Untitled - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja finansowana ze środków przyznanych przez MNiSW na realizację projektu badawczego„Językowe i semiotyczne struktury dyskursów w chorwackiej i serbskiej historiografiipo 1945 roku”. Numer grantu NN104148634Recenzenciprof. dr hab. Maria Dąbrowska-Partykaprof. dr hab. Władysław LubaśProjekt okładkiRóża Książek-Czerwińska© Copyright by Maciej Czerwiński & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2011All rights reservedNiniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzanyi rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnymsystemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.ISBN 978-83-233-3279-4www.wuj.plWydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

SPIS RZECZYSpis skrótów ........................................................................................................... 6Wstęp ...................................................................................................................... 71. Semioza gatunku ............................................................................................... 112. Podstawy teoretyczne analizy stylistycznej .................................................... 233. Wzorzec gatunkowy a konkretny tekst .......................................................... 314. Hybrydyczny gatunek syntezy dziejów narodu ............................................. 375. Cechy stylotwórcze ............................................................................................ 495.1. Podstawowe mechanizmy językowe tekstu historycznego ................. 515.2. Hierarchiczna segmentacja przestrzeni tekstowej ................................ 535.3. Cudze słowo – od wiarygodności do mitologizacji ............................. 595.4. Wyznaczniki referencji naukowej........................................................... 795.5. Terminologia i definicje – od nauki do ideologii ................................. 825.6. Figuratywność – od słowa do obrazu .................................................... 905.7. Znaki wizualne a znaki werbalne ........................................................... 965.8. Inne gatunki w pejzażu syntez ................................................................ 110Wnioski ................................................................................................................... 123Bibliografia ............................................................................................................. 127Aneks I: Baza danych badanych tekstów ............................................................ 133Aneks II: Cechy stylotwórcze ............................................................................... 1365

SPIS SKRÓTÓWChorwacja:[HNJ] Grafenauer Bogo, Perović Dušan, Šidak Jaroslav (1953, 1959), Historija narodaJugoslavije, Zagreb.[IPH] Sinković Marijan, red. (1971), Ilustrirana povijest Hrvata, Zagreb.[PHN] Mirošević Franko, Šanjek Franjo, Macan Trpimir, Perić Ivo, red., (1995),Pregled povijesti hrvatskog naroda od VI. Stoljeća do naših dana, Zagreb.[PH] Šanjek Franjo, ur. (2003–2005–2007), Povijest Hrvata, Zagreb.Serbia:[INJ] Grafenauer Bogo, Perović Dušan, Šidak Jaroslav (1953, 1960), Iistorija narodaJugoslavije, Beograd.[IJ] Ivan Božić, Sima Ćirković, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer (1972), IstorijaJugoslavije, Beograd.[ISN] Samardžić Radovan, red., (1981–2000), Istorija srpskog naroda, Beograd.[IIS] Peković Ratko, red. (1991–1994), Ilustrovana istorija Srba, Beograd.[NISN] Bataković Dušan T., red. (2000), Nova istorija srpskog naroda Beograd.[ISD] Popov Čedomir, red. (2000), Istorija srpske državnosti (autorzy tomów: I –Miloš Blagojević i Dejan Medaković, II – Radoš Ljušić, III – Ljubodrag Dimić),Novi Sad.

ją się na obrzeżach tego wzorca gatunkowego i, za sprawą projektowanego przeznie audytorium (dzieci lub specjaliści), nawiązują do podręcznika szkolnego albodo tekstu ściśle naukowego.Badam wszystkie syntezy chorwackie i serbskie opublikowane od 1945 roku 2 ,ale znaczącą część wyników można z powodzeniem zastosować do omówieniasyntez polskich, włoskich czy francuskich. Są one bowiem oparte na t y m s a -m y m wzorcu gatunkowym (ponieważ style, jak odnotowała Teresa Skubalanka,„przekraczają bariery języków etnicznych” [Skubalanka 2001: 24]).Dotychczas nie prowadzono kompleksowych badań nad tego rodzaju tekstamiani w filologii polskiej, ani w słowiańskiej, ani – o ile mi wiadomo – w ogóle.Przeglądowe stylistyki i genologie lingwistyczne nawet nie wspominają o takimgatunku mowy, tymczasem jest on istotny z dwóch przynajmniej powodów. Popierwsze, pełni ważną funkcję społeczną jako istotny t e k s t k u l t u r y: syntetyczniei przystępnie przekazuje wiedzę na temat przeszłości narodu. Syntezaodgrywa więc istotną rolę w kształtowaniu narodowej wyobraźni historycznej,imaginarium kulturowego, a co za tym idzie, również tożsamości narodu. Każdagrupa społeczna, zwłaszcza zaś naród, swoją tożsamość kształtuje bowiem napodstawie własnej historii, a ściślej mówiąc: na podstawie własnej – zakodowanejw języku (ogólnie) i dyskursie (konkretnie) – i n t e r p r e t a c j i historii. Kulturatakiej czy innej grupy społecznej – rozumiana semiotycznie – opiera się na nie-2W aneksie I zamieszczam pełny spis syntez dziejów narodu opublikowanych w Chorwacji i w Serbii– wcześniej odpowiednio w Socjalistycznej Republice Chorwacji i Socjalistycznej Republice Serbii –od 1945 r. (oraz wybór podręczników, które posłużyły do badań porównawczych). Stanowią one korpusbadawczy, to jest materiał tekstowy, czy – jak postuluje Janina Labocha – „archiwum”. Konieczne jestsłowo komentarza do kilku pozycji, odbiegają one bowiem – co da się zauważyć w części omawiającejwyniki badań – od zrekonstruowanego wzorca gatunku. (1) Zarówno dziesięciotomowa Historia naroduserbskiego (ISN), jak i Historia serbskiej państwowości (ISD) są pozycjami ściśle naukowymi, mającyminiezbędną dla języka nauki aparaturę badawczą. Są więc skierowane do innego niż zakładany przez gatunkipopularnonaukowe odbiorcy, a ponadto analizują uwarunkowania historyczne w sposób specjalistyczny(w przypadku pierwszej pozycji – wąskospecjalistyczny). (2) Książka Hrvoje Hitreca także znaczącoodbiega od wzorca, ponieważ jej prototypowym odbiorcą są dzieci, ewentualnie młodzież. (3) Z koleiIlustrovana istorija Srba jest dwunastotomową pozycją, w której kody wizualne przejmują od werbalnychrolę głównej reprezentacji historycznej (sam tekst jest zaś pisany paralelnie: po serbsku i po angielsku).Analogiczne przykłady znajdujemy również po stronie chorwackiej (IPH i Matković), choć są to książkio znacząco mniejszej objętości. Ponieważ pozycje te istotnie zmieniają korelaty komunikacyjne (co nakazywałobyprzeprowadzenie zupełnie nowych badań), ich analiza pojawi się jedynie w niektórych momentachwywodu.Należy także odnotować, że większość omawianych książek została opublikowana niezależniew Chorwacji i w Serbii. Wyjątkiem jest Historia narodów Jugosławii (I tom: 1953, II tom: 1959/1960), nadktórą pracowali i chorwaccy, i serbscy historycy. Obie wersje, pisane odpowiednio łacinką i cyrylicą, sązbieżne, a różnice sprowadzają się wyłącznie do kwestii czysto językowych, najczęściej do leksyki i/lubstylistyki. W analizach używam wydania chorwackiego.Odosobniony przypadek stanowi książka Otokara Keršovaniego: choć została opublikowana w 1971 r.,autor napisał ją 27 lat wcześniej.8

