Program nauczania chemii w gimnazjum - Nowa Era

Program nauczania11Program nauczania chemii w gimnazjumProgram nauczania chemii w gimnazjum został przygotowany przez autorkipodr´czników serii Chemia Nowej Ery − Teres´ Kulawik i Mari´ Litwin. Jestzgodny z nowà podstawà programowà (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17)i zawiera propozycj´ rozkładu materiału. W cz´Êci 1. Ksià˝ki Nauczyciela znajdujesi´ propozycja rozkładu materiału do cz´Êci 1. podr´cznika z serii ChemiaNowej Ery. Propozycja rozkładu materiału do podr´czników cz´Êci 2. i 3. zostanieopublikowana w kolejnych cz´Êciach Ksià˝ki Nauczyciela.Program nauczania chemii w gimnazjum, przeznaczony do kształcenia ogólnego,dopuszcza do u˝ytku dyrektor szkoły na wniosek nauczyciela lubnauczycieli danego przedmiotu (Dz. U. z 2009 r. Nr 89, poz. 730).Nauczyciel mo˝e przedstawiç dyrektorowi szkoły:• program opracowany samodzielnie bàdê we współpracy z innymi nauczycielami;• program opracowany przez innego autora (autorów), wybrany spoÊródprogramów dost´pnych na rynku, jeÊli uwa˝a, ˝e taki właÊnie program najbardziejodpowiada potrzebom jego uczniów i warunkom, w jakich pracuje;• zmodyfikowany program opracowany przez innego autora (autorów), zewskazaniem zakresu proponowanych zmian i ich uzasadnieniem.Zaproponowany przez nauczyciela program nauczania ogólnego powinienbyç dostosowany do potrzeb i mo˝liwoÊci uczniów, dla którychjest przeznaczony.Spis treÊciI. Wst´p – charakterystyka programu, zało˝enia dydaktyczne i wychowawczeII. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowaniaIII. Materiał nauczania i procedury osiàgania szczegółowych celów edukacyj nychIV. Opis zało˝onych osiàgni´ç uczniów i propozycje ich ocenianiaV. Propozycja rozkładu materiału nauczaniaWst´p − charakterystyka programu,zało˝enia dydaktyczne i wychowawczeProgram nauczania jest przewidziany do realizacji w ramach 130 godzin, tj. 4 godzintygodniowo w całym cyklu kształcenia: 2 godziny tygodniowo w klasie pierwszejgimnazjum i po 1 godzinie tygodniowo w klasach drugiej i trzeciej. TreÊci nauczaniazawarte w programie sà:• zgodne z Podstawà programowà kształcenia ogólnego w zakresie nauczaniachemii w gimnazjum (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17),• zgodne z aktualnym stanem wiedzy chemicznej oraz pozostałych przedmiotówprzyrodniczych,• dostosowane do mo˝liwoÊci ucznia gimnazjum.Cele kształcenia i wychowania zawarte w programie:• przedstawienie znaczenia wiedzy chemicznej w ˝yciu codziennym,• wskazanie powiàzania chemii z innymi naukami,• kształtowanie postaw badawczych,• wpojenie uczniom wiadomoÊci i umiej´tnoÊci praktycznych, stanowiàcychpodstaw´ do kształcenia w nast´pnych etapach edukacji,• kształtowanie właÊciwych postaw w zakresie dbałoÊci o zdrowie i ochron´Êrodowiska przyrodniczego.

2 Program nauczaniaW efekcie realizacji powy˝szych celów uczeƒ powinien:• znaç właÊciwoÊci substancji wyst´pujàcych w jego otoczeniu oraz mo˝liwoÊciich przemian,• znaç zło˝onoÊç budowy substancji (czàstki podstawowe, atomy, czàsteczki,jony) w stopniu umo˝liwiajàcym interpretacj´ obserwowanych zjawisk,• posługiwaç si´ nomenklaturà chemicznà,• formułowaç wnioski na podstawie obserwacji doÊwiadczeƒ,• wykonywaç proste obliczenia chemiczne,• bezpiecznie posługiwaç si´ substancjami, które spotyka w ˝yciu codziennym,oraz podstawowym szkłem i sprz´tem laboratoryjnym.Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowaniaWyodr´bnienie szczegółowych (operacyjnych) celów kształce nia z celów ogólnych (poz -nawczych, kształcàcych i wycho wawczych) umo˝liwia nauczycielowi właÊciweskon struowanie narz´dzi kontroli, korekt´ pracy własnej z uczniem oraz motywowanieuczniów do pracy. Operacjonalizacja celów nauczania to zamiana celówogólnych na zbiór równo wa˝nych celów operacyjnych, wyra˝onych jako spodziewaneosiàgni´cia uczniów.Cele operacyjne sà to zadania dydaktyczno-wychowawcze, które okreÊlajà, couczeƒ powinien wiedzieç, rozumieç i umieç po zakoƒczeniu procesu nauczania.Tworzàc skal´ celów nauczania, nale˝y przy ich klasyfikacji zachowaç hierar chi´,tzn. porzàdkowaç cele od najni˝szych do najwy˝szych. Taka hierarchiczna klasyfikacjanosi nazw´ taksonomii celów nauczania (tabela 1.) i polega na tym, ˝eosiàgni´cie celu wy˝szego jest poprzedzone osiàgni´ciem celu ni˝szego.Podobnie do taksonomii celów nauczania mo˝na przedsta wiç taksonomi´ celówwychowania, która dotyczy kształtowania u uczniów właÊciwych potrzeb, postawi wartoÊci.Stosowanie operacjonalizacji celów nauczania umo˝liwia:• zwi´kszenie znaczenia celów nauczania oraz odpowiedzialnoÊci nauczyciela zaich osiàganie,• dobór przez nauczyciela właÊciwych metod, Êrodków i treÊci kształcenia,• podwy˝szenie poziomu motywacji uczniów i właÊciwe jej ukierunkowanie.Tabela 1. Taksonomia celów nauczaniaPoziom Kategoria celów ZakresI. WiadomoÊci A – zapami´tanie wiadomoÊci znajomoÊç poj´ç chemicznych, faktów,praw, zasad, reguł itp.B – zrozumienie wiadomoÊciumiej´tnoÊç przedstawianiawiado moÊci inaczej, ni˝ uczeƒzapami´tał, wytłumaczeniewiado moÊci i ich interpretacjaCele nauczaniawyra˝onewieloznaczniewiedzieçrozumieçCele nauczania wyra˝oneza pomocà czasownikówoperacyjnychnazwaç...zdefiniowaç...wymieniç...wyliczyç...wyjaÊniç...streÊciç...rozró˝niç...zilustrowaç...II. Umiej´tnoÊciC – stosowanie wiadomoÊciw sytuacjach typowychumiej´tnoÊç zastosowania wiadomoÊciw sytuacjach podobnych do çwiczeƒszkol nychstosowaç wiadomoÊcirozwiàzaç...zastosowaç...porównaç...sklasyfikowaç...okreÊliç...obliczyç...D – stosowanie wiadomoÊciw sytuacjach problemowychumiej´tnoÊç formułowania problemów,dokonywania analizy i syntezynowych zjawiskrozwiàzywaç proble myudowodniç...przewidzieç...oceniaç...wykryç...zanalizowaç...zaproponowaç...zaprojektowaç...zaplanowaç...

