Dariusz Pieńkowski Paradoks Jevons'a a konsumpcja energii w Unii ...

Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116 107środowisko. Wykorzystanie nowej technologiidoprowadzi do zwiększenia eksploatacji zasobówenergetycznych oraz – związanej z tym – zwiększonejingerencji w systemy ekologiczne. W konsekwencjiwzrost dostępności energii nieodnawialnejbędzie związany z niezrównoważonym rozwojemsystemów społeczno-ekonomicznych kosztemsystemu ekologicznego. Dlatego też, wykorzystanieenergii odnawialnej, same w sobie, nie jest anizrównoważone, ani niezrównoważone (w świetlekoncepcji rozwoju zrównoważonego opartej narównoważeniu rozwoju społeczno-ekonomicznegoz ekologicznym) pomimo, że rozwiązuje w znacznejmierze problemy związane z wykorzystaniemnieodnawialnych nośników energii. Konieczne jestjednocześnie opracowanie spójnej polityki gospodarowaniaenergią (oszczędzanie, technologie magazynowaniaenergii, wypracowanie proekologicznychstylów życia, itp.).Problemy związane z polityczną regulacją gospodarkienergetycznej były szeroko podejmowane wlicznych dyskusjach z perspektywy rozważań filozoficznych,czy w pracach z dziedziny nauk społecznych,ekonomicznych czy przyrodniczych(Pawłowski i Pawłowski, 2008; Pultowicz, 2009;Udo i Pawłowski, 2010; Lindzen, 2010). Zasadnicząkwestię tych rozważań stanowi problematykanowych technologii pozyskiwania energii z perspektywytrudności i ograniczeń, jakie stwarzajądotychczasowe formy gospodarowania w przyrodzie.Niniejsza praca jest próbą włączenia się w tędyskusję, prezentując spojrzenie na problematykękonsumpcji energii z perspektywy interdyscyplinarnychrozważań wokół kwestii równoważeniarozwoju gospodarek Unii Europejskiej w świetletrendów wskazywanych przez paradoks Jevonsa.Dlatego też w kolejnych paragrafach pracy podejmujęsię wskazania głównych przesłanek rozwojuzrównoważonego oraz szczegółowej analizy zależnościistniejących pomiędzy członkami Unii Europejskiej.W tym ostatnim paragrafie wskazuję na 4grupy krajów wyróżnione ze względu na obecnystan i trendy w zakresie konsumpcji energii w odniesieniudo wskazanej przeze mnie rozbieżnościpomiędzy energochłonnością gospodarki, a wielkościązużycia energii (ilością energii pobieranej ześrodowiska). W rezultacie, wykazuję, że zaledwiekilka krajów (Dania, Szwecja) poradziło sobie zograniczeniem ilości konsumowanej energii obniżającwielkość energii pobieranej ze środowiska ijednocześnie utrzymując lub dalej zwiększającenergochłonność gospodarki krajowej. Kraje tepowinny służyć za przykład w zakresie rozwiązań,jakie mogą być pomocne w ograniczaniu prawidłowościopisanych wstępnie przez W. S. Jevons’a.Nie oznacza to jednak, że z punktu widzenia pozostałychczłonków Unii Europejskiej, a w szczególnościtych nowo przyjętych po 2004 r., wielkośćkonsumowanej przez nie energii jest niższa. Kwestiąsporną może pozostawać, wielkość konsumpcjienergii przez te kraje. Rozważania te podejmuję wostatnim paragrafie wskazując na koniecznośćprecyzyjnego dostosowywania polityki społecznoekonomicznejUnii Europejskiej do sytuacji poszczególnychkrajów członkowskich oraz wskazującna ewentualne konsekwencje wykorzystaniaenergii w kontekście możliwych trendów towarzyszącychpostępowi technologicznemu.Paradoks Jevons’a w świetle współczesnychrozważań ekonomicznychAnaliza prawidłowości opisywanych przez W. S.Jevons’a doczekała się dzisiaj znacznego dorobkufunkcjonując w ekonomii pod pojęciem paradoksuJevons’a (Jevon’s effect, rebound effect, take-backeffect, backfire effect) (Berkhout, Muskens, Velthuijsen,2000; Birol, Keppler, 2000; Brookes,2000; Greening, Greene, DiFiglio, 2000; Laitner,2000; Sanne, 2000; Schipper, Grubb, 2000). W. S.Jevons analizował trendy konsumpcji węgla wAnglii w kontekście możliwości redukcji jego wydobyciaw miarę postępu technologicznego (Jevons,1866 [1865]). Jego statystyczne analizy, pośrednio,rozwiązały spór pomiędzy T. Malthus’em i J.Say’em na korzyść tego ostatniego wzmacniającprawo Saya zakładające ścisłą zależność pomiędzypodażą i popytem (tzn. podaż stwarza własny popyt):Całkowitym pomieszaniem pojęć jest takiezałożenie, że efektywne wykorzystanie paliw jestrównoznaczne ze zmniejszeniem ich konsumpcji.Zupełnie odwrotna zależność jest prawdziwa.Z zasady, nowe sposoby gospodarowania będąprowadzić do wzrostu konsumpcji zgodnie z regułąrozpoznaną w wielu odpowiednich przykładach.