ustannej wymianie komunikatów, przede wszystkim komunikatów językowych 3 .Po drugie, i to właśnie jest przedmiotem zainteresowania, synteza reprezentujekompleksową i wyjątkową odmianę stylistyczną.Poczynione we wspomnianej książce (Czerwiński 2012a) analizy mechanizmówpowołujących do życia tekst historyczny dowiodły, że reprezentacja historyczna,a więc komunikat zastępujący desygnaty przeszłe, nie może być w pełniobiektywna. I to nie tylko dlatego, że historycy nie mają dostępu do pewnych danychpotwierdzających zajście tego czy innego zdarzenia, ale przede wszystkimdlatego, że uobecniając przeszłość, uobecniają także s a m y c h s i e b i e, a ściślej:kulturę, z której się wywodzą, i ideologię, którą wyznają.Proponowane tutaj konsekwentne stanowisko semiotyczne – uznające znakowycharakter gatunku – może się na pierwszy rzut oka wydać bezzasadne, alepostaram się dowieść, że semioza gatunku i stylu – odbiegająca rzecz jasna odsemiozy znaków leksykalnych – ma fundamentalny wypływ na akt dekodowaniatekstu przez adresata. Co więcej, stanowi ona niemą płaszczyznę porozumieniamiędzy interlokutorami.***W aneksie I zamieszczam wykaz badanych tekstów (syntez i podręczników),zaś w aneksie II – tabelkę z najważniejszymi cechami tekstowymi i stylistycznymiomawianych syntez. Skrótów używam na oznaczenie syntez, które mają kilku autorów(pozostałym omawianym książkom patronują ich autorzy).***Recenzentom książki – Prof. Marii Dąbrowskiej-Partyce i Prof. WładysławowiLubasiowi – dziękuję za ich cenne uwagi.3Ten problem dogłębnie rozważam w książce Semiotyka dyskursu historycznego (Czerwiński2012a).9

1. SEMIOZA GATUNKUNa wstępie rozważań zaprezentuję semiotyczną koncepcję gatunku historycznego,dzięki której uda się naświetlić te właściwości uniwersum komunikowania,które umożliwiają – mimo wszystko i wbrew wszystkiemu – mówienie o tekściehistorycznym jako o tekście prawdziwym. Oczywiście, owa prawdziwośćma tutaj znaczenie dalekie od konwencjonalnego, gdyż, jak pokażę, odnosisię nie tyle do opisywanych zjawisk przeszłych, ile do językowo-kulturowych uwarunkowańkomunikacyjnych. Semioza gatunku zaprowadzi nas wprost do pytaniao semiozę stylu, która z kolei stanie się przedmiotem rozważań stylistycznych sensustricto zawartych w rozdziale 4 i 5 niniejszego opracowania.Spróbujmy najpierw rozwiązać problem wskazany przez Romana Jakobsona,czyli rozważyć, jak rozumieć tezę, w której myśl „wszystkie zjawiska językowe –od najmniejszych składników do całych wypowiedzi i wymiany – działają zawszei tylko jako znaki”. Powiedzmy od razu, że teza ta może się na pierwszy rzut okawydawać zaskakująca, gdyż za znaki w języku słownym uznajemy zazwyczaj jednostkielementarne służące zastępowaniu innych bytów, o których możemyorzekać nawet pod nieobecność tych bytów. Znak, a właściwie nośnik znaku pieszastępuje – umysłowo – wszystkie możliwe psy, które istniały, istnieją czy będąistniały lub – zmysłowo – jeden z egzemplarzy tego typu (typem jest w tymprzypadku gatunek zwierząt). Teza Jakobsona jest jednak niezwykle trafna, zaśg a t u n e k j e s t z n a k i e m, choć jest to znak osobliwy. Dla jasności wywodu zagatunek uznam Bachtinowską koncepcję „gatunku mowy”. Gatunki to – wedługautora Estetyki twórczości słownej – „konkretne, względnie trwałe pod względemtematycznym i stylistycznym typy wypowiedzi” (Bachtin 1986: 354) 1 .Warto odnotować (piszę o tym także w innym miejscu, zob. Czerwiński 2010a),że termin „tekst historyczny” jest w swojej istocie niejednorodny ze względu narealizację wielu różnych własności (wybór tematu, stopień specjalistyczności, stopieńpopularyzatorskiego charakteru pracy, natężenie indywidualnego stylu historykai wreszcie wybór dostępnych konwencji gatunkowych: tekstu naukowego,eseju, zapisu chronologicznego itd.), więc przy dogłębnych badaniach empirycznychkonieczne jest stworzenie typologii (pod)gatunków tekstów historycznych.Tutaj jedynie uznaję, że tekst historyczny reprezentuje jedną z odmian języka na-1Z kolei Janina Labocha dodaje, że „wypowiadamy się według form, narzuconych nam z góry przeztradycję językowo-kulturową, że odlewamy naszą mowę w rodzaj schematów” (Labocha 1996b: 57).11

ukowego. To ważne, ponieważ tekstem historycznym zajmuję się w tym rozdzialejako z n a k i e m, nie zaś jako faktem ze znaków złożonym.Włączenie się w dyskusję na ten temat jest istotne, gdyż status tekstu historycznego,w szczególności zaś hipoteza o jego „przystawalności” do pozajęzykowej realności,został – za sprawą podejść narratywistycznych – podany w wątpliwość.Zanim jednak odniosę się do narratywistycznej koncepcji historii, która stanie siępunktem wyjścia proponowanej tutaj krytyki oraz próby wypracowania koncepcjigatunku jako kategorii semiotycznej, zacznę od wskazania kilku własnych hipotez,które staną się podstawą tych rozważań.Każdy historyk, niezależnie od swoich przekonań politycznych czy swojej wiedzy,jest – podobnie jak każdy inny użytkownik języka – uwikłany w szereg relacjinatury komunikacyjnej. Powoduje to, że w akcie mownym zostaje z sobą sprzężonychwiele nakładających się (sub)kodów reprezentujących różne światopoglądyi różne wizje kultury. Najbardziej istotnym elementem owego różnojęzykowegośrodowiska – swoistej przestrzeni semiotycznej, czyli abstrakcyjnego rezerwuarumożliwych kodów i komunikatów językowych – jest znak, a ściślej: cały repertuarmożliwych znaków językowych. Ich semioza – rozumiana nie statycznie, lecz dynamicznie,czyli jako nieustannie „dziejący się” proces – kształtuje się za sprawąich konceptualizacji w konkretnych dyskursach. To właśnie dyskursy nie tylkopotwierdzają zasadność dokonanego przeistoczenia nie-znaku w znak, ale takżeciągle je modyfikują, wskutek czego semioza ma charakter dynamiczny.Przekonanie o niemożliwości skonstruowania obiektywnego przekazu historycznego,a jest to rzecz nienowa w myśli europejskiej, ukonstytuowało w filozofiiwspółczesnej ponowoczesny paradygmat, którego najbardziej eksponowanymzwolennikiem jest amerykański uczony Hayden White. Wychodząc od najcięższychzarzutów pod adresem historyków, które sformułował Fryderyk Nietzsche(zwłaszcza zaś odnosząc się do dogmatów o bezzałożeniowości, obiektywnościi wolności od wartościowania), White uznaje, że tekst historyczny ma charakterkonstruktywistyczny. Jak twierdzi, najpierw dochodzi do wynalezienia przeszłości,w dalszej kolejności do jej odkrycia, najlepszą formą jej ujmowania jest zaśnarracja. Wynika to stąd, dopowiada, że narracja potrafi w sposób najbardziej naturalny(uściślijmy: znaturalizowany) uporządkować i wyjaśnić zdarzeniaświata pozajęzykowego, które są zbiorem nic nieznaczących faktów. Słowem, sąone chaosem, który dopiero w procesie konstruowania dyskursu historycznegoulega uporządkowaniu. Zgodnie z taką skrajnie konstruktywistyczną regułą dopieroi jedynie reprezentacja porządkuje chaos reprezentowanego. Wedługamerykańskiego uczonego błędem jest przekonanie, jakoby fakty miały swojeznaczenia i tylko czekały, aż zostaną przez historyka odkryte; jest wprost przeciwnie– przeszłość nie istnieje w sposób niezależny od jej przedstawienia. Whiteposuwa się nawet dalej, twierdząc, że żadne wydarzenie przeszłe nie ma znaczeniasamo w sobie, czyli nie może być tragiczne per se, lecz staje się tragiczne tylko z określonegopunktu widzenia.12

