7

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Ý.Æèãìýääîðæ
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Îþóí
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 26
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99962-0-751-8

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ

ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë
àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýí
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëãèëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ VII
ÍÀÌÒÀÐ ÑÓÄËÀËÛÍ
Á¯ÒÝÝ˯¯Ä
Ýðõýëñýí: Ñ.Öîëìîí
Ã.Àëòàíñ¿õ
Ðåäàêòîð: Á.Äàø-¨íäîí
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
1. Ýìõòãýã÷èéí ¿ã ............................................................................................... 7
2. Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ .......................................................................... 9
3. Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä
õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã ............................................................................... 25
4. Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð ............................................ 221
6

“ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁAÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ”
VII ÁÎÒÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Óíøèã÷ òàíàà òîëèëóóëàí á¿õèé ýíýõ¿¿ áîòèä àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã
áýõæ¿¿ëýõ, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, èðýýä¿éí õºãæëèéí çàìûã
ñîíãîõîä áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëñàí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, öýðãèéí
æàíæèí íàðûí íàìòàð ò¿¿õèé㠺㿿ëñýí á¿òýýë¿¿ä õàìðàãäñàí áîëíî.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ íü Ìîíãîë óëñàä ØÓÀ-èéã áàéãóóëæ îð÷èí ¿åèéí
øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé ñýõýýòýí, ýðäýìòäèéã
áýëòãýõ íºð èõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû õàâñðàãà
óõààí áîëîõ ñóðâàëæ ñóäëàë, íàìòàð ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä äîðâèòîé õóâü
íýìðýý îðóóëñàí ýðäýìòýí þì.
Ìîíãîëä àíãè÷, íàì÷ ¿çýë ñóðòàë íî¸ðõîæ áàéñàí ¿åèéí ò¿¿õ áè÷ëýãò
íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýæ ¿éë àæèëëàãààã íü õýò äºâèéëãºí ìàãòàõ áóþó îëîí
ò¿ìíèé ¿¿ðãèéã ¿íýëýõ íýðèéäëýýð ò¿¿õèéã ýçýíã¿éä¿¿ëýõ õî¸ð òºðëèéí
õýòèéäýë çîíõèëæ áàéñàí ¿åä àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ 1965 îíä “Õè÷ýýíã¿é
ñàéä Öýðýíäîðæ” (1868-1928), 1978 îíä “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ”
(1865-1927) õýìýýõ õî¸ð òîâõèìîë áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áèëýý. “Àðäûí
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” íü îðîñ õýëýýð îð÷óóëàãäàí 1980 îíä Ìîñêâà
õîòíîî õýâëýãäæýý.
ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åä èõ ã¿ðí¿¿äèéí äàðàëò øàõàëòûí íºëººãººð Ìîíãîë
îðíû óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë õóðöàäñàí õ¿íä ¿åä òºð óëñûíõàà òºëºº àìü
íàñàà ¿ë õàéðëàí ç¿òãýæ ÿâñàí ò¿¿õýí áèå õ¿ì¿¿ñèéí íàìòàð, ¿éë àæèëëàãààã
òóõàéí ¿åèéí óëñ òºðèéí õýðýã ÿâäëûí äýâñãýð äýýð Ìîíãîë îðíû íèéãìèéí
áàéäàëòàé óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð òîä òîìðóóí õàðóóëæ ÷àäñíààðàà òýäãýýð
á¿òýýë íü òóõàéí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí îëîí àñóóäëûí ýýäðýýã òàéëàõàä
äºõºì áîëæ, ò¿¿õèéí ñóäàëãààã óðàãø àõèóëàõàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëñîí
þì.
Ìîíãîë òºðèéí îëîí ç¿òãýëòýí íàðûí äîòðîîñ ÷óõàìõ¿¿ Ñ.Ìàãñàðæàâ,
Á.Öýðýíäîðæ íàðûí íàìòðûã ñîíãîí ñóäëàæ õýâë¿¿ëñýí íü ñàíàìñàðã¿é
õýðýã áóñ þì. Òýðáýýð óëñ, ¿íäýñíèé ýðõ àøãàà äýýäýëñýí òºðèéí ò¿øýý,
öýðãèéí æàíæèí ãýæ ÿìàð áàéõ ¸ñòîéã ¿éë õýðãýýðýý õàðóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéí
íàìòàð, ¿éë àæèëëàãààã ìºíõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý, òºðèéí ç¿òãýëòýí õ¿í ºíºº
áîëîí èðýýä¿éä ÷ óëñûíõàà ýðõ àøãèéã ýí òýðã¿¿íä òàâüæ ÿâààñàé ãýñýí ÷èí
õ¿ñëýý èëòãýñíèéõ áîëîâ óó. Õè÷ýýíã¿é ñàéä Á.Öýðýíäîðæèéã Æàìñðàíû
Öýâýýíèé ¿íýëñýí÷ëýí “Ãàäààäûí øóíàõàé ýòãýýä óðàí ñàéõàí ¿ãýý ºìíºº
áàðèàä... èðýõýä õóóðòàãäàõã¿é ìýðãýí, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ ãýâýë àéõã¿é áààòàð,
õóäàëäààä àâúÿ ãýâýë õóäàëäàãäàõã¿é øóäðàãà, ýëäýâëýí õàòãàæ ºäººâ÷
õºäëºõã¿é áàò, õýçýýä Ìîíãîë óëñ ò¿ìíèéõýý òºëºº ÿâñàí” ãýñýí ëóãàà àäèë
7

áàéõûã òýäíèé àìüäðàë, ¿éë õýðãýýð ñàíóóëàí ¿ëäýýñýí íü ºíººäºð ÷ à÷
õîëáîãäëîî àëäààã¿é áàéíà.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí äýëõèéä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí íýð õ¿íä,
îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîë óëñàä ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëººòýé áàéñàí áèëýý. Ò¿¿õèéí ýõ ñóðâàëæ, áàðèìò
õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ñóðâàëæëàí îëæ ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëàõ íàðèéí
òºâºãòýé àæëûã øàíòðàëã¿é õèéæ ¿íý öýíýòýé á¿òýýë¿¿äèéã òóóðâèæ
¿ëäýýñýí þì.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ íü íýðò óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, ýðäýìòýí, ØÓÀèéí
åðºíõèéëºã÷èéí õóâüä ãàäààäûí ìîíãîë ñóäëàà÷èäòàé íÿãò õàìòðàí
àæèëëàæ áàéñàí íü ò¿¿íèé ñóäàëãààíû îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààã ºðãºòãºõºä
èõýýõýí íºëººëæýý. Ìîíãîë óëñàä ñóóãàà ÁÍÏÓ-ûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû
äýìæëýãòýéãýýð Êðàêîâ õîòûí Øèíæëýõ óõààíû àðõèâò õàäãàëàãäàæ áóé
íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä
õîëáîãäîõ çàõèäàë õàðèëöààíû 51 áàðèìòûã õóóëáàðëóóëàí àâ÷ íýðò
ýðäýìòíèé ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îéãîîð 1972 îíä Óëààíáààòàð õîòíîî
õýâë¿¿ëñýí áèëýý. Òýðõ¿¿ ýìõòãýëä 1911 îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷èä, ìºí òóõàéí ¿åä Õààíò Îðîñîîñ Ìîíãîëä ñóóæ áàéñàí êîíñóë,
ýðäýìòýä, ìºí øàøíû áîëîí õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñýýñ Ìîíãîë îðíû íèéãýì, óëñ
òºðèéí áàéäëûí òóõàé Â.Êîòâè÷òàé õàðèëöàæ áàéñàí çàõèäàë õàðèëöààíû
áè÷ã¿¿ä áàãòàí îðñîí íü ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õýí
õýðýã ÿâäëûã òîäðóóëàõ, ñýðãýýí ìýäýõýä ÷óõàë áîëñíû äýýð ýõ áè÷èã ñóäëàë,
íàìòàð ñóäëàëûí õºãæèëä áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.
Ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëñàí òýäãýýð ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í¿¿ä íü 1911
îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ò¿¿õèéã øèíýýð áè÷èõ, òóõàéí ¿åä óëñ îðîí,
òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº àìü, áèå õàéðã¿é òýìöýæ áàéñàí óëñ òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýíä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã áîäèòîé ¿íýëýõýä ÷óõàë áàðèìò
áîëæ îëîí ýðäýìòýä ýíýõ¿¿ ýìõòãýëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäëûã
íü ºíäðººð ¿íýëñýí áàéäàã. Èõ ýðäýìòíèé ãàðãàñàí çàì ìºðººð Ò¿¿õèéí
õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýä ò¿¿íèé ¿éë àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí 2008 îíä Ïîëüø
óëñûí Êðàêîâ õîòûí Øèíæëýõ óõààíû àðõèâò õàäãàëàãäàæ áóé ìîíãîë
ñóäëàëä õîëáîãäîõ, îëîí îðíû ýðäýìòäèéí çàõèäàë õàðèëöààíû áè÷èã, ãýðýë
çóðãóóäûã õýâëýõ áîëîìæ îëäñîí áèëýý.
Õýäèéãýýð àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí á¿òýýëýý òóóðâèæ áàéñàí ¿å íü
¿çýë ñóðòàëæñàí íèéãýì áàéñàí ÷ àëèâàà àñóóäàëä öàãèéí ºí㺠àÿñààð àíãè÷,
íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ áóñ õàðèí áîäèò áàðèìòàíä òóëãóóðëàí ãîëûã íü îëæ
íóõàöòàé õàíäàæ áàéñíûã ýíýõ¿¿ áîòèä áàãòàí îðñîí á¿òýýë¿¿äýýñ íü óíøèí
ìýäýð÷, ò¿¿íèé õýð òóëõòàé ýðäýìòýí áàéñíûã ìýäýõ àâààñ áèäíèé òàâüñàí
çîðèëãî áèåëæ íîìûí öàãààí áóÿí à÷ òóñàà ºã÷ áàéãàà õýðýã áîëîé.
Ïðîôåññîð Ñ.Öîëìîí
Ã.Àëòàíñ¿õ
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 5
8

ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 40 æèëèéí îéä
Á.Øèðýíäýâ
ÕÈ×ÝÝÍÃ¯É ÑÀÉÄ ÖÝÐÝÍÄÎÐÆ
(1868-1928)
Ðåäàêòîð Ä.Ãîíãîð
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Õýâëýë
Óëààíáààòàð
1965

ªÌÍªÕ ªÃ¯¯ËÝË
Á.Öýðýíäîðæèéí íàìòðûã áè÷èõýä Óëñûí àðõèâò áóé Á.Öýðýíäîðæèéí
õóâèéí ôîíä, MAXÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû àðõèâò áàéäàã Á.Öýðýíäîðæèéí õóâèéí
õýðýã, áàñ ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíäûí çàðèì
ìàòåðèàë, 1921 îíîîñ 1928 îí õ¿ðòëýõ ìîíãîëûí ñîíèí ñýòã¿¿ë, íàì, óëñûí
èõ õóðëóóäûí ýìõýòãýë ìàòåðèàëóóäûã àøèãëàñàí áîëíî.
Àðõèâûí ìàòåðèàëä Á.Öýðýíäîðæèéã àæèëä òîìèëñîí áà ò¿¿íèé
àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ çàðèì àëáàí áè÷èã òýìäýãëýë¿¿ä áàéäàã.
Õýâëýãäýæ ãàðñàí ìàòåðèàëóóäàä Á.Öýðýíäîðæîîñ òàâüñàí èëòãýë, õýëñýí
¿ã, ò¿¿íýýñ áè÷ñýí ºã¿¿ëýë çýðýã ç¿éë áàéäàã.
Áàñ Á.Öýðýíäîðæèéí õ¿¿ Þíäýí (Á.Öýðýíäîðæ íü ãàíö õ¿¿òýé áàéæýý.
Õ¿¿ Þíäýí íü 1923 îíîîñ îäîî õ¿ðòýë öýðýã áà íàì, óëñûí áàéãóóëëàãàä
àëáàí àæëûã õààñààð èðñýí áºãººä àðäûí öýðãèéí õóøóó÷ öîëòîé þì. MAXÍûí
ãèø¿¿í) Àðäûí çàñãèéí àíõíû æèë¿¿äýä Á.Öýðýíäîðæòîé õàìò àæèëëàæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ çàðèì àñóóäëûã òîäîòãîâ.
ÇÎÕÈÎÃ×
10

Á.ÖÝÐÝÍÄÎÐÆ ÁÎË ÁÍÌÀÓ-ÛÍ
ÒªÐÈÉÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍÈÉ ÍÝà ̪Í
(1868-1928)
1964 îíû 11-ð ñàðûí 26-íä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã
òóíõàãëàñíû 40 æèëèéí îé áîëëîî.
ªíãºðñºí 40 æèëèéí äîòîð ÁÍÌÀÓ-ä ò¿¿õýí èõ ººð÷ëºëò ãàðàâ. Ôåîäàë
àíãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí íî¸ðõëûã óñòãàæ, óëñûí ýäèéí çàñãèéã
ãàäààäûí êàïèòàëûí ýðõøýýëýýñ á¿ðýí ÷ºëººëæ, òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàí
áýõæ¿¿ëæ, ÷ºëººò øèíý ñàéõàí àìüäðàë òîãòîâ. ¯íäýñíèé àæ ¿éëäâýð, òýýâýð,
õàðèëöàà õîëáîî õºãæèæ, àæèë÷èí àíãèòàé áîëîâ. Àðäûí õóâèéí æèæèã
áóòàðõàé àæ àõóéòíûã íýãäýëæ¿¿ëýõ àæëûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýñíýýð óëñ
îðíû ýäèéí çàñàãò íýãäìýë ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà òºãñ ÿëàâ.
Àðäûí øèíý ñî¸ë ºðíºæ, õºäºëìºðèéí ñýõýýòýí òºð뺺. Ýíý á¿õíèé ¿ðýýð
äàí ãàíö í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé Ìîíãîë îðíûã ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóé,
àæ ¿éëäâýðèéí îðîí áîëãîí õóâèðãàæ, ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä äýâøèâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýíý ãÿëàëçñàí àìæèëò íü àðäûí õóâüñãàëò íàìûíõàà
óäèðäëàãààð çàìíàæ, àãóó èõ Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áà àõ ä¿¿ áóñàä îðíû
òóñëàìæèéã õ¿ëýýæ èðñíèé à÷ þì. Ò¿¿õèéí õºãæèëä àðä ò¿ìíèé á¿òýýë÷
¿¿ðýã, ìàðêñèñò íàìûí ìàíëàéëàõ ðîëü íü øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéäàã. ¯¿íèé õàìò òóõàéí ¿åèéí óäèðäëàãûã çºâ òóñãàæ ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëñàí ç¿òãýëòíèé õóâü íýìðèéã ìàðêñèñò øèíæëýõ óõààí ¿ã¿éñãýäýãã¿é.
Á.Öýðýíäîðæ ìàíæ, àâòîíîìèò,
àðäûí ãóðâàí òºðèéí ¿åä àìüäðàí
àæèëëàæ ÿâñàí, àðä ãàðàëòàé
ìàíàé õóó÷èí ñýõýýòíèé íýã ìºí.
Á.Öýðýíäîðæ áàãààñàà àõìàä íàñàà
õ¿ðòýë Ìîíãîëûí õóó÷èí íèéãýìä
áîëæ ºíãºðñºí ò¿¿õýí ÿâäëóóäûã
í¿äýýð ¿çýæ òóóëààä, àðäûí
õóâüñãàëûí à÷ààð øèíý íèéãýì
áàéãóóëàõ èõ õýðýãò àâüÿàñ áèëãýý
÷èãë¿¿ëýí àæèëëàñàí õ¿í þìàà.
Á.Öýðýíäîðæ íü 15 äóãààð
æàðíû øàð ëóó æèëèéí 4 ñàðûí
øèíèéí ãóðâàí áóþó åâðîïûí
1868 îíä Æàáçóíäàìáà õóòàãòûí
èõ øàâèéí Õýðëýí Áàðñäàé
îòãèéí õàðúÿàò ÿçãóóðûí ÿäóó àðä
Áàëèíãèéí ãýð á¿ëä òºðæýý. Òýäíèé
óóãàí íóòàã íü îäîîãèéí Õýíòèé
àéìãèéí Õýðëýíáàÿí-Óëààíû
11

îð÷èìä áàéæýý.
Á.Öýðýíäîðæèéí áàãà èäýð íàñ íü Ìîíãîë îðîí Ìàíæ ×èí óëñûí
ýðõøýýëä îðøèæ, àðä ò¿ìýí íü ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàë áà õÿòàäûí ìºíãº
õ¿¿ëýã÷ õóäàëäàà÷äûí õýäýí äàâõàð äàðëàë ìºëæëèéã õ¿ëýýí çîâæ, óëìààð
ãàäààäûí èìïåðèàëèñò¿¿äèéí ýðõøýýëä îðæ áàéñàí öàã ¿åä òîõèîëäîí
ºíãºð÷ýý. Á.Öýðýíäîðæèéí ýöýã, ýõ íü ìîíãîëûí æèðèéí õàðö àðäûí òóóëæ
ºíãºð¿¿ëñýí ÿäóó àìüäðàëòàé áàéñíû äýýð ýöãýýñýý ýðò ºí÷ðºí õîöîðñîí íü
ò¿¿íèé àìüäðàëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæýý.
Áýëáýñýí ýõ ̺íãºíõ¿¿ãèéí ãàð äýýð 1875 îíä ¿ëäñýí Á.Öýðýíäîðæ
àìü çóóõûí òóëä íàéìàí íàñíààñ ýõëýí áóñäàä çàðöëàãäàí áèåèéí õ¿÷íèéã
¿íýëæ ýõëýñíýýð XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñò ìîíãîëûí íèéãýìä îëøèð÷
áàéñàí çàðö ÿäóó÷óóäûí ýãíýýíä îðæýý. Á.Öýðýíäîðæèéí àõóé áàéäàë ò¿¿íèé
àìüäðàëûí òóðøëàãûã áàÿæóóëæ íÿãò íÿìáàé, òýñâýð õàòóóæèëòàé, àæèë÷
õè÷ýýíã¿é çàí ÷àíàðûã ýçýìøèõýä íü íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
Á.Öýðýíäîðæ òºðºëõèéí ñýðýãëýí îþóí áèëãýý äàé÷ëàí øàìäàæ
îðîëäñîîð Ìàíæ ×èí óëñûí ýöñèéí óëèðëûí ¿åä ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä õýë
áè÷èãò íýëýýä ñàéí ñóð÷, ìîíãîëûí ôåîäàëûí íèéãýìä öººí òîîòîé áàéñàí
áè÷ãèéí áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí ýãíýýíä îðæýý. Ìîíãîëûí òýð ¿åèéí óëñ
òºð, ýäèéí çàñàã ÿëàíãóÿà õóäàëäàà, øàøèí ø¿òëýãèéí òºâ áîëæ áàéñàí Èõ
õ¿ðýýíä Á.Öýðýíäîðæ áàãà, èäýð íàñàà ºíãºð¿¿ëæ, Èõ Õ¿ðýýíèé àìüäðàëòàé
îéð áàéñàí íü óë ìºðã¿é ºíãºðººã¿é áóé çàà.
Á.Öýðýíäîðæ, 16 íàñíààñ áóþó 1885-1890 îí õ¿ðòýë Õàëõûí Èõ Õ¿ðýýí
äýõ ìàíæèéí æóðãàíû çàíãèéí ÿàìàíä äàãàëäàí, òóñëàõ, æèíõýíý áè÷ýý÷,
1890-1904 îíä ìºí Õ¿ðýýíä áàéñàí Îðîñûí êîíñóëûí ÿàìíû äýðãýäýõ
îð÷óóëàã÷èéí ñóðãóóëüä áàãøèéí àæëûã õàâñðàí õèéæ áàéæýý. Á.Öýðýíäîðæ
1905-1911 îí õ¿ðòýë Áîãäûí Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýõ ìàíæ ñàéäûí
ÿàìàíä õÿòàä õýëíèé îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë, ìîíãîë æèíõýíý çóðãààäóãààð
ò¿øìýëèéí àëáàí õààæ áàéæýý.
Ìàíæ ×èí óëñûí ¿åä ìîíãîë ôåîäàëóóäààñ ãàäíà æèíõýíý õàðö àðäûí
äîòðîîñ öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ áè÷èã, öýðãèéí ò¿øìýëèéí àëáàíûã õààæ ÿâñàí
áºãººä òýäíèé çàðèì íü ãàäààä, äîòîîäûí äàðëàë ìºëæëèéã ýñýðã¿¿öñýí àðä
àíãèéí òýìöýëä îðîëöîæ õààÿà ò¿¿íèéã òîëãîéëäîã óäàà ÷ áàéæýý. Òèéì
õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä Á.Öýðýíäîðæ îðîõ áºãººä ò¿¿íèé áèå Ìàíæèéí íî¸ðõëûí
¿åä õîðü ãàðóé æèë áè÷ãèéí àëáàí õààõäàà Ìàíæ àìáàñ, Õÿòàä ò¿øìýäèéí
õýðöãèé äýãëýì, Ìîíãîë ¿íäýñíèé óëñ òºðä õîðëîëòîé ¿éë àæëûã ÿâààíäàà
îéëãîæ, ò¿¿íèé ýñðýã õàíäëàãàòàé áîëæýý.
II
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿ðýýð Ãàäààä
Ìîíãîë 1911 îíä Ìàíæ ×èí óëñûí íî¸ðõëûã óñòãàæ, øàøèí òºðèéã õîñëîí
áàðüñàí Õààíò Ìîíãîë Óëñûã áàéãóóëàâ. Ãýâ÷ Îðîñ, ßïîí, Õÿòàä çýðýã
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé óëñóóä ººð õîîðîíäîî õóéâàëäàí òóñ òóñ õóâèíöàð ãýðýý
12

õýëýëöýýð áàéãóóëæ, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ýñ çºâøººðºí,
1915 îíä Õèàãò õîòíîî áàéãóóëñàí ò¿ðýìãèé ãýðýýãýýð Ãàäààä Ìîíãîëä
çºâõºí àâòîíîìèò ýðõèéã îëãîñîí þì. Àâòîíîìèò çàñãèéí æèë¿¿äýä
Á.Öýðýíäîðæèéí ¿éë àæèëëàãààíä øèíý øèíý ÿâäëóóä òîõèîëäæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü òóñãààð òîãòíîëîî 1911 îíä ñýðãýýí òîãòîîñîí Ìîíãîë
óëñûí Ãàäààä ßàìíû äýä ò¿øìýëýýð òîìèëîãäîí àæèëëàæ áàéãààä Îëíîî
ºðãºãäñºíèé ãóðàâäóãààð (1913) îíä ìºí ßàìíû äýä ñàéä, 1915 îíä òýðã¿¿í
ñàéäààð òóñ òóñ äýâøèí òîõîîãäîæ, 1919 îí õ¿ðòýë àæèëëàæýý. Ýíý çàâñàð
1916 îíû íàìàð Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíã àìàð÷ áàéõ õîîðîíä Åðºíõèé
ñàéäûã õî¸ð ñàð îðîëæ áàéæýý. 1 Áàñ Àâòîíîìèòûí äýýä õóðëûí ãèø¿¿í
áàéæýý. Á.Öýðýíäîðæ èéíõ¿¿ óëñ òºðèéí àæèëä îðîëöîí ÿâñààð òýð öàãèéí
íýëýýä ÷àäìàã ç¿òãýëòí¿¿äèéí çýðýãò õ¿ðñíèé ó÷èð 1915 îíä ¿å óëèðàí
çàëãàìæëàõ Óëñàä òóñëàõ ã¿íãèéí õýðãýìýýð øàãíàãäàæ, òºâ, õºäººãèéí
îëíû äóíä “Õè÷ýýíã¿é ñàéä” ãýæ àëäàðøæýý. Á.Öýðýíäîðæ íü ÕÕ çóóíû ýõýí
¿åèéí Ìîíãîëûí äèïëîìàòóóäûí íýãýí áàéâ. Òýð 1913, 1915, 1921 îíóóäàä
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîæ ãàäààä îðíóóäòàé
ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàëöàæ ÿâæýý. 1915 îíû ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýýíèé
¿åýð ìîíãîëûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàí òýìöýæ áàéñíààñ õÿòàäûí òºëººëºã÷èä
öýðãèéí ýðõòýí, ò¿øìýë¿¿ä àéäàã áàéæýý. Àâòîíîìèòûí ¿åä õÿòàäûí õàðãèñ
ò¿øìýä¿¿ä Á.Öýðýíäîðæèéã ¿çýí ÿäàæ Àð Ìîíãîëä ãàíö “Õºãøèí ÷îíî áèé”
ãýæ ÿðüäàã áàéæýý. 2
Á.Öýðýíäîðæ íü õýäèé àðä ÿçãóóðûí õ¿í áîëîâ÷ ººðèéí ýðäýì ÷àäâàðààð
Àâòîíîìèò òºðèéí ºíäºð òóøààëä äýâøèí àæèëëàæ áàéâ. Òýð ¿åä ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë íèéòèéí õºäºë㺺í áîëîí ºðíºæ áàéõàä
Á.Öýðýíäîðæ ÷ ¿¿íèéã òóñãàæ áàéæýý.
1919 îíä õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóä, 1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí
ãýðýýã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ, îëîí óëñûí ýðõ õýìæýýã õºñºðä¿¿ëýí öýðýã
çýâñãýýð ñ¿ð äàëàéëãàæ Ìîíãîëûí Àâòîíîìèò Çàñãèéí ãàçðûã “Ñàéí
äóðààðàà” óñòãàõ òóõàé áè÷èã ãàðãàæ ºãºõèéã Ìîíãîëûí ôåîäàëûí ýðõ
áàðèã÷äàä òóëãàñàí òýð öàãò øàíçîâ Áàäàìäîðæ ìýòèéí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä
¿íäýñíèé ýðõ àøãààñ óðâàí òýðñýëæ, õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýíèé ºìíº ñºãäºí
áóóæ ºãñºí àæ. Õàðèí äýâøèëòòýé çàðèì õýñýã íü àâòîíîìèò òºð óëñàà õýâýýð
¿ëäýýõèéã îðîëäñîí áîëîâ÷ õ¿÷èí ýñ õ¿ðñýí òóë àðãà áóþó óóë øààðäñàí
áè÷ãèéã ãàðãàæ ºã÷ýý. Àâòîíîìèòûã óñòãàõ òóõàé áè÷èãò õî¸ðäîõ õýñãèéí
ýðìýëçëýë øààðäëàãûã òóñãàí èëýðõèéëýã÷èéí íýã áàéñàí Á.Öýðýíäîðæ áàñ
ãàðûí ¿ñýã çóðàëöñàí àæýý. 1920 îíä Îðîñûí öàãààíòíû ¿ëäýãäýë Áàðîí
Óíãåðí Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçëýæ ººðèéí öóñò äàðàíãóéëëûí ìºí ÷àíàðûã
äàëäëàí íóóõûí òóëä “Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã ñýðãýýí òîãòîîâ”
ãýæ õóóðàì÷ óõóóëãà çàðëàë òàðààæ, îëîí ò¿ìíèéã ¿éì¿¿ëæ áàéñàí ¿åä
Á.Öýðýíäîðæ áàñ Äîòîîä ßàìíû äýä ñàéäààð àæèëëàæ áàéæýý. Á.Öýðýíäîðæ
Àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõ òóõàé áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áà Áàðîíû ñýðãýýí
1
Óëñûí àðõèâ. Á.Öýðýíäîðæèéí õóâèéí ôîíä øèôðã¿é.
2
¯íýí. 1928 îíû 2-ð ñàðûí 29. ¹ 9.
13

áîñãîñîí õýìýýõ Çàñãèéí ãàçàðò àëáàí õààæ áàéñàí ÿâäàë íü ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé àðäûí òýìöýëä õàðøòàé õýðýã áîëîâ ãýäãèéã àðäûí òýìöëèéí
ò¿¿õýí õºãæ뺺ñ, Á.Öýðýíäîðæ çýðýã õóó÷íû ñýõýýòíèé äàâøèëòòàé õýñýã
ÿâààíäàà áàò îéëãîæýý. 1919 îíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçàð ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí
õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã Á.Öýðýíäîðæ òàëàðõàã÷äûí íýã
áàéæýý. 1921 îíû 4-ð ñàðä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð
Õèàãòààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ íàìûí íºõäºä “Ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë”, Ò¿ð
çàñãèéí ãàçðûí áè÷èã çýðãèéã èëãýýõäýý Á.Öýðýíäîðæèä íýð öîõîæ óóë
ç¿éë¿¿äèéã òóñãàé ýë÷ çàðæ ãàðäóóëàí ºã÷ áàéæýý. 3 Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí
õîîðîíäîî õàðèëöàæ áàéñàí íóóö õàðèëöóóð “Ò¿ëõ¿¿ð”-ò õóâüñãàëûí ¿éë
õýðãèéã òàëàðõàã÷äûí íýãýíä Á.Öýðýíäîðæèéí íýð òýìäýãëýãäýí ¿ëäæýý. 4
III
1921 îíä ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í áà
ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò Îðîñûí ÿëãóóëñàí ïðîëåòàðèéí øóóä òóñëàìæààð Ìîíãîë
îðîíä àðäûí õóâüñãàë ìàíäàæ ôåîäàëûí çàñàã òºðèéã ò¿ëõýí óíàãààñàí
áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ ãàâüÿàãààð Á.Öýðýíäîðæ àðä ò¿ìýíòýé õóâü çàÿàãàà
õîëáîæ, àìüäðàëûíõàà ñ¿¿ë÷èéí 10 îð÷èì æèëèéã ýõ îðíîî õóâüñãàí
ººð÷èëæ õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëæýý.
1921 îíû 7-ð ñàðä àðäûí õóâüñãàë òóñ îðíû õîéò áà òºâ íóòàãò ÿëñàí
áîëîâ÷ áàðóóí áà áàðóóí õîéò, ç¿¿í ºìíº õÿçãààðò ãàäààäûí äàéñíû ¿ëäýãäýë
áóãøèæ, äîòîîäûí ôåîäàëûí õàðãèñ õ¿÷òýé ñ¿ëáýëäýí, àðäûí õóâüñãàëò
çàñàã òºðä àþóë çàíàëûã ó÷ðóóëñààð áàéâ. Èéì ó÷ðààñ õóâüñãàë ÿëñíû àíõíû
ºäðººñ ýõëýí àðäûí íàì, çàñãèéí ºìíº ýõ îðíîî õàðèéí äàéñíààñ á¿ðýí
÷ºëººëºõ, õóâüñãàëûí ÿëàëòûã á¿õ îðîí äàÿàð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, òóñ îðíû
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ
çîðèëò òóëãàð÷ áàéâ. Ýíýõ¿¿ ã¿í ã¿íçãèé íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéã ÿâóóëàõàä
ìàíàé íàì, àðä ò¿ìíèé ºìíº îëîí òîîíû õ¿íä áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéñàí
þì. Ò¿¿íèé íýã íü óëñûã óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷íýýð íýí äóòàãäàëòàé áàéñàí
ÿâäàë ìºí.
Ìàíàé íàì, àðäûí òºðèéí óäèðäàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð óðãàí öýöýãëýæ áàéñàí
öîãòîé èäýð çàëóóäàà 1923 îíä íàñ áàðñàí áà òýð ¿åä àðäûí äîòðîîñ òºðæ
ãàðààä çîõèõ õýìæýýíèé áîëîâñðîëòîé áîëñîí X.×îéáàëñàí, Ö.Äàìáàäîðæ
íàðûí çýðýã ç¿òãýëòí¿¿ä õóâüñãàëûí ¿éë àæèëëàãààíä àíõíààñ íü îðîëöîí
àæèëëàæ áàéñàí áîëîâ÷ óëñ òºðèéí õàøèð õàòóóæèë, òóðøëàãà ñóóæ
àìæààã¿é áàéñàí þì.
Àðäûí õóâüñãàëààð óëñ òºðèéí ýðõ ÿìáà íü õàñàãäñàí ôåîäàë õóó÷èí
õàðãèñ ¿çýëòýé ò¿øìýë¿¿ä àðäûí òºðèéí ¿éë õýðýãò õîð ñààäûã ó÷ðóóëæ
áàéâ. Áàñ õóâüñãàëûí àæèëä àíõàíäàà îðîëöîæ ÿâñàí çàìûí õàíü Áîäîî,
3
Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä. ÓÁ. 1961, 752-ð òàë.
4
Ñî¸ë óòãà çîõèîë ñîíèí. 1964. ¹ 28,
14