Program nauczania3IIIMateriał nauczania i procedury osiàganiaszczegółowych celów edukacyjnychTreÊci nauczania zawarte w podstawie programowej(Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) zostały podzielone na dzie -wi´ç działów (tabela 2.).Tabela 2. Podział treÊci nauczaniaNr działuTytuł działuKa˝dy dział zawiera treÊci, które umo˝liwià indywi -dualizacj´ pracy na lekcji w zale˝noÊci od potrzeb i mo˝liwoÊciuczniów. Materiał nadprogramowy jest przygoto wanydla uczniów zainteresowanych przedmiotami Êcisłymi orazuczniów zdolnych. Natomiast dla tych, którzy potrzebujàcz´stszego powtarzania, wskazane sà treÊci, których przypomnienieułatwi zrozumienie uczniom wprowadzanegoprzez nauczyciela tematu.DZIAŁ I. Substancje i ich przemiany(24 godziny lekcyjne)Liczba godzinw całym cyklukształceniaI Substancje i ich przemiany 24II Wewn´trzna budowa materii 26III Woda i roztwory wodne 14IV Kwasy 11V Wodorotlenki 7VI Sole 15VII W´giel i jego zwiàzki z wodorem 10VIII Pochodne w´glowodorów 12IX Substancje o znaczeniu biologicznym 11Razem: 130Hasła programowe:• Pracownia chemiczna – podstawowe szkło i sprz´t laboratoryjny• Przepisy BHP i regulamin pracowni chemicznej• WłaÊciwoÊci substancji• Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna• Mieszaniny substancji• Pierwiastek chemiczny a zwiàzek chemiczny• Metale i niemetale• Zwiàzek chemiczny a mieszanina• Powietrze• Tlen i jego właÊciwoÊci• Azot – główny składnik powietrza• Gazy szlachetne• Tlenek w´gla(IV) – właÊciwoÊci i rola w przyrodzie• Rola pary wodnej w powietrzu• Zanieczyszczenia powietrza• Wodór i jego właÊciwoÊci• Energia w reakcjach chemicznych• Typy reakcji chemicznych: synteza, analiza, wymianaProcedury osiàgania celów:Nauk´ chemii rozpoczynamy od zapoznania uczniów z podstawowymsprz´tem i szkłem laboratoryjnym, przepisamiBHP i regulaminem pracowni chemicznej. WyjaÊniamy po -j´cie substancji. Wprowadzajàc temat, mo˝na przypomnieçstany skupienia, w których wyst´pujà substancje, oraz nazwyprocesów, które towarzyszà zmianom tych stanów skupienia.Dodatkowo mo˝na omówiç sposoby wyznaczania g´stoÊci sub -stancji i doÊwiadczalnie wyznaczyç g´stoÊç cieczy za pomocàareometru. Ró˝nice mi´dzy zjawiskiem fizycznym a reakcjàchemicznà omawiamy na przykładach. Zapoznajemyuczniów z przykładami substancji prostych i zło˝onych orazmieszanin jednorodnych i niejednorodnych. Dodatkowomo˝na zaprezentowaç metod´ chromatografii, zdolniej -szym uczniom zaproponowaç zaprojektowanie i wykonaniedoÊwiadczenia rozdzielania mieszanin tà metodà. Nomenklatur´chemicznà wprowadzamy od wyjaÊnienia uczniomkoniecznoÊci stosowania symboli i wzorów chemicznych. Za -poznajemy uczniów z symbolami najwa˝niejszych pierwiastkówchemicznych oraz wyjaÊniamy, w jaki sposóbutworzono obecnie stosowanà symbolik´ chemicznà. Oma -wiamy właÊciwoÊci metali i niemetali oraz właÊciwoÊci po -wie trza jako mieszaniny gazów. Przy omawianiu zjawiskakorozji mo˝na dodatkowo wprowadziç termin patyna i zaproponowaçuczniom obserwacj´ zjawiska korozji w Êrodowiskuprzyrodniczym. Przed wprowadzeniem zapisu przebiegureakcji chemicznej warto przypomnieç najwa˝niejsze wiado -moÊci na temat zwiàzku chemicznego i mieszaniny. Zainteresowanieuczniów mo˝na pobudziç, zapoznajàc ichdodatkowo z historià badaƒ nad składem i właÊciwoÊciamipowietrza. Tlen, tlenek w´gla(IV) i wodór otrzymujemydoÊwiadczalnie oraz badamy ich właÊciwoÊci fizycznei chemiczne. Omawiajàc właÊciwoÊci tlenku w´gla(IV), wartododatkowo opisaç trujàce działanie tlenku w´gla(II) naorganizm człowieka, wyjaÊniç termin zaczadzenie orazznaczenie właÊciwej wentylacji pomieszczeƒ. Realizujàctemat tlenków i ich właÊciwoÊci, mo˝na dodatkowo zapoznaçuczniów z właÊciwoÊciami i zastosowaniem tlenku krze -mu(IV) oraz terminem ciało bezpostaciowe. Natomiast,przekazujàc wiadomoÊci o właÊciwoÊciach wodoru, dodatkowowprowadziç poj´cie mieszaniny piorunujàcej. WyjaÊniamyrol´ pary wodnej w powietrzu. Omawiamy głównezanieczyszczenia powietrza i ich skutki (m.in. efekt cieplarnianyi dziur´ ozonowà). Dodatkowo, uczniom zainteresowanymochronà Êrodowiska przyrodniczego, mo˝na wyjaÊniç,czym sà: ozon i freony, jakie majà właÊciwoÊci i w jaki sposóbwpływajà na Êrodowisko przyrodnicze. Poznane reak -cje chemiczne kwalifikujemy do typów: synteza, analiza,wymiana (ze wzgl´du na liczb´ substratów i produktów)– przypominamy poznane typy reakcji i ich przykłady –oraz do reakcji egzoenergetycznych i endoenergetycznych(ze wzgl´du na efekty energetyczne). Ponadto mo˝na wprowadziçpoj´cie reakcji utleniania-redukcji i zaproponowaçwykonanie doÊwiadczeƒ prowadzàcych do otrzymywania metali,

