnym. W: Zjawiskoprzemocy we współczesnym świecie. Wybrane aspekty. J. Maciaszek(red.). Stalowa Wola 2010, s. 11.5E. Pragłowska: Zbrodnia doskonała. Mechanizm działania przemocyemocjonalnej – podejście poznawczo-behawioralne. „NiebieskaLinia” 2006 nr 1/42, s. 6.6J. Cichla: Przemoc wobec dzieci w ocenie Policjantów. W: Agresjawirtualna vs realna. Poglądy i badania. Z. Majchrzyk, J.F. Terelak(red.). Białystok 2011, s. 143.7Taże: Przemoc wobec kobiet. Diagnoza i profilaktyka. W: Probacjai resocjalizacja instytucjonalna. Wybrane problemy teorii i praktyki.H. Kupiec (red.). Szczecin 2010, s. 214.FOT. sylwia guzowska2012/02 przegląd sił powietrznych95

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plprawo i dyscyplinaOdpryski służbyPrzejawy znęcania mogądotyczyć zarówno sfery psychicznej,jak i fizycznej.Szczególne okrucieństwoi udręczenie to kwalifikowaneznamiona przestępstwumyślnych, połączonychgłównie ze stosowaniemprzez sprawcę przemocy,a także drastycznych formpsychicznego znęcania sięnad ofiarą.czerpującego znamiona czynu określonego w art.184 § 1 k.k. z 1969 r. [obecnie art. 207 § 1 k.k. –przyp. autora], na pewno nie może ograniczać siętylko do systematyczności lub zwartego czasowolub miejscowo zdarzenia, jeżeli nie towarzyszy temuintensywność, dotkliwość i poniżanie w eskalacjiponad miarę oraz cel przewidziany w pojedynczychczynnościach naruszających różne dobrachronione prawem (np. nietykalność osobista,godność osobista, mienie) 8 .W opinii Aleksandra Ratajczaka cechą znęcaniajest to, że może ono obejmować różnorodnesposoby zachowania, które polegają nie tylko nadziałaniu lub zaniechaniu, lecz także na całej złożonejdziałalności. Kolejną jego cechą – wedługtego autora – jest to, że co do zasady jest ono stosowanewobec osób słabszych fizycznie 9 .Jak słusznie zauważyła Violetta Konarska--Wrzosek, dla oceny prawnej znęcania ważnejest także to, że w zachowaniusprawcynie ma jakiejkolwiekracjonalności 10 .W ocenie znęcaniakluczowy jest obiektywnypunkt widzenia,a nie subiektywne odczuciepokrzywdzonego,którego wrażliwośćmoże byćstępiona w wynikudługotrwałego pastwieniasię 11 . Pogląddoktryny w tej mierze podziela judykatura. Otóż,Sąd Najwyższy stwierdził, że Kryterium przedmiotowo-podmiotowezachowania się sprawcy, wyczerpującegoznamiona czynu określonego w art. 184§ 1 k.k. [obecnie art. 207 § 1 k.k. – przyp. autora],na pewno nie może ograniczać się do systematycznościlub zwartego czasowo i miejscowo zdarzenia,jeśli nie towarzyszy temu intensywność, dotkliwośći poniżanie w eskalacji ponad miarę oraz cel przewidzianyw pojedynczych czynnościach naruszającychróżne dobra chronione prawem (np. nietykalnośćciała, godność osobista, mienie). W podobnymtonie w jednym z orzeczeń stwierdził, że: Istota przestępstwaokreślonego w art. 184 § 1 k.k. [obecnieart. 207 § 1 k.k. – przyp. autora] polega na jakościowoinnym zachowaniu się sprawcy, aniżeli nazwyczajnym znieważeniu lub naruszeniu nietykalnościosoby pokrzywdzonej.Przestępstwo znęcania może być jednorazowymzachowaniem intensywnym, jak również pewnymstanem trwającym określony czas. W tym duchuwypowiedział się także Sąd Najwyższy, którystwierdził, że Kryterium przedmiotowo-podmiotowezachowania się oskarżonego wyczerpujące znamionaczynu oskarżonego z art. 207 § 1 k.k. napewno nie może ograniczać się do systematycznościlub zwartego czasowo i miejscowo zdarzenia,jeśli nie towarzyszy temu intensywność, dotkliwośći poniżanie w eskalacji ponad miarę oraz cel przewidzianyw pojedynczych czynnościach naruszającychróżne dobra chronione prawem 12 . Natomiastw innym wyroku Sąd Najwyższy zauważył,że Przestępstwo znęcania się zostało w kodeksieskonstruowane jako zachowanie z reguły wielodziałaniowe.Pojęcie znęcania się w podstawowejpostaci, ze swej istoty zakłada powtarzanie przezsprawcę w pewnym przedziale czasu zachowańskierowanych wobec pokrzywdzonego. Zatem, pozaszczególnymi przypadkami, dopiero pewna sumatych zachowań decyduje o wyczerpaniu znamionprzestępstwa z art. 207 § 1 kk 13 .Od strony podmiotowej rzecz ujmując, znęcaniemoże zostać popełnione jedynie umyślniew zamiarze bezpośrednim. Podobny pogląd wyraziłSąd Najwyższy, który stwierdził, że Przestępstwaz art. 184 § 1 k.k. [obecnie art. 207§ 1 k.k. – przyp. autora] można dopuścić się tylkoz zamiarem bezpośrednim. Znęcanie się bowiemze swej istoty polega na tym, że sprawcachce zadać pokrzywdzonemu cierpienia fizycznelub moralne. Dlatego też godzenie się sprawcy nataki charakter zachowania się nie jest wystarczającedo przypisania popełnienia występku8Wyrok SN z 24 X 2000 r., WA 37/00. System LEX nr 332949.9A. Ratajczak: Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieżyw systemie prawa polskiego (zagadnienia wybrane). Warszawa1980, s. 132–133.10V. Konarska-Wrzosek: Ochrona dziecka w polskim prawie karnym.Toruń 1999, s. 54 i nast.11I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter: Kodeks karny z komentarzem.Warszawa 1973, s. 540.12Wyrok SN z 9 I 2001 r., WA 43/00. System LEX nr 550460.13Postanowienie SN z 11 XII 2003 r., IV KK 49/03. System LEXnr 108048.96 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plOdpryski służbyprawo i dyscyplinaz art. 184 § 1 k.k. [obecnieart. 207 § 1 k.k. – przyp.autora] 14 . W innym miejscu potwierdził swójwcześniejszy pogląd, głosząc, że Przestępstwookreślone w art. 207 § 1 kk może być popełnioneumyślnie i to wyłącznie z zamiarem bezpośrednim.Przesądza o tym znamię intencjonalne „znęcasię”, charakteryzujące szczególne nastawieniesprawcy. Pojęcie „znęcanie się” […] zawieraw sobie istnienie przewagi sprawcy nad osobą pokrzywdzoną,której nie może się ona przeciwstawićlub może to uczynić w niewielkim stopniu. Niejest zatem możliwe wzajemne znęcanie się nad sobąnp. małżonków w tym samym czasie 15 .Typy kwalifikowanePrzestępstwo znęcania występuje równieżw dwóch typach kwalifikowanych. Pierwszym jestznęcanie się połączone ze szczególnym okrucieństwem(art. 352 § 2 k.k.), natomiast drugi typ występujewówczas, gdy skutkiem znęcania się nadpokrzywdzonym jest targnięcie się przez niego nawłasne życie (art. 352 § 3 k.k.).Jeśli chodzi o znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem,należy je rozumieć jako świadome wyrządzaniedolegliwości fizycznych lub psychicznych,które są znacznie większe od tych właściwychtypowi podstawowemu, określonemu w art.352 § 1 k.k. Różnica będzie się sprowadzała donatężenia dolegliwości zadawanych ofierze 16 .Drugi typ kwalifikowany jest jednocześnie przestępstwemskutkowym, gdyż do jego znamionnależy skutek w postaci targnięcia się pokrzywdzonegona własne życie. Bez znaczenia dla odpowiedzialnościkarnej sprawcy pozostaje to, czypokrzywdzony targnął się skutecznie, czy też nie,tzn. czy popełnił samobójstwo lub usiłował je popełnić.Istotny pozostaje tylko związek przyczynowo-skutkowymiędzy znęcaniem się nad pokrzywdzonyma targnięciem się przez niego nawłasne życie.Ten czyn zabroniony, opisany w przepisie art. 352§ 3 k.k. jako przestępstwo kwalifikowane przez następstwo,sprawca może popełnić także z winy mieszanej.Będzie to miało miejsce wówczas, gdy chcedręczyć pokrzywdzonego, intencjonalnie znęca sięnad nim, jednakże nie chciał doprowadzić do skutkuw postaci targnięcia się ofiary na własne życie.Mógł on nawet tego nie przewidywać.W wypadku kwalifikowanego znęcania się […]oprócz ustalenia związku przyczynowego międzyaktami znęcania się a targnięciem się ofiary naswoje życie niezbędne jest ponadto ustalenie, żesprawca tego przestępstwa następstwa swojegoczynu co najmniej mógł przewidzieć. Przestępstwoopisane w art. 207 § 3 k.k. jest bowiem tzw. przestępstwemumyślno-nieumyślnym, co oznacza, żesprawca umyślnego znęcania się określonegow § 1 poniesie surowszą odpowiedzialność z § 3tegoż przepisu tylko wtedy, jeśli skutek swego czynuw postaci co najmniej usiłowania samobójstwaofiary przewidywał albo mógł przewidzieć.Oceniając kwestię możliwości i powinności przewidywaniaprzez skazanego następstw swojego czynu,należy mieć na uwadze, iż decydować o tej oceniebędą takie okoliczności, jak właściwościosobiste skazanego, środowisko, w jakim dokonałprzestępstwa, częstotliwość i intensywność znęcaniasię nad ofiarą, jej reakcje, a także stan psychiczny,w jakim się wówczas znajdowała 17 .ZakończeniePodsumowując rozważania na temat ochronyprzed znęcaniem w trakcie służby wojskowej, należystwierdzić, że omówiona regulacja kodeksowanie rozwiązuje przedstawionego problemu.Potrzebne jest bowiem spełnienie dwóch podstawowychwarunków. Po pierwsze, ofiary musząmieć świadomość o bezprawności określonych zachowańpodejmowanych wobec nich przez innychżołnierzy. Po drugie, zmowa milczenia, jaka istniejemiędzy sprawcą a ofiarą, uniemożliwia realnąochronę przed patologicznymi praktykami. Jednakżekwestie te nie wymagają zmian w prawie,lecz w świadomości żołnierzy.•Autor jest specjalistą w dziedzinie prawa karnego materialnego,problematyki postępowania z nieletnimi oraz bezpieczeństwawewnętrznego. Adiunkt na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznychi Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz wykładowcaw Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Witelona w Legnicy.Członek Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego w Warszawie.Współpracuje z wieloma uczelniami zagranicznymi.14Wyrok SN z 23 II 1995 r., II KRN 6/95. System LEX nr 24461.15Wyrok SN z 11 II 2003 r., IV KK 312/99. System LEXnr 77436.16M. Szewczyk. W: Kodeks karny. Część szczególna. A. Zoll (red.),A. Barczak-Oplustil, M. Bielski et al. T. II. Warszawa 2008, s. 733.17Wyrok SN z 3 VI 2004 r., V KK 13/04. System LEX 109518.2012/02 przegląd sił powietrznych97

