12.07.2015 Views

Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году

Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году

Древнерусская повесть о взятии Царьграда фрягами в 1204 году

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

122 H. A МЕЩЕРСКИЙсказа Д<strong>о</strong>брыни Ядрейк<strong>о</strong><strong>в</strong>ича, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, задержался <strong>в</strong> Царьградеиз-за <strong>в</strong><strong>о</strong>енных дейст<strong>в</strong>ий". 1 А<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р <strong>о</strong>черка при<strong>в</strong><strong>о</strong>дит д<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ды<strong>в</strong> д<strong>о</strong>казательст<strong>в</strong><strong>о</strong> д<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong>сти так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения, указы<strong>в</strong>ая, чт<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>итель п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести исп<strong>о</strong>льзует те же наз<strong>в</strong>ания д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>примечательн<strong>о</strong>стей<strong>Царьграда</strong>, чт<strong>о</strong> и Д<strong>о</strong>брыня Ядрейк<strong>о</strong><strong>в</strong>ич <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем „Путешест<strong>в</strong>ии": ипп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>мназы<strong>в</strong>ается „п<strong>о</strong>друмье", Влахерна— „Лахерна", ф<strong>о</strong>рум К<strong>о</strong>нстантина—„К<strong>о</strong>нный т<strong>о</strong>рг". С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> <strong>о</strong>черке п<strong>о</strong>дмечен<strong>о</strong>: „Вряд ли<strong>о</strong>днак<strong>о</strong> <strong>в</strong> Д<strong>о</strong>брыне—Ант<strong>о</strong>нии следует предп<strong>о</strong>лагать <strong>о</strong>че<strong>в</strong>идца <strong>о</strong>писанныхс<strong>о</strong>бытий; если бы <strong>о</strong>н сам был <strong>в</strong> Царьграде <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя п<strong>о</strong>гр<strong>о</strong>ма, т<strong>о</strong> <strong>в</strong> ег<strong>о</strong><strong>о</strong>писание <strong>в</strong><strong>о</strong>шли бы х<strong>о</strong>ть какие-нибудь <strong>о</strong>тг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ски нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> сильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>в</strong>печатления <strong>о</strong>т разыгра<strong>в</strong>шихся <strong>в</strong> Царьграде с<strong>о</strong>бытий. Тщательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечаямест<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>ждения кажд<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>примечательн<strong>о</strong>сти г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да, Д<strong>о</strong>брыняне удержался бы <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщить <strong>о</strong>б уничт<strong>о</strong>жении мн<strong>о</strong>гихиз них «<strong>фрягами</strong>» и <strong>о</strong>б у<strong>в</strong><strong>о</strong>зе их на Запад". П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>в</strong>ы<strong>в</strong><strong>о</strong>д <strong>в</strong> <strong>о</strong>черке,<strong>в</strong> к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м счете, так<strong>о</strong><strong>в</strong>, чт<strong>о</strong> „Д<strong>о</strong>брыня—Ант<strong>о</strong>ний с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> <strong>о</strong>че<strong>в</strong>идца<strong>о</strong>писал <strong>о</strong>саду и п<strong>о</strong>гр<strong>о</strong>м с т<strong>о</strong>й же <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>стью, с как<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н за неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>лет д<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>писал <strong>в</strong>се б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong>а и <strong>в</strong>сю пышн<strong>о</strong>сть царьградскихцерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных с<strong>о</strong><strong>о</strong>ружений".-К<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести Д. С. Лихаче<strong>в</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем <strong>о</strong>черке дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>йлитературы, <strong>в</strong>ключенн<strong>о</strong>м <strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рию культуры дре<strong>в</strong>ней Руси".' !Этим <strong>в</strong> сущн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>граничи<strong>в</strong>ается, если не считать <strong>о</strong>тдельных пример<strong>о</strong><strong>в</strong>из текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> раб<strong>о</strong>тах <strong>о</strong> языке Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писиП. А. Ла<strong>в</strong>р<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, Б. М. Ляпун<strong>о</strong><strong>в</strong>а и Е. С. Истрин<strong>о</strong>й, <strong>в</strong>сё, чт<strong>о</strong>сделан<strong>о</strong> д<strong>о</strong> сих п<strong>о</strong>р исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ателями п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ду интересующег<strong>о</strong> наспамятника. Был лишь намечен ряд пр<strong>о</strong>блем, с<strong>в</strong>язанных с изучениемп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, <strong>о</strong>днак<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>дна из них не исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ана ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>-нибудь <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>.Между тем, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> предста<strong>в</strong>ляет для нас нес<strong>о</strong>мненный и <strong>в</strong>сест<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннийинтерес как ист<strong>о</strong>чник п<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рии Византии, как сам<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>й литературы и, нак<strong>о</strong>нец, как памятник дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>литературн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка старшег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>на <strong>о</strong>стаетсяеще наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> неисслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>й, чт<strong>о</strong> мы не имеем ее критическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изданияи не м<strong>о</strong>жем п<strong>о</strong>ка пр<strong>о</strong>читать ее пра<strong>в</strong>ильный, пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальный текст.Решению нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых пр<strong>о</strong>блем, с<strong>в</strong>язанных с изучением п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, п<strong>о</strong>с<strong>в</strong>яіщена наст<strong>о</strong>ящая статья.IIТекст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести д<strong>о</strong>шел д<strong>о</strong> нас <strong>в</strong> ряде списк<strong>о</strong><strong>в</strong> XIII—XIV ст<strong>о</strong>летий,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дразделить <strong>в</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>м на д<strong>в</strong>е группы. К пер<strong>в</strong><strong>о</strong>йгруппе списк<strong>о</strong><strong>в</strong> следует <strong>о</strong>тнести <strong>в</strong>се списки Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи,как старшег<strong>о</strong>, так и младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong><strong>в</strong>; к<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й группе — <strong>в</strong>сесписки Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца 2-й редакции и ст<strong>о</strong>ящие <strong>в</strong> тесн<strong>о</strong>й с<strong>в</strong>язис п<strong>о</strong>следними: С<strong>о</strong>фийскую пер<strong>в</strong>ую лет<strong>о</strong>пись (списки Карамзина и Об<strong>о</strong>ленск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,так назы<strong>в</strong>аем<strong>о</strong>й 1-й редакции) и за<strong>в</strong>исимые <strong>о</strong>т нее спискиМ<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>да к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека и В<strong>о</strong>скресенск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писиXVI <strong>в</strong>ека.Пер<strong>в</strong>ая группа предста<strong>в</strong>лена следующими списками п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.1. Син<strong>о</strong>дальный спис<strong>о</strong>к Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, старшег<strong>о</strong>из<strong>в</strong><strong>о</strong>да, писанный уста<strong>в</strong><strong>о</strong>м на пергамене. П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть занимает листы64—72 рук<strong>о</strong>писи, след<strong>о</strong><strong>в</strong>ательн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й части списка, напи-1В дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти у Карамзина при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ут<strong>в</strong>ерждения мы не нах<strong>о</strong>дим.Не <strong>о</strong>казал<strong>о</strong> ли <strong>в</strong>лияние на а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра <strong>о</strong>черка <strong>в</strong>ышепри<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> из Са<strong>в</strong><strong>в</strong>аит<strong>о</strong><strong>в</strong>а(ук. с<strong>о</strong>ч., прим. 5)?2Ист<strong>о</strong>рия русск<strong>о</strong>й литературы, т. I, ч. 1, стр. 303.3 Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, Изд. АН СССР, М.—Л., 1951, стр. 199.


ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 123санн<strong>о</strong>й <strong>в</strong>т<strong>о</strong>рым п<strong>о</strong>черк<strong>о</strong>м XIII <strong>в</strong>ека. 1 Спис<strong>о</strong>к хранится <strong>в</strong> Рук<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>тделении Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> музея <strong>в</strong> М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>е, <strong>в</strong> Син<strong>о</strong>дальн<strong>о</strong>м(Патриаршем) с<strong>о</strong>брании, п<strong>о</strong>д н<strong>о</strong>мер<strong>о</strong>м 786. Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимаетстр. 46—49 п<strong>о</strong> изданию 1950 г. В дальнейшем изл<strong>о</strong>жении <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаемэт<strong>о</strong>т спис<strong>о</strong>к бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й С.2. К<strong>о</strong>мисси<strong>о</strong>нный спис<strong>о</strong>к т<strong>о</strong>й же лет<strong>о</strong>писи, младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>да.Рук<strong>о</strong>пись <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к середине XV <strong>в</strong>ека, писана п<strong>о</strong>лууста<strong>в</strong><strong>о</strong>м, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>занимает <strong>в</strong> ней лл. 126—130. В издании 1950 г<strong>о</strong>да текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>мещенна стр. 240—246. В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й К.3. Академический спис<strong>о</strong>к т<strong>о</strong>й же лет<strong>о</strong>писи, младшег<strong>о</strong> из<strong>в</strong><strong>о</strong>да,XV <strong>в</strong>ека. Варианты п<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му списку указаны <strong>в</strong> издании А. Н. Нас<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong>а,так же как и п<strong>о</strong> В<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нц<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му и Т<strong>о</strong>лст<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му спискам, ск<strong>о</strong>пир<strong>о</strong><strong>в</strong>аннымс п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> <strong>в</strong> к<strong>о</strong>нце XVIII и начале XIX <strong>в</strong>ека, п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му непредста<strong>в</strong>ляющим интереса <strong>в</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении к <strong>в</strong><strong>о</strong>сстан<strong>о</strong><strong>в</strong>лению пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести. Академический спис<strong>о</strong>к <strong>в</strong> дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсябук<strong>в</strong><strong>о</strong>й А.К<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й группе рук<strong>о</strong>писей следует причислить списки Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>писца 2-й редакции. Сюда <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся следующие списки.1. Спис<strong>о</strong>к Библи<strong>о</strong>теки Академии Наук СССР, шифр:33. 8. 13. Спис<strong>о</strong>к <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к п<strong>о</strong>следней чет<strong>в</strong>ерти XV <strong>в</strong>ека. Текст д<strong>о</strong> сихп<strong>о</strong>р не издан. Кратк<strong>о</strong>е <strong>о</strong>писание рук<strong>о</strong>писи дан<strong>о</strong> <strong>в</strong> статье Д. С. Лихаче<strong>в</strong>а.2 Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает лл. 724<strong>в</strong>—726г. Спис<strong>о</strong>к п<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гим признакамн<strong>о</strong>сит следы п<strong>о</strong>следней ег<strong>о</strong> переписки н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дским писц<strong>о</strong>м.В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й Б.2. Чуд<strong>о</strong><strong>в</strong>ский спис<strong>о</strong>к, 51/353(7), <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени не п<strong>о</strong>зжесередины XV ст<strong>о</strong>летия. Текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>мещен на лл. 451—461. Рук<strong>о</strong>пись<strong>о</strong>писана M. H. Сперанским. :і П<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>на переписы<strong>в</strong>алась<strong>в</strong> М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>е. Хранится <strong>в</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м Ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м музее.В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й Ч.3. Кирилл<strong>о</strong>-Бел<strong>о</strong>зерский спис<strong>о</strong>к, № 86, начала XVI <strong>в</strong>ека.В нем текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает лл. 335—345. Хранится <strong>в</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>мИст<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м музее, <strong>в</strong> Син<strong>о</strong>дальн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>брании. В дальнейшем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсяКир.4. К эт<strong>о</strong>й же группе следует <strong>о</strong>тнести и списки С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаемые А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>ым как принадлежащие к 1-й еередакции. К с<strong>о</strong>жалению, эти списки мне были нед<strong>о</strong>ступны, а изданиеС<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong> „П<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>брании русских лет<strong>о</strong>писей", т. V,<strong>о</strong>пускает текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести. Уже А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong> указал, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писип<strong>о</strong>д 6711 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м нах<strong>о</strong>дим <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> „О <strong><strong>в</strong>зятии</strong> <strong>Царьграда</strong>...", д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лненную„Сказанием <strong>о</strong>б ик<strong>о</strong>не пречистый Одигитрия, <strong>о</strong> ризе Влахернск<strong>о</strong>йб<strong>о</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дицы". 4Отмеченн<strong>о</strong>е указание п<strong>о</strong>з<strong>в</strong><strong>о</strong>ляет не с<strong>о</strong>мне<strong>в</strong>аться, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong> С<strong>о</strong>фийскуюлет<strong>о</strong>пись текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>пал не из Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, а именн<strong>о</strong>из Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца, где мы также <strong>в</strong>след за <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю читаемтексты уп<strong>о</strong>мянутых А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>ым сказаний. Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong> к С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>йже лет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong><strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> п<strong>о</strong> тексту М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>в</strong><strong>о</strong>да к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека, изданн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong> 1949 г<strong>о</strong>ду М. Н. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>ым1Мы с<strong>о</strong>глашаемся с пале<strong>о</strong>графическ<strong>о</strong>й датир<strong>о</strong><strong>в</strong>к<strong>о</strong>й Б. М. Ляпун<strong>о</strong><strong>в</strong>а, п<strong>о</strong>ддержанн<strong>о</strong>йЕ. С. Истрин<strong>о</strong>й и принят<strong>о</strong>й <strong>в</strong> п<strong>о</strong>следнее <strong>в</strong>ремя А. Н. Нас<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong>ым.2 Д. С. Лихаче<strong>в</strong>. Еллинский лет<strong>о</strong>писец <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ида и пра<strong>в</strong>ительст<strong>в</strong>енныекруги М<strong>о</strong>ск<strong>в</strong>ы к<strong>о</strong>нца XV <strong>в</strong>ека. Труды ОДРЛ, т. VI, 1948, стр. 99—110.3 М. Н. Сперанский. Библи<strong>о</strong>графические материалы, с<strong>о</strong>бранные А. П<strong>о</strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>ым.Чтения <strong>в</strong> Общест<strong>в</strong>е ист<strong>о</strong>рии и дре<strong>в</strong>н<strong>о</strong>стей р<strong>о</strong>ссийских, 1889, кн. III.' А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>. Об<strong>о</strong>зрение русских лет<strong>о</strong>писных с<strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong><strong>в</strong> XIV—XVI <strong>в</strong><strong>в</strong>.Изд. АН СССР, М.—Л., 1938, стр. 211—212, прим. 2.


124 H A МЕШЕРСКИЙп<strong>о</strong> У<strong>в</strong>ар<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му (п<strong>о</strong>л<strong>о</strong><strong>в</strong>. XVI <strong>в</strong>ека) и Эрмитажн<strong>о</strong>му (XVII <strong>в</strong>ек) спискам. 1В издании М. Н. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>а текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести занимает стр. 101-—103.В дальнейшем М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ский лет<strong>о</strong>писный с<strong>в</strong><strong>о</strong>д <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается бук<strong>в</strong><strong>о</strong>й М.Нак<strong>о</strong>нец, к М<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>му лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>му с<strong>в</strong><strong>о</strong>ду следует <strong>о</strong>тнести заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аниетекста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и В<strong>о</strong>скресенск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писью (XVI <strong>в</strong>ек).В эт<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи текст занимает лл. 695—704, п<strong>о</strong> изданию 1794 г<strong>о</strong>да —стр. 133—139.В<strong>о</strong> <strong>в</strong>сех <strong>о</strong>тмеченных списках и изданиях текст п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>дин и т<strong>о</strong>т жеи не предста<strong>в</strong>ляет никаких <strong>о</strong>тличий, кр<strong>о</strong>ме незначительных разн<strong>о</strong>чтенийстилистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> характера. Чт<strong>о</strong> же касается т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> места, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>миздатели Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи усматри<strong>в</strong>али и усматри<strong>в</strong>ают пр<strong>о</strong>пуск,т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках читается абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong> <strong>о</strong>динак<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>. Если <strong>в</strong> нег<strong>о</strong><strong>в</strong>нимательн<strong>о</strong> <strong>в</strong>читаться, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> не <strong>о</strong>бнаружи<strong>в</strong>ает никаких след<strong>о</strong><strong>в</strong> пр<strong>о</strong>пуска<strong>в</strong> тексте и дает <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне п<strong>о</strong>нятный смысл. В эт<strong>о</strong>м месте передаетсяу<strong>в</strong>ещание крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцам, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong>клады<strong>в</strong>ает <strong>в</strong> уста немецк<strong>о</strong>г<strong>о</strong>цесаря Филиппа и римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы Инн<strong>о</strong>кентия III.При<strong>в</strong>едем эт<strong>о</strong> мест<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong> списку С (пунктуация с<strong>о</strong><strong>в</strong>ременная).„Цесарь нѣмечьскыи п<strong>о</strong>сла къ папѣ <strong>в</strong>ъ Римъ, и так<strong>о</strong> у<strong>в</strong>ѣчаста: як<strong>о</strong>нѣ <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>ати на Цесарьградъ; нъ як<strong>о</strong> же рече Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иць: <strong>в</strong>сь град К<strong>о</strong>стянтиньх<strong>о</strong>тять м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> царьст<strong>в</strong>а, — так<strong>о</strong> же, п<strong>о</strong>садяче ег<strong>о</strong> на прѣст<strong>о</strong>лѣ,п<strong>о</strong>йдете же къ Иерусалиму <strong>в</strong>ъ п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>чь; не <strong>в</strong>ъсх<strong>о</strong>тять ли ег<strong>о</strong>, а <strong>в</strong>едетеи <strong>о</strong>пять къ мнѣ, а пак<strong>о</strong>сти не дейте Грьчьск<strong>о</strong>й земли".Смысл при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тры<strong>в</strong>ка так<strong>о</strong><strong>в</strong>: „Царь немецкий п<strong>о</strong>слал [Алексея]к папе <strong>в</strong> Рим и <strong>о</strong>ни [<strong>о</strong>ба] так у<strong>в</strong>еще<strong>в</strong>али [крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>] не <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>атьпр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong> <strong>Царьграда</strong>: «П<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич сказал, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong>есь К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>льжелает ег<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>царения, т<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>сади<strong>в</strong> ег<strong>о</strong> на прест<strong>о</strong>л, идите нап<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щь Иерусалиму, если же ег<strong>о</strong> не зах<strong>о</strong>тят, т<strong>о</strong> при<strong>в</strong>едите ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пятьк<strong>о</strong> мне [<strong>в</strong> Рим], а <strong>о</strong>биды не т<strong>в</strong><strong>о</strong>рите Греческ<strong>о</strong>й земле»". Ошибка издателейН<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, зап<strong>о</strong>д<strong>о</strong>зри<strong>в</strong>ших здесь пр<strong>о</strong>пуск<strong>в</strong> тексте, с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яла <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни начал<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> у<strong>в</strong>ещания усматри<strong>в</strong>алит<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>й прям<strong>о</strong>й речи Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича. На сам<strong>о</strong>м деле у<strong>в</strong>ещаниеначинается сл<strong>о</strong><strong>в</strong>ами: „Як<strong>о</strong> нѣ <strong>в</strong><strong>о</strong>е<strong>в</strong>ати на Цесарьградъ", а прямая речьИсак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича <strong>в</strong>ключена <strong>в</strong> эт<strong>о</strong> у<strong>в</strong>ещание <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е п<strong>о</strong>дчиненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предл<strong>о</strong>жения,<strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь за<strong>в</strong>исим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>т друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> придат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> — усл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.При так<strong>о</strong>м, единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>нимании текста <strong>о</strong>тпадаетне<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть усматри<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> нем какую бы т<strong>о</strong> ни был<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>хранн<strong>о</strong>сть,и над<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жении пр<strong>о</strong>пуска сама с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тпадает.Х<strong>о</strong>тя спис<strong>о</strong>к С дре<strong>в</strong>нее, чем <strong>в</strong>се <strong>о</strong>стальные списки, п<strong>о</strong>чти на д<strong>в</strong>естилет, <strong>о</strong>днак<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ник<strong>о</strong>им <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м нельзя считать ни пер<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ригинал<strong>о</strong>мп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, ни даже неп<strong>о</strong>средст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>пией с пер<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ригинала. Эт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>казы<strong>в</strong>аетсяискажениями текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> списке С, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>в</strong>^ряде случае<strong>в</strong>м<strong>о</strong>гут быть испра<strong>в</strong>лены путем с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>ления с другими списками,х<strong>о</strong>тя <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здними, н<strong>о</strong> <strong>в</strong>ернее с<strong>о</strong>храни<strong>в</strong>шими <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стипер<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> списка.Наиб<strong>о</strong>лее ярк<strong>о</strong> бр<strong>о</strong>саются <strong>в</strong> глаза искажения текста <strong>в</strong> следующихместах:1. Рассказы<strong>в</strong>ается <strong>о</strong> бегст<strong>в</strong>е сына Исаака, царе<strong>в</strong>ича Алексея (<strong>в</strong> тексте<strong>о</strong>н назы<strong>в</strong>ается Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич), из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля. Для эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н скры<strong>в</strong>аетсяна <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из итальянских к<strong>о</strong>раблей <strong>в</strong> б<strong>о</strong>чке с тр<strong>о</strong>йным дн<strong>о</strong>м.С дает чтение: „И <strong>в</strong>нид<strong>о</strong>ша <strong>в</strong>ъ тъ к<strong>о</strong>рабль, иде же бяшеть, и <strong>в</strong>сямѣста <strong>о</strong>бискаша, а изъ бъчькъ [р<strong>о</strong>д. п., мн. ч.] г<strong>в</strong><strong>о</strong>зды [<strong>в</strong>ин. п., мн. ч.]1 ПСРЛ, т. XXV, 1949.


ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 125<strong>в</strong>ынимаша". Раньше шла речь лишь <strong>о</strong>б <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>чке, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пряталсяИсак<strong>о</strong><strong>в</strong>ич. След<strong>о</strong><strong>в</strong>ательн<strong>о</strong>, лучшее чтение предста<strong>в</strong>ляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ю „бъчькы"(р<strong>о</strong>д. п., ед. ч.) и „г<strong>в</strong><strong>о</strong>здь" (<strong>в</strong>ин. п., ед. ч.), как читаем <strong>в</strong> рук<strong>о</strong>писяхЕллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца (Б, Ч, Кир).2. Далее, перед рассказ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тречении <strong>о</strong>т прест<strong>о</strong>ла Исаака <strong>в</strong> Считаем:„Исакъ цесарь, мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> съжали<strong>в</strong>ъси <strong>о</strong> градѣ и <strong>о</strong> царст<strong>в</strong>ѣ с<strong>в</strong><strong>о</strong>емь и <strong>о</strong> грабленииманастырьскыхъ,еже даяста фряг<strong>о</strong>мь злата и срѣбр<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>сулен<strong>о</strong>е имъ".В эт<strong>о</strong>м чтении с<strong>о</strong>мнительны д<strong>в</strong>а места: <strong>в</strong><strong>о</strong>-пер<strong>в</strong>ых, с<strong>о</strong>четание „<strong>о</strong> грабленииманастырьскыхъ". В так<strong>о</strong>м случае следует считать п<strong>о</strong>следнее сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>субстанти<strong>в</strong>ир<strong>о</strong><strong>в</strong>анным прилагательным <strong>в</strong> р<strong>о</strong>ли д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнения <strong>в</strong> р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>мпадеже мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа к <strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>му сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>му.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бную синтаксическую к<strong>о</strong>нструкцию нельзя считать типичн<strong>о</strong>й длядре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка XIII <strong>в</strong>ека.В К <strong>в</strong>мест<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> читаем: „<strong>о</strong> граблении м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>м", т. е. уп<strong>о</strong>требляетсяс<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределение, <strong>в</strong>ыраженн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительным прилагательным,с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующим р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>му падежу <strong>о</strong>бъекта; <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сехдругих списках: „<strong>о</strong>грабление м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>е". Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, наиб<strong>о</strong>лее пра<strong>в</strong>ильнымследует признать чтение, имеющееся <strong>в</strong> Еллинск<strong>о</strong>м лет<strong>о</strong>писце(Ч, Кир), где мы <strong>в</strong>стречаем: „<strong>о</strong> граблениих м<strong>о</strong>настырскых", т. е. уп<strong>о</strong>треблен<strong>о</strong>так<strong>о</strong>е же с<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределение <strong>в</strong><strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м числе.В <strong>о</strong>б<strong>о</strong>их случаях уп<strong>о</strong>требление <strong>о</strong>пределения, <strong>в</strong>ыражаем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительнымприлагательным, <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ии с р<strong>о</strong>дительным падеж<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бъекта при <strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>льных сущест<strong>в</strong>ительных — я<strong>в</strong>ление <strong>о</strong>чень <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>е<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусских памятниках XI—ХШ <strong>в</strong>ек<strong>о</strong><strong>в</strong>, например, <strong>в</strong> нашем жетексте ниже <strong>в</strong>стречается ф<strong>о</strong>рма: „пр<strong>о</strong> зажжение градн<strong>о</strong>е" (п<strong>о</strong>жар г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да).Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е замечание <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> при<strong>в</strong>еденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыше к<strong>о</strong>нтекстакасается ф<strong>о</strong>рмы р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа (или <strong>в</strong>инительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа) „злата". Эт<strong>о</strong>, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, следуетсчитать <strong>о</strong>шибк<strong>о</strong>й, так как <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках, кр<strong>о</strong>ме С, ѳт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит <strong>в</strong> <strong>в</strong>инительн<strong>о</strong>м падеже единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа— „злат<strong>о</strong>", как и следующееза ним сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „срѣбр<strong>о</strong>".3. Далее, <strong>в</strong> рассказе <strong>о</strong>б избрании императ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м Ник<strong>о</strong>лая Кана<strong>в</strong>аспис<strong>о</strong>к С дает чтение: „и ту быша с нимь <strong>в</strong>ъ с<strong>в</strong>ятѣи С<strong>о</strong>фии 6 дниии 6 н<strong>о</strong>чии". Т<strong>о</strong> же чтение при<strong>в</strong><strong>о</strong>дится и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца(Б, Ч, Кир). Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>дин спис<strong>о</strong>к К дает друг<strong>о</strong>е чтение, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>езначительн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует смыслу к<strong>о</strong>нтекста и п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мум<strong>о</strong>жет быть принят<strong>о</strong> за пер<strong>в</strong><strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>е: „и ту бысть снемъ", т. е. „пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>брание". Ошибка переписчика С <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м случае с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яла,<strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н принял незнак<strong>о</strong>м<strong>о</strong>е ему сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „снемъ"за диалектную разн<strong>о</strong><strong>в</strong>идн<strong>о</strong>сть ф<strong>о</strong>рмы мест<strong>о</strong>имения „и" <strong>в</strong> т<strong>в</strong><strong>о</strong>рительн<strong>о</strong>мпадеже единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа мужск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да и испра<strong>в</strong>ил эту ф<strong>о</strong>рму на<strong>о</strong>бщепринятую литературную.4. Треб<strong>о</strong><strong>в</strong>ание „фряг<strong>о</strong><strong>в</strong>", предъя<strong>в</strong>ляем<strong>о</strong>е ими к императ<strong>о</strong>ру Мурцуфлу,<strong>в</strong> С передан<strong>о</strong> следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м: „Дай намь Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця, <strong>о</strong>т<strong>о</strong> [бук<strong>в</strong>а w]п<strong>о</strong>идемъ къ нѣмечьскуму цесарю, <strong>о</strong>тнеле же есме п<strong>о</strong>слани". При чтенииС р<strong>о</strong>ль п<strong>о</strong>дчинительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>юза цели <strong>в</strong>ып<strong>о</strong>лняется предл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м „<strong>о</strong>т".Спис<strong>о</strong>к К <strong>в</strong>замен эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>держит сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „даждь". В А читаем: „и так<strong>о</strong>";<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца имеем: „и абие"; <strong>в</strong> M—с<strong>о</strong>юз „да".Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>списке имелся старый русский п<strong>о</strong>дчинительный с<strong>о</strong>юзцели „ать", „<strong>о</strong>ть", 1 к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е устарел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и специфически рус-1 Ср. <strong>в</strong> „П<strong>о</strong>учении" Ильи Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: „<strong>в</strong>зб<strong>о</strong>рани<strong>в</strong>ати женам, <strong>о</strong>ть не х<strong>о</strong>дятьк <strong>в</strong>ълх<strong>в</strong>ам" (Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, стр. 116).


