Հավասարակշռության ապահովումը հսկվող ... - libdoc.who.int

Հավասարակշռությանապահովումը հսկվողնյութերի մասին ազգայինքաղաքականության մեջՀսկվող դեղերիառկայության և մատչելիության ուղեցույց

ԱՀԿ-ի գրադարանի հրատարակչության կատալոգացման տվյալներՀավասարակշռության ապահովումը հսկվող նյութերի մասին ազգայինքաղաքականության մեջ. հսկվող դեղերի առկայության և մատչելիության ուղեցույց«Թմրամիջոցներ և հոգեմետ նյութեր պարունակող դեղեր. հավասարակշռությանձեռքբերումը օփիոիդների հսկողության ազգային քաղաքականության մեջ. ուղեցույցներգնահատման համար»-ի վերանայված հրատարակություն, Առողջապահությանհամաշխարհային կազմակերպություն, Ժնև, 2000թ. (WHO/EDM/QSM/2000.4):1. Թմրամիջոցների և դրանք պարունակող դեղերի հսկողություն: 2. Հիմնական դեղեր.առաքումը և տարածումը 3. Առողջապահության քաղաքականություն 4. Մարդուիրավունքներ 5. Օրենսդրություն՝ բժշկական 6. Օրենսդրություն՝ դեղագործական 7.Օփիոիդներին առնչվող խանգարումներ. կանխարգելումը և հսկումը 8. Ուղեցույցներ.I.Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն:(NLM դասակարգում: QV 33.1)© World Health Organization 2011Բոլոր իրավունքները պահպանված են: Առողջապահության համաշխարհայինկազմակերպության հրատարակությունները հնարավոր է ձեռք բերվել WHO Press, WorldHealth Organization, 20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27, Switzerland հասցեից (հեռ. +41 22 7913264; ֆաքս +41 22 791 4857; էլ. փոստ: bookorders@who.int): Վերարտադրության կամթարգմանության համար թույլտվության հարցումները` վաճառքի կամ ոչ առևտրայիննպատակներով տարածման համար, պետք է հասցեագրվեն WHO Press-ին` վերոնշյալհասցեով (ֆաքս` +41 22 791 4806; էլ. փոստ` permissions@who.int):Այս հրատարակության մեջ գործածված անվանումները և ներկայացված նյութերը չենենթադրում Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից որևէկարծիքի արտահայտում որևէ երկրի, տարածքի, քաղաքի, վայրի կամ դրաիշխանությունների իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ, կամ դրա սահմանների կամսահմանագծերի զատման մասին: Քարտեզների վրայի կետագծերը ներկայացնում ենմոտավոր սահմանային գծեր, որոնց վերաբերյալ, հնարավոր է, դեռևս չկա լիակատարհամաձայնություն:Կոնկրետ ընկերությունների կամ որոշակի արտադրողների արտադրանքի վերաբերյալհիշատակումը չի նշանակում, որ դրանք հաստատվում կամ խորհուրդ են տրվումԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից` որպեսնախապատվություն նմանատիպ բնույթի չհիշատակված արտադրանքի նկատմամբ:Բացառությամբ սխալների և բացթողումների՝ մասնավոր արտադրանքի անվանումներըտարբերակված են բառասկզբի մեծատառերով:Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից ձեռնարկվել են բոլորանհրաժեշտ նախազգուշական միջոցները՝ սույն հրատարակության մեջ պարունակվողտեղեկատվության ստուգման ուղղությամբ: Սակայն, տպագրված նյութերը տարածվում ենառանց որևէ տեսակի երաշխիքի`արտահայտված կամ ենթադրվող: Նյութերիմեկնաբանման և օգտագործման համար պատասխանատվությունը կրում է ընթերցողը:Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը ոչ մի դեպքում չի կրումպատասխանատվություն սույն փաստաթղթի օգտագործումից առաջացած վնասի համար:2

Հսկվող դեղեր` նշված նաև որպես ԱՀԿ-ի հիմնական դեղեր կամԱՀԿ-ի հիմնական դեղեր երեխաների համար (95, 96) .................................................. 99ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2 ..................................................................................................................... 102ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցների ընտրանի ..................................................................... 102ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3 ..................................................................................................................... 105«Հավասարակշռության ապահովումը հսկվող նյութերի մասին ազգայինքաղաքականության մեջ» լազերային սկավառակի բովանդակությունը ............... 1056

Բժշկական և գիտական նպատակներով հսկվող նյութերի բավարարմատչելիության ապահովումը թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ պայմանագրերի նպատակներից մեկն է, որին դեռևս պետք է հասնելհամընդհանուր մասշտաբներով: Որպես թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալ միջազգային պայմանագրերի խնամակալ`Թմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհուրդը (ԹՀՄԽ) հաճախ կոչ էարել կառավարություններին` թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ իրենց քաղաքականության մեջ արժանի ուշադրություն հատկացնելայս պայմանագրային նպատակին: Այս գործում կառավարություններինաջակցելու համար է, որ ԱՀԿ-ն, ԹՀՄԽ-ի օժանդակությամբ, տասը տարի առաջմշակեց սույն ուղեցույցների առաջին տարբերակը: Ներկայումս, հսկվող նյութերըշարունակում են կարևոր տեղ զբաղեցնել ցավի և տառապանքի մեղմացմանհարցում և ճանաչվել որպես հիմնական՝ մեր հասարակություններին վնասող ևչափազանց հյուծիչ որոշ հիվանդությունների և վիճակների բուժման համար:Հետևաբար, ավելի քան պարտադիր է հավասարակշռության հասնել հսկվողնյութերի վերաբերյալ քաղաքականության մեջ, որպեսզի այն գործի՝հասարակությանը հսկվող նյութերի չարաշահումից պաշտպանելու համար`առանց զրկելու նրանց դրանց բժշկական և գիտական հսկայական օգուտներից:Համիդ ԳհոդսեՆախագահԹմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհուրդ10

ԱՌԱՋԱԲԱՆԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) այս նորքաղաքականության ուղեցույցները` Հավասարակշռության ապահովումը հսկվողնյութերի մասին ազգային քաղաքականության մեջ. հսկվող դեղերի առկայության ևմատչելիության ուղեցույց, ստեղծվել են ուղեցույցների նախկին շարքի հիմանվրա` Հավասարակշռության ձեռքբերումը օփիոիդների հսկողության ազգայինքաղաքականության մեջ. ուղեցույցներ գնահատման համար՝ տպագրված 2000թվականին:2000 թվականի փաստաթուղթը հիմնականում անդրադառնում էր քաղցկեղովհիվանդների ցավերի մեղմացման անհրաժեշտությանը: Սակայն, ԱՀԿ-իգնահատմամբ՝ ամեն տարի 5.5 միլիոն բուժվող հիվանդներ, որոնք գտնվում ենքաղցկեղի վերջին փուլում, շարունակում են տառապել չափավորից մինչև ուժեղցավերից, որոնք ընդհանրապես չեն մեղմացվում: Այդ պատճառով, այս ոլորտըհետագա ուղղորդման շարունակական կարիք է զգում:Սակայն, քաղցկեղը ցավերի միակ պատճառը չէ: ԱՀԿ-ի գնահատմամբ, տասնյակմիլիոնավոր մարդիկ տառապում են չմեղմացվող ցավ պատճառող՝ քաղցկեղիցբացի այլ հիվանդություններով և վիճակներով, և, հետևաբար, նրանց համարպահանջվում է դեղերի մատչելիություն (որոնցից շատերը հսկվող են)` ցավերըմեղմացնելու նպատակով:Իսկ հսկվող դեղերը չեն օգտագործվում միայն ցավի մեղմացման համար: Տարբերհսկվող դեղերի առավել մատչելիությունը կարող է կանխարգելել, օրինակ, ՄԻԱՎի130000 նոր վարակները ներարկման ճանապարհով թմրամիջոց պարունակողդեղեր օգտագործողների շրջանում և մայրական մահացության մոտ 75000դեպքերը:Նոր ուղեցույցներն անդրադառնում են դեղերի լայն տեսականուն և մատնանշումեն այն մոտեցումները, որոնց նախկինում անդրադարձ չի եղել, բայց պետք է հաշվիառնվեն մատչելիության բարելավման ուղղությամբ տարվող աշխատանքներում.մարդու իրավունքներ, գենդերային և հանրային առողջության հայեցակետեր:Այժմ խնդիրը կայանում է դրանց իրականացման մեջ: ԱՀԿ-ն պարտավորվում էաջակցել պետություններին օգտագործել ուղեցույցները` օժանդակելով նրանցիրականացնել օրենսդրության և քաղաքականության գնահատումներ և օգնելովմշակել ռազմավարություններ` մատչելիության ներկա խոչընդոտները վերացնելուուղղությամբ:Դոկտոր Կարիսսա Ֆ. ԷտիենԳլխավոր տնօրենի օգնականԱռողջապահության համակարգեր և ծառայություններԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն11

ՀԱՄԱՌՈՏ ԱՄՓՈՓԱԳԻՐՀավասարակշռության ապահովումը հսկվող նյութերի մասին ազգայինքաղաքականության մեջ. հսկվող դեղերի առկայության և մատչելիության ուղեցույցըուղեցույց է հանդիսանում այն դեղերի առկայության, մատչելիության, գնի մատչելիությանև հսկողության վերաբերյալ քաղաքականության և օրենսդրության վերաբերյալ, որոնքպատրաստված են թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալմիջազգային կոնվենցիաներով կարգավորվող նյութերից, այսուհետ` «հսկվող դեղեր»:Դրանց գործողության ոլորտի կիզակետում են «բոլոր հսկվող դեղերը», սակայն կարևորշեշտը դրվում է հիմնական դեղերի վրա: Հսկվող դեղերը կարևոր դեր են խաղումբժշկության մի շարք ոլորտներում, այդ թվում՝ ցավերի բուժման, ափիոնայինկախվածության բուժման, անհետաձգելի մանկաբարձության հարցում,հոգեբուժությունում և նյարդաբանությունում:Հսկվող դեղերի առկայությունը, մատչելիությունը և գնի մատչելիությունը կարևոր հարցերեն բոլոր երկրների համար, բայց խնդրահարույց են դրանցից շատերի համար:Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) խրախուսում էկառավարություններին, քաղաքացիական հասարակությանը և այլ շահագրգիռանհատների` ձգտել այս դեղերի հետ կապված հանրային առողջության առավելագույնարդյունքներ ապահովող քաղաքականության: Ըստ ԱՀԿ-ի` հանրային առողջությանարդյունքները համարվում են առավելագույն (կամ «հավասարակշռված») այն դեպքում,երբ ձեռք է բերվում լավագույն միջինը խելամիտ բժշկական օգտագործման նպատակովմատչելիությունն առավելագույնի հասցնելու և նյութերի չարաշահումը նվազագույնիհասցնելու միջև: Քաղաքականություն մշակողները, գիտության ներկայացուցիչները,քաղաքացիական հասարակությունը և այլ շահագրգիռ անհատներ, որոնց աշխատանքիկամ հետաքրքրության ոլորտը թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությունը կամհանրային առողջությունն է, կարող են աշխատել այս ուղեցույցներով, որպեսզիապահովեն հսկվող դեղերի ավելի ճիշտ օգտագործում և ավելի շատ բուժվող հիվանդներօգտվեն դրանց խելամիտ օգտագործումից առաջացող առավելություններից:Բոլոր երկրները երկակի պարտավորություն են կրում այս դեղերի մասով`պայմանավորված իրավական, քաղաքական, հանրային առողջապահական և բարոյականհիմքերով: Այդ երկակի պարտավորության նպատակն է՝ ապահովել այդ նյութերիառկայությունը բժշկական նպատակներով և պաշտպանել բնակչությանը չարաշահումիցև կախվածությունից: Պետությունները պետք է որդեգրեն այնպիսի քաղաքականություն,որի արդյունքում ձեռք են բերվում այդ երկու նպատակները, այլ կերպ ասած`«հավասարակշռված քաղաքականություն»:Այս պարտավորության առանցքային իրավական հիմքը կարելի է գտնել թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներում:Բժշկական նպատակներով առկայության ապահովման ազգայինպատասխանատվությունը հաստատող իրավական սկզբունքներն արտացոլված են նաևիրավական մի շարք փաստաթղթերում, որոնք ամրագրում են առողջության միջազգայինիրավունքը: Քաղաքական հիմքերը կարելի է գտնել Հազարամյակի զարգացման տարբերնպատակներում, որոնց հնարավոր չէ հասնել առանց հսկվող դեղերի: Հանրայինառողջության տեսանկյունից առկա են բազմաթիվ հասարակական օգուտներ՝ ներառյալ12

սպառողների կողմից` ըստ իրենց համապատասխան դերերի: Խելամիտ բժշկականօգտագործման նպատակը կոնկրետ բուժվող հիվանդի կլինիկական կարիքներիբավարարումն է` տվյալ բուժվող հիվանդի հիվանդության համաձայն արդյունավետ դեղինշանակման, բացթողնման և կիրառման միջոցով` համարժեք չափով և ըստ անհրաժեշտժամանակի և տևողության, որը պահանջվում է բուժվող հիվանդի հիվանդությունըբուժելու համար. այն նաև պետք է բուժվող հիվանդին հնարավորություն տա հետևելուայդ բուժման համար կատարված նշանակումներին:Կախվածություն` ԱՀԿ-ի Թմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածությանփորձագիտական հանձնաժողովի կողմից սահմանվում է որպես «Տարբեր ուժգնությանֆիզիոլոգիական, վարքագծային և ճանաչողական երևույթների ամբողջություն, որիդեպքում հոգեմետ ազդեցությամբ նյութի (կամ նյութերի) օգտագործումը ստանում էբարձր առաջնահերթություն: Անհրաժեշտ նկարագրական բնորոշիչներն են թմրամիջոցպարունակող դեղի ձեռքբերման և ընդունման ցանկությամբ կլանվածությունը ևթմրամիջոց պարունակող դեղի որոնման շարունակական վարքը: Թմրամիջոցպարունակող դեղերից կախվածության որոշիչները և խնդրահարույց հետևանքներըկարող են լինել կենսաբանական, ֆիզիոլոգիական կամ սոցիալական բնույթի ևսովորաբար առնչվում են միմյանց» (6): Կախվածությունը հստակորեն սահմանվում էորպես խանգարում: ԱՀԿ-ի Հիվանդությունների միջազգային դասակարգման մեջ, 10-րդհրատարակություն (ՀՄԴ-10) (7) Կախվածության համախտանիշով ախտորոշելու համարպահանջվում է, որ բուժվող հիվանդը զգացած կամ դրսևորած լինի հետևյալ վեցբնորոշիչներից երեքը կամ ավելին.ա) նյութը ընդունելու ուժեղ ցանկություն կամ պարտադրանքի զգացում,բ) դժվարություններ նյութերի ընդունման վարքագծի կառավարման հարցում`այն սկսելու, ավարտելու պահին կամ օգտագործելու մակարդակների հետկապված,գ) ֆիզիոլոգիական հանման վիճակ, երբ դադարում կամ կրճատվում է նյութիօգտագործումը, որը դրսևորվում է հետևյալ կերպ. Նյութից՝ բնորոշ հանմանհամախտանիշ կամ նույն (կամ նման) նյութի օգտագործում` հանմանախտանիշերը մեղմացնելու կամ դրանցից խուսափելու համար,դ) ընտելացման դրսևորում այնպես, երբ պահանջվում են հոգեմետ ազդեցությամբնյութի ավելացված չափեր` ստանալու այն ազդեցությունը, որը նախկինումառաջանում էր քիչ չափերից,ե) այլ հաճույքների կամ հետաքրքրությունների աստիճանական անտեսումհոգեմետ ազդեցությամբ նյութերի օգտագործման պատճառով, նյութիձեռքբերման կամ ընդունման կամ դրա հետևանքներից վերականգնմանհամար պահանջվող ժամանակի ավելացում,զ) նյութի շարունակական օգտագործում, չնայած հայտնի վնասակարհետևանքների մասին հստակ փաստերին, օրինակ` լյարդին պատճառվողվնաս խմիչքի չափազանցված օգտագործումից, տրամադրության ճնշողվիճակներ նյութերի շատ քանակությամբ օգտագործման հետևանքով կամթմրամիջոց պարունակող դեղերից առաջացող գիտակցության գործունեությանխանգարում. անհրաժեշտ է աշխատանքներ տանել պարզելու համար, թեօգտագործողը իրականում տեղյակ էր կամ, կարող էր ակնկալվեր, որ տեղյակ էվնասի բնույթի և չափի մասին:16

Թմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածության փորձագիտական հանձնաժողովը(ԹՊԴԿՓՀ) եզրակացրեց, որ «գոյություն չունի զգալի անհամապատասխանությունԹմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածության փորձագիտական հանձնաժողովիկողմից տրված կախվածության սահմանման և ՀՄԴ-10-ի կախվածությանհամախտանիշի սահմանման միջև»:Կանոնակարգ` վերաբերում է որևէ թեմայով կանոնների ամբողջությանը, որոնք օժտվածեն պարտադիր իրավական ուժով ազգային, նահանգային կամ տեղական մակարդակումև մշակվել են վարչական այնպիսի մարմնի կողմից, որին նմանատիպ կանոններմշակելու լիազորությունը տրվել է ազգային, նահանգային կամ տեղական օրենսդիրմարմնի կողմից:Կողմ կամ Կողմ պետություն` այն պետությունը, որը վավերացրել կամ միացել է տվյալպայմանագրին և, հետևաբար, այդ փաստաթղթի դրույթները իրավական տեսանկյունիցպարտադիր են նրա համար (3):Կոնվենցիա` պաշտոնական համաձայնություն պետությունների միջև: Ըստ այդմ,«կոնվենցիա» ընդհանուր տերմինը հոմանիշ է «պայմանագիր» ընդհանուր տերմինին:Կոնվենցիաները սովորաբար բաց են ողջ միջազգային հանրության կամ շատ թվովպետությունների կողմից մասնակցության համար: Սովորաբար միջազգային որևէկազմակերպության հովանու ներքո բանակցվող փաստաթղթերը վերնագրվում են որպեսկոնվենցիա (3, 4):Հանման համախտանիշ` տհաճ ախտանիշերի կամ ֆիզիոլոգիական փոփոխություններիմիասնական դրսևորում է (համախտանիշ), որի պատճառը որևէ դեղաբանական միջոցիկտրուկ դադարեցումը կամ չափաքանակի պակասեցումն է` դրա կրկնվող կիրառումիցհետո: Հանման համախտանիշը կարող է առաջանալ նաև անտագոնիստի կիրառմանհետևանքով:Օրինական նպատակներով հսկվող նյութերի պահանջի Հաշվարկները անհրաժեշտ էներկայացնել ԹՀՄԽ-ին ազգային իրավասու մարմնի կողմից: Թմրամիջոցների և որոշպրեկուրսոր քիմիական նյութերի նախահաշիվներն անհրաժեշտ է ԹՀՄԽ-իններկայացնել տարեկան մեկ անգամ, իսկ հոգեմետ նյութերի պարզեցվածնախահաշիվները (հայտնի են որպես գնահատումներ) անհրաժեշտ է ներկայացնելառնվազն երեք տարին մեկ անգամ:Հիմնական դեղեր (երեխաների համար)` այն դեղերն են, որոնք թվարկված են ԱՀԿ-իՀիմնական դեղերի մոդել ցանկում կամ ԱՀԿ-ի Երեխաների համար հիմնական դեղերիմոդել ցանկում: Երկու մոդել ցանկերն էլ իրենցից ներկայացնում են նվազագույնբժշկական կարիքների ցանկեր հիմնական առողջապահության համակարգի համար,որտեղ, առաջնահերթության պայմաններից ելնելով, նշվում են ամենաարդյունավետ,անվտանգ և ծախսարդյունավետ դեղերը: 1-ին հավելվածում ներկայացվում է հսկվողդեղերի ցանկ, որոնք նաև ընդգրկված են այս Ցանկերում:Հոգեմետ նյութեր` իրավական տերմին է, որ վերաբերում է «Հոգեմետ նյութերի մասին»կոնվենցիայում թվարկված բոլոր նյութերին:Հսկվող դեղեր` հսկվող նյութեր պարունակող դեղեր:17

Հսկվող նյութեր` թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաներում թվարկված նյութեր:Մատչելիություն` դեղի ձեռքբերման հնարավորության աստիճանն է նրանց կողմից, ումայն անհրաժեշտ է տվյալ կարիքի պահին` հնարավորինս նվազագույն կարգավորիչ,սոցիալական կամ հոգեբանական խոչընդոտներով:Միասնական կոնվենցիա` սույն հրատարակության մեջ վերաբերում է «Թմրամիջոցներիմասին» 1961 թվականի միասնական կոնվենցիային, որը փոփոխվել է «Թմրամիջոցներիմասին» 1961 թվականի միասնական կոնվենցիան փոփոխող 1972 թվականիարձանագրությունով (11):Նախաբան` ներածական շարադրանք է (օր.` կոնվենցիայի) (10):Շեղում` վերաբերում է թմրամիջոց պարունակող հսկվող դեղերի շարժին օրինականիցդեպի անօրինական տարածման աղբյուրներ կամ դեպի անօրինական օգտագործում:Չարաշահում` ԱՀԿ-ի Թմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածությանփորձագիտական հանձնաժողովի կողմից սահմանվում է որպես «թմրամիջոցպարունակող դեղերի շարունակական կամ սակավադեպ չափազանցված օգտագործում`ընդունելի բժշկական գործելակերպին հակասող կամ առնչություն չունեցող» (1). Նյութերիչարաշահումը լայնորեն կիրառվող, սակայն բազմապիսի իմաստ ունեցող տերմին է:«Չարաշահում» տերմինը երբեմն բացասական իմաստով օգտագործվում է ցանկացածթմրամիջոց պարունակող դեղի օգտագործման առնչությամբ, հատկապես թմրամիջոցպարունակող ապօրինի դեղերի վերաբերյալ: Իր անորոշ իմաստի պատճառով,«չարաշահում»–ը ՀՄԴ-10-ում չի օգտագործվում՝ բացառությամբ կախվածությունչառաջացնող նյութերի. վնասակար օգտագործում և վտանգավոր օգտագործումհասկացությունները հավասարարժեք կիրառվում են ԱՀԿ-ի կողմից, չնայած դրանքսովորաբար վերաբերում են միայն առողջության վրա ազդեցությանը և ոչ սոցիալականհետևանքներին (2): Թմրամիջոց պարունակող դեղերի վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաներում գործածվում են «չարաշահում» և ոչ թե «սխալ օգտագործում» կամ«վնասակար և վտանգավոր օգտագործում» հասկացությունները, հետևաբար, սույնուղեցույցներում հաճախ գործածվում է այս բառը, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում էկոնվենցիաներին կամ դրանց նպատակներին:Չափազանց սահմանափակող օրենք կամ կանոնակարգ` այս ուղեցույցներում«չափազանց սահմանափակող օրենք կամ կանոնակարգ» հասկացությունը վերաբերում էթմրամիջոց պարունակող դեղերի այնպիսի կարգավորիչ դրույթների, որոնք կամ.ա) նյութական առումով չեն նպաստում հսկվող դեղերի սխալ օգտագործումը կանխելուն,բայց խոչընդոտներ են ստեղծում դրանց առկայության և մատչելիության համար, կամբ) ունեն հսկվող դեղերի սխալ օգտագործումը կանխելու կարողություն, բայցանհամաչափորեն խոչընդոտում են դրանց առկայությունը և մատչելիությունը:Թե արդյոք թմրամիջոց պարունակող դեղերի կարգավորման դրույթներըանհամաչափորեն խոչընդոտում են հսկվող դեղերի առկայությունը և մատչելիությունը,պետք է որոշել յուրաքանչյուր առանձին դեպքի համար և կախված կլինի տվյալհամատեքստից, դեղերի սխալ օգտագործման կանխարգելմանը նպաստելու աստիճանից,18

հսկվող դեղերի առկայությունը և մատչելիությունը խոչընդոտելու աստիճանից ևհսկողության այլ միջոցների առկայությունից, որոնք կարող են ապահովել նմանատիպկանխարգելում, սակայն ավելի քիչ միջամտել դեղերի առկայությանը և մատչելիությանը:Պահպանման թերապիա (կամ ափիոնային փոխարինման թերապիա)` իրականացվում էերկարատև ներգործության ափիոնային ագոնիստներով ափիոնային կախվածությանբուժման համար և ներառում է ագոնիստների հարաբերականորեն կայուն չափեր(սովորաբար մեթադոն կամ բուպրենորֆին), որոնք նշանակվում են երկար ժամանակիհամար (սովորաբար վեց ամսից ավելի) և նպաստում են ուղեղի գործառույթներիկայունացմանը, ինչպես նաև ցանկության և հանման համախտանիշի կանխմանը (8):Սահմանված օրական դեղաչափ (ՍՕԴ)` դեղի ենթադրվող միջին օրական օգտագործմանչափն է, որը կիրառվում է ըստ իր հիմնական ցուցումի չափահասների համար (5):Սխալ օգտագործում (հսկվող նյութի)` սույն ուղեցույցների նպատակներով, սահմանվում էորպես թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինպայմանագրերով կամ ազգային իրավունքի ներքո հսկվող նյութերի ոչ բժշկական և ոչգիտական օգտագործում:Սպառման վիճակագրություն` կառավարությունների կողմից պետք է հայտնվիԹմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհրդին (ԹՀՄԽ)` տարեկան կտրվածքով,ինչպես նաև այն թմրամիջոց պարունակող դեղերի քանակությունը, որ տարածվել էերկրում` մանրածախ մակարդակով, այն է` հիվանդանոցներ, դեղատներ և բժիշկներ:Ցավազրկող` ցավի նվազեցման համար նախատեսված դեղ:Օրենսդրություն` վերաբերում է ազգային, պետական կամ տեղական մակարդակումիրավական ուժ ունեցող բոլոր կանոններին:Օրենք (իրավունք)` վերաբերում է ազգային, պետական կամ տեղական մակարդակումօրենսդիր մարմնի կողմից ընդունված կանոնների ամբողջությանը` որոշակի թեմայով,որն ունի պարտադիր իրավական ուժ:Օփիոիդ (ափիոնային)` բառացիորեն նշանակում է «ափիոնատիպ նյութ»: Այն կարող էգործածվել տարբեր համատեքստերում` տարբեր, բայց համընկնող նշանակություններով:1. Բուսաբանական. ալկալիդների դասին պատկանող քիմիական նյութեր, որոնքարտադրվում են խաշխաշ բույսից (Papaver somniferum L.): Սրանք կարող են կոչվել նաևբնական օփիոիդներ: Դրանց մի մասը (օր.` մորֆինը և կոդեինը) ցավազրկողհատկություններ ունի («ցավազրկողներ»), մյուս մասը` չունի:2. Քիմիական. քիմիական նյութեր, որոնք ունեն մորֆինի, կոդեինի և այլ բնականօփիոիդներին նմանվող կառուցվածքային բաղադրություն (բենզիլիսոքինոլինայինկառուցվածք): Սրանք կարող են լինել բնական կամ սինթետիկ: (Կիսա)սինթետիկօփիոիդի մի օրինակ է բուպրենորֆինը:3. Դեղաբանական. մորֆինի և կոդեինի նման դեղաբանական ազդեցություն ունեցողքիմիական նյութեր, օր.` ցավազրկող հատկություններ: Դրանք կարող են ծագել խաշխաշբուսատեսակից, լինել սինթետիկ կամ ստեղծվել հենց օրգանիզմի կողմից (էնդորֆիններ)և կարող են կառուցվածքով նմանվել կամ չնմանվել մորֆինին: Մորֆինին կառուցվածքովչնմանվող սինթետիկ օփիոիդի օրինակ է մեթադոնը:19

ՈՒՂԵՑՈՒՅՑՆԵՐԸ. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆպատակը, թիրախը և գործողության ոլորտըՍույն ուղեցույցների նպատակն է՝ հեղինակավոր ուղղորդում տրամադրել այն դեղերիառկայությանը, մատչելիությանը, գնի մատչելիությանը և հսկողությանն առնչվողքաղաքականության և օրենսդրության վերաբերյալ, որոնք պատրաստված են թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաների ներքոհսկվող նյութերից (11-13) բ : Սույն փաստաթղթի մեջ այդ դեղերը կոչվում են «հսկվողդեղեր»:Հսկվող դեղերի առկայությունը, մատչելիությունը և գնի մատչելիությունը կարևոր հարցերեն բոլոր երկրների համար, բայց խնդրահարույց են դրանցից շատերի համար:Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) խրախուսում էկառավարություններին, քաղաքացիական հասարակությանը և այլ շահագրգիռանհատների` ձգտել այս դեղերի հետ կապված հանրային առողջության առավելագույնարդյունքներ ապահովող քաղաքականության: Ըստ ԱՀԿ-ի` հանրային առողջությանարդյունքները համարվում են առավելագույն (կամ «հավասարակշռված») այն դեպքում,երբ ձեռք է բերվում լավագույն միջինը խելամիտ բժշկական օգտագործման նպատակովմատչելիությունն առավելագույնի հասցնելու և նյութերի չարաշահումը նվազագույնիհասցնելու միջև:Ակնկալվում է, որ սույն ուղեցույցները, նախանշելով և հաղթահարելով հսկվող դեղերիխելամիտ օգտագործման նկատմամբ կարգավորման և քաղաքականությանխոչընդոտները, հնարավորություն կտան կառավարություններին ապահովելու ավելիպատշաճ բուժում այն հիվանդների համար, որոնք զգում են դրանց կարիքը:Ուղեցույցի թիրախային լսարանը (այն խմբերը և անհատները, որոնք նախատեսված է, որկխրախուսվեն օգտագործել սույն փաստաթուղթը) հետևյալն է.• քաղաքականություն մշակողներ, կարգավորողներ (կառավարությունում,վարչական բաժիններում, ազգային իրավասու մարմիններում) և քաղաքականգործիչներ,• գիտության ներկայացուցիչներ և քաղաքացիական հասարակություն,• առողջապահության ոլորտի մասնագետներ և նրանց կազմակերպություններ,• անհատներ (այդ թվում՝ բուժվող հիվանդներ և նրանց ընտանիքներ) ևկազմակերպություններ, որոնց գործունեության կամ հետաքրքրության ոլորտըթմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությունը կամ հանրային առողջությունն է:Սույն ուղեցույցների գործողության ոլորտը «բոլոր հսկվող դեղերն» են: Սրանք այն դեղերնեն, որոնք պատրաստված են «Թմրամիջոցների մասին» միասնական կոնվենցիայի(այսուհետ` Միասնական կոնվենցիա) և «Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիայի ներքոմիջազգային մակարդակով հսկվող նյութերից: Դրանք նաև ընդգրկում են այնպիսի դեղեր,որոնք պատրաստված են «Թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի ապօրինի«Թմրամիջոցների մասին» 1961 թվականի միասնական կոնվենցիա, որը փոփոխվել է 1972 թվականիարձանագրությունով, «Հոգեմետ նյութերի մասին» 1971 թվականի կոնվենցիա, «Թմրամիջոցների և հոգեմետնյութերի ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի» Միավորված ազգերի կազմակերպության 1988 թվականիկոնվենցիա:20

