kieszenie i podszewki - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

KIESZENIE I PODSZEWKIPODTEKSTY KULTURY

ANTHROPOS

ANNA KAPUSTAKIESZENIE I PODSZEWKIPODTEKSTY KULTURYWYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

Seria: AnthroposREDAKTOR SERIIprof. dr hab. Czesław RobotyckiRECENZENTprof. dr hab. Czesław RobotyckiPROJEKT OKŁADKIAgnieszka Kucharz-GulisNa okładce zamieszczono fotografię autorstwa Anny Kapusty wykonaną w Gardzienicachw 2012 rokuKsiążka finansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków WydziałuPolonistykiPublikacja powstała przy wsparciu:© Copyright by Anna Kapusta & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reservedKsiążka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnejzgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się doWydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.ISBN 978-83-233-3447-7www.wuj.plWydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: Pekao SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Dedykuję Pawłowi Andrzejowi

Spis treściOko antropologiczne. Widzenie i wdzięczność.............................................. 9Wstęp (Anna Gregorczyk) ................................................................................. 11Siła interwału. Podziękowanie dla Czytelników „Fragile” .......................... 13Tabu chichotu. O instytucji „kobiecego” śmiechu (wypisy i poszlaki) ...... 15Matki metafor. Teksty wirtualnego macierzyństwa ...................................... 27Zapisać się na śmierć! Diagnostyka syndromu „poety” ............................... 37Czytać bez ołówka? O „luksusie czytelniczym” zawodowych „czytaczy” 45„Nie”-jako-uwodzenie. Stanisław Wyspiański jako strateg zaprzeczeń .... 51Okrucieństwo erystyki – erystyka okrucieństwa, czyli o milczeniuwobec erysty (przypisek)... ......................................................................... 61„Baba chłopa odeszła, bo nie umiał rzemiosła…” Żart jako rytualizacjapłci kulturowej .............................................................................................. 67Od ekobaśni do ekologicznego stylu życia. Agnieszki Marzęckiejprojekt ekolektury ......................................................................................... 75Gry w panieństwo, gry w wieczór. O społecznej potrzebie święta„wieczoru panieńskiego” ............................................................................ 83Gest archiwizacji: gest pamięci. Cricoteka Tadeusza Kantora ..................... 95„Patos jest dla dyletantów, życie dla myślących”. Anny Kajtochowejsocjologia literatury ...................................................................................... 101Świadomość odmienności – odmienność świadomości. TransopisanieMarilyn Monroe ............................................................................................ 107Antropologia empatii. O zbiorze esejów Kieszenie i podszewki. Podtekstykultury (Agnieszka Jeżyk) ............................................................................ 119Nota bibliograficzna ........................................................................................... 125Bibliografia ........................................................................................................... 127

Oko antropologiczne. Widzenie i wdzięcznośćEseje tworzące książkę Kieszenie i podszewki. Podteksty kultury publikowałamna łamach „Fragile”, czasopisma wydawanego nakłademŚródmiejskiego Ośrodka Kultury w Krakowie. Były one pomyślanejako wędrówki mojego oka antropologicznego po różnychobszarach kultury, których kierunki wyznaczały kolejne numerytematyczne periodyku. W mojej intencji miały one jednocześnieuruchamiać oko czytelnicze, rozbudzać wrażliwość na wyjątkowemomenty myślenia nad różnorodnymi elementami kultury. Takiewidzenie świata autorsko-czytelniczej współpracy w uczeniu siępodtekstów kultury jest formą radości i wdzięczności doświadczanychw swobodnym myśleniu nad rzeczywistością człowieka. Wdzięcznośćumożliwia aprobatę dla ciekawości własnych spostrzeżeń nakażdy przychodzący nam do głowy temat. Wdzięczność to radośćkażdego etapu aktu poznawania. Istotą refleksji antropologicznejjest bowiem wdzięczność wobec każdego człowieczeństwa, w którymuczestniczymy. Należy docenić wartość takiej postawy.Za wdzięczność i radość wędrówki antropologicznego oka mogącegosięgać do kieszeni i podszewek, a więc wydobywać przedczytelnicze oko owe podteksty kultury, chciałabym podziękowaćRedakcji „Fragile”. W latach 2008–2011 moje spojrzenia antropologicznegościły na łamach życzliwego czasopisma. Życzliwa była dlamnie przede wszystkim Pani mgr Anna Gregorczyk, RedaktorkaNaczelna „Fragile”, okazująca mi radość i przyjaźń oraz wyrażającaakceptację dla moich esejów antropologicznych. Dziękuję takżePanu mgr. Januszowi Paluchowi, Dyrektorowi ŚródmiejskiegoOśrodka Kultury w Krakowie, za zgodę na zebranie esejów w samodzielnejksiążce. Dzięki tej przychylnej moim autorskim planomdecyzji Pana Dyrektora zamysł wydania niniejszego zbioru snutywraz z każdym kolejnym tekstem mógł się stać rzeczywistością i zaistniećtu w całości.Publikacja została sfinalizowana dzięki stypendium START Fundacjina rzecz Nauki Polskiej, które umożliwiło mi pracę autorskąi redakcyjną, a także dzięki funduszom ze środków Wydziału PolonistykiUniwersytetu Jagiellońskiego przeznaczonym na wydanie