4 Program nauczanianp. miedzi z tlenku miedzi(II). Na tym etapie nauki ucznio -wie zapisujà słownie przebieg zachodzàcych reakcjichemicz nych. Nale˝y zwróciç uwag´, by sprawnie i bezpieczniewykonywali doÊwiadczenia. Wdra˝amy uczniówdo samo dzielnego zapisywania obserwacji i formułowaniawniosków.DZIAŁ II. Wewn´trzna budowa materii(26 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Ziarnista budowa materii i historyczny rozwój poj´ciaatomu• Masa i rozmiary atomów• Budowa atomu• Izotopy• Układ okresowy pierwiastków chemicznych• Zale˝noÊç mi´dzy budowà atomu pierwiastka a jegopoło˝eniem w układzie okresowym; charakter chemicznypierwiastków grup głównych• Rodzaje wiàzaƒ chemicznych• Znaczenie wartoÊciowoÊci przy ustalaniu wzorów zwiàzkówchemicznych• Prawo stałoÊci składu zwiàzku chemicznego• Równania reakcji chemicznych• Prawo zachowania masy• Obliczenia stechiometryczneProcedury osiàgania celów:Wprowadzamy wiadomoÊci na temat budowy materii.Zwracamy uwag´, ˝e atomom mo˝na przypisaç okreÊlonàmas´ i obj´toÊç oraz ˝e atomy ró˝nych pierwiastkówchemicznych ró˝nià si´ masà i rozmiarami. Zapoznajemyuczniów z jednostkà masy atomowej i wyjaÊniamy jej przydatnoÊçdo okreÊlania masy pojedynczych atomówi czàsteczek. åwiczymy obliczanie masy czàsteczkowejzwiàzków chemicznych. Omawiamy budow´ atomu – jàdroi elektrony. WyjaÊniamy, co to jest liczba atomowa i liczbamasowa. Zapoznajemy uczniów w sposób przyst´pnyi odpowiedni do ich mo˝liwoÊci intelektualnych z obecnymstanem wiedzy na temat budowy atomu. Rysujemy uprosz -czone modele atomów. WyjaÊniamy, co to sà izotopy i jakiemajà zastosowania praktyczne. Dodatkowo mo˝na wprowa -dziç histori´ rozwoju wiedzy na temat budowy atomu, rodza -jów promieni i ich właÊciwoÊci oraz omówiç histori´ badaƒnad promieniotwórczoÊcià, zjawisko promieniotwórczoÊcii jego ró˝norodne konsekwencje, a tak˝e wyjaÊniç, jak obliczyçÊrednià mas´ atomowà pierwiastków chemicznych na podstawieich składu izotopowego. Mo˝na te˝ opisaç właÊciwoÊcici´˝kiej wody, promieniowania rentgenowskiego oraz wprowadziçpoj´cie okresu półtrwania. „Tworzymy” układokresowy pierwiastków chemicznych wg zwi´kszajàcej si´liczby atomowej oraz wyjaÊ niamy, jak powstał układ okresowyi dlaczego jest on jednym z najwi´kszych osiàgni´ç z dziedzinychemii. Ponadto mo˝na zapoznaç uczniów z historià porzàdkowaniapierwiastków chemicznych. Wykazujemy zale˝noÊçmi´dzy budowà atomu a poło˝eniem pierwiastkachemicznego w układzie okresowym. Omawiamy, jak si´zmienia charakter chemiczny i aktywnoÊç pierwiastkówgrup głównych w miar´ zwi´kszania si´ numeru grupy i numeruokresu. WyjaÊniamy na przykładach, w jaki sposób atomyłàczà si´ ze sobà, tworzàc czàsteczki pierwiastków lubzwiàzków chemicznych. Wykazujemy, ˝e w zale˝noÊci odsposobu łàczenia si´ atomów powstajà ró˝ne rodzaje wiàzaƒchemicznych (kowalencyjne i jonowe). Dodatkowo mo˝na za -poznaç uczniów z wiàzaniami metalicznymi i koordynacyj -nymi oraz wyjaÊniç wpływ odległoÊci powłoki walencyjnejod jàdra atomowego na aktywnoÊç chemicznà pierwiastkówchemicznych. Wprowadzajàc poj´cie wartoÊciowoÊci pierwiastkachemicznego, zwracamy uwag´ na to, ˝e wartoÊciowoÊçjest zwiàzana z liczbà elektronów walencyjnychw atomie oraz ˝e o wartoÊciowoÊci mo˝na mówiç wówczas,gdy atom łàczy si´ z innym atomem, a wi´c, gdy powstajeczàsteczka. WyjaÊniamy, ˝e wzory zwiàzków chemicznychustala si´ na podstawie wartoÊciowoÊci tworzàcych je pierwiastkówchemicznych. åwiczymy zapisywanie wzorówsumarycznych i strukturalnych prostych zwiàzkówchemicz nych oraz przeprowadzamy çwiczenia modelowe,które poma gajà uczniom zrozumieç budow´ czàsteczek.Na podstawie wzorów zwiàzków chemicznych wyjaÊniamyprawo stałoÊci składu zwiàzku chemicznego i formułujemyjego treÊç. Przeprowadzamy obliczenia z zastosowaniemprawa stałoÊci składu zwiàzku chemicznego. Zapisujemyrównania reakcji chemicznych za pomocà symboli chemicz -nych pierwiastków i wzorów zwiàzków chemicznych orazobliczamy współczynniki stechiometryczne. åwiczymy zapisywaniei uzgadnianie równaƒ reakcji chemicznych. Odczytujemyzapisane i uzgod nione równania reakcjichemicznych. WyjaÊniamy prawo zacho wania masyi przeprowadzamy obliczenia z jego zastosowaniem.Dokonujemy obliczeƒ, korzystajàc z równaƒ reakcjichemicznych (obliczenia stechiometryczne). Wprowadzeniew tym dziale elementów historii chemii pełni funkcj´wychowawczà i pobudza zainteresowanie przedmiotem,zwłaszcza humanistów.DZIAŁ III. Woda i roztwory wodne(14 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Woda – właÊciwoÊci i rola w przyrodzie• Zanieczyszczenia wód• Woda jako rozpuszczalnik• SzybkoÊç rozpuszczania si´ substancji• RozpuszczalnoÊç substancji w wodzie• Rodzaje roztworów• St´˝enie procentowe roztworu• Zwi´kszanie i zmniejszanie st´˝enia roztworówProcedury osiàgania celów:Przypominamy znane uczniom wiadomoÊci o wyst´powaniuwody na Ziemi, jej krà˝eniu w przyrodzie, stanach skupie -nia i roli, jakà odgrywa w przyrodzie. Dodatkowo omawiamyproblem zanieczyszczeƒ wód naturalnych i sposobyuzdatniania wody. Mo˝na te˝ wyjaÊniç wpływ ciÊnieniaatmos ferycznego na wartoÊç temperatury wrzenia wodyi wyjaÊniç termin woda destylowana. Opisujemy budow´czàsteczki wody i przypominamy wiadomoÊci na temat wiàzaƒ

