arch sudlal 2014

STUDIA ARCHAEOLOGICA 

INSTITUTI ARCHAEOLOGICI ACADEMIAE SCIENTIARUM 

MONGOLICAE 

Tomus XXXIV 2014 Fasciculus 1-31 

АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ 

Эрхэлсэн: доктор Г.Эрэгзэн 

УЛААНБААТАР 

2014

DDC 

930.1’015 

A-779 

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 

Эрдмийн зөвлөлийн баталснаар хэвлэв. 

РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ 

Ерөнхий редактор: доктор (Sc.), профессор Д.Цэвээндорж 

Гишүүд (Цагаан толгойн үсгийн дарааллаар) 

доктор (Ph), дэд профессор Ч.Амартүвшин 

доктор (Ph), профессор Б.Гүнчинсүрэн 

доктор (Ph) Ч.Ерөөл-Эрдэнэ 

доктор (Ph), дэд профессор Ц.Төрбат 

доктор (Ph), дэд профессор Б.Цогтбаатар 

доктор (Ph), дэд профессор Я.Цэрэндагва 

доктор (Ph), дэд профессор У.Эрдэнэбат 

доктор (Ph) Г.Эрэгзэн 

Археологийн судлал 

Боть XXXIV, дэвтэр 1-31, Улаанбаатар хот, 2014 он 

Эрхэлсэн: доктор (Ph.) Г.Эрэгзэн 

Хэвлэлийн эх бэлтгэл: Эрдэм шинжилгээний ажилтан Л.Ишцэрэн 

“Мөнхийн Үсэг” ХХК-д хэвлэв. 

ISBN: 978-99973-2-771-0

Гарчиг 

7 Б.Гүнчинсүрэн, Д.Одсүрэн, Г.Лхүндэв. Шарилын уулын чулуун 

зэвсгийн дурсгал 

15 Б.Цогтбаатар, Х.Пүрэвжал. Ачаат уулын чулуун зэвсгийн суурин 

26 С.А.Гладышев, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, Е.П.Рыбин, 

Д.Одсурэн, А.М.Хаценович, А.В.Табарев. Предварительные 

результаты изучения палеолитического памятника Харганынгол-5, 

Северная Монголия 

45 Е.П.Рыбин, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, А.М.Хаценович, 

Р.А.Шелепаев, Д.Одсурэн, Н.А.Кулик. Раскопки многослойной 

стоянки Тулбэр-21 в 2014 году 

58 Я.Цэрэндагва. Улаан бургасын чулуун зэвсгийн дурсгал 

75 Г.Лхүндэв, Б.Гүнчинсүрэн, Д.Базаргүр, Г.Ангарагдөлгөөн. Эгийн 

голын хөндийд хийсэн чулуун зэвсгийн малтлага болон хайгуул 

судалгааны урьдчилсан үр дүн 

89 С.Далантай. Сайнхарын голоос илэрсэн шинэ чулуун зэвсгийн 

үеийн суурин 

104 Ц.Болорбат, Г.Лхүндэв. Санамсаргүй олдсон чулуун багаж 

зэвсгүүд 

109 Ц.Төрбат. Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийг нягтлах нь 

123 Н.Батболд. Хадны зураг эртний нүүдэлчдийн шүтлэг бишрэл, 

оршуулгын зан үйлтэй холбогдох нь (Говийн бүсийн хадны 

зургийн хэрэглэгдэхүүнээр) 

137 Ц.Болорбат, Б.Бадма-Оюу. Баян-Өлзийт уулын хадны зосон зураг 

142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs 

164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery 

of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the 

Khanuy Valley 

175 Ж.Баярсайхан. Буган хөшөөд дээрх гахайн дүрслэл, түүний утга 

бэлгэдлийн тухай 

185 Б.Жаргалан, Г.Галдан, У.Гарднер. Тарвагатайн голын хөндийд 

хийж буй судалгаа ба археологийн онол, арга зүйн асуудал 

205 Б.Бадма-Оюу. Төв Азийн амьтны загварт урлаг дахь домгийн 

амьтан грифон 

214 З.Батсайхан. Тамирын Улаан хошуунд хүннү булш малтсан тухай 

236 Ч.Ерөөл-Эрдэнэ. Гол модны Хүннүгийн язгууртны оршуулгын 

газрын байрлал зүйн судалгаа 

3

245 Д.Цэвээндорж, Н.Эрдэнэ-Очир. Ноён уулын Хүннүгийн 

язгууртны булшнаас илэрсэн хивс, нэхмэл эдлэл 

253 Л.Ишцэрэн, Т.Сасада. Хүннүгийн төмрийн хүдэр хайлуулах 

зуухны судалгааны зарим асуудал 

264 Г.Эрэгзэн, Л.Ишцэрэн. Худгийн халзангийн олдворын холбогдох 

он цаг ба Жужаны археологийн дурсгалын судалгааны асуудалд 

277 Н.Батболд, С.Цэрэнням, Ц.Батхишиг. Бадрахын дээд усны 

тамганы дүрслэл 

283 Ч.Амартүвшин, О.Батзориг. Монгол нутаг дахь хүн чулуун 

хөшөөний судалгааны асуудалд (Газарзүйн мэдээллийн санд 

тулгуурласан дүн шинжилгээ) 

305 А.Энхтөр, Л.Мөнхбаяр, Г.Батболд, Ц.Буянхишиг, Т.Хантөгс. 

Хэрлэн Барс-1 хотын суваргад малтлага судалгаа хийсэн нь 

316 Г.Батболд. Хэрлэн голын Хатун хот буюу Хэ Дун Чэн 

323 Н.Батболд, Ц.Амгалантөгс, Б.Эрдэнэ. Дорноговь аймгийн Хэцүү 

уулын агуйгаас илэрсэн хүний ясны олдворууд 

329 Я.Цэрэндагва, Ж.Шнейдер, С.Далантай. Их Нартаас шинээр 

илэрсэн хадны оршуулгын дурсгалууд 

344 У.Эрдэнэбат. Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Дунд 

нурууны хадны оршуулгын дурсгалууд 

366 Б.Батдалай. Ясангийн хар толгойн бүлэг булш 

379 Ч.Амартүвшин, Д.Бөхчулуун. Монгол дахь “түүхэн археологи”- 

ийн судалгааны зарим асуудалд 

388 М.Баярсайхан. Амьтны шүдээр нас тодорхойлох аргын тухай 

Товч мэдээлэл 

393 2014 онд Археологийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан 

эрдэм шинжилгээний хурал, үзэсгэлэн 

397 2014 онд хэвлэгдсэн ном, бүтээлийн танилцуулга 

402 Эмгэнэл: Сергей Владимирович Данилов/1950-2014/ 

411 Зохиогчдын танилцуулга 

4

CONTENTS 

7 B.Gunchinsuren, D.Odsuren, G.Lkhundev. A Stone Age site 

at Sharilyn Uul 

15 B.Tsogtbaatar, Kh.Purevjal. A Stone Age camp site at Achaat Uul 

26 S.A.Gladyshev, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, E.P.Rybin, D.Odsuren, 

A.M.Khatsenovich, A.V.Tabarev. Preliminary results of the study of 

Paleolithic site Harganyn gol-5, Northern Mongolia. 

45 E.P.Rybin, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, А.М.Khatsenovich, 

Р.А.Shelepaev, D.Оdsuren, N.А.Кuliк. Excavation at stratigraphic site 

Tulbur-21 in 2014 

58 Ya.Tserendagva. Stone tools from the Ulaanburgas Site 

75 G.Lkhundev, B.Gunchinsuren, D.Bazargur, G.Angaragdulguun. 

Preliminary result from the survey and excavation on Stone Age sites at 

Egiin Gol valley 

89 S.Dalantai. New Neolithic site in the Sainkhar river 

104 Ts.Bolorbat, G.Lkhundev. Accidentally found stone tools 

109 Ts.Turbat. Reconsidering the name of the archaeological culture 

“Khemcek” 

123 N.Batbold. Links between petroglyphs and beliefs and funeral practices 

of ancient nomads (Based on petroglyphs of the Gobi) 

137 Ts.Bolorbat, B.Badma-Oyu. New ocher rock paintings of Bayan-ulziit 

mountain 

142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs 

164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery 

of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the 

Khanuy Valley 

175 J.Bayarsaikhan. Boar images on Deer stones and their symbolic 

meanings 

185 B.Jargalan, G.Galdan, W.Gardner. Ongoing research in the valley of 

Tarvagatai river and theoretical and methodological issues in archaeology 

205 B.Badma-Oyu. The mystic creature griffin of the Central Asian animal 

style art 

214 Z.Batsaikhan. Archaeological excavation on some Xiongnu burials at 

Tamiryn Ulaan Khoshuu 

236 Ch.Yeruul-Erdene. Topographic study of Gol mod Xiongnu aristocratic 

cemetery 

245 D.Tseveendorj, N.Erdene-Ochir. A carpet and a woven item that uncovered 

from the Xiongnu elite tomb 

5

253 L.Ishtseren, T.Sasada. To the issue on the iron production of the 

Xiongnu 

264 G.Eregzen, L.Ishtseren. The age of artifacts found at Khudgiin Khalzan 

and to the issue on the Joujan archaeology 

277 N.Batbold, S.Tserennyam, Ts.Batkhishig. Tamga images at Badrakhyn 

deed us 

283 Ch.Amartuvshin, O.Batzorig. To the issue of human stone statue studies 

within the territory of Mongolia (Analysis based upon GIS 

database) 

305 A.Enkhtur, L.Munkhbayar, G.Batbold, Ts.Buyankhishig, T.Khantugs. 

Preliminary result of excavation on Stupa of Kherlen Bars-1 

316 G.Batbold. He Dong Cheng the Khatun city of Kherlen river 

323 N.Batbold, Ts.Amgalantugs, B.Erdene. Human bones found in cave of 

Mt. Khetsuu 

329 Ya.Tserendagva, J.Schneider, S.Dalantai. Newly discovered cave 

burials at Ikh Nart 

344 U.Erdenebat. Some findings of cave burial of Dundnuruu, 

Bayan-undur soum, Bayankhongor province 

366 B.Batdalai. A cluster of burials at Yasangiin Khar Tolgoi 

379 Ch.Amartuvshin, D.Bukhchuluun. “Historical archaeology” in 

Mongolia: conceptual issues 

388 M.Bayarsaikhan. Determining the age of animals by their teeth 

Information 

393 Conferences and exhibitions held in 2014 

by the Institute of Archaeology 

397 Introduction to publications 2014 

402 Commiseration: Sergei Vladimirovich Danilov/1950-2014/ 

411 Index of authors 

6

Tomus XXXIV Fasciculus 1 


INSTITUTI ARCHAEOLOGICI 

ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE 

Tomus XXXIV 2014 Fasciculus 1 

Б. Гүнчинсүрэн, Д. Одсүрэн, Г. Лхүндэв 

ШАРИЛЫН УУЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ДУРСГАЛ 

Монгол орны говийн бүс нутгаас эрт үед хүмүүс амьдарч байсны ул 

мөр бүхий чулуун зэвсгийн харилцан адилгүй үед холбогдох дурсгалт 

газрууд шинээр олдсоор байгаагийн нэг нь энд өгүүлэх “Шарилын уул”- 

ын дурсгалт газар юм. Уг дурсгалт газар Дорноговь аймгийн Мандах сумын 

нутаг Жирэмийн элсний урдуур үргэлжлэн тогтсон “Шарилын уул” 

хэмээх хадархаг өндөр уулсын зүүн хэсэг ханалсан цохио хадтай уулын 

өвөр бэлийн нөмөр дулаан газарт, умард өргөрөгийн 43040’25.9’’, зүүн 

уртрагийн 108009’01.8’’ солбицолд, далайн түвшнөөс дээш 958 м өндөрт 

оршино. 

Шарилын уул нь Өлгий уулын баруун хойд хэсэг бөгөөд ШУА-ийн 

Археологийн хүрээлэнгийн судалгааны хэсэг 2013 оны намар хайгуул 

судалгааны ажлын явцад тухайн дурсгалт газрыг илрүүлсэн юм [Болдхуяг 

нар, 2013-61: 39]. Биднийг энд хайгуул судалгааны ажил гүйцэтгэх явцад 

чулуун зэвсэг олдсон яг тэр орчмын газрын нэрийг мэдэх нутгийн хүн 

тааралдаагүй тул дурсгалт газрын нэрийг оноохдоо 1:100.000 машстабтай 

зургийг баримтлав. 

Шарилын уул орчмын бүс нутаг нь геоморфологийн хувьд Дундговь - 

Өмнөговийн мужийн Галба-Өөшийн говийн дэд мужид хамаарна [Монгол 

улсын., 2009: 66-67, 99]. 

Чулуун зэвсгийн олдворууд уулын өвөр бэлийн нарийн жалганы ирмэг, 

налуу газарт ойролцоогоор 30х30 м хэмжээтэй талбайд шигүү нягтралтай 

тархжээ. 

Чулуун зэвсгүүдийг уулын өвөр бэл болон хажуугийн дэнжийг битүү 

бүрхсэн галт уулын гаралтай, хатуулаг сайтай хүрэн өнгийн хүрмэн 

чулуугаар хийсэн байна. Ийм төрлийн чулуугаар зэвсэг хийсэн хуучин 

чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалт газрууд говийн бүс нутагт, тухайлбал 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оюу толгой орчимд болон Зүрх 

уул зэрэг газруудаас илрээд байгаа билээ. Энэ нь тухайн бүс нутагт ийм 

төрлийн чулуу элбэг, нөгөө талаар уг чулууны хатуулаг чанартай холбоотой 

юм. 

Шарилын уулын чулуун зэвсгийн олдворууд бага талбайд олон тоогоор 

орших тул бид сонголтын зарчмаар тухайн дурсгалт газрын тухай мэдээлэл 

өгөх олдворуудыг түүвэрлэн цуглуулсан юм. 

Шарилын уулын чулуун зэвсгийн олдворуудын анхдагч цуулалтын 

7

STUDIA ARCHAEOLOGICA 2014 

хэсэг нь урьдчилан засч бэлтгэлгүйгээр эмх замбараагүй гүйцэтгэсэн 

цуулалт бүхий том хэмжээтэй бэлдэцүүдээр илэрхийлэгдэнэ. Ийм үлдэц 

хэлбэрийн эдлэл хоёр байгаагийн эхнийх нь том хэмжээтэй хагархайн нэг 

талаас нь шулуун цуулалт хийх аргаар хэд хэдэн залтас цуулан авсан байна 

(зураг 2. 2). Дараагийн эдлэлийг баргил залтас ашиглан хийжээ. Залтасны 

цохилтын товгор бүхий ар талыг цохилтын талбай болгон ашиглаж шулуун 

цуулалт хийсний хэд хэдэн ором нүүрэн талд нь хадгалаган үлдсэн байна. 

Багаж зэвсэг буюу хоёрдогч боловсруулалт хийсэн олдворууд нь гилбэр, 

хянгар, хутга, шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг, цүүц, долгио иртэй эдлэл, 

ирлэсэн залтас болон бэлдэцээс бүрдэнэ. 

Гилбэр. Уртавтар навчин хэлбэртэй бөгөөд гадаргуугийн ихэнх хэсэгтээ 

чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан нэг төвгөр тал нь хоёр хажуугийн урт 

ирмэгээс хөндлөн чиглэлтэй цуулалтууд хийгдсэн оромтой. Нөгөө тал нь 

харьцангуй тэгш. Бүх хөвөө ирмэгээс нь цуулалт хийх аргаар ирлэн зассан 

бөгөөд гол тэнхлэгийг нь дагасан нилээд урт зурвас хэсэгт чулууны өнгөн 

бүрхүүл үлджээ. Гилбэрийн хагас дугуй хэлбэрийн суурийг гол төлөв 

ар талаас нь жижиг цуулалтаар зассан байх бөгөөд нүүрэн талд нь гол 

тэнхлэгийн дагуу хийгдсэн цуулалтын тод ором мэдэгдэж байна. Үзүүрийг 

зөвхөн нэг талаас нь засчээ (зураг 3. 6). 

Хянгар. Урьдчилан засч бэлтгээгүй чулуугаар хийжээ. Түүхий эдийн 

хажуугийн урт ирмэгийг нэг талаас нь том холточсон налуу ирээр ирлэх 

явцад зарим хэсэгтээ хүнхэр, тэгш ирмэг бэлтгэгдсэн байна. Ир бүхий 

ирмэгийн дээд хэсэгт хөндлөн цуулалт, богино хөндлөн ирмэгээс нь 

шулуун цуулалт хийсэн хэд хэдэн ором ажиглагдана (зураг 3. 4). 

Хутга маягийн зэвсэг. Зуувандуу хэлбэртэй бөгөөд урьдчилан засч 

бэлтгээгүй байгалийн чулуугаар хийжээ. Чулууны нэг хажуу нь зузаан, 

нөгөө хажуу нь ирлэхэд дөхөмтэй нимгэн юм. Ирлэлтийг нимгэн урт 

захын хоёр талаас хөндлөн чиглэлтэй солбисон цуулалт хийх аргаар 

гүйцэтгэсний дүнд нилээд долгиотой нарийн хурц ирмэгтэй болсон байна 

(зураг 3. 5). 

Шүдлэг хүнхэр ирт. Зөв бус хэлбэртэй, том хэмжээтэй залтсаар хийжээ. 

Залтасны нэг хажуугийн гадагшаа ялимгүй нумарсан ирмэгийг голчлон 

ар талаас нь жижиг ирээр ирлэн хоорондоо хүнхэр ирээр тусгаарлагдсан 

шүдэрхэг ирмэгийг бий болгожээ (зураг 2. 3). 

Цүүц. Анхдагч цуулдас ашиглан хийжээ. Цуулдасны төгсгөлийн 

хөндлөн ирмэгийг нэг талаас нь хагас босоо холточсон хүнхэр ирээр ирлэж 

бэлтгэсэн байна (зураг 2. 5). 

Долгио иртэй эдлэл. Өргөн залтасны цохилтын талбайн үлдэгдэл бүхий 

урт ирмэгийг хоёр талаас нь солбин цохих явцад хүчтэй долгиотсон хурц 

ирмэг бэлтгэгдсэн байна (зураг 3. 2). Мөн тэгш өнцөгт маягийн хэлбэртэй 

том хэмжээтэй залтасны нэг ирмэгийн хоёр хэсэгт хүчтэй цохилт хийж 

хурц долгио ирмэг гаргажээ (зураг 2. 1). Эдгээр зэвсгүүдийн хэв шинж, 

ирлэлтийн байдал зэргээс харахад гүйцэт засагдалгүй үлдсэн байна. 

Ирлэсэн залтас. Эхнийх нь гадаргуудаа өмнөх цуулалтын ул мөрийг 

хадгалсан хоёрдогч залтасны төрөлд хамаарна. Түүний нэг булангийн ташуу 

ирмэгийг хагас босоо ирээр ирлэж дунд хэсэгт нь мохоо үзүүр гаргажээ 

8


(зураг 3. 4). Нөгөөх нь том хэмжээтэй чулуунаас цуулж авсан таван өнцөгт 

маягийн хэлбэртэй баргил залтас юм. Залтасны нэг хажуугийн шулуун 

ирмэгийг налуу ирээр ирлэн зассан бөгөөд элэгдлийн улмаас мэдэгдэхгүй 

шахам болжээ. 

Бэлдэц. Уртавтар зууван хэлбэртэй бөгөөд түүний суурийг ар талаас нь 

хөндлөн цуулалтууд хийх аргаар зассан байна. Мөн нүүрэн талд нь хажуу 

ирмэгээс хийгдсэн хөндлөн цуулалтын хэд хэдэн ором ажиглагдана (зураг 

3. 6). Энэ эдлэлийг гилбэр, эсвэл хоёр талт зэвсэг хийхээр засч байгаад 

гүйцээлгүй орхисон бололтой. 

Чулуун зэвсэг цуулалтын явцад бий болсон үйлдвэрлэлийн хаягдал 

тухайн дурсгалт газар олон тоогоор байх бөгөөд бид сонголтын зарчмаар 

цөөн тооны эдлэлийг түүвэрлэн цуглуулсан юм. Бидний цуглуулсан 

залтсууд хэмжээгээрээ том (5 ш), дундаж (3 ш) хэмээн ангилагдана. Эдгээр 

залтасны ихэнх (5 ш) нь гадаргуудаа чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан 

анхдагч цуулдас юм. Бусад нь цуулалтын ул мөртэй хоёрдогч залтасны 

төрөлд хамаарна. Цуулдас (6 ш)-уудын 5 нь бүтэн, 1 нь үзүүр хэсгийн 

хугархай юм. Тэдгээрийн олонх гадаргуудаа ямар нэг өмнөх цуулалтын ул 

мөргүй анхдагч цуулдасны ангилалд хамаарна. Ялтас хоёр байгаагийн нэг 

нь бүтэн, нөгөөх нь үзүүр хэсгийн хугархай юм. 

Шарилын уулын энэхүү дурсгалт газар нь хэдийгээр бага талбайд 

олдворууд тархсан, соёлт давхаргагүй ил суурин боловч олдворуудын 

төрөл зүйлээс харахад ихээхэн сонирхолтой дурсгал юм. Бид энэ дурсгалт 

газрын холбогдох он цагийн асуудлыг бусад ил суурингуудын нэгэн адил 

харьцуулсан судалгааны үндсэн дээр дэвшүүлж байна. 

Олдворуудын анхдагч цуулалт нь замбараагүй цуулалт бүхий үлдэц 

хэлбэрийн хоёр эдлэлээр илэрхийлэгдэх бөгөөд тэдгээрийг урьдчилан 

засч бэлтгээгүй цуулалт бүхий хагархай болон том баргил залтасны нэг 

тэгш талыг цохилтын талбай болгон ашиглаж залтас болон богино хэмтэй 

ялтас цуулахад зориулагджээ. Ялтас, цуулдас залтсуудын дийлэнх хэсэг 

гадаргуудаа чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалсан анхдагч цуулдасны төрөлд 

хамаарна. Ялангуяа залтсууд нь том баргил хэмжээтэй, цохилтын төвгөр 

маш том байгаа зэрэг нь нилээд эртний шинжтэйн дээр анхдагч цуулалт 

нь ерөнхийдөө урьдчилан бэлтгээгүй том цул чулуунаас хийгдэж байсныг 

гэрчилнэ. 

Эдгээртэй яг адил анхдагч залтсууд олон тоогоор гарсан дурсгал бол 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Оюу толгойн ойролцоох суурин, 

Өвөрхангай аймгийн Богд сумын төвийн дэргэдэх дурсгал зэргийг нэрлэж 

болно. Академич Д. Дорж Богд сумын төвийн дэргэдэх дугуйрсан дов 

толгодын дэнжээс илрүүлсэн суурингийн залтсуудын тухай “Залтсуудын 

цохилуурын төвгөр асар том ба тэр нь залтасны талбайн ихэнх хэсгийг 

эзлэн залтасны уртрагийн дагуу буй хажуу талд байрласан нь он цагийн 

хувьд маш эртний болохыг зааж буй үзүүлэлт болно” хэмээсэн бөгөөд 

үйлдвэрлэлийн хаягдлуудтай хамт олдсон үлдэцүүдэд үндэслэн дунд 

палеолитын үед холбогдуулан үзсэн байна [Дорж, 1991: 73-74]. Шарилын 

уулын чулуун зэвсгийн олдворуудын анхдагч цуулалтын арга барилыг 

нарийн тодорхойлох олдвор олдоогүй бөгөөд үлдэц хэлбэрийн эдлэл, 

9


цуулдсуудад тулгуурлан том хэмжээтэй түүхий эдээр хийгдсэн эмх цэгцгүй 

цуулалтанд үндэслэж байсан хэмээн үзэж байна. Анхдагч цуулалтын арга 

ажиллагаанд леваллуагийн цуулалтын арга ажиглагдахгүй байгаа нь мөн 

энэ дурсгал харьцангуй эрт үед холбогдох нэг баримт юм. 

Зэвсгийн төрөлд хамаарах эдлэлүүдийн дотор ихээхэн сонирхолтой 

нь гилбэр зэвсэг юм. Эгц урдаасаа харагдах байдал нь уртавтар навчин 

хэлбэртэй бөгөөд төвгөр нэг талынхаа ихэнх хэсэгт чулууны өнгөн 

бүрхүүлээ хадгалсан байгаа нь уг эдлэлийг гүйцэд засч бэлтгээгүйг 

илтгэнэ. Гилбэр зэвсэг нь дунд хэсгээрээ хугарсан байдалтай олдсон. 

Эртний урлаач гилбэрийг засах явцад хугарсан тул тэр чигээр нь орхисон 

бололтой бөгөөд энэ нь мөн уг эдлэлийн гадаргуу элэгдэлгүй, түүнийг 

хэрэглэсэн шинж тэмдэггүй байгаагаас мэдэгдэж байна. 

Гэвч энэхүү гилбэр зэвсгийг бид тухайн суурингийн он цагийн асуудлыг 

баримжаалах нэгэн гол хэрэглэгдэхүүн хэмээн үзэж байгаа юм. 

Францын археологич Ф.Борд энэ төрлийн гилбэрийг бифасын нэг төрөл 

зүйл, фикрон хэлбэрийн зэвсэг хэмээн тодорхойлсон байдаг. 

Монгол улсын нутаг дэвсгэрт Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын 

нутаг Ярх, Мандалговь сумын төвөөс хойд зүгт 60 км орчимд байрлах Ёроол 

говь, Өмнөговь аймгийн Оцон Мааньт зэрэг газруудаас гилбэр зэвсэг 

бүхий дурсгалт газрууд илэрч олдож байжээ [Окладников, 1986: 9-16]. Мөн 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Булан тойром гэдэг газраас хүрэн 

улаан өнгийн хасын төрлийн чулуугаар хийсэн жижгэвтэр хэмжээтэй 

гилбэр зэвсэг олдсоныг судлаач Я. Цэрэндагва нийтлэж, дунд палеолитын 

үед холбогдох боломжтой хэмээн үзсэн байна [Цэрэндагва, 2010: 7]. Европ, 

Африк, Дундад Азийн доод палеолитын ашелийн үеэс дунд палеолитын 

үед холбогдох дурсгалуудад ийм төрлийн гилбэр зэвсэг нилээд тааралдаж 

байна. Хөрш зэргэлдээ Хятадын Шаньси мужийн Дагудуйшань уулын 

чулуун зэвсгийн дурсгалт газраас Шарилын уулын гилбэр зэвсэгтэй 

хэлбэр, хийцийн хувьд адил төстэй нэгэн зэвсэг олдсоныг С. Кучера жадны 

үзүүр хэмээн тодорхойлж, тухайн суурингийн холбогдох он цагийг хуучин 

чулуун зэвсгийн дээд үед хамаатуулжээ [Кучера, 1996: 228-232]. 

Шарилын уулын энэхүү гилбэр хэдийгээр гүйцэд засагдаагүй хаягдсан 

боловч хийцийн хувьд харьцангуй уртай, том хэмжээтэй бөгөөд тэртээ 

Европ, Африкийн гилбэр зэвсгийн дурсгалуудтай адилсах дурсгал 

Монголын говь нутагт байгааг дахин баталснаараа эрдэм шинжилгээний 

чухал ач холбогдолтой юм. 

Зэвсгийн бусад төрөл болох хянгар, хутга зэргийг мөн л урьдчилан 

бэлтгээгүй байгалийн чулууны хөвөө ирмэгийг хагачин ирлэх аргаар 

бэлтгэжээ. Харин залтсаар хийсэн таслах, хэрчих зориулалт бүхий 

эдлэлүүдийн ирлэлтийн байдлаас үзэхэд тэдгээрийг бүрэн гүйцэд 

боловсруулалгүй голчлон нэг хажуу ирмэгийг хоёр талаас нь хүчтэй 

цуулалт хийх аргаар том том хагалан долгио ирмэг гаргасан байна. Мөн 

болхидуу ирлэсэн шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг, ирлэсэн залтас зэрэг нь 

дунд палеолитын үед холбогдох боломжтой юм. Зэвсгийн төрөл зүйлийн 

өөр нэг сонирхолтой олдвор бол цуулдасны төгсгөлийн хөндлөн ирмэгийг 

налуу ирээр ирлэсэн цүүц юм. Цүүц хэлбэрийн зэвсэг ашель болон 

10


мустьен үеийн дурсгалуудад нилээд тааралдах боловч дээд палеолитын 

үед өргөнөөр тархсан байна. Цүүцийг мод боловсруулах үйлд хэрэглэж 

байсан хэмээн үздэг. 

Шарилын уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын олдворуудын 

харьцуулсан судалгааны дүнд анхдагч цуулалтын арга барил болон 

гилбэр зэвсгийн хэв шинжид дулдуйдан доод палеолитын төгсгөл, дунд 

палеолитын эхэн үед хамаарах боломжтой хэмээн үзэж байна. 

Чулуун зэвсгийн олдворууд харьцангуй бага талбайд шигүү тархсан 

байгаагаас үзэхэд энд хүн удаан хугацаанд оршин суугаагүй, чулуун зэвсэг 

хийх сайн чанарын түүхий эдэд тулгуурласан түр хугацаагаар буудаллах 

дархны газар байж болох магадлалтай юм. Мөн хуучин чулуун зэвсгийн хэв 

шинжит олдворуудаас гадна мана, хасын төрлийн чулуу ашиглан хийсэн 

шинэ чулуун зэвсгийн хэв шинжийг илэрхийлэх цөөн тооны олдвор 

олдсоныг тэмдэглэе. 

Шарилын уулын хадархаг тогтоц нь ерөнхийдөө хатуулаг сайтай хүрэн 

өнгийн хүрмэн чулуунаас бүрдэх бөгөөд цаашдын хайгуул судалгааны 

дүнд энэ бүс нутгаас чулуун зэвсгийн дурсгал бүхий өөр олон суурин газар 

илрүүлэх боломжтой юм. 

Summary: 

B.Gunchinsuren, D.Odsuren, G.Lkhundev 

STONE AGE SITE AT SHARILYN UUL 

This article presents a Stone Age site discovered in 2013 at Sharilyn Uul in 

Mandakh soum territory, Dornogovi province. This is an open site that preserves 

artifacts on the ground surface but lacks in cultural layers. A few artifacts that 

would describe primary reduction as well as several types of stones tools were 

collected during the archaeological investigation. These stone tools were used in 

various tasks and the most interesting tools amongst them are handaxes. These 

are nearly identical to the Micoquehandaxes with their applied technique and 

typology. According to the comparative analyses and the technique of primary 

reduction and typology of handaxes this newly discovered site of Sharilyn Uul 

can be dated back to the end of the Lower Paleolithic and the beginning of the 

Middle Paleolithic. 

Stone tools of this site are densely scattered in a relatively small area 

suggesting that ancient people had not lived here for a long time. More likely 

the site was a temporary workshop in which people lived and made their stone 

tools basing on high quality raw materials. 

Ном зүй 

Болдхуяг нар, 2013-61- Болдхуяг Д., Лхүндэв Г., Амгалантөгс Ц., Эрдэнэ 

Б., Одсүрэн Д., Дашдорж Б. “Айбекс Лэнд Монголиа” ХХК-ийн 

Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутаг дахь “Энгэр сухайтын тал” 

11


нэртэй тусгай зөвшөөрлийн талбай: Археологийн авран хамгаалах 

хайгуул судалгааны тайлан. Улаанбаатар, АХГБСХ, т.1-52. 

Дорж, 1991 - Дорж Д. Дунд ба дээд палеолитын үеийн Монгол орон. 

ШУАМ, №3, Улаанбаатар, т. 72-80. 

Монгол улсын., 2009 - Монгол улсын үндэсний атлас. Улаанбаатар, т.3-248. 

Окладников, 1986 - Окладников А.П. Палеолит Монголии. Новосибирск, 

стр. 5-231. 

Кучера, 1996 - Кучера С. Дрейвнейшая и древняя история Китая. Москва, 

стр. 4-431. 

Цэрэндагва, 2010 - Цэрэндагва Я. Ханбогдоос олдсон содон чулуун багаж 

зэвсгүүд. // Acta historica. Tomus XI, Fasc, 1. Улаанбаатар, т.7-10. 

Зураг 1. Шарилын уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын байршил 

12


Зураг 2. 

Долгио иртэй зэвсэг-1; 

үлдэц-2; шүдлэг хүнхэр иртэй эдлэл-3; 

хянгар-4; цүүц-5; баргил залтас-6 

Зураг 3. 

Гилбэр-1; цуулдас-2; 

долгио иртэй эдлэл-3; 

ирлэсэн залтас-4; хутга-5; бэлдэц-6 

13


14 

Зураг 4. 

Анхдагч баргил залтас-1, 2; бэлдэц-3; шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг-4; 

хутга-5; цуулдас-6; цүүц-7; гилбэр-8






Б. Цогтбаатар, Х. Пүрэвжал 

АЧААТ УУЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН СУУРИН 

Удиртгал 

Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутаг Ачаат уул нь эртний түүхийн 

үе үеийн дурсгалыг хадгалсан нутаг юм. Бид энэ өгүүлэлд Ачаат уулын 

чулуун зэвсгийн суурингийн үйлдвэрлэлийн онцлог, он цагийн хамаарлын 

тухай товч танилцуулж байна. 

Ачаат уул нь Баянмөнх, Уяат зэрэг бэсрэг нурууд болон ганц нэгээр 

өргөрөгийн дагуу чиглэлтэй цувран орших уулсын зүүн шувтарга 

үзүүрийн ноёлог өндөр хэсэг нь бөгөөд Мөнххаан сумын төвөөс зүүн урагш 

16 км зайд, Улаанбаатар-Баруун-Урт чиглэлийн авто замын чанх урд талд 

оршино (д.т.д. 1357 м). 

Уулын өвөр бэл, дунд дэвсгээр дугуй болон зууван дугуй хэлбэрийн 

дараастай дундад зууны үед холбогдох булш оршуулгын дурсгал олон 

бий. 2005 онд МУИС-ийн багш, доктор З.Батсайхан Ачаат уулаас 57 булш 

илрүүлэн бүртгэж, 3 булшийг малтан судалсан үр дүнгээ нийтлүүлжээ 

[Батсайхан, 2006]. 

Чулуун зэвсгийн олдворууд уулын бэл, дунд хэсгээр цөөн тоогоор 

тааралдах бөгөөд уулын дээд бие буюу ханан хадны нөмөрт байх тэгшивтэр 

дэвсгийн 250х50 метр хэмжээтэй талбайд харьцангуй нягтшилтай 

хадгалагдан үлдсэн байна. Энэ хэсэг нь наран ээвэр нөмөр дулаан, хааш 

хаашаагаа алсын бараа сайтар харагдахуйц байрлалтай тул эртний хүн 

суурьшин амьдарч чулуугаар багаж зэвсгээ үйлдэж байжээ. Ачаат уулаас 

МУИС-ийн НШУС-ийн Археологи, антропологийн тэнхимийн оюутны 

дадлага болон “Дорнод Монгол” төслийн хүрээнд 2004 – 2008 онуудад 87 

ш чулуун зэвсгийн олдвор цуглуулжээ. 

2012 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн судалгааны хэсэг 

Ачаат уулын чулуун зэвсгийн суурингийн олдворын тархалт, байршлыг 

тодорхойлох зорилгоор түр саатан ажиллахдаа 108 ш чулуун зэвсгийн 

олдвор түүвэрлэн цуглуулсан байна. 

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөг болон МУИС-ийн 

сан хөмрөгт хадгалагдаж буй Ачаат уулаас түүврийн аргаар цуглуулсан 

195 ш чулуун эдлэлийг уг өгүүллийг бичихдээ үндсэн хэрэглэгдэхүүнээр 

ашиглав. 

Эндэхийн чулуун зэвсэг бэлтгэхэд ашигласан үндсэн түүхий эд нь уулын 

15


хадархаг тогтоцыг бүрдүүлж буй улаан хүрэн өнгийн хатуу цахиурлаг 

чулуу юм. Түүхий эд нь цахиурын төрөлд (Түффит, Tuff, Tuffiete) багтах 

бөгөөд зарим тохиолдолд чулуу өөр дээрээ элсэрхэг, бөлсөрхөг ширхэгийг 

агуулсан байна. 

Олдворын ангилал 

Чулуун зэвсгийн олдворын анхдагч цуулалтын хэсэг нь 25 ш эдлэлээс 

бүрдэх бөгөөд бүх олдворын 12.8 хувийг эзэлнэ. Тэдгээр нь үлдэц (21 ш), 

бэлдэц (2 ш), цуулалт бүхий хагархай (2 ш)хэмээн ангилагдана. 

Анхдагч цуулалт ба багаж зэвсгийн төрлийн олдворуудын хүснэгт 

Олдворуудын төрөл зүйл 

Тоо 

Анхдагч цуулалт 

Бэлдэц 

2 ш 

Үлдэц 

21 ш 

Цуулалт бүхий хагархай 

2 ш 

Зэвсгийн төрөл зүйл 

Харуул 

1 ш 

Ирлэсэн цуулдас 

1 ш 

Хосолмол зэвсэг 

2 ш 

Өвөрмөц зэвсэг 

1 ш 

Хутга хэлбэрийн зэвсэг 

2 ш 

Бифас 

1 ш 

Хусуур 

1 ш 

Ирлэсэн хавтгай чулуу 

1 ш 

Хянгар 

3 ш 

Шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг 

6 ш 

Ирлэсэн залтас 

7 ш 

Ирлэсэн ялтас 

11 ш 

Нийт 

62 ш 

Үлдцүүдийн цохилтын талбайг зориуд засч бэлтгэсэн, чулууны 

хөндөгдөөгүй тэгш гадаргууг цохих талбай болгон ашигласан ерөнхий 

байдал зонхилно. Мөн тал бүрээс нь төв рүү чиглэсэн цацарган цуулалтын 

зарчмаар үйлдэгдсэн таргил үлдэц хоёр байгаа нь ихээхэн сонирхолтой 

юм. 

Нэгдүгээр таргил үлдцийн бүх зах ирмэгээс төв рүү чиглэлтэй хийгдсэн 

цацарган цуулалтын зарчмаар залтас, ялтас цуулан авсан ул мөрийг 

хадгалжээ. Ингэхдээ түүний нэг тал нь олон удаагийн дараалсан залтас 

ялтас цуулан авах ажиллагааны дүнд тэгширсэн байна. 

16


Чулуун зэвсгийн олдворын ангилал 

Нөгөө талын бүх хөвөө ирмэгээс дээрхийн адил төв рүү чиглүүлэн 

залтас, жижиг ялтас цуулж авсан байх бөгөөд гол хэсэгт нь ялимгүй товгор 

хэсэг үлдсэн байна. Энэ нь уг гадаргууд сүүлийн цуулалт хийгдэлгүй 

орхигдсонтой холбоотой бололтой. Цохилтын талбай болох зах ирмэгүүд 

нь олон удаагийн цуулалтын дүнд нимгэрч хортон үүссэн байна (зураг 

2. 3). Хоёрдахь нь бүх хөвөө захаас нь төв рүү чиглэлтэйгээр цацарган 

цуулалтын зарчмын дагуу жижиг залтас, нарийн ялтас цуулан авч байсан 

таргил үлдэц юм. Түүний нэг талын гадаргуу нь тал бүрээс залтас цуулан 

авах явцад тэгш болжээ. Эсрэг талын гадаргуу нь мөн адил тал бүрээс 

цохилт хийж залтас, ялтас цуулан авсан ул мөртэй бөгөөд цуулалтуудын 

нийлсэн огтлолцол нь нэгдүгээр үлдцийн адил товгор хэлбэртэй (зураг 3. 

1). 

Ачаат уулаас илэрсэн чулуун эдлэлүүдийн төрөл зүйлд 37 ш зэвсэг 

хамаарагдах агаад энэ нь бүх цуглуулгын 18.9 хувийг эзэлнэ. Эдгээр нь 

харуул, хусуур, өвөрмөц зэвсэг, ирлэсэн хавтгай чулуу, бифас болон 

ирлэсэн цуулдас, хутга хэлбэрийн зэвсэг (2 ш), хосолмол зэвсэг (2 ш), 

xянгар (3 ш), шүдлэг хүнхэр ирт зэвсэг (6 ш), ирлэсэн ялтас (11 ш), ирлэсэн 

залтас (7 ш) юм. 

Зэвсгүүд үүрэг зориулалт, ирлэлтийн байдлаараа ялгаатай төрөл 

зүйлд ангилагдах бөгөөд таслах, цавчих, цоолох зориулалт бүхий зэвсэг, 

хянгар, хутга хэлбэрийн зэвсэг байхаас гадна хусах хуулах зориулалт бүхий 

хусуурын төрлийн зэвсэг байна. 

Зэвсгийн төрөл зүйл дотор хоёр талын боловсруулалт бүхий бифас 

байгаа нь онц сонирхолтой юм. Түүнийг улаан хүрэн өнгийн хатуулаг 

ихтэй цахиур чулууг ашиглаж хийсэн байх ба нэг талын гадаргууг хажуу 

ирмэгүүдээс цохьсон хөндлөн цуулалтуудын дүнд нимгэлэн хавтгайлжээ. 

Харин нөгөө талын төв хэсэг нь байгалийн өнгөн бүрхүүлээ хадгалж үлдсэн 

бол хажуу хөвөө ирмэгүүдийг жигд холтчин ирлэжээ. Хэмжээ нь: 130х75 

х20 мм (зураг 2. 4). 

Чулуун зэвсэг үйлдэх цуулалтын арга ажиллагааны явцад бий болсон 

17


үйлдвэрлэлийн хаягдал буюу цуулдасны төрөлд 133 ш эдлэл хамаарах нь 

тухайн дурсгалт газрын бүх цуглуулгын 68.2 хувийг эзэлнэ. 

Эдгээрийг үйлдвэрлэлийн явцад унаж үлдсэн хагархай хэлтэрхий (30 

ш), залтас (45 ш), ялтас (58 ш) хэмээн ангилж болно. 

18 

Дүгнэлт 

Ачаат уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газар нь газрын хөрсөн дээр ил 

задгай орших суурин юм. Ийм төрлийн дурсгалуудын хувьд он цагийн 

хамаарлын асуудлыг тодорхойлоход бэрхшээл тохиолддог боловч хийсэн 

арга барил, он цаг нь баттай тогтоогдсон ижил төстэй дурсгалуудтай 

харьцуулах аргаар хэдий үед хамаарахыг тогтоох боломжтой. 

Ачаатын чулуун зэвсгийн цуглуулгын анхдагч цуулалтыг илэрхийлэх 

эдлэлийн дотор цацарган цуулалтын зарчмаар төв рүү чиглэлтэйгээр зах 

ирмэгүүдээс цуулалт хийсэн таргил үлдэц 2 байгааг дээр дурьдсан. 

Дунд палеолитын үндсэн зэвсэг нь таргил үлдцээс өргөн залтас 

цуулан авч түүний ир ирмэгийг нь дахин засаж хийсэн гурвалжин мэс 

ба хянгар юм. Ерөнхийдөө дунд палеолитын үеийг төлөөлж чадахуйц ач 

холбогдол бүхий үлдэц нь таргил үлдэц бөгөөд уг төрлийн үлдэц манай 

орны палеолитын үед холбогдох соёлт давхаргат болон ил суурингуудад 

элбэг тааралддаг. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц, Олон 

нуур-1, 2, Баяннуур, Ховд аймгийн Ховд-1 суурингуудаас энэ төрлийн 

үлдэц олдсон бөгөөд эдгээрийг бэлтгэсэн цуулалтын ерөнхий арга барил, 

үндсэн хэв шинжээр нь судлаачид мустьен үед холбогдуулан авч үзсэн бол 

Алтанцөгцийн цуглуулгад буй зарим таргил үлдцүүдийг хожуу мустьен 

үед хамааруулан үзсэн байна [Деревянко и др., 1990]. 

Мөн Баянхонгор аймгийн Байдрагийн голын 9-р суурин, Өлзийт сумын 

Нарийн голын 17г, 17е, 24б, 26б, 35-р суурингуудаас таргил үлдцүүд цөөнгүй 

тоотой илэрсэн ба он цагийг нь судлаачид мустьен үе, хожуу мустье болон 

дээд палеолитын үед хамааруулан үзжээ [Деревянко и др., 2000: 37-39, 80- 

82, 86-87, 93-94, 95-96, 100-101]. 

Дээрх төрлийн эдлэл дунд палеолитын үед холбогдохоос гадна дээд 

палеолитын үеийн томоохон дурсгалуудад ч тохиолдоно. Үүний нэг жишээ 

нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт малтсан Орхон-1 соёлт 

давхарга бүхий суурингийн малтлагын 1 болон 2-р талбайн 3-р үе, Орхон-7 

соёлт давхарга бүхий суурингийн 1-р малтлагын талбайн 3 болон 4-р үеэс 

илэрсэн бөгөөд эдгээрийн холбогдох он цагийг Орхон-7 суурингийн 3 

болон 4-р үе 37400±580, Орхон-1 суурингийн 1-3 үеийг 29465±445 [Деревянко 

и др., 2010: 31-33, 60-61] хэмээн баттай тогтоосон. 

Мөн Хятадын умард хэсгийн Шуйдунгоу хэмээх чулуун зэвсгийн 

суурингаас таргил үлдэц илэрдэг бөгөөд бусад олдвор, дээжинд хийсэн 

шинжилгээний дүнгээр 38000±2000, 34000±2000 хэмээн тогтоосон байдаг 

[Деревянко, 2011]. 

Бидний цуглуулганд цохилтын талбайг нь хөндлөн цохилтын дүнд 

бий болгосон аль эсвэл байгалийн тэгш бүрхүүлийг цохилтын талбай 

болгон ашигласан, цохилтын нэг болон хоёр талбайт, цуулалтын нэг болон


хоёр гадаргуут хавтгай үлдцүүд хэд хэд бий. Эдгээр нь нарийн урт ялтас 

цуулан авч байсан ул мөрийг тодорхой харуулж байгаа юм. Ийм төрлийн 

үлдэц Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Төлбөрийн голын 4 болон 15-р 

суурингаас илэрсэн үлдцийн дийлэнх хувийг эзэлдэг. Төлбөр-4 суурингийн 

6-р давхарга 37400±260, 5-р давхарга 26700±300, Төлбөр-15 дурсгалт газрын 7-р 

давхарга 29150±320 жилийн тэртээд холбогдох боломжтойг лабораторийн 

шинжилгээгээр нарийвчлан тогтоосон байдаг. Булган аймгийн Хутаг- 

Өндөр сумын нутаг Эгийн голын савд орших Дөрөлж-1, Дөрөлж-2 хэмээх 

соёлт давхарга бүхий суурингаас дээрх төрлийн үлдэц цөөнгүй илэрсэн 

бөгөөд тэдгээрийн доод давхаргаас илэрсэн шатсан модны үлдэгдэлд 

хийсэн он цаг тогтоох шинжилгээгээр 21.820±190, 22030±180, 29910±310 

31880±800 жилийн тэртээд холбогдохыг тогтоосон байна [Jaubert et al., 2000: 

35]. 

Түүнчлэн Ачаатын чулуун зэвсгийн олдворын дотор 36 ш зэвсгийн зүйл 

байгаа бөгөөд сонирхол татахуйц, он цагийг нь харьцуулан тодорхойлж 

болохуйц нэгэн зэвсэг байгаа нь хоёр талын боловсруулалт бүхий бифас 

юм (зураг 2. 4). Иймэрхүү төрлийн бифас ОХУ-ын Якутын Алдан голын 

Дюкитайн агуйн соёлт давхарга бүхий дурсгалт газраас олон тоотой 

илэрсэн бөгөөд уг дурсгалт газрыг он цагийн хувьд 35-30 мянган жилийн 

өмнөх үед холбогдуулан авч үзсэн байдаг [Мочанов, 2007: 42]. 

Мөн леваллуа маягийн цацарган цуулалт бүхий таргил үлдэц байгаа 

нь дунд палеолитын үеийг төлөөлж чадахуйц гол эдлэл болно. Хоёр 

талт бифас зэвсэг болон нарийн ялтас цуулж авсан үлдэц хэд хэд байгаа 

нь дээд палеолитын эхэн үеийн холбогдох он цаг нь баттай тогтоогдсон 

суурингуудын хэрэглэгдэхүүнтэй ижил байна. Иймээс тус дурсгалт 

газарт мустьен сүүл үеэс дээд палеолитын эхэн үед эртний хүн суурьшин 

амьдарч, чулуун зэвсэг үйлдэж байсан хэмээн үзэж байна. 

Summary: 

A STONE AGE CAMP SITE AT ACHAAT UUL 

B.Tsogtbaatar, Kh.Purevjal 

Applied techniques and chronology of some lithic tools collected from the 

surface of the camp site at Achaat Uul, Munkhkhaan soum, Sukhbaatar province 

(eastern Mongolia) are briefly introduced in this article. According to production 

method of cores and other tools, the site spans from end of the Middle Paleolithic 

to the beginning of the Upper Paleolithic. 

Ном зүй 

Батсайхан, 2006 - Батсайхан З. Шарга, Ачаат ууланд хийсэн археологийн 

судалгаа. //Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and 

Ethnology, Vol.2 №2 (271). 

19


Деревянко и др.., 1990- Деревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С., 

Ларичев В.Е., Петрин В.Т., Девяткин Е.В., Малаева Е. Палеолит и 

неолит Монгольского Алтая. Новосибирск. 

Деревянко и др.., 2010 - Деревянко А.П., Кандыба А.В., Петрин В.Т. 

Палеолит Орхона. Новосибирск. 

Деревянко, 2011 - Деревянко А.П. Верхний палеолит и Африке и Евразии 

и формирование человека современного анатомического типа. 

Новосибирск. С.5-556. 

Мочанов, 2007 - Мочанов Ю.А. Дюктайская бифасиальная традиция 

палеолита Северной Азий. Якутск. 

Jaubert et al., 2000 - Jaubert J., Jarry M., Lacombe S., Leroyer C., Tsogtbaatar 

Dörölj 1 et 2: La transition Paléolithique moyen-Paléolithique supérieur en 

Mongolie. rapport, 2000, АХГБСХ. 

20


Зураг 1. Ачаат уулын байршил 

Зураг 2. 

Хянгар 1, 2; 

mаргил үлдэц-3; 

бифас-4 

21


Зураг 3. 

Таргил үлдэц 1; 

үлдэц-2, 3 

Зураг 4. 

Үлдэц-1, 2; xусуур-3; 

xутга хэлбэрийн зэвсэг-4 

22


Зураг 5. 

Харуул маягийн зэвсэг-1; 

хосолмол зэвсэг-2, 3 

Зураг 6. 

Ирлэсэн залтас-1-6; 

ялтас-7 

23


Зураг 7. 

Ялтас-1-6 

Зураг 8. 

Ирлэсэн залтас-1; 

залтас-2-5; 

ирлэсэн ялтас-6 

24


Зураг 9. 

Ирлэсэн ялтас-1, 3, 5; 

ялтас-2 

Зураг 10. 

Цуулдас-1, 2; 

шүдлэг хүнхэр ирт зэвсэг-3; 

ирлэсэн ялтас-4, 5 

25






26 

С.А. Гладышев, Б. Гунчинсурэн, Ц. Болорбат, Е.П. Рыбин, 

Д. Одсурэн, А.М. Хаценович, А.В. Табарев 

ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИЗУЧЕНИЯ 

ПАЛЕОЛИТИЧЕСКОГО ПАМЯТНИКА ХАРГАНЫН-ГОЛ-5, 

СЕВЕРНАЯ МОНГОЛИЯ 1 

Многослойная стоянка Харганын-Гол-5 была обнаружена в 2012 г. 

во время обследования долины р. Алтаатын-Гол. Местонахождение 

приурочено к делювиальному шлейфу, вытянутому с северо-запада на юговосток, 

и примыкающему к отрогам водораздельного хребта между реками 

Их-Тулбэрийн-Гол и Алтаатын-Гол. Делювиальный шлейф сформировался 

при участии эоловых процессов, что обусловило наличие лессовидных 

отложений. Раскоп, ориентированный с севера на юг, расположен на 

склоне шлейфа, имеющем угол около 40°, его общая площадь за два года 

составила 34 м 2 . 

В отложениях, формирующих культурный слой стоянки, выделено 

шесть культуросодержащих слоев. Описание разреза южной стенки 

приводится сверху вниз от дневной поверхности (Рис.1). 

Слой 1 – археологический горизонт 1. Дерн и поддерновый гумус. 

Мощность слоя не превышает 0,15 м, за исключением многочисленных 

затеков гумуса по норам грызунов и корневой системе растений, и 

сокращается вниз по склону по направлению к южной стенке. 

Слой 2 – археологический горизонт 2. Представляет собой лессовидный, 

сцементированный, белесый песчаный алеврит эолового генезиса, с 

карбонатными стяжениями. Отложения формировались по поверхности 

склона субгоризонтально, без просадочных вертикальных деформаций. 

Мощность слоя составляет около 0,40 м. 

Слой 3 – археологический горизонт 3. Супесчаные отложения серожелтого 

цвета с включениями обломочного материала с неравномерным 

залеганием по склону и с деформациями. Генезис отложений смешанный 

– эоловый с участием делювиальных процессов. Мощность слоя колеблется 

от 0,40 до 0,90 м. 

Слой 4.1 – археологический горизонт 4.1. Представляет собой чередование 

двух видов маломощных слойков, представленных супесью со значительной 

глинистой примесью желто-коричневого цвета с содержанием дресвяно- 

1 

Работа выполнена в рамках программы НИР, тема 100.1.1.«Человек древнекаменного века на юге Сибири и 

в северной части Центральной Азии: этапы заселения, развитие культуры и взаимодействие с окружающей 

средой»


щебнистого материала и светло-серыми лессовидными супесями. Слойки 

имеют неясную смятую текстуру. Мощность отложений составляет 0,2 – 

0,25 м. При их формировании имело место перемещение средних слабо 

окатанных и не окатанных валунов размером до 0,4 м по поверхности склона, 

а структура отложений в виде слойков может свидетельствовать об участии 

водных потоков в их формировании, исключая сугубо делювиальный 

генезис. Валуны присутствуют только в этом слое и нижнем. Слой падает 

строго по склону, с севера на юг, при этом его мощность сокращается. 

На продольных стенках раскопа, восточной и западной, подошва слоя 

рваная, с затечными карманами с достаточно регулярной периодичностью 

и размерами, что позволяет проследить возрастающую аккумуляцию 

слойков вверх по склону. На поперечных стенках, северной и южной, 

кровля и подошва слоя ровные, слойки видны менее отчетливо, что также 

связано с направлением их формирования. В этом слое, в южной стенке 

раскопа, на квадратах 32 – 33 выявлено кострище. 

Слой 4.2 – археологический горизонт 4.2. Отложения представлены 

рыхлой желто-коричневой супесью, более плотной, чем в слое 4.1, с 

включениями обломочного материала, в том числе щебеня, и с затеками 

до 0,1 – 0,15 м в нижележащий слой. Генезис отложений также смешанный 

– эоловый, при значительном участии делювиальных процессов. 

Слой 5 – археологический горизонт 5. Супесь белесо-коричневого цвета 

с содержанием щебнистого и гравийного материалов. Мощность слоя 

имеет значительные колебания от 0,18 до 0,40 м, и он прослеживается не 

по всей длине разреза. В северо-восточном углу раскопа он перекрывается 

стерильной линзой (прослой 6.1). Генезис слоя эоловый, со значительным 

участием делювиальных процессов. 

Слой 6 – археологический горизонт 6, мощностью 0,6 м. Представляет 

собой серо-коричневой супесью с суглинистыми примесями и 

включениями грубообломочного, щебнистого и гравийного материала. 

Генезис отложений пролювиальный и связан с действием русловых 

процессов реки, расположенной с запада от шлейфа. Об этом 

свидетельствуют не только текстура и структура слоя, но его положение 

в стратиграфической колонке: Его мощность увеличивается к югозападному, 

ближе лежащему к руслу реки, углу раскопа, то есть вниз по 

склону, в отличие от вышележащих слоев. Рекогносцировка палеорусла 

реки, вверх по ее течению, дала представление о том, что река имела два 

одно- или разновременных рукава и образовавшийся между ними, ближе 

к устью, мощный, на данный момент уже задернованный, конус выноса. 

Песок в слое 6 крупнозернистый, близкий к аллювию, а также заполнен 

валунами и валунчиками, слабо или не окатанными. Также присутствуют 

сцементированные песок и дресва. Подошва слоя 6 представляет 

собой скопление валунов, валунчиков и гравия, то есть демонстрирует 

начальную стадию формирования делювиального шлейфа, при участии 

пролювиальных процессов. Таким образом, если в 2012 г. у северной 

стенки восточной части раскопа слой 6 прилегал линзами, а материал 

в нем выявлен не был, то в западной части, вскрытой в 2014 г., тяготея к 

27


южной стенке, слой стал мощным и содержал находки. Вскрытая глубина 

его составляет 0,8 м, однако культурный горизонт составляет не более 

0,6 м от кровли. Учитывая характер его структуры, а также небольшую 

концентрацию находок в 29 экз., обнаруженных только на 9 квадратах 

раскопа, при значительной мощности слоя, можно предположить, что 

материал переотложен. 

Прослой 6.1 - стерильный в археологическом отношении горизонт, 

представлен белесо-коричневыми линзами дресвяных отложений, с 

рыхлой внутренней структурой, с высоким содержанием щебнистого и 

другого обломочного материала. Генезис может быть связан с химическим 

выветриванием базальной породы. Концентрация линз прослоя тяготеет 

к восточной стенке и юго-восточному углу раскопа. Вполне вероятно, 

что сцементированные дресва и песок из слоя 6 также связаны с этими 

процессами. 

Таким образом, разрез состоит из 6 литологических слоев, 

сформированных преимущественно в результате эолового 

осадконакопления, при значительном участии делювиальных 

и пролювиальных процессов. Стерильных горизонтов между 

культуросодержащими слоями не зафиксировано. Слой 2 является 

универсальным для всех исследованных памятников в долинах рек 

Харганын-Гол и Их-Тулбэрийн-Гол. Его описание было дано В.Л. 

Коломийцем для памятника Толбор-4 [Kolomiets et al., 2009; Коломиец, 

Гладышев, 2011]. В западной части раскопа, вскрытой в 2014 г., наблюдается 

сокращение мощности слоев 3 и 5. Ламинарность (смятая текстура), 

представленная в слое 4.1, является типичной для лессовидных отложений 

Северной Монголии [Ryashchenko et al., 2008]. Она имеет аналогии в 

стратиграфических разрезах памятников Толбор-4 (гор. 6 – 7), Толбор-16 

(гор. 7а), Толбор-21 (сл. 5). Возраст этих комплексов лежит в диапазоне от 

45 (Толбор-16, гор.7) до 37 (Толбор-4, гор.6) тыс. л.н. [Деревянко и др., 2013: 

22]. Поэтому мы с большой долей вероятности можем предположить, что 

коллекция каменных предметов из слоя 4 стоянки Харганын-Гол-5 также 

может быть соотнесена с этим хронологическим отрезком. Характеристика 

археологических материалов выделенных слоев приводится, начиная с 

самых древних, т.е. снизу вверх по разрезу. 

Изучение планиграфического характера распределения находок 

показывает, что основная масса артефактов залегает горизонтально, в 

вертикальном положении находились единичные находки. Однако тот 

факт, что к восточной части раскопа, то есть вниз по склону, концентрация 

находок возрастает, означает, что в результате незначительных склоновых 

процессов положение артефактов могло претерпеть небольшие изменения 

внутри слоя залегания. 

Археологический горизонт 7 содержал 29 находок. Первичное 

расщепление представлено сколами и различными формами отходов 

производства. Утилизированные нуклеусы в коллекции отсутствуют, 

за исключением единственной преформы. Она предназначалась 

для оформления одноплощадочного монофронтального нуклеуса 

28


с широким фронтом скалывания. Отщепы представлены 20 экз., 

присутствуют пластинчатые, укороченные и подпрямоугольные, однако, 

ввиду их небольшого количества, сложно проследить тенденцию по 

предпочтению той или иной формы. Целые отщепы представлены 15 

экз. крупных, и, в меньшей степени, средних размеров (здесь и далее 

– только для целых экземпляров); остальные являются дистальными и 

медиальными фрагментами. Основная часть целых отщепов имеет гладкие 

нередуцированные ударные площадки, в меньшем количестве представлены 

естественные и двугранные. Среди типов огранки дорсальных поверхностей 

преобладают однонаправленные многогранные. Единично представлены 

естественная, однонаправленная одногранная и бипродольная огранки. 

На большей части дорсальных поверхностей целых отщепов присутствует 

корка, занимающая от 25 до 99% площади. Что касается морфологии 

вентральной поверхности, то, в отличие от коллекций вышележащих 

горизонтов, здесь, наряду с расплывчатым, представлен выявленный 

ударный бугорок, и почти отсутствуют брюшки без бугорка. Рельеф 

вентральной поверхности прямой, либо с одной горбинкой, с наличием 

губки, морщин или волнистости. Угол скалывания меньше 85°. Пластины 

в коллекции гор. 6 представлены двумя проксимальными фрагментами, 

с гладкими ударными площадками, одна из которых указывает на 

скалывание под углом, близким к 90°. Ударные бугорки отсутствуют. 

Пластинка в горизонте одна, и тоже является проксимальным фрагментом 

с гладкой площадкой и отсутствующим ударным бугорком. Обломков и 

осколков в горизонте пять, чешуйки отсутствуют. 

Вторичная обработка представлена краевой средне- и мелкофасеточной 

чешуйчатой и параллельной ретушью, а также неретушированным 

анкошем и выполнена на отщепах и осколке. Орудий в горизонте 7 найдено 

6 экз., все они относятся к разным типологическим категориям. 

Скребло продольное прямое – 1 экз., выполнено на крупном 

отщепе. Рабочее лезвие оформлено на правом маргинале в медиальнодистальной 

части заготовки дорсальной полукрутой параллельной 

крупно- и среднефасеточной средне модифицирующей ретушью. Ретушь 

наносилась по естественной поверхности спинки отщепа (Рис.2, 1). Орудия 

шиповидные – 2 экз., одно из них выполнено (Рис.2, 2) на фрагменте 

отщепа, поверхность которого имеет следы окатанности; продольные и 

поперечные края обработаны мелкой краевой ретушью, формирующей на 

углу шиповидный рабочий элемент. Другое изделие этого типа изготовлено 

на крупном отщепе с диагональной фрагментацией. Перфорирующий 

край оформлен в проксимальной части заготовки на остром углу 

между поверхностью облома и правым маргиналом, на который была 

нанесена выделяющая шип выемка (Рис.2, 3). Резец – 1 экз., выполнен на 

медиальном фрагменте пластины (Рис.2, 4). Один из поперечных краев 

пластины на месте фрагментации несет следы снятия нескольких плоских 

фасеток. Продольный край пластины имеет участок, обработанный крутой 

ретушью, поверх которой был проведен резцовый скол, формирующий 

на углу пересечения продольного и поперечного краев рабочий элемент 

29


углового резца. Дополнительно обработан мелкой поперечной фасеткой. 

Орудие с подтеской – 1 экз. (Рис.2, 5), выполнено на отщепе треугольной 

формы. Подтеска оформлена в приплощадочной части заготовки по 

правому маргиналу вентральными плоскими сколами. На дорсальной 

поверхности по левому маргиналу двумя анкошами оформлено плечико. 

Правый маргинал подработан дорсальной полукрутой чешуйчатой 

краевой мелкофасеточной ретушью. Остроконечное дистальное окончание 

также имеет следы нерегулярной подработки. 

Неформальные орудия представлены единственным экземпляром 

среднего осколка, у которого на ¾ периметра нанесена чешуйчатая 

мелкофасеточная краевая ретушь. 

Горизонт 6 насчитывает 76 экз. Нуклеусы и преформы в горизонте 

отсутствуют, так же, как и технические сколы, поэтому о первичном 

расщеплении можно судить только по индустрии сколов. 

Они занимают в коллекции 76%, большая часть приходится на отщепы. 

Из 30 экз. 20% приходится на отщепы с заданной формой: пластинчатые, 

подпрямоугольные, трапецевидные. Укороченные сколы отсутствуют. 

Отличительной чертой гор. 6 является высокий процент целых отщепов 

– 73%, которые представлены преимущественно крупными и мелкими 

размерами, количество средних сколов не велико. Остальные 27% занимают 

отщепы со всеми видами фрагментации. Ударные площадки представлены 

тремя типами: естественными, двугранными и гладкими, при подавляющем 

большинстве последних. В отличие от гор. 7, здесь присутствуют отщепы 

с подправленными площадками посредством обратного (2 экз.) и прямого 

(1 экз.) редуцирования. Наиболее распространенным типом огранки 

дорсальной поверхности является однонаправленный многогранный, 

в меньшей степени представлены естественная огранка, бипродольная 

и гладкая. Единичны в коллекции однонаправленнная одногранная, 

ортогональная, конвергентная-однополярная. Еще одним отличием от 

гор. 7 является невысокий процент предметов с естественной коркой 

на значительной площади дорсальной поверхности. Как правило, 

корка занимает менее 25% и сосредоточена на ударной площадке, либо 

на дистальном окончании. Что касается морфологии вентральной 

поверхности, то ударные бугорки либо выявленные, либо расплывчатые, 

либо с изъянцем. Отсутствуют они лишь у 3 экз. По-прежнему наиболее 

распространенными типами рельефа являются прямой и с горбинкой, но 

встречаются с двумя горбинками и вогнутые, а также брюшки, сошедшие 

по трещине. Поверхность часто имеет морщины и изъянцы, реже – губку 

и волнистость. Дистальные окончания отщепов перьевидные, исключение 

составляют единичные петлевидные, заныривающие окончания и снятые 

по оси. Количественно пластины немного уступают отщепам – их 26 экз., и 

почти все фрагментированы. Целых предметов 2 экз., но, исходя из размеров 

представленных в коллекции проксимальных, медиальных и дистальных 

фрагментов, можно заключить о наличии средних и крупных пластин, 

которые практически отсутствуют в вышележащих горизонтах. Пластины 

имеют гладкие ударные площадки, за исключением единственной 

30


двугранной, и свидетельствуют о скалывании как под углом около 85°, так 

и под близким к прямому. Снимались сколы с разжелваченных ядрищ 

в однонаправленной параллельной и бипродольной системах (Рис.2, 9), 

корка незначительно присутствует на маргиналах. Пластинок в коллекции 

шесть: одна целая и различные виды фрагментов. Они имеют точечную 

и гладкие площадки. Целая пластинка покрыта естественной коркой и 

имеет вогнутый рельеф брюшка с расплывчатым ударным бугорком. Она 

была снята под углом около 85°, захватив часть дистальной части нуклеуса. 

Обломки и осколки, включая кусок сырья, насчитывают 11 экз., число 

чешуек, учитывая просев через сито, незначительно – 8 экз. 

В горизонте представлено незначительное число орудий – 5 экз. Отщеп 

с ретушью – 1 экз. Пластина с ретушью – 1 экз., предмет изготовлен на 

удлиненной пластине с бипродольной огранкой. На дистальном конце 

заготовки сохранился участок противолежащей ударной площадки 

нуклеуса. На отдельных участках продольных краев прослеживаются 

следы плоской параллельной ретуши. Участок вентральной 

поверхности, где находится выпуклый ударный бугорок, несет попытки 

уплощения рельефа поверхности с помощью плоской ретуши (Рис.2, 6). 

Атипичный леваллуазский остроконечник с ретушью – 1 экз. Предмет 

имеет ассиметричные треугольные очертания. Площадка выпуклая, 

захватила значительную часть площадки нуклеуса. Огранка дорсала 

однонаправленная конвергентная. В центре скола находится негатив 

треугольного снятия, окаймленного двумя негативами, имеющими 

конвергентное направление. Один из продольных краев изделия обработан 

полукрутой параллельной ретушью (Рис.2, 7). Комбинированное орудие – 

1 экз. Орудие изготовлено на леваллуазском отщепе со слабо конвергентной 

огранкой. Один из продольных краев имеет выпуклые очертания, заданные 

полукрутой параллельной ретушью, формирующей лезвие продольного 

скребла. Другой продольный край несет фасетки плоской параллельной 

ретуши на участке продольного края, примыкающего к дистальному 

окончанию, формирующей, тем самым, рабочий край (Рис.2, 8). Зубчатое 

орудие – 1 экз. Оформлено на фрагменте крупного отщепа, продольный 

край которого несет средние фасетки, формирующие зубчатый рабочий 

край. 

Горизонт 5 характеризуется более массовым материалом первичного 

расщепления. Всего в нем насчитывается 612 предметов. Ядрища в 

коллекции малочисленны: эта категория представлена единственной 

преформой на дистальном фрагменте крупного отщепа и пятью целыми 

и двумя фрагментированными нуклеусами. Все они демонстрируют 

разнообразные принципы расщепления, включая параллельный принцип 

скалывания в подпризматической и плоскостной системах, а также 

радиальное скалывание. Типологический состав нуклеусов выглядит 

следующим образом: 

- Нуклеус плоскостной двуплощадочный двуфронтальный плоскостной 

параллельного принципа скалывания – 1 экз. Предмет сегментовидный 

в плане, двояковыпуклый в сечении. На одной из плоскостей нуклеуса 

31


негативы субпараллельных снятий отщепов. С одной из латералей 

были произведены снятия нескольких местных отщепов, в направлении, 

перпендикулярном основному фронту. Далее на месте, где была оформлена 

площадка первого фронта, была произведена попытка оформления 

торцового фронта, где было произведено снятие нескольких пластинок 

и отщепов. После этого на противолежащей плоскости была оформлена 

еще одна площадка, с которой был оформлен еще один плоский фронт 

скалывания, на котором сохранились два негатива субпараллельных 

снятий отщепов. После этого на латерали нуклеуса с помощью сколов и 

крутой ретуши было оформлено шиповидное орудие (Рис.3, 1). 

- Нуклеус центростремительный – 1 экз. Предмет небольшого размера, 

овальной в плане формы, двояко выпуклый. На обоих плоскостях 

фиксируются негативы мелких отщепов, идущих в центростремительном 

направлении, создающих своими снятиями выпуклость в центре фронта. 

Ударными площадками для этих снятий служил весь периметр фронта 

нуклеуса (Рис.3, 2). 

- Нуклеусы подпризматические одноплощадочные монофронтальные 

параллельного принципа скалывания для получения пластинок – 2 

экз. (Рис.3, 3, 4). Два аналогичных предмета с одинаковыми размерами. 

Нуклеусы имеют подцилиндрическую форму в плане и в сечении. На 

узком конце нуклеусов с помощью поперечных относительно фронта 

снятий оформлена слегка скошенная ударная площадка. С этих площадок 

снимались параллельно ориентированные пластинки и мелкие пластины. 

Снимавшиеся пластинки имели слегка изогнутый к основанию профиль. 

- Нуклеус плоскостной одноплощадочный монофронтальный 

параллельного принципа скалывания. – 1 экз. (Рис.3, 5) Изготовлен на 

желваке. Изделие имеет прямоугольные в плане очертания, плосковыпуклое 

в сечение. Контрфронт выпуклый, его большая часть покрыта 

естественной коркой. На одной из частей заготовки крупными сколами 

оформлена ударная площадка, с которой снимались негативы снятий 

крупных пластин и прямоугольных отщепов, идущих в параллельном 

направлении, формирующем плоский фронт. 

Отходы производства представлены в виде обломков и осколков – 49 

экз., и чешуек – 112 экз. 

Индустрия сколов в значительной степени представлена отщепами 

– 199 экз., среди них мелких 84 экз. (из них 26, с размером 20 – 20 мм, 

подверглись полному технико-типологическому анализу), средних – 50, 

крупных – 18. Отличительной чертой, как коллекции горизонта 5, так и 

памятника в целом, является большое количество целых отщепов – 93 

экз. Фрагментация представлена всеми категориями: проксимальные 

фрагменты – 19, медиальные – 23, дистальные – 42, продольные и 

диагональные фрагменты – 22. Типы ударных площадок определялись для 

целых отщепов и их проксимальных фрагментов. Доминирующим типом 

являются гладкие платформы – они присутствуют на 58 экз., естественные на 

36, двугранные у 8 экз., разрушены площадки у 8 отщепов, и в трех случаях, 

на пластинчатых отщепах, имеют место быть линейные площадки. Типы 

32


огранки дорсальной поверхности представлены широко, представлено 

большинство верхнепалеолитических форм: естественная поверхность 

у 12 экз., однонаправленная одногранная у 6 экз., бипродольная – 3 экз., 

ортогональная – 4 экз., гладкая – 9 экз., и по одному экземпляру отщепов 

януса и с неопределимой огранкой, а преобладающее большинство 

занимают отщепы с однонаправленной многогранной огранкой – 56 экз. 

Достаточно высок процент редуцирования ударных площадок у отщепов: 

подправка осуществлялась у 20% отщепов, при этом прямая и обратная 

редукция и снятие карниза присутствуют практически в равной степени, 

тогда как пикетаж (дробление) отмечено в единственном случае. Для 

отщепов характерно наличие выпуклого ударного бугорка, в два раза 

меньше встречается расплывчатый или его отсутствие. 

Пластины и их фрагменты представлены в количестве 84. Целых 

пластин всего 4 экз., характеризующихся однонаправленной параллельной 

огранкой дорсальной поверхности и попадающих в категорию мелких 

пластин, с длиной до 60 мм. Проксимальные фрагменты представлены 

в количестве 34, медиальные – 24, дистальные – 22. Исходя из анализа 

целых пластин и проксимальных фрагментов, гладкий тип ударной 

площадки был самым распространенным – он встречен в 21 случае, тогда 

как естественные в 5, точечные в 2, двугранные в 6, линейные в 1 случаях. 

Разрушена площадка у двух пластин. Поскольку измерения ширины 

проводились у всех фрагментов, то можно отметить, что в основном 

пластины снимались с шириной в диапазоне 13 – 26 мм. Пластинки и их 

фрагменты представлены значительно меньшим числом – 47 экз. Из них 

3 экз. целых, с двумя параллельными однонаправленными огранками 

дорсальной поверхности и, в одном случае, бипродольной. Проксимальные 

фрагменты присутствуют в количестве 12 экз., медиальные – 19 экз., 

дистальные – 12 экз., продольный – 1 экз. Среди ударных площадок также 

доминирует гладкий тип – 9 экз., линейные – 3 экз., естественная – 1 экз., в 

двух случаях площадка разрушена. 

В горизонте 5 широко представлены технические сколы. В виде 

пластин было снято 10 краевых сколов, из них три полупервичных и один 

заныривающий, два полуреберчатых и один реберчатый; единственный 

технический скол на пластинке определен как реберчатый. Все это 

говорит о верхнепалеолитической технологии подготовки и подправки 

нуклеусов. Краевых сколов на отщепах 6 экз., из них четыре – первичные 

и полупервичные. На отщепах сняты три полуреберчатых скола, а также 

присутствуют сколы подправки поверхности фронта скалывания и 

латерали нуклеуса, по 1 экз. Полностью отсутствуют таблетки и сколы 

подправки дуги скалывания, которые присутствуют в вышележащих 

горизонтах. 

Орудия представлены в количестве 24 экз., включая пять фрагментов 

орудий. Интересным является фрагмент плоско-выпуклой плитки, 

который соединился с аналогичным фрагментом, найденным в 2012 г. в 

этом же горизонте (Рис. 4). Слабо окатанная выпуклая поверхность плитки 

несет на себе продольные следы нарезок в виде неглубоких бороздок по 

33


всей длине предмета. Орудие могло служить для определенного вида 

абразивной обработки. 

Пластины с ретушью – 2 экз. Изготовлены на проксимальных 

фрагментах двух грацильных пластин, ширина 13-15 мм. Участок одного 

из продольных краев, прилегающих к ударной площадке, несет фасетки 

мелкой краевой параллельной регулярной слабомодифицирующей 

ретуши. Отщепы с ретушью – 5 экз. Обращает на себя внимание орудие, 

выполненное на отщепе правильной формы с субпараллельной огранкой. 

По окружности предмета имеются фасетки ретуши, возможно, имеющие 

утилизационный характер. При сопоставлении морфологии этого скола 

и нуклеуса из данного комплекса можно предположить, что такие сколы 

являлись желаемым продуктом, получавшимся при утилизации такого 

типа ядрищ (Рис. 3, 9). Фрагментов неопределимых ретушированных 

орудий найдено 3 экз. 

Скребки – 2 экз. Скребок концевой (Рис.3, 6) изготовлен на крупном 

первичном отщепе овальной формы, отщепление которого произошло 

по внутренней трещине. На узком поперечном крае орудия с помощью 

крутых сколов и отвесной параллельной ретуши образован слегка 

выпуклый рабочий край орудия. Скребок с рыльцем имеет подтреугольную 

форму, изготовлен на фрагменте отщепе. Рабочий край оформлен 

на узком конце изделия с помощью мелкой отвесной параллельной 

ретуши. Шиповидные орудия – 6 экз. Один из предметов изготовлено 

на проксимальном фрагменте полупервичной пластины. Поперечный 

край заготовки обработан мелкими поперечными тронкирующими 

сколами, формирующими шип, расположенный на месте пересечения 

продольного и поперечного краев. Три изделия изготовлены на отщепах, 

одно на пластине. С помощью сочетания мелких сколов и отвесной ретуши 

на пересечениях продольных и поперечных краев оформлены слегка 

выступающие перфорирующие элементы. Более тщательно оформлены 

два других изделия, где фасетированы два сходящихся края орудия (Рис. 

3, 7, 8). Выемчатое орудие – 1 экз., оформлено на отщепе на дистальном 

окончании посредством нанесения отвесной субараллельной слабо 

модифицирующей ретуши. Скобель – 1 экз. (Рис. 3, 10), изготовлен на 

нуклевидном обломке. Имеет прямоугольные форму и поперечное сечение. 

На углу заготовки с помощью отвесной ступенчатой ретуши оформлен 

слегка вогнутый рабочий край орудия. Струг -1 экз., изготовлен на желваке, 

прямоугольном в плане и сечениях. На углу заготовки, с помощью мелких 

полукрутых сколов оформлен слегка выпуклый рабочий край. 

Горизонт 4 является наиболее типологически разнообразным, как с точки 

зрения первичного расщепления, так и вторичной обработки. Всего он 

насчитывает 488 предметов. Нуклеусы представлены от нуклеусов-резцов, 

маркирующих начальную пору верхнего палеолита, до подпризматических 

ядрищ для получения пластинок. 

Обломки плоскостных нуклеусов – 12 экз. 

Преформы – 2 экз., предметы овальной в плане формы, плосковыпуклые 

в сечении. Представляют собой заготовки для одноплощадочных 

34


монофронтальных нуклеусов небольшого размера. Оба нуклеуса имеют 

оформленные сколами площадки, с одного из них были произведены 

несколько снятий, а затем он был переоформлен в струг на ½ периметра. 

Нуклеус кубовидный – 1 экз. (Рис.5, 1). Предмет выполнен на желваке, в 

плане и сечении прямоугольный. На одной из плоскостей была оформлена 

плоская ударная площадка двумя встречными сколами. В последствие 

каждый фронт служил ударной площадкой для скалывания со смежной 

плоскости. Нуклеус предназначался для получения отщепов. 

Нуклеус центростремительный – 1 экз. (Рис.5, 2). Предмет оформлен на 

желваке, овальной в плане формы, плоско-выпуклый в сечении. На одной 

плоскостей отмечены центростремительные снятия, создающие в центре 

нуклеуса выпуклость. Ударной площадкой служил весь периметр фронта 

ядрища, дополнительно оформленная сколами на одном из краев. Ядрище 

предназначалось для получения средних и мелких отщепов. 

Нуклеусы плоскостные одноплощадочные монофронтальные – 3 экз. 

(Рис. 5, 3, 4). Выполнены на желваках. Два нуклеуса подпрямоугольные в 

плане и овальные в сечении, один в нуклеус для пластин подпрямоугольный 

в плане и сечении. В одном случае была оформлена сильно скошенная к 

контрфронту широкая площадка, в двух случаях узкая сильно скошенная 

площадка была оформлена обратными мелкими сколами. В двух случаях 

контрфронт тщательно обработан поперечными сколами, и в единственном 

– покрыт естественной коркой. Одно ядрище предназначались для 

получения крупных отщепов. Исходя из морфологии, наиболее 

истощенный небольшой нуклеус мог предназначаться для получения 

пластинчатых отщепов и мелких пластин. Еще один нуклеус является 

типичным для памятников толборской группы плоскостным нуклеусом 

для получения пластин в однонаправленной системе. После окончания его 

утилизации была предпринята попытка переоформить его терминальную 

часть в скобель с вогнутым лезвием. 

Нуклеус плоскостной двуплощадочный монофронтальный – 1 экз. 

(Рис. 5, 6). Предмет в плане подтреугольный и ромбовидный в сечении. 

Единственным сколом была создана основная прямая площадка, которая 

сузилась за счет оформления контрфронта сколами, вторая площадка не 

оформлялась и покрыта естественной коркой. Исходя из негативов сколов, 

с ядрища получали крупные отщепы в попеременной системе скалывания. 

Нуклеус торцовый одноплощадочный монофронтальный для получения 

пластин – 1 экз. (Рис. 5, 7). Выполнен на крупном обломке, в плане и сечении 

подпрямоугольный . На одной из узких плоскостей оформлена площадка 

обратным сколом, с которой велось снятие пластин. Боковые грани также 

оформлены продольными уплощающими сколами, была предпринята 

попытка оформить гребень на контрфронте поперечными сколами. Когда 

возможности фронта на торце были исчерпаны, его переоформили в ребро 

посредством серии поперечных снятий. 

Преформа для торцового нуклеуса (Рис. 5, 5) – 1 экз. Оформлена 

на проксимальном фрагменте массивной пластины. Место слома 

тронкировано сколами, правая латераль оформлена параллельной 

35


и чешуйчатой ретушью, образуя киль. Скалывание предполагалось 

производить по левой латерали, но первые из них закончились заломами. 

Нуклеусы-резцы – 2 экз. Один из нуклеусов (Рис. 6, 1) прямоугольный в 

плане, симметрично-треугольный в сечении, по всей видимости, заготовкой 

для предмета послужил краевой скол пластинчатых пропорций. На 

противоположных концах нуклеуса изготовлены две ударных площадки, 

скошенных в сторону латерали нуклеуса, край основной ударной площадки 

подправлен мелкими обратными сколами. С нее произведено снятие 

нескольких пластинок на торце заготовки. Часть фронта подправлена 

поперечным сколом. С нижней противолежащей ударной площадки 

было произведено два снятия, после чего ударная площадка была 

переподготовлена и скалывание с нее больше не производилось. Другой 

нуклеус-резец (Рис. 6, 2) изготовлен на массивной краевой пластине с 

галечным обушком, дистальное окончание, также покрытое естественной 

коркой, послужило ударной площадкой для нуклеуса. Снятия 

производились по латерали пластины. На данный момент фиксируется 

только один негатив снятий пластинчатых пропорций. 

Нуклеус двуплощадочный двуфронтальный для пластинок и мелких 

отщепов – 1 экз. Предмет в плане овальный, в сечении плоско-выпуклый. 

Изначально нуклеус являлся призматическим с конвергентным снятием 

пластинок, затем фронт и площадку поменяли местами. Скалывание в 

производилось с плоского широкого фронта в ортогональной системе – 

ударами с бывшего фронта и правой латерали. 

Нуклеусы подпризматические двуплощадочные монофронтальные для 

пластинок – 2 экз. (Рис. 6, 3). Выполнены на небольших желваках, один в плане 

подтреугольный, в сечени плоско-выпуклый, другой, подпрямоугольный 

в плане и овальный в сечении. Основные площадки обоих нуклеусов 

тщательно оформлены серией мелких сколов, одна из них сильно забита. 

Нижние площадки также подверглись оформлению, направленными к 

контрфронту сколами. Один из нуклеусов имеет оформленное плоское 

выступающее правое ребро, а встречное скалывания с обеих площадок 

производилось в плоскости, расположенной ближе к левому краю. 

Контрфронт его не разжелвачен, нуклеус был активно утилизован. 

Второй нуклеус, скорее всего, был переоформлен из фрагментированного 

плоскостного нуклеуса для пластин, о чем свидетельствуют негативы 

предыдущих снятий. С переоформленного нуклеуса было снято, как 

минимум, три пластинки и мелких пластинчатых отщепа во встречной 

системе. 

Нуклеус подпризматичский одноплощадочный монофронтальный для 

пластинок – 1 экз. (Рис. 6, 4). Выполнен на небольшом желваке, нуклеус 

симметрично треугольный в плане и сечении. Площадка обработана серией 

обратных мелких сколов, с которой производились конвергентные снятия 

пластинок. Нижняя часть нуклеуса поддерживалась приостренной за счет 

снятия поперечных сколов, пока очередная подправка не закончилась 

разрушением терминальной части. Тогда на углу между площадкой 

и левой латералью был оформлен концевой скребок полукрутыми 

36


субпараллельными мелкофасеточными сколами, с предварительным 

уплощением фронта в этой части нуклеуса несколькими сколами. 

Нуклеус подпризматический одноплощадочный монофронтальный 

бочковидный для пластинок – 1 экз. (Рис. 6, 5). Изготовлен на небольшом 

желваке, в плане подпрямоугоьный, в сечении овальный. Исходя из 

негативов сколов, изначально фронт занимал большую площадь, но 

затем был оформлен плоский контрфронт серией ортогональных 

снятий, ограничив плоскость скалывания. Площадка оформлена одним 

широким сколом и поправлена обратными мелкими. Снятия велись в 

однонаправленной параллельной системе. 

Нуклеус одпризматический двуплощадочный монофронтальный 

подцилиндрический для пластинок – 1 экз (Рис. 6, 6). Выполнен на 

небольшом желваке, подпрямоугольный в плане и овальный в сечении. 

Одна площадка сильно скошена к контрфронту, за счет его обработки 

в верхней части поперечными сколами, и оформлена несколькими 

обратными мелкими сколами, противолежащая - прямая, создана сколами, 

направленными от контрфронта. Скалывание пластинок производилось в 

попеременной системе. 

Отходы производства представлены незначительно: обломков и 

осколков насчитывается 28 экз., чешуек 54 экз. 

Технологическую картину дополняют технические сколы, в количестве 

36 экз., демонстрирующие различные варианты подправки нуклеусов. В 

виде пластин были сняты восемь краевых сколов и два полуреберчатых, на 

пластинке – один краевой. На отщепах в коллекции горизонта присутствует 

25 технических сколов, среди них 11 краевых, но почти все они сняты в виде 

пластинчатых и удлиненных отщепов. Среди них один скол был снят с 

торцового нуклеуса, другой – с подпризматического нуклеуса для пластинок. 

Некоторые предметы этой категории не снимали весь край нуклеуса, 

а демонстрируют частную латеральную подправку в проксимальной 

части нуклеуса. Девять предметов представляют собой сколы подправки 

и подживления фронтов скалывания, и, как правило, демонстрируют 

снятие образовавшейся в результате расщепления выпуклости. Из них 

два были сняты для подживления фронтов подпризматических нуклеусов 

для пластинок, один из них – с бочонковидного, еще один – с кубовидного 

плоскостного. Сколы данного типа могут быть как продольными, так 

и поперечными. Для подпризматических нуклеусов было характерно, 

очевидно, снятие таблеток, хотя предметов данной категории найдено 

2 экз. Кроме того, был обнаружен скол подправки дуги скалывания на 

отщепе – 1 экз. Большинство плоскостных нуклеусов, предназначенных 

для поучения пластин и отщепов или только отщепов, демонстрируют 

отсутствие тщательной подготовки и подправки, расщепление простое, 

близкое к ситуационному, тогда как небольшие призматические и 

подпризматические нуклеусы для получения пластинок и небольших 

пластин демонстрируют развитую технологию подготовки к скалыванию. 

Индустрия сколов представлена преимущественно отщепами, их, 

включая фрагменты, насчитывается 313. Из них большая часть приходится 

37


на мелкие и средние – 78 и 67 соответственно, крупных представлено 23. 

Всего целых предметов 131, проксимальных фрагментов 32, медиальных 23, 

дистальных 60, продольных и диагональных фрагментов 12. Среди ударных 

площадок, учтенных для целых отщепов и проксимальных фрагментов, 

преобладают гладкие – 84 экз. В этом горизонте увеличивается количество 

естественных площадок – 24 экз. Точечные представлены в 2 экз., двугранные 

– 13 экз., линейные – 6 экз., разрушена площадка у 11 экз. Стоит заметить, 

что естественные площадки никак не подправлялись, только в двух случаях 

отмечено снятие карниза. В целом, лишь у 17% площадки редуцированы, 

в равной степени использовались прямая, обратная редукции и снятие 

карниза, при незначительном преобладании последнего. Огранка 

дорсальных поверхностей отщепов также демонстрирует преобладание 

однонаправленных многогранных огранок – 50 экз. Возрастает роль 

встречного расщепления: бипродольные огранки есть у 19 экз., в 

меньшей степени представлены естественная – 10 экз., однонаправленная 

одногранная – 14 экз., ортогональная огранка – 6 экз., радиальная – 2 

экз., гладкая – 5 экз., неопределимая огранка отмечена у 3 экз. Одной из 

характерных особенностей скалывания в индустрии данного горизонта 

является преобладание отсутствия ударного бугорка на вентральной 

поверхности, что обусловило доминирование прямого и вогнутого ее 

рельефа. Значительное количество отщепов имеют выявленный ударный 

бугорок, тогда как расплывчатый, обеспечивающий отщепам значительную 

толщину, встречается реже, чем в нижележащем горизонте. 

Пластин и их фрагментов в горизонте 4 насчитывается 60 экз. Целых 

всего четыре, по размеру они мелкие, до 60 мм длиной, с однонаправленной 

параллельной огранкой дорсальной поверхности. Проксимальные 

фрагменты представлены 23 экз., медиальные – 16 экз., дистальные – 16 экз., 

продольный фрагмент присутствует в единственном экземпляре. Среди 

ударных площадок преобладают гладкие – 13 экз., остальные представлены 

почти в равной степени: естественные – 5 экз., двугранные – 4 экз., линейные 

– 3 экз., разрушена площадка у одной пластины. 

Пластинки, включая фрагментированные, представлены незначительно, 

в количестве 21 экз. Целых предметов всего три, два из них имеют 

однонаправленную параллельную огранку, один – бипродольную. 

Проксимальных фрагментов насчитывается 8, медиальных – 7, дистальных 

– 3. Площадки представлены тремя типами: гладкие – 6 экз., точечные – 4 

экз., линейная – 1 экз. 

В горизонте 4 появляются микропластины, при этом они присутствуют 

только на уровне взятия 2, где были найдены подпризматические нуклеусы 

для пластинок, и могут являться побочным продуктом их расщепления. Все 

они достаточно широкие – от 4,5 мм до 6 мм. Целых всего один экземпляр, 

с бипродольной огранкой дорсальной поверхности и гладкой ударной 

площадкой. Медиальных фрагментов всего 1 экз., дистальных – 3. 

Орудия горизонта 4, в составе 26 экземпляров, демонстрируют 

типологическое единство с немногочисленными орудиями горизонта 5, 

при этом их разнообразие возросло. Струги – 3 экз. (Рис. 6, 7) Один из них 

38


оформлен на утилизованном нуклеусе, один – на отщепе и один на гальке. 

Все они в сечении плосковыпуклые, в плане – овальные, и отличаются только 

по протяженности и интенсивности обработки рабочего края. Два из них, 

небольшого размера, имеют рабочее лезвие на одном из продольных краев, 

заходящее на дистальное окончание. Третий, крупного размера, тщательно 

оформлен в несколько этапов, о чем свидетельствует снятый с него отщеп. 

Протяженность его рабочего края распространяется на ¾ периметра, с 

левой стороны присутствует естественный обушок, слегка уплощенный 

сколами снизу. Выемчатые орудия – 2 экз. (541-2, 498-5). Одно орудие 

выполнено на подобранном людьми отщепе, о чем свидельствует патина 

на нем и ее отсутствие на ретушированных плоскостях. Выемка оформлена 

ретушированным анкошем на левом продольном крае, ретуширование 

заходит на дистальную часть и правый продольный край. Второе орудие 

представляет собой пластину с противолежащей ретушью, выемка на 

которой оформлена серией вентральных сколов на одном из продольных 

краев, тогда как другой отделан дорсальной крутой ступенчатой 

мелкофасеточной ретушью, заходящей на дистальную поверхность. 

Скребло высокой формы с обработкой на 2/4 периметра – 1 экз. (Рис. 7, 5). 

Лезвие оформлено на проксимальном окончании, и по левому и правому 

краям. Терминальная часть содержит несколько вентральных сколов, 

снимающих выступающую часть на брюшке. 

Острие симметричное на призматической пластине – 1 экз. (Рис. 7, 

2). Оформлено на проксимальном окончании крутой параллельной 

ретушью по правому маргиналу. Левый маргинал оформлен сплошной 

полукрутой параллельной мелкофасеточной ретушью. Пластина была 

предварительно фрагментирована ударом, нанесенным по по середине 

вентральной поверхности, место слома отретушировано эпизодической 

крутой чешуйчатой мелкофасеточной ретушью. Выемчатые – 2 экз. (770/2). 

У обоих предметов выемка оформлена на прямом поперечном крае 

ретушированным анкошем. 

Шиповидные орудия – 8 экз. (Рис. 6, 8) У одного из них дистальное 

окончание было приострено вентральными сколами с правой латерали, 

а затем отретушировано крутой чешуйчатой мелкофасеточной ретушью 

по левому краю. У трех предметов острый перфорирующий элемент 

выделен на дистальном окончании глубокой крутой ступенчатой и 

чешуйчатой мелкофасеточной ретушью. Еще один предмет демонстрирует 

оформлении небольшого шипа на продольном крае посредством 

плоской и полукрутой субпараллельной ретуши, распространяющейся 

на всю длину края. Два изделия выполнены на отщепах, шип оформлен 

на одном из продольных краев чешуйчатой ретушью или глубокими 

неретушированными анкошами. Изделие на пластине также оформлено 

анкошами в сочетании с ретушью, перфорирующий элемент расположен 

на углу между поперечным и продольным краями. 

Черешок на пластине – 1 экз. (590). Предмет оформлен на дистальном 

фрагменте мелкой пластины посредством вентральной и дорсальной 

подработки мелкими сколами поперечного края, а также нанесения 

39


ретушированной выемки на одном из продольных краев. Маргиналы несут 

на себе ретушь утилизации. Орудие с вентральной подтеской поперечных 

краев – 1 экз. (715). Предмет выполнен на отщепе, его поперечные края 

были обработаны мелкими вентральными ступенчатыми сколами. Орудие 

с вентральной подтеской дистального окончания – 1 экз. (734). Предмет 

представляет собой дистальный фрагмент пластины, поперечный край 

которой подработан мелкими продольно-поперечными плоскими 

сколами. Отщепы с ретушью – 5 экз. (810/13, 826/11, 827/12, 557, 815/4). 

Пластинка с ретушью – 1 экз. (690). Отдельно стоит выделить группу 

орудий, которые можно отнести к микролитическим: она представлены 

двумя трапециями (Рис. 7, 3, 4). Близко к этой группе стоит пластинка с 

поперечным усечением посредством притупляющей отвесной ретуши на 

дистальном окончании (Рис. 7, 1). 

Нижние горизонты 6 и 7 памятника Харганын-Гол-5 характеризуются 

сочетанием незначительного леваллуазского компонента с верхне 

палеолитическими типами орудий, характерных для Монголии – 

резец, шиповидные изделия, скребло верхнепалеолитического облика. 

Этот комплекс определен как переходный от среднего палеолита 

к верхнему. В горизонте 5 доминирует плоскостное расщепление 

в однонаправленной и бипродольной системах, при наличии 

подпризматических микронуклеусов. Горизонт 4 также демонстрирует 

наличие представительной серии подпризматических микронуклеусов 

различных типов для получения пластинок, при этом, здесь присутствуют 

маркеры, выделенные для комплексов начальной поры верхнего палеолита: 

нуклеусы-резцы, симметричное острие с подправкой основания, орудие с 

вентральной подтеской дистального окончания. Комплексы горизонтов 4 

и 5 отнесены к начальной поре верхнего палеолита, а горизонты 6 и 7 не 

только технологически, но и хронологически выходят за рамки верхнего 

палеолита, указывая на развитие его комплексов на местной основе. 

Учитывая, что переходные индустрии были обнаружены на памятнике 

Орхон-1, горизонт 3 раскопов 1, 2, и тот факт, что долина р. Харганын-Гол 

имеет выход в долину р. Орхон, в отличие от р. Их-Тулбэрийн-Гол, логичным 

представляется проведение аналогий между этими памятниками в рамках 

данного проекта. Поскольку Монголия являлась территорией, по которой 

проходили миграционные пути, соединяющие Центральную, Северную 

и Восточную Азии, многофакторность развития верхнего палеолита, при 

раннем появлении характерных для него ведущих орудийных компонентов 

– шиповидных изделий, стругов, резцов, является отличительной чертой 

этого периода. 

40


Товчлол: 

С.А. Гладышев, Б. Гүнчинсүрэн, Ц. Болорбат, Е.П. Рыбин, 

Д. Одсүрэн,А.М. Хаценович, А.В. Табарев 

ХАРГАНЫН ГОЛ-5 ХУУЧИН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН 

ДУРСГАЛТ ГАЗРЫН МАЛТЛАГА СУДАЛГААНЫ 

УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮН 

Энэ өгүүлэлд Монгол-Оросын хамтарсан судалгааны хэсэг Булган 

аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Харганын голын хөндий дэх хуучин 

чулуун зэвсгийн олон соёлт давхарга бүхий 5 дугаар дурсгалт газарт хийсэн 

малтлага судалгааны урьдчилсан үр дүнгийн талаар өгүүлжээ. 

Малтлага судалгааны явцад хөрсний 7 давхаргад чулуун зэвсгийн 

олдворууд агуулагдсаныг тогтоосон байна. Тэдгээрийн хамгийн доод тал 

6, 7 дугаар үеийн чулуун зэвсгийн олдворууд нь леваллуа арга барилд 

суурилсан хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн хэв шинжийг илтгэх 

бөгөөд дундаас дээд палеолитод шилжих шилжилтийн үед холбогдох 

юм. Үйлдвэрлэлийн аргын хувьд 6, 7 дугаар давхаргын чулуун эдлэлүүд 

Орхон-1 дурсгалт газрын 1, 2 дугаар малтлагын 3 дугаар үеэс илэрсэн 

олдворуудтай адилсаж байна. 5 болон 4 дүгээр үеийн чулуун зэвсгийн 

олдворуудын цуулалтын арга барилд үндэслэн дээд палеолитын эхэн үед 

холбогдуулан үзсэн байна. 

Список литература 

Деревянко и др., 2013 - Деревянко А.П., Рыбин Е.П., Гладышев С.А., 

Гунчинсурэн Б., Цыбанков А.А., Олсен Д. Развитие технологических 

традиций изготовления орудий в каменных индустриях раннего этапа 

верхнего палеолита Северной Монголии (по материалам стоянок 

Толбор-4 и -15) // Археология, этнография и антропология Евразии. – 

2013. – №4 (56). С. 21–37. 

Коломиец, Гладышев, 2011 -Коломиец В.Л., Гладышев С.А. Литологическая 

характеристика отложений и осадконаполнение подгорного 

шлейфа долины р. Их-Булаг (долина р. Их-Тулбэрийн-Гол, Северная 

Монголия) // Геология в XXI веке: Материалы международной научнопрактической 

конференции «Сатпаевские чтения», посвященной 

20-летию независимости республики Казахстан. – Алматы, 2011. – С. 

412–420. 

Kolomietset al., 2009 - Kolomiets V.L., Gladyshev S.A., Bezrukova E.V., Rybin 

E.P., Letunova P.P., Abzaeva A.A. Environment and Human Behavior 

in Northern Mongolia during the Upper Pleistocene // Archaeology, 

Ethnology and Anthropology of Eurasia. – 2009. – №1 (37). – P. 2–14. 

Ryashchenko, 2008 - Ryashchenko T.G., Akulova V.V., Erbaeva M.A.Loessial 

soils of Priangaria, Transbaikalia, Mongolia, and northwestern China // 

Quaternary International. – 2008. – Vol. 179. – P. 90–95. 

41


Рис. 1. Стратиграфический разрез южной стенки 

раскопа памятника Харганын-Гол-5 

Рис. 2. Каменный инвентарь горизонтов 7 и 6. 

1-скребло; 2, 3-шиповидное орудие; 4-резец; 

5-орудие с подтеской; 6-пластина с ретушью; 

7-атипичный леваллуазский наконечник; 

8-комбинированное орудие; 9-фрагмент 

пластины с бипродольной огранкой 

42


Рис. 3. Каменный инвентарь горизонта 5. 

1-5-нуклеусы; 6-скребок концевой; 

7, 8-шиповидные орудия; 

9-ретушированный отщеп; 10-скобель 

Рис. 4. 

Плитка со следами нарезок 

43


Рис. 5. Нуклеусы горизонта 4 

Рис. 7. Орудия горизонта 

4.1- пластинка с поперечным 

усечением; 2-остриесимметричное; 

3, 4-трапеции; 5-скребло 

44 

Рис. 6. Каменный инвентарь 

горизонта 

4.1, 2-нуклеусы-резцы; 

3-6-нуклеусы для получения 

пластинок; 7-струг; 

8-шиповидное орудие






Е.П. Рыбин, Б. Гунчинсурэн, Ц. Болорбат, А.М. Хаценович, 

Р.А. Шелепаев, Д. Одсурэн, Н.А. Кулик 

РАСКОПКИ МНОГОСЛОЙНОЙ СТОЯНКИ 

ТУЛБЭР-21 В 2014 ГОДУ 1 

Памятник Тулбэр- 21 расположен на пологом, наклоненном в сторону 

реки делювиально-пролювиальном шлейфе с прислоненным к скале 

тыловым швом. Координаты объекта 49°15’47” с.ш., 102°57’28” в.д. Высота 

над уровнем моря составляет 1089 м. Относительно реки он находится 

на расстоянии около полукилометра, перепад высот между урезом реки 

и уровнем стоянки - 40 м. В распадке, расположенном под поверхностью 

шлейфа, и на скальных выходах присутствуют выходы метаморфизованных 

осадочных пород, пригодных для изготовления артефактов. Экспозиция 

памятника юго-западная, и большую часть дня он освещен солнцем. 

Это место нахождение было открыто А.В. Табаревым в 2010 году [Табарев 

и др., 2012: 26-43]. В 2011 году было заложено два разведочных шурфа, 

площадью 2 кв.м каждый, расположенных на расстоянии 30 м друг от 

друга. Шурф №1, заложенный выше по склону, был пройден на глубину 

212 см. Было выявлено четыре литологических слоя, «археологический 

материал на 99% концентрировался в пачке светло-коричневых лессов 

на глубине 155-200 см, и, единично, светло-палевых» [лессах] [Табарев 

и др., 2012: 29]. Согласно нумерации слоев, принятой А.В. Табаревым, 

основной массив артефактов залегал в слое 4, имевшем мощность 115- 

120 см, и, спорадически, в слое 3 (50-55 см). В шурфе №2, расположенном 

ниже по склону и вскрытом на глубину до 188 см, была выявлена та же, 

за исключением разницы в мощности слоев, стратиграфическая ситуация. 

В обоих шурфах были отобраны образцы для радиоуглеродного анализа, 

по которым получены следующие радиоуглеродные определения: 44 640 ± 

690 (MAMS-14933) (сл.4, шурф №1) и 39 240 ± 360 (MAMS-14936) (сл.3, шурф 

№2) [Деревянко и др., 2013: 21-37]. Согласно данным А.В. Табарева (личн. 

сообщ., 1.10.2014 года), образцы из шурфа №1 были получены из нижней 

части слоя 4 (глубина 150 см); а из шурфа №2 - с глубины 115 см, что 

соответствует, примерно, средней части слоя 4. Указанная в предыдущих 

публикациях атрибуция даты в 39,000 лет, как происходящей из слоя 3, 

требует своего подтверждения. Поскольку при раскопках шурфов была 

1 

Работа выполнена при поддержке гранта РФФИ № 14-06-00163 А «Адаптационные стратегии в 

использовании каменного сырья в палеолите Северной Монголии: источники сырья, системы доставки и 

технология утилизации» 

45


найдена достаточно представительная коллекция каменных артефактов 

(около 150 предметов), а полученные хронологические определения 

показали значительный возраст, сделав этот объект одним из древнейших 

памятников региона, было принято решение продолжить в 2014 году 

разведочные работы на памятнике с целью уточнения стратиграфической 

ситуации и культурного облика каменных индустрий. 

Согласно наклону склона была заложена траншея площадью 4х1 м, 

ориентированная длинной осью по линии С-З – Ю-В. Траншея была 

расположена между разведочными шурфами 2011 года; шурф №2 

находится в 18 м ниже по склону относительно северо-западного угла 

траншеи, шурф №1, соответственно, 11 м выше по склону. При раскопках, 

проводившихся с просеиванием грунта, была выявлена следующая 

стратиграфия: предварительно выделено шесть литологических слоев (Рис. 

1). Описание стратиграфии осуществлялось по продольной восточной 

стенке, позволяющей проследить угол падения, изменение мощности 

и границ слоев вниз по склону. Общая мощность вскрытых отложений 

достигла 2,5 м. 

Литологический слой 1 представляет собой современную почву 

темно-коричневого цвета. Слой имеет небольшие затеки по корневым 

системам растений, а также следы деятельности грызунов. Угол падения 

слоя совпадает с углом современной дневной поверхности и составляет, 

приблизительно, 25°. Мощность слоя сокращается вниз по склону шлейфа 

до 0,19 м против 0,30 м у верхней, северной стенки. 

Литологический слой 2 – белесо-серого цвета, супесчаный, пылеватый. 

По текстуре он сцементированный, с карбонатными стяжениями. 

Его мощность в продольном профиле варьирует от 0,21 до 0,40 м, вне 

зависимости от расположения по склону. 

Литологический слой 3 - супеси желтовато-серого цвета. Отложения 

плотные, но не сцементированные, без карбонатных стяжений. Его 

мощность в разрезе меняется от 0,16 м до 0,40 м, наименьшая мощность 

связана с проседанием слоя 2. 

Литологический слой 4 представлен коричневато-серыми рыхлыми 

супесчаными отложениями, сильно отличается по текстуре и структуре 

от верхней пачки слоев. В отложениях присутствуют включения в виде 

мелкого щебня. Отложения имеют значительную мощность - от 0,32 до 0,54 

м. 

Литологический слой 5 является ламинарным, состоит из супесчаных 

коричневато-желтых рыхлых и белесо-серых плотных слойков. Мощность 

на продольном разрезе восточной стенки варьирует от 0,14 до 0,30 м. В 

отличие от вышележащих слоев, эти отложения сокращаются к восточной 

стенке, тогда как к западной их мощность возрастает. 

Литологический слой 6 представляет собой коричнево-серую 

мелкозернистую супесь со значительным включением дресвы, при 

значительном участии щебня и крупных обломков коренной породы. 

Подобная структура связана с непосредственным залеганием слоя на 

коре выветривания.Текстура слоя более пылеватая и рыхлая, чем у 

46


вышележащего. Он имеет мощность, от 0,60 до 0,80 м, относительно 

восточной стенки прослеживается его падение и сокращение его мощности. 

Следует отметить, что на Тулбэр - 21 литологические слои 1, 2 и 5 

могут быть скоррелированы со стратиграфическими разделами других 

памятников, исследованных в долине р. Их-Тулбэрийн Гол. Ламинарный 

слой 5 присутствует на памятниках Тулбэр-4, - 16 и Харганын-Гол- 5, как 

правило, с ним связаны комплексы пластинчатого варианта начального/ 

раннего верхнего палеолита. Несогласное относительно современного угла 

наклона склона падение слоев 5 и 6 свидетельствует об ином рельефе и 

наклоне делювиального шлейфа на момент формирования. 

Во всех четырех культурных горизонтах обнаружено 468 каменных 

артефактов и фаунистических остатков. 

В литологических слоях 1 и 2 было выявлено 27 экз. артефактов. В их 

числе: неретушированные сколы, осколки и обломки – 23 экз. В том числе: 

отщепы – 14 экз. ( целые предметы представлены 12 экз., проксималы – 1 

экз., дисталы – 1 экз.). По размерам они разделяются на крупные предметы 

(длина больше 5 см) – 9 экз., средние (длина 3-5 см) – 4 экз., мелкие (длина 

от 3 до 1 см) – 1 экз. Пластины представлены двумя целыми предметами. 

Был найден один реберчатый скол – 1 экз. Чешуек – 6 экз. 

Выделено 4 экз. орудий. Это: ретушированная пластина – 1 экз.; 

долотовидное орудие – 1 экз., угловые резцы – 2 экз. 

Долотовидное орудие ((Рис. 2, 4)) изготовлено на небольшом 

отщепе, проксимальный край орудия обработан плоскими сколами, 

ликвидировавшими ударный бугорок и ретушью на дорсальной плоскости, 

сформировавшими прямой рабочий край орудия. 

Второй культурный горизонт связан с отложениями литологического 

слоя 3. Насыщенность его, по сравнению с вышележащим слоем, 

существенно возрастает, общее количество артефактов, найденных здесь, 

составляет 154 артефакта. Глубины залегания слоя варьирует от 70 см до 

100 см ниже дневной поверхности. 

В числе найденных артефактов представлены: неретушированные сколы, 

осколки и обломки – 150 экз. В том числе: отщепы – 73 экз. (целые - 36 экз., 

проксималы – 8 экз., медиалы – 7 экз., дисталы – 22 экз.). По размерам целые 

отщепы разделяются на крупные предметы – 4 экз., средние – 19 экз., мелкие 

– 50 экз. Пластин насчитывается всего 7 экз. (целые – 2 экз., проксималы – 

2 экз., дисталы – 3 экз.) Пластинок (изделий, ширина которых составляет 

от 12 до 6 мм) насчитывается 7 экз. (целые – 1 экз., проксималы – 2 экз., 

дисталы – 4 экз). Было найдено 2 медиальных фрагмента микропластинок. 

Технических сколов насчитывается 10 экз. Это реберчатые сколы – 2 экз., 

полуреберчатые сколы – 2 экз., краевые сколы – 6 экз. Обломков и осколков 

было найдено 3 экз., чешуек – 48 экз. 

Представлен один подпризматический одноплощадочный нуклеус 

параллельного принципа скалывания (Рис. 2, 1). Имеет подпрямоугольноудлиненную 

форму в плане, линзовидную в поперечном сечении. Сырье 

плохого качества, с обилием внутренних трещин. На выпуклой рабочей 

поверхности негативы снятий отщепов в параллельном направлении, 

47


окончившиеся заломами. На контрфронте прослеживаются негативы 

поперечных снятий. 

Было выявлено 3 экз.орудий. Это: тронкированная пластинка – 1 экз. 

(Рис. 2, 3) Изготовлена из светло-молочного аргиллита. Представлена 

медиальным фрагментом, оба поперечных края пластинки тронкированы 

мелкой отвесной параллельной ретушью; скребла одинарные прямые 

продольные – 2 экз.Обращает на себя внимание скребло, выполненное на 

удлиненном краевом сколе.(Рис. 2, 2).Обушок скола также служил в качестве 

обушка у скребла. Правая латераль обработана на всем протяжении 

постоянной полукрутой чешуйчатой ретушью. 

Третий, наиболее представительный в количественном и качественном 

отношении культурный горизонт, был выявлен в составе отложений 

слоев 4 и 5 на глубинах 100-160 см от дневной поверхности (283 артефакта 

и фрагмента костей). Пока, в связи с небольшими размерами вскрытой 

площади, четкий разрыв между 2 и 3 культурными горизонтами 

прослеживается с трудом. Можно лишь отметить, что наибольшая 

концентрация культурных остатков приурочена к нижней части слоя 4.В 

кровле слоя 4 была обнаружена искусственного происхождения каменная 

выкладка. 

В составе находок: неретушированные сколы, осколки и обломки – 260 

экз. В том числе: отщепы – 138 экз. (целые - 48 экз., проксималы – 29 экз., 

медиалы – 31 экз., дисталы – 30 экз.). По размерам они разделяются на 

крупные отщепы – 5 экз., средние – 59 экз., мелкие – 74 экз. Пластин всего 

насчитывается 16 экз. (целые – 3 экз., проксималы – 6 экз., медиалы – 4 экз., 

дисталы – 3 экз). Пластинок 10 экз.( целые – 1 экз., проксималы – 2 экз., 

медиалы – 4 экз., дисталы – 4 экз). Технических сколов выявлено 11 экз. Это 

реберчатые сколы – 1 экз., полуреберчатые сколы – 1 экз., краевые сколы – 6 

экз., полупервичная пластина – 3 экз. Обломков и осколков было найдено 

29 экз., чешуек – 56 экз. 

Было определено 11 экз.нуклеусов. Это: 

Подпризматический одноплощадочный монофронтальный нуклеус 

параллельного принципа снятия – 1 экз. (Рис. 3, 3). Вееровидный в плане, 

клиновидный в продольном сечении.Находится в начальной стадии 

раскалывания. Ударная площадка узкая, сильно скошенная в сторону 

контрфронта, покрытого коркой. На плоском фронте прослеживаются 

негативы субпараллельных – слабоконвергентных однонаправленных 

снятий пластин и отщепов. 

Нуклеусы подпризматические двуплощадочные монофронтальные 

параллельного принципа скалывания - 3 экз. 

Нуклеус (Рис. 4, 1) подпрямоугольный в плане, плоско-выпуклый 

в сечении. На противолежащих концах широкого фронта мелкими 

сколами оформлены ударные площадки. С них во встречном направлении 

снимались идущие в параллельном направлении отщепы и пластины. 

На контрфронте нуклеуса, в направлении перпендикулярном основному 

фронту прослеживаются негативы нескольких снятий отщепов, очевидно, 

носящие уплощающий характер. Второй предмет (Рис. 3, 4) подтреугольно- 

48


удлиненной в плане формы, прямоугольный в сечении. Основная ударная 

площадка широкая, слегка наклонена в сторону контрфронта.На фронте 

скалвания негативы встречных снятий удлиненных пластин праильной 

формы. С противолежащей ударной площадки произведена попытка 

организации снятий на торце нуклеуса, окончившаяся глубокими заломами. 

Третий нуклеус (Рис. 3, 1) плоско-выпуклый в сечении, подтреугольный в 

плане. С основной ударной площадки в субпараллельном направлении 

производились снятия отщепов.Выпуклость фронта поддерживалась 

снятиями краевых сколов, негатив от одного из которых сохранился 

на правой латерали. В нижней части рабочего фронта видны следы от 

неудачных снятий по внутренней трещине, в результате чего от нижней 

ударной площадки сохранился лишь небольшой фрагмент. 

Подпризматический двуплощадочный бифронтальный нуклеус 

параллельного принципа скалывания – 1 экз. (Рис. 4, 6). Прямоугольный 

в плане, овальный в поперечном сечении. Находится в начальной стадии 

расщепления.Большая часть поверхности покрыта естественной коркой. 

Имеет две противолежащие рабочие поверхности. На узких концах 

ядрища крупными сколами оформлены ударные площадки. С них в 

противолежащих относительно другого фронта направления, используя 

естественную фронтальную выпуклость заготовки производились 

параллельные снятия пластин и пластинчатых отщепов. Из за слишком 

большой продольной выпуклости, большинство снятий занимало не 

больше 1/3 длины фронта. 

Кроме того, индустрию характеризуют: плоскостной одноплощадочный 

монофронтальный нуклеус параллельного принципа скалывания – 

1 экз.;плоскостной бифронтальный трехплощадочный продольнопоперечный 

нуклеус – 1 экз.; радиальный нуклеус – 1 экз. (Рис. 4, 7); 

кубовидный нуклеус – 1 экз.;фрагментированные нуклеусы – 2 экз. 

Найдено 11 экз.орудий. Это: скребок концевой одинарный – 1 экз. 

(Рис. 4, 4). Орудие выполнено на дистальном фрагменте удлиненной 

пластины с бипродольной огранкой. Рабочий край имеет слегка выпуклые 

очертания и создан отвесной и крутой параллельной ретушью. Двойной 

концевой скребок – 1 экз. (Рис. 4, 2) Изготовлен из полосчатого аргиллита 

на реберчатом сколе пластинчатых пропорций с высоким треугольным 

поперечным сечением. На проксимальном и дистальном окончаниях с 

помощью отвесной параллельной ретуши и мелких сколов образованы 

высокие рабочие края. Также выделены угловые скребки – 2 экз. 

Шиповидные орудия – 3 экз.Первое орудие выполнено на мелком отщепе 

трапециевидной формы. С помощью плоской и полукрутой вентральной 

параллельной ретуши на углах заготовки оформлены шиповидные 

элементы; второе орудие (Рис. 4, 5) изготовлено на трапециевидном толстом 

отщепе с широкой естественной ударной площадкой. На вентральной 

стороне заготовки в месте пересечения продолного и проксимального 

краев с помощью глубокой неретушированной выемки и отвесной 

мелкой чешуйчатой ретуши оформлен выступающий шиповидный 

рабочий элемент; тщательностью обработки выделяется третье орудие 

49


(Рис. 3, 5). У него дистальный край и шиповидный элемент обработаны 

мелкой крутой параллельной ретушью.Также в коллекции представлен 

ретушированный отщеп – 1 экз.(Рис. 4, 3), обработанный по периметру 

чешуйчатой и параллельной ретушью. На левой латерали и дистале 

орудия были произведены сколы резцового типа, удалившие большую 

часть протяженности ретушированных краев.Имеется ретушированная 

пластина – 1 экз. (Рис. 3, 2). Изделие имеет удлиненные пропорции 

и правильные очертания.Участок продольного края, прилегающий к 

ударной площадке, фасетирован плоской чешуйчатой ретушью. На дистале 

орудия имеются несколько мелких фасеток, скорее всего, имеющих либо 

утилизационный, либо не антропогенный характер. И, наконец, имеются 

фрагменты ретушированных орудий – 2 экз. 

Также здесь был найден обломок зуба нижней челюсти (М3) лошади 

Equus sp. 

Как правило, при изучении памятников монгольского палеолита, 

дифференциация отдельных комплексов, обнаруженных в условиях 

склоновых отложений, весьма затруднена. Чаще всего мы можем 

вычленить зоны основной вертикальной концентрации материала. 

Наиболее существенным отличием Тулбэра- 21, выделяющим его среди 

всех комплексов Тулбэрской группы, является наличие археологически 

стерильного горизонта, который стратиграфически располагается в 

верхней части литологического слоя 6, на глубине от 1,6 до 1,96 м. Ниже, 

в том же слое, на отметках 1,96 – 2,42 м, были обнаружены три каменных 

артефакта и обломок тазовой кости плейстоценовой лошади (определение 

С.К. Васильева), представляющие, тем самым, культурный горизонт 4. 

Поверхность артефактов имеет следы легкой патины, здесь представлены 

два крупных отщепа и массивный подтреугольный частичный бифас, 

обработанный с помощью двусторонней оббивки. Бифасиальное орудие 

имеет треугольные очертание, линзовидное в сечение (121х110х37 мм). 

Судя по сохранившейся желвачной корке, изготовлено на плитке. Обе 

плоскости изделия покрыты интенсивной белой патиной. Продольные 

края несут следы мелкой нерегулярной ретуши, очевидно, естественной по 

происхождению и не одновременной изготовлению предмета. Широкий 

поперечный край изделия представляет собой своеобразную «пятку», он 

покрыт желвачной коркой.Обе плоскости предмета несут следы продольных 

и поперечных снятий крупных отщепов, задающих треугольные очертания 

и приостряющие его продольные, слегка извилистые края, имеющие 

конвергенцию. Кончик предмета обломан (Рис. 5). 

В связи с тем, что выявленные в результате работ 2014 года порядок, 

количество и мощность культурных и литологических горизонтов 

заметно отличаются от результатов, полученных в результате работ 2011 

г, очень важным представляется определение соотношения имеющихся 

радиоуглеродных дат с литологическими слоями. Исходя из сопоставления 

глубин, из которых были получены образцы для радиоуглеродного 

анализа в 2011 году и характера отложений, из которых они происходили, 

с большой долей вероятности мы можем соотнести дату из шурфа №2 

50


(ок. 39,000 л.н.) с нижней частью литологического слоя 4 по нашему 

стратиграфическому делению. Дата около 45,000 л.н. из отложений шурфа 

№1, скорее всего, должна быть скоррелирована с подошвой слоя 5 из 

траншеи. Таким образом, исходя из двух хронологических определений, 

индустрия культурного горизонта 3 должна быть соотнесена с наиболее 

ранними этапами начального верхнего палеолита Южной Сибири и 

Центральной Азии. 

Пока, в количественном отношении коллекция, полученная при 

раскопках Тулбэра- 21 невелика, хотя если принять во внимание небольшую 

вскрытую площадь (4 кв.м) следует признать концентрацию находок 

достаточно высокой. Учитывая малый для уверенной реконструкции 

культурный последовательности размер коллекции, все заключения, 

данные ниже, следует рассматривать, как предварительные. Индустрия 

культурных горизонтов 1 и 2 представлена выраженной отщеповой 

технологией, обилием аморфных сколов и ситуационных нуклеусов, 

вместе с тем, здесь были обнаружены немногочисленные пластинки 

и микропластинки. Данный технологический вариант характерен для 

комплексов финала каргинского времени сартанских индустрий позднего 

палеолита Северной Монголии и Забайкалья. 

Необычно в морфолого-технологическом отношении выглядит 

индустрия горизонта 3 Тулбэра- 21 датируемая примерно одним возрастом 

(39,000-45,000 л.н.) с типичными крупнопластинчатыми индустриями 

начального верхнего палеолита долины Их-Тулбурийн-гол, такими как 

Тулбэр-4 и Тулбэр-16. Доля пластинчатых форм (включая пластины, 

пластинки, реберчатые сколы) в составе всего массива неретушированных 

сколов составляет 17,7%. В то же время, в комплексе гор. 5-6 Тулбэр-4, 

квазисинхронному описываемой индустрии, аналогичный показатель 

составляет 27,4% , в сл. 7 стоянки Тулбэр- 16 он достигает 50,9% [Деревянко 

и др., 2013: 21-37; Zwyns et al., 2014: 53-65]. Еще более заметно различие 

при сопоставлении длины целых артефактов. Средняя длина пластин 

в гор.3 Тулбэра-21 составляет 54 мм, при этом самая крупная пластина 

имеет длину 91 мм. Средняя длина отщепов составляет 39 мм, при этом 

самый крупный отщеп имеет длину 71 мм. В комплексе горизонта 5 и 6 

Тулбэра-4 средняя длина пластин составляет 80 и 88 мм, максимальная 

длина пластины достигает 166 и 228 мм; средняя длина отщепов составляет 

51 мм. Примерно такая же тенденция может быть прослежена и при 

сопоставлении метрических показателей нуклеусов. Средняя длина/ 

ширина/толщина/максимальная длина нуклеусов гор.3 Тулбэра- 21 

составляет 69/58/33/97 мм; аналогичные показатели для нуклеусов гор.5 

Тулбэра-4 составляют 84/47/33/153 мм. Таким образом, можно сказать, 

что исходя из сопоставления с другими одновременными и близкими по 

возрасту комплексами данного района индустрия гор.3 Тулбэр-21 имеет 

значительно меньшие показатели пластинчатости, ориентирована на 

производство более мелких и коротких изделий. В то же время, следует 

отметить, что в типологическом, и очевидно, технологическом отношении 

как на Тулбэр-21, так и на Тулбэр 4 и Тулбэр-16 представлены те же виды 

51


нуклеусов – плоскостные и подпризматические одно и двухплощадочные. 

Они направлены на получение пластин и подпрямоугольных отщепов 

в результате параллельного и субпараллельного раскалывания. Хотя 

количество орудий невелико, представлены основные массовые 

категории тулбэрского начального верхнего палеолита: концевыми 

скребки, шиповидные орудия и ретушированные пластины. Следует 

отметить, что оформление большинства орудий достаточно скупое, 

свидетельств интенсивного исопльзования, выражавшихся в многократных 

переоформлениях или сильномодифицирующей вторичной обработки 

очень мало. На поверхности 34% артефактов сохранились различные 

по своей площади участки естественной поверхности. В ассамбляже 

преобладают нуклеусы преимущественно находящиеся в начальной стадии 

раскалывания, неретушированные сколы и технические сколы. 

Чем может быть вызвано столь выраженное несоответствие морфологии 

изделий и технологических процессов их оформления? Очевидно, 

ассамбляж Тулбэр -21, в отличие от других известных памятников долины 

Их-Тулбурийн гол, характерен для мастерских – мест первичной утилизации 

каменного сырья. На расстоянии сотни метров от памятника находятся 

коренные выходы породы, пригодной для изготовления артефактов. 

Долина, где расположены памятники, находится в северной части 

Орхон-Селенгинского прогиба, который принадлежит к числу наиболее 

значительных позднепалеозойско-раннемезозойских структур Северной 

Монголии. В результате интенсивной вулканической деятельности в 

пермское время в долине р. Их-Тулбурийн-Гол были сформированы 

мощные толщи вулканогенных отложений прогиба, объединенные в 

хануйскую серию, в которой выделяются четыре согласно пластующиеся 

свиты. Нижняя свита представлена эффузивами среднего и основного 

состава и состоит главным образом из трахибазальтов, трахиандезитов, с 

подчиненным количеством андезитов, базальтов, туфов и туфобрекчий. 

Эта свита перекрывается, согласно залегающей, свитой кислых эффузивов 

и состоит из риолитов, трахириолитов, их туфолав, туфов, туфобрекчий 

и игнимбритов, с отдельными потоками дацитов и андезитов.Далее 

вверх по разрезу эта свита сменяется вулканогенно-осадочной свитой (на 

некоторых геологических картах она названа харганской), состоящей из 

туфобрекчий, туффитов, туфопесчанников, туфоалевролитов с пачками 

кремнистых пород. Верхнюю часть разреза слагает свита основных 

эффузивов (на некоторых геологических картах она названа тулбурской), 

не имеющая резкой границы с предыдущей свитой. Тулбурская свита 

состоит из базальтов, трахибазальтов, переслаивающихся с кремнистыми 

породами и туфами, с подчиненными дацитами и трахиандезитами. 

Отложения харганской и тулбурской свит прорываются многочисленными 

долеритовыми силлами тулбурского (тулбуригольского) комплекса. Эти 

силлы образуют зону широтного простирания на правобережье р. Селенги 

протяженностью до 100 км и шириной до 10 при различной мощности тел 

(до 100 м). Изученные археологические памятники расположены в поле 

развития пород тулбурской свиты. 

52


На основе изучения каменного сырья, использовавшегося в 

ранневерхнепалеолитических индустриях долин Их-Тулбурийн-гол можно 

выделить 5 типов пород: 

1. Алевролиты с фитоалевритовой структурой, в которой обломки 

минералов перемежаются, вероятно, с углефицированным растительным 

детритом и цементируются глинисто-гидрослюдистым цементом, 

местами присутствует пойкилитовый карбонат (до 1 мм), формируя 

пойкилобластическую структуру, часто присутствует неправильнослоистая 

(прерывистая) текстура, кроме окатанных обломков кристаллов встречаются 

отдельные идиоморфные кристаллы биотита, амфибола, полевых шпатов, 

что может быть интерпретировано как примесь туфового материала; 

2. Аргиллиты с фитоалевропелитовой структурой, в которой обломки 

минералов алевритовой размерности перемежаются, вероятно, с 

углефицированным растительным детритом и цементируются глинистым 

цементом, местами присутствует пойкилитовый карбонат (до 0,15 

мм), формируя пойкилобластическую структуру, количество частиц 

алевритовой размерности не превышает 20%, встречаются отдельные 

целые кристаллы плагиоклаза, что может быть интерпретировано как 

примесь туфового материла; 

3. Аргиллиты с пелитовой структурой встречаются как с массивной 

(однородной), так и со слоистой текстурой, среди таких образцов 

присутствует ритмичная градационная слоистость, выраженная в 

изменении размера частиц в слое, редко встречается косая слоистость, к 

наиболее тонкозернистой части ритмов приурочены скопления спикул 

известковых губок, в некоторых образцах наблюдаются игольчатые 

выделения сульфидов, которые своей формой, в том числе ветвящейся, 

напоминают спикулы, почти всегда такие иголки сульфидов окружены 

каймой карбоната, который образует ойкокристаллы; 

4. Кварцевый гравелитопесчаник мономиктовый несортированный, 

размер слабоокатанных обломков от 0,1 до 20 мм, цемент 

крустификационный с примесью углефицированной органики, обломки 

несут следы тектонических деформаций, текстура очковая; 

5. Туффит характеризуется кристаллокластической структурой и 

массивной текстурой. В обломках присутствует плагиоклаз, К-Na полевой 

шпат, кварц, биотит и роговая обманка, что указывает на дацитовый состав 

породы. 

Несмотря на различие в типах пород, все они относятся к единой в 

генетическом отношении толще, выходящей на поверхность в различных 

участках долины на протяжении, по крайней мере, 20 км начиная от выхода 

Их-Тулбурийн-гола в долину Селенги. Судя по остаткам естественной корки 

на артефактах, при раскалывании использовались породы, происходящие 

из первичных выходов, в то время как отдельности сырья, естественная корка 

которых могла образоваться в результате воздействия водных потоков, 

значительно уступает по своей частоте корке из коренных выходов. В связи 

с этим необходимо отметить, что все без исключения стратифицированные 

памятники палеолита долины находятся неподалеку от выходов каменного 

53


сырья тулбурской свиты. Расстояние до этих источников могло составлять 

от несколько сотен до нескольких десятков метров. Все использовавшиеся 

древним человеком породы отличаются по своим качествам, необходимым 

для получения желательных для мастера форм продуктов раскалывания. 

Соотношение определенных выше разновидностей пород варьирует в 

различных комплексах, также отличается степень фракционированности 

сырья в различных выходах сырья; доступность тех или иных выходов 

на протяжении времени могла быть различной. Как было показано 

ранее на примерах культурно-стратиграфической последовательности 

стоянок Тулбэр-4 и Тулбэр-15 на протяжении начального верхнего 

палеолита и раннего верхнего палеолита происходит развитие одной 

культурной традиции, выражавшееся в смене технологии расщепления, 

сопровождавшееся сохранением традиций изготовления и оформления 

орудий. Было высказано предположение, что на протяжении раннего 

верхнего палеолита здесь существовала более или менее стабильная 

культурная традиция, на видоизменение проявлений которой влияли 

менявшиеся подходы к утилизации каменного сырья [Рыбин и др., 

2007:137–153; Деревянко и др., 2013: 21-37]. Наиболее распространенной 

породой, использовавшейся для изготовления артефактов в комплексах 

Тулбэра-21 были аргиллиты с фитоалевропелитовой структурой. Судя по 

современному состоянию необработанных отдельностей сырья на выходах, 

находившихся в пределах 100 м от стоянки, для них характерны небольшие 

размеры, сырье сильно фракционировано, с обилием внутренних 

трещин. Те же самые качества могут быть прослежены и при анализе 

предметов из археологической коллекции стоянки.Вероятно, специфика 

облика индустрии Тулбэра-21 может объясняться данными факторами, 

хотя данное предположение требует своего подтверждения на основе 

специализированных анализов и рассмотрения более многочисленной 

выборки артефактов. 

Чрезвычайно интересную проблемную ситуацию задает обнаружение 

залегающего под мощным стерильным слоем малочисленной индустрии 

культурного горизонта 4, имеющего возраст древнее 45,000 лет.Это 

ставит данный ассамбляж в уникальную для Северной Монголии 

культурную и хронологическую позицию, не исключающую вероятный 

среднепалеолитический возраст комплекса, что несомненно, требует 

дальнейших подтверждений. 

54 

Summary: 

E.P. Rybin, B. Gunchinsuren, Ts. Bolorbat, А.М. Khatsenovich, 

Р.А. Shelepaev, D. Оdsuren, N.А. Кuliк 

EXCAVATION AT STRATIGRAPHIC SITE TULBUR-21 IN 2014 

This paper is devoted to results of the excavation of multilayer Paleolithic site


Tolbor-21 in Northern Mongolia. Site is located in the right tributary of Selenga 

River, in Ikh-Tulberiin-Gol River valley. Site was found at 2010 and tested by 

test pits and test trench in 2011 and 2014. As a result of exploring works the 

presence of four cultural horizons with archaeological remains was previously 

revealed. The first cultural horizon is associated with Late Upper Paleolithic. 

The second cultural horizon is presented by flake industry of final stage of 

Early Upper Paleolithic. The third cultural horizon contains Initial Upper 

Paleolithic industry and has 14Cdetermination by 44 640 ± 690 (MAMS-14933) 

for the Horizon 3 (middle part) and 39 240 ± 360 (MAMS-14936), layer 4, bottom 

part. The archeologically sterile layer separate the third cultural horizon from 

fourth (which is associated with most early stage of Upper Paleolithic or with 

Middle Paleolithic. Thereby, the rich lithic assemblages of this site have the one 

of the earliest absolute chronological determination among Upper Paleolithic 

complexes of Northern Central Asia. 

Список литературы 

Деревянко и др., 2007 - Деревянко А.П., Зенин А.Н., Рыбин Е.П., Гладышев 

С.А., Цыбанков А.А., Олсен Д., Цэвээндорж Д., Гунчинсурэн Б. 

Технология расщепления камня на раннем этапе верхнего палеолита 

Северной Монголии (стоянка Толбор-4) // Археология, этнография и 

антропология Евразии. 2007. – № 1 (29). – С. 16–38. 

Деревянко и др., 2013 - Деревянко А.П., Рыбин Е.П., Гладышев С.А. 

Гунчинсурэн Б., Цыбанков А.А., Олсен Д. Развитие технологических 

традиций изготовления орудий в каменных индустриях раннего этапа 

верхнего палеолита Северной Монголии (по материалам стоянок 

Толбор-4 и -15) // Археология, этнография и антропология Евразии. 

– 2013. – № 4 (56). 

Рыбин и др., 2007 - Рыбин Е.П., Гладышев С.А., Цыбанков А.А. 

Возникновение и развитие «отщеповых» индустрий ранней поры 

верхнего палеолита Северной Монголии // Северная Евразия в 

антропогене: человек, палеотехнологии, геоэкология, этнология 

и антропология: Материалы всероссийской конференции с 

международным участием, посвященной 100-летию со дня рождения 

М.М. Герасимова. – Иркутск: Изд-во «Оттиск», 2007. – Т. 2. 

Табарев и др., 2012 - Табарев А.В., Гунчинсурэн Б., Гиллам Дж. К., Гладышев 

С.А., Доганджич Т., Звин Н., Болорбат Ц., Одсурэн Д. Комплекс 

памятников каменного века в долине р. Их-Тулбэрийн-Гол, Северная 

Монголия (разведочные работы с использованием ГИС-технологий в 

2011 г.) // Археологийн судлал. – 2012. – Tomus XXXII. 

Zwyns et al., 2014 - Zwyns N., Gladyshev S.A., Gunchinsuren B., Bolorbat T., Flas 

D., Tabarev A., Dogandzic T., Gillam J.C., Khatsenovich A., McPherron Sh., 

Odsuren D., Paine C., Purevjal K.E., Stewart J.The open-air site of Tolbor 16 

(Northern Mongolia): preliminary results and perspectives // Quaternary 

International. – 2014. – Vol. 347. 

55


Рис. 1. Стратиграфический разрез 

восточной стенки раскопа 

памятника Тулбэр-21 

56 

Рис. 2. Каменный инвентарь. 

1 – подпризматический 

одноплощадочный нуклеус; 

2 – скребло; 3 – тронкированная 

пластинка; 4 – долотовидное орудие.




двухплощадочный нуклеус; 2 – 

ретушированная пластина; 3 – 

подпризматический одноплощадочный 

нуклеус; 4 – подпризматический 

двухплощадочный нуклеус; 5 – 

шиповидное орудие. 



двухплощадочный нуклеус; 2 

– двойной концевой скребок; 3 – 

ретушированный отщеп; 4 – концевой 

скребок; 5 – шиповидное орудие; 6 – 

подпризматический двухплощадочный 

бифронтальный нуклеус; 7 – радиадбный 

нуклеус. 

Рис.5. Частичный бифас 

57






58 

УЛААН БУРГАСЫН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ДУРСГАЛ 


Я. Цэрэндагва 

Улаанбургас нь Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Буурын гол 

руу түрж орсон элсэн манханы үзүүр хэсэг юм. Энд мөн Улаанбургасын 

нуур гэж бий. Анх 1980 онд МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах 

ангийн археологчид эндээс олон тооны чулуун зэвсгийн дурсгал олж 

цуглуулсан нь эдүгээ ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөгт 

хадгалагдаж байна. 

Алтанбулаг сумын төвийн баруун урд талаас эхлэн Буурын гол руу 

түрсэн элсэн манхны эргэн тойрноос чулуун зэвсгийн дурсгалууд элбэгтэй 

бөгөөд хуучин Хиагтаас Их хүрээг чиглэсэн төв зам байсан тул Оросын 

жуулчид, эрдэмтэн судлаачид зам гудас таарах энэхүү элсэн манханы 

энд тэндээс чулуун зэвсэг түүвэрлэж байсан байна. Тухайлбал, 1912, 1923, 

1925 онуудад П.С. Михно хайгуул судалгаа хийж олсон 47 үлдэц, 96 үлдэцхянгар, 

7 хянгар, 45 хусуур, 3 хутга, 17 ялтас, 35 хутган ялтас ОХУ-ын Хиагт 

хотын Обручевын нэрэмжит музейд хадгалагдаж байна 1 . 

1926 онд Н.П.Лисовский 15 үлдэц, 27 үлдэц-хусуур, 2 хянгар, 3 иртэй 

ялтас, 2 ялтас, 7 цуулдас, 13 залтас, 1 цоолтуур, 1 цүүцэн зэвсэг олж 

цуглуулсан нь одоо ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Улсын Эрмитаж-д 

хадгалагдаж байдаг ажээ 2 [Абрамова, 1953]. 

1997 онд Монгол-Солонгосын хамтарсан “Мон-Сол” төслийн хээрийн 

шинжилгээний ангийн судлаачид Төгөсөг гэдэг газраас олон тооны чулуун 

зэвсгийн зүйлс, ваар савны хагархайг олж цуглуулсан байна [Монгол- 

Солонгосын., 1999: 128]. 

Чулуун зэвсгийн тодорхойлолт 

Улаан Бургасаас олдсон, өдгөө ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн сан 

хөмрөгт хадгалагдаж байгаа чулуун зэвсгийн нийт тоо 521 юм. Тэдгээрийг 

боловсруулан ангилж, төрөл зүйн судалгаа хийх санаа анх энэ цуглуулгыг 

үзээд төрсөн юм. Учир нь энэ сууринг судалсан МЗТСХЭ-ийн судлаачид 

тухайн суурингаас түүвэрлэлт хийсний дараа Улаанбаатар хотод авч ирэн 

лабораторид өгөөд л орхисон байв. Тухайн жилийн тайланд ч цуглуулгын 

1 

Цуглуулгын дугаар нь 2525, 3014, 3017. 

2 

Цуглуулгын дугаар нь 1382


талаар тодорхой дурдсан зүйл байдаггүй. Зөвхөн Сэлэнгэ аймгийн 

Алтанбулаг сумын нутаг Улаанбургасын нуурын элсэн манханаас неолитын 

үеийн чулуун зэвсгийн дурсгал олсон гэснээс өөр зүйл үгүй. 

Төрөл зүйлээр ангилахад бэлдэц (3ш), үлдэц (30ш), үлдэц хэлбэрийн 

хагархай (2ш), техникийн цуулдас (10ш), цохиур чулуу (3ш), хянгар (10ш), 

хусуур (40ш), хутга (4ш), зуулга ир (13ш), сийлүүр (1ш), өвөрмөц хэлбэрийн 

зэвсэг (1ш), цүүц (1ш), бифас, үзүүр мэс, иртэй ялтас (4ш), хатгуур (5ш), 

иртэй залтас (12ш), сегмент хэлбэрийн цуулдас (8ш), бүтэн ялтас (35ш), 

ялтасны голын хугархай (45ш), ялтасны дээд талын хугархай (77ш), доод 

талын хугархай (20ш), хагархай (5ш), 1 хагархай хайрга (1ш), залтас (160ш) 

байна. 

1. Анхдагч цуулалт 

Анхдагч цуулалтын хэсгийг үлдэц, бэлдэц, үлдэц хэлбэрийн хагархай, 

техникийн цуулдас бүрдүүлнэ. 

Бэлдэц. Тун цөөхөн байгаа ба бүгд бичил ялтас цуулан авах шаантган 

хэлбэрийн үлдэц хийхэд зориулагдсан ба боловсруулалтын хувьд гурвуул 

хоорондоо төстэй. 

Үлдэц. Бүгд бичил хэлбэрийн ба дотроо шаантган (19 ш), тайрдсан (5 ш), 

ооль хэлбэрийн (2 ш), конусан (3 ш), дэвүүр маягийн цуулалтын зарчимтай 

(2 ш), зэрэгцээ цуулалт бүхий бичил үлдэц (1 ш), олон талстат (1 ш) гэж 

ангилагдана. 

Тайрдсан үлдэц. Дөрөв нь хэлбэр болоод хэв шинжийн хувьд хоорондоо 

тун төстэй. Тэдгээрийн цохилтын талбай нь баруун тийшээ налуу ба хоёр 

нь хөндлөн ганц цуулалтаар, нэг нь хоёр цуулалтаар бэлтгэгдснээс гадна 

нэгний талаас илүү нь чулууны өнгөн бүрхүүлээрээ байгаа төдийгүй 

зөвхөн зах хэсгийг нь холтолжээ. Гурвых нь хоёр талын өргөн хажууг 

дээрээс нь хэд хэдэн өргөн цуулалтаар бэлтгэн сууриас нь дахин цуулж 

хурцалсан байна. Сүүлийн үлдцийн зүүн хажуугаас бүхэлд нь том залтас 

авсан ба харин суурийг нь засалгүй орхижээ. Эдгээр үлдцийн нарийн 

талаас хэд хэдэн богино нарийн залтас цуулж авах оролдлого хийсэн авч 

ихэнх нь бүтэлгүй болжээ. 

Шаантган үлдэц. Хэмжээ хийцийн хувьд харилцан адилгүй. Эхний 

үлдэцийг ногоон саарал өнгийн цахиуржсан элсэн чулуугаар үйлджээ. 

Хэмжээ 39.6х31.3х16 мм. Цохилтын талбайг нь гурван хөндлөн цуулалтаар 

бэлтгэсэн ба голоороо хотгор. Талбайн баруун хөвөөг дахин засах 

оролдлого хийсэн байна. Цуулалтын гадаргуу дээр 4 ялтас цуулж авсны 

ором харагдаж байна. Баруун хажуугаас гурван хөндлөн цуулалт, зүүн 

хажуугаас туушдуу хоёр цуулалт хийсний дүнд ёроолоос цохилтын 

талбайн ар хүртэлх хэсэг нь хурц ирмэгтэй болжээ. Мөн зүүн хажуу 

араас богиновтор гурван цуулалт хийжээ. Суурийг нь бага зэрэг холтчин 

шовхолсон байна (зураг 2. 8). Дараагийн үлдцийг цайвар саарал өнгийн 

цахиуржсан элсэн чулуугаар хийжээ. Хэмжээ 34.7х29х17.4 мм. Цохилтын 

талбай нь гурван цуулалтаар бэлтгэгдсэн ба ар тийшээ үл ялиг налуу. Зүүн 

талаас нь дахин засах оролдлого хийсэн боловч амжилтгүй болжээ. Зургаан 

нарийн ялтас цуулан авсан байна. Зүүн хажууг нь нэг хөндлөн, баруун 

59


хажууг нь ташуу цуулалтаар бэлтгэж хурц ирмэг бүхий долгио хэлбэрийн 

арыг болгожээ. Улмаар суурийг хоёр талруу өгсүүлэн холтчин нарийн 

хянга үүсгэсэн байна (зураг 2. 9). Гурав дахийг хар өнгийн цахиуржсан 

чулуугаар хийсэн. Цохилтын талбайг хоёр цуулалт хийн бэлтгэсэн байна. 

Энэ үлдэцнээс дөрвөн ялтас цуулсан ором хадгалагдан үлджээ. Зүүн 

хажууг дээрээс нэг хажуугаас хоёр, баруун хажууг уртааш нь жишүүдээ 

гурав цуулан бэлтгэсний дүнд үүссэн нарийн шаантган ирмэгтэйн дээр 

суурь хэсгийг холтчин ирлэсэн байна. Хэмжээ 38.8х25.4х15.7 мм (зураг 

3. 2). Дөрөвдэх үлдэц хар саарал өнгийн цахиуржсан элсэн чулуугаар 

хийгсэн. Цохилтын талбайг хэд хэдэн цуулалтаар бэлтгэжээ. Цуулалтын 

гадаргуу дээр зургаан ялтас цуулан авсан ором хадгалагдан үлджээ. 

Баруун хажууг ар талаас хөндлөн гурван цуулалт хийн бэлтгэсэн ба зүүн 

хажууг ганц өргөн хөндлөн цуулалтаар бэлтгэжээ. Суурин хэсийг шовхлон 

ирлэсэн байна Хэмжээ 38.7х28.3х17 мм. Тав дахь үлдэц хар саарал өнгийн 

цахиуржсан элсэн чулуугаар хийгдсэн. Хэмжээ 34х34.4х21.6 мм. Цохилтын 

талбайг тууш болон уртааш хэд хэдэн цуулалтаар бэлтгэсэн нь хотгордуу 

байдалтай болгожээ. Зүүн хажууг ганц цуулалтаар бэлтгэсэн ба баруун 

хажууг тууш хөндлөн цуулан бэлтгэж холтчин ирлэсэн байна (зураг 3. 5). 

Дараагийн үлдэцийг ногоон саарал өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийсэн. 

Хэмжээ 38 х 28 х 20 мм. Цохилтын талбайг зүүн талаас олон дахин цуучин 

бэлтгэсэн нь хотгор хэлбэртэй болжээ. Эндээс хамгийн сүүлд гурван ялтас 

цуулан авсан ором тод мэдэгдэнэ (зураг 3. 1). Долоо дахь үлдэцийг мөн 

л хар саарал өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийжээ. Хэмжээ 29.3х25.5х16 

мм. Цохилтын талбайг бүх талаас цуучин бэлтгэжээ. Хоёр хажууг нь 

хөндлөн хоёр цуулалт хийн бэлтгэсэн бөгөөд холтчин засах оролдлого 

хийсэн байна. Найм дахь үлдэц хар өнгийн цахиуржсан чулуугаар хийсэн. 