10 KIESZENIE I PODSZEWKI. PODTEKSTY KULTURYksiążki. Dziękuję następującym Osobom zaangażowanym organizacyjniew tenże projekt: Pani prof. dr hab. Grażynie Borkowskiej,Panu prof. dr. hab. Ryszardowi Nyczowi, Pani prof. dr hab. RenaciePrzybylskiej, Dziekan Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego,oraz Panu prof. dr. hab. Czesławowi Robotyckiemu.Dziękuję także mojej Rodzinie za mądrość obecności.Anna Kapusta

WstępZ dużym zainteresowaniem przyjęłam pomysł Anny Kapusty, abyjej artykuły przygotowywane dla pisma kulturalnego „Fragile” mogłyzaistnieć ponownie – tym razem samodzielnie, w nobilitującejwersji książkowej, opatrzone posłowiem Agnieszki Jeżyk.Dzięki temu zabiegowi wejdą w dialog z nowymi Czytelnikami,a także w swoisty sposób z tekstami sąsiadującymi. Jak na niespojrzymy tym razem? Gdy obok siebie znajdą się eseje mniej lubbardziej poważne, mniej czy bardziej specjalistyczne, hermetyczne,anegdotyczne, interdyscyplinarne, dotyczące literatury w ścisłymtego słowa znaczeniu, czy raczej zjawisk językowych w przestrzenicybernetycznej, a właściwie – szerzej – społecznych, które próbujesię uchwycić w słowach? Przy każdym wydaniu „Fragile” wyczekiwałamartykułów Anny Kapusty, bezbłędnie przeczuwając, że ponowniemnie zaskoczy. W niniejszym zbiorze oryginalność, odwaga,wnikliwość, precyzja oraz różnorodność rozwiązań formalnych,ujawniające się w kolejnych tekstach, będą jeszcze wyraźniejsze.Współpracę z Anną Kapustą rozpoczęłyśmy od eksperymentupoetyckiego „Kolaż o poezji”, podważając przyjętą konwencję wieczorkówautorskich, na których poeta nieraz stoi przed, a nie zawierszem. Miało dojść do odwrócenia tego układu, tak aby tekstmógł się rozwijać w spotkaniu z odbiorcą, a słowo wywoływało słowo.Wspomniany projekt zapowiadał to, co we „fragilowych” artykułachujawnia się z niesłabnącą intensywnością. Treść i forma sątraktowane przez Annę Kapustę jednakowo bardzo poważnie i nowatorsko(przy czym istotny jest również sam akt pisania i czytania[naszej rzeczywistości]). Dzięki niej spoglądamy na mało medialneaspekty kultury, jak marginalizacja śmiechu kobiecego czy macierzyństwoporonieniowe realizujące się w przestrzeni cyfrowej, żebyprzywołać tylko pierwsze teksty. Wybór tematu to jednak zawszedopiero początek wnikliwych analiz z różnorodnymi odniesieniami,omówienia problemu w sposób odpowiedzialny, erudycyjny.W prezentowanych artykułach jest także widoczna silna fascynacjasłowem, przybierająca postać nie tyle zabawy słowem, ile raczejpracy nad słowem. W tekstach Anny Kapusty mamy bowiem