շրջանառության դեմ պայքարի» Միավորված ազգերի կազմակերպության կոնվենցիայիներքո կարգավորվող պրեկուրսորներից: Ավելին, դրանք կարող են լինել նաև թմրամիջոցպարունակող դեղերի վերաբերյալ տեղական օրենքներով և կանոնակարգերովկարգավորվող այլ նյութեր:Ուղեցույցներում հատուկ ուշադրություն է հատկացվում այն դեղերին, որոնք նաևթվարկված են ԱՀԿ-ի Հիմնական դեղերի մոդել ցանկում կամ ԱՀԿ-ի Երեխաների համարհիմնական դեղերի մոդել ցանկում գ , որովհետև այս դեղերն էական են առողջության ևառողջապահության համար: Բացի դրանից, կառավարությունները պետք էհավասարակշռություն ապահովեն որպես «հիմնական դեղեր» չթվարկված այլ հսկվողդեղերի մասով քաղաքականության և օրենսդրության միջև:ՆախապատմությունՀսկվող դեղերը կարևոր դեր են խաղում բժշկության մի շարք ոլորտներում: Օփիոիդներնօգտագործվում են ցավի բուժման համար (ափիոնային ցավազրկում) և ափիոնայինկախվածության բուժման համար (երկարատև ազդեցության ափիոնային ագոնիստովթերապիա): Այլ հսկվող դեղեր էական նշանակություն ունեն անհետաձգելիմանկաբարձության մեջ (էրգոմետրին, էֆեդրին) կամ օգտագործում են որպեսհանգստացուցիչ և քնաբեր միջոցներ (բենզոդիազեպիններ) կամ որպես հակաէպիլեպտիկմիջոցներ (ֆենոբարբիտալ և բենզոդիազեպիններ):Առկա են նաև այլ փաստաթղթերով կարգավորվող հավասարակշռվածքաղաքականությանն ու օրենսդրությանն առնչվող մի շարք հարցեր: Օրինակ` փաստացիբուժմանը վերաբերող ուղղորդումը կարգավորվում է ԱՀԿ-ի բուժման մի շարքուղեցույցներով, որոնք մշակվել են կամ կմշակվեն միջազգային փորձագետների խմբիներգրավմամբ` թափանցիկ, ապացույցների վրա հիմնված ընթացակարգի միջոցով, որինպատակն է ապահովել դրանց համընդհանուր կիրառելիությունը: Առկա են ափիոնայինկախվածության, քաղցկեղային ցավի (ներառյալ քաղցկեղային ցավ երեխաների մոտ),անհետաձգելի մանկաբարձության և ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցներ: Սույնփաստաթղթին վերաբերող բուժման ուղեցույցները թվարկված են 2-րդ հավելվածում:Գոյություն ունեն նաև մի շարք փաստաթղթեր, որոնք անդրադառնում են սույնուղեցույցների փաստաթղթից բխող առաջարկությունների գործնական կիրառմանհայեցակետերին, օրինակ` ՄԱԿ–ի ԹՀՊԳ-ի հրատարակությունը` Հսկվող նյութերիգնման «քայլ առ քայլ» ալգորիթմ` փոխարինող բուժման նպատակով (օփիոիդներիներմուծման գործնական տեղեկատվություն) (14): Բացի դրանից, Արտակարգիրավիճակներում բժշկական խնամքի նպատակով հսկվող դեղերի միջազգայինմատակարարման ուղեցույցները կարող են կիրառվել աղետի գոտիներում օգնությանտրամադրման համար (15): Ներկայումս ԱՀԿ-ն և ԹՀՄԽ-ն համատեղ մշակում ենուղեցույցներ հսկվող նյութերի պահանջների գնահատման մասին:Տուփ 1«Հավասարակշռության» առանցքային սկզբունքը«Հավասարակշռության» առանցքային սկզբունքն իրենից ներկայացնում էկառավարությունների երկակի պարտավորություն` հաստատել հսկողության միգՏե՛ս Հավելված 1:21

համակարգ, որն ապահովում է բժշկական և գիտական նպատակներով հսկվող նյութերիհամապատասխան առկայություն` միաժամանակ կանխելով չարաշահումը, շեղումը ևապօրինի շրջանառությունը: Շատ հսկվող դեղեր հիմնական դեղեր են, որոնքմիանգամայն անհրաժեշտ են ցավի մեղմացման, հիվանդության բուժման և վաղաժամմահվան կանխարգելման համար: Այս դեղերի խելամիտ օգտագործումն ապահովելուհամար կառավարությունները պետք է հնարավորություններ և կարողություններտրամադրեն առողջապահության ոլորտի մասնագետներին, որպեսզի վերջիններսնշանակեն, բաց թողնեն և կիրառեն դրանք` ըստ բուժվող հիվանդների անհատականբժշկական կարիքների` ապահովելով բավարար մատակարարման առկայություն այսկարիքները հոգալու համար: Մինչդեռ հսկվող նյութերի սխալ օգտագործումըհասարակությանը կանգնեցնում է ռիսկերի առաջ, հսկողության համակարգընպատակաուղղված չէ բժշկական և գիտական նպատակներով առկայության նկատմամբխոչընդոտ հանդիսանալուն, ոչ էլ միջամտելու դրանց օրինական բժշկականօգտագործմանը բուժվող հիվանդների խնամքի համար (16):Երկակի պարտավորություն, քառակի հրամայականԵրկրները երկակի պարտավորություն են կրում այս դեղերի մասով` հիմնված քառակիհրամայականների վրա` իրավական, քաղաքական, հանրային առողջապահական ևբարոյական հիմքերով: Նրանք պետք է ապահովեն, որ այս նյութերը մատչելի լինենբժշկական նպատակներով և պետք է պաշտպանեն իրենց բնակչությանը չարաշահումից ևկախվածությունից: Անկասկած, դրանում է կայանում հանրային առողջապահության ևթմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության ոլորտների իշխանությունների համարմարտահրավերը: ԱՀԿ-ն խրախուսում է այնպիսի քաղաքականություն, որը ձգտում էմիաժամանակ նվազագույնի հասցնել նյութերի չարաշահումը և առավելագույնի հասցնելդրանց մատչելիությունը խելամիտ բժշկական օգտագործման համար: Այնհամադրությունը, որը հանգեցնում է հանրային առողջապահության առավելագույնարդյունքին, իրենից ներկայացնում է այս երկու տարրերի միջև եղած լավագույնիրավիճակը, իսկ այդ իրավիճակին ուղղորդող քաղաքականությունը կարող է կոչվել«հավասարակշռված քաղաքականություն» (տե՛ս Տուփ 1, «Հավասարակշռության»առանցքային սկզբունքը): ԱՀԿ-ի` հավասարակշռված քաղաքականությանն ուղղվածաշխատանքներին աջակցում են ԹՀՄԽ-ն և Թմրամիջոցների հարցերով հանձնաժողովը(ԹԳՀ)` համաձայն վերջինիս թիվ 53/4 բանաձևի (պարբերություն 10, ինչպես նաևպարբերություններ 4, 6 և 9) (16, 17):Ավելին, 2008 թվականին Միավորված ազգերի կազմակերպության Խոշտանգումների ևայլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի հարցերովհատուկ զեկուցողը և Ֆիզիկական ու մտավոր առողջության հնարավոր բարձրագույնաստիճանի հասնելու յուրաքանչյուրի իրավունքի հարցերով հատուկ զեկուցողըհամատեղ նամակ ուղղեցին ԹԳՀ-ին թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանոլորտում մարդու իրավունքների վերաբերյալ` խնդրելով, որ «թմրամիջոց պարունակողդեղերի հսկողության ազգային օրենքներով ճանաչվեն թմրամիջոցներ և հոգեմետ նյութերպարունակող դեղերի անհրաժեշտությունը ցավերի ու տառապանքի մեղմացմանհարցում և երաշխավորվեն այդ դեղերի համապատասխան առկայություն օրինականբժշկական օգտագործման համար՝ ներառյալ ափիոնային ցավազրկողները ևօփիոիդները` նյութերից կախվածության բուժման ծրագրերի համար» (18):22

Իրավական հրամայականՀսկվող դեղերի` բժշկական նպատակներով օգտագործման համար մատչելիությանապահովման պարտավորության իրավական հիմքերը նախատեսված են թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներում, որոնցհամաձայն` «թմրամիջոցների բժշկական օգտագործումը շարունակում է պարտադիրլինել ցավի և տառապանքի մեղմացման համար, և անհրաժեշտ է իրականացնելհամապատասխան մատակարարում` ապահովելու թմրամիջոցների առկայությունըտվյալ նպատակներով» (11) դ : Բժշկական նպատակներով հսկվող դեղերիհամապատասխան առկայությունն ապահովելու պարտավորությունը հիմնավորողմարդու իրավունքների սկզբունքները տեղ են գտել նաև առողջության միջազգայինիրավունքն ամրագրող միջազգային իրավական փաստաթղթերում: Այս առումով,առանցքային փաստաթուղթ է հանդիսանում ԱՀԿ-ի կանոնադրությունը`առողջությանիրավունքը հիմնավորող առաջին միջազգային իրավական փաստաթուղթը: ԱՀԿ-իկանոնադրության մեջ առողջության իրավունքը լայն իմաստով ձևակերպվում է հետևյալկերպ. «Սույն Կանոնադրության կողմ հանդիսացող պետությունները, Միավորվածազգերի կազմակերպության կանոնադրությանը համապատասխան, հայտարարում են, որսույն սկզբունքները հիմնարար են բոլոր ժողովուրդների երջանկության, ներդաշնակհարաբերությունների և անվտանգության համար. առողջությունը լիակատարֆիզիկական, հոգեկան և սոցիալական բարեկեցության վիճակ է, այլ ոչ թե միայնհիվանդության կամ թուլության բացակայություն: Առողջության բարձրագույն հասանելիստանդարտների նվաճումը յուրաքանչյուր մարդու հիմնարար իրավունքներից է` անկախռասայից, կրոնական պատկանելությունից, քաղաքական համոզմունքներից,տնտեսական կամ սոցիալական դրությունից» (19):Գրեթե բոլոր պետություններն ամբողջ աշխարհում թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաների կողմ են հանդիսանում, և ըստայդմ, նրանց կառավարությունները պարտավորվել են մատչելի դարձնել հսկվող նյութերըբժշկական նպատակներով: Բացի դրանից, երկրների մեծ մասը ԱՀԿ-ի կանոնադրությանև (կամ) Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգայինդաշնագրի (20) կողմ են հանդիսանում, որոնցից երկուսով էլ ճանաչվում է առողջությանիրավունքը: Հատուկ հսկվող դեղերի նկատմամբ, ինչպես օրինակ այն դեղերը, որօգտագործվում են անհետաձգելի մանկաբարձության մեջ, հնարավոր է, որ կիրառելիլինեն մարդու իրավունքների վերաբերյալ այլ փաստաթղթեր՝ ներառյալ կյանքիիրավունքին և հատկապես կանանց առողջության պահպանման իրավունքներինառնչվող դրույթներ (21, 22):Քաղաքական հրամայական2000 թվականի դեկտեմբերին Միավորված ազգերի կազմակերպությունն ընդունեցՄիավորված ազգերի կազմակերպության հազարամյակի հռչակագիրը` հորդորելովանդամ պետություններին կրճատել ծայրահեղ աղքատությունը և հաստատելնպատակակետերի մի շարք` 2015 թվականն առաջարկելով որպես ավարտի ժամկետ:Դրանք հայտնի դարձան որպես Հազարամյակի զարգացման նպատակներ:Հազարամյակի զարգացման ութ նպատակները (ՀԶՆ) իրենցից ներկայացնում են մինախագիծ, որի վերաբերյալ համաձայնության են եկել աշխարհի բոլոր երկրները ևզարգացման ոլորտի բոլոր առաջատար կազմակերպությունները:Մեջբերումը «Թմրամիջոցների մասին» միասնական կոնվենցիայից է. «Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիանունի նմանատիպ շարադրանք հոգեմետ նյութերի վերաբերյալ:23

Մի քանի ՀԶՆ-ներ ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն վերաբերում են հիմնականդեղերին՝ ներառյալ հսկվող դեղերին, որոնք նույնպես թվարկված են որպես հիմնականդեղեր: Մասնավորապես, ՀԶՆ-ները ներառում են.• «Խրախուսել դեղագործական ընկերություններին` ապահովել հիմնական դեղերիավելի լայն առկայությունը և գնի մատչելիությունը զարգացող երկրներում» (ՀԶՆ8ե).• «... Ներկա ցուցանիշներից երեք քառորդով նվազեցնել մայրականմահացությունը, և երկու երրորդով նվազեցնել մանկական մահացությունը մինչևհինգ տարեկան երեխաների շրջանում։» (ՀԶՆ 5ա).• «…Մինչ այդ ժամանակը կասեցնել և շրջադարձել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի տարածումը,մալարիայի և մարդկությանը տանջող այլ հիմնական հիվանդություններիտարածումը» (ՀԶՆ 6ա):ՀԶՆ-ներում պետությունները նաև համաձայնեցին. «ջանք չխնայել … ամրապնդելուիրավունքի գերակայությունը, ինչպես նաև հարգանքը միջազգայնորեն ընդունվածմարդու բոլոր իրավունքների հանդեպ» և «ձգտել մեր երկրներում բոլորի համարքաղաքացիական, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական և մշակութայինիրավունքների լիակատար պաշտպանությանը և խթանմանը»:Հանրային առողջության հրամայականԹմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությունը չպետք է դիտարկել որպես ինքնիննպատակ, այլ որպես գործիք հանրային առողջության բարելավման համար:Նպատակակետերից մեկը պետք է լինի չարաշահման և կախվածության կանխարգելումը,իսկ մյուսը` կողմնակի վնասից խուսափումը: Արդյունքներից պետք է դատողություններանել և՛ դրա կողմից չարաշահման վնասների կանխարգելմամբ, և՛ վնասներառաջացնելու հնարավորություններով, օրինակ` մատչելիության բացակայությանհետևանքով:Չբուժվող ցավը կարող է կորուստներ բերել հասարակությանը՝ անաշխատունակությանտեսքով, երբ խնամատուները հասարակության մեջ անարդյունավետ դառնան իրենցխնամակալության դերում, իսկ ցավեր ունեցող բուժվող հիվանդներն ավելի շատուշադրության կարիք զգան, երբ չստանան ցավերի բավարար մեղմացում:Կախվածության համախտանիշի բուժումը կարող է վերասոցիալականացնել այնմարդկանց, ովքեր նախկինում անկարող էին աշխատել, և կարող է ծառայել անհատիկողմից մանր հանցագործությունների և վնասակար վարքի դրսևորման նվազեցմանը. այնկարող է նաև կրճատել ոչ անվտանգ ներարկման ճանապարհով փոխանցվող վարակիչհիվանդությունների թիվը: Երկարատև ներգործության ափիոնային ագոնիստով բուժմանծրագրերը (կամ փոխարինող թերապիան) ե երկրի համար ծախսարդյունավետ են (24):Նյարդաբանական և հոգեկան խանգարումների բուժումը՝ ներառյալ էպիլեպսիան, ավելիարդյունավետ կլինի, եթե անհրաժեշտ դեղերը հեշտությամբ մատչելի լինեն բուժման«Փոխարինող թերապիա» ձևակերպումը շփոթեցնող է, քանի որ այն իրենից չի ներկայացնում միայնթմրամիջոց պարունակող ապօրինի դեղերի փոխարինումը պաշտոնապես հաստատված թմրամիջոցպարունակող դեղերով. ապացույցները վկայում են, որ կարգավորվում են հորմոնային մակարդակները ևօգտագործվող դեղերի դանդաղ մեկնարկի շնորհիվ անմիջապես չի առաջանում «պարգևատրման»զգացողություն կամ «հարված»: Հետևաբար, նախընտրությունը տրվում է «երկարատև ներգործությանափիոնային ագոնիստով թերապիա» կամ «ափիոնային ագոնիստով թերապիա» տերմինաբանությանը:24

համար: Անհետաձգելի մանկաբարձական խնամքի տեսակետից մայրականմահացության ցուցանիշի կրճատումը կարևոր նպատակակետ է, որին հնարավոր չէհասնել` առանց մատչելի դարձնելու համապատասխան դեղերը:Բարոյական հրամայականԲացի իրավական և քաղաքական պարտավորություններից և հանրային առողջությանտեսանկյունից՝ գոյություն ունի նաև տառապանքի կանխման բարոյական հրամայական,որի նպատակն է ապահովել հսկվող դեղերի առկայությունը և մատչելիությունը. դահատկապես տեղին է այն դեպքում, երբ հնարավոր է կանխել տառապանքըհարաբերականորեն ցածր արժեքով և առանց չափազանց մեծ ջանքերի:Առանց փոփոխությանն ուղղված ջանքերի՝ ներկա իրավիճակը կշարունակվի. տասնյակմիլիոնավոր մարդիկ կտառապեն հիվանդություններով, չափավորից մինչև ուժեղցավերով կամ կմահանան (25): Այդ թվում.• ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի վերջին փուլում գտնվող 1 միլիոն բուժվող հիվանդները.• Քաղցկեղի վերջին փուլում գտնվող 5.5 միլիոն բուժվող հիվանդները.• Վթարների կամ բռնության հետևանքով ստացված վնասվածքներով տառապող 0.8միլիոն բուժվող հիվանդները.• Բուժվող հիվանդները, որոնք տառապում են քրոնիկ հիվանդություններով.• Բուժվող հիվանդները, որոնք վերականգնվում են վիրահատությունից.• Ծննդաբերող կանայք (տարեկան 110 միլիոն ծնունդ).• Մանկական հիվանդություններից բուժվող հիվանդները.• ՄԻԱՎ-ի կանխելի 130000 նոր վարակները և արյան հետ կապված այլ վարակներիանհայտ թվաքանակը.• 75000 կանայք, որոնք մահանում են ծննդաբերության ժամանակ:Հսկվող դեղերի առկայության բացակայության հետևանքները դաժան են, իսկ բուժվողհիվանդների թիվը, իր մեծությամբ, առնվազն նույնն է, ինչ այն մարդկանց թիվը, որոնցվրա ազդում են այնպիսի վիճակները, որոնք երկրի հիվանդության բեռի հիմնականնպաստողներն են համարվում, մասնավորապես` ՄԻԱՎ-ը, մալարիան ևտուբերկուլյոզը զ :Հսկվող դեղերի անհրաժեշտությունը ժամանակակից բժշկական պրակտիկայումՑավազրկումՑավը գերակայում է գրեթե բոլոր բժշկական ասպարեզներում՝ ներառյալ ընդհանուրբժշկությունում, պալիատիվ խնամքում, ուռուցքաբանությունում, ներքին օրգաններիբժշկությունում, արյունաբանություն և վիրահատական աշխատանքում: Բուժվողհիվանդների մեջ ընդգրկված են այն անձինք, ովքեր հիվանդ են քաղցկեղով, ՄԻԱՎ–ով,մանգաղաբջջային սակավարյունությամբ կամ նրանք, ովքեր վիրահատվել են կամենթարկվել են վթարների:Քաղցկեղով բուժվող հիվանդները ցավի մեղմացման կարիք կարող են ունենալհիվանդության բոլոր փուլերում: Զարգացած քաղցկեղ ունեցող բուժվող հիվանդներիավելի քան երկու երրորդը և առաջացած ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով բուժվող հիվանդներիՄԻԱՎ. նոր դեպքեր՝ 2.7 միլիոն/տարի, հաշվառված՝ 33.4 միլիոն/տարի, մահացություն՝ 2.0 /տարի (2008թ.) (26)Մալարիա. նոր դեպքեր՝ 243 միլիոն/տարի, մահացություն՝ 863 000/տարի (2008թ.) (27)Տուբերկուլյոզ. նոր դեպքեր՝ 9.4 միլիոն/տարի, հաշվառված՝ 11.1 միլիոն/տարի, մահացություն՝ 1.3 միլիոն (2008թ.)(28)25

մոտավորապես կեսը զգում են չափավորից մինչև ուժեղ ցավեր (25, 29, 30):Մանկաբարձության մեջ կանայք կարող են ցավի մեղմացման կարիք զգալծննդաբերության, վիրահատության ժամանակ և հետվիրահատական շրջանում:Բոլոր այս բուժվող հիվանդների համար ցավերի մեղմացումը պետք է ընդհանուրբուժման մաս կազմի: Ներքին ընդունման օփիոիդները չափավորից մինչև ուժեղ ցավերիբուժման կարևոր բաղադրիչ են հանդիսանում և դրանց որոշ մասը համարվում ենհիմնական դեղեր (25, 31, 32): Պարացետամոլը (ացետոմինոֆեն), ացետիլսալիցիլայինթթուն, ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղերը (ՈՍՀԴ-ներ), օգտագործվելով առանձինկամ թույլ ներգործության օփիոիդների հետ (տրամադոլ, կոդեին), սովորաբարարդյունավետ չեն չափավորից մինչև ուժեղ ցավերի դեպքում: ՈՍՀԴ-ները կարող ենունենալ լրացուցիչ կողմնակի հետևանքներ և քրոնիկ օգտագործման դեպքում պետք էզգուշությամբ ընդունվեն (33, 34): Չնայած մեկ դար տևողությամբ դեղագործականքիմիային՝ դեռևս չեն գտնվել ուժեղ օփիոիդների հարմար այլընտրանք չափավորից մինչևուժեղ ցավերի բուժման համար:Չմեղմացվող ցավը կարող է խաթարել մարդու կյանքի տարբեր ոլորտները` ազդելով նրազգացմունքային, ֆիզիկական և սոցիալական գործունեության վրա. չմեղմացվող ուժեղցավը կարող է նույնիսկ հանգեցնել մահվան ցանկության (35):Ափիոնային կախվածության համախտանիշի բուժում և ՄԻԱՎ-ի կանխումՈղջ աշխարհում առկա է մոտավորապես 16 միլիոն մարդ, ովքեր ներարկում ենթմրամիջոց պարունակող ապօրինի դեղեր (36): Օփիոիդներից կախված, բայցչներարկվող մարդկանց թիվը շատ ավելի է: ԹՀՊԳ-ի 2008 թվականի հաշվարկներիհամաձայն, ողջ աշխարհում 12.8-21.9 միլիոն մարդ ապօրինի կերպով օգտագործել էրօփիոիդ վերջին 12 ամիսների ընթացքում, որը կազմում էր երկրի բնակչության 15-64տարեկանների 0.3%-0.5%-ը (37): 2005 թվականին Արևելյան Եվրոպայի և ԿենտրոնականԱսիայի ՄԻԱՎ-ի նոր վարակների 62%-ի պատճառը թմրանյութերի ներարկումն էր (38):Առկա են հիմնավորված ապացույցներ երկարատև ներգործության ափիոնայինագոնիստներով ափիոնային կախվածության բուժման արդյունավետության վերաբերյալ,ինչպիսիք են օրինակ` ներքին ընդունման մեթադոնը և բուպրենորֆինը, որոնքարդյունավետ կերպով նվազեցնում և կանխում են թմրամիջոց պարունակող դեղերիօգտագործումը ներարկման ճանապարհով և դրանով նպաստում հեպատիտ B-ի ու C-ի ևՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի համաճարակի կասեցմանը: Երկարատև ներգործության ափիոնայինագոնիստներով բուժումը 90%-ով կրճատում է նաև հերոինի գերդեղաչափերիցմահացության դեպքերը (39): Ավելին, այն ափիոնային կախվածության ախտանիշովբուժվող հիվանդներին հնարավորություն է տալիս լիարժեք գործունեություն ծավալելուհասարակության մեջ: Կախվածությունը ափիոնային պեպտիդների և այլնեյրոպեպտիդների նյարդաբիոլոգիական փոփոխությունների հետ կապված խանգարումէ, որը հնարավոր է կայունացնել երկարատև ներգործության ափիոնային բուժմամբ (40),հետևաբար, օրենսդրությունը պետք է կենտրոնանա ոչ թե պատժի, այլ բուժման վրա:Այնուամենայնիվ, գնահատվում է, որ ամբողջ աշխարհում թմրամիջոց պարունակողդեղերի ներարկային օգտագործողների միայն 8%-ին է մատչելի ափիոնայինկախվածության դեմ բուժումը (41):26

Հիմնական հսկվող դեղերի օգտագործման այլ դեպքերՕփիոիդներն օգտագործվում են նաև անզգայացման համար և, բացի դրանից, մորֆինըօգտագործվում է դիսպնոեի (շնչահեղձության) և դրա հետևանքով առաջացողտագնապների բուժման համար: Կոդեինը և որոշ թույլ ներգործության այլ օփիոիդներօգտագործվում են հազի և փորլուծի բուժման համար:Էրգոմետրինը և էֆեդրինն այն նյութերն են, որ հաճախ դասվում են թմրամիջոցպարունակող ապօրինի դեղերի արտադրանքի շարքում, սակայն կարևոր դեր են խաղումանհետաձգելի մանկաբարձության մեջ և կարող են կանխել մայրական մահացությունը:Ամեն տարի կես միլիոն կին է մահանում ծննդաբերության ժամանակ (42), որոնցից120000-ը` հետծննդաբերական արյունահոսությունից (43): Այս կյանքերից շատերը կարողէին փրկվել, եթե արյունահոսությունը դադարեցնող դեղերն ավելի լայնորեն մատչելիլինեին:Կետամինը հիմնական դեղ է հանդիսանում, առանցքային`անզգայացման համար:Զարգացող երկրների հատկապես գյուղական շրջաններում կետամինը միակ հարմար ևանվտանգ անզգայացնող միջոցն է: Չնայած այն նշված չէ դեղերի վերաբերյալ միջազգայինպայմանագրերում, սակայն ներկայումս կետամինն աշխարհի մոտ 50 երկրներումազգային հսկողության տակ է գտնվում: 2006 թվականին ԹԳՀ-ն հորդորեցկառավարություններին «դիտարկել կետամինի օգտագործման հսկողության հարցը՝ դաներառելով այն նյութերի ցանկում, որոնք հսկվում են ազգային օրենսդրության ներքո, եթեերկրի ներքին դրությունը դա է պահանջում» (44, 45): Կետամինը շարունակում է գտնվելԱՀԿ-ի Թմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածության փորձագիտականհանձնաժողովի վերանայման ներքո (46): Կետամինի հսկողության վերաբերյալ ազգայինքաղաքականությունը պետք է հավասարակշռված լինի, որպեսզի երաշխավորվիվիրահատության առկայությունը գյուղական բնակչության համար (47):Մյուս դեղերն անհրաժեշտ են նյարդաբանության և հոգեբուժության ոլորտներում,օրինակ` էպիլեպսիայի, տագնապների և անքնության բուժման համար: Որոշ երկրներումգրանցվում է բենզոդիազեպինների գերսպառում` որպես քնաբեր և հանգստացուցիչմիջոցներ: Որպես քնաբեր և հանգստացուցիչ միջոց օգտագործելիս դրանց օգտագործումըցուցվում է կարճատև ժամանակի համար` միայն ճգնաժամային իրավիճակներում, բայցհաճախ նշանակվում են երկարատև ժամկետներով: Մյուս կողմից, էպիլեպսիայի բուժմանայնպիսի հսկվող դեղեր, ինչպիսիք են՝ ֆենոբարբիտալը և բենզոդիազեպինները, կարողեն սակավ մատչելի լինել: Աֆրիկայում էպիլեպսիայով հիվանդ բնակչության 80%-ինմատչելի չեն հիմնական հակաէպիլեպտիկ դեղերը (48):Ի վերջո, հսկվող նյութերը կարևոր են գիտական նպատակներով, օր.` բժշկականհետազոտության համար (այդ թվում՝ կլինիկական փորձարկումներ), կախվածությանբուժման հետազոտության համար և դատական լաբորատորիաներում օգտագործելուհամար:Հսկվող դեղերի անվտանգությունըՀարկ է նշել, որ եթե հսկվող դեղերն օգտագործվում են խելամիտ բժշկականնպատակներով, դրանք անվտանգ դեղեր են: Ափիոնային ցավազրկողները, եթենշանակվում են համաձայն հաստատված չափաքանակների, ճանաչված են որպեսանվտանգ միջոցներ և կարիք չկա անհանգստանալ հանկարծակի մահվան կամկախվածության հնարավորությունից: Հետազոտական աշխատանքների համակարգված27