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plprawo i dyscyplinaO lepszą jakość służbymjrMaciej FijałkaOddział ŻandarmeriiWojskowej w KrakowieBezzałogowe statki powietrznew Żandarmerii WojskowejZe względu na niewielkie rozmiary, BSP mogą byćwykorzystywane przez patrole Żandarmerii Wojskowej.FOT. wb electronicsAnaliza możliwości użycia bezzałogowychstatków powietrznych(BSP) stanowi próbę wskazaniapotrzeby wyposażenia w nie terenowychjednostek ŻW. Mogą bowiem być elementemwspomagającym realizację ustawowychzadań przez tę formację.W myśl artykułu 4 Ustawy o Żandarmerii Wojskowejgłównym jej przeznaczeniem jest:– ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mieniawojskowego przed zamachami naruszającymi tedobra;– wykrywanie przestępstw i wykroczeń, w tymskarbowych, ujawnianie i ściganie ich sprawcóworaz zabezpieczanie dowodów tych przestępstwi wykroczeń;– usuwanie skutków klęsk żywiołowych, likwidacjanadzwyczajnych zagrożeń środowiskai ich skutków oraz czynne uczestniczenie w akcjachposzukiwawczych, ratowniczych i humanitarnych,mających na celu ochronę życia i zdrowiaoraz mienia.Teoria i praktyka dowodzą, że przedstawionezadania mogą być realizowane przez żoł-98 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plO lepszą jakość służbyprawo i dyscyplinanierzy Żandarmerii Wojskowej w różnym środowiskugeograficznym oraz o każdej porzeroku i doby.Do charakterystycznych cech poszczególnychśrodowisk, w którym przyjdzie działać żołnierzomŻW, należy zaliczyć:a) teren górzysty – znaczne różnice wysokości,strome stoki i zbocza, liczne doliny (zapewniającedobrą obserwację, ale i maskowanie);b) obszar lesisty (lesisto-jeziorny) – ograniczonyruch pojazdów, konieczność zaangażowaniawiększej liczby żandarmów do prowadzeniadziałań;c) obszar zurbanizowany – występowanie dodatkowychzagrożeń ze względu na bezpośrednikontakt poszukiwanych osób (rzeczy) z ludnościącywilną;d) działania w warunkach ograniczonej widoczności(noc, mgły, opady atmosferyczne) –potrzebę wyrobienia dużej wytrzymałości w żołnierzachoraz odpowiedniego zabezpieczenia logistycznego.Rozpatrując te uwarunkowania, możnaśmiało wywnioskować, że podstawą sukcesuw działaniach jest odpowiednie przygotowaniepsychiczne i fizyczne żołnierzy ŻW, jakrównież wyposażenie ich w specjalistycznysprzęt.Technika a zadaniaRozwój elektroniki umożliwia sprostaniewielu trudnościom dzięki wykorzystaniu zminiaturyzowanychkamer zamontowanych napokładach bezzałogowych statków powietrznych.Są to platformy zapewniające przekazanieobrazu w czasie zbliżonym do rzeczywistegoz obszaru zainteresowania do stanowiskdowodzenia, co pozwala dowódcom różnychszczebli na podejmowanie właściwych decyzji.Uwzględniając spektrum zadań wykonywanychprzez BSP, mogą one być wyposażonew:– kamerę na podczerwień, dzięki której możnawykrywać ludzi, zwierzęta lub pojazdy;– kamerę światła dziennego, umożliwiającątransmisję w czasie rzeczywistym obrazów tego,co dzieje się w danej chwili w określonymrejonie.Bezzałogowe statki powietrzne są budowanez kompozytów o dużej wytrzymałości, napędzanesilnikiem elektrycznym zasilanym bateriami.Zastosowane w nich głowice optoelektronicznepozwalają przede wszystkim na prowadzenie rozpoznaniaprzez siły zbrojne oraz działalności naukoweji badawczej w sferze cywilnej.Różnorodność budowy, parametrów oraz możliwychzastosowań sprawia, że BSP dzieli sięze względu na zasięg (krótkiego i średniego zasięgu);długotrwałość lotu i pułap (niskiego pułapu– głębokiej penetracji oraz średniego pułapu– długotrwałego lotu). I tak:– zasięg wynosi: do 10 oraz 10–500 km;– pułap lotu: 250, 350, 3000–5000, 5000––8000 m;– długotrwałość lotu: 1–48 h.KorzyściDo głównych zalet BSP należą:– niewielkie wymiary pozwalające na bezpieczne wykonaniezadania, gdy udział śmigłowców może być niebezpiecznydla załogi;– możliwość użycia zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynkówze względu na małe wymiary oraz specyficzne wyposażenie;– bezpieczeństwo pilota operatora;– małe koszty eksploatacji.Do głównych zadań BSP należy zdobywanieinformacji o przeciwniku i terenie w rejonie (pasie)prowadzenia działań oraz wewnątrz pomieszczeń.Te platformy powietrzne pozwalająna bezpieczną realizację zadań oraz szybką reakcjęna zaistniałą sytuację.Dzięki zastosowaniu modułowych głowic obserwacyjnych(dziennej i termalnej) system ma2012/02 przegląd sił powietrznych99

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plprawo i dyscyplinaO lepszą jakość służbymożliwość prowadzenia obserwacji zarównow dzień, jak i w warunkach ograniczonejwidoczności.BSP a ŻWŻandarmeria Wojskowa w odróżnieniu od włoskichCarabinieri 1 , francuskiej Żandarmerii Narodowej2 czy chociażby Policji i Straży Granicznejnie ma w swoich strukturach pododdziałówśmigłowców. Wyposażenie terenowych jednostekŻW w BSP jest zatem potrzebą. W przypadkupowstania zagrożenia ich użycie może przyczynićsię do szybszego opanowania sytuacjikryzysowej bez uruchamiania procedury wykorzystaniastatków powietrznych innych formacjioraz rodzajów sił zbrojnych.Bezzałogowe statki powietrzne mogłyby byćpomocne patrolowi Żandarmerii Wojskowej przemieszczającemusię pieszo lub pojazdem interwencyjnym(TIWD – terenowy interwencyjny wózdowodzenia) w rejon podlegający obserwacjom.Mogą bowiem służyć m.in. do:– monitorowania ruchu drogowego (gromadzeniei analizowanie otrzymywanych informacji),a tym samym ułatwić współdziałanie z organamiodpowiedzialnymi za zapewnienieprzestrzegania prawa i porządku publicznegow granicach określonych ustawą;– prowadzenia działań zmierzających do zatrzymaniasprawców wypadków drogowych;– konwojowania ładunków specjalnych;– obrony dowództw i sztabów przed atakamiterrorystycznymi, dywersyjnymi i sabotażowymi;– ochrony VIP-ów w rejonach zagrożenia atakami(zamachy);– kontrolowania i ewakuacji osób ze stref zagrożonych;– sprawdzania rejonów rozmieszczenia jednostek,dowództw i sztabów;– obserwowania ćwiczeń wojsk własnych i sojuszniczychprowadzonych na terytorium RP podkątem możliwych ataków wynikających z działalnościterrorystycznej;– monitorowania udziału żołnierzy Sił ZbrojnychRP w akcjach humanitarnych;– sprawdzania stawiennictwa żołnierzy rezerwyw trakcie mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek.W przypadku wykrycia zagrożenia patrolutrzymywałby bezpośredni, stały kontaktz obiektem będącym w sferze zainteresowań,a informacja byłaby przekazywana na bieżącogrupie operacyjnej w celu wypracowania odpowiedniejdecyzji dotyczącej podjęcia właściwegodziałania.PodsumowanieRozpatrując możliwości techniczne BSP,bezspornie można uznać jego walory i znaczeniepodczas realizacji zadań w terenie trudnodostępnym.Platformy bezzałogowe umożliwiają równieżwykrycie skażeń wód, pożarów, rozlewiski podtopień, a tym samym określenie dynamikipowstawania zmian.Penetracja terenów pokrytych gęstym lasem,z wieloma zbiornikami wodnymi i bagnami, wymagazastosowania specjalnych środków, niezawsze dostępnych na szczeblu jednostki. Takąmożliwość zapewnia właśnie BSP, gdyż pozwalana zdobycie informacji z terenów niedostępnychbez narażania na niebezpieczeństwo żołnierzybiorących udział w działaniach.Dodatkowym atutem przemawiającym zauzupełnieniem wyposażenia jednostek ŻandarmeriiWojskowej w BSP jest fakt, że szkolenieteoretyczne oraz praktyczne pozwoli żołnierzomna wykonywanie samodzielnieczynności z użyciem BSP, a tym samym ułatwiplanowanie służb patrolowych z ich udziałemoraz umożliwi im zdobycie kolejnej specjalności.Podsumowując rozważania na temat doposażeniajednostek terenowych ŻandarmeriiWojskowej w bezzałogowe statki powietrznew celu usprawnienia realizacji przez nie ustawowychzadań, można stwierdzić, że tona prewencjijest lepsza od garści interwencji. •Autor jest absolwentem Wojskowej Akademii Technicznej.Ukończył studia podyplomowe na kierunku profilaktykaspołeczna i prewencja kryminalna na UniwersyteciePedagogicznym w Krakowie. Pełni służbę w OddzialeŻandarmerii Wojskowej w Krakowie.1Arma dei Carabinieri.2Gendarmerie Nationale.100 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plAtrakcyjna propozycjaINNE ARMIERosyjskie siły zbrojne wycofały z uzbrojeniasystemy Rejs-D z aparatami Tu-243 oraz Strojz aparatami Pczeła i eksploatują jedynie kilkadziesiątsystemów bezzałogowych, między innymitypu Grusza, Stroj-PD oraz zakupione w IzraeluSearcher II i Bird Eye 400. W związku z potencjalniedużym zapotrzebowaniem rosyjskiejarmii oraz innych resortów „siłowych” na systemybezzałogowe rodzimy przemysł oferuje kilkadziesiątbezzałogowych statków powietrznychróżnych klas. Jedną z najnowszych propozycjijest kompleks rozpoznawczy MK-BLA-01, któppłknawig.Piotr CieślikAtaszat Obrony przy Ambasadzie RPw MoskwieOczekiwania sił powietrznychFederacji RosyjskiejRosyjski przemysł obronny oferuje resortom „siłowym” nowy kompleksrozpoznawczy z bezzałogowymi statkami powietrznymi.FOT. mdaWiększość państw świata, zwłaszczakraje zaangażowane w operacjęstabilizacyjną w Afganistanie,prowadzi działania bojowez wykorzystaniem bezzałogowych statków powietrznych(BSP). Mogą one wykonywać misjenie tylko rozpoznawcze, ale także uderzeniowe,dysponując przy tym znacznym potencjałem bojowym.Jednak Federacja Rosyjska, państwoktóre pretenduje do roli światowego mocarstwa,używa tych platform jedynie w ograniczonymstopniu.2012/02przegląd sił powietrznych101