Program nauczania5z działu II. Zwracamy uwag´ na zwiàzek mi´dzy budowàczàsteczki wody a jej właÊciwoÊciami jako rozpuszczalnika.Dodatkowo mo˝na wprowadziç poj´cie asocjacji. WyjaÊniamypoj´cia: roztwór, rozpuszczalnik, substancja rozpuszczana,szyb koÊç rozpuszczania, rozpuszczalnoÊç.Rozwa˝amy wpływ ró˝nych czynników na szybkoÊç rozpuszczaniai na rozpuszczalnoÊç substancji w wodzie.Analizujemy wykresy rozpuszczalnoÊci i odczytujemy z nichinformacje dotyczàce roztworów i sub stancji rozpusz -czanych. Dokonujemy prostych obliczeƒ na podstawie krzywychrozpuszczalnoÊci substancji. Omawia my ró˝ne rodzajeroztworów zale˝nie od przyj´tych kryteriów (stanu skupieniasubstancji rozpuszczanej i roz puszczalnika lub wiel -koÊci czàstek substancji rozpuszczanej). Wprowadzamypoj´cie st´˝enia roztworu. Zapoz najemy uczniów z jednymze sposobów wyra˝ania st´˝eƒ – st´˝eniem procen towym.Omawiamy st´˝enie procentowe roztworu z wykorzystaniempoj´ç: masa substancji, masa rozpuszczalnika,masa roztworu, g´stoÊç. WyjaÊniamy sposoby zwi´kszaniai zmniejszania st´˝enia roztworu, obliczamy st´˝enie procentoweotrzymanego roztworu. Dodatkowo mo˝emy obliczyçst´˝enie procentowe roztworu uzyskanego w wyniku zmieszaniaroztworów tej samej substancji o ró˝nych st´˝eniach.DZIAŁ IV. Kwasy (11 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Elektrolity i nieelektrolity• Kwas chlorowodorowy i kwas siarkowodorowy – przykładykwasów beztlenowych• Kwas siarkowy(VI)• Kwas siarkowy(IV), kwas azotowy(V), kwas w´glowy,kwas fosforowy(V) – przykłady innych kwasów tlenowych• Dysocjacja jonowa kwasów• KwaÊne opadyProcedury osiàgania celów:Na podstawie badania zjawiska przewodzenia pràdu elektrycznegoprzez roztwory wodne ró˝nych substancji doko nu -jemy podziału substancji na elektrolity i nieelektrolity.Wprowadzamy poj´cie wskaênika i badamy zmiany barwwskaêników pod wpływem ró˝nych substancji. PodkreÊlamy,˝e zaobserwowane zjawiska wyjaÊniamy na podstawie budowyczàsteczek poszczególnych typów substancji. Wspomi namyo kwasach, z którymi mamy do czynienia na co dzieƒ,a nast´pnie przechodzimy do systematycznego omówienianajwa˝niejszych kwasów mineralnych – podajemy ichnazwy, wzory sumaryczne, wzory strukturalne i budujemymodele czàsteczek. Otrzymujemy kwasy: chlorowodorowy,siarkowodorowy, siarkowy(IV), w´glowy oraz fosforowy(V)i na tej podstawie wyjaÊniamy sposoby otrzymywaniakwasów tlenowych i kwasów beztlenowych. Nast´pniepoznajemy wspólne właÊciwoÊci kwasów oraz właÊciwoÊcicharakterystyczne danego kwasu. Dodatkowo mo˝na zapoznaçuczniów z właÊciwoÊciami oleum i kwasu azotowego(III).Zwracamy uwag´ na zachowanie bezpieczeƒstwapodczas pracy z kwasami. Omawiamy najwa˝niejsze za -stosowania kwasów. Przypominamy budow´ czàsteczkiwody, terminy kation i anion. Wprowadzamy elementyteorii dyso cjacji jonowej (elektrolitycznej) Arrheniusa. Zapisujemyrównania reakcji dysocjacji kwasów i omawiamyich przebieg na modelach. Na podstawie teorii dysocjacjiwyjaÊniamy istnienie wspólnych właÊciwoÊci kwasów. Dodatkowomo˝na omówiç zagadnienia zwiàzane z dysocjacjàstopniowà, stopniem dysocjacji, mocà elektrolitów. Mo˝nate˝ wprowadziç podział na elektrolity mocne i słabe, podaçprzykłady elektro litów mocnych i słabych. WyjaÊniamy poj´ciekwaÊnych opadów. Anali zujemy proces ich powstawaniai skutki dzia łania. Proponujemy sposoby ograniczeniapowstawania kwaÊnych opadów.DZIAŁ V. Wodorotlenki (7 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu• Wodorotlenek wapnia• Wodorotlenek glinu i przykłady innych wodorotlenków• Zasady a wodorotlenki• Dysocjacja jonowa zasad• pH roztworówProcedury osiàgania celów:Poznajemy nazwy, wzory sumaryczne i strukturalne orazbudujemy modele wodorotlenków. Otrzymujemy wodoro -tlenek sodu w reakcji sodu z wodà. Badamy właÊciwoÊciwodorotlenków: sodu, potasu i wapnia. Omawiamy ich naj -wa˝niejsze zastosowania. Zwracamy uwag´ na zachowaniebezpieczeƒstwa w czasie pracy ze st´˝onymi roztworamiwodorotlenków. Podajemy przykłady innych wodorotlenkówi wykazujemy, ˝e nie wszystkie wodorotlenkimo˝na otrzymaç w reakcji metali lub tlenków metali z wodà(np. wodoro tlenek miedzi(II), wodorotlenek ˝elaza(III)).Do otrzymania tych wodorotlenków korzystamy z innegosposobu. Omawiajàc wodorotlenek glinu, mo˝na dodatkowowyjaÊniç, na czym polegajà jego właÊciwoÊci amfoteryczne.WyjaÊniamy ró˝nic´ mi´dzy wodorotlenkiema zasadà i, korzystajàc z tabeli rozpuszczalnoÊci