Äàíçàí ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ, æèæèã õºðºíãºòíèé øàõàëòàíä àâòàãäàí áàðóóí
òèéø õýëáýðýí óëìààð äàéñàí áîëæ õóâèðñàí áèëýý. Äýýð äóðäñàí ç¿éë¿¿ä
íü áîëîâñîí õ¿÷íèé ¿ëýìæ äóòàãäàëòàé áàéñíûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ áàéâ. Ãýâ÷,
íàì, àðä ò¿ìýí á¿õ áîëîëöîîã àøèãëàæ, òóëãàðñàí çîðèëòûã àìæèëòòàé
øèéäâýðëýæýý.
ÌÀÕÍ, Àðäûí òºëººëºã÷äèéã òºðèéí õýðýãò ºðãºíººð òàòàí îðîëöóóëæ,
ôåîäàëûí òºðèéí ñèñòåìèéã ýâäëýí óñòãàæ, ÁÍÌÀÓ-ûí òºâ îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíû àïïàðàòûã áýõæ¿¿ëýõ òóóøòàé àðãà õýìæýý àâàõûí çýðýãöýýãýýð
äýâøèëò ¿çýëòýé õóó÷íû ñýõýýòí¿¿äèéã àøèãëàõ, ÿëàíãóÿà àðä ãàðàëòàé,
óëñûí õýðýãò òóðøëàãàæñàí, ¿íýí÷ øóäðàãà, ýõ îðîí÷ õýñãèéã íü íàì, òºðèéí
óäèðäàõ òóøààëä àæèëëóóëàõààñ ººð àðãàã¿é áàéâ. Òèéíõ¿¿ äýâø¿¿ëýí
àæèëëóóëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ Á.Öýðýíäîðæ îíöãîé áàéðûã ýçëýíý.
Á.Öýðýíäîðæ íü ººðèéí ãàðàë ¿¿ñýë, áîëîâñðîë, óëñ òºðèéí øóãàìûí õóâüä
íàì, óëñûí ºíäºð èõ èòãýë íàéäâàðûã õ¿ëýýëãýæ áîëîõ õ¿í áàéæýý. Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 7-ð ñàðûí 7-íû ºäðèéí øèéäâýðýýð Á.Öýðýíäîðæèéã
Ãàäààä ÿàì áà Çàñãèéí ãàçðûí ýðõýëñýí ò¿øìýëýýð òîìèëæýý. 5 Èéíõ¿¿ àðäûí
õóâüñãàë, Á.Öýðýíäîðæèä àâüÿàñ áèëãýý ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä
äàé÷ëàõ àøäûí ñàéõàí çàìûã íýýæ ºãñºí íü ò¿¿íèé àìüäðàëûí 50 ãàðóé
æèëèéí ò¿¿õýíä öîî øèíý ýðãýëò áîëæýý.
Åðºíõèé ñàéä áºãººä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä áàéñàí Áîäîî íàì, òºðèéí
øóãàìûã ¿ë çºâøººð÷ 1921 îíû íàìàð ýðõëýæ áàéñàí òóøààëààñàà ÷ºëºº
ãóéõûí õàìò Á.Öýðýíäîðæèéã Àðäûí Çàñãèéí Åðºíõèé ñàéäûí æèíõýíý
îðëîã÷ áà Ãàäààä ßàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð òîìèëæ, Åðºíõèé ñàéäûã
òîìèëîãäîõ õ¿ðòýë ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéâ.
Àðäûí çàñãààñ ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí àðãà õýìæýýã äàéñàãíàã÷
ýòãýýä ìóøãèí, ñ¿ì õèéä, ñ¿øèã áèøðýëä äîâòëîõ íü ãýæ öóóðõàë ãàðãàæ
áàéñíûã õàðãàëçàí, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã 1922 îíä åðºíõèé ñàéäààð
òîìèëîãäñîí ¿åä ÷ Åðºíõèé ñàéäûí ¿¿ðãèéã Á.Öýðýíäîðæ õýðýã äýýðýý
ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Òýð ¿åä Çàñãèéí ãàçàðò àëáà õààæ áàéñàí ìàíàé íàìûí
àõìàä ãèø¿¿í Ãîìáûí Æàìñðàí “Çàñãèéí ãàçðûí á¿õ øèéäâýð, òîãòîîë, àëáàí
áè÷ãèéã æèíõýíý îðëîã÷ ñàéä Á.Öýðýíäîðæ òºëºâëºí áîëîâñðóóëäàã áàéâ.
Õàðèí åðºíõèé ñàéäûí íýð õ¿ëýýñýí Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð íü çºâõºí
¸ñ òºäèé ãàðûí ¿ñãýý çóðäàã áàéñàí þì” ãýæ äóðäàòãàëäàà òýìäýãëýæýý.
1923 îíû çóí Åðºíõèé ñàéä àãñàí Æàëõàíç õóòàãò ºâ÷íººð íàñ áàðñíû
äàðàà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1923 îíû 9-ð ñàðûí 12-íû ºäðèéí òîããîîë áà
çàñãèéí ãàçðûí 9-ð ñàðûí 28-íû òîãòîîëîîð Á.Öýðýíäîðæèéã Åðºíõèé
ñàéäààð òîìèëæýý.Á.Öýðýíäîðæ íü óëìààð ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ
óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿íýýð, ìºí áàãà õóðëààñ Åðºíõèé ñàéäààð óëèðàí
ñîíãîãäîæ, ò¿¿íýýñ õîéø 1928 îí õ¿ðòýë ýíý ýðõ òóøààëûã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Á.Öýðýíäîðæ 1921 îíû 9-ð ñàðûí 8-íä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíä ºðãºäºë
ãàðãàæ, ò¿¿íäýý ìàíàé íàì áà àðäûí ¿éë õýðýãò ÷èí çîðãèéã áàðüæ õ¿÷èí
ç¿òãýõýý èëýðõèéëñýí áàéíà. Óóë ºðãºäºëä äóðäñàí íü: “Àðäûí Íàìûí Òºâ
5
Óëñûí àðõèâ. Öýðýíäîðæèéí õóâèéí ôîíä. ÌÀÕÍ-ûí Ò. Ò. àðõèâ. Öýðýíäîðæèéí õóâèéí õýðýã.
15

Õîðîîíîî ºðãºâ. ªðãºí ìýä¿¿ëýõ ó÷èð: Ìºíººõºí ìàíàé ìîíãîë, õÿòàä,
õàðãèñ ãàìèíä óëñûí ýðõèéã áóëààãäñàí áà îðîñûí ìóó õóëãàé Áàðîí Óíãåðí
ìîíãîëûí õóâüñãàëä õàëäààð èðñíýýñ íààø àðä îëíîîð òóéëûí ãàøóóí
çîâëîíã ýäýëñýí íü òîîëæ áàðàõàä áýðõòýé áîëæ á¿õèé äîð çàâøààíä Àðäûí
íàìààñ æóðàìò öýðãèéã ýëñýí õóðóóëæ õàðãèñ äàéñíûã àðèëãàí ººðèéí ãàçàð
îðíîî ýçëýí àâààä, àðäûí ýðõòýé çàñãèéã áàéãóóëàí äîòîîäûã çàñàæ, ãàäààä
ëóãàà íàéðàëäàõûã ýðìýëçýæ á¿õèé öàã áîëîõûí äýýð Àðäûí íàìààñ îëîí
íèéòýä òóíõàãëàí çàðëàñàí ýë áè÷èã ç¿éë¿¿äèéã äàðàà äàðààãààð îëæ ¿çâýë
öºì àðä ò¿ìíèé òóñûã áîäñîí ñàíàà çîðèëòòîé áîëîõ ¿¿íä, Öýðýíäîðæ áè
õýäèéãýýð ýðäýì ÷àäàë ìº÷èä, íàñàí áóóðàé áîëñîí áîëîâ÷ ÿçãóóðààñ àðä
óãñààíû õ¿í áîëîõ áà åð íü ÷ õýäèéíýýñ àðä îëíû òóñûã áîäñóãàé õýìýýõ
º÷¿¿õýí òºäèé ¿íýíõ¿¿ ñàíàà áóé ó÷ðàà ýíý õýðýãò èõýä áèøðýí áàÿðëàæ,
÷àäàõ ÷èíýýãýýð õ¿÷èí ç¿òãýõèéã õ¿ñýõ ¿íýí ó÷ðàà òîâ÷ëîí ãàðãàæ Àðäûí
Íàìûí Òºâ Õîðîîíîî ºðãºí ìýä¿¿ëýýä îëäáààñ òîìèëîí òîãòîîõ àæààìóó.
¯¿íèé òóë ºðãºâ” 6 ãýæýý.
Ìîíãîë Àðäûí Íàì, Á.Öýðýíäîðæèéí õ¿ñýëò ¸ñîîð ò¿¿íèéã íàìûí
ãèø¿¿íä ýëñ¿¿ëæýý. 1922 îíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëààð Á.Öýðýíäîðæ
íü Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íä ñîíãîãäñîí áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø
1928 îí õ¿ðòýë ÌÀÕÍ-ûí óäàà äàðààãèéí èõ áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäààñ
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í, Òºâ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íýýð òóñ òóñ
óëèðàí ñîíãîãäîæ áàéæýý.
6
ÌÀÕÍ-ûí Ò¿¿õèéí Òºâ àðõèâ. Öýðýíäîðæèéí õóâèéí õýðýã.
16

Ìàíàé àðä ò¿ìýí ôåîäàëûí íèéãìýýñ í¿¿äëèéí á¿ä¿¿ëýã ýäýëõ¿¿íèé
øèíæ ÷àíàðòàé ìàë àæ àõóéãààñ ººð óëàìæëàí àâñàí ç¿éë áàðàã áàéãààã¿é
ó÷èð õóâüñãàë ÿëñàí àíõíû æèë¿¿äýä àðäûí Çàñãèéí ãàçàð àæèë õýðãýý õ¿íä
íºõöºëä ÿâóóëæ áàéâ. Îäîîãèéí “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäëûí äýâñãýðò õî¸ð
äàâõàð æèæèã áàéøèí áàéñàí íü òýð öàãòàà òîì áàðèëãûí òîîíä îðîëöäîã
áàéâ. Ò¿¿íä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäíà Çàëóó÷óóäûí
Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîî, Ãàäààä ßâäëûí ßàì çýðýã àëáàí áàéãóóëëàãóóä áàéðëàæ
áàéæýý. Òýð áàéøèíãèéí õî¸ðäóãààð äàâõàðò Çàñãèéí ãàçàð ãóðâàí ºðºº
ýçýëæ, íýãýíä íü åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ, íºãºº õî¸ðò íü íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, òóñëàõ ò¿øìýë¿¿ä, áè÷ýý÷, çàðëàãà çýðýã àðâààä õ¿í àæèëëàäàã áàéæýý.
Åðºíõèé ñàéäûí àëáàí òàñàëãààíä íîãîîí öýìáýí á¿òýýëýãòýé øèðýý, ø¿¿ãýý
áàéñàí áºãººä áè÷ãèéí øèðýýí äýýð ºíäºð øèëáýòýé, ìºíãºí òàãòàé, áýõèéí
ñàâ áàéäàã áàéæýý. Òýð ¿åä áè÷ãèéí àæëûã áèéðýýð ã¿éöýòãýäýã çàíøëûí
¸ñîîð Á.Öýðýíäîðæ íü ìºí áèéðýýð áè÷èæ áàéæýý. Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçàð, á¿õ ÿàìäóóäûí äóíä õýðýãëýäýã õýäýí ìàøèí áàéñíû äîòîð
Áîãäûí õºðºí㺠õóðààãäàõàä Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýëä øèëæèí èðñýí “Äîîæ”
ìàøèíûã Á.Öýðýíäîðæ õààÿà áàÿð ¸ñëîëä õýðýãëýäýã áàéæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü øèíãýí áóóðàë ãýçýãòýé, íàìõàí íóðóóòàé, òàðãàí
õ¿ðýëãýð áîð öàðàéòàé õ¿í áàéñàí ãýõ áºãººä çóíû öàãò õàð òîðãîí òîîðöîã,
ºâëèéí öàãò äºðâºí òàëòàé ¿ñòýé òîîðöîã, ìîíãîë äýýë, ãóòàë ºìñºæ,
õàð áóëãààð õàâòàãà, õººðãèéí ñàâ, õýò õóòãà ç¿¿æ õýðýãëýäýã áàéæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü ºã뺺 áóñäààñ ò¿ð¿¿íä èðæ, îðîéä õîéíîõîí áóöàæ àæëûí 6
öàãèéí òóðø àæèëëàæ áàéñíààñ ãàäíà ò¿øìýä, áè÷ýý÷ íàðûí öàã àøèãëàëòûã
òîãòìîë øàëãàäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Á.Öýðýíäîðæ íü àëáàíû õýðýãò
õàðèóöëàãàòàé, ººðòºº øààðäëàãàòàé, íÿãò õè÷ýýíã¿é, àæèë÷ õ¿í áàéñàí íü
ò¿¿íèé ºäºð òóòìûí õèéñýí àæëûí òýìäýãëýëýýñ ìýäýãäýæ áàéíà. 7
1920 õýäýí îíä Çàñãèéí ãàçàð áè÷ýý÷, òóñëàõ ò¿øìýëèéí àæèë õèéæ
áàéñàí ß.Öýâýë 8 “Áè íýã óäàà àæèëäàà íýã öàã õîæèìäîæ èðýõýä Á.Öýðýíäîðæ
ãóàé äóóäàæ, òàíû öàã õýä áîëæ áàéíà? Ìèíèé ýíý ìóó öàã ÷ ëàâ ýâäýðñýí
áîëîëòîé” ãýæ ¸æëîí àñóóñàí þì õýìýýí äóðñàí ÿðüñàí áèëýý. Öýðýíäîðæ
íü òýð ¿åèéí óäèðäàã÷äûí äîòîð õàìãèéí àõìàä íü ó÷èð èõýýõýí õ¿íäòýé
áàéæýý. ßïîíû Ýâ Õàìò Íàìûí óäèðäàã÷ Ñýí Êàòî-ÿìà Á.Öýðýíäîðæ áîë
áóñàääàà íýð õ¿íäòýé, áîëîâñðîëòîé, ç¿òãýëòýí áàéíà ãýæ 1925 îíä ò¿¿íòýé
óóëçñàí òóõàéãàà äóðñàí áè÷æýý.
7
Óóë òýìäýãëýë íü ÌÀÕÍ-ûí Ò¿¿õèéí Òºâ àðõèâò õàäãàëàãäàí áóé.
8
ß.Öýâýë íü Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ×èí Ñ¿æèãò íîìûí õàí õóòàãòûí øàâü, îäîîãèéí Áàÿíõîíãîð
àéìãèéí Ãàëóóò ñóìûí õàðúÿàò áºãººä 1923 îíä çàñãèéí ãàçðûí õÿíàí áàéöààõ õýëòñèéí áè÷ýý÷,
íÿ-áî, 1924-1926 îíä çàñãèéí ãàçðûí òóñëàõ ò¿øìýë áºãººä Àðõàíãàé àéìàãò çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéæýý. 1926-1929 îíä Àðäûã Ãýãýýð¿¿ëýõ ßàìíû àðäûã áîëîâñðóóëàõ
õýëòñèéí ýðõëýã÷ áà ìºí ÿàìíû ýðõëýñýí ò¿øìýëèéí àëáàí õààæ ÿâæýý. 1929 îíîîñ Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýíä àæèëëàæ ýõëýñíýýñ õîéø îäîî õ¿ðòýë ØÓÀ-èéí Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíààð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý çàâñàð ÁÍÌÀÓ-ûí íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí íîìûí
á¿ðòãýë õî¸ð äýâòýð, ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü çýðýã 20 ãàðóé òîîíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
á¿òýýëèéã òóóðâèñàí áàéíà.
17

Á.Öýðýíäîðæ àæëûí öàãààð ÿàìäûí ñàéä, îðëîã÷ ñàéä, õîøóó, îðîí
íóòãààñ èðñýí õ¿ì¿¿ñ, ýíãèéí àðäóóä, öýðãèéí íºõäèéã õ¿ëýýí àâ÷ àëáàí
àæèë, õóâèéí õ¿ñýëòèéã íü äîð á¿ðò íü øèéäâýðëýæ ºãäºã áàéæýý. ß.Öýâýë,
Ã.Æàìñðàí, 9 Á.Ëàìæàâ 10 íàðûí ÿðèàíààñ ¿çýõýä òýð ¿åä Çàñãèéí ãàçàðò
íýãýí ºäºð 100 îð÷èì áè÷èã èðäýã áàéæýý. Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ
òýäãýýð áè÷èãò íýãýí õîíîãèéí äîòîð áóþó ëàâëàõ ç¿éë áàéâàë 7 õîíîãîîñ
õýòð¿¿ëýõã¿é õàðèóã çààâàë ºãñºí áàéõûã øààðääàã áàéæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü õ¿íèé äóòàãäëûã èëýí äàëàíã¿é õýëæ ºãäºã øóäðàãà
çàð÷èìòàé õ¿í áàéñàí áºãººä òýð ¿åèéí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí áàðèìòëàæ áàéñàí
àëäààòàé ¿çëèéã õÿíàí áîëãîîìæèëæ ò¿¿íýýñ ààæìààð õîëäîí, íàì òºðèéí
ãîë øóãàìûã áàðèìòëàí àæèëëàæ ÿâæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åä îëñîí áîëîâñðîë ìýäëýãýý
õóâüñãàëò Ìîíãîë óëñûí øèíý ¸ñîíä çîõèöóóëàí, àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéí
òºëºº ç¿òãýõèéã õè÷ýýæ áàéæýý. Ǻâëºëò Óëñààñ òóñ óëñàä ñóóæ áàéñàí
àíõíû ýë÷èí Îõòèíààñ “ͺõºð Öýðýíäîðæ áîë óëñ òºðèéí áà çàõèðàõ òóøààõ
ÿâäàëä õóó÷èí óäààã îäîîãèéí õóâüñãàëûí áàéäàëä íèéë¿¿ëýí ÿâóóëàõäàà
îíö ìýðãýí õýìýýâýë áîëíî. Áàñ íºõºð Öýðýíäîðæ íü àðäûí äîòðîîñ ãàðñàí
áºãººä óðüäàõ ýçýðõýã öàãèéè ¿åä îëîí îíä àëáàíûã õààæ ò¿¿íýýñ îëñîí
äàäàë áîëîâñðîëîî îäîî öàã îëîí àðäûí ç¿ã õàíäóóëàí ã¿éöýòãýæ ÷àäæýý” 11
ãýæ õýëñýí áàéäàã,
Á.Öýðýíäîðæ íü ôåîäàëûí õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ îðîí íóòàãò àðä÷èëñàí
çàñàã çàõèðãàà òîãòîîí ÿâóóëæ áàéãàà Àðäûí çàñãèéí ¸ñîíä òîõèðóóëàí
àâòîíîìèòûí ¿åä îëñîí çýðýã õýðãýìýý óñòãàæ ºãºõèéã 1924 îíä Àðäûí
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçàð ºðãºí ìýä¿¿ëæýý. Òýð òóõàé ºðãºäºë人
äóðäñàí íü: “...Öýðýíäîðæ áè õàðèí íýãýí öàã çàâøààíààð (îëñîí) óëñàä
òóñëàã÷ ã¿íãèéí õýðãýìèéã ººðèéí àìü ìýò äýìèé ë õàéðëàí õàäãàëæ ýä¿ãýý
õ¿ðòýë õ¿ëìèéí ñóóñàí íü ¿íýõýýð îëîí ò¿ìýí àðäàä òóéëûí è÷ã¿¿ðòýé
õýðýã áîëñíû òóëä óóë ýðäýíý äàðñàí øàð òîðãîí ºðãºìæëºëèéã ÿàðàí ºðãºí
õ¿ðã¿¿ëñýí ¿¿íèéã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ºðãºí ìýä¿¿ëýýä îëäáààñ áàéöààí
õóðààæ, Öýðýíäîðæ ìèíèé ¿å óëèðàí çàëãàìæëàõ óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí
õýðãýìèéã óñòãàæ, óëìààð àðäûí ýðõýò óëñûí çàñãèéí ¸ñîíä íèéë¿¿ëýõ
ãýãýýí çàìûã íýýãä¿¿ëýõ àæààìóó. ¯¿íèé íýãýíòýéã¿¿ð Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîî ìýä¿¿ëñ¿ãýé 12 ” ãýæýý.
Á.Öýðýíäîðæ, ÌÀÕÍ-ûí II-VI èõ áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóä, ÁÍÌÀÓ-ûí
I-VI èõ õóðëóóä áîëîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, çàñãèéí ãàçðûí
îëîí õóðëóóäàä èäýâõòýé îðîëöîæ òýäãýýðèéí øèéäâýðèéã áîëîâñðóóëàõàä
9
Ãîìáûí Æàìñðàí íü òýð ¿åä Çàñãèéí ãàçðûí áè÷ýý÷ áàéñàí áà 1921 îíä ÕÇÝ-èéã áàéãóóëàõàä
èäýâõòýé îðîëöñîí íàìûí àõìàä ãèø¿¿íèé íýã þì. Äàðàà íü äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð àæèëëàæ
áàéñàí áà ñ¿¿ëäýý Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí îðëîã÷ äàðãûí òóøààëä áàéãààä òýòãýâýðò
ãàðñàí áèëýý.
10
Á.Ëàìæàâ íü òýð ¿åä Çàñãèéí ãàçðûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí áà äàðàà íü Ø¿¿õ
ßàìíû ñàéä áàéæýý. Îäîî Äóóðü á¿æãèéí òåàòðò àæèëëàæ áóé.
11
¯íýí. 1928 îí. ¹9
12
Àðäûí öýðýã. 1924. ¹5. Àðäûí ýðõ. 1924, ¹6.
18

¿ëýìæõýí ðîëüòîé áàéæýý. Ò¿¿íèé íàì, óëñûí èõ áàãà áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä
õóðëóóä äýýð òàâüñàí èëòãýë, õýëñýí ¿ã, ø¿¿ìæëýë¿¿äèéí äîòîð èìïåðèàëèçì
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí çîðèëòûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí,
ôåîäàëûí àíãèéã óñòãàõ, óëñ îðíû ýäèéí çàñãààñ ãàäààäûí êàïèòàëûã øàõàí
çàéëóóëàõ, ýðýìáý äàðààëñàí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ,
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõ, õóâüñãàëò õóóëü ¸ñûã ÷àíäëàí äàãàæ
áèåë¿¿ëýõ çýðýã çàð÷ìûí ãîë ÷óõàë àñóóäëóóäûí òàëààð îëîí ç¿éëèéí ¿íýòýé
ñàíàë õ¿ñýëò¿¿äèéã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áàéäàã.
Ãýâ÷ Á.Öýðýíäîðæ íü ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åèéí áîëîâñðîëòîé æèæèã
ºì÷òºíèé ñýõýýòýí áàéñàí ó÷èð òýð öàãò áàðèìòëàæ áàéñàí çàðèì ¿çýë
òîìü¸îëëîîñ ñàëæ ÷àäààã¿é áàéâ. Ò¿¿íèé õýëñýí çàðèì ¿ãýíä àðäûí
õóâüñãàëûí ¿ð ä¿í áîëñîí øèíý Ìîíãîë óëñûã ×èíãèñ õààíû ¿åèéí ôåîäàëûí
òºð óëñûã ñýðãýýí òîãòîîñîí ìýòýýð ºã¿¿ëýõ áóþó øàæèíã àðèóíààð
ìàíäóóëàõ ãýõ ìýòèéí ýíä¿¿ òàøàà ¿ã ºã¿¿ëýë ¿çýãäýæ áàéãàà þì. Õàðèí
Á.Öýðýíäîðæ ýíý áàéäëàà ààæèì îéëãîæ õóâüñãàëûí çîðèëãûã óõâàðëàõûã
õè÷ýýæ èðæýý.
1927 îíû 2-ð ñàðûí 5-íä ò¿¿íèé 60 íàñíû îéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ
ýðõëýí òýìäýãëýæýý. Òýðõ¿¿ ¸ñëîëûí ºäºð Á.Öýðýíäîðæ íü “Ìèíèé áèå
íàñàí áàãààñ ýõëýí, õýäèé ñóðñàí òºñººëñºí ýðäýì ÷àäàë ìºõºñ, ãýâ÷ ãàãöõ¿¿
ìóíõàã ¿íýíõ¿¿ã ãîë áîëãîæ, õàðüÿàò ìîíãîëûí ¿íäñýí ÿçãóóðûí õýðãèéã
áàòàòãàí ìàíäóóëàõûã ñýòãýë ç¿ðõíèé óãààñ áîäîæ áîëãîîìæëîí îðîëäñîîð
èðñýí íü åð á¿òýýñýí õýðýã òèéì õýìýýí áàðèìòëàí õýëýõ þìã¿é áèëýý. Ãýòýë
ýíý ºäºð ìºõºñ ìèíèé áèåèéã 60 íàñ õ¿ðñýí ó÷èð òóñ íàì áà àðä îëíû ºìíººñ
èéíõ¿¿ áàÿð ¸ñëîëûã ÿâóóëæ ýðõýì îëîí íºõ人ñ èéíõ¿¿ ñàéøààí ¿çñýíä
áàÿðëàâààñ áàðàõã¿é àìîé. Ãàãöõ¿¿ ãîìäîõ ç¿éë áóé íü íýãýí äîð ýíýõ¿¿
àðäûí õóâüñãàëûí õýðýã íàìàéã äº÷ îð÷èì íàñòàé áàéõàä òîõèîëäîæ èðñýí
áîëîîñîé õýìýýõ áà õî¸ðò ýðäýì ÷àäàë ìº÷èä áºãººä á¿òýýñýí òóñ òºäèé ë
¿ã¿éäýý ¿íýõýýð ºã¿¿ëýõ ¿ã îëäîõã¿é àìîé. Òýð äýýð ¿¿íèé óðüäàõ á¿òýýñýí
îðîëäñîí á¿õèé ë õýðýã áîë ÷óõàì îëîí ýðäýìòýí íºõäèéí æîëîîäëîãîä
èòãýæ ÿìàð áà õýðýã ÿâäàëä ÿäóó áè ñóðñàí òºñººëñíèé õèðýýð ÷àðìàéí
ç¿òãýæ ÿâñíààñ áóñ ìèíèé íýãýí áèåèéí òºäèé ýë áýðõ ÿâäàëä ãîöëîí
ç¿òãýñýí õýìýýõèéã õ¿ëýýí àâàõàä ¿íýõýýð è÷èíã¿éðõýõ àìîé. Õýäèé òèéì
õýìýýâ÷ ýíý ìýò îëäîøã¿é çàâøààí óëèðëûã ýíý íàñààð ýäëýõ áàéòóãàé íîéð
ç¿¿äýíä ÷ îðîõîä áýðõòýé ñàéõàí õýðýã õýìýýí áèøðýí ñàíàõ ¿¿íä ¿¿íýýñ
õîéø Öýðýíäîðæ áè òóñ íàì áà çàñàã çàõèðãààíû àëèâàà õýðýãò óðüäûí
çîðèëãî áàòàà óëàì õàòàíãóóòõàæ ýíýõ¿¿ õºãøèí áèåèéí àìüñãàëûã õýçýý
äóóñòàë ÷àðìàéí ç¿òãýæ àðä îëíîîñ øàãíàí ñàéøààñàí ýë õ¿íä çóçààí õèøèãò
õàðèóëàõûã èëòãýå 13 ” ãýæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü àðäûí òºðèéí ¿éë õýðýãò àìü áèåý õàéðëàõã¿é ç¿òãýõèéã
òàíãàðàãàà áîëãîæýý. 1928 îíä Óëñûí áa ra õóðëààñ ò¿¿íèé íàñ áàðñàí
ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí õýëñýí ¿ãýíäýý “Ýíýõ¿¿ íºõºð àíõ õýäýí çóóí îíä
ãàäààäûí ýçýðõýã ýòãýýäýä ýëäý⠺㿿ëýøã¿éãýýð äàðëàãäàæ àãñàí ìîíãîëûí
13
¯íýí. 1927 îí. ¹3
19

àðä ò¿ìíèéã òóñãààð òîãòíîæ ººðòºº ýçýðõýõ óëñ áîëñîí ¿åýñ ýõëýí àðäûí
á¿ðýí ýðõò óëñ áîëæ ýä¿ãýý õ¿ðòýë óëñ òºðèéí õýðýãò øóäðàãà ¿íýíõ¿¿ã
èëýðõèéëýí ç¿òãýæ ÿâñàí òóéëûí ãàâüÿàò õ¿í ìºí áºë㺺. Èéíõ¿¿ ýðñ
øóäðàãààð ç¿òãýæ ÿâñàí ÷àíäûí ãýð÷ íü óëñ òºðèéí õýðýãò óäèðäàõ òóøààëûã
õ¿ëýýæ ÿâñàí öàã á¿õèéä îíö øóäðàãà ñàíààã àãóóëæ õºãøèí áóóðàé áèåý
ýöýñëýòýë ç¿òãýñýí íü ò¿¿íèé àìüä àõóéä ¿¿ñãýæ ¿éëäñýí ÿâäàë íü àÿàíäàà
òîäîðõîé ãýð÷èëíý. ßíàä ¿ç¿¿ðèéí áàéäàë íü íºõºð Á.Öýðýíäîðæ îðîëöñîí
àëèâàà íýãýí õýðýãòýý ç¿òãýõýä õýäèé 61 íàñ õ¿ðñýí áîëîâ÷ 21 íàñíû õ¿íýýñ
äóòóóã¿é åð øàíòðàõ çàëõóóðàõ, óéäàõ ÷èëýõèéã º÷¿¿õýí ÷ áîääîãã¿é ÿâñàí
áîëîé” 14 ãýæýý.
Á.Öýðýíäîðæ áîë Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ìºíõèéí íàéðàìäëûí
¿íäñèéã òàâüñàí Â.È.Ëåíèí, ÷èí çîðèãò Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí óóëçàëòàíä
îðîëöîæ, èõ Ëåíèíèé ñóðãààë çºâëºë㺺íèéã áóñàä òºëººëºã÷äèéí õàìò
õ¿ëýýí àâ÷ ò¿¿íèéã ìîíãîë îðíû ºâºðìºö áàéäàëä õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõèéí
òºëºº ÷àðìàéí òýìöýã÷äèéí íýã áàéñíû ãàäíà àóãàà èõ Ëåíèíèé ñóðãààë îðîí
á¿õíèé äàðëàãäàí ìºëæèãäñºí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí ìºðèéí õºòºëáºð áîëæ
ìàíäàí ÿëíà ãýäýãò èòãýæ áàéæýý. Òýðýýð 1926 îíä “... õóâüñãàëûí èõ áàãø
Ëåíèíèé ãàéõàìøèãò àëäàð áà ò¿¿íèé ¿ëäýýñýí àðèóí ñóðãààë á¿õ äýëõèéä
ò¿ãýýìýë äýëãýð÷, á¿õ äýëõèéí ÿäóó áóóðàé îëîí ò¿ìýí àðäóóäûí íèéòýýð ýðõ
÷ºëººãºº îëæ æàðãàõ öàã çàéëøã¿é áîëíî” 15 ãýæ áè÷æýý.
Á.Öýðýíäîðæ 1921 îíä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä
íàéðàìäëûí ãýðýýã áàéãóóëàõàä îðîëöñîí áºãººä ýë íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ
íü ÁÍÌÀÓ-ûí ýðõ ÷ºëººòýé òóñãààð òîãòíîí õºãæèõèéí ãîë áàòàëãàà ìºí
áîëîõûã îéëãîæ áàéæýý. 1925 îíû 2-ð ñàðûí 27-íä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí
ãàäààäûí õýðýã ýðõëýõ àðäûí êîìèññàð Ã.Â.×è÷åðèíä ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí ºìíººñ ÿâóóëñàí öàõèëãààíäàà çºâëºëòèéí óëààí àðìèéí àíãèóä 1921
îíä Áàðîí Óíãåðíèé öàãààíòíààñ Ìîíãîë îðíûã ÷ºëººëºõ õýðýãò õàëóóí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèéã äóðäààä “Ìàíàé õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí íü ¿¿íýýñ õîéø
ýâäýðøã¿é ìºíõèéí õîëáîîòîé ÿâàõ áîëíî.” 16 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý. 1928
îíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ãàäààäûí õýðãèéã ýðõëýõ àðäûí êîìèññàðààñ
èð¿¿ëñýí öàõèëãààíäàà “Öýðýíäîðæ áîë Ãàäààä ßàìíû ñàéä áà ìºí Åðºíõèé
ñàéäûí òóøààëä á¿õèé öàãòàà Ìîíãîë, ÑÑÑÐ-ìàíàé õî¸ð óëñûí õîîðîíäûí
çàñàã òºðèéí õýðýã áà àðä îëíû õàðèëöàõ íàéðàìäëûí õýðãèéã ¿íýíýýð õýçýý
ÿìàãò óõàìñàðëàí ìýäýæ, ÷óõàë áîëãîí ¿çýæ, õî¸ð óëñûí íàéðàìäëûã óëàì
îéðòóóëàí çóçààòãàæ ÿâóóëñàí çýðãèéí á¿òýýñýí õýðýã áàãàã¿é áîëîé” 17 ãýæ
òýìäýãëýæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü 1922 îíû 11-ð ñàðûí 18-íä áè÷ñýí àíêèàäûíõàà 4-ð
ç¿éëä “ßìàð ç¿éëèéí áè÷èãòýé. Óã áè÷èãò ñàéí ìóó çýðãèéã òîäîðõîéëíî”
ãýñýí àñóóäàëä “Ìîíãîë, Ìàíæèéã áàãà òºñººëíº. Õÿòàäûã òºñººëºõ áîëîâ÷
14
¯íýí. 1928 îí. ¹9
15
Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë. Ñýòã¿¿ë. 1926. ¹4. 45-46-ð òàë.
16
Èçâåñòèè Óëàí-áàòîð õîò. 15 ìàðòà. 1925 ã.
17
¯íýí. 1928 îí. ¹9
20

