Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году
Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году
Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
122 H. A МЕЩЕРСКИЙсказа Д<strong>о</strong>брыни Ядрейк<strong>о</strong><strong>в</strong>ича, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, задержался <strong>в</strong> Царьградеиз-за <strong>в</strong><strong>о</strong>енных дейст<strong>в</strong>ий". 1 А<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р <strong>о</strong>черка при<strong>в</strong><strong>о</strong>дит д<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ды<strong>в</strong> д<strong>о</strong>казательст<strong>в</strong><strong>о</strong> д<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong>сти так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения, указы<strong>в</strong>ая, чт<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>итель п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести исп<strong>о</strong>льзует те же наз<strong>в</strong>ания д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>примечательн<strong>о</strong>стей<strong>Царьграда</strong>, чт<strong>о</strong> и Д<strong>о</strong>брыня Ядрейк<strong>о</strong><strong>в</strong>ич <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем „Путешест<strong>в</strong>ии": ипп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>мназы<strong>в</strong>ается „п<strong>о</strong>друмье", Влахерна— „Лахерна", ф<strong>о</strong>рум К<strong>о</strong>нстантина—„К<strong>о</strong>нный т<strong>о</strong>рг". С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> <strong>о</strong>черке п<strong>о</strong>дмечен<strong>о</strong>: „Вряд ли<strong>о</strong>днак<strong>о</strong> <strong>в</strong> Д<strong>о</strong>брыне—Ант<strong>о</strong>нии следует предп<strong>о</strong>лагать <strong>о</strong>че<strong>в</strong>идца <strong>о</strong>писанныхс<strong>о</strong>бытий; если бы <strong>о</strong>н сам был <strong>в</strong> Царьграде <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя п<strong>о</strong>гр<strong>о</strong>ма, т<strong>о</strong> <strong>в</strong> ег<strong>о</strong><strong>о</strong>писание <strong>в</strong><strong>о</strong>шли бы х<strong>о</strong>ть какие-нибудь <strong>о</strong>тг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ски нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> сильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>в</strong>печатления <strong>о</strong>т разыгра<strong>в</strong>шихся <strong>в</strong> Царьграде с<strong>о</strong>бытий. Тщательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечаямест<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>ждения кажд<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>примечательн<strong>о</strong>сти г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да, Д<strong>о</strong>брыняне удержался бы <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщить <strong>о</strong>б уничт<strong>о</strong>жении мн<strong>о</strong>гихиз них «<strong>фрягами</strong>» и <strong>о</strong>б у<strong>в</strong><strong>о</strong>зе их на Запад". П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>в</strong>ы<strong>в</strong><strong>о</strong>д <strong>в</strong> <strong>о</strong>черке,<strong>в</strong> к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м счете, так<strong>о</strong><strong>в</strong>, чт<strong>о</strong> „Д<strong>о</strong>брыня—Ант<strong>о</strong>ний с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> <strong>о</strong>че<strong>в</strong>идца<strong>о</strong>писал <strong>о</strong>саду и п<strong>о</strong>гр<strong>о</strong>м с т<strong>о</strong>й же <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>стью, с как<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н за неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>лет д<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>писал <strong>в</strong>се б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong>а и <strong>в</strong>сю пышн<strong>о</strong>сть царьградскихцерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных с<strong>о</strong><strong>о</strong>ружений".-К<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести Д. С. Лихаче<strong>в</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем <strong>о</strong>черке дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>йлитературы, <strong>в</strong>ключенн<strong>о</strong>м <strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рию культуры дре<strong>в</strong>ней Руси".' !Этим <strong>в</strong> сущн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>граничи<strong>в</strong>ается, если не считать <strong>о</strong>тдельных пример<strong>о</strong><strong>в</strong>из текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> раб<strong>о</strong>тах <strong>о</strong> языке Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писиП. А. Ла<strong>в</strong>р<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, Б. М. Ляпун<strong>о</strong><strong>в</strong>а и Е. С. Истрин<strong>о</strong>й, <strong>в</strong>сё, чт<strong>о</strong>сделан<strong>о</strong> д<strong>о</strong> сих п<strong>о</strong>р исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ателями п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ду интересующег<strong>о</strong> наспамятника. Был лишь намечен ряд пр<strong>о</strong>блем, с<strong>в</strong>язанных с изучениемп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, <strong>о</strong>днак<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>дна из них не исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ана ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>-нибудь <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>.Между тем, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> предста<strong>в</strong>ляет для нас нес<strong>о</strong>мненный и <strong>в</strong>сест<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннийинтерес как ист<strong>о</strong>чник п<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рии Византии, как сам<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>й литературы и, нак<strong>о</strong>нец, как памятник дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>литературн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка старшег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>на <strong>о</strong>стаетсяеще наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> неисслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>й, чт<strong>о</strong> мы не имеем ее критическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изданияи не м<strong>о</strong>жем п<strong>о</strong>ка пр<strong>о</strong>читать ее пра<strong>в</strong>ильный, пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальный текст.Решению нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых пр<strong>о</strong>блем, с<strong>в</strong>язанных с изучением п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, п<strong>о</strong>с<strong>в</strong>яіщена наст<strong>о</strong>ящая статья.IIТекст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести д<strong>о</strong>шел д<strong>о</strong> нас <strong>в</strong> ряде списк<strong>о</strong><strong>в</strong> XIII—XIV ст<strong>о</strong>летий,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дразделить <strong>в</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>м на д<strong>в</strong>е группы. К пер<strong>в</strong><strong>о</strong>йгруппе списк<strong>о</strong><strong>в</strong> следует <strong>о</strong>тнести <strong>в</strong>се списки Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи,как старшег<strong>о</strong>, так и младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong><strong>в</strong>; к<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й группе — <strong>в</strong>сесписки Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца 2-й редакции и ст<strong>о</strong>ящие <strong>в</strong> тесн<strong>о</strong>й с<strong>в</strong>язис п<strong>о</strong>следними: С<strong>о</strong>фийскую пер<strong>в</strong>ую лет<strong>о</strong>пись (списки Карамзина и Об<strong>о</strong>ленск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,так назы<strong>в</strong>аем<strong>о</strong>й 1-й редакции) и за<strong>в</strong>исимые <strong>о</strong>т нее спискиМ<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>да к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека и В<strong>о</strong>скресенск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писиXVI <strong>в</strong>ека.Пер<strong>в</strong>ая группа предста<strong>в</strong>лена следующими списками п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.1. Син<strong>о</strong>дальный спис<strong>о</strong>к Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, старшег<strong>о</strong>из<strong>в</strong><strong>о</strong>да, писанный уста<strong>в</strong><strong>о</strong>м на пергамене. П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть занимает листы64—72 рук<strong>о</strong>писи, след<strong>о</strong><strong>в</strong>ательн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й части списка, напи-1В дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти у Карамзина при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ут<strong>в</strong>ерждения мы не нах<strong>о</strong>дим.Не <strong>о</strong>казал<strong>о</strong> ли <strong>в</strong>лияние на а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра <strong>о</strong>черка <strong>в</strong>ышепри<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> из Са<strong>в</strong><strong>в</strong>аит<strong>о</strong><strong>в</strong>а(ук. с<strong>о</strong>ч., прим. 5)?2Ист<strong>о</strong>рия русск<strong>о</strong>й литературы, т. I, ч. 1, стр. 303.3 Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, Изд. АН СССР, М.—Л., 1951, стр. 199.
ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 123санн<strong>о</strong>й <strong>в</strong>т<strong>о</strong>рым п<strong>о</strong>черк<strong>о</strong>м XIII <strong>в</strong>ека. 1 Спис<strong>о</strong>к хранится <strong>в</strong> Рук<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>тделении Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> музея <strong>в</strong> М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>е, <strong>в</strong> Син<strong>о</strong>дальн<strong>о</strong>м(Патриаршем) с<strong>о</strong>брании, п<strong>о</strong>д н<strong>о</strong>мер<strong>о</strong>м 786. Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимаетстр. 46—49 п<strong>о</strong> изданию 1950 г. В дальнейшем изл<strong>о</strong>жении <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаемэт<strong>о</strong>т спис<strong>о</strong>к бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й С.2. К<strong>о</strong>мисси<strong>о</strong>нный спис<strong>о</strong>к т<strong>о</strong>й же лет<strong>о</strong>писи, младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>да.Рук<strong>о</strong>пись <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к середине XV <strong>в</strong>ека, писана п<strong>о</strong>лууста<strong>в</strong><strong>о</strong>м, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>занимает <strong>в</strong> ней лл. 126—130. В издании 1950 г<strong>о</strong>да текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>мещенна стр. 240—246. В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й К.3. Академический спис<strong>о</strong>к т<strong>о</strong>й же лет<strong>о</strong>писи, младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>да,XV <strong>в</strong>ека. Варианты п<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му списку указаны <strong>в</strong> издании А. Н. Нас<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong>а,так же как и п<strong>о</strong> В<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нц<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му и Т<strong>о</strong>лст<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му спискам, ск<strong>о</strong>пир<strong>о</strong><strong>в</strong>аннымс п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> <strong>в</strong> к<strong>о</strong>нце XVIII и начале XIX <strong>в</strong>ека, п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му непредста<strong>в</strong>ляющим интереса <strong>в</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении к <strong>в</strong><strong>о</strong>сстан<strong>о</strong><strong>в</strong>лению пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести. Академический спис<strong>о</strong>к <strong>в</strong> дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсябук<strong>в</strong><strong>о</strong>й А.К<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й группе рук<strong>о</strong>писей следует причислить списки Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>писца 2-й редакции. Сюда <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся следующие списки.1. Спис<strong>о</strong>к Библи<strong>о</strong>теки Академии Наук СССР, шифр:33. 8. 13. Спис<strong>о</strong>к <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к п<strong>о</strong>следней чет<strong>в</strong>ерти XV <strong>в</strong>ека. Текст д<strong>о</strong> сихп<strong>о</strong>р не издан. Кратк<strong>о</strong>е <strong>о</strong>писание рук<strong>о</strong>писи дан<strong>о</strong> <strong>в</strong> статье Д. С. Лихаче<strong>в</strong>а.2 Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает лл. 724<strong>в</strong>—726г. Спис<strong>о</strong>к п<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гим признакамн<strong>о</strong>сит следы п<strong>о</strong>следней ег<strong>о</strong> переписки н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дским писц<strong>о</strong>м.В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й Б.2. Чуд<strong>о</strong><strong>в</strong>ский спис<strong>о</strong>к, 51/353(7), <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени не п<strong>о</strong>зжесередины XV ст<strong>о</strong>летия. Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>мещен на лл. 451—461. Рук<strong>о</strong>пись<strong>о</strong>писана M. H. Сперанским. :і П<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>на переписы<strong>в</strong>алась<strong>в</strong> М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>е. Хранится <strong>в</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м Ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м музее.В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й Ч.3. Кирилл<strong>о</strong>-Бел<strong>о</strong>зерский спис<strong>о</strong>к, № 86, начала XVI <strong>в</strong>ека.В нем текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает лл. 335—345. Хранится <strong>в</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>мИст<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м музее, <strong>в</strong> Син<strong>о</strong>дальн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>брании. В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсяКир.4. К эт<strong>о</strong>й же группе следует <strong>о</strong>тнести и списки С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаемые А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>ым как принадлежащие к 1-й еередакции. К с<strong>о</strong>жалению, эти списки мне были нед<strong>о</strong>ступны, а изданиеС<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong> „П<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>брании русских лет<strong>о</strong>писей", т. V,<strong>о</strong>пускает текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести. Уже А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong> указал, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писип<strong>о</strong>д 6711 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м нах<strong>о</strong>дим <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> „О <strong><strong>в</strong>зятии</strong> <strong>Царьграда</strong>...", д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лненную„Сказанием <strong>о</strong>б ик<strong>о</strong>не пречистый Одигитрия, <strong>о</strong> ризе Влахернск<strong>о</strong>йб<strong>о</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дицы". 4Отмеченн<strong>о</strong>е указание п<strong>о</strong>з<strong>в</strong><strong>о</strong>ляет не с<strong>о</strong>мне<strong>в</strong>аться, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong> С<strong>о</strong>фийскуюлет<strong>о</strong>пись текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>пал не из Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, а именн<strong>о</strong>из Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца, где мы также <strong>в</strong>след за <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю читаемтексты уп<strong>о</strong>мянутых А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>ым сказаний. Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong> к С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>йже лет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong><strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> п<strong>о</strong> тексту М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>в</strong><strong>о</strong>да к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека, изданн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong> 1949 г<strong>о</strong>ду М. Н. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>ым1Мы с<strong>о</strong>глашаемся с пале<strong>о</strong>графическ<strong>о</strong>й датир<strong>о</strong><strong>в</strong>к<strong>о</strong>й Б. М. Ляпун<strong>о</strong><strong>в</strong>а, п<strong>о</strong>ддержанн<strong>о</strong>йЕ. С. Истрин<strong>о</strong>й и принят<strong>о</strong>й <strong>в</strong> п<strong>о</strong>следнее <strong>в</strong>ремя А. Н. Нас<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong>ым.2 Д. С. Лихаче<strong>в</strong>. Еллинский лет<strong>о</strong>писец <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ида и пра<strong>в</strong>ительст<strong>в</strong>енныекруги М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>ы к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека. Труды ОДРЛ, т. VI, 1948, стр. 99—110.3 М. Н. Сперанский. Библи<strong>о</strong>графические материалы, с<strong>о</strong>бранные А. П<strong>о</strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>ым.Чтения <strong>в</strong> Общест<strong>в</strong>е ист<strong>о</strong>рии и дре<strong>в</strong>н<strong>о</strong>стей р<strong>о</strong>ссийских, 1889, кн. III.' А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>. Об<strong>о</strong>зрение русских лет<strong>о</strong>писных с<strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong><strong>в</strong> XIV—XVI <strong>в</strong><strong>в</strong>.Изд. АН СССР, М.—Л., 1938, стр. 211—212, прим. 2.
124 H A МЕШЕРСКИЙп<strong>о</strong> У<strong>в</strong>ар<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му (п<strong>о</strong>л<strong>о</strong><strong>в</strong>. XVI <strong>в</strong>ека) и Эрмитажн<strong>о</strong>му (XVII <strong>в</strong>ек) спискам. 1В издании М. Н. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>а текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает стр. 101-—103.В дальнейшем М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ский лет<strong>о</strong>писный с<strong>в</strong><strong>о</strong>д <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й М.Нак<strong>о</strong>нец, к М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>му с<strong>в</strong><strong>о</strong>ду следует <strong>о</strong>тнести заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аниетекста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и В<strong>о</strong>скресенск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писью (XVI <strong>в</strong>ек).В эт<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи текст занимает лл. 695—704, п<strong>о</strong> изданию 1794 г<strong>о</strong>да —стр. 133—139.В<strong>о</strong> <strong>в</strong>сех <strong>о</strong>тмеченных списках и изданиях текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>дин и т<strong>о</strong>т жеи не предста<strong>в</strong>ляет никаких <strong>о</strong>тличий, кр<strong>о</strong>ме незначительных разн<strong>о</strong>чтенийстилистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> характера. Чт<strong>о</strong> же касается т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> места, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>миздатели Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи усматри<strong>в</strong>али и усматри<strong>в</strong>ают пр<strong>о</strong>пуск,т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках читается абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong> <strong>о</strong>динак<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>. Если <strong>в</strong> нег<strong>о</strong><strong>в</strong>нимательн<strong>о</strong> <strong>в</strong>читаться, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> не <strong>о</strong>бнаружи<strong>в</strong>ает никаких след<strong>о</strong><strong>в</strong> пр<strong>о</strong>пуска<strong>в</strong> тексте и дает <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне п<strong>о</strong>нятный смысл. В эт<strong>о</strong>м месте передаетсяу<strong>в</strong>ещание крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцам, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong>клады<strong>в</strong>ает <strong>в</strong> уста немецк<strong>о</strong>г<strong>о</strong>цесаря Филиппа и римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы Инн<strong>о</strong>кентия III.При<strong>в</strong>едем эт<strong>о</strong> мест<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong> списку С (пунктуация с<strong>о</strong><strong>в</strong>ременная).„Цесарь нѣмечьскыи п<strong>о</strong>сла къ папѣ <strong>в</strong>ъ Римъ, и так<strong>о</strong> у<strong>в</strong>ѣчаста: як<strong>о</strong>нѣ <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>ати на Цесарьградъ; нъ як<strong>о</strong> же рече Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иць: <strong>в</strong>сь град К<strong>о</strong>стянтиньх<strong>о</strong>тять м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> царьст<strong>в</strong>а, — так<strong>о</strong> же, п<strong>о</strong>садяче ег<strong>о</strong> на прѣст<strong>о</strong>лѣ,п<strong>о</strong>йдете же къ Иерусалиму <strong>в</strong>ъ п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>чь; не <strong>в</strong>ъсх<strong>о</strong>тять ли ег<strong>о</strong>, а <strong>в</strong>едетеи <strong>о</strong>пять къ мнѣ, а пак<strong>о</strong>сти не дейте Грьчьск<strong>о</strong>й земли".Смысл при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тры<strong>в</strong>ка так<strong>о</strong><strong>в</strong>: „Царь немецкий п<strong>о</strong>слал [Алексея]к папе <strong>в</strong> Рим и <strong>о</strong>ни [<strong>о</strong>ба] так у<strong>в</strong>еще<strong>в</strong>али [крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>] не <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>атьпр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong> <strong>Царьграда</strong>: «П<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич сказал, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong>есь К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>льжелает ег<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>царения, т<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>сади<strong>в</strong> ег<strong>о</strong> на прест<strong>о</strong>л, идите нап<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щь Иерусалиму, если же ег<strong>о</strong> не зах<strong>о</strong>тят, т<strong>о</strong> при<strong>в</strong>едите ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пятьк<strong>о</strong> мне [<strong>в</strong> Рим], а <strong>о</strong>биды не т<strong>в</strong><strong>о</strong>рите Греческ<strong>о</strong>й земле»". Ошибка издателейН<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, зап<strong>о</strong>д<strong>о</strong>зри<strong>в</strong>ших здесь пр<strong>о</strong>пуск<strong>в</strong> тексте, с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яла <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни начал<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> у<strong>в</strong>ещания усматри<strong>в</strong>алит<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>й прям<strong>о</strong>й речи Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича. На сам<strong>о</strong>м деле у<strong>в</strong>ещаниеначинается сл<strong>о</strong><strong>в</strong>ами: „Як<strong>о</strong> нѣ <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>ати на Цесарьградъ", а прямая речьИсак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича <strong>в</strong>ключена <strong>в</strong> эт<strong>о</strong> у<strong>в</strong>ещание <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е п<strong>о</strong>дчиненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предл<strong>о</strong>жения,<strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь за<strong>в</strong>исим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>т друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> придат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> — усл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.При так<strong>о</strong>м, единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>нимании текста <strong>о</strong>тпадаетне<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть усматри<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> нем какую бы т<strong>о</strong> ни был<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>хранн<strong>о</strong>сть,и над<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жении пр<strong>о</strong>пуска сама с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тпадает.Х<strong>о</strong>тя спис<strong>о</strong>к С дре<strong>в</strong>нее, чем <strong>в</strong>се <strong>о</strong>стальные списки, п<strong>о</strong>чти на д<strong>в</strong>естилет, <strong>о</strong>днак<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ник<strong>о</strong>им <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м нельзя считать ни пер<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ригинал<strong>о</strong>мп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, ни даже неп<strong>о</strong>средст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>пией с пер<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ригинала. Эт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>казы<strong>в</strong>аетсяискажениями текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> списке С, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>в</strong>^ряде случае<strong>в</strong>м<strong>о</strong>гут быть испра<strong>в</strong>лены путем с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>ления с другими списками,х<strong>о</strong>тя <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здними, н<strong>о</strong> <strong>в</strong>ернее с<strong>о</strong>храни<strong>в</strong>шими <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стипер<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> списка.Наиб<strong>о</strong>лее ярк<strong>о</strong> бр<strong>о</strong>саются <strong>в</strong> глаза искажения текста <strong>в</strong> следующихместах:1. Рассказы<strong>в</strong>ается <strong>о</strong> бегст<strong>в</strong>е сына Исаака, царе<strong>в</strong>ича Алексея (<strong>в</strong> тексте<strong>о</strong>н назы<strong>в</strong>ается Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич), из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля. Для эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н скры<strong>в</strong>аетсяна <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из итальянских к<strong>о</strong>раблей <strong>в</strong> б<strong>о</strong>чке с тр<strong>о</strong>йным дн<strong>о</strong>м.С дает чтение: „И <strong>в</strong>нид<strong>о</strong>ша <strong>в</strong>ъ тъ к<strong>о</strong>рабль, иде же бяшеть, и <strong>в</strong>сямѣста <strong>о</strong>бискаша, а изъ бъчькъ [р<strong>о</strong>д. п., мн. ч.] г<strong>в</strong><strong>о</strong>зды [<strong>в</strong>ин. п., мн. ч.]1 ПСРЛ, т. XXV, 1949.
ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 125<strong>в</strong>ынимаша". Раньше шла речь лишь <strong>о</strong>б <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>чке, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пряталсяИсак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич. След<strong>о</strong><strong>в</strong>ательн<strong>о</strong>, лучшее чтение предста<strong>в</strong>ляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ю „бъчькы"(р<strong>о</strong>д. п., ед. ч.) и „г<strong>в</strong><strong>о</strong>здь" (<strong>в</strong>ин. п., ед. ч.), как читаем <strong>в</strong> рук<strong>о</strong>писяхЕллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца (Б, Ч, Кир).2. Далее, перед рассказ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тречении <strong>о</strong>т прест<strong>о</strong>ла Исаака <strong>в</strong> Считаем:„Исакъ цесарь, мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> съжали<strong>в</strong>ъси <strong>о</strong> градѣ и <strong>о</strong> царст<strong>в</strong>ѣ с<strong>в</strong><strong>о</strong>емь и <strong>о</strong> грабленииманастырьскыхъ,еже даяста фряг<strong>о</strong>мь злата и срѣбр<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>сулен<strong>о</strong>е имъ".В эт<strong>о</strong>м чтении с<strong>о</strong>мнительны д<strong>в</strong>а места: <strong>в</strong><strong>о</strong>-пер<strong>в</strong>ых, с<strong>о</strong>четание „<strong>о</strong> грабленииманастырьскыхъ". В так<strong>о</strong>м случае следует считать п<strong>о</strong>следнее сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>субстанти<strong>в</strong>ир<strong>о</strong><strong>в</strong>анным прилагательным <strong>в</strong> р<strong>о</strong>ли д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнения <strong>в</strong> р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>мпадеже мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа к <strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>му сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>му.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бную синтаксическую к<strong>о</strong>нструкцию нельзя считать типичн<strong>о</strong>й длядре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка XIII <strong>в</strong>ека.В К <strong>в</strong>мест<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> читаем: „<strong>о</strong> граблении м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>м", т. е. уп<strong>о</strong>требляетсяс<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределение, <strong>в</strong>ыраженн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительным прилагательным,с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующим р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>му падежу <strong>о</strong>бъекта; <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сехдругих списках: „<strong>о</strong>грабление м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>е". Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, наиб<strong>о</strong>лее пра<strong>в</strong>ильнымследует признать чтение, имеющееся <strong>в</strong> Еллинск<strong>о</strong>м лет<strong>о</strong>писце(Ч, Кир), где мы <strong>в</strong>стречаем: „<strong>о</strong> граблениих м<strong>о</strong>настырскых", т. е. уп<strong>о</strong>треблен<strong>о</strong>так<strong>о</strong>е же с<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределение <strong>в</strong><strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м числе.В <strong>о</strong>б<strong>о</strong>их случаях уп<strong>о</strong>требление <strong>о</strong>пределения, <strong>в</strong>ыражаем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительнымприлагательным, <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ии с р<strong>о</strong>дительным падеж<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бъекта при <strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>льных сущест<strong>в</strong>ительных — я<strong>в</strong>ление <strong>о</strong>чень <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>е<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусских памятниках XI—ХШ <strong>в</strong>ек<strong>о</strong><strong>в</strong>, например, <strong>в</strong> нашем жетексте ниже <strong>в</strong>стречается ф<strong>о</strong>рма: „пр<strong>о</strong> зажжение градн<strong>о</strong>е" (п<strong>о</strong>жар г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да).Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е замечание <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыше к<strong>о</strong>нтекстакасается ф<strong>о</strong>рмы р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа (или <strong>в</strong>инительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа) „злата". Эт<strong>о</strong>, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, следуетсчитать <strong>о</strong>шибк<strong>о</strong>й, так как <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках, кр<strong>о</strong>ме С, ѳт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит <strong>в</strong> <strong>в</strong>инительн<strong>о</strong>м падеже единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа— „злат<strong>о</strong>", как и следующееза ним сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „срѣбр<strong>о</strong>".3. Далее, <strong>в</strong> рассказе <strong>о</strong>б избрании императ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м Ник<strong>о</strong>лая Кана<strong>в</strong>аспис<strong>о</strong>к С дает чтение: „и ту быша с нимь <strong>в</strong>ъ с<strong>в</strong>ятѣи С<strong>о</strong>фии 6 дниии 6 н<strong>о</strong>чии". Т<strong>о</strong> же чтение при<strong>в</strong><strong>о</strong>дится и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца(Б, Ч, Кир). Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>дин спис<strong>о</strong>к К дает друг<strong>о</strong>е чтение, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>езначительн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует смыслу к<strong>о</strong>нтекста и п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мум<strong>о</strong>жет быть принят<strong>о</strong> за пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>е: „и ту бысть снемъ", т. е. „пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>брание". Ошибка переписчика С <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м случае с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яла,<strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н принял незнак<strong>о</strong>м<strong>о</strong>е ему сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „снемъ"за диалектную разн<strong>о</strong><strong>в</strong>идн<strong>о</strong>сть ф<strong>о</strong>рмы мест<strong>о</strong>имения „и" <strong>в</strong> т<strong>в</strong><strong>о</strong>рительн<strong>о</strong>мпадеже единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа мужск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да и испра<strong>в</strong>ил эту ф<strong>о</strong>рму на<strong>о</strong>бщепринятую литературную.4. Треб<strong>о</strong><strong>в</strong>ание „фряг<strong>о</strong><strong>в</strong>", предъя<strong>в</strong>ляем<strong>о</strong>е ими к императ<strong>о</strong>ру Мурцуфлу,<strong>в</strong> С передан<strong>о</strong> следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м: „Дай намь Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця, <strong>о</strong>т<strong>о</strong> [бук<strong>в</strong>а w]п<strong>о</strong>идемъ къ нѣмечьскуму цесарю, <strong>о</strong>тнеле же есме п<strong>о</strong>слани". При чтенииС р<strong>о</strong>ль п<strong>о</strong>дчинительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>юза цели <strong>в</strong>ып<strong>о</strong>лняется предл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м „<strong>о</strong>т".Спис<strong>о</strong>к К <strong>в</strong>замен эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>держит сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „даждь". В А читаем: „и так<strong>о</strong>";<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца имеем: „и абие"; <strong>в</strong> M—с<strong>о</strong>юз „да".Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>списке имелся старый русский п<strong>о</strong>дчинительный с<strong>о</strong>юзцели „ать", „<strong>о</strong>ть", 1 к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е устарел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и специфически рус-1 Ср. <strong>в</strong> „П<strong>о</strong>учении" Ильи Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: „<strong>в</strong>зб<strong>о</strong>рани<strong>в</strong>ати женам, <strong>о</strong>ть не х<strong>о</strong>дятьк <strong>в</strong>ълх<strong>в</strong>ам" (Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, стр. 116).