wodorotlenków,podajemy przykłady zasad i wodorotlenków. Zapisujemyrównania reakcji dysocjacji jonowej zasadi omawiamy ich przebieg na modelach. Na podstawie teoriidysocjacji wyjaÊniamy wspólne właÊciwoÊci zasad. Uczniówzdolniejszych mo˝na dodatkowo zapoznaç z właÊciwoÊciamii zastosowaniami amoniaku i zasady amonowej.Wprowadzamy poj´cia odczynu roztworu i skali pH. WyjaÊniamyzale˝noÊç mi´dzy liczbà jonów wodoru i wodorotlenkowycha wartoÊcià pH w roztworach wodnych.Oznaczamy pH ró˝nych roz tworów i okreÊlamy ich odczyn.DZIAŁ VI. Sole (15 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Wzory i nazwy soli• Dysocjacja jonowa soli• Otrzymywanie soli w reakcji zoboj´tniania• Otrzymywanie soli w reakcji metali z kwasami• Otrzymywanie soli w reakcji tlenków metali z kwasami

6 Program nauczania• Otrzymywanie soli w reakcji wodorotlenków metaliz tlenkami niemetali• Reakcje stràceniowe• Inne sposoby otrzymywania soli• Zastosowania soliProcedury osiàgania celów:Podsumowujàc wiadomoÊci o kwasach i zasadach,zwracamy uwag´ na fakt, ˝e sole sà pochodnymi kwasówzarówno w budowie, jak i w nazewnictwie. Ustalamy wzorysumaryczne soli na podstawie nazwy i odwrotnie, podkreÊlajàc,˝e wzór soli napisany jest poprawnie wówczas, gdyistnieje równowaga wartoÊciowoÊci metalu i reszty kwasowejw soli. Dodatkowo mo˝na wprowadziç poj´cia: sole podwójne,sole potrójne, wodorosole, hydroksosole, hydratyoraz podaç odpowiednie przykłady. WyjaÊniamy procesdysocjacji jonowej soli i zapisujemy odpowiednie równaniareakcji chemicznych. åwiczymy nazewnictwo jonów otrzymanychw reakcji dysocjacji soli. Dodatkowo mo˝na omówiçreakcje hydrolizy soli. Uwzgl´dniajàc fakt, ˝e sól jest zbudowanaz metalu i reszty kwasowej, wyjaÊniamy, ˝e jednymze sposobów otrzymywania soli jest reakcja zasadz kwasami, czyli reak cja zoboj´tniania. Przeprowadzamyodpowiednie doÊwiadczenia i zapisujemy równania reakcjichemicznych w postaci czàsteczkowej, jonowej i jonowejskróconej. Na podstawie doÊwiadczeƒ wyjaÊniamy tak˝e,˝e innym sposobem otrzy mywania soli jest reakcja metaliz kwasami. PodkreÊlamy, ˝e nie wszystkie metale reagujàz kwasami, lecz tylko te, które sà aktywniejsze od wodorui które sà zdolne wyprzeç go z kwasu. Zapoznajemy uczniówz szeregiem aktywnoÊci metali i çwiczymy umiej´tnoÊç korzystaniaz niego. Wykonujàc doÊwiadczenia, zapoznajemyuczniów z innymi sposobami otrzymywania soli: reakcjàtlenków metali z kwasami i reakcjà tlenków niemetaliz wodorotlenkami. Wspominamy o sposobach otrzymywaniasoli w reakcjach: metali z nieme talami (powstajà sole kwasówbeztlenowych) i tlenków niemetali z tlenkami metali (powstajàsole kwasów tlenowych). Dodatkowo mo˝na wyjaÊniçjonowy przebieg tych reakcji chemicznych. Wprowadzamypoj´cie soli łatwo i trudno rozpusz czalnej. Korzystajàcz tabeli rozpuszczalnoÊci wodorotlenków i soli, podajemyodpowiednie przykłady. Na podstawie doÊwiadczeƒ (reakcjistràceniowych) wyjaÊniamy powstawanie soli trudno rozpuszczalnych.Równania reakcji chemicznych zapisujemyw postaci czàsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej. Podajemyprzykłady soli o du˝ym znaczeniu w ˝yciuczłowieka i zapoznajemy uczniów z ich zastosowaniami.DZIAŁ VII. W´giel i jego zwiàzki z wodorem(10 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Naturalne êródła w´glowodorów• Szereg homologiczny alkanów• Metan i etan• WłaÊciwoÊci alkanów• Szeregi homologiczne alkenów i alkinów• Eten i etyn jako przykłady w´glowodorów nienasyconychProcedury osiàgania celów:Nauk´ chemii organicznej rozpoczynamy od wyjaÊnienia,˝e jest to chemia zwiàzków w´gla. Przypominamy nieorganicznezwiàzki w´gla. Zapoznajemy uczniów z naturalnymiêródłami w´glowodorów: ropà naftowà i gazemziemnym. Dodatkowo mo˝na zbadaç doÊwiadczalnie wła-ÊciwoÊci ropy naftowej i gazu ziemnego oraz wykonaç destylacj´frakcjonowanà. Mo˝na równie˝ omówiç skutkiwycieków ropy naf towej podczas jej wydobywania i transportowania.Wprowadzamy poj´cie szeregu homologicznego,podajemy nazwy, wzory sumaryczne, strukturalnei półstrukturalne poszczególnych członów szeregu homologicznegoalkanów. Budujemy modele czàsteczek w´glowodorównasyconych. Zwracamy uwag´ na zale˝noÊçmi´dzy długoÊcià łaƒcuchów w´glowych alkanów a ichwłaÊciwoÊciami fizycznymi. Oma wiamy budow´ czàsteczki,właÊciwoÊci i zastosowania metanu i etanu. Omawiamybudow´ czàsteczki etenu jako przykładu w´glowodorównienasyconych – alkenów. Budujemy model jego czàsteczki.Otrzymujemy eten i badamy jego właÊciwoÊci fizycznei chemiczne. „Tworzymy” szeregi homologiczne w´glowodorównienasyconych: alkenów i alki nów. Omawiamybudow´ czàsteczki etynu jako przykładu alkinów, budujemymodel jego czàsteczki. Otrzymujemy etyn, badamy jegowłaÊciwoÊci fizyczne i chemiczne. Omawiamy zastosowaniaetynu. Zapisujemy równania