Joanna Kostecka Studium przypadku - Problems of Sustainable ...

PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT2011, vol. 6, no 1, 139-144Studium przypadku: jaskółka oknówka Delichon Urbicumokazją do przemyślenia potrzeby retardacji przekształcaniazasobów przyrody i ochrony świadczeń ekosystemówHouse Martin Delichon Urbicum Case Study as a Reason toConsider the Need of Retardation of Processing of NaturalResources and Protection of Ecosystems’ ServicesJoanna KosteckaUniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Biologicznych PodstawRolnictwa i Edukacji Środowiskowej, 35-959 Rzeszów, ul. Ćwiklińskiej 2,35-959 Rzeszów,E-mail: jkosteck@univ.rzeszow.plStreszczenieWspółczesne cywilizacje industrialne (konsumpcyjne), różnią się od poprzednich znacznie większą skalą i globalnymzasięgiem antropogenicznego obciążenia środowiska. Powinno się więc upowszechnić przekonanieo konieczności retardacji (spowalniania) przekształcania zasobów przyrody i podejmowanie kroków, które tąretardację wprowadzą w życie. Ma to znaczenie dla ochrony i możliwości zarządzania świadczeniami ekosystemówdla człowieka. Studium przypadku jaskółka oknówka może być pomocne w przemyśleniu powyższychproblemów.Słowa kluczowe: jaskółka oknówka, studium przypadku, retardacja przekształcania zasobów przyrody, świadczeniaekosystemów, bioróżnorodnośćAbstractContemporary industrial (consumerist) civilizations differ from previous ones as they strain the environment onmuch larger scale and with much bigger, global range. Therefore, the idea of retardation of processing of naturalresources and taking actions that will put it to life should be popularized. This is crucial for protecting and managingthe functions of ecosystems and their services to humans. House Martin Delichon urbicum case study maybe a great tool to understand those problems.Key words: House Martin Delichon urbicum, case study, retardation of processing of natural resources, ecosystemservices, biodiversityWstępCzłowiek XXI wieku musi ponownie przyglądnąćsię swoim relacjom z przyrodą (Krygier, 2006;Sztumski, 2006; Gorczyca, 2008). Milenijna SyntetycznaOcena Ekosystemu wskazuje na degradację60% świadczeń ekosystemowych w skali całego świata(Milenijna Syntetyczna Ocena …, 2000), co jestwynikiem nadmiernej eksploatacji zasobów przezczłowieka, pomniejszającej różnorodność biologiczną.Część ludzi pozostaje w bliskości duchowejz przyrodą, ceniąc i rozumiejąc znaczenie świad-dczeń ekosystemów (Mizgajski, Stępniewska,2009; Poskrobko, 2010; Kostecka, 2010c) dla trwałościżycia Homo sapiens na Ziemi. Dla całościludzkości opracowano ekologiczno- społecznoekonomicznezałożenia zrównoważonego rozwoju,którego zasady (zgodnie z obowiązującym prawem)należy przestrzegać. W Polsce uregulowania tewywodzą się z Konstytucji (1997) i znajdują implementacjęw doskonalonym corocznie prawieśrodowiskowym (Gruszecki, 2008).Jak wynika z badań Kosteckiej (2009), regulacjeprawne nie są jednak najistotniejszą przyczynąskłaniającą polskich respondentów do wysiłku