(…) Istnieje dokładnie taka gospodarka ich wykorzystania,która prowadzi do ich nadmiernej konsumpcji.Tak było w przeszłości i tak będzie w przyszłości.Wcale nie jest trudno zobaczyć, jak tenparadoks się ujawnia (Jevons, 1866, s 123-124).Zasadniczym aspektem koncepcji W. S. Jevons’ajest określenie zależności pomiędzy wzrostem efektywnościwykorzystania zasobów naturalnych ijednocześnie towarzyszącemu temu ciągłemu wzrostowiich wydobycia i konsumpcji. Innymi słowy,postęp technologiczny związany ze wzrostem efektywnościwykorzystywania danego zasobu prowadzizwykle do zwiększenia konsumpcji tego zasobu.Swoje analizy W. S. Jevons poparł analizująchistorię silnika, gdyż – jak uważał – silnik jest siłąnapędową tego kraju i jego historia jest historiąkolejnych etapów rozwoju gospodarki.(...) To, cojest prawdziwe w zakresie efektywności gospodarowaniasilnikiem jest prawdziwe w poszczególnychinnych ważnych i mniej ważnych przykładach gospodarowania(Jevons, 1866, s. 125 i 134). Każdorazoweudoskonalenia silnika jedynie zwiększająkonsumpcję węgla, a postęp technologiczny dostarczajedynie nowych zastosowań węgla: nikt niemoże zakładać, że węgiel w ten sposób oszczędzony

108Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116będzie zachowany – on jest jedynie zaoszczędzonydla użycia w jednym przypadku w celu jego zastosowaniaw innych przypadkach, a korzyści uzyskanewkrótce doprowadzą do szerszego zastosowaniana wiele innych sposobów. Poszczególne gałęzieprzemysłu są mocno współzależne i postęp w ramachjednej z nich prowadzi do postępu prawiewszystkich innych (Jevons, 1866, s. 136). Zmiany tepowodują obniżkę cen (zarówno cen energii, jak itechnologii wykorzystującej energię), niższy udziałpozostałych czynników produkcji (np. pracy – gdyjej cena pozostaje bez zmian, przedsiębiorcy opłacasię wykorzystywać więcej innego czynnika produkcji– kapitału, którego cena maleje wraz z obniżonymikosztami wytwarzania energii do jego uruchomieniaw produkcji, Briol, Keppler, 2000, s.458) i w końcu wyższą konsumpcję (popyt na usługienergetyczne). Ilość konsumowanego węgla, wanalizach W. S. Jevons’a, jest pochodną liczbyludzi i średniej konsumpcji węgla na głowę. Takwięc wzrost liczby ludności bez zmian wielkościkonsumpcji jest już czynnikiem zwiększającymkonsumpcję tego surowca. Tymczasem populacjapodwoiła się od początku wieku ale konsumpcjawęgla wzrosła ośmiokrotnie, a nawet ponad ośmiokrotnie.Dlatego też, konsumpcja na głowę w populacjiwzrosła czterokrotnie (…) nowe zastosowaniawęgla mają nieograniczony charakter (Jevons,1866, s. 174).W konsekwencji postęp technologiczny będziejedynie przyspieszał zużycie zasobów: węgiel jestsam w sobie ograniczony, co do ilości; nie absolutnie(…) tak, że każdego roku pozyskujemy naszezasoby z coraz większą trudnością. Istniejąnieograniczone nowości tworzone przez nassamych, my posiadamy nieograniczone moce korzystaniaz nich (Jevons, 1866, s. 176). Pomimo, że W.S. Jevons był świadomy substytutów węgla to uważał,że wydobycie węgla było ważnym elementempotęgi narodowej Anglii, a utrata tych zasobówmoże ją osłabić.Koncepcja ta doczekała się wielu ciekawych analiz,w szczególności w latach 70. wraz ze światowymkryzysem na rynku paliw związanym z embargoOPEC nałożonym w 1973 r. (Laitner, 2000, s.471). Obecne studia podejmowane są głównie wkontekście wpływu na środowisko wzrastającejkonsumpcji energii. Obejmują one zazwyczaj wzajemnezależności pomiędzy postępem technologicznym,ceną, podażą czy czynnikami produkcji.L. A. Greening, D. L. Greene i C. DiFiglio (1998)wskazywali 4 wymiary paradoksu Jevons’a 3 : bezpośredni efekt rykoszetu (direct reboundeffects) pierwotnie opisany przez W. S.Jevons’a, to wzrost wykorzystania dóbr i usługspowodowany niższymi cenami; wtórny efekt rykoszetu (secondary rebound3Kategorie te opisuję w oparciu o ich interpretację zawartąw pracy: (Sanne, 2000, s. 488).effects) związany z efektem dochodowym opisanymprzez J. R. Hicks’a w 1934: spadek cenyjest traktowany jako relatywny wzrost dochodów,a dochody te są wydatkowane na innedobra, niekoniecznie na te, związane ze spadkiemcen;efekty makroekonomiczne związane ze zmianamicen na różnych rynkach spowodowanespadkiem cen na rynku energetycznym;zmiany instytucjonalne związane z nowymicenami, kształtujące nowe wzorce