Wychodząc od tez Rolanda Barthesa (zob. Barthes 1967), White uznaje, że historiama charakter językowy. Jego koncepcja jest niezwykle interesująca, zwłaszczawówczas, gdy amerykański uczony dowodzi, jak na przykład w Metahistory,że badania historyczne nie wypracowały (jeszcze?) własnego aparatu naukowegoi swoje rozumienie przeszłości opierają na archetypowych wzorcach fabularnych(za Northropem Frye’em wymienia tutaj: romans, komedię, tragedię, satyrę).Trzeba się jednak odnieść także do tych koncepcji amerykańskiego uczonego,które wydają się nad wyraz wątpliwe. To z kolei doprowadzi nas wprost do semiotycznejteorii gatunku, która językową koncepcję gatunku historycznego zmodyfikuje,nie negując oczywistych zalet teorii White’a.Amerykański filozof, rozważając status historii jako dyscypliny lawirującejpomiędzy nauką a sztuką, w niektórych momentach swojego wywodu wyraźniepróbuje sprowadzić tekst historiograficzny do poziomu literackiego artefaktu.Takie zbliżenie nauki do sztuki jest – zgódźmy się wstępnie – zasadne i wpisujesię w „klimat epoki” – epoki, w której dość powszechne jest przekonanie, żesztukę z nauką łączy ich konstruktywistyczna natura (nieczęsto niestety dodajesię, że chodzi jednak o konstruktywizm innego rodzaju). W ujęciach „tradycyjnych”konstruktywizm powszechnie wiązano jedynie z domeną sztuki, gdyż tosztuka była zdolna tworzyć światy możliwe, podczas gdy nauka miała opisywaćświat rzeczywisty (nie dziwi zatem użycie liczby mnogiej – „światy” i pojedynczej– „świat”). Takie podejście, zgoła nienowe w myśli europejskiej, przeciwstawiasię pozytywistycznej koncepcji, w myśl której sztukę – w odróżnieniu odnauki – miał charakteryzować zupełnie odmienny sposób rozumienia świata.Sztuka miała być indywidualna i subiektywna, podczas gdy nauka – w wydaniupozytywistycznym – obiektywna i weryfikowalna. Źródeł tego poglądu, piszeniezwykle przekonująco White, należy upatrywać w „obawie romantycznegoartysty przed nauką i w ignorancji wobec sztuki cechującej pozytywistycznegonaukowca” (White 2000: 41).Traktowanie pisarstwa historycznego (czyli po prostu języka historiografii)jako rodzaju literatury jest, owszem, zasadne, ale zasadność ta dotyczy tylkoniektórych jego aspektów. Spróbujmy się pobieżnie przyjrzeć podobieństwom,wskazując jednocześnie różnice, których pomijanie – co postaram się wykazać –nie służy ani nauce, ani sztuce (bardziej szczegółowe rozważania – zob. Czerwiński2010a).White, wychodząc od formy narracyjnego przekazu historycznego (skodyfikowanegow naszej cywilizacji, a być może i uniwersalnie – jako opowiadanie, cowiąże się z naturą percepcji zdarzeń przeszłych), rozciąga podobieństwo międzytekstem literackim a tekstem historycznym na niemal wszystkie poziomy obu faktówjęzykowych. Skądinąd słuszna krytyka pozytywistycznego ujmowania historii(jako obiektywnej i bezzałożeniowej) i jej realistycznej narracji, pretendującejdo miana jedynej i właściwej prawdy, prowadzi filozofa do tezy nazbyt radykalnej,takiej mianowicie, że oba typy tekstów w zasadzie się nie różnią.13

WNIOSKIW niniejszym opracowaniu próbowałem pokazać, jaką rolę w interpretacjitekstu historycznego – a ściślej: syntezy dziejów narodu – odgrywa konwencjonalneznaczenie gatunku i stylu. Rozpoznanie ich semiozy, w tym wzajemnej interakcjiobu poziomów znaczących w konkretnych tekstach, daje kapitalny wglądw przebieg procesu dekodowania tekstu traktującego o historii narodowej. Naprzeciętnym adresacie – za sprawą opisanych w rozdziale 1 dyspozycji semantycznych,wspartych konkretnymi rozwiązaniami stylistycznymi – zostaje wymuszoneprzyjęcie opisywanych w tekście zdarzeń jako prawdziwych. Oczywiściew akcie odbioru może on odrzucić pewne propozycje ich ujęcia przez tego czyinnego historyka (mówimy o czytelniku krytycznym lub o specjaliście), ale jest toproblem innego rodzaju.Analizy wybranych cech stylotwórczych syntezy dziejów narodu pokazałyrównież, w jaki sposób i w jakim stopniu konkretne mechanizmy językowe, charakterystycznedla tego gatunku (typu), są w poszczególnych egzemplarzach reprezentowaneoraz jakie to ma znaczenie dla tekstu, języka i kultury.Skoro uznaliśmy, że gatunek i skorelowany z nim styl mają charakter znaczący,naturalnie doprowadziło nas to do założenia, że teoria prototypu – wzoremkognitywistycznych teorii semantycznych – jest (lub ściślej: może być) doskonałąmetodą badań gatunku. Ostateczne ustalenie, który z tekstów jest „najlepszym”egzemplarzem tego gatunku (typu) oraz ustalenie, które cechy stylistycznesą „najlepszymi” cechami charakteryzującymi ten gatunek, musiałobyzostać zweryfikowane przez psycholingwistyczne badania ankietowe. Ponieważnie interesował mnie tutaj sam opis tych atrybutów, a jedynie opis ich f u n k -cji znaczących (semiotycznych), zrekonstruowałem tylko te z nich, któremożna uznać za najbardziej typowe dla tego wzorca. Podczas badań zauważyłemjednak, że teoria prototypu ma w analizach dotyczących gatunków pewne ograniczenia.Po pierwsze, nie wiadomo, czy pytania zawarte w ewentualnych badaniachankietowych, nawet jeśliby je przeprowadzić na reprezentatywnej grupie,byłyby dla interlokutorów zrozumiałe. Wyobraźmy sobie, że naiwnych interlokutorówpytamy o to, czy z gatunkiem kojarzy im się narracyjna forma podawcza,wyrażenia figuratywne, czy personifikacja tematu głównego. Są to terminyspecjalistyczne, poza domeną nauki na ogół nieznane lub rozumiane opacznie.Po drugie, mogłoby się okazać, że jakiś egzemplarz uznany za najbardziej prototypowyswoją prototypowość uzyskiwałby na poziomie doboru słów niespecja-123