140Kostecka/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2011, 139-144stosowania zasady zrównoważonego rozwoju wcodziennej praktyce życiowej. Wygląda na to, żetaką funkcję mogłoby spełnić poczucie zagrożeniaśrodowiska przyrodniczego. Jak oceniają np. Hłobił(2010) oraz Grodzińska-Jurczak i in. (2010) istniejepotrzeba dalszego systemowego i długofalowegodziałania edukacyjnego zarówno o charakterzeformalnym jak i nieformalnym, prowadzącego dokształtowania nowej, uzupełniającej się międzypokoleniowo(dzieci, młodzież i dorośli) świadomościspołecznej opartej o solidną wiedzę ekologiczną. Tęwiedzę należy jednak także wzbogacić pogłębianiemznaczenia wartości, co wg Dołęgi (2006)uczynić zdoła np. ekofilozofia, filozoficzna nauka ośrodowisku przyrodniczym, która w najogólniejszymrozumieniu tego terminu, powinna zajmowaćsię środowiskiem przyrodniczym i społecznym,czyli ekosystemem ziemskim i w jego otoczeniuaspektami teoretycznymi i praktycznymi.Wydaje się, że na progu XXI wieku, jednym zwiodących wyzwań współczesnych edukatorówpowinno stać się upowszechnianie pojęć: świadczenieekosystemów (Poskrobko 2010; Kostecka2010c) i retardacja (spowalnianie) przekształcaniazasobów przyrody (Sztumski 2006; Dołęga 2010;Kostecka 2010a, 2010b; Poskrobko 2010). Poszukiwanieform retardacji i okazji do jej wprowadzaniaw życie, winno dotyczyć każdego państwa inarodu oraz każdego człowieka na kuli ziemskiej.Spowalnianie przekształcania zasobów przyrody,oznacza bowiem zmniejszoną antropopresję iochronę różnorodności biologicznej. To ostatniezadanie uznano za bardzo istotną, światową kwestięegzystencjalną – rok 2010 został ogłoszony przezONZ międzynarodowym rokiem różnorodnościbiologicznej (Kalinowska, 2010).Świadomi zagrożeń wynikających z degradacjiśrodowiska i bioróżnorodności, próbujmy budować(zaczynając od siebie) potrzebę powrotu do naturyoraz rozumienia i zaufania dla świadczeń środowiskowych(ekosystemowych), bo jak wykazano naprzykładzie inwestycji w odtworzenie świadczeńekosystemu działu wodnego Catskill (Chichilnisky,Heal, 1998) jest to nie tylko istotne ekologicznie, aletakże uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia(dając oszczędności rzędu 5,5-6 mld $).Zasadnicza większość ludzi, nie zdaje sobie sprawyz wartości świadczeń ekosystemów, nie zauważaich wokół siebie, a procesy ich niszczenia prowadząbardzo często nawet instytucje powołane do ustawicznejedukacji dla zrównoważonego rozwoju.Nie tylko często nie pokazują jak praktycznie realizowaćzrównoważony rozwój, a wręcz przeciwnie– dostarczają przykładów negatywnego stosunku doelementów żywej przyrody.Celem obecnego opracowania jest uzmysłowienietakiego właśnie przykładu i podkreślenie faktu, żedotychczasowy sposób wykorzystywania zasobówprzyrody jest jej agresywną kolonizacją i prowadzido globalnej zmiany ekosystemów w stronę nieprzyjaznychdla człowieka. Wobec tego, pilniekonieczny jest powrót do bliższego i emocjonalnegozwiązku z przyrodą i upowszechnianie retardacjiwykorzystywania jej zasobów, bo wykorzystywaniezasobów zawsze oznacza szybsze zniekształcaniedotychczasowego stanu ekosystemów. W artykuleopisano studium przypadku, który można zastosowaćjako efektywną metodę uwrażliwienia nawskazane problemy. Opisany przypadek zlokalizowanoco prawda w fikcyjnej placówce edukacyjnej,ale z pełnym przekonaniem, że podobne fakty możnazaobserwować bardzo często, i w wielu okolicznościach.Analiza zamieszczonego studium przypadkupozwoli zauważyć i zrozumieć uwarunkowanianegatywnego stosunku do pięknych i pożytecznychjaskółek oknówek, pod pretekstem ochronynowej elewacji budynku. Celem przypadku jestzwrócenie uwagi na konkretny problem; problemwydumanej „sprzeczności interesów” w relacjiczłowiek – przyroda, na tle nadmiernego porządkowanialudzkiej niszy ekologicznej, pociągającegoza sobą ograniczanie różnorodności