konsumpcji,zmieniające preferencje, organizację produkcjiczy instytucje społeczne.Ujęcie wzrostu w kontekście analiz W. S. Jevons’asugerowało konieczność równoważenia wydobyciawęgla poprzez ograniczenie wzrostu konsumpcjitowarzyszącej zwiększaniu efektywności energetycznej.Pozostając pod wpływem tych analiz, chociażw znacznej mierze kierowany potrzebą utrzymaniapotęgi gospodarczej Anglii, W. S. Jevonsjednocześnie dostarczył argumentów podejmowanych,z mniejszą lub większą siłą, do stabilizacji irównoważenia konsumpcji zasobów naturalnych,których ograniczenia nie są rozwiązywalne w drodzetechnologicznej poprawy efektywności ichwykorzystywania. Odkrywając mechanizm wzrostukonsumpcji umożliwił dalsze analizy zmierzającedo przerwania błędnego koła postępu technologicznegow imię zmniejszania zapotrzebowania naenergię i towarzyszącego temu wzrostu konsumpcjipowodującej jeszcze intensywniejsze zapotrzebowaniena energię. Mechanizm ten jest o tyle znaczącyw rozważaniach na temat rozwoju społecznegoże, współcześnie szeroko wyjaśnia cały zakreszmian społeczno-gospodarczych powodowanychpostępem technologicznym w zakresie wykorzystaniai produkcji energii. W. S. Jevons dostarczyłnam ciekawych przesłanek dla refleksji w zakresiebudowania postępu w oparciu o nadmierny optymizmtechnologiczny bez wnikliwej, kompleksoweji długookresowej analizy wszystkich zależnościspołeczno-ekonomicznych. Można więc powiedzieć,że postulaty W. S. Jevons’a określały kierunkizrównoważonej gospodarki zasobami naturalnymiw świetle zależności towarzyszących rozwojowispołeczno-gospodarczemu.Wskazując na szeroki zakres prawidłowości wynikającychz obserwacji W. S. Jevons’a w kontekściewspółzależności systemów ekologicznych, ekonomicznychi społecznych, niezbędne wydaje sięwskazanie na trzy zasadnicze etapy analizy problematykiwykorzystania energii dla zrozumieniakonsekwencji wykorzystania źródeł energii odnawialnejz perspektywy koncepcji rozwoju zrównoważonego:wejście – zużycie zasobów poprzez systemgospodarczy w ujęciu makroekonomicznym,które może być określane poprzez takiewskaźniki, jak współczynnik krajowego zużyciaenergii brutto,

19911991Współczynnik intensywnościenergetycznej gospodarki (kgoe/1000€)1993199319951995199719971999199920012001200320032005200520072007Zmiana 2008/1991 (%)199119911993199319951995199719971999199920012001200320032005200520072007Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116 111Wykres 1. Dynamika zmian krajowego zużycia energii brutto na mieszkańca (toe) w czterech grupach gospodarek Unii Europejskiej(w oparciu o średnią z danej grupy w %) w latach 1991-2008 (1991=100) oraz średnia intensywność energetyczna(kgoe/1000€ w cenach stałych z 1995 r.) w poszczególnych grupach w 2008 r. (lewa oś Y) i jej zmiana 2008/1991 (prawa oś Y w%). Średnie statystyki w każdej z grup znajdują się w tabeli poniżej, wraz z analizą wskaźników intensywności energetycznej gospodarkiw 2008 r.I GRUPA: Polska, Łotwa, Litwa, Węgry, Bułgaria, Rumunia,Słowacja, Estonia i Czechy.120100806040200II GRUPA: Grecja, Cypr, Malta, Włochy, Hiszpania, Słowenia,Irlandia i Portugalia.200150100500III GRUPA: Belgia, Francja, Austria, Finlandia i Holandia.140120100806040200IV GRUPA: Niemcy, Dania, Szwecja, Luksemburg i WielkaBrytania.12010080604020010008006004002000GrupaEnergiaGrupa I Grupa II Grupa III Grupa IVKrajowe zużycie energii bruttona mieszkańca (toe)StanTrend2008 (+ wzrost)Legenda:Zmiany (2008/1991)Zużyciebrutto706050403020100Populacja(2008/1990)Intensywność energetyczna gospodarki(kgoe/1000€ ceny stałe 1995)Zmiana(2008/1991)Stan2008Wykresy 1-4:- średnia zmian w %1995=100 (oś Y)- rok (oś X)- średnia zmian 2008/1991 w % (prawaoś Y)- intensywność energetyczna gospodarki(średnia) w 2008 r. (lewa oś Y) wkgoe/1000€ (1995)Trend(+ wzrost)I grupa 3,0 - -15% -4% 521 -60% -II grupa 3,0 + 30% 10% 191 -22% -III grupa 4,9 + 14% 12% 167 -27% -IV grupa 5,3 - -4% 6% 135 -36% -Źródło: Eurostat, Energy, Yearly statistics 2008, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2010, 473 p.;Eurostat, Energy. Yearly statistics 2002, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2004, 357 p.; Eurostat,Eurostat Yearbook 2010. Europe in figures, 2010. Luxembourg: Publications Office of the European Union, Luxembourg2010, 664 p.; EUROSTAT: http://ec.europa.eu/eurostat (14.01.2011).

112Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116Grupa I pierwsza to nowi członkowie Unii Europejskiejcharakteryzujący się bardzo niską efektywnościąenergetyczną, która w znacznym stopniuzwiększa się wraz z postępującymi procesami transformacjii rozwoju gospodarczego. Zmiana w tejgrupie osiągnęły poziom rzędu 60% w latach 1991-2008, pomimo to, kraje te charakteryzuje najniższaw Unii Europejskiej efektywność wykorzystaniaenergii. Jednocześnie, wielkość zużycia energii namieszkańca jest również najniższa, a do tego stalemaleje. Wyjątkiem tutaj mogą być Czechyz konsumpcją 4,3 toe na mieszkańca w 2008 r. (aleniewiele rosnącą w badanym okresie 1991-2008),przy jednak stosunkowo wysokim wskaźniku intensywnościenergetycznej gospodarki – 525 kgoe/1000€ (w cenach stałych z 1995 r.) podczas, gdyPolską gospodarkę charakteryzuje jeden z najniższychwskaźników w tej grupie: 384 kgoe/1000€(łotewską gospodarkę charakteryzuje najniższywskaźnik 309 kgoe/1000€) i zużycie energii namieszkańca rzędu 2,6 toe. Najwyższe wskaźnikiintensywności energetycznej posiadają najnowsiczłonkowie Unii, to znaczy, Bułgaria i Rumunia(944 kgoe/1000€ i 615 kgoe/1000€), przy czymnajniższe zużycie energii na mieszkańca charakteryzujetakie kraje jak Rumunia (1,9 toe) czy Łotwa(2,0 toe). Uogólniając, średnia w grupie (pomimowysokiego zużycia energii przez Czechy) to 3 toe(obniżyła się ona w latach 1991-2008 o 15%), podczasgdy wskaźnik intensywności energetycznej towartość rzędu 521 kgoe/1000€ (w cenach stałychz 1995 r.) w 2008 r. zasadniczym zadaniem dlagospodarek znajdujących się w tej grupie wydajesię poprawa intensywności energetycznej gospodarkiprzy jednoczesnym utrzymaniu dotychczasowegopoziomu zużycia energii na mieszkańca.Na tle tej grupy kontrastem wydaję się sytuacja wkrajach członkowskich zaklasyfikowanych do GrupyIII. To kraje o stosunkowo wysokiej efektywnościenergetycznej gospodarki (średnia w 2008 r. nieprzekraczająca 220 kgoe/1000€), wysokim zużyciuenergii na mieszkańca (około 5 toe) i jednocześniestale rosnącym zużyciu energii na mieszkańca(zmiana w latach 1991-2008 rzędu 14% w grupie).Przy zmianach w zakresie poprawy intensywnościenergetycznej gospodarki rzędu 27% wielkośćzużycia energii na mieszkańca zdaje się podążać(choć wolniej) za zmianami w zakresie intensywnościenergetycznej, przy i tak już wysokim zużyciuenergii. Wydaję się, że kraje w tej grupie w szczególnysposób powinny skupić się na zmianie trenduna wejściu do systemu, czyli w zakresie wielkościzużywanej energii, jednocześnie kontynuując dotychczasowetrendy w zakresie energochłonnościich gospodarek. W grupie tej znajdują się Finlandiaze wskaźnikiem zużycia energii na mieszkańcarzędu 7 toe (wzrost w badanym okresie rzędu 18%)i wskaźnikiem intensywności energetycznej rzędu220 kgoe/1000€ oraz Irlandia z najniższym wskaźnikiemefektywności energetycznej w 2008 r. (107kgoe/1000€) i zużyciem energii na mieszkańca napoziomie średniej unijnej – 3,6 toe (wzrost w latach1991-2008 o 24%).Kolejna jest Grupa IV, która wydaje się być interesującymwzorcem zmian dla Grupy III w zakresiezużycia energii oraz dla Grupy I i II w zakresieenergochłonności gospodarki. W grupie tej przewodziDania, która posiada najniższy wskaźnikintensywności energetycznej w Unii Europejskiej(103 kgoe/1000€ w cenach stałych z 1995 r.) i stosunkowoniskie, ale co najważniejsze malejące(zmiana 1991-2008: 5%) zużycie energii na mieszkańca(3,6 toe w 2008 r.). Średnia zużycia energii wtej grupie na poziomie ponad 5,0 toe jest znacznieprzesunięta ze względu na Luksemburg, któregostatystyczny mieszkaniec średnio zużywał blisko 10toe w 2008 r. Jednakże, statystyki te są znaczniezniekształcone poprzez konsumpcję mieszkańcówkrajów ościennych, korzystających ze znacznieniższych cen paliwa w tym kraju (Eurostat, 2006).Większość tych krajów zużywa energię na poziomieprzewyższającym średnie zużycie w Unii Europejskiej– 3,5-5,5 toe na mieszkańca (WielkaBrytania – 3,6 toe, Niemcy – 4,2 toe, Szwecja – 5,4toe). Wprawdzie jej zużycie spada, lub utrzymanejest na niewielkim poziomie wzrostu, ale