126 H. A. МЕЩЕРСКИЙск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> не был узнан п<strong>о</strong>зднейшими переписчиками, и <strong>о</strong>ни, каждый п<strong>о</strong>-с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему,заменяли ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> смыслу с<strong>о</strong>юзами, уп<strong>о</strong>требительными <strong>в</strong> церк<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>сла<strong>в</strong>янск<strong>о</strong>мписьменн<strong>о</strong>м языке XV <strong>в</strong>ека.5. При <strong>о</strong>писании к<strong>о</strong>раблей крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, участ<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ших <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong><strong>в</strong>зятии</strong>К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля, <strong>в</strong> С мы читали такие сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: „Приступиша же на40 к<strong>о</strong>рабль <strong>в</strong>ъ <strong>в</strong>еликых; бяху ж изременани межи ими, <strong>в</strong> нихъ [ркп.нихъхъ] же людье на к<strong>о</strong>нихъ, <strong>о</strong>дени <strong>в</strong> бръне, и к<strong>о</strong>не ихъ".В эт<strong>о</strong>м тексте следует прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> испра<strong>в</strong>ить чтение, принят<strong>о</strong>е<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех изданиях Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, <strong>в</strong>ключая издание1950 г<strong>о</strong>да. В них мы читаем: „на 40 к<strong>о</strong>рабль <strong>в</strong>ъ <strong>в</strong>еликых". Так<strong>о</strong>е чтениепредста<strong>в</strong>ляется бессмысленным. „Въ" не я<strong>в</strong>ляется предл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сящимсяк прилагательн<strong>о</strong>му „<strong>в</strong>еликых", а предста<strong>в</strong>ляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й лишьчасть флексии р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа 2-г<strong>о</strong> скл<strong>о</strong>нениямягк<strong>о</strong>й разн<strong>о</strong><strong>в</strong>идн<strong>о</strong>сти: „к<strong>о</strong>рабль<strong>в</strong>ь", п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му, как мы имеемниже <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м же тексте ф<strong>о</strong>рму „к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь" и „царе<strong>в</strong>ь". Эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>чень частаядля дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка флексия. „Великых" же следует п<strong>о</strong>ниматьне как местный падеж, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был бы единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жен припредл<strong>о</strong>ге „<strong>в</strong>" на <strong>в</strong><strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с „где", а р<strong>о</strong>дительный падеж мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>числа <strong>в</strong> с<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>ании с предшест<strong>в</strong>ующим сущест<strong>в</strong>ительным. Ф<strong>о</strong>рма„к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь" имеется <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м месте и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех <strong>о</strong>стальных списках п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.В<strong>о</strong>-<strong>в</strong>т<strong>о</strong>рых, <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „изременани". П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а мы не <strong>в</strong>стречаем нигде, кр<strong>о</strong>ме данн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> памятника. Ег<strong>о</strong> легче<strong>в</strong>сег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нять как ф<strong>о</strong>рму причастия страдательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зал<strong>о</strong>га пр<strong>о</strong>шедшег<strong>о</strong><strong>в</strong>ремени <strong>в</strong><strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м числе мужск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>м случае начал<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, <strong>о</strong>т к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>браз<strong>о</strong><strong>в</strong>ана данная ф<strong>о</strong>рма, был бы глаг<strong>о</strong>л „изременати",„изременаю". Именн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й глаг<strong>о</strong>л мы и нах<strong>о</strong>дим <strong>в</strong> „Материалах"И. И. Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong> ссылк<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> на данный текст. Эт<strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>л, п<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>идим<strong>о</strong>сти, следует п<strong>о</strong>нимать как <strong>о</strong>браз<strong>о</strong><strong>в</strong>анный <strong>о</strong>т сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>„ремень" с<strong>о</strong> значением „<strong>о</strong>кутать ремнями". Между тем,так<strong>о</strong>е значение никак не с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует к<strong>о</strong>нтексту. П<strong>о</strong> смыслу <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>мместе след<strong>о</strong><strong>в</strong>ал<strong>о</strong> бы искать наз<strong>в</strong>ание б<strong>о</strong>е<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>рабля, присп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>для пере<strong>в</strong><strong>о</strong>зки к<strong>о</strong>нницы. Если мы при<strong>в</strong>лечем для сра<strong>в</strong>нения другиесписки п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, т<strong>о</strong> у<strong>в</strong>идим, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong>се <strong>о</strong>ни с<strong>о</strong>гласны с С. 1Вне <strong>в</strong>сяк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>мнения, текст <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м случае исп<strong>о</strong>рчен. Для пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимания следует <strong>о</strong>братиться к греческ<strong>о</strong>му тексту „Ист<strong>о</strong>рии"Никиты Х<strong>о</strong>ниата. П<strong>о</strong>следний, перечисляя <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ружение крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, уп<strong>о</strong>минает<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных к<strong>о</strong>раблях и назы<strong>в</strong>ает их „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>нами": „В течениетрех лет был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ен<strong>о</strong> <strong>в</strong> Венции ст<strong>о</strong> десять др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong> для пере<strong>в</strong><strong>о</strong>зкик<strong>о</strong>нницы". 2П<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>сти, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>списке п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и читал<strong>о</strong>сь эт<strong>о</strong> греческ<strong>о</strong>есл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни", <strong>о</strong>ста<strong>в</strong>ленн<strong>о</strong>е без пере<strong>в</strong><strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>м случае <strong>о</strong>бщийк<strong>о</strong>нтекст следует <strong>в</strong><strong>о</strong>сстан<strong>о</strong><strong>в</strong>ить как: „бяху же и др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни" между ними.Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни" <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусских памятниках, <strong>в</strong> частн<strong>о</strong>сти<strong>в</strong> Еллинск<strong>о</strong>м лет<strong>о</strong>писце. Чт<strong>о</strong> же касается глаг<strong>о</strong>ла „изременати", т<strong>о</strong> следуетпризнать ег<strong>о</strong> ник<strong>о</strong>гда не сущест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шим.6. Вызы<strong>в</strong>ает с<strong>о</strong>мнение рассказ <strong>о</strong> бегст<strong>в</strong>е из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля императ<strong>о</strong>раАлексея Мурцуфла. В С мы читаем: „Цесарь же Мюрчюф<strong>о</strong>лъкрѣпляше б<strong>о</strong>яры и <strong>в</strong>се люди, х<strong>о</strong>тя ту брань ст<strong>в</strong><strong>о</strong>рити съ фрягы, и не1Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> M. H. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>, п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong><strong>в</strong>ля<strong>в</strong>ший к печати текстМ<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>да, пр<strong>о</strong>читал <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующем месте с<strong>о</strong>четание „и зременани",<strong>о</strong>днак<strong>о</strong> никак не к<strong>о</strong>мментирует ег<strong>о</strong> значения (см.: ПСРЛ, т. XXV, 1949,стр. 102).2См.: Никита Х<strong>о</strong>ниат. Ист<strong>о</strong>рия, начинающаяся с царст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ания И<strong>о</strong>анна К<strong>о</strong>мнина,т. II. СПб., 1862, стр. 227.
ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 129Х<strong>о</strong>ниату а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, уп<strong>о</strong>миная лишь <strong>о</strong> разграблении крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцамицерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong>, ничег<strong>о</strong> не г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong>б у<strong>в</strong><strong>о</strong>зе или уничт<strong>о</strong>жении имихуд<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енных ценн<strong>о</strong>стей, унаслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анных Византией еще <strong>о</strong>т языческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Рима. Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong>, а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести счел неуд<strong>о</strong>бным перечислить этиценн<strong>о</strong>сти как предметы ид<strong>о</strong>л<strong>о</strong>п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нст<strong>в</strong>а и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му не уп<strong>о</strong>мянул <strong>о</strong> них.Верн<strong>о</strong> наз<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести дни пер<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> и <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> штурма ст<strong>о</strong>лицыкрест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцами; т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> указы<strong>в</strong>ается дата избрания ими н<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>раЛатинск<strong>о</strong>й империи — 9 мая. Однак<strong>о</strong> если <strong>в</strong> при<strong>в</strong>еденных случаяхнас не м<strong>о</strong>жет не п<strong>о</strong>разить ист<strong>о</strong>рическая т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть и д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong><strong>в</strong>ерн<strong>о</strong>сть,т<strong>о</strong>, с друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> пр<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ляется стремление а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>рап<strong>о</strong><strong>в</strong>ести к нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й легендарн<strong>о</strong>сти <strong>в</strong> передаче с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщаем<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Ос<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> усматри<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> начале п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, к<strong>о</strong>гда из<strong>о</strong>бражаетсятайн<strong>о</strong>е бегст<strong>в</strong><strong>о</strong> царе<strong>в</strong>ича Алексея из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля на Запад <strong>о</strong>т преслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анийс<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> дяди-узурпат<strong>о</strong>ра Алексея III. Рассказ п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>бста<strong>в</strong>ленсказ<strong>о</strong>чными п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стями и к<strong>о</strong>ренным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м расх<strong>о</strong>дится с тем,чт<strong>о</strong> мы узнаем <strong>о</strong>б этих же с<strong>о</strong>бытиях из с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщения Никиты Х<strong>о</strong>ниата.В „Ист<strong>о</strong>рии" п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> мы читаем: „Между тем Алексей, без с<strong>о</strong>мнения,п<strong>о</strong> мысли с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тца, усл<strong>о</strong><strong>в</strong>ился бежать с <strong>о</strong>дним пизанцем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйк<strong>о</strong>манд<strong>о</strong><strong>в</strong>ал б<strong>о</strong>льшим купеческим к<strong>о</strong>раблем и т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>жидал уд<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>в</strong>ремени уск<strong>о</strong>льзнуть м<strong>о</strong>рем и закрыть с<strong>в</strong><strong>о</strong>й след <strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong>ю. К<strong>о</strong>гдауд<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е к <strong>о</strong>тплытию <strong>в</strong>ремя наступил<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>рабль распустил парусаи с п<strong>о</strong>путным <strong>в</strong>етр<strong>о</strong>м благ<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лучн<strong>о</strong> прибыл <strong>в</strong> А<strong>в</strong>л<strong>о</strong>нию на Геллесп<strong>о</strong>нте.