awifauny. Zaprezentowanestudium przypadku w ręku twórczegoedukatora może stać się okazją do prawidłowejoceny tego konfliktu i przekierowania negatywnychpostaw w stronę pro-środowiskowych.Metoda studium przypadkuProblematyka partycypacji społecznej w tworzeniuzrównoważonego rozwoju jest trudna i złożona.Może on zostać wprowadzany w życie jedynie przezaktywne i świadome społeczeństwa (Kostecka, 2009;Grodzińska-Jurczak i in., 2010; Hłobił, 2010). Dlabudowania takich, istotne jest wykorzystywanie efektywnychmetod nauczania (w tym przede wszystkimaktywizujących słuchaczy).Do aktywnych metod zaliczyć można badanieprzypadku (case study) rozumiane jako analiza tzw.opisu sytuacyjnego. Jej istotą jest prezentacja konkretnegozjawiska, zdarzenia lub sytuacji, w którejznajduje się dana organizacja, przedsiębiorstwo lubinstytucja, następnie wyszukiwanie niezbędnychdanych, które umożliwią jego analizę oraz sformułowaniemożliwych rozwiązań do wyboru i rozważenieich konsekwencji. Według Grodzińskiej-Jurczak i Jamki (2000) studium przypadku powinnozawierać:opis organizacji, instytucji, czy zdarzenia(prawdziwego lub fikcyjnego),opis założeń i celów organizacji lub instytucji,czy okoliczności zdarzenia. Podana charakterystyka(nazwa organizacji, nazwiska zarządu,pracowników) może być zmieniona, ale zmianyte jednak nie mogą zakłócać omawianegoproblemu,problem do analizy,prezentację sytuacji decyzyjnej (problem powinienbyć tak postawiony, aby zachęcał do for-

142Kostecka/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2011, 139-144Tabela 1: Wariantowanie – społeczne, ekonomiczne iprzyrodnicze argumenty przemawiające za przyjęciemproponowanych rozwiązań(wariant 1) podjąć starania o przeniesienie jaskółek na nowemiejsceplusy SPOŁECZNE minusyzażegnanie konfliktu; elewacja „strata czasu (i pieniędzy)” napozostanie czysta, co usatysfakcjonujeprzeniesienie gniazd; brakczęść obserwatorów; kontaktu z ptakami w starymzadowolenie władz szkoły; miejscu; brak możliwościprzenoszenie ptaków do sztucznychobserwowania i słuchaniagniazd wymaga czasu iwysiłku ale zjednoczy wieluludzi we wspólnym działaniu narzecz przyrodyptaków; akceptacja „konsumpcyjnegoi oddalonego od natury”kierunku rozwoju społecznogospodarczego;utrata okazji dopraktycznej edukacji ekologicznejplusy EKONOMICZNE minusybrak kosztów na sprzątanie iodnawianie elewacji; praca dlaekipy, która przenosi gniazdakoszty związane przygotowaniemsztucznych gniazd iprzeniesieniem ptakówplusy PRZYRODNICZE minusyróżnorodność biologicznabędzie wspierana przez zainstalowaniesztucznych gniazd gdzieindziej; możliwość korzystaniaze świadczenia środowiskowegoz udziałem jaskółek w innymmiejscuingerowanie w proces życiowyptaków; problem dobrejlokalizacji klatek lęgowych;zerwanie praktycznych więziZespołu Szkół OchronyŚrodowiska z jednym z elementówprzyrody(wariant 2) pozwolić jaskółkom pozostać w „ulubionych” gniazdach,ale zabezpieczyć elewację przed śmieceniem i zanieczyszczaniemplusy SPOŁECZNE minusykomfort psychiczny zwolennikówjaskółek i władz szkoły;zażegnanie konfliktu; poprawawalorów estetycznych; czystaelewacja; możliwość obserwowaniaptaków; zafunkcjonowanienowego sposobu myślenia idziałaniamożliwe niezadowoleniegrupy, która będzie ponosiłakoszty zabezpieczania elewacjiplusy EKONOMICZNE minusypraca dla wykonawców zabezpieczenia;obniżenie kosztówkoszt budowy zabezpieczeń;koszty regularnego oczyszczaniazwiązanych z czyszczeniemi utrzymania