12 KIESZENIE I PODSZEWKI. PODTEKSTY KULTURYdo czynienia nie z bezzasadnym tworzeniem neologizmów wyłączniedla rozkoszy fonetycznych, lecz z eksplorowaniem możliwościsłów pod względem niesienia znaczeń istotnych dla właściwegowyrażenia myśli. Zdecydowanie stosunkowi eksperymentalnemuwobec formy (nie tylko tej ujawniającej się w pisaniu) towarzyszyszacunek dla słowa i sensu. Autorka korzysta z języka pełnego wyszukanychsformułowań, zachowując przy tym intelektualną precyzję.Wynika z tego cenna właściwość eseistyki Anny Kapusty –wytrąca ona czytelnika z rutynowego patrzenia na świat i zmuszado przyjrzenia się rzeczywistości w nowym, ostrym świetle.Anna Gregorczyk

Bibliografia 1Adamiak E. (2006), Uśmiech Sary [w:] tejże, Kobiety w Biblii. Stary Testament,Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.Barthes R. (1999), Chęć posiadania [w:] tegoż, Fragmenty dyskursu miłosnego,przeł. i posłowie M. Bieńczyk, wstęp M.P. Markowski, Warszawa: WydawnictwoKR.Bourdieu P., Passeron J.-C. (1979), The Inheritos. French Students and TheirRelation to Culture, Chicago: University of Chicago Press.Brocki M. (2008), Antropologia jako dialog [w:] tegoż, Antropologia. Literatura– Dialog – Przekład, Wrocław: Wydawnictwo Katedry Etnologii i AntropologiiKulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego.Bystroń J.S. (2006), Publiczność literacka, Warszawa: Wydawnictwo InstytutuFilozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.Cixous C. (1993), Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska, „Teksty Drugie.Śmiech feministek” 4/5/6.Dębiec J. (2000), Opętanie. Próba psychologicznego ujęcia problemu, Kraków:Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.Duglas M. (2007), Żarty [w:] tejże, Ukryte znaczenia. Wybrane szkice antropologiczne,przeł. E. Klekot, Kęty: Wydawnictwo Marek Drewiecki.Głowiński M. (1977), Style odbioru. Szkice o komunikacji literackiej, Kraków:Wydawnictwo Literackie.Homans P. (1988), Once Again, Psychoanalysis, East and West. A PsychoanalyticEssay on Religion, Mourning, and Healing, „History of Religions”24(2).Homer (2003), Odyseja, przeł. L. Siemieński, wstęp Z. Abramowiczowa,oprac. i objaśnienia J. Łanowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.Hunter J.J., Barrett R.J. (red.) (2005), Schizofrenia, kultura i subiektywność – nakrawędzi doświadczenia, tłum. J. Bobrzyński, K. Gdowska, Kraków: Libron.Hyży E. (2003), „Natura kobiety” – esencjalizm i konstrukcjonizm [w:] tejże,Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XXwieku, Kraków: Universitas.1Bibliografię zestawiła Ewa Kapusta.