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEAtrakcyjna propozycjaFot. 2. Wygląd wnętrza kabinytransportowej. Po lewej stronie– kontener z BLAFOT. archiwum autora (2)Fot. 1. Pojazd Tigr-M kompleksu MK-BLA-01.Uwagę zwraca antena stacji kierowania bezzałogowymistatkami powietrznymi umieszczona na dachu pojazdury powstał w wyniku współpracy dwóch przedsiębiorstw:Wojenno Promyszlennoj Kompanii(WPK) oraz ZALA – AERO 1 .CharakterystykaSystem MK-BLA-01 składa się z pojazduopancerzonego Tigr-M (fot. 1) oraz bezzałogowychstatków powietrznych ZALA--421-04M Łastoczka i ZALA-421-08 Striekoza.Ani pojazd bazowy, ani obydwa typy BSPnie są sprzętem zupełnie nowym. Pojazd patrolowyTigr jest produkowany od 2005 rokuw Zakładach Budowy Maszyn w Arzamasiew licznych wersjach, które różnią się parametramitechnicznymi – w zależności od wymagańnabywcy.Odmianę Tigr-M zbudowano na podstawiewersji policyjnej Tigr SPM-2, ma ona opancerzenieklasy piątej 2 . Z kolei bezzałogowe statkipowietrzne ZALA-421-04M i ZALA-421-08od kilku lat są oferowane przez firmę ZALA– AERO, której zakłady produkcyjne znajdująsię w Iżewsku.Nowością jest zintegrowanie sprzętu dwóchfirm o zupełnie różnym profilu produkcji i stworzeniekompleksowego, mobilnego systemu rozpoznawczegoo dużym potencjale bojowym.Kompleks może być wykorzystywany zarównodo celów wojskowych (rozpoznanie obiektóworaz rejonów, ochrona obiektów szczególnie ważnychdla obronności państwa, korygowanie ogniaartylerii itp.), jak i cywilnych (ochrona granicy,monitoring obiektów przemysłowych, linii przesyłuelektryczności i gazu, szlaków komunikacyjnych,działania poszukiwawczo-ratownicze,wykonywanie zdjęć kartograficznych o dużej dokładności).MK-BLA-01 jest w pełni autonomiczny, niewymaga dodatkowych urządzeń ani pojazdówspecjalistycznych. Okres autonomicznego działaniawynosi do siedmiu dób. System ma otwartąarchitekturę, możliwe jest zastosowanie innychrodzajów bezzałogowych statkówpowietrznych, na przykład typu śmigłowcowego.Obsługa MK-BLA-01 może jednocześniekierować kilkoma platformami bezzałogowymi.Kompleks jest przeznaczony do współpracyze stanowiskami dowodzenia, innymi systemamirozpoznawczymi i środkami ogniowymi,1Firma wchodzi w skład koncernu „Wega” z Petersburga.2Klasę ochrony pojazdów tego typu określa dokument pt. Państwowystandard Federacji Rosyjskiej „Ochrona pancerna samochodówspecjalnych” (GOST R 50963-96).102 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plAtrakcyjna propozycjaINNE ARMIEzałogami statków powietrznych itd. Jest kompatybilnyze zautomatyzowanym systemem dowodzeniaszczebla taktycznego JeSU TZ, wdrażanymw rosyjskich wojskach lądowych.W przedziale transportowym (fot. 2) umieszczonodwa stanowiska pracy dla członków obsługi:pilota/operatora, odpowiadającego za kierowanielotem (w trybie automatycznym lubpółautomatycznym), oraz operatora systemówrozpoznawczych, dokonującego obróbki informacjirozpoznawczej lub telemetrycznej. W kabinietransportowej ponadto jest przewożonykontener z dwoma aparatami bezzałogowymioraz urządzenia obsługowe i diagnostyczne. Obsługąurządzeń pomocniczych (katapulta, źródłazasilania, kontenery itp.) zajmuje się trzeciczłonek obsługi kompleksu (technik).4 listopada 2011 roku kompleks zaprezentowanoprezydentowi i premierowi Rosji DmitrijowiMiedwiediewowi oraz Władimirowi Putinowi,podczas ich wizyty w zakładach „GAZ” w NiżnymNowogrodzie. System był również demonstrowanyna początku 2012 roku na wystawiesprzętu radiowego w Niżniewartowsku (organizator:holding „Gazprom”), gdzie wzbudził dużezainteresowanie specjalistów.platformy bezzałogoweUmieszczenie bezzałogowych statków powietrznychoraz stacji kontroli w pojeździeopancerzonym Tigr-M zapewnia systemowi dużąmobilność, ochronę załogi i sprzętu orazzwiększa komfort pracy operatorów. Jednak kluczowymelementem kompleksu rozpoznawczegosą oczywiście bezzałogowe statki powietrzne,a ich dane taktyczno-techniczne mają decydująceznaczenie w kontekście ewentualnegozastosowania systemu MK-BLA-01 przez jegopotencjalnych nabywców.Obydwie platformy są bezzałogowymi statkamipowietrznymi typu samolotowego o napędzieelektrycznym (tab.). Sensory rozpoznawczeumożliwiają uzyskiwanie trzech rodzajówzobrazowania: zdjęć cyfrowych, obrazuwideo oraz zobrazowania termowizyjnego.W obu typach cyfrowy aparat fotograficznyjest wbudowany na stałe, natomiast cyfrowąkamerę lub termowizor stosuje się zamiennie,w zależności od potrzeb. Zastosowanie szerokopasmowej,szyfrowanej łączności radiowejumożliwia przesyłanie informacji w czasierzeczywistym.W latach 2010–2011 Łastoczka i Striekozauczestniczyły w próbach porównawczych rosyjskichwojsk lądowych, w których uzyskałypozytywne oceny. Platformy ZALA-421-08Striekoza testowano również na ćwiczeniach„Zachód-2009”. Obecnie ten bezzałogowy statekpowietrzny przechodzi próby wojskowew składzie jeszcze jednego kompleksu rozpoznawczego,umieszczonego na podwoziu samochoduopancerzonego Dozor (producent:KAMAZ).Od lutego do marca 2012 roku obydwa bezzałogowestatki powietrzne brały udział w testachporównawczych na poligonie 5 BrygadyZmotoryzowanej w Ałabino. Próby,prowadzone pod kierownictwem szefa rozpoznaniawojsk lądowych pułkownika WładimiraMarusina, miały na celu wybór platform taktycznych,które zostanązakupione dlawojsk lądowych.Obydwie konstrukcjeuzyskały ocenydobre, zwłaszcza ZA-LA-421-08 Striekoza,którą sprawdzanow lutym, w surowych,zimowych warunkach(temperaturawynosiła około–20°C). W tak niskiejtemperaturzeEgzemplarz doświadczalnyMK-BLA-01 pozytywnieprzeszedł próby z praktycznymzastosowaniem bezzałogowychstatków powietrznychw klimacie umiarkowanymoraz testy trakcyjne. Na lato2012 roku zaplanowano testyw wysokiej temperaturzepowietrza.nie powiódł się start konkurencyjnego bezzałogowegostatku powietrznego Eleron, gdyżguma stosowana do naciągu katapulty straciłaswoje właściwości fizyczne. Operator Striekozyuniknął tego problemu, gdyż jego bezzałogowystatek powietrzny startował„z ręki”.PodsumowanieOpracowanie kompleksu MK-BLA-01 jestprzykładem intensyfikacji współpracy rosyjskichprzedsiębiorstw przemysłu obronnego2012/02przegląd sił powietrznych103

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEAtrakcyjna propozycjaTabela. Dane taktyczno-techniczne bezzałogowychstatków powietrznych kompleksu MK-BLA-01ParametrZALA 421-04MŁastoczkaZALA 421-08StriekozaMasa startowa 5,2 kg 2,4 kgMasa ładunku użytecznego 1 kg 0,3 kgDługość 0,64 m 0,45 mRozpiętość 1,65 m 0,85 mPromień działania (zasięg kanału radiowego)* do 25 km do 10 kmDługotrwałość lotu do 2 godzin do 90 minutMaksymalna wysokość lotu 3600 m 3600 mZakres prędkości 65–130 km/h 65–120 km/hPrzedział temperatur eksploatacyjnych od – 30 do 40°C od – 30 do 40°CSystem nawigacyjny GPS/GLONASS GPS/GLONASS*Niektóre źródła podają, że promień działania Łastoczki wynosi 45, a Striekozy 25 kilometrów. Najprawdopodobniej dotyczy to maksymalnegopromienia działania w trybie uprzednio zaplanowanej trasy lotu.o różnym profilu produkcji w celu oferowaniapotencjalnym nabywcom kompleksowych systemówo zastosowaniu wojskowym lubcywilnym.Dla przedsiębiorstwa „WPK” wykorzystanieTigra, jako nośnika systemu rozpoznaniaz bezzałogowymi statkami powietrznymi, jestszansą na poprawę sprzedaży samochodu. Firmaprzegrała w 2011 roku przetarg na pojazdypatrolowe dla Ministerstwa Obrony FederacjiRosyjskiej (wybrano ofertę włoskiejfirmy Iveco). Zastosowanie tego pojazduw oferowanym kompleksie rozpoznawczymmoże więc spowodować uzyskanie dodatkowychzamówień.Ze względu na swoje charakterystyki (mobilność,dobre właściwości trakcyjne, małegabaryty, komfort pracy operatorów, możliwośćinstalacji dodatkowego wyposażenia)kompleks MK-BLA-01 najprawdopodobniejznajdzie nabywców wśród resortów „siłowych”Rosji. System może zostać zakupionyprzez Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej(dla pododdziałów rozpoznawczychwojsk lądowych), Federalną Służbę Bezpieczeństwa(dla Służby Granicznej FSB), MinisterstwoSpraw Wewnętrznych (dla pododdziałówrozpoznawczych wojsk wewnętrznychoraz pododdziałów policji) i Ministerstwo ds.Sytuacji Nadzwyczajnych (dla służb poszukiwawczo-ratowniczych).Niewykluczona jest również sprzedażMK-BLA-01 nabywcom z sektora cywilnego,na przykład „Gazpromowi” lub innemu przedsiębiorstwuz branży energetycznej, ale przytakim zamówieniu opancerzona wersja Tigraz pewnością zostanie zastąpiona odmianą o mniejszejmasie, za to bardziej ekonomiczną. •Autor jest absolwentem WSOSP i AON. Był nawigatoremnaprowadzania (9 plm, 24 BLot Zegrze Pomorskie), młodszymspecjalistą Oddziału Operacyjnego Zarządu Operacji Sił PowietrznychDWLiOP, następnie specjalistą i starszymspecjalistą Oddziału Operacyjnego Zarządu OperacjiPowietrznych DSP. Obecnie jest zastępcą attaché obrony,wojskowego, morskiego i lotniczego w Ataszacie ObronyAmbasady RP w Moskwie.104 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWyręczyć żołnierzaINNE ARMIEpłk dypl. rez. nawig. inż.Józef maciej brzezinaCoraz więcej lepszych BSPW Indiach rozpoczęto wielki program modernizacji armiioraz poważnie zwiększono wydatki na obronę.FOT. world aeroWlutym 2011 roku portal DefenseNews przekazał informację, żewydatki w Indiach na wojskowzrosną prawie o 12 procent.W budżecie na 2011 rok, ogłoszonym 28 lutego2011 roku, zapisano bowiem 1,65 biliona rupii(około 36 miliardów dolarów) w stosunku do1,47 biliona rupii w roku poprzednim. Wszelkiedodatkowe wymagania dotyczące obrony krajuzostaną spełnione, zadeklarował minister finansówPranab Mukherjee podczas swojego wystąpieniaw stolicy Indii 28 lutego 2011 roku.W 2011 roku rząd zamierzał sfinalizować dużetransakcje na zakup 126 samolotów bojowych,197 lekkich śmigłowców oraz 145 ultralekkichhaubic M777 1 . Indie mają ambitne plany znacznegozwiększenia liczby swoich bezzałogowychstatków powietrznych (BSP) i poprawienia ich jakości.Indyjskie platformy głównie są wykorzystywanedo ochrony i patrolowania rozległych granicmorskich tego dużego państwa. Chroniąswoje granice przed sąsiadującymi w regionie rywalaminuklearnymi, Pakistanem i Chinami. Mająctakże świadomość posiadania rozległej liniibrzegowej, wzmacniają swoje zdolności w dziedziniewyposażenia w systemy i pojedyncze urządzeniapracujące w zakresie C4ISR (Command,1http://www.polska-zbrojna.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=11812:delhi-si-zbroi&catid=63:militaria2012/02przegląd sił powietrznych105