ուսումնասիրությունը եզրակացնում է, որ ցավը մեղմացնելու նպատակով ափիոնայինցավազրկողներով բուժված և անցյալում նյութեր չչարաշահած բուժվող հիվանդներիմիայն 0,43%-ն է չարաշահել իրենց դեղերը և միայն 0.05%-ի մոտ է զարգացելկախվածության համախտանիշ (49): Սա կարող է մեկնաբանվել հիմնավորվածնյարդաբիոլոգիական մեխանիզմի միջոցով (50):Ներկա առկայությունըՕփիոիդների համընդհանուր սպառումը զգալիորեն աճեց 1986 թվականից հետո, երբԱՀԿ-ն ներկայացրեց քաղցկեղից ցավերի մեղմացման Ցավազրկման աստիճանակարգը:Սակայն աճը գրանցվեց հիմնականում սահմանափակ թվով արդյունաբերացվածերկրներում, որը ներկայացնում է աշխարհի բնակչության միայն մի փոքր մասը (51, 52):Գնահատվել է, որ երկրի բնակչության 80%-ին մատչելի չէ մորֆինը` ցավը մեղմացնելուհամար (53):Մորֆին. սպառման տարածվածությունը, 2009թ.Ճապոնիա (2.4%)0.8%Ավստրալիա ևՆոր Զելանդիա (0.5%)2.9%Այլ երկրներ (78.6%)6.2%Կանադա (0.6%)6.2%Եվրոպա (12.4%)28%Միացյալ Նահանգներ (5.5%)55.9%Փակագծերում նշված տոկոսները վերաբերում են երկրի բնակչության մասնաբաժնին (այնէ` բոլոր հաշվետու երկրների ընդհանուր բնակչությունը): Աղբյուր. ԹՀՄԽՑանկացած վիճակագրություն պարունակում է բնորոշ անճշգրտություն (սովորաբարթերի հաշվետվությունների պատճառով), և դա այդպես է նաև հսկվող նյութերիվերաբերյալ վիճակագրության դեպքում: Այնուամենայնիվ, ԹՀՄԽ-ի կողմիցթմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի մասին հրատարակված վիճակագրությունը (53)կարելի է համարել վստահելի, որովհետև Միասնական կոնվենցիայով և 1971 թվականիկոնվենցիայով նախատեսված վարչական համակարգերը կառավարություններինպարտադրում են ԹՀՄԽ-ին հաղորդել վիճակագրական տվյալներ, որը հետագայումուսումնասիրում և գտնում է անհամապատասխանությունները:28

◦ առողջապահության ոլորտի մասնագետների և ընդհանուր հանրությանուսուցանում:Քաղաքականություն գնահատելու անհրաժեշտությունը հստակ է, սակայն գործընթացը`միգուցե ոչ: Կառավարություններին առաջարկվում են որոշակի քայլեր.• նշանակել որևէ անձ կամ կոմիտե (օրինակ`ազգային իրավասու մարմին կամառողջապահության ոլորտի մասնագետներ)` ուղեցույցների ուսումնասիրությանհամար: Կառավարությունները միգուցե ցանկանան կարգավորողների ևառողջապահության բնագավառի աշխատողների հատուկ հանդիպում կամաշխատաժողով կազմակերպել` Երկրի գնահատման հարցաշարի քննարկման ևլրացման նպատակով (քանի որ որոշ հարցեր իրավական բնույթի են, իսկմյուսներն առնչվում են քաղաքականությանը. կոմիտե ստեղծելու դեպքում,անհրաժեշտ կլինի հաստատել իրավական և քաղաքական ենթակոմիտեներ),• լրացուցիչ տեղեկատվություն ստանալ հիմնական ռեսուրսային նյութերից (տե՛սլազերային սկավառակ),• ձեռք բերել թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ ազգայինքաղաքականության և օրենսդրության վերջին թարմացված օրինակները,• օգտագործել Երկրի գնահատման հարցաշարը` օրենսդրությունը ևքաղաքականությունը գնահատելու համար,• երկխոսություն հաստատել քաղաքականություն մշակողների, գիտության ոլորտիներկայացուցիչների և քաղաքացիական հասարակության միջև` անհրաժեշտփոփոխությունները կատարելու նպատակով:Կրթական նպատակներով՝ ուղեցույցները կարող են տարածվել համապատասխանկառավարական և ոչ կառավարական կազմակերպությունների. հատկապես այնանհատներին և խմբերին, որոնք գործում են հետևյալ ոլորտներում` թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողություն և ցավի մեղմացում, քաղցկեղի բուժմանծառայություններ, պալիատիվ խնամք, կախվածության բուժում, բժշկական կրթություն ևայլն:Այն երկրները, որոնք ցանկանում են մշակել այս ոլորտի նոր քաղաքականություն կամբարելավել առկա քաղաքականությունն ու օրենսդրությունը, կարող են դիտարկել նաևԱՀԿ-ի Հսկվող դեղերի մատչելիության ծրագիրը (ՀԴՄԾ): ՀԴՄԾ-ն մշակվել էԹմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհրդի (ԹՀՄԽ) և ԱՀԿ-ի կողմից համատեղև կիրառվում է ԱՀԿ-ի կողմից: Իր 2009 թվականի հաշվետվության մեջ ԹՀՄԽ-նառաջարկել է, որ «Հսկվող դեղերի մատչելիության ծրագիրը … արդյունավետօժանդակություն տրամադրի կառավարություններին ափիոնային ցավազրկողներիխելամիտ օգտագործմանը նպաստելու հարցում: Խորհուրդը կոչ է անումկառավարություններին` աջակցել և համագործակցել ԱՀԿ-ի հետ Հսկվող դեղերիմատչելիության ծրագրի իրականացման ուղղությամբ» (52): Ավելին, ԱՀԿ-ի Ցավիքաղաքականության և պալիատիվ խնամքի համագործակցության կենտրոնը(Վիսկոնսինի համալսարան, Մեդիսոն, Վիսկոնսին, Միացյալ Նահանգներ) կարող էբազմապիսի աջակցություն ցուցաբերել և կայքում մատչելի դարձնել համապատասխանռեսուրսներ է :www.painpolicy.wisc.edu (մուտք է արվել 2010թ. դեկտեմբերի 31-ին):31

Երկրի գնահատման հարցաշարի օգտագործման կարգըՍտորև ներկայացված է Երկրի գնահատման հարցաշար, որն օգտագործողներինհնարավորություն է տալիս բացահայտելու, թե սույն փաստաթղթի ուղեցույցները ինչչափով են իրականացվում տվյալ երկրում: Այն կարելի է օգտագործել որպես ազգայինքաղաքականության և օրենսդրության վերլուծության գործիք:Համարակալումը վերաբերում է ուղեցույցներին և ցույց է տալիս՝ հարցը իրավական թեքաղաքական հիմնախնդիրներին է վերաբերում: Սա կարող է նպաստավոր լինել այնխմբերի կողմից կատարվող գնահատման համար, որոնք ցանկանում են առանձնացնելաշխատանքը` բաժանելով այն քաղաքական և իրավական ենթախմբերի:Հարցերի մեծ մասի համար ամենանպաստավոր պատասխանը, հսկվող դեղերի ճիշտմատչելիության և առկայության ապահովման տեսակետից, ներկայացված է մգացվածտառերով: Այսպիսով, ցանկացած հարցի համար, որի պատասխանը ներկայացված չէմգացված տառերով, բարելավման ուղղությամբ աշխատելու հնարավորություն կա: Այսհիմնահարցերի ուղղությամբ համակարգված աշխատանքի շնորհիվ տվյալ երկիրը կարողէ աստիճանաբար բարելավել հսկվող դեղերի մատչելիությունը և առկայությունը:Համակարգված մոտեցումը նաև պահանջում է Երկրի գնահատման հարցաշարի հետագալրացում ավելի ուշ ժամկետում:32

ՈՒՂԵՑՈՒՅՑՆԵՐ ՈՒՂՂՎԱԾ ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԹՅԱՆԱՊԱՀՈՎՄԱՆԸ ՀՍԿՎՈՂ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ԱԶԳԱՅԻՆՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԹմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ օրենսդրության ևքաղաքականության բովանդակությունըՈւղեցույց 1 Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ ազգայինքաղաքականությամբ պետք է ճանաչվի, որ հսկվող դեղերը միանգամայն անհրաժեշտեն բժշկական և գիտական նպատակներով:Հսկվող դեղերի առկայությանը և մատչելիությանը նպաստելու համար պարտադիրպայման կարելի է համարել այն, որ ազգային քաղաքականությունն ունենահստակ նպատակներ: Ազգային քաղաքականությունը պետք է ճանաչի հսկվողդեղերի անհրաժեշտությունը և ապահովի, որ մշակվեն քաղաքականությանայնպիսի ձևակերպումներ, որոնք ապահովում են քաղաքականությանիրականացումը: Այս ձևակերպումները պետք է պարունակեն բոլորկարիքավորների համար մատչելիության բարելավման դրույթներ: Ավելին,երկրները կարող են ամրագրել սա իրենց իրավական ակտերում` կա՛մ որպեսնպատակ, կա՛մ պարտավորություն կառավարության համար: Սա կարտացոլիթմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինպայմանագրերում ամրագրված հրամայականը` ապահովել թմրամիջոցների ևհոգեմետ նյութերի առկայությունը բժշկական օգտագործման համար:Համապատասխան միջազգային իրավունք ը և սկզբունքներ«Թմրամիջոցների մասին» միասնական կոնվենցիա, Նախաբան, պարբերություն 2(11). «Գիտակցելով, որ բժշկական նպատակներով թմրամիջոցների օգտագործումըշարունակում է անհրաժեշտ լինել ցավի և տառապանքի մեղմացման համար,պետք է նախատեսել համարժեք դրույթ՝ այդպիսի նպատակներով թմրամիջոցներիառկայության ապահովման համար»:«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիա (59), Նախաբան, պարբերություն 5.«Գիտակցելով, որ հոգեմետ նյութերի բժշկական և գիտական նպատակներովօգտագործումը շարունակում է անհրաժեշտ լինել, և որ դրանց առկայությունըչպետք է անհարկի սահմանափակվի այս նպատակներով օգտագործման համար»:Ուղեցույց 2 Կառավարությունները պետք է կատարեն իրենց միջազգային իրավականպարտավորությունները` ապահովելու հսկվող դեղերի համարժեք առկայություն ևմատչելիություն բժշկական և գիտական բոլոր նպատակներով` ազգայինօրենսդրության և թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալքաղաքականության միջոցով:Կառավարություններն ունեն միջազգային իրավական պատասխանատվություն`կատարել բոլոր այն պայմանագրերի դրույթները, որոնց իրենք կողմ ենՄանրամասների համար` տե՛ս կոնվենցիաների բնօրինակ տեքստերը:33

հանդիսանում: Այս պատասխանատվությունը չի ընկնում միայն մեկ մարմնի կամոլորտի վրա, այլ կառավարության վրա ամբողջությամբ: Որպեսայդպիսին`թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվող մարմիններըպետք է ոչ միայն կատարեն թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ պայմանագրերի դրույթները, այլ նաև այլ պայմանագրերից բխողպարտավորությունները՝ ներառյալ մարդու իրավունքների վերաբերյալմիջազգային փաստաթղթերը: Եվ ընդհակառակը, պետական մյուս մարմիններըպետք է ապահովեն, որ իրենց պատասխանատվության ներքո գտնվողօրենսդրությունը (կանոնակարգերը) համապատասխանի թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներին:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաները հիմնական շրջանակ են ապահովում թմրամիջոց պարունակողդեղերի հսկողության վերաբերյալ ազգային օրենսդրության համար: 2009թվականի իր տարեկան հաշվետվության մեջ ԹՀՄԽ-ն մեկ անգամ ևսհայտարարեց, որ «Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալմիջազգային պայմանագրերի հիմնարար նպատակներից մեկը թմրամիջոցների ևհոգեմետ նյութերի առկայության ապահովումն է բժշկական և գիտականնպատակներով և թմրամիջոցների ու հոգեմետ նյութերի խելամիտ օգտագործմանհամար մատչելիությանը նպաստելը» (52):Մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային պայմանագրերը և մյուսփաստաթղթերը ուղղորդման այլ աղբյուրներ են հանդիսանում հսկվող դեղերիառկայության և մատչելիության վերաբերյալ: Առողջության իրավունքը, որը որևէկերպ ճանաչվում է գրեթե բոլոր երկրների կողմից, ամրագրված է մի շարքպայմանագրերում և այլ իրավական փաստաթղթերում (60): Օրինակ`Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կանոնադրությունըհանդիսանում է առողջության միջազգային իրավունքի առաջին իրավականարտահայտությունը: Բացի դրանից, Տնտեսական, սոցիալական և մշակութայինիրավունքների միջազգային դաշնագրի (ՏՍՄԻՄԴ) (61) 12-րդ հոդվածըհետագայում շարունակում է նախատեսել առողջության իրավունքը թ :Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների հարցերով կոմիտեն,հիմնված ՄԱԿ-ի Տնտեսական և սոցիալական հարցերով խորհրդի կողմից,նախապատրաստեց Ընդհանուր դիտողություն 14-ը` առողջության իրավունքիբովանդակության վերաբերյալ հետագայում ավելի մանրամասն մշակումներիհամար: Չնայած այն` որպես միջազգային իրավունքի դրույթ, տեխնիկապեսպարտադիր չէ, Ընդհանուր դիտողությունը Կոմիտեի կողմից մշակվեց` որպես 12-րդ հոդվածի հեղինակավոր մեկնաբանություն:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաները ևառողջության իրավունքը լրացնում են միմյանց. Միասնական կոնվենցիայինախաբանի առաջին նկատառումն ամրագրում է. «[Սույն Կոնվենցիայի] կողմերը,մտահոգված լինելով մարդկության առողջությամբ և բարեկեցությամբ ...»:Աշխարհի 193 պետություններ Առողջապահության միջազգային կազմակերության անդամ պետություններ ենհանդիսանում, 160 պետություններ ՏՍՄԻՄԴ-ի կողմ են հանդիսանում(http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-3&chapter=4&lang=en, ( մուտք է արվել 2011թ.հունվարի 3-ին):34

Պաշտպանները փաստարկներ են բերում, որ մարդու իրավունքների վերաբերյալմիջազգային սկզբունքները պահանջում են կառավարություններից ապահովելհիմնական դեղերի առկայություն, որոնք ներառում են հսկվող դեղերը`որպեսառողջության իրավունքի ներքո իրենց հիմնական պարտավորություններինվազագույն բաղկացուցիչ: Ավելին, այլ պաշտպաններ կապում են հսկվող դեղերիմատչելիությունը կառավարությունների` մարդու իրավունքների ոլորտումպարտավորության հետ` միջոցներ ձեռք առնել պաշտպանելու իրենցիրավազորության ներքո գտնվող բնակչությանը անմարդկային և նվաստացնողվերաբերմունքից:2005 թվականին ՄԱԿ-ի Տնտեսական և սոցիալական հարցերով խորհուրդը (ՏՍՀԽ)և Առողջապահության համաշխարհային ասամբլեան հորդորեցինպետություններին ապահովել ափիոնային ցավազրկողների բժշկականառկայությունը` համաձայն միջազգային պայմանագրերի (62, 63):Մարդու իրավունքների խորհրդին (64) ուղղված 2009 թվականի հաշվետվությանմեջ Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնողվերաբերմունքի կամ պատժի հարցերով հատուկ զեկուցողը հայտարարեց, որ«ցանկանում է հիշատակել, որ մարդու իրավունքների տեսանկյունից, թմրամիջոցպարունակող դեղերի կախվածությունը պետք է դիտարկել որպես առողջությաննառնչվող այլ իրավիճակ» (պարբերություն 71), և որ «Հաշվի առնելով այնհանգամանքը, որ ցավի մեղմացման և ափիոնային ցավազրկողներիմատչելիության բացակայությունը դրա անհրաժեշտությունը զգացող բուժվողհիվանդների համար կհանդիսանա դաժան, անմարդկային և նվաստացնողվերաբերմունք, պետք է ձեռնարկվեն բոլոր միջոցները՝ լիարժեք մատչելիությունապահովելու և կարգավորման, կրթական և վերաբերմունքի ներկա խոչընդոտներըհաղթահարելու համար` պալիատիվ խնամքի լիակատար մատչելիությունապահովելու նպատակով (պարբերություն 74 (ե)):Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիա, հոդված 4. «Կողմերը պետք է ձեռնարկեն օրենսդրականև վարչական միջոցներ, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել, ... սահմանափակելովթմրամիջոց պարունակող դեղերի արտադրությունը, մշակումը ... տարածումը ...օգտագործումը և տիրապետումը բացառապես բժշկական և գիտականնպատակներով»:«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիա (59), հոդված 5, պարբերություն 2.«Յուրաքանչյուր Կողմ պետք է ... սահմանափակի ... ինչպես որ այն հարմար էգտնում, II, III և IV առդիրներում նշված նյութերի արտադրությունը ...տարածումը...օգտագործումը և տիրապետումը բժշկական և գիտական նպատակներով» ժ :Միասնական կոնվենցիա, հոդված 38, պարբերություն 1. Պետություններըպարտավորություն են կրում ապահովել նյութերից կախվածության և՛կանխարգելումը, և՛ բուժումը: Հոդվածում հայտարարվում է. «Կողմերըպարտավոր են …ձեռնարկել բոլոր իրագործելի միջոցառումները՝ թմրամիջոցԱվելի խիստ սահմանափակում է պահաջվում Հոգեմետ նյութերի մասին կոնվենցիայի 1-ին ցանկում ընդգրկվածնյութերի համար, ինչպես մեկնաբանված է 7-րդ հոդվածում: Այս նյութերը սահմանափակ բժշկական օգտագործման համարեն, բայց եթե կա դրանց կարիքը, թույլատրվում է նույնիսկ դրանց օգտագործումը:35

պարունակող դեղերի չարաշահման կանխարգելման ուղղությամբ և … դրանումընդգրկված մարդկանց … բուժման համար»: «Հոգեմետ նյութերի մասին»կոնվենցիայի 20-րդ հոդվածի 1-ին պարբերությունը պարունակում է գրեթենմանատիպ շարադրանք.Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագիր(ՏՍՄԻՄԴ) հոդված 12 (61). «Սույն Դաշնագրի Կողմ պետությունները ճանաչում ենյուրաքանչյուրի իրավունքը հասնելու ֆիզիկական ու հոգեկան առողջությանհնարավոր բարձրագույն աստիճանի: 2. Կողմ պետությունների կողմիցձեռնարկվող քայլերը … այս իրավունքի լիակատար իրականացմանը հասնելուուղղությամբ … պարտավոր են ներառել … հիվանդությունների … բուժումը և …հսկողությունը, [ինչպես նաև] այնպիսի պայմանների ապահովում, որոնքհիվանդության դեպքում երաշխավորում են բոլորի համար բժշկականծառայություն և ուշադրություն»:ՏՍՄԻՄԴ-ի 12-րդ հոդվածի Ընդհանուր դիտողություն 14-ը (60) ներառում է.• Գերակա հիվանդությունների, վնասվածքների և հաշմանդամությանհամապատասխան բուժման … մատչելիության … իրավունք, նախընտրելիէ համայնքային մակարդակում, հիմնական դեղերի մատակարարում ևհոգեկան առողջության համապատասխան բուժում և խնամք(պարբերություն 17),• Միասնական մոտեցման կարևորությունը … հիմնված … քրոնիկ ևվերջնական շրջանի հիվանդություններ ունեցող մարդկանց համարուշադրության և խնամքի վրա` ազատելով նրանց խուսափելի ցավերից ևհնարավորություն տալով նրանց արժանապատիվ կերպով մահանալ(պարբերություն 25),• Առողջ բնական և աշխատանքային պայմանների իրավունքը ... [և] Կողմպետությունների պարտավորությունը … կազմակերպել…տեղեկատվական քարոզարշավներ … ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի [և] թմրամիջոցպարունակող դեղերի ու այլ վնասակար նյութերի ... չարաշահմանվերաբերյալ (պարբերություն 15 և 36),• Հիմնական դեղեր տրամադրելու … հիմնական պարտավորությունը, որըժամանակ առ ժամանակ սահմանվում է ԱՀԿ-ի Հիմնական [դեղերի]գործողությանների ծրագրով (պարբերություն 43դ),• Առողջապահության ոլորտի սարքավորումների, ապրանքների ևծառայությունների արդարացի բաշխման … հիմնականպարտավորությունը (պարբերություն 43ե),• Վերարտադրողական, մայրական … խնամքի ապահովման հիմնականպարտավորությունը (պարբերություն 44ա),• Առողջապահության բնագավառի աշխատողներին համապատասխանուսուցման տրամադրման … հիմնական պարտավորությունը՝ ներառյալառողջության և մարդու իրավունքների վերաբերյալուսուցումը(պարբերություն 44ե):Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կանոնադրություն.«Սույն Կանոնադրության կողմ հանդիսացող պետությունները հայտարարում են,Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությանը համապատասխան,որ հետևյալ սկզբունքները հիմնարար են բոլոր ժողովուրդների երջանկության,36

ներդաշնակ հարաբերությունների և անվտանգության համար. առողջությունը ոչթե միայն հիվանդության կամ թուլության բացակայություն է, այլ ֆիզիկական,հոգեկան և սոցիալական լիակատար բարեկեցության վիճակ: Առողջությանբարձրագույն հասանելի ստանդարտների նվաճումը յուրաքանչյուր մարդուհիմնարար իրավունքներից է` անկախ ռասայից, կրոնական պատկանելությունից,քաղաքական համոզմունքներից, տնտեսական կամ սոցիալական դրությունից»(19):Գոյություն ունեն նաև առողջության իրավունքին առնչվող մարդու իրավունքներիվերաբերյալ այլ պայմանագրեր, ինչպես օրինակ` «Երեխաների իրավունքներիմասին» կոնվենցիան (3) և տարածաշրջանային նշանակության մյուսպայմանագրերը, օրինակ` «Երեխայի իրավունքների և բարեկեցության մասին»աֆրիկյան խարտիան (65), «Մարդու և ժողովուրդների իրավունքների մասին»աֆրիկյան խարտիան (66), Մարդու իրավունքների և հիմնարարազատությունների պաշտպանության [եվրոպական] կոնվենցիան (67), 1961թվականի Եվրոպական սոցիալական խարտիան (68) և «Տնտեսական,սոցիալական ու մշակութային իրավունքների ոլորտներում Մարդուիրավունքների մասին» ամերիկյան կոնվենցիայի լրացուցիչ արձանագրությունը(69):Իշխանությունները և նրանց դերը համակարգումՈւղեցույց 3 Կառավարությունները պետք է նշանակեն ազգային մարմին`առողջապահության ոլորտում հսկվող դեղերի համապատասխան առկայությունը ևմատչելիությունը ապահովելու նպատակով:ԹՀՄԽ-ն առաջարկում է, որ «Կառավարությունները պետք է որոշեն, թե արդյոքթմրամիջոցներին առնչվող իրենց ազգային օրենքները պարունակում են տարրեր,որոնք ... հաշվի են առնում … այն փաստը, որ անհրաժեշտ է նախատեսելհամարժեք միջոցներ` այս նպատակներով թմրամիջոցների առկայությանապահովման համար ... [և] ապահովել, որ հաստատվի վարչականպատասխանատվություն, և այդ օրենքների կիրարկման համար առկա լինիաշխատակազմ» (51): Այդ մարմինը կարող է պետական իրավասու մարմնի մասհանդիսանալ կամ հանդես գալ որպես առանձին գրասենյակ` որ տարբերակըավելի հարմար լինի տվյալ պետության իրադրությանը:Ուղեցույց 4 Կառավարությունները պետք է ապահովեն, որ հսկվող նյութերի ոլորտիքաղաքականության մշակման և իրականացման մեջ ներգրավված բոլոր մարմիններըհամագործակցեն և, անհրաժեշտության դեպքում, հանդիպեն` բժշկական և գիտականնպատակներով առկայությանը և մատչելիությանը նպաստելու, ինչպես նաևչարաշահման, կախվածության համախտանիշի և շեղման կանխման նպատակով:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության հետևողականքաղաքականություն մշակելու և իրականացնելու համար պետությունները պետք էերաշխավորեն, որ համապատասխան պետական մարմիններն աշխատեն`համագործակցելով միմյանց հետ, և նրանց քաղաքականությունը ևկանոնակարգերը սերտորեն համակցվեն: Որպեսզի դրանք արդյունավետ լինեն,37

39ոստիկանության, մաքսային ծառայության պաշտոնյաներ և դատականհամակարգի ներկայացուցիչներ։Ազգային խորհրդատվական խորհրդի առաքելությունն է լինելուխորհրդատվություն տրամադրել այն հարցում, թե ինչպես հասնելհավասարակշռության բժշկական նպատակներով հսկվող դեղերի առկայության ևչարաշահման և կախվածության կանխարգելման միջև: Ազգայինխորհրդատվական խորհրդի աշխատանքը` կախված իր կազմից ևառաքելությունից, կարող է ներառել հետևյալ ոլորտները.• աջակցել հսկվող դեղերի պահանջարկի գնահատմանը և հաշվետվություններկայացնել մատչելիության աստիճանի վերաբերյալ,• խորհրդատվություն տրամադրել հսկվող դեղերի խելամիտօգտագործմանը նպաստելու, լավագույն գործելակերպի իրականացման,բուժման ազգային ուղեցույցներ մշակելու և բուժման միջազգայինուղեցույցները իրականացնելու վերաբերյալ:Ուղեցույց 6 Պետական բոլոր մարմինները` կախված իրենց դերից ևպարտավորություններից, պետք է ապահովեն, որ իրենց պարտականություններիիրականացման ժամանակ չխոչընդոտեն առողջապահության ոլորտիքաղաքականությունը և հսկվող դեղերով օրինական բուժման մատչելիությունը:Առողջապահության ոլորտի մարմինները պարտավոր են բուժման սկզբունքներիմասին համապատասխան տեղեկատվություն հաղորդել թմրամիջոց պարունակողդեղերի հսկողությամբ զբաղվող՝ իրավակիրառ և այլ մարմինների:Կոնվենցիաները պահանջում են թմրամիջոց պարունակող դեղերի տիրապետմանարգելում, եթե դրանք «իրավական լիազորության ներքո» չեն: Քանի որառողջապահության բնագավառի աշխատողները «բուժական գործառույթներիրականացնելիս» արտոնագրի կամ դեղատոմսի կարիք չունեն, ապա հսկվողդեղերի տիրապետումը մասնագետների կողմից անհրաժեշտ է համարել«իրավական լիազորության ներքո» և, հետևաբար, չարգելված: Նմանապես, այնբուժվող հիվանդները, որոնք հսկվող դեղերը ձեռք են բերել բժշկականդեղատոմսով բաց թողնող լիազորված դեղատներից և բուժհաստատություններից,այդ դեղերը տիրապետում են «իրավական լիազորության ներքո»:Կոնվենցիաները կառավարությունների վրա պարտավորություն են դնումկրթություն տրամադրել թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվողմարդկանց: Հետևաբար, թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվողբոլոր մարմինները (օրինակ` մաքսային ծառայության պաշտոնյաները ևոստիկանությունը) պետք է բավարար գիտելիքներ ունենան կառավարության`հսկվող դեղերով բուժմանն առնչող առողջապահության ոլորտիքաղաքականության վերաբերյալ: Նրանք բավարար գիտելիքներ պետք է ունենան,որպեսզի ըմբռնեն, թե որ դեպքերում է դեղերի տիրապետումը բուժվողհիվանդների կամ առողջապահության ոլորտի մասնագետների կողմիցհամարվում օրինական, և իրենք չպետք է գործադրեն չափազանցվածհսկողության միջոցներ: Այս սկզբունքն առնչվում է նաև ափիոնայինկախվածության բուժմանը. օրենքի կատարումը չպետք է արգելի այս բուժվողհիվանդներին ստանալ անհրաժեշտ բուժումը: Հսկվող դեղերով բուժման և դրանցօգտագործման մասին տեղեկատվության և ուսուցման տրամադրումը չպետք է

համարվի թմրամիջոց պարունակող ապօրինի դեղերի խրախուսում և չպետք էհանգեցնի հետապնդման:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիայի 38-րդ հոդվածի 3-րդ պարբերությունը պահանջում է,որ կառավարությունները «պարտավոր են աջակցել այն մարդկանց, ումաշխատանքի բնույթը դա պահանջում է՝ հասկանալու թմրամիջոց պարունակողդեղերի չարաշահման խնդիրները և դրա կանխարգելումը»: «Հոգեմետ նյութերիմասին» կոնվենցիայի 20-րդ հոդվածի 1-ին պարբերությունը պարունակում է գրեթենմանատիպ շարադրանք:Միասնական կոնվենցիայի 33-րդ հոդվածը արգելում է «թմրամիջոց պարունակողդեղերի տիրապետումը, բացառությամբ իրավական լիազորության ներքո»:Հոդված 30, պարբերություն 1.ա. տարածման համար պահանջվում է լիցենզիա,սակայն (Հոդված 30, պարբերություն 1.գ) սա «չպետք է կիրառվի այն անձանցնկատմամբ, որոնք պատշաճ կերպով լիազորված են կատարելու բուժական կամգիտական աշխատանքներ և տվյալ աշխատանքների կատարման ժամանակ»:Նմանապես, դեղերն անհատներին մատակարարելու կամ տարածելու համարպահանջվում է դեղատոմս (Հոդված 30, պարբերություն 1.բ.i) և, հետևաբար, այնբուժվող հիվանդները, որոնք դեղերը ձեռք են բերել դեղատոմսով, կարող էհամարվել, որ այն տիրապետում են «իրավական լիազորության ներքո, ինչպեսնշված է 33-րդ հոդվածում: 30-րդ հոդվածի 1.բ.i պարբերությունը նաևնախատեսում է, որ «այս պահանջը չպետք է վերաբերի այնպիսի դեղերի, որոնքանհատները կարող են ձեռք բերել, օգտագործել, տարածել կամ ընդունելօրինական կերպով` կապված իրենց պատշաճ կերպով լիազորված բուժականգործառույթների հետ»:«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի 1-ին պարբերությունըպահանջում է II, III և IV առդիրներում թվարկված նյութերի տարածմանլիցենզավորում, սակայն «լիցենզավորումը կամ այլ նմանատիպ հսկողությանմիջոցառումները չպետք է կիրառվեն այն անձանց նկատմամբ, որոնք պատշաճկերպով լիազորված են կատարելու բուժական կամ գիտական աշխատանքներ ևտվյալ աշխատանքների կատարման ժամանակ» (Հոդված 8, պարբերություն 4):Տիրապետումը թույլատրվում է նաև իրավական լիազորության ներքո, այն է` երբառողջապահության բնագավառի աշխատողները մասնագիտորեն օգտագործումեն դեղերը, կամ բուժվող հիվանդները, որոնց նշանակվել են դեղերը (Հոդված 5,պարբերություն 3):«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիա, հոդված 10, պարբերություն 2.«Յուրաքանչյուր Կողմ պարտավոր է, պատշաճ կերպով հաշվի առնելով իրսահմանադրական դրույթները, արգելել նմանատիպ նյութերի գովազդը լայնհանրությանը»: (Նկատեք, որ սույնը վերաբերում է միայն գովազդին):Առկայության և մատչելիության վերաբերյալ քաղաքականության պլանավորումՈւղեցույց 7 Կառավարությունները պարտավոր են իրենց դեղագործականքաղաքականության ծրագրերում ներառել հսկվող դեղերի առկայության և40