Отсюда с к<strong>о</strong>рабля <strong>о</strong>тпра<strong>в</strong>лена была для принятия Алексея шлюпка<strong>в</strong> Афиру, п<strong>о</strong> прибытии <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую матр<strong>о</strong>сы, чт<strong>о</strong>бы скрыть с<strong>в</strong><strong>о</strong>е наст<strong>о</strong>ящеенамерение, начали нагружать пес<strong>о</strong>к, как будт<strong>о</strong> бы нужный к<strong>о</strong>раблю,п<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыгрузке ег<strong>о</strong> т<strong>о</strong><strong>в</strong>ар<strong>о</strong><strong>в</strong>, для балласта. Убежа<strong>в</strong> сюда из Дам<strong>о</strong>кратии,Алексей сел на шлюпку и переехал на к<strong>о</strong>рабль. Бегст<strong>в</strong><strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>был<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong>, и императ<strong>о</strong>р приказал немедленн<strong>о</strong> <strong>о</strong>быскать к<strong>о</strong>рабль;н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сланные не м<strong>о</strong>гли узнать Алексея: <strong>о</strong>н <strong>о</strong>стриг себе <strong>в</strong> круж<strong>о</strong>к<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>сы, нарядился <strong>в</strong> латинскую <strong>о</strong>дежду, смешался с т<strong>о</strong>лп<strong>о</strong>ю и таким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м укрылся <strong>о</strong>т сыщик<strong>о</strong><strong>в</strong>". 1Если сра<strong>в</strong>нить рассказ Х<strong>о</strong>ниата с <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю, т<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>следняя <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается на устных нар<strong>о</strong>дных сказаниях,распр<strong>о</strong>страни<strong>в</strong>шихся среди населения Византии п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong> ( <strong>о</strong>ду т<strong>о</strong>гдашнихс<strong>о</strong>бытий.Т<strong>о</strong>чк<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ения между <strong>о</strong>беими <strong>в</strong>ерсиями м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> считатьсл<strong>о</strong><strong>в</strong>а Х<strong>о</strong>ниата: „закрыть след с<strong>в</strong><strong>о</strong>й <strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong>ю". Не лишен<strong>о</strong> <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятия, чт<strong>о</strong>эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, <strong>в</strong>зятые из как<strong>о</strong>г<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> <strong>о</strong>фициальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника, п<strong>о</strong>нималисьнар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й легенд<strong>о</strong>й бук<strong>в</strong>альн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>язи с чем и п<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ился <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>естиэпиз<strong>о</strong>д <strong>о</strong> б<strong>о</strong>чке с тр<strong>о</strong>йным дн<strong>о</strong>м.Следы нар<strong>о</strong>дных легенд <strong>в</strong> передаче п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести заметны и <strong>в</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йлюб<strong>в</strong>и ее а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра к сказ<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>му числу „с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к": на с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка <strong>в</strong>еликих к<strong>о</strong>рабляхкрест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцы п<strong>о</strong>дплы<strong>в</strong>ают к Царьграду, п<strong>о</strong>сле зах<strong>в</strong>ата ими ст<strong>о</strong>лицы п<strong>о</strong>дпрест<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м с<strong>в</strong>. С<strong>о</strong>фии <strong>о</strong>ни нах<strong>о</strong>дят клад <strong>в</strong> с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к кадей з<strong>о</strong>л<strong>о</strong>та, над алтаремС<strong>о</strong>фии — с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к „<strong>в</strong>еликих кубк<strong>о</strong><strong>в</strong>".При сра<strong>в</strong>нении с другими ист<strong>о</strong>чниками <strong>о</strong>бнаружи<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>естип<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й и хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическая нет<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть, например, <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщении <strong>о</strong> смертиимперат<strong>о</strong>ра Исаака Ангела. Х<strong>о</strong>ниаі и другие указы<strong>в</strong>ают, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>тимперат<strong>о</strong>р умер лишь п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как ег<strong>о</strong> сын Алексей был уже с<strong>в</strong>ергнути зат<strong>о</strong>чен Мурцуфл<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть же рассказы<strong>в</strong>ает <strong>о</strong> смерти Исаакад<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщения <strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>сстании к<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да пр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong> ег<strong>о</strong>сына как с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщника нена<strong>в</strong>истных ин<strong>о</strong>земце<strong>в</strong>.Никита X <strong>о</strong> н и а т, ук. с<strong>о</strong>ч., стр. 268—269.9 <strong>Дре<strong>в</strong>нерусская</strong> литература, т. X
130 H. A. МЕЩЕРСКИЙН<strong>о</strong> если так<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ение п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести пр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong><strong>о</strong>речит хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, устана<strong>в</strong>ли<strong>в</strong>аем<strong>о</strong>йна <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ании других с<strong>в</strong>идетельст<strong>в</strong>, т<strong>о</strong> благ<strong>о</strong>даря эт<strong>о</strong>мурассказ намн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыигры<strong>в</strong>ает <strong>в</strong> идейн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении. Смерть Исаакапредста<strong>в</strong>ляется прямым п<strong>о</strong>следст<strong>в</strong>ием ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>г<strong>о</strong>рчения п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ду насилийи бесчинст<strong>в</strong>, т<strong>в</strong><strong>о</strong>римых „<strong>фрягами</strong>", и <strong>в</strong>ым<strong>о</strong>гательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> треб<strong>о</strong><strong>в</strong>аниях<strong>в</strong>ыплаты <strong>о</strong>бещанных им царе<strong>в</strong>ичем сумм. Не будучи <strong>в</strong> силах<strong>в</strong>ынести <strong>о</strong>ск<strong>о</strong>рблений, Исаак „разб<strong>о</strong>лѣ<strong>в</strong>ъся, и бысть мних, и <strong>о</strong>тидес<strong>в</strong>ѣта сег<strong>о</strong>". Здесь <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыразительна трехчленная к<strong>о</strong>нц<strong>о</strong><strong>в</strong>ка,п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енная на п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>м усилении значения п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бранных а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong><strong>в</strong> и <strong>в</strong>ыражений.Итак, х<strong>о</strong>тя <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> и предста<strong>в</strong>ляет значительную ценн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>еист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника, не следует забы<strong>в</strong>ать <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на<strong>о</strong>стается прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енным пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едением, прит<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едениемименн<strong>о</strong> русск<strong>о</strong>й литературы с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени.IVМ<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>гласиться с ут<strong>в</strong>ерждением а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра <strong>о</strong>черка <strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>мт<strong>о</strong>ме „Ист<strong>о</strong>рии русск<strong>о</strong>й литературы", чт<strong>о</strong> язык п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести не н<strong>о</strong>ситкаких-либ<strong>о</strong> след<strong>о</strong><strong>в</strong> ин<strong>о</strong>язычн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ригинала. При<strong>в</strong>еденные сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а следуетп<strong>о</strong>нимать <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м смысле, чт<strong>о</strong> перед нами пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение, безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>,не пере<strong>в</strong><strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е и не к<strong>о</strong>мпиляти<strong>в</strong>н<strong>о</strong>е из каких-либ<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих ин<strong>о</strong>странных<strong>о</strong>ригинал<strong>о</strong><strong>в</strong>, а сам<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>е т<strong>в</strong><strong>о</strong>рение русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> предста<strong>в</strong>ляетсяединым и п<strong>о</strong> идее, и п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зици<strong>о</strong>нным <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стям. Не исключается,<strong>о</strong>днак<strong>о</strong>, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ания а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхин<strong>о</strong>язычных ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong><strong>в</strong>, а м<strong>о</strong>жет быть, и устных рассказ<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>в</strong>изантийце<strong>в</strong> и крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми ему прих<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь личн<strong>о</strong><strong>о</strong>бщаться. Прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание значительнаяпр<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>йка <strong>в</strong> тексте п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести лексики греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения. Б<strong>о</strong>льшаячасть ее <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к сфере церк<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии и принадлежитеще к пластам <strong>о</strong>бщесла<strong>в</strong>янских заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аний, <strong>в</strong><strong>о</strong>шедшихчерез церк<strong>о</strong><strong>в</strong>ную стар<strong>о</strong>сла<strong>в</strong>янскую книжн<strong>о</strong>сть. К эт<strong>о</strong>му типу <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятсясл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: папа, С<strong>о</strong>фия, м<strong>о</strong>настырь, мних, патриарх, <strong>о</strong>нб<strong>о</strong>л (ам<strong>в</strong><strong>о</strong>н), тябл<strong>о</strong>,<strong>о</strong>лтарь, <strong>о</strong>лтарныя, тряпеза, п<strong>о</strong>некадил<strong>о</strong>, е<strong>в</strong>ангелье, ик<strong>о</strong>ны, фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ф,пискупы. 1 К эт<strong>о</strong>й же группе причислим сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: цесарь, к<strong>о</strong>рабль, фряг.Эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, разумеется, наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> крепк<strong>о</strong> и шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> <strong>в</strong>недрились <strong>в</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong>арныйс<strong>о</strong>ста<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>гли уп<strong>о</strong>требляться п<strong>о</strong><strong>в</strong>семестн<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>гут <strong>в</strong>стретиться <strong>в</strong> люб<strong>о</strong>м русск<strong>о</strong>м памятнике, неза<strong>в</strong>исим<strong>о</strong><strong>о</strong>т места ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>здания.К друг<strong>о</strong>й группе заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аний из греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> следует <strong>о</strong>тнестиназ<strong>в</strong>ание зданий и местн<strong>о</strong>стей <strong>в</strong> К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ле: п<strong>о</strong>друмье (ипп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>м),Вергетис (наз<strong>в</strong>ание м<strong>о</strong>настыря EvepfeTV);), Испигас (наз<strong>в</strong>ание <strong>в</strong><strong>о</strong>р<strong>о</strong>т, <strong>в</strong>едущих<strong>в</strong> приг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д Пиги, Et? Пігр;), Лахерна (Влахернский д<strong>в</strong><strong>о</strong>рец). Этиназ<strong>в</strong>ания <strong>в</strong>ерн<strong>о</strong> передают нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>-разг<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>шение, <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>е<strong>в</strong> т<strong>о</strong>й среде, где м<strong>о</strong>г <strong>в</strong>ращаться а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, жи<strong>в</strong>я <strong>в</strong> К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ле.Эти же наз<strong>в</strong>ания уп<strong>о</strong>треблял и Д<strong>о</strong>брыня—Ант<strong>о</strong>ний <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем <strong>о</strong>писании<strong>Царьграда</strong>.К третьей группе сл<strong>о</strong><strong>в</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся наз<strong>в</strong>ания <strong>в</strong><strong>о</strong>енных суд<strong>о</strong><strong>в</strong> и ихчастей: галѣя, скала, др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н; сюда же примыкают: рая (раина-рея)и кадь (мера). Эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, частью заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>анные из итальянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>языка <strong>в</strong> греческий, были т<strong>о</strong>же, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странены1 См.: М. Р. Ф а с м е р. Грек<strong>о</strong>-сла<strong>в</strong>янские этюды, т. III. СПб., 1912, стр. 29,76, 46, 180, 71 и др.
ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРЛДА ФРЯГАМИ 131<strong>в</strong> нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й речи <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> населения и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>гут служитьлишним д<strong>о</strong>казательст<strong>в</strong><strong>о</strong>м жи<strong>в</strong><strong>о</strong>й с<strong>в</strong>язи а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести с дем<strong>о</strong>кратическимикругами жителей <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>лицы. Кстати, наз<strong>в</strong>ание судна„галѣя" уже <strong>в</strong> т<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя быт<strong>о</strong><strong>в</strong>ал<strong>о</strong> и <strong>в</strong> русск<strong>о</strong>м языке; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается<strong>в</strong> Ла<strong>в</strong>рентье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д тем же <strong>1204</strong> г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м, <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ании<strong>о</strong> п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>де князя Все<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>да на <strong>в</strong><strong>о</strong>лжских булгар. Обращает на себя<strong>в</strong>нимание и <strong>в</strong>ыражение „пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>ъ б<strong>о</strong>ярехъ". Так <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести передан<strong>о</strong>наз<strong>в</strong>ание сана, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый Мурцуфл <strong>о</strong>бещает с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему с<strong>о</strong>пернику Ник<strong>о</strong>лаюКан<strong>о</strong><strong>в</strong>у. Эт<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыражение—<strong>о</strong>че<strong>в</strong>идная калька с греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тирыт<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рили близк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к нему сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а. 1С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> усматри<strong>в</strong>ать и следы западн<strong>о</strong>е<strong>в</strong>р<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>язык<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>здейст<strong>в</strong>ия <strong>в</strong> ряде мест, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>гда перечисляютсяимена и титулы рук<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>дителей крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>п<strong>о</strong>лчения.Так, Б<strong>о</strong>нифаций маркграф М<strong>о</strong>нферратский наз<strong>в</strong>ан „маркус", чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жетс<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ать итальянск<strong>о</strong>му marchio, marchiso.Эт<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong> был<strong>о</strong> уже <strong>в</strong> 1-м издании Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, где<strong>в</strong> примечании при<strong>в</strong>едена <strong>в</strong>ыдержка из сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аря Дюканжа: „marchae, velmarchae, seu provinciae limitaneae praefectus".Люб<strong>о</strong>пытн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дин<strong>о</strong>й маркграфа наз<strong>в</strong>ан г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д Вер<strong>о</strong>на, причемпередан<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> наз<strong>в</strong>ание <strong>в</strong> немецк<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме — Берн (Bern) с п<strong>о</strong>яснением:„иде же бѣ жилъ п<strong>о</strong>ганый, злыи Дедрик", т. е. Те<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рих Остг<strong>о</strong>тский.Эт<strong>о</strong> на<strong>в</strong><strong>о</strong>дит на мысль <strong>о</strong> знак<strong>о</strong>мст<strong>в</strong>е а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести с каким-т<strong>о</strong> немецкимист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>м, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, с „Песнью <strong>о</strong> Нибелунгах", <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йТе<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рих, как из<strong>в</strong>естн<strong>о</strong>, фигурирует п<strong>о</strong>д именем Dietrich von Bern.Ф<strong>о</strong>рма же имени „Дедрик", как кажется, с<strong>в</strong>идетельст<strong>в</strong>ует <strong>о</strong> нижненемецк<strong>о</strong>мег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>шении. Балдуин граф Фландрский наз<strong>в</strong>ан <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю„К<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>фъ Офланъдръ" или „К<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>фларендъ". В пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й части эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>имени легк<strong>о</strong> узнать итальянск<strong>о</strong>е conto—„граф". В<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й же части<strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание предл<strong>о</strong>г of (<strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ии с <strong>в</strong>ерхненемецкимvon)-—„of Handern". Не п<strong>о</strong>пали ли эти наз<strong>в</strong>ания <strong>в</strong> <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> <strong>в</strong> результатенеп<strong>о</strong>средст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщения ее а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра именн<strong>о</strong> с фландрскимирыцарями-крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцами, с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых и были записаны именаих <strong>в</strong><strong>о</strong>ждей?Титул д<strong>о</strong>жа Венеции Данд<strong>о</strong>л<strong>о</strong> передан <strong>в</strong> ф<strong>о</strong>рме „дужь", чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уетитальянск<strong>о</strong>му Doge (при латинск<strong>о</strong>м и <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>м — dux),заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>чень ран<strong>о</strong> также и <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусский язык.Все при<strong>в</strong>еденные западн<strong>о</strong>е<strong>в</strong>р<strong>о</strong>пейские элементы лексики <strong>о</strong>тражаютпрям<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бщение а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> с греческим населением<strong>Царьграда</strong>, н<strong>о</strong> и с „<strong>фрягами</strong>", жи<strong>в</strong>шими <strong>в</strong> нем и д<strong>о</strong> зах<strong>в</strong>ата крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцамии <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> умн<strong>о</strong>жи<strong>в</strong>шимися п<strong>о</strong>сле <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ания Латинск<strong>о</strong>йимперии.П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть сра<strong>в</strong>нительн<strong>о</strong> терпим<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцам и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>старается <strong>о</strong>т<strong>в</strong>ести <strong>о</strong>б<strong>в</strong>инения <strong>о</strong>т римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы и <strong>о</strong>т немецк<strong>о</strong>г<strong>о</strong>императ<strong>о</strong>ра. Д<strong>в</strong>ажды п<strong>о</strong>дчерки<strong>в</strong>ается их запрещение рыцарям т<strong>в</strong><strong>о</strong>ритьбесчиния <strong>в</strong> Греческ<strong>о</strong>й земле.В т<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя как Х<strong>о</strong>ниат не жалеет <strong>в</strong>ыражений, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брис<strong>о</strong><strong>в</strong>атьжест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>сть латинян, их грубые к<strong>о</strong>щунст<strong>в</strong>а и п<strong>о</strong>ругания над памятниками<strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>й культуры, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong>б <strong>о</strong>граблении ими лишьцерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных ценн<strong>о</strong>стей. М<strong>о</strong>жет быть, эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъясняется тем, чт<strong>о</strong> дляХ<strong>о</strong>ниата с<strong>о</strong> <strong>в</strong>зятием <strong>Царьграда</strong> гибла неза<strong>в</strong>исим<strong>о</strong>сть ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дины, сам1 М. Р. Фасмер (ук. с<strong>о</strong>ч., стр. 161) <strong>о</strong>тмечал, чт<strong>о</strong> „ряд греческих к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зит<strong>о</strong><strong>в</strong>(composita) с 7грыт<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странялся на русск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>ч<strong>в</strong>е, чт<strong>о</strong> стал притяги<strong>в</strong>атьк себе путем нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления и другие сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а".9*
132 H. A. МЕЩЕРСКИЙ<strong>о</strong>н терял п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение и б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong><strong>о</strong>, т<strong>о</strong>гда как русский а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р <strong>в</strong>сё женаблюдал пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ди<strong>в</strong>шие с<strong>о</strong>бытия с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, личн<strong>о</strong> ими не задетый.С<strong>о</strong><strong>о</strong>бщение п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> „фряги <strong>о</strong>бладают" К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лем,указы<strong>в</strong>ает, не п<strong>о</strong>зже как<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени <strong>о</strong>на сл<strong>о</strong>жена: так<strong>о</strong>й граньюя<strong>в</strong>ляется 1261 г<strong>о</strong>д.Б<strong>о</strong>льшую д<strong>о</strong>лю <strong>в</strong>ины <strong>в</strong> разгр<strong>о</strong>ме империи <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> приписы<strong>в</strong>ает <strong>в</strong>енецианцами, <strong>в</strong> частн<strong>о</strong>сти, их д<strong>о</strong>жу, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый „мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> брани на градзамышляше". Такая <strong>о</strong>ценка деятельн<strong>о</strong>сти Данд<strong>о</strong>л<strong>о</strong> и ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>граждан<strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нении „с крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сными б<strong>о</strong>л<strong>в</strong>анам и, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых немил<strong>о</strong>сердн<strong>о</strong> надулии к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>в</strong>месте с<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ими не<strong>о</strong>тесанными князьями были <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> лишь<strong>о</strong>рудием <strong>в</strong> руках этих т<strong>о</strong>ргашей (Geldmacher)", 1 — <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уетист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти и лишний раз п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждает п<strong>о</strong>литическуюпр<strong>о</strong>ницательн<strong>о</strong>сть а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.Специфически русским я<strong>в</strong>ляется не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> стиль изл<strong>о</strong>жения п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести;с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует интересам русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ная идея, <strong>в</strong>л<strong>о</strong>женнаяа<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>в</strong> ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение и бы<strong>в</strong>шая нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> <strong>в</strong>ажн<strong>о</strong>й и зл<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дне<strong>в</strong>н<strong>о</strong>йдля т<strong>о</strong>гдашней Руси: если Царьград пал <strong>в</strong>следст<strong>в</strong>ие „с<strong>в</strong>адыцесаре<strong>в</strong>ь", т<strong>о</strong> <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м заключен ур<strong>о</strong>к и для русских князей.В с<strong>в</strong><strong>о</strong>их <strong>о</strong>писаниях а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>бращает <strong>в</strong>нимание прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong>на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> резк<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>гдашней русск<strong>о</strong>й дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти.Ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ражают <strong>о</strong>детые <strong>в</strong> бр<strong>о</strong>ню к<strong>о</strong>ни крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>. Ег<strong>о</strong> ужасает <strong>в</strong>изантийскаяказнь п<strong>о</strong>средст<strong>в</strong><strong>о</strong>м <strong>о</strong>слепления стекл<strong>о</strong>м, при к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й глаза<strong>о</strong>стаются неп<strong>о</strong><strong>в</strong>режденными, н<strong>о</strong> чел<strong>о</strong><strong>в</strong>ек перестает <strong>в</strong>идеть.Стиль п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует, как пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong><strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рии русск<strong>о</strong>й литературы", стилю дре<strong>в</strong>нерусских лет<strong>о</strong>писей.