Хэмжээ 31.6х24.8х17 мм. Цохилтын талбай нь цуулалтын гадаргууны 

ирмэгээс хийсэн нэмэлт цохилтоор хагарч гэмтжээ. Цуулалтын гадаргуу 

дээр бичил ялтас цуулан авсан ором хадгалагдан үлдсэн байна. Хоёр 

хажууг ар талаас ээлжлэн холтчих аргаар зассаны дүнд ар нь хавиргалсан 

шаантаг маягийн ирмэгтэй болжээ. Суурь хэсгийг бага зэрэг шовхолсон 

бөгөөд сүүлд сууринаас дээш хагалсан ором мэдэгдэнэ (зураг 3. 3). Ес дэх 

үлдцийг шар сарал өнгийн чулуугаар хийжээ. Түүний цохилтын талбайг 

ихэд нямбай зассан байна. Цохилтын талбайн ирмэгээс цохилт хийн хэд 

хэдэн ялтас цуулан авчээ. Хоёр хажууг ар талаас хэд хэдэн хагалалтаар 

бэлтгэсэн байна. Үүний дүнд шаантган ирмэг тахир хэлбэртэй болсон 

ба суурийг шовхолжээ. Арав дахь ногоовтор өнгийн цахиурлаг чулуугаар 

хийсэн үлдцийн цохилтын талбайг ихээхэн өвөрмөц байдлаар гаргахдаа 

нэг хажуугийн өргөн ирмэгээс хөндлөн холтчих замаар хажуу тийшээ 

налуу талбай гаргасан нь жадны гилбэрийн суулгацыг санагдуулна. Хоёр 

хажууг ихэд нямбай холтчин зассаны дүнд суурь хүрсэн нарийн хурц 

ирмэг үүссэн байна. Суурь хэсгийг хэд хэд хэлтлэн хурцалжээ. Арваннэг 

дэх үлдцийн цохилтын талбай цуулалтын гадаргууны дээд хэсгээс арын 

шаантган ирмэгийн гол хүртэл нумарсан байдлаар хагарчээ. Цуулалтын 

гадаргуу дээр бичил ялтас цуулан авсны ором хадгалагдсан байна (зураг 

3. 4). Дараагийн үлдцийг хар өнгийн нарийн ширхэгтэй элсэн чулуугаар 

60


хийсэн. Түүний цохилтын талбай ганц цуулалтаар бэлтгэгдсэн ба баруун 

тал руугаа ялимгүй налуу. Цуулалтын гадаргуу дээр нь богиновтор ялтсан 

цуулалтын хэд хэдэн ором харагдаж байна. Баруун хажууг нь дээд талаас 

нь хэд хэдэн цохилтоор хагалж бэлтгэсэн байх бөгөөд нэг өргөн цуулалтын 

ором хадгалагджээ. Зүүн хажууг мөн дээд болон суурин талаас хагачин 

зассан байна. Арын нарийн ирмэгийг хэд хэдэн хөндлөн цуулалтаар 

бэлтгэсэн бөгөөд сүүлд нь нэг нарийн ялтас мөн цуулсан ором байна 

(зураг 2. 2). Арвангурав дахь үлдэцийг хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар 

хийсэн. Цохилтын талбайг хэд хэдэн талаас нь холтчин бэлтэсний дүнд 

гол хэсгээрээ өндөрдүү хэд хэдэн талсттай харагдах болжээ. Цуулалтын 

гадаргуунаас хэд хэдэн ялтас цуулан авсны ором байх бөгөөд нэг цуулалт 

амжилтгүй болж голоороо хугарчээ. Хоёр хажууг маш нямбай бэлтгэсэн 

байна. Үзүүр хэсгийг нь доорос нь дээш нь хэд хэд холтчин шовхолжээ (зураг 

2. 1). Дараагийн богино хэлбэрийн энэхүү шаантган үлдцийг хар өнгийн 

цахиурлаг чулуугаар хийсэн байна. Түүний дугуй хэлбэрийн ар тийшээ үл 

ялиг цохилтын талбайг тал талаас холчин бэлтгэжээ. Цуулалтын гадаргуу 

нь гол хэсгээрээ үл ялиг гүдгэр бөгөөд олон тооны бичил ялтасны оромтой. 

Суурь болон арыг хурцлан хянга гаргажээ (зураг 2. 4). Түүний дараагийн 

ногоон өнгийн цахиурлаг чулуугаар үйлдсэн үлдэцийн гурвалжин 

хэлбэрийн тэгшивтэр цохилтын талбайг тал талаас нь холтчин бэлтгэжээ. 

Цуулалтын гадаргуу гурвалжин хэлбэрийн бөгөөд хэд хэдэн амжилтгүй 

болсон цуулалтын ормыг хадгалжээ. Арын хянган ирмэгийг хоёр талаас 

нь ээлжлэн бэлтгэсэн байдалтай. Суурь хэсгийг нь шовхолж үзүүрлэжээ 

(зураг 2. 5). Арванзургаа дахь үлдэц бор шарга өнгийн цахиур чулуугаар 

үйлдэгдсэн. Түүний цохилтын талбайг тодорхойлох боломжгүй, учир нь 

зөвхөн ирмэг хөвөө л хадгалагдан үлдсэн бусад хэсэг хагарчээ. Цуулалтын 

гадаргуу дээр их бага нийлсэн найман ялтас цуулсан ором хадгалагджээ. 

Арын хянга хагарсан хэдий ч суурь хэсгээс харахад хоёр талаас нь ээлжлэн 

холтчиж гаргасан байсан бололтой. Суурь хэсгийг нэг талаас нь доороос 

дээш урт, богино цуулан, нөгөө талд нь бага зэрэг холтчин шовхолжээ. 

Түүний дараагийн үлдэц ногоон саарал өнгийн цахиур чулуугаар үйлдсэн 

голоороо гүдгэрдүү, дугуйдуу хэлбэрийн цохилтын талбай бүхий үлдэц. 

Цуулалтын гадаргуу дээрээ зөв хэлбэрийн хэд хэдэн бүтэн ялтас цуулан 

авсан оромтой. Арын хянгыг бэлтгэхдээ нэг тал руу нь хэт гүн хагалалт 

хийснээс хэлбэрийн хувьд нэг хажуу нь хонхойсон маягтай болжээ. 

Үзүүрийг хурцалж шовхолжээ (зураг 2. 7). Дараагийн үлдэц бор шаргал 

өнгийн хас чулуугаар хийгдсэн. Ромбо хэлбэрийн цохилтын талбайг тал 

талаас холтчин бэлтгэжээ. Гурвалжин хэлбэрийн цуулалтын гадаргуу дээр 

хэд хэдэн ялтас цуулан авсан ормыг хадгалсан бөгөөд чулууны өөрийнх нь 

дотоод ан цав нь цаашид үргэлжлүүлэн цуулалт хийх боломжгүй болгосон 

бололтой. Арын хянга ирмэгийг хоёр талаас нь ээлжлэн хэлтэлж гаргажээ 

(зураг 2. 6). Сүүлийн шаантган, хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар хийсэн 

үлдэцийн цохилтын талбайг хэд хэдэн талаас нямбай хэлтлэн бэлтгэсэн 

байна. Цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн ялтас цуулан авсан бөгөөд 

үргэлжлүүлэн цуулалт хийх явцад хоёр удаагийнх нь амжилтгүй болжээ 

(зураг 2. 3). 

61


Конус хэлбэрийн үлдэц. 3 байгаагийн хоёр нь боловсруулалтын хувьд 

хоорондоо төстэй. Эхний үлдэцийн цуулалтын гадаргуу дээр таван бичил 

хутган ялтас цуулан авсны ор мөр хадгалагдан үлджээ. Хоёр хажууг дээд 

талаас нь ганц тууш цохилтоор бэлтгэсэн байна. Ар талын гадаргууг дээрээс 

нь зэрэгцээ үзүүрээс нь нэг цуулалт хийж бэлтгэжээ. Суурийг хоёр талаас 

шовхолж гаргажээ. Хоёрдахь ногоовтор өнгийн цахиураар хийсэн үлдэц 

хэмжээний хувьд арай багавтар. Ар талын гадаргуу нь тэгш. Цохилтын 

талбайг тал талаас нимгэн холтчин бэлтгэж түүнээс ялтас цуулан авчээ. 

Техникийн цуулдас. 14 ш байгаа ба арав нь үлдцийн хажууг засах, үлдсэн 

нь цуулалтын гадаргууг дахин засах явцад гарсан хавирган цуулдасууд 

байна (зураг 3. 6-8). Эхний хэсгийн цуулдасны зургаа нь бичил үлдцийн 

бүтээгдэхүүн ажээ. Үлдсэн дөрөв нь хэмжээний хувьд том бөгөөд тэднээс 

нэг нь онцгой ялгарна. Уг том баргил том цуулдас нь бор ногоон өнгийн 

нарийн ширхэгтэй элсэн чулуун үлдэцийн хажуу ирмэгийг дахин засах 

явцад хагалагдсан бололтой. Гадар дээрээ хавиргалсан хурц долгиотсон 

ирмэг бүхий нарийн хянгатай. Доод талын дугуйдуу үзүүр, нэг хажуугийн 

шулуун талын хөвөөгөөр нарийн ир ажиглагдана. Дугуй үзүүрийг ирлэсэн 

байдал нь хусуур зэвсгийн ирлэлтийг санагдуулах боловч, ирлэж эхлээд 

л дутуу орхисон байна. Дээд талын өргөн талын нэг үзүүрийн ирмэгийг 

сэтэлж хагалсан гэлтэй. Бусад гурвын хувьд гадаргуу дээрээ өмнөх 

замбараагүй цуулалтын ормыг хадгалжээ. 

Цуулалтын гадаргуугын цуулдасны хувьд хоёр нь бичил үлдэцийг дахин 

засахад, нэг нь том гүдгэр цохилтын талбайт үлдэцийг засах явцад гарчээ 

(зураг 3. 9). 

2. Багаж зэвсэг 

Бифас. Хар өнгийн цахиуржсан, гялтгар чулуугаар хийсэн байна. 

Хэлбэрийн хувьд зууван гонзгой. Хэмжээ нь 6,8х3,2х1,5 мм. Түүний хоёр 

талын гадаргууг ирмэг захаас нь авахуулан төв хэсэг рүү янз бүрийн 

байдлаар холтослон цуулж нимгэлжээ. Нэг хажуугийн ирмэг нь тэгшхэн. 

Нөгөө нь хоёр захаараа гүдгэрдүү байгаа нь хутгыг санагдуулна. Хоёр үзүүр 

хэсгийн хоёр талаас нь сайтар холтчин ирлэж хурцалжээ (зураг 4. 5). 

Хянгар. Нийт 10 ширхэг хянгар зэвсэг байгаагийн хоёр нь тууш, гүдгэр 

иртэй. Нэг нь тууш, шулуун иртэй. Эхний хоёр хянгарын нэгийг бүдүүн 

ширхэгтэй ногоовтор өнгийн цахиурлаг баргил уртавтар залтсаар хийжээ. 

Түүний урт хажуу талыг доод үзүүр хүртэл зэрэгцээдүү байрлалаар, том 

том хэлтлэн, босоодуу маягтай ирлэжээ. Ирний эсрэг талд мөр гаргасан 

байна. Иймд түүнийг мөртэй хянгар ч гэж тодорхойлж болно. Хэмжээ 

109х52х20 мм (зураг 4. 6). Удаах хянгар хэмжээний хувьд арай жижгэвтэр. 

Нэг хажуугийн урт ирмэгийг гүдийлгэн зэрэгцээдүү байрлалаар, том 

жижиг, урт, богино байдлаар холтчин, налуудуу маягтайгаар ирлэсэн 

байна. Ирний эсрэг тал голоороо овгор бөгөөд чулууны өнгөн бүрхүүл 

хадгалагдан үлджээ (зураг 4. 10). 67,8х39,6х16,8 мм хэмжээтэй. 

Тууш, шулуун иртэй хянгарыг ногоон саарал өнгийн цахиурлаг, баргил 

залтасаар үйлджээ. Түүний гадна талын ирмэгийг эргэн тойрон хөвөөлөн 

цохиж холтлон засч янзалсны дээр нэг талын шулуун ирмэгийг завсаргүй 

62


том жижгээр холтчин ирлэжээ. Ирний байдлыг харвал босоодуу. Хэмжээ: 

90,1х46х23 мм (зураг 4. 11). 

Давхар иртэй хянгарыг бор өнгийн хас маягийн чулуун том залтасаар 

хийжээ. Залтасны гадаргууг бүхэлд нь холтчин цуучсан байх ба түүний 

нэг урт хажуугийн шулуун талд дотор талаас, эсрэг хажуугийн гүдгэр талд 

гадна талаас ирлэж бэлтгэжээ. Иймд энэ нь давхар, эсрэг ирт хянгар болж 

байна. Ирийг жигд биш, налуу байдалтайгаар гаргасан байна. Хэмжээ: 

88,9х60х15 мм (зураг 4. 1). 

Хөндлөн иртэй хоёр хянгарын нэг нь шулуун, нөгөө нь гүдгэр. Хөндлөн, 

шулуун иртэй хянгарын бүдүүн ширхэгтэй, риотацитан баргил залтасаар 

хийжээ. Түүний цохилтын талбайн эсрэг талын ирмэгийг дотор талаас 

нь жигдхэн, нэлэнхүйд нь холтчин, налуулан ирлэжээ. Удаах хянгарыг 

хар өнгийн хайрган анхдагч цуулдсаар хийсэн байна. Түүний цохилтын 

талбайн эсрэг талын гүдгэр ирмэгийг нэгэн жигд захлан ирлэжээ (зураг 4. 

9). Хэмжээ: 58х52,8х1,2 мм. 

Дараагийн дөрвөн хянгарыг байгалийн бэлэн хавтгай чулууг ашиглан 

хийжээ. Ингэхдээ тэдгээрийн нэг талыг нь ирлэн зэвсэг хийсэн байна. 

Эхний хянгарыг нарийхан хайргаар хийхдээ түүний нимгэн бус зузаан 

талыг зориуд сонгон авч босоодуу байдлаар завсар зайгүй хайрслан 

холтчин дүгрэг маягийн ир гаргажээ. Ирний байдлыг харахад тал саран 

хэлбэртэй. Ирний эсрэг тал нь шулуухан. Хэмжээ: 74,6х29,5х15,5 мм 

(зураг 4. 4). Хоёрдахь хянгарыг маш нимгэн хайрган чулуугаар хийхдээ 

өргөн талыг нь дундуур нь хагалан түүнийхээ ирмэгийг босоо маягаар 

холтчин ирлэжээ. Хэмжээ: 76,9х44,8х0,72 мм (зураг 4. 6). Дараагийн хоёр 

хянгар хэлбэр, хийцийн хувьд тун төстэй. Нэг талын үзүүрлүү нь этийлгэн 

нийлүүлсэн тал дугираг ирийг босоодуу байдлаар том томоор холтчин, 

зэрэгцээ байрлалаар ирлэжээ. Нэгнийх нь мөрөн талыг хоёр тийш нь 

хагалан хуваажээ. Гол хэсгийг албаар хагалан тасдан хуваасан бололтой 

(зураг 4. 7, 8). 

Хусуур. Багаж зэвсгийн дотор хамгийн олон тоотой нь хусуур (40 ш) 

байна. Тэдгээр нь дотроо хажуугийн хусуур, ялтсаар хийсэн төгсгөл иртэй 

хусуур, төгсгөл иртэй залтсаар хийсэн хусуур, өндөр иртэй төгсгөл хусуур, 

дугуй хусуур, давхар иртэй хусуур, хажуудаа ховилтой хусуур, дотор талдаа 

иртэй хусуур, хагархайгаар хийсэн хусуур гэсэн дэд төрлүүдэд хуваагдана. 

Хажуугийн хусуур. Нийт 9 ш байна. Эхний хусуурыг хар саарал өнгийн 

дунд зэргийн хэмжээтэй залтсаар хийхдээ хажуугийн нарийвтар талд 

том багаар холтчин, хурц ирмэг бүхий дүгрэг ир гаргажээ (зураг 5. 16). 

Хоёрдахь хусуурыг хар өнгийн нимгэн, анхдагч залтас ашиглан хийжээ. 

Түүний цүлхэгэр нэг нарийн талыг дугуйруулан шатлан жижиг холтчин 

ирлэсэн байна. Хоёр хажуу талыг мөн засч багасгажээ (зураг 6. 5). Дараагийн 

хусуурын нарийн хажуугийн ирмэгийг зэрэгцээ, талласан байдлаар 

босоодуу ирлэсэн байна. Дөрөвдэх хусуур хэмжээний хувьд богинохон нэг 

хажуу нь голоороо хагарчээ. Түүний ирмэгийн 3/4-ийг шаталсан байдлаар 

завсаргүй холтчин, босоодуу байдлаар дугуйруулан ирлэсэн байна. Тав дахь 

хусуур маш нимгэн, жижигхэн хэлбэртэй. Түүний хажуугийн өргөвтөр 

ирмэгийг захлан зэрэгцээдүү, маш жижгээр холтослон ирлэжээ (зураг 6. 8). 

63


Дараагийн зузаан хусуурын хажуу ирмэгийг зэрэгцээдүү байдлаар томоор 

холтослон ирлэсний дээр сүүлд нь хэсэг газрыг холтчих оролдлого хийжээ 

(зураг 5. 22). Долоо дахь хусуурыг шар саарал хавтгай чулууны хагархайгаар 

хийсэн ба нэг ирмэгийг босоодуу шатлан замбараагүй байдлаар ирлэжээ. 

Найм дахь хусуурыг ихээхэн өвөрмөц байдлаар үйлдсэн ба сегментэн 

цуулдасаар хийхдээ ирийг хайрганы үлдэгдэл бүхий дугуйвтар хэсэгт 

зэрэгцээдүү, олон эгнээгээр холтослон гаргажээ. Хусуурын зүүн хажууг 

уртааш хага цохисон нь сийлүүрийн ирийг санагдуулна. Мөн нэг үзүүр, 

нөгөө хажууг тэгшхэн болгон эгц босоо байдлаар хэлтлэн ирлэжээ (зураг 

5. 23). Сүүлийн хусуур харьцангуй бага хэмжээтэй, түүний хажуугийн 

өргөн талыг зэрэгцээ байдлаар ирлэжээ. 

Төгсгөл, өндөр ирт хусуур. Нийт 4 ш байна. Тэдгээрийн хамгийн томыг 

хар өнгийн цахиурлаг чулуугаар хийсэн ба доод талын өргөн үзүүрийг 

зэрэгцээ, үргэлжилсэн байдлаар хэлтлэн цуулж, босоо байдлаар ирлэсэн 

байна (зураг 6. 2). Хоёр хажуугийн урт талын нэгийг ганц цохиотоор, ногоог 

эгцдүү байдлаар холтчин нарийсган засжээ. Дараагийн хусуурын мөн л 

доод үзүүрийн нарийн талыг зэрэгцээ байдлаар хэлтлэн цуулж, босоо 

ирлэсэн байна. Хоёр хажууг холтчин засч нарийсгасан байна (зураг 5. 19). 

Гуравдахь үлдэц дээрх хоёрын адил зарчмаар хийгдсэн байна. Гол онцлог 

нь хоёр хажууг засаж дээр нь уулзуулан нарийн ирмэгтэй болгосонд 

оршино (зураг 5. 11). Дөрөв дэх хусуурын хувьд зэрэгцээдүү байдлаар, 

нэг эгнээ босоо ир гаргахдаа хоёр сөртөн шүд гаргасан байна. Энэ нь уг 

зэвсгийг өвөрмөц харагдуулна. Хоёр хажууг мөн л нарийсгажээ. 

Залтасаар хийсэн төгсгөл хусуур. Нийт 11 ш байна. Тэдгээрийн тав нь 

уртавтар хэлбэртэй. Хамгийн том уртыг ногоон саарал өнгийн нарийн 

ширхэгтэй чулуугаар хийсэн байна. Түүний доод үзүүрийн нарийн 

ирмэгийг дугуйруулан, зэрэгцээ байдлаар холтлон, хагас босоодуу 

байдлаар ирлэжээ. Хажуу ирмэгийг голоороо хүнхэр байхаар засч янзалсан 

байна. Дараагийн хусуурыг хар сааралдуу өнгийн цахиурлаг чулуугаар 

хийсэн ба төгсгөлийн үзүүрийг нь гол хэсэг хүртэл нямбай дугуйруулан, 

зэрэгцээдүү тууш урт ирээр хагас босоодуу байдлаар ирлэжээ. Гуравдахь 

хусуур хэмжээний хувьд дунд зэрэг. Түүнийг ирлэхдээ дугуйруулан жигд 

биш, зэрэгцээдүү байдлаар хэлтлэн цуулсан байна. Хожим ирний төв 

хэсгээс цохилт хийн өргөвтөр цуулжээ. Цагаан саарал өнгийн судалтай 

чулуугаар хийсэн хусуурыг холчин, хэлтлэн босоодуу байдлаар замбараагүй 

ирлэжээ. Дараагийн хусуурыг өмнөхийн адил нэг талыг шулуун цохиж 

хагалсан нөгөө талыг бага зэрэг хүнхийлгэсэн залтсаар хийхдээ ирийг нь 

тэгшдүү байдлаар холтчин хайрсалжээ. Дараагийн таван хусуурын хувьд 

хэмжээний хувьд гурав нь дунд зэрэг, хоёр нь жижиг. Нэгний тэгш өргөн 

үзүүр, нөгөөгийн өргөвтөр гүдгэр ирмэгийг зэрэгцээ байдлаар урт урт 

холтлон ирлэжээ. Ирний байдал налуудуу. Өөр нэг хусуурын нарийвтар 

үзүүрийг голд нь жижиг хамартай юм шиг гаргаад замбараагүй холточжээ. 

Хоёр жижиг хусуурын нэгийг хар өнгийн чулуугаар хийсэн ба үзүүрийн 

тэгшдүү талын зэрэгцээ байдлаар, босоодуу ирлэжээ (зураг 6. 6). Хоёр 

дахийг цайвар өнгийн цахиур чулуугаар хийжээ. Түүний төгсгөл үзүүрийн 

ирмэгийг хөвөөлөн зэрэгцээдүү, босоодуу байдлаар ирлэжээ. 

64


Ялтасаар хийсэн төгсгөл хусуур. 2 ш байна. Тус бүрийг адилхан ногоон 

өнгийн цахиурлаг чулуугаар үйлдсэн байна. Эхний дөрвөн талт ялтасны 

доод үзүүрийг эгц босоо байдлаар холтослон ирлэж үл мэдэг дугуйруулжээ. 

Ирний байдал урдаасаа гурвалжиндуу байдалтай харагдана. Түүний нэг 

хажууг дотор талаас захын ирээр ирлэсэн байна. Хэмжээ нь: 3,9х1,8х0,9 мм 

(зураг 5. 20). Дараагийн хусуур хэмжээний хувьд арай жижгэвтэр, 3х1,6х0,5 

мм. Түүний доод үзүүрийг нарийн ирээр холтчин, налуудуу байдлтай 

ирлэжээ (зураг 6. 4). 

Давхар иртэй хусуур. 7 ш байна. Эдгээрийн гурав нь хоорондоо хийсэн 

арга барилын хувьд тун төстэй. Гурвуул зүрхэн хэлбэрийн ба нэг тал нь 

өргөвтөр гол хэсгээрээ бага зэрэг хотгор, нөгөө үзүүр нь арай нарийвтар 

ажээ. Өргөн талыг нь зэрэгцээдүү цуулан ирлэсэн бол нарийн үзүүрийг 

холтолж эмтлэн ирлэсэн байна. Дөрөвдэх хусуурыг хар ногоовтор өнгийн 

анхдагч цуулдсаар хийжээ. Түүний нэг үзүүрийг холтчин, эгц босоо 

байдлаар хавтгайдуу, харин эсрэг талыг төв хэсгээс дугуйруулан зэрэгцээ 

бйдлаар нарийхан холтлон налуудуу ирлэжээ (зураг 5. 26). Дараагийн хоёр 

хусуур бичил хэлбэртэй, нэгийг ногоон өнгийн, нөгөөг бор өнгийн цахиур 

чулуугаар үйлдсэн байна. Ногоон өнгийн хусуурын хөндлөн хоёр захаар 

шаталсан, зэрэгцээдүү, ирийг жижиг холтчин гаргажээ (зураг 6. 7). Бор 

өнгийн зууван дугуй хусуурын хоёр нарийн үзүүрийг үл мэдэг гүдийлгэн, 

налуудуу холтчин ирлэжээ (зураг 6. 9). 

Дугуй хусуур. 2 ш байна. Түүний нэг нь хэмжээний хувьд харьцангуй 

том. Одтой цайвар ногоон өнгийн хасын төрлийн чулуугаар хийсэн. 

Улаанбургасын цуглуулгад өөр ийм төрлийн чулуугаар хийсэн эдлэл 

байхгүй нь сонирхолтой. Түүний эргэн тойрны хөвөөг завсаргүй холтчин 

том багаар цуулжээ. Дээд талд нь хэсэг газар чулууны өнгөөрөө үлдсэн 

байна. Ирлэхдээ дөрвөн хэсэг газрыг шовхлон орхижээ (зураг 6. 3). 

Дараагийн хусуурын гадна талыг этэйгээр холтчин налуудуу байдлаар 

ирлэсэн байна (зураг 5. 25). 

Дотор талдаа иртэй хусуур. 1 ш байна. Түүнийг анхдагч залтсаар 

хийжээ. Түүний нэг хажууг туушид нь хага цохиж, дотор талыг хэд хэдэн 

цуулалтаар цуулж бэлтгээд доод үзүүрийн нарийн талд хэд хэд завсаргүй 

холтчин тэгшдүү хэлбэрийн ир гаргажээ. 

Өндөр хэлбэрийн хусуур. Ногоон өнгийн цахиур чулуугаар хийжээ. 

Түүний нэг нарийн талд эхлээд зэрэгцээ байдлаар дараа нь хайрслан 

холтчих замаар налуудуу өндөр ирийг гаргасан байна. 

Хажуудаа хүнхэр ховилтой хусуур. Хоёр буйн нэгийг ногоон саарал өнгийн 

хайрган анхдагч цуулдсаар хийсэн байна. Түүний цохилтын талбайн эсрэг 

талын өргөн талыг завсаргүй холтчин ирлээд хажуугийн талыг хүнхийлгэн 

цохиж хурц өнцөг үүсгэжээ. Удаах хусуурыг шар саарал өнгийн чулуугаар 

хийжээ. Түүний өргөн талд жигд биш, том жижиг холтчин, өндөрдүү 

ир гаргасан байна. Хусуурын иртэй огтлолцсон нэг талыг хэд хэдэн удаа 

цуулан ирмэг үүсгэсний дээр дараа нь хүнхийлгэн шовх өнцөгтэй мэт 

болгожээ. 

Булангийн хусуур. Анхдагч цуулдааар хийсэн байна. Түүний буланг 

дугуйлан зэрэгцүүдүү цуулалтаар холтлон ирлэсэн байна. Ирмэгийн 

65


үлдсэн хэсгийн хэсэг газрыг захын ирээр ирлэжээ (зураг 5. 21). 

Өвөрмөц хэлбэрийн хусуур. 2 ш байна. Түүний нэгийг хар саарал өнгийн 

нарийн ширхэгтэй чулуугаар хийжээ. Түүний цохилтын талбайгаас бусад 

хэсгийн ирмэг хөвөөг жигд бус янз бүрийн байдлаар холчин ирлэсэн 

байна. Нэг талын буланг хоёр талаас нь сайтар засч өнцөг үүсгэжээ (зураг 

5. 24). Удаах хусуурыг хар өнгийн уртавтар жишсэн залтасаар хийсэн байх 

ба хавиргалсан хэсгийг дотор талаас нь завсаргүй холтчин ирлэсэн байна. 

Ирний эсрэг талыг ч хусахад эвтэйхэн болгох үүднээс засчээ. 

Үзүүр мэс. Энэ үзүүр мэсийг хар өнгийн цахиурлаг чулуун ялтасаар 

хийжээ. Хажуу талаасаа нумарсан байдалтай харагдана. Түүний доод 

үзүүрийн өргөн тал ирмэгтээ чулууны өнгөн бүрхүүлээ хадгалж байна. 

Энэ хэсгийг үзүүр мэсийн тав болгон ашиглажээ. Харин цэгэн цохилтын 

талбайн үлдэгдэл бүхий нарийн үзүүр хэсгийг уртааш нь ирлэж 

нарийсгажээ. Ингэхдээ нэг талын хажуу ирмэгийг зэрэгцээ байдлаар 

жигд ирлэсэн байна. Харин нөгөө хажуугийн гол хэсгээс үзүүр хүртэлх 

хэсгийг жигд бус ирлэжээ (зураг 4. 3). Хэмжээ нь: 77,8х35,6х13,2 мм. 

Хутга. 4 ширхэг хутга байгаа ба хоёр нь гүдгэр (зураг 5. 2, 4), хоёр нь 

шулуун иртэй (зураг 5. 1, 3). Гүдгэр иртийн нэг нь тал дугуй хэлбэртэй. 

Түүний нэг гүдгэр талын ирмэгийг эргэн тойрон хөвөөлөн налуудуу 

байдлаар холтчин ирлэжээ. Харин эсрэг буюу дотор талын зөвхөн ирэн 

хэсгийг зэрэгцээдүү байдлаар томоор холтослон ирлэжээ. 

Цоолтуур. Ногоон саарал өнгийн дунд зэргийн залтасаар хийсэн. Түүний 

зүүн хажуугийн буланг доороос нь эмжин хагалж үзүүрийг нь шовхлоод, 

гарсан хурц үзүүрийг дээд талаас нь бага зэрэг зарын ирээр засчээ (зураг 

5. 5). 

Цүүц хэлбэрийн зэвсэг. Хар өнгийн ялтсан цуулдсаар хийсэн ба цохилтын 

талбайн үлдэгдэл бүхий өргөн үзүүрийг дотор талыг тэгшлэн ирлэж, 

цүүц хийжээ. 

Хатгуур зэвсэг. Хатгуур зэвсэг 5 байгаа ба хатгуурын байдлаараа хоёр 

хэсэгт хуваагдана. Эхний хэсэг буюу булангийн хатгуурын хэсэгт гурван 

эдлэл хамаарна. Тэдгээрийг бүгдийг жижиг хэмжээтэй залтасаар хийжээ. 

Нарийн шовх хатгуурыг залтасны аль нэг өнцөгт гаргасан ажээ. Дараагийн 

хэсэгт гол хэсэгтээ хатгууртай хоёр зэвсэг хамаарч байна. Тэдний нэгийг 

үелсэн судалтай улаан хүрэн өнгийн хас чулуугаар хийсэн ба цохиотын 

талбайн үлдэгдлийн хэсгийн хоёр талаас нь бага зэрэг шовхлон нарийн 

хурц үзүүр гаргажээ. Хоёрдахь хатгуур хэмжээний хувьд жижигдүү, 

саарал өнгийн өөхөн чулуун ялтсан цуулдасаар хийгджээ. Түүний нэг урт 

талын үзүүрийг хоёр талаас нь бага зэрэг засаж янзлан шовх хурц нарийн 

үзүүр гаргасан байна. Нэг хажуугийн урт талыг нарийн ирээр бас ирлэжээ 

(зураг 3. 8). 

Сийлүүр. 1 ш байна. Ногоон саарал өнгийн нарийн ширхэгтэй элсэн 

чулуун богиновтор ялтас ашиглан үйлдсэн байна. Ялтасны дээд талын нэг 

буланг жишүү байдлаар хальт цохиж сийлүүрийн ирийг гаргажээ. Удаан 

хугацаагаар ашиглаж байсны ором хортон дээд талаар нь тод мэдэгдэнэ 

(зураг 5. 18). 

Зуулга ир. 12 ш байна. Бүгд ялтсан цуулдсаар хийгдсэн хэмжээний хувьд 

66


харилцан адилгүй байдалтай. Зургаан зуулга ир гурван талстат, үлдсэн нь 

хоёр талстат зөв хэлбэрийн ялтсан цуулдсаар хийгджээ. 

Иртэй залтас. 5 ш байна. Нэгээс бусад нь дунд зэргийн хэмжээтэй. 

Хоёр залтасны нэг ирмэгийг захын нарийн ирээр тасралтгүй ирлэжээ 

(зураг 5. 7). Гуравдахь залтасны нэг хажуугийн хэсэгхэн газрыг хусуурын 

маягаар ирлэсэн. Сүүлийн ялтсан залтасны гол хэсгээрээ гүдийсэн хоёр 

ирмэгийн нэгийг маш нарийн торгон ир гарган ирлэсний дээр эсрэг 

талын ирмэгт нь мөр маягийн чулууны бүрхүүл хадгалагдан үлджээ (зураг 

5. 15). Хэмжээний хувьд том хоёрдогч залтасын төгсгөл үзүүрийг гурван 

том хэлтлэн босоодуу байдлаар цуулан авсан байна. Энэ нь хусуур хийх 

гэж бэлтгэл ир гаргасан бололтой (зураг 5-10). 

Иртэй ялтсан цуулдас. 2 ш байгаагийн нэг болох урт, анхдагч ялтсан 

цулдасны хоёр хажуугийн ирмэгийг жигд биш, жижиг холтлон ирлэжээ 

(зураг 5. 13). Дараагийн ногоон саарал өнгийн цуулдас хэмжээний хувьд 

жижгэвтэр бөгөөд түүний гүдгэр ирмэгийг маш жижиг хэлтлэн ирлэжээ 

(зураг 5. 6). 

Иртэй ялтасны хугархай. Нийт 6 ш иртэй ялтасны хугархай байна (зураг 

5. 11, 12,14). Түүний дөрөв нь дээд хэсгийн, хоёр нь доод үзүүрийн хугархай 

юм. Бүгдийн нэг талын ирмэгийг захын нарийн торгон ирээр ирлэхдээ 

дөрвийхийг завсаргүй үргэлжлүүлсэн байна. Үлдсэн хоёрын ирмэгийн 

хагасыг холтчин ирлэжээ. 

Иртэй сегментэн цуулдас. 2 ш байна. Хоёул дунд зэргийн хэмжээтэй. 

Эхний ногоон өнгийн бүдүүн ширхэгтэй элсэн чулуун цуулдасны доод 

үзүүрийн өргөн талын тэгшлэн жижиг холтчин, жигд ирлэжээ (зураг 5. 

8). Дараагийн хар өнгийн цахиурлаг чулуун цуулдасны хажуугийн жишүү 

ирмэгийг тасалданги байдлаар том жижиг холтчин ирлэсэн байна (зураг 

5. 9). 

3. Цуулдасны үйлдвэрлэл (Үйлдвэрлэлийн хаягдал) 

Ялтас болон түүний хугархайнууд хоорондоо хэлбэр хэмжээний хувьд 

харилцан ялгаатай. Ерөнхийдөө бичил ялтас болон том хэмжээний ялтас 

хэмээн хуваагдана. 41 бүтэн ялтас байгаагийн 18 нь бичил ялтас, 23 том 

ялтас байна. 50 ялтасны голын хугархайн 40 нь бичил ялтасны хугархай, 10 

нь том хэмжээний хугархай, 81 ялтасны дээд талын хугархайн 56 нь бичил 

ялтасны, 25 нь том хэмжээний хугархай, 16 доод талын хугархайн 10 нь 

бичил, 6 нь том ялтасны хугархай тус тус байна (зураг 7. 1-22). 

Ялтсан цуулдас. 14 ш байна. Хэлбэр хэмжээний хувьд хоорондоо 

харилцан адилгүй. Бүгдийн урт нь өргөнөөсөө их боловч ялтсанд байх 

нийтлэг шинжийг агуулаагүй ажээ. Хоёр нь доод үзүүрийн хугархай. 

Цохилтын талбайн үлдэгдэлийг шинжвэл зургаан цуулдасных тэгш, 

гөлгөр, хоёр цуулдасных холточмол, хоёрынх хоёр талт, нэгийнх цэгэн 

байна. Гурвын талбайг тодорхойлох боломжгүй. Хэмжээний хувьд 59х42х 

6– 22 х11,5х0,3 мм хооронд байна (зураг 10. 15). 

Сегмент хэлбэрийн цуулдас. 11 ш байна. Хэлбэр хэмжээний хувьд 

харилцан адилгүй. Хамгийн том нь 66х65х21 мм хэмжээтэй бол бага нь 21х 

7х0,5 мм байна (зураг 6-16-17). Дөрөв нь ялтсан хэлбэрийн цуулдас байгаа 

67


нь сонирхолтой. Тэдгээрийн цохилтын талбайн хэсэг болон хажуугийн 

нэг урт ирмэг хайрганы өнгөн бүрхүүлээ хадгалжээ. Үлдсэн долоон залтас 

хэлбэрийн цуулдасны хувьд дөрвийх нь ирмэгийн 3/1, гурвынх нь 3/2 нь 

хайрган бүрхүүлтэй. 

Цуулдас, залтас. Дотроо анхдагч, хоёрдогч, залтас гэж хуваагдана. 

Анхдагч цуулдас тав байна. Хэлбэр, хэмжээний хувьд хоорондоо ялгаатай. 

Хэмжээний хувьд 57х61х 17-11х18х0,5 мм хооронд хэлбэлзэнэ. 

Хоёрдогч цуулдас. 17 ш байна. Хэлбэр, хэмжээ, хийсэн чулууны түүхий 

эдээрээ хоорондоо ялгагдана. Хэмжээний хувьд 50х38х13 мм-ийн хооронд 

хэлбэлзэх ажээ. Эдгээр цуулдасны гадаргуугийн зарим хэсэг нь чулууныхаа 

өнгөн бүрхүүлээрээ зарим нь өмнөх цуулалтын ормыг хадгалсан шинжтэй. 

Хадгалагдан үлдсэн цохилтын талбайн үлдэгдлээс харахад нэгээс бусдынх 

тэгш, гөлгөр байна. Үлдсэн нэгийг улаан хүрэн өнгийн хасын төрлийн 

чулуугаар хийсэн ба түүний талбайн үлдэгдэл сайн мэдэгдэхгүй болжээ. 

Залтас. 82 ш байна. Залтасууд хэлбэр, хэмжээний хувьд хоорондоо 

харилцан адилгүй байдалтай ба том залтас 8, дунд зэргийн хэмжээтэй 

35, жижиг хэмжээтэй 39 байна. Цохилтын талбайн үлдэгдэлээс харахад 

дөчин долоон залтасных гөлгөр, нэг цуулалтаар бэлтгэгдсэн, найман 

залтасных хайрслаг, есөн залтасных хоёр цамцаалт, дөрвөн залтасных 

гурван цамцаалт, хоёрынх хайрган, нэг цэгэн, есийх мэдэгдэхгүй байна. 

Хэлтэрхийнүүд нийтдээ 8 байна. 

Хагархай, хайрганы хагархайн (6 ш) гадна талаар олон тооны замбараагүй 

цуулалтын ором мэдэгдэнэ. 

68 


Алтанбулагийн Улаан бургасаас олдсон чулуун зэвсгийн дурсгалаас 

харахад хэд хэдэн онцлог шинж ажиглагдаж байна. Юуны түрүүнд 

бидний боловсруулсан энэ цуглуулгад хоёр өөр үеийн дурсгалууд буюу 

палеолит, неолитын үеийн чулуун зэвсгийн дурсгалууд холилдсон байгаа 

нь тодорхой болсон юм. Дээд палеолитын үеийн дурсгалууд хэмжээний 

хувьд харьцангуй том, цуулалтын байдлаар ч тод ялгагдаж байна. Тэгвэл 

неолитын үеийн дурсгалууд бичил үлдэц, түүнээс авсан ялтас, хусуур 

зэвсгээр илэрхийлэгдэнэ. 

Палеолитын үед хамаарах эдлэлүүдэд үзүүр мэс, сийлүүр зарим том 

ялтасууд хамаарч байна. Палеолитын үеийн чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн 

төлөв байдлыг илтгэн харуулах нэг зэвсэг бол ногоон саарал өнгийн элсэн 

чулуун сийлүүр юм. Сийлүүр зэвсэг нь бид бүхний мэдэхээр палеолитын 

төгсгөлийн шатнаас олон тоогоор хийгдэх болсон байдаг. 

Палеолитын дурсгалуудын харилцан хамаарлыг урьд өмнө судлагдсан 

дурсгалуудтай холбон үзэхэд Буриадын Усть-Кяхтын суурингийн багаж 

зэвсэгтэй хамгийн ойр, адил төстэй байна. Тухайлбал Улаан бургасын 

дурсгалд ганц байгаа үзүүр мэстэй адилхан арга барилаар хийсэн үзүүр 

мэс Усть-Кяхтын дурсгал дотор цөөн боловч байна. Усть-Кяхтын 17-р 

суурингаас ийм үзүүр мэс 6 олдсон байх бөгөөд тэдгээрийг “усть-кяхт” 

төрлийн үзүүр мэс хэмээн онцлон нэрлэжээ [Ташак, 2005: 54-55]. Энэхүү


үзүүр мэсний гол онцлог нь цохилтын талбайн үлдэгдэл бүхий дээд талын 

үзүүрийг зэвсгийн үзүүр болгон хурцалж шовхолдогт оршдог байна. Энэ 

үзүүр мэс гарсан үе давхаргын (3-р соёлт үе) хөрсний дээжинд хийсэн 

он цаг тогтоох шинжилгээгээр 11 680±155 (СО АН - 3091) жилийн өмнө 

холбогдох нь тогтоогджээ. 

Хэдийгээр ганц адил төстэй зэвсгээр жишээ болгон харьцуулан авч үзэх 

нь учир дутагдалтай хэдий ч Улаанбургасны чулуун зэвсгийн дурсгалын 

хар өнгийн цахиурлаг элсэн чулуугаар хийсэн эдлэлүүд хийсэн арга барил, 

хэв шинжийн хувьд Усть-Кяхтын дурсгалуудтай ижилсэх бүрэн үндэстэй 

юм. Газарзүйн байрлалын хувьд дээрх хоёр суурин холгүй орших тул 

палеолитын нэгсэн соёлын бүс нутгийн хүрээлэлд хамаарах нь тодорхой 

билээ. 

Улаанбургасын чулуун зэвсгийн неолитын үеийн олдвор 

хэрэглэгдэхүүний анхдагч цуулалтын байдлыг харахад шаантган болон 

бичил тайрдсан үлдэц дээр суурилсан нь илт байна. Хамгийн олон тоотой 

нь шаантган үлдэц байгаа ба түүний дарааа тайрдсан, конус хэлбэрийн 

үлдэц орно. Эдгээрээс гадна ооль хэлбэрийн, дэвүүр маягийн цуулалт 

бүхий, зэрэгцээ цуулалт бүхий, призмэн үлдцүүд байна. 

Багаж зэвсгийн хувьд хамгийн олон тоотой нь төрөл бүрийн хусуур юм. 

Төрөлжүүлэн ангилвал хажуугийн, ялтсаар хийсэн төгсгөл ирт, төгсгөл 

ирт залтсан, өндөр иртэй төгсгөл, дугуй хусуур, давхар иртэй, хажуудаа 

ховилтой, дотроос нь ирлэсэн, хагархайгаар хийсэн гэсэн төрөлд хуваагдах 

дөчин ширхэг хусуур байна. Цуглуулгад неолитын хөгжингүй үеийн 

сумны зэв байхгүй, хусуурын хийц загваруудад өндөр ирт хусуур зонхилох 

хандлагатай байгаа нь тухайн сууринг неолитын харьцангуй эрт үед 

холбогдох магадлалыг бий болгоно. 

Улаанбургасын хутгуудтай төстэй хутга Оросын Байгалын чанад буюу 

Агийн Буриадад Онон мөрний сав дагуух Кубухай, Сохатина-4, хусууруудтай 

төстэй эдлэлүүд Варварина гора, Санный мыс зэрэг газруудаас олдсон 

байна [Окладников, Криллов, 1980]. 

Улаанбургасын неолитын чулуун зэвсгийн дурсгалууд хийсэн арга 

барил, төрөл зүйлийн хувьд манай орны Чихэн агуй, Баянзаг [Fairservis, 

1993; Болорбат, Лхүндэв, Одсүрэн, 2008], Тамсагбулаг [Дорж, 1971, 1974; 

Окладников, Деревянко, 1970], Оюут–Улаан [Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва, 

Базаргүр, 2004], Зуух [Нохрина, Цэвээндорж, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1998], 

Дулааны говь [Цэвээндорж, Хосбаяр, 1983], Эргийн хоолой [Цэрэндагва, 

Одсүрэн, 2009], Таван толгой [Цэрэндагва, Далантай, 2010], Их Мандал 

[Цэрэндагва, Далантай, 2013] зэрэг неолитын суурингийн зарим төрлийн 

эдлэлүүдтэй адил төстэй байгааг дурдая. 

Багаж зэвсгийн зүйлс болон цуулдасны үйлдэрлэлийн бүтээгдэхүүн 

болох цуулдас, залтас, ялтас, олон тоотой байгаа нь энэ бууцыг суурин 

дархны газар байжээ хэмээн үзэхэд хүргэж байна. 

Эцэст нь дүгнэн хэлэхэд Улаанбургасын цуглуулгад неолит болон дээд 

палеолитын гэсэн хоёр өөр үед холбогдох дурсгалууд байгаа нь тодорхой 

харагдана. Иймд энэ сууринг неолит, дээд палеолитын үеийн хүмүүс үе 

дамжин тасралтгүй оршин амьдарч ирсэн суурин дархны газар хэмээн 

69


үзвэд зохино. 

Талархал. Улаанбургасын чулуун зэвсгийн гар зургийг үйлдэхэд цаг зав 

гарган тусласан ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Чулуун зэвсгийн 

судалгааны секторын эрдэм шинжилгээний ажилтан, шавь Д.Одсүрэнд 

талархал илэрхийлье. 

Summary: 

Ya.Tserendagva 

70 

STONE TOOLS FROM THE ULAANBURGAS SITE 

This article presents stone tool processing of UlaanBurgas site, which 

discovered and studied by Mongolian-Soviet Joint Expedition of History and 

Culture in 1980, Altanbulag soum of Selenge province. 

As a result, author considers that the site was a craftsmen site of Upper 

Paleolithic to Neolithic, by the basis of its manufacture tools and waste-blank 

products as blanks, flakes and blades. 

Ном зүй 

Абрамова, 1953 -Абрамова З.А. Палеолитические находки в районе Кяхты 

// Материалы и исследования по археологии СССР. 39. М-Л., 1953. 

Монгол-Солонгосын., 1999- Монгол-Солонгосын хамтарсан “МонСол” 

төслийн 1997, 1998 оны тайлан. Монголын Өглөгчийн голын суурин // 

Солонгосын Үндэсний Түүхийн музей, Монголын Үндэсний Түүхийн 

музей, Монгол улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн. 

Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва, Базаргүр, 2004 - Гүнчинсүрэн Б., Цэрэндагва 

Я., Базаргүр Д. Оюут-Улааны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бууц // 

Археологийн судлал. Тomus II (XXII). Fasc. 2. Улаанбаатар, Т.18-21. 

Дорж, 1971 - Дорж Д. Неолит Восточной Монголии. Улаанбаатар. 

Дорж, 1974 - Дорж Д. Тамцаг-Булагская культура и ее место в древней 

историй Центральной Азий // Роль кочевых народов Цивилизации 

Центральной Азии. Улаанбаатар,Т. 127-131. 

Нохрина, Цэвээндорж, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1998 - Нохрина Т.И., 

Цэвээндорж Д., Петрин В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Коллекция каменного 

инвентаря из теиной кремнистой породы памятника “Зуух-I”. 

Археологийн судлал. Тomus XYIII. Fasc. 5. Улаанбаатар, Т. 39-55. 

Окладников, Деревянко, 1970 - Окладников А.П., Деревянко А.П. Тамцак- 

Булак-неолитическая культура Восточной Монголии // Материалы по 

истории и филологии Центральной Азии: Тр. Бурят. Ин-та обществ. 

Наук Бурят филиала СО АН СССР. Улан-Удэ. Вып. 13. 

Окладников, Криллов, 1980 - Окладников А.П., Криллов И.И. Юго- 

Восточное Забайкалье в эпоху камня и ранней бронзы. Новосибирск. 

Ташак, 2005 - Ташак В.И. Палеолитические и мезолитические памятники 

Усть-Кяхты. Улан-Удэ.


Цэвээндорж, Хосбаяр, 1983 - Цэвээндорж Д., Хосбаяр П. Дулааны говийг 

археологи, геологийн талаар дахин судалсан нь // Археологийн 

судлал. Тomus X. Fasc. 3. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, Деревянко, Петрин, Гүнчинсүрэн, 1999- Цэвээндорж 

Д., Деревянко А.П., Петрин В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Неолит Юго- 

Восточного фаса Гобийского Алтая (по материалам памятника Зуух- 

1). Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Одсүрэн, 2009 - Цэрэндагва Я., Одсүрэн Д. Эргийн хоолойн 

дурсгал // Археологийн судлал. Tomus ХХVI. Fasc. Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Далантай, 2010 - Цэрэндагва Я., Далантай С. Таван толгойн 

неолитын шинэ дурсгал // Улаанбаатар их сургуулийн эрдэм 

шинжилгээний бичиг. Улаанбаатар. 

Fairservis, 1993 - Fairservis A, Jr. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia. 

Durham, North Carolina. 

Зураг 1. Улаанбургасын неолитын суурингийн байршил 

71


Зураг 2. Улаанбургасын 

суурингийн үлдэцүүд 


чулуун зэвсгүүд 

72






73






74






Г. Лхүндэв, Б. Гүнчинсүрэн, 

Д. Базаргүр, Г. Ангарагдөлгөөн 

ЭГИЙН ГОЛЫН ХӨНДИЙД ХИЙСЭН ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН 

МАЛТЛАГА БОЛОН ХАЙГУУЛ СУДАЛГААНЫ 

УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮН 

Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Эгийн 

голын хөндий нь газарзүйн бүс бүслүүрийн хувьд ойт хээрийн бүсэд 

багтах бөгөөд уул нурууд, голын ай сав, нуга, тал хөндий хосолсон, ой мод, 

өвс ургамал тэгш бүрдсэн нь эрт үеэс хүн оршин амьдрах таатай нөхцөл 

болж байжээ. Эгийн голын хөндий нь палеолит, неолитын үед холбогдох 

чулуун зэвсгийн дурсгалаар баялаг, түүнээс гадна хүрэл зэвсгийн үеийн 

булш, хиргисүүр, хадны зураг, буган хөшөө, хүннү, түрэг, монголын 

үед холбогдох булш, эртний суурингийн үлдэгдэл, сүм хийдийн туурь, 

тээрмийн чулуу, төвд үсэгтэй хөшөө чулуу зэрэг Монголын эрт, дундад, 

хожуу үеийн түүхэнд холбогдох дурсгалууд ихтэй билээ. 

Эгийн голд усан цахилгаан станц барих ажил дахин өрнөсөнтэй уялдан 

“Эгийн голын түүх, соёлын дурсгалыг авран хамгаалах археологийн 

судалгаа” төсөл хэрэгжиж, үүнд манай улсын түүх, археологийн салбарын 

мэргэжлийн байгууллагууд хамтран ажиллаж байна. Бид дээрх ажлын 

хүрээнд Эгийн голын усан цахилгаан станц барих төслийн талбайн усан сан 

үүсэх хэсэгт буй Баян гол, Улаан эрэг, Дөрөлж, Эмгэнт хошуу зэрэг газарт 

хийгдсэн чулуун зэвсгийн малтлага болон хайгуул судалгааны ажлын үр 

дүнгийн талаар товч танилцуулж байна (зураг 1). 

Дөрөлжийн чулуун зэвсгийн малтлага судалгаа 

Өлийн давааны урд бие, Эгийн гол руу түрж орсон гүнзгий гуу жалга, 

нугачаа ихтэй хошууг Дөрөлж гэх бөгөөд түүний зүүн биед баруун хойноос 

зүүн урагш чиглэлтэй цуварсан олон дэнжүүд байрлана. Энд 1999-2001 онд 

Монгол-Францын хамтарсан чулуун зэвсэг судлах анги Дөрөлж 1, Дөрөлж 

2 сууринд малтлага судалгаа хийсэн [Төрбат нар, 2003: 10-12] байдаг. 

Энэ удаа Дөрөлжийн зүүн биеийн олон дэнж дээр 4-н газар сонгон 

A, B, C, D хэмээн дугаарлан малтав (зураг 2). B хэсэг нь Дөрөлж-3 чулуун 

зэвсгийн сууринтай давхцаж байна. 

А хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’09.1”, 

E103⁰34’21.7”, Alt 841 м. Дөрөлжийн зүүн урд хэсэгт байрлалтай дэнжийн 

75


баруун хажуугийн налуу газарт 5 м 2 талбайд 150 см гүн малтлага хийсэн. 

Малтлагаас хөрсний 3-н давхарга илэрсэн боловч чулуун зэвсгийн дурсгал 

агуулсан соёлт давхарга илрээгүй (зураг 3). 

В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн малтлага судалгаа. Газар зүйн 

байршил: N49⁰26’14.6”, E103⁰34’26.7”, Alt 854 м. Баруун хойноос зүүн урагш 

сунасан жижиг дэнжийн хормой хэсгээс төв хэсгийг дайруулан 12х1.0 м 

талбайг А1-А12 өрөгт хуваан малтав. А1-А6 өргөөс чулуун зэвсгийн олдвор 

илрээгүй бол А7-А12 өргөөс чулуун зэвсгийн зүйлс илэрсэн бөгөөд уг 

талбайг хойш нь 200 см (B,C өргүүд), зүүн тийш А13-А14 өрөг нэмж сунган 

нийт 30 м 2 талбайд малтлага хийсэн. Малтлагын гүн 190 см. Малтлагаас 

хөрсний 4-н давхарга илэрч түүний 3, 4-р үе нь чулуун зэвсгийн олдвор 

агуулсан соёлт давхарга байв (зураг 4). Малтлагын талбайн B11, C11 өргийн 

3, 4-р үеийн зааг хэсгээс галын ором, амьтны ясны жижиг хэлтэрхий 

илэрсэн. 

Чулуун зэвсгийн цуглуулга. В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн 3, 4-р 

давхаргаас нийт 161 ш чулуун зэвсгийн олдвор илэрсэн бөгөөд тэдгээрийг 

давхарга тус бүрээр ангилвал: 

3-р давхарга: Үлдэц-1 ш, хусуур зэвсэг-1 ш, цохиур чулуу-1 ш, залтас-10 

ш, ялтас-3 ш, цуулдас-6 ш байна. 

4-р давхарга: Үлдэц-7 ш, сийлүүр-1 ш, шүдлэг иртэй зэвсэг-1 ш, хянгар-1 

ш, төгсгөл хусуур-1 ш, залтас-51 ш, ялтас-46 ш, цуулдас-11 ш, техникийн 

цуулдас-3 ш, хагархай-17 ш байна. 

Анхдагч цуулалт: Үлдэц-8, техникийн цуулдас-3 ш гэж ангилагдах бөгөөд 

нийт олдворын 6.8%-ийг эзэлнэ. 

Замбараагүй цуулалттай үлдэц. Гадаргуун бүх талаас эмх цэгцгүй 

цуулалт хийгджээ. Үлдэцний хажуугийн захад байрлах нарийн үзүүр 

хэсгийг нүүрэн талаас нь босоо хэлбэрт оруулан засах оролдлого хийгдсэн 

байна. Хэмжээ нь 42х55х26 мм (зураг 5. 1). 

Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Хэд хэдэн удаа тууш 

цуулалт хийсэн нь амжилтгүй болжээ. Суурь хэсгийг шувтан хэлбэртэй 

зассан ба цуулалтын гадаргууны эсрэг болон хажуу талд байгалийн өнгөн 

бүрхүүл хадгалагдан үлджээ. Хэмжээ нь 98х52х27 мм (зураг 6. 1). 

Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут призм хэлбэрийн тайрдсан 

үлдэц. Цохилтын талбайг хэд хэдэн цуулалтаар тэгш бэлтгэж, цуулалтын 

гадаргуугаас олон удаа богино ялтас салган авчээ. Суурь хэсгийг тэгшлэн 

засжээ. Хэмжээ нь 27х33х26 мм (зураг 6. 2). 

Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Цохилтын талбайг 

хэд хэдэн цуулалтаар тэгш бэлтгэсэн ба цуулалтын гадаргуун эсрэг 

зэрэгцээ хоёр захыг цуулалт хийхэд бэлтгэн засжээ. Хэмжээ нь 83х56х27 

мм (зураг 6. 3). 

Боловсруулалтын анхан шатанд байгаа үлдэц. Хавтгай чулууны хөндлөн 

болон тууш талаас хэд хэдэн залтас салган авсан оромтой. Хэмжээ нь 

170х73х41 мм (зураг 6. 4). 

Боловсруулалтын анхан шатанд байгаа үлдэц. Цохилтын талбайг бэлтгэсэн 

ба цуулалтын гадаргууг бэлтгэх зорилгоор хэд хэдэн цуулалт хийжээ. 

Хэмжээ нь 57х43х19 мм (зураг 6. 5). 

76


Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут леваллуа үлдэц. Тэгш бус 

цохилтын талбайтай, цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн залтас салган авсан 

оромтой ба түүний эсрэг тал нь байгалийн өнгөн бүрхүүлтэйгээ байна. 


Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут леваллуа үлдэц. Цохилтын 

талбайг тэгш бэлтгэсэн ба цуулалтын гадаргуугаас зэрэгцээ цуулалтаар, 

эсрэг орших цохилтын талбайгаас эхлээд зэрэгцээ дараа нь 1 удаа богино 

залтас салган авсан оромтой. Хэмжээ нь 90х60х47 мм (зураг 6. 7). 

Зэвсгийн төрөл: Хусуур 2, сийлүүр, шүдлэг иртэй зэвсэг, хянгар, цохиур 

чулуу тус бүр 1 ш гэж ангилагдах бөгөөд нийт олдворын 3.7%-ийг эзэлнэ. 

Хусуур. Эхний хусуурыг залтас ашиглан захын ирмэгийг нэг талаас 

нь дугуйруулан засаж ирлэсэн (зураг 5. 2) бол нөгөө хусуурыг залтасны 

төгсгөл хэсгийг ирлэх замаар бэлтгэжээ (зураг 7. 4). Хэмжээ нь 30х18х4 мм 

– 49х33х6 мм. 

Сийлүүр. Зэвсгийг цуулалтын олон оромтой ялтасны үзүүр хэсэгт 

нэмэлт цуулалт хийх замаар бэлтгэжээ. Хэмжээ нь 74х20х14 мм(зураг 7. 1). 

Шүдлэг иртэй зэвсгийг залтас ашиглан захын ирмэгүүдийг хоёр талаас 

холтчих замаар ир гарган бэлтгэжээ. Хэмжээ нь 37х27х7 мм (зураг 7. 2). 

Хянгар зэвсгийг гурвалжин цуулдасны хоёр хажуу талд нарийн ир 

гаргасан бол эсрэг талаас нь нимгэлэх зорилгоор 2 удаа цуулалт хийжээ. 


Цохиур чулууг зууван дугуй хэлбэртэй чулуугаар бэлтгэсэн байх ба 

нарийссан үзүүр хэсгээр олон удаа цохилт хийж байсныг илтгэж хортон 

суужээ. Түүний нэг хавтгай талыг захаас төв рүү чиглэсэн цуулалтаар 

цуулж нимгэлсэн бол эсрэг талын дийлэнх хэсэг нь байгалийн өнгөн 

бүрхүүлтэйгээ байна. Хэмжээ нь 92х88х52 мм (зураг 5. 3).Уг эдлэлийг 

хатуулаг бус бутрамтгай хайрган чулуугаар хийсэн нь орон нутгийн хэв 

шинжтэй, эсвэл чулуун зэвсэг хийх түүхий эдийг буруу сонгосонтой 

холбоотой бус зөөлөн цохиур чулуугаар цуулсан залтас, ялтас нь 

ерөнхийдөө нимгэн цохилтын хэсэгтэй, нүүрэн тал нь ихэвчлэн тэгш 

цуурдаг онцлогтой холбоотой. 

Цуулдасны үйлдвэрлэл: Залтас 61, ялтас 49, цуулдас 17, хагархай 17 ш 

гэж ангилагдах бөгөөд нийт олдворын 89.4%-ийг эзэлнэ. 

Залтас. Тэдгээрийг анхдагч, хоёрдогч, таргил залтас (зураг 7. 5) гэж 

ангилж болохоор байна. Хэмжээ нь 22х17х6 мм – 52х99х14 мм. 

Ялтас. Дээд, дунд, үзүүр хэсгийн хугархай олон тоотой, бүтэн ялтас ганц 

хоёрхон байна (зураг 5-4-5-6, 8-1-8-10). Хэмжээ нь 16х13х3 мм – 96х39х12 мм. 

С хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’16.8”, 

E103⁰34’27.8”, Alt 864 м. Дэнжийн адаг хэсгийн тэгш газарт 2 м 2 талбайд 50 

см гүнтэй малтлага хийв. Өнгөн хөрс 20 см зузаан байсан бөгөөд түүний 

доороос том том чулуутай элсэрхэг хөрс 30 см хүртэл гүнд үргэлжилж, 

түүнээс доош хаданд тулсан. Энэ нь дэнж хэсгээс дээш өгсөх тусам шороон 

давхарга нимгэрч байгааг илтгэх бөгөөд эндээс чулуун зэвсгийн олдвор 

илрээгүй юм. 

D хэсгийн малтлага судалгаа. Газар зүйн байршил: N49⁰26’18.3”, 

E103⁰34’32.4”, Alt 858 м. Уул руу алгуур өгссөн өргөн тэгш гадаргуутай 

77


дэнж дээр 4 м2 талбайд 180 см гүнтэй малтлага хийв. Малтлагын 160 см 

гүнээс залтас-1, цуулдас-1 ш илэрсэн. Чулуун зэвсэг илэрсэн давхарга нь 

В хэсгийн соёлт давхаргатай адил, энэ давхаргын дээд талд өөр хэсгээс 

илрээгүй 60 см зузаан элсэрхэг, шаргал өнгийн шаварлаг давхарга үүсжээ. 

Энэ малтлагаар хөрсний 3-н давхарга илэрсэн (зураг 9). 

78 

Баянголын чулуун зэвсгийн малтлага судалгаа 

Уг дурсгалт газар нь Баян голын Эгийн голд цутгах цутгалын зүүн хойд 

талын өндөр дэнж дээр байрлана. Газар зүйн байршил: N49⁰26’32.5”, 

E103⁰38’40.6”, Alt 862 м. Энэ нь уулын энгэрийн хагас дугуйрсан хэсэг дэх 

хэд хэдэн өндөр дэнжийн баруун талаасаа хоёр дахь дэнж юм. Эхний 

дэнж дээр 1999 онд Монгол-Америк [Heater, 2000: section IV, 1-2], 2010 онд 

Монгол-Японы хамтарсан чулуун зэвсэг судлах анги [Цүрүмарү, 2013: 116- 

121] малтлага судалгаа хийж байсан. 

Энэ удаа хоёр дахь дэнж дээр А, В гэсэн хоёр талбайд малтлага хийлээ. А 

хэсгийн малтлага. Дэнжийн баруун дээд ирмэг дагуу 56 м2 талбайд малтлага 

судалгаа хийв. Малтлагын гүн газрын өндөр талд 180 см, нам талд 80 см 

болоход хайрган чулуутай давхарга гарч, чулуун зэвсгийн олдвор илрээгүй 

болно. Иймд Баян голын хөрсний давхаргыг тодорхойлох зорилгоор 420 

см гүнд хүртэл малтаж үзэхэд уг газрын хөрс 12 давхаргаас бүрдэж байна 

(зураг 10). Энэхүү 12 давхаргын 3, 4-р үеэс чулуун зэвсгийн олдвор илэрсэн 

бөгөөд үүнээс доош илрээгүй болно. Хөрсний 2-р давхаргын доод болон 

3-р давхаргын дээд хэсгээс амьтны ясны үлдэгдэл цөөн тоотой илэрч байв. 

Чулуун зэвсгийн цуглуулга. А хэсгээс 39 ш чулуун зэвсгийн олдвор 

илэрсэн бөгөөд тэдгээрийг давхарга тус бүрээр ангилвал: 

3-р давхарга. Нийт 6 ш чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон ба үлдэц-1, залтас-2, 

леваллуа хэлбэрийн залтас-1, техникийн цуулдас-1, иртэй цуулдас-1 байна. 

4-р давхарга. Нийт 33 ш чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон ба үлдэц-1, үзүүр 

мэс-2, хусуур зэвсэг-2, залтас-14, ялтас-3, леваллуа хэлбэрийн залтас-2, 

үйлдвэрлэлийн хаягдал-1, цуулдас-7, иртэй цуулдас-1 байна. 

Анхдагч цуулалт: Үлдэц 2, техникийн цуулдас 1 ш гэж ангилагдах бөгөөд 

нийт олдворын 7.7%-ийг эзэлнэ. 

Цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын хоёр гадаргуут үлдэц. Цохилтын нэг 

талбайг ташуу байдлаар бэлтгэсэн байхад эсрэг орших талбайг бэлтгээгүй 

байна. Цуулалтын гадаргуугаас хэд хэдэн том залтас салган авсан ба 

гадаргуун 3/1 нь байгалийн өнгөн бүрхүүлтэйгээ байна. Хэмжээ нь 85х71х41 

мм (зураг 11. 1). 

Цохилтын нэг талбайт, цуулалтын нэг гадаргуут үлдэц. Цохилтын талбайг 

тэгш бэлтгэн цуулалтын гадаргуугаас зэрэгцээ цуулалтаар үлдцний урттай 

ижил хэмжээтэй залтас салган авчээ. Цуулалтын гадаргуун хажуугийн хоёр 

талыг хэд хэдэн зэрэгцээ хөндлөн цуулалтаар бэлтгэн засжээ. Хэмжээ нь 

35х48х25 мм (зураг 12. 1). 

Техникийн цуулдас нь шаантаг хэлбэрийн үлдэцний цохилтын талбайг 

засах явцад гарсан байна. Хэмжээ нь 51х49х13 мм (зураг 11.3). 

Зэвсгийн төрөл: Үзүүр мэс 2, хусуур 2, иртэй цуулдас 2ш гэж ангилагдах


бөгөөднийт олдворын 15.3%-ийг эзэлнэ. 

Үзүүр мэс. Эхний эдлэл нь гурвалжин хэлбэртэй урт цуулдасны үзүүр 

хэсэг (зураг 12. 2), нөгөө нь нимгэн ялтасны үзүүр хэсгийн хоёр хажуу 

ирмэгийг ар талаас ирлэж үзүүр мэс болгожээ (зураг 12. 3). Хэмжээ нь 

70х30х8 мм – 190х50х23 мм. 

Хусуур. Нэгийг нь цуулдас (зураг 12. 4), нөгөөг ялтас (зураг 12. 5) ашиглан 

бэлтгэжээ. Эхний эдлэлийн хажуугийн нимгэн ирмэг хэсгийг, нөгөөг 

уртавтар ялтасны хоёр захын хажууг нүүрэн талаас ар тал руу цохиж 

нарийн ир гаргажээ. Хэмжээ нь 30х20х6 мм – 52х27х8 мм. 

Иртэй цуулдас. Түүний захын нэг хажууг ар талаас нь цуулж бэлтгэн 

дараа нь жижиг ир гаргажээ. Хэмжээ нь 82х46х19 мм (зураг 11. 4). 

Цуулдасны үйлдвэрлэл: Ялтас 3, залтас 19, цуулдас 8 ш гэж ангилагдах 

бөгөөд нийт олдворын 76.9%-ийг эзэлнэ. 

Ялтас. Нэг нь бичил ялтас (зураг 12. 6) бол нөгөө 2 нь ялтасны дээд 

хэсгийн хугархай болно (зураг 12. 7). Хэмжээ нь 28х11х3 мм – 74х33х11 мм. 

Залтас. Тэдгээрийн 3 нь леваллуа хэлбэрийн залтас (зураг 11. 2, 12. 8, 12. 

9) байна. Хэмжээ нь 31х33х10 мм – 48х39х12 мм. 

В хэсгийн малтлага. А хэсгийн хойд булангаас зүүн тийш 400 см зайтай 

газарт 4 м2 талбайд 160 см гүн малтлага хийв. Малтлагыг 50 см гүнтэйгээр 

шатлан гүйцэтгэсэн ба малтлагын талбайгаас чулуун зэвсгийн зүйлс 6 ш 

олдсон. 

Чулуун зэвсгийн цуглуулга. В хэсгийн 3-р давхаргаас 6 ш чулуун зэвсгийн 

олдвор илэрсэн нь залтас-3, бичил залтас-2, цуулдас-1 байна. Бичил 

залтсуудыг цайвар ногоон өнгийн цахиурын төрлийн чулуугаар хийжээ. 

Улаан эрэгт хийсэн малтлага судалгаа 

Баян голын адаг болон Өлийн даваа хоёрын хоорондох уужим 

хөндийд хойноос урагш сунаж Эгийн гол руу шахаж тогтсон намхан 

дэнжийг Улаан эрэг гэнэ. Энэ дэнж нь хүрэн шаргал өнгийн элсэрхэг 

хөрстэй, зарим газартаа дугуй хэлбэрийн том хонхоруудтай. Бид дэнжийн 

урд хэсгийн нэгэн намхан эргийг дайруулан 4.5 м 2 талбайд малтлага хийсэн. 

Газар зүйн байршил: N49°26’30,7”, E103°36’22,5”, Alt 847 м. Өнгөн хэсгийн 

малтлагын явцад залтас-2, цуулдас-3 олдсон. Малтлагын гүн 140 см болоход 

хайрга чулуутай элсэн хөрс гарсан бөгөөд соёлт давхарга илрээгүй. 

Эмгэнт хошуунд хийсэн чулуун зэвсгийн хайгуул судалгаа 

Эмгэнт хошуу нь Баруун Бэлсэгийн амны адагт орших хадтай толгой юм. 

Газар зүйн байршил: N49⁰27’25.2”, E103⁰29’16.8”, Alt 857 м. Эмгэнт хошууны 

энгэр бэл орчмоор хайгуул хийж өнгөн хөрсөн дээрээс 11 ширхэг чулуун 

зэвсгийн олдвор түүвэрлэсэн. Чулуун зэвсгийн цуглуулганд хянгар-1, 

хүнхэр зэвсэг-1, иртэй залтас-1, залтас-5, ялтас-1, хагархай-2 байна (зураг 

13. 1-13. 4). 

79


80 

Чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга барил, 

он цагийн хамаарлын асуудал 

Эгийн голын хөндийд орших Дөрөлж, Баян гол, Улаан эрэг, Эмгэнт 

хошуунд хийсэн малтлага, хайгуул судалгааны ажлын үр дүнд олж 

илрүүлсэн чулуун зэвсгийн олдвор, хэрэглэгдэхүүнд анхан шатны 

боловсруулалт хийж, чулуун зэвсгийн ангилал зүйн үүднээс бүх 

эдлэлүүдэд задлан шинжилгээ хийсэн бөгөөд эхлээд анхдагч цуулалтаар, 

дараа хоёрдогч боловсруулалтаар, эцэст нь эдлэлүүдийн хэв шинж болон 

багаж зэвсгүүдийн зориулалтаар нь ангилсан болно. 

Энэ бүс нутагт амьдарч байсан эртний хүмүүс чулуун зэвсэг хийх 

түүхий эдээ голын эрэг, жалга дэнж, уул толгодын ёроол хэсгийн хурдсанд 

буй хар бараан өнгийн цахиурлаг занар, мөлгөр хайрган чулууг голчлон 

ашиглаж байжээ. 

Анхдагч цуулалтын хувьд цохилтын нэг болон хоёр талбайт, цуулалтын 

нэг гадаргуут; цохилтын хоёр талбайт, цуулалтын хоёр гадаргуут хавтгай 

үлдэц; призм хэлбэрийн тайрдсан үлдэц; эмх цэгцгүй цуулалт хийгдсэн 

үлдцүүд зонхилж байна. Эдгээр үлдцээс тууш болон хөндлөн, мөн 

зэрэгцээ цуулалтаар залтас, ялтас цуулан авч байсан нь мэдэгдэнэ. Хавтгай 

болон гонзгой хэлбэртэй чулууны тэгш гадаргууг шууд цохилтын талбай 

болгон ашиглах, эсвэл цохилтын талбайг эхлэн бэлтгээд түүнээс цуулалт 

хийх аргыг голчлон хэрэглэж байжээ. Дээр дурдсан хэв шинжит үлдцүүд 

Монгол орны хангайн бүс нутагт орших Эг, Төлбөр, Орхон голын сав дагуух 

соёлт давхарга бүхий томоохон суурингуудаас илэрсэн нь дээрх дурсгалт 

газруудын он цагийн асуудлыг баримжаалах боломжийг олгож байна. 

Тухайлбал: Он цагийг AMS (C14) аргаар тогтоосон Дөрөлж-1 суурингийн 

дээд давхарга нь 22.030±180 BP [Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2004: 230], доод 

давхарга нь 29.910±310 BP болон 31.880±800 BP холбогдож байгаа бол 

Дөрөлж-2 суурингийн хувьд 27.000-25.000 жилийн өмнө [Jaubert, Tsogtbaatar 

et al., 2000: 35; Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2001: 4-7], Эгийн голд цутгах Баян 

голын суурин нь 27000±390 BP [Heater, 2000: section IV, 1-2] жилийн өмнө 

холбогдож байна. Харин Сэлэнгэ мөрний дунд урсгал орчмын жижиг 

цутгал болох Төлбөрийн голын 15-р дурсгалт газрын 3-р давхарга 14.055±80 

(АА-84136) жилийн тэртээд, 4-р давхарга14.680±70 (Вета-263744) жилийн 

тэртээд [Гладышев и др., 2011: 39], 5-р давхарга 28.460±310 (АА-84137) 

жилийн тэртээд тэртээд холбогдоно [Гладышев и др., 2012: 58-59]. Мөн 

Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт орших Орхон-1 дурсгалт 

газрын 1, 2-р малтлагын 4-р үе (2-р соёлт давхарга) 29.465±445 (СОАН-2886) 

жилийн тэртээд, Орхон-7 дурсгалт газрын 1-р малтлагын 5-р үе (3-4-р 

соёлт давхарга), Орхон-7 дурсгалт газрын 3-р малтлагын 5-р үе (1-2-р соёлт 

давхарга) 23.595±459 ВР (АНУ) - 25.500±1400 ВР (АНУ) жилийн тэртээд 

холбогдохыг тогтоожээ [Деревянко и др., 2010: 31-32, 249]. 

Чулуун зэвсгийн дотор дээд палеолитын хэв шинжийг агуулсан үзүүр 

мэс, хянгар, хусуур, сийлүүр, шүдлэг болон хүнхэр зэвсэг цөөн тоотой, 

уртлаг ялтас, залтас олон тоотой илэрсэн нь дурсгалт газруудын он цагийг 

тогтоох бас нэгэн үзүүлэлт болж байна.


Иймд бидний малтан судалсан дурсгалт газруудын чулуун зэвсгүүд 

нь дээр дурьдсан суурингийн олдвор хэрэглэгдэхүүнтэй үйлдвэрлэлийн 

арга барил, хэв шинж, зэвсгийн төрөл зүйлийн хувьд адил байгаа нь дээд 

палеолитын дунд үед хамаарах боломжтойг харуулж байна. Харин Улаан 

эрэгт хийсэн малтлага судалгаагаар соёлт давхаргагүй болох нь тодорхой 

болсон бөгөөд дээд палеолитын төгсгөл болон шинэ чулуун зэвсгийн 

үеийн дурсгалыг агуулсан ил суурин бололтой. 

Эмгэнт хошуунаас түүвэрлэсэн цөөн тооны чулуун зэвсгийн цуглуулганд 

дээд палеолитын хэв шинжтэй эдлэлүүд байгаа боловч багаж зэвсгийн 

нэр төрөл хомс, ихэнх нь цуулдасны үйлдвэрлэлд хамаарах бөгөөд зарим 

нь хүчтэй элэгдэлд орсон, анхдагч цуулалттай холбоотой эдлэл олдоогүй 

зэрэг нь он цагийн асуудлыг дэвшүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна. 

Эгийн голын хөндийд хийсэн чулуун зэвсгийн судалгаагаар дурсгалт 

газрууд нь Сэлэнгэ, Орхон голын сав, түүний цутгал жижиг голуудын 

хөндийгөөр оршиж буй чулуун зэвсгийн дурсгалуудын нэгэн адил Эгийн 

гол, түүнд цутгах жижиг гол, горхи даган байрлаж байна. Энэ нь голын 

хөндийгөөр ургах жимс жимсгэнэ түүж идэх, усанд ирэх ан амьтдыг авлах, 

мөн загасаар баялаг жижиг голуудыг даган амьдарч байсны нэг баталгаа 

болж байна. Нөгөө талаар тухайн бүс нутагт эртний хүн суурьшин 

амьдрахад уур амьсгал, байгаль газарзүйн нөхцөл болон ан агнуур эрхлэх 

таатай орчин бүрдсэн байсантай холбоотой. 

Summary: 

G. Lkhundev, B. Gunchinsuren, 

D. Bazargur, G. Angaragdulguun 

PRELIMINARY RESULT FROM THE SURVEY AND EXCAVATION 

ON STONE AGE SITES AT EGIINGOL VALLEY 

(Salvage archaeological research on historical 

and cultural sites of Egiin Gol) 

Project “Salvage archaeological research on historical and cultural sites of 

Egiin Gol” has been carried out in 2014 in connection with the reestablishment 

of Egiin Gol hydro-power plant construction. Professional institutions from 

historical and archaeological fields are brought together upon this salvage 

project. This article briefly presents Stone Age study results that conducted 

within the scope of the project. 

Over 100 square meter area was excavated at eastern slope of Duruljiin Davaa 

(4 areas), Bayan Gol (2 areas) and Ulaan Ereg (1 area), which are all have lithic 

tools on the surface. Besides the excavation, we have collected little number of 

stone tools through survey conducted at Emgent Khoshuu. 

As a result of the excavation sites Durulj 3 and Bayan Gol (cultural layers from 

excavation - 1) yielded some interesting items such as stone tools, fire marks and 

animal bones. Cores of different shapes and sizes were mostly found. Surfaces 

81


of these cores indicate that blades and flakes have been produced via horizontal, 

vertical and parallel knapping. According to the lithics, level surfaces of flat and 

oblong stones are used as direct percussion area or sometimes percussion area is 

prepared initially and then knappings are performed. These sorts of cores have 

been uncovered within marked camp sites that excavated in the rivers valleys 

Eg, Tulbur and Orkhon. This gives us an important clue for determining the 

chronology of the sites. 

There are few points, scrapers, end scrapers, burins, denticulated and 

notched tools while there is considerable number of long blades and flakes – all 

of these are similar to the Upper Paleolithic typology. Therefore, according to 

comparative analyses it is possible to suggest that this site is from the Upper 

Paleolithic. 

82 

Ном зүй 

Гладышев и др., 2011 - Гладышев С.А., Гунчинсурэн Б., Рыбин Е.П., 

Табарев А.В.,Болорбат Ц., Одсүрэн Д., Олсен Д. Итоги изучения 

многослойного палеолитического памятника Тулбэр-15 в 2010 году. 

Археологийн судлал. Tomus XXX. fasc.2. Улаанбаатар, т. 21-50. 

Гладышев и др., 2012 - Гладышев С.А., Гунчинсурэн Б., Табарев А.В., 

Болорбат Ц., Одсүрэн Д., Олсен Д. Заключительные работы на 

стоянке Тулбэр-15 в 2011 году. Археологийн судлал. Tomus XXXII. 

fasc.3. Улаанбаатар, т. 44-64. 

Деревянко ир др., 2010 - Деревянко А.П., Кандыба А.В., Петрин В.Т. 

Палеолит Орхона. Новосибирск, стр. 383. 

Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2000 - Jaubert J., Jarry M., Lacombe S., Leroyer C., 

Tsogtbaatar B.Dörölj 1 et 2 (Egiingol, région de Bulag, Mongolie): La 

transition Paléolithique moyen-Paléolithique supérieur en Mongolie, 

rapport, 2000. АХГБСХ. p.89. 

Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2001 - Jaubert J., Lacombe S., Jarry M., Fontugne 

M., Tsogtbaatar B. Dцrцlj 1 et 2 (Egiin gol, region de Bulag, Mongolie) : 

Le Palйolithique supйrieur ancien en Mongolie, rapport, 2001. АХГБСХ. 

p.71. 

Jaubert, Tsogtbaatar et al., 2004 - Bertran P., Fontugne M., Jarry M., Lacombe 

S., Leroyer Ch., Marmet E., Taborin Y., Tsogtbaatar B. Le Paléolithique 

supérieur ancien de Mongolie:Dörölj 1 (Egiin gol)Analogies avec les 

données de l’Altai et de Siberie. //Section 6. The Upper Paleolithic.General 

Sessions and Posters. Acts of the XIVth UISPP Congress, University of 

Liège, Belguim, 2-8 September 2001. BAR International Series-1240, p.241. 

Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц., Амартүвшин Ч., Эрдэнэбат У. Эгийн голын 

сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар, т. 295. 

Heater, 2000 - Heater A. Price. “Lithic inventory and Preliminary Analysis 1999 

Egiin Gol Survey and Excavation” Mongol-American joint expedition to 

Egiin Gol, Mongolia 1999 Survey Report. 2000. АХГБСХ. Section IV. p.19. 

Цүрүмарү, 2013 - Цүрүмарү Т. Яагаад Монгол вэ? Монголд Японы 

чулуун зэвсгийн технологийн уламжлалыг хайх нь. “Монгол-


Японы археологичдын хамтын ажиллагаа” сэдэвт үзэсгэлэн, эрдэм 

шинжилгээний хурлын илтгэл. Гурван гол экспедиц. Улаанбаатар, т. 

166. 

Зураг 1. Судалгаа хийсэн газруудын байршил зүйн зураг 

(1:100.000 масштабын газрын зургийн М48-88 дугаараас хэсэгчлэн авав) 

Зураг 2. Дөрөлжийн малтлага хийгдсэн газрууд 

(1:100.000 масштабын газрын зургийн М48-88 дугаараас хэсэгчлэн авав) 

83


Зураг 3. А хэсгийн малтлага болон хөрсний давхаргын бүтцийн зураг 

Зураг 4. В хэсэг буюу Дөрөлж 3 суурингийн чулуун зэвсгийн 

тархалтын зураглал болон хөрсний давхаргын 

бүтцийн ерөнхий байдал 

84


Зураг 5. З-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд. 

1-үлдэц, 2-хусуур, 3-цохиур чулуу, 4,5,6-ялтас 

Зураг 6. 4-р давхаргаас илэрсэн чулуун эдлэлүүд. 

1-7-үлдэц 

85


Зураг 7. 4-р давхаргаас илэрсэн чулуун зэвсгүүд. 

1-сийлүүр зэвсэг, 2-шүдлэг иртэй зэвсэг, 3-хянгар, 4-төгсгөл хусуур, 

5-таргил залтас 

Зураг 8. 4-р давхаргаас илэрсэн ялтаснууд. 

86


Зураг 9. D хэсгийн малтлагын ерөнхий байдал, 

хөрсний давхаргын гар зураглал 

Зураг 10. Баян голын хөрсний давхаргын бүтцийн гар зураглал 

87



1-үлдэц, 2-леваллуа хэлбэрийн залтас, 3-техникийн цуулдас, 4-иртэй цуулдас 


1-үлдэц, 2,3-үзүүр мэс, 4,5-хусуур, 6,7-ялтас, 8,9-леваллуа хэлбэрийн залтас 


Эмгэнт хошуунаас 

түүвэрлэсэн зарим 

чулуун зэвсгүүд. 

1-давхар иртэй хянгар, 

2-хүнхэр зэвсэг, 

3-иртэй залтас, 

4-залтас 

88






САЙНХАРЫН ГОЛООС ИЛЭРСЭН ШИНЭ ЧУЛУУН 

ЗЭВСГИЙН ҮЕИЙН СУУРИН 


С. Далантай 

Аливаа ард түмний зайлшгүй бахархаж хүндэтгэх зүйл бол яах аргагүй 

өвөг түүх буюу эртний түүх байдаг билээ. Тэр үед бичиг үсэг бий болоогүй 

байсан юм. Учир иймд судлаачид өвөг түүхийг эртний хүмүүсийн ул 

мөр, эд өлгийн зүйлст түшиглэн судалдаг. Манай улсын нутаг дэвсгэрт 

ахмад археологчдын хийсэн судалгааны үр дүнд неолитын үеийн баримт, 

хэрэглэгдэхүүн Хангай, Говь, хээр тал зэрэг олон газраас олж судалсан 

байдаг. Тэдгээр дурсгалууд ихэвчлэн эртний гол мөрөн, нуур, булаг шандны 

ойролцоо байдаг нь тохиолдлын зүйл биш. Энэ нь тэдний эрхлэх аж ахуй, 

амьдралынх нь хэрэгцээ шаардлагатай холбоотой. Усны хагалбар газар 

суурьшин амьдрах нь агнуурын болон тариалах аж ахуй, амьтны үр төлийг 

гаршуулах (мал аж ахуй) явдал эрчимтэй хөгжихөд чухал түлхэц болж 

байсан байх. Энд өгүүлэн буй газар нь мөн адил эртний голын урсгалын ойр 

дэнжид байрлана. Энэхүү дурсгалт газрын зэвсэг үйлдвэрлэлийн түүхий 

эд, материал болон аж ахуйн зарим нэг асуудлын талаар өөрийн саналыг 

дэвшүүлэх, түүвэрлэн цуглуулсан олдвруудад боловсруулалт хийж, манай 

улсын нутгаас өмнө илэрсэн чулуун зэвсгийн дурсгалт газрууд болон хөрш 

зэргэлдээх бүс нутгуудаас олдсон ижил төстэй суурингуудын олдвор, 

хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан он цагийн хамаарлын асуудлыг тогтоохыг 

зорилго болгов. 

Газарзүйн байршил 

Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг, сумын төвөөс зүүн хойд 

зүгт 12 км зайд Сайнхарын уул байрлана. Уулын зүүн захаар өргөргийн 

дагууурсах жижиг голыг нутгийн иргэд Сайнхарын гол хэмээн нэрлэдэг. 

Сайнхарын гол нь Овоотын зүүн урд талд байрлах ширээний зүүн хойд 

бэлээс эх авч, Аман бууцны голын эх хүртэл 4 км орчим урт үргэлжилнэ 

(Зураг 1. 1а). Гол ширгэж хуурай сайр болсон ба дунд бэлийн тохойрсон 

хэсэгт жижиг булаг урсдаг. Голын хоёр захаар хайрган чулуун тогтоц бүхий 

тэгш оройтой бэсрэг уулс элбэгтэй. 

Тус бүс нутагт чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд болох 

89


кварцийн төрлийн чулууллаг маш ховор. Хайрган чулуулаг бүхий 

тогтоцтой. Голын хоёр талын дэнжийг битүү дэрс бүрхсэн байдаг. 2006 

онд голын дунд бэлийн тохойрсон хэсгээс урагш 10 м орчим зайд үр тариа 

цайруулах самбар чулуу ил гарсан байсныг авч МУБИС-ийн археологийн 

танхимд хүлээлгэн өгсөн. Одоо урсах булгийн эх дэх тохойрсон хэсэгт хар 

хүрэн өнгийн хөрсний давхарга мэдэгдэх ба үерийн усанд идэгдсэн эргийн 

нуралтаар амьтны яс, хар хөх ваарны хагархай ил гарсан байсныг миний 

бие 2010 онд түүвэрлэн цуглуулсан юм. 

Газарзүйн байршил нь хойд өргөргийн 45 46 35.5, зүүн уртрагийн 112 26 

47.1 солбилцолд, далайн түвшнөөс дээш 1039 м өндөрт оршино. 

90 

Олдворын тодорхойлолт 

Дээрх газарт одоо урсах булгийн хойд, урд талын дэнжээс 2008 онд хүрэн, 

хар, шаргал, ногоон, цагаан өнгийн цахиур чулуу болон элсэнцэр зөөлөн 

чулуу, мана, хас, чүнчигноров зэрэг чулуугаар хийсэн 227ш бичил чулуун 

зэвсгийн олдвор түүвэрлэн цуглуулсан юм. Эдгээр чулуун зэвсгүүдийг 

төрөл хэлбэрээр нь ангилан ялгавал: бэлдэц 2 ш,үлдэц 3 ш, хусуур 17ш, 

хутга 2 ш, гилбэр зэвсэг 2 ш, сумны зэв 5 ш, шөвөг 2 ш, хатгуур зэвсэг 2 ш, 

холтослуур зэвсэг 4 ш, хосолмол зэвсэг 3 ш, ирлэсэн цуулдас 6 ш, чулуун 

эдлэлийн хугархай 1 ш, чулуун зүүлтний бэлдэц 1 ш, ваарны хагархай 3 

ш ялтас 12 ш, залтас 122 ш, цуулалт бүхий хагархай 12 ш, бичил цуулалт 

бүхий хагарал 28 ш тус тус байна. 

1. Анхдагч цуулалт: Анхдагч цуулалтыг илэрхийлэх эдлэлд бэлдэц, 

үлдэц хамаарна. 

Бэлдэц. Шаргал өнгөтэй хас чулууг ашиглан бэлтгэжээ. Хас чулууны 

дээд хэсэгт хөндлөн болон ташуу цуулалтын аргаар бичил ялтас цуулсан 

байх бабага зэрэг хүнхэр нэг цохилтын талбайг бэлтгэсэн байна. Бэлдэцийн 

хажуу талаас 2 ширхэг шулуун цуулалт, хэд хэдэн хөндлөн цуулалт хийж 

зассан байна. Бусад хэсэгт цуулалт хийгдээгүй, өнгөн бүрхүүлтэйгээ ажээ. 

Хэмжээ нь 3.1х0.9х2.3 см. Дараагийн бэлдэцийг саарал өнгөтэй цахиур 

чулуу ашиглан үйлджээ. Дээд талд ташуу, шулуун цуулалт хийж бэлтгэсэн 

бага зэрэг хүнхэр цохилтын нэг талбай бэлтгэсэн байна. Нүүрэн хэсгийн 

гадаргууд цохилт хийгээгүй ба зүүн хажуугаас таван ширхэг ташуу цуулалт 

хийсэн ажээ. Мөн үзүүр хэсгээс өнгөн гадаргуу тийш хоёр ширхэг бичил 

залтас холточсон нь мэдэгдэнэ. Ар талаас нь хөндлөн цуулалт хийж бичил 

залтсууд цуулсан оромтой юм. Хэмжээ нь 4х1х2.1 см (Зураг 2. 24). 

Үлдэц. 3 ш байгаагаас бичил ялтас цуулахад зориулагдсан шаантган 

үлдэц 1 ш, тайрдсан үлдэц 2 ш байна. 

Шаантган үлдэц. Дээрх үлдцийг хүрэн өнгийн цахиур чулуугаар 

бэлтгэсэн байна. Тус үлдцийн нүүрэн хэсгээс хутган ялтсуудыг зэрэгцээ 

байдалтай,шулуун цуулалт хийх аргаар салган авчээ. Мөн нэг хажууг 

хоёр тийш нь хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсний улмаас 

долгиотсонхурц ирмэг үүссэн байна. Дээд хэсэгтээ ташуу цуулалтаар 

бэлтгэсэн цохилтын нэг талбайтай ажээ. 3.3х1.9х2.9 см хэмжээтэй (Зураг


2. 2). 

Тайрдсан үлдэц: 2 ш бий. Эхний үлдцийг 5.1х1.7х2.8 см хэмжээтэй бор 

шаргал өнгөтэй чүнчигноров чулууг ашиглан үйлджээ. Том хэмжээний 

конус хэлбэрийн үлдэцнээс хоёрдагч шатны цуулалт хийж тус үлдцийг 

бэлтгэсэн бололтой. Нүүрэн талаас нь хэд хэдэн шулуун цуулалт хийсэн 

нь мэдэгдэнэ. Энэхүү үлдцээс цуулалт хийхдээ ямар нэгэн зүйлийг суурь 

болгон доод талд нь тавьж байснаас үзүүр хэсэгт олон жижиг хортонбий 

болжээ. Тус үлдцийн ар тал нь үзүүр хэсэгтээ цуулалт хийх оролдлого 

амжилтгүй болсон ул мөртэй байна. Мөн үлдцийн зүүн хажуу хэсэгт 

цуулах оролдлого хийсэн боловч амжилтгүй болсон олон давтамжит 

цохилтын ором ажиглагдана. Дээд хэсэгтээ хоёр хажуу болон ар талруу 

чиглэсэн цуулалтаар цохилтын гурван талбайг бэлтгэсэн ажээ (Зураг 2. 3). 

Дараагийн үлдцийг бэлтгэхдээ шар туяатай тунгалаг мана чулууг түүхий 

эд болгон ашиглажээ. Тус үлдэц дээд хэсгээрээ хугарсан нь мэдэгдэнэ. 

Нүүрэн хэсгээс нь зөв хэлбэртэй бичил ялтсуудыг цуулж авсан байна. Ар 

хэсгээс нь хөндлөн болон шулуун цуулалт хийж бичил залтас салган авсан 

ул мөр ажиглагдана. Хэмжээ нь 2.1х0.9х3 см (Зураг 2. 4). 

2. Багаж зэвсэг. Энэ төрөлд хусуур, хянгар, үр тариа цайруулах самбар 

чулуу, сумны зэв, шөвөг, хатгуур, холтослуур, хутга, хосолмол зэвсэг, 

ирлэсэн цуулдас, ирлэсэн ялтас, ирлэсэн залтас зэрэг багтана. 

Хусуур. 16 ш байна. Эдгээрийг хэлбэр төрхөөр нь буланг ирлэсэн хусуур, 

өндөр иртэй хусуур, ажлын нарийн жижиг ир гарган бэлтгэсэн хумсан 

хэлбэртэй хусуур хэмээн ангилан үзэж болохоор байна. 

Буланг нь ирлэсэн хусуур. Шаргал өнгөтэй цахиур чулууг түүхий эд болгон 

ашиглажээ. Залтасны доод үзүүрийн баруун буланг жигд холтчин нарийн 

ир гарган хийсэн байна. Ар тал нь мөлгөр юм. 3.4х0.7х2.7 см хэмжээтэй 

(Зураг 3. 5). Хоёрдахь хусуурыг 1.7х0.4х1.3 см хэмжээтэй цагаан саарал 

өнгийн анхдагч залтас ашиглан хийсэн байна. Залтасны үзүүр хэсгийг нэг 

талруу нь жигд холтчин зассан байна (Зураг 2. 6). Дараагийнх нь тунгалаг 

мана чулуун ялтас ашиглан үйлдсэн хусуур зэвсэг байна. Ялтасны үзүүр 

хэсгийн зүүн талын буланд гадаргуу тал руу нь нарийн ир гаргажээ. Ар 

талд нь цуулалт хийгдээгүй мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.7х0.3х1.2 см (Зураг 

3. 7). Удаах хусуур зэвсгийг үүлэн мана чулуун залтас ашиглан үйлджээ. 

Залтасны үзүүр хэсгийн буланг нарийн ирээр ирлэсэн бөгөөд өнгөн 

гадаргуугаас нь хэд хэдэн бичил залтас холтчин авсан ул мөртэй юм. 

Ар тал нь мөлгөр 1.5х0.2х2 см хэмжээтэй (Зураг 3. 8). Тав дахь хусуурыг 

2.5х0.4х1.7 см улбар шар өнгөтэй мана чулуун залтасны үзүүрийн хоёр 

буланг нарийн ир гарган холтчин ирлэжээ. Хусуурын эх биеээс ташуу 

цуулалт хийж бичил залтас цуулан авсан ул мөртэй. Ар тал нь мөлгөр 

ажээ (Зураг 3. 9).Удаах хусуурыг хүрэн судалтай бор шаргал өнгийн хас 

чулуун залтасны доод хэсгийн өргөн ирмэгийн хоёр буланг ажлын нарийн 

ир гаргах байдлаар бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргууд хөндлөн цуулалт хийсэн 

авч амжилтгүй болсон хортонгууд элбэгтэй. Ар тал нь мөлгөр юм. Хэмжээ 

нь 3х0.5х1.5 см (Зураг 3. 10). 

Долоо дахь хусуурыг тунгалаг хар өнгөтэй абсолют чулуун анхдагч 

залтасны үзүүр хэсэгт хоёр буланг жигд холтчин нарийн ир гаргажээ. Ар 

91


тал нь мөлгөр байна. 1.9х0.3х1.3 см хэмжээтэй юм (Зураг3. 11). Сүүлийнхийг 

хар ногоон өнгөтэй цахиур чулуун залтсыг түүхий эд болгон ашиглажээ. 

Өнгөн гадаргуугийн нэг булангаас хажуу тийш ташуу болон хөндлөн 

цуулалт хийж бичил ялтас цуулсан оромтой. Ар тал нь цохилтын төвгөр 

төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.1х0.5х1.5 см (Зураг 3. 12). 

Өндөр иртэй хусуур. 2 ш байгаагийн эхнийхийг 2х0.5х1.7 см хүрэн судалтай 

цайвар ногоон өнгөтэй цахиур чулууг түүхий эд болгон ашиглажээ. 

Залтасны үзүүр хэсгийн өргөн ирмэгт төв рүү чиглэсэн байдлаар өндөр ир 

гаргажээ. Өнгөн гадаргуу нь төв хэсэгтээ нэлээд төвгөр, ар тал нь мөлгөр 

ажээ (Зураг 3. 15). Сүүлийн зэвсгийг хүрэн өнгийн цахиур чулуун залтас 

ашиглан үйлдсэн байна. Залтасны үзүүр хэсгийн өргөн талыг 3 ш босоо, 

2 ш налуу өндөр ир гарган бэлтгэсэн нь хусуур хэлбэртэй болжээ. Өнгөн 

гадаргуу нь төвгөр ба ар талдаа мөлгөр юм.Хэмжээ нь 1.6х0.9х1.7 см (Зураг 

3. 16). 

Хумсан хэлбэрийн хусуур. 6 ш байна. Эхний хусуурыг хүрэн судалтай 

хар ногоон өнгийн цахиур чулуун залтасны үзүүр хэсгийг хумсан хэлбэр 

үүсгэн ажлын нарийн ир бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуудаа бичил залтас 

цуулсан 3 ш оромтой. Ар талдаа бичил хөндлөн болон ташуу холточсон ул 

мөр бүхий. Хэмжээ нь 2х0.4х1.9 см (Зураг 3. 17). Удаах эдлэлийг 2.4х0.5х2.6 

см хэмжээтэй бор шаргал өнгийн бичил залтас ашиглан үйлджээ. Үзүүр 

хэсгийн өргөн талд босоо нарийн ир гаргасан байна. Өнгөн гадаргуугаас 

ташуу цуулалт хийж нэг ширхэг бичил ялтас цуулсан ажээ. Ар тал нь 

цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм (Зураг 3. 21). Гуравдахь хусуурыг 

хар саарал өнгийн хас чулуун ялтасны дээд хэсгийн хугархайг ашиглан 

үйлджээ. Үзүүр хэсгийг налуу нарийн ажлын ир гарган бэлтгэсэн 

байна. Өнгөн гадаргуугаас нь 2 ш хутган ялтас цуулсан оромтой. Ар тал 

нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 1.6х0.3х1.5 см (Зураг 3. 

19). Удаах хусуурыг хүрэн өнгийн цахиур чулуун залтасны үзүүр хэсгийг 

нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуугаас 3 ш бичил залтсыг 

ташуу цуулалт хийж авсан байна. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр 

юм. 1.6х0.4х1.9 см хэмжээтэй (Зураг 3. 20). Дараагийн зэвсгийг 1.1х0.2х1 см 

хэмжээтэй цагаан судалтай шаргал өнгөтэй цахиур чулуун залтас ашиглан 

хийжээ. Залтасны үзүүр хэсгийг жигд холтчин ажлын нарийн ирийг 

бэлтгэсэн ажээ. Өнгөн гадаргуугийн хоёр хажуугаас хөндлөн цохилт хийсэн 

ул мөр мэдэгдэнэ. Ар тал нь бага зэрэг төвгөр мөлгөр юм (Зураг 3. 18). 

Дараагийн хар саарал өнгийн хас чулуун ялтасны дунд хэсгийн хугархайн 

нэг үзүүрийг нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуудаа 3 ш зөв 

цуулалтад ялтас цуулсан оромтой ба ар тал нь хотгор мөлгөр ажээ. Хэмжээ 

нь 1х0.2х1.3 см хэмжээтэй (Зураг 3. 22). Сүүлийн эдлэлийг улбар шаргал 

өнгөтэй чүнчигноров чулуун цуулдасны үзүүр хэсэгт ажлын нарийн ирийг 

жигд холтчин бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргуу нь гол хэсгээрээ төвгөр, зүүн 

хажуугаас нь ялтас цуулсан оромтой ба баруун хажуу талд цуулалт хийсэн 

ул мөргүй байна. Ар тал нь цохилтын товгортой, үзүүр хэсгээрээ хотгор 

ажээ. Хэмжээ нь 3.2х1х1.7 см (Зураг 3. 23). 

Хянгар. 2 ш байна. Эхнийхийг 2.2х0.4х1.3 см хэмжээтэй шаргал өнгөтэй 

хас чулуун цуулдсыг түүхий эд болгожээ. Цуулдасны нэг талын босоо 

92


хажууг жигд холтчин нарийн ир гарган гаргасан байна (Зураг 3. 13). 

Дараагийн хянгарыг хүрэн бичил цахиуран ялтсаар хийсэн ажээ. Ялтасны 

нэг босоо хажууг захын нарийн ирээр босоо байдлаар ирлэсэн байна. 

Хэмжээ нь 2х0.2х0.9 см (Зураг 3. 17). 

Үр тариа цайруулах самбар чулуу. 1 ш байна. Нарийн ширхэгтэй 

шаргал боржин чулууг зууван гонзгой хэлбэр гарган засаж бэлтгэжээ. 

Өнгөн талын гадаргуу нь мөлийж бага зэрэг хонхойсон байна. Ар талыг нь 

зассан ул мөргүй. Хэмжээ нь 46.6х4х21 см (Зураг 1. 1б). 

Хутга. 2 ш байна. Эхнийхийг 1.7х0.4х1.9 см хэмжээтэй саарал өнгөтэй 

хас чулууг түүхий эд болгон ашигласан байна. Хас чулууны хоёр талаас 

хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсэн хутганы үзүүр хэсгийн 

хугархай ажээ (Зураг 4. 25). Дараагийн хутганы үзүүр хэсгийн хугархайг 

хүрэн өнгийн хас чулууны хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийх 

замаар үзүүр хэсэг рүү нь нарийсган бэлтгэсэн байна. Хэмжээ нь 1х0.3х1.2 

см (Зураг 4. 30). 

Гилбэр зэвсгийн үзүүр хэсгийн хугархай. 2 ш байна. Эхнийхийг хүрэн 

бор өнгийн цахиур чулууны хоёр талыг хөдлөн цуулалт хийж үзүүр хэсгээр 

нь нарийсган бэлтгэсэн ажээ. Суурь хэсгээрээ хугарсан ба гол нь төвгөр юм. 

2.9х1х2.7 см хэмжээтэй (Зураг 4. 26). Дараагийн гилбэр зэвсгийн хугархайг 

2х0.9х3.1 см хэмжээтэй цагаан саарал өнгөтэй цахиур чулуу ашиглан 

үйлджээ. Хоёр талаас нь хөндлөн, ташуу цуулалтын аргаар бэлтгэсэн 

байна. Суурь нь хугарсан ба гол хэсгээрээ 1 см орчим зузаан (Зураг 4. 27). 

Зэв. Тус газраас 5 ш зэвний хугархай олдсоны эхнийхийг хүрэн өнгийн 

хас чулууны хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж бэлтгэсэн 

байна. Үзүүр хэсэг нь хугарсан ажээ. Хэмжээ нь 1.5х0.4х1.6 см (Зураг 4. 28). 

Удаах зэвний суурийг тунгалаг мана чулуу ашиглан хөндлөн болон ташуу 

цуулалтын аргаар бэлтгэсэн байна. Гол хэсгээрээ бага зэрэг төвгөр юм. 

2х0.3х1.5 см хэмжээтэй (Зураг 4. 29). Гурав дахь зэвний суурийг 2.1х0.3х2.5 

см хэмжээтэй хүрэн өнгөтэй хас чулууг ашиглан үйлджээ. Хас чулууны 

хоёр талыг хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж нимгэлэн бэлтгэсэн байна 

(Зураг 4. 31). Дараагийн зэвний суурийг саарал өнгийн хас чулууг түүхий 

эд болгон ашиглажээ. Хоёр талаас нь хөндлөн болон ташуу цуулалт хийж 

бэлтгэсэн ба гол хэсгээрээ нимгэн, суурь нь тэгш юм. Хэмжээ нь 2.1х0.4х2.8 

см (Зураг 4. 32). 

Зэвний үзүүр хэсгийн хугархай: Шар өнгийн хас чулууг ашиглан хийжээ. 

Хоёр талыг нь хөндлөн болон ташуу цуулалтын аргаар үзүүр хэсэг рүү 

нь нарийсган бэлтгэсэн байна. Гол хэсгээрээ нимгэн ба суурь хэсгээрээ 

хугарсан. Хэмжээ нь 1.6х0.4х1.7 см (Зураг 4. 33). 

Шөвөг. 3 ш байгаагийн эхнийхийг 3.7х0.9х3.2 см хэмжээтэй шаргал 

хас чулуун залтас ашиглан үйлджээ Залтасны доод хэсгийг хоёр талаас 

солбисон цуулалтаар нарийн шовх үзүүр гаргасан нь мэдэгдэнэ. Эх биеийн 

хоёр талаас хөндлөн цуулалтын аргаар залтас цуулсан хэдий ч зарим 

цуулалт амжилтгүй болсон хортон ихтэй байгаагаас ажиглагдана (Зураг 

4. 34). Удаах зэвсгийг халтар мана чулуун ялтас ашиглан хийжээ. Ялтасны 

хоёр талыг өнгөн гадаргуу тал руу нь жигд холтчин нарийн үзүүр гарган 

бэлтгэсэн байна. Өнгөн гадаргуугаас нь ташуу цуулалт хийж бичил ялтас 

93


цуулсан байх ба ар тал нь мөлгөр юм. Хэмжээ нь 2.3х0.3х1 см (Зураг 4. 35). 

Дараагийн шөвгийг бор өнгийн бичил залтасны доод хэсгийн хоёр талаас 

нь холтчин шовх үзүүрийг бий болгожээ. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий 

мөлгөр юм. 1.4х0.2х1.3 см хэмжээтэй (Зураг 4. 36). 

Хатгуур зэвсэг. 2 ш байгаагийн эхнийхийг саарал өнгийн хас чулуун зөв 

цууралтад ялтасны дунд хэсгийн хугархайг ашиглан үйлджээ. Ялтасны 

дээд хэсгийг нэг тал руу нь хүчтэй цохиж үргэлжлүүлэн холтчин хурц 

үзүүр бий болгосон байна. Ар тал нь мөлгөр, тэгш юм. Хэмжээ нь 1.9х0.1х1 

см (Зураг 4. 37). Дараагийн хатгуур зэвсгийг1.9х0.3х1.1 см бичил булангийн 

цуулдасны үзүүр хэсгийг хоёр талаас өнгөн гадаргуу руу нь жигд холтчин 

шовхлон бэлтгэжээ. Гол хэсгээрээ төвгөр зузаан юм (Зураг 4. 38). 

Холтослуур зэвсэг. 1.2х0.2х1.2 см хэмжээтэй. Нарийн ир гарган гол хэсэг 

рүү нь хүнхийлгэн хийсэн ховилтой зэвсэг 4 ш байгаагийн эхнийхийг шар 

өнгийн цахиур чулуун ялтасны дунд хэсгийн хугархайг нэг хажууг нарийн 

ир гарган гол хэсэг рүү нь хүнхийлгэн ховил гарган хийсэн байна. Ар 

тал нь тэгш мөлгөр юм (Зураг 4. 39). Дараагийн зэвсгийг улбар өнгөтэй 

хас чулуун ялтасны үзүүр хэсгийн зүүн буланг жигд хүнхийлгэн холтчин 

бэлтгэсэн ажээ. Хэмжээ нь 2х0.4х1.5 см (Зураг 4. 40). Гурав дахь зэвсгийг 

бичил залтасны өргөн ирмэгийг гадаргуу тал руу нь нарийн ирийг хүнхэр 

байдлаар гарган хийсэн байна. Ар тал нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр 

юм. Хэмжээ нь 1.1х0.2х1.3 см (Зураг 4. 41). Удаах зэвсгийг ялтасны үзүүр 

хэсгийн хугархайг ашиглан бэлтгэжээ. Ялтасны үзүүр хэсгийн зүүн буланг 

хүнхийлгэн холтчин ажлын нарийн ир бий болгосон байна.1.3х0.3х1.4 см 

хэмжээтэй (Зураг 4. 42). 

Хосолмол зэмсэг. Хосолмол зэвсэг 3 ш байгаагийн эхнийхийг шар өнгийн 

хас чулуун булангийн хагаралын хажуу ирмэгийг жигд холтчин хянгарын 

ир гарган бэлтгэсэн байна. Мөн ирлэсэн хэсгийн дээд буланг эсрэг тал руу 

нь хүнхийлгэн нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Эх биеэс нь ташуу цуулалт 

хийж бичил залтсууд цуулсан байна. Хэмжээ нь 2.4х0.9х2.1 см (Зураг 5. 

44). Дараагийн зэвсгийгчулуун булангийн цуулдас ашиглан үйлджээ. 

2.3х0.6х1.2 см хэмжээтэй. Цуулдасны үзүүр хэсэг налуу ир бэлтгэсэн нь 

хусуурын шинжтэй болсон бол баруун хажууг нь жигд холтчин хянгарын ир 

гаргажээ. Гол хэсэг нь төвгөр ромбо хэлбэртэй (Зураг 4. 43). Удаах зэвсгийг 

шар өнгийн хас чулуун залтасны нэг хажуугийн дотор тал руу нарийн ир 

гарган бэлтгэжээ. Мөн дээрх залтасны дээд хэсгийг өнгөн гадаргуу тал руу 

нь хүнхийлгэн нарийн ирээр ирлэжээ. Хэмжээ нь 1.6х0.3х1.2 см (Зураг 4. 

45). 

Ирлэсэн цуулдас. Ирлэсэн цуулдас 6 ш байгаагийн эхнийхийг саарал 

өнгийн хас чулуун цуулдасны хоёр зах ирмэгийг гадаргуу тал руу нь жигд 

бус холтчин ирлэсэн байна. Гадаргуу талын гол хэсгээрээ төвгөр, ар тал 

нь мөлгөр юм. Хэмжээ нь 4.1х0.9х2.8 см (Зураг 5. 46). Дараагийн зэвсгийг 

булангийн анхдагч цуулдасны нэг хажууг нарийн ир гаргаж холтчин 

бэлтгэжээ. Өнгөн гадаргуу нь гол хэсгээрээ төвгөражээ. Хэмжээ нь 

2.2х0.5х1.2 см (Зураг 5. 47). Удаах эдлэлийг нь ногоон өнгийн цуулдасны дунд 

хэсгийн хугархайн хоёр хажууг нарийн ирээр ирлэсэн байна. 1.1х0.4х1см 

хэмжээтэй(Зураг 5-48). Дараагийнхийг шаргал өнгийн анхдагч цуулдасны 

94


хоёр хажууг жигд холтчин ирлэжээ. Хэмжээ нь 1.5х0.2х1 см (Зураг 5. 49). 

Удаах эдлэлийг хүрэн өнгийн цахиур чулуун булангийн залтасны зүүн 

хажуу зах ирмэгийг жигд холтчин нарийн ир гарган бэлтгэсэн байна. 

Гол хэсгээрээ төвгөр нилээд зузаан ба өнгөн хэсэг нь барзгар ажээ. 

Сүүлчийнхийг шаргал туяатай тунгалаг мана чулуун цуулдасны нэг хажууг 

жигд бус холтчин ирлэх замаар бэлтгэсэн байна. Хэмжээ нь 2.6х0.7х1.6 см 

юм (Зураг 5. 50). 

Ирлэсэн ялтас. Ирлэсэн залтас 5 ш байгаагийн эхнийхийг зөв цуулалтад 

хутган ялтасны босоо талын хоёр хажууг ар тал руу нь жигд холтчин нарийн 

ир гарган бэлтгэжээ. Нүүрэн хэсэгтээ 3 ш хутган ялтас цуулсан ул мөрийг 

хадгална. Хэмжээ нь 2х0.2х0.6 см (Зураг 5. 52). Дараагийн ялтасыг1.7х0.2х0.9 

см хэмжээтэй хүрэн цахиур чулууг нимгэлэн хоёр хажууг захаас дотор 

тал руу нь нарийн ирээр ирлэжээ (Зураг 5. 53). Гурав дахийг саарал 

өнгийн хас чулуун ялтасны хоёр хажууг хоёр тал руу нь жигд холтчин 

нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Дээд хэсгийн нэг хажууг хүчтэй цохилт 

хийж хүнхийлгэсэн байна. Хэмжээ нь 2х0.2х0.9 см (Зураг 5. 54). Дараагийн 

залтасны босоо хажуугийн дотор тал руу нарийн ир гарган зассан ажээ. 

1.9х0.2х1 см хэмжээтэй (Зураг 5. 55). Сүүлийнхийг саарал өнгийн зөв 

цуулалтад ялтасны дунд хэсгийн хугархайн босоо талын хоёр хажууг дотор 

тал руу нь жигд холтчин нарийн ир гаргасан ажээ. Хэмжээ нь 1.4х0.3х0.8 

см (Зураг 5. 57). 

Ирлэсэн залтас. 5 ш байгаагийн эхнийхийг 1.5х0.4х2.1 см шаргал өнгийн 

цахиур чулуун залтасны доод хэсгийг нарийн ир гарган бэлтгэжээ. Ар 

тал нь бага зэрэг хотгор ажээ (Зураг 5. 58). Дараагийнхыг тунгалаг мана 

чулуун залтасны хажуу талыг жигд холтчин нарийн ир гаргажээ. Ар тал 

нь цохилтын төвгөр төдий мөлгөр юм. Хэмжээ нь 1.9х0.1х1 см (Зураг 

5. 59). Удаах эдлэлийг хүрэн бор өнгийн хас чулуун залтасны нэг хажуу 

буланг нарийн ирээр ирлэсэн ажээ. 1.8х0.2х1.7 см хэмжээтэй (Зураг 5. 60). 

Дараагийнхыг ногоон өнгөтэй цахиур чулуугаар бэлтгэсэн байна. Залтасны 

нэг хажууг холтчин нарийн ир бэлтгэсэн ба эсрэг талын хажууг дотор тал 

руу нь жигд цохин ирлэсэн байна.Хэмжээ нь 2.1х0.2х1.3 см (Зураг 5. 61). 

Гурав дахийг 2.4х0.5х1.2 см хэмжээтэй хүрэн өнгөтэй хас чулуун анхдагч 

залтасны нэг хажууг дотор тал руу нь жигд холтчин ирлэсэн байна. Ар 

тал нь бага зэрэг хотгор, мөлгөр юм (Зураг 5. 62). Сүүлчийнхийг шаргал 

өнгийн хас чулуун ашиглан үйлджээ. Залтасны дунд хэсгийн хугархайн 

нэг хажууг дотор тал руу нь, нөгөө хажууг гадна тал руу нь жигд холтчин 

ирлэсэн ажээ. Хэмжээ нь 1.4х0.4х1.4 см (Зураг 5. 68). 

Чулуун эдлэлийн хугархай. Элсэн чулууг дугуйруулан засаж голд нүхлэн 

хийсэн чулуун эдлэлийн хугархай байна. Хэмжээ нь 3.3х0.4х2.7 см ажээ 

(Зураг 5. 42). 

Чулуун зүүлтний бэлдэц: 1х0.5х1 см хэмжээтэй улаан хүрэн өнгийн мана 

чулууг түүхий эд болгон ашигласан байна. Мана чулууг хөндлөн болон 

ташуу цохилт хийж дугуйруулан бэлтгэсэн ба нэг талын хажуу бөөрөнд 

нүхлэх оролдлого хийсэн нь мэдэгдэнэ (Зураг 5. 43). 

Ваар. Улбар өнгөтэй ваарны хагархай 3 ш байна. Эдгээрийн хоёр нь 

нэлээн бүдүүн ширхэгтэй ба нэг ваарны хагархайн гадаргуу нь олсон 

95


хээтэй. Харин нөгөө нэг нь нарийн ширхэгтэй юм (Зураг 1. 1г). 

3. Цуулдасны үйлдвэрлэл: Үйлвэрлэлийн хаягдал бүтээгдэхүүн залтас, 

ялтас, хагархай 174 ш байна. Үүний ихэнх хувийг залтас эзлэнэ. Нийт 122 

ш залтас байна. Энэ нь цуулдсны үйлдвэрлэлийн 48.7% эзэлнэ. Эдгээрийг 

ангилан ялгавал: анхдагч залтас 11 ш, булангийн залтас 7 ш, хоёрдогч шатны 

боловсруулалт хийгдсэн бичил залтас 104 ш тус тус байна. 

Ялтас. 12 ш байгаагаас бүтэн 5 ш, дунд хэсгийн хугархай 3ш, дээд тал 

3ш, доод тал 1 ш байх ажээ. 

Цуулалт бүхий хагарал. 28 ш бий. Эдгээр нь зэвсэг үйлдвэрлэлийн явцад 

тодорхой хэмжээнд ашиглагдаж байсныг илтгэх цуулалтын гадаргуутай 

юм. 

96 


Сайнхарын голын уулсын энгэр нь өдрийн турш нарны гэрэл маш сайн 

тусдаг илчлэг дулаан газар юм. Дээр өгүүлэн буй чулуун зэвсгийн дурсгалт 

газраас илэрсэн олдворуудын цуглуулгад үлдэц, бэлдэц цөөн тоотой ба 

багаж зэвсгийн зүйлс олон төрөл байгаа нь хүн удаан хугацаанд суурьшин 

амьдарч байсныг илтгэн харуулна. 

Сайнхарын гол орчмын чулуун зэвсгийн цуглуулгийн дотор анхдагч 

цуулалтыг илэрхийлэх шаантган үлдэц 1 ш бий. Ийм төрлийн үлдэц, 

түүнийг хийхэд зориулан зассан бэлдцүүд манай орны нутаг дэвсгэр 

болон хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудаас нэлээд хэмжээгээр илрэн олдсон 

нь палеолитын сүүл, мезолит, неолитын эхэн үеийн дурсгалуудад элбэг 

тохиолддог нь дээд палеолитын сүүл үеэс неолитын эхэн хүртэлх хугацаанд 

үйлдвэрлэдэг байсныг гэрчилнэ. Жижиг хэмжээний тэгш хэмт ялтас 

цуулан авахад зориулагдсан тайрдсан үлдцүүд нь шинэ чулуун зэвсгийн 

үйлдвэрлэлийн арга техникээр үйлдэгджээ. Энэ төрлийн үлдцүүд манай 

орны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалт газрууд болон хөрш зэргэлдээх 

бүс нутгуудын неолитын үеийн дурсгалуудад элбэг тохиолддог. Тухайлбал 

Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Баянзаг [Сэр-Оджав, 2003: 137-138; 

Fairservis, 1993; Болорбат нар, 2008: 30], Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр 

сумын Их Мандал хайрхан [Цэрэндагва нар, 2013: 91], Дорноговь аймгийн 

Их Нартын хад болон Хэнань мужийн Линцзинагийн шинэ чулуун зэвсгийн 

үеийн дурсгалт газруудад элбэг байдаг [Кучера, 1977: 59-67]. 

Зэвсгийн төрөл зүйлс болох самбар чулуу, хусуур, сумны зэв, шөвөг, 

хатгуур, холтослуур, хутга, өвөрмөц хэлбэрийн зэвсгүүд, хосолмол 

шинжийг хадгалсан зэвсэг, шөвөг, ирлэсэн ялтас, залтас болон зэвсгийн 

бусад төрөл цөөн тоотой юм. 

Эдгээрийн дотроос хамгийн олон тоотой гурван төрлийн (18 ш) 

хусуурууд юм. Эдгээр хусууруудын ихэнхийг залтас ашиглан хийсэн 

ба цөөн хэдийг ялтас болон цуулдас ашиглан үйлдсэн нь харагдана. Уг 

хусуурууд нь нарийн босоо, өндөр ирээр ирлэгдсэн неолитын үеийн 

хөгжингүй шатны арга барилаар хийгджээ. Дээр дурдсан суурингаас 1 ш 

бүтэн үр тариа цайруулах самбар чулуу олдсон. Самбар чулуу нь тухайн 

бүс нутагт тодорхой хэмжээний газар тариалан эрхэлж байсныг илтгэх


чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Энэ төрлийн самбар чулуу манай орны говь 

болон тал хээрийн бүс нутаг болон хөрш зэргэлдээх нутгуудын неолитын 

үеийн суурингуудаас элбэг олддог. Мөн тус суурингаас сумны зэвний 

хугархай 6 ш олсон нь энэ бүс нутагт тухайн үед амьдарч байсан хүмүүсийн 

эрхэлж байсан аж ахуйн онцлогийг харуулах, тухайн суурингийн он 

цагийн хамаарлын асуудлыг баримжаалахад чухал хэрэглэгдэхүүн 

болох юм. Эдгээрээс мөсөнд суулгах зориулалттай, суурь нь тэгш бичил 

зэвний хугархайнууд байгаа нь он цагийг баримжаалах баримт болж 

байна. Суурийг хоёр талаас нь ташуу маш жижгээр холтчиж, нимгэлэн 

засаад мөсөнд суулгаж бэхлэхэд эвтэйхэн болгосон байна. Тэгш суурьтай 

гурвалжин зэвүүд хөрш зэргэлдээх Хятадын Харбин, Хэбэй мужуудын 

неолитын үеийн бууц суурингуудад элбэг тохиолддог [ Кучера, 1977: 62]. 

Мөн уг сууринтай хамгийн ойр Ихмандал хайрханы неолитын суурингаас 

3 бүтэн, 6 тал зэв [Цэрэндагва нар, 2013: 80-94], Устай Бургастайн суурингаас 

хоёр бүтэн, 4 тал зэв олдож [Наваан, 1960: 23] байв. Мөн Тавантолгойгоос 

хоёр бүтэн, 5 тал зэв олдож байсан ба эдгээрийн гурав ньтэгш суулгацтай 

байсан [Цэрэндагва нар, 2010: 20-31] юм. Сайнхарын голын чулуун зэвсгүүд 

үйлдвэрлэлийн хийц арга барилын хувьд манай орны Оюут–Улаан 

[Гүнчинсүрэн, Цэрэндагва нар, 2004: 18-24], Зуух [Цэвээндорж, Петрин, 

Гүнчинсүрэн, 1998: 47], Баянзаг [Fairservis, 1993; Болорбат нар, 2008: 27- 

31], Тамсагбулаг [Дорж, 1974; Окладников, Деревянко, 1970], Дулааны говь 

[Цэвээндорж, Хосбаяр, 1982: 22-47], Эргийн хоолой [Цэрэндагва, Одсүрэн, 

2009], Ихнартын хад [Монголын археологи., 2013: 23-27] зэрэг неолитын 

дурсгалт газар, хөрш зэргэлдээх Сибирь, Байгал нуурын хавь [Окладников, 

Криллов, 1980], Зүүн Азийн Хэнань мужийн Линцзинагийн шинэ чулуун 

зэвсгийн үеийн дурсгалтгазрын неолитын суурингууд [Кучера, 1977: 59-67], 

Америкийн нэгдсэн улсын Аляска мужын Кловис Оригинс дурсгалуудтай 

[Сlovis, 1991:59-65] ижил төстэй байгааг дурдах нь зүйтэй. Голын хажуу 

дэнжээр нь газар тариалан эрхлэх, усанд ирэх ан амьтдыг авлах зэрэг 

амьдрах таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлсэн онцлог бүс нутаг. Энэхүү 

газрын ойр орчимд чулуун зэвсэг үйлдвэрлэх түүхий эд хомс байгаа нь 

тухайн газрын оршин суугчид нь хөрш зэргэлдээх Их мандал, түүний ойр 

орчмын суурингуудаас зэвсэг үйлдвэрлэлийн материалаа зөөвөрлөдөг 

байсныг харуулна (Зураг 1. 1в). Тухайлбал, Их мандал хайрханы ойр орчимд 

эртний нууруудын ай сав ихтэй. Мана болон цахиурын төрлийн чулууллаг 

элбэгтэй. Тус бүс нутгийн чулуун зэвсгийн дурсгалт газрыг он цагийн хувьд 

неолитын хөгжингүй үед хамаарах суурин байжээ хэмээн үзэж байна. Ан 

агнуурт холын тусгалтай зэвсэг болох нум сум өргөн хэрэглэхээс гадна, 

улирлын чанартай газар тариалан эрхэлэдэг байсан нь дээрх олдворуудаас 

тодорхой харагдаж байна. 

97


Summary: 

98 

NEW NEOLITHIC SITE FROM THE SAINKHAR RIVER 

S.Dalantai 

This article presents the research on stone tools that have been found between 

2006-2010 near Sainkhar river, Bayandelger soum, Sukhbaatar province. Raw 

materials for the making of stone tools are very scarce in this area – mainly 

pebbles are found. Therefore, the author hypothesizes that during the 

Neolithic the residents of this site were probably importing raw materials from 

neighboring camps. Bows and arrows were one the main tools to be used during 

tribal conflicts and hunting. There is an evidence of farming that would help 

us to know the economic development of that time. Through this research the 

author revealed that the site is from the late Neolithic. 

Ном зүй 

Болорбат нар, 2004 –Болорбат Ц., Лхүндэв Г., Одсүрэн Д. Баянзагийн 

шинэ чулуун зэвсгийн нээлттэй суурин. Археологийн судлал. Т-XXVI. 

F-2. Улаанбаатар. 

Сlovis, 1991 - TurnmireL Сlovis, Origins and Adaptations. USA. Oregon State 

University Corvallis. 

Гүнчинсүрэн нар, 2004 –Гүнчинсүрэн Б., Цэрэндагва Я., Базаргүр Д. Оюут- 

Улааны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бууц. Археологийн судлал. Т. II 

(XXII). Улаанбаатар. 

Гунчинсурэн, 1998 –Гунчинсурэн Б. Мезо-неолит Юго-Восточного фаса 

гобийского Алтая. Түүхийн ухааны дэд докторын зэрэг горилсон 

зохиол, Улаанбаатар. 

Деревянко, 1970 - Деревянко А.П. Новопетровская культура среднего 

Амура. Новосибирск. 

Дорж, 1971 –Дорж Д. Неолит Восточной Монголий. Улаанбаатар. 

Кучера, 1977 –Кучера С. Китайская археология. Москва. 

Fairservis, 1993 – Fairservis. A. Jr. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia. 

Durham, North Carolina. 

Монголын археологи, 2013 -ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 2013 

оны хээрийн судалгааны үр дүн. Улаанбаатар. 

Наваан, 1960 –Наваан Д. Эртний хүмүүсийн ул мөр. Улаанбаатар. 

Окладников, Деревянко, 1970 – Окладников А.П., Деревянко А.П. Тамцак- 

Булак-неолитическая культура Восточной Монголии // Материалы по 

истории и филологии Центральной Азии: Тр. Бурят. Ин-таобществ. 

Наук Бурят филиала СО АН СССР, Вып. 13, Улан-Удэ. 

Окладников, Криллов, 1980 – Окладников А.П., Криллов И.И. Юго- 

Восточное Забайкалье в эпоху камня и ранней бронзы. Новосибирск. 

Цэвээндорж нар, 1982 – Цэвээндорж Д., Хосбаяр П. Дулааны говийг 

археологи, геологийн талаар дахин судалсан. Археологийн судлал,T-


X,F-3, Улаанбаатар. 

Цэвээндорж нар, 1999 – Цэвээндорж Д., Деревянко А.П., Петрин В.Т., 

Гүнчинсүрэн Б. Неолит Юго-Восточного фаса Гобийского Алтая (по 

материалам памятника Зуух-1). Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Одсүрэн, 2009 – Цэрэндагва Я., Одсүрэн Д. Эргийн хоолойн 

дурсгал. Acta historica, Tom ХХVI, Fasc, Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Далантай, 2010 – Цэрэндагва Я., Далантай С. Тавантолгойгоос 

шинээр илэрсэн неолитын хоёр суурин. Нийгмийн ухааны эрдэм 

шинжилгээний бичиг. № 6(5). Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Далантай, 2013 – Цэрэндагва Я., Далантай С. Их мандал 

хайрханы неолитын суурин. Археологийн судлал, T-(IV) XXXIII, Fasc- 

6, Улаанбаатар. 

99


Зураг 1-1а. Сайнхарын голын байршил 

Зураг 1-1б. Сайнхарын голын чулуун зэвсгийн 

дурсгалт газрын байршил 

100


Зураг 1-1в. Сайнхарын гол болон Ихмандал хайрханы 

чулуун зэвсгийн суурингуудын байршил 

Зураг 1-1г. Сайнхарын голын чулуун зэвсгийн 

дурсгалт газраас илэрсэн ваарны хэлтэрхий 

101


Зураг 2. Сайнхарын голын саваас илэрсэн 

неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд 

102 

Зураг 3. Сайнхарын голоос илэрсэн 

неолитын үеийн чулуун зэвсгүүд






103






Ц. Болорбат, Г. Лхүндэв 

САНАМСАРГҮЙ ОЛДСОН ЧУЛУУН БАГАЖ ЗЭВСГҮҮД 

Монгол орны байгаль, уур амьсгалын өвөрмөц байдлаас шалтгаалан 

чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалуудын дийлэнх нь газрын гадарга дээр ил 

байдалтай оршдог бөгөөд археологийн хайгуул судалгааны явцад ганц 

нэгээр олдох нь бий. 

Энэ өгүүлэлд Өмнөговь, Сүхбаатар аймгийн нутагт явуулсан 

археологийн хээрийн судалгааны ажлын явцад санамсаргүй байдлаар 

олдсон сонирхол татахуйц цөөн тооны багаж, зэвсгийг толилуулж байна. 

Чулуун сүх. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын төвөөс баруун тийш 30 

гаруй км-т орших Хар хадын дөрвөлжин хэмээх газраас олжээ. Хар өнгийн 

хайрган чулуугаар хийсэн энэхүү эдлэл нь гонзгой, дөрвөлжин хэлбэртэй 

бөгөөд урт нь 13.5 см, зузаан нь 3 см бол өргөн тал нь 6 см, эсрэг нарийн тал 

нь 3.4 см байна. Чулууны байгалийн хэлбэрийг ашиглан өргөн талыг бага 

зэрэг ташуу байдлаар хөндлөн ирмэгийг хоёр талаас солбисон цохилтоор 

долгио ир бий болгосон нь нилээд мохсон байх ба эсрэг нарийн талыг мөн 

л хоёр талаас бага зэрэг холтчиж мохоо ирмэг бий болгосон нь уг зэвсгийг 

хоёр талаар нь ашигладаг байсан байж болох талтай. Уг эдлэлийн нарийсч 

буй хэсгийн нэг талд багахан хонхор ором байгаа нь ашиглаж байх үед 

бий болсон бололтой. Эдлэлийн барзгар гадаргууг зүлгэж өнгөлсөн байх 

ба ир хэсэг нь ихэд мохож мөлийснөөс үзвэл уг эдлэлийг удаан хугацаанд 

хэрэглэж байсныг илтгэнэ (зураг 1). 

104 

Зураг 1. Өмнөговь аймгийн 

Ханбогд сумын нутаг 

Хар хадын дөрвөлжин хэмээх 

газраас олдсон сүх 

Зураг 2. Өмнөговь аймгийн 

Булган сумын нутаг 

Шавар ус хэмээх газраас олдсон сүх


Энэ төрлийн чулуун сүх урьд өмнө нь Өмнөговь, Говь-Алтай, Баянхонгор, 

Дорнод аймгийн нутгаас олдож байсан ба сүхний дундаж урт нь 11-12 см, 

өргөн нь 5-6 см, зузаан нь 2.5-3 см байжээ [Цэвээндорж нар, 2002: 72]. Харин 

Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Шавар ус [Фейрсервис, 1993: 47] 

хэмээх газраас олдсон сүхийг хоёр талаас нь томоор холтчин ир гаргаад, 

бусад хэсгийг зүлгэж өнгөлсөн байна (зураг 2). Толилуулж буй чулуун сүх 

нь шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох нь тодорхой юм. 

Гилбэр зэвсэг. Эхний гилбэр зэвсгийг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций 

сумын төвөөс урагш 20 орчим км-т орших Цэций уулын өврөөс олжээ. Уг 

эдлэлийг хар ногоон өнгийн чулуугаар хийсэн ба хэмжээ нь 6.7х3.0х1.4 см 

байна. Түүний ирмэгүүдийг хоёр талаас нь хагачиж зассаны дүнд зууван 

гурвалжин хэлбэртэй болжээ. Суурь хэсгийг жижиг цуулалтуудаар 

налуу, хагас дугуй болгон зассан байна. Мөн суурь хэсгийн нэг талаас гол 

тэнхлэгийн дагуу уртааш нь цуулалт хийсэн оромтой. Эдлэлийн нэг талын 

гадаргууны хэсэгт байгалийн өнгөн бүрхүүл нь хадгалагдан үлдсэн байх 

ба тууш ирмэгүүдийг хоёр талаас нь жижиг цуулалтуудаар зассанаар 

долгио маягийн ир бий болжээ. Гилбэр зэвсгийн үзүүр хэсгийг төдийлөн 

хурцлаагүй боловч, мөлийж элэгдсэн байгаа нь ашиглагдаж байсныг 

илтгэнэ (Зураг 3). 

Зураг 3. Цэций уулын 

өврөөс олдсон гилбэр зэвсэг 

Зураг 4. Унгарын 

Янковичийн 

агуйгаас олдсон 

гилбэр зэвсэг 

Зураг 5. Ханбогдоос олдсон 

гилбэр (Я.Цэрэндагвын 

нийтэлснээр) 

Манай орны хувьд үүнтэй төстэй боловч хэмжээний хувьд том гилбэр 

зэвсэг (зураг 5) Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Булан тойром хэмээх 

газраас олдсоныг доктор Я.Цэрэндагва фикрон (ficron) хэлбэрийн гилбэр 

зэвсгийн төрөлд хамааруулаад хуучин чулуун зэвсгийн дунд үед холбогдох 

магадлалтай [Цэрэндагва, 2010: 7] хэмээжээ. 

Мөн Зүүн Европод орших Унгар улсын нийслэл Будапешт хотын 

ойролцоох Янковичийн агуйн хуучин чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалыг 

Унгарын археологич Ж.Хиллэбрэндийн удирдсан анги 1913 онд анх 

илрүүлэн судалж эхэлжээ [Марко, 2013: 7]. 1914 онд хийсэн малтлага 

судалгаагаар илэрч олдсон цагаан өнгийн цахиур чулуугаар хийсэн гилбэр 

105


зэвсэгтэй (зураг 4) 1 хэлбэр төрх, хийсэн арга барилын хувьд адилсаж 

байгаа нь бидний толилуулан буй гилбэр зэвсгийн холбогдох он цагийг 

тодруулахад дөхөм болж байна. Судлаачид Янковичийн агуйн дурсгалаас 

илэрсэн гилбэр зэвсгийг хуучин чулуун зэвсгийн дунд үеийн төгсгөлд 

холбогдуулан үзжээ [Марко, 2013: 17]. Үүнтэй уялдуулан Цэций уулын 

өврөөс олдсон гилбэр зэвсэг нь он цагийн хувьд хуучин чулуун зэвсгийн 

дээд үеийн эхэн шатанд холбогдох магадлалтай хэмээн үзэв. 

Хоёр дахь гилбэр зэвсгийг “жадны үзүүр”-ийн хамт Сүхбаатар аймгийн 

Түвшинширээ сумын төвөөс хойш 50 орчим км-т орших Донгойн ширээ 

хэмээх газарт буй эртний Түрэгийн цогцолбор дурсгалын ойролцоох тэгш 

дэвсэг газраас олжээ. 

Уг эдлэлийг хар толботой шаргал судал бүхий чулуугаар хийсэн ба 

11х5.6х1.0 см хэмжээтэй байна. Уг эдлэлийг хоёр талаас нь хөндлөн 

цуулалтаар сайтар нимгэлээд, ирмэгүүдийг холтчих замаар зууван дугуй 

буюу навч хэлбэртэй болгон засчээ. Түүний хоёр ирмэгийг солбисон 

байдлаар бага зэрэг долгиотсон ир гаргаад шовх үзүүрийг хоёр талаас 

хурцалж, суурь хэсгийг зөвхөн нэг талаас нь бага зэрэг холтчиж зассан 

байна (зураг 6). Эдлэлийн нэг зах ирмэг нь нөгөөгөөс үл ялиг гүдгэр ажээ. 

Манай орноос ийм нарийн ур хийцтэй гилбэр зэвсэг олдож байгаагүй 

юм. Энэ эдлэл нь хөрш зэргэлдээ орших ОХУ-ын Саха улсын (Якут) нутагт 

орших Тумулур хэмээх хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн төгсгөл шатанд 

холбогдох дурсгалаас илэрсэн навч хэлбэрийн гилбэр зэвсэгтэй (зураг 7) 

тун төстэй [Мочанов, 2007: 148] байхаас гадна, мөн Эрхүү мужийн нутагт 

буй шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох Шаман хэмээх агуйн дурсгалын 

1-р оршуулгаас илэрсэн гилбэр зэвсэгтэй ч [Конопацкий, 1982: 57] төстэй 

байгаагаас үзэхэд ийм нарийн ур хийц бүхий гилбэр зэвсэг нь хуучин 

чулуун зэвсгийн дээд үеэс шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хүртэлх өргөн цар 

хүрээтэй, урт хугацааг хамарч байсан бололтой. Чулуун зэвсэг судлаачид 

энэхүү навч хэлбэрийн гилбэр зэвсгүүдийг жадны үзүүр болон хутганы 

зориулалтаар ашигладаг байсан гэж үздэг. 

Зураг 6. Донгойн ширээ хэмээх газраас 

олдсон гилбэр зэвсэг 

1 

http://www.aggsbach.de/2010/12/thick-jankovician-leafpoint-from-the-typesite/ сайтаас авав. 

106 

Зураг 7. Саха улсын нутаг 

Тумулур хэмээх суурингаас 

олдсон гилбэр зэвсэг


Жадны үзүүр. Хөх саарал өнгийн чулуугаар хийсэн 8.7х4.2х1.8 см 

хэмжээтэй ажээ. Чулууны байгалийн хэлбэрийг ашиглан хоёр талаас 

болхи байдлаар хагачиж нимгэлэх оролдлого хийсний үр дүнд шовхдуу 

үзүүртэй, зууван гурвалжин хэлбэртэй болсон байна. Түүний суурь 

хэсгийг нэг талаас нь хоёр удаа сэтлэн цохиж бага зэрэг хүнхэр болгожээ. 

Уг эдлэлийн хоёр талын багахан хэсэгт чулууны өнгөн бүрхүүл хэвээр 

үлдсэн байна (зураг 8). Энэхүү эдлэлийн хэлбэр төрхийг ажиглахад 

жадны үзүүр хийхээр бэлтгэж байсан гэдэг нь эргэлзээгүй бөгөөд 

гүйцэд боловсруулалгүй орхижээ. Манай орны нутаг дэвсгэрээс урьд нь 

үүнтэй ижил төстэй эдлэл илэрч олдоогүй бөгөөд Зүүн Европоос олдсон 

жадны үзүүртэй хэлбэр төрхийн хувьд ойролцоо бөгөөд бага зэрэг мохоо 

үзүүртэй байна (зураг 9). Уг жадны үзүүрийг Барууны судлаачид хуучин 

чулуун зэвсгийн дээд үед холбогдуулан үзжээ [Дебенат, Диббле, 1994: 121]. 

Бид ч мөн толилуулж буй жадны үзүүрийг хуучин чулуун зэвсгийн дээд 

үед холбогдох боломжтой хэмээн таамаглав. 

Зураг 8. Донгойн ширээ хэмээх газраас 

олдсон жадны үзүүр 

Зураг 9. Жадны үзүүр. (А.Дебенат, 

Х.Л.Диббле нарын бүтээлд буй) 

Ашелийн үеэс уламжлагдсан гилбэр зэвсгийн соёл нь хуучин чулуун 

зэвсгийн дунд үед Баруун Европод цэцэглэн хөгжиж байсан ба Монгол 

орны нутаг дэвсгэрээс ч Европынх шиг уран нарийн хийцтэй биш боловч 

гилбэр зэвсгийн соёлын ул мөрийг хадгалсан суурингууд (жишээлбэл, 

Ярхын суурин) олдсоор байгаа билээ. Харин бидний толилуулж буй 

гилбэр зэвсгүүд нь хэдийгээр түүвэр байдлаар олдсон, цөөн тоотой боловч 

Европоос олдсон эдлэлүүдээс дутахааргүй уран нарийн хийцтэй байгаа 

нь хөгжлийн түвшин ойролцоо байсныг нотлох баримт болж байгаа ба 

цаашид ч Монголын говь, тал нутгаас олдох бүрэн магадлалтайг харуулж 

байна. 

107


Summary: 

ACCIDENTALLY FOUND STONE TOOLS 

Ts.Bolorbat, G.Lkhundev 

This article is presenting descriptions of 4 interesting stone tools which are 

accidentally found from Umnugobi and Sukhbaatar provinces during field 

work. Hardware of those findings is not very common in Mongolian Stone Age 

survey, delicate tools: hand axe, leaf point and bifaces. 

Ном зүй 

Дебенат, Диббле, 1994 -Andrė Debėnath and Harold L.Dibble. Handbook of 

Paleolithic typology/Volume One: Lower and Middle Paleolithic of Europ. 

Фейрсервис, 1993 - Fairservis A, Jr. Archaeology of the Southern Gobi of 

Mongolia. Durham, North Carolina. 

Конопацкий, 1982 - Конопацкий А.К. Древние культуры Байкала. 

Новосибирск. 

Марко, 2013 –Марко А. On the Middle Palaeolithic industry of the Jankovich 

cave (Northeastern Transdanubia). Tanulmanyok – Studies. Будапешт. 

Мочанов, 2010 - Мочанов Ю.А. Дюктайская бифасиалная традиция 

палеолита северной Азии. Якутск. 

Цэвээндорж нар, 2002 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг 

Ц. Монголын археологи. Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, 2010 - Цэрэндагва Я. Ханбогдоос олдсон содон чулуун багаж 

зэвсгүүд. //Acta Historica. t. XI, f. 1. Улаанбаатар. 

108






Ц. Төрбат 

ХЭМЦЭГИЙН АРХЕОЛОГИЙН СОЁЛЫН НЭРИЙГ НЯГТЛАХ НЬ 

Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн судалгаа сүүлийн арван жилд онц 

идэвхитэй хөгжиж түүхийн алс энэ үеийн тухай бидний мэдлэг үлэмж 

зузаарч байна. Монголын археологичид гадны мэргэжилтнүүдийн хамтаар 

эх орны өнцөг булан бүрд хүрч урьд өмнө бага судлагдсан энэхүү нууцлаг 

түүхийг тайлж байгаа нь бахархан дурдууштай хэрэг мөн билээ. 

2000 оноос хойш манай улсад хүрлийн үеийн хэд хэдэн шинэ соёл, 

дурсгалын шинэ төрлүүд нээгдэхийн зэрэгцээ эдгээр дурсгалын нэрний 

асуудал гарч ирж байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд нээгдсэн 

Монголын хүрлийн үеийн соёлууд дотроос хамгийн их сонирхол татахуйц 

нь Хэмцэгийн соёлын нэрийн тухай асуудал юм. Бүр нарийвчилбал энэхүү 

соёлын нэрийг өгсөн газар усны нэрийн тухай асуудал юм. 

Миний хувьд түрүү хүрлийн үеийн энэхүү соёлын нэрийг судлаачид 

кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци, кермуцы гэхчлэн олон 

янзаар нэрлэж байгаа нь андуурал, буруу ойлголт төрүүлэх хэмжээнд 

будлиантай байдал үүсгэжээ гэж харж байсан юм. Иймээс 2012 оны 8-р 

сард зохиогч өөрийн биеэр БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын өөртөө засах 

орны Алтай аймгийн нутагт 1 аялан явах үедээ уг соёлын нэрийг өгсөн 

тэрхүү газар орны жинхэнэ уг язгуур нэрийг сурвалжлан тодруулахыг 

хичээсэн юм. 

Алтай аймгийн төв Алтай хотоос баруун урагш 25 орчим км зайд орших 

хойноос урагш чиглэн урсах нэгэн жижиг голыг нутгийн уугуул монгол 

ардууд бүгд Хэмцэг хэмээн нэрлэдэг. Уг гол нь Алтайн нурууны урд бэлээс 

эх авч урагш урссаар Хар Эрчис буюу Ээвийн голын баруун гар талаас 

цутгадаг байна. Хэдийгээр уг гол ба голын хөндийд орших сууринг одоо 

нэгэнт албан ёсоор Qiemu’erqieke гэж нэрлэдэг болсон боловч харьцангуй 

хожим 1980-аад оны үед Шинжаан даяар явагдсан газар орны нэрийг 

шинэчлэн тодосгох компанит ажлын үеэр казах дуудлагад үндэслэн 

өөрчилсөн гэж нутгийн монгол буурлууд санал нэгтэй дурдах ажээ. Гэсэн 

хэдий ч нутгийн монгол түмэн одоог хүртэл уг газрыг эцэг өвгөдийнхөө 

адилаар Хэмцэг хэмээн дуудсаар байна. Нутгийн иргэдийн тайлбарлаж 

байгаагаар уг газрын нэр нь монгол хэлний “хээнцэр”, “гоё”, “сайхан” 

гэсэн утгатай үг гэнэ. 

1 

Алтай аймаг нь засаг захиргааны хувьд хэдийгээр албан ёсоор Или-Тарвагатайн казах өөртөө засах аймгийн 

харъяа боловч аймгийн зэрэглэлтэй нэгж юм. Тус аймгийн 600 мянга гаруй хүн амын 51 хувийг казах иргэд 

эзэлдэг бол уугуул монгол иргэд 6000-5000 орчим байдаг ажээ (Ц.Т.). 

109


Алтайн нурууны ар, өвөр талд монголчууд XIII зуунаас дангаараа 

ноёлон нутаглаж байсныг иш болгон авч үзвэл уг газар орны нэрс, түүний 

дотор жижиг топонимууд бүхэлдээ монгол байх учиртай. Газар усны 

нэр буюу топонимийн үүсэх ба уламжлагдах зүй тогтлоор бол макро 

топонимууд эртний архаик давхарга буюу субстратыг агуулж болдог 2 

боловч топонимийн түвшинд голлох цөм нь монгол байсан гэдэгт эргэлзэх 

үндэсгүй юм. Иймээс ч Алтайн нуруунаас эх аван Хар Эрчис мөрөнд цутгах 

энэхүү жижиг голын нэр монгол хэлний Хэмцэг гэсэн үг байсан гэж итгэж 

болно. 

110 

Археологийн судалгаанд хэрэглэгдэж буй 

Хэмцэгийн соёлын нэрнүүд 

Хэмцэгийн соёлыг анх Хятадын археологч Ли Чжэн нээсэн юм. Түүний 

1962 онд Вэнь’у сэтгүүлд хэвлүүлсэн тайланд уг дурсгалуудын байрлах 

газрыг 克尔木齐 (Кэ›эрмуци) гэж нэрлэсэн байдаг [Li Zhen, 1962]. Үүнээс 

хойш Хятадын болон Өрнөдийн археологийн судалгаанд Кэ’эрмуци гэсэн 

бичлэг өргөн хэрэглэгдсээр байна [Chen, Herbert, 1995]. Харин дөнгөж 

1990-ээд оны үеэс Хэмцэгийн соёлын нэр Оросын археологийн шинжлэх 

ухаанд үзэгдэх болсон байна. Шинжааны археологийн судалгааны талаар 

олон бүтээл туурвисан бөгөөд энэ бүс нутгийн археологийн талаарх голлох 

мэргэжилтний нэг болох Оросын археологч А.В.Варёнов уг соёлыг Оросын 

археологийн судалгаанд анх оруулсан хүний нэг юм. Тэрээр уг соёлын 

нэрийг ихэнх бүтээлдээ Кээрмуци гэж нэрлэсээр иржээ [Варенов, 1997; 

Варенов, 1998; Варенов, 1999а; Варенов, 1999б; Варенов, 1999в; Варенов, 2002]. 