մատչելիության հարցերը` բոլոր համապատասխան բժշկական օգտագործումներիհամար: Նրանք նաև պարտավոր են ներառել համապատասխան հսկվող դեղերը ևծառայությունները հիվանդությունների հսկողության հատուկ ազգային ծրագրերում ևհանրային առողջության վերաբերյալ այլ քաղաքականության մեջ:Մատչելիության պլանավորումը քաղաքականության ծրագրերի մշակմանմիջոցով էական նշանակություն ունի երկրի առողջության ոլորտիքաղաքականության նպատակների սահմանման և իրականացման համար: Այննաև կարևոր է երկրի միջազգային պարտավորությունների կատարման համար,որոնք վերաբերում են թմրամիջոց պարունակող դեղերի վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաներին և մարդու իրավունքների վերաբերյալ կոնվենցիաներին:Հսկվող դեղերն առկա և մատչելի դարձնելու նպատակը` բոլոր բժշկական ևգիտական նպատակների համար, դեղերի ազգային քաղաքականության ծրագրումպետք է ամրագրվի հենց սկզբից: Քաղաքականությունը պետք է անդրադառնանաև հսկվող դեղերի առկայությանը գիտական նպատակներով, քանի որ այսնյութերի հետազոտությունը կարող է անհրաժեշտ լինել դրանց օգտագործմանհամար:Միայն այս ընդհանուր քաղաքականության հաստատումից հետո է, որ պետք էմշակվեն հատուկ քաղաքականության ծրագրեր առանձին հիվանդություններիհամար: Որպես նվազագույն պահանջ` պետությունները պարտավոր ենապահովել, որ հսկվող դեղերի առկայության և մատչելիության հարցը լուծվածլինի հետևյալ կոնկրետ հիվանդություններին առնչվող քաղաքականությունում.Հիվանդության ծրագիրՔաղցկեղի բուժումՄԻԱՎ/ՁԻԱՀՀոգեկան առողջություն(նյութերի չարաշահում ևկախվածությանհամախտանիշ)Ծրագրում ներառվելիք կետեր- ուժեղ ափիոնային ցավազրկողներիմատչելիություն և առկայություն (70)- միասնական հոսպիսային և պալիատիվբուժման ծառայություններ (71)- ուժեղ ափիոնային ցավազրկողներիմատչելիություն և առկայություն (70)- միասնական հոսպիսային և պալիատիվբուժման ծառայություններ (71)- ՄԻԱՎ-ի վարակի փոխանցման կանխում`ափիոնային ագոնիստով թերապիայիառկայության և մատչելիության միջոցով (72,73)- նյութերի չարաշահման և կախվածությանհամախտանիշի կանխարգելում (74)- կախվածության համախտանիշի բուժում`ափիոնային ագոնիստով թերապիայիառկայության և մատչելիության միջոցով (24)41

Հոգեկան առողջություն(այլ հոգեկան ևնյարդաբանականխանգարումներ)Մայրական առողջություն- հանգստացուցիչ միջոցների, քնաբերների ևհակաէպիլեպտիկ միջոցների առկայությունու մատչելիություն- օքսիտոցինի առկայություն ևմատչելիություն (չհսկվող) և (կամ)էրգոմետրին և էֆեդրին` անհետաձգելիմանկաբարձական խնամքի համար (75 - 77):Այնուամենայնիվ, բոլոր կառավարությունները պետք է ապահովեն, որ բուժվողհիվանդների համար ցավերի մեղմացում ապահովվի` համաձայն բուժմանազգային և միջազգային ուղեցույցների, և հսկվող դեղերի մատչելիությունը չպետքէ սահմանափակվի միայն վերոհիշյալ խմբերով: Հսկվող դեղերի առկայության ևմատչելիության վերաբերյալ քաղաքականություն մշակելիս և իրականացնելիսկարևոր է խուսափել իրավունքներ շնորհելուց բուժվող հիվանդների մի խմբին,որը կարող է մեկնաբանվել որպես այդ իրավունքից զրկում բուժվող հիվանդներիմյուս խմբին: Նույն կերպ, երկրի ներսում չպետք է լինի առկայությանաշխարհագրական սահմանափակում: Պետք է ապահովվի նաև բուժմանշարունակականությունը ընտանիքի և համայնքային մակարդակից մինչևմասնագիտացման բարձրագույն մակարդակներ, օրինակ` համալսարանականհիվանդանոցներ:Անհրաժեշտ է, որ կառավարության քաղաքականությամբ ապահովվի, որ բուժվողհիվանդները կարողանան շարունակել իրենց բուժումը հսկվող դեղերով այնառողջապահական հաստատություններում, որոնք սովորաբար չեն օգտագործումայդպիսի դեղեր:Կառավարությունները պարտավոր են նախանշել և հաստատել Հիմնական դեղերիցանկ` կազմված ԱՀԿ-ի Հիմնական դեղերի մոդել ցանկի օրինակով և ԱՀԿ-ի`Երեխաների համար հիմնական դեղերի մոդել ցանկի օրինակով, որոնք ներառումեն այն հսկվող դեղերը, որոնք անհրաժեշտ են բնակչության ամենահրատապկարիքները հոգալու համար:Ավելին, պետք է մշակվի ընդհանուր քաղաքականություն, որը կանդրադառնահսկվող դեղերի խելամիտ օգտագործմանը: Այս քաղաքականությունը կարող էընդգրկել տեղեկատվական քարոզարշավ կամ քարոզարշավներ` օփիոիդներիմասին թյուր կարծիքներին և կարծրատիպերին արձագանքելու համար: Բուժվողհիվանդները և նրանց ընտանիքները պետք է տեղեկացված լինեն ցավիմեղմացման և կախվածության բուժման մասին: Բուժվող հիվանդի և նրաընտանիքի ընդգրկումը տվյալ հարցում կհանգեցնի խնդրի ավելի ճիշտ ըմբռնմանըև դրա նկատմամբ «սեփականության» զգացումին:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՏՍՄԻՄԴ-ի Ընդհանուր դիտողություն 14. առողջության իրավունքը «պետք էըմբռնել որպես բազմապիսի հարմարություններից, ապրանքներից,ծառայություններից և պայմաններից օգտվելու իրավունք` առողջության42

հասանելի բարձրագույն ստանդարտներին հասնելու համար» (պարբերություն 9):«Մինչդեռ Դաշնագիրը նախատեսում է այդ ստանդարտներին հասնելուաստիճանական տարբերակ և ընդունում այն սահմանափակումները, որ առկա ենռեսուրսների սակավության պատճառով, այն նաև պարտադրում է Կողմպետություններին անհապաղ կիրառության տարբեր պարտավորություններ: Կողմպետություններն անհապաղ պարտավորություններ են կրում առողջությանիրավունքի վերաբերյալ, ինչպես օրինակ … 12-րդ հոդվածի դրույթներիլիակատար իրագործմանն ուղղված քայլեր ձեռնարկելու պարտավորությունը: Այսքայլերը պետք է կշռադատված, հստակ և նպատակաուղղված լինեն առողջությանիրավունքի լիակատար իրագործման մասով» (պարբերություն 30):«[Ա]ստիճանական իրականացումը նշանակում է, որ Կողմ պետությունները կրումեն կոնկրետ և շարունակական պարտավորություն` որքան հնարավոր էարագորեն և արդյունավետորեն շարժվել 12–րդ հոդվածի դրույթների լիակատարիրագործման ուղղությամբ» (պարբերություն 31):Ուղեցույց 8 Կառավարությունները պարտավոր են ապահովել, որ բնակչության բոլորխմբերը` առանց խտրականության, հավասարապես օգտվեն հսկվող դեղերի խելամիտբժշկական նպատակներով առկայության և մատչելիության, ինչպես նաև շեղման,չարաշահման և կախվածության համախտանիշի ոլորտների առկաքաղաքականությունից:Խտրականության բացառումը հիմնարար սկզբունք է, որը «կարմիր թելով անցնումէ» մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքով:Քաղաքականություն մշակելիս և բուժական ծառայություններ ստեղծելիսկառավարությունները ոչ միայն պետք է միջոցներ ձեռնարկեն միտումնավորխտրականության դեմ, այլ նաև ապահովեն, որ քաղաքականությունը ոչդիտավորյալ կերպով չհանգեցնի խտրականության խոցելի խմբերի նկատմամբ:Մի շարք խմբեր, այդ թվում՝ կանայք, երեխաները, ծերերը, ցածր եկամուտ ունեցողմարդիկ, էթնիկ փոքրամասնությունները, ՄԻԱՎ-ով հիվանդ մարդիկ, սեքսուալծառայությունների ոլորտի աշխատողները, տղամարդիկ, ովքեր սեռականհարաբերություններ են ունենում տղամարդկանց հետ և ներարկման միջոցովթմրանյութեր օգտագործողները, հատկապես խոցելի են և հատուկ ջանքեր կարողեն պահանջվել՝ հսկվող դեղերի իրատեսական մատչելիություն ապահովելուհամար: Քաղաքականություն նախագծելիս պետք է ապահովվի, որ այդքաղաքականությունը և արդյունքում ստացվող ծառայությունները հավասարմատչելիություն և առկայություն ապահովեն այդ խմբերին և հաշվի առնենգենդերային ու մշակութային գործոնները:Անցյալում նյութեր չարաշահած բուժվող հիվանդները նույնչափ իրավունք ունենցավերի բուժման, որքան ցանկացած այլ անձ, և կանոնակարգերը չպետք էսահմանափակեն հիմնական դեղերի մատչելիությունը նրանց համար։ Բուժմանզանազան տարբերակների առավելությունները և թերությունները դիտարկելըբժշկական որոշում է: Այն փաստը, որ որևէ անձ ունի կամ ունեցել է ափիոնայինկախվածության համախտանիշ, չի հանդիսանում տվյալ անձին ցավերիհամապատասխան բուժումից զրկելու պատճառ:43

Որոշ երկրներում ՄԻԱՎ-ի միայն դրական վարակակիրներին է տրամադրվումմատչելիություն, իսկ այլ երկրներում` միայն ՄԻԱՎ-ի բացասականվարակակիրներին(78): Սակայն, ափիոնային կախվածության համախտանիշիբուժումը պետք է հավասարաչափ մատչելի լինի ՄԻԱՎ-ի և՛ դրական, և՛բացասական վարակակիրների համար: Չկա որևէ բժշկական հիմնավորում այսերկու խմբերի մեջ տարբերակում մտցնելու համար, և լավագույն գործելակերպըթույլատրում է բուժման մատչելիություն բոլոր բուժվող հիվանդների համար (79):Կարևոր է նաև, որ հսկվող դեղերով բուժումը շարունակվի մարդկանց համար այնժամանակ, երբ նրանք ձերբակալվում կամ ազատազրկվում են` անկախ այնհանգամանքից՝ նրանք ցավի դեմ բուժում են ստանում, կախվածությանհամախտանիշի, թե այլ հիվանդությունների: Ազատազրկման վայրերը պետք էունենան ափիոնային կախվածության բուժման գործող ծրագրեր: Ափիոնայինկախվածություն ունեցող մարդկանցից հանցանքների կատարման վերաբերյալխոստովանությունը հարկադրաբար կորզելը կամ դրա սպառնալիքը կարող ենհամարվել խոշտանգում, դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքկամ պատիժ, և հետևաբար, արգելվում են մարդու իրավունքների վերաբերյալմիջազգային իրավունքով (30, 74, 79 - 81):Ազատազրկման վայրերում բուժման հնարավորությունների առկայությունըօգնում է նաև նվազեցնել դրանցում թմրամիջոց պարունակող ապօրինի դեղերիխնդիրը (79): 2007 թվականի իր հաշվետվության մեջ ԹՀՄԽ-ն հայտարարեց, որ«Կառավարությունները պարտավորություն ունեն նվազեցնել ազատազրկմանվայրերում թմրամիջոց պարունակող ապօրինի դեղերի առկայությունը, [և]համապատասխան ծառայություններ տրամադրել թմրամիջոց պարունակողապօրինի դեղերի ոլորտում հանցագործություն կատարած անձանց (լինի դաբուժման ծառայությունների կենտրոններում, թե ազատազրկման վայրերում)» (45):Այն երկրներում, որտեղ առկա է հերոինի կախվածության համախտանիշի բուժումերկարատև ներգործության ափիոնային ագոնիստներով, հղի կանանց հաճախմերժվում է այս ծառայությունը` պայմանավորված դեռ չծնված երեխայիառողջության համար վախով: Փաստերը վկայում են, որ մինչդեռ երեխան կարող էծնվել օփիոիդի հանման համախտանիշով, այն կարելի է արագորեն չեզոքացելծննդի պահից քիչ ժամանակ անց: Եթե հերոինից հրաժարումը տարբերակ չէ կնոջհամար` իր հղիության ընթացքում, ապա նա կարող է խուսափել բժշկականհաստատություններ այցելելուց, և սա կարող է հանգեցնել շատ ավելի բարդացվածծննդաբերության և առավել շատ վտանգների երեխայի առողջության համար (24,82):Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր, հոդված 2. «Յուրաքանչյուր ոքունի այս Հռչակագրում ամրագրված բոլոր իրավունքներն ու ազատությունները`առանց որևէ խտրականության` հիմնված ռասայի, մաշկի գույնի, սեռի, լեզվի,կրոնի, քաղաքական կամ այլ հայացքների, ազգային կամ սոցիալական ծագման,գույքային դրության, ծնունդի կամ որևէ այլ կարգավիճակի վրա: Ավելին, ոչ միխտրականություն չպետք է լինի հիմնված երկրի կամ տարածքի, քաղաքական,իրավական, կամ միջազգային կարգավիճակի վրա` լինի դա անկախ,44

45խնամարկյալ, ոչ ինքնակառավարվող կամ ինքնիշխանության որևէ այլսահմանափակումով պետական կազմավորում, որին պատկանում է մարդը» (83):ՏՍՄԻՄԴ-ի 2-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությունը պարտավորեցնում է երկրներին«երաշխավորել, որ սույն Դաշնագրում հռչակված իրավունքներն իրականացվենառանց որևէ տիպի խտրականության`հիմնված ռասայի, մաշկի գույնի, սեռի,լեզվի, կրոնի, քաղաքական կամ այլ հայացքների, ազգային կամ սոցիալականծագման, գույքային դրության, ծնունդի կամ որևէ այլ կարգավիճակի վրա»:Ընդհանուր դիտողություն 14, պարբերություն 34. «Պետությունները,մասնավորապես, պարտավորություն են կրում հարգել առողջության իրավունքը`ի թիվս այլ հարցերի զերծ մնալով մերժել կամ սահմանափակել կանխարգելիչ,բուժական և ցավամոքիչ ծառայությունների հավասարաչափ մատչելիությունըբոլոր մարդկանց համար, այդ թվում՝ ձերբակալվածների կամազատազրկվածների, փոքրամասնությունների, ապաստան հայցողների ևապօրինի ներգաղթյալների համար»:Ուղեցույց 9 Կառավարությունները պետք է ուսումնասիրեն թմրամիջոց պարունակողապօրինի դեղերի հսկողության ոլորտի իրենց օրենսդրությունը ևքաղաքականությունը` բացահայտելու համար, թե արդյոք առկա են չափազանցսահմանափակող դրույթներ, որոնք ազդում են հսկվող դեղեր ներառողհամապատասխան բժշկական խնամքի տրամադրմանը: Նրանք նաև պարտավոր ենմշակել այնպիսի դրույթներ, որոնք ուղղված են առողջության արդյունքներիբարելավմանը և, անհրաժեշտության դեպքում, իրավիճակի շտկմանն ուղղվածմիջոցառումներ իրականացնեն: Այն որոշումները, որոնք սովորական բժշկականբնույթ են կրում, պետք է ընդունվեն առողջապահության ոլորտի մասնագետներիկողմից:Շատ երկրներում ազգային օրենսդրությունը պարունակում է ավելի խիստդրույթներ, քան պահանջվում են թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներով: Դա թույլատրվում է կոնվենցիաներով,քանի դեռ դրանք, տվյալ կառավարության կարծիքով «անհրաժեշտ կամ ցանկալիեն հանրային առողջության կամ բարեկեցության համար»: Սակայն,գործնականում բազմաթիվ խիստ դրույթներ չեն նպաստում հանրության կամանհատների առավել բարելավված առողջությանը: Հետևաբար, կարևոր էվերլուծել բոլոր ավելի խիստ դրույթների ազդեցությունը շեղման, չարաշահման ևկախվածության համախտանիշի կանխման և հսկվող դեղերի առկայության ևմատչելիության վրա: Այն կանոնակարգերը (և քաղաքականությունը), որոնք չեննպաստում հանրության առողջության կամ բարեկեցության պահպանմանը, պետքէ վերացվեն կամ փոփոխվեն: Անհրաժեշտ է խուսափել միջազգային որևէպարտավորություն խախտող կանոններ ընդունելուց` անկախ այն հանգամանքից՝դրանք ծագում են թմրամիջոց պարունակող դեղերի վերաբերյալ կոնվենցիաներից,թե այլ պայմանագրից:Այդպիսի վերլուծությունը պետք է կատարվի կանոն առ կանոն` ընդգրկելով և՛օրենսդրությունը, և՛ պաշտոնական քաղաքականությունը: Եթե որևէ կանոնառկայության և մատչելիության համար խոչընդոտ է հանդիսանում, բայց չինպաստում չարաշահման, շեղման և կախվածության համախտանիշի կանխմանը,

այն չի նպաստում հանրության առողջության կամ բարեկեցության պահպանմանըև, հետևաբար, պետք է կա՛մ վերացվի, կա՛մ փոփոխվի: Այն դեպքում, երբ տվյալկանոնը և՛ նպաստում է կանխմանը, և՛ միաժամանակ խոչընդոտ է հանդիսանումբժշկական օգտագործման համար, անհրաժեշտ է գտնել կանխարգելման միևնույնմակարդակը ապահովող այլընտրանքային տարբերակներ, որոնք խոչընդոտ չենլինի խելամիտ բժշկական օգտագործման համար: Սույն հրատարակության մեջներկայացված է հարցաշար, որը կարելի է օգտագործել` գնահատելու համար, թեոր կանոններն են չափազանց խիստ և, հետևաբար, շտկման կարիք ունեն:Գոյություն ունեցող գրականության մեջ ներկայացված է չափազանցսահմանափակող օրենքների և քաղաքականության բազմաթիվ օրինակներ (84 -89): Դրանք կարող են ազդել առողջապահության բնագավառի աշխատողի վրա ևայն բանի վրա, թե ինչպես են օգտագործվում հսկվող դեղերը, բայց դրանք կարողեն նաև բացասական ազդեցություն ունենալ բուժվող հիվանդի վրա:• Կոնվենցիաները չեն սահմանում բժշկական դեղատոմսի ծավալը կամ այնդեղերի թիվը, որը նշանակում է առողջապահության բնագավառիաշխատողը: Եթե դեղատոմսը պարունակում է միայն սահմանափակժամանակի համար անհրաժեշտ դեղերի թիվ, կամ եթե դեղատոմսիվավերականությունը սահմանափակ է, բուժվող հիվանդը պետք էստիպված լինի հաճախ գնալ բժշկի և դեղատուն:• Որոշ երկրներ պահանջում են բուժվող հիվանդների գրանցման ևթույլտվության համակարգ, որը նրանց իրավունք կտա ստանալ հսկվողդեղի դեղատոմս: Այդպիսի համակարգի պահանջ չի նշվում թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ կոնվենցիաներում:Այդպիսի համակարգը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ բուժումստանալու համար և ձգձգել բուժման մեկնարկը կամ դրան ենթարկումը:• Ափիոնային կախվածության դեմ օփիոիդներով բուժվող հիվանդներիգրանցումը (մասնավորապես բուժվող հիվանդների կենտրոնականգրանցումը) կարող է ավելի ճշգրիտ տվյալներ տրամադրել բուժման թվերիմասին և կանխել, որ բուժվող հիվանդները ստանան մեթադոն կամբուպրենորֆին մեկից ավելի տեղերից: Գրանցումը կարող է հանգեցնելբուժվող հիվանդի տվյալների գաղտնիության խախտման: Դա կարող էհետ պահել որոշ բուժվող հիվանդների բուժում ստանալուց և այն կարող էուշացնել բուժման մեկնարկը: Դրությունը կարող է ավելի վատանալ, եթեգրանցման արդյունքում մերժվի վարորդական իրավունքի տրամադրումը,պետական աշխատանքներում ընդգրկելը, բնակարանով ապահովելը,կամ, օրինակ, մերժվի երեխայի խնամքի իրավունքը: Այս գրանցումներըկարող են կոպտորեն միջամտել հանրային առողջության վերաբերյալքաղաքականության մեջ, որոնք ապահովում են կախվածության բուժում ևՄԻԱՎ-ի կանխարգելում: Ափիոնային կախվածության անվտանգ ևարդյունավետ բուժմանը կարելի է հասնել առանց գրանցման: Քանի որ այսգրանցումները կարող են վնաս պատճառել, եթե խախտվիգաղտնիությունը, ապա այն պետք է կիրառվի միայն այն դեպքում, երբպետական մարմիններն ունենան գաղտնիության պահպանմանարդյունավետ համակարգեր:46

• Կրկնակի դեղատոմսեր նշանակելու պահանջները և դեղատոմսերիհատուկ ձևերն ավելացնում են վարչական բեռը և՛ առողջապահությանբնագավառի աշխատողի, և՛ թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողությամբ զբաղվող մարմինների համար: Խնդիրն ավելի է բարդանում,եթե ձևերը հեշտությամբ առկա չեն, կամ եթե առողջապահության ոլորտիմասնագետները պետք է վճարեն դրանց համար: Կոնվենցիաներովթույլատրվում է կրկնակի դեղատոմսեր նշանակելը և դեղատոմսերիհատուկ ձևերը, եթե պետությունները դա համարում են անհրաժեշտ կամցանկալի: Կառավարությունները պարտավոր են ապահովել, որ այսհամակարգը չխոչընդոտի հսկվող դեղերի առկայությունը ևմատչելիությունը:• Շատ երկրներում մանրածախ և հիվանդանոցային դեղատներին ուդիսպանսերներին թույլատրվում է գնել, պահեստավորել և բաց թողնելհսկվող դեղեր` իրենց ունեցած ընդհանուր լիցենզիայի հիման վրա.սակայն, որոշ երկրներ պահանջում են, որ նրանք դրա համար հատուկլիցենզիա ստանան: Որոշ դեպքերում այդպիսի լիցենզիաների համարդիմելու ընթացակարգերը հետ են պահում առողջապահականհիմնարկություններին դրանք ստանալուց. օրինակ` չափազանցբարդացված բյուրոկրատական ընթացակարգերի, անիմաստթղթարարության, հսկվող դեղերին առնչվող անձնակազմի չափազանցխիստ զննման կամ հատուկ պահեստավորման հարմարություններիչափազանց խիստ հակացուցված պայմանների պատճառով:• Որոշ երկրներ ունեն պատժամիջոցներ նախատեսող խիստ դրույթներհսկվող դեղերի նշանակման և բացթողնման սխալների կամ խնդիրներիհամար, որոնք առողջապահության բնագավառի աշխատողներին հետ ենպահում օրինական կերպով նշանակել և բաց թողնել այդ դեղերը: ԹՀՄԽ-ննշել է. «Առողջապահության բնագավառի աշխատողները … պետք էկարողանան … [օփիատներ ապահովել]` առանց պատժամիջոցներիցանհարկի վախի՝ չկանխամտածված խախտումների դեպքում , [ներառյալ]… օրենքի խախտումների համար իրավական գործողություն …,[որը]կարող է նպաստել օփիատների նշանակման կամ բացթողնմանարգելմանը» (55): Չկանխամտածված սխալների համար, որոնք չենհանգեցնում հսկվող դեղերի շեղման կամ առողջական լուրջ հետևանքների,չպետք է քրեական պատիժներ նախատեսվեն:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիա, հոդված 39. «Անկախ սույն Կոնվենցիայի դրույթներից՝որևէ Կողմի չպետք է ոչինչ արգելի, կամ նրա համար ոչինչ չպետք է արգելքհամարվի, որ վերջինս կիրառի սույն Կոնվենցիայով նախատեսվածից բացի ավելիխիստ միջոցներ, և մասնավորպես պահանջի, որ III առդիրում ընդգրկվածպատրաստուկների կամ II առդիրում ընդգրկված թմրամիջոց պարունակողդեղերի նկատմամբ կիրառվեն I առդիրում ընդգրկված թմրամիջոց պարունակողդեղերի համար սահմանված հսկողության բոլոր միջոցները կամ այն միջոցները,որոնք իր կարծիքով, նպատակահարմար կամ անհրաժեշտ են բնակչությանառողջության և բարեկեցության պահպանման համար»:47

Հոդված 30, պարբերություն 2 (բ ii). §Կողմերը պետք է նաև ... [ե]թե Կողմերն այդմիջոցները [անհատներին այդ դեղերը մատակարարելու կամ բաց թողնելուհամար բժշկական դեղատոմսի պահանջ] անհրաժեշտ կամ ցանկալի ենհամարում, ապա նրանք պահանջում են, որ 1-ին առդիրում ընդգրկվածթմրամիջոց պարունակող դեղերի դեղատոմսերը դուրս գրվեն պետականիրավասու մարմինների կամ համապատասխան լիազորություններով օժտվածմասնագիտական ասոցիացիաների կողմից թողարկվող պաշտոնականձևաթղթերի վրա`տեղեկանքի տեսքով»:«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիա, հոդված 23. «Կողմը կարող է ընդունելհսկողության ավելի խիստ միջոցներ, քան այն միջոցները, որ նախատեսված ենսույն Կոնվենցիայով, եթե, իր կարծիքով, այդպիսի միջոցները նպատակահարմարկամ անհրաժեշտ են բնակչության առողջության և բարեկեցության պահպանմանհամար»:Տե՛ս նաև վերը քննարկված առողջության իրավունքից բխողպարտավորությունները և սկզբունքները:Ուղեցույց 10 Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ ազգայինօրենսդրության և քաղաքականության տերմինաբանությունը պետք է լինի հստակ և ոչերկիմաստ՝ հսկվող դեղերի բժշկական և գիտական նպատակներով օգտագործումըսխալ օգտագործման հետ չշփոթելու համար:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ օրենսդրությունը ևքաղաքականությունը երբեմն նպաստել են հսկվող դեղերի պիտակավորմանը` ոչտեղին տերմինաբանության օգտագործման պատճառով: Տերմինաբանությաննառնչվող շփոթմունքը և խտրականությունը կարող են բժիշկներին հետ պահելհսկվող դեղեր նշանակելուց, երբ դա անելը օրինական է. այն կարող է նաևշփոթեցնել մարմիններին, որոնք ցանկանում են խտրականություն դնել օրինականև ապօրինի օգտագործման միջև: Հետևաբար, պետությունները պետք է քայլերձեռնարկեն` վերանայելու քաղաքականությունը և ապահովելու բժշկականտերմինների հետևողական օգտագործումը, ինչպես նաև իրենց օրենսդրությունիցվերացնելու պիտակավորող տերմինաբանությունը: Սույն ուղեցույցներըհատկապես երաշխավորում են ոչ պիտակավորող տերմինաբանությանօգտագործում:Շփոթմունք կարող է առաջանալ մի կողմից «չարաշահում» (կամ «սխալօգտագործում»), մյուս կողմից` երկարաժամկետ բժշկական օգտագործման միջև ևայլն: 1961 թվականի և 1971 թվականի Կոնվենցիաները չեն սահմանում «սխալօգտագործում» կամ «չարաշահում» տերմինները: Սակայն «չարաշահումը» ԱՀԿ-իԹմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածության փորձագիտականհանձնաժողովի կողմից սահմանվում է որպես «թմրամիջոց պարունակող դեղերիշարունակական կամ հազվադեպ չափազանցված օգտագործում` ընդունելիբժշկական գործելակերպին անհամապատասխան կամ դրան առնչությունչունեցող» (1): Այդ սահմանումը բացառում է հսկվող դեղերի երկարաժամկետօգտագործումը, որը ներդաշնակ է խելամիտ բժշկական գործելակերպին:48