listycznych i dystrybucji potocyzmów, ale już w kwestii przypisów sytuowałbysię na obrzeżach tego wzorca. Oczywiście, nie zmienia to faktu, że kognitywistycznaaparatura znacznie lepiej zdaje sprawę z różnorodności form komunikowaniaaniżeli instrumentarium tradycyjne, oparte na klasycznych sposobachkategoryzacji. Tak jak znaczenia słów są rozmyte (o czym mówił Wittgensteinw terminach „rodzinnego podobieństwa” i do czego przekonuje teoria prototypui, wzorowana na niej, semantyka kognitywna), tak granice gatunków są raczejmgliście usytuowane w kontinuum komunikowania (Czerwiński 2012a:III 1−3; Witosz 2005a). Wydaje się, że ewentualne ankiety – w badaniach tegooraz innych gatunków – nie powinny bazować na spisie konkretnych cech podlegającychocenie przez ankietowanego, lecz powinny mieć postać gotowych tekstównasyconych tymi lub innymi cechami.Z przeprowadzonych badań wynika, że omawiany gatunek – z wyjątkiem różnicleksykalnych wprowadzanych pod naporem puryzmu językowego w chorwackiejhistoriografii 44 – nie ulegał w okresie od 1945 roku do dzisiaj zauważalnymzmianom − ani językowym, ani stylistycznym 45 . Niektóre egzemplarze gatunkuw taki czy inny sposób odbiegały od prototypu, ale wiązanie tego zjawiskaz jego e w o l u c j ą byłoby nazbyt ryzykowne. Świadczy to jedynie o jego żywotnościoraz o zróżnicowaniu sposobów realizacji wzorca, wynikającym z p r e f e -r e n c j i światopoglądowych autorów i ich k o m p e t e n c j i, a także o nieprzerwanymciążeniu ku różnym modelom komunikowania w obrębie tegoż wzorca.Da się jednak zaobserwować pewne znamiona zmian, choć dokonują się onew mniejszym stopniu na poziomie stricte werbalnym, a w większym – na poziomiekompozycyjno-strukturalnym. Niektóre współczesne książki (Goldstein2008 [2000], Pavličević 2000 [1994], Gračanin 2006, Pem 2006, NISN 2000) wyraźniejniż inne pozycje urozmaicają reprezentację historyczną, rozszerzając czystąnarrację (ewentualnie wzbogaconą fotografiami) o paralelny tekst, najczęściejznajdujący się na marginesie lub w wyodrębnionym z tekstu głównego wyszczególnieniu.W tych strategicznych dla aktu dekodowania miejscach – nazwijmyje „glosami” werbalno-wizualnymi 46 – znajdują się dane historycznemające najczęściej charakter deskrypcji: biogramy czy szczegółowe informacje na44W innym miejscu analizowałem zmiany językowe, które dokonały się pod wpływem puryzmuw analizowanych syntezach dziejów narodu (zob. Czerwiński 2009b). Dowiodłem, że w ciągu 65 latnorma leksykalna ulegała niewielkim zmianom, ale ani w czasach komunistycznych, ani w czasachnajnowszych nie doszło do ujednolicenia leksyki, to jest do upowszechnienia się preferowanej w danymmomencie formy wyrazu.45Trzeba odnotować, że wstępny rekonesans prac opublikowanych w pierwszej połowie wieku XX,autorstwa lub pod redakcją Vjekoslava Klaicia, Anuna Dabinovicia, Vladimira Ćorovicia i StanojeStanojevicia nie wskazuje, jakobyśmy mieli do czynienia z zupełnie innym wzorcem. Można jedyniemówić o bardziej archaicznym i intelektualnym języku, co z kolei wynika zarówno z innego, przedwojennego,wykształcenia autorów, jak i z innego audytorium zakładanych adresatów.46Dla Anny Duszak są to teksty paralelne względem tekstu podstawowego, dla GérardaGenette’a zaś – parateksty (zob. Genette 1992 [1982]).124

temat ważnych zdarzeń ujmowanych w narracji. Można powiedzieć, że za sprawątakiego rozszczepienia reprezentacji na dwa paralelne teksty (jeden –główny, charakteryzujący się spójnością tematyczną, drugi – poboczny, odznaczającysię fragmentarycznością i stanowiący jego uzupełnienie) – ale zespolonez sobą ko-tekstem i kontekstem – narracja główna może być bardziej wartka,gdyż może sobie pozwolić na częściową rezygnację z niektórych deskrypcji i pozostawićje na marginesie.Nie sposób nie zauważyć, że podobna tendencja jest znamienna dla nowszychpodręczników do nauki historii, w których coraz bardziej preferuje się wielokodowy,wręcz „multimedialny” sposób przekazywania treści. Jeśli porównamypodręczniki do nauki historii, zauważymy, że do pierwszej połowy lat 50. dominujeprzekaz czysto narracyjny (Jantolek 1951; Solarić 1951), w późniejszychlatach wzbogacany znakami wizualnymi (Rajičić, Prljević, Solarić 1954; Žeželj1960; Saltzer, Lovrenčić 1974; Novaković, Perović 1978; Knežević, Smiljević 1978;Ćubelić, Pavličević 1980; Gaćeša, Živković, Radović 1992), zaś od początku lat 90.pojawiają się owe „glosy” (Perović, Novaković 1992; Nikolić, Žutić, Pavlović, Špadijer2005; Potrebica, Pavličević 1992; Matković, Mirošević 2001; Leček, Najbar-Agičić, Agičić, Jakovina 2000). Te ostatnie podręczniki epatują już – często chybanadmiernie – wielokolorową szatą graficzną, obrazami, tabelami, dodatkowymideskrypcjami i tak dalej. Dokonuje się to zapewne pod naporem tendencji charakterystycznychdla współczesnej cywilizacji – zauważalnych w różnych domenachkomunikacji, od mediów po literaturę piękną – preferujących obraz zamiastsłowa lub ściślej: preferujących wizualność zamiast werbalności.W tym kontekście można powiedzieć, że omawiane tu syntezy są wciąż konserwatywne.Większość z analizowanych książek – w przeciwieństwie do nowszychpodręczników, a w zgodzie z wzorcami syntez starszych (HNJ; Keršovani, Macan1971, 1992; IJ) – pozostaje bowiem wierna tradycyjnej strukturze narracyjnej,wzbogaconej ewentualnie znakami wizualnymi (PHN 1995; Hitrec 1995; Perić1997; Matković 2001; Jurišić 2005; Gračanin 2006; PH 2003–2007; IIS 1991–1994;Mitrović 1994; Jović 1997; ISD 2000; Ćirković 2004; Bojanić 2007).Jak widać z powyższego, popularnonaukowa synteza dziejów narodu podążaw dwu kierunkach jednocześnie: (1) w kierunku urozmaicania reprezentacjipoprzez intensyfikację wielokodowości przekazu i rozszczepieniekompozycji, (2) w kierunku utrzymania przywileju narracji jako jedynegonośnika treści. Trudno oczywiście wyrokować, która z tych tendencji staniesię dominująca, zresztą można sobie wyobrazić koegzystencję obu postaci. Niewątpliwiemożna jednak uznać, że przeciętny interlokutor uzna oba te sposobyreprezentacji za aktualizację tego samego typu, a więc aktualizację gatunku syntezydziejów narodu. Takie właściwe (to jest zgodne z zamierzeniem autora) zaklasyfikowanietekstu, przypomnijmy, prowadzi do właściwego przebiegu semiozy– semiozy na poziomie gatunku mowy, która ostatecznie decyduje o uznaniutego czy innego tekstu za tekst prawdziwy.125

BIBLIOGRAFIAAnkersmit Frank (2004), Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii,red. E. Domańska, tłum. różni, Kraków.Ankersmit Frank (1983), Narrative Logic. A Semantic Analysis of the Historian’s Language, TheHague.Auerbach Erich (1968 [1946]), Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu,tłum. Z. Żabicki, WarszawaAwdiejew Aleksy i Habrajska Grażyna (2006), Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej,Pruszków.Bachtin Michaił (1970), Problemy poetyki Dostojewskiego, tłum. N. Modzelewska, Warszawa.Bachtin Michaił (1982), Problemy literatury i estetyki, tłum. W. Grajewski, Warszawa.Bachtin Michaił (1986), Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka, Warszawa.Badurina Lada (2008), Između redaka. Studije o tekstu i diskursu, Rijeka.Bagić Krešimir (2006), Figurativnost reklamnog diskursa, [w:] Raslojavanje jezika i književnosti,Zbornik radova 34. ZSŠ, ur. K. Bagić, Zagreb, s. 81−93.Balbus Stanisław (1996), Między stylami, Kraków.Bally Charles, Wybór tekstów, [w:] Stylistyka Bally’ego, red. M.R. Mayenowa, tłum. U. Dąbska--Prokop, Warszawa.Banac Ivo (1995), Nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Porijeklo, povijest, politika, Zagreb.Barthes Roland (1989 [1967]), The Discourse of History, [w:] The Rustle of Language, Berkeley,s. 127−140.Bartmiński Jerzy (1993), Polskie rozumienie ojczyzny i jego warianty, [w:] Pojęcie ojczyzny wewspółczesnych językach europejskich, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 23–48.Bartmiński Jerzy (1998), Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, [w:] Tekst. Problemyteoretyczne, red. J. Bartmiński, B. Boniecka, Lublin, s. 9–25.Bartmiński Jerzy (2001), Styl potoczny, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin,s. 115−134.Bartmiński Jerzy (2003 [1981]), Derywacja stylu, [w:] Warianty języka 2, red. J. Bartmińskii J. Szadura, Lublin, s. 59−70.Bartmiński Jerzy (2003 [1991]), Odmiany a style języka, [w:] Warianty języka 2, red. J. Bartmińskii J. Szadura, Lublin, s. 53−58.Bartmiński Jerzy (2006), Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.Bartmiński Jerzy (2007), Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława (2009), Tekstologia, Warszawa.Beaugrande (de) Robert-Alain, Dressler Wolfgang Ulrich, 1990 [1981], Wstęp do lingwistykitekstu, tłum. Aleksander Szwedek, Warszawa.Benveniste Emile (1966), Problèmes de linguistique générale, Paris 1966, cz. I, s. 240.127