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEWyręczyć żołnierzaFOT. studio iwona - iswFot. 1. BSP heron prezentowany publicznie w bazie w KochiControl, Communications, Computers, Intelligence,Surveillance and Reconnaissance).Dla Indii jednym z ważniejszych zadań stała sięintegracja wielu źródeł pozyskania danych w ramachdziałań sieciocentrycznych i w procesie zarządzaniapolem walki 2 . Indie są zainteresowanewykorzystaniem BSP w całym spektrum możliwychscenariuszy konfliktów społecznych i zbrojnych– od konfliktów wewnętrznych, jakie mogąwystąpić na jej terytorium, przez operacje prowadzoneprzeciwko rebeliantom, do wojny nuklearnejwłącznie 3 .Od wielu lat trzy rodzaje sił zbrojnych wykorzystująznane i używane przez liczne państwabezzałogowe Searcher MkI/II i Heron oraz bojowebezzałogowe statki powietrzne (BBSP) jednorazowegoużytku Harpy. Wszystkie konstrukcjewywodzą się z Izraela. Weszły do uzbrojenia indyjskichsił zbrojnych w połowie lat dziewięćdziesiątychubiegłego wieku.Planowane zakupy sprzętu dotyczą również zakupówbojowych bezzałogowych statków powietrznych.Ostatnie sukcesy US Armed Forcesw ich wykorzystaniu w Afganistanie i zwalczaniuprzywódców talibów i Al-Kaidy na terenie sąsiadującegoz Indiami Pakistanu stanowią impuls dostosowania tego typu doświadczeń na własnympodwórku.Dla Indii priorytetem jest monitorowanie liczącejsiedem tysięcy kilometrów linii brzegowej. Mato, między innymi, związek z przeprowadzonymw 2008 roku atakiem terrorystycznym na portowemiasto Mumbai. Terroryści bez przeszkódprzedostali się w rejon akcji drogą morską z niezbytodległego Karaczi. Podczas ataku zabili160 niewinnych osób. Aby lepiej chronić się przedpodobnym atakiem, sięgnięto między innymi pobezzałogowe statki powietrzne. O skutecznościtego rodzaju sprzętu, wykorzystywanego do długotrwałejobserwacji granicy i obszarów morskich,mogą świadczyć przykłady użycia Predatorów Bdo ochrony przed nielegalnymi emigrantamii przemytem na granicy meksykańsko-amerykańskiej.Do tych zadań Amerykanie zamierzają włączyćkolejne Predatory B.Dwie indyjskie eskadryPierwszą indyjską eskadrę bezzałogowychstatków powietrznych utworzono w 2005 roku.Formacja ta, nazwana INAS 342 FlyingSentinels, składa się z dwóch typów platform –2R. Bredi: Securing the perimeter. “Unmanned Vehicles” 2011 nr1, s. 7.3V. Raghuvanshi: Israeli UAVs may be built in India. “DefenseNews” 12.01.2004, s. 10.106 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWyręczyć żołnierzaINNE ARMIEtaktycznych BSP produkcji izraelskiej SearcherMk II i Heron (fot. 1). Eskadrę zlokalizowanow miejscowości Kochi na zachodnim wybrzeżuIndii.17 stycznia 2011 roku w indyjskiej marynarcewojennej rozpoczęła działalność druga eskadrazłożona z izraelskich bezzałogowych statków powietrznych.Zlokalizowano ją w bazie Porbandarna zachodnim wybrzeżu Indii. Nowa jednostkama zwiększyć możliwości obserwacji linii brzegowejwzdłuż granicy z Pakistanem na MorzuArabskim.Drugą eskadrę nazwano INAS 342 „FrontierFormidables”. Bezzałogowe statki powietrzne nietylko będą monitorować z powietrza rejon Karaczi,ale również linie komunikacyjne w rejonie zatoki,która jest głównym źródłem bogactw naturalnychIndii.Eskadry te mają za zadanie zapewnić obserwacjębardzo ważnych obiektów, takich jak cywilnei wojskowe instalacje nuklearne. W czasieinauguracji działalności drugiej eskadry deklarowano,że bezzałogowe statki powietrzne zwiększąmożliwości wielu systemów rozpoznawczychrozwiniętych w tym rejonie. Są to systemy zainstalowanena tym terenie przez wojska lądowe,siły powietrzne i wojska obrony wybrzeża. Doobserwacji sytuacji wykorzystuje się w nich bezzałogowestatki powietrzne, radary naziemneoraz morskie samoloty patrolowe dużego i średniegozasięgu.Jakościowy zwrotDuży wpływ na to ma zwiększenie liczby bezzałogowychstatków powietrznych i podniesienie ich jakości. Indie sąnastawione nie tylko na ich import. Od lat w równym stopniupołożono nacisk zarówno na produkcję rodzimych platform,jak i współpracę w ramach Joint Venture z wielomapartnerami przemysłowymi.Rodzimy przemysł ma ambicjęzbudowania własnych konstrukcji, jednak kończy się to naogół wieloletnimi opóźnieniami i brakiem akceptacji nowychpropozycji przemysłu przez wojsko.Platformy pionowegostartu i lądowaniaW sierpniu 2010 roku Indie przygotowały oficjalnezapytanie o informacje (RFI) w sprawiemożliwości pozyskania niesprecyzowanej jeszczedokładnie liczby morskich bezzałogowychstatków powietrznych pionowego startu i lądowania.Trzy lata wcześniej testowano znany na świecieBSP pionowego startu i lądowania S-100Comcopter. Okazało się jednak, że jest on za maływ stosunku do potrzeb. W RFI wyspecyfikowanotakie detale, jak: pułap, zasięg, długotrwałośćlotu, waga ładunku użytecznego, systemstartu i lądowania, cechy zmniejszające możliwościwykrycia w powietrzu oraz możliwości zamontowaniana tej platformie uzbrojenia. W poluzainteresowania są takie typy BSP pionowegostartu i lądowania, jak: Fire Scout, Orka-1200i Hummingbird.Z kolei indyjska marynarka wojenna przygotowałainne zapytanie dotyczące możliwości pozyskaniabezzałogowych statków powietrznych, zaliczanychdo największej kategorii (HighAltitude Long Endurance – HALE) z pułapem12 kilometrów i prędkością 200 km/h, zdolnychdo monitorowania zwiększającej się aktywnościchińskiej marynarki wojennej na Oceanie Indyjskim.Indie ten stan rzeczy traktują jako poważnezagrożenie. Są także zaniepokojone bliskąwspółpracą pakistańską i chińską w dziedziniewojskowej, w tym i nuklearnej. Dotyczy ona równieżwspólnych programów budowy pakistańskichi chińskich bezzałogowych statków powietrznychzdolnych do gromadzenia danychrozpoznawczych.Wojska lądoweIndyjskie wojska lądowe oczekują na dostawę16 bezzałogowych statków powietrznych typuHeron zaliczanych do kategorii, w której są kla-2012/02przegląd sił powietrznych107