49Մեկ այլ շփոթմունք վերաբերում է «կախվածության» և «կախվածությանհամախտանիշի» սահմանմանը: Հղում է արվում նաև օգտագործված տերմիններիև արտահայտությունների ցանկին: «Կախվածության համախտանիշի» ԱՀԿ-իսահմանումը պահանջում է առկա վեց ախտանիշերից առնվազն երեքիներկայություն՝ ներառյալ թմրամիջոց պարունակող դեղն ընդունելու ուժեղցանկություն կամ պարտադրանքի զգացում և ամենօրյա գործունեության ուհետաքրքրությունների անտեսում` հոգեմետ նյութերի օգտագործման մեջկլանվածության պատճառով: Պարզ է, որ օփիոիդի անընդհատ աճող դեղաչափիկարիք զգացող բուժվող հիվանդի դեպքը` ցավերի մեղմացման համար,երկարատև բուժման հետևանքով դեղաբանական ընտելացման պատճառով,սովորաբար չի դասվում այդ կատեգորիայի ներքո: Ոչ էլ այն դեպքը, երբ բուժվողհիվանդի մոտ զարգանում է հանման համախտանիշ:Ավելին, խորհուրդ է տրվում օրենսդրության մեջ խուսափել հսկվող դեղերիհամար պիտակավորող տերմիններ օգտագործելուց, ինչպես օրինակ`«վտանգավոր դեղեր», «մոլություն» և այլն: Անհրաժեշտ է տարբերակում մտցնել«թմրամիջոցներ» և «հոգեմետ նյութեր» իրավական տերմինների միջև, որոնք երկուկոնվենցիաներով էլ վերաբերում են հսկվող նյութերին, և դեղերի կարգերի միջև,ինչպես օրինակ` ափիոնային ցավազրկողներ, երկարատև ներգործությանափիոնային ագոնիստներ և այլն:Բուժվող հիվանդներին կատարվող հղումները պետք է լինեն հարգալից,հետևաբար, ԱՀԿ-ն չի խրախուսում «թմրամոլ» բառի օգտագործումըկախվածության համախտանիշ ունեցող բուժվող հիվանդի համար, քանի որ այդտերմինը համարվում է պիտակավորող:Առողջապահության ոլորտի մասնագետներՈւղեցույց 11 Համապատասխանաբար ուսուցանված և որակավորված բժիշկները, և եթեանհրաժեշտ է, բուժքույրերը և առողջապահության ոլորտի մյուս մասնագետներըառողջապահության բոլոր մակարդակներում պետք է իրավունք ունենան նշանակել ևկիրառել հսկվող դեղեր` հիմնված իրենց ընդհանուր մասնագիտական լիցենզիայի,ներկա բժշկական գիտելիքների և լավագույն գործելակերպի վրա` առանց լրացուցիչլիցենզավորման պահանջների:Առողջապահության ոլորտի բոլոր մասնագետները պետք էհամապատասխանաբար ուսուցանված լինեն իրենց կողմից իրականացվողմասնագիտական գործողությունների վերաբերյալ, և դա նմանապես վերաբերում էհսկվող դեղեր նշանակելուն: Հսկվող դեղեր՝ ներառյալ ուժեղ ներգործությանօփիոիդներ նշանակելու իրավասությունը չպետք է սահմանափակվի մի քանիոլորտի բժիշկ մասնագետներով, օրինակ` միայն ուռուցքաբաններ, իսկ հսկվողդեղերը պետք է հեշտությամբ առկա լինեն բուժման բոլոր անհրաժեշտմակարդակներում:Հսկվող նյութեր նշանակելու համար բժիշկներին ներկայացվող՝ լիցենզիաստանալու պահանջները կարող են հանգեցնել սահմանափակ մատչելիության ևառկայության (տե՛ս Ուղեցույց 6): Բոլոր երկրներում բոլոր բժիշկները պետք էբավարար չափով ուսուցանված լինեն ցավի բուժման վերաբերյալ, և ըստ այդմ,

նրանց պետք է թույլատրվի, անհրաժեշտության դեպքում, նշանակել ափիոնայինցավազրկողներ: Այլ հիվանդությունների բուժման ուսուցումը կախված է այնբանից, թե արդյոք տվյալ հիվանդությունը մտնում է իրենց նեղ մասնագիտությանմեջ:Որոշ երկրներում առողջապահության բնագավառի մյուս աշխատողները, ինչպեսօրինակ` բուժքույրերը, կարող են մասնագիտանալ կոնկրետ բնագավառում, որիցհետո նրանց թույլատրվում է նշանակումներ կատարել նաև այդմասնագիտացման բնագավառում: Բուժքույրերի կողմից նշանակումները կարողեն օգտակար լինել, օրինակ` որոշ հանգամանքներում ցավի մեղմացման համար,այն դեպքում, երբ առկա է բժիշկների պակասություն կամ խնամքի որակիբարելավման անհրաժեշտություն:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ օրենսդրության ևքաղաքականության միջև հավասարակշռության ապահովման ժամանակխելամիտ է թողնել բժշկական որոշումների ընդունումը նրանց, ովքեր բժշկականհարցերի գիտակ են: Հետևաբար, նշանակվող դեղերի թիվը, համապատասխանպատրաստման եղանակը և բուժման տևողությունը պետք է որոշի բժիշկը`հիմնվելով առանձին բուժվող հիվանդների կարիքների և հիմնավորվածգիտական, բժշկական ուղեցույցների վրա (օր.` ազգային կամ ԱՀԿ-ի բուժմանուղեցույցներ): Այս կարգը երբեմն կարող է խախտվել, օրինակ, այն ժամանակ, երբառկա է իրավական սահմանափակում ուժեղ օփիոիդների օրական առավելագույնչափաբաժնի նկատմամբ: Մեկ այլ օրինակ է ուժեղ օփիոիդների օգտագործմանսահմանափակումը միայն որոշ իրավիճակների, օրինակ` քաղցկեղային ցավ կամքաղցկեղի վերջնական շրջանում առկա ցավեր, մինչդեռ չափավորից մինչև ուժեղմյուս ցավերը մնում են անարձագանք:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիա, հոդված 30, պարբերություն 2(բ).«[Կառավարությունները պարտավոր են] ... i) Բժշկական դեղատոմսեր պահանջելանհատներին թմրամիջոց պարունակող դեղերի տրամադրման կամ բաշխմանդեպքում: Նշված պահանջը կարող է չվերաբերել թմրամիջոց պարունակող այնդեղերին, որոնք առանձին անձինք կարող են օրինական կերպով ձեռք բերել,օգտագործել, բաց թողնել կամ կիրառել իրենց՝ պատշաճ կերպով թույլատրվածբժշկական գործունեության իրականացման առնչությամբ, և ii) եթե Կողմերն այդմիջոցներն անհրաժեշտ կամ ցանկալի են համարում, ապա նրանք պահանջում են,որ 1-ին առդիրում ընդգրկված՝ թմրամիջոց պարունակող դեղերի դեղատոմսերըդուրս գրվեն պետական իրավասու մարմինների կամ համապատասխանլիազորություններով օժտված մասնագիտական ասոցիացիաների կողմիցթողարկվող պաշտոնական ձևաթղթերի վրա`տեղեկանքի տեսքով» (տե՛ս նաևՈւղեցույց 6):Ուղեցույց 12 Համապատասխանաբար ուսուցանված և որակավորված դեղագործներըառողջապահության բոլոր մակարդակներում պետք է իրավունք ունենան բաց թողնելհսկվող դեղեր` հիմնված իրենց ընդհանուր մասնագիտական լիցենզիայի, առկաբժշկական գիտելիքների և լավագույն գործելակերպի վրա` առանց լրացուցիչլիցենզիայի պահանջների:50

Քանի որ հսկվող դեղերի պահանջարկը կարող է առկա լինել առողջապահությանբոլոր մակարդակներում, բոլոր դեղագործները պետք է համապատասխանաբարուսուցանված լինեն այս դեղերը բաց թողնելու համար: Հսկվող նյութերնշանակելու համար դեղագործներին ներկայացվող՝ լիցենզիա ստանալուպահանջները կարող են սահմանափակել մատչելիությունը և առկայությունը(տե՛ս Ուղեցույց 6):Որոշ երկրներ թույլատրում են դեղագործների կողմից տեխնիկական բնույթիսխալների ուղղումը: Որպեսզի նշանակված բուժումը սկսվի ժամանակին,օրենսդրությունը պետք է նախատեսի դեղագործի կողմից նշանակման հարցումտեխնիկական բնույթի սխալների ուղղման և հրատապ իրավիճակներում հսկվողդեղերի փոքր քանակությունների բացթողնման թույլտվություն:ԹՀՄԽ-ի 1989 թվականի հատուկ հաշվետվության 43-րդ պարբերությունըարձանագրում է. «Մինչդեռ պատժամիջոցներն անհրաժեշտ են օրինախախտներիարարքներին արձագանքելու համար, դրանք, որպես այդպիսին, օփիատներինշանակման կամ բացթողնման համար խոչընդոտ են ներկայացնում՝ գործողկանոնակարգերին համապատասխան: Առողջապահության ոլորտիմասնագետների զգալի մեծամասնությունն իրենց գործունեություննիրականացնում են օրենքի շրջանակներում և պետք է կարողանան իրականացնելայն` առանց չկանխամտածված խախտումների համար անհարկի պատիժներիցվախի: Սակայն դեռևս գրանցվում են դեպքեր, երբ առողջապահության ոլորտիմասնագետների նկատմամբ այնուամենայնիվ ձեռնարկվում են իրավականգործողություններ օրենքի տեխնիկական խախտման համար: Այսհնարավորությունը կարող է խանգարել օփիատների նշանակմանը կամբացթողնմանը»:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներ«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի 3-րդ պարբերությամբթույլատրում է պետություններին թույլ տալ լիցենզավորված իրավասուդեղագործներին կամ լիցենզավորված այլ մանրածախ տարածողներիմատակարարել, իրենց հայեցողությամբ և առանց դեղատոմսի, III և IV առդիրումնշված նյութերի փոքր քանակություններ`բացառության կարգով առանձինանձանց կողմից բժշկական օգտագործման համար: «Անկախ 1-ին պարբերությանդրույթներից՝ Կողմը կարող է, եթե իր կարծիքով տեղական հանգամանքներըպահանջում են այդպես, և այնպիսի պայմանների ներքո, այդ թվում՝գրանցամատյանների վարումը, որ այն կարող է անհրաժեշտ համարել, թույլատրելլիցենզավորված դեղագործներին կամ լիցենզավորված այլ մանրածախտարածողների, որոնք նշանակված են տվյալ պետության կամ դրա մի մասիհանրային առողջության համար պատասխանատու մարմինների կողմից,մատակարարել, իրենց հայեցողությամբ և առանց դեղատոմսի, III և IV առդիրումնշված նյութերի փոքր քանակություններ`համաձայն Կողմերի որոշածսահմանների` բացառության կարգով առանձին անձանց կողմից բժշկականօգտագործման համար»:Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ կոնվենցիաներըուղղորդում չեն տրամադրում դեղագործների կողմից դեղատոմսերի սխալներիուղղման վերաբերյալ:51

Ուղեցույց 13 Կառավարությունները պետք է աջակցեն, որպեսզի բժշկական,դեղագործական և բուժքույրական ուսումնական հաստատությունները տրամադրենանհրաժեշտ գիտելիքներ և հմտություններ ցավի բուժման, հսկվող դեղերի բժշկականօգտագործման համատեքստում նյութերի օգտագործումից առաջացածխանգարումների մասին և այլ առողջական վիճակների վերաբերյալ, որոնց համարպահանջվում է հսկվող դեղերի օգտագործումը։Կարևոր է, որ բոլոր երկրներում՝ ներառյալ այն երկրները, որտեղ հսկվող դեղերիօգտագործումը դեռևս տարածված չէ, առողջապահության ոլորտի ուսումնականհաստատությունները սովորեցնեն դրանց օգտագործման գաղտնիքները: Չնայածհսկվող դեղերը և հատկապես ուժեղ օփիոիդները կարելի է կիրառել զգուշությամբ,անհրաժեշտ են նախնական գիտելիքներ և փորձառու ղեկավարիվերահսկողությամբ դրանց կիրառությունը փորձարկելու հնարավորություն: 2006թվականի իր տարեկան հաշվետվության մեջ ԹՀՄԽ-ն խրախուսում էկառավարություններին, որպեսզի վերջիններս ապահովեն, որ «թմրամիջոցների ևհոգեմետ նյութերի բժշկական նպատակներով խելամիտ օգտագործման ևթմրամիջոց պարունակող դեղերի չարաշահման հետ կապված ռիսկերի հարցերըընդգրկվեն ... համալսարանական ծրագրերում» (17):Հսկվող դեղերով տարբեր հիվանդությունների բուժման ներկա լավագույն փորձըպետք է քաղել ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցներից և փաստերի վրա հիմնվածմիջազգային ու ազգային այլ ուղեցույցներից: 2-րդ հավելվածում թվարկված է ԱՀԿիուղեցույցների ընտրանին, որ վերաբերում է հսկվող դեղերով բուժմանը:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներԵրկու կոնվենցիաների համաձայն էլ պետությունները պարտավորություն ունեն«օժանդակել անձնակազմի ուսուցանմանը ... թմրամիջոց պարունակող դեղերչարաշահողների բուժման վերաբերյալ ... որքանով դա հնարավոր է» ի :(Միասնական կոնվենցիայի 38-րդ hոդվածի 2-րդ պարբերությունը, «Հոգեմետնյութերի մասին» կոնվենցիայի 20-րդ hոդվածի 2-րդ պարբերությունըպարունակում են գրեթե նմանատիպ շարադրանք):Ընդհանուր դիտողություն 14, (պարբերություն 12 (ա). «[Առողջության իրավունքը… ընդգրկում է հետևյալ … տարրերը …] Հանրային առողջության ևառողջապահության գործող հաստատություններ, ապրանքներ ևծառայություններ, ինչպես նաև ծրագրեր, որոնք պետք է Կողմ պետությանտարածքում առկա լինեն բավարար քանակությամբ: Հաստատությունների,ապրանքների և ծառայությունների կոնկրետ բնույթը կարող է տարբեր լինել`կախված բազմաթիվ գործոններից, այդ թվում՝ Կողմ պետության զարգացածությանմակարդակից: Դրանք, այնուամենայնիվ, պետք է ներառեն առողջությանհիմնական բաղադրիչները, ինչպիսին է … ուսուցանված բժշկական ևՆշում «չարաշահողներ» բառի վերաբերյալ. հաշվի առեք, որ կախվածությունը խանգարում է, որըբուժման կարիք ունի, հազվադեպ չարաշահումը, պարտադիր չէ, որ ենթադրի խանգարում, ինչին կարելի էեզրահանգել ՀՄԴ-10 –ի չափանիշների հիման վրա` նկարագրված Ուղեցույց 10-ում և օգտագործված տերմիններիև արտահայտությունների ցանկում:52

53մասնագիտական անձնակազմը, որը ստանում է երկրի մասշտաբով մրցունակաշխատավարձեր»:Պարբերություն 35. «Առողջության իրավունքը, ինչպես մարդու բոլորիրավունքները, Կողմ պետությունների համար սահմանում է երեք տեսակի կամմակարդակի պարտավորություն. հարգելու, պաշտպանելու և կատարելուպարտավորությունները (պարբերություն 33)»: «Պաշտպանելուպարտավորությունները, ի թիվս այլ հարցերի, ընդգրկում են պետություններիպարտականությունը ... ապահովել, որ բժիշկները և առողջապահության ոլորտիմյուս մասնագետները բավարարեն կրթության, հմտությունների և վարքագծիկանոնների համապատասխան չափանիշները»:Ուղեցույց 14 Այն երկրներում, որտեղ հսկվող դեղերը առաջին անգամ են դառնում առկաև մատչելի, կառավարությունները պետք է առողջապահության ոլորտիմասնագետների համար կազմակերպեն կրթական միջոցառումներ` դրանց խելամիտօգտագործումն ապահովելու նպատակով:Հսկվող դեղերի մատչելիության և առկայության վերաբերյալ քաղաքականությունիրականացնելիս անհրաժեշտ է առողջապահության ոլորտի համապատասխանանձնակազմին տրամադրել գիտելիքներ և հմտություններ` այս դեղերը ճիշտօգտագործելու համար, հետևաբար, ուսումնական դասընթացներ պետք էկազմակերպվեն ողջ երկրի տարածքում: Սա որոշ չափով վերաբերում է նաև այնդեպքերին, երբ առկա է դառնում նոր նյութ կամ հաստատվում է նոր ցուցում:Գնահատումներ և վիճակագրությունՈւղեցույց 15 Կառավարությունները պետք է մշակեն գործնական մեթոդ` հսկվողնյութերի բժշկական և գիտական պահանջները իրատեսորեն գնահատելու համար`դրա համար օգտագործելով համապատասխան ողջ տեղեկատվությունը:Ուղեցույց 16 Կառավարությունները պետք է ԹՀՄԽ-ին ներկայացնեն հսկվող նյութերի`օրինական բժշկական և գիտական նպատակներով պահանջվող քանակություններիհաշվարկներն ու գնահատումները (թմրամիջոցների և որոշ պրեկուրսորներիտարեկան հաշվարկներ, հոգեմետ նյութերի առնվազն եռամյա գնահատումներ):Կառավարությունները պետք է ԹՀՄԽ-ին ներկայացնեն լրացուցիչ հաշվարկներ կամփոփոխված գնահատումներ, եթե պարզվի, որ հսկվող նյութերի առկայությունըօրինական նպատակներով բավարար չէ` սովորական պահանջարկի, արտակարգ կամբացառիկ պահանջարկների նախնական թերգնահատման պատճառով:Միասնական կոնվենցիան ներկայացնում է թմրամիջոցների պահանջարկիգնահատումների համակարգ, որը ԹՀՄԽ-ին հնարավորություն է տալիս,կառավարությունների հետ համատեղ, կարգավորել այս դեղերի առաջարկի ևպահանջարկի միջև հավասարակշռությունը: Այս համակարգը պետություններինթույլատրում է արտադրել և (կամ) ներմուծել թմրամիջոցներ՝ պայմանով, որընդհանուր գնահատված քանակությունը չգերազանցվի և կանխվիթմրամիջոցների ավելի քանակության արտադրությունը և (կամ) ներմուծումը, քանպահանջվում է օրինական նպատակների համար, որը կարող է հանգեցնելավելացած նյութերի ուղղորդմանը ապօրինի շուկաներ: Տարվա ընթացքում

կառավարությունները ցանկացած ժամանակ կարող են ներկայացնել լրացուցիչգնահատումներ: Կառավարությունները գնահատումները պետք է կատարեն` ըստԱՀԿ-ի և ԹՀՄԽ-ի կողմից ներկայացված առաջարկությունների և մեթոդների: Այսմեթոդները առաջարկում են ներառել որոշակի ավելցուկային քանակություն,որպեսզի նվազեցվեն տարվա ավարտին գնահատումների անբավարար լինելուհնարավորությունները:Չնայած 1971 թվականի կոնվենցիայով հոգեմետ նյութերի մասով այդպիսիհամակարգ չի նախատեսվում՝ գնահատումների համակարգ (պարզեցվածհաշվարկումներ) ստեղծվել է Տնտեսական և սոցիալական խորհրդի 1981/7 և1991/44 բանաձևերով: Ընդունելով 49/3 բանաձևը` Թմրամիջոցների գծովհանձնաժողովը դիմեց պետություններին ԹՀՄԽ-ին տրամադրել որոշպրեկուրսորների օրինական պահանջների հաշվարկները, որոնք հաճախօգտագործվում են ամֆետամինի տիպի հոգեխթանիչների արտադրության մեջ:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիա, հոդված 19, պարբերություն 1. «Կողմերն իրենցտարածքներից յուրաքանչյուրի համար Խորհրդին ներկայացնում են տարեկանհաշվարկներ` Խորհրդի կողմից սահմանված կարգով և իր կողմից բաշխվածձևաթղթերի վրա, հետևյալի վերաբերյալ. ա) բժշկական և գիտական նպատակներիհամար նախատեսված թմրամիջոց պարունակող դեղերի քանակությունը, բ) այլթմրամիջոց պարունակող դեղերի, III առդիրում ընդգրկված պատրաստուկների ևսույն Կոնվենցիայով չկարգավորվող նյութերի պատրաստման համարնախատեսված թմրամիջոց պարունակող դեղերի քանակությունները, գ)թմրամիջոց պարունակող դեղերի պահեստային պաշարները` այն տարվադեկտեմբերի 31-ի դրությամբ, որին վերաբերում են հաշվարկները»:Միասնական կոնվենցիա, հոդված 19, պարբերություն 4. «Կողմերը Խորհրդինծանուցում են հաշվարկներում ներկայացված քանակությունները սահմանելունպատակով կիրառված մեթոդի մասին, ինչպես նաև նշված մեթոդի ցանկացածփոփոխության մասին»:Միասնական կոնվենցիա, հոդված 12, պարբերություն 3. «Եթե որևէ Պետությունմինչև սահմանված ժամկետը իր տարածքներից որևէ մեկի վերաբերյալ հաշվարկըչի ներկայացնում, ապա, որքանով հնարավոր է, այդ հաշվարկները կատարվում ենԽորհրդի կողմից: Այդ հաշվարկները կատարելիս Խորհուրդը, հնարավորությանսահմաններում, հաշվարկները կատարում է՝ համագործակցելով շահագրգիռկառավարության հետ:Միասնական կոնվենցիա, հոդված 12, պարբերություն 5. «Խորհուրդը, բժշկական ևգիտական նպատակների համար անհրաժեշտ քանակով թմրամիջոց պարունակողդեղերի օգտագործումը և տարածումը սահմանափակելու և հնարավորինս սեղմժամանակահատվածում դրանց մատչելիությունն ապահովելու նպատակով,հաստատում է հաշվարկները, այդ թվում` լրացուցիչ հաշվարկները, կամշահագրգիռ կառավարության համաձայնությամբ փոփոխում է այդհաշվարկները»:54

55Միասնական կոնվենցիա, հոդված 21, պարբերություն 4(բ). «Կողմերը տվյալտարվա ընթացքում այլևս չեն թույլատրում թմրամիջոց պարունակողհամապատասխան դեղի հետագա արտահանում դեպի այդ երկիր կամ տարածք,բացառությամբ. i) տվյալ երկրի կամ տարածքի համար լրացուցիչ հաշվարկիներկայացման դեպքի, որը վերաբերում է ինչպես հաշվարկը գերազանցողքանակության ներմուծմանը, այնպես էլ պահանջվող լրացուցիչ քանակությաններմուծմանը, կամ ii) արտակարգ դեպքերի, երբ արտահանումը, արտահանողկառավարության կարծիքով, անհրաժեշտ է հիվանդների բուժման համար:Ուղեցույց 17 Կառավարություններին պետք է թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերիմասին վիճակագրական հաշվետվություններ ներկայացնեն ԹՀՄԽ-ին` համաձայնթմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաների համապատասխան դրույթների ու Տնտեսական և սոցիալականհարցերով խորհրդի համապատասխան բանաձևերի:Բացի նախապես հաշվարկներ և գնահատումներ ներկայացնելուց՝պետությունները պետք է նաև ԹՀՄԽ-ին հաղորդեն հսկվող նյութերի մասովիրական գործողությունների մասին, ինչպես օրինակ` դրանց արտադրությունը,պատրաստումը, ներմուծումն ու արտահանումը, օգտագործումը, սպառումը ևպահեստավորումը: Թմրամիջոցների մասով հաշվետվության պահանջներըավելի մանրամասն են, քան հոգեմետ նյութերի մասով: Վիճակագրություննօգտակար է ազգային իրավասու մարմնի, ԹՀՄԽ-ի և այլոց համար, որպեսզիգնահատեն, ի թիվս այլոց, թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի սպառմանմակարդակները, նախկին հաշվարկների և գնահատումների որակը և դրանքհաստատելու մեթոդները, ինչպես նաև գնահատեն և բարելավեն հսկվող դեղերիմատչելիության և առկայության, դրանց մատակարարման և ծառայություններիորակը:Կոնվենցիաներով և բանաձևերով պահանջվում է, որ հաշվետվությունները ԹՀՄԽիններկայացվեն ազգային իրավասու մարմնի կողմից՝ ներառյալ եռամսյավիճակագրությունը թմրամիջոցների ներմուծումների և արտահանումներիվերաբերյալ, եռամսյա վիճակագրությունը 1971 թվականի Կոնվենցիայի IIառդիրում ընդգրկված հոգեմետ նյութերի ներմուծումների և արտահանումներիվերաբերյալ, տարեկան վիճակագրություն թմրամիջոցների մասով, և տարեկանվիճակագրություն՝ հոգեմետ նյութերի: Եռամսյա հաշվետվություններըանհրաժեշտ է ներկայացնել տարին չորս անգամ` այն ամսվա վերջին, որիննախորդող եռամսյակին վերաբերում է տվյալ հաշվետվությունը, իսկ տարեկանհաշվետվությունները պետք է ներկայացվեն մինչև հաջորդ տարվա հունիսի 30-ը,որին նախորդող տարվան վերաբերում են տվյալ հաշվետվությունները:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՄիասնական կոնվենցիա, հոդված 20, պարբերություն 1. «Կողմերն իրենցտարածքներից յուրաքանչյուրի համար Խորհրդին ներկայացնում ենվիճակագրական հաշվարկներ` Խորհրդի կողմից սահմանված կարգով և իր կողմիցբաշխված ձևաթղթերի վրա, հետևյալի վերաբերյալ.ա) թմրամիջոց պարունակող դեղերի արտադրություն և պատրաստում,բ) թմրամիջոց պարունակող դեղերի օգտագործում՝ այլ թմրամիջոցպարունակող դեղեր, III առդիրում ընդգրկված պատրաստուկներ և սույն

Գնումներ56Կոնվենցիայով չկարգավորվող նյութեր պատրաստելու նպատակով,ինչպես նաև խաշխաշի ծղոտի օգտագործում՝ թմրամիջոց պարունակողդեղեր պատրաստելու նպատակով,գ) թմրամիջոց պարունակող դեղերի սպառում,դ) թմրամիջոց պարունակող դեղերի և խաշխաշի ծղոտի ներմուծումներ ևարտահանումներ,ե) թմրամիջոց պարունակող դեղերի բռնագրավում և տիրապետում,զ) թմրամիջոց պարունակող դեղերի պահեստային պաշարները` այնտարվա դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ, որին վերաբերում են տվյալները, ևէ) ափիոնի խաշխաշի մշակման կոնկրետ տարածքը»:«Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիա, հոդված 16, պարբերությունն 4. «Կողմերըպետք է Խորհրդին ներկայացնեն տարեկան վիճակագրականհաշվետվություններ` Խորհրդի կողմից պատրաստված ձևերի համաձայն.ա) I և II առդիրներում ընդգրկված յուրաքանչյուր նյութի առնչությամբ`դրանց պատրաստման քանակությունը, յուրաքանչյուր երկիր կամտարածք արտահանումը և ներմուծումը, ինչպես նաև արտադրողներիկողմից պահեստավորված քանակությունը,բ) II և III առդիրներում ընդգրկված յուրաքանչյուր նյութիառնչությամբ`դրանց պատրաստման քանակությունը, ինչպես նաևարտահանման և ներմուծման ընդհանուր քանակությունը,գ) II և III առդիրներում ընդգրկված յուրաքանչյուր նյութիառնչությամբ`որոշակի վճարներից ազատված պատրաստուկներպատրաստելու համար օգտագործված քանակությունը, ևդ) I առդիրում ընդգրկված նյութերից բացի, յուրաքանչյուր նյութիառնչությամբ` արդյունաբերական նպատակներով օգտագործվածքանակությունը` համաձայն 4-րդ հոդվածի բ) ենթապարբերության:Սույն պարբերության ա) և բ) ենթապարբերություններում նշված՝ պատրաստվածքանակությունները չեն ներառում արտադրված պատրաստուկներիքանակությունները»:Ուղեցույց 18 Կառավարությունները պետք է, տարածումը կարգավորողընկերությունների և մարմինների հետ համագործակցությամբ,ապահովեն, որ հսկվողդեղերի գնումները, արտադրությունն ու տարածումն իրականացվեն ժամանակին`ճշգրիտ աշխարհագրական ընդգրկումով, որպեսզի չառաջանա մատակարարմանպակաս, և այդ դեղերը առկա լինեն անհրաժեշտության պահին` միևնույն ժամանակպահպանելով համապատասխան հսկողություն, որպեսզի կանխարգելվի շեղումը,չարաշահումը կամ կախվածության համախտանիշը:Որպես հսկվող դեղերի համապատասխան առկայությունն ու մատչելիություննապահովելու կառավարության պարտավորության մի մաս` կարևոր է, որ այսնյութերի գնումները, արտադրությունը և տարածումը լինեն ճիշտկազմակերպված: Սա հիմնվում է այն ենթադրության վրա, որ գոյություն ունիհսկվող դեղերի կիրառման ցանկ, որոնց համար ստացվել է շուկայահանմանթույլտվություն: ԱՀԿ-ի Հիմնական դեղերի մոդել ցանկը և ԱՀԿ-ի Երեխաներիհամար հիմնական դեղերի մոդել ցանկը կարող են ծառայել որպես մոդել` որոշելու