1999 онд хэвлүүлсэн “Умард Шинжааны Кээрмуци оршуулгын газрын 

хүрлийн үеийн шинэ соёлын хэрэлэгдэхүүн” гэсэн өгүүллийнхээ төгсгөлд 

А.В.Варенов уг соёлыг «За новой археологической культурой мы предлагаем 

название «культура Кээрмуци» или, в более правильной тюркской 

транскрипции, «культура Чемур-чек» (Энэхүү шинэ археологийн соёлыг 

бид «Кээрмуци соёл» юм уу эсвэл илүү зөв түрэг галиг болох «Чемур-чек 

соёл) хэмээн нэрлэхийг санал болгож байна»» [Варенов, 1999б] хэмээн хоёр 

өөр нэр санал болгосон байдаг. Тэрээр чухам яагаад “түрэг галиг” нь илүү 

зөв болох тухай дурдаагүй боловч таамаглан бодвол одоо хүн амын олонх 

болж байгаа казахуудын хэрэглэдэг нэрийг илүү зөв гэж үзсэн болов уу 

гэж бодохоор байна. Гэхдээ угийн монгол нэрийг нь яагаад үл тоомсорлох 

болсон, уг эх галигийг нь яагаад илүү зөв биш гэж үзсэний тухайд төсөөлөх 

боломжгүй юм. Гэхдээ 2002 онд хэвлэгдсэн түүний өөр нэгэн өгүүлэлд 

Кээрмуци гэсэн нэрийг хэрэглэснээс [Варенов, 2002] үзэхэд А.В.Варенов 

гуай өөрийн санал болгосон “Чемур-чек” гэсэн нэрнээс татгалзсан болох 

нь илэрхий байна. 

Шинжааны археологийн талаар олон бүтээл хэвлүүлсэн, өндөр 

мэдлэгтэй А.В.Варенов гуай шиг судлаачид хүртэл уг соёлын нэрийг янз 

янзаар нэрлэж, баттай нэг мөр болгож тогтож чадахгүй байсаар байна. 

2 

Тухайлбал, Алтай хэмээх их уулын системийн нэр, Ховд хэмээх их голын нэрийн тухайд топоним 

судлаачид маргалдах зүйл бий.


Гэхдээ Евразийн археологийн ном бүтээлд уг соёлыг анх нээсэн Хятадын 

эрдэмтдийн хэрэглэсэн нэрийг хүлээн авч хэрэглэх явдал илүү түгээмэл 

хэвээр байна. 

Тухайлбал, Оросын судлаач A.B.Бехтер, С.В.Хаврин нар Шинжааны 

хүрлийн үеийг Сибирь, Дундад Азийн хүрлийн үеийн соёлуудтай 

харьцуулсан өгүүлэлдээ бидний сонирхон буй соёлын нэрийг мөн 

Кээрмуци гэж нэрлэсэн байна [Бехтер, Хаврин, 2002:]. Түүнчлэн Оросын 

нэрт эрдэмтэн академич В.И.Молодин, нэрт хятад судлаач С.А.Комиссаров 

нар 2004 онд хэвлэгдсэн өгүүлэлдээ уг соёлын нэрийг Кэрмуци гээд 

хаалтан дотор Чемурчек гэсэн бол мөнхүү В.И.Молодин, С.В.Алкин нар 

Шинжааны зэс чулуу ба түрүү хүрлийн үеийн соёлуудыг нягтлан судласан 

2012 оны нэгэн томоохон өгүүлэлдээ мөн л уг соёлын нэрийг арай өөр 

галигаар Кэрмуци юм уу Кэрмуцы гэжээ [Молодин, Алкин, 2012: 153-156]. 

Чемурчек гэдэг гажуу нэрийг анх хэрэглэсэн хүн нь хэдийгээр биш 

боловч илүү тогтвортой хэрэглэж байгаа хүн бол үнэндээ Оросын 

археологч А.А.Ковалев ганцаараа юм. 1998 оны өгүүлэлдээ тэрээр 

"Kermuči-Kormuqi (Кэрмучи-Кормучи) буюу одоогийнхоор Čermunok 

(Qicrmuqiok) (Чермунок)" гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн байдаг [Kovalёv 1998: 

265] бол 1999 онд хэвлэгдсэн өөр нэгэн өгүүлэлдээ бичлэгийг нь шал өөр 

болгоод Xermixek (Ксемирксек) [Kovalёv 1999] гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн 

байдаг. Тэрээр саяхан хэвлэгдсэн нэгэн зохиолдоо энэхүү голыг тухайн 

үед (өөрөөр хэлбэл 1960-аад оны эхэн үе) Кэрмуци гэж нэрлэдэг байсан 

гэж дурдсан [Ковалев, 2012: 1] нь үнэн бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрсөн 

хэрэг болов уу. Тийм боловч тэрээр чемурчек гэсэн нэрийг тогтвортой 

хэрэглэсээр ирсэн байна. Мөн сүүлийн үед Оросын ба Монголын зарим 

археологч энэ бичлэгийг авч хэрэглэх болсон байна [Тишкин, Грушин, 

Мунхбаяр, 2012]. 

Ер нь ийм олон хэлбэрийн бичлэг, буруу гажуу нэр хэрэглэх явдал 

ганц чемурчекээр тогтохгүй бүр хэт зохиомол бичлэг байгааг тэмдэглэе. 

Тухайлбал, англи хэл дээрх археологийн судалгааны зохиолуудад цөөн 

боловч үзэгдэх болсон Шамиршак гэсэн бичлэг хүртэл бий [Wei and Betts, 

2010]. 

Хэмцэг хэмээх газар усны нэр түүхэн газрын зургуудад туссан нь 

Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийн бичлэг хэвшиж чадахгүй, хэт 

олон янзын бичлэг үүссэн нь уг нэрний үндэс болсон газар усны нэрийг 

үл хайхран тоож үзсэнгүйгээс болжээ хэмээн би үзэж байна. Иймээс уг 

газрын нэрийг сурвалжлан олохыг чармайн сүүлийн хэдэн жил чадлын 

хэрээр түүхэн газрын зургийг шүүн үзэж зарим голлох түүхэн зургуудаас 

холбогдох нэрийг олж үзсэнээ доор хураангуйлан өгүүлье. 

Ренатын 1734 оны зураг. Судалгааны хүрээнд Ренатын газрын зураг гэж 

алдаршсан энэ зураг үнэндээ Зүүнгар улсад хэрэглэгдэж байсан жинхэнэ 

монгол зураг юм. 1716 онд Оросын цэргийн олзонд байсан Шведийн 

офицер Йохан Густав Ренат гэгч Сибирьт цөллөгөнд байх үедээ 1716 онд 

Зүүнгар улсад олзлогдсон байна. Тэрээр Зүүнгарын нутагт Цэвээнравдан 

111


ба Галданцэрэн хоёр хааны үед 1733 он хүртэл нийтдээ 17 жил суусан 

байдаг. Энэ хугацаанд тэрээр ойрадуудад төмрийн хүдэр хайлуулах, их 

буу, сум үйлдвэрлэх аргыг заан сургаж байсан төдийгүй Европийн аргаар 

ном хэвлэх аргыг зааж хэвлэлийн газар байгуулж байсан тухай мэдээ бий. 

Ренатыг хангалттай хүчин зүтгэл гаргаж тус үзүүлсэн хэмээн 1733 онд 

суллаж эх орондоо буцах эрхийг олгожээ. Түүний намтар болон түүний 

авч гарсан газрын зургуудын тухай нарийн судалгаа цөөнгүй байдаг тул 

энд давтан нурших нь илүүц бизээ [Макшеев, 1881; Baddeley, 1963; Poppe, 

1955; Rosén n/a]. 

1734 онд Ренатыг Шведэд буцаж очсоны дараагаас эхлэн түүний авчирсан 

зургуудыг эрдмийн хүрээнийхэн сонирхож байсан боловч олон нийтэд 

хүрч чадалгүй нэлээд дарагдсан юм. Зуун тавь гаруй жилийн дараа 1878 

онд түүний нэгэн хуулбар эх Шведийн Эзэн хааны Линкёпингийн номын 

сангаас гарч иржээ. Уг зургийн нэлээд тааруу гэж болохоор гэрэл зургийн 

хуулбарыг Оросын эзэн хааны газар зүйн нийгэмлэгийнхэн тэр дор нь 

олж аваад 1881 онд хэвлүүлсэн байна [Макшеев, 1881]. Гэтэл удалгүй уг 

зургуудын жинхэнэ тод бичигтэй эхүүд Упсалагийн номын сангаас гарч 

ирсэн байдаг. 

Ренатын авч ирсэн хоёр зургийн R1 гэж нэрлэдэг нэлээд том зураг нь 

1:1,600,000 орчим масштабтай бол R2 гэж нэрлэдэг нөгөөх нь арай том 

газар нутгийг хамарсан бөгөөд 1:2,600,000 орчим масштабтай зурагдсан 

байна [Baddeley, 1963: CLXVII]. Хоёр зураг аль аль нь тод үсгээр бичигдсэн. 

Н.Поппегийн үзэж байгаагаар хятад газрын зургийн орчуулга [Poppe, 

1955: 157] гэх боловч батлах хангалттай нотолгоо байхгүй. Харин ч Ренатын 

өөрийнх нь батлан өгүүлснээр R1 зургийг Галданцэрэн хаан өөрийн гараар 

зурсан гэдэг [Baddeley, 1963: CLXVIII, CLXXVIII]. Мөн нэлээд жижиг газар 

орны нэрийг хүртэл нарийн чанд тэмдэглэснээс үзэхэд хятад бус харин 

жинхэнэ ойрад газрын зураг бололтой. Харин R2 зургийн тухайд Ренат 

өөрөө хятадуудаас авсан зурган дээр үндэслэсэн гэж хэлжээ [Baddeley, 

1963: CLXХV, CLXXVIII]. Энэхүү газрын зургийн ерөнхий төрх байдал 

нь үнэхээр Мин-Чингийн үеийн хятад газрын зургийг зарим талаар 

санагдуулах боловч тухайн үеийн хамгийн сайн хятад газрын зураг гэж 

тооцогддог Энх-Амгалан ба Тэнгэрийн Тэтгэсний газрын зургуудаас олон 

талаараа эрс ялгаатай төдийгүй илүү нарийн сайн зурагдсан болохыг 

тэмдэглэх хэрэгтэй. Үнэндээ энэ зураг ч гэсэн хятад газрын зураг биш 

бололтой. Ренатын хувьд уг зургийн гарал үүслийн талаар андуурсан юм 

уу буруу мэдээлэл авсан байхыг үгүйсгэх арга байхгүй. 

Ренатын зургууд одоогоор илрээд байгаа хамгийн эртний жинхэнэ 

монгол, түүний дотор ойрад-монгол газрын зураг болохын хувьд өндөр ач 

холбогдолтой гэж судлаачид үнэлдэг. Хэдийгээр бага зэргийн алдаа байх 

боловч уг зураг нь тухайн үеийн бусад газрын зургууд, тухайлбал Ремезовын 

газрын зургаас хол илүү нарийвчлалтай, үнэн зөв болохын хувьд гайхалтай 

бүтээлд тооцогддог. Түүгээр зогсохгүй дор дурдах Тэнгэрийн Тэтгэсэн 

хааны 1760 оны зургаас ч илүү сайн зурагдсан болохыг мэргэжилтнүүд 

онцолдог байна [Poppe, 1955: 159]. 

Бидний сонирхон буй газар R1 зурагт тэмдэглэгдсэн байна (зураг 1-2). 

112


Ингэхдээ туйлын бодитой, үнэн зөв байрлалд тэмдэглэгдсэн болохыг 

онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Харьцангуй жижиг энэхүү голыг тэмдэглэснээс 

үзэхэд уг зургийг ойрадууд өөрсдөө хийсэн гэсэн санал үнэний хувьтай 

болохыг давхар баталж байна. 

Ренатын газрын зургийг боловсруулан хуулбарлах явцад тод, латин, 

кирилл үсгийн хэд хэдэн эх бий болжээ. Эдгээр эхүүдэд Хэмцэг хэмээх 

голын нэр хэрхэн тэмдэглэгдсэнийг доорхи хүснэгтээс харж болно. Уг 

газрыг тухайн үед ойрад монголчууд хэмцэг/хэмэцэг буюу ойрад аялгууны 

онцлогоор кэмэцэк гэж дуудаж бичдэг байсныг энэ зургаас төвөггүй харж 

болно. 

Баддлейн 

хэвлэлтэн 

дэх газар 

усны 

нэрийн 

дугаар 

Тод 

үсгийн 

эх 

А.Борджикевичийн 

тод 

эхээс хийсэн 

кирилл галиг 

А.Борджикевичийн 

галигийг 

англиар 

галигласан нь 

"Carta af 

Songarske 

Kalmuckit 

hwar under 

Kottoner ne 

hörer" буюу 

швед эх 

"Songarske 

Kalmuckie 

hwarunder 

Kottonerner 

hora" 

буюу 

Я.А.Бенцелш- 

-терний 

хуулбар эх 

187 Кэмэцэк* Кэмэзекъ 

(Кэмузэкъ) 

Kemezek 

(Kemuzek) 

Kemeseck 

Kemeseck 

* Техникийн бололцооноос шалтгаалан уг тод үсгээрх бичээсийг оруулж 

чадсангүй. Жинхэнэ эхийг Зураг 1-ээс үзнэ үү. 

Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны зураг. XVII-XVIII зууны Төв Азийн 

газар зүй, газар усны нэрийн талаар ойлголт өгөхүйц ач холбогдолтой 

гурван томоохон хэмжээний газрын зургийг манж нар бүтээжээ. Эдгээр 

нь Манжийн Энх-Амгалан, Найралт Төв, Тэнгэрийн Тэтгэсэн гурван хааны 

үед гарсан газрын зургууд болно. Судлаачид эдгээр зургийг тухайн үеийн 

дэлхийн газар зүйн шинжлэх ухааны түвшинд хийгдсэн гэж үнэлдэг 

[Hostetler, 2013: 15]. Ялангуяа Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны газрын 

зургийг бүтээхэд Бээжинд ном дэлгэрүүлж суусан загалмайтны шашны 

иезуит хар лам нар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Ингэснээрээ 

Энх-Амгалан хааны газрын зургийн адил уртраг өргөргийг тэмдэглэх 

зэргээр Европийн газрын зураг бүтээх аргыг хэрэглэсэн байжээ. Өрнөдөд 

Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны газрын зургийг Энх-Амгалангийн зургийн 

хуулбар мэтээр үзсээр ирсэн боловч үнэндээ Шинжааныг нэмж оруулсан, 

Төвдийн хэсгийг илүү нарийн тодорхой дүрсэлсэн зэргээрээ ихээхэн өөр 

юм [Hostetler, 2013: 17]. 1755-1758 онд Зүүнгар улсыг сөнөөсний дараа манж 

нарт тэдний газар нутгийг судлах газрын зураг бүтээх боломж бүрдсэн 

байна. Уг зургийн эх материалыг иезуит хар лам нар цуглуулсан гэх боловч 

орон нутгийн мэдээлэгчид юм уу бичигдмэл хэрэглэгдэхүүн ашигласан 

нь илэрхий байна. Тухайлбал, одоо нэгэнт ОХУ-ын Алтай БНУ-ын нутагт 

хамрагдах Телецкое озеро гэж нэрлэгдэх болсон нуурыг унаган монгол 

113


нэрээр нь Алтан нуур гэж нэрлэсэн байна. 

Уг зураг нь манж ба хятад хоёр хэлээр байдаг болно. Бидний гар дээр буй 

манж хэлээр буй эхээс Хар Эрчис мөрний баруун талаас цутгаж буй олон 

голуудын дотор Хэмчик бира 3 буюу голын нэрийг олж үзэж болно (зураг 3). 

Хэмчик голын газрын зураг дээрх байрлал нь одоогийн Хэмцэг голынхтой 

ижил, үнэндээ нэг гол гэдэг нь илэрхий байна. Уг зургаас үзэхэд наад зах 

нь XVIII зууны дунд үед бидний хэлэлцэн буй голын нэрийг Хэмчик гэдэг 

байсан нь тодорхой болж байна. Манж бичгийг монгол бичигт тулгуурлан 

авиа алдалгүй тэмдэглэх зорилгоор дусал бинт нэмж бүтээсэн билээ. 

Иймээс манж бичгээр авиачлан тэмдэглэсэн нэрэнд эргэлзэх үндэслэл 

огт байхгүй юм. 

Тэнгэрийн Тэтгэсний 1760 оны зургийн хятад эхийг 1966 онд Тайваньд 

хэвлэжээ. Энд бидний судлан буй газрын нэрийг хятад ханзаар 克穆齊 

克 (kemuqike) гэж галигласан байна (зураг 4) [Chang Chi-yun, 1966: 89]. 

Үүнийг орчин цагийн кирилл үсгээр галиглан буулгавал Кэмүчикэ болно. 

Хятад хэл ба үет бичгийн онцлогоос шалтгаалж манж эх дээр буй Хэмчик 

гэсэн нэрийг буулган тэмдэглэх хамгийн боломжит хувилбар нь Кэмүчикэ 

болно. Уг галигт голын нэрний эхний ба эцсийн үеийг адилхан 克 ке гэсэн 

адилхан ханзаар тэмдэглэсэн байгаа нь уг нэрийн эхний үеийг «че» гэж 

дуудах үндэслэл байхгүйг давхар баталж байгаа юм. 

Г.Н.Потанин 1881 онд хэвлэгдсэн “Баруун хойд Монголын тэмдэглэлүүд” 

хэмээх тулгуур бүтээлдээ Хэмцэг голын нэрийг Кемерчикъ гэсэн хэлбэрээр 

хоёр ч удаа тэмдэглэсэн нь уг газрын тухайн үеийн дуудлага мөн бололтой 

[Потанинъ, 1881: 27, 31]. Түүний тэмдэглэлээс наад зах нь XIX зууны сүүл үед 

уг голын хөндийд монголчууд урьдын адил нүүдэллэн нутаглаж байсныг 

олж үзэж болно. Тухайлбал, Цагаан гэгээн 1860-аад оны сүүлээр Оросын 

хилийн эрх баригчидтай зөрчилтэй болж Тарвагатай орчимд байсан 

хийдээ нүүлгэж одоогийн Алтай хот, тухайн үеийн Шар сүм буюу Тултад 

суурьшжээ. Г.Н.Потаниныг энэ орчмоор аялан явах үед Цагаан гэгээний 

Тарвагатайгаас дагуулж ирсэн гэгдэх өөлдүүд буюу түүний хэрэглэсэн 

нэр томъёогоор бол Барлыкъ буюу барлаг нар зэргэлдээ орших Кран (уг 

монгол нэр нь Кираан-Ц.Т.) ба Кемерчикъ хоёр голын хөндийд нутаглан 

сууж байжээ [Потанинъ, 1881: 27]. Гэхдээ мөн нутагт голын доод урсгалын 

дагуу абак-керей омгийн казахууд нутагладаг байсныг мэдэж болно. Уг 

нутагт хаяа зэрэгцэн суух монгол, казах болон хятад иргэд мал аж ахуйгаас 

гадна газар тариалан өргөн эрхэлж байсныг дашрамд дурдая. Монголчууд 

ихэвчлэн тамхи, намуу цэцэг тарьдаг бол шийгуа, амтат гуа болон хүнсний 

ногоог хятадууд, улаан буудай, арвай, хар будааг казахууд тарьдаг байжээ. 

XX зууны эхэн хагаст уг газрын нэр ямар байсныг бид 1942 онд АНУын 

Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн цэргийн яамнаас хэвлүүлсэн газрын 

зургаас харж болно (зураг 5). Уг зурагт XIX зууны үеийн бичлэг дуудлага 

ямар ч зөрөөгүйгээр Kemerchik гэсэн хэлбэртэй тэмдэглэгдсэн бий 

[Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14]. 

Харин XX зууны сүүлийн хагаст уг газрын нэрийн дуудлага нэлээд гажиж, 

нүүдэллэн ирсэн казах иргэдийн сунжруу дуудлага албан хэрэглээнд орж 

3 

Бира - манж хэлээр гол гэсэн үг болно. 

114


эхэлжээ. 1966 онд Шинжаанд тухайн үед хэрэглэгдэж байсан латин үсэгт 

суурилсан уйгур хэлний галиг бүхий томоохон атласт уг газрын нэрийг 

Qemirxek гэж галиглаж бичжээ (зураг 6) [Zhonghua, 1966: 84-85]. Энэ нь 

кирилл дөхөм галигаар Кэмиршек гэж буух учиртай. Үүнээс үзвэл 1960- 

аад оны эцэс хүртэл Хэмцэг голын уугуул нэр нь хэрэглэгдсэн байна. 


Бидний хийсэн түүхэн газрын зургийн судалгаанаас үзэхэд наад зах нь 

XVII зууны эхэн үеэс уг газрын нэрийг кэмэцэк/хэмцэг хэмээн нэрлэж 

байсан нь илэрхий байна. Энэ нэр «хээнцэр, гоё, сайхан» гэсэн утгатай 

уугуул монгол газрын нэр байж болохоос гадна Алтайн нурууны өвөр 

биеэр нутаглан сууж ирсэн монгол-түрэг холимог хэлтэн тува мончоок 

нарын хэлний үг байж болохыг бас бүрэн үгүйсгэж боломгүй. Одоо хүртэл 

Шинжааны Алтай аймгийн нутагт, Алтай хотын орчим газарт цөөн тооны 

тува-мончоок нар нутагласаар байгаагийн дээр манай улсын Баян-Өлгий 

аймгийн Цэнгэл сум, Ховд аймгийн Буянт сумын нутагт мөн тува-мончоок 

нар бөөнөөрөө амьдарсаар байгааг бүгд сайн мэднэ. Тувагийн нутагт байх 

чухал голын нэг болох Хэмчик голыг энд харьцуулалт болгон дурдаж 

болно. Мөн өөр нэгэн сонирхолтой харьцуулалт бол С.У.Ремезовын алдарт 

газрын зурагт (1699-1701 он) Сэлэнгэ мөрний зүүн гарын нэгэн жижиг 

цутгалыг Кемчикъ гэж нэрлэсэн байна (зураг 7) [Ремезовъ, 1699-1701]. 

Хэмцэгийн соёлыг анх нээсэн Хятадын археологч Ли Чжэн уг газрын 

жинхэнэ нэрийг барьж Хэмцэг буюу хятад галигаар Кэ’эрмуци гэж 

нэрлэсэн нь ойлгомжтой зүйл юм. Гэтэл археологийн судалгаанд нэгэнт 

тогтсон энэ нэрийг өөрчилж хэт орчин үежүүлэн, өөрт таатай байдлаар 

өөр өөрөөр нэрлэх болсон нь зарчимгүй хэрэг болсон санагдаж байна. 

Гадаадын зарим судлаач өөрийн судлаж буй бүс нутгийн уг түүх, угсаатны 

өвөрмөц нөхцөл байдлыг сайн мэдэхгүйн дээр, төдий л ач холбогдол 

өгөхгүй үл тоомсорлон үзэх тул газар усны нэрийг өөртөө аль таатай 

байдлаар дөхөмчлөн хэрэглэх нь тэдний дунд ажиглагддаг нэгэн шинж 

гэж хэлж болно. Харин Монголын судлаачид бидний хувьд ийм мэт 

асуудал дээр уламжлалт зарчмыг барьж анх өгөгдсөн нэрийг өөрчлөх нь 

буруу төдийгүй нэгэнт уугуул монгол нэр байсаар байтал түүний сунжирч 

гажаад харь болсон нэрийг авч хэрэглэх нь зохисгүй болов уу хэмээн 

үзэж байна. 2012 онд Шинжааны Алтай аймагт аялан явах зуураа би 

өөрийн биеэр уг голын хөндийд хүрч нутгийн монгол ах дүүстэй уулзаж 

сурвалжлан асуухад бүгд санал нэгтэйгээр уг голын нэрийг эртнээс нааш 

одоог хүртэл Хэмцэг гэдэг юм хэмээн тайлбарлан өгч байв. Үнэхээр ч 

уг жижиг голын хөндий Алтайн өврийн үзэсгэлэнт сайхан нутгийн нэг 

гарцаагүй мөн билээ. Дашрамд дурдахад казах хэлэнд “чемурчек” гэсэн үг 

байхгүй, ямар нэгэн утгыг огт агуулдаггүй бөгөөд угаасаа монгол Хэмцэг 

гэдэг үгний сунжруулсан дуудлага болох нь илэрхий байгаа юм. 

Иймээс археологийн шинжлэх ухааны тогтсон зарчмыг баримтлахын 

дээр, уламжлалт газар усны нэрийг манай ард түмний соёлын үнэт өв 

хэмээн үзэж хүндэтгэн хэрэглэхийн тухайд ч Хэмцэг гэж нэрлэх нь зүйд 

115


нийцэх болов уу. Хэмцэг нутаг нь түүхнээсээ Монголын газар ус бөгөөд 

уугуул монгол нэр нь байсаар байтал түр зуурын гажуу буруу нэрийг 

хэрэглэх нь монгол хүний хувьд хүндэтгэлгүй хэрэг мэт санагдаж байна. 

Үүний дээр Умард Шинжаан, Баруун Монгол, Дорнод Казахстаны 

өргөн уудам нутагт тархсан энэхүү Хэмцэгийн соёлыг нэрлэх тогтсон нэг 

нэр байхгүй байгаа нь бидний дээр дурдсан хэдэн жишээнээс тодорхой 

харагдаж байна. Кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци, 

кермуцы, хэмцэг зэрэг наад зах нь 7 өөр бичлэгтэй нэр хэрэглэгдсээр байгаа 

нь тодорхой нэг соёлын хувьд эмх замбараагүй байдал үүсгэх, андуурал 

төөрөгдөл үүсгэх үндэс болж болох юм. Иймээс бид уг археологийн соёлыг 

тухайн газрын уугуул монгол нэрийг баримтлан "Хэмцэгийн соёл" хэмээн 

нэрлэн хэвшүүлэх санал дэвшүүлж байна. 

Талархал. 2012 оны 8-р сард БНХАУ-ын Шинжааны Алтай аймагт 

хамт аялан явсан МУИС-ын профессор, доктор Ц.Баттулга, ШУА-ийн 

Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Н.Баярхүү, 

Германы Герда Хенкел сан (Gerda Henkel Stiftung), тус сангаас авч 

хэрэгжүүлсэн “Монгол Алтайн зэс чулуу ба хүрлийн үе” төслийн 

зөвлөх Германы Боннын их сургуулийн профессор, доктор Ян Бемманн 

нарт талархал илэрхийлье. Энэхүү өгүүлэлийг Германы Александр 

фон Хумбольдын (Alexander von Humboldt Stiftung) сангийн судалгааны 

тэтгэлгийн хугацаанд бичив. 

116 

Summary: 

RECONSIDERING THE NAME OF THE ARCHAEOLOGICAL 

CULTURE “KHEMCEK” 

Ts.Turbat 

During the last decade Mongolian archaeology had been marked by the 

discovery and/or introduction of several archaeological cultures that belong to the 

Bronze and Early Iron Ages. Especially western areas of the country, namely the 

Mongolian Altai region, which was still untouched by extensive archaeological 

investigations, were extremely productive in terms of the discovery of new 

types of archaeological monuments. Despite major achievements in Bronze age 

archaeology, we are constantly encountering challenges, including terminology 

and naming of new types of archaeological monuments. The author tries 

to reconsider the name of a recently introduced archaeological culture in 

Mongolian ancient history research, namely the “Khemcek” culture which dates 

to the Early Bronze Age. 

Until now, the name of this culture has been written with at least seven 

different spellings: ke’ermuqi, kemuqi, chemurchek, shamirshak, kermuqi, kermuqy, 

and khemcek, which is certain to cause confusion in future publications on 

this subject. The author was wondering about this embarrassing situation of 

terminology and tried to identify the sources of this rather unusual diversity of


spellings with the study of ancient and modern geographical maps of the 17th 

to 20th centuries. Additionally, the author paid a special trip to the very place 

of discovery of this culture in Altai prefecture of Xinjiang Uyghur Autonomous 

Region of the PRC in August 2012. 

With the hope of finding the original name of the place which gave this 

archaeological culture its designation, the author made a cartographic research 

taking in account the major historical maps of the region, including the Renat 

Maps of 1734 (in todo Mongol and Latin script), the Qianlong Map of 1760 (in 

Manchu and Chinese characters), a US War and Naval Department map of 1942, 

the Xinjiang Uyghur Atlas of 1966 (in Uyghur Latin script), and some more travel 

reports from the 19th century. All these first hand sources give unanimously 

“Khemcek” as the original name of the place, which was corroborated by my 

interviews of local Mongol people in Altai city and its vicinity. 

The discoverer of this culture, Chinese archaeologist Li Zheng, called the 

place “Ke’ermuqi” written in Chinese characters, which is a very regular Chinese 

transcription of the Mongolian word “Khemcek”. Only in the 1980s during 

the state campaign of unification and renovation of local toponyms the initial 

name was modified in an inappropriate way into “Chemurchek”, based on the 

contemporary Kazakh spelling of the place name. 

In respect of 1) the initial name given by Chinese archaeologists and 2) the 

original name of the place we suggest to use the version “Khemcek” for future 

references to this culture. 

Ном зүй 

Wei, Betts, 2010 - Wei Ming Jia P., Betts A.V.J. Re-analysis of the Qiemu’erqieke 

(Shamirshak) cemeteries, Xinjiang, China. ‒ in: The Journal of Indo- 

European Studies. Vol. 38, No. 3/4, Fall/Winter 2010, pp. 275-317. 

Baddeley, 1919 - Baddeley J.F. Russia, Mongolia, China. Vol. I. ‒ New-York: Burt 

Franklin, 1963. 

Chang chi-yun, 1966 - 其昀 Edited by Chang Chi-yun. 清代一統地圖 Qingdai 

yitong ditu. ‒ № Taibei: 國防研究院 Guofang yanjiuyuan, 中華大典編印 

會 Zhonghua dadian bianyin hui, 1966. 

Chen, Herbert, 1995 - Chen Kwang-tzuu and Hiebert F.T. The Late Prehistory 

of Xinjiang in Relation to its Neighbors. ‒ in: Journal of World Prehistory, 

Vol. 9, No. 2, 1995, pp. 246-300. 

Hostetler, 2013 - Laura Hostetler. Early Modern Mapping at the Qing Court: 

Survey Maps from the Kangxi, Yongzheng, and Qianlong Reign Periods. ‒ 

in: Chinese History in Geographical Perspective. Eds. Yongtao Du and Jeff 

Kyong-McClain. ‒ Lexington Books, 2013, pp. 15-32. 

Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010 - Jacobson-Tepfer E., Meacham J. Photography 

by G. Tepfer. Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: an atlas. 

‒ Redlands: ESRI Press, 2010. 

Li Zhen, 1962 - Li Zheng 李征。阿勒泰地区石人墓调查筒报 Aletai diqu shiren 

mu diaocha tongbao。‒ in: Wenwu 文物 . №7/8, 1962, pp. 103-108. 

Poppe, 1955 - Poppe N. Renat’s Kalmuck Maps. ‒ in: Imago Mundi. Vol. 12 

117


(1955), pp. 157-159. 

Rosén n/a - Rosén S. Commentary of the Renat Maps. Commentary Project of 

the Center for Central Eurasian “Civilization Archive”. http://cces.snu. 

ac.kr/com/17rnte.pdf 

Zhonghua, 1966 - Zhonghua Hǝlk Jumhuriyiti Xinjiang Uyƣur Aptonom Rayoni 

Hǝritiliri Toplimi. ‒ Xinjiang Uyƣur aptonom rayoni hǝritiliri toplimi 

tüzüx weyyüǝnhuyi. 1966. 

Бехтер, Хаврин, 2002 - Бехтер A.B., Хаврин С.В. Степные бронзы из 

провинции Ганьсу и Синьцзян-Уйгурского автономного района 

Китая и проблемы восточной линии синхронизации. — Центральная 

Азия и Прибайкалье в древности. Улан-Удэ, Чита: 2002, стр. 73-78. 

Варенов, 1997 – Варенов А.В. О скифо-сакском компоненте в могильнике 

Кэрмуци (в сравнении с могильниками железного века Южной 

Сибири). ‒ Гуманитарные исследования: итоги последних лет: Сб. 

тез. науч. конф., посвящ. 35-летию гуманит. фак. НГУ. ‒ Новосибирск, 

1997. стр. 40-44. 

Варенов, 1998 – Варенов А.В. Южносибирские культуры эпохи ранней и 

поздней бронзы в Восточном Туркестане. ‒ Гуманитарные науки в 

Сибири. 1998, №3, стр. 60–72. 

Варенов, 1999а – Варенов А.В. Скифские материалы из Китайской части 

Алтая. ‒ Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных 

территорий. ‒ Барнаул, 1999, стр. 26-31. 

Варенов, 1999б – Варенов А.В. Материалы новой культуры эпохи бронзы 

из могильника Кээрмуци в Северной Синьцзяне. ‒ в сб.: Евразия : 

культур. наследие древних цивилизаций. Вып. 2 : Горизонты Евразии. 

‒ Новосибирск, 1999, стр. 11-28. 

Варенов, 1999в - Варенов А.В. Новая культура эпохи бронзы из китайской 

части Алтая. ‒ Древности Алтая. №4. ‒ Горно-Алтайск, 1999, стр. 60-65. 

Варенов, 2002 - Варенов А.В. Средневековые древности из могильника 

Кээрмуци в Восточном Туркестане (Синьцзяне). ‒ Археология и 

культурная антропология Дальнего Востока и Центральной Азии. ‒ 

Владивосток, 2002, стр. 253-262. 

Kovalёv 1998 - Kovalёv A. Überlegungen zur Herkunft der Skythen aufgrund 

archäologischer Daten. ‒ Eurasia Antiqua. 1998, Vol. 4, pp. 247-271. 

Kovalёv 1999 - Kovalёv A. Die ältesten Stelen am Ertix. Das Kulturphänomen 

Xemirxek. ‒ Eurasia Antiqua. 1999, Vol. 5, pp. 135-178. 

Ковалев, 2012 – Ковалев А.А. Древнейшие статуи Чемурчека и прилегающих 

территорий. ‒ СПб., 2012. 

Макшеев, 1881 - Макшеев А.И. Карта Джунгарии, составленная шведом 

Ренатом, в времена его плена у калмыков, с 1716 по 1733 год. ‒ Записки 

Императорского Географического Общества. № XI. ‒ СПб.: Изд. 

ИРГО, 1881. 

Молодин, Комиссаров, 2004 - Молодин В.И., Комиссаров С.А. Памятники 

бронзового века Северо-Западного Китая (в контексте внешних 

контактов). ‒ Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Вып. 2. ‒ 

Улан-Удэ: Изд. БГУ, 2004, стр. 50-65. 

118


Молодин, Алкин, 2012 – Молодин В.И, Алкин С.В. Памятники 

афанасьевского времени на северо-западе Китая (Синьцзян). ‒ 

Афанасьевский сборник-2. – Барнаул: Азбука, 2012, стр.149-154. 

Потанинъ, 1881 – Потанинъ Г.Н. Очерки Съверо-Западной Монголiи. 

Выпускъ I. Дневникъ путешестiя и матерiалы для физической 

географiи и топографiи С. З. Монголiи. ‒ СПб., 1881. 

Ремезовъ, 1699-1701 - Ремезовъ С.У. Чертежная книга Сибири. Гар бичмэл. 

Хэвлэгдсэн газар тодорхойгүй. 1699-1701. 

Тишкин, Грушин, Мунхбаяр, 2012 - Тишкин А.А., Грушин С.П., Мунхбаяр 

Ч. История открытия комплексов ранней бронзы в Центральной 

части Ховд аймака Монголии. ‒ Чемурчекский культурный феномен. 

Исследования последних лет. ‒ СПб., 2012, стр. 15-31. 

119


Зураг 1. Ренатын тод бичгийн эх зургийн хэсэг (R1) 

[Baddeley, 1963: Map 13] 

Зураг 2. Ренатын латин үсэгт буулгасан зургийн хэсэг (R1) 

[Baddeley, 1963: Map 14, CLXVIII] 

120


Зураг 3. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 

1760 оны манж газрын зургийн хэсэг 

[http://goran.baarnhielm.net/Renat/index.html] 

Зураг 4. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 

1760 оны хятад газрын зургийн хэсэг 

[Chang chi-yun, 1966: 89] 

Зураг 5. АНУ-ын Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн 

цэргийн яамны 1942 оны газрын зургийн хэсэг 

[Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14] 

121


Зураг 6. Шинжааны уйгур хэл дээрх 1966 оны 

атласын хэсэг [Zhonghua, 1966: 84-85] 

122 

Зураг 7. С.У.Ремезовын газрын зургийн хэсэг 

[Ремезовъ, 1699-1701]






Н. Батболд 

ХАДНЫ ЗУРАГ ЭРТНИЙ НҮҮДЭЛЧДИЙН ШҮТЛЭГ БИШРЭЛ, 

ОРШУУЛГЫН ЗАН ҮЙЛТЭЙ ХОЛБОГДОХ НЬ 

(Говийн бүсийн хадны зургийн хэрэглэгдэхүүнээр) 

Хадны зураг нь нэг талаас тухайн үеийн хүмүүсийн ахуй амьдралын 

талаарх үнэтэй мэдээллийг агуулж байгаа түүхийн дурсгал, нөгөө талаас 

эртний шүтлэг бишрэл, урлаг соёлын бүтээл юм. Хадны зураг дахь 

ан амьтан, аж ахуйн сэдэвтэй болон тамга тэмдэг, бусад үл ойлгогдох 

дүрслэлүүд нь бараг бүх хадны зургийн дурсгалт газар нийтлэг, тогтвортой 

дүрслэгдсэн байдаг. Харин шүтлэг бишрэл, оршуулгын зан үйлийн сэдэвт 

зургууд нь тэр бүр тохиолддоггүй дүрслэлүүд юм. Энэ нь хадны зургийн 

дурсгалт газруудын онцлогийг харуулж байж болох талтай. Иймээс 

энэхүү өгүүлэлд Монгол орны говийн бүсийн хадны зургийн судалгаанд 

тулгуурлан шүтлэг бишрэлийн болон оршуулгын зан үйлтэй холбоотой 

зураг дүрслэлийг тусгайлан авч үзлээ. 

Шүтлэг бишрэлийн сэдэвт хадны зураг 

Монголын говийн бүсийн хадны зураг дахь хүний нүүрний багийг 

дүрсэлсэн зураг шүтлэг бишрэлийн сэдэвтэй өвөрмөц дүрслэлийн нэгэнд 

зүй ёсоор тооцогдоно. Жавхлант хайрхан, Хахуулын гол, Далайн дуулга, 

Шийр уул, Зүүн хацавч, Цагаан толгой, Долоон уул, Уртын гол, Сэврэй 

уул зэрэг говийн хадны зургуудад хүний нүүрний багийг дүрсэлсэн 

нь энэ бүс нутгийн хадны зургийн нэг онцлог юм (зураг 1). Тухайлбал, 

Жавхлант хайрханы хадны зурагт нийтдээ нүүрний багны зураг 9 байна 

(зураг 1. 16-24). Эдгээрийн дотроос гурвыг нь нэгэн хаданд дүрсэлсэн байх 

ба нүдийг нь ташуу зууван хонхороор үзүүлж, хоёр хажуу талаас нь хоёр 

тийш нь үзүүр хэсгээрээ мөлгөр, богиновтор догол гарган дүрсэлсэн нь 

багийг толгойд уяж бэхлэх зориулалттайг харуулж буй бололтой. Гэхдээ 

уг баганд ам хамрыг нь дүрслээгүй зөвхөн нүдийг нь л дүрсэлсэн байх 

ажээ. Мөн хоёр багны доод талд багийг барих зориулалт бүхий богино 

шувтан бариул гаргасан байна. Хоёр нүүрний багийг урт шулуун эвэр 

маягийн зүйлтэйгээр дүрсэлснээс гадна амыг ташуу огтлолцсон хоёр 

зураасаар илэрхийлсэн байх ажээ (зураг 1. 17-18) [Цэвээндорж нар, 2004: 

83]. Түүнчлэн Хахуулын голын хадны зурагт буй хүний нүүрний ерөнхий 

тэгийг гаргаж нүд хөмсөг, хамар ам, өрвийсөн үс, арзайсан шүдийг нь 

123


тодорхой дүрсэлсэн багны сийлмэл зураг өвөрмөц юм [Эрдэнэбат, 2008: 

33]. Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Бичигтийн ус хэмээх уулын хаднаа 

хүний толгой дээр гурван шовх оройтой малгай мэт зүйлс өмсгөсөн, 

том бүлтгэр нүдтэй зэргээр нүүрийг тод гаргахын хамт элдэв хэрчлээс 

гаргаснаас гадна эрүүнд нь урт нарийхан сахал хийсэн багны зураг бас бий 

[Санжмятав, 1995: 45-46, табл. 157-159]. 

Хад чулуунаа хүний нүүрний баг дүрслэх заншил Төв, Дундад, Хойд 

Азийн эртний хүмүүсийн дунд түгээмэл байсныг археологийн судалгаагаар 

нэгэнт олж тогтоосон байдаг. Үүнд Тувагийн Мугур-Саргол, Алды-Мозага 

[Дэвлет, 1980: 10, рис. 4, 17; 1998: 32], Амар мөрний доод урсгал [Окладников, 

1968: 51], Хятадын Хелан (Алшаа) уул [ 许成 , 卫忠 ., 1993: 320, 342], Иншань 

(Монь) уул [ 盖山林 , 1986: 259], Улаанцав [ 盖山林 , 1989: 123]-ын хадны зураг 

дахь багны дүрслэлийг дурдаж болно. Мөн Хойд Америкийн Кейп Мьюдж, 

Вэнн Пэссадж, Форт Руперт, Ретёрн Ченнел, Торсен Крик, Кемпбелл гол, 

Кича Поинт, Феодесия Инлет зэрэг газарт хүний нүүрний багны зураг 

байдгийг Е.А.Окладникова ишлэн дурдсныг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг 

[Цэвээндорж нар, 2004: 85]. 

Сүүлийн жилүүдэд явуулсан судалгаагаар манай орны баруун хэсэг 

Монгол Алтайн Цагаан салаа, Бага Ойгорын хаданд дүрсэлсэн 10 гаруй 

багны зургийг илрүүлэн олжээ [Кубарев нар, 2005: 76, 560, рис. 70]. 

Мугур-Сарголын хэв загварын багнуудад гол төлөв үхрийн эврийг 

санагдуулам махир зурааснуудыг гаргасан байдаг бол говийн бүсийн хадны 

зурагт хоёр салаа урт нарийн шулуун зураасаар үзүүлсэн нь дүрслэлийн 

аргын хувьд адил төстэй боловч эрс ялгаатай хэв загвартай нь ажиглагдана. 

Энэ нь бөөгийн малгайд шар шувуу, бүргэдийн өд хаддагтай [Пүрэв, 2009: 

191-192] адил утга санааг агуулж байж болох юм. 

Ерөнхийдөө говийн бүсийн хадны зураг дахь багны дүрсүүд нь зарим 

талаараа Төв Азийн бусад бүс нутгийн хадны зургаас тод ялгарч байгаа 

ч Хятадын хойд бүс нутгийн хадны зураг дахь багны дүрстэй ихэд 

төстэй байдал ажиглагдаж байна. Тухайлбал, хүний амыг хэрээсээр 

тэмдэглэсэн нь их өвөрмөц бөгөөд Хятадын Иншань (Монь) уулын хадны 

зураг дахь нүүрийг нь тэр чигээр нь хэрээсээр тэмдэглэсэн багтай утгын 

хувьд ижилсэж байна [ 盖山林 , 1986: fig. 713]. Хүний нүүрний багны утга 

санааны хувьд хятадын судлаачид энэ нь балар эртний хүний сахиусан 

буюу сэтгэшгүй ад чөтгөрийг дүрсэлсэн төдий биш, харин тэнгэрийн 

сахиусан наран саран ба од эрхэс зэрэг шүтээний дүр, тэдний хүншүүлсэн 

хэлбэрийн тусгал хэмээн тайлбарласан байдаг ажээ [Эрдэнэбат, 2008: 33]. 

Хад чулуунаа хүний нүүрний баг дүрслэх явдал нь эртний хүмүүсийн 

сүсэг бишрэл, ертөнцийг үзэх үзэл, тодорхой төрлийн зан үйлтэй салшгүй 

холбоотой. Юуны түрүүнд эдгээр нь бөөгийн шашинтай нягт уялдаатай 

нь тодорхой. Жишээ нь, Төв аймгийн Борнуур сумын нутаг Ноён уулын 

Сүжигтийн амны хүннүгийн язгууртны 6-р булшнаас боолт хэлбэрийн 

нэгэн малгай олдсоныг археологич Ц.Доржсүрэн “бөөгийн мөргөлтэй 

холбоотой зүйл бололтой” [1961: 28] хэмээн үзсэнийг бөө судлаач О.Пүрэв 

дархад, хуулар бөөгийн малгайнуудтай харьцуулж судлаад “хүннүгийн 

үеийн бөө хүний бөөлөхдөө өмсдөг малгай байсан байх” гэж дүгнэсэн 

124


байдаг [2009: 191]. Судлаачдын бүтээлээс үзэхэд бөө нар хүчирхэг 

жигүүртэн, араатан амьтад шүтэхийн зэрэгцээ өөрсдийн өвөг дээдсийг 

онголон шүтэх болсон цагаас бөө малгайд хүний нүүр толгойн долоон 

сүвийг дүрсэлдэг болсон гэж үздэг ажээ [Пүрэв, 2009: 193]. Одоо ч гэсэн 

бөөгийн өмсгөл малгай дээр хүний ам, хамар, хөмсөг зэргийг дүрсэлсэн 

байдаг нь хадны зураг дахь зарим багны дүрстэй тун төстэй байдаг. Бөө 

нар малгайгаа уг бөөд залран ирж буй онгод сахиусны толгой [мөн тэнд, 

194] гэж үздэг нь эрт үеэс уламжлагдан одоог хүрч ирсэн байх магадлалтай 

тулговийн бүсийн хадны зураг дахь хүний нүүрний багны дүрслэл нь 

тохиолдлын чанартай зурагдаагүй гэдэг нь тодорхой байна. Дээр өгүүлсэн 

хадны зураг дахь хүний нүүрний багтай төстэй дүрс Хэнтий аймгийн 

ОНСМузейн үзмэрт байгаа бөөгийн хувцсанд зүүсэн эврэн сав тунраа 

дээр урлагдсан байдаг [Санжмятав, 1995: 46] нь энэ төрлийн зургууд бөө 

мөргөлтэй холбоотойг харуулж буй баримтюм. Мөн говийн бүсийн зарим 

зургууд тухайлбал, Өмнөговь аймгийн Цагаан дэрсний Бичигтийн усны 

хүний нүүрний баг олон давхарлагдаж зурагдсан нь ч тахилга шүтлэгтэй 

холбоотойг илэрхийлнэ (зураг 1. 27). 

Жавхлант хайрханы хадны зураг дахь нэгэн хүний гарын харалдаа 

цагариг, толгой дээр нь мөн адил дугуй дүрсийг битүү цоолборлон 

дүрсэлснийг судлаачид нар, сар, өдөр шөнө, гэрэлтэй, харанхуйг дүрслэн 

харуулсны илэрхийлэл хэмээн үзсэн байна [Цэвээндорж нар, 2004: 86]. 

Үүнтэй төстэй дүрслэлтэй багны зураг Хойд Америкийн баруун хойд 

эргийн хадны зурагт цөөнгүй тоотой байгааг Е.А.Окладникова өөрийн 

бүтээлдээ ишлэсэн байдаг [Окладникова, 1979: 157, табл. XVIII]. 

Эртний нүүдэлчид нар мандах шингэх, нар сар хиртэж бүтэн байснаа 

хэлтгий болох, тэнгэрийн одон орчиж харвах, салхи дэгдэж бороо орох, 

халуун зун, хүйтэн өвөл мэтийн байгалийн үзэгдлийн мянга түмэн 

хувиралтыг ойлгохгүй мэдэхгүйн эрхэнд өдөр нь илч дулаанаараа 

дулаацуулдаг нар, шөнө нь гэгээн гэрлээрээ гийгүүлдэг сар хоёрыг тахин 

шүтэж залбиран сүсэглэсээр иржээ. Ийнхүү нарыг эрхэмлэн дээдлэж 

түүнийг бүтээн урлах болсон нь мезолитын үеэс буюу 15000-7000 жилийн 

тэртээгээс эхлэлтэй юм. Энэ нь Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг 

Рашаан хаданд олон арваар дүрсэлсэн онгин тамгын дүрсээс тодорхой 

харагдана [Пэрлээ, 1975: хүснэгт I-III, IX]. Тэр үеийн хүмүүс нарыг онгиор 

дүрслэн, өөрсдийн овгийн бэлэгдэл тамга болгон хэрэглэж байсан 

бололтой. “Нар сар хоёр бол Монгол улсын эртний сүлд тамга бөгөөд зураг 

бичигтэй чулууны энд тэнд үзэгддэг. Манай өвгөд зураг бичигтээ Монгол 

улс хэмээхийг нар сараар дүрсэлдэг байв. Нанхиад, Хятадын эртний судар 

түүхийг сөхөн харвал Монголчууд энэ наран саран тэмдгийг 2000 гаруй 

жилийн өмнө хэрэглэж байсан гэдэг тул энэ тэмдгийн уг гарал нь бүр ч 

маш балар дээд эртний үеийн үүсэлтэй тэмдэг ажээ” гэж Б.Ринчен [1945] 

тодорхой дурдсан байдаг нь археологийн судалгаагаар нотлогдож байна. 

Тухайлбал, Ц.Доржсүрэн 1957 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг 

Гол модны хүннү булшнаас нимгэн алтаар хийсэн нар хавирган сарны дүрс 

[Доржсүрэн, 2003: 113], Монгол-Францын хамтарсан экспедици 1998 онд 

Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын Бурхан толгойн 

125


хүннү булшнаас төмрөөр хийсэн нар, хавирган сарны дүрс [Эрдэнэбаатар 

нар, 1998: 105], 2000-2004 онд Гол модны хүннүгийн 2 жижиг булшнаас 

нимгэн алтаар хийсэн нарны дүрсийг [Ерөөл-Эрдэнэ, 2004: 81-82] олж 

илрүүлсэн юм. Судлаачдын тэмдэглэснээр авсны дотор талын хананы 

толгойн талд нар сарыг хаддаг байжээ [Доржсүрэн, 2003: 113; Ерөөл-Эрдэнэ, 

2004: 88]. Түүнчлэн хүрэл зэвсгийн сүүлч төмөр зэвсгийн түрүү үед нар, 

сарыг ихэд эрхэмлэн дээдэлж, шүтэн биширч байсны тодорхой баримт 

бол буган хөшөө юм. Хөшөөний оройн хэсэгт нарыг онгин хэлбэртэй эсвэл 

олон цацрагтай дүрсэлдэг ба нэлээд хөшөөнөө нарны дэргэд зэрэгцүүлэн 

түүнээс жижиг дугуй онги дүрсээр сарыг дүрсэлсэн байдаг. 

Говийн бүс нутагт амьдарч байсан хүмүүс нарыг эрхэмлэн дээдэлдэг 

байсныг Баянхонгор аймгийн Бичигтийн ам, Өмнөговь аймгийн Далайн 

дуулга, Зүүн хацавч, Цагаан бухтын гол, Жавхлант хайрхан, Өвөрхангай 

аймгийн Тэвш уулын хадны зургийн дүрслэлүүд яруу тодоор илэрхийлнэ 

(зураг 2). Тухайлбал, Жавхлант хайрханы хаднаа нарыг онгиор, олон 

цацрагтай дан, хоёр гурав, дөрвөн давхар онгиор буюу дундаа дугуй 

хонхортой онгиор, эсхүл олон цацрагтай дугуй хонхроор ганц иштэй, хоёр 

хөлтэй олон янзаар хүн амьтдын хамт дүрсэлсэн байдаг. Түүгээр ч барахгүй 

хүнийг олон цацрагтай нэгээс дөрвөн давхар онгиор илэрхийлсэн наран 

тамгатай дүрсэлсэн байна. 

Түүнчлэн Далайн дуулга (зураг 3. 1-3), Дэл уул (зураг 3. 4-6), Шаахар 

толгой (зураг 3. 7), Шийр уул (зураг 3. 8, 9), Тэвш уул (зураг 3. 10-15), 

Тогоо хайрхан (зураг 3. 16), Цагаан толгой (зураг 3. 17), Зүүн хацавч (зураг 

3. 18-19) зэрэг газруудад хэдийгээр нарны цацрагийг дүрслээгүй дугуй 

хэлбэртэй байгаа боловч тэдгээрийн дийлэнх нь тухайн үеийн хүмүүсийн 

ахуй амьдралыг элбэг баян дүүрэн жаргалтай байхыг хүссэн нар, сарны 

бэлэгдэл болох овгийн тамга тэмдгийн утгыг агуулж байна хэмээн үзэж 

болно. 

Монгол ардын үлгэр домогт нар сарны үүслийн тухай өгүүлсэн нь 

цөөнгүй байдаг. Нэгэн домогт “…нар байхгүй байхад хүмүүс биенээсээ 

гэрэл цацруулан нисдэг байжээ. Гэтэл тэдний нэг нь өвдөж гэрэл нь алга 

болоход бурхан хүнд туслахаар эмч явуулж эм олоход нь туслахаар шар 

толь илгээсэн нь нар болсон юмсанжээ. Үүнээс хойш хүмүүсийн биенээс 

гэрэл цацрахаа больж нарны гэрэл доор амьдрах болсон байна. Нар нь бүх 

хүний гэрлийг шингээсэн болохоор амьтан хүнийг гэрэл гэгээгээрээ тэгш 

гийгүүлж байдаг гэнэ. Хүн ч гэрлээ наранд өгсөн тул нарыг шүтэн гэрэл 

гэгээнд нь ивээгдэн амьдрах болжээ” [Мөнх-Очир, 1998: 43] хэмээсэн 

нь хэдийгээр үлгэр домгийн ойлголт боловч эртний хүмүүсийн шүтлэг 

бишрэлийн нэгэн үеийн ойлголтыгхаруулахын зэрэгцээ ертөнцийн юмс 

үзэгдлийг танин мэдэж түүнийгээ уран сэтгэлгээгээр тайлбарлах гэсэн 

оролдлого болно. 

Үүнээс үзэхэд эртний нүүдэлчид тэнгэр дэлхийг амьдчилан шүтэж 

ирсний дотор нар сарны шүтлэг онцгой байр суурь эзэлж буй тул одоогийн 

монголчуудын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг болсон соёмбо 

үсэгний дээр ноцож буй галын хамтаар нар сар хоёрыг дүрсэлсэн нь ч бас 

учиртай ажээ. 

126


Оршуулгын зан үйлийн сэдэвт хадны зураг 

Монголын говийн бүсийн хадны зурагт оршуулгын зан үйлийн 

холбогдолтой зураг цөөн боловч байна (зураг 4). Тухайлбал, Дорноговь 

аймгийн Мандах сумын нутаг Номтын бууц гэдэг газраас урт гонзгой 

чулуун дээр сийлсэн морьд хөтөлсөн хүний зураг олдсон нь тус сумын 

музейд хадгалагдаж байгаа ажээ [Энхбат, Даваацэрэн, 2010: 59]. Тус 

чулууны голоор 50 орчим см урттай дан шулуун зураас гаргаж хоёр талд нь 

тус бүр хоёр морь, тэдгээрийн дунд хөтөлж яваа хүнийг дүрсэлсэн байна 

(зураг 4. 3). Эдгээр зургийг Номтын бууцны баруун хойд талын энгэрийн 

дөрвөлжин булштай газраас олж авчирчээ. Энэ нь дөрвөлжин булшны 

хашлага, эсвэл таг чулуу байсан байж болох юм. Мөн үүнтэй төстэй 

зураг Монгол орны бусад газраас олддогийг, тухайлбал, Дорнод аймгийн 

Гурванзагал сумын нутаг Хөцөөгийн голын дөрвөлжин булшны дэргэд 

буй гол хэсэгт нь хоёр шулуун зураас, зураасны хоёр талаар дөрвөн адууг 

нуруугаар нь зураас руу хандуулан сийлсэн хавтгай чулуу [Наваан нар, 2009: 

21; Мижиддорж, Анхсанаа, 2009: 46] (зураг 5), Архангай аймгийн Батцэнгэл 

сумын Шивэртийн амны дөрвөлжин булшны авсны таг хийсэн сийлмэл 

зурагтай чулуун хавтан [Монголын археологи, 2002: 108] (зураг 6), Архангай 

аймгийн Их тамир сумын Баянцагааны хөндийн сийлмэл зурагтай чулуу 

[Хойд Тамирын., 2011: 18] (зураг 7), Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын 

Бударын чулууны хадны зураг [Цогтбаатар, Гэрэлбадрах, 1997: 68] зэргийг 

дурдаж болно. 

Эдгээр зураг нь үйлдсэн арга барилын хувьд өөр боловч “Сэлэнгийн” 

хэмээх хадны зосон зурагтай сэдэв агуулгын хувьд ижилсэж байна. 

“Сэлэнгийн” хэмээх хадны зосон зургийг судлаачид тухайн овог аймгийн 

шүтлэг бишрэлийн газар, тариалангийн баяр ёслолыг тусган үзүүлсэн, 

овог аймгийн бие даасан байдлыг илэрхийлсэн хэмээн янз бүрээр 

тайлбарласан байдаг боловч Ч.Амартүвшин [2002: 16-19], З.Батсайхан [2003: 

34-39] нарын хүрлийн үеийн оршуулгын зан үйл гүйцэтгэж байгаа буюу 

түүнтэй холбоотой үйл явдлыг харуулсан хэмээн үзснийг дэмжиж байна. 

Тухайлбал, Ч.Амартүвшин “Сэлэнгэ”-ийн хэмээх зосон зургийн далавчаа 

дэлгэсэн шувуу, дөрвөлжин хүрээнд буй олон цэг энэ бүхнийг ямар нэгэн 

овог аймгийн оршуулга, тэрхүү овог аймгийг тэнгэртэй холбох зууч, хойд 

насны төсөөллийг илэрхийлсэн гэж үзээд дөрвөлжин хүрээ, түүн доторх 

олон цэгийг хүрлийн үеийн тухайлсан овог аймгийнхны оршуулга – олон 

булш бүхий оршуулгын цогцолбор газар, хүрээний гадуурх хоорондоо 

хөтлөлцсөн болон адуу, үхэр хөтөлсөн хүмүүсийг оршуулгын зан үйл 

гүйцэтгэж байгаагаар илэрхийлсэн тэмдэглэгээ байж болох юм гэсэн 

санаа дэвшүүлжээ [2002: 19]. Харин З.Батсайхан “Сэлэнгэ”-ийн хэмээх 

хадны зургуудад дөрвөлжин хашлагаар манай ертөнцийн загвар болох 

уул, түүний доторх олон цэгээр өвөг дээдсийн сүнсийг төлөөлүүлэхийн 

хамт хөтлөлцөн бүжиглэж буй хүмүүс, тэднийг муу зүгийн ад зэтгэрээс 

хамгаалагч далавчаа дэлгэсэн бүргэд, талийгаачийн сүнсийг нөгөө 

ертөнцөд хүргэх унаа морь, сүнс хамгаалах нохой зэргийг тогтсон загвар, 

зохиомжийн хүрээнд зурсан байдаг хэмээн үзсэн байдаг [2003: 39]. 

127


Улаанбаатар хотын дэргэдэх Их тэнгэрийн ам (зураг 8), Гачууртын ам 

(зураг 9), Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын Бичигт булаг, Булган аймгийн 

Бугат сумын Бичигт хад, Орхон сумын Баруун могой хэмээх газрын 

зосон зурагт хоёр зэрэгцээ замаар цувж яваа адуу, морь хөтөлсөн хүнийг 

дүрсэлсэнтэй Номтын бууцны хадны зураг зохиомж утга санааны хувьд 

төстэй юм. Угсаатны зүйн мэдээнд эдгээр хад чулуунаа зурагдсан урт 

шулуун хос зураас буюу замын учир холбогдлыг тайлахад ямар нэгэн 

байдлаар учиг болох мэдээнүүд байна. Тухайлбал, “шарил нутаглуулахад 

ус гол гатлахыг цээрлэдэг байсан. Ус гарах тохиолдолд усны цаана 

хүнийхээ сүнсийг үлдээхгүйн тулд шарил авч яваад гол гарах бол “алтан 

гүүр хаяна” гэж хөвөөний хоёр талд алтан утас татдаг” [Мэнэс, 1989: 51], 

“... шарил аваад явж байхад гол гатлах бол тэмээнийхээ хойт хөлөнд алтан 

утас уядаг байсан. Утасгүй бол усанд мөнгө цацдаг байсан. Мөсөн дээгүүр 

гарвал цагаан даавуу дэвсэнэ” [мөн тэнд, 55]. “Хүнээ ачаад гол гатлах бол 

ачаанаас нь алтан утас уяад гаталдаг гэдэг. Тэр алтан утсаар ус гаталж 

байгаа учиртай юм. Хэрвээ тэгэхгүй бол үхсэн хүний сүнс голын цаана 

үлддэг гэдэг” [мөн тэнд, 36] гэх зэргээр өгүүлсэн нь замд тааралдсан гол 

ус, зам зэрэг нь үхэгсдийн болон амьд ертөнцийг зааглах зааг болдог гэсэн 

санааг агуулж буй бололтой. 

Номтын бууцны хадны зураг дахь шулуун зураас буюу замын хоёр 

талаар зураас руу нуруугаар нь хандуулан адууг дүрслэхдээ нэг талын 

адууг хөвөөлөн цохиж, нөгөө талын адууг бүх талбайгаар нь хонхойлон 

сийлсэн байгаа нь ч амьд болон үхэгсдийн ертөнцийг зааглаж буй санааг 

илэрхийлснийг нотолно. 

Түүнчлэн “Орчин үед нас барсан хүнийг нутаглуулах газар руу явах 

замд гол, олон замын уулзвар тааралдвал задгай мөнгө, будаа (шар, цагаан) 

зэргийг тухай бүрд нь өргөдөг. Гол ус гатлахад өргөдөг эд зүйлс нь нөгөө 

ертөнцийн тухай ойлголттой холбоотой агаад гол мөрөн нь үхсэн болон 

амьд хүний ертөнцийг зааглах хилийн дээс болдог гэнэ. Өргөл нь нөгөө 

ертөнцөд очих, буцах төлбөрийн хэрэгсэл, өөрөөр хэлбэл, амьд хүн 

талийгаачийг үхэгсдийн ертөнцөд хүргэж өгөөд буцах төлбөр болдог аж” 

[Отгонбаатар, 2009: 69-70] гэсэн нь бөө мөргөлийн оршуулгын зан үйлээс 

буддын шашны лам нар авч хэрэглэсэн байж магадгүйг харуулж байна. 

Түүнчлэн Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уулын Өлзийтийн 

хуудас хэмээх газарт МЗТСХЭ-ийн хүрээнд малтан судалсан дөрвөлжин 

булшны хашлага болон шон чулуун дээр бүжиглэж буй хүмүүс, буга, 

согоо, шувуу, нум сумтай хүн, хөтлөлцөж яваа эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн 

зэргийг сийлж дүрсэлсэн нь оршуулгын зан үйлийн холбогдолт зураг 

болно(зураг 4. 4). Булшны хана чулуун дээр хүмүүсийг зурсан зурлагын 

ором улаан шаргал өнгөтэй байгаа нь [Санжмятав, 1987: 34-35] зураг 

зурахаас өмнө чулуугаа улаан зосоор будсан байсан, эсвэл зураг сийлсний 

дараа улаан зосоор будсаныг харуулж байна. Үүнтэй сэдвийн хувьд ижил 

төстэй дөрвөлжин булшны хананы хавтгай чулуун дээр өрөөсөн гараа 

өргөөд эгнэж зогссон олон хүнийг дүрсэлсэн зураг Өвөрхангай аймгийн 

Бат-Өлзий сумын нутаг Тэмээн чулууны ам (зураг 10), Хэнтий аймгийн 

Батширээт сумын Биндэръяа уулын Дугана хаднаас [Монголын археологи, 

128


2002: 108] олдсон байдаг. Энэ нь хүрэл зэвсгийн үед Монгол оронд амьдарч 

байсан дөрвөлжин булшит овог аймгийнхан оршуулгын нэгэн ижил зан 

заншилтай байсныг харуулах баримт гэж үзэж болмоор байна. 

Чулуун хавтан юмуу эсвэл хавтгай чулуун дээр сийлсэн дээрх зургууд 

нь бүгд дөрвөлжин булшны ойр орчмоос олдож байгаа болон дөрвөлжин 

булшны хана, эсвэл таг чулуун дээр зурагдсан байгаа нь ийм зургууд 

дөрвөлжин булшны соёлыг үлдээгчидтэй холбоотой гэдэг нь харагдаж 

байна. Монгол нутаг дахь ийм төрлийн хадны зосон болон сийлмэл 

зургуудын байрлалыг дөрвөлжин булшны тархалттай харьцуулж үзэхэд 

тохирч байгаа нь ч үүнийг давхар нотолно. 

Монгол орны дөрвөлжин булшны шон чулуунд, тухайлбал, Дорноговь 

аймгийн Даланжаргалан сумын Бичигт багийн нутаг дахь дөрвөлжин 

булшны хана чулуун дээр хутга, Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын 

Нарантолгой, Хужирт сумын Майхан толгой, Төв аймгийн Алтанбулаг 

сумын Морин толгой зэрэг газрын дөрвөлжин булшны хана ба шон чулуун 

дээр ан амьтан [Санжмятав, 1987: 35], Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын нутаг 

Омгийн Хөтлийн өвөрт буй 19 дөрвөлжин булшны нэгний булангийн 

босоо шон чулуунд бугын хоёр дүрс, дунд нь 1 хүн, 6 тоодог бололтой шувуу 

[Сэр-Оджав, 1965:49, зур. 2], Хэнтий аймгийн Биндэр уул, Төв аймгийн 

Мөнгөнморьт сумын Өжөө зэрэг газрын дөрвөлжин булшны хөшөө 

чулуунд гурвалжин буюу дормон тамга [Батсайхан, Едилхан, 2006: 2] тус 

тус сийлсэн байдаг ажээ. Дөрвөлжин булшны хана болон шон чулуун дээр 

зурсан сийлмэл зургуудыг тухайн булшны эзэнд холбогдох оршуулгын зан 

үйлийн холбогдолт зураг хэмээн үзэж болох юм. Гэхдээ дөрвөлжин булш 

болгоны шон чулуунд ийм зураг байхгүй байгаа нь зураг сийлсэн булшийг 

тухайн үеийн овог аймгийн толгойлогч юмуу нөлөө бүхий хүний булш 

хэмээн үзэх боломжийг олгож байна. 

Түүнчлэн Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Далайн дуулга уулнаа 

нэгэн хаданд дөрвөлжин хашлага дотор гар, хөлөө алдалсан нэгэн хүнийг 

дүрсэлсэн (зураг 4. 1) зургийг судлаачид нас барсан хүнийг төлөөлүүлсэн 

байж болох юм гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг [Цэвээндорж нар, 2010: 59]. 

Дөрвөлжин хашлагыг хүний оромж сууцыг дүрсэлсэн гэж үзэхэд хэтэрхий 

жижиг, зөвхөн хүнээ тойруулсан байдлаар дүрсэлсэн нь нас барсан хүнийг 

ямар нэгэн хашлага, авсанд хийснийг харуулж байж болох юм. 

Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Бичигтийн амны хадны зураг 

дахь хоёр морь хөллөсөн тэрэгний тэвшин дээр хэвтэж буй бололтой хүн 

дүрсэлсэн зургийг (зураг 4. 2) Н.Сэр-Оджав ангийн олзыг ачихаар хүлээж 

байгаа [1987: 37] гэсэн бол Ж.Гантулга оршуулгын зан үйлийг харуулсан 

хэмээн тайлбарласан байдаг [2004: 70-71]. Миний бодлоор оршуулгын зан 

үйлтэй холбоотой гэсэн тайлбар үнэнд илүү нийцнэ. Монгол, түрэг хэлт 

ард түмнүүдийн дунд эрт цагаас оршуулгын зан үйлд морь болон тэрэг 

ашиглаж байсныг судлаачид тогтоожээ [Төрбат, 2001: 18]. Дээрх тэрэгний 

зургийн дэргэд босоо олон салаа эвэртэй хоёр буга дүрсэлсэн нь хүрэл 

зэвсгийн үеийн буган хөшөөний үүсэл гарлын талаар тодруулах боломж 

байж болох юм. Энэ нь тухайн нас барсан хүнийг амьд болон үхэгсдийн 

ертөнцийн зааг дээр морин тэргээр хүргээд түүнээс цааш сүнсийг нь 

129


нөгөө ертөнцөд хүргэх үүргийг буга гүйцэтгэдэг гэсэн санаа бололтой 

бөгөөд ийнхүү хадны зургаас улбаалан буган хөшөөнд бугыг загварчлан 

дүрсэлдэг болсон байж болох юм. Буган хөшөө болон ийм хадны зураг 

нь тухайн овог аймгийн толгойлогч, тэргүүлэх бөө болон баатар дайчин 

эрсийн оршуулга, тахил тайлгын зан үйлд голчлон үйлдэгдэж байсан байх 

магадлалтай. Түүнчлэн өндөр уулын бүсийн хадны зураг дахь тэрэгний 

дүрслэлүүдийг аж ахуйн зориулалтаар бус зөвхөн оршуулгын зан үйлд 

хэрэглэгдэж байсантай холбоотойгоор зурагдсан хэмээн Э.Якобсон 

[Jacobson, 2010] үзсэнийг дурдахад илүүдэхгүй бизээ. 


Монгол орны говийн бүсийн хадны зургуудыг ихэвчлэн уул, толгодын 

орой, дэл орчмоор ганц нэгээр нь дүрсэлсэн байх ба наран ээвэр өмнөд 

энгэрт нь нэг дор олон дүрсийг дүрсэлсэн байдаг онцлогтой байна. Мөн 

харьцангуй бага талбайд маш олон тооны, янз янзын хэв маягийн, түүхийн 

олон үед холбогдох хадны зураг төвлөрсөн, зарим тохиолдолд нэг хаданд 

олон янзын дүрсийг бие биен дээр нь давхарлан зурсан, мөн зарим нэг 

дүрсийг олон жилийн турш давхарлан сэргээн зурж байсны ором тодорхой 

байдаг нь хадны зургийг шүтлэг бишрэлийн зан үйлийн дагуу урлан 

сийлж ирснийг харуулна. Монголын говийн бүс нутгаасэртний хүмүүсийн 

шүтлэг бишрэлтэй холбогдолтой зураг, тухайлбал,хүний нүүрний баг, 

нар сарны дүрслэл бусад нутаг дахь зургийг бодвол их тоотой олддог нь 

чулуун зэвсгийн сүүл энеолит, хүрэл зэвсгийн үед энэ бүс нутаг өөрийн 

гэсэн өвөрмөц онцлогтой соёлын нэгэн бүс нутаг байсныг харуулж байна. 

Оршуулгын зан үйлийн сэдэвт зургууд нь соёлын онцлогийнхоо хувьд 

оршуулгын зан үйл, үхэгсдийн ертөнцийг амьд ертөнцийн үргэлжлэл 

болгон харуулснаараа мөнхийн амь, дахин төрөх сүсэг бишрэлийг тусгасан 

гэж үзэж болно. Эдгээр хадны зургаар дамжуулан сүнс бол үхэшгүй 

мөнхийн бөгөөд дахин төрнө гэсэн сүсэг бишрэлээр үхлийн дараах 

ертөнцийн тухай таагүй бодлыг даван туулдаг байсан хүрлийн үеийн 

хүмүүсийн үзэл, эргэцүүллийг ойлгож болохоор байна. 

Иймээс хадны зураг нь зөвхөн бодит байдлын тусгал биш, харин эртний 

хүмүүсийн байгалийн эрхшээлийг даван гарахын тулд өөрсдөө аливааг 

бүтээх, зохицуулах гэсэн үйл ажиллагаа буюу хүнбайгалийн хоорондын 

харилцаа, эрхэлж байсан аж ахуйтай холбоотой үүссэн хүний оюуны 

сэтгэлгээ, шүтлэг бишрэлийн гүн агуулгатай зан үйлийн салшгүй хэсэг 

болох нь тодорхой байна. 

Хадны зургийн дурсгалт газрууд болон түүний ойр орчимд буй булш, 

хиргисүүр, овоо болон янз бүрийн тахил тайлгын ёслол үйлдэж байсан 

байж болох (чулуун хавтан буюу индэр) боломжтой газрууд нь уг дурсгалтай 

ямар нэгэн байдлаар холбогдох магадлалтай учир тухайн үеийн соёлын 

орчныг тодорхойлох боломжтой. Иймээс тэдгээр булш, хиргисүүр болон 

хадны зураг бүхий газрын ойр орчимд археологийн малтлага судалгаа 

хийвэл тодорхой үр дүнд хүрч болох юм. 

130


Резюме: 

Н.Батболд 

СВЯЗЬ НАСКАЛЬНЫХ ИЗОБРАЖЕНИЙ С 

ВЕРОИСПОВЕДОВАНИЕМ И ПОГРЕБАЛЬНЫМИ 

ОБРЯДАМИ ДРЕВНИХ КОЧЕВНИКОВ 

На основании изучения петроглифов гобийского пояса Монголии автор 

выдвигает предположение, что изображения масок, солнца и луны могут 

быть связаны с вероисповедованием древних кочевников, и что в конце 

каменного, в начале бронзового веков на рассматриваемой территории 

существовала своеобразная, местная культура. Кроме того, композиции 

с лошадьми и другими домашними животными, изображенными с двух 

сторон от парных, параллельных прямых линий, которые в основном 

бывают выбиты на специально подготовленных каменных плитах или 

просто на плоских камнях, автор связывает с погребальными обрядами и 

подтверждает свою мысль этнографическими данными. Подобные рисунки, 

в основном, находятся рядом с плиточными могилами, бывают выбиты 

на плитах, из которых сложены стенки или крышки этих погребальных 

сооружений. Кроме того, ареал распространения вышеназванных 

композиций, как нарисованных красками, так и исполненных методом 

выбивки, совпадает с территорией распространения плиточных могил, из 

чего автор статьи выдвинул предположение о принадлежности подобных 

рисунков к культуре плиточных могил. 

Ном зүй 

Амартүвшин, 2002 –Амартүвшин Ч. “Сэлэнгийн” зосон зургийн дүрслэл 

оршуулгын зан үйлтэй холбогдох нь. //Түүхийн сэтгүүл. УбИСийн 

Түүхийн салбарын Эрдэм шинжилгээний бичиг. Т.III, fasc. 2. 

Улаанбаатар, Т. 16-19. 

Батсайхан, 2003 –Батсайхан З. “Сэлэнгийн” хэмээх зосон зургуудыг 

шинээр тайлбарлах нь. //Археологи, антропологи, угсаатан судлал. 

МУИС-ийн НШУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг. № 210(19). 

Улаанбаатар,Т. 34-39. 

Батсайхан, Едилхан, 2006 –Батсайхан З., Едилхан Х. Нүүдлийн мал аж ахуйн 

түүхэнд холбогдох нэгэн зүйл. //Mongolian Journal of Anthropology, 

Archaeology and Ethnology (Official Journal of the National University of 

Mongolia). Vol. 2, No. 1 (254). Ulaanbaatar, Т. 1-9. 

Гантулга, 2004 –Гантулга Ж. Хүрэл, төмрийн түрүү үеийн хадны зургийн 

судалгааны зарим асуудалд (Монголын баруун бүс нутгийн жишээн 

дээр). //Археологийн судлал. Т.II (XXII), fasc. 7. Улаанбаатар, Т. 63-75. 

Доржсүрэн, 1961 - Доржсүрэн Ц. Умард Хүннү. Улаанбаатар, 98 т. 

Доржсүрэн, 2003 –Доржсүрэн Ц. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт 

археологийн шинжилгээ хийсэн нь. УБ., 1958. //Археологийн судалгаа. 

Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл. Улаанбаатар, Т. 109-125. 

131


Дэвлет, 1980 - Дэвлет М.А. Петроглифы Мугур-Саргола. Москва, 271 с. 

Ерөөл-Эрдэнэ, 2004 –Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Гол модны хүннү булшны судалгааны 

зарим үр дүн. //Археологийн судлал. Т. (II) XXII, fasc.8.Улаанбаатар, Т. 

76-109. 

Кубарев нар, 2005 - Кубарев В.Д., Цэвээндорж Д., Якобсон Э. Петроглифы 

Цагаан салаа и Бага-Ойгура (Монгольский Алтай). Новосибирск- 

Улаанбаатар-Юджин, 606 с. 

Мижиддорж, Анхсанаа, 2009 –Мижиддорж Э., Анхсанаа Г. Каменные 

изваяния из местности Хөцөө. //УбИС-ийн Нийгмийн шинжлэх 

ухааны эрдэм шинжилгээний бичиг. №5 (4). Улаанбаатар, Т. 44-48. 

Монголын археологи, 2002 – Монголын археологи. Улаанбаатар, 257 т. 

Мөнх-Очир, 1998 –Мөнх-Очир Д. Сав шим хүн ертөнц ба зурхай. 

Улаанбаатар, 138 т. 

Мэнэс, 1989 – Мэнэс Г. 1989 оны хээрийн шинжилгээний тайлан, эх 

хэрэглэгдэхүүн. //ТХ-ийн Баримтын сан. Фонд-7, данс-3, хн. 22. 

Улаанбаатар. 

Наваан нар, 2009 –Наваан Д., Түмэн Д., Эрдэнэ М., Хатанбаатар Д., Анхсанаа 

Г. “Дорнод Монгол” төслийн хүрээнд 2009 онд хийж гүйцэтгэсэн 

археологийн судалгаа. //Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology 

and Ethnology (Official Journal of the National University of Mongolia). 

Vol. 5, No. 1 (344). Ulaanbaatar, Т. 1-53. 

Окладников, 1968 - Окладников А.П. Лики древнего Амура. Новосибирск. 

Окладникова, 1979 –Окладникова Е.А. Загадочные личины Азии и 

Америки. Новосибирск. 

Отгонбаатар, 2009 –Отгонбаатар Б. Монголчуудын оршуулгын зан үйл 

(XX зуун). Улаанбаатар, 194 т. 

Пүрэв, 2009 –Пүрэв О. Монгол бөөгийн шашин. Улаанбаатар, 394 т. 

Пэрлээ, 1976 –Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь. 


Ринчен, 1945 –Ринчен Б. Соёмбо тэмдэг бол Монголын ард түмний 

тусгаар тогтнолын эрхэм бэлэг тэмдэг мөн. //Шинжлэх ухаан. №9. 


Санжмятав, 1987 –Санжмятав Т. 1987 оны хээрийн шинжилгээний тайлан. 

//АХГБСХ. - Улаанбаатар. 

Санжмятав, 1995 –Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. Улаанбаатар, 104 

т (249 хавсралт зурагтай). 

Сэр-Оджав, 1965 - Сэр-Оджав Н. Монголын Төв, Умард хэсгийг археологийн 

талаар судлан шинжилсэн нь. //Археологийн судлал. Т. IV, fasc. 7. 

Улаанбаатар, Т. 47-68. 

Сэр-Оджав, 1987 - Сэр-Оджав Н. Баянлигийн хадны зураг. Улаанбаатар, Т. 

1-103. 

Төрбат, 2001 –Төрбат Ц. Хүннү булшнаас гарсан үйсэн дээрх тэрэгний 

зураг. //Эрдэм шинжилгээний бичиг. УбИС-ын Нийгмийн ухааны 

факультет. T. II, fasc. 2. Улаанбаатар, Т. 12-24. 

Хойд Тамирын., 2011 – Хойд Тамирын голын сав нутаг дахь буган хөшөө. // 

Монгол Монакогийн хамтарсан археологийн экспедицийн 5 жилийн 

132


ойд зориулсан каталоги. Улаанбаатар, 98 т. 

Цогтбаатар, Гэрэлбадрах, 1997 –Цогтбаатар Б., Гэрэлбадрах Ж. Бударын 

чулууны хадны зураг. //Археологийн судлал. Т.XVII, fasc.5. Улаанбаатар, 

Т. 66-72. 

Цэвээндорж нар, 2004 - Цэвээндорж Д., Цэрэндагва Я., Гүнчинсүрэн Б., 

Гарамжав Д. Жавхлант хайрханы хадны зураг. Улаанбаатар, 313 т. 

Цэвээндорж нар, 2010 –Цэвээндорж Д., Гарамжав Д., Гүнчинсүрэн Б., 

Цэрэндагва Я., Гантулга Ж., Амартүвшин Ч., Мөнхбат Т. Ханбогдын 

хадны зураг. Улаанбаатар, 242 т. 

Энхбат, Даваацэрэн, 2010 –Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг 

дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Дорноговь аймаг. IV дэвтэр. 


Эрдэнэбаатар нар, 1998 –Эрдэнэбаатар Д., Төрбат Ц., Эрдэнэбат У., 

Крюбезы Э., Жискар П.Х., Мюрай П., Хай Л. Бурхан толгойн хүннү 

булшны судалгаа (урьдчилсан үр дүнгээс). //Археологийн судлал. Т. 

XVIII, fasc. 8. Улаанбаатар, Т. 92-108. 

Эрдэнэбат, 2008 –Эрдэнэбат У.. Хахуулын голын хадны зураг. //Археологийн 

судлал. Т. (VI) XXVI, fasc. 3. Улаанбаатар, Т. 32-56. 

Jacobson, 2010 –Jacobson E. But Where are the Dead? Inquiry into the 

Interpretation of Bronze Age Imagery in the Mongolian Altai. // 

International Conference on Petroglyphs Celebrating the 40th Anniversary 

of the Discovery of Korean Petroglyphs. Seoul, P. 148-156. 

盖山林 , 1986- 盖山林 . 阴山岩画 . 北京。(Gai Shanlin. Petroglyphs in the Yinshan 

Mountains.– Beijing)(in English abstr.). 

盖山林 ,1989 - 盖山林 . 烏蘭察布岩畫 . 北京。(GaiShanlin. Petroglyphs in the 

Wulanchabu Grassland.Beijing)(in English abstr.). 

许成 , 卫忠 ., 1993 - 许成 , 卫忠 . 贺兰山石画 . 北京 .(Xu Cheng, Wei Zhong. 

Petroglyphs in the Helanmountains. Beijing)(in English abstr.). 

133


Зураг 1. Хүний нүүрний баг 

1-10 – Өмнөговь, Зүүн хацавч; 11-12 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 13 – Өмнөговь, Ихэр 

гашуун; 14-15 – Өмнөговь, Тогоо хайрхан; 16-24 – Өмнөговь, Жавхлант хайрхан; 

25 – Өмнөговь, Цагаан бухтын гол; 26 – Өмнөговь, Шүүлэнгийн худгийн бичээс; 27 – 

Өмнөговь, Цагаан дэрсний бичигтийн ус. 

Зураг 2. Сүсэг бишрэлийн сэдэвт дүрслэл (нар, нарны бэлгэдэл) 

1 – Баянхонгор, Бичигтийн ам; 2-5 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 6-8 – Өвөрхангай, 

Тэвш уул; 9 – Өмнөговь, Зүүн хацавч; 10-11 – Өмнөговь, Цагаан бухтын гол; 12-47 – 

Өмнөговь, Жавхлант хайрхан 

134


Зураг 3. Нарны дүрслэл 

1-3 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 4-6 – Дундговь, Дэл уул; 7 –Говь-Алтай, Шаахар толгой; 

8-9 – Өмнөговь, Шийр уул; 10-15 – Өвөрхангай, Тэвш уул; 16 – Өмнөговь, Тогоо хайрхан; 

17 – Өмнөговь, Цагаан толгой; 18-19 – Өмнөговь, Зүүн хацавч. 

Зураг 4. Оршуулгын сэдэвт дүрслэл 

1 – Өмнөговь, Далайн дуулга; 2 – Баянхонгор, Бичигтийн ам; 3 - 

Дорноговь, Номт;4 – Дундговь, Дэл уул. 

Зураг 5. Хөцөөгийн хадны зураг 

Зураг 6. Шивэртийн амны дөрвөлжин 

булшны хавтан чулууны зураг 

135


Зураг 7. Баянцагааны хөндийн сийлмэл 

зурагтай чулуу 

Зураг 8. Их тэнгэрийн ам 

Зураг 9. Гачууртын ам 

Зураг 10. Тэмээн чулууны ам 

136






Ц. Болорбат, Б. Бадма-оюу 

БАЯН-ӨЛЗИЙТ УУЛЫН ХАДНЫ ЗОСОН ЗУРАГ 

ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Соёлын Өвийн Төвтэй хамтран 

2008 оны 6 дугаар сард Хэнтий аймгийн нутаг дэвсгэрт орших түүх, 

соёлын үл хөдлөх дурсгалыг бүртгэж, баримтжуулах зорилгоор хээрийн 

шинжилгээний ажил зохион байгуулсан юм 1 . Тус хээрийн шинжилгээний 

анги Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутагт буй түүх, соёлын үл хөдлөх 

дурсгалуудыг бүртгэх явцдаа Баян-Өлзийт хэмээх уулнаа урьд өмнө нь 

мэдэгдээгүй хадны зосон зургийн дурсгалыг илрүүлэн олжээ. 

Баян-Өлзийт уул нь Батноров сумаас Дадал сум орох замд тааралдах 

боловч, Норовлин сумын нутагт оршдог. Энэ уул нь гурван хэсэг шовх 

хаднаас бүрдэх ба урд болон баруун талаар нь цөөн тооны дөрвөлжин 

булш байх ажээ. 

Эдгээр гурван хадны дунд талын зүүн урагш харсан, шаргал өнгийн 

толигор хаднаа улаан зосон зургийн дурсгал бий. Энэхүү толигор, эгц 

хадны төв хэсэгт улаан зосоор дундаа босоо зураастай хоёр сөөлжир чагтан 

тэмдэг дүрсэлсэн байх ба түүний зүүн дээр арай багавтар мөн л нэг дундаа 

босоо зураас бүхий хоёр сөөлжир чагтан тэмдэг дүрсэлсэн байна. Эхний 

дүрсний чанх зүүн талд сүүлээ өргөсөн, босоо урт чихтэй нохойг өмнөх 

дүрснүүдээс илүү өтгөн улаан хүрэн өнгөтэй зосоор урлажээ. Энэхүү 

зосон зураг неолитийн үеийн бусад хадны зургуудаас ялгаатай нь сөөлжир 

чагтан тэмдгийн хамт нохой дүрсэлсэн явдал бөгөөд Монгол нутгаас анх 

удаа олдож байгаагаараа онцлог юм. Эдгээр дүрснүүд нь он цагийн уртад 

нилээд баларч, мэдэгдэх төдий болсон байна. 

Сөөлжир чагтан тэмдэг бүхий зосон зургийн холбогдох он цаг, 

утга санааг судлаачид янз бүрээр тайлбарласаар иржээ. Археологич 

Д.Цэвээндорж энэ төрлийн зосон зургуудыг “Зураагийн улаан хад”- 

ны төрөлд хамааруулж, дэд төрөл болгон авч үзээд неолитын үеэр 

зогсохгүй, харин бүр түүнээс ч өмнө үүссэн байж магадгүй [Цэвээндорж, 

1999: 66] гэж үзсэн бол Я.Цэрэндагва бусад зосон зургийн дурсгалуудтай 

харьцуулан судалсны үндсэн дээр ихэвчлэн агуйн хананд дүрсэлсэн байгаа 

нь неолитын үед холбогдох магадлалтай юм хэмээгээд эртний хүмүүсийн 

ертөнцийг үзэх үзэл, ахуй, сүсэг бишрэлтэй салшгүй холбоотой ба неолит, 

хүрэл зэвсгийн үеийн хүмүүсийн чимэглэх урлагийн гол дүрслэлийн нэг 

1 

Хээрийн шинжилгээний ажилд Ц.Болорбат, Д.Баярхүү (Археологийн Хүрээлэн), Г.Соёл-Эрдэнэ, Б.Даваацэрэн 

(Соёлын Өвийн Төв), Б.Эрдэнэмөнх (жолооч) нар оролцон ажилласан. 

137


болж чадсан төдийгүй, цаашдаа овог, аймгийн тамга болтлоо хөгжсөн 

хэмээгээд зарим судлаачид хүнийг тоймлон дүрсэлсэн дүрс, нарны 

бэлгэдэл хэмээн үздэгийг дурдсан байна [Цэрэндагва, 2004: 31-32]. Харин 

академич А.П.Окладников “Зураагийн улаан хадны зургийн он цаг, соёлын 

хамаарлыг нарийн тодорхойлох боломжгүй юм. Бөө мөргөлийн хөгжингүй 

хэлбэр (бөөгийн хувцас, өмсгөл, хэнгэрэг) нь хүрлийн сүүл, төмрийн 

түрүү үеийн эхэнд буюу НТӨ I мянган жилийн эхэнд, бүр цаашлаад 

Монгол орны умард хэсэгт Хүннү нар гарч ирэх хүртэл үед ч холбогдож 

болох юм” [Окладников, 1981: 81] хэмээгээд сөөлжир чагтан тэмдгийг 

одоогийн Буддын шашны “Ум маани бадмэ хум” гэсэнтэй ойролцоо утга 

бүхий бөөгийн зан үйлийн нууц томъёолсон тэмдэглэгээ байж магадгүй 

гэж үзжээ. Мөн зарим судлаачид энэ төрлийн зурагт буй хүнийг зурсан 

арга барил, түүнтэй нэгэн сэдэв болгон дүрсэлсэн тамга, тэмдгүүдийг 

хүрэл зэвсгийн үед (НТӨ II-I мянган жилд) холбогдуулах саналтай байдаг 

[Санжмятав, 1995: 20]. 

Н.Батболд дан сөөлжир чагтан тэмдэг, босоо зураас бүхий зосон зургууд 

дээд палеолитын үед, хүний дүрстэй хамт болон байгалийн хадан дээр 

дүрслэгдсэн нь неолитын үед, бөөгийн дүрслэл бүхий зургууд нь неолитоос 

хойших үед холбогдож болмоор байна гэсэн санал дэвшүүлээд галыг тахин 

шүтэх зан үйлийг төлөөлүүлсэн утгыг илэрхийлж буй бололтой хэмээжээ 

[Батболд, 2011: 100-103]. 

Монгол нутгаас Өвөрхангайн Их Цоорхойн агуй, Шурангийн бичигт 

улаан хад, Төв аймгийн Зоргол хайрхан, Баянхонгор аймгийн Цагаан агуй, 

Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуй, Увс аймгийн Зураагийн улаан хад, 

Хэнтий аймгийн Бичигт хад зэрэг газраас неолитийн үеийн шүтлэгийг 

илэрхийлэх өвөрмөц зосон зургууд олдоод байгаа юм. Эдгээр хадны зурагт 

ихэвчлэн босоо зураас, чагтан тэмдэг, зуйван дугуй, хагас саран, ац маягийн, 

зуйван дөрвөлжин тэмдэг дүрсүүд болон цөөн хэдэн янгир, салаа оройтой 

малгайтай хүний дүрс зэрэг байдаг юм [Цэвээндорж нар, 2002: 83]. 

Бидний толилуулан буй дундаа босоо зураас бүхий сөөлжир чагтан 

тэмдгийн хамт нохой дүрсэлсэн нь энэ төрлийн зургийн асуудлыг авч 

үзэхэд бас нэгэн чухал баримт болж болох юм. 

Хүнийг оршуулж эхэлсэн үе бол нэг ёсондоо шүтлэгийн хөгжлийн 

эртний үе шат юм. Харин хүнтэй цуг амьтан хийгээд бусад юмс сэлтийг 

хамт оршуулдаг болсон нь шүтлэгийн хамгийн анхны зан үйл байсан байж 

болно. Ийм учир оршуулгын зан үйл нь шүтлэг бишрэлийн олон асуудлыг 

тайлбарлаж болох үндэс билээ. 

Амьтдыг оршуулгын зан үйлд оролцуулж эхэлсэн нь Зүүн Азид 

Байгаль далай орчмын неолитийн үеэс тэргүүлэн нохойтой оршуулгаар 

мэдэгдэж байгаа нь нохой бол шүтлэгийн байр сууринаас ч, зан үйл 

талаас ч анхдагч амьтан гэдгийг нотолно. Ийм шүтлэг болон дагалдах зан 

үйлийг лавшруулан ажиглаж неолитийн үеийн нийгмийн хэв шинжийг 

таамаглаж бас болох юм. Хадны зураг ч мөн бичиг үсгийг орлох эртний 

хүн төрөлхтний дурсгалын хувьд энэ төрлийн судалгаа нь таамаглал 

давамгайлдаг онцлогтой. Иймээс неолитийн үеийн ийм баримтуудыг 

хооронд нь холбож өгвөл боломжийн хариу гарч ирэх нь тодорхой юм. 

138


Оршуулгын зан үйл бол нэг ёсондоо амьдрал, үхлийн хооронд холбоо 

үүсгэх зорилготой зүйл бөгөөд энэ холбоог зан үйл, ёслол тахилгаар 

илэрхийлдэг. Монгол нутгаас олдсон неолитийн үеийн оршуулга нь хүнээ 

цооног нүхэнд суугаа байдлаар оршуулсан байдаг ба цооногийн ханын 

хажуугаар баганын ор болох нүхнүүд, ханз маягийн өргөн урт тавцан 

болоод гал түлж байсан голомтын ором зэрэг тохиолддог юм [Дорж, 1969: 

40]. Мөн хүнийг цусны өнгөтэй зосоор битүү булж хучиж багаж зэвсэг, 

гоёл чимэглэлийн зүйлс дагалдуулж тавьдаг байсан бөгөөд ийм зосоор 

хүний цусыг төлөөлүүлсэн оршуулга Зүүн Өлзийт уулын булшинд мөн 

бий [Цэвээндорж нар, 2002: 82]. 

Чагтан тэмдэг дүрс нь ил гал гаргах арга хэрэгсэл холбон загалмай зуух 

бүтсэнтэй холбоотой байж болох нь монголчуудын тамга зүйн бэлгэдэлд 

уламжлагдан үлджээ. Тухайлбал, дотроо чагттай дөрвөлжин тамга “галын 

өр”-ийг дүрсэлж бэлгэдсэн байдаг бол чагттай туухай тамга нь “гал 

бэлхэн” гэсэн утга бүхий аж [Дулам, 2001: 28]. Эртний монгол язгуурын 

овог аймгуудын дунд чагтан тамга түгээмэл байсан нь гал эрхэмлэдэг 

байсныг харуулж буй. 

Буриад бөөгийн зан үйлд эх модны доор дөрвөн зүгт хусан шаантаг 

шааж зосоор буддаг зан үйл эдүгээ бий бөгөөд үүнийгээ загалмай хэмээн 

нэрлэдэг нь чагтан тэмдэг галын өр илэрхийлдэгийг дахин батлах баримт 

юм [Бадма-Оюу, 2001: 28]. 

Эдгээрээс үзэхэд Баян-Өлзийт уулын хадны зурагт дүрсэлсэн чагтан 

тэмдэг хийгээд нохойн дүрс нь шүтлэг бишрэл хийгээд ямарваа нэг зан 

үйлийг илэрхийлсэн нь тодорхой бөгөөд эртний шүтлэгийн ховор дурсгал 

болов. Оршуулгын зан үйлийн анхдагч амьтан нохой гэдгийг бас дахин 

батлахын зэрэгцээ түүний хажууд чагтан тэмдэгээр гал түлж байсан “өр”- 

ийг тэмдэглэн үлдээсэн зэрэг нь оршуулга болон тахилгын зан үйлийн 

тэмдэглэгээ байх магадлал их байна. 

Summary: 

Ts.Bolorbat, B.Badma-Oyu 

NEW OCHER ROCK PAINTINGS OF 

BAYAN-ULZIIT MOUNTAIN 

In 2008, the joint team from Institute of Archaeology, Mongolian Academy of 

Sciences and Center for Cultural Heritage of Mongolia executed a fieldwork to 

register tangible cultural relics of Khentiy province. The team discovered new 

ocher rock painting at Bayan-Ulziit mountain in Norovlin soum. 

The dog image of Bayan-Ulziit mountain is the first dog of Neolithic period 

in Mongolia and we consider that cross marks reveal the fire heat mark of early 

human. Accordingly Bayan-Ulziit mountain new rock painting thought could 

be funeral or sacrificing sign. 

139


Ном зүй 

Бадма-Оюу, 2001 - Бадма-Оюу Б. Буриад бөөгийн чанар хийх ёсны 

тухай. Studia Ethnologica, Tom.XIII, Fasc.3, Улаанбаатар. 

Батболд, 2011 - Батболд Н. Хадны зосон зураг дахь сөөлжир чагтан 

тэмдгийн утга санааг тайлбарлах нь. Археологийн судлал. Т XXX. Fasc. 

6. Улаанбаатар. 

Дорж, 1969 - Дорж Д. Дорнод Монголын Неолитийн үеийн булш, 

сууц. Шинжлэх ухааны академийн мэдээ, №3, Улаанбаатар. 

Дорж, 2007 - Дорж Д. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн 

эмхэтгэл. Улаанбаатар. 

Дулам, 2001 - Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. Гутгаар дэвтэр: 

Дүрсийн бэлгэдэл зүй, дохио зангааны бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар. 

Окладников, 1978 - Окладников А.П. Из области духовной культуры 

неолитических племен долины Керулена: Ритуальные захоронения 

остатков животных. А.Э.М. Новосибирск. 

Окладников, 1981 - Окладников А.П. Петроглифы Монголии. 

Ленинград. 

Санжмятав, 1995 - Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. 


Таскин, 1964 - Таскин В.С. Тюркские названия домашних животных 

в языке Сюнну. АН.ССР, Крат. Сооб. Института народов Азии, Москва. 

Пэрлээ, 1976 - Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж 

судлах нь. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн 

түүх. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж нар, 2002 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., 

Очирхуяг Ц. Монголын археологийн судалгаа. Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, 2004 - Цэрэндагва Я. Хадны зосон зургийн шинэ 

дурсгал. Studia Archaeologica. Тom.(II) XXII. Fasc. 4. Улаанбаатар. 

140


Зураг 1. Баян-Өлзийт уулын хадны зосон зураг 

141






142 

J. Wright 

GRAMMARS OF DESIGN: TOOLS FOR READING KHIRIGSUURS 

Abstract 

This paper presents a method for quantitative and descriptive studies of variation 

in khirigsuur form. It offers tools for a diachronic approach to individual 

monuments, groups of monuments and the construction of landscape. Central 

to this method is the study of the ground level features around khirigsuurs. The 

methods and terms used here include measuring the footprints of mounds to 

compare monument scale and labor. Measuring enclosed areas as a measure 

of inclusiveness and exclusiveness of the khirigsuur’s surroundings. And the 

use of a typology of additive parts to study form and organization of ground 

level features. This is different from a typology of final form, the usual method 

of recording monuments. Key characteristics of khirigsuurs are measure of 

elaboration, the division of spaces around khirigsuurs and the characteristics of 

anchor monuments in groups of khirigsuurs. 

Khirigsuurs are frequently the center points in the study of the Bronze Age in 

Mongolia. This study aims to take the first steps towards discussing Khirigsuurs 

as monuments in their own context by offering an analytical approach that distills 

a raw data set into an analytically structured data set that can be organized 

and studied with an emphasis on activity surrounding the structures themselves 

and that in turn facilitate the study of the social organization surrounding the 

construction and use of khirigsuurs. The basic approach here is one of a ‘grammar 

of design’[see Deetz, 1977; Johnson, 2002] the idea that design elements of 

khirigsuurs were individually recognized and meaningful to the builders and 

users of the monuments. This common language of design accounts for the similarity 

of monuments over large areas of Mongolia. 

While khirigsuurs are highly variable in form, they share common core elements 

including a central a mound of stones and a surrounding array of ground 

level stone alignments and features, including pavement areas outside the fences, 

circular alignments mirroring their central mounds, entrances or extended 

arms that penetrate the fence, mounds or standing stones at the corners of 

their surrounding fences, slab burials integrated into the khirigsuur, and satellite 

mounds (table 1). Khirigsuurs vary in scale of construction, the pattern 

of ground level features, and in the size of the stones used in their structures,


which range from large cobbles to boulders. Most mounds are around 10 meters 

in diameter, but larger examples can reach tens of meters in diameter and several 

meters in height. Arrays of ground level features can reach 1 or 2 hectares in 

area, but most are not larger than a few hundred square meters. 

Excavations of khirigsuurs reveals that they are built with internal structures 

within the stone mounds, the time and labor needed to disassemble a khirigsuur 

demonstrates that the construction of the great majority of them do not require 

a very large labor force to haul and pile stones. Finally, the regular pattern of 

construction and layout suggest that there is a certain amount of construction 

know-how that must go into laying out and building them [Erdelyi et al., 1967; 

Erdenebaatar, 2002; Takahama, Hayashi, 2003; Takahama et al., 2004; Torbat et 

al., 2003; Fitzhugh, 2009; Kovalev, Erdenebaatar, 2009] 

Khirigsuurs do not occur in isolation, the majority of them are found in complexes 

of multiple khirigsuurs and other monuments. Complexes range from 

only two mounds up to dozens of closely arranged structures spread over many 

hectares. Individual monuments within complexes are highly variable in size 

and ground level features when compared even to their closest neighbors. The 

distribution of monumental complexes transforms inhabited spaces through 

their constant visible presence. For example, for a knowledgeable observer, a 

khirigsuur line in the centre of a valley is both ‘monumental’ (large, impressive 

and demonstrative of an ability to move stone) and ‘memorial’ (evocative of the 

construction and use of the structures). 

Monumental traditions in Northeast Asia 

Khirigsuurs are an example of a widespread and general monumental tradition 

that can be found throughout Northeast Asia during the 4th to 1st millennium 

BC. There are not necessarily direct relationships between the builders 

or innovators of different specific regional monumental traditions. Examples of 

these monumental phenomena include the square within circle shaped burial 

monuments of the Siberian Early Bronze Age Afanasevo culture (3700-2300 

BC) in the Altai and the upper Yenisei valley [Askarov et al., 1992; Dergachev, 

1989; Grsdorf at al., 2001; Kiselev, 1951; Semyonov, 1983; Legrand, 2006]. In the 

Tarim Basin the wood and stone monuments of Gumougu or Xiaohe are attributed 

to 3rd millennium BC Neolithic or Early Bronze Age nomadic pastoralists 

[Debaine-Francfort, 1988; Jia et al., 2009]. The forested steppe of Northeast China 

has exam-ples of the monumental tradition of the early Neolithic Hongshan 

culture (4700–2900 BC)[Barnes, Guo, 1996; Guo, 1995]. In peninsular Asia the 

megalithic ‘dolmens’ of Korea and Japan [Barnes, 1993; Kim, 2004a; Kim, 2004b; 

Morse, 1880; Nelson, 1993] are mortuary monuments of the Early Neolithic to 

the Early Bronze Age. The stone circles of Northern Honshu, dating from the 

Middle and late Jomon period (3000–1000 BC) are interpreted as central points 

that served as foci for community activities in the cultural landscape of complex, 

semi-sedentary hunter-gatherers [Kodama, 2003]. 

143


Approaches to Khirigsuurs 

‘‘In addition to those with angular fences, we commonly find circular fences, 

too. Frequently various shaped fences are found within one cemetery. Most of 

them have been plundered. This fact, together with their great size, raises difficulties 

when studying them. Lacking the proper means we could not excavate 

the mound. We did, however, examine an angular stone pile right next to it. 

Under it we found only the scapula of a horse... Several kereksurs [sic] were 

examined in other places but the results were quite insignificant’’ [Erdélyi et., 

1967: 362]. 

Khirigsuurs are frequently approached as if they were burial mounds containing 

material remains. This approach has developed from studies of the 

kurgans of the Eurasian Steppe [Cugunov et al., 2003; Gimbutas, 1997; Jettmar, 

1967; Kiselev, 1951; Shishlina, Hiebert, 1998]. Khirigsuurs have many similarities 

with kurgan mounds; they are seen as being associated with mobile pastoralists, 

many are similar in size, and are organized in complexes. However, they differ 

in their contents, internal architecture, and external appearance and in the presence 

of ground level features. These differences have led to khirigsuurs being, 

perhaps more correctly, described as ‘altars’ by some researchers [Belinskij et al., 

2000; Jacobson, 1993; Tsybiktarov, 1995]. 

Erdélyi’s experience excavating Khirigsuurs [Erdélyi et., 1967] (above) is a typical 

one, they are fascinating structures, but generally unproductive in terms of 

archaeological remains found within them. Over the past decade, scholars have 

approached Khirigsuurs in different ways, Takahama’s excavations in Northern 

Mongolia have revealed the detailed construction plans and multi-phase 

building of Khirigsuur sites [Takahama, Hayashi, 2003; Takahama et al., 2004; 

Tsybiktarov, 1995,1998]. Tsybiktarov has studied Khirigsuurs throughout the 

eastern Altai, Tuva and Buryatia. He identifies those of them that contained human 

remains as the burials of high status individuals of the 2nd–1st millennium 

BC and contends that this elite were members of a population that migrated into 

Tuva, Buryatia and Northern Mongolia replacing the existing population, who 

used a different burial form. D. Erdenebaatar [1992, 2002, Kovalev, Erdenebaatar, 

2009] has worked extensively on Bronze Age mortuary complexes in northern 

and western Mongolia and sees Khirigsuurs as a component of the a mortuary 

monumental system which contains several types of monuments. Houle [2009] 

focused on the central locations of major khirigsuur monuments and see those 

places as locations where the power of individual leaders can be demonstrated 

through the mobilization of labor and the control of other resources. Recent excavations 

in northern Mongolia [Frohlich et al., 2009] have found that particular 

forms of khirigsuurs to consistently contain simple unadorned burials. 

A central trend to most of these studies it that they focus on the central 

mounds of khirigsuurs. I content that it is the surface features of khirigsuurs that 

are a critical part of understanding those monuments. The presence of variable 

ground level features are used both to define khirigsuurs as a class of archaeological 

feature and in attempts to categorize them chronologically, to define 

them as burials, to understand their ideological context, or to provide markers 

144


identifying who built the khirigsuurs [cf. Tsybiktarov, 1995]. It is the study of 

these ground level features that form the central aspect of this paper. 

Approaches to Monuments 

A monument is a structure that embodies a set of practices and serves as a 

constant reminder of the events that surround its construction [Bradley, 1993: 

3-6]. Their spatial organization and structure, arrangements into groups, inter-visibility, 

requirements for labor organization, positioning in relation to productive 

territory, and so on make them defining features of the local landscape. 

Monuments are also able to draw people into a community of common experience 

whether or not all members of that community are physically present at 

the monumental site [e.g. Basso, 1996]. Socially, monuments and monumental 

landscapes are concepts of order that provide an external reminder of past activities 

and individuals. 

The backdrop to this study of khirigsuurs as monuments is the study of megalithic 

monuments in northwestern Europe; those enduring structures have 

great charismatic value and often form the lynchpins of discussions about society 

in the Neolithic and Bronze Age of Europe. Many avenues have been used 

to approach the study of monuments here: They have been analyzed as manifestations 

of social structure and the territories of groups [Renfrew, 1976; 1979], 

or as measures of a leader’s ability to organize labor, and therefore a measure 

of the scale of the group or polity that they rule [Renfrew, 1973]. Many varieties 

of monumental features have been seen as constructions that create and reflect 

organization in social systems that go beyond hierarchy into alternate realms 

of social space [Llobera, 1996; Tilley, 1993]. Monuments have been interpreted 

as the tangible remains of social experiences and social strategies [Barrett, 1994; 

Bradley, 2002; Fraser, 1998; Thomas, 1993]. Others have sought to bring strategies 

and experiences back to life by studying monumental sites and landscapes 

for their visual and theatrical potential and as repetitions and refractions of other 

aspects of material culture [Brück, 2005; Llobera, 2001; Richards, 1996; Tilley, 

1994]. And finally, monuments in a chronological sequence can provide large 

and tangible examples of transformations in a society, of changing perceptions, 

and new uses of space by detailing diachronic change in the monumental record 

over long periods of time and comparing reuse, remodeling and abandonment 

of monuments to the transformation of monumental landscapes through time 

[Bradley, 1993; Bradley, 1998; Braithwaite, 1984; Hildebrand et al., 2011; Brück 

2000]. It is through these active interactions, and shifting meanings, that these 

places and the surrounding landscapes become inhabited and multi-temporal in 

the fullest sense [Bakhtin, 1981; Cresswell, 2004; Ingold, 1993]. 

This study of Khirigsuurs is both inspired by and founded on the analysis 

of the monuments of Europe. I view monuments as places in a landscape filled 

with contextual meaning, memory, and tradition, what Bradley [1993: 127] describes 

as the ‘‘mental world’’ of monuments. Khirigsuurs themselves can be 

approached as the tangible remains of social strategies. These structures provide 

stages for human activity and they are themselves staged against natural geo- 

145


logical and topographic backdrops. Their durability over time and frequency 

of occurrence in the landscape mean that any individual’s experience of space 

and place would be structured by their experience of the monuments; the monuments 

in turn provide a comprehensible way for people to express concepts 

of order to one another. Those who were knowledgeable about the vocabulary 

of the monuments can communicate complex information, creating the potential 

for contributions to the monumental dialogue [Fleming, 1973; Glassie, 1975; 

Jackson, Wright, 2014; Lewis et al., 1998; Wright, 2007]. 

Small monuments 

Many studies of monuments consider mainly large-scale constructions. The 

vast majority of Khirigsuurs are relatively small when compared to the classic 

monuments of Europe. To set the stage for the study that follows I would like to 

draw attention to approaches to small monuments. The key aspect of the study 

of small monuments is the way that they define space and activity in the immediate 

area around them. Their theatrical potential as locales for activity, backdrops 

and stages [Larsson, 1992; Fraser, 1998; Inomata, Coben, 2006] along with 

how they create sight lines and visual blocks within complexes of monuments as 

well as directing movement and bringing the scale of the experience of a larger 

complex of monuments down to a human scale [Barrett, 1994; Fraser, 1998] are 

essential elements of the interpretation of activity around small monuments. 

Unlike a site such as a major earthwork or stone circle, small monuments do 

not actively or completely restrict space or movement. Small monuments can 

function as organizing frameworks, stages for activity or sighting points in the 

landscape but because of their small scale these functions are consensual and 

actively accepted by people using the monument. Small monuments can invite 

those with special knowledge to participate in special activities around them. 

They can be a fertile ground for small group organization, a stage for local leaders 

and a catalyst for experience and memory. 

An example of such a small monument in use can be seen in figure 1, an overhead 

sketch of a ritual in progress around a modern ovoo in Northern Mongolia. 

The mound and its surrounding features create a framework for organizing activity 

and identifying categories of people; a felt carpet rolled out on the ground 

forms the central axis and the mound creates a backdrop to the ritual. There are 

obvious identifiable categories of people involved at the event, the skilled shaman 

stands at the head of the felt carpet, people making requests of him sit on 

the carpet or wait at its base (to the south). The shaman’s assistants, with a box 

of shamanic tools, are to the west. The crowd of spectators is mostly to the east. 

Horses, carts and motorcycles (not shown) are waiting to the south and east. 

Arrows show the direction of movement of the participating crowd during the 

initial phase of the ritual. This event made use of an existing mound, standing 

at a frequently used pass. For the ritual, spaces were created by the addition of 

the felt carpet, the pre-ritual circumambulation of the mound and carpet, and 

the places where spectators and supplicants stood. When the ritual was over, 

the carpet was rolled up, the shaman rode away on his motorcycle, and only the 

146


mound remained. 

A New Approach to Khirigsuurs 

If we approach Khirigsuurs with as places for social action in mind, their 

critical components are the ground level features around them. These identify 

Khirigsuurs as archaeological artifacts today, offer tantalizing hints of systematic 

construction and planning when they were originally built, and provide 

individual identity to the monuments themselves. Ground level features serve 

to focus and organize space around the central mounds of khirigsuurs and thus 

create and define social space around the monuments, define their forms and 

position them in their settings. 

In order to study Khirigsuurs as monuments and structures that are more 

than burial mounds an approach which looks at the possible associated group 

sizes, labor, changes through time, social space and strategies that surrounded 

khirigsuurs is needed. This approach concentrates on examining the forms, sizes 

and change in structures of the surface remains and ground level features of 

khirigsuurs in order to provide consistent; flexible and complete comparison 

between individual khirigsuurs, clusters of monuments and different regions 

where khirigsuurs are found. The two primary avenues that will be used here 

are first, to examine encompassed areas—the footprints and enclosed areas— 

of the monuments as a measure of the scale of construction and activities that 

could take place around a khirigsuur. The second is to build a flexible typology 

of additive parts that can classify different components and configurations of 

Khirigsuurs in order to define types of monuments and compare one to another. 

Footprints 

The amount of labor that is used to build large monuments has long been a 

measure of the number of people that the group who built them was capable of 

mobilizing. Studies of this sort usually use the volume of construction as a measure 

of labor used to build a structure [Jeter, 1984; Renfrew, 1979]. Khirigsuurs 

are not particularly suited to studies of the volume of rocks used in their construction 

for two reasons, first their mounds—the largest part of them—are often 

collapsed, broken apart, dug into, or stone-robbed which makes measuring 

their height and volume difficult and no matter how elaborate the ground-level 

features of a khirigsuur, most of the stone is in the central mound because the 

ground level features are usually only small piles or alignments of single stones. 

Therefore, instead of volume I have chosen to use the area of the footprint of the 

mounds. These data are accessible for all but the most disrupted Khirigsuurs 

and extant Khirigsuur intact mounds tend to have a standard flat-topped geometry, 

in which volume is a simple function of base area. This makes the mound 

footprint a roughly relative measure to a volume measure. 

147


Enclosure areas 

In addition to the area of Khirigsuur mounds themselves, the area enclosed 

by the khirigsuur’s surrounding fence can be used in comparison to the footprint 

to understand general design rules for the monuments and as an abstract 

measure of the relation of people to the monuments. In this case, enclosed area 

is both an abstract measure the potential inclusiveness of the monument by offering 

a value for how many people could fit inside the monumental boundary, 

and its exclusiveness by describing how far away observers might stand from 

the central mound and how far they might travel to reach it from the edge of the 

khirigsuur’s surrounding features. 

Typology of additive parts 

The most common characteristics of Khirigsuurs are their mounds and the 

enclosure that surrounds them; beyond that ground level features are quite variable. 

There are many possible variations both in the types of components and the 

orientation and position of those components. This even without taking into account 

that they can be seen to overlap one another, be modified to fit in whatever 

open space there is, to be started and abandoned to be restarted in a different 

alignment and so on. Ground-level features would have spatially and socially 

oriented anyone who can ‘read’ the instructions written in their layouts— where 

to stand, how to approach the monument, whom to stand alongside and so on. 

The monumentally literate are able both to act properly from within its space 

[see also Brown, 2001; Jackson, Wright, 2014], and to be oriented by the position 

of the monument among other people and within the natural world. The systematic 

reproduction of these patterns on different monuments and in different 

regions suggests that each of these elements of monumental vocabulary had a 

particular meaning and function to the builders of the monuments. 

Form has long been the dominant element of the typological study of khirigsuurs, 

Tsybiktarov’s [1995] nine types, Frolich et al.’s [2009] three classes, 

and Houle’s [2009] two tiers are all different typologies of khirigsuur form. Unlike 

other Khirigsuur typologies, which have been typologies of final form, the 

scheme presented here is a typology of component parts. It is designed to allow 

for a flexible selection of final forms from a population of monuments and to 

document and compare the appearance of particular components of khirigsuur 

ground level features within a group of khirigsuurs. 

Making a typology of khirigsuurs based on their components allows us to 

study them as dynamic monuments that are in process and being used and 

changed. The basic vocabulary of parts used in this study is shown in table 1. 

This is by no means an complete list of every possible feature, it includes the 

ones that appeared in the lower Egiin Gol. The approach used here concentrates 

on identifying and organizing the ground level features around a khirigsuur in 

order to understand how space around it was divided and used, which particular 

components are common, which are rare, which co-occur with one another, 

and possible paths along which the forms of the monuments can change and 

develop. Here I present three complementary ways to do this: 

148


1) Counts of elaborations. Here, we will consider all elaborations as equally 

important and as a measure of the intensity and complexity of the use of the 

monuments. To make a comparison between monuments one can simply add 

up the number of types of reoccurring elaborations in the study area that are 

present at any particular khirigsuur in the study area. This provides a quantitative 

general comparison between groups of monuments and a measure for 

levels of elaboration. 

2) Sets of ground level features, it is clear that there are common ground 

level features and uncommon ones. Fences and satellite mounds are almost universal, 

while empty second circles within the fences of monuments are rare. By 

systematically identifying the common sets and rarer types we can see if there 

are particular patterns of ground level features that can be studied further. 

3) Contexts of rare types, finally we can ask what is the larger context of rare 

types of ground-level features? What is their orientation, the size of mounds 

and enclosures that they are associated with? This tool allows us to look for 

hierarchies and categories among monuments as a whole. 

An Example 

For examples I turn now to two intensively surveyed regions and the groups 

of khirigsuurs that they contain. The Egiin Gol Survey (EGS) was an intensive, 

full coverage survey of the lower Egiin Gol valley in Bulgan Aimag that 

took place between 1997 and 2002 [Honeychurch et al., 2007; Torbat et al., 2003; 

Wright et al., forthcoming]. This survey recorded 238 khirigsuurs and an additional 

138 similar mound features without elaboration. The Baga Gazaryn Chuluu 

survey took place between 2003 and 2006 and recorded 329 khirigsuurs and 

analysis is ongoing. These datasets allow me to provide examples of khirigsuur 

scale and typology. 

Footprints and Enclosure areas 

See table 2 for the general characteristics of the footprints and enclosed areas 

of khirigsuurs in the two study areas. There is significant relationship between 

mound footprint and enclosed area (figure 2). What this suggest is that there 

is a design model for the scale of a khirigsuur monument in both these areas; 

in short, fences relate to mounds. This in itself is not surprising. If the footprint 

of a khirigsuur is related to the number of people involved in activities 

around it, then we see here that there is not a great variation in the group sizes 

involved with most monuments. Though there is a significant relationship between 

mound and enclosed area there are many exceptions (figure 2). There 

are outliers in both footprint and enclosed areas and the largest mounds do not 

have the largest enclosed areas. There are a few exceptionally large monuments 

in both study areas. In general, these have over 150 m2mound footprints and 750 

m2of enclosed area. The pattern of relatively few large khirigsuurs can also be 

seen in Hovsgol Aimag [Frohlich et al., 2009] 

Elaboration 

In each study region many hundreds of design elements were recorded (EGS 

149


n=753, BGC n=826) for the khirigsuurs recorded by the surveys. Overall, khirigsuurs 

in the two survey areas are generally equally elaborate. There are 2.4 ± 

0.8 (n = 232) types of features per monument in Egiin Gol, while at Baga Gazaryn 

Chuluu the number is 2.4 ± 1.1 (n = 329). Fences and satellites are by far the most 

common elaborations. Baga Gazaryn Chuluu has a wider range of variation in 

the number of types of elaborating features, with the most elaborate structures 

having six types of features, compared to five in Egiin Gol monuments. 

The relationship between khirigsuur size and elaboration is shown in figure 

2. The most elaborate monuments occur at all size ranges, larger monuments 

are not necessarily the most intensively elaborated. An analysis of the ground 

level features of the Egiin Gol khirigsuurs and mounds [Wright, 2006] identifies 

three general groups of individual mound monuments; first, simple mounds 

or mounds with a single satellite; second, khirigsuurs with only a surrounding 

fence of any shape and sometimes a single satellite; and finally elaborate khirigsuurs 

with complex ground level features and many satellites. It is to these 

elaborate monuments that I turn next. 

Elaborate Khirigsuurs 

At this point I would like to focus on the khirigsuurs with complex ground 

level features (for example figure 3). These are significantly different in size from 

the non-elaborate examples, but the trends seen in their footprint measurements 

are much the same as the entire population. It is by looking at the forms and division 

of space in the elaborate monuments that we have a key to understanding 

the same dimensions of the simple ones. Elaborate khirigsuurs include almost 

every khirigsuur with rarer ground level features such as arms, spokes, porches 

and negative circles. These examples are referred to here as internally elaborate 

khirigsuurs because most of their variability is inside their surrounding fence. 

Externally elaborate khirigsuurs are, in the case of the Egiin Gol sample, those 

with 11 or more satellites (a value based on the 1 standard deviation range of the 

satellite count for the entire survey) or other large ground level features outside 

of their fence. There are 13 examples of this type. There are 6 examples that fall 

in both categories. 

Figure 4 shows sketch plans of the best preserved of the internally elaborate 

khirigsuurs in the lower Egiin Gol. What we see here is great variability, but also 

patterns and common elements between the monuments: Circular surrounding 

fences or quadrilateral fences with corners oriented toward the cardinal points 

predominate, a pattern which immediately sets these monuments apart from 

the majority of khirigsuurs with their cardinally aligned quadrilateral fences. 

The arms and porches of the monuments repeatedly define passageways between 

the fence and the mounds and delineate areas in which specific activities 

could have taken place. Looking at these monuments in terms of divided and 

enclosed spaces (based loosely on Hillier and Hanson 1984), these more elaborate 

khirigsuur structures contain at least three defined spaces as opposed to a 

simple mound and fence khirigsuur which has only two spaces—that between 

the fence and the mound and the mound itself. We see examples here with up 

150


to five distinct spaces (EGS 027A). Only short ridges of stone define these spaces 

and these would have had no ability to keep anything out. Space around the 

monuments would have been divided by the consent of those moving around 

the mound. 

Internally elaborate khirigsuurs in the lower Egiin Gol are not systematic designs 

on the ground; they are organic and irregular. When we look at the externally 

elaborate monuments, however, another pattern is obvious (figure 5). 

Externally elaborate khirigsuurs have arrays of ground level features outside of 

their surrounding fences. The most common features are satellite mounds, which 

frequently cover purposeful burials of animal remains (Allard, 2006, Takahama, 

Hayashi 2003). In some examples these were arranged in a very orderly fashion 

suggesting a systematic scheme for their construction. Other external features 

include pavements of stones, extra partial fences or larger rings and subsidiary 

mounds. As a whole, these external features might demonstrate that their builders 

had less concern with the divided spaces around khirigsuur mounds and 

more interest in the relation of whole monuments to the surrounding landscape. 

Most of the externally elaborate khirigsuurs in the Lower Egiin Gol are very 

regularly organized, and contain no extra interior divisions (EGS 120, EGS 381, 

EGS 419A, EGS 397 in figure 5 are examples). But there are those that are both 

externally and internally elaborated, these have much less organized external 

features (EGS 027 or EGS 244i - see also figure 3). The multiple arcs of the khirigsuurs 

at EGS 244 and the elaborate double mound site of EGS 148 compared 

to the simple double mound site of EGS 371 suggest organic additions of ground 

level features into the available spaces rather than a single phase of organized 

building. 

This brief discussion of the khirigsuurs of the lower Egiin Gol has revealed 

several patterns in the monuments and their distribution. First, similarity in 

scale and number of people involved in the construction and use of khirigsuurs 

was generally consistent throughout the period of the construction and primary 

use. Second, similar configurations and arrangements of ground level features 

in the same complexes or at sites within a few kilometers of each other suggest 

that people returned to the same area and built new monuments. Third, there is 

a pattern of two distinctive types of elaborate khirigsuurs. One is very orderly, 

and one is less systematic and more irregular in configuration. Because it is difficult 

to see these two patterns so close in space as similar monuments used in 

distinctly different ways, it is most likely that these are chronological variations 

related to transformations in social organization and ritual activities. 

Finally, it can be seen that the internal elaboration of ground level features is 

variable, but the core component features themselves are very similar over all. 

This suggests that there is a ‘grammar of design’ [Deetz, 1977; Johnson, 2002] for 

the construction of khirigsuurs, but the language of that grammar remains unclear 

at the present time. What can be said is that practices and actions grouped 

people into identifiable categories, and that activities around khirigsuurs did 

not happen only once or under a single organized direction. Monuments and 

complexes were re-visited and modified. 

151


Simple Khirigsuurs 

This study has concentrated on a small portion of the population of khirigsuurs 

ignoring both the majority of monuments— simple khirigsuurs made 

up of only a mound and a surrounding fence—and the relations of monuments 

to one another in complexes of khirigsuurs. These two important aspects of the 

khirigsuur tradition are both related to the growth and use of elaborate khirigsuurs. 

If elaborate khirigsuurs show evidence of divided space, the possibility 

of organized activities around them and some revisiting a simpler version of 

these processes should be in action around simpler Khirigsuurs. Each smaller 

monument will have had its own contained history of construction and use, but 

they are perhaps witness to less complex movements, smaller on the ground 

actions and maybe only a single episode of use. 

What gives a simple monument presence, and its associated activities lasting 

effect, is its place in a complex of other monuments. Khirigsuurs are rarely 

found alone and are most commonly found in complexes of monuments including 

other khirigsuurs. Most large clusters of monuments have a large elaborate 

monument as its ‘anchor’ and a constellation of less elaborate ones around it 

(figure 6 see also figure 3). The relation of simple and complex khirigsuurs helps 

the understanding the development of khirigsuur complexes. Because single 

elaborate khirigsuurs alone in the landscape are very rare, the growth of elaboration 

around a monument and the growth of a cluster of khirigsuurs must go 

hand-in-hand. This process mirrors the growth of an elaborate khirigsuur itself, 

and echoes the divisions of time and space that surround a single monument. A 

complex of khirigsuurs is visited and re-visited to add additional monuments, 

ground level features and satellites. New additions are built against the backdrop 

of other khirigsuurs, other intervisible complexes and striking natural features. 

As structures are added to the complex the space of the complex becomes 

focused and segmented and the complex of monuments becomes a monument 

in itself. 

152 

Conclusions 

The methods and terminology used in this study are a flexible, scalable and 

regionally transferable tool kit. The simple quantitative measures of khirigsuur 

footprint and enclosed area provide a comparative measure between groups and 

regions of khirigsuurs. The typology of additive parts is flexible, it allows for 

cross-regional studies of particular components and makes possible the study of 

emergent types out of a khirigsuur population of any size and complexity. The 

examples used here are the two broad categories of elaborate monuments, but a 

far more detailed division into smaller type groups would have been possible. 

Finally, this study touches upon monumental complexes, their locations in the 

landscape and their anchor monuments—the critical final parts of any analysis 

of Khirigsuur sites. 

The quantitative comparison between the khirigsuurs of two intensively


studied areas has shown a similarity in the range of khirigsuurs between two areas 

with different environments and archaeological trajectories. During the period 

of khirigsuur construction, the lower Egiin Gol and Baga Gazaryn Chuluu 

seem to have shared a common grammar of monumental design, similar group 

sizes and common social structures. By highlighting two axes of variation, size 

and elaboration, we see that in both study areas three is little relationship between 

the scale of a monument and the intensity and elaboration of its use and 

that monuments at which the most enduring and complex social relations were 

enacted were not necessarily the largest ones. And that those most elaborate 

monuments are themselves highly variable assemblages of similar components, 

which suggests underlying purposeful choices made during the construction 

and use of those khirigsuurs. 

The variation in the external form of khirigsuurs constituted a visible monumental 

vocabulary accessible to and readable by builders, regular users, and 

visitors to the sites. The monuments also structured landscapes through their 

locations in visible and accessible areas choreographing movement and directing 

views around and towards them. It does not appear that khirigsuurs in any 

region that contain human remains are any different on the surface than those 

that do not. For this reason, I argue that khirigsuurs were primarily monuments 

that provided places for the living to demonstrate and maintain social 

difference, but they also brought communities together as participants and audience 

through their construction and use by groups of people. 

Товч агуулга: 

Ж.Врайт 

ЗАГВАРЫН ТАЙЛАЛ: ХИРГИСҮҮРҮҮДИЙГ ТАЙЛЖ 

УНШИХ ХЭРЭГСЛҮҮД 

Энэхүү өгүүлэлд хиргисүүрийн хэлбэр, төрлийг тоон болон 

тодорхойлолтын судалгааны арга зүйгээр хэрхэн судлах талаар өгүүлжээ. 

Мөн ганц эсвэл бүлэг дурсгалууд болон газар зүйн онцлогийг тодорхойлох 

хөгжил зүйн аргуудыг санал болгохоос гадна хиргисүүрийг хүрээлсэн 

дагуул байгууламжууд нь тус судалгааны арга зүйн чухал хэсэг хэмээн 

үзсэн байна. Өгүүлэлд ашигласан нэр томъёо болон арга зүйн гаргалгаа 

нь хиргисүүрийн чулуун овгор дараасын хэмжээ бол тухайн дурсгалын 

далайц болон түүнийг босгоход шаардагдсан хөдөлмөрийг тодорхойлох 

нэг үзүүлэлт болохыг хэлж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн хиргисүүрийг 

хэмжилт хийх үндсэн арга зүйгээс гадна түүний ур хийц, байгууламжуудын 

хоорондох зай, бүлэг хиргисүүрийн онцгой байгууламж зэрэг шинжүүдийг 

судалгааны үндсэн өгөгдөл болгон ашигласан байна. 

153


154 

References Cited 

Allard, 2006 - Allard F. “Monumentality, pastoralism, mobility and power in 

the Bronze Age of central Mongolia.” New Research Directions in Eurasian 

Steppe Archaeology: The emergence of complex societies in the third to 

first millenia BCE, University of Pittsburg. 

Askarov, 1992 - Askarov A., Volkov V., Ser-Odjav N. “Pastoral and nomadic 

tribes at the beginning of the first Millennium B.C.,” in History of Civilizations 

of Central Asia, Volume I, The dawn of civilization: earliest times 

to 700 B.C. Edited by A.H.Dani and V. M. Masson, pp. 459-472: UNESCO 

publishing. 

Bakhtin, 1981 - Bakhtin M. M. The Dialogic Imagination: four essays. Austin: 

University of Texas Press. 

Barnes, 1993 - Barnes, G. L. China, Korea and Japan: The Rise of Civilzation in 

East Asia. Thames & Hudson. 

Barnes, Guo, 1996 - Barnes G., Guo D. Ritual landscape of ‘Boar Mountain’ Basin: 

the Niuheliang site complex of north-eastern China. World archaeology 

28: 209-219. 

Basso, 1996 - Basso K. H. “Wisdom Sits in Places, Notes on a Western Apache 

Landscape,” in Senses of Place. Edited by S. Feld and K. H. Basso, pp. 53- 

90. Santa Fe: School of American Research. 

Barrett, 1994 - Barrett J. C. Fragments from Antiquity, an archaeology of social 

life in Britain, 2900-1200 BC. Social Archaeology. Oxford: Blackwell. 

Barrett, 1996 - Barrett J. C. “The Living, the Dead and the Ancestors: Neolithic 

and Early Bronze Age Mortuary Practices,” in Contemporary Archaeology 

in Theory. Edited by R. Preucel and I. Hodder, pp. 394-412: Blackwell. 

Belinskij et al., 2000 - Belinskij A., Kalmykov A., Korenevskij S., Hдrke H. The 

Ipatovo Kurgan on the North Caucasian Steppe (Russia). Antiquity 74: 773- 

4. 

Bradley, 1993 - Bradley R. Altering the Earth, The origins of monuments in Britain 

and continental Europe. Vol. Number 8. Society of Antiquaries of Scotland 

Monograph Series. Edinburgh. 

Bradley, 1998 - Bradley R. The Significance of Monuments, On the shaping of 

human experience in Neolithic and Bronze Age Europe: Routledge.Bradley, 

2002 - Bradley R. The Past in Prehistoric Societies: Routledge. 

Braithwaite, 1984 - Braithwaite M. “Ritual and prestige in the prehistory of Wessex 

c. 2,200-1,400 BC: A new dimension to the archaeological evidence,” 

in Ideology, Power and Prehistory, New Directions in Archaeology. Edited 

by D. Miller and C. Tilley, pp. 93-110. Cambridge: Cambridge University 

Press. 

Brown, 2001 - Brown B. Thing Theory. Critical Inquiry 28: 1-22. 

Brück, 2000 - Brück J. Settlement, landscape and social identity: the Early-Middle 

Bronze Age transition in Wessex, Sussex and the Thames Valley. Oxford 

Journal of Archaeology 19: 273-300. 

Brück, 2005 - Brück J. Experiencing the past? The development of phenome-


nological archaeology in British Prehistory. Archaeological Dialogues 12: 

45-72. 

Cresswell, 2004 - Cresswell T. Place: a short introduction. Malden, MA: Blackwell.Cugunov, 

2003 - Cugunov K. V., Parzinger H., Nagler A. Der skythische 

Fьrstengrabhьgel von Arzan 2 in Tuva, Vorbericht der russisch-deutschen 

Ausgrabungen 2000-2003. Eurasia Antiqua 9: 113-162. 

Debaine-Francfort, 1998 - Debaine-Francfort C. Archйologie du Xinjiang des 

origines aux Han, premiere partie. Palйorient 14: 5-29. 

Deetz, 1977 - Deetz J. In Small things forgotten: the archaeology of early American 

life. Garden City, N.Y. Anchor Press. 

Dergachev, 1989 - Dergachev V. Neolithic and Bronze Age Cultural Communities 

of the Steppe zone of the USSR. Antiquity 63: 793-802. 

Erdélyi et al., 1967 - Erdélyi I., Dorjsüren., Navan D. Mongol-Hungarian 1961- 

1964 Report. Acta Archaeologica 19: 335-370. 

Erdenebaatar, 1992 - Erdenebaatar D. Asgatyn dorvolzhiin bulsh [Slab Burials 

of Asgat]. Vol. Tomus XIII, Fasc. 1-8. Studia Archeologica, Instituti Historiae 

Academiae Scientarum Mongolici. Ulaanbaatar. 

Erdenebaatar, 2002 - Erdenebaatar D. Mongol Nutgiin Dervolzhin Bylsh, Khirigsuuriin 

Soel. Ulaanbaatar: Soлmbo Printing. 

Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W. W. “The Mongolian Deer Stone-Khirigsuur Complex: 

Dating and Organization of a Late Bronze Age Menagerie,” in Current 

Archaeological Research In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions to Asian 

Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D. Tseveendorzh, 

pp. 183-199. Bonn: vfgarch.press uni-bonn.Fleming, A. 1973. Tombs 

for the Living. Man 8: 177-193. 

Fraser, 1998 - Fraser S. M. The public forum and the space between: the materiality 

of social strategy in the Irish Neolithic. Proceedings, Prehistoric Society 

64: 203-224. 

Frohlich, 2009 - Frohlich B., Amgalantцgs T., Littleton J., Hunt D., Hinton J., Goler 

K. “Bronze Age Burial Mounds in the Khцvsgцl Aimag, Mongolia,” in 

Current Archaeological Research In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions 

to Asian Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D. 

Tseveendorzh, pp. 99-115. Bonn: vfgarch.press uni-bonn. 

Gimbutas, 1997 - Gimbutas M. The Kurgan culture and the Indo-Europeanization 

of Europe: selected articles from 1952 to 1993: Institute for the Study 

of Man. 

Glassie, 1975 - Glassie H. Folk Housing in Middle Virginia. Knoxville: The Unversity 

of Tennessee Press. 

Gцrsdorf, 2001 - Gцrsdorf J., Parzinger H., Nagler A. New Radiocarbon Dates 

of the North Asian Steppe Zone and Its Consequences for the Chronology. 

Radiocarbon 43:1115-1120. 

Guo, 1995 - Guo D. “Hongshan and related cultures,” in The archaeology of 

Northeast China, 

beyond the Great Wall. Edited by S. M. Nelson, pp. 21-64. London: Routledge. 

155


Hildebrand, 2011 - Hildebrand E. A., Shea J. J., Gillo K. M. Four middle Holocene 

pillar sites in West Turkana, Kenya. Journal of Field Archaeology 36: 

181-200. 

Hillier, Hanson, 1984 - Hillier B., Hanson J. The social logic of space: Cambridge 

University Press. 

Honeychurch et al., 2007 - Honeychurch W., Wright J., Amartuvshin C. A Nested 

Approach to Survey in the Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Field 

Archaeology 32: 339-352. 

Houle, 2009 - Houle J.L. “Socially Integrative Facilities and the Emergence of 

Social Complexity on the Mongolian Steppe,” in Social Complexity in Prehistoric 

Eurasia, Monuments, Metals and Mobility. Edited by B. K. Hanks 

and K. M. Linduff, pp. 358-377. Cambridge: Cambridge Unversity Press. 

Ingold , 1993 - Ingold T. The Temporality of Landscape. World archaeology 25: 

153-174. 

Inomata, Coben, 2006 - Inomata T., Coben L. S. “Overture: An Invitation to The 

Archaeological Theater,” in Archaeology of Performance, Theaters of power, 

community and politics. Edited by T. Inomata and L. Coben, pp. 11-46: 

Altamira. 

Jackson, Wright, 2014 - Jackson S. E., Wright J. The Work of Monuments: Reflections 

on Spatial, Temporal and Social Orientations in Mongolia and the 

Maya Lowlands. Cambridge Archaeological Journal 24: 117-140. 

Jacobson, 1993 - Jacobson E. The Deer Goddess of Ancient Siberia. Leiden: E.J. 

Brill.Jeter, 1984 - Jeter M. D. Mound volumes, energy ratios, exotic materials, 

and contingency tables: comments on some recent analyses of Copena 

burial practices. Midcontinental Journal of Archaeology 9. 

Jettmar, 1967 - Jettmar K. Art of the Steppes: the Eurasian animal style: Methuen. 

Jia et al., 2009 - Jia P. W. M., Betts A. V. G., Wu X. Prehistoric Archaeology 

in th Zhunge’er (Junggar) Basin, Xinjiang, China. Eurasian Prehistory 6: 

167-198. 

Johnson, 2002 - Johnson M. Behind the Castle Gate, from medieval to renaissance: 

Routledge. 

Kim, 2004a - Kim G. Emergence of Sociopolitical Differentiation in Korean Prehistory, 

focusing on the Boseong River Valley in Southwestern Korea. The 

Review of Korean Studies 7: 61-94. 

Kim, 2004b - Kim J. I. The Growth of Individuals and Social Transformation in 

the Korean Bronze Age, Interpreting the symbolic structure of the Korean 

Bronze Age in mid-west Korea. The Review of Korean Studies 7: 31-60. 

Kiselev, 1951 - Kiselev S. V. Drevnia Ictoriia Iuzhnoi Cibiri [Ancient History of 

Siberia]. Moscow: Akademii Nauk CCCP. 

Kodama, 2003 - Kodama D. “Komakino Stone Circle and it’s Significance for the 

Study of Jomon Social Structure,” in Hunter-Gatherers of the North Pacific 

Rim, vol. 63, Senri Ethnological Studies. Edited by J. Habu, J. M. Savelle, S. 

Koyama, and H. Hongo, pp. 235-261. Osaka: National Museum of Ethnography. 

Kovalev, Erdenebaatar, 2009 - Kovalev A. A., Erdenebaatar D. “Discovery of 

156


New Cultures of the Bronze Age in Mongolia According to the Data Obtained 

by The International Central Asian Archaeological Expedition,” in 

Current Archaeological Research In Mongolia, vol. 4, Bonn Contributions 

to Asian Archaeology. Edited by J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, and D. 

Tseveendorzh, pp. 149-170. Bonn: vfgarch.press uni-bonn. 

Larsson, 1992 - Larsson L. Facade for the Dead, A preliminary report on the 

excavation of a long barrow in Southern Scania. Meddelanden frеn Lunds 

universitets historiska museum 1991-1992 (Papers of the Archaeological Institute 

University of Lund 1991-1992) 9: 45-56. 

Legrand, 2006 - Legrand S. The Emergence of the Karasuk culture. Antiquity 80: 

843-858.Lewis et al., 1998 - Lewis R. B., Stout C., Wesson C. B. “The Design 

of Mississippian Towns,” in Mississippia towns and sacred spaces: searching 

for an architectural grammer. Edited by R. B. Lewis and C. Stout, pp. 

1-21. Tuscaloosa: The Unversity of Alabama Press. 

Llobera, 1996- Llobera M. Exploring the topography of mind: GIS, social space 

and archaeology. Antiquity 70: 612-22. 

Llobera, 2001 - Llobera M. Building past landscape perception with GIS: understanding 

topographic prominence. Journal of Archaeological Science 

28:1005-1014. 

Morse, 1880 - Morse E. S. “Dolmens in Japan,” in Popular Science Monthly. 

Nelson, 1993 - Nelson S. M. The Archaeology of Korea: Cambridge University 

Press. 

Renfrew, 1973 - Renfrew C. “Monuments, mobilization and social organization 

in Neolithic Wessex,” in The Explaination of Cultural Change. Edited by 

Renfrew, pp. 539-558. 

Renfrew, 1976 - Renfrew C. “Megaliths, Territories and Populations,” in Acculturation 

and Continuity in Atlantic Europe. Edited by S. J. De Laet, pp. 

198-220. Brugge: De Tempel. 

Renfrew, 1979 - Renfrew C. Investigations in Orkney: The Society of Antiquaries 

of London. 

Richards, 1996 - Richards C. Henges and water: towards an elemental understanding 

of monumentality and landscape in late Neolithic Britain. Journal 

of Material Culture 1: 313-336. 

Semyonov, 1983 - Semyonov V. Western Tuva in Pre-Afanasyevo Tiime. Information 

Bulletin of the International Association for the Study of Cultures 

in Central Asia: 13-17. 

Shishlina, Hiebert, 1998 - Shishlina N. I., Hiebert F. T. “The Steppe and the 

Sown: Interaction between Bronze Age Eurasian Nomads and Agriculturalists,” 

in The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central 

Asia, vol. 1. Edited by V. Mair, pp. 222-237. Washington D.C.: The Institute 

for the Study of Man. 

Takahama, Hayashi, 2003 - Takahama S., Hayashi T. Preliminary Report on Archaeological 

Investigations in Mongolia, 2003 by the Permanent Archaeological 

Joint Mongolian and Japanese Mission. Institute of Archaeology. 

Takahama et al., 2004 - Takahama S., Yagyu T., Tanaka Y., Hatakeyama T., Hayas- 

157


hi T. Preliminary report of the Archaeological Investigations in Mongolia, 

2004 by The Permanent Archaeological Joint Mongolian and Japanese Mission. 

Institute of Archaeology. 

Thomas, 1993 - Thomas J. “The Hermeneutics of Megalithic Space,” in Interpretive 

Archaeology. Edited by C. Tilley.Tilley, 1993 - Tilley C. Editor. Interpretative 

Archaeology: Berg. 

Tilley,1994 - Tilley C. A Phenomenology of Landscape, paths places and monuments: 

Berg. 

Torbat et al., 2003 - Torbat, T., C. Amartuvshin, and U. Erdenbat. 2003. Эгийн 

голын сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд [Archaeological Monuments 

of Egiin Gol Valley]. Ulaan Bataar: Mongolian Academy of Science, 

Institute of Archaeology. 

Tsybiktarov, 1995 - Tsybiktarov A. D. “Khereksury Buriatii, Severnoi i Tsentral’noi 

Mongolii [Khirigsuurs of Buriatiia and Northern and Central Mongolia],” 

in Kul’tury i pamiatniki bronzovogo i rannego zheleznogo vekov 

Zabaikal’ia i Mongolii [Cultures and monuments of the Bronze and Early 

Iron Age of Zabaikal’e and Mongolia]. Edited by P. B. Konovalov, pp. 38-47. 

Ulan-Ude: Nauka. 

Tsybiktarov, 1998 - Tsybiktarov A. D. Kul’tura plitochnykh mogil Mongolii i Zabaikal’ia 

[Culture of the slab burials of Mongolia and Zabaikal]. Ulan-Ude: 

Nauka. 

Wright, 2006 - Wright J. The Adoption of Pastoralism Northeast Asia, monunmental 

transformation in the Egiin Gol Valley, Mongolia. Ph.D., Harvard 

University. 

Wright, 2007 - Wright J. Organization Principles of Khirigsuur Monuments in 

the Lower Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Anthropological Archaeology 

26: 350-365. 

Wright et al., forthcoming - Wright J., Honeychurch W., Chunag A. Continuity 

and Authority in the Mongolian Steppe, The Egiin Gol Survey 1997-2002. 

New Haven: Yale Anthropological Press. 

158


Figure 1. An overhead sketch of a Northern Mongolian shamanic ritual in progress around an 

ovoo monument, a devotional mound of stones and branches. Active participants are arranged 

around the central axis while spectators stand and sit to the sides. Arrows show the direction 

of movement of the participating crowd during the initial phase of the ritual (observed by the 

author, July, 2003 near Hutag Ondur, Mongolia). 

159


Figure 2. Scatter plots highlighting the relation of khirigsuur scale to elaboration in the two intensively 

studied areas. Individual elaborate examples are shown with black dots. This measure 

of elaboration counts a range of design components, starting with the mound, and including a 

range of others. The range of values is between 1 and 6 elements, those with exceptional numbers 

of elements (4 at EG and 5 at BGC) are highlighted. The correlation of footprint area to 

enclosed area at BGC (r = .40, n = 165) and EG (r = 0.56, n = 140) are significant( p= 0.0001), 

suggesting an overall standard of design for a khirigsuur mound and fence. There is no significant 

difference between the regression lines (with footprint as independent and enclosed area 

as dependent variable, t =– 1.0061, df = 300, p = 0.3152), showing that the two study areas’ 

khirigsuursare of similar scales. 

160


Figure 3. This plan shows a highly elaborated khirigsuur. Though the central mound is not 

exceptionally large, the monument has several arms and negative circles laid out on the ground 

within the fence and a large haphazard array of various satellite features outside of the fence to 

the southeast. 

161


Figure 4. Internally elaborate Khirigsuurs of the lower Egiin Gol. The best preserved 

examples are shown. 

Figure 5. Examples of externally elaborate Khirigsuurs from the lower Egiin Gol. Selection 

showing the two most common configurations – square with a satellite field and round with a 

satellite ring. 

162


Figure 6. A schematic plan of the khirigsuur complex of EGS 244. This site is positioned on 

a widely visible truncated terrace between two high ridges. Several internally elaborate Khirigsuurs 

and three Bronze Age slab burials (shown as small rectangles) are found here. This 

plan shows the irregular organization and arrangement of a Khirigsuur complex in which 

monuments of different complexity of components are mixed and associated around khirigsuur 

244-i, the anchor monument of this group. 

163






164 

L.G. Broderick, J.L. Houle, 

O. Seitsonen, J. Bayarsaikhan 

THE MYSTERY OF THE MISSING CAPRINES: 

STONE CIRCLES AT THE GREAT KHIRIGSUUR IN THE KHANUY 

VALLEY 

Abstract 

Recent excavations at KYR40 in the Khanuy Valley, the largest khirigsuur in 

Mongolia, have revealed that stone circles contain the highly calcined remains of 

domestic bovids. This solves one of the great remaining mysteries in Mongolia 

khirigsuur research but leads to more questions regarding the role and function 

of stone circles and their relationship to khirigsuurs. A model is proposed 

here which sees stone circles act as ‘altars’ at large communal monuments – 

khirigsuurs – and elsewhere. In particular, analogy is drawn with modern day 

multi-purpose shamanic rituals which involve the sacrifice of domestic bovids. 

Introduction 

The monumental public works and mortuary complexes of the Late 

Bronze Age, notably the impressive khirigsuurs, along with ‘slope’ burials 

and deer stone stelae, have suggested the early development of societal and 

political complexity in central Mongolia. Attention has focused especially on 

the khirigsuurs, consisting of massive central mounds of stones that cover a 

central cist, surrounded by square or circular ‘fences’ of surface stones, and 

satellite features (stone mounds and stone circles) which contain, respectively, 

complex deposits of remains of horses and cremated bone fragments of animals 

which have remained unidentified up until now [Allard, Erdenebaatar, 2005; 

Bayarsaikhan, 2011, 2009]. These monuments clearly speak to the significance 

of ritual activity at these sites. Moreover, the early and widespread distribution 

of these funerary complexes in Mongolia signals the emergence of new complex 

social institutions and commemoration in this part of the world. 