Benveniste Emile (1980 [1968]), Struktura języka i struktura społeczeństwa, [w:] Język i społeczeństwo,red. M. Głowiński, tłum. K. Falicka, Warszawa, s. 27−40.Biti Marina (2007), O suodnosu mentalnih i jezičnih svjetova iz perspektive kognitivne stilistike,„Fluminensia”, god. 19, br. 2, s. 51−71.Biti Marina, Marot Kiš Daniela (2008), Poetika uma. Osvajanje, propitivanje i spašavanjeznačenja, Rijeka.Bogusławski Andrzej (1983), Słowo o zdaniu i o tekście, [w:] Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyńskai E. Janus, Wrocław, s. 7−31.Bokus Barbara (2001), Z analiz linii i pola narracji. O pejzażu świadomości w opowiadaniachdziecięcych, [w:] Praktyki opowiadania, red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Kraków,s. 63−81.Brikner Klaus (2009 [2000]), Analiza strukturalna tekstu, [w:] Lingwistyka tekstu w Niemczech,tłum. I. Szwed, red. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław 2009.Chlebda Wojciech (2001), Frazematyka, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin,s. 335−242.Czerwiński Maciej (2006), Język, kultura, społeczeństwo. O potrzebie badań dyskursu, „Studiaz Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, nr 41, s. 239−252.Czerwiński Maciej (2007), Dyskursy i ich porządek w społecznej heteroglosji, „Studia z FilologiiPolskiej i Słowiańskiej”, nr 42, s. 247−268.Czerwiński Maciej (2008), Kultura jako znakotwórcza przestrzeń spotkania języków, „Studiaz Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, nr 43, s. 217−237.Czerwiński Maciej (2009a), Stil i značenje (o knjizi Marine Biti, Danijele Marot Kiš, Poetikauma. Osvajanje, propitivanje i spašavanje značenja), „Fluminensia”, nr 1, s. 209−219.Czerwiński Maciej (2009b), Stylistyczne i semiotyczne aspekty zmian leksykalnych w literackiejnormie języka historiografii chorwackiej, „Socjolingwistyka”, XX II, s. 69−82.Czerwiński Maciej (2010a), Gatunek jest znakiem – uwagi na marginesie dyskusji o tekście historycznym,„Pamiętnik Literacki”, nr 2, s. 179−196.Czerwiński Maciej (2010b), Synteza dziejów narodu – zarys problematyki stylistycznej gatunku(na podstawie tekstów chorwackich i serbskich) (2010), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”,nr 45.Czerwiński Maciej (2012a), Semiotyka dyskursu historycznego. Analiza kodów i znaków w chorwackieji serbskiej syntezie dziejów narodu, Kraków (w druku), s. 300.Czerwiński Maciej (2012b), Figuratywność – od słowa do obrazu w chorwackich i serbskich syntezachhistorycznych, (w druku).Čolović Ivan (2001 [1997]), Polityka symboli. Eseje o antropologii politycznej, tłum. M. Petryńska,Kraków.Dąbrowska-Partyka Maria (2004), Literatura pogranicza – pogranicza literatury, Kraków.Dijk van Teun (2004 [1975]), Działanie, opis działania a narracja, [w:] Narratologia, red. M. Głowiński,tłum. M. B. Fedewicz, Gdańsk, s. 90–123.Dijk van Teun (2000), Ideology and Discourse. A Multidisciplinary Introduction, [w:] http://www.discourses.org/UnpublishedArticles/Ideology%20and%20discourse.pdf.Dijk van Teun (2004 [1975]), Działanie, opis działania a narracja, [w:] Narratologia, red. M. Głowiński,tłum. M.B. Fedewicz, Gdańsk, s. 90–123.Dobrzyńska Teresa (1992), Badana struktury tekstu – nowe źródło inspiracji lingwistyki, „Stylistyka”,I, s. 51–66.Dobrzyńska Teresa (1996), Tekst i styl, [w:] Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole,s. 21–28.128

Dobrzyńska Teresa (2004 [1993]), Pojęcie tekstu. Tekst – całościowy komunikat, [w:] Tekstologia.Część pierwsza, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin, s. 38–48.Dubisz Stanisław (1995), Styl? Moje dzisiejsze rozumienie stylu, „Stylistyka”, IV, s. 277–280.Duszak Anna (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.Eco Umberto (2009 [1976]), Teoria semiotyki, tłum. M. Czerwiński, Kraków.Eco Umberto (2010 [2007]), Od drzewa do labiryntu. Studia historyczna o znaku i interpretacji,tłum. G. Jurkowlaniec, M. Surma-Gawłowska, J. Szymanowska, A. Zawadzki, Warszawa.Enkvist Nils Erik (1995), Style in Stylistics and in Text and Discourse Lingustics, „Stylistyka”, IV,s. 24–32.Fabiszak Małgorzata (2005), Kognitywna teoria metafory: nowe terminy, stare pojęcia, [w:] Kognitywistyka1. Problemy i perspektywy, red. H. Kardela, Z. Muszyński, M. Rajewski, s. 137––147.Gajda Stanisław (1990), Współczesna polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, Opole.Gajda Stanisław (1996), Styl osobniczy uczonych, [w:] Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski,Opole, s. 251–261.Gajda Stanisław (2001), Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski,red. J. Bartmiński, Lublin, s. 255–268.Gajda Stanisław (2001a), Styl naukowy, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin,s. 183–200.Gajda Stanisław (2004 [1982]), Propozycja systematyki gatunków naukowych, [w:] Akty i gatunkimowy, Lublin, s. 217–224.Gajda Stanisław (2005), Tekst/dyskurs oraz jego analiza i interpretacja, [w:] Współczesne analizydyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, red. M. Krauz, S. Gajda,Rzeszów, s. 11–20.Gajda Stanisław (2010), Intertekstualność a współczesna lingwistyka, [w:] Intertekstualność wewspółczesnej komunikacji językowej, red. J. Mazur, A. Małyska, K. Sobstyl, Lublin, s. 13–23.Genette Gerard (1992 [1982]), Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, [w:] Współczesne teoriebadań literackich za granicą, red. H. Markiewicz, tłum. A. Milecki, t. 4, z. 2, Kraków.Genette Gérard (2002 [1991]), Fikcija i dikcija, tłum. G. Rukavina, Zagreb.Gil Dorota (2005), Współczesny serbski leksykon duchowego i kulturowego dziedzictwa, czylio powrocie do uświęconej tradycji, [w:] W poszukiwaniu nowego kanonu, red. M. Dąbrowa--Partyka, Kraków, s. 295–314.Głowiński Michał (1986), O intertekstualności, „Pamiętnik Literacki”, z. 4, s. 75–100.Grzegorczykowa Renata (1999), Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata,red. J. Bartmiński, Lublin, s. 39–46.Grzmil-Tylutki Halina (2000), Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków.Jakobson Roman (1989 [1964]), O stosunku między znakami wizualnymi i audytywnymi,tłum. M. Głowiński, [w:] W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, s. 75–84.Jakobson Roman (1989 [1970]), Język a inne systemy komunikacji, tłum. Anna Tanalska,[w:] W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, s. 59–74.Kalaga Wojciech (1987), Przedmiot i referent w świetle triadycznej teorii znaku, [w:] Znak –tekst – fikcja, red. W. Kalaga, T. Sławek, Katowice, s. 45–61.Katnić-Bakaršić Marina (2001), Stilistika, Sarajevo.Katnić-Bakaršić Marina (2004), Akademski diskurs: dileme i izazovi, [w:] Aktualizacija jezikovnozvrstneteorije na slovenskem, „Obdobja”, nr 22, s. 191–197.Klikovac Duška (2004), Metafore u mišljenju i jeziku, Beograd.Klikovac Duška (2008), Jezik i moć. Ogledi iz sociolingvistike i stilistike, Beograd.129

Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa (2001), red. E. Tabakowska, Kraków.Kolumbić Nikica (1997), Zapis popa Martinca u kontekstu tadašnje hrvatske književnosti, „Radovi.Razdio filoloških znanosti”, sv. 34–35, Zadar.Kovačević Marija, Badurina Lada (2001), Raslojavanje jezične stvarnosti, Rijeka.Kovačević Marina (1996), Semantika teksta i markostilistička analiza, „Stylistyka”, V, s. 140––163.Kovačević Miloš (1995), Stilistika i gramatika stilskih figura, Nikšić.Kovačević Miloš (1998), Stilske figure i književni tekst, Beograd.Labocha Janina (1996a), Tekst, wypowiedź, dyskurs, [w:] Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski,Opole, s. 49–53.Labocha Janina (1996b), Odbiorca w tekście i wypowiedzi, [w:] Styl a tekst, red. S. Gajda,M. Balowski, Opole, s. 55–60.Labocha Janina (2009), Tekst, wypowiedź, dyskurs w procesie komunikacji językowej, Kraków.Lakoff George, Johnson Mark (1988 [1980]), Metafory w naszym życiu, tłum. T.P. Krzeszowski,Warszawa.Lewicki Andrzej Maria, Gajdzińska Anna (2001), Frazeologia, [w:] Współczesny język polski,red. J. Bartmiński, Lublin, s. 315–334.Łotman Jurij (2008), Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultury, tłum. B. Żyłko, 2008.Łotman Jurij, Uspienski Borys (1977 [1971]), O semiotycznym mechanizmie kultury [w:] Semiotykakultury, red. E. Janus i M.R. Mayenowa, tłum. J. Faryno, Warszawa, s. 147–170.Lubaś Władysław (2003), Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny,Opole.Mayenowa Maria Renata (1974), Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Warszawa.McDowell John (1994), Mind and World, Cambridge.Meštrović Ivan (1969), Uspomene na političke ljude i događaje, Zagreb.Miczka Ewa (1996), Sytuacja – tekst – rozumienie tekstu, „Stylistyka”, V, s. 113–127.Miczka Ewa (2002), Kognitywne struktury sytuacyjne i informacyjne w interpretacji dyskursu,Katowice.Nowakowska-Kempna Iwona (1992), Aproksymacja semantycznego continuum, [w]: Podstawymetodologiczne semantyki współczesnej, red. I. Nowakowska-Kempna, Wrocław, s. 125–156.Nycz Ryszard (2006), Poetyka intertekstualna: tradycja i perspektwy, [w:] Kulturowa teoria literatury.Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków, s. 153–180.Ożdżyński Jan (1993), Pojęcie „kulturemu” jako podstawowej jednostki derywacji stylistycznej,„Stylistyka” II, Opole, s. 17–185.Owczarek Bogdan (2001), Od poetyki do antropologii opowiadania, [w:] Praktyki opowiadania,red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Kraków, s. 11–21.Ożóg Kazimierz (2010), Kilka uwag o intertekstualności w dobie ponowoczesnej, [w:] Intertekstualnośćwe współczesnej komunikacji językowej, red. J. Mazur, A. Małyska, K. Sobstyl, Lublin,s. 60–69.Pawelec Andrzej (2005), Znaczenie ucieleśnione. Propozycje kręgu Lakoffa, Kraków.Pisarek Walery (1988), Retoryka dziennikarska, wyd. II popr., Kraków.Pisarek Walery (2004), Słowa między ludźmi, Warszawa.Pisarkowa Krystyna (1995), Styl? Moje dzisiejsze rozumienie stylu, „Stylistyka”, IV, s. 283–287.Quine Willard van Orman (1969 [1951]), Dwa dogmaty empiryzmu, [w:] Z punktu widzenialogiki. Eseje logiczno-filozoficzne, tłum. B. Stanosz, Warszawa.Quine Willard van Ormann (1999 [1960]), Słowo i przedmiot, tłum. C. Cieśliński, Warszawa.Radovanović Milorad (2004 [1979]), Sociolingvistika, III izdanje, Novi Sad.130

Rapacka Joanna (1997), Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa.Ricoeur Paul (2006 [2000]), Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański, Kraków.Ruszkowski Marek (1998), Wybór jako podstawowy wyróżnik stylu językowego, „Stylistyka”,VII, s. 61–66.Sandig Barbara, Selting Margaret (2001), Style dyskursu [w:] Dyskurs jako struktura i proces,red. T.A. van Dijk, tłum. G. Grochowski, Warszawa, s. 131–150.Saussure Ferdynand de (1991), Kurs językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 poprawione, tłum.K. Kasprzyk, wstęp i przypisy K. Polański, Warszawa.Searle John (1999 [1998]), Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość, tłum. D. Cieśla,Warszawa.Searle John (2006), Social ontology. Some basic principles, „Anthropological Theory”, vol. 6 (1),s. 12–29.Silić Josip (2006), Funkcionalni stilovi hrvatskoga jezika, Zagreb 2006.Simić Radoje (2001), Opšta stilistika, Beograd.Skubalanka Teresa (1993), O rozwoju stylów językowych, „Stylistyka”, II, s. 5–13.Skubalanka Teresa (1995), O definicjach stylu, „Stylistyka”, IV, s. 7–23.Skubalanka Teresa (2001), Podstawy analizy stylistycznej. Rozważania o metodzie, Lublin.Spitzer Leo (1972), Językoznawstwo a historia literatury [w:] Studia stylistyczne, red. M.R. Mayenowa,R. Handke, tłum. M.R. Mayenowa, s. 173–210.Stančić Nikša (2009), Hrvatska nacija i nacionalizam u 19. i 20. stoljeću, Zagreb.Stanojević Mateusz-Milan (2009), Konceptualna metafora u kognitivnoj lingvistici: pregled pojmova,„Suvremena lingvistika”, vol. 68 (2), s. 339–371.Stockwell Peter (2006 [2002]), Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, tłum. A. Skucińska,Kraków.Škiljan Dubravko (1985), U pozadini znaka, Zagreb.Štambuk Anuška (1997), Metafora kao sredstvo znanstvene komunikacije [w:] Jezik i komunikacija,ur. Marin Andrijašević, Lovorka Zergollern-Miletić, Zagreb, s. 308–314.Stroud Barry (1989), The Study of Human Nature and the Subjectivity of Value, „The TannerLectureson Human Values”, 9, s. 213–259.Tabakowska Elżbieta (1995), Gramatyka i obrazowanie: wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego,Kraków.Tabakowska Elżbieta (2003), Ikoniczność: podobieństwo i tertium comparationis, „Przestrzenieteorii”, nr 2, Poznań, s. 103–118.Taylor John R. (2001), Kategoryzacja w języku, tłum. A. Skucińska, Kraków.Todorova Maria (2008 [1997]), Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor i M. Budzińska, Wołowiec.Tošović Branko (2002), Funkcionalni stilovi, Graz.Trzebiński Jerzy (2001), Narracja jako sposób rozumienia świata, [w:] Praktyki opowiadania,red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Kraków, s. 87–126.Vuković Vuko (2000), Putevi stilističke ideje, Podgorica-Nikšić.Wasilewski Jacek (2006), Retoryka dominacji, Warszawa.White Hayden (2000), Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska i M. Wilczyński,tłum. E. Domańska i in., Kraków.Wierzbicka Anna (1971), Metatekst w tekście, [w:] O spójności tekstu, red. M.R. Mayenowa,Wrocław, s. 105–121.Wierzbicka Anna (2004 [1983]), Genry mowy, [w:] Akty i gatunki mowy, red. S. Niebrzegowska-Bartmińska,Lublin, s. 99–106.131