համար դեղերի նվազագույն այն խումբը, որոնց համար անհրաժեշտ են նյութեր ևդեղաձևեր (Հավելված 1) (84, 90):Հսկվող դեղերի բավարար առկայության ապահովումը պետությունների՝միջազգային պայմանագրերի ներքո ստանձնած պարտավորությունների մաս էկազմում, և ենթակա է վերահսկման ԹՀՄԽ-ի կողմից:Ինչպես ցանկացած այլ դեղ, հսկվող դեղերը պետք է առկա լինենպահեստավորված ձևով, որպեսզի դրանք բաշխվեն առանց ընդհատումների, քանիոր մատակարարման ընդհատումները կընդհատեն նաև հիվանդների բուժումը:Այսպիսի ընդհատումները կարող են լուրջ հետևանքներ ունենալ բուժվողհիվանդների համար:Ափիոնային ցավազրկողներով բուժման ընդհատումը կարող է հանգեցնել բուժվողհիվանդի ցավերի (եթե հիմքում ընկած պատճառը դեռևս ներկա է) և հանմանհամախտանիշի կրկնության, որի ախտանիշներն են բարձր ճնշումը, սրտխառնոցըև փսխումը, որովայնային ցավոտ կծկումները, փորլուծը և մկանային ցավը:Կախվածության համախտանիշի երկարատև ներգործության ափիոնայինագոնիստներով բուժման ընդհատումը կարող է առաջ բերել հանմանհամախտանիշ: Կախվածության ախտանիշով տառապող բուժվող հիվանդներինծանոթ է այս համախտանիշը, և նրանք գիտեն, որ դա կարելի է բուժել (ապօրինի)օփիոիդներով: Այս դեպքում, նրանք կարող են թողնել ծրագիրը և նորից ընկնելհիվանդության շրջանի մեջ: Դեղերի անմատչելիության շրջանները վտանգում ենեն այն արդյունքները, որոնք ստացվել են կախվածության բուժման և ՄԻԱՎ-իկանխարգելման երկարատև ծրագրերի ընթացքում:Հանման համախտանիշի առաջանալու առնչությամբ, հարկ է նշել, որ պարտադիրչէ, որ այն նշանակի, որ բուժվող հիվանդը տառապում է կախվածությանհամախտանիշով, ինչպես բացատրվեց Ուղեցույց 10-ում: Հանմանհամախտանիշից սովորաբար կարելի է խուսափել` աստիճանաբար նվազեցնելովչափաքանակները: Այլ հսկվող դեղերի դեպքում, ընդհատումը լուրջ խնդիրներ էներկայացնում բուժվող հիվանդների համար՝ լինի դա էպիլեպսիայի նոպայիկրկնություն, հոգեկան ճգնաժամեր, կամ՝ մայրական մահացություն (էրգոմետրինիև էֆեդրինի բացակայության դեպքում):Եթե հսկվող դեղերը պետք է մատչելի լինեն առողջապահությանհամապատասխան մակարդակներում (տե՛ս Ուղեցույց 7-ի բացատրությունը),անհրաժեշտ է, որ դրանք լայնորեն առկա լինեն դեղատներում և պահանջվողբուժհաստատություններում: Գրեթե բոլոր հսկվող դեղերը նաև օգտագործվում եննախնական խնամքի մակարդակում, և դրանց առկայությունը, հետևաբար, չպետքէ սահմանափակվի միայն հիվանդանոցային դեղատներով: Բուժվող հիվանդներնու իրենց ընտանիքները չպետք է, ժամանակի և գումարի առումով, մեծ ծախսերկատարեն հսկվող դեղեր բաց թողնող դեղատներ հասնելու համար։Նախընտրելի է, որ հսկվող դեղերի տարածումը համակցվի այլ չհսկվող դեղերիտարածման հետ` դեղերի տարածման վստահելի համակարգերի միջոցով:Կոնվենցիաները չեն նախատեսում հսկվող դեղերի պետական մենաշնորհ, և, շատ57

դեպքերում, կարող են հանգեցնել այդ դեղերի մատչելիության և առկայությանլրացուցիչ խոչընդոտների: Այս դեպքում, հաճախ պետական մենաշնորհըհամընկնում է մատակարարման կենտրոնացման հետ. օրինակ` երբմատակարարումը սահմանափակվում է պետության մայրաքաղաքի միտարածքում կամ նահանգային մայրաքաղաքների փոքրաթիվ տարածքներում,կամ երբ դեղագործները պարտավոր են անձնապես ներկայանալ` հսկվող դեղերիիրենց պատվերը ստանալու համար:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՈւղեցույց 18-ը Ուղեցույցներ 2-ի և 7-ի հետևանքն է: Դրան առնչվում են նաև այլՈւղեցույցներ (օր.` 8, 9, 11, 12, 15, 16 և 17)։ Համապատասխան միջազգայինիրավունքը ներկայացված է այդ Ուղեցույցների ներքո:Ուղեցույց 19 Կառավարությունները պետք է նվազեցնեն հսկվող դեղերի գնիմատչելիության և առկայության նկատմամբ հսկողության և անվտանգությանմիջոցառումների բացասական ազդեցությունները:Համաշխարհային շուկայում մորֆինը և մեթադոնը հարաբերականորեն էժաննյութեր են, և շատ այլ օփիոիդների հումքը նույնպես հարաբերականորենթանկարժեք չէ: Չնայած թմրամիջոց պարունակող դեղերը, որպես այդպիսին,թանկարժեք չեն, դրանք կարող են սահմանափակվել անվտանգությանմիջոցառումներից ելնելով, և շատ երկրներում հսկողության միջոցառումներնազդում են գնի վրա: Այս միջոցառումներից շատերը չեն նախատեսվումկոնվենցիաներում և անհրաժեշտ չեն շեղումը կանխելու համար:Բազմաթիվ երկրների համար մարտահրավերը, որոնք ունեն հսկվող դեղերիներկա ցածր սպառման մակարդակ, դրանց գնի մատչելիության ապահովումն ուպահպանումն է ավելի շատ մատչելիության և առկայության անցումայինշրջանում: Քիչ շրջանառության պայմաններում, լիցենզիաների և գրանցմանհամար վճարները կարող են արգելակող հանդիսանալ այս դեղերիշուկայահանման համար: Արտադրման և տարածման գործընթացում 100 հաբերիխմբի փաթեթավորման արժեքը շատ չի տարբերվում 10000 հաբերի խմբիփաթեթավորումից, և վերջինս վերաբերում է նաև փոխադրման արժեքին: Եթեդեղատնից պահանջվում է անվտանգության միջոցառումներին ուղղված մեծներդրումներ անել, որպեսզի թույլատրվի հսկվող դեղերի բաշխումը, այն կարող էորոշել չգնել և չպահեստավորել դրանք. այս գործոնները կարող են հսկվող դեղերըդարձնել արհեստականորեն թանկ և խոչընդոտ հանդիսանալ լայն սպառմանհամար:Պետությունները պարտավոր են իրականացնել իրենց հսկողության ևանվտանգության միջոցառումների և հսկվող դեղերի գնի վրա դրանց ազդեցությանվերանայում: Մասնավորապես, ուշադրություն պետք է դարձնել, որ որևէանվտանգության միջոցառման ապահովումը և դրան առնչվող ծախսերըհամարժեք լինեն շեղման իրական ռիսկերին: Պետությունները պետք էանհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկեն` լուծելու համար բացահայտված խնդիրները:58

Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներՈւղեցույց 19-ը Ուղեցույցներ 2-ի և 7-ի հետևանքն է: Դրան առնչվում են նաև այլՈւղեցույցներ (օր.` 8, 9, 11, 12, և 18)Համապատասխան միջազգային իրավունքըներկայացված է այդ Ուղեցույցների ներքո:Ուղեցույց 20 Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվող մարմիններըպետք է տեղյակ լինեն շտապ բժշկական օգնության համար հսկվող դեղերիմիջազգային մատակարարման ԱՀԿ-ի մոդել ուղեցույցների գոյության մասին, որոնցովնախատեսվում է պարզեցված ընթացակարգ հսկվող դեղերի ներմուծման ևարտահանման համար դեպի այն երկրներ, որտեղ տեղի ունեցած աղետները խաթարելեն թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվող մարմիններիգործունեությունը: Նրանք պետք է կիրառեն դրանք` ըստ անհրաժեշտության:Բնական և մարդածին աղետները կարող են հանգեցնել հսկվող նյութերիպահանջարկի ավելացման, բայց կարող են նաև խաթարել թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողությամբ զբաղվող ազգային մարմիններիգործունեությունը և հանգեցնել այն բանին, որ նրանք չկարողանան տրամադրելհսկվող դեղերի ներմուծման լիցենզիաներ: 1994 թվականի իր հաշվետվության մեջԹՀՄԽ-ն առաջարկեց, որ հսկողության պարտավորությունը կարող էսահմանափակվել արտակարգ իրավիճակներում արտահանող երկրներիմարմիններով (15): Այս սկզբունքը հաստատվեց ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների գծովհանձնաժողովի և Առողջության համաշխարհային ասամբլեայի կողմից (91, 92):Երբ առաջանում է այսպիսի աղետային իրավիճակ, մյուս իրավասու մարմիններըպետք է տեղյակ լինեն, որ կարող են կիրառվել շտապ բժշկական օգնությանհամար հսկվող դեղերի միջազգային մատակարարման ԱՀԿ-ի մոդելուղեցույցները (15): Այս մոդել ուղեցույցներն աջակցում են ազգային մարմիններինպարզեցված կարգավորման ընթացակարգերով: Այն դեպքերում, երբ դրանցկիրառելիության մասին կասկածներ կան, առաջարկվում է դիմել Թմրամիջոցներիհսկողության միջազգային խորհրդին:Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներԹմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաներից բխող ընդհանուր սկզբունքի համաձայն`հսկվող դեղերնանհրաժեշտ են, և դրանց առկայության համար բավարար մատակարարում պետքէ ապահովել: (Կոնվենցիաների նախաբանների տեքստի համար, տե՛ս Ուղեցույց 1-ը):Ընդհանուր դիտողություն 14, պարբերություն 40. «Կողմ պետությունները կրում ենհամապարտ և անձնական պատասխանատվություն` համաձայն ՄԱԿ-իկանոնադրության և Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավորասամբլեայի և Առողջապահության համաշխարհային ասամբլեայիհամապատասխան բանաձևերի, համագործակցել արտակարգ իրավիճակներումաղետի գոտուն օժանդակություն և մարդասիրական օգնություն տրամադրելուհարցում»:59

ԱյլՈւղեցույց 21 Այն կառավարությունները, որոնք որոշում են ազգային հսկողությանենթարկել այն դեղերը, որոնք չեն հսկվում թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներով, պետք է այս ուղեցույցներըհավասարապես կիրառեն ազգային մակարդակով հսկվող այդ դեղերի նկատմամբ:Կառավարությունները երբեմն ստիպված են լինում միջազգայնորեն չհսկվողնյութերը ենթարկել ազգային հսկողության, եթե համարվում է, որ դրանք սխալօգտագործման լուրջ վտանգ են ներկայացնում և վնասում են բնակչությանառողջությանը: Թմրամիջոց պարունակող դեղերի վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաների համաձայն` պետություններն իրավասու են այդպես վարվելու:Այնուամենայնիվ, երբ այս որոշումները վերաբերում են այնպիսի նյութերի, որոնքնաև դեղեր են, և հատկապես երբ դրանք հիմնական դեղեր են, և, հետևաբար,կարող են զգալի ազդեցություն ունենալ այս նյութերի` բժշկական և գիտականնպատակներով առկայության և մատչելիության վրա, ապա դրանք պետք էընդունվեն միայն զսպվածությամբ և զգուշությամբ:Եթե կառավարություններն այնուամենայնիվ որոշում են իրականացնել ազգայինպլանավորում, նրանք դա պետք է անեն զգուշավոր և թափանցիկ գործընթացիմիջոցով` ներառելով համապատասխան բոլոր շահառուներին, որպեսզիկշռադատվի այսպիսի քայլի ծախսերն ու օգուտները: Մասնավորապես, նրանքպետք է ուսումնասիրեն.• վտանգավոր և վնասակար օգտագործման ռիսկերի փաստերը,• հանրային առողջությանը և հասարակությանը սպառնալիքի աստիճանը,• բժշկության մեջ տվյալ նյութի կարևորությունը,• նյութի պլանավորման ազդեցությունը առկայության և մատչելիության վրա:Մինչ որոշում ընդունելը տվյալ նյութի պլանավորման վերաբերյալ,կառավարությունները պետք է հաշվի առնեն ԱՀԿ-ի Թմրամիջոց պարունակողդեղերից կախվածության փորձագիտական հանձնաժողովի կողմից կատարված՝տվյալ նյութի կախվածության գիտական գնահատումը, եթե այն առկա է: լԵթե կառավարությունը գտնում է, որ և՛ վտանգավոր ու վնասակար օգտագործմանռիսկերը, և՛ սպառնալիքը հանրային առողջության ու հասարակության համարայնքան զգալի են, որ անհրաժեշտ է ազգային պլանավորում, այն պետք է մշակի ևիրականացնի գործողությունների ծրագիր` ուղեցույցներով, որոնք կարող ենապահովել, որ տվյալ նյութի բժշկական և գիտական նպատակներովառկայությունը և մատչելիությունը չի ընդհատվում պլանավորումից հետո կամբացասական ազդեցություն չի կրում ժամանակի ընթացքում:Վերը նշված առաջարկությունները հատկապես կարևոր են` պայմանավորվածայն փաստով, որ, օրինակ` կետամինի և տրամադոլի մասով ազգայինպլանավորումը շատ երկրներում հանգեցրել է այդ դեղերի կրճատվածլԹմրամիջոց պարունակող դեղերից կախվածության փորձագիտական հանձնաժողովին առնչվող բոլորփաստաթղթերի համար տե՛ս http://www.who.int/medicines/areas/quality_safety/ECDD/en (տվյալ հասցեով մուտքըտեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 9-ին):60

առկայության և մատչելիության: Կետամինը հիմնական դեղ է, որն օգտագործվումէ անզգայացման համար ռեսուրսներով աղքատ տեղանքներում և հաճախվիրահատության համար առկա միակ անգզայացնող միջոցն է: Տրամադոլը թույլօփիոիդ է, որը շատ երկրներում օգտագործվում է չափավոր ցավերի բուժմանհամար, որը վերանայվել է 2006 թվականին ԱՀԿ-ի Թմրամիջոց պարունակողդեղերից կախվածության փորձագիտական հանձնաժողովի 34–րդ նիստիընթացքում: Հանձնաժողովը «գտավ, որ չնայած նույնիսկ վերջին շրջանում դրաօգտագործման մակարդակի զգալի աճին` իր բուժական օգտակարությանշնորհիվ, տրամադոլը շարունակում է ցույց տալ չարաշահման ցածր մակարդակ:Ըստ այդմ, Հանձնաժողովը եզրակացրեց, որ գոյություն չունի քննադատականտեսակետը հիմնավորող որևէ փաստարկ»: Ազգային պլանավորումը հանգեցրել էայս դեղերի բացակայության հաշվետվությունների` բուժվող հիվանդների համարլուրջ հետևանքներով (93, 94):Համապատասխան միջազգային իրավունք և սկզբունքներ(ՏՍՄԻՄԴ, հոդված 12, պարբերության 2 և Ընդհանուր դիտողություն 14 (տե՛սՈւղեցույց 2):61

ԵՐԿՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՐՑԱՇԱՐ խԿառավարությունները և մյուս շահագրգիռ խմբերը՝ ներառյալ առողջապահությանոլորտի մասնագետները, կարող են օգտագործել այս հարցաշարը, որպեսզի ուղղորդենթմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ ազգայինքաղաքականության շուրջ իրենց վերլուծությունը և բացահայտեն այն աստիճանը, թեորքանով է տվյալ երկիրը հետևում սույն ուղեցույցներին: Երկրի մակարդակով, այսառաջադրանքը կարող է հանձնարարվել որևէ աշխատանքային շտաբի կամաշխատանքային խմբի: Խնդրում ենք հաշվի առնել, որ մինչ սույն հարցաշարի հարցերինպատասխանելը, կարող է պահանջվել նախնական հետազոտության իրականացում:Թվով 67 հարցերի համարակալումը համապատասխանում է ուղեցույցներիհամարակալմանը: Որոշ դեպքերում հարցը կարող է առնչվել մեկից ավելի ուղեցույցների.տվյալ դեպքում նշված թիվը վերաբերում է ամենից շատ առնչվող ուղեցույցին:Յուրաքանչյուր հարցի համար հարցաշարում նշված է, թե արդյոք այն վերաբերում էիրավական խնդիրների («Ի»- 11 հարց), քաղաքականության խնդիրների («Ք»- 53 հարց)կամ երկուսին էլ («Ի/Ք»-3 հարց): Սա կարող է նպաստել այն խմբերի գնահատմանաշխատանքին, որոնք ցանկանում են բաժանել իրենց աշխատանքը քաղաքականության ևիրավական ենթախմբերի:Հարցերի մեծ մասի համար ամենանպաստավոր պատասխանը, հսկվող դեղերիմատչելիության և առկայության ճիշտ ապահովման տեսանկյունից, ներկայացված է մուգտառերով: Այսպես, ցանկացած հարցի համար, որի պատասխանը չի ներկայացված մուգտառերով, բարելավման աշխատանքների հնարավորություն կա: Այս հարցերի շուրջհամակարգված աշխատանքի միջոցով պետությունները կարող են աստիճանաբարբարելավել հսկվող դեղերի մատչելիությունը և առկայությունը: Համակարգվածմոտեցումը պահանջում է նաև Երկրի գնահատման հարցաշարի լրացումն ավելի ուշամսաթվին:Թիվ(վերաբերումէ առնչվողՈւղեցույցին)Իրավականհարց (Ի) կամՔաղաքականությանհարց (Ք)ՀարցԱնհրաժե՞շտ էգործողություն.(եթե այո, նշեքվանդակում)Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ օրենսդրության ևքաղաքականության բովանդակությունը1 Ի/Ք Օրենսդրության կամ պաշտոնականազգային քաղաքականությանփաստաթղթերում առկա է արդյո՞քդրույթ այն մասին, որ հսկվող դեղերըմիանգամայն անհրաժեշտ են բժշկականև դեղագործական խնամքի համար:Word ձևաչափով տարբերակը առկա է կից լազերային սկավառակում:62

այո, թվարկե՛քոչհայտնի չէ2 Ք Արդյո՞ք օրենսդրության մեջ առկա էդրույթ, որը պարտավորեցում էկառավարությանն ապահովելհամապատասխան մատակարարում,որպեսզի երաշխավորվի.- հսկվող դեղերի առկայությունըբժշկական և գիտական նպատակներով՝ներառյալ ցավերի և տառապանքիմեղմացումը:այո, թվարկե՛քոչհայտնի չէ- նյութերից կախվածության կանխում ևբուժում:այո, թվարկե՛քոչանհայտ է3 Ք Արդյո՞ք կառավարությունն ստեղծել էազգային մարմին` իրագործելուբժշկական և գիտական նպատակներովհսկվող դեղերի համապատասխանառկայության ապահովմանպարտավորությունը` ներառյալլիցենզավորումը, գնահատումները ևվիճակագրությունը:այո, նշե՛ք մարմին(ներ)ըոչհայտնի չէ4 Ք ա) Պետական մարմինների միջև գործումէ արդյո՞ք որևէ մեխանիզմ (օրինակ`պարբերական հանդիպումներ)`թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալքաղաքականությունը համակարգելու ևենթաքաղաքականությունըհամապատասխանեցնելու համար:63

այո, նկարագրե՛ք մեխանիզմը.որքա՞ն հաճախ են անցկացվումայդ հանդիպումները:..../տարեկանոչհայտնի չէ4 Ք բ) Արդյո՞ք այդ մեխանիզմն ընդգրկում էհետևյալ գործառույթների համարպատասխանատու մարմիններին.- թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալօրենսդրություն:այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- թմրամիջոց պարունակող դեղերիշեղման վերաբերյալքաղաքականություն: այո, նշե՛ք մարմինները ոչհայտնի չէ- առողջապահության ոլորտիքաղաքականություն (դեղագործական,քաղցկեղի, ՄԻԱՎ-ի և այլն):այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- մաքսային մարմիններ: այո, նշե՛ք մարմինները ոչ հայտնի չէ- ոստիկանություն: այո, նշե՛ք մարմինները ոչ հայտնի չէ- դատական համակարգ: այո, նշե՛ք մարմինները ոչ հայտնի չէ4 Ք գ) Արդյո՞ք տվյալ մեխանիզմի64

առաքելությունն է.- հսկվող դեղերի` բժշկականնպատակներով առկայության ևմատչելիության նպաստումը:այոոչհայտնի չէ- չարաշահման և կախվածությանկանխարգելումը:այոոչհայտնի չէ- շեղման կանխարգելումը:այոոչհայտնի չէ5 Ք ա) Արդյո՞ք առկա է համագործակցությանմեխանիզմ կառավարության ևառողջապահության ոլորտիմասնագետների միջև` ապահովելուհսկվող դեղերի առկայությունը ևմատչելիությունը բժշկական և գիտականնպատակներով՝ ներառյալ ցավերիմեղմացման, ափիոնայինկախվածության և այլ բժշկականհիվանդությունների համար, ինչպես նաևչարաշահումը, կախվածությունը ևշեղումը կանխելու համար:այո, նկարագրե՛ք մեխանիզմըոչհայտնի չէ5 Ք բ) Արդյո՞ք այդ մեխանիզմն ընդգրկում էհետևյալ գործառույթների համարպատասխանատու մարմիններին.- թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության վերաբերյալօրենսդրություն:65

այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- թմրամիջոց պարունակող դեղերիշեղման վերաբերյալքաղաքականություն:այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- առողջապահության ոլորտիքաղաքականություն (դեղագործական,քաղցկեղի, ՄԻԱՎ-ի և այլն):այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- մաքսային մարմիններ:այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- ոստիկանություն:այո, նշե՛ք մարմիններըոչհայտնի չէ- դատական համակարգ: այո, նշե՛ք մարմինները ոչ հայտնի չէ- բժշկական խորհուրդներ:այո, թվարկե՛քոչհայտնի չէ- առողջապահության ոլորտիմասնագետների ներկայացուցիչներ:այո, թվարկե՛քկազմակերպություններըոչհայտնի չէ66

- բուժվող հիվանդներիներկայացուցիչներ:այո, թվարկե՛քկազմակերպություններըոչհայտնի չէ- առողջապահության ոլորտիապահովագրականկազմակերպություններիներկայացուցիչներ:այո, թվարկե՛քկազմակերպություններըոչհայտնի չէ5 Ք գ) Արդյո՞ք տվյալ համագործակցությանառաքելությունն է.- հսկվող դեղերի` բժշկականնպատակներով առկայության ևմատչելիության նպաստումը:այոոչհայտնի չէ- չարաշահման և կախվածությանկանխարգելումը: այո ոչ հայտնի չէ- շեղման կանխարգելումը:այոոչանհայտ է5 Ք դ) Արդյո՞ք այդ համագործակցությունըներառում է հետևյալ մոտեցումները.- աջակցել հսկվող դեղերի կարիքներիգնահատմանը և զեկուցելմատչելիության աստիճանի մասին:67

այոոչհայտնի չէ- խորհրդատվություն տրամադրելհսկվող դեղերի խելամիտ օգտագործումըխրախուսելու ուղղությամբ:այոոչհայտնի չէ- լավագույն գործելակերպիիրականացումը, բուժման ազգայինուղեցույցների մշակումը և բուժմանմիջազգային ուղեցույցների կիրառումը:այոոչհայտնի չէ- խորհրդատվություն տրամադրումըհսկվող դեղերի մատչելիությաննկատմամբ չափազանց սահմանափակողխոչընդոտների վերացման ուղղությամբ:այոոչհայտնի չէ- խորհրդատվության տրամադրումընյութերի չարաշահման և կախվածությանկանխման և հսկողության բարելավմանվերաբերյալ` առանց մատչելիության ևառկայության նկատմամբ նորխոչընդոտներ ստեղծելու:այոոչհայտնի չէ6 Ք Արդյո՞ք կառավարությունը բավարարչափով երաշխավորել է, որ ուսուցումտրամադրվի պետականպաշտոնյաներին և այն անձանց, ումաշխատանքը պահանջում է թմրամիջոցպարունակող դեղերի չարաշահման, դրականխարգելման խնդիրների ըմբռնում՝ներառյալ դրանց հարաբերությունը68

առողջապահության քաղաքականությանև հսկվող դեղերով օրինական բուժմանհետ:այո, նկարագրե՛ք մեխանիզմըոչհայտնի չէՔաղաքականության պլանավորում առկայության և մատչելիության համարԴեղերի քաղաքականության ազգային պլան.7 Ք ա1) Գոյություն ունի արդյո՞ք դեղերիքաղաքականության ազգայինհաստատված պլան, որը ներառում էհսկվող դեղերի առկայությունը ևմատչելիությունը համապատասխանբժշկական և գիտական բոլորնպատակների համար:այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք ա2) Արդյո՞ք դեղերի քաղաքականությանազգային պլանում (կամ կառավարությանորևէ քաղաքականությունում) կանդրույթներ Հիմնական դեղերի ցանկիմասին` պատրաստված ԱՀԿ-իՀիմնական դեղերի մոդել ցանկի և ԱՀԿ-իԵրեխաների համար հիմնական դեղերիմոդել ցանկի օրինակով:այո, նշե՛ք հղումըոչհայտնի չէ7 Ք ա3) Արդյո՞ք Հիմնական դեղերի ցանկնընդգրկում է ԱՀԿ-ի Հիմնական դեղերիմոդել ցանկում և ԱՀԿ-ի Երեխաներիհամար հիմնական դեղերի մոդելցանկում ներկայումս առկա բոլոր դեղերըկամ հսկվող դեղերի համարժեքները:69

այոոչ, թվարկե՛ք բացակայողդեղերը:հայտնի չէ7 Ք ա4) Արդյո՞ք դեղերի քաղաքականությանազգային պլանը (կամ կառավարությանորևէ քաղաքականություն) նախատեսումէ այնպիսի քաղաքականություն, որընպաստում է ընդհանուր բնակչությանկողմից հսկվող դեղերի խելամիտօգտագործմանը, այդ թվում՝ որ բուժվողհիվանդները և նրանց ընտանիքներըպետք է տեղեկացված լինեն ցավի ևկախվածության բուժման մասին:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ7 (Ք-նառնչվում էՈւղեցույցներ11-ին և 12-ին)ա5) Արդյո՞ք դեղերի քաղաքականությանազգային պլանը (կամ կառավարությանորևէ քաղաքականություն) նախատեսումէ համապատասխան դեղերիառկայություն` բուժմանհամապատասխան մակարդակներում՝ներառյալ բոլոր մակարդակներումափիոնային ցավազրկողներիառկայություն և համապատասխանբոլոր բժիշկ մասնագետների կողմիցդեղանշանակման իրավասություն:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ7 Ք ա6) Արդյո՞ք դեղերի քաղաքականությանազգային պլանը (կամ կառավարությանորևէ քաղաքականություն)համապատասխանաբար նախատեսումէ, որ այլ պատճառներովհոսպիտալացված բուժվող հիվանդներըկարողանան շարունակել իրենց բուժումըհսկվող դեղերով:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ70

7 Ք ա7) Արդյո՞ք դեղերի քաղաքականությանազգային պլանը (կամ կառավարությանորևէ քաղաքականություն)համապատասխանաբար նախատեսումէ, որ հսկվող դեղերով բուժվող անձանցբուժումը շարունակվի ձերբակալվելուցկամ կալանավորվելուց հետո` անկախայն հանգամանքից՝ նրանք ստանում ենբուժում ցավի, կախվածության կամ այլհիվանդությունների դեմ:այո, նշե՛քոչհայտնի չէԿոնկրետ հիվանդությունների քաղաքականության պլաններ.- Քաղցկեղ.7 Ք բ1) Գոյություն ունի, արդյո՞ք, քաղցկեղիհսկողության ազգային համակողմանիծրագիր, որն ընդգրկում է ուժեղափիոնային ցավազրկողներիմատչելիություն և առկայություն`չափավորից մինչև ուժեղ ցավերիբուժման համար և այնպիսիծառայություններ, ինչպիսիք են՝հոսպիսային և պալիատիվ բուժումները,որտեղ բուժվող հիվանդները կարող ենստանալ նմանատիպ բուժում:այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք բ2) Ստուգվել է արդյո՞ք, որքաղաքականության պլանի մեջ ոչ միդրույթ, որն իրավունքներ է տալիսբուժվող հիվանդների մի խմբի,չմեկնաբանվի որպես այդիրավունքներից զրկում այլ բուժվողհիվանդների խմբի համար:այոոչհայտնի չէ71

7 Ք բ3) Արդյո՞ք առկա են բավարարռեսուրսներ քաղաքականությանիրականացման համար:այո, նշե՛ք բյուջենոչհայտնի չէ- ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ7 Ք գ1) Գոյություն ունի արդյո՞քՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի ազգայինքաղաքականության հաստատվածծրագիր, որը- ներառում է ուժեղ ափիոնայինցավազրկողների մատչելիություն ևառկայություն` չափավորից մինչև ուժեղցավերի բուժման համար և այնպիսիծառայություններ, ինչպիսիք են՝հոսպիսային և պալիատիվ բուժումները,որտեղ բուժվող հիվանդները կարող ենստանալ նմանատիպ բուժում:այո, նշե՛ք հղումըոչհայտնի չէ- ներառում է ափիոնայինագոնիստներով բուժման առկայության ևմատչելիության միջոցով ՄԻԱՎ-իփոխանցման կանխարգելում և այնպիսիբուժական կենտրոններ, որտեղափիոնային կախվածությամբ բուժվողհիվանդները կարող են ստանալ այդպիսիբուժում:այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք գ2) Ստուգվել է արդյո՞ք, որքաղաքականության պլանի մեջ ոչ միդրույթ, որն իրավունքներ է տալիսբուժվող հիվանդների մի խմբի,չմեկնաբանվի որպես այդ72

իրավունքներից զրկում բուժվողհիվանդների այլ խմբի համար:այոոչհայտնի չէ7 Ք գ3) Արդյո՞ք առկա են բավարարռեսուրսներ քաղաքականությանիրականացման համար:այո, նշե՛ք բյուջենոչհայտնի չէ- Ափիոնային կախվածություն.7 Ք դ1) Գոյություն ունի արդյո՞ք ափիոնայինկախվածության վերաբերյալ հոգեկանառողջության պահպանման ազգայինհաստատված ծրագիր, որը ներառինյութերի չարաշահման և կախվածությանկանխում, նյութերից կախվածությանբուժում ափիոնային ագոնիստներովբուժման առկայության և մատչելիությանմիջոցով և այնպիսի բուժականկենտրոններ, որտեղ ափիոնայինկախվածությամբ բուժվող հիվանդներըկարող են ստանալ այդպիսի բուժում:այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք դ2) Ստուգվել է արդյո՞ք, որքաղաքականության պլանի մեջ ոչ միդրույթ, որը իրավունքներ է տալիսբուժվող հիվանդների մի խմբի,չմեկնաբանվի որպես այդիրավունքներից զրկում բուժվողհիվանդների այլ խմբի համար:այոոչհայտնի չէ73