Khirigsuurs, while apparently emphasizing individuals (i.e. single 

inhumations), are nonetheless the only monuments to clearly exhibit important 

communal ritual activities (Houle, 2009), in contrast to other contemporary 

monument types such as slope burials – although it should be noted that stone 

circles also occasionally occur in association with other types of monuments as


well as in isolation. 

Stone circles, also sometimes called hearths [Bayarsaikhan, 2009; Fitzhugh et 

al., 2012] and stone rings [Frohlich et al., 2010] are between one and three metres 

in diameter and consist of a circle, or sometimes a square, of stones placed on 

the ancient ground surface. In order to evaluate the role and function of stone 

circles, five were excavated during 2011 at KYR40 in the Khanuy Valley (Figure 

1) - the largest khirigsuur in Mongolia, measuring over 400m in length and 

featuring over 2,300 satellite mounds (horse head mounds) and over 1,000 stone 

circles [Seitsonen et al., 2014] (Figure 2). 

Figure 1. Plan of KYR40, the largest khirigsuur in Mongolia, located in the Khanuy valley, 

showing the location of the excavated stone circles discussed in the text. 

165


166 

Figure 2. Location of the Khanuy valley in Mongolia. 

Methods 

The stone circles to be excavated were selected according to two criteria: 1) 

that they should be structurally intact, as far as it was possible to tell from the 

surface, and of a diameter capable of containing a one meter square excavation 

unit; 2) that they should represent the spatial distribution of stone circles at the 

khirigsuur as far as possible. In order to meet the last of these criteria three of 

the excavation units were situated in the western half of the monument complex 

and one each to the north and south, 

respectively (Figure 1). Due to a lack of 

any stratigraphy in the excavation units 

(with one exception, as shall be described 

below) they were excavated in 5cm spits, 

with all material being sieved through 

3mm wire gauze screens. Excavation 

stopped when a natural, sterile, layer was 

encountered, typically after the 15-20cm 

spit (Figure 3). 

The recovered faunal material was 

identified with the aid of a reference 

collection created by the Khanuy Valley 

Project and now held by the National 

Museum of Mongolia. 

Results 

Excavation units at all of the stone circles 

produced identifiable specimens (Table 

Figure 3. Excavation units and 

surrounding features at 

SC5, SC6, SC8 and SC9: 

final drawings at 20cm depth


1): caprines (Ovis aries or Capra hircus) were found in four of the five units, 

whilst Bos sp. (cow or yak) was found in two of them. Almost all of the elements 

recorded were head or foot elements, the single exception being a Bos sp. distal 

humerus from SC7. In general, the material was highly calcined (Table 1) and 

very little of the recovered material (less than 1% of specimens from any unit) 

were unburnt. The material was typically fairly evenly distributed through each 

excavation unit although it was observed that more material tended to come 

from the centre of the units, on the horizontal plane, and from the 5-10cm deep 

spit – roughly level with the base of the surrounding stones. An exception to 

this was SC7, which contained a stratigraphic feature beginning at 18cm below 

the surface. This consisted of an area of darker earth which contained noticeably 

more charcoal and more (and larger) pieces of bone than the surrounding 

area (Figure 4). Due to the stratigraphic integrity of this feature the spits were 

abandoned (although they continued in the rest of the excavation unit) and it 

was excavated in its entirety. At its largest extent, the feature measured 18x40cm 

(Figure 5) and it continued to a depth of 26cm, where it measured 17x20cm. 

Table 1: Identified specimens, Number of SPecimens recovered 

(NSP) and percent of NSP calcined, from the stone circles. 

Feature Identified Specimens NSP %NSP calcined 

SC5 caprine tooth 5510 85.84 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

caprine tooth 

SC6 

caprine proximal 

2nd phalanx 

7368 73.48 

caprine distal 2nd 

phalanx 

SC7 


2nd phalanx 

17041 86.09 

167


SC8 

SC9 

Bos sp. metacarpal 

shaft 

caprine tooth 

caprine tooth 

cf. Bos sp. distal 

humerus 

caprine metatarsal 

shaft 

cf. Bos sp. distal 

1st phalanx 

cf. Bos sp. 1st 

phalanx 

cf. Bos sp. 1st 

phalanx 

cf. Bos sp. proximal 

1st phalanx 

cf. Bos sp. proximal 

1st phalanx 

cf. Bos sp. 2nd 

phalanx 

cf. Bos sp. metacarpal 

shaft 


2nd phalanx 


3rd phalanx 


metacarpal 

6230 92.13 

7609 95.39 

Figure 4. Feature in SC7, photographed 

facing north, when the top of the feature 

was first encountered. The feature is 

highlighted with a black line drawn on the 

photograph later. 

168


Figure 5. SC7, showing the stratigraphic 

feature (a concentration of bone 

and charcoal in darker earth), drawn at 

20cm depth. 

Interpretation 

The soil morphology and content 

in each of the excavation units was 

generally consistent: although they 

contained large quantities of calcined 

bone there was a total absence of any 

indications of in situ burning such 

as discolouration or burnt earth and 

only very small amounts of charcoal 

were recovered – typically less than 

three pieces from each unit which 

exceeded 3mm in length. This is highly suggestive of the bones having been 

burnt elsewhere before being deposited there. 

The identification of caprines and Bos sp. is perhaps unexpected in that it is 

the first time that either has been identified at a Bronze Age monumental site in 

Mongolia, however, recent work has shown that both types of livestock were 

present in nearby contemporary domestic contexts [Broderick, Houle, 2013]. 

That they were both integrated into the ritual vocabulary at this stage of their 

history in Mongolia suggests that they were already a major part of Bronze Age 

livelihoods and worldviews rather than being a recently introduced exotic. 

Generally then, there is a pattern whereby the stone circles have been 

constructed by laying large stones on the ground in a rough circle and the feature 

has then been completed by the deposition of intensively burned domestic 

bovid bones on the same surface. Primarily, only head and hoof elements seem 

to have been deposited (similar to the equid remains from the famous horsehead 

mounds associated with khirigsuurs), however, due to the nature of the 

material the possibility that other elements were present before burning cannot 

be ruled out: it is noticeable that the most common elements surviving – teeth, 

phalanx epiphyses and metapodial epiphyses are among the most dense. 

The survival of part of a Bos sp. distal humerus in SC7 is, perhaps, instructive 

in exploring skeletal part distributions though. This, too, is a highly dense 

element and its survival here, but not elsewhere, suggests that the bulk of the 

bones burnt and deposited in the other stone circles may genuinely have been 

head and hoof bones. SC7 is unusual in other respects as well – it is the only 

stone circle excavated to have contained two different species and the only one 

to contain a stratigraphic feature. Although it is not possible to say with any 

certainty whether the scoop in the ground that the material was deposited in was 

anthropogenically created or merely a pre-existing feature that was made use of, 

it is probable that the beginning of the feature was lower than the contemporary 

169


ground surface. 

There are too many unusual characteristics at SC7 when compared with the 

other excavated stone circles for them to be believed to be merely coincidental. 

It appears that the usual ritual activity carried out was modified here for some 

reason – that is that two animals were burnt instead of one, that one of these may 

have contained more parts of the animal than usual and that the burnt bones 

were deposited in a discrete feature (and possibly that this feature was made 

within the stone circle for this purpose). 

170 

Discussion 

The identification of domestic bovids in each of the stone circles is of some 

importance, since although it has been known for some time that the stone circles 

surrounding khirigsuurs contained the cremated remains of mammals, the 

precise species had not previously been determined [Allard, Erdenebaatar, 2005; 

Bayarsaikhan, 2011]. All of the data considered here and in previous stone circle 

excavations [Broderick et al., In Press a] which identified possible cut-marks 

on some of the bones [Broderick, 2010] indicate that livestock were butchered 

and their remains were burned at a high heat, before being deposited in the 

stone circles. This is of interest since rituals involving animal sacrifice in many 

parts of the world frequently concern their formalised slaughter and subsequent 

deposition [Lauwerier, 2004: 67; Luff, 1996: 2; Popkin, in press; Wait, 1985: 244]. 

There are parallels for this type assemblage: highly calcined material 

with barely anything recognisable except phalanges from Northern Europe 

is common in early prehistory [Ingrem, Ukkonen, Amundsen, pers. com.; cf. 

Seitsonen, 2008], and does occur in ritual contexts [e.g. Brunaux et al., 1985]. 

Khirigsuurs have primarily been seen in the past as foci for ancestor worship 

[Frohlich et al., 2010] and animal sacrifices at them have been seen as a critical 

part of this [Fitzhugh, 2009]. We also know that sheep and cows were sacrificed 

to ancestors in the contemporary Shang dynasty of China [Yuan, Flad, 2005]. 

We have preferred to develop our own models for the interpretation of these 

material remains, however, which emphasise links with traditional Mongolian 

shamanistic beliefs [Broderick et al., In Press b]. 

This sees khirigsuurs as analogous to ovoos in Mongolia today, in that 

they act as foci for religious and secular rituals and celebrations. In essence, 

monumentalisation and the performative aspect of rituals can promote and 

sustain the importance of places for those kinds of activity, even as the rituals 

themselves can change. Entirely unrelated rituals, too, can be performed in the 

same arena simply because that has become the place where rituals should be 

performed. 

Among twentieth century Turkic shamanists, sheep and goats sacrifices 

formed important parts of rituals which were designed to bring a variety of 

good fortunes – including the growth of livestock herds [Alekseev, 1990]. In 

particularly trying circumstances, an individual might sacrifice cattle in the 

same rituals [Alekseev, 1990] – a larger sacrifice in every sense – and it may be


that the unusual activity identified at SC7 represents just such an ‘important’ 

sacrifice. Whole animal feasts and the formalised distribution of the carcass 

form a regular part of many secular and religious festivals in Mongolia today 

[Birtalan, 2003] and in one unusual Buddhist ceremony in Inner Mongolia the 

slaughter of a goat features, as a part of the formalised carcass distribution, parts 

resembling those found in the stone circles being placed on the altar of an ovoo 

[Humphrey, Laidlaw, 2007]. 

We know from historical sources that the bones of sacrificed animals were 

burned by the Mongols [Birtalan, 2003] and it may be that the highly unusual 

Buddhist ritual mentioned above actually has more to do with Mongolian 

shamanism than with Buddhism. Certainly the mention of a windhorse in the 

ceremony would suggest this. Windhorses are an integral part of Mongolian 

shamanic beliefs today, which also emphasise the circle as a cosmological 

structure [Odigan, 2000; Purev, Purvee, 2012]. Given the traditional layout and 

circular plan of gers, a worldview which incorporates the circle as an integral 

component should be no surprise. 

There is, of course, a use of the word ‘hearth’ in the English language as a 

metaphor for the home and this coincidence is interesting in light of the circular 

shape of many of the features, and the ger’s floorplan similarity just noted, but it 

is not considered as anything more than a coincidence here. Hearths, in common 

parlance, refer to fireplaces [Stevenson, Waite, 2011]. With no evidence for insitu 

burning identified at any of the excavated stone circles it is our opinion 

that this alternative label for the features should be discontinued, with the less 

loaded term ‘stone-circles’, already favoured by many researchers, becoming a 

single agreed descriptor. 

Conclusion 

The identification of domestic bovids from stone circles provides an answer 

to one of the great unsolved questions of khirigsuur archaeology. That answer 

though, fuels more questions, particularly concerning the function and role 

of khirigsuurs and, especially of stone circles. We have proposed here that 

khirigsuurs are analogous in function, if not in content, to ovoos today and that 

stone circles play the role of altars – acting as the final destination for a range of 

ritual activities. 

Acknowledgements 

The authors would like to thank all of the students and volunteers who 

contributed to the Khanuy Valley Project 2011 excavations, particularly Peter 

Woodley, Andrew Durand and Heidi Shaw who drew the first drafts of the trench 

plans presented here. The Khanuy Valley project was generously supported by 

the American Council of Learned Societies, with funding from the Henri Luce 

foundation. We’d also like to thank Danielle de Carle for commenting on an 

early draft of this paper – any faults are entirely our own. 

171


Товч агуулга: 

Л.Ж. Бродерик, Ж.Л. Хуль, 

О. Сейтсонен, Ж. Баярсайхан 

172 

АЛДАГДСАН БОГ МАЛЫН ЯСНЫ НУУЦ: ХАНУЙН ХӨНДИЙН 

ТОМ ХИРГИСҮҮРИЙН ДЭРГЭДЭХ ЧУЛУУН ЦАГАРГИНУУД 

Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг Хануйн хөндийд хэд 

хэдэн асар том хиригсүүр бий. Үүний нэг нь монгол нутаг дахь хамгийн 

том хиригсүүрийн нэгэнд тооцогдох Урт булагийн амны хиригсүүр 

(KYR40) бөгөөд энэ дурсгалын орчимд Монгол-Америкийн хамтарсан 

“Хануйн хөндий” төслийн судалгааны баг 2011 онд малтан судалсан 

цагариг хэлбэрийн тахилгын байгууламжуудаас өндөр хэмд шатсан бог 

малын болон үхрийн ясны жижиг хугархай хэсгүүд гарсан билээ. Энэ нь 

Монголын хиригсүүрийн судалгааны нэгэн асуудлыг шийдэх урьдчилсан 

боломжийг олгосон төдийгүй цагариг хэлбэрийн тахилгын байгууламж 

түүний үүрэг зориулалт, хиригсүүртэй хэрхэн холбогдох хамаарлын 

талаарх асуултууд руу хөтөлсөөр байна. 

Энэхүү өгүүлэлд дэвшүүлсэн үзэл санааны загвар нь цагариг хэлбэрийн 

тахилгын байгууламж нь томоохон хэмжээний нийтийн дурсгал болох 

хиригсүүр болон бусад дурсгалын орчин дахь “тахилга”-ын зан үйл 

болохыг илчилж байна. Ялангуяа орчин үеийн бөө мөргөлийн олон талын 

зорилго бүхий тахилгын зан үйлд бог мал болон үхрээр тахилга өргөх зан 

үйлтэй ижил төстэй байна. 

Bibliography 

Alekseev, 1990 - Alekseev N.A. Shamanism Among the Turkic Peoples of Siberia, 

in: Mandelstam Balzer, M. (Ed.), Shamisim: Soviet Studies of Traditional 

Religion in Siberia and Central Asia. M.E. Sharpe, Inc., New York, pp. 49– 

109. 

Allard, Erdenebaatar, 2005 - Allard F., Erdenebaatar D. Khirigsuurs, Ritual and 

Mobility in the Bronze Age of Mongolia. Antiquity 79, 547–563. 

Bayarsaikhan, 2009 – Баярсайхан Ж. Буган Чулуун Xөшөө, Xиригcүүрийн 

Tахилгын Байгууламжийн Cудалгааны Aсуудалд. Нүүдэлчдийн өв 

Cудлал IX, 41–63. 

Bayarsaikhan, 2011 - Bayarsaikhan J. Sacrificial Structures of Earlier Period, in: 

Turbat T., Bayarsaikhan J., Batsukh D., Bayarkhuu N. (Eds.), Deer Stone 

of the Jargalantyn Am. Mongolian Tangible Heritage Association NGO; 

US Embassy in Mongolia; National Museum of Mongolia & Institute of 

Archaeology MAS, Ulaanbaatar, pp. 112–123. 

Birtalan, 2003 - Birtalan A. Ritualistic Use of Livestock Bones in the Mongolian 

Belief System and Customs, in: Sбrkцzi, A., Rбkos, A. (Eds.), Altaica 

Budapestinensia MMII: Proceedings of the 45th Permanent International 

Altaistic Conference (PIAC), Budapest, Hungary, June 23-28, 2002. Research


Group for Altaic Studies, Hungarian Academy of Sciences, Budapest, pp. 

34–61. 

Broderick, 2010 - Broderick L.G. Assessment of the Khanuy Valley Project 2010 

Faunal Remains. zooarchaeology.co.uk. 

Broderick, Houle, 2013 - Broderick L.G., Houle J.L. More than Just Horse: Dietary 

Breadth and Subsistence in Bronze Age Central Mongolia. Mongolian 

Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology 9. 

Broderick et al., in press b - Broderick L.G., Houle J.L., Seitsonen O. The Circle 

of Life: Stone Circles and Khirigsuurs in Bronze Age Mongolia. Antiquity. 

Broderick et al., in press a - Broderick L.G., Seitsonen O., Bayarsaikhan J., Houle 

J.L. Lambs to the Slaughter: A Zooarchaeological Investigation of Stone 

Circles in Mongolia. International Journal of Osteoarchaeology. 

Brunaux et al., 1985 - Brunaux J.L., Goguey R., Guillaumet J.P., Méniel P., Rapin 

A. Le Sanctuaire Celtique de Mirebeau (Côte-d’Or) in Les âges du Fer dans 

la vallée de la Saône. Revue Archéologique de l’Est et du Centre-Est Dijon 

6, 79–111. 

Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W.W. Pre-Scythian Ceremonialism, Deer Stone Art, 

and Cultural Intensification in Northern Mongolia, in: Hanks, B.K., Linduff, 

K.M. (Eds.), Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metals, 

and Mobility. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 378–411. 

Fitzhugh et al., 2012 - Fitzhugh W.W., Kortum R., Tracy M. Rock Art and 

Archaeology: Investigating Ritual Landscape in the Mongolian Altai Field 

Report 2011. Washington, D.C. and Ulaanbaatar. 

Frohlich et al., 2010 - Frohlich B., Amgalantugs T., Littlejohn J., Erdene B., Hunt 

D., Nittler E., Karstens S., Frohlich T., Galden G. An Overview of Theories 

and Hypothesis Pertaining to Mongolian Bronze Age Khrigisuurs in the 

Hovsgol Aimag, Mongolia. Studia Archaeologica (Археологийн судлал) 

XXIX, 123–143. 

Houle, 2009 - Houle J.L. Socially Integrative Facilities and the Emergence of 

Societal Complexity on the Mongolian Steppe, in: Hanks, B.K., Linduff, 

K.M. (Eds.), Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metals, 

and Mobility. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 358–377. 

Humphrey, Laidlaw, 2007 - Humphrey C., Laidlaw J. Sacrifice and Ritualization, 

in: Kyriakidis, E. (Ed.), The Archaeology of Ritual. Cotsen Institute of 

Archaeology at UCLA, Los Angeles, pp. 255–276. 

Lauwerier, 2004 - Lauwerier R.C.G.M. The Economic and Non-Economic 

Animal: Roman Depositions and Offerings, in: Jones O’Day, S., Van Neer, 

W., Ervynck, A. (Eds.), Behaviour Behind Bones: The Zooarchaeology of 

Ritual, Religion, Status and Identity. Oxbow Books Ltd, Oxford, pp. 66–72. 

Luff, 1996 - Luff R.M. The ’Bare Bones’ of Identifying Ritual Behaviour in the 

Archaeological Record, in: Anderson, S., Boyle, K. (Eds.), Ritual Treatment 

of Human and Animal Remains: Proceedings of the First Meeting of the 

Osteoarchaeological Research Group Held in Cambridge on 8th October 

1994. Oxbow Books Ltd, Oxford, pp. 1–10. 

Odigan, 2000 - Odigan S. Riding Windhorses: A Journey into the Heart of 

173


Mongolian Shamanism. Destiny Books, Rochester, Vermont. 

Popkin, 2010 - Popkin P.R.W. The One Sheep Feast: A Late Bronze Age 

Consumption Event at Kilise Tepe, Turkey, in: Collard, D., Morris, J.T., 

Perego, E., Tamorri, V. (Eds.), Food and Drink in Archaeology III. Prospect 

Books, Totnes, England. 

Purev, Purvee, 2012 - Purev O., Purvee G. Mongolian Shamanism, 5th edn. ed. 

Ulaanbaatar. 

Seitsonen et al., 2014 - Seitsonen O., Houle J.L., Broderick L.G. GIS Approaches 

to Past Mobility and Accessibility: An Example from the Bronze Age 

Khanuy Valley, Mongolia, in: Leary, J. (Ed.), Past Mobilities: Archaeological 

Approaches to Movement and Mobility. Ashgate, Farnham, Surrey, pp. 

79–112. 

Seitsonen, 2008 - Seitsonen S. Osteological Material from the Stone Age and 

Early Metal Period Sites in Karelian Isthmus and Ladoga Karelia. Iskos 16, 

266–283. 

Stevenson, Waite, 2011 - Stevenson A., Waite M. (Eds.) Concise Oxford English 

Dictionary, 12th edn. ed. Oxford University Press, Oxford. 

Wait, 1985 - Wait G.A. Ritual and Religion in Iron Age Britain: Part 1 and 2 (BAR 

British Series 149). British Archaeological Reports, Oxford. 

Yuan, Flad, 2005 - Yuan J., Flad R. New Zooarchaeological Evidence for 

Changes in Shang Dynasty Animal Sacrifice. Journal of Anthropological 

Archaeology 24, 252–270. doi:10.1016/j.jaa.2005.03.001 

174






Ж. Баярсайхан 

БУГАН ХӨШӨӨД ДЭЭРХ ГАХАЙН ДҮРСЛЭЛ, ТҮҮНИЙ 

УТГА БЭЛГЭДЛИЙН ТУХАЙ 

Өнөөгийн Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүрлийн үеийн 

хүмүүсийн шүтлэг бишрэл, оюун санааны илэрхийлэл болон сүндэрлэж 

байдаг хүн төрөлхтний хосгүй үнэт өв бол буган хөшөө юм. Буган хөшөөдөд 

бугаас гадна олон төрлийн амьтад дүрслэгдсэн байдгийн дотор гахай 

нэлээд түгээмэл тохиолдоно. Гахайг буган хөшөөнд дүрслэхдээ өргөн том 

цээжтэй, богинохон моодгор биетэй, ээтгэр хамартай, богинохон сүүлтэй, 

босоо соотон чихтэй, толгойгоо ихэнхдээ тонгойж газарт хүргэсэн, зогсоо 

байдалтай цөөн тохиолдолд давхиж буйгаар дүрслэсэн байдаг (хүснэгт 1). 

Өнөөгийн байдлаар гахай дүрслэсэн буган хөшөө Хөвсгөл аймгийн нутаг 

Баянзүрх сумын Хөшөөтийн амны 1-р буган хөшөөнд 1 гахай, Шинэ-Идэр 

сумын Дөрөлжийн амны 1-р буган хөшөөнд 2 гахай, Төмөрбулаг сумын 

Зуны голын 3-р буган хөшөөнд 1, 10-р буган хөшөөнд 11 гахай дүрсэлжээ. 

Зуны голын 10-р буган хөшөө нь буган хөшөөний соёлд хамгийн олон гахай 

буюу 12 гахай дүрсэлсэн Тувагийн Уюк-Аржаны буган хөшөөний дараа 2-рт 

орох бөгөөд бусад амьтдын дүрслэлээрээ ч хосгүй гайхамшигт дурсгал юм 

(хүснэгт 1.1-4). Архангай аймагт 2 дурсгалт газрын 2 буган хөшөөнд тус бүр 

нэг гахай, Булганы 1 буган хөшөөнд 1 гахай, Завханы 2 дурсгалт газрын 2 

хөшөөнд тус бүр нэг гахай, Ховдын 3-н дурсгалт газрын 3-н хөшөөнд 6-н 

гахай тус тус дүрсэлжээ (хүснэгт 1.5-11). Үүнээс гадна 2014 оны судалгаагаар 

Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын нутаг Баадайн амны дурсгалт газрын 1-р 

буган хөшөөнд 1 гахай (зураг 1) Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг 

Улаан нурууны Оцон хэмээх дурсгалт газарт буй 1 буган хөшөөнд 2 гахайн 

дүрс сийлсэн нь шинээр тогтоогдлоо (зураг 2). Өнөөгийн монгол улсын 

хил дотор нийт 13 дурсгалт газрын 14 буган хөшөөнд 30-н гахайны дүрс 

байна. 

Хилийн цаана Тувагийн нутагт 7-н дурсгалт газрын 7-н буган хөшөөнд 

нийт 28 гахай, Умард Кавказын Зубовын буган хөшөөнд 1 гахай, Шинжаны 

Шивэр хөл нуурын 1 буган хөшөөнд 1 гахай тус тус дүрсэлжээ (хүснэгт 

1.12-20). Ийнхүү хилийн чинадад нийт 9 дурсгалт газрын 9 буган хөшөөнд 

30 гахай дүрсэлсэн байна. Энэ бүгдийг нэгтгэн тоолбол буган хөшөөний 

соёлд нийт 22 дурсгалт газрын 23 буган хөшөөнд 60 гахайны дүрс сийлжээ. 

Эдгээрээс Зуны голын 10-р буган хөшөө болон Тувагийн Узунталын 

буган хөшөөнд [Кубарев, 1979: Табл.9] тус бүр нэг гахайн дүрсийг хүзүүний 

175


зүүлтнээс зүүсэн байдалтай дүрсэлсэн бөгөөд Зуны голын хөшөөнд 

гахайны хөлийг дээш харуулан нурууг доош харуулан урвуугаар дүрсэлсэн 

байна. Мөн эл хөшөөнд буй бусад гахайн дүрсний дотор бас нэг гахайг 

дээрх байдлаар дүрсэлсэн байгаа нь сонирхолтой юм. Уг хөшөөнд буй 

амьтад нь хоорондоо тулалдаж буй зохиомжтой бөгөөд А.Д.Грач угсаатны 

зүйн судалгаанд үндэслэн хадны зурагт урвуу харуулан дүрсэлсэн амьтад 

нь үхсэн болохыг илэрхийлдэг гэж бичжээ [Грач, 1980: 91]. 

Манай орны Дорнод аймгийн Булган сумын нутаг Норовлин ууланд 

малтсан шинэ чулууны үеийн нэгэн булшнаас бодон гахай, бугын соёогоор 

хийсэн зүүлт, гахайн дүрстэй танан чимэглэл олдсон байдаг [Цэвээндорж, 

1983: 15] бөгөөд археологич У.Эрдэнэбат “... Археологийн энэхүү олдвор 

нь монгол угсаатан бүрэлдсэн голомт нутагт одоогоос барагцаалбал 8 

мянга гаруй жилийн тэртээ оршин амьдарч байсан хүмүүсийн дунд..., 

амьтан юмсыг шүтэх сүсэг бишрэлийн үүссэнийг нотлох чухал баримт...” 

[Эрдэнэбат, 1997: 82] хэмээн дүгнэжээ. Мөн тэрээр Чингис хааны элэнцэг 

эцэг Бодончар-Мунхагийн нэрийг тайлбарлахдаа “...Бидний бодохоор, 

Бодончар-Мунхаг лугаа нэгэн эхийн хэвлээс төрсөн хоёр ахад нь Бугу (буга), 

Бухату (бух) хэмээн ойн зэрлэг тураг гөрөөс лүгээ холбоотой, хоорондоо 

утгын уялдаатай нэр өгснөөс үзвэл, Алан Гоа эх отчигин хөвгүүндээ 

монголчуудын үр хүүхэддээ нэр хайрлах ёс, уламжлалын дагуу мөн хоёр 

ахын нь нэртэй ижилсүүлэн холбож бас ойн зэрлэг амьтны нэр (бодон) 

өгсөн байж болно. Ер нь монгол хүний нэрсийн санд буга, бух, чоно, 

нохой, харцага, шонхор гэх зэрэг элдэв амьтан, араатан жигүүртний нэрс 

элбэг тохиолддог нь хүмүүс өөрсдийн уг гарлыг тодорхой нэг зэрлэг ан 

амьтадтай холбон үзэж байсан маш эрт үеийн улбаатай” [Эрдэнэбат, 1997: 

77-78] хэмээгээд монгол ардын үлгэрт туульс, сурвалж бичгийн мэдээнд 

гарч буй бодон гахайн нэртэй баатрын дүрүүд маш олон гарч буйг нэмэлт 

болгон дурджээ. 

Үүнээс үүдэн “... эртний нүүдэлчдийн урлагийн дурсгал дахь гахайн дүр 

дүрслэлийн асуудлыг индоираны соёлын нөлөөтэй холбон тайлбарласнаас 

энэ төрлийн дурсгалын хамгийн эртний хувилбарууд хадгалагдаж байгаа 

Төв Азийн өндөрлөг нутгаас эрж хайх нь илүү оновчтой...” [Эрдэнэбат нар, 

2000: 201] хэмээн дүгнэсэн байдаг. 

Үнэхээр Алан Гоа эхээс төрсөн гурван хүүгийн нэр нь буга, бух, гахай 

зэрэг монголчуудын эртний шүтлэгт амьтдын нэр өгсөн нь эдгээр амьтдыг 

шүтэх үзэл хүрлийн үе, түүнээс ч эрт магадгүй бүр шинэ чулууны үеэс 

үүсч, хожмын нүүдэлчдэд уламжлагдсаар ирсэний нэгэн гэрч болой. 

Өөр нэг сонирхолтой баримт бол Хятан нарын нэгэн толгойлогч Куа- 

Хо өөрийнхөө толгойд гахайн гавал углаж, гахайн арьс нөмөрдөг байсан... 

тухай буюу гахайн дүрд хувилдаг домог юм. [Энхбат, 2014: 11-15]. Үүнээс 

үүдэн Хятан нарын амьтан шүтлэгийн гол төлөөлөл нь гахай байсан хэмээн 

судлаач А.Энхбат дүгнэжээ. 

Евразийн тал нутагт малтан судалсан булшны соёл болон бусад 

дурсгалаас янз бүрийн эд зүйлээр хийсэн гахайн дүрс олон тоогоор олдсон 

байдаг бөгөөд тэдгээрийг судлаачид НТӨ VIII-IV зууны үед холбогдуулан 

үздэг [Артамонов, 1973: 114-115; Королькова, 2006: Таб. 10; Bunker et al., 

176


1997: 226]. 

Мөн Монгол болон хөрш зэргэлдээ орны хадны зурагт гахайг янз 

бүрийн байдлаар дүрсэлсэн байх [Санжмятав, 1995: 54; Цэвээндорж, 1999; 

Цэвээндорж, Батболд, 2005: 75; Төрбат нар, 2009: 70, 73] бөгөөд ерөнхийдөө 

буган хөшөөн дэх гахайн дүрстэй ижил төстэй байдаг. 

Буган хөшөөн дээрх гахайн дүрслэл нь утга агуулгыг угсаатны зүйн 

баримт хэрэглэгдэхүүнээр мөшгөн үзвэл газрын шүтлэгтэй холбоотой 

болох нь нэн илэрхий. Бидэнд анзаарагдсан нэг содон зүйл бол буган чулуун 

хөшөөнд гахайг дүрслэхдээ гахайны толгойг газар руу доош харуулан 

дүрслэх эсвэл толгойг тонгойлгон газарт хушуугаа хүргэсэн байдлаар 

дүрслэхээс гадна ихэнхи тохиолдолд бусад амьтдаас доор дүрсэлсэн 

байдаг. Тухайлбал Ховд аймгийн Мөст сумын нутаг Баянзүрхийн 1-р буган 

хөшөөний нэг хажуу талд адууны доод талд дөрвөн бодон гахайг толгойг нь 

газар руу хандуулан цувраа байдалтайгаар дүрсэлсэн бол эсрэг талд нь сүрэг 

бугыг тэнгэр өөд цоройлгон дүрсэлсэн байна (зураг 3). Архангай аймгийн 

Тариат сумын Урд хуурай амны буган хөшөөнд буга, адуу, гахай гурвыг 

дүрслэхдээ хамгийн дээд талд буга, түүний дор адуу, адууны дор гахайг 

дүрсэлсэн (зураг 4) зэргээс үзэхэд гахайн дүрс нь газар дэлхийн шүтлэгтэй 

холбон тайлбарлаж болох юм. Угаас гахай бол газар сэндийчэн ургамлын 

үр үндсээр хооллодог амьтан учраас эртний хүмүүсийн сэтгэхүйд газрын 

шүтлэгтэй холбох үндэслэл болсон байж болох юм. 

Үүнийг тэрлэгч би бээр угсаатны зүйн баримт хэрэглэгдэхүүнд 

тулгуурлан буган хөшөөн дээрх гахай нь газрын шүтлэгтэй холбоотой 

гэсэн саналаа 2003 оны Монгол-Америкийн хамтарсан “Буган хөшөө” 

төслийн эрдэм шинжилгээний анхдугаар бага хуралд хэлэлцүүлж, улмаар, 

Америкийн талын тайланд хэвлүүлсэн билээ [Bayarsaikhan, 2004: 35-41]. 

Бидний цуглуулсан баримтаар бол Монголчуудын уламжлалт үзэл 

санаанд гахайг газар лусад сайн, түүнд даруулга болдог хэмээн газар ухаж 

малтах үед соёогоор нь хөндөж ёслох, гахайн толгойг малд ээлтэй гэж 

хот хашаан дээр тавих бас хоншоорыг нь эдгээрээс дутуугүй эрхэмлэдэг 

[Аюуш, 1987: 387]. Мянгадууд “…лусын юм алсан, муу болно…” гэж гахай 

агнасан хүнийг таашаадаггүй байжээ [Бадамхатан, Нансалмаа, 1996: 390]. 

Буриад анчид “...гахай агнаад түүний толгойг улаан бөс, утсаар ногтлон 

өөрийн нутгийн хамгийн ахмад хүнд хүргэж хүндэтгэлтэйгээр бэлэглэн 

барьдаг..” Амьдрал ахуйдаа хүмүүс гахайн соёо, эрүүгээр хүүхэд домнох, 

газар хөндөх, ариутгах ёс үйлдэг [Батнасан, 1996: 73]. Хамниган нар “... 

гэр барих газраа гахайн соёотой толгойн ясыг дээсээр оосорлон бага насны 

хүүхдээр чирүүлж тойруулаад тэрхүү дугуйлсан дотроо орон сууцаа 

босгодог... Нийт монгол аймгууд үхэгсэдээ оршуулахдаа гахайн соёо, 

оронгын эврээр газар хөндөж авдаг... Мөн ...гахай агнасан анчин толгойг 

огтлон болсон түүхий аль нэгэн байдлаар өөрийнхээ хамгийн их хүндэлдэг 

нэгэн настай хүндээ нэг бол морь лугаа хазаарлаж, эсвэл үхэр мэт дөрлөн 

тавагт хийж хүндэтгэлтэйгээр барьдаг... Хүүхдийн хувцасанд гахайн соёо 

цоолж зүүж.. хүүхдийг муу юм, хэл амнаас хамгаалдаг...” [Тангад, 1996: 

375] хэмээн ойлгодог байжээ. Тувагийн Аржаны булшнаас нэг талдаа зүүх 

нүхтэй олон тооны гахайн соёо гарсан [Грязнов, 1980: Рис.13] нь эртний 

177


хүмүүсийн сэтгэлгээнд ижил ойлголт байсны илрэл юм. 

Үүний сацуу зарим угсаатны тотем шүтлэгийн амьтан байсныг Буриад 

[Батнасан, 1996: 12,73], Барга [Цэрэнханд, 1996: 92], Үзэмчин [Дисан, 

1996: 141], Хамниган [Тангад, 1996: 338] нарын дунд буй “бодонгууд” 

Дөрвөдүүдийн дунд буй “гахайхан” [Аюуш, 1996], Мянгадуудын дунд буй 

“гахай” овогтон [Бадамхатан, Нансалмаа, 1996: 382] зэргээс харж болно. 

Мөн хамниган гэдэг нэрийг түрэг хэлний гахай гэдэг үгнээс үүсэлтэй 

хэмээн зарим эрдэмтэд үздэг байна [Тангад, 1996: 335]. 

Монголын бөө мөргөлийн хэрэглэгдэхүүнд гахайн тухай үзэл суртахуун 

баялаг. Юуны түрүүнд “хадарган хар тэнгэр” гэх үзэл бий. Хадарган гэдэг нь 

гурван настай гахайны нэр бөгөөд эртний монголын бөөгийн 99 тэнгэрийн 

дотор хар зүгийн хадарган хар тэнгэр хэмээгч шүтлэгийн тэнгэр байжээ. 

Үүнийг төв халхын бөөгийн дуудлагад: 

“...Хэргийн эзэн хэдэр хар тэнгэр 

Хадарга хар боомон тэнгэр...” хэмээн урин дуудах бөгөөд, Хорчин 

бөөгийн дуудлагад: 

“...Алж булахыг үйлдэгч 

Хар зүгийн тэнгэр 

Хартай хортойг үйлдэгч 

Хадаргант хар тэнгэр...” [Гаадамба, Цэрэнсодном, 1978: 110,113] гэж 

дууддаг байна. Мөн Даян дээрхийн дуудлагад: 

“...Хөшөө чулуу хөрөгтэй 

Хүмүүн бүгдийн сахиус болгоосон... 

...Хэргийн эзэн 

Хэдэр догшин тэнгэр 

Хараалын эзэн 

Хадарга боом тэнгэр...”[Дамдинсүрэн, 1959] гэх зэргээр дурдаж байна. 

Энэ дуудлагад хөшөө чулуу, онгод, тэнгэрийн тухай маш чухал ухагдахуун 

гарч бирж байна. 

Энэхүү хадарган хар тэнгэр нь монголын зарим туульст үр хүүхэд 

заяагч ээлтэй дүрээр бас гардаг. Тухайлбал, “Нэгэн зуун тавин таван 

насыг насалсан хөгшин Луу мэргэн хаан” туульд Луу мэргэн хаан үргүй 

тул тэнгэрийн морь болон тэнгэрийн гахай хар бодонг сэтэрлэж хүүтэй 

бол байгаа тухай өгүүлдэг [Халх ардын тууль, 1991: 78-79]. Эдгээр мэдээнд 

гахай нь эртний бөө мөргөлийн бас нэгэн тэнгэр байсан бөгөөд басхүү 

хар зүгийн догшин хатуу, хар хортойг үйлдэгч дүр болохын сацуу бас үр 

хүүхэд заяагч, хүнд туслагч дүр болж байна. Гэтэл бөөгийн “Арын арван 

гурван ноёд” буюу эзэд гэсэн ойлголтонд “Байгалийн эзэн Бахар хар ноён” 

[Ренчин, 2006: 155,156] гэж дурдаж байгаа нь гахай эзнийг хэлсэн бололтой 

бөгөөд бөөгийн зарим дуудлагад түүнийг газар дэлхийтэй холбон үзэх 

үзэл төсөөлөл олон дурдагдаж байна. Тухайлбал, Хан Хэнтий уулын эзний 

дуудлагад: 

... Минжин сайхан согоогоо 

Мэхэлзүүлэнхэн ирдэг 

Мэгжин сайхан гахайгаа 

Мэлтэгнүүлэнхэн ирдэг 

178


Наран эхэтэй нагатсатай 

Саран этсэгэтэй гарвалтае 

Халдан модон шошиготой 

Хан Хэнтэйн сахиус... [Ренчин, 2006: 91] хэмээн уулын эзэн гахайтай 

холбогдож байхад “Оршуулах онгод дуудах”-ад: 

Буган ташуураан 

Дохин даерам буугаад ир 

Минжийн сайхан согоон хүлгэ 

Мэхэлзүүлэн даерам буугаад ир 

Лусын хаадын шихшигээн 

Шигшин даерам буугаад ир [Ренчин, 2006: 114] хэмээн өмнөх дуудлагад 

“Мэгжин сайхан гахайгаа” гэсэн хэсгийн оронд “Лусын хаадын шихшигээн” 

хэмээн дуудаж буйгаас үзэхэд “гахай газар лусын амьтан” хэмээн үзэх 

уламжлалт үзэлтэй утга авцалдаж байна. 

Мөн бөөгийн галын тахилгад: 

...Галуу мэт зулзагалж 

Гахай мэт таргалах 

Газар усан хоёр 

Гайхуулж байх болтугай [Ренчин, 2006: 198] 

“Саада албан” гэх дуудлагад: 

Гахайн толгой унаа бэлэ ши 

Газар дайдажи эриен гаргаа ши [Ренчин, 2006: 291] гэх зэргээр өгүүлжээ. 

Дээр дурдсан бөөгийн дуудлагуудад буй гахайн дүрийг ажиглахад Хан 

Хэнтий уулын эзэн сахиус согоо, гахай хүлэглэн ирдэг тухай өгүүлж 

байхад галын тахилгын дуудлагад усыг галуутай, газрыг гахайтай зүйрлэж 

байх жишээтэй. Гурав дахь дуудлагад “гахайн толгой унаа билээ чи, газарт 

дайтаж эрээ гаргаа чи” хэмээн өгүүлсэн нь гахай нь онгодын унаа болохын 

сацуу түүнийг унасан бол газартай харьцаж болохыг илэрхийлж байна. 

Үүнээс үзэхэд гахайг бөө мөргөлийн ойлголтоор бас нэгэн тэнгэрийн 

амьтан, эсвэл онгодын унаа болгон төсөөлөхдөө түүнийг газар дэлхийн 

эзэн савдаг маягаар үздэг байжээ. Энэ үзэл бидний өмнө өгүүлсэн гахайг 

газрын эзэн хэмээн ойлгодог угсаатны зүйн уламжлалт үзэл санаатай 

тохирч байна. 

Мөн буриад бөөгийн өмсгөлд “шагнуул” хэмээн бодон гахайгаар 

чагнуул болгон газар шиншлүүлдэг гэсэн домгийн үзлээр төмрөөр бодон 

гахайн дүрс хийж баруун ташаандаа зүүдэг байна [Гантогтох, 1996: 80]. 

Иймээс буган хөшөөнд дүрсэлсэн гахайн дүрс нь Төв Азийн эртний 

нүүдэлчдийн сүсэг бишрэлийн үзэл санаанд байсан газар дэлхийн 

шүтлэгийн илэрхийлэл болж байгаа төдийгүй хожмын бөө мөргөлийн 

үзэлд уул, газар дэлхийн эзэн сахиус, түүний туслагч, хамгаалагч дүр болж 

буйгаар давхар нотлогдож байна. Энэ үзэл санаа Ховд аймгийн Мөст сумын 

нутаг Баянзүрхийн 1-р буган хөшөөнд дөрвөн бодон гахайг толгойгоор нь 

газар луу харуулан дүрсэлснээр тодорхой илэрч байна. 

179


Summary: 

J. Bayarsaikhan 

180 

BOAR IMAGES ON DEER STONES AND 

THEIR SYMBOLIC MEANINGS 

In this article, the author outlines all the known boar images on deer stones 

in Eurasia, explaining their symbolic meaning based on the customs of later 

nomadic peoples and shamanic ideology. A total of 23 deer stones from 22 

archaeological sites have been identified with boar images in the Eurasian 

continent. The study suggests that Bronze Age people respected the wild boar, 

and believed it to be a representation of the Earth. 

Ном зүй 

Артамонов, 1973 - Артамонов М.И. Сокровища саков. Аму-Дарьинский 

клад. Алтайские курганы. Минусинские бронзы. Сибирское золото. 

Москва. 

Аюуш, 1987- Аюуш Ц. 1987 онд Дөрвөдийн зарим сумдад явуулсан 

угсаатны зүйн хээрийн судалгааны тайлан. Түүхийн хүрээлэнгийн 

гар бичмэлийн хөмрөг. 

Бадамхатан, Нансалмаа, 1996- Бадамхатан С., Нансалмаа Д. Мянгад. 

Монгол улсын угсаатны зүй. II боть. Улаанбаатар. 

Батнасан,1996 - Батнасан Г. Буриад. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть. 


Баярсайхан, Түвшинжаргал, 2013 - Баярсайхан Ж., Түвшинжаргал Т. 

Монголын Үндэсний Музейгээс 2013 онд Завхан аймгийн нутагт 

хийсэн археологийн судалгааны “Дааган дэл” төслийн тайлан. 

Улаанбаатар. МҮМ-н номын сан. 

Баярхүү, Төрбат, 2010 - Баярхүү Н., Төрбат Ц. Монгол Алтайн өвөр 

бэлийн буган чулуун хөшөөд. // Studia Archaeologica. Tom.(IX) XXIX, 

Fasc.5. Улаанбаатар. 

Волков, 2002 - Волков В.В. Оленные камни Монголии. Москва 

Гаадамба, Цэрэнсодном, 1978 - Гаадамба Ш., Цэрэнсодном Д. “Монгол 

ардын аман зохиолын дээж бичиг. Улаанбаатар. 

Грач, 1980 - Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. Москва. 

Грязнов, 1980 - Грязнов М.П. Аржан. Царский курган раннескифского 

времени. Ленинград. 

Грязнов, 1984 - Грязнов М.П. О монументальном искусстве на заре скифосибирских 

культур в степной Азии. Ленинград. 

Дамдинсүрэн, 1959 - Дамдинсүрэн Ц. Монгол уран зохиол зуун билиг 

оршивой. Улаанбаатар. 

Дисан, 1996 - Дисан Т. Үзэмчин. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть. 


Королькова, 2006 - Королькова Е.Ф. Звериный стиль Евразии. Санкт- 

Петербург.


Кубарев, 1979 – Кубарев. А.Д. Древние извания Алтая оленные камни. 


Кызласов, 1979 - Кызласов Л.Р. Древняя Тува (от палеолита до IX в.). 

Москва. 

Ренчин, 2006 - Ренчин Б. Монгол бөөгийн дуудлага. Улаанбаатар. 

Савинов, 1977 - Савинов Д.Г. О культурной принадлежности 

северокавказских камней-обелисков. // Проблемы археологии Евразии 

и Северной Америки. Москва. 

Савинов, 1994 - Савинов Д.Г. Оленные камни в культуре кочевников 

Евразии. Санкт-Петербург. 

Савинов, 2002 - Савинов Д.Г. Ранние кочевники Верхнего Енисея 

(археологические культуры и культурогенез). Санкт-Петербург. 

Санжмятав,1995 - Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. Улаанбаатар. 

Тангад, 1996 - Тангад Д. Хамниган. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть. 


Төрбат нар, 2009 - Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц., 

Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар П.Х. Монгол Алтайн археологийн 

дурсгалууд-I Баян-Өлгий аймаг. Улаанбаатар. 

Халх ардын тууль 1991 – Халх ардын тууль, Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, 1983 - Цэвээндорж Д. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн 

дурсгал. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж нар, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн түүх. 


Цэрэнханд, 1996 - Цэрэнханд Г. Барга. Монгол улсын угсаатны зүй. III боть. 

Улаанбаатар. Энхбат, 2014 - Энхбат А. Хятан нарын угсаа гарал, домог 

зүй. //Хятаны өв соёл. Улаанбаатар. 

Эрдэнэбат, 1997 - Эрдэнэбат У. “Монголын нууц товчоо”-ны Алан гоа 

эхийн домгийн учир. Улаанбаатар. 

Эрдэнэбат нар, 2000 - Эрдэнэбат У., Төрбат Ц., Амартүвшин Ч. 

Монголчуудын гахай шүтлэгийн тухай асуудалд. //Сибирь болон 

Монголын ард түмний угсаатны зүй. Улаанбаатар, Улаан-Үд. 

Bayarsaikhan, 2004 – Bayarsaikhan J. Notes on Meaning of Deer Stone 

Iconography. // The Hovsgol Deer Stone Project, 2003. Field Report, edited 

by William W. Fitzhugh. Washington: Arctic Studies Center, National 

Museum of Natural History, Smithsonian Institution. 

Bunker et al, 1997 - Emma C. Bunker, James C.Y.Watt, Zhixin Sun. Nomadic Art 

of the Eastern Eurasian Steppes: The Eugene V. Thaw and Other New York 

Collection. The Metropolitan Museum, of Art, New York, Yale University 

Press, New Haven and London. 

Hatakeyama tei, 2002 - Hatakeyama Tei. The Tumulus and Stag Stones at 

Shiebar-kul in Xinjiang, China. 草原考古通信 No.13, April 2002. 新疆草原 

石人与鹿石 . 北京 , 2011. 

181


Хүснэгт 1. Буган хөшөөн дээрх гахайн дүрсүүд 

1― Хөшөөтийн ам, буган хөшөө №1 [Волков, 2002:Табл. 71.1]; 2―Дөрөлжийн ам, 

буган хөшөө №1 [Волков, 2002: Табл.92.3]; 3―Зуны гол, буган хөшөө №3 [Зохиогчийн 

гар зураг]; 4―Зуны гол, буган хөшөө №10 [Зохиогчийн гар зураг]; 5―Урд хуурайн ам, 

буган хөшөө №1 [Волков, 2002: Табл. 31.1]; 6―Орхон сум, буган хөшөө №3 [Волков, 

2002: Табл. 51]; 7―Дунд шургахын ам, буган хөшөө №8 [Зохиогчийн гар зураг]; 8― Дунд 

шивэртийн гол, буган хөшөө №2 [Баярсайхан, Түвшинжаргал, 2013]; 9― Хар говь, буган 

хөшөө №2 [Волков, 2002:Табл. 105]; 10―Данстын гол, буган хөшөө №4 [Баярхүү, Төрбат, 

2010: Хавсралт-6.2)]; 11― Бодончийн гол, буган хөшөө №3 [Баярхүү, Төрбат, 2010. 

Хавсралт-1.3]; 12― Уюк Аржан, буган хөшөө №1 [Грязнов, 1980: рис. 29]; 13― Аржан, 

буган хөшөө №1 [Грязнов, 1980: рис. 29]; 14― Уюк Туран, буган хөшөө №1 [Грязнов, 

1984: рис. 2]; 15― Узун тал, буган хөшөө №1 [Кубарев, 1979: Табл.IX.3]; 16― Тыттыг 

хем, буган хөшөө №1 [Кызласов, 1979: рис. 29]; 17― Элегест, буган хөшөө №1 [Савинов, 

1994: табл. V]; 18― Кош пэй, буган хөшөө №1 [Савинов, 2002. табл. VIII]; 19― Зубов, 

буган хөшөө №1 [Савинов, 1977: рис.1]; 20― Шивэр хөл нуурын 2-4-р буган хөшөө №1 

[Hatakeyama Tei, 2002; 新疆草原石人与鹿石 ,2011]; 1-4―Хөвсгөл аймаг; 5―Архангай 

аймаг; 6―Булган аймаг; 7,8―Завхан аймаг; 9-11―Ховд аймаг; 12-18―Тува; 19―Кавказ; 

20―Шинжаан; 

Жич: Эдгээрээс гадна гар зураггүй боловч Архангай аймгийн Шивэртийн амны 

дурсгалт газрын 19-р буган хөшөөнд 1 гахайн дүрс буй гэж В.В.Волков тодорхойлжээ 

[Волков, 2002: 29]. 

182


Зураг 1. 

Баадайн амны 1-р буган хөшөө 

(Зохиогчийн 2014 онд хийсэн гар зураг) 

Зураг 2. 

Улаан нурууны Оцонгийн буган хөшөө 

(Говь-Алтай аймгийн музейн 

ЭША О.Нэргүйн 2014 онд авсан гэрэл зураг) 

183


Зураг 3. 

Баянзүрхийн 1-р буган хөшөө 

(Волковынхоор) 

Зураг 4. 

Урд хуурайн буган хөшөө 

(Волковынхоор) 

184






Б. Жаргалан, Г. Галдан, У. Гарднер 

ТАРВАГАТАЙН ГОЛЫН ХӨНДИЙД ХИЙЖ БУЙ СУДАЛГАА 

БА АРХЕОЛОГИЙН ОНОЛ, АРГА ЗҮЙН АСУУДАЛ 


2009-2010 онуудад Булган аймгийн Тэшиг сумын Тарвагатайн голын 

хөндийд хийсэн ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Йелийн их 

сургуулийн хамтарсан хайгуул судалгааны үр дүнд археологийн хэд хэдэн 

сонирхолтой баримтууд ажиглагдсан юм [Амартүвшин нар, 2009; Галдан 

нар, 2010]. Юуны өмнө Эгийн голын хөндийн археологийн дурсгалуудтай 

харьцуулбал [Төрбат нар, 2003] зарим үеийг төлөөлөх дурсгалууд огт 

илрээгүй байна. Тодруулбал, Тарвагатайн хөндийгөөс ойролцоох Эгийн 

гол, Сэлэнгэ мөрний савыг хамрах бүс нутгаас илэрдэг дөрвөлжин булш, 

хүннү, монгол булшнууд одоогоор олдоогүй. Харин янз бүрийн хэлбэр, 

хэмжээтэй хиргисүүрийн төвлөрөл олон тоогоор бүртгэгдсэн юм. Иймээс 

Тарвагатайн голын хөндийд бүртгэгдээгүй дурсгалуудын хамаарагдах он 

цагт тухайн бүс нутаг ямар үүрэг гүйцэтгэж байсан, ямар учраас зарим 

голын хөндийд олон үеийн дурсгалууд нэг дор оршин байхад өөр голын 

хөндийгөөр байдал өөр байгаа эсэх зэрэг бодож үзүүштэй олон асуулт 

урган гарч ирнэ. 

Тарвагатайн голын хөндийд нарийвчилсан археологийн судалгаа явуулах 

болсон шалтгаан нь тус хөндийн дурсгалуудыг бүртгээд зогсохгүй мөн 

тэдгээрээс гарсан үр дүнг Эгийн голын судалгааны үр дүнтэй харьцуулах 

боломжтой байгаа явдал юм. Энэхүү харьцуулсан судалгаа нь Тарвагатайн 

хөндий эрт үед бүс нутгийн хэмжээнд ямар үүрэг гүйцэтгэж байсныг 

тогтоох, тус хөндийд соёлууд хэрхэн солигдож байсан явцыг таамаглах, 

тэдгээрийн шалтгааныг олох боломжийг хайхад оршино. 

Тодорхой асуудлыг хэлэлцэхээс өмнө судалгааны зарчмын талаар товч 

танилцуулъя. 

Нэгдүгээрт, Тарвагатайн голын хөндийд хийгдэж буй судалгаа нь 

өнөө үед Монголын археологид баримтлаж буй “түүхэн археологи”- 

ийн хандлагаас илүү “антропологийн археологи”-ийн чиг хандлага дээр 

суурилж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, түүхэн сурвалж дээр тулгуурлан 

аливаа нэгэн археологийн дурсгалыг ямар түүхэн үед хамрагдах, тухайн эд 

өлгийн соёлыг тогтоох, тодорхойлохоос илүү соёлын өөрчлөгдөх болсон 

шалтгааныг тодруулах зорилготой юм. Түүхэн археологи голдуу юу, хаана, 

185


хэзээ гэсэн асуултуудыг тодотгодог бол антропологийн археологи хэрхэн, 

яагаад гэсэн асуултын хариуг эрэлхийлдэг байна. 

Хоёрдугаарт, аливаа газруудын соёлын өөрчлөгдөх болсон шалтгааныг 

тогтоохын тулд аль болох том газар нутагт бус харин судалгааны нэг 

газрыг сонгон нарийвчлан судалж уг газарт ямар шинж чанартай соёлууд 

оршин тогтнож, бусад газрын соёлын нөлөө байсан эсэхийг тодруулах 

шаардлагатай хэмээн үзэж байна. Мөн судлагдан буй газрын соёлуудыг 

он цагийн дараалалтай тогтоож тэдгээрийн онцлогийг тогтоосны дараа 

өргөн бүс нутгийн хэмжээнд харьцуулан үзэж соёлын хоорондын холбоог 

тогтоох боломж нээгдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь археологийн дурсгалыг 

газар нутаг, цар хүрээний хувьд бус харин он цагийн дарааллын хувьд 

судалж хэрхэн, яагаад гэсэн асуултын хариуг эрэлхийлэх чиг хандлага 

билээ. Энэхүү чиг хандлага хэрхэн бий болсон шалтгаан нь археологийн 

соёлууд хэдийгээр тодорхой хэмжээний газар нутагт адилхан хэв шинжтэй 

байдаг боловч харин газар тус бүрийн онцлогоос (байгаль, цаг уур, 

эрхлэх аж ахуй гэх мэт) хамаарч өөр хоорондоо адилгүй гарал үүслийн 

шалтгаан, зориулалттай байдагтай холбоотой ажээ [Hodder, Hutson, 2003]. 

Ерөнхийдөө энэ хандлага нь өргөн уудам газар нутагт тархсан, адил хэв 

шинжтэй археологийн дурсгалуудыг нэг тодорхойлолт, он цагийн хүрээнд 

авч үздэг судлаачдын саналаас (generalism) зайлсхийж, газар газарт 

археологийн соёлуудын бий болох, өөрчлөгдөх шалтгаан, тэдгээрийн 

онцлогийг нарийвчлан тогтоох зорилгоор үүсэн бий болсон хэмээн үзэж 

болно. 

Өгүүллийн дараагийн хэсэгт уг төслийн хүрээнд дэвшүүлж буй асуудал, 

тэдгээртэй холбоотой онолын асуудлуудыг танилцуулна. Үүний дараа 

судалгааны арга зүй, тэдгээрийн ач холбогдол, шинэлэг талуудыг дурдаад 

эцэст нь цаашдын судалгааны зорилтыг тодорхойлохыг зорив. 

186 

Хиргисүүр болон чулуун байгууламж 

Уг судалгааны төслийн хөндөж буй археологийн асуудлын нэг бол 

хиргисүүр болон түүнтэй төстэй чулуун байгууламж юм. Хэдийгээр уг 

дурсгалын тархалтын зах хязгаар, гадаад болон дотоод зохион байгуулалтын 

төрөл, хамаарагдах он цаг, зориулалт [Боровка, 1927; Наваан, 1975; 

Окладников, 1976; Худяков, 1987; Коновалов, 1988; Эрдэнэбаатар, 2002] 

зэргийг урьдчилсан байдлаар тогтоогоод байгаа боловч олон асуултууд 

хөндөгдөөгүй хэвээр байна. Тухайлбал, хиргисүүр хэмээх дурсгалын 

гарал үүсэл нийгэм, ахуйн ямар үйл явцын үр дүнд бий болов? Энэ нь нэг 

газраас нөгөөд нүүдэллэх хүмүүсийн шилжилтийн явцад бий болсон уу, 

эсвэл газар газрын бүлэг хүмүүс хоорондоо нийгэм ба соёлын харилцаанд 

орсны үр дүнд чулуун байгууламж барих санаа тархан дэлгэрсэн үү? Мөн 

хиргисүүр тархсан газар нутагт үнэхээр бидний ойлгоод байгаа шиг нэг 

соёлд хамрагдах хүн ам суурьшсан байв уу, эсвэл тэдгээр хүмүүс үнэндээ 

бие биенээсээ санаа аван өөрсдийн соёл, сүсэг бишрэл, ахуйн хэрэглээндээ 

зохицуулан хиргисүүр болон түүнтэй адил байгууламжуудыг байгуулж, 

тэр нь өнөөдөр гол чулуун овгор, хүрээ, дагуул байгууламж зэрэг ерөнхий


хэсгүүдтэй боловч хэлбэр, хэмжээ, загварын хувьд өөр байгууламжууд 

болон үлдсэн үү? Яагаад зарим нэг газрын хиргисүүрээс оршуулга өндөр 

давтамжтай илэрч байхад [Цыбиктаров, 2006; Frohlich et. аl, 2009; Littleton et. 

аl, 2012] зарим газарт оршуулгын ул мөр огт олдохгүй байна [Амартүвшин 

нар, 2010]. Судлагдсан байдал, тархалтын өргөн хүрээ зэргээс хамаараад 

дээрх асуултуудад бүгдэд нь хариулахад цаг хугацаа, илүү нарийн судалгаа 

шаардагдах боловч бид Тарвагатайн голын хөндийн хүрээнд зарим нэг 

асуудлыг хөндөхийг хичээсэн юм. Ингэхдээ аливаа археологийн дурсгалыг 

соёлын биет олдвор гэхээс илүү эртний хүн ба нийгэм дунд гарсан 

шийдвэрийн илрэл талаас хамруулан авч үзэхийг хичээв. Хэдийгээр 

энэ судалгаанаас гарах үр дүн нь зөвхөн тус голын хөндийд тархсан 

хиргисүүрүүдэд хамаатай боловч цаашид аливаа археологийн дурсгалыг 

антропологийн археологи талаас судлах чиг хандлагын эхлэл болно хэмээн 

найдаж байна. 

Газрын хөрсөн дээр товойн харагдах чулуун байгууламжууд эртний 

түүх судлаач, археологчдын анхаарлыг эртнээс татсаар ирсэн билээ. 

Эдгээр дурсгалууд нь бусад дурсгалыг бодвол удаан хугацааны турш 

хэлбэр, хэмжээгээ хадгалах шинж чанартай байдаг тул [Bradley, 1993] түүх 

бичигдэхээс өмнөх үеийн эртний соёлуудыг танин мэдэх гол эх сурвалжын 

нэг болдог ажээ. Бидний чулуун байгууламжтай холбоотой судалгаа нь 

Европ болон Америкийн археологчдын онол дээр суурилсан болно. Зарим 

түүхэн соёл судлаачид (historic archaeologists) өргөн газар нутгаар тархсан 

олон төрлийн чулуун байгууламжийг судлан тэдгээрийг тодорхойлох, 

ангилах, яагаад адилхан дурсгал олон газарт тархсан байдгийг тогтооход 

түлхүү анхаарсан байхад [Childe, 1958; Ford, 1969] дараа үеийхэн чулуун 

байгууламжуудыг хүрээлэн буй орчиндоо зохицох, нийгэм-соёлын 

тогтолцоог бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэх хэрэглэгдэхүүн гэсэн 

талаас нь нарийвчлан судлах болжээ [Renfrew, 1973; Steponitis, 1983]. 

Үүнээс гадна сүүлийн үед археологичид чулуун байгууламж баригдаж, 

ашиглагдах явцад тухайн үеийн хүмүүст ямар мэдрэмж төрүүлдэг байсан 

болохыг хүртэл өөрийн судалгааны үндсэн асуудал болгон авч үзэж 

эхэлсэн байна [Barrett, 1994; Bradley, 1998; Tilley, 1994]. Зарим судлаачид 

өргөн нутгаар тархсан эсвэл бүтээн босгоход их хөдөлмөр шингэсэн 

чулуун байгууламжуудыг газар нутгийн хил хязгаар, харъяалал тогтоох, 

нийгмийн анги давхаргын ялгааг тусгасан биет зүйл [Renfrew, 1976, 1979] 

хэмээн тайлбарладаг бол нөгөө хэсэг нь тэдгээрийг тухайн нийгмийн 

ахлагчийн өөрт харъяалагдах хүн амын хүчин чадал, цар хүрээг харуулах 

гэсэн оролдлого гэж үздэг байна [Renfrew, 1973; Haas et al. 2012; Rosenwig, 

2012; Pozorski, Pozorski, 2012]. 

Хэдийгээр үе үеийн судлаачид өөр хоорондоо адил болон ялгаатай 

чулуун байгууламж бүхий соёлуудын цар хүрээ, тархалт, онцлог зэргийг 

судлан арвин судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн хуримтлуулсан хэдий ч чухам 

ямар шалтгаанаар анх эдгээр чулуун байгууламжуудыг барьж эхэлсэн, 

тэдгээр соёлууд нийгэм ба ахуйн хөгжлийн ямар түвшинд байхдаа энэхүү 

заншлыг эхлүүлэн цаашид хөгжүүлсэн зэрэг асуудлын талаар харьцангуй 

бага хөндөж байжээ. Түүхэн үед хамрагдах барилга байгууламжууд хэзээ, 

187


хэрхэн баригдах болсон шалтгааныг олж тогтооход сурвалжууд асар их 

хувь нэмэр оруулдаг бол түүх бичигдэхээс өмнөх үеийн судлаачдад энэхүү 

завшаан дутагдаж олон чулуун байгууламжийн асуудал оньсого мэт хэвээр 

байна. Тэдний нэг нь яах аргагүй Монгол, Өвөр Байгалын нутгаар өргөн 

тархсан хиргисүүрийн дурсгал юм. Хэдийгээр эдгээр байгууламжуудыг 

зориулалтын хувьд дотор нь оршуулгын ба тахилгын чулуун байгууламжууд 

[Эрдэнэбаатар, 2002; Цэвээндорж нар, 2003] хэмээн ангилаад байгаа боловч 

нийгэм-соёл-ахуйн ямар өөрчлөлтийн үр дүнд эртний хүмүүс газрын 

хөрсийг ийнхүү хиргисүүрээр “чимэх” болов гэсэн асуулт нээлттэй байна. 

Одоогоор хиргисүүрийн гарал үүслийн талаар хоёр онол зонхилж байна. 

Нэг хэсэг судлаачид тус байгууламж олон төрлийн загвар, хэмжээтэй 

байгаа нь нийгмийн ялгарал үүссэний шууд илрэл гэсэн онолыг [Худяков, 

1987; Батсайхан, 2002; Эрдэнэбаатар, 2002; Frohlich et.al 2009; Houle, 2009, 

2010] дэвшүүлдэг. Тэд ялангуяа буган хөшөөтэй хамт оршин буй олон тооны 

тахилгын байгууламжтай хиргисүүрүүдийг энэхүү онолын гол нотлох 

баримт болгожээ [Худяков, 1987; Батсайхан, 2002; Fitzhugh, 2009; Allard and 

Erdenebaatar, 2005]. Өөр хэсэг судлаачид хиргисүүр бол талын нүүдэлчин 

дайчид, нийгмийн дээд давхаргын хүмүүст зориулан босгосон оршуулга, 

тахилгын байгууламжууд биш, харин тэгш эрхт нийгмийн хүмүүсийн эв 

нэгдлийг өөр нэгэндээ, газар нутгаар нь өнгөрч байгаа харийн хүмүүст 

сануулах, дурсгах зорилгоор босгосон гэж үздэг ажээ [Wright, 2007, 2012, 

2014; Honeychurch et.al, 2009]. 

Ангит нийгмийн давхаргын онолыг дэмжиж буй судлаачид уудам 

хөндийд босгосон хиргисүүрүүд бол тухайн үеийн нийгмийн дээд 

давхаргын хүмүүсийн удирдлагаар баригдсан байгууламжууд, харин 

уулын энгэрээр байрласан жижиг хэмжээтэй, хийцийн хувьд энгийн 

хиргисүүрүүд нь доод давхаргынхан буюу энгийн гишүүдэд харьяалагдана 

хэмээн үздэг. Ялангуяа хиргисүүрүүд буган хөшөөний хамт цогцолбор 

хэлбэрээр оршин байдгийг дайчин нүүдэлчин ардын удирдагчидад 

зориулан босгосон мэтээр тайлбарлан, биет нотолгоо болгон ашигладаг 

байна. Үүнээс гадна Хануй голын хөндийд буй 1700 гаруй дагуултай 

хиргисүүрийн дагуул байгууламжуудад хийсэн он цагийн шинжилгээ нь 

уг цогцолборыг харьцангуй богино хугацаанд баригдсан болохыг харуулсан 

нь [Allard and Erdenebaatar, 2005] тэдэнд шинэ баталгаа болсон юм. Мөн 

хагас сая чулуу зөөн авчирч энэхүү том цогцолборыг барьсан нь энд тэнд 

тархан суурьшсан нүүдэлчдийг нэгтгэн удирдах чадвартай, эрх дархтай хүн 

байсан эсвэл нийгмийн ангийн сүр хүчийг харуулах биет нэгэн илрэл юм 

гэж үзжээ. Зарим судлаачид хиргисүүртэй нэг он цагт хамаарагдах бууц 

сууринг илрүүлэн олж нэгтгэн шинжилснээр тухайн үед бууц суурингууд 

нь хийц, чанарын хувьд харилцан адилгүй шавар савнууд хэрэглэдэг 

байснаас гадна мөн малын хувьд ч адилгүй сүргийн бүтэцтэй байсныг 

тогтоожээ [Houle, 2009, 2010]. Тэд эдгээр хэрэглэгдэхүүнийг тухайн үеийн 

нийгэмд тэгш бус байдал тогтсон байсныг илтгэх баримт мөн хэмээн үзсэн 

байна. 

Харин “тэгш эрхт нийгмийн загвар”-ыг дэмжигчид нь ангит нийгмийн 

нотолгоо болох соёлын биет олдворууд олдоогүй хэвээр хэмээн үзээд 

188


үүнийгээ төмрийн түрүү үеэс эхлээд дараа дараагийн үеүдэд ч 

нийгмийн дээд давхаргынханд зориулан булш, бунхан босгож, олдвор 

хэрэглэгдэхүүнийг хамт дагалдуулан оршуулсан байдаг бол хиргисүүрээс 

ийм дурсгал өнөө хир олдоогүйтэй холбон тайлбарлаж байна. Мөн тэд 

оршуулга бүхий хиргисүүрээс гарсан хүний ясны хэрэглэгдэхүүн нь 

нийгмийн тэгш бус байдлыг тусгах ямар нэгэн баримт өөртөө агуулаагүй 

хэмээн үзжээ. Өөрөөр хэлбэл нас, хүйсээс үл хамааран төрөл бүрийн 

хэлбэр, хэмжээтэй хиргисүүрүүдэд оршуулсан [Frohlich et.al 2009] болохыг 

дурдсан байна. 

Хэдийгээр Хануй голын хөндийд хийсэн бууц, суурингийн судалгаагаар 

нийгмийн тэгш бус байдлыг илтгэх боломжтой шавар савны олон төрлийн 

хагархай, амьтны яс олдсон боловч хиргисүүр ба бууц, суурингуудад 

нарийвчилсан он цаг тогтоогоогүй тул эдгээрийг нэг он цагт хамаарна 

хэмээн шууд үзэж болохгүй гэсэн байна. 

Хүрэл зэвсгийн эхэн үе буюу одоогоос 4000 гаруй жилийн өмнө 

нийгэм, аж ахуйн томоохон өөрчлөлтүүдийн үндэс тавигдсан [Батсайхан, 

2002; Эрдэнэбаатар, 2002; Honeychurch, 2004; Allard and Erdenebaatar, 

2005; Fitzhugh, 2009]. Үүнийг дагаад зөвхөн Монголд төдийгүй Төв Азид 

Афанасьев [Киселёв, 1951; Semyonov, 1983], Таримын хөндийд мал аж 

ахуй эрхлэгчид [Di Castro, 2008], Хятадын неолитын Хонгшаны соёл 

[Barnes, Guo, 1996] ба Япон, Солонгосын бунхант соёл [Nelson, 1993] зэрэг 

соёлуудад чулуун байгууламж барих болсон байна. Нийгмийн тэгш эрхт 

загварын дагуу хүрэл зэвсгийн эхэн үед нийгмийн байдал тогтворгүй 

болж хүмүүс тогтворжуулах арга замыг эрэлхийлэх болсон байна. Мал 

аж ахуй амьжиргааны гол хэрэглүүр болж эхэлсэн байж болох энэ үед 

газар нутгийн талаарх ойлголтонд өөрчлөлт орж чулуун байгууламж 

барих замаар газар нутгийг зохион байгуулалтанд оруулах, нийгмүүд 

өөрсдийн нэгдлээ өөр нэгэнд буюу харь нутгийнханд сануулахыг оролдож 

байсан [Wright, 2014] хэмээн үзжээ. Нийгмийн байр суурь өргөн хүрээнд 

танигдаж хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүрээгүй байсан энэ үед 

хиргисүүрүүд нэг хүнээс илүү нийгмийн бүлгийн эрх ашгийг илэрхийлэх 

зорилгоор баригдсан байж болох таамгийг дээвшүүлээд байна. Өөрөөр 

хэлбэл хиргисүүрийг нэг хүний тушаалаар бус нийгмийн ашиг сонирхолд 

хөтлөгдсөн тэгш эрхт хүмүүс босгосон хэрэг ажээ. 

Таамаг ба туршилт 

Хиргисүүр байгуулах болсон талаарх дээрх хоёр онолын аль нь 

Тарвагатайн голын хөндийд тусгалаа олж байгааг тогтоохын тулд дараах 

таамаглалыг туршиж үзэв. 

Таамаг 1. Он цаг 

Туршилт 1. Чулуун байгууламжийн нарийвчилсан он цагийг тогтоох 

нь тэдгээрийг барьсан ба ашигласан хүмүүсийн талаарх ойлголтыг 

баяжуулах ач холбогдолтой. Аливаа чулуун байгууламжуудын он цагийн 

нарийвчилсан хэлхээг тогтоосноор чулуун байгууламж барих заншил 

189


болон орон зайг ашиглах явдал хэрхэн өөрчлөгдөж буйг ойлгож болох 

юм [Braithware, 1984; Bradley, 1993, 1998; Edmonds, 1999]. Малтан судалсан 

хиргисүүрийн он цаг НТӨ 1500-700 оны үед тохиож байна [Эрдэнэбаатар, 

2002; Frohlich et.al 2009; Fitzhugh, 2009; Honeychurch, Amartuvshin, 2011]. 

Судлаачид аль нэг газрын хиргисүүрийг судлахдаа байгууламж тус бүрийн 

он цагийг тогтоохгүй байгаагаас гадна ерөнхийлөн энэхүү он цагийн 

хүрээнд хамруулан авч үзэж иржээ. Бид харин энэ хандлагаас зайлсхийж 

Тарвагатайн хөндийн аль болох олон хиргисүүрийн он цагийг тогтоож 

тус хөндийн хэмжээнд эртний чулуун байгууламж барих уламжлал ямар 

замаар үүсэн бий болсныг тогтоох зорилт тавьсан. 

Хэрэв ангит нийгмийн онол зөв бол хөндийн төвд байрлах том 

хэмжээтэй, олон тооны дагуул байгууламжтай хиргисүүрийн он цаг 

нь уулын энгэр орчимд орших жижиг хиргисүүртэй давхцах учиртай. 

Ингэснээр тэд хамтдаа нийгмийн ангит давхаргын биет илэрхийлэл болох 

юм. 

Харин тэгш эрхт нийгмийн загвар зөв бол салаа хөндийнүүдэд дангаараа 

эсвэл цөөн тоогоор орших жижиг, дунд хэмжээтэй хиргисүүрийн он 

цаг нь төв хөндийд баригдсан том хэмжээтэй хиргисүүрээс өмнөх үед 

холбогдох учиртай. Ингэснээр хүрэл зэвсгийн түрүү үед холбогдох 

энэхүү чулуун байгууламжийн уламжлал төв хөндийгөөс биш харин 

уулын амнаас эхлэлтэй гэсэн үг болно. Уулын аманд буй хиргисүүр нь 

уг аманд нутаглаж байсан нэгж айлын харъяалалыг илэрхийлэх, уулын 

салаа амнуудад байрлах цөөн тооны хиргисүүрийн төвлөрөл уг салаа 

амны айлуудын нэгдлийг илэрхийлэх, гол хөндийд буй том хэмжээтэй 

хиргисүүрийн цогцолборууд нийт хөндийн хүн амын эв нэгдэл, харъяалал, 

хамтын хөдөлмөрийг бусдад харуулах, өөр нэгэндээ сануулах биет илрэл 

байсан байж болзошгүй. Өмнө нь хэлсэнчлэн хэрэв хүрэл зэвсгийн эхэн 

үед амьжиргааны гол үндэс мал аж ахуй болж эхэлсэн бол энэ нь газар 

нутгийн тухай ойлголтыг өөрчлөөд зогсохгүй мөн хүн амын шилжилт 

хөдөлгөөнийг идэвхжүүлсэн байж болох юм. Уул ойгоор хүрээлэгдсэн 

Тарвагатайн голын хөндий шиг газрын шилжин хөдлөх гол арга нь 

хөндийнүүдийг дагах явдал бөгөөд өнөө үед хүртэл уламжлагдан ирсэн 

байна. Хэрэв нийгэм, аж ахуйн өөрчлөлт явагдаж байх үед хөндийн хүн 

амын нэгдлүүд амжилттай оршин тогтнохыг зорьдог байсан бол хиргисүүр 

босгож хөндийгөөр шилжин хөдөлж буй бусад хүн амд нэгдлээ харуулах 

нь амар тайван оршин тогтнохын түлхүүр байсан байж болох юм. 

Туршилт 2. Том хэмжээний чулуун байгууламж босгох явдлыг 

ангит нийгэмтэй холбох нь археологид түгээмэл тохиолддог. Хүн амыг 

амьжиргаагаа залгуулах ажлаас нь татгалзуулж их хэмжээний хөдөлмөр 

шингэсэн чулуун байгууламж босгуулах ажилд оролцуулах ямар нэгэн 

хүчин зүйл байсан байж таарна. Харин энэхүү явдлыг ангит нийгэмтэй 

гол төлөв холбоод байдаг учир нь чулуун байгууламжийг барихад ашиглах 

түүхий эд, хүч хөдөлмөрийн хэмжээтэй шууд холбоотой [Renfrew, 1973; 

Wainwright et.al., 1969; Abrams, Bolland, 1999; Wason, 1994; Kolb, 1994]. Үүний 

гол шалтгаан нь эдгээр нөөц бололцоог бүрдүүлэн удирдах чадвар гагцхүү 

ангит нийгмийн дээд давхаргын хүмүүст байдаг хэмээн үздэгт оршино. 

190


Хэрэв хиргисүүр босгох уламжлал ангит нийгмийн үүсэлтэй холбоотой 

бол Тарвагатайн голын хөндийн том хиргисүүрүүд олон тооны дагуулын 

хамт нэгэн үед баригдсан байх учиртай. Ангит нийгмийн загварын дагуу 

энэ их чулууг нэгэн зэрэг зөөвөрлөж хиргисүүрийг олон тооны тахилгын 

байгууламж болох дагуулын хамт барих нь нийгмийн дээд давхарга 

үүссэнтэй холбоотой юм. 

Эсрэгээр дагуул байгууламжуудын он цаг хоорондоо адилгүй байвал 

эдгээр цогцолборууд удаан хугацааны турш баригдсан байж таарна. Энэ 

нь ангит нийгэмтэй холбоогүй харин хүмүүс нийлэн босгосон хиргисүүрээ 

байнга эргэн тойрч зан үйл үйлдэн шинээр дагуул байгууламжууд барьдаг 

байсан гэсэн үг юм. Ийнхүү хүмүүс олноороо цугларах явдалд судлаачид 

сүүлийн үед ихээхэн анхаарах болсон [Pollock, 2002; Nelson, 2002] Учир нь 

нийгэм тогтвортой болоогүй байгаа цагт хүмүүс цугларах замаар зөвхөн 

чулуун байгууламж босгох, зан үйл үйлдээд зогсохгүй мөн түншлэлийн 

сүлжээг бий болгох замаар тогтвортой байдлыг эрэлхийлдэг байна. Хэрэв 

хиргисүүрүүд тэгш эрхт бүлэг хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр дүн мөн бол 

тэдгээр нь зөвхөн хүмүүсийг цугларуулж шинээр байгууламж босгох, зан 

үйл үйлдүүлээд зогсохгүй мөн санаа бодлоо солилцох, нийгмийн байдлыг 

танин мэдэх талбарын үүргийг гүйцэтгэдэг байсан байж болзошгүй юм. 

Хиргисүүрийн он цагтай холбоотой асуултын хариултыг олж тогтоохын 

тулд дагуул байгууламж болон хиргисүүрийн хашлага чулуунаас 

радиокарбон ба OSL дээж авах болно (он цаг тогтоох арга зүйн дэлгэрэнгүйг 

судалгааны арга зүй бүлэгт танилцуулна). 

Таамаг 2. Эд өлгийн зүйл, сүргийн бүтцийн ялгаа 

Туршилт 1. Сүүлийн үед судлаачид бууц, суурингийн малтлагаар 

хүрэл зэвсгийн эхэн үед нийгмийн ангит давхаргууд байсныг илтгэх 

баримтуудыг олж илрүүлсэн хэмээн дээр өгүүлсэн билээ [Houle, 2010]. 

Энэхүү дүгнэлт нь гол төлөв дээд давхаргын хүмүүс хийц, чанарын хувьд 

арай илүү, харь гаралтай ховор зүйлс эзэмших боломжтой холбоотой 

юм. Хэрэв хиргисүүрийн он цагтай давхцаж буй суурингуудаас илэрсэн 

эд өлгийн зүйлс гарал үүсэл, хийц, чанарын хувьд адилгүй байвал эдгээр 

хүмүүсийн хооронд эд өлгийн ялгарал байсан байж таарна. Ялгаа илрээгүй 

тохиолдолд эдгээр эд өлгийн зүйлс нийгмийн тэгш байдлыг тусгана. 

Туршилт 2. Мал аж ахуй эрхэлдэг соёлуудын дунд нийгмийн ялгарал 

үндсэн хоёр зүйлээр илэрдэг, үүнд мал сүргийн тоо [Earle, 1997] ба онцгой 

нийгэм-соёлын арга хэмжээнд гаргах малын тоо [Hayden, 1995] юм. Үүнээс 

гадна эдгээр соёлуудад ажиглагддаг түгээмэл зүйл бол сүргийн бүтцийг 

аль болох ашигтайгаар хадгалан авч үлдэх, малын тоогоо улам өсгөх 

зорилгын дагуу төл болон нас залуу малыг зайлшгүй үед л гаргадаг байна. 

Хэрэв ангит нийгмийн загварын дагуу хиргисүүрийн гарал 

үүсэл нийгмийн дээд давхаргын хүмүүстэй холбоотой бол дагуул 

байгууламжуудад төл болон залуу насны малын баримт олдох учиртай. 

Үүнээс гадна хүрэл зэвсгийн эхэн үеийн бууцнуудаас хоорондоо харилцан 

адилгүй төрөл ба тооны малын яс илрэх ёстой. Энэ нь цаанаа зарим нэг 

айл цөөн төрөл, цөөн тооны малтай байхад зарим нэг нь түүнээс олон мал 

191


эзэмшдэг, түүнийг дагаад арай өндөр нийгмийн байр суурьтай байсныг 

илтгэнэ. Хэрэв хиргисүүрийн тахилга, бууцнуудын малын яс төрөл ба 

насны хувьд жигдхэн байвал тэгш эрхт нийгмийн загвар дэмжигдэх юм. 

192 

Хүннүгийн мандалт: Монголын тал нутгийн 

нүүдэлчдийн зохион байгуулалт 

Сийрэг хүн амтай Евразийн тал нутагт байнгын шилжилт хөдөлгөөнд 

байдаг нийгмүүд хэрхэн нэгдэн төрийн зохион байгуулалтанд орж 

хүчирхэгжиж байсан нь судлаачдын анхааралд өртсөөр иржээ. Монгол 

нутгийн хувьд түүхэн үе Хүннү төр байгуулагдах үеэс эхэлдэг тул түүх 

эхлэхээс өмнөх үед ямар замыг гатлан туулж, ямар хүчин зүйлийн үр дүнд 

ийнхүү нарийн зохион байгуулалтанд орсныг олж тогтоох үүрэг гагцхүү 

археологичдод оноогдож байна. 

Саяхныг хүртэл нүүдэлчид ба төр гэсэн хоёр ойлголтыг антропологийн 

шинжлэх ухаанд ер бусын үзэгдэл мэтээр авч үздэг байжээ [Honeychurch, 

2013]. Байнга нүүдэллэж байдаг, нэмүү бүтээгдэхүүний хомс байдлаас 

болоод тэдгээрийг дангаараа төрт улс байгуулах чадваргүй гэж үздэг 

байна [Irons, 1979; Salzman, 2004]. Дэлхийн бусад өнцөгт нүүдэлчин ард 

түмэн ямар хүчин зүйлийн үр дүнд тогтолцоот нийгэм, тэр тусмаа төр 

улсыг бий болгосон талаарх олон тайлбарууд бий. Эдгээрээс нүүдэлчин 

ард түмнүүд суурин аж ахуй эрхэлдэг соёлуудтай харилцаатай болж дайн 

ба солилцоогоор олдсон чамин эд таваар дээр тулгуурлан ангит нийгэм 

бүрдүүлснээр зохион байгуулалтанд орсон хэмээх онол зонхилоод байна 

[Khazanov, 1994]. Хүннүгийн улс төрийн энэхүү тогтолцоо бие даан үүссэн 

мэт харагдах боловч цаанаа эртний Хятадын суурин төрт улсуудаас ихээхэн 

хамааралтай байсан [Barfield, 2001] гэж үзэж байв. Харин сүүлийн үеийн 

археологийн хэрэглэгдэхүүнийг нягталбал, Монгол нутагт суурьшиж 

байсан нүүдэлчид Хүннүгийн төрийг үүсэн тогтворжих, өмнөд зүгийн 

суурин соёлуудтай холбоо тогтоох зэргээс өмнө өөрийн гэсэн өвөрмөц 

шинж чанар бүхий зохион байгуулалтыг бий болгож чадсан байжээ 

[Honeychurch, 2013]. Ингэснээр нүүдэлчдийн төрт улсын гарал үүслийн 

талаар зонхилж байсан сонгодог онолуудыг сүүлийн үед судлаачид 

шүүмжлэн няцаах, өөр тайлбаруудыг өгөх болсон байна [Frachetti, 2012; 

Chang, 2012; Houle, 2009; Shelach, 2009]. 

Бид Монголын тал нутагт анхны нүүдэлчдийн төр үүсэн бий болох 

гэж байх үетэй холбоотой дараах ерөнхий асуултыг тавин хариулт 

эрэлхийлэхийг зорьж байна. Үүнд, бүс нутгийн хэмжээнд төр үүсэх үндэс 

тавигдаж байх үед нэг голын хөндийд нийгмийн нэгжүүд нийгэм, улс 

төрийн хөгжлийн ямар шинж чанартай байсан вэ гэсэн асуулт урган гарч 

ирнэ. 

Энэхүү асуултанд археологийн шинжлэх ухааны зүгээс буюу эд өлгийн 

хэрэглэгдэхүүнд тулгуурласан хариулт өгсөн жишээ бол Хануй голын 

хөндийн судалгаа юм. Чулуун байгууламж ба эртний нүүдэлчдийн бууц 

суурингийн судалгааг хослуулан зарим нэг онцлог бүхий үр дүн гарсан 

байна [Houle, 2010, 2012]. Үүнд тухайлбал хүрлийн хожуу үе ба Хүннүгийн


үеийн чулуун байгууламжууд өөр хоорондоо зохион байгуулалтын өөр 

шинжтэй болж ангит нийгмийг тодорхой харуулах болсон. Мөн Хануй 

голын хөндийд хүн амын дийлэнхийн амьдралын хэв маяг тухайн үеүдэд 

нэгэн хэвийн байдлаар үргэлжилж улирлын чанартайгаар жил болгон 7-8 

км нүүдлэн аж төрдөг байжээ гэсэн дүгнэлтүүд гаргажээ. 

Судлаач Ж.Л.Хулийн үзэж байгаагаар хүрэл зэвсгийн хожуу үеийн 

хиргисүүрийн том цогцолборуудыг бариулах, тэдгээрийн эргэн тойронд 

тахилгын арга хэмжээ зохион байгуулан хүмүүсийг цуглуулах нь шинээр 

үүсэн бий болж байгаа нийгмийн дээд давхаргын хүмүүсийн нийгмийн 

байр суурийг баталгаажуулах чухал алхам болдог байжээ. Энэхүү явдал 

төмрийн түрүү үе рүү даамжирч яваандаа угсаа дамжсан язгууртан 

давхарга бий болох үндсийг тавьжээ. Зөвхөн голын хөндийн хэмжээнд 

ч гэсэн дээрх арга хэмжээг зохион байгуулан өөрийн байр сууриа 

баталгаажуулахаас гадна эдгээр язгууртнууд бусад хөндийн бүлгүүдтэй 

харилцаа тогтоож нийгмийн тогтвортой байдлыг тогтоохыг эрмэлздэг 

байжээ. Харин уг харилцаа зөвхөн язгууртнуудын хяналтан дор явагддаг 

байсан тул бусад нийгмийн гишүүд, айл өрхүүд харьцангуй идэвхгүй 

гишүүний үүргийг гүйцэтгэдэг байв. Энэхүү “дээрээс доош” чиглэлийн 

шинжтэй онол нь төдийлөн судалгааны анхаарлын төвд орж байгаагүй 

жижиг нийгмийн нэгжүүдийн (нэгж айл, нэг хөндийн айл өрхүүд гэх 

мэт) харилцаа холбоог олж тогтоох, уг харилцаанаас урган гарах нийгэм, 

соёлын өөрчлөлтийгхөндөж байгаагаараа онцлог юм. 

Дээрх онол төмрийн түрүү үеийн нийгмийн байдлыг тайлбарлах 

үндэслэлтэй боловч бидний үзэж байгаагаар шилжилт хөдөлгөөн, хөндий 

хоорондын айл өрхүүдийн харилцаа төмрийн түрүү үед төдийлөн 

хязгаарлагдмал байгаагүй болов уу. Нэмүү бүтээгдэхүүний солилцоо, 

гэрлэлт зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамааран эдгээр айл өрхүүд харьцангуй 

чөлөөтэй хоорондоо харилцдаг байсан гэж бид үзэж “доороос дээш” 

чиглэлтэй онолыг санал болгож байгаа юм. Эдгээр хоёр төрлийн онол 

хэв шинжийн хувьд хоорондоо адилгүй тул түүнийг дагаад адилгүй эд 

өлгийн хэрэглэгдэхүүний ул мөр үлдээх учиртай. Цаашид Тарвагатайн 

голын хөндийн хэмжээнд уг асуудлыг шинжлэхийн тулд Эгийн голын 

археологийн судалгаатай харьцуулан авч үзнэ. Эгийн голоос гарсан үр дүнг 

харвал төмрийн түрүү үе гэхэд язгууртны давхарга ба том хэмжээтэй бууц 

суурингууд үүсэж нэг ёсондоо бүс нутгийн төвийн үүргийг гүйцэгтгэж 

байсан бололтой [Honeychurch, 2013]. 

Таамаг ба туршилтууд 

Таамаг 1. Солилцоо ба харилцаа 

Өөрийн болон бусад нийгмүүдтэй эд өлгийн ба мэдээллийн солилцоо 

хийх нь айл өрхийн өдөр тутмын шийдвэр гаргах үйл явцад зайлшгүй 

багтдаг зүйлсийн нэг юм [Rice, 1987]. Иймээс Тарвагатайн болон Эгийн 

голын хөндийн төмрийн түрүү үеийн хүн амын харилцааг тогтоох дараах 

туршилтуудыг санал болгож байна. 

Туршилт 1. Ваарны хагархайн шаврын эх үүсвэрийг олж тогтоох нь 

193


аливаа газрын хүн амыг өөр газрын хүн амтай харилцаанд орж байсан 

эсэхийг тогтооход чухал алхам болдог. Хэрэв шинээр төрж буй язгууртнууд 

хөндий хоорондын харилцааг хянан хязгаарладаг байсан бол Тарвагатайн 

хөндийн төмрийн түрүү үеийн айлуудын бууцнуудаас дан эргэн тойрны 

шавраар хийсэн ваарны үлдэгдэл олдох учиртай. Эсрэгээрээ хэрэв 

энэхүү харилцаа задгай хэлбэрээр явагдаж байсан бол айл өрхүүдэд жигд 

тархалттай хэрэглэгдэж байсан ваарны хагархайнууд өөр газрын хөрсний 

найрлагатай байх учиртай. Одоогийн байдлаар Эгийн гол ба Тарвагатайн 

голын хөндийгөөс тус бүр гурван шавар олзворлож байсан эх үүсвэр 

байгааг тогтоогоод байна. 

Туршилт 2. Шаврын бүтцийн найрлагаас гадна энэхүү шинжилгээнд 

ваарны хийц, хээг хамруулан авч үзэж болно. Угсаатны зүйн судалгаанаас 

үзвэл энгийн хийцтэй ваарнууд гол төлөв үнэлгээ багатай зүйлд хамрагдах 

бөгөөд ихэвчлэн ойр хүрээн дотор эргэлддэг байна [Bohannan, 1955; David, 

Henning, 1972; Graves, 1991; Sahlins, 1972]. Иймээс энгийн хийцтэй ваарны 

солилцооны түвшингээс хамруулан нийгэм хоорондын харилцааны 

түвшинг олж тогтоож болох юм [Abbott, 2000; Brunson, 1985]. Хэрэв 

“дээрээс доош” чиглэсэн онол эдгээр хөндийн хоорондын харилцааг 

тайлбарлахад зохистой бол археологийн судалгаагаар илэрсэн ваарнуудаас 

ижилхэн энгийн хийцтэй ваарнууд олдохгүй байх учиртай. Хэрэв эдгээр 

хоёр хөндийн бууцнуудаас энгийн хийцтэй, орон нутгийн болон харийн 

гаралтай ваарнууд өндөр давтамжтай олдвол “доороос дээш” чиглэлийн 

онолын дагуу хүн ам харилцдаг байсан болохыг харуулах юм. 

Таамаг 2. Нүүдэлчдийн газар нутаг 

Мал аж ахуй эрхэлж буй нийгмүүдэд дулааны улиралд ашигладаг бууц, 

суурингуудад хурим найр, соёлын арга хэмжээ, цугларалт харьцангуй 

олон давтамжтай болдог байна [Бадмахатан, 1986; Salzman, 2004]. Эгийн 

голын хөндийд хийсэн судалгаанаас үзвэл төмрийн түрүү үеэс Хүннүгийн 

үе хооронд бууц суурингийн дундаж хэмжээ 0.25-1.47 га болтлоо ихсэж 

одоогийн байдлаар бүртгэгдээд байгаа хамгийн том суурин 4 орчим 

га хэмжээтэй бөгөөд төв хөндийд байрлаж байна [Honeychurch and 

Amartuvshin, 2006, 2007]. Ийнхүү илүү орон зай эзлэн нутаглах болсныг 

орон зай, шилжилт хөдөлгөөнийг хянахыг оролдож байсан явдалтай 

холбон тайлбарлажээ [Honeychurch, Amartuvshin, 2006]. 

Туршилт 1. Хэрэв шилжилт хөдөлгөөнийг язгууртнууд хянахыг оролдож 

хөндий хоорондын харилцааг хязгаарлагдмал байдалтай байлгахыг 

эрмэлздэг байсан бол Тарвагатайн болон салаа голуудын эрэг орчмоор 

байрлах язгууртнуудын зуслангийн хэмжээнүүд төдийлөн хэмжээгээрээ 

том биш, мөн цаг хугацааны турш төдийлөн өсөхгүй байх хандлагатай 

юм. Эсрэгээрээ хэрэв төв хөндийн шилжилт хөдөлгөөн харьцангуй задгай 

хэлбэрээр явагдаж байсан бол тэдгээр зуслангуудын хэмжээ олон нийтэд 

харъяалагдаж түүнийгээ дагаад хэмжээгээр том байх учиртай. Үүнээс 

гадна төмрийн түрүү үеэс Хүннүгийн үед шилжих явцад хэмжээгээрээ 

тогтмол ихсэх ёстой. 

Туршилт 2. Эгийн голын судалгаанаас үзвэл төмрийн түрүү үеэс 

194


Хүннүгийн үед шилжих явцад оршуулгын зан үйлд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт 

орсон бөгөөд тухайн үеийн оршуулгууд төвлөрсөн байдлаар байрлах 

болсныг нийгмийн ялгарал үүсч Эгийн гол бүс нутгийн төв болсонтой 

холбон тайлбарлаж байна [Honeychurch, 2013]. Иймд хэрэв Тарвагатайн 

голын хөндийн язгууртнууд Эгийн голын төвтэй харилцаатай байх, нэгдмэл 

байдалтай байхыг эрмэлздэг байсан бол өөрсдийн оршуулгаа бүсийн төвд 

буюу Эгийн голд байрлуулж харъяалалаа харуулах учиртай. Тийм учраас 

Тарвагатайн хөндийд нийгмийн ангийн ялгаралыг илтгэх төмрийн түрүү 

үеийн оршуулга илрэх учиргүй. Харин Эгийн голтой зөвхөн язгууртнууд 

бус мөн бусад айл өрхүүд харилцдаг байсан бол Тарвагатайн голын 

хөндийн хэмжээнд мөн өөрийн гэсэн ангит давхарга илэрч түүнийгээ 

дагаад төмрийн түрүү үеийн оршуулгууд илрэх учиртай. 

Судалгааны арга зүй 

Тус төслийн дэвшүүлээд байгаа судалгааны асуултуудад хариулт олох 

үүднээс хэд хэдэн шинэ судалгааны арга зүйг боловсруулж хэрэгжүүлэв. 

Ингэхдээ судалгаанд зөвхөн газрын хөрсөн дээр харагдах дурсгалуудыг олж 

тогтоон бүртгэхээс гадна эртний бууц, суурингуудын судалгааг хавсруулж 

байгаагаар онцлог юм [Gardner et.al., forthcoming; Галдан нар, 2010]. 

Хайгуулын арга зүй. Нарийвчилсан хайгуулын судалгаа нь манай 

археологийн судалгаанд хэрэгжиж эхлээд удаагүй байгаа зүйл юм. 

Хэдийгээр хөрсөн дээр ил харагдах оршуулга, тахилгын чулуун байгууламж, 

мөн хот суурингуудыг судалгааны эргэлтэнд хангалттай оруулаад байгаа 

боловч эртний нүүдэлчдийн бууц, суурингууд, тэдгээрийн тархалтын 

онцлогийн талаарх ойлголт маш бага байна. 

Энэ нь гол төлөв нүүдэлчдийн бууц, суурингуудын “үл үзэгдэх” шинж 

чанартай холбоотой юм. Эртний хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд гаргаж 

байсан шийдвэр, тэдгээрийн үйлдвэрлэл, ашиглалт, хаягдал гэсэн биет 

хэрэглэгдэхүүнгүйгээр бид тодорхойлох хандлагаас тайлбарлах хандлага 

руу шилжиж чадахгүй юм. Ялангуяа манай археологийн судалгаагаар 

цуглуулаад байгаа эх хэрэглэгдэхүүн ихэнхдээ оршуулга, тахилгатай 

холбоотой дурсгалуудаас олдоод байгаа нь тухайн үеийн хүн амын 

өдөр тутмын амьдралын талаарх ойлголт бүрхэг хэвээр байна. Иймээс 

Тарвагатайн голын хөндийд эртний бууц суурингийн дурсгалуудыг 

олж илрүүлэхэд чиглэгдсэн хамгийн үр дүнтэй хайгуулын арга зүйг 

боловсруулахыг хичээн ажилласан юм [Галдан нар, 2011]. 

Бид эхний ээлжинд нягтрал өндөртэй хиймэл дагуулын зургийг 

солбилцлын дагуу байрлуулан Тарвагатай голын хөндийг 1 х 1 км хэмжээтэй 

дөрвөлжинд хувааснаар судалгааны нийт талбай 120 км 2 болсон хэдий ч 

багагүй хувийг ой мод эзэлж байна (зураг 1). 

Үүний дараа судалгааны бүрэлдэхүүн хоорондоо 30 м зайтай самнасан 

хайгуулыг гүйцэтгэв. Бүрэлдэхүүн хоорондын зайг орчин үеийн хамгийн 

жижиг хэмжээтэй бууцны хэмжээ болон XX зууны эхэн үед хүн амын 

судалгааны [Simukov, 2007] тодорхойлолт дээр үндэслэн тогтоосон юм. 

Өнгөн хөрсний үзэгдэх орчин муу байсан улмаас зөвхөн самнан алхахаас 

195


гадна хүн бүр 100 мм голчтой, 25 см урт өрмөөр (Auger) сорилтын нүх 

өрөмдөн 3 мм нүхтэй тороор хийсэн шигшүүрээр шороог шигшив. Харин 

тариан талбай бүхий хэсэгт өнгөн хөрсийг тогтмол хөндөж байдаг хэмээн 

үзэн өрөм ашиглалгүй шугаман хайгуул хийсэн юм [Галдан нар, 2011]. 

Энэхүү арга зүйгээр хайгуулыг гүйцэтгэснээр өнгөн хөрсөн дээр болон 

доор байрлах эртний олдворыг олох боломж мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн 

хэмээн үзэж болно. Одоогийн байдлаар 74 км2 талбайд нарийвчилсан 

хайгуул хийсний үр дүнд нийт 105 бууц бүртгэгдээд байгаа бөгөөд 70 гаруй 

хувь нь зөвхөн өнгөн хөрсөн доорхи олдворын үр дүнд илэрсэн юм (зураг 

2). 

Хайгуулын явцад ямар нэгэн олдвор илэрсэн тохиолдолд туг зоон 

тэмдэглэгээ хийсэн нь зөвхөн уг дурсгалын хэмжээ, тархалтыг илтгээд 

зогсохгүй мөн бууцны хоёр шатлал бүхий сорилтын малтлагыг чиглүүлж 

өгч байв. 

Сорилтын арга зүй. Өрөм ашигласан шугаман хайгуулаар бууц суурин 

байх боломжтой газруудыг бүртгэж авсны дараа илэрсэн олдворын төрөл, 

тоо хэмжээ, нягтралыг тусгасан мэдээллийн санг үүсгэн хамгийн олон 

тоотой олдвор бүхий дурсгалаас эхлэн шалгаж эхлэх юм. 

Юуны өмнө газрын хөрс болон өрөмний нүхнээс гарсан олдворын 

байрлалаас ертөнцийн дөрвөн зүгийн 1, 3, 5, 10 м тутамд дахин өрөм зоож 

шороог шигшин уг дурсгалын тархалт томрох эсэхийг тогтооно. Энэхүү 

анхан шатны сорилтын арга зүй нь газар зүй, уур амьсгалын төстэй орчинд 

амжилттай хэрэгждэг болох нь тогтоогдсон юм [Frison, Stanford, 1982; 

Kornfield et.al., 2001]. 

Хэрэв эхний сорилтын үр дүнд олдвор олдох явдал үргэлжилж байвал 

хоёр дахь шатны сорилтыг хийнэ. Энэ нь хамгийн их нягтралтай газарт 

уртраг, өргөргийн дагуу 30х30 м талбай татаж 3 м тутамд нийт 122 нэмэлт 

сорилт хийж өнгөн хөрсөн дээрх болон доорх олдворын тархалтыг олж 

тогтоосноор уг газарт эртний бууц байсан байж болзошгүй байрлалыг 

улам нарийсгаж улмаар өргөн хэмжээний малтлага хийх үгүйг тогтооно. 

Үүнээс гадна энэхүү арга зүй нь эртний бууцны шууд илрэл болох галын 

ором, хог хаягдал ба малын ясны төвлөрөл зэргийг илрүүлэх боломжийг 

нэмэгдүүлэх боломжтой юм. 

Он цаг тогтоох арга зүй. Чулуун байгууламж, эртний бууц сууринг 

хамарсан уг төсөлд эдгээр дурсгалуудын он цагийг нарийвчлан тогтоох нь 

хамгийн гол алхмуудын нэг болно. Иймээс дурсгалын төрөл, хадгалалтын 

байдлаас хамааран хэд хэдэн төрлийн он цаг тогтоох арга зүйнүүдийг 

судалгаанд хамруулав. 

Хиргисүүрийн хувьд радиокарбон болон Optically Stimulated 

Luminensence (OSL) арга зүйнүүдийг хэрэглэх болно. Өмнөх бүлгүүдэд 

дурсанчлан хиргисүүрийг малтан судлахад их цаг хугацаа, хөдөлмөр 

шаардагддагаас гадна төдийлөн найдвартай он цаг тогтоох хэрэглэгдэхүүн 

олдох нь ховор юм. Хэдийгээр дагуул байгууламжид уг хэрэглэгдэхүүн 

олдох магадлал өндөр хэдий ч гол чулуун овгортой нэгэн он цагийн үед 

хамаарагдах нь маргаантай байгаа тул “OSL” арга зүйг ашиглах юм. Энэ 

нь кварцын орцтой хөрсийг удаан хугацааны турш нарны гэрэл өртөөгүй 

196


байхад дээж болгон аваад лабораторийн орчин хиймэл өдөөгч гэрлэнд 

өртүүлэхэд үл мэдэх цацраг ялгаруулдаг байна. Уг цацраг ялгаруулалт 

тогтмол хэмжээгээр явагддаг тул хэмжилт хийсний үр дүнд дээж болгон 

авсан хиргисүүрийн хөндөгдөөгүй чулууны доорх хөрс хамгийн сүүлд 

нарны гэрэл хэзээ үзсэнийг тогтоосноор хиргисүүрийн насыг мэдэж 

болно. 

“OSL” хэдийгээр археологийн шинжлэх ухаанд харьцангуй хожуу үеэс 

ашиглагдаж, он цагийн хувьд зарим талаар алдаатай гаргах нь түгээмэл 

байсан хэдий ч сүүлийн жилүүдэд технологийн дэвшил болон дээж авах 

арга зүй харьцангуй хялбар болж алдааны хувьд багассан [Feathers, 2003; 

Avni et.al., 2010; Porat et.al., 2006]. 

Ийнхүү он цаг тогтоох хоёр арга зүйг хослуулан Тарвагатайн хөндийн 

хиргисүүрийн он цагийг нарийвчлан тогтоосноор нэг газрын эртний 

чулуун байгууламж байгуулах заншил хэрхэн, хэзээ үүссэн, ямар үе 

шаттай явагдаж байсныг тогтоох гэсэн анхны оролдлого билээ. 

Эртний бууц суурингийн судалгаанд радиокарбон ба Accelerator Mass 

Spectometry (AMS) арга зүйг хэрэглэнэ. “AMS” нь радиокарбоны арга 

зүйтэй ижил онолын дагуу он цагийг тогтоодог боловч гол төлөв хөрсний 

давхаргуудад хадгалан үлдсэн байгаа бичил органик биет дээр тулгуурлан 

хийдэг юм. Бууц суурингийн судалгаанд хоёр төрлийн арга зүй хэрэглэж 

байгаа нь мөн л тэдгээрийн он цагийг аль болох нарийвчлан тогтоох гэсэн 

оролдлого болно 

Ваарны найрлагыг тогтоох арга зүй. Энэ чиглэлд Neutron Activation 

Analysis (NAA) арга зүйг хэрэглэнэ. Ваарны хагархайны дээжийг цацраг 

идэвхит реакторт байрлуулан идэвхжүүлж ялгарах химийн элементүүдийг 

нарийн мэдрэгчээр шүүж авснаар шаврын найрлагаар гарал үүслийг 

тогтоох боломжтой өндөр үр дүнтэй арга зүй юм [Neff, 1992]. 


Бид энэхүү өгүүлэлд Булган аймгийн Тэшиг сумын нутаг Тарвагатайн 

голын хөндийд хийж буй археологийн судалгааны зорилго, хэрэглэж буй 

арга зүйг эрдэм шинжилгээний онол болгон танилцуулахыг зорилоо. 

Ингэхдээ манай археологийн судалгаанд хэвшил болсон тодорхойлох 

хандлагаас зайлсхийж аль болох тайлбарлах хандлагад түлхүү анхаарав. 

Үүнээс гадна Тарвагатайн голын хөндийд буй дурсгалуудыг тодорхой он 

цагийн зааганд хамруулан авч үзэхээс илүү нэг зураг болгон цаг хугацааны 

туршид соёлууд хэзээ, ямар шалтгааны улмаас өөрчлөгдөж байсныг 

тодруулахыг эрмэлзэж байна. 

Өмнө нь өгүүлсэнчлэн эртний хүмүүсийн сүсэг бишрэл ба ахуйн 

амьдралын талаарх ялгамжтай талыг манай археологийн судалгаанд 

тун муу тусгагдаж байна. Учир нь тахилга тайлга, оршуулгын дурсгалаас 

гарсан эд өлгийн зүйлсийг зөвхөн өдөр тутмын ахуй амьдралтай холбон 

тайлбарлах нь түгээмэл байдаг. Үнэндээ өнөөдрийн тахилга, оршуулганд 

хэрэглэгдэж буй эд зүйлс ч гэсэн нийгмийн гишүүдийн өдөр тутмын 

амьдралд хэрэглэж буй зүйлс, гаргаж буй шийдвэрийг төлөөлөх нь ховор 

197


байдгийг анхаарах хэрэгтэй юм. Цаашид сүсэг бишрэлээс гадна эртний 

хүмүүсийн ахуйн амьдралыг төлөөлөх бууц суурингуудыг нарийвчлан 

судалбал бидний харах дүр зураг илүү ойлгомжтой болж олон асуултын 

хариултыг олж болох билээ. 

Цаашид дээр дурдсан арга зүйн дагуу Тарвагатайн голын хөндийд 

судалгааг үргэлжлүүлж тодорхой үр дүнд хүрсний дараа эртний 

нийгмүүдтэй холбоотой урган гарах бусад асуултанд хариу авахыг хичээх 

болно. Тухайлбал, Монголын археологийн судалгаанд одоогоор биет 

баримтаар олдоогүй байгаа мал аж ахуйн үүсэл, он цагийн асуудал, газар 

тариалан эрхлэлт зэрэг тодорхойгүй байгаа олон асуудлыг хөндөхөөс 

гадна эртний цаг уурын судалгааг явуулан тухайн үеийн цаг уурын 

байдал уг газар нутгаар оршин амьдарч байсан хүмүүст хэрхэн нөлөөлж 

байсныг тодруулах боломжтой байгаа. Энэ нь аж ахуй, нийгмийн бүтцэд 

нөлөөлсөн эсэх цаашлаад нүүдэлчдийн төр нийгэм бүрэлдэн тогтоход 

энэхүү аглаг бөглүү хязгаар нутаг ямар үүрэгтэй оролцож байсан болох 

өөрсдийн загварыг гарган, ижил төсөөтэй байгаль цаг уур бүхий газруудтай 

харьцуулсаны дараа судалгааны ажлаа өргөжүүлэн өөр байгаль цаг уур, 

газар зүйн онцлогтой бүс нутагт үргэлжлүүлснээр бид Монгол орны 

болон Төв Азийн газар нутагт амьдарч байсан хүн ам, тэдгээрийн үлдээсэн 

өв соёлын талаар түүх бичлэгээс өмнөх үеийн орхигдуулсан ойлголтуудыг 

улам баяжуулна гэж найдаж байна. 

198 

Summary: 

B. Jargalan, G. Galdan, W. Gardner 

ONGOING RESEARCH IN THE VALLEY OF TARVAGATAI RIVER 

AND THEORETICAL AND METHODOLOGICAL 

ISSUES IN ARCHAEOLOGY 

The article introduces the ongoing collaborated archaeological project by 

the Institute of Mongolia and Yale University in the valley of Tarvagatai River 

in Teshig soum of Bulgan province. However, more focus was paid towards 

presenting the research questions this project is raising and methodologies 

implemented to find answers. Specifically, detailed presentation of background 

theories, hypotheses, and research expectations are presented in this article to 

give a push to the introduction of theoretical archaeology in Mongolia. 

Ном зүй 

Амартүвшин нар, 2009 - Амартүвшин Ч., Жаргалан Б., Хатанбаатар П., 

Галдан Г. Булган аймгийн тэшиг сумын нутаг тарвагатайн голд хийсэн 

археологийн урьдчилсан хайгуул судалгааны ажлын тайлан. ШУАийн 

АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Амартүвшин нар, 2010 – Амартүвшин Ч., Жаргалан Б. Хүрэл зэвсгийн


үеийн булшны судалгаа. Дундговь аймагт хийсэн археологийн 

судалгаа: Бага Газрын Чулуу. //Studia Archaeologica. Tom. (VII)XXVII. 

Улаанбаатар. 2010. 

Батсайхан, 2002 – Батсайхан З. Хүннү. Улаанбаатар. 

Боровка, 1927 - Боровка Т. Археологические обследования среднего 

течения Р.Тоулы //Северная Монголия. т. II, Л., 1927. 

Галдан нар, 2010 - Галдан Г., Жаргалан Б. Булган аймгийн тэшиг сумын 

нутаг тарвагатайн голд хийсэн археологийн урьдчилсан хайгуул 

судалгааны ажлын тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Галдан нар, 2011 - Галдан Г., Жаргалан Б. Булган аймгийн тэшиг сумын 

нутаг тарвагатайн голд хийсэн археологийн урьдчилсан хайгуул 

судалгааны ажлын тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Киселёв, 1951 – Киселёв С. В. Древняя история южной Сибири. Академия 

Наук СССР. Москва. 

Коновалов, 1992 – Коновалов П.Б. Плиточные могилы и курганыкерексуры 

Монголии и Бурятии /проблемы синтеза протокультур/. 

VI междунароный конгресс монголоведов. Улан-Батор, август, 1992. 

Наваан, 1975 – Наваан Д. Дорнод Монголын хүрлийн үе. Улаанбаатар. 1975. 

Окладников, 1976 – Оленный камень с реки Иволги. //История и культура 

Бурятии. Улан-Удэ. 1976. 

Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц., Эрдэнэбат У., Амартүвшин Ч. Эгийн голын 

сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар. 

Худяков, 1987 – Худяков В.С. Херексуры и оленные камни. АЭАМ. 

Новосибирск. 1987. 

Цэвээндорж нар, 2003 - Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг 

Ц. Монголын Археологи. Улаанбаатар. 2003. 

Цыбиктаров, 2006 - Цыбиктаров А. Д. Центральная Азия на Заре 

Бронзового Века. Издательство Бурятского Госуниверситета. Улан- 

Удэ. 

Эрдэнэбаатар, 2002 – Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин 

булш, хиргисүүрийн соёл. Улаанбаатар. 2002 

Abbott, 2000 - Abbott D. Ceramics and Community Organization Among the 

Hohokam. University of Arizona Press. Tucson. 2000. 

Abrams, Bolland, 1999 - Abrams E. M. and Bolland T. W. Architectural 

Energetics, Ancient Monuments, and Operations Management. Journal of 

Archaeological Method and Theory, 6: 263-291. 

Allard, Erdenebaatar, 2005 - Allard F. and Erdenebaatar D. Khirigsuurs, Rituals 

and Mobility in the Bronze Age of Mongolia. Antiquity, 79: 547-563. 

Avni et.al., 2010 - Avni Y., Zhang J. F., Shelach G., and Zhou L. P. Upper 

Pleistocene-Holocene Geomorphic Changes Dictating Sedimentation 

Rates and Historical Land Use in the Valley System of the Chifeng Region, 

Inner Mongolia, Northern China. Earth Surface Processes and Landforms, 

Vol.35. 11: 1251-1268. 

Barfield, 2001 - Barfield, T. The Shadow Empires: Imperial State Formation Along 

the Chinese-Nomad Frontier. In Empires: Perspectives From Archaeology 

and History, edited by Alcock, S., D’Altroy, T., Morrison, K., and Sinopoli, 

199


C., pp. 10-41. Cambridge University Press. Cambridge. 

Barnes, Guo, 1996 - Barnes G., and Guo D. Ritual Landscape of ‘Boar Mountain’ 

Basin: the Niuheliang Site Complex of North-Eastern China. World 

Archaeology, 2: 209-219. 

Barrett, 1994 - Barrett J. C. Fragments From Antiquity: An Archaeology of Social 

Life in Britain, 2900-1200 BC. Blackwell, Oxford. 

Bohannan, 1955 - Bohannan P. Some Principles of Exchange and Investment 

Among the Tiv. American Anthropologist, 57: 60-70. 

Bradley, 1993 - Bradley R. Altering the Earth: The Origins of Monuments in 

Britain and Continental Europe. Edinburgh. 

Bradley, 1998 - Bradley R. The Significance of Monuments: On the Shaping 

of Human Experience in Neolithic and Bronze Age Europe. Routledge, 

London. 1998. 

Braithwaite, 1984 - Braithwaite M. Ritual and Prestige in the Prehistory of 

Wessex c.2200-1400 BC: A New Dimension to the Archaeological Evidence. 

In Ideology, Power and Prehistory, edited by Miller, D., and Tilley, C., pp. 

93-110. Cambrige University Press, Cambridge. 

Brunson, 1985 – Brunson J. Corrugated Ceramics as Indicators of Interaction 

Spheres. In Decoding Prehistoric Ceramics, edited by Nelson, B., pp. 102- 

127. Southern Illinois University Press. 

Chang, 2012 – Chang C. Lines of Power: Equality or Hierarchy Among the Iron 

Age Agro-Pastoralists of South-Eastern Kazakhstan. In The Archaeology of 

Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolution, edited by Hartley, 

C., Yazicioglu, G., and Smith, A., pp. 122-142. Cambridge University Press. 

Cambridge. 

Childe, 1958 - Childe V.G. Retrospect. Antiquity, 32:69-74. 

David, Henning, 1972 - David N. and Henning, H. The Ethnography of Pottery: 

A Fulani Case Seen in Archaeological Perspective. Addison-Wesley. 

Madison. 

Di Castro, 2008 - Di Castro A. A. The Mori Tim Stupa Complex in the Kashgar 

Oasis. East and West, 58: 257-281. 

Earle, 1997 - Earle T. K. How Chiefs Come to Power: The Political Economy in 

Prehistory. Stanford University Press, Stanford. 

Edmonds, 1999 - Edmonds M. Ancestral Geographies of the Neolithic. Routledge. 

1999. 

Feathers, 2003 - Feathers J. K. Use of Luminescence Dating in Archaeology. 

Measurement Science and Technology, 14: 1493-1509. 

Fitzhugh, 2009 - Fitzhugh W. Pre-Scythian Ceremonialism, Deer Stone Art and 

Cultural Intensification of Northern Mongolia. In Social Complexity in 

Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility, edited by Hanks, 

B. and Linduff, K., pp. 378-411. Cambridge University Press, Cambridge. 

Ford, 1969 - Ford J.A. A Comparison of Formative Cultures in the Americas: 

Diffusion or the Physic Unity of Man. Smithsonian Institution Press, 

Washington, D.C. 

Frachetti, 2012 - Frachetti M. Multiregional Emergence of Mobile Pastoralism 

and Nonuniform Institutional Complexity Across Eurasia. Current 

200


Anthropology, 53: 2-38. 

Frison, Stanford, 1982 - Frison G. C. and Stanford D. Agate Basin Case: A Record 

of the Paleoindian Occupation of the Northwestern High Plains. Academic 

Press. 

Frohlich et.al., 2009 - Frohlich B., Amgalantugs Ts., Littleton J., and Erdene B. 

Bronze Age Burial Mounds (Khirigsuurs) in the Hovsgol Aimag, Mongolia. 

Report Submitted to the Institute of Archaeology, Mongolian Academy of 

Sciences, Ulaanbaatar. 

Gardner et.al., forthcoming - Gardner W., Burentogtokh J. Survey: Systematic 

Survey and Electronic Data Collection on the MongolianSteppe. Journal of 

Field Archaeology. 

Graves, 1991 - Graves M. Pottery Production and Distribution Among the Kalinga: 

A Study of Household and Regional Organization and Differentiation. In 

Ceramic Ethnoarchaeology, edited by Longacre, W. University of Arizona 

Press. Tucson. 

Haas et al., 2012 - Haas J. and Creamer W. Why Do People Build Monuments? 

Late Archaic Platform Mounds in the Norte Chico. In Early New World 

Monumentality, edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp. 289-312. 

University Press of Florida, Gainesville. 

Hayden, 1995 - Hayden B. Pathways to Power: Principles For Creating 

Socioeconomic Inequalities. In Foundation of Social Inequality, edited by 

Price, T. D. and Feinman, G., pp.15-85. Plenum, New York. 

Hodder, Hutson, 2003 - Hodder I. and Hutson S. Reading the Past: Current 

Approaches to Interpretation in Archaeology. Third edition. Cambridge 

University Press. Cambridge. 

Honeychurch, 2004 - Honeychurch W. Inner Asian Warriors and Khans: 

A Regional Spatial Analysis of Nomadic Political Organization and 

Interaction. Ph.D. dissertation. University of Michigan. 

Honeychurch, Amartuvshin, 2006 - States on Horseback: the Rise of Inner Asian 

Confederations and Empires. In Archaeology of Asia, edited by Stark, M. 

T., pp. 255-278. Blackwell Publishing. Maiden. 

Honeychurch, Amartuvshin, 2007 - Hinterlands, Urban Centers, and Mobile 

Settings: the ‘New’ Old World Archaeology from the Asian Steppe. Asian 

Perspectives, 46: 36-64. 

Honeychurch et al., 2009 - Honeychurch W., Wright J., and Amartuvshin Ch. 

Re-Writing Monumental Landscapes as Inner Asian Political Process. In 

Social Complexity in Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility, 

edited by Hanks, B. and Linduff, K., pp. 419-262. Cambridge University 

Press, Cambridge. 

Honeychurch, Amartuvshin, 2011 - Timescapes From the Past: An 

Archaeogeography of Mongolia. In Mapping Mongolia: Situating Mongolia 

in the World From Geologic Time to the Present, edited by Sabloff, P., pp. 

195-219. University of Pennsylvania. 

Honeychurch, 2013 - Honeychurch W. The Nomad as State Builder: Historical 

Theory and Material Evidence From Mongolia. Journal of World Prehistory, 

26: 283-321. 

201


Houle, 2009 - Houle J.-L. Socially Integrative Facilities and the Emergence of 

Social Complexity on the Mongolian Steppe. In Social Complexity in 

Prehistoric Eurasia: Monuments, Metal, and Mobility, edited by Hanks, 

B. and Linduff, K., pp. 358-377. Cambridge University Press, Cambridge. 

Houle, 2010 - Houle J.-L. Emergent Complexity on the Mongolian Steppe: 

Mobility, Territoriality, and the Development of Early Nomadic Polities. 

Unpublished Ph.D. dissertation, University of Pittsburgh. 

Houle, 2012 - Houle J.-L. Empire and Domestic Economy: Continuity and Change 

in Mongolia’s Bronze and Iron Age Landscape. The Steppes: Crucible of 

Eurasia Conference Miami University Art Museum. 

Irons, 1979 – Political Stratification Among Pastoral Nomads. In Pastoral 

Production and Society, pp. 361-374. Cambridge University Press. 

Cambridge. 

Khazanov, 1994 - Nomads and the Outside World. Wisconsin University Press. 

Madison.Kornfield et al., 2001 - Kornfield M., Larson M. L., Rapson 

D. J., and Frison G. C. 10,000 Years in the Rocky Mountains: the Helen 

Lookingbill Site. Journal of Field Archaeology, 28: 307-324. 

Kolb, 1994 - Kolb M. J.Monumentality and the Rise of Religious Authority in 

Precontact Hawaii. Current Anthropology, 35: 521-547. 

Littleton et al., 2012 - Littleton J., Floyd B., Frohlich B., Dickson M., Amgalantugs 

Ts., Krstens S., and Pearlstein K. Taphonomic Analysis of Bronze Age 

Burials in Mongolian Khirigsuurs. Journal of Archaeological Science. 39: 

3361-3370. 

Nelson, 1993 - Nelson S. M. The Archaeology of Korea. Cambridge University 

Press. Cambridge. 

Nelson, 2002 - Nelson S. M. Feasting the Ancestors in Early China. In The 

Archaeology and Politics of Food and Festing in Early States and Empires, 

edited by Bray, T. L., pp. 65-92. Kluwer Academic Publishers. 

Neff, 1992 - Neff H. Chemical Characterization of Ceramic Pastes in Archaeology. 

Prehistory Press. 

Pollock, 2002 - Pollock S. Feasts, Funerals, and Fast Food in Early Mesopotamian 

States. In The Archaeology and Politics of Food and Festing in Early States 

and Empires, edited by Bray, T. L., pp. 17-38. Kluwer Academic Publishers. 

Porat et al., 2006 - Porat N., Rosen S. A., Boaretto E., and Avni Y. Dating the 

Ramat Saharonim Late Neolithic Desert Cult Site. Journal of Archaeological 

Science, 1: 1-15. 

Pozorski, Pozorski, 2012 - Pozorski T. and Pozorski S. Preceramic and Initial 

Period Monumentality within the Casma Valley of Peru. In Early New 

World Monumentality, edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp. 

364-398. University Press of Florida, Gainesville. 

Renfrew, 1973 - Renfrew A. C. Monuments, Mobilization and Social Organization 

in Neolithic Wessex. In The Explanation of Culture Change: Models in 

Prehistory, edited by C.Renfrew, pp. 539-558. Duckworth, London. 

Renfrew, 1976 - Renfrew A. C. Megaliths, Territories and Populations. In 

Acculturation and Continuity in Atlantic Europe, edited by De Laet, S. J., 

pp.198-220, De Tempel, Brugge. 

202


Renfrew, 1979 - Renfrew A. C. Investigations in Orkney. The Society of 

Antiquaries of London. 

Rice, 1987 - Rice P. M. Pottery Analysis: A Sourcebook. University of Chicago 

Press. Chicago. 

Rosenwig, 2012 - Rosenswig R. M. Agriculture and Monumentality in the 

Soconusco Region of Chiapas, Mexico. In Early New World Monumentality, 

edited by Burger R. L. and Rosenswig R. M., pp. 111-137. University Press 

of Florida, Gainesville. 

Sahlins, 1972 - Sahlins, M. Stone Age Economics. Aldine-Atherton. Chicago. 

Salzman, 2004 - Salzman, P. Pastoralists: Equality, Hierarchy, and the State. 

Westview Press. Boulder. 

Semyonov, 1983 - Semyonov V. Western Tuva in Pre-Afanasyevo Time. 

Information Bulletin of the International Association for the Study of 

Cultures in Central Asia. 4: 13-17. 

Shelach, 2009 - Shelach G. Prehistoric Societies on the Northern Frontiers of 

China: Archaeological Perspectives on Identity Formation and Economic 

Change During the First Millennium BC. Equinox. London. 

Steponitis, 1983 - Steponitis V. Ceramics, Chronology and Community Patterns: 

An Archaeological Study of Moundville. Academic Press, New York. 

Tilley, 1994 - Tilley C.A Phenomenology of Landscape: Places, Paths, and 

Monuments. Berg, Oxford. 

Wainwright et al., 1969 - Wainwright G. J., Evans J. G., and Longworth I. 

H.The Excavation of a Late Neolithic Enclosure at Marden, Wiltshire. The 

Antiquaries Journal, 51: 177-239. 

Wason, 1994 - Wason, P. K. The Archaeology of Rank. Cambridge University 

Press. Cambridge. 

Wright, 2007 - Wright J. Organizational Principles of Khirigsuur Monuments 

in the Lower Egiin Gol Valley, Mongolia. Journal of Anthropological 

Archaeology, 26: 350-365. 

Wright, 2012 - Wright J. Temporal Perspective on the Monumental Constellations 

of Inner Asia. In As Time Goes By?: Monumentality, Landscapes and The 

Temporal Perspective, edited by Furholt, M., Hinz, M., and Mischka, D., 

Vol.2, pp. 73-84. Verlag Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn. 

Wright, 2014 - Wright J. Landscapes of Inequality? A critique of Monumental 

Hierarchy in the Mongolian Bronze Age. Asian Perspectives, Vol.52, 2: 139- 

163. 

203


Зураг 1. Судалгаанд хамруулах нийт талбай 

204 

Зураг 2. Хайгуул хийсэн нийт талбай ба дурсгалын тархалт






ТӨВ АЗИЙН АМЬТНЫ ЗАГВАРТ УРЛАГ ДАХЬ 

ДОМГИЙН АМЬТАН ГРИФОН 

Б. Бадма-оюу 

Төв Азийн нүүдэлчдийн амьтны загварт урлаг нь НТӨ 700-гаад оны үед 

Хар тэнгисийн умард хэсгээр байсан нүүдэлч ахуй бүхий Скиф хэмээх 

томоохон аймгийн түүхтэй уялдаатай бөгөөд тэдгээрийн үлдээсэн соёл 

судлаачдын анхаарлыг ихээр татсаар ирсэн юм. Скифчүүд Хар тэнгисийн 

эрэг орчмын Грекийн урчуудтай харилцаатай байсан нь эртний буюу 

сонгодог Грекийн урлалын нөлөөллийг шууд авч Грек-Скифийн гэсэн 

өвөрмөц соёлын элементийг бий болгож улмаар хөгжлийн явцад Скифийн 

өвөрмөц, бие даасан гайхамшигт урлаг бий болсон байдаг. Скифийн 

амьтны загварт урлагт эртний Грекийн домгийн амьтдыг дүрслэх санаа 

шууд нөлөөлсөн байдаг. Домгийн амьтдын тулалдаж буй дүрслэлийн 

уламжлал Төв Ази даяар түгж улмаар бусад ард түмний урлагт нөлөөлж 

тархсан байна. 

Скифчүүд гарамгай морьтон ард түмэн байсныг НТӨ 339 онд 

Македонийн Филипп хаан тэднийг дайрч хорин мянган адуу булаан авсан 

тухай бичсэнээс харагддаг. Энэ тулаан нь Скифчүүдийг дайрахаас нь 

өмнө урьтаж хөдөлсөн явдал байсан бөгөөд энэхүү тулаанаар Скифчүүд 

доройтон Сарматийн үе эхлэх нөхцөл болсон байдаг [Max Loehr, 1945: 210]. 

Үүнээс хойших 500 жилийн туршид хүнд жад, урт сэлэмтэн Иран угсааны 

Сарматийн эрин ноёрхож хойд талаараа Хар тэнгис, зүүн хойт талаараа 

Ромын эзэнт гүрэнтэй захалсан Скиф-Сарматийн амьтны загварт урлагийн 

зүйлс төрөн гарч байв. 

Харин Алтайн уулсын Пазырыкийн булшны амьтны загварт урлагийн 

олдворууд нь худалдаа наймааны харилцааны чиглэлийг давхар заадаг. 

Ази, Европыг холбосон угсаатны болон соёлын харилцаанд НТӨ нэгдүгээр 

мянганы үеийн Скиф, Сарматийн нүүдэл хөдөлгөөн худалдааны зам 

болон янз бүрийн бүс нутгийн соёлд асар их өөрчлөлтийг авчирч Хүннү 

нар энэхүү өөрчлөлтийг улам дэлгэрүүлэн хөгжүүлсэн байх магадлалтай. 

Амьтны загварт урлагийг соёл судлаачид “талын соёлын нэг бүхэл” ч 

гэж хэлэх нь бий. Учир нь хэдийгээр Грек соёлын хувь илэрхий ч Дорно 

болон Төв Азийн соёлын элементүүд тодорхой ялгарч харагдахаар байдаг 

тул энэхүү холимог урлагийг “Төв Азийн амьтны загварт урлаг” хэмээн 

нэрлэдэг ажээ [Max Loehr, 1945: 211]. Энэ нэр томъёо нь газар зүй, хээр 

талын ялгаатай боловч Евразийн нэг төрлийн онцлог бүхий нүүдэлчдийн 

205


соёлыг бүгдийг багтаасан амьтны загварт урлагийн гол чиг хандлагыг 

тодорхойлсон нэр юм. 

Амьтны загварт урлагийг анх онолчилж өгсөн хүн бол М.И.Ростовцев 

(1870-1952) бөгөөд 1922 онд НТӨ нэгдүгээр мянганы Евразийн тал нутгийн 

урлагийг тодорхойлохдоо “Амьтны загварт урлаг” (Animal Style Art) хэмээх 

нэр томъёог хэрэглэсэн байдаг. 

Амьтны загварт урлагийн үзэл баримтлал нь олон соёлыг нэгтгэж буй 

амьтныг дүрслэх урлагийн хэлбэрийг тодорхойлоход оршдог юм. Тийм 

ч учраас амьтны загварт урлаг нь олон соёлын шинжтэй урлаг бөгөөд 

хөгжлийн үе шат нь аливаа ард түмний бие даасан тусгаар хөгжилтэй 

салшгүй холбоотой. Амьтны загварт урлагийн хөгжил Евразийн 

уламжлалаас тал нутгийн урлагт амьтны бэлгэдлийн дагуу салбарлан 

хөгжжээ. Чухам эндээс амьтан шүтэх хийгээд амьтан бэлгэдэх ёсны зааг 

ялгаа эхэлсэн байж болох баримжаатай. 

Хүрэл зэвсгийн үе гэхэд олон төрлийн амьтад аль хэдийн гаршиж бусад 

амьтдын хувьд шүтлэг хийгээд домог зүйд байр сууриа олсон байжээ. Газар 

зүйн байдлаас шалтгаалан чоно, нохой, барс, баавгай, буга, бүргэд, шонхор 

зэрэг амьтад овог аймгийн хүч чадлын сүр сүлд, бэлгэдэл болж амьтны 

загварт урлагийн гол дүр болж ирсэн байна. Ялангуяа бүргэд, арслан гэх 

мэт амьтдын биеийн тодорхой хэсгүүдийг грифон буюу домгийн хүчирхэг 

амьтны дүрд оруулж дүрсэлдэг. 

Амьтны загварт урлагийн дурсгалуудыг хийцийн хувьд бодит болон 

загварчлан дүрслэх аргад ангилж үздэг ба бодит дүрслэгдсэн амьтдын 

хувьд гоёл чимэглэлийн зүйлс байх нь олон. Харин амьтан махчин амьтны 

доор хөлөө нугалан буй ямар нэгэн туурайтан амьтны нүд нь томорч, амаа 

хагас ангайсан хүчин мөхөсдөхийн даваан дээр байгаа байдлыг дүрсэлсэн 

нь загварчлан дүрслэх аргын ерөнхий хэлбэр бөгөөд энэ загварын гол дүр 

нь грифон юм. 

Энэ удаад бид ийм аргаар дүрсэлдэг Төв Азийн амьтны загварт урлагийн 

нэгэн томоохон дүр болох домгийн амьтан буюу грифоны тухай Пазырык 

болон Хүннүгийн үеийн хивсэн дээрх грифоны дүрслэлүүдийг харьцуулж 

үзнэ (зураг 1, 2). 

Грифон (англи: griffin, gryphon, грек: gryps, grypoi, лaтин: gryphus, 

gryphi) нь бүргэд толгойтой, арслан хөлтэй, далавч бүхий эртний Грек, 

Египет, Персийн уламжлалт урлаг, домог зүйн хамгийн түгээмэл амьтан 

бөгөөд ихэвчлэн буга (зарим тохиолдолд тэмээ) барьж дүрслэгдсэн нь бий. 

Буга руу дайран барьж буй грифон Македонийн хаант улсын Александрын 

удаах Антипатер хааны улсын бэлгэ тэмдэг байсан тухай ном зохиолуудад 

дурджээ. Энэхүү домгийн амьтны дүр бусад соёлын амьтны загварт 

урлагт тархахдаа дүрслэл хийгээд бэлгэдлийн хувьд янз бүрийн байдлаар 

өөрчлөгдөн иржээ. Тухайлбал, исламын орнуудад бүргэд толгойтой, 

морины чихтэй, тахианы мэт жижиг далавчтай, бүдүүн бойргодуу том 

биетэй Писагрифон 1 (зураг 3) байдаг бол Дундад Европын улсуудад бүргэд 

толгойтой, далавчтай, гөрөөсний эвэр, тэмээн урт хүзүүтэй Хиппогрифон 2 

1 

Pisa-Италийн эртний хотын нэр 

2 

Хиппо- Грекээр морь гэсэн утгатай 

206


(зураг 4) байсан бол Леогрифон буюу арслан грифон Ойрхи Дорнод, 

Европын зарим улсуудын бэлгэ тэмдэг болж байжээ. Пазырыкийн 

урлагаас арслан грифон мөн дэлт грифоны дүр бүхий амьтны загварт 

урлагийн дурсгалууд олдсон байна. Сүүлд домог зүйн хувьслын дагуу 

эмэгчин грифоныг далавчгүй дүрсэлж ирсэн байдаг. 

Монгол нутгаас Пазырыкийн болон бусад үеийн соёлын төлөөлөгч 

болсон олон арван амьтны загварт урлагийн дурсгалууд олдсоор байгаа ба 

жилээс жилд судалгааны олдворууд археологийн малтлагаар баяжигдан 

ирсээр байгаа юм. 

Монгол дахь Пазырыкийн булшны анхны малтлага 2005 онд Баян- 

Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Бага Түргэний голын зүүн талд 

Монгол-Францын хамтарсан “Eurasiat” төслийн археологичид гурван 

булш малтсанаар эхэлсэн байдаг [Төрбат нар, 2005: 37] ба 2010 онд Баян- 

Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Бага Хатуу, Сыргалд ажилласан баг 

Пазырыкийн үеийн 10 булш малтан судалж олон арван модон эдлэл 

хэрэглэл, модон сийлбэр зэргийг гаргаснаас амьтны загварт урлагийн 

хэв маягийг агуулсан морины модон сийлбэр, грифон болон чонын дүрст 

сийлбэрүүд зэрэг олдворууд олдсон байна [Төрбат нар, 2011: 127]. 

Монгол нутгаас олдсон ийм төрлийн олдворууд дотроос Ноён уулын 

6 болон 20-р булшны олдворууд нь Монголын амьтны загварт урлагийг 

тодорхойлоход онцгой үүрэг гүйцэтгэх дурсгалууд юм. Хүннүгийн үеийн 

эсгий ширдэг дээр дүрсэлсэн бух, буга, грифон зэрэг амьтны дүрс, сарлаг, 

янгир, бэлгэт гөрөөс зэргийг дүрсэлсэн хударга, хөмөлдрөгний мөнгөн 

чимэг зэрэг олон олдворууд байгаагаас эсгий ширдэг дээр дүрсэлсэн 

хандгай барьж буй грифоны дүрслэл онцгой сонирхолтой. 

Энэхүү ширдэг дээрх дүрслэлийг түүхч Г. Сүхбаатарын тодорхойлсноор 

сийрүүлбэл: “Ширдгийг хийхдээ эсгийгээ зузаан ноосон хээгүй даавуугаар 

бүрээд, имхэрдсэн ноосон утсаар хамгийн гаднах нарийвтар хөвөөнд ромбо 

зэрэг хээ хатгаад түүний дотор гадныхаас нэг дахин өргөн хөвөөнд буга, 

бух, грифон мэтийн амьтны хайчилмал дүрсийг нарийн бүдүүн өнгийн 

утсаар зээглэн хатгаж оёсон байна. Хоёр дахь хүрээний доторх нарийн 

хөвөөнд чагтан буюу тоонолжин, дөрвөлжин хээ мэтийг бас хатган оёод, 

ширдэгний өрийг усны хаялга хээг үргэлжлүүлэн оёсоор хийжээ. Гэхдээ 

хар, улаан, хөх, цагаан өнгийг харшуулан хатгамалжээ. Амьтдыг дүрсэлсэн 

байдлыг үзвэл бугыг амаа ангайн хэлээ бултайлган, хамраа сартайлган, 

чихээ хулмайлган нуруундаа ассан араатнаас хамаг тараараа зугтаж байгаа 

байдлаар тун чадварлаг урнаар харуулсан байна гээд бугын нуруунд 

ассан жигүүртэй амьтан бол эртний Грекийн урлагт байдаг домог зүйн 

амьтан грифон бус хүннүгийн домгийн бүргэд, гарьд байж болох бөгөөд 

Хүннүгийн ширдэгний сэдэв нь Хүннүгийнх өөрийнх нь байгууштай байна 

гээд Евразийн адгуусны загварт урлагийн гурав дахь бүсийг Хүннүгийн 

гэж нэрлэн нутгийн онцлогийн хувьд “Хүннүгийн адгуусны загвар гэх 

нь зүйтэй” гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг [Сүхбаатар, 1981: 142]. Бусад 

эрдэмтэд ч Хүннүгийн урлагийн сэдэв, зохиомжийн байдлыг Евразийн 

нүүдэлчдийн урлагийн хүрээнээс ялгарах өөрийн онцлогтойг мөн давтан 

хэлсэн байна [Сүхбаатар, 1981: 147]. Хүннүгийн амьтны загварт урлаг 

207


өөрийн онцлогтойг ийнхүү хэлсэн нь туйлын зөв зүйтэй боловч домгийн 

амьтан грифоны өөр өөр соёл дахь уялдаа холбоог гүнзгийрүүлэн судлах 

нь зайлшгүй хэрэгтэй зүйл юм. 

Одоогоор Пазырыкийн соёлд хамаарах хоёр булшнаас хоёр өөр янзын 

дэлт грифоны дүрслэл олдоод байгаа ажээ. Зөвлөлтийн археологич 

С.И.Руденко 1947-1949 онд 7 булш, 1929 онд М.П.Грязнов нэг булш нийт 5 

том, 3 жижиг Пазырыкийн булш малтсанаас нэгдүгээр булшнаас эмээлийн 

гоёмсог оломцог дээр дүрслэн хатгасан тураг амьтан барьж буй (зураг 2), 

хоёрдугаар булшнаас бугын толгой амандаа зуусан модон сийлмэл дэлт 

грифоны толгой гарчээ [Руденко, 1970: 17]. 

Ийм тахиа эсвэл бүргэд толгойтой дэлт грифоны хамгийн эртнийд 

тооцогдох дурсгал НТӨ IVзууны Грекийн дурсгалд байдаг ба дээрх хоёр 

дэлт грифон ч он цагийн хувьд мөн энэ үед хамаарах ажээ. Эртний Грек 

болон Ромын баатрын дуулга дээрх дэл маягийн чимэг нь дэлт грифоны 

бэлгэдэл зүй мөн юм (зураг 5, 6). Харин хожуу үеийн Пазырыкийн 

булшнаас ийм дэлт грифон олдоогүй байгаа аж [Karen, 1990: 59]. 

Монгол-Герман-Оросын археологийн шинжилгээний анги 2004 онд 

Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын Монгол Алтайн Олон Гүүрийн гол- 

10 дурсгалт газрын Пазырыкийн нэгдүгээр булшнаас модоор сийлсэн дэлт 

грифоны толгой илэрснийг “морь” хэмээн тайлбарласан буй [Молодин 

нар, 2012: 88] 

Пазырыкийн булшны дэлт грифоныг удирдагчийн сүр хүчийг 

уриалан дуудах тэмдэг, эсвэл чоно нүүдэлчдэд ямар чухал бэлгэ тэмдэг 

болж байсантай адил зүйл байж магадгүй хэмээн үзсэн байдаг ба 

С.И.Руденкогийн үзсэнээр Пазырыкаас өмнөх Сибирь орчмын амьтны 

загварт урлаг дахь чоныг дүрсэлж байсан элементүүд Пазырыкийн арслан 

болон дэлт грифонд шингэсэн ажээ [Руденко, 1968: 105]. 

Иймээс Пазырыкийн соёлоос олдоод буй арслан болон дэлт грифон 

Пазырыкчуудаар дамжин Алтай хавийн овог аймгуудад ирсэн бололтой 

байна. Пазырыкийн нэгдүгээр булшны эсгий дээр хатгасан дэлт болон 

арслан грифоны дүрслэлүүд Алтай хавийн нутгуудын уг дүрслэл биш 

харин грифоныг дүрсэлдэг олон тод өнгийг Алтай хавийнхан зээлдэн авч 

өөрсдийн мийн төрлийн (ирвэс-Б.Б) грифонд зээлдсэн болохыг Хүннүгийн 

ширдэг дээрх дүрслэлээс харж болно. 

Хүннү болон Пазырыкийн эдгээр дурсгалуудыг харьцуулж үзэхэд 

хийсэн материалын хувьд нүүдэлчдийн үндсэн материал болох эсгийгээр 

хийсэн ба цэг, таслал хээг олонтаа ашиглан амьтны гуя болон далан дээрх 

нугалам, нүд зэргийг илэрхийлсэн байдлаараа адил талтай. Энэ хээ нь Төв 

Азийн амьтны загварт урлагийн үндсэн хээний нэг бөгөөд модон сийлбэр 

урлаг дээр хамгийн өргөн хэрэглэгддэг. Гэхдээ Ноён уулын ширдэгнүүд 

дээр энэ хээг арай цөөн бөгөөд өөр маягаар дүрсэлсэн байдгийг тэмдэглэх 

хэрэгтэй. Скиф-Сарматийн амьтны загварт урлагийн хөгжлийн үед 

уламжлалт элементүүдийг улам боловсронгуй болгож олон өнгө гаргах, 

бүрэх олон технологиуд хөгжиж байсан нь эдгээр дурсгалуудад мөн 

уламжлагдсан ажээ. 

Хүннү нар том хэмжээний газар нутаг эзэлж худалдаа наймаа, нүүдэл 

208


суудал, цэрэг дайны шугмаар ирэгсдийн нөлөөгөөр гар урлалын соёлын 

солилцоо эрчимжихийн хирээр урлагийн зүйлс нь ч мөн өөрчлөгдсөөр 

иржээ. Хүннү нарын амьтны загварт урлаг гаднаас шууд зээлсэн, болон 

өөрсдийн хэв загвараар урласан хоёр хэв шинжтэй байгаа бөгөөд Ноён 

уулын ширдэг дээрх дүрслэл нь загварын хувьд Төв Азийн амьтны загварт 

урлагийн сонгодог сэдэв дээр өөрсдийн хээ угалз, чимэглэх урлагийн хэв 

шинжийг шингээн урласан нь харагдаж буй. Үүний зэрэгцээ Хүннү нар 

геометрийн хэмжээс, алслал, өнгө ялгах зэрэг техникийг өндөр төвшинд 

чадварлаг эзэмшсэн байсан нь мэдэгдэж байна. Тэд эхэндээ яс, эвэр гэх мэт 

органик материалаар урлаж байсан бол сүүлд эд материал, технологийн 

хийгээд урлагийн техникийн хөгжил, угсаа соёлын харилцаа холбооноос 

эртний монголчуудын гэх хэв шинжийг төлөвшүүлжээ. 

Эндээс үзэхэд Евразийн нүүдэлчдийн амьтны загварт урлагт НТӨ I 

мянганы эхээр дүрслэлийн шинэ урсгал бий болсон нь адуу, буга, ирвэс, 

шилүүс, аргаль, янгир, тэмээ, бух, грифон, луу зэрэг амьтдын дүрс юм. 

Монгол нутгаас олдсон дурсгалуудад алс холын харь орны буюу үлгэр 

домгийн сэтгэмжийн амьтны дүр ховор байдаг нь урлагийн энэхүү арга 

орон нутгийн гаралтай болохыг гэрчилж байгааг судлаачид тэмдэглэсэн 

байдаг [Цэвээндорж, 2003: 264]. Тухайлбал, 1991 онд археологич 

Д.Цэвээндорж Хэнтий аймгийн Биндэр сумын өндөр настанд хадгалагдаж 

байсан амьтны загварт аргаар урласан гурван амьтны толгойн дүрстэй 

хүрэл товрууг үзэж тодорхойлолт хийж авчээ. Энэ товруу нь бүхэлдээ 

зуузай хэлбэртэй бөгөөд янгир, ирвэс (шилүүс), адуу гурван амьтны 

толгойг дүрсэлсэн байжээ. Энэ хүрэл товруунд дүрсэлсэн гурван амьтны 

толгой, дүрс нь өөр хоорондоо дайсагнаж тэмцэлдсэн биш харин бие 

биендээ уусч нэгдсэн амьтны ертөнцийн нэгдмэл байдлыг бүтээсэндээ 

онцлог бөгөөд ийм уялдаа холбоог зуузай хэлбэрт оруулан дүрслэх аргыг 

шийдэж чадсан хүрэл цутгаварын гайхамшигт дурсгал ажээ [Цэвээндорж, 

2004: 295]. Эртний монголчуудын амьтны загварт урлагийн эдгээр хэв 

шинж нь хөрш зэргэлдээх газар нутгийн амьтны загварт урлагт мөн 

нөлөөлсөн нь Өвөр Байгаль, Өмнөд Сибирь болон Умард Хятадын нутгаас 

олдсон дурсгалуудаас тодорхой мэдэгдэнэ. 

Ялангуяа Хүннү нарын амьтны загварт урлаг олон угсаа гарал, угсаа 

соёлын суурин дээр хөгжиж Дорнод болон Умард Азийн урлалын 

элементүүдийг хөгжихөд өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулсныг энэхүү 

цөөхөн жишээнээс харж болох байна. 

209


Summary: 

B. Badma-Oyu 

210 

THE MYSTIC CREATURE GRIFFIN OF THE CENTRAL 

ASIAN ANIMAL STYLE ART 

In this article, author compared 3 mystic creature griffins on the two Xiongnu 

carpets and a Pazyryk saddle cover which are related to Central Asian Animal 

style art. Because Xiongnu griffins are important representative images of 

Mongolian animal art style and are significant to compare other mystic creatures 

to distinguish Xiongnu and proto-mongol animal style art. 

Xiongnu animal art style can be divided by two figures as lent and national, 

because of nomadic, commercial and military influences. Thus, Xiongnu art had 

been developed on the basis of multi ethno-cultural and linguistic elements and 

played important role to form East and Northern Asian animal art style. It can 

be confirmed by bull or panther –griffin on the Xiongnu felt carpets which found 

from 6th and 20th tombs of Xiongnu aristocratic cemetery. 

