ömrün qürbət payı - Azərbaycan Milli Kitabxanası

VAQİF NƏSİRÖMRÜN QÜRBƏTPAYIBAKI – 2011

“ÖMRÜN QÜRBƏT PAYI”NIN ILKNƏŞRINƏ ÖN SÖZĠxtisasa görə fizik (fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,professor), talecə Ģair olan Vaqif Nəsirin “Ömrün qürbət payı”kitabının əlyazmasını bir neçə dəfə diqqətlə oxudum. Öncə onubildirdim ki, müəllif hamı üçün bədii-elmi-siyasi əhəmiyyətkəsb edən əsər yaratmıĢdır. Bu kiçik həcmli sənədli povestinoxucuya bağıĢladığı təəssürat həm həzin, həm də maraqlıdır.Çünki, onda təsviri verilən hadisələr Aralıq dənizinin o tayındayerləĢən ərəb ölkəsinin – Əlcəzairin həyatından götürülsə dəAzərbaycanımız, eləcə də planetin digər məmləkətləri, xalqlarıüçün vətəndaĢlıq baxımından faydalıdır.Kitabda müəllifin bizdən xeyli uzaqlarda, dost diyardakeçirdiyi unudulmaz günlər (Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, ömrünsanballı bir parçası) öz əksini tapıb. ġirin, aydın dildə yazılmıĢayrı-ayrı bölmələrdə nələr yoxdur? Gah qədim tarixə malikxalqın keçmiĢ, çağdaĢ vəziyyəti, gah təbii-iqtisadi-coğrafisöhbətlər, müasir tədris prosesi, gah da incəsənət, mədəniyyətabidələri haqqında məlumat, nəhayət öz sevimli Odlar yurdu iləbağlı anlar, məqamlar...hansını misal gətirəsən? Bütün bunlarlayanaĢı qeyd edilməlidir ki, əsərdə oxucunu ən çox sehrləyən,ovsunlayan lövhələr onun gözləri qarĢısında, qoynuna heç vaxtayaq basmadığı, üzünü heç zaman görmədiyi bir ölkənin –Əlcəzairin qabarıq halda canlandırılmasıdır. Necə deyərlər, eləbil o ecazkar Afrika məmləkətinə səyahətdən qayıdırsan mənalı,məzmunlu səhifələri bir-bir nəzərdən keçirəndən sonra.Yuxarıda söylədiyim tək Vaqif Nəsirin ilk nəsr əsəri bir neçəradius üzrə bilik və duyğu çələngi paylayır. Birinci növbədənəhəng qitənin Ģimalında yerləĢən maraqlı ərəb dövləti barədəətraflı coğrafi təsəvvür yaranır. Ikincisi – Əlcəzair xalqının adətvə ənənələri, Əlcəzairdə məskunlaĢmıĢ müxtəlif qəbilələrin,tayfaların, azsaylı etnik kütlələrin yaĢayıĢ tərzi iĢıqlandırılır; yənimüəllifin bu istiqamətdə göstərdiyi fəaliyyət etnoqrafikmahiyyətlidir. Daha sonra onun maarifçilik xidməti ilə də 3

qarĢılaĢırıq. Bu xüsusiyyət təbiidir. Axı Vaqif Nəsir iyirmi ildənçoxdur ki, N.Tusi adına ADPU-da müəllimdir; pedaqoji kadrhazırlığı sahəsində zəngin təcrübəyə malikdir. Qürur hissidoğuran cəhətdir ki, alim – yazıçı istiqlaliyyət qazanmıĢ birdiyarda – Əlcəzairdə də nə az, nə çox – düz dörd il mühazirələroxuyub, məĢğələlər aparıb, fizika kafedrasına rəhbərlik edib.Azərbaycan nümayəndəsinin ərəb auditoriyalarında yüksəksəviyyədə, özü də fransız dilində elm öyrətməsi baĢ ucalığımızındaha bir təzahürü sayılmalıdır. Təlim-tərbiyə, səciyyəli tədbirlər(poeziya axĢamları, Novruz bayramının qarĢılanması mərasimi,Azərbaycan musiqisinin nailiyyətləri ilə əlaqədar görüĢlər) VaqifNəsirin həm alim-pedaqoqluğunun, həm də Ģairliyinin məhsuluolub. Kitabda islam dininin indiyədək bizə görə az öyrənilmiĢməziyyətlərinin də izahına ayrıca diqqət yetirilir. Əlcəzairtələbələrinin saflıq, düzlük, hörmət-izzət kimi insanikeyfiyyətlərə doğru yönələn davranıĢları, hərəkətləri hətta örnəknümunə əlamətinə bənzəyir. Müəllif oxucuya bir daha xatırladırki, Dünya görüb-götürmək dünyasıdır. Bütün xalqların irilixırdalıbütün millətlərin xəzinələrində bəĢəriyyəti faydalandıranincilər vardır və onları aĢkara çıxarıb, insanlığın ixtiyarınavermək lazımdır.Müəllifin Ģairlik nəfəsi də kiçik, lirik parçalar Ģəklində ayrıayrıbölmələrdə duyulur. Əlcəzair qızına, qürbətə, xüsusilədoğma Azərbaycanımıza aid misraları oxuyanda hiss edirsənki, alim – yazıçı – publisist həm də Ģairdir.Ümumiyyətlə istedadlı qələm dostum, professor VaqifNəsirin “Ömrün qürbət payı” adlandırdığı sənədli nəsr əsəriçoxmilyonlu oxucular üçün qiymətli hədiyyədir.Oqtay Rza,dosent, Azərbaycan YazıçılarBirliyinin üzvü, “Qızılqələm” mükafatı laureat 4

ЙАРАДЫЪЫ ШЯХСИЙЙЯТИ ВЯ БЯДИИКАМИЛЛИЙИН МЦМКЦНЛЦЙЦМцасир ядяби просес бцтцн дюврлярдя олдуьу кими, буэцн дя ъошгунлугла мцшащидя олунур. Бурада мцщитинуьурлары иля йанашы, проблем кими мцнясибят билдирилмяли бирсыра мясяляляр вар. Ян биринъиси, мцщцтдя щюкм сцрянхаосун баш алыб эетмясидир. Беля ки, йарадыъы истедады олдуолмадыбюйцк бир груп шаир, йазычы олмаг иддиасына дцшцр вяйахшы-писиня бахмадан бцтцн йазыланлар мятбуатсящифяляриня чыхарылыр. Щятта еля бир вязиййят йараныб ки,сялащиййят сащибляри, халгын бцтцн вар-дювлятиня сащибдуранлар инди дя ядябиййатына иддиалы олурлар. Адларынагалаг-галаг китаблар чыхыр. Диэяр истигамят мцщитдя лайиголду-олмады йаьдырылан тярифлярдир. Еля гиймятляндирмяляр,мядщиййяляр сюйлянир ки, аз гала адамын айаьынын алтынданйер гачыр. Дцшцнцрсян ки, бяс онда Н.Эянъявийя,М.Фцзулийя, М.Я.Сабиря, Ъ.Мяммядгулузадяйя,С.Вурьуна вя бу силсилядян оланлара щансы сюзц тапыб дейяк.Рус ядиби Л.Толстой дейирди ки, дцнйада сюздян бюйцк шеййохдур. Бу доьурдан да белядир. Азярбайъанын буэцнкцсийаси мцщити кими, ядяби мцщити дя проблемлярля,гарышыглыгларла долудур. Сюзцн чцрцдцлмяси, уъузлашмасы башалыб эедир. Беля олан тягдирдя щягиги йазарын, истедадынмцяййянляшмяси юзц проблем йарадыр. Чцнки бцтцнлцкдяйазыланлары охумаг мцшкцлдц. Щеч инсанын физики имканларымцгабилиндя дя дейил. Анъаг бцтцн бунлара бахмайарагядяби просес юз ишиндяди. Бизим гиймятляндиря билмядийимизисабащ заман адлы ялащязрят гиймятляндиряъяк.Йарадыъылыг истедад мясялясидир. Щяр бир фярд дцнйайаюз истедады, габилиййяти иля эялир. Онун мцщитдя йетишмяси исясонракы щадисядир. Азярбайъан ядябиййаты щямишя бюйцкбюйцкистедадларла тямсил олунуб. Буну ядябиййаттарихимизи излядикдя дя айдынлыгла эюрцрцк. Цмумиййятля,тцрк халглары дцшцнъя етибариля бядии йарадыъылыьа мейллихалглардандыр. Мин илляря йол йолдашы олан зянэин шифащи 5

йарадыъылыьымыз, еляъя дя йазылы бядии нцмуняляримиз бунуайдынлыгла эюстярир. Буэцнкц ядябиййатымыз да мящз буянянялярин цзяриндя дайаныр. Бцтцн эилей-эцзарлара, ирадларабахмайарпаг мараглы нцмунялярля, йазы тярзляри иля,дцшцнъялярля сяъиййялянир. Щямин орижинал вя зянэин дцшцнъясащибляриндян бири дя мцасиримиз Вагиф Нясирдир. Онунйарадыъылыьы иля баьлы мцхтялиф вахтларда сюз демякещтийаъында олмушам. Онларын бир щиссяси айры-айры китабларыщаггында йазылмыш ресензийалардыр. Диэяр бир щиссяси чапаэедяъяк ясярляря юн сюздцр. Лакин бцтцн бунларабахмайараг щяр йени ясярини охудугда тякрарян сюз демякещтийаъы йараныр. Чцнки Вагиф Нясир щямишя сюз демяйяещтийаъ доьуран сяняткарлардандыр. Йени чапа щазырладыьыкитабын ялйазмасыны охудугдан сонра да тякрарян буну щиссетдим. Вя сон олараг гянаятлярими бюлцшмяк зяруряти мяндяйаранды.Илк юнъя ону дейим ки, Вагиф Нясир енсиклопедикдцшцнъяйя малик олан шяхсиййятлярдяндир. Азярбайъанхалгынын мядяниййят тарихиндя беля шяхсиййятляр мцхтялифвахтларда олуб. Онлар юзляринин зякасы, елми иля елмин,мядяниййятин бир сыра сащяляриня тющфялярини верибляр.Ейнялгцззат Мийанячи, Юмяр Эянъи, Хятиб Тябризи, ГятранТябризи, Шищабяддин Сцщряверди, Нясиряддин Туси, Щамиди,Мир Мющсцн Нявваб вя башгалары буна нцмунядир. ВагифНясир дя ящатяли, рянэарянэ йарадыъылыьы иля адыны буустадларын, сяляфляринин сырасына йазыб. Вагиф Нясир физикарийазиййателмляри доктору, профессордур. Азярбайъанда,онун сярщядляриндян кянарда юзцнцн елми арашдырмалары илятаныныб. Бунун эюстяриъиси кими о, Франсада, Ялъязаирдячалышыб. Франса республикасынын Ренн, Марсел, Бордо,Страсбург вя с. университетляриндя бир-бириндян мараглымярузялярля чыхыш едиб. Франса Кимйави Физика Ъямиййятининцзвц олуб. Ялъязаир Милли Йцнэцл Сянайе Институтундакафедра мцдири ишляйиб. Орада кадрларын щазырланмасында 6

ялиндян эяляни ясирэямяйиб, физиканын айры-айры проблемлярииля баьлы мараглы дярс вясаитляри, програм вя китаблар йазыб.Йени чапа щазырладыьы «Юмрцн гцрбят пайы» китабындамцщцм бир щиссяни щямин дюврля баьлы сянядли повест тутур.Инди о иллярдян хейли вахт кечир. Артыг В.Нясир Азярбайъанелминя, педагожи фикир тарихиня, ядябиййатына юзцнцнтющфялярини вериб вя бу эцн дя вермякдядир. Онун физикасащясиндя эюрдцйц ишляр, апардыьы тядгигатлар, дярслик, дярсвясаитляри, методик эюстяриĢляр елмимизин инкишафына, эянъкадрларын щазырланмасына йюняликли ишлярдир. Бу В.Нясиринфизика-рийазщиййат елмляри доктору, профессор кимифяалиййятидир. Онун диэяр тяряфиндя бядии йарадыъылыьы дайаныр.Вагиф Нясир Азярбайъан халгынын йаддашына бир шаиркими адыны йазыб. Шаирликля алимлик онда гошалашыр, биридиэяринитамамлайан факта чеврилир. Ону да етираф едяк ки,В.Нясир шеири халгымызын мцстягилликдян сонракы щяйатынын,мцстягиллик севинъинин, онун эятирдлийи аьрыларынынэюстяриъисидир. Сон дювр ядяби просесля баьlı эилейляримизи,ирадларымызы мцхтялиф вахтларда демишик вя демякмягсядиндя олмушуг. Йухарыда да мцщит контекстиндямясяляйя мцнасибят билдирдик. Анъаг бцтцнлцкдя В.Нясиршеири бу тенденсийалардан, боьаздан йухары сюз демядянузагдыр. О, сюзцн щягиги мянасында сюзя, бюйцк ядябиййатахидмят едиб вя етмядядир. Демяк олар бцтцн шеирляри бюйцксевэийя, вятян, йурд, торпаг, щяйат севэисиня вя мцгяддясАзярбайъанымызын аьрыларына кюкляниб. Бу шеирляр ийирминъиясрин сону ийирми биринъи ясрин илк ониллийинин бядиимянзярясидир. Бир нюв тарих, тарихи реаллыгдыр. Чох азйарадыъынын йазыйа эятиря билдийи щягигятлярдир. Бу юзлцйцндясонсуз севэи вя ъясарятин фактыдыр. Я.Хагани, М.Фцзули,Ъ.Мяммядгулузадя, М.Я.Сабир янянясинин йашарлыьыдыр.В.Нясирин зянэин йарадыъылыьы тякъя алимлийи, шаирлийи илябитмир. «Юмрцн гцрбят пайы» адлы китабы онунйарадыъылыьынын диэяр тяряфлярини дя ортайа гойур. Бурада ощям дя бир насир, драматург, публисист кими диггяти ъялб 7

диэяр истигамятдя В.Нясирин йарадыъы имканлары щаггындадцшцнмяни зяруриляшдирир. Чцнки бу гядяр фактлары бядиибойаларла тягдим едя билмяк юзц бюйцк габилиййят тяляб едир.В.Нясир бу тясвирляря о гядяр ширинлик гатмышдыр ки, о йерляряэюрмязя-билмязя вурулурсан, валещ олурсан. Санки щяминйерляри эязиб-долашмыш кими эюрцнцрсян. Будур йарадыъыистедады. Мцасир дюврцмцздя мящз беля бядии нцмунялярядаща чох ещтийаъ дуйулур.Бу китаб В.Нясир йарадыъылыьынын бир башга тяряфиня,драматуржи фяалиййятиня дя диггят йетирмяйи зярури едир.Онун китабда еля дя ирищяъмли олмайан ики пйеси («Йеня дягатарда», «Бир елми-тядгигат секторунда») верилмишдир. Щярбириси юзцнцн бцтювлцйц вя мцкяммяллийи иля мараглыдыр вямцяллифин типик шяраитдя типик характерляр йаратма баъарыьыныортайа гойур. Онлардан бири «Йеня дя гатарда» адланыр.Пйес эюркямли йазычымыз И.Мяликзадянин хатирясиня щясролунмушдур. Еля дя мцряккяб олмайан композисийадащадисяляр ящатялилийи вя дягиглийи, мягсяди ифадя едя билмясииля бцтювдцр. Адындан эюрцндцйц кими гатарда баш верянбир олайын типик тяъяссцмц диггяти ъялб едир. Ясяд, Широьлан,Бабалы, Ящмядов, Камал вя гатар бялядчисиндян ибарят оланбу образларла мцасир щяйатымызын типик мянзяряси ъанланыр.Гатарда тясадцфян Ясядя, Широьлана, Бабалыйа (кянддятясяррцфатын мясул ишчиляридир) йолдаш олан Ящмядовбунларын ичиня бир наращатлыг тохуму сяпир. Бу онунэюркями, ряфтары вя щярякятляри иля олур. Ящмядовун «мənĠcra hakimiyyətinin bufetində iĢləyirəm. Bufetçiyəm. Sizinrayonun bütün иcra baĢçılarına xidmət etmiĢəm. Hamısını beĢbarmağım kimi tanıyıram. QonĢu rayonlardan xəbərlər,söhbətlər də ilk dəfə bizim bufetə gəlib çatır» демясиля щяр шейайдынлашыр. Широьланын ися «яши, Аллащ сахласын, ъянабЯщмядов! Байагдан цряйимизи йемишик ки…» сюйлямяси исябир башга мянзяряни, вязифя сащибляринин щансы щяйатыйашамасыны эюзляримиз юнцндя ъанландырыр. Ясярин сцжети,композисийасы ня гядяр садядирся, орадакы мащиййят 9

психолоэизм бир о гядяр дяриндир. Бу эцн беля сящняясярляринин йазылмасына вя иътимаиййятя тягдиминя даща чохещтийаъ вар.«Бир елми тядгигат секторунда» пйесиндя исяйашадыьымыз щяйатын тамамиля бир башга тяряфи, вязифясащибляринин иддиалары, мяням-мянямликляри, щяр шейяйухарыдан ашаьы бахмалары, щягарятляри вя с. яксини тапыр. Буэцнцмцзцн реаллыьыдыр. В.Нясир бунлары бир хцлйа, фантазийакими хяйалларында йаратмайыбдыр. Яксиня, щяйатымызданэютцрцбдцр. Беля щадисяляр буэцнкц мцщитимиздяаддымбашыдыр. Аъынаъаглы одур ки, бунлар елм сащясиндя башверир. Диггят етдикдя диэяр сащялярдя оланларын дящшятлярийада эялир. В.Нясир бир йарадыъы кими щямин проблемляригабардыр. Ону ибрят дярси кими тягдим едир. Сектор мцдириАтазадянин шяхсиндя оланлар, щягиги елм адамларынынгиймятляндирмя чятинлийи, онларын щагларынын тапданмасы,Натиг кимилярин елмя эятирилмяси вя елмдян башга щяр шейягадирликляри вя с. яксини тапыр. Етираф едяк ки, бу эцн елмялайиглилярин эятирилмяси чятинлийи вар. Мянсяб, вязифя сащибляриюз гощум-ягрябясини, йахынларыны елмя сырымаг йолунутутублар. Истедадларын, ашаьы тябягядян оланларын ися биргарын чюряк пулу газанмаьа башы гарышдырылыб. Будуръямиййятимизин аьрылары. Атазадялярин тутдуглары йол бунданибарятдир. В.Нясир дя бцтцн бунлары бир секторда башверянляр сявиййясиндя тягдим едир. Бу юзлцйцндя йарадыъынынич аьрыларыдыр вя ъямиййят фювгцндя йашананларды. Беля оланвязиййятлярдя щядя-горхулар, тящдидляр, шяр-бющтан, пис олання варса щамысы ишя дцшцр. Лакин бцтцн аьырлыглары юзчийинляриня эютцрян щягиги елм сащибляри щеч няйя яйилмир.Сон олараг онлар йахшы билир ки, нятиъя, галибиййят онларладыр.Бурада да белядир. В.Нясир бцтцн бунлары йцксяксяняткарлыг щесабына кичик бир сящня ясяриндя веря билир.Китабда мцщцм бир щиссяни В.Нясирин публисистикмягаляляри тутур. Сон дювр публисистиканын ядяби мцщитдяапарыъылыьы мялумдур. Бунун бир сыра кюклц сябябляри вар. 10

Ян башлыъасы сийаси мцщитин дигтяси иля баьлыдыр. Публисистикабир форма кими информасийанын чатдырылмасына, чевиклийящесабланыб. Сийаси мцщитин гарышдыьы заманларда ися буформа диэяр нювляри, поезийаны, нясри, драматурэийаныцстяляйир. Советляр империйасынын сюн дюврляриндян буАзярбайъан мцщитиндя дя бир айдынлыгла эюрцнцр. Ондоггузунъу йцзиллийин сону ийирминъи йцзиллийин яввялляриндядя беля олмушдур. Бир нюв мцщитин эярэинлийи бу форманыапарыъы мювгейя чыхарыр. Азярбайъан публисистикасы мцасирчаьымыза гядяр бюйцк инкишаф йолу кечиб. Бцтцнзянэинликляри иля дцшцнъямизи изляйир. В.Нясир публисистикасыися портрет очерк сявиййясиндя мараг доьурур. Бу бир нювелмимизин, мядяниййятимизин бюйцк зийалыларына ряьбятин,мцнасибятин ифадясидир. «Mənalı ömürdən məqamlar», «Böyükmüəllim, istedadlı təhsil təĢkilatçısı», «Görkəmli alim», «Nurluinsan», “Ağır itgi”, «Mənalı ömür, iĢıqlı insan» адлы публисистикочеркляри Азярбайъан елминдя, мядяниййятиндя,тящсилиндя мцщцм хидмятляри олан зийалыларынгиймятляндирилмясиня щяср олунуб. Бу эцн белягиймятляндирмяляря бизим ещтийаъымыз чохдур. Чцнкиэяляъяйимиз бу бюйцк зийалыларла баьлыдыр. Бцтцн аьырлыгларщямишя зийалыларын чийинляриндя дашыныб. Бу эцн дя белядир.В.Нясир дя бунлары нязяря алыб гиймятляндирмяляр апармыш,Азярбайъан елминдя, мядяни мцщитиндя хцсуси йери оланпроф. Й.Ясядов, проф. Р.Йащйайев, проф. И. Абдуллайев,проф. И.Ъяфяров, dos.ġ.Məmmədov Масаллыда Борадиэащqəsəbə орта мяктябиндя узун мцддят директор ишлямиш dilədəbiyyatmüəllimi Nəriman Muxtar oğlu Hüseynov щаггындапортрет очеркляр йазмышдыр. Беля йазыларын дяйяри явязсиздир.Иллащ да мцщитин аьрылы, заманын долашыглыгларла долу олдуьувахтда. Анъаг щаггында портрет очеркляр эетмиш бу ишыглышяхсиййятлярин, еляъя дя бу силсилядян оланларын щамысынын йериуъалыг олмалыдыр. В.Нясир дя бир йарадыъы кими бцтцн бунларыэюрцр вя онларын эюрдцкляри бюйцк ишляри халга тягдиметмяйя чалышыр. Вя бу йазылар да юзцнцн айдынлыьы, дил 11

зянэинлийи, бцтювлцйц иля ящямиййят кясб едир. Бу йарадыъымяняви боръудур. В.Нясир дя бу боръу ляйагятля йериняйетирир.Сон олараг бир мягама да диггят йетирим ки, В.Нясирщансы формада дцшцнъялярини ифадя етмясиндян асылыолмайараг щямишя цслубуна сядагят эюстярян йарадыъылардандыр.Онун истяр публисистикасында, сящня ясярляриндя,истярся дя нясриндя халгдан эялян бир садялик, халг рущунунапарыъылыьы вар. Бу сябябдян дя В.Нясир йарадыъылыьы тясирли вясевиляндир. Беля бир севэини газанмаг ися щяр кяся нясиболмур.Мащмуд Аллащманлыфилолоэийа елмляри доктору, профессор 12

MÜƏLLĠFDƏNƏziz oxucum! “Ömrün qürbət payı” sənədli povesti 1987-88-ciillərdə yazılmıĢ və ilk dəfə 1994-cü ildə ayrıca kitab ĢəklindənəĢr olunmuĢdur. Povest kiril əlifbası ilə çap olunduğundan vəsovet dövründə yazıldığından onu yenidən nəĢr etdirməkqərarına gəldim. Lakin povesti yenidən nəzərdən keçiribiĢləyən zaman onda yeni əlavələrə əsas və yer tapmadım. Beləki, povestə ediləcək əlavələr onun ruhunu dəyiĢər hadisələrəobyektiv baxıĢdan uzaqlaĢdırardı. Ona ğörə də onu çox cüziəlavələrlə yenidən sizin ixtiyarınızaverirəm. Nəzərə almaqlazımdır ki, povestdə verilən faktlar, xüsusilə ölkə Ģəhərlərinindemoqrafiyası, bölgələrin sənayesi və kənd təsərrüfatı və s,haqqında məlumatlar həmin illərin statistik məlumatlarıəsasında verilmiĢdir. Həyat yerində saymadığından təbii ki,mənim gəzdiyim, gördüyüm və yaĢadığım yerlərdə də inkiĢafvə böyük dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir. Ona görə də povestdəverilən məlumatların keçən əsrin 80-ci illərinin son onluğunaaid olduğunu nəzərə almanızı xahiĢ edirəm.Vaqif Nəsir 13

ÖMRÜN QÜRBƏT PAYI(sənədli povest)Mən hər dəfə səfərə hazırlaĢanda (fərqi yoxdur, yaxın və yauzaq olsun) kosmonavtları xatırlayır və onların əsəblərininmöhkəmliyinə qibtə edirəm. Xüsusilə dünyanın ilk kosmonavtıY.Qaqarinin kosmosa uçuĢ ərəfəsində təzyiq və ürəkdöyüntüsünün normal olması, uçuĢdan qabaqkı gecə dərinyuxuya getməsi məni sadəcə olaraq ona məftun etmiĢdi. Mənisə... Ən yaxın səfərə gedəndə belə həyəcan keçirir, bütüngecəni yata bilmirəm. Görünür elə ona görə də mən kosmonavtola bilməmiĢəm...Əlcəzairə yola düĢmək xəbərini aldıqdan sonra ilk iki günütələm-tələsik hazırlıq iĢləri ilə məĢğul oldum. Moskvaya uçuĢgecəsi isə əsla yata bilmədim (bir fikir verin, kosmosa yox,Moskvaya). DüĢüncələr bir an məni sakit buraxmırdı. Ailəmləbirlikdə Əlcəzairə uzun müddətli ezamiyyətə yola düĢürdüm.Əlcəzair bir çox azərbaycanlı kimi mənim də xatirimdəözünün qəhrəman qızı Cəmilə ilə iz salıb. YaxĢı yadımdadır, ovaxt rayonumuzda “Cəmilə” filmini nümayiĢ etdirəndəkinoklubda iynə atsaydın yerə düĢməzdi! Həmin filmgöstərildikdən sonra kəndimizdə anadan olan əksər qızlarınadını Cəmilə qoydular.QarĢıdakı səfər məni Cəmilənin Vətəninə aparırdı. Mən buqəhrəman qızın ana torpağına ayaq basacaq, mərd Əlcəzairxalqı ilə yaxından tanıĢ olacaq, inkiĢaf etməkdə olan və inamlamüstəqil addımlar atan bir ölkənin quruculuq iĢlərində (dahadəqiq desək, mütəxəssislər hazırlığı sahəsində) digərmütəxəssislərlə çiyin-çiyinə iĢtirak edəcəkdim.İLK GÖRÜŞ“Boinq-747” Moskvanın “ġeremetyevo-2” təyyarəmeydanından birbaĢa Marselə uçdu. Marseldən Əlcəzairə kimitəyyarə ilə 50 dəqiqəlik yoldur. Nəhayət, yerli vaxtla saat 24-də 14

Əlcəzairin “Huari Bumediyən” adına təyyarə meydanına gəlibçatdıq. Bu, Moskva vaxtı ilə səhər saat 3-dür. Gözəlkondisionerlə təmin olunmuĢ təyyarədən çıxan kimi sanki istitəndirə düĢdük. Əlcəzairlilərlə ilk tanıĢlığımız əlbəttə ki,kömrükxanadan baĢladı. Kömrükxana müvəkkili bütün Ģeylərinaçılmasını tələb edir, yanında duran digər müvəkkillə söhbətedə-edə çemodanın içinə əl gəzdirir, sonra da təbaĢirlə iĢarəvurur ki, bu qab yoxlandı. Özününkülərlə çox kobud Ģəkildə,əcnəbilərlə isə nisbətən mədəni davranırlar. Bizim növbəmizçatanda kömrükxana müvəkkili hərəsinin əlində bir qutu olanmənim üç oğlumu görüb gülümsədi. O, əvvəlcə birinci qutunuaçdı. Oradan nəhəng bir ġaxta baba çıxdı. Ikinci uĢağınəlindəki qutunu açanda, içində bir metr yarımlıq yolka ağacınıgördü. Üçüncü uĢağın əlindəki qutunun üst hissəsini aralayıbQarqızı görən kimi bərkdən güldü və “o key” dedi. Sonra o biriqabları yoxlamadan iĢarələdi. Böyük oğlumdan fransızcasoruĢdu: Adın nədir? Mən: - Emindir-dedim.O isə gülə-gülə: - Aha Məhəmmədəmin, Məhəmmədəmindeyətəkrar etdi. Sonra isə: - Siz müsəlmansınız – deyəsoruĢdu. Mən: - Bəli biz Bakıdanıq, Azərbaycandan – dedim. Oisə: Çox yaxĢı, çox yaxĢı – dedi. XoĢ gəlmiĢsiniz.Təyyarə vağzalında demək olar ki, yükdaĢıyanlar yoxdur.Bütün Ģeyləri özün daĢımalı olursan. Gözləmə zalında biziqarĢılamağa gələn mütəxəssislərimizin nümayəndələrinigördükdə sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Sanki uzunillərdi ki, vətəndən ayrılmıĢdıq və ilk dəfə idi ki,özümüzünküləri görürdük. Üzünü ilk dəfə gördüyümüz vəhətta adlarını bilmədiyimiz yerlilərimizlə qucaqlaĢıb- öpüĢdük.Əlcəzair Milli Yüngül Sənaye Ġnstitutunun xüsusi avtobusubizi Bumerdes Ģəhərinə gətirib çıxardı.Bumerdes 1983-cü ilin sonuna kimi inzibati Ģəhər sayılırdı.Bu Ģəhərə daxil olmaq üçün xüsusi buraxılıĢ vərəqi tələbolunurdu. Bumerdes ölkənin paytaxtı Əlcəzair ĢəhərininĢərqində, ondan təxminən 47-48 km məsafədə yerləĢir. 1 15

yanvar 1984-cü ildən ƏXDR prezidentinin dekretiyləBumerdes eyni adlı vilayətin mərkəzinə çevrilib. Həmin tarixəkimi Bumerdesdə bir neçə ali məktəb (Neft Ġnstitutu, YüngülSənaye Ġnstitutu, Mexanika və Sənaye Ġnstitutu) və bir dəSONATRAK neft Ģirkətinin laboratoriyaları yerləĢirdi.Vaxtilə fransız müstəmləkəçilərinin hərbi bazası yerləĢənvə həm də onların istirahət zonası sayılan bu Ģəhər (BumerdesAralıq dənizi sahilindədir və çox gözəl çimərlikləri vardır)hazırda Əlcəzairin müasir və ən perspektivli Ģəhərlərindəndir.Əhalisi 5 mindən çox olan bu Ģəhərdə mindən artıq sovetmütəxəssisi və onların ailə üzvləri yaĢayırdı.Bumerdesin mərkəzində bir villa var. Həmin villa YüngülSənaye Ġnstitutunda iĢləyən sovet mütəxəssislərinin klubudur.Klubun qarĢısında geniĢ meydan vardır. Avtobusumuz həminmeydana yaxınlaĢanda “Ura” səsləri və alqıĢlar bizimheyrətimizə səbəb oldu. Sən demə bu bir adətdir ki, hər dəfəyeni sovet mütəxəssisləri Əlcəzairə gələndə “köhnələr” bumeydana yığıĢır və yeni gələnləri təntənəylə qarĢılayırlar. Vəsonra da köməkləĢib hər ailəni öz evinə ötürürlər. Ənənəyəgörə qarĢılayanların içərisində hökmən hər bir mütəxəssisiniĢlədiyi kafedranın bir əməkdaĢı da olmalıdır. Yenə də həminənənəyə görə qarĢılayan səhəri gün yeni gələni ailəsi ilə özevinə nahara dəvət edir və Ģəhəri gəzdirir. Çox gözəl qaydadır.Məhz səni qarĢılayan yeni düĢdüyün mühitə alıĢmaqda sənəböyük kömək göstərir.Bizim ailəni qarĢılayan gələcək kafedramızın əməkdaĢıL.Vaselyova idi. Ġrkutsk Politexnik Ġnstitutundan gəlmiĢ 45-46yaĢlı bu qadın o qədər dilli (hətta mənimlə də arada fransızcadanıĢırdı) və qıvraq idi ki, elə birinci gündən ailəliklə onaheyran qalmıĢdıq.Gecə saat 3-də (yəni səhər) Bumerdesdə bizim üçünayrılmıĢ dörd otaqlı mənzilə gəlib çatdıq. UĢaqlar ayaq üstəyatırdılar. Mən özüm də elə yorulmuĢdum ki, yatmaqdan baĢqaheç bir Ģey barədə düĢünmürdüm. 16

ġeyləri evə daĢıdıq. Veselyovadan baĢqa bir kiĢi də bizəkömək edirdi. MaĢını boĢaltdıqdan sonra mən Veselyovaya,sürücüyə (demə sürücü də mütəxəssis imiĢ) və həmin kiĢiyə“çox sağ olun” dedim. Və birdən həmin kiĢi azərbaycanca“dəyməz” dedi. Mən həyəcanla: - QardaĢ, sən azərbaycanlısan?– deyə soruĢdum. O isə belə dedi: - Siz yoldan gəlmiĢsiniz,istirahət edin, hələ çox görüĢəcəyik. Sonralar yaxından tanıĢolduq. Bu Bakı Rabitə Texnikumunun müəllimi FərmanHüseynov idi. Bumerdesdə Yüngül Sənaye ĠnstitutundaiĢləyirdi.ġeylərimizi evin ortasına yığdıq və təzə mənzilimizinəzərdən keçirib, öz-özümə düĢündüm: “Ġlahi, yəni bumənzildə biz dörd il yaĢaya biləcəyikmi?”ƏLCƏZAİRDƏ TƏHSİL SİSTEMİƏlcəzairdə milli-azadlıq inqilabının qələbəsindən sonra,yəni 1965-ci ildə Afrika Neft və Toxuculuq mərkəzi yaradılmıĢvə sonralar (1975-ci ildə) bu mərkəz iki müstəqil institutun –Milli Neft və Qaz, Milli Yüngül Sənaye Ġnstitutunun bazasıolmuĢdur. Milli Yüngül Sənaye Ġnstitutu (MYSĠ) yarandığıvaxtdan indiyə kimi ölkə sənayesi üçün təxminən 4000 texnikvə mühəndis hazırlamıĢdır. Institutda 18 ixtisas üzrə 1700-əyaxın tələbə təhsil alır. Hər il institutu 400-ə yaxın tələbəbitirir. Institutda fəaliyyət göstərən 26 kafedra, 5 dekanlıqarasında bölüĢdürülmüĢdür. Bizim fizika kafedrası fundamentalelmlər fakultəsinə daxildir. Ümumtəhsil kafedralarında dərslər“Tron-komən” (bu proqramı fransızlar təklif etmiĢlər) adlananproqram üzrə aparılır. Bu proqram 1983-cü ildə ölkənin alitəhsil nazirliyi tərəfindən bütün ali məktəblər üçün təsdiqolunmuĢdur. Əlcəzairin bütün ali məktəblərində tələbələr iki ilmüddətində eyni proqramla ümumtəhsil fənləri üzrə dərslərkeçirlər. Əgər tələbə həmin müddətdə öz ixtiasını dəyiĢməkfikrinə düĢsə, deməli asanlıqla bir institutdan digərinə və ya 17

nəzərdən keçirdikdə onlara ürəkdən acıyırsan. Həqiqətənmüstəqil iĢ üçün vaxt qalmır.Tələbələrin semestr ərzində hazırlığına nəzarət xüsusisistem üzrə aparılır. Bu “illik qiymət” sistemi adlanır. Tələbələrhər semestrdə iki kompozisiyon (bizdəki kollokviumlarabənzəyir) və iki interraqasiyon verməlidirlər. Kompozisiyonhökmən yazılı (burada hər variant bir nəzəri sualdan və birneçə məsələdən ibarət olur), interraqasiyon isə (fransızsözüdür, sorğu deməkdir) Ģifahi də ola bilər. Tələbənin illikqiyməti belə hesablanır: kompozisiyon və interraqasiyonlarınümumi balları toplanır və onun əlli faizi götürülür və bu öznövbəsində laboratoriya məĢğələsindən alınan balın əlli faiziilə toplanır. Həmin hesablama əməliyyatı bütün fənlər üzrəaparılır, toplanıb fənlərin sayına bölünür və ümumi orta qiyməttapılır. Əgər ümumi orta qiymət 10-dan (yəni maksimum balınyarısından) böyükdürsə, onda tələbə heç bir imtahan vermir.(Əgər tələbə bir-iki fəndən 10 baldan kiçik qiymət alsa belə).Əgər ümumi orta qiymət 10-dan kiçik olsa, onda həmin tələbə10-dan kiçik qiymət aldığı bütün fənlərdən imtahan verməlidir.Əgər tələbənin ümumi orta qiyməti 10-dan böyük, lakin bir vəya iki fəndən qiyməti 7-dən kiçikdirsə, onda o, hökmən(baxmayaraq ki, ümumi orta 10-dan böyükdür) həminfənlərdən imtahan verməlidir. Bu cür hallar olur. Məsələn,deyək ki, tələbə fizikadan 6, ərəb dilindən isə 16 bal almıĢdır.Əlbəttə orta qiymət 10-dan böyükdür. Lakin belə olan haldahəmin tələbə fizikadan hökmən imtahan verməlidir. Bundanəlavə tələbənin illik orta qiyməti 10-dan böyük olarsa və həmintələbə ayrı-ayrı fənlərdən aldığı qiymətləri yaxĢılaĢdırmaqistəyirsə, onda o, könüllü imtahan verə bilər. (Belələri çox azolur) Ayrı-ayrı fənlərin çətinlik dərəcəsini müəyyənləĢdirməküçün balların hesablanması zamanı əmsal daxil edilir. Məsələnərəb dili üçün əmsal 1-dirsə, fizika və riyaziyyat üçün əmsal 2-dir. Bu o deməkdir ki, ümumi orta qiymət hesablananda ərəb 19

öyük məhəbbəti hiss etmək üçün bu doğma torpaqdan azacıquzaqlaĢmaq kifayətdir. Məhz buna görə də Vətəndən ayrılankimi bu müqəddəs torpaq üçün, el-oba üçün darıxmağabaĢlayırsan:Mənzil uzaq, ayaq iĢdə, baĢ iĢdə,Bax beləcə karıxmıĢam, ay Vətən.Balalarım dörd yanımı tutsa da,Mən səninçün darıxmıĢam, ay Vətən...Qürbətdə Vətən həyatını yaĢamaq üçün bizim mütəxəssislərxeyli iĢ görmüĢlər. Həm Neft Ġnstitutu və həm də MYSĠ sovetmütəxəssisləri üçün xüsusi klublar ayırmıĢdı. Klub deyəndə buheç də bizim baĢa düĢdüyümüz mənada klub deyildir. Ġrəlidəqeyd etdiyim kimi beĢ-altı otaqlı villalardır. Orada bizimkitabxanamız, bufetimiz, kiçik iclas zalımız (biz iclassız keçinəbilmərik) var idi. ĠĢdən sonra mütəxəssislər ailə üzvləri iləbirlikdə hər iki klubun qarĢısına yığılır, bir-birindən hal-əhvaltuturdular. Klublardan birinin (Neft Ġnstitutunun) iclas salonunisbətən böyük olduğundan orada kinoqurğu yerləĢdirilmiĢ vəhəftədə iki dəfə rus dilində filmlər nümayiĢ etdirilirdi.Klubların nəzdində iki musiqi məktəbi vardı. Orada bizimuĢaqlar təhsil alırdılar. Musiqi məktəbində dərs deyənmüəllimlər mütəxəssislərin həyat yoldaĢları olub, ali təhsillimusiqiçilərdirlər. Bəzi ərəb uĢaqları da bizim musiqiməktəbində təhsil alırdılar. Bunlar atası ərəb, anası rus olanuĢaqlar idilər. Musiqi müəllimləri demək olar ki, ictimaiəsaslarla iĢləyirdilər.Ayda iki dəfə məktub alır və yola salırdıq. Bizim məktublarkluba gəlir və oradan paylanırdı. Məktublar əvvəlcə institut,sonra isə kafedralar üzrə bölünürdü. Hər kafedranın özpoçtalyonu vardı. Poçtalyon-müəllim məktubları sahiblərinəçatdırırdı. 22

Həyatımın ən dəhĢətli günləri evdən məktub almadığımgünlərdir. Məktublar paylananda hansı hissləri keçirmirsən?Məktub almayanda nələri düĢünmürsən?...Ġndi qərib diyardaHəsrətlə gözləyirəmDörd bükülü varağı –Adi varaq deyil o,Mənim əziz anamınMürəkkəbli dodağı.Hər iki institutdakı mütəxəssislərimiz nəqliyyat kooperativiyaratmıĢdılar. Hər iki kooperativin bir neçə avtobus və minikmaĢını var idi. Ekskursiyaları bizim nəqliyyat kooperativləritəĢkil edirdi. Bu yerli ekskursiya bürolarının təĢkil etdiyisəyahətlərdən çox-çox ucuz baĢa gəlirdi. Təbiidir ki, bukooperativin sürücüləri biz mütəxəssislər idik. Bizimkafedranın əməkdaĢı, Leninqrad Elektrotexnika Ġnstitutunundosenti L.Ulpe həmin kooperativin sürücülərindən idi. Əsilsəyahət aĢiqi olan L.Ulpe zarafatla deyirdi ki, evə qayıtdıqdansonra beynəlxalq nəqliyyat xətlərində sürücü iĢləyəcək.Klubda tez-tez nərd, Ģahmat və dama yarıĢları keçirirdik.Bundan əlavə bizim yaxĢı voleybol və futbol komandalarımızvar idi. Sovet mütəxəssislərindən ibarət yığma Ģahmatkomandası hətta Əlcəzairin milli yığma komandasına qalibgəlirdi.Bumerdesdə bir tibb məntəqəmiz var idi. Təkcə məntəqəninmüdiri Ģtatlı idi. Yerdə qalan iĢçilərin hamısı ictimai əsaslarlaiĢləyirdilər. Mənim həyat yoldaĢım da həmin məntəqədəhəkim-allerqoloq vəzifəsini daĢıyırdı.Sovet səfirliyinin səkkizillik məktəbi də BumerdesdəyerləĢir. Əlcəzairin müxtəlif Ģəhərlərində iĢləyən sovetmütəxəssislərinin uĢaqları oxumağa bu məktəbə gəlirdilər.Paytaxtın özündə belə səkkizillik məktəb olmadığındandiplomatların uĢaqları da bu məktəbdə oxuyurdular (1978-ci 23

ildə Əlcəzair Ģəhərində də sovet səfirliyinin yeni səkkizillikməktəb açıldı).ƏLCƏZAİRƏ BALACA PARİS DEYİRLƏRDeyirlər ki, avropalılar ƏXDR-in paytaxtı Əlcəzair Ģəhərinibalaca Paris adlandırırlar. Mən Parisdə bir ilə yaxınyaĢadığımdan bu iki Ģəhəri müqayisə edə bilərdim. Ona görə dəƏlcəzair Ģəhərinə ayaq basan kimi onunla Paris arasındakıoxĢar cəhətləri axtarmağa baĢladım. Tezliklə belə qəraragəldim ki, bu Ģəhər bizim Bakı ilə əkiz qardaĢdır. Aralıq dənizisahilində yerləĢən Əlcəzair özünün ruhu, binalarınınarxitekturası, bizim ĠçəriĢəhərə bənzər “Qasba”sı ilə Bakıyadaha çox bənzəyir, nəinki Parisə.Fransız ĢərqĢünası Marsel Eqreto Bakını Əlcəzair Ģəhərinəbənzədir. Mən onun bənzətməsinə Ģərik olaram, bir Ģərtlə ki,Bakı Əlcəzairə yox, Əlcəzair Bakıya bənzəyir.Əlcəzairlə ilk tanıĢlıq Lunaparkdan baĢlayır. Paytaxta gələnsəyyahların demək olar ki, hamısının yolu buradan keçir.Buradakı attraksionları amerikalılar tikiblər. Parka ayaq basankimi sanki yerimizdə donub qaldıq. ParkdaucadandanıĢanlardan Z.Xanlarovanın səsi gəlirdi. Zeynəbxanım necə də həzin-həzin oxuyurdu:Sən MüĢfiqin yanında qal, sənə qurban,Istəsən bu canımı al, sənə qurban...Böyük oğlum Emin sevincək: Ata, Zeynəbdir oxuyan – dedi.UĢağın sevincdən gözləri par-par parıldayırdı. OndaEminin 9 yaĢı vardı. Bu baxıĢlarda qəribliyin, vətən həsrətininilk təzahürləri özünü göstərirdi. Axı biz cəmisi üç ay idi ki,vətəndən ayrılmıĢdıq.Lunaparkla tanıĢ olduqdan sonra hədiyyələr mağazasınabaxdıq. Üzərində Lunaparkın emblemi olan müxtəlif əĢyalar bu 24

mağazalarda satılır. Ticarətçilərdə qəribə psixologiya var.Hansı Ģey daha çox alınırsa, onun qiymətini dərhal artırırlar.Bizdən iki gün qabaq buraya gələn səyyahların 60 dinaraaldıqları hədiyyə bizə 80 dinara satılırdı. Bir-iki xırda hədiyyəalıb Ģəhəri gəzməyə çıxdıq.Ġrəlidə qeyd etdiyim kimi Əlcəzair çox gözəl Ģəhərdir.Onun doğrudan da Parisə oxĢayan cəhətləri də vardır. O, birəlamətə görə Parisə daha çox bənzəyir: küçələrin səliqəsizliyiilə. Lakin Ģəhərə gələn qonaq bunu çox da qabarıq surətdə hissetmir. Belə ki, süpürənlər ara vermədən iĢləyir, səkiləri vəbəzən də lap yolları təmizləyirlər. Xüsusi keçidlərdən də yaxĢıistifadə olunmur. Piyadalar istədikləri yerdən küçəni keçir vəavtomobillərin hərəkətini çətinləĢdirirlər. Bu cəhətdənəlcəzairlilər bizim bakılıları xatırladırlar. Bir dəfə maraqlanıbbir piyadadan soruĢdum ki, niyə küçədə xüsusi ayrılmıĢkeçiddən istifadə etmir? O dedi ki, cənab, mən azad və sərbəstadamam, haradan istəsəm, oradan da keçərəm. Biz inqilabıonunçün etməmiĢik ki, öz evimizdə də hərəkətlərimizə sərhədqoyulsun. Əlbəttə, bu cənabla mübahisə etmək olardı.Ələlxüsus azadlıq barədə, insan hüquqları barədə. Lakin bunaehtiyac yox idi. Mən sonralar da, dəfələrlə əmin oldum ki, bəziəlcəzairlilər bizdə olduğu kimi azadlıq ilə anarxiyanı çalpaĢıqsalırlar.Əlcəzairli sürücülər həddən artıq xeyirxahdırlar. (Bəlkə dənəzakətlidirlər desəm daha çox yerinə düĢər.) Onlar həmiĢəyolu keçən piyadaya üstünlük verirlər. Məsələn, deyək ki, birpiyada yolu keçir və həmin küçədən maĢınlar gəlir. MaĢınlardərhal dayanır və piyadaya keçid üçün imkan verirlər. (Bəlkədə piyadaların intizamsızlığına səbəb sürücülərinnəzakətliliyidir?!)ġəxsi avtomobillərin sürücüləri arasında qadınlar da azdeyildir. Hətta çadralı və ağzı yaĢmaqla örtülmüĢ qadınlar daöz Ģəxsi maĢınlarını sürürlər. Sürücülər bir-birinə qarĢıhəddindən artıq nəzakətlidirlər. Deyək ki, bir sürücü qaydanı 25

pozmaqla manevr etmək istəyir. QarĢıdan gələn maĢınınsürücüsünə iĢarə edib o, bu hərəkəti icra edə bilər. Belə ki,qarĢıdan gələn maĢının sürücüsü çox böyük məmnuniyyətlə özyolunu ona verir. Belə qaydanı pozmaq halları bu Ģəhərdə teztezolur. Ona görə də ümumiyyətlə maĢınların hərəkətlərindəümumi nizamsızlıq vardır.Ġstər Ģəxsi və istərsə də idarə maĢını olsun, fərqi yoxdur,hökmən sığortalanmalıdır. Ölkənin ərazisində sığortalanmamıĢavtomobildən istifadə etmək qəti qadağandır.ġəhərdə maĢınların hərəkətinə polis nəzarət edir. Polistəkcə avtomobillərin deyil, piyadaların da hərəkətinə diqqətyetirir. Magistral yollarda isə avtomobillərin hərəkətinəjandarm tərəfindən nəzarət olunur. Jandarm idarəsisəlahiyyətcə böyük olub, polisə də nəzarət edir. Ġstər polis,istərsə də jandarmlar həddindən artıq nəzakətli olub birməqsədə xidmət edirlər: hərəkətin təhlükəsizliyi təmin olunsun,heç bir qəza baĢ verməsin. Onlar küçə və Ģosselərin eləyerlərində dururlar ki, orada hərəkət mürəkkəbdir və qəza olabilər. Onlar sözün əsil mənasında hərəkəti nizamlayır, çətinvəziyyətə düĢən sürücülərə köməklik göstərirlər. Mən hər dəfəjandarm və polisin gərgin əməyini görəndə yadıma bizim bəziavtomobil müfəttiĢləri düĢürdü. O müfəttiĢlər ki, yolunmüəyyən hissəsində gizlənib cərimə etmək üçün sürücülərinhərəkət qaydalarını pozmalarını səbirsizliklə gözləyirlər.Əlbəttə qəzanın qarĢısını almaq üçün sürücünü cərimə etməkyox, hərəkət qaydalarının pozulmaları ehtimal olunan yerdədayanıb həmin pozulmaların qarĢısını almaq lazımdır.Əlcəzairlilər çox mehriban və qonaqpərvərdirlər. Bir ĢeysoruĢduqda gülə-gülə, mehribancasına sənə izah edirlər. Bucəhətdən onlar fransızlara daha çox bənzəyirlər (fransızlarda bugülüĢ çox vaxt üzdə olur).Sonralar dəfələrlə ölkənin paytaxtında oldum. Hər dəfə dəəlcəzairlilərdə yeni müsbət keyfiyyətlər tapırdım. 26