reakcji spalania całkowitegoi niecałkowitego w´glowodorów nienasyconych. WyjaÊniamyprzebieg reakcji polimeryzacji i jej znaczenie dla produkcjiniektórych tworzyw sztucznych. Dodatkowo mo˝emyomówiç właÊciwoÊci i zastosowania wybranych tworzywsztucznych. Porównujemy właÊciwoÊci chemiczne alka nów,alkenów i alkinów, podkreÊlamy, ˝e ró˝nice wynikajàz ró˝nic w budowie czàsteczek. W dziale tym stosujemycz´sto çwiczenia modelowe, gdy˝ ułatwiajà one zrozumieniewłaÊciwoÊci zwiàzków organicznych przez poznaniebudowy ich czàsteczek.DZIAŁ VIII. Pochodne w´glowodorów(12 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Szereg homologiczny alkoholi• Metanol i etanol jako przykłady alkoholi• Glicerol jako przykład alkoholu polihydroksylowego• Szereg homologiczny kwasów karboksylowych• Kwas metanowy i kwas etanowy jako przykładykwasów karboksylowych• Wy˝sze kwasy karboksylowe• Estry• Aminy i aminokwasy – pochodne w´glowodorów zawie -rajàce azotProcedury osiàgania celów:WyjaÊniamy, co to znaczy, ˝e alkohole sà pochodnymi w´ -glo wodorów. „Tworzymy” szereg homologiczny alkoholi– zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne,zaznaczamy w czàsteczkach grup´ alkilowà (alkil)i grup´ funkcyjnà. Podajemy nazwy systematyczne i zwy -czajowe alkoholi. Zapoznajemy uczniów z właÊciwoÊciami

Program nauczania7i zastosowaniami metanolu, zaznaczajàc, ˝e jest on bardzosilnà truciznà. DoÊwiadczalnie badamy właÊciwoÊci fizycznei chemiczne etanolu. Podajemy jego zastosowania. Omawia -my problem nadmiernego spo˝ywania alkoholu i alkoholizmjako niebezpiecznà chorob´ społecznà. Zapisujemy równaniareakcji spalania metanolu i etanolu. Dodatkowo mo˝e -my wykazaç zale˝noÊç mi´dzy długoÊcià łaƒcucha w´glowegoa stanem skupienia i aktywnoÊcià chemicznà alko holi.Omawiamy budow´ czàsteczki glicerolu jako przykładu alk o -holu polihydroksylowego. Zapisujemy wzory: sumarycznyi strukturalny, podajemy nazw´ systematycznà glicerolu.DoÊwiadczalnie badamy właÊciwoÊci glicerolu i omawiamyjego zastosowania. WyjaÊniamy, co to znaczy, ˝e kwasy karbo -ksylowe sà pochodnymi w´glowodorów. „Tworzymy” szereghomologiczny kwasów karboksylowych – zapisujemy wzory:sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne, zaznaczamyw czàsteczkach grup´ alkilowà (alkil) i grup´ funkcyjnà.Podajemy nazwy systematyczne i zwyczajowe kwasów kar -bo ksylowych. Zapoznajemy uczniów z właÊciwoÊciami i za -stoso waniami kwasu metanowego. DoÊwiadczalnie badamywłaÊciwoÊci fizyczne i chemiczne kwasu etanowego. Podajemyjego zastosowania. Zapisujemy równania reakcjidysocjacji i zoboj´tniania (w postaci czàsteczkowej i jonowej)kwasu etanowego. Omawiamy budow´ czàsteczek wy˝szychkwasów karboksylowych. Badamy właÊciwoÊci fizycznekwasów: palmitynowego, stearynowego i oleinowego. Zapisu -jemy równania reakcji spalania kwasów karboksylowych.Podsumowujàc wiadomoÊci o kwasach karboksylowych,dokonujemy analizy podobieƒstw i ró˝nic w ich właÊciwoÊciach.WyjaÊniamy, na czym polega reakcja estryfikacji.Zapisujemy równania reakcji prostych kwasów karboksylowychz alkoholami monohydroksylowymi. Zwracamyuwag´ na mechanizm reakcji estryfikacji i warunki, w jakichona zachodzi. Wskazujemy grup´ funkcyjnà we wzorachestrów. Tworzymy nazwy estrów. Otrzymujemyetanian etylu i badamy jego właÊciwoÊci. Omawiamy właÊciwoÊci,zastosowania i wyst´powanie estrów w przyrodzie.WyjaÊniamy, co to znaczy, ˝e aminy sà pochodnymi w´glo -wodorów. „Tworzymy” szereg homologiczny amin – zapisujemywzory: sumaryczne, strukturalne, zaznaczamyw czàsteczkach grup´ alkilowà (alkil) i grup´ funkcyjnà.Podajemy nazwy systematyczne amin. WyjaÊniamy, ˝eaminy mo˝na uznaç te˝ za pochodne amoniaku (zasadowycharakter grupy aminowej). OkreÊlamy właÊciwoÊci fizycznei chemiczne amin na przykładzie metyloaminy. WyjaÊniamybudow´ czàsteczek aminokwasów na przykładzieglicyny. Wskazujemy grupy funkcyjne w czàsteczce aminokwasui podajemy wynikajàce stàd konsekwencje (tworzeniewiàzania peptydowego). OkreÊlamy właÊciwoÊci fizycznei chemiczne aminokwasów na przykładzie glicyny.DZIAŁ IX. Substancje o znaczeniu biologicznym(11 godzin lekcyjnych)Hasła programowe:• Składniki chemiczne ˝ywnoÊci• Tłuszcze• Białka• Monosacharydy• Disacharydy• Polisacharydy• Substancje silnie działajàce na organizm człowiekaProcedury osiàgania celów:Przypominamy znane uczniom wiadomoÊci o składnikachpokarmowych (tłuszczach, białkach, cukrach, wodzie, solachmineralnych i witaminach) oraz rol´, jakà odgrywajàw orga nizmach. Omawiamy budow´ czàsteczek tłuszczów.Dodatkowo mo˝emy zapisaç równanie reakcji otrzymywaniatłuszczu w reakcji estryfikacji glicerolu z wy˝szymkwasem karboksylowym. Badamy właÊciwoÊci tłuszczówi odró˝nia my tłuszcze roÊlinne od zwierz´cych. WyjaÊniamyró˝nic´ mi´dzy tłuszczem a