ñàéíã¿é” ãýæ òóéëûí äàðóó áè÷ñýí áàéõ áîëîâ÷ ¿íýí õýðýã äýýðýý ìýäëýã
áîëîâñðîëòîé áè÷ãèéí ýðäýìòýí áàéæýý.
Êîìèíòåðíèé Äîðíî äàõèíû õýëòñèéí àæèëòàí Á.Øóìÿöêèé 1921 îíä
Â.È.Ëåíèíä “Àðä ãàðàëòàé Á.Öýðýíäîðæ íü àâüÿàñ ÷àäëààðàà àëáàí àæëûã
õèéæ, õóóëü öààçíû àñóóäëààð ìýðãýæèæ, Äîðíîäûí çàðèì õýëèéã íýâòýðõèé
ñóð÷, ÿðóó íàéðóóëãûã õ¿ðòýë îð÷óóëæ ÷àääàã áîëñîí õ¿í þì” ãýæ áè÷èæ
áàéæýý. Á.Öýðýíäîðæèéí òóóðâèëûã ýíý õèð á¿ðýí á¿ðòãýæ íÿãòëàí ñóäëàæ
àìæààã¿é áàéíà. Óðüä÷èëñàí òîéìîîð ¿çýõýä 1920 õýäýí îíä çàñãèéí ãàçðûí
äýðãýäýõ õóóëü öààçûã áîëîâñðóóëàí çîõèîõ êîìèññûã áèå÷ëýí óäèðäàæ
áàéñíû ãàäíà 1921 îíû 11-ð ñàðä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áà Áîãä õààíû õîîðîíä
áàéãóóëñàí òàíãàðãèéí ãýðýý, 1923 îíä áàòëàí ãàðãàñàí îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû òóõàé ä¿ðýì, çàñàã áà ñóë âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé òóõàé
ä¿ðýì çýðýã ôåîäàëèçìûí óëñ òºðèéí íî¸ðõëûã á¿ð ìºñºí ýâäëýí óñòãàæ
õóâüñãàëò øèíý ¸ñûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí Àðäûí çàñãèéí àíõíû ãîë ÷óõàë
õóóëü ä¿ðì¿¿äèéã çîõèîí áîëîâñðóóëàõàä ¿ëýìæ õóâü íýìýð îðóóëæýý.
Á.Öýðýíäîðæ íü áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õàìò ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèéã
äýëõèé äýýð õàìãèéí àðä÷èëñàí Ǻâëºëòèéí ¿íäñýí õóóëèéí çàð÷ìûã
áàðèìòëàí, ò¿¿íèé æèøýýí äýýð çîõèîí áîëîâñðóóëàõ àæëûã á¿òýýëöñýí
õ¿íèé íýã þì. Á.Öýðýíäîðæèéí îäîî áèäýíä òîäîðõîé ìýäýãäýæ áóé
á¿òýýë¿¿äýýñ 1921 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Â.È.Ëåíèíòýé
óóëçñàí òóõàé òýìäýãëýë, ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèéí òàéëáàð
ºã¿¿ëýë, 1922-24 îíû òóñ óëñûí õ¿í àì, ìàë õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéã
õóðààíãóéëñàí òîâ÷îî çýðýã íü ¿ëýìæ ñîíèðõîëòîé, ¿íý öýíýòýé ç¿éë þì.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí çýðýã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä 1921
îíä Â.È.Ëåíèíòýé óóëçñàí òóõàé Á.Öýðýíäîðæèéí äóðäàòãàë íü øóóä ýõ
áè÷ãèéí ÷àíàðòàé ç¿éë 18 þì.
Â.È.Ëåíèí, ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äºä ìîíãîëûí òóõàé àíõààð÷
áàéñíàà äóðäàæ àæèë÷èí àíãèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº ººðèéí 30 ãàðóé æèë
õóâüñãàëûí àæèë õèéñýí òóðøëàãààñàà õóâüñãàëò õ¿÷èðõèéëýë õèéõ íü
õè÷íýýí õýö¿¿ áýðõ áîëîõûã îíöëîí òýìäýãëýæ, ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí
ÿëàëòûã ãàéõàìøèãòàé ç¿éë ãýæ ºíäðººð ¿íýëæýý.
B.È.Ëåíèí, àðäûí õóâüñãàëò íàì áà áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷íýý çóçààòãàí
õóâüñãàëûí ÿëàëòûã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ, óëñ îðíîî øèíý àðä÷èëñàí ¿íäñýí
äýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõûã çààí ñóðãàæýý. Â.È.Ëåíèíèé õýëñýí íü “Òà íàð îäîî
èõ õýðãýý á¿òýýâ õýìýýí õîéø ñóóæ áîëîõã¿é, àðäûí íàìàà óëàì áýõæ¿¿ëæ,
àðäûí öýðãýý ñàéíààð øàìäàí áîëîâñðóóëæ, íýãýíò á¿òýýñýí õýðãýý ºíº óðòàä
áàòëàí õàìãààëàõûã íýí õè÷ýýâýýñ çîõèõûí äýýð ... òàíàé ìîíãîë îäîî ýðäýì
ñî¸ë áà àæ ¿éëäâýðèéí ÿâäàëä áîëîâñðîõûã íýí õè÷ýýâýýñ çîõèíî” 19 ãýæýý.
Â.È.Ëåíèí öààø íü Ǻâëºëò óëñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä áàéíãûí òóñëàìæ
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéõûã òýìäýãëýæ “Ìàíàé õî¸ð óëñ õîéøèä óëñûí õóâèàð
18
Á.Ùóìÿöêèéí ºã¿¿ëëèéã ýñ îðîëöóóëáàë áèäýíä ¿¿íýýñ ººð áè÷ãýýð óëàìæèëñàí ç¿éë ýíý õèð
îëäîîã¿é áàéíà.
19
Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë ñýòã¿¿ë. 1926. ¹4. 42-46-ð òàë
21

àéë çýðãýëäýý, íºõðèéí õóâèàð àõ ä¿¿ãèéí àäèë íàéðàëäàí ÿâáààñ çîõèíî” 20
ãýæ õýëñýí áàéíà. Â.È.Ëåíèíèé ýíý ÷óõàë ¿ãýíä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ºìíº
àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýä áàÿëàã, ãàçàð øîðîîíä øóíàõàéð÷ òýãø áèø ãýðýý
õýëýëöýýðèéã áàéãóóëàí òóëãàí õ¿ëýýëãýæ áàéñàí õààíò çàñãèéí õàðãèñ
áîäëîãûã ¿íäñýýð íü óñòãàõûí äýýð õóâüñãàëò Ìîíãîë áà Ǻâëºëò óëñûí
õîîðîíäûí íàéðàìäàëò õàðèëöàà íü áèå áèåý õàðèëöàí õ¿íäýòãýñýí æèíõýíý
òýãø ýðõ, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýõèéã çààñàí
íü òîäîðõîé áàéíà. Â.È.Ëåíèíèé ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõäàà çààæ
ñóðãàñàí ã¿í ã¿íçãèé óòãà õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿äèéã òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí
íü Á.Öýðýíäîðæèéí, ò¿¿õýíä ¿ëäýýñýí òîì ç¿éëèéí íýã ìºí.
Á.Öýðýíäîðæ íü ìàíàé óëñûã Á¿ãä íàéðàìäàõ á¿ðýí ýðõò Ìîíãîë Àðä
Óëñ ãýæ òóíõàãëàñàí 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèéí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí àãóóëãà,
óòãà ÷àíàðûã 1926 îíä ç¿éë àíãè äàðààëàí òîäîðõîéëæ òàéëáàðëàñàí íü
ò¿¿íèé õóóëü öààçíû ºðãºí áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí áàéñíûã ãýð÷èëæ
áàéíà. 21 Á.Öýðýíäîðæ íü 1922, 1924 îíä ÿâóóëñàí òóñ óëñûí õ¿í àì,
ìàëûí òîî á¿ðòãýëèéã õàðüöóóëàí ñóäëàæ Õàëõ äºðºâ, øàâü òàâàí ãàçðûí
õýìæýýãýýð íýãòãýí ãàðãàñàí íü àðäûí çàñãèéí ¿åèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àíõíû á¿òýýë¿¿äèéí íýã þì. 22 Óã á¿òýýëä 1920 õýäýí îíû ìîíãîëûí õ¿í
àìûí ç¿é, ýäèéí çàñãèéí ñóäëàãààíä ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ õ¿í àìûí
òîî á¿ðýëäýõ¿¿í, çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò, ìàë àæ àõóé áà
òàðèàëàí õàäëàíãèéí òóõàé íýãòãýñýí ìýäýý áàðèìò áóé íü ¿íýòýé ç¿éë
áîëíî. Á.Öýðýíäîðæèéí óã òóóðâèëä 1925 îíä Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí
øèéäâýðýýð øàãíàë îëãîæýý. Ýäãýýðýýñ ãàäíà “Ìîíãîë óëñ áà îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí òóõàé” 23 , “Òóñ óëñûí õàðüÿàò øàð, õàð, ýðýãòýé, ýìýãòýé îëîí
àðä ò¿ìýíä íèéòýýð ñýíõð¿¿ëýí óõóóëàõ áè÷èã” 24 , “Íàì áà çàñãèéí òóõàé” 25 ,
“Óëñûí èõ áàÿð” 26 , “Ìîíãîë ãàçàð ìºíãºíèé ã¿éëãýýã áàäðóóëàõûí ó÷èð” 27 ,
“Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë àíõ ¿¿ññýíýýñ ýõëýí ýä¿ãýý õ¿ðòýë óëñ òºð,
îëîí íèéòèéí õýðýãò õýðõýí îðîëöîí òóñëàëöñààð èðñýí áà ¿¿íýýñ öààø
òóñëàëöàõ íü” 28 , “ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéã áàéãóóëñàí áà çóðãààí æèëèéí áàÿð” 29
ãýõ çýðý㠺㿿ëë¿¿äèéã áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí áàéíà.
Àðäûí íàì, çàñãààñ Á.Öýðýíäîðæèéí ç¿òãýëèéã ºíäðººð ¿íýëæ áàéæýý.
Òýð òóõàé íýãýí àëáàí ìýäýýíä “Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ
õàðüÿàò àðäûí çàñãèéã áàéãóóëñíààñ ÷àíàãø ãàâüÿàò æàíæèí Ñ¿õáààòàð
20
̺í òýíä.
21
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëèéã ç¿éë àíãè äàðààëàí òîâ÷õîíîîð òàéëáàðëàñàí äýâòýð. 1926 îí.
22
Åðºíõèé ñàéä Öýðýíäîðæèéí çîõèîí áýëòãýñýí óëñûí õ¿í àìûí òîî çýðãèéí òîâ÷ õóðààíãóé äýâòýð.
Åðºíõèé ñàéä Öýðýíäîðæèéí çîõèîí áýëòãýñýí 4 àéìàã, øàâü 5 ãàçàð áà îðîí äàöàí, ñàí æàñûí õ¿í,
õºðºíãº, òàðèàëàí, õàäëàíãèéè òîâ÷ äàíñ.
23
¯íýí ñîíèíû õàâñðàëò. 1925. ¹11 2-5-ð òàë
24
1926 îíû õýâëýë, òóñãàé òîâõèö áóé.
25
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí 5 æèëèéí îé. 1926. 107- 111-ð òàë.
26
¯íýí. 1936 îí. ¹ 32.
27
Òóñãàé óõóóëàõ áè÷èã. 1926 îí.
28
¯íýí. 1926 îí ¹ 34.
29
¯íýí. 1927 îí ¹ 21.
22

íàðûí õàìòààð àíõ Ǻâëºëèéí çàñàãò õîëáîîò óëñòàé õî¸ð ýòãýýäèéí
íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ çýðýã ãàäààä óëñòàé õàðèëöàõ õýðýãò ÷àðìàéí
ç¿òãýæ ÿâñíû äýýð óëñ òºðèéí áà àðä îëíû ýëäýâ ÷óõàë õýðýãò ºâãºí áèåèéí
õ¿÷íèéã äóóñãàí ¿íýí ñàíàëààð ÷àðìàéí áóé òóë áè÷ãèéí ãàâüÿàíû íýãä¿ãýýð
çýðãèéí Õºäºëìºðèéí îäîí òýìäãýýð øàãíàæýý” 30 ãýñýí áàéíà (25-ð õóóäàñíû
çóðãèéã ¿ç).
Àðäûí õóâüñãàëûí 13 æèëèéí îé áà ÁÍÓ-ûã òóíõàãëàñíû 10 æèëèéí
îéä çîðèóëàí, 1934 îíä íèéòýëñýí ò¿¿íèé òîâ÷ íàìòàðò “Ýíýõ¿¿ Åðºíõèé
ñàéä áàéñàí Á.Öýðýíäîðæ áîëáààñ òóñ Ìîíãîëûã õÿòàä (Ìàíæ)-ààñ
ñàëæ, àâòîíîìèò çàcar áàéãóóëàõààñ ýõëýí Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí àæëààð
îðîëäñîîð èðñýí äàäëàãà áîëãîîìæòîé õ¿í áîëîõûí äýýð ÿëàíãóÿà àðäûí
¿íäýñíèé õóâüñãàëò çàñãèéã áàéãóóëñíààñ ÿíàãø íàì, çàñãèéí õ¿íäýò èõ
¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õ¿ëýýæ òóñ îðíû òóñãààð òîãòíîñîí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººò
áàéäëûã áàòàòãàõ ÿâäàëä ºâãºí áèåèéí àìüñãàëûã ýöýñëýí òàñàðòàë ¿íýíõ¿¿
÷àäëûí õ¿÷íèéã ãàðãàæ ç¿òãýñýýð áàéâ” ãýæ ºã¿¿ëæýý.
Á.Öýðýíäîðæ 1928 îíû 2-ð ñàðûí 13-íä ºâ÷íººð íàñ áàðæýý. Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé êîìèññîîñ ò¿¿íèé öîãöûã íóòàãëóóëàõ àæëûã
ýðõëýí ã¿éöýòãýñýí áºãººä ò¿¿íòýé ñàëàõ ¸ñëîëä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Óëñûí
áa ra õóðàë, Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîî, ¯éëäâýð÷èí Ýìýãòýé÷¿¿ä
çýðýã íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä áà àðä îëíîîñ ýìãýíýë ãàøóóäëûã
èëýðõèéëñíýýñ ãàäíà Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí Àðäûí Êîìèññàðóóäûí çºâëºë,
Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷人ñ ãàøóóäëûí öàõèëãààí èð¿¿ëæ áàéæýý. Ǻâëºëò
Óëñûí àðäûí êîìèññàðóóäûí öàõèëãààíä “Öýðýíäîðæèéí áèåèéã àëäñàí íü
30
¯íýí. 1927 îí. ¹48.
23

Ìîíãîë óëñ áà ìàíàé ÑÑÑÐ óëñàä íýãýí àäèë èõ ãàðç áîëæýý” 31 ãýñýí áàéõ
áà Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷èéí öàõèëãààíä “Íºõºð Öýðýíäîðæèéã ... á¿õ
äýëõèéí ýâ õàìò íàìóóäûí õîëáîî, ãóðàâäóãààð êîìèíòåðíýýñ ìºí èòãýæ
õ¿íäýòãýñýýð áºë㺺. ͺõºð Öýðýíäîðæ áîëáààñ ¿íäýñíèé ÿçãóóðûí õýðýãò
îíö ìýðãýíýýð óäèðäàã÷äûí íýãýí áîëîõ áºãººä ... ýðõ ÷ºëºº á¿õèé òóñãàé
Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ õýðýãò ººðèéí ìýðãýí óõààí, ýðäìèéã èõ ë ºðãºíººð
õýðýãëýí ÷àäæýý” 32 ãýæ äóðäæýý.
Á.Öýðýíäîðæèéí öîãöñûã Óëààíáààòàð õîòûí ç¿¿íòýýõ Àëòàí-ªëãèé
õýìýýõ ãàçàð îðøóóëàõàä íýãýí ò¿ì îð÷èì õ¿í ãóäàìæíàà æàãñàæ õàðàìñàë
ãàøóóäàë èëýðõèéëæ áàéæýý. 33
ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéä, ìàíàé òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòíèé íýã áàéñàí
Á.Öýðýíäîðæèéí äóðñãàëûã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õ¿íäýòãýñýýð áàéõ áîëíî.
31
¯íýí. 1928 îí. ¹9,
32
¯íýí. 1928 îí. ¹9
33
¯íýí. 1928 îí. ¹12
24

Õ¿ðýý Æè÷: ÁÍÌÀÓ
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
Â.ÊÎÒÂÈ×ÈÉÍ ÕÓÂÈÉÍ ÀÐÕÈÂÀÀÑ
ÎËÄÑÎÍ ÌÎÍÃÎËÛÍ Ò¯¯ÕÝÍÄ
ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÇÀÐÈÌ ÁÈ×ÈÃ
Ñóäëàí õýâë¿¿ëñýí àêàä. Á.Øèðýíäýâ
Ýðõëýñýí àêàä. Ø.Íàöàãäîðæ
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Õýâëýë
Óëààíáààòàð
1972

Â.Êîòâè÷èéí òºðñíèé 100 æèëèéí
îéä çîðèóëàâ.
Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä Ïîëüøèéí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èéí
õóâèéí àðõèâò áàéãàà Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí õîëáîãäîëòîé ÷óõàë áàðèìòààñ
îðóóëàí ò¿¿õ ñóäëàã÷ íàðò çîðèóëàí íèéòë¿¿ëýâ. Óóë áàðèìò íü 1911-1913 îíû
¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õàìààðàãäàõ áºãººä òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí ãàäààä,
äîòîîä áîäëîãûã íýìýí òîäîðõîéëæ áóé þì. Ýäãýýðèéí äîòîð Â.Êîòâè÷ààñ
Ìîíãîëûí òýð ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîí õààíò Îðîñ óëñûí õàðúÿàò
çàðèì ñýõýýòýí íàðò áè÷ñýí çàõèäàë áà ìºí òýäíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí õàðèó
ãîëäóó îðæýý. Çàõèäëûí ýõ¿¿ä íü îðîñ, ìîíãîëîîð áàéãàà áîëîâ÷ çàðèì ýõ íü
á¿äýã ó÷èð óíøèæ ñóäëàõàä äºõºì áîëãîõ çîðèëãîîð õóóëáàðëàí õàâñàðãàæ,
çàðèìä íü òîâ÷ òàéëáàð áè÷èæ, òýð ¿åèéí ò¿¿õèéã ñóäëàí áè÷ñýí åðºíõèé
îðøëûã õàâñàðãàâ. Á¿õ áàðèìò áè÷ãèéí ãýðýë çóðãèéí õóóëáàð íü Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíä õàäãàëàãäàæ
áóé áîëíî.
26

Á.Øèðýíäýâ
Â.ÊÎÒÂÈ×ÈÉÍ ÕÓÂÈÉÍ ÀÐÕÈÂÀÀÑ ÎËÄÑÎÍ
ÌÎÍÃÎËÛÍ Ò¯¯ÕÝÍÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÇÀÐÈÌ ÁÈ×ÈÃ
Ýíý òîâõèìîëä Ïîëüø óëñûí
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Â.Ë.Êîòâè÷èéí
õóâèéí àðõèâò õàäãàëàãäàæ áàéñàí 1911-
1913 îíû ¿åèéí Ìîíãîë îðíû ãàäààä
äîòîîä áàéäàëä õîëáîãäîëòîé çàðèì ãàð
áè÷ìýëèéí ìîíãîë, îðîñ õýëýýð áàéãàà
ãýðýë çóðãèéí õóóëáàðûã ñóäëàãààíä
çîðèóëàí íèéòëýâ.
Êàðàêîâ õîòûí èðãýí áºãººä
Êîòâè÷èéí îõèí Ìàðèÿ Êîòâè÷èä
õàäãàëàãäàæ áàéñàí ýäãýýð ìàòåðèàëûí
ñóðãèéã ñîíñ÷, ìèíèé áèå äýýðõè
ìàòåðèàëûí õóóëáàðûã îëæ ºãºõ òóõàé
ÁÍÏÀÓ-ààñ òóñ óëñàä ñóóæ áóé á¿ðýí
ýðõò ýë÷èí ñàéä íºõºð Â.Êàêàòåêò
õ¿ññýí áèëýý.
Íàéðàìäàëò ÁÍÏÀÓ-ûí á¿ðýí ýðõò
ýë÷èí ñàéä Â.Êàêàòåê ýíý õ¿ñýëòèéã
ÁÍÏÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäàìèä
äàìæóóëñíààð Ïîëüøèéí ØÓÀ ìàíàé
õ¿ñýëòýä èõýä àíõààðàí õàíäàæ, Ìàðèÿ Êîòâè÷èä áàéñàí ãàð áè÷ìýëèéí ìîíãîë,
îðîñ ýõèéí ãýðýë çóðãèéí õóóëáàðûã ÁÍÏÀÓ-ààñ Óëààíáààòàð õîòîä ñóóæ áóé
ýë÷èí ñàéäûí ÿàìààð äàìæóóëàí, ìàíàé ØÓÀ-èéí íýð äýýð 1967 îíä èð¿¿ëñýí
þì. ̺í îíä ÁÍÏÀÓ-ûí á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Â.Êàêàòåê, ìèíèé áèå áîëîí
ìàíàé õýñýã ýðäýìòäèéã ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä óðüæ äýýðõè ìîíãîë, îðîñ ãàð
áè÷ìýë áàðèìòóóäûí ãýðýë çóðãèéí õóóëáàðûã íàéðñãààð ãàðäóóëàí ºãñºí áèëýý.
1911-1913 îíû ¿åèéí Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé òýð áàðèìò
áè÷ãèéí ýõèéã ìàíàéä èíãýæ íºõºðñºãººð øèëæ¿¿ëýí ºãñºíä ÁÍÌÀÓ-ûí
ØÓÀ, ÁÍÏÀÓ-ûí ØÓÀ, ÁÍÏÀÓ-ààñ òóñ óëñàä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéäààð
ñóóæ áàéñàí Ïîëøèéí ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èéí îõèí Ìàðèÿ Êîòâè÷ íàðò ã¿í
òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
ÍÝÃ
Ìîíãîë àëòàéí õýëíèé ñóäëàëûí íýðò ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷ íü Ïîëüøèéí
Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ãèø¿¿í, ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-ûí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í,
27

ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð òóñ òóñ
ñîíãîãäîæ áàéæýý.
Â.Êîòâè÷ 1872 îíû 3-ð ñàðûí 20-íä òºðæ, 1944 îíû 10-ð ñàðûí 3-íä íàñ
íºõöæýý.
Â.Êîòâè÷ Îðîñ óëñûí õóó÷èí Ïåòåðáóðãèéí äýýä ñóðãóóëèéí
Äîðíî äàõèíû õýëíèé àíãèä 1891 îíä îðæ, À.Èâàíîâñêèé, Â.Âàñèëüåâ
Ê.Ãîëñòóíñêèé, À.Ïîçäíååâ íàðûí çýðýã îðîñûí ýðäýìòäèéí óäèðäëàãûí
äîð ñóðàëöàí àæèëëàæ ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä õýëíèé ìýðãýæèëòýé áîëæ, óã
ñóðãóóëèà 1895 îíä òºãñ÷ýý.
Â.Êîòâè÷ 1896 îíîîñ 1922 îíûã õ¿ðòýë Ïåòåðáóðãèéí Èõ ñóðãóóëüä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áà áàãøëàõ àæèë õèéæ áàéãààä äàðàà íü Ëåíèíãðàäûí Äîðíî
äàõèíû, îäîîãèéí õýëíèé èíñòèòóòèéí çàõèðëààð 1924 îí õ¿ðòýë àæèëëàæýý.
Â.Êîòâè÷ 1924 îíä Ïîëüøèéí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí æèíõýíý
ãèø¿¿í, Ëüâîâ õîòûí Èõ ñóðãóóëèéí Àëñ Äîðíîäûí õýë áè÷ãèéí òýíõìèéí
ýðõëýã÷ýýð òîìèëîãäñîíîîñ õîéø Ïîëüø ýõ íóòàãòàà àæèëëàæ áàéãààä íàñ
áàðñàí àæýý. 34
Â.Êîòâè÷ 1912 îíä Ìîíãîëä èðæ, Îðõîí ç¿ãò ýðòíèé ñóäëàëûí àæëààð
àÿëàë õèéæ, ìîíãîë îðíûã øèíæëýí ñóäëàõ òàëààð íèëýýä èõ ç¿éëèéã
ñàíàà÷èëñàí áèëýý.
Ìîíãîëä, Êîòâè÷èéí ÿâæ áàéñàíòàé õîëáîãäóóëàí Ìîíãîëûí Ãàäààä
ÿàìíààñ Äîòîîä ÿàìàíä 1912 îíä ÿâóóëñàí íýãýí áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü: “...ºä㺺
ìàíàé ÿàìíààñ îðîñ íî¸í Êîòâè÷èéí õîéíîîñ õóðäëàí çàðàõ öàãäàà ... ä óíàõ
ìîðü, ìîðüòîé óëàà÷ íèæãýýäèéã õýðýãë¿¿ëýí ÿâóóëàõ òóë ... õóóäàñ ºðãºí
ÿâóóëàâ... ãýæýý” 35 .
Äàðàà íü Â.Êîòâè÷ òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí òóõàé òîâ÷ òîìú¸îëîë òîâõèìîë
õýâëýí ãàðãàñàí áèëýý. 36
Â.Êîòâè÷, òýðõ¿¿ íîìäîî ìîíãîëûí ò¿¿õèéã òîâ÷õîí õóðààíãóéëàí
áè÷èæ, ìàíæèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí Ìîíãîë óëñ ãýæ þó áîëîõûã
óíøèã÷ íàðò îéëãóóëàõûã õè÷ýýñýí áèëýý.
Â.Êîòâè÷ ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä òàëàðõàæ áàéñíàà
èëýðõèéëæ áè÷èõäýý:
“Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí êîëîíè÷ëîõ áîäëîãî 1911 îíä Àð Ìîíãîëûã
÷ õàìààðàõ áîëæ áàéâ. Ò¿¿íèé èõ ºðãºí íóòãèéã õÿòàä õ¿íä ýçýìø¿¿ëýõ áà
Äà Õ¿ðýýíä öýðýã õóàðàãíóóëàõ àæèë ÿâàãäàæ áàéâ. ¯¿íèéã õàëõ÷óóä ýðõ
÷ºëººíä çàíàëõèéëæ áàéíà ãýæ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí ýíýõ¿¿ õóóëü áóñ
ÿâóóëãûã ýñýðã¿¿öýæ ýõëýâ.
34
“Ëåêöèè ïî ãðàììàòèêå ìîíãîëüñêîãî ÿçûêà” (ÑÏÁ., 1902.);
“Êàëìûöêèå çàãàäêè è ïîñëîâèöû" (1905); "Ìàòåðèàëû äëÿ èçó÷åíèÿ òóíãóññêèõ íàðå÷èé" (Æèâàÿ
Ñòàðèíà, 1909.); “Îáçîð ñîâðåìåííîé ïîñòàíîâêè èçó÷åíèÿ âîñòî÷íûõ ÿàûêîâ çà ãðàíèöåé” (1911.);
“Êðàòêèé îáçîð èñòîðèè è ñîâðåìåííîãî ïîëèòè÷åñêîãî ïîëîæåíèÿ Ìîíãîëèè” (1914.); Íîâûé
ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, òîì 22, Êíîððü-Êîðîñëü,
35
ÓÒÒÀ îëíîî ºðãºãäñºííé õî¸äóãààð îí. Ãàäààä ÿàìíû äàíñ. Õ.Í.3, ò.63 á
36
Â.Êîòâè÷. Êàðòèè îáçîð èñòîðèé è ñîâðåìåííîãî ïîëèòè÷åñêîãî ïîëîæåíèÿ Ìîíãîëèè. Ïåòåðáóðã.
1914.
28