Bir dəfə mənim maĢınımın təkəri buraxdı. Təkəri yamamaqüçün təmir emalatxanasına gətirdim. Həyat yoldaĢım və biroğlum da mənimlə idilər. Hava elə isti idi ki, kölgədə belədurmaq olmurdu. Təmir emalatxanasının yanındakı suköĢkündən su alıb içirdik. Su köĢkünün yanında bir darvazavardı və onun yanında bir kiĢi dayanmıĢdı. O, mənə yaxınlaĢıbdedi:- Cənab, bir bura gəlin.Mən darvazadan içəri girdim. Qapının arxa tərəfində yekəbir çəllək var idi.Qoca mənə:- Sizin içdiyiniz suyu bax bu çəlləkdən götürürlər – dedi.Ola bilsin sizə bir ziyanı dəyməsin. Amma o uĢağa bu sudanverməyin, yazıqdır, xəstələnər.Sonra o mənə hasara alınmıĢ (əlcəzairlilər hasar çəkməyinecə də sevirlər) imarətin sahibi olduğunu söylədi və bizimharalı olduğumuzu soruĢdu. (Qoca sir-sifətimizdən qəribəolduğumuzu hiss etmiĢdi). Mən Sovet ölkəsindən gəldiyimizivə özümün müəllim olduğumu söylədim. O mənə:- Axı siz rusa oxĢamırsınız – dedi. Ruslar sarıbənizolurlar.Mən:- Siz düz buyurursunuz – dedim. Biz sovet vətəndaĢıyıq,lakin rus deyilik. Sovet ölkəsində yüzdən artıq millətin vəxalqın nümayəndələri yaĢayırlar. Biz azərbaycanlıyıq.KiĢinin gözləri sanki iĢıqlandı.- Siz müsəlmansınız, eləmi? – deyə soruĢdu.Dedim:- Bəli azərbaycanlılar müsəlmandırlar. Bəs siz bunuharadan bilirsiniz?O, dərin köks ötürərək bizi evinə dəvət etdi. Məntələsdiyimizi bildirib, ona təĢəkkür etdim. Sonra o, evdənkimisə səslədi. Evdən cavan bir qız çıxdı. Ona ərəbcə müraciətetdi. BaĢa düĢdüm ki, qıza deyir ki, qonaqlar üçün su gətir. Heç 27

iki dəqiqə keçmədi ki, həmin qız “Muzaya” adlı mineral sugətirdi. (Muzaya Əlcəzairdə Ģəhər adıdır. Həmin mineral suorada istehsal olunur.) Büllur stəkanlarda bizə həmin mineralsudan verdilər, içdik. Mən qocaya təĢəkkür edib Azərbaycanhaqqında nə bildiyi ilə maraqlandım. KiĢi mənə baxdı vəgözlərini bir məchul nöqtəyə zilləyərək dedi:- Mən fransız ordusunun tərkibində Ġkinci Dünyamüharibəsində vuruĢmuĢ və əsir düĢmüĢdüm. ƏsirlikdəMəhəmməd adlı bir azərbaycanlı ilə tanıĢ oldum vədostlaĢdıq. Igid, qorxmaz, kiĢi adam idi. Əgər sağdırsa,allah onun canını salamat eləsin, ölübsə, rəhmət eləsin.Halal olsun ona. Allahı sevən halal adam idi. O, çətinĢəraitdə də ibadətindən qalmırdı.KiĢinin gözləri yaĢardı.Artıq maĢınımızın təkəri hazır idi. Qocaya bir dahatəĢəkkürümü bildirib, ayrıldıq. Yol boyu qoca və adını ilk dəfəeĢitdiyim el oğlumuz barədə düĢünürdüm.BİZİM PİONER DÜŞƏRGƏMİZHeç ağlıma gəlməzdi ki, xarici ölkədə pioner düĢərgəmizolsun. Bir gün sovet mütəxəssislərinin rəhbəri məni çağırıbpioner düĢərgəsində rəis iĢləməyi təklif etdi. Bu, 1984-cü ilinyayı idi. Əvvəlcə tərəddüd etdim. Axı biz hamımız bir illikgərgin iĢdən sonra Vətənə qayıtmaq, doğma el-oba iləgörüĢmək arzusu ilə alıĢıb yanırdıq.SSRĠ-nin ƏXDR-dəki Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiriV.N.Taratuta ilə söhbətdən sonra mən Tipaza ĢəhərindəyerləĢən pioner düĢərgəsinə rəis təyin olunmuĢdum.DüĢərgə ölkənin paytaxtından 75 km-lik məsafədə, dənizkənarında yerləĢir. DüĢərgənin ərazisi bizim dövlət tərəfindənicarəyə götürülmüĢdü. Orada yüzdən artıq uĢaq, o cümlədənSovet səfirliyi və sosialist ölkələri səfirlikləri əməkdaĢlarının,habelə sovet mütəxəssislərinin uĢaqları dincəlirdilər. 28

uraxmırdıq. Birdən səs-küy qalxdı. Kimsə dənizdə boğulurdu.15-20 dəqiqə müddətində onu sudan çıxardılar. Ürəyimdözmədi, həkimimizə dedim ki, gedək, bəlkə köməyimiz dəydi.Boğulanın ətrafına toplaĢmıĢ adamlara yaxınlaĢdıq və mənonlara müraciətlə: Cənablar, həkimdir, qoy baxsın, bəlkə birkömək edə bildi – dedim.Yaxına buraxmaq istəmədilər. Birisi dedi: Cənab, Allahverib, özü də aparır. Siz Allahın iĢinə müdaxiləmi etməkistəyirsiniz?DüĢərgəyə qayıtdıq. Yadıma bizimkilərdən birinin nəqletdiyi bir hadisə düĢdü. O yoldaĢ nəql edirdi ki, bir əlcəzairlidənizdə boğulurmuĢ. Bizimkilərdən biri onu xilas edib.Zərərçəkən xilaskarına “çox sağ ol” demək əvəzinə onuməzəmmət edib ki, niyə məni xilas etdin. Allah məni odünyaya aparmaq istəyirdi, sən mane oldun.Bütün günü çimərliyə baxdım. O gün daha altı nəfərdənizdə boğuldu.QÜRBƏTDƏ TANIŞLIQAzərbaycanda doğulub, boya-baĢa çatsam da, sevimlimüğənnimiz RəĢid Behbudovu yaxından təkcə bir dəfəgörmüĢəm. Özü də 1968-ci ildə. O vaxt R.Behbudovunyaratdığı Dövlət Mahnı Teatrı “Səni tərənnüm edirəm, doğmaAzərbaycanım” proqramı ilə ilk dəfə olaraq M.F.Axundovadına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrınınbinasında çıxıĢ edirdi. “Canlı Behbudov”u ilk dəfə ondagörmüĢdüm. Sonrakı görüĢlərim (söhbət birtərəfli görüĢdəngedir) ya televiziya, ya da ki, kino ekranı vasitəsilə olmuĢdu.Bir neçə konsertdən sonra bu teatrın afiĢaları yenidənĢəhərimizdə yoxa çıxdı. Kimi deyirdi ki, teatrın binası yoxdurvə ona görə də Bakıda çıxıĢ etmir. Kimisi də bunu teatrınqastrol səfərlərinə meyli ilə izah edirdi. Ancaq onu bilirdim ki,bakılılar bu teatrın tamaĢalarını səbirsizliklə gözləyirdilər. 31

Tipaza pioner düĢərgəsində rəis iĢlədiyim zamansəfirlikdən mənə dedilər ki, həmyerlimiz R.Behbudovun teatrıƏlcəzairə dostluq xətti ilə (bu valyutasız mübadilədir) qastrolsəfərinə gəlmiĢdir. Əgər onunla dil tapa bilsən, pionerdüĢərgəsinə dəvət et. YaĢadığı yeri dedilər. Sidi-əl-Frecmehmanxanası. Bu mehmanxana paytaxtdan təxminən 15 kmlikdə,dəniz kənarında, çimərlikdən 200-300 metr məsafədəyerləĢir. Səfirliyin əməkdaĢı, həyat yoldaĢı – sovet vətəndaĢı vəözü sonradan bizim vətəndaĢlığı qəbul edən, “CanlıBehbudov”u görmək arzusu ilə alıĢıb-yanan bolqar tərcüməçivə mən Sidi-əl-Frec mehmanxanasına yollandıq. Bizmehmanxanaya çatanda R.Behbudov və ansamblın bir qrupüzvü restoranda nahar edirdi. GörüĢdük. Səfirliyin əməkdaĢıüzünü R.Behbudova tutub dedi: RəĢid Məcidoviç, tanıĢ olun, bizim səfirliyin pionerdüĢərgəsinin rəisidir.O mənim nə adımı dedi, nə də ki, soyadımı. R.BehbudovlagörüĢdük. Yəqin ki, o mənim azərbaycanlı olduğumu heç zənnetmədi və üzünü öz yoldaĢlarına tutub Azərbaycan dilindəzarafatyana dedi: - Deyəsən iĢə düĢmüĢük.Mən üzümü R.Behbudova tutub, öz dilimizdə - RəĢidmüəllim, xoĢ gəlmiĢsiniz – dedim.O özünü itirən kimi oldu və birdən:- Bay, sən hardan gəldin, qardaĢ – dedi.Sonra Baba Mirzəyev, Ramiz Quliyev və baĢqaları iləgörüĢüb, bolqar dostumuzu R.Behbudova təqdim etdim. Obolqar dostumuzla təzədən görüĢüb, astaca bolqar dilində birmahnını zümzümə etdi. Bolqar dostum özünü saxlaya bilməyibonu qucaqladı və öpdü.Mehmanxananın xollunda rahat kreslolarda oturduq və məngəliĢimin məqsədini ona söylədim. O bir qədər fikrə gedibdedi: Bilirsinizmi, bizim beĢ tonluq rekvizitimiz var. OnuBlida Ģəhərinə (Blida Tipazanın 40 km-liyində yerləĢir) yola 32

salmıĢıq. Əgər o rekviziti düĢərgənizə daĢıtmaq imkanınızvarsa, onda mən etiraz etmirəm, elə sabah (yəni 24 iyun 1984-cü il) əvvəlcə sizin düĢərgədə, sonra isə Blida Ģəhərindəkonsert verərik.Mən ustada dedim ki, bizim RAF markalımikroavtobusumuz və “Folsvaqen” markalı minik maĢınındanbaĢqa ayrı bir imkanımız yoxdur.Əlini üzünə çəkərək fikrə getdi və birdən soruĢdu: Sizin düĢərgədə cəmisi neçə nəfər var?Mən: Yüz əlli nəfər – dedim.O, gülümsəyərək dedi: Sizə 150 bilet verirəm, pulsuz. Gətirin camaatı oraya,Blidaya!Mən RəĢid müəllimə öz təĢəkkürümü bildirərək dedim ki,bu mümkün deyil. Xarici ölkədə, gecə vaxtı 150 uĢağı yaxĢıtanımadığın bir Ģəhərə konsertə aparmaq, sonra onları bir yerətoplayıb geri qaytarmaq riskli iĢdir.Mənim bikef olduğumu görüb, R.Behbudov əlini çiyniməqoyaraq dedi:- Ġyulun 2-də gələrəm.Öz-özümə fikirləĢdim ki, bu da baĢ tutmayacaq. Çünkihəmin tarixdə düĢərgəmizdə iĢçilərdən baĢqa heç kimolmayacaqdı. Belə ki, birinci növbənin vaxtı qurtaracaqdı.- Bilirsiniz, olmazmı Siz rekvizitsiz gələsiniz? – soruĢdum.Mən istəyirəm uĢaqlara SSRĠ Ali Sovetinin deputatı, SSRĠ xalqartisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı RəĢid Behbudovu təqdimedim.O gülə-gülə:- Mənə kələk gəlmə, qardaĢ – dedi. RəĢid danıĢmaq bilmir,yalnız oxumaq bilir. Mənim sözüm-söhbətim mahnıdır-mahnı.Araya bir anlıq sükut çökdü və o, birdən soruĢdu:- Siz SSRĠ-dən buraya pioner düĢərgəsində iĢləməküçünmü gəlmiĢsiniz? 33

- Xeyir dedim. Mən burada, ali məktəblərin birində fizikafənnini tədris edirəm. Pioner düĢərgəsində ictimai əsaslarlaiĢləyirəm. Bu iĢ mənim məzuniyyətim hesabınadır.- BağıĢlayın, siz hansı dildə o dərsi deyirsiniz?- Fransız dilində.O məni özünə tərəf çəkib qucaqlayaraq dedi:- Bu böyük iĢdir, qardaĢ, bu böyük iĢdir. Əsil iĢi sizgörürsünüz. Bizimki də, yəni iĢdir?Bəli, bu sözləri RəĢid Behbudov deyirdi. Dünya ĢöhrətliBehbudov. Öz xalqını bütün aləmə tanıtdıran Behbudov.Xalqını tanıtdıra biləcək ən kiçik addımı belə o, nəhəngadlandırırdı.O danıĢırdı, mən isə öz musiqisi ilə milyonlarla insan ürəyifəth etmiĢ, peĢəkar Azərbaycan musiqisinin tərənnümçüsü vəyaradıcılarından biri olan R.Behbudovun təvazökarlığındanovsunlanmıĢdım.O, bizi maĢınlarımızı saxladığımız yerə qədər ötürdü.QucaqlaĢdıq, öpüĢdük. Ayrıldıq. Bir-birimizə “VətəndəgörüĢənədək” dedik.Sonradan qəzetlər vasitəsilə öyrəndim ki, AzərbaycanDövlət Mahnı Teatrının qastrolları Əlcəzairin müxtəlifĢəhərlərində çox böyük müvəffəqiyyətlə keçmiĢdir. Yerliqəzetlər teatrın konsert proqramını bir üzüyə, R.BehbudovunçıxıĢını isə həmin üzüyün brilyant qaĢına bənzədirdilər.Haşiyə. Mən Əlcəzairdən qayıtmıĢdım. Bir gün iĢdən çıxıbevə gedərkən R.Behbudovu indiki və onun adını daĢıyanMahnı Teatrının qarĢısında gördüm. O məni görmədi və mənonun arxa tərəfində dayandım RəĢid müəllim isə Teatrınbinasının fasadına “Mahnı teatrı” sözünün hərflərini yapıĢdıranbirisinə istiqamətləndirici göstəriĢlər verirdi.Astaca irəli keçib:- RəĢid müəllim, salam-dedim.O mənə diqqətlə baxıb, Əlcəzairdə olduğu kimi birdən; 34

-Bay, sən hardan gəldin, qardaĢ dedi və qucaqlaĢdıq.Əlcəzairdən qayıtdığımı ona söylədim. Xeyli söhbət etdik.Teatrın açılıĢının nə vaxt olacağını soruĢdum. O isə mənə:- Bu yaxınlarda olacaq dedi. Nə qədər istəsən sənədəvətnamə verəcəyəm. AçılıĢa gələrsən.Çox təəssüflər olsun ki, böyük sənətkarımıza illərlə zəhmətçəkib yaratdığı teatrın açılıĢı qismət olmadı. Ömür vəfa etmədi.Təbii ki, teatrın açılıĢında mən də iĢtirak edə bilmədim(dəvətnaməm olsa da).ƏLCƏZAİR, YOXSA BRAZİLİYA?Əlcəzairlilər, böyükdən kiçiyə və yaxud kiçikdən böyüyəqədər demək olar ki, hamısı futbol azarkeĢləridirlər. Həttahəyət komandalarının oyunçularında özünəməxsus ustalıq,gözəl futbol texnikası görmək olur. Xüsusilə onlar özləriniBraziliya futbolçularına bənzətməyə çalıĢırlar.Əlcəzairlilərin futbola böyük məhəbbətini mən elə ilkgünlərdən hiss etdim. Tələbələrin ölkəmiz haqqında ən yaxĢıbildikləri bizim yığma komanda ilə bağlı idi. Onlar mənimsovet diyarından gəldiymi bilən kimi tez-tez Bloxin, Kipiani,Roqovun adını çəkməyə baĢladılar (Roqov bir vaxt Əlcəzairmilli futbol komandasının rus baĢ məĢqçisi olmuĢdu). Onlar özkomandalarının oyununu braziliyalıların oyununa bənzədirlər.Əlcəzair azarkeĢlərinin fikrincə onların futbol komandası oyuntexnikasına görə braziliyalılardan üstündürlər. Onlar bu fikrinPele tərəfindən söylənildiyini öz müsahiblərinə inandırmağaçalıĢırlar.Deyilənlərə görə Ġspaniyada keçirilən dünya futbolçempionatında Əlcəzair yığma komandasının AFR komandasıüzərindəki qələbəsi bu ölkədə əsil xalq bayramına çevrilib. Bumatçdan uzun müddət keçməsinə baxmayaraq həmin qələbəoyununu televiziya ilə tez-tez göstərirlər. Xüsusilə bu oyununvideoyazısı milli bayram günləri ölkə televiziyası ilə nümayiĢetdirilir. 35

“Əl-Mücahid” qəzeti həftədə bir dəfə “Bizim gənclərteleviziya ekranlarında nəyi görmək istəyirlər?” rubrikasıaltında yazı verirdi. Ölkə gənclərinin maraq dairəsini bilməküçün bu yazını oxumaq pis deyil. Mən həmin yazıları vaxtaĢırıoxuyurdum. Bu yazılardan məlum olurdu ki, nəinki oğlanlar,hətta qızlar belə Əlcəzair – AFR matçına baxmaqdandoymurlar. Bir qız yazırdı: “Mən hər dəfə bu matça baxandagənclərimizin bacarığının, istedadının və gücünün Ģahidioluram. Bu qələbə bizim xalqımızın nəyə qadir olduğunugöstərdi. Mən bu qələbə ilə fəxr edirəm”.Meksikada keçirilən futbol üzrə Dünya çempionatınaƏlcəzair komandası vəsiqə aldığı zaman da buna bənzərtəntənələr keçirildi. Mexikoya dair xüsusi mahnılarbəstələnmiĢdi.Demək olar ki, hər gün qəzetlərdə milli komandanınhəyatından bəhs edən yazılar verilir, komandanın baĢ məĢqçisiSaadani böyük futbol bilicisi kimi təriflənirdi.Afrika kuboku yarıĢlarında zədələnmiĢ Bellumi demək olarki, bütün əlcəzairlilərin sevimlisi idi. O, dizindənzədələndikdən sonra təcili surətdə Fransaya müalicəyəgöndərildi. Hər gün qəzetlər Belluminin səhhəti barədəməlumat verirdilər. Dünya çempionatına az qalmıĢ Bellumiyenə yığma komandaya qayıda bildi. Lakin Meksikaçempionatında o, Ġspaniyadakı oyunu göstərə bilmədi.Meksikada Əlcəzair komandasında yeni ulduz parıldadı. BuMacer idi.Meksika çempionatı ramazan (orucluq) ayına təsadüfedirdi. Ramazan ayında həmiĢə iftardan (axĢam yeməyi) qabaqteleviziya ilə ruhani alim moizə edir. Sonra orucluq duası vəqurandan bir surə oxunur. Yalnız bundan sonra iftar baĢlanır.Bu proseduranı heç kəs heç vaxt dəyiĢə bilməz. Lakin bunufutbol etdi. Ramazan ayında yeganə bir gün idi ki, möminmüsəlmanlar orucluq duasını, quranı eĢitmədən iftar edirdilər. 36

Həmin gün Braziliyanın yığma komandası ilə Əlcəzairkomandası Dünya birinciliyində görüĢürdülər.Həmin matça baxmaq üçün mən klubumuza yollandım. Eləbil Ģəhərdə heç kəs yaĢamırdı. Küçələrdə nə bir avtomobil, nəbir adam var idi. Bütün mağazalar bağlanmıĢdı. Bu oyunuəlcəzairlilər uduzdular. Səhəri gün demək olar ki, heç kəsin üzügülmürdü.Əlcəzair televiziyası Meksika çempionatından bütünoyunları translyasiya edirdi. Hətta Əlcəzair komandası növbətiyarıĢ mərhələsindən çıxdıqdan sonra belə translyasiya davametdirildi. (Biz öyrəĢmiĢik ki, komandamız uduzduqdan sonratranslyasiya dayanır).Əlcəzairlilər öz futbolçularını çox sevir, onlara xüsusiqayğı ilə yanaĢırlar. Komanda dünya birinciliyindənqayıtdıqdan sonra heç kəs futbolçuları tənqid atəĢinə tutmadı.Bütün idman icmalçıları öz sevimli futbolçularını ruhdansalmamağa çalıĢırdılar. Lakin çempionatdan əvvəl “futbolbilicisi” adlandırılan Saadani açıq-aĢkar lənətlənirdi. Tənqidədözməyən məĢqçi istefa verdi. Qəzetlər yığma komandanıĠspaniya çempionatına hazırlayan sovet məĢqçisi A.Roqovutərifləməyə baĢladılar. Sonra Roqovla yeni kontraktbağlanmasını təklif və tələb etdilər. DanıĢıqdan sonra kontraktbağlandı. Beləliklə yenidən Roqov Əlcəzair milli komandasınaməĢqçi təyin olundu.YaxĢı yadımdadır, Roqov Əlcəzairə gələn kimi idmanjurnalistləri ilə söhbətində dedi ki, komandanın texnikihazırlığından razıdır. Komandanın ən böyük nöqsanı intizamınzəif olmasıdır. Sonra yeni məĢqçi bildirdi ki, onun əsas vəzifəsikomandada intizamı bərpa etməkdir (Deməli nə vaxtsakomandada intizam olub).Əlcəzairlilər bizim yığma komandaya (yəni sovet) daazarkeĢlik edirdilər. Bizimkilər macarlara 6:0 hesabı ilə qalibgəldikdən sonra ertəsi gün həm iĢ yoldaĢlarımız, həm də 37

tələbələrimiz bizi təbrik edirdilər. Komandamız belçikalılarauduzanda hamı təəssüflənirdi.“Əl-Mücahid” qəzeti bizim komandanın məğlubiyyətiniyarıĢ təĢkilatçılarının və hakimlərin düĢünülmüĢ, planlı biroyunu kimi qiymətləndirirdi. Və SSRĠ-nin futbol komandasınınçempionatın ən güclü komandalarından biri olduğunu qeydedirdi.Əlcəzairdə hamı həm yaxĢı futbol oynayır, hamı da yaxĢıazarkeĢlik edir. Ən baĢlıcası odur ki, futbolu baĢa düĢür vəqiymətləndirə bilirlər. Mən onların futbola həvəs və marağınıgörüb belə qənaətə gəldim ki, əlcəzairlilər futbolu braziliyalılarkimi oynaya bilməsələr də, onların futbola olan məhəbbəti heçdə braziliyalılardan az deyildir. Bu mənada belə bir sualətrafında düĢünməyə dəyər: Əlcəzair, yoxsa Braziliya?...ƏLCƏZAİRDƏ QƏBUL İMTAHANLARIBir gün dekanımız Mövlud ġıxhi məni çağırıb bildirdi ki,qəbul imtahanları üçün suallar hazırlamaq lazımdır. Üç variantvə hər variantda üç məsələ olmalıdır.Kafedraya qayıtdıqdan sonra iĢlədiyim ali məktəbdə qəbulqaydaları ilə tanıĢ olmağa baĢladım. Deməli, bütün ixtisaslarüzrə qəbul imtahanları yazılı Ģəkildə aparılır və bir gün ərzindəbaĢa çatdırılır. Abituriyentlərin hamısı (bütün ixtisaslar üzrə)yalnız üç fəndən (fizika, kimya və riyaziyyatdan) qəbulimtahanı verirlər. Ġmtahanlar səhər saat 8-də baĢlanır və axĢamsaat 17-də qurtarır. Qəbul məsələləri ilə yalnız qəbulkomissiyası məĢğul olur. Bu komissiyanın üzvləri cavanmüəllimlər və aspirantlardır. Komissiyaya ümumtəhsil fənlərifakültəsinin dekanı rəhbərlik edir. Abituriyentlər səhər saat 9-dan üç saat müddətində fizika və kimyadan, günortadan sonraisə yenə həmin müddətdə riyaziyyatdan (hər variantda 6məsələ) imtahan verirlər. Bir gün ərzində abituriyentlərimtahanları verib evlərinə qayıdırlar. Ertəsi gün abituriyentlərinyazıları kafedralara yoxlanmaq üçün verilir. 38

Bizim institut qəbul imtahanlarını təkcə BumerdesĢəhərində deyil, həmçinin ölkənin nisbətən ucqar Ģəhərlərindədə təĢkil edirdi. Yerlərdə bu imtahanları aparmaq üçün orayamüəllimlər ezam edilirdi. Əvvəl ezam olunanlar arasında sovetmüəllimləri də olurdu. Lakin son illər bu imtahanları təĢkiletmək üçün yalnız əlcəzairli müəllimlər ayrılırdı. MYSĠKonstantin, Biskra, Tlemsen və digər Ģəhərlərdə bu imtahanlarıtəĢkil edirdi. Hər Ģəhərə də bir ixtisasçı müəllim ezamolunurdu.Bütün yazılar yoxlandıqdan sonra qiymətlər xüsusijurnallara köçürülür və ən çox bal toplayanlar instituta qəbulolunurdular. Onu da qeyd edim ki, bütün bu əməliyyatlarınhamısını ümumtəhsil kafedralarının müdirləri baĢda olmaqlahəmin kafedraların müəllimləri aparırdılar.Yazıları yoxlayarkən tez-tez elə abituriyentlərə rast gəlirsənki, fransızca qətiyyən bilmir. Bəla burasındadır ki, Əlcəzairdəorta təhsil ərəbcə, ali təhsil isə fransızca aparılır. Belə uĢaqlarinstituta daxil olduqdan sonra da çətinliklə oxuyurlar.Mühazirədən sonra dəfələrlə tələbələr mənə yaxınlaĢıb fransızdilini pis bildiklərini söyləmiĢdilər. Lakin nə etmək olardı?...ġübhəsiz ki, bizim oxucuları əlcəzairli valideynlərin qəbulimtahanlarına münasibəti maraqlandıracaqdır. Qəbul imtahanıvaxtı bir nəfər də olsun belə valideyn institutun nə həyətində nədə ki, ətrafında gözə dəymir. Abituriyentlər himayəçisiz qəbulimtahanlarına gəlir və gedirlər. Onlar himayəçinin olmasınıözləri üçün təhqir hesab edirlər.BUMERDES GƏNCLİK ŞƏHƏRİDİRYaĢadığımiz Bumerdes Ģəhərini gənclik Ģəhəri dəadlandırmaq olar. Buranın əhalisi əsasən gənclərdirlər. Bununda əsas səbəbi odur ki, Bumerdesdə bir neçə ali məktəbfəaliyyət göstərir. Ġrəlidə qeyd etdiyim kimi bu ali məktəblərinyalnız ikisində sovet müəllimləri çalıĢırdılar. 39

vuruldu. Tələbələr soruĢdular ki, bu nə zəngdir. BaĢa saldıq ki,bu zəng dərsin baĢlandığını bildirir, əlli dəqiqədən sonra isədərsin qurtardığını xəbər verəcək. Tələbələr təəccüblə dedilər: Məgər bizim Ģüurumuz və saatımız yoxdurmu? BizĢüurlu insanlarıq. Zəng Ģüursuzlar üçündür.Tələbələr dərsə girmədilər və tələbə komitəsi bir həftəliktətil elan etdi ki, bütün zəngləri söküb çıxardılar....Bir dəfə bizimkilər belə qərara gəldilər ki, iməcilikkeçirsinlər. Bu məqsədlə istirahət günü hamımız institutayığıĢdıq. Vətəndə olduğu kimi otaqları, iĢ yerlərini təmizlədik.Ertəsi gün etiraz əlaməti olaraq tələbələr dərsə girmədilər.Tələbləri də bu oldu: “Bizə xidmətçi müəllimlər yox, centlimenmüəllimlər lazımdır”.Həmin il Ģəhər rəhbərliyi bizim kontrakt rəhbərliyinintəĢəbbüsü ilə ümumĢəhər iməcliyi keçirməyi qərarlaĢdırdı.ÜmumĢəhər iməcliyində yalnız Ģəhər vətəndaĢları iĢtirakedirdilər. Dəstə ilə Ģəhər ətrafına çıxdıq. Üç mindən artıq ağacəkdik. Sonradan öyrəndik ki, ağaclara su verməyib, yandırıblar.Əlcəzairlilər öz Ģəxsiyyətlərinə çox hörmət edəndirlər.Əgər bir tələbənin hissiyyatına azacıq belə toxunsan, o səninləhətta düĢmən kəsilə bilər. Bir dəfə bizim riyaziyyatçılardanbirisi bir tələbəni lövhəyə çağırıb, ondan hansı teoreminsəisbatını yazmağı tələb edir. Tələbə necə lazımdırsa, həminteoremin isbatını lövhəyə yazır. Müəllim izahatını soruĢduqdaisə cavab verə bilmir. Müəllim elə zənn edir ki, tələbə lövhəyəyazdıqlarını hardansa köçürmüĢdür. Ona görə də lövhənisildirir və həmin tələbədən tələb edir ki, teoremin isbatınıyenidən lövhəyə yazsın. Tələbə teoremin isbatını yenidənlövhəyə yazır və müəllimi təhqir edib (tabaĢiri onun üstünəataraq), auditoriyadan çıxır. Sonradan həmin müəllim otələbənin oxuduğu qrupda dərs deyə bilmədi. Sadəcə olaraqbütün tələbə kollektivi onu boykot etdi.Auditoriyada tələbələr sərbəst oturmağı sevirlər. Əgər ilkgündən müəllim tələbkar olsa, onda o, tələbələrin oturuĢuna 43

müəyyən “düzəliĢ” edə bilər. Vay o haldan ki, əvvəldənauditoriyanı boĢ buraxsın. Məncə bu sərbəst oturuĢla əlcəzairlitələbələr özlərini fransız həmyaĢıdlarına bənzədirlər. Bir dəfəbizim müəllimlərdən biri tələbəsinin sərbəst oturuĢuna“düzəliĢ” vermək üçün ona deyir ki, bura bax, elə oturmusanki, sanki öz evindəsən. Tələbə nə cavab versə yaxĢıdır?:“Cənab, mən öz evimdəyəm, siz öz evinizdə deyilsiniz”.Bumerdes gənclik Ģəhəri olsa da, orada nisbətən yaĢlılar dayaĢayırlar. Bunlar əsasən ali məktəblərin iĢçiləri, ticarətçilər,habelə məiĢət xidmətçiləridirlər.ġəhərdə bir dövlət mağazası (buna Unipri deyirlər – sabitqiymətli mağaza), bir kooperativ mağaza (buna Suk-əl-Fəllahdeyirlər, burada Ģeylərin qiyməti dövlət mağazasına nisbətənbaha olur), 20-dən artıq isə xüsusi mağaza vardır. Xüsusimağazalarda malların qiyməti kooperativ mağazalardakındanda bahadır. Bu o demək deyildir ki, xüsusi mağaza sahiblərisatdıqları mallara istədikləri qiymətləri qoya bilərlər. Bumağazalardakı qiymətlərə Dövlət tərəfindən nəzarət olunur.Xüsusi mağazalardakı malların qiyməti dövlət mağazalarındakıqiymətin 5%-indən baha ola bilməz.ġəhərdə bazar da vardır. Bazarla bağlı bir hadisə məncəoxucular üçün maraqlı olar.Ġstirahət günü ailəmizlə birlikdə bazara getdik. Əlcəzairinbir sıra Ģəhərlərində bazarlar səyyaridirlər. Xüsusi maĢınlarlatacirlər Ģəhər kənarındakı meydana öz mallarını çıxarırlar. Bumeydan bazar üçün ayrılmıĢdır. Bazarda alver səhər saat 6-dangünorta 12-yə kimi davam edir. Burada həm ərzaq, həmsənaye, həm də təsərrüfat malları satılır. Sonra onlar mallarıyığıĢdırıb evlərinə dağılıĢırlar. Bumerdesdə bu bazar həftədə üçdəfə yığıĢır. Yerdə qalan günləri həmin tacirlər öz mallarınıbaĢqa Ģəhərlərə aparırlar. Bu üç gündən biri istirahət, yənicümə gününə düĢürdü. Biz mütəxəssislər yalnız istirahət günübazara gedə bilərdik (bu bizim sovet rəhbərliyinin sərəncamıidi). Ona görə də biz bir həftəlik bazarlıq edirdik. Iki zənbil Ģey 44

aldıq, üçüncü qabımızı doldurmağa baĢladıq. Bazarda çoxtünlük olduğundan uĢaqların da əllərindən tutmuĢduq ki,itməsinlər. Beləliklə, evə qayıtdıqdan sonra məlum oldu ki,zənbilin birini yaddan çıxarıb bazarda qoymuĢuq. HəyatyoldaĢım təklif etdi ki, bazara qayıdım. O, hansı satıcınınyanında zənbilimizi qoyduğumuzu təxminən bilirdi. Mən isəbazara qayıtmağın mənasız olduğunu ona inandırmağaçalıĢdım. Hava da çox isti idi. Çox söhbətdən sonra bazaraqayıtmalı oldum. DəhĢətli istidə, tərin-suyun içində gəlibbazara çıxdım. BirbaĢa güman etdiyimiz yerə yönəldim. Nəgörsəm yaxĢıdır? Zənbil olduğu kimi yerində dururdu. Qəribədə olsa, həmin gün baĢıma baĢqa bir hadisə gəldi. Bizimklubda abunə olduğum qəzetləri alıb, yoldaĢlarla bir qədərĢahmat oynadım. Necə oldusa qəzetləri yaddan çıxarıb evəgetdim. On dəqiqədən sonra qayıtdım və...qəzetləri yerindəgörmədim.Ġrəlidə çəkdiyim misalla mən heç də sübut etmək istəmirəmki, Əlcəzairdə oğrular yoxdur. Xeyir, orada oğrular da, canilərdə vardır. Mənim zənbilim oğruya rast gəlsəydi, Ģübhəsiz ki,onu yaddan çıxardığım yerdə tapmazdım. Maraqlı orasıdır ki,mənim zənbilim o boyda izdihamın içərisində oğruya rastgəlməmiĢdi.BİZİM AİLƏÇox güman ki, oxucular üçün Əlcəzairdəki adət vəənənələr, əhalinin həyat və iĢ Ģəraiti, bizə münasibət və s.-ləyanaĢı, orada yaĢayan sovet mütəxəssislərinin, xüsusiləazərbaycanlıların həyat Ģəraiti, iĢi və istirahəti də maraqlı olar.Ona görə də mən bizim qürbətdəki həyatımız barədə onlarda azda olsa, təsəvvür yaratmaq istəyirəm.Əlcəzairdə çoxlu sovet mütəxəssisi, o cümlədənazərbaycanlı mütəxəssislər iĢləyir və yaĢayırlar. BumerdesĢəhərində 27 azərbaycanlı ailəsi yaĢayırdı. Onların bir qismimüəllim, digər qismi isə neftçi, geoloq, tərcüməçi və baĢqa 45

sənət sahibləri idilər. Ümumiyyətlə Bumerdesdə 1000-dən artıqsovet vətəndaĢı vardır. Bunlar mütəxəssislər və onların ailəüzvləri idilər. Burada baĢqa “növ” sovet vətəndaĢlarına da rastgəlinirdi. Onlar vaxtilə ölkəmizdə təhsil almıĢ əlcəzairlioğlanlarla ailə qurmuĢ qadınlardırlar. Onlardan birisi lap bizimqonĢuluqda yaĢayırdı...Əlcəzairin nigah haqqında qanunu hər kiĢiyə üç dəfəevlənmək hüququ verir. Bir Ģərtlə ki, kiĢi həmin qadınlarınnormal həyat Ģəraitinə tam təminat vermiĢ olsun. HəminqonĢumuz ikinci arvad almaq qərarına gəlmiĢdi. Rus arvadı isəbuna tam etiraz edirdi (Axı bizdə rəsmi olaraq belə qanunyoxdur). KiĢi birinci arvadını (rus arvadını) Fransaya gəzməyəgöndərdi və ikinci arvadı aldı. Birinci arvad səfərdənqayıtdıqdan sonra çox haray-həĢir qopardı, lakin nəticəsiolmadı. Bədbəxtlikdən birinci arvad heç yerdə iĢləmirdi. Bizimsəfirliyin yaxından köməyi nəticəsində iĢə düzəldi və istəristəməzailədə yaranan yeni Ģəraitlə razılaĢmalı oldu.Bumerdesdə digər rus qadınları da var idi ki, ərləri bizimlə birinstitutda çalıĢır, həmin qadınların müəyyən qismi də bizimləiĢləyirdilər. Hər dəfə onlarla söhbət edəndə hiss olunurdu ki,nədənsə bu qadınlar özlərini xoĢbəxt göstərməyə çalıĢır, özüstünlüklərini (?) büruzə verməyə cəhd göstərirdilər. Söhbətəsnasında Fransaya, Ġspaniyaya, ABġ və digər kapitalistölkələrinə səfərlərindən, bankda olan dollar hesabınınüstünlüklərindən, ailələrinin firavan yaĢamasından ağızdolusudanıĢırdılar. Gözlərinə diqqətlə fikir verəndə görürsən ki,baxıĢlarının dərinliyində bir kədər, bir həsrət özünə həmiĢəlikyuva salmıĢdır. Fəxrlə danıĢdıqları da həmin kədər və həsrətiniçərisində boğularaq göz yaĢlarına çevrilirdi. Bu zamanixtiyarsız olaraq müdrik el bayatısı yada düĢürdü:ġaftalıyam, kalam mən,Dilim yoxdu, lalam mən;Eldən ayrı düĢmüĢəm – 46

Çətin ki, sağ qalam mən...Ərəb gəlinləri içərisində azərbaycanlı qızlarımız da var idi.Onlardan birisi bizim Neft və Kimya Ġnstitutunda oxuyanəlcəzairli oğlana ərə getmiĢdi. Gənc ailənin bir oğul övladı varidi. Ailədə baĢ verən və bizə məlum olmayan hansısanarazılığa görə bizim bakılı qızı səfirlik xəlvəti olaraq uĢağı iləbirlikdə Bakıya qaçırmıĢdı. Həmin müddətdə onun əri ParisdəimiĢ. Parisdən qayıtdıqdan sonra hadisədən xəbərdar olan ər onsovet vətəndaĢını öldürəcəyini bəyan etmiĢdi. O vaxt bizimhamımızı iclasa yığdılar və axĢam saat 8-dən sonra evdənbayıra çıxmamağı tapĢırdılar. Bu hadisə bizdə böyük əsəbigərginlik yaratmıĢdı.Daha bir baĢqa misal. Mən dərs dediyim qrupda iki“müsəlman bacı” vardı. Mənə xüsusi hörmətlə yanaĢdıqlarınıhiss edir, lakin səbəbini bilmiĢdim. Bir gün onlar birlikdə mənəyaxınlaĢıb soruĢdular!-Siz doğrudanmı Bakıdansınız?Dedim; - Bəli.Onlar cavabında gəlinlərinin (qardaĢı arvadının) bakılıolduğunu bildirdilər. Bu qızların qardaĢları və gəlinləri MoskvaDövlət Universitetinin bitirdikdən sonra evləniblər. Qızlargəlinlərinin məni görmək istədiklərini bildirdilər.Mən görüĢə razılıq verdim. Lakin həmin görüĢ alınmadı.Yəni həmyerlimiz gəlmədi. Mən də heç sonradan bu məsələ iləmaraqlanmadım. Sadəcə olaraq MDU-nu bitirmiĢ bir qızın“müsəlman bacıları” ailəsində necə yaĢaması məni çoxdüĢündürdü.Bumerdesdə yaĢayan sovet mütəxəssisləri və onların ailəüzvləri vahid bir orqanizmi xatırladırdı. Ġrəlidə qeyd etdiyimkimi bizim öz klubumuz, musiqi məktəbimiz, səkkizillikməktəbimiz, bədii özfəaliyyət kollektivlərimiz, güclü Ģahmat,voleybol, futbol, və baĢqa komandalarımız var idi. 47

Vladimirli kimyaçı V.Ġvanovun rəhbərlik etdiyi “Raduqa”vokal-instrumental ansamblı və Azərbaycan DövlətUniversitetinin dosenti Vahid Əliyevin rəhbərlik etdiyi“Azərbaycan təranələri” instrumental ansamblı ƏlcəzairdəməĢhur idi. Bu ansambllar həm bizim milli bayramların, həmbeynəlxalq bayramların, həm də əlcəzairlilərin millibayramlarının keçirilməsində xüsusi fəaliyyət göstərirdilər.KiĢilərdən və qadınlardan təĢkil edilmiĢ birləĢmiĢ xor datamaĢaçıların rəğbətini qazanmıĢdı.Bumerdesin bədii özfəaliyyət kollektivləri gah Sovetsəfirliyində və gah da Sovet ticarət nümayəndəliyində keçirilənkonsertlərdə həmiĢə iĢtirak edərək həmin mərasimlərin bəzəyiolurdular.Bu sətirlərin müəllifi Bumerdes Ģəhəri üzrə Sovetkontraktlarının inzibati Ģurasının üzvü olub, mədəni-kütləviiĢlər bölməsinə rəhbərlik edirdi; bütün mədəni-kütləvi iĢlərintəĢkili və keçirilməsində birbaĢa məsuliyyət daĢıyırdı. Bizimbölmə musiqi məktəblərinin, bədii özfəaliyyət dərnəklərininfəaliyyətinə nəzarət edir, onların il ərzində müxtəlif bayramkonsertlərində iĢtirakına köməklik göstərirdi. Tədbirlərinhamısında bizim əlcəzairli həmkarlarımız və dostlarımız iĢtirakedirdilər. Əvvəllər onlar yalnız tamaĢaçı kimi, sonralar isə həmdə iĢtirakçı kimi bizim gecələrdə fəaliyyət göstərirdilər.YaxĢı yadımdadır, konsertlərin birində ilk dəfə olaraqbizim “Azərbaycan təranələri” instrumental ansamblı çıxıĢedirdi. Neft və Qaz Ġnstitutunun 800 nəfərlik konsert salonunda(bu salon əlcəzairli dostlar üçün hədiyyə kimi bizim ölkəninhesabına tikilmiĢdir) iynə atsaydın, yerə düĢməzdi. AnsamblC.Cahangirovun “Ana” mahnısı ilə çıxıĢına baĢladı.Vahid müəllim muğamdan bir parça çalmağa baĢladıqdaisə, zalda elə sakitlik vardı ki, sanki heç kəs nəfəs belə almırdı.Konsertin aparıcısı isə “Ana” Ģerini oxuyurdu. Zalda birdən eləalqıĢlar qopdu ki, bizim sevincdən bədənimiz lərzəyə gəldi.Sonra ansambl “ġələbiyyə” ərəb mahnısını çaldı. Mahnı 48

əvvəldən axıra kimi tamaĢaçıların alqıĢı ilə müĢayiət olundu.Konsertdən sonra əlcəzairli yoldaĢlar bizə yaxınlaĢır, təbrikedir və “Azərbaycan təranələri” ansamblını öz konsertlərinədəvət edirdilər. Ansamblın müvəffəqiyyətli çıxıĢı biziilhamlandırdı və yeni-yeni musiqili ədəbi-bədii gecələrkeçirməyə ruhlandırdı.AZƏRBAYCAN POEZİYA GECƏLƏRİBir gün Vahid müəllimlə söhbət əsnasında belə qəraragəldik ki, Azərbaycan poeziya gecəsi keçirək. ġairlərimizdənS.Vurğun, B.Vahabzadə, N.Xəzri, N.Həsənzadə vəbaĢqalarının Ģerlərindən həm Azərbaycan və həm də rus dilindəseçdik. Bundan baĢqa bizdə S.Vurğunun ərəb və fransız dilindətərcümə olunmuĢ Ģerləri vardı. M.Əzizbəyov adına AzərbaycanNeft və Kimya Ġnstitutunun dosentləri A.Ağayev vəR.KalaĢnikov da bizə kömək göstərirdilər.Onu da qeyd edim ki, bu gecənin keçirilməsindəazərbaycanlı həmyerlilərimizin heç də hamısı fəal iĢtiraketmirdi. Hətta tədbirin əleyhdarları da var idi. Lakin bütünbunlara baxmayaraq biz belə qərara gəldik ki, poeziya gecəsinikeçirək. ġerləri Azərbaycan dilində bu sətirlərin müəllifi, digərdillərdə isə leninqradlı K.Petrova, belorus V.Basik, rostovluE.Nikolayeva və b. oxuyurdular. Gecənin aparıcısı isəR.KalaĢnikov idi. Ssenarini bu sətirlərin müəllifi tərtib etmiĢdi.Əvvəlcə M.Füzulinin məĢhur “Vətənimdir” qəzəliAzərbaycan, S.Vurğunun “Azərbaycan” Ģeri isə rus dilindəsəsləndi. Səhnədə iĢıqlar söndürüldü. Azərbaycanın dilbərguĢələrindən çəkilmiĢ rəngli slaydlar nümayiĢ etdirilməklə,R.Behbudovun ifasında “Azərbaycan” mahnısının lent yazısısəsləndirildi. Vətən həsrətli gözlər bir bulağa çevrilmiĢdilər.Hətta zaldan hıçqırıq səsləri də gəlirdi. Ağlayanlar qadınlaridi... 49

Gecə böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Hamı gəlib bizi öpür,qucaqlayır, təbrik edirdi. Azərbaycan Politexnik Ġnstitunundosenti Tofiq Mahmudzadə mənə yaxınlaĢıb dedi: Bundan sonrakı tədbirlərinizdə elə hesab edin ki, məndə varam və fəal iĢtirak etməyə hazıram.Bir neçə gündən sonra rus yoldaĢlar bizim yerli komitəyərəsmi müraciətlə xahiĢ etdilər ki, “Azərbaycan poeziya gecəsi”bir də təkrar olunsun.Gecədən sonra bizə məlum oldu ki, Azərbaycanpoeziyasına və musiqisinə nəinki ərəblər və fransızlar, həttabizimlə bir ölkədə yaĢayan ruslar da yaxĢı bələd deyildirlər. Birgün bizim Politexnik Ġnstitutunun dosenti Telman Mahmudovgecənin iĢtirakçılarına yaxınlaĢıb dedi: Çox sağ olun ki, bu gecəni keçirdiniz. Müəllimlər(söbət səfirliyin 8-illik məktəbindəki müəllimlərdən gedir)bizim Azərbaycan poeziyasına elə vurulublar ki, həttaməktəbdə bizim uĢaqlarımıza münasibət dəyiĢibdir.Ġlk müvəffəqiyyət bizi yeni bir gecə təĢkil etməyəhəvəsləndirdi. Belə qərara gəldik ki, Novruz bayramını keçirək.Həmin gecənin təĢkili və keçirilməsində demək olar ki, bütünazərbaycanlılar iĢtirak etdilər. Ansamblın solistləriT.Mahmudzadə (Azərbaycan Politexnik Ġnstitutunun dosenti),G.Məmmədova (ixtisasca həkimdir, həyat yoldaĢıF.Məmmədov Neft və Kimya Ġnstitutunun dosenti, bizimansamblda pianoçu idi), S.Nəbiyev (Neft və KimyaĠnstitutunun dosenti) həmin gecə üçün xüsusi konsert proqramıhazırlamıĢdılar. Onu da qeyd edim ki, Samid müəllim həm dəbizim rəqs qrupuna rəhbərlik edirdi. Rəqs qrupuna oradaçalıĢan mütəxəssislərin uĢaqları daxil idilər. Rəqqaslar üçünmilli geyimləri isə bizə Əlcəzairdəki Sovet məktəbindənvermiĢdilər. Vaxtilə Əlcəzairdə qastrol səfərində olanAzərbaycan rəqs ansamblı bu paltarları məktəbə bağıĢlamıĢdı.Gecəyə olan marağı nəzərə alıb, biz belə qərara gəldik ki,buraxılıĢı dəvətnamə ilə edək. Gecəni aprelin 24-nə təyin etdik. 50

Sadəcə olaraq 21 marta hazırlıq iĢlərini baĢa çatdıra bilmədik.ġerləri oxumaq üçün K.Petrova, T.Basik, N.Belov, L.Nozadzedəvət olunmuĢdular. Bunların hamısı demək olar ki, peĢəkarqiraətçilər idilər. Hətta T.Basik Qomel televiziyasının diktoruidi. ġer oxuyanlar içərisində Y.Markaryan da var idi. Omilliyyətcə rus, əri isə Rostov ermənisi idi. Gecəninkeçirilməsinə bir neçə gün qalmıĢ mənə dedilər ki, YelenaMarkaryan məni görmək istəyir. GörüĢdük. O bizim Sovetməktəbində iĢləyirdi. Yelena çox üzrxahlıq eyləyib bildirdi ki,xəstələnib və bizim gecədə iĢtirak edə bilməyəcək. Lakin o, üzgözündənheç də xəstəyə oxĢamırdı.Mən ona: Hələ tədbirin keçirilməsinə çox qalır, - dedim. Bəlkə ovaxta kimi sağaldınız.O isə ümidsizcəsinə: Bəlkə də - dedi.Düzü gecənin təĢkili və keçirilməsi ilə bağlı hamımızböyük həyəcan keçirirdik. Qadınlarımız Ģəkərbura, paxlava,Ģirin çörək biĢirmiĢdilər. Səməni, Ģamlı xonçalar hazırlanırdı.Dəvətnamələr paylanmıĢ, xüsusi zövq ilə tərtib olunanelanımız da vurulmuĢdu. Biz dəvətnamələri müxtəlifmillətlərin nümayəndələri arasında bölüĢdürmüĢdük. Gecəninkeçirilməsinə bir gün qalmıĢ Yerevan Politexnik Ġnstitutunundosenti M.Ayvazyan mənə yaxınlaĢıb dedi: Vaqif, məni bağıĢla, sizin keçirəcəyiniz gecəyə gələbilməyəcəyəm. Çünki 24 aprel bizim xalqın matəm günüdür.Genosid günü.Düzü mən tarixdə belə bir günün olduğunu birinci dəfə idiki, eĢidirdim və o saat baĢa düĢdüm ki, Y.Markayanın da“xəstələnməyi”nin səbəbi və tezliklə sağalacağına“ümidsizliyi” nədən irəli gəlirmiĢ.Elə həmin gün Bumerdesdə yaĢayan sovetmütəxəssislərinin rəhbəri məni öz yanına çağırdı. R.ġagiyevUfadan gəlmiĢdi, milliyyətcə tatar idi. 51

O üzünü mənə tutub dedi:- Mənim yanıma erməni yoldaĢlar gəlmiĢdilər. Onlardeyirlər ki, siz bilərəkdən öz bayram Ģənliyinizi onların matəmgününə salmıĢsınız.Mən özümü bilməzliyə vurub soruĢdum:- Söhbət hansı matəm günündən gedir:O:- Genosid günündən, Türk genosidindən söhbət gedir, -dediMən onun düz gözlərinin içinə baxaraq:- Rudolf Genduloviç, bizim ölkədə rəsmi olaraq qəbuledilmiĢ belə bir gün varmı? – soruĢdum.- Mən bilmirəm – deyə o, cavab verdi. Amma erməniyoldaĢlar deyirlər ki, YUNESKO rəsmi olaraq belə bir günüqeydə alıb.- Yox – dedim - Rudolf Genduloviç, qeyd olunmuĢ belə birgün yoxdur (Ayvazyanın “bəyanatı”ndan sonra mən bununlamaraqlanmıĢdım). Ġstəyirsiniz YUNESKO-ya müraciət edibsoruĢun. Bir də ona and içə bilərəm ki, genosid günü haqqındailk dəfə, elə burada – Əlcəzairdə bir erməninin özündəneĢitmiĢəm.ġagiyev gülümsədi və çox qətiyyətlə:- Mən sizə inanıram, - dedi. Gedin gecənizi keçirin. Oradamən də iĢtirak edəcəyəm.Bayram Ģənliyinin baĢlanmasına hələ yarım saat qalmıĢsalon ağzına qədər dolmuĢdu. Qapıda duranlar üzüyumĢaqlıqedib, qonaqlarla yanaĢı dəvətnaməsiz gələnləri dəburaxmıĢdılar. Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, salonda iynəatsaydın yerə düĢməzdi.Üzeyir bəyin məĢhur “Koroğlu” uvertürasının fonoqramısəsləndi. Bu musiqi sona yetən kimi “Azərbaycan” Ģerisəsləndi:... “Ayrılarmı könül candan”? –Vurğun necə gözəl demiĢ! 52