126 H. A. МЕЩЕРСКИЙск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> не был узнан п<strong>о</strong>зднейшими переписчиками, и <strong>о</strong>ни, каждый п<strong>о</strong>-с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему,заменяли ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> смыслу с<strong>о</strong>юзами, уп<strong>о</strong>требительными <strong>в</strong> церк<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>сла<strong>в</strong>янск<strong>о</strong>мписьменн<strong>о</strong>м языке XV <strong>в</strong>ека.5. При <strong>о</strong>писании к<strong>о</strong>раблей крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, участ<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ших <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong><strong>в</strong>зятии</strong>К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля, <strong>в</strong> С мы читали такие сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: „Приступиша же на40 к<strong>о</strong>рабль <strong>в</strong>ъ <strong>в</strong>еликых; бяху ж изременани межи ими, <strong>в</strong> нихъ [ркп.нихъхъ] же людье на к<strong>о</strong>нихъ, <strong>о</strong>дени <strong>в</strong> бръне, и к<strong>о</strong>не ихъ".В эт<strong>о</strong>м тексте следует прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> испра<strong>в</strong>ить чтение, принят<strong>о</strong>е<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех изданиях Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, <strong>в</strong>ключая издание1950 г<strong>о</strong>да. В них мы читаем: „на 40 к<strong>о</strong>рабль <strong>в</strong>ъ <strong>в</strong>еликых". Так<strong>о</strong>е чтениепредста<strong>в</strong>ляется бессмысленным. „Въ" не я<strong>в</strong>ляется предл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сящимсяк прилагательн<strong>о</strong>му „<strong>в</strong>еликых", а предста<strong>в</strong>ляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й лишьчасть флексии р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числа 2-г<strong>о</strong> скл<strong>о</strong>нениямягк<strong>о</strong>й разн<strong>о</strong><strong>в</strong>идн<strong>о</strong>сти: „к<strong>о</strong>рабль<strong>в</strong>ь", п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му, как мы имеемниже <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м же тексте ф<strong>о</strong>рму „к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь" и „царе<strong>в</strong>ь". Эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>чень частаядля дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка флексия. „Великых" же следует п<strong>о</strong>ниматьне как местный падеж, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был бы единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жен припредл<strong>о</strong>ге „<strong>в</strong>" на <strong>в</strong><strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с „где", а р<strong>о</strong>дительный падеж мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>числа <strong>в</strong> с<strong>о</strong>глас<strong>о</strong><strong>в</strong>ании с предшест<strong>в</strong>ующим сущест<strong>в</strong>ительным. Ф<strong>о</strong>рма„к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь" имеется <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м месте и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех <strong>о</strong>стальных списках п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.В<strong>о</strong>-<strong>в</strong>т<strong>о</strong>рых, <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „изременани". П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а мы не <strong>в</strong>стречаем нигде, кр<strong>о</strong>ме данн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> памятника. Ег<strong>о</strong> легче<strong>в</strong>сег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нять как ф<strong>о</strong>рму причастия страдательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зал<strong>о</strong>га пр<strong>о</strong>шедшег<strong>о</strong><strong>в</strong>ремени <strong>в</strong><strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>м числе мужск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>м случае начал<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, <strong>о</strong>т к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>браз<strong>о</strong><strong>в</strong>ана данная ф<strong>о</strong>рма, был бы глаг<strong>о</strong>л „изременати",„изременаю". Именн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й глаг<strong>о</strong>л мы и нах<strong>о</strong>дим <strong>в</strong> „Материалах"И. И. Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong> ссылк<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> на данный текст. Эт<strong>о</strong>тглаг<strong>о</strong>л, п<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>идим<strong>о</strong>сти, следует п<strong>о</strong>нимать как <strong>о</strong>браз<strong>о</strong><strong>в</strong>анный <strong>о</strong>т сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>„ремень" с<strong>о</strong> значением „<strong>о</strong>кутать ремнями". Между тем,так<strong>о</strong>е значение никак не с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует к<strong>о</strong>нтексту. П<strong>о</strong> смыслу <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>мместе след<strong>о</strong><strong>в</strong>ал<strong>о</strong> бы искать наз<strong>в</strong>ание б<strong>о</strong>е<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>рабля, присп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>для пере<strong>в</strong><strong>о</strong>зки к<strong>о</strong>нницы. Если мы при<strong>в</strong>лечем для сра<strong>в</strong>нения другиесписки п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, т<strong>о</strong> у<strong>в</strong>идим, чт<strong>о</strong> <strong>в</strong>се <strong>о</strong>ни с<strong>о</strong>гласны с С. 1Вне <strong>в</strong>сяк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>мнения, текст <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м случае исп<strong>о</strong>рчен. Для пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимания следует <strong>о</strong>братиться к греческ<strong>о</strong>му тексту „Ист<strong>о</strong>рии"Никиты Х<strong>о</strong>ниата. П<strong>о</strong>следний, перечисляя <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>ружение крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, уп<strong>о</strong>минает<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных к<strong>о</strong>раблях и назы<strong>в</strong>ает их „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>нами": „В течениетрех лет был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ен<strong>о</strong> <strong>в</strong> Венции ст<strong>о</strong> десять др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н<strong>о</strong><strong>в</strong> для пере<strong>в</strong><strong>о</strong>зкик<strong>о</strong>нницы". 2П<strong>о</strong> <strong>в</strong>сей <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>сти, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>списке п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и читал<strong>о</strong>сь эт<strong>о</strong> греческ<strong>о</strong>есл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни", <strong>о</strong>ста<strong>в</strong>ленн<strong>о</strong>е без пере<strong>в</strong><strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>м случае <strong>о</strong>бщийк<strong>о</strong>нтекст следует <strong>в</strong><strong>о</strong>сстан<strong>о</strong><strong>в</strong>ить как: „бяху же и др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни" между ними.Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ни" <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусских памятниках, <strong>в</strong> частн<strong>о</strong>сти<strong>в</strong> Еллинск<strong>о</strong>м лет<strong>о</strong>писце. Чт<strong>о</strong> же касается глаг<strong>о</strong>ла „изременати", т<strong>о</strong> следуетпризнать ег<strong>о</strong> ник<strong>о</strong>гда не сущест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шим.6. Вызы<strong>в</strong>ает с<strong>о</strong>мнение рассказ <strong>о</strong> бегст<strong>в</strong>е из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля императ<strong>о</strong>раАлексея Мурцуфла. В С мы читаем: „Цесарь же Мюрчюф<strong>о</strong>лъкрѣпляше б<strong>о</strong>яры и <strong>в</strong>се люди, х<strong>о</strong>тя ту брань ст<strong>в</strong><strong>о</strong>рити съ фрягы, и не1Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> M. H. Тих<strong>о</strong>мир<strong>о</strong><strong>в</strong>, п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong><strong>в</strong>ля<strong>в</strong>ший к печати текстМ<strong>о</strong>ск<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>да, пр<strong>о</strong>читал <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующем месте с<strong>о</strong>четание „и зременани",<strong>о</strong>днак<strong>о</strong> никак не к<strong>о</strong>мментирует ег<strong>о</strong> значения (см.: ПСРЛ, т. XXV, 1949,стр. 102).2См.: Никита Х<strong>о</strong>ниат. Ист<strong>о</strong>рия, начинающаяся с царст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ания И<strong>о</strong>анна К<strong>о</strong>мнина,т. II. СПб., 1862, стр. 227.


ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 129Х<strong>о</strong>ниату а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, уп<strong>о</strong>миная лишь <strong>о</strong> разграблении крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцамицерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong>, ничег<strong>о</strong> не г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong>б у<strong>в</strong><strong>о</strong>зе или уничт<strong>о</strong>жении имихуд<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енных ценн<strong>о</strong>стей, унаслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анных Византией еще <strong>о</strong>т языческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Рима. Оче<strong>в</strong>идн<strong>о</strong>, а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести счел неуд<strong>о</strong>бным перечислить этиценн<strong>о</strong>сти как предметы ид<strong>о</strong>л<strong>о</strong>п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нст<strong>в</strong>а и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му не уп<strong>о</strong>мянул <strong>о</strong> них.Верн<strong>о</strong> наз<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести дни пер<strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> и <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> штурма ст<strong>о</strong>лицыкрест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцами; т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> указы<strong>в</strong>ается дата избрания ими н<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>раЛатинск<strong>о</strong>й империи — 9 мая. Однак<strong>о</strong> если <strong>в</strong> при<strong>в</strong>еденных случаяхнас не м<strong>о</strong>жет не п<strong>о</strong>разить ист<strong>о</strong>рическая т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть и д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong><strong>в</strong>ерн<strong>о</strong>сть,т<strong>о</strong>, с друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> пр<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ляется стремление а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>рап<strong>о</strong><strong>в</strong>ести к нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й легендарн<strong>о</strong>сти <strong>в</strong> передаче с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщаем<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Ос<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> усматри<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> начале п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, к<strong>о</strong>гда из<strong>о</strong>бражаетсятайн<strong>о</strong>е бегст<strong>в</strong><strong>о</strong> царе<strong>в</strong>ича Алексея из К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ля на Запад <strong>о</strong>т преслед<strong>о</strong><strong>в</strong>анийс<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> дяди-узурпат<strong>о</strong>ра Алексея III. Рассказ п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>бста<strong>в</strong>ленсказ<strong>о</strong>чными п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стями и к<strong>о</strong>ренным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м расх<strong>о</strong>дится с тем,чт<strong>о</strong> мы узнаем <strong>о</strong>б этих же с<strong>о</strong>бытиях из с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщения Никиты Х<strong>о</strong>ниата.В „Ист<strong>о</strong>рии" п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> мы читаем: „Между тем Алексей, без с<strong>о</strong>мнения,п<strong>о</strong> мысли с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тца, усл<strong>о</strong><strong>в</strong>ился бежать с <strong>о</strong>дним пизанцем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйк<strong>о</strong>манд<strong>о</strong><strong>в</strong>ал б<strong>о</strong>льшим купеческим к<strong>о</strong>раблем и т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>жидал уд<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>в</strong>ремени уск<strong>о</strong>льзнуть м<strong>о</strong>рем и закрыть с<strong>в</strong><strong>о</strong>й след <strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong>ю. К<strong>о</strong>гдауд<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е к <strong>о</strong>тплытию <strong>в</strong>ремя наступил<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>рабль распустил парусаи с п<strong>о</strong>путным <strong>в</strong>етр<strong>о</strong>м благ<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лучн<strong>о</strong> прибыл <strong>в</strong> А<strong>в</strong>л<strong>о</strong>нию на Геллесп<strong>о</strong>нте.Отсюда с к<strong>о</strong>рабля <strong>о</strong>тпра<strong>в</strong>лена была для принятия Алексея шлюпка<strong>в</strong> Афиру, п<strong>о</strong> прибытии <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую матр<strong>о</strong>сы, чт<strong>о</strong>бы скрыть с<strong>в</strong><strong>о</strong>е наст<strong>о</strong>ящеенамерение, начали нагружать пес<strong>о</strong>к, как будт<strong>о</strong> бы нужный к<strong>о</strong>раблю,п<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыгрузке ег<strong>о</strong> т<strong>о</strong><strong>в</strong>ар<strong>о</strong><strong>в</strong>, для балласта. Убежа<strong>в</strong> сюда из Дам<strong>о</strong>кратии,Алексей сел на шлюпку и переехал на к<strong>о</strong>рабль. Бегст<strong>в</strong><strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>был<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong>, и императ<strong>о</strong>р приказал немедленн<strong>о</strong> <strong>о</strong>быскать к<strong>о</strong>рабль;н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сланные не м<strong>о</strong>гли узнать Алексея: <strong>о</strong>н <strong>о</strong>стриг себе <strong>в</strong> круж<strong>о</strong>к<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>сы, нарядился <strong>в</strong> латинскую <strong>о</strong>дежду, смешался с т<strong>о</strong>лп<strong>о</strong>ю и таким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м укрылся <strong>о</strong>т сыщик<strong>о</strong><strong>в</strong>". 1Если сра<strong>в</strong>нить рассказ Х<strong>о</strong>ниата с <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю, т<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>следняя <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается на устных нар<strong>о</strong>дных сказаниях,распр<strong>о</strong>страни<strong>в</strong>шихся среди населения Византии п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong> ( <strong>о</strong>ду т<strong>о</strong>гдашнихс<strong>о</strong>бытий.Т<strong>о</strong>чк<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ения между <strong>о</strong>беими <strong>в</strong>ерсиями м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> считатьсл<strong>о</strong><strong>в</strong>а Х<strong>о</strong>ниата: „закрыть след с<strong>в</strong><strong>о</strong>й <strong>в</strong><strong>о</strong>д<strong>о</strong>ю". Не лишен<strong>о</strong> <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятия, чт<strong>о</strong>эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, <strong>в</strong>зятые из как<strong>о</strong>г<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> <strong>о</strong>фициальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника, п<strong>о</strong>нималисьнар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й легенд<strong>о</strong>й бук<strong>в</strong>альн<strong>о</strong>, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>язи с чем и п<strong>о</strong>я<strong>в</strong>ился <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>естиэпиз<strong>о</strong>д <strong>о</strong> б<strong>о</strong>чке с тр<strong>о</strong>йным дн<strong>о</strong>м.Следы нар<strong>о</strong>дных легенд <strong>в</strong> передаче п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести заметны и <strong>в</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йлюб<strong>в</strong>и ее а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра к сказ<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>му числу „с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к": на с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка <strong>в</strong>еликих к<strong>о</strong>рабляхкрест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцы п<strong>о</strong>дплы<strong>в</strong>ают к Царьграду, п<strong>о</strong>сле зах<strong>в</strong>ата ими ст<strong>о</strong>лицы п<strong>о</strong>дпрест<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м с<strong>в</strong>. С<strong>о</strong>фии <strong>о</strong>ни нах<strong>о</strong>дят клад <strong>в</strong> с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к кадей з<strong>о</strong>л<strong>о</strong>та, над алтаремС<strong>о</strong>фии — с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к „<strong>в</strong>еликих кубк<strong>о</strong><strong>в</strong>".При сра<strong>в</strong>нении с другими ист<strong>о</strong>чниками <strong>о</strong>бнаружи<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>естип<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й и хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическая нет<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть, например, <strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщении <strong>о</strong> смертиимперат<strong>о</strong>ра Исаака Ангела. Х<strong>о</strong>ниаі и другие указы<strong>в</strong>ают, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>тимперат<strong>о</strong>р умер лишь п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как ег<strong>о</strong> сын Алексей был уже с<strong>в</strong>ергнути зат<strong>о</strong>чен Мурцуфл<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть же рассказы<strong>в</strong>ает <strong>о</strong> смерти Исаакад<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщения <strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>сстании к<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да пр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong> ег<strong>о</strong>сына как с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщника нена<strong>в</strong>истных ин<strong>о</strong>земце<strong>в</strong>.Никита X <strong>о</strong> н и а т, ук. с<strong>о</strong>ч., стр. 268—269.9 <strong>Дре<strong>в</strong>нерусская</strong> литература, т. X