Ном зүй 

Childs-Johnson, 1991- Childs-Johnson. Jades of the Hongshan Culture: The 

Dragon and Fertility Cult Worship. Art Asiatiques, XLVI. 

Каren, 1990 - Каren S. Rubinson. The Textiles from Pazyryk. A Study of the 

Transfer and Transformation of Artistic Motifs. Expedition magazine, 

Vol.32, Issue 1. 

Max Loehr, 1945 - Max Loehr. The Animal Art of the Eurasian Steppes. Shanghai: 

XXth Century Publishing Co. 

Молодин и др., 2012 - Молодин В.И., Парцингер Г, Цэвээндорж, Д. 

Замерзшие погребальные комплексы Пазырыкской культуры на 

южных склонах Сайлюгема (Монгольский Алтай). Москва. 

Руденко, 1968 - Руденко С.И. Древнейшие в мире художественние ковру и 

такани. Москва-Иркутск. 

Руденко, 1970 - Руденко С.И. Frozen tombs of Siberia. Berkeley: University of 

Columbia Press. 

Сүхбаатар, 1981 - Сүхбаатар Г. Монголчуудын эртний өвөг. Хүннү нарын 

аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал (МЭӨ IY –МЭ II 

зуун). Улаанбаатар. 

Төрбат нар, 2005 - Төрбат Ц., Жискар П.Х., Батсүх Д. Монгол Алтайд 

Пазырыкийн булшийг анх малтсан тухай. Studia Archaeologica, Tom. 

XXIII, Fasc.3, Улаанбаатар. 

Төрбат нар, 2011 - Төрбат Ц., Жискар П.Х., Батсүх Д., Батбаяр Т., Жордана 

Х. Цагаан асгын Пазырыкийн үеийн булшны судалгааны урьдчилсан 

үр дүн. Studia Archaeologica, Tom.XXYI, Fasc.7, Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, 2003 - Цэвээндорж Ц. Төв Азийн амьтны загварт урлаг. 

Монголын археологийн судалгаа. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, 

илтгэлийн эмхэтгэл. Боть I, Улаанбаатар.


Цэвээндорж, 2004 - Цэвээндорж Ц. Балжийн голоос олдсон гурван амьтны 

толгойн дүрстэй хүрэл товруу. Монголын археологийн судалгаа. 

Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн эмхэтгэл. Боть III, 


Зураг 1. Ноён уулын ширдэг дээрх ирвэсэн грифоны дүрслэл 

211


Зураг 2. Пазырыкийн нэгдүгээр булшны дэлт грифон 

Зураг 3. 

Писагрифон 

Зураг 4. 

Морин грифон 

212


Зураг 5. 

Эртний Грекийн зоосон дээр дүрсэлсэн 

дэлт грифоны бэлгэдэл бүхий дуулга 

Зураг 6. 

Эртний Ромын дэлт грифоны 

бэлгэдэл бүхий дуулга 

213






214 

ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНД ХҮННҮ БУЛШ 

МАЛТАН СУДАЛСАН ТУХАЙ 

З. Батсайхан 

Архангай аймгийн нутагт том жижиг 14 оршуулгын газарт [Мон-Сол, 

2003: 165] 1400 булш тэмдэглэгдсэн нь Монгол дахь хүннү булшны гуравны 

нэг орчим хувь нь болж байгаагаас үзвэл хүн ам харьцангуй нягтралтай 

оршин сууж байжээ хэмээн ойлгож болно. Үүний нэг нь тус аймгийн 

Өгийнуур сумын хойно 20 км зайтай орших Тамирын Улаан хошуу хэмээх 

газар юм. 

Уг дурсгалт газрыг 2001 онд МУИС-ийн НШУС-ийн Антропологи- 

Археологийн салбарын оюутны дадлагын ажлын үеэр илрүүлэн олж 

судлан шинжлэх ажлыг зохион явуулж байна. Энэ өгүүлэлд 2005 онд 

малтан судалсан 97, 100, 109, 160 болон 201-р булшны үр дүнг оруулав. 

Тамирын Улаан хошуу нь гол руу түрж орсон дундаж өндөртэй уул 

бөгөөд гол өндөрлөгийг Бурхан толгой гэнэ. Уулын зүүн тал нь зүүн хойшоо 

Орхон голыг даган тогтсон Духын уудам хөндий, баруун тал нь 1-3 км өргөн 

Тамир голыг дагасан хөндий болж үргэлжилнэ. Тамирын Улаан хошуу нь 

зүүн энгэрээр цөөн хэдэн жижиг дугуй булш, мөн Тамирын голоос зүүн 

хойт хөндий рүү татсан 10-аад км урт том суваг байх боловч хэзээ хэн 

байгуулсныг нутгийн иргэд мэдэхгүй юм. Түүнчлэн, Бурхан толгойн зүүн 

уулын хамар дээр цуварсан хэдэн дөрвөлжин булш, хиргисүүр, толгойн 

орой дээр хэд хэдэн дунд зэргийн хэмжээтэй овгор дугуй булшууд баруун 

талын жалга суганд, ганц нэг монгол бололтой булшууд тохиолдоно. 

Бурхан толгойтой үргэлжлэн тогтсон бага зэрэг налуу, голын хурдастай 

нийлж байгаа урд тал нь эгц налуу ухаа дээр өмнө өгүүлсэн Хүннүгийн 

нэгэн томоохон оршуулгын газар бий. Уг оршуулгын газар нь далайн 

түвшинээс 1400 м өндөрт орших ба хааш хаашаа 400 м орчим талбайд 

орших ойролцоогоор 200-300 орчим булш байгаа ба энэ удаа 201 булш 

бүртгэн тооллоо. Булшуудын газарзүйн солиболцолыг тогтоон дэвсгэр 

зурагт буулгаж үзэхэд талбайн зүүн талд байх жалгаар тусгаарлагдсан 

хэсэгт 50 орчим булштай нэг бүлэг, жалгын баруун этгээдэд хоёроос гурван 

бүлэг булш байна гэж үзсэн юм. Хэдийгээр булшуудын бөөгнөрлөөр 

бүлэг болгон хуваасан нь ихээхэн болзолт шинжтэй боловч энэхүү нөхцөл 

байдал Хүннүгийн томоохон оршуулгын газарт илэрдэг анхаарч үзүүштэй 

онцлог тул Тамирын Улаан хошууны булшуудыг зүүн талаас нь эхлэн А, В, 

С, D гэж дөрвөн бүлэг болгон хуваан судлах зарчимыг баримтласан юм.


Монгол-Францын экспедиц Эгийн голын Бурхан толгойн хүннү булшийг 

А, В, С гэсэн гурван бүлэг болгон хувааж булшнаас гарсан 62 бодгалын 

ясны үлдэгдэл дээр тулгуурлан генетикийн нөхөн сэргээлтийг хийж 

хамаатан садан болон эцэг эхийн генийн тогтолцоо, холбоог илэрүүлэх 

судалгааг анх хийж үзэхэд зарим бүлгүүд гэр бүл, садан төрөл болон эцэг 

эхийн талын удмын хүмүүс байжээ гэсэн сонирхолтой дүгнэлт хийжээ. 

[Christine Keyser-Tracqui et al., 2003]. 

Үүнээс үзвэл Хүннүгийн оршуулгын газрын дээрх бүтэц зохион 

байгуулалт он цагийн ба угсаатны бүлгүүдийн ялгаа, гэр бүл ураг төрлийн 

холбоо нийгмийн бүлэг давхаргийн ялгааг харуулж байна гэж ойлгож 

болох боловч булшны хэмжээ, эд өлгийн чанарын ялгаа гэх мэт оршуулгын 

зан үйлийн гол элементүүдийг харгалзан үзэх нь илүү үр дүнтэй болно. 

Оршуулгын зан үйлийн асуудал 

Оршуулгын газар, булшны гадаад, дотоод бүтэц, зохион байгуулалт. Өмнө 

өгүүлснээр Тамирын Улаан хошууны оршуулгын газар илэрхий тод 

ялгарахуйц хэдэн бүлэг булшуудаас бүрдэнэ. Ийм байдал олон тооны 

хүннү булштай газар түгээмэл тохиолддог нэгэн онцлог тал гэж үзэж 

болно. Гэвч эдгээр бүлгүүдийн хооронд ямар холбоо харилцаа байж 

болох талаар тусгайлан судалсан зүйл хараахан үгүй боловч энэхүү тусгай 

бүлгүүд нь гэр бүл, нийгмийн социаль болон угсаатны ялгаатай холбоотой 

зохион байгуулалтын хэлбэр гэж таамаглаж байсан бөгөөд сүүлийн үед 

Булган аймгийн Эгийн голын Бурхан толгойд хийсэн судалгааны үр дүн уг 

асуудлыг цаашид цоо шинэ арга зүйгээр малталт судалгааг зохион явуулах 

шаардлагтай болохыг харуулж өгчээ. 

Эгийн голын Бурхан толгойн 49 хүннү булшнаас авсан ДНХ-ийн дээжид 

хийсэн анализийн үр дүн онц сонирхолтой гарсан байна. Тухайлбал 57 

ба 58; 88 ба 94; 70, 72 ба 73 дугаарт булшуудад ойр төрлийн холбоотой 

эрэгтэйчүүд, В секторт 73, 74, 18А, 72 гэсэн хамгийн эртний хэдэн булш 

байгаа бөгөөд 18А-аас бусад нь эхийн талаараа холбоотой ойр төрлийн 

хүмүүс 73, 72 нь нэг эцэгтэй байж магадгүй гээд В сектор нь нийгмийн 

удирдах бүлгийн оршуулгын газар байж болно гэжээ. Үүнээс гадна А, 

В секторт өөр өөр эцэг болон эхийн талын холбоотой эр, эм хүмүүсийг 

оршуулсан бөгөөд тэдгээрийн дотор хэд хэдэн гэр бүлийн ойр холбоотой 

булш байжээ. Өөр нэгэн сонирхолтой үр дүн бол дээрх секторт багтаагүй 

6, 7 гэж дугаарласан булшнаас илэрсэн эцгийн талын холбоо нь өнөөгийн 

Туркийн зарим хувь хүнд хадгалагдан үлдсэн байдгыг дурдаад Түрэгийн 

өвөг дээдэс нь хүннү нар гэдгийг батлаж байгаа хэрэг гэжээ [Christine 

Keyser-Tracqui et al., 2003]. 

Ажиглалт болон ДНХ-ийн судалгаанаас үзвэл хүннүгийн томоохон 

оршуулгын газарт орших бүлэг булшууд нь энгийн нэгэн утга учиргүй 

бөөгнөрөл биш гэдэг нь тодорхой байгаа юм. Нөгөө талаас ДНХ-ийн 

судалгааг булшны гадаад, дотоод бүтэц зохион байгуулалт, хэмжээ, эд 

өлгийн бүрдэл чанартай харьцуулан судлаж үзсэнээр гэр бүл, ураг төрөл, 

угсаа гарвал, ялангуяа нийгмийн социаль бүтцийн ялгааг тодруулахад 

215


нааштай үр дүн гарах боломж байна. 

Судлаачид хүннү булшны гадаад хэлбэр төрхийг дугуй, тоногдсоноос 

болж голдоо чулуугүй цагариг хэлбэртэй болсон, олон талтай, эсвэл 

дөрвөлжин гэх мэтээр тодорхойлдог боловч хүннү булшыг цагариг 

хэлбэртэй гэж үзэх нь бодит байдалд илүү ойр юм. Ялангуяа 10 м-ээс 

дээш голчтой том булшин дээр анхдагч хэлбэр илүү тод сайн хадгалагдан 

үлдсэн байдаг. Яагаад гэвэл жижиг булшийг тонох үед гадаад хэлбэр 

эвдэрч тодорхойгүй болдог бол том булш талбай ихтэй учраас гадаад 

байгууламж төдийлөн эвдэрээгүй байдгийг харж болно. 

Тамирын Улаан хошууны том булшууд 60-80 см өндөр, цагариг 

хэлбэрийн дараастай, өргөн нь 250-300 см бөгөөд гол хэсэгт өнгөн хөрсөн 

дээр чулуугүй, булшны нүх цагираг чулуунаас 1 м орчим зайтай талбайн 

төвд нь оршино. Зарим булшны дараас чулууны зүүн хэсэгт 1 хөшөө чулуу 

босгосон байх бөгөөд хүннүгийн оршуулгын газарт цөөнгүй тохиолдох 

боловч ямар учраас тийнхүү хөшөө босгодог талаар ямар нэг санаа оноо 

одоогоор алга. 

Булшны нүхийг шороо чулуугаар чигжсэн байдаг боловч тоногдож 

эвдэрсэн байх тул чухам ямар зохион байгуулалтаар өрж тавьсныг эдүгээ 

мэдэх боломжгүй болсон байдаг. 

Булшны нүх харьцангуй том бөгөөд гүн байна. Засаж бэлтгэсэн 

шургаагыг дүнзэн байшин угсардагын адил өрж дээрээс нь банз хөндлөн 

тавьж таглаж байсны ул мөр зарим булшинд үлдсэн байна. Хашлагыг 

дөрвөн дэлбээ маягын болон гурвалжин төмөр ялтас, чагт маягтай хүрлээр 

чимж байжээ. Хашлагыг хоёр тасалгаатай хийсэн байх нь цөөнгүй. Нэг 

тасалгаанд (гол төлөв хойт талын) тахилгын идээ ундаа, мах, дэнгийн цөгц 

зэргийг тавьсан байдаг. Булшны нүх том байгаагийн учир нь хашлагыг 

нүхэнд нь угсрах хойлогын идээ ундааг байрлуулах зэрэг оршуулгын 

зан үйлийн зарим ёслолыг нүхэн дотор гүйцэтгэж байсантай холбоотой 

бололтой. 

Хүүрийн толгойг зүүн урд зүгт хандуулан хөлийг нь жийлгэн гарыг нь 

бие дагуулан тэнэгэр байдлаар тавьж оршуулах бөгөөд баруун гарын дагуу 

4-6 шавар сав суулга үүний дотор 1-2 том жижиг вааран тогоо, эсвэл хүрэл 

тогоо, 1-3 чий будагтай аяга зэргийг цувруулан тавьсан байна. Үүний хамт 

толгой, эсвэл хөл талд төмөр, шавраар хийсэн янз бүрийн хэв шинжийн 

дэнгийн цөгц, тахилгын чулуун тэвш (зарим булшинд 2ш) дагуулан 

тавьдаг байжээ. Булшнаас гарч байгаа зарим төмөр эдлэлд бүдүүн ёрог 

болон нарийн торгомсог бөс даавуун эдлэлийн ул мөр үлдсэн байгаагаас 

үзвэл хүннү нар төмөр болон үнэт төмөрлөгөөр дээл хувцасаа чимэглэдэг 

байсан бололтой бөгөөд алтан ээмэг, шил, чулуу, хуваар хийсэн сувсан 

зүүлт, эмэгтэй хүнд ээрүүлийн дугуй, хүрэл толь, амгай гэх мэт эд өлгийг 

дагуулан оршуулжээ. 

Тахилгын хүнсэнд гол төлөв адууны хавирга, сээр, ууц болон мөчний 

ясыг тогоонд хийж тавьсан, чанаж болгосон байх бөгөөд мөн богийн атгаал 

чөмөг, шаант чөмөг сүүж зэрэг яс гарна. Үүний зэрэгцээ хэдэн төрлийн 

ундааны зүйлийг нарийн амсартай бутан вааранд тавьсны ул мөр дотор нь 

хадгалагдан үлдсэн байдаг. 

216

Оршуулгын эд өлгө 


Шавар сав суулга. Хээрийн судалгаагаар 11 бүтэн (заримыг нь эвлүүлэн 

бүтэн болгосон), 9 амсар, ёроол, мөрний хагархай хэсэг буюу 20 өөр янз 

шавар сав суулга олдсон юм. Эдгээр сав суулгууд нь вааран тогоо, нарийн 

хүзүүтэй бутан гэсэн 2 үндсэн хэв шинжид хуваагдах боловч дээрх ангилалд 

багтахгүй ганц нэг төрөл бас байна. Судлаачид мөн дээрхийн нэгэн адил 

саналтай байдаг. 

Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн Геологийн хүрээлэнгийн 

хурдасын чулуулгийн лабораторид хийсэн петрографийн анализаас үзвэл 

хүннүгийн шавар сав суулгуудыг хийхэд Төв Азийн кайнозойн хотгорын 

элс, шаварыг түүхий эд болгон ашигласан байдаг бөгөөд бүхэлдээ 

хотгорын хурдасын чулуулаг нь хүрээлэн байгаа уулсын системээс зөөгдөн 

ирсэн үйрмэгийн бүтцээрээ ялгагдах ажээ. Ерөнхийдөө Төв Азийн газар 

нутгийг үйрмэг материалын бүтцээр нь хурдасын сав газрыг Өвөр Байгал, 

Саян-Алтай болон Монгол гэж 3 хэв шинжид хуваан үзжээ. 

Өвөр Байгалын хотгорт гантигжсан хэсгүүд, Саян-Алтайд полимикт 

материал, Монголын хотгорт метаморф хувирмал чулуулаг зонхилдог гэж 

үзсэн байна [Амоголонов, Филиппова, 2000: 30-48]. 

Тамирын Улаан хошууны хүннү нар шавар сав суулга хийхдээ тохирсон 

шаврыг сонгон авахын зэрэгцээ ямар хэв шинжийн суулга хийхээсээ 

шалтгаалан элс хайргыг тохирсон зохистой тунгаар хольсон байна. 

Тухайлбал вааран тогоонд ойролцоогоор 1-3 мм хүртэл хэмжээтэй ирмэг 

бүхий чулуулгийг 40-50% хүртэл хэмжээгээр, нарийн хүзүүтэй бутан 

вааранд жижиг үйрмэг чулуулгийг дээрхтэй харьцуулахад харьцангуй 

бага тунгаар хольсон нь ажиглагдаж байна. 

Бидэнд байгаа материалаас үзвэл ихэнх шавар суулгуудыг гараар 

эвлүүлэн барьж хэлбэр оруулсны эцэст энгийн эргэх хүрдэн дээр амсар 

хүзүүг залган хийж дуусгах ба ваарны ёроолд эргэх хүрдний суурийн 

ор дөрвөлжин хонхор үлдсэн байна. Энэхүү суурийг ваарны ёроолын 

хэмжээгээр хийж олон удаа ашигладаг байсан бололтой. Ийнхүү хийхдээ 

ваарны их бие, хүзүү, амсар, уруул зэргийг жигд зөв хэлбэр оруулахад 

тухайн ажиллагаанд тохирсон хэдэн төрлийн багажыг ашигласан ул мөр 

ваар бүхэнд ямар нэг байдлаар ажиглагдаж байсан бөгөөд Бороогийн 

суурин, Иволгын суурин зэрэг газраас богийн дал, бугын эвэр зэргээр 

хийсэн багаж зэвсэгүүд олдож байсан нь тэдний ваар урлалын түвшин 

өндөр байсныг харуулж байна [Батсайхан, 2002]. 

Хээрийн судалгаагаар олдсон ваар савуудын ихэнх нь улаавтар болон 

саарал өнгөтэй. Хүннү нар 900 0 С-ын температурт тусгай зууханд шавар сав 

суулгыг шарж бэхжүүлж байсан боловч [Мон-сол, 2001: 31] тэр нь тийм ч 

боловсронгуй байгаагүй бололтой. 

Хүннү нарын шавар сав суулга хийх технологид хоёр өөр уламжлал 

харагддаг гэж үздэг [Дьякова, Коновалов, 1988: 23; Давыдова, 1996] боловч 

хэлбэр хэмжээнээс үл шалтгаалан давтагдах ваар урлалын тогтвортой 

дадал туршлагыг эзэмшсэн хүмүүс уламжлалт аргаар үйлдвэрлэж байжээ. 

Тамирын Улаан хошууны 201-р булшнаас өвөрмөц хэлбэртэй сайн 

217


чанарын импортын гаралтай хар бутан ваар гарсныг хүннү ваартай 

(технологийн талаас) харьцуулан үзэхэд маш нарийн ширхэгтэй саарал 

шавраар бүхэлд нь эргэх хүрд дээр хийсэн, хананы зузаан жигд нимгэн, 

мөрөөрөө товгор бүслүүрэн хээтэй, гялгар хар өнгөтэй байлаа. Үүнээс 

үзвэл шаврын бэлдэц, хийсэн арга хээ гэх мэт технологийн аль нэгэн 

элементээрээ хүннү ваарнаас эрс ялгаатай байхаас гадна Хүннүгийн ваар 

урлалд нөлөөлсөн гэж үзэх зүйл харагдахгүй байна. 

Нөгөө талаас Хүннүгийн дурсгалуудаас олдож байгаа олон тооны шавар 

сав суулга, нэгдмэл технологи олноор үйлдвэрлэхэд бэлтгэсэн бэлдэц 

шавар, зуух, янз бүрийн багаж зэрэг нь ур чадвараа үеэс үед дамжуулдаг 

ваарчдын давхараа Хүннүгийн нийгэмд гарсаныг харуулж байна. 

Чий будагтай аяга. 97, 160. 201-р булшнуудаас хар дэвсгэр дээр улаан 

шунхаар маш уран нарийн зураасаар хээ тавьсан чий будагтай аяганы 

сэгүүд гарсан бөгөөд харьцангуй бүтэн үлдсэн хэсгүүдийг ажиглахад 

бүдүүн болон нарийн торгомсог даавууг давхарлан лакдаж хийсэн нь тод 

сайн харагдаж байна. Зарим аяганы амсар (97-р булш) болон бариулыг 

алтаар шарсан хүрлээр эмжсэн нь (201-р булш) тэдгээрийг улам тансаг 

сайхан харагдуулж байсан бололтой. Түүнчлэн чий будагтай аяга нь угаас 

хөнгөн материалаар хийж байгаа учир зарим аяганы ёроолд завсар нь 

нимгэн хавтгай төмөр хавчуулж хийдэг байжээ. Дээрхийн ижил алтадмал 

хүрэл амсар, ёроолд хавчуулсан төмөр Эгийн голын 8, 9-р булшнуудаас 

олдож байжээ [Төрбат нар, 2003: 181,183]. Үүнээс гадна 97-р булшнаас 

илэрсэн аяганы ёроолд “үүнийг эзэмшигч хүүхэд аз жаргалтай болтугай” 

гэсэн утгатай ханз үсэгтэй байлаа. 

Эгийн голд малтан судалсан 9-р хүннү булшнаас алтадмал хүрэл амсар, 

ёроолын хавтгай төмөр зэрэг ижил төстэй зүйлс олдож байсан бөгөөд 

ер нь Монгол болон Өвөр Байгалын олон хүннү булшнаас чий будагтай 

эдлэлийн сэг гарч байсан мэдээ олонтаа гарч байгаа нь нүүдэлчин хүннү 

нарын хэрэглэх дуртай зүйлийн нэг байжээ гэж үзэж болох бөгөөд 

худалдаа арилжаа төрийн айлчлал болон дайн байлдааны замаар олж 

авдаг байжээ. 

Чий будагтай аяга нь Хан улсын гар урлалын нэгэн хөгжингүй салбар 

байсан ба гол төлөв тансаг хэрэглээнд зориулагдаж байжээ. Тухайлбал, 

”Нэг чий будагтай аяга нь 10 хүрэл аягатай тэнцэнэ”, ”нэг аяга хийхэд 100 

хүний хөдөлмөр зарцуулдаг...” гэх зэргээр дурджээ [Крюков и др., 1983: 

163]. Чий будагтай сав суулгыг хийх хоёр үндсэн арга байсан ба эхнийх нь 

модоор зорж бэлдсэн эхийг лакаар бүрэх, хоёр дахь нь торгоор шууж лакдах 

гэсэн олон шат дараалсан үйлдлийг олон урчууд дараалан гүйцэтгэдэг 

байсан ажээ. Энэ тухай Ноён ууланд Симуковын малтсан булшнаас гарсан 

чий будагтай аяганы ёроолд ”Цзян-пингийн 5 он, Ши Чюний баруун албан 

урчуудын газраа хааны албаны дотоод үйлдвэрт үйлдвэрлэсэн улаан 

чий будагтай, хээ угалз тавьж алтан шармалаар будсан бариултай модон 

хундага, савны багтаамж нэг шен 16 ёо модон биеийг Зүн, улаан, хар чий 

будгийг Пао, гадна талын ажлыг Шоу, бариулыг алтаар хээлсэн нь Зень, 

зураг хээг өнгөлөх ажлыг Фен, сэвийг арилгасан Бай, эх загвар гаргасан 

Лүү...[Хандсүрэн, 2005: 196] гэх зэргээр тухайн зүйлийг бүтээсэн эцсийн 

218


үйлдлээс эхлэн тоочсон байлаа. 

Түүнчлэн 201-р булшнаас 2 см өргөн нэг эдийг нь засаж янзласан хар 

чий будагтай модон эдлэл олдсон боловч чухам юу болох нь тодорхойгүй 

байгаа юм. 

Хүрэл тогоо. Хүннү нар шавар тогооны зэрэгцээ хүрэл тогоог хэрэглэж 

байсан бөгөөд Тамирын Улаан хошууны 97-р булшнаас төмөр цөгцөн 

суурьтай хүрэл тогоо 100-р булшнаас хавтгай ёроолтой, хагарч гэмтсэн 

боловч бүтэн хүрэл тогоонууд олдсоноос гадна 109-р булшнаас хүрэл 

тогооны төмөр цөгцөн суурь, мөн хүннү хэв шинжийн хүрэл тогооны 

хээтэй ижил хээтэй төмөр тогооны хагархай хэсэг болон цөгцөн суурийн 

хэсэг олдсон юм. Өгүүлэн буй тогоонуудыг хоёр хэсэг хэвэнд цутгаж 

хийсэн ул мөр тод сайн ажиглагдахаас гадна цутгах үед гарсан онгорхой 

цоорхойг дараа нь шавж нөхсөн байна. Тогоо босоо бариултай, мөрөөрөө 

дөрвөн эгнээ шугаман хээ байх боловч доод талын хоёр эгнээг цутгуурын 

залгаас уруу хушууруулан унжуулж гурвалжин хэлбэрийг үүсгэжээ. 

Тамирын Улаан хошууны хүннү нар шавар, хүрлээр тогоо хийхээс гадна 

хүрэл тогоог дуурайлган сайн чанарын төмөр тогоо хийдэг байсан баримт 

анх удаа бий боллоо. 

100-р булшны хавтгай ёроолтой хүрэл тогоотой ижил тогоо Говь-Алтайн 

Хиргист хоолойн 5-р булш [Цэвээндорж, 1989: 77], Ноён уулын 9-р булш 

[Доржсүрэн, 1961: 75] цөгцөн суурьтай хүрэл тогоо Эгийн голын 63-р булш 

[Төрбат нар, 2003: 225] болон Эмээл толгойн булшнуудаас гарсан ажээ. 

Дээрхийн ижил хүрэл тогоо зүүн хойт Хятадын нутгаас эхлээд Дорнод 

Европ хүртэлх өргөн уудам нутаг дэвсгэрт тархсан байдаг бөгөөд хүннү хэв 

шинжит тогоо гэж археологийн ном зохиолд нэрлэсэн байна [Erdy, 1995]. 

Толь. Хүннүгийн археологийн дурсгалуудад хятадын Хан улсын үеийн 

гол төлөв TLV хэв шинжийн цагаан хүрэл, хагархай голдуу толь гардаг. 

Бидний малтан судалсан 100-р булшнаас бүтэн TLV хэв шинжийн түгээмэл 

байдаг цагаан хүрэл толь, 109-р булшнаас ханз үсэгтэй дээрхийн ижил хэв 

шинжийн хагархай цагаан хүрэл толь, 160-р булшнаас жижиг шар хүрлээр 

хийсэн бүтэн хүрэл толиуд гарсан. Гэхдээ 109 ба 160-р булшнаас гарсан 

хүрэл толины тухай тусгайлан авч үзье. 

109-р булшнаас гарсан хүрэл толины бүтэн хэсэгт 11 ханз байгаа бөгөөд 

3-9 хүртлэх буюу 7 ханз нийлээд нэгэн бүтэн өгүүлбэр, 1, 2 ба 10, 11 дэх 

нь тус бүр тав таван ханзаар дутуу байгаа ажээ. Энэхүү бүтэн өгүүлбэр 

болж байгаа хэсгийн гол утгыг ”Рашаан булгийн усаар ундаалж өл цангааг 

тайлмуй” гэж буулгасан байна. Харин үлдсэн хэсгийг каталогид буй ижил 

толиноос нөхөн авч унших бололцоо гарсан. Толины бичээсийн утгыг 

бүтнээр нь ойролцоогоор орчуулбал эхний долоон ханз ”хааны зарлигаар 

бүтээсэн маш төгс үзэсгэлэнт толь” хоёр дахь долоон ханз” сахиусан 

өргөмжлөгдсөн аглаг ууланд суугч арш” (гурав дахийг дээр өгүүлсэн) 

дөрөв дэхь долоон ханзыг алтан дэлхийд зугаацан цэнгэн явмуй” ” гэж 

ойролцоогоор орчуулжээ 1 . 

Толинд долоон ханзаас бүтсэн дөрвөн мөрт бумбын ёсны шүлэглэлт үг 

1 

Толийг ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн Дундад зууны салбарын ажилтан, доктор А.Пунсаг каталогитой 

харьцуулан уншиж, монгол орчуулгыг хийв. 

219


бичсэн бөгөөд эртний хятад бэлгэдлийн үгийг энэ мэт хүрэл толь, хүний 

хувийн эдлэл зэрэгт бичдэг байжээ. Уг толийг Зүүн Хан (НТ 25-220 он) 

улсын үед цутгажээ. 

160-р булшнаас гарсан толь нь 7.5 см голчтой, голын сэнжийг тойрсон 

эрхийтэй 4 дэгрээ дүрс, дүрс бүрийн дунд товруутай, гэхдээ уг толины тал 

хэсгийн хээ чимэглэл нь мэдэгдэхийн төдий харагдана. 

Хан улсын хүрэл толины каталогид дээрхийн ижил хэв шинжийн хүрэл 

толиуд байгаа бөгөөд хээ чимэглэлийн дүрс тод, хийц хэлбэр нарийн 

боловч цагаан эсвэл шар хүрлийн аль нь болох нь мэдэгдэхгүй. Гэхдээ 

анхаарал татаж байгаа нэгэн зүйл бол хэлбэр дүрс, хэв шинжээрээ адил 

байтал хийц чанарын хувьд ялгаатай байгаад оршиж байна. Өөрөөр хэлбэл 

хүннү нар Хан улсын бэлэн толиноос хэв авч олон дахин хувилан цутгаж 

байсны улмаас хэвний нэг хэсэгт хайлш үлдэн хуримтлагдсаар дүрс нь 

балархай болсон байна. 

160-р булш нь 6 м голчтой жижиг булш байсан ба чий будагтай аяга, 

хүрэл тогоо гэх мэт үнэ цэнтэй гэж үзэхүйц эд өлгө үгүй байлаа. 

Энэхүү хүрэл толины гол ач холбогдол Тамирын Улаан хошууны 

зарим булшны харьцангуй он цагийг урьдчилан тогтоох нэгэн чухал 

хэрэглэгдэхүүн болж байгаад оршино. 

109-р булшнаас олдсон хүрэл 

толин дээр байгаа ханз үсэг 

知 - zhi - жи 

老 - lаo - ло 

渴 - kи - кэ 

饮 - yin - инь 

玉 - yŭ - юи 

泉 - quаn – луань 

饥 - ji - жы 

食 - shi - ши 

来 - lаi - лай 

浮 - fu - фү 

游 - yu - ю 

Катологид байгаа эх нь: 

尚方作镜真古巧 

上有仙人不知老 

渴饮玉泉饥食来 

浮游天下敖四海 - 

Гоёл чимэглэл. Энд юуны өмнө 109-р булшнаас гарсан алтан ээмгийг 

дурдах хэрэгтэй. 4.2х2.3 см хэмжээтэй маш нимгэн давтаж бэлтгэсэн 

ялтсан дээр хоёр талдаа тэнцүү гурав, дээд талд нь нэг нийт долоон 

хошуу гарган тус бүрд нь нимгэн нарийн алтан утсаар шигтгээ суулгах 

2 мм голчтой чандмалсан гурван үүр гагнаж тогтоосон байхаас гадна 

энэхүү долоон хошууны дунд мөн шигтгээ суулгах 1.4 мм орчим голчтой 

хоёр дугуй, нэг гонзгой үүр хийжээ. Эдгээр долоон хошуу тус бүрийн 

холбоос болон гадагш хандсан үүр бүрт 1 мм орчим голчтой жижиг алтан 

бөмбөлгийг дөрөв дөрвөөр нь пирамид хэлбэртэй гагнажээ. Ээмэгний ард 

талд чихэнд зүүх урт дэгээтэй. Үүнтэй төстэй алтан ээмэг Тэвш уулын 1-р 

220


булш [Цэвээндорж, 1985: рис 10], Эгийн голын Холтост нугын 12-р булш 

[Төрбат нар, 2003: 151), Өвөр Байгалын Черемуховын ам [Коновалов, 1976 : 

таб. XIX, рис 19 ] зэрэг газрын хүннү булшнаас гарсан ажээ. 

Гэвч хүннүгийн оршуулгын эд өлгөөс юуны өмнө алт зэрэг үнэт 

төмөрлөгөөр хийсэн гоёл чимэглэлийн зүйлийг тонож авсан байдаг. 

Дурдсан алтан эдлэлүүд нь бүгд ямар нэг шигтгээ суулгах үүртэй байсан 

бөгөөд дээрх 201-р булшнаас засаж дөрвөлжин болгосон хоёр ширхэг 

хавтгай ногоон чулуу олдсон нь өөр бусад алтан эдлэл байсныг харуулж 

байгаа юм. Үүнээс үзвэл хүннү нарт гоёл чимэглэлийн урлалын үрлэн ба 

өнгийн чулуу шигтггэн хийх аргыг сайн эзэмшсэн дархчууд байсан болохыг 

харуулж байна. 

Гоёл чимэглэлийн зүйл урлах дээрх аргыг полихром арга гэх бөгөөд 

өнгөт чулуу шигтгэх, үндсэн суурин дээр алтан бөмбөлөг суулгах, хялгас 

мэт цувисан алтан утсыг ороох, паалан тавих гэх мэт янз бүрийн техник 

арга юм. Энэхүү аргын үүсэл гарлын талаар судлаачдын дунд янз бүрийн 

санаа оноо байдаг боловч полихром аргын хөгжилд тухайн үеийн нийгэмэдийн 

засаг болон улс төрийн нөхцөл байдал нөлөөлсөн бөгөөд Хүннүгийн 

байлдан дагуулалын хүчин зүйлийг энд тооцон үзэх хэрэгтэй. Зарим 

судлаачдын үзсэнээр Дорнод ба Төв Европт полихром арга үзэгдэж 

эхэлсэн болон дэлгэрснийг Хүннү түүнчлэн Гот, Алан, Сармат зэрэг овог 

аймгуудын баруун зүгт хийсэн нүүдэлтэй холбон үздэг ажээ [Засецкая, 

1975: 21-28]. 

Хүннү нар алтаар уран нарийн хийцтэй ээмэг хийхийн зэрэгцээ 

хүрлээр хийсэн сүүжин болон бусад хэлбэрийн ээмгээр гоёдог байжээ. 

Тухайлбал, 160-р булшнаас 5.5 см урт дундуураа холбоотой хоёр цагариг 

хэлбэрийн ээмэг гарсан. Түүнчлэн дээрхийн ижил хүрэл ээмэг Байлдаант 

улсын хожуу үе ба Хан улсын үеийн хятад бус овог аймгуудын дурсгалаас 

цөөнгүй гарсныг олдсон газрынх нь нэрээр Сычагоу хэв шинжийн ээмэг 

гэжээ [Psarras: plate 23a]. 

Хүннү булшнаас чулуу, хув, шил, шавар яс, эвэр, явуугаар хийсэн янз 

бүрийн сувсан зүүлт гардаг. 160-р булшнаас шаргал өнгөтэй чулууг дөрвөн 

тал гарган нүхлэсэн 2 ш хөхөвтөр ба бор саарал өнгөтэй хоёр бөөрөнхий сувс, 

109-р булшнаас алтан шаргал өнгөтэй маш хөнгөн материалаар өвөрмөц 

хэлбэр оруулан хийсэн нэг талдаа морины дах мэт товгор дүрстэй гурван 

ширхэг сувс, 100-р булшнаас том хуван зүүлт нэг ширхэг, 201-р булшнаас 

арав гаруй ногоон саарал чулуугаар хийсэн үрлэн сувс зэрэг гарсан юм. 

Хэрэглэгдэхүүнээс үзвэл хүннү нар зарим чулуулгийг тал гарган засах 

өнгөлөх болон нүхлэж цоолох аргыг сайн мэддэг төдийгүй маш чадварлаг 

хийдэг байжээ. Мөн байгалийн бэлэн чулууны хэлбэр дүрсийг ажиглан 

засалгүйгээр нүхлэн гоёл чимэглэл болгон ашигласан байдаг. 

Үүнээс гадна ”харь гаралтай” гоёл чимэглэлийн зүйлс хүннү булшнаас 

цөөнгүй олддог бөгөөд 109-р булшнаас олдсон 3 ш сувсыг энд дурдаж 

болох юм. 

Чулуун тэвш. 109-р булшнаас ирмэг нь 3 см өндөр голыг нь засаж 

нимгэлсэн элсэн чулуугаар хийсэн дугуйвтар хоёр өөр хагархай хэсэг, 201- 

р булшнаас гантигаар хийсэн дугуйвтар хавтгай чулуун эдлэлийн хагархай 

221


гарсан. Эдгээр чулуун эдлэлүүдийг ямар нэг зүйлд ашиглаж байсан ажлын 

ул мөр байхгүй байгаагаас үзвэл өөр ямар нэг тусгай зориулалттай эдлэл 

болно. 

Бидний олж мэдсэнээр дээрхийн ижил хавтгай чулуун эдлэл НТӨ 

VII-Y зууны Тасмолын оршуулгын газар (Төв Казахстан), НТӨ YI-IY зууны 

Кара-оба, Павлодар болон Эрчис мөрний сав газрууд [Агапов, Кадырбаев, 

1979: 99], ялангуяа, Ар Уралын өмнөд нутгаас дөрвөлжин, зууван, дугуй, 

дугуйвтар, хоёр, гурав, дөрвөн хөлтэй заримдаа хавтгай тахилгын чулуун 

тэвшүүд олддог бөгөөд Сарматын соёлын нэгэн гол шинж тэмдэг болдог 

ажээ. Судлаачдын үзэхээр тахилгын чулуун тэвш нь удган бөөгийн баялаг 

булшинд тохиолддогийг дурдсан байна [Археология СССР., 1989: 168]. 

Чулуун тэвш байсан булшинд ханз үсэгтэй цагаан хүрэл толины 

хагархай хэсэг, үрлэн аргаар хийсэн том алтан ээмэг, янз бүрийн сувс, 

амгай зэрэг удганыг нөгөө ертөнцөд илгээх ёслолтой холбоотой эд өлгийг 

дагуулан тавьжээ. Нөгөө талаас хүнд төдийлөн хэрэгцээгүй чулуун тэвш, 

хүрэл толь зэрэг амархан эвдэрч хэмхэрэхгүй эдлэлүүд хагархай байгаа нь 

анхаарал татаж байна. 

Ийнхүү харьцуулсан судалгаанаас үзвэл өмнө өгүүлсэн чулуун эдлэлүүд 

нь тахилгын чулуун тэвш байж болох талтай. 

Дэнгийн цөгц. Хүннү булшнаас ховор гардаг зүйлийн нэг нь шавар 

төмөр хүрлээр хийсэн дэнгийн цөгц юм. Гэвч сүүлийн үеийн малталт 

судалгаагаар хэд хэдэн дэнгийн цөгц шинээр олдож байна. Тухайлбал 

97-р булшнаас эргэх хүрд дээр хийсэн лааз хэлбэрийн зузаан хөө тортог 

тогтсон жижиг цөгц, 100-р булшнаас хоорондоо зайтай өндөр нам хоёр 

ханатай өвөрмөгц хэлбэртэй эргэх хүрд дээр хийсэн цөгц, 201-р булшнаас 

гараар барьж хийсэн сараачмал хээтэй, амсарын орчим хараалдаа хоёр 

нүхтэй дэн барьж байсан ул мөр хөө тортогтой жижиг цөгцүүд олдсон. 

Эдгээр цөгцийг оршуулгын ёслолын үед хэрэглэж байсан бололтой хөө 

тортог тогтсон байхын зэрэгцээ мөн нас барагчид зориулан шинээр хийж 

хөл эсвэл толгой талд нь дагуулан тавьжээ. 

Урьд өмнө нь Тамирын Улаан хошуунд малтан судласан хоёр булшнаас 

100-р булшнаас гарсантай адил дэнгийн цөгц, мөн Х маягийн хэлбэртэй 

шавар цөгц [Батсайхан, 2000], Тахилтын хотгор, Өлзийтийн Барзан уул 

зэрэг газраас дээрхтэй ижил дэнгийн цөгцүүд [Наваан, 2002: зураг 52, 

58], мөн Худгийн толгойн 1-р булшнаас нилээд нарийн хийцтэй өндөр 

суурьтай дэнгийн цөгц олдсон ажээ [Мон-Сол, 2003]. 

Хүннү нар дэнгийн цөгцийг шавраар хийхээс гадна хүрэл, төмрөөр 

хийж байжээ. Анх Ноён уулын 9-р жижиг булшнаас богино шилбэтэй 

төмөр цөгц олдож байсан бол [Доржсүрэн, 1961: 79] Эмээл толгойгоос 

дээрхийн ижил боловч арай урт шилбэтэй төмөр цөгц олджээ. Тамирын 

Улаан хошууны 201-р булшны хөл талд урт шилбэтэй төмөр цөгц (шилбэ 

хагарч хэдэн хэсэг болсон) тавьсан байлаа. Цөгцөнд улбар шар өнгийн 

нунтаг зүйл хатаж үлдсэн нь дэнгийн тос бололтой. Үүнээс гадна Дуулга 

уулын нэгэн булшнаас гурван талд нь оцойн суусан араатны дүрстэй хүрэл 

цөгц олдсон бөгөөд ямар нэг зүйлээс дүүжлэх төмөр дэгээтэй байлаа 

[Батсайхан, 2002]. 

222


Зоос. Монгол болон Өвөр Байгалд малтан судласан хүннү булшнаас 

хятад зоос гарсан тухай цөөн хэдэн мэдээ байдаг. Анх Дэрстэд Талько- 

Грынцевичийн малтсан 7, 9, 10 булшнуудаас Хан улсын үеийн 4 у-шу зоос, 

Коноваловын малталтаас 2-ийн зэрэг [1976: 204], Солби уулын 1-р булшнаас 

МЭ 14 онд Ван Маны үед цутгасан утсаар хэлхэсэн 6 ш зоос олдсон байна 

[Цэвээндорж, 1990: 120]. 

Тамирын Улаан хошууны 201-р булшнаас илгээр бүрсэн 10 ш у-шу 

зоосыг мөн илгээр ороосон нарийн савх модонд давхарлан сүлбэсэн байсан 

ба зоосны доор 2 см орчим хар лактай мод 13 ш, суран дээр хадаж байсан 

үлдэцтэй том тавтай хүрэл хадаас, мөн юу нь үл мэдэгдэх бөөн хар юмны 

хамт байлаа. Үүнээс үзвэл зоос болон бусад зүйлс нийлээд ямар нэг онцгой 

зан үйл, ёслолын зориулалттай байсан болов уу хэмээн таамаглаж байна. 

Энэ мэтчилэн эртний нүүдэлчдийн булшнаас зоос олдох боловч тэдгээр 

нь гол төлөв гоёл чимэглэл болон бусад зориулалтаар ашиглаж байсан 

боловч суурин газруудад төлбөрийн хэрэгсэл болгон гүйлгээнд ашиглаж 

байсан нь тодорхой. 

Эсгий ширдэг. 100-р булшинд тавьсан хүрэл тогооны ёроолд дарагдан 

үлдсэн эсгий ширдэгний тасархай байсан ба нимгэн зулсан эсгийг сайн 

чанарын бүдүүн нэхээстэй ногоон өнгийн торгомсог даавуугаар өнгөлж 

эрчилсэн улаан торгон утсаар зээглэн хээ тавьжээ. 

Ноён уулын 6-р булшнаас хоёр бүтэн эсгий ширдэг олдсон бөгөөд 

тэдгээрийг янз бүрийн торгоор бүрж, эрчилсэн утсаар амьтан, ургамалын 

дүрсийг товойлгон хээлсэн гэж тодорхойлжээ [Доржсүрэн, 1961: 25, 26]. 

Түүнчлэн Ноён ууланд малталт судалгаа хийсэн Кондратьев, Симуков 

нарын хэмээн нэрлэгдсэн булшнуудад эсгий ширдэг байсан боловч муу 

хадгалагдсан учир тоймтой зүйл гараагүй ажээ. 

100-р булшны эсгий ширдэгний өөдөс нь хүрэл тогооны ёроолын 

хэмжээгээр үлдсэн. Өөрөөр хэлбэл ”онцгой” нөхцөлд хадгалагдан үлдсэн 

бөгөөд анх бүтэн хивс тавьсан гэж таамаглаж байна. 

Амгай, зуузай, хазаар. Агт морь, адууны тоног хэрэглэлийн дотроос 

харьцангуй олон гардаг зүйл бол амгай зуузай, хазаарын тоног болно. 

Коновалов өөрийн нэг бүтээлдээ Өвөр Байгал болон Монголд малтан 

судалсан хүннү булшнаас гарсан амгай зуузайг бүртгэн 21 хүргэсэн 

[1976: 180] бол түүнээс хойш хэвлэлийн мэдээгээр дахин нягтлан үзэхэд 

Наймаа толгойн 5, 6, 12, 13-р булшнаас эвэр болон төмөр зуузайтай амгай 

[Цэвээндорж, 1985: 68; 1990: 110, 111], Эгийн голоос 21 төмөр болон ясан 

зуузайтай амгай гарсны 3 нь эмэгтэй хүнд дагуулсан байжээ [Төрбат, 2004: 

64, 65]. Худгийн толгойн 1-р булшнаас төмөр зуузайтай амгай [Мон-сол, 

2003: 191], Сүхбаатарын Дэлгэрхаан уулын 5-р булшнаас 20 см урт төмөр 

зуузайтай гуч орчим амгай зуузай олдоод байна [Батсайхан, 2002: 81]. 

Тамирын Улаан хошууны 97-р булшнаас 18 см урт хоёр нүхтэй чагтан 

зуузайтай 11 см урт чөмөгтэй (өрөөсөн чөмөгний урт) амгай, 18 см урт 

гөрөөсний эвэр зуузай, 11 см урт чөмөгтэй хоёр өөр төрлийн амгай, 109-р 

булшнаас 11 см орчим урт амгайн өрөөсөн чөмөг олдсон. 

Хоёр нүхтэй төмөр чагтан зуузай скифийн үед гарсан бол Алтайн хожуу 

Майэмирын дурсгалаас (НТӨ YI зуун) дээрхийн ижил хэв шинжийн хүрэл 

223


чагтан зуузай гарч байжээ. Дэгрээ хэлбэрийн зуузай арай хожуу Пазырик 

болон Скифийн үеийн Тувагийн археологийн дурсгалуудад гарч эхэлжээ 

[Грязнов, 1950: 55]. 

Харин эвэр зуузайг Хүннүгийн үеэс хэрэглэж эхэлжээ. Эвэр нь бөх бат, 

чанарын хувьд төмөртэй энэ зэрэгцэхээс гадна хийхэд хялбар, элбэг байсан 

тул нүүдэлчин хүннү нар өргөн хэрэглэх болжээ. Үүнээс гадна эвэр амгай 

Эгийн голын 19-р булшнаас гарсан байна. 

Өмнө өгүүлсэн эвэр зуузайтай амгайны дэргэдээс гөрөөсний эврийг 

угаар нь тайрч хийсэн голдоо нүхтэй зарим нь төмөр хадаастай 6 ш товруу 

олдсоныг хазаарын товруу гэж үзэж байна. 

Эгийн голын 10-р булшнаас суврага хэлбэртэй 6 ш алтадмал хүрэл 

товруу, Өвөр Байгалын Дэрстээс сурны үлдэгдэлтэй 6 ш хонхтой хүрэл 

товруу, Ильмийн амнаас хоёр янзын хазаарын хүрэл товруу гарсан байна 

[Коновалов, 1976: таб YI, YIII]. 

Ийнхүү хүннү нар хүрэл төдийгүй гөрөөсний эврээр хазаарын товруу, 

түүнчлэн хутганы иш, мөн нимгэн тайрч зассан янз бүрийн гархи хийсэн 

байдаг. Гөрөөсний эврийн гадаргуу нь маш өвөрмөгц хэлбэр дүрстэй 

байдгийг хүннү нар гярхай ажиглаж гоёл чимэглэлд ашиглаж байжээ. 

Сүх. НТӨ III зуунаас эхлээд умардын нүүдэлчдийн төмөрлөг 

боловсруулалтын салбарт огцом дэвшил гарч төмрөөр олон зэр зэвсэг, 

хөдөлмөрийн багаж, ахуйн хэрэглээний эд зүйл болон гоёл чимэглэлийг 

хийх болжээ. Хүннү нар нас барагчид гол төлөв зэр зэвсэг, хутга зэргийг 

дагуулан оршуулдаг боловч цөөн тохиолдолд сүх, хөрөө гэх багаж тавьсан 

байдаг. 

160-р булшнаас 7.5 см урт, 6 см өргөн, тархинаас нь ишлэдэг төмөр сүх 

гарсан ба үүнтэй ижил сүх Сүхбаатар аймгийн Дэлгэрхаан уулын тарвага 

малтан гаргасан эдлэлийн дотор, мөн баруун хойт Хятадын Даодуньцзы 

тосгонд малтсан хүннү булшнаас гарсан ажээ [У Энь, Чжун Кань, 1990: рис. 

13]. Ийм хэлбэрийн хүрэл ооль Скифийн түрүү үеийн дөрвөлжин булш 

[Цыбиктаров, 1998] болон хиргисүүрээс гарч байсан ба түүний хэлбэрийг 

давтан дуурайлгаж төмрөөр хийх болжээ. 

Ээрүүлийн дугуй. Хүннү, Түрэг, Уйгур болон Монголын үеийн эмэгтэй 

хүний оршуулгад дагуулан тавьдаг эд өлгийн нэг. Гол төлөв хуучин хагарч 

хэмхэрсэн ваарны хагархай болон бод малын булууны толгойгоор хийсэн 

байдаг. Манай малталтаас 160, 100-р булшнаас ваарны хагархайгаар хийсэн 

2 ш ээрүүлийн дугуй олдсон. 

Нүүдэлчид наад тал нь Хүннүгийн үеэс эхлээд малын үс ноосыг ээрч 

боловсруулан ойр зуурын хувцас хэрэглэл, ширдэг зэргийг урлах болсон 

бөгөөд эмэгтэй хүн бүрийн хийх үйлийн нэг байжээ. 

Бүсний ялтас төмөр. Нүүдэлчдийн өмсгөл зүүсгэлийн чухал хэсэг нь 

бүс бөгөөд нэг талаас практик зориулалттай нөгөө талаас бэлгэдлийн 

зориулалтай эд юм. 

160-р булшны урд ханыг дагуулан 4.5 см өргөн, 7-9 см урт, 1 мм зузаан 8 

ш, мөн булан төмөр хэлбэртэй, хагархай том ялтас, 2.5 см өргөн 7 см урт 

нэг ялтсан төмрийг цувуулан тавьсан байсныг бүс гэж үзэж байна. Бүсний 

ялтас гэж үзэх өөр нэгэн сэжим бол голдоо арал мэт хоёр нүхтэй ялтаснаас 

224


бусад нь бүгд махир буюу хүний бэлхүүсний хэлбэрийг дагуулсан маягтай 

байна. 

Хэрэглэгдэхүүнээс үзвэл хүннү нарт хэд хэдэн төрлийн бүс байсан 

бололтой. Эдгээрийн зарим нь амьтны загварт урлагын аргаар хийсэн 

цагаан, шар хүрэл, мөн алтадмал гэх мэт байхаас гадна нэг бүсэнд олон 

ялтасыг цувуулан хадаж байжээ. Тухайлбал, Өвөр Байгалын Булагийн 5-р 

булшинд амьтны загварт урлагийн аргаар хийсэн 2 ялтас [Кириллов и др., 

2000: рис. 61], Эгийн голын Бурхан толгойн 27-р булшинд могойн алтадмал 

дүрстэй 4 ялтас байжээ [Төрбат нар, 2003: 197]. 

Үүнээс гадна дугуйвтар болон дөрвөлжин хэлтэй хэлгүй зарим нь сурны 

үлдэгдэлтэй төмөр арлууд 160-р булшнаас гарсан. Тэдгээрийн нэг хэсэг нь 

бүс болон хувцаснаас янз бүрийн гоёл чимэглэл зүүх зориулалттай байсан 


Авсны чимэглэл. 100-р булшны шургааган хашлагыг банз хөндлөн тавьж 

таглаад дөрөв болон гурван дэлбээтэй төмөр ялтас, хадаж чимэглэсэн 

байсны ихэнх нь булшийг тонох үед ховхрон унаж зарим нь хагарч үйрсэн 

боловч бүтэн хагархай нийлсэн 20 гаруй дөрвөлжин ба гурвалжин чимэглэл 

үлдсэн байна. Энэхүү хэв шинжийн чимэглэл булшнаас цөөнгүй гарах 

бөгөөд хусны үйс, төмөр, алтан шармал, нимгэн хуудсан алт зэрэг янз 

бүрийн материалаар хийсэн байдаг Хүннүгийн хэв шинжит эд өлгийн нэг 

мөн [Доржсүрэн, 1961; Коновалов, 1976; Цэвээндорж, 1985; Төрбат, 2003]. 

Үүнээс гадна 201-р булшны шургааган хашлагын дагуу 13 ш чагтан товч 

маягийн хүрэл эдлэл олдсоны зарим нь голдоо нарийн сураар ороож 

байсан үлдэцтэй байлаа. Ийм хэлбэрийн авсны чимэглэл олдсон тухай 

мэдээ баримт хараахан үгүй байгаа боловч одоогоор өөр таамаглах сэжүүр 

үгүй байна. 

Зориулалт тодорхойгүй эд зүйл. Энэ хэсэгт ганц нэгээрээ олдсон олон 

эд өлгийн зүйлс багтахаас гадна хэлбэр дүрс нь тодорхой бүтэн эд зүйл 

хүртэл байгаа юм. Гэвч чухам ямар зориулалттай болохыг нь тогтоож 

чадаагүй байна. 

Бидний малтлагаас зэвэнд идэгдэн үйрч хагарсан төмөр эдлэлийн 

хэсгүүд багагүй гарсан бөгөөд тэдгээрийн ихэнхийг нь 1 мм орчим маш 

нимгэн ялтсан төмрөөр хийсэн, зарим нь товруутай, зарим нь мод болон 

даавууны наалдац ор мөртэй, зарим нь цагаан будгаар тавьсан ханан хээний 

наалдацтай гэх мэт хэсгүүд байлаа. 

Үүнээс гадна хэлбэр дүрс нь тодорхой 18 см урт нэг эд нь дэгээ хэлбэртэй 

2 ш гадас маягийн төмөр, дөрвөлжин гархитай дэгээ, 5.5 см урт нэг үзүүр 

нь ээтэн төмөр, 7.5 см урт амыг нь нийлүүлэн хуйлсан төмөр, 12 см урт 

нэг этгээд нь дугуй хавтгай төмөр, 6 см урт хавчаар маягийн төмөр, 22 см 

урт голдоо модтой төмөр ховилийн хэсэг гэх мэт төмөр эдлэлүүдээс гадна 

100-р булшнаас 8 см орчим урт ямар нэг зүйл (сур) ороож байсан бололтой 

нимгэн нарийн мөнгөн утас, 97-р булшнаас гарсан хүрэл тогооны дотор 

адууны ясны хамт зорж зассан 3 см урт хоёр модыг чагтлан голд нүхлэж 

модоор холбосон модон эдлэл, битүү хүрэл, төмөр цагираг зэрэг хэлбэр 

дүрс тодорхой боловч ямар зориулалтайг тааж мэдэх боломжгүй олон эд 

өлгийн зүйл байгаа юм. 

225


Гэхдээ бөс даавууны наалдацтай ялтсан төмрүүдийг хувцас зүүсгэлийн 

чимэглэл гэж урьдчилан таамаглаж байна. Эцэст нь дээрх эд өлгийн зүйлс 

маш муу хадгалагдсан, тонуулчдийн гарт өртөж эвдэрсэн зэрэг нь олон 

зүйлийг сэргээн мэдэх боломжийг боогдуулж байна. 


Тамирын Улаан хошууны хүннү булшнуудаас урт шилбэтэй төмөр цөгц, 

чий будагтай аяга, хүрэл толь, у-шу зоос, ваар зэрэг хятадын Хан улсын 

гаралтай эд өлгөөс гадна авсыг эрээлж будах, авсыг дөрвөн дэлбээтэй 

төмөр ялтасаар чимэглэх мэтийн Хангийн соёлын нөлөө ажиглагдаж 

байна. 

Түүнчлэн, булшуудыг бүлэглэн байгуулах болон булшны гадаад хэлбэр, 

2-4 шургааг давхарлан хашлага хийж хүн оршуулах, нас барагчид тахилгын 

чулуун тэвш дагуулах зэрэг оршуулгын зан үйлийн зарим элемент нь 

баруун зүгийн нүүдэлчдийн соёлын нөлөөгөөр бий болсон бололтой. 

Хүннү нар дотоодын ахуйн болон гоёл чимэглэлийн олон зүйлийг 

янз бүрийн материал ашиглан чадварлаг сайн хийдэг байсан төдийгүй 

зарим салбарт дагнасан гар урчуудын хэсэг бүлэг төрөн гарч ард иргэдийн 

хэрэглээний багагүй хувийг хангаж байсан бололтой. 

Булшны гадаад байгууламжийн хэмжээ, эд өлгийн чанарын ялгаа нь улс 

төрийн эрх мэдлийн хэм хэмжээг харуулах төдийгүй эдийн засгийн хүчин 

чадлыг давхар тодорхойлж байгаа гэж үзэж болох ба оршуулгын газрын 

байр зүй нь нийгмийн доторх ялгарлын онцгой загварын тусгал бололтой. 

Summary: 

Z. Batsaikhan 

226 

ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION ON SOME 

XIONGNU BURIALS AT TAMIRYN ULAAN KHOSHUU 

In 2002, a new Xiongnu cemetery with over 200 human burials was discovered 

at Tamiryn Ulaan Khoshuu, Arkhangai province. After the discovery, several 

archaeological field seasons have been initiated at the site. This article presents 

research materials of 5 burials excavated in 2005. 

Ном зүй 

Агапов, Кадырбеав, 1979 - Агапов П. Кадырбеав М. Сокровища древнего 

Казакстана. Алма-Ата. 

Археология СССР., 1989 - Степи Европейской части СССР в скифсарматское 

время. Москва. 

Амоголонов, Филиппова, 2000 - Амоголонов А.А. Филиппова И.В. 

Керамический комплекц хунну (предварительные результаты). 

Грязнов, 1950 - Грязнов М.П. Первый Пазырыкский курган. Изд-во АН


СССР, Ленинград. 

Давыдова, 1995 - Давыдова А.В. Иволгинский археологический комплекс 

т.2, Иволгинский могильник. СПб. 

Доржсүрэн , 1961 - Доржсүрэн Ц. Умард хүннү. Улаанбаатар. 

Дьякова, Коновалов, 1988 - Дьякова О.В. Коновалов П.Б. Хуннские 

традиции в средневековье гончарстве Дальнего Востока СССР // 

Материалы по этнокультурным связям народов Дальнего Востока в 

средние века. Владивосток. 

Засецкая, 1975 - Засецкая И.П. Золотое украшения гуннской эпохи. 

Ленинград. 

Киселев, 1951 - Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва. 

Коновалов, 1976 - Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье. Улан-Удэ. 

Кириллов и др., 2000 - Кириллов И.И., Ковычев Е.В., Кириллов О.И. 

Дарасунский комплекц археологических памятников. Новосибирск. 

Крюков и др., 1983 - Крюков М.В., Переломов Л.С., Софронов М.В., 

Чебоксаров Н.Н. Древние китайцы в эпоху централизованных 

империй. Москва. 

Мон-сол төсөл, 2003 – Мон-сол төсөл. Худгийн толгойн хүннүгийн үеийн 

булш. Сөүл. 

Мон-сол төсөл, 2001 – Мон-сол төсөл. Морин толгойн хүннүгийн үеийн 

булш. Сөүл. 

Наваан, 1999 - Наваан Д. Хүннүгийн өв соёл. Улаанбаатар. 

Наваан, 2002 - Наваан Д. Археологийн ваар сав. Улаанбаатар. 

Пэрлээ, 1961 - Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины 

товчоон. Улаанбаатар. 

Сүхбаатар, 1980 - Сүхбаатар Г. Монголчуудын эртний өвөг. Улаанбаатар. 

У Энь, Чжун Кань, Ли Цзиньцзэн, 1990 - У Энь, Чжун Кань, Ли Цзиньцзэн. 

Могильник сюнну в деревне Даодуньцы уезда Тунсинь в Нинся. 

ИИКВА., Новосибирск. 

Хандсүрэн, 2005 - Хандсүрэн Ц. Жужаны хаант улс ба түүхийн зарим 

асуудал. Улаанбаатар. 

Худяков, 1989 - Худяков Ю.С. К истории гончарной керамики в Южной 

Сибири и Центральной Азии.// Керамика как исторический источник. 


Төрбат нар, 2003 - Төрбат Ц. Амартүвшин Ч. Эрдэнэбат У. Эгийн голын 

сав нутаг дахь Археологийн дурсгалууд. Улаанбаатар. 

Төрбат, 2004 - Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, 1985 - Цэвээндорж Д. Новые данные по археологии хунну. 

Древние культуры Монголии. Новосибирск. 

Цэвээндорж, 1989 -Цэвээндорж Д. Хиргист хоолой, Оньтолтын хүннү 

булш. ТС., т.XIII, Fasc.8. Улаанбаатар. 

Цэвээндорж, Эрдели, 1990 - Цэвээндорж Д.Эрдели И. Худгийн толгой, 

Солби уул, Наймаа толгойн хүннү булш. ТС., Т-24, Улаанбаатар. 

Christine Keyser-Tracqui et al., 2003 - Christine Keyser-Tracqui. Eric Crubėzy 

and Berthard Ludes, Nuclear and Mitochondrial DNA analysis of a 

2.000-year-old Necropolis in the Egyin gol valley of Mongolia. Human 

227


Genetic 73:000000. 

Erdy, 1995 - Erdy M. Hun and Xiong-nu type cauldron finds throughout Eurasia. 

Eurasian studies yearbook-67. 

Psarras, 2003 - Sophia-Karin Psarras. Exploring the North: Non-Chinese 

cultures of the Late warring states and Han. Mongolie le premier empire 

des steppes. 

Зураг 1. Тамирын Улаан хошууны дурсгалт газрын 

булшны тархацын зураг 

228


Зураг 2. 

97-р булшны олдвор 

1- бортого хэлбэрийн дэнгийн шавар цөгц, 

2- ваарны мөрний хэсгийн хагархай, 

3- ваарны ёроолын хэсэг, 

4- голд нь нүхэлж модоор холбосон 

жижиг модон чагт, 

5, 6- ардаа даавуу, модны үлдэцтэй 

жижиг төмөр ялтас, 

7- товруу хэлбэрийн толгойтой 

төмөр хадаас 

Зураг 3. 


1- нэг тал нь дугуй төмөр эдлэл, 

2- шулуун зуузайтай амгай, цагариг, 

арал, дэгээ болон бусад төмөр эдлэлүүд 

229


Зураг 4. 97-р булшны олдвор 

1-нарийн хүзүүтэй бутан ваар, 

2-долгио хээтэй нарийн хүзүүтэй бутан ваар, 

3- цөгцөн ёроолтой хүрэл тогоо, 

4- дунд зэргийн хэмжээтэй вааран тогоо 

230


Зураг 5. 


1-гөрөөсний эвэр зуузайтай 

төмөр амгай, 

2- гөрөөсний эврийн угаар хийсэн 

голдоо хадаастай эдлэл, 

3- алтадмал амсартай 

чий будагтай аяга 

Зураг 6. 


1-бүтэн TLV толь, 

2- нарийн хүзүүтэй товгор 

хээтэй бутан ваар (хятад гаралтай), 

3- хуван сувс, 

4- мөнгөн утсаар 

ороож хийсэн чимэг, 

5- авсны төмөр чимэг 

231


Зураг 7. 


1-вааран тогоо, 

2- нарийн хүзүүтэй жижиг 

бутан ваар, 

3- жижиг пагдгар бутан ваар, 

4- бутан ваарны амсар, хүзүү, 

ёроолын хэсэг, 

5- торх хэлбэрийн жижиг 

ваарны ёроолын хэсэг, 

6- вааран тогооны амсарын хагархай, 

7- бутан ваарны амсарын хагархай, 

8- ваарны хагархайгаар хийсэн 

ээрүүлийн дугуй, 

9-хавтгай ёроолтой хүрэл тогоо, 

10- давхар ханатай дэнгийн цөгц 

Зураг 8. 


1-бөөрөөр давхар гонхон 

хээтэй ваарны ёроолын хэсэг, 

2- босоо амсартай жижиг 

ваарны амсарын хагархай, 

3- ханз үсэгтэй цагаан 

хүрэл толины хагархай, 

4- алтан ээмэг 

232


Зураг 9. 


1-цөгцөн суурьтай ширмэн тогооны 

хагархай (ёроол, бөөр, бусад хэсэг), 

2, 3- Тэвш маягын чулуун 

эдлэлийн хагархай, 

4- төмрөөр эмжсэн модны хэсэг, 

5- алтлаг шар өнгийн сувсан зүүлт, 

6- цөгцөн ёроолтой хүрэл тогооны 

ёроолын хэсэг 



1-жижиг вааран тогоо, 

2- нарийн хүзүүтэй бутан ваар, 

3- нарийн хүзүүтэй бутан ваар, 

4- бутан ваарны хагархай, 

5- хүрэл ээмэг, 

6- хүрэл цагариг (сэтэрхий), 

7- ваарны хагархайгаар хийсэн 

ээрүүлийн дугуй, 

8- шаргал өнгөтэй чулуун сувс 

233




1- жижиг шар хүрэл толь, 

2- төмөр сүх, 

3- төмөр эдлэлүүд 

(хавтгай төмөр ялтас, арал, 

цагариг, хавчаар хэлбэрийн эд) 



1- том бутан ваар, 

2- сараачмал хээтэй цөгц, 

3- дугуй хэлбэр оруулж зассан 

чулуун тэвшний хэсэг, 

4- жижиг хар бутан 

ваарны хэсэг, 

5- урт шилбэтэй төмөр цөгц 

234




1- Төмөр эдлэлийн хагархай (тогоо?), 

2- хүрэл цагариг, 

3- нарийн модыг илгээр 

ороож сүвлэсэн у-шу зоос, 

4- чагтан товч маягын хүрэл эдлэл, 

5- хүрэл эмжээртэй чий будагтай 

савны бариул 



1- том тавтай жижиг хүрэл хадаас, 

улаан лактай модны үлдэгдэл, 

2- тах хэлбэрийн хавтгай төмөр эд, 

голдоо 2 хадаастай хавтгай ясан эд, 

урт иштэй 2 үзүүр нь дэгээ хэлбэрийн 

төмөр эдлэл 

235






Ч. Ерөөл-Эрдэнэ 

ГОЛ МОДНЫ ХҮННҮГИЙН ЯЗГУУРТНЫ ОРШУУЛГЫН 

ГАЗРЫН БАЙРЛАЛ ЗҮЙН СУДАЛГАА 

Өмнөтгөл 

Гол модны Хүннүгийн оршуулгын дурсгалт газар нь Архангай аймгийн 

Хайрхан сумын төвөөс зүүн өмнө зүгт 35 км зайд, Хайрхан, Эрдэнэмандал 

сумдын нутгийн заагт оршино. Анх 1956 онд археологич Ц.Доржсүрэн 

илрүүлэн олжээ. Тэрээр Архангай аймагт археологийн шинжилгээ 

хийхдээ Хүни голын орчмын нутгийг онцлон ...газар, усны нэр нь эрт цагт 

тэнд оршиж байсан овог, аймаг... түүхтэй холбоотой байдаг тул... тэнд Хүн 

нарын үлдээсэн түүхийн дурсгалууд байдаг эсэхийг шалган үзэж Хүни гол 

нь Хүн нарын булшаар арвин газар болохыг олж тогтоожээ. Улмаар 1956- 

1957 онд Гол модны дурсгалт газарт ажиллахдаа жижиг (дагуул) булш 26-г 

малтсан байдаг [Доржсүрэн, 1958]. 

Монгол-Францын хамтарсан археологийн экспедиц 2000-2010 онд Гол 

модонд Хүннүгийн язгууртны булш малтан судлах төсөл хэрэгжүүлж 

язгууртны булш 3, дагуул булш 15-ыг тус тус малтан судалж үр дүнг тухай 

бүрд нь хэвлүүлсэн юм [Nouvelles decouvertes., 2002; Andre, 2003; Ерөөл- 

Эрдэнэ, 2004, 2007; Ерөөл-Эрдэнэ, Гантулга, 2012; Mongolie., 2003; Архангай., 

2008]. 

Хамтарсан судалгааны хүрээнд 2001-2002 онд Гол модны дурсгалт 

газрын дэвсгэр зургийг хийж нийт 420 орчим булш бүртгэснээс гадна 

булш байгуулах чулуу олзворлож байсан бололтой хэд хэдэн газрыг 

олж тогтоожээ. Булшны байршлыг Garmin etrex GPS багажаар, үндсэн 

хэмжилтийг Leica TCR-307 маркийн теодилит багажаар хийсэн боловч 

компьютерт шилжүүлэн зургийн программд оруулахад алдаа гарсны 

улмаас дэвсгэр зургийг GPS багажны хэмжилтэд тулгуурлан тойм байдлаар 

гаргасан юм. 

Монгол-Монакогийн хамтарсан экспедиц 2014 оноос Гол модны дурсгалт 

газарт судалгааг үргэлжүүлэх болов 1 . 

Бид юуны өмнө оршуулгын газрын дэвсгэр зургийг шинэчлэх, байрлал 

зүйн асуудлыг тодруулахаар ажиллалаа. Судалгаанд ШУА-ийн Газар зүйн 

хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Нямхүү оролцсон болно. 

1 

Монгол-Францын хамтарсан экспедицийн Гол модонд хийсэн 2002-2004 оны судалгаанд Монакогийн судлаач 

доктор Ж.Магай оролцон ажиллаж байв. 

236


Дэвсгэр зураг хийхэд Pentax R-315 NX маркийн багаж, Garmin Etrex 

30 GPS ашигласан ба булшны солбилцлыг тогтоосон өмнөх мэдээллийн 

дагуу хэмжилтийг богино хугацаанд хийж гүйцэтгэсний зэрэгцээ урьдын 

туршлагад тулгуурлан элсэнд дарагдаж газрын хөрсөн дээр ил мэдэгдэхгүй 

шахам болсон 63 булшийг илрүүлсэн юм. Эдгээрийн дийлэнх нь язгууртны 

булшны хоёр талаар цувран байрлах дагуул булш болно. Дэвсгэр зурагт 

газрын хотгор гүдгэр (рельеф), горхи, ой мод зэргийг 1985 онд хэвлэгдсэн 

25 000 масштабтай газрын зурагт тулгуурлан зурав. 

Оршуулгын газрын орших орчин 

Тус оршуулгын дурсгалт газар нь Хангайн нурууны салбар уулс болох 

Бөхөн шарын нурууны ар бэлд, Хүнүй голын хөндийтэй залгасан өвс 

ургамалтай, элсэрхэг хөрс бүхий шинэсэн ойгоор хүрээлэгдсэн 400 га 

талбайг эзлэн оршино. Гол модноос баруун тийш 4 км орчим зайд Хүнүй 

гол урсана. Умард мөсөн далайн ай савд багтах Хүнүй гол нь Хангайн 

нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мөрний баруун гарын томхон цутгал Хануйн 

голд нийлнэ. Энэхүү бүс нутаг нь геомофологийн мужлалын хувьд Хангайн 

нурууны уулархаг мужийн зүүн хормой, ойт хээрийн бүсэд багтах [Даш, 

2000: 92-93] ба оршуулгын газрын хойд талаар уулын горхи, өмнө талаар нь 

Нарийн элстийн гол урсана. 

Оршуулгын газарт хойд-урд зүгийг барьсан язгууртны том булш 

ба цагариг хэлбэртэй жижиг дагуул булш гэсэн үндсэн хоёр төрлийн 

булшнаас гадна шороон болон чулуун дарааст тахилын байгууламж бий 

[Эрдэнэбаатар, Ерөөл-Эрдэнэ, 2001, 2002; Ерөөл-Эрдэнэ, 2004: 76-110; 

Ерөөл-Эрдэнэ, Алдармөнх, 2008]. 

Хүннү нар өвөг дээдсийнхээ сүнсэнд зориулан тахилга хийдэг байсан 

нь тэдний сүнс үр удамтайгаа харьцаж, хийх үйлд нь нөлөө үзүүлж байдаг 

гэсэн шүтлэг бишрэлийн төсөөлөл юм. Тэд нас барсан ихэс, язгууртнаа 

оршуулах зан үйлд ихэд анхаарч тэр хирээр булш оршуулгыг нь онголон 

тахиж байсан нь эргэлзээгүй. Иймээс оршуулах газрыг чухалчлан сонгож 

байсан нь тодорхой билээ. 

Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газрын байрлал зүйг ажиглахад 

доорх шинжүүд ажиглагдаж байна. Үүнд: 

1. Язгууртны оршуулгын газар нь ариун дагшин газар болохын хувьд уул 

овоотой өндөрлөг газар байх нь зүйн хэрэг бөгөөд орчмын газар нутаг ил 

харагдахаар гол төлөв нэг тийшээ задгай газар байна. 

Байрлал зүйн хувьд модтой уулсаар хүрээлэгдсэн, уулын ар, хормой, 

тэгш энгэр буюу нөмөр газар байх бөгөөд хүн нутаглах газраас төдий л 

холгүй оршиж байсан бололтой. Тухайлбал, Гол модны дурсгалт газар 

нь гурван талаараа уулсаар хүрээлэгдсэн нөмөр газар ба тэндээс чулуун 

зэвсгийн зүйлс, хиргисүүр, Түрэгийн үеийн зэл чулуут булш олдож 

байгаагийн дээр өдгөө нутгийнхны өвөлждөг газар юм. Эдгээр шинж нь 

дээр өгүүлсэнчлэн зан үйлийн онцлогийг тусгаснаас гадна булш байгуулах 

үндсэн хэрэглэгдэхүүн болох чулуу, модыг бэлтгэхэд дөхөм байдлыг 

харгалзсан хэрэг бололтой. 

237


2. Монголын нутагт байх язгууртны оршуулгын газрууд нь Хангай, 

Хэнтийн ойт хээрийн бүсэд оршиж буй ч ихэвчлэн элсэрхэг хөрстэй 

газар байгаа нь нийтлэг зүйл юм. Хүннүгийн язгууртны оршуулга бүхий 

томхон дурсгалт газар болох Гол мод, Гол мод-II, Царам, Дуурлиг нарс 

зэрэг газрууд нь элсэрхэг хөрстэй юм. Одоогоор Гол модонд малтсан 

хамгийн гүн булш болох 20-р булшны малтлага 18.3 м хүрэхэд ч элс гарч 

байсан билээ. Уг нийтлэг шинжийг зарим судлаачид хожим тоногдохоос 

сэргийлсэн хамгаалалтын арга гэж таамагладаг ч одоогоор малтан судалсан 

язгууртны бараг бүх булш эрт цагт тоногдсон байгаагаас харахад энэ нь 

тийм ч үнэмшилтэй тайлбар биш байна. Харин язгууртны булш их гүнд 

байдаг учир тийм гүн малтахад хөрс зөөлөн байх нь чухал байсан бололтой. 

Түүнчлэн Хүннүгийн язгууртны ихэнх оршуулгын газар ой модон дунд 

байгааг хүний нүднээс далд оршуулдаг байсан хэмээн төсөөлж болохоос 

гадна бунхан, авсыг хийхэд ашиглах модны ач тусыг бодолцсон хэрэг 

бололтой. Гол модны оршуулгын газар нь шинэсэн ойн дунд орших бөгөөд 

тэнд малтан судалсан бүх булшны бунхан, авсыг шинэсээр хийсэн байв. 

3. Хүннүгийн оршуулгын дурсгал оршин байгаа газрыг харахад гол 

мөрний хөндийд, усны захаас төдий л холгүй байх ажээ. Язгууртны 

оршуулгын газрын орчимд уулын гол, горхи байх нь нийтлэг байна. Гол 

модны дурсгалт газрын хойд болон өмнө талд горхи, уулын булаг буйн 

адил Ноён уул, Ильмийн ам зэрэг бусад оршуулгын газарт ч энэ байдал 

ажиглагддаг [Миняев, 1985: 22]. Энэ шинж Хүннүгийн оршуулгын газрын 

байрлал зүйн нэгэн үндсэн үзүүлэлт болохыг судлаачид тэмдэглэсээр 

иржээ [Батсайхан, 2002: 30; Төрбат, 2004: 22-23]. 

238 

Газар усны нэрийн тухай 

Гол мод. Одоогоор Монгол улсын нутагт Хүннүгийн язгууртны оршуулга 

бүхий Гол мод хэмээх нэртэй хоёр газар байгаа билээ. Ийнхүү хоёр том 

оршуулгын газар адил нэртэй байгаа нь сонирхол татдаг. 

Гол мод хэмээх оноосон нэрийг сурвалжлан үзэхэд нилээд хожуу үед 

холбогдох мэдээлэл байгааг сийрүүлвэл: томхон хэмжээний бурхан, 

суврага бүтээхэд нуруу болгон тэгш, шулуун мод сонгодог байна. Үүнийг 

төвдөөр “сорогшин” буюу “гол мод” (амин мод хэмээх нь бий) хэмээн 

нэрлэх ба тодорхой ёс жаягийн дагуу уулын энгэрт байх ой модноос сонгож 

авдаг ажээ. Суваргыг тогтсон нарийн тиг зураг, зан үйлийн дагуу бүтээхдээ 

гол мод буюу сорогшин хийж равнай өргөдөг зан үйлтэй ажээ. Ингэхдээ 

5 луу давхцуулах буюу луу жилийн луу сарын луу өдрийн луу цагт, луу 

жилтэй хүнээр хөндүүлэн авдаг байна. Ийнхүү 5 луу давхацуулдагийн 

учир нь бат бэх байлгах гэсэн бэлгэдэл ажээ. Сүм, хийд суврага аянганд 

өртсөн тохиолдол үгүй нь үүнтэй холбоотой хэмээн үздэг гэнэ. Гол мод 

хэмээх газрын нэр нь дээрхтэй холбоотой хожуу өгсөн нэр байж болох 

юм 2 . Дашрамд өгүүлэхэд, Завхан аймгийн Түдэвтэй, Баянхайрхан, Яруу 

2 

Энэхүү мэдээллийг Академич Д.Цэрэнсодномтой хөөрөлдөх үед тэмдэглэж авсан болно. Мөн http://buddha. 

mn-ээс үзнэ үү.


сумд, Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл, Цагаан уул, Бүрэнтогтох, Арбулаг 

сумдын нутагт Гол модны ам [МГННЗТ., 2004: 108] хэмээх газар байх ажээ. 

Мөн Завхан аймгийн Яруу, Хөвсгөл аймгийн Ар булаг сумдын нутагт 

Гол модны даваа нэртэй газрууд байгаа [Равдан, Нарангарав, 2011: 15] нь 

элсэрхэг хөрстэй, ой модтой гэсэн мэдээлэл 3 бий ч тэнд хараахан судалгаа 

хийгээгүй байна. 

Хүнүй гол. Гол модны дурсгалт газраас баруун тийш 4 км-т урсах голыг 

Хүнүй хэмээн нэрлэдэг нь угтаа Хүннү гол 4 гэсэн нэр мөн [Доржсүрэн, 1957; 

Цэвээндорж, 2000: 35-36] бөгөөд Хүннүгийн язгууртны томхон оршуулгын 

газар оршиж буйг зааснаас гадна тэнд хүннү нар нутаглаж байсны улбаа 

бололтой. Нэмж өгүүлэхэд одоогийн Архангай аймгийн Хайрхан сумын 

нутаг, Хануй Хүнүй голын бэлчирийг Хүнүйн тал хэмээн нэрлэсэн нь бий 

[Равдан, Нарангарав, 2011: 409]. Чухам энэ хоёр голын сав нутагт Хүннүгийн 

ихэс, язгууртны Гол мод хэмээх ижил нэртэй хоёр том оршуулгын газар 

оршиж буйгаас гадна тэдгээрээс холгүй Худгийн толгой, Наймаа толгой, 

Солби уул зэрэг газарт жижиг булштай оршуулгын газрууд бий. 

Ийнхүү Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газрын эргэн тойронд 

жижиг булш бүхий оршуулгын хэд хэдэн газар байдаг зүй тогтлыг бусад 

оршуулгын газрын жишээнээс харж болно. 

Энэ нь Хангайн нурууны орчим буюу одоогийн Архангай аймгийн 

нутаг нь хүннү нар төвлөн сууж байсан нэгэн голомт нутаг байсныг баталж 

байна. Гэсэн хэдий ч оршуулгын дурсгалын энэ том төвлөрлийн орчимд 

Хүннүгийн үед холбогдох суурин олдоогүй байна. Зүй тогтлын үүднээс 

ямар нэг суурин газар байх магадтай тул цаашид судалгааг гүнзгийрүүлэх 

шаардлагатай юм. 

Оршуулгын газар дахь булшны байрлал зүй 

Гол модны дурсгалт газрын булшнууд нь Мөнхийн толгой хэмээх жижиг 

толгойгоор зааглагдсан 700 орчим метр зайтай үндсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ. 

Эхний хэсэгт Ц.Доржсүрэнгийн болон Монгол-Францын хамтарсан 

экспедицийн малтлага судалгаа хийж байсан Мөнхийн толгойн хойд талд 

орших булшнууд хамаарна. Тэдгээр булшнууд хоорондоо тодорхой зайтай, 

гурван дэд бүлэгт хуваагдах боломжтой ажээ. Нөгөө хэсэг нь толгойн өмнө 

талд байрлах бөгөөд мөн л хоорондоо тодорхой зайтай, дөрвөн дэд бүлэгт 

хуваагдах боломжтой булшнууд болно (Дэвсгэр зургийг үзнэ үү) 5 . 

Оршуулгын газарт нийт 483 булш бүртгэсний 214 (44.3%) нь үүдэвч 

бүхий тэгш өнцөгт хэлбэртэй язгууртны булш, үлдсэн 269 (55.7%) нь дагуул 

болон цагариг хэлбэрийн жижиг булш байна [Ерөөл-Эрдэнэ нар, 2014: 20]. 

3 

Завхан аймгийн Улиастай сумын иргэн Н. Чойжилсүрэн, Нөмрөг сумын уугуул Ж.Жамъян-Омбо нараас 

тэмдэглэж авсан мэдээ. 

4 

Хүнүй голын нэрийг Манж, Богд хаант Монгол улсын үеийн нийт 260 аймаг, хязгаар, хошуу, шавь, харуул, 

өртөөний зурагт Хүнүйн гол (Сайн ноён хан аймгийн Зая Бандид Хутагтын шавь-1913 оны зураг), Хүнүй 

гол 

5 

(Цэцэрлэг Мандалын Эрдэнэ Булган уулын хошуу-1916 он), 1942-1956 онд тэр үеийн ЗХУ-д хэвлэсэн 316 

газрын зурагт Хүнэйн гол (1951), Хүннүгийн гол (БНМАУ, Архангай аймгийн Хайрхан сум-1951 оны зураг М 

47-XXXVI), (БНМАУ, Архангай аймгийн Хайрхан сум-1970 оны зураг М 47-132) гэх зэргээр тэмдэглэсэн байх 

ажээ [Равдан, Нарангэрэл, 2011: 56, 409]. 

239


Оросын судлаач С.С.Миняев Ноён уул, Ильмийн амны дурсгалт газарт 

ажиглалт хийж дээрх хоёр газарт хоорондоо 1.5-2 болон 3 км зайтай, 

намхан нуруудаар зааглагдсан 2-3 оршуулгын газар байгааг дурджээ. 

Тодруулбал, Ноён уулын дурсгал нь хоорондоо тус бүр 3 км зайтай Сүжигт, 

Хужирт, Зурамтын аманд орших гурван оршуулгын газар, Ильмийн амны 

дурсгал нь 1.5-2 км зайтай Черемухын болон Сүүжийн аманд орших хоёр 

оршуулгын газар юм [Миняев, 1985: 22]. 

Дорнод Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газар болох Дуурлиг нарсны 

дурсгал нь мөн хоорондоо 1 км орчим зайд байрлах хоёр бүлэг булшнаас 

бүрдэх ажээ. Доктор Г.Эрэгзэн, Н.Батболд нар байрлал зүйн судалгаанд 

үндэслэн Дуурлиг нарсны дурсгалт газарт хоёр тусдаа оршуулгын газар 

байна хэмээн үзэж Дуурлиг нарс I, II гэж ялгажээ [Эрэгзэн, Батболд, 2011: 

224]. 

Оршуулгын газрын дотоод зохион байгуулалт. Судалгаанаас үзэхэд 

Хүннүгийн язгууртны оршуулгын газарт булшнууд нь хоорондоо тодорхой 

хэмжээний зайтай газарт бүлэглэсэн (бөөгнөрсөн) байдалтай оршино 

[Миняев, 1985: 22; Эрэгзэн, Батболд, 2011: 230-231]. Энэ нь тохиолдлын хэрэг 

бус овог ба гэр бүл, нийгмийн доторх бүлгийн болон он цагийн ялгааг 

тусгасан байх үндэстэй. 

Хүннүгийн язгууртны оршуулгын дурсгалыг 2000 оноос хойш эрчимтэй 

судалж буй боловч булш хоорондын харилцан хамаарал, тахилын 

байгууламж, оршуулгын газрын он цагийн үргэлжлэх хугацаа зэрэг 

асуудлыг тодруулан хэлэлцэхэд хангалттай хэрэглэгдэхүүн бүрдээгүй 

байна. 

Дээр өгүүлсэнчлэн Гол модны оршуулгын дурсгалт газрын булшнууд 

нь хоорондоо тодорхой зайтай, хоёр газарт бүлэглэн орших ба тэдгээр 

нь дотроо хэд хэдэн дэд бүлэгт хуваагдан өргөргийн дагуу цувран 

байрлана. Одоогоор оршуулгын дурсгалт газрын өмнөд хэсэгт язгууртны 

булш малтаагүй байна . Гэхдээ булшны гадаад байгууламжийн хэмжээг 

ажиглахад хэмжээгээр том булшнуудын дийлэнх нь оршуулгын газрын 

хойд хэсгийн төвд байна. Тэдгээрийн зүүн, баруун талд 300-400 орчим 

метр зайд хэмжээгээр жижиг, цөөн тооны бүлэг булш байрлана. 

Мөнхийн толгойн өмнө талд байрлах хоёрдугаар хэсэг булшны төв хэсэгт 

харьцангуй том булшнууд бөөгнөрсөн байдалтай, тэдгээрийн баруун өмнө 

талд мөн 200-300 орчим метр зайд жижиг хэмжээтэй бүлэг булшнууд бий. 

Гол модны оршуулгын газрын зүүн өмнө захад Наагийн ар хэмээх 

өндөрлөг газарт оршуулгын газрын хамгийн том булш (дараас нь 42 х 

37.6 метр хэмжээтэй, үүдэвч нь 20.5 м урт) байрлана. Дэвсгэр зурагт 61 

дугаартай тэр булшны зүүн талд 8 дагуул булш, зүүн өмнө нь үүдэвчтэй 

нэг жижиг булш орших нь нийгмийн дотор чухал байр эзлэх нэгнийг 

онцгойлон оршуулсныг илтгэх мэт. 

Язгууртны булшны хэмжээ нь оршуулгын нүхний гүн, дагалдуулсан 

эд өлгийн зүйлс, дагуул булшны тоотой шууд хамааралтай байдаг билээ. 

Булшны гадаад хэмжээнээс харахад хамгийн хүндтэй, ихэс язгууртныг 

оршуулгын газрын дээд (хойд) хэсэгт оршуулдаг байсан хэмээн таамаглаж 

болох ч дээрх жишээнээс үзвэл зарим нэг онцгой тохиолдол байх бололтой. 

240


Гол модонд хийсэн судалгааны явцад бүлэг булшнуудыг тусгаарласан 

шугам адил чулуун зурааг илрүүлсэн юм. Эдгээр нь оршуулгын газрын хойд 

захад байхаас гадна үндсэн хоёр хэсгийг зааглаж буй Мөнхийн толгойгоос 

зүүн талын уулс хүртэл 286 метр үргэлжилсэн чулуун зураа юм. Жижиг 

чулууг тодорхой зайтай цувуулан босоогоор нь зоож хийсэн тэрхүү чулуун 

зурааг оршуулгын газарт орших булшны бүлгүүдийг заагласан шугам 

хэмээн урьдчилсан байдлаар үзэж байгаа билээ. Оршуулгын газрын хойд 

захын чулуун шугамын зарим хэсэг элсэн хөрсөнд дарагдан мэдэгдэхгүй 

болсон тул уртын хэмжээг тогтоох боломжгүй байв. 

Ийм чулуун зураа жижиг булштай оршуулгын газарт ч тохиолддог. 

Тухайлбал, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутаг, Орхон голын өмнөд 

биед орших Ар булан хэмээх газарт байх 9 булш бүхий оршуулгын газрын 

өмнө болон хойд талаар дээрхтэй адил чулуун зураа ажиглагдсанаас гадна 

гурван чулууг чандманьлан зоосон байх бөгөөд тэдгээрийн дундаас шатсан 

ясны үлдэгдэл илэрсэн [Монгол-Германы., 2012: 13, зураг 32, 33]. Үүнтэй 

ижил чулуун зураа 2012 онд хийсэн хайгуулын явцад Булган аймгийн Бугат 

сумын нутаг Дуганы дэнж хэмээх газраас олдсон Хүннүгийн 20 орчим 

жижиг булш бүхий оршуулгын газарт [Gunchinsuren et al., 2013: 27, 38-39] 

ажиглагдсан юм. Мөн Ар булангийн Хүннүгийн оршуулгын газрын зүүн 

талд, Орхон голын баруун эрэгт орших Майхан толгой хэмээх газарт буй 

хүрлийн үеийн оршуулгын газрын өмнө талаар мөн ийм чулуун зураа 

(шугам) мэдэгдэж байв. 

Бид цаашид сорилтын малтлага хийж чулуун зурааны үргэлжлэх урт, 

зориулалт зэргийг нарийвчлан тодруулахаар төлөвлөж байна. 

Товч дүгнэлт 

Дээр дурдсан бүхнийг хураангуйлвал Хүннүгийн язгууртны булш нь 

ихэд нарийн бүтэц, зохион байгуулалттай байдгийн адил оршуулгын 

газрын орших орчин нь нийтлэг шинжтэй, байрлал зүйн хувьд тогтсон 

эрэмбэ дараатай байсан ажээ. 

Гол модны дурсгалт газрын булшны орших орчин, байрлал зүй, дотоод 

зохион байгуулалт нь Хүннүгийн язгууртны бусад оршуулгын газартай 

адил байна. Оршуулгын газарт зөвхөн булшнаас гадна чулуун болон 

шороон дарааст тахилын байгууламж, язгууртны булшны хойд ханын 

ард зэрэгцээ чулуун шугам [Баярсайхан, Миллер, 2008; Ерөөл-Эрдэнэ, 

2004; Ерөөл-Эрдэнэ, Эрэгзэн, 2012], булшны бичил бүлэглэлийг заагласан 

чулуун зураа зэрэг зүйлс байх бололтой. 

Булшны хэмжээг ажиглахад том хэмжээтэй булшнууд нь оршуулгын 

газрын дээд (хойд) хэсгийн төвд байх зүй тогтолтой ч зарим нэг онцгой 

тохиолдолд үлэмж том хэмжээтэй булшийг оршуулгын газрын захад 

онцгойлон байгуулж байжээ. 

Байрлал зүйн судалгаанаас үзвэл бидний нэг дурсгалт газар хэмээн 

тодорхойлдог оршуулгын газарт хоорондоо тодорхой зайтай хэд хэдэн 

оршуулгын газар байж болох тухай дээр өгүүлсэн судлаачдын санал, 

бидний Гол модонд хийсэн ажиглалттай нийцэж байна. Энэ нь Хүннүгийн 

241


нийгмийн доторх овог, бүлгийн ялгааг агуулж байж болох юм. Иймээс 

цаашид язгууртны оршуулгын газрын үргэлжлэх хугацаа, язгууртны ба 

дагуул булш хоорондын хамаарал, оршуулгын газарт орших бүлэг булшны 

эздийн хооронд ураг төрлийн холбоо бий эсэх, холбогдох он цаг зэрэг 

асуудлыг нарийвчлан тодруулах шаардлагатай байна. 

Summary: 

Ch. Yeruul-Erdene 

242 

TOPOGRAPHIC STUDY OF GOL MOD XIONGNU 

ARISTOCRATIC CEMETERY 

This article presents topographic study of Gol Mod Xiongnu aristocratic 

cemetery in Khairkhan and Erdenemandal soum of Arkhangay province. 

Gol Mod archaeological site discovered by Mongolian archaeologist 

Ts.Dorjsuren and excavated 26 small burials first time in 1956-1957. In 2000-2010, 

Mongol-France archaeological joint expedition excavated 3 aristocratic tombs 

and 15 satellite burials. Since 2014, Mongol-Monaco joint expedition has started 

to work in Gol Mod site. During the process of topographic study of this site, 

there registered 483 xiongnu tombs; 214 (44.3%) of these were aristocratic tombs 

with gateway and other 269 were satellite and circle shaped burials. 

The author consider that Gol Mod site name, which is between Gol Mod and 

Gol Mod II sites means the poper name “main tree (pole tree or core tree) of the 

pagoda and cairn” (sorogshin-tibet.). What`s more, he accorded the terms as Gol 

Mod and GolModny Davaa of Zavkhan and Khuvsgul provinces in Mongolia. 

He recognized previous scholars term of Khunui River (Khunui-Khunnu) and 

verified the mapping of the beginning and middle of the XX century. 

Gol Mod cemetery environmental, inner structure and topographic situation 

is similar with other Xiongnu aristocratic cemeteries. Besides tombs and burials 

there are various of sacrificial structures and stone lines to distinguish micro 

groupages. 

By the topographic study of Gol Mod site, we approved the suggestion of 

previous scholars that there are several cemeteries exist in a definite distance 

around the one cemetery. It could be keep the dissimilarity of Xiongnu tribes 

and clans into Xiongnu social arrangement. This article also presents the 2014 

new topographic map of Gol Mod site. 

Ном зүй 

А.Хээрийн шинжилгээний тайлан 

Ерөөл-Эрдэнэ, Алдармөнх, 2008 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Алдармөнх П. 

Монгол-Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2008 оны 

хээрийн шинжилгээний тайлан. Улаанбаатар, АХГБС. 

Монгол-Германы., 2012 - Монгол-Германы хамтарсан “Орхоны хөндий дэх 

био-археологийн судалгаа” төслийн 2012 оны хээрийн


судалгааны тайлан. Улаанбаатар, АХГБС. 

Эрдэнэбаатар, Ерөөл-Эрдэнэ 2001-2002 - Эрдэнэбаатар Д., Ерөөл-Эрдэнэ 

Ч., Монгол –Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2000 онд 

Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг Гол модонд ажилласан ажлын 

тайлан. Улаанбаатар; Монгол - Францын хамтарсан археологийн 

хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан. Улаанбаатар, АХГБС. 

Ерөөл-Эрдэнэ нар, 2014 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гантулга Ж., Магай Ж., 

Салисис К. Монгол-Монакогийн хамтарсан археологийн хээрийн 

шинжилгээний ангийн 2014 оны ажлын тайлан. Улаанбаатар, АХГБС. 

Б. Судалгааны бүтээл 

Andre 2003- Andre G. Une tombe princiere Хoingnu а Gol mod, Mongolie // 

Arts Asiatique, Tome 58, Paris. 

Архангай., 2008 - Архангай дахь Хүннүгийн судалгаа /Монгол-Францын 

хамтарсан археологийн экспедицийн 15 жилийн ойд зориулсан 

товхимол/ Улаанбаатар. 

Батсайхан, 2003 - Батсайхан З. Хүннү (Археологи, угсаатны зүй, түүх). 


Баярсайхан, Миллер, 2008 - Баярсайхан Ж., Миллер Б.К. Хүннү булшны 

тахилгын байгууламж болон бүтцийн зарим асуудал // Нүүдэлчдийн 

өв судлал. Tom. VIII, Fasc. 9, т. 115-126, Улаанбаатар. 

Gunchinsuren et al., 2013- Gunchinsuren B., Amartivshin Ch. Jeffrey H. Altschul, 

John W. Olsen, Jeffrey A. Homburg, Michael P. Heilen, and Phillip O. 

Leckman.The Northern Railways Archaeological Project: Sample Survey 

and Predictive Model of Archaeological Site Location for the Proposed 

Northern Rail Link between Murun and Erdenet, Northern Mongolia. SRI 

Press a division of Statistical Research, Inc. 

Доржсүрэн, 1958 - Доржсүрэн Ц. 1956-1957 онд Архангай аймагт 

археологийн шинжилгээ хийсэн тухай. Улаанбаатар. 

Ерөөл-Эрдэнэ, 2004 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Гол модны хүннү булшны 

судалгааны зарим үр дүн// Археологийн судлал, Tom. II (XXII), Fasc. 

8, т. 76-110, Улаанбаатар. 

Ерөөл-Эрдэнэ, Гантулга, 2008 -Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гантулга Ж. Умард 

хүннүгийн язгууртны нэгэн булшны судалгаа // Археологийн судлал, 

Tom. XXVI, Fasc. 9, Улаанбаатар. 

Ерөөл-Эрдэнэ, Эрэгзэн, 2012 - Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Эрэгзэн Г. Хүннүгийн 

язгууртны оршуулгын дурсгал дахь дагуул булш, тахилын 

байгууламжийн тухай. // Археологийн судлал, Тom. XXXII. 

Fasc.10, т. 162-175, Улаанбаатар. 

Миняев, 1985 - Миняев С.С. К топографии курганных памятников сюнну 

// Железный век Кавказа, Средней Азии и Сибири, стр. 21-27, Москва. 

Mongolie., 2003- Mongolie. Le premier empire des steppes. Actes Sud // 

Mission аrcheologiques Francais en Mongolie, Paris.МГННЗТ., 2004 - 

Монгол газар нутгийн нэрийн зүйлчилсэн толь. I боть, Улаанбаатар, 

(хариуцан эрхэлж эмхтгэсэн Э.Равдан). 

Nouvelles decouvertes., 2002 -Nouvelles decouvertes en Mongolie 2000-2001 

243


Gol mod. Paris. 

Равдан, Нарангарав, 2011 - Равдан Э., Нарангарав Ж. Монгол газар нутгийн 

нэрийн хувьслын толь. Улаанбаатар. 

Төрбат, 2004 - Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. Улаанбаатар. 

Эрэгзэн, Батболд, 2011- Эрэгзэн Г., Батболд Н. Дуурлиг нарсны Хүннүгийн 

оршуулгын газрын байрлал зүйн судалгаа // Археологийн судлал, 

Tom. XXXI, Fasc. 13, т. 221-238, Улаанбаатар. 

Гол модны дурсгалт газрын дэвсгэр зураг 

(Монгол-Монакогийн хамтарсан археологийн экспедиц 2014 он) 

244






Д. Цэвээндорж, Н. Эрдэнэ-Очир 

НОЁН УУЛЫН ХҮННҮГИЙН ЯЗГУУРТНЫ БУЛШНААС 

ИЛЭРСЭН ХИВС, НЭХМЭЛ ЭДЛЭЛ 

Археологийн малтлагын явцад даавуу, нэхмэл эдлэл илэрч олдох 

нь ховор тохиолдол юм. Органик материал болох даавуу, нэхмэл эдлэл, 

ширдэг, торго зэрэг нь олон мянган жилийн турш хадгалагдаж үлдэх нь 

нэн ховор бөгөөд ихэнх тохиолдолд ямарч ул мөргүй алга болдог билээ. 

Гэсэн хэдий ч өдгөө Монгол улсын нутагт орших Хүннүгийн язгууртны 

цогцолбор дурсгалын малтлага судалгааны явцад ширдэг, хивс, торго, 

нэхмэл эдлэл багагүй илэрсээр байна. 

Сүүлийн үеийн судалгаагаар Төв аймгийн Ноён уул, Архангай 

аймгийн Гол мод, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарсны хүннүгийн язгууртны 

оршуулгын дурсгалаас эсгий, ширдэг, торго, даавуу зэрэг олдвор, эд өлгийн 

зүйлс хэсэгчилсэн байдлаар илэрч олдоод байна. Эсгий ширдэгийг ихэнх 

тохиолдолд хүннүгийн язгууртны булшны бунханы шалан дээр дэвсэж 

байсан нь малтлагын явцад тодорхой болсон юм. 

Бид энэ удаа Төв аймгийн Борнуур сумын Ноён уулын Сүжигтийн 

амны Хүннүгийн язгууртны булшнаас сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнд 

илэрч олдсон хивс, нэхмэл эдлэлийн тухай товч танилцуулж байна. Анх 

1924-1925 онд анх Оросын нэрт аялагч П.К.Козловын удирдсан “Монгол, 

Түвдийн газар зүйн шинжилгээний анги” Ноён ууланд 200 гаруй 

хүннүгийн язгууртны булш буйг тогтоон, хэд хэдэн булш малтан судлаж 

амьтны загварт урлагийн бүтээлүүд, хивс, ширдэг, нэхмэл эдлэл, хувцас 

зэрэг ховор олдворууд илрүүлсэн нь XX зууны дэлхийн археологийн чухал 

нээлт байсныг бид бүхэн мэдэх билээ. 

1924 онд С.А.Кондратьевын малтсан 6-р булш, 1925 онд С.А.Теплоуховын 

малтсан 24-р булшнаас ширдэг, даавуу, нэхмэл эдлэл, хувцас зэрэг ховор 

гайхамшигт олдворууд илэрсэн нь Монголын археологийн судалгаанд 

содон үйл явдал болж байжээ. Ус, уул, үүлэн хээн чимэглэлтэй, хандгай 

уруу довтлон далавчаа дэвэн зоон дээр нь ассан домгийн махчин шувуу, 

сүүлээ агсан урагш дайран мөргөн буй сарлаг үхэр түүний өөдөөс урд 

хөлөө өргөн тэмцэлдэж буй урт зогдор бүхий арслангийн дүрслэлтэй 

эсгий ширдэг, загас, шувуу, яст мэлхий, луу, цэцэг зэрэг олон янзын 

дүрслэл бүхий хатгамал хивс зэрэг үлэмж сайхан хийцтэй түүхийн ховор 

нандин сурвалж, эд өлгийн зүйлс илэрч олдсон юм. Мөн өрнө, дорнын 

гаралтай торго даавууг өөрсдийн аж ахуйтай холбоотой мал, ангийн 

245


гаралтай эдлэлээр хослуулан хийсэн малгай дээл, өмд гутал зэрэг цэвэр 

нүүдэлчдийн сэтгэлгээ шингэсэн олдворуудыг дурдаж болно. 

2006 оноос Монгол Улсын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн ОХУ-ын 

ШУА-ийн Сибирийн салбарын Археологи, Угсаатны зүйн хүрээлэнтэй 

хамтран “Монголын умард хэсэгт орших Ноён уулын булшны археологийн 

судалгаа” эрдэм шинжилгээний төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Тус 

төслийн хүрээнд 2006, 2009, 2011, 2012 онуудад хүннүгийн язгууртны 4 

булшийг шинжлэх ухааны өнөөгийн төвшинд малтан судалсан бөгөөд 

судалгааны үр дүнд нийт 200 гаруй олдвор нээн илрүүлсэн юм. Хүннүгийн 

язгууртны цогцолбор дурсгалууд дотроос Ноён уулын дурсгал нь хатуу хөрс 

бүхий газрын гүнд, хагас цэвдэгт орчинд, харьцангуй сайн хадгалагдсан 

амьтан, ургамлын гаралтай (органик) олдворууд ихээр олддогоороо 

бусдаасаа онцлог юм. 

Ноён уулын 2006 онд малтсан 20-р булшнаас олдсон хивсэн дээр 

сэнтийдээ заларч буй язгууртан, түүний хоёр талд, түүнд хандаж буй 

нийт 9 хүнийг дүрслэн урласан хатгамал хивс, мөн 2009 онд малтсан 31-р 

булшнаас олдсон хивсэн дээр шашны ямар нэгэн зан үйл гүйцэтгэж 

буй олон хүмүүсийг ноосон утсаар өнгө ялган хатгаж дүрсэлсэн нь урьд 

олдож байгаагүй нэн ховор олдворууд болох юм. Эдгээр харь гаралтай 

хивс, нэхмэл эдлэл зэрэг гайхамшигт олдворууд нь Москва, Санкт- 

Петербург, Новосибирск хотын туршлага бүхий сэргээн засварлагчдын 

хүч, хөдөлмөрийн үр дүнд дахин сэргээгдсэн бөгөөд анх удаа шинжлэх 

ухаанд тогтоогдсон дахин давтагдашгүй, дэлхийд сонгодог жишээ болж 

зөвхөн Монголоос олдсон ховор олдворуудад тодорхойлогдон, түүх соёлын 

хосгүй үнэт зүйлсийн жагсаалтанд бүртгэгдсэн билээ. 

Хүннүгийн эд өлгийн соёлын, тэр дундаа Ноён уулын хивс, нэхмэл 

эдлэлийг судалсан А.А.Воскресенский, В.Н.Кононов [1932; 1937], Е.И.Лубо- 

Лесниченко [1961; 1994], С.И.Руденко [1962], В.Е.Куликов, Е.Ю.Медникова, 

С.С.Миняев, Ю.И.Елихина [2011; 2012], Д.Цэвээндорж, Н.В.Полосьмак, 

Е.С.Богданов [2011; 2010], С.А.Яценко [2012] зэрэг судлаачдыг дурдах нь 

зүйтэй юм. 

1923-1926 онд П.К.Козловын Ноён ууланд малтсан нийт 8 булшны 2000 

гаруй олдвороос 1900 гаруй эд өлгийн зүйлс нь өдгөө ОХУ-ын Эрмитажид 

хадгалагдаж буй бөгөөд 1500 гаруйг нь органик эдлэл эзлэж байна. 

Тэдгээр нь дотроо торго, ноосон эдлэл, эсгий гэсэн 3 хэсэгт ангилагдах 

бөгөөд ноосон болон эсгий эдлэлийн бүтцийн судалгааг 1930-аад онд 

А.А.Воскресенский, В.Н.Кононов, 2011 онд В.Е.Куликов, Е.Ю.Медникова, 

С.С.Миняев, Ю.И.Елихина нар явуулсны үр дүнд тэмээний ноос голлон 

ашиглаж, зарим тохиолдолд биежүүлэх үүднээс адууны хялгас нэмэн 

хэрэглэдэг байсныг тогтоожээ. Мөн өөр нэг сонирхолтой үр дүн нь чий 

будагтай аягануудыг хийхдээ нарс, хус модыг үндсэн материал болгон 

ашигладаг байсныг тогтоож, мөн тэдгээрт хийсэн нүүрстөрөгчийн 

судалгаагаар Ноён уулын булшны он цаг нь НТ I зуун болох нь батлагдсан 

байна [Елихина, 2013: 45]. 

Мөн судлаач Н.В.Полосьмак 2009 оны малтлага судалгааны үр дүнд 31-р 

булшнаас илэрч, сэргээсэн хивсийг тусгайлан судалж, үндсэн материал 

246


болох даавууг одоогийн Сири, Палестинийн нутагт хийсэн, харин 

хатгамалыг Энэтхэгийн баруун хойд нутагт эртний Индо-сак (Индоскиф) 

улсуудын үед урлан үйлдсэн хэмээжээ (зураг 2-5). Хивсэн дээр ноосон 

утсаар үйлдсэн уран нарийн дүрслэл нь хамгийн үнэтэй мэдээлэлийг өгөх 

бөгөөд Энэтхэг, Ираны эртний шүтлэгийн нэг хэлбэр Зороастрийн зан 

үйл, ёслолыг харуулсан байна [2010: 50-59] хэмээжээ. 

Судлаач С.А.Яценко дээрх дүгнэлтийг үгүйсгэж, эдгээр нь 

Индоскифүүдийн хувцас өмсгөлтэй адил биш бөгөөд тэр бүү хэл нарийн 

жижиг онцлог хэсгүүд нь ч давхцахгүй байна (зураг 1-5) хэмээгээд НТӨ 

120-иод оны үеэс Бактрид амьдарсан Юэчжи нарын хатгамал урлал 

болохыг дурьдаад, тухайн үед ийм төрлийн өгүүлэмж зохиомж (хүний дүр 

төрх, хувцас өмсгөлийн дүрслэл, хатгамалын хэв маяг зэрэг онцлог шинж) 

бүхий урлал нь Хятад болон Сири, Палестиний нутагт дэлгэрээгүй, харин 

Юэчжи нарын урлалтай шууд ижилсэж буйг тэмдэглэсэн байдаг [2012: 39- 

48]. 

Харин үндсэн хэрэгдэгдэхүүн болох даавуу эдлэлийг судлаачид Хятад 

[Лубо-Лесниченко, 1994], Сири, Палестин [Полосьмак, 2010], Бактрид 

[Trever, 1940; Rudenko, 1962; Elikhina, 2010: 156] үйлдвэрлэсэн хэмээн 

харилцан адилгүй саналтай байдаг бөгөөд эл асуудал одоогоор маргаантай 

үлдэж байна [Yatsenko, 2012: 39–48]. Гэвч эдгээр харь гаралтай хивс, 

нэхмэл эдлэлээс гадна цэвэр нүүдэлчдийн сэтгэлгээ шингэсэн өөрсдийн 

аж ахуйтай холбоотой мал, амьтны гаралтай эдлэлээр хослуулан хийсэн 

амьтны загварт урлал, нэхмэл, хатгамал бүхий олдворууд багагүй илэрч 

олдсоор байна (зураг 6-11). 

Иймд ялангуяа хивс, торго, даавуу зэрэг органик эдлэлүүд дээр 

нарийвчилсан лабораторийн түвшний, орчин үеийн дэвшилтэт судалгаа 

нэн шаардлагатай буйг анхаарах нь зүйтэй юм. Өдгөө Монгол нутгаас 

олдоод буй Хүннүгийн язгууртны дурсгалууд нь барууны болон дорнын 

соёл иргэншлийг эзэгнэн тогтнож байсан хүннү нар, тэдний үр удам, 

монголын эртний нүүдэлчдийн үлдээсэн дурсгал бөгөөд энэ нь оршуулгын 

зан үйл, эд өлгийн зүйлсэд тусгалаа олсон байдаг. Хүннү гүрэн нь Евразийн 

бүс нутгийг хамарсан хүчирхэг улс байсны хувьд эдгээр нэн ховор эд 

өлгийн дурсгал, урлаг соёлын гайхамшигт бүтээлүүд нь хүн төрөлхтний 

түүх соёлын үнэт өв бөгөөд дэлхийн археологийн судалгаанд чухал ач 

холбогдолтой дурсгал болох юм. 

Резюме: 

Д. Цэвээндорж, Н. Эрдэнэ-Очир 

КОВРЫ И ТЕКСТИЛЬ ИЗ КУРГАНОВ 

ХУННСКОЙ ЗНАТИ НОИН-УЛА 

В 2006, 2009, 2011, 2012 гг. археологами Института археологии АНМ 

совместно с Институтом археологии и этнографии СО РАН были 

исследованы четыре больших курганов хунну на известной местности 

247


Ноин-Ула в Северной Монголии. В статье предлагаются некоторых более 

интересных находок, предварительные мнения и вывод ученых в качестве 

информации. 

248 

Ном зүй 

Воскресенский, Кононов, 1932 - Воскресенский А.А., Кононов В.Н. 

Технологическое изучение тканей курганных погребений Ноин-Ула: 

Химико-технологический анализ ковра № 14568 // Известия ГАИМК. 

1932. Т. 9. Вып. 7–9. 

Elikhina, 2010 - Yulia I. Elikhina.“Bactrian textiles from the State Hermitage 

Collection. In: The Antiquities of Eurasia. Proceedings of the International 

Conference Devoted to the 100th Anniversary of Alexandr. N. Bernshtam 

Birth, ed. V.A. Alekshin et al. St-Peterburg: Institute of Material Culture 

RAS: 153-156. 

Елихина, 2013 - Елихина Ю.И. Различные методы исследования находокиз 

Ноин-Улы, хранящихся в Государственном Эрмитаже // Российское 

изучение Центральной Азии: исторические исовременные аспекты 

(к 150-летию П. К. Козлова). Международнаянаучная конференция. 

15–17 октября 2013 г.,Санкт-Петербург. Тезисы докладов / Отв. ред. 

К. В. Чистяков,ред.-сост. Т. И. Юсупова. – СПб.: Политехника-сервис, 

2013. – С.45. 

Кононов, 1937 - Кононов В.Н. Восстановление первоначальных красок 

ковра изНоин-Улы. М.–Л., 1937. 

Куликов, Медникова, Миняев, Елихина, 2011 - Куликов В.Е., Медникова 

Е.Ю., Миняев С.С., Елихина Ю.И.Опыт исследования войлочного 

ковра из Ноин-Улы // Археологическиевести. 2011. № 17. С. 119–121. 

Куликов, Медникова, Миняев, Елихина, 2012 - Куликов В.Е., Медникова 

Е.Ю., Миняев С.С., Елихина Ю.И. Опыт исследования тканей из 

могильника Ноин-Улы методом полиполяризации// Российский 

археологический ежегодник. 2012. № 2.С. 603–635. 

Лубо-Лесниченко, 1961 - Лубо-Лесниченко Е.И. Древние Китайские 

шелковые ткани и вышивки (V в. до н.э. – III в. н.э.). В собрании 

Государственного Эрмитажа. Каталог. 1961. – 122 с.: ил. 

Лубо-Лесниченко, 1994 - Лубо-Лесниченко Е.И. Китай на шелковом пути 

(Шелк и внешние связи древнего и раннесредневекового Китая). – М.: 

Наука. Издательская фирма “Восточная литература”. 1994. - 326 с.: ил. 

– (Культура народов Востока). 

Полосьмак, 2010 - Полосьмак Н.В. «Мы выпили Сому, мы стали 

бессмертными...» // Наука из первых рук. № 3(33). 2010. - С. 50-59. 

Полосьмак, Богданов, Цэвээндорж, 2011 - Полосьмак Н.В., Богданов Е.С., 

Цэвээндорж Д.Двадцатый Ноин-Улинский курган. – Новосибирск: 

ИНФОЛИО, 2011. – 184 с.: ил. 

Руденко, 1962 - Руденко С.И. Культура хуннов и ноинулинские курганы. – 

М – Л.: Изд-во АН СССР, 1962. – 203 с. 

Trever, 1940 - Camilla V. Trever. Greek-Bactrian Art Monuments (Pamyatniki


greko-bactriiskogo iskusstva). Moscow, Leningrad: Academy of Sciences 

USSR Publ., 1940. 

Yatsenko, 2012 - Sergei A.Yatsenko. Yuezhi on Bactrian embroidery from textiles 

found at Noyon uul, Mongolia // The Silk Road.Vol. 10 (2012): 39–48. 

Зураг 1. 

Ноён уулын хүннүгийн язгууртны 20-р булшнаас илэрсэн хивс 

(фотог Б.Нямгэрэл) 

Зураг 2. 



249


Зураг 3. 



Зураг 4. 

31-р булшнаас илэрсэн хивс 


Зураг 5. 

Ноён уулын хүннүгийн язгууртны 

31-р булшнаас илэрсэн хивс 


250


Зураг 6. 


20-р булшнаас илэрсэн хатгамал 

Зураг 7. 

Ноён уулын хүннүгийн 

язгууртны 20-р булшнаас 

илэрсэн хатгамал 

Зураг 8. 


20-р булшнаас илэрсэн хатгамал 

251


Зураг 9. 

Ноён уулын 20-р булшнаас 

илэрсэн нэхмэл 




илэрсэн даавуу болон үслэг эдлэл 




илэрсэн хатгамал бүхий 

эсгий ширдэг 

252






ХҮННҮГИЙН ТӨМРИЙН ХҮДЭР ХАЙЛУУЛАХ 

ЗУУХНЫ СУДАЛГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ 

Л. Ишцэрэн, Т. Сасада 

Хүннү нар нүүдлийн мал аж ахуйг голлон эрхлэхийн зэрэгцээ газар 

тариалан, ан агнуур, түүвэрлэх аж ахуйд анхаарал хандуулсаар иржээ. 

Үүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн бие даасан байдал, цэргийн бодлогын 

нэгэн тулгуур үзүүлэлт болох төмрийн үйлдвэрлэлд онцгойлон анхаарч 

байсныг гэрчлэх баримт сэлт сүүлийн жилүүдэд Монгол болон түүний 

хил залгаа бүс нутгуудаас олдсоор байна. Бид энэхүү өгүүлэлд Төв аймгийн 

Мөнгөнморьт сумын Хустын булаг, Өвөрхангай аймгийн Хар Хорин 

сумын Бага Нарийны ам, ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад улсын Баруун- 

Халын хөндий, Хакасын Бүгд Найрамдах улсын Трошкина гэсэн дөрвөн 

газарт илэрсэн нэгэн он цагт хамаарагдах төмрийн зуухны бүтэц, зохион 

байгуулалтын онцлог, харилцан хамаарлын талаар өгүүлэхийг хичээв. 

Хустын булагийн дурсгал 

Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Зүүн Байдлагийн голын 

хөндийд буюу сумын төвөөс баруун урагш 30 орчим км зайтай оршино. 

Одоогоор Хустын булагийн дурсгалт газраас нийт таван тооны төмрийн 

хүдэр хайлуулах зуухыг илрүүлэн олоод байна. Он цагийн хувьд 1, 4, 5-р 

зуух нь НТ I зууны үед, 2, 3-р зуух нь НТӨ I зууны үед хамаарагдана. НТ I 

зууны үеийн гурван зуух нь хэлбэрийн хувьд нэг төрөл, харин НТӨ I зууны 

үед хамаарах 2, 3-р зуух нь хэлбэр, зохион байгуулалтын хувьд өөр болох нь 

урьдчилсан байдлаар тогтоогдоод байна [Амартүвшин нар, 2012: 213-228]. 

Дөрвөлжин хэлбэрийн I зуух. Энэ хэлбэрийн зуух нийт гурван ширхэг 

гарсан. Нүхэн зуух. Суурь нь дөрвөлжин, 0.5x0.5 м хэмжээтэй, 0.3-0.4 м 

гүн. Зуухны өндрийг тодорхойлох боломжгүй. Зууханд ойролцоогоор 70 

кг хүдрийг хайлуулж, 30 кг орчим цэвэр төмөр гаргаж авч байсан хэмээн 

таамаглаж болно [ 村上ほか, 2006]. Үүдний хэсэгт дунджаар 0.2х0.1 м 

хэмжээтэй дугуй болон дугуй булантай зууван хаягдалын нүх (Slag pit) 

бий (зураг 1). Хаягдлын нүхнээс зөвхөн төмрийн хаягдал, зуухны хана, 

хөөрөгний хошуу зэрэг зүйлс гарч байгаа нь түүнийг үйлдвэрлэлийн 

хаягдал хийх зориулалттай болохыг харуулж байна. Зуухны суурь нүхнээс 

гарсан модны нүүрсэнд хийсэн C14 лабораторийн он цаг нь (37BC (1.6%) 

30BC, 22BC (3.2%) 11BC, 2BC (90.6%) 80AD) болон (21BC (1.6%) 12BC, 1BC 

253


(93.8%) 84AD) хэмээн гарсан. 

Гонзгой дөрвөлжин хэлбэрийн II зуух. Энэ хэлбэрийн зуух ганц ширхэг 

олдоод байгаа. Нүхэн зуух. Суурь нь 1.1 х 0.6 м хэмжээтэй, 0.5 м гүн (зураг 

2). Хаягдалын нүх байхгүй. Зуухны ёроолд 1х0.5 м хэмжээтэй төмрийн 

хаягдал үлдсэн. Хаягдлын доор шатсан мод, навчны үлдэгдэл байгаа нь 

зууханд төмрийн хүдэр, модны нүүрс хийхийн өмнө жижиглэсэн модыг 

үелэн давхарлаж хийснийг харуулна. Төмрийн хаягдалд үлдэж хоцорсон 

модны нүүрснээс авсан гурван дээжид хийсэн С14 лабораторийн он цаг 

(103BC (94.1%) 28AD, 41AD (1.3%) 49AD), (160BC (6.9%) 135BC, 115BC (88.5%) 

3AD, мөн (179BC (95.4%) 46AD) хэмээн гарсан. 

Хонгил бүхий III хэлбэрийн зуух. Нэг ширхэг гарсан. Нүхэн зуух. Суурь 

нь 0.4х0.7 м хэмжээтэй, 0.7 м гүн. Хаягдлын нүх байгаа эсэх нь одоогоор 

тодорхойгүй. Зуухны ёроолд төмрийн хаягдал бий. Энэ зуух нь газрын 

өнгөн хөрснөөс доош 80 см гүнд илэрсэн. Зуухны ёроолд баруун тал руу нь 

0.3 м хэмжээтэй нарийн хонгил гаргажээ. Зуухнаас гарсан модны нүүрсэнд 

С14 лабораторийн он цагийг тодорхойлоход (104BC (92.2%) 31AD, 37AD 

(3.2%) 52AD) хэмээн гарсан. 

Олдвор. Уг дурсгалт газраас үйлдвэрлэл болон аж ахуйн холбогдолтой 

олдворууд гардаг. Аж ахуйн холбогдолтой олдворт хүннүгийн үеийнх 

хэмээн тодорхойлогддог богино хүзүүтэй ваарны амсар (зураг 4) хамаарна. 

Харин үйлдвэрлэлийн холбогдолтой олдворт төмрийн хаягдал, хөөрөгний 

шавар хошуу, чулуун эдлэл, зуухны ханын хэсэг зэрэг зүйлс багтаж байна. 

Чулуун алх: хоёр үзүүртээ цохилтын ул мөр бүхий хонхойсон байна. 

Чулуун дөш: хавтгай том хэмжээтэй төмрийн зэв зарим хэсэгт наалдан 

үлджээ. Тус хоёр чулуун эдлэлийн үүрэг зориулалт нь төмрийн хүдрийг 

буталж жижиглэх, зууханд хайлуулж баяжуулсан төмрийг жижиглэхэд 

ашиглаж байсан болвуу хэмээн таамаглаж байна (зураг 5). Хөөрөгний 

шавар хошуу: Дурсгалт газраас хөөрөгнөөс зуухны эх биед салхи дамжуулах 

зориулалт бүхий хөөрөгний шавар хошуу олон тоотой гарсан (зураг 

6). Эдгээр хошуу нь жижиг болон том хоёр төрөл байгаа нь нэгдүгээр 

хэлбэрийн зуух болон хоёрдугаар хэлбэрийн зууханд ашиглаж байжээ. 

Хөөрөгний шавар хошууны том нь урт 16,6 см, хөөрөгний хэсэгт нийлэх 

амсрын дотор талын голч 7,2 см, гадар тал 10,2 см, харин зуухны эх биетэй 

холбогдох үзүүр хэсгийн дотор талын голч 3,2 см, гадар тал 5,6 см байна. 

Мөн хөөрөгний хошуу зуухны ханын хэсэгтэй залгагдсан байдалтай олдсон 

(зураг 7). Одоогоор зуухны нэг талын хананд хоёр ширхэг хошуу залгаж 

байсан нь тодорхой болоод байна (зураг 8). Хөөрөгний хошууг зууханд 

30° налуу суурилуулдаг байжээ. Ийм төрлийн хөөрөгний хошуу Японы 

Татарын төмөр хайлуулах зууханд байдаг байна [ 俵 , 1933]. Зуухны хана: 

Зуухны ханын хэсгүүд нь, шавар болон чулуулаг элсийг холиж тоосго 

хэлбэрт оруулан өрж хийсэн бөгөөд, булангууд нь дугуйраагүй бөгөөд 

тэгш өнцөгтэй, дотор талдаа төмрийн шлак мөн битүү бүрсэн байдалтай 

байна (зураг 8). Төмрийн хаягдлууд: Төмрийн хүдрийг хайлуулах үед гардаг 

хаягдал нь зуухны дотор талд тунаж үлдсэн хэсгүүд ихэвчлэн байгаа бөгөөд 

зуухнаас гадагш хайлсан төмрийг урсган гаргаж байсан ул мөр байхгүй 

байна (зураг 9). Энэ нь зууханд төмрийн хүдрийг хайлуулаад дараа нь 

254


хайлсан баяжмал төмрийг гаргаж авахын тулд түүнийг нурааж байсныг 

харуулна. Зуухны ойр орчмоос төмрийн агууламж ихтэй төмрийн хаягдал 

элбэг олддог. Харин одоогоор дархлах болон цутгуурын үеийн төмрийн 

хаягдал олдоогүй байгаа нь энд зөвхөн төмрийн баяжмал гарган байсан 

газар хэмээн үзэж болно. 

Бусад олдвор бүхий газрууд. 2012 онд малтсан EX.12.01 талбайгаас төмрийн 

хүдрийн хаягдал бүхий зууван хэлбэртэй хоёр нүх илэрсэн (зураг 10). 

Эдгээр нүхнүүд нь 0.8х0.6 м, 0.6х0.5 м хэмжээтэй бөгөөд дотроос нь том 

хүдрийг жижиглэх явцад гарсан 1 см орчим хэмжээтэй буталсан олон 

тооны хүдэр, модны нүүрс, үнс зэрэг зүйлс гарчээ (зураг 11). Нүхнээс 

гарсан модны нүүрсэнд хийсэн С14 лабораторийн он цаг нь (340BC (1.7%) 

329BC, 204BC (93.7%) 54BC) хэмээн тогтоогдсон байна. 

Бага нарийны амны дурсгал 

Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Бага нарийны аманд Монгол- 

Германы хамтарсан “Эртний Хар Хорум орчмын гар урлал, төмөрлөгийн 

түүх” төслийн археологийн судалгааны хээрийн шинжилгээний анги 

эртний үйлдвэрлэлийн газруудыг шинээр нээн илрүүлж, малтлага 

судалгаа хийж байгаа билээ [Pohl et al., 2012: 49-65]. 

2012 онд тус дурсгалт газраас Хүннүгийн холбогдох төмрийн хүдэр 

хайлуулах зуухыг олсон байна (зураг 12). Энэ нь манай улсаас олдож буй 

Хүннүгийн үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах хоёр дахь дурсгал юм. 

Зуухны бүтэц зохион байгуулалт нь газар ухаж суулгасан, хаягдлын нүх 

бүхий 0.6х0,4м хэмжээтэй дөрвөлжин хэлбэрийн нүхэн зуух юм. Зуух 

болон хаягдалын нүх нь доогуураа нарийн хонгилоор холбогдсон. Ийм 

зуухтай ижил хэлбэрийн зуух Хустын булагийн III хэлбэр болон Минусийн 

хотгороос гарч байсан. Харин эндээс хөөрөгний шавар хошуу буюу салхи 

дамжуулах хөөрөгний хэсэг илрээгүй ажээ. 

Байгал нуур орчмын дурсгал 

ОХУ-ын Эрхүүгийн Их сургуулийн профессор А.В.Харинскийн 

удирдсан судалгааны анги Байгал нуурын баруун эрэг дэх төмрийн 

хүдэр хайлуулах эртний зуухыг малтан шинжилсэн байна. Барун-Халын 

хөндийд явуулсан радар төхөөрөмжөөр хийсэн тандалт судалгаагаар 15 га 

талбайд их хэмжээний төмрийн баас тархсаныг илрүүлж мөн төмрийн 

хүдэр хайлуулах зуух газрын доор олон тоотой байгааг дурьдсан байна 

[Kozhevnikov et al., 2001: 107-122]. 

Эндээс урт хугацаанд үйлдвэрлэл явуулж байсан дурсгалууд илэрсэн 

бөгөөд үүний дотор Хүннүтэй нэг он цаг буюу Елгинскийн (НТӨ II-НТ IV 

зуун) үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах зуухны (зураг 13) үлдэгдэл гарчээ 

[Харинский, Снопков, 2004]. Зуухны сууринд хийсэн радиокарбоны он 

цаг нь 1915±35, нүхэнд хийсэн радиокарбон он цаг нь 2050±35BP хэмээн 

тогтоосон байна. Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух нь хэмжээний хувьд 0,4 

х 0,4,5 м хэмжээтэй, харьцангуй жижиг бөгөөд зуухнаас гарсан нарийн 

255


хонгилтой. Эндээс салхи дамжуулах хөөрөгний хошуу олдоогүй ажээ. 

256 

Енисей орчмын дурсгал 

ОХУ-ын Хакасийн Бүгд Найрамдах Улсын нутаг, Енисей мөрний 

хөндийд хийгдсэн археологийн малтлага судалгаагаар бидний сонирхон 

бүхий дурсгалтай ижил дурсгалууд олон тоотой олдсон байдаг. Анх 1960, 

1970-д оны үед Я.И.Сунчунгащев Трошкина хэмээх газраас Таштыкийн 

үед холбогдох төмрийн хүдэр хайлуулах дурсгалыг (Зураг 14) малтан 

судалжээ [Сунчунгащев, 1979]. 2013 оноос Японы археологич Я.Мүраками 

тус бүс нутагт археологийн малтлага судалгааг хийж эхлээд байна [ 村上ほ 

か, 2012]. 

Таштыкийн үеийн төмрийн хүдэр хайлуулах зуух нь газар нүх ухаж 

суурь хийж түүний дээр зуухыг өндөрлөн хийдэг байжээ. Зуухны суурь 

хэсгийн хэмжээ нь 40 см орчим дөрвөлжин хэлбэртэй, зууханд салхи 

дамжуулах хөөрөгний хошууг ашиглаж байсныг гэрчлэх шавар хошууд ч 

мөн олджээ (зураг 14). Тус дурсгалаас илэрсэн хөөрөгний хошуу нь Хустын 

булагаас гарсан хөөрөгний хошуунаас хэмжээний хувьд жижиг байна. Мөн 

зуухны сууринд газар доогуур ухаж нарийн хоолой хийсэн байжээ. Үүнийг 

хайлсан төмрийг зуухнаас тэрхүү нүхрүү урсган оруулах зориулалттай 

хэмээн тодорхойлсон байна [Сунчунгащев, 1979: 32]. Энэ нүхэн зуухыг 700 

орчим жилийн турш ашигласан бөгөөд НТ VI зууны үед чулуун хавтангаар 

зуухны ханыг хийдэг болсноор үйлдвэрлэлийн түвшинд дэвшил гарч 

өөрчлөгджээ [Сунчунгащев, 1979: 60-65]. 


Эртний түүхийн сурвалж бичигт зөвхөн бүс нутгийн овог аймгууд, 

ноёлогч нар, тэдний улс төрийн харилцаа, дайн тулааны тухай бичихээс 

бус нийгмийн дотоод зохион байгуулалт, бүтэц бүрэлдэхүүн, үйлдвэрлэх 

аж ахуйн талаар тойм байдалтай тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Иймээс 

энэхүү дутуу дулимаг мэдээг нөхөн сэргээхэд нийгмийн бүлгүүдийн 

амьдралын хэв маяг, хоорондын харилцаа, үйлдвэрлэлийн түүхийн биет 

эх хэрэглэгдэхүүнийг шинээр нээн илрүүлэх, нягтлан судлах ажил чухал 

шаардлагатай байгаа билээ. 

Сүүлийн жилүүдэд манай улсын хэмжээнд Хүннүгийн үед холбогдох 

төмрийн хүдэр хайлуулах зуух шинээр илрэн олдож түүнийг дагнан 

судлах ажил эрчимтэй хийгдэж байгаа нь дээрх зорилтыг гүйцэтүүлэхэд 

чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. 

Мөн Хүннүгийн төвлөрөн сууж байсан уугуул нутаг болох Хэрлэн, 

Орхон голын саваас дээрх үйлдвэрлэлийн ул мөр олдсон нь тухайн үеийн 

улс төр, нийгмийн зохион байгуулалтыг тодруулахад нэгэн сэжим болох 

нь дамжиггүй юм. 

Зуухны бүтэц зохион байгуулалтын хувьд Хустын булаг I, II хэлбэр, Бага 

Нарийны ам, Трошкинагийн зуухнууд дунджаар 0.5 х 0.5 м хэмжээтэй 

дөрвөлжин хэлбэртэй байна. Харин зуухны дотоод бүтэц буюу хонгил


гаргасан зуух нь Хустын булагийн III хэлбэр, Бага нарийны ам, Баруун Хал, 

Трошкинад ажиглагдсан байна. Зууханд хөөрөгний хошуу ашиглаж байсан 

баримт Хустын булагийн I, II хэлбэр, Трошкинагийн зуухнаас олджээ. Он 

цагийн хувьд Хустын булаг, Баруун Халын зуухнууд нь НТӨ I зуунаас НТ I 

зуунд хамаарч байгаа бол Трошкинагийн зуух нь НТӨ II – НТ VI зуун хүртэл 

урт хугацаанд үргэлжлэн ашиглагдсан байна. Бага нарийны амны зуухыг 

хэлбэр болон дотоод зохион байгуулалтанд үндэслэн он цагийг тухайн үед 

хамааруулан авч үзэж болно. 

Хүснэгт 1: Хүдэр хайлуулах зуухны мэдээлэл 

№ Дурсгалын нэр Хэлбэр хэмжээ хонгил 

Хөөрөг 

хошуу 

1 

Хустын булаг I 

хэлбэр 

Дөрвөлжин 0.5 х 0.5 м - + 

2 

Хустын булаг II 

хэлбэр 

Дөрвөлжин 1 х 0.5 м - + 

3 

Хустын булаг III 

хэлбэр 

Тодорхойгүй 0,4 х 0,7м + - 

4 

Бага Нарийны 

ам 

Дөрвөлжин 0.6 х 0,4м + - 

5 

Баруун Хал 

хөндий 

Тодорхойгүй 0,4 х 0,45м + - 

6 Трошкина Дөрвөлжин 0.4 х 0.4 м + + 

Эдгээр зуухнууд нь он цаг болон хэлбэр, бүтэц зохион байгуулалтын 

хувьд ерөнхийдөө ижил байгаа нь нэг соёлын хүрээнд хамруулан авч үзэх 

боломжтой юм. Үүнтэй харьцуулбал Хан улсын төмрийн хүдэр хайлуулах 

зуух нь газрын налуу хэсгийг ашиглан өндөрлөн барьж зууханд хайлж буй 

төмрийн хүдрээс ялгарч гарах төмрийн хаягдлыг гадагш нь урсгаж гаргах, 

мөн хайлсан цэвэр төмрийг урсгаж гаргах технологийг ашиглаж байснаараа 

өгүүлэн буй дурсгалуудаас эрс ялгаатай болно. Энэ нь Хүннүгийн төмрийн 

хүдэр хайлуулах технологид Хан улсын нөлөө огт байхгүй бөгөөд харин Төв 

Азийн үйлдвэрлэлийн арга зүйтэй ижилсэж байгааг харуулж буй хэрэг. 

Хустын булаг, Баруун Хал, Трошкинагийн төмөр хайлуулах зуух буй 

газруудад нилээд урт хугацааны туршид үйлдвэрлэл эрхэлж байсан нь 

тухайн үеийн улс төр, эдийн засаг, нийгмийн байгуулалтай холбоотойгоос 

гадна тухайн газар нутгийн онцлог, орд газар зэрэгтэй хамааралтай 

хэмээн бодож байна. Жишээлбэл, Хустын булагийн ойролцоо тухайн 

үед холбогдох Тэрэлжийн дөрвөлжин, Бүрхийн дөрвөлжин, Хүрээт дов, 

Өндөр дов, Гуа дов зэрэг хотын турь байгаа нь дээрх үйлдвэрлэлийн газар 

боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг эдгээр хотуудад нийлүүлж байсан байж 

болох юм. Мөн Хүннү нар Хан улстай мөр зэрэгцэн оршиж байсны хувьд 

тэднээс өргөн хэрэглээний таваарын солилцоо хийхээс бус стратегийн 

чухал бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээлийн хувьд харьцангуй бие даасан 

байдалтай шийдэж байжээ. 

257


Summary: 

L. Ishtseren, T. Sasada 

TO THE ISSUE ON THE IRON PRODUCTION OF THE XIONGNU 

Basing on the iron production research at Khustyn Bulag, Mungunmorit 

soum, Tuv province, the authors of this paper introduce a comparative research 

on the iron smelting furnaces that have been found in Mongolia and Russia. 

Iron smelting furnaces that associated with the Xiongnu Empire were involved 

in the comparative analyses – the site of Baga Nariiny Am, Khar Khorum 

soum, Uvurkhangai province and the furnaces in the Minusinsk basin and 

Baikal Lake. As a result, the researchers determined that these sites have similar 

pit furnaces that would fall into three main types by design and chronology. 

Through this research the authors investigated iron production system of the 

Xiongnu in depth, revealing technological differences from the Han dynasty 

iron production. 

Ном зүй 

Амартүвшин нар, 2012 - Амартүвшин Ч., Сасада Т., Эрэгзэн Г., Үсүки 

Я., Ишцэрэн Л. Хустын булагийн дурсгалт газарт илэрсэн төмрийн 

хүдэр хайлуулах болон ваар шатаах зуухны он цагийн асуудалд // 

Studia Archaeologica, Tom. XXXII, Fasc.13, Улаанбаатар. 

Сунчугащев, 1979 - Сунчугащев Я.И. Древняя Металлугия Хакасии, Эпоха 

железа , Новосибирск. 

Kozhenikov et al., 2001 - Kozhenikov N.O., Kharinsky A.V., Kozhenikov O.K. 

An 

accidental geophysical discovery of an Iron Age archaeological site on the 

western shore of Lake Baikal //Journal of Applied Geophysics, pp.107-122. 

Pohl et al., 2012 –Pohl E., Mönkhbayar L., Ahrens B., Frank K., Linzen S., Osinska 

A., Schüler T., Schneider M. Production Sites in Karakorum and Its Environment: 

A New Archaeological Project in the Orkhon Valley, Mongolia 

//The Silk Road, Volume 10, pp.49-65. 

交野市教育委員会 , 2002『古墳時代の鉄製錬 - 鍛冶再現実験記録』俵国一 

1933『古来の砂鉄製錬法』丸善 

村上恭通ほか, 2006『日本列島における初期製鉄 - 鍛冶技術に関する実証的研 

究』愛媛大学法文学部 

村上恭通 . P. アムザラコフ, 2012「ミヌシンスク盆地の初期鉄器文化と鉄生産」 

『第 13 回北アジア調査研究報告会発表要旨』,18-21 頁 , 北アジア調 

査研究報告会 ) 

258


Зураг 1. 

Хустын булаг. 

I хэлбэрийн зуух. 

Зураг 2. 


II хэлбэрийн зуух. 

Зураг 3. 


III хэлбэрийн зуух. 

259


Зураг 4. 


Ваарны амсар 

Зураг 5. 


Чулуун зэвсэг 

Зураг 6. 


Хөөрөгний шавар хошуу 

260


Зураг 7. 


Хөөрөгний шавар 

хошуутай ханын хэсэг 

Зураг 8. 


Хөөрөгний шавар 

хошуутай ханын хэсэг 

Зураг 9. 


Зуухнаас гарсан 

төмрийн хаягдал 

261




Зуухнаас гарсан 

төмрийн хаягдал 

агуулсан нүх 


Хустын булаг. Зуухнаас гарсан төмрийн хаягдал агуулсан 

нүхнээс гарсан төмрийн хүдэр 


Бага нарийны амны 

төмрийн хүдэр 

хайлуулах дурсгал 

262



Байгал нуурын баруун эргээс 

илэрсэн дурсгалын дэвсгэр болон 

зүсэлтийн зураг. 


Таштикын соёлын үеийн 

төмрийн хүдэр хайлуулах 

дурсгалын дэвсгэр болон 

зүсэлтийн зураг 

263






264 

Г. Эрэгзэн, Л. Ишцэрэн 

ХУДГИЙН ХАЛЗАНГИЙН ОЛДВОРЫН ХОЛБОГДОХ ОН ЦАГ БА 

ЖУЖАНЫ АРХЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ АСУУДАЛД 

Нүүдэлчдийн түүхийн ээдрээтэй цаг хугацааны нэг нь Хүннү гүрэн 

мөхсний дараагаас Түрэгийн хаант улс байгуулагдах хүртлэх хэдэн 

зуун жил юм. Манай түүхийн зохиолуудад тухайн цаг хугацааг Сяньби, 

Жужаны үед холбогдуулан үзэж, энэ үед улс байгуулан оршин тогтнож 

байсан нүүдэлчдийн бусад төрийн түүхийг ерөнхийлөн авч, зармыг нь 

орхигдуулах хандлага бий. Гэтэл дурдсан цаг хугацаанд Хүннү гүрний 

хуучин газар нутаг дээр арваар тогтохгүй улс бий болж, үргэлжийн дайн 

тулаан хийж байсан ба Таньшихуй зэрэг хүчирхэг удирдагчид гарч ирэн 

бусдыгаа дагуулах явдал байсан хэдий ч оршин тогтносон хугацаа нь богино 

үргэлжилж байсан тул өмнөх үеийн адил нэгдэж нягтарсан хүчирхэг 

төрийг бий болгож чадахгүй байжээ. Сяньби улсаас хойшх бутралын 

үеийг Хятадын түүхчид “5 ху, 16 улсын самуунт үе” буюу 5 бүдүүлгийн 

байгуулсан 16 улсын үе хэмээн тодотгон үздэг нь ч үүнтэй холбоотой 

[Хятадын археологи, 2012: 15]. 

Нэгдсэн захиргаанд орж чадалгүй хямралдан тэмцэлдэж байсан энэ 

үеийн төгсгөлд нүүдэлчид ерөнхийдөө Умард хятадаар төвлөсөн Тоба Вэй 

болон одоогийн Монголын нутгийг захирсан Жужаны хаант улс гэсэн 2 

гол улс болон төлөвших хандлагатай болж иржээ. Тоба Вэй улсын хувьд 

Умард хятадад төвлөрч нүүдэлчин овог аймгуудаас гадна ихээхэн тооны 

суурьшмал иргэдийг захирч байсан ба тэдний эзэн хаад, язгууртнууд 

хятадын соёлыг талархан хүлээн авах хандлагатай байжээ. Харин Жужаны 

хаант улс нь жинхэнэ нүүдэлчдийн төрийн залгамж болж, уламжлалт 

соёлоо хадгалан хөгжүүлсэн байх магадлал өндөр юм. 

Жужаны хаант улс нь Зүүнгарын нутгаас Хянганы нуруу, Говиос Байгал 

нуур хүртлэх газар нутгийг захирсан өвөг монгол угсаатан болохын хувьд 

манай түүх-археологийн судалгааны зайлшгүй анхаарал хандуулах цаг 

үеийн нэг билээ. Түүнчлэн Жужан нь цаг хугацааны хувьд Сяньби болон 

Түрэгийн үеийн хооронд 200 гаруй жил оршин тогтносон ба тэдний 

соёл нь Хүннү-Сяньбийн археологийн соёлоос Түрэгийн гэгдэх өвөрмөц 

соёлын завсарт, шилжилтийн цаг хугацаанд холбогдох тул нүүдэлчдийн 

археологийн соёлын хувьсал өөрчлөлтийг тодруулах зангилаа үе болно. 

Жужаны хаант улсын цөм өнөөгийн Монгол улсын нутгаар төвлөн 

байсан болохоор тэдэнд холбогдох дурсгалууд манай нутгаас илэрч олдох


магадлал өндөр. Гэвч өнөөг хүртэл нийт Евразийн хэмжээнд Жужаны 

үед холбогдох дурсгал илэрч мэдэгдээгүй байгаа нь дараах шалтгаантай 

хэмээн үзэж байна. Үүнд: 

1. Жужаны археологийн дурсгалыг өмнө судлагдсан бусад үеийн 

дурсгалаас ялган үзэж чадахгүй байгаа, 

2. Жужаны дурсгалыг хайж олох ажлыг доривтой өрнүүлэхгүй байгаатай 

холбоотой болов уу. 

Тус өгүүлэлд эхний шалтгаантай холбогдох Худгийн халзан хэмээх 

нэгэн дурсгалын хамаарах он цагийг тодруулан авч үзэхийн зэрэгцээ 

Жужаны археологийн судалгааг эхлүүлэхэд зайлшгүй анхаарал хандуулах 

зарим асуудлын талаар хэлэлцэхийг зорив. 

Худгийн халзангийн олдворын тухай 

2002 онд Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт судалгаа хийж 

байсан Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн судалгааны 

ангийн судлаачидад тус сумын Шувуут багийн малчин Манлайбаатар 

Гүрнэнгийн Цахир уулын баруун талд 1 км зайтай Худгийн халзан хэмээх 

газарт байх өөрийн өвөлжөөний ойролцоо газар шорооны ажил хийх 

явцдаа олсон төмөр тогоо, амгай, зуузай, дөрөө, арал, зэв болон 9 ш 

цувимал төмөр эдлэл, мөн эмээлийн ясан хярны хугархай, шор, билүү 

чулуу, хүрэл зоос зэрэг олдворыг авчирч өгчээ. Түүний хэлснээр уг 

олдворууд газрын өнгөн хөрснөөс 150-180 см орчим гүнээс илэрсэн бөгөөд 

их хэмжээний хүн, малын яс хамт гарсан байна. Манлайбаатарын ярьсанд 

үндэслэн төслийн Монголын талын судлаачид эдгээр олдворууд эртний 

булшнаас илэрсэн хэмээн таамаглаж, олдвор нэг бүрийг тодорхойлон, 

зарим нэг олдворыг хөрш бүс нутгаас илэрсэн зүйлстэй харьцуулан он 

цагийг баримжаалан тогтоож, уг үр дүнгээ “Түүхийн сэтгүүл”-ийн 2003 

оны дугаарт “Санамсаргүй хөндөгдсөн нэгэн булшны тухай” нэрээр 

хэвлүүлжээ. 

Тус өгүүлэлийн төгсгөлийн хэсэгт Худгийн халзангаас олдсон олдвороос 

зарим нэг онцлог зүйлсийг хөрш бүс нутгаас илэрсэн олдворуудтай 

жишсэн харьцуулсан судалгааны үр дүнг ийнхүү өгүүлсэн байна. Үүнд: 

“...Яг ийм төрлийн тогоо биш боловч төстэй тогоо Хөвсгөл аймгийн 

Ренчинлхүмбэ сумын нутаг Аргаан голын булшнаас гарсан бөгөөд судлаачид 

үүнийг IX-X зууны үе буюу Түрэг буюу түүнээс хойших үед хамруулан 

үзжээ. Мөн VIII зууны 2-р хагасаас X зууны үед холбогдох Дорнод Европын 

тал нутгийн соёл, X-XII зууны үед хамаарах Марийчуудын булшнаас, мөн 

V зууны эхний хагасаас IX зууны үед холбогдох Балти хавийн нутагт орших 

эртний Поломскийн дурсгалаас ийм төрлийн тогоо тус тус олдсон байна. 