Mənim ruhum, mənim qəlbim,Mənim canım səndə imiĢ.Ġndi bildim, babalarımCandan əziz balalarınNiyə sənə qurban demiĢ?Sən namusum, ləyaqətim,Qeyrətimsən, Azərbaycan!Tarixlərə zinət olanġöhrətimsən, Azərbaycan!Milli paltarlar geymiĢ oğlan və qızlarımız “Vağzalı”nınhəzin sədaları altında zala daxil oldular. Qızlar əllərindəxonçalar, oğlanlar isə gül-çiçək dəstələri tutmuĢdular.TamaĢaçılar sürəkli alqıĢlarla konsert iĢtirakçılarınıqarĢıladılar.Mahnı rəqsi, Ģer isə nəğməni əvəz edirdi. Misralar doğmaVətənimizə, elimizə, obamıza, bayramlarımıza həsrolunmuĢdu. Gecənin sonunda konsert iĢtirakçıları birlikdəQ.Qarayevin “Neftçilər marĢı”nı ifa etdilər. Milli geyimliqızlarımız tamaĢaçıları xonçalara düzülmüĢ Ģərq Ģirniyyatınaqonaq etdilər. Konsert qurtarmıĢdı. Lakin ayağa qalxmıĢtamaĢaçıların uzun sürən alqıĢları kəsilmək bilmirdi. Zaldan“Var olsun Azərbaycan” səsləri gəlirdi. Hamı bizi təbrik edirdi.Təbrik edənlərin arasında ġagiyev də var idi. Bəzilərimizingözlərində sevinc yaĢları parıldayırdı.Gecənin tamaĢaçıları arasında sovet vətəndaĢları ilə yanaĢıəlcəzairlilər və fransızlar da var idi. Əlcəzairdə iĢləyən bir qrupbolqar mütəxəssis də bizim Ģənlikdə iĢtirak edirdi.ġənlik qurtaran kimi bir ərəb mənə yaxınlaĢıb dedi: Azərbaycan dilində bircə söz də olsun belə bilmirəm(Əslində, o, düz demir. ġərikli sözlərimiz çoxdur). Ancaq sizinAzərbaycan dilində söylədiyiniz Ģerlərin hamısını baĢadüĢdüm. Minnətdaram Sizə. Sağ olun. 53

Əlcəzairdə keçirdiyimiz və hamımızın yaddaĢına həkk olantədbirlərdən biri S.Vurğunun 80 illiyinə həsr olunmuĢ poeziyagecəsi idi.Gecəyə hazırlaĢarkən məlum oldu ki, bizdə rus dilindəS.Vurğunun Ģerləri çox azdır. Bu məqsədlə ölkənin paytaxtındayerləĢən mədəniyyət mərkəzinə getdik. Orada da bir Ģey tapabilmədik. Bakıya məktub yazdıq və bizə bir neçə Ģergöndərdilər. Səhnədən asmaq üçün Ģairin portreti lazım idi.Özümüz rəssamlıq edəsi olduq. Epidiaskopda Ģairin Ģəkliniböyüdüb vatman vərəq üzərinə saldıq, əvvəlcə karandaĢla,sonra isə tuĢla iĢləyib portreti hazırladıq. Bu dəfə qadınlarımızda gecədə fəal iĢtirak etmək arzusunda olduqlarını bildirdilər.ġerləri oxumaq üçün onları da cəlb etdik. Məruzəçi və Ģerlərinazərbaycanca ifaçısı bu sətirlərin müəllifi idi. ġerləri gürcüL.Nozadze, rus K.Petrova, belorus T.Basik, rus N.Belov vəbizim azərbaycanlılar G.Məmmədova, R.Hüseynova,N.Nəbiyeva oxuyurdular. Gecənin proqramına S.Vurğununsözlərinə yazılmıĢ mahnıların fonoqramı da daxil edilmiĢdi.Gecə sona yetəndən sonra hamı bir-birini Ģairin yubileyimünasibətilə təbrik edirdi. Kimisi Ģairin portreti fonunda Ģəkilçəkdirir, kimisi də musiqi sədaları altında rəqs edirdi. UĢaqlarında sevincinin həddi hüdudu yox idi. Bəli, böyük AzərbaycanĢairinin uzaq Afrika qitəsində yubileyi əsil bayramaçevrilmiĢdi. Biz azərbaycanlıların isə ürəyindən yalnız bir fikirkeçirdi: - XoĢ gördük səni, bu qərib diyarda, sevimli Ģairimiz!XoĢ gördük, Vətənin vurğun oğlu! Bu gün doğma torpağa, elobayavurğunluq, ölümün qurduğu əlçatmaz səddə baxmayaraqbizi daha da bir-birimizə yaxınlaĢdırır. Sən ürəklərdəsən, əzizĢairimiz, ürəklərdə! Əgər belə olmasaydı bu gün ölkə-ölkə,Ģəhər-Ģəhər gəzib dodaqlarda səslənməzdin. Sən bu gün təkcəAzərbaycanda deyil, dünyanın hər yerində varsan və varolacaqsan da! 54

DOSTLUQ GÜNLƏRI1985-ci ilin son ayları idi. Bumerdes Ģəhərinin rəhbərliyibizim inzibati Ģuraya rəsmi surətdə müraciət edərək, Əlcəzair –Sovet dostluğu həftəsi keçirmək fikrində olduğunu bildirdi.Təklif bəyənildi və bu barədə Sovet səfirliyinə məlumat verildi.Sovet səfirliyindən dərhal razılıq alındı. ġəhər bələdiyyərəisinin yanında təĢkilat komitəsi yaradıldı. Sovet tərəfindənmən də həmin komitəyə üzv kimi daxil edildim. Komitə üzvlərihəftədə iki dəfə yığıĢır, müxtəlif məsələləri müzakirə edib,müvafiq qərarlar çıxarırdı. Komitənin iclasında Səfirliyinmədəniyyət və informasiya üzrə müĢaviri Y.Ġ.Fyodorov, SovetMədəniyyət Mərkəzinin direktoru, beynəlxalq kitab təĢkilatınınƏlcəzairdəki nümayəndəsi də tez-tez iĢtirak edirdilər.Həftənin proqramına bir neçə birgə konsertlər, Sovetfilmlərinə baxıĢ, sovet kitablarının satıĢının təĢkili, habeləidman yarıĢları daxil idi. Zövqlə tərtib olunmuĢ elanlar,həftənin iĢtiakçıları üçün döĢ niĢanları və s. sifariĢ olundu.Dostluq həftəsinin açılıĢı 6 fevral 1986-cı ildəSONATRAK neft Ģirkətinin böyük mədəniyyət sarayındakeçirildi. Əlcəzairin televiziya, radio və müxtəlif qəzetlərinin,habelə mərkəzi televiziyanın “Vremya”, proqramının“Ġzvestiya” və “Pravda” qəzetlərinin müxbirləri də orada idilər.Rəsmi hissədən sonra dostluq konserti baĢlandı. Əvvəlcəbizim bədii özfəaliyyət kollektivlərimiz çıxıĢ etdilər. KonsertəƏlcəzair Ģəhərindən konservatoriyada iĢləyən sovetmusiqiçiləri də dəvət olunmuĢdu.Sovet musiqiçilərinin, habelə bədii özfəaliyyətkollektivlərinin çıxıĢları çox böyük maraqla qarĢılandı.Konsertdə Azərbaycan məktəbliləri Pərvanə, Sevinc və Emin“Azərbaycan” rəqsini ifa etdilər.Konsertdən sonra Sovet mədəniyyət mərkəzinin direktorumənə dedi ki, əgər bu konserti bir gül dəstəsinə bənzətsək,onların içərisində ən ətirlisi “Azərbaycan” rəqsi idi. 55

Dostluq həftəsi yekun konserti ilə baĢa çatdı. ġəhərin meriöz çıxıĢında bizə öz minnətdarlığını bildirdi və gələcəkdə dəbelə tədbirlərin keçirilməsini arzuladı.O, fasilədə mənə yaxınlaĢdı və soruĢdu:- Siz azərbaycanlısınızmı?- Bəli – dedim.- Deməli müsəlmansınız.- Əlhəmdulillah – dedim. Siz bunu haradan bilirsiniz?- Burada çoxlu azərbaycanlılar çalıĢıblar. Mən istərdimki, əlaqələrimiz daha sıx olsun. Bununçün yol görürəm: bizimBumerdeslə sizin respublikanın Ģəhərlərindən biriniqardaĢlaĢdırmaq.Dərhal ürəyimdən Gəncə keçdi. Lakin təəssüflər olsun ki,müstəqilləĢmənin mehi Afrika qitəsinə gəlib çıxmamıĢdı...Yekun konsertdən sonra dostluq həftəsinin bir qruptəĢkilatçısına fəxri fərmanlar və mükafatlar verildi. Mükafatalanlar arasında mən də var idim.Bumerdesdə bəzən Ģəhər çərçivəsindən kənara çıxangörüĢlər də keçirilirdi. Dostluq həftəsi xətti ilə ölkəmizi təmsiledən Qırğızıstan nümayəndələrinin qarĢılanması vəkonsertlərinin təĢkili də buna misaldır.Belə dostluq həftələri tez-tez keçirilirdi. Əlcəzairdə yaĢayanazərbaycanlıların xoĢbəxtliyindən bu tədbirlərin birində ĠttifaqıAzərbaycanın nümayəndələri təmsil edirdilər. Biz bu xəbərieĢidəndə uçmağa qol-qanadımız yox idi.AxĢam bütün azərbaycanlılar bir yerə toplaĢdılar.Qonaqları qarĢılamağı planlaĢdırdıq. Nümayəndə heyətinisalamlamaq mənə həvalə olundu.Nümayəndə heyətinə Azərbaycan Ali və Orta ĠxtisasTəhsili naziri Q.Əliyev rəhbərlik edirdi.Biz Bumerdesdə keçiriləcək konsert üçün də dəvətnamələrhazırladıq. Dəvətnamələrin bir hissəsini Ģəhər merinəgöndərdik, qalan hissəsini isə kontraktlar arasında bölüĢdürdük. 57

Konsertin baĢlanmasına bir neçə saat qalmıĢ, biz ailəlikləĢəhər mədəniyyət sarayına yollandıq. UĢaqlar bizdən irəlidəidilər. Uzaqdan gördüm ki, qapının ağzında bizim uĢaqlarıkimsə saxlayır. Elə düĢündüm ki, ərəb yoldaĢlardır, yavalideynsiz, ya da ki, dəvətnaməsiz uĢaqları içəriyə buraxmaqistəmirlər. Yeyin yeriyib oraya çatanda bir də gördüm ki,böyük oğlum Eminlə bir cavan oğlan bizə doğru gəlir. Bizəçatmasına iki-üç addım qalmıĢ, ərəb sandığım oğlanı tanıdım.O, sevincək üstümə atıldı, qucaqlaĢdıq. Bu bizim qapıqonĢumuz (Bakıda) Yusif idi. Sən demə Yusif Bakıdan gələnrəqs qrupunun solisti imiĢ. Əlcəzairdən əvvəl onlar bir həftəTunusdə olmuĢ, oradan da Əlcəzairə gəlmiĢdilər. Yusif bizigörüb elə kövrəlmiĢdi ki, sanki vətəndən uzun müddətə ayrıdüĢən biz yox, odur. Biz özümüzü dəyanətli, Ģux göstərməyəçalıĢırdıq. Amma Allah bilir ki, ürəyimizdə nələr çəkirdik....Nümayəndə heyətimiz mədəniyyət sarayına tərəf irəlilədi.Mən əlimdə gül dəstəsi onlara yaxınlaĢıb, salamladım vəyanımdakı yoldaĢları bir-bir təqdim etdim. Nümayəndəheyətini Əlcəzairin Təhsil və Ġdman naziri müĢayiət edirdi.Bumerdesdə iĢləyən azərbaycanlı A.Ağayev bizim nazirəmüraciətlə dedi: Biz sizin yolunuzu çoxdan gözləyirdik. Azərbaycanlılarnümayəndə heyəti üçün süfrə hazırlamıĢdır. XahiĢ edirikkonsertdən sonra bizim qonağımız olasınız.Nümayəndə heyətinin baĢçısı Q.Əliyev üzünü əlcəzairlihəmkarına tutub: Mənim həmyerlilərim məni öz evlərinə dəvət edirlər –dedi. Siz buna necə baxırsınız?Əlcəzairli nazir: Bizim adətimizə görə heç vaxt əziz qonaqlarımızınhərəkətləri ölkəmizdə məhdudlaĢdırılmır – deyə cavab verdi.Bizim nazir qəh-qəhə çəkib: Ah, siz nə gözəl diplomatsınız, ah, siz nə gözəldiplomatsınız – deyə təkrar etdi. 58

Sonra o, bizim hamımıza nümayəndə heyəti adındantəĢəkkürünü bildirdi və vaxt məhdudluğu üzündən dəvətimiziqəbul edə bilməyəcəyinə təəssüfləndi.Konsert baĢlandı. Konsertin birinci hissəsində bizimartistlər, ikinci hissəsində isə əlcəzairli artistlər çıxıĢ etdilər.Zümrüd Məmmədova, Baba Mirzəyev (Mahmudoğlu) vəNizami Ġsmayılovun çıxıĢları hərarətlə qarĢılandı. Rəqsqrupunun çıxıĢları ağzına kimi dolu salonu yerindən oynatdı.“Xançobanı” rəqsini tamaĢaçılar elə sürəkli alqıĢlarlaqarĢıladılar ki, Əlcəzairdə yaĢayan azərbaycanlılar sevincdəngöz yaĢlarını gizlədə bilmirdilər. Ecazkar Azərbaycan musiqisiruhumuzu qəribliyin sıxıntılarından xilas etmiĢdi. Hamımızfəxr edirdik ki, bu musiqiçilər bizim həmvətənlərimizdirlər.Əlcəzair televiziyası Azərbaycan artistlərinin çıxıĢınıbütövlüklə lentə aldı.Tər çiçək dəstələri sel kimi səhnəyə axırdı. Konsertinsonunda bizim artistlər onlarla birlikdə Əlcəzairin inqilabmahnısını oxudular. Bütün zal ayağa qalxdı. Sürəkli alqıĢlarınsədası dalğa-dalğa konsert zalından çıxıb Aralıq dənizininsularına qarıĢır və Dünya okeanına çıxırdı.Sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Qonaqlar avtobusadoğru yeriyir və biz də onları yola salırdıq. Birdən nümayəndəheyətinin üzvlərindən biri mənə yaxınlaĢıb astaca:- EĢitmiĢəm siz Nəriman müəllimlə dostsunuz – dedi.Mən dərhal soruĢdum:- Hansı Nərimanı deyirsiniz?O:- Həsənzadə Nərimanı deyirəm, Ģair Nərimanı – dedi.- Düz eĢitmiĢsiniz, necə məgər?- Bir neçə gün bundan qabaq onun həyat yoldaĢı vəfatetdi. Dedim bəlkə baĢsağlığı göndərəsi oldunuz.Bu bəd xəbər tamam əhvalımı korladı. Mən Nərimanmüəllimin Sara xanımın xəstəliyi ilə bağlı necə əzab və sarsıntı 59

keçirdiyini bilirdim və bu itkinin onun üçün nə deməkolduğunu yaxĢı baĢa düĢürdüm.Yorğun halda evə çatdım. BirbaĢa yazı masamın arxasınakeçib, qələm-kağız götürüb yazmağa baĢladım: “Əziz Nərimanmüəllim...”“SAĞ OL HƏKİM”Əlcəzairdə həm poliklinikalar və həm də ki, xəstəxanalardövlətə məxsusdur. Burada müalicə də pulsuzdur. Bundanəlavə ölkədə az da olsa xüsusi xəstəxana və poliklinikalar davardır. Bu xəstəxana və poliklinikalarda xidmətin vəhəkimlərin səviyyəsindən asılı olaraq müalicə pulludur. Dövlətmüalicə müəssisələrində iĢləyən həkimlər əsasən əlcəzairlilər,sovet, bolqar və bir qədər də macar mütəxəssisləridirlər.Xüsusi müalicəxanalarda isə Avropa və Amerikada təhsil almıĢəlcəzairli mütəxəssislər çalıĢırlar.Xüsusi Ģəfaxanalarda xəstənin müalicəsinə sərf olunacaqvəsait barədə oxucularda müəyyən təsəvvür yaratmaq üçün onudeyim ki, ən yaxĢı həkimin bir qəbulunun qiyməti 100 dinardır(Bazarda qoyun ətinin bir kiloqramı 100-120 dinardı. Bizimkafedranın laborantının aylıq əmək haqqı 1700 dinar idi).Mən hələ pioner düĢərgəsində iĢləyərkən Tipaza Ģəhərininyaxınlığında yerləĢən Hadcut Ģəhər xəstəxanasına getmiĢ və azda olsa, ora ilə tanıĢ olmuĢdum. Həmin xəstəxanada bolqarhəkimlər çalıĢırdılar. Ora getməkdə məqsədim, ilan zəhərinəqarĢı vaksina almaq idi. Belə ki, mənə qabaqcadan demiĢdilərki, düĢərgəmizin ərazisində çoxlu zəhərli ilanlar vardır. Bolqarhəkimlər təmiz rusca danıĢırlar. Onlar bizi palatalarla tanıĢetdilər. Palatalara girən kimi ilk baxıĢdan adamın nəzəriniorada hökm sürən səliqəsizlik, natəmizlik cəlb edir. Nədənsəbu xəstəxana mənə bir qədər bizim 20 il bundan qabaqkı kəndxəstəxanasını xatırlatdı. Xəstələr öz palatalarında çarpayılarınüzərinə uzanmıĢ, hərə öz ürəyi istəyən Ģeylərdən yeyirdi. 60

Sonra mən bolqar həkimlərin geydikləri xalatlara baxandagördüm ki, yox, elə bu həkimlər də yerli mühitə artıqöyrəĢiblər.Vaksinaları alıb təngnəfəs xəstəxanadan çıxdım.XoĢbəxtlikdən bu vaksinalara ehtiyacımız olmadı (On bir ilanöldürdük).Ġkinci dəfə yolum Lakhadariyadakı xəstəxanaya düĢdü.Dəhlizlərdən keçəndə gözucu palatalara da nəzər salırdım.Gördüm ki, yox, bu xəstəxana o birisindən deyil. Hər Ģey özyerində tər-təmiz və səliqəlidir.Üçüncü dəfə isə...Bu dəfə mən artıq bir qonaq kimi yox,xəstə kimi, daha doğrusu xəstənin valideyni kimi xəstəxanayagedirdim....AxĢam iĢdən evə gələndə gördüm ki, kiçik oğlum Tərlanağlayır. (O vaxt onun səkkiz yaĢı var idi). Səbəbini soruĢduqdadedilər ki, məktəb həyətində uĢaqlarla oynayanda qolunusındırıb. Mən uĢağın qoluna baxdım və gördüm ki, doğrudanda biləkdən elə bil ki, sümük içəriyə keçib. Dərhal maĢınaxtarmağa getdim. (Orada maĢın məsələsi belədir: Sovetmütəxəssislərinin müəyyən qisminin öz maĢınları var idi. Əgəronlarla bir yerə gedirdinsə, hökmən benzini sən almalı idin).Bizim kafedranın əməkdaĢı, Qorki Universitetinin dosentiRobert ġukinin “Reno-16” markalı köhnə bir maĢını var idi.Onu tapdım. Doğrudan da Robert çox həyəcanlandı və həyatyoldaĢı ilə birlikdə bizə gəldi (Biz həm də ailəvi dost idik).FikirləĢdik ki, uĢağı hansı xəstəxanaya aparaq: Lakhadariyauzaq olar, yaxında Teniyaya (Bumerdesdən 27 km məsafədə)aparmaq olar, orada da Sovet həkimləri iĢləyirlər. Mən həttaonların bir neçəsini tanıyırdım. Çünki onları biz öz yerlikomitəmiz hesabına turist yol vərəqələri ilə təmin etmiĢdik.MaĢını birbaĢa Teniyaya sürdük. AxĢam saat 9 olardı ki,biz oraya çatdıq. Darvaza və qapılar bağlanmıĢdı. ĠĢ eləgətirmiĢdi ki, Sovet həkimlərindən biri də həmin gün növbətçidüĢməmiĢdi. Qapıçıya yaxınlaĢıb xeyli dilə tutduqdan sonra 61

darvazanı açdırdım. Əvvəlcə xəstəni xəstəxana nəzdində olanpoliklinikanın həkiminə göstərmək lazım idi. Poliklinikanınqapısını bir xeyli döydükdən sonra açdılar. Dedim: Cənab, kömək edin, uĢağın vəziyyəti ağırdır. Heç nədemədi. Əli ilə daxil olmaq iĢarəsi verdi.Ġçəri daxil olan kimi mən ona əhvalatı danıĢdım. O, çoxqısa anket doldurub, bizi dərhal rentgen kabinetinə göndərdi.Rentgençi beĢ dəqiqə ərzində sınığı çəkdi və mənə dedi: Cənab, uĢağın qolu sınıb, amma Ģükür olsun Allaha ki,sürüĢməyib.Poliklinikanın növbətçi həkimi tez göndəriĢ yazıb, bizixəstəxananın növbətçi cərrahının yanına göndərdi.Cərrahla tanıĢ olduq. Adı Əli idi. Fransada təhsil almıĢdı.Üzünü oğluma tutub dedi: Hə, balaca müsəlman, uzan görək. Sənin əlini elədüzəldəcəyəm ki, onunla dəmiri qıra biləsən (niyə məhzdəmiri, baĢa düĢmədim).UĢağı cərrahiyyə stoluna uzatdılar (həkimin iki assistentivar idi), gips qoydular. Gipsi qoyan kimi təzədən rentgendənkeçirdilər. Bu dəfə də o rentgenoqrama baxdı və hər ĢeyinyaxĢı olduğunu söylədi. Sonra dedi ki, iki həftədən sonra gəlin,gipsi açaq. Yorğun-arğın evə qayıtdıq. Gecə saat 12-yə yaxınolardı. Evimizə çatanda gördüm ki, iyirmiyə yaxın kiĢievimizin ətrafında gəziĢir. Robert dedi: Vaqif, bunlar azərbaycanlılardır, sizin həmyerlilər.Sevincdən gözlərim yaĢardı. UĢağın qolunun sınmaqxəbərini eĢidən bütün azərbaycanlılar bizə toplaĢmıĢdılar.Qadınlar evdə uĢaqların yanında oturub çay-çörək hazırlamıĢ,kiĢilər isə evin ətrafında gəziĢirdilər (belə birlik bizə necə dəlazımdır!)...Ġki həftədən sonra bir də rentgenə getdik və dedilər ki, hələtezdir, gipsi açmaq olmaz. Yenə on gündən sonra gəlməyitəklif etdilər. Nəhayət həmin məqam yetiĢdi və gipsi açdılar.Həkim Əli üç ay müddətinə müəyyən müalicələr təyin etdi. 62

Biz evdə çox götür-qoy etdik ki, bu həkimə nə hədiyyəverək. (Pul təklif edə bilməzdik. Belə ki, bizim azərbaycanlımütəxəssislərdən biri həmin xəstəxanada onun həyat yoldaĢınımüalicə edən həkimə pul təklif etmiĢdi. Həkim də onu eləutandırıb puldan imtina etmiĢdi ki, bizim azərbaycanlıhəmkarımız uzun müddət özünə gələ bilməmiĢdi). Qəraragəldik ki, üzərində Zeynəb Xanlarovanın Ģəkli olan məcməyiniona verək. Həkim öz iĢini qurtarandan sonra ona yaxınlaĢdımvə dedim: Həkim, çox sağ olun. Bu kiçik hədiyyəni bizdən qəbuledin. Bu Ģəkil bizim məĢhur müğənnimiz Zeynəb xanımınĢəklidir. Bəlkə də onun haqqında eĢitmisiniz.O, verdiyim hədiyyəni əvvəlcə götürmək istəmədi və sonranə fikirləĢdisə, siyirməsindən iki nar çıxarıb, oğluma tərəfuzadaraq dedi: Əgər oğlunuz bu narları götürsə, mən də sizinhədiyyəni qəbul edərəm.Bizim uĢaqlar da valideynlərinin icazəsi olmadan, heçkimdən bir Ģey götürməzlər. Oğluma iĢarə vurdum ki, götür.Öz-özümə fikirləĢdim ki, bunun assistentlərinə də kiçikhədiyyələr verim.O, məcməyini düz pəncərənin üstünə qoydu və sankimənim nə düĢündüyümü hiss edirmiĢ kimi dedi: Cənab, buradakı iĢimiz üçün biz dövlətdən məvacibalırıq. Ondan əlavə biz nəyi götürsək haramdır. Allaha Ģükürki, müsəlmansınız, haram və halalın nə olduğunu yaxĢıbilirsiniz. Biz də cəhənnəmə düĢmək istəmirik. Bizimmükafatımız xəstələrin “Çox sağ ol”udur.Düzü, Ģok vəziyyətinə düĢmüĢdüm. Məcməyi verməyiməpeĢman olmuĢdum. Özümü gözəl bir əkin sahəsinə qanqaltoxumu səpən bir adam kimi hiss edirdim.Hərarətlə görüĢdük. Məni qucaqladı və ürəyimdə “əhsənbelə həkimə” deyə-deyə oradan çıxdım 63

BAYRAMLAR, BAYRAMLAR...Əlcəzairlilər həm milli və həm də dini bayramları çoxböyük təmtəraqla keçirirlər. Ümumiyyətlə bu ölkədə çoxlumərasim vardır. Milli azadlıq hərəkatının baĢlandığı (1 noyabr1954-cü il) və Əlcəzair xalqının istiqlaliyyət qazandığı (3 iyul1962-ci il) günlər bu xalqın ən böyük bayramları sayılır. Həmmilli, həm də dini bayramların keçirildiyi günlər ölkədə iĢ günüsayılmır. Əlcəzairlə bağlanan kontrakta əsasən,mütəxəssislərimiz həm Əlcəzairin, həm də bizim öz bayramgünlərimizdə iĢləməməlidirlər. Məsələ burasındadır ki, hər ikiölkənin bayramlarını toplayanda istirahət günlərinin sayı çoxalınırdı. Həm də bizim bayram günlərimizdə əlcəzairli tələbələrdə iĢləməməli olurlar (müəllimsiz tələbə institutda nə etsin?).Ona görə də biz öz bayram günlərimizdə iĢləməli olurduq.Lakin neftçi və geoloqlarımız, habelə bizim Sovet məktəbimizhəm Əlcəzairin (dini bayramlardan savayı), həm də bizimölkənin bayramlarını təntənəli surətdə qeyd edir, həmin günüistirahət edirdilər.Əlcəzairin ən böyük bayramı ölkənin milli istiqlaliyyətqazanması gününün ildönümüdür. Bu bayram münasibətilətəntənəli iclaslar, müxtəlif idman yarıĢları keçirilir, konsertlərtəĢkil olunur. Bu konsertlərin bəziləri ailə konsertləriformasında keçirilir. Ailə konsertləri deyəndə mən elə bilirdimki, bu konsertlərdə ailə ansamblları çıxıĢ edirlər. Sonralarməlum oldu ki, bu belə deyildir. TamaĢaçı konsertdə ailəsi iləiĢtirak edir. BaĢqa sözlə desək bu konsertlərə tamaĢaçı tək yox,yalnız ailəsi ilə buraxılır. Məncə bu düĢünülmüĢ tədbirdir. Axıbəzi müsəlman kiĢiləri arvadları ilə konsertlərə getmirlər.Ailə konsertlərinə bizim “Raduqa” vokal-instrumentalansamblı və “Azərbaycan təranələri” instrumental ansamblınıdəvət edirdilər.Əlcəzairdə 1 May, 8 MART və Yeni il bayramları çox daböyük olmayan təntənə ilə qeyd olunur. Bu bayramların adətən 64

həm təĢkilatçısı, həm də aparıcısı biz olurduq. Gecədə birqayda olaraq bizim səfirin təbriki oxunur, Əlcəzair tərəfindənbir rəsmi Ģəxs çıxıĢ edir və konsert baĢlanırdı. BizimBumerdesdə iĢlədiyimiz ilk illərdə həmin konsertlərdə yalnızbizim bədii özfəaliyyət kollektivlərimiz çıxıĢ edirdilər.Sonralar isə əlcəzairli yoldaĢları da bu iĢə cəlb etdik. Onlarınhəm folklor və həm də estrada heyətləri bu konsertlərdə iĢtirakedirdilər.Əlcəzairdə dini bayramlar çox böyük təntənə ilə qeydolunur. Bu bayramların ən səciyyəvisi Məhəmmədpeyğəmbərin anadan olduğu günün qeyd olunmasıdır. BuMövlud bayramı adlanır. Həmin gün sanki bütün ölkəqaynayır. Adamlar təzə paltarlar geyinir, paxlava və digərĢirniyyat məmulatları biĢirirlər. Bayram axĢamı bütün evlərdərəngbərəng Ģamlar yandırılır və eyvanların kənarlarına düzülür.Evlərdə ən ləziz yeməklər biĢirilir. UĢaqlar isə valideynlərininmağazalardan aldıqları kükürdlü əĢyaları (pitarda) partladırlar.Son illər ölkənin prezidenti pitardaların istehsalını və satıĢınıqadağan etmiĢdi. Çünkı bu təhlükəli “oyuncaq”dan nəinkibalacalar, hətta onların valideynləri də istifadə etmiĢdilər vəböyük bir anbarda yanğın baĢ vermiĢdi.Bayram gecəsi uĢaqlar səhərə kimi, dəmir qab döyürlər vəəsla yatmaq mümkün olmur.Qurban bayramı da Əlcəzairdə əlamətdar Ģəraitdə keçir.Ġmkanı olan ailələr qurban qoyunu kəsir, imkanı olmayanlar isəbazardan ət almaqla kifayətlənirlər. KəsməmiĢdən qabaqqurbanlıq qoyunun baĢını qırmızı rəngləyir, boynuna qırmızılent bağlayır və həyətdə bir-iki dövrə vurdurub kəsirlər. Buqoyunun əti ən azı yeddi evə paylanmalıdır.Ramazan ayı (orucluq) da bu ölkədə ən müqəddəs aylardanbiridir. Əvvəla orucluq ayının baĢlanması ilə əlaqədar olaraqbütün müəssisələrdə iĢ rejimi dəyiĢir. Məsələn, deyək ki, səhərsaat 8-də iĢə baĢlayan tədris müəssisələri ramazan ayında 10-davə ya 10 30 –da dərsə baĢlayırlar. Digər müəssisə və idarələr bu 65

qaydada iĢ rejimini dəyiĢirlər. Ölkədə fəaliyyət göstərənmüxtəlif ölkələrin diplomatik korpusları da müvafiq surətdəhəmin ayda öz iĢ qrafiklərini dəyiĢməli olurlar.Tələbələr həvəssiz, yorğun görünür və demək olar ki,iĢləmək istəmirlər. Aclıq və yorğunluq yəqin ki, adamındiqqətinə də pis təsir göstərir. Belə ki, ölkədə baĢ verənavtomobil qəzalarının çox hissəsi bu ayın payına düĢür.Tələbələr bizdən (əlbəttə müsəlman müəllimlərdən) tez-tezsoruĢurdular ki, biz də oruc tuturuq ya yox. Onların qəlbiniqırmamaq üçün müsbət cavab verirdik.Orucluq vaxtı biz gündüzlər yerli əhalinin gözü qarĢısındanə su içir, nə çörək yeyir nə də siqaret çəkirdik. ġübhəsiz ki,yerli adət və ənənələrə hörmət etmək lazımdır. Bunu bizdənhəm də sovet səfirliyinin rəhbərliyi tələb edirdi.Ramazan ayında Bumerdesin düz mərkəzində xüsusiestrada meydançaları qurulur. Ġftardan qabaq Ģəhərdə bir nəfərdə desən belə görmək olmur. Din xadimləri televiziyavasitəsilə moizə (dini söhbət) edir, sonra azan verilir vənəhayət camaat iftara baĢlayır. Ġftardan sonra küçələrə çıxır,konsertə tamaĢa edirlər. Gəzintilər baĢlanır. Ġl ərzində heçüzünü görə bilmədiyin adamları bu zaman görmək olur.Meydandakı konsertin ifaçıları Bumerdes vilayətinin bədiiözfəaliyyət kollektivləridirlər. Hər axĢam vilayətin birrayonunun və ya qəsəbəsinin musiqi kollektivi çıxıĢ etməküçün Bumerdesə gəlir. Konsert “obaĢdan” (ərəbcə imsək)deyilən vaxta kimi davam edir (bu təxminən 3-4 arasındadır),sonra camaat yeyib, yatır. Bax, beləcə bir ay davam edir.Oruc tutanlar arasında lap balaca uĢaqlardan (6-7 yaĢlı)tutmuĢ qocalara kimi müxtəlif təbəqələrə mənsub adamlarvardır. Adamların üz-gözündən hiss olunur ki, oructutmayanlar da az deyildir.Bir dəfə ramazan ayında tələbələrdən bir qrupu dərsəgəlməmiĢdi. Mən qrup nümayəndəsini çağırıb, danladım. Qrup 66

nümayəndəsinə bildirdim ki, oruc tutanda nə olar. Oruc datutmaq lazımdır, dərsə gəlmək də.O, məni dinlədikdən sona: Cənab, siz elə bilirsiniz ki, onlar oruc tuturlar – dedi.Onlar yalan deyirlər. Nə oruc tutur, nə də ki, namaz qılırlar.Orucluğu bəhanə edib dərsə gəlmirlər.Bizim fakültənin dekanı Mövlud ġıxhi Fransada təhsilalmıĢdı. Bir dəfə o məni kabinetinə dəvət edib qapını bağladıvə dedi: Gəl adama bir fincan kofe içək.Mən təəccüblə: Cənab ġıxhi, siz oruc tutmursunuz? – soruĢdum.O, məndən xəcalət çəkirmiĢ kimi: Cənab Nəsirov, bağıĢlayın məni – dedi. Mən oruc tutabilmirəm, baĢım ağrıyır.Əlcəzairdə məhərrəm ayının birinci və onuncu günlərini dəbayram edirlər. Bunlar məhərrəm və aĢura (aĢra ərəbcə ondeməkdir) bayramları adlanır. Məhərrəm ayının birinci günüMəhəmməd peyğəmbər Məkkədən Mədinəyə yola düĢmüĢ(hicr etmiĢ) və on gündən sonra oraya çatmıĢdır (yəni aĢuragünü). Bu günləri əlcəzairlilər bayram edir və hicri qəməritarixi məhərrəm ayının 1-dən baĢlayır.Əlcəzairdə bir müqəddəs gün də var: 8 May. Bu bayramgünü deyildir. Lakin əlcəzairlilər üçün müqəddəs bir gündür.Bu günü bütün Əlcəzair ümumxalq matəmi günü kimi qeydedir. 1945-ci ilin 8 mayında Setif Ģəhərində minlərlə (təxminən40 minə yaxın) dinc əhali fransız müstəmləkəçilərindən vədetdikləri istiqlaliyyəti tələb edərkən güllələnmiĢlər. Məsələburasındadır ki, fransızlar əlcəzairliləri Ġkinci Dünyamüharibəsində köməyə çağırmıĢ və qələbə təqdirində onlaraazadlıq verəcəyini vəd etmiĢlər. Lakin müstəmləkəçilər özsözlərinin ağası olmamıĢdılar. 67

Hər il mayın 8-də əlcəzairlilər matəm libasını geyir,vətənlərinin azadlığı uğrunda Ģəhid olanları yad edir, özlərinintəbirincə desək, qara bayram keçirirlər.Məncə burada bir haĢiyə çıxmaq yerinə düĢərdi.Ümumiyyətlə mən Əlcəzairdə yaĢadıqdan sonra baĢadüĢdüm ki, fransız müstəmləkəçiləri nə qədər zülmkar imiĢlər.Mən elə bilirdim ki, (nədənsə heç özüm də bilmirəm)qəddarlıq, amansızlıq yalnız faĢizmə xasdır.Lakin çəkilən sənədli və bədii filmlərə baxdıqdan, müxtəlifmənbələrlə tanıĢ olduqdan sonra əmin oldum ki, fransızmüstəmləkəçiləri qəddarlıqda faĢizmdən heç də geriqalmırlarmıĢ. Əlcəzair inqilabçıları yerində güllələnməkdəntutmuĢ, vertolyotlardan paraĢütsüz atılmağa kimi cəzatədbirlərinə məruz qalmıĢlar. Onlara qarĢı elə cəzalar tətbiqedirlərmiĢ ki, bəĢəriyyətin bu günə kimi o cür alçaqlıqlardanxəbəri yoxdur.Bir qoca mənə nəql etdi ki, fransızlar Əlcəzairdə nə qədərqəĢəng qızlar varmıĢsa, hamısını götürüb zorla aparırlarmıĢ.Ona görə də ərəb ailəsində qız uĢağı doğulan kimi valideynlərözləri onu Ģikəst edirlərmiĢ ki, müstəmləkəçilər böyüyəndə onatamah salmasınlar.Ata məhəbbəti, qeyrət və namusÜz-üzə dayanıb, bax bu həyata!...Tamahın salmasın deyə fransız,Özü Ģikəst edir, qızını ata.BÖYÜK SƏHRA VADİSİ BOYU SƏYAHƏTƏlcəzairdə gəzməli və görməli yerlər çoxdur. Son illərölkənin rəhbərliyi də bu iĢə xüsusi diqqət yetirir. Əlcəzairəgələn turistlər müxtəlif marĢrutlar üzrə səyahətə çıxa bilərlər.Səyyahları ən çox maraqlandıran ölkənin bütün ərazisi boyu“səpilən” qədim Roma xarabalıqlarıdır. 68

Əlcəzairdə olarkən bir neçə dəfə müxtəlif marĢrutlar üzrəsəfərlərə çıxmıĢam. Xatirimdə ən dərin iz buraxanı BöyükSəhra vadisi boyu səyahətdir. MarĢrutun uzunluğu 2100 kmdir.Səyahət zamanı rast gəldiyimiz Ģəhərlər bir-birindənorijinal, adamlar isə bir-birindən maraqlı idilər. Səyahət zamanıbəzən adama elə gəlir ki, yuxudasan. Çünki, yalnız yuxudatarixi keçmiĢə qayıtmaq mümkündür. Məhz bu növ səfərdəsəyyah, sanki keçmiĢə baĢ vurur və hərdən o keçmiĢlə bugünün təzadlı sərhəddində durub müĢahidəçi rolunu oynayır.Belə ki, səyyah bu aləmə (bu barədə ətraflı bəhs edəcəyəm)müdaxilə edə bilmir.SƏHRA GÖZƏLİ QARDAYAQurumuĢ Mzab çayı vadisində ərəblərin yerləĢdirilməsiqeyri-adi tarixə malikdir. Ərəb mənbələrinin yazdığına görə buVII əsrin ortalarında Osmanın ölümündən, Əlinin – “ĠslamĢiri”nin hakimiyyətə gəlməsindən sonra baĢ vermiĢdir.Peyğəmbərin düĢmənləri onun kürəkəni hakimiyyəti ələaldıqdan sonra ona qarĢı mübarizə aparmıĢ, xaincəsinə onuöldürmüĢlər. Beləliklə yeni lider – Abdulla-ibn Ġbad meydanaçıxmıĢ və onun tərəfdarları ibadilər adlandırılmıĢlar.Omeidlər imperiyasının iflası zamanı ibadilər həmOmanda, həm Yəməndə və Ġranda, xüsusilə Məqrib ölkələrində(Liviya, Tunis, Əlcəzair, MərakeĢ) özlərinə yaxĢı tərəfdarlartapmıĢlar. Ġbn Rüstəm Tunisdə kifayət qədər güclü dövlətyaratmıĢ, bu dövlət dini düĢmənlərin təsiri nəticəsində məhvolmamıĢ və o, Tunisdən qərbə, Tlemsen rayonuna yerinidəyiĢmiĢdir. Bu dövlət 130 il (paytaxtı Tahert) mövcud olmuĢ,ərazisi MərakeĢdən Liviyaya qədər uzanmıĢdır. ĠbadilərindüĢmənləri nəhayət Tahertə gəlib çıxıb, onları SəhrayasıxıĢdırmıĢlar. Ġbadilər Mzaba vadisində yurd salmıĢ, buradaquyular qazmıĢ, xurma ağacları əkmiĢ, su anbarları tikmiĢlər.XIII əsrin ortalarında ibadilər yenidən hücuma məruz qaldıqda, 69

Mzaba vadisinin dərinliyində gizlənmiĢlər və bu günə kimionları narahat edən olmamıĢdır.XI əsrin birinci yarısında Mzaba vadisində beĢ ĢəhəryaradılmıĢdır. Bunlar Əl-Atif, Malika (ġahanə), Bunura(Parlayan), Beni-Ġzgen (mühitin adamları) və Qardaya (Dayyamağarası) Ģəhərləridir.Əfsanəyə görə gözəl qadın olan Dayya susuzluqdanölümcül vəziyyətə düĢən ibadilərə su yerini göstərir. Bu qadınguya köçəri qəbilə tərəfindən mağarada doğum üçünqoyulmuĢdur. Dayya ibadilərin Ģeyxi Sidi Bu Qdemaya vəonun nökərinə qonaqpərvərlik göstərmiĢ və Ģeyx də onaevlənmək təklif etmiĢdir. ġeyx mağaranın yanında ev tikdirmiĢvə beləliklə Qardaya Ģəhərinin əsasını qoymuĢdur. Dayyamağarası bu gün də durur və qadınlar oraya ziyarətə gedirlər.Vadi məhbusluğunda qalan ibadilər demək olar ki, minillərlə özlərinin adət və ənənələrini qoruyub saxlaya bilmiĢlər.Bura xəlifənin seçilməsi prinsipi, təkkəbinlilik, dinin təmizliyivə adətlərə ciddi surətdə riayət etmək, dini doqmaların vəənənələrin hər Ģeydən üstün tutulması daxildir ki, bu daibadilərin həyatını anadan olandan ölənə kimi nizamlayır.Qadınların Ģəhəri tərk etməyə əsla ixtiyarları yoxdur. OnlarĢəhərin daxilində də tək yox “müĢayiətçi” ilə gəzə bilərlər. Buqadınlar çadraya elə bürünürlər ki, yalnız bir gözləri ilə ətrafabaxırlar. Yad adamla üz-üzə gələndə ya yaxındakı tindəgizlənir, ya da üzlərini divara tuturlar ki, tək gözləri beləgörünməsin.Əvvəllər qızları az qala beĢikdə ərə verirlərmiĢ. Sonzamanlar isə müasirlik ibadilərin də ailələrinə nüfuz edəbilmiĢdir. Lakin qadın ailədə yenə də hüquqsuzdur. KiĢi evdənçıxanda qapını açarlayıb gedir...Ġbadilərin ağsaqqalları çoxdan məcbur olublar ki, kiĢilərinĢimala pul qazanmağa getmələrinə razılıq versinlər. Onlarınailələri isə həmin kiĢiləri evlərində gözləyirlər. Bu ailələrəhimayədarlığı yaxın qohumlar edirlər. Ailə baĢçısı evdə 70

olmadıqda belə, onun ailə üzvlərinin sayı arta bilər (Bizimləsəfərdə olan rus qadınları deyirdilər “nə yaxĢı adətdir”).Ġbadilərin xurafatında deyilir ki, uĢaqlar ana bətnində illərləyata bilərlər və beləliklə ailə baĢçısı evdə olmadıqda belə,dünyaya gələn uĢaqlara ata olmaq hüququnu saxlayır. BizimüĢayiət edən bələdçinin dediyinə görə belə hallar tez-tez olur.Bir neçə əsr bundan əvvəl pirat Əlcəzairində hamam,dükan, çörək biĢirilən yerlərin və s. əksəriyyəti ibadilərəmənsub olmuĢdur. Burada çoxlu pul qazanan ibadilər özvətənlərinə qayıtmıĢ (hətta Əlcəzairdə ölənləri dəfn etmək üçünMzab vadisinə gətirirlərmiĢ) və öz iĢlərini qohumlarınatapĢırırlarmıĢ. Kifayət qədər pulu olanlar yüksək hasararxasında, xurma və meyvə ağacları kölgəsində, “yerdəcənnət”, yəni yay evi tikirdilər.Adətlərin qeyri-adiliyi, vadidəki nadir coğrafi Ģərait, MzabaĢəhərlərində “arxitektura möcüzəsi” yaratmağı tələb edirdi.Burada hər bir ev kub formasında olub, orada yaĢayanları həmistidən, həm soyuqdan və həm də ki, özgələrin qərəzlimarağından qoruyur. Evlərin bir qayda olaraq pəncərəsiyoxdur. Bu evlər 2-3 mərtəbəli olub, iĢıq yalnız dairə Ģəkillievin mərkəzinə-həyətə düĢür. Bütün Ģəhər kublar ehramındantəĢkil olunmuĢ və vadinin yamacında tikilmiĢdir. Bunda əsasməqsəd xurma ağaclarını əkmək üçün çox qiymətli olanvadidəki torpağı tutmamaqdır.ġəhərin yuxarı hissəsində kvadrat Ģəkilli, konus minarəliməscid ucaldılmıĢdır. AĢağıda, bir qədər uzaqda bazar yerləĢirki, bura “natəmiz”lərin daxil olması qadağandır. Buradazənginlik, israfçılıq əsla hiss olunmur. Hətta məscid belə bərbəzəksizdir.Diqqəti cəlb edən məqsədyönlülük və bütün ansamblınharmoniyasıdır. Məhz bu keyfiyyətlər dünyanın müxtəlifölkələrindən buraya –müasir kubizmin beĢiyinə gələn müxtəlifmütəxəssisləri mat-məəttəl qoymuĢdur. Qardaya əsil sənətəsəridir. 71

Oymaq evlər, dar küçələrĠĢığa həsrət gecələr...Tarix qoynunda gecələrGecələri möhtac Aya,Səhra gözəli Qardaya!Dam görmədim olsun uca,Sapsarı qum həyət-baca.MıĢıl-mıĢıl yatır qoca;Bənzərin var tamaĢaya,Səhra gözəli, Qardaya!Tərəqqidən qaçan insanNə sadəlövh, nə mehriban.Dincin alır burda zaman.Hər tərəfin qumdan taya,Səhra gözəli, Qardaya!Su inĢaatçıları Mzabın “su sistemi” ilə tanıĢ olduqdan sonraistər-istəməz onun “dahiliyini” etiraf etməli olurlar.Mzab Səhrada yeganə “süni” oazisdir. Yerdə qalanlarda susəthə ya çıxmıĢ və yaxud da çıxmaqdadır. Burda “su sistemi”üç “yarımsistemdən” təĢkil olunmuĢdur: Dərinliyi 60 m-əqədər olan 30000 quyular sistemi (suyu dəri vedrələrdəeĢĢəklər qoĢulan dolamaçarxla çıxarırlar), sisternlər sistemi, suaxıdıcıları və ya kanallar sistemi (bu nadir hallarda yağanyağıĢların suyunu yığmaqdan ötrüdür), ildə iki dəfə axan çaysuyunu toplamaq üçün mürəkkəb bəndlər sistemi və s.Göründüyü kimi burada “su qanunçuluğu” olduqca ciddi vəmürəkkəbdir. Lakin burada öz təcrübələrinə əsaslanıb artıq minillərdir ki, yerli əhali suya olan ehtiyaclarını ödəyir. Sözünqısası, Mzaba elə böyük, xüsusi və sonsuz dünyadır ki, onunhaqqında nə qədər desən danıĢmaq olar.Bu barədə söhbətimizin sonunda onu da qeyd edək ki,ibadilərin çox ciddi qanunları (onlar buna “kanun” deyirlər)vardır. Əslində bu qanunlar müxtəlif qadağalardır. Məsələn, 72

oyunlar oynamaq, musiqi dinləmək, siqaret çəkmək, Ģəkilçəkdirmək, ətriyyatdan istifadə etmək və s.qəti qadağandır.QonĢunun bəd əməlləri barədə qəbilə baĢçısına məlumatverməmək həmin bəd əməlləri törətməkdən də artıqcəzalandırılır.YaxĢı yadımdadır ki, biz turistlər Qardaya bazarına daxilolmamıĢdan əvvəl bələdçi bizi baĢa saldı ki, burada yerliadamın fotoĢəklini çəkmək olmaz. Əgər özünüzlə xatirə kimiburadan foto aparmaq istəyirsinizsə, onda öz yoldaĢlarınızınfonunda çəkin. Yoxsa, fotoaparatlarınızı alıb qırarlar.Mən deyilənlərin nə dərəcədə həqiqət olduğunu özümyoxlamağı qərara aldım. Bir dükançı ilə Ģirin söhbətdən sonraona birlikdə Ģəkil çəkdirməyi təklif etdim. O, qorxa-qorxaətrafına baxdı və dedi: Bilirsinizmi, əgər mən sizinlə Ģəkil çəkdirsəm, ondagərək evimdən didərgin olam. Ailəm baĢsız qalar. Əgər sizməni öz xatirinizdə saxlamaq istəyirsinizsə, mənə diqqətləbaxın və gözlərinizdə mənim Ģəklimi aparın.Bazarda siqaret satıldığını da gördüm. Lakin, deyəsən buyalnız gəlmə adamlar üçün nəzərdə tutulmuĢdur.Burada ən ağır cəza qəbilədən qovulmaqdır. Buna yerliadamlar “terbiya” deyirlər (yəni tərbiyə).Fransız səyyahlarının yazdığı kimi yaĢlı mzabit Fransadabir neçə univermağın, ondan bir qədər cavanı isə Avropanın ənyaxĢı ali məktəblərinin hətta bir yox, iki diplomuna sahib olabilər.MZABADA GƏZİNTİBazar meydanını (75x44m) gəzməyən turist heç vaxtQardayanı tərk etmir. Bu meydan çoxsaylı alaqapılarla əhatəolunmuĢdur və bu tağların içərisində də çoxlu sayda dükanlarvardır. Məscid Ģəhərin mərkəzində yerləĢir. Ora birbaĢa Ed-Dəllam küçə-bazarından çıxmaq olur. Əyri-üyrü yollarla düz 73

təpənin baĢına çıxmaq olur ki, burada da hündürlüyü 22 metrolan konik minarəli məscid ucaldılmıĢdır.Qardayadan bir qədər Ģərqə Malikə Ģəhəri yerləĢir. Onunevlərinin divarları təpədə bir qala yaradır.Bələdçi ilə vadi Ģəhərlərindən biri – Beni-Ġzgenə səyahətetmək olar. Beni-Ġzgen barədə oxuculara bir qədər ətraflıməlumat vermək istəyirəm. Belə ki, bu Ģəhərə düĢən kimi adamözünü tamamilə ayrı aləmdə hiss edir. Bu Ģəhər qala divarlarıvə qüllələrlə əhatə olunmuĢdur. Bələdçimiz 90 yaĢlı bir qocaidi. ġəhərin girəcəyində divara fransız dilində böyük bir elanvurulmuĢdu. Orada qeyd edilirdi ki, bu Ģəhərdə nə siqaretçəkmək, nə Ģəkil çəkmək, nə də ki, tək gəzmək olar (əlbəttə təkgəzmək turistlərə aiddir). Bələdçimiz deyəsən tərifi çox sevirdi(kim tərifi sevmir ki?). ġəhər haqqında ilk məlumatı verən kimibiz onu xeyli təriflədik. O isə dedi: Mən bu Ģəhərin bir nömrəli bələdçisiyəm. Bu günlərölkənin prezidenti ġadli Bencədid bura gəlmiĢdi. Mən ona dabələdçilik etmiĢəm.Qoca sözünü qurtarmamıĢ əlini cibinə saldı və bir fotoĢəkilçıxardı. Həmin fotoda qoca ilə prezidentin Ģəkli əksolunmuĢdu.Qoca bələdçi məlumat verərək bizi düz təpənin yuxarısınakimi müĢayiət etdi. Məqsəd təpənin baĢındakı qüllədən bütövMzaba vadisini seyr etmək idi.Vadidə tikilən bu beĢ Ģəhərə xas olan, küçəyə pəncərəsiolmayan evlər burada da tikililərin əsasını təĢkil edir. Bir gözüilə baxan çadralı qadınlar turistləri görən kimi gizlənirlər. Darküçələrdən keçdikcə özünü tamam baĢqa bir əsrdə hiss edirsən.Arabir həyətlərdən heyvan səsləri gəlir. Bələdçi deyir: Heyvanlar da bu həyətlərdə saxlanılır.Dar küçələrlə yolumuza davam edirik. Həyət qapılarındanbiri açılır. Üfunət bütün küçəni bürüyür.Bələdçidən soruĢuram: Əhalinin sağlamlığı necədir? 74