nie zmieniato faktu, że na poziomie przeciętnie znaczącowyższym w odniesieniu zarówno do Grupy I, jak iGrupy II. Spadek w zakresie zużycia energii (lub conajmniej zatrzymanie tempa wzrostu towarzyszącerozwojowi gospodarczemu tych gospodarek) wydajesię być ważnym wyznacznikiem zmian niezbędnychdo podjęcia w pozostałych krajach starej Uniipodczas, gdy niska intensywność energetycznawyznacza cele dla nowych członków Unii Europejskiej.Grupa II to kraje o stosunkowo wyższymwskaźniku intensywności energetycznej gospodarki(średnia za 2008 r.: 191 kgoe/1000€) i stosunkowoniskim zużyciu energii na mieszkańca (3,0 toe),które jednak stale rośnie w największym stopniu.Tym niemniej w grupie tej znalazły się Włochyz 143 kgoe/1000€ w 2008 r. i zużyciem energii napoziomie 3,0 toe (które bardzo szybko rośnie) orazSłowenia z 258 kgoe/1000€ i zużyciem energii napoziomie 3,9 toe, które wzrosło w latach 1991-2008o 43%. Pozostałe kraje prezentują zużycie energii wgranicach 2,3 toe (Malta) do 3,1 toe (Hiszpania) w2008 r. przy wskaźniku intensywności gospodarkiw granicach 170-213 kgoe/1000€. Grupa ta niewątpliwepowinna skierować swoje wysiłki w stronęzwiększania efektywności energetycznej gospodarkiprzy jednoczesnym zatrzymaniu tak szybkiegotempa wzrostu zużycia energii.Grupy te stanowią swoistego rodzaju uogólnieniesytuacji w poszczególnych państwach członkowskich.Na wskaźnik intensywności energetycznejwpływa wiele zmiennych, które różnie mogąkształtować poszczególne wskaźniki. W tym kontekściezasadniczy element stanowią zmiany, jakiedokonują się na przestrzeni lat, które w dużej mie-

Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116 113rze są również wynikiem postępu technologicznego.Wielkość zużycia energii w znacznie mniejszymstopniu modelowana jest przez zmiany klimatyczne,gdyż trudno jest wykazać regułę tych zależnościw ramach poszczególnych stref klimatycznych(jak np. kraje skandynawskie czy kraje Europypołudniowej). Obok zmian technologicznychznaczącym czynnikiem jest styl życia kształtowanyw świetle przyjętych wartości społecznych orazbędący odpowiedzią na uwarunkowania ekonomicznedanego kraju. Zaledwie nieliczne krajeprzełamały ten charakterystyczny dla rozwoju krajówzachodnich trend zwiększania zużycia energiitowarzyszący postępowi technologicznemu i mniejszejintensywności energetycznej gospodarki. Takimprzykładem jest Dania z najniższym wskaźnikiemintensywności energetycznej i malejącymwskaźnikiem zużycia energii na mieszkańca. Znaczącoodmienną jakościowo grupą są nowe krajeczłonkowskie, które mają korzystać w zakresiezużycia energii z przykładów z krajów starej Uniipodczas, gdy wsparcie powinno zmierzać w kierunkumodernizacji gospodarki i wypracowaniastylu życia ograniczającego ewentualne konsekwencjewzrostu zużycia energii, zwykle towarzyszącegorozwojowi gospodarczemu krajów europejskich.WnioskiCelem tej pracy było wskazanie na zależności pomiędzytrendami w zakresie zużycia energii a trendamiw zakresie działań zmierzających do zwiększeniaefektywności jej wykorzystania; te ostatniemają na celu ograniczenie jej zużycia. Jak wykazywałto W. S. Jevons w kontekście postępu technologicznego,działania te w trakcie rozwoju społeczeństwindustrialnych pozostają w sprzeczności.W konsekwencji, postępowi w zakresie efektywnościwykorzystania energii zwykle towarzyszy dalszezwiększanie zużycia energii, które z perspektywypowiązań rozwoju społeczno-gospodarczegoz przyrodniczym prowadzi do zwiększania obciążeńśrodowiska w stopniu zagrażającym utrzymaniuzrównoważonych relacji pomiędzy poszczególnymisystemami (społecznym, gospodarczym iekologicznym).W świetle postulatów wskazywanych w koncepcjirozwoju zrównoważonego, rozwiązaniem wydajesię zamiana źródeł energii z ograniczonych (tj.nieodnawialnych) na względnie nieograniczone (tj.odnawialne). Takie cele energetyczne polityki unijnejtowarzyszą nieodłącznie propozycjom mającymusprawniać wykorzystanie energii słonecznej, wiatrowej,geotermalnej i innych, zmierzając i budzącnadzieję na rozwiązanie problemów energetycznychpowracających co jakiś czas