półekelewacji; oszczędność czasu i zabezpieczającychnakładu finansowego związanegoz przeniesieniem jaskółekplusy PRZYRODNICZE minusyptaki pozostaną w miejscach, brakktóre preferują, co zapewni imnajwłaściwsze warunki bytowania;możliwość obserwacjijaskółek; utrzymanie potrzebnegoelementu łańcucha pokarmowego;ograniczenie głębokiejingerencji w ekosystem; możliwośćkorzystania ze świadczeniaśrodowiskowego z udziałemjaskółek(wariant 3) pozostawić ptaki w spokoju bez inwestowania wzabezpieczenie elewacjiplusy SPOŁECZNE minusyzadowolenie przyrodników ipasjonatów ptaków; utrzymaniekontaktu z przyrodą;możliwość obserwowaniajaskółek; obcowanie z przyrodą;zwycięstwo zwolennikówwięzi z przyrodą nad technokratycznymijej uproszczeniamizwiązanymi z utratąróżnorodności biologicznejniezadowolenie części uczestnikówkonfliktu; koniecznośćsprzątania; teoretycznie„nieestetyczny” wyglądbudynkuplusy EKONOMICZNE minusymiejsca pracy dla ludzi sprzątających;brak kosztów zabezpieczeniabudynkukoszty za sprzątanie; kosztykolejnego remontu w przyszłościplusy PRZYRODNICZE minusypodtrzymywanie różnorodnościbrakbiologicznej; atrakcyjniej-szy krajobraz; zmniejszenieśladu ekologicznego przez brakingerencji w przyrodęspokoju bez inwestowania w zabezpieczenie elewacjimiał 29% zwolenników, a wariant 1: podjęciestarania o przeniesienie jaskółek na nowe miejsce –pozostałe 12%.Jako konsekwencji wyboru wariantu 2: pozwolićjaskółkom pozostać w „ulubionych” gniazdach, alezabezpieczyć elewację przed śmieceniem i zanieczyszczaniemnależy oczekiwać zaangażowania zarównowładz szkoły jak i jej uczniów i nauczycieli wzdobycie odpowiednich funduszy i przystąpienie dorealizacji założenia osłon. Władze szkoły i jej nauczycielepowinni udowodnić, że pokolenie, które swoimkonsumpcyjnym stosunkiem do rzeczywistości doprowadziłodo poważnych degradacji przyrody, staćtakże na działania ratowania więzi z nią, choć może tobyć okupione wysiłkiem i ewentualnie znacznymikosztami.Oby władze szkoły nie wybrały jednak jeszcze innegorozwiązania: zabezpieczenia budynku przed gniazdowaniemptaków, przez równie kosztowne co półkiochronne, naklejenie śliskich folii do których przyklejeniegniazda przez jaskółki będzie niemożliwe (autorkaobserwowała i to rozwiązanie w kilku przypadkach).Czegóż wtedy uczyć się będzie młode pokolenie?Niewrażliwi – dalszego oddalania się od natury awrażliwi, podcinającego skrzydła wszelkiemu działaniu– pesymizmu.Dobre wzoryCoraz bardziej realne wydaje się stwierdzenie, że tojak dbamy i będziemy dbać o przyrodę i jej elementy,zadecyduje w najbliższym czasie o sukcesie ewolucyjnymnaszego gatunku. Ochrona środowiska to wgSkolimowskiego (1991,1992) przede wszystkimoczyszczanie ludzkich umysłów i dusz. Czy w drodzedo tego oczyszczenia może pomóc rozważenie opisanegostudium przypadku? Czy możemy osiągnąćsatysfakcję przygotowując zabezpieczenie warunkówgniazdowania jaskółek oknówek?Uważa się, że ptaki te stanowiąc integralną częśćświadczeń ekosystemów, zasługują na aktywną troskęi sprzyjanie ich obecności. Warto też podkreślić, żeptaki są tą grupą organizmów, których kondycjajest odzwierciedleniem stanu środowiska. Są użytecznym,choć czasem niedoskonałym wskaźnikiemzróżnicowania i bogactwa gatunkowego. Niektórzyludzie po dziś dzień potrafią korzystać z „ptasiegozegara”, a dzięki tzw. ptasiej meteorologii, wiadomobyło kiedyś w którym momencie najlepiej orać,siać i kosić (Sawicki, 2010). Taką mądrość wynika-