130 H. A. МЕЩЕРСКИЙН<strong>о</strong> если так<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ение п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести пр<strong>о</strong>ти<strong>в</strong><strong>о</strong>речит хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, устана<strong>в</strong>ли<strong>в</strong>аем<strong>о</strong>йна <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ании других с<strong>в</strong>идетельст<strong>в</strong>, т<strong>о</strong> благ<strong>о</strong>даря эт<strong>о</strong>мурассказ намн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыигры<strong>в</strong>ает <strong>в</strong> идейн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении. Смерть Исаакапредста<strong>в</strong>ляется прямым п<strong>о</strong>следст<strong>в</strong>ием ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>г<strong>о</strong>рчения п<strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>ду насилийи бесчинст<strong>в</strong>, т<strong>в</strong><strong>о</strong>римых „<strong>фрягами</strong>", и <strong>в</strong>ым<strong>о</strong>гательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> треб<strong>о</strong><strong>в</strong>аниях<strong>в</strong>ыплаты <strong>о</strong>бещанных им царе<strong>в</strong>ичем сумм. Не будучи <strong>в</strong> силах<strong>в</strong>ынести <strong>о</strong>ск<strong>о</strong>рблений, Исаак „разб<strong>о</strong>лѣ<strong>в</strong>ъся, и бысть мних, и <strong>о</strong>тидес<strong>в</strong>ѣта сег<strong>о</strong>". Здесь <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыразительна трехчленная к<strong>о</strong>нц<strong>о</strong><strong>в</strong>ка,п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енная на п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>м усилении значения п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бранных а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong><strong>в</strong> и <strong>в</strong>ыражений.Итак, х<strong>о</strong>тя <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> и предста<strong>в</strong>ляет значительную ценн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>еист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника, не следует забы<strong>в</strong>ать <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на<strong>о</strong>стается прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енным пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едением, прит<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едениемименн<strong>о</strong> русск<strong>о</strong>й литературы с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени.IVМ<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>гласиться с ут<strong>в</strong>ерждением а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра <strong>о</strong>черка <strong>о</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> пер<strong>в</strong><strong>о</strong>мт<strong>о</strong>ме „Ист<strong>о</strong>рии русск<strong>о</strong>й литературы", чт<strong>о</strong> язык п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести не н<strong>о</strong>ситкаких-либ<strong>о</strong> след<strong>о</strong><strong>в</strong> ин<strong>о</strong>язычн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ригинала. При<strong>в</strong>еденные сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а следуетп<strong>о</strong>нимать <strong>в</strong> т<strong>о</strong>м смысле, чт<strong>о</strong> перед нами пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение, безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>,не пере<strong>в</strong><strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е и не к<strong>о</strong>мпиляти<strong>в</strong>н<strong>о</strong>е из каких-либ<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих ин<strong>о</strong>странных<strong>о</strong>ригинал<strong>о</strong><strong>в</strong>, а сам<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>е т<strong>в</strong><strong>о</strong>рение русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> предста<strong>в</strong>ляетсяединым и п<strong>о</strong> идее, и п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зици<strong>о</strong>нным <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стям. Не исключается,<strong>о</strong>днак<strong>о</strong>, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ания а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхин<strong>о</strong>язычных ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong><strong>в</strong>, а м<strong>о</strong>жет быть, и устных рассказ<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>в</strong>изантийце<strong>в</strong> и крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>, с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми ему прих<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь личн<strong>о</strong><strong>о</strong>бщаться. Прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание значительнаяпр<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>йка <strong>в</strong> тексте п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести лексики греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения. Б<strong>о</strong>льшаячасть ее <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к сфере церк<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии и принадлежитеще к пластам <strong>о</strong>бщесла<strong>в</strong>янских заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аний, <strong>в</strong><strong>о</strong>шедшихчерез церк<strong>о</strong><strong>в</strong>ную стар<strong>о</strong>сла<strong>в</strong>янскую книжн<strong>о</strong>сть. К эт<strong>о</strong>му типу <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятсясл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: папа, С<strong>о</strong>фия, м<strong>о</strong>настырь, мних, патриарх, <strong>о</strong>нб<strong>о</strong>л (ам<strong>в</strong><strong>о</strong>н), тябл<strong>о</strong>,<strong>о</strong>лтарь, <strong>о</strong>лтарныя, тряпеза, п<strong>о</strong>некадил<strong>о</strong>, е<strong>в</strong>ангелье, ик<strong>о</strong>ны, фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ф,пискупы. 1 К эт<strong>о</strong>й же группе причислим сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а: цесарь, к<strong>о</strong>рабль, фряг.Эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, разумеется, наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> крепк<strong>о</strong> и шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> <strong>в</strong>недрились <strong>в</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong>арныйс<strong>о</strong>ста<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>гли уп<strong>о</strong>требляться п<strong>о</strong><strong>в</strong>семестн<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>гут <strong>в</strong>стретиться <strong>в</strong> люб<strong>о</strong>м русск<strong>о</strong>м памятнике, неза<strong>в</strong>исим<strong>о</strong><strong>о</strong>т места ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>здания.К друг<strong>о</strong>й группе заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>аний из греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> следует <strong>о</strong>тнестиназ<strong>в</strong>ание зданий и местн<strong>о</strong>стей <strong>в</strong> К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ле: п<strong>о</strong>друмье (ипп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>м),Вергетис (наз<strong>в</strong>ание м<strong>о</strong>настыря EvepfeTV);), Испигас (наз<strong>в</strong>ание <strong>в</strong><strong>о</strong>р<strong>о</strong>т, <strong>в</strong>едущих<strong>в</strong> приг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д Пиги, Et? Пігр;), Лахерна (Влахернский д<strong>в</strong><strong>о</strong>рец). Этиназ<strong>в</strong>ания <strong>в</strong>ерн<strong>о</strong> передают нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>-разг<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>шение, <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>е<strong>в</strong> т<strong>о</strong>й среде, где м<strong>о</strong>г <strong>в</strong>ращаться а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, жи<strong>в</strong>я <strong>в</strong> К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ле.Эти же наз<strong>в</strong>ания уп<strong>о</strong>треблял и Д<strong>о</strong>брыня—Ант<strong>о</strong>ний <strong>в</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ем <strong>о</strong>писании<strong>Царьграда</strong>.К третьей группе сл<strong>о</strong><strong>в</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся наз<strong>в</strong>ания <strong>в</strong><strong>о</strong>енных суд<strong>о</strong><strong>в</strong> и ихчастей: галѣя, скала, др<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н; сюда же примыкают: рая (раина-рея)и кадь (мера). Эти сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а, частью заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>анные из итальянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>языка <strong>в</strong> греческий, были т<strong>о</strong>же, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странены1 См.: М. Р. Ф а с м е р. Грек<strong>о</strong>-сла<strong>в</strong>янские этюды, т. III. СПб., 1912, стр. 29,76, 46, 180, 71 и др.


ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРЛДА ФРЯГАМИ 131<strong>в</strong> нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й речи <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> населения и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>гут служитьлишним д<strong>о</strong>казательст<strong>в</strong><strong>о</strong>м жи<strong>в</strong><strong>о</strong>й с<strong>в</strong>язи а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести с дем<strong>о</strong>кратическимикругами жителей <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>лицы. Кстати, наз<strong>в</strong>ание судна„галѣя" уже <strong>в</strong> т<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя быт<strong>о</strong><strong>в</strong>ал<strong>о</strong> и <strong>в</strong> русск<strong>о</strong>м языке; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается<strong>в</strong> Ла<strong>в</strong>рентье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д тем же <strong>1204</strong> г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м, <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ании<strong>о</strong> п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>де князя Все<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>да на <strong>в</strong><strong>о</strong>лжских булгар. Обращает на себя<strong>в</strong>нимание и <strong>в</strong>ыражение „пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>ъ б<strong>о</strong>ярехъ". Так <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести передан<strong>о</strong>наз<strong>в</strong>ание сана, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый Мурцуфл <strong>о</strong>бещает с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему с<strong>о</strong>пернику Ник<strong>о</strong>лаюКан<strong>о</strong><strong>в</strong>у. Эт<strong>о</strong> <strong>в</strong>ыражение—<strong>о</strong>че<strong>в</strong>идная калька с греческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тирыт<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рили близк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к нему сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а. 1С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> усматри<strong>в</strong>ать и следы западн<strong>о</strong>е<strong>в</strong>р<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>язык<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>здейст<strong>в</strong>ия <strong>в</strong> ряде мест, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>гда перечисляютсяимена и титулы рук<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>дителей крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>п<strong>о</strong>лчения.Так, Б<strong>о</strong>нифаций маркграф М<strong>о</strong>нферратский наз<strong>в</strong>ан „маркус", чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жетс<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ать итальянск<strong>о</strong>му marchio, marchiso.Эт<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong> был<strong>о</strong> уже <strong>в</strong> 1-м издании Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи, где<strong>в</strong> примечании при<strong>в</strong>едена <strong>в</strong>ыдержка из сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аря Дюканжа: „marchae, velmarchae, seu provinciae limitaneae praefectus".Люб<strong>о</strong>пытн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дин<strong>о</strong>й маркграфа наз<strong>в</strong>ан г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д Вер<strong>о</strong>на, причемпередан<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> наз<strong>в</strong>ание <strong>в</strong> немецк<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме — Берн (Bern) с п<strong>о</strong>яснением:„иде же бѣ жилъ п<strong>о</strong>ганый, злыи Дедрик", т. е. Те<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рих Остг<strong>о</strong>тский.Эт<strong>о</strong> на<strong>в</strong><strong>о</strong>дит на мысль <strong>о</strong> знак<strong>о</strong>мст<strong>в</strong>е а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести с каким-т<strong>о</strong> немецкимист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>м, <strong>в</strong><strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, с „Песнью <strong>о</strong> Нибелунгах", <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йТе<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рих, как из<strong>в</strong>естн<strong>о</strong>, фигурирует п<strong>о</strong>д именем Dietrich von Bern.Ф<strong>о</strong>рма же имени „Дедрик", как кажется, с<strong>в</strong>идетельст<strong>в</strong>ует <strong>о</strong> нижненемецк<strong>о</strong>мег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>шении. Балдуин граф Фландрский наз<strong>в</strong>ан <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong>ю„К<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>фъ Офланъдръ" или „К<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>фларендъ". В пер<strong>в</strong><strong>о</strong>й части эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>имени легк<strong>о</strong> узнать итальянск<strong>о</strong>е conto—„граф". В<strong>о</strong> <strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й же части<strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание предл<strong>о</strong>г of (<strong>в</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ии с <strong>в</strong>ерхненемецкимvon)-—„of Handern". Не п<strong>о</strong>пали ли эти наз<strong>в</strong>ания <strong>в</strong> <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> <strong>в</strong> результатенеп<strong>о</strong>средст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщения ее а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра именн<strong>о</strong> с фландрскимирыцарями-крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцами, с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых и были записаны именаих <strong>в</strong><strong>о</strong>ждей?Титул д<strong>о</strong>жа Венеции Данд<strong>о</strong>л<strong>о</strong> передан <strong>в</strong> ф<strong>о</strong>рме „дужь", чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уетитальянск<strong>о</strong>му Doge (при латинск<strong>о</strong>м и <strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>м — dux),заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>анн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>чень ран<strong>о</strong> также и <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусский язык.Все при<strong>в</strong>еденные западн<strong>о</strong>е<strong>в</strong>р<strong>о</strong>пейские элементы лексики <strong>о</strong>тражаютпрям<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бщение а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> с греческим населением<strong>Царьграда</strong>, н<strong>о</strong> и с „<strong>фрягами</strong>", жи<strong>в</strong>шими <strong>в</strong> нем и д<strong>о</strong> зах<strong>в</strong>ата крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцамии <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> умн<strong>о</strong>жи<strong>в</strong>шимися п<strong>о</strong>сле <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ания Латинск<strong>о</strong>йимперии.П<strong>о</strong><strong>в</strong>есть сра<strong>в</strong>нительн<strong>о</strong> терпим<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сцам и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>старается <strong>о</strong>т<strong>в</strong>ести <strong>о</strong>б<strong>в</strong>инения <strong>о</strong>т римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы и <strong>о</strong>т немецк<strong>о</strong>г<strong>о</strong>императ<strong>о</strong>ра. Д<strong>в</strong>ажды п<strong>о</strong>дчерки<strong>в</strong>ается их запрещение рыцарям т<strong>в</strong><strong>о</strong>ритьбесчиния <strong>в</strong> Греческ<strong>о</strong>й земле.В т<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремя как Х<strong>о</strong>ниат не жалеет <strong>в</strong>ыражений, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брис<strong>о</strong><strong>в</strong>атьжест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>сть латинян, их грубые к<strong>о</strong>щунст<strong>в</strong>а и п<strong>о</strong>ругания над памятниками<strong>в</strong>изантийск<strong>о</strong>й культуры, <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рит <strong>о</strong>б <strong>о</strong>граблении ими лишьцерк<strong>о</strong><strong>в</strong>ных ценн<strong>о</strong>стей. М<strong>о</strong>жет быть, эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъясняется тем, чт<strong>о</strong> дляХ<strong>о</strong>ниата с<strong>о</strong> <strong>в</strong>зятием <strong>Царьграда</strong> гибла неза<strong>в</strong>исим<strong>о</strong>сть ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дины, сам1 М. Р. Фасмер (ук. с<strong>о</strong>ч., стр. 161) <strong>о</strong>тмечал, чт<strong>о</strong> „ряд греческих к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зит<strong>о</strong><strong>в</strong>(composita) с 7грыт<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странялся на русск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>ч<strong>в</strong>е, чт<strong>о</strong> стал притяги<strong>в</strong>атьк себе путем нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления и другие сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а".9*