Ос<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> заметн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> сказы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> част<strong>о</strong>м исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ании прям<strong>о</strong>йречи <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е средст<strong>в</strong>а характеристики из<strong>о</strong>бражаемых лиц. Витие<strong>в</strong>ата,напыщена и гр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>здка п<strong>о</strong> синтаксическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ению у<strong>в</strong>ещательнаяречь римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы, <strong>о</strong>тры<strong>в</strong>ист<strong>о</strong> зан<strong>о</strong>счи<strong>в</strong>ы речи Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича, Мурцуфла,б<strong>о</strong>яр. Нап<strong>о</strong>минает лет<strong>о</strong>писные речи с<strong>в</strong><strong>о</strong>им энергичным <strong>в</strong>ыражениемрыцарск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>блести <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ание крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong> п<strong>о</strong>д стенами <strong>Царьграда</strong>:„Оже нам нѣту Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця, с ним же есме пришли, да лучены есть умрети у Цесаря града, нежели съ срам<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тъити".Функция при<strong>в</strong><strong>о</strong>димых речей т<strong>о</strong>же с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>му стилю.В п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести предста<strong>в</strong>лены не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>енные речи, н<strong>о</strong> и речи п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>льские,например, речь Мурцуфла „людем", с<strong>о</strong>бра<strong>в</strong>шимся <strong>в</strong> С<strong>о</strong>фии:„Язъ ялъ <strong>в</strong><strong>о</strong>р<strong>о</strong>га <strong>в</strong>ашег<strong>о</strong> Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця. Язъ <strong>в</strong>ашь цесарь, a Ник<strong>о</strong>лѣ даюпьр<strong>в</strong>ыи <strong>в</strong>ъ б<strong>о</strong>ярех. И сл<strong>о</strong>жи съ себе <strong>в</strong>ѣнец!".Далее читаем типичную крест<strong>о</strong>цел<strong>о</strong><strong>в</strong>альную речь кля<strong>в</strong>шихся ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нник<strong>о</strong><strong>в</strong>Ник<strong>о</strong>лая: „Кт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тступит <strong>о</strong>т Ник<strong>о</strong>лы, да будет пр<strong>о</strong>клят". Лак<strong>о</strong>ничн<strong>о</strong>е,п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е <strong>в</strong>нутренней энергии п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ение речей, <strong>о</strong>билие <strong>в</strong> нихиск<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> русск<strong>о</strong>й лексики <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уют п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ению анал<strong>о</strong>гичныхречей и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех дре<strong>в</strong>нерусских лет<strong>о</strong>писях. Лет<strong>о</strong>писный стиль пр<strong>о</strong>слежи<strong>в</strong>аетсяи <strong>в</strong> <strong>о</strong>писаниях б<strong>о</strong>е<strong>в</strong>ых дейст<strong>в</strong>ий, к<strong>о</strong>гда мы <strong>в</strong>стречаемсяс т<strong>о</strong>чным уп<strong>о</strong>треблением <strong>в</strong><strong>о</strong>инск<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>й <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нейРуси, например: „Отт<strong>о</strong>ль начаша стр<strong>о</strong>ити брань к<strong>о</strong> граду и замыслиша,як<strong>о</strong> же и преже, на к<strong>о</strong>раблих раями на шьглах, на иных к<strong>о</strong>раблихисъциниша п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>кы и лѣст<strong>в</strong>иця, а на инѣх замыслиша с<strong>в</strong>ѣши<strong>в</strong>ати б<strong>о</strong>чкычерес град, накладены см<strong>о</strong>лины, и лучины зажегше, пустиша на х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мы,як<strong>о</strong> же и прѣже, п<strong>о</strong>жьг<strong>о</strong>ша град".В этих <strong>о</strong>писаниях <strong>в</strong>сё типичн<strong>о</strong> для лет<strong>о</strong>писи: и лексика (с заб<strong>о</strong>р<strong>о</strong>лы,п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>кы, стрѣлы, сулица), и динамичн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> из<strong>о</strong>бражении б<strong>о</strong>я.Архи<strong>в</strong> К. Маркса и Ф. Энгельса, т. V, стр. 197.
134 H. A. МЕЩЕРСКИЙЧт<strong>о</strong> же касается редк<strong>о</strong>й лексики, уп<strong>о</strong>требленн<strong>о</strong>й <strong>в</strong> нашей п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести,т<strong>о</strong> и <strong>о</strong>на не н<strong>о</strong>сит на себе <strong>о</strong>тпечатка чег<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Так, сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „мѣняшеть" — „<strong>о</strong>бещал", „сулил" — п<strong>о</strong>зднейшие спискизаменяют б<strong>о</strong>лее уп<strong>о</strong>требительным для с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени „суляшеть" (А),„<strong>о</strong><strong>в</strong>ѣща<strong>в</strong>ашеть" (M). Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> с данным значением <strong>в</strong> „Материалах" Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>не зарегистрир<strong>о</strong><strong>в</strong>ан<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> с приста<strong>в</strong>к<strong>о</strong>й „п<strong>о</strong>"и пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong><strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>т нег<strong>о</strong> сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „п<strong>о</strong>менение" нередк<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречаются<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>м пере<strong>в</strong><strong>о</strong>де „Ист<strong>о</strong>рии иудейск<strong>о</strong>й <strong>в</strong><strong>о</strong>йны" И<strong>о</strong>сифаФла<strong>в</strong>ия. 1Глаг<strong>о</strong>л „<strong>о</strong>блупиша", <strong>в</strong> Б, Ч, А замененный глаг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м „<strong>о</strong>б<strong>о</strong>имаша"<strong>в</strong> значении „<strong>о</strong>б<strong>о</strong>брали", пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong>стречается не раз и <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи, н<strong>о</strong> не менее част<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается <strong>о</strong>н и <strong>в</strong> других памятниках,<strong>о</strong> н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждении к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых не м<strong>о</strong>жет быть и речи, например,<strong>в</strong> т<strong>о</strong>й же „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия: „жи<strong>в</strong>ых рѣзаху, а гр<strong>о</strong>бныялупяху", а также <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6789 и 6791 г<strong>о</strong>дами.Глаг<strong>о</strong>л „из<strong>в</strong>еременити" (из<strong>в</strong>ременати) т<strong>о</strong>же нах<strong>о</strong>дим <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6660 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м.Сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „сънем" (<strong>в</strong> значении „сейм") <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дских памятникахне <strong>в</strong>стречается. В южн<strong>о</strong>русских же лет<strong>о</strong>писях <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бычен именн<strong>о</strong><strong>в</strong> данн<strong>о</strong>м значении, например, <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6605, 6656,6664, 6673 и 6676 г<strong>о</strong>дами. Также част<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> южн<strong>о</strong>русскихлет<strong>о</strong>писях „с<strong>в</strong>ада" <strong>в</strong> значении „сс<strong>о</strong>ра" (Ипатье<strong>в</strong>ская лет<strong>о</strong>пись, п<strong>о</strong>д1203 г.). Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дье" <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести уп<strong>о</strong>требляется <strong>в</strong> значении „благ<strong>о</strong>приятнаяп<strong>о</strong>г<strong>о</strong>да". Еще В. И. Даль заметил: „На юге, западе «п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>да»нередк<strong>о</strong> значит «<strong>в</strong>ёдр<strong>о</strong>»—х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шее, ясн<strong>о</strong>е, сух<strong>о</strong>е <strong>в</strong>ремя". В так<strong>о</strong>м жезначении <strong>о</strong>н<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>треблен<strong>о</strong> <strong>в</strong> Ла<strong>в</strong>рентье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6736 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м.„Безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong> се<strong>в</strong>ерным" м<strong>о</strong>рским и речным термин<strong>о</strong>м призна<strong>в</strong>ал<strong>о</strong>сьсущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „шьгла". 2 Однак<strong>о</strong> так<strong>о</strong>е „безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>е" ег<strong>о</strong> ге<strong>о</strong>графическ<strong>о</strong>еприур<strong>о</strong>чение не <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждается данными дре<strong>в</strong>нерусскихпамятник<strong>о</strong><strong>в</strong> и с<strong>о</strong><strong>в</strong>ременн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>уп<strong>о</strong>требления.В „Материалах для сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аря дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка" И. И. Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>для исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ания сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а „шьлга" (шьгла) при<strong>в</strong><strong>о</strong>дится т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>значение (п<strong>о</strong> Далю), а именн<strong>о</strong>: „лестница <strong>в</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> бре<strong>в</strong>н<strong>о</strong> с <strong>в</strong>ырубкамиили наб<strong>о</strong>йками", причем <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е иллюстрации, кр<strong>о</strong>ме данн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> местап<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, цитируется „П<strong>о</strong>слание <strong>о</strong> рае" Василия Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: „П<strong>о</strong><strong>в</strong>елѣшаедин<strong>о</strong>му другу с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему <strong>в</strong>зыти п<strong>о</strong> шеглѣ на г<strong>о</strong>ру ту".Между тем,сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> эт<strong>о</strong> имеет мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> значений, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>е из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых —„мачта на к<strong>о</strong>рабле", п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дящее и для нашег<strong>о</strong> текста. Распр<strong>о</strong>странен<strong>о</strong><strong>о</strong>н<strong>о</strong> был<strong>о</strong> шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> и <strong>в</strong> пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>м и даже сейчас <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рах<strong>в</strong> различных ф<strong>о</strong>нетических <strong>в</strong>ариантах: шьгла, шегла, шегила, ш<strong>о</strong>гла,щегла, шелга, шылга и т. п.В сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аре Даля при<strong>в</strong><strong>о</strong>дятся между пр<strong>о</strong>чим и такие значения: дере<strong>в</strong><strong>о</strong>,бре<strong>в</strong>н<strong>о</strong>, лесина, цел<strong>о</strong>е г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>мя, шест для флага, для п<strong>о</strong>дъема значка;шест, жердь, к<strong>о</strong>ею пр<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>дят не<strong>в</strong><strong>о</strong>д п<strong>о</strong>д л<strong>о</strong>дк<strong>о</strong>й, шест, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>д<strong>в</strong>еши<strong>в</strong>аютили ста<strong>в</strong>ят ск<strong>в</strong><strong>о</strong>решню, и т. д. В <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении террит<strong>о</strong>риальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>распр<strong>о</strong>странения ег<strong>о</strong> Даль дает п<strong>о</strong>меты: „<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>г., нижег., <strong>в</strong><strong>о</strong>лж." и др.Личн<strong>о</strong> нам пришл<strong>о</strong>сь слышать эт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong> Чкал<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бласти.Зарегистрир<strong>о</strong><strong>в</strong>ан<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> и <strong>в</strong> украинских г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рах. 31V. M. Istrine. La prise de Jorusalem. Paris, 1934, t. I, стр. 19, 34—38, 62;-t. II, стр. 60, 17, 149, 34, 193, 15.2 См.: Ученые записки Ленинградск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> педаг<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> институтаим. А. И. Герцена, т. 20, 1949, стр. 267—278.у См.: Пр<strong>о</strong>грама для збирания матеріалі<strong>в</strong> д<strong>о</strong> Діалект<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гічн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Атласа Украинськ<strong>о</strong>ім<strong>о</strong><strong>в</strong>и. Киі<strong>в</strong>, 1948, стр. 34.
ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 135Нак<strong>о</strong>нец, ближайшую лексическую параллель к интересующему насместу м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> найти <strong>в</strong> т<strong>о</strong>й же „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия. Там рассказы<strong>в</strong>ается<strong>о</strong> стен<strong>о</strong>битн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>рудии-таране: „И п<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>иша <strong>о</strong><strong>в</strong>енъ, еж естьдре<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>елик<strong>о</strong> и т<strong>о</strong>лъст<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> шеглѣ к<strong>о</strong>рабльн<strong>о</strong>и, а <strong>в</strong> к<strong>о</strong>нець ж ег<strong>о</strong><strong>в</strong>сажен<strong>о</strong> желез<strong>о</strong> <strong>в</strong>елик<strong>о</strong>, р<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>, имь ж и <strong>о</strong><strong>в</strong>енъ наречется".Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, бессп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> характерная лексика, исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>анная<strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, не с<strong>о</strong>держит <strong>в</strong> себе ничег<strong>о</strong> специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и ск<strong>о</strong>рее <strong>в</strong>едет нас к сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>уп<strong>о</strong>треблению, с<strong>в</strong><strong>о</strong>йст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>му южн<strong>о</strong>йРуси т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени. К эт<strong>о</strong>му же <strong>в</strong>ы<strong>в</strong><strong>о</strong>ду при<strong>в</strong><strong>о</strong>дят и нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые наблюдениянад грамматическими <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стями языка п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.Так, <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е к<strong>о</strong>личест<strong>в</strong><strong>о</strong> глаг<strong>о</strong>льныхф<strong>о</strong>рм имперфекта 3-г<strong>о</strong> лица единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числас флексией „ть": х<strong>о</strong>жашеть, учашеть, мышляшеть, бьяхуть и т. п.Из <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>личест<strong>в</strong>а 30 имперфектных ф<strong>о</strong>рм 3-г<strong>о</strong> лица <strong>в</strong> текстеп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести такую флексию имеют 15. В т<strong>о</strong> же <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>бще п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные ф<strong>о</strong>рмы <strong>о</strong>чень редки. Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждаетп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение, <strong>в</strong>ысказанн<strong>о</strong>е еще <strong>в</strong> 1852 г<strong>о</strong>ду П. А. Ла<strong>в</strong>р<strong>о</strong><strong>в</strong>ским и <strong>в</strong> п<strong>о</strong>следнее<strong>в</strong>ремя п<strong>о</strong>ддержанн<strong>о</strong>е Л. А. Булах<strong>о</strong><strong>в</strong>ским 1 и П. Я. Черных, 2 чт<strong>о</strong>флексия „ть" для ф<strong>о</strong>рмы 3-г<strong>о</strong> лица имперфекта не характерна для н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дскихи <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>бще для се<strong>в</strong>ерных письменных памятник<strong>о</strong><strong>в</strong> и я<strong>в</strong>ляетсяпризнак<strong>о</strong>м южн<strong>о</strong>русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> текста, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>о</strong>на<strong>в</strong>стречается и пре<strong>о</strong>бладает. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е же наблюдение, м<strong>о</strong>жет быть,следует сделать и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> ф<strong>о</strong>рмы р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>числа сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>й на „і<strong>о</strong>": к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь,цесаре<strong>в</strong>ь. В Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong> списку С п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная ф<strong>о</strong>рмане <strong>о</strong>бнаружена. В Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дских грам<strong>о</strong>тах п<strong>о</strong>падаются лишь д<strong>в</strong>а случаяс флексией „е<strong>в</strong>ь": „купче<strong>в</strong>", „купце<strong>в</strong>"; <strong>в</strong>се <strong>о</strong>стальные ф<strong>о</strong>рмы безфлексии „е<strong>в</strong>ь". Между тем, <strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия эт<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>леечастая ф<strong>о</strong>рма: царе<strong>в</strong>ь, <strong>в</strong>ластеле<strong>в</strong>ь, дне<strong>в</strong>ь и т. п.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, и п<strong>о</strong> язык<strong>о</strong><strong>в</strong>ым <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стям памятник не следуетсчитать специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дским. Отпадает также, как п<strong>о</strong>казал<strong>о</strong>исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ание, не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть предп<strong>о</strong>лагать заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ание п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести<strong>в</strong> Еллинский лет<strong>о</strong>писец из Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи. Лучшая п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>юс<strong>о</strong>хранн<strong>о</strong>сть текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца, чем <strong>в</strong> С,эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждает. Если мы учтем, чт<strong>о</strong>, п<strong>о</strong> указаниям ß. M. Истринаи А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>а, Еллинский лет<strong>о</strong>писец уже сущест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ал <strong>в</strong> 30-х г<strong>о</strong>дахXIII <strong>в</strong>ека (<strong>в</strong> д<strong>о</strong>ба<strong>в</strong>ление к чему следует указать на с<strong>в</strong>язь с Еллинскимлет<strong>о</strong>писцем ряда лет<strong>о</strong>писных из<strong>в</strong>естий, <strong>в</strong><strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящих, <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, к Р<strong>о</strong>ст<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>мус<strong>в</strong><strong>о</strong>ду, как, например, рассказ <strong>о</strong> Липицк<strong>о</strong>й бит<strong>в</strong>е п<strong>о</strong>д 1216 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м<strong>в</strong> С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи и др.), т<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение <strong>о</strong> путешест<strong>в</strong>ии п<strong>о</strong><strong>в</strong>естииз <strong>Царьграда</strong> <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д, а <strong>о</strong>ттуда уже на <strong>в</strong><strong>о</strong>ст<strong>о</strong>к Руси, где, <strong>в</strong>идим<strong>о</strong>,сл<strong>о</strong>жился Еллинский лет<strong>о</strong>писец, следует признать не<strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятным.Нужн<strong>о</strong> еще указать, чт<strong>о</strong> как <strong>в</strong> рук<strong>о</strong>писях Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи{списки К, А, Т), так и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца рассказп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести дублируется краткими с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщениями <strong>о</strong> тех же с<strong>о</strong>бытиях; эт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>жет указы<strong>в</strong>ать на п<strong>о</strong>зднейшую <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ку п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дскуюлет<strong>о</strong>пись и <strong>в</strong> Еллинский лет<strong>о</strong>писец из как<strong>о</strong>г<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong>, <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>,южн<strong>о</strong>русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждению и быт<strong>о</strong><strong>в</strong>анию памятника.1 Л. А. Булах<strong>о</strong><strong>в</strong>ский. „Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>о</strong> п<strong>о</strong>лку Иг<strong>о</strong>ре<strong>в</strong>е", как памятник дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>языка. Сб<strong>о</strong>рник статей „Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>о</strong> п<strong>о</strong>лку Иг<strong>о</strong>ре<strong>в</strong>е", изд. АН СССР, 1950, стр. 136.'- Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, стр. 119.