Хоёр жигүүрт зэв, битүү гархин амгаа, хөдлөдөг хэлтэй арал, таваггүй 

хавирган дөрөө манай орны болоод хөрш зэргэлдээх нутагт малтсан булш, 

оршуулгаас түгээмэл олддог бөгөөд дээрхтэй тун ижил дөрөө VI-IX зуунд 

холбогдох Эртний Хакасийн Чаатасын дурсгалаас олдсон байна. 

Олдвор хэрэглэгдэхүүнийг хөрш зэргэлдээх болон өөрийн орны өмнөх 

судалгаанд хамрагдсан хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан үзвэл МЭ VI-X зууны 

265


үед холбогдох бөгөөд өвөрмөц зарим хэрэглэгдэхүүн болох хадмал төмөр 

тогоо, төмөр дөрөө, төмөр зэв зэрэг нь санал болгож буй цагийг батлах 

нэгэн баримт болох нь гарцаагүй юм” [Цэвээндорж нар, 2003: 23-28]. 

Бид дээр дурдсан харьцуулсан судалгааны үр дүнг дахин нягтлаж 

үзэхэд Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумын нутаг Аргаан голын булш, 

Салтов-Маяцкийн дурсгал, эртний Поломскийн дурсгалаас илэрсэн 

төмөр тогоонууд нь хавтгай төмөр бэлдэцүүдийг хадаасаар хадан холбож 

хийснээр ижилсэхээс бус хэлбэрийн хувьд шууд адилтгах боломжгүй нь 

ажиглагдсан. Харин дөрөөний хувьд Чаатасын дурсгалаас олдсон дөрөө нь 

хэлбэрийн хувьд их төстэй боловч холбогдох он цагийг ишлэсэн зохиолд 

нилээд тодорхой бичснийг анзааралгүй хавсралт зургийн толгойд тавьсан 

ерөнхий он цагийг ашигласан болох нь мэдэгдэж байна. Тухайлбал, тэдний 

ашигласан “Археология СССР: Степи Евразии в эпоху средневековья” 

Москва, 1981 зохиолын 48-р талд “...Третий тип, с узким подножьем и 

пластинчатой дужкой для путлища (рис. 28, 47), восходит к ранним формам 

стремян IV-V вв., но в Южной Сибири существовал и VI-VII вв” гэж тэрхүү 

дөрөөний холбогдох он цагийг нилээд тодорхой бичсэн байна. 

Дээрхээс үзэхэд Худгийн халзангийн олдворуудын он цагийг нэр бүхий 

судлаачид их ерөнхий байдлаар тодорхойлсон нь мэдэгдэнэ. 

Худгийн халзангаас олдсон олдворууд өдгөө ШУА-ийн Археологийн 

хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж байна. Эдгээр олдворуудын 

бүртгэлийг шинэчлэн хийх явцад төмөр дөрөө нь бидний анхаарлыг 

татсан бөгөөд уг олдворыг хөрш Алтай, Тува болон Хятад, Солонгос, Японы 

хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулсны үндсэн дээр холбогдох он цагийг дахин 

нягтлаж үзэх шаардлагатай хэмээн үзсэн юм. 

266 

Худгийн халзангаас олдсон төмөр дөрөөний холбогдох 

он цагийг дахин авч үзэх нь 

Худгийн халзан хэмээх газраас олдсон төмөр, яс, чулуугаар хийсэн 20 

гаруй эдлэлүүд дотроос харьцуулалтын аргаар он цаг тогтоох боломжтой 

олдвор нь төмөр дөрөө юм 1 . 

Энэхүү дөрөө нь хавтгайлан давтаж хийсэн эх бие, дээд хэсэгтээ тэгш 

өнцөгт хэлбэрийн босоо сэнжтэй, эх биеэс үл мэдэг ялгарах таваг бүхий 

өвөрмөц хэлбэртэй. Дөрөөний эх биеийн хэсэг нь гадагш цүлхэгэр, хөл 

шургуулах нүх нь ерөнхийдөө таван талтай мэт харагдах ба таваг хэсэг 

өргөн биш зэрэг онцлогоор бусад үеийн дөрөөнөөс ялгарна. Тухайлбал, 

хамгийн түгээмэл тохиолддог Түрэгийн үеийн дөрөөний эх биеийн 

хэсэг буюу дугуйрсан гар нь бөөрөнхий голтой байдаг бол энэ дөрөөнийх 

давтсан хавтгай юм. Мөн дөрөөний таваг хөл өвтгөхөөргүй өргөн талбайтай 

байдаг байхад энэ дөрөөнийх тавагний хэсгийг дээрээс нь давтаж “Т” үсэг 

маягтайгаар үл мэдэг ялгаруулж өгчээ. Сэнжний хэсэг ч гэсэн эх биеэс илт 

ялгарахгүй, оройн хэсэгт “└┘” хэлбэрийн сэртэн гаргасан ба сэнжний 

дунд хирд дөрөө сурны тэгш өнцөгт хэлбэрийн хөндлөн нүх гаргажээ. 

1 

Худгийн халзан хэмээх дурсгалт газраас илэрсэн олдворуудыг дурдсан судлаачид нэгэнт хэвлүүлсэн тул энд 

дахин нуршихаас зайлсхийж, зөвхөн гол анхаарал хандуулж буй төмөр дөрөөг л тодорхойлж оруулав.


Дөрөөний гол онцлог нь 2 тийш үл мэдэг гарсан тавагны хэсгийг үл тооцвол 

хажуугаасаа тэгш хавтгай мэт харагдах байдал юм (зураг 1). 

Дөрөөг судлаачид хүн төрлөхтөний түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн 

эд зүйлийн тоонд оруулдаг бөгөөд адууны тоног хэрэглэлийн хөгжлийн 

үүднээс үзэхэд хазаар, эмээл зэрэгтэй эн зэрэгцэхүйц нээлтийн нэг юм. 

Тиймээс ч дөрөө хэзээ, хаана үүссэн бэ гэдэг асуудал аль XX зууны эхнээс 

судлаачдийн анхаарлыг татаж иржээ. Өнгөрсөн хугацаанд хэвлэгдсэн 

зохиол бүтээлийг сөхвөл дөрөөг анх бүтээсэн ард түмнийг Энэтхэг, Хятад, 

Скиф, Хүннү, Сармат, Түрэгүүд хэмээн судлаач бүр өөр өөрийнхөөр 

тайлбарлахыг оролдсон байдаг нь мэдэгдэнэ [Вайнштейн, 1991; Амброз, 

1973; Кан, 2006]. Гэхдээ дөрөөний үүслийг тайлбарлахаар оролдсон ихэнх 

оролдлого нь биет олдворт бус ханын зураг, чимэглэл, олдвор дээрх 

зураг дүрсийг баримт болгон авсан байснаар шүүмжлэлд өртсөн ба 

нийтээр хүлээн зөвшөөрөх үндэслэлтэй байж чадаагүй байна. Дөрөөний 

үүслийг Скифүүдээс гаралтай хэмээн батлахаар А.Литтауер (1981)-ийн 

иш татсан Кул-Обагийн курганаас олдсон эвэр хундага дээрх сийлбэр 

зургийг С.И.Вайнштейн шүүмжлэхдээ уг зураг дээр дөрөө хэмээн шууд 

үзэж болохоор дүрс огт байхгүй байна хэмээсэн нь ийм шүүмжлэлийн 

томоохон жишээ юм [Вайнштейн, 1991: 217]. 

Одоогоор дөрөөний үүсэл, гарлыг бүрэн батлах хангалттай 

хэрэглэгдэхүүн цугларч чадаагүй байгаа хэдий ч дөрөө үүсэх болсон 

шалтгаан, хөгжлийн ерөнхий зүй тогтол нь онолын үүднээс нилээд 

цэгцэрчээ. Тухайлбал, судлаачид эхэн үедээ дөрөөг морь унаж чаддаггүй 

хүнд зориулан бүтээсэн, эсвэл адуу малд гарамгай нүүдэлчид зохион 

бүтээсэн хэмээн маргалдаж байсан бол энэ үе ард хоцорч дөрөө бол хуягт 

морин цэрэг бий болсон явдалтай шууд холбоотойг хүлээн зөвшөөрч 

байна [Комиссаров, 2005: 129]. Хөгжлийн ерөнхий зүй тогтолын үүднээс 

зөвхөн морьдоход дэм болох өрөөсөн дөрөө буюу дөрөөвчөөс морин дэл 

дээр биеэ чөлөөтэй хөдөлгөхөд тулгуур болж чадах хос дөрөө бий болсон 

хэмээн тайлбарлах нь бий. Мөн анхдагч дөрөөг сур, мод зэрэг гарын дорх 

материалаар хийж байгаад хожим төмөрлөг дөрөө бий болсон хэмээн 

тайлбарласан байдаг [Кан, 2006: 142]. Одоогоор илэрч олдоод буй хамгийн 

эрт үед холбогдох дөрөөний олдворуудын эх биеийг модоор хийж, гадуур 

нь төмөрлөг ялтасаар бүрж бат бэх төдийгүй гоёмсог болгосон байх тул 

энэ тайлбар илүү үнэмшил төрүүлдэг юм. 

Солонгосын эртний “Гурван улс”-ын нэг Когурёгийн дөрөө нь он 

цагийн хувьд нэг хэсэг (тодруулвал, Хятадын зүүн хойд мужуудаас шинэ 

баримтууд илрэхээс өмнө) хамгийн эртнийхэд тооцогдож, судлаачдын 

анхаарлыг татаж байв. Шулуун урт сэнжтэй, эх биеийн хэсэг гадагш 

цүлхэн, нарийн тавагтай, хавтгай хэлбэрийн дөрөөг судлаачид “Когурё 

хэлбэр”-ийн хэмээн нэрлэсэн нь ч үүнтэй холбоотой. 

Харин сүүлийн жилүүдэд Хятадын Зүүн хойдын Луухаа голын зүүн 

баруун эрэг (Хятадаар эдгээрийг Ляодун, Ляоси гэнэ)-ийн дагуух нутгаас 

Муюн-Сяньби угсааны Гурван Янь улсын үед холбогдох дурсгалаас нэг бус 

дөрөө (дийлэнх нь эх биеийг модоор хийж гадуур нь төмөрлөг ялтасаар 

бүрсэн) илэрсэн бөгөөд эдгээр нь он цагийн хувьд Когурёгийн дөрөөнөөс 

267


эрт үед холбогдоно. Тухайлбал, Ляонин мужийн Чаоян хошууны ойролцоох 

Шиэрсианцзуны Цзуанчаны 88М1 дугаарт тоосгон бунхант булшнаас 

олдсон хүрэл цутгамал дөрөө, Чаоян хошууны нутаг Юаньтайцзигээс 

олдсон арьсаар бүрсэн модон дөрөө, Вэйпяо хошууны Фаншин тосгоны 

ойролцоох Вэйгоугийн 8-р булшнаас олдсон модоор хийж алт шармал 

хүрэл ялтсаар бүрсэн дөрөө, Санхабсон тосгоноос олдсон алт шармал хүрэл 

ялтсаар бүрсэн модон дөрөө зэргийг дурдаж болно. Үүнээс гадна Хэнань 

мужийн Аньяны Сяоминцзуны 154-р булшнаас алт шармал хүрэл ялтсан 

дөрөө олдсон бөгөөд энэ булшийг Хятадын төв нутагт шилжин суурьшсан 

Түрүү Янь улсаас гаралтай Муюн Сяньбийн язгууртны оршуулга хэмээн 

таамагладаг ажээ. Сяоминцзуны дөрөө нь 1990-ээд онд Ляонин мужаас 

Гурван Янь улсын үед холбогдох дурсгалууд илрэхээс өмнө Хятадын 

нутгаас олдсон хамгийн эртний биет олдворт тооцогдож байжээ. Булшны 

оршуулгын хэсэг модон австай ба хүний толгой талаас эмээл болон алт 

шармал адууны тоног хэрэглэлийн хамт алт шармал хүрэл ялтсан хос 

дөрөө илэрчээ. Малтлагын тайланд уг дурсгалын он цагийг НТ IV зууны 

эхний хагаст холбогдуулсан байдаг ч дийлэнх судлаачид НТ IVзууны дунд 

болон төгсгөл үед холбогдуулан үздэг байна [Кан, 2006: 147-150; Чан, 2014: 

7]. 

Ляонин мужийн Цзуанчаны 88М1 дугаарт булш нь Түрүү Янь улсын үед 

холбогдох Муюн Сяньбийн язгууртны оршуулга бөгөөд энэ булшнаас алт, 

мөнгө, хүрэл, төмрөөр хийсэн зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл, ахуйн эд зүйлс, 

ваар сав, чулуун болон ясан эдлэл зэрэг 300 гаруй олдвор илэрчээ. Эндээс 

илэрсэн зүйлсээс морины хуяг, эмээл зэрэг нь хадгалалт сайтай байсан 

тул судлаачдын анхаарлыг их татдаг аж [Кан, 2006: 148]. 

Муюн Сяньби нар Түрүү Янь (337-370 он), Баруун Янь (384-394 он), Хожуу 

Янь (384-409 он) хэмээн нэрлэгдсэн улсуудыг байгуулжээ. Эдгээрийг 

ерөнхийлөн Гурван Янь улс хэмээн бичих нь бий. Дээрх дурсгалууд Гурван 

Янь улсын үед холбогдох болохоор багцаагаар НТ IV зуунд хамаарах бөгөөд 

одоогоор хамгийн эртний он цагт хамаарах дөрөөний биет хэрэглэгдэхүүн 

юм. Харин Ляонин мужийн Цзиань хошууны Чильсон уулын 96-р булш, 

Гирин мужийн Тэвангийн булш, Унё уулын хэрэм зэрэг дурсгалаас илэрсэн 

Когурёгийн эрт цагийн дөрөөнүүд нь он цагийн хувьд НТ IV зууны сүүлийн 

хагасаар V зууны эхний хагаст холбогдоно [Кан, 2006: 151-153]. 

Муюн Сяньби болон Когурёгийн дурсгалаас илэрсэн дөрөөний гол 

онцлог нь эх биеийн дээд хэсэгт бэхэлсэн гонзгой хэлбэрийн урт сэнж, 

өргөн биш таваг бөгөөд хажуугаас харвал үл мэдэг илүү гарсан тавагийг эс 

тооцвол тэгш хавтгай харагдах байдал юм. 

Төмөрлөг дөрөө нь цаг хугацаанаас хамаарч хэлбэр нь өөрчлөгдөн 

хувирдаг ажээ. Тиймээс судлаачид дөрөөний хэлбэр хэрхэн өөрчлөгдөн 

хувирч буйг анхааран судлаж ирсэн ба өдгөө хэд хэдэн бүс нутагт дөрөөний 

хэлбэрийн өөрчлөлтийг он цагийн дараалалд оруулсан үечлэл, хэлбэрийн 

он цагийн хамаарлын бүдүүвч хэдий нь бий болжээ. Ийм он цагийн 

бүдүүвчийг ашиглавал Худгийн халзангаас илэрсэн төмөр дөрөөний 

холбогдох он цагийг тогтоох боломж байна. 

Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн дөрөөний талаар Солонгос, Японы 

268


судлаачид харьцангуй сайн судлажээ. Тэдний үзэж буйгаар эх биеийг нь 

модоор хийж, төмөрлөг ялтас хадан бөхлөсөн дөрөө НТ IV зууны дундуур 

Хятадын зүүн хойд бүс нутгийн Сяньбийн дурсгалуудад анх үзэгдсэн ба 

улмаар НТ V зуун болгоход Солонгосын хойгт дэлгэрсний дараа эндээс 

Японд нэвтэрчээ. Дөрөөг Солонгосын хойгт дэлгэрүүлсэн ард түмэн 

нь когурёчууд бөгөөд тэдний нөлөөгөөр хойгийн өмнөд хэсгээр төвлөж 

байсан Пэгчэ, Каяа, Шилла зэрэг улсуудад нэвтэрсэн хэмээн үздэг байна 

(зураг 2). Когурёгийн үед холбогдох дөрөөний биет олдвор дээр дурдсан 

цөөн хэдэн дурсгалаас илэрсэн боловч тэд дөрөөг өргөн дэлгэр хэрэглэж 

байсныг илтгэх баримт нь бунханы ханын зураг болдог ажээ. Солонгосын 

археологичид дөрөөг бүтэц, хэлбэрээр нь маш олон төрөлд хувааж, тэдгээр 

төрлүүдийн он цагийн дарааллыг тогтоосон байна. Жишээлбэл, эх биеийг 

модоор хийсэн дөрөөг дотор нь тавагны хэсэгт бэхэлгээ болгож хадаас 

хадсан ба хадаасгүй хэмээн ерөнхийд нь 2 ангилсны дараа энэ төрлүүдийг 

дотор нь модон эх биеийн дотуур төмөр гүйлгэсэн ба төмөр бэхэлгээгүй, 

сэнжний хэмжээгээр нь урт, богино, эх биеийн хэлбэрээр нь зүрхэн 

хэлбэрийн болон дугуй хэлбэрийн гэх мэтээр 10 гаруй хэлбэрт хуваадаг 

ажээ [Чан, 2012: 75-78]. Дөрөөний энэхүү олон хэлбэр, төрөл нь тухайн 

эдлэлийг хэрэглэж байсан хүний зэрэг зиндаа, бүс нутгийн онцлог, мөн 

цаг хугацааны өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлсээс хамааралтай аж. Үүнээс 

бидний сонирхолыг татаж буй нь цаг хугацааны өөрчлөлт юм. Эх биеийг 

модоор хийж, төмөрлөг ялтас хадан бөхлөсөн дөрөөнүүд цаг хугацааны 

хувьд хамгийн эрт үед буюу НТ IV зууны дундаас төгсгөл үед холбогддог 

байна. НТ V зууны эхэнд бүхлээр нь төмрөөр хийсэн дөрөө дэлгэрчээ [Кан, 

2006: 180]. НТ IV зууны дундаас V зууны эхний хагаст холбогдох дөрөөнүүд 

нь хэлбэрийн хувьд урт босоо сэнж, зууван дугуй хэлбэрийн эх бие, эх 

биений хэсгийн зузаантай ижил өргөн биш тавагтай байна. Харин V зууны 

дундаас хойш дөрөөний сэнжний дээд хэсэг дөрвөлжин болсон бөгөөд 

таваг нь аажмаар өргөссөн дүр зураг ажиглагддана. Ерөнхийдөө VI зууны 

төгсгөл VII зуун болоход бидний “Түрэг дөрөө” хэмээн нэрлэдэгтэй төстэй 

сэнжний толгой илт ялгарах дөрвөлжин хэлбэртэй, эх бие нь доошоо 

уртасч дөрвөлживтөр болсон, өргөн тавагтай дөрөө дэлгэрч эхэлсэн 

байна. Солонгосын нутгаас илэрсэн дөрөөний хэлбэрийн ийм өөрчлөлт 

Японы арлаас илэрсэн олдворуудад ч ижилхэн ажиглагддаг ажээ. Ялгаа 

нь он цагийн хувьд Японы олдворууд ялимгүй хожуу үед холбогддог байна 

[Исахая, 2009: 58]. 

Өмнөд Сибирь, Алтайн бүс нутгаас дөрөө их олон тоотой илэрчээ. 1980- 

аад оны төгсгөлд Оросын судлаач С.П.Нестеровын тогтоосноор эртний 

булш оршуулгаас илэрсэн дөрөөний тоо 175-д хүрч байв [Нестеров, 

1988: 173]. Эдгээр дөрөөг ерөнхийд нь 3 хэлбэрт хуваажээ. 1-р хэлбэр нь 

урт сэнжтэй, зууван хэлбэрийн эх бие, өргөн биш тавагтай бөгөөд энэ 

хэлбэрийг “Алс Дорнодын хэлбэр” хэмээн нэрлэх нь бий. 2-р хэлбэр нь 

эх биеийн хэсгийн дээд тал (дөрөөний гар хэмээн нэрлэдэг)-ийг хумиж 

сэнж гарсан дөрөө. Энэ хэлбэрийн дөрөөг “8” тоо хэлбэрийн хэмээн 

нэрлэдэг. 3-р хэлбэр нь сэнжний дээд хэсгийг дөрвөлжин болгосон, эх 

бие нь ерөнхийдөө дөрвөлживтөр харагдах, өргөн тавагтай дөрөө юм. Ийм 

269


дөрөө Түрэгийн дурсгалаас их олддог болохоор манайхан “Түрэг дөрөө” 

хэмээн нэрлэж иржээ. 

Худгийн халзангаас олдсон дөрөө нь 1-р хэлбэртэй төстэй юм. 1-р 

хэлбэрийн дөрөө Алтай, Тува, Хакас, цаашлаад Кавказын нутгаас нийтдээ 

20 гаруй тоотой олджээ. Тухайлбал, Тувагийн Улуг-Хорумын 1-р булш, 

Алтайн БНУ-ын нутагт орших Кудыргэн 7-р булш, Онгудайн районы Каракобыгийн 

дурсгал, Алейн талын нэгэн тоногдсон булш, Новосибирскийн 

Крохалевкагийн 23-р булш, Пензагийн Золотаревкагийн булш зэрэг 

дурсгалаас олдсон байна. Мөн Уулын Алтайн бүс нутгаас түүвэр байдлаар 

ч илэрч байжээ [Грач, 1982: 160; Кан, 2006: 160]. 

Эдгээрээс Улуг-Хорумын 1-р булшнаас илэрсэн дөрөөг В.А.Грач 

Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн олдворуудтай харьцуулан НТ VI зууны 

эхний хагаст холбогдуулан үзсэн байна (зураг 3). Улуг-Хорумын дөрөө нь 

хэлбэрийн хувьд Зүүн Азиас илэрсэн дөрөөтэй төстэйгөөс гадна эх биеийн 

хэсэгт нийтэд нь жижиг гурвалжин дүрсийг цохиж гаргасан ба үүнийг 

эх биеийн хэсгийг модоор хийж, төмөр ялтас хадсан эртний хэлбэрийн 

дөрөөг дуурайсан чимэглэл хэмээн тайлбарлажээ [Грач, 1982: 163]. 

Оросын судлаачид 1-р хэлбэрийн дөрөөг ерөнхийд нь НТ VI зууны 

эхний хагаст холбогдуулдаг байна. Харин 2-р хэлбэрийн дөрөөг НТ VII 

зууны төгсгөлөөс VIII зуун, 3-р хэлбэрийн дөрөөг НТ VII-X зууны хооронд 

дэлгэрч байсан хэмээн үздэг ажээ (зураг 4) [Амброз, 1973: 87-88]. 

Худгийн халзангаас илэрсэн дөрөө нь эх биеийг давтаж хавтгайлсан, 

таваг хэсгийг үл мэдэг ялгаруулж өгсөн, сэнжний хэсэг доголгүй, урт 

шулуун зэрэг шинжээр нилээд эртний дөрөөний хэлбэр болох нь мэдэгдэх 

бөгөөд Зүүн Азийн хэрэглэгдэхүүн болон Өмнөд Сибирь, Алтай, Тувагийн 

олдворуудын он цагт түшиглэн үзэхэд НТ V зууны төгсгөл, VI зууны эхний 

хагаст холбогдох боломжтой байна. 

270 

Худгийн халзангийн олдвор ба 

Жужаны археологийн дурсгалын асуудалд 

Дээр өгүүлсэнчлэн Худгийн халзангийн төмөр дөрөөг он цагийн хувьд 

НТ V зууны төгсгөл, VI зууны эхний хагаст холбогдох боломжтой хэмээн 

үзвэл энэхүү олдвор нь одоогоор манай улсын нутгаас илэрсэн Жужаны 

үед холбогдох анхны биет хэрэглэгдэхүүн болох юм. Хэрэв тийм бол 

Алтай, Тува зэрэг хөрш бүс нутгаас илэрсэн үүнтэй төстэй олдворуудыг 

Оросын судлаачид Түрэгийн үед холбогдуулан үзэж буй явдлыг хэрхэн 

тайлбарлах вэ гэдэг асуулт зүй ёсоор урган гарч ирнэ. 

Энэ асуудлыг авч хэлэлцэхийн тулд бид Оросын археологичдын Алтайн 

бүс нутгийн археологийн соёлын хувьсал өөрчлөлтийг хэрхэн ойлгож, 

үечлэж буйг анзаарч үзэх шаардлагатай юм. НТ III-VII зуун хүртлэх цаг 

хугацаанд холбогдох Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлыг Оросын 

археологичид ерөнхийд нь Эртний Түрэгийн үе хэмээн үздэг ба дотор нь 

Кок-Пашын шат (НТ III-V зуун), Кудыргэн шат (НТ V-VII зуун),Түрэгийн 

шат (VII зуунаас хойш) хэмээн ангилан үздэг ажээ [Бобров, Васютин, 

2003; Кан, 2006]. Үүнээс Кудыргэн шат нь цаг хугацааны хувьд бидний


сонирхолыг татаж байна. 

Кудыргэн шатны гол төлөөлөл болох дурсгал нь Алтайн БНУ-ын 

нутагт 1924-27 онд малтлага судалгаа хийсэн Кудыргэ хэмээх газрын 

эртний булшнууд болон тахилын цогцолбор бүхий дурсгал юм. Энэ 

дурсгалыг Зүүн Европ руу нүүдэлсэн Аваруудтай холбон тайлбарлах нь 

бий. Малтлага судалгааны үр дүн нь 1965 онд хэвлэгдснээр судлаачдын 

анхаарлыг татаж эхэлсэн бөгөөд Кудыргэн дурсгал нь өдгөө Түрэгийн 

хаант улс байгуулагдахаас өмнөх үеийн Алтайн бүс нутгийн нүүдэлчдийн 

соёлыг тодорхойлох чухал дурсгалт газрын нэгэнд тооцогдож байна. 

Дурсгалт газрын 7 дугаартай булшнаас “Алс Дорнодын хэлбэр”-ийн хос 

төмөр дөрөө илэрчээ [Гаврилова, 1965]. 

Кудыргэн дурсгалт газрыг Оросын археологичид Эртний Түрэгийн үед 

холбогдуулж үзэж байгаа хэдий ч холбогдох он цагийн хамаарлыг нь авч 

үзвэл тухайн үед энэ бүс нутаг нь Жужаны хаант улсын харъяанд байсныг 

төвөггүй мэдэж болох билээ. 

Түүхэн сурвалжид дурдсанаар Жужанчууд НТ V зууны дунд үед Алтайн 

Түрэгүүдийг эрхшээлдээ оруулж, түүнээс хойш хэдэн арван жилийн 

хугацаанд төмрийн алба авч байжээ. Харин Түрэгүүд VI зууны дундуур 

хүчирхэгжин теле нарыг довтлон эзлэж хүчээ зузаатган улмаар 552 онд 

Жужанд довтлон мөхөөсөн байдаг [Сүхбаатар, 1992: 59-60]. 

Түүхэн он дарааллаар авч үзвэл Кудыргэн шат бол Жужаны хаант улсын 

үед холбогдоно. Харин археологийн аргазүйн зарчмаар үзвэл Алтайн бүс 

нутаг нь түрэгүүдийн уугуул нутаг бөгөөд эндээс илэрсэн дурсгалууд нь 

Түрэг угсаат ард түмнүүдийн эртний соёлыг илэрхийлэх хэрэглэгдэхүүн 

болно. Оросын археологичид энэ үүднээс Алтайн бүс нутгийн археологийн 

соёлыг ерөнхийд нь Түрэг угсаатнуудад хамаатуулан үзэж буй бололтой. 

Тэгэхлээр бид цаашид дараах зүйлст анхаарал хандуулах хэрэгтэй 

болж байна. Нэгдүгээрт нь, Оросын археологичдын Түрэгийн эхэн 

үед холбогдуулан үзэж буй дурсгал, олдворыг анхаарч үзэх. Ингэснээр 

Жужаны археологийн соёлын талаар бага ч болов ойлголт авах боломж 

байна. Хоёрдугаарт нь, судлаачид Алтайн түрэгүүд нь дөрөө, хуягт морьт 

цэрэг зэрэг хөгжингүй соёлыг Жужанаас авсан хэмээн үздэг. Хэрэв тийм 

бол энэ 2 соёлд ижилсэл байсан нь тодорхой. Энэ үүднээс үзвэл Жужанд 

холбогдуулж болох зарим дурсгалыг Түрэгийн үед холбогдуулан үзсээр 

байж болох талтай. Тиймээс Худгийн халзангийн төмөр дөрөө шиг он 

цагийн хамаарал нь тодорхой олдворт тулгуурлах, мөн байгалийн ухааны 

аргаар дурсгалын он цагийг нарийвчлан тогтоовол Жужаны дурсгалыг 

ялган таних боломж бүрдэх юм. 

Эцэст нь тэмдэглэхэд 2014 оны хавар 5 сард ШУА-ийн Археологийн 

хүрээлэнгээс тусгай шинжилгээний ангийг томилон Хөвсгөл аймгийн 

Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт орших Худгийн халзангийн дурсгалт газарт 

хайгуул судалгааны ажил хийсэн. Тус хайгуулын үр дүнд дурсгалт газарт 

газрын өнгөн хөрсөн дээр ил мэдэгдэх чулуун дараасгүй боловч үл 

мэдэг хонхойж мэдэгдэх 10 орчим булшийг илрүүлсэн юм [Эрэгзэн нар, 

2014]. Цаашид эдгээр дурсгалд малтлага судалгаа хийгдвэл Жужаны үед 

холбогдох дурсгалыг илрүүлэх магадлалтай хэмээн найдаж байна. 

271


Summary: 

G. Eregzen, L. Ishtseren 

272 

THE AGE OF ARTIFACTS FOUND AT KHUDGIIN KHALZAN 

AND TO THE ISSUE ON THE JOUJAN ARCHAEOLOGY 

In 2002, a local herder found a considerable number of iron objects at a place 

called Khudgiin Khalzan, Alag-Erdene soum, Khuvsgul province and gave 

them to archaeologists who were working in the region. These archaeologists 

wrote a paper on the artifacts stating that these could be dated back to the Turkic 

time period, according to comparative research. 

These iron objects are now preserved at the Institute of Archaeology, MAS. 

The authors of this paper restudied these artifacts and made comparative 

analysis on an iron stirrup and other similar stirrups found in China, Korea, 

Japan and Russia and it turned out the stirrup might relate to much more earlier 

time period – the Joujan Khaganate. Basing on this, the authors proposed a new 

research approach on the investigation of Joujan archaeological sites. 

Ном зүй 

Амброз, 1973 –Амброз А.К. Стремена и седла раннего средневековья как 

хронологический показатель (IV-VIII вв) // Советская археология, №4. 

Археология, 1981 – Археология СССР: Степи Евразии в эпоху 

средневековья. Москва, 

Бобров, Васютин, 2003 –Бобров В.В., Васютин С.А. Восточный Алтай в 

эпоху Великого Песеления Народов (III-VII веков). Новосибирск. 

Вайнштейн, 1991 –Вайнштейн С.И. Вопросы генезиса седла со стременами 

// Мир кочевников центра Азии. Москва. 

Грач, 1982 –Грач В.А. Средневековые впускные погребения из Кургана- 

Храма Улуг-Хорум в Южной Туве // Археология Северной Азии. 


Гаврилова, 1965 –Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по 

истории Алтайских племен. Москва-Ленинград. 

Кан, 2006 – 강인욱(Кан Ин Ук).고구려등자의발생과유라시아초원지대로의 

전파에대하여 (Когурёгийн дөрөөний үүсэл ба Евразийн тал нутагт 

дэлгэрсэн тухай).북방사논총 12호. 

Кан, 2005 -강인욱(Кан Ин Ук). 알타이지역투르크문화의형성과고구려 (Алтайн 

бүс нутгийн Түрэгийн соёл бүрдэх үйл явц ба Когурё). 고구려연구 21 

호. 

Комиссаров, 2005 - Комиссаров С.А. К вопросу о происхождении стремян 

// Снаряжения кочевников Евразии. Барнаул. 

Исахая, 2009 - 諫早直人 (Исахая Наото). 古代東北アジアにおける騎馬文化の 

考古学的研究 (Эртний Зүүн Хойд Азийн морьтны соёлын археологийн 

судалгаа). 日本、京都大学 

Нестеров, 1988 –Нестеров Н.П. Стремена Южной Сибири // Методическое 

проблемы археологии Сибири. Новосибирск.


Сүхбаатар, 1992 –Сүхбаатар Г. Нирун улс . Улаанбаатар. 

Хятадын археологи, 2012 – 나종진. 중국고고학: 위진남북조(Хятадын 

археологи: Вей, Жинь ба Өмнөд Умард төрийн үе). (정대영 역.) 사회 

평론. 

Цэвээндорж нар, 2002 –Цэвээндорж Д., Цэрэндагва Я., Эрдэнэ-Очир Н. 

Санамсаргүй хөндөгдсөн нэгэн булшны тухай // Түүхийн сэтгүүл. 

Tom IV, Fasc 2, Улаанбаатар. 

Чан, 2012 – 장윤정 (Чан Юн жон). 고대마구로본동아시아사회 (Зүүн Азийн 

нийгмийг эртний адууны тоног хэрэглэлд тулгуурлан үзэх нь). 학연 

문화사. 

Чан, 2014 -장윤정 (Чан Юн жон). 마구로본우리나라와중국동북지방의교류 

(Солонгос ба Хятадын зүүн хойд нутгийн харилцааг адууны тоног 

хэрэглэлд тулгуурлан үзэх нь). 문물연구 25호. 

Эрэгзэн нар, 2014 – Г.Эрэгзэн, Ч.Амартүвшин, А.Энхтөр, Г.Батболд, 

Б.Батдалай. Архангай, Булган, Дархан-Уул, Орхон, Хөвсгөл 

аймгийн нутагт археологийн мэдээ шалгахаар ажилласан хээрийн 

шинжилгээний ажлын тайлан. Улаанбаатар, АХГБСХ. 

273


Зураг 1. 

Худгийн халзангаас олдсон 

төмөр дөрөөний гэрэл ба 

гар зураг 

274


Зураг 2. Зүүн Азийн нутгаас илэрсэн дөрөөний 

он цагийн бүдүүвч [Исахая, 2009: 58] 

Зураг 3. Улуг-Хорумаас олдсон дөрөөг Зүүн Азийн бүс нутгаас илэрсэн 

олдворуудтай харьцуулсан он цагийн бүдүүвч [Грач, 1982: 162] 

275


Зураг 4. Дөрөөний хэлбэрийн өөрчлөлтийг харуулсан он цагийн бүдүүвч 

[Амброз, 1973: 84] 

276






Н. Батболд, С. Цэрэнням, Ц. Батхишиг 

БАДРАХЫН ДЭЭД УСНЫ ТАМГАНЫ ДҮРСЛЭЛ 

Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын нутаг Дарвийн нурууны өвөр 

талд, Дарви сумын төвөөс баруун хойт зүгт ойролцоогоор 24 км зайтай 

“Бадрахын дээд ус” гэдэг газар бий. Энэхүү өгүүлэлд Бадрахын дээд усны 

уулын хажуу бэлийн зүүн тийш харсан бага шиг ханан хаданд нилээд олон 

тамга тэмдгийг нэг дор сийлсэн байгаа тухай, түүний ерөнхий байдлыг 

судлаачдын сонорт хүргэх, шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулахыг зорилоо. 

Энэ дурсгал N46º 35’59.93”, E94º05’54.58” солбицолд оршино. 

Бадрахын дээд усны дурсгалт газар 1 нийт жар орчим тамганы дүрслэл 

байх бөгөөд эдгээр тамганы ерөнхий дүрслэл болон бусад газарт тааралдах 

байдлаар нь харьцуулан авч үзэв. Эдгээр тамгануудыг 2 м орчим өндөр, 

1,8 м орчим өргөнтэй бараан саарал хадан дээр бүгдийг дан хүрээгээр 

хонхойлгон цохиж сийлсэн бөгөөд ихэнх нь хоорондоо зайтай байх боловч 

зүүн талын дээд болон доод хэсэгт нилээд шавааралдуулан зарим хэсэгт 

давхардуулан сийлсэн байна. 

Бадрахын дээд усны тамганууд он цагийн эргэлтэнд нилээд бүдгэрч 

анхааралтай ажиглахгүй бол сайн харагддаггүй, нутгийн хүмүүс ч тэр 

болгон анзаардаггүй байсан бөгөөд ерөнхий байдлаар тамганы дүрсүүд 

нилээд эрт үед сийлэгдсэн бололтой, он цагийн эргэлт, байгалийн хүчин 

зүйлийн нөлөөгөөр бүдгэрсэн тод бус байгаа боловч сайн ажиглахад 

ялгагдаж байлаа. Тамгануудын гэрэл зургийг авахын тулд хурдан арилдаг 

тусгай тодруулагч харандаа хэрэглэсэн болно. Энэ тамганы дүрслэлтэй 

хадны доод талын зарим хэсэг он цагийн уртад хөрсний нүүлт хувирлаар 

шороонд дарагдсан байж болзошгүй гэж үзсэн боловч унаган төрхийг 

алдагдуулахаас эмээн байгаа байдлаар нь үлдээж хөрсийг хөндсөнгүй. 

Хадны дээд болон төв хэсэгт бусдаас нилээд томоор дүрслэгдсэн 

тамганууд байх бөгөөд хоорондоо харилцан адилгүй хэмжээтэй, хамгийн 

том нь өндрөөрөө 20 см орчим байхад жижиг нь 3-4 см орчим хэмжээтэй 

сийлэгдсэн байна (зураг 1). Тамганууд ихэнхдээ дангаарааа зурагдсан 

боловч нилээд тамганууд нэмэлт хэсгүүдтэй дүрслэгджээ. Цөөн зарим 

жижиг дүрс, нэмэлтүүд чухам аль тамганд хамааралтай болохыг тодруулж 

амжаагүй учир энд оруулаагүй болно. 

1 

2001 онд М-Си-Эс ХХК-ийн ажилтан С.Цэрэнням өөрийн төрсөн нутагтаа амарч явахдаа анх ажиглан 

илрүүлж 2007 онд Герман улсад урлаг судлалын чиглэлээр суралцаж буй оюутан Ц.Батхишигтэй хамт очиж 

үзэн зургийг нь авч Монгол нутаг дахь тамганы дурсгалууд болон хил залгаа бусад улс орны тамга тэмдгийн 

дурсгалтай харьцуулан судлах талаар ажиллаж эхэлсэн байна. 

277


Тамгануудын дүрслэлийг давхардсан байдлаар ангилахад онгин тамга, 

түүний хувилбарууд (янз бүрийн нэмэлттэй) – 8 ш, нумарсан хагас цагариг 

(саран) маягийн дүрс орсон – 21 ш, ямар нэг хэлбэрээр өнцөг гаргасан – 

18 ш, амьтны дүрс бүхий – 7 ш, шувууны дүрслэл бүхий – 3 ш, зураасан 

үсгийн дүрстэй төс бүхий – 8 ш, бусад олон янзын дүрслэлтэй тамганууд 

байна(хүснэгт 1). 

Бадрахын дээд усны хаданд дүрслэгдсэн тамга тэмдгийн зүйлс 

нь нүүдэлчдийн эртнээс уламжлан хэрэглэж ирсэн тамга тэмдгийн 

хувилбарууд болохыг Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Говь-Алтай аймгийн 

Хар Айрагийн Бичигт хад, Цагаан гол, Төв аймгийн Тариат сумын Их Алаг 

уулын Улаан хад [Пэрлээ, 1976: 177-181, хүснэгт IX-XIII], Булган аймгийн 

Бүрэгхангай сумын Шовгор зараа [Цэвээндорж, 1999: табл.21], Увс аймгийн 

Сагил сумын Тэрэм хад [мөн тэнд: 224, табл.101], Баян-Өлгий аймгийн 

Цагаан салаа, Бага Ойгор [Кубарев нар, 2005: 606, рис.116], Шивээт хайрхан 

[Jacobson et al., 2006: 206, 217, 356] зэрэг олон газрын археологийн дурсгалд 

буй тамга тэмдгүүд, мөн хожуу үеийн хошуудын овог, өрхийн малын 

тамганууд [Пэрлээ, 1976: 208-229, XXXII хүснэгт] харуулж байна. 

Монгол орны хадны зурагт тамга дүрсэлсэн байрлал зүйг ажиглахад овог 

аймгаараа тахиж шүтдэг байсан бололтой газруудад (түүхийн өөр өөр үед 

хамаарах олон зурагтай сондгой ганц уул, толгой, эсвэл голын эгц цавчим 

эрэг гэх мэт онцгой содон газруудад) ихэвчлэн нэг дор тусад нь сийлсэн 

байдаг нь тухайн тахилгад оролцсон овог аймгууд өөрсдийн тамгадыг 

нэг дор сийлдэг байсан байх магадлалтайг харуулна. Үүнд, өгүүлэн буй 

Бадрахын дээд усны тамганы дурсгалаас гадна Рашаан хад [Пэрлээ, 1976], 

Шаахар толгой [Цэвээндорж, Батболд, 2008: 49], Цагаан гол [Доржсүрэн, 

1963: 17] зэрэг газруудыг дурдаж болно. Энэ талаар Х.Пэрлээ “Монгол 

түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь” номондоо “Эртний овгууд шинээр 

салбарлах тутам овгийн хуучин үндсэн тамганы дүрсэнд нэмэлт зүүлт 

хийж үүсгэмэл тамга нэмэгдэхийн хамт шинэ үндсэн тамга ч гаргаж, 

овгийн нийт тамга олширч, олон овгийн их “хуралдай”, цуглаанд ирэгсэд 

тэр цагийн нэртэй сүртэй хад цохионд овгийн тамгаа сийлж хоцоргох, 

нийгэм олноороо хэрэглэх ус бэлчээрийг эзэмших, эдлэх эрхээ бататган, 

мөн тэндэхийн хад чулуунд нэгэн дор овгийн тамгаа сийлэн үлдээх явдал 

байжээ” [1976: 9] хэмээн оновчтой тайлбарлан бичсэн байдаг. 

Мөн түүнчлэн нэг дор бөөнөөр нь сийлсэн тамганууд нь Түрэгийн 

үеийн тахилын байгууламжийн зэл чулуудтай адил утга санааг агуулж 

буй бололтой. Зэл чулуудын утга учрын талаар судлаачид олон янзаар 

тайлбарладаг бөгөөд бид тахилгын ёслолд хүндэтгэн ирж оролцсон овог 

аймгуудын төлөөлөл [Руденко, 1960: 49-51; Шинэхүү, 1980: 17; Баяр, 1997: 

37; Батсүх, 2004: 165] гэсэн тайлбарыг дэмжин баримтлав.Энэ нь эртний 

нүүдэлчид хүрэл, төмрийн түрүү үед хаднаа зураг зуран тахил тайлгын 

ёслол хийдэг байсан нь яваандаа буган хөшөө, хүн чулуун хөшөө хийж 

адуу малаар тахил өргөх болсноор энэ заншил хэлбэрийн хувьд хувьсан 

өөрчлөгдөж ирснийг харуулж буй баримт гэж үзэж байна. 

Ийнхүү нэг дор олон тамга сийлсэн байгаа нь дээр өгүүлсэнчлэн олон 

овог бүлгийн хүмүүс-төлөөлөгчид энэ газарт уулзан, нэг тугийн дор нэгдэж, 

278


эвтэй найртай байх, хамтран дайсагнагч этгээдтэй тэмцэх, андгай тангараг 

тавьж өөрсдийн тамгаа сийлж үлдээсэн байж болохоос гадна а) тухайн цаг 

үедээ хэн нь ямар нөлөөтэй байсныг илтгэх, хойч үедээ өөрсдийн нөлөөний 

хүрээг тодруулан заасан утгаар хийгдэж, томоор дүрсэлсэн нь тухайн овог 

бүлгийн толгойлогч, зонхилогчдын, жижгээр дүрсэлсэн нь тэднийг дагасан 

эсвэл нөлөөн дор нь байдаг овог, бүлэг, гэр бүлийн тамгууд байж болох; 

б) энэ нутаг, газрыг өөрийн эзэмшил болгож, бид эзэн гэдгээ бататгаж 

илэрхийлэн өөрсдийн тамгаа сийлж тэмдэглэсэн байх боломжтой; в) энэ 

нутагт оршин сууж энх тунх аж төрөн мал сүрэг үржиж олшрон ивээл 

хайраа өгсөнөөс уул ус, газар нутгаа шүтэн биширч баярлаж талархсанаа 

илэрхийлж овог бүлгийн тамгануудаа сийлж үлдээсэн байж болох юм 

гэсэн хэд хэдэн таамаглалыг дэвшүүлж байна. 

Бадрахын дээд усны тамгадын дунд янгирын дүрслэлтэй (хүснэгт 1. 8, 

13, 16, 17, 34, 43-45), ац хэлбэрийн (хүснэгт 1. 3, 22), руни бичгийн зарим 

тэмдэгттэй төстэй (хүснэгт 1. 48-54) зэрэг дүрслэлүүд дийлэнх хувийг эзэлж 

байгаа нь энэхүү дурсгалыг эртний Түрэгийн үед холбогдох боломжтойг 

харуулж байна. Учир нь дээрх тамганууд Монгол болон хөрш зэргэлдээ 

улсуудын нутгаас илэрч олдсон Түрэгийн үеийн археологийн дурсгалуудад 

түгээмэл тохиолддог билээ [Кызласов, 1969: 115, 117; Цэвээндорж нар, 2004: 

16-17; Батсүх, 2004: 171; Болд, 2010: 25; Мөнхтулга нар, 2014: 20, 23]. Эдгээр 

тамга нь уг дурсгалын дээд болон төв хэсэгт дүрслэгдсэн байгаа нь тухайн 

үеийн голлох овог аймгуудын тамга болохыг гэрчилнэ. 

Мөн Түрэгийн язгууртнууд өөрийн улсын төвийг Төв Монголд 

байрлуулсан боловч түрэг аймгуудын дийлэнх нь өөрсдийн уугуул нутаг 

болох Алтайд бөөнөөрөө нутагласаар байснаас [Төрбат, 2005: 101] үзэхэд 

газарзүйн хувьд ч Бадрахын дээд усны тамганы дурсгалыг эртний Түрэгийн 

үед холбогдуулан үзэх боломжийг улам лавшруулж байна. 

Энэ тамганы дурсгал нь эртний Түрэгийн үеийн ямар нэг овог 

аймгийн доторхи, эсвэл олон овог аймгийн тамганууд байсан байж болох 

бөгөөд чухам хэдий үед дүрслэгдсэн, ямар овог аймагт хамаарах талаар 

улам нарийвчлан судлах нь зүйтэй гэж үзэж байна. 

Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал бүхий газарт зуны улиралд 

билчээрийн адуу усанд ирж шоож, шөргөөн хадны зарим хэсгийг нураасан 

байдал ажиглагдаж байгаа учраас нэн даруй хамгаалах арга хэмжээ авах 

шаардлагатай байна. 

Summary: 

N. Batbold, S. Tserennyam, Ts. Batkhishig 

TAMGA IMAGES AT BADRAKHYN DEED US 

This paper presents an archaeological site with considerable number of tamga 

images that was discovered by the authors in 2001 at the place of Batrakhyn 

Deed Us, Darvi soum, Govi-Altai province. There is a group of over 60 tamga 

images carved on a rock of this place. 

279


Explanations for such tamga assemblage can be hypothesized in many ways 

– meeting and unification of many tribes upon a singleflag to fight an enemy, i.e 

symbols of friendship and oath. Besides this basic idea the author suggested as the 

following: a) the sizes of the tamgas would tell the rank within this group, the big 

one is a tamga of the leader or the dominant and small ones are representations 

of tribes, groups or families that go after the leader; b) or these might be tamgas 

of people who lived and owned this area, setting a boundary; c) or traces of land 

worshipping of tribes or groups, which showed their appreciation to the spirits 

for the peaceful life and pleasant pasturing. 

Then, the author made comparative analyses on other similar tamga images 

that found in Mongolia and neighboring countries, concluding that this site may 

go back to the Turkic time period. 

280 

Ном зүй 

Батсүх, 2004 - Батсүх Д. Билгэ хааны тахилын онгоны балбал чулууны тамга. 

//Археологийн судлал. Т. II (XXII), fasc.14. Улаанбаатар, тал 162-173. 

Баяр, 1997 - Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу. 

Улаанбаатар, 148 тал. 

Болд, 2010 –Болд Л. Орхон бичгийн дурсгал III. - Улаанбаатар, 160 тал. 

Доржсүрэн, 1963 - Доржсүрэн Ц. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг. 

//Археологийн судлал. Эртний судлал, угсаатны зүйн бүтээл. Т. II, 

fasc. 3. Улаанбаатар, тал 16-26. 

Кубарев нар, 2005 - Кубарев В.Д., Цэвээндорж Д., Якобсон Э. Петроглифы 

Цагаан салаа и Бага-Ойгура (Монгольский Алтай). Новосибирск- 

Улаанбаатар-Юджин, 606 с. 

Кызласов, 1969 –Кызласов Л.Р. История Тувы в средние века. Москва, 211 с. 

Мөнхтулга нар, 2014 –Мөнхтулга Р., Болорбат Ц., Энхтөр А., Буянхишиг Ц. 

Донгойн ширээн дурсгал. Улаанбаатар, 32 тал. 

Пэрлээ, 1976 - Пэрлээ Х. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь. 


Руденко, 1960 - Руденко С.И. Культура населения Центрального Алтая в 

скифское время. Москва-Ленинград. 

Төрбат, 2005 –Төрбат Ц. Эртний Түрэгийн жирийн булшны судалгааны 

зарим асуудал. //Археологийн судлал. Т. III(XXIII), fasc.6.–Улаанбаатар, 

тал 96-103. 

Цэвээндорж, 1999 - Цэвээндорж Д. Монголын эртний урлагийн түүх. 


Цэвээндорж, Батболд, 2008 - Цэвээндорж Д., Батболд Н. Шаахар толгойн 

хадны зураг. Улаанбаатар, 125 тал. 

Цэвээндорж нар, 2004 –Цэвээндорж Д., Батболд Н., Энхтөр А., Базаргүр Д. 

Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн зарим нутагт хийсэн археологийн 

судалгаа. //Археологийн судлал. Т. II (XXII), fasc.1. Улаанбаатар,тал 

5-17. 

Шинэхүү, 1980 - Шинэхүү М. Орхон-Сэлэнгийн руни бичгийн шинэ 

дурсгал. //Археологийн судлал. Т. VIII, fasc. 1. Улаанбаатар, 83 тал.


Jacobson et al., 2006 - Jacobson-Tepfer E., Kubarev V.D., Tseveendorj D. 

Repertoire des petroglyphes d’Asie central. fascicule #7, Mongolie du 

nord-ouest haut Tsagaan gol. Т.VII – Paris,444 p. 

Зураг 1. Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал 

281


Хүснэгт 1. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын 

Бадрахын дээд усны тамганы дурсгал 

282






Ч. Амартүвшин, О. Батзориг 

МОНГОЛ НУТАГ ДАХЬ ХҮН ЧУЛУУН ХӨШӨӨНИЙ 

СУДАЛГААНЫ АСУУДАЛД 

(Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан дүн шинжилгээ) 

Монгол нутагт олон цаг үед хамаарах 500 гаруй хүн чулуун хөшөө 

бүртгэгдсэн гэсэн мэдээлэл бий боловч тэдгээрийн он цагийн хамаарал, 

тархалт, хийц загварын ялгаатай тал зэргийг тусгасан мэдээллийн сан 

өнөө хир алга байна. Ийм төрлийн мэдээллийн сан нь зөвхөн хүн чулуун 

хөшөөгөөр тогтохгүй Монголын археологийн нийт дурсгалын судалгаанд 

тулмагдаад байгаа асуудал хэмээн үзэж болно. Иймээс бид эхний ээлжинд 

манай улсад хамгийн цэгцтэй судлагдагдсан чиглэл болох хүн чулуун 

хөшөөг сонгон авав. 

Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан археологийн судалгаа 

Монголын археологийн судалгаанд газарзүйн мэдээллийн сан буюу 

ArcGIS програмад тулгуурласан судалгааны ажил сүүлийн жилүүдэд 

нилээд хийгдэж боломжийн хирээр туршлага хуримтлуулсан хэдий ч 

доорхи судалгаануудаас харахад тухайлсан бүс нутагт тулгуурлсаар иржээ. 

1994 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан 

хадны зураг судлалын “Алтай” төслийнхөн Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл 

сумын Цагаан салаа, Бага Ойгор, Согоо гол, Хотон нуур, Хурган нуур, Даян 

нуур, Сагсай, Ховд гол зэрэг газарт археологийн хайгуул судалгааны ажлын 

үр дүнгээ ArcGIS програмын газрын зурагт буулгаж нэгэн сэдэвт бүтээл 

хэвлүүлсэн байна [Esther Jacobson-Tepfer, 2010]. 

1997-2001 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Эгийн голын сав 

нутагт Монгол-Америкийн хамтарсан “Умард Монгол” төслийн баг 

нарийвчилсан хайгуулын ажилд хэрэглэж эхэлжээ [Ханичёрч нар, 2004]. 

Тэд цаашлаад 2003-2008 онуудад Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын 

нутаг Бага газрын чулуу [Врайт, 2010], 2013 оноос Сүхбаатар аймгийн 

Түвшинширээ [Амартүвшин нар, 2013], Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх 

суманд [Амартүвшин нар, 2014] хийсэн хайгуул судалгааны ажилд өргөн 

ашиглаж байна. 

2007 оноос ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Алтай судлалын 

хүрээлэнтэй хамтран Баян-Өлгий аймгийг бүхэлд нь хамарсан археологийн 

хайгуул судалгааны ажлыг гүйцэтгэж эхний үр дүнгээ нэгтгэн нэгэн сэдэвт 

283


бүтээл хэвлүүлэхдээ тархалтын зургийг ArcGIS програм ашиглан хийсэн 

байна [Төрбат нар, 2009]. 

2008 оноос БСШУЯ-ны дэргэдэх Соёлын өвийн төв Хэнтий [Энхбат нар, 

2008а], Сүхбаатар [Энхбат нар, 2008б], Дорнод, Дорноговь [Энхбат нар, 

2010], Говьсүмбэр, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Орхон [Энхбат нар, 2012а], Булган 

[Энхбат нар, 2012б], Өвөрхангай [Энхбат нар, 2011а], Дундговь, Архангай 

зэрэг аймгуудын нутагт ажиллаж 3100 орчим дурсгалт газрын дурсгалыг 

бүртгэн баримтжуулж, холбогдох мэдээллийг улсын нэгдсэн бүртгэл 

мэдээллийн санд ArcGIS тулгуурлан хийжээ. 

2010-2012 онуудад Монгол-Германы хамтарсан “Хархорум” төслийн 

хүрээнд хэрэгжиж буй “Орхоны хөндий дэх гео-археологийн судалгаа” 

хээрийн шинжилгээний анги Өвөрхангай аймгийн Хархорин, Хужирт, 

Бат-Өлзийт болон Архангай аймгийн Хашаат, Хотонт, Өгийнуур сумдын 

нутгийг хамарсан өргөн хүрээний хайгуулыг газарзүйн мэдээллийн санд 

тулгуурлан гүйцэтгэсэн байна [Bemmann et al., 2011]. 

2011 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол-Америкийн хамтарсан 

“Тарвагатайн голын хөндий” төсөл Булган аймгийн Тэшиг сумын нутаг 

Тарвагатайн голын хөндийд хийж буй археологийн нарийвчилсан 

хайгуулын ажлаа газар зүйн мэдээллийн санд тулгуурлан гүйцэтгэж байна 

[Галдан нар, 2013: 75-84]. 

Монгол-Монакогийн Вант улсын хамтарсан төсөл Архангай аймгийн Их 

Тамир сумын нутаг Хойд Тамирын голын хөндийд хийж буй археологийн 

хайгуул болон бүртгэлийн ажилдаа газарзүйн мэдээллийн санг түлхүү 

ашиглан зарим бүтээлийг нийтлүүлсэн байна [Хойд Тамирын голын., 

2012]. 

2012 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Статисткийн 

судалгааны төвтэй хамтарсан Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгийн нутагт авран 

хамгаалах хайгуулын явцад газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан 

таамаг судалгаа болон нэгдсэн мэдээллийн сан үүсгэх гэсэн хоёр төрлийн 

судалгааг хослуулан хэрэглэсэн байна [Gunchinsuren et al., 2013]. 

284 

Мэдээллийн сан бүрдүүлэх аргачлал 

Тухайн дурсгалын тархалт, байршлыг тодорхойлох болон газрын зураг 

бэлтгэхэд Google Earth Pro, Газарзүйн мэдээллийн систем (ArcGIS Desktopийн 

ArcInfo 10.1), Garmin Mapsourse зэрэг програмыг ашигласан бол 

нарийвчилсан дүн шинжилгээг математик тооцооны аргаар баганан болон 

дугуй диаграммаар Microsoft Excel Worksheet програм дээр тулгуурлав. 

Газарзүйн мэдээллийн систем (ГМС) гэдэг нь орон зай утга бүхий 

мэдээг бэлтгэх, мэдээнд дүн шинжилгээ хийх, түүнийг танилцуулах 

үе шатууд бүхий цахимжсан систем юм. ГМС-д хэд хэдэн солбицлын 

системийг хооронд нь хөрвүүлэх арга, байр зүйн холболт хийгдсэн мэдээнд 

боловсруулалт болон тооцоолол хийх арга, мэдээллийг танилцуулах 

өнгөний ялгарал, таних тэмдгүүд гэх мэт олон төрлийн функцууд байдаг 

[Саандарь, 2006]. 

Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөдийн нэгтгэсэн тоон мэдээллийн


санг бүрдүүлэхдээ а. газарзүйн солбицол байршилыг тогтоож тархалт 

болон бусад зүйлийг хавтгай дээр харуулсан газрын зураг бэлтгэх, б. хүн 

чулуун хөшөөдийг бүсчлэлийн кодын системд оруулах, в. нутаг дэвсгэр, 

хийц загвар, утга учир, чулууны төрөл, хамгаалалт гэх зэрэгт анхаарлаа 

хандуулав. 

Энэхүү судалгааг хийхдээ Монголын хүн чулуун хөшөөдийг тусгайлан 

судалсан археологич Д.Баярын [Баяр, 1995; 1997; 2011; Баяр нар, 1999] нэгэн 

сэдэвт бүтээлүүдийг гол болон ашигласнаас гадна зарим судлаачдын 

эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, хайгуул судалгааны тайлан зэргийг эх 

хэрэглэгдэхүүн болгон ашиглав. 

Мэдээллийн сан бүрдүүлсэн дараалал 

Археологийн хэрэглэгдэхүүн: Хүн чулуун хөшөөдийн тухай гарсан 

судалгааны нэгэн сэдэвт бүтээлүүд, хэвлэгдсэн өгүүлэл, эрдэм 

шинжилгээний тайлан зэргээс хүн чулуун хөшөөдийн мэдээллийг 

цуглуулав. 

Бүртгэлийн маягт. Археологийн хэрэглэгдэхүүн буюу мэдээллийг 

тодорхой загварт оруулж ангилахын тулд бүртгэлийн маягтыг зохиож 

маягтын дагуу археологийн хэрэглэгдэхүүны бичмэл text мэдээллийг тоон 

системд оруулав. Энэхүү бүртгэлийн маягтыг онцлог, ялгаатай талуудыг 

илтгэхүйц цэгцтэй байх талаас нь бодолцон дүрслэл, зохиомжинд 

тулгуурласан ангиллаар гүйцэтгэлээ. Харин бүртгэлийн маягтанд 

хүн чулуун хөшөөний малгай, гэзэг үс, хундага сав суулга, зэр зэвсэг, 

гутал, хавтага, хутга зэрэг зарим дүрслэлүүдийг оруулсангүй. Учир нь 

эдгээр дүрслэлүүд нь цагийн аясаар бүдгэрч яг ямар дүрслэл болохыг 

тодорхойлоход хүндрэлтэй болохыг судлаачид тэмдэглэснээс гадна энэ 

талаарх мэдээлэл харилцан адилгүй байв. 

Мэдээллийн сан (Windows Excel). Энэ нь хүснэгтэнд мэдээлэл 

боловсруулах, тооцоолуур хийх, эдийн засаг, статистик, инженерийн 

тооцоонд хэрэглэгдэх төрөл бүрийн функцүүдийг ашиглан боловсруулах, 

хүснэгтийн өгөгдлүүдээр график, диаграмм байгуулах зэрэг үйлдлийг 

гүйцэтгэх боломжоор хангагдсан асар том электрон хүснэгт бүхий 

хэрэглээний програм юм. Хамгийн гол нь энэ програм нь газарзүйн 

мэдээллийн систем буюу ArcGIS програмтай шууд хөрвөх боломжтойгоос 

гадна газрын зургийн анализ хийхэд хүснэгтэнд бэлтгэсэн мэдээллийн сан 

шаардлагатай болдог. 

Газарзүйн солбицолыг тодорхойлох. Мэдээллийн сангийн хамгийн чухал 

хэсэг бол тухайн дурсгалын байршлыг тодорхойлох солбицол бөгөөд манай 

улсад солбицол тогтоох багаж (GPS) хэрэглээнд ороод ойролцоогоор 20 

орчим жил болж байна. 

Иймээс бидний сонирхон буй дурсгалын судалгаа 1970-аад оноос 

идэвхтэй хийгдэж эхэлсэн бөгөөд ихэнх нь тодорхой солбицолгүй, 

газарзүйн байршлыг тойм төдий тодорхойлсон маягтай байв. Солбицол 

тогтоох багаж археологийн судалгаанд өргөн хэрэглэгдэж эхэлснээр зарим 

хүн чулуун хөшөөдийнсолбицолтодорхой болсон байна. Иймээс бид 

285


хүн чулуун хөшөөг дотор нь солбицолтой болон солбицолгүй гэсэн хоёр 

үндсэн хэсэгт хуваан авч үзэв. Тодорхой солбицолтой дурсгалын хувьд шууд 

мэдээллийн санд авч хэрэглэнэ. Харин солбицол тодорхойгүй дурсгалын 

хувьд доорх аргачлалыг ашиглав. Үүнд, Археологийн хэрэглэгдэхүүнд 

тусгагдсан тухайн дурсгалын газарзүйн байршлын талаарх мэдээллийг 

нягтлав. Жишээлбэл, “Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын төвөөс 

зүүн урагш 4-5 км зайтай Их ханы нуурын ойролцоо, одоо тариан талбай 

болгонхагалсан газрын дунд Түрэгийн тахилгын хоёр хашлагын өмнө хоёр 

хүн чулуу байна” [Баяр, 2001: 28] гэсэн тодорхойлолтыг авч үзье. 

- Google Earth програмын kmz форматаар Монгол улсын засаг 

захиргааны нэгжийн хуваарийг ашиглав. “Хүрээлэн буй орчны чиглэлээр 

ажилладаг судлаач, багш, мэргэжилтэн, оюутан, сонирхогч нарт зориулж 

Монгол орны газарзүй, засаг захиргаа, хүрээлэн буй орчны мэдээллийг 

kmz форматаар олон нийтэд дэлгэсэн байдаг 1 . 

- Mapsheets Монгол орны аймаг, сумын хил, төвүүдийг давхцуулан 

харуулна. Эдгээр татаж авсан мэдээлэл дээр Google Earth-ын kmz 

форматаар mapsheets монголын орны 1:100 000 масштаб бүхий байршил 

зүйн зурагтай нэгтгэн харуулж Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын 

төвийг олно. 

- Google Earth болон байршил зүйн 

зураг дээр “Эрдэнэмандал сумын 

төвөөс зүүн урагш 4-5 км зайтай Их 

ханы нуурын ойролцоо, одоо тариан 

талбай болгон болгон хагалсан газрын 

дунд” гэсэн тодорхойлолтын дагуу 

Google Earth дээрх ийн 

тусламжтайгаар Эрдэнэмандал 

сумын төвөөс зүүн урагш 4-5 

километр зайг хэмжинэ. Ингэхэд Их 

ханы нуур болон тариан талбай гэсэн 

хоёр тодотгогч байршил зүйн зурагт 

байна. 

- Энэ газрын солбицлыг авахын 

тулд Google Earth дээр -ыг ашиглан гүйцэтгэнэ. 

Гэхдээ тодорхойлсон цэгийг 

байрлуулахдаа тухайн газарт ямар 

нэгэн айлын өвөлжөө, гэр, барилга 

байгууламжийн талаар нэмэлт 

тэмдэглэгээ хийж хожим энэхүү 

таамаг солбицлыг шалгах тохиолдолд 

286 

Бүрдүүвч 1. 

Мэдээллийн сан бүрдүүлсэн аргачлал 

тэндээс баримжаа авах, тодруулах 

боломжтой хэмээн үзэв. 

1 

https://sites.google.com/site/gazriinzurag/engineering-docs/2-5-tatah---kml-gis цахим хаягаар авах 

боломжтой.


Дээрх аргачлалын дараа Их ханы нуурын хүн чулуу хөшөөний солбицол 

уртрагийн 48.476652, өргөрөг 101.37573 болж байна. Солбицлыг өгөгдөлөөр тодорхойлно. Учир нь солбицлын энэ төрөл Газарзүйн 

мэдээллийн систем буюу ArcGIS програмад оруулахад илүү хялбар, төвөг 

багатай байдагтай холбоотой юм. Газарзүйн солбицлын систем нь градус, 

минут, секунд дээр илэрхийлэгддэг бол Decimal Degrees нь үүнийг минут, 

секундын бутархай оронд шилжүүлсэн хэлбэрийг хэлдэг. Харин далайн 

түвшнөөс дээшх өндрийг тодорхойлохдоо Google Earth програмын мэдээг 

ашиглав. 

Ийнхүү дээрхи зургаан үйлдлийг гүйцэтгэснээр Эрдэнэмандал 

сумын Их ханы нуурын хүн чулуун хөшөөний солбицлыг таамаглан 

тодорхойлсноор Газарзүйн мэдээллийн систем (ArcGIS)-д оруулах 

боломжтой болно. 

Хүн чулуун хөшөөний тархалтанд хийх дүн шинжилгээ 

Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуу хөшөө. Энэ үед хоёр зүйлийн 

дурсгалыг хамруулан авч үзэв. Үүнд, хүрэл зэвсгийн эхэн үеийн дурсгал 

болох Хээмцэг (Чемурчек)-ийн соёлд хамаарах хүн чулуу, сүүлийн үеийн 

дурсгал болох буган хөшөөнд дүрсэлсэн хүний нүүрний дүр багтаж байна. 

Алтайн бүс нутагт сүүлийн жилүүдэд илрээд байгаа хүрэл зэвсгийн 

эхэн үеийн дурсгал бол Хэмцэгийн соёлын булшнууд юм. Энэ соёлыг 1960- 

аад онд Хятадын археологичид нээсэн бөгөөд одоогоор Шинжан Уйгарын 

өөртөө засах орны хойд хэсэг, Алтайн нурууны баруун талаар голчлон 

тархсан болохыг тогтоогоод байна. 

Хэмцэгийн соёлын хоёр ч булшны дэргэдээс хүн чулуун хөшөө илэрсэн 

байдаг. Ховд аймгийн Булган сумын Ягшийн хөдөөгийн 3-р булшны зүүн 

талд цайвар өнгийн боржин чулуугаар хийсэн хүн дүрст хөшөө байжээ. 

Хөшөөний нүүрийг дугуй хэлбэртэй гаргаж нүд хөмсөг, хамрыг тод 

мэдэгдэхээр сийлсэн ба 2 гарыг цээжин дээрээ авсан байдлаар зүүн гарт нь 

нум, баруун гарт нь урт нарийхан зүйл бариулж дүрслэжээ [Эрдэнэбаатар 

нар, 2007: 37-38]. Авын хөх ууланд 2010 онд малтсан нэгэн булшны 

дэргэдээс илэрсэн хүн чулуу нь булшны зүүн талд 3 м орчим зайд байрлах 

бөгөөд өмнөхөөс хэлбэрийн хувьд нилээд өөр, урт гонзгой хэлбэртэй хөх 

өнгийн хайрган чулуугаар хийгдсэн байна. Хөшөөний нүүрэн тал болон 

хоёр хажууг засч, ар талыг тэр хэвээр орхисон байжээ. Ерөнхийдөө зогч 

буй эрэгтэй хүний дүрслэл бөгөөд баруун гартаа нум барьж, зүүн гараа 

цээжин дээрээ тавьсан байдалтай, нүүрийг нь урт хөмсөг, зууван дугуй 

нүдтэй, унжуу урт хамартай, ооч сахалтай, зузаан уруултайгаар дүрсэлсэн 

байна [Төрбат нар, 2010: 170-183]. 

Буган чулуун хөшөө нь гонзгой урт чулуунд олон бугын дүрсийг 

сийлэн гаргаж чимэглэсэн байдаг тул буган хөшөө гэсэн нэрийг өгсөн 

боловч ерөнхий утга агуулга нь хүний биеийг дүрслэсэн болох нь нэгэнт 

тодорхой болсон бөгөөд түүний баталгаа гэвэл хөшөөний дээд үзүүрт 

хүний нүүрийн дүрсийг товойлгон сийлж үйлдсэн буган хөшөө цөөнгүй 

287


олддог явдал юм. Ихэнх буган чулуу, хүний толгойн дүрслэлгүй байдаг 

ч, хүний эдэлж хэрэглэх эд зүйлс, тухайлбал бүс болон бүснээс зүүсэн 

зэр зэвсэг, ахуйн хэрэгцээт бусад зүйлсийг хамт дүрсэлсэн байдаг нь энэ 

хөшөө үнэхээр хүний биеийг төлөөлсөн зүйл болохыг гэрчилдэг. Эдгээр 

хөшөөдийг байрлуулж тавьсан зүг чиг, хаана юун дээр цогцолдог байсан 

болон ямар утга агуулсан зэрэг нь хожмын Түрэг, Монголын хүн чулуун 

хөшөөтэй ижил байдаг нь анхаарал татах асуудлын нэг билээ. Зарим 

судлаачид Түрэгийн хүн чулуун хөшөөний үүсэл гарлыг буган чулуун 

хөшөөнөөс эх үүсвэртэй гэх санал байдаг хэдий ч эдгээр дурсгалыг үүсэл 

гарлын залгамж холбоотой гэж үзэхэд дурсгалуудыг хийж бүтээсэн цаг үе 

нь дэндүү их зөрүүтэй бөгөөд эдгээрийг цаг үеийн хувьд холбох завсрын 

дурсгал үгүй гэдгийг үндэслэн эдний хооронд ямар нэгэн шууд холбоо 

байхгүй хэмээн үздэг [Баяр, 2001]. 

Хүрэл зэвсгийн эхэн үед хамаарах Хэмцэгийн булш оршуулгын 

дурсгалтай нэгэн цогцолбор болон орших хүн чулуун хөшөө, тухайн 

үеийн дунд, төгсгөл үеийн сонгодог дурсгал болох буган хөшөөн дэх хүний 

нүүрний дүрслэл нь манай улсад одоогоор мэдэгдээд байгаа хүн дүрст 

чулуун хөшөөний хамгийн эртний дурсгал хэмээн үзэж болно. 

Түрэгийн үеийн хүн чулуу хөшөө. Түрэгийн тахил тайлгын онгоны нэг 

бүрэлдэхүүн хэсэг болох хүн чулуун хөшөө нь тухайн үеийн хүмүүсийн 

төрх байдал, хувцас өмсгөл, эд хэрэглэл, гоёл чимэг, зэр зэвсгийн төрөл 

зүйл, тэдгээрийн онцлог зэргийг сэргээн тодруулж судлахад онцгой ач 

холбогдолтой эх сурвалж баримт төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлагийн 

хөгжил, гоо сайхны хэм хэмжээг илтгэн харуулдаг байна. 

Түрэгийн хүн чулуун хөшөөг чухам хэнд зориулан босгож байсан 

288 

Газрын зураг 1. 

Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө болон 

хүний нүүр дүрсэлсэн буган хөшөөний тархалт


талаар судлаачдын дунд эсрэг тэсрэг үзэл бодол оршсоор иржээ. Нэг 

хэсэг судлаачид эдгээр хөшөө нь нас барсан баатар эрийн хамгийн хүчит 

дайсан этгээдийг дүрслэн үзүүлсэн дурсгал гэж үздэг бол нөгөө зарим нь 

нас барсан баатрыг өөрийг нь дүрслэн түүнд зориулж босгосон хөшөө гэж 

үздэг байна. Түрэгийн тахилын онгонууд нь хүн дүрстэй чулуун хөшөө, 

түүний өмнөөс зүүн урагш чиглүүлэн цувуулан зоосон балбал буюу зэл 

чулуу хэмээх хоёр үндсэн хэсгээс бүрэлддэгээс үүдэн эдгээрийг хооронд 

нь хольж хутгах явдал гарч ийм зөрүүтэй үзэл бодол үүсэхэд нөлөөлжээ 

[Баяр, 1997]. 


Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт 

Уйгурын үеийн хүн чулуу хөшөө. Монгол нутгаас илэрч олдсон хүн 

чулуун хөшөөдийн ихэнх нь хийсэн арга барил, загвар, дүрслэл хийгээд 

дүрсэлж гаргасан эд юмсын хувьд эртний Түрэгийн үед холбогдож 

байгаа нь нотлогдсон. Хэдий тийм боловч эдгээрийн дотор үндсэн шинж 

тэмдгүүдээр өмнөх үеийн нийтлэг загвараас эрс ялгаатай цөөн тооны хүн 

чулуун хөшөө бий. Ийм өвөрмөц хэлбэр дүрслэлтэй хүн чулуун хөшөө 

манай орны баруун бүс нутаг Баян-Өлгий, Увс аймаг болон хөрш зэргэлдээ 

Тувагийн нутгаас олдоод байна. Энэ төрлийн хүн чулуун хөшөөдөд дүрслэн 

гаргасан эд зүйлс гэвэл, олонх нь хоёр чихэвчийг нь дээш сөхөж өмссөн, 

Түрэгийн хүн чулуун хөшөөнд огт тохиолддоггүй өвөрмөц хэлбэрийн 

малгайтай, гарт барьсан савны хэлбэр нь ердөө л ганц төрөл, эр хүнийг 

дүрсэлсэн хөшөөнд ганц бүдүүн гэзэг болон олон унжлага зүүлт бүхий 

цулгуй бүс заавал байдаг зэрэг шинж болно. 

Зарим судлаачид энэ төрлийн дурсгалын он цаг, учир холбогдол нарийн 

гүйцэд тогтоогдоогүй байгаа ч бүтэц, зохион байгуулалт зэрэг шинж 

тэмдгээрээ Түрэгийн хүн чулуун хөшөөний нийтэд илэрхий болсон төрх 

байдлаас эрс өөр байгаа болон зарим дүрслэвэр нь эдгээрийг VIII-X зууны 

289


үед холбогдуулан үзэх боломж олгож байгаа зэрэгт үндэслэж Түрэгийн 

нийт хүн чулуун хөшөөний дотор тусгай бүлэг болгож үзэх нь зүйтэй 

[Төрбат нар, 2006: 171-172] хэмээсэн байна. 

Мөн Уйгурын хүн чулуун хөшөөдийн тархац байршил нь Монгол Алтай 

болон Тувагийн нутагт л олдож байснаас бус Уйгурын хаант улсын ноёрхол 

тогтож байсан бусад газар нутгаас цөөн тоотой олджээ. Иймээс энэ 

төрлийн дурсгалыг улам нарийвчлан судлаж он цаг тогтоох найдвартай 

баримт хэрэглэгдэхүүнийг илрүүлэх шаардлагатай юм. 

Эрдэм шинжилгээний ном зохиолд ийм төрлийн хүн чулуун хөшөө 

Алтай, Казахстан, Дорнод Туркестан, Долоон усны газар зэрэгт байдаг 

гэсэн зүйл байх боловч одоогоор бидний мэдэлд эдгээр нутагт илэрч 

судлагдсан хүн чулуун хөшөөдийн дотор яг ийм дүрслэлтэй хүн чулуун 

хөшөө мөн гэсэн хэрэглэгдэхүүн алга байна. 

Хятаны үеийн хүн чулуу хөшөө. Булган аймгийн Ингэттолгойн сангийн 

аж ахуйн төвөөс зүүн тийш 1 км орчим зайд Ингэт толгой хэмээх жижиг 

толгойн өвөрт нэгэн хүн чулуун хөшөө байдгийг нутгийнхан “Далхавандад” 

хэмээн нэрлэж хүндлэн тахисаар иржээ. Улбар бор элсэрхэг чулуугаар 

босоо хүний дүртэй урлажээ. 

Орой дээрээ овгортой, толгойг нягт барьсан дүгрэг малгай өмссөн 

ба өргөн дүгрэг царайтай, том нүдтэй, нүдний дотуур давхар зураасаар 

хөвөөлөн дунд нь цөцгий гаргасан нь баруун нүдэнд тодорхой мэдэгдэнэ. 

Хамар нь нилээд урт ба үзүүр нь хугаран унажээ. Ам, уруул тодорхойгүй. 

Нүүр хэсэгт нь зуурмаг эд оролцуулан янзласны үлдэгдэл духан дээр 

мэдэгдэх ба хоёр чихийг мөн зуурмагаар барьж хийжээ. Зүүн чих бүтэн 

байгаа нь зууван тал цагариг хэлбэртэй. Баруун гараар цээжний хажууд ваар 

сав барьж байсан болов уу гэлтэй, гарын үзүүр хэсэг байхгүй. Зүүн гараа 

290 


Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт


нугалж хэвлийн хажууд барьсан нь бас сарвууны хэсэг нь хадгалагдсангүй. 

Хоёр гарын сарвууг зуурмагаар хийсэн байгаад ийнхүү унасан байж болох 

юм. Газар шүргэсэн урт дээлтэй, энгэр заам мэдэгдэхгүй, хоолой, орчимд 

хувцасны зах бололтой зураас гаргажээ. Маш өргөн, нэлэмгэр ханцуйтай, 

энэ нь хормойтой чацуу газар шүргэсэн байна. Хэвлийгээс доош, улбар 

өнгийн зосон будгаар ханан хээ мэт дүрс гарган хээлжээ. Хөл дүрслээгүй 

ба энэ хэсгийг углуургадан зооход зориулж нарийсган зассан нь газарт 

зоолттой байна. Өндөр (газраас дээш) 220 см, мөрний өргөн 70 см, зузаан 

30 см ажээ [Баяр, 2001: 89]. 

Энэ хүн чулуун хөшөөний хийц хэлбэр нь Монгол нутагт элбэг таардаг 

VI-VIII зууны Түрэг, VIII-IX зууны Уйгур, XIII-XIV зууны Монголын хүн 

чулуун хөшөөний аль алинаас эрс өөр, өвөрмөц сонин юм. Хувцас хунар 

нь өмнө зүгийн Нангиад газрын бомбын шашны хувраг хүнийхтэй нэн 

төстэй ажээ. Алс Дорнод, Уссурийн хязгаараас эртний Зөрчидийн соёлд 

холбогдох үүнтэй төстэй хүн чулуун хөшөө болон жижиг хүрэл баримал 

олддогоос гадна Монгол нутагт X-XII зууны үед тогтож байсан Хятан улсын 

үеийн эдийн соёлын дурсгалын дотор ч иймэрхүү дүрстэй хүн чулуун 

хөшөө байдаг билээ. Иймд нэгэн үе Монгол нутагт ноёрхлоо тогтоож 

байсан Хятан нарын соёлын дурсгал болов уу гэж судлаачид үздэг байна 

[Монгол нутаг., 2006: 107]. 


Хятаны үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт 

Монголын үеийн хүн чулуун хөшөө. Монгол гүрний үеийн хүн чулуун 

хөшөөний ихэнх нь Монголын зүүн өмнөд хэсгээр байрлажээ. Сүүлийн 

үеийн судалгаагаар ийм төрлийн хүн чулуун хөшөө одоогийн манай 

хилээс урагш БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн нутгаар байдаг. 

Монгол гүрний үеийн хүн чулуун хөшөө нь хийсэн дүрслэл, дүрслэн 

291


гаргасан эд юмс, зохион байгуулалт зэрэг зүйлээрээ өөрийн гэсэн онцлог 

шинжийг агуулна. 

Дорнод Монголын хүн чулуун хөшөөнд дүгрэг хэлбэр гарган овоолж 

хийсэн булш гэмээр байгууламжийн зүүн өмнөд хэсэгт мөн зүүн өмнө 

зүг хандуулан байрлуулсан байх ба Түрэгийн цогцолбор дурсгалд заавал 

байдаг онцлог зүйлс болох шороон хэрэм, усны суваг, бичигт хөшөө, ан 

амьтан, цуварсан зэл чулууны аль аль нь байхгүй ажээ. 

Дорнод Монголд босоо, суугаа байдлаар урласан хүн чулуун хөшөөнд аль 

аль нь тохиолдох боловч дийлэнхийг түшлэгтэй сандалд суусан байдлаар 

дүрсэлсэн нь эдгээрийн өвөрмөц шинж бөгөөд хүний биеийн бүхэл 

хэсгийг аль болох бүрэн дүрслэхийг хичээсэн байдаг. Ялангуяа хөлийг 

нарийн нямбай сийлж гаргасан нь бусад үеийн хүн чулуун хөшөөнөөс эрс 

ялгардаг. Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний өөр нэгэн онцлох шинж 

нь баруун гартаа хундага барьж, зүүн гараар сандлын түшлэг, эсвэл өвдөг 

дээрээ тавин сандал дээр суугаа байдлаар урладаг юм. Харин баруун гарт 

нь сав бариулан дүрсэлдэг нь Түрэгийн болоод нийт нүүдэлчдийн хүн 

чулуун хөшөө бүтээх урлагийн нийтлэг заншил билээ [Баяр, 2001]. 

292 


Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний тархалт 

Хүн чулуун хөшөөний тархалт 

Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээрх хүн чулуун хөшөөд нь тухайн үеийн 

нүүдэлчдийн он цаг, орон зай, орчинд тулгуурлагдан янз бүрийн бүс 

нутагт сүлэлдэн эсвэл тусдаа байдалтай оршиж байна. 

Баруун Монголд гэхэд Алтайн нурууны салбар уулс Увс, Хяргас, Дөргөн, 

Хар ус нуур, Айраг нууруудын хотгор, Ховд, Завхан, Булган, Тэс, Буянт 

голуудын хөндийн ай сав газар, тэдгээрийн ойр орчмоор хүрэл, түрэг, 

уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөө голчлон тархжээ. Түрэгийн үеийн хүн


чулуун хөшөө бүхий хашлага чулуут дурсгалууд Алтайн нурууны зүүн 

талын том жижиг гол, нуурын хөндийд оршихдоо ус үл хүрэх дэвсэг 

өндөрлөг буюу голын баруун, зүүн эрэг, мөн голын уужим хөндийд бол гол 

дагасан алсын бараатай газарт байна [Баяр нар, 1999]. Харин Алтайн бүс 

нутагт Түрэгийн томоохон тахилгын цогцолбор дурсгал байхгүй байгаа нь 

түүхэн он цагийн ялгаа бололтой. 

Харин Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөний баруун хязгаар нь 

Говь-Алтай аймгийн Хантайширын нурууны ар бие Жаргалантын булаг 

хэмээх газарт Түрэгийн нэгэн том хүн чулуун хөшөөний ойролцоо хоёр 

хүн чулуун хөшөө байсныг Орон нутаг судлах музейд авчирсан байна 

[Баяр, 1995]. Чухам яагаад энэ хоёр хүн чулуу сондгойрон баруун зүгт 

оршиж болсон талаар асуулт урган гарч ирнэ. Хэнтийн нуруугаар тархсан 

хүн чулуун хөшөөд нь Аваргын балгас, Хангайн нуруу болон төв нутгаар 

байх хүн чулуун хөшөөд Хархорум хот, Монголын зүүн өмнөд тал болон 

БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол орчимд байгаа хүн чулуун хөшөөд 

Шанд хоттой холбоотой байж болох бөгөөд харин сондгойрон байгаа энэ 

хоёр хүн чулуун хөшөө магадгүй Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын нутагт 

дахь [ 白石 , 2008: 257] Их Монгол улсын баруун нутгийн цэргийн захиргааны 

том төв [Гэрэлбадрах, 2002: 69] Чингай балгастай ямар нэгэн сэжмээр 

холбогдож магадгүй юм. 


Монгол нутаг дахь нийт хүн чулуун хөшөөний төвлөрөл 

Монголын төв нутагт хүн чулуун хөшөөд нь Хангай, Хэнтийн нуруу, 

Хөвсгөлийн салбар уулс тэдгээрийн ай сав Туул, Орхон, Сэлэнгэ, 

Тамир, Түйн, Онги, Эг, Хануй, Хүнүй голын бэлчир тэдгээрийн тэгш 

хөндийд тохиолддог. Энэ бүс нутагт Түрэг, Хятан, Монголын үеийн хүн 

чулуун хөшөөдийн тархалт давхацдаг бөгөөд Түрэгийн үеийн тахилгын 

293


зориулалтай цогцолбор байгууламжийн нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг болон 

орших ба нэг цогцолборт байх хүн чулуун хөшөөний тоо нь уг дурсгалын 

хэмжээ болон хэнд зориулсан зэргээс шалтгаалан ялгаатай байна. Хамгийн 

олон тоотой хүн чулуун хөшөө бүхий цогцолборт Билгэ хаан, Куль-Тегин, 

Шивээт улаан, Их хөшөөт, Өнгөт, Тоньюкук, Нарийн хүрэмт, Хуц ухнатай, 

Их хөшөөт, Онгийн голын дурсгалуудыг дурдаж болно. Мөн энэ бүсэд 

цөөн тохиолдолд хүн чулуун хөшөөд нь ганц нэгээр байхаас гадна хашлага, 

балбал чулуутай хоёр болон түүнээс олон тоотойгоор оршиж байна. 

Хүснэгт 1: Хүн чулуун хөшөөний нийт тоон хэмжээ 

№ 

Монгол орны хүн чулуун хөшөө Аймаг Сум Нийт 

тоо 

1 Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 8 12 16 

2 Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 21 114 628 

3 Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөө 4 8 12 

4 Хятаны үеийн хүн чулуун хөшөө 1 1 1 

5 Монголын хүн чулуун хөшөө 8 17 74 

Нийт 731 

Монголын зүүн, зүүн өмнөд хязгаар Сүхбаатар, Дорнод аймгийн 

нутгаар Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөд голчлон тархсан байх 

бөгөөд цөөн тохиолдолд Түрэгийн болхи дүрслэлтэй хөшөөд бий. Үүнд, 

Дарьганга сумын нутаг Хөөвөр, Жаргалантын ширээ, Ханы гол, Морьт 

(Хужирт), Цагаан суварга, Дорнод аймгийн Баян-Өлзийт, Хөцөөгийн 

булгийн хүн чулуун хөшөөдийг нэрлэж болно. Эдгээр хөшөөнүүд нь болхи 

хийцтэй байхаас гадна түүнд хамаарах тахилын болон зэл чулуу одоогоор 

бүртгэгдээгүй байна. 

Энэ бүс нутгийн Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Сүхбаатар 

аймгийн Дарьгангын нутагт илүү их бөөгнөрөн байрласан байх ба Монгол 

нутгийн төвөөс баруун тийшх нутгуудад ганц нэгээрээ цөөн олдсон 

байгаа юм. Иймээс эдгээр хөшөөнүүд нь Монгол угсаатны уугуул нутаг 

орныг бүхэлд нь хамран тархсан дурсгал биш, харин тодорхой нэг нутгийн 

хүрээнд хамрагдах дурсгал ажээ [Баяр, 2001]. Мөн зүүн өмнөд хэсгийн хүн 

чулуун хөшөөнүүдээс гадна манай хилээс урагш БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны 

Шилийн гол аймгийн нутагт ийм чулуун хөшөөнүүд багагүй байгаа нь 

уугуул Монголчуудын оршин суудаг нутаг байсныг гэрчилнэ. 

Монголын говийн бүс Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг Уртын 

амралтын хүн чулуун хөшөө, Ханбогд сумын Баянхөөвөр, сумын төвийн хүн 

чулуун хөшөө бөгөөд эдгээрээс анхны байрандаа байгаа Баянхөөвөрийн 

хүн чулуун хөшөөний хашлага чулуу эвдэрч, зэл чулуу мэдэгдэхгүйгээс 

гадна энэ бүс нутагт одоогоор тухайн үед холбогдох нэг ч тахилын чулуун 

хашлага олдоогүй байгаа нь сонирхолтой юм. Үүнийг Зүүн Түрэгийн хаант 

улсын өмнөд зах хязгаар нутаг буюу хүн амьдрах цаг уурын тааламжтай 

бус нөхцөлтэй холбоотой хэмээн үзэж болох хэдий энд үлдэж хоцорсон 

294



Хүн чулуун хөшөөний тархалтын хил хязгаар 

295


цөөн тоотой хүн чулуун хөшөө, зэл чулуу зэргийг хэрхэн тайлбарлах нь 

асуулт хэвээрээ үлдэж байна [Батзориг, 2013]. 

Олон он цагт хамаарах хүн чулуун хөшөөний 

хийц загварын ялгаа 

Хүн чулуу хөшөө нь ихэнхдээ цоолборлон урлахад эвтэй, тухайн нутаг 

оронд элбэг олддог чулууг ашиглан янз бүрийн ур хийцтэйгээр урлан 

бүтээсэн дурсгал юм. Чулуунд ямар хэлбэр дүрс оруулсан, хэрхэн урласан, 

холбогдох байгууламж, дүрслэлийн хэлбэр, хийц загвар гэх зэрэг олон 

зүйлсэд тулгуурлан судлаачид түүхэн он цагийн ялгаа, утга учир холбогдол, 

он цагуудад хуваан үзсээр иржээ. Эдгээр цаг үед хуваасан ангилал нь өөр 

хоорондоо дүрслэл, утга учир, хийц загвараар эрс ялгардаг боловч чулууг 

цоолборлон урласан хүний дүрс оруулсан гэдэг утгаараа хүн төрөлхтөн 

өөрсдийгөө дүр төрх, тухайн үеийнхээ биет эд өлгийн зүйлсийг чулуун 

дээр дүрсэлдгээрээ ижил хэмээн үзэж болно. 

Хийц загвар. Хүн чулуун хөшөөг судалсан эрдэмтэд түүнийг хийж 

бүтээсэн арга ажиллагаа, хүний биеийг яаж дүрсэлсэн, юуг дүрсэлсэн, 

дүрслэлийн дэг жаяг, хөшөөний зохиомж зэрэгт үндэслэн хэд хэдэн 

янзаар ангилсан байна. 

Ангилалыг хийхдээ олон газар, янз бүрийн арга барилаар үйлдсэн 

өөр өөр цаг үед холбогдох хүн чулуун хөшөөдийг нийтэд нь хамруулан 

зохиомжид тулгуурлан хийх нь зөв хэмээн үзэж бүрэн, заримдаг, тойм 

гэсэн хэсэгт хуваан авч үзэв. 


Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний хийц загварын тархалт 

Хүн чулуун хөшөөдөөс хийц дүрслэлийг нь тодруулж болохуйц 

хэмжээнд хадгалагдан үлдсэн хөшөө дийлэнх нь боловч зарим нь эвдэрч 

296


гэмтсэнээс анх чухам ямар хэлбэр дүрстэй байсан нь мэдэгдэхгүй болжээ. 

Гэхдээ Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний хийц загварыг тодорхойлж 

болох бүрэн дүрслэлтэй хөшөө 270, заримдаг дүрслэлтэй хөшөө 183, тойм 

дүрслэлтэй хөшөө 152, мэдэгдэхгүй 23 тус тус байна. 

Хүний биеийг толгойноос хөл хүртэл бүтнээр нь урласан хүн чулуун 

хөшөөдийг дотор нь мөн суугаа ба босоо байрлалтай хэмээн хоёр ангилдаг 

[Баяр, 2001]. 

Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дээр суусан 33, сандалгүй 

26, тодорхойгүй 15 хүн чулуун хөшөө тус тус байна. 

Заримдаг дүрслэлтэй хөшөөнд босоо, суугаа алин болох нь яв цав 

мэдэгдэхгүй боловч хүний толгой, нүүрний дүрсийг тодорхой дүрслэн 

гаргаад харин их биеийн бусад эрхтэн, хувцас эд хэрэглэл зэргийг хагас 

дутуу заримдаг байдлаар дүрсэлснийг багтаан авч үздэг. Мөн толгой нүүр 

дүрслэхийн зэрэгцээ гар зэрэг бусад эрхтэн, хувцас эд хэрэглэлийг бүрэн 

гүйцэд бус ч гэсэн ямар нэгэн хэмжээгээр дүрсэлсэн байх ажээ. 

Тойм дүрслэлтэй хөшөөнүүд гонзгой хэлбэртэй чулуунд хүний 

толгой, их биеийн ерөнхий дүрс оруулж засаад нүүр, ам, нүд болон ямар 

ч эд хэрэглэлийн зүйл гаргалгүйгээр зөвхөн чулууны гадаргууг ялимгүй 

өнгөлж зассан хөшөө бас тохиолдоно. Ихэнхдээ эвдэрч гэмтсэнээс зөвхөн 

дан ганц толгой, эсвэл толгойгүй, цээжин бие болон бие эрхтний бусад 

хэсэг нь үлдсэн хөшөө байх бөгөөд эдгээрийг тойм дүрслэлтэй хүн чулуун 

хөшөө гэсэн ангилалд оруулав. 

Утга учир. Хүн чулуун хөшөө цогцлоон бүтээх заншил нүүдэлчин 

ард түмний дунд нэн эртнээс буюу хүрэл зэвсгийн үеэс эх үүсэлтэй 

гэж судлаачид үздэг байна. Энэ нь нэг талаар эртний хүмүүсийн өвөг 

дээдсийнхээ хөрөг дүрсийг онголон тахих сүсэг бишрэлийн утга санаа, 

нөгөө талаар тэдний гоо сайхны хүсэл эрмэлзлэлийн биет илрэл мөн 

тул хөшөөг урлан хийхэд заавал баримтлах нарийн дэг журам тогтоход 

хүргэсэн байна. Тиймээс Евразийн хээр тал нутагт идээшин амьдарч ирсэн 

эртний овог аймгууд аль нэг өвөрмөц хэв загвартай хэд хэдэн төрлийн хүн 

чулуун хөшөөг цогцлоон бүтээсэн нь нүүдэлчдийн уугуул нутагт эдүгээг 

хүртэл хадгалагдан үлджээ. Хүн чулуун хөшөөг хэнд зориулан босгож 

байсан талаар судлаачдын дунд хоорондоо зөрүүтэй үзэл байсаар иржээ. 

Нэг хэсэг судлаачид эдгээр хөшөө нь нас барсан баатар эрсийн хамгийн 

хүчит дайсан этгээдийг дүрслэн үзүүлсэн дурсгал гэж үздэг бол нөгөө 

зарим нь нас барсан баатрыг өөрийг нь дүрсэлсэн хөшөө хэмээсэн өөр өөр 

саналууд бий. Ихэнх Түрэгийн тахилын онгон нь хүн чулуун хөшөө, түүний 

өмнө талаас зүүн урагш нь чиглүүлэн цувуулж зоосон балбал буюу зэл 

чулуу гэх хоёр төрлийн хөшөөг агуулж байдгаас үүдэн дээрх зөрчилтэй 

санал гарч байжээ. Гэхдээ одоо ихэнхи судлаачид хүн чулуун хөшөө нь 

нас барсан баатар дайчныг дүрслэсэн бол харин цувуулж тавьсан зэл чулуу 

буюу балбал нь түүний алж устгасан дайсан этгээдийг төлөөлдөг гэсэн 

саналыг баримтлах болжээ [Баяр, 2001]. 

Бидний судалгаанаас үзэхэд хүн чулуун хөшөөг завилсан 48, босоо 320, 

сөхөрч суусан 10, цомцойн суусан 53, утга учир нь тодорхойгүй эвдэрч 

гэмтэж дүрсэлбэр мэдэгдэхгүй болсон хөшөөнүүд 300 тоотой байна. 

297



Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний утга учрын тархалт 


Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дүрсэлсэн байдал 

298


Дээлийн энгэрийн дүрслэл. Дээл хувцас бол олон мянган жилийн турш 

аливаа улс үндэстний угсаа гарал, язгуур сурвалжийг илэрхийлэх нэг 

шинж тэмдэг болж байсныг судлаачид тэмдэглэсээр иржээ. Бидний 

судалгаанд дээлийн энгэр дүрсэлсэн 114 хүн чулуун хөшөө мэдэгдэж 

байгаагийн зөв энгэртэй дээл дүрсэлсэн 29, буруу энгэртэй 13, хушуурсан 

72 хүн чулуун хөшөөнд дүрсэлсэн байна. Үүнээс Түрэгийн зөв энгэртэй 

17, буруу энгэртэй 13, хушуурсан 71 бол Уйгурын хушуурсан энгэртэй 1 

байгаа бол Монголын үеийн хөшөөнд зөв энгэртэй 12, буруу, хушуурсан 

дээлийн энгэрийг огт дүрслээгүй байна. Дээлийн энгэрийн талаар XIII 

зуун үеийн жуулчин Г.Рубрук “Түрэгүүд дээлээ буруу талдаа бүчилдэг бол 

Татарууд зөв талдаа бүчилдэг тул Татарууд Түрэгүүдээс ялгаатай ажгуу” 

гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр ч судалгааны хэрэглэгдэхүүнээс үзэхэд дээл 

хувцастай дүрсэлсэн Түрэгийн ихэнх хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэр 

ямагт буруу хандсан байх нь сурвалж бичгийн мэдээ хийгээд тусгайлсан 

судалгааны баримтаар нотлогдож байна. Дээлийн хамгийн нийтлэг хэлбэр 

бол хоёр тийш эргүүлсэн өргөн зах дүрсэлсэн байх ба энэ нь дотроо баруун 

тал руу дарж товчлох (зөв энгэртэй), зүүн тал руу дарж товчлох (буруу 

энгэртэй), мөн хааш нь дарж товчилсон тодорхойгүй энгэрийн шугамыг яг 

цээжин голоор дүрсэлсэн гэх мэт гурван төрлийн үндсэн ялгаа агуулжээ 

[Баяр, 2001]. 


Нийт хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэрийг дүрсэлсэн байдал 

Энд өгүүлэн буй Монголын хүн чулуун хөшөөнүүдийн дотор дээлийн 

энгэр заам тодорхой мэдэгдэх 12 хөшөө байгаа нь бүгд зөв энгэртэй ажээ. 

Мөн төв нутгаар тархсан Түрэгийн 14 хүн чулуун хөшөөнд зөв энгэртэй 

дээл дүрсэлсэн байна. 

299


Харин төв нутгаар тархсан Түрэгийн 13 хүн чулуун хөшөөнд буруу 

энгэртэй буюу зөрүүлсэн захтай дээл дүрсэлсэн байх бөгөөд баруун 

Монголоор тархсан Түрэгийн хүн чулуун хөшөөнд зөв энгэр дүрслэлтэй 

цөөн, буруу энгэртэй дээл дүрслэл огт байхгүй зөвхөн дээлийн энгэрийг 

зөрүүлээгүй хушуурсан дээлийн энгэр дүрсэлсэн байна. Эдгээрээс харахад 

баруун Монголын нутагт хушуурсан энгэртэй дээл, Төв Монголын нутагт 

Түрэгийн хожуу хаант улсын үед зөв, буруу, цөөнх тохиолдолд хушуурсан 

захтай дээл, зүүн өмнөд талын Монголын үеийн хөшөөнүүдэд зөв 

энгэртэй дээлийг дүрсэлсэн байгаа нь он цаг болоод газарзүйн байршил, 

ёс заншилын хувьд ялгаатай болохыг тодорхой илтгэнэ. Гэхдээ төв нутгаар 

тархсан Түрэгийн үеийн зөв энгэртэй хүн чулуун хөшөөд байгаа нь түрэг 

болон монголчуудын хоорондын харилцан хамаарал, газар нутгийн ялгаа 

зэрэг нь газарзүйн байршлаар тодорхой харагдаж байна. 

Энгэр дүрслэлийн өөр нэгэн ялгаа нь энгэр заамын хэлбэр бөгөөд 

Түрэгийн хүн чулуун хөшөө ихэнхдээ гадагш эргүүлэн өргөн захтай, бие 

барьсан дээлтэй байдаг бол Монголын хүн чулуун хөшөөний дээл зөвхөн 

зөв тийш товчилсон, ташуу шулуун захтай нилээд уужим байдаг. Ийм 

зөв ташуу захтай дээл эртний Хятан нарт ч байсан төдийгүй Монголын 

хаад, хатадын хөрөг, перс номын чимэглэл зураг зэрэг уран зургийн олон 

дурсгалд мөн дүрслэгджээ [Баяр, 2001]. Зөвхөн хүн чулуун хөшөө дүрсэлсэн 

дээлийн энгэрээс он цаг, учир утга, үндэстэн хоорондын ялгаа, харилцан 

хамаарал олон зүйлийг таамаглах боломжтой тул хүн чулуун хөшөө нь 

түүхийн судалгааны чухал биет сурвалж болох ажээ. 

Хүйс дүрслэл. Бидний судалгаагаар он цагт хамаарахгүй хүйс дүрсэлсэн 

нийт 51 хүн чулуун хөшөөд байгаагаас эрэгтэй 28, эмэгтэй 23 байна. 

300 


Нийт хүн чулуун хөшөөнд хүйс дүрсэлсэн байдал


Энэ нь зөвхөн судалгааны эх хэрэглэгдэхүүнд хүйсийн тухай бичиж 

тодорхойлсноор оруулав. Судлаачид эрэгтэй хүнийг эр бэлгэ эрхтэн, 

эмэгтэй хүнийг хөх дүрсэлсэн байдлаар ерөнхийд нь тодорхойлдог хэдий 

ч зарим тохиолдолд хоёр онцлог шинж хоёулаа байх тохиолдол бас бий. 

Судлаачид зарим тохиолдолд хүйс тодруулсан дүрслэл байхгүй боловч 

хүний нүүрний хэв шинжээрээ нь эрэгтэй, эмэгтэй болохыг тодорхойлсон 

байдаг. 

Хүйс дүрслэл нь хүн чулуун хөшөөний биеийн галбир төрх, тэдгээрийн 

хүйсний ялгааг харуулахаас бус он цаг буюу холбогдох угсаа хамаадлын 

ялгааг тусгаагүй нь илт [Баяр, 2013: 98] бөгөөд тухайн цаг үед хүн чулуун 

хөшөөг бүтээгчид хир олон хүйс дүрслэдэг байсан нь сонирхолтой. 

Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөнд эмэгтэй дүрслэл, Монголын 

үед эрэгтэй дүрслэл олон тоотой байгаа юм. Учир нь Түрэгийн хаад, 

язгууртнуудад зориулан босгосон цогцолбор дурсгалуудад хатад, 

шивэгчин дүрсэлсэн дүрслэл байгаатай холбоотойгоор тоон үзүүлэлт 

нэмэгдэж байна. Харин Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөдийн хувьд 

цөөн тохиолдолд хүйс цохон гаргасан, эсвэл эрэгтэй дүрслэлд байдаг 

элементүүд байхгүй [Баяр, 2013: 96], өвөрмөц дүрслэл байгаа зэрэгт 

дулдуйдан эмэгтэй хүнийг дүрсэлсэн хэмээн үздэг байна. 


Манай улсын археологийн судалгаанд өнгөрсөн ба өнөөдрийн судалгааг 

нэгтгэн дүгнэх, ирээдүйн зорилтыг тодорхойлох зайлшгүй шаардлага 

урган гарч байгаа билээ. Үүний тулд археологийн дурсгалын тархац, 

хил хязгаар, он цагийн хамаарал, хэлбэрийн ангилал зэрэг зүйлсийг 

багтаасан мэдээллийн санг бүрдүүлэх, улмаар түүнийг дэвшилтэт арга 

зүйгээр нэгтгэн дүгнэж, түүхэн зангилаа асуудлыг шийдвэрлэх гарцыг 

тодорхойлох хэрэгтэй юм. Иймээс эдгээр ажлын өчүүхэн эхлэл болгон 

хамгийн цэгцтэй судалгаа бүхий хүн чулуун хөшөөг сонгон авсан туршиц 

судалгааны ажлыг толилуулж байна. 

Мэдээллийн санг бүрдүүлэхэд тухайн сэдэвт холбогдох нийт 30 гаруй 

тооны судалгааны нэгэн сэдэвт бүтээл, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, 

тайлан эх хэрэглэгдэхүүнээс 731 хүн чулуун хөшөөний мэдээллийг 

цуглуулав. Эдгээрт, хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 2, хүний нүүр 

дүрсэлсэн буган хөшөө 14, Түрэг (VI-VIII зуун) үеийн 628, Уйгур (VIII-X 

зуун) үеийн 12, Хятан (X-XII зуун) үеийн 1, Монгол (XIII-XIV зуун) үеийн 74 

хүн чулуун хөшөө багтаж байна. 

Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Алтайн нурууны өвөр 

биеэр цөөн тоотой тархсан бол бол Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь 

Алтай, Хангайн нуруунд илүүтэй тархаж, Говийн Алтай, Хэнтий, Говийн 

бүсэд сийрэг байна. Уйгурын үед хамаарах өвөрмөц хэлбэрийн хүн чулуун 

хөшөөд зөвхөн Алтай нуруунд байх бөгөөд тэдний төвлөрөн сууж байсан 

Хангай нуруунд цөөн тоотой байгаа нь тун сонирхолтой. Хятаны үе хэмээн 

тодорхойлогддог цорын ганц хүн чулуун хөшөө Хангайн нуруу буюу 

Сэлэнгийн савд байдаг. Харин Монголчуудын чулуун хөрөг нь дорнод 

301


Монголын тал хээр, Хангай, Хэнтий нуруугаар илүү олон тоотой тархсан 

бөгөөд Говийн Алтайд ганц ширхэг бүртгэгдээд байна. 

Хүн чулуун хөшөөний хамгийн анхны баримт хүрэл зэвсгийн эхэн 

үе буюу НТӨ III мянганы сүүлийн хагаст Хээмцэгийн соёлын хүрээнд 

тэмдэглэгдэж байгаа бол түүний дараа НТӨ II мянганы төгсгөлөөс НТӨ 

I мянганы эхний эхний хагаст холбогдох буган хөшөөнд хүний нүүрний 

дүрс маягтай уламжлагджээ хэмээн үзэж болно. Үүнээс мянга гаруй 

жилийн дараа буюу VI зууны үеэс нилээд хэлбэржсэн маягтай хүн чулуун 

хөшөөд дахин гарч ирэн цаашид тасралтгүй үргэлжилсээр XIV зуун 

хүргэж байгаа юм. Хүн чулуун хөшөөний он цагийн хэлхээсийн тасалдаж 

буй энэ он цагт Хүннү, Сяньби, Жужаны үеүд хамаарч байгаа бөгөөд энэ 

нь угсаа соёлын ялгаатай тал уу эсвэл энэ талын судалгааг дахин нягтлан 

авч үзэх шаардлагатай юу гэдэг хоёр асуулт гарч ирнэ. 

Summary: 

Ch.Amartuvshin, O.Batzorig 

302 

TO THE ISSUE OF HUMAN STONE STATUE STUDIES 

WITHIN THE TERRITORY OF MONGOLIA 

(Analyses based of GIS database) 

The authors of this article point out that Mongolian archaeological researches 

carried out throughout the past and today are necessarily needed to 

be combined and summarized defining its future objectives. To accomplish, we 

need to build a database that include distribution, boundary, chronology and typology 

of archaeological sites and then summarize them using up to date methodology. 

After that it will be possible to find solid solutions for historical issues. 

In order to create the database for the human stone statues the authors looked 

through a considerable number of monographs, articles and reports. As a result 

a data of 731 human stone statues have been gathered. Of these statues, 2 from 

the Bronze Age, 14 deer stones with human faces, 628 from the Turkic period 

(6th – 8th century CE), 12 from the Uighur period (8th-10th century CE), 1 from 

the Khitan period (10th – 12th century CE) and 74 from the Mongol Empire (13th 

– 14th century CE). 

Ном зүй 

Амартүвшин нар, 2013 – Амартүвшин Ч., Галдан Г., Одсүрэн Д., Бөхчулуун 

Д. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын нутаг Дэлгэрхаан уул: 

Монгол-Америкийн хамтарсан “Дорнод Монгол: Археологийн 

хайгуул судалгаа” төслийн хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан. 

ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Амартүвшин нар, 2014 – Амартүвшин Ч., Батсайхан З., Галдан Г., Амарбилэг 

Ч. 2014 оны Монгол-Америкийн хамтарсан “Дорнод Монгол: 

Археологийн хайгуул судалгаа” төслийн хээрийн шинжилгээний


ангийн тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Батзориг, 2013 – Өмнөговиос шинээр олдсон хоёр хүн чулуу. // Studia Archaeologica. 

Tomus XXXIII, Fasc.19. т.271-275. Улаанбаатар. 

Батцэнгэл, 2011 – Батцэнгэл В., Амарсайхан Д., Алтансүх О., Болорчулуун 

Ч. Газарзүйн мэдээллийн системийн үндэс. Улаанбаатар. 

Баяр, 1995 - Баяр Д. Монголчуудын чулуун хөөрөг (XIII-XIY зуун). 


Баяр, 1997 – Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу. 


Баяр, 1999 - Баяр Д., Эрдэнэбаатар Д. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө. 


Баяр, 2001 - Баяр Д. Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөө. (Түүхийн ухааны 

докторын зэрэг горилж бичсэн диссертаци). Мэргэжил:05.03.08.00 

(археологи). Улаанбаатар. 

Баяр, 2013 – Баяр Д. Монгол дундад зууны археологийн судалгаа-I боть. 


Баяр, 2013 – Баяр Д. Монгол дундад зууны археологийн судалгаа-II боть. 


Врайт, 2010 – Врайт Ж. Археологийн хайгуул судалгаа. //Дундговь аймагт 

хийсэн археологийн судалгаа: Бага газрын чулуу. Улаанбаатар. 

Галдан нар, 2013 – Галдан Г., Жаргалан Б., Молор Д. Булган аймгийн Тэшиг 

сумын нутагт ажилласан Монгол-Америкийн хамтарсан “Тарвагатайн 

голын хөндий” төслийн хээрийн шинжилгээний үр дүн. //Монголын 

археологи-2012. Улаанбаатар. 

Саандарь, 2006 – Саандарь М., Одбаяр М., Эрдэнэтуяа М., Очирхуяг Л. 

ArchGIS-ийг эхлэх нь. Улаанбаатар. 

Ханичёрч нар, 2004 – Ханичёрч У., Амартүвшин Ч. Эртний нүүдэлчдийн 

төрийн байгууламжинд хийсэн археологийн судалгаа (Эгийн голын 

сав нутгийн жишээн дээр). Улаанбаатар. 

Хойд Тамирын голын., 2012 – Хойд Тамирын голын сав нутаг дахь буган 

хөшөө. Улаанбаатар. 

Төрбат нар, 2009 – Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц., 

Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар Х.П. Монгол Алтайн археологийн 

дурсгалууд– I. “Баян-Өлгий аймаг”. Улаанбаатар. 

Төрбат нар, 2009 – Төрбат Ц., Батбаяр Т. Монгол Алтайгаас илрүүлсэн 

түрүү төмөрлөгийн үеийн хүн чулуут цогцолбор. // Studia Archaeologica. 

Tomus XXIX, Fasc.8. т.150-156. Улаанбаатар. 

Энхбат нар, 2008а – Энхбат Г., Оюунбилэг З., Даваацэрэн Б. Монгол 

нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. I боть. Хэнтий аймаг. 


Энхбат нар, 2008б – Энхбат Г., Оюунбилэг З., Даваацэрэн Б. Монгол 

нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. II боть. Сүхбаатар аймаг. 


Энхбат нар, 2010 - Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх, соёлын 

үл хөдлөх дурсгал. IVдэвтэр. Дорноговь аймаг. Улаанбаатар. 

Энхбат нар, 2011а – Энхбат Г., Даваацэрэн Б., Пүрэвлхам Л. Монгол нутаг 

303


дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. V дэвтэр. Өвөрхангай аймаг. 


Энхбат нар, 2011б – Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх, 

соёлын үл хөдлөх дурсгал. VI дэвтэр. Сэлэнгэ аймаг. Улаанбаатар. 

Энхбат нар, 2012а - Энхбат Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь түүх, 

соёлын үл хөдлөх дурсгал. VII дэвтэр. Говь-Сүмбэр, Дархан-Уул, 

Орхон аймаг. Улаанбаатар. 

Энхбат нар, 2012б - Энхбат Г., Даваацэрэн Б., Болд Р. Монгол нутаг дахь түүх, 

соёлын үл хөдлөх дурсгал. VIII дэвтэр. Булган аймаг. Улаанбаатар. 

Эрдэнэбаатар нар, 2007 – Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А. Монгол Алтайн 

бүс нутгийн археологийн соёлууд. //Mongolian Journal of Anthropology, 

Archeology and Ethnology. Vol. 3, №1 (287). 

Bemmann et al., 2011 – Bemmann J., Ahrens B., Grützner C., Klinger R., Klitzsch 

N., Lenmann F., Linzen S., Munkhbayar L., Nomguunsuren F., Oczipka 

M., Piezonka, Schütt B., Saran S. Geoarchaeology in the steppe: First results 

of the multidisciplinary Mongolian-German survey project in the 

Orkhon Valley, Central Mongolia. //StudiaArchaeologica. Tom.XXX, 

Fasc.5.Улаанбаатар. 

Esther Jacobson-Tepfer et al., 2010 - Esther Jacobson-Tepfer, James E.Meacham. 

Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: Atlas. Esri Press, California. 

Gunchinsuren et al., 2013 – Gunchinsuren B., Amartuvshin Ch., Jeffrey 

H.Altschul, John W.Olsen, Jeffrey A.Homburg, Michael P.Heilen and Phillip 

O.LeckmanThe Northern Railways Archaeological Project: Sample 

Survey and Predictive Model of Archaeological Site Location for Proposed 

Northern Rail Link between Murun and Erdenet, Northern Mongolia. SRI 

Press. USA. Tucson, 2013. 

白石 , 2008 -モンゴル国シャラガ遺跡群出土遺物についてー陶磁器資料を中心に 

して// 平成 17 年 ~19 年度科学研究費補補助金基盤研究 (B) 研究成果報告 

書。大阪国際大学 

304






А. Энхтөр, Л. Мөнхбаяр, Г. Батболд, 

Ц. Буянхишиг, Т. Хантөгс 

ХЭРЛЭН БАРС-1 ХОТЫН СУВРАГАД МАЛТЛАГА 

СУДАЛГАА ХИЙСЭН НЬ 

ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Соёлын Өвийн төвтэй хамтарч 

Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутаг Хэрлэн Барс-1 хотын суваргад 

урьдчилсан малтлага судалгааг 2014 оны 7-р сард хийж гүйцэтгэсэн билээ 

[Энхтөр нар, 2014]. 

Хэрлэн Барс-1 хотын турийн тухай 1731 онд Монголоор явсан Хятадын 

жуулчин Гун Чжи-йо-гийн тэмдэглэлд “Сэцэн хан аймгийн Далай Бэйсийн 

хошуунд Барс хот байна. Нэг нь долоон давхар, нөгөө нь таван давхар хоёр 

суваргатай, суварганы туурганд зурсан бурхны хөргүүд нь бүтэн хэвээрээ 

байна. Долоон давхар суваргын дотор модон хайрцаг дээр гурван цагийн 

бурхан, манзшир, самандбадра дөрвөн махранз зурмал хуйлмалаар 

хадгалагдан байхын зэрэгцээ сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс 

бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт 

хөшөө бий” гэж тэмдэглэжээ. 

1953 онд Х.Пэрлээ эртний судлалын хайгуулаар Хэрлэн Барс хотын 

хуучин үлдэгдэлтэй ойролцоо хоёр хэрмийг илрүүлж олсон бөгөөд эл 

гурван хэрмийг хооронд нь сольж самуурахгүйн тулд тусгайлан дугаарлаж, 

нутгийнхны Барс хот гэж нэрлэдэг суварга бүхий их хэрэмт хотыг Барс 

хот-1 гэж бичиж тэмдэглэх болжээ. Барс хот-1-ийн их хэрмийн хэмжээ нь 

1600х1800 м, зузаан нь 4 м, өндөр нь 1.5-2 м юм. Хэрмийн дотор болон зүүн 

талд тав, долоон давхар хоёр суваргатай байжээ. Хэрмийн баруун өмнөд 

хэсэгт өндөр шороон довжоон дээр чулуугаар барьсан бага хэрмийн ор 

бий. Тэр бага хэрмийн дотор дөрвөн барилгын суурьтай бөгөөд энэхүү 

бага хэрмийн орчинд 5-6 м-ийн хэмжээтэй дөрвөлжин барилгын ор арав 

гаруй байдаг. 

1953-1955 онд археологич Х.Пэрлээ Барс-1 хотын хэрмийн доторх 

дөрвөн барилга, бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь, 

мөн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтан шинжилж олон, 

том бурхны сэнтий, дээврийн хөх тоосгон ваар, том жижиг хэмжээний 

угалзтай, угалзгүй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурхны үлдэгдэл, 

бурхны баримал чимэглэлийн хэсэг, жансагийн мал адгуусны дүрс, цац, 

сийлбэртэй мод, яс, төмөрлөг зүйл илрүүлэн олж уг барилга нь бурхан 

шүтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна. Хэрлэн Барс хотын хөх 

305


тоосгоор барьсан тав, долоон давхар хоёр суварга хийц маягийн хувьд 

Энэтхэгийн суварганы хэлбэртэй төстэй бөгөөд 1940-өөд он хүртэл хананд 

нь том бурхны зурагтай байжээ. Таван давхар суварга нь 1940-өөд онд нурж, 

долоон давхар суварга нь өнцөг булангаасаа нурсаар өдий хүрчээ. 

Хэрлэн барс хотын суварга нь 7 давхар сувраган дотор модон хайрцаг 

дээр нь тавиастай 3 тохой илүү урт чулуун ширээ бий. Тэр хайрцагт 

гурван цагийн бурхан манзшир, самандбадра, дөрвөн махранз зурмал 

хуйлмал хадгалагдан байна. Сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс 

бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан Хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт 

хөшөө байна [Мэн-гу-ю-му-цзы, 1895: 392-393] гэжээ. 

Бас манж хэлнээс Дашням гүний орчуулсан “Олон Монгол аймгийн 

газрын ойллого” гэдэг түүхэн тэмдэглэлд Барс хотыг Хятан улсын “Дүнчэн” 

хотын үлдэц гэж заасан байна [Дашням, 2004: 65]. 

Барс хот-1-ээс малтлагаар илэрсэн олдворууд нь Хятан улсад Буддийн 

шашин их дэлгэрч, олон хүрээ, хийд байгуулсан ба олон зуун мянган лам 

нартай байсан гэж Хятаны түүхийн сурвалж бичигт дурдсантай нийцэж 

байна. Барс хот-1-ийн малтлагаар илэрсэн гол төлөв бурхан, тахилын 

холбогдолтой баримлуудын хээ, угалз, хэв маяг, хийц нь нүүдэлчид, 

тухайлбал, монголчуудын хээ, угалз, хэв маягтай байгаа нь нэгэнтээгүүр 

тэр баримал урлагт нүүдэлчдийн нөлөө их шингэснийг илчилж байна. 

Мөн 7 давхар өндөр суврага нь Өвөр монголд байгаа Хятаны үеийн 

“Гурван суврага” зэрэг барилгатай адил байдалтай юм. 

Хятаны энэ Барс-хот-1-ийн малтлагаар олдсон олдворууд нь бурхан 

шашны зүйл боловч, энэ “Барс-хот”-ыг жинхэнэ хот цэргийн хуаран гэж 

үзвэл зохилтой [Пэрлээ, 1961: 66] хэмээн Х. Пэрлээ үзсэн бөгөөд миний 

бодоход анхлан цэргийн зориулалтаар барьсан байж болох боловч энэхүү 

суварга үйлдсэн байдлаас үзэхэд Ляо улсын хязгаарын жирийн цэргийн 

хуаран бэхлэлт бус хотын статусын хувьд төрийн захиргааны нэгэн нэгж 

агуулсан шашин мөргөлийн төв байсан бололтой [Мөнхбаяр, 2014: 29]. 

Суварга нь бурхны шашны нэгэн бэлгэ тэмдгийн хувьд эртний 

Энэтхэгээс үүсэл гарвалтай. Бурханы шашны сурвалж хэрэглэгдэхүүнд 

тайлбарласанаар, Шагжамуни-Бурхан багшийг хутаг болоход түүний 

биеийг чандарласан бөгөөд түүний шавь нар шатаалгүй үлдээсэн хийгээд 

үл шатах эд (яс, шүд гэх мэт)-ийг хадгалахаар анхлан үүссэн байдаг. Эдгээр 

зүйлсийг Sarira хэмээн нэрлэх бөгөөд дараа дараагийн үеүдэд үнэтэй 

гялалзсан бөмбөлгүүд болон алт, мөнгө, болор зэргээр төлөөлүүлэн 

үйлдэх болсон байна. 

Санскрит хэлээр Stupa -स्तूप, stūpa хэмээх үг нь булш, онгон хэмээх утгатай 

буюу энэхүү нэршил ойлголт хэдийнээ Энэтхэгийн хөгжлийн нилээд урт 

хугацаанд оршиж байсан бөгөөд Stupa нь хүмүүсийн өвөг дээдэст тахил 

өргөх газар болон ариун сүмийн дэргэд баригддаг байжээ [Heo Gyun, 

2005: 207]. Эртний Энэтхэгийн Stupa-г хоёр хэлбэрээр ашигласан байсан 

бөгөөд нэгдүгээрт, булш бунхан болгон ашиглаж байгаагаас суврагууд, 

хоёрдугаарт, ихэнх тохиолдолд ариун газар-сүм гэж нэрлэдэг байв. 

Суваргыг гурван бүрдэл хэсэгт хувааж болно. Дээд бие буюу орой, дунд 

хэсэг эх бие, доод хэсэг буюу суурь хэсэг юм. Орон бүр өөрийн уламжлалт 

306


архитектурын хэв маягийг суварганд шингээн өөрийн соёлын нэгэн бүрдэл 

хэсэг болгон авсан байдаг. Тухайлбал, хятадад хэд хэдэн шалтгааны улмаас 

олон давхар, маш сүрлэгээр үйлддэг болов. 

Нэгдүгээрт, Суварга угаас Будда бурхныг өөрийг нь төлөөлдөг бөгөөд 

улс бүрийн хамгийн ариун нандин газруудад хүндэтгэлийн үүднээс барьж 

байгуулдаг. 

Хоёрдугаарт, өндөр сүрлэг байгууламж нь тухайн улсын ноёлох ангийн 

сүр хүч, эрх мэдэл, эд баялагийг харуулдаг учир маш томоор байгуулдаг. 

Гуравдугаарт, харагдах байдлын хувьд өндөр сүрлэг, чамин тансаг байх 

нь шашны сүр хүчийг илтгэх нэгэн хэлбэр юм. 

Суваргын малтлага судалгаа 

Суварганы дотор хэсэгт нилээд хэмжээний хурдас хуримтлагдсан 

бөгөөд зүүн өмнө талын хаалганы доод хэсэг нурж онгорхой болсон 

байна. Энэ нь дотор талын хурдас хойноос урагш нилээд налуу болоход 

нөлөөлсөн бололтой. Хойд хана хэсгээр ихээхэн хэмжээний малын бууц, 

өтөг, шувууны сангас хуралдсан байна. Цөмөрсөн хана хэсгийг голлуулан 

хойноос урагш тэнхлэг татсан бөгөөд дотор хэсгийн диаметр 5.2 м байсан 

тул 260 см дээр төвийн цэгийг авч хөндлөн огтолын тэнхлэгийг татлаа. 

Суваргын дотор хэсгийг А, Б, В, Г хэмээн 4 хэсэгт хуваасан ба бид тус 

суваргын хамгийн их нуранхай хуримтлагдсан баруун хойд хэсэг буюу А 

талбайг сонгон малтлаа. 

Нэгдүгээр үе. Хойд хэсэгтээ 30 см, урд хэсэгтээ 2 см гүнтэй малтсан 

бөгөөд энэ үед суврагын хойд хана орчимоос 3 ш цац 20 см гүнд босоо 

байдалтай илэрсэн ба мөн өмнө талыг шар өнгөөр будсан жижиг шавар 

бурхан илэрсэн. 

Мөн цөөн тооны тоосгоны хагархай, торгоны өөдөс малын ясны 

хугархай, модны хугархай (бургас), бог малын шагайдаас нэг нь сараачмал 

тэмдэгтэй байна. Мөн монгол бичгээр бичсэн цаасан номын хуудас 2 ш 

илэрсэн. Малтлагын талбайн төв хэсгээс тулгын гурван чулуу бололтой 3 

ш том чулуу болон шатсан нүүрсны толбо илэрч байлаа. 

Хоёрдугаар үе. Чулуу болон тоосгоны тоо олширч эхэлсэн бөгөөд мөн 

эндээс малын ясны хугархай, даавууны тасархай, шагайнууд гарч байлаа. 

Хөрсний байдал дагтаршин хатуурсан хөрзөн голдуу үе гарсан боловч, 

сувраганы ханыг дагаад сулавтар зөөлөн байлаа. Малтлагын талбайн 

баруун хойд хэсгээс соёмбо үсэгтэй урт даавуу болон хуйлж даавуунд 

боосон (хүрдний дотор байсан бололтой) судар, түүний хажуугаас монгол 

бичигтэй цаасан номын тасархай илэрсэн. Мөн жижиг хүрэл эдлэлийн 

хэсэг, бургасан өлгүүр, жижиг модон гүнгэрва, будагтай шавар бурхан 

гарлаа. Энэ үеийн малтлагын гүн хойд хэсэгтээ 60 см, урд хэсэгтээ 33 см 

гүнтэй ба шатсан галын ором малтлагын талбайн зүүн захад илэрсэн. 

Гуравдугаар үе. Баруун булангын орчим чулууны дороос маанийн хүрд, 

хажууд нь төвд үсэгтэй номын хуудасны тасархай олдсон. Эдгээр номууд 

нь гурван төрлийн бичигтэй бөгөөд нэг нь төвд үсгээр бичсэн байна. Мөн 

малтлагын талбайн зүүн хэсгээс даавуун дээр урласан бурханы хөрөг 

307


илэрсэн нь хуйлж эвхэхэд зориулагдсан доороо хөндлөн урт модтой байна. 

Энэ үед хөрсний байдал зөөлөрч дагтаршсан үе дууссан бөгөөд үүний 

доороос тоосгоны хагархай, ганц хоёр дээврийн ваарний хагархай бүхий 

барилгын нуранги илэрч байлаа. Мөн 6 см өндөртэй жижиг шавар бумба 

илэрсэн бөгөөд малын ясны хугархай хэсгүүд илэрч байлаа. Малтлагын 

талбайн баруун булан орчмоос номын тасархай илэрч байна. Мөн зүүн урд 

буланд дутуу шатсан бүдүүн модны үзүүр цухуйсан бөгөөд үүнийг тойрон 

үнстэй холилдсон толбоны хэсэг илэрсэн. 

Дөрөвдүгээр үе. Барилгын нуранги их байсан бөгөөд 15-20 см гүнтэй 

малтахад барилгын нурангитай үе дууссан юм. Энэ үед барилгын нуранги 

болон түүний доор шувууны сангас хулганы яснууд ихэвчлэн байгаагаас 

үзвэл суваргын зүүн өмнө талын хана нураагүй буюу мал орж ирэх 

боломжгүй байсан бололтой. Энэ үеийн малтлагаас өмнөхтэй адил 

дээврийн ваарын хагархай тоосгоны хэлтэрхий, цаасан номын хуудас, 

баруун урд ханын орчмоос хүрэл цөгц зэрэг илэрсэн. Энэ үеийн гүн зүүн 

урд буландаа 181 см, хойд буландаа 170 см байв. 

Тавдугаар үе. Малтлага эхлээд удаагүй байхад шатаагаагүй шавар цац 

1 ш илэрлээ. Мөн богын шагай нилээд их гарч эхэлсэн бөгөөд дээврийн 

ваарын хэлтэрхий ихсэж тоосгоны хагархай багасаж эхэлсэн. Мөн 

барилгын модон чимэглэл, модон эдлэл зэрэг илэрсэн. Ингээд доош 

10 см гүнтэй малтахад хатуу шороон үе гарч эхэлсэн. Энэ үед зүүн урд 

булангийн тонуулчын нүхнээс үзүүр нь шатсан бүдүүн модны хэсэг болон 

чулуу холилдон гарч байлаа. 

Зургадугаар үе. Тоосгоны хагархай болон дээврийн ваарын хагархай 

нилээд олон гарч байлаа. Мөн эндээс даавууны тасархай, дээврийн дусал 

ваар, модны хэсгүүд илэрсэн. 

Долоодугаар үе. Тоосгоны хагархай, дээврийн ваар буюу барилгын 

нуранги гарсаар байсан бөгөөд энэ үеэс цөөн тооны нүүр ваарны хагархай, 

144 см гүнээс дээврийн дусал ваар 1 ш илэрсэн. 

Наймдугаар үе. Тоосго маш цөөн гарсан боловч дээврийн ваар өмнөх 

шигээ гарч байлаа. Энэ үед суврагын доод шал буюу дагтаршуулсан шороо 

гарч эхэлсэн юм. Энэ үед шатсан модны хэсэг илэрсэн бөгөөд эндээс дээж 

авсан. Мөн цөөн тоогоор малын яс илэрсэн. Ингээд энэ үед дагтаршуулан 

дэлдсэн суваргын шал гарснаар малтлагыг зогсоолоо (зураг 1-2). 

Малтлагын талбайн урд хананд өнгөн хөрснөөс доош 30 см гүнд 

ойролцоо 3 ш даавууны өөдөс цухуйж байсан тул бид В талбайн баруун 

хананд тулган 1 м өргөнтэй 35 см гүнтэй нэмэлт малтлага хийв. Эндээс 

460х15 см хэмжээтэй төвд үсгээр бичсэн унжлага даавуу илэрсэн. 

Бид Хэрлэн Барсын суваргын суурь чухам ямар байсан талаар тодруулах 

зорилгоор гадна талд 1х5 м хэмжээтэй сорилын сувгыг суваргын баруун 

хойд талд уг суурийн булангийн чиглэл дагуу татаж эхлүүлэв (зураг 3-4). 

Суварга ойролцоогоор 300 тонн орчим жинтэй гэж үзвэл энэхүү нүсэр 

байгууламжийг энэ олон зуун жилийн турш хадгалан өнөөг хүргэсэн гол 

зүйл бол суурь юм. Тиймээс одоо өнгөн хөрсөнд ил харагдаж буй 12.4х12.4 

м хэмжээтэй тэгш өнцөгт дөрвөлжин чулуун өрлөг байгаа бөгөөд түүний 

гадна талаар ахин шатласан байж болзошгүй чулуун байгуулаж байгаа 

308


учир энэхүү суурийг тодруулах зорилготойгоор дээрх сорилын малтлагыг 

хийсэн юм. 

Энэхүү малтлагын үр дүнд гадна талын чулууг гадагш өргөсгөн өрсөн 

өрлөг бус энэхүү чулуун өрлөгийн хаяаг манасан шинжтэй чулуун 

байгууламж байж болох юм гэсэн урьдчилсан дүгнэлтэн хүрсэн юм. 

Суварганы дотор тал болон гадна талын малтлагаас харахад бидний 

хийсэн малтлагад тулгуурлан, дотор талын тонуулын нүхтэй харьцуулахад 

байгалийн хөрсийг зөөж гарган шалны түвшинөөс доош 1 м гаран зузаан 

шороог дэлдэж суурийг бэлдээд түүнээс дээш хэсэгт чулуугаар 12.4 х 

12.4 м (нэмэх хасах) хэмжээтэйгээр дөрвөлжин хүрээ 70 см өргөнтэйгээр 

тойруулан хашиж түүний дотор дахин 1 м орчим зузаан шороог дэлдэн 

суурийг заасан болох нь тодорхой байна. 

Одоо энэхүү дөрвөлжин суурийн тойруулсан өндөрлөг хүрээ олон 

жилийн явцад эвдэрч суварганы сууриас доош болсон бөгөөд баруун талруу 

хазайлт өгсөн байгаа нь дотор талын малтлагаар ил болсон юм. Суварганы 

гадна талын чулуун хүрээ бүхий хэсэгт мал амьтны хөлд үрэгдэн эвдэрсэн 

байна. Тиймээс дотор талын малтлагаас шалны хэсэгт баруун талруу 

хагарал өгч нурж орж ирэхэд их ойртсон байна. 

Суварганы гадна баруун талд болон өмнө, зүүн өмнө талд хүний гараар 

хонхойлсон бололтой гурван нүх байна. Энэ нүхийг бид суваргыг ямар нэгэн 

байгалийн үзэгдэл болох бороо, цасанд автуулахгүй усыг хуримтлуулах 

цөөрөм байсан байж болох юм хэмээн таамаглаж байна. Учир нь энэхүү 

байгууламжийн суурь усанд автаж байх юм бол нуралт үүсэх нь хялбар 

тул энэхүү тойрсон суваг болон цөөрмийн тусламжтайгаар усаа хурдан 

шавхдаг байсан байж болох талтай байна. Зүүн талын цөөрмийн одоо 

байгаа гүн “хантү” үеэс доош 180-186 см гүнтэй байгаа нь уг суварганы 

сууриас харьцангуй доош энэхүү цөөрөм оршиж байгаа нь дээрх таамгийг 

баталж буй мэт. Өмнө талын хонхор гүн нь 156 см байхад баруун талых нь 

89 см гүнтэй байна. 

Суварганы шороо дэлдсэн суурь дээр 1-2 чулуугаар ойролцоогоор 

30 см орчим зузаан чулуун суурь тавиад түүн дээр тоосгыг өрж эхлэсэн 

байх бөгөөд доод суурь хамгийн өргөн хэсэг гэж бодоход 8-9 үе тоосго 

зэрэгцүүлэн өрсөн байна. Мөн баруун талаар явсан машин замаар нэгэн 

дурсгал ил гарсан нь уг суваргыг байгуулж байхад эсвэл хожим засварлаж 

байхад үйлдсэн байж болох 190х190 см хэмжээтэй тэгш дөрвөлжин 1 үе 

тоосгыг хажуу талаар нь хавиргалан босгож газарт суулган дотор талд нь 

шохой зуурч байсан шохойн оромтой тогоо илэрсэн нь цаашид өргөн 

хүрээтэй малтлага хийх шаардлагатайг харуулж байна (зураг 5). 

Малтлагаас олдсон эд өлгийн зүйлс 

Гуравдугаар үеэс тоосгоны хагархай холилдож эхэлсэн бөгөөд малтлагаас 

илэрсэн номын тасархайн ихэнх нь энэ үеэс илэрч буй нь сонирхолтой. 

Дөрөвдүгээр үед барилгын нурангитай үе дуусахад давхар малын 

бууцтай үе байгаагаас харахад энэ үеийн барилгын нуранги нь зүүн өмнө 

талын хана нурах үеийнх бололтой. 

309


Зургаа, долоо, наймдугаар үеэс дээврийн нүүр ваарны хэлтэрхийнүүд 

цөөн тоогоор илэрсэн бөгөөд эндээс бусад газраас төдий л илрээд 

байдаггүй дусал ваар илэрсэн. Суваргын төв хэсэгт тонуулын ором илэрсэн 

бөгөөд энэ нь дор хаяж 1.5 м диаметртэй нүх ба доошоо нилээд гүн 

ухжээ. Дагтаршуулан дэлдсэн шал 50 см-с илүү гүн бололтой. Малтлагаас 

суврагын баруун хананд өндөр босоо тулгуур баганын ор илэрсэн бөгөөд 

мөн баруун хойд хананд модон углуурганы дөрвөлжин нүх илэрсэн. 

Малтлагаар илэрсэн олдворуудыг дотор нь хэд хэд ангилж болохоор 

байна. Үүнд: бичгийн дурсгал буюу цаас болон үйсэн дээр бичигдсэн 

номын тасархайнууд 82 ш, эдгээрээс үйсэн дээр бичигдсэн 1, монгол 

бичгээр бичигдсэн 64, түвдээр бичигдсэн 15 ш номын тасархай илэрлээ 

(зураг 6). 

Мөн даавуу, арьс ширэн эдлэлүүд илэрсэн бөгөөд үүнээс дээрээ бичиг 

бүхий даавуу 4 ш (ханын түвд бичигтэй унжлага 4 м урт, 5 м урттай 2 ш), 

бурханы хөрөг 2 ш байна. Үлдсэн нь ахуйн эдлэл бололтой олдворууд 

байлаа (зураг 7). 

Малтлагын талбайд дээврийн ваар нэлээдгүй илэрсэн бөгөөд эдгээр нь 

хэмжээ, хийц, найрлагын хувьд ерөнхийдөө 2 төрөл байгаа нь сонирхолтой 

юм. Мөн малтлагын талбайгаас дээврийн дусал ваар 1 ш илэрсэн билээ. 

1-4 үеүдэд хүрэл эдлэл, гүнгэрваатай бурхан, хүрд, тахилын аяга, бүсний 

арал, хадаас, төмөр гархи, төмөр эдлэлийн хэлтэрхийнүүд зэрэг метал 

эдлэлүүд илэрсэн. 

Шавраар хийсэн бурханы баримал 2 ш, цац 7 ш, бумба 1 ш, паалантай 

ваарны хагархай 1 ш-ийг тус тус олж илрүүлсэн. Эдгээрээс гадна барилгын 

чимэглэл хийж байсан шохой 4 ш байв. 

Мөн малтлагын талбайн ихэнх үеэс хээтэй, хээгүй, зассан шагайнууд 

илэрч байв. Эдгээрээс хээтэй шагай 9 ш, зассан шагай 1 ш, хээгүй шагай 

119 ш байна. 

Малтлагын талбайд эдгээр олворуудаас гадна малын яс, модон эдлэл, 

модон гүнгэрваа, сувс, хүний эрүүний яс зэрэг олдворууд илэрсэн. 

310 


Бидний малтлагын өөр нэгэн зорилго нь 1770 аад оны сурвалжид дотор 

ханы зураг байсан хэмээн тэмдэглэснээс хожим ахин сэргээсэн зураг 

байсан юм биш биз хэмээн таамаглаж байсан боловч малтлага судалгааны 

үеэр ямар нэгэн ахин засварлаж байсан гэх ул мөр илрээгүй юм. Тиймээс 

бидний 4-р үе хэмээн дугаарласан үе соёлт давхаргын бараг 80 см орчмоос 

эхлэсэн бөгөөд энэ үед малын өтгө бууц байхгүй байгаагаас үзэхэд 18 

зууны үед мал амьтан орох боломжгүй шувуу төдий үүрээ засдаг байсан 

бололтой гэвч энэ үед нуралт үүсч эхлэсэн байсныг тоосгоны нуранхай 

илтгэж байна. Гэвч бидний үзэж байгаагаар нуралт өгч эхлэж байсан ч 

дээвэр болон бусад хэсгээр ус орох нь харьцангуй бага байсан тул ханы 

зураг XVII зуун хүртэл хадгалалт сайн байжээ хэмээн үзэж байна. 

Учир нь манайхаас илэрч буй VIII зууны үеийн бунханы ханын зураг ус 

агаарын нөлөөнд бага автаж хадгалагдсан байгаагаас харахад ханын зураг


анх Хятаны үеийн үйлдсэн хэвээрээ байж хэмээн үзэх боломжтой юм. 

Олон жилийн турш суврагын дотор хуримтлагдсан хурдаст өнөөг хүртэл 

олон соёлт давхрага үүсгэжээ. Малтлагын эхний үеүдэд малын бууц, үнс, 

шороо холилдсон үе байсан бөгөөд энд шарын шашны холбогдолтой 

нилээд хожуу үеийн эдлэл хэрэглэл даавууны тасархай, шавар цац, цаасан 

номын тасархай, даавуун дээр бичсэн төвд болон соёмбо үсгээр бичсэн 

унжлага зэрэг зүйлс илэрсэн байна. Энэ нь уг суврагыг сүүл үе хүртэл 

шүтэж ирсний илрэл болж байна. 

Summary: 

A. Enkhtur, L. Munkhbayar, G. Batbold, 

B. Ts.Buyankhishig, T. Khantugs 

PRELIMINARY RESULT OF EXCAVATION ON STUPA 

OF KHERLEN BARS-1 

The Institute of Archaeology in cooperation with Natural Heritage Center of 

Mongolia, in June 2014 carried out excavation on Stupa of Kherlen Bars-1 (Tsagaan 

Ovoo soum, Dornod ajmag). The internal section of the Stupa was consisted of 

4 parts naming them as A, B, C and D. The part A, northwestern section that is 

congregated with dust and other remains, was chosen for excavation. 

Result of excavation were comprehensible, surrounding of the Stupas stone 

foundation (on the rammed earth base placed 1-2 layers of stone approximately 

30 cm thick stone) is started on the brick but it is most commonly consists of 

parallel blocks with 8-9 stone-layers. 

For many years in the Stupa of accumulated sediments originated from many 

different cultural horizons and layers. Excavation in the first layers be found 

animal bones, ash, and there was a mixture of yellow dust on religious quite 

late belongings pieces of fabric, clay Tsatsa, pieces of paper pages, such as cotton 

and center Soyombo letters written on suspension items were found. It used to 

believe until the end of the stupa is a reflection. 

Ном зүй 

Дашням, 2004 - Дашням гүн. Хойд газрын аймгийн ойллого. ред. Ж.Сэржээ, 

хэвлэлд бэлтгэсэн Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар. тал 65. 

Мөнхбаяр, 2014 - Мөнхбаяр Л. Суварганы үүсэл хөгжил ба Хэрлэн барсын 

суварга // Хятаны өв соёл. Улаанбаатар, тал 29. 

Мэн-гу-ю-му-цзы, 1895 - Мэн-гу-ю-му-цзы. Перевод Попова. Санкт 

Петербург, стр 392-393. 

Пэрлээ, 1961 - Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт дундад үеийн хот суурины 

товчоон. Улаанбаатар, тал 66. 

А.Энхтөр нар, 2014 - Энхтөр А., Мөнхбаяр Л., Батболд Г., Буянхишиг Ц., 

Хантөгс Т. Дорнод аймгийн Цагаан-овоо сумын нутагт орших Хэрлэн 

Барс-1 хотын суваргын дотор археологийн малтлага судалгаа хийсэн 

311


ажлын урьдчилсан тайлан. Улаанбаатар, тал 2. 

Heo Gyun, 2005 - Heo Gyun. Korean temple motifs. Seoul, p 207. 

Зураг 1. Суваргын дагтаршуулсан шал 

312 

Зураг 2. Тоосгон өрлөгө болон ивээс чулуу


Зураг 3. Суваргын гадна талын суурийн чулуун өрлөгийн 

зүүн хойд булангийн малтлагын байдал 

Зураг 4. Суурийн чулуун өрлөг 

313


Зураг 5. Шохой зуурсан тогоо 

Зураг 6. Малтлагаас илэрсэн номын хуудаснууд 

314 

Зураг 7. Малтлагаас илэрсэн түвд бичээс бүхий даавуу, 

шавар бурхан


Зураг 8. А талбайн зүүн болон 

өмнө талын ханын зүсэлтийн зураг 

Зураг 9. Малтлагын зүсэлтийн зураг 

315






316 

ХЭРЛЭН ГОЛЫН ХАТУН ХОТ БУЮУ ХЭ ДУН ЧЭН 

Г. Батболд 

Уйгурын үеийн хуучин Хатан хотыг Хятан улсын үед ахин ашигласан 

хэмээх нэгэн мэдээ Ляо улсын түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг билээ. 

Бид өмнөх судалгаанд энэхүү хотыг судалсан судлаачдын судалгаа болон 

Хятаны төрийн түүх болох «Ляо улсын түүх»-ийн 37 бүлэг, тэмдэглэл 

7, “Газрын тухай тэмдэглэл”-д баруун хойд замд жоу, сэргийлэх хотууд 

байгуулж байсан талаар тэмдэглэсэн мэдээ зэрэгт тулгуурлаж тус хот 

өнөөгийн Монгол улсын нутгийн төвийн бүсд, зүүн бүсд тус бүр нэг байгаа 

талаар өгүүлсэн билээ [Батболд, 2013: 247-263]. Өмнөх өгүүлэлд өнөөгийн 

Монгол улсын төвийн бүсэд буй Хатан хотын талаар өгүүлсэн бол энэ 

удаад зүүн бүсийн нутагт буй Хатан хот буюу Хэ дун чен (He dong cheng) 

хотын талаар өгүүлэх болно. 

Сурвалжийн мэдээ баримтууд судлаачдад арвин мэдээллийг өгдөг 

боловч зарим сурвалжийн мэдээнүүд нэлээд зөрүүтэй, төөрөлдөхөд 

хүргэдэг төдийгүй, зарим талаар нэг нь нөгөөгөө нөхвөрлөсөн шинжтэй 

байна. Х.Пэрлээ гуай энэхүү Уйгурын Хатан хотыг Хэрлэн голын бүсэд буй 

хот бололтой хэмээн үзсэн боловч өнөөгийн аль турь байж болох талаар 

лавшруулалгүй орхижээ [Пэрлээ, 2013: 177]. 

Монгол улсын нутагт хот суурин цогцлоож байсан талаар «Ляо улсын 

түүх»-ийн 37 бүлэг, тэмдэглэл 7, “Газрын тухай тэмдэглэл”-д Ляо улсын 

баруун хойд зам буюу өнөөгийн Монгол улсын нутагт хязгаарын хил 

хамгаалах хотууд, сэргийлэх цэрэг зохион байгуулсан тэмдэглэлд: 

镇州 , 建安军 , 节度。本古可敦城。统和二十二年皇太妃奏置。选诸部族二 

万余骑充屯军 , 专捍御室韦、羽厥等国 , 凡有征讨 , 不得抽移。渤海、女直、汉 

人配流之家七百余户 , 分居镇、防、维三州。东南至上京三千余里。 

Жэн жоу … Угтаа хуучин (эртний) Кэ дүн хот (Хатан хот) Тонгхэ-гийн 

22-р (1005 он) онд Хуан Тай Фэй Чин байгуулав. Аймаг овгоос 20 000 цэргийг 

газар тариаланд, Шивэй, Ү жүе гэх мэт улсаас батлан хамгаалуулах, 

дайлахаар суулгав. Бохай, Зүрчин, Хан иргэд нийлсэн 700 гаруй өрхийг 

тараан Жэн, Фан, Вэй гэх гурван жоу-д суулгав. Зүүн өмнөдөөс буюу Дээд 

нийслэлээс 3000 ли. 

Энэхүү мэдээнээс МЭ 1005 оны үед одоогийн Монгол улсын нутагт Жэн 

жоу-г байгуулж 700 гаруй өрхийг дээрх 3 жоу-д тараан суулгасныг мэдэж 

болох бөгөөд Дээд нийслэлээс 3000 ли гэсэн зайтай болохыг тодорхой 

заажээ.


河董城。本回鹘可敦城 , 语讹为河董城。久废 , 辽人完之以防边患。高州界 

女直常为盗 , 劫掠行旅 , 迁其族于此。东南至上京一千七百里。 

Хэ дун хот. Угтаа Уйгурын Кэ дүн хот, дуудлага хувирч Хэ дун хот 

болсон. Хуучныг Ляо хүн засан дуусгаж хилийн бүсийн аюулаас хамгаалах 

хот болгов. Гао жоу-тай хиллэдэг зүрчид хүн үргэлж тонон дээрэмддэг тул 

тэднийг чөлөөтэй явах зорчих болон нүүдэл суудлыг хянах. Зүүн өмнөдөөс 

буюу Дээд нийслэлээс 1700 ли гэжээ. 