Kostecka/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2011, 139-144 143jącą z więzi z przyrodą większość ludzi obecniezatraciła.Sprzyjanie ptakom to szerokie pojęcie. Poczynając odochrony naturalnych nisz ekologicznych, na zakładaniuskrzynek lęgowych (budek, platform, nisz lęgowychi półek) kończąc. Stanowią one specjalnieprzygotowaną konstrukcję, najczęściej wykonaną zdrewna i przeznaczoną na gniazda, głównie dlaptaków, ale też dla nietoperzy, szerszeni i innychzwierząt mających trudności ze znalezieniem wśrodowisku przekształconym przez człowieka odpowiedniegomiejsca na bytowanie. Skrzynki lęgowesłużą ochronie gatunkowej, sprzyjają bioróżnorodności,a wystawione w odpowiedniej ilości iproporcjach przywracają biorównowagę. Budowęspecjalnych skrzynek lęgowych zaleca się dla ułatwieniazasiedlania nowych miejsc i w przypadkuwyprowadzania lęgów z miejsc niepożądanych (np.wejścia na dworzec kolejowy, wejścia do sklepów).W takich miejscach można jednak także po prostuzamocować osłony dla przechodzących), co świadczyćbędzie raczej o przyjaźni z przyrodą a nie oomijaniu kontaktu z nią.Obojętność polskich decydentów w obszarze blokowiskwielu miast gdzie przeprowadzano dotądtermomodernizację, zniszczyła już bardzo licznepopulacje jeżyków (Apus apus). Wiązało się to zzasłanianiem wnęk i wentylatorów będących miejscemgniazdowania tych ptaków. Warto na te różnorodnezagrożenia awifauny w blokowiskachzwracać uwagę i starać się je ograniczać.PodsumowanieWspółczesna wiedza przyrodnicza coraz bardziejuświadamia nam jedność procesów życia, ich wzajemnązależność i „całościowość”, co wyraża się wformowaniu postaw holistycznych (Krygier, 2006).Obserwowany obecnie efekt bumerangu ekologicznego,który zafundowaliśmy sobie na małą, średnią,a ostatnio także na globalną skalę, uświadamiauważnym obserwatorom, że zubożenie biocenozpowoduje często katastrofalne skutki zaburzającfunkcjonowanie złożonego systemu obejmującegobiosferę, litosferę, hydrosferę i atmosferę. Ponieważróżnorodność biologiczna występuje na różnych,wzajemnie ze sobą powiązanych poziomach organizacjiprzyrody: genetycznym (wewnątrzgatunkowym),gatunkowym oraz ekosystemowym (krajobrazowym)jest często niedoceniana. W zależnościod poziomu różnorodności biologicznej istniejewiele sposobów jej pomiaru (Urbisz, 2010), co jestważne dla możliwości oceny jej stanu. Podstawą jejzachowania jednak (obok systemowych zasadprawnych i politycznych) jest wrażliwość społecznai zgoda oraz zaangażowanie w osobiste (jednostkowe)działania tą różnorodność wspierające.By podjąć próbę ocalenia tego, co pozostało z różnorodnościbiologicznej musimy zmienić hierarchięwartości kształtujących nasze oczekiwania względemjakości życia. Mniej powinno nam zależeć natym, żeby „mieć”, a bardziej na tym, żeby „być wpełni”, to znaczy żyć nie dla siebie, ale razem zeświatem (Kostecka i in., 2010; Sawicki, 2010).Stosunek człowieka do zwierząt, choć nie jest jedynym,ani najważniejszym czynnikiem charakteryzującymwspółczesnego Homo sapiens, jest jednak natyle istotny, że od kilkudziesięciu lat przykuwauwagę rosnącego grona naukowców, specjalistówróżnych dziedzin, działaczy społecznych i zwykłychludzi. Powinien zatem być w większym stopniuwyartykułowany w koncepcji zrównoważonegorozwoju (Leks-Bujak, 2009).W odniesieniu do ptaków warto podkreślić, żewielu ludzi angażuje się w ich poznanie i ochronęod dawna. Wolontariusze z całej Polski