132 H. A. МЕЩЕРСКИЙ<strong>о</strong>н терял п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение и б<strong>о</strong>гатст<strong>в</strong><strong>о</strong>, т<strong>о</strong>гда как русский а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р <strong>в</strong>сё женаблюдал пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ди<strong>в</strong>шие с<strong>о</strong>бытия с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, личн<strong>о</strong> ими не задетый.С<strong>о</strong><strong>о</strong>бщение п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> „фряги <strong>о</strong>бладают" К<strong>о</strong>нстантин<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лем,указы<strong>в</strong>ает, не п<strong>о</strong>зже как<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени <strong>о</strong>на сл<strong>о</strong>жена: так<strong>о</strong>й граньюя<strong>в</strong>ляется 1261 г<strong>о</strong>д.Б<strong>о</strong>льшую д<strong>о</strong>лю <strong>в</strong>ины <strong>в</strong> разгр<strong>о</strong>ме империи <strong>п<strong>о</strong><strong>в</strong>есть</strong> приписы<strong>в</strong>ает <strong>в</strong>енецианцами, <strong>в</strong> частн<strong>о</strong>сти, их д<strong>о</strong>жу, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый „мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> брани на градзамышляше". Такая <strong>о</strong>ценка деятельн<strong>о</strong>сти Данд<strong>о</strong>л<strong>о</strong> и ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>граждан<strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нении „с крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сными б<strong>о</strong>л<strong>в</strong>анам и, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых немил<strong>о</strong>сердн<strong>о</strong> надулии к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>в</strong>месте с<strong>о</strong> с<strong>в</strong><strong>о</strong>ими не<strong>о</strong>тесанными князьями были <strong>в</strong>сег<strong>о</strong> лишь<strong>о</strong>рудием <strong>в</strong> руках этих т<strong>о</strong>ргашей (Geldmacher)", 1 — <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уетист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти и лишний раз п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждает п<strong>о</strong>литическуюпр<strong>о</strong>ницательн<strong>о</strong>сть а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>ра п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.Специфически русским я<strong>в</strong>ляется не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> стиль изл<strong>о</strong>жения п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести;с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует интересам русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>ная идея, <strong>в</strong>л<strong>о</strong>женнаяа<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>в</strong> ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong>едение и бы<strong>в</strong>шая нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> <strong>в</strong>ажн<strong>о</strong>й и зл<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дне<strong>в</strong>н<strong>о</strong>йдля т<strong>о</strong>гдашней Руси: если Царьград пал <strong>в</strong>следст<strong>в</strong>ие „с<strong>в</strong>адыцесаре<strong>в</strong>ь", т<strong>о</strong> <strong>в</strong> эт<strong>о</strong>м заключен ур<strong>о</strong>к и для русских князей.В с<strong>в</strong><strong>о</strong>их <strong>о</strong>писаниях а<strong>в</strong>т<strong>о</strong>р п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>о</strong>бращает <strong>в</strong>нимание прежде <strong>в</strong>сег<strong>о</strong>на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> резк<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>гдашней русск<strong>о</strong>й дейст<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>сти.Ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ражают <strong>о</strong>детые <strong>в</strong> бр<strong>о</strong>ню к<strong>о</strong>ни крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong>. Ег<strong>о</strong> ужасает <strong>в</strong>изантийскаяказнь п<strong>о</strong>средст<strong>в</strong><strong>о</strong>м <strong>о</strong>слепления стекл<strong>о</strong>м, при к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й глаза<strong>о</strong>стаются неп<strong>о</strong><strong>в</strong>режденными, н<strong>о</strong> чел<strong>о</strong><strong>в</strong>ек перестает <strong>в</strong>идеть.Стиль п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует, как пра<strong>в</strong>ильн<strong>о</strong> замечен<strong>о</strong><strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рии русск<strong>о</strong>й литературы", стилю дре<strong>в</strong>нерусских лет<strong>о</strong>писей.Ос<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> заметн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> сказы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> част<strong>о</strong>м исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ании прям<strong>о</strong>йречи <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е средст<strong>в</strong>а характеристики из<strong>о</strong>бражаемых лиц. Витие<strong>в</strong>ата,напыщена и гр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>здка п<strong>о</strong> синтаксическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ению у<strong>в</strong>ещательнаяречь римск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> папы, <strong>о</strong>тры<strong>в</strong>ист<strong>о</strong> зан<strong>о</strong>счи<strong>в</strong>ы речи Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>ича, Мурцуфла,б<strong>о</strong>яр. Нап<strong>о</strong>минает лет<strong>о</strong>писные речи с<strong>в</strong><strong>о</strong>им энергичным <strong>в</strong>ыражениемрыцарск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>блести <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ание крест<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сце<strong>в</strong> п<strong>о</strong>д стенами <strong>Царьграда</strong>:„Оже нам нѣту Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця, с ним же есме пришли, да лучены есть умрети у Цесаря града, нежели съ срам<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тъити".Функция при<strong>в</strong><strong>о</strong>димых речей т<strong>о</strong>же с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует лет<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>му стилю.В п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести предста<strong>в</strong>лены не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>в</strong><strong>о</strong>енные речи, н<strong>о</strong> и речи п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>льские,например, речь Мурцуфла „людем", с<strong>о</strong>бра<strong>в</strong>шимся <strong>в</strong> С<strong>о</strong>фии:„Язъ ялъ <strong>в</strong><strong>о</strong>р<strong>о</strong>га <strong>в</strong>ашег<strong>о</strong> Исак<strong>о</strong><strong>в</strong>иця. Язъ <strong>в</strong>ашь цесарь, a Ник<strong>о</strong>лѣ даюпьр<strong>в</strong>ыи <strong>в</strong>ъ б<strong>о</strong>ярех. И сл<strong>о</strong>жи съ себе <strong>в</strong>ѣнец!".Далее читаем типичную крест<strong>о</strong>цел<strong>о</strong><strong>в</strong>альную речь кля<strong>в</strong>шихся ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нник<strong>о</strong><strong>в</strong>Ник<strong>о</strong>лая: „Кт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тступит <strong>о</strong>т Ник<strong>о</strong>лы, да будет пр<strong>о</strong>клят". Лак<strong>о</strong>ничн<strong>о</strong>е,п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е <strong>в</strong>нутренней энергии п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ение речей, <strong>о</strong>билие <strong>в</strong> нихиск<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> русск<strong>о</strong>й лексики <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне с<strong>о</strong><strong>о</strong>т<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уют п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ению анал<strong>о</strong>гичныхречей и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех дре<strong>в</strong>нерусских лет<strong>о</strong>писях. Лет<strong>о</strong>писный стиль пр<strong>о</strong>слежи<strong>в</strong>аетсяи <strong>в</strong> <strong>о</strong>писаниях б<strong>о</strong>е<strong>в</strong>ых дейст<strong>в</strong>ий, к<strong>о</strong>гда мы <strong>в</strong>стречаемсяс т<strong>о</strong>чным уп<strong>о</strong>треблением <strong>в</strong><strong>о</strong>инск<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>й <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нейРуси, например: „Отт<strong>о</strong>ль начаша стр<strong>о</strong>ити брань к<strong>о</strong> граду и замыслиша,як<strong>о</strong> же и преже, на к<strong>о</strong>раблих раями на шьглах, на иных к<strong>о</strong>раблихисъциниша п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>кы и лѣст<strong>в</strong>иця, а на инѣх замыслиша с<strong>в</strong>ѣши<strong>в</strong>ати б<strong>о</strong>чкычерес град, накладены см<strong>о</strong>лины, и лучины зажегше, пустиша на х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мы,як<strong>о</strong> же и прѣже, п<strong>о</strong>жьг<strong>о</strong>ша град".В этих <strong>о</strong>писаниях <strong>в</strong>сё типичн<strong>о</strong> для лет<strong>о</strong>писи: и лексика (с заб<strong>о</strong>р<strong>о</strong>лы,п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>кы, стрѣлы, сулица), и динамичн<strong>о</strong>сть <strong>в</strong> из<strong>о</strong>бражении б<strong>о</strong>я.Архи<strong>в</strong> К. Маркса и Ф. Энгельса, т. V, стр. 197.


134 H. A. МЕЩЕРСКИЙЧт<strong>о</strong> же касается редк<strong>о</strong>й лексики, уп<strong>о</strong>требленн<strong>о</strong>й <strong>в</strong> нашей п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести,т<strong>о</strong> и <strong>о</strong>на не н<strong>о</strong>сит на себе <strong>о</strong>тпечатка чег<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Так, сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „мѣняшеть" — „<strong>о</strong>бещал", „сулил" — п<strong>о</strong>зднейшие спискизаменяют б<strong>о</strong>лее уп<strong>о</strong>требительным для с<strong>в</strong><strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени „суляшеть" (А),„<strong>о</strong><strong>в</strong>ѣща<strong>в</strong>ашеть" (M). Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> с данным значением <strong>в</strong> „Материалах" Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>не зарегистрир<strong>о</strong><strong>в</strong>ан<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> с приста<strong>в</strong>к<strong>о</strong>й „п<strong>о</strong>"и пр<strong>о</strong>из<strong>в</strong><strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>т нег<strong>о</strong> сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „п<strong>о</strong>менение" нередк<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречаются<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>м пере<strong>в</strong><strong>о</strong>де „Ист<strong>о</strong>рии иудейск<strong>о</strong>й <strong>в</strong><strong>о</strong>йны" И<strong>о</strong>сифаФла<strong>в</strong>ия. 1Глаг<strong>о</strong>л „<strong>о</strong>блупиша", <strong>в</strong> Б, Ч, А замененный глаг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м „<strong>о</strong>б<strong>о</strong>имаша"<strong>в</strong> значении „<strong>о</strong>б<strong>о</strong>брали", пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong>стречается не раз и <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи, н<strong>о</strong> не менее част<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается <strong>о</strong>н и <strong>в</strong> других памятниках,<strong>о</strong> н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждении к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых не м<strong>о</strong>жет быть и речи, например,<strong>в</strong> т<strong>о</strong>й же „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия: „жи<strong>в</strong>ых рѣзаху, а гр<strong>о</strong>бныялупяху", а также <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6789 и 6791 г<strong>о</strong>дами.Глаг<strong>о</strong>л „из<strong>в</strong>еременити" (из<strong>в</strong>ременати) т<strong>о</strong>же нах<strong>о</strong>дим <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6660 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м.Сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „сънем" (<strong>в</strong> значении „сейм") <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дских памятникахне <strong>в</strong>стречается. В южн<strong>о</strong>русских же лет<strong>о</strong>писях <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бычен именн<strong>о</strong><strong>в</strong> данн<strong>о</strong>м значении, например, <strong>в</strong> Ипатье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6605, 6656,6664, 6673 и 6676 г<strong>о</strong>дами. Также част<strong>о</strong> <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> южн<strong>о</strong>русскихлет<strong>о</strong>писях „с<strong>в</strong>ада" <strong>в</strong> значении „сс<strong>о</strong>ра" (Ипатье<strong>в</strong>ская лет<strong>о</strong>пись, п<strong>о</strong>д1203 г.). Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> „п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дье" <strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести уп<strong>о</strong>требляется <strong>в</strong> значении „благ<strong>о</strong>приятнаяп<strong>о</strong>г<strong>о</strong>да". Еще В. И. Даль заметил: „На юге, западе «п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>да»нередк<strong>о</strong> значит «<strong>в</strong>ёдр<strong>о</strong>»—х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шее, ясн<strong>о</strong>е, сух<strong>о</strong>е <strong>в</strong>ремя". В так<strong>о</strong>м жезначении <strong>о</strong>н<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>треблен<strong>о</strong> <strong>в</strong> Ла<strong>в</strong>рентье<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong>д 6736 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м.„Безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong> се<strong>в</strong>ерным" м<strong>о</strong>рским и речным термин<strong>о</strong>м призна<strong>в</strong>ал<strong>о</strong>сьсущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>е „шьгла". 2 Однак<strong>о</strong> так<strong>о</strong>е „безусл<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>е" ег<strong>о</strong> ге<strong>о</strong>графическ<strong>о</strong>еприур<strong>о</strong>чение не <strong>в</strong>п<strong>о</strong>лне п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждается данными дре<strong>в</strong>нерусскихпамятник<strong>о</strong><strong>в</strong> и с<strong>о</strong><strong>в</strong>ременн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>уп<strong>о</strong>требления.В „Материалах для сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аря дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> языка" И. И. Срезне<strong>в</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>для исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>ания сл<strong>о</strong><strong>в</strong>а „шьлга" (шьгла) при<strong>в</strong><strong>о</strong>дится т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>значение (п<strong>о</strong> Далю), а именн<strong>о</strong>: „лестница <strong>в</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> бре<strong>в</strong>н<strong>о</strong> с <strong>в</strong>ырубкамиили наб<strong>о</strong>йками", причем <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е иллюстрации, кр<strong>о</strong>ме данн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> местап<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, цитируется „П<strong>о</strong>слание <strong>о</strong> рае" Василия Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: „П<strong>о</strong><strong>в</strong>елѣшаедин<strong>о</strong>му другу с<strong>в</strong><strong>о</strong>ему <strong>в</strong>зыти п<strong>о</strong> шеглѣ на г<strong>о</strong>ру ту".Между тем,сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> эт<strong>о</strong> имеет мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> значений, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong>н<strong>о</strong>е из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых —„мачта на к<strong>о</strong>рабле", п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дящее и для нашег<strong>о</strong> текста. Распр<strong>о</strong>странен<strong>о</strong><strong>о</strong>н<strong>о</strong> был<strong>о</strong> шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> и <strong>в</strong> пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>м и даже сейчас <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рах<strong>в</strong> различных ф<strong>о</strong>нетических <strong>в</strong>ариантах: шьгла, шегла, шегила, ш<strong>о</strong>гла,щегла, шелга, шылга и т. п.В сл<strong>о</strong><strong>в</strong>аре Даля при<strong>в</strong><strong>о</strong>дятся между пр<strong>о</strong>чим и такие значения: дере<strong>в</strong><strong>о</strong>,бре<strong>в</strong>н<strong>о</strong>, лесина, цел<strong>о</strong>е г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>мя, шест для флага, для п<strong>о</strong>дъема значка;шест, жердь, к<strong>о</strong>ею пр<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>дят не<strong>в</strong><strong>о</strong>д п<strong>о</strong>д л<strong>о</strong>дк<strong>о</strong>й, шест, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>д<strong>в</strong>еши<strong>в</strong>аютили ста<strong>в</strong>ят ск<strong>в</strong><strong>о</strong>решню, и т. д. В <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении террит<strong>о</strong>риальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>распр<strong>о</strong>странения ег<strong>о</strong> Даль дает п<strong>о</strong>меты: „<strong>в</strong><strong>о</strong>л<strong>о</strong>г., нижег., <strong>в</strong><strong>о</strong>лж." и др.Личн<strong>о</strong> нам пришл<strong>о</strong>сь слышать эт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong> Чкал<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бласти.Зарегистрир<strong>о</strong><strong>в</strong>ан<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> и <strong>в</strong> украинских г<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>рах. 31V. M. Istrine. La prise de Jorusalem. Paris, 1934, t. I, стр. 19, 34—38, 62;-t. II, стр. 60, 17, 149, 34, 193, 15.2 См.: Ученые записки Ленинградск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Г<strong>о</strong>сударст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> педаг<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> институтаим. А. И. Герцена, т. 20, 1949, стр. 267—278.у См.: Пр<strong>о</strong>грама для збирания матеріалі<strong>в</strong> д<strong>о</strong> Діалект<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гічн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Атласа Украинськ<strong>о</strong>ім<strong>о</strong><strong>в</strong>и. Киі<strong>в</strong>, 1948, стр. 34.