7 Ք դ3) Արդյո՞ք ափիոնային կախվածությանվերաբերյալ հոգեկան առողջությանպահպանման ծրագիրըհամապատասխանաբար նախատեսումէ, որ հսկվող դեղերով բուժվող անձանցբուժումը շարունակվի ձերբակալվելուցկամ կալանավորվելուց հետո` անկախայն հանգամանքից՝ նրանք ստանում ենբուժում ցավի, կախվածության կամ այլհիվանդությունների դեմ:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ7 Ք դ4) Արդյո՞ք ափիոնային կախվածությանվերաբերյալ հոգեկան առողջությանպահպանման ծրագիրըհամապատասխանաբար նախատեսումէ, որ ազատազրկման վայրերն ունենանափիոնային կախվածության բուժմանգործող ծրագրեր:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ7 Ք դ5) Արդյո՞ք առկա են բավարարռեսուրսներ քաղաքականությանիրականացման համար:այո, նշե՛ք բյուջենոչհայտնի չէ- Հոգեբուժական և նյարդաբանական խանգարումներ.7 Ք ե1) Գոյություն ունի արդյո՞ք հոգեկանառողջության պահպանման ազգայինհաստատված ծրագիր հոգեբուժական ևնյարդաբանական այլ խանգարումներիվերաբերյալ, որը ներառիհանգստացուցիչ միջոցների, քնաբերներիև հակաէպիլեպտիկ միջոցներիառկայություն և մատչելիություն:74

այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք ե2) Ստուգվել է արդյո՞ք, որքաղաքականության պլանի մեջ ոչ դրույթ,որն իրավունքներ է տալիս բուժվողհիվանդների մի խմբի, չմեկնաբանվիորպես այդ իրավունքներից զրկումբուժվող հիվանդների այլ խմբի համար:այոոչհայտնի չէ7 Ք ե3) Արդյո՞ք առկա են բավարարռեսուրսներ քաղաքականությանիրականացման համար:այո, նշե՛ք բյուջենոչհայտնի չէ- Մայրական առողջություն7 Ք զ1) Գոյություն ունի արդյո՞ք մայրականառողջության պահպանման ազգայինհաստատված ծրագիր, որը ներառիօքսիտոցինի (չհսկվող) և (կամ)էրգոմետրինի և էֆեդրինի առկայությունև մատչելիություն` անհապաղմանկաբարձական խնամքի համար:այո, նշե՛ք հղումը.ե՞րբ է պլանը վերջին անգամնորացվելոչհայտնի չէ7 Ք զ2) Ստուգվել է արդյո՞ք, որքաղաքականության պլանի մեջ ոչ դրույթ,որն իրավունքներ է տալիս բուժվողհիվանդների մի խմբի, չմեկնաբանվիորպես այդ իրավունքներից զրկումբուժվող հիվանդների այլ խմբի համար:75

այոոչհայտնի չէ7 Ք զ3) Արդյո՞ք առկա են բավարարռեսուրսներ քաղաքականությանիրականացման համար:այո, նշե՛ք բյուջենոչհայտնի չէ8 Ք ա) Ստուգվել է արդյո՞ք, որ դեղերիքաղաքականության ազգային պլանը ևկոնկրետ հիվանդություններիքաղաքականության պլանները.- գենդերային և մշակութայինտեսանկյունից պատշաճ լինեն:այոոչհայտնի չէ- հավասար մատչելիություն ևառկայություն տրամադրեն և բացառենխտրականությունը, կամչկանխամտածված կերպով խտրականչլինեն.կանայք՝o այոo ոչo հայտնի չէերեխաներ՝o այոo ոչo հայտնի չէծերեր՝o այոo ոչo հայտնի չէցածր եկամուտ ունեցող մարդիկ՝o այոo ոչo հայտնի չէ76

ազգային փոքրամասնություններ՝oooայոոչհայտնի չէազատազրկման վայրեր՝oooայոոչհայտնի չէնյութերի չարաշահման անցյալունեցող ցավերի դեմ բուժվողհիվանդներ՝o այոo ոչoհայտնի չէՄԻԱՎ-ի կրողներ՝oooայոոչհայտնի չէսեքսուալ ծառայություններիոլորտի աշխատողներ՝o այոo ոչoհայտնի չէտղամարդկանց հետ սեռականհարաբերություններ ունեցողտղամարդիկ՝o այոo ոչoհայտնի չէթմրամիջոց պարունակող դեղերիներարկային օգտագործողներ։o այոo ոչoհայտնի չէ8 Ք բ) Արդյո՞ք ափիոնային կախվածությամբբուժվող հիվանդներին հավասարապեսմատչելի է բուժումը՝ անկախ- տարիքից77

այոոչհայտնի չէ- սեռիցայոոչհայտնի չէ- ՄԻԱՎ-ի կարգավիճակիցայոոչհայտնի չէ- նյութերի չարաշահման ժամանակիտևողությունիցայոոչհայտնի չէ- անցյալում աբստինենցիայի կամ ոչհաջող բուժման փորձերիցայոոչհայտնի չէ- հոգեբուժական վիճակից։այոոչհայտնի չէ8 Ք գ) Արդյո՞ք հղի և կերակրող կանանցհամար հավասարապես մատչելի էափիոնային կախվածության բուժումը,ինչպես այլ բուժվող հիվանդների համար:այոոչհայտնի չէ9 Ի ա) Արդյո՞ք կառավարություննիրականացրել է ուսումնասիրություն`բացահայտելու համար, թե պետական ևտեղական օրենսդրության, ինչպես նաևպաշտոնական քաղաքականության մեջառկա են ավելի խիստ դրույթներ, քան78

պահանջում են թմրամիջոց պարունակողդեղերի հսկողության վերաբերյալմիջազգային կոնվենցիաները:այո, նշե՛ք, թե որ օրենքներն ուկանոնակարգերն են ստուգվել, ևհամապատասխան որ օրենքներնու կանոնակարգերը դեռևսուսումնասիրության կարիքունենոչհայտնի չէ9 Ի բ) Եթե առկա են նման դրույթներ, արդյո՞քդրանք անհրաժեշտ կամ ցանկալի ենհասարակության առողջության կամբարեկեցության պահպանման համար ևարդյո՞ք նպաստում են հասարակությանառողջության բարելավմանը (որոնքներառում են հսկվող դեղերիառկայություն և մատչելիությունխելամիտ բժշկական օգտագործմանհամար և չարաշահման, շեղման ևկախվածության կանխարգելում)։այո, նշե՛ք արդյունքները` ըստդրույթիոչհայտնի չէ9 Ի գ) Եթե նախանշվել են դրույթներ, որոնքանհրաժեշտ կամ ցանկալի չենհասարակության առողջության ևբարեկեցության պահպանման համար ևչեն նպաստում հասարակությանառողջության բարելավմանը, արդյո՞քդրանք վերացվել կամ փոխարինվել ենայլընտրանքային միջոցներով, որպեսզիապահովվի նույնաչափ կանխարգելում`առանց խելամիտ բժշկականօգտագործմանը խոչընդոտելու:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ79

9 (Ի-նառնչվում էնաևՈւղեցույց 11-ին)դ) Մասնավորապես նշեք, թե արդյո՞քօրենսդրությունը կամքաղաքականությունը պարունակում ենհետևյալ դրույթները, որոնք ավելի խիստեն, քան պահանջվում են թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ կոնվենցիաներով ևխոչընդոտում են խելամիտ բժշկականնպատակներով նշանակմանը,բացթողնմանը և տարածմանը.- հսկվող դեղերի նշանակման ժամկետըավելի սահմանափա՞կ է, քան այլ դեղերիհամար:այո, նշե՛ք առավելագույնտևողությունը և այլ դեղերի հետտարբերությունըոչհայտնի չէ- հսկվող դեղերի նշանակմանվավերականությունը ավելիսահմանափա՞կ է, քան այլ դեղերինը:այո, նշե՛ք առավելագույնվավերականության ժամկետը ևայլ դեղերի հետ տարբերությունըոչհայտնի չէ- բժշկին թույլատրվու՞մ է, բուժվողհիվանդի կարիքներից ելնելով ևգիտական բժշկական ուղղորդմամբառաջնորդվելով, որոշելհամապատասխան դեղային բուժումը(դեղերի ընտրություն, կիրառում,դեղաչափ, դեղաձև և տևողություն):այոոչ, նշե՛ք սահմանափակումներըև այլ դեղերիցտարբերություններըհայտնի չէ- ուժեղ օփիոիդների օգտագործումըսահմանափակվա՞ծ է չափավորից մինչևուժեղ ցավերի մեղմացման համար80

կոնկրետ հիվանդությունների դեպքում(օր.` քաղցկեղային ցավ), մինչդեռ այլպատճառներից առաջացած չափավորիցմինչև ուժեղ ցավերը մնում են առանցբուժման:այո, նշե՛քսահմանափակումներըոչհայտնի չէ- բուժվող հիվանդից պահանջվու՞մ էթույլտվություն, որի շնորհիվ միայնկկարողանա ստանալ հսկվող դեղերիդեղատոմս:այոոչհայտնի չէ- կարո՞ղ են հսկվող դեղերը նշանակվելսովորական դեղատոմսի թղթի վրա`եզակի օրինակով:այոոչ, նշե՛ք, թե ինչ է պահանջվում ևինչ արժեքովհայտնի չէ- իրականացվում է արդյո՞ք ափիոնայինկախվածությամբ բուժվող հիվանդներիգրանցում օփիոիդներով բուժմանհամար:այոեթե այո, նշե՛ք, թե արդյոք առկաեն այնպիսի հետևանքներ,ինչպիսիք են՝ վարորդականիրավունքի, պետականաշխատանքի, բնակարանի կամերեխայի խնամակալությանմերժում, որոնց պատճառովբուժվող հիվանդները չեն ձգտիբուժման.եթե այո, նշե՛ք, թե ինչ ժամկետովէ պահպանվում գրանցումը.եթե այո, նշե՛ք, թե ինչերաշխիքներ կան, որ բուժվող81

հիվանդի տվյալներիգաղտնիությունը կպահպանվիոչհայտնի չէ- առողջապահության բնագավառիաշխատողներին թույլատրվու՞մ է իրենցմասնագիտականպարտականությունների կատարմանժամանակ նշանակել հսկվող դեղեր`իրենց դեղանշանակման ընդհանուրիրավասության շնորհիվ` առանցլրացուցիչ լիցենզիայի:այոոչհայտնի չէ- դեղերի ընդհանուր բացթողնմանթույլտվություն ունեցող դեղագործներինթույլատրվու՞մ է իրենց մասնագիտականպարտականությունների կատարմանժամանակ բաց թողնել հսկվող դեղեր`առանց լիցենզիայի:այոոչհայտնի չէ- թույլատրվում է արդյո՞ք հսկվողդեղերով բուժման և դրանցօգտագործման մասին տեղեկություններիտրամադրումը, և կարո՞ղ են նմանատիպտեղեկություններ տրամադրող անձինքազատ լինել հետապնդման վախից:այոոչհայտնի չէ10 Ի ա) Օրենսդրության մեջ առկա՞ է այնպիսիտերմինաբանություն, որ կարող է շփոթելհսկվող դեղերի բժշկականօգտագործումը նյութերի չարաշահմանհետ:82

այոոչհայտնի չէ10 Ի բ) Արդյո՞ք «չարաշահում» (կամ «սխալօգտագործում») բառերի սահմանումըբացառում է հսկվող դեղերիերկարաժամկետ բժշկականօգտագործումը` համահունչ ընդունվածբժշկական գործելակերպին, և արդյո՞քպարզ է, որ հսկվող դեղերի բժշկականօգտագործումը՝ երկարաժամկետ կամ ոչ,«թմրամիջոց պարունակող դեղերիչարաշահում չէ»` անկախ այնհանգամանքից՝ դրանք առաջանում ենթմրամիջոց պարունակող դեղերիբացասական ռեակցիաներ (ներառյալ«թմրամիջոց պարունակող դեղիցկախվածություն»), թե` ոչ:այոոչհայտնի չէ10 Ի գ) «Կախվածության» սահմանումըպահանջում է արդյո՞ք թմրամիջոցպարունակող դեղն ընդունելու ուժեղցանկության և պարտադրանքի զգացումիառկայությունը, և այդ սահմանումիցպա՞րզ է, որ միայն ընտելացման կամհանման համախտանիշերիառկայությունը դեռևս չեներաշխավորում նման ախտորոշում:այոոչհայտնի չէ10 Ի դ) Օրենսդրության մեջ առկա՞ են հսկվողդեղերը պիտակավորող տերմիններ,ինչպես օրինակ` «թմրամիջոցներ» և«հոգեմետ նյութեր պարունակող դեղեր»իրավական տերմիններն օգտագործվումեն իրենց իրավական նշանակությունիցտարբերվող դեղերի համար, որոնքառնչվում են թմրամիջոց պարունակողդեղերի հսկողության վերաբերյալմիջազգային կոնվենցիաներին:83

այոոչհայտնի չէ10 Ի ե) Արդյո՞ք օրենսդրության մեջ բուժվողհիվանդների նկատմամբձևակերպումները հարգալից են, ևմասնավորապես, արդյո՞ք դրանք զերծ ենպիտակավորող տերմինաբանությունից,ինչպես օրինակ` «թմրամոլ» բառիօգտագործումը կախվածություն ունեցողբուժվող հիվանդի համար:այոոչհայտնի չէԱռողջապահության ոլորտի մասնագետներ11/12 Ի ա) Արդյո՞ք առողջապահության ոլորտիմասնագետները ազատ ենհետաքննության, հետապնդման ևանհամաչափ պատժի վախից թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ կանոնակարգերի աննշանկամ չկանխամտածված խախտումներիդեպքում:այոոչ, նշե՛ք.հայտնի չէ12 Ի բ) Դեղագործներին թույլատրվում էարդյո՞ք ուղղել դեղատոմսերում առկատեխնիկական սխալները և արտակարգիրավիճակներում բաց թողնել հսկվողդեղերի քիչ քանակություններ:այոոչհայտնի չէ13 Ք ա) Առկա է արդյո՞ք կառավարությանայնպիսի քաղաքականություն, որը կոչ էանում բժշկական, դեղագործական ևբուժքույրական ուսումնականհաստատություններին` դասավանդելհսկվող դեղերի բժշկական օգտագործմանմասին, այդ թվում՝ ափիոնային84

ցավազրկողների օգտագործման և ցավիմեղմացման մասին:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ13 Ք բ) Արդյո՞ք երկրի տարածքում կիրառվումեն ԱՀԿ-ի բուժման համապատասխանուղեցույցները կամ փաստերի վրահիմնված ազգային կամ միջազգային այլուղեցույցներ` տարբեր տեսակիհիվանդությունների և խանգարումներիհամար, որոնք հսկվող դեղերով բուժմանկարիք են զգում, ներառյալ- ցավերի մեղմացումը:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ- ափիոնային կախվածության բուժումը: այո, նշե՛ք ոչ հայտնի չէ- ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի կանխարգելումը:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ- հոգեբուժական և նյարդաբանականխանգարումները, մասնավորապեսհանգստացուցիչ միջոցների, քնաբերներիև հակաէպիլեպտիկ միջոցներիօգտագործման մասով:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ- մայրական առողջությունը:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ85

14 Ք Եթե երկիրը գտնվում է հսկվող դեղերիմատչելիության և առկայությանբարելավման անցումային փուլում,տրամադրվում են արդյո՞ք ուսումնականդասընթացներ բժիշկներին,դեղագործներին և բուժքույրերին այսդեղերի խելամիտ օգտագործմանվերաբերյալ ողջ երկրի տարածքում:այոոչհայտնի չէԳնահատումներ և վիճակագրություն15 Ք ա) Արդյո՞ք կառավարությունն ունիհսկվող դեղերի բժշկական և գիտականպահանջների իրատեսականգնահատման մեթոդ:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ15 Ք բ) Արդյո՞ք այս մեթոդը ներառում էորոշակի ավելցուկ, որպեսզի նվազեցվենտարվա ավարտին գնահատումների ոչբավարար լինելուհնարավորությունները:այոոչհայտնի չէ15 Ք գ) Արդյո՞ք կառավարությունըքննադատորեն ուսումնասիրել է այսմեթոդը և հաստատել այն ԱՀԿ-ի ևԹՀՄԽ-ի կողմից առաջարկվողմեթոդների լույսի ներքո ծ : այո ոչհայտնի չէ15 Ք Արդյո՞ք կառավարությունն ստեղծել էհսկվող դեղերի պահանջների մասինհամապատասխանՍույն փաստաթղթի հրատարակության պահին ԱՀԿ/ԹՀՄԽ –ի հաշվարկների մասին ձեռնարկը գտնվում էմշակման մեջ:86

հաստատություններիցտեղեկատվություն հավաքելու պատշաճհամակարգ:այո, նշե՛քոչհայտնի չէ16 Ք ա) Կառավարությունը ճիշտ ժամանակիններկայացնու՞մ է ԹՀՄԽ-ինթմրամիջոցների և որոշպրեկուրսորների՝ հաջորդ տարվապահանջների մասին գնահատումներ:այո, նշե՛ք վերջին ներկայացմանամսաթիվըոչհայտնի չէ16 Ք բ) Կառավարությունը ԹՀՄԽ-իններկայացնու՞մ է հոգեմետ նյութերիպահանջների գնահատումներ(պարզեցված հաշվարկներ) առնվազներեք տարին մեկ անգամ:այո, նշե՛ք վերջին ներկայացմանամսաթիվըոչհայտնի չէ16 Ք գ) Եթե պարզվի, որ թմրամիջոցների(հիմնականում ափիոնայինցավազրկողներ և երկարատևներգործության ափիոնայինագոնիստներ` կախվածության բուժմանհամար) բժշկական կարիքներըգերազանցելու են գնահատվածքանակությունը, որը հաստատվել էԹՀՄԽ-ի կողմից, կառավարությանքաղաքականությունը ենթադրում էարդյո՞ք ԹՀՄԽ-ին լրացուցիչհաշվարկների ներկայացում:այոոչհայտնի չէ87

17 Ք Կառավարությունը ճիշտ ժամանակիններկայացնու՞մ է ԹՀՄԽ-ինթմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերիմասին պահանջվող եռամսյակային ևտարեկան վիճակագրականհաշվետվությունները:այո, նշե՛ք վերջին տարվաներկայացման ամսաթվերըոչհայտնի չէԳնումներ (Տե՛ս նաև Ուղեցույց 7-ի հարցերը)18 Ք ա) Կառավարությունն ստեղծել է արդյո՞քպատշաճ համակարգ, որն ապահովում է,որ տարածման միջոցների հետ մեկտեղհսկվող դեղերի գնումները,արտադրությունը և տարածումըիրականացվեն ժամանակին, որպեսզիչառաջանա մատակարարման պակաս, ևայդ դեղերը հեշտությամբ առկա լինենայն բուժվող հիվանդների համար, որոնքունեն դրանց կարիքը:այոոչհայտնի չէ18 Ք բ) Արդյո՞ք առկա է դեղատների և (կամ)դիսպանսերների աշխարհագրականբավարար ներկայություն ողջ երկրում,որը սահմանափակված չէ միայնհիվանդանոցային դեղատներով,որտեղից բուժվող հիվանդները և նրանցընտանիքները կարող են ձեռք բերելհսկվող դեղեր` չվատնելով մեծգումարներ և զգալի ժամանակ այնտեղհասնելու համար։այոոչհայտնի չէ19 Ք ա) Կառավարությունը նպաստու՞մ էհսկվող դեղերի առկայությանը մատչելիգնով:88

այո, նշե՛ք մեթոդներըոչհայտնի չէ19 Ք բ) Հսկվող դեղերի շուկայահանման,գնման, արտադրության և տարածմանլիցենզիաների համար նախատեսված ենարդյո՞ք վճարներ` ի հավելումն այնլիցենզիաների, որոնք պահանջվում են ոչհսկվող դեղերի համար:այո, նշե՛ք` ինչ լիցենզիաներ ևվճարներ.ոչհայտնի չէ20 Ք Արտահանման թույլտվություններտրամադրելու համարպատասխանատու՝ թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողությամբզբաղվող մարմինները տեղյակ ենարդյո՞ք ԱՀԿ-ի Արտակարգիրավիճակներում բժշկական խնամքինպատակով հսկվող դեղերի միջազգայինմատակարարման մոդել ուղեցույցներիառկայության մասին և երբևէ կիրառե՞լ ենդրանք:Այլայո, բայց չեն կիրառելայո և կիրառել են, նշե՛քոչհայտնի չէ21 Ի/Ք ա) Եթե երկիրը ցանկանում է ընդունելթմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության ազգային միջոցներմիջազգային հսկողության ներքոչգտնվող նյութերի կամ դեղերիվերաբերյալ, ապա առկա է արդյո՞քչարաշահման իրական վտանգը այդչարաշահումից պատճառված վնասը ևդրա բժշկական օգտակարությունըգնահատելու ընթացակարգ որոշումներիընդունման ժամանակ, և ապահովվու՞մ է,որ թմրամիջոց պարունակող դեղերիհսկողության ցանկացած միջոց չազդի89

բժշկական առկայության ևմատչելիության վրա:այո, նշե՛ք մեթոդներըոչհայտնի չէ21 Ի/Ք Եթե երկիրը կիրառում է թմրամիջոցպարունակող դեղերի հսկողությանազգային միջոցներ միջազգայինհսկողության ներքո չգտնվող նյութերիկամ դեղերի նկատմամբ, արդյո՞ք այնհավասարապես կիրառում է տվյալնյութերի նկատմամբ սույնփաստաթղթում նախատեսվածհամապատասխան ուղեցույցները:այոոչհայտնի չէ21 Ք Եթե կետամինը և (կամ) տրամադոլը Ձերերկրում հսկվող նյութեր են, արդյո՞ք ողջերկրի տարածքում ապահովվում էդրանց բժշկական առկայությունը ևմատչելիությունը` սույն փաստաթղթիհամապատասխան ուղեցույցներըկիրառելու միջոցով:այոոչհայտնի չէ90

ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԽՈՍՔԱյս քաղաքականության ուղեցույցները պատրաստվել են Առողջապահությանհամաշխարհային կազմակերպության Հիմնական դեղերի և դեղագործականքաղաքականության վարչության Հսկվող դեղերի մատչելիության թիմի կողմից` որպեսՀավասարակշռության ձեռքբերումը օփիոիդների հսկողության ազգայինքաղաքականության մեջ ԱՀԿ-ի ուղեցույցների թարմացված տարբերակ: Նախնականտարբերակը մշակվել էր ԱՀԿ-ի Քաղցկեղի բուժման քաղաքականության ևտեղեկատվության համագործակցության կենտրոնի Ցավի և քաղաքականությանուսումնասիրությունների խմբի կողմից, Վիսկոնսինի համալսարան, Մեդիսոն,Վիսկոնսին, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, 2000թ. կ :Նախնական ուղեցույցները բխում էին թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողությանվերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներից և հեղինակավոր մարմիններիառաջարկություններից, ինչպիսին է՝ Թմրամիջոցների հսկողության միջազգայինխորհուրդը: Այս նորացված տարբերակի համար հաշվի են առնվել նաև միջազգայինիրավունքի այլ հայեցակարգեր և առկայության խոչընդոտների մասինուսումնասիրություններ:Նորացված տարբերակը մշակվել է Բարբարա Միլանիի և Վիլեմ Շոլթենի կողմից`համագործակցելով Լաուրեն Կորանթենգի (երեքն էլ Առողջապահությանհամաշխարհային կազմակերպության Հսկվող դեղերի մատչելիության թիմից), ՍասկիաՅունգերի, Universitätsklinikum Աախեն, Գերմանիա, և Թոմ Լինչի ու Անտոնի Գրինվուդիհետ` երկուսն էլ Լանկաստերի համալսարան, Լանկաստեր, Միացյալ Թագավորություն:Միջազգային փորձագետների խումբը նախանշել է թեմաները, որոնց անհրաժեշտ էարձագանքել, և ներկայացրել կարծիքներ առաջին նախագծի վերաբերյալ` երկու փուլովդելֆյան ուսումնասիրության ընթացքում: Արդյունքում, վերջնական նախագիծըքննարկվել է Ուղեցույցների մշակման խմբի կողմից, որը հանդիպել է Ժնևում` 2010թվականի նոյեմբերի 22-24-ը:Ուղեցույցների մշակման խումբԱնդամներԴր. Ազիզբեկ Բոլթաև, ավագ հետազոտող, Հոգեբուժության և թմրամոլություն առաջացնողդեղերի ամբիոն, Բուխարայի պետական բժշկական ինստիտուտ, Բուխարա,Ուզբեկստան` Վնասի նվազեցման եվրասիական ցանցի անունից, Վիլնյուս, ԼիտվաՊրոֆեսոր Սնեժանա Բոսնյակ, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդիանդամ, Ուռուցքաբանության և ճառագայթաբանության սերբական ինստիտուտ,Բելգրադ, ՍերբիաԴր. Սասկիա Յունգեր, Universitätsklinikum Աախեն, Գերմանիա` Պալիատիվ խնամքիեվրոպական ասոցիացիայի անունից` Միլան, ԻտալիաԴր. Թոմաս Լինչ, Լանկաստերի համալսարան, Լանկաստեր, Միացյալ Թագավորություն(զեկուցող)Դր. Օկյե Մանթել-Թեեուվիսեն, Ուտրեխտի դեղագործական գիտությունների ինստիտուտ,ՆիդերլանդներՆերկայումս` ԱՀԿ-ի Ցավի և պալիատիվ խնամքի համագործակցության կենտրոն:92

Դր. Դեյվիդ Պրայլ, Գործադիր տնօրեն, Օգնիր հոսպիսներին, Լոնդոն, ՄիացյալԹագավորությունՊրոֆեսոր Լուկաս Ռադբրուք, Klinik für Palliativmedizin, Universitätsklinikum Bonn, Բոնն,Գերմանիա, Zentrum für Palliativmedizin, Malteser Krankenhaus Bonn/Rhein-Sieg, Բոնն,Գերմանիա (նախագահ)ԴիտորդՊրն. Պավել Պաչտա, Խորհրդի քարտուղարի տեղակալ և ղեկավար, Թմրամիջոցներիհսկողության և գնահատման բաժին, Թմրամիջոցների հսկողության միջազգայինխորհրդի քարտուղարություն, Միավորված ազգերի կազմակերպությանԹմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակ, Վիեննա, ԱվստրիաԱՀԿ-ի անձնակազմԴր. Ջեյմս Կլեարի, ԱՀԿ-ի Ցավի և պալիատիվ խնամքի համագործակցության կենտրոն,Ցավի և քաղաքականության ուսումնասիրությունների խումբ, Պոլ Պ. Կարբոնի անվանՔաղցկեղի համակողմանի ուսումնասիրությունների կենտրոն, Վիսկոնսինիհամալսարան, Մեդիսոն, Վիսկոնսին, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ(ժամանակավոր խորհրդատու)Օր. Լաուրեն Կորանթենգ, պրակտիկանտ, Հսկվող դեղերի մատչելիություն, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաՕր. Լիլիանա դե Լիմա, Գործադիր տնօրեն, Հոսպիսային և պալիատիվ խնամքիմիջազգային ասոցիացիա, Հյուսթոն, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ(ժամանակավոր խորհրդատու)Պրն. Դիդերիկ Լոհման, Human Rights Watch, Նյու Յորք (ժամանակավոր խորհրդատու)Դր. Բարբարա Միլանի, Տեխնիկական պաշտոնյա, Հսկվող դեղերի մատչելիություն,Հիմնական դեղերի և դեղագործական քաղաքականության վարչություն, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաԴր. Կլիվ Օնդարի, Համակարգող, Դեղերի մատչելիություն և խելամիտ օգտագործում,Հիմնական դեղերի և դեղագործական քաղաքականության վարչություն, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաԴր. Վլադիմիր Պոզնյակ, համակարգող, Նյութերի չարաշահման կառավարում, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաԴր. Վիլեմ Շոլթեն, Թիմի ղեկավար, Հսկվող դեղերի մատչելիություն, Հիմնական դեղերի ևդեղագործական քաղաքականության վարչություն, ԱՀԿ, Ժնև, Շվեյցարիա(քարտուղար)Պրոֆեսոր Ալին Թեյլոր, ԱՀԿ-ի Առողջության իրավունքի և մարդու իրավունքներիհամագործակցության կենտրոն, Ջորջթաունի իրավունքի դպրոց, Վաշինգտոն, ԱՄՆ(ժամանակավոր խորհրդատու)Օր. Անեթ Վերսթեր, տեխնիկական պաշտոնյա, ՄԻԱՎ-ի վարչություն, Կանխարգելումըառողջապահության սեկտորում, ԱՀԿ, Ժնև, ՇվեյցարիաԱյլ օժանդակողներԱՀԿ-ն նաև ցանկանում է հիշատակել հետևյալ անձանց օժանդակությունն այս նյութերիմշակման և փորձագիտական գնահատման մեջ.Դր. Դելե Օլավալ Աբեգունդե, Դեղերի մատչելիություն և խելամիտ օգտագործում, ԱՀԿ,Ժնև, ՇվեյցարիաՊրոֆեսոր Ռոզա Բիտրագո, Դեղագործության դպրոց, Պանամայի համալսարան,Պանամա93