Үүнээс харахад Хэрлэн голын орчимд Уйгурын бас нэг Кэ дүн хот байсан 

талаар өгүүлж байгаа юм. Дээд нийслэлээс 1700 ли гэх зай, байрлал, хил 

залгаа Зүрчидийн нутаг зэргийг заасан нь Орхон-Туулын бүсэд буй Кэ дүн 

хотоос лавтай өөр нэг хот байсан нь тодорхой байна. Энэ мэдээг Пи бэй хэ 

чэн хотын мэдээ мөн давхар нотолж байгаа юм. 

“ 皮被河城。地控北边 , 置兵五百于此防托。皮被河出回纥北 , 东南经羽 

厥 , 入胪朐河 , 沿河董城北 , 东流合沱漉河 , 入于海。南至上京一千五百里 ”。 

“Пи бэй хэ хот. Хойд хилийг захирах, 500 цэрэг засаж суулгасан. Пи 

бэй хэ хот нь Уйгурын хойд талд, зүүн өмнө талд нь Ү жүе, Хэрлэн гол 

(Лү чү) голын цутгал, Хэ дун хотын ард Туо лү голын зүүн биед оршино. 

Өмнөдөөс буюу Дээд нийслэлээс 1500 ли” Уйгурын хойд талд, Хэ дун 

буюу Кэ дүн хотын ард гэх зэргээр энд мөн л зүүн бүсэд буй Кэ дүн хотыг 

дурдсан байна. 

Кэ дүн хот буюу Жэн жоу-д төвлөж байсан захиргаа зүүн тийш 

шилжихэд нэр нь хамт шилжсэн бололтой. Тийнхүү Хятаны үеийн Кэ дүн 

хэмээх хоёр хотын нэр сурвалжид тэмдэглэгдсэн байна. Энэхүү захиргаа 

шилжсэн тухай Хятаны сайд Хан жиа нү-гийн Шэн зун хаанд илгээсэн 

захидлаас харж болох билээ. 

“... Эртнээс, хойш (хойд зүг) Лү-цзюй (Хэрлэн) голд хүртэл, урагш 

бидний хязгаарт тултал, хүн их л сарнин сууж захирах хүнгүй тул хойш, 

урагш булаан дээрэмдэж явах бүлгээ. Бидний тайзу хаан (Амбагянь) баруун 

тийш дайлан одож Лю-ша газарт хүрэх тул Сү-бү аймаг аясыг үзэж дагав 

аа. Баруун этгээдийн олон улс цөм цочиж, алба хүргэж ирсүгэй гэсний 

хойно Тайзу хаан төрөл төрлөөр шилжүүлж гурван аймаг зохиож бидний 

улсад тус болговоо. Хот, балгас цогцолсонгүй. Захын цэргийг тавьсангүй 

боловч Сү-бү аймаг үе үед болгоомжилж дайн болсонгүй бүлгээ. Шэн 

цзүн хааны цагт Хуан тайхэү Баруун мужид цэрэг гарч, газрын холыг 

дагасан нь мөн олон. Түүнээс хойш нэгэн аймаг урвабал ойрхи аймгийг 

дайлуулан адил хүчнийг харилцан харгалзуулж, холхи хүний тэжээх ёсыг 

олжээ. Ходуны (Кэ дүн Г.Б.) газарт хот цогцолсоноос нааш газрыг хэдэн 

мянган газар (ли)-д хүртэл нээв... ” 

Хан жиа нү сайд баруун хойд аймгийн байдал ашиггүй, зардал ихтэй 

байгаа зэргийг хаанд айлтгасан байдаг. Түүний хариуд хаан зарлигдсан нь 

“... Эдүгээ Ходуны хотыг ойрхон газарт шилжүүлбэл зохино. Наран 

шингэхийн өмнөд мужийн цэрэг, Ү-гү, Диэ-ли, Хуай-ү-гү аймгийг 

харилцан туслуул. Хэй лингийн газарт бүхий хоёр цэргийг байлга Кай, 

Бао жоу-гийн цэрэг иргэнийг цөм зүүн нийслэлийн харьяат болгож наран 

мандахын умард хязгаарын цэрэгт илгээ...” [Пэрлээ, 2013: 94; Тото, 1974]. 

Энэхүү захидлаас харахад Уйгурын Кэ дүн хотын суурийг түшиглэж 

317


хятан нар баруун хойд иргэдийг захирах засаг захиргааны төв болгож 

байгуулсан байсан нь харагдаж байна. Энэ үед Кэ дүн хотыг нүүлгэн 

шилжүүлэхэд түүний нэр цугтаа шилжсэн байна. Гэсэн урьдчилсан үр 

дүнд хүрч болохоор байна. 

Кэ дүн хот одоогийн Монгол улсын зүүн бүсэд шилжин ирснээр нэр 

нь үл ялиг гажин 河董城 Хэ дун чен. Угтаа Уйгурын Кэ дүн хот, дуудлага 

хувирч Хэ дун хот болсон гэх бичлэг үүссэн бололтой байна. Үүнийг уг Ляо 

улсын түүхэнд тэмдэглэсэн мэдээнд ажиглалт хийхэд төвийн бүсийн Кэ 

дүн хотын мэдээнд “угтаа эртний Кэ дүн чэн” 本古可敦城 гэсэн бол дорнод 

бүсийн Хэ дун хотын мэдээнд эртний хэмээх үг хаягдаж угтаа Уйгурын 

Кэ дүн чэн, дуудлага хувирч Хэ дун чэн болов, 本回鹘可敦城 , 语讹为河董 

城。гэж шилжилт хөдөлгөөнөөс болж дуудлага гажсаныг зааж байна. 

Түрэг, Уйгурын үеэс түүхэн сурвалжид Хатан хотын нэрийг хэрхэн 

тэмдэглэгдсэн талаар авч үзье. 

Хятад үсэг 

(хувилбар) 

Галиг 

Сурвалжийн 

монгол утга 

Сурвалж 

318 

1 可贺敦 Ke hedun Жиү Тан шү « 旧唐书 » 突厥传上 

2 可敦城 

3 河董城 

4 可敦 

5 合董城 

6 曷董馆 

7 可敦馆 

8 曷董城 

9 合董城 

10 哈屯 

Ke dun 

cheng 

He dong 

cheng 

Ke dun 

He dong 

cheng 

He dong 

guan 

Ke dun guan 

He dong 

cheng 

He dong 

cheng 

Ha tun 

Ляо ши 

Ляо ши 

Хан чун-гийн 

булшны 

бичээсд 

脱脱等撰 :« 辽史 » 卷三 

十七 , 地理志一 

脱脱等撰 :« 辽史 » 卷三 

十七 , 地理志一 

汤开建 : 韩橁出使敦煌 

年代考 

Цидан гуо жи 葉隆礼撰 : « 契丹国志 » 

Алтан улсын 

түүх 

Алтан улсын 

түүх 

Да Жин гуожи 

脱脱等撰 : « 金史 » 

脱脱等撰 : « 金史 » 

宇文懋昭撰 : « 大金国 

志 » 

Сун мо жи 洪皓 : « 松漠纪间 » 

Ляо-гийн эх 

адгийн хэрэг 

李有棠 : « 辽史纪事本 

末 » 

Дээрх сурвалжаас “Ляо-гийн эх адгийн хэрэг” зохиолыг Чин улсын үед 

дэглэсэн бөгөөд дээрх мэдээ нь Ляо ши, Цидан гуо жи зэргийг ашигласан 

учир ерөнхий үйл явдал адил ч газар усны нэр зэргийг нилээд тод заах 

бөгөөд Лү чү гол одоогийн Хэрлэн гол [Li you tang, 1983: 145] гэх зэрэг 

чухал мэдээнүүд байдгаараа үнэ цэнэтэй юм. Кэ дүн ( 可敦 )-ийг Ха түн (


哈屯 -ha tun) гэсэн үсгээр тэмдэглэсэн байдаг. Х.Пэрлээ гуай Хятаны сайд 

Хан Жиа ну-гийн захидлын мэдээг манж сурвалжаас авч ашигласан тул 

Кэ дүн хэмээх үг Ходун болж буусан байна. Кэ дүн гэх үг манж-монгол 

хэлэнд шилжихдээ авиа тэмдэглэлтийн зөрүүгээс танигдахын аргагүй 

өөрчлөгдсөн байгааг харж болно. 

Кэ дүн хот хэмээх үгийг Кэ дүн чен ( 可敦城 ), Хэ дун чен ( 河董城 ), Хэ дун 

чен ( 合董城 ), Хэ дун гуань ( 曷董馆 ), Кэ дүн гуань ( 可敦馆 ) Хэ дун чен ( 曷董 

城 ), Ха түн чен ( 哈屯城 ), Манж хэлэнд Ходун чен хэмээн нийтдээ найман 

янзаар тэмдэглэжээ. 

Тэгвэл өнөөгийн Монгол улсын зүүн бүсээс илэрч буй Хятаны үеийн 

хотын туриудаас чухам аль нь энэхүү Хэ дүн чэн хот байх боломжтой вэ. 

Өнөөгийн судалгааны байдлаас харахад Хэрлэн барс-I хотын турь ихэд 

анхаарал татаж байна. Х.Пэрлээ абугай Хэрлэн барс хотын турийг (зураг 

1), Дашням гүнгийн манж хэлнээс хөрвүүлсэн «Олон монгол аймгийн 

ойллого» гэдэг түүхэн тэмдэглэлд Хятан улсын “Дүн чэн (Дун чэн)” хотын 

үлдэц гэж заасан байна [Пэрлээ, 2013: 184-187]. 

Тэгвэл Хятан улсын “Ляо улсын түүх” 37-р бүлэг, “Газрын тухай 

тэмдэглэл”-д баруун хойд замд сэргийлэх жоу, хотууд байгуулж байсан 

талаар мэдээнд тэмдэглэгдсэн хот, суурин жоу-гийн нэрэнд ажиглалт 

хийхэд, 镇州 (zhen zhou), 维州 (wei zhou), 防州 (fang zhou), 招州 (zhao zhou), 

可敦城 (ke dun cheng), 河董城 (he dun cheng), 静边城 (jing bian cheng), 皮被 

河城 (pi bei he cheng), 塔懒主城 (ta lan zhu cheng), зэрэг мөн Елюй Даши-г 

баруун тийш явах үеийн Вэй Ү, Чун Дө, Хүй Фан, Шин, Да Ма, Чай Хө, Түо 

( 威武 (wei wu)、崇德 (chong de)、会蕃 (hui fan)、新 (xin)、大林 (da lin)、柴 

河 (chai he)、驼 (tuo)) зэрэг 7 жоу гардаг. Эдгээрт Дун чэн юм уу, Дүн чэн 

хэмээх дуудлагатай тохирох хот, эсвэл жоу байхгүй байгаад асуудлын гол 

оршиж байна. 

Хятаны бусад сурвалж бичигт баруун хойд хязгаарт байгуулсан хот 

болон жоу дунд Дун-тай төстэй хотын нэр гарахгүй байгаа бөгөөд сүүлд 

Алтан улсын болоод бусад сурвалжид дуудлага нь бага зэрэг хувирсан Хэ 

дун, Ха түн, Хо дун зэргээр Кэ дүн чэн ( 可敦城 ke dun cheng) хотын өмнөх 

кэ болон дүн хэмээх үсэг үеийн үед хувиран солигдож байсан бөгөөд Ляо 

улсын түүхэнд буй хоёр дахь Хэ дун чен хотыг тэмдэглэсэн хятад үсэг болох 

( 河董城 he dong cheng) өмнөх (хэ) хэмээх дуудлага нь хожмын хуулбарт гол 

усны гол хэмээх ( 河 -he) утгаар нь андууран хэ ( 河 -he) гол хэмээн утгачлан 

орчуулан авч (He) хэмээх дуудлага гээгдэн Дун чэн (Дүн чен) болсон 


Бидэнд сэжим өгч буй зүйл нь Кэ дүн чен юм уу, Хэ дун чен хотын олон 

үеийн түүхийн хуулбарын алдаа байж болох талтай байна. Бидний үзэж 

буйгаар Олон монгол аймгийн ойллого зохиолыг эхлээд хятад хэлээр 

бичсэн байж болохоор байна. Энэ зохиол дахь Хятан улсын түүхтэй 

холбоотой зүйлийг Ляо ши “ 辽史 ” болон Чин улсын үед дэглэсэн “Ляогийн 

эх адгийн хэрэг “ 辽史纪事本末 ” хэмээх сурвалжуудад түшиглэн бичсэн 

бололтой. Учир нь Ляо голын Дун чен хот хэмээх үгийг үгчлэн хятад хэл рүү 

буулгавал 辽河董城 (Liao He Dong cheng) буюу Ляо-гийн Хэ дун чен болно. 

Түүнийг манж хэлнээ хөрвүүлсэн хүн 辽河董城 хэмээх үгийн энэхүү 河 (he) 

319


хэ-г гол мөрний “гол” хэмээн шууд орчуулан буулгасан бололтой байна. 

Тиймээс Дашням гүн үүнийг Монгол хэлэнд буулгахдаа Манж эхийг даган 

Ляо голын Дун чэн хот болгожээ. Дээрх таамгийг нотлохуйц нэгэн баримт 

бол тус ойллогын эхэнд газар зүйн байцыг тодорхойлон бичиж буй хэсэгт 

Ляо голыг 辽河 (liao he) буюу Ляохэ гол хэмээн Ляо голын (гол хэмээх 

үгийг орчуулалгүй Ляохэ хэмээн хамтатган галиглаж хойно нь гол хэмээх 

үгийг давтан оруулсан) монгол хэлэнд буулгасан байгааг ажиглаж болно. 

Хэрвээ дээрх мэдээ голтой холбоотой байсан бол Ляохэ голын Дун чен 

хот хэмээн бичигдэх байсан буй за. Үүнийг Ляо гол бус Ляо улсыг илтгэж 

байна гэдгийг Б.Буянчуулган анзаарсан байдаг. Түүний «Монголын бүх 

газар нутаг зохиолд» Голын хэмээх үгийг дарж хажууд нь Улс хэмээх үгийг 

оруулсан байгаа засвараас нь харж болно (зураг 2). 

Энэ бүгдээс харахад Шэнзун хааны зарлигаар хятан нар ойрх газарт 

шилжүүлсэн Кэ дүн чен хот нь шилжин ирээд Хэ дун чэн хэмээн нэрлэгдэх 

болсон байна. Энэ нь өнөөгийн Хэрлэн Барс хот-I бөгөөд Хэрлэн голын 

эрэг дээр Ляо-гийн үед оршиж байсан Хэ Дун чэн хот (He Dong cheng) нь 

хожмын түүх бичлэгт Ляо голын Дун чэн хот болон ташаа тэмдэглэгдэн 

бидний үед хүрчээ. 

Summary: 

G.Batbold 

HE DONG CHENG THE KHATUN CITY OF 

KHERLEN RIVER 

The chronicle of Liao dynasty states that the Uighur city Ke dun cheng ( 

可敦城 ) was reused later. Researchers are still arguing on where this city was 

actually located, because it appears in two different places in the history of the 

Liao dynasty. I suggest that this city was separated and located in two places. 

Previously I narrated about a city Ke dun [G.Batbold, 2013], which located in the 

central zone. 

Through this article I’m presenting the city of He dong cheng in the eastern 

zone. This is the eastern division of the Ke dun cheng city that was located in the 

central zone. Interestingly, the eastern division initially named after the central 

city and then it gradually evolved into He dong cheng ( 河董城 ), according to 

the history of the Liao dynasty. If this city was moved to the eastern part of 

what is now Mongolia, then which city ruin might it be? The historical chronicle 

“Description of the northern territory”, translated by Dashnyam, states that 

Kherlen Bars city is Liao river’s (dynasty) Dong cheng city. Within the historical 

chronicle of Liao dynasty there are words written as 河董城 (He dong cheng), 

but later the first character 河 (He) was translated (from Chinese into Manchu) 

as river and become Liao river’s Dong cheng, which is incorrect. Therefore the 

current city ruin of Kherlen Bars-1 is 河董城 He dong cheng city of the Khitan. 

320


Ном зүй 

Батболд, 2013 - Батболд Г. Уйгурын Хатун хот буюу “Ke dun cheng”// Studia 

Archaeologica. Tom XXXIII, Facs. 17, Улаанбаатар, т. 247-263. 

Буянчуулган 2011- Буянчуулган Б. Монголын бүх газар нутаг. Д.Одсүрэн, 

ред. Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар, т. 37, зур.137. 

Дашням, 2004 - Дашням гүн. Хойд газрын аймгийн ойллого. ред. Ж.Сэржээ, 

хэвлэлд бэлтгэсэн Ж.Гэрэлбадрах. Улаанбаатар, т. 25, 65. 

Пэрлээ, 2013 - Пэрлээ Х. Монгол Ард Улсын эрт, дундад үеийн хот суурины 

товчоон . Бүтээлийн чуулган. I боть, Улаанбаатар, т. 177, 184-187. 

Пэрлээ, 2013 - Пэрлээ Х. Хятан нар, тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. 

Бүтээлийн чуулган. I боть, Улаанбаатар, т. 94. 

Li you tang, 1983 - 李有棠 : « 辽史纪事本末 » 中华书局 . 145. 

Тото, 1974 - 脱脱等 : 辽史 , 卷一百三 , 列说第三十三 , 文学上 , 萧韩家奴说 , 中 

华书局 . 

321


Зураг 1. Хэрлэн Барс-I хотын турь 

Зураг 2. Б.Буянчуулган. 

“Монголын бүх газар нутаг” 

зохиолын хэсэг 

322






Н. Батболд, Ц. Амгалантөгс, Б. Эрдэнэ 

ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН ХЭЦҮҮ УУЛЫН АГУЙГААС 

ИЛЭРСЭН ХҮНИЙ ЯСНЫ ОЛДВОРУУД 

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн 

хамтарсан хээрийн шинжилгээний бэсрэг анги Дорноговь аймгийн 

Хатанбулаг сумын нутаг Хэцүү уулын агуйд 2004 оны 5-р сарын 23-наас 6-р 

сарын 1 хүртэл 8 хоногийн хугацаатай ажилласан билээ 1 . 

Энэ агуй анх 1974 онд илэрч мэдэгдсэн бөгөөд говь нутгийн энэхүү 

агуйд боолгож үхсэн хүмүүсийн арваад шарил байгаа тухай мэдэж улмаар 

1982 оны 9-р сард ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний 

ахлах ажилтан, археологич, доктор Н.Сэр-Оджав, Ерөнхий ба Сорилын 

Биологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, антропологич 

Д.Түмэн нар газар дээр нь биечлэн очиж шалгаж үзсэн байдаг. 

Эдгээр судлаачдыг очиход, урьд нь хилийн цэргийнхэн уг агуйд олон 

удаа орж, тэнд байсан зүйлийг бусниулсан учир анхны төрх байдлаа алдсан 

байжээ. “Агуйн нүхээр олс ашиглан 2-3 дамжин ороход энд тэндээ олон 

нүхтэй, найман ханатай гэрийн чинээ хөндий агуй байх бөгөөд тэнд тараан 

хаясан хүний яснуудыг бүртгэж үзэхэд 0-10-аад насны долоон хүүхэд, 

30 гаруй насны хоёр эрэгтэй, хоёр эмэгтэй, 60 гаруй настай нэг, нийт 12 

хүний шарил байна. Шарилуудын шүд хумс бүтэн, гэзэг үс, арьстайгаа 

хатаж үлдсэн, нэг нь арьсан өлгийд боосон хүүхдээ тэвэрсэн байдалтай 

нас барсан байжээ. Хамгийн жигтэй нь энэ агуйд байсан зарим хүмүүсийг 

боож алсан шинжтэй бөгөөд хоёр хүний хүзүүнд боомилон алсны гэрч 

болох дээс уяатай хэвээр байсан ажээ. Олдворын байдлаас үзэхэд уг агуйд 

байгаа хүмүүс үл мэдэгдэх шалтгаанаар хангай газраас говь нутагт нүүн 

ирж Хэцүү уулын зэлүүд агуй хонгилд хэн нэгнээс нуугдан хоргодож 

байсан бололтой. Тэгээд аль нэг шалтгаанаар агуйн ам хаагдахад цааш 

нуугдаж байгаад хүнс тэжээлийн нөөцгүй болсон тул хамгийн ахмадын 

саналаар харьцангуй залуу дөрвөн хүний амийг хөнөөж, хүүхдүүдийг 

өлбөрч үхэхэд хүргэсэн бөгөөд энэ бүхнийг хамгийн ахмад 60 орчим насны 

хүн гүйцэтгэсэн болов уу. Киданы үеийн ваар сав, эмэгтэй хүний тулман 

өмд, хус модны үйс, удаан хугацаанд гал түлсэн голомт, ухмал модон таваг 

зэргийн үйлдсэн хэв загвар зэргээс үзэхэд МЭ Х зуунаас хойшгүй үед энэ 

зовлонт явдал тохиолдсон мэт байна” хэмээн уг бүрэлдэхүүнийг ахлаж 

1 

Тус шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний 

ажилтан, Б.Наран, Н.Батболд, Ц.Амгалантөгс, Б.Эрдэнэ, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн судлаач, 

доктор Бруно Фрохлич нар оролцон ажилласан юм. 

323


очсон археологич Н.Сэр-Оджав тайландаа дүгнэн бичсэн байдаг [Сэр- 

Оджав, 1982: 38-39]. 

Дээрх судлаачдын ажлыг үргэлжлүүлэн дуусгах, эдгээр антропологийн 

олдворуудыг бүрэн бүтнээр нь авч лабораторийн судалгаа хийж он цаг, нас 

хүйс, үхлийн шалтгаан зэргийг тогтооход шинжилгээний ангийн зорилго 

оршиж байлаа. 

Энэ уулын нэрийг хилийн цэргийн заставынхан сайн мэдэхгүй, хилийн 

бүс тул хүн амьдардаггүй газар ажээ. Хилийн цэргийнхнээс лавлаж асуухад 

тус агуйг Хүн агуй, Хэц уул, Хэцүү уулын агуй хэмээн янз бүрээр нэрлэдэг 

байна. Бид дээрх нэрүүдээс хилийн заставын хүмүүсийн зөвлөснөөр 

“Хэцүү уул” хэмээх нэрийг судалгаандаа ашиглалаа. 

Энэ агуйн газарзүйн байршил: N 42º 33’ 75.7”, E 108º 14’ 57.8” солбицолд 

далайн түвшинөөс дээш 1106 м өндөрт оршино. Дорноговь аймгийн 

Хатанбулаг сумын төвөөс баруун урагш 118 км зайтай, Сулинхээрийн 

хилийн цэргийн отрядын Хэцүүгийн застав буюу I-р заставаас зүүн 

урагш 3 км зайд байрлана. Баруунаас зүүн тийш сунаж тогтсон говийн 

үргэлжилсэн намхан толгодын дунд хэсэгт нэгэн толгойн ар шил дээр 

байрлах ба байгалийн тогтоц нь эгц доошоо ордог амтай нүхэн агуй болно. 

Агуйн амны урд талд ойролцоогоор 20 м орчим зайд 1 жижиг овоо, мөн 

хойд талд нь 10 м орчим зайд 1 жижиг овоо байна. Эдгээр овоог уг агуй 

байгаа газрыг тэмдэглэн нутгийн хүмүүс, хилийн цэргийнхэн босгосон 


Хэцүү уулын агуй нь 90х62 см хэмжээтэй эгц доош ордог амтай, олсоор 

дүүжлэгдэн 3 дамжиж ордог цооног юм. Бид олс, шат ашиглан агуйд 

ороход 3 дахь хонгилын хөндийд хүн олон удаа орж гарсны улмаас нуранги 

үүссэн овгор шороотой, түүний зүүн талд таазнаас нурсан том чулуудын 

баруун захад хэд хэдэн хүний хатмал шарил дээр дээрээсээ овоорсон 

байдалтай байлаа. 

Зураг 1. 

Хэцүү уулын агуйн гаднах байдал 

Зураг 2. 

Агуй доторх хатмал шарилууд 

Түүний ар талд таазнаас нурж овоорсон 5-6 том чулуу байсны баруун 

захын нэг хэвтээ чулуун дээр хүний дал бугалгатайгаа, түүнтэй зэрэгцээ 

бодын гавлын ясны суурь хэсэг, ар талд нь 20 орчим см зайтай хүний 

сүүжний яс, бодын харцага, нурууны яс, хойд талд нь нэг том чулуун дээр 

324


хүний гавлын яс, шилбэний ясны хамт байлаа. Тус чулууны хажуу хормойд 

гурван тооны бага насны хүүхдийн хатмал шарил, тэдгээрийн хоёр нь 

тэврэлдсэн байдалтай, хүзүүндээ дээсний үлдэгдэлтэй, толгойгоор чанх 

хойд зүг чиглэсэн, нөгөө нэг нь мөн хүзүүндээ дээсний үлдэгдэлтэй 

толгойгоор зүүн урагш чиглэсэн байдалтай байв. Энэ гурван хүүхдийн ясны 

дунд нэг хагархай гавлын яс, түүний дээд талд чулууны ёроолд хүүхдийн 

баруун гарын яс хэлхээтэйгээ хатсан байдалтай байсан ба тэдний баруун 

талаас шир, нэхийний тасархай олдлоо. 

Агуйн энэ хонгил амсраасаа булан хүртэл 45 градусын налуугаар 15.4 

м урт юм. Гол хонгилын зүүн хойд буланд дотроо муудаж хатсан төмсний 

үлдэгдэлтэй 5-6 ширхэг тааран шуудай байв. Агуйн гол хонгилын таазны 

өндөр нь дунд хэсэгтээ 3.4 м өндөр, хана болон таазанд 5-10 мм зузаан 

шаргал өнгийн өнгөр (хадан дээр ургах хаг) тогтсон байхад нурсан хэсэг нь 

өнгөргүй, улаан хүрэн өнгийн чулуутай юм. 

Зураг 3. 

Агуйн хөндлөн огтлолын зураг 

Зураг 4. 

Агуйн дэвсгэр зураг 

Энэхүү агуй дотор 3 өөр газраас нийтдээ 9 хатмал шарил олдсоноос 3 нь 

насанд хүрсэн, 6 нь 0-16 насны хүүхэд байсан. Эдгээр хатмал шарилуудын 

нярай буюу 0-1 настай хүүхдийн дотор эрхтэн болон зөөлөн эд, арьс, 

үс зэрэг маш сайн хадгалагдан үлджээ. Насанд хүрсэн хоёр эмэгтэйн 

аарцагны ясанд, гадны нөлөөтэй хугарал гэмтэл байна. Эдгээр хатмал 

шарилуудын эрэгтэй, эмэгтэй 2 насанд хүрсэн хүмүүс болон 2 бага насны 

хүүхдийн нийт 4 хүний хүзүүнд боомилж алсаны ул мөр болох олс, сурны 

үлдэгдэл үлджээ. 

Судлаач Н.Сэр-Оджав тайландаа 0-10-аад насны долоон хүүхэд, 30 

гаруй насны хоёр эрэгтэй, хоёр эмэгтэй, 60 гаруй настай нэг нийт 12 хүний 

шарил байсан гэж бичжээ [Сэр-Оджав, 1982: 38]. Гэтэл бид уг агуйгаас 

нийт 9 хүний хатмал шарил олсон. Үүнээс үзэхэд нэг насанд хүрсэн хүн 

болон нэг хүүхдийн шарил байхгүй болсон нь хилийн цэргийнхэн болон 

өөр бусад хүмүүс энэ агуйд орж гарч байсантай холбоотой зөөгдөн гадагш 

хаягдсан бололтой. Энэ агуйд хилийн цэргийн заставынхан хэрэгцээний 

төмсөө хадгалдаг байсан гэнэ. Нэг хүний шарилыг цэргийн эмнэлэгт 

авчран шинжилгээнд оруулсан гэх тодорхойгүй бүдэг мэдээ бас байна. 

325


Лабораторийн судалгааны үр дүн 

2004-2007 оны хооронд судалгаанд хамрагдсан хатмал шарилуудаас 

булчин, арьс, үс, яс зэргээс хэд хэдэн удаа дээж авч АНУ, Данийн Их 

сургуулиудын лабораторид нарийвчилсан судалгааг хийлгэсэн. Үүнд: 

АНУ-ын Тусоны Их сургуулийн лабораторид он цагийг тогтоох [Frohlich 

et al., 2005a], АНУ-ын Нью Хавены Их сургууль, Данийн Копенгагены Их 

сургуульд үс болон арьсны дээжинд ДНХ-гийн судалгаа [Gilbert, 2007], АНУын 

Емори Их сургуульд изотопийн судалгаа, Смитсионы Их сургуулийн 

антропологийн тэнхимд томограф болон рентген, компьютерийн 

нарийвчилсан судалгааг тус тус хийсэн [Frohlich et al., 2007]. 

Смитсионы Их сургуульд хийсэн томограф, рентгений судалгааны үр 

дүнд хүзүүндээ олс бүхий дөрвөн шарилуудын хүзүүний нугалам хэсэгт 

хугарлын шинж тэмдэг илэрсэн, харин хоёр эмэгтэйн аарцаг ясанд гадны 

нөлөөтэй цохиж хугалсан буюу хүч хэрэглэсэн байж болох зэрэг гэмтлүүд 

илэрсэн. 

Хатмал шарилын үс, арьс зэрэгт хийсэн ДНХ-ийн судалгааны үр дүнд 

Төв Азид түгээмэл тархсан монголчуудын голлох гени С3 хаплогрупп 

болохыг тогтоосон [Wilson, 2007; Zuckerman et al., 2007]. 

Лабораторийн судалгааны үр дүнд хатмал шарилын булчин, мөн 

хүзүүнд байсан олс зэрэгт он цаг тогтоох шинжилгээ хийхэд НТ 1300-1470 

онд хамаарагдах нь тогтоогдсон [Frohlich et al., 2005b]. 

Хэцүү уулын агуйгаас олдсон хүний хатмал шарилуудаас хамгийн их 

сонирхол татсан зүйл нь эдгээр 9 хүний 4 нь болох насанд хүрсэн эрэгтэй 

болон эмэгтэй, 0.5-1 настай хоёр хүүхдийн хүзүүнд олс болон сурны 

үлдэгдэл илэрсэн явдал юм. 

Гэтэл судлаач Н.Сэр-Оджав тайландаа 2 хүний хүзүүнд дээс уяатай 

байсан гэж бичжээ [Сэр-Оджав, 1982: 38]. Бидний олж тогтоосноор энд 

бага насны 2 хүүхдийн хүзүүнээс мөн дээс уяатай байна. 

326 

Зураг 5. Хүзүүний нугаламан дахь хугарлын шинж


Яагаад эдгээр хүмүүс, ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн хамт энэхүү 

агуйн мухарт ийнхүү хөнөөгдөх болов гэдэг нь сонирхол татаж байна. 

Эдгээр хүмүүсийг энд хороосон уу, эс бөгөөс өөр газар хороогоод зөөж 

авчирсан уу? гэдэг асуудал урган гарч байгаа боловч нарийн тогтоох 

боломжгүй. Учир нь эдгээр олдворууд нь анхны байрлалаа алдаж ямар ч 

зохион байгуулалтгүй болжээ. 

Иймд дараах хэдэн таамаглалыг дэвшүүлж байна. Үүнд: 

-Дээрх он цаг нь Юань гүрний сүүл үе, бага хаадын үе болох төдийгүй 

дайны их хямралтай жилүүд байсан ба магадгүй эдгээр хүмүүс Хятад 

оронд төвлөрч байсан Юань гүрэн задран унахад их нутгаа тэмцэж яваад, 

нэхэж ирсэн Мин улсын цэрэгт хороогдсон байж болох талтай юм. 

-Аюултай халдварт өвчнөөр гэр бүлээрээ өөд болоход хүмүүс халдвараас 

болгоомжлон олс сураар арга хэрэглэн хүзүүгээр оосорлож Хэцүү уулын 

энэхүү агуйд авчран хаясан байж ч болох юм. 

-Судлаач Н.Сэр-Оджавын дүгнэн хэлсэнчлэн уг агуйд хаагдан үлдэж 

хүнс нь дуусахад аргагүйн эрхэнд амиа егүүтгэсэн ч байж болох юм. 

Ямартаа ч эдгээр хүмүүс нь өөрсдийн үхлээр нас эцэслээгүй, гадны 

нөлөөнд өртсөн нь хүзүүнд байгаа олс, сур болон бага балчир хүүхдүүдийн 

шарил байгаагаас харагдаж байна. 

Summury: 

N. Batbold, Ts. Amgalantugs, B. Erdene 

THE MUMMY UNCOVERED FROM KHETSUU CAVE BURIAL 

OF DORNOGOBI AIMAG 

In the spring of 2004, nine mummies dating to AD 1300 - AD 1470 were found 

in a subterranean cave in the southern Gobi Desert. The remains were sent to 

the Smithsonian Institution in Washington DC for study, and recently returned 

to the Mongolian Academy of Sciences in Ulaanbaatar. The total number of individuals 

in this series is nine. This includes: three adults, one adolescent, two 

children and three infants. Two of the adults have some muscle tissue but no internal 

organs while the third adult has some desiccated organs present. The adolescent 

has some soft tissue and with vestiges of a perineum. All three infants 

have essentially all soft tissue and organs. One female has displacement of the 

pubic syphilis and pitting of the preauricular sulcus consistent with childbirth. 

This individual also revealed per mortem fractures of the ilia near the sacroiliac 

joints. Seven out of nine individuals show clear evidence of strangulation. The 

adult male has the braided rope still embedded in the neck. One of the other 

adults has a rope impression in the neck tissue, and disarticulation of C1 and 

C2. Two adults had bitten off the tips of their tongues during strangulation. 

One infant also had rope present around the neck and an accompanying piece 

of stick probably used as a torque producing tool. One infant only has a rope 

impression in the neck tissue, but also has a dislocation of C2. The third infant 

had a severe wrenching of the head, severing the head from the body, leaving 

327


the first vertebra and the pharynx exposed. Several of the mummies are missing 

their heads and cervical spines from post-mortem removal. Several of the individuals 

‘cervical and upper thoracic spines were severely twisted, presumably 

due to the strangulation. One individual had trauma to the left lower extremity 

resulting in the separation of the medial meniscus from the tibia head and the 

left hip was also hyper flexed. Another individual had a per mortem avulsion 

fracture of the left medial tibia tube rosily and a 3 x 10 mm puncture of the left 

temporal sphenoid cranium, it’s origin is uncertain. Another mummy had an 8 x 

10 mm puncture of the left temporall parietal cranium, again of uncertain origin. 

One infant mummy suffered acute trauma, the thorax having been crushed. The 

findings from this pathological examination will be combined with in-progress 

DNA testing, histological examination, nutritional studies, as well as historical 

and anthropological records. From the research, we expect a full reconstruction 

of this unique and tragic event. 

328 

Ном зүй 

Сэр-Оджав, 1982 –Сэр-Оджав Н. Дорноговь аймагт мэдээ шалгах ажлаар 

явсан тухай. //Хархорум шинжилгээний ангийн 1981-1982 оны ажлын 

тайлан. Улаанбаатар, т. 36-43. 

Frohlich et al., 2005a - Frohlich D., Bazarsad N., Hunt B., Batbold N. Fourteenth 

Century Mummified Human Remains from the Gobi Desert, Mongolia. 

In: (eds.) W.Fitzhugh, J.Bayarsaikhan and P.K.Marsh. The Deer Stone Project. 

Anthropological Studies in Mongolia 2002 – 2004. Washington, D.C.: 

The Arctic Study Center, Smithsonian Institution, pp 121-134. 

Frohlich et al., 2005b - Frohlich D., Bazarsad N., Hunt B., Batbold N. Human 

mummified Remains from the Southern Gobi Desert. Preliminary Report 

on the Finds of Ten Executed Individuals Dating to the End of the Great 

Mongolian Empire. Proceedings V World Congress of mummy Studies 

(September 2–5, 2004), 167 – 170. Turin, Italy: Journal of biological Research, 

Universita di Torino, 2005. 

Frohlich et al., 2007 - Frohlich B., Gareis A., Auclair R., Wong T., Lang R., Sun 

D., Coyle H., Harper A. Ancient DNA: Assessment of new technologies on 

desiccated tissue samples. New Haven, Connecticut: University of New 

Haven, CT. Poster. 

Gilbert, 2007 –Gilbert T. Personal communication, University of Copenhagen. 

Zuckerman et al., 2007 - Zuckerman B.K., Turner B.L., Carlson B.A., Kingston 

J.D., Armelagos G.J., Hunt D.R., Amgalantugs Ts., Frohlich B. Diet and 

Disease in Times of War; Analysis of Mummified Human Remainds from 

Southern Mongolia 1300-1350 AD. 77th Annual Meeting of the Association 

of Physical Anthropologists. Clevland, OH; American Association of 

Physical Anthropologу. 

Wilson, 2007 - Wilson A.S. Analysis of Gobi hair samples from Mongolia – 

Draft Interim Report. Isotopic analysis (δ13c, δ15n) of hair. Tentative Report. 

Bradford, England: Archaeological Geographical & Environmental 

Sciences, School of Life Sciences, University of Bradford, (October 2007).






Я. Цэрэндагва, Ж. Шнeйдер, С. Далантай 

ИХ НАРТААС ШИНЭЭР ИЛЭРСЭН ХАДНЫ 

ОРШУУЛГЫН ДУРСГАЛУУД 


Их Нартын байгалийн нөөц газар нь 1996 онд байгуулагдсан бөгөөд 

Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Айраг сумдын нутгийн 67000 га газрыг 

эзлэн байрладаг. Цөлөрхөг хээрийн дунд тогтсон сүрлэг хадан тогтоцоороо 

Их Нарт нь байгалийн өвөрмөц сонин содон шинжийг бүрдүүлсэн бөгөөд 

аргаль, янгир зэрэг ховор ан амьтад идээшин дассан нутаг юм. 

Их Нартын хадны археологийн дурсгалуудыг урьд өмнө тусгайлан өргөн 

хүрээтэйгээр судалж байгаагүй боловч, хэд хэдэн удаа бэсрэг хайгуул 

судалгааны ажил хийгдэж байжээ. 

1973 онд Их Нартын хадны урд талын өргөн хөндийд орших Цахиурт 

хэмээх газраас акадеимч Д.Дорж палеолитийн үед холбогдох хүрмэн 

чулуугаар хийсэн 11 залтас, 1 ялтас олж илрүүлсэн байдаг. Тэдгээр 

чулуун зэвсгүүдийн хийсэн арга барилд түшиглэн доод палеолитийн үед 

холбогдуулан авч үзсэн юм [Дорж, Цэвээндорж, 1978]. 

2005 онд ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний 

ажилтан Р.Мөнхтулга, С.Хүрэлсүх нар Их Нартын хадны Бургастайн амны 

баруун үзүүрийн хадан хясаанд байх нэгэн агуйгаас хадны оршуулга 

илэрсэн гэдэг мэдээллийн дагуу газар дээр нь очин судалгаа хийж XII- 

XIV зууны үед холбогдох монгол эмэгтэйн хатмал шарил олсон байна 

[Хүрэлсүх, 2006]. Уг хадны оршуулгаас илэрсэн эмэгтэйд даавуун тэрлэг, 

сайтар элдэж боловсруулсан илгэн дээл, арьсан гутал, торгон өмд сэлтийг 

өмсүүлэн торгон тэрлэг дэрлүүлэн модон авсанд хийн нутаглуулсан 

байсан ба дагалдуулан богтог малгай, төмөр хутга, модон сам, модон аяга, 

хүрэл толь, сувдан ээмэг, чулуун зүүлт, сийлбэртэй модон эдлэл, өнгийн 

даавууны өөдөс зэргийг тавьсан байв. 

Их Нартын байгалийн нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэх, 

баримтжуулан судлах, хадгалж хамгаалах зорилготой археологийн хээрийн 

шинжилгээний ангийг Монгол улсын ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, 

АНУ-ын Денверийн Зоологийн сан, “Earthwatch” Хүрээлэнтэй хамтран 

2010 оноос зохион байгуулж эхэлсэн юм.Тус хээрийн шинжилгээний 

ангийг Монголын талаас ШУА-ийн Археологийн эрдэм шинжилгээний 

тэргүүлэх ажилтан, доктор Я.Цэрэндагва, АНУ-ын талаас Калифорнийн 

329


Үндэсний Паркын зөвлөх археологич, доктор Ж.Шнейдер нар удирдан 

ажиллаж байна. 

Тухайн экспедиц 2010 онд 33 дурсгалт газар, 2011 онд 17 дурсгалт 

газар, 2012 онд 18 дурсгалт газар, 2013 онд 24 дурсгалт газар тус тус 

шинээр илрүүлэн бүртгэн баримтжуулжээ [Цэрэндагва, Шнейдер, 2014; 

Цэрэндагва нар, 2014]. Тэдгээрийн дотор эрт, дундад үеийн нүүдэлчдийн 

оршуулгын өвөрмөц хэлбэр болох хадны 12 оршуулга илэрч олдсон нь 

тэмдэглүүштэй. Харамсалтай нь эд мөнгөнд шунаж, амар хялбар аргаар 

мөнгө олж амьдрах атгаг хорон санааг өвөрлөсөн булш тонуулчид ихэс 

дээдсийн маань хоригийн газрыг тонон дээрэмдэж эд зүйлсийг нь тарааж, 

оршуулгын зан үйлийн баримтыг эвдэн сүйтгэж, хүний ёсноос гажууд, зүй 

бус үйлдэл хийсэн байлаа. Бид тус газраас илрүүлсэн оршуулгаас наймыг 

нь шалгаж авран хамгаалах малтлагыг хийж гүйцэтгэсэн юм. Малтлагын 

явцад илэрч олдсон олдворуудын судалгааны урьдчилсан үр дүнгийн 

талаар энэхүү өгүүлэлд танилцуулж байна. 

330 

Баларын хадны 1-р оршуулга 

Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын Бичигт багийн нутаг, сумын 

төвөөс баруун урагш 45 км орчим зайтай том боржин чулуун хотгор гүдгэр, 

цохио, хавцал хадан тогтоцтой газрыг нутгийн иргэд бүхэлд нь Их Нартын 

хад хэмээн нэрлэдэг. Их Нартын хадны урд захын цохио хаднуудын дундах 

Нартын жасын сүмийн тууриас зүүн хойд зүгт 4 км орчим зайтай байрлах 

боржин чулуулагаас бүрэлдэн тогтсон цохио, хавцал ихтэй хэсэг хадыг 

Балар гэнэ. 

Нартын Байгалийн Нөөц 

Газрын Аргальсудлалын 

төвийн 

эрдэм 

шинжилгээний ажилтан 

Б.Отгонбаярын эртний 

тоногдсон булш харсан 

гэх мэдээллийн дагуу 

хамтарсан судалгааны 

ангийхан очиж шалгахад, 

Баларын хадны дунд, урагш 

гарсан хуурай саарьтай 

аманд орших худгийн зүүн 

талд 100 м орчим зайтай, 

баруун талаараа өргөргийн 

дагуу 60 м орчим урт сунаж 

тогтсон хясаа хадтай, зүүн 

талаараа налж буусан 

Зураг 1. Баларын хадны оршуулга бүхий газар 

боржин хаднуудын дунд, хойд талруугаа аажим налуу боржин чулуун 

цохио хадны урд үзүүрт 180 см өргөн, 80 см өндөр, 330 см урттай хөмөгт 

5 см зузаантай банзаар авс хийж тавьсан бололтой, тоногдсон эртний 

оршуулга байгааг илрүүлсэн юм. Хөмгийн үүдийг өрж тагласан чулууг


өмнө тал руу нь нурааж тараасан байв. Мөн оршуулгын авсны банзыг 

хөмгийн үүдэнд ил гарган хөсөр хаясан байдалтай байв. Авсыг хийхдээ 

углуурга зангидан хийсэн бололтой нүх мэдэгдэнэ. Авсны банзны 

одоогоор мэдэгдэх хэмжээ 44 см урт, 13 см өргөн, 5 см зузаан юм. Мөн 

хөмөг буй цохио хадны зүүн талын бутан дундаас цүүц хэлбэрийн 1 ш 

зэв олдсон нь булшийг тонох явцад гээгдсэн бололтой. Хөмгийн дотор 

талд огодойн баас газрын хөрстэй холилдсоноосшинээр хүрэн бор хатуу 

тунадас тогтсон бөгөөд шалгаж малтахад хөмгийн үүд орчимд 10 см гүнээс 

хүний дунд чөмөгний ясны хугархай илэрсэн юм. Цааш нь малтлагын 

ажлыг үргэлжлүүлэхэд хөмөгний дээд буланд өмнө тогтсон хөрснөөс 

эрс өөр жижиг чулуутай хүрэн бор хөрсөн давхарга ажиглагдав. Тиймээс 

үргэлжлүүлэн малтан шалгахад тус хөрсөн дундаас эмээлийн хүрэл 

хяр болон 5 см өргөн тавагтай төмөр дөрөө, 2 ш том чагтан зуузайтай, 

төмөр зовхитой амгай 1 ш, эмээлийн даруулга олмонд хэрэглэж байсан 

бололтой жижиг хэмжээний төмөр зуузай цагираган гархи 3 ш, эмээлийн 

дэвсний цэцгэн хэлбэртэй хүрэлдаруулгазэрэг олдворууд гарсан юм. Мөн 

хөмгийн баруун хойд хананаас дотогш 10 см орчим зайтай дундад зууны 

үеийн монголчуудын түүхэнд холбогдох хүн чулуун хөшөөнд дүрслэгдсэн 

байдаг хундагатай адил хар мөнгөн цомыг амсрыг дээш харуулан тавьсан 

нь анхны байрлалаараа байна. Цааш нь үргэлжлүүлэн малтахад 10 см 

гүнээс хөмгийн шал мэдэгдсэн учир малтлагын ажлыг дуусгав. Энэхүү 

оршуулгыг үйлдэхдээ эд өлгийн зүйлсийг хөмгийн хойд буланд тавьж 

дээд талд нь шороо овоолж зориуд нууцалсныг тонуулчид анзааралгүй 

өнгөрсөн бололтой. Тонуулчдын гарт өртсөний улмаас оршуулгын зан 

үйл мэдэгдэхгүй болсон байна. Хөмгийн ерөнхий байрлалаас харвал 

талийгаачийг хойд зүгт хандуулан тавьсан бололтой. 


Малын тоног хэрэгслийн зүйлс 

Эмээлийн буруу талын хавтасны үлдэгдэл. Хадгалагдан үлдсэн хэмжээ нь 

12 см урт, 6.3 см өргөн. Хавтсан дээр цэцгэн хэлбэртэй хүрэл баавартай. 

Хүрэл бааврын гадаргууд чандмань хэлбэртэй 21 нүх, 21 товгортой юм 

(зураг 2.1). 

Эмээлийн хярын хугархай. 16 ш бий. Бүгдийг хүрэл цутгамлын аргаар 

хийсэн бололтой. Хярынхоёр хажуугийн хөвөөгөөр жигд товгор хээтэй. 

Хярыг эмээлийн бүүргэнд хооронд нь5,5 см орчим зайтай хадаж байсан 

бололтой хадаасны үлдэгдэл мэдэгдэнэ. Хэлбэр хэмжээний хувьд харилцан 

адилгүй. Бүгд 1 см өргөн, 0.1 см зузаантай. Эдгээрийн дотор эмээлийн урд 

бүүргийнх нь сайн хадгалагдан үлдсэн байна. Хярын одоогийн өндөр нь 11 

см. Жижигэвтэр дөрвөлжин хэлбэртэй (зураг 2.2). 

Амгай. Зэвэнд идэгдэн хоорондоо барьцалдсан. Хавтгайлан давтсан тэгш 

чөмөгтэй. Чөмөгний хоёр үзүүрийг нимгэлэн хавтгайлж дугуйруулан 

холбосон байна. Бага зэрэг дөрвөлжлөн хавтгайлж давтсан хоёр цагирган 

зуузайтай. Хазаарын зовхийг төмрөөр хийж байсныг илэрхийлэх эдлэл 

зуузайнд үлдсэн байна. Амгайн чөмөг болон зуузай ижил хэмжээтэй 

331


юм. Амгайны нийт урт 16.6 см, 0.8 см өргөн, зуузай 8 см голч, зузаан нь 

0.7 см болно. Зуузайнд байх хазаарын зовхины үлдэгдэл төмөр нь 6.2х2 см 

хэмжээтэй (зураг 2. 3). 

Дөрөө. Зэвэнд маш их идэгдсэн, эх биеэрээ цүлхэгэр, өргөн тавагтай 

дөрөө байна. Нэг талын хажуугийн доод хэсэг нь үйрч унасан ажээ. Хэмжээ 

нь 14 см өндөр. Тавагны хэсэг 5.4 см өргөн, 0.7 см зузаан юм. Хадгалалт 

муутай (зураг 2. 4). 

Оломны арал. Энэхүү арал нь 5.8 см урт, 4.3 см өргөн, 0.9 см зузаан юм. 

Арлын дээд болон доод тал нь дугуй хэлбэртэй. Хэл нь 6 см урт, 0.4 см 

зузаан (зураг 2. 6). 

Гархи. Том жижиг хэмжээтэй 3 ш цагираг байна. Эхнийх нь зууван дугуй 

хэлбэртэй 1 см голчтой. Эмээлд хөмөлдрөг болон худрага тогтоодогбайсан 

бололтой. Дараагийн хоёр цагираг нь 3.3 см хэмжээтэй, цагирган хэлбэртэй. 

Хазаарын зуузай болон цулбуурын үзүүрийн гархинд хэрэглэдэг байсан 

бололтой (зураг 2. 7). 

Зураг 2. Баларын хадны 1-р оршуулгын эд өлөг 

1-эмээлийн хавтасны хэсэг, 2-эмээлийн хүрэл хяр, 

3-төмөр амгай, 4-төмөр дөрөө, 5-сумны төмөр зэв, 

6-оломны арал, 7-төмөр гархи, 8-мөнгөн цом 

332 

Зэр зэвсгийн зүйлс 

Сумны зэв. 1 ш байна. 

Дөрвөлжин хэлбэртэй, 

цүүцэн иртэй, дунд зэргийн 

сурвалжтай. Ир хэсэг нь 1см 

орчим урт, зузаан нь 0.7 см. 

Сурвалж нь 4.5 см урт, 0.5 см 

голчтой болно (зураг 2. 5). 

Ахуйн хэрэглээний зүйлс 

Цом. XIII-XIV зууны үеийн 

Монголчуудын хүн чулуун 

хөшөөнд дүрслэгдсэн байдаг 

хундага буюу цомтой ижил 

юм. Амсар хэсгээрээ бага 

зэрэг дэлбэгэр, эх биеийн 

доод хэсгээр бөмбөгөр 

ажээ. Ёроол хэсэг нь унасан 

бололтой ором үлдсэн 

байна. Аяганы эх бие 9 см 

өндөр, амсар хэсгээрээ 11 

см, доод хэсгээрээ 7.5 см. 

Эх биеийн доод талд 3.4 см 

хэмжээтэй суурийн ором 

үлджээ (зураг 2. 8).



Их Нартын жуулчны баазын эрхлэгч н.Нэргүйд эртний оршуулга 

цөмөрч, эмээл нь ил мэдэгдэж байна гэж нутгийн малчин н.Нацаг гэдэг 

хүн ярьсан гэх мэдээллийн дагуу малчин н.Нацагаар тус газрыг заалган 

очиход Баларын хадны 1-р оршуулгын баруун талд байрлах худгаас баруун 

хойд зүгт 800 м орчим зайтай хойд талаар огцом өндөр, урд болон баруун 

урд талаараа аажим налуу, зүүн зүг харсан цохио хадны дээд талын зүүн 

үзүүрт 260 см өргөн, 280 см урт, 78 см өндөр хөмөгт тоногдож сүйдсэн нэгэн 

оршуулга байв. Хүнээ модон авсанд хийж тавьсан байсан бөгөөд авсыг 

хийхдээ 2 см-ын зузаантай банзыг углуургадан хадаж үйлдээд, түүний 

зарим газар нь үхрийн ширэн үдээрээр үдэж гадна талаар нь мөн нойтон 

үхрийн ширээр ороосон байсан нь мэдэгдэнэ. Авсыг хөмгийн урд талруу 

унагаж нэг буланг задалсны улмаас хүний яснууд, дээлний өөдөс зэрэг 

зүйлүүд бут,сөөгөн дундуур замбараагүй байдалтай тарсан байв. 

Зураг 3. Баларын хадны 2-р оршуулга илэрсэн газар 

Хөмгийн баруун урд талын хадан дээр улаан өнгөтэй чий будагтай 

намхан бүүрэгтэй, бүүрэг хоорондын зай уужим эмээлийн мод, 5 см 

орчим өргөн тавагтай хомбогор хоёр төмөр дөрөө, модон арал, сурны 

өөдөс, төмөр аралтай хазаарын шилний хэсэг сур, нэг модон тагш, үйсэн 

хоромсогоны үйсний хэсэг зэргийг бөөгнүүлэн нэг дор нь тавьжээ. Мөн 

хөмгийн амсар дээр хоёр янзын төмөр дэгээ, навчин хэлбэртэй зэвийг 

ил гарган тавьсан байна. Хөмөг дотор шинээр хүрэн бор шороон толбо 

тогтсоныг шалган малтахад үүднээс дотогш 10 см орчим, баруун хананаас 

20 см зайд 5 см гүнээс нарийн шовх үзүүртэй иш нь хомбогор ховилтой 

хатгуур (чичлүүр) хутга гарав. Малтлагыг цааш үргэлжлүүлэхэд 15 см 

гүнд хөмөгний шал цухуйсан тул шалгалтын цэвэрлэгээг хийж малтлагыг 

зогсоосон юм. Нутгийн ардуудын дунд тус оршуулга 2 жил орчмын өмнө 

задарсан гэх бүдэг цуу яриа байдаг боловч үнэнд үл нийцэх мэт. Учир нь 

дээрх булш эрт задарсан бол эд зүйлс нь хэврэгшин муудаж устах байсан 

мэт санагдана. Энэхүү булшыг жил орчмын өмнө тоносон бололтой. Мөн 

тараасан ясан дунд хүний бугалганы ясанд хатсан шөрмөсний үлдэгдэл 

мэдэгдэнэ. Энэ нь тус булшийг нар салхи төдийлөн их ордоггүй, алсын 

хараа сайн харагдах газрын өндөрлөгт, салхин зүгт харж байрлах сэрүүн 

333


хөмөгт, нойтон үхрийн ширэнд ороож хийсний улмаас занданшсан шарил 

болсон байсныг харуулна. Хүний яснуудыг гадна талаар нь тараасны улмаас 

оршуулгын зан үйл сайн мэдэгдэхгүй. Хөмөг баруун хойш 400-ийн чигт 

байрлалтай юм. Үүнээс үндэслэн үзвэл хүнээ баруун хойд зүгт хандуулан 

тавьсан хэмээн таамаглаж байна. 

334 


Малын тоног хэрэгсэл 

Бүтэн эмээлийн мод. Дөрвөлжин бүүрэгтэй, уужим суудалтай эмээлийн 

мод. Урд бүүрэг нь хойдохоо бодвол нимгэн, ялимгүй өндөр, эгц босоо. 

Хойд бүүрэг нь намхан, арагшаа налуу. Эмээлийн хоёр бүүргийг тус бүр 

хоёр, хоёр нүхлэн хоёр талын нь хавтсанд сураар үдэж бэхэлж байсан ул 

мөр мэдэгдэнэ (зураг 4. 2). 

Эмээлийг бүхэлд нь ширээр хулдаж, бүүрэг хавтаснууд уулзах хэсэгт 

ширний амсарыг нийлүүлэн нарийн модоор шаантаглан тогтоодог 

байсны үлдэгдэл хойд, урд бүүргийн хоёр талд хадгалагдан үлдсэн байна. 

Тухайлбал, эмээлийн урд бүүрэгний нүүрэн талын доод ба хоёр хажууд тус 

бүр 36 нүх байгаа нь ширэн бүрээсийг даруулж уясан суран бэхэлгээ болон 

тоног хэрэгслийнхбололтой. Зарим нүхэнд сурны үлдэгдэл хадгалаастай 

байв. Урд бүүрэг эмээлийн хонгоноос дээш 9.9 см өндөр, бүүрэгний хоёр 

талын хавтастай залгагдах суурь хэсгийн урт 20.5 см , хавтастай нийлэх 

нарийн гуяны урт 15.5 см. Нүүрэн хэсгүүдэд улаан чий будагийн түрхэц 

тод мэдэгдэнэ. Хойд бүүрэг хонгоноос дээш 11.3 см өндөр, бүүрэгний 

хоёр талын хавтастай залгагдах суурь хэсгийн урт 22 см, хавтастай нийлэх 

нарийн гуяны урт 15 см. Хоёр бүүргийн гадаргуу хэсэгт яс модноос гадагш 

1.7 см гүн ховилтой хөмсөг гаргасан байна. Хөмсгийн дотор талд тус бүрд нь 

тоноглол байсан бололтой 3 нүх бий. Эмээлийг морины нуруунд тохоход 

эвтэйхэн байлгах үүднээс хавтасны дотор талуудыг гөлийлгөн засаж өргөн 

хонготойгоор хийжээ. Суудлын хэмжээ 22х30 см. Хоёр хавтасны хойд талд 

чандмань хэлбэртэй нүх тус бүрд нь 2, мөн суудал хэсэгт тус бүрд нь 2 нүх 

байгаа нь эмээлийндаруулга чимэглэл тогтоож байсны үлдэц бололтой. 

Эмээлийн хоёр хавтасны хэмжээ, хийц адил бөгөөд 49.5 см урт, 10.7-15.2 см 

өргөн, дундажаар 1.7-2 см зузаан юм. Хоёр хавтсанд хойд бүүргээс 5.3 см, 

хавтасны доод хэсгээс дээш 6.3 см-т, 2х1.1 см хэмжээгээр нүхэлсэн дөрөөн 

сурны нүх хадгалагджээ. 

Дөрөө. Хоёр дөрөө хоёул их биеээрээ цүлхэгэр, өргөн тавагтай. Хэлбэр 

хэмжээний хувьд адил юм. Ерөнхий өндөр нь 14 см. Тавагны хэсэг 6.2 см 

өргөн, 0.6 см зузаан хэмжээтэй. Сэнж нь 2.8 см өндөр, 2.9х1 см хэмжээтэй 

нүхтэй. Нэг дөрөөний таваг гол хэсгээрээ 0.7 см өргөн, 0.3 см гүн ховилтой 

(зураг 4. 3). 

Хазаарын сур. Төмөр аралтай хазаарын сурны шилний хэсэг. Цэцгэн 

хэлбэрийн толгойтой, суурь хэсгээрээ дөрвөлжин төмөр аралд залгаатай 

сур зэргээс бүрдэнэ. Төмөр арлын хэмжээ нь 5.6 см урт, толгойн талдаа 4 

см, суурь хэсэгтээ 3.3 см өргөн. Хэлний урт нь 6 см, өргөн нь 0.7 см. Үзүүр 

хэсэг рүүгээ нарийссан байна. Сурны урт 12 см, өргөн 2 см. Сурыг 2 см

Зураг 4. Баларын хадны 2-р оршуулгын эд өлөг 

1-гадуураа ширээр бүрхмэл авс, 2-эмээлийн мод, 

3-төмөр дөрөө, 4-зормол модон аяга, 5-модон арал, 

6-хазаарын шилний тасархай, 7-төмөр дэгээ, 

8-сумны модон булцуу, 9-хэтний цохилуур, 

10-төмөр сумны зэв, 11-төмөр хутга 


өргөнтэй зүсэж 3 давхарлан 6 ш 

төмөр хадаасаар тавлаж бэхэлсэн 

байна. Сурны нөгөө хэсэг нь 

гурав давхарлаж 4 ш төмөр 

хадаасаар тогтоосон тасархай 

байна. Хэмжээ нь 11 см урт, 2 см 

өргөн (зураг 4. 6). 

Модон арал. Хус модны 

дээд талыг нь дөрвөлжилж 

үзүүр хэсгийг навч хэлбэртэй 

мөлийлгөн хийжээ. Хэмжээ 

нь дээд хэсэгтээ 20 см урт, 

4.5х5.1 см өргөн. Арлын дээд 

талын ирмэгээс доош 1.6х0.7 

см хэмжээтэй нүх гарган 13 см 

урттай сураар гогцоолдсон байгаа 

нь сонирхолтой юм. Сурны хэг 

үзүүрт 4.5 см урт зүссэн байна. 

Сурны өргөн нь 1.2 см. Модон 

аралны үзүүр хэсгээс дээш 3.6 

см зайд 5.1 см урт модон хэлийг 

аралны хоёр талаас нэвт нүхлэн 

сураар тогтоосон нь мэдэгдэнэ. 

Хэлний доод талд 1.7х0.6 см 

хэмжээтэй нүх гаргасан нь сур 

тогтоох үүрэгтэй юм (зураг 4. 5). 

Зэр зэвсгийн зүйлс 

Төмөр зэв. Урт сурвалжтай 2 

ш зэв байна. Нэг нь бүтэн нөгөө 

нь ир хэсгээрээ хугарсан ажээ. Эхнийх нь 8.8 см урттай, ир хэсэг 5х2.2 

см, сурвалж нь 3.8 см хэмжээтэй. Удаах нь 6 см урт, сурвалж нь 3.8 см 

хэмжээтэй ажээ (зураг 4. 10). 

Төмөр дэгээ. Агсарга бүснийх бололтой төмөр дэгээ нэг бий. Ар талаараа 

дөрвөлжин хэлбэртэй. Нарийн үзүүр хэсгийг 2 см орчим матсан ажээ. 

Хэмжээ нь 11 см урт, 1.6 см өргөн (зураг 4. 7). 

Ахуйн хэрэгсэл 

Дээлийн хэсэг. Хоёр янзын дээлийн үлдэгдэл байна. Тонуулчид дээлийг 

ил гарган бутан дунд тарааж хаясны улмаас маш их хэврэгшин мууджээ. 

Дээлийн торгоны хээ төдийлөн сайн мэдэгдэхгүй ч ханцуй хэсгээрээ 

нарийн болох нь тодорхой харагдана. Уг дээлийн үлдэгдлийг сэргээн 

засварлаах зайлшгүй шаардлагатай байгаа бөгөөд сэргээсний дараа ямар 

хийцийн дээл байсан нь тодорхой болох магадлалтай. 

Зормол модон аяга. Хус модыг нарийн ур гарган зорж хийсэн. Хуурайшин 

хатсаны улмаас амсар нь зууван хэлбэртэй болсон бөгөөд амсар, ёроолын 

335


хэсгээрээ хоёр газар цуурчээ. Амсрын гадар хөвөөгөөр 0.4 см өргөн 4 ш 

нарийхан зураасаар хөвөөлсөн нь мэдэгдэнэ. Ёроол хэсэгт хар бэхэн тамга 

дарсан байна. Бэх наранд ил байсны улмаас гандаж маш их бүдгэрсэн учир 

ямар утгатай болох нь сайн мэдэгдэхгүй болжээ. Мөн амсар хэсэгт 1 см 

орчим хэмжээтэй сэтэрсэн байна. Хэмжээ нь 7 см өндөр, амсрын хэсгээр 

15.5 см, зузаан 0.4 см. Ёроол 9 см голчтой дугуй хэлбэртэй, 0.5 см өндөр юм 

(зураг 4. 4). 

Төмөр хутга. Цутгамал төмөр хутга байна. Дээрх хутга ир хэсгээрээ 

нарийссан байгаа нь удаан хугацаанд хэрэглэж байсныг гэрчилнэ. Хэмжээ 

нь 15.7 см урт, 1 см өргөн, 0.2 см зузаан, ир хэсгээрээ 2.7х0.5 см. Хутганы 

ишний нэг талд 0.8 см өргөн, 0.4 см орчим гүн ховилтой (зураг 4. 11). 

Хэтний цохилуур. Гурвын тоо мэт хэлбэртэй. Нэг талын үзүүр хэсэг 

хугарсан байна. Урт нь 7 см, өргөн нь 3х3 см хэмжээтэй (зураг 4. 9). 

336 


Аргаль судлалын төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Б.Отгонбаярын 

мэдээллийн дагуу очихдоо дээрх булшны урд захад жижиг хөмөгт овоорсон 

чулуун дараасны дунд хүний дунд чөмөгний ясны хугархай байгааг олж 

илрүүлсэн байна. Тус газар нь Нартын хадны 1-р оршуулгаас урагш 140 м 

орчим, худгаас зүүн тийш 100 м орчим зайд байрлана. Уртрагийн дагуу 

сунаж тогтсон, зүүн захдаа намхан, дунд хэсэгтээ огцом өндөрссөн, баруун 

талруугаа аажим налж буусан боржин хадны хойд талын хормойд 150х 80х20 

см хэмжээтэй жижиг хөмгийн дотор чулуун овоолго мэдэгдэнэ. Чулуун 

овоолгын завсар өнгө нь цайрсан хүний дунд чөмөгний яс мэдэгдсэнтул 

тоногдсон оршуулга хэмээн үзэв. Дараас чулууг цэвэрлэн баримтжуулалт 

хийж малтлагын ажлыг эхлүүлсэн юм. Дараас чулууг авахад доод талд 

хүний нөгөө хөлийн дунд чөмөгний ясны хугархай илрэв. Цэвэрлэн 

малтахад зүүн талд, хоёр том хадны дээд талд хоёр нүдний ухархайгаараа 

хавчиг, хөмсөгний товгор өндөр, дух зулайруугаа аажим налуу, дагз 

хэсгээрээ өргөн, хавчиг, өндгөн маягийн хэлбэртэй буруу харсан хүний 

толгойн яс илрэв. Илэрсэн яснуудын зургийг баримтжуулан авч малтлагыг 

үргэлжлүүлэхэд 5 см орчим гүнээс том том боржин хадан байгалийн эх 

хөрс мэдэгдсэн учир малтлагын ажлыг зогсоов. Эндээс эд өлгийн зүйл 

илрээгүй ба оршуулгын шинж чанар төдийлөн сайн мэдэгдээгүй юм. Энэ 

хадны хөмөгт олон зуун жилийн нар салхинд элэгдэн муудсан боржин хад 

бага багаар цууран доош унаж овоорсон бололтой ажээ. 

Саруулын хадны 1-р оршуулга 

Их Нартын хадны жасын сүмийн туриас баруун хойш 6 км орчим зайтай 

өндөр боржин чулуун цохио хад элбэгтэй газар бий. Нутгийн иргэд тус 

цохио хаднуудыг Саруулын хад хэмээн нэрлэдэг. Монгол, Америкийн 

хамтарсан Их Нартын түүх соёлын дурсгалыг бүртгэн баримтжуулах 

судалгааны багийн хамт олон Нартын хадны салбар хад болох Саруулын 

хаданд хайгуул хийх явцдаа тоногдож сүйдсэн гурван хадны оршуулга


байгааг илрүүлэн газар дээр нь авран хамгаалах малтлага судалгааны 

ажлыг хийж, гадна талаар нь тарсан хүний яс, авсны мод, үлдсэн эд өлгийн 

зүйлсийг түүвэрлэн баримтжуулсан юм. 

Эхний оршуулга нь Саруулын хадны хадны төв хэсэгт, зүүн зүгт харсан 

амны урд бэлд баруун тийш харсан өндөр цохио хадны баруун хормойд, 

баруун хойд зүгт чиглэлтэй 240 см урт, 87 см өргөн, 140 см хөмөгт байрлах 

бөгөөд хус модыг дөрвөн талаас нь тэгшлэн нарийсган засаж, углуурга 

гарган жаазлан хийсэн авсанд хүнээ тавьсан байв. Оршуулахдаа хадны 

налууг ашиглан, том чулуугаар дхож тавьсан байсан бололтой. Чулуун 

овоолгоны дээд хэсгийг ухаж доторх эд зүйлийг гадагш тарааж авсны 

мод болон хүний ясыг гадуур нь тарааж сүйтгэсэн байна. Авсны модны 

одоогийн мэдэгдэх хэмжээ нь 180 см урт, 8 см өргөн, 4 см зузаан юм. 

Хөмгийн гадна талын доод хэсэгт авсны мод болон хүний далны нэг ширхэг 

яс, үйлийн төмөр хайч зэргийг гарган хаясан байв. Хөмөгт шинээр хүрэн 

бор хөрс тогтсныг шалган малтлага хийхэд 20 см гүнээс хөмөгний зүүн 

хананаас дотогш 10 см зайтай хүний зүүн ташаа орчимд,шагайт чөмөг 

илрэв. Шагайт чөмөг илэрсэн түвштнгээс доош 5 см гүнд хөмгийн шал 

мэдэгдсэн тул малтлагын ажлыг зогсоов. Оршуулгыг тонож, сүйтгэн, авс, 

хүний ясыг гарган хаясан байсан тул оршуулгын зүг чиг, зан үйлийн зарим 

асуудлыг тодруулахад хүндрэлтэй байлаа. Хөмгийн ерөнхий байрлалаас 

харвал хүнээ баруун хойд зүгт хандуулан тавьсан бололтой. 


Хайч. Зэвэнд идэгдсэн үйлийн төмөр хайч. Хоёр бариулыг гадагш зууван 

дугуй хэлбэр гарган матсан байна. Хайчны ерөнхий урт 22 см, үүнээс гуя 

хэсэг 11.5 см урт, 1.3 см өргөн, бариул 10.5 см. Бариул хэсгийн матсан хэсэг 

7 см урт, 3.6 см өргөн хэмжээтэй (зураг 5). 

Зураг 5. Хайч 

337



Өмнөх дурсгалын урд талд 100 м орчим зайтай жижиг цохио хадны 

дунд хэсэгт, хойд болон зүүн хойд талын амыг битүүлжүйлдсэн байжээ. 

Хөмөгийн дотор талд чулуун хашлага хийж оршуулга үйлдсэн нь 

мэдэгдэнэ. Тонуулчид юу ч үлдээлгүй тоносон байв. 


Түрүүчийн дурсгалын баруун талд 50 м орчим зайтай боржин чулуун 

өндөр цохио хадны хойд талд, жижиг гэр хэлбэртэй бөмбөгөр боржин 

хадны урд үзүүрт уртрагийн дагуу байрлалтай, 130 см өндөр, 240 см урт, 

270 см хэмжээтэй хөмөгт, тоногдсон эртний оршуулга мэдэгдэнэ. Хөмгийн 

үүдийг тагласан чулууг урд талд нь овоолж гадна талаар авсны мод болон 

хүний шилбэ, нуруу, эгэм, буглаганы яс ил гарган хаясан байв. Хөмөгт 

нэлээн зузаан бор хөрс тогтсоныг шалган малтахад 30 см гүнээс хөмгийн 

зүүн буланд хар саарал өнгөтэй цэгэн (сам хээ) хээтэй, амсар нь сэтэрхий 

ваар гарав. Цааш нь үргэлжлүүлэн малтахад өнгөн хөрснөөс 40 см гүнд аян 

дайн болон ан ав хийхээр явахад авч явахад зориулагдсан бололтой аяны 

жижиг ширээ олдсон юм. Ширээний тавцанг нарийн савхан хулс модоор 

хийсэн ажээ. Нэг хөл нь хугарсан байна. Мөн ширээний дөрвөн хөлний 

бүслүүр модны хооронд үүрэг зориулалт нь тодорхой бус нарийн зүссэн 

бургас моднууд, сумны мөс зэргийг тавьсан байна. 

Малтлагыг цааш нь үргэлжлүүлэхэд 45 см гүнээс хөмгийн шалан дээр 

эвэр болон булангийн хээ сийлсэн мэт зүрх хэлбэртэй, шар өнгийн хас 

чулуун эдлэл (онколит),хүний нурууны яс зэрэг гарсан юм. Хүний яснуудыг 

гаргаж тараасан байсан учир оршуулгийн зан үйлийг тодорхойлох 

бололцоо олгосонгүй. 

Зураг 6. Саруулын хадны 3-р оршуулгын эд өлөг. 

1-модон ширээ, 2-ваар 

338



Ширээ. 77 см урт, 27.8 см өргөн, 37.2см өндөртэй хус модыг засаж углуурга 

зангидан хийсэн жижиг ширээ байна. Ширээний тавцанг хус модыг 

нарийсган засч дунд хэсэгт нь гурван углуурга зангидаж түүний хооронд 

56 ширхэг нарийн хулсыг хоёр хоёроор, үзүүрийг нь шовхлон нарийсгаж 

чагтлаад, модон хүрээний талуудад сүвлэж хийжээ. Ширээний тавцангийн 

хойд болон урд талын хүрээ мод хоёр хажуу руугаа 6 см илүү гарсан. 

Дөрвөн хөлийг бэлтгэхдээ, дээд хэсэгт нь дөрвөлжлөн засаж, дунд хэсэгт 

нь нарийсган доод талыг нь дугуй хэлбэр оруулан хийжээ. Дөрвөнхөлд нь 

хус мод углуургадан тушаа зангидсан байна. Хоёр хөл болон тавцангийн 

зарим хулс хугарч гэмтсэн байдалтай (зураг 6. 1). 

Ваар. Хар саарал өнгөтэй, амсар нь дэлбэгэр ваар байна. Бөөрөн хэсгээрээ 

бага зэрэг цүлхгэр ба жижиг дугуй хэлбэртэй, хавтгай ёроолтой юм.Тус 

ваар нь болхи хийцтэй байгаагаас үзэхэд гараар үйлдсэн бололтой. Хэмжээ 

нь 24 см өндөр, 1.8 см зузаан. Амсар нь 12.2 см голчтой дугуй хэлбэртэй, 2.5 

см дэлбэгэр, бөөрөн хэсэг нь 13 см, ёроол нь 8.2 см болно (зураг 6. 2). 

Халзан хадны оршуулга 

Их Нартын Хадны жуулчны баазын баруун хойд талын боржин чулуун 

цохио хаднуудыг Халзан хад хэмээн нэрлэнэ. Энд хийсэн хайгуулын дүнд 

хадны хоёр оршуулга байгаа нь тодорхой болсон бөгөөд хоёул тоногдсон 

байв. Хадны оршуулга бүхий хөмгийн хэмжээ нь 280 см урт, 80 см өндөр, 

200 см өргөн бөгөөд үүдийг тагласан чулууд замбараагүй байрлалтай болж 

дотор талд нь жижиг боржин чулуутай холилдсон хүрэн хөрс тогтсон 

байна. Хөмөгт тогтсон хөрсийг шалган малтахад 10 см гүнд 2 см зузаантай 

банзаар зангидсан авсны мод мэдэгдсэн юм. Цааш нь малтлагын ажлыг 

үргэлжлүүлэн малтахад 25 см гүнээс хойд зүгт хандуулан тавьсан анхны 

байрлалаараа буй хүний толгойн яс, хүзүү, нурууны зарим яс, 2 бугалаг яс 

гарав. Авсны доод буюу хөл хэсгийг тонож устган үгүй болгожээ. Дагалдах 

эд өлгийн зүйл илэрээгүй. 

Он цаг, харилцан хамаарлын асуудал 

Эрт дундад үеийн нүүдэлчдийн оршуулгын өвөрмөц нэг хэлбэр нь 

хадны бэлэн хөмөгт талийгаачийг оршоох явдал байдаг. Энэ төрлийн 

оршуулгыг үйлдэхдээ хүний нүднээс далд нууцлагдмал хадны хөмөг, 

хонгилд үйлдсэн нь маш их сонирхолтой асуудлын нэг юм. Учир нь тухайн 

бүс нутгийг сайн мэддэггүй хүн тухайн газрын хаана, ямар хөмөг буйг 

төдийлөн сайн мэдэхгүй. Тиймээс хадны оршуулгуудыг үйлдэгсэд нь тэр 

газар орныг маш сайн мэддэг нутгийн уугуул хүмүүсийн оршуулгын зан 

үйл бололтой юм. 

Өгүүлэн буй газарт малтан шинжилсэн хадны оршуулгуудаас гарсан 

эд өлгийн зүйлсийн онцлогт тулгуурлан холбогдох он цаг, харилцан 

хамаарлын асуудлыг тодруулах боломжтой юм. Эрт үеийн монголчуудын 

339


ахуйн хэрэглээний өвөрмөц нэгэн дурсгал болох өндөр суурьтай цом 

болон эмээл зэрэгт үндэслэн харьцуулсан судалгаа хийж он цагийг 

урьдчилсан байдлаар гаргаж байна. Өндөр суурьт цом нь дундад зууны 

үеийн монголчуудын гайхамшигтай нэгэн дурсгал болох хүн чулуун 

хөшөөнд дүрслэгдсэн байдаг. 

Хүн чулуун хөшөөний баруун буюу зүүн гарыг тохойн хэсгээр нь 

нугалж, цээжин хэсэгт урт иштэй, цөмбөгөр хундага түүний ишийг 

таван хуруугаараа бүтэн атгасан байдлаар сийлдэг. Энэхүү цом буюу 

хундаганы талаар эрдэмтэн Д.Баяр “Дундад зууны монголчууд өвөг 

дээдсийнхээ хөрөг хүн чулуунд зөвхөн нэг төрлийн сав суулгатай урладаг 

байсан нь тахил тайлгын зан үйлд уламжлал болон тогтсон дэг ёсыг чанд 

баримталдгийн гэрч болох ажээ. Учир иймээс хүн чулуунд дүрслэн 

гаргасан хундага сав нь дурсгалын он цаг, учир холбогдлыг тодотгохбас 

нэгэн чухал баримт”[Баяр, 2002:120] хэмээн үзсэн байдаг. Тиймээс тус цом 

нь дунд үеийн монголчуудын ахуйн хэрэглээнд өргөн хэрэглэгддэг байсныг 

харуулна. Гагцхүү зэрэг дэв болон худалдан авах чадвараасаа шалтгаалан 

өөрт тохирох хийцийн цомыг хэрэглэдэг байсан нь тодорхой. Энэ нь 

сүүлийн үеийн археологийн малтлага судалгааны үр дүнгээр батлагдаж 

байна. Эдүгээ цагийн археологийн судалгааны үр дүнд манай улс болон 

хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудаас тус цом нэлээд хэмжээгээр олдсон билээ. 

Тухайлбал, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг Таван хайлаастын 4-р 

бүлэг дурсгалын 2-р булшнаас [Цогтбаатар нар, 2014], Баянхонгор аймгийн 

Бөмбөгөр сумын нутаг Хөндлөн цахирын хадны оршуулгаас [Одбаатар, 

Бүрэнтөгс, 2013] олдсоныг XIII зууны үед хэрэглэгдэж байсан өндөр 

суурьт цом аяга хэмээн тодорхойлсон байна. Монголын эзэнт гүрний 

үеийн нутаг, эдүгээгийн манай улсын хөрш зэргэлдээх Өвөр Монголын 

Дархан Муумянган хошууны нутагт малтсан XIII-XIV зууны үеийн Онгудын 

булш [Баяр, 2002], Сүнид баруун хошууны Энгэр голын бууц [Дин Юн, 

2011], Сибирь [Лхагвасүрэн, 2007:217] зэрэг газруудаас тус тус олдсон юм. 

Тэдгээр цомууд хийц загварын хувьд адил байгаа нь ижил технологиор 

үйлдвэрлэсэн нэг цаг үеийн бүтээгдэхүүн гэдгийг батлан харуулна. 

Баларын хадны нэгдүгээр оршуулгаас гарсан цом нь хэлбэр хийц 

материалын хувьд дээр өгүүлсэн Энгэр голын бунхнаас гарсан цомтой тун 

төстэй байна. Тус бунхан нь он цагийн хувьд Юань гүрний үе буюу 1271- 

1368 онд холбогдох нь тогтоогдсон. 

Дээрх оршуулгуудын эд өлгийн зүйлсүүд хэлбэр хийц хувьд Монголын 

үед холбогдох бусад оршуулгуудаас олдсон олдвор хэрэглэгдэхүүнтэй 

ижил төстэй байгааг дурьдах нь зүйтэй. Энэ нь өгүүлэн буй дурсгалууд 

XIII-XIV зууны үеийн дурсгалуудтай нэг цаг үеийнх гэдгийг тодотгон өгч 

байгаагийн илрэл юм. 

Малын тоног хэрэгсэл манай улс болон хөрш зэргэлдээх бүс нутгуудад 

элбэг олддог нь эрт, дундад үеийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн хойд насны 

төсөөлөлтэй холбоотой. Урьд насандаа хэрэглэж байсан эд зүйлстэйгээ 

хамт хойд насандаа очихыг бэлгэдэн эдлэж хэрэглэж байсан зүйлсийг нь 

дагалдуулан тавьдаг эртний ёс билээ. 

Их Нартын хадны оршуулгаас харилцан адилгүй хадгалагдсан эмээл 

340


түүний үлдэгдэл хэсэг 2 гарсан. Эдгээр эмээлийн нэг нь урд бүүрэг өндөр, 

дөрвөлжин хэлбэртэй, уужим суудалтай. Нөгөө нэг нь зөвхөн хавтасны 

хүрэл хярын хэсэг зэрэг үлдсэн байна. Эмээлийн урд бүүргийн хярын 

хэлбэрээс харвал босоо дөрвөлжин хэлбэртэй намхан бүүрэгтэй байсан 

нь мэдэгдэнэ. Нүүдэлчин ард түмний дундмал адгуулах, хүч чадлыг нь 

ахуй амьдралдаа ашиглах соёлын талаар бусдын гайхширлыг төрүүлэх 

олон зүйлс байдаг. Түүний нэг нь морь унаж ойр, холын аян дайн болон ав 

хомрого хийхэд тогтвор суурьшил сайтай байлгах үүрэг зориулалт бүхий 

эмээл юм. Эмээл бол нүүдэлчин ард түмний олон зуун жилийн түүхтэй 

салшгүй холбоотой. Эмээлийн үүсэл хөгжлийн талаар судлаачид янз 

янзын санал дэвшүүлсэн байдаг. 

VI-VIII зууны үед Төв Азийн өндөрлөгт оршин нутаглаж байсан Түрэг, 

Монгол нүүдэлчдийн дунд урд бүүрэг нь эгц босоо, хойд бүүрэг нь 

сууриараа өргөсөн нумарсан хэлбэртэй хатуу эмээл их дэлгэрч, улмаар 

X-XI зууны үед Хятан нарын байгуулсан Ляо гүрний үед хөгжлийнхөө 

дээд түвшинд хүрсэн [Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010:43-44] хэмээн 

үзсэн байдаг. Археологийн судалгааны үр дүнд хадны оршуулгаас эмээл 

цөөнгүй олдсон байдаг. Тухайлбал Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын 

нутаг Арцат дэл [Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001], Баянцагаан сумын Дугуй цахир 

[Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010: 161], Бууцагаан сумын Цачиртын Бичигт хад 

[Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001], Өмнөговь аймгийн Цогт-Овоо сумын Их Баяны 

агуй [Эрдэнэбат, 2001], Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг Хүйтэн 

хошуу [Мэнэс, 1988; Мэнэс, Билэгт, 1992], Говь-Алтай аймгийн Чандмань 

сумын Хүрэн-Өндөр [Цэвээндорж нар, 2009] зэрэг газруудаас бүтэн 

эмээл гарсан ба бусад 12 оршуулгаас эмээлийн хавтас, бүүргийн хэсгүүд 

илэрснийг [Хүрэлсүх, 2012:59] тэмдэглэжээ. Мөн Сүхбаатар аймгийн 

Онгон сумын нутаг, Тавантолгойн язгууртны оршуулгуудаас олдсоныг 

[Эрдэнэбат, Төрбат, 2011:17-19] тэмдэглэсэн байна. Баларын хадны 2-р 

оршуулгаас гарсан эмээлийн урд болон хойд бүүрэг, хэлбэр хийцийн 

хувьд Тавантолгойн язгууртны оршуулгаас олдсон эмээлтэй нэлээд төстэй 

байгааг дурдах хэрэгтэй. Тус газраас илэрч олдсон дурсгалуудыг хэлбэр 

хийцийн хувьд XIII-XIV зууны үед холбогдуулан үзсэн байдаг. 

Монгол угсаатны оюуны болон эдийн соёлын хүрээнд мал аж ахуй, 

түүнээс үүдэлтэй амьтны ясыг сүсэг бишрэлийн үүднээс бэлгэдэж 

эрхэмлэн дээдэлж ирсэн түүх цөөнгүй. Энэхүү эрхэмлэх ёс заншлын 

нэг бол шагайт чөмөг юм. Саруулын хадны 1-р оршуулгаас хүний биеийн 

зүүн ташаа орчимд хэвтүүлж тавьсан анхны байрлалаараа шагайт чөмөг 

гарсан нь он цаг тогтоох чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Шагайт чөмөг 

дагалдуулах ёс бол Монголын эзэнт гүрний үеийн булш оршуулгуудад 

түгээмэл тохиолддог. Шагайт чөмөг дагалдуулах ёс нь XI-XV зууны Монгол 

аймгуудын угсаа-соёлтой холбогдоно [Эрдэнэбаатар, 1994:91] хэмээн үзсэн 

байдаг. Эгийн голын савд малтан шинжилсэн Монголын үеийн булшинд 

богийн шагайт чөмөг дагуулахдаа хүний биеийн зүүн талд, гарын шуу 

орчимд шагайг доош харуулан тавьсан [Эрдэнэбат,1998:150] байна.Энэхүү 

эртний ёс одоог хүртэл Монголын ард түмэнд уламжлагдан ирсэн түүхтэй. 

Тухайлбал, шинээр төрсөн хүүхдэд нэр өгөхөд хот айлын хүмүүсээ оруулан 

341


дал дөрвөн өндөр, шагайт чөмөг зэрэг бүхэл мах чанаад шагайт чөмгийг 

хүүхэд төрүүлсэн бэрдээ өгч шагайг нь салгалгүйгээр далдлан хадгалдаг 

ёс байдаг. 

Өгүүлэн буй баримтаас үзвэл, хадны оршуулгуудын он цаг, харилцан 

хамаарлын асуудлыг урьдчилсан байдлаар XIII-XIV зууны үед холбогдуулан 

үзэж байна. 

Их Нартын хад нь эрт үеэс эдүгээг хүртэл хүн амьдрах таатай орчин 

нөхцлийг бүрдүүлсэн ан амьтан, өвс ургамал тэгширсэн хад асга, агуй 

хонгил ихтэй манай орны үзэсгэлэнт газруудын нэг билээ. 

Тиймээс цаашид эл газрын хадны оршуулгуудын тоо нэмэгдэх 

боломжтой учир хадгалалт хамгаалалтын асуудлыг сайжруулах хэрэгтэй 

байна. Хадгалалт хамгаалалтын асуудлыг сайжруулахын тулд мэргэжлийн 

байгууллага, орон нутгийн удирдлага, нутгийн иргэдийн хамтын 

ажиллагаа, уялдаа холбоог сайжруулах нь чухал юм. 

Summary: 

Ya.Tserendagva, J.Schneider, S.Dalantai 

342 

NEWLY DISCOVERED CAVE BURIALS AT IKH NART 

In this article some newly discovered cave burials at Ikh Nart site in 

Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag. There recorded to plunder twelve rock 

burials of the Mongolian and American joint expedition in 2012. We checked 

the burials excavated for eight of twelve. We have presented the findings of 

the preliminary report, found objects during the excavation. To do this type 

of burial the eye hidden cave and basement done a lot of interesting issues. 

Because, that the people in the area no know where the region and which are 

not well known.So rock burials a country where a native burial rituals seems 

people know very well. Further, because this can increase the number of the 

rock of burials should improve conservation issues. So there generating, ancient 

people of Mongolia where a native burial rituals seems people know very 

well. To improve conservation, institute of Archaeology, local authorities and 

community activities, it is important to improve coordination. Rock of Ikh Nart 

burials belongs to the XIII-XIVth centuries. 

Ном зүй 

Баяр, 2002 - Баяр Д. Монголчуудын чулуун хөрөг.Улаанбаатар. 

Дорж, Цэвээндорж, 1978 - Дорж Д., Цэвээндорж Д. Монголын палеолит. 


Лхагвасүрэн, 2007 - Лхагвасүрэн Х. Монголын археологи.Улаанбаатар. 

Мэнэс, 1988 - Мэнэс Г. Уникальное погребение средневековья // Монголия. 

№9. Улаанбаатар, Т. 24-25. 

Мэнэс, Билэгт, 1992 - Мэнэс Г., Билэгт Л. Об одном скальном погребении 

XII-XVI вв. из бассейна реки Керулен // ОУМЭ-ийн 5-р их хурал. Боть


III. Улаанбаатар, т. 155-159. 

Одбаатар, Бүрэнтөгс, 2013 - Одбаатар Ц., Бүрэнтөгс Г. Хөндлөн цахираас 

илэрсэн хадны хөмөгт оршуулгууд//Нүүдэлчдийн өв судлал.Т.XV, 

Улаанбаатар,т. 59-70. 

Хүрэлсүх, 2006 - Хүрэлсүх С. Монгол нутгаас олдсон агуйн оршуулга // 

”Буцах зам” сэтгүүл. №1, Улаанбаатар, т. 45-48. 

Хүрэлсүх, 2012 - Хүрэлсүх С. Хадны оршуулгын судалгааны зарим асуудал. 


Цогтбаатар нар, 2014 - Цогтбаатар Б., Лхүндэв Г., Батболд Г., Ширайши 

Н. “Шинэ зуун” төслийн хүрээнд Хэрлэнбаян улаан уулын Таван 

хайлаастын аманд хийсэн малтлага судалгааны ажлын товч үр дүн 

// Монголын археологи-2013 (ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 

2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн), Улаанбаатар. 

Цэвээндорж нар, 2009 - Цэвээндорж Д., Батболд Н., Жаргалан Б., Цэнгэл 

М. Монгол-Солонгосын хамтарсан “Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах 

нь” төслийн 2009 оны хээрийн шинжилгээний тайлан. ШУА-ийн 

АХГБС.,Улаанбаатар. 

Цэрэндагва, Шнейдер, 2014 - Цэрэндагва Я., Шнейдер Ж. Их Нартын 

Байгалийн Нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэн судлах 

Монгол-Америкийн хамтарсан экспедицийн 2013 оны судалгааны 

ажлын товч үр дүнгээс // Монголын археологи-2013 (ШУА-ийн 

Археологийн хүрээлэнгийн 2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн), 


Цэрэндагва нар, 2014 - Цэрэндагва Я., Шнейдер Ж., Далантай С., Фаркухар 

Ж., Хадел П., Кассиди Ж. Монгол-Америкийн хамтарсан Их нартын 

байгалийн нөөц газрын археологийн дурсгалыг бүртгэн хамгалах 

экспедицийн 2013 оны хээрийн шинжилгээний ажлын тайлан. ШУАийн 

АХГБС., Улаанбаатар. 

Эрдэнэбаатар, 1994 - Эрдэнэбаатар Д. Монголчуудын шагай, шагайт чөмөг 

эрхэмлэх тухай // Түүхийн судлал. Т.XXVII, fasc.10, Улаанбаатар. 

Эрдэнэбат, 1998 - Эрдэнэбат У. Эгийн голд малтсан Монгол булшны тухай 

//Археологийн судлал.Т.XVIII, fasc.13,Улаанбаатар, 

Эрдэнэбат, 2001 - Эрдэнэбат У. Монгол орны агуйн археологийн судалгааны 

учир холбогдол // Studia museologica 4/3, Улаанбаатар. 

Эрдэнэбат, Эрэгзэн, 2001 - Эрдэнэбат У., Эрэгзэн Г. Баянхонгор аймгийн 

нутагт шинээр олдсон хадны оршуулга // Studia museologica 4/4, 


Эрдэнэбат, Амартүвшин, 2010 - Эрдэнэбат У., Амартүвшин Ч. Дугуй 

Цахирын хадны оршуулга. Улаанбаатар. 

Эрдэнэбат, Төрбат, 2011 - Эрдэнэбат У., Төрбат Ц. Онгон нутгийн өв соёл. 


Дин Юн, 2011 - Дин Юн. Сүнид баруун хошууны Энгэр голын Юань гүрний 

нэгэн булшийг дахин нягтлахуй // Е Цао Юань Вэнь У (Талын соёл) 

сэтгүүл. №2, тал 90-95,(хятад хэлээр). 

343






344 

БАЯНХОНГОР АЙМГИЙН БАЯН-ӨНДӨР СУМЫН 

ДУНД НУРУУНЫ ХАДНЫ ОРШУУЛГЫН ДУРСГАЛУУД 

У. Эрдэнэбат 

2012 оны 4 сарын 5-нд Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Засаг 

дарга Б.Идэрмөнх “манай сумын 4-р багийн нутагт Дунд нурууны Шүүтийн 

өвөлжөөний хадны агуйд эртний хүний оршуулга давсан дотор муми 

маягаар хадгалагдаж байна. Сүүлийн үед ашиг хонжоо хайсан хүмүүсийн 

хөлд энэ дурсгал сүйдэх аюултай болж байна. Иймд дээрх оршуулгыг нэн 

яаралтай шинжлэн судалж өгнө үү” гэсэн хүсэлтээ өөрийн биеэр албан 

бичгээр МУИС-ийн Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургуульд хүргэж ирсэн 

юм. 

Уг дурсгал нь дундад эртний нүүдэлчдийн үхэгсдээ оршуулж байсан 

өвөрмөц зан үйл болох хадны болон агуйн оршуулгын соёлд багтах нь 

гарцаагүй бөгөөд урьд өмнө нь ийм давсанд оршуулсан хадны оршуулга 

Монгол ба Дотоод Азиас илэрч мэдэгдэж байсангүй. Энэхүү мэдээллийн 

мөрөөр МУИС-ийн НШУС-ийн Археологи-Антропологийн тэнхмийн 

багш, археологич, доктор У.Эрдэнэбат ахлагчтай судалгааны баг 2012 оны 

4 сарын 11-18-ны хооронд тухайн газарт очиж археологийн хайгуул, авран 

хамгаалах малтлага судалгаа хийж гүйцэтгэлээ [Эрдэнэбат, 2012а]. 

МУИС-ийн томилолтоор Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 

нутагт ажилласан археологичид Дунд нурууны Шүүтийн агуйгаас гадна 

Бургаст, Гозгор толгой хэмээх газар Монголын дундад зууны түүхэнд 

холбогдох хадны оршуулгын дурсгалыг илрүүлэн олж малтан шинжилсэн 

юм. Судлаачдыг очиход нутгийн иргэд эртний булшийг тонож сүйтгэсэн 

байлаа. 

Шүүтийн хадны оршуулга 

Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутагт, сумын төвөөс 

баруун урагш шулуун шугамаар 60 км зайтай, бартаа саадыг тойрч орон 

нутгийн замаар явбал 76 км явж хүрнэ. Байршил: 47 T 0447988, UTM 4906803, 

далайн төвшнөөс дээш 1550 м өндөр. 

Дунд нурууны өгөршсөн боржин чулуу, элсэн занарын тогтоцтой үелсэн 

хадтай ууланд салхины үйлчлэлээр үүссэн нүх сүв, жижиг агуй хонгил 

олон буй. Энэ нурууны нэгэн хэсэг Аргалын хөв хэмээх хадтай нүцгэн 

хар уулын хойгуур буй хойш урагш чиглэлтэй хуурай жалганы хойд талд


орших хадан уулын, нөмөрт нь айл өвөлжих чулуун хороо байгуулсан амыг 

Шүүт гэнэ. 

Шүүтийн өвөлжөөний дэргэд, чулуун хорооны хойд талд, бууцнаас дээш 

5-6 м өндөрт байгаа урагшаа харсан амтай жижгэвтэр хонгилд эртний 

оршуулга байжээ. Хонгилын доторхи орон зай 180 см урт, өргөн 100-130 

см, өндөр нь мухартаа 50 см, ам хэсэгтээ 180 см хэмжээтэй. 

Энэ хавьд ганцхан уг хонгилд давс байсан гэх бөгөөд нутгийнхан хоол, 

цайны давсгүй болох үедээ эндээс авч хэрэглэдэг байсан гэж ярьдаг. Тэгж 

давс авч байтал одоогоос хэдэн жилийн өмнө давсан дундаас занданшиж 

хатсан хүүрийн толгой цухуйсан тул тэндээс дахин давс авахаа больж 

Шүүтийн өвөлжөөнд нутаглан өвөлждөг байсан ардууд ч дайжин нүүсэн 

гэдэг. Толгой нь цээжтэйгээ үргэлж нэлээд том хүний шарил байсан гэх 

бөгөөд хуйх, арьстайгаа шарлаж хатсан байдалтай байсан гэнэ. Нутгийн 

зарим хүмүүс шарилыг бүр 1990-ээд оны дундуур мэдэгдсэн бөгөөд 2006/7 

оны үед хэвээр байсан гэж ярьж байлаа. 

Шүүтийн өвөлжөөний агуйн давс чанар сайтай, цагаан давс байсан, 

зарим нь жирийн бор давс гэж нутгийн хүмүүс өөр өөрөөр ярьж байв. 

Гэхдээ давс бол зөвхөн шарил тавьсан хонгилд л байсан гэх бөгөөд энэ хавьд 

үүнээс өөр давстай газар огт байхгүй гэнэ. Шүүтийн агуйгаас хамгийн 

ойрхон нь 240 гаруй км хол зайтай Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт 

Нуурын давс гэж байдаг гэлцэнэ. 

МУИС-ийн Археологи-Антропологийн тэнхимийн судалгааны баг 

2012 оны 4 сарын 13-нд Баян-Өндөр сумын Засаг даргаар газарчлуулан 

Шүүтийн өвөлжөөнд ирэхэд уг дурсгалыг нутгийн иргэд хэдийн сүйтгэсэн 

байв. Оршуулганд дагалдуулан тавьсан эмээлийг агуйн гадна гаргаж 

эвдэж хаясны үлдэгдлийг цуглуулж авав. Үүнд: эмээлийн модны хоёр 

бүүрэг, хавтасны хугархай, бас нэг төмөр эдлэл байсан болно. Хонгил 

дотор одоо давс байсан гэх ямар ч шинж тэмдэг үлдсэнгүй. Харин хонины 

хатсан хоргол өтөг дүүрсэн байх бөгөөд тэр дундаас шарлаж өнгөө алдсан 

өрмөг даавууны тасархай цухуйж байв. Бид эхлээд дурсгалын одоогийн 

байгаа байдлыг баримтжуулж гэрэл зураг авч тэмдэглэн дараа нь өтөг 

бууцыг цэвэрлэж малтлагын ажлаа эхлэв. Малтлагын эхний алхамаас 

л энд хадны оршуулга байсныг тонож сүйтгэсэн нь илэрхий болов. Энэ 

хавиар нутагладаг малчин Чүлтэмийн Базарсадын ярьснаар, 1990-ээд оны 

дунд үед энэ нутгийн Дондов гэдэг хүн Шүүтийн агуйд давстай гэдэг цуу 

яриа гаргаснаас хойш, хүмүүс үүнийг удаа дараа сонирхон ирэх болж, 

2007/8 оны үед ухаж төнхөж бүрмөсөн бусниулсан аж. Эндээс цээжтэйгээ 

үргэлж нэлээд том хүний толгой цухуйж байсан. Тэр яс малын хөлөөр 

хадан дээрээс пад хийсэн чимээ гарган унаж байх нь зэвүүн санагдсан. 

Тэгээд чирж аваачаад хойд жалганд аваачиж хаясан. Бас эмээлийн бүтэн 

мод гарсан гэж байв. Бид ойр хавийн жалганд хүний ясыг хайсан боловч 

юм олсонгүй. 

Баян-Өндөр сумын малчдын ярьж буйгаар Дунд нуруунд иймэрхүү хүний 

яс хадгалж байдаг хадны хонгил, агуй мэр сэр байх бөгөөд харамсалтай 

нь тэдгээрийг бараг толгой дараалан ухаж сүйтгэсэн ажээ. Тухайлбал, 

Шүүтээс урагш 5 км зайтай Хавчиг усны агуйд хүний яс байхыг нутгийнхан 

345


харсан гэх бөгөөд Ихэр толгойн хадны агуйд мөн хүний яс байсныг тонож 

сүйтгэжээ. Сүүлийн үед алт хайсан нинжа нар, уул уурхайн хайгуулынхан 

энэ хавиар металл хайгч ашиглан булш бунхан ухаж төнхдөг болоод уджээ. 

Бид хонгил дотор дагтаршин тогтсон 30 см орчим зузаан бууцыг 

цэвэрлэж малтахад хонгилын хадан шалан дээр тавьсан хүний ясны 

үлдэгдэл, өрмөг дээлийн тасархай олдов. Дээлийн даавуу өнгөө алдаж 

шарласан, нимгэн эсгий ба нэхий дотортой, даавуун бүчтэй байжээ. Хоёр 

ханцуйн хэсэг хүний гарын хатмал шуу сарвууны ястайгаа хамт байв. Мөн 

сүлжмэл дээс, сурны тасархай, эмээлийн бүрээсийн үлдэгдэл бололтой 

захаараа оёдлын зүүний оромтой ширний тасархай, хүний яснаас нарийн 

шилбэний хугархай төдий зүйл үлджээ. Мөн хүний ясны зүүн талд 

төлгөн хонины далны яс, дээлийн тасархай дороос гэрийн ханын модны 

хугархай олдов. Оршуулгаас үлдсэн хүний яс, дээл хувцасны үлдэгдлийн 

байрлалаас үзэхэд Шүүтийн өвөлжөөний хадны хонгилд хүүрийн толгойг 

баруун хойд зүг чиглүүлж, дээш харуулан хэвтүүлж оршуулсан байжээ 

гэж дүгнэж болохоор байлаа. 

346 


Дээл. Зөв тийш дарсан ташуу энгэртэй, бүсэлхийдээ тусгайлан ширээс 

гаргаж оёсон олон хуниастай, богинохон дэрэвгэр хормойтой, үсийг нь 

дотогш харуулж зүйж эсгэж оёсон нэхий дотортой өвөл цагийн дээл 

байжээ. Дээлийг хийсэн үндсэн материал буюу өнгө нь бүдүүн нэхээстэй 

өрмөг даавуу бөгөөд хоёр гурав давхарлаж завсар нь бас нимгэн шар эсгий 

хавчуулж оёсон ажээ. Дээлийн дотрын үс халцран унасан болсон боловч 

зүүн ханцуйн дотор талд сайн мэдэгдэж байна. Дээлийг нэлээд өмсөж 

эдлэж байсан бөгөөд урагдаж сэмрэх бүр арьс нэхий, өрмөг торгоор зүйж 

нөхөж оёж байжээ. Дээлийн хадгалагдсан урт 109 см. Бүтэн хадгалагдсан 

зүүн ханцуйг их биетэй үргэлж 18 см гаргаж эсгэн залгаж оёсон бөгөөд 

ханцуйн урт 71 см, өргөн нь бугуйн хэсгээр 16.5 см, суганы хэсгээр 33 см 

хэмжээтэй. Уранхай цоорхойг нь бор торгоор нөхсөн хэд хэдэн нөхөөстэй 

байна. 

Уг дээлийн хамгийн онцлох зүйл нь дээлийн энгэр сэнжигний хэсэгт 

зориуд хагархай гаргаж эсгэж оёсон, тусгай даравчтай таславч буюу охор 

харавч болно [Эрдэнэбат, 2012d: 222-223]. Таславч 21 см урт бөгөөд энэхүү 

ангархайгаар уг дээлийг өмссөн хүн гараа гаргаж сугалдаргалж байжээ. 

Таславчийг даруулж трапец хэлбэртэй эсгэж (21х17.5х5.5х5.5 см) дээлийн 

өнгөтэй ижил өнгийн материалаар оёсон даравчаар таглаж гурван товчоор 

товчилдог байжээ. Уг даравчны богинохон талын хоёр зах ба голд сампин 

зангидаж хийсэн даавуун товч бүтэн хадгалагдаж үлдсэн байна. Товч 0.6 

см голчтой бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд үүнийг ханцуйн таславчнаас 

(ангархай сэнжигнээс) 6 см зайтай эгнүүлэн хадсан эм шилбэнүүдэд 

товчилж байжээ. Эм шилбэнүүд бүтэн хадгалагдаагүй ч шилбэний уг нь 

дээлэнд хадаатай хэвээр үлджээ. 

Дээлийн ханцуйн бугуйн хэсгийг хүрэн өнгийн торгоор эмжиж ирмэгийг 

нь дотогш нугалан шар өнгийн торгон утсаар болхидуухан оёжээ. Ер нь


уг дээлийн энгэр хормой, ханцуйн уранхай цоорхойг нөхөхдөө оёдлыг 

даруулж ийм бор торгоор өнгөлсөн байгаа юм. Дээлийн бүсэлхийд 4 см 

өргөн зурвас гаргаж босоо шугамаар ширж оёсон байх бөгөөд энэхүү 

ширээстэй залган 14 см өргөн зурвас туузыг сул танаас гарган олон хуниас 

гаргаж оёсон байгаа нь уг дээлийг өмссөн хүний цээжин биед яг таарахын 

зэрэгцээ гэдэс хэвлийг доргилтоос хамгаалах үүрэгтэй байсан ажээ. 

Дээлийн баруун ханцуйн тасархай байгаа нь 58 см урт, өргөн 22-29 см. Энэ 

ханцуйн тохой ба бугуйн хэсэгт өмсөж эдлэж удаа дараа нөхөж цойлдож 

байсан ул мөр үзэгдэнэ. 

Дугуй бүүрэгтэй, өргөн суудалтай эмээлийн модны үлдэгдэл. Урд ба 

хойд бүүрэг бүтнээрээ, хоёр хавтасны модны гурван хугархай хэсэг олдсон. 

Хоёр бүүргийг хавтсанд гаргасан ховилд тааруулан хооронд нь сураар үдэж 

бэхлэж байжээ. Эмээлийн урд бүүрэг дугуйрсан ирмэгтэй, нүүрэн талыг 

нь 2-4 см өргөн хөмсөг гаргаж ухсан бөгөөд энэхүү орон зайд ямар нэгэн 

чимэглэлийг олон жижиг хадаасаар тогтоож байсан ул мөр мэдэгдэнэ. 

Хойд бүүрэг нь урдахаасаа өргөн бөгөөд болхи хийцтэй. Модны ширхэгээс 

үзэхэд ацтай модыг цавчиж хийсэн ажээ. Хавтсанд бэхлэсэн хойно үзвэл 

хойшоо нэлээд налуу байдалтай харагдах аж. Эмээлийн хавтас тус бүр 

хооронд нь эвээр нь тааруулж сураар үдэж бэхэлсэн хоёр хэсэг модноос 

бүрдэж байжээ. Хавтасны дээд доод хоёр модны эвээрээ уулзах төв гол 

хэсэгт тааруулан ташуу байдалтай ухаж гаргасан дөрөөний сур оруулах 

нүх байгаа нь 4х1см хэмжээтэй. Буруу талын хавтасны тал нь шахам хугарч 

алга болсон.Харин зөв талын хавтасны доод талын мод бүтэн хадгалагдаж 

дээд талынх нь үрэгдэн алга болжээ. Эмээлийн буруу талын хавтасны доод 

хэсгийн модны хойд талд ганзаганы эсвэл худраганы сур бэхлэх төмөр 

цагариг хадаатай буй. Цагаригийг 0.4 см бүдүүн төмрөөр 2.5 см голчтой 

дугуйлан хоёр үзүүрийг нийлүүлэн гагнаж хийсэн бөгөөд эмээлийн 

хавтсан дээр 0.4 см бүдүүн төмөр хадаасаар хадаж тогтоожээ. Урд бүүрэг 

30х24 см, хойд бүүрэг 30х30 см, хавтасны мод 45х16 см. 

Төмөр эдлэл. Давтаж хийсэн, хутган хэлбэртэй. Үзүүр нь яльгүй ээтгэр. 

Нэг талын мөр нь 0.5 см зузаан, нөгөө талыг 0.2 см нимгэлж давтсан. Уг 

эдлэлийн нэг буланд түүнийг ямар нэг зүйл дээр хадаж тогтоож байсны 

ором болох хооронд нь 2.8 см зайтай дээр доор тэгш хэмтэй цоолсон 

дөрвөн жижиг нүх бий. Хэмжээ: 14.2 см урт, 1.4-2 см өргөн. 

Бургастын хадны оршуулга 

Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутагт орших Дунд 

нуруу хэмээх хадтай уулын нэгэн хавцал дунд, дэргэд нь том цагаан бургас 

ургасан, цэнгэг сайхан устай худаг байхыг нутгийнхан Бургаст гэж нэрлэнэ. 

Бургастын худгаас урагшаа чиглэсэн жалган дундуур уруудан 400 м орчим 

явахад, жалгын адагт, хойд энгэрт буй 40 м орчим өндөр хадны оройд 

нэгэн том боржин хадны чанх баруун талын хөмгийг ашиглан үйлдсэн 

эртний оршуулга байв. Энэ газар Баян-Өндөр сумын төвөөс урагш шулуун 

шугамаар 58.6 км, бартаа саадыг тойрч замаар явахыг тооцвол 60 гаруй км 

зайтай оршино. Байршил: 47 T 0453197, UTM 4905625, далайн төвшнөөс 

347


дээш 1509 м өндөр. 

Хадны хөмөгт буй оршуулгыг баруун талаас амыг нь том том боржин 

чулуугаар таглаж тавьсан бөгөөд чулууны завсраар доторхи хөндий зайд 

буй хүний гавал, сүүжний яс харагдаж байв. Чулуун дараас ерөнхий 

тэнхлэгээр хойш урагш чиглэлтэй, 270 см урт, 140 см өргөн, 50 см өндөр. 

Ихэнхи чулуу анхны байрлалаас хөдөлж, доторхи оршуулгыг өмнө нь 

хүмүүс ухаж төнхсөн бөгөөд сүүлд нь буцааж хайш яаш таглаж тавьсан 

шинжтэй байв. 

Бид хөмгийг тагласан дараас чулууг цэвэрлэж зураглал тэмдэглэл 

үйлдсэний дараа чөлөөлж малтахад хүний хохимой толгой, хоёр сүүж, 

дунд чөмөгний хугархай яс, эгэм, хавирга, нурууны цөөн яс олдсон нь 

цөм анхны байрлалаа алдсан зүйл байв. Эндээс хүний яснаас гадна хоёр 

сүүжний хоорондоос бүсний арал мэт төмөрлөг эдлэлийн хугархай, дунд 

чөмөгний баруун хажуугаас төмөр хутга, мөн зориулалт нь үл танигдах 

төмөр эдлэлийн жижиг хугархай, хөмгийн баруун хойд талаас нумын 

модны хугархай хэсэг олдов. Мөн оршуулганд байсан хүүрт өмсгөсөн 

хувцасны үлдэгдэл олдсон нь: хүний толгойн ясны баруун хажуугаас нимгэн 

эсгий дотортой өрмөг дээлийн тасархай, сүүжний ясан дороос захаараа 

оёдлын оромтой арьсан эдлэлийн үлдэгдэл ба тэмээний ноосоор томж 

хийсэн бүчтэй эсгий эдлэлийн тасархай, мөн зангилаатай сур, дээсний 

жижиг тасархай хэсгүүд олдов. 

Хүний ясны хадгалалт дунд зэрэг. Дагалдуулсан эд өлгийн зүйл ба ясны 

байдлаас үзэхэд 60 орчим настай эрэгтэй хүн байсан бололтой. 

348 


Өрмөг дээлийн тасархай. Завсар нь нимгэн эсгий хавчуулж бүдүүн 

нэхээстэй өрмөгөөр өнгөлж, хөх өнгийн будаг оруулсан бүдүүвтэр бөсөөр 

доторлосон. Хувцасны ирмэгийг бор өнгийн ноосон утсаар даруулж 

оёсон. Таван тасархай буй нь 28х45 см, 25х10 см, 70х20 см, 25х10 см, 35х25 см 

хэмжээтэй. 

Нумын модны хугархай. Дөрвөн ширхэг олдсон. Хадгалагдсан хэмжээ: 

25х2х0.7 см, 21х2х0.7 см, 2.8 х1.7х0.5 см, 3.5х1.7х0.5 см. 

Бүсний арал мэт төмөрлөг эдлэлийн хугархай. 2.5х1.5 см хэмжээтэй 

дөрвөлжин хэлбэртэй гархины нэг талд 0.1 см зузаан төмөр ялтсаар 1.7х2.2 

см хэмжээтэй гогцоо үүсгэж амыг нь битүүлэн гагнасан байжээ. Гархины 

ихэнх хэсэг хугарч алга болсон бөгөөд хугарлын дагуу ногоон зэв тогтсон 

аж. 

Төмөр хутга. 0.3 см зузаан төмрөөр давтаж хийсэн. Нэг талдаа иртэй. 

Шовх үзүүртэй. Ерөнхий урт 13.5 см.Өргөн 1 см. Бариулын хэсэг 3.5 см урт. 

Төмөр эдлэлийн хугархай. Гонзгой хэлбэртэй. Хадгалагдсан хэмжээ: 

3.3х0.5х0.3 см. 

Захаараа оёдлын оромтой арьсан эдлэл. Жижиг тасархай 6 ширхэг. 

Хуниралдан хатсан тул хэмжээг тодорхойлох боломжгүй. 

Тэмээний ноосоор томж хийсэн бүчтэй эсгий эдлэлийн тасархай. 

Хадгалагдсан хэмжээ 8х7 см. Хоёр эрчилсэн дээсэн бүчний урт 10 см.


Дээсний хэсгүүд. Адууны дэлээр сүлжиж хийсэн жирэмний тасархай 

1.5 см өргөн. Үүнээс гадна хоёр, гурваар сүлжиж хийсэн дээсний жижиг 

тасархайнууд буй. 

Сурны тасархай. Хадгалагдсан урт 5-10 см. 

Гозгор толгойн хадны оршуулга 

Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын 4-р багийн нутаг Дунд нурууны 

Гозгор толгой хэмээх хадан ууланд, ерөнхий тэнхлэгээр уртрагийн дагуу 

хойд-урд чиглэлтэй намхан хадны чанх баруун тийшээ хандсан хөмөгт 

эртний оршуулга байжээ. Энэ газар Баян-Өндөр сумын төвөөс баруун 

урагш шулуун шугамаар 55 км зайтай, бартаа саадыг тойрч явбал 70 км 

орчим явж хүрнэ. Байршил: 47 T 0455618, UTM 4908576, далайн төвшнөөс 

дээш 1575 м өндөр. 

Оршуулгыг чанх баруун тийшээ харсан хадны хөмөгт хийгээд наанаас нь 

хавтгай хадаар таглаж тавьсан дараастай байжээ. Чулуун дараас уртрагийн 

дагуу нийтдээ 280 см урт, 120 см өргөн, 70 см өндөр. Үүнийг тус сумын 

малчин Базарсад гэгч ухаж сүйтгээд хожим чулуугаар нь буцааж таглаж 

тавьсан ажээ. 

Бид хөмгийг тагласан дараас чулууг цэвэрлэж зураглал тэмдэглэл 

үйлдсэний дараа чөлөөлөхөд дотор нь мэрэгч амьтны дагшран хатсан баас, 

хөеө өвс, тоос бууригаар дүүрсэн байв. Хадны оршуулгыг урьд хөндөж 

хүний яс болон эд өлгийн анхны байрлалыг алдагдуулан ихээр гэмтээсэн 

байлаа. Хөмгийн дотор залуу эмэгтэй хүнийг өлгийтэй нялх хүүхэдтэй нь 

хамт оршуулсан бөгөөд хүүрийн толгойг чанх хойд зүг чиглүүлэн нүүрийг 

нь дээш харуулан тавьсан бололтой байжээ. 

Эмэгтэй хүний ясны байрлал ихэд алдагдаж эмх замбараагүй болсон 

бөгөөд хүүрт өмсгөсөн дээлийг урж тасдан хөл тал руу нь бөөгнүүлж 

хаяжээ. Хөмгийн хойд хананд тулган хүний толгойн зүүн хажууд бүтэн 

толь босгож тавьсан ба элэг цээжний орчмоос модон бэхэлгээн дээр үйс 

ороон оёж, гадуур нь торгоор бүрсэн богтаг малгайн оройн хэсгийн олон 

жижиг хугархай хэсэг олдов. Богтаг малгайг тонуулчид ухахдаа ийнхүү 

жижиглэн хугалж хаясан байна. Эндээс богтаг малгайд хадаж байсан “ом” 

үсэг цохисон дугуй хэлбэртэй зэс чимэглэл, элдэв-очирын дүрстэй хонгио 

хэлбэрийн чимэглэл тус бүр хоёр, зэсээр давтаж хийсэн чимэглэл нэг, 

мөн малгайн шанаавчин дээр хадаж байсан, ширэн дээр сувс хэлхэж оёсон 

сүйхэн чимэглэлийн хэсэг нэг, сүүжний ясны хажуу талаас модоор сийлж, 

дээр нь хар бэхээр зурж чимэглэсэн, богтаг малгайн оройд өд хатгах 

зориулалттай суурь нэг ширхэг олдов. 

Хүний толгойн зүүн талд улаан чий будагтай, ёроолдоо хар бэхээр 

бичсэн дөрвөлжин үсэгтэй модон аяга хөмөрч тавьсан байх бөгөөд хүний 

цээжин тушаа газар нэхий өлгийд боодолтой нялх хүүхдийн шарил 

боолттойгоо байв [Эрдэнэбат, 2012c: 193]. Хүүхдийн толгойг зүүн урагш 

чиглүүлж тавьсан байгаа нь анхны байрлал биш бололтой. Мөн хүний 

хөл талаас танан чимэгтэй зэс шилбэтэй ээмэг хоёр ширхэг, шүдийг нь 

хугалсан модон сам нэг гарсан ба хүүрийн дор дэвссэн гоёмсог хээ угалзтай 

349


эсгий ширдэгний тасархай олдов. Гозгор толгойн хадны оршуулгаас хүний 

яснаас гадна хонины хонттой шаант, дунд чөмөг, дал, богтосны яс олдсон нь 

талийгаачид хойлгын идээ болгон гуя, хаа дагалдуулдаг эртний Монголын 

оршуулгын зан үйлийн гэрч болно. 

Хөмгийн доторхи орон зай 260 см урт, 80-100 см өргөн, 70-80 см өргөн. 

Хүний ясны хадгалалт дунд зэрэг. Эмэгтэй 20 хүрээгүй залуу хүн байсан 

бөгөөд толгойн дагзны хэсэгт үстэй хуйхны үлдэгдэл хадгалагдсан байна. 

350 


Дээлийн үлдэгдэл. Уг оршуулгаас нийт хоёр дээлийн үлдэгдэл олдсон. 

Хулгайч нар булшийг тонохдоо дээлийг тасдан хадны хонгилын урд буланд 

бөөгнүүлэн хаясан байв. 

Цэцгэн хээтэй улаан шаргал өнгөтэй торгоор хийсэн, зөв энгэртэй, 

бүсэлхийгээрээ олон хуниастай урт хормойтой, урин цагийн дээлийн 

үлдэгдэл. Дээлийн эсгүүр үндсэндээ цээж, ханцуй, хормойн хэсэг ба зах, 

ханцуйн оруулга, бүч, дотроос бүрдэнэ. Үүнээс цээжний ар нуруу, хормойн 

хэсэг ба баруун ханцуйг залгаж оёсон үргэлж нэг том тасархай хадгалагдаж 

үлджээ. Хадгалагдсан урт 112 см. Цээжний өргөн 44 см. Суганы өргөн 27 

см. Дээлийн ханцуй бугуй руугаа нарийссан, сугаараа уужим хэлбэртэй. 

Баруун ханцуйн үлдэгдэл 38 см урт, 21 см өргөн байна. Дээлийн цээж, 

хормойг шар дэвсгэртэй, алтан утсаар нэхсэн арван хоёр дэлбээтэй, 3 см 

голчтой дугуй цэцгэн хээтэй торгоор хийсэн ба харин ханцуйг үүнтэй өнгө 

ижил боловч өөр хээтэй буюу навч цэцэг угалзарсан хээтэй торгоор хийж 

цэвэрхэн залгаж оёжээ. Цээж ханцуйн залгаасыг даруулан хөх дэвсгэр дээр 

бараан цэнхэр өнгөөр үүлэн хээ нэхэж гаргасан торгоор 4 см өргөн оруулга 

хийжээ. Зах болон энгэрийн хэсэг үрэгдэн алга болсон боловч ар шилний 

хэсэгт мөн өмнөхийн ижил хөх өнгөтэй торгоор 5 см өргөн эмжиж шар 

торгон утсаар даруулж оёжээ. Энэхүү дээл зөв энгэртэй байсан бололтой, 

баруун суганд бүчилсэн тууз зангилаатай хэвээр үлдсэн байна. Туузыг 2 см 

өргөн, 22 см урт шар торгоор хийж суганы хонхорцогоос доош 16 см зайд 

оёж тогтоожээ. Бүсэлхийд дундажаар 3.5-5 см өргөн олон хуниас гаргаж 

дотор талд савхиар хатуулга хийж оёсон бөгөөд дээлийг бүдүүн нэхээстэй 

ёрогоор доторлож байсан ажээ [Эрдэнэбат, 2012d: 227, зураг 152]. 

Гозгор толгойн хадны оршуулгаас бас өмнө тодорхойлсон дээлийн 

гадуур өмсөж байсан бололтой, түүнээс илүү том хэмжээтэй өөр нэг 

хүлхэгэр уужим дээлийн ар нуруу, баруун ханцуйн тасархай олдсон нь 

114х112 см. Алтан утсаар нэхсэн битүү үүлэн хээтэй, хормойн хэсгээр 11 

см өргөн зурвас үлдээж нэхсэн улаан шар өнгийн торгоор хийсэн. Тэр 

зурвас хүрээн дотор бас ямар нэг хээ угалз байх боловч ихэд элэгдсэнээс 

сайн мэдэгдэхгүй болжээ. Түүнчлэн энэ булшнаас хөх, цагаан, үзмэн 

ягаан өнгөтэй ёрог даавууны жижиг тасархай, захаараа оёдлын оромтой 

арьс нэхийн тасархай, жижиг сурны өөдөс олдсон болно. 

Богтаг малгайн оройн хэсгийн үлдэгдэл. Хулгайч нар малгайн хэсгийг 

жижиглэн хугалж дахин хэзээ ч эргэж сэргээхийн аргагүй болтол 

эвдэлжээ. Үлдэгдэл хэсгүүдийг үзвэл малгайн өндөр оройг хийхдээ


эхлээд 0.5 см зузаан савх модоор яс мод зангидаж ноосон утсаар ороож 

бэхлээд түүний гадуур ширхэгийн дагуу зүсэж бэлтгэсэн хус модны 

үйсээр ороон бортого хэлбэртэй болгож үйсний хоорондын нийлсэн амыг 

цавуугаар наах буюу ноосон утсаар даруулан оёж гадуур нь улаан өнгөтэй 

торгоор бүрсэн байжээ. Торгон бүрэнцэгийн дээр загас, усны шувуу мэт 

загварчилсэн дүрстэй хээ угалзыг алтлаг өнгийн будгаар тэгш хэмтэй, 

тэгэхдээ нэхмэлийн аргаар бус хэвээр дарж гаргах аргаар чимэглэсэн 

ажээ. 

Дугуй хэлбэртэй зэс чимэглэл. Хоёр ширхэг олдсон. Голч 3.2 см. Нимгэн 

(0.05 см) зэс ялтсыг давтаж 0.1 см зурвас тойрог товойлгон хүрээлж голд нь 

самгарьд “ом” үсэг цохиж хөөмөлдсөн. Чимэглэлийн хоёр захад тус бүр 

нижгээд жижиг нүх гаргаж цоолсон. Нэг чимэглэлийн дотор талд жижиг 

зэс ялтас хуйлж хийсэн 0.4х0.2 см хэмжээтэй сүвэгчийг цагаан тугалгаар 

гагнаж тогтоожээ. Үүгээр уг чимэглэлийг богтаг малгайд хадаж тогтоож 

байжээ [Эрдэнэбат, 2012d: 216, зураг 143в]. 

Хонгио хэлбэрийн зэс чимэглэл. Хоёр ширхэг гарсан. Нимгэн зэс ялтсыг 

хуйлж гонзгой цилиндр хэлбэртэй болгож дээр нь зөрүүлсэн очир буюу 

элдэв очирын дүрсийг хөөмөлдөж урласан. Бүтэн хадгалагдсан нь 4.3х1.1 

см хэмжээтэй. Чимэглэлийг урласан зэс ялтасны ам нийлсэн хэсэгт 0.2х0.3 

см хэмжээтэй хоёр жижигхэн сэнжийг цагаан тугалгаар гагнаж тогтоожээ. 

Нөгөө чимэглэлийн тал хэсэг юманд дарагдаж хэлбэрээ алдсан. Ийм 

хонгио маягийн чимэглэлээр богтаг малгайн оройн урд ба ард талд 

хөндлөнгөөр нь хадаж гоёдог байжээ [Эрдэнэбат, 2012d: 216, зураг 143а]. 

Зэс чимэглэл. 0.05 см нимгэн зэс ялтсыг голдоо дугуйрсан ирмэгтэй, тэгш 

хэмтэй дэлбээ мэт хэлбэр гарган хайчилж голд нь дөрвөлжин хэлбэртэй 

(0.8х0.6 см) сэтэрхий ухаж гаргажээ. Сэтэрхийн хоёр талд тус бүр нижгээд 

жижиг нүх цоолсон. Чимэглэл 3 см өндөр, 4.8 см өргөн [Эрдэнэбат, 2012d: 

216, зураг 143б]. 

Сүйхэн чимэглэлийн хэсэг. Сүйхэлжин буюу ромбо хэлбэр гаргаж эсгэсэн, 

0.2 см зузаан ширэн дээр 0.2-0.4 см голчтой том жижиг олон сувдыг хэлхэн 

оёсон бөгөөд үүнийг богтаг малгайн торгон бүчин дээр шар өнгийн торгон 

утсаар хадаж байжээ. Хадгалагдсан хэмжээ 3х4.3 см [Эрдэнэбат, 2012d: 212, 

зураг 142]. 

Богтаг малгайн өд хатгах модон суурь. Хус модоор зорж сийлсэн, ёроолдоо 

2.1х2.1 см дөрвөлжин ховилтой, гонзгой урт хэлбэртэй. Суурийн төв дундах 

өд тогтоох хоолой угаараа хугарч арга болсон боловч ёроолд буй ховилын 

гол хэсэгт цоолсон нүхэнд углуургадсан 0.4 см голчтой модны хэсэг зоолттой 

хэвээр байна. Хоолойн дөрвөн тал бүрд хос шулуун зурвас дүрсэлсэн нь 

дээрээс харахад тоонолжин хээ мэт үзэгдэнэ. Өд хатгах суурийн нэг захад 

0.3 см өндөр тууш зурвас, нөгөө захад дугуйрсан ирмэгтэй 0.9 см өндөр 

хоёр угалз товойлгон сийлж, захыг нь хүрээлэн хар бэхээр шувууны өд 

мэт хээ тавьж суурийн дэвсгэр өнгийг улаан будгаар буджээ. Хадгалагдсан 

хэмжээ: 28 см урт, 0.5-2.3 см өргөн, 0.4-1.6 см өндөр [Эрдэнэбат, 2012d: 209, 


Цас толь. Голч 11 см. Зузаан 0.2 см. Нүүрэн тал нь гялалзсан өнгөө хэвээр 

хадгалсан. Толины ард ямар нэгэн чимэглэл үгүй бөгөөд төв голд буй 

351


1.1х0.2 см хэмжээтэй гонзгой сэнжинд шар өнгийн утсыг хоёр эрчилж 

нийтгэж хийсэн оосрын үлдэгдэл байна. Мөн толины ард ирмэгийн дагуу 

хэсэгхэн газар шар эсгийн өөдөс наалдсан буй. 

Модон сам. Мохоо өнцөгтэй дугуйрсан зузаан мөртэй. Нэг талын ирмэг 

ба зарим шүдийг хугалсан. Хадгалагдсан хэмжээ: 5.7 см өндөр, 11 см өргөн, 

1 см зузаан. 

Аяга. Модны үндсийг эргэх хүрдэн дээр зорж хийсэн. Улаан өнгийн чий 

будгаар гадна дотногүй маажиндсан. Амсрын голч 16.5-17.8 см. Ерөнхий 

өндөр 7.5 см. Ёроолын суурийн өндөр 0.5 см, голч 8.2 см. Аяганы ёроолд, 

тойргийн төвийг голлуулан хар бэхээр бичсэн эвхмэл дөрвөлжин үсэг 

буй. Пагва ламын дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр бичсэн уг бичээсийг 

“Хияан” юмуу “Хияад” гэж уншиж болохоор байна. Үсгийн хэмжээ: 3.6 

өндөр, 1.7 см өргөн [Эрдэнэбат, 2012c: 193]. Хулгайч нар аяганы амсраас 

хагалж гэмтээсэн боловч малтлагын явцад бүх хагархайг олж эвлүүлэн 

бүтэн болгох бололцоотой болсон. Аяганы амсарт хурц үзүүртэй зүйлээр 

зориуд эмтэлсэн хуучин ором бий. 

Эсгий ширдэгний тасархай. Хүрэн хар өнгийн будаг оруулсан хонины 

ноосон дэвсгэр дээр хошуугаар нь уулзуулсан тэгш хэмтэй гурвалжин 

хүрээн дотор цэцэг нахиа мэт уран угалзаар зулаг тавьж чимэглэсэн 

хийцтэй. Хөвөөг нь тэмээний зогдороор ээрсэн ноосон утсаар зээг тавьж 

даруулан оёсон. Хадгалагдсан хэмжээ: 58х42х0.6 см [Эрдэнэбат, 2012d: 228, 


352 


Дунд нурууны Шүүтийн хадны оршуулгаас зөв тийш дарсан ташуу 

энгэртэй, бүсэлхийдээ тусгайлан ширээс гаргаж оёсон олон хуниастай, 

богинохон дэрэвгэр хормойтой, үсийг нь дотогш харуулан зүйж эсгэж 

оёсон нэхий дотортой өвөл цагийн дээл олдсон нь XIII-XIV зууны монгол 

цэргийн хувцасны төлөөлөл болно [Эрдэнэбат, Мягмарсүрэн, 2012: 17- 

19]. Юань улсын үеийн алдарт зураач Лю Гуандаогийн 1280 онд зурсан 

“Хубилай хааны ав” хэмээх зурагт, их хааны хамт авлан шувуучилж яваа 

бүлэг морьтонг яг ийм ханцуйгаа сугалдрагалдаг охор харавчтай дээл 

өмссөнөөр дүрсэлсэн байдаг. Энэ төрлийн хийц загвартай, цэргийн дээл 

урьд өмнө нь манай улсын нутгаас Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын 

Дугуй Цахирын хадны оршуулгаас олдож байсан удаатай. Монголын хадны 

оршуулгын дурсгалаас гайхалтай сайн хадгалагдсан байдлаар олдож буй 

эдгээр дээл нь бугуйгаараа нарийхан, сугаараа уужим загвартай харьцангуй 

урт ханцуйтай. Бүсэлхийдээ олон хуниас бүхий дэрэвгэр хормойтой. Гэдэс 

цээжний хэсгээр өмссөн хүний биед яг таарахын зэрэгцээ морь унаж 

харваж намнан явахад хөдөлгөөнд саад учруулахгүй онцлогтой байдаг. 

Дунд нурууны Бургаст хэмээх газраас олдсон хадны оршуулгаас XIII- 

XIV зууны үеийн 60 гаруй настай эрэгтэй хүний яс ба хүүрт өмсгөсөн дээл 

хувцас, бүсний арал, нумын модны үлдэгдэл гарсан байна. Уг оршуулгаас 

олдсон дээлийн үлдэгдлийн хийц байдал, эд материал нь тус сумын 

Шүүтийн хадны оршуулга болон Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын нутаг


дахь Шүүтийн өвөлжөөний хадны оршуулгаас олдсон дээлийнхтэй яг 

ижил байгаа юм. 

Харин Гозгор толгой хэмээх газар Юань гүрний үеийн залуу хатныг 

дөнгөж төрөөд эндсэн бололтой, нэхий өлгийд боосон нярай хүүхэдтэй 

нь хамт оршуулсан байжээ. Хэдийгээр уг булшийг нутгийн малчид ухаж 

төнхөн зарим эд зүйлсийг эвдэж устгасан боловч үлдэж хоцорсон эд өлгийн 

дурсгалын дотор Монголын Эзэнт Гүрний түүхэнд холбогдох ховор нандин 

олдворууд цөөнгүй байлаа. Тухайлбал, эндээс XIII-XIV зууны үеийн монгол 

эхнэр хүний өмсөж байсан богтаг малгайн үлдэгдэл, самгарьд “ом” үсэгтэй 

болон элдэв-очир урласан бүтэн зэс хөөмөл чимэглэл, малгайн шанаавчин 

дээр сувдаар хэлхэж хийсэн сүйхэн чимэг, ювуу, тана эрдэнийн унжлагатай 

зэс ээмэг, малгайн оройд өдөн чимэглэл тогтоох зориулалттай, хар бэхээр 

зураг зурж чимэглэсэн, сийлбэртэй модон суурь, бүтэн цас толь, шүдийг 

нь хугалсан модон сам олджээ [Эрдэнэбат, 2012b: 149-167]. Богтаг малгайн 

үйсний зарим тасархай дээр хар бэхээр бичсэн монгол бичгийн бололтой 

ганц нэг дүрс зурлагын ул мөр мэдэгдэж байгаа нь сонирхолтой. Бидэнд 

олдсон мэдээллээр, эдүгээ ОХУ-ын Марджани сангийн цуглуулганд 

хадгалагдаж буй XIII зууны сүүлч XIV зууны үеийн нэгэн богтаг малгайн 

үйсэн дээр болон түүнийг хулдсан цаасан дээр уйгуржин монгол бичээс 

байсныг сэргээн засварлах ажлын явцад судлаачид ажиглан тэмдэглэсэн 

байна [Ласикова, 2013:163-164]. 

Гозгор толгойн хадны хөмөгт оршуулсан шарилын дор гоёмсог 

хээ угалзтай эсгий ширдэг дэвссэн байжээ. Хонины будаг оруулж 

боловсруулсан ноосоор хийж тэмээний ноосон утсаар зээг тавьж оёсон 

энэхүү ширдэгний хээ угалз, хийж урласан загвар хийц зэрэг нь Төв Азийн 

эртний нүүдэлчид ба Хүннүгийн эсгий ширмэлийн урлагийн технологи 

дундад зууны монголчуудад уламжлагдан цаашид хөгжсөн болохыг нотолж 

буй эрдэм шинжилгээний ховор үнэт хэрэглэгдэхүүн бөгөөд одоогоор 

мэдэгдэж буй Монголын Эзэнт гүрний үед холбогдох эсгий ширдэгний 

цорын ганц биет олдвор юм [Эрдэнэбат, 2014: 274-279]. 

Хэдхэн жилийн өмнө Чингисийн угсааныхны нэхмэл бөс, тэр ч 

байтугай түүгээр хийсэн хувцас эдлэлийн цуглуулгын тухай төсөөлөх нь 

бүтэшгүй зүйл мэт байлаа. Дундад зууны монголчуудын хэрэглэж байсан 

бөс даавууны тухай мэдлэг нь ерөнхийдөө хятад, перс, европ хэлээрхи 

бичгийн сурвалжууд, номын чимэглэл ба уран зураг, тусгай эд зүйл дээрх 

дүрслэлүүдэд тулгуурлаж байлаа. Харин сүүлийн хорь гаруй жилийн 

дотор Монгол, Хятад болон Оросын өмнөд хэсэгт гайхалтай хадгалагдсан 

торгон нэхмэл бүхий булш оршуулгуудыг нээн судалсан юм. Ийнхүү тэр 

үеийн зохиогчдын тодорхойлж байсан монгол хувцасны алдар цуутай, 

ганган хээнцэр бөсийг хүмүүс нүдээр үзэх боломж бий болсон билээ. 

Гозгор толгойн нялх хүүхэдтэй эмэгтэйн оршуулгаас олдсон хоёр дээлийг 

Монголын үеийн текстилийн судалгааны ном зохиолуудад харьцуулан 

үзэхэд алтан утсаар нэхсэн тансаг зэрэглэлийн “насиж” хэмээх торгоор 

хийсэн нь тодорхой байна. 

Дундад зууны монгол хувцасны бөс даавуун дээрх хээ угалз нь Хятад, 

Дундад Ази, Иран, Византи, тэр ч бүү хэл Европ гаралтай элементүүдийн 

353


гайхалтай хослол болохыг судлаачид тэмдэглэж байна. Гозгор толгойн 

хадны оршуулгаас олдсон эмэгтэй дээлийн торгонд дорно дахины 

гаралтай алтан утсаар нэхсэн үүлэн хээ байхын зэрэгцээ Ойрхи Дорнодын 

мусульман эрх баригчдын урлангийн уламжлал болох псевдоэпиграфийн 

хээтэй зурвас нэхсэн үзэгдэнэ. Монголчууд XIII-XIV зуунд асар уудам 

нутгийг байлдан дагуулж Чингисийн угсааныхан эзэлсэн газар орноосоо 

шилдэг сайн гар урчуудыг өөрийн нийслэлд шилжүүлэн авчирдаг байсан 

болохоор Хятадаас Дундад Ази, Иранаар дамжин Газрын Дундад Тэнгис 

хүрч байсан Торгоны Их Замын дагуух санаа бодлын солилцоо улам илүү 

эрчимтэй болжээ. Ийнхүү Юаний Хятад болон Төв Азийн нэхмэлийн 

урлангуудад Ойрхи болон Дундад Дорнодын мусульман нэхмэлчид 

ажиллах болсон ажээ [Ласикова, 2013: 164]. 

Монголын урлангуудад хийж байсан хамгийн үнэтэй бөс даавууны 

нэг болох алтан утсан хээтэй торгыг хятад сурвалжуудад үгчилбэл, “бөс 

даавуу” гэсэн утгатай “насиж” хэмээх араб нэрээр тэмдэглэсэн байдаг 

[Allsen, 1997: 2-3]. Технологийн хувьд энэхүү даавуу нь лампас техник болох 

бөгөөд суурь болон хөндлөн гэсэн хоёр систем утсаар (нэг нь суурь, нөгөө 

нь хээ гаргахад зориулсан) өөр хооронд нь солбицуулан нэхэж өнгө ба хээг 

үүсгэдэг байна. Нэхээсний төрлөөс хамаарч энэхүү суурь өнгө ба хээ нь 

ёрог, сарж, атлас буюу хээгүй торго зэрэг янз бүрийн бүтээгдэхүүн болно. 

Харин хээ гаргах утсанд нь хоёр төрлийн металл утас ашигласан лампасын 

төрлийг монголчууд “насиж” гэж нэрлэж байсан бололтой. Тэр хоёр төрөл 

нь алтан болон мөнгөн утас байсан бөгөөд арьс, цаасаар бэлтгэсэн ээрмэл 

утас шиг голыг мөнгөн юмуу алтан зурвас ялтсаар ороож бүрдэг. Тэгээд 

түүнийгээ торгон утасны хамт нэхмэлийн ширээнд оруулж дамналдуулан 

нэхсээр янз бүрийн өнгө ба хээ гаргадаг байжээ. Түүнчлэн зөвхөн хээг 

нь алтан утсаар нэхсэн торгонууд ч байдаг. Гэвч органик гаралтай суурин 

дээр байгаа алтан утаснууд муу хадгалагдсан байдгаас үзэхэд бөс даавууны 

дэвсгэр өнгөн дээр ихэнхи тохиолдолд алт түрхэж байснаас ийнхүү 

амархан үрэгдэж алга болсон хэмээн таамагладаг [Ласикова, 2013: 164]. 

Түүнээс гадна уг булшны он цаг, угсаа соёлын хамаадлыг тогтооход туслах 

чухал хэрэглэгдэхүүн бол модон савхаар бэхэлгээ хийж үйсээр ороож 

алтан хээтэй улаан торгоор бүрсэн богтаг малгай юм. Малгайн бүрэнцэгэн 

дээрхи хээг дардасын аргаар чимэглэсэн нь дундад зууны монголчуудын 

нэхмэлийн гүйцэтгэн боловсруулах технологийг судлахад сонирхолтой 

хэрэглэгдэхүүн болно. Энэ нь даавуу материалыг үйлдвэрлэсний дараа 

хийгдэх текстилийн үйлдвэрлэлийн эцсийн шат дамжлага бөгөөд 

материалын төрөл, шинж чанараас хамаарч хэд хэдэн аргаар хээлдэг 

байсан ажээ [Батсайхан, Ариунболор, 2008: 9, 18]. Манай оронд явуулсан 

археологийн судалгаагаар Баян-Өлгий аймгийн Буянт сумын Хөх эрэг, 

Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын нутаг Ёдортын хадны оршуулгаас 

мөн хэвлэх аргаар нангиад болон самгарьд үсгээр давтамжтай хээлсэн 

богтаг малгайн торгон бүрэнцэг олдож байлаа [Эрдэнэбат, 2012d: 214-216, 

Хүрэлсүх, 2012:118, зураг 35]. 

XIII зууны үед Монголд ирсэн гадаадын элчин жуулчдын тэмдэглэснээр 

баян чинээлэг, язгууртан эхнэрүүд малгайгаа улаан өнгийн торгоор бүрэх 

354


бөгөөд богтаг малгайн өндөр, гоёл чимэглэлийн байдал нь эзнийхээ нас 

намба, зэрэг зиндааг илтгэдэг байв. Монголын археологичдын сүүлийн 

үеийн судалгаагаар Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутаг Агуйт 

Цахир уулын Ямаатын агуйгаас Баянхонгорын Гозгор толгойн олдворуудтай 

яг ижил богтаг малгайн үлдэгдэл, сүйхэн чимэг, малгайн оройд өд хатгах 

модон суурь, шүдийг нь хугалсан модон сам олдсон байна [Баярсайхан, 

2013: 41-42]. 

Гозгор толгойн хадны оршуулгаас илэрсэн аяганы ёроолын бичээсийг 

түүнийг хэрэглэж байсан эзний овгийн үсэг бололтой гэж судлаачид үзэж 

байна. Чий будагтай эдлэлийг хаана хийж байсан, энэхүү эдлэлийг хийхэд 

тусгай нөхцөл шаарддаг зэргийг бодож үзэхэд аягыг өөр газраас авчраад 

эзэн нь сүүлд овгийн нэрээ тавьсан болов уу. Дөрвөлжин үсэг нь Хубилай 

сэцэн (1215-1294) хааны зарлигаар Төвдийн Пагва лам Лодойжалцан 1269 

онд зохиосон бичиг юм. Эл бичиг монголчуудын соёлын хэрэгцээнд, 

Монголын Их Юань гүрний хэмжээнд албан ёсны төрийн бичиг болж 100 

гаруй жил хэрэглэгдэж байжээ. Иймээс Дунд нурууны Гозгор толгойн 

хадны оршуулга 1269 оноос хойшхи цаг үед холбогдох нь илэрхий. 

Нэхий өлгийд өлгийдсөн Юань улсын үеийн дөнгөж төрсөн хүүхдийн 

шарил бараг 800 шахам жилийн туршид тэр чигээрээ хадгалагдан үлджээ. 

Аз болоход булшийг хөндөж тоносон хүмүүс хүүхдийн ясыг тарааж цацаж 

хаяагүй байсан. Энэ олдвор бол ерөөс дэлхийд цөөхөн тохиолдох эртний 

хүн судлалын ховор хэрэглэгдэхүүн бөгөөд монгол хүний гарал удмын 

түүхийг молекул-генетикийн төвшинд судлах боломжийг олгож байна. 

Гозгор толгойн хадны оршуулгаас олдсон залуу эмэгтэй ба нярайн 

яснаас Япон Улсын Токио хот дахь Парино Савэй компаний лабораторид 

дээж илгээж ДНХ-гийн шинжилгээ хийлгэхэд хоорондоо цусан төрлийн 

холбоотой буюу эх хүү хоёр болох нь тогтоогдсон бөгөөд хүүхдийн 

чөмөгний ясанд хийсэн шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл Азийн төв хэсэгт 

байдаг, одоогийн ОХУ-ын умардын цөөн тоот угсаатны бүлгийн нэгэн болох 

тофалартай хамгийн ойрхон байна гэсэн дүгнэлтийг Е.Стариковскаягийн 

судалгаатай [Starikovskaya, 2005: 67-89] харьцуулан гаргажээ [Парино 

Савэй, 2012: 1-9 ]. 

Эдүгээ ОХУ-ын Эрхүү мужийн нутаг Байгал нуурын баруун талаар суудаг 

“тофа”, “туха”, “карагас” нэрээр танил болсон тофаларуудыг судлаачид 

кетүүд, эсвэл самоед нарын үр хойчис гэх зэргээр бичдэг. Тэдний өвөг 

дээдэс угор хэлний нэгэн салаа хэлээр ярьж байгаад XVII-XIX зууны 

явцад хэлний хувьд түрэгжсэн гэж эрдэмтэд үздэг. Харин одоогийн ярьж 

буй хэлийг нь үндэслэн Сибирийн түрэг хэлт уугуул ард түмний тоонд 

оруулах болсон аж. Зарим судлаачид энэ ард түмнийг тувачуудтай нягт 

холбоотой бөгөөд ялангуяа Тувагийн зүүн хойд хэсгээр нутагладаг цаатан 

Тожа-Тувачуудын ойрын садан гэж бичдэг. Тофаларууд XIX зууны Оросын 

үнэн алдартны шашны миссионеруудын ажиллагааны дүнд өнгөц төдий 

христийн шүтлэгтэн болсон боловч ихэнхи нь хуучин бөөгийн шүтлэгээ 

хадгалсаар байгаа аж. 

Тофаларууд урьд өмнө Соёны нуруугаар цаа буга маллан, ан гөрөө хийж 

нүүдэллэн амьдарч байгаад XVII зууны үес нэг хэсэг нь тува аймгуудад 

355


шахагдан хойд нутаг руу түрэгдэн гарч яваандаа Оросын харьяанд 

бүрмөсөн орсон бол нөгөө хэсэг нь Хөвсгөл нуурын урианхай хошуунд 

шилжин ирж Монголын харьяат болжээ. 1930-аад оны Зөвлөлт засгийн үед 

тэднийг үндэсний тойрог болгон зохион байгуулж иргэншүүлж байсан. 

Перестройка-гийн үеэс ОХУ-ын Алс Дорнод, Сибир, Умардын цөөн тоот 

уугуул үндэстний холбоонд нэгдэн орсон тофаларуудыг эдүгээ мөхлийн 

ирмэгт тулаад буй нутгийн уугуул иргэдийн нэг гэж тооцох болжээ. 1990- 

ээд оны үес тэдний дундаж наслалт ихэд багасаж, хүүхдийн эндэгдэл 

ихсэж, хүн амын өсөлт буурч, ажилгүйдэл газар авчээ. 2002 оны байдлаар 

ердөө 837 тофалар хүн (1926 онд - 2.828, 1959-476, 1970-570, 1979-576, 1989- 

722) байснаас Нижнеудинскийн районд 700 хүн амьдарч байжээ. Эрхүү 

мужийн хэмжээнд 2002 онд угсаатны энэхүү бүлгийн 723 хүн тоологдсоны 

бараг тэн хагас буюу 378 хүн тофалар хэлээрээ ярьдаг гэсэн судалгааны 

мэдээ байдаг байна. 