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEWyręczyć żołnierzaFot. 2. Imitator celu powietrznego LakshyaFOT. india air forcesyfikowane tylko platformy wykonujące misjena średniej wysokości i dysponujące dużą długotrwałościąlotu (Medium Altitude Long Endurance– MALE). Liczą także na wdrożenie dosłużby ważącego 360 kilogramów indyjskiegoBSP Nishant. Mija już przeszło dwadzieścia latod rozpoczęcia prac nad tą platformą i sześć odkiedy premier zaaprobował zakup dwunastu egzemplarzy.Te coraz starsze i coraz mniej spełniająceświatowe standardy bezzałogowe statkipowietrzne miały wejść do uzbrojenia wojsk lądowychjuż w 1997 roku.Jeden zestaw taktycznych BSP Nishant składasię z czterech platform powietrznych, jednej naziemnejstacji kierowania oraz urządzenia do wykonywaniastartu i lądowania przewożonego napojeździe Tara. Czas odtworzenia jego gotowościbojowej jest szacowany na 14–18 godzin, co jednaknie jest do zaakceptowania. Duże kontrowersjewzbudza również wykorzystanie spadochronustosowanego podczas odzyskiwania tego BSP.Dlatego też Nishanty nie są przyjmowane w wojskachlądowych z entuzjazmem, gdyż nie są w staniespełnić ich oczekiwań.Do tej pory po każdym lądowaniu te krucheplatformy ulegały uszkodzeniom, co wiązało sięz długotrwałymi i drogimi naprawami. W kwietniu2010 roku dwa Nishanty zostały zniszczonepodczas prób przeprowadzonych na pustyni w zachodnimRajastanie.Projekty indyjskieZaprojektowany i zbudowany przez indyjskąfirmę ADE imitator celu powietrznego wielokrotnegoużycia Laskhaya jest od wielu lat intensywniewykorzystywany do szkolenia rakietowców iartylerzystów przez wszystkie trzy indyjskie rodzajesił zbrojnych (fot. 2). Do służby wprowadzonogo w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłegowieku. Jest napędzany silnikiemturboodrzutowym. Po wielu latach użytkowaniaHindusi zastąpili wcześniej używane do napędubezzałogowych statków powietrznych francuskiesilniki Microturbo indyjskimi silnikami PTAE-7.Cel powietrzny Laskhya może startować z lądui morza. Swoją misję bojową wykonuje na wysokościod 300 metrów do 9 kilometrów. Maksymalnaprędkość wykonywania zadania to 0,53 Ma.Indyjskie siły powietrzne w latach 2011–2012planują wdrożenie dziesięciu sztuk bojowych bezzałogowychstatków powietrznych Harop. Jest tokonstrukcja nowsza od BBSP Harpy, który już odwielu lat znajduje się w uzbrojeniu indyjskich siłzbrojnych. BBSP Harop zakupiono jeszcze w 2009108 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWyręczyć żołnierzaINNE ARMIEFOT. drdo (2)Fot. 3. Platforma bezzałogowa Haropma pokonywać OP przeciwnikaFot. 4. Prezentowany na wystawie lotniczej BSP Rustomroku. Nowy sprzęt znacznie wzmocni możliwościwszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych.Tego typu bojowe bezzałogowe statki powietrznesą planowane do użycia w czasie konfliktu konwencjonalnego.Start Haropa do misji bojowej jestwykonywany z wyrzutni zamontowanej na załogowychplatformach powietrznych. Platformy temogą startować w powietrzu z platform poruszającychsię na powierzchni akwenów morskich i polądzie. W wyposażeniu izraelskiego bojowego Haropaznajdują się urządzenia rozpoznawcze, którepozwalają mu na prowadzenie obserwacji dookólnej(360°) i poszukiwanie celu ataku.Harop (fot. 3) ma możliwość długotrwałego dyżurowaniaw powietrzu, wykrywania i niszczeniaważnych z punktu widzenia sił zbrojnych celów.Ich położenie jest namierzane podczas emisji radiowychprowadzonych przez atakowany obiekt.W efekcie 23-kilogramowa platforma, dysponującasześciogodzinną długotrwałością lotu, możewykonywać zadanie podobnie, jak to robi rakietaCruise – z bardzo dużą dokładnością.Harop jest przeznaczony do obezwładnianiaobrony powietrznej przeciwnika, niezależnie odpory doby i warunków atmosferycznych. Zewnętrznieróżni się od BBSP Harpy skrzydłamio większej rozpiętości, wydłużoną częścią noso-wą i przednim usterzeniem poziomym. Podobniejak poprzednik, startuje z wyrzutni-kontenera zamontowanegona samochodzie. Wyposażenie Haropastanowią sensory optoelektroniczne, biernyukład naprowadzania na źródła promieniowaniaradarowego. Dzięki nim operator może identyfikowaći zwalczać cele ruchome lub zaatakowaćtakże niewłączone do pracy stacje radarowe, jeżeliwykryje je za pomocą urządzeń optycznych.Minęło dopiero dziesięć lat odkąd wojsko zaczęłostosować w konfliktach zbrojnych bojowe bezzałogowestatki powietrzne. Wielu analityków twierdzi,że po 2015 roku będą one stosowane corazpowszechniej i częściej będą zastępowały załogowestatki powietrzne podczas wykonywania zadańszczególnie niebezpiecznych dla życia pilota.Większe potrzebyW ramach pięcioletniego programu modernizacjiindyjskich sił zbrojnych, który kończy sięw 2017 roku, oprócz bezzałogowych statków powietrznychtypu MALE indyjskie siły powietrznemają zamiar pozyskać platformy zaliczane dokategorii HALE i bojowe. W tym celu monitorująpostępy wielu zagranicznych programów budowyBSP, takie jak: nEUROn, Sky-X, Baracuda,Coax, Global Hawk, Sky Warrior i Reaper.2012/02przegląd sił powietrznych109

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plWyręczyć żołnierzaINNE ARMIEkoło Bangalore, około roku po dziewiczym lociei zniszczeniu prototypu tej platformy na tym samymlotnisku.Izraelski Searcher, używany przez indyjskie siłyzbrojne, był ważnym etapem na drodze do zbudowaniaznacznie bardziej zaawansowanego technologicznieBBSP Rustom (rozpiętość skrzydeł 8metrów, całkowita długość kadłuba 4 metry). Późniejszejego loty testowe pozwoliły na sprawdzeniesystemu nawigacyjnego opartego na wykorzystaniuGPS. Podczas przeprowadzonych testówosiągnięto pułap lotu 7,5 kilometra. Rustom będziedysponował znaczną długotrwałością lotuwynoszącą 12–15 godzin. Maksymalna waga ładunkuużytecznego to 75 kilogramów. Wszystkietrzy rodzaje sił zbrojnych są zainteresowane pozyskaniemtej platformy 5 .Droga do uruchomienia seryjnej linii produkcyjnejtego BSP jest jeszcze daleka. Kadłub zbudowałafirma Zephyr Aerospace, system wymianydanych zaprojektowała natomiast firma DRDODefence Electronics Applications Laboratory. Rustomznacznie wyprzedził pod wieloma względamiwcześniejsze konstrukcje indyjskie, w tym Laskshyai Nishant. Dwie inne indyjskie konstrukcjebezzałogowe w ogóle nie weszły do produkcjiseryjnej. Był to opracowany przez firmę ADEbezzałogowy statek powietrzny Pawan (fot. 5), zaliczanydo kategorii LALE (Low Altitude LongEndurance), i taktyczny Gagan.W tym samym czasie agencja Aeronautical DevelopmentAgency (DRDO) zaprojektowała bardzoopóźniony w czasie indyjski projekt załogowegosamolotu bojowego Tejas 6 . Firma tapracowała nad autonomiczną konstrukcją bezzałogowąAutonomous Unmanned Research Aircraft.Jest to potencjalny BBSP zdolny do atakowaniaz wykorzystaniem uzbrojenia kierowanegolaserem. Ale w tym wypadku takie parametry,jak: zasięg, wysokość lotu i inne dane pozostająjeszcze niesprecyzowane.Z analizy stanu posiadania indyjskich sił zbrojnychwynika, że zrezygnowano z jednego kierunku(Izrael) współpracy przemysłowej w procesiepozyskania bezzałogowych statków powietrznych.Indie otworzyły się na świat i dzisiaj poszukująnajbardziej potrzebnego sprzętu tam,gdzie faktycznie jest on najlepszy. JednocześnieFot. 5. BSP Pawan przygotowywany do kolejnejpróby w locieosiągają małe sukcesy pracując nad własnymi rozwiązaniami.Przynajmniej na tym polu, po wieluniepowodzeniach, można mieć nadzieję, że dużonauczyli się na własnych błędach. Terazpowinni wiedzieć, jak nie należy marnować środkówfinansowych prowadząc ciągnące się latamiprogramy, których celem jest budowa własnychplatform.WnioskiZe względu na położenie geograficzne, aktywnośćwojskową i antyterrorystyczną w regioniecoraz liczniejsze bezzałogowe statki powietrznenie będą stały bezczynnie na lotniskach i w koszarach.Rozpoznawcze BSP w gorących rejonachtego dużego kraju są niezbędne. Będzie to miałowpływ na poziom bezpieczeństwa państwa. Takichmiejsc, gdzie sytuację powinny obserwowaćrozpoznawcze BSP, jest więcej niż środków zdolnychdo wykonania tych zadań. W związku z tymizadaniami, szczególnie z poszukiwaniami bojowychbezzałogowych statków powietrznych,warto w dalszym ciągu interesować się postępamina tej niełatwej drodze.•Autor jest absolwentem WOSL, AON, Netherlands Defence Collegew Rijswijk oraz NATO Defence College w Rzymie. Od 1993 r. służyłw SGWP, a od 2009 r. był szefem Oddziału Programowania i Koordynacjiw Departamencie Polityki Zbrojeniowej oraz sekretarzemRady Uzbrojenia. W 2010 r. przeszedł do rezerwy.5V. Raghuvanshi: Indian made UAV to become a cruise missiles.„Defense News” 01.10.07, s. 12.6http://www.polska-zbrojna.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=11794:indyjski-light-combFOT. DRDO2012/02przegląd sił powietrznych111