wraz z różnymiscenariuszami limitów nośników energii nieodnawialnej,polityczną grą tymi zasobami czy rynkowymikonsekwencjami korzystania z nich. W końcunależy tu również wskazać na presję konsekwencjiekologicznych, jakie narastają wraz z ichwykorzystaniem. Nie ulega wątpliwości, że zmianaw zakresie wykorzystania konwencjonalnych nośnikówenergii rozwiązuje wiele problemów nawejściu znacznie znosząc limity wykorzystaniaenergii. Co więcej, wskazuje się w ten sposób namożliwość rozwiązania wielu problemów ekologicznych,w tym zmian klimatycznych związanychze spalaniem tradycyjnych nośników energetycznych.Niestety, w świetle dotychczasowych trendów wykorzystaniaenergii, rozwiązania te, ujmując szerokoproblematykę relacji systemów społecznoekono-micznychz przyrodniczymi mogą zwiększaćw sposób niezrównoważony wpływ człowieka nasystemy społeczne prowadząc do innego typu negatywnychkonsekwencji i nadmiernej eksploatacjisystemów przyrodniczych. O zrównoważeniu rozwojudecyduje kompleksowa strategia gospodarowaniaenergią ograniczająca możliwości nieograniczonegoingerowania w systemy przyrodnicze. Cowięcej, wykorzystanie nowej technologii pozyskiwaniaenergii może wręcz okazać się niezrównoważone,gdy pociągnie za sobą, zgodnie z dotychczasowymitrendami w tym zakresie, dalszy wzrostzużycia energii, zwiększając jedynie tempo i zakresmetabolizmu materii i energii przez systemy społeczne.Innymi słowy, postęp technologiczny wzakresie wykorzystania odnawialnych źródeł energiipozostaje elementem rozwoju zrównoważonego,gdy towarzyszy mu jednocześnie postęp w zakresiezakresu i wielkości wpływu na systemy ekologiczne,którego miarą jest, między innymi, wielkośćzużycia energii. Dlatego też, wykorzystanie energiiodnawialnej, samo w sobie nie jest ani zrównoważoneani niezrównoważone, a dotychczasowe trendyw tym zakresie wydają się wskazywać wręcz namożliwości dalszego niszczenia równowagi pomiędzysystemami społeczno-ekonomicznymi i ekologicznymi.Kolejną kwestią jest polityka unijna w kontekściedość dużego zróżnicowania sytuacji energetycznejposzczególnych członków. Ciekawym przykłademjest Dania, która posiadając najniższy wskaźnikintensywności energetycznej gospodarki potrafiłaprzełamać towarzyszący temu trend wzrostu zużyciaenergii na mieszkańca w granicach średniejunijnej. Ujmując problem w kategoriach wielkościzużycia energii oraz sposobu jej wykorzystania,zaledwie nieliczne kraje potrafiły w mniejszym lubwiększym stopniu wypracować podobne wzorcekorzystania z energii, które mogą stanowić swoistąmiarę zrównoważenia rozwoju społeczno-ekonomicznego(efektywność wykorzystania energii) iprzyrodniczego (wielkość jej zużycia). Wykorzystaniezasobów odnawialnych w tych uwarunkowaniachw większym stopniu gwarantuje spełnieniewarunków rozwoju zrównoważonego. Niewątpliwiejednak, kraje te (Grupa IV) charakteryzuje dość

114Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116wysoki wskaźnik zużycia energii na skalę europejskąi polityka energetyczna powinna zmierzać wkierunku znacznego ograniczenia zużycia energiilub przynajmniej utrzymaniu obecnego poziomuzużycia przy jednoczesnej zamianie źródeł energiinieodnawialnej na odnawialną. Nacisk na ograniczeniezużycia energii w krajach w umownej GrupieI jest sensowny w kontekście wymogów ekologicznych,ale politycznie posiada ograniczone zastosowaniew kontekście nierówności w tym zakresiei w kontekście stosunkowo niskiego i stale obniżającegosię zużycia energii 5 .Polityka unijna powinna wiązać się z możliwościamizwiększania efektywności wykorzystaniaenergii poprzez nacisk na modernizację technologiczną,jak i wzorce konsumpcji energii. Technologiapozyskiwania energii odnawialnej wymaga natym etapie wypracowania bardziej efektywnychmechanizmów korzystania z energii. Takie trendyw Grupie I można tłumaczyć dalece postępującąprzemianą gospodarczą towarzyszącą transformacjiustrojowej po 1989 r., a niskie zużycie energii wydajesię być konsekwencją modernizacji technologicznejsystemów produkcyjnych przy stosunkowoniskim poziomie dochodów mieszkańców uniemożliwiającymw warunkach