uczestnicząnp. w Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych.Jest to jeden z programów wchodzących w składMonitoringu Ptaków Polski, od 2000 roku realizowanyprzez Ogólnopolskie Towarzystwo OchronyPtaków (OTOP). Inną akcją, także dla wolontariuszy,są Europejskie Dni Ptaków, pozwalające wkażdą pierwszą sobotę i niedzielę października,uczestniczyć w tym ptasim święcie i obserwować iliczyć ptaki odlatujące do ciepłych krajów. Dziękitakim działaniom, wielu ludzi, którzy często nieinteresowali się wcześniej ptakami, odkrywa urodęskrzydlatych mieszkańców nie tylko lasów, łąk ijezior, ale też najbliższego otoczenia w miastach –parków, skwerów i ogrodów (Sawicki, 2010). Dowiadująsię przy okazji jak ważna jest ochronaptaków i ich siedlisk dla zachowania biosfery wdobrej kondycji. Ma to więc bardzo ważny efektedukacyjny, a dzięki zbieranym co roku danym,możliwe jest też śledzenie zmian i konfrontowanieich z wynikami zawartymi w naukowych opracowaniach.Wykorzystując rozważania na temat jaskółkioknówki i pokazane studium przypadku można wciekawy i głęboki sposób pokazać złożoność i koniecznekierunki relacji człowiek – ptaki; i ogólniejczłowiek – przyroda. Metoda analizy przypadkujest doskonałym narzędziem edukacyjnym; poszerzazakres praktycznej wiedzy słuchaczy opierającsię na opisie i krytycznej interpretacji problemu.Może pobudzić twórcze myślenie, zachęcając w tensposób zainteresowanych do samodzielnego studiowaniapoza zajęciami (wyrabianie nawyku samokształcenia)i pracy grupowej w trakcie wykładówczy ćwiczeń. Stosowanie przypadku jest efektywnąmetodą pod warunkiem, że słuchacze będąaktywni. Jest to swoisty pomost łączący teorię zpraktyką (Grodzińska-Jurczak, Jamka, 2000). Pokazanyw publikacji przypadek może ułatwić zrozumieniełączności pomiędzy osobistym, społecznymi środowiskowym wymiarem edukacji dla zrównoważonegorozwoju oraz utrwalić świadomość i osobistąodpowiedzialność za środowisko (aspekt ekologiczny)i innych ludzi (bez których nie zrealizujemy zrównoważonegorozwoju – aspekt społeczny).

144Kostecka/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2011, 139-144Literatura1. BUTT K.R., KOSTECKA J., Sustainable DevelopmentViewed Through Student Fieldwork,Focusing on Environmental and SocioeconomicIssues: a Case Study from Scotland.w: Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 5, no 2, s. 157-159.2. CHICHILNISKY G., HEAL G., 1998, EconomicReturns from the Biosphere, w: Nature 391, s.629-630.3. DOŁĘGA J.M., 2006, Ekofilozofia – naukaXXI wieku. w: Problemy Ekorozwoju/Problemsof Sustainable Development, vol. 1, no 1, s. 17-22.4. DOŁĘGA J.M., 2010, Problem retardacji wsozologii systemowej i zasadach zrównoważonegorozwoju, w: Retardacja materialnego przekształcaniazasobów przyrodniczych. Osiągnięcia,problemy, perspektywy, red. Kostecka J., BiuletynKPZK PAN, z. 242, s. 12-26.5. GILL F., WRIGHT M., DONSKER D., FamilyHirundinidae, IOC World Bird Names, 2009.6. GORCZYCA M. , Etyka wobec zagrożeń cywilizacjitechnologicznej w filozofii Hansa Jonasa, w:Główne Problemy Współczesnej Etyki, tom 8,Warszawa 2008, s.131-144.7. GRODZIŃSKA-JURCZAK M., JAMKA R.,Edukacja ekologiczna, zbiór materiałów dla nauczycielii studentów, Studio Wydawnicze PoalPG. Kraków 2000.8. GRODZIŃSKA-JURCZAK M., GAJUŚ-LANKAMER E., WÓJCIK A., PIETRZYK A.,2010, Potrzeby i warunki edukacji na rzecz zrównoważonegorozwoju w Polsce, w: ProblemyEkorozwoju/Problems of Sustainable Development,vol. 5, no. 2, s. 95-106.9. GRUSZECKI