O cavab verir: Bizdə adamlar cəmisi bir dəfə xəstələnirlər. O daölməmiĢdən qabaq, vəssalam. FikirləĢirəm ki, görəsən bunasanitariya və gigiyena elmi nə deyir.Yolumuz düz Beni-Ġzgen bazarına gəlib çıxır. Qəribəbazardır. Alıcılar oturmuĢ, malları isə xüsusi dəllallar satırlar.Dəllal əlində satılan malı tutub, qiymətini tez-tez təkrar edərəkqaçır və alıcıların qarĢısında dövrə vurur. Alıcılar isə çay vəkofe içə-içə ona tamaĢa edirlər. Deyək ki, dəllal malınqiymətini 100 dinar söyləyir. Alıcılardan birisi isə həmin mala60 dinar təklif edir. Dəllal əgər bu qiymətə razıdırsa, o saatmalı həmin alıcının üstünə atır və pulunu alır. Yox əgər razıdeyilsə, o öz iĢində, yəni qaça-qaça malın qiymətini təkraretməkdə davam edir. Əgər həmin dəllal bir neçə dəfə dövrəvurduqdan sonra münasib müĢtəri tapmırsa, gətirib malı 60dinar təklif edən müĢtərinin üstünə atır. Həmin müĢtəri o malıhökmən almalıdır. Bu həmin bazarın qanunudur. Dəllal malınbirini satdıqdan sonra digərini götürür və əvvəlki kimi alıcılarqarĢısında dövrə vurmağa baĢlayır.Burada alver saat 12-yə yəni günorta namazına kimi davamedir. Bizim Sovet malının bu bazarda necə satılacağınıgözlərimizlə görmək üçün turistlərdən biri dəllala bir taxtaqaĢıq bağıĢladı və xahiĢ etdi ki, onun satıĢını nümayiĢ etdirsin.Dəllal razılaĢdı. Ġki dövrə vurduqdan sonra suvenir-qaĢıq 100dinara satıldı.Onu da qeyd edim ki, Beni-Ġzgen Ģəhərinə axĢamlar xaricituristlər buraxılmırlar.Mzaba vadisinəki Ģəhərciklərdən biri də Bu-Nuradır. BuĢəhərə turist çox az gəlir. Bu-Nura qayalar üzərində tikilmiĢçox gözəl bir Ģəhərdir. Ona bəzən qadınlar Ģəhəri də deyirlər.Belə ki, kiĢilərin çoxu pul qazanmaq üçün müxtəlif Ģəhərlərəgedir, qadınlar isə uĢaqlarla birlikdə bu Ģəhərdə qalırlar.Avropalı turistlər bura bəzən “qadın monastrı” deyirlər. Biz 75

orada olanda nəql etdilər ki, iki avropalı kiĢi turist buradaoğurlanmıĢ və onları bir həftədən sonra buraxmıĢlar.Qardayadan 9 km məsafədə Əl-Attif (1010-cu il) ĢəhərciyiyerləĢir. Bu Ģəhərcik özünün iki məscidi ilə fərqlənir.ġəhərciyin divarları yanında məĢhur Sidi-Ġbrahim məscidiucaldılmıĢdır.Bir günün necə keçdiyini heç hiss etmədik. Artıq axĢamdüĢmək üzrə idi. Deməli biz, xarici turistlər hökmənmehmanxanaya qayıtmalı idik. “Qardaya” mehmanxanasınagəldik. Bu avropasayağı tikilmiĢ, müasir avadanlıqlarla təchizolunmuĢ və çox səviyyəli xidmətə malik olan birmehmanxanadır. Turist yoldaĢlarımıza otaqları bölüĢdürdükdənsonra (mən qrupun rəhbəri idim) öz otağımıza gəldik. Moskvalıdostum Volodya ġerbakovla bir nömrəyə düĢdük. Küçədə 29-30 dərəcə temperatur var. (Təsəvvür edin ki, bu hələ fevralayının ilk günləridir); otaqlarda isə kondisionerlər iĢləyir və oradaxil olduqda sanki cənnətə düĢürsən. Azca uzandım. Bunasəbəb gördüklərimin nağıla bənzəməsi idi. Sonradan isənağıllara o qədər əlavələr olunub ki...Dostumla balkona çıxdıq. Mzaba Ģəhərciklərindən ĢamiĢığına bənzər çox zəif iĢıq gəlirdi. Sanki axĢam düĢməmiĢMzaba yuxuya dalırdı və bir Ģəhərdə sanki müxtəlif əsrlərgörüĢürdülər. Mehmanxanada XX əsr, Ģəhər bazarında isədeyək ki, X-XI əsrlər. Mehmanxanadan Ģəhəri seyr edir vəqəribə hisslər keçirirdik. Sanki XX əsrdən keçmiĢ əsrlərəbaxırdıq. Ġstər-istəməz baĢımdan bu fikir keçdi: buralar qədimtarixin yuva saldığı yerlərdir.UARQLA ƏLCƏZAİR SƏHRASININ PAYTAXTIDIRUarqla Ģəhəri Qardayanın 190 km-liyində yerləĢır. Bu ĢəhərƏlcəzair səhrasının paytaxtı olub, sürətlə inkiĢaf edən inzibativə sənaye mərkəzidir.Biz Uarqlaya getməkdən ötrü səhər tezdən (saat 6-da)yuxudan durub, səhər yeməyini yedikdən sonra yola düĢdük. 76

Avtobusumuz Mzabanın sənaye zonalarının, habeləaeroportunun yanından keçdikdən sonra düz yola çıxdı. Bu yolsəhra boyu uzanıb heç bir yaĢayıĢ məntəqəsindən keçmir.Uarqla Ģəhərinin yaranma tarixi məlum deyildir. Bircə oməlumdur ki, bu Ģəhər IX-X əsrlərdə ibadilər dövlərtinintərkibində olmuĢdur. Belə ki, ibadilərin son hökmdarı dindüĢmənlərinin qorxusundan səhraya qaçmıĢ və Uarqlanınyanında Sədrət Ģəhərinin əsasını qoymuĢdur. Sonralar bu Ģəhəröz böyüklüyü və gözəl tikililəri ilə regionda məĢhurlaĢmıĢdır.Din düĢmənləri gəlib bura çıxmıĢ, xurma ağaclarını kəsmiĢ,tikililəri dağıtmıĢlar. Ġbadilər Mzabaya qaçmalı olmuĢlar.Sədrət xarabalıqları qazıntı nəticəsində aĢkar edilmiĢ vəindi də durur (Uarqlanın cənubi-qərbində, ondan 13 kmməsafədə). KeçmiĢ ibadilər (indi onlara mzambilər deyirlər)yazda bu xarabalıqları ziyarət etməyə gedirlər.Uarqlanın görməli yerləri “köhnə Ģəhər” (burada əsasənzəncilər yaĢayır), “köhnə bazar” və mərkəzi muzeydir. Bumuzeyin Sədrətdə tapılmıĢ zəngin kolleksiyası var. Muzeyolduqca gözəl və orijinal bir binada yerləĢmiĢdir. Buradaqədim Səhra daĢ alətləri və digər maraqlı əĢyalar saxlanılır.Zallardan birinin palma məmulatından düzəldilmiĢ divarlarınafantastik naxıĢlar vurulmuĢdur.Uarqla ən gözəl “Səhra gülü” olan bir yer hesab olunur. Buuzun illər ərzində səhra qumu altında müxtəlif minerallarınəmələ gətirdikləri fiqurlardır ki, bu da təbii gülə bənzəyir. Buna“Səhra gülü” deyirlər. Onu da qeyd edim ki, bu “gül” Əlcəzairxalqının milli sərvəti olub, yerli qanunlara görə onu ölkəxaricinə aparmaq olmaz.Uarqla Ģəhərindən bir qədər kənarda “yeni” bazarda bu“güllərdən” bəyəndiyini seçib almaq olar. (Oxucu soruĢa bilərki, əgər turist bu “gülləri” özü ilə apara bilmirsə, bəs onda niyəalır? Düzdür, “Səhra güllərinin” xalqın milli sərvəti olmasıbarədə qanun var. Lakin gömrükxana iĢçiləri deyəsən buqanunun ciddiliyinə inanmırlar və bu gülləri ölkədən 77

aparanlara mane olmurlar). Burada elə “güllər” vardır ki, hərbirinin ağırlığı 1 tondan çox olur.“Köhnə Ģəhər” yeni inzibati tikililərlə əhatə olunmuĢdur.Bu tikililərdən birində Səhranın kənd təsərrüfatı institutuyerləĢir. Bu institutun əsas tədqiqat obyekti xurmatəsərrüfatıdır (xurmaçılıq).1954-cü ildən baĢlayaraq burada çoxlu artezian quyularıqazılmıĢdır. Bu quyular da 900 000 xurma ağacını su ilə təminedir.“Köhnə Ģəhər”də dəvə meydanı deyilən bir yer var. Bumeydan küçə-tunellərlə əhatə olunmuĢ, evlərin balkonlarıküçənin üstündən elə birləĢdirilmiĢdir ki, qonĢuya getmək üçünküçəyə düĢmək lazım gəlmir. Qapıların üstündə bəzən həminevdə yaĢayan və ərə getməyən qızların sayı da göstərilir.Burada minarəsinin hündürlüyü 68 metr olan məscid vəçoxlu inzibati binalar vardır.Uarqladan 85 km Ģərq tərəfdə Əlcəzairin əsas neft hasilatımərkəzi – Həssi-Messaud yerləĢir. Burada çoxlu Sovetmütəxəssisi iĢləyirdi. Həssi-Messaudda gözəl bir neft muzeyivardır. Uarqlanın Ģimalında isə (30 km məsafədə) Əl-Burvadisi yerləĢir. Burada nazik qum təpələri altında həddindənartıq gözəl və Ģəffaf “Səhra güllər”i vardır.TUQURT SƏHRANIN KEÇMİŞ PAYTAXTIDIRSəhrada səyahətin bir əsas xüsusiyyəti vardır. Hər hansı biryaĢayıĢ məntəqəsindən digərinə gedən yolda turistin müĢahidəedə biləcəyi yeganə mənzərə qumlu səhralardır. UarqladanTurquta kimi 150 km-lik yol sap-sarı qumlu səhradır. Bəsucsuz-bucaqsız səhrada gözə dəyən nədir? NağıllardaneĢitdiyimiz, bəzən filmlərdə gördüyümüz tək-tək dəvə karvanı,yaxud içərisində xurma ağacları bitən iri yarğanlar.Avtobusumuz səhranın sinəsindən keçən asfalt yolla Ģütüyür.Bu yol sanki Səhra adlı bir orqanizmin Ģah damarıdır. Yol ĢüĢəkimidir (Əlcəzairlilər yol çəkməyə nə xəsislik, nə də tənbəllik 78

edirlər. Ölkədə yol çəkənlər əsasən əcnəbilərdir). Yolsuz, səhrahəyatdan məhrum ola bilər. Deyirlər ki, bərk külək əsəndəasfalt yol qum altında qalır. Fərdi səyahətə çıxanlar beləhallarda azırlar və itib-batırlar. “Əl-Mücahid” qəzetininyazdığına görə üç il qabaq səhrada itgin düĢən səyyahları indidə axtarırlar.Avtobusun pəncərəsindən səhraya baxıram. Adama eləgəlir ki, burada əsla həyat yoxdur. Birdən uzaqdan komacıqlargörünür. Komaların yanında avtobusu saxlayırıq.Balaca uĢaqlar qum üstündə oynayırlar. QıĢın oğlan çağı –fevralın ikisi olmasına baxmayaraq, burada 29 dərəcə istilikvardır. QarĢımızda ağ əbalı, baĢında əmmaməyə bənzər bükülüyaylıqdan papaq (əgər buna papaq demək mümkündürsə)qoymuĢ bir ərəb çıxdı. SalamlaĢdıq. YoldaĢlarımın xahiĢini onayetirdim:- Mümkünsə, bizimlə Ģəkil çəkdirin.O, ciddi görkəm alıb dedi:- Etiraz etmirəm, hər çəkiliĢ üçün 10 dinar verməlisiniz.Hiss olunurdu ki, bu kiĢi səyyahlarla Ģəkil çəkdirməkdətəcrübəsiz və biz də ona Ģəkil çəkdirməyi təklif edən ilksəyyahlar deyilik. YoldaĢlar ona müxtəlif suvenirlər, döĢniĢanları verib, pulsuz Ģəkil çəkdirməyin razılığını aldılar. (Onuda qeyd edim ki, xəsislikdə sovet turistləri bütün əcnəbituristlər arasında birinci yeri tuturlar. Səbəbi barədə bizimqəzetlər az yazmayıblar.)Komanın o tərəfində bir qadının balaca uĢağı soyundurub,bədənini qumla ovuĢdurduğunu gördüm. KiĢiyə müraciətlə:- O, niyə belə edir?-soruĢdum.KiĢi cavabında:- UĢağı çimizdirir - dediGözlərim az qala kəlləmə çıxdı:- Necə? Çimizdirir?KiĢi heç əhvalını pozmadan: 79

- Bəli, bəli çimizdirir- dedi. Bəs siz bilmirsiniz ki, buradasu məsələsi problemdir. Biz özümüz də qumla çimirik.“Çimizdirilən” uĢağa yaxınlaĢıb, onun bədəninə diqqətləbaxdım. Doğrudan da, qumda “çimən” bu balacanın bədəni tərtəmizidi. Sonradan məlum oldu ki, burada qab-qacağı daqumda “yuyurlar”.BaĢımıza toplaĢan yerli adamlarla xudahafizləĢdik.Avtobusa doluĢurduq ki, yoldaĢlarımızdan biri qiymətli bir Ģeytapan adam kimi sevincək çığırdı:- YoldaĢlar, karvan. Gəlin dəvələrlə Ģəklimizi çəkdirək.Dəvə karvanı bizə yaxınlaĢdı. Sarvana karvanla birlikdəĢəkil çəkdirmək istədiyimizi bildirdik. Sarvan bizdənsuvenirlər tələb etdi. Yenə hərə özünün çantasına “hücum”çəkdi. DöĢ niĢanları, kiçik oyuncaqlar, açıqcalar sarvanınətəyinə yağıĢ kimi yağmağa baĢladı. Səyyahlar öz arzularınaçatdıqdan sonra avtobusumuz yoluna davam etməyə baĢladı.Tuqurt yolunda avtobusu ikinci dəfə xurma bağlarının(yarğanların içində) yanında saxlatdırdıq. Təsəvvür edin ki,ucu-bucağı görünməyən səhra ilə gedirsiniz. Hər tərəfqumluqdur. Birdən böyük bir yarğanın içərisində xurmaağaclarını görürsünüz. Gözlərinizə inanmırsınız. Axı bir neçədəqiqə bundan əvvəl sizə elə gəlirdi ki, artıq bu səhrada həyatyoxdur. Birdən-birə gözlərinizə yaĢıl xurma ağacları görünür.YaĢıllıq və həyat. Bu mənzərə hər 40-50 km-dən birtəkrarlanır.Avtobusdan düĢən kimi bir oğlanı xurma ağacında gördük.SalamlaĢdıq. Ona turist olduğumuzu söylədim. O gülümsədi vəbizim turistlərin bu yerlərə tez-tez gəldiyini qeyd etdi.Xurma bağını gəzməyə baĢladıq. Məhsul artıq yığılmıĢdı.Bir-iki ağacda xurma görünürdü. Təsəvvür edin ki, birsaplaqdan yüzdən artıq qol asılmıĢ və hər qolda da 20-25 ədədxurma var idi. Xurma dərənlər əvvəlcə bütün qolları tora salır,saplağı qayçı və ya bıçaqla kəsib, ip vasitəsilə toru aĢağıburaxırlar. 80

Bağdakı cavan oğlan bizim üçün xurma dərdi. MənƏlcəzairdə yaĢadığım müddətdə bu cür xurma görməmiĢdim.Çəllək formalı, tünd qara rəngli, asanlıqla qabığı soyula bilənbu xurma həddindən artıq Ģirindir. Onun ikisini yeyəndən sonraadam bir gün yeməkdən qalır (Görünür ġeyx Nəsrullah buxurmadan yeyirmiĢ).Öyrəndik ki, bu xurma yalnız Səhrada bitir, ona “iĢıqbarmaqları” deyirlər və ancaq ixrac üçündür. (Mən bizimtərəflərdə də beləsini görməmiĢəm.)Nəhayət avtobusumuz Tuqurta çatdı.Tuqurt vaxtilə nəhəng çay olmuĢ Riq vadisində Oazislər(vahə) zəncirinin mərkəzində yerləĢib, otuz minə qədər əhalisivardır. ġəhəri bir milyon yarımdan artıq xurma ağacı əhatəetmiĢdir. “ĠĢıq barmaqları” adlı bu xurmaların dörddə biriixrac olunur.Burada fəllahlar kooperativlər yaratmıĢ, suyu dərinliyi 100-200 m olan artezian quyularından çıxarırlar. 1954-cü ildənbaĢlayaraq dərinliyi 2000 m olan quyular qazmağa baĢlamıĢlarki, oradan da demək olar ki, isti su çıxır. Bu sudan suvarmaiĢində istifadə etmək üçün təbiidir ki, onu soyutmaq lazımdır.Ġrəlidə qeyd etdiyim kimi, Tuqurt vaxtilə Səhranın paytaxtıolmuĢdur. Buranın əhalisi müxtəlif məhəllələrdə yaĢayan qarazəncilərin, bərbərlərin və ərəblərin qarıĢığından ibarətdir.Səyyahlar üçün ən maraqlı yer-Tuqurt “Ģahlığı” hökmdarlarının(XV-XX əsrlər) dörd məqbərəsidir. Bu Ģəhərin qərb hissəsindəyerləĢir və qeyri-adi arxitekturaya malikdir. Burada çoxlusayda qəbirlər vardır. Qadın və kiĢi qəbirlərini asanlıqlaayırmaq olur. Belə ki, kiĢi qəbrindən iki, qadın qəbrindən isəüç daĢ çıxır. Bu məqbərələrdən biri “Oazis” mehmanxanasınınarxa tərəfində yerləĢir. Bizim gecələməli olduğumuzmehmanxana məhz “Oazis” idi. Bu XIX əsr Tuqurt sultanı SiBen Yəhyanın məqbərəsi yaxınlığında tikilmiĢ, müasiravadanlıqlarla təchiz olunmuĢ bir mehmanxanadır.Mehmanxananın həyətində yekə bir hovuz da vardır. Arzu 81

edənlər çimə bilərlər. (Ümumiyyətlə Əlcəzairdəkimehmanxanaların hamısında belə hovuzlar vardır. Hovuzunətrafına stol və stullar düzülür. Kimi hovuzda çimir, kimi kofevə ya çay içir və s.) Burda müĢtəriyə xüsusi diqqət və qayğınıora düĢdüyün ilk andan hiss edirsən. Bizim bir qədəryorulduğumuzu hiss edən inzibatçı hamımıza eləmehmanxananın geniĢ foyesində əyləĢməyi təklif etdi. (Adətənburada otaqları almaq üçün qrupun iki məsul nümayəndəsiinzibatçı ilə haqq-hesab aparır və açarları bölüĢdürür.)O bizə:- Bizim tərəflər Sovet ölkəsindən gələn qonaqların xoĢunagəlirmi? –deyə müraciət etdi.Mən:- Bəli –dedim. Çox gözəldir.Sonra o, soruĢdu:- Siz kofe içirsiniz, yoxsa çay?Hər kəs öz istəyini söylədi və 60 nəfərlik turist qrupupulsuz çay və kofe ilə təmin olundu.Öz-özümə düĢündüm ki, bəlkə bu xidmət yalnız bizəgörədir. Bizdən sonra alman turistlər mehmanxanaya daxiloldular. Ġnzibatçı tez onlara yaxınlaĢdı və eyni suallarla onlarada müraciət etdi. Bir neçə dəqiqədən sonra alman turistləriüçün də çay və kofe gətirdilər.Hamımız bərk yorulmuĢduq. Hərə öz otağına yollandı.Lakin heç kəs dincəlmək istəmədi. Məgər bu boyda gözəlliyiqoyub, yatmaqmı olardı? Yenidən Tuqurtu gəzməyə çıxdıq.Mən irəlidə qeyd etmiĢdim ki, Əlcəzairin müxtəlifĢəhərlərində bazar –səyyari olub, yalnız həftənin müəyyəngünləri fəaliyyət göstərirlər. Bazar günləri arası müddətdə,əlbəttə xüsusi mağazalar fəaliyyət göstərir. Bazarda Ģeylərxüsusi mağazadakına nisbətən çox ucuzdur. Ona görə də azmaaĢlılar və yaxud pula çox qənaət etmək istəyənlər alıĢ-veriĢibazarda edirlər. 82

Əlcəzairin digər Ģəhərlərindən fərqli olaraq, Tuqurtda bazarhər gün fəaliyyətdədir. Bu bazarda nələr satılmır?...Köhnə ev əĢyalarından tutmuĢ müasir elektronikaya kimihər Ģey bu bazarda satılır. Sabit qiymət yoxdur. Satıcı ilədanıĢıb qiyməti aĢağı salmaq olar.Bazarın ətrafında palçıqdan birmərtəbəli evlər tikilmiĢdir.Burada nadir hallarda daĢ evlərə rast gəlinir. Küçələr tağlıdır.Bu tağların altında hara istəsən gedə bilərsən. Tağlar adamıGünəĢin öldürücü istisindən qoruyur.Müxtəlif tayfalar Ģəhərin müxtəlif məhəllələrindəyaĢayırlar. Məsələn, bərbərlər əvvəllər avropalıların yaĢadıqlarıBolluĢ məhəlləsində yaĢayırlar. Bu məhəllə Ģəhər vağzalınınyanında yerləĢir. Vaxtilə Uled- Nail nəslindən olanrəqqasələrin xüsusi məhəlləsi olan BolluĢda az miqdarda daolsa, yəhudilər də məskunlaĢıblar.Turist marĢrutuna görə bizim növbəti dayanacağımız Əl-Ued Ģəhərində olmalı idi. Tuqurtdan bu Ģəhərə kimi 95 km-likyoldur. Bu yol özünün qeyri-adiliyi ilə fərqlənir. Avtobusumuznəhəng “qum dənizində” üzürdü. Burada 400 min kvadrat kmliksahə qumla örtülmüĢdür. Əl-Ued Ģəhərinə çatmamıĢhündürlüyü yüz metr olan qum təpələri görünür. Adətən buqum təpələrinin əsasını qayalıqlar təĢkil edir. Küləyin əsməistiqamətindən və sürətindən asılı olaraq bu qayaların təpəsi dəmüxtəlif formalar alır. Böyük təpənin arxasındakı dərədə birmilyonçunun zəngin malikanəsi yerləĢir. Deyilənlərə görəhəmin milyonçu öz qonaqlarını xüsusi traktorlarda qəbul edirvə yola salır. Belə ki, küləkli havada burada asfalt yol tamamilə“yoxa” çıxır.ƏL-UED MİN GÜMBƏZLƏR ŞƏHƏRİDİRƏl-Ued Böyük Səhranın ən maraqlı, gəzməli və görməliĢəhərlərindən biridir. ġəhər bütövlükdə qum dənizininiçərisində yerləĢmiĢdir və evlərin xüsusi arxitekturası vardır.GeniĢ yarğanlarda xurma ağacları əkilmiĢdir. Bu qumlar 83

diyarının kifayət qədər əhalisi, Səhra Ģəraiti üçün zəngin floravə faunası vardır. Sonuncunu onunla izah edirlər ki, yeraltından (təxminən 3 metrdən 20 metrə kimi dərinlikdə)yarıĢor, yarıiçməli su sızır. Bu su Hoqqar dağından axanməĢhur Səhra çayının tör-töküntüsüdür. Burada qum içərisindəçoxlu sayda zəhərli əqrəblər vardır.Yerli adamlar qum təpələri arasındakı çökəkliyi bir qədərqazır və böyük müstəvi səthli dərə yaradırlar. Sonra buradaxurma ağacları əkirlər. Bu ağacların köklərini yerə elə batırırlarki, onların kökləri irəlidə qeyd etdiyim yeraltı su axınına çatabilsinlər. Bu olduqca orijinal və səmərəli irriqasiya üsuludur.Səhranın digər rayonlarında suyu yerdən çıxarıb bitkilərisulayırlar. Lakin burada isə bitkinin kökünü suya batırırlar.Xurma ağacı sevir ki, onun “ayaqları” suyun, “baĢı” isə oduniçərisində olsun. Bu ərazinin təbii Ģəraiti irəlidə söylədiyimiztələbata çox uyğun gəlir. Məhz ona görə də buradakı xurmaplantasiyaları öz məhsuldarlığına görə Böyük Səhrada birinciyeri tutur.Bu torpaqda yaĢayan hər bir Ģəxsin xurma plantasiyaları olabilər. Bir Ģərtlə ki, həmin adam gərək özü bu ağacları əkməküçün dərə qazsın.Irriqasiya üsulunun nöqsanları da vardır. Belə ki, küləyindoldurduğu dərəni həmiĢə təmizləmək lazımdır. Burada eləqum qasırğası qopur ki, xurma ağaclarının kökünü qumla örtür.Əlbəttə onları təmizləmək və əvvəlki vəziyyətinə gətirməkböyük zəhmət istəyir.Xurma ağacı çox zəhmət tələb edən, ona qayğı göstərəniincidən ağacdır. Onun tozlanma prosesi həddən artıqmürəkkəbdir. Bunu yerli adamlar əl ilə icra edirlər.Əsli Yəməndən olan ərəblər bu qum dənizində dörd əsrbundan əvvəl yurd salmıĢlar. Xəstəlik və ehtiyac onları buyerlərə gətirib çıxarmıĢdır. Onlar əvvəllər Ģimali-Ģərqdə, dənizkənarında Liviyada və ya Tunisdə yaĢamıĢlar. Lakin böyükvergilər onları Səhraya qaçmağa məcbur etmiĢdir. Onlar 84

əvvəlcə Riq çayı vadisində yerləĢmiĢlər. Lakin buradaarasıkəsilməz xəstəliklər və epidemiya onları zara gətirdiyinəgörə qərara gəlmiĢlər ki, geri qayıtsınlar. Geri qayıdarkəntəpələr arasındakı çuxurlarda çoxlu xurma ağacları görmüĢlər.Yeri qazmıĢ və çox kiçik dərinlikdən su çıxdığını müĢahidəetmiĢlər. Beləliklə Suf oazisi meydana gəlmiĢ və buradaəhalinin sayı artmağa baĢlamıĢdır. Hazırda bu oazisdə 500 minədəd xurma ağacı vardır. Bu ağacların əksəriyyəti dünyada ənyaxĢı xurma növü olan “iĢıq barmaqları”nı, yerdə qalanlar isə“Qars” növünü verir. Qeyd edək ki, bu növ xurma ağacı çox sutələb etmir və onu uzun müddət, məsələn 15 ilə kimi saxlamaqolur.Əl-Ued Ģəhərinin tamamilə qeyri-adi forması vardır.Səhranın digər Ģəhərlərində gördüyümüz müstəvi formalıdamlardan fərqli olaraq burada damlar günbəz Ģəklindədir. Onagörə də bu Ģəhərə min günbəzli Ģəhər deyirlər.Suf özünün orijinal, müxtəlif formalı, həddindən artıq gözəlqum “gülləri” (“Səhra gülü” kimi) ilə məĢhurdur. Bu“güllər”dən həm Əl-Ued bazarında almaq olar və həm dəsəyyah bu Ģəhərdən ayrılarkən qarĢısına çıxan ilk təpəninətəyindən bu “güllər”dən tapıb istədiyini seçə bilər. Busəyyahın Səhradan gətirə biləcəyi ən yaxĢı xatirə hədiyyəsidir.Belə ki, bu cür qips kristalları Böyük Səhradan baĢqa heç yerdəyaranmır.Buranın Ģəhər muzeyi də çox maraqlıdır. Muzeydə “Səhragülləri” kolleksiyası toplanmıĢ, yerli fauna və flora, yerlisənaye məhsulları və arxeoloji tapıntılar nümayiĢ etdirilir. Sufoazisi Tunis sərhəddinə çox yaxın olduğundan Ģəhər bazarındaxeyli kontrabanda malları satılır.Yeri gəlmiĢkən bir neçə kəlmə kontrabanda (qaçaq) mallarıbarədə. Əlcəzairin müxtəlif Ģəhərlərinin bazarlarında qaçaqmallarına rast gəlmək olur. Bu mallar əsasən Tayvanın istehsaletdiyi müxtəlif cür elektron saatları, elektron alıĢqanları və s.-dir. Ölkənin bazarlarında yapon maqnitofonlarına demək olar 85

ki, rast gəlmək olmur. Deyilənə görə qaçaq mallar müxtəlifyollarla Əlcəzairə ötürülür.“Əl-Mücahid” qəzetində bir dəfə böyük məbləğli qaçaqmalının tutulduğu barədə yazmıĢdılar. Bu malı necəkeçirirlərmiĢ? MərakeĢdə malı eĢĢəyə yükləyib sərhədyaxınlığında buraxıblar. EĢĢək özü sərhəddi keçmiĢ (əlbəttəburadakı sərhəddə tikanlı məftillər yoxdur və sərhədçilər dəsəhrada bir yerdə durmurlar) və Əlcəzairdəki sahibigiləistiqamət almıĢdır. Bu zaman sərhədçilər eĢĢəyi yaxalamıĢ vəonun qaçaq mal apardığını müəyyən etmiĢlər (eĢĢəyə bir bax!).Əlbəttə sərhədçilər eĢĢəyi saxlamasaydılar, o, əvvəlcədən məĢqolunmuĢ marĢrutla əlcəzairli sahibini tapacaqdı. Lakin bu dəfəqaçaq mal aparanların hiyləsi baĢ tutmamıĢdı... Zəl-Ued Ģəhəriilə vidalaĢaraq, onun gözəlliyini bir daha heyran-heyran süzüb,Biskra Ģəhərinə üz tutduq.BİSKRA DA BÖYÜK SƏHRANIN QAPISIDIRBiskra Ģəhəri Ģimalda, Əl-Ueddən 220 km məsafədəyerləĢir. Bu yolun 50 km-i qum “dənizinin” içindən keçir.Sonra yol dəniz səviyyəsindən aĢağı enir. Hər tərəf Ģoranlıqdır.Güclü yağıĢlardan sonra Ģosse bəzi yerlərdə duzlu su iləörtülür. Ġsti vaxtlarda tez-tez ilğımlara rast gəlmək olur(Ġlğımlar, gözə görünən “göllər”dir ki, bu da mavi səmanınyerüstü isti havada əksidir).Yol uzunu mən ətrafa baxdıqca bu duzlu səhrada özümə birdoğmalıq, bir yaxınlıq hiss edirdim. Bir anlığa mənə elə gəlirdiki, mən nə Afrika qitəsindəyəm, nə də ki, səyahətdə. Sadəcəolaraq Bakıdan Masallıya gedirəm və avtobusumuz da ƏlətləXələc arasındadır. Səhranın bu hissəsi Ələtlə Xələc arasındakıĢoran sahəyə elə bənzəyir ki, daha deməyəsən.Biskra Ģəhəri dəniz səviyyəsindən 125 metr yüksəklikdəyerləĢib, 100 mindən artıq əhalisi vardır. Qumluluq dərəcəsiazdır, xurma ağaclarının sayı isə çoxdur. Qeyd edək ki, BiskraĢəhəri ətrafında iki milyona kimi xurma ağacı vardır. 86

Qədim romalılar vaxtilə burada özlərinin Afrika mülkləriniBöyük Səhradan gəlmiĢ köçəri bərbərlərdən qorumaq üçünBiskra qalasını tikmiĢlər. Sonralar bu Ģəhər vandallara məxsusolmuĢ, yüz il sonra isə ərəb sərkərdəsi Sidi Əkba Atlantikokeanına kimi getmiĢ və fəxrlə demiĢdir: Mən islamı dünyanın axırına gətirib çıxardım.Geriyə dönərkən Biskra ətrafında bərbərlərlə döyüĢmüĢdür.Kahinin rəhbərlik etdiyi ordu ərəbləri məğlub etmiĢ və SidiƏkbanı öldürmüĢlər. Sidi Əkba Biskanın 17 km-də dəfnolunmuĢ və hazırda ərəblər onun qəbrini müqəddəs yer kimiziyarət edirlər.XI əsrdə Biskranın ərazisi hilalilər, Misir və Ərəbistandangələn köçəri ərəblər tərəfindən tutulmuĢdur. Hilalilər buranıdarmadağın etmiĢ, yerli əhalini –bərbərləri dağlara qovmuĢ vəburada ərəbləĢmə aparmıĢlar. Sonralar bu Ģəhər əldən-ələkeçmiĢ, Əlcəzair Türk imperiyasının tərkib hissəsi olduqda,Ģəhər sabit dövlətə malik olmuĢdur. Türk qarnizonu bu Ģəhərdəoazisi canlandırmağa baĢlamıĢdır. 1838-ci ildə bu Ģəhər ƏmirƏbdül Qədirin yaratmıĢ olduğu cavan Əlcəzair dövlətinintərkibinə daxil edilmiĢdir. Bu dövlət də təpədən dırnağa kimisilahlanmıĢdır. Lakin Fransa müstəmləkəçilərinin təzyiqinədözməyərək məğlubiyyətə uğramıĢdır.ġəhərin vaxtilə fransızlar yaĢayan hissəsində çoxlukazarmalar vardır. Küçələrin əksəriyyəti tağlı olub, evlər sankisəkilərin üstündən asılmıĢdır. Bu da GünəĢdən gizlənmək üçünbir vasitədir.Biz Biskra Ģəhərinə çatanda artıq qaĢ qaralmıĢdı.Mehmanxanada yerlərimizi alıb, təzəcə istirahətə baĢlamıĢdıqki, Biskrada iĢləyən bir qrup Sovet mütəxəssisi yanımıza gəldi(Onlar bizim bu Ģəhərə gələcəyimizi qabaqcadan bilirlərmiĢ).Hərə öz dost-tanıĢı ilə görüĢməyə gəlmiĢdi. Mən bilirdim ki,Biskra Universitetində bizim Azərbaycandan da bir yoldaĢiĢləyir. Bu bizim Politexnik Ġnstitutunun dosenti NazimAğayev idi. Gələn yoldaĢlardan onu soruĢdum. Dedilər ki, 87

tanıyırıq. Artıq iki saatdan sonra Nazim bizi tapdı. GörüĢdük,öpüĢdük. Nazim mənim Bumerdesli dostum Rafiqlə Əlcəzairtorpağında ilk dəfə idi ki, görüĢürdülər. Rafiqlə Nazim Bakıdaeyni ali məktəbdə iĢləyirlər. Hiss olunurdu ki, Nazim bizdən dəçox darıxır. Axı zarafat deyil, o, ailəsiz, tək yaĢayırdı. Bəli,burada uĢaqların təhsil alması üçün Ģərait olmadığından, analaröz övladlarını evdə qoyub buraya gələ bilmirlər. KiĢilərin isəailəsiz Böyük Səhranın “qapısı” ağzında “dayanması”həddindən artıq çətindir. Öz-özümə deyirəm: Bir az da döz, qardaĢ, döz. Məzuniyyətə az qalıb. Evdəhər Ģeyi unudacaqsan.Həmyerlimizi yola saldıqdan sonra baĢımın ağrıdığını hissetdim. Dərman almaq üçün əczaxanaya yollandım. QarĢımaçıxan ilk əczaxanaya girdim. Əczaçı məni görcək:- Cənab-deyə müraciət etdi (Bu onlarda bir adətdir. Məncəbu adəti onlar fransızlardan götürmüĢlər. Bu o deməkdir ki,cənab, nə istəyirsiniz?)Mən:- BaĢağrısı dərmanı verin zəhmət olmasa-dedim.O, mənə bir dərman təklif etdi və xeyli təriflədi (Yəqinəcnəbi olduğumu hiss etmiĢdi). Sonra soruĢdu:- Siz əcnəbisiniz?- Bəli-dedim.- Hansı ölkədən gəlmiĢsiniz?- Sovet ölkəsindən.Sonra Əlcəzairdə dəfələrlə eĢitdiyim sözləri bu da təkraretdi:- Axı siz rusa oxĢamırsınız?Mən onun bizim ölkə haqqında müəyyən məlumata malikolduğunu hiss etdim və bunu yoxlamaq üçün dedim:- Məgər Sovet ölkəsində yaĢayanların hamısı ruslardır?- Bilirəm, bilirəm-dedi. Sizin ölkədə müxtəlif xalqlaryaĢayır. Siz hansı millətdənsiniz? Təsadüfən azərbaycanlıdeyilsiniz ki? 88

Sevincimdən az qala bu cavan oğlanı qucaqlayıb öpəm.Əlcəzairdə iĢlədiyim müddətdə ilk dəfə idi ki, mənim hansımillətə mənsubluğumu doğru güman edənlə rastlaĢırdım.Azərbaycanı tanıyanlar çoxdur və bizim xalqa böyük hörmətbəsləyirlər. Lakin bu gənc əczaçının azərbaycanlılığımıduyması məni Ģok vəziyyətinə salmıĢdı. Hiss edirdim ki, onunməni tanıması təsadüfi deyil və onunla söhbət etmək istədim.Sən demə onun özü çox söhbətcil imiĢ.Cavan oğlan mehribancasına:- Mən, sizin RəĢid Behbudovu, Zeynəb Xanlarovanı yaxĢıtanıyıram (Ġlahi, ilk dəfə idi ki, xarici ölkədə bizim mədəniyyətxadimlərinin adını eĢidirdim. Baxmayaraq ki, bizim bəzimusiqiĢünaslar “filan müğənni bizi bütün dünyada tanıtdırıb,filan bəstəkar millətin üzünü filan-filan ölkələrdə ağedibdir”deməkdən yorulmurlar) –dedi. Sizin Azərbaycanradiosunu vaxtaĢırı dinləyirəm. Biskrada Azərbaycanradiosunun dostları klubu vardır.Sonra o, balaca stəkanla suyu mənə tərəf uzadaraq:- Alın, dərmanı için –dedi.Mən təəccüblə:- Nə dərman?-soruĢdum.O, gülümsəyərək:- Bəs sizin baĢınız ağrımırdımı?-dedi.Doğrudan da, axı mənim baĢım ağrıyırdı və məni də buəczaxanaya nasazlıq gətirmiĢdi. Əziz oxucum, inanın ki, bumənim uydurmam deyil: baĢ ağrım tamamilə keçmiĢdi.Cibimdə Bakı mənzərələrinə dair bir - iki fotoĢəkil vəĢəhərimizin emblemini əks etdirən döĢ niĢanı vardı. Onlarıböyük məmnuniyyətlə həmin cavan oğlana hədiyyə etdim.O, mənə dedi:- Əgər istəsəniz, sizi Azərbaycan radiosu klubunun üzvləriilə tanıĢ edərəm. Onlar sizinlə söhbət etməkdən məmnunolarlar. 89

Təəssüflə bildirdim ki, bu mümkün deyil. Belə ki, biz səhərtezdən Biskranı tərk etməliyik. Axı mən səyyah idim. Yolumuzisə Timqad Ģəhərinədir.TİMQAD ƏN QƏDİMROMA ŞƏHƏRİDİRTimqada üz tutmamıĢdan əvvəl Sovet mütəxəssislərininBumerdes Ģəhəri üzrə ekskursiya bürosunun rəhbəriV.Morozov mənə yaxınlaĢıb Timqad Ģəhərinə getməkmarĢrutunu seçməyi təklif etdi (Ġrəlidə qeyd etdiyim kimi mənturist qrupunun rəhbəri idim). Məsələ burasındadır ki, buĢəhərə iki marĢrutla getmək olar. Bu marĢrutlardan biri dağyolu ilə Ores massivindən (burada dəniz səviyyəsindən 2328metr hündürlükdə yerləĢən ġemqa Ģəhəri yerləĢir) keçir.Əlbəttə hava Ģəraiti yaxĢı olduqda bu marĢrut əlveriĢlidir. OresĢimali Afrikanın əsil əhalisi olan bərbərlərin yuvası sayılır.Onlar qədim romalıların vaxtından baĢlayaraqmüstəmləkəçilərdən qaçmıĢ və burada yurd salmıĢlar.Bərbərlər müstəmləkəçilərə qarĢı dəfələrlə üsyan etmiĢlər.Təsadüfi deyildir ki, azadlıq müharibəsinin ilk atəĢləri 1sentyabr 1954-cü ildə Ores dağlarında açılmıĢdır. Burada həyatsəviyyəsi çox aĢağıdır. KiĢilərin əksəriyyəti pul qazanmaq üçünbaĢqa Ģəhərlərə gedirlər. Əlcəzair hökuməti geridə qalmıĢ buəyalətin inkiĢafı üçün tədbirlər görməkdədir. Bu barədə ölkəmətbuatı vaxtaĢırı məlumatlar verir.Ġkinci marĢrutu turistlər pis hava Ģəraitində seçirlər. BuTimqada Əl-Kantar vadisindən və Batna Ģəhərindən keçənyoldur. Birinci marĢrutun uzunluğu 150 km, ikincininki isə,153 km-dir. Hava Ģəraiti bizə birinci marĢrutu seçməyə imkanverdi.Timqad Əlcəzair torpağında yerləĢən ən qədim RomaĢəhəridir. Bu Ģəhərin əsası imperatorun əmri ilə 101-ci ildəüçüncü Avqust legionu veteranları tərəfindən qoyulmuĢdur. 90

ġəhərin küçə və məhəllələri dəqiq həndəsi plan üzrəqurulmuĢdur. Burada qədim teatr, termlər, ibadətgahlar, arkalarvardır. ġəhərin çiçəklənən dövründə əhalisi sıx olmuĢdur.Dinin inkiĢafı zamanı donatistlərin bazasına çevrilmiĢdir ki,onlar da rəsmi kilsəyə qarĢı mübarizə aparmıĢlar. ġəhərinvandal dövründə əhalisi azalmıĢ, vizantiyalıların gəlməsi ilə isəartmıĢdır. ġəhərin dağılma tarixi məlum deyil. Ġlk qazıntı iĢləri1880-ci ildən baĢlamıĢ və bu günə kimi davam edir.Bu Ģəhərə gələn turistlər ilk növbədə dağılmıĢ Ģəhərəbaxırlar. Qədim romalıların tikdirdiyi bu dağılmıĢ Ģəhər ayrıcamuzey kimi fəaliyyət göstərir.ġəhər – muzeyin planı turistlərə əvvəlcədən təqdim olunur.Bu Ģəhərdə vaxtilə bazar, teatr, kitabxana, bağ, villalar və s.olmuĢdur. 168-ci ildə tikilən teatr 3-4 min yerlik imiĢ. Hazırdabu teatrda tamaĢa həftələri keçirilir. Hazırkı teatrın birinci beĢsırası qədim romalılardan yadigardır. Yerdə qalan sıralar isəbərpa edilib.ġəhərin mərkəzində tacir dükanları və gözəl mərmərdənhörülmüĢ tualet varmıĢ. Bu tikililərin baĢ tərəfində Ģəhərsenatının binası (116-cı il) yerləĢmiĢdir. Elə buradaca böyükbir heykəl ucaldılmıĢ və onun postamentində bu sözləryazılmıĢdır: “Ov etmək, çimmək, oynamaq və gülmək – baxbudur həyat”. Bu dağılmıĢ Ģəhərə tamaĢa etdikcə tez-tez xəyaladalırsan. Hər daĢın yanından ehtiyatla keçir və onlardan nəsəeĢitmək istəyirsən. DüĢünürsən ki, bax elə indicə bu daĢlar dilaçacaq, bələdçilərin demədiklərini və bilmədiklərini sənəsöyləyəcəkdir. DaĢlar isə susur.Beləliklə, Böyük Səhra oazisi boyu səyahətimiz baĢaçatmaq üzrədir. Mən gördüklərimi bir-bir yaddaĢımda yerbəyeredir, dəftərçəmə qeydlər edirəm Fikir məni yenə BöyükSəhraya aparır. Səyahət üçün həddən artıq maraqlı olan buyerdə yaĢayanları düĢünürəm. DüĢünürəm ki, görəsən bucamaatı burada saxlayan nədir. Axı təbiət özünün bütünamansızlıqlarını burada, məhz burada sınaqdan keçirir. Özüm- 91

özümə cavab verirəm: - Vətənə olan məhəbbətdir onları buradasaxlayan. Torpağı daĢ da olsa, qum da olsa, qara da olsa, sarıda olsa, Vətən Vətəndir. O ki, qaldı təbiətin amansızlığına,gözlərim önündə bir mənzərə canlandı: bazar qarĢısında camaatbir-biri ilə görüĢürdü. GörüĢən zaman cavan adamlarağsaqqalların baĢından, ağsaqqallar isə onların əllərindənöpürdü. DüĢünürəm ki, bu nə sirdir, bu nə hikmətdir. Birdənağlıma gəlir ki:Cavan baĢdan öpür, qoca əllərdənGörən bu nə sirdir, bu nə hikmətdir?Bir öpüĢ ağıla böyük ehtiram,O biri öpüĢsə gücə qiymətdir.Bəli, Böyük Səhrada güc ilə ağılın vəhdətinə böyük ehtiyacvardır. Əks halda burada həyat olmazdı.Xəyalların qoynunda ikən gözlərimə lap uzaqdan iĢıqlardəyir. Bu iĢıqlar Bumerdesin iĢıqları idi...TLEMSENƏ VƏ ORANASƏYAHƏTLƏRƏlcəzairdə iĢlədiyim müddətdə, Tlemsenə və Oranasəyahət etmək mənim ən böyük arzularımdan biri olmuĢdur.Belə ki, bu Ģəhərlərdə olan həmyerlilərimiz onlarınorijinallığından və gözəlliyindən o qədər danıĢmıĢdılar ki,ürəyimdə dərhal bu Ģəhərləri görmək arzusu baĢ qaldırmıĢdı.Onu da qeyd edim ki, Əlcəzair üzrə bizim instituta qəbulimtahanları keçirilən zona mərkəzlərindən ikisi də, buĢəhərlərdə idi.Bumerdesdən çıxan avtobus birinci on kilometrləri yenicətikilmiĢ Beynəlxalq səviyyəli Ģose yolu ilə gedir. EləBumerdesdən aralanandan 30 km sonra sol tərəfdə bizə tanıĢolan paytaxt aeroportu görünür. Bu Huari Bumediyən adınaaeroportdur ki, Əlcəzairlə ilk tanıĢlıq məhz bu AeroportdanbaĢlanır. Aeroport 1924-cü ildə tikilib; sahəsi 1200 hektardır. 92