rynkowych zwiększaniekonsumpcji w stopniu, w jakim jest ona możliwa wkrajach starej Unii. To może też tłumaczyć stosunkowoniskie zużycie energii w Grupie II, w którejznajduje się wiele krajów uboższych starej Unii.Wydaje się wręcz, że te cztery grupy prezentująposzczególne etapy dojrzałości w zakresie korzystaniaz nośników energii poczynając od najniższego– Grupy I, w której jeśli nie podejmie się jużdzisiaj działań na rzecz zrównoważenia procesówwykorzystania energii, postępująca modernizacjadoprowadzi do sytuacji podobnej, jak w krajachGrupy II. Rezultatem będzie wysoka efektywnośćenergetyk-czna przy jednocześnie gwałtownie rosnącymzużyciu energii. Grupa III, to w tymumownym podziale, kolejny etap dojrzewania dozmian, które udaje się powoli wprowadzać w ramachGrupy IV.W konsekwencji nacisk na ograniczenie zużyciaenergii wydaje się uzasadniony w każdej z tychgrup, tym niemniej, jest politycznie trudny do przeprowadzeniaw kontekście już bardzo wysokichwskaźników zużycia w pozostałych krajach pomimo,że ich dojrzałość w tym zakresie jest stosunkowowyższa. Jednym z narzędzi przełamywania5 Nie podejmuję tutaj jeszcze szerszej perspektywy, choćw pełni uzasadnionej, uwarunkowań polityki energetycznejw kontekście pozostałych krajów na świecie, zarównobogatych (USA czy Japonia), jak i biednych krajówtrzeciego świata pomimo, że świadomy jestem względnościtych analiz w kontekście globalnej polityki energetycznej.Wydaje się, że teza tej pracy jest bardziej przejrzysta,gdy ograniczy się ją do uwarunkowań w zakresieUnii Europejskiej pozostającej w ramach wspólnychrozważań nad wypracowaniem polityki energetycznej.tego trendu jest zwiększanie cen nośników energii.Np. w Niemczech znacząco wzrosło opodatkowanieenergii elektrycznej, paliwa czy środków transportu(w zależności od wielkości silnika). Jednakże, cenytych nośników pozostają obecnie niższe w porównaniudo dochodów w nowych krajach członkowskich6 . H. Hautzinger, G. Haag, M. Helms i J. Hugo(2005) analizując wpływ w Niemczech politykiopodatkowania paliw na ich konsumpcję wskazalina znaczne ograniczenie efektów polityki podatkowejspowodowane towarzyszącym tym zmianomwzrostem dochodów w gospodarce. Zmiany teznalazły się u podstaw również szereg strategii,które zmierzały do niwelowania skutków tak wysokichcen, jak np., wzrost popularności silnikówdiesel czy zmniejszenie wielkości silników niekonieczniezawsze idące w parze z ograniczeniemkorzystania z samochodu (Hautzinger, Mayer,2004, s. 6-7). Błędne koło argumentów politycznychpolega na tym, że jedynie nielicznym krajombogatym udało się skutecznie obniżyć zużycieenergii podczas, gdy nauczone własnym doświadczeniemforsują polityki obniżania zużycia energiidla pozostałych krajów. Bogatsze kraje Unii Europejskiejnie stanowią dobrego przykładu dla nowychkrajów członkowskich zakresie obniżaniazużycia energii, pomimo znacznie większych możliwościfinansowych kreowania swojej polityki iznacznie wyższej świadomości ekologicznej konsumentów.Jednocześnie szybkie podjęcie polityki ograniczaniazużycia zasobów wydaje się sensowne i uzasadnionez punktu widzenia długookresowej perspektywyrozwoju zrównoważonego. Polityka UniiEuropejskiej powinna zmierzać w kierunku modernizacjiekologicznej gospodarek słabo rozwiniętychoraz zdecydowanie w kierunku kształtowania stylówkonsumpcji opartych na wysokiej świadomościekologicznej mieszkańców tych krajów. Kraje starejUnii są świetnym przykładem postępującejefektywności i jednocześnie są złym przykładem wzakresie wielkości jej zużycia. Innymi słowy, sązłym przykładem w zakresie radzenia sobie z równoważeniemrozwoju w kontekście kształtowaniarelacji społeczno-ekonomicznych z przyrodniczymi,stanowiąc jednocześnie wzór do naśladowaniaw zakresie wykorzystania energii pozyskanej ześrodowiska.Literatura1. ANAN K., 2002, W trosce o przyszłość naszejplanety. Przemówienia na Światowym SzczycieZrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu2002, http://www.unic.un.org.pl/ johannesburg(20.06.2009).6 Zbliżone ceny paliw przy znacznych różnicach w dochodachna mieszkańca.

Pieńkowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2012, 105-116 1152. BERKHOUT, P.H.G., MUSKENS, J.C.,VELTHUIJSEN, J.W., 2000, Defining the ReboundEffect. w: Energy Policy, vol. 28, s.452-432.3. BIROL, F., KEPPLER, J.H., 2000, Prices,Technology and the Rebound Effect, w: EnergyPolicy, vol. 28, s. 457-469.4. BROOKES, L., 2000, Energy Efficiency FallaciesRevisited, w: Energy Policy, vol. 28, s.355-366.5. EUROSTAT, Energy. Yearly statistics 2002,Publications Office of the European Union,Luxembourg 2004.6. EUROSTAT, Energy. Yearly statistics 2008,Publications Office of the European Union,Luxembourg 2010.7. EUROSTAT, EC, Energy in the EU: FirstEstimates 2005, vol. 126, 2006.8. EUROSTAT, EC, Energy, Transport and EnvironmentIndicators 1990-2004, Luxembourg2006.9. EUROSTAT, EC, 2007, Energy. Monthly Statistics,vol. 3.10. EUROSTAT, EC, Eurostat Yearbook 2006-07.Europe in Figurep, Publications Office of theEuropean Union, Luxembourg 2007.11. EUROSTAT, EC, Eurostat Yearbook 2010.Europe in Figures, Publications Office of theEuropean Union. Luxembourg 2011.12. GREENING, L.A., GREENE, D.L.,DIFIGLIO, C., 2000, Energy Efficiency andConsumption – the Rebound effect – a Survey,w: Energy Policy, vol. 28, s. 389-401.13. GUS, Efektywność wykorzystania energii wlatach 1995-2005, Warszawa 2007.14. HAUTZINGER, H., HAAG, G., HELMS, M.,HUGO, J., 2005, Autofahren um jeden Preis?Wie private Haushalte auf Änderungen derKraftstoffpreise reagieren, w: InternationalesVerkehrswesen, vol. 3, s. 77-82.15. HAUTZINGER, H., MAYER, K., Analyse vonÄnderungen des Mobilitätsverhaltens – insbesondereder Pkw-Fahrleistung – als Reaktionauf geänderte Kraftstoffpreise. Forschungsprojektim Auftrag des Bundesministeriums fürVerkehr, Bau- und Wohnungswesen, Projekt-Nr.: 96.0756/2002, Heilbronn 2004.16. JEVONS, S.W., The Coal Question: An InquiryConcerning the Progress of the Nation,and the Probable Exhaustion of Our Coal-Mines, Macmillan and Co., London 1866.17. KHAZZOOM, J.D., 1980, Economic Implicationsof Mandated Effciency in Standards forHousehold Appliances, w: Energy Journal,vol. 1 no 4, s. 21-40.18. KŁOS, L., 2005, Ekorozwój jako podstawaaplikacyjna polityki ekologicznej, w: TeoretyczneAspekty Gospodarowania, Szczecin:Katedra Mikroekonomii US, s. 211-217.19. KOŚMICKI E., 1996, Geneza i podstawoweelementy koncepcji trwałego rozwoju, w: GospodarkaNarodowa, vol. 4, s. 22-24.20. LAITNER, J. A., 2000, Energy Efficiency:Rebounding to a Sound Analytical Perspective,w: Energy Policy, vol. 28, s. 471-475.21. LANZIERI, G., Population in Europe 2005:First Results, Eurostat, EC, Luxembourg 2006.22. LINDZEN, R.S., 2010, Globalne ocieplenie:przyczyny i natura domniemanego naukowegokonsensusu, w: Problemy Ekorozwoju/ Problemsof Sustainable Development , vol. 5 no 2,s. 13-28.23. MEADOWS, D.H., MEADOWS, D.L., RAN-DERS, J. & BEHRENS III, W., Granice wzrostu,PWE, Warszawa 1973.24. OUR COMMON FUTURE, Oxford UniversityPress, Oxford 1987.25. PAWŁOWSKI, A., PAWŁOWSKI, L., 2008,Zrównoważony rozwój we współczesnej cywilizacji,w: Problemy Ekorozwoju/Problems ofSustainable Development, vol. 3 no 1, s. 53-65.26. PAWŁOWSKI, A., 2009, Zrównoważonaenergia jako warunek konieczny dla realizacjiidei zrównoważonego rozwoju, w: ProblemyEkorozwoju/Problems of Sustainable Development,vol. 4 no 2, s. 9-12.27. PAWŁOWSKI, L., 2010, Czy rozwój współczesnegoświata jest zrównoważony? w: ProblemyEkorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 5 no 2, s. 9-12.28. PIEŃKOWSKI D., 1997, Perspektywa ekologicznaa współczesna konsumpcja i produkcja,w: Gospodarka Narodowa, vol. 12, s. 34-43.29. PULTOWICZ, A., 2009, Przesłanki rozwojurynku odnawialnych źródeł energii w Polsce wświetle idei zrównoważonego rozwoju, w:Problemy Ekorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 4 no 1, s. 109-115.30. SANNE, C., 2000, Dealing with EnvironmentalSavings in a Dynamical Economy – How toStop Chasing Your Tail in the Pursuit of Sustainability,w: Energy Policy, vol. 28, s. 487-495.31. SCHIPPER, L., GRUBB, M., 2000, On theRebound? Feedback between Energy Intensitiesand the Energy Uses in IEA Countries, w:Energy Policy, vol. 28, s. 367-388.32. UDO, V., PAWŁOWSKI, A., 2010, W kierunkusprawiedliwego i zrównoważonego rozwojuludzkości: rozważania filozoficzne, w: ProblemyEkorozwoju/Problems of SustainableDevelopment, vol. 5 no 1, s. 23-44.