Õàëõ÷óóä øàøíû òýðã¿¿í, Äà Õ¿ðýýíèé Áîãä ãýãýýíèéã òîéðîí õ¿ðýýëæ,
ýðõ ÷ºëºº ñîíèðõëîî õàìãààëàõàä äýìæëýã ýðæ Îðîñ óëñàä òºëººëºã÷ºº
ÿâóóëñàí þì” 37 ãýæýý.
Â.Êîòâè÷ ìîíãîë õýë, ìîíãîëûí áàéäëûã ñàéí ìýääýã áàéñàí ó÷èð
Ìîíãîëä èðæ ìîíãîë÷óóä, ÿëàíãóÿà ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, òýäíèé äóíäààñ
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ÷èí âàí Õàíääîðæ, Õàéñàí ã¿í, Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí
çýðýã íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí èòãýëèéã îëæ àâ÷, òýäýíòýé áè÷èã çàõèäëààð
¿ðãýëæ õàðèëöäàã áàéæýý.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä 1913 îíä Ïåòåðáóðã õîòîä àéë÷ëàæ áàéõäàà
ººðèéí Çàñãèéí ãàçðûí ºìíººñ õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã Ýðäýíèéí î÷èð îäîíãîîð
øàãíàñíû äîòîð ºã¿¿ëñýí íü: “... Ñàíãèéí ÿàìíû íèéòèéí õýëòñèéí õýðãèéã
çîõèîõ ò¿øìýë Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷ Êîòâè÷...ä óðüäûí 6 (íû) øàãíàñàí ÷èí
âàíãèéí çýðãèéí ýðäýíèéí Î÷èðûã áîäèòîé àëòààð ¿éëä¿¿ëýí îëãîâ” ãýæýý. 38
Òýð ¿åä Â.Êîòâè÷òàé õàðèëöàæ áàéñàí ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñ íü òóñ òóñûí
àíãèéí áà õóâèéí ÿâöóó àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ ò¿¿íèéã àøèãëàõ
áóþó õýðýã òîõèîëäâîë Ãàäààä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ íàðòàé ìóóòãàõ çàìààð
øàõàí çàéëóóëæ, õààíò çàñàã ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí õàðèëöààíû àñóóäëààñ
àøèã çàâøààí îëæ àâàõûã õè÷ýýæ áàéñàí àæýý.
ÕΨÐ
Õÿòàäûí áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ ìàíæèéí ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëñàí ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä õî¸ð àðä ò¿ìýí àëü àëèí íü 1911 îíä ìàíæèéí
ôåîäàëûí îëîí çóóí æèëèéí äàðëàëààñ ìóëòàðñàí áèëýý.
Ãýâ÷ òýð ¿åä õÿòàäûí àðä ò¿ìýí áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë
õºäºë㺺íèéã æîëîîäîæ, õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé æèíõýíý àøèã òóñûã
èëýðõèéëýõ õ¿÷èí áàéñàíã¿é ó÷èð õî¸ð àðä ò¿ìíèé òýðõ¿¿ õºäºë㺺íèéã
õÿòàä ìîíãîëûí íî¸ðõîã÷ àíãèóä ãàðòàà àâ÷ óã õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íã ººðñäèéí
àíãèéí ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí øèéäñýí áèëýý.
Õÿòàäàä ìàíæèéí õààíû çàñàã óíàõàä õÿòàä áîëîí ìîíãîë çýðýã îëîí
ÿñòàí ¿íäýñòýí èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý.
Ìàíæèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í Àð Ìîíãîëä äýýð ¿åýñ
¿ðãýëæèëæ 1911 îíû îð÷èì á¿ð õóðöäàâ.
Áîãä õààí áîëîí øàð, õàð ôåîäàëóóä ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèéã ò¿øèãëýí
ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýýæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã
õàðèéí ìºëæèã÷èäòýé õóâààöàëã¿é ãàíöààð çàõèðàõûã ýðìýëçýöãýýâ.
1911 îíû 7-ð ñàðä ìîíãîëûí òîì ôåîäàëóóä Áîãä õààíû íýðèéã àøèãëàí,
ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí íýãäýæ íóóö çºâëºë㺺í õèéöãýýñýí áèëýý.
Ýíý çºâëºëãººíººð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ àñóóäëûã
ÿðüæýý.
37
̺í òýíä
38
ÓÒÒÀ. Ñàéä Öýðýíäîðæèéí õóâèéí ìàòåðèàë /öýãöëýãäýýã¿é/
29

Èíãýýä Ìîíãîë óëñûã ìàíæ õÿòàäûí ãàðààñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ, òóñãààð
óëñ áîëãîõîä çýðãýëäýý îðîñ óëñûã ò¿øèãëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷ íàð ¿çýæ, ººðèéí òºëººëºã÷äèéã ìºí 7-ð ñàðä Ïåòåðáóðãò íóóöààð
ÿâóóëàõààð øèéäæýý.
Àíõíû ýíý òºëººëºã÷äèéã ÷èí âàí Õàíääîðæ òîëãîéëæ, á¿ðýëäýõ¿¿íä íü
Öýðýí÷èìýä äà ëàì, õàð÷èíû Õàéñàí ã¿í íàð îðîëöîæ, 1911 îíû 7-ð ñàðûí 29-
íä Äà Õ¿ðýýíýýñ ãàð÷ ìºí îíû 8-ð ñàðûí 15-íä Ïåòåðáóðãò õ¿ðñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Õààíò Îðîñ Óëñûí Ãàäààä ßàìíû ñàéä Ñàçîíîâ
õ¿ëýýí àâñàí áºãººä òºëººëºã÷èä Áîãä ãýãýýíèé ÿâóóëñàí çàõèäëûã îðîñûí
õààí 2-ð Íèêîëàéä õ¿ðãýí ºã÷ýý.
Áîãä ãýãýýíèé òýðõ¿¿ çàõèäàëä: Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºí
õ¿ëýýæ, õóðàëäñàíû òàëààð ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ, øóóäàí õàðèëöàà
òîãòîîõ àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí àæýý.
Õààíò Çàñãèéí ãàçàð òýð ¿åèéí îëîí óëñûí õóðöàäìàë áàéäàë áîëîí
Ôðàíö, ßïîí çýðýã óëñòàé òîãòîîñîí õàðèëöààãàà ìóóòãàõã¿éí òóë ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷äûí òàâüñàí äýýðõ àñóóäëûã á¿ðýí äýìæèæ ÷àäàõã¿é áàéæýý.
Òàâüæ áóé àñóóäàëäàà áîëãîîìæòîé õàíäàõûã õààíò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä çºâëºæ, Ìîíãîë íü äîòîîäûí àñóóäàë äýýðýý ºâºðìºö
áàéäàëòàé áàéõ áà Ìîíãîëä õÿòàä öýðãèéã îðóóëàõã¿é, êîëîíè÷ëóóëàõã¿é
áàéõ òàëààð õààíò îðîñ óëñ äýìæèíý ãýäãèéã òýäýíä îéëãóóëæýý.
Èíãýýä òºëººëºã÷èä ìºí îíû 9-ð ñàðûí ýõýýð áóöàæ èðýõýä òóñ îðíû
áàéäàë ìàø õ¿íä áîëñîí áàéâ.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäààñ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ, íóóö òºëººëºã÷èä îðîñ ãàçàð
ÿâóóëñíûã ìàíæèéí àìáàí, õÿòàäûí øèíý çàñãèéí ãàçàð ìýäýæ ò¿¿íèé ó÷ðûã
òàéëáàðëàõ òóõàé, ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, ìºí Áýýæèí äýõ îðîñûí ýë÷èí
òºëººëºã÷ººñ óäàà äàðàà øààðäàæ áàéñàí òºäèéã¿é Õÿòàäûí òàë ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéí õîéíîîñ òóñãàé òàãíóóëûã Ïåòåðáóðã õ¿ðòýë ÿâóóëæ áàéæýý.
Áàéäàë èéì áàéñàí ó÷èð çºâõºí Öýðýí÷èìýä äà ëàì õ¿ðýýíä èðæ, ÿâñàí
òóõàéãàà Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð àéëòãàæ, íºãºº Õàéñàí ã¿í íü Ýðõ¿¿ä ¿ëäýõ,
Äà õ¿ðýý, Ïåòåðáóðãèéí õîîðîíä õàðèëöàà áàðèõ, áóó çýâñýã çýðýã ç¿éëèéã
ìîíãîëä ò¿ðãýí èð¿¿ëýõ çýðãèéã õàðèóöàõ, Õàíääîðæ ÷èí âàí íü Äà Õ¿ðýýíä
÷ èðæ ÷àäààã¿é, íóòàãòàà ÷ î÷èæ ÷àäààã¿é, õîøóóíû òºâººñ íèëýýä çàéòàé
ãàçàð îé ìîäîíä á¿ãýí õîðãîäîõ, íóòãèéí àðäóóäààñ öýðýã ýð õóðèìòëóóëàõààñ
ººð àðãàã¿é áàéñàí íü ò¿¿íèéã õÿòàäûí òàãíóóëûí ýòãýýä áàðüæ àâàõààð ìàø
èõ ýðæ õàéæ ÿâñàíòàé õîëáîîòîé àæýý.
̺í 1911 îíû 11-ð ñàðûí 28-íä Ìîíãîëûí íî¸ä, ëàì íàð îéðûíõîî
õîøóóäààñ öýðýã òàòàí Õ¿ðýýíä îðóóëæ, ìàíæ àìáàí Ñàíäîã Ìîíãîëîîñ 3
õîíîãèéí õóãàöààíä çàéëàí îäîõûã ìºí ñàðûí 30-íä øààðäæýý.
12-ð ñàðûí 1-íä Ìîíãîë óëñ òóñãààð áîëñîí òóõàé õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä
òóíõàãëàë ºðãºæýý.
12-ð ñàðûí 4-íä ìàíæ àìáàí Îðîñûí êîíñóëûí õýñýã öýðãèéí õàìãààëàëòòàéãààð
Õèàãòûí ç¿ã îäîæ, òýíäýýñ Ñèáèðèéí òºìºð çàìààð íóòàã áóöæýý.
30

̺í îíû 12-ð ñàðûí 16-íä Áîãä ãýãýýíä (øàðûí øàøíûã õîñëîí áàðèã÷)
õààí öîë ºðãºí, õààí øèðýýíä çàëàõ ¸ñëîë õèéæ, îíû öîëûã “Îëíîî
ºðãºãäñºí” ãýæ çàðëàæýý.
Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Äîòîîä
ÿàìíû ñàéäààð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Õàíääîðæ,
Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð ò¿øýýò
ã¿í Öîãáàäðàõ, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäààð âàí Íàìñðàé íàð îðæýý. Ìîíãîë÷óóä
1911 îíû 12-ð ñàðûí 16-íä Óëèàñòàéã, äàðàà îíû 8-ð ñàðûí 6-íä Õîâäûã,
Ìàíæèéí çàõèðãààíààñ ÷ºëººëñºí áºãººä ìºí ýíý ¿åä Äîòîîä ìîíãîëûí
Õºëºíáóéð, Øèëèéí ãîë çýðýã ãàçàðò Ãàäààä Ìîíãîëòîé íèéëýõ õºäºë㺺í
ºðíºñºí áèëýý.
Øèíý áàéãóóëàãäñàí Çàñãèéí ãàçàð ìºíãºí ñàíõ¿¿ ìºõºñ, àðä ò¿ìíèé
áàéäàë äîðîé, ýðäýì áîëîâñðîëòîé õ¿í ìàø öººí, öýðýã çýâñýã áóóðàé áàéñàí
èéì íºõöºëä õÿòàäûí Þàí-Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîë áîë
õÿòàäàä ¿ã äóóã¿é çàõèðàãäàõ ¸ñòîé, òºëººëºã÷ºº Áýýæèíä èð¿¿ëò¿ãýé, õýðýâ
èð¿¿ëýõã¿é áîë ýë÷ öýðýã äàé÷ëàí ìîðäóóëæ, õàòóó ÷àíãà àðãà õýìæýý àâàõ
áîëíî ãýæ àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëñýýð áàéâ.
Ãýâ÷ ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä ñýðãýýí áîñãîñîí òºðºº àëõàì àëõìààð
áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä Õààíò Îðîñ óëñûã ò¿øèãëýæ, òýäíýýñ ñàíõ¿¿ãèéí çýýëëýã
àâàõ, çýâñãèéí òóñëàìæ ãóéõ, òýäýíòýé õóäàëäàà àðèëæààãàà ºðãºòãºõ àæëûã
ÿâóóëæ áàéæýý.
Ãàäààä Ìîíãîë íü èíãýæ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí òóõàéãàà çàðëàæ,
1911 îíîîñ 1915 îí õ¿ðòýë áàðàã 4 æèëèéí òóðø áèåý äààñàí áàéäàëòàé ÿâæ
èðýâ.
Îðîñ, Õÿòàäûí õîîðîíä, äàðàà íü Îðîñ, Ìîíãîëûí õîîðîíä áàéãóóëàãäñàí
ãýðýý õýëýëöýýðýýð Ìîíãîëûã Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä çºâõºí àâòîíîìèò
ýðõòýé áàéäëààð õÿçãààðëàõ àæèë äèïëîìàò øóãàìààð áýëòãýãäýæ áàéâ.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ÿëàíãóÿà Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìýä, Íàìíàíñ¿ðýí
çýðýã äýâøèëò õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí òºãñ áîëãîõûí
òºëºº ýðñ øèéäâýðòýé òýìöýæ áàéâ.
Õÿòàä, Îðîñûí ýíý õýëýëöýýðò ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä äóðã¿éöýæ, õààíò
çàñãèéí ãàçàðòàé øóóä õýëýëöýýð áàéãóóëàõàà𠺺ðèéí òºëººëºã÷äèéã äàõèí
1912 îíû 12-ð ñàðä ÿâóóëñàí áà òýð íü 1913 îíû 3-ð ñàðä ýðãýæ èðñýí áèëýý.
Ýíý óäààãèéí òºëººëºã÷äèéã Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ òîëãîéëæ
á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Øèðíýíäàìäèí, Ãàäààä ÿàìíû
ò¿øìýë Öýðýíäîðæ, Áàâóóäîðæ íàð îðæýý.
Ýíý òºëººëºã÷èä ìºí Áîãä Ãýãýýíèé áè÷ãèéã 2-ð Íèêîëàé õààíä àâ÷èðñàí
áèëýý.
Òýð áè÷èãò Áîãä ãýãýýí, Ìîíãîëûí òàëààð ñàéí õàðèëöààòàé áàéõûã
ýðìýëçýæ, òºëººíèé ò¿øìýë Êîðîñòîâåöûã ÿâóóëñàí çýðýãò âàí, ã¿í, õóòàãò,
õóâèëãààä íàðûí ºìíººñ òàëàðõàëàà èëýðõèéëæ, Õàíääîðæ ÷èí âàíãààð
òîëãîéëóóëñàí òóñãàé ýë÷ ÿâóóëñíûã ìýäýãäæýý.
31

Õàíääîðæ ÷èí âàí íü ìºí Ïåòåðáóðãò áàéñàí ãàäààäûí îëîí ýë÷èíãýýð
äàìæóóëàí äýëõèéí òîì òîì ã¿ðýíä áè÷èã èëãýýæ, íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõ,
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýõèéã íèëýýä îðîëäîæ áàéâ.
Õààíò çàñãèéí ãàçàð íü áàðèìòëàæ áàéñàí áîäëîãîî ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äºä îéëãóóëæýý. ̺í Ìîíãîëä 2 ñàÿ ðóáëèéí çýýëëýã, çàðèì íýãýí
áóó çýâñýã îëãîõûã çºâøººð÷ýý.
1913 îíû 11-ð ñàðûí 6-íä Îðîñ Õÿòàäûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæ,
Ãàäààä Ìîíãîë íü õÿòàäûí õàðúÿàíû àâòîíîìèò óëñ ìºí ãýæ ¿çæýý.
Èíãýýä ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã îðîñûí õºðºíãºòºí ãàçðûí
ýçä¿¿äèéí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí õààíò çàñãèéí ãàçàð, õÿòàäûí õºðºíãºòºí,
ôåîäàë, ãàçðûí ýçäèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ øèéäýæ, Ìîíãîë óëñûã õÿòàäûí
á¿ðýëäýõ¿¿í äýõ àâòîíîìèò ýðõýýð õÿçãààðëàæýý.
Èéìä ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä íü Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí ãýðýý
áàéãóóëàõûí ºìíº äýýðõè áàéäëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîí, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð
òîãòíîëûã á¿ðýí ýºâøººð¿¿ëýõ òàëààð äàõèí õýä õýäýí îðîëäëîãî õèéâ.
Ýíý çîðèëãîîð íèëýýä äýýã¿¿ð õýìæýýíèé áóþó Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí
íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã äàõèí Ïåòåðáóðãò òîìèëîí
ÿâóóëàâ.
Òýð íü Îðîñ îðîíä 1913 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íààñ 1914 îíû 1-ð ñàðûí
5 õ¿ðòýë áàéõäàà õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçàíîâ, Öýðãèéí
ÿàìíû ñàéä Ñóõîìëèí íàðòàé óóëçàæ, óëìààð Êðûì äàõü Ëèâàäûí îðäîíä
àìàð÷ áàéñàí 2-ð Íèêîëàé õààí ëóãàà óóëçæýý.
Â.È.Ëåíèí 1914 îíä “Äàéíû òóõàé òóíõàãëàë” ìºí 1915 îíä “Ýõ îðíîî
õàìãààëàõ ëîîçîíãèéí òóõàé” çýðý㠺㿿ëýëä Õààíò Çàñãèéí ãàçðààñ
ìîíãîëûí òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãûã ¸ðîîëîîð íü óóäëàí ýðñ áóðóóøààí
¿çýæ áàéâ.
Åð íü Â.È.Ëåíèí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿà òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé
îëîí óäàà áè÷èæ áàéñàí áèëýý.
Â.È.Ëåíèíèé áè÷èæ áàéñàí ýíý ç¿éë áîë Îðîñûí àæèë÷èí àíãè, õóâüñãàë÷
íàðûí ñàíàëûã èëýðõèéëæ ýöýñòýý òýäíèé ïðîãðàììûí çîðèëò áîëæ ºãñºí
áèëýý. Õààíò îðîñ, õÿòàä, Ãàäààä Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí õóðàë íü 1914 îíû 8
äóãààð ñàðä ýõëýæ 1915 îíû 5-ð ñàðûí ýöñýýð àæëàà äóóñãàñàí áèëýý.
Ýíý õóðëûí ¿åýð íýãýí òàëààñ Ìîíãîë, íºãºº òàëààñ Õÿòàä, ãóðàâäàõü
òàëààñ Õààíò Îðîñûí õîîðîíä ýºð÷èë á¿õèé îëîí àñóóäàë ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷
õààíò îðîñ, õÿòàä óëñ õî¸ð óðüä÷èëàí çºâëºæ øèéäñýíèé ¿íäñýí äýýð õóðëûí
àñóóäàë òºãñãºë áîëîâ.
Ýíý õýëýëöýýð ¸ñîîð Ãàäààä Ìîíãîë, Õÿòàäûí ýðõøýýëä àâòîíîìèò ýðõòýé
áàéõ áîëñîí áà õàðèí äîòîîä àñóóäàëä íèëýýä ºðãºí ýðõòýé áàéõààñ ãàäíà
ãàäààä àñóóäàë äýýð õóäàëäàà àðèëæààã íèëýýä ºðãºí õèéæ áîëîõ áîëæýý.
Ãàãöõ¿¿ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë Îðîñ îðîíä ÿëñíààð îðîñûí àæèë÷èí
àíãè, Â.È.Ëåíèí òýðã¿¿òýé áîëüøåâèê íàì, Êîìèíòåðí òýðã¿¿òýé äýëõèéí
êîììóíèñò õºäºë㺺íèé äýìæèëãýýð, Ìîíãîë óëñ 1921 îíä æèíõýíý òóñãààð
òîãòíîëîî îëæ, êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ÿâæ ñîöèàëèçèìä õ¿ð÷ ÷àäàâ.
32

Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð, á¿ð 1917 îíû 11-ð ñàðûí 15-íä ãàðãàñàí
àíõààðàëäàà îëîí ¿íäýñòíèé ýðõ àøãèéã òóíõàãëàñàí áèëýý. 1918, 1919 îíä
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë Çàñãèéí ãàçàð óäàà äàðààëàí ìýäýãäýõäýý,
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð íü, Õààíò Çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëä òóëãàñàí õàðãèñ
ãýðýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéíõºº õýðãèéã ººðºº
øèéäýõ ¸ñòîéã òóíõàãëàí çàðëàæ áàéñàí áèëýý.
Ìîíãîë óëñ èíãýæ òóñãààð òîãòíîëîî îëæ àâàõààñ ºìíº àâòîíîìèéí
¿åä ÿâóóëæ áàéñàí òýìöýë íü îëîí òàëûí çºð÷èëòýé áàéâ. 1910 îí áóþó
Ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ¿¿ñýõ òºëºâòýé áàéñàí îí, ìºí òóñãààð
áîëîõûí òóëä 1911, 1912, 1913 îíä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äààñ ÿâóóëæ áàéñàí
ãàäààä áîäëîãûí àñóóäàë áà áàñ ìàíæ, õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷äààñ ÿâóóëæ áàéñàí
ãàäààä áîäëîãûí àñóóäàë, áàñ ìàíæ õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷äààñ ìîíãîëûí ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã ñàíàà÷ëàã÷äûí ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí àðãà õýìæýý
õààíò çàñãèéí ç¿ãýýñ ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéã íýã òàëààñ
äýìæèõ, íºãºº òàëààñ ººðèéí àøèãò çîõèöóóëàõûã òóñ òóñ îðîëäîæ áàéñàí
ò¿¿õýí ÿâäëóóäûã õàðóóëñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâò
¿ëäæýý.
Â.Êîòâè÷ ìîíãîë õýë ñàéí ìýääýã, íºãºº òàëààð ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí òóõàé ìîíãîëûí íî¸äóóäàä çºâëºæ áàéñíû õóâüä òýäýíä èõ äîòíî
áîëñîí õ¿í áàéâ.
Õààíò çàñãèéí ãàçàð ÷ Â.Êîòâè÷èéí ýíý îíöãîé áàéäëûã áàñ àæèãëàæ,
Ìîíãîëûí õýðãèéã øèéäâýðëýõ àñóóäàëä òîéðóó çàìààð ò¿¿íèéã àøèãëàæ
áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà õààíò çàñãèéí ãàçàð íü íèëýýä áàÿí õóäàëäàà÷èí
Ìîñêâèòèí, Õààíò Çàñãèéí ãàçðààñ Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí åðºíõèé êîíñóë
Êîðîñòîâåö, ìºí êîíñóë Ëþáà, Òºâäèéí õýðãýýð àæèëëàæ áàéñàí Àãâààíäîðæ
õàìáà çýðýã îëîí õ¿íèéã àæèëëóóëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ãàäààä õàðèëöàà, äîòîîä áàéäëûí îëîí òàëòàé ò¿âýãòýé ýíý
àñóóäàë äîîðõè çàõèäàë õàðèëöààíààñ íèëýýä òîäîðõîé áîëæ ºãºõ þì.
Â.Êîòâè÷èéí àðõèâààñ îëæ ýíä íèéòë¿¿ëæ áóé ãàð áè÷ìýë íü Ìîíãîë óëñûí
òýð öàãèéí ãàäààä õàðèëöààã ñóäëàõàä íèëýýä îëîí àñóóäëûã òîäðóóëàí ºãºõ
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë þì.
Èíãýýä á¿ãä 51 áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã äîð õàâñàðãàâ.
33

1911 ÎÍÛ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÀÉÄÀËÄ
ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÁÈ×ï¯Ä
1-ð áàðèìò áè÷èã
Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýã÷ ñàéäóóäûí áè÷èã
34

Çàðëèãààð çàðñàí Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýã÷ ñàéäóóäûí áè÷èã
Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äàðãà, ã¿í ýçýíä òóøààí èëãýýâ. Íèéòýýð òóøààæ
áàéöààí ìýä¿¿ëýí èðýõ ó÷èð òàìãûí öýðýã çàõèðàõ ãàçðààñ ºðãºñíèé 7 ñàðûí
12-ò äîòîîä ãàäààä Öýðãèéí æóðãàíààñ ìýäýýãýýð õ¿ðãýæ èðñýí áè÷èãò,
Îðîñûí ýë÷èíãýýñ í¿¿ð òóëæ õýëñýí íü, ìàíàé Çàñãèéí ãàçðààñ óõóóëñàí
ãàçàðò Äóíäàä óëñààñ Îðîñòîé íàéðàìäëûã çóçààòãàõûã óäàà äàðóóöàà
òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí ãýæýý. Ãàãöõ¿¿ îéðíîîñ ìîíãîë ãàçàð øèëæ¿¿ëýõ
öýðýã áîëîâñðóóëàõ áà ò¿øìýëèéí çàñãèéã äàé÷ëàí çàñàõ çýðýã õýðãèéã
øèéòãýõýä ìîíãîë õ¿í èõ ë ñýæèãëýí ýìýýõ áºãººä, õàëõûí íýãýí (çàëãààíû)
ìîíãîë âàí ã¿í, áàñ Õ¿ðýýíèé ëàì öºì óäàà äàðààãààð òóñãàé ò¿øìýë
ãàðãàæ Îðîñûí Ãàäààä õýðãèéí æóðãàíä èëãýýæ ãàøóóíûã õýëæýý. Îðîñ,
Ìîíãîë÷óóä çàõ íèéëæ æàðãàõ çîâîõ íü õàðèëöàí õîëáîãäñîí òóë, Îðîñ
õýðõýâ÷ õàìààã¿é áîëãîí ¿çýæ ÷àäàõã¿é, çàõ õýëõýýíèé çýðýã ãàçðàà õàðèëöàí
íýãýí àäèë òºñºâëºí áýëòãýõýä õ¿ðýõ áàéäàë á¿õèé íü ìîíãîë÷óóä ¿¿íèé
ó÷èðò õóâèðóóëàí õ¿÷èí ¿ëýìæ õýðýã äýãä¿¿çýý õýìýýíý. Îëäâîîñ, Äóíäàä
Îðîñîîñ ìîíãîë÷óóäûí õýðãèéã øèéäñýí ¿íäýñ óãèéã òîäîðõîéëîí õè÷ýýí
óõóóëæ, îëíû ñýæèãëýëèéã òàéëàõ áºãººä íàéðòàé ñàéíûã çóçààòãàõ àæààìóó
õýìýýæýý. Èéìèéí òóë, öàõèëãààí ìýäýýãýýð ÿâóóëàí áàéäàë ä¿ðñèéã õÿíàí
áàéöààæ, íàðèéâ÷ëàí õÿíàí áîëãîîìæëîí øèéäò¿ãýé ãýæ õ¿ðãýæ èðæýý.
Áàéöààâààñ õàëõûí äºðâºí àéìàã õýäèé Îðîñûí çàõòàé çàëãàëäñàí ãýâ÷
áèäíèé
Óëñûí á¿ðíýý áîëãîí çàõèðñàí ãàçàð, Îðîñûí ýë÷èíãèéí õýëñýí õýðãèéã
øèëæ¿¿ëýõ, öýðýã áîëîâñðóóëàõ áà ò¿øìýëèéí çàñãèéã òýãøëýí çàñàõ,
ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ ºì㺺ëáºë áîëîõ áóñ. Äàðóé õàðúÿàò ìîíãîë÷óóä ìýäýë
òóí õºäººõ îäîî øèíý çàñãèéã øèéòãýõýä ñýæèãëýí ¿ë ýìýýõ íü ¿ã¿é ãýâýë
ìºí. Òýð òýðõ¿¿ òóñã¿é ÿâäëûã ìàíàé ñàéäóóäàä íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîí
ìýä¿¿ëáýë çîõèíî. Õýðõýâ÷ ãàäààäûí õ¿íýýñ ãóéæ, óëñ òºðººñ àñóóæ, èðýõ
ñýäýâ ¿¿ñãýõýä õ¿ðã¿¿ëáýë áîëîõ àæýý. Ýðòíèé ºã¿¿ëñýí ¿ã, ò¿øìýë áîëñîí
õ¿í ãàäààä ëóãàà õàíèëàõã¿é ãýæýý. Õàðúÿàò âàí ã¿í ëàì íàð ¿å óëèðóóëàí
óëñûí õèøãèéã õ¿ðòñýíèé òóëä ýíý ìýò áóðóóã õàëäààõàä õ¿ðýõã¿é áàéâàë
çîõèíî. Òýð ÷ áàéòóãàé Áàðààëõàë ÿàìíààñ öààçûí çàñãèéã òºñºâëºí øèéòãýæ,
ººðèéí ÷èéðýã áîëîõûã õ¿÷ëýí õè÷ýýõýä àëèâàà öóñàí óóð á¿õèé õ¿í ñàíàà
öóòãàí ¿ë çàëáèðàõã¿é íü ¿ã¿é. Õ¿ðýýíèé ãàçðàà øèéòãýñýí øèíý çàñàã áîëáîë
Çàðëèãèéã äàãàæ öààçíû çàñãèéã òºñºâëºí áýëòãýõ ãàçàð áàéãóóëæ ìàíàé
ñàéäóóäûí ãàçðààñ õàðúÿàò ÷óóëãàíû äàðãà íàð Æè÷: øàâèéí ëàì íàðûã
òîìèëîí òóøààæ åðºíõèéëºí øèéòãýõ, íèéëýí øèéòãýõ ò¿øìýë, òàñàëãààíû
ò¿øìýë, õýëýëöýõ ò¿øìýëèéí çýðýã ÷óõàë àëáàí õààëãàõàä õàðúÿàò
÷óóëãàíû äàðãà íàð óðüä õîæèä õýðýã øèéòãýæ öºì ººð ¿ãã¿é ò¿¿íýýñ öýðýã
áîëîâñðóóëàõ íýãýí õýðýã áîëáîë ìîðüò õóëãàéã òóñãàéëàí ñýðãèéëýõ ñàíàà
òóë óðüä öýðýã çàõèðàõ ãàçðûí íèéëæ øèéòãýõ ò¿øìýëä õî¸ð àéìãèéí
òóñëàã÷ æàíæíû àéëòãàí ãàðãàæ áàñõ¿¿ Äàëàé áýéñèéã ãàðãàæ ìºíõ¿¿ ãàçðûí
º÷¿¿õýí ñàëààíû äàðãûí àëáà õààëãàæýý. Õýðýâ ìàíàé ñàéäóóä øèéòãýñýí
35

õýðãèéí óã ¿íäñèéã îëîí ìîíãîë÷óóä õàðààõàí äîòðîî ìýäýýã¿é áîëáîë, îëîí
õàðúÿàò âàí ã¿í Æè÷: ëàì íàð áàñ ÿàñààð õýä õýäýí ñàð óäòàë íýãã¿é áîëãîæ
÷àäàõ àæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé ìàíàé ìîíãîë ñàéä Æè÷: õàðúÿàò ñýöýí õàí
àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íîäíèí æèë çàñàã òºðèéí òóñ ÿàìàíä îäîæ
Çàðëèãààð ñîíãîñîí õýëýëöýã÷ ò¿øìýëèéí àëáàí õààñàí áºãººä,
õýðõýâ÷ýýð øèíý çàñãèéí ¿íäýñ óã õàðèí óõàõã¿é áîëæ áàñ þó õèéæ
ñýæèãëýëèéã öóãëàðóóëñààð ýìýýæ ¿¿ñãýñýí øóóä èëäèéí èøèéã áóñàä õ¿íä
áàðèóëàõûã õàéðëàõã¿éä õ¿ðã¿¿ëýõ àæýý. Ìàíàé ñàéäóóä Îðîñûí ýë÷èíãèéí
õýëñýí ýë ó÷ðûã íàðèéâ÷ëàí õÿíàâààñ ä¿ðñã¿é àðä, öóó ¿ã õóäëààð çîõèîæ
ãàäààäûí õ¿íèé ñàíààã õºäºëãºæ òàøààã ¿íýí áîëãîõ ñàíàà èëýðõèé. ×èíãýæ
óëìààð äýãäýõèéã áîëãîîìæëîí ñýðãèéëýõã¿é áîë áîëîõã¿é, ç¿é íü äàðóé
õàðúÿàò ÷óóëãàíû äàðãà øàâèéí ãàçàð íàðò òóøààæ õàðúÿàò çàõèðñàí ÿìàð
õ¿í óäàà äàðààãààð òóñãàé ò¿øìýë ãàðãàæ Îðîñ óëñàä èëãýýæ ãàøóóíûã
õýë¿¿ëýõýýð ºä¿¿ëñýí ÿâäëûã áè÷èã õ¿ðñýí ºäðººñ òàâàí ºäðèéí õóãàöààíû
äîòîð ¿íýíèéã áàðüæ áàéöààæ ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëæ õÿíàí øèéòãýõýä òýìäýã
áîëãîñóãàé. Æè÷: ìàíàé ñàéäóóäûí îäîîãèéí øèéòãýñýí ýë õýðãèéí ¿íäýñ
óã áîëáîë äýýäýä óëñ òºðèéí ó÷èð, Äîîäîä ìîíãîë÷óóäûí ó÷èð ýðýìøñýí
õ¿ðòëèéã õýëæ áèå ÷èéðýã áîëîõûã õ¿÷ëýí èðýõýýñ ºíãºðºõã¿é áîëîé.
Ýðõáèø ÿìàð õýðýãò ìîíãîë÷óóä ñýæèãëýí ýìýýõ áà õàðúÿàò âàí ã¿í íàð
öààçíû çàñãèéí òºñºâëºí áýëòãýõ ãàçàð öýðýã çàõèðàõ ãàçðûí ýë àëáàí õààñíû
òóëä, þóíä ýõíýýñ àäàãò õ¿ðòýë ¿íýíèéã áàðüæ òîäîðõîéëîí ºðãºñºíã¿é
ÿâäëûã áàñõ¿¿ äàðóé õàìòààð ºðãºí ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëò¿ãýé. ¯¿íèéã õóâààí
òóøààõààñ ãàäíà ç¿é íü Ñýöýí õàí Ò¿øýýò õàí Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí øàíçàâ
ÿàìíû ÷óóëãàíû äàðãà íàðò òóøààí ÿâóóëààä õ¿ðìýãö äàðóé õè÷ýýíã¿éëýí
äàãàæ õóãàöààíû ¸ñîîð áàéöààæ ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëò¿ãýé. Á¿¿ º÷¿¿õýí çºð÷èæ
ñààòóóëàí áèò¿¿ëýã ñààðìàã áîëãîãò¿í õýìýýì¿é ãýæ ºðãºâ.
¯¿íèé òóë òóñãàéëàí òóøààë èëãýýâ.
¯¿íèé îðîñûã Ýðõ¿¿ ×èòèéí íî¸íä èëãýýâ. Óðüäààð õ¿ëýýí àâñààð òîâ÷èéã
ìºí ãàçðóóäàä òºìðººð ìýä¿¿ëñýí á¿ëãýý. Ó÷ðûã Áîãàäàðèâò ìýäýãäñýí.
Õýâò ¸ñíû ãóðàâäóãààð îí äîëîîí ñàðûí àðâàí äºðâºí.
36