3500 və 2350 metrlik iki uçuĢ yoluna malik olan bu meydanildə 3 milyon sərniĢin qəbul edir.Bumerdesdən 65 km aralıda Mitidcə düzənliyininmərkəzində cavan Bufariq Ģəhəri yerləĢir. Burada qəĢəngbağlar, üzümlüklər vardır. Buranın üzümü xurma kimi Ģirindir.Mitidcə əvvəlcə dəniz körfəzi olub. Onunla Əl-HəraĢ dabirləĢmiĢdi. Milyon illər ərzində bu körfəz Tel dağınınməhsulları ilə dolmuĢ və 5000 kv.m ölçülü məhsuldardüzənliyə çevrilmiĢdir. Fransa istilası zamanı burada həmiĢəüzümçülük də inkiĢaf etdirilmiĢdir. Əlcəzair azadlığa çıxdıqdansonra Fransızlar onların yetiĢdirdikləri məhsullarıalmadıqlarına görə fəllahlar bütün üzümlükləri məhv etmiĢlər.Hazırda əksər fəllahlar birləĢib kooperativlər yaratmıĢlar.Qəribə də olsa burada yolüstü “sosialist kəndləri”nə də rastgəlirdik.Bumerdesin 98-ci km-liyində Əl-Əfruq Ģəhəri yerləĢir. BuĢəhər dağ silsiləsinin ətəyindədir. Avtobusumuz demək olar ki,bütün Mitidcə düzənliyini keçmiĢdir. Arxada 6 km-likməsafədə Muzaya Ģəhəri qalmıĢdır. Bu Ģəhər Əlcəzairdəözünün məĢhur “Muzaya” mineral suyu ilə tanınır.4 nömrəli Əlcəzair – Oran Ģosesi Cer çayı vadisi boyudağlara qalxır. Bu yol mənə ViləĢ çayının kənarı ilə MasallıdanYardımlıya gedən yolu xatırlatdı. Təkcə fərq ondadır ki,Əlcəzair-Oran Ģose yolunun kənarı ilə dəmir yolu da keçir.Bumerdesin 148 km-liyində 310 m hündürlükdə Hemis-Miliana Ģəhərciyi yerləĢir. Ġrəlidə isə ƏXDR-in böyük çayıolan ġelif çayının vadisi görünür. Bu balaca Ģəhərdə Ģəkərzavodu, Kənd Təsərrüfatı Məhsulları Texnologiyası Ġnstitutuvardır. Əvvəllər burada romalılar – mallianlar yaĢamıĢlar.ġimal tərəfdə dağ ətəyində daha böyük və gözəl Ģəhər olanMiliana görünür. Sonra yol 100 km uzunluğunda ġelif çayınınvadisi boyunca davam edir. Bu zona 10.10.1980-ci ilzəlzələsinin ən çox ziyan vurduğu yerdir. Cənubda Uarsenis 93

dağ massivinin 2 km-lik hündürlüyü, Ģimalda isə Dəzrə dağları(1-1,5 km hündürlükdə) görünür.217 km-likdə Ued Fodda Ģəhərciyi yerləĢir. ġelifdənĢimalda nəhəng bir su anbarı tikilmiĢdir. Cənubda isə 1954 və1980-ci illərin zəlzələlərinə dözən, hündürlüyü 90 m-ə,uzunluğu isə 68 m-ə çatan bənd vardır.235 km-də Əl-Əsnam Ģəhəri yerləĢir. Bu Ģəhərə fransızlarOrleanvil adını qoymuĢdular (Orleanvil fransızca Orlean Ģəhərideməkdir). Zəlzələyə kimi bu böyük Ģəhərin əhalisi 255000nəfərmiĢ. Əl-Əsnam Əlcəzair – Oran yolunun demək olar ki,tən ortasında yerləĢir. Əl-Əsnam ərəbcə “büt”, “səcdəgah”deməkdir. ġəhərin əsası 1843-cü ildə marĢal Buja tərəfindənqoyulmuĢdur.Həmin Ģəhər 150000 kv.m sahəni əhatə edən Romaxarabalıqları üzərində qurulmuĢ və fransızlar bu yerdəaxtarıĢlar nəticəsində mozaikalarla bəzədilmiĢ xristianbazilikləri (içərisi sütunlarla iki hissəyə bölünən böyük bina)tapmıĢlar. Bu mozaikaların tarixi imperator Konstantinindövrünə aparır (Afrikada bu ən qədim xristian məbədidir).Yeni Ģəhər yavaĢ-yavaĢ böyüməyə baĢlayır. Yayda ġelif vadisiçox isti olur. (Temperatur orta hesabla +52 0 C-dir). Orana Ģosevə dəmir yollarının çəkilməsi, vadinin su və yerüstüsərvətlərindən istifadə, Ģəhərin inkiĢafına təkan verib. 1954-cüildə Rixter Ģkalası üzrə 6,7 ballıq zəlzələ zamanı artıq buĢəhərin əhalisi 100000 nəfərdən çox idi. Fəlakət nəticəsindəevlər dağılmıĢ, minlərlə adam məhv olmuĢdur. Əl-Əsnamtəzədən tikilməyə baĢlanmıĢ, sənayesi inkiĢaf etdirilmiĢdir.1980-ci il zəlzələsi (Rixter Ģkalasında 7,2 bal) nəticəsində Ģəhərdemək olar ki, məhv olmuĢdur. Tikililərin 85%-i dağılmıĢ vəya bərpası mümkün olmayan zədə almıĢdır. Rəsmi məlumatagörə bu zəlzələ nəticəsində 25000 adan ölmüĢdür. Təkrartitrəmələr yeni qurbanlar aparmıĢ və nəticədə ziyan çəkənlərinsayı 300000-ni aĢmıĢdır. Alimlər bu zəlzələni ġimali AfrikadabaĢ verən ən dəhĢətli zəlzələ sayırlar. Beynəlxalq aləmin 94

köməyi və Əlcəzair xalqının igidliyi sayəsində zəlzələdən birhəftə sonra yaponların köməyilə tikilmiĢ sement zavodu öziĢinə baĢlamıĢ, yığılma evlər göbələk kimi Ģəhərdə çoxalmağabaĢlamıĢ və Ģəhər öz köhnə yerində yenidən ucalmıĢdır. Yerlialimlərdən bu Ģəhərdə dəhĢətli zəlzələlərin baĢ verməsininsəbəbini soruĢdum. Alimlərin fikrincə Əl-Əsnam Ģəhərininbəlası orasındadır ki, bu Ģəhər MərakeĢdən Alpa gedənƏlcəzair, Tunis, Siciliya və Ġtaliyadan keçən böyük tektoniksınıq xətti üzərində yerləĢir. Litosferin Böyük Səhra ilə nəhəngbloku ġimala doğru yerini dəyiĢir, bu zaman Əlcəzairsahillərində yerləĢən digər blok deformasiyaya məruz qalır. Onillərlə bu və ya digər yerdə toplanan gərginliklər Messin,Ağadir və Əl-Əsnamda zəlzələ ilə nəticələnir. Bu sınıqBumerdesdən 100 km-lərlə uzaqdan təxminən Əl-Əsnam,Medea, Buira xətti üzrə Telə doğru uzanır. Zəlzələnin gücüOranda 6,5, Əlcəzairdə 6,0, Bumerdesdə 5,5 bala çatmıĢdır.259 km-likdə Bu-Qadir Ģəhəri yerləĢir. Bu Ģəhər də 1980-ciil zəlzələsi nəticəsində dağılmıĢdır. Burada da Romaxarabalıqlarına rast gəlinir. ġelif çayı üzərində irriqasiya bənditikilmiĢdir.282 km-likdə Ued-Riu Ģəhərciyi yerləĢir. Bu Ģəhərciyinətrafında 28000 hektar sahəni sulamaq üçün iki irriqasiya bəndiyaradılıb.291 km-likdə Ciduya kəndi yerləĢir. Bu balaca kəndinadamları o qədər mehriban, qonaqpərvərdirlər ki, turistlərözləri ilə apardıqları hədiyyələrin hamısını onlara verməkistəyirdilər. Bu kənd Roma Ģəhərciyi Kadaum Kastronunyerində salınmıĢdır. Çay üzərində böyük su bəndi vardır. Məhzburada ġelif çayı dənizə doğru yönəlir.379 km-likdə Məhəmmədiyyə Ģəhərciyi yerləĢir. BuĢəhərcik kənd təsərrüfatı rayonunun mərkəzidir. Yerli əhalinindediyinə görə bu rayonda pambıq əkməyə bir neçə dəfə cəhdlərgöstərilmiĢdir. Nəticə müsbət olmasa da yerli mütəxəssislərruhdan düĢməyiblər. Onlar bu torpaqda pambıq 95

yetiĢdirəcəklərinə inanır və bu sahədə iĢlərini davam etdirirlər.ġəhərciyin cənubunda böyük su bəndi gördük.405 km-likdə Siq Ģəhəri (Tassakora-romaca) yerləĢir.Əlcəzairin ən böyük bitki yağları zavodu buradadır. Siq vadisiözünün sahələri və bağları ilə ġimala-Moastahanemə vəArzevə qədər uzanır. Arzevdə ABġ tərəfindən yaradılan,sıxılmıĢ qaz almaq üçün dünyada ən böyük qurğu vardır. BuĢəhərdə kimya zavodu, böyük liman, neftayırma zavodufəaliyyət göstərir.478 km-likdə 470 m hündürlükdə Sidi-Bel Abbas ĢəhəriyerləĢir. Onun 300000 əhalisi vardır. Universiteti 1973-cu ildənfəaliyyət göstərir. Yüngül sənaye, məiĢət elektronikasımüəssisələri Ģəhər əhalisinin əsas iĢ yerləridir. Fransız iĢğalızamanı bu Ģəhərdə məĢhur Xarici Legionun bazasıyerləĢmiĢdir.Bumerdesin 568 km-liyində, dəniz səviyyəsindən 800 myüksəklikdə əhalisi 700000 olan Tlemsen Ģəhəri yerləĢir. BuĢəhər ölkənin ən gözəl turist Ģəhərlərindən biri olub, çoxlu ortaəsr abidələrinə malikdir.Bu Ģəhərdə çoxlu su mənbələri, yumĢaq iqlim, cürbəcürbitkilər vardır. Zəngin tarixi olan bu Ģəhər müsəlmanƏlcəzairinin intellektual mərkəzidir. Tlemsenlilərə çox vaxt“intellektuallar” da deyirlər. Onlar öz Ģəhərlərinin tarixi ilə fəxredirlər. Bu Ģəhərdə doğulub boya-baĢa çatanların çoxusuƏXDR-in ruhani və dövlət idarələrində mühüm mövqelərtutmuĢlar. ġəhər yavaĢ-yavaĢ sənayeləĢdirilir. Telefon aparatızavodu, inək fabriki, əczaçılıq fabriki, efir yağı kombinatı, süniliflər fabriki və s. son illərdə bu Ģəhərdə tikilmiĢdir.Tlemsenin mənası “Su bulaqları” deməkdir. Bu yerdəvaxtilə insanlar qayaların ətəyində mağaralarda yaĢamıĢlar.Onların əmək alətləri Ģəhər muzeyində saxlanılır.Roma hökmdarları vaxtı indiki Ağadir Ģəhərinin (Ağadirqayademəkdir) yerləĢdiyi təpədə Pomariya qalası tikilmiĢdir.Ağadir Ģəhərinin müsəlman əhalisi burada VIII əsrdə dağılmıĢ 96

Roma qalası yerində məskunlaĢmıĢdır. Sonradan bura bərbərtayfalarının, Kordov xilafəti vassallarının paytaxtına çevrilmiĢdir.Ġndiki Tlesmen XI əsrin sonralarında Ağadir divarlarıyanında salınmıĢdır (Burada köçəri bərbər tayfalarıyaĢayıralrmıĢ). Yeni Ģəhər surətlə böyümüĢ və AğadirləbirləĢmiĢdir. Bu Ģəhərdə ilk məscid 1082-ci ildə tikilmiĢ,sonradan böyüdülüb zənginləĢdirilmiĢdir. Bu gün həminməscidin iri zalı 1250 kv.m ölçüdə, minarəsi isə 35 mhündürlükdədir. Deyilənlərə görə məscidin yanında bərbərlərinəmiri, zianidlər nəslinin yaradıcısı, Tlemsenin hökmdarıYaqmorasen dəfn olunmuĢdur. Məhz bu əmirin dövründəTlemsen ağlasığmaz dərəcədə çiçəklənmiĢdir.Yüz ildən artıq Tlemsen ġimalla Qara Afrika arsındaəlaqəçi rolunu oynayıb varlanmıĢdır. ġəhərdə xalçaçılıq,dəmirdöymə, tikmə, taxta emalı alətləri geniĢ yayılmıĢdır.Burada toxunan xalçaların 95%-i Avropaya göndərilir. Qurani-Kərimi saxlamaq üçün mücrülər məhz bu Ģəhərdə düzəldilir.Əhalinin əksəriyyəti savadlı olub, məscidlərdə və mədrəsələrdətəhsil almıĢdır.Telemsenin var-dövləti qonĢularını qıcıqlandırmıĢdır.MərakeĢli Fesa sultanı Yaqub bir neçə müvəffəqiyyətsizhəmlədən sonra XIII əsrin sonunda çox böyük qoĢunla buĢəhərə hücuma keçmiĢ, onun divarlarını canlı mühasirəyəalmıĢdır. Mühasirə doqquz il davam etmiĢdir. Sultan eləburadaca yeni Ģəhəri – Mənsurahi (tərcüməsi “Qələbə”deməkdir) tikdirmiĢdir. ġəhərdə böyük saray və məscid inĢaetdirmiĢdir. Səhranın karvanları artıq Mənsurahiyə gələrmiĢ.Tlemsenin sağ qalan azsaylı döyüĢçüləri son və ümidsiz döyüĢəhazırlaĢdığı vaxt Fes sultanı Vannada öz qulu tərəfindənöldürülür. Tacdan ötrü narahat olan sultanın varislərimühasirəni dağıdıb Fesə qaçırlar. Tlemsen rahat nəfəs alır.Lakin bu uzun çəkmir. 30 il sonra amansız qonĢular tərəfindənbu Ģəhər zəbt olunur. Mənsurahi Ģəhərini onlar yenidən 97

qurmağa baĢlayırlar. Lakin bu Ģəhər Tlemsenlə rəqabətə girəbilmir və bir neçə on illərdən sonra baxımsız qalır. Indi MənsurahiĢəhərində məscid, saray, qala divarları və qüllələrininxarabalıqları qalmıĢdır.Kordov xilafəti (Ġspaniya) ilə ticarət əlaqələri zəiflədikcəTlemsen özünün əhəmiyyətini itirməyə baĢlamıĢdır. ĠspanlarOran Ģəhərini zəbt etdikdən sonra Tlemsen onların vassalınaçevrilmiĢdir.Tlemsenlilər “Barbaros” ləqəbli dəniz qulduru Arudhunköməyi ilə Ġspaniyadan azad olmağa çalıĢmıĢlar. Pirat qısamüddətdə Tlemsenə sahib olmuĢ, onu bura dəvət edənləri edametmiĢ və tezliklə özü də ispanlar tərəfindən öldürülmüĢdür.Sonra Oran Əlcəzairdən gələn türk dəstələri tərəfindənblokadaya alınmıĢdır. Türklərin bu Ģəhərdə inzibati orqanlarıyaradılmıĢ, tezliklə Ģəhərdə türkə ərə getmiĢ tlemsenliqadınların dünyaya gətirdikləri yeni nəsil sürətlə artmağabaĢlamıĢdır. Üç yüz illik türk hökmranlığı nəticəsində Ģəhərdəetnik tərkib nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyiĢmiĢdir.Fransızlar bu Ģəhərdə “fəaliyyətə” mərkəzi meydan yaratmaqüçün ən gözəl məscidlərdən birini sökməklə baĢlamıĢdır.Fransız iĢğalı zamanı bu Ģəhər Əlcəzair millətçiliyininmərkəzinə çevrilmiĢ, ƏXDR-in rəhbərləri, inqilabi mühit buĢəhərdə yetiĢmiĢdir. 1962-ci ildə bu Ģəhərdə Əhməd Benbellaöz hökumətini formalaĢdırmıĢ, 1970-ci ildə isə BumediyənMərakeĢlə sərhəd münasibətlərini nizamlamaq barədə müqaviləniimzalamıĢdır.Tlemsendə ilk növbədə mərkəzi meydanda yerləĢən böyükməscidə, sonra isə Sidi-Bel-Həsən məscidinin içərisindəyerləĢən Ģəhər muzeyinə səyahət etmək etmək və Qədim Ģəhərəbaxmaq lazımdır. Bu Ģəhər dar küçələri və küçələrdə isə saysızhesabsızdükanları ilə zəngindir.ġəhərin əsas mağazaları Müstəqillik küçəsində yerləĢir. Buküçədən qərbdə əl sənəti nümunələri sərgisi və satıĢı səhərdən 98

axĢama kimi davam edir. Buradakı suvenirlər demək olar ki,əvəzedilməzdir.ġəhər muzeyi ikimərtəbəlidir. Birinci mərtəbədə müsəlmankolleksiyaları –mozaika, taxta kəsmələri, daĢlar üzərindəyazılar və s., ikinci mərtəbədə isə geologiya və botanikakolleksiyaları nümayiĢ etdirilir. Muzeyin həyətində Mənsurahiməscidinin iki sütunu saxlanılır. Sütunların üzərində latıncayazılar vardır.ġəhərin qərbində XII əsr divarlarının xarabalıqları vəböyük, (2000 kv.m) hazırda susuz hovuz vardır. Bu hovuz1318-ci ildə suvarma və yaxud da sultanın hərəmlərinin kütləviçimməsi məqsədilə tikilmiĢdir. Rəvayətə görə bu hovuzdaArudh onu Tlemseni ispanlardan azad etməyə çağıran tacvarislərini və onların qohumlarını boğmuĢdur.Tlemsenə gələnlər hökmən Sidi Bumediyən məscidinəgedirlər. Bu məĢhur, müqəddəs müsəlman adamı Bərcayiuniversitetindən Fesə gedən zaman Tlemsendə vəfat etmiĢ,Ģəhərin 2 km-liyində dəfn olunmuĢdur. Məhəmməd BukarubaOranda fransız iĢğalçılarına qarĢı silahlı mübarizəni təĢkiledərək ona baĢçılıq etmiĢ, sonralar ölkənin prezidenti seçilmiĢvə hamıya Huari Bumediyən kimi tanınmıĢdır.ġəhərin cənubunda, ondan 3 km məsafədə MənsurahiĢəhərinin xarabalıqlarına səyahət çox maraqlıdır, 40 m-likyarıuçulmuĢ məscid minarəsi (məscidin ölçüsü 6000 kv.m) çoxgözəldir. Əfsanəyə görə bu minarənin yoxa çıxmıĢ aĢağıhissəsini bir yəhudi tikmiĢdir.Tlemsen və Mənsurahiyə tamaĢa etdikdən sonraavtobusumuz Tafna çayının vadisi boyu Orana istiqamətləndi.Bu yolun üstündə Hepnaya Ģəhərciyi (11 km), RemĢi Ģəhəri(27 km) Lin TemuĢet Ģəhərciyi (76 km), Əl-Məllah kəndi (89km) yerləĢir. Quldur Arudh Əl-Məllah kəndindəöldürülmüĢdür. Tlemsendən qaçarkən onu izləmiĢlər. O,təqibçilərin baĢını qatmaq üçün Tlemsen xəzinəsindən 99

götürdüyü qızıl pulu yola səpirmiĢ. Lakin qızıl pul da qulduruölüm cəzasından xilas edə bilməmiĢdir.Tlemsendən 146 km məsafədə Əlcəzairin ikinci Ģəhəri,onun qərb paytaxtı, Oran yerləĢir. Oranın əhalisi 700000-dənartıqdır. Burada liman, universitet və xeyli yeni tikililər vardır.Oran Universitetində öz yerlilərimizdən də iĢləyənlər var idi.Qədim zamanlarda bu Ģəhərin yerində insanlar mağaralardayaĢamıĢlar. Romalıların buranı zəbt etməmələrinin səbəbi çoxgüman ki, dalğalardan gizlənən təbii limanın cəmi 2 hektarsahəyə malikliyi, Ģimal və Ģərq küləklərinin çox təhlükəliolmasıdır.Orandan Qərbdə Əlcəzairin Ģimal sahilində ən gözəl limanolan Mərs Əl-Kəbir yerləĢir. Hal-hazırda burada hərbi dənizbazası yerləĢir. Oranın əsası 937-ci ildə bərbər tayfaları (Digərmənbələrə görə Əndəluz dənizçiləri) tərəfindən Murcaca dağmassivi ətəyində yaĢayıĢ məntəqəsi kimi qoyulmuĢdur.Əvvəlcə bu Ģəhərə elə də böyük əhəmiyyət verilməmiĢdir.Ancaq sonralar Tlemsen böyüdükcə, Oran müsəlmanĠspaniyası ilə ticarət etməkdə liman rolunu oynamağabaĢlamıĢdır. YaxĢı havalarda yüklər Oranda, pis havalarda isəMərs Əl-Kəbirdə boĢaldılırmıĢ.Avropadan cəmisi 90 mil məsafədə yerləĢən Oran 1509-cuildə ispanların əlinə keçmiĢdi. Ġspanlar bu vaxt quldurluqdan əlçəkib ġimali Afrikada möhkəmlənmək qərarına gəlmiĢdilər.Ġspanlar 1790-cı ilə kimi orada qalmıĢ, 1790-cı ilin faciəlizəlzələsindən sonra Ģəhər dağılmıĢ, mindən artıq adam tələfolmuĢdur. Nəhayət əhali buranı tərk etmiĢdir. BoĢalmıĢ Ģəhəritürklər yəhudilərlə doldurmuĢlar. Onlar özlərinin 40 illikidarəetmə dövründə ispan əsirlərini satmaqla əldə etdikləripulların hesabına böyük bir məscid tikmiĢ və istehkamlarıtəzələmiĢlər.Oranı və qərb limanını fransızlar ələ keçirərək orada hərbidəniz bazası yaratmıĢlar. Bu Ģəhərin əhalisi uzun müddət4000–i aĢmamıĢdır. Onun 3000-i yəhudu imiĢ. 100

Fransız müstəmləkəçiləri torpaq sahələrindən geniĢistifadəyə baĢladıqda Oran sürətlə böyüməyə baĢlamıĢdır.Hazırda o, Avropa tipli böyük bir Ģəhərdir. Bu Ģəhərfransızların Böyük Səhraya nüfuz etmələri üçün baza rolunuoynamıĢdır.Əlcəzair xalqı milli istiqlaliyyətə nail olduqdan sonra Oranı300000 fransız tərk etmiĢdir. Beləliklə, Oran “ölü” ĢəhərəçevrilmiĢdir. Qısa müddətdə bu “ölü” Ģəhər yenidən canlanmıĢ,Arzevdə Oranın sənaye zonası yaradılmıĢdır.Oranın dəniz limanı ildə 3 milyon ton yük qəbul edir. Buliman öz gücünə görə ölkədə ikinci yeri tutur. 1980-ci ilinqasırğası onu dağıtmıĢ, bir neçə gəmini batırmıĢdır. Hazırdaliman yenidən qurulur.Səyahət zamanı biz günün yarısını Ģəhərlə tanıĢlığa sərfetdik. Səyahətə 1847-ci ildə əsası qoyulmuĢ Ġbn-Badi bağındanbaĢladıq. Bu bağ limanın və köhnə Ģəhərin üzərində ucalanqalanın (Bu qala “Yeni saray” adlanır) divarları yanındayerləĢir. “Saray” divarlarının qərb hissəsindəki üç qüllənin 500illik tarixi vardır. Bu qüllələrin və böyük məscidin yanındankeçərək birbaĢa mərkəzi 1 noyabr meydanına çıxırsan.Meydanda bağça, fəvvarə, teatr (1906), Ģəhərin bələdiyyəidarəsi (1888-ci il) və böyük mehmanxana vardır. Bumeydandan iki əsas ticarət küçəsi cənuba və Ģərqə doğruuzanır. Bağça və bağlarda kəsiĢən küçələrin demək olar ki,hamısında mağazalar vardır. Mağazalar hündür evlərin (buradahətta 24 mərtəbəli evlər vardır) birinci mərtəbəsində yerləĢir.Bu mənada indi Bakıdakı komisyon mağazalar mənə Orandagördüyüm mağazaları xatırladır.Mərkəzi meydandan vağzala doğru uzanan Əmir ƏbdülQadir küçəsi yanında böyük Sakre Kör (Fransızca “Müqəddəsürək” deməkdir, belə bir kilsə Parisdə də var) kilsəsi neovizitüslubunda tikilmiĢdir. Bu kilsədən 300 m cənubda Əlcəzairinən böyük muzeyi yerləĢir. Muzeyin birinci mərtəbəsində əməkalətləri nümayiĢ etdirilir. Muzeydəki heykəltəraĢlıq, təsviri 101

incəsənət əsərləri içərisində XVII – XIX əsr Avropa və Fransasənətkarlarının da əsərləri vardır. Etnoqrafiya zalında Əlcəzair,Tunis, MərakeĢ, ümumiyyətlə Afrika xalqlarının silah vəməiĢət alətləri nümayiĢ etdirilir. Oranın böyük kitabxanası buzalda yerləĢir. ġəhərdə çoxlu gözəl tikililər var: vağzal,məscidlər, kilsə, sinaqoq. AxĢam Murcaca dağına qalxmaq vəĢəhərə tamaĢa etmək olduqca maraqlıdır. Dağdan Ģəhərin vəlimanın ecazkar gözəlliyi aydın görünür. Dağın təpəsində kilsəvə qalaça tikilmiĢdir.Murcaca dağından Ģəhərə tamaĢa etdikdən sonraavtobusumuz Bumerdesə doğru hərəkət etdi. 102

ƏLVİDA, YAD SAHİL!...Hamımız səbirsizliklə bu günü, dörd qürbət ilin son gününügözləyirdik. ġeylərimizi yığıĢdırmıĢ, aeroporta gedən avtobusugözləyirdik.Bir gün əvvəl ailəliklə həmiĢə gəzintiyə çıxdığımız yerlərəbaĢ çəkdik. Aralıq dənizinin sahilinə gəldik. HəmiĢə bu dənizinsahilinə gələndə və ona tamaĢa edəndə Xəzəri düĢünürdük.Aralıq dənizi ilə söhbət edir və Xəzəri ondan soruĢurduq...Dənizə xırda pullar salıb, evə sarı döndük. Bir azcagetdikdən sonra çevrilib geri baxdıq və: Əlvida, yad sahil! – dedik və dərhal gözlərimiz önündəbizim Xəzər canlandı. Ġxtiyarsız olaraq dodaqlarımdan: Salam,doğma sahil sözləri qopdu.Evimizdə çoxlu qonaqlarımız var idi. Ərəb qonĢularımız,azərbaycanlı və rus dostlarımız bizimlə xudahafizləĢməyəgəlmiĢdilər. Adətən Vətənə yola düĢənlər evlərində çaydəstgahı düzəldir. Biz də həmin ənənəni pozmadıq. Çaydəstgahı təĢkil etdik. Kafedramızın laborantı Əhməd də bizəgəlmiĢdi. O, mənimlə qucaqlaĢaraq dedi:- Cənab Nəsirov, sizsiz darıxacağıq.Gözləri yaĢardı. Düzü mən də kövrəldim. Doğrudan dazarafat iĢ deyil. Mən dörd il Əhmədlə çiyin-çiyinə birkafedrada iĢləmiĢdim. Bir də bizim tərəflərdə deyildiyi kimi,“dörd il bir igid ömrüdür”.Özümü ələ alıb dedim:- Əhməd, darıxma. O qədər buraya mənim kimilər gəlib,gedib ki... Hamısını unutmusan, məni də unudacaqsan.O, etiraz edərək:- Yox – dedi. Hamısını unutmamıĢam və unutmayacağamda.Avtobuslara doluĢduq. Bizim reysdəki sərniĢinlərin hamısıevə həmiĢəlik qayıdanlar olduğundan, Ģeylərimizin bir hissəsinitəyyarə qəbul edə bilmədi. 103

Əlcəzair “Huari Bumediyən” adına təyyarə meydanındanƏlcəzair – Praqa – Moskva marĢrutu ilə uçan “Boinq 747”markalı təyyarə səhər tezdən havaya qalxdı. YumĢaq kürsüdəyerimi rahatlayıb gözlərimi yumdum. Beynimdən sürətlə birfikir keçdi: “qürbətdə keçən dörd il sona yetdi”. Evə çatmağa,dostlarla, qohumlarla, el-oba ilə görüĢməyə tələsdim. GələcəkgörüĢün Ģirinliyindən məst oldum:Sizinlə görüĢə, ay əzizlərim,ġirin söhbət ilə, sözlə gəlirəm.Qət edib həsrəti qucan yolları,Səmadan açılan izlə gəlirəm.Ayrılıq girsə də gündə yüz dona,Bu günlər yetirrəm onu mən sona,Yolumu gözləyən ay əziz ana,Bir az da səbr eylə, gözlə, gəlirəm.Mənə arxa olan Ana Vətənim,Ġlhamıma qanad, çölüm, çəmənim,Sizinlə görüĢə, ay elim mənim,Açıq alın ilə, üzlə gəlirəm.Bu 1987-ci ilin iyul ayı idi. Bu həmin iyul ayı idi ki,Əlcəzairin paytaxtında ərəb dünyasının liderləri toplaĢaraq,Fələstin problemini müzakirə edirdilər. DüĢmən qüvvələrinintəcavüzündən ehtiyat edən Əlcəzair hökuməti öz hərbiqüvvələrini müdafiəyə hazır vəziyyətə gətirmiĢdi.Bu Çernobıl qəzasının baĢ verdiyi il, haqqında çoxeĢitdiyimiz və ab-havasını orada duymadığımız yenidənqurmanınikinci ili idi.SALAM, VƏTƏN!Təyyarəmiz səhər saat 9-da Moskvanın “ġeremetyevo-2”təyyarə meydanında yerə endi. Sərhədçilərlə iĢimizi qurtar- 104

dıqdan sonra yüklərimizi alıb, kömrükxanaya doğru yönəldik.Kömrükxana iĢçisinin ilk sualı bu oldu:- Dollarınız vardırmı?Cavab verdim ki, yoxdur. O, mənim həyat yoldaĢımamüraciətlə təkrar soruĢdu:- Sizdə dollar varmı?Həyat yoldaĢımı mən qabaqladım:- Axı sizə dedim ki, dollarımız yoxdur.O, isə hirslə (nədənsə adam xaricdən evə qayıdanda ona eləgəlir ki, hamı sevinib, xoĢ gəldin deyəcək):- Mən sizdən soruĢmuram – dedi. YoldaĢınızdansoruĢuram.Mən:- Siz bilmirsiniz ki, biz qafqazlılarda pul qadınlarda yox,kiĢilərdə olur – dedim.Deyəsən möhkəm hirslənmiĢdi.- Neçə quran aparırsınız – deyə soruĢdu.- Ġkisini – dedim.- Açın, göstərin.Mən tez bloknotumu açıb baxdım ki, quranlar 2 nömrəliçamadandadır. Çamadanı açdıq və quranları orada tapmadıq.Bütün çamadan və qutuları ələk-vələk etdik, lakin qurantapılmadı ki, tapılmadı.Sonra lap yazıq görkəm alıb soruĢdu:- Axı quran haradadır?Mən:- Sizsiniz gömrükxana iĢçisi – dedim. Axtardığınızı siztapmalısınız. Biz onları bax bu çamadanda qoymuĢduq. Ġndiharadadır, deyə bilmərəm.Digər gömrükxana iĢçisi qutuların birindən “Fizika”dərsliyini götürüb, həmkarına sataĢdı:- Bura bax, quranı tapmıĢam.O, sevincək əlini atdı ki, kitabı alsın. Quran olmadığınıgörəndə pərt oldu. AxtarıĢ bir nəticə verməyəndən sonra: 105

Belə hesab edin ki, sizinki gətirdi – dedi. YığıĢdırınĢeylərinizi. Mən Ģeylərimi yığıĢdıra-yığıĢdıra:- Quran qaçaq malı deyil, yoldaĢ – dedim. Bunu unutmayın.Yolda həyat yoldaĢımı danladım ki, quranları yaddançıxarıb Bumerdesdə qoyub. Elə hirslənmiĢdim ki,“Univerisitet” mehmanxanası qarĢısında taksidən düĢəndəiçərisində bütün sənədlərimiz olan çantanı yaddan çıxarıb ordaqoymuĢdum. Buna baxmayaraq bizə mehmanxanada yerverdilər. Mehmanxana nömrəsinə girən kimi axtarıĢa baĢladıqvə möcüzə baĢ verdi: Quranların hər ikisi 2 nömrəli çamadandaidi.Bir qədər rahatladım. Axı mən bu quranları anam və bacımaaparırdım.Onlara söz vermiĢdim. Sonralar bir din xadiminindediyi kimi islamın müqəddəs kitabları kafirlərin(gömrükçülərin) gözünə görünməmiĢdi. Bəli, bu doğrudan daəsil möcüzə idi.Elə yarımsaat keçməmiĢdi ki, moskvalı dostum Valeragəlib bizi tapdı. Məni çox pəriĢan gördü. Belə ki, “Quranikərim”itapsam da sənədlərimi itirmiĢdim. Bu mənə çox bahabaĢa gələcəkdi. Mən hətta iĢimdən məhrum ola bilərdim.Valera ilə görüĢəndən sonra o mənə dedi:-Vaqif aĢağıda hollda bir nəfər səni soruĢurdu. Rus idi.Mən dərhal dostumla birgə aĢağı düĢdüm.Məni axtaran taksi sürücüsü idi.O mənə:-BağıĢlayın sizdən sonra bir müĢtəri düĢdü , onu Ģəhərin obiri baĢına aparmalı oldum. Ona görə sizin çantanı bir qədərgec gətirdim. Çırxarıb bir iyirmi beĢlik ona verdim. O isə onbeĢ manat qaytarıb dedi:-Mənim zəhmət haqqım on manatdır.Artığı lazım deyil.Moskvada olduğumuz bir həftə ərzində heç burada dayenidənqurmanın ab-havasını duymadıq. Yalnız küçələrdəsərxoĢ halda yatanların sayı kəskin surətdə azalmıĢdı.Haşiyə.Moskvada olduğumuz zaman rast gəldiyimiz birhadisəni də qeyd etmək istiyirəm. Dostum Tofiq Mahmudzadə 106

ilə mənə”Qaz-24-10” almaq üçün “Avtomobil” mağazasınagetdik. Elə oradaca bir sürücü ilə müqavilə bağlayıb (sürücühəmin mağazanın iĢçisi olub, həmin müqavilə əsasındamaĢınları alıcıların istədiyi yerə aparırlar və onlara“pereqonĢik”lər deyirlər) parkda mənimüçün maĢın “seçdik”.“Volqa”nın sənədləri elə tez və asan tərtib olunurdu ki, adamgözlərinə inanmırdı.Avtomobili mehmanxananın qarĢısında saxladıq və otaqdabu hadisəni qeyd etməyə baĢladıq. Bu zaman qapı döyüldü vəbirisi otağa daxil oldu. Erməni idi. Ona da araq süzüb, yeməyədəvət etdik. O, avtomobili haradan və necə aldığımızı soruĢduvə özünün də bu arzuda olduğunu söylədi. Mən ona xariciölkədə iĢlədiyimi və bu maĢını valyuta ilə aldığımı dedim. Oisə:- Deməli, sıravı sovet adamı bu maĢından ala bilməz-dedi.Mən isə:- Bu dedikləriniz mənə aid deyil, bunun üçün müvafiqtəĢkilatlar var. Müraciət edin.Elə hirslə ayağa qalxdı ki... Heç süfrədəkilərə əliniuzatmadan otağı tərk elədi. Bu məkrli erməni, xeyirxah, açıqürəkli azərbaycan mahiyyəti idi ki, üz-üzə dayanmıĢdı.O vaxt biz sadəlövhlüyümüzdən belə Ģeylərə çox diqqətvermirdik...Hamımız Bakıya can atırdıq. Nəhayət gözlədiyimiz güngəlib çatdı. TU-154 tipli təyyarə ilə paytaxta uçduq. Bələdçidoğma Ģəhərə çatdığımızı elan edəndə ürəyimiz elə döyünürdüki, az qalırdı yerindən çıxsın. Pilləkənləri təyyarəyəyaxınlaĢdırmaq sanki bir il çəkdi. Nəhayət hava gəmisindənçıxıb, dərindən Bakının havasını udduq. Pilləkənlə yerə düĢənkimi hamımız diz çöküb torpağı öpdük. Əlcəzairdə yazdığımbu sətirləri dodaqlarımda pıçıltı tək səsləndirirdim:EĢqin çıxar hər həsrətin qəsdinə,Qurban olum soyuğuna, istinə.Mən səmaya atılmıĢ bir daĢ təki 107

DüĢəcəyəm yenə sinən üstünə...Bumerdes – Bakı1987 – 88 108

PYESLƏR 109

ĠġTĠRAK EDĠRLƏR:YENƏ DƏ QATARDA(Ġsi Məlikzadənin xatirəsinə)ƏSƏD - təsərrüfat baĢçısı, 50-55 yaĢında,ġĠROĞLAN - onun müavini, 60 yaĢında,BABALI - təsərrüfatın mühasibi, 50 yaĢında,ƏHMƏDOV - 40-45 yaĢlarında ucaboy, enlikürək kiĢiKAMAL - Əsədgilin kəndçisi, 55 yaĢındaQATAR bələdçisi, 45 yaĢında.Hadisə qatarda baş verir.Üç dost, üç yoldaş, eyni zamanda bir təsərrüfatrəhbərləri -Əsəd, Şiroğlan və Babalı qonşu rayonun dəmir yolstansiyasında Bakıya gedən qatara minirlər. Qatarın yoladüşməsinə hələ yarım saat var. Dostlar kupeyə daxil olubşeylərini yerbəyer edirlər.ġĠROĞLAN (saatına baxaraq) - Hələ qatarın yoladüĢməsinə yarım saat var. Bəlkə baĢlayasız adama əlli-əlli (özboğazına çırtma vurur).ƏSƏD- Allah eləsin bizimki bu dəfə gətirsin, kupedəüçümüz olaq. Bakıyacan Babalının goplarına nə qulaq asarıq!BABALI - Gopu özün eləyirsən. Mənim söylədiklərimhəmiĢə həqiqət olur. Amma o sözünə varam ki, kupeyə kənaradam gəlməsin. Əks halda kefimizi pozacaq.ƏSƏD - A kiĢi, keçən dəfə mən sizsiz gedəndə kupeyə biridüĢmüĢdü, düz Bakıyacan xoruldadı. Pah atonnan, bizə bir otyoldurdu ki, gəl görəsən!BABALI (süfrə açaraq) - ĠnĢallah özümüz olarıq. Gəlinoturaq. 110

ġĠROĞLAN (süfrənin düzəldilməsində Babalıya köməkedərək) - Ə, baĢlayın, sonra gələn olar, kefinizə soğandoğrayar.BABALI (iki stəkana araq süzərək) - ġiroğlan, bəlkə sən dəbir əlli vurasan? Sən öl, kənddə heç kəsə demərik.ġĠROĞLAN (bir az incik kimi) - Dəlisən, nəsən?! Sənbilirsən ki, mən dindar adamam. Heç vaxt içki içməmiĢəm,içmirəm və içməyəcəyəm də. Mən kənd camaatının qınağındanyox, Allahımdan qorxuram. Bildinmi? Bir də mənə belətəkliflər etmə!ƏSƏD (ġiroğlana müraciətlə) - Ay xaloğlu, sənin bumeydən, məzədən xəbərin yox, cən canın bizim içməyimizibelə balet eləməkdə marağın nədir?ġĠROĞLAN (hər ikisinə baxaraq gülə-gülə) - Düzünüdesəm, inciməzsiniz?ƏSƏD (gülümsəyərək) - Yox, xaloğlu canı incimərik,söylə.ġĠROĞLAN - Siz ki, içirsiz bu arağı, sonra baĢlayırsızmeymun kimi oynaĢmağa. Bax mənim ondan xoĢum gəlir. Ha,ha. (Gülür).Sonra həm Əsəd, həm də Babalı ona qoşularaq qəhqəhəçəkib gülürlər.ƏSƏD (gülməkdən yaĢarmıĢ gözlərini silərək) - Ə, xaloğlu,sən öl, sənə yazığım gəlir. Sənin bu dünyanın ləzzətindənxəbərin yoxdur. Gözüvü dikmisən o biri dünyaya. Ayrəhmətliyin oğlu, nağdını qoyub nisyə dalınca niyə qaçırsan?(Gülməkdə davam edir).ġĠROĞLAN - Xaloğlu canı mənim də sənə yazığım gəlir.O biri dünyada cəhənnəmdə yanacaqsan. Çəkəcəklər məhĢərayağına, bax onda göz yaĢı tökəcəksən!Üçü də bir-birinə qoşulub gülürlər.ƏSƏD (özünü gülməkdən zorla saxlayaraq) - Ay yazıqxaloğlu! Ə, avamsan ey, avam. 111

ġĠROĞLAN (gülə-gülə) - Xaloğlu, amma içki içməyinizəbaxmayaraq bir iĢinizdən xoĢum gəlir. Arağı stəkanlara elədəqiq süzürsünüz ki, sanki menzurkada ölçübsən. Öz aramızdı,molla olsaydı öz payını bir qədər artıq eləyərdi. Ha, ha...Yenə gülüşürlər. Bu zaman kupenin qapısı açılır.Kostyumlu, qalstuklu, əlində diplomat portfel olan bir kişiqapıda görünür. Kupedəkilərlə salamlaşır.ƏSƏD, ġĠROĞLAN, BABALI (üçü birlikdə) -Əleyküməsalam!ƏSƏD (nəzakətlə) - Buyurun, buyurun. Çörək yeyinbizimlə.ƏHMƏDOV (bir qədər quru) - Çox sağ olun, ehtiyacımyoxdur.Keçib üç yoldaşdan birinin yanında oturur vəpəncərədən bayıra baxır. Üç dost bir qədər ciddi görkəm alır.Bu zaman qatar yola düşür.ġĠROĞLAN - Allah, Məhəmməd, ya Əli!Əhmədov tərs-tərs bir ona baxır, bir də boşalmış araqbutulkalarına. Sonra qalxıb kupedən çıxır.ġĠROĞLAN (astadan) - Belə baxıram bura adamı deyil.BABALI - Sən öl, bu böyük adama oxĢayır. Nə kefimizipozdu?! DüĢünürdüm ki, Bakıyacan deyib, gülüb kefəbaxacağıq. Bu zalım oğlu kefimizə doğrudan da soğan doğradı.ƏSƏD - Mən bilən bu Bakıdan gələn yoxlamadı. Özü dədeyəsən Prezident aparatındandır. Zalım oğlunun sifətindənzəhər tökülür.ġĠROĞLAN (bir qədər narahatlıqla) - Ola bilər. Görünürbu rayonda yoxlama aparmağa gəlibmiĢ. Əcəb iĢə düĢmədik.(BaĢını bulayır).Əhmədov yenidən kupeyə daxil olur.ƏHMƏDOV (bir qədər təkəbbürlə) - Hə, deməli Bakıyagedirik. (Hər üçünün üzünə diqqətlə nəzər salaraq) Amma burayonun adamına oxĢamırsınız. 112

ƏSƏD (nəzakətlə) - Bəli, düz buyurursunuz. QonĢurayondanıq. Sadəcə olaraq burda qatara minmək bizim üçündaha rahatdır, nəinki öz rayonumuzdakı stansiyada. Ona görəgəldik elə burda minək qatara.Bu zaman qatar bələdçisi qapıda görünür.BƏLƏDÇĠ - BağıĢlayın, sizə çay gətirimmi?ġĠROĞLAN (hamını qabaqlayaraq) - Gətirin, dörd stəkan.Bələdçi gedir.ƏHMƏDOV (təmkinlə) - YaxĢı, çox yaxĢı. Gəlin bir tanıĢolaq. Mən Əhmədovam. Hamı mənə belə müraciət eləyir.ƏSƏD - Mənim adım Əsəddir. (Sonra yoldaĢlarını bir-birtəqdim edir). Bax bu yoldaĢ ġiroğlan, o birisi isə Babalıdır.ƏHMƏDOV - Çox gözəl, çox gözəl. (Bir qədər təkəbbürlə)Yəqin kənd təsərrüfatı ilə məĢğulsunuz.ƏSƏD - Bəli mən təsərrüfat baĢçısıyam, ġiroğlan mənimmüavinim, Babalı isə mühasibimdir.ƏHMƏDOV (gülümsəyərək) - Belə de, belə de. Çox gözəl,çox gözəl. Deməli əl-ələ verib (süfrəyə iĢarə edərək)təsərrüfatı dağıdırıq.ġĠROĞLAN (özünü saxlaya bilməyib) – Yox, yox! Siz nədanıĢırsınız? Biz təmiz adamlarıq.ƏHMƏDOV (gülümsəyərək) - Təmiz? Biz hamımıztəmizik. Kim öz ayranına turĢ deyər? Bir də təmizlik anlayıĢınisbi anlayıĢdır. Kstati, siz EynĢteyni taniyırsız? Onun nisbiliknəzəriyyəsindən xəbəriniz varmı?ġĠROĞLAN (qorxa-qorxa) - Vallah, biz Gəncədə oxuyandadeyəsən axı onun adını eĢitmiĢəm.ƏHMƏDOV (bir qədər amiranə) - Yox, cənab ġiroğlanmüəllim! Alimin təkcə adını eĢitmək yox, onun kəĢfləriniöyrənmək lazımdır. Kstati, siz aqranomsunuz. Deyəbilərsinizmi Lısenko nələr etmiĢdir. (ġiroğlan nəsə deməkistəyir, Əhmədov ona imkan vermir). Yox, deyə bilməzsiz!Çünki hamı diplom əldə etmək istəyir. Heç kəs savadlanmaq, 113

yaxĢı bir mütəxəssis olmaq istəmir. Budur bəlamız! (Ayağaqalxıb kupedən çıxır).Bu zaman qatar bələdçisi dörd stəkan çay gətirir.BƏLƏDÇĠ - Ay kiĢilər, sizin kupe yoldaĢınız nə isəgözümə hirsli dəydi. Kimdir o?ƏSƏD ( astadan) - Hər kimdisə böyük adama oxĢayır.Zalım oğlu elə bil elm dəryasıdır. EynĢteyndən tutmuĢLısenkoya qədər xırdaladı bizimçün bu cənab Əhmədov.BƏLƏDÇĠ - Familiyası Əhmədovdur?ƏSƏD - Bəli, Əhmədov. Bu sənə bir Ģey demir?BƏLƏDÇĠ (baĢını bulayaraq) - Xeyir! (Kupedən çıxarkənƏhmədovla üz-üzə gəlir və ehtiramla).Cənab Əhmədov sizinçayınızı gətirmiĢəm. BaĢqa bir Ģey lazım deyil ki?ƏHMƏDOV (kupeyə daxil olaraq) - Yox, çox sağ ol!(Üzünü Əsədə tutaraq) sizin bir icra baĢçınız vardı,Məmmədov. O necə adam idi?ƏSƏD - Çox yaxĢı adam idi. Bizim rayon üçün çox iĢlərgördü. Xüsusilə rayon mərkəzinin yenidən qurulması onunadıyla bağlıdır.ƏHMƏDOV - Bəs Əkbərov?ġĠROĞLAN (tələsik) - O da yaxĢı adam idi. Həddindənziyadə xeyirxah bir kiĢi idi. Maldarlığı rayonda o inkiĢafetdirdi.ƏHMƏDOV (kupedə var-gəl edərək) - YaxĢı indiki icrabaĢçınız Osmanov necə, o da yaxĢı adamdı?ƏSƏD - Əlbəttə, biz ondan çox razıyıq.ƏHMƏDOV (səsini bir qədər ucaldaraq) - Əlbəttə razıqalacaqsınız da. Qızıl kimi təsərrüfatı ələ keçirib, yavaĢ-yavaĢəridirsiniz özünüzçün.BABALI (təmkinlə) - Cənab Əhmədov, biz namusluadamlarıq.ƏHMƏDOV (bir qədər yumĢaqcasına) - Mən demədim ki,uzaq olsun, siz namussuzsunuz. Məgər namuslu adamın ağzıyoxdur? 114

ġĠROĞLAN (kənara) - Əcəb iĢə düĢmədik. Allahmərdimazarın evini yıxsın. Bu hardan calandı bizə?ƏHMƏDOV - Kstati, yatmaq istəsəniz mənə baxmayın,yata bilərsiniz. Mənim yerim yuxarıdadır. Amma xoruldamayınha...(Gülür)ġĠROĞLAN - Cənab Əhmədov, siz nə danıĢırsınız? Sizinkimi bir alicənab insan yuxarıda yatsın, bu ola bilməz. Babalıcavan oğlandı, o yatar yuxarıda. (Sonra astadan Əsəd vəBabalıya) Görürsünüz tülkülüyünü? Özü yuxarı yerə bilet alıbki, kupedəkilər onun kimliyini bilməsinlər.ƏHMƏDOV (sanki onun fikrini duyurmuĢ kimi) - BakıyagediĢim qəfil olduğundan bileti elə bu gün almıĢam. AĢağıyerlərə bilet yox idi. (Yenə kupedən çıxır).ƏSƏD - Ə, sizin canınız üçün mən bu Əhmədovu hardasagörmüĢəm. Lap mənə tanıĢ gəlir.ġĠROĞLAN - Əsəd, bir iki yüz də vur, sən öl, o səningözündə qohumlarından birinə çevriləcək, ha, ha...(Gülür).ƏSƏD (hirslə) - Ə, boĢ-boĢ hırıldama! Ola bilsin mən onuNazirlər Kabinetində görmüĢəm. Axı mən bir dəfə oradayığıncaqda olmuĢam. Vallah yaman Ģirin gəlir mənə.BABALI - Əsəd, biz rayonun butun icra baĢçılarınıtəriflədik. Bəlkə onlardan biri elə onun düĢmənidir?ƏSƏD (hirslə) - Bizə nə?! Bəlkə elə dostudur. Pisləyərsən,iĢləri korlayarsan. Nəyimizə gərək!ġĠROĞLAN (onun sözünü kəsərək) - Biz Gəncədəoxuyanda...ƏSƏD (onu danıĢmağa qoymur) - Ə, ġiroğlan, mən ölümsaxla! Bunu yüz dəfə demisən. Siz Gəncədə oxuyanda sizin birtələbə yoldaĢınız restoranda tanımadığı, təsadüfi bir adamla birstolun arxasında oturur. Yeyib, içirlər və həmin adam sənintələbə yoldaĢından nə iĢlə məĢğul olduğunu soruĢur. Sənindostun da deyir ki, tələbədir. Onda həmin adam bir müəllimbarədə ondan soruĢur. Sənin tələbə yoldaĢın da həmin müəllimio ki, var pisləyir. Bu müəllim də kim olsa yaxĢıdır? Həmin 115

adamın doğmaca qardaĢı! Nəticədə sənin tələbə yoldaĢınimtahandan kəsilir. (ġiroğlana tərəf çevrilərək) Bunu danıĢmaqistəyirdin? Allah evini yıxmasın, sən ki, bunu bizə ən azı yüzdəfə danıĢmısan.ġĠROĞLAN - Sən öl, Əsəd, sən məndən yaxĢı danıĢdın ki!Elə bil Gəncədə mən yox, sən oxuyubsan, hi, hi...(astacagülür).Kupeyə sakitlik şökür. Qatarın təkərlərinin səsieşidilir. Kupenin qarĢısından onların həmkəndliləri Kamalkeçir. Kamalın gözü onlara sataĢır və o, kupeyə daxil olur.BABALI ( özünü itirmiĢ kimi) - Kamal, sən burdaneyləyirsən?KAMAL (bir qədər Ģən) - AxĢamınız xeyir! (ÜzünüBabalıya tutaraq) Səninki lap MəĢədi Ġbadın iĢinə döndü. Mənadaxlıbazlığa gəlmiĢəm. Bəs siz neyləyirsiz burda? (Gülür). Ə,nə quzu kimi oturmusunuz? Heç özünüzə oxĢamırsınız. Ə,Babalı olmaya yanacağınız qurtarıb, ə?! Bu saat təĢkil edərəm.(Əl atıb qoltuq cibindən bir araq çıxarır). Bu saat vaqonbufetdənalmıĢam.BABALI (barmağını dodaqlarına toxundurub) - Ə, sus!Ġndi bizi zibilə salacaqsan. (Lap astadan) Kamal, iĢə düĢmüĢük.Bu zalım oğlu Əhmədov hardan iliĢdi bizə, bilmirik?!KAMAL - Əhmədov kimdi, ə?!ġĠROĞLAN (onun ağzını əlləri ilə tutaraq) - Ə, yavaĢdemədim sənə? (Sonra tamburda duran Əhmədovu onagöstərir). Odur ey, dayanıb kupenin ağzında.KAMAL (sakit-sakit) - YaxĢı nə olsun dayanıb?! Qoydayansın da. Əhmədov kimdi, filənkəsov kimdi, ay kiĢi iĢindəol. (Butulkanı açır).ƏSƏD - Kamal, sən öl, bütün icra baĢçılarını tanıyır. Beləzənn edirəm yuxarıdan-aparatdan gəlib, rayonları yoxlayandı.KAMAL - Stəkanları bəri qoyun, (stola baxaraq) deyəsənheç stəkanlarınız çatmır. 116