128 KIESZENIE I PODSZEWKI. PODTEKSTY KULTURYJeżyk A. (2008), Literatura wysokiego ryzyka. Poezja jako sztuka uwodzenia [w:]A. Kościuszko (red.) Poezja. Spojrzenie interdyscyplinarne, Kraków: ŚródmiejskiOśrodek Kultury.Kalaga W. (2001), Mgławice dyskursu. Podmiot, tekst, interpretacja, Kraków:Universitas.Kantor T. (2005), Pisma. Dalej już nic... Teksty z lat 1985–1990, t. 3., wybóri oprac. K. Pleśniarowicz, Kraków: Ośrodek Dokumentacji Sztuki TadeuszaKantora Cricoteka, Ossolineum.Kapusta A. (2011), Od rytuału do mitu? Teatr Śmierci Tadeusza Kantora jakofakt antropologiczny, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.Kapusta A. (2008a), (Prze)pisanie „twarzy” – (od)czytanie „oblicza”?, „Tekstualia”3(14).Kapusta A. (2008b), Poezja i rytuał. Projekt (nie)dokończony Tadeusza Kantora[w:] A. Kościuszko (red.), Poezja. Spojrzenie interdyscyplinarne, Kraków:Śródmiejski Ośrodek Kultury w Krakowie.Kapusta A. (2008c), „Ślubuję ci, więc jestem”. Ceremonia weselna jako performatyw(studium przypadku) [w:] I. Jeziorski, M. Korzewski (red.), Eros–Pathos–Thanatos.Świat(y) wartości społeczeństwa polskiego u progu XXI wieku.Bielsko-Biała–Żywiec: Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej.Kloch Z. (2006), Strategia a styl [w:] tegoż, Odmiany dyskursu. Semiotyka życiapublicznego w Polsce po 1989 roku, Wrocław: Fundacja na Rzecz NaukiPolskiej.Kopaliński W. (2003), Śmiech [w:] tegoż, Słownik Mitów i Tradycji Kultury,Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm.Kordys J. (2006), Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice z pograniczaneurosemiotyki i historii kultury, Kraków: Universitas.Kosiński D. (2010), Wesele – rzeczywistość ustanowiona [w:] tegoż, Teatra polskie.Historie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, Instytut Teatralnyim. Zbigniewa Raszewskiego.Kristeva J. (2007), Czarne słońce. Depresja i melancholia, tłum. M.P. Markowski,R. Ryziński; Kraków: Universitas.Lewis I.M. (1966), Spirit Possession and Deprivation Cults, „Man” 1(3).Marzęcka A. (2008), Zwycięstwo Króla Czystości, „Magazyn Pielęgniarkii Położnej” 9.Mastromattei R. (2004), Interkulturowe aspekty posesji, „Przegląd Religioznawczy”4(214).Michalewski K. (2006), Neutralizowanie emocji [w:] K. Michalewski (red.),Wyrażanie emocji, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Bibliografia 129Mickiewicz A. (2000), Do D.D. [w:] tegoż, Wiersze, Warszawa: PaństwowyInstytut Wydawniczy.Minissi N. (2008), Najmniej przydatny zawód na świecie, tłum. M. Bilińska,Napoli–Kraków: Collegium Columbinum.Monroe M. (2011), Fragmenty. Wiersze, zapiski intymne, listy, oprac. S. Buchtal,B. Comment, wstęp A. Tabucchi, tłum. z j. ang. i j. franc. A. Kozak,Kraków: Wydawnictwo Literackie.Nycz R. (1996), Współczesne sylwy wobec instytucji literatury [w:] tegoż, Sylwywspółczesne, Kraków: Universitas.Pankalla A., Klaus Z. (2010), Mitoterapia jako rodzaj kulturoterapii [w:] tychże,Mitoterapia. Historia. Teoria. Praktyka, Jastrzębie Zdrój: Black Unicorn,Poznań: Poznańskie Wydawnictwo Psycho-Kulturowe PWP.Pawelec A. (2006), Metafora w tradycji [w:] tegoż, Metafora pojęciowa a tradycja,Kraków: Universitas.Pieśni ludowe z krakowskiego (1991), zebrał i zapisał T. Wędzicha, wstępM. Sapeta, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne.Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych(1980), oprac. zespół biblistów z inicjatywy benedyktynów tynieckich,wyd. trzecie poprawione, Poznań–Warszawa: Wydawnictwo Pallotinum.Ripa C. (2004), Ikonologia, tłum. I. Kania, wstęp A. Borowski, Kraków:TAiWPN Universitas.Sacha M. (2011), Kulty posesyjne w Azji Południowej, niepublikowany syllabusdo kursu fakultatywnego, Kraków: Instytut Religioznawstwa UniwersytetuJagiellońskiego.Schmidt B.E., Huskinson L. (red.) (2010), Spirit Possession and Trance. NewInterdisciplinary Perspectives, New York–London: Continuum InternationalPublishing Group.Schopenhauer A. (2007), Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, tłum.J. Lorenowicz, Kraków: Verso.Shweder R.A., LeVine R.A. (red.) (1988), Culture Theory. Essays on Mind,Self, and Emotion, New York: Cambridge University Press.Siciński A. (2002), Styl życia. Perspektywa homo eligens [w:] tegoż, Styl życia.Kultura. Wybór, Warszawa: IFiS PAN.Sieradzan J. (2005), Szaman jako człowiek chory, szamanizm jako choroba [w:]tegoż, Szaleństwo w religiach świata, Kraków: Inter esse, WydawnictwoWanda.Sikora T. (1999), Użycie substancji halucynogennych a religia. Perspektywy badawczena przykładzie zagadnień rytuału i symbolizacji, Kraków: Nomos.Sztompka P. (2007), Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków: Znak.Szyjewski A. (2005), Szamanizm, Kraków: Wydawnictwo WAM.