substancjà tłustà, np. olejemsilnikowym. Dodatkowo mo˝emy wprowadziç poj´cie próbyakroleinowej. PodkreÊlamy, ˝e stan skupienia tłuszczuw temperaturze pokojowej zale˝y od obecnoÊci w czàsteczcetłuszczu wiàzania wielokrotnego. DoÊwiadczalnie odró˝nia -my tłuszcz nasycony od nienasyconego. WyjaÊniamy, naczym polega utwardzanie tłuszczów. Mo˝emy równie˝ zapoznaçuczniów z reakcjà hydrolizy tłuszczów i metabolicznàprzemianà tłuszczów w organizmie. WyjaÊniamy, ˝ebiałka sà to wielkoczàsteczkowe zwiàzki naturalne, którychpodstawowà „cegiełkà” sà aminokwasy. Mo˝emy ponadto do-Êwiadczalnie zbadaç skład pierwiastkowy białek. DoÊwiad -czalnie badamy właÊciwoÊci białek i przeprowadzamy ichreakcje charakterystyczne (reakcja ksantoproteinowa, reakcjabiure towa). Wykrywamy obecnoÊç białka w ró˝nych produktachspo˝ywczych. Opisujemy ró˝nice w przebiegu denaturacjii koagulacji białek i okreÊlamy czynniki wywołujàce te procesy.Badamy skład pierwiastkowy sacharydów. Dokonujemypodziału sacharydów na: monosacharydy,oligosacharydy i poli sacha rydy (cukry proste i zło˝one).Omawiamy budow´ czàsteczek: glukozy i fruktozy, podajemyich wzór suma ryczny. Badamy właÊciwoÊci fizyczneglukozy. Dodatkowo mo˝na wprowadziç izomeri´ na przykładziewzorów struktu ral nych glukozy i fruktozy oraz wykonaçpróby: Tollensa i Trommera dla glukozy. Podajemywzór sumaryczny sacharozy, omawiamy jej wyst´powaniei zastosowania. DoÊwiadczalnie sprawdzamy właÊciwoÊcifizyczne sacharozy. WyjaÊniamy, na czym polega reakcjahydrolizy sacharozy i zapisujemy równanie tej reakcjichemicznej. Omawiamy znaczenie reakcji hydrolizysacharozy w organizmie podczas trawienia. Opisujemywyst´powanie skrobi i celulozy w przyrodzie. Zapisujemywzory sumaryczne skrobi i celulozy, wyjaÊniamy ich przynale˝noÊçdo grupy polisacharydów. Badamy doÊwiadczalniewłaÊciwoÊci skrobi i prze prowadzamy jej reakcj´ charakterystycznà.Wykrywamy obecnoÊç skrobi w ró˝nych produktachspo˝ywczych. Omawiamy ró˝nice we właÊciwoÊciachskrobi i celulozy. Opisujemy zastosowania i znaczenie skrobii celulozy. Podsumowujàc nauczanie chemii w gimnazjum,mo˝emy dodatkowo omówiç zagadnienia zwiàzane z rodzajami,właÊciwoÊciami i skutkami za˝ywania substancjiuzale˝niajàcych.

8 Program nauczaniaIVOpis zało˝onych osiàgni´ç uczniówi propozycje ich ocenianiaWymagania programowe sà to zamierzone osiàgni´ciauczniów. Oceny osiàgni´ç uczniów mo˝na dokonaç napodstawie hierarchii wymagaƒ (rys. 1.), tak by spełnieniewymagaƒ wy˝szych było uwarunkowane spełnieniemwymagaƒ ni˝szych. Hierarchizacji wymagaƒ naposzczególne stopnie mo˝na dokonaç wg nast´pujàcychkryteriów:• łatwoÊci nauczanych zagadnieƒ,• doniosłoÊci naukowej przekazywanych treÊci,• niezb´dnoÊci wewnàtrzprzedmiotowej w celu opanowaniakolejnych tematów z przedmiotu,• u˝ytecznoÊci w ˝yciu codziennym.KP R DRys. 1. Schemat hierarchizacji wymagaƒ, gdzie: K – wyma -gania konieczne, P – wymagania podstawowe, R – wy -ma gania rozszerzajàce, D – wymagania dopełniajàceWymagania konieczne (K) obejmujà wiadomoÊcii umiej´tnoÊci, których przyswojenie umo˝liwia uczniomkontynuowanie nauki na danym poziomie nauczania. Najcz´stszàkategorià celów dla tego rodzaju wymagaƒ jeststosowanie wiadomoÊci w sytuacjach typowych, zapami´taniewiadomoÊci, odtwarzanie działania i uczestniczeniew nim. Uczeƒ, który spełnia te wymagania, uzyskuje ocen´dopuszczajàcà.Wymagania podstawowe (P) obejmujà wiadomoÊcii umiej´tnoÊci, które sà stosunkowo łatwe do opanowania,pewne naukowo, u˝yteczne w ˝yciu codziennym i koniecznedo kontynuowania nauki. W kategorii celówkształcenia nawiàzuje to do rozumienia wiadomoÊci, odtwarzaniadziałania i podejmowania go. Uczeƒ, który spełniawymagania konieczne i podstawowe, uzyskuje ocen´dostatecznà.Wymagania rozszerzajàce (R) obejmujà wiadomo-Êci, które sà Êrednio trudne do opanowania, ich przyswojenienie jest niezb´dne do kontynuowania nauki, mogà,ale nie muszà byç u˝yteczne w ˝yciu codziennym. Sà pogł´bionei rozszerzone w stosunku do wymagaƒ podstawowych.Odpowiada to stosowaniu wiadomoÊci w sytuacjachtypowych, sprawnemu działaniu w stałych warunkachoraz nastawieniu na działanie. Uczeƒ, który spełnia wymaganiakonieczne, podstawowe i rozszerzajàce, uzyskujeocen´ dobrà.Wymagania dopełniajàce (D) obejmujà wiadomoÊcii umiej´tnoÊci, które sà trudne do opanowania, nie majàbezpoÊredniego zastosowania w ˝yciu codziennym, jednaknie muszà wykraczaç poza program nauczania. Odpowiadato stosowaniu wiadomoÊci w sytuacjach problemowych,sprawnoÊci działania w zmiennych warunkach i budowaniuwłasnego systemu działaƒ. Uczeƒ, który spełnia warunkikonieczne, podstawowe, rozszerzajàce i dopełniajàce,uzyskuje ocen´ bardzo dobrà.JeÊli wiadomoÊci i umiej´tnoÊci ucznia wykraczajà pozaobowiàzujàcy program nauczania, a spełnia on