ƏSƏD - Yox əĢi, var, Əhmədovun çay stəkanından istifadəetmək olar.ġĠROĞLAN - A kiĢi, dəyməyin onun çayına. Bəlkə onunayrı məqsədi var. Biz Gəncədə oxuyanda...ƏSƏD (onun sözünü kəsərək) - ġiroğlan, mən ölüm saxla.Siz Gəncədə oxuyanda sizin bir tələbə yoldaĢınız varmıĢ və o,çayı bumbuz soyuq olmasaymıĢ, içməzmiĢ. Bunu deməkistəyirdin?ġĠROĞLAN-Ə,sən öl,elə bil Gəncədə mən yox elə bu(Əsədi göstərir) oxuyubmuĢ. (Astadan gülür).ƏSƏD - ƏĢi ġiroğlanın, stəkanını götür.ġĠROĞLAN (öz stəkanını əlinə götürərək) - Yox, sənöləsən verə bilmərəm. Stəkanım murdar olar.ƏSƏD - Ay ġiroğlan, camaat bütün murdarları spirtlətəmizə çıxarır. Sən ona murdar deyirsən?ġĠROĞLAN - Camaat çox qələtlər eləyir, onun mənə nədəxli?KAMAL - Eybi yoxdur, Babalı sən baĢla, mən dətamamlayaram.BABALI (etiraz edərər) - Yox qardaĢ, yalnız səndən sonra.Kamalla Əsəd içirlər. Sonra Kamal öz stəkanına araqsüzüb Babalının qarşısına qoyur.BABALI - Kamal müəllim, sağ ol, sənin sağlığına! (Ġçir).Bu zaman Əhmədov kupenin qapısında görünür.ƏHMƏDOV - Kstati, sizin o “ġəfəq”kəndində qızıl“onluq”pul kəsən vardı. Necə oldu onun axırı?ġĠROĞLAN (astadan) - Bizdən söz almaq istəyir hərif.Görürsünüz?ƏSƏD (cox ehtiyatla) - Hə, belə bir iĢ deyəsən olub. Okənd bizdən xeyli aralıdır. Məncə qızıl pul kəsəni həbs etdilər.Vallah bizim elə iĢlərdən xəbərimiz olmaz.ƏHMƏDOV (bir qədər istehzalı) - Əlbəttə, xəbərinizolmaz. Bütün aləm danıĢir ki, o pul kəsən bu zonanın bütünvəzifəli adamlarını, təsərrüfatları yeyib –dağıdanları qızıl 117

əĢyaları ilə təmin edib. Siz də deyirsiniz ki, xəbəriniz yoxdur.(Üzünü Əsədə tərəf çevirərək) - Bəs siz təsərrüfat baĢçısıdeyilsiniz?ġĠROĞLAN (astadan) - Pah atonnan, nə dəqiq bilir!BABALI (hirslə) - Nəyi dəqiq bilir? Qızıl pul kəsənləalverə girmisən, qızıl alıbsan, yoxsa satıbsan, biz bilmirik?KAMAL (dərhal ayağa qalxaraq) - YaxĢı, sağ olun, məngetdim. Bizim kupedəki uĢaqlar məndən narahat olarlar.Çoxdan çıxmıĢam. (Sonra Əhmədova müraciətlə) BağıĢlayın,narahat etdim. Salamat qalın(çıxır).Əhmədov da onun arxasınca kupedən çıxır.BABALI - Ə, Kamal nə yaman qorxdu.ƏSƏD - Niyə də qorxmasın? Kamalın həmin pul kəsənləbirbaĢa əlaqəsi vardı. Qızıl onluqları əridənlərdən biri də eləKamal idi də. Bir ildə imarəti hansı pulla tikdi? Özünə fermanıhansı pulla yaratdı? Qatarda getməyinə baxma, o ikiinomarkanı hansı pula aldı?BABALI - Nə eyləyib özü bilər, bir də Allahı.ƏSƏD - Əlbəttə, özü bilər. Mən sadəcə olaraq onunnarahatçılığının səbəbini deyirəm.ġĠROĞLAN (astadan gülərək) - Sən öl, lap güllə kimi çıxdıkupedən. Biz Gəncədə oxuyanda...ƏSƏD (onun sözünü kəsərək) - Saxla, əĢi saxla. SizGəncədə oxuyanda bir tələbə yoldaĢınız olub. Yataqxanadakıotaqda bir balaca tünlük olanda aradan çıxırmıĢ.ġĠROĞLAN - Pah atonnan, elə bil Gəncədə mən yox, eləbu (Əsədə iĢarə ilə)oxuyubmuĢ. (Astadan gülür, o biri iki dostda ona qoĢulur).Babalı narazı şəkildə bir kupenin qapısına tərəf, birdə yarımçıq araq butulkasına baxır. Əsəd başını bulayır.Əhmədov yenə kupenin qapısı ağzında görünür.ƏHMƏDOV - Kstati, sizin rayonda Bəyalı kəndi var. Baxorada inək oğurluğu məsələsi necə oldu? 118

ġĠROĞLAN (tələsik) - Tutdular, oğruları tutdular. (Sonraastadan dostlarına) ƏĢi bu hər Ģeyi bilir. Yəqin prokurorluqiĢçisidir.ƏHMƏDOV - Hə, (pauza). Kstati, gecələr xəlvəti Ģəxsiobyektlərdə oğurluq edib, sonra həmin obyekləri yandıran varidi e, onunçün qəti imkan tədbiri görülüb. Deyəsən (baĢınabarmağı ilə iĢarə edir) ondan imiĢ.ƏSƏD (o da barmağı ilə baĢına iĢarə edir) - Ondan olsaydıcamaatın malını oğurlayıb mülkünə niyə od vuvrdu. Elə özünəod vurardı da. Bir də ki, dəlini dama basmazlar ki.ƏHMƏDOV - Mən demədim o, yüz faiz dəlidir. ġübhəsizki, müvafiq orqanlar bunu araĢdıracaqlar.BABALI (kənara) - ġübhəniz olmasın, mən ölüm, buprokurorluq iĢçisidir ki, var.ġĠROĞLAN - QardaĢlar, yamanca iĢə düĢmüĢük. BizGəncədə oxuyanda...ƏSƏD (onun sözünü kəsərək) - Sən Allah, bir dayan, bunuda eĢitmiĢik, söyləyim?ġĠROĞLAN (sakitcə) - Yox, ehtiyac yoxdur. Özüm sizəsöyləmiĢəm də.Əhmədov kupenin qarĢısında var-gəl edir. Kupeninqapısı açıqdır.ƏSƏD (astadan) - Mən ölüm, burda Əlinin yeri nə görünür!Əli burda olsaydı bu Əhmədovu yuyub çəpərdən asardı.BABALI - ƏĢi, sən də Əlini çox ĢiĢirtmə. BaĢdan ayağagopdur. Lap elə olaydı burda, nə edərdi ki?ġĠROĞLAN (kənara) - Gopçu gopçunu bəyənməz. Bu da(Babalıya iĢarə edir) onun kimi gopçudur axı. Atalar yaxĢıdeyib ki, iki qoçun baĢı bir qazanda qaynamaz!ƏSƏD - Yox, Babalı elə demə, o respublikanın bütün “bərkgedənlərini”tanıyır. Böyük-böyük adamların çoxu onunladostluq edir. (DanıĢığına ara verir). Bəlkə elə bu Əhmədovonun tanıĢı çıxardı. 119

BABALI - ƏĢi o, hamısını gop eyləyir, heç elə bir fərlibaĢlıtanıdığı adam da yoxdur. Sadəcə olaraq yalandan ĢiĢirdir.Bir dəfə avtobusda baĢımıza oyun açdı. EĢitmisiz?ƏSƏD - DanıĢ eĢidək də.ġĠROĞLAN (qımıĢaraq) - Hə, hə, Babalı sən canın söyləhəmin əhvalatı. Qoy bir az əhvalımız düzəlsin. Baxmayaraq ki,mən o əhvalatı səndən bir neçə dəfə eĢitmiĢəm. ƏsədeĢitməyib. Bir də eĢitsə nə olar ki? Sən o hadisəni hər dəfə bircür danıĢırsan. DanıĢdıqlarının heç biri o birinə uyğun gəlmir.Həmin əhvalatı eĢitmiĢ olsaydı belə, indi danıĢacağın onunçüntəzə olacaqdı. Hi, hi...(gülür).BABALI (ciddi görkəm alaraq) - ƏĢi avtobusla kəndəgəlirdim. Kamalla Əli də mənimlə idilər. QonĢu rayondan birisiyanımda oturmuĢdu. TanıĢ olduq, Ģirin söhbətə giriĢdik. QonĢurayonlu bizim kənddən çoxlu adam tanıyırdı. Əli də ondan geriqalmamaq üçün onun rayonundan olan bir dostunun adınıçəkdi. Lap çoxdan Cabir müəllimlə dostluq etdiyini soylədi.Səfalı kəndinə çatar-çatmaz qonĢu rayonlu kiĢi avtobususaxlatdı. O, avtobusdan düĢməzdən əvvəl bizdən xahiĢ etdi ki,Həsənə, Kərimə, Əkbərə ondan salam söyləyək. Bizim Əli dəeləmə tənbəllik, ondan xahiĢ etdi ki, Cabir müəllimə salamsöyləsin. QonĢu rayonlu kiĢi geri çevrilərək: ”ƏĢi Cabirmüəllim mən özüməm də” deyib avtobusdan düĢdü və heç geridə baxmadı. Bizim isə gülməkdən az qaldı qarnımız cırıla. Əliisə kəndəcən heç ağzını açmadı, ha, ha...(Birlikdə gülürlər).Əhmədov kupeyə daxil olur və Əsədin yanında oturur.ƏHMƏDOV (yarımçıq araq butulkasına baxaraq) -Deyəsən axı zakuskanız qurtardı. Bunu (arağa iĢarə ilə) sonayetirə bilmədiniz.ƏSƏD - Yox, yox, biz içən deyilik. Elə, belə...ƏHMƏDOV (gülümsəyərək) - A kiĢilər,nə danıĢırsınız?Kstati, mən öz kliyentlərimi əla tanıyıram. (Diplomat portfeliaçıb oradan bir neçə mandarin və limon çıxarıb stolun üstünə 120

qoyur). Kstati, əla mandarin və limonlardır. Vurun bununla(arağa iĢarə edir).ġĠROĞLAN - Əcəb gözəl mandarin və limonlardır. Yəqinbazardan alıbsınız.ƏHMƏDOV (təəccüblə) - Niyə bazardan? ĠcraHakimiyyətinin bağındandır.ġĠROĞLAN (kənara) - Dedim də, böyük adamdır,inanmadız!ƏHMƏDOV (sözünə davam edərək) - Mən Ġcra hakimiyyətininbufetində iĢləyirəm. Bufetçiyəm. Sizin rayonunbütün Ġcra baĢçılarına xidmət etmiĢəm. Hamısını beĢ barmağımkimi tanıyıram. QonĢu rayonlardan xəbərlər, söhbətlər də ilkdəfə bizim bufetə gəlib çatır. Vallah zonanın informasiyamərkəzidir.ƏSƏD (dərindən nəfəs alaraq) - Belə de, əĢi bayaqdandeyirəm ki, mən bu yoldaĢı hardasa görmüĢəm, inanmırlar.ġĠROĞLAN - ƏĢi, Allah səni saxlasın, cənab Əhmədov!Bayaqdan ürəyimizi yemiĢik ki...BABALI (stəkanlara araq süzərək) - Gəlin bu badələri içəktanıĢlığımızın sağlığına! Oyunun olsun, cənab Əhmədov!S O N 121

BIR ELMI – TƏDQIQAT SEKTORUNDA(Bir pərdə üç Ģəkildə pyes)ĠġTĠRAK EDƏNLƏR :Atazadə - sektor müdiri,Mahmud müəllim - sektorun qocaman əməkdaĢı,Rafiq - gənc elmlər doktoru, laboratoriya rəhbəri,Səməd, Aliyə - sektorun elmi əməkdaĢları,Natiq - sektor mudirinin aspirantı,Lalə - katibəBĠRĠNCĠ ġƏKĠLSektor müdirinin qəbul otağı. Qəbul otağında sektorunağsaqqal əməkdaşı Mahmud müəllim və bir neçə digərəməkdaş oradadır. Rafiq daxil olur.RAFĠQ - Salam!MAHMUD müəllim və LALƏ birlikdə - Salam!RAFĠQ (Laləyə) - Müdir yerindədirmi?LALƏ - Bəli. Amma bərk məĢğuldur. (Müdirin otağınaiĢarə ilə) Yanında kənardan qonaq var. TapĢırıb ki, yanına heçkimi buraxmayım. (Sonra Mahmud müəllimə iĢarə ilə)Mahmud müəllim də onu gözləyir. Nə üçünsə bilmlrəm, o sizigörmək istəyirdi. Mümkünsə, bir az gözləyin.RAFĠQ - YaxĢı gözləyərəm. (Üzünü Mahmud müəllimətutaraq) Mahmud müəllim necəsiniz? Evdə-eĢikdə nə var, nəyox? ĠĢləriniz necə gedir?MAHMUD müəllim - YaxĢıdır oğul, çox sağ ol! Bəs siznecəsiniz? Bizim sektorun mühitinə alıĢa bilirsinizmi?RAFĠQ (gülümsəyərək) - AlıĢıram Mahmud müəllim,yavaĢ-yavaĢ alıĢıram. 122

MAHMUD müəllim (üzünü Laləyə tərəf tutaraq) - Ġndikikimi yadımdadır. Rafiq universitetdə mənim tələbəm olandabap-balaca oğlan idi. Amma çox yaxĢı oxuyurdu. Əgər səhveləmirəmsə, o vaxt Rafiq ən yaxĢı tələbə elmi iĢlərininmüsabiqəsində birinci dərəcəli diplomu almıĢdı. (Üzünü Rafiqətutaraq) Elə idimi, Rafiq?RAFĠQ (utancaqlıqla) - Bəli, Mahmud müəllim.Mahmud müəllim - Ġndi maĢallah görürsənmi, Rafiq necəböyük alim və igid oğlan olub. (Bir qədər sükutdan sonra) Bizdə ki, qocalırıq.RAFĠQ - Xeyir Mahmud müəllim, siz o qədər dədəyiĢməmisiniz. Azca saçlarınız ağarıb. (Zarafata salaraq)Saçın ağarmasının da MəĢədi Ġbad demiĢkən qocalığa əsladəlaləti yoxdur.MAHMUD müəllim - Eh oğul, MəĢədi Ġbad sözdür dədeyib. Elə dəlaləti var, elə dəlaləti var gəl görəsən.Yadınızdadırmı, siz zavodda istehsalat təcrübəsində olanda azqalmıĢdı bədbəxt hadisə baĢ versin. O tələbənin adı nə idi?(Yadına salmaq üçün əli ilə alnını ovuĢdurur)RAFĠQ - Onun adı Həsən idi, Mahmud müəllim. Ġndi aliməktəb müəllimidir. Bu yaxınlarda namizədlik dissertasiyasımüdafiə eləyib.MAHMUD müəllim - Hə düz geyirsən, Həsən idi onun adı.Xatırlayırsanmı, onu qucağıma alıb odun içərisindən necəçıxadım?RAFĠQ - Lap yaxĢı yadımdadır.MAHMUD müəllim - Hanı o güc, indi məndə qalıbmı?Məgər bu qocalığın birinci əlaməti deyilmi?RAFĠQ - Sizin fiziki gücünüz qismən azalsa da, mənəvigücünüz xeyli artmıĢdır. Siz indi dünyada tanınmıĢ alimsiniz.Əsil alim heç vaxt qocalmır və ölmür. Alimin fiziki kəmkəsirinielmi dəyərləri kompensə edir. Bax buna görə dəMahmud müəllim, siz qocalıqdan çox-çox uzaqsınız. 123

MAHMUD müəllim (nəsə yadına düĢür) – Rafiq, sizinqrupda bir oğlan var idi. Ucaboy, cüssəli oğlan. Səhvetmirəmsə adı Kərim idi. Bilmirsən indi o, haradadır?RAFĠQ - Kərim indi akademiyada Ģöbə müdiridir.Tələbəlik vaxtı boylarımız çox fərqli olduğundan tələbəyoldaĢlarımız bizi görən kimi ġtepsel və Tarapunka gəldi,deyirdilər. YaxĢı yadımdadır, bir dəfə Kərimlə Universitetinyeməkxanasına gedəndə sizinlə rastlaĢdıq. Hara getdiyimizisoruĢdunuz. Utandığımızdan cavab verə bilmədik. Siz bildinizki, yeməkxanaya gedirik. Onunçün də mənə dediniz ki, Rafiq,bala, qocalar yeyirlər ölməmək üçün, balacalar isə böyüməküçün. Elə ye, böyüyəsən!MAHMUD müəllim (gülərək)- Hə, hə yadımdadır. O vaxtsən doğrudan da balaca idin. EĢitdiyimə görə hələ bir dəfərektor səni universitetin koridorunda gördükdən sonra növbətçimüəllimdən soruĢub ki, bu uĢağı buraya kim buraxıb. Növbətçimüəllim də özünü gülməkdən saxlaya bilməyib Ģaqqanaq çəkibvə deyib ki, professor bu oğlan bizim universitetin ikinci kurstələbəsidir.Üçü də birlikdə gülürlər.RAFĠQ (söhbətin mövzusunu dəyiĢərək) - Mahmudmüəllim, Ģöbənizdə nə yeniliklər var? ĠĢləriniz necə gedir?MAHMUD müəllim - Hər Ģey öz qaydasındadır. Kənardanmaneçilik olmasa (müdirin otağına iĢarə edir), iĢlərimiz pisolmaz. Əsas problemimiz vaxtdır. Vaxt çatmır ki, çatmır. Sizəbayaq deyəndə ki, qocalmıĢam, etiraz edirdiniz. (Gülümsəyir).Bizim bir yoldaĢ var, o deyir ki, insan qocaldıqca onun ücünvaxt sürətlə keçir. Səbəbini də yaĢlandıqca ölümün insana dahayaxın olması ilə izah edir.RAFĠQ (etiraz edərək) - Xeyir, məncə bu belə deyil! ĠnsanyaĢa dolduqca həyatı daha dərindən dərk edir, daha yaxĢı baĢadüĢür. Ona görə də həyat onunçün daha maraqlı olur. Ġnsan daki, maraqlı iĢlə məĢğul olduqda vaxt sürətlə keçər. 124

MAHMUD müəllim (gülə-gülə) - Qoy siz deyən kimiolsun!Bu zaman müdirin otağının qapısı açılır və oradan birnəfər çıxır.MAHMUD müəllim (ayağa qalxaraq) - Mən bircədəqiqəliyə. Ola bisin ki, sizin söhbətiniz uzun çəksin.RAFĠQ - Buyurun, buyurun Mahmud müəllim. Siz narahatolmayın. Mən gözləyəcəyəm.Mahmud müəllim müdirin otağına daxil olur.RAFĠQ (Laləyə) - Siz bilmirsiniz, Məmməd müəllim məninə üçün görmək istəyirmiĢ?LALƏ (çiyinlərini çəkərək) - Vallah bilmirəm. Ancaq onubilirəm ki, sizin məqaləni və onun sənədlərini özündə saxladı.Sonra da mənə tapĢırdı ki, sizi çağırım.RAFĠQ - Bəs ekspertiza aktına qol çəkmədi?LALƏ (bir qədər tərəddüdlə) - Məncə yox.RAFIQ - Axı niyə ?LALƏ (çiyinlərini çəkərık) - Mən hardan bilim? Bunu onunözündən soruĢun. Məgər o mənə hesabat verir?RAFĠQ ( bir qədər əsəbi ) - Qəribə iĢdir. Ekspertlərinhamısı akta qol çəkir, bir bundan (müdirin kabinetinə doğruəlini uzadır) baĢqa.Bu zaman Mahmud müəllim müdirin kabinetindən çıxır.MAHMUD müəllim (Rafiqə) - Hə oğul, o sizi gözləyir.RAFĠQ (içəri daxil olaraq) - Sabahınız xeyir, MəmmədCəliloviç!ATAZADƏ (baĢını ctolu üzərindəki vərəqlərə baxmaqdanqaldırmadan) - Salam. Oturun. (Bir qədər sükutdan sonra baĢınıqaldıraraq sualedici nəzərlərlə Rafiqə baxır) YaxĢı, Rafiqmüəllim, bu nə iĢdir? Siz xaricdə təhsil almıĢ və iĢləmiĢadamsınız. Çox yaxĢı bilirsiniz ki, orda əmək intizamı necədir.Sizin əməkdaĢlarınız iĢə yaxĢı davam etmirlər. Siz özünüz isəayrı aləmsiniz. Günlərlə Sizi iĢdə tapmaq olmur.RAFĠQ - Məmməd müəllim, mənim... 125

ATAZADƏ (onun sözünü kəsərək) - Məmməd müəllimyox, Mamed Cəliloviç.RAFĠQ (bir qədər əsəbi) - Olsun. Mamed Cəliloviç, mənimlaboratoriyamda mənim özüm də daxil olmaqla beĢ iĢçi çalıĢır.Aliyə və Səməd sizin zavodda qoyduğunuz təcrübənin gediĢinənəzarət edir, Arif məzuniyyətdədir. Natiqdən də nə vaxtsoruĢursan hardasan, deyir ki, Mamed Cəliloviç məni filan yerəgöndərmiĢdi, filan iĢi görürəm. Mən özümsə, bütün günü yalaboratoriyada oluram, ya da ki, kitabxanada.ATAZADƏ – Xeyir, sizin əsas vaxtınız laboratoriyadakeçməlidir.RAFĠQ - Mamed Cəliloviç, məĢhur bir fizik olub,KavendiĢ. Yəqin Siz də onu yaxĢı tanıyırsınız. O, səhər,günorta və axĢam laboratoriyaya gələndə öz aspirantını iĢləyəngörür və hirslənirək bütün günü iĢləyirsə, bəs nə vaxtdüĢündüyünü soruĢur. Öyrətmək olmasın Mamed Cəliloviç,nəzəri biliklərsiz təcrübi nəticələrin effekti çox az olur. Bəlkədə heç olmur.ATAZADƏ (bir qədər istehza ilə) - Öyrətməyinə öyrətdin.Ancaq Siz heç kitabxanada da olmursuz axı. ƏĢi, kitabxanayaneçə dəfə Sizin ardınızca adam göndərmiĢəm, vicdan haqqı,Sizi tapa bilməyiblər. Belə iĢ olar?!RAFĠQ (təmkinlə) - Mən bizim sektorun kitabxanasındayox, mərkəzi elmi-texniki kitabxanada iĢləyirəm.ATAZADƏ (bir qədər kinayə ilə) - Deməli, bizimkitabxana Sizin üçün yaramır, hə?RAFĠQ (sakit tərzdə) - Niyə? Sadəcə olaraq elə ədəbiyyatvardır ki, mən onu bizim kitabxanada tapa bilmirəm, Mərkəzielmi-texniki kitabxanada tapıram.ATAZADƏ - Yox, belə olmaz! Kitabxanaya getmək üçünayrı vaxt seçin. Bu nə deməkdir? Müdiriyyət istədiyi vaxt öziĢçisini tapa bilmir. Əmək intizamına hamımız riayət etməliyik.Hecə olur, mən bütün günü bu kabinetdən bayıra çıxmıram,iĢçilərim isə iĢ vaxtında Ģəhəri gəzir. 126

RAFĠQ - Əvvəla, mən əmək intizamını heç vaxtpozmamıĢam. Ġkncisi, kitabxanaya getməyə ayrı vaxt seçindeyəndə Siz nəyi nəzərdə tutursunuz? Üçüncüsü, Sizəkabinetiniz xoĢ gəlir və ordan çıxmırsınızsa, o Sizin öziĢinizdir. Sadəcə bir həqiqət var ki, elmi kəĢflər kabinetlərdədeyil, laboratoriya ilə kitabxananın vəhdətində baĢ verir.ATAZADƏ (bir qədər yumĢalır) - YaxĢı gəl mübahisəaçmayaq. Qaldı, Natiqə, o, mənim aspirantımdır və mənimsərəncamımdadır. Onunla iĢin olmasın. (daha aĢağı tonla) Hə,Sizin məqaləyə baxdım. Onun üzərində bir az iĢləmək lazımdır.Bir də ki, məqaləni yazanda iĢlədiyiniz müəssisənin adınıgözləmək lazımdır. ÇalıĢmaq lazımdır ki, bəzi etik qaydalaraəməl olunsun.RAFĠQ (həyəcanlı) - Siz nə danıĢırsınız? Mən Sizi baĢadüĢə bilmirəm. Mən bu sektorun adını həmiĢə uca tutmuĢam vəetik qaydalardan heç vaxt kənara çıxmamıĢam. Siz nə əsaslabelə danıĢırsınız?ATAZADƏ (gülümsəyərək) - YaxĢı, yaxĢı, əsəbiləĢməkdəndanıĢmamıĢıq. Götür bu məqaləni bir qədər iĢlə. Mən qeydləretmiĢəm. Onları nəzərə almaq lazımdır (məqaləni stolun üstüilə ona doğru itələyir).RAFĠQ (əsəbi halda məqaləni götürür) - YaxĢı, mən baĢadüĢmürəm...ATAZADƏ (onun sözünü kəsərək) - Bu olmadı, bu olmadıRafiq müəllim. Gedin öz otağınıza, səliqə ilə məqaləninəzərdən keçirin.RAFĠQ ( hirslə otaqdan çıxaraq) - YaxĢı, sağ olun.ATAZADƏ (arxasınca) - Bura bax, o Natiqi yanımagöndər.RAFĠQ (geriyə dönərək) - Tapsam, hökmən.(QapıdaLaləyə) Lalə xanım, sağ olun.LALƏ (gülümsəyərək) - XoĢ gəldiniz. 127

Rafiqin laboratoriyası. Cihazlar arasında beş stolqoyulmuşdur. Stollardan birinin arxasında Natiq oturmuşdur.Rafiq otağa daxil olur.RAFĠQ (Natiqə) - Rəhbərin səni çağırır.NATĠQ (iriĢə-iriĢə) - Xeyir ola, görəsən nə üçün məniçağırır. (Rafiqə tərəf) Sizə bir söz demədi?RAFĠQ (sərt Ģəkildə) - Xeyir.Natiq çıxır. Rafiq öz masasının arxasına keçir və əlindətutduğu məqaləni nəzərdən keçirir. Bu zaman Aliyə və Səmədotağa daxil olurlar.HƏR ĠKĠSĠ BĠRLĠKDƏ - Salam, Rafiq müəllim!RAFĠQ - Salam, salam. Nə xəbərlə gəlmisiniz? ĠĢlər necəgedir?ALĠYƏ - Hələ ki, bir Ģey yoxdur.SƏMƏD -Hər Ģey əvvəlki kimidir. ġəxsən mən, bu iĢdənmüsbət nəticə gözləmirəm. (sonra Rafiqin üzünə diqqətləbaxaraq) Mənə bax, qanın qaradır deyəsən. Sənə nə olub? Əgərzavodda qoyulan təcrübələrin dərdini çəkirsənsə, sizi bilmirəm,Ģəxsən mən, bu iĢdən müsbət nəticə gözləmirəm.RAFĠQ (məqaləni ona göstərərək) - Buyur bax, feyziyyabol. Müdirimiz ekspertiza aktına qol çəkmir. Özü də mənə deyirki, sektorumuzun adını gözləmək lazımdır. Nə bilim etikqaydalara riayət etmək lazımdır.SƏMƏD (bərkdən gülərək) - Ha, ha, ha. ƏĢi sən bunubirinci dəfədir eĢidirsən? Deməli, o, indiyə kimi sənə böyükgüzəĢt edirmiĢ. ġans veribmiĢ ki, özünü göstərəsən.RAFĠQ (təəccüblə) - Necə yəni birinci dəfə? Necə yəniĢans? Mən heç nə baĢa düĢə bilmirəm. Siz nə deyirsiniz? Birməni baĢa salın.SƏMƏD (halını pozmadan) - Burda baĢa düĢməli bir Ģeyyoxdur. O indiyə kimi sənə imkan verib ki, məqaləni ya təközün və yaxud da birgə iĢlədiyin yoldaĢlarla çap etdirəsən.Çünki aldığınız nəticələrə elm aləminin necə reaksiyaverəcəyini bilmirdi. Ġndi sənin elmi iĢlərinə dünyadan müsbət 128

eaksiya gələndən sonra məqalələrinə müəllif kimi onun daadını yazmalısan, özü də birinci. Yoxsa bizim sektorunənənələrini pozmuĢ olarsan. Bizim sektordan gedən bütünsanballı əsərlərin birinci müəllifi məhz Mamed Cəliloviçdir.Onun sənə, sektorun adını, etik qaydaları gözləmək lazımdır,deməsi, məhz buna iĢarədir.RAFĠQ - Belə de. Mən də deyirəm o, niyə müəlliflərinadları altından qırmızı xətt çəkib. Məsələ indi mənə aydın olur.(Kiçik pauzadan sonra) Yox, dostlar! Mən onun adını heç vaxtözüm iĢlədiyim məqalədə yazmayacağam. Niyə dəyazmalıyam? Hansı əməyinə görə? Hansı diqqətinə görə?Zəhmətə qalsa, otağımızı süpürən Kübra xalanın məqaləninərsəyə gəlməsində zəhməti onunkundan böyükdür. Onun adınıyazsam, onda gərək Kübra xalanın da adını yazam. Çünki,cihazların təmiz saxlanmasında onun böyük zəhməti var. Məhzdəqiq nəticələr təmiz cihazlarda alınır.SƏMƏD (böyük əminliklə) - Rafiq müəllim, Ģefin adınıməqaləyə yazmasan, özü də birinci, məqalən çapa getməyəcək.RAFĠQ (hirslə) - Axı niyə?SƏMƏD (yenə sakitcəsinə) - Niyəsini sənə baĢa saldıq.RAFĠQ - Qəribə iĢdir.ALĠYƏ - Bu sektorda qəribə iĢlər çoxdur. Sən onları hələsonra görəcəksən. Gec gəlib, çox tez öyrənmək istəyirsən,nədir?RAFĠQ (çiyinlərini çəkərək) - Mən heç nə anlamadım.Mənə hər Ģey qaranlıq qaldı.ALĠYƏ - Rafiq müəllim, darıxma, bir azdan hər Ģeyi baĢadüĢəcəksən.Bu zaman Natiq otağa daxil olur.NATĠQ - Rafiq müəllim, Mamed Cəliloviç Sizi çağırır.RAFĠQ (təəccüblə) - Mən ki, indi onun yanındaydım.SƏMƏD - Rafiq müəllim bundan da ötrü narahat olma.Bizim sektorda belə Ģeylər də tez-tez olur. Lazım gəlsəmüdirimiz bir gündə adamı yüz dəfə çağıtdırar. Bunun üçün 129

narahat olma. Əsas məsələ odur ki, o indi səni nə üçün cağırır.Bax bunun üçün narahat olmağa dəyər. (riĢxəndlə) Görünür nəisə fövqəladə hadisə baĢ verib.Rafiq çıxır. Müdirin otağı. Rafiq içəriyə daxil olur.RAFĠQ - Mamed Cəliloviç, məni çağırmısınız?ATAZADƏ - Bəli, bəli buyurun, oturun. Bayaq sizə bəziĢeyləri deməliydim, yadımdan çıxdı. Vicdan haqqı, qoyurlar ki,adamın huĢu baĢında qalsın. O qədər iĢ var ki, lap baĢımıitirmiĢəm.RAFIQ - Buyurun, eĢidirəm Sizi.ATAZADƏ (həddindən mülayim Ģəkildə) - Bu nərəsmiyyətdir, Rafiq bəy? ƏyləĢin, Sizinlə bir balaca iĢbarəsində məsləhətləĢmək istəyirəm.RAFĠQ - Axı Siz mənə iĢ tapĢırdınız. Mən indi onunlaməĢğulam.ATAZADƏ (bir az da mülayim Ģəkildə) - A kiĢi, buranınböyüyü mən deyiləm? Ġcazə verirəm Sizə bu gün bu sektordaəlinizi ağdan qaraya vurmayın. Buna mənim hüququm yoxdurbəyəm? Vicdan haqqı var.RAFĠQ - Axı...ATAZADƏ (onun sözünü kəsərək) - Rafiq müəllim, mənbilmirəm Siz məni necə tanıyırsınız, amma onu deyim ki, aradabir əsəbiləĢsəm də, amma çox sadə adamam. Nəyə lazımdır burəsmiyyət? Vicdan haqqı...Biz bir müəssisədə iĢləyirik. Ġkimizdə alimik. Düzdür sən məndən xeyli cavansan. Biri-birilə rəsmidavranıĢ bizə yaraĢmaz.RAFĠQ - Mən axı ayrı söz demədim. Ġstəyirəm ki, Siz özsözünüzü deyəsiniz, mən də gedib öz iĢimlə məĢğul olum. Mənbekar durmağa öyrənməmiĢəm.ATAZADƏ - Yox, yox, bu olmadı. Deməli biz hamımızboĢ-bekar dururuq, hə? (kənara). Bu demokratiya gəncləri görnecə korladı ey. Qərbin təhsili bunları lap yoldan çıxardıb.(masasının böyründəki zəngi basır və katibə Lalə otağa daxilolur). Ay qız Lalə, bizə iki stəkan pürrəngi çay gətir. (Lalə 130

çıxır) Sənin bir fransız dostun var e, nədir adı...Vicdan haqqıyaddaĢımı itirmiĢəm tamam. Nədir o, Bakıya beynəlxalqkonfransa gəlmiĢdi e...RAFĠQ (bir qədər təlaĢla) - Anri Svarkı deyirsiniz? Nə olubki, ona?(Lalə çayları gətirir)ATAZADƏ - ƏĢi ona heç nə olmayıb? Çay dedim oyadıma düĢdü. O, da mənim elmi rəhbərim Nikolayev kimibizim çayı çox sevir. Mən burdakı məclislərdə hiss etdim.Nikolayev də bizim çayın vurğunu idi. HəmiĢə deyirdi ki,Azərbaycan çayını içəndə bütün yorğunluğum canımdan çıxır.Bizim yeməklərdən də ən çox sevdiyi balıq kababı idi.Moskvada həmiĢə onunla görüĢəndə Bakı səfərindən danıĢırdı.Bakının görməli yerlərindən danıĢırdı. Sonra da balıqkababından xüsusi həvəslə danıĢırdı. Bir dəfə dedim ki, ayprofessor, gəl o kababdan elə Moskvada, sənin balkonundabiĢirim səninçün, razı olmadı. Çox sadə kiĢi idi.(Rafiq yerində narahat qurcalanır)ATAZADƏ - Bura bax, Rafiq müəllim, sənin o Svarklaəlaqən necədir?RAFĠQ - Pis deyil. Ġnternet əlaqəmiz demək olar ki,daimidir.ATAZADƏ - Bəlkə səni komandiravat eləyim gedibdostunla görüĢəsən. Parisi gəzəsən, tələbəlik illərinixatırlayasan.RAFĠQ - Belə səfərin məqsədi olmalıdır. Məqsədsiz beləsəfər, həddən artıq harınlıq olar.ATAZADƏ - Məqsəd də var, sponsor da.RAFĠQ - Nədir məqsəd?ATAZADƏ (kiçik pauzadan sonra) - Bilirsən, Natiq özelmi iĢini artıq tamamlayıb. Mən istəyirəm ki, onundissertasiyasını sən oxuyasan və ona yaxĢı bir rəy yazasan.Sonra ikinizi də ezam edək Fransaya dostunun yanına, ordan da 131

ir neçə rəy gətirəsiz. Darıxıb-zad eyləmə, Natiq çox yaxĢı birsponsor tapıb. Səfəriniz yüksək səviyyədə maliyyələĢəcək.RAFĠQ - Mamed Cəliloviç...ATAZADƏ (onun sözünü kəsərək) - ƏĢi bu rəsmiyyətçilikkimə lazımdır. Biz həmkarıq, iĢ yoldaĢıyıq. Mənə Mamedmüəllim desən də kifayət edər.RAFĠQ (onun dediklərinə fikir vermədən) - MamedCəliloviç, mən o dissertasiyanı artıq oxumuĢam. Və mən özümistəyirdim ki, bu iĢlə bağlı Sizinlə söhbət edim. Mən belə hesabedirəm ki, Natiqin apardığı təcrübələrin nəticələri, yumĢaqdesək, dəqiq deyildir. O, öz təcrübi nəticələrini nəzəriyyəyəsüni surətdə uyğunlaĢdırmıĢdır. Daha doğrusu onun təcrübinəticələri nəzəriyyədən alınan nəticələrə tabe etdirilmiĢdir.Mən hesab edirəm geniĢ müzakirəyə çıxarılmazdan əvvəldissertasiya laboratoriyada müzakirə olunmalıdır.ATAZADƏ (az qala çığıraraq) - Necə?! Siz deyirsiniz ki,Natiqin aldığı nəticələr saxtadır?RAFĠQ (çox sakit Ģəkildə) - Mən qəti olmasa da, beləfikirdəyəm.ATAZADƏ - Siz həddinizi aĢırsınız, Rafiq Əliyeviç! Bəli,siz həddinizi aĢırsınız. Siz mənim aspirantımın apardığı elmiiĢə Ģübhə ilə yanaĢırsınız..RAFĠQ (təmkinini pozmadan) - Mən təkcə Sizin aspirantınaldığı təcrübi nəticələrə deyil, həm də Sizin arxalandığınıznəzəriyyəyə Ģübhə ilə yanaĢıram.ATAZADƏ (hirslə əlini stoluna vuraraq) - Bəsdir! Siz lapağ etdiniz. Vicdan haqqı... Siz dünya Ģöhrətli ġterenberqinnəzəriyyəsinə Ģübhə edirsiniz?RAFĠQ - Mən ġterenberqin böyük alim olmasına əslaĢübhə etmirəm. Lakin...ATAZADƏ ( onun sözünü kəsərək) - Gəl hələ bir buna daĢübdə elə!RAFĠQ (sözünə davam edərək) - Lakin onun mayelərhaqqında verdiyi nəzəriyyə sadəcə olaraq təcrübi nəticələrə 132

uyğun gəlmir. Belə hesab edirəm ki, bu nəzəriyyə qurularkənbir sıra mühüm faktorlar nəzərə alınmamıĢdır.ATAZADƏ (hirslə) - Siz çox mənəm-mənəm deyirsiniz.Axı Siz kimsiniz?RAFĠQ (sakit və bir qədər istehzalı) - Mən? Mən Sizinrəhbərlik etdiyiniz elmi sektorun əməkdaĢı.ATAZADƏ (hirslə) - Bəsdir, bəsdir mənim əsəblərimdəoynadız. (Hirslə gülərək) Ha, ha.. bir buna bax ġterenberqənöqsan tutur.RAFĠQ - Mamed Cəliloviç, mənə belə gəlir ki, Siz çoxyaxĢı bilirsiniz ki, 20-ci əsrə kimi atom bölünməz hesabolunurdu. Sonra nə oldu? Sonra məlum oldu ki, atom özü dəelementar hissəciklərdən təĢkil olunub. Axı vaxtilə atomunbölünməzliyini dahi alimlər də söyləmiĢdilər. ġterenberqinnəzəriyyəsi də onun kimi. Məlumunuz olsun ki, biz Arifləhəmin nəzəriyyənin nöqsanlı olduğunu sübut etmiĢik və yeninəzəriyyə vermiĢik.ATAZADƏ (istehza dolu təəccüblə) - Belə de, belə de. AkiĢi mus-mus deyincə Mustafa de də. De ki, Natiqin təcrübinəticələri mənim nəzəriyyəmə uyğun gəlmir. Bəlkə eləəsərinizi Nobel mükafatına təqdim edəsiniz.RAFĠQ (təmkinlə) - Səbr edin. Məqamı çatanda o daolacaq. Niyə ingilis, alman, fransız, nə bilim daha hansı alimləro mükafatı ala bilsin, bizimkisə yox. Bizim nəyimiz əksikdironlardan? Bir də, mən bilən mübahisəyə artıq ehtiyac yoxdur.Biz öz elmi iĢimizi Londonda keçiriləcək Beynəlxalqsimpoziuma təqdim etmiĢik. Son sözü simpozium iĢtirakçılarısöyləyəcəklər. Qaldı ki, Natiqin dissertasiyasına, (pauzadansonra) o iĢ müdafiəyə buraxıla bilməz. Bu mənim Ģəxsifikrimdir. etirazınız varsa, qoyun Ģöbədə müzakirəyə,vəssalam!ATAZADƏ (hirsl) - Siz nə qədər etikasız adamsınız! Məno iĢi dəfələrlə... 133

RAFĠQ (onun sözünü kəsərək) - Mamed Cəliloviç, xahiĢedirəm təhqirə keçməyin!ATAZADƏ - A kiĢi, Siz bayaqdan məni təhqir edirsiniz,özünüz də deyirsiniz ki, təhqirə keçmə. Mən o iĢi dəfələrləoxumuĢam, düzəliĢlər etmiĢəm. Zavodda tətbiqinə baĢlayıblar.Siz isə deyirsiniz ki...RAFĠQ (onun sözünü kəsərək) - Məncə burda əsəbiləĢməlibir Ģey yoxdur. Bu elmdir, Mamed Cəliloviç, elm! Zavoddatətbiqə də baĢlaya bilərlər. o necə təĢkil olunur onu da bilirik.Amma mən tam əminəm ki, həmin tətbiqdən heç bir Ģeyçıxmayacaq. Səməd və Aliyənin müĢahidələri də bunutəsdiqləyir. Qaldı ki, Natiqin dissertasiyasına, bir daha təkraredirəm, buyurun müzakirəsini təĢkil edin, yoldaĢlar da özrəylərini bildirsinlər. Nə vaxta kimi bu sektordan elmi iĢlərxəlvəti aradan çıxacaq?ATAZADƏ (bir qədər yumĢalaraq) - ƏĢi, yoldaĢlar kimdir?Öz aramızdır bu problemdən mənim və sənin kimi baĢı çıxanvar?RAFĠQ - Siz nahaq elə deyirsiniz. Bizdə yaxĢımütəxəssislər çoxdur.ATAZADƏ (kinayə ilə) - Məsələn (Rafiqin üzünə baxır).RAFĠQ - Məsələn, Arif. Verin qoy oxusun. O, bu iĢəfaydalı düzəliĢlər edə bilər. Mən belə hesab edirəm ki,dissertasiya fundamental surətdə yenidən iĢlənməlidir.ATAZADƏ (qəzəblə) - Sən kimə deyirsən verəkdissertasiyanı oxusun, Arifə? Adə, mən onu heç adam yerinəqoymuram. YekəbaĢın biridir. Ġndi öz aspirantımındissertasiyasını ona oxutdurum?RAFĠQ - Siz camaatı nahaqdan təhqir edirsiniz. Hərənin özĢəxsiyyəti, mənliyi var. Qadı ki, Arifin mütəxəssisliyinə, obizim sektorun ən aparıcı alimlərindəndir.ATAZADƏ - Bura baxın, indi də öz dostunuzu,əməkdaĢınızı mənim gözümə soxursunuz. Qoy o, hələ özdoktorluğunun dərdinə qalsın. Mən onu müdafiə etməyə 134

qoymayacağam. Onun iĢində çoxlu qüsurlar var, qoy düzəltsin,sonra baxarıq. Mənim verdiyim tapĢırıqları yerinə yetirsin.RAFĠQ - Sizin verdiyiniz tapĢırıqlar, etdiyiniz qeydlərləmən də tanıĢam. Onların Arifin dissertasiyasına əsla dəxliyoxdur. Bir də ki, onun müdafiəsinin qarĢısını məncə, heç kimala bilməz.ATAZADƏ - Necə yəni heç kim ala bilməz! Mən bumüəssisənin rəhbəriyəm. Mən nə deyirəmsə, o da olmalıdır. Sizməni yaxĢı tanımırsınız. Mən elə ilanam ki, çaldığım heçzaman sağalmaz.RAFĠQ (sakit tərzdə) - Bilirsiniz, Arif artıq müdafiə edib,özü də Kiyev universitetində. Qayıdanda təbrik edərsiniz.ATAZADƏ (az qala bağırır) - Necə? Necə? Mənimxəbərim olmadan mənim iĢçim dissertasiya müdafiə edir?Mənim baĢımın üstündən iĢ görürsünüz? (Zəngi basıbkatibəsini çağırır). Lalə, ay qız o elmi katibi yanıma çağır.(Lalə çıxır). Onun nə ixtiyarı vardır ki, mənsiz müdafiəĢurasına müraciət etsin.RAFĠQ (yenə sakit Ģəkildə) - Əvvəla, elmi katibi buraçağırmağa dəyməz. Çünki Sizin elmi rəhbəriniz NikolayevAzərbaycan Ali Attestasiya komissiyasına müraciət edib, onunelmi nüfuzunu əsas götürən bu komissiya da burada ixtisasüzrə kifayət qədər mütəxəssis olmadığını nəzərə alıb, ArifiniĢini Kiyev universitetinə göndərdi. Ġkincisi də odur ki, beləhallar sovet vaxtında da olurdu da. Nə qədər incidilmiĢ,sıxıĢdırılmıĢ gənc mütəxəssis Moskva, Kiyev, DüĢənbə, nəbilim daha haralarda müdafiə edirdi. Ġndi də üz tutmuĢuqqərbə.ATAZADƏ (bir qədər yumĢaq tonda) - Deməli, Nikolayevdeyirsiniz də. Belə de, belə de. Bütün bu iĢlərin təĢkilatçısıSizsiniz yoldaĢ Həsənov, bəli, Siz.RAFĠQ (sakit tonda) - Mamed Cəliloviç, burdaəsəbiləĢməli heç bir Ģey yoxdur. Bütün dünya bilir ki, mayelərfizikası sahəsində güclü məktəblərdən biri də Kiyevdədir. Bir 135

Azərbaycan türkü gedib həmin məktəbdə doktorluqdissertasiyası müdafiə edirsə, biz buna sevinməliyik. Bir də ki,Nikolayev Sizin elmi rəhbəriniz olub, mənim yox.ATAZADƏ (hirsli) - Deməli, indi məni ələ salırsınız, hə?RAFĠQ (halını pozmadan) - Niyə ələ salıram? Düzsözümdür.ATAZADƏ - Ona kim icazə verib, Kiyevə getsin?RAFĠQ - Heç kim. Özü gedib.ATAZADƏ (səsinin tonunu yenə qaldırır) - Məgər o,özbaĢınadır? Siz onu bu sektora gətirdiniz. Mən Sizə hörmətedib, onu iĢə götürdüm. Ġndi də o, özbaĢına iĢdən qaçıb, haraistəyir gedir, eləmi? (Özü-özünə). Vicdan haqqı mən belə ĢeygörməmiĢəm.RAFĠQ - ĠĢdən qaçmaq niyə? Siz sadəcə unutmusunuz. AxıSiz özünüz ona, öz hesabına bir aylıq məzuniyyət vermisiniz.O da bu məzuniyyətdən öz dissertasiyasının müdafiəsi üçünistifadə edib, vəssalam.Bu zaman elmi katib qapını açır və otağa daxil olmaqistəyir.ELMĠ KATĠB - Mamed Cəliloviç olarmı?ATAZADƏ (hirslə) - Siz artıq lazım deyilsiz. (ÜzünüRafiqə tərəf tutaraq) Siz də gedə bilərsiniz.RAFĠQ (çıxaraq) - YaxĢı, sağ olun.Atazadə kreslosuna söykənərək başını arxadan əlləriarasına alıb tavana baxaraq fikrə gedir.PƏRDƏĠKĠNCĠ ġƏKĠLRafiqin laboratoriyası. Aliyə və Natiq oradadır.NATĠQ - Aliyə, nə oldu, xeyir iĢiniz nə vaxta qaldı?ALĠYƏ (gülümsəyərək) - Görək də. Rafiq deyir ki,simpoziumdan qayıdandan sonra bu məsələ ilə məĢğul olacaq. 136

NATĠQ (bic-bic gülümsəyərək) - Bunun iĢi lap ağdır.EĢitdiyimə görə əvvəllər deyirmiĢ ki, namizədliyimi müdafiəedib, sonra evlənəcəyəm. Sonra da deyirmiĢ doktorluqdansonra. Ġndi də deyir ki, qoy simpoziumdan qayıdım sonra.Simpoziumlar, konfranslar nə çox. (sonra Aliyənin gözlərininiçinə düz baxaraq) Bəlkə Rafiq müəllim evlənməyinilaboratoriyanın qarĢıdakı beĢ illik iĢ planına daxil edib.ALĠYƏ (ciddi reaksiya vermir) - Ola bilsin. Özü bilər.NATĠQ - Ola bilsin, özü bilər deyəndə sən hələ toyeləməmiĢ bütün hüquqları ona vermisən?ALĠYƏ - Hüquq deyəndə, hər ailədə kiĢinin kiĢi yeri,qadının da qadın yeri var. Hərə öz iĢilə məĢğul olsa, yaxĢıdır.NATĠQ - KaĢ mənim də sənin kimi bir niĢanlım olaydı.ALĠYƏ - Axtarsan taparsan.NATĠQ - Necə, haradan tapım?ALĠYƏ (əlini müdirin qapısına doğru uzadaraq) - Odey,Lalə. Nəyi pisdir. Kukla kimi qızdır, al da.NATĠQ - Sənin Rafiqin qoyur ki? Bir ağaca çıxıb minbudağı silkələyir.ALĠYƏ (bir qədər sakit) - Sən bununla nə deməkistəyirsən?NATĠQ - Heç, elə-belə dedim.ALĠYƏ (təkidlə) - Natiq oxu atıb, yayını gizlətmə. Sözlüadama oxĢayırsan, sözünü de.NATĠQ (guya utanır) - Vallah heç bilmirəm necə deyim. Ogün sənin Rafiqini Lalə ilə elə vəziyyətdə görüblərki...Utanıram deməyə.ALĠYƏ (sərt Ģəkildə) - Böhtan söyləmə, günahdır.NATĠQ - Böhtan niyə söyləyirəm. Allaha Ģükür ki, müasirtexnika elə inkiĢaf edib ki, boĢ söz-söhbətə ehtiyac qalmır.(cibindən bir fotoĢəkil çıxarır və Aliyəyə doğru uzadaraq) Albax, ləzzət al.ALĠYƏ ( fotoya diqqətlə baxır və hirslə) - Bu nədir? Bunusənə kim verib? Bu elə adi Ģantaj da ola bilər. 137