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEBy być skutecznymppłk w st. spocz. dr inż.Jerzy garstkaLotnictwo sił powietrznychSingapuruSingapur, w języku malajskim: singa – miasto, pur – lew, inaczejMiasto Lwa, jest państwem położonym w południowej Azji, obejmującymdużą wyspę i kilkadziesiąt mniejszych.FOT. victor alexanderSingapur w zasadzie jest państwem-miastemzaliczanym dopotęg gospodarczych w tym rejonieAzji. Armia singapurska (SingapurskieSiły Obrony) jest zdolna do skutecznejobrony własnego terytorium i przylegających wód.Kluczowym jej zadaniem jest wyprzedzeniepierwszego uderzenia i niedopuszczenie do wtargnięciaprzeciwnika na obszar Singapuru. Do tejważnej roli, głównie uderzeń prewencyjnych lubodwetowych, przystosowano siły powietrzne (Republicof Singapore Air Force – RSAF) i marynarkęwojenną.Singapur – państwo o niewielkiej powierzchni(ok. 692,7 km 2 ) – nie ma dogodnych warunkówgeograficzno-demograficznych sprzyjającychpłytkiej, nie mówiąc już o głębokiej, obronie. Niesposób więc mówić o działaniach o charakterzeoperacyjnym i strategicznym. Dlatego też RSAFposiada swoje bazy lotnicze zarówno na tereniekraju, jak i poza jego granicami, w innychpaństwach.112 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plBy być skutecznymINNE ARMIENa terenie Singapuru jest położonych kilka bazlotniczych 1 :– baza lotnicza Tengah: 111 Dywizjon samolotówz E-2C Hawkeye, 140 Dywizjon z F-17i 142 oraz 145 Dywizjon z A-4;– baza lotnicza Utai: 128 Dywizjon z BSP;– baza lotnicza Paya Lebar: 122 Dywizjonz C-130H, 141 Dywizjon z RF-5 i F-5T, 144 Dywizjonz F-5T, 149 Dywizjon z F-5S;– baza lotnicza Sambawang: 120 Dywizjon ześmigłowcami UH-1H, 123 i 124 Dywizjonz AS 550, 125 Dywizjon z AS 332M i AS 332ULoraz 127 Dywizjon z CH-47D;– baza lotnicza Changi: 121 Dywizjon z samolotamiFokker 50 (wycofywane ze służby).Bazy lotnicze poza granicami kraju są dość rozrzucone.Stacjonują w nich:– 150 Dywizjon w Cezaux (Francja) z samolotamiA-4/TA-4, 425 Dywizjon w Like (USA)z F-16, 428 Dywizjon w Cannon (USA) z F-16,grupa wydzielona z 22 Skrzydła Tankowania Powietrznegow McConnell (USA) z KC-135Ri 139 Dywizjon Perce (Australia) z S 211 (starszawersja odrzutowych Alenia S 311);– grupa wydzielona ze 120 Dywizjonu w Bruneize śmigłowcami UH-1H, 126 Dywizjonw Queensland (Australia) z AS 332, grupa wydzielonaz Peace Praire w Grand Praire (USA)z CH-47D.W grupie samolotów wojskowych wyróżnia się(stan od końca 2005 r.): F-15C Block 52 (24 egz.),F-16D Block 52 (30 egz.), A4SU/TA-4SU(60–65 egz.), F-5S/T (40 egz.), RF-5S (8 egz.),Fokker 50 (9 egz., z tego 5 w wersji Enforcer);E-2C Hawkeye (4 egz.) wzmocnione samolotamiG-550AEW (4 egz.) dostarczanymi od 2009roku, C-130H i 130KCB (9 egz.); szkolne S211(21 egz.), Cessna 172 (8 egz.) i Stikemaster(16 egz.) wzmocnione śmigłowymi PC-21(19 egz. zamówionymi pod koniec 2005 roku)i zamówionymi w 2009 roku szkolno-bojowymiM-346 Master (12 egz. z dostawą od 2012 roku).W parku śmigłowcówwyróżnia się:– UH-1H (18 egz.),– Super Puma (19 egz.),– Cougar (12 egz.),– CH-47 (6 egz.),– AS 550 (10 egz.)– BSP Searcher Mk II (UAV).samoloty bojowePrzełomem w rozwoju RSAF były lata siedemdziesiąteubiegłego wieku. Zakupiono wtedyw USA 70 samolotów szturmowych A-4 Skyhawki 50 myśliwców F-5 Freedom Fighter. Lataosiemdziesiąte to wprowadzenie do służby samolotówF-16, wczesnego ostrzegania E-2CHawkeye, transportowych C-130H i tankowaniapowietrznego KC-130B 2 .Znany koncern singapurski Singapore TechnologiesAerospace Ltd. w pierwszym kwartale2007 roku podjął się w ciągu czterech lat zmodernizowania16 samolotów A-4SU/TA-4SUSkyhawk pod kątem przedłużenia ich zdolnościbojowych. Prace przeprowadzono w Cezaux weFrancji, gdzie stacjonująte maszynyi znajduje się szkołaRSAF.Ten sam koncern,po skutecznym wylansowaniupakietumodernizacyjnegodla myśliwców F-5,od 2000 roku modernizowałswoje F-5.Maszyny tego typu,będące też w użytkowaniulotnictwa Tajwanu,Wenezueli, Turcji i Brazylii, wyposażonow podobny pakiet modernizacyjny. Zastosowanotu awionikę glass-cockpit, która pozwala na lotyw dzień i w nocy nawet w trudnych warunkachatmosferycznych. Oświetlenie kabiny przystosowanodo użycia okularowych wzmacniaczy obrazu(NVG). Wszystkie dane o zespole napędowym,systemach celowniczych i uzbrojeniu sąwyświetlane na trzech kolorowych wskaźnikachwielofunkcyjnych izraelskiej firmy Elbit oraz na1K. Kubiak: Siły zbrojne Singapuru. „Raport WTO” 2005 nr 9,s. 109; Info: Modernizacja lotnictwa singapurskiego. „RaportWTO 2007 nr 4, s. 70; „Raport WTO” 2007 nr 11, s. 64; „PolskaZbrojna” 2010 nr 41, s. 38; K. Załęski: Samolot G 550 AEW dlaSingapuru. „Lotnictwo” 2011 nr 7, s. 60–63; „Armia” 2009nr 3–4, s. 8.2Info: Franken-Tiger. „Aircraft” June 2009, s. 10; SingaporeF-15SG (F-15SE). Arrive at Mountain Home AFB. „Air International”June 2009, s. 9; „Nowa Technika Wojskowa” 2011 nr 7,s. 4; Modernizacja singapurskich A-4 i C-130. „Raport WTO” 2007nr 4, s. 70; G. Hołdanowicz: TF-5 – zaskakująca propozycja. „RaportWTO” 2004 nr 7, s. 28; Info: Nowe samoloty dla Korei i Singapuru.„Raport WTO” 2000 nr 4, s. 10; Singapur kupuje dodatkoweF-15SG. „Raport WTO” 2007 nr 11, s. 64; Stealh dlaubogich. „Raport WTO” 2009 nr 4, s. 74; Pierwszy F-15SG. „RaportWTO” 2008 nr 12, s. 64; First od 21 New Eagles KoreaF-15K. „Air Forces” June 2010, s. 10.2012/02przegląd sił powietrznych113

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEBy być skutecznymFOT. singapore air forceFot. 1. Prezentacja zmodernizowanego samolotu myśliwskiego F-15, przekazanegosiłom powietrznym Singapuruwskaźniku przeziernym. Załoga dysponuje sterownicamiHOTAS, dwoma komputerami pokładowymioraz zintegrowanym układem nawigacjibezwładnościowej, sprzężonym z odbiornikiemGPS.Stany Zjednoczone od początku lat siedemdziesiątychubiegłego wieku są głównym dostawcąsprzętu dla RSAF, zwłaszcza samolotów bojowych,transportowych i specjalistycznych. Odkońca lat dziewięćdziesiątych USAF utrzymujew Singapurze szkolną jednostkę samolotów myśliwskich,w której szkolą się piloci i personeltechniczny RSAF. USAF ma na swoje potrzebydo dyspozycji singapurskie lotniska wojskowe.Współpracę Singapuru z USA nawiązano podczaswojny wietnamskiej.Na mocy kontraktu zawartego 12 grudnia2005 roku (program Next Generation Fighter –NGF) RSAF miały otrzymać na przełomie 2008i 2009 roku 12 samolotów F-15SG (pierwotnanazwa F-15T) z opcją na zakup kolejnych ośmiu.Pierwszy F-15SG wzbił się w powietrze 16 września2008 roku, a trafił do singapurskich sił powietrznychw pierwszej połowie 2009 roku. Samolotypierwszej serii produkcyjnej trafiły doeskadry RSAF w bazie USAF Mountain Home,gdzie odbywały się szkolenia pilotów (koniecdostawy to rok 2012). Maszyny tego typu będąwykonywać misje wywalczenia przewagi powietrzneji uderzeniowe.F-15SG (Singapore) jest zmodernizowaną wersją(podobnie jak południowokoreański F-15K)samolotu Boeinga F-15E Strike Eagle, ale z radiolokatoremz anteną aktywnie skanowaną fazowoAN/APG-63(v)3 oraz zasobnikami rozpoznawczo-celowniczymiSniper XR (fot. 1).Singapur wybrał też alternatywny zespół napędowydla swoich maszyn. Zamiast używanychprzez Amerykanów silników Pratt & WhitneyF100-PW-229 zastosowano mocniejsze silnikiGeneral Electric F110-GE-129 o ciągu 131 kN.W ramach umowy (za 741 mln USD) Amerykaniemają zapewnić wyposażenie i uzbrojenieobejmujące, między innymi: 200 kierowanychpocisków rakietowych powietrze–powietrzeAIM-120C AMRAAM, 200 kpr p-p AIM-9XSidewinder, 50 bomb kierowanych Mk 82GBU-38 JDAM z głowicami BLU-111, 30 zasobnikówszybujących AGM-154A-I JSOWz głowicami BLU-111, 30 zasobników szybującychAGM-154C oraz 44 sztuki okularowychwzmacniaczy obrazu (NVG) AN/AVS-9(V)i 24 terminale do przesyłu danych w systemieLink 16 (HIDS/LVT). Łączna wartość umowy114 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plBy być skutecznymINNE ARMIEbyła szacowana na 1,5 miliarda USD. Ponadtoza dodatkową sumę 200 milionów USD mianodostarczyć 28 bomb kierowanych GBU-10 PavewayII, 56 bomb kierowanych GBU-12 PavewayII, 126 tysięcy 20-mm pocisków ćwiczebnych,44 tysiące bomb szkolnych BDU-33, 1,5 tysiącabomb szkolnych Mk 82 i tyle samo bombszkolnych Mk 84.22 października 2007 roku RSAF podpisałyz Amerykanami porozumienie o wykorzystaniuopcji zakupu ośmiu F-I5SG i jednocześnie nabyciuczterech kolejnych samolotów. Oba zamówieniana 24 egzemplarze F-155G są realizowaneterminowo.samoloty SzkolneMała powierzchnia Singapuru powoduje, żesiły zbrojne tego kraju mają ograniczone możliwościprowadzenia ćwiczeń z użyciem ostrejamunicji. Dlatego też istotną rolę odgrywają zagraniczneośrodki szkoleniowe i dostęp do poligonóww innych krajach. Leży to u podstawbardzo bliskich związków wojskowych z Tajwanem.Na tej chińskiej wyspie Singapur posiadabazy, w których jest przechowywaneuzbrojenie umożliwiające przeprowadzeniećwiczeń, łącznie z dwustronnymi przedsięwzięciamiszkoleniowymi 3 .Potrzeby szkoleniowe determinują też kontaktywojskowe z Francją, Australią, Nową Zelandiąi Wielką Brytanią (w ramach Commonwealthu).Co najmniej do 2018 roku w bazie Cezaux będzieutrzymywana eskadra szkolna, licząca18 samolotówi 200 osób obsługi.Doceniając znaczenie szkolenia w podnoszeniukwalifikacji pilotów singapurskich sił powietrznych,władze polityczne Singapuru wyposażająlotnictwo w najnowsze samoloty szkolno-treningowei bojowe. Obecnie RSAF do szkoleniawykorzystuje samoloty szkolne Cessna 172(fot. 2) i Strikemastery, które zostaną zastąpionenajnowszymi maszynami: dwumiejscowymśmigłowym samolotem szkolno-treningowymPilatus PC-21 (fot. 3) i odrzutowym szkolno-bojowymAlenia M-346 Master.PC-21 jest wersją rozwojową znanych turbośmigłowychsamolotów szkolnych PC-7i PC-9. W porównaniu z poprzednikami ma onFOT. boran pivcicFot. 2. Samoloty szkolne typu Cessna 172 zostanązastąpione maszynami nowej generacjiModernizacjaDwumiejscowe F-5F i F-5FM to przebudowane F-5E. Odwersji pierwotnej różnią się strukturalnie zaledwie w dwuprocentach i wzbogaconą tanią awioniką spełniającą oczekiwaniamniej wybrednych użytkowników samolotów F-5.Kończące się resursy A-4 i F-5 zmusiły w 2000 roku RSAFdo ogłoszenia przetargu na samoloty wielozadaniowe.Uczestniczyli w nim: Eurofighter Typhoon, amerykańskiBoeing F-15T (inaczej F-15SG) i francuski Rafale. Zamówienieopiewało na 40 maszyn (zamówienie wstępne na24 egz.) z dostawami po 12 egz. w latach 2008–2009 i po2010 roku. Miały one zastąpić 60 samolotów A-4i 40 – F-5. Podobnie postąpił RoKAF (Korea Płd.) ze swoimiprzestarzałymi F-4D/E Phantom II i lżejszymi F-5. Stopniowowymieniał je na nowsze T-50/A-50/FA-50 rodzimejprodukcji i F-15K.3Info: M-346 Masters. „Air Forces” April 2009, s. 5; „Combat Aircraft”April–May 2009, s. 18; PC-21 na Dubai 2009 „Combat Aircraft”January 2010, s. 16; Singapur kupuje PC-21. „Raport WTO”2006 nr 12, s. 78; Tuzin mistrzów. „Polska Zbrojna”2010 nr 41,s. 38; Erieye i PC-21 dla ZEA. „Raport WTO” 2009 nr 12, s. 72;J. Garstka: Czym zastąpić Iskry? „Przegląd Sił Powietrznych” 2010nr 1, s. 45–46.2012/02przegląd sił powietrznych115