2-ð áàðèìò
Ìàíæèéí àìáàí Ñàíäîâà, Õÿòàäûí Òàí çàé-ëè õî¸ðûã
Õ¿ðýýíýýñ õººí çàéëóóëàõûã õ¿ññýí áè÷èã
Æè÷: ìàíàé Îðîñ, Ìîíãîë õî¸ð ýòãýýä º÷íººí çóóí æèëä åð º÷¿¿õýí
òºäèé íàéðàìäàë ýâäýðñýíã¿é õàðèëöàí àõàí ä¿¿ãèéí ìýò ýëýãñýã íàéðòàé íü
çàñäàã áóñ áèëýý. Ãàãöõ¿¿ îéðíîîñ çàëèõàé ýòãýýä õîðò ñàíàà ¿¿ñãýí ãàäààä
îëîí óëñûã ìºõººõ òàíãàðãûã ñýìõýíýý ¿éëäýæ àëèâàà îâò àðãà äýãäýýí
á¿õèéã åð õýëæ ã¿éöýøã¿éí äîòîð ìàíàé Ìîíãîëûí îíö ýðõýìëýõ øàðûí
øàøíûã ñºíººí, íóòàã ãàçðûã îëîí õÿòàäààð ýçë¿¿ëýõèéã øàìäàí á¿õèé íü
¿íýõýýðèéí õîëõè ñàíàà ìºí áîëîõûã Èõ óëñûí ìýðãýä äýýä ñàéäóóä íýãýíò
íýâòýðõèéåý òîëèëñîîð àæýý. Îäîîãîîð ìàíàé Õ¿ðýýíèé ãàçðàà ñóóãàà ìàíæ
ñàéä Ñàíäîâà, áàñ øèíý íýìæ èðñýí åðºíõèéëýí øèéòãýõ öýðãèéí ñàéä Òàí
çàé-ëè ýíý õî¸ð õ¿í áîë õîðò ñàíààíû ýçýä, ýðõèéã áàðèã÷äûí ñàíàà ç¿ðõíèé
ìýò õ¿ì¿¿ñ áîëîîä, òýäíèé õýëñýí õèéñýí íü òóí ÷ ÿâöòàé, çàõûã áàòëàõààð
øàëòãààëæ Ìîíãîëûã ñºíººõ, èðãýíèéã ¿ðæ¿¿ëýõ ýëäýâ íóóö àðãûã ºäºð öàã
äàðààëàí çóçààòãàæ áàéãàà íü ìàø õýö¿¿.
Ìàíàé Áîãä ãýãýýí ýõëýí îëîí ìîíãîë Èõ óëñûí ºðøººë õàìãààëëûã åð
ìº÷èä ãýõ ãàçàðã¿é áîëîâ÷ ýíý Ñàíäîâà, Òàí çàé-ëè õî¸ð õîðò õ¿í Õ¿ðýýíèé
ãàçðàà íýãýí ºäºð áàéâàë íýãýí ºäºð ÷ ñýòãàë àìðûã îëîõã¿é òóë ìýõèéí õ¿ñýõ
íü, îäîî Èõ óëñ, Ìàíæ óëñûí ýë÷èíòýé ãýðýý áè÷ãèéã õýëýëöýõ ìàø ýðõýì
÷óõàë ñàéí öàã òîõèîëäñîí òóë ¿¿íä þóíû ºìíº ýíýõ¿¿ õî¸ð õîðò õ¿íèéã õººí
çàéëóóëæ Õ¿ðýýíèé ñàéäûí òàìãà õýðãèéã óðüä óäààãèéí ¸ñîîð á¿ð ìºñíºº
ìîíãîë ñàéäàä ýðõë¿¿ëýõ áóþó îäîîãèéí õýëýëöýõ õýðãèéã ºíãºðòºë ãýõ
áîëîâ÷ øóóä ìîíãîë ñàéäàä òóøààí ºã÷ áîëîõ áîëáîë ìàíàé Ìîíãîë õè÷ýýí
óäàõ áîëîâ÷ ç¿ðõ á¿òíýýð Èõ óëñûí çààí ñóðãàõûã õ¿ëýýí ñóóæ áîëîõ áèëýý.
Îëäâîîñ èõ ñàéä òà ãýãýýíýýð òîìèëæ, º÷¿¿õäèéí õ¿ññýíèéã ã¿éöýòãýí
øèéòãýæ ºðøººõèéã ¿ç¿¿ëýõ àæààìóó.
37

3-ð áàðèìò áè÷èã
Öýðýí÷èìýä äà ëàì, Õàéñàí ã¿í íàð Ïåòåðáóðãýýñ Ìîñêâàä
áóöàæ èðýýä Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí òàí õè÷ýýíã¿éëýí ýðõýì Êîòâè÷ íî¸í òàíàà
àìðûã ýðíý.
Àëòàí í¿¿ðýýð óóëçàæ, øèíýõýí òàíèëöñàí áîëîâ÷ óóøèã ýëãýý óóäëàí
õýëýëöñýýð õóó÷èí íºõºð ìýò ñýòãýëèéã ìýäýã÷èä áîëñîíäîî çàñäàã ¿ãñ
äóðäàõûã áàéæ, øóóä÷èëàí ìýä¿¿ëýõ íü: Ìóíõàã áèäíèé áèåñ ìºí õîðèí
åñíèé äîëîîí öîõèëòîä Ïåòåðáóðãýýñ ìîðäîí ãàð÷, ãó÷íû ºã뺺íèé äîëîîí
öîõèëòîä Ìîñêâà õîòîä õ¿ð÷ èðýýä, Êîõîðîâê ãýäýã çî÷èä áóóäàëä áóóõ
õýâýýð ñàéí áàéíà. Õ¿ñýõ íü: Ìàíàé èðñýí õýðãèéã îëîí ñàéä íî¸ä îäîî
ÿìðààð çºâëºëäºí òîãòñîí áà ººð ÿìàð ñîíèí àõóéòàé ýðõáèø äàðàà äàðàà
çàõèäàë áè÷èæ õàéðëàí èëãýýì¿¿ ãýæ ãóéí áàðèâ.
Æè÷: Õàðèó áè÷èã èëãýýõ áîë Àâèäååâûí íýðèéí äîîð èëãýýâýë áîëíî.
Ýäãýýðèéã Ìîñêâèòèí ëîîåýä ìºí ñîíñãîõ àæààìóó.
Ãó÷èí íýãíèé ñàéí ºäºð.
38

4-ð áàðèìò áè÷èã
Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí ìàíæèéí ñàéäóóäààñ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí
äàðãàä 1911 îíû 8-ð ñàðûí 24-íä áè÷ñýí çàõèäëûí îðîñ îð÷óóëãàä Ìîíãîëä
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í ýõëýñýíòýé õîëáîãäóóëàí Õÿòàä-Ìàíæèéí öýðýã,
Ãàäààä Ìîíãîëä îðóóëñíûã ìîíãîë÷óóä äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí òóõàé
ºã¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ õààíò Îðîñ óëñàä íóóöààð î÷ñîíûã ìàíæèéí
çàñãèéí ãàçðààñ ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí òóõàé íèëýýä äýëãýðýíã¿é äóðäñàí áàéíà.
Óã áàðèìò áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð íü õýâëýëä ãàðàõã¿é áàéñàí ó÷èð õàñàæ
ìàøèíààð öîõèñîí õóóëáàðûã õàâñàðãàâ.
Ïåðåâîä ñ ìîíãîëüñêîãî
Êîïèÿ ïðåäïèñàíèÿ Âûñî÷àéøå êîìàíäèðîâàííûõ Óðãèíñêèõ
Àìáàíåé íà÷àëüíèêó ñåéìà Òóøåòó-õàíñêîãî àéìàêà Öý-ãóíó
îò 14-ãî ÷èñëà VII ëóíû, 2-ãî ãîäà ïðàâëåíèÿ Ãûáòó-åñî (24 àâãóñòà 1911 ã.)
Ïðåäïèñûâàåòñÿ âñåì äëÿ ðàçñëåäîâàíèÿ è ïðåäñòàâëåíèÿ äîêëàäà.
Äîëîæåíî îò Óïðàâëåíèÿ (Àìáàíåé) è Âîåííîãî Óïðàâëåíèÿ, ÷òî 2-ãî
÷èñëà VII ëóíû (12 Àâãóñòà 1911 ã.) ïîëó÷åíî òåëåãðàôíîå ñîîáùåíèå îò
Âíóòðåííÿãî è Âíåøíÿãî âîåííîãî Óïðàâëåíèÿ (â Ïåêèíå) ñëåäóþùåãî
ñîäåðæàíèÿ:
Ðóññêèé Ïîñëàííèê, ÿâÿñü ëè÷íî çàÿâèë ñëåäóþùåå.
Îò íàøåãî Ïðàâèòåëüñòâà ñòàâÿòñÿ â èçâåñòíîñòü, ÷òî ñî ñòîðîíû
Êèòàéñêîãî Ïðàâèòåëüñòâà áûëè íåîäíîêðàòíûÿ çàâåðåíèÿ îá óêðåïëåíèé
ñ Ðîññèåé äðóæåñòâåííûõ îòíîøåíèé. Ìåæäó òåì çà ïîñëåäíåå âðåìÿ
ââîäèòñÿ â Ìîíãîëèé ðàçíûå èçìåíåíèÿ, îáó÷åíèå âîéñê, èçìåíåíèå
àäìèíèñòðàòèâíàãî óïðàâëåíèÿ ïð.,ê êîòîðûì ìîíãîëû îòíîñÿòñÿ ñ
áîëüøèì ïîäîçðåíèåì è áîÿçíüþ, à â ïðèãðàíè÷íîé ê íàì Õàëõå âñå
ìîíãîëüñêèå êíÿçüÿ (ðàçëè÷íûõ ñòåïåíåé) âàíû (êíÿçü 1-îé ñòåïåíè), ãóíû
(ãðàô), à ðàâíî Óðãèíñêîå äóõîâåíñòâî, îäèí çà äðóãèì ïîñûëàþò îñîáûõ
÷èíîâíèêîâ â Ðóññêîå Ìèíèñòåðñòâî Èíîñòðàííûõ Äåë ñ çàÿâëåíèåì î
ïå÷àëè (ñòåñíåíèÿõ). Òàê êàê Ðóññêèå è Ìîíãîëû, èìåÿ íåïîñðåäñòâåííîå
ñîñåäñòâî íà ãðàíèöå, îäèíàêîâî ðàçäåëÿþò ðàäîñòü è ãîðå, òî Ðîññèÿ
íèêîåì îáðàçîì íå ìîæåò áûòü áåçó÷àñòíîþ çðèòåëüíèöåé. ßâëÿåòñÿ
îïàñàíèå çà âîçìîæíîñòü êðóïíûõ îñëîæíåíèé íà ïîãðàíè÷íûõ âëàäåíèÿõ
íåïîñðåäñòâåííîãî ñîñåäñòâà îò ïðåâðàòíîãî ïîíèìàíèÿ ìîíãîëàìè äåëà,
êîòîðîå ïîäëåæàëî ðàçðåøåíèþ ïóòåì ïðåäâàðèòåëüíîãî ñîâìåñòíîãî
ñîãëàøåíèÿ. Ïî÷åìó â óñòðàíåíèå âñÿêèõ ñîìíåíèé äëÿ óêðåïëåíèÿ
äðóæåñòâåííûõ îòíîøåíèé ñî ñòîðîíû Êèòàéñêîãî Ïðàâèòåëüñòâà
íåîáõîäèìî òî÷íîå âûÿñíåíèå ïðè÷èí è îñíîâàíèé, ïîëîæåííûõ â îñíîâó
ïðè ðåøåíèé ìîíãîëüñêîãî äåëà.
39

Âñëåäñòâèé ñåãî ñîîáùàÿ îá ýòîì ïî òåëåãðàôó, ïðè ðåøåíèé (äåë)
ïðåäëàãàåòñÿ òùàòåëüíîå ðàçñëåäîâàíèå è ñîáëþäåíèå îñòîðîæíîñòè
ñîîáðàçíî ñ îáñòîÿòåëüñò âàìè. Ïî ñïðàâêàì îêàçûâàåòñÿ, ÷òî 4 àéìàêà
Õàëõè è ïðèëåãàþò ê ãðàíèöå Ðîññèé, íî îíà íàõîäèòñÿ â ïîëíîì ïîä÷èíåíèè
íàøåãî Ãîñóäàðñòâà, è óêàçàííîå â çàÿâëåíèé Ðóññêîãî Ïîñëàííèêà
ìîíãîëüñêèå âîïðîñû îòíîñèòåëüíî ââåäåíèÿ ðàçíûõ èçìåíåíèé,
îáó÷åíèÿ âîéñê è àäìèíèñòðàòèâíîãî óñòðîéñòâà – âîâñå íå ïîäëåæèò
çàñòóïíè÷åñòâó ñî ñòîðîíû èíîñòðàíöåâ, à ïîäâåäîìñòâåííûå ìîíãîëû
âåñüìà íåâåæåñòâåííû è íóæíî çàìåòèòü, ÷òî íûíå ïî ïîâîäó ââåäåíèÿ
íîâîãî àäìèíèñòðàòèâíoãî óïðàâëåíèÿ ó íèõ íå áûëî ìåñòà äëÿ ñîìíåíèÿ
è áîÿçíè.  ñëó÷àå áåçïîëåçíîñòè òåõ èëè èíûõ ìåðîïðèÿòèé, îíè äîëæíû
áûëè-áû ïîäðîáíî çàÿâèòü Àìáàíÿì, íî êàêèì-æå îáðàçîì äîïóñòèìî
îáðàùåíèå ñ ïðîñü áîþ ê èíîñòðàíöàì, ñîçäàâàÿ ïîâîä ê çàïðîñó îò
Ïðàâèòåëüñòâà. Äðåâíåå èçðå÷åíèå ãîâîðèò: Êòî ñäåëàëñÿ ÷èíîâíèêîì òîò
íå äîëæåí äðóæèòüñÿ ñ ÷óæåñòðàíöàìè. Ïîäâåäîìñòâåííûå êíÿçüÿ âàíû,
ãóíû è äóõîâåíñòâî, â òå÷åíèè ìíîãèõ ïîêîëåíèé ïîëüçîâàâøèåñÿ ìèëîñòüþ
Ïðàâèòåëüñòâà, íå äîëæíû áûëè äîéòè äî òàêîé ïðåñòóïíîñòè. Ïîìèìî òîãî,
ïðè ñòàðàòåëüíîì íàñòîÿòåëüíîì ïðîâåäåíèè Ïðàâèòåëüñòâåííîé Ïàëàòîé
àäìèíèñòðàíèâíàãî óïðàâëåíèÿ, ðàäè óêðåïëåíèÿ ñâîåé ìîùè, âñÿêèé
èìåþùèé êðîâü è äóõ ÷åëîâåê íå äîëæåí âîîäóøåâëÿòüñÿ è áëàãîãîâåòü.
Íîâîå-æå óïðàâëåíèå â Óðãå ââåäåíî ñîãëàñíî Âûñî÷àéøåãî Óêàçà äëÿ
óñòðîèòåëüñòâà àäìèíèñòðàòèâíàãî óïðàâëåíèÿ. Ñî ñòîðîíû íàøåé,
Àìáàíåé, áûëè ïðèçâàíû ïî ýòîìó äåëó Íà÷àëüíèêè ñåéìîâ, ïðåäñòàâèòåëè
îò Øàáèíñêàãî âåäîìñòâà (äàííèêîâ Õóòóêòû) ñ îáðàçîâàíèåì ãëàâíîãî
Ïðåäñåäàòåëÿ, ÷ëåíîâ, ÷èíîâíèêîâ îòäåëåíèé, ñîâåòíèêîâ è ïðè îòïðàâëåíèè
èìè âàæíûõ ñëóæåáíûõ îáÿçàííîñòåé, ïîäëåæàùèå Íà÷àëüíèêè ñåéìîâ, â
ðàâíîå âðåìÿ ðåøèëè äåëà è íèêàêèõ âîçðàæåíèé íå áûëî. ×òî-æå êàñàåòñÿ
îðãàíèçàöèè âîéñêà òî òàêîâàÿ èìååò îñîáóþ öåëü îõðàíÿòü îò ïîáåãîâ
ðàçáîéíè÷üèõ øàåê è ðàíåå ïî äîêëàäó áûëè íàçíà÷åíû Ïîìîùíèêè Öçÿíüöçþíåé
2-õ àéìàêîâ ñîñòîÿòü ïðè Íà÷àëüíèêå âîåííàãî Óïðàâëåíèÿ, à
êíÿçþ Äàëàé-áýéñû ïîðó÷åíî çàâåäûâàòü îòäåëîì ýòîãî óïðàâëåíèÿ. Åñëè
ìîíãîëû íå áûëè õîðîøî çíàêîìû ñ îñíîâàìè è ìîòèâàìè ââåäåííîé
Àìáàíÿìè ðåôîðìû, òî ïî÷åìó-æó óïîìÿíóòûå êíÿçüÿ è äóõîâåíñòâî ìîãëè
áåçìîëñòâîâàòü â òå÷åíèè íåñêîëüêèõ ìåñÿöåâ. Ïîìèìî òîãî â ìèíóâøåì
ãîäó íàø ìîíãîëüñêèé Àìáàíü è ïîäâåäîìñòâåííûé íàì Íà÷àëüíèê
ñåéìà Öýöýí-õàíñêîãî àéìàêà, â êà÷åñòâå ÷ëåíîâ åçäèëè (â Ïåêèí) ïî
Âûñî÷àéøåìó èçáðàíèþ äëÿ çàñåäàíèÿ â Êîíñòèòóöèîííîé Ïàëàòå. Êàêèì-æå
îáðàçîì îíè – ìîíãîëû, ïðèòâîðÿÿñü íåçíàíèåì îñíîâíûõ íà÷àë îáíîâëåíèÿ
ñòðîÿ, òàÿò ïîäîçðåíèÿ è îïàñåíèÿ, ÷åì áåçæàëîñòíî äàþò ðóêîÿòêó ìå÷à
äðóãèì.
Ïðè âíèìàòåëüíîì ðàññìîòðåíèì íàìè ñóùíîñòè âûñêàçàííîãî Ðóññêèì
Ïîñëàííèêîì çàÿâëåíèÿ, ñòàíîâèòñÿ ÿñíûì, ÷òî íåáëàãîíàäåæíûå
40

5-ð áàðèìò áè÷èã
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí ã¿í íàðààñ
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
41

Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàð õè÷ýýíã¿éëýí,
Ýðõýì ºðøººëò Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìðûã ýðíý. Ìýä¿¿ëýõ íü: Øàãíàí
èëãýýñýí çàõèäëûã õ¿ëýýí àâ÷ ýë ó÷èð ç¿éëèéã á¿ðíýý óõàæ òýñãýëã¿é
áàÿðëàí áàñ ñýíõð¿¿ëñýí ç¿éëèéã öýýæèíäýý õàäãàëàâ ìàíàé õýðýãò èõ õààí
ýõëýí îëîí íî¸ä ýíý ìýò ºðøººí òóñëàõûã ¿ç¿¿ëæ á¿õèéä áèäíèé çîðèã íýí
÷àíãà òºðæ áàéíà. Ýíý çàâñàð ìàíàé Áîãä ãýãýýíýýñ Öýðýí÷èìýä áèäíèé
áèåèéã ÿàðàí áóöàæ èðò¿ãýé ãýæ õýäýí óäàà òºìºð óòàñ õ¿ð÷ èðñýí áºãººä
îäîî Öýðýí÷èìýä áè Õ¿ðýýíèé ç¿ã îäîâ. Áóóíû ó÷èð ÿàãààä èéì ¿ã ãàðñíûã
Õ¿ðýýíä õ¿ðìýãö ñóðâàëæëàæ ìýäýýä çàõèäàë áàðüÿ. Õàéñàí áè ýíäýýñ ººðèéí
ãýðèéí ç¿ã îäíî. Âàí íî¸í áèä íàð ñàíàà áàãà òîõèðñîíã¿é íü ãàãöõ¿¿ õýðýãò
îðîëöóóëàí çºâëºõ õ¿íèé ó÷èð á¿ëãýý. Ãîë õýðýãò ñàíàà îãò ñàëñàíã¿é áèëýý.
Áèä õî¸ðûí áèå ººðèéí ãàçðàà õ¿ðñíèé õîéíî áàéäàë ó÷ðûã òîäîðõîéëîí òóñ
òóñ çàõèäàë áàðèíà. Öýðãèéí ò¿øìýë Ìàãóóøèã áèäíèé õàìò ÿâñààð Ýðõ¿¿ä
èðýýä ýíý õýð èéø òèéø ÿâíà ãýõ ¿ãã¿é áàéíà. Æè÷: áèäíèé áèåèéã Ìîñêâàä
Äèàí áóóäàëä áóóñíû äàðàà ãýçýãòýé ãýçýãã¿é ãóðâàí èðãýí òýð Äèàíä
áóóñàí àæýý. Õèðä áèä òºäèé ë ñýæèãëýñýíã¿é á¿ëãýý. Ãýòýë áèäíèé áèåèéã
Ìîñêâàãààñ ãàðãàõàä íýãýí òýðãýíä õàìò ãàð÷ èðñýí íü áààõàí ñýæèãëýëòýéä
áèä Ìàãóóøèãò õýëæ òýð ÿìàð õýðãýýð ÿâààã ýíãèéí àñóóñàíä Ìîñêâàä 4
æèë õóäàëäààãààð ñóóãààä áóöàæ ÿâíà ãýñýí àòàë ïèîã ¿çýõýä áèäíèé áèåèéã
Ïåòåðáóðãò õ¿ðñíèé õîéíî Õèàãòààñ àâñàí áîëîõ íü èõ ë ñýæèãëýëòýé áîëñîí
òóë áèä Ìàãóóøèãò ó÷èðëàí õýëñíýýð àðàé ÷àìàé ×åëÿáèíñê ãýäýã õîòûí
ãàçðàà àâ÷ ÿâàà þìûã áàéöààí ¿çíý ãýõýýð øàëòãààëàí íýãýí óäàà øàëãàæ
õîöðîîâ ¿¿íýýñ ¿çâýë õÿòàäûí íóóö òàãíóóë÷ àëü ãàçðààð ÿàæ ÿâàõûã ìýäýõýä
áýðõ áàéíà. Áàñ Õ¿ðýýíèé àìáàíãààñ âàí íî¸í áèäíèé áèåèéã áàðèõààð
èð¿¿ëæ áàéãàà áºãººä âàí íî¸í îäîî õ¿ðòýë Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é, áàñ
ººðèéí ãýðò õàðèæ ÷àäààã¿é çàõûí ãàçðàà íóóí ñóóæ áóé ãýíý.
Áèä ýðõýì íî¸íû çàõèäëààñ Ñàíäîâà áóöàõûã ìýäýýä íýã èõ äàéñàí
äàðàãäñàí íü ãàãöõ¿¿ Èõ óëñûí îëîí íî¸äûí ñ¿ð õ¿÷èí áà ýðõýì íî¸í òàíû
ºðøººëò à÷ ìºí òóë òýñãýëã¿é ñ¿ñëýí áàÿðëàæ çîðèëãî áîäëîãûã ÷àíãàòãàí
Öýðýí÷èìýä áè øóóä Õ¿ðýýíä õ¿ðýõýýð ÿâàâ. Æè÷: Öýðýí÷èìýä íàäàä çàõèäàë
õàéðëàõàä ºä㺺 áèäíèé õàìò ÿâàà Õèàãòûí êîìèññàðûí ÿàìàíä àëáàí õààõ
Àâäååâ õ¿í õè÷ýýíã¿é ¿ã çàäëóóëàõã¿é óã õýðãèéã á¿ðíýý ìýäñýí áºãººä
áèäíèé ¿íýõýýðèéí èòãýìæèëñýí õ¿í òóë ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí èëãýýâ áà Õàéñàí
íàäàä çàõèäàë õàéðëàõàä Áýýæèíä ñóóãàà Íèêîëàé Íèêîëàåâè÷ Ãîìáîæàâò
Ìîíãîë áàò ãýæ èëãýýâýë òóñ òóñ îëæ àâ÷ áîëîõ áèëýý. Ìóíõàãóóäûã
ºðøººñíèé äîîð ºðøººæ ñýíõð¿¿ëñíèé äýýð ºðøººæ ñýíõð¿¿ëñýýð áàéõûã
¿íýí ç¿ðõíýýñ ñ¿ñýãëýí õ¿ññýýð áàéãààãàà èëòãýí ãàðãàâ.
Øèíèéí ãóðàâíû ñàéí ºäºð.
42

6-ð áàðèìò áè÷èã
Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí òàí õè÷ýýíã¿éëýí,
Ýðõýì Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìãàëàíã ýðüå. Ìýä¿¿ëýõ íü: ªä㺺 ýðõýì òàíû
õàéðëàí èëãýýñýí çàõèäëûã õ¿ëýýí ºðãºí ¿çýæ ó÷èð á¿õíèéã îëæ óõààä
òýñãýëã¿é áàÿñàâ. Ãàãöõ¿¿ èõýñ ñàéä Øàäîëèâàíûã ãýíýä¿¿ëñíèéã ñîíñîîä
ìàø õýëìýãäýí ãîìäîâ ýíý ìºí áèäíèé èðñýí õýðýã ñààä áîëîõ ¸ð áóþó.
Îäîî ýðõýì òàíû èõ õ¿÷èíä ø¿òýæ èõýñ Êîõîöîâ íî¸í ýðõ áèø ìàíàé
Ìîíãîëûã îíöãîé ýíýð÷ õýðãèéã ò¿ðãýâ÷ëýí á¿òýýí ºãºõ áóéçàà ãýæ
ýðìýëçýíý. Îëäâîîñ áèäíèé áèåñ Ïåòåðáóðãò îëíû ýëäâýýð ø¿¿ìæëýõýýñ
áîëãîîìæëîí çàéëæ Ìîñêâà õîòîä èðæ ñàéí ìýäýý õàéðëàí èëãýýõèéã
õ¿ëýýæ áàéãàà çýðýã ó÷ðûã äýýø èõýñ ñàéä Êîõîöîâ íî¸í òàíä íýâòð¿¿ëýí
ìýä¿¿ëæ ºãººä îëîí ñàéäóóäûí ÿàæ çºâëºëäºí òîãòñîí áà Áýýæèíä ñóóãàà
èë÷ ñàéä Äóíäàä óëñûí Ãàäààä æóðãàíòàé õýðõýí õýëýëöýæ áàéãààã ñóðàãëàí
îëìîãö äàðèóõàí íààø ìýäýý õàéðëàí èëãýýíý ¿¿. Áèäíèé áèåñ ýíä èë¿¿
õýäýí ºäºð õ¿ëýýõýýð òîãòîâ. Õ¿ññýí íü: Ýðõýì òà ìóíõàã áèäíèéã áîëõè
ãýæ îðõèëã¿é ¿ðãýëæ çààí ñóðãàæ èëãýýí õýðãèéã ò¿ðãýíý ýý á¿òýýõèéí ç¿ã
òóñëàæ àæààìóó. ¯¿íèé òóë òóñãàé ãóéí àìãàëàíã ýðèí áàðèâ.
Øèíèéí äîëîîíû ñàéí ºäºð.
43

44
7-ð áàðèìò áè÷èã
Öýðýí÷èìýä Äà ëàì, Õàéñàí ã¿í íàð Ìîñêâàãààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
çàõèäàë. Óã çàõèäëûã 1911 îíû 9-ð ñàðûí èõýýð áè÷ñýí áîëîëòîé.

Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàð õè÷ýýíã¿éëýí,
Ýðõýì Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìðûã ýðíý. Ìýäýýëýõ íü: Ìóíõàã áèäíèé áèåñ
äýâøèõ ýãýõ õî¸ð òèéø áýðõ áîëæ Ìîñêâà õîòîä èðýýä äóâ äóóã¿é ñóóæ ñàéí
ìýäýýã õ¿ëýýñýýð õàãàñ ñàð áîëîâ. ªä㺺 ñîíñâîë èõýñ ñàéä Êîõîöîâ íî¸í
òýðã¿¿ëýã÷ ñàéäûí òóøààëä òýâøèâ ãýíý. Ç¿é íü: Ìóíõàã áèåýð èõ áàÿðò
ìºð㺺ð îäâîë çîõèõ áèëýý. Ãàãöõ¿¿ îëíû ýëäâýýð ø¿¿ìæëýõýýñ ¿íýõýýðèéí
áîëãîîìæëîõ òóë òóñãàé õàäàã çàõèäàë áýëòãýæ ýðõýì òàíûã ãóéí èëãýýâ.
Îëäâîîñ àëæààëûã ¿ë áîäîí èõýñ ñàéä Êîõîöîâ íî¸íä óëàìæëàí áàðüæ ºãººä
óã ó÷ðûã ñàéõàí ã¿éöýòãýæ ºãíº ¿¿. Æè÷: Îäîî Áýýæèíä õýðõýí õýëýëöýæ
áàéãàà áà Õ¿ðýýíä áàñ ÿìàð áàéäàëòàé áîëæ áàéãààã íü íýã÷ ñîíñäîõã¿é òóë
ìºí õîðüäîîð Ýðõ¿¿ õîòûí ç¿ã îäü¸ ãýæ áàéíà. Ìàíàé Áîãä ãýãýýíä õàðèó
èëãýýíý ãýñýí áýëãèéí ç¿éëèéã ÿâóóëàâ óó, ¿ã¿é þó. Õ¿ðýýíä öýðýã íýìíý.
Õàëõàä áóó ãàðãàæ ºãíº ãýñýí îäîî ÿìàð áàéäàëòàé áîëñíûã ýðõ áèø
ñóðàãëàí îëæ çàõèäàë õàéðëàí èëãýýíý ¿¿ ãýæ ãóéí áàðèâ. Àðâàí äºðºâíèé
ñàéí ºäºð.
Õî¸ðäóãààð äóóäàñ Æè÷: Ýíý áè÷ãèéã õàðààõàí áèò¿¿ìæëýõ çóóð
óëàìæëàí èëãýýñýí òºìºð óòñûã Öýðýí÷èìýä áè õ¿ëýýí àâ÷ ó÷ðûã ìýäýýä
ìàø áàÿðëàâ. Îäîî áèäíèé áèåñ ÿàðàí áóöàõàä óã èðñýí ÷óõàë õýðýãò ëàâòàé
õàðèó îëäîîã¿é áàñ Ñàíäîâà àëáàíû òóõàé ÿàñàí áîëîõ íü ÷èìýýã¿é áºãººä
äýìèé ãîíñîéæ áóöàõàä ñýòãýë èõýë ãîìäîëòîé òóë ýðõã¿é íýãýí ìýäýý îëæ
ñîíñîõûã õ¿ññýí. Þó áîëîâ÷ ìºí õîðüä õ¿ðòýë ýíä õýâýýð õ¿ëýýå ãýæ ñàíàæ
áàéíà. Îëäâîîñ ñóðãàí ñýíõð¿¿ëýõ áîëîâ óó.
45

8-ð áàðèìò áè÷èã
Â.Êîòâè÷îîñ Ìîíãîëûí íýãýí ýðõ áàðèã÷èä 1911 îíû 9-ð ñàðûí 23-íä
áè÷ñýí çàõèäàë þì. Ýíý çàõèäàëä äóðäàãäñàí ñîíèí ç¿éë áîë Îðîñ óëñàä ÿâñàí
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õîîðîíä ãàðãàñàí çºðºë人íèé òóõàé òîâ÷ ºã¿¿ëñýí
áà óã çºðºë人íèéã çîãñîîõ òàëààð Êîòâè÷ òîâ÷ äóðäàæ Õÿòàäûí ýðõ
áàðèã÷äûí ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãî çºâëºë㺺㠿ë çºâøººðºõ òóõàé çºâëºí
áè÷æýý.
46

47

48

49

23.IX.11
Ìèëîñòëèâûé Ãîñóäàðü.
Î÷åíü ïðîøó Âàñ ïåðåäàòü ïðèëàãàåìîå ïèñüìî Äà-ëàìå è Õàéñàíó à åùå
íà ñëîâàõ ðàçúÿñíèòü èì ñëåäóþùåå.
 Ìèíèñòåðñòâå È.Ä.çíàþò î ðàçíîãëàñèÿõ ìåæäó äåïóòàòàìè. Êðîìå
òîãî, ïîëó÷åíî ñâåäåíèå, ÷òî â Óðãå êíÿçüÿ ãîâîðÿò íå ñîâñåì òî, ÷òî â
Ñ.Ï-áóðãå ãîâîðèëè äåïóòàòû. Ýòî çäåñü ïðîèçâåëî íå î÷åíü õîðîøåå
âïå÷àòëåíèå è ãëàâíûé âîïðîñ, èç-çà êîòîðîãî Äà-ëàìà è Õàéñàí åçäèëè â
Ìîñêâó, èìåííî î ðóæüÿõ (áóó), îñòàíåòñÿ íå ðåøåííûì äî òåõ ïîð ïîêà îò
íàäëåæàùèõ ëèö íå áóäåò ñäåëàíî â Óðãå íîâîå çàÿâëåíèå î íåîáõîäèìîñòè.
Âîîáùå áûëî áû âåñüìº æåëàòåëüíî, ÷òîáû îò ðàçíîãëàñèé, êîòîðûå
çäåñü îáíàðóæèëèñü, íå áûëî è ïîìèíó, è ÷òîáû è êíÿçü è Äà-ëàìà îäèíàêîâî
è ñîãëàñíî äåéñòâîâàëè. Ýòî ìîå ñêðîìíîå ìíåíèå, êîòîðîå ïðîøó Äà-ëàìó
îáñóäèòü è ðåøèòü ïî ñâîåìó. óñìîòðåíèþ.
Åùå, ïîæàëóéñòà, ïåðåäàéòå, ÷òî âåñüìî áûëî áû âàæíî, ÷òîáû
ìîíãîëû äåéñòâîâàëè ñìåëî ñ êèòàéöàìè, íè íà ÷òî íå ñîãëàøà - ëèñü, à
åäèíîäóøíî ïðîòèâèëèñü âñÿêèì ðåôîðìàì. Ó êèòàéöåâ òåïåðü äåëà äîâîëüíî
ïëîõè; êðóïíûå ìåðû îíè íå ïðåäïðèìóò, à äëÿ íàñ áóäåò âîçìîæíîñòü
ýíåðãè÷íåå âñòóïèòüñÿ. Âåñüìà òàêæå âàæíî áûëî áû ïðèãîòîâèòüñÿ êî
âñÿêèì ñëó÷àéíîñòÿì è îò ðóæåé (áóó) âî âñÿêîì ñëó÷àå íå îòêàçûâàòüñÿ, à
èñïîëüçîâàòü èõ. Ýòî òàêæå ìîå ëè÷íîå ìíåíèå, êîòîðîå ÿ ñîîáùàþ Äà-ëàìå
è Õàéñàíó èç ÷óâñòâà ðàñïîëîæåíèÿ, êîòîðîå ÿ âûíîñ èç êðàòêîâðåìåííîãî
íàøåãî ñâèäàíèÿ.
Ïðîøó ïðèíÿòü äîáðûé ïðèâåò îò ìåíÿ.
Â.Êîòâè÷
Ð.S. Î÷åíü ïðîñèë áû Âàñ, âî èç-áåæàíèå âîçìîæíûõ
ñëó÷àéíîñòåé, âåðíóòü ìíå íàñòîÿùåå ïèñüìî.
50

9-ð áàðèìò áè÷èã
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Îðîñûí Õààíò Çàñãèéí ãàçàðòàé õèéñýí
õýëýëöýýðèéí òóõàé ýíý òýìäýãëýëä òýäãýýð òºëººëºã÷äèéí õ¿ññýí ç¿éëèéã
ºã¿¿ëæýý. ¯¿íä: Èë÷èí òºëººëºã÷ºº ñîëèëöîõ, áóó çýâñýã çýýëýýð õóäàëäàí îëãîõ,
öýðãèéí ìýðãýæèëòíèéã èð¿¿ëæ ìîíãîë öýðýãò ñóðãóóëü çààëãàõ, äîòîîä
Ìîíãîëä Õÿòàäûí õàðèãñëàëûí ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áóé õàâ÷ëàãûã óñòãàõàä òóñëàõ
çýðãèéã äóðäæýý.
Ïàìÿòíàÿ ×ðåçâû÷àéíîãî Ìîíãîëüñêîãî Ïîñîëüñòâà.
Õîäàòàéñòâà Ìîíãîëüñêàãî Ïðàâèòåëüñòâà ïåðåäú ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÈÌÚ
Ðîññiéñêèìú Ïðàâèòåëü - ñòâîìú çàêëþ÷àþòñÿ âú ñëѣäóþùåìú.
Äëÿ óïðî÷åíіÿ äðóæåñòâåííûõú îòíîøåíіÿ ìåæäó Ðîññіåé è Ìîíãîëіåé è
äëÿ ñêîðѣéøàãî ðàç ðѣøåíіÿ ðàçíàãî ðîäà äѣëú ìû ïðîñèìü ñîãëàñіÿ Ðóññêàãî
Ïðàâèòåëüñòâà íà ñîäåðæàíіå âú ñòîëèöàõú îáîèõú ãîñóäàðñòâú ïîñòîÿííèõú
äèïëîìàòè÷åñêèõú ïðåäñòàâèòåëåé (Ïîñëàííèêîâú).
Ó ìîíãîëîâú âú íàñòîÿùåå âðåìÿ íіòú äîñòàòî÷íàãî êîëè÷åñòâà õîðîøàãî
îðóæіÿ. Âú âèäó ýòîãî ìû ïðîñèìú îòïóñòèòü è âîçìîæíî ñêîðѣå âíñëàòü îðóäіé
ñðåäíÿãî êàëèáðà ïóëåìåò îâú ñú 3-ëèíåéíûõú âèíòîâîêú ñú 2000 ïàòðîíîâú
íà êàæäóþ âèíòîâêó,
ñâåðõü òîãî, äëÿ ó÷åáíûõú öѣëåé 8 ñòàðûõú îðóäіé, íàõîäÿøèõñÿ âú
Èðêóòñêѣ, ñî ñíàðÿäàìè êú íèìú ïëàòó ïðè÷èòàþùåéñÿ çà îðóæіå ñóììû ìû
ïðîñèìú ðàçñðî÷èòü íà áîѣå èëè ìåíѣѳ ïðîäîëæèòåëüíîå âðåìÿ. Êðîìѣ òîãî,
ìû ïðîåèìü ñêîðѣéøåìú êîìàíäèðîâàíiè èíñòðóêòîðîâú, èçü êîèõú ÷àñòü
íåîáõîäèìà äëÿ îáó÷åíіÿ âú Óðãѣ îãðàùåíіþ ñü îðóäіÿìè è ïóëåìåòàìè, à ÷àñòü
äëÿ ñôîðìèðîâàíіÿ è îáó÷åíіÿ êîííûõú îòðÿäîâü âú Êîáäî è Õóëóíü-Áóèðѣ
Êèòàéñêîå Ïðàâèòåëüñòâî íîñòîëííî ñíàðÿæàåòú ýêñïåäâöіè ïðîòèâú
ïîäâëàñòíàãî íàìú íàñåëåíіÿ Âíóòðåííåé Ìîíãîëіè, ïðîèçâîäÿ ñàìóþ
çâѣðñêóþ ñú íèìú ðàñïðàâó. Äëÿ ïðåäóïðåæäåí іÿ ýòîãî èç õîäàòàéñòâóåì
ü, ÷òîáû Ðîññіéñêîå Ïðàâèòåëüñòâî ïðåäúÿâèëî Êèòàéñêîìó Ïðàâèòåëüñòâó
ñàìîå êàòåãîðè÷åñêîå òðåãáîâàíіå âíïðåäü íå äîïóñêàòü ïîäîáíûõú ðàñïðàâü.
Îäíîâðåìåííî ìû ïðîñèìü ïðèíÿòü ìѣðû êú ïðîíèêíîâåíіþ âú íàèáîîëѣå
âàæíûå ïóíêòû Âíóòðåííåé Ìîíãîëіè ðóñîêèõú òîðãîâöåâú, à ðàâíî ïîñëàòü
äëÿ èõú îõðàíû íѣñêîëüêî âîåííûõú îòðÿäîâú è òѣìú îêàçàòü íàìú ÿâíóþ
ïîääåðæêó âú îõðàíѣ íàøèõú ãðàíèöú.
51

52
10-ð áàðèìò áè÷èã
Â.Êîòâè÷îîñ Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí õî¸ðò
áè÷ñýí çàõèäàë

53

Ìóíõàã Êîòâè÷ õè÷ýýíã¿éëýí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ýðõýì ò¿øìýä Õàéñàí
òàíû àìðûã ýðíý. Ìýäýýëýõ íü.
Èõýñ ñàéä Êîõîöîâ íî¸í ýðõýì òàíû õî¸ð çàõèäàëä èëýðõèéëýí ãàðãàñàí
îëîí ó÷ðûã ñàéõàí îëæ óõààä èõýä áàÿñààä äàðèóõàí Ãàäààä æóðãàíààñ
ñóðàãëàæ õàðèó áè÷èã èëãýýõ õýðýãòýé ãýâ. ¯¿íèé òóë Ãàäààä æóðãàíä îäîîä
ñóðàãëàæ îëñîí íü. Ìàíàé Áîãä ýçýí èìïåðàòîð òàíàé Áîãä ãýãýýí Õàëõûí
äºðâºí õàíû çàðëèãààð èðýãñýäýä õàéðëàñàí áýëãèéí ç¿éëèéã Õ¿ðýýíä ñóóãàà
êîíñóë ò¿øìýëä ÿâóóëæ çýðýã çýðãýýð áàðüñóãàé ãýæ çàõèâ. Æè÷: Õàëõûí
îëîí çàñàã áóó ºãºõèéã ýðâýë ãàðãàæ ºãüå õýìýýâ. Ãàãöõ¿¿ ñîíñâîë øèíýõýí
çàðèì çàñàã Õ¿ðýýíä ñóóãàà êîíñóë ò¿øìýëä èðæ áèä áóó ºãºõèéã èðñýíã¿é
îðîñ áóó áèäýíä òóñã¿é ãýæ ºã¿¿ëýâ ãýíýý. Òèéì áºãººä ìàíàé Ãàäààä
æóðãàíû ñàéä ìàø ñýæèãëýýä ÿàæ òîãòîîõûã ¿ë ìýäíý. Æè÷: íýìíý ãýñýí
çóóí ìîðüòîé öýðýã øèíýõýí ïóëåì¸ò ãýäýã áóó àâ÷ Õ¿ðýýíä èðæ ñóóíà. Æè÷:
Áýýæèíä ñóóãàà Îðîñ óëñûí ýë÷èí ñàéä Õÿòàä óëñûí Ãàäààä æóðãàíû ñàéäàä
îëîí Ìîíãîëûí õýðãèéã õýëýëöüå ãýñýíä õÿòàä ñàéä çºâøººðººä õýëýëöýæ
áàéíà.. Òýð õýëýëöýýãýýð Ìîíãîë óëñûí òóñ ¿éëäýõ áóéçàà ãýæ ñàíàíà.
Æè÷: Áýýæèíä ñóóãàà ýë÷èí ñàéä õÿòàä Ãàäààä æóðãàíû ñàéäàä ºã¿¿ëñýí
íü. Ñàíäîâà ìóóãààð ÿâàã÷ õîðò õ¿í ¿¿íèéã Õ¿ðýýíýýñ çàéëóóëâàë ñàéí áîëîõ
õýìýýâ. Îäîî ñîíñâîîñ õÿòàä ñàéä Ñàíäîâààã áàéëãà ñóãàé ãýíýý ãýæ ñîíñîâ.
Ýíý ìèíèé çàõèäëûã àâààä õàðèó áè÷èã èëãýýõ áèçýý. Æè÷: Ýðõ¿¿ õîòîä ÿìàð
áàéäàëòàé áîëæ áàéãàà ìýäýý ºãºõ áèçýý. Ìàãóóøèã ãýäýã öýðýã ò¿øìýë
õààøàà îäíî ãýíý. Ýðõýì òàíû áîäëîãî ÿìàð áàéíà. Æè÷: Ìºíººõ Õèàãòààñ
óëàìæëàí òºìºð óòñààð òàíàé Áîãä ãýãýýí ýðõýì Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã
ÿàðàí áóöòóãàé ãýñýí ìýäýý áàñ èðýâ.
Õîðèí ãóðàâíû ñàéí ºäºð.
54

11-ð áàðèìò áè÷èã
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íü
55

Äà ëàì ãýã÷ ìóíõàã Öýðýí÷èìýä õè÷ýýíã¿éëýí,
Èõ ºðøººëò Êîòâè÷ ýðõýì ìýðãýí íî¸í òàíàà àìãàëàíã ýðíý. Ìýä¿¿ëýõ
íü: Ìèíèé áèå èõ õààíû ñ¿ëä èõýñ ñàéä òà á¿õíèé ºðøººë õàìãààëàëä
ø¿òñýýð ìýíä ñàéí ÿâæ Õ¿ðýýíä èðýâ. Ýíý ãàçðûí îëîí õ¿íèé ãîðëèë ãàãöõ¿¿
õîéä ç¿ã áàéãàà áàéíà. Õàðèí ãàéõàë Ñàíäîâà ºíºº õ¿ðòýë àæèãã¿é õýâýýð
ñóóñààð áàéíà. Áèäíèé áèåñèéã Ïåòåðáóðãò î÷ñîíûã ìýäìýãö ìàíàé Áîãä
ãýãýýí ýõëýí Õ¿ðýýíä áàéñàí õààä íî¸äîä àéëãàí öî÷îîæ õýëñýí ¿ã íü òàíû
îëîí íî¸äîîñ ò¿øìýë òîìèëæ Îðîñ óëñàä èëãýýæýý. Ò¿øìýë áîëñîí õ¿íèé
ãàäààäàä íºõºðëºõ ¸ñîíã¿é öºì òîëãîéä õ¿ðýõ ÿë áóé. Îäîî òàíàé íî¸ä Îðîñ
óëñàä õ¿í çàðñàíã¿é ÿìàð õ¿í þó ãýæ î÷ñîíûã ìýäýõã¿é ãýæ áè÷èã ìýä¿¿ë.
Òýãæ áè÷èã ìýä¿¿ëýõã¿é áîëâîë ìàðãààøààñ ¿ã õýëýëöýõèéã çîãñîíî. Ìèíèé
ãàðò áàéãàà äà àìáàíû ãàðò òóñ òóñ õè÷íýýí öýðýã áàéãààã ìýäíý ¿¿. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà Øèî âàí, Õ¿¿ âàí öýðýã áà áàñ îëîí èðãýíä çýâñýã ºãâºë õè÷íýýí öýðýã
áîëíî ãýý÷ òà íàð õàðèóöàæ ÷àäàõ óó. Õýðýâ ìèíèé ¿ãèéã äàãàæ ìýä¿¿ëâýë
õàë õà÷ã¿éãýýð ºíãºð¿¿ëæ áîëíî ãýõ çýðýã îëîí ç¿éëèéã ñ¿ðòýé ¿ã õýëæ
àéëãàñàíä îëîí íî¸ä òýð õèðä èõ óëñûí íýìýëò öýðýã èðýýã¿é áàñ áèäíèé
ÿâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ã õ¿ðýýã¿é ººðñíºº ãàð ìóõàð òóë àðãàã¿é áîîãäîæ íýãýí
óäàà Ñàíäîâàíû ¿ãýýð ÿìàð õ¿í Îðîñò î÷ñíûã ìýäýõã¿é áèä õ¿í çàðñàíã¿é
ãýæ áè÷èã ìýä¿¿ëýýä íýãýíòýéã¿¿ð êîíñóëä èéì áîëñîí ÿâäëûã ãýð÷ëýí
ìýä¿¿ëæýý. Æè÷: Áóóíû ó÷èð áîë Ñàíäîâàíû òèéíõ¿¿ òàâ÷äóóëàí ñàíäàðãàæ
56

á¿õèé öàãò õýäýí óõâàð ìº÷èä íî¸ë òýð ãàçðàà áàéõ áóó îäîãñîîð áèäýíä
òóñã¿é áèä õàìãààëàí öýðýã ãóéñíààñ ººð áóó ãóéñàíã¿é ãýæ õýëñýí íü ¿íýí
áàéõ òóë Öýðýí÷èìýä ìèíèé áèå èðýýä äýýäèéí ºðøººëèéã óõóóëàí õýëñýíä
íî¸ä ñàÿ óõàæ ìýäýýä èõýä áàÿðëºí óðàì îðæ êîíñóëä î÷èæ óðä ó÷ðûã
öàãààòãàí ãàðãàæ çýâñýã îëãîõûã ãóéñàíä êîíñóë ¸ñîîð áîëãîæ öàõèëãààí
ìýäýýãýýð óðàìæëàâ ãýæýý. Ýíý çýâñãèéí òóõàé îäîî ÿìàð áîëæ áàéãàà
áîë îî. Õýðýâ ýíý ó÷èð äàõèí íýâòýð÷ õ¿ðýýã¿é áîë Ýðõ¿¿ãèéí ãåíåðàë
ãóáåðíàòîð æàíæèí íàðûí ãàçðàà àëáàí áè÷èã ìýä¿¿ëâýë áîëîõ ¿ë áîëîõûã
çààõûã ýðíý. Ýíý õèð õÿòàä ºíãºí人 íýí íîìõîí áîëñîí ìýò ¿çýãäýõ áîëîâ÷
äàëäóóð èõ ë áýëòãýæ áàéãàà ìýò ñýæèãòýé ç¿éë îëîí áóé ãýíý.
Ìàíàé Ìîíãîë ÿçãóóðûí á¿ä¿¿ëýã øóëóóí íîìõîí, õÿòàä ÿçãóóðûí õàðãèñ
îâòîé ÿëàíãóÿà ýíýõ¿¿ Ñàíäîâà ìàø õóóðàì÷ àðãàòàé õ¿í ýíý õèð ýëäâýëýí
ìýõýëñýýð ìàíàé Ìîíãîëûí çàðèì íýãýí ýðõ ìýäýëòýé õ¿íèéã ººðèéí òàëä
íààëäóóëñàí íü áàñ áàéíà. Ó÷èð èéìä ìóíõàã õ¿í áè ò¿ðãýíýý áóöàõûã õ¿ññýí
áèëýý. Èéíõ¿¿ áàéñààð ÿìàðõàí áîëîõûã ìýäýõ¿éåý áýðõ áàéíà. Ýíý ãàéõàë
íýãýí ºäºð áàéâàë òºäèé ÷èíýý õîðëîë íýìýãäýõ áºãººä õóðäàíàà áóöàà ñóãàé
ãýâ÷ ìàíä òèéì ÷àäàë ÿàõàí áàéíà. Ãàãöõ¿¿ èõýñ ñàéä Êîõîöîâ áà ýðõýì
ìýðãýí íî¸íû ºðøººëä òàøóóðàí ò¿ðãýí àÿíãà ìýò ñ¿ðòýé ºðøººëèéã õ¿ðòýæ
áîëîõ áîëîâ óó ãýæ ãîðèëîí ìºðãºæ ãóéíà. Áàñ ìàíàé Ìîíãîë õ¿ññýí èõ
¸ñîî ÷óõàì ÿìàð ÿíçààð õýäèéä ÿàæ õýëâýë áîëîõûã ìýäýõã¿é áºãººä äýìèé
áàéñààð õîæèìäîõ áîëóóçàé ãýæ àéõ òóë òóõàéëàí èõ óëñààñ ìàíàé Ìîíãîëûí
áàéäàë ó÷ðûã ñàéí ìýäýõ øóäàðãà ìýðãýí ò¿øìýëèéã èëãýýæ ìàíàé ýíý
ç¿éëèéí õýðãèéã Ìîíãîë îëîí íî¸äòîé õýëýëö¿¿ëýí ñóðãàí ñýíõð¿¿ëæ
áîëîõ áîëâîë ýðõýì ìýðãýí íî¸í àëæààëûã áîäîëã¿é ãàéõàìøèãòàé ýðäìèéã
èëð¿¿ëýí àëü çîõèõîîð íýâòýëãýí ã¿éöýòãýæ ºðøººõ áóþó. Ýñâýë ýðñ òýñýýð
çààí ñýíõð¿¿ëýõèéã õ¿ñíý. Áàñ ãàäààäûí æóðãàíû Êàçàêîâ íî¸í ýíý óäàà õ¿í
èðýõ õýðýãã¿é ãýæ Õàéñàí áèäýíä õýëñýí ç¿éë áóé òóë áè ò¿¿íèéã èòãýìæëýí
Áîãä ãýãýýíä çàõèà ºðãºñíººð ýíý çàâñàð Àãâààí õàìáààñ õ¿í èð¿¿ëýõèéã
äàõèí äàâòàí øààðäàæ áè÷èã áà áèå õ¿í èðñýí áîëîâ÷ Áîãä ãýãýýí ýõëýí îëîí
íî¸ä Öýðýí÷èìýä ìèíèé ¿ãèéã áàðèìòëààä îãò õýðýãññýíã¿é òóë Àãâààí íàð
ºøºº ñàíàæ òýð òàëààð ýëäýâ õóäàë õîâ ã¿éëãýí äýýð, äîîðäûã ¿éì¿¿ëæ èõ
õýðýãò òîòãîð áîëîí ÿâàõ áèé ãýæ ñýæèãëýí àéõ òóë àëèâààã ýðõýì ìýðãýí
íî¸í òàíàà èòãýæ ìýä¿¿ëíýì. Ìóíõàã õ¿í áè ºðøººëèéã áàò èòãýìæèëñíèé
òóë èéíõ¿¿ îëîí ç¿éë ¿ã íóðøèí ìýä¿¿ëñýíä áóðóó øààõûã óó÷ëàõ áîëîâ óó.
Ìîíãîëûí åñºí ñàðûí àðâàí äîëîîíû ñàéí ºäºð.
57

58
12-ð áàðèìò áè÷èã
Õàéñàí ã¿íýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë

Ìóíõàã Õàéñàí õè÷ýýíã¿éëýí,
Ýðõýì Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìðûã ýðüå. Ìýä¿¿ëýõ íü: Äà ëàì Öýðýí÷èìýä
øèíèéí äºðºâíèé ºäºð Ýðõ¿¿ õîòîîñ ìîðäîí ãàð÷ Õ¿ðýýíýý áóöàæ Õèàãòàä
õ¿ðýýä ìóíõàã íàäàä èëãýýñýí áè÷èãò Ñàíäîâà ìîðäîîã¿é, Ëþáà èðýýã¿é âàí
íî¸í íóòàãòàà õ¿ð÷ ÷àäààã¿é ò¿¿íèé îðäíîîñ õîéø õî¸ð çóóí ãàçàð õîë ã¿í
øóãóéä íóóí ñóóæ áàéñààð ãýíý. Ìóíõàã ìèíèé áèå íóòàã ç¿ã áóöúÿ ãýñýí
áèëýý ñàíàìñàðã¿é îäîî äîòîð ãàçðûí áîøãèéã õàëõ ìóó èðãýä óðâàæ Õî-áýé,
Õî-àíü, Ñû-÷öýí çýðýã õýäýí ìóæèéí õîòûã ýçëýâ. Áýýæèíä áàñ õ¿íèé ñýòãýë
òîãòâðã¿é áîëñíîîð íèéñëýë õîòûí ýí õààëãà èõ öýðãýýð ñàõèóëæ ãàðàõ îðîõ
õ¿íèéã ÷àíãà áàéöààæ áàéíà.
Íýíäýý, Ì¿ãäýí Áýýæèíèéí õîîðîíä ÿâàõ ãàëò òýðýã íààø öààø ÿâàõ
çîð÷èã÷äûã 纺õã¿é äàí ãàíö öýðãèéí õ¿í áîëîîä öýðãèéí õýðýãñëýëèéã 纺æ
áóé ãýæ Áýýæèíãèéí ñîíèí áè÷èãò ºäºð á¿ð ãàð÷ áàéãààãààð ¿çâýë ìóíõàã
ìèíèé áèå íóòàã ç¿ã áóöàõàä ìàø áýðõ áîëñîí áºãººä äà Õ¿ðýýíä ÷ ìºí îäîæ
¿ë áîëîõûã òóë ýíý Ýðõ¿¿ õîòîä ò¿ð áààõàí ñóóæ èõ õýðãýý á¿òýýõèéí ç¿ã
÷àðìàéÿ ãýæ ñàíàæ áàéíà. Îëäâîîñ ýðõýì òà ìóíõàã íàäàä õàéðëàí èëãýýõ
áè÷èã áàéâàë ìºí ýíäýõ Ïîïîâ, Ìàãóóøèã íàðààð äàìæóóëàí èëãýýâýë
áîëîõîîñ ãàäíà. Ýðõýì Ìîñêâèòèí íºõºðòºí ó÷èðâàë ýäãýýð ó÷ðûã óëàìæëàí
ñîíñãîîä ò¿¿íèé àìðûã ýðæ áàéãààã íýâòð¿¿ëýí ºãºõ áîëîâ óó ãýæ àìðûã
ýðýí áàðèâ.
Àðâàí ãóðàâíû ñàéí ºäºð.
59

13-ð áàðèìò áè÷èã
Äîáäàíîâ ãýäýã íýãýí áóðèàä õ¿íýýñ Â.Êîòâè÷èä 1911 îíû 10-ð ñàðûí 21-
íä áè÷ñýí çàõèäàë þì. Äîáäàíîâ ýíý çàõèäàëäàà Áîãä õààí, Õàíääîðæ, Õàéñàí
ã¿í, Äà ëàì íàðûí òóõàé ñîíñîæ áè÷ñíýý ºã¿¿ëæýý.
60

61

62

20/Õ-1911 ã. ÓÐÃÀ.
Ìíîãîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Ïèñüìî Âàøå, êîòîðîå Âû ìíå âðó÷èëè, ìíîþ ëè÷íî ïåðåäàíî ã-íó
Ëîâäîâñêîìó.
Ïèøó Õàìáî Äîðæêåâó î ìîèõ ñêóäíûõ íîâîñòÿõ è ïîñûëàþ åìó ïèñüìî
îò Áîãäî-Ãåãýíà; òðóäíî ïðåäóãàäàòü â êàêóþ ôîðìó âû ëüåòñÿ ïîëîæåíèå
â Ìîíãîëèè? Äàâëåíèå àìáàíÿ íà Êíÿçåé ïîðà çèòåëüíîå, à îòíîøåíèå
ïîñëåäíèõ ê ñîçäàâøåìóñÿ ïîëîæåíèþ áåçïðîãðàìíî. Ïðåñëåäîâàíèå
Ïîñëàíöåâ, êàê áû ïðåäàíî â îáëàñòü çàáâåíèÿ è ýòî òîëêóåòñÿ â îáùåñòâåííûõ
ñëîÿõ êàê ïîáåäîé, à îòíîñè òåëüíî äàëüíåéøèõ äåéñòâèé íè øàãó
âïåðåä. Äóìàþ îñòàòüñÿ çäåñü äî íîÿáðÿ, à çàòåì âåðíóòüåÿ â Ïèòåð.
Ðóæüÿ âíîâü çàêàçàíû, ìîæåò áûòü èç-çà êîððåêòíîñòåé ïîäàðêè. Èçðåäêà
áûâàåò ó íåêî òîðûõ êíÿçåé, íàõîäÿùèõñÿ çäåñü ïî ñëóæáå èç áåñåä ñ íèìè
íà õîæó äîâîëüíî õàðàêòåðíûå ñóæ äåíèÿ, à èíîãäà íàèâíî äåòñêèé îáëèê
áîÿçíè îò êèòàéöåâ. Âåñü øàíåã áóäóùåé æèçíè Õàëõè â ðóêàõ îäíîãî Áîãäî-
Ãåãýíà; ïî ëèòè÷åñêàÿ æå ìóäðîñòü êîòîðîãî åùå íåèçâåñòíà.
Õàíäî-Âàí ñðåäè ìàññû òîëêóåòñÿ êàê çíàìåíèòûé Ëèõóíøàíã. Äà ëàìà
ïðîñòîé ìîíàõ, âñåöåëî çàâèñÿùèé îò âîëè Áîãäî-Ãåãýíà è â îäèí ïðåêðàñíûé
ìîìåíò îí ðèñêóåò áûòü çàóðÿäíûì ëàìèøêîé Øàáèíñêîãî âåäîìñòâà, êîèõ
çäåñü íàñòîëüêî ìíîãî, ÷òî íà íèõ ìàëî êòî ñìîòðèò.
×òî êàñàåòñÿ áûâøåãî â ÷èñëå ïîñëàíöåâ íåêîåãî Õàéñàíà, òî îá íåì
ãîâîðÿò çäåñü êàê î áåãëåöå îò ñâîåãî íàðîäà çà êàêèå-òî ãðåõè, è áóäóùàÿ
åãî ðîëü â äåëå Õàëõè îãðàíè÷èòñÿ òåì, ÷òî äàëåå îí íå áóäåò ïðèíèìàòü
êàêèõ ëèáî àêòèâíûõ ó÷àñòèé â òàêîâîì.
Ïîðó÷àÿñü çà ñîîáùåííîå èìåþ ÷åñòü áûòü èñêðåííî ïðå äàííûì Âàì.
Â.Äîáäàíîâ
63

64
14-ð áàðèìò áè÷èã
Õàéñàí ã¿íýýñ Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë

Ìóíõàã Õàéñàí õè÷ýýíã¿éëýí,
Ýðõýì Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìðûã ýðüå. Ìýä¿¿ëýõ íü: Ìóíõàã ìèíèé áèå
ºä㺺 áîëòîë íóòàãòàà áóöàæ ÷àäñàíã¿é Ýðõ¿¿ õîòîä áàéñààð áàéíà. Îäîî
ýíäýõ öýðãèéí ãåíåðàë Ïåòåðáóðãèéí öýðãèéí æóðãàíààñ òóøààë èðñýí
¸ñîîð õàëõ äºðâºí àéìàãò íýã ò¿ìýí, òàâàí ìÿíãàí áóó ãàðãàæ ºãºõººð
òîãòîæ Õ¿ðýýíä öàõèëãààí ìýäýý ÿâóóëæýý. ªä㺺 ºìíº ãàçðûí èðãýä óðâàæ
ìàíæèéí òºðèéã íýãýíò ìºõºõºä õ¿ðãýæ èõ ë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ áàéãàà ¿åñ.
×óõàì ýíý ñàéí òóõûã òîõèîëäóóëàí èõ óëñ ìàíàé Ìîíãîëûã ýíýðýí ºðøººæ
ò¿ðãýíýý òóñëàí òýòãýæ èõ õýðãèéã á¿òýýí ºãâºë õýí àëèíàà ìàø òóñòàé
áîëîõ íü ìàãàä. Îëäâîë ýðõýì òàí ò¿¿ãýýð àëèâàà ç¿éëä òóñ áîëîõûã õ¿ñíý.
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Õ¿ðýýíä áóöàæ ìóíõàã íàäàä èëãýýñýí áè÷èãò Èõ öàãààí
õààíû ºìíººñ ìàíàé Áîãä ãýãýýí áà äºðâºí õàí íàðò èëãýýñýí õàðèó áýëãèéí
ç¿éëä êîíñóëûí ÿàìàíä õ¿ð÷ èðñýí áîëîâ÷ Áîãä ãýãýýíä õ¿ðãýæ èðýýã¿é.
Êîíñóë Ëþáà òóøààëò õ¿ð÷ èðýýã¿é. Ìàíæ àìáàí Ñàíäîâà Áýýæèíä
áóöààã¿é, ìàíàé Ìîíãîë ýíý ñàéí õýðãýý æèíõýíý ýõëýõýä õîéä èõ Îðîñ
óëñààñ àñóóõ ëàâëàõ çºâëºõ çýðýã ç¿éë èõ ë áàéëòàé áºãººä êîíñóëûí ÿàìíû
õýëìýð÷ Öýðýíïèë ãýã÷ òîõèîëäñîí íü ìàø ò¿âýãòýé àæýý. Ýðõã¿é àðãà
ñýòãýã÷ îðîñ õýëìýð÷ èð¿¿ëâýë ¿íýõýýð ñàéí áèëýý ãýæ áè÷èæ èð¿¿ëæýý.
¯¿íèéã áàñ ýðõýìä íàéäàæ íýãýí ñàéí áîäëîãî õèéæ ºãºõèéã õ¿ñíý. ͺ㺺
ýíäýõ ãåíåðàë ãóáåðíàòîð ýíý Ìîíãîëûí õýðýãò óãààñ îðîëäîí ÿâñààð èðñýí
Ìîíãîëûí ó÷ðûã áîëîâñîí ìýäýõ Õèàãòûí êîìèññàð ïîëêîâíèê Õèòðîâûã
äóóäàí èð¿¿ëæ çºâëºëäºí áàéíà. Ìóíõàã ìèíèé áèå ìºí äàðèó Ýðõ¿¿ãýýñ
ìîðäîí ãàð÷ Õèàãò Õ¿ðýý çýðýã ãàçðàà õ¿ð÷ ýíý õýðãèéã çºâëºëäºí á¿òýýõèéí
ç¿ãò ÷àðìàéÿ ãýæ áàéíà. Ýðõýì òà ìóíõàã íàäàä áè÷èã èëãýýâýë Õèàãòûí
êîìèññàðûí ÿàìààð äàìæóóëàí èëãýýâýë áîëîõûã ñàíóóëàõ òàøðàìä àìðûã
ýðýí áàðèâ.
Àðâàí ñàðûí øèíèé íýãíèé ñàéí ºäºð.
65

66
15-ð áàðèìò áè÷èã
Äà Õ¿ðýýíä Öýðýí÷èìýä Äà ëàì áóöàæ èðýýä
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë

67

Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä õè÷ýýã¿éëýí,
ªðøººëò Â.Êîòâè÷ ýðõýì ìýðãýí íî¸í òàíû àìãàëàíã ýðüå. Ìýä¿¿ëýõ
íü: Ìèíèé áèå Õ¿ðýýíä èðýýä áàðüñàí çàõèäàë òîëèëñîí áîëîâ óó. Ýíý òóõàé
äîòîîä ãàçàð öàã ñàìóóí áîëñîí íü ìàíàé Ìîíãîëä çàâøààí áîëæ ñàéí
áàéíà. Îäîî ýíýõýí ÷ºëººíä óã õ¿ññýí èõ õýðãýý ýõëýõèéã çàâäàí áóé áèëýý.
Áýýæèíä ñóóãàà ýë÷èí ñàéäààñ öàã áîëîâ ãýæ àìèàð òºìºð óòàñíû ìýäýý
èðýâ. Áèä ìàíæ àìáàí áîëîí ò¿øìýëèéã õýðýãëýõã¿é ÿâäëûã äóðäàí áè÷èã
ºã÷ õ¿ññ¿ãýé ãýæ çºâëºæ áàéíà. Ýíý ç¿éë êîíñóë àìáàí ... õîîðîíäóóð çàñàæ
¿éìýýí ºä¿¿ëýõã¿é áîëãî¸ ãýæ áàéãààä èõ áàÿðëàæ áàéíàì. Ìóíõàã õ¿í õîéä
èõ ãàçðûí áàéäëûã ñîíñîõûã õýäèéãýýð õ¿ñýâ÷ ýðõýì íî¸í òàíààñ ººð åð
èòãýëòýé õ¿íã¿é íü ¿íýí áèø ¿¿. Áàñ ìàíàé Ìîíãîë á¿ãäýýð íèéëâýë ºä㺺
õîæèì àëèí÷ õýí õýíäýý ìàø ñàéí áàéõûã áýëõýíýý òîëèëñîîð òóë ìýä¿¿ëæ
ÿàíà. Ýðõýì ãýãýýí íî¸í òàíû ìóíõàã ìèíèé í¿¿ðýí äýýð ñóðãàñàí ¿ã ìèíèé
öýýæíýý áàéñààð áèëýý.
ªä㺺 êîíñóëûí íàäàä õýëýõ ¿ãíèé áàéäàë ò¿¿íòýé õàðààõàí íèéëýõã¿é
ìýò äàí ãàíö Îðîñ óëñòàé ãýðýý áè÷èã áè÷èõ áóéçàà ãýíý. Ãàãöõ¿¿ õààíû ýðõ
íýð èõýýõýí áàéâàë îëîí Ìîíãîë àÿíäàà øóðãàí îðæ èðýýä Îðîñ, Ìîíãîë
ìàíàé õî¸óëàíä ñàéí áîëîõ þìñàí. Ìèíèé ñàíàà áîäîë ýðãýí òîéðîí àëü
óëñ ëóãàà çàõ çàëãàëäàæ ñóóâàë òýð òýð óëñòàé á¿ãäýýð íèéëæ ãýðýý áè÷èã
áàéãóóëâàë ñàéí áîëîâ óó ãýæ ìóíõàãëàíà. Ãýâ÷ ãýðýý òîãòîîõ öàã õàðààõàí
áîëîîã¿é òóë ýðõýì ìýðãýí íî¸í òà ºä㺺㺺ñ àëèâààä òààëàë òàâüæ ìàíàé
ìóíõàã òýíýã ÿäóó ìîíãîë÷óóäûí ¿¿ðä äàãàæ ÿâàõàä ÿàâàë òóñòàé áîëîõûã
îíöãîé àãóó ºðøººë ã¿í ýðäìýý èëýðõèé áà äàëäóóð õ¿ðò¿¿ëæ áóÿí ÷óóëãàíûã
öàãëàøã¿é õóðààí õýçýýä îëíû åðººë ìàãòààëûã õ¿ëýýñýýð áàéõûã ãóéíà.
Òàíèëöàí, ªðøººãäñºí ã¿í íàéðòàéí òóë èéíõ¿¿ ç¿ðõíèé ¿ãýý ãàçðûí
õîëîîñ èëòãýí ìýä¿¿ëñíèéã ºðøººí àâàõ àæààìóó.
Ìîíãîë àðâàí ñàðûí øèíèéí åñíèé ñàéí ºäºð.
68

16-ð áàðèìò áè÷èã
Õàéñàíãààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
69

Ìóíõàã Õàéñàí õè÷ýýã¿éëýí,
Ýðõýì Â.Êîòâè÷ íî¸í òàíû àìðûã ýðüå. Ìýä¿¿ëýõ íü: Ìèíèé áèå
Ýðõ¿¿ õîòûí ãàçðàà ãåíåðàë ãóáåðíàòàîð öýðãèéí æàíæèí, Æè÷: Õèàãòèéí
êîìèññàð Õèòðîâ íàðòàé àëèâàà ÿâäëûã çºâëºëäºí õýëýëöýýä ïîëêîâíèê
Õèòðîâûí õàìò Ýðõ¿¿ õîòîîñ ìîðäîí ãàð÷ Õèàãòàä èðñýí äàðèó Õ¿ðýýí äýõ
Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýð óëàìæëóóëàí Áîãäîä õýäýí óäàà áè÷èã áàðèóëæ èõ
õýðãèéã ò¿ðãýâ÷ëýí ¿¿ñãýõ õýðýãòýé, ÿàâ÷ ýíý ñàéí òóõûã àëäàæ áîëîõã¿é ãýæ
øààðäàí ÿâóóëñàí áèëýý. Ìºíºº Õ¿ðýýíýýñ õàðèó èðñýí áè÷èãò èõ õýðãèéã
íýãýíò ¿¿ñãýýä ìàíæ àìáàí Ñàíäîâààã Õ¿ðýýíýýñ ìîðäóóëàí ÿâóóëààä õàëõ
àéìàã àíãè Ìîíãîë óëñ áîëæ Áîãäûã õààíä ºðãºìæëºõººð òîãòîâ ãýíý.
Õèàãòûí çàðãà÷èéã áàñ ìîðäóóëàí ÿâóóëàõ áè÷èã èðæýý.
Çàðãà÷èéí áèå àìáàí Ñàíäîâà Õèàãòàä õ¿ð÷ èðâýë öóãààð ãàëò òýðãýíä
ñóóæ ç¿¿í ìàíæèéí òºìºð çàìààð Áýýæèíä áóöàõààð áýëòãýæ áóé ãýíý.
Ìàíàé Ìîíãîë àéìàã èõ óëñûí îíöãîé òóñëàìæààð èõ õýðãèéã îëæ ¿¿ñãýñýí
íü þóòàé çàâøààí. Øàð, õàð íèéòýýð ¿ë ñ¿ñýãëýí ø¿òýõýýðã¿é ãàãöõ¿¿ õýðãèéã
¿¿ñãýõ íü, õÿëáàð òºãñãºõ íü áýðõ òóë õàëõ ãàçðàà îäîî öàãèéí õýðãèéã
áîëîâñîí ìýäýõ ýðäýì ÷àäàë á¿ðäñýí õ¿í ìàø öººí ó÷èð õîæìûí õýðãèéã àëü
ýâòýé ñàéíààð òîãòîîæ ÷àäàõã¿éãýýñ ¿íýõýýð ýìýýæ çîâíî. Îëäâîîñ ýðõýì
òà ãýãýýíýýð òîëèëæ äýýø èõýñ ñàéäóóäàä íýâòð¿¿ëæ ºãºí äàðàà äàðàà çààí
ñóðãàæ èðýõèéã äàõèí äàâòàí ãóéæ àìðûã ýðýí áàðèâ.
Íîÿáðü ñàðûí õîðèí äºðºâíèé ºäºð.
70

17-ð áàðèìò áè÷èã
̺í Äîâäàíîâ 1911 îíû 12-ð ñàðûí 30-íä Â.Êîòâè÷èä Äýýä-¯äýýñ áè÷ñýí
çàõèäàë þì. Ýíý çàõèäàëäàà Áîãä ãýãýýí õààí øèðýýíä ñóóñíûã äàõèí
òýìäýãëýæ òàâàí ÿàì áàéãóóëàãäñàí òóõàé, Îðîñûí êîíñóë Â.Ëþáà èðñýí
çýðýã íýëýýä ç¿éëèéã äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí íü Àãâààíäîðæèéí äààëãàâàðààð
ã¿éöýòãýñýí áîëîëòîé.
71

72

73

74

75

76

77

78

30 äåêàáðÿ 1911 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé
Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Ñïåøó ñîîáùèòü, ÷òî êðàòêîå îïèñàíèå ìîíãîëüñêîãî òîðæåñòâà ïî
âîøåñòâèè Äæèâçóí-Äàìáû Õîòóêòû íà Ïðåñòîë Öàðÿ Ìîíãîëèè áûëî
ñîîáùåíî Ïåòåðáóðãñêîìó òåëåãð. àãåíòóðó 27 ñ. äåêàáðÿ è ïîýòîìó ïðîñüáó
Âàøó, âûðàæåííóþ â Âàøåé òåëåãðàììå îò 5 ñ/ÕII-ìö. ÿ ñ÷è òàþ îò÷àñòè
âûïîëíåííûì, Ïîäëèííîå ñîäåðæàíèå äåêðåòà ìîíãîëüñêèõ Õàíîâ è
Êíÿçåé ê ñâîåìó Öàðþ ê ÿ íå óñïåë âçÿòü, íî ìíå îáåùàëè ïðèñëàòü òàêîâîé
âñëåä, ÷òî ÿ äóìàþ ïîëó÷èòñÿ ñêî ðî. Èç Óðãè ÿ âûåõàë 24 ñ. Äåêàá ðÿ è
òåïåðü æèâó äîìà, â Âåðõíå-óäèíñêîì óåçäå. Ñî ñâîåé ñòîðîíû ñ÷èòàë, ÷òî
ìîå ïðåáûâàíèå â Óðãå â äàëüíåéøåì ìàëîïðîäóêòèâíî, íî äàë èì ñëîâî
âåðíóòüñÿ, åñëè îíè áóäóò íóæäàòüñÿ ìîèìì óñëóãàìè.
Ìíå êàæåòñÿ, ìîíãîëû ïîêà íå íóæäàþòñÿ â ïîñðåäíèêàõ, òàê êàê
óäîáíåå ïðåäîñòàâèòü âñå íà óñìîòðåíèå èõ ñàìèõ, â äàëüíåéøåì áåçóñëîâíî
íóæíû íå òîëüêî ïîñ ðåäíèêè, íî è õîðîøèå ñîâåòíèêè.
Òî, ÷òî ìíå ïîðó÷àëîñü ÿ ñ÷è òàþ âûïîëíåííûì è áåç ïðåóâåëè÷åíèÿ
çàÿâëàþ, ÷òî ìîå 2/2 ìå ñÿ÷íîå ïðåáûâàíèå â Óðãå ÿâèëîñü áîëüøèì òîë÷êîì
ê íà÷àòèþ ïåðåâîðîòà, áóäåò-ëè îöåíåíî íàøå âìåøàòåëüñòâî òîé èëè äðóãîé
ñòî ðîíû êàê èíèöèàòèâà òðóäíî êîíå÷ íî ïðåäïîëàãàòü.
Âìåñòî âð. Êîìèòåòà òåïåðü óæå ôóíêöèîíèðóåò â Óðãå 5 âíîâü ó÷ -
ðåæäåííûõ âûñøèõ îðãàíîâ ïðàâëå íèÿ ñòðàíîé â ÷èñëå äðóãèõ âàæíóþ ðîëü
çàíèìàþò íàø Õàíäî-Âàí è Äà- Ëàìà, ïåðâûé áóäó÷è âîçâåäåí â ïî÷åñòè õàíà
íàçíà÷åí Ìèíèñòðîì Èíîñòðàííûõ äåë Ìîíãîëèè, à ïîñëåäíèé âîçâåäåí
â ïî÷åñòè Âàíà, ñ íàçíà÷åíèåì Ìèíèñòðîì Âíóòðåííèõ äåë è ïîñåëèëñÿ âî
äâîðåö Ìàíü÷æóðñêîãî ðåçèäåíòà (àìáàíÿ). Ïðåìüåðà ó íèõ íåò, îñòàëüíûå 3
ó÷ðåæäåíèÿ ñóòü: Þñòèöèé, Âîåííûé è Ôèíàíñîâ è âî ãëàâå òàêèõ íàç íà÷åíû
Êíÿçüÿ - îòëè÷èâøèåñÿ îïàëüíûìè â äåëå îòïàäåíèÿ îò Ìàíü÷æóðñêîãî
âëàäû÷åñòâà. Õàéöàíó ïîæàëîâàíî çâàíèå ãóíà è ðàçðåøåíî åìó æèòü â Óðãå,
ñ íàçíà÷åíèåì ñîâåòíèêîì âíóòðåííèõ äåë.
Äà-Ëàìà èãðàåò òåïåðü âûäàþøóþ ñÿ ïîëèòè÷åñêóþ ðîëü âíóòðè ñòðàíû,
à Õàíäî-Âàí áóäó÷è ãëàâîé ïî èíîñòð. äåëàì òåì ñàìûì îïðàâäûâàåò
âîçëîæåííîå íàìè íà íåãî äîâåðèå.
 íîâîé äåïóòàöèè â Ïèòåð òîò è äðóãîé íå ïîåäåò, à îòïðàâÿòñÿ äðóãèå
ëèöå âî ãëàâå ñ Õîáèëãàíîì-Ëàìîé Æàëêàíçî-Ãåãåí, - ëèöî áëèçêî ñòîÿùåå ê
Öàðþ è åñëè îíè ïîåäóò âîçüìóò ìåíÿ. Ê íèì ñåé÷àñ ïðèáûë íîâûé Êîíñóë
Ã.Ëþáà, - óæèâóòñÿ ëè îíè ñ íèì íåëüçÿ ïðå äóãàäàòü, çàâèñèò îò òîãî êàê ïîâåäåò
Ã.Ëþáà ðóëè íîâîé ýðû.
Ñ.Ã.Ëîâäîâñêèì ìîíãîëû óæèëèñü è îí ïîëüçóåòñÿ òåïåðü ñðåäè íèõ
áîëüøèì àâòîðèòåòîì; â çíàê óâà æåíèÿ ê íåìó îíè ïîäíåñëè åìó îñîáûé
äåêðåò ïðåäîñòàâëÿþùèé åìó âûñîêîå çâàíèå «Âàíà», ñ íàãðàæäåíèåì åãî
ñîîòâåòñâóþùèì îòëè÷èåì ãîëîâíîãî óáîðà æèíñî èç äðàãî öåííîãî êàìíÿ.
79

 çàêëþ÷åíèå ÿ äîëæåí ñêàçàòü, ÷òî ñ ïðîâîçãëàøåíèåì Õîòóõòû Öà ðåì
Ìîíãîëèè ïðèçíàíû Öàðèöåé Ìîíãîëèè èçâåñòíàÿ îñîáà áëàãî ðîäíàÿ äåâèöà
- Öàãàí-Äàðà è íàñ ëåäíèêîì ïðåñòîëà 12 ëåòíèé ìëà äåíåö «Èëàãóêñîí-Ëàìà»,
òàê ÷òî Õîòóêòà èçîáðàçèë ñåáÿ ïîëíûì ñâåòñêèì ïîâåëèòåëåì è ýòî íå
ñåêðåò íè äëÿ êîãî, òàê êàê âûñî êîå äåâèöû Öàãàí-Äàðû ïðè äâîðå Õîòóêòû
íè òîëüêî áûëî âñåìó íà ðîäó, íî íåîäíîêðàòíûìè óêàçàìè Áîãäà-Õàíà
ñàìûì ïîëîæèòåëüíûì îáðàçîì äàòèðîâàëîñü.
Âîîáùå äëÿ Õîòóêòû íå ÿâèëñÿ ñëó÷àéíîñòüþ ïðîâîçãëàøåíèå åãî
ìîíãîëüñêèì Öàðåì; îí ôàêòè÷åñêè áûë òàêîâûì ìíîãî ëåò è ãîòîâèëñÿ
îáíàðóæèòü òàêîâîå ïåðåä ëèöîì âñåãî ñâåòà ïîñòåïåííî, îáäóìàííî è
îñòîðîæíî è òàêèì îáðàçîì ñîç äàâøèéñÿ ïåðåâîðîò âñåöåëî îáÿçàí èìåííî
ìóäðîé òàêòèêå è ãîñóäàðñò âåííîé çðåëîñòè Õîòóêòû.
Òåïåðü, êîíå÷íî âîïðîñ Êòî ïîääåðæèòü Ìîíãîëèþ íà ñëó÷àé ðåïðåññèé
ñî ñòîðîíû Ïåêèíà? Îíè íàäåþòñÿ êîíå÷íî åäèíñòâåííî íà ñåâåð, íî íå õóäî
ñìîòðÿò íå êè òàéöåâ, ãîâîðÿ, ÷òî îíè ñâîèì ïå ðåâîðîòîì ïî÷òè îáåçîðóæèëè
Ìàíü ÷æóðîâ ïðîòèâ ðåâîëþöèè è ÷òî êèòàéöû äîëæíû èõ çà ýòî áëàãîäàðèòü
èëè ïî êðàéíåé ìåðå ñîõðà íèòü çà íèìè ñîçäàâøåãîñÿ ïîëîæå íèÿ. Êàçàëîñü
áû íàøà äèïëîìàòèÿ ñâîèìè îñòîðîæíîñòÿì íå óñòðîèëà áû â Ìîíãîëèè íå
áóôåðà, à ÷òî íèáóäü âðîäå øòàòà Êèòàéñêîé ðåñïóáëèêè?
Èç Èðêóòñêà ïîñëàëè â Óðãó èç âåñòíîãî Òîõòîõî Òàéæè, êàê îñî áîãî
ãåíèÿ, íî ìîíãîëû ýòîãî ïîñ ëåäíåãî äîñòîèíñòâà çà íèì íå ïðèçíàþò.
Õàíäî-Âàí è Äà-Ëàìà ïðîñèëè ìåíÿ ïåðåäàòü èõ ïåòåðáóðãñêèì
çíàêîìûì, â òîì ÷èñëå Âàì ïðè âåò è äîáðîãî ïîæåëàíèÿ, óäàñòñÿ ïîåäó
ëè÷íî. Æäó Äîðæèåâà - Õàìáî Ëàìó, åñëè îí ïîåäåò â Óðãó, òî ïðèìóò òàì
åãî ñ âîñêëèöàíèåì.
Ïîçâîëüòå ïîæåëàòü Âàì âñåãî íàèëó÷øåãî. Ãîòîâûé ê óñëóãàì Âàøèì
Â.Äîáíàíîâ
Ìîé âð. àäðåñ
ã.Âåðõíåóäèíñê Èðêóò. óëèöà äîì Äîáäàíîâà.
80

18-ð áàðèìò áè÷èã
Òóñãààð òîãòíîëûí õîëáîãäîëòîé áè÷ã¿¿ä
81

(íýã)
Õàëõûí Õ¿ðýýíä õóðàëäñàí îëîí âàí, áýéñ, ã¿í, çàñàã, õàìáà, øàíçàâ, Äà
ëàì íàðûí áè÷èã.
Øèíý, õóó÷èí áàðãà îëîí õîøóóíû á¿ãäèéí äàðãà èëãýýâ. ßâóóëàõ ó÷èð,
ºä㺺 öàã òºðèéí áàéäàë ìàø òýãøã¿é ó÷èð áèäíèé ÷óóëãàíû äàðãà òóñëàã÷
æàíæèí, õýáèé íàð áà Õ¿ðýýíèé ãàçàð õóðàëäàí èðñýí õàí, âàí, áýéñ, ã¿í,
çàñàã áàñ Õ¿ðýýíèé õàìáà, íîìóí õàí, äýä õàìáà ýðäýíý øàíçàâ, Äà ëàì íàð
áèä á¿ãäýýð íýãýí ñýòãýëýýð çºâëºæ ýíý ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí
íàéìàíä Î÷èð äàð Áîãä ãýãýýí òàíàà ìàíäàë ºðãºí àéëòãàñàí íü. Øàâü íàð
áèä á¿ãäèéí àâðàë èòãýë õàìãèéã àéëòãàã÷ î÷èð äàð Áîãä áàãø ãýãýýí òàíû
àëòàí ºëìèéí õ¿ðäýí ºìíº áèøðýõýýð àéëòãàõ íü õÿíàâàë öàã òºð óðüäòàé îãò
àäèëã¿é èõ ë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîí àæýý. Ìàíàé Ìîíãîë óðüä ìàíæèéí õààíû
ýðäýì ºðøººëººð øàðûí øàøèí óëñ òºðèéã òýãø áàäðóóëàí áàòàòãàõ öàãò
äóðòàéÿà äàãààð îðñîí íü áóé áîëîâ÷ ¿íýã¿éä õ¿ð÷ ìàíàé ìîíãîë÷óóäàä ýëäýâ
çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã öàãààð ìýäýí îëãîñîí õýí àëèíû í¿ä ÷èõýíä èëýðõèé
òîäîðõîé åð òîîëîâ÷ áàðàõã¿é áîëñíû äýýð îäîî ºìíº ãàçàð èõ ñàìóóí
äýãäýæ îëîí ìóæèä øèíý òºð áàéãóóëàí ººðòºº óëñ òºð áîëîí òîãòîæ áàéãàà
÷èìýý ìýäýý îëîí áîëñîí áà ìàíæèéí õààíû ýðõ ìýäýë òóí º÷¿¿õýí áîëæýý.
Îäîî ìàíàé îëîí Ìîíãîë ÷óõàì ÿàæ õ¿ì¿¿æâýë ñàéí áîëîõûã òîëîðõîé çààí
ñóðãàõûã õ¿ñ÷ ìàíäàë ºðãºâ. Èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àéëäàãò¿í. Àéëòãàõ ãýæ
ýâõìýëä áè÷èæ ìàíäëûí õàìòààð äýâø¿¿ëýí ºðãºñºíä ìºí ºäðèéí áóóëãàñàí
82

äýýä ë¿íäýí íü òàíû èéíõ¿¿ àñóóñàí íü ìàø ñàéí åð àëèâàà þìàíä õýìæýý
¿ã¿é ãýæ îãò ¿ã¿é áºãººä ìàíæ õÿòàäûí ýíýõ¿¿ áàéäàë öºì öàã áîëñíû òóë
þì. Õàðèí îäîî ìàíàé ìîíãîë îâãèéí îëîí àéìàã á¿ãäýýð íèéëæ ººðòºº
òóñãààð óëñ áîëîí òîãòîæ, øàðûí øàøíû áàòàòãàí äýëãýð¿¿ëæ ººðñäèéí ýðõ
ìýäýëä äàðëàãäàõ çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ¿çýõã¿é öàã áîëñîí. Ãýâ÷ á¿ãäýýð íýãýí
ñýòãýëýýð õàìàã õ¿÷èí ãàðãàæ ÷àðìàéí ç¿òãýõèéã õàðãàëçàíà. Áàñ ëàì áè
îëîí ìîíãîë øàâü íàðàà öºìèéã íýãýí àäèë àâðàëäàà àâñààð áºë㺺.
Ìèíèé ¿ãèéã óëàì óëìààð ëàì íàäàä áèøðýí ìºðãºõººð èðäýã îëîí
ìîíãîë øàâü íàðò íèéòýýð íýãýí àäèë ÿàðàí ñîíñãîâîë çîõèíî. Ýíý òóõàéä
Õ¿ðýýíèé îëîí äàöàí àéìàã õèéãýýä îëîí õîøóó, øàâüä áàéãàà Õ¿ðýý, ñ¿ì
õóðëûí ººð ººðèéí ñàõèóñûã ñàéí òàõèæ, ãàðãàëò ºðãºëòèéí ñàéí ã¿éöýòãý.
Ëîâîí÷èìáûí Ñàìáîäîíäîâ, Ïóíöàãã¿ñ¿ì, Æàëáîöîãçîë, Ãàäèíñàëäèâ
ýäãýýðèéã àëü îëîí øàð, õàð íèéòýýð ýâ òàíãàðãàà õè÷ýýæ ìààíü, ìýãçýì
Äýì÷èãäîðæèéí äýâ øàìäàí óíø ãýìã¿é ñàéí ãýæ óã ºðãºñºí ýâõìýëèéí
ñ¿¿ëä áè÷èæ ìóòðûí òýìäýã äàðæ áóóëãàíà. ªðøººñºí ¿¿íä Õàìáà íîìóí
õàí ÷óóëãàíû äàðãààñ äàðààëàí áèä á¿ãäýýð õè÷ýýíã¿éëýí õ¿ëýýí àâ÷ ñºãäºí
óíøèæ ìýõèéí õÿíàâàë, ºä㺺 öàãèéí áàéäàë èéìä Î÷èð äàðü Áîãä ãýãýýí
òàíû çààí ñî¸ðõñîí èéì òîäîðõîé áºãººä õàðèí á¿ãäýýð íîéðíîîñ ñýðñýí
ìýò ñýíõýðòýë óõàæ ìýäýýä ñ¿ñýãëýí áàÿðëàâ ãýæ áàðàõã¿é. Æè÷: áóóëãàñàí
ë¿íäýí çàðëèãèéí äîòîð á¿ãäýýð íýãýí ñýòãýë õàìò õ¿÷èí ãàðãàõ, ÷àðìàéí
ç¿òãýõýä õàðãàëçàíà ãýñýí ç¿éë áàéãààãèéí äýýð óëñ áîëîõ íü ýðõã¿é öýðãèéí
ñóðãóóëü ¿éëäýõ ¸ñîí á¿õèé òóë õàðúÿàò àéìãóóäûã îäîî äàé÷ëàí ñóðãàæ
ñóðãóóëü ¿éëä¿¿ëýí äýýäýä áîëâîë Î÷èð äàðü Áîãä ãýãýýí ýõëýí øàðûí
øàøíàà õàìãààëàõ äîîðä áîë ãàçàð îðíîî ñàõèóñòàé ãýæ çºâ뺺ä íýãýíò
àëáàíû áè÷èã ãàðãàæ çàðëàñàí áà áàñ ººðòºº óëñ áîëîí òîãòîõ öàã áîëñîí ãýæ
íýãýí ç¿éëä äàõèí äàâòíààð õÿíàí çºâëºë人ä áàñ ÷ ýíý çóíû öàã Õ¿ðýýíèé
ãàçðàà õóðàëäñàí õàí, âàí, ã¿í îëîí çàñãóóä ñàíàà íèéëæ õîéä èõ Îðîñ óëñàä
ó÷ðûã ãàðãàæ òóñãàé ýë÷ ÿâóóëñàíä òóñãààð óëñ áîëîõîä íàéðòàé ñàéí ¸ñîîð
òóñëàí õàðãàëçàíà ãýñýí ç¿éë áàéãààãèéí äýýð ýíý õîéä ãàçðûã èëýðõèé íýâò
äîëäîéäîí æîëîîäñîîð èðñýí á¿ãäèéí áàãø Î÷èð äàðü Áîãä Æèâçóíäàìáà
ëàìûí ãýãýýíèéã õààíä ºðãºìæëºí øàøèí òºðèéí á¿õèéëýí ýðõèéã áàðèóëàí
Äóíäàä, Ìîíãîë óëñ íýãýí óëñ áîëîõ òóõàéëàí õîéä èõ àéë Îðîñò íàéðòàé
ñàéíààð ò¿øèãëýæ õàðèëöàí òóñëàëöàõ, øàð øàøíûã õóó÷èí ¸ñîîð áàòàòãàí
äýëãýð¿¿ëâýë ñàÿ àìü áèåèéã õàìãààëæ ÷àäàõ òºäèéã¿é, ñààðã¿é õîéòûí õèëñ
áýðõ ýëäýâ çîâëîí óñòãàí àðèëàõ áîëîâ óó ãýæ íýãýíò òóóðâèí áàéíà.
¯¿íèéã ç¿é íü ìîíãîë îâãèéí îëîí ÷óóëãàíû äàðãà æàíæèí, õàí, âàí, áýéë,
áýéñ, ã¿í, çàñàã, òàéæ, òàâíàí, á¿ãäèéí äàðãà, õîøóóíû äàðãà, ñóìûí çàíãèéí
çýðýã îëîí íî¸ä ò¿øìýäýýñ äàðëààëàí çàðëàí ñîíñãîâîë äîòîîä ãàäààä îëîí
ìîíãîë ÷óóëãàíû äàðãà íàð, á¿ãäèéí äàðãà íàð çýðýã ãàçàð ìàø ÿàðàâ÷ëàí
ñîíñãîõ çºâëºëººð ÿâóóëààä áè÷èã õ¿ðìýãö ã¿í îíîëä òóñ òóñ íýâòýðõèéëýí
òîìèëîí òîãòîîõ àâðàë ë¿íäýíã îëîíä ñîíñãîí ã¿éöýýæ áàñõ¿¿ ººð ººðèéí
çàëãàà ñóóõ ìîíãîë îâãèéí îëîí íî¸äîä óëàì óëìààð äîâòîëãîí ÿâóóëæ íààø
çºâëºõ èëãýýõ õàðèó ç¿éëèéã õ¿ðòýë äàì äàìààð ìàø äîâòîëãîí õ¿ðãýæ
83