NATĠQ (çox təmkinlə) - Ġndi deyirsən ki, gedim arayıĢgətirim ki, Ģəkil qurama deyil. Bunu mənə qonĢulaboratoriyadan adının açıqlanmasını istəməyən birisi verib.Dedi al bax və ver niĢanlısına. Nə qədər gec deyil, iĢini bilsin.Sən də mənə deyirsən ki, get Lalə ilə...ALĠYƏ (onun sözünü kəsir və sanki özü-özünə) - Yox,yox. Bu ola bilnməz. Mənim sevdiyim, tanıdığım Rafiq beləhərəkət edə bilməz!NATĠQ (sırtıqcasına) - Mən nə deyirəm. Ġnanmırsan,inanma. Ancaq fakt faktlığında qalır. Bu arvad dedi-qodusudeyil a... Bu sənəddir, müasir texnikadır.Bu zaman Səməd otağa daxil olur və Aliyəni pərt görür.SƏMƏD (üzünü Aliyəyə tərəf tutaraq) - Aliyə, sənə nəolub?ALĠYƏ (Natiqin verdiyi fotonu stolun üstündəki sənədlərinarasında gizlədərək) - Heç nə.SƏMƏD (təkidlə) - Yenə də.ALĠYƏ - Dedim heç nə də!SƏMƏD (sakitcə) - Heç nə deyirsən, olsun heç nə də (öz iĢiilə məĢğul olur)Rafiqin otağa daxil olduğunu görən Natiq tez oranı tərkedir. Rafiq otaqdakılarla salamlaşır.SƏMƏD - Rafiq, o səni niyə çağırmıĢdı?RAFĠQ - Heç, deyir Natiqin dissertasiyasını oxu, sonra dabir yaxĢı rəy yaz. Hələ azmıĢ, deyir ki, xaricdəki dostlarındanda bir neçə müsbət rəy al. Hələ bizimçün sponsor da tapıbFransaya göndərir.SƏMƏD - Maraqlı səfərdir. Mən olsaydım razılaĢardım.Sən necə razı oldunmu?RAFĠQ - Sən necə baĢa düĢürsən mən buna razı olabilərəmmi?SƏMƏD (gülərək) - Mən səninlə zarafat edirəm. Əlbəttə,bilirəm ki, sən bu saxtakarlığa getməzsən.RAFĠQ - Bax mən də qəti Ģəkildə yox dedim. 138

ALĠYƏ (bir az incik Ģəkildə) - Sən bizim laboratoriyanıntaleyini təhlükə altında qoymusan.RAFĠQ - Bu məsələnin laboratoriyanın taleyinə nə dəxlivar. Yenə də Natiqin taleyinə desəydin bunu baĢa düĢərdim.ALĠYƏ (üzünü Səmədə tutaraq) - Onda qoy Səməd desin.SƏMƏD – Eh, Rafiq müəllim, Siz hələ... Mən çox üzristəyirəm, çox Ģeyləri bilmirsiniz. Bax bu iĢin acığına o bizimlaboratoriyanı ləğv eliyə bilər. Bizim hər birimizi ayrı-ayrılaboratoriya və ya qruplara salar və beləliklə “əlvida problem”!Halbuki, bu problemin həllinə hər birimiz kifayət qədər zəhmətvə ömür sərf etmiĢik. Bir də axı bizi pərən-pərən salmaq onunürəyincədir. O gün Laləyə deyib ki, bəs Rafiq Səmədlə Aliyənimənə qarĢı qoyur. Sən yeri düĢdükcə onların, ümumiyyətləbütün sektor əməkdaĢlarının söhbətlərinə nəzarət elə. Məndənkim nə danıĢsa, gətir mənə xəbər ver. Bu sahədə Natiq də ki, özyerindədi.RAFĠQ - Bəs Lalə nə fikirdə olub?SƏMƏD - Lalə onun dediklərini demək olar ki, bütünsektora yayıb. Ġndi hamı ondan danıĢır.ALĠYƏ (kinayə ilə söhbətə qarıĢır) - Lalənin nə fikirdəolduğunu sən bizdən yaxĢı bilərsən.RAFĠQ (təəccüblə) - Niyə mən?ALĠYƏ (sənədlərin arasında gizlətdiyi fotonu ona tərəfuzadaraq) - Bax buna görə.RAFĠQ (fotonu əlinə alıb təəccüblə baxır və qəh-qəhlə) -Bu nədir? Bunu sənə kim verib?ALĠYƏ (hirslə) - Səninçün nə fərqi var, kimdən almıĢam.Fakt odur ki, bu foto var.Səməd yaxınlaşıb təəcüblə fotoşəkilə baxır və çiyinləriniçəkir.SƏMƏD - Rafiq müəllim, bu Ģəkil hardan çıxdı ortalığa?Mən də bayaqdan düĢünürəm ki, bu qızın qanı niyə qaradır.Neçə dəfə soruĢdumsa, mənə cavab vermədi. Deməli,qanqaraçılığın səbəbi bu imiĢ. 139

RAFĠQ (təmkinini pozmadan) - Bu Ģəkilin tarixçəsini sizəsöyləyim. Yadınızdadırsa, mən simpoziumla bağlı Atazadəninqəbulunda olanda xeyli gözləməli olmuĢdum. Qəbul otağındada çoxlu adamlar var idi. O vaxt hirslənib qəbula girmədən geriqayıtdım. Bax, həmin gün simpoziumla bağlı bütünsənədlərimi itirdim. Əgər yadınızdadırsa, laboratoriyanı daələk-vələk etdik, amma sənədlər tapılmadı. Bu hadisə məniözümdən elə çıxarmıĢdı ki, az qala ərizə yazıb, buranı tərkedəcəkdim. Elə bu məqsədlə də Atazadənin yanına getdim.Qəbul otağına girən kimi Lalə mənə simpoziumla bağlı bütünsənədləri qovluq Ģəklində mənə doğru uzadaraq dedi ki, bəs buqovluq onun stolu üzərindəki digər sənədlərin arasında imiĢ.Düzü, mən elə sevindim ki, gözlənilmədən onun alnındanöpdüm. (Bir qədər fikirləĢərək) Dayan, dayan. Səhv etmirəmsəNatiq də orda idi. Əlində telefonunu oynadırdı. (Üzünü Aliyəyətutaraq) Bu fotoĢəkili sənə Natiq verdi, eləmi?Aliyə dinmir və gözlərindən yaş axıdır.RAFĠQ (bir qədər səsinin tonunu qaldırır) - Səninləyəm,bunu sənə Natiqmi verdi?Aliyə başı ilə təsdiqləyir.RAFĠQ - Ax əclaf! Elmdəki intriqalarını, əclaflığını indi dəinsanların həyatına köçürmək istəyir. Eybi yox, baxarıq. (sonraAliyəyə) Ay qız, sən bu fotodan görmürsən ki, biz müdirinqəbul otağındayıq. Məgər sən bilmirsən ki, o qıza mənim birbacı kimi hörmətim var. (fotonu göstərir) Sən görmürsən ki,mən onun alnından öpürəm. Bir də əgər aramızda etibaryoxdursa...SƏMƏD (onun sözünü kəsir) - Dayan, dayan! Zilə keçmə.Bizim rəqiblərimiz də bunu istəyir. Aranı vurmaq, iĢi pozmaq.ALĠYƏ (bir peĢman kimi) - Bu fotodan görünmür sən onunecə öpürsən, üzündən yoxsa alnından.RAFĠQ - XahiĢ edəydin Natiq bir az aydın çəkəydi. Həmdə komentari ilə. 140

Öz dediyi sözə gülür, Səməd də ona qoşulur. Aliyə isəazca gülümsəyir.RAFĠQ - Qadın ki, qadın. ġeytan onu ən əziz adamına qarĢıasanlıqla qaldıra bilir.ALĠYƏ (ikibaĢlı) - ġeytan təkcə qadınları yox, kiĢiləri dəyoldan çıxarır.RAFĠQ (gülümsəyərək) - Fakt odur ki, Ģeytan bu gün səniyoldan çıxarmıĢdı.SƏMƏD - Mənə belə gəlir ki, bugünkü hadisədə Ģeytanrolunu bizim müdir oynayır.RAFĠQ - Yəni o, belə alçaqlığa da əl atar?SƏMƏD (gülə-gülə) - Təcrübə göstərir ki, atır, Rafiqmüəllim, atır.RAFĠQ (fikrə gedərək, alnını ovuĢdurur) – Düz deyirsiniz,ondan hər nə desən gözləmək olar. Mən ona deyəndə ki, ArifKiyevdə müdafiə edib, az qaldı bağrı çatlasın. Sanki bu həminMamed Cəliloviç deyil ki, məclislərdə gənclərdən, onlarınelmdə atdığı uğurlardan elə danıĢır ki, deyirsən bu iĢlərəsevinən birinci adam elə bunun özüdür. Hələ müdafiədənsonrakı banketlərdəki çıxıĢlarını demirəm.SƏMƏD - ƏĢi, sən onun masabəyiliyini görməmisən.Azərbaycanlı gənclərə göstərdiyi qayğılardan elə danıĢır ki,tanımayan, bələd olmayan deyir ki, kaĢ bunun yanındaiĢləyəydim.ALĠYƏ - O gün Tahirin müdafiəsindən sonra banketindəelə tostlar deyirdi, elə tostlar deyirdi, gəl görəsən. Beləbabamız Nizami olub, Babək olub, nə bilim Koroğlu olub. Beləənənələrimiz, belə adətlərimiz. Özü də içdikcə araqdan, ağzılap aĢa gəlir. Onun özündən soruĢan yoxdur ki, ay Atazadə,babalarına min rəhmət! Özündən danıĢ. Babalardan sonra sənneyləmisən? On ildir bu elmi sektorda iĢləyirsən və həminmüddətdə on aspirantın olub. De görüm, onlardan hansı birinibir kənara çıxara bilmisən? Kimi diplom sahibi etmisən? Səninaspirantlarından indiyədək müdafiə edən olubmu? YaxĢı, 141

acarmırsan, yekə-yekə xalqım, xalqım deyirsən, niyə onunbalalarını avara qoyursan? Niyə bacarmadığın iĢdənyapıĢırsan?SƏMƏD (Aliyəni göstərərək) - Bizim ikimizi də avaraqoydu zalım oğlu. Aspirantura müddətində mənim mövzumudörd dəfə, Aliyəninkini isə üç dəfə dəyiĢdi. Yenə bir Ģeyçıxmadı ki, çıxmadı. Aliyə onu düz deyir ki, bu adam yalnızözünü baĢqalarına göstərməklə, ibarəli cümlələr iĢlətməkləməĢğuldur. Ġndi də görür ki, bir balaca iĢlərimiz qaydasınadüĢmək istəyir, buna da maneçilik törədir. Elə bil Allah bunumərdimazarçılıq üçün yaradıb.(bir qədər ara verərək)Təəssüflər olsun ki, atazadələrin sayı cəmiyyətimizdə az deyil.RAFĠQ (sınayıcı nəzərlərlə hər ikisinə baxaraq) - YaxĢı siznə deyirsiniz, mən Natiqin iĢinə müsbət rəy yazıb, Avropanı dabu iĢə cəlb edim?ALĠYƏ və SƏMƏD (birlikdə) - Xeyir! Xeyir!SƏMƏD - Biz razı olmarıq ki, layiq olmayan iĢə müsbətrəy yazasınız. Qoy nə bacarırsa, bizə qarĢı etsin. ĠslanmıĢınyağıĢdan nə qorxusu.RAFĠQ (Natiqin masasına iĢarə ilə)- Bəs bu özü hara getdi?ALĠYƏ-Bəs görmədin səni görən kimi otaqdan necə çıxdı?O bildi ki, mən foto əhvalatını açıqlayacağam. Ona görə də tezaradan çıxdı.RAFĠQ - Mənə belə gəlir ki, onda heç bir təqsir yoxdur.Onu çəkə bilmədiyi yük altına salıblar. Bir də ki, ilana zəhərverən koramal var. Hə isə...SƏMƏD (söhbətin mövzusunu dəyiĢir) - YaxĢı, Rafiqmüəllim, Siz simpoziuma nə vaxt gedirsiniz?RAFĠQ - Ġki gündən sonra yola düĢməliyəm. Ancaq mənəbelə gəlir ki, Atazadə ciddi maneçilik törədəcək.SƏMƏD (bir qədər təəccüblü) - O, Sizə nə maneçiliktörədə bilər ki?RAFĠQ- Məsələn, simpoziuma getməyə icazə verməz.SƏMƏD- Siz ona ərizə ilə müraciət etmisiz? 142

RAFĠQ-EtmiĢəm, ancaq hələ ki, bir reaksiya yoxdur.SƏMƏD-Müraciətinizi dəftərxana vasitəsilə etmisinizmi?RAFĠQ- Dəftərxana vasitəsiylə niyə? Ərizə yazdım, aparıbstolunun üstünə qoydum. Vəssalam.SƏMƏD- Ay qardaĢ, o elə adamdır ki, üzünə durub deyərki, ərizə-filan görməmiĢəm.RAFĠQ- Belə getsə, öz hesabıma simpoziuma gedəsiolacağam.ALĠYƏ- Bəs iĢ? Axı iĢdən icazən olmalıdır. Onsuz da obizi gözümçıxdıya salıb.SƏMƏD - ƏĢi, nə olacaq? Bir həftəliyə bülleten götürüb,gedər.RAFĠQ- Sən nə danıĢırsan? Məni indi Atazadənin gözündəsaxtakar edirsən. (gülür) Birdən ürəyinə toxunar, zarafatedirəm. Mən siz deyən kimi ərizəni dəftərxanada qeydiyyatdankeçirməsəm də, simpoziumun sənədlərinin və dəvətnaməninsurətini çıxarıb, rəsmi surətdə ona göndərmiĢəm. Bir ərizə dəyerli komitəyə həmin sənədlərin surətilə birlikdə təqdimetmiĢəm. Yəni yerli komitəni də bu iĢdən xəbərdar etmiĢəm.Çıxıb gedəcəyəm. Qayıdandan sonra məsələni ayırd edərik.SƏMƏD – ƏĢi iĢimizə-gücümüzə bax e... BaĢqa ölkəalimləri arzu edir ki, belə bir nüfuzlu məclisdə onların da birnümayəndəsi iĢtirak etsin. Bizlərdən də birisi ora hətta Ģəxsidəvət olunur, digəri isə onun qarĢısında sipər çəkir ki, gedəbilməsin. Bu düĢüncə ilə biz çox uzağa gedə bilərikmi? (özücavab verir) Məncə yox.ALĠYƏ (Rafiqə) - Bəs Arif? Axı o da səninlə getməli idi.RAFĠQ - Onun mənim kimi problemi yoxdur. Çünki, o,məzuniyyətdədir və səfər xərclərini ödəmək üçün sponsoru davar. Arif Kiyevdən birbaĢa Fransaya uçacaq və biz onunlaStrasburqda görüĢəcəyik.SƏMƏD - Bəs sən necə? Sənin yol xərclərini kimçəkəcək? Öz hesabına getsən, yəqin bir neçə ay ac qalmalısan. 143

RAFĠQ (arxayınlıqla) - Narahat olma, Səməd. Mənimməktəb yoldaĢlarımın bir çoxu ali təhsil aldıqdan sonra iĢtapmadılar və indi onların hamısı Binə ticarət mərkəzində alveredir. Hərəsinin maĢallah, üç dörd yerdə evi, bir neçə maĢını vəçoxlu da pulu var. Onlardan biri mənə sponsorluq edir. Özü dədeyir ki, uĢaqlıqdan arzum elmlə məĢğul olmaq idi, mənəqismət olmadı. Heç olmasa, sən məĢğul ol. Arada məni də biryada sal.SƏMƏD - Sağ ol, belə ticarətçi!RAFĠQ - Ticarətçi yox, komersant. (gülürlər)PƏRDƏÜÇÜNCÜ ġƏKĠLSektor müdirinin otağı. Bütün laboratoriya rəhbərləri burayığışıb. Rafiqin laboratoriyasının bütün əməkdaşları dəvətolunub. Səməd və Natiq də burdadır.ATAZADƏ (əda ilə)- Cənablar və xanımlar! Həmkarlarımız!Sizi bura yığmaqda məqsəd birdir. Sektorumuzunlaboratoriya rəhbəri Rafiq Həsənovun özbaĢınalıqlarınınmüzakirəsi. Mən bura meskomu da dəvət eləmiĢəm. Axı əməkintizamını qorumaq birbaĢa onun iĢidir. Bu Rafiq nə rəhbərlikqanır, nə də ki, iĢ. Vicdan haqqı kefi istəyəndə iĢə gəlir,istəməyəndə gəlmir. Bax budur bu adam bir həftədir ki, iĢdəyoxdur. SoruĢuram: hardadır?NATĠQ (yerindən) - Kefində!ATAZADƏ ( otağındakılara göz gəzdirərək) - Doğru deyir,kefindədi. Hara getdiyi məlum deyil. Balam, bu sektora gəldigəlmədi,vicdan haqqı bütün iĢlərimizi pozdu. Təriflədik ki,cavan doktordu, nə bilim filandı, çıxartdıq baĢımıza. Ġndi dəipini yığa bilmirik.SƏMƏD ( özünü saxlaya bilmir)- Siz ki, yaxĢı bilirsiniz, oStrasburqa Simpoziuma gedib. 144

ATAZADƏ (hirslə) - Mən hələ sənə söz verməmiĢəm.SƏMƏD (ona fikir verməyərək ayağa qalxır) - MamedCəliloviç, Siz bizdən soruĢursunuz ki, Rafiq müəllim hardadır.Mən də onun laboratoriyasının əməkdaĢı kimi Sizə məlumatverirəm ki, o, Fransanın Strasburq Ģəhərində BeynəlxalqSimpoziumdadır. bizim bildiyimizə görə bu barədə o, Sizərəsmi məlumat verib. Siz isə ona Simpoziuma getməyə icazəverməmisiniz. Simpoziumda iĢtirak etməyi vacib saydığındano, Sizin razılığınız olmadan ora getdi və bax iĢdən çıxmaqbarədə ərizəsini mənə verdi. Mən də fürsətdən istifadə edib, buərizəyə özümünkünü də əlavə edib, Sizə təqdim edirəm.Laboratoriyanın o biri əməkdaĢları nə qərar qəbul edəcəklər, buonların öz iĢləridir. Yəqin ki, Ariflə Aliyənin də ərizələrihazırdır (ərizələri Atazadənin stolu üzərinə qoyur).ATAZADƏ - Aidə, bunun dilinə bax, danıĢığına bax! Abala Rafiq səni nə tez demaqoq elədi. Pah atonnan. Bu dilsizbir uĢaq idi. Ġndi gör necə dil-dil ötür. (oturanlara) Aydın oldu,lazım gəlsə hamısını iĢdən qovacam, laboratoriyanıbağlayacam.MAHMUD müəllim (dözə bilməyib ayağa qalxır) - Burabaxın, cənab müdir, bura sizin Ģəxsi obyektinizdi, yoxsa nədir?Bağlayacam, qovacam. Siz burda oturan alimləri nə hesabedirsiniz? Sizi və sizin elmdə çəkinizi bu insanlar çox yaxĢıbilir. Hansı yolla bu vəzifəni tutmusunuz, onu da yaxĢı bilirlər.BaĢımıza da bəlalar, bilib, danıĢmamaqdan irəli gəlir. SizRafiqi nə hesab edirsiniz və bayaqdan onun ünvanınahədyanlar söyləyirsiniz? O bilirsiniznmi kimdir? O sizin kimidayısına söykənən birisi yox, Azərbaycan elminin sabahıdır,gözüdür! Səhərdən yığmısınız camaatı bura. Mən dədüĢünürdüm ki, görəsən nə vacib məsələ var. (onuyamsılayaraq) Rafiq hardadır? Rafiqin harda olduğunu bütünRespublika bilir, Siz bilmirsiz? Onda bura nə rəhbərlikedirsiniz? ĠĢin qızğın vaxtı camaatı iĢindən-gücündən edirsiniz?Budur Sizin elmi təĢkilatçılığınız? 145

Bu zaman Lalə hövlank otağa daxil olur.LALƏ- Mamed Cəliloviç, zavoddan mühəndis gəlib, təciliSizi görmək istəyir. Deyir ki, Sizin təcrübi bazada ağır qəza baĢverib. Milisdən də müstəntiq gəlib, deyir ki, ölən və xəsarətalanlar var. Sizinlə təcili görüĢmək istəyir.SƏMƏD (Natiqə)- Bax bu da sənin iĢinin tətbiqi. Ġndi kefelə özünçünATAZADƏ (bir qədər özünü itirir)- YaxĢı, de bir azgözləsinlər.(sonra üzünü Mahmud müəllimə tutaraq) Mahmudmüəllim, Siz bilirsiniz ki, mənim Sizə böyük hörmətim var.Bu nə senzurasız sözlərdir, deyirsiz?MAHMUD müəllim (əsəbi Ģəkildə)- Düz deyirsiniz!Dediklərim Sizin senzuradan, sektorda yaratdığınızagenturadan keçməyib.ATAZADƏ – Siz nə danıĢırsınız? Nə senzura, nə agentura?MAHMUD müəllim (təmkinlə)- Senzura haqda özünüzdediniz, agenturanız barədə isə bütün kollektiv bilir. Kim kimiizləməli, kim kimin danıĢdıqlarını Sizə çatdırmalı, nə isə. Bunuhamı bilir.ATAZADƏ (zorla gülümsəyərək)- Ay yoldaĢlar. Mənbunları birinci dəfədir eĢidirəm. Bəlkə kimsə mənim adımdanbelə ləyaqətsiz iĢləri təĢkil edib, mən bilmirəm.MAHMUD müəllim (yenə təmkinlə)- Əgər belədirsə, ondaSiz burda niyə oturmusunuz (onun kreslosuna iĢarə edir)? Birmüəssisə rəhbərinin ki, müəssisəsində baĢ verənlərdən xəbəriyoxdursa, onda o, nə rəhbərdir?ATAZADƏ (amiranə)- Bilirsiniz, Mahmud müəllim,mənim Sizə çox böyük hörmətim var. Vicdan haqqı. Ammaburda dedikləriniz məhkəməlikdir. Verərəm Sizi məhkəməyə.MAHMUD müəllim (yenə təmkinlə)- Böyük məmuniyyətləSizinlə məhkəmədə çəkiĢərəm. Bax o zaman baxarıq.Lalə yenidən otağa daxil olur.LALƏ- Mamed Cəliloviç, onlar Sizi təcili görməkistəyirlər. Deyirlər ki, gözləyə bilmirlər. 146

Atazadənin tamam rəngi qaçır, ürəyini tutur.Otaqdakılar mənalı-mənalı bir-birinin üzünə baxırlar. Natiq özyerində narahatcasına qurcalanır.ATAZADƏ (Natiqə)- Natiq, iĢin müəllifi kimi sən onlarlasöhbət elə, mən də bu yığıncaqdan sonra söhbətə qatılaram.Natiq qorxa-qorxa otaqdan çıxır.MAHMUD müəllim (yanındakına)- Bax bu da olduqurbanlıq quzu. Atazadə ideyalarının fədakar qurbanlığı.ATAZADƏ (xeyli yumĢaq Ģəkildə)- Hə, məsələ nə yerdəqaldı? Bəli, mən ona necə Ģərait yaratmıĢam. O isə iĢdənçıxmaq haqda ərizə göndərib mənə. (ərizəyə baxaraq) Özü dəgör nə yazır. Yazır ki, elmi iĢ aparmağa normal Ģəraitolmadığından iĢdən çıxır. Vicdan haqqı mən belə ədalətsizlik,insafsızlıq görməmiĢəm. ƏĢi, səninçün biz nələr etməmiĢik...İndi o, elə danışır, sanki bir neçə dəqiqə əvvəl odpüskürən sektor müdiri deyil. Bu zaman Aliyə qapıda görünür.ALĠYƏ –Mamed Cəliloviç, olarmı?ATAZADƏ (sanki yuxudan ayılır)- Ay qız, sən hardangəldin? Niyə iclasa gecikirsən? Vicdan haqqı bu xarabada birnizam-intizam yarada bilmədik də.MAHMUD müəllim (yanındakına)- Onu düz deyir ki,buranı xaraba qoyub.ALĠYƏ- Üzr istəyirəm, Mamed Cəliloviç, gecikməyiminsəbəbi var.ATAZADƏ- YaxĢı keç görək. (üzünü otaqdakılara tutaraq)Fikriniz nədir? Qoy əvvəlcə laboratoriyasının əməkdaĢları özfikirlərini söyləsin.MAHMUD müəllim (yanındakına)- Bu baĢqalarının əliyləRafiqdən qisas almaq istəyir. Simpoziuma o gedib, bugetməyib. Ġlanı Seyid Əhmədin əliylə tutmaq deyirlər buna.ATAZADƏ – Səməd bayaqdan yerində dinc oturabilmirdin. Ġndi dur bizə situasiyanı aydınlaĢdır. Sən iĢdənçıxmaq üçün niyə ərizə yazmısan? Sənin də elmi iĢ aparmağaĢəraitin yoxdur? 147

SƏMƏD- Əvvəla, bizim laboratoriyadan burda bizikimizik, Aliyə və mən. Aliyə Ģübhəsiz ki, öz fikrinisöyləyəcək. Ġkincisi, mən öz fikrimi bayaq dedim. Siz özünüzçox yaxĢı bilirsiniz ki, Rafiq müəllim Beynəlxalq SimpoziumahazırlaĢırdı. O, həm Sizə və həm də yerli komitəyə ərizə iləmüraciət edib. (üzünü yerli komitə sədrinə yutaraq) Axı o Sizərəsmi müraciət edib, siz niyə danıĢmırsınız? (Atazadəyə)Mamed Cəliloviç, o bu günü qabaqcadan görürdü və ona görədə ərizə və digər sənədləri Ģəxsən Sizə dəftərxana vasitəsiləgöndərmiĢdi. (üzünü oturanlara tutaraq). YoldaĢlar, Rafiqmüəllim Respublikamızda yeganə alimdir ki, SimpoziumdanĢəxsi dəvət alıb və məruzəsi plenar iclasının proqramınasalınıb. Həqiqi elmlə məĢğul olanlar bunun nə demək olduğunuçox yaxĢı bilirlər. Rafiq müəllim bizim millətimizin,Respublikamızın adını çox-çox uzaqlarda tanıdır və ucaldır.ATAZADƏ- Sən özündən danıĢ, özündən. Sən niyə ərizəyazmısan iĢdən çıxmağa?SƏMƏD- Səmimi desəm, mən elmi-tədqiqat iĢinin nəolduğunu, onun mahiyyətini Rafiq müəllimlə iĢləməkləanladım. Kortəbii tədqiqatların səmərəsizliyini baĢa düĢdüm.Mən qərara gəlmiĢəm ki, Rafiq müəllim harda olsa, həyatımınsonuna kimi onunla birlikdə çalıĢacağam. Çünki o, mənətədqiqatın fəlsəfəsini anlatdı.ATAZADƏ- Deməli, bizimlə birgə iĢdən bir Ģey götürəbilmədin. Əgər belədirsə, bu sənin öz günahındır.SƏMƏD (kinayə ilə)- Niyə, götürdüm. Xəbərçilik, yalançılıq,yaltaqlıq, saxtakarlıq nə bilim daha nə. Sizin aspirantlarıniçərisində mən də olmaqla hələ bir nəfərinin müdafiə edəbilməməsi çıxardığım mühüm nəticələrdəndir. Aspiranturamüddətində mənim dörd dəfə mövzumu dəyiĢdiniz. MəĢhurpedaqoqlardan biri deyir ki, müəllim üçün qaranlıq olan biliksahəsi Ģagird üçün zülmətdir. Mən sonra baĢa düĢdüm ki,verdiyi mövzunun hardan baĢlayıb harda qutaracağını elmirəhbər aspirant iĢə baĢlamamıĢdan əvvəl bilməli imiĢ. Nə isə 148

olan olub, keçən keçib. Siz soruĢdunuz, mən də cavab verdim.Bir də onu deyim ki, çox təəssüflər olsun ki, bu sektordaaparılan elmi iĢlərin nəticələrinin tətbiqləri dövlətimizə maddiziyan vurmaqla, həm də insan tələfatına səbəb olur. Bunlardannövbətisi də Natiqin iĢidir.Hamı duruxub qalır. Müdir təlaş içərisindədir. Aliyəayağa qalxır.ALĠYƏ (həyəcanlı)- YoldaĢlar, mənə indi aydın oldu ki,bura niyə yığıĢmıĢıq. Ġ-nin ustünə nöqtə qoymaq üçün bugünküqəzetlərdə dərc olunmuĢ məlumatı sizə oxuyum ( qəzeti açır vəoxuyur). Frans-Press informasiya agentliyinə istinadənAzərTac Strasburqdan xəbər verir: Bu günün sensasiyasıSimpoziumda gənc Azərbaycan alimi Rafiq Həsənovunməruzəsi olmuĢdur. O, mayelər üçün iĢlədiyi yeni nəzəriyyənisimpozium iĢtirakçılarının müzakirəsinə vermiĢdir. Əvvəlkinəzəriyyənin müəllifi prof.ġterenberq demiĢdir: gəncHəsənovun verdiyi nəzəriyyədə mənim vaxtilə nəzərdənqaçırdığım bir sıra amillər öz əksini tapmıĢdır və fundamentalbir nəzəriyyə alınmıĢdır. Bu böyük elmi qələbədir. Mən gəncazərbaycanlı alim, doktor Həsənovu bu böyük qələbəmünasibətilə təbrik edirəm.MAHMUD müəllim (ayağa qalxaraq)- Gəlin biz də Rafiqmüəllimi təbrik edək, yoldaĢlar!Hamı ayağa qalxıb əl çalır. Atazadə stolununsiyirməsində dərman çıxarıb qəbul edir. Mahmud müəllimsevinc göz yaşlarını silir. Lalə qapını açıb təəccüblə baxır vətez qapını örtür.Aliyə (sevincək)- Mənim bugünkü iclasa gecikməyiminsəbəbi də bu idi. Qəzetlər bu gün bizim kioska gec gətirildi.Onu gözləyirdim. Axı mən bu xəbəri dünən radiodaneĢitmiĢdim.SƏMƏD (Aliyəyə) - Bu iclasa gecikməkdə böyük bir Ģeyitirməmisən. 149

MAHMUD müəllim (amiranə Ģəkildə)- Ayıbdır Məmmədmüəllim, ayıbdır.SƏMƏD (astadan riĢxəndlə) - Məmməd müəllim yox,Mamed Cəliloviç.MAHMUD müəllim (sözünə davam edir)- Bu insanlarıiĢindən ayırıb vaxtını alırsınız, həm də mənəviyyata sığmayanyalan məlumatlar verirsiniz. Siz bu kiçik kollektivdəlaboratoriyanı laboratoriyaya, qrupu qrupa qarĢı qoyub parçalaidarə et üsulu ilə iĢləyirsiniz. Sektora rəhbərlik etdiyinizvaxtdan kollektivi daima gərgin vəziyyətdə saxlamağaçalıĢmısınız. Lakin buna nail ola bilməmisiniz. Bu düzgünmetod deyil, elmi müəssisə rəhbərinə, elm adamına yaraĢan iĢdeyil. Özünüz də danıĢanda qeyrətdən, həqiqətdən, millətdəndəm vurursunuz. AddımbaĢı vicdana and içirsiniz. Bir Ģair çoxyaxĢı deyib:Xalq malını yeyənlərin,Yad paltarı geyənlərin,Vicdandan çox deyənlərinBirində vicdan görmədim.Gedin, Sizi polisdən və zavoddan gələnlər gözləyirlər.Bizim rəyimizi bilmək istəyirdin: biz Sizinlə iĢləmək istəmirik!PƏRDƏS O N 150

PUBLİSİSTİKA 151

Mənalı ömürdən məqamlar20 dekabr 1934-cü ildə Tovuz rayonunun Almalıtavakəndində Qəzənfər kiĢinin ailəsində bir oğlan uĢağı dünyayagəldi. Adını Yusif qoydular. Balaca Yusif dil açan vaxtdanətrafdakıları sual yağıĢına tutmağa baĢladı:“Nə üçün gecə və gündüz olur? Yayda nədən isti, qıĢdasoyuq olur?” və s. Həmin suallar balaca Yusifi AğbaĢlar kənd 7illik məktəbə gətirib çıxardı. Ədəbiyyat müəllimi Cahangirmüəllim ədəbiyyatı, fizika-riyaziyyat müəllimi Dəmir müəllimisə tədris etdiyi fənləri ona sevdirməyə çalıĢırdı. Dəmirmüəllim bu “mübarizə”də qalib gəldi. Belə ki, 7 illik məktəbibitirən zaman yeniyetmə Yusif fizika-riyaziyyat müəllimiolmaq qərarına gəldi. Yusif sənədlərini yaĢadığı yerə dahayaxın olan Gəncə Pedaqoji Texnikumuna verdi. 7 illik təhsiliəla qiymətlərlə bitirdiyindən texnikuma imtahansız qəbuledildi.1954-cü ildə texnikumu da əla qiymətlərlə bitirən gəncYusif sənədlərini V.Ġ.Lenin adına APĠ-nin fizika-riyaziyyatfakültəsinə verdi və həmin ildə ora imtahansız daxil oldu.1959-cu ildə Pedaqoji Ġnstitutu adlı təqaüdlə - Stalin təqaüdiləbitirərək Elmi ġuranın qərarı ilə institutda saxlanıldı. Ġnstitutdatəhsil alarkən onun elmə marağı bir qədər də gücləndi və buiĢdə professor A.Muxtarov ona xüsusi kömək göstərirdi. Ozaman APĠ fizikləri, baĢda professor A.Abbaszadə olmaqla,mayelər fizikası problemləri ilə məĢğul idilər. Lakin gəncYusif Respublikada yenicə tədqiq olunmağa baĢlayanyarımkeçirici maddələrlə iĢləməyi arzulayırdı. Həmin arzu daonu mərhum akademik Həsən Abdullayevin yanına –Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fizika Ġnstitutuna gətiribçıxardı. Akademik H.Abdullayevlə söhbətdən dərhal sonra o,Fizika Ġnstitutuna iĢə qəbul olundu və əmək fəaliyyətinə kiçikelmi iĢçi vəzifəsindən baĢlayaraq 6 aydan sonra, yəni 1960-cıildə institutun aspiranturasına daxil oldu. Gənc Yusifin elmə 152

olan böyük həvəsini nəzərə alaraq akademik H.Abdullayev onubir qrup gənc aspirantla Moskva Ģəhərinə ezam etdi. FizikaĠnstitutundan ona professor V.Ġ.Ġverenovanın yanına getməkməsləhət bilinmiĢdi. Lakin professor A.Ġ.Kitayqorodskinin1959-cu ildə çap olunan “RentgenquruluĢ təhlili” kitabı sankionu ofsunlamıĢdı. Yusif kristal quruluĢunu öyrənmək,kristolloqrafiya problemləri ilə məĢğul olmaq arzusunda idi.Məhz buna görə də SSRĠ Elmlər Akademiyasının ElementüzvüBirləĢmələr Ġnstitutuna gələrək professor A.Ġ.Kitayqorodskinitapdı. Professorun rəhbərliyi altında paradixlorbenzoldapolimorf çevrilmələrin mexanizmini araĢdırmağa baĢladı vənəticədə elmə o vaxta qədər məlum olmayan bir sıra kəĢfləretdi. O, ilk dəfə olaraq paradixlorbenzolda quruluĢçevrilmələrinin monokristal-monokristal tipini müĢahidə vəmüəyyən etdi. BaĢqa sözlə desək, bir monokristalın daxilindəbaĢqa quruluĢlu monokristal yetiĢdirdi. ProfessorĠ.A.Kitayqorodski özünün “Fizika mənim peĢəmdir” kitabındayazır: “Mən məzuniyyətə getməzdən əvvəl aspirantım Yusifiyanıma çağırıb dedim ki, sənin dissertasiya iĢin baĢa çatıb.Bircə bərk cisimlərdə molekulyar proseslərin sürətinin təkrartəcrübələr zamanı kiçildiyini göstərmək qalır. Mən özüm dəbuna əmin idim. Belə ki, həmin proses nəticəsində Yusifinkristalları xarab olurdu. Məzuniyyətdən qayıtdıqdan sonraYusifə yaxınlaĢıb nəticələri göstərməsini istədim. Qrafiklərəbaxanda əvvəlcə onun nəyisə qarıĢdırdığını sandım. ÇünkiYusif aldığı nəticələrə görə bu sürət maksimumdan keçirdi.Doğrudan da sən demə bərk cisimlərdə molekulyar proseslərinsürəti əvvəlcə artır, sonra kiçilir. Yusif yeni hadisə kəĢfetmiĢdi.” Yusif Əsədovun isə belə kəĢfləri çoxdur. Sonralaronun öz Ģagirdləri ilə birlikdə müəyyən etdiyi ritmik, pilləli,elastiki, dendrit böyümələr, kristallarda polimorf çevrilmələrinsürətinin ossilyasiyası belə kəĢflərdəndir.Y.Əsədov 1964-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində“Пaradixlorbenzolda polimorf çevrilmələr” adlı namizədlik 153

dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək, professorA.Kitayqordskinin cidd-cəhdlərinə və təkliflərinə baxmayaraq,Moskvada qalmayıb, iĢləmək üçün yenidən doğma FizikaĠnstitutuna qayıtdı. Molekulyar kristallarda tədqiqat aparanY.Əsədov Fizika Ġnstitutunda artıq bu institutun profilinəuyğun olaraq öz gələcək tədqiqat iĢinin planını qurmalı idi.Belə də oldu. O, bir qrup yarımkeçirici maddələrdə və onlarınmürəkkəb birləĢmələrində quruluĢ çevrilmələrinin mexanizmininaraĢdırılması ilə məĢğul olmağa baĢladı. Ġlk dəfə olaraqqırmızı monoklin selenin daxilində heksaqonal selenin dendritböyüməsini kəĢf etdi. Yarımkeçirici birləĢmələrdə kristalböyüməsinin mexanizminin araĢdırılması bir neçə aspirant vədissertantın tədqiqat mövzusu oldu. Və bu tədqiqatçılarmüvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdilər.Yusif müəllim isə 1973-cü ildə Azərbaycan SSR ElmlərAkademiyasının Fizika Ġnstitutunda yenicə yaradılan “QuruluĢvə quruluĢ çevrilmələri” laboratoriyasına rəhbərlik etməyəbaĢladı. O, 1979-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində“Qeyri-metal kristallarda polimorf keçid prosesində kristalböyüməsinin morfologiyası və kinetikasının tədqiqi” adlıdoktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi.Doktorluq dissertasiyası müdafiəsindən sonra Yusif müəlliminelmi fəaliyyətinin məhsuldar dövrünün yeni mərhələsibaĢlandı. Onun laboratoriyasında Cu-Te, Cu-S, Cu-Se, Ag-S,Ag-Se sistem birləĢmələrinin monokristallarında quruluĢçevrilmələrinin xarakterinin, onun mexanizmininaraĢdırılmasına baĢlanıldı. Onun elmi əsərlərini elmitədqiqatlarbaxımından qabaqcıl ölkələrin – ABġ, Ġngiltərə,Fransa, Yaponiya və baĢqa ölkələrin elmi mərkəzlərindətanıyır və bu əsərlərə istinad edirlər. 1985-ci ildə Y.ƏsədovNyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü seçildi, 1990-cı ildəisə ABġ Biblioqrafiya Ġnstitutu tərəfindən dünyanın 5000adamı siyahısına daxil edildi. 154

Yusif müəllimin əsərləri (200-dən artıq) müxtəlif ölkələrinelmi jurnallarında və məcmuələrində çap olunmuĢdur. 1988-ciildə professor elmi adını alan Y.Əsədov 30-dan artıqBeynəlxalq konfransın iĢtirakçısı olmuĢ və həminkonfranslarda müxtəlif məruzələrlə çıxıĢ etmiĢdir. Y.ƏsədovSoros mükafatı laureatıdır.Y.Əsədov 1993-cü ildə quruluĢ tədqiqatları sahəsindəkiiĢlərinə görə Beynəlxalq Elm Fondunun qrantını almıĢdır.Onun 28 yarımkeçirici kristalda aldığı rentgendifraksiyatədqiqatlarının nəticələri ABġ-ın Beynəlxalq DifraksiyaMərkəzində qeydə alınmıĢ və ona sertifikat verilmiĢdir.Professor Y.Əsədov iki doktorluq dissertasiyasınınməsləhətçisi olmuĢ, 16 elmlər namizədinə rəhbərlik etmiĢdir.Bu sətirlərin müəllifi də onun yetirmələri sırasındadır.O, “Kristalloqrafiya və kristallofizika” ixtisası üzrəmüdafiə Ģurasının sədr müavini olmaqla elmi kadrlarınyetiĢdirilməsində müstəsna rol oynamıĢdır.Yusif müəllim elmi fəaliyyətlə yanaĢı, pedaqoji iĢlə dəməĢğul olur. O, müxtəlif ali məktəblərdə dövlət imtahankomissiyasının sədri olmuĢ, qardaĢ Türkiyənin QaradənizTexniki Universitetinin müəllimlərinə “RentgenquruluĢtəhlili”ndən mühazirələr oxumuĢdur. O, həm də elmintəĢkilatçısı kimi də fəaliyyət göstərir. Belə ki, Yusif müəllimBeynəlxalq Kristalloqrafiya Cəmiyyəti Fizika problemləri üzrəKoordinasiya ġurasının, AMEA-nın Fizika və Astronomiyaüzrə Koordinasiya ġurasının üzvüdür. Uzun müddətAzərbaycan Respublikası Prezidenti yanında AAK-ın Ekspertġurasının üzvü olmuĢdur.73 yaĢlı professor Y.Əsədovun həyatda müəllifi olduğu Ģahəsərlər isə onun övladlarıdır. Oğlu Fuad, fizika-riyaziyyatelmləri namizədi, qızlarından Fəridə tibb elmləri namizədi,Səbinə isə fizikdir. Ailədə isə babanın ən qiymətli var-dövləti –altı nəvəsi böyüyür. 155

Bir də Yusif müəllimin elm yolunda inamla irəliləməsindəömür-gün yoldaĢı Solmaz xanımın müstəsna rolu olmuĢdur.Solmaz xanım ailəsinin bütün çətinliklərinə dözəcəyinə (elmaxı cəfasız olmur!) Yusif müəllimi əmin etdikdən sonra o, buyolu keçmək qərarına gəlmiĢdi.O, bu gün də inamla çalıĢır, iĢləyir, qoyduğu problemi həlletməklə məĢğuldur. Arada bir rəssamlıqla da məĢğul olur. Buda onun hobbisidir. Ürəkdən can atdığı yer isə laboratoriyasıdır.Axı orada onu doktorant və aspirantları gözləyir.Ġrəlidə isə neçə-neçə namizədlik və doktorluq iĢləri var.Uğur olsun Yusif müəllim! 156

Böyük müəllim, istedadlı təhsil təşkilatçısıOnu Boradigah onbirillik məktəbinə direktor vəzifəsinətəyin edəndə çox cavan idi, otuz üç yaĢı vardı. Lakin gəncolmasına baxmayaraq çox təcrübəli idi. Hələ 21 yaĢında ikənhəmin məktəbdə direktor müavini vəzifəsində çalıĢmıĢdı. O,məktəbə direktor təyin olunandan sonra ora yeni nəfəs, ab-havagətirdi. Mən o zaman doqquzuncu sinifdə oxuyurdum. Ġndihəvəslə danıĢdığımız məktəb islahatlarını, Ģagird-müəllimmünasibətlərində demokratiya cücərtilərini məhz o, direktortəyin olunduqdan sonra məktəbimizə gətirdi. Söhbət Masallırayonu Boradigah qəsəbəsi 1 saylı orta məktəbin direktoru, alikateqoriyalı dil-ədəbiyyat müəllimi, Respublikanın Əməkdarmüəllimi Nəriman Muxtar oğlu Hüseynovdan gedir.Nəriman müəllim 1 iyul 1928-ci ildə anadan olmuĢ, 1945-ci ildə orta məktəbi bitirmiĢdir. Sanki müəllim doğulmuĢdur.Orta məktəbin 10-cu sinfində oxuyarkən ikinci növbədə birincisinif Ģagirdlərinə dərs deyirdi. Ona görə də orta məktəbməzunu olan gənc Nəriman demək olar ki, özünün gələcəkyolunu, peĢəsini seçmiĢdi.Əlbəttə, o, məktəbi bitirən ili II Dünya SavaĢı yenicəbitmiĢdi və ölkəmizdə müxtəlif peĢə sahiblərinə, o cümlədənmüəllimlərə də böyük ehtiyac vardı. Lakin kənd təsərrüfatınıinkiĢaf etdirmədən o vaxt baĢ verən kütləvi aclığın qarĢısınıalmaq olmazdı. Məhz buna görə Masallı rayon PartiyaKomitəsinin o vaxtkı II katibi Zəfər Məmmədov orta məktəbin1945-ci il buraxılıĢının məzunlarını bir yerə toplayıb, onlarakənd təsərrüfatı sahəsində təhsil almağı tövsiyə etdi. Lakingənc Nərimanın atası Muxtar kiĢinin fikri baĢqa cür idi. O,oğlunun katiblə görüĢündən aldığı təəssüratı bölüĢdükdən sonradedi: “Oğlum, bizim bu gün maddiyatdan çox, saf, təmizmənəviyyata ehtiyacımız var. DəhĢətli müharibə dövründəmənəvi cəhətdən sarsılmıĢ insanları təhsillə, maarifləndirməkləayağa qaldırmaq olar. Mən səni müəllim görmək istəyirəm”. 157

Onsuz da gənc Nəriman öz seçimini etmiĢdi. Lakin atasınındediyi sözlər onda seçiminin düzlüyünə inamı bir qədər dəgücləndirdi və bu inam onu keçmiĢ V.Ġ.Lenin adına APĠ-nin(indiki ADPU) dil-ədəbiyyat fakültəsinə gətirib çıxardı. Təhsilillərində akademiklər H.Araslı, M.Mehdizadə, Ə.Dəmirçizadə,professorlar Ə.Sultanlı, Ə.Seyidov və baĢqa elmnəhənglərindən bəhrələnən gənc Nəriman təhsilini baĢavurduqdan sonra doğma kəndinə qayıdaraq gənc nəslin təlimtərbiyəsiləməĢğul olmağa baĢladı. Ġnstitutu bitirmək ərəfəsindədilçi-alim Zeynal Hacızadə rektorluq qarĢısında onun institutdasaxlanması barədə vəsatət qaldırmıĢdı (o vaxtlar ayrı-ayrımüəllimlər belə vəsatət qaldırmaq hüququna malik idilər).Lakin gənc Nəriman həmin vəsatətlə bağlı öz müəlliminə belədemiĢdi: “Mən kəndə getməliyəm. Orada mənə daha çoxehtiyac var. Həm də qoca ata, anam, dörd kiçik qardaĢım vədörd kiçik bacım məni gözləyir”. Beləliklə, N.HüseynovMasallıya ilk ali təhsilli müəllim kimi qayıtdı.1949-cu ildə Nəriman müəllim Boradigah kənd ortaməktəbinə tədris iĢləri üzrə direktor müavini vəzifəsinə təyinolundu. O zaman həmin məktəbin direktoru vəzifəsindəAzərbaycanın azsaylı ziyalıları arasında böyük nüfuz sahibiolan Rəfi Həsənov çalıĢırdı. O, xəstələndikdən sonra direktorvəzifəsi müvəqqəti olaraq Nəriman müəllimə həvalə olundu.RXMġ-in müdiri onu direktor təyin etmək istədikdə isə,Nəriman müəllim gənc və təcrübəsiz olduğunu əsas gətirərəkbu vəzifədən imtina etdi. Nəhayət 1961-ci ildə onu həminməktəbə direktor vəzifəsinə təyin etdilər və hal-hazıra kimi o,bu vəzifədə çalıĢır.Nəriman müəllim məktəb direktoru təyin olunduqdan sonrairəlidə qeyd etdiyim kimi məktəbə yeni nəfəs gətirdi. O,məktəbdə zəngin fənn kabinet və laboratoriyaları, idmanqurğuları yaradılmasına, dərslərin kabinet sistemi iləkeçirilməsinə nail oldu. Ayrı-ayrı dərnəklər, idman bölmələrifəaliyyətə baĢladı. ġagird təĢkilatı gücləndirildi, Ģagird özünü 158

idarəetmə təĢkilatının rolu yüksəldildi. ġagirdlər müxtəlif fənnolimpiadalarında, bədii özfəaliyyət festivallarında uğurlarqazanmağa baĢladılar. Ġdmançı Ģagirdlər müxtəlif idmannövləri üzrə rayon və respublika birinciliklərinin iĢtirakçısı vəqalibləri oldular.Nəriman müəllim bacarıqlı, savadlı və peĢəkar müəllimkollektivi yaratmağa nail oldu. Məhz bunun sayəsindəməktəbin onlarca məzunu təhsildə qazandıqlarımüvəffəqiyyətlərə görə qızıl və gümüĢ medallarla təltif olunubRespublikamızın müxtəlif ali təhsil müəssisələrinə daxiloldular. Məktəbin bugünkü kollektivi demək olar ki, Nərimanmüəllimin keçmiĢ Ģagirdlərindən ibarətdir. Bunun səbəbiĢübhəsiz ki, onun müəllimlik peĢəsini öz Ģagirdlərinə sevdirəbilməsidir. O, öz zəhmətinin bəhrəsini görür. ġagirdləri onunlaçiyin-çiyinə gənc nəslin təlim və tərbiyəsilə məĢğuldurlar.Nəriman müəllim nəinki müəllimlik peĢəsini, həm də tədrisetdiyi dil-ədəbiyyat fənnini də Ģagirdlərinə sevdirə bilmiĢdir.Məhz bunun nəticəsidir ki, məktəbin 15-dən artıq məzunu onunpeĢəsini seçərək dil-ədəbiyyat müəllimi ixtisasınayiyələnmiĢlər. Bunlar B.Həsənov, A.Cavadov, M.Kazımov,N.Ağayev, B.Məmmədov və baĢqalarıdır. Onlar Nərimanmüəllimlə çiyin-çiyinə 1 saylı və eləcə də 2 saylı Boradigahorta məktəblərində çalıĢırlar (Sonradan Boradigah onbirillikməktəbi bazasında iki orta məktəb yaradıldı. N.Hüseynovhazırda 1 saylı məktəbin direktorudur). N.Hüseynovun iĢtəcrübəsi Respublikamızda nümunəvi iĢ təcrübəsi kimi təbliğolunmuĢ və yayılmıĢdır. “Bakinskiy raboçiy”, “Azərbaycanmüəllimi”, “Qala”, “AxtarıĢ” və baĢqa qəzetlər onun haqqındamüxtəlif məqalələr dərc edərək pedaqoji iĢ üsulunu bütünRespublikaya yaydılar. Jurnalist-publisist M.Novruzov“Müəllim əməyinin izi” (Bakı 2000) adlı kitabında yazır: “Adınəinki Masallıda, bütün Respublikamızda yaxĢı tanınan zəngintarixi və özünəməxsus ənənələri olan Boradigah 1 saylı ortaməktəbinin qazandığı Ģöhrət və uğurlarında 38 il bu tədris 159

ocağına rəhbərlik edən Nəriman Hüseynovun böyük əməyivardır. O, direktorluğa sıravi müəllimlikdən qətrə-qətrə, damladamlatəcrübə toplayaraq, idarəetmə elminin sirlərinə yiyələnəyiyələnə,adamların psixologiyasına bələd ola-ola gəlmiĢdir”.Nəriman müəllim məktəb direktoru iĢlədiyi müddətdə5000-dən artıq Ģagird məktəbi bitirmiĢdir. Həmin dövrdə ayrıayrıfənlərin öyrənilməsində xüsusi müvəffəqiyyətlərə görə 310Ģagird fəxri fərman və diplomlarla təltif olunmuĢdur. O, böyükalimlər ordusunun ilk müəllimi olmiĢdur. Azərbaycan MEAnınmüxbir üzvü M.Tağıyev, texnika elmləri doktoruĠ.Babayev, hüquq elmləri doktoru A.KiĢiyev, biologiya elmləridoktoru M.Fətullayev, tibb elmləri doktoru E.Babayev,filologiya elmləri doktoru Y.Babayev, fizika-riyaziyyat elmlərinamizədləri F.Məmmədov, G.Aslanlı və onlarca baĢqaları onunĢagirdləri olmuĢlar. Bu sətirlərin müəllifi də onlarınsırasındadır. Orta məktəbin I-IV sinif Ģagirdləri üçün yazılmıĢriyazıyyat dərsliyinin müəlliflərindən biri V.Məmmədov daməhz onun Ģagirdlərindəndir.N.Hüseynov Azərbaycan müəllimlərinin üç qurultayının(1976, 1987, 1998-ci illər) nümayəndəsidir. Onun müəllimliyi,pedaqoji kollektivə rəhbərlik təcrübəsi Respublikamızın bütüngənc müəllimləri və məktəb direktorları üçün örnək, sözün əslmənasında bir universitetdir. Məncə, Nəriman müəllimin həyatvə iĢ təcrübəsini öyrənmək və geniĢ yaymaq, Azərbaycanmaarifinin yalnız inkiĢafına xidmət edər. Bu maarif fədaisininziyası hələ çox güclüdür. Ondan faydalanmaq gərəkdir.Azərbaycan maarifçiliyinin canlı salnaməsi olanN.Hüseynovun 5 övladı, 14 nəvəsi və 7 nəticəsi vardır. O,inamla ömrünün səkkizinci onluğunu tamamlayıb, doqquzuncuonluğu xırdalamağa doğru irəliləyir. Onun uğurlarıyetərincədir. Mən bu yolda ona can sağlığı arzulayıram! 160