Դր. Սկոտ Բուրիս, Իրավունքի դասախոս և Առողջության իրավունքի,քաղաքականություն և պրակտիկայի կենտրոնի համանախագահ, Թեմփլհամալսարանի Բիսլի իրավունքի դպրոց, Ֆիլադելֆիա, Ամերիկայի ՄիացյալՆահանգներՊրոֆեսոր Ագուստո Կարասենի, Պալիատիվ խնամքի եվրոպական ասոցիացիա ևՎիրջիլիո Ֆլորիանիի հոսպիսի տնօրեն, Քաղցկեղի ազգային ինստիտուտ, Միլան,ԻտալիաՊրոֆեսոր Դեյվիդ Կլարկ, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդի անդամ,Գլազգոյի համալսարան, Գլազգո, Միացյալ ԹագավորությունԴր. Հենրի Դունգու, Պալիատիվ խնամքի աֆրիկյան ասոցիացիա, Էնթեբ, ՈւգանդաԴր. Անջու Դհավան, Դեղերի համահնդկական ինստիտուտ, Նյու Դելի, ՀնդկաստանԴր. Կեես դե Ջոնչերե, Տարածաշրջանային խորհրդատու, ԱՀԿ, Եվրոպայիտարածաշրջանային գրասենյակ, Կոպենհագեն, ԴանիաՕր. Մարգարետ Էհրենֆելդներ, Հոգեմետ նյութեր պարունակող դեղերի հսկողությանբաժնի ղեկավար, Թմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհրդիքարտուղարություն, Միավորված ազգերի կազմակերպության Թմրամիջոցների ևհանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակ, Վիեննա, Ավստրիա (դիտորդ)Պրոֆեսոր Պոլ Մ. Ֆենտոն, Ագնակ, ՖրանսիաԴր. Ջիլբերտո Ջերա, Առողջապահության և մարդկային ռեսուրսների զարգացման բաժնիղեկավար, Միավորված ազգերի կազմակերպության Թմրամիջոցների ևհանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակ, Վիեննա, Ավստրիա (դիտորդ)Պրոֆեսոր Ստեյն Կաասա, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդի անդամ,Գիտության և տեխնոլոգիայի նորվեգական համալսարան, Տրոնդհեյմ, ՆորվեգիաԴր. Ռիկ Լայնս, Գործադիր տնօրեն, Վնասի նվազեցման միջազգային ասոցիացիա,Լոնդոն, Միացյալ ԹագավորությունՊրն. Ջոն Լիսման, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդի անդամ, Լիսմանիրավաբանական, կենսաբանական գիտություններ, Նյուվերբրուգ, ՆիդերլանդներԴր. Կասիա Մալինովսկա-Սեմպրուխ, Թմրամիջոց պարունակող դեղերիքաղաքականության գլոբալ ծրագրի տնօրեն, Բաց հասարակության ինստիտուտ,Վարշավա, ԼեհաստանԴր. Մատյու Մաթաի, Հղիությունը դարձնել առավել անվտանգ, ԱՀԿ, Ժնև, ՇվեյցարիաՊրոֆեսոր Շեյլա Փեյն, Լանկաստերի համալսարան, Լանկաստեր, ՄիացյալԹագավորությունԴր. Սեսիլիա Սեպուլվեդա, Ավագ խորհրդատու, Քաղցկեղի հսկողության ծրագիր, ԱՀԿ,Ժնև, ՇվեյցարիաՊրոֆեսոր Ջերի Ստիմսոն, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդի անդամ,Վնասի նվազեցման միջազգային ասոցիացիայի գործադիր տնօրեն (մինչև 2010թ.օգոստոս), Լոնդոն, Միացյալ ԹագավորությունՊրոֆեսոր Ցուտոմո Սուզուկի, Հոշիի համալսարան, Տոկիո, ՃապոնիաՕր. Մելիսա Տին Սիոնգ Լիմ, Թմրամիջոցների հսկողության և գնահատման բաժին,Թմրամիջոցների հսկողության միջազգային խորհրդի քարտուղարություն,Միավորված ազգերի կազմակերպության Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմպայքարի գրասենյակ, Վիեննա, Ավստրիա (դիտորդ)Պրոֆեսոր Ամբրոս Ուխտենհագեն, ԱԴՄԵ ակադեմիական խորհրդատվական խորհրդիանդամ, Institut für Sucht- und Gesundheitsforschung Zürich, Ցյուրիխ, ՇվեյցարիաՕր. Ջիսելա Վիսեր-Հերբեկ, Թմրամիջոցների հսկողության և գնահատման բաժին,Թմրամիջոցների հսկողության միջազագային խորհրդի քարտուղարություն,94

Միավորված ազգերի կազմակերպության Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմպայքարի գրասենյակ, Վիեննա, Ավստրիա (դիտորդ)Այլ անձինք և ինստիտուտներ, որոնց շնորհիվ ստեղծվել է այս փաստաթուղթըՏկն. Պամելա Դրամե, Առողջապահության համակարգեր և ծառայություններ, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաՊրն. Էրիկ Ջորջեթ, Հիմնական դեղեր և դեղագործական քաղաքականություն, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաՏկն. Եվա Կադդու, Դեղերի մատչելիություն և խելամիտ օգտագործում, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաՆովա լեզվական ծառայություններ, Բարսելոնա, ԻսպանիաՊապրիկա, Անեսի-լե-Վյո, Ֆրանսիա (դիզայն)Օր. Անկե Սաբին Ռիես, Պալիատիվ դեղերի վարչություն, RWTH Աախենի համալսարան,Աախեն, ԳերմանիաՏկն. Դորոտի Ա. վան Շունեվելդ (խմբագիր), Ամանսի, ՖրանսիաՏկն. Տոն Սկաուգ, Առողջապահության համակարգեր և ծառայություններ, ԱՀԿ, Ժնև,ՇվեյցարիաԴոնորներՏե՛ս էջ 495

ՈՒՂԵՑՈՒՅՑՆԵՐԸ ՄՇԱԿՈՂ ԽՄԲԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՇԱՀԵՐԻՀԱՅՏԱՐԱՐԱԳԻՐՈւղեցույցների մշակման խմբի անդամներին և այլ արտաքին մասնակիցներին խնդրվել էներկայացնել շահերի հայտարարագիր`ըստ ԱՀԿ-ի ներկա ձևաչափի:Ազիզբեկ Բոլտաևը հայտնել է, որ աշխատել է որպես միջազգային փորձագետՄիավորված ազգերի կազմակերպության Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմպայքարի գրասենյակում` թուրքմեն մասնագետներին թմրամիջոց պարունակող դեղերովբուժման մասին ուսուցանելու և Կենտրոնական Ասիայում թմրամիջոց պարունակողդեղերից կախվածության բուժման որակային չափանիշների մասին հաշվետվությունպատրաստելու նպատակով: Նա իր աշխատանքի համար ստացել է հոնորար:Տեխնիկական աջակցություն է տրամադրել Վնասի նվազեցման եվրասիական ցանցինափիոնային փոխարինման թերապիային նվիրված գիտաժողովի ժամանակ ևհամահեղինակ է հանդիսացել Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում ափիոնայինփոխարինման թերապիայի իրավիճակի մասին գիտական ակնարկին, որի համարստացել է 1000 ԱՄՆ դոլար և իր ծախսերի փոխհատուցում: Ներկայումս աշխատում էորպես գլխավոր հետազոտող ԱՄՆ-ի Առողջության ազգային ինստիտուտների կողմիցֆինանսավորվող ծրագրում` Բուխարայի պետական բժշկական ինստիտուտում, որըկենտրոնացած է Ուզբեկստանում վնասի նվազեցման ռազմավարությանծախսարդյունավետության վերլուծության վրա՝ ներառյալ ափիոնային փոխարինմանթերապիային: 2006-2009թթ. աշխատել է GRM International –ում` ՄիացյալԹագավորության Միջազգային զարգացման վարչության կողմից ֆինանսավորվողՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանային ծրագրում` որպես վնասինվազեցման տարածաշրջանային խորհրդատու, որն աջակցում էր ներարկմանճանապարհով թմրամիջոց պարունակող դեղեր օգտագործողներին ուղղված մի շարքծառայություններին՝ ներառյալ ափիոնային փոխարինման թերապիային:Նա ստանում է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդ շրջանակային ծրագրիկողմից` Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանը մասնակցելու ծախսերի համար:Սնեժանա Բոսնյակը Ցավի միջազգային քաղաքականության ասոցիացիայի գիտականանդամ է և Սերբիայի Պալիատիվ խնամքի ազգային հանձնաժողովի նախագահ: Իր երկուաշխատանքներում նա փորձագիտական կարծիք է տրամադրել և հանրային ելույթներ էունեցել օփիոիդների առկայության բարելավման մեթոդների և կարիքների վերաբերյալ`կրթության և քաղաքականության միջոցով: Որպես հանձնաժողովի նախագահ` նա նաևկառավարությանն ուղղորդում է տրամադրել հսկվող նյութերի վերաբերյալ նոր օրինագծիմասով: Ցավի միջազգային քաղաքականության ասոցիացիայի համար նա ստացել է 12000ԱՄՆ դոլարի հոնորար և տարեկան 2000 ԱՄՆ դոլար` ծախսերը հոգալու համար (2006-2008թթ.), իսկ Բաց հասարակության հիմնադրամից ստացել է տարեկան 6000 ԱՄՆ դոլարհոնորար և ծախսերի հոգում (2009-2010թթ.): Յանսեն և Հեմոֆարմայի կողմից ստացել է ոչմեծ վճարներ տարբեր առիթներով ափիոնային ցավազրկողների օգտագործման մասինարված շնորհանդեսների համար, Դուրագեսիկ վիրակապերի պատշաճ օգտագործմանվերաբերյալ գրքույկների պատրաստման և մորֆինի կաթիլների պատշաճ օգտագործմանմասին Մերքի անձնակազմին ուսուցանելու համար: Նա Յանսենի կողմից ստացել էճանապարհորդության դրամաշնորհ` 2009թ. Պալիատիվ խնամքի եվրոպականասոցիացիայի (ՊԽԵԱ) կոնգրեսին մասնակցելու համար: Նրա խումբն ստացել էհետազոտության աջակցություն` Ցավի ուսումնասիրության միջազգային ասոցիացիայիհամար բուժվող հիվանդների և մասնագետների համար ափիոնային վախի մասին96

գրքույկ պատրաստելու համար (7940 ԱՄՆ դոլար): Նա ստանում է փոխհատուցումԵվրոպական համայնքի 7-րդ շրջանակային ծրագրի կողմից` Ուղեցույցների մշակմանխմբի հանդիպմանը մասնակցելու ծախսերի համար:Ջիմ Կլեարին հայտնել է, որ եղել է Ցավի և քաղաքականության ուսումնասիրություններիխմբի տնօրեն Պոլ Ս. Կարբոնի անվան Քաղցկեղի համակողմանի ուսումնասիրությանկենտրոնում, Վիսկոնսինի համալսարան, Մեդիսոն, Վիսկոնսին, Միացյալ Նահանգներ:Բացի այդ, նա հանդիսացել է Վեքս Ֆարմայի ցավազրկող դեղերի Տվյալների,անվտանգության և մոնիտորինգի հանձնաժողովի անկախ անդամ (տարեկանվարձատրությունը` 3500 ԱՄՆ դոլար): Նա նաև եղել է ի (2008թ.) և ի (ներկայում) կողմիցերկու ուսումնասիրությունների գլխավոր ինստիտուցիոնալ հետազոտող: Երկուուսումնասիրությունների համար համալսարանը ստացել է 7000 ԱՄՆ դոլարվարձատրություն` յուրաքանչյուր բուժվող հիվանդի համար: Նա ելույթներ է ունեցելբժշկական թեմաներով կազմակերպված կլոր սեղանների ընթացքում ևխորհրդաժողովում, որտեղ քննարկել է օփիոիդների ավելի լայն մատչելիության հարցըցավի մեղմացման համար (2500-7500 ԱՄՆ դոլարի հոնորար): Նա նաև մասնակցել էՎայթհաուսի (WhyteHouse) կողմից նկարահանված փաստագրական մի ֆիլմումցավազրկող դեղերի մատչելիության մասին` առանց հոնորարի:Սասկիա Յունգերը հայտարարել է, որ այն բաժնում, որտեղ ինքն է աշխատում, իրգործընկերները ֆինանսավորում են ստացել տարբեր դեղագործականընկերություններից, ներառյալ օփիոիդներ արտադրող Գրունենտալ , Մունդիֆարմա ևՅանսեն ընկերություններից: Նա ստացել է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդշրջանակային ծրագրի կողմից` Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանըմասնակցելու ծախսերի համար:Լիլիանա դե Լիման հայտնել է, որ վերջին տասը տարիների ընթացքում աշխատել էորպես Հոսպիսային և պալիատիվ խնամքի միջազգային ասոցիացիայի (ՀՊԽՄԱ)գործադիր տնօրեն: ՀՊԽՄԱ-ի աշխատանքի բնագավառներից մեկը ափիոնային դեղերիբարելավված մատչելիությունն է բուժական նպատակներով: Նա փորձագիտականխորհրդատվություն է տրամադրում Կոլումբիայի, Պերուի և Պանամայիկառավարություններին հսկվող դեղերի մատչելիության վերաբերյալ:Դիդերիկ Լոհմանը հայտնել է, որ Human Rights Watch կազմակերպությունն իրաշխատանքի համար ֆինանսավորում է ստանում Բաց հասարակության հիմնադրամիկողմից, որպեսզի իրականացվի քաղաքականության հետազոտություն և քարոզչությունհսկվող դեղերի մատչելիության վերաբերյալ:Աուկյա Մանթել-Թեեուվիսեն ստանում է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդշրջանակային ծրագրի կողմից` Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանըմասնակցելու ծախսերի համար:Դեյվիդ Պրայլը հայտնել է, որ հանդիսանում է Միացյալ Թագավորության ազգայինբարեգործական կազմակերպության` Օգնիր հոսպիսներին, գործադիր տնօրեն, որըներկայացնում է ՄԹ-ի հոսպիսներին: Օգնիր հոսպիսներին կազմակերպությունըկառավարության կողմից ֆինանսավորում է ստանում երեք ծրագրերի իրականացմանհամար. մեկը Սիերա Լեոնում, մյուսը` Պալիատիվ խնամքի աֆրիկյան ասոցիացիայիհամար, իսկ երրորդը` Հնդկաստանի և Մալավիի երեխաների համար պալիատիվ97

խնամքի զարգացման համար: Նա հանդիսանում է Պալիատիվ խնամքի համաշխարհայինմիավորման և Պալիատիվ խնամքի հնդկական ասոցիացիայի խորհուրդների անդամ:Օգնիր հոսպիսներին կազմակերպությունը շահագրգռված է այս ոլորտում, քանի որցանկանում է տեսնել և անում է հնարավորը` աջակցելու համար այնգործողություններին, որոնք նպաստում են ցավազրկող և այլ դեղերի պատշաճմատչելիությանը, որ ողջ աշխարհում պահանջվում է պալիատիվ խնամք իրականացնողբժիշկների կողմից: Նա ստանում է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդշրջանակային ծրագրի կողմից`Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանըմասնակցելու ծախսերի համար:Լուկաս Ռադբրուքը հայտնել է, որ 2007 թվականից հանդիսանում է Պալիատիվ խնամքիեվրոպական ասոցիացիայի (ՊԽԵԱ) տնօրեն, որը ներգրավված է Եվրոպայումպալիատիվ խնամքի զարգացման և բարելավման աշխատանքներում՝ ներառյալլրատվամիջոցների աշխատանքներ և Եվրոպայում ափիոնային դեղերի մատչելիությանհետազոտության և բարելավման ծրագրեր, որի համար անձնապես հոնորար չի ստանում:Նա ստանում է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդ շրջանակային ծրագրիկողմից` Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանը մասնակցելու ծախսերի համար:Նա ներկայացրել է շնորհանդեսներ Արքիմեդեսի և Սեֆալոնի բժշկականխորհրդաժողովներում դեղերի զարգացման վերաբերյալ` ստանալով 1000-2000 ԱՄՆդոլարի հոնորարներ: Նա Պալիատիվ խնամքի համաշխարհային միավորման խորհրդիանդամ է:Ալին Թեյլորը հայտնել է, որ գրել է գիտական աշխատանք ցավազրկող դեղերիմատչելիության մասին Քաղցկեղի դեմ պայքարի միջազգային միության համար` որպեսխորհրդատու և ստացել է 10000 ԱՄՆ դոլարի հոնորար: Նա ֆինանսավորում է ստացելճանապարհածախսի համար:Թոմ Լինչը ստանում է փոխհատուցում Եվրոպական համայնքի 7-րդ շրջանակայինծրագրի կողմից` Ուղեցույցների մշակման խմբի հանդիպմանը մասնակցելու ծախսերիհամար: Նա մասնակցել է Ցավի և քաղաքականության ուսումնասիրությունների խմբիկողմից կազմակերպված խորհրդաժողովին և ստացել ճանապարհածախսիփոխհատուցում Բաց հասարակության հիմնադրամի կողմից:Հայտարարված շահերի մեծամասնությունը համընկնում է Առողջապահությանհամաշխարհային կազմակերպության` հսկվող դեղերի քաղաքականությանհավասարակշռման նպատակի հետ: Դրանք չեն համարվում հակասող: Դեղագործականարդյունաբերության մեջ ներգրավվածությանն առնչվող բոլոր հայտարարություններըհամարվում են աննշան: Ավելին, սույն ուղեցույցները չեն պարունակում որևէառաջարկություն արտադրանքի կամ բուժման մեթոդների մասին:98

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1Հսկվող դեղեր` նշված նաև որպես ԱՀԿ-ի հիմնական դեղերկամ ԱՀԿ-ի հիմնական դեղեր երեխաների համար (95, 96)Նյութ Դեղաձև Դեղաչափ Ցուցումներ Երեխա–ներիհամարբուպրենորֆին նշված չէ նշված չէ օգտագործվում է նյութերիցկախվածության բուժմանծրագրերումկոդեին հաբ 15 մգափիոնային ցավազրկող(ֆոսֆատ)x30 մգ(ֆոսֆատ)դիազեպամ * ներարկում 5 մգ/մլ` 2 մլամպուլիբերանովընդունվողհեղուկուղիղաղիքայինլուծույթ կամգել1. ափիոնային ցավազրկող2. (ցուցումները գտնվումեն վերանայման ներքո)հակափորլուծային(սիմպտոմատիկ) դեղերչափահասների համարնախավիրահատական դեղև հանգստացուցիչկարճաժամկետմիջոցառումների համարՉափա–հասներիհամար- xx- x2 մգ/5 մլ ընդհանուրանհանգստություն x -5 մգ/մլ` 0.5 մլսրվակիհակաջղաձգային/հակա–էպիլեպտիկ5 մգ/մլ` 1 մլսրվակի5 մգ/մլ` 2 մլսրվակի5 մգ/մլ` 4 մլսրվակիհաբ 2 մգ ընդհանուրանհանգստություն5 մգ 1. ընդհանուրանհանգստություն2. նախավիրահատականդեղ և հանգստացուցիչկարճաժամկետմիջոցառումների համար10 մգ ընդհանուրանհանգստությունxxxxx -xxxxxxxxxx99

Նյութ Դեղաձև Դեղաչափ Ցուցումներ Երեխա–ներիհամարէֆեդրին ներարկում 30 մգ(հիդրոքլորիդ)/մլ` 1 մլամպուլիէրգոմետրին * ներարկում 200միկրոգրամ(հիդրոգենմալեատ)` 1 մլամպուլիլորազեպամ * պարենտեր 2 մգ/մլ` 1 մլալ կիրառում ամպուլի4 մգ/մլ` 1 մլամպուլիմեթադոն *բերանովընդունվողհեղուկիկոնցեն–տրատ5 մգ/մլ(հիդրոքլորիդ)ողնաշարայինանզգայացումծննդաբերությանժամանակ` արյան ցածրճնշումը կանխարգելելուհամարծննդաբերության խթանիչհակաջղաձգային/հակա–էպիլեպտիկօգտագործվում է նյութերիցկախվածության բուժմանծրագրերումՉափա–հասներիհամար- x- xxxxx- x10 մգ/մլ(հիդրոքլորիդ) - xբերանով 5 մգ/5 մլ օգտագործվում է նյութերից - xընդունվող 10 մգ/5 մլ կախվածության բուժմանհեղուկծրագրերում- xմիդազոլամ ներարկում 1 մգ/մլ հակաջղաձգային/հակա– x -5 մգ/մլ էպիլեպտիկx -մորֆին գրանուլներ 20 մգ ափիոնային ցավազրկող x(փոփոխված-բացթող– 30 մգ x -նում) (ջրով 60 մգ xխառնելու-համար) 100 մգ x-200 մգ x-100

Նյութ Դեղաձև Դեղաչափ Ցուցումներ Երեխա–ներիհամարներարկումբերանովընդունվողհեղուկ10 մգ/մլ(սուլֆատ կամհիդրոքլորիդ)`1 մլ ամպուլի10 (մորֆինհիդրոքլորիդկամ մորֆինսուլֆատ)/ 5 մլ1. նախավիրահատականդեղ և հանգստացուցիչկարճաժամկետմիջոցառումների համար2. ափիոնային ցավազրկողափիոնային ցավազրկողxxՉափա–հասներիհամարxxհաբ (շտապբացթող–նում)հաբ(երկարաց–վածբաղթող–նում)ֆենոբարբիտալ ներարկումթիոպենտալբերանովընդունվողհեղուկհաբներարկմանփոշի10 մգ (մորֆինսուլֆատ)10 մգ (մորֆինսուլֆատ)30 մգ (մորֆինսուլֆատ)60 մգ (մորֆինսուլֆատ)200 մգ/մլ(ֆենոբարբի–տալնատրիում)15 մգ/5 մլ(ֆենոբարբի–տալ)Տարբերդեղաչափեր`15-ից 100 մգ0,5 գ(նատրիումիաղ)` ամպուլի1 գ(նատրիումիաղ)` ամպուլիափիոնային ցավազրկողհակաջղաձգային/հակա–էպիլեպտիկհակաջղաձգային/հակա–էպիլեպտիկ x xհակաջղաձգային/հակա–էպիլեպտիկ x xընդհանուր անզգայացնող* Նշված դեղը հանդիսանում է տվյալ դասի այն օրինակը, որի արդյունավետության ևանվտանգության համար առկա են լավագույն փաստարկներ:Դիտողություն` 50 մգ կետամինի ներարկումը (որպես հիդրոքլորիդ)/մլ` 10 մլ ամպուլի,նշված է ընդհանուր անզգայացման նպատակով: Կետամինը չի գտնվում միջազգայինհսկողության ներքո: Սակայն որոշ երկրներում այն գտնվում է ազգային հսկողությաններքո: Հետևաբար, Ուղեցույց 21-ի համաձայն, սույն փաստաթղթի ուղեցույցները պետք էհավասարապես կիրառվեն կետամինի նկատմամբ (95, 96):xxxxxxxxxxxxxx101

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցների ընտրանիՑավի բուժումԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: Քաղցկեղի ցավի մեղմացում`օփիոիդի առկայության ուղեցույցով, 2-րդ հրատարակություն., Ժնև, 1996թ.: Առկա էչինարենով, անգլերենով* հ , ֆրանսերենով*, ռուսերենով, իսպաներենով* ևթայլանդերենով*:ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=2247 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/9241544821.pdf (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի էունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: Երեխաների մոտ քաղցկեղիցավի մեղմացում և պալիատիվ խնամք., Ժնև, 1998թ., ԳՄՍՀ 92 4 154557 7 ձ ։ Առկա էադրբեջաներենով*,բուլղարերենով*, չինարենով, անգլերենով*, ֆրանսերենով*,ռումիներենով*, ռուսերենով* և իսպաներենով*:ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=459 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/9241545127.pdf (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի էունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: Պալիատիվ խնամք.Ախտանիշերի կառավարում և կյանքի վերջին շրջանի խնամք. առաջին մակարդակիբուժհաստատությունների առողջապահության աշխատակիցների միջանկյալուղեցույցներ: Ժնև, 2004թ. ԳՄՍՀ 9789241597232։ Առկա է անգլերենով* և ֆրանսերենով*:Մանրամասն տեղեկությունների համար` այցելեք.http://www.who.int/hiv/pub/imai/primary_palliative/en/index.html (տվյալ հասցեովմուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել. http://www.who.int/hiv/pub/imai/genericpalliativecare082004.pdf(տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցներհիվանդություն ունեցող երեխաների շարունակվող ցավի դեղային բուժման մասին: Ժնև,պատրաստման փուլում է, նախատեսված է 2011 թվականին: Անգլերենով և տարբեր այլլեզուներով: (Կփոխարինի Երեխաների մոտ քաղցկեղի ցավի մեղմացում և պալիատիվխնամք-ին):Աստղանիշով նշված լեզվական տարբերակները գտնվում են կից լազերային սկավառակում:ձԳՄՍՀ թվերը վերաբերում են անգլերենով տարբերակին: Այլ լեզուներով տարբերակների ԳՄՍՀ թվերի համար,տե՛ս տրամադրված հղումները:102

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցներհիվանդություն ունեցող չափահասների շարունակվող ցավի դեղային բուժման մասին:(պլանավորված է)(Կփոխարինի Քաղցկեղի ցավերի մեղմացում` օփիոիդի առկայության ուղեցույցով - ին).Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: ԱՀԿ-ի բուժման ուղեցույցներոչ մշտական ցավի համար: (պլանավորված է)Ափիոնային կախվածության բուժումԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: Ափիոնային կախվածության`հոգեբանական աջակցությամբ ուղեկցվող դեղային բուժման ուղեցույցներ: Ժնև, 2009թ.,ԳՄՍՀ 978 92 4 154754 3. Անգլերենով*:ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=745 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241547543_eng.pdf (տվյալ հասցեովմուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)ԾննդաբերությունԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: ԱՀԿ-ի առաջարկություններըհետծննդաբերական արյունահոսության կանխարգելման համար: Ժնև, 2007թ.:Անգլերենով*: ԱՀԿ հղում. WHO/MPS/07.06Մանրամասն տեղեկությունների համար` այցելեք.http://www.who.int/making_pregnancy_safer/documents/who_mps_0706/en/index.html(տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել արվել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/hq/2007/WHO_MPS_07.06_eng.pdf (տվյալ հասցեով մուտքըտեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: ԱՀԿ-ի ուղեցույցներհետծննդաբերական արյունահոսությանն ու մնացած ընկերքին ուղղվածգործողությունների մասին, Ժնև, 2009թ., ԳՄՍՀ 978 92 4 159851 4. Անգլերենով*.ֆրանսերենով, իսպաներենով տարբերակները տպագրության ընթացքում են:ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=777 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241598514_eng.pdf (տվյալ հասցեովմուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն, ՄԱԿ-ի բնակչությանհիմնադրամ, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Համաշխարհային բանկ։ Հղիության ևծննդաբերության բարդացումների կառավարումը. ուղեցույց մանկաբարձների ևբժիշկների համար, Ժնև, 2007թ. ԳՄՍՀ 92 4 154587 9: Արաբերենով*, անգլերենով*,ֆրանսերենով*, ինդոնեզերենով*, իտալերենով*, կամբոջերենով*, պորտուգալերենով,ռուսերենով, իսպաներենով:103

ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=541 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9241545879_eng.pdf (տվյալ հասցեով մուտքըտեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Նյարդաբանություն (էպիլեպսիա)Դեկկեր ՊԱ. Էպիլեպսիա. ձեռնարկ բժշկական և կլինիկական աշխատակիցների համարԱֆրիկայում, ԱՀԿ, Ժնև, 2002թ. (վերանայված հրատարակություն): Անգլերենով*:Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/hq/2002/WHO_MSD_MBD_02.02.pdf (տվյալ հասցեով մուտքըտեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հոգեկան առողջությունԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն: Հոգեկան խանգարումներիդեղային բուժում նախնական առողջական խնամքի ժամանակ,Ժնև, 2010թ.։ ԳՄՍՀ 978 92 41547697. Անգլերենով, իսպաներենով:ԱՀԿ-ի գրախանութ.http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=15&codcch=756 (տվյալ հասցեով մուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)Հնարավոր է բեռնել ԱՀԿ-ի գրադարանից հետևյալ հասցեում.http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241547697_eng.pdf (տվյալ հասցեովմուտքը տեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)http://whqlibdoc.who.int/paho/2010/9789275331132_spa.pdf (տվյալ հասցեով մուտքըտեղի է ունեցել 2011թ. հունվարի 3-ին)104

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3«Հավասարակշռության ապահովումը հսկվող նյութերիմասին ազգային քաղաքականության մեջ» լազերայինսկավառակի բովանդակությունը• Հավասարակշռության ապահովումը հսկվող նյութերի մասին ազգայինքաղաքականության մեջ հղումների ցանկ. հսկվող դեղերի առկայության ևմատչելիության ուղեցույց• Երկրի գնահատման հարցաշար (Word ձևաչափով տարբերակ)• Ափիոնային ցավազրկողների առկայության խոչընդոտների թեստ (ԱՑԱԽԹ)(հարմարեցված տարբերակ)• ԱՀԿ-ի հիմնական դեղերի մոդել ցանկ, 16-րդ հրատարակություն, Ժնև, մարտ 2009թ.(տարբեր լեզուներով)• ԱՀԿ-ի հիմնական դեղերի մոդել ցանկ երեխաների համար, 2-րդ հրատարակություն,Ժնև, մարտ 2009թ. (տարբեր լեզուներով)• Հավելված 2-ում նշված ուղեցույցների ամբողջական տեքստերը, ԱՀԿ-ի բուժմանուղեցույցների ընտրանի (տարբեր լեզուներով)• Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն, Արտակարգիրավիճակներում բժշկական խնամքի նպատակով հսկվող դեղերի միջազգայինմատակարարման մոդել ուղեցույցներ, Ժնև, 1996թ. (անգլերենով և ֆրանսերենով)• Այլ գրականությունo Հսկվող դեղերի մատչելիությունo Խոչընդոտներo Մարդու իրավունքներo Թմրամիջոց պարունակող դեղերի ներարկային օգտագործումo Լոգիստիկաo Մայրական մահացությունo Ցավերի մեղմացումo Պալիատիվ խնամքՄիջազգային կոնվենցիաներ.• Թմրամիջոց պարունակող դեղերի հսկողության վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաներ, դրանց առդիրները և պաշտոնական դիտողությունները (անգլերենով) ղ• ՏՍՄԻՄԴ (անգլերենով, ֆրանսերենով) և դրա Ընդհանուր դիտողություն 14 (տարբերլեզուներով)• ԱՀԿ-ի կանոնադրություն (տարբեր լեզուներով)• Այլ դաշնագրեր, որոնք առնչվում են դեղերի մատչելիությանը և առողջությանըo Դաշնագիր կանանց դեմ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին(անգլերենով)Այլ լեզուներով տարբերակների համար (արաբերենով, չինարենով, ֆրանսերենով, ռուսերենով և իսպաներենով)`www.incb.org (մուտք է արվել 2011թ. հունվարի 9-ին):105

ARMENIANAccess to Controlled MedicationsProgrammeDepartment of Essential Medicinesand Pharmaceutical PoliciesWorld Health Organization20 avenue AppiaCH-1211 Geneva 27