K., Prawo ochrony środowiska.Komentarz, LEX. Warszawa 2008.10. HŁOBIŁ A., 2010, Teoria i praktyka edukacjiekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju,w: Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 5, no 2, s. 87-94.11. KALINOWSKA A., 2010, Dla trwałości życia –różnorodność biologiczna a dobrostan ludzkości,/www.ekoedu.uw.edu.pl/index.php?p=5.12. KONSTYTUCJA RP, Wyd. Kancelaria SejmuRP, Warszawa 1997.13. KOSTECKA J., 2009, Dekada edukacji dlazrównoważonego rozwoju – Wizja, cel, strategia,w: Problemy ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 4, no 2, s. 101-106.14. KOSTECKA J., 2010a, Retardacja przekształcaniazasobów przyrodniczych jako element zrównoważonegorozwoju, w: Retardacja materialnego przekształcaniazasobów przyrodniczych. Osiągnięcia,problemy, perspektywy, red. Kostecka J., BiuletynKPZK PAN, z. 242, s. 27-49.15. KOSTECKA J., 2010b, Oblicza retardacji przekształcaniazasobów przyrody, w: Homo naturalis.Człowiek, przyroda, przestrzeń w myślrozwoju zrównoważonego, Oficyna WydawniczaPWr, w druku.16. KOSTECKA J., 2010c, Edukacyjne znaczeniepojęcia świadczenie ekosystemów dla ochrony awifaunymiast, w: Inżynieria Ekologiczna, w druku.17. KOSTECKA J., MAZUR B., MAZUR A.,2010, Postawy „mieć” i „być” w odczuciu studentówrolnictwa i ekonomii biznesu. w: Retardacjamaterialnego przekształcania zasobów przyrodniczych.Osiągnięcia, problemy, perspektywy,red. Kostecka J., Biuletyn KPZK PAN, z. 242. s.76-88.18. KRYGIER B., 2006, Rozwój człowieka w kontekścieewolucji biosfery. w: Problemy Ekorozwoju/Problemsof Sustainable Development,vol. 1 no 2, s. 87-91.19. LEKS-BUJAK E., 2009, Stosunek człowieka dozwierząt a koncepcja zrównoważonego rozwoju.w: Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 4, no 2, s. 83-88.20. MILENIJNA Syntetyczna Ocena Ekosystemu,Millennium Ecosystem Assessment Synthesis Report(MA), UN 2005.21. MIZGAJSKI A., STĘPNIEWSKA M., Koncepcjaświadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonegorozwoju. w: Ekologiczne problemy zrównoważonegorozwoju, red. Kiełczewski D., DobrzańskaD., WSE 2009, s. 12-23.22. POSKROBKO B., 2010, Nowe podejście dobogactwa przyrodniczego jako podstawa retardacjiwykorzystania zasobów. w: Retardacja materialnegoprzekształcania zasobów przyrodniczych.Osiągnięcia, problemy, perspektywy, red. KosteckaJ., Biuletyn KPZK PAN, z. 242, s. 50-64.23. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska NI-STRA ŚRODOWISKA w sprawie gatunków dzikowystępujących zwierząt objętych ochroną, Dz.U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237.24. SAWICKI G., 2010, Ptaki jako dobry wskaźnikjakości życia. w: Wybrane zagadnienia z ekologiii ochrony środowiska – wykłady UCBS UW,www.ieib.edu.pl/index.php?option...id...ochrony25. SKOLIMOWSKI H., Medytacje o prawdziwychwartościach człowieka który poszukuje sensu życia,Wrocławska Oficyna Wydawnicza Astrum,Wrocław 1991.26. SKOLIMOWSKI H., Filozofia żyjąca. Ekofilozofiajako drzewo życia, Pusty Obłok, Warszawa1992.27. SZTUMSKI W., 2006, Turboświat i zasadaodspieszania, w: Problemy Ekorozwoju/ Problemsof Sustainable Development, vol. 1, no 1,s. 49-57.28. TOMIAŁOJĆ L, STAWARCZYK T., AwifaunaPolski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, PTPP„pro Natura”,Wrocław 2003, s. 542.29. URBISZ A., 2010, Ocena bioróżnorodnościjako jeden z ważnych warunków ekorozwoju,w: Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 5, no 1, s. 91-94.