Монголын түүхэн дэх тофаларуудтай холбоотой мэдээ баримт XVII 

зууны дунд үеийн Хотогойдын язгууртан Сэнгүн баатар тайж, түүний 

хүү Гэлэг ноён хутагтын үед илүү тодорхой болох бөгөөд одоогийн ОХУын 

Нижнеудинскийн орчим Үдийн голоор нутаглаж байсан тофаларууд 

тэдний албат харьяат байжээ. Цаа буга маллаж, ан гөрөө эрхэлж аж 

төрдөг тофаларууд Хотогойдын ноёдод үслэг ангаас гадна төмөр эдлэлээр 

алба өргөж байв [Нацагдорж, 2012: 58-60]. Хотогойдын албат харьяат 

тофаларуудын үлдэгдлийг монголчууд хаасууд урианхай гэж нэрлэх 

бөгөөд одоогийн ОХУ-ын Эрхүү мужийн Нижнеудинск хотын орчим урсах 

Үдийн голоос нүүлгэж ирүүлсэн улс болох нь түүхэн баримтаас тодорхой 

болсон байна. Тэдний голлох овог нь hааш, сары hааш гэх бөгөөд энэхүү 

хаасууд урианхай нэртэй шууд холбоотой. Хаас/хааш хэмээх нь Соёны 

нуруугаар нутаглаж байсан эртний нэн угсаатны хэлээр “каса” буюу хүн 

гэсэн утгатай үгнээс үүсэлтэй аж. Энэ хүмүүс Манж Чин улсын үеийн 

Ар Монголын бүрэлдэхүүн Тагна-Урианхайн хязгаарын Хөвсгөл нуурын 

урианхай хошуунд харьяалагдаж байгаад 1921 онд Тагна-Тува тусгаар улс 

болоход түүнд нэгдсэнгүй харин Монгол Улсын харьяанд хэвээр үлдсэн 

байна. 

Сүүлийн үеийн эрдэмтдийн судалгаанаас үзвэл Монголын Хөвсгөл 

нуурын урианхайчууд нь өөрийн биеийг tuha/туха, эх хэлээ tuha/туха 

гэдэг нь тодорхой болжээ [Ragagnin, 2009: 227]. Угсаатны энэхүү бүлэг 

нь одоогийн ОХУ-ын Нижнеудинск орчмын тофалар, Тувагийн Тож 

хошууны туха хэмээх цаа маллагчид, Буриадын Ахын аймаг дахь сойот 

хэмээгдэх буриаджсан угсаатны бүлэг ба Монгол Улсын Хөвсгөл аймгийн 

Ринченлхүмбэ, Улаан-Уул сумын нутагт байх “цаатан” хэмээх духалар 

тувачуудтай гарал үүслийн нягт холбоотой, тэдний нэгэн салаа байсан 

боловч XVIII зууны Орос-Чингийн хилийн харилцаатай холбогдсон хэд 

хэдэн үйл явдлыг дамжин цаа буга маллахаа больж, аажмаар монголжиж 

ирсэн түүхтэй байна. Тэд ХХ зууны эхэн хүртэл өвөр хоорондоо түрэг 

хэлээр хэлэлцэж байгаад эдүгээ болоход ихэд монголжин уг хэлээ мартаж 

байгаа өвөрмөц соёл, түүхтэй угсаатны бүлэг ажээ [Нацагдорж, 2014]. 

Тэгэхлээр Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын нутаг Дунд Нуруунд, 

356


бараг Алтайн цаадах говьд шахуу газар онголсон XIII-XIV зууны Монголын 

үеийн хадны гурван оршуулгын нэгнээс алс хол Тува, Хөвсгөл нуур, Байгал 

далайн баруун хэсэгт байсан угсаатны бүлгийн гени илэрсэн нь тухайн үед 

хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөн одоо бидний төсөөлдгөөс ихэд өөр байсныг 

гэрчлэн харуулна. Нөгөө талаар энэхүү гени илэрсэн Гозгор толгойн хадны 

оршуулгаас дурсгалын он цаг ба угсаа гарлын хамаадлыг тодотгох XIII-XIV 

зууны монгол эхнэрийн богтаг малгай, дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр 

бичсэн бичээс олдсон нь сонирхолтой юм. Судалгааны энэхүү шинэлэг 

баримт Монголын Эзэнт Гүрний үед Дотоод Азийн нүүдэлчдийн хооронд 

даяаршил хүчтэй явагдаж, угсаа гарвал, хэл соёлын талаар адилсах үйл явц 

гүнзгийрсэн бөгөөд хожмын монгол угсаатан бүрэлдэх хөрс суурь болж 

өгсний нэгэн жишээ болж байна. 

Summary: 

U.Erdenebat 

SOME FINDINGS OF CAVE BURIAL OF DUND NURUU, 

BAYAN-UNDUR SOUM, BAYANKHONGOR PROVINCE 

In spring of 2012, three cave burial findings of Medieval period nomadic 

people were found and excavated newly in Bayan-Undur soum’s territory 

named Dundnuruu, Bayankhongor province by an archeological research team 

of Mongolian National University. The burial was despoiled and devastated by 

local people already, when the team members arrived in the site. Fortunately, 

certain numbers of precious findings related to history of Great Mongolian 

Empire were found among the artifacts which left in the area. For instance, 

Mongolian soldiers’ deel /mongolian traditional clothing/ connected to XIII- 

XIY centuries, remain of a saddle, relic of woman’s bogtag shaped hat and its 

decorations, woman cloth or deel and accessory, a wooden cup with Phagspa 

script in its bottom, felt mattress with elegant patterns, and baby mummy. 

Based on the above burial’s arrangement, funeral ritual, the artifacts’ research 

in comparison, silk and cotton, and a cup with square letter, timeline of the 

findings could be connected with the last of XIII century and the beginning of 

XIY century. 

Ном зүй 

Батсайхан, Ариунболор, 2008 - Батсайхан Ц., Ариунболор Д. Нэхмэл 

эдлэлийн дизайн. Улаанбаатар. 

Баярсайхан, 2013 - Баярсайхан Ж. Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын 

нутаг Агуйт Цахир уулын Ямаатын агуйн оршуулга. //Монголын 

Үндэсний Музей: Шинэ үзмэрийн дээжис – III. Тусгай үзэсгэлэн. 

2013 оны 12 сарын 25-2014 оны 1 сарын 20. Улаанбаатар, 41-42. 

Ласикова, 2013 –Ласикова Г.В. Текстиль монгольского времени в коллекции 

фонда Марджани. //Классическое искусство исламского мира IX- 

357


XIX веков. Девяносто девять имен Всевышнего. Издательский дом 

Марджани. Москва, 162-165. 

Нацагдорж, 2012 - Цонгоол Б. Нацагдорж. Дархадын Гэлэг ноён хутагт 

болон түүний албатын асуудал. //Historia Mongolarum. МУИС. НШУС. 

Эрдэм шинжилгээний бичиг. №373 (33): Түүх (XI). Улаанбаатар, 2012, 

41-78. 

Нацагдорж, 2014 - Цонгоол Б. Нацагдорж. Хөвсгөлийн урианхай хошууны 

үүсэл. //”Евразийн нүүдлийн аж ахуй: Түүх, соёл, хүрээлэх орчин” 

сэдэвт олон улсын хурал. Улаанбаатар, 2014 оны 9 сарын 5. 

Парино Савэй, 2012 - Хашимото Макио, Канай Шинжи. Гозгор толгойн 

булшны дээжид хийсэн шинжилгээний дүн. Парино Савэй ХХК., 

Токио (япон хэлээр). 

Хүрэлсүх, 2012 - Хүрэлсүх С. Хадны оршуулгын судалгааны зарим асуудал. 


Эрдэнэбат, 2012a - Эрдэнэбат У. 2012 оны 4 сард Баянхонгор аймгийн Баян- 

Өндөр сумын нутагт явуулсан археологийн шинжилгээний тайлан. 

Улаанбаатар, МУИС-ийн Антропологи, Археологийн тэнхмийн гар 

бичмэлийн сан хөмрөг. 

Эрдэнэбат, 2012b - Эрдэнэбат У. Чингис хааны үеийн монголчуудын 

археологийн ховор дурсгал. //Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрэн ба 

Солонгос. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал, Улаанбаатар, 

2012.05.23-24, Зүүн Хойд Азийн түүхийн сан, Монгол-Солонгосын 

түүхч-археологичдын холбоо. Сөүл, 149-167. 

Эрдэнэбат, 2012c - Эрдэнэбат У. Булш оршуулга. //Чингис хааны өв. 

Улаанбаатар, 178-193. 

Эрдэнэбат, 2012d - Эрдэнэбат У. Хувцас. //Чингис хааны өв. Улаанбаатар, 

201-238. 

Эрдэнэбат, 2014 - Эрдэнэбат У. Чингис хааны үеийн монголчуудын хадны 

оршуулгын дурсгалууд. //Чингис хаан ба даяарчлал. Олон улсын 

эрдэм шинжилгээний хурал. 2012 оны 11 дүгээр сарын 14-15. Монгол 

Улс. Улаанбаатар. Илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар, 274-279. 

Эрдэнэбат, Мягмарсүрэн, 2012 - Эрдэнэбат У., Мягмарсүрэн Б. Дундад 

зууны монголчуудын хувцасны шинээр олдсон дурсгалууд, 

түүний сэргээн засварлалт. // Соёлын өвийн мэдээ, мэдээлэл. №6, 

Улаанбаатар, 2012, 17-19. 

Allsen, 1997 – Thomas T. Allsen. Commodity and exchange in the Mongol 

empire. A cultural history of Islamic textiles. Cambridge. 

Ragagnin, 2009 - Ragagnin Elisabetta. A rediscovered lowland Tofan variety in 

Northern Mongolia. // Turkic Languages 13, 225-245. 

Starikovskaya, 2005 – Elena B.Starikovskaya. Mitochondrial DNA Diversity in 

Indigenous Populations of the Southern Extent of Siberia, and the Origins 

of Native American Haplogroups.//Annals of Human Genetics 69, 67-89. 

358


Зураг 1: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нурууны Шүүт, 

Бургаст, Гозгор толгой 

Зураг 2: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нуруу 

359


Зураг 3: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн өвөлжөө 

Зураг 4: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн хадны оршуулга, 

Цэргийн дээлийн үлдэгдэл 

360


Зураг 5: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Шүүтийн хадны оршуулга, 

Эмээлийн үлдэгдэл 

Зураг 6: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Бургастын хадны оршуулга 

361


Зураг 7: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгойн хадны оршуулга 

362 

Зураг 8: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Гозгор толгой, 

Тоногдсон оршуулга



Эмэгтэй дээлийн үлдэгдэл 

363



Эмэгтэй дээлийн үлдэгдэл 

364 

Зураг 11: Баянхонгор, Баян-Өндөр, Дунд нуруу, Гозгор толгой, 

Нэхий өлгийд боосон нярай хүүхдийн хатмал шарил



Эсгий ширдэгний тасархай 

Зураг 13: 

Баянхонгор, Баян-Өндөр, 

Гозгор толгой, 

Ёроолдоо дөрвөлжин үсгийн 

бичээстэй модон аяга 

365






366 

ЯСАНГИЙН ХАР ТОЛГОЙН БҮЛЭГ БУЛШ 

Б. Батдалай 

Төв аймгийн Баян сумын төвөөс зүүн тийш 20 гаруй км зайд Хэнтийн 

нурууны урд зах Бөөрөлжүүтийн талын баруун биед байх Ясангийн хар 

толгой хэмээх газраас 2012 онд чулуун дарааст бүлэг булш олж [Ишцэрэн 

нар, 2012], дараа жил нь тэдгээрийг малтан судалсан билээ [Амартүвшин 

нар, 2013]. 

Ясангийн хар толгой хэмээх намхан уулын зүүн урд үзүүрийн хошуурсан 

толгой нь ойр орчимд бараатай харагдах бөгөөд уг толгойн оройд газрын 

хөрсөн дээр 12 булшны дараас мэдэгдэж байв. Эдгээр бүлэг булшны 

баруун хойд захын бага зэрэг овгор хөрстэй хожим босгосон жижиг 

овооны сул чулууг аван зайлуулж хөрсийг шалгахад баруун хойш чиглэсэн 

дараастай хоёр зэрэгцээ булш мөн талбайн төв хэсгээс 1 булш илрэв. Хойд 

захад байсан зэрэгцээ 2 булшны талын булшны дараас чулуун дээр хожим 

овоо босгосон байжээ (Зураг 1). 

Булшны тодорхойлолт 

1-р булш. Баруун хойд талд баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй 

дараастай булш. Хэмжээ 220х160 см. Жигд хэмжээтэй чулуугаар зууван 

дугуй хүрээ гаргасан ба зарим чулуу хүрээний гадна талаар таржээ. 30 

см гүнд дараас чулууны дагуу баруун хойш чиглэсэн 170 см урт, хойд 

хэсэгт 65 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо 

мэдэгдэж оршуулгын нүхний дагуу 56-93 см гүнд зүүн тал руу цөмөрч 

орсон оршуулгын таг илрэв. Таг модыг дунджаар 65х12х2 см хэмжээтэй 14 

ширхэг нимгэн банзыг зэрэгцүүлэн тавьж хийжээ. 100 см гүнээс толгойг 

хойд зүгт хандуулан дээш харуулж тэнэгэр байдлаар тавьсан хүүхдийн 

оршуулга илрэв.Хоёр гарыг их биеийн дагуу сунгаж гарын сарвууг алгаар 

нь доош харуулан тавьсан байна. 

2-р булш. Баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй дараастай булш. Дараасны 

хэмжээ 180х120 см. Том чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж дотор нь 

жижиг хэмжээтэй чулуу битүү дэвсэж үйлджээ. 67 см гүнд 170х60 см 

хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. Оршуулгын нүхний хойд 

хэсэг болон баруун хананд налсан гурван ширхэг нимгэн банз босоо олдов. 

Хамгийн том банзны хэмжээ 55х10х2 см, жижиг банзны хэмжээ 29х8х2 см 

байна. 85 см гүнээс толгойг хойд зүгт хандуулан дээш харуулан тэнэгэр


байдлаар тавьсан бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв. Ямар нэгэн олдвор 

эд өлгийн зүйл дагалдуулаагүй. 

3-р булш. Бүлэг дурсгалын зүүн хойд буланд оршино. Баруун хойш 

чиглэсэн зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн ба хүрээний дотор цөөн 

тооны дараастай булш. Хүрээний гадна талаар таруу чулуун дараастай 

байна. Дараасны хэмжээ 400х380 см. Хүрээний хэмжээ 300х180 см. 

Хүрээний хойд (толгой) талд хавиргалан зоосон хөшөө чулуутай. 20 м гүнд 

баруун хойш чиглэсэн 190х95х90 см хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо 

мэдэгдэв. 50 см гүнээс нүхний хойд хэсэгт баруун хана дагуулан эгнүүлж 

тавьсан 50х15х3 см хэмжээтэй 6 ширхэг банз босоо байдалтай олдов. 90 

см гүнээс баруун тал руу бага зэрэг хөмөглөн ухсан нүхэнд толгойг хойд 

зүгт хандуулан, дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан оршуулга илрэв. 

Хүний хоёр гарыг их биеийн дагуу сунган, сарвууг алгаар нь доош харуулан 

тавьжээ. Дагалдуулан тавьсан олдвор эд хэрэглэгдэхүүн байхгүй. 

4-р булш. Хамгийн баруун захад оршино. Чанх хойд зүгт чиглэсэн зууван 

дугуй дараастай булш. Хэмжээ 310х200 см. Дараас чулууг дунджаар 45 х 

56х20 см хэмжээтэй чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний хойд 

талд 65х56х38 см хэмжээтэй хөшөө чулуу тавьж, хүрээний дотор жижиг 

чулуу дэвсэж үйлджээ. 35 см гүнд хойд зүгт чиглэсэн оршуулгын нүхний 

толбо илэрч 80 см гүнээс оршуулгын нүхний дагуу 200 см урт, хойд хэсэгт 

60 см, урд хэсэгт 40 см өргөн хэмжээтэй авсны таг мод илрэв. Авсанд хүнээ 

хойд зүгт чиглүүлэн дээш харуулж тэнэгэр байдалтай тавьжээ. Хүний 

гавлын яс анхны байрнаас хөдлөж авсны баруун хойд буланд нүүрээр дээш 

харсан байдалтай байв. Хүний зүүн мөрөн дээр оройг хойш харуулан 

тавьсан богтаг малгай, зүүн ташааны хажууд даавуунд боосон хүрэл толь, 

толины дээр үзүүрийг нь хойш харуулан тавьсан төмөр хайч тус тус олдов. 

Мөн толгой орчмоос чулуун сувс 2 ширхэг гарсан. Хүнээ оршуулахдаа 180 

см урт 31 см өргөн 2-4 см зузаан хэмжээтэй банзаар 4 тал хашлага хийж, 

баруун зүүн талын банзны доод ирмэгээр хоорондоо 15 см зайтай 5 х 3 

см хэмжээтэй нүхлэн түүнд 9 ширхэг нарийн мод хөндлөн углуургадан 

хийж түүний дээгүүр нарийн сүрэл уртааш нь дэвсэж үйлдсэн модон 

авсанд тавьжээ. Олдворын тодорхойлолт. Богтаг малгай: Малгайг нийт 

11 хэсэг үйсээр хооронд нь оёж хийсэн байна. Хоолойн хэсэг 17х15 см 

хэмжээтэй хоёр үйсийг нийлүүлэн дугуйлж хоолойг хийжээ. Оройн 

налуу хэсгийн хамгийн дээд талд 23.5 см урт, 11 см өргөн хэмжээтэй захыг 

дугуйлан зассан үйс байна түүний доор хоолойтой залгагдах урд хойд 

талын налуу хэсэг орох ба хоёр тал тус бүр 3 хэсгээс бүрдэнэ. Голд нь 15 см 

урт, дээд хэсэгт 10 см, доод хэсэгт 6 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн 

үс байх ба түүний хоёр талд 15 см урт, дээд хэсэгт 5 см, доод хэсэгт 3.5- 

4 см өргөн хэмжээтэй ташуу эсгэсэн үйсийг дугуйлж залгажээ. Дээрх 

хоёр талын налуу хэсгийг хооронд нь дээд хэсэгт 14 см, доод хэсэгт 12 см 

урт, 3 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн үйсээр тушиж бэхэлжээ. 

Хүрэл чимэг: Найман талт хөөмөл хүрэл даруулга. 1.5 см хэмжээтэй тэгш 

найман тал гарган засаж гол хэсэгт нь 1.8 см голчтой дугуй товгор гаргаж 

түүний дотор үсэг (?) товойлгосон ба дугуй товгорын гадна талаар зах 

хүртэлх зайд найман бундан хэлбэрийн хээ дүрсэлжээ. Чулуун зүүлт: 

367


Гонзгой хэлбэрийн цэнхэр өнгийн чулууг бөөрөнхийлөн засаж голд нь 

нэвт нүхлэн хийсэн зүүлт. Голоороо хоёр хэсэг болон хугарсан. Нийт 

урт 3 см, голч бүдүүн хэсэгт 1.3 см, үзүүр хэсэгт 0.6 см байна. Чулуун сувс: 

Богтаг малгайны орой хэсгийн оёдлын оромны орчмоос 9 ширхэг жижиг 

чулуун сувс гарсан. Ногоон, цагаан, тунгалаг цагаан өнгийн чулууг маш 

жижиг хэмжээтэй бөөрөнхийлөн засаж хийжээ. Хэмжээ дундажаар 0.2 см 

голчтой, 0.1 см зузаан байна. Хүрэл толь: Ардаа оосор зүүх сэнж, сэнжний 

гадна талаар хээтэй дугуй хүрэл толь. Голч 11.7 см. Толины ар хэсэгт 

хамгийн гадна тойрсон талаар дотогш харсан байдалтай 17 тал дугуй хээ 

гаргаж түүний дотор талаар 0.3 см өргөн товгор гарсан байна. Голд нь 0.8 см 

товгор, 0.8х1.2 см хэмжээтэй оосор зүүн сэнж байх бөгөөд сэнжний битүү 

2 талд тус бүр гурав, нийт зургаан ширхэг гурвалжин хэлбэрийн цэцгийн 

дэлбээ, түүний гадна талаар нарийн дугуй хүрээ гаргаж нарийн хүрээний 

гадна талаар 4.5 см голчтой дугуй хамгийн гадна талаар байх хээтэй ижил 

тойрсон 12 ширхэг тал дугуй хээ гаргажээ. Хамгийн гадна талын дугуй хээ 

болон сэнжний гадны талын дугуй хээний хооронд 2.3 см зайд 8 ширхэг 

бадамлянхуа цэцгийг иш навчний хоорондоо залгаа байдалтай ороолгож 

дүрсэлсэн байна. Толины сэнжинд бор шаргал өнгийн богино даавуун 

уяагаар оосорлорж хоёр үзүүрийг нийлүүлэн зангидаж, зангидсаны 

дараа хоёр үзүүрийг тус тусад нь зангидан бэхэлжээ. Уг толийг бор 

шаргал өнгийн даавуун (уут?)-д боож тавьсан байна. Төмөр шөвөг: Нийт 

урт 6 см үүнээс ишний урт 3 см, шөвөгний урт 3 см байна. Ишэнд модны 

үлдэгдэл наалдаж үлджээ. Даавуу: Нийт 5 ширхэг бор шаргал өнгийн 

нарийн ширхэгтэй даавууны тасархай байна. Ширний өөдөс: Богтаг малгайн 

орчмоос 3 салангид дээрээ оёдлын мөр бүхий ширний өөдөс гарав. 

5-р булш.Урд хэсэгт орших бага зэрэг зүүн хойш чиглэсэн 350х250см 

хэмжээтэй зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн дараастай булш. Хүрээний 

зүүн талаар цөөн таруу дараастай байна. Зүүн хойш чиглэсэн оршуулгын 

нүхний төв хэсэгт 50 см гүнд цөөн чигжээс чулуу илэрч 85 см гүнээс 

тоногдож эмх замбраагүй болсон оршуулга илрэв. Оршуулгын нүхний 

хоёр талын хананы дагуу авсны модны үлдэгдэл гарч байсан бөгөөд нүхний 

баруун хэсэгт хоёр дунд чөмөгний яс төв хэсэгт сууж, ууц, хавирга, нурууны 

яс холилдсон байдалтай гарч байв. Олдвор илрээгүй. 

6-р булш. Бүлэг дурсгалын төв хэсэгт байна. Булшны дараас чулуу 

хөндөгдөж анхны хэлбэрээ алдсан баруун хойш чиглэсэн 160х130см 

хэмжээтэй цөөн таруу дараасаар танигдана. Дараасны хойд талд 50х20х20 

см, дараасны урд талд 35х20х20 см хэмжээтэй том чулуу тавьжээ. 10 см 

гүнээс чанх хойд зүгт чиглэсэн 75х45 см хэмжээтэй жижиг оршуулгын 

нүхний толбо мэдэгдэж улмаар толбыг даган малтахад 50 см гүнээс толгойг 

хойд зүгт хандуулан дээш харуулан тавьсан 0-3 насны нялх хүүхдийн 

оршуулга илрэв. Хоёр хөл өвдгөөрөө гадагш нугаларч хоёр тавхайн хэсэг 

нийлсэн байдалтай байна. 

7-р булш. Бүлэг дурсгалыг нийт талбай татан өнгөн хөрсний цэвэрлэгээг 

хийх явцад талбайн зүүн урд хэсэгт газрын хөрсөн доороос илрэв. Нимгэн 

хавтгай чулуугаар бага зэрэг баруун хойш чиглэсэн жижиг зууван дугуй 

дараас үйлджээ. Хэмжээ 130х100 см. 20 см гүнд хойд зүгт чиглэсэн 115 

368


см урт, хойд хэсэгт 70 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын 

нүхний толбо илрэв. Малтлагын явцад 50 см гүнээс нүхний баруун ханын 

дагуу дунджаар 45 см урт 9 ширхэг нарийн модыг эгнүүлэн тавьсан байв. 

Уг модыг баримтжуулан авахад модны араас элс гарч байсан бөгөөд баруун 

талруу хөмөглөн ухсан нүхэнд бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв. 

Хүүхдийн толгойг нүүрээр нь баруун тийш харуулан их биеийг дээш 

харуулан тэнэгэр байдлаар тавьжээ. Хөмөгний гүн 20 см, өндөр 55 см. 

8-р булш. Зүүн хойш чиглэсэн зууван дугуй булш. Хэмжээ 520х450 см. 

Дараасыг дунджаар 56х30х35 см хэмжээтэй том чулуугаар зууван дугуй 

хүрээ гаргаж үйлдсэн ба хүрээний хойд талд 70х60х40 см, урд талд 80х50 

х45 см хэмжээтэй 2 хөшөө чулуу тавьжээ. Хүрээний дотор дараас чулуу 

байхгүй хүрээний гадна талаар тарсан байдалтай байна. Хүрээний 

хэмжээ 410х270 см. Хүрээ чулууны дотор талд малтлагыг явуулахад зүүн 

хойш чиглэсэн 250х120 см хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. 

Улмаар нүхийг даган малтахад хүний яс, модны хэсгүүд эмх замбраагүй 

гарч байсан бөгөөд 90 см гүнд нүхний урд хэсгээс оршуулгын таг модны 

үлдэгдэл гарав. Таг мод илэрсэн түвшинд оршуулгын нүхний хэмжээ 

багасч 210 см урт, хойд хэсэгт 70 см, урд хэсэгт 50 см өргөн хэмжээтэй 

болж 130 см гүнээс тоногдож эмх замбраагүй болсон оршуулга илрэв. 

Хүний гавлын яс нүхний урд хэсгээс гарсан ба анхны тавилтаараа үлдсэн 

яс байхгүй байна. Оршуулгын нүхний дунд хэсгээс ногоон өнгийн чулуун 

сувс нэг ширхэг гарсан. Олдворын тодорхойлолт. Чулуун сувс: Хөх өнгийн 

чулууг бөөрөнхийлан засаж голоор нь нүхлэн хийжээ. Голч 1.3 см, өндөр 

1.1 см, нүхний голч 0.3 см. 

9-р булш. Баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй хүрээтэй, хүрээний гадна 

талаар таруу дараастай булш. Хэмжээ 310х300 см. Дараасны баруун хойд 

захад 50 х 30 х 45 см хэмжээтэй хөшөө чулуутай ажээ. 30 см гүнд баруун хойш 

чиглэсэн оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэв. Нүхний хэмжээ 170х70 

см. 45 см гүнээс нүхний төв болон урд хэсгээс баруун хананд зэрэгцүүлэн 

тавьсан банзнууд гарав. Банзны хэмжээ дунджаар 45х15 см. Банз гарсан 

түвшинд оршуулгын нүхний хэмжээ багасч 120 см урт, хойд хэсэгт 50 см, 

урд хэсэгт 35 см өргөн хэмжээтэй болов. Банзыг баримтжуулан авахад 90 

см гүнээс толгойг хойд зүгт хандуулан нүүрээр нь баруун зүгт харуулан, 

эх биеийг дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан бага насны хүүхдийн 

оршуулга илрэв. 

10-р булш. Баруун урд захад оршино. Баруун хойш чиглэсэн 320х200 см 

хэмжээтэй булшны дараас чулуу хөндөгдөж зууван дугуй хүрээ зарим 

хэсэгт байхгүй болжээ. Хүрээний дотор талд чулуугүй байна. 30 см гүнд 

баруун хойш чиглэсэн оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэж улмаар 

оршуулгын нүхийг даган малтахад 50-70 см гүнээс оршуулгын нүхний 

голоор уртааш нь тавьсан 180 см урт, 10 см голч бүхий шургааг мод илрэв. 

85 см гүнд модон авсны ирмэг цухуйж нүхний хойд хэсэгт гавлын яс гарсан 

ба гавлын яснаас урагш авсны таг мод гарав. Таг модны хэмжээ 150х50 см. 

Таг модны доор дээш харуулан тэнэгэр байдлаар тавьсан хүний оршуулга 

илрэв. Авсны хэмжээ 180 см урт, толгой талд 65 см, хөл талд 40 см өргөн, 21 

см өндөр, 3 см зузаан байна. Олдвор илрээгүй. 

369


11-р булш. Зууван дугуй цөөн тооны таруу дараастай булш. Хэмжээ 

170х160 см. Дараас чулууны голд малтлагыг явуулахад 15 см гүнд 

өргөрөгийн дагуу чиглэсэн 85х55 см хэмжээтэй жижиг оршуулгын нүхний 

толбо мэдэгдэв. Улмаар оршуулгын нүхийг даган малтахад 65 см гүнээс 66 

см урт, 27 см өргөн хэмжээтэй урд талруу цөмөрч орсон таг мод илэрсэн 

бөгөөд таг модны доороос толгойг баруун зүгт хандуулан, дээш харуулан 

тавьсан бага насны хүүхдийн оршуулга илрэв. Олдвор илрээгүй. 

12-р булш. Бүлэг дурсгалын зүүн урд захад оршино. Уртрагийн дагуу 

чиглэсэн зууван дугуй хүрээтэй, хүрээний дотор цөөн тооны дараастай 

булш. Хэмжээ 380х320 см. 40 см гүнд 200 см урт, хойд хэсэгт 80 см, урд 

хэсэгт 60 см өргөн хэмжээтэй оршуулгын нүхний толбо тод мэдэгдэв. 

Улмаар оршуулгын нүхэнд малтлагыг явуулахад 100 см гүнээс хүний 

гавлын яс цухуйсан ба хүний ясны дээрээс нүхний голоор уртааш 1 нарийн 

мод тавьж дээгүүр нь дунджаар 60 см урт, 5 см өргөн хэмжээтэй 8 ширхэг 

нарийн мод хөндлөн тавьсан байв. Энэ нь оршуулгын таг болгон тавьсан 

зүйл бололтой. Тагны доор толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш харуулан 

тэнэгэр байдлаар тавьсан оршуулга илрэв. Олдвор илрээгүй. 

13-р булш. Бүлэг дурсгалын хамгийн зүүн захад оршино. Баруун хойш 

чиглэсэн зууван дугуй булш. Булшны дараас чулууг нэгэн жигд хэмжээтэй 

чулуугаар дан хүрээ гаргаж үйлджээ. Хэмжээ 280х210 см. 25 см гүнд 

оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. Оршуулгын нүхний хэмжээ 165 см урт, 

хойд хэсэгт 75 см, урд хэсэгт 55 см өргөн байна. Малтлагын явцад модны 

хугархай гарч байсан бөгөөд 60 см гүнд авсны мод илэрч авсны дотроос 

толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш харуулан тавьсан бага насны хүүхдийн 

оршуулга илрэв. Хүүхдийн зүүн хөлийг өвдгөөр нь гадагш нугалж, хоёр 

гарын сарвууг алгаар нь доош харуулан тавьсан байна. Авсныг зүүн хананд 

93 см урт, баруун хананд 83 см урт, хойд хэсэгт 35 см, урд хэсэгт 25 см өргөн 

хэмжээтэй 2-4 см зузаан банз дөрвөн банзаар хооронд нь углуургадан 

тогтоож хийжээ. 

14-р булш. Бүлэг дурсгалын хойд захад байх овооны баруун талын овгор 

хэсгийг хусаж өнгөн хөрсийг авахад баруун хойш чиглэсэн зууван дугуй 

дараастай нэгэн булш илрэв. Булшны дараас чулууг том хавтгай чулууг 

хэвтээгээр тавьж үйлдсэн ба дараасны хойд хэсгийн зарим чулуу байхгүй 

болжээ. Хэмжээ 420х 400 см. 30 см гүнд оршуулгын нүхний толбо мэдэгдэв. 

Нүхний хэмжээ 130х110 см. Улмаар оршуулгын нүхэнд малтлагыг 

явуулахад хүний зарим яснууд гарч байсан бөгөөд 110 см гүнд авсны шал 

банз гарав. Банзны хэмжээ 120х60 см. 

15-р булш. Бүлэг дурсгалын хойд захад байх сүүл үед босгосон жижиг 

овооны сул чулууг аван газрын хөрснөөс доош 0.2 орчим м хуулахад баруун 

хойш чиглэсэн зууван дугуй дараастай булш илрэв. Хэмжээ 380х200 см. 

Булшны дараасыг том хавтгай чулууг хажуу талаар нь хавиргалан зоож 

зууван дугуй хашлага гаргаж үйлдсэн ба зарим хашлага чулуу налан унаж 

урд болон хойд талын хашлага чулуу босоо байдалтай байна. Хойд талын 

чулууны хэмжээ 80х40 см. Урд талын босоо чулууны хэмжээ 100х80 см. 

Оршуулгын нүхний толбо тарваганы нүхтэй холилдон мэдэгдэхгүй байсан 

бөгөөд 70 см гүнээс цөөн чигжээс чулуу, хүний 2 бугалганы яс гарав. Улмаар 

370


зөөлөн хөрсийг даган малтлагыг үргэлжлүүлэхэд хүний хавирга, шууны яс 

гарч байсан бөгөөд 140 см гүнд нүхний урд хэсгээр авсны мод мэдэгдэж 150 

см гүнээс тоногдож анхны хэлбэрээ алдсан оршуулга илэрсэн ба хүний 

хоёр хөлийн яс, баруун гарын шуу, хоёр сарвууны яснууд анхны байрандаа 

байв. Хөлний байдлаас харахад хүнээ толгойг хойд зүгт хандуулан, дээш 

харуулж тавьсан ба хоёр гарын сарвууг алгаар нь доош харуулан аарцагны 

доор нь тавьжээ. Модон авсны баруун хэсэг болон шалны хэсэг нь бүдэг 

мэдэгдэх ба бусад хэсэг нь үгүй болжээ. 

Булшны гадаад, дотоод зохион байгуулалт 

Эдгээр 15 булшны гадаад дараасыг ерөнхийд нь хойд зүгт хандуулан 

зууван дугуй хэлбэртэйгээр эмх замбараатай өржээ. Баруун хойш чиглэсэн 

дараастай булш 12 (1-3, 6-10, 12-15-р булш), чанх хойд зүгт чиглэсэн 

дараастай булш 1 (4-р булш), зүүн хойш чиглэсэн дараастай булш 1 (5-р 

булш), баруун зүгт чиглэсэн дараастай булш 1 (11-р булш) байна. 

Булшны гадаад зохион байгуулалт нь нэгдүгээрт, голдоо чулуугүй 

зууван дугуй хүрээ гаргаж үйлдсэн (5-7, 10, 13-р булш), хоёрдугаарт, том 

хэмжээтэй чулуугаар зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний дотор жижиг 

чулуу жигд дэвссэн (1, 2, 4-р булш), гуравдугаарт, том хэмжээтэй чулуугаар 

зууван дугуй хүрээ гаргаж хүрээний гадна талаар жижиг чулуугаар 

тойруулан дарсан байна (3, 8, 9, 11, 12, 14, 15-р булш). 3-р хэлбэрт хамаарах 

булшинд зууван дугуй хүрээний гадна талын дараас чулуу нь зах хэсгээрээ 

тодорхой хэлбэргүй зориуд тарааж хаясан мэт байдалтай байгаа нь уг 

оршуулгыг анх үйлдэхдээ дугуй хүрээний дотор талд овгор байдалтай 

өрсөн дараас чулууг хожим тонох явцад гаргаж хаясан бололтой. 

Дурсгалын 

дугаар 

Хүснэгт 1: Дурсгалын дотоод зохион байгуулалт 

Нүхний хэмжээ (см) 

Оршуулгын гүн 

өргөн өргөн 

Чиглэл 

Урт 

(см) 

(толгой) (хөл) 

1-р булш 170 65 50 100 Баруун хойш 

2-р булш 170 60 - 85 Баруун хойш 


4-р булш 230 100 75 85 Хойш 

5-р булш 220 100 - 85 Зүүн хойш 



8-р булш 210 70 50 130 Зүнн хойш 



11-р булш 85 55 - 70 Баруун 


371




15-р булш - - - 150 Баруун хойш 

Мөн уг дурсгалт газарт нийтлэг нэг хэлбэр ажиглагдаж байгаа нь зууван 

дугуй хүрээний толгой болон хөл талд бусдаас том чулууг хажуу талаар 

босгон тавьсан байдал юм. Энэ нь 15 булшны 10 булшинд тохиолдож байгаа 

бөгөөд 1, 4, 5, 9-р булшинд зууван дугуй хүрээний ганц толгой талд хөшөө 

чулуу тавьжээ. 

Талийгаачийг дараасны төв хэсэгт уртрагийн дагуу чиглүүлэн ухсан 0.5- 

1.5 м гүн нүхэнд оршуулсан байх бөгөөд 3, 7-р булшинд баруун талруу бага 

зэрэг хөмөглөн ухсан нүхэнд оршуулсан байв. Бүлэг дурсгалын хамгийн 

хойд талын том хэмжээтэй булшны гүн 1.5 м байхад төв хэсэгт байх 

хамгийн жижиг дараастай бага насны хүүхдийг 0.5 м гүнд оршуулжээ. 

Оршуулгын нүхний чиглэл нь баруун хойд (1-3, 6, 7, 9, 10, 12-15-р булш), 

хойд (4-р булш), зүүн хойд (5, 8-р булш), баруун (11-р булш) зүгт хандуулсан 

байгаа нь ерөнхий дараасны чиглэлтэй нэг чигт байгаа бөгөөд 8-р булшны 

дараас баруун хойш хандсан байхад оршуулгын нүхийг зүүн хойд зүгт 

чиглүүлэн ухсан байна. Харин 8-р булш нь тоногдож булшны дотоод 

зохион байгуулалт нь мэдэгдэхгүй болжээ (хүснэгт 1). 

Шарилыг агуулсан байдлаар нь модон австай, авсгүй модон тагтай, 

авсгүй, нүх ухан шууд тавьсан гэсэн гурван төрөлд хуваан авч үзэж болно. 

Нэгдүгээр төрөлд, 4, 5, 10, 14, 15-р булш хамрагдана. 14, 15-р булшны авс 

тоногдох явцад хөндөгдөж хэмжээ мэдэх боломжгүй болсон байна. 4-р 

булшинд 1.8 м урт, толгой хэсэгт 0.55 м, хөл хэсэгт 0.2 м өргөн, 0.32 м өндөр 

хэмжээтэй банзан авсыг 2.0 м урт, толгой хэсэгт 0.6 м, хөл хэсэгт 0.4 м өргөн 

хэмжээтэй банзаар тагласан, 10-р булшинд 1.8 м урт, толгой хэсэгт 0.65 м, 

хөл хэсэгт 0.4 м өргөн, 0.2 м өндөр хэмжээтэй банзан авсыг 1.5 м урт, 0.5 м 

өргөн хэмжээтэй банзаар таглан тавьж тагны дээр 1.8 м урт 0.1 м голчтой 

шургааг уртааш нь тавьсан байв. Хоёрдугаар төрөлд, 1-3, 7-9, 11, 12-р булш 

багтах ба оршуулгын нүхний дээд хэсэгт 3, 7-р булшинд нүхийг баруун 

талруу бага зэрэг хөмөглөн ухаж нимгэн банзнууд зэрэгцүүлэн тавьж 

тагласан байна. 12-р булшинд хүний дээр 1.5 м урт нарийн шургааг модыг 

уртааш голлуулан тавьж дээр нь 0.6 м урт 0.05 м өргөн хэмжээтэй нарийн 

модыг хооронд нь 0.3-0.4 м зайтай зэрэгцүүлэн хөндлөн тавьж тагласан 

өвөрмөц зан үйл илэрсэн билээ. Гуравдугаар төрөлд, 6-р булш багтах 

бөгөөд уг булшинд 0-3 насны нялх хүүхдийг 0.5 м гүнд оршуулсан байна. 

372 

Олдвор хэрэглэгдэхүүн 

Ясангийн хар толгойд малтан судалсан 15 булшийг бүгдийг нь эрт 

цагт ямар нэгэн байдлаар тонож сүйтгэсэн бөгөөд зөвхөн 4, 8-р булшнаас 

олдвор илэрсэн. 

Монголын үеийн эмэгтэй хүний оршуулганд дагалдуулан тавьдаг чухал 

олдворын нэг нь богтаг малгай байдаг билээ. Богтаг малгайг оршуулганд


дагалдуулан тавихдаа малгайн оройн үйсээр хийсэн хэсгийг тодорхой 

ёсны дагуу тогтсон хэд хэдэн газар тавьсан байдаг [Эрдэнэбат, 2006]. 

4-р булшинд хүний зүүн мөрөн дээр оройг хойш харуулан тавьсан богтаг 

малгай илэрсэн (зураг 4. 1). Малгайг нийт 11 хэсэг үйсийг зүйж оёжээ. Уг 

малгай нь үндсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ. 1) Хоолойн хэсэг 17х15 см хэмжээтэй 

хоёр үйсийг нийлүүлэн дугуйлж хоёр захыг холбон оёж хийнэ. 2) Оройн 

налуу хэсгийн хамгийн дээд талд 23.5 см урт, 11 см өргөн хэмжээтэй захыг 

дугуйлан зассан үйс байна түүний доор хоолойтой залгагдах урд хойд 

талын налуу хэсэг орох ба хоёр тал тус бүр 3 хэсгээс бүрдэнэ. Голд нь 15 см 

урт, дээд хэсэгт 10 см, доод хэсэгт 6 см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн 

үс байх ба түүний хоёр талд 15 см урт, дээд хэсэгт 5 см, доод хэсэгт 3.5-4 

см өргөн хэмжээтэй ташуу эсгэсэн үйсийг дугуйлж залгажээ. Дээрх хоёр 

талын налуу хэсгийг хооронд нь дээд хэсэгт 14 см, доод хэсэгт 12 см урт, 3 

см өргөн хэмжээтэй трапец хэлбэрийн үйсээр тушиж бэхэлжээ. 

Булшны он цагийг тогтооход чухал ач холбогдолтой олдворын нэг 

хүрэл толь юм. Гэхдээ дундад зууны оршуулганд дагалдуулсан толь нь 

зарим тохиолдолд тухайн үеэс хамаагүй өмнөх үеийн буюу урт хугацаанд 

уламжлагдан ирсэн байдгийг анхаарах нь зүйтэй. 4-р булшнаас илэрсэн 

дугуй дотор бадам цэцгийг тойруулан гаргасан хээ бүхий толь нь маш 

сайн хадгалагдан үлдсэн байна (зураг 4. 2). Дээрхтэй ижил төрлийн бадам 

цэцгийг дүрсэлсэн толийг Хятадын судлаачид Ляо улсын (907-1125) үед 

хамруулан авч үздэг байна [ 管维良 , 2006: 294]. 

Харин 4-р булшнаас илэрсэн богтаг малгайн оройн хавтгай хэсгийн ар 

захаар оёдлын ором дагуу жижиг хэмжээтэй шилэн сувс 9 ширхэг олдсон 

(зураг 4. 7) бөгөөд энэ нь малгайг сувсаар чимэглэнгоёдогбайсан бололтой. 

Ийм маягийн чимэг зүүлт нь богтаг малгайн чухал хэсэг бөгөөд хүрэл 

хонгио, сүйх, оюу зүүлт зэрэг чимгүүд цөөнгүй илэрч байжээ [Эрдэнэбат, 

2006]. Мөн ногоон өнгийн оюу чулууг бөөрөнхийлөн засаж голоор нь 

нүхлэн хийсэн чулуун зүүлт 4 (зураг 4. 5), 8-р булшнаас (зураг 4. 4) илэрсэн 

билээ. Нүүдэлчдийн оршуулгын зан үйлд эртнээс уламжлан ирсэн чухал 

зан үйлийн нэг нь оршуулганд гоёл чимэглэлийн чулуун болон шилэн 

зүүлт дагалдуулах явдал юм. Монголын үеийн булшнаас чулуу болон 

шилээр хийсэн сувсан зүүлтийг хүний хүйс ялгалгүй тавьдаг байсан нь 

ажиглагддаг. 

4-р булшны дараас чулууны завсраас найман талт хөөмөл хүрэл даруулга 

гарсан. Энэ нь 1.5 см хэмжээтэй тэгш найман тал гарган засаж гол хэсэгт 

нь 1.8 см голчтой дугуй товгор гаргаж түүний дотор үсэг (?) товойлгоод 

түүний гадна талаар найман ширхэг бундан хэлбэрийн хээ дүрсэлжээ 

(зураг 4. 6). 


Ясангийн хар толгойд малтан шинжилсэн эдгээр булшнууд нь намхан 

толгойн оройд хоорондоо дунджаар 2-10 м зайтай бүлэглэн оршино. 

Гадаад зохион байгуулалтын хувьд хойд зүгт хандуулсан дунджаар 1.3- 

5.2 м хэмжээтэй зууван дугуй дараастай бөгөөд харин дотоод зохион 

373


байгуулалтын хувьд дараасны чиглэлийн дагуу 0.5-1.5 м гүн ухсан нүхэнд 

шарилыг модон авс, модон тагтай болон газар ухан шууд тавьж оршуулжээ. 

Дээрх булшнууд дийлэнх нь эрт цагт бүрэн тоногдсон хэдий ч хоёр 

булшнаас цөөн тооны сонирхолтой олдвор илэрсэн юм. Үүнд, 4-р булшнаас 

гарсан хүрэл толь, богтаг малгай, чулуун зүүлт, хүрэл даруулга, төмөр 

хайч, төмөр шөвөг зэрэг нь Монголын үеийн эмэгтэй хүний оршуулганд 

дагалдуулан тавьдаг бараг хэвшмэл зүйлс болох нь харагдаж байна.Харин 

тоногдож сүйтгэгдсэн 8-р булшинд зөвхөн нэг ширхэг чулуун сувс үлдэж 

хоцорчээ. 

Он цагийг 4-р булшны богтаг малгай, хүрэл толь, төмөр хайч гэсэн 

цогц олдвороор XIII-XIV зуунд хамааруулан авч үзэх боломжтой. Гэхдээ 

булшны байрлал зүй, оршуулгын зан үйлийн зарим онцлог зэрэг нь он 

цагийг яг таг хэлэхэд учир дутагдалтай. Эдгээр булшнууд нь жижиг 

толгойн оройд бүлэглэн оршиж байгаа болон тухайн үеийн оршуулгын 

бараг тогтсон элемент богийн шагайт чөмөг, нуруу дагалдуулаагүй байгаа 

нь тухайн үеийн овог аймаг, газар нутгийн ялгаа байж болох хэдий ч он 

цагийг нарийвчлан тогтоовол өөр үр дүн гарахыг үгүйсгэх аргагүй юм. 

Summary: 

B.Batdalai 

A CLUSTER OF BURIALS AT YASANGIIN KHAR TOLGOI 

In 2013, a cluster of 15 burials that located on the top of a small hill were 

excavated. This cluster is located at Yasangiin Khar Tolgoi, Bayan soum, Tuv 

province. Through excavation we uncovered 15 human burials, of which 7 are 

subadults, that were placed towards north with their heads. Only burial was not 

disturbed by looters’ hands and a bogtag headdress, an iron scissor, a bronze 

mirror, a glass bead, a stone pendant and a bronze object were within this burial. 

According to these artifacts the date of this burial can be seen as 13th-14th 

century. But at some point, burial location and some special characteristics are 

not the best evidences to determine the age. These burials are bit different from 

typical mongol burials in terms of location and missing sheep tibia with ankle 

and lumbar vertebra, which are fixed items to be enclosed in burials of that 

time. However, this could be a tribal or geographic difference, but sophisticated 

dating analysis might bring a different result. 

374 

Ном зүй 

Амартүвшин нар, 2013 – Амартүвшин Ч., Гүнчинсүрэн Б., Базаргүр 

Д., Батдалай Б., Ангарагдөлгөөн Г. “Бөөрөлжүүтийн тал” ХХК-ий 

Төв аймгийн Баян сумын нутаг дахь тусгай зөвшөөрлийн талбай: 

Археологийн авран хамгаалах малтлага судалгааны тайлан. 

Улаанбаатар, ШУА-ийн АХГБСХ.


Ишцэрэн нар, 2012 – Ишцэрэн Л., Ангарагдөлгөөн Г. Төв аймгийн 

Баян сумын нутаг: “Tsetsens Mining and Energy” ХХК-ий хайгуул, 

ашиглалтын талбайд хийсэн археологийн хайгуул судалгаа. 

Улаанбаатар, ШУА-ийн АХГБСХ. 

Эрдэнэбат, 2006 – Эрдэнэбат У. Монгол эхнэрийн богтаг малгай. 


管维良 , 2006 – 中国铜镜史 , 重庆出版社 . 2006. 

Зураг 1. Булшны тархацын зураг 

375


Зураг 2. Булшны гадаад байгууламжийн зураг 

376


Зураг 3. Оршуулгын хэсэг 

377


Зураг 4. Олдвор эд өлгийн зүйлс 

1- үйсэн богтаг (4-р булш), 2 - хүрэл толь (4-р булш), 3 - төмөр шөвөг (4-р булш), 4 - 

чулуун сувс (8-р булш), 5 – чулуун сувс (4-р булш), 6- хүрэл даруулга (4-р булш), 7- сувс 

(4-р булш), 8- төмөр хайч (4-р булш) 

378






Ч. Амартүвшин, Д. Бөхчулуун 

МОНГОЛ ДАХЬ “ТҮҮХЭН АРХЕОЛОГИ”-ИЙН 

СУДАЛГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛД 

Дэлхийд “Түүхэн археологи” гэсэн биеэ даасан салбар шинжлэх ухаан 

үүсэн бий болоод нилээдгүй хугацаа өнгөрсөн хэдий ч манай улсын 

хувьд шинэлэг зүйл бөгөөд дундад зууны дараах үеийн судалгаанд түүхэн 

археологийн үүргийг нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага урган гарч байна. 

Түүхэн археологийг судлаачид олон янзаар тайлбарласаар иржээ. Зарим 

судлаачид түүхэн археологийг Европийн колонийн тэлэлтийн дараах 

үеийн буюу 1492 оноос хойшх археологи хэмээн тайлбарладаг бол зарим 

нь “капитализмийн археологи” [Leone, Potter, 1988: 19], өөр нэг хэсэг нь “... 

шинэ ертөнцийг судлах археологийн шинжлэх ухаан буюу сүүлийн 500 

жилд болж өнгөрсөн хүн төрөлхтний соёлын түүхийг судлана” [Benjamin, 

2008: 32] хэмээн үздэг. Мөн өөр хэсэг судлаачид “үг болон эд зүйлс, бичвэр 

болон эд өлгийн хооронд хийсэн томоохон харьцуулалтын үр дүн” хэмээн 

үзсэн байдаг. Өнөөдөр дэлхийн улс гүрнүүдэд түүхэн археологи гэсэн 

ойлголтыг өөрийн орны түүхэн үечлэл, судалгааны онолд тулгуурлан олон 

янзаар тайлбарлаж байна (хүснэгтээс харна уу). 

Манайд “түүхэн археологи” хэмээх ойлголтыг эртний хөрш зэргэлдээ 

улсын сурвалжид монголын түүхэнд холбогдох мэдээ гарч эхэлснээс 

хойшх судалгаа хэмээн үздэг хэдий ч энэ нэр томъёог тэр болгон түгээмэл 

хэрэглэдэггүй. Гэхдээ энэ нь “түүхэн археологи” гэхээсээ илүүтэйгээр 

“соёлын түүхэн археологи” (culture-historical archaeology) гэсэн ойлголттой 

илүү ойр хэмээн үзэж болно. Учир нь өнөөг хүртэл археологийн үечлэл нь 

чулуун зэвсгийн үе, хүрэл зэвсгийн үе, түрүү төмрийн үе хэмээн тодорхой 

үеүдэд хуваагаад дараагийн үеүдийг Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр 

оршин тогтнож байсан улс, гүрний (хүннү, түрэг, уйгур, түрэг, кидан, 

монголын үе гэх мэт) нэрээр нэрлэсээр иржээ. Тэгвэл цаашид Монголын 

түүхийн “Бутралын үе”, “Манжийн эрхшээлийн үе”, “Сэргэн мандалтын 

үе” гэх зэргээр тодорхойлж ирсэн энэ үеийг археологийн талаас ямар 

чиглэлд хамааруулан судлах вэ гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Тиймээс 

цаашид манай улсад эдгээр үеүдэд анхааралтай нарийн нягт судалгаа 

хийгдэж эхлэх нь дамжиггүй тул “түүхэн археологи” хэмээх ойлголтонд 

хамааруулан авч үзэх нь зөв хэмээн үзэж байна. 

Дэлхийн бусад улсуудад түүхэн археологи нь бичиг үсэгт суралцаж 

өөрийн түүхийг бичиж үлдээсэн ард түмнүүдийн эд өлгийн зүйлсийг 

379


судалдаг хэмээн үздэг. Иймээс ч бичиг үсэг үүснэээс өмнөх үеийн буюу 

түүхээс өмнөх үеийг судлах археологийн судалгаанаас эрс ялгардаг юм 

[Deetz, 1977: 5]. 

Хүснэгт 1: Дэлхийн зарим улсуудын 

“Түүхэн археологи”-ийн талаарх ойлголт 

Улс Судалгааны нэршил Хамрах он цаг 

АНУ 

Австрали 

Их Британи 

Герман 

Өмнөд Африк 

Австри 

Чех 

Словак 

Унгар 

Польш 

Швейцарь 

Түүхэн археологи 

(Historical Archaeology) 

Соёл-түүхэн археологи 

(Culture-Historical Archaeology) 



Дундад зууны дараах археологи 

(Post-medieval archaeology) 











Шинэ үеийн археологи 

(Archaeology of the Modern Period) 






Шинэ үеийн археологи 

(Early Modern Archaeology) 







1492 оноос өнөөг хүртэл 

Чулуун зэвсгээс өнөөг 

хүртэл 


1485 оноос XVIII зуун 

XV зууны сүүлээс өнөөг 

хүртэл 

XV зууны сүүлээс XVIII 

зууны сүүл хүртэл 

Сүүлийн 600 жил 

I зуунаас өнөөг хүртэл 


XV зуунаас өнөөг хүртэл 

XV зууны сүүлээс XVIII 

зууны сүүл 

VI зуунаас өнөөг хүртэл 

1526-1711 он 

X зуунаас өнөөг хүртэл 


380


Словени 

Сүүлийн үеийн археологи 

(Archaeology of Later Period) 



XI зуунаас өнөөг хүртэл 

1500-1900 он 

Тэгвэл монголчуудын хувьд түүхэн сурвалж бичгийг өөрсдийн гараар 

туурвисан нь хэзээ вэ гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Бидэнд одоогоор 

мэдэгдэж байгаагаар VI зууны Түрэг угсааны ард түмний үлдээсэн гэрэлт 

хөшөөний руни бичээснүүд юм. Нүүдэлчдийн хувьд түүхээ сударлан 

үлдээхээс илүүтэйгээр аман түүх хэлбэрээр уламжлан иржээ. 

Дээр дурдсанчлан олон судлаачид “түүхэн археологи”-ийг тэмдэглэн 

үлдээсэн түүхтэй ард түмнүүдийг судалдаг хэмээн үздэг. Гэвч сүүлийн 

гучаад жилийн хугацаанд түүхэн археологийн онцлог шинж чанаруудыг 

“дагавар үүрэгтэн” буюу “түүхийн шинжлэх ухааны шивэгчин” 

гэсэн ухагдахууны эсрэг ашигласаар иржээ. Иймээс энэ салбарынхан 

мэргэжлийн сууриа бататгаж, олон эрдэмтэн судлаачдыг өөрт татах 

ажил явуулсаар ирсэн байна. Түүхэн археологичид археологийн 

баримт хэрэглэгдэхүүнийг зөвхөн түүхийн дутуу дулимагийг нөхөх гэж 

ашиглахаас зайлсхийж, үүний оронд өнгөрсөн үеийн аж амьдрал болоод 

нийгмийн үйл явцыг судалж эхэлсэн байна [Deagan, 1996: 25–8; Little, 1996: 

45]. Энэ нь нөгөө талаар хүмүүс түүхээс хэт ерөнхий зүйлийг олж харахаас 

бус тухайн түүхийн гол цөм болсон ард түмний түүхийг төдийлөн олж 

хардаггүйд бүх учир байгаа юм. Иймээс түүхэн археологи нь нийгмийн 

дээд давхаргын цөөнхийн тухай түүхээс илүүтэйгээр олонх болсон 

ард түмний түүхийг судлахад чиглэгдэнэ. Үүнээс улбаатайгаар саяхан 

түүхэн археологичид Европын тэлэлт, колоничлол, эзлэн түрэмгийлэл, 

эсэргүүцэл, эдийн засгийн болон төрийн хэлбэрүүдэд буюу ерөнхийдөө 

капитализмын тархалтанд анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байна [e.g. Leone, 

Potter, 1988: 19; Johnson, 1996; Orser, 1996a, 1996b, 1996c]. Тэд энэ төрлийн 

судалгаагаар түүхэн археологийн чиг хандлагыг тодорхойлж, дэлхийд 

таниулаад зогсохгүй түүний онцлог шинжийг бусдаас ялган харуулах 

оролдлого хийсэн юм. Үүнийг судлаач С.Е.Орсер тайлбарлахдаа “...Уг 

санааны онолын гол суурь нь Европчууд дэлхийг тойрсон аялал зохион 

байгуулж, олон шинэ хүмүүстэй танилцан нийгмийн харилцаанд орсноор 

манай дэлхий харагдах байдлаа өөрчилж өөр газар болсон. Эдгээр соёлын 

солилцооны үр дүнд нь Америк, Ази, Африк, Өмнөдийн далайн орнуудад, 

тэр ч бүү хэл Европ тивд эрлийз соёлууд бий болсон билээ” [Orser, 1996b: 

11] гэсэн байна. 

Манай улсад түүхэн археологи нь бие даасан шинжтэй хөгжөөгүй өнөөг 

хүрсэн ч Монголын археологичид энэ талаар огт юу ч хийлгүй суусан гэсэн 

үг биш гэдгийг доорх баримтууд гэрчилнэ. 

Бидэнд байгаа мэдээллээр хамгийн анхны судалгаа мэдээж Хөдөөгийн 

(Дамдины) Пэрлээтэй салшгүй холбоотой. Тэрээр “Монгол ард улсын эрт, 

дундад үеийн хот суурины товчоо” бүтээлийнхээ төгсгөлийн “Монголын 

феодалын бутралын үеийн хот суурин” [1961: 108] бүлгээ энэ чиглэлд 

381


хандуулжээ. Энэхүү бүлэгт Тогоонтөмөр хааны Барс III, Годил балгас, 

Эрдэнэзуу хийд, Хар Хул хааны балгас зэрэг томоохон хотуудын тухай 

өгүүлэхээс гадна зарим хотоос гарсан эх хэрэглэгдэхүүнийг сурвалжийн 

мэдээтэй харгалдуулан авч үзсэн байна. Мөн тэрээр “Феодалын бутрал 

намжсан үе ба Манжид эзлэгдэх үеийн хот, орд, харш, бэхлэлт, хүрээ 

хийд” [1961: 20] гэсэн тусгай зүйл болгон Туулын цагаан байшин, Алтан 

хааны орд харш, Харбухын балгас, Мааньтын балгас, Хөгнөн Тарны өвгөн 

хийд, Сарьдагийн хийд, Сүмийн толгойн балгас, Номын их хүрээ, Хэсэг 

байшин, Олон байшин, Өгөөмөрийн балгас гэсэн 10 гаруй дурсгалын 

талаар дурдсан байна. Тэрээр мөн дараагийн зүйлийг [1961: 128] XVII 

зууны үеийн газар тариалан, гар үйлдвэрлэлийн асуудалд зориулан 

Сэлэнгэ, Ховд, Улаангом, Орхон, Туул, Завхан голын газар тариалангийн 

тухай мэдээ, Эрдэнэзуу дахь Занабазарын цутгуурын газар [1961: 130], Ерөө 

голын төмрийн үйлдвэрлэлийн [1961: 131] талаар дурджээ. 

Мөн тэрбээр “1965 оны археологийн шинжилгээний олзноос” [2012: 26- 

38] хэмээх өгүүлэлдээ Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын “Хар Уушхай” 

хэмээх Түрэгийн үеийн хүн чулууг хожим хятад загварын жижиг сүм барин 

бөөгийн хувцас өмсгөн хэрхэн тахидаг тухай, мөн сумын нутаг дахь “Олон 

сүмийн хөл” хэмээх нэгэн барилгын ором, түүнээс гарсан эд өлгийн зүйлс 

тулгуурлан XVII зууны Цогт тайжийн хүү Арслан тайж энд сууж байсан 

байж болох талаар дурдсан байна [2012: 31]. Мөн энэ өгүүлэлд Хөгшин 

тээлийн Дарь эхийн сүмийн дэвсгэр зургийг үйлдэж цэргийн сэргийлэн 

хориглох бодлогот нийлүүлэн барьсан бачим цагийн түр зуурын хот мөн 

хэмээн дүгнэжээ [2012: 34]. 

Х.Пэрлээгийн эхлүүлсэн түүхэн археологийн чиглэлийн судалгаа нь 

1990-ээд оны сүүл хүртэл бүрэн зогсонги байдалд орсон хэмээн үзэж 

болно. Учир нь 1969 оноос Монголын археологийн судалгаанд Монгол- 

Зөвлөлтийн түүх-соёлын хамтарсан экспедиц (МЗТСХЭ) хэмээх томоохон 

бодлогын шинжтэй төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэнтэй холбоотой юм. Энэхүү 

экспедиц нь археологи, угсаатан зүйн судалгаанд бүхий л хөрөнгө хүч, 

боловсон хүчээ чиглүүлэн ажилласан хэмээн үзэж болно. 

Харин 1995 онд У.Эрдэнэбат Сарьдагийн хийдийн талаар эрдэм 

шинжилгээний өгүүлэл [1995: 67-77] хэвлүүлсэн нь тухайн чиглэлийн 

судалгааны нэгэн үеийн эхлэл хэмээн үзэж болно. Тэрээр уг хийд нь нийт 

7 барилгын турь, 3 суваргын үлдэгдэл байгааг тодорхойлон дэвсгэр зураг 

үйлдэж, нэг суварганы оройд жижиг сорилтын малтлага хийж зарим эх 

хэрэглэгдэхүүнийг тодорхойлолт зургийн хамт нийтлүүлжээ. Хожим 

2013-2014 онд ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн хээрийн шинжилгээний 

анги малтлага судалгааны ажлыг зохион байгуулж олон сонирхолтой 

олдвор хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олоод байна. 

Мөн онд судлаач Х.Энхтүвшин “Их Бурхан” цогцолборын тухай зарим 

баримт [1995: 64-66] хэмээх өгүүллийг нийтлүүлсэн нь тухайн дурсгалын 

сэргээн засварлах үйл явцтай давхцан өөрийн судалгааны үр дүнгийн 

талаар гаргасан нь чухал зүйл болсон юм. 

2001 онд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Баруунбаянгийн Шарилын 

цохио хэмээх газарт буй XVI зууны үед хамаарагдах бунхант булшийг 

382


малтан судлаж сонирхолтой олдвор хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулсан байна 

[Амартүвшин нар, 2003: 133-141]. 

2003 онд Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг Хамбын 

овоо хэмээх газарт 1930-иад оны улс төрийн хилс хэрэгт холбогдон 

цаазлагдсан 600 гаруй лам нарын шарилыг малтан гаргахад ШУА-ийн 

Археологийн хүрээлэн, АНУ-ын Смитсионы хүрээлэнгийн судлаачид 

оролцон ажиллаж үр дүнгийн талаар тусгайлсан өгүүлэл хэвлүүлжээ 

[Bruno et al., 2006: 1-5]. 

2005 онд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт дахь Дэмчогийн 

хийдийн турийг сэргээн засварлах ажилтай холбоотойгоор бага 

хэмжээний археологийн малтлагын ажил хийгдсэн байна. Хийдийн 

зарим барилгын ормыг цэвэрлэж, бүтэц зохион байгуулалтыг тодруулах 

зорилготой малтлагаар 100 гаруй олдвор хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олж 

эрдэм шинжилгээний тайлан бичсэн байна [Khurelsukh et al., 2005]. 

2009 онд Монгол-Францын хамтарсан “Нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн” 

төслийн хээрийн шинжилгээний ангийнхан Архангай аймгийн 

Эрдэнэмандал сумын Цорго багийн нутаг дахь Дөрвөлжин, Цагаан чулуут 

хэмээх газарт сорилтын малтлага хийжээ. Дөрвөлжин хэмээх газраас 

дээврийн нөмрөг ваар, малын яс, гал түлсэн ором зэрэг зүйл илэрсэн 

бол харин Цагаан чулуутаас төрөл бүрийн төмөр багаж хэрэгсэл олджээ. 

Тухайн судлаач эдгээр дурсгалуудыг хоорондоо уялдаатай хэмээн үзээд 

он цагийг 1700 оны үеийн Манжийн цэргийн хотын үлдэгдэл хэмээн үзсэн 

байна [Eрөөл-Эрдэнэ нар, 2009]. 

2010 онд зохиогч Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт Эгийн 

голын хөндийд орших Бэлсэг, Баянгол, Бөгсийн хийдийн турийн дэвсгэр 

зургийг үйлдэж эрдэм шинжилгээний тайланд тусгажээ. Уг судалгааны 

ажлын гол зорилго нь тухайн бүс нутагт олон тохиолддог бурханы 

шашинтай холбоотой дурсгалуудын харилцан хамаарал, үүрэг зориулалт, 

тухайн үеийн лам хуврага нарын нийгмийн байдал, эрхлэх аж ахуйн талаар 

нарийвчилсан судалгааг эхлүүлэх явдал байсан юм [Амартүвшин, 2010]. 

Судалгааны боломж ба өгөгдөл 

Цаашид энэ чиглэлийн судалгааны чиглэлийг хөгжүүлэхэд үндсэн 

хэдэн шаардлага байна. Үүнд: нэгдүгээрт, Монголын түүхэнд буй хөрш 

зэргэлдээ орнуудын алдаа мадагтай түүх бичлэгт дүн шинжилгээ хийх. 

Хоёрдугаарт, Монголд ирсэн өрнөдийн болон бусад улсын жуулчдын 

үлдээсэн тэмдэглэлийг түүхэн дурсгалт газруудтай харшуулан нягтлах. 

Гуравдугаарт, Монголын түүхэн архивын эх хэрэглэгдэхүүнийг 

археологийн баримтаар тодотгох. Дөрөвдүгээрт, Монголын шинэ, нэн 

шинэ түүхийн зарим зангилаа асуудлуудад зохих хариултыг олох, илүү 

үнэн бодит түүхийг бий болгох зэрэг асуудлыг нэрлэж болно. 

Эдгээр асуудлаас ганцыг жишээ болгон өгүүлье. XVI-XIX зууны үед 

холбогдох Монголын төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм хийдийн улс төр, 

нийгэм, эдийн засгийн тогтолцооны талаар түүхэн эх сурвалж хангалттай 

мэт харагдавч үнэндээ түүнийг бодит баримт, эх хэрэглэгдэхүүнээр 

383


баяжуулах асуудал тун бүрхэг хэвээр байна. Учир нь Монголын төвлөрсөн 

сүм хийд болон бүс нутгийн сүм хийдийн хоорондын харилцааны асуудал 

болон тухайн сүм хийдүүдийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн чадавхи, 

түүнд нөлөөлөх гадаад, дотоод хүчин зүйлийн талаарх мэдээлэлийг 

нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд хэдэн зүйлд анхаарал хандуулах 

боломж бий. a) Монголын төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм хийдүүдийн 

дийлэнх нь Улиастай, Их хүрээ зэрэг томоохон төвүүдийн хоорондох гол 

зам, өртөө, худалдааны газруудын дагуу байрласан байдаг [Лхам, 2011] 

нь Монголын бүхий л цаг үеийн улс төр, эдийн засгийн зангилаа газрууд 

хэмээн ойлгож болно. Иймээс сүм хийдүүд нь гадаад, дотоодын худалдаа, 

нийгмийн бүлгүүдийн харилцааны төвлөрөлийг харах боломжтой хэмээн 

үзнэ. 

Хавсралт 1. Судалгааны өгөгдөл, 

боломжийг тодорхойлох нь 

Он цаг Ерөнхий Өгөгдөл 1 Өгөгдөл 2 

өгөгдөл 

Манжийн 

эрхшээлийн 

үеийн 

Монгол 

Нийгмийн 

байдал, 

эрхлэх аж 

ахуйн талаар 

мэдээллийг 

тодруулах. 

Манж Чин 

улсаас 

Монголын 

талаар авч 

хэрэгжүүлсэн 

арга хэмжээ 

Манжийн Чин 

улсаас Монголд 

байгуулсан 

цэргийн хотын 

судалгаа 

Манжийн 

эрхшээлийн 

үеийн 

Монголчуудын 

эдийн соёлд 

орсон өөрчлөлт 

Халх, 

Өвөрмонгол, 

Зүүнгарын 

хаант улсуудын 

харилцаа болон 

тэдний гуравдагч 

хөрштэй хийсэн 

харилцааны 

талаарх баримт 

Бурханы шашны 

дэлгэрэлт, 

түүний цар 

хүрээг тогтоох 

Цэргийн хотуудын 

байршил, зохион 

байгуулалт, үүрэг 

зориулалт 

Хувцас, эдлэл хэрэглэл, 

зэр зэвсгийн соёлд орсон 

өөрчлөлт 

Тухайн бүлгүүдийн 

төвлөрөл бүхий суурин 

газруудыг тогтоох, нийгэм, 

улс төрийн бүтэц зохион 

байгуулалт 

Тухайн үеийн анхны сүм 

хийдийн бүтэц, зохион 

байгуулалтыг тодруулах, 

уран барилга, архитектурын 

онцлогийг гаргах 

384


Монголын 

сэргэн 

мандалтын 

эхлэл болон 

Үндэсний 

ардчилсан 

хувьсгал 

түүний 

зорилтыг 

хэрэгжүүлэх 

оролдлого 

(1900-1953) 

Үндэсний эрх 

чөлөөний 

хөдөлгөөн 

(1911 он) 



хувьсгал (1921) 



хувьсгалын 

зорилтыг 

хэрэгжүүлэх 

оролдлого 

(1921-1953) 



хөдөлгөөний үйл 

явц, өрнөлтийг 

харуулсан 

баримт 

хэрэглэгдэхүүн 

бүрдүүлэх 



хөдөлгөөний үйл 

явц, өрнөлтийг 

харуулсан 

баримт 


бүрдүүлэх 

Төрийн 

шинэ зохион 

байгуулалт орон 

нутагт хэрхэн 

нөлөөлсөн, 

түүнээс гарах 

эерэг болон сөрөг 

үр дагаварыг 

тодорхойлох 

Түүхэн тулалдаан болсон 

газрыг тогтоох, хоёр талын 

цэргийн хуаран болон 

командлалын байрыг олж 

тогтоох, хэрэглэж байсан 

зэр зэвсгийн талаарх 

баримтыг бий болгох 

Түүхэн тулалдаан болсон 

газрыг тогтоох, хоёр талын 

цэргийн хуаран болон 

командлалын байрыг олж 

тогтоох, хэрэглэж байсан 

зэр зэвсгийн талаарх 

баримтыг бий болгох 

Төрийн шинэ зохион 

байгуулалт нь гадаад 

харилцаанд хэрхэн 

нөлөөлсөн 

Нийгмийн анги 

бүлгүүдийн ялгарал, 

төлөвлөгөөт хотжилтын 

анхны шинж тэмдэг 

Төрөөс шашны 

сүм хийдүүдэд авч 

хэрэгжүүлсэн арга 

хэмжээний талаарх баримт 


Хэлмэгдүүлэлтийн ул мөр, 

түүнд хийх дүн шинжилгээ 

Иймээс түүхэн археологийн судалгаагаар тухайн үеийн гадаад худалдаа, 

нэмүү бүтээгдэхүүний солилцоо, соёлын нөлөө зэрэг олон чухал баримтыг 

харах боломж нээгдэнэ. б) Сүм хийдүүдийн дотоод зохион байгуулалт, 

хүний нөөц, анги нийгмийн ялгарал, төвлөрсөн болон бүс нутгийн сүм 

хийдийн бүтэц түүний дотор сан болон жасын зохион байгуулалт, лам 

нарын хоол хүнсний төрөл зүйл, тэдний хэрэглээний хэв маягийг анхааран 

судлах хэрэгтэй. в) Төвлөрсөн томоохон сүм хийд болон улиралын чанартай 

үйл ажиллагаа явуулдаг дацан хурлын газрын хоорондын харилцааны 

талаар нягтлан үзвэл эртний нүүдэлчдийн түүхийг сэргээн босгоход нэгэн 

сэжим болно. Учир нь төрт улс бий болсон тухайн цаг үеэс эхлэн нийгэм, 

улс төрийн төв, бүс нутгийн төв, алс хязгаар нутаг гэсэн шат дараалалтай 

бөөгнөрлүүд байсаар ирсэн нь археологийн хэрэглэгдэхүүнээр тодорхой 

болсоор байна [Ханичёрч нар, 2004]. Энэ загвар нь хожмын нүүдэлчдийн 

дунд тэр дундаа сүм хийдийн зохион байгуулалтанд илүү амь бөхтэй 

385


хэвээр хадгалагдаж үлдснийг харж болохоос гадна эрт, эдүгээгийн түүхийг 

харшуулан нягтлаж, нүүдэлчдийн амьдралын хэв маяг, тэдний зохион 

байгуулалтын уламжлалт хэлбэрийг тодруулах боломж бүрдэнэ хэмээн 

үзнэ. 

Summary: 

Ch. Amartuvshin, D. Bukhchuluun 

386 

“HISTORICAL ARCHAEOLOGY” 

IN MONGOLIA: CONCEPTUAL ISSUES 

This article presents the general aspects of historical archaeology, researches 

conducted in Mongolia within this field of study, reasons why it should be 

developed and studies that can be done in the future. 

The authors considered that there are four basic academic tasks to develop 

the historical archaeology. The first is to revise the inaccurate historiography that 

was put forward by the neighboring countries. The second is to check historical 

places and sites that are recorded within trip notes, which made by travelers 

from the western and other countries. The third is to find tangible evidences to 

the archival materials. Lastly, the fourth is to find corresponding answers to the 

history of modern period questions in order to write more truthful history. 

Ном зүй 

Амартүвшин нар, 2003 – Амартүвшин Ч., Эрдэнэбаатар Д., Ерөөл-Эрдэнэ 

Ч., Рэгзэн Г.,Батболд Н., Болдхуяг Д. Хан Хэнтийд малтсан нэгэн 

бунхант булшны тухай. //Studia Archaeologica. Tom. (I) XXI, Fasc.14. 


Амартүвшин, 2010 – Амартүвшин Ч. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын 

нутаг Эгийн голын хөндийд буй зарим сүм хийдийн турьд хийсэн 

туршиц судалгааны тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Ерөөл-Эрдэнэ нар, 2009 – Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Хатанбаатар П. Монгол- 

Францын хамтарсан археологийн экспедицийн 2009 оны хээрийн 

шинжилгээний тайлан. ШУА-ийн АХГБСХ. Улаанбаатар. 

Лхам, 2011 – Лхам П. Халх Монгол дахь бурханы шашны сүм хийд, 

хуврагийн чуулганытогтолцоо. //Монголын бурхан шашинтны төв 

Гандантэгчэнлин хийд. Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн илтгэлийн 

эмхтгэл. Улаанбаатар. 

Пэрлээ, 1961 – Пэрлээ Х. Монгол Ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины 

товчоон. Улаанбаатар. 

Пэрлээ, 2012 – Пэрлээ Х. Бүтээлийн чуулган IV. //Бүтээлийн эмхтгэл. 1965 

оны археологийн шинжилгээний олзноос. Улаанбаатар. 

Ханичёрч нар, 2004 – Ханичёрч У., Амартүвшин Ч. Эртний нүүдэлчдийн 

төрийн байгууламжинд хийсэн археологийн судалгаа (Эгийн голын 

сав нутгийн жишээн дээр). Улаанбаатар.


Эрдэнэбат, 1995 – Эрдэнэбат У. Сарьдгийн хийд.// Studia Historica. Tom. 

XXIX, Fasc.12. Улаанбаатар. 

Энхтүвшин, 1995 – Энхтүвшин Х. “Их Бурхан” цогцолборын тухай зарим 

баримт. // Studia Historica. Tom. XXIX, Fasc.11. Улаанбаатар. 

Bruno et al., 2006 – Bruno Frohlich, David Hant, A History not to be forgotten: 

Mass burials in Mongolia. //Anthronotes. Museum of Natural History 

Publication for Educators.Volume 27. No 1. Spring 2006. 

Deagan, 1996 – Deagan K. Avenue of inquiry in historical archaeology. In Images 

of the Recent Past, C.E.Orser (ed.), 16–41. London: Altamira. 

Deetz, 1977 - Deetz J. In Small Things Forgotten.The archaeology of early 

American life.New York: Anchor Press/Doubleday. 

Pedro et al., 1999 - Pedro Paulo A. Funari, Martin Hall, Sian Jones. Taylor & 

Francis.Historical Archaeology: Back from the Edge. New York and 

London. 

Hawkes, 1951- Hawkes C. British prehistory half-way through the century. 

Proceedings of the Prehistoric Society 17, 1–9. 

Leone, Potter, 1988 - Leone M. and P.Potter Jr. Introduction: issues in historical 

archaeology. In The Recovery of Meaning, M.Leone and P.Potter, Jr (eds), 

1–22. Washington DC: Smithsonian Institution Press. 

Little, 1996 - Little B.J. People with history: an update on historical archaeology 

in the United States. In Images of the Recent Past, C.E.Orser (ed.), 42–78. 

London: Altamira. 

Khurelsukh et al., 2005 – Khurelsukh S., Munkhtulga R. The Brief Report of 

Archeologicalwork at a site of bDe-mchog Monastery in Khangogd soum 

of Umnugobi aimag in year 2005. Ulaanbaatar 

Orser, 1996a - Orser C.E. A Historical Archaeology of the Modern World.New 

York: Plenum. 

Orser, 1996b - Orser C.E. Introduction.In Images of the Recent Past, C.E.Orser 

(ed.), 9–13. London: Altamira. 

Orser, 1996c - Orser C.E. Historical archaeology for the world.World 

Archaeological Bulletin 7, 2–4. 

387






388 

АМЬТНЫ ШҮДЭЭР НАСЫГ ТОДОРХОЙЛОХ 

АРГЫН ТУХАЙ 

М. Баярсайхан 

Амьтны нас тодорхойлох арга нь эрт цагт зэрлэг амьтдыг гэрийн 

тэжээмэл амьтан болгон гэршүүлж эхлэх үеэс үүсч хөгжжээ. Амьтад нь 

эхээс гарснаас хойшх амьдралдаа эдэлгээ, ашиг шимийн хувьд харилцан 

адилгүй байв. Зарим нь тарга хүч авахаа больж сүү шим нь буурч өнгө 

зүсээ алдаж уналга, ачилганд сул дорой болж үхэж үрэгддэг байжээ. 

Эртний хүмүүс энэ үзэгдлийн уг шалтгаан нь малын насанд байгааг 

ажиглаж мэджээ. Тэр үеийн хүмүүс ан гөрөө хийхдээ амьтныг гадна 

талаас нь ажиглан хэлбэр дүрс, өнгө зүс, тарга хүч, хөдөлгөөний байдлаар 

нь хөгшин, залуу гэж ялгаварлан мэдэж нас багатайг нь агнахгүй, өсөж 

үржиг гэж үлдээдэг байжээ. Амьтны нас ахих тусам түүний эд эрхтний 

доторх усны хэмжээ багасч эрдэс бодисууд нэмэгдэх, өөхний чанар 

өөрчлөгдөх, цусны хэмжээ багасч улаан эс цөөрөх, кальцийн давс нэмэгдэх 

мэтийн химийн хувьслууд мөн амьд бодисын аажмаар нягтрах, хөгширсөн 

эдийн уян хатан чанар багасах, цусны судас, булчингийн агшиж сунах нь 

муудах зэрэг физикийн хувьслууд үзэгдэнэ. Амьтны бие, түүний дотор 

эрхтнүүдийн хэмжээ буюу дүрс хэлбэрийн онцлог шинж тэмдгүүдийн 

өөрчлөгдөх явдал амьтны биеийн насны бүтэц зүйн хувьсалд, бие махбодын 

энерги бодисын солилцооны өөрчлөлтүүд нь амьтны биеийн ажиллагаа 

буюу физиологийн хувьсалд тус тус хамаардаг. Амьтны насыг толгойн яс 

түүний гадаад хэмжээ, жин, заадаснуудын ургаж ясжих байдал, арьснаас 

гаралтай эвэр, хумс зэргээр насыг олж тодорхойлж болдог. Тухайлбал 

монгол үхрийн эврийн гадаргууд үүсдэг цагиргуудын тоогоор насыг нь 

тодорхойлох боломжтой юм. 

Шүдний бүтэц, зохион байгуулалтаар 

амьтны насыг тогтоох нь 

Палеозоологийн судалгааны томоохон нэг чиглэл бол шүд судлал 

юм. Амьтны шүд бол бие махбодын хамгийн хатуу хэсэг боловч ихээхэн 

хувьсамтгай эрхтэн болно. 

Шүдний бичил бүтцийг анх 1835 онд Иогенна Пуркеньегийн шууд 

удирдлагаар түүний хоёр шавь М.Франкель, И.Рашков нар судалж 

шүдний паалан, дентин, цементийн тухай ойлголтыг бий болгожээ. Мөн


онд И.Рашков шүдний дентинийг кальцгүй болгон шинжилж түүний 

ширхэнцгийг илрүүлснээс гадна уг ширхэнцгүүдийг бие биенээс 

нь салгаж болохыг заажээ. Хүний шүдэн дээр хийсэн энэ судалгааг 

А.Стржедзиньский 1862 гэрийн амьтдын шүдэн дээр давтан үзэж шүд нь 

физикийн шинж чанар, химийн бүрэлдэхүүнээрээ ойролцоо тусгай эдээс 

тогтоно гэжээ. 

Шүдийг уртын дагуу зүсэж үзвэл маш нарийн бичил байгуулалттай 

байна. 1. паалан 2. цемент 3. дентин гол бодис 4. шүдний хөндий. Шүдний 

буйлнаас дээш ил гарсан хэсгийг орой, буйландаа орсон эхний хэсгийг 

хүзүү, бүр цаадах хэсгийг нь сурвалж гэнэ. Шүдний дээд доод эрүүнд 

зэрэгцэж байршсаныг эгнээ гэнэ. Эгнээг дотор нь үүдэн шүд, соёо, араа 

гэж ялгана. Сүүн тэжээлтний шүдийг нялхын шүд, байнгын шүд гэж хоёр 

хуваана. Нялхын шүд нь хэмжээгээр байнгын шүднээс жижиг байна. 

Шүдийг физик шинж чанар химийн бүрэлдэхүүнээр нь ястай 

ойролцоо гэдэг. Идэш тэжээлийн зүйлийг бутлан жижиглэж, амьтны 

биеэ хамгаалахаас буюу бусдыг довтлох зэвсэг болж хөгжсөн үүргийн хувьд 

шүд нь яснаас эрс ялгаатай. Энэ учраас шүд гүйцэтгэж байгаа үүргийнхээ 

дагуу хоол боловсруулах эрхтэнд хамаарна. Гэрийн амьтдын шүд нь өвс 

ногоог таслаж аваад анхны жижиглэлт хийхээс эхлээд хоол боловсруулах 

ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог эрхтэн юм. Эртний Грекийн эрдэмтэн 

Аристотелийн сургаалаас үзвэл амьтны шүд бүхэлдээ хоол боловсруулахд 

зориулагдсан боловч зарим шүд нь бусдыг довтлох, биеэ хамгаалах үүргийн 

аль нэгийг буюу хоёуланг гүйцэтгэхэд чиглэгдсэн байдаг. Хүнийшүд 

хоол тэжээл боловсруулахад онцгой зохицсон тул хурц үүдэн шүднүүд 

нь таслах, хавтгай араанууд нь бутлан жижиглэхэд зориулагдахаас гадна 

хүний үүдэн шүд хэл ярианд чухар үүрэгтэй гэж тэмдэглээд Аристотель 

цааш бичихдээ: Байгалаас амьтдад шүдийг нарийн хуваарьтай олгожээ. 

Тухайлбал: Шовх шүдтэй амьтанд соёо хэзээ ч байхгүй бөгөөд богино 

атираат шүдтэй адуу, тэмээний дээд доод эрүүнд 4 соёог зэвсэг болгож. 

Харин үхэр, хонь, ямааны 4 соёо, дээд үүдэн шүднүүдийн оронд 2 том эвэр 

өгчээ. Эвэртэй нэг ч амьтан соёотой байх ёсгүй гэжээ. 

Малын нас тодорхойлох тухай одоогийн сургаал нь бүр эрт цагт Ази, 

Египетийн ард түмний соёл цэцэглэн хөгжихөөс өмнө хүн зэрлэг амьтдыг 

гаршуулж байсан түүхтэй холбоотой. НТӨ VIII-VII зууны үед эртний Грек 

улс Дорно дахинтай харилцаатай болохоос ч өмнө амьтны бие махбодод 

насаа дагаж хувьсах шинж тэмдгүүд байгааг анчин, малчин бүр төсөөлөн 

мэдэж аж ахуйн хэрэгцээнд ашиглаж байсан нь дээр үеийн судар 

бичгүүдэд хадгалагдан үлджээ. Унгарын эрдэмтэн К.Каталин малын нас, 

шүд заах хоёр тогтолцоо Монголд үүсч морь унаж хэрэглэх ёс чухам хаа 

үүсч гарсантай холбоотойг гэрчилж буй гэснийг Франц эрдэмтэн Хангар 

дэмжиж мөн ийм дүгнэлт хийсэн байдаг. 

Монголчууд нь эрт дээр үеэс олон үеийн турш хийсэн ажиглалтынхаа 

дүнд нас насаар нь ялгаж хурдан морь уяж сойж уралдуулах асар их 

туршлагатай байжээ. Хурдан морийг гадаад, дотоод, нууц 3 төрлөөр 

шинжих уламжлал монголчуудын дунд ихэд дэлгэрчээ. 

Гадаад шинж. Аливаа амьтны ашиг шим, бяр чадал, хурд нь уул амьтны 

389


галбир төрхтэй холбоотой байдаг. Гадаад шинжийг 10 хэсэгт хуваан үзсэны 

нэг шинж нь шүдний шинж юм. Шинжийн ном судруудад адууны шүдийг 

хулан шүд, тэмээн шүд, буудай шүд, гахай шүд, тахиа шүд гэх зэргээр 

8 хуваагаад цааш нь хулан шүдийг шаталсан, нууц гэх зэргээр хуваасан 

байдаг. Эдгээрээс пэмбэгэр буйлтай, давчхан хомбогор шүд тусгүй, 

хатангир буйлтай, хоорондоо зайтай, гадагшаа саравгар богино шүд сайн 

мэт. Бас соёо нь буурын соёо мэт том бөгөөд гадагшаа нь сайн гэдэг. 1968 

онд улсын баяр наадмаар 5 давхисан Д.Цэдэвийн Үүлэн гэдэг бор морины 

шүдэнд энэ шинж бүрдсэн байна. 

Нууц шинж нь зөвхөн малын шүдэнд илэрнэ. Малын яс чанар, хүч чадал 

шүдэндээ илэрдгийг манай ард түмэн аль хэдийнээс анхааран мэдэж 

нас гүйцсэн малын хөгшин, залууг шүдээр нь тогтоосоор иржээ. Оросын 

эрдэмтэн И.Ф.Шульженко монголчууд хурдан морийг шинжихдээ 

шүдний нь өнгө, хэлбэрийг их анхаардаг байжээ гэсэн байна. Нууц шинж 

маш олон бөгөөд тэр бүгд шүдний янз бүрийн тэмдгээр илэрнэ. 

Судар бичигт гадаад шинжийг нь элбэг, дотоод шинжийг харьцангуй 

цөөн, нууц шинжийг нь тун ховор дурдсан байдаг. Адууг гадаад шинжээр 

тодорхойлох явдал Арабт VIII-X зууны үед, Европт XVIII зууны үед 

эхэлснийг Оросын эрдэмтэн И.Ф.Шульженко тэмдэглэжээ. 

Адууны насыг зөв тодорхойлоход олон өөрчлөлт шүдэн дээр тохиолддог. 

Үүнд, дээд эрүү хэтэрхий урт байсны улмаас үүсэх дорсгой шүд, доод 

эрүү хэт урт байсны улмаас үүсэх дорсгой шүд, үүдэн шүдний ташуу 

элэгдсэн байдал, хатуу зүйлийг хазах буюу зууж зогсох болсны улмаас 

үүсэх элдэв уршиг зэрэг нь хэвийн биш өөрчлөлтийн тоонд орно. Мөн 

тухайн газар нутгийн онцлогоос болж нас тодорхойлоход зөрүү гарч ирж 

болно. Жишээлбэл хэтэрхий тачир ургамалтай, хээрийн бүсэнд шүдний 

элэгдэлт хурдан байх тул амьтны насыг зөв тодорхойлоход өөрчлөлт гардаг. 

390 

Амьтны нас тодорхойлохын ач холбогдол 

Амьтны булчин дахь уургийн бодисын хэмжээ насны байдлаас 

шалтгаалан харилцан адилгүй байна. Нас бие гүйцсэн булчингийн 

ажиллагаа идэвхжих тусам уургийн хэмжээ залуу малынхаас их болно. 

Малын өсөх насыг тогтоосны үндсэн дээр нийлүүлгэнд оруулахаас гадна 

насны байдлаар эдлэх, заазлах, бордох, нядлах, худалдаж борлуулах 

ашигтай хугацааг зааж өгнө. 

Малын насны байдлаар хувьсан өөрчлөгдөж байдаг ашиг шимийг нь 

ганцхан тэжээллэг арчилгаа маллагааны сайн хангамжаар шийдвэрлэж 

болдоггүй тал бий. Нас бие гүйцээгүй буюу хэтэрхий хөгшин малыг 

хэдий элбэг хангамжтай тэжээвч төдий л их ашиг шим өгдөггүй билээ. 

Үүний учир нь малын бие махбодын тусгал болсон насны байдлаар 

тайлбарлагдана. Амьтны шүд насаа даган хувьсаж өөрчлөгдөхийг зөв ажиж 

мэдсэнээр бид малын насыг тодорхойлох арга барилыг эзэмшинэ. Үүний 

үр дүнд мал тус бүрийн аж ахуйд ашигтай байх насны хугацааг тогтооно. 

Жишээ нь: 6 үүдэн шүд нь ургасан үнээ 8-10 тугаллана, 8 шүдээ гүйцээсэн 

эм хонь 5-6 удаа төлөө өгнө гэх зэргээр урьдчилан хэлж болно. Үүний


үндсэн дээр малаас авах ашиг шимийн жил ба нийт бүтээгдэхүүний тоо 

хэмжээ малын тэжээл, арчилгаа маллагаанд зарцуулагдах хүч хөрөнгөний 

тооцоог гаргах ёстой. Мал эрхтний шинжилгээ хийх, өвчний онош тавих, 

малын биеийн элдэв өвчинд нэрвэгдэх буюу өвчнийг тэсвэрлэх заагийг 

тогтооход малын насыг тодорхойлох чухал юм. Тухайлбал гадны шинж 

тэмдгээр төсөөтэй боловч малын насны байдлаар ялгаатай тусдаг адууны 

сахуу, ям, үхрийн дууны хавдар, хорт хавдар зэрэг олон олон тооны 

өвчнийг оношлоход насыг тодорхойлох явдал давын өмнө шаардагдана. 

Малын ашиг шимийн хэмжээ малаас гарах зарим түүхий эдийн чанарийг 

тодорхойлох буюу байгууллага, хүмүүсийн хоорондын маргаан зөрөөнийг 

нэгэн тийш болгож шийдвэрлэх зэрэг мал эдийн шалгалт шинжилгээний 

ба ариун цэврийн магадлагааны ажилд малын нас тодорхойлох нь багагүй 

ач холбогдолтой. 

Археологийн малтлагаар илэрсэн мал, амьтны насыг 

шүдээр нь тодорхойлох нь 

Шүдний бүтцээр мал амьтны насыг тогтоох аргыг эртний судлал буюу 

археологид өргөн хэрэглэдэг. Мал амьтны яс археологийн судалгааны 

обьектоос түгээмэл илэрдэг олдворын нэг болно. Энэ нь чулуун зэвсгийн 

үеэс орчин үеийг хүртэлх агуй, бууц, хот суурин, булш, тахилын 

байгууламжаас илэрдэг юм. Эртний хүний эдэлгээнд ашиглаж байсан 

болон идшинд хэрэглэж байсан мал, ан амьтны насыг тогтоох нь тухайн 

хүн, нийгмийн бүлгийн аж ахуй, идэш тэжээлийн онцлог, ахуйн соёлын 

түвшин, эдийн засгийн нөхцөл, шашин шүтлэгийн зан үйл зэргийн талаар 

олон зүйлийг тодруулах нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. 

Резюме: 

М.Баярсайхан 

РАЗВИТИЕ ТРАДИЦИИ МЕТОДИКИ ОПРЕДЕЛЕНИЯ 

ВОЗРАСТА ДОМАШНЫХ ЖИВОТНЫХ ПО ЗУБАМ 

Методика определения возраста домашных животных по зубам начала 

развиваться с начала одомашнивания диких животных. Кроме определения 

по зубам, возраст животных также можно определить по размеру и весу 

черепа, по кольцам рог и ногтей. 

В статье рассматривается сторение зубов лошадей монгольской породы 

в зависимости от возраста, традиции монголов в отборе лучших скакунов а 

также значение определения возроста животных. 

Ном зүй 

А.Баярмагнай. Монголчуудын хурдан морь уях соёл, түүхэн уламжлал. 

Улаанбаатар, 1997. 

391


Ж.Гомбо. Монгол үхэр, хонь, ямааны шүдний ясны хувьсалт. ШУА-ийн 

мэдээ, Улаанбаатар, 1962. 

С.Жамбалдорж. Морин эрдэнэ. Улаанбаатар, 1997. 

Ц.Тойвгоо. Монгол үхрийн толгойн ясыг наслан судалсан шинжилгээ. 


Ф.Климов. Гэрийн амьтдын анатоми. Улаанбаатар, 1967. 

Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. Улаанбаатар, 1980. 

В.Н.Жеденов. Общая анатомия домашных животных. Москва, 1958. 

392


Товч мэдээлэл: 

2014 онд Археологийн хүрээлэнгээс 

зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний 

хурал, үзэсгэлэн 

Эрдэм шинжилгээний хурал 

1. “Монголын археологи-2013” хээрийн судалгааны тайлангийн хурал 

Тус хүрээлэн нь хээрийн судалгааны ажлын тайлан, үр дүнг хэлэлцэх 

зорилгоор жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж буй хурлыг 2014 

оны 2-р сарын 10-ны өдөр ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны 410 

тоот хурлын танхимд хийв. Тус хурлаар 2013 онд Археологийн хүрээлэнгээс 

гадаадын эрдэм шинжилгээний байгууллага, судлаачидтай хамтран зохион 

байгуулсан 16 хээрийн шинжилгээний ангийн судалгааны үр дүн, мөн тус 

хүрээлэнгээс бие даан зохион байгуулсан “Донгойн ширээ” хэмээх гэрэлт 

хөшөө бүхий тахилын цогцолборт хийгдсэн малтлага судалгааны үр дүн, 

уул уурхайн компанийн захиалгаар хийсэн археологийн авран хамгаалах 

хайгуул болон малтлага судалгааны үр дүнг танилцуулсан 18 илтгэлийг 

хэлэлцсэн байна. Хурлын илтгэлийн эмхтгэл “Монголын археологи-2013” 

(ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн 2013 оны хээрийн судалгааны үр 

дүн) нэрээр хэвлэгджээ. 

2. “Хятаны Өв Соёл” эрдэм шинжилгээний хурал 

Тус хүрээлэнгийн Дундад зууны археологийн судалгааны секторын 

санаачлагаар 4-р сарын 18-ны өдөр Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны 

410 тоот хурлын танхимд “Хятаны өв соёл” эрдэм шинжилгээний хурлыг 

зохион байгуулав. 

Хурлаар ШУА-ийн Археологийн Хүрээлэн, Түүхийн Хүрээлэн, 

Монголын Үндэсний Музей, МУИС, ШУТИС, СУИС зэрэг эрдэм 

шинжилгээний байгууллага, их дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний 

ажилтан, багш, судлаачийн 16 илтгэлийг хэлэлцсэн. Үүнд: үндсэн 

илтгэлийг доктор (Ph) А.Энхтөр хэлэлцүүлж, Монгол дахь Хятан судлалын 

түвшинг танилцуулахын зэрэгцээ судалгааны цаашдийн чиг хандлагын 

тухай санал, бодлоо хэлжээ. Хятаны угсаа гарвал, домог зүй талаар доктор 

(Ph) А.Энхбат, оюуны соёл, шүтлэг бишрэлийн талаар доктор (Ph) Б.Бадма- 

Оюу, суварганы үүсэл хөгжил ба Хэрлэн Барс хотын суварганы талаар 

Л.Мөнхбаяр, засаг захиргааны хуваарийн тухай Г.Батболд, Хятаны үеийн 

монгол аймгуудын түүхийн талаар Г.Алтансүх, хувцас өмсгөлийн талаар 

доктор (Ph) Б.Мөнхцэцэг, хотуудын үүрэг, зориулалтын талаар доктор 

Д.Болдхуяг, Өмнөд нийслэл Янжин хотын талаар Б.Ванчиг, бичгийг тайлж 

унших асуудлаар Р.Мөнхтулга, хот суурин болоод барилга архитектурын 

талаар Б.Дашдорж, Ц.Буянхишиг, Я.Сенда, булш оршуулгын судалгааны 

талаар Т.Хантөгс, Ч.Баянтал, Хятаны үеийн нум сумны хийцийн талаар 

393

394 


Л.Мөнхөө нар илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн байна. Хурлийн илтгэлийн 

эмхтгэл “Хятаны өв соёл” нэрээр хэвлэгджээ. 

3. “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх соёлын 

судалгааны асуудал” эрдэм шинжилгээний хурал 

Тус хүрээлэнгийн Хүрэл, түрүү төмрийн үеийн судалгааны сектор, 

Хүннүгийн археологийн судалгааны секторын санаачлагаар 10-р сарын 

31-ний өдөр “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх соёлын 

судалгааны асуудал” эрдэм шинжилгээний бага хурал, хэлэлцүүлгийг 

ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байрны 410 тоот хурлын танхимд 

зохион байгуулав. 

Энэхүү хуралд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн, 

МУИС, Улаанбаатарын их сургууль, ШУТИС, Монголын Үндэсний музейн 

судлаачид болон их, дээд сургуулийн мэргэжлийн ангийн оюутнууд зэрэг 

нийт 70 орчим хүн оролцжээ. Хурлаар доктор (Ph), профессор Ц.Төрбатын 

“Монгол Алтайд хийсэн судалгааны үр дүн”, Д.Батсүхийн “Монгол дахь 

Пазырыкийн үеийн булшны судалгаа”, Ц.Амгалантөгсийн “Хиргисүүрийн 

судалгааны сүүлийн үеийн үр дүн”, Ж.Гантулгын “Хүрэл, түрүү төмрийн 

үеийн оршуулгын дурсгалын нэр томъёоны асуудалд”, доктор (Ph) 

Г.Эрэгзэнгийн “Өвөг хүннү нарыг түүх, археологийн хэрэглэгдэхүүнээр 

тодруулах нь”, доктор (Ph), профессор Д.Эрдэнэбаатарын “Хүрлийн үеийн 

шинэ соёлууд”, Ж.Баярсайханы “Буган хөшөөний он цагийн асуудал”, 

Д.Хатанбаатарын “Түрүүлэг нь харуулж оршуулах зан үйлийн тухайд”, 

доктор (Ph) Б.Батсүрэнгийн “Эртний Хятад сурвалжид нүүдэлчдийг анх 

тэмдэглэсэн тухай”, доктор (Ph), профессор З.Батсайханы “НТӨ III-II 

мянганы нүүдэлчид” зэрэг илтгэлийг хэлэлцсэн ба хурлын төгсгөлд хүрэл, 

төмрийн түрүү үеийн судалгааны өнөөгийн байдал, судлаачдын дэвшүүлж 

буй санал, тулгамдсан асуудлыг Археологийн хүрээлэнгээс хэрхэн 

тоймлож буй, холбогдох он цагийн үечлэлийн тухай асуудлыг доктор (Ph), 

профессор Ч.Амартүвшин танилцуулж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн байна. 

Хурлаар хэлэлцсэн илтгэл болон хэлэлцүүлгийн үеэр яригдсан асуудлууд, 

судлаачдын санал зэрэг нь “Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн өмнөх 

соёлын судалгааны асуудал” (эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн 

эмхтгэл) нэрээр хэвлэгджээ. 

4. “Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба Ирээдүй” 

онол практикийн бага хурал 

ШУА-ийн Тэргүүлэгчдийн газар, Өмнөговь аймгийн ИТХ, ЗДТГын 

дэмжлэгээр 2014 оны 11-р сарын 26-ны өдөр “Блю Скай Тауэр”-ын 3 

давхарын “Даймонд” танхимд “Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба 

Ирээдүй” онол практикийн бага хурлыг зохион байгуулав. 

Хурлаар доктор (Ph), профессор Д.Сэрдарамын “Соёлын өв, түүний 

тухай ойлголтууд, соёлын өвийн үнэлгээний тухай”, доктор (Sc), профессор 

Х.Цогтбаатарын “Өмнөговь аймгийн нутагт хийсэн палеонтологийн 

судалгаа”, доктор (Ph), профессор Ч.Амартүвшингийн “Өмнөговь 

аймгийн нутагт хийсэн археологийн судалгаа”, доктор (Ph), профессор


С.Чулууны “Өмнөговь аймгийн зарим сумдын нутагт хийсэн соёлын биет 

бус өвийн судалгаа”, доктор (Ph) Н.Уртнасангийн “Говь нутаг дахь байгаль, 

соёлын өвийн газруудаас Дэлхийн өвд бүртгүүлэх боломж, үндэслэл”, 

Ц.Отгонтуяагийн “Өмнөговь аймгийн музей – Өнөөгийн байдал, 

сайжруулах арга зам, шаардагдаж буй зардал”, Г.Энхбатын “Энержи 

ресурс ХХК-ны захиалгаар хийгдсэн Цогтцэций сумын соёлын өвийн 

хөтөлбөр” зэрэг 8 илтгэлийг хэлэлцсэн бөгөөд хурлын төгсгөлд “Соёлын 

өвийн үнэлгээ, биет ба биет бус өвийн судалгаа, соёлын өвд суурилсан 

аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж”, “Говийн бүсийн судалгааны төв 

байгуулах шаардлага, арга зам, санхүүжилт, мэргэжлийн удирдлага” 

сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн байна. 

Үзэсгэлэн 

1. “Талын дайчдын өв соёл” тусгай үзэсгэлэн 

Монгол улс ба ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 40 

жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Үндэсний музейд 4-р сарын 8-ны 

өдрөөс 10-р сарын 16-ны өдөр хүртэлх 6 сар гаруйн хугацаанд “Талын 

дайчдын өв соёл” тусгай үзэсгэлэнг гаргаж, олон нийтэд танилцуулав. 

Тус үзэсгэлэнд Археологийн хүрээлэнгийн ажилтнууд 2005-2010 оны 

хооронд Ховд, Баянхонгор, Өвөрхангай аймгийн нутгаас илрүүлэн судласан 

6 хадны оршуулгын олдворыг дэглэн үзүүлсэн бөгөөд тэдгээрийн дотор 

дундад эртний үеийн нум, сум, үйсэн ховд, модон эмээл, төмөр дөрөө 

зэрэг сонирхолтой эд өлгийн зүйлс байснаас гадна нүүдэлчдийн соёлын 

гайхамшигт дурсгал болох “Алтай ятга” хэмээн нэрлэсэн хөгжмийн зэмсэг 

багтсан байна. Эдгээр олдворыг ХБНГУ-ын Райндандын Орон нутгийн 

холбооны харьяа Бонн дахь Ландес музей зэрэг газруудад 3 жилийн 

хугацаанд сэргээн засварлажээ. 

Үзэсгэлэнг 50 гаруй мянган хүн үзсэн байна. Хаалтын ажиллагааны үеэр 

үзэсгэлэнд тавигдсан олдворыг Монголын Үндэсний музейд шилжүүлэн 

өгсөн ба уг үзэсгэлэнд тавигдсан соёлын өвийг нээж илрүүлэх, сэргээн 

засварлуулах, судлах, улмаар үзэсгэлэн зохион байгуулах ажилд гол үүрэг 

гүйцэтгэн оролцсон доктор, профессор Ц.Төрбат нарын судлаачидад 

Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын нэрэмжит шагнал “Өв соёл” өргөмжлөлийг 

хүртгээжээ. 

Үзэсгэлэнгийн каталоги болох 38 х.х бүтээл “Талын дайчдын өв соёл” 

нэрээр хэвлэгдсэн байна. 

2. “Эгийн голын түүх, соёлын дурсгалууд” тусгай үзэсгэлэн 

Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голд барихаар 

төлөвлөж буй усан цахилгаан станцын талбайд хийгдсэн археологийн авран 

хамгаалах судалгааны үр дүнд илэрсэн түүх, соёлын дурсгал, олдвор эд 

өлгийг олон нийтэд танилцуулах зорилготой тусгай үзэсгэлэнг 10-р сарын 

20-ноос 29-ны өдрүүдэд Монголын Үндэсний музейд зохион байгуулав. 

Тус үзэсгэлэнд энэ жил “Эгийн голын УЦС” төслийн нэгжийн 

захиалгаар соёлын өвийн авран хамгаалах судалгааны ажил хийсэн 

395


ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн, Улаанбаатарын 

Их сургууль, ШУТИС, Монголын Үндэсний музей зэрэг 5 байгууллагын 

судлаач, ажилтнуудын илрүүлэн олсон 304 олдвор эд өлгийн зүйлсээс 

гадна Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй 1990-ээд 

оны үед тус бүс нутагт ажилласан хээрийн судалгааны ангиудын илрүүлэн 

олсон 47 олдворыг хамт дэлгэн үзүүлжээ. 

3. “Өмнөговь: Эртний өв соёл” тусгай үзэсгэлэн 

“Өмнөговийн түүх, соёлын өв: Өнөө ба Ирээдүй” онол практикийн 

бага хурлын үеэр тус бүс нутгаас илэрсэн археологийн олдвор, соёлын 

биет өвийг олон нийтэд танилцуулах, сурталчилах зорилгоор “Өмнөговь: 

Эртний өв соёл” тусгай үзэсгэлэнг 11-р сарын 26-ны өдөр “Блю Скай 

Тауэр”-ын 3 давхарын “Даймонд” танхимд зохион байгуулав. 

Тус үзэсгэлэнд Өмнөговь аймгийн нутгаас илрүүлсэн чулуун зэвсгийн 

бууц, суурин, булш оршуулга, хот суурины үлдэгдэл, үйлдвэрлэлийн 

газрын ул мөр зэрэг дурсгалт газруудын гэрэл зураг, танилцуулга болон 

тэдгээрээс илэрсэн чулуун зэвсэг, аж ахуйн холбогдолтой зүйлс, хувцас 

өмсгөл, гоёл чимэглэл, зэр зэвсгийн зүйлс зэрэг 50 гаруй биет олдвор эд 

өлгийг дэлгэн үзүүлжээ. Үзэсгэлэнгийн каталогийг “Өмнөговь: Эртний өв 

соёл” нэрээр хэвлүүлсэн байна. 

4. “Шинжлэх ухаан техник – 2014” тусгай үзэсгэлэн 

Жил бүр эрдэм шинжилгээний ажилтны өдөрт зориулан уламжлал 

болгон зохион байгуулдаг “Шинжлэх ухаан техник – 2014” арга хэмжээний 

үеэр ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан хээрийн 

судалгааны ангиудын илрүүлсэн шинэ олдвор эд өлгийн дээж болох 40 

гаруй эд өлгийг дэлгэн үзүүлэв. Уг үзэсгэлэнг 11-р сарын 28-29-ны өдрүүдэд 

Уран зургийн галерейн үзэсгэлэнгийн танхимд зохион байгуулсан байна. 

396


2014 онд хэвлэгдсэн ном, 

бүтээлийн танилцуулга 

“Монголын Археологи-2013” 


2013 оны хээрийн судалгааны үр дүн. 

Тайлангийн хурлын илтгэлийн эмхтгэл. 

Эрхлэсэн: Б.Цогтбаатар 

Улаанбаатар, 2014 

Дамдинсүрэнгийн Цэвээндорж 

“Монголын археологийн судалгаа” 

Бүтээлийн эмхтгэл. V, VI боть (2003-2007 он) 

Эмхтгэсэн: Р.Эрдэнэцэцэг 


Довдойн Баяр 

“Монголын дундад зууны археологийн судалгаа” 

Бүтээлийн эмхтгэл. III боть (2004-2011 он) 

Эмхтгэсэн: Р.Мөнхтулга 


397


Монгол-Монакогийн хамтарсан 

археологийн экспедиц 

“Premiers nomads de haute-asie” 

Үзэсгэлэнгийн каталоги. 

Monaco, 2014 

“Талын морьтан дайчдын өв соёл” 

Үзэсгэлэнгийн каталоги. 

Редактор: Ц.Төрбат, У.Эрдэнэбат 


“Ханбогдын түүх, соёлын өв” 

Зохиогч: Ч.Амартүвшин нарын 16 хүн 

Редактор: Б.Гүнчинсүрэн, С.Чулуун 


398


“Хятаны өв соёл” 

Эрдэм шинжилгээний хурлын 

илтгэлийн эмхтгэл. 

Эмхтгэсэн: Г.Батболд 

Редактор: А.Энхтөр 


“Le premier Empire des Steppes en Mongolie” 

(Эгийн голын савд явуулсан археологийн 

судалгааны үр дүн) 

Зохиогч: П.Х.Жискар (P.H.Giscard), Ц.Төрбат, 

Эрик Крюбезй (Eric Crubezy) 

Faton, 2014 

“Монголын говийн бүсийн 

хадны зургийн судалгаа” 

Зохиогч: Н.Батболд 

Редактор: Д.Цэвээндорж 


399


“Хүннүгийн шастир – Сыма Цзяний 

“Ши Цзи” зохиолын 110-р бүлэг” 

Хүннүгийн түүхийн эх хэрэглэгдэхүүн 

цуврал – I 

Орчуулсан: Д.Молор 

Редактор: Ч.Ерөөл-Эрдэнэ, Г.Эрэгзэн 


“Өмнөговь: Эртний өв соёл” 

Үзэсгэлэнгийн каталоги 

Зохиогч: Ч.Амартүвшин 

Редактор: Г.Эрэгзэн 


“Хүрэл, түрүү төмрийн үе ба Хүннүгийн 

өмнөх соёлын судалгааны асуудал” 

Эрдэм шинжилгээний бага хурлын 

илтгэлийн эмхтгэл 

Эмхтгэсэн: Ч.Ерөөл-Эрдэнэ 


400


“Монгол орны түүх, археологи, байгалийн 

дурсгалын аялал жуулчлалын үндсэн 

маршрут” 

Зохиогч: Н.Эрдэнэ-Очир 

Редактор: Б.Цогтбаатар, Б.Мөнгөнцэцэг 


“Говь-Алтай аймгийн Жаргалан 

сумын археологийн дурсгалууд” 

Зохиогч: Н.Батболд, Б.Дашдорж 



“Донгойн ширээн дурсгал” 

Зохиогч: Р.Мөнхтулга, Ц.Болорбат, 

А.Энхтөр, Ц.Буянхишиг 



401


Эмгэнэл: 

ОХУ-ын Буриад улсын нэрт археологич 

Сергей Владимирович Данилов 

Бидний эрхэм нөхөр, хүндэт багш Орос, Буриадын нэрт түүхч, 

археологич Сергей Владмирович Данилов 2014 оны 8-р сарын 8-ны 

өдөр өвчний учир нас нөхчиж Төв Ази, Монгол судлалын эртний үеийн 

судалгаанд томоохон орон зай үлдээв. 

С.В.Данилов 1950 оны 4-р сарын 7-ны өдөр ОХУ-ын Буриадын Улаан- 

Үд хотод сэхээтний гэр бүлд мэндэлжээ. Тэрбээр 1974 онд Д.Банзаровын 

нэрэмжит Буриадын улсын багшийн их сургуулийн Түүх-Хэл шинжлэлийн 

салбарыг түүхч, археологич мэргэжлээр дүүргэжээ. 1974 оноос тухайн 

үеийн ЗХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын Буриадын нийгмийн 

шинжлэх ухааны хүрээлэнд ахлах лаборант, 1974-1975 онд Буриадын 

Окино-Ключи тосгонд дунд сургуулийн багш, 1975-1976 онуудад Загустай 

тосгоны дунд сургуулийн орлогч захиралаар ажиллаж байгаад 1976- 

1979 онуудад Москва хотноо ЗХУ-ын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд 

аспирантурт суралцан түүхийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ. 

Ингээд 1981 оноос насан эцэслэх хүртлээ ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн 

салбарын Монгол, Түвд, Буддын судлалын хүрээлэнд гэрэл зурагчин, 

тэргүүлэгчдийн газрын туслах ажилтан, эрдэм шинжилгээний туслах, 

жинхэнэ, тэргүүлэх ажилтан, археологийн лабораторийн болон салбарын 

эрхлэгч, хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн орлогч, гадаад 

харилцааны асуудал эрхэлсэн орлогч захирлаар ажиллаж байв. 

402


Тэрбээр 1980 онд дэд эрдэмтний зэрэг, 2005 онд “Төв Азийн нүүдлийн 

нийгмийн хот суурины судалгаа” сэдвээр Шинжлэх ухааны докторын 

зэрэг хамгаалж, Төв Азийн түүх, археологийн чиглэлээр 100 орчим эрдэм 

шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл, 7-н нэгэн сэдэвт болон хамтын бүтээл 

туурвижээ. 

С.В.Данилов нь эрт болон дундад зууны үеийн Төв Ази, Байгал нуур 

орчмын бүс нутгийн хүрэл зэвсгийн үе, хүннү, скиф, дундад зууны үеийн 

нүүдэлчдийн эртний түүх судлалаар мэргэшсэн судлаач байсан бөгөөд 

1981 оноос Буриадын нутаг дэвсгэрт бие даасан археологийн малтлага 

судалгааны ажлыг явуулж ирсний дээр, 1992 оноос ОХУ-ын ШУАийн 

Сибирийн салбарын Буриадын Монгол, Түвд, Буддын судлалын 

хүрээлэнгийн археологийн судалгааны ангийг удирдан ажиллаж эхэлжээ. 

Түүний судалгааны чиглэл нь эртний нүүдэлчдийн оршуулгын болон 

тахил тайлгын байгууламж, хот суурины судалгаанд чиглэгдэж байсан 

бөгөөд өргөн хүрээнд ажиллаж байсан эрдэмтэн юм. 

Тэрбээр 1999 оноос Монгол улсын нутаг дэвсгэрт археологийн судалгаа 

явуулж эхэлжээ. “Төв Азийн нүүдэлчдийн нийгмийн өөрчлөлт” олон 

улсын судалгааны экспедицийн бүрэлдэхүүнд орж ажилласанаас хойш 

тэрээр жил бүр Монгол улсад археологийн малтлага судалгааг явуулж 

Хүннү болон Уйгур, Хятан гүрний үеийн хот суурины судалгаанд өөрийн 

ухамсарт амьдралаа зориулжээ. 

Түүний удирдаж хийсэн Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутагт 

орших Тэрэлжийн дөрвөлжин хотын судалгаа нь Монгол улсын нутаг 

дэвсгэрт Хүннүгийн үеийн хот суурины талаар системтэй, өргөн хүрээтэй 

малтлага хийсэн томоохон ажил болсон юм. Энэхүү судалгааны ажлын 

үр дүнд Тэрэлжийн дөрвөлжин хотыг анх судалсан Монголын эрдэмтэн 

Х.Пэрлээгийн эл хотын тухай Хүннүгийн үеийн тахил тайлгын газар болов 

уу гэсэн анхны санал дүгнэлтийг батлаж чадсан эрдэм шинжилгээний 

чухал ач холбогдолтой судалгаа болжээ. 

Мөн тэрбээр Монгол улсад хэрэгжүүлсэн “Төв Азийн нүүдэлчдийн хот 

суурины судалгаа” (2009) төслийн хүрээнд Төв аймгийн Заамар сумын нутагт 

орших “Шороон бумбагар” хэмээх дурсгалд мэргэжил нэгт монголын 

судлаачидтай хамтран малтлага хийж МЭ-ний 677 онд хамаарах эртний 

Түрэгийн Пугу аймгийн ноёны бунхант булшийг анх удаа илрүүлэн олсон 

явдал нь тухайн үеийн археологийн судалгаанд томоохон нээлт болсон юм. 

Тэрбээр 2010 оноос “Төв Азийн нүүдэлчдийн хот суурины электрон 

атлас” хийх төслийн Оросын талын удирдагчаар ажиллан Монгол, Оросын 

судлаачдыг нэгтгэн зангидаж Монгол улс болон Буриад, Чита муж, Тува, 

Хакас зэрэг газруудад буй нүүдэлчдийн түүхэнд холбогдох хот суурины 

судалгааг өргөн хүрээнд эхлүүлжээ. Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнд 

Монгол болон ОХУ-ын нутагт дэвсгэрт урьд мэдэгдэж байсан олон 

тооны хот, суурингуудын эрдэм шинжилгээний тодорхойлолт, дэвсгэр 

зураглалыг шинээр үйлдсэнээс гадна урьд өмнө илэрч мэдэгдээгүй янз 

бүрийн түүхэн цаг үед холбогдох 10 гаруй хот суурины дурсгалуудыг 

шинээр илрүүлэн олж эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд оруулжээ. 

С.В.Данилов нь Төв азийн эртний нүүдэлчид гэсэн ерөнхий сэдвийн 

403


хүрээнд тэдний эдийн засаг улс төрийн амьдралын хувирал өөрчлөлт, 

худалдаа арилжаа, нүүдлийн нийгмийн бүтцийн талаар өргөн хэмжээний 

судалгааг явуулжээ. 

Тэрбээр олон улсын түвшиний олон тооны эрдэм шинжилгээний 

хуралд оролцсон төдийгүй Буриадад зохион байгуулагдсан олон улсын 

болон Бүх Оросын, бүс нутгийн чанартай хурлуудыг амжилттай удирдан 

зохион байгуулж, ОХУ-ын болон олон улсын эрдэм шинжилгээ судалгааны 

байгууллага, нэр хүнд бүхий эрдэмтэдтэй өргөн харилцаатай явж иржээ. 

Мөн түүний удирдлага дор олон тооны эрдэм шинжилгээний бүтээл, 

хурлын болон өгүүллийн эмхтгэл нийтлэгджээ. Тухайлбал, Буриадын 

эрдэмтдийн сүүлийн томоохон хамтын бүтээл болох “Буриадын түүх” (3 

боть) хамтын бүтээлийн 1-р ботийн ерөнхий редактороор ажиллаж нэр 

хүнд бүхий бүтээлийг амжилттай туурвисан билээ. 

С.В.Данилов нь сайн эрдэмтэн, сайн судлаач төдийгүй сайн удирдан 

зохион байгуулагч, сайн багш сурган хүмүүжүүлэгч байлаа. Тэрбээр 

Буриадын улсын их сургууль болон Новосибирскийн улсын их сургуулийн 

Буриадын салбар, Буриадын Улсын Багшийн их сургуулиудад багшлахын 

зэрэгцээ олон тооны аспирант, докторантуудын эрдэм шинжилгээний 

удирдагчаар ажиллажээ. Тэрбээр зөвхөн ОХУ, Буриадын залуу судлаачдын 

эрдмийн ажлыг удирдаж байсан төдийгүй Монголын залуу судлаач 

эрдэмтдийг эрдэм шинжилгээ судалгааны арга барилд сургаж байлаа. 

Түүний сурган бэлтгэсэн шавь нар өдгөө эрхэм багшийнхаа нэр хүндийг 

өндөрт өргөн, амжилттай эрдэм судлалын ажил хийсээр байна. Түүний 

энэхүү залуу үеийг сурган хүмүүжүүлэх нөр их ажлыг үнэлэн 2003 онд 

Буриадын улсын их сургуулийн профессор цол олгожээ. 

С.В.Даниловын Төв Азийн ард түмний түүх, соёлын судалгаанд 

оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлэн 2000 онд Буриадын Шинжлэх ухааны 

гавъяат ажилтан цол, 2002 онд Буриад улсын Шинжлэх ухаан, техникийн 

салбарын Төрийн шагнал олгожээ. Мөн Монгол улсын төр засгаас ч түүний 

хөдөлмөрийг үнэлэн 2006 онд Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн 

ойн медаль, 2012 онд Монгол улсын ШУА-ийн дээд шагнал Хувилайн 

одонгоор шагнажээ. 

Эрхэм нөхөр, дотны анд Сергей Валидмирович Даниловын тусч, 

хөгжилтэй, нөхөрсөг сэтгэл, бүтээлч эрэл хайгуулч зан чанар, Төв Ази, 

Монголын нүүдэлчдийн түүх, соёлын төлөө гэсэн чин үнэнч сэтгэл тань 

мэргэжил нэгт Монголын эрдэмтэн судлаачдын сэтгэл зүрхэнд үүрд 

хадгалагдан дуурсагдах болно. 

Түүхийн ухааны доктор (Ph.D), 

дэд профессор Л.Эрдэнэболд 

404


ОХУ-ЫН БУРИАД УЛСЫН АРХЕОЛОГИЧ ДОКТОР, ПРОФЕССОР 

СЕРГЕЙ ВЛАДИМИРОВИЧ ДАНИЛОВЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ 

СУДАЛГААНЫ БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ 

Нэг. Нэгэн сэдэвт болон хамтын бүтээл 

1. Социальная структура хунну Забайкалья. Владивосток, 2004. 105 С. 

/Н.Н. Крадин, П.Б. Коновалов нарын хамт/ 

2. Города в кочевых обществах Центральной Азии. Улан-Удэ, 2004. 

3. Города в кочевых сообществах Центральной Азии. Барнаул, 2004. 

4. Хуннская культура Забайкалья. Социальная струк¬тура ранних 

кочевников Евразии. Иркутск, 2005. 310 С. /H.H. Крадин, П.Б. 

Коновалов нарын хамт/ 

5. Киданский город Чинтолгой балгас. “Восточная литература”РАН. 

Москва, 2011. /Н.Н. Крадин, А. Очир, А.Л. Ивлиев, Л. Эрдэнэболд 

нарын хамт/ 

6. Археологические исследования на киданьском городище Чин 

Толгой. Улан Батор, 2008. 275 С. /Н.Н. Крадин, А. Очир, А.Л. Ивлиев, 

А. Энхтур, Л. Эрдэнболд, Ю.Г. Никитин, Б. Анхбаяр, Г. Батболд нарын 

хамт/ 

7. Эртний нүүдэлчдийн бунхант булшны малтлага судалгаа (Төв 

аймгийн Заамар сумын Шороон бумбагар дурсгалын малтлага 

судалгаа). Улаанбаатар, 2013. 165 тал. /А. Очир, Л. Эрдэнэболд, Ц. 

Цэрэндорж нарын хамт/ 

8. История Бурятии. 3 том. Москва, 2011. /Ответсвенные редактор l 

тома/. 

Хоёр. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл 

1. Средневековые погребения в Кибалино //Новое в археологии 

Забайкалья. Новосибирск, 1981. /П.Б. Коноваловын хамт/ 

2. Ритуальные захоронения баранов в Забайкалье //Советская 

археология. № 1,1982. 

3. Жертвоприношения животных в погребальных обрядах ранних 

кочевников Забайкалья //По следам древних культур Забайкалья. 

Ново¬сибирск, 1983. 

4. К обряду жертвоприношений животных в погребальном церемониале 

ранних монголов //Всесоюзн. научн. конф., поев. 100-летию со дня 

рожд. ак.Б.Я. Владимирцова. Москва, С. 23-24. 

5. Жертвоприношения животных в погребальных обрядах племен 

Забайкалья //Древнее Забайкалье и его культурные связи. 

Новосибирск, 1985. 

6. Охранно-спасательные раскопки в Бурятии //Археологические 

исследования в Сибири и на Д.Востоке. 1985. / Н.В. Именохоев, П.Б. 

Коновалов нарын хамт/ 

7. К вопросу о жертвоприноше¬ниях животных в погребени¬ях 

монгольского времени //Археологические и этнограф. Исследо¬вания 

Вост. Сибири. Иркутск, 1986. 

405

406 


8. К изучению плиточных могил Забайкалья и Монголии //Памятники 

эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1987. /П.Б. Коноваловын 

хамт/ 

9. Новые материалы о курганах-керексурах Забайкалья и Монголии // 

Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1987. /П.Б. 

Коноваловын хамт/ 

10. Археологические материалы как источник по истории ранних 

монголов //История и культура монголоязычных народов: источники 

и традиция (Межд. круглый стол» мон¬головедов. Улан- Удэ, 1989. 

/П.Б. Коновалов. Н.В. Именохоев нарын хамт/ 

11. Средневековые поселения Западного Забайкалья //Материалы по 

средне¬вековой археологии Д. Востока и Забай¬калья. ДВО АН СССР, 

Владивосток, 1989. /Э.Р. Гречищевын хамт/ 

12. Оседлые поселения Западного Забайкалья //Актуальные пробле¬мы 

истории Бурятии. Улан-Удэ, 1990. 

13. Археологические памятники долины р.Джиды //Банзаровские 

чтения. Улан-Удэ, 1992. 

14. К проблеме кочевых городов //Втораядальневосточная конференция 

моло¬дых историков. Владивосток, 1992. 

15. Керамика городища Баян- Ундэр в Южной Бурятии //Вторая дальне 

восточная конференция моло¬дых историков. Владивосток, 1992. / 

Т.В. Жаворонковагийн хамт/ 

16. Средневековые поселения За¬падного Забайкалья (к поста¬новке 

проблемы «оседлости» кочевых обществ) //Археологические 

памятники эпохи средневековья в Бурятии и Монголии. Наука, 

Новосибирск, 1992. С. 137-145. 

17. Городище Баян-Ундэр - но¬вый памятник хунну в Забай¬калье // 

Проблемы истории Бурятии. Улан-Удэ, 1993. 

18. К вопросу о северных границах Монгольской империи (Южная 

Сибирь и Забайкалье) //Памятники и культурыбронзового и раннего 

железного Веков Забайкалья и Монголии. Улан-Удэ, 1996. С. 26- 38. 

19. Жертвенный комплекс у с. Нижний Бургултай и некоторые вопросы 

древних обрядов и верований //Памятники и культуры бронзового и 

раннего железного Веков Забайкалья и Монголии. Улан-Удэ, 1996. С. 

92. 

20. Бронзовый меч из с.Петро¬павловка (р.Джида, Бурятия) //Памятники 

и Культуры бронзового и раннего железного Веков Забайкалья и 

Монголии. Улан-Удэ, 1996. С.59- 62. /П.Б. Коновалов,Н.В. Именохоев 


21. Погребения шаманов близ с. Эдэрмык в Кижингинском р-не 

республики Бурятия //Мат-лы междунар. конф. “Центральноазиатскийшаманизм”. 

Улан- Удэ, 1996. 

22. К проблеме городов хунну //Межд. Конференция «100 лет гуннской 

археологии. Нома¬дизм: прошлое и настоящее в глобальном 

контексте и истор. перспективе. Улан-Удэ, 1996. 

23. К вопросу о кочевых цивилизациях //Межд.симпозиум “Бурят-


монголы накануне III тысяче¬летия: опыт кочевой цивилизации, 

Россия - Восток - Запад в судьбе народа” 27 августа, 1997, Улан-Удэ. 

С.59- 61. 

24. Раскопки здания на хуннском городище Баян-Ундэр в Джидинском 

районе Республики Бурятия //Археология и этно¬логия Д.Востока и 

Ц.Азии. Владивосток, 1998. 

25. Китайские зеркала из памятников Хунны //Археология и этно¬логия 

Д.Востока и Ц.Азии. Владивосток, 1998. /И.В. Филипповагийн хамт/ 

26. К вопросу о происхождении памятников хуннской знати //Археология 

и этнография Сибири и Д.Востока. РАЭСК, Улан-Удэ, 1998. /А.А. 

Амоголоновын хамт/ 

27. Ильмовая падь. Путево¬дитель к поле¬вымэкскурс //Палеоэкология 

человека Байкальс¬кой Азии. Улан-Удэ, 1999. С. 82- 86. 

28. К вопросу о кочевых циви¬лизациях Центральной Азии //Геохимия 

ландшаф¬тов, Палеоэкология человека и этногенез. Улан- Удэ, 1999. 

29. Средневековое здание в Нарсатуе и некоторые проблемы истории 

монгольского госу¬дарства 13-14 вв //Традиционная куль¬тура 

народов байкальского региона: возрождение и развитие. Улан-Удэ, 

1999. С. 33- 34. 

30. О направлениях и характере связей населения Ц. Азии в древности 

и средневековье //Проблемы истории и культуры Центр. Азии. Т.1, 

Археология. Этнология. Мат. Межд. Конф. Улан-Удэ, 2000. С.92-98. 

31. Social Structure of the Transbaical Hsiug-Nu //Yierarhy and Power In the 

History of Civilization. Moscow, 2000. /Н.Н. Крадин. П.Б. Коновалов 


32. К вопросу о культурной при¬надлежности оленных камней монголозабайкальского 

типа //Научная конференц. “Проблемы истории и 

культуры кочевых цивилизаций Центральной Азии”. Т.1, Улан-Удэ, 

2000. С. 102-106. /А.Д. Цыбиктаровын хамт/ 

33. Оборонительные сооружения хунну (новые данные) //Проблемы 

археоло¬гии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных 

территорий. Ново¬сибирск, 2000. /А.А. Амоголонов. И.В. Филиппо¬ва 


34. К вопросу об архитектурно- строительных традициях хунну //Dialogue 

among Civilizations interaction between Nomadic and other Cultures 

of Central Asia. Ulanbaatar, Mongolia. August 15-16, 2000. 

35. Историко-культурные памятники Окинского района //Актуальные 

пробле¬мы востоковедения Материалы иссле¬дований, посвящен. 

70-летию со дня рождения Б.Д. Бадараева. Улан- Удэ, 2001. /С.Д. 

Сыртыпова. И.А. Петунова нарын хамт/ 

36. International expedition Trough-Mongolia and Buriat //Nomadic Studues 

Bulletin of international institute For the study Nomadic Civilizations. Ulanbaatar, 

2001. Рp. 28-30. 

37. К вопросу об архитектурно-строительных традициях Хунну //Dialogue 

among Ci-vilizations between Nomadie and other Cultures of Central 

Asia. Ulaanbaatar, 2002. 

407


38. Темниковское поселение и некоторые вопросы этногене¬за бурят // 

Мир Центральной Азии. Мат-лы межд. конф. Т.1, Улан-Удэ, 2003. С. 

21- 256. 

39. К вопросу о появлении городов в Монголии в эпоху империи // 

Чингисхан и судьбы народов Евразии. Улан-Удэ, 2003. С. 89- 95. 

40. Города в кочевых обществах Центральной Азии //Центральная Азия 

и Прибайкалье в древности. Улан- Удэ – Чита, 2002. С. 143- 149. 

41. Структура и динамика социальной организациикочевых обществ 

Центральной Азии //Международный конгресс востоковедов 

ICANASXXXVIII. Москва, 2004. С 552-554. 

42. Социальный строй кочевых обществ Центральной Азии //Вестник 

Бурятского Госуниверситета. серия 4, история, выпуск 8, Улан- Удэ, 

2004. С. 3- 16 

43. Наземные здания хуннов //Вестник Новосибирского госуниверситета, 

серия история, филология, Т.4, вып. 5 серия, Новосибирск, 2005. С. 

65- 70. 

44. Строительные традиции кочевников Центральной Азии //Россия и 

АТР. № 2, Владивосток, 2005. С. 108- 114. 

45. Города Центральной Азии: исследования и проблемы //Археология 

Южной Сибири: идеи, методы открытия. Материалы международной 

конференции. Красноярск, 2005. 

46. Древние и средневековые города в кочевых обществах Центральной 

Азии (на японском языке) //Движение людей, вещей и технологий 

на северо-востоке Азии в средние века. Международный симпозиум. 

Владивосток, 2005. С. 63- 66. 

47. Закономерности становления оседлой «городской» жизни в кочевых 

обществах Центральной Азии //Движение людей, вещей и технологий 

на северо-востоке Азии в средние века. Международный симпозиум, 

Владивосток, 2005. С. 3-6. 

48. Preliminary results of the investigation of Kitan ancient town Chin tolgoi 

Balgas in 2004 //Nomadic Studies. IISNC, Ulanbaatar, Mongolia. №10 

2005. С.72- 78. /with N.N. Kradin. А.L. Іѵііеѵ, A. Ochir, А. Enhtur, L. 

Erdenbold.,Yu. G. Nikitin/ 

49. К вопросу о традициях градостроительства кочевников Центральной 

Азии //Монгольская империя и кочевой мир. Улан-Удэ, 2005. С.182- 

192. 

50. К вопросу о социальной организации кочевых обществ Центральной 

Азии //Социогенез в Северной Азии. Иркутск, 2005. С. 233-236. 

51. Древние кочевники Центральной Азии //Древние кочевники 

Центральной Азии. Материалы междун. конференции. Улан-Удэ, 

2005. С 58- 60. /H.H. Крадины хамт/. 

52. Предварительные результаты исследования киданьского городища 

Чин Тологой балгас в 2004 г //Социогенез в Северной Азии. Иркутск, 

2005. С. 264-273. /H.H. Крадин, A.Л. Ивлиев, Ю.Г. Никитин, А. Очир А. 

Энхтур Л. Эрдэнболд нарын хамт/ 

408


53. Становление скотоводства и формирование кочевого образа жизни 

в кочевых обществах Центральной Азии //Современные проблемы 

России. Материалы Всероссийского археологического съезд. 

Новосибирск, 2006, С. 411-413. 

54. Кочевники Центральной Азии //Этноистория и археология Северной 

Евразии: теория, методология и практикаисследования. Иркутск, 

2007. С. 145. 

55. Изучение городов киданей. Улан-Удэ, 2007. /Н.Н. Крадин, A.JI. Ивлиев, 

А. Очир, А. Энхтур, Л. Эрдэнболд, Б. Анхбаяр нарын хамт/ 

56. Становление государственной организации кочевников Центральной 

Азии //Мир Центральной Азии. Тезисы докладов II международной 

научной конференции. Улан-Удэ, 2007. С. 92- 94. 

57. Города кочевников //Журнал Наука из первых рук. №1 (13), 

Новосибирск, 2007. С. 46- 51. 

58. Изучение городов кочевников в Монголии //Россия в Монголии 

Сборник материалов международной конференции. 8-9 апреля 2008, 

Улан- Батор, 2008. С. 196-202. 

59. Предварительные результаты раскопок на хуннском городище 

Тэрэлжин Дэрэвэлжин в Центральном аймаке Монголии // 

Археология степной Евразии. Кемерово-Алматы, 2008. С. 104-110. 

/П.Б. Коновалов, Л. Эрдэнболд, Б. Анхбаяр, Н.В. Именохоев, А.И. 

Бураев, Н.В. Цыденова, А.И. Симухин, Б.В. Базаров нарын хамт/ 

60. Чин толгой балгасанд явуулсан археологийн малтлага судалгааны 

2004 оны урьдчилсан үр дүнгээс // Археологийн судлал. Tomus lll, / 

XXlll/, Fasc 20, Т. 113-128, Улаанбаатар, 2005. /А. Очир, Н.Н. Крадин, Л. 

Эрдэнэболд нарын хамт/. 

61. Preliminary Results of the investigation of Kidan Ancient Town Chintolgoi 

balgas in 2004 //Nomadic studies-10. Ulaanbaatar, 2005. pp 72-77. / 

With N.N. Kradin, A. Ochir/ 

62. Изучение киданьских городов Монголии //Улымжиевские 

чтения-3. Россия и монголия сквозь призму времени. Материалы 

международной научно-практической конференции. Улан-Удэ, 2007. 

С. 46-50. /А. Очир, Л. Эрдэнэболд нарын хамт/ 

63. Предварительные результаты раскопок на Хуннском городище 

Тэрэлжийн Дурвулжин в Монголии //Acta historica. Tomus X. Fasc 3. 

С.22-30. /Л. Эрдэнэболдын хамт/ 

64. Курган Шороон дов и его место в общей системе археологических 

памятников тюркской эпохи Центральной Азии //Древние культуры 

Монголии и Байкалькой Сибири. Материалы Международной 

научной конференции 20-23 сентебря 2010 г. Улан-Удэ, 2010. /Л. 

Эрдэнэболд, А.И. Бураев нарын хамт/ 

65. Средневековые города Тувы и Западной Монголии (предварительные 

результаты работы экспедиции. Создание электронной карты 

городов древних кочевников Центральной Азии, 2011 г. //Культурное 

наследие народов Центральной Азии. Вып, 3. Улан-Удэ, 2012. С. 97- 

119. /Н.В. Именохоев, А.И. Симухин, А. Очир, Л. Эрдэнэболд нарын 

409


хамт/ 

66. О работе экспедиции по созданию электронной карты древних и 

средневековых городов Центральной Азии //Мир Центральной Азии. 

международной научной конференции. Улан-Удэ, 18-22 сентебря, 

2012. /Н.В. Именохоев, Б.З. Нанзатов, А.И. Симухин, Л. Эрдэнэболд 


67. Предварительные результаты исследований международной 

археологической экспедиций 2012г по проекту “Создание 

электронной карты городов древних кочевников Центральной Азии” 

//Улымжиевские чтения – Vll. Даяаршил ба Монгол судлал-2013. Олон 

улсын эрдэм шинжилгээний бага хурал. Улаанбаатар, 05-р сарын 06- 

07. /Л. Эрдэнэболд, Н.В. Именохоев нарын хамт./ 

68. Раскопки Хуннского городища Тэрэлжин Дэрэвэлжин и некоторые 

вопросы изучения стационарных поселений в хуннском обществе // 

Международная научно-практическая конференция. Улаанбаатар, 

2009. 

69. Cities in culture of nomads in the late antiquity and medieval times //Cultural 

Diversity of Nomads. Ulaanaatar, 6-7 August, 2011. 

70. Становление кочевого скотоводства в Центральной Азии // 

Международный конгресс монголоведов. Улаанбаатар, 2011. 

71. Отражение мировоззрения древних кочевников в археологических 

памятниках Центральной Азии (на примере археологического 

комплекса в Нижнем Бургультай) //Международная научная 

конференция “Древние культуры Монголии и Байкальской Сибири”. 

Иркутск, 2011. 

72. “Миграции в древности и средневековье // Международная научная 

конференция-Миграции: история и современность политика. 


73. О некоторых особенностях городищ хунну Монголии //Международная 

научная Конференция “Древние культуры Монголии и Байкальской 

Сибири”. Улаанбаатар, 2012. 

74. Кочевники Центральной Азии //Международная научная 

конференция - круглый стол Глобализация в Азии. Улан-Удэ, 2012. 

75. Результаты исследований международной экспедиции по 

обследованию древних средневековых городов Центральной Азии // 

Международная научная конференция “Древние культуры Монголии 

и Байкальской Сибири“. Чита, 2013. 

76. Төв Азийн эрт ба дундад зууны хот, цайзны байршлыг газрын зураг 

дээр тодорхойлох нь (Монгол, Буриад, Тувагийн жишээн дээр) // 

Монголчууд ба газрын зураг (Монголын газрын зураг газрын нэрийн 

түүх, соёлын судалгаа) Олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурал. 

Улаанбаатар, 2014. /Л. Эрдэнэболд, Н.В. Именохоев, Б.З. Нанзатов, 

А.И. Симухин нарын хамт/ 

410


Зохиогчдын танилцуулга 

Ангарагдөлгөөн Г. 

dulguun_123@yahoo.com 

Амартүвшин Ч. 

achunag@yahoo.com 

Амгалантөгс Ц. 

tugsuu_ts2001@yahoo.com 

Бадма-Оюу Б. 

badamxatan@yahoo.com 

БазаргүрД. 

dbazargur_0622@yahoo.com 

Батболд Г. 

bataad_boldoo@yahoo.com 

Батболд Н. 

ntbatbold@yahoo.com 

Батдалай Б. 

dalai_b05@yahoo.com 

Батзориг О. 

batzorig.otgonjargal@riotinto. 

com 

Батсайхан З. 

zbatsaikhan@yahoo.com 

Батхишиг Ц. 

khishigts@yahoo.de 


Чулуун зэвсгийн судалгааны секторын 

эрдэм шинжилгээний ажилтан, 

магисрант 


Археологийн дурсгалыг авран хамгаалах 

секторын эрхлэгч, доктор (Ph.), дэд 

профессор 


Палеоантропологи-палеозоологийн 

секторын эрдэм шинжилгээний 

ажилтан, магистр 


Дундад зууны археологийн судалгааны 


ажилтан, доктор (Ph.) 



эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр 






Хүннүгийн археологийн судалгааны 


ажилтан, доктор (Ph.) 





Оюу толгой ХХК-ийн Соёлын өвийн 

хөтөлбөрийн ажилтан, магистр 

МУИС-ийн багш, доктор (Ph.), дэд 


ХБНГУ-ын Хамбургийн Их сургуулийн 

Түүхийн тэнхимийн эрдэм 


411


Баярсайхан Ж. 

ja_bayaraa@yahoo.com 

Баярсайхан М. 

mbayar6518@yahoo.com 

Болорбат Ц. 

tsbolorbat@yahoo.com 

Бродерик Л.Г. 

lee@zooarchaeology.co.uk 

Бөхчулуун Д. 

rokaxe.buhuu@gmail.com 

Буянхишиг Ц. 

ubcoolboy@yahoo.com 

Врайт Ж. 

jwright@fas.harvard.edu 

Галдан Г. 

galdan_0224@yahoo.com 

Гарднер У. 

Гладышев С.А. 

gladyshev@archaeology.nsc.ru 

Гүнчинсүрэн Б. 

bgunchinsuren@yahoo.com 

Далантай С. 

dalai_00325@yahoo.com 

Ерөөл-Эрдэнэ Ч. 

cheruulerd@yahoo.com 

Монголын Үндэсний Музейн эрдэм 

шинжилгээний ажилтан, магистр 



секторын эрхлэгч, магистр 



эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор 

(Ph.) 

Английн Йоркийн Их сургуулийн 

Археологийн тэнхим 




ажилтан, магистрант 





АНУ-ын Оберлин коллежийн 

профессор, доктор (Ph.) 


Музей, лабораторийн секторын эрдэм 


АНУ-ын Ийелийн Их сургуулийн 

докторант 

ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын 

Археологи-Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн 

эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, 

доктор (Ph.) 


Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор 

(Ph.), профессор 


Музей, лабораторийн секторын эрдэм 




секторын эрхлэгч, доктор (Ph.) 

412


Жаргалан Б. 

jargalan.burentogtokh@yale.edu 

Кулик Н.А. 

Мөнхбаяр Л. 

munkhly@yahoo.com 

Одсүрэн Д. 

odsuren_23@yahoo.com 

Рыбин Е.П. 

rybin@archaeology.nsc.ru 

Табарев А.В. 

tabarev@archaeology.nsc.ru 

Төрбат Ц. 

ts_turbat@yahoo.com 

Хантөгс Т. 

Tugsuu8032@yahoo.com 

Хаценович А.М. 

Ada1985@yandex.ru 

Хоул Ж-Л. 

Jean-luc.houle@wku.edu 

Сейтсонен О. 

oula.seitsonen@helsinki.fi 






Геологийн хүрээлэнгийн ажилтан, 

геологич, доктор (Ph.) 










эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, 




тэргүүлэх ажилтан, доктор (Sc.), дэд 



Хүрэл, Түрүү төмөр зэвсгийн 

судалгааны секторын эрхлэгч, доктор 

(Ph.), дэд профессор 







Палеолитын секторын эрдэм 


АНУ-ын Баруун Кентакын Их 

сургуулийн Антропологи-угсаатны 

судлалын тэнхим, доктор (Ph.) 

Финландын Хельсинскийн Их 

сургуулийн Газарзүйн шинжлэх ухааны 

тэнхим 

413


Ишцэрэн Л. 

ishimad@yahoo.com 

Пүрэвжал Х. 

kh.purevjal@yahoo.com 

Цогтбаатар Б. 

tsogbtr@yahoo.com 

Цэвээндорж Д. 

dtseve@yahoo.com 

Цэрэндагва Я. 

tserendagva_ya@yahoo.com 

Цэрэнням С. 

Tserennyam.s@mcs.mn 

Шелепаев Р.А. 

Энхтөр А. 

enkhtur2001n@yahoo.com 

Эрдэнэ Б. 

luush80@yahoo.com 

Эрдэнэбат У. 

u_erdenebat@yahoo.com 

Эрдэнэ-Очир Н. 

nochiroo@yahoo.com 

Эрэгзэн Г. 

eregzen@gmail.com 










эрхлэгч, доктор (Ph.), дэд профессор 


захирал, доктор (Sc.), профессор 



эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор 

(Ph.), дэд профессор 

ЭмСиЭс ХХК-ны ажилтан, эксперт 


Геологийн хүрээлэнгийн ажилтан, 

геологич, доктор (Ph.) 



секторын эрхлэгч, доктор (Ph.) 





МУИС-ийн Археологи-антропологийн 

тэнхимийн багш, доктор (Ph.), дэд 



Хүрэл, Түрүү төмөр зэвсгийн 

судалгааны секторын эрдэм 

шинжилгээний ажилтан, доктор (Ph.), 


Музей, лабораторийн секторын эрхлэгч, 


414


ЭРХЭМ УНШИГЧ ТАНАА 

Археологийн судлал эрдэм шинжилгээний цуврал бичигт хэвлүүлэх өгүүлэлд 

доорх нийтлэг шаардлагыг тавьж ажилладаг болно. 

I. Эрдэм шинжилгээний шаардлага 

• Монголын эртний түүхийн үндсэн агуулгын хүрээнд холбогдох бусад 

салбар болон хавсарга ухааны тодорхой асуудлыг авч үзэх 

• Археологи, түүхийн шинжлэх ухааны өнөөгийн онол-арга зүйн шаардлагад 

нийцсэн байх 

• Судалгааны шинэ, шинэлэг санаа, эрэгцүүлэл, дүгнэлт дэвшүүлсэн байх 

II. Техникийн шаардлага 

• Өгүүлэл монгол, англи, орос хэлээр бичигдсэн байх 

• Монгол хэлээрх өгүүлэл орос буюу англи товчлолтой, орос, англи хэлээрх 

өгүүлэл монгол товчлолтой байх 

• Үсгийн фонд: Times New Roman 

• Үсгийн хэмжээ: 12 

• Мөр авалт: Single 

• Догол мөр: 5 нэгж 

• Өгүүлэлийн дээд хэмжээ 20-25 нүүр (A4) 

• Ишлэл зүүлтийг [ ] хаалтыг ашиглан “зохиогчийн нэр”-ээр авсан байх, 

[Баяр, 1985; 19-130]- Баяр, 1985 – Д.Баяр Дорнод Монголоос олдсон эмэгтэй 

хүний дүрст хүн чулуун хөшөө. ШУА-ийн мэдээ. №2. Улаанбаатар.т.19-130 

Гурав болон түүнээс дээш зохиогчтой бүтээлийг ишлэхдээ эхний хүний 

нэрийн ард “нар” дагаврыг бичиж ишлэх 

[Амартүвшин нар, 2010б; 34-35] - Амартүвшин нар, 2010б – Ч.Амартүвшин, 

Ц.Амгалантөгс, Г.Галдан, Б.Жаргалан. Барууннаранд хийсэн археологийн 

малтлага судалгааны урьдчилсан үр дүн. //Нүүдэлчдийн өв судлал, Tomus X, Fasc. 

3, Улаанбаатар. т.34-35. 

Жич: Шинээр хэрэглэж буй нэр томъёонд “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй 

тайлбар толь” (УБ., 2008)-ийг баримтлан “footnote” -ын аргаар тайлбар хийхийг 

хүсье. 

РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ 

Хаяг: 

Монгол улс, Шинжлэх Ухааны Академи 

Археологийн хүрээлэн 

Улаанбаатар-51, Жуков-77 

ШУА-ийн хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн I байр 

Утас: 976-11-452899, 976-11-452894 

Факс: 976-11-452899 

415

arch sudlal 2014

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?