Wierzbicka Anna (2007), Słowa klucze: różne języki – różne kultury, tłum. I. Duraj-Nowosielska,Warszawa.Wilkoń Aleksander (2002), Spójność i struktura tekstu, Kraków.Witosz Bożena (1997), Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnieniastruktury tekstu, Katowice.Witosz Bożena (1998), Tekst jako wspólny przedmiot badań teorii tekstu, stylistyki i poetyki,„Stylistyka”, VII, s. 45–60.Witosz Bożena (1999), Czy gatunek i styl są we współczesnej stylistyce pojęciami konkurencyjnymi?,„Stylistyka”, VIII, s. 37–52.Witosz Bożena (2005a), Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice 2005.Witosz Bożena (2005b), Styl indywidualny w perspektywie genologii lingwistycznej, „Stylistyka”,XIV, s. 251–263.Witosz Bożena (2005c), Tekstowe i kontekstowe wyznaczniki stylu – próba systematyzacji (?)i problematyzacji, [w:] Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu i innemetody badawcze, red. M. Krauz i St. Gajda, Rzeszów 2005, s. 30–39.Witosz Bożena (2006), Potoczność jako wartość w kulturze współczesnej, „Stylistyka”, XV, s. 37––49.Witosz Bożena (2009), Dyskurs i stylistyka, Katowice.Witosz Bożena (2010), Kategoria intertekstualności w kontekście współczesnej stylistyki (wąskieczy szerokie ujęcie), [w:] Intertekstualność we współczesnej komunikacji językowej, red. J. Mazur,A. Małyska, K. Sobstyl, Lublin, s. 24–33.Wojtak Maria (2010), Wymiary i przestrzenie intertekstualności w tekstach użytkowych,[w:] Intertekstualność we współczesnej komunikacji językowej, red. J. Mazur, A. Małyska,K. Sobstyl, Lublin, s. 226–238.Zdunkiewicz-Jedynak Dorota (2008), Wykłady ze stylistyki, Warszawa.Zgółka Tadeusz (1995), Styl? Moje dzisiejsze rozumienie stylu, „Stylistyka”, IV, s. 287–290.Zimny Rafał (2000), Raz, dwa, trzy – enumeracja i perswazja, [w:] Język i kultura. Językowyobraz świata i kultura, t. 13, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław, s. 215–227.Ziomek Jerzy (1990), Retoryka opisowa, Warszawa.Żydek-Bednarczuk Urszula (2005), Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków.Žanić Ivo (1999), Prevarena povijest, Zagreb.

ANEKS I: BAZA BADANYCH TEKSTÓW1. POPULARNONAUKOWE SYNTEZY DZIEJÓW NARODU:Chorwacja:Grafenauer Bogo, Perović Dušan, Šidak Jaroslav (1953, 1959), Historija naroda Jugoslavije, Zagreb[HNJ].Keršovani Otokar (1971), Povijest Hrvata, Rijeka.Macan Trpimir (1971), Povijest hrvatskog naroda, Zagreb.Sinković Marijan, red. (1971), Ilustrirana povijest Hrvata 47 , Zagreb [IPH].Macan Trpimir (1992), Povijest hrvatskog naroda II izd. Zagreb.Hitrec Hrvoje (1995), Hrvatska povijestica, Zagreb.Pavličević Dragutin (2000 [1994]), Povijest Hrvatske II izd., Zagreb.Mirošević Franko, Šanjek Franjo, Macan Trpimir, Perić Ivo, red., (1995), Pregled povijesti hrvatskognaroda od VI. Stoljeća do naših dana, Zagreb 48 [PHN].Perić Ivo (1997), Povijest Hrvata, Zagreb.Matković Hrvoje (2001), Mala iliustrirana hrvatska povijest, Zagreb.Nazor Ante, Ladić Zoran (2003), Povijest Hrvata. Ilustrirana kronologija, Zagreb.Macan Trpimir (2004 [1995]), Hrvatska povijest II prošireno izdanje 49 , Zagreb.Jurišić Ivan (2005), Hrvatska od 7. stoljeća do Vijeća Europe, Zagreb.Gračanin Hrvoje (2006), Kratka povijest Hrvatske za mlade, Zagreb.Pem Mijo (2006), Hrvatska povijet, Zagreb.Šanjek Franjo, ur. (2003–2005–2007), Povijest Hrvata, Zagreb [PH].Goldstein Ivo, Hrvatska povijest (2008 [2000]), II izdanje, Zagreb.Serbia:Grafenauer Bogo, Perović Dušan, Šidak Jaroslav (1953, 1960), Iistorija naroda Jugoslavije, Beograd[INJ].Ivan Božić, Sima Ćirković, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer (1972), Istorija Jugoslavije, Beograd[IJ].Samardžić Radovan, red., (1981–2000), Istorija srpskog naroda, Beograd 50 .47Późniejsze wznowienia w 1974 i w 1990.48W 1996 roku wyszła w Zagrzebiu trzytomowa wersja tej książki: I. Mirošević, Šanjek, Hrvatskai svijet od V. do XVIII. stoljeća, II. Mirošević, Macan, Hrvatska i svijet u XVIII. i XIX. stoljeću, III. Perić,Hrvatska i svijet u XX w.. stoljeću (w stosunku do jednotomowej wersji są one, przynajmniej w interesującejmnie kwestii, niemal identyczne).49Pierwsze wydanie – 1995.50Cała kolekcja wyszła w wyd. SKZ w 1994 i 2000 roku, tymczasem niektóre tomy zostały pierwotnieopublikowane wcześniej. W 1981 roku – I i V księga (w dwu tomach), w 1982 – księga II, w 1983 –133

Ratko Peković, red. (1991–1994), Ilustrovana istorija Srba, Beograd. [IIS].Mitrović Jeremija (1994), Istorija Srba, Beograd.Jović Momir (1997), Istorija Srba, Priština.Bataković Dušan T., red. (2000), Nova istorija srpskog naroda Beograd [NISN]Popov Čedomir, red. (2000), Istorija srpske državnosti (autorzy tomów: I – Miloš Blagojevići Dejan Medaković, II – Radoš Ljušić, III – Ljubodrag Dimić), Novi Sad [ISD]Ćirković Sima (2004), Srbi među evropskim narodima, Beograd.Bojanić Đorđe (2007), Istorija Srba: (od doseljavanja Slovena na Balkan do 1945 godine), drugodopunjeno izdanje, Niš.Jovanović Jelka, red. (2011), Kratka istorija Srba, Beograd.PODRĘCZNIKI (WYBÓR):Chorwacja:Žeželj Mirko (1960), Povijest naroda Jugoslavije od XVI. do XVIII. stoljeća. Priručnik za II.razred gimnazije, Zagreb.Salzer Olga, Lovrenčić Rene (1974), Narodi u prostoru i vremenu 3, Zagreb.Čubelić Tomo, Pavličević Dragutin (1980), Povijest 2. Udžbenik za srednje škole, V. izdanje,Zagreb.Potrebica Filip, Pavličević Dragutin (1992), Povijest: za VII razred osnovne škole, Zagreb.Matković Hrvoje, Mirošević Franko (2001), Povijest 4. Udžbenik za 4. razred gimnazije, Zagreb.Leček Suzana, Najbar-Agičić Magdalena, Agičić Damir, Jakovina Tvrtko (2000), Povijest 4.Udžbenik za 4. razred (opće) gimnazije, Zagreb.Koren Snježana, Najbar-Agičić Magdalena, Jakovina Tvrtko (2007 [2005]), Dodatak udžbenicimaza noviju povijest, [w:] Jedna povijest, više historija, red. Maja Dubljević, Zagreb.Serbia:Jantolek Stevan (1951), Istorija naroda Jugoslavije, (2. dopunjeno izd.), Beograd.Solarić Gojko (1952), Istorija za VIII i IV razred, Beograd.Rajičić Miodrag, Prljević Dragutin, Solarić Gojko (1954), Istorija za VII i III razred, Beograd.Božić Ivan, Veselinović Rajko, i in. (1963), Pregled istorije jugoslovenskih naroda, Beograd.Novaković Relja, Perović Milutin (1978), Istorija za III razred gimnazije, Beograd.Knežević Đorđe, Smiljević Bogdan (1978), Istorija najnovijeg doba za IV razred gimnazije,(15. izdanje), Beograd.Gaćeša Nikola, Živković Dušan, Radović Ljubica (1992 [1. izdanje] i 2001 [9. izdanje]), Istorijaza III i IV razred gimnazije, Beograd.Perović Milutin, Novaković Relja (1992), Istorija za III razred gimnazije, Beograd.Nikolić Stanoje (1998), Pregled istorije srpskog naroda i starih civilizacija, Učiteljski fakultet,Bijeljina.Nikolić Kosta, Žutić Nikola, Pavlović Momčilo, Špadijer Zorica (2005), Istorija za III i IV razred,Beodrag.Inne:Bilandžić Dušan (1985), Historija Socijalištičke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi:1918–1985, Zagreb.księga VI (w dwu tomach), w 1986 – księga IV (w dwu tomach), w 1993 – księga IV (w dwu tomach).134