130 KIESZENIE I PODSZEWKI. PODTEKSTY KULTURYSzyjewski A. (2008), Fizjologia ducha czyli szamanizm, halucynogeny i psychopatologia[w:] tegoż, Etnologia religii, Kraków: Nomos.Van Gennep A. (2006), Zaręczyny i małżeństwo [w:] tegoż, Obrzędy przejścia.Systematyczne studium ceremonii, tłum. B. Biały, wstęp J. Tokarska-Bakir,Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.Wasilewski J.S. (2010), Rozdział pierwszy. Definicyjny. Zrozumieć tabu [w:]tegoż, Tabu, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.Wężowicz-Ziółkowska D. (1991), Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczejw polskiej pieśni ludowej XVIII–XX wieku, Wrocław: Wydawnictwo PolskiegoTowarzystwa Ludoznawczego.Winkelman M. (1997), Altered States of Consciousness and Religious Behavior[w:] S.D. Glazier (red.), Anthropology of Religion. A Handbook, Westport:CT: Greenwood Publishing House.Winkelman M. (2010), Shamanism. A Biopsychosocial Paradigm of Consciousnessand Healing, Santa Barbara: (Ca): Praeger.Wyspiański S. (1966), [Czy ja ją mogę kochać] [w:] tegoż, Pisma prozą. Juvenilia.Dzieła zebrane, red. zespołowa pod kier. L. Płoszewskiego, Kraków:Wydawnictwo Literackie.Zawadzki R. (red.) (2010), Psychobiografia – portret czy diagnoza [w:] Portretypsychologiczne, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.ŹRÓDŁA INTERNETOWE:http://www.doda.net.pl/, odczyt: 6 lutego 2012.http://Mama dwóch aniołków.htm//, odczyt: 17 czerwca 2008.http://Nasze Aniołki-Onet_pl.Blog.htm, odczyt: 16 czerwca 2008.http://www.poezja-polska.pl//, odczyt: 16 listopada 2008.Kapusta A., Podziękowania: http://www.fragile.net.pl/przestrzen/2011-3-b.php, odczyt: 30 stycznia 2012.

REDAKCJAJadwiga MakowiecKOREKTAJustyna BaranSKŁAD I ŁAMANIEWojciech WojewodaWydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83

Eseje zebrane w książce Kieszenie i podszewki. Podtekstykultury są zapisem autorskiego eksperymentu badawczego(antropologiczno-literackiego) poświęconego społecznymgranicom postrzegania tekstów kultury jako „literackich”lub „nieliterackich”. Projekt ten kształtował się dynamiczniew latach 2008–2011 w żywym dialogu z instytucją kreowaniaowych fenomenów „literackości” tekstu, a mianowiciewe współpracy merytoryczno-redakcyjnej Autorki z Redakcjączasopisma kulturalnego „Fragile”, wydawanego przezzespół animatorów kultury Śródmiejskiego Ośrodka Kulturyw Krakowie. W ten sposób powstał zamknięty/otwartyzbiór studiów nad hybrydycznymi tekstami kultury, który– od początku pomyślany jako książka – jest także gotowymmateriałem dla instytucjonalnych lub nieformalnychwarsztatów interpretacyjnej wrażliwości antropologicznej.www.wuj.pl