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEBy być skutecznymnowe dwudźwigarowe skrzydło ze wzniosemi skosem, wyposażone w wymienialną krawędźnatarcia odporną na zderzenia z ptakami. Pilatusydzięki swym zaletom wygrywają rywalizacjęz włoskimi odrzutowcami Alenia AermacchiS311.Podstawowe dane taktyczno-techniczne PC-21:wymiary 9,11x11,23x3,75 m, masa własna 2280(2250) kg i maksymalna masa startowa 3100 kg(w konfiguracji szkolnej – 4850 kg), napędzanysilnikiem Pratt & Whitney Canada PT-6A-68BNa potrzeby szkoleniaZakup 19 samolotów turbośmigłowych PC-21 (koszt jednegoto 6,5–8,5 mln USD) spowodował, że Singapur stałsię pierwszym ich nabywcą eksportowym. W ramach porozumieniaSzwajcarzy zapewniają także obsługę technicznąoraz wsparcie logistyczne przez 20 lat. Podobną drogę wybrałyZjednoczone Emiraty Arabskie, które w listopadzie2009 roku zamówiły 25 sztuk PC-21. Pierwszy prototyp tejmaszyny oblatano w Szwajcarii 1 lipca 2002 roku. Ten szkolno-treningowysamolot jest wykorzystywany do szkoleniapodstawowego i zaawansowanego.o mocy 1193 kW, poruszającym pięciołopatowekompozytowe śmigło Scimitar. Maksymalnaprędkość lotu poziomego wynosi 685 km/h, zaśdopuszczalna prędkość nurkowania 778 km/h. Początkowaprędkość wznoszenia to 21,6 m/s, a zasięgmaksymalny do 1333 kilometrów. Współczynnikprzeciążeń dopuszczalnych konstrukcjiwynosi n = +8/-4 g (w konfiguracji akrobatycznej)i +5/-2,5 g w konfiguracji szkolnej. Obydwajpiloci dysponują fotelami wyrzucanymi MartinBaker Mk I 6L klasy zero–zero.Awionika zawiera, między innymi, wskaźnikprzezierny (tylko w przedniej kabinie, w tylnejmożna zabudować repetytor), trzy kolorowe ciekłokrystalicznewyświetlacze wielofunkcyjne3ATI o wymiarach 15x20 centymetrów oraz dwarezerwowe wskaźniki z aktywną matrycą. Całewyposażenie kabiny jest kompatybilne z goglaminoktowizyjnymi. Według producenta, komputermisji zamontowany w PC-21 ma większąmoc obliczeniową niż urządzenie zastosowanew Eurofighterze, dzięki czemu możliwe jestprzeprowadzenie symulacji misji powietrze–powietrzei powietrze–ziemia podczas lotówtreningowych.Ministerstwo obrony Singapuru w 2009 rokupodpisało z Singapore Technologies Aerospacekontrakt o wartości 543 milionów dolarów singapurskich(410 milionów USD) na dostawę12 szkolnych odrzutowców oraz wyposażeniado szkolenia naziemnego. Już w pierwszej połowielipca 2010 roku pojawiła się informacja,że do singapurskich sił powietrznych trafią samolotywłoskie M-346 Master. Ich producent,Alenia Aermacchi, podał, że wartość kontraktuwyniosła 250 milionów euro (340 milionówUSD). Różnica w kwotach wynika z tego, żesystem szkoleniowy będzie pochodzić od amerykańskiegoBoeinga. Samoloty i wyposażeniemają być dostarczone do 2012 roku.Dane taktyczno-techniczne M-346: wymiary11,49x4,98x9,72 m, powierzchnia nośna23,52 m 2 , masa własna 4610 kg i maksymalnamasa startowa 7500 kg, napędzany dwomasilnikami odrzutowymi Honeywell F124--GA-200, każdy o sile ciągu 27,8 kN. Pozwalato na osiąganie prędkości przelotowej około790 km/h, maksymalnej 1093 km/hi minimalnej 190 km/h oraz pułapu 13 716 metrówi zasięgu około 1852 km (rozbieg to290 m i dobieg 550 m). Samolot może wykonywaćbeczki z prędkością 220º/s, a także statecznylot poziomy bez dotykania sterownic(współczynnik przeciążeń +8 g).M-346 w wersji szkolno-bojowej wyposażonow stację radiolokacyjną oraz system samoobrony,w wersji szkolno-treningowej zaś tylkow imitatory tych urządzeń. Piloci (uczeń i instruktor)zajmują miejsca w fotelach wyrzucanychklasy zero–zero Martin Baker/SICAMBMk 16D. Awionikę tworzą: dwa komputery pokładowe,układ nawigacji bezwładnościowej,116 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plBy być skutecznymINNE ARMIEFOT. christian vaserFot. 3. Samolot typu Pilatus PC-21 będzie samolotem szkolenia podstawowego wspólnie ze szkolno-bojowymAlenia M-346 Masterukład IFF i ILS oraz system TACAN. W obydwukabinach samolotu zamontowano szerokokątnewskaźniki przezierne HUD. SamolotyM-346, podobnie jak Hawk T2, są przystosowanedo lotów nocnych z użyciem gogli noktowizyjnychNVG, a sterowanie odbywa się z wykorzystaniemtechnologii HOTAS.Uzbrojenie M-346 stanowią wyrzutnie kierowanychi niekierowanych pocisków rakietowychprodukcji zachodniej, które mogą być podwieszanena ośmiu węzłach pod skrzydłami i jednympod kadłubem. W czasie szkolenia mogąbyć także stosowane bomby kierowane Paveway IIo wagomiarze 227–454 kg, bomby kasetowe orazpociski kierowane powietrze–powierzchniaAGM-65B/D Maverick i powietrze–powietrzeAIM-9 Sidewinder. Możliwe jest również podwieszaniepod kadłubem zasobnika z działkiemDefa kalibru 30 mm, zasobników rozpoznawczychThales Vicon, celowniczych Rafael Litening,a także pocisków powietrze–woda.Samoloty transportowei specjalnego przeznaczeniaC-130 to najbardziej rozpowszechnionyśredni samolot transportowy, w lotnictwie Singapurutakże w wersji C-130H 4 . Jego zdolnościtransportowe to: możliwość przenoszeniana sześciu standardowych paletach lotniczychładunku o maksymalnej masie 19 100 kilogramów(w wariancie przeciążonym – 19 960 kg),jeżeli nie ma ograniczeń wynikających ze stanustruktury płatowca. Zamiast ładunku możliwejest przetransportowanie 74 noszy lub92 żołnierzy; zamiennie – 64 skoczków spadochronowych.W kabinie ładunkowej o objętości161 m 3 mieści się jeden kontener20-stopowy (zamiennie – dwa pojazdyBRDM-2 lub dwa samochody Star 266). Zasięgmaszyny z pełnym obciążeniem to3800 kilometrów, a prędkość przelotowa 556km/h na wysokości 6060 metrów (660 km/hna wysokości 6706 m).Samoloty te w liczbie dziesięciu egzemplarzymodernizował rodzimy koncern SingaporeTechnologies Aerospace Ltd. od 2007 roku.Unowocześniano wyposażenie awioniczne orazprzystosowywano je, ich układy nawigacji, łącz-4Info: C-130H. „Air International” March 2009, s. 46–51; Modernizacjasingapurskich C-130. „Raport WTO”, 2007 nr 4, s. 70;Pierwszy G550 AEW w Singapurze. „Armia” 2009 nr 3–4, s. 8(www.armia24.pl); Nowy samolot wczesnego ostrzegania G550CAEW. „Raport WTO” 2006 nr 7, s. 60; K. Załęski: Tendencje rozwojowerozpoznania powietrznego. „Lotnictwo” 2011 nr 7, s. 60.2012/02przegląd sił powietrznych117