Biljan Frano, Božić Ivan, Vinaver Vuk, Perović Dušan (1963), Pregled istorije jugoslovenskihnaroda, Beograd.Čulinović Ferdo (1959/1961), Državnopravna historija jugoslavenskih zemalja, Zagreb.Ćorović Vladimir (1933), Istorija Jugoslavije, Beograd (późniejsze wydanie: 1989).Ćorović Vladimir (1989 [1941]), Istorija Srba/Istorija srpskog naroda, Beograd (późniejsze wydania:1992, 1993, 1999, 2002, 2004, 2006, 2009, 2010).Dabinović Antun (1940), Hrvatska državna i pravna povijest: s reprodukcijama najvažnijih dokumenatai slikama, Zagreb (drugie wydanie – 1990).Deretić Jovan (1975, 1977), Istorija Srba, Nica.Deretić Jovan I. (2009), Zapadna Srbija. Izmišljeno doseljavanje Srba, Banja Luka 2009.Desnica Gojko (1981), Istorija srpskog naroda. Srpski vladari, Novi Sad.Horvat Brabko (1989), ABC jugoslavenskog socijalizma, Zagreb.Jevitć Dragoš, Popović Dragoljub (1990), Istorija država i prava jugoslovenskih naroda, Beograd.Klaić Vjekoslav (1899), Povijest Hrvata: od najstarijih vremena do svršetka XIX stoljeća, Zagreb(późniejsze wydania: 1972–1973, 1980, 1985 ze wstępem Trpimira Macana, 1988).Krleža Miroslav, red. (1954–1971), Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb.Pantelić Nikola (1984), Narodna umetnost Jugoslavije, Beograd.Petranović Branko (1981), Istorija Jugoslavije 1918–1978, II. izd., Beograd.Sirotković Hodimir, Margetić Lujo (1990), Povijest država i prava naroda SFR Jugoslavije,II izdanje, Zagreb.Šišić Ferdo (1916), Pregled povijesti hrvatskoga naroda, Zagreb 1 .Smičiklas Tade (1882, 1887), Poviest Hrvatska, Zagreb.Stanojević Stanoje (1908), Istorija srpskoga naroda (pierwsze wydanie – 1908, kolejne wydania– 1926, 1982, 1993, 2000, 2006).Štokalo Vladimir, red. (1985), Ilustrovana dečja enciklopedija Jugoslavije, Zagreb.Tito Josip Broz (1985), Jugoslavenska revolucija i socijalizam, Zagreb.Tuđman Franjo (1960), Stvaranje socijalističke Jugoslavije, Zagreb.1Kolejne wydania: drugie poszerzone – 1920 jako Pregled povijesti hrvatskoga naroda od najstarijihdana do 1. decembra 1918. (Split). Wznowienia: 1962 – predgovor Jaroslav Šidak; 1975 – priredioi pogovor napisao: Trpimir Macan; 2004 – jako Povijest Hrvata: pregled povijesti hrvatskoga naroda(Split).135

ANEKS II: CECHY STYLOTWÓRCZELegenda:Punkty od 1 do 5 informują o stopniu nasilenia danej cechy.ObjętośćFinał* 80EnumeracjaPrzypisyBibliografiaDodatkiSłownik pojęćCytaty bohaterówCytaty dokumentówCytaty historykówCytaty literackieMottaTerminologiaDefinicjeZnaki aksjologiczneFiguratywnośćMilitaryzacjaZnaki wizualneIndeksyHNJ/INJ2156l. 30.XVIIIw.2 1 5 2 5 2 2 2 0 0 4 5 4 4 5 3 0CHORWACKIE219232IPH 319503619PHN 314Hitrec 210Perić 306KeršovaniMacan(1971)Macan(1992)PavličevićMatković366l. 30.XX w.l. 60.XX w.l. 40.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.3 3 2 0 0 2 1 2 0 0 4 5 5 4 5 1 01 0 0 0 0 1 1 0 0 0 2 5 4 4 5 2 03 0 0 0 0 3 4 2 1 2 0 5 4 4 5 5 41 0 0 2 0 1 5 0 0 0 2 5 5 4 5 4 01 1 3 3 0 2 2 1 3 5 3 5 5 5 5 4 51 1 0 0 0 2 2 1 1 0 2 5 4 4 4 4 00 0 0 0 0 5 3 1 3 0 1 5 5 5 5 5 00 0 0 0 0 0 1 1 0 0 2 5 4 4 5 4 50 0 0 0 0 0 1 0 0 0 2 5 3 3 4 5 4136

ObjętośćFinał* 80EnumeracjaPrzypisyBibliografiaDodatkiSłownik pojęćCytaty bohaterówCytaty dokumentówCytaty historykówCytaty literackieMottaTerminologiaDefinicjeZnaki aksjologiczneFiguratywnośćMilitaryzacjaZnaki wizualneIndeksyMacan(2004)294l. 90.XX w.0 0 0 2 0 1 3 0 0 0 3 5 5 4 5 4 4Jurišić 118 XXI w. 0 0 1 0 0 1 1 0 0 0 1 5 3 4 4 3 0GračaninPem 1199588 XXI w. 0 0 0 3 5 2 1 2 0 0 2 5 4 4 5 2 0l. 90.XX w.2 4 3 4 0 4 5 3 5 5 3 5 5 5 5 4 0PH 1693 XXI w. 1 0 2 0 0 3 3 1 1 0 4 5 3 4 5 3 5Goldstein695l. 90.XX w.0 0 5 5 0 2 1 2 1 0 3 5 3 4 4 4 5SERBSKIEIJ 607ISN 5 821IIS 1 008Mitrović516Jović 334NISN 391VISD 1261Ćirković 37Bojanić 67KIS 19140.XX w.l.20.XXw.l. 10.XX w.l. 40.XX w.l. 90.XX w.l. 90.XX w.l. 80.XX w.l. 90.XX w.l. 30.XX w.l. 10.XX w.2 2 0 4 0 4 3 1 1 0 3 5 4 4 5 4 03 5 5 5 0 5 5 5 2 0 5 5 4 4 5 5 52 0 0 3 0 1 2 1 2 0 2 5 4 4 5 5 02 2 0 3 0 5 3 2 4 0 2 5 5 5 5 4 02 4 3 0 0 3 2 0 0 0 1 5 4 4 5 0 32 0 0 5 0 4 4 2 2 0 3 5 5 4 5 4 03 5 5 3 0 4 5 5 2 0 5 5 4 4 5 1 52 1 4 3 0 3 2 0 0 0 3 5 3 4 5 4 52 0 1 1 0 4 2 5 4 0 1 5 4 5 5 4 05 0 0 0 0 1 0 0 0 0 2 4 3 4 5 3 0* Podaję orientacyjną datę, do której historia została doprowadzona.137

RedakcjaAnna Poinc-ChrabąszczKorektaGrzegorz BogdałSkład i łamanieKatarzyna Mróz-JaskułaWydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98