wszystkiewymagania ni˝sze, uzyskuje ocen´ celujàcà.System oceniania tworzà: ocenianie zewn´trzne i wewnàtrzszkolne.Ocenianie zewn´trzne organizujà okr´gowe komisjeegzaminacyjne. Odbywa si´ ono z zastosowaniem pow -szech nie znanych standardów edukacyjnych i kryteriówoceniania.Ocenianie wewnàtrzszkolne powinno byç tworzonena podstawie szczegółowych wymagaƒ wynikajàcych z programunauczania realizowanego przez nauczyciela. Nauczycielchemii, ustalajàc wewn´trzne wymagania edukacyjne,winien wi´c kierowaç si´ szczegółowym opisem wymagaƒoraz kryteriów i form oceniania zewn´trznego. Uczniowiepowinni zostaç zapoznani ze sposobami sprawdzania i kryteriamioceniania. Oceny powinny odzwierciedlaç post´pyuczniów, wspomagaç ich rozwój i wspieraç proces uczenia si´.Sprawdzanie post´pów uczniów i wystawianie ocen,a tak˝e informacja zwrotna o osiàgni´ciach uczniów towa˝ne elementy w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela.Uczniowie oczekujà sprawiedliwej i obiektywnejoceny swojej pracy. Tylko wtedy uczniowie i nauczycielmajà zapewnione właÊciwe warunki uczenia si´ i nauczaniaoraz pełnà ÊwiadomoÊç, ˝e ewentualne niepowodzenianie oznaczajà przegranej, lecz sà przesłankà do refleksjii dalszego doskonalenia metod nauczania, uczenia si´, kontroli,oceny, samooceny i współpracy.Dobre ocenianie jest mo˝liwe, jeÊli jasno sformułowanokryteria, które sà znane uczniom i przez nich akceptowane.Dostarcza ono informacji zwrotnych o pracynauczyciela i jego osiàgni´ciach, a wi´c o tym, co mo˝e onzmieniç i udoskonaliç w sposobie nauczania.Ocenianie ciàgłe oznacza systematyczne poznawanieuczniów. Jest to ocenianie wewn´trzne towarzyszàce procesowidydaktyczno-wychowawczemu, majàce na celu Êledzenierozwoju ucznia.Ocenianie kształtujàce umo˝liwia nauczycielowiplanowanie pracy z uczniami oraz wybór właÊciwej strategiidziałania. Polega ono na zebraniu informacji przed rozpocz´ciemnauki (diagnoza wst´pna) lub podczas nau czania.Ocenianie zwykle koƒczy si´ wystawieniem stopnia,tzn. okreÊleniem wartoÊci, do której jest przyporzàdkowanadana informacja uzyskana w trakcie kontroli. Ocenaosiàgni´ç ucznia, podobnie jak ustalenie kryteriów dladanej oceny, sà trudne.Mo˝na przyjàç nast´pujàce kryteria oceniania:Ocen´ celujàcà otrzymuje uczeƒ, który:• ma wiadomoÊci i umiej´tnoÊci znacznie wykraczajàcepoza program nauczania,• stosuje wiadomoÊci w sytuacjach nietypowych (problemowych),

Program nauczania9• formułuje problemy oraz dokonuje analizy i syntezy nowych zjawisk,• proponuje rozwiàzania nietypowe,• osiàga sukcesy w konkursach chemicznych na szczeblu wy˝szym ni˝ szkolny.Ocen´ bardzo dobrà otrzymuje uczeƒ, który:• opanował w pełnym zakresie wiadomoÊci i umiej´tnoÊci okreÊlone w programie,• stosuje zdobytà wiedz´ do rozwiàzywania problemów i zadaƒ w nowych sytuacjach,• wykazuje du˝à samodzielnoÊç i potrafi bez pomocy nauczyciela korzystaçz ró˝nych êródeł wiedzy, np. układu okresowego pierwiastków chemicznych,wykre sów, tablic chemicznych, encyklopedii, internetu,• projektuje i bezpiecznie wykonuje doÊwiadczenia chemiczne,• biegle zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych oraz samodzielnierozwiàzuje zadania obliczeniowe o du˝ym stopniu trudnoÊci.Ocen´ dobrà otrzymuje uczeƒ, który:• opanował w du˝ym zakresie wiadomoÊci i umiej´tnoÊci okreÊlone w programie,• poprawnie stosuje wiadomoÊci i umiej´tnoÊci do samodzielnego rozwiàzywaniatypowych zadaƒ i problemów,• korzysta z układu okresowego pierwiastków chemicznych, wykresów, tablicchemicznych i innych êródeł wiedzy chemicznej,• bezpiecznie wykonuje doÊwiadczenia chemiczne,• zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych,• samodzielnie rozwiàzuje zadania obliczeniowe o Êrednim stopniu trudnoÊci.Ocen´ dostatecznà otrzymuje uczeƒ, który:• opanował w zakresie podstawowym te wiadomoÊci i umiej´tnoÊci okreÊlonew programie, które sà konieczne do dalszego kształcenia,• z pomocà nauczyciela poprawnie stosuje wiadomoÊci i umiej´tnoÊci do rozwiàzywaniatypowych zadaƒ i problemów,• z pomocà nauczyciela korzysta ze êródeł wiedzy, takich jak: układ okresowypierwiastków chemicznych, wykresy, tablice chemiczne,• zpomocà nauczyciela bezpiecznie wykonuje doÊwiadczenia chemiczne,• zpomocà nauczyciela zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych orazrozwiàzuje zadania obliczeniowe o niewielkim stopniu trudnoÊci.Ocen´ dopuszczajàcà otrzymuje uczeƒ, który:• ma pewne braki w wiadomoÊciach i umiej´tnoÊciach okreÊlonych w programie,ale nie przekreÊlajà one mo˝liwoÊci dalszego kształcenia,• z pomocà nauczyciela rozwiàzuje typowe zadania teoretyczne i praktyczneo niewielkim stopniu trudnoÊci,• zpomocà nauczyciela bezpiecznie wykonuje proste doÊwiad czenia chemiczne,zapisuje proste wzory i równania reakcji chemicznych.