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEBy być skutecznymFOT. phil vabreFot. 5. Śmigłowiec transportowy Cougar w barwach singapurskichsił powietrznychFot. 4. Samolot wczesnego ostrzeganiaGulfstream G550 AEW produkcjiizraelskiejFOT. andrew huntności i sterowania lotem, do wykonywania lotóww cywilnej strefie kontrolowanej.Zmiany jakościowe dotyczą też samolotówwczesnego ostrzegania. Oprócz użytkowanychjuż czterech egzemplarzy E-2C AdvencedHawkeye firmy Northoop Grumman dołącząnowsze, izraelskiej produkcji Gulfstream G550AEW (fot. 4). Pierwszy egzemplarz singapurskieMinistry of Defence (MINDEF) otrzymało19 lutego 2009 roku. G550AEW (AirborneEarly Warning) to dwusilnikowy odrzutowysamolot wczesnego ostrzegania, rozpoznaniaelektronicznego i kierowania operacjami bojowymi,zbudowany na bazie dyspozycyjnegosamolotu Gulfstream G550. Pierwotnie w liczbieczterech egzemplarzy powstał na zamówienieministerstwa obrony Izraela (w Izraelu znanypod skrótem CAEW – Conformal AirborneEarly Warning). Modyfikacji płatowca dokonałaamerykańska firma Gulfstream AerospaceCorporation.ŚmigłowcePierwszym pododdziałem sił powietrznychSingapuru, który z początkiem lat siedemdziesiątychubiegłego wieku uzyskał gotowość bojową,był dywizjon wyposażony w osiem śmigłowcówAlouette III zakupionych we Francji.W latach osiemdziesiątych wprowadzono dosłużby, oprócz samolotów F-16 i tankowaniapowietrznego, nowe śmigłowce w wersji transportoweji bojowej. Do tych pierwszych należąwiropłaty produkcji francuskiej Super Pumai Cougar (fot. 5) oraz transportowe:amerykańskie UH-1H i CH-47 Chinook. Śmigłowcebojowe to głównie konstrukcje amerykańskietypu AH-64D Apache, które musząbyć jak najszybciej zmodernizowane lub zastąpionewersjami nowszymi.W dużych ilościach (?) jest wykorzystywanaizraelska konstrukcja bezzałogowego statkupowietrznego (BSP) typu Searcher II. Przywymiarach 5,849x8,55 metrów i maksymalnejmasie startowej 454 kg (masa własna – 325 kg)może przenosić ładunek użyteczny do 100 kilogramów.W wersji dla Singapuru wykorzystanosilniki rotacyjne UAV Engines Ltd.AR682 o mocy 75 KM (dla Rosji – silniki australijskieJabiru 2200 mocy 80 KM). Prędkośćprzelotowa to 110–140 km/h (maks. – 204 km/h),a czas patrolowania do 17,5 godziny. Pułappraktyczny – 5797 metrów, rozbieg – 250. Zasięgłączności: na antenie dookrężnej – 150 kilometrów,kierunkowej – 250.•Autor jest absolwentem WAT. Stopień doktora uzyskałna Wydziale Mechanicznym Politechniki Wrocławskiej.Był m.in. kierownikiem Pracowni Minowaniai Ośrodka Naukowej Informacji Wojskowejw Wojskowym Instytucie Techniki Inżynieryjnej.118 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plZ kabiny pilota i nawigatoraINNE ARMIEStany zjednoczone Dla sił specjalnychIzraelska firma Elbit System przygotowałaniewielkie stacje naziemnedo kierowania bezzałogowymi statkamipowietrznymi. Są one tak małe,że może je nosić na piersiach żołnierz–operatorBSP typu Skylark I LE(Long Endurance) 1 .Stacja kierowania jest zintegrowanaz pakietem Dominator (firmy Elbit),który wszedł do wyposażenia izraelskichsił zbrojnych na początku2011 roku i został zamówiony równieżprzez australijskie siły zbrojne.Nowe urządzenie FGCS jest o 15 kilogramówlżejsze niż powszechnieużywany pakiet urządzeń do kierowaniabezzałogowymi statkami po-ostatnich latach bojowe i rozpoznawcześmigłowce są wy-Wposażane w nowoczesny sprzęt rozpoznawczyi mogą coraz efektywniejprowadzić misje bojowe w warunkachkonfliktu asymetrycznego 2 .Zestaw nowoczesnych sensorów,zamontowanych na pokładachzałogowych śmigłowców typuAH-64D Apache Longbow i OH-58DKiowa Warrior, umożliwia ustaleniemiejsca największego zagrożeniaStacjakierowaniaBSP – FGCSwietrznymi przez system bezzałogowySkylark I. Składa się z komputera,przenośnego terminala, joysticado manualnego kierowania lotemi przetwornika Skylark Rambo, któryjest zintegrowany z nadgarstkiemżołnierza.Firma Elbit na razie nie zaprezentowaładetali dotyczących parame-Stany Zjednoczone nowe wyposażenieze strony przeciwnika. Jest to ważnepodczas działań w terenie zurbanizowanymlub o lużnej zabudowie,z jakimi można się spotkaćw Afganistanie.Tego typu możliwości w głównejmierze są związane z wdrożeniempo raz pierwszy w Iraku w 2008 rokunowego kompleksowego urządzeniado wymiany danych z wieluplatform powietrznych VUIT-2 (Viddeofrom Unmmaned Systems forAH-64 Apachez urządzeniemwymiany danychFOT. elbittrów osiąganych przez nowe urządzeniepodczas wykonywania typowychzadań z zakresu ISR. Przedewszystkim ma ono zapewnić żołnierzommożliwości kierowania platformamibezzałogowymi podczasprowadzenia akcji w ruchu. Najważniejszązaletą FGCS jest wykorzystaniego przez żołnierzy sił specjalnych,którzy nie są w stanie zabraćze sobą ciężkich i niewygodnychtradycyjnych naziemnych stacjikierowania platformami bezzałogowymi.•1H. Williams: Elbit develops chest-wornUAV control unit. „Jane’s International DefenceReview” 2011 nr 8, s. 22.Interoperability Teaming Level – 2).Zamontowano je na pokładach śmigłowcówbojowych typu AH-64DApache. Nowe urządzenie znaczniezwiększyło zasięg widzenia załogiśmigłowca i miało istotny wpływ natworzenie wspólnego obrazu polawalki.Na początku prac z VUIT-2 myślanoprzede wszystkim o współpracy nalinii śmigłowiec–BSP i stworzeniumieszanego zespołu bojowego. Pojakimś czasie uświadomiono sobie,że będzie można połączyć w jedensystem więcej elementów odgrywającychna polu walki ważną rolę.Wielu specjalistów, zajmujących siępracami nad rozszerzeniem współpracyzałogi śmigłowca bojowego,nie brało pod uwagę takich możliwości.Liczono przede wszystkim nawspółpracę śmigłowców i bezzałogowychstatków powietrznych. •FOT. usaf2D. Wasserbly: Combined aviation assets offerextra sensory perception. „Jane’s InternationalDefence Review” 2011 nr 8, s. 54.2012/02przegląd sił powietrznych119

Zakładka: kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plINNE ARMIEZ kabiny pilota i nawigatoraStany Zjednoczone plany dotyczące BSP2016 roku siły powietrzneW kończą wyposażanie swoichjednostek w Predatory. Od tego rokujedynym kupowanym bezzałogowymstatkiem powietrznym tego typuwykonującym misje bojowe w powietrzubędzie MQ-9 Reaper. Niesprecyzowano jeszcze typu i terminuwejścia do służby następcyReapera. Może to nastąpić okołoroku 2018. Dużo wcześniej siły powietrznesygnalizowały potrzebę posiadanianowej, bezzałogowej platformypowietrznej w 2020 roku 3 .Amerykańska piechota morska poszukujetransportowych bezzałogowychstatków powietrznych. W po-MQ-9 Reaperlu zainteresowania są dwa typy tegotypu maszyny: A-160T Hummingbirdi K-MAX. Rozpatrywana jestrównież możliwość wykorzystaniatego typu BSP jako platform powietrznychbędących w stanie wykonaćatak z wykorzystaniem rakietkierowanych.FOT. usafMarynarka wojenna poszukuje odpowiedniejpokładowej bezzałogowejplatformy powietrznej dla okrętów.Bezzałogowy śmigłowiec MQ-8B FireScout nie spełnia jej oczekiwań podkątem siły ognia. Aby sprostać wymaganiom,US Navy zamierza wyposażyćten BSP pionowego startui lądowania w nowoczesny systemuzbrojenia Advanced Prcision Kill WeaponSystem. Ma on dysponować najmniejszymiobecnie na rynku70 mm kierowanymi laserowo rakietamioraz rakietami typu Griffin. •3H. Williams: DoD reaffirms commitment tounmanned aircraft procurement. „Jane’s InternationalDefence Review” 2011 nr 7, s. 27.Federacja Rosyjska BSP nad Arktykąostatnich latach rzadko otrzymywaliśmyinformacje o wyko-Wrzystaniu bezzałogowych statkówpowietrznych w środowisku cywilnym.Rozwój tego typu technologiijest ograniczony ze względu na brakprocedur i przepisów umożliwiającychcywilom użytkowanie tych platformw kontrolowanej przestrzenipowietrznej 4 . W 2011 roku niewielkiebezzałogowe statki powietrznewykorzystywano w czasie eksperymentuprowadzonego przez naukowcówbadających zmiany w środowiskunaturalnym zachodzącymnad Arktyką. Platformy asystowałynaukowcom w czasie badań międzynarodowejekspedycji badawczejw rejonie bazy Ny-Alesund naSpitsbergenie.Zasadniczym zadaniem tej inicjatywybyło określenie poziomu występowaniapyłu węglowego w składzieatmosfery Arktyki i jego odkładaniasię w warstwach śniegu i lodu orazStart BSP Mantawpływ tego typu niekorzystnych zjawiskna zmiany w klimacie.W eksperymencie uczestniczyliprzedstawiciele dziewięciu organizacjiz RFN, Francji, Włoch, Rosji,Stanów Zjednoczonych i Norwegii.Podczas badań wykorzystywano kilkabezzałogowych statków powietrznych.Brał w nich udział BSP Manta,wyposażony w urządzenia doFOT. us navypomiaru koncentracji aerozoluCryoWing z urządzeniami do przeprowadzaniabadań atmosfery orazEleron-10, wyposażony w sprzęt telewizyjnyi sensor do badań promieniowaniapodczerwonego, sprzęt fotograficznyoraz do pomiarówmeteorologicznych. •4D. Fedutinov: UAVs assist Arctic research.„Unmanned Vehicles” 2011 nr 16, s. 5.120 przegląd sił powietrznych 2012/02

Zakładka: Kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.plZ kabiny pilota i nawigatoraINNE ARMIEindie wycofują ostatnie mig-i-21Zmiany w siłach powietrznych Indiiwzbudzają na świecie sporezainteresowanie ze względu na rozmachtego przedsięwzięcia. Opróczzakupów nowego sprzętu Indie zamierzająwycofać ze służby starszeZmodernizowany MiG-21typy samolotów, które nie spełniająwymagań współczesnego pola walki,w tym do 2017 roku wszystkie samolotyMiG-21 5 .W wypadkach lotniczych utracono476 maszyn.FOT. vikas mathurObecnie Indie użytkują około dwustumyśliwców MiG-21. Do tej poryzmodernizowano 121 samolotówMiG-ów-21. Zmiany polegałygłównie na wyposażeniu maszynw rosyjskie wielozakresowe radarytypu Super Kopyo i francuski systemnawigacji Totem 221 D-ring.Chociaż długotrwałość lotu i możliwościpodwieszenia uzbrojeniapozostały niezmienione, zmodernizowanesamoloty zwiększyły zakresużycia uzbrojenia o rakietyR-73, rakiety powietrze-powietrzeR-77RW-AE i rakiety średniegozasięgu Kh-31. MiG-21 w wersjiBis pozostanie w uzbrojeniu do2017 roku.•5R. Bedi: Indian Air Force to phase out allMiG-21 by 2017. „Jane’s Defence Weekly”z 17 sierpnia 2011 r., s. 14.Indie Wzmacniają granicę z ChinamiSiły powietrzne Indii znaczniezwiększają ilość i jakość sprzętuspecjalistycznego do monitorowaniazmian w położeniu wojsk. Nowysprzęt do obserwacji terenui przestrzeni powietrznej instalująwzdłuż granicy z Chinami 6 . Nowoczesneradary będą monitorowaćsytuację na głębokość do 400 kilo-Nowy sprzęt uszczelni przestrzeńpowietrznąFOT. us naval oceographicmetrów w głąb terytorium Chin. Pasterenu w pobliżu granicy z tym krajemzostał wzmocniony dodatkowąochroną samolotów bojowychSu-30MKI. Nie zapomniano teżo rozpoznawczych BSP, które w Indiachw czasie pokoju są wykorzystywanedo obserwacji sytuacjiw pasie przygranicznym.Nowe radary mają wykryć nawetmałe samoloty z 400 kilometrówi sklasyfikować cel jako duży, średnilub mały. Potem mają śledzić wykrytyobiekt. Nowy radar ma miećmożliwości obserwowania dookólnieprzestrzeni powietrznej (360stopni) do wysokości pięciu tysięcymetrów w każdych warunkachatmosferycznych.Siłom powietrznym wciąż brakujeradarów do zapewnienia samolotompotrzebnego pola radiolokacyjnegoz ziemi. Obecnie radary domonitorowania sytuacji na średnichwysokościach pokrywają ich zapotrzebowanietylko w 53 procentach,a mobilne radary zdolne do obserwacjisytuacji na niskich wysokościachtylko w 24 procentach.Siły powietrzne zamierzają wzmocnićosłonę sześciu szczególnie cennychdla Indii wybranych obszarówznajdujących się przy granicy z Chinami,w pobliżu miejscowości Tuting,Menchuka, Along, Passighat,Vijaynagar i Ziro.•6V. Raghuvanshi: India increases Chinaborder scrutiny. „Defence News” z 8 sierpnia2011 r., s. 16.Opracował płk dypl. rez. nawig.Józef Maciej Brzezina2012/02przegląd sił powietrznych121

NUMER 2 | 2012 | przegląd sił powietrznych