Görkəmli alimOnun adı çəkiləndə tanıyanların üzündə xoĢ ifadəyləyanaĢı, dərin təəssüf dolu hüzn də sezilir. Axı yaxınları – ailəsi,bacı-qardaĢları, dost və tanıĢlar onu vaxtsız itirmiĢdilər. O,gözəl oğul, istəkli ər, qayğıkeĢ ata, mehriban qardaĢ, istiqanlıqohum, sədaqətli dost idi. O, görkəmli alim-pedaqoq,ölkəmizdə təhsilin bilicisi və təĢkilatçılarından idi.21 sentyabr 1940-cı ildə Cəbrayıl rayonunun Əfəndilərkəndində dünyaya göz açmıĢdı Rafiq ġamil oğlu Yəhyayev. Buhəmin Əfəndilər kəndidir ki, dünya Ģöhrətli riyaziyyatçı ƏĢrəfHüseynova da doğma ocaq olmuĢdur. Rafiq elə ƏĢrəfmüəllimin bacısı oğlu idi. Atalar yaxĢı deyib ki, “Qoç igiddayısına oxĢayar”. Bu atalar misalı R.Yəhyayevin taleyində öztəsdiqini tapdı.Əfəndilər kəndinin təbiətinin füsunkar gözəlliyini Tanrısanki Rafiqin xasiyyətinə köçürmüĢdü. Ġnsanları sevmək,onlara qayğı ilə yanaĢmaq, düzlük və saflıq, millətə, Vətənə vədosta sədaqət onun qanında, canında idi. O, öz ətrafına, adınauyğun rəfiq-dost idi. Onun dünyaya gəliĢi ailəyə - ġamil kiĢiyə,ġahlıq xanıma böyük sevinc və xoĢbəxtlik gətirmiĢdir. Rafiqailədə ikinci övlad olsa da, ġamil kiĢi sonralar onu övladlarınınböyüyü, ağsaqqalı kimi gördü. Rafiq də öz növbəsindəqardaĢları Faiq, Vahid və Zahidi, bacısı Xalidəni canından artıqsevərək əzizlədi, qayğılarına qaldı.Onun tale yolu ġükürbəyli kənd orta məktəbindən baĢladı.Həmin məktəbi 1957-ci ildə əla qiymətlərlə bitirib həminildəcə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinə(indiki BDU) daxil oldu və oranı da 1962-ci ildə böyük uğurlabitirdi. Həmin uğur onu M.Lomonosov adına Moskva DövlətUniversitetinin aspiranturasına aparıb çıxardı. Moskva mühiti,böyük Sovet alimləri ilə ünsiyyət onun dünyagörüĢündə böyükbir inqilab etdi. Dünyada məĢhur nəzəriyyəçi professorA.A.Sokolovun rəhbərlik etdiyi nəzəri fizika kafedrasında 161

aspirant olan gənc Rafiq ciddi elmi-tədqiqat iĢlərilə məĢğulolmağa baĢladı. Professor A.Sokolov və B.Kərimovunbilavasitə rəhbərliyi altında dissertasiya iĢi icra edənR.Yəhyayev elementar zərrəciklərin elektromaqnit və zəifqarĢılıqlı təsirlə sərtlənən proseslərin tədqiqi problemi üzərindəiĢləyərkən bir çox prosesin differensial və tam kəsiklərinihesablamıĢ, onların xarakterik xüsusiyyətlərini öyrənmiĢ vətəcrübədə yoxlamaq üçün birbaĢa reseptlər təklif etmiĢdir.Xüsusi halda o, leptonların protondan elastiki və qeyrielastikisəpilmə proseslərini neytrino və anti neytrinonunelektrondan səpilmə proseslərini və bu kimi maraqlı, təcrübədəyoxlanıla bilən və ona görə də dünya alimlərinin diqqətini cəlbedən nəticələr almıĢdır.R.Yəhyayev 1965-ci ildə namizədlik dissertasiyasınımüvəffəqiyyətlə müdafiə edərək fizika-riyaziyyat elmlərinamizədi alimlik dərəcəsi almıĢdır.Alimlik dərəcəsini aldıqdan sonra o, Bakıya qayıtmıĢ və birmüddət Azərbaycan EA ġamaxı Astrofizika rəsədxanasındaelmi iĢçi kimi çalıĢmıĢdır. Rəsədxanada iĢlədiyi müddətdəMoskva Universitetində qazandığı biliyi ali məktəblərdəyetiĢən gənc mütəxəssislərlə bölüĢmək, öz biliyini gələcəknəsilə estafet kimi ötürmək arzusu onu rahat buraxmırdı. Məhzbuna görə də o, 1967-ci ildə müsabiqə yolu ilə V.Ġ.Lenin adınaAPĠ-nin (indiki ADPU) ümumi fizika və astronomiyakafedrasına baĢ müəllim vəzifəsinə seçildi. Ġnstitutda iĢlədiyimüddətdə tələbələrlə yorulmadan iĢləyərək yenilikçi müəllimadını qazanmıĢdı. Mən əminəm ki, o vaxt tələbələrə “sevimlimüəllimləriniz kimdir?” sualı ilə müraciət olunsaydı, onlarsevimli müəllimləri sırasında Rafiq müəllimin də adını çəkərdi.Onu institutun tələbə-müəllim kollektivi çox sevirdi. Məhzbuna görə də APĠ-nin o vaxtki rəhbərliyi Rafiq müəllimi yenicəaçılmıĢ hazırlıq Ģöbəsinə müdir vəzifəsinə təyin etdi. Rafiqmüəllim hazırlıq Ģöbəsinin fundamentini qoyaraq, ali məktəbhazırlıq Ģöbələri arasında birinci yerə çıxardı. Hazırlıq 162

Ģöbəsində iĢlədiyi dövrdə onun təvazökarlıq, düzlük, mənəvisaflıq kimi keyfiyyətləri daha qabarıq Ģəkildə özünügöstərməyə baĢladı.Hazırlıq Ģöbəsində pedaqoji fəaliyyətlə yanaĢı, Rafiqmüəllimi elmi iĢ daha çox cəlb edirdi. Onun MoskvadabaĢladığı tədqiqat iĢlərini davam etdirmək, həmin iĢlərləAzərbaycan tələbələrini tanıĢ etmək lazım idi. Ona görə dəR.Yəhyayev institut rəhbərliyi qarĢısında APĠ-də nəzəri fizikakafedrası yaradılması təklifini irəli sürüb, əsaslandırdı. Onunciddi cəhdi boĢa çıxmadı, institutda nəzəri fizika kafedrasıyaradıldı və onun ilk müdiri də dosent R.Yəhyayev seçildi.Həmin vaxtdan baĢlayaraq o, tələbələr üçün dərslik, dərsvəsaitləri, müəllimlər üçün metodiki göstəriĢlər yazmağabaĢladı. Rafiq müəllim 20-yə yaxın dərslik və dərs vəsaitinin,50-yə yaxın elmi əsərin müəllifidir. Onun əsərləri keçmiĢSSRĠ-nin və dünyanın ən nüfuzlu jurnallarında çapolunmuĢdur. Onun yazdığı “Kvant mexanikasına giriĢ”, “Kvantmexanikasından metodiki göstəriĢ”, “Nisbilik nəzəriyyəsininelementləri”, “Bionika”, “Mikroaləmin sirləri” və b. adlıkitabları bu gün də tələbələrin istifadəsindədir.R.Yəhyayevin parlaq elmi pedaqoji fəaliyyəti RespublikaAli və orta ixtisas təhsili nazirliyinin (indiki Təhsil Nazirliyi)diqqətindən yayınmadı. 1986-cı ildə o, Naxçıvan DövlətPedaqoji institutuna (indiki Naxçıvan Dövlət Universiteti)tədris iĢləri üzrə prorektor vəzifəsinə təyin olundu. Naxçıvandada Rafiq müəllim institut kollektivinin, eləcə də Naxçıvancamaatının hörmətini qazandı. O, Naxçıvan Ali Məclisinədeputat seçildi. SSRĠ Ali Attestasiya Komissiyası isə onadoktorluq dissertasiyası müdafiə etmədən professor adını verdi.Naxçıvan pedaqoji institutunun o vaxtkı rektoru, professorĠ.Cəfərov və professor R.Yəhyayevin birgə səyi nəticəsindəNPĠ, Naxçıvan Universitetinə çevrildi. Bu çevrilmə baĢqa aliməktəblərdə olduğu kimi formal xarakter daĢımırdı. Belə ki,yeni universitetdə yeni Ģöbələr, müxtəlif ixtisaslar üzrə 163

fakültələr açıldı. Naxçıvan ziyalıları bu iki Azərbaycanziyalısının, aliminin o vaxtkı fəaliyyətini məmnunluqla indi dəxatırlayırlar.1990-cı ildə R.Yəhyayev Azərbaycan Təhsil Nazirliyininali təhsil idarəsinə baĢ inspektor vəzifəsinə köçürüldü. Qısaaradan sonra professor R.Yəhyayev həmin idarənin rəisi təyinedildi.Azərbaycan ali təhsil sisteminə dərindən bələd olanR.Yəhyayev nazirlik üçün, bu idarə üçün bir tapıntı idi. Lakinamansız əcəl bu gözəl alimə, mahir pedaqoqa, hər Ģeydən əvvəliĢıqlı insana bu vəzifədə öz istedadını göstərməyə macalvermədi. 27 noyabr 1992-ci ildə vaxtsız əcəl onu əzizlərindən,dostlarından, sevimli peĢəsi və tələbələrindən amansızcasınaayırdı. Ġlin payız fəslində dünyaya gələn qiymətli dostumuzRafiq elə payızda da bu dünyanı tərk etdi.Mən də elə o vaxtdan ürəyimin ağrısını dost itkisindəninləyən misralara köçürdüm:...Çəkinərdi səndən yolun azanlar,Əyri yaza-yaza düzü pozanlar;ĠĢığına toplaĢardı insanlar –Çoxlarını gətirirdin “dinə”, sən.Düz sözünü söyləyərdin birbaĢa,Haqq yolunda giriĢərdin savaĢa;Arxa idin daim qohum-qardaĢa,Dostlar üçün önə çıxan sinə, sən.Zalım əcəl elə öz iĢindədirPisi qoyub, yaxĢının peĢindədir;Dirilər var, Vallah ölü gündədir,YaĢayırsan ürəklərdə yenə, sən...Allah sənə rəhmət eləsin, əzizim! 164

NURLU İNSANÖlümündən sonra onun haqqında yazmaq, Ģirin xatirələridilə gətirmək mənim üçün çox ağırdır. Ömrümdə ağlımagəlməzdi ki, mən onun haqqında onsuz xatirə yazacağam, onuson mənzilə yola salacağam. ġairlər diyarında dünyaya gözaçıb avtomatika və telemexanika sahəsində dünyada tanınmıĢalim oldu. Dinimizin peyğəmbəri Həzrəti Məhəmməd qədər,cəmisi 63 il yaĢadı. ġərəfli bir ömür sürdü.Söhbət texnika elmləri doktoru, professor, əməkdar elmxadimi, Lütfizadə adına Beynəlxalq Müasir ElmlərAkademiyasının həqiqi üzvi Ġsa Mədəd oğlu Abdullayevdəngedir.Ġ.Abdullayev 1945-ci ilin 12 aprelində Qazax rayonundadünyaya gəlmiĢdi. O, orta məktəbi qızıl medalla, M.Əzizbəyovadına Neft və Kimya Ġnstitutunu (indiki ADNA ) fərqlənmədiplomu ilə bitirdikdən sonra Ġnstitut Elmi ġurasının qərarı iləaspiranturada saxlanıldı. O, 1973-cü ildə namizədlik, 1992-ciildə isə müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi.1963-cü ildə keçmiĢ M. Kalinin adına “Teleaparatura vəavtomatika cihazları” zavodunda çilingər kimi əməkfəaliyyətinə baĢlayan Ġ.Abdullayevin 1969-cu ildən bütünhəyatı Azərbaycan Neft Akademiyası ilə bağlı olmuĢdur. NeftAkademiyasında həmiĢə sayılıb seçilən alimlərdən olan Ġsamüəllim 1991-1996-cı illərdə “Avtomatika, telemexanika vəelektronika” kafedrasına, 1993-2003-cü illərdə “Ġstehsalatproseslərinin avtomatlaĢdırılması” fakültəsinə rəhbərlik etmiĢ,2003-cü ildən ömrünün sonuna kimi “Biotexniki və tibbicihazlar” kafedrasının müdiri vəzifəsində çalıĢmıĢdır.Çox böyük alim, milli sərvətimiz idi Ġsa müəllim. O,kompüter texnikasının informasiya-ölçmə vasitələrində geniĢtətbiqi və bunun əsasında müasir ölçmə-hesablamasistemlərinin yaradılması sahəsində ilk tədqiqat aparanalimlərimizdən idi. Ġ.Abdullayevin apardığı elmi-tədqiqat iĢləri 165

həmiĢə xarici ölkə alimlərinin diqqət mərkəzində olmuĢdur.Onun 1979-1980-ci tədris ilində ABġ-ın PensilvaniyaUniversitetinə, 1986-1987-ci tədris ilində isə Çin XalqRespublikasının Xarbin Texniki Universitetinə ezam olunmasıda məhz bu maraqla bağlı idi. Xarici ölkə alimləri ilə birgətəcrübələr Ġsa müəllimin elmi-tədqiqat fəaliyyətini bir qədər dəgücləndirmiĢ, elmi iĢlərin səmərəliliyini yüksəltmiĢdir. Onunnəzəri elmi nəticələri informasiya-ölçmə sistemlərininoptimallaĢdırılması, siqnalların rəqəmli emalı, ölçməinformasiyasının təshihedici süzülməsi, sənaye sınaqlarının vəelmi eksperimentin avtomatlaĢdırılması, diskret istehsaldaməhsulun keyfiyyətinə nəzarət və diaqnostika istiqamətləriniəhatə edir. Ġ.Abdullayev çap olunmuĢ 130 elmi əsərin, ocümlədən üç monoqrafiya, 50 məqalə, 48 məruzə, 26 müəlliflikĢəhadətnaməsi və patentin müəllifidir. 12 əsəri ingilis dilinətərcümə olunub çap edilmiĢdir. Sahənin tanınmıĢ alimləri onunəsərlərinə istinad edir, Ġ.Abdullayevdən sitatlar gətirirdilər.Ġ.Abdullayev böyük bir elmi məktəb yaratmıĢdır. Onunrəhbərliyi altında 21 elmlər namizədi hazırlanmıĢdır. Onun elmqarĢısında xidmətləri dövlətimiz tərəfindən yüksəkqiymətləndirilmiĢ və 2000-ci ildə Ölkə Prezidentinin fərmanıilə “Əməkdar Elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüĢdür.Ġ.Abdullayev ustad müəllim idi. Azərbaycan və rusdillərində tələbələrə ixtisas fənlərindən mühazirələr oxuyan Ġsamüəllim 2000-ci ildə ABġ-ın Corgiya Univerisitetində ixtisasartırma kurslarını keçdikdən sonra ingilis dilində dəmühazirələr oxumağa baĢladı. Ġstər kafedra müdiri, istərsə dəfakültə dekanı vəzifələrində çalıĢanda o, tələbələrinin xüsusiqayğısına qalırdı. YaxĢı yadımdadır, bir dəfə dekanlıqda, onunotağında oturmuĢduq. Qrup nümayəndəsi gəldi. Nə danıĢdılar,fikir vermədim. Sonra Ġsa müəllimin qrup nümayəndəsinə pulverdiyini gördüm və zarafatla: Sizdə baĢqa instiutlardan fərqliolaraq deyəsən tələbə müəllimdən rüĢvət alır - dedim. O isəmənə belə cavab verdi: “Yox qadan alım, bu oğlanın qrupunda 166

ir tələbə var, imtahandan kəsildiyinə görə valideynləri ona pulgöndərmir. Mən özüm pul təklif etsəm də, o tələbə götürmədi.Qrup nümayəndəsi vasitəsilə verirəm ki, qoy elə bilsin ki, bupulu yoldaĢları təĢkil ediblər. Neyləyim. Acından öləsi deyil ki,bu uĢaq. Gərək çalıĢıb bu semestr imtahanları yaxĢı versin ki,valideynləri də onunla barıĢsınlar”. O istedadlı tələbələrə daimaqayğı göstərir, onları nəzarətə götürüb elmə yönəldirdi və yaxĢıbilirdi millətin xoĢbəxt gələcəyi elmin inkiĢafı ilə birbaĢabağlıdır. Bax belə qayğıkeĢ, mehriban, tələbələrin sevimlisi idiĠsa müəllim!Poeziyanı-Sabiri, Cavidi yaman sevirdi. Onlardan tez-tezsitatlar gətirirdi. Sabir yaradıcılığına demək olar ki, əməllibaĢlıbələd idi. Bir dəfə bunun nə səbəbdən olduğunusoruĢdum. Sən demə onun dayısı mərhum filoloq, professorM.Məmmədov M.Ə.Sabirin “Hophopnamə” sini tərtib edib çapetdirərkən mətbəədə yığılan Ģerlərin bir hissəsininkorrekturasını gənc Ġsa edərmiĢ. O vaxt o, Neft və Kimyainstutunun tələbəsi imiĢ. Ġti zəkaya, güclü yaddaĢa malik olanbu gənc həm də həmin Ģeirləri əzbərləyirmiĢ. Ġ.AbdullayevS.Vurğundan, O.Sarivəllidən və baĢqa Ģairlərdən o qədər Ģeirlərəzbərdən bilirdi ki ....O, sözün əsl mənasında hərtərəfli inkiĢaf etmiĢ,ensiklopedik biliyə malik bir insan idi. Hansı mövzuda söhbətaçılırdısa da, orda Ġsa müəllimin sözü vardı.Ġ.Abdullayev çox gözəl insan idi. Sözün əsl mənasındainsan! O, bir vaxt Neft və Kimya institut kimi nüfuzlu aliməktəbin partiya komitəsinin katibi vəzifəsində iĢlədi. Sovetdövründə həmin vəzifəni tutan Ģəxs ali məktəbdə rektordansonra ikinci Ģəxs demək idi. Biz dostlar, qonĢular, tanıĢlar Ġsamüəllimin bu vəzifə ilə bağlı insanlığında əsla dəyiĢiklik hissetmədik. Elə əvvəlki Ġsa idi. AxĢamlar qonĢularla birlikdəhəyətə yığıĢar, söhbət edər, domino və ya nərd oynayardıq.Böyüklüyü qədər də sadə idi Ġsa müəllim. Bir kəsin ürəyinətoxunub qəlbini qırmazdı. Millətini, xalqını sevən idi. Məhz 167

onun iĢtirakı ilə biz xarici ölkələrdə iĢləmiĢ Azərbaycanmütəxəssislərinin “Körpü” cəmiyyətini yaratdıq və sonrahəmin cəmiyyət Dünya azərbaycanlılarının “Körpü”cəmiyyətinə çevrildi. Ġsa müəllim həmin cəmiyyətin vitseprezidentiidi. O, dünya azərbaycanlılarının birliyi, həmrəyliyiuğrunda yorulmadan çalıĢan əsil vətəndaĢ-alim idi.Xarici ölkələrin birində cərrahi əməliyyat olunduqdan sonraməhəllədə görüĢdük. Hal-əhvalını soruĢdum. Cavabında dediki, məsələ çox ciddidir. “Cərrah əməliyyatdan əvvəl oğlumlagörüĢmək istədi. Mən isə ona dedim ki, doktor, mən həyatınhər üzünü görmüĢəm və bu dünyanın sonunu da bilir və qəbuledirəm. Oğlum hələ uĢaqdır, onunla yox, mənimlə açıq danıĢın,qoy oğlum bilməsin. Həkim mənə hər Ģeyi dedi. Mən bütünməsuliyyəti öz üzərimə götürüb cərrahi əməliyyata getdim.Allah kərimdir”. Bu Ġsa müəllimin sözləri idi. Ölümün üstünəkiĢi kimi cəsarətlə gedən təbiətən zərif, bu dəmir iradəli,qorxmaz insan böyük düĢüncə, əməl sahibi idi.Deyirlər ki, ölümündən bir qədər əvvəl bağ evində halıxarab olubmuĢ. Həyat yoldaĢı AiĢə xanım və qızı Aygün onunbu vəziyyətini görüb hay-haray salmağa baĢlayıblar. ĠsadanıĢmağa halı olmadığından barmağını dodaqlarınayaxınlaĢdırıb “susun” iĢarəsini verib. Bununla o, qonĢularınarahat etməməyi ailəsindən istəyib. Bəli o, ölüm ayağındabelə heç kəsi narahat etməyə razı olmayan böyük bir insan idi.Həyatda öz sözü, öz mövqeyi, elmdə öz izi, öz məktəbiolan prof. Ġ.Abdullayev insanlığı qədər alim, alimliyi qədərinsan idi. Onun alimliyi insanlığını, insanlığı isə alimliyinitamamlayırdı.Ġnsan ömrü bir səfər, həyat isə əvvəli, axırı görünməyənuzun bir yoldur. Ġsa müəllim bu yolda öz səfərini Ģərəflə,ləyaqətlə baĢa vurdu. Bu dünyada övladlarına müqəddəs andyeri, Ģagirdlərə elm məbədi və çoxlu əsərlər, özünə isə“rəhmət”lə yad edilən abidə qoyub getdi. 168

Azərbaycanın dilbər guĢələrindən olan Qazax torpağıbəĢəriyyətə çox dahilər, mənəviyyatımızın səmasına çoxulduzlar bəxĢ etmiĢdir. Məncə əziz dostum Ġsa Abdullayevhəmin ulduzlar arasında öz parlaqlığı ilə seçilir və Azərbaycanelmi dünyaya öz töhfələrini verdikcə həmin ulduzun parlaqlığıgün-gündən artacaqdır. 169

AĞIR İTGİYaĢasaydı bu il altmıĢ yaĢı tamam olacaqdı. Lakin vaxtsızəcəl buna imkan vermədi. Düz bir il bundan əvvəl, əlli doqquzyaĢında xalqımızın alim-vətəndaĢ oğlu ġakir Ağabəy oğluMəmmədov qıflətən dünyasını dəyiĢdi. O, 1947-ci ilin 10sentyabrında Masallı rayonunun Xıl kəndində kolxozçuailəsində dünyaya göz açmıĢdı. Hələ körpə ikən atasını itirənġakir yetimliklə baĢ-baĢa qalaraq həyatın bütünçətimğnliklərini öz zərif uĢaq çiyinlərində daĢımalı olmuĢdu.Böyük qardaĢı, Xıl kənd məktəbinin ilk ali təhsilli məzunuƏfruz müəllim onun əllərindən tutaraq büdrəməkdən qorumuĢ,ona atalıq qayğısı göstərmiĢdi.ġakir orta məktəbi qızıl medalla bitirib V.L.Lenin adınaAPĠ-nin (indiki ADPU) riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuĢ, və1970-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirərək fakültə elmiĢurasının qərarı ilə institutda saxlanmıĢdı. Elmə böyük maraqvə həvəs onu daima öz üzərində iĢləməyə sövq edib, nəticədəinstitutun aspiranturasına gətirib çıxardı. TanınmıĢ alim, prof.Ə.M.Məmmədovun rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyasıüzərində iĢləməyə baĢladı. Prof. Ə.Məmmədov həmin illəribelə xatırlayır: “Mən ġakirə dərs demiĢdim. Hələ tələbə ikənonun riyazi təfəkkürünü və məntiqini duyub ona tələbə elmicəmiyyətinin xətti ilə elmi iĢ verdim və o, konfranslardaçıxıĢlar edərək çox böyük uğurlar qazandı. Sonra mən bu iĢi birqədər də geniĢləndirib ona dissertasiya mövzusu kimi iĢləməyiməsləhət gördüm. Dissertasiyanın mövzusu belə idi: “Jevreytipli funksiyalar sinifləri üçün kvadratur və interpolyasiyadüsturlarının qurulması və onların inteqral tənliklərin həllinətədbiqi”. Bu problem ilk dəfə ġakirin dissertasiyasında tədqiqolunmuĢ və onun aldığı nəticələr bütün dünya riyaziyyatçılarıtərəfindən qəbul edilmiĢdi.Doğrudan da ġ.Məmədov 1983-ci ildə Kiyev DövlətUniversitetində namizədlik dissertasiyası müdafiə edərkən 170

onun rəsmi opponentləri-Ukrayna EA-nın M.QluĢkov adınaKibernetika Ġnstitutunun baĢ elmi iĢçisi, fizika-riyaziyyatelmləri doktoru, professor B.K.Zaderko, M.Lomonosov adınaMDU-nun dosenti Y.M.Jileykin, habelə dissertasiya müdafiəĢurasının üzvləri, akademik Ġ.Ġ.LyaĢko, Kiyev universitetininprofessoru, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru A.M.Bobko alınannəticələri yüksək qiymətləndirmiĢ, dissertasiya müəllifinə həminelmi axtarıĢları davam etdirməyi təkidlə tövsiyə etmiĢlər.O, bu tövsiyələrə laqeyd yanaĢmadı, elmi fəaliyyətini müvəffəqiyyətlədavam etdirərək 30-dan artıq elmi əsərini keçmiĢSSRĠ-nin elmi məcmuələrində, xarici ölkə elmi jurnallarındaçap etdirmiĢdi. ġakir müəllim aldığı elmi nəticələri alimhəmkarları ilə müzakirə etməyi, fikir mübadiləsi aparmağı çoxyüksək qiymətləndirirdi. Məhz buna gğrə də müxtəlif səpkilielmi konfrans, seminar və simpoziumlarda iĢtirak edirdi. Onunaldığı elmi nəticələr Kiyev, Sverdlovsk və baĢqa Ģəhərlərdəkeçirilən konfranslarda yüksək qiymətləndirilmiĢdi, ġakirmüəllim doktorluq dissertasiyası kimi yeni bir fundamentaləsər ərsəyə gətirməyi planlaĢdırırdı. Ona görə də o, ADPU-nunelmi Ģurasında doktorluq dissertasiyası mövzusunu təsdiqetdirmiĢdi.O, təkcə alim kimi deyil, həm də gözəl bir müəllim kimifəaliyyət göstərərək tələbə və müəllim kollektivi tərəfindənsevilirdi. ġakir müəllim 1987-ci ildən ADPU-nun riyaziyyatfakültəsinin dekan müavini, 1996-cı ildən isə həmin fakültənindekanı vəzifəsində çalıĢdı. Onun fakültə dekanı vəzifəsinəseçilməsi fakültəyə yeni ab-hava, yaradıcılıq həvəsi gətirdi.Riyaziyyat fakültəsi tələbələri müxtəlif səviyyəli olimpiada vəyarıĢlarda iĢtirak edərək qalib çıxırdılar. Fakültə elmi Ģurasının,müəllimlərinin fəaliyyətində bir canlanma əmələ gəlmiĢdi. O,fakültə dekanı kimi özünün yeni bir keyfiyyətini-təlim vətərbiyənin gözəl təĢkilatçısı keyfiyyətini üzə çıxardı. ġakirmüəllim fakültə dekanı olarkən belə elmi , elmi-metodikifəaliyyətini davam etdirirdi. O, tələbələr üçün 10-a yaxın 171

dərslik və dərs vəsaiti hazırlamıĢdı. Təhsilin təĢkili sahəsindəfəaliyyətini gün-gündən geniĢləndirirdi. O, Tələbə Qəbulu üzrəDövlət komissiyasının riyaziyyat seminarının rəhbəri kimiriyaziyyatdan test tapĢırıqlərının tərtibi və seçilməsindəmüstəsna fəaliyyət göstərirdi.ġakir müəllim iĢıqlı bir insan, əsil ziyalı idi. O, nəinkiiĢlədiyi kollektivdə, eyni zamanda onu tanıyan bütün insanlar,dostları arasınnda böyük hörmətə malik insan idi. Təsadüfideyildi ki, yaĢından asılı olmayaraq bütün dostları ona“DadaĢ”, yəni “Böyük qardaĢ” deyə müraciət edirdilər. BuiĢıqlı insan öz ziyası ilə gənclərimizin yolunu iĢıqlandırır,onları Vətənə, millətimizə məhəbbət və sədaqət ruhundatərbiyə edirdi. O, bütün insanları birliyə, milli maraqlarımızxatirinə əl-ələ verib ümumi düĢmənimizə qarĢı mübarizəaprmağa çağırırdı. O, Vətənini, millətini, insanları çox sevirdi.Artıq bir ildir ki, ġakir müəllim aramızda yoxdur.Dünyasını dəyiĢsə də, ünvan dəyiĢməyib. Əvvəlki kimi onunünvanı yaxınlarının, dostlarının, sevimli tələbələrinin, onutanıyan hər bir Ģəxsin ürəyindədir. 172

MƏNALI ÖMÜR, İŞIQLI İNSANHələ orta məktəbdə oxuyarkən yoldaĢları onun balacaboyuna iĢarə vuraraq zarafatla deyirdilər ki, çox balacasan,səni instituta qəbul etməzlər. Lakin 1957-ci ilin payızında(“cücəni payızda sayırlar”- deyib atalar) məlum oldu ki,onun oxuduğu məktəbin məzunları arasından ali məktəbəqəbul olunan yeganə adam elə o олмушдур.Söhbət fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor,görkəmli nəzəriyyəçi-физик alim Ġsgəndər Həsən oğluCəfərovdan gedir. O, 1940-cı ilin dekabr ayının 30-da ĠmiĢlirayonunun Əlipənahlı kəndində anadan olmuĢdur.UĢaqlığında yay fəslini yaylaqlarda (ермянилярин «Ъермук»адландырдыглары «Истису» даьларындакы Мурад Тяпяси, ЛайлаБулаьы, Гибля Булаьы, Гырх Булаг, еляъя дя Лачын-Кялбяъярдаьларындакы Чал Байыр, Дяли Даь, Лилпар, Пяри Чынгылы вя с.),qıĢ fəslini qıĢlaqlarda (Мил-Муьан дцзляри, Кцр вя Аразовалыглары) keçirərək, köçəri həyat yaĢayan balacaĠsgəndərin zehni qabiliyyətinin formalaĢmasında vəinkiĢafında gəzdiyi yerlərin füsunkar təbiəti xüsusi roloynamıĢdır. 1951-ci ildə ailəsi oturaq həyata baĢladыqda,мцяллимлярин онунла кичик мцсащибясиндян sonra oнуbirbaĢa Sərxanlı kənd orta məktəbinin 5-ci sinfinə qəbulедирляр. 1957-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonraAзярбайъан Dювлят Uниверситетиnun (hazırkы BDU-нун)fizika-riyaziyyat fakültəsinə qəbul olmuĢdur. Уniversitetdəoxuyarkən müəllimləri bu balacaboy, arıq cüssəli oğlanın itidüĢüncəsinə, məntiqi mühakimələrinə, geniĢ fantaziyasınaheyran qalmıĢdılar. Ġsgəndərin istedadı və qabiliyyəti onungələcək yolunu artıq müəyyən etmiĢdi. O, nəzəriyyəçi fizikolacaqdı! 1962-ъи илдя БДУ-нун Физика факüлтясинифярглянмя диплому иля битирян Исэяндяри университетдясахлайырлар вя еля щямин ил о, dünya ali təhsil müəssisələrininflaqmanlarından olan M.В.Lomonosov adına Mосква 173

Dювлят Uниверситетиnun (МДУ-нун) aspiranturasina дахилолур. MDU-nun Нəzəri Фizika kafedrasının müdiri, бюйцкnəzəriyyəçi alim, professor A.Sokolovun rəhbərliyi altındaelmi axtarıĢlarına baĢlayan Ġ.Cəfərovun tяdqiqat obyektiyüksək enerjilər fizikası, xüsusi halda, elementarzərrəciklərin zəif və elektromaqnit qarĢılıqlı təsirlərininöyrənilməsi olmuĢdur. Uğurlu tədqiqat iĢləri tezliklə özbəhrəsini vermiĢ və o, 1966-ci ildə MDU-da namizədlik,1979-cu ildə isə doktorluq dissеrtasiyaları müdafiə etmiĢdir.Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, Ġ. H. Cəfərovun namizədlikdissertasiyası üzrə opponent olan məĢhur fizik D. D.Ġvanenkonun (V. Heyzenberqdən asılı olmadan atom nüvəsininproton-neytron modelini irəli sürmüĢ dünya Ģöhrətli alim)müdafiə zamanı qeyd etdiyi aĢağıdakı fikir diqqəti cəlb etməyəbilməz: «Mən kafedra seminarlarından Ġsgəndər CəfərovuyaxĢı tanıyıram. Hesab edirəm ki, o, elementar zərrəciklər vəsahə nəzəriyyəsinin ən aktual problemləri üzrə sərbəst mövzuqoymaq, həll etmək və eləcə də bu məsələlərlə məĢğul olmaqistəyən gənc tədqiqatçılara rəhbərlik etmək qabiliyyətinə malikyetkin alimdir». И. Щ. Ъяфяровун докторлуг диссертасийасыщаггында ряйиндя ися Русийа ЕА П. N. Лебедев адынаФизика Институту Нязяри Физика бюлмясинин мцдири, Нобелмцкафаты лауреаты, Русийа ЕА-нын академики В. Л.Гинзбург беля qeyd etmiĢdir: «Исэяндяр Ъяфяровун елминятиъяляри елементар зярряъикляр физикасынын инкишафына мцщцмтющфядир. Онлар университетлярдя кечилян хцсуси курслара,еляъя дя дярсликляря дахил едилмяйя лайигдир». Eləcə dəoппонентляриндян бири М. В. Ломоносов адына МДУ-нунКвант нязяриййяси вя йцксяк енержиляр физикасы кафедрасынынпрофессору, мяшщур нязяриййячи-физик В. И. ГригорйевИсэяндяр мцяллими və onun докторлуг диссертасийасыныбцтювлцкдя беля гиймятляндирмишдир: «О, сюзсцз, елементарзярряъикляр физикасы сащясиндя ишляйян щям нязяриййячиляр,щям дя тяърцбячиляр цчцн чох файдалы олаъаг актуал, дярин вяорижинал ясярдиr. Бу тамамиля тябиидир, чцнки Исэяндяр 174

Ъяфяров елементар зярряъикляр физикасы сащясиндя ишляйянмцтяхяссисляр арасында артыг эениш танынмыш йцксяк ихтисаслыалимдир».Prof. Ġ.Cəfərov elementar zərrəciklər nəzəriyyəsisahəsində öz məktəbini yaratmıĢ, бир сыра namizədlikdissertasiyalarına rəhbərlik, doktorluq dissertasiyalarına isəməsləhətçi olmuĢdur. Onun aldığı elmi nəticələr ölkəmizinhüdudlarından çox-çox uzaqlarda görkəmli alimlərtərəfindən yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Hər hansı bir aliminelmi nəticələrinə digər alimin istinad etməsi birinci üçün ənyüksək elmi göstəricidir. Ġ.H.Cəfərovun elmi iĢlərinə elmnəhəngləri – Rusiya EA-нын akademikləri L.Okun, B.Pontekorvo (дащи Енрико Ферминин тялябяси), V.Faynberq,yapon alimləri T.KinoĢita, H.Terazava və baĢqaları istinadedərək onun aldığı nəticələrин sanballı və mühüm olduğunugöstərmiĢlər.O, əmək fəaliyyətinə 1966-cə ildə Azərbaycan PolitexnikĠnstitutunda (indiki AzTU-да) baĢlasa da, elmə olan həvəsи,əсаsыnы qoyduğu elmi nəzəriyyəni sona чатдырмаг istəyi onurahat buraxmamıĢ, bu ali məktəbdə uzun müddətiĢləməsinə imkan verməmiĢdir. Ики ildən sonra, yəni 1969-cuilин яввялляриндя o, Azərbaycan EA Фizika Иnstitutuna baĢelmi iĢçi vяzifəsinə keçmiĢ və 1978-ъи илдян 1985-ci ilə kimihəmin institutun Нüvə Фizikası laboratoriyasına rəhbərliketmiĢdir. Ġ.Cəfərovун эялмясиля Нüvə Фizikasılaboratoriyasınдa елми-тядгигат ишляри йени вцсят алmıĢ,елементар зярряъиклярин зяиф гаршылыглы тясирляри сащясиндя йени,перспектив истигамят йаранмыш вя цьцрла инкишаф еtmiĢdир.Оnun рящбярлийи вя билаваситя иштиракы иля laboratoriyaəməkdaĢlarının aldıqları elmi nəticələr узун мцддят (1978-1985-ъи иллярдя) SSRĠ EA-nın, еляъя дя мцтямади оларагAzərbaycan ЕА-нын илин ən mühüm nаилиййятляри сырасынаdaxil edilmiшдир.Мян бурада гаршыма профессор Исэяндяр Ъяфяровундярин вя чохшахяли елми йарадыъылыьыны шярщ етмяк мягсяди 175

гоймамышам, гязет мягалясиндя буну етмяк щеч мцмкцндя дейилдир. Лакин онун елми йарадыъылыьынын, неъя дейярляр,ики аны барядя билдиклярими мямуниййятля гейд етмякистярдим.Dördfermionlu lokal zəif qarĢılıqlı təsir halında spinorlarınyerdəyiĢmə qaydasını müəyyən edən məĢhur Pauli-Firtsmünasibətini qeyri-lokal qarĢılıqlı təsir halınaümumiləĢdirməklə, И.Ъяфяров vacib münasibət tapmıĢ və onunköməyilə göstərmiĢdir ki, zəif qarĢılıqlı təsirin bir zərrəcikləmübadilə sxeminin məĢhur ġvinger (Нобел мцкафаты лауреаты)və Tanıkava-Vatanabe modelləri ilə yanaĢı daha bir variantı damümkündür; o, həmin modeli qurmuĢ və ətraflı tədqiqetmiĢdir; qeyd edək ki, Avstriya fıziki H. Zinql lokal qarĢılıqlıtəsir halı üçün olan Pauli-Firts münasibətini qeyri-lokalqarĢılıqlı təsir halına səhvən tətbiq edərək, belə nəticəyəgəlmiĢdir ki, zəif qarĢılıqlı təsirin bir zərrəciklə mübadiləsxeminin üçüncü variantı ġvinger modelinə ekvivalentdır vəheç bir yeni nəticəyə gətirə bilməz. Ġ. H. Cəfərov bu nəticəninsəhv olduğunu göstərmiĢ вя рийази ясасларла ону тякзибетмишдир.Ġ.H. Cəfərovun elmi tədqiqatının əsas qayəsini elektromaqnitvə zəif qarĢılıqlı təsirlərin vahid nəzəriyyəsi üzrə iĢlər təĢkiledir. О, зərrəciklərin elektrozəif qarĢılıqlı təsirlərinin vahidnəzəriyyəsinin bir sıra variantını irəli sürmüĢdür. Bunəzəriyyələrdən biri mütəxəssislər arasında xüsusi maraqdoğurmuĢdur: məlumdur ki, leptonların elektrozəif qarĢılıqlıtəsirlərinin vahid Vaynberq-Salam modeli ikikomponentlineytrino sxemi üzrə qurulmuĢdur. Bundan fərqli olaraq, Ġ. H.Cəfərov leptonların vahid elektrozəif qarĢılıqlı təsirnəzəriyyəsini dördkomponentli neytrino sxemi üzrəyaratmıĢdır. Maraqlıdır ki, bu nəzəriyyə elə yeni, incəeffektlərə gətirir ki, onların təcrübədə öyrənilməsi bu gün dəhəll edilməmiĢ qalan vacib bir məsələyə iĢıq salardı: təbiətdəneytrino sxemlərindən hansı – ikikomponentli, yoxsadördkomponentli sxem – daha realdır? Akademik B. 176

Pontekorvo Ġ. H. Cəfərovun bu nəzəriyyəsini yüksəkqiymətləndirmiĢ, eləcə də МДУ няздиндя академик Н. Н.Боголйубов адына Микроалямин Нязяри ПроблемляриИнститутунун директору, МДУ-нун профессору О. А.Хрусталйов И. Щ. Ъяфяровун дюрдкомпонентли нейтриносхеми ясасында иряли сцрдцйц нязяриййядян бящс едярякдемишдир: «Исэяндяр Ъяфяровун бу нятиъяляри чох мцщцм вяпринсипиал олуб, лептонларын щягиги схеминин мцяййянедилмяси проблеминин щялли йолунда йени истигамят ачыр.Исэяндяр Ъяфяровун елми нятиъяляри елементар зярряъикляринзяиф гаршылыглы тясирляринин тябияти вя гурулушу щаггындабиликляримизи нязярячарпаъаq дяряъядя дяринляшдирир вяэенишляндирир».Ġ.Cəfərov qaynayan enerjisinin bir hissəsini dəNaxçıvanda Пedaqoji Иnstitutунун чичяклянмясиня sərfetmiĢdir. O, 1985-ci ildə Y.Məmmədəliyev adına NахчыванДювлят Pедагожи Ġнститутунун (НахДПИ-нин) rektorувязифясиня təyin olunmuĢdur. Бундан сонра institutda yenifakültələr, laboratoriyalar, ixtisaslar мейдана gəlməyəbaĢladı, ян ясасы, институт няздиндя Елми щисся йарадылды.Профессор И.Ъяфяровун апардыьы бу ъiddi islahatlar вяtəhsilin məzmununda köklü dəyiĢikliklər нятиъясиндяНахДPĠ universitet səviyyəsinə qaldırıldı. Ailə vəziyyəti iləəlaqədar oлараг о, öz арзусу ilə rektor вязифясиндян istefaverdi. Çoxları inanmasa da mən dəqiq bilirəm, məhz özdavamlı xahiĢi ilə o, rektorluqdan azad edildi (мəncə,hələlik Ġ.Cəfərov ilk rektordur ki, öz xahiĢi вя ъидди тякидиляvəzifəsini tərk etmiĢdir).1990-cı ildə ADPU-da Fizika fakültəsinin dekanıvəzifəsinə seçilən Ġ.Cəfərovun istedadının yeni keyfiyyəti üzəçıxdı. Tələbələrlə birbaĢa kontaktda olan dekan Ġ.Cəfərovözünü bacarıqlı pedaqoq, həssas müəllim, qayğıkeĢ ata, yerigələndə tələbələrin səmimi dostu, sirdaĢı kimi göstərməyəbaĢladı. O vaxt dekanlıqda onunla birlikdə iĢlədiyimdən,onun çoxlu müsbət xüsusiyyətlərinin, qətiyyətli və müstəqil 177

hərəkətlərinin Ģahidi olmuĢam. YaxĢı yadımdadır, 20Yanvar hadisələri yenicə baĢ vermiĢdi. Həmin vaxtИ.Ъяфяров fakültə əmakdaĢlarını toplayıb iclas keçirdi vəhamımıza partiya biletindən imtina etməyи təklif etdi.Ġsgəndər müəllim истедадлы nəzəriyyəçi-fizik olmaqlabərabər, deyərdim ki, həm də Azərbaycan dilinin камилbilicisidir. Onun qurduğu cümlələrdə inanmıram ki, hərhansı bir filoloq qüsur tapa bilsin. Mən özüm bunundəfələrlə Ģahidiyəm. О, йazdiğın hər sözə, hər cümləйя özəsaslı iradını bildirməyə qadir olan alimdır. Ġstedadlar eləbelə дя olurlar! Ġsgəndər müəllimlə iĢləmək həm asan, həmdə çətindir. Asandır ona görə ki, o, öz iĢini dəqiq bilir vəonunla birlikdə çalıĢanı səhv etməyə qoymur. Çətindir onagörə ki, hamıya qarĢı çox tələbkardır. Bir sənədinfakültədən çıxması вя йа мягалянин няшря эетмяси üçün onudəfələrlə oxuyub yoxlaмaлыdır.Tələbələrin taleyi ilə bağlı hansı məsələ müzakirəolunurdusa, Ġsgəndər müəllim həmin məsələni hökməntələbənin xeyrinə həll edirdi. Fakültəmizdə həmin ənənə bugün də davam edir.Səhhətilə bağlı Ġsgəndər müəllim dekan vəzifəsindən dəimtina edəsi oldu və 1995-ci ildən ADPU-nun Nəzəri Фizikakafedrasının müdiri vəzifəsində çalıĢır.Prof. Ġ.Cəfərovun təhsil sistemində çalıĢması birbaĢatələbələrin, ümumilikdə təhsilin xeyrinə iĢlədi. Məhz o, aliməktəblərdə iĢlədiyi müddətdə bir neçə dərslik, dərs vəsaiti,elmi-kütləvi kitablar yazdı. Onun “Elementar zərrəciklərfizikasının əsasları” adlı dərsliyi ölkəmizin universitetlərininfizika fakültələri tələbələri üçün çox əhəmiyyətli olub, busahədə yazılan ilk kitabdır. Онун еlmin kütləviləĢdirilməsiistiqamətində görülən iĢləri də xüsusi önəm daĢıyir.Ġsgəndər müəllimin yazdığı elmi-kütləvi kitablar məhz buməqsədə xidmət edir. Nisbilik nəzəriyyəsinin mühümnəticələrindən olan kütlənin sürətdən asılılığı düsturunun 178

узун мцддят düzgün тяфсир olunmaması Азярбайъан дилиндяilk dəfə Ġsgəndər müəllimin geniĢ oxucu kütləsi üçün nəzərdətutduğu “Doğrudanmı kütlə sürətdən asılıdır vədoğrudanmı enerji olan yerdə щямишя kütlə дя vardır?”kitabçasında ətraflı əsaslandırılmıĢdır.Дцнйанын елм вя техниканын сцрятля инкишаф етдийи бирсыра юлкяляринин (Русийа, АБШ, Алманийа, Инэилтяря вя с.)мютябяр дюври елми журналларында, топлуларында вя digərмяъмуяляриндя 160-dan чох елми əsərin, еляъя дя анадилиндя няшр олунан 8 китабын müəllifi olan Ġ.Cəfərov 70yaĢının kandarında olsa da, bu gün də тцкянмяз енержи вяgənclik həvəsi ilə çalıĢır, еlmi axtarıĢlar aparır, mühazirələroxuyur, kitablar yazır.Mən, язиз dostum – эörkəmli nəzəriyyəçi-fizik, istedadlıмцяллим, gözəl insan, Azərbaycan Dövlət PedaqojiUniversiteti Nəzəri fizika kafedrasının müdiri, professorĠsgəndər Həsən oğlu Cəfərovu 70 illik yubileyi münasibətiləürəkdən təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı, тцкянмяз elmi vəpedaqoji fəaliyyətində yeni-yeni uğurlar arzulayırам! 179

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏRĠlk nəĢrə ön söz .........................................................................3Yaradıcı Ģəxsiyyəti və bədii kamilliyin mümkünlüyü ..............5Müəllifdən ...............................................................................13Ömrün qürbət payı ..................................................................14PyeslərYenə də qatarda .....................................................................110Bir elmi-tədqiqat sektorunda .................................................122PublisistikaMənalı ömürdən məqamlar ...................................................152Böyük müəllim, istedadlı təhsil təĢkilatçısı. .........................157Görkəmli alim .......................................................................161Nurlu insan ............................................................................165Ağır itgi .................................................................................170Mənalı ömür, iĢıqlı insan ......................................................173 180