ДРЕВНЕРУССКАЯ ПОВЕСТЬ О ВЗЯТИИ ЦАРЬГРАДА ФРЯГАМИ 135Нак<strong>о</strong>нец, ближайшую лексическую параллель к интересующему насместу м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> найти <strong>в</strong> т<strong>о</strong>й же „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия. Там рассказы<strong>в</strong>ается<strong>о</strong> стен<strong>о</strong>битн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>рудии-таране: „И п<strong>о</strong>ста<strong>в</strong>иша <strong>о</strong><strong>в</strong>енъ, еж естьдре<strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>елик<strong>о</strong> и т<strong>о</strong>лъст<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> шеглѣ к<strong>о</strong>рабльн<strong>о</strong>и, а <strong>в</strong> к<strong>о</strong>нець ж ег<strong>о</strong><strong>в</strong>сажен<strong>о</strong> желез<strong>о</strong> <strong>в</strong>елик<strong>о</strong>, р<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>, имь ж и <strong>о</strong><strong>в</strong>енъ наречется".Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, бессп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> характерная лексика, исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong><strong>в</strong>анная<strong>в</strong> п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести, не с<strong>о</strong>держит <strong>в</strong> себе ничег<strong>о</strong> специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и ск<strong>о</strong>рее <strong>в</strong>едет нас к сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>уп<strong>о</strong>треблению, с<strong>в</strong><strong>о</strong>йст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>му южн<strong>о</strong>йРуси т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>в</strong>ремени. К эт<strong>о</strong>му же <strong>в</strong>ы<strong>в</strong><strong>о</strong>ду при<strong>в</strong><strong>о</strong>дят и нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые наблюдениянад грамматическими <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стями языка п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести.Так, <strong>о</strong>бращает на себя <strong>в</strong>нимание б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е к<strong>о</strong>личест<strong>в</strong><strong>о</strong> глаг<strong>о</strong>льныхф<strong>о</strong>рм имперфекта 3-г<strong>о</strong> лица единст<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> числас флексией „ть": х<strong>о</strong>жашеть, учашеть, мышляшеть, бьяхуть и т. п.Из <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>личест<strong>в</strong>а 30 имперфектных ф<strong>о</strong>рм 3-г<strong>о</strong> лица <strong>в</strong> текстеп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести такую флексию имеют 15. В т<strong>о</strong> же <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>йлет<strong>о</strong>писи <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>бще п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные ф<strong>о</strong>рмы <strong>о</strong>чень редки. Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждаетп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение, <strong>в</strong>ысказанн<strong>о</strong>е еще <strong>в</strong> 1852 г<strong>о</strong>ду П. А. Ла<strong>в</strong>р<strong>о</strong><strong>в</strong>ским и <strong>в</strong> п<strong>о</strong>следнее<strong>в</strong>ремя п<strong>о</strong>ддержанн<strong>о</strong>е Л. А. Булах<strong>о</strong><strong>в</strong>ским 1 и П. Я. Черных, 2 чт<strong>о</strong>флексия „ть" для ф<strong>о</strong>рмы 3-г<strong>о</strong> лица имперфекта не характерна для н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дскихи <strong>в</strong><strong>о</strong><strong>о</strong>бще для се<strong>в</strong>ерных письменных памятник<strong>о</strong><strong>в</strong> и я<strong>в</strong>ляетсяпризнак<strong>о</strong>м южн<strong>о</strong>русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> текста, <strong>в</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>о</strong>на<strong>в</strong>стречается и пре<strong>о</strong>бладает. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е же наблюдение, м<strong>о</strong>жет быть,следует сделать и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> ф<strong>о</strong>рмы р<strong>о</strong>дительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> падежа мн<strong>о</strong>жест<strong>в</strong>енн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>числа сущест<strong>в</strong>ительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с <strong>о</strong>сн<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong>й на „і<strong>о</strong>": к<strong>о</strong>рабле<strong>в</strong>ь,цесаре<strong>в</strong>ь. В Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи п<strong>о</strong> списку С п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная ф<strong>о</strong>рмане <strong>о</strong>бнаружена. В Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дских грам<strong>о</strong>тах п<strong>о</strong>падаются лишь д<strong>в</strong>а случаяс флексией „е<strong>в</strong>ь": „купче<strong>в</strong>", „купце<strong>в</strong>"; <strong>в</strong>се <strong>о</strong>стальные ф<strong>о</strong>рмы безфлексии „е<strong>в</strong>ь". Между тем, <strong>в</strong> „Ист<strong>о</strong>рии" И<strong>о</strong>сифа Фла<strong>в</strong>ия эт<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>леечастая ф<strong>о</strong>рма: царе<strong>в</strong>ь, <strong>в</strong>ластеле<strong>в</strong>ь, дне<strong>в</strong>ь и т. п.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, и п<strong>о</strong> язык<strong>о</strong><strong>в</strong>ым <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стям памятник не следуетсчитать специфически н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дским. Отпадает также, как п<strong>о</strong>казал<strong>о</strong>исслед<strong>о</strong><strong>в</strong>ание, не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть предп<strong>о</strong>лагать заимст<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ание п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести<strong>в</strong> Еллинский лет<strong>о</strong>писец из Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи. Лучшая п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>юс<strong>о</strong>хранн<strong>о</strong>сть текста п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести <strong>в</strong> списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца, чем <strong>в</strong> С,эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дт<strong>в</strong>ерждает. Если мы учтем, чт<strong>о</strong>, п<strong>о</strong> указаниям ß. M. Истринаи А. А. Шахмат<strong>о</strong><strong>в</strong>а, Еллинский лет<strong>о</strong>писец уже сущест<strong>в</strong><strong>о</strong><strong>в</strong>ал <strong>в</strong> 30-х г<strong>о</strong>дахXIII <strong>в</strong>ека (<strong>в</strong> д<strong>о</strong>ба<strong>в</strong>ление к чему следует указать на с<strong>в</strong>язь с Еллинскимлет<strong>о</strong>писцем ряда лет<strong>о</strong>писных из<strong>в</strong>естий, <strong>в</strong><strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящих, <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, к Р<strong>о</strong>ст<strong>о</strong><strong>в</strong>ск<strong>о</strong>мус<strong>в</strong><strong>о</strong>ду, как, например, рассказ <strong>о</strong> Липицк<strong>о</strong>й бит<strong>в</strong>е п<strong>о</strong>д 1216 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м<strong>в</strong> С<strong>о</strong>фийск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи и др.), т<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение <strong>о</strong> путешест<strong>в</strong>ии п<strong>о</strong><strong>в</strong>естииз <strong>Царьграда</strong> <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д, а <strong>о</strong>ттуда уже на <strong>в</strong><strong>о</strong>ст<strong>о</strong>к Руси, где, <strong>в</strong>идим<strong>о</strong>,сл<strong>о</strong>жился Еллинский лет<strong>о</strong>писец, следует признать не<strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятным.Нужн<strong>о</strong> еще указать, чт<strong>о</strong> как <strong>в</strong> рук<strong>о</strong>писях Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дск<strong>о</strong>й лет<strong>о</strong>писи{списки К, А, Т), так и <strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>в</strong>сех списках Еллинск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лет<strong>о</strong>писца рассказп<strong>о</strong><strong>в</strong>ести дублируется краткими с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщениями <strong>о</strong> тех же с<strong>о</strong>бытиях; эт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>жет указы<strong>в</strong>ать на п<strong>о</strong>зднейшую <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ку п<strong>о</strong><strong>в</strong>ести и <strong>в</strong> Н<strong>о</strong><strong>в</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дскуюлет<strong>о</strong>пись и <strong>в</strong> Еллинский лет<strong>о</strong>писец из как<strong>о</strong>г<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong>, <strong>в</strong>ер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>,южн<strong>о</strong>русск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждению и быт<strong>о</strong><strong>в</strong>анию памятника.1 Л. А. Булах<strong>о</strong><strong>в</strong>ский. „Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>о</strong> п<strong>о</strong>лку Иг<strong>о</strong>ре<strong>в</strong>е", как памятник дре<strong>в</strong>нерусск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>языка. Сб<strong>о</strong>рник статей „Сл<strong>о</strong><strong>в</strong><strong>о</strong> <strong>о</strong> п<strong>о</strong>лку Иг<strong>о</strong>ре<strong>в</strong>е", изд. АН СССР, 1950, стр. 136.'- Ист<strong>о</strong>рия культуры дре<strong>в</strong>ней Руси, т. II, стр. 119.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!