èð¿¿ëýí íýãýí áîëãîæ ã¿éöýòãýõ áà Î÷èð äàðü Áîãä ãýãýýí òàíàà àéëòãàí
òîëèëõîä áýëòã¿¿ëýõ àæààìóó. Æè÷: Óã õýðãèéã áà÷èì ÿàðàëòàé ó÷èð íóòàã
á¿õèé îëîí òàìãûã äàðæ çàâäñàíã¿é ãàãöõ¿¿ Õ¿ðýýíèé á¿õèé õàìáà øàíçàâûí
òàìãà ò¿øýýò õàí, ñýöýí õàí õî¸ð, àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, òóñëàã÷ æàíæíû
òàìãà äàðñàí áà ýðõýì ºðãºìæëºëèéã òîäîðõîé ìýäýõã¿é áºãººä èéíõ¿¿
áè÷ñýí ÿâäëûã õàìòðàí ãàðãàñàí ¿¿íèé òóë èëãýýâ.
Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí òàâàí.
84

85

(õî¸ð)
Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ãàçðûí Á¿ãä Õýðãèéã Ò¿ð Åðºíõèéëºí Çàõèðàí Øèéòãýõ
äà ò¿øýý ã¿í Øàãäàðæàâ õàìààðñàí æàíæèí Æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí çºâëºí
øèéòãýõ õàìààðñàí æàíæèí õýáèé áýéñ Ãîìáîñ¿ðýí, âàí Öýäýíñîäíîì ã¿í
Íàìñðàé, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí áè÷èã.
Øèíý õóó÷èí áàðãà îëîí õîøóóíû á¿ãäèéí äàðãà íàðò èëãýýâ. Äîâòîëãîí
ÿâóóëàõ ó÷èð. Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ìàíàé ãàçðààñ ýíý æèë çóíû öàã ìàíàé
õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õàí, âàí, ã¿í îëîí çàñãóóä øàðûí øàøíûã ºðíºí
äýëãýð¿¿ëýõ áà óëñ òºð áàòæèæ àìàð öýíãýí æàðãàõ ó÷èð á¿ãäýýð ñàíàà
íèéëæ çºâëºëäñºí ÿâäëûí íýãýíò òîãòñîíû òóë îäîî ìîíãîë÷óóäûã ÿàæ
àìàðæóóëàõûã ýâõìýë áè÷èæ Î÷èð äàð Áîãä ãýãýýí òàíä àéëòãàí áóóëãàñàí
ë¿íäýí çàðëèã çýðãèéã ¸ñîîð ñèéð¿¿ëýí, õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ íèéòýýð îëîí
ãàçðààð äîâòîëãîí ÿâóóëàâ. ªä㺺 ìàíàé åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðààñ îëîí
ìîíãîë øàâü íàð á¿ãäèéí áàãø àâðàë, èòãýë õàìãèéã àéëòãàã÷ Î÷èð äàðü
Áîãä ãýãýýí òàíûã ìàíàé Ìîíãîë óëñûí õààíä ºðãºìæëºæ ýðäýíèéí ñóóðèíä
çàëæ ¸ñëîí ìºðãºæ èõ òºðèéí ¸ñûã ã¿éöýòãýõ ìàø ñàéí ºäðèéã ñîíãîí
¿ç¿¿ëâýë ýíý öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí àðâàí íýãýí ñàðûí åñ íü õèøèã ãàðàã,
óñàí òàõèà ýíý ºäðèéí ìîðèí öàãèéí ýõíèé õîðèä ºëçèé ó÷ðàë á¿ðäñíèé
òóë ýíý öàãò ºðãºìæëºí èõ ¸ñëîëûã ã¿éöýòãýâýë áîëîõ, ¿ë áîëîõûí ë¿íäýíã
ýðíý ãýæ ìàíäàë ºðãºæ àéëòãàñàíä, áóóëãàñàí ë¿íäýíä çàðëèã ¸ñîîð áîëãîí
ñî¸ðõñîíûã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ ¿¿íèéã äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà,
òóñëàã÷ æàíæèí íàð, Õ¿ðýýíèé õàìáà, íîìóí õàí, ä¿éíõýðèéí õóòàãò
õàìààðñàí øàíçàâ íàðò äîâòîëãîí ÿâóóëààä óëàìæëàí ººð ººðèéí õàðúÿàò
àéìàã øàâèéí õàí, âàí, ã¿í, îëîí çàñãóóä õóòàãò õóâèëãààí ëàì íàðò íèéòýýð
çàðëàæ á¿ãäýýðèéí áàãø Î÷èð äàðü Áîãä ãýãýýíòíèéã õààíä ºðãºìæëºæ
ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëæ ñóóëãàõûí íààíà ýðõã¿é íýãýí äàõèíààð Èõ Õ¿ðýýíèé
ãàçðàà õóðàëäàí èðæ óëñûí èõ ¸ñëîëûã õè÷ýýíã¿éëýí ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà,
òºðèéí Ìîíãîë îðä áàéãóóëàõ áà áàò îðøèë ºðãºõ çýðýã ç¿éëèéã äàðàà ººð
çàðëèã òóøààñóãàé ãýæ çàðëèã òóøààæýý.
Èéìèéí òóë ¿¿íèéã ç¿é íü á¿ãäèéí äàðãà íàðò ìýäýãäýí ÿâóóëâàë çîõèíî.
¯¿íèé òóë èëãýýâ.
Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí äîëîîí.
86

87

(ãóðàâ)
Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ãàçðûí Á¿ãä Õýðãèéã Ò¿ð Åðºíõèéëºí Çàõèðàí Øèéòãýõ
äà ò¿øýý ã¿í Øàãäàðæàâ õàìààðñàí æàíæèí Æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí çºâëºí
øèéòãýõ õàìààðñàí æàíæèí, õýáèé áýéñ Ãîìáîñ¿ðýí âàí, Öýäýíñîäíîì, ã¿í
Íàìñðàé, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí áè÷èã.
Øèíý õóó÷èí áàðãûí á¿ãäèéí äàðãà íàð òàíä èëãýýâ. Äîâòîëãîí ÿâóóëàõ
ó÷èð. ªä㺺 ìàíàé Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ãàçðûí Á¿ãä Õýðãèéã Á¿ãä Åðºíõèéëºí
Çàõèðàõ Ǻâëºí øèéòãýõ ãàçðààñ ×èí óëñààñ Õ¿ðýýíä ñóóëãàñàí ìàíæ, õÿòàä
ñàéä ò¿øìýä ìîíãîë÷óóäûã ýçýðõýí ãàçàð îðíûã ìºëæèí çîâîîñíû ó÷èð
òýäãýýð ñàéä ò¿øìýäèéã öºì óóë ãàçàðò íü áóöààñàí áºãººä áàéöààâàë îäîî
Èõ Ìîíãîëûí òºðèéã áàéãóóëæ ç¿éëèéã òîãòîîõ öàã, ç¿é íü îëîí àéìàã
õîøóóäààñ íèéòýýð ñàíàà õ¿÷èí ãàðãàæ ãàäààäûí äàéñíààñ ñýðãèéëæ ººð
ººðèéí õàðúÿàò íóòãèéí ÷óõàë ñóäàë çàì á¿õ ãàçðóóäàä àíãè õóâààí öýðã¿¿ä
ñóóëãàæ öàãäàí ñýðãèéëæ ìîíãîë ãàçàð îðíûã àðèóí ÷àíãà áîëãîâîë çîõèõ òóë
ìàíàé õàëõûí îëîí âàí, çàñãóóä óäàà äàðààãààð çºâëºëäñºí õÿòàä ò¿øìýäèéí
óëñûí ýðõèéã áàðüæ õýðýã øèéòãýõ íü ÿìàãò øóäàðãà áóñûí äîòîð ÿëàíãóÿà
ìàíàé ìîíãîë÷óóäûã ýëäâýýð ìºëæèí àâàõ ãýæ çîâîîõ ýíý õîéòûí òóéëûí
ýðõýì øàðûí øàøíû èõ ¸ñ õóó÷èí æóðìûã ýâäýõèéã õè÷ýýõ, áóñäûí çîâëîíã
ºðøººõã¿é ººð ººðèéí ñàíààíû òèéø áîëãîõûã ýðõýìëýæ ¿¿ãýýð ¿ë áàðàì
Õÿòàä çóóðàà õàðèëöàí õàìñàæ ýíä òýíä öýðýã äàéí äýãäýæ àðèóí òºð áîëæ
õýðõýâ÷ ÷àäàõã¿é áîëñîí íü ç¿éë ç¿éëä èëýðõèé ãàðãàñàí òóë áèäíèé áàãø
õàìãèéã àéëòãàã÷ î÷èð äàð Áîãä ëàì òàíàà ìàíäàë ç¿éë ºðãºæ ýíý ãàçðûí
áýðõýä áèäíèé îëîí øàâü íàð áîîë÷óóä õýðõýí àìàð òàéâàí ñóóõ, øàðûí
øàøíûã ÿàæ áàò áàéëãàõ, àâðàë ñî¸ëûã ãóéí àéëòãààä áóóëãàñàí ë¿íäýí
çàðëèãèéã ñèéð¿¿ëýí äàí ãàãö áóðõíû øàøíààñ ýðõ áèø õàãàöàõã¿é áîëîõûã
õè÷ýýõýýñ ººð àìüäðàëã¿é òóë õóó÷èí æóðìûã ìºðäºí õàëõ ìîíãîë÷óóä
òóñãààð óëñ áîëæ, Î÷èð äàðü ëàìûã õààí ºðãºìæëºí çàâäàí òîãòîæ ìàíæ
ò¿øìýä öýðãèéã õººí ÿâóóëñàí õýðãèéã óðüä çîõèõ ãàçðàà òîäîðõîéëîí
õóâààí ÿâóóëñàí áºë㺺. Õÿíàâàë. Õýäèé ýë õýðãèéã äîòîîä Ìîíãîë ëóãàà
íýãä íýãíýýð õýëýëöýí øèéäñýíã¿é áîëîâ÷ áèäíèé ìîíãîë÷óóä ÿçãóóðààñ îâîã
òºðºë íýã òóë ýðõ áèø ¿çìýãö çºâøººðºõ áîëîâ óó. Ãýõèéí äýýð îäîî þóíû
ºìíº àëü÷ ýòãýýä ÷àíäûí äàéñíûã ñýðãèéëíý.
Ãàäààäûã áàò áîëãîæ çàõ ñ¿â õàðóóë õÿçãààðûã öàãã¿é ÷àíäàæ õÿíàí
õè÷ýýíã¿éëáýë çîõèõ òóë õàëõòàé çàõ íèéëñýí ýðõýì Øèëèéí ãîë, Óëààíöàâ,
Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íàð, Àëøààãèéí âàí, Äàðèãàíãà, Øèíý õóó÷èí
áàðãà, îëîí ÷óóëãàíû á¿ãäèéí äàðãà íàðò äîâòîëãîí ÿâóóëæ õ¿ðìýãö õÿíàí
¿çýæ, óëàìæëàí õàðúÿàò çàõèðàõ îëîí õîøóóäàä çàðëàí òóøààæ ººð ººðèéí
íóòãèéí ñ¿â áîîìòûí çýðýã ãàçàðò õóðäàí ò¿ðãýíýýð àíãè õóâààí öýðýã
òîìèëîí ñóóëãàæ ñýðãèéëæ ìóó ä¿ðñã¿é õàðãèñ ýòãýýä ÿâáàë íààø íýâòð¿¿ëýí
îðóóëàõã¿é áîëãîí ¿ëäýí õººæ íýãýíòýéã¿¿ð ìàíàé ãàçàð õóðäàí ò¿ðãýíýýð
ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëýýä ãàçàð îðíûã àðèóí ÷àíãà áîëãîñóãàé.
¯¿íèé òóëä èëãýýâ.
Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí äîëîîí.
88

(äºðºâ)
Çàðëèãààð ãàðãàñàí îëîí ÷óóëãàí ìîíãîë õîøóóíû õýðýã ç¿éëèéã ÿëãàæ
øèéòãýõ Õîð÷íû çàñãèéí õîøîé áîäëîãîòîé ÷èí òàíû áè÷èã.
Ãîðëîñûí õîéä õîøóóíû çàñàã òàíàà èëãýýâ. Ìýäò¿ãýé ãýõèéí ó÷èð. Òóñ
âàí áè õóãàöàà òîãòîîõ ýíý àðâàí õî¸ð ñàðûí øèíèéí íýãíýý Ëþ Þàíü ÷æ¿ä
îëîí âàí, ã¿í ëóãàà õóðàí öóãëàæ óðüäààð ç¿¿í ãóðâàí ìóæèéí á¿ãä çàõèðàã÷
çóóãèéí õàìò íèéëæ æóðìûí ÷óóëãàí äàðãà èëãýýí ÿâóóëæ óëìààð îëîí
õîøóóíä ÿâóóëàí íýãýí àäèë æóðàìëàí äàãàæ äàíñíàà òýìäýãë¿¿ëñ¿ãýé.
Áàðààëõàëûí ÿàìíû çàðëèãèéã õ¿ëýýæ îëîí ÷óóëãàí ìîíãîë õîøóóíû
õýðýã ç¿éëèéã ÿëãàí øèéòãýõýýð óðüäààð òóñ ÷óóëãàíàà èðæ ¿íýõýýð òóñ
÷óóëãàí àðâàí õîøóó íèéòýýð íýãýí õîøóóä òºðºë íýãýí ãýð (àäèë) òóñ
çîâëîí æàðãàëûã õàìòàòãàõ áîëíî. Óãààñ íààø õîøóó õóâààí àíãèä ñóóæ,
ó÷èð õàëõëàãäñàí áàéäàë ä¿ðýì ñóóæ, íóóö àðãàäàí õºõ¿¿ëæ, ìýõëýãäýí
õºíäëºí㺺ð òóñðàí äàðëàõàä õ¿÷ áîîãäñîí ãàøóóíû ã¿íèéã õýëýõ ãàçàðã¿é
áîëæýý. Àëèâàà ýíýõ¿¿ ó÷èð áàéäàë ç¿é íü äàðóé ñàéí àðãàöààñàí áàñ
Áàðààëõàëûí ÿàìíû õàøèõ èõñèéí òºëâèéã ¿íýõýýð èëýðõèé çàñàã ÿâóóëæ
òºâººð ÷óõàì àðãà áîñãîæ ä¿ðýì òîãòîîõûí àãøèíä àëèâàà ìàíàé Ìîíãîë
àéìàã àøèã õîð èë õîëáîãäñîíûã óëàì óðüäâàë ëàâëàëòàé àðãûã áîäîõ
òóë òèéíõ¿¿ óðüä÷èëàí òóñ ÷óóëãàíàà èðæ ¿¿ãýýð îëîíòàà öóãëàæ á¿ãäýýð
ñàíàãàëààí õàìòûí òóñûã áîäîõîä ýíý íü òóñãàéëàí øèéòãýõ àðãà òàâàí
ç¿éëèéí çîõèñòîéÿà õóóäàñ áè÷èæ õîéíî
Ýðõýì çàñàã òàíàà æóðàìëàí äàãàæ øèéòãýâýë áîëíî.
¯¿íèé òóë èëãýýâ.
Õýâò ¸ñíû ãóðàâäóãààð îí ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí äîëîîí.
89

(òàâ)
Íýã. Òóñ ÷óóëãàíû àðâàí õîøóó áèå õîòëîîð íàéðàëäàí á¿ãäýýð çºâëºëäºí
åðèéí òóñûã ýõëýí ¿çýõèéí òóë ç¿é íü ÷àíä ãàçðàà Æóðìûí ÷óóëãàíû á¿ãä ÷óóëàõ
îðîí áàéãóóëæ îëîí ÷óóëãàí ìîíãîë õîøóóíû õýðýã ç¿éëèéã øèéòãýõ áîäëîãîòîé
×èí âàíãèéí ÿâæ èðýõýä ¿¿ãýýð õàðèëöàí íýâòýðõýä îéð áîëîõûã áýëòãýñ¿ãýé.
Íýã. Òóñ ÷óóëãàíû àðâàí õîøóóí ¿¿ðèéí öàãò òóñ á¿ð àëáà ñîíãîõ ò¿øìýë
çàõèðàã÷ íýæãýýä õ¿íèéã òîìèëæ æóðàì ÷óóëãàíû á¿ãä ÷óóëàëò îðíîî
ñóóëãàæ ¿¿ãýýð çàðëàí íýâòð¿¿ëýõ ÷èìýýã õÿäáàð áîëãîñóãàé.
Íýã. Òóñ ÷óóëãàí îëîí õîøóó àëèâàà áîîãäñîã çîâóóðòàé áýðõ ÿâäàë
òîõèîëäîæ ººðºº ýñ ñîíñãîæ ÷àäàõ áà õ¿íä ÷óõàëõàí õýðýã ç¿ëéèéã
õºãæ¿¿ëýí øèéòãýõèéã õ¿ñýõ áàñ òîãòñîíûã äàãàæ ä¿ðýìã¿é áà ýñâýë òóñ
õîøóó ãàäààäòàé õàðèëöàí õÿìðàëäàõ õ¿íä ÷óõàëõàí õýðýã ç¿éë ñýæèãëýëòýé
áîëæ ìýãäýí ñàíäðàí ººðºº òàñàëæ ýñ ÷àäâàë öºìèéã æàãñààí ãàðãàæ á¿ãä
÷óóëàëò îëíîî õýëæ áîëíî. Îëîí ÷óóëãàí ìîíãîë õîøóóíû õýðýã ç¿ëèéã
øèéäýõ áîäëîãîò ÷èí âàíãèéí òºëºº áîäîæ ÿëãàí øèéòãýíý. ¯¿ãýý𠺺ðºº
õîðëîãäîí ýâäýð÷ õýëýõ ãàçðûã ¿ë îëîõûã õýëòýð¿¿ëíý.
Íýã. Òóñ ÷óóëãàí àðâàí õîøóó âàí ã¿íãýýñ äîîøõè àëèâàà õàðúÿàò ìîíãîë
õ¿í öºì á¿ãä ÷óóëàëò îëíûã õàìãààëàí ñàõèõ àøèãò õàìààðàãäàíà. Á¿ãä
÷óóëàëò ìîíãîë àðâàí õîøóóíû ýë á¿õ ìîíãîë õ¿íèéã öºì õàìãààëàí ñàõèõ
òóøààë áóé áîëíî.
Íýã. Òóñ ÷óóëãàíû ÷óóëãàí äàðãà àðâàí õîøóóã óãààñ çîõèñòîé ÿâóóëàõ
òóøààë ýðõ áèé.
×óóëãàíû àðâàí õîðøóóíààñ óãààñ çîõèñòîéÿà øèéòãýõ õýðýã ç¿éëèéã öºì
õóó÷èí ¸ñîîð øèéòãýí ÿëãàíà.
90

(çóðãàà)
Çàðëèãààð ãàðãàñàí îëîí ÷óóëãàí ìîíãîë õîøóóíû õýðýã ç¿éëèéã ÿëãàí
øèéòãýõ Õîð÷èíû çàñãèéí õîøîé áîäëîãîò ÷èí âàíãèéí áè÷èã.
Ãîðëîñ õîéò õîéøóóíû çàñàã òàíàà èëãýýâ. Ìýäò¿ãýé ãýõèéí ó÷èð.
Òóñ âàí áè õóãàöàà òîãòîîæ Ëþ Þàíü ÷æ¿ä õóðàí öóãëàæ óðüäààð ç¿¿í
ãóðâàí ìóæûí á¿ãä çàõèðàã÷òàé õàìò íèéëæ ÷óóëãàíû äàðãàä èëãýýí ÿâóóëæ
îëîí õîøóóíàà íèéòýýð ÿâóóëñíûã äàíñíàà áèé áîëíî. Òóñ âàí áè áîëçñîí
õóãàöààíä áèåýð Ëþ Þàíü ÷æ¿ä èðæ àëèâàà õ¿ð÷ èðñýí îëîí õîøóóòàé íýãýí
õóðàí í¿¿ðäýæ áàéòàë õ¿ëýýí àâñàí ç¿¿í ãàðûí ìóæèéí á¿ãä çàõèðàã÷èéí
öàõèëãààíä õýëñýí ÷óõàë ó÷èðò ìóæèéí ãàçðàà áóöàæ í¿¿ð ó÷ðàí çºâëºå
ãýæýý. Òºäèéä òóñ âàí áè ýíý óäààãèéí ýë áîëçñîí øèéòãýõ àðãûã ººðºº
òàìãàò áè÷ãýýð îëîí õîøóóíàà ìýäýãäýå ãýæ ÿâóóëñàí íü áàñõ¿¿ äàíñíàà áóé
áîëíî. Æè÷: õóðàí öóãëàñàí íýãýí ó÷èð õ¿ëýýëãýæ õîæèì ç¿éãýýð òóñ âàí áè
ººð ãàçàð ñîíãîæ õóãàöàà òîãòîîæ îëîí õîøóóíàà ìýä¿¿ëæ äàõèí á¿ðíýýð
öóãëàõ ó÷ðûã ìýäýãäýõ ãýæ ÿâóóëàâ. Ýðãýí õîøóóí áàéöààí ¿çýýä øèéòãýâýë
áîëíî.
¯¿íèé òóë ìýäò¿ãýé ãýæ èëãýýâ.
Õýâò ¸ñíû ãóðàâäóãààð îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí äîëîîí.
91

19-ð áàðèìò áè÷èã
Êîíñóë Â.Ëþáàãààñ 1912 îíû 1-ð ñàðûí 9-íä Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
þì. Ýíý çàõèäàëä Ìîíãîë óëñûí áàéäàë, Áîãä õààí øèðýýíä ñóóñàí òóõàé çýðýã
áàðèìòûã äóðäæýý. Óã áàðèìò áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð íü õýâëýëä ãàðàõã¿é
ó÷èð ìàøèíäìàë õóóëáàðûã õýâë¿¿ëýâ.
Óðãà, 8-ãî ßíâ. 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷,
Ïîñûëàþ Âàì ñ ýòîé ïî÷òîé ôî òîãðàôèè, êîòîðûå óäàëîñü äîñòàòü, à ñî
ñëåäóþùåé (÷åðåç. 3 äíÿ) îò ïðàâëþ Âàì ìàòåðèàëû, êîïèþ ñ êî òîðûõ ñåé÷àñ
ñíèìàþ äëÿ Âàñ è äó õîâíîå çàâåùàíèå áðàòà Òóøåòó-õàíà, çàèíòåðñîâàâøåå
ìåíÿ ñâîèì ñòèëåì. Áûòü ìîæåò Âàì ïðèãîäèò ñÿ è ýòîò äîêóìåíò. ×òî
êàñàåòñÿ ôîòîãðàôèé, òî íàèáîëåå èíòåðåñ íûå ìîìåíòû (êàê, íàïð, ïðèåçä
Áîãäî-ãýãýíà, íûíå Áîãäî-õàíà), îñòàëîñü, ê ñîæàëåíèþ, íå óâåêî âå÷åííûìè.
Ãîâîðÿò, áûëà äàâêà, íàðîä ïî äâèíóëñÿ, êíÿçüÿ è ëàìû ìîìåíòàëü íî
îêðóæèëè ñâîåãî âëàäûêó è áëà ãîäàðÿ âñåìó ýòîìó, íè îäíîãî èç ôîòîãðàôîâ,
- à èõ áûëî òðîå ëþáè òåëåé - íå óäàëîñü çàïå÷àòëåòü èñòîðè÷åñêèé ìîìåíò.
Áûòü ìîæåò, âûøëþ Âàì åùå êîå-÷òî: ïðîñòèòå ÷òî òàê ìàëî, íî ýòî - âñå,
÷òî ìîæíî áûëî äîñòàòü â Óðãå.
Âàì áîëåå ÷åì êîìó-íèáóäü äîëæíî áûòü èçâåñòíî è ïîíÿòíî êàêîå
òðóäíîå ïîëîæåíèå çäåñü ñîçäàëîñü. Ìîíãîëû îáúÿâèëè ñâîþ íåçàâèñèìîñòü,
êèòàéöû ñâîåé íå êîòîðîé ðàñòåðÿííîñòüþ óäèâèòåëü íî ïîìîãëè èì, íî - ÷òî
æå äàëü øå? Ìû íå ìîæåì çàêðûâàòü ãëàçà íà òî, ÷òî ó íèõ - íè âîéñêà, íè
äåíåã, íè ëþäåé. Âñå èõ íàäåæäû ïîëíîñòüþ íà âàñ, íî ìîæåì ëè äàòü èì
âñå, à èì íóæíî âñå? Âåäü îíè óæå ïåðåäàâàëè ìíå ñâîé ïðîåêò íàçíà÷èòü
Äçàðãó÷ååì Êÿõò. Ìàéìà÷åíà áóðÿòà Áèìáàåâà, áûâøåãî ïåðåâîä÷èêà
Êÿõòèíñêîãî Êîìèññàðà,...
Èõ ïðèõîäèòñÿ âåñòè êàê ìàëûø ðå áÿò... Ñóäèòå ñàìè, êàê ìíå ëåãêî
òåïåðü çäåñü. Ïðè ýòîì ïðèìèòå âî âíèìàíèå, ÷òî îäèí èç ìîèõ ñîòðóä íèêîâ
òîëüêî ÷òî óïðàâëÿë Êîí ñóëüñòâîì è åùå ïîëîí ñâîåãî âå ëè÷èÿ, à äðóãîé -
÷òî ñêðûâàòü, ïüåò êàê ïðîñòîé ìàñòåðîâîé.
Êðîìå òîé ðàáîòû, êîòîðàÿ åñòåñò âåííî ïàäàåò íà ìåíÿ - ñíîøåíèé
ñ êíÿçüÿìè è Ïðàâèòåëüñòâîì, ÿ è øèôðóþ è ðàñøèôðîâûâàþ, è Êàíöåëÿðèþ
âåäó. Âðåìåíàìè ãîëîâà ïóõíåò è íå çíàåøü çà ÷òî âçÿòü ñÿ ... Åñëè
Ìèíèñòåðñòâî íå ïîé äåò ìíå íàâñòðå÷ó, òî íå çíàþ, ÷òî èç âñåãî ýòî
ïîëó÷èòñÿ.
ß î÷åíü ðàä, ÷òî óäàëîñü óñòðîèòü Ô.Ñ.Ìîñêâèòèíà è ðàñ÷èòûâàòü íà åãî
ïîìîùü.
Ðàñïîëàãàéòå ìíîþ. Âñåãäà ðàä ñëóæèòü Âàì.
Ïðåäàííûé è óâàæàþùèé Â.Ëþáà
92

20-ð áàðèìò áè÷èã
Õàéñàí ã¿íýýñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðûí 20-ä áè÷ñýí çàõèäàë þì.
Õàéñàí ã¿í ýíý çàõèäàëäàà Ýðõ¿¿ä õîöðîîä äîòîîä Ìîíãîëðóó ÿâàõ ñàíààòàé
áàéíà. Áîãä ãýãýýíèéã 12-ð ñàðûí 16-íä õààí ºðãºìæèëñºí áºãººä Õàéñàíã
Äîòîîä ÿàìàíä çºâëºõººð òîìèëñîí äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð Äà ëàì òîìèëîãäîâ.
Åã¿çýð õóòàãòûã ç¿¿í õÿçãààðò òîìèëæ Æàëõàíç ãýãýýíèéã áàðóóí õÿçãààð
Õîâäîä òîìèëîõîîð áàéíà. Õÿòàäàä á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàãäàõ áîëîëòîé
áàéíà ãýñýí ç¿éëèéã áè÷æýý. Óã áàðèìò áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð íü õýâëýëä
ãàðàõààðã¿é á¿äýã ó÷èð ìàøèíäìàë õóóëáàðûã õàâñàðãàí õýâë¿¿ëýâ.
Óðãà, 20 ÿíâàðÿ 1912 ãîäà.
Íè÷òîæíûé Ãóí Õàéñàí ñâèäå òåëüñòâóÿ ïî÷òåíèå Ìóäðîìó Íîÿàíó
Êîòâè÷ó ñ÷èòàþ äîëãîì èçâåñòèòü, ÷òî ÿ â îáðàòíóþ èç Ðîññèè ïîåçäêó îòñòàë
îò Äà-ëàìû â Èðêóòñêå ïðåäïîëàãàÿ ïðîåõàòü äîìîé â Âîñ òî÷íóþ Ìîíãîëèþ,
íî ïî íàñòîÿòåëü íûì åãî, Äà-ëàìû, ïèñüìàì ïðèíóæ äåí áûë ïðèåõàòü â
Óðãó. Áîãäî- Ãåãåí 16 äåêàáðÿ ïðîâîçãëàøåí Õàíîì Ìîíãîëèè è îòíåññÿ
êî ìíå âåñüìà ìèëîñòèâî, íàãðàäèâ ìåíÿ øàðèêîì ïîòîìñòâåííîãî Ãóíà ñ
íàçíà÷åíèåì ñîâåòíèêîì Ìèíèñòåðñò âà Âíóòðåííèõ Äåë, ãäå ðàáîòàþ ïî ñèëå
âîçìîæíîñòè ñ Äà-ëàìîþ, êî òîðûé íàçíà÷åí Ìèíèñòðîì Âíóòðåí íèõ Äåë.
Áëàãîäàðÿ ìîãó÷åìó ïîêðîâè òåëüñòâó Áåëîãî Öàðÿ è îêàçàííûì óñëóãàì
âñåõ ã.ã. ñàíîâíèêîâ è ÷èíîâíèêîâ íàìå÷åííàÿ ìå÷òà îñó ùåñòâèëàñü è ìû
âñå ëàìû è õàðû íàõîäèìñÿ â íåîïèñóåìîì âîñòîðãå. Ïîñëàííèê Âåëèêîãî
Ãîñóäàðñòâå â Ïåêèíå è êîíñóë â Óðãå âñåãäà áûëè ïðåäóïðåäèòåëüíû è
äîáðû, íî áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî íàøè êíÿçüÿ íå îïûòíû â òàêèõ âåëèêèõ äåëàõ
çäåøíèå íîâûå âëàñòè ñìîò ðÿò íà êíÿçåé ñâûñîêà è ñòàðàþòñÿ ïðîâîäèòü
äàæå ìåëî÷íûå âîïðîñû.
Ìîå ãëóïîå ìíåíèå íóæíî ïîêà âåñòè ìÿãêóþ è òîíêóþ ïîëèòèêó, à â
ïîñëåäñòâèè âîïðîñû óëàäÿòñÿ ñàìè ñîáîé. Âåñüìà îïàñàþñü, ÷òî òàêîå
îòíîøåíèå çäåøíèõ ìîæåò îòðàçèòüñÿ íà äðóæåñòâåííîì îòíîøå íèè è òîãäà
íàì îáîþäíî áóäåò êðàéíå íåóäîáíî ïðåä îñòàëüíûìè äåðæàâàìè, âçîðû
êîòîðûõ âñåöåëî îáðàùåíû íà íàñ. Ïîäðîáíîñòè ðàññêàæåò Âàì áûâøèé ó
íàñ â Óðãå óðîæåíåö Êÿõòû, ïîïóëÿðíûé ñðåäè ìîíãîëîâ ðàñïîðÿäèòåëü
òîâàðèùåñòâà «Ì. è. Ó.Ëóøíèêîâû” Ìèõàèë Àëåêñååâè÷ Ëóøíèêîâ.
Â.Âîñòî÷íóþ Ìîíãîëèþ êîìàíäèðîâàí Þãî÷æèð Õîòóõòà è îòòóäà
åñòü èçâåñòèå, ÷òî ïðèáóäóò êíÿçüÿ. Áàðãà ìîíãîëû ïðèñîåäèíÿþòñÿ ê íàì.
×æàõàíöà Ãûãåíà ïðåäïîëà ãàþò êîìàíäèðîâàòü íà çàïàä â ðàéîí Êîáäî äëÿ
ïåðåãîâîðîâ ñ òàìîøíèìè ïëåìåíàìè.
Ïî âñåé âåðîÿòíîñòè â Êèòàå áó äåò ðåñïóáëèêà, î ÷åì, êîíå÷íî, Âû áîëåå
â êóðñå äåëà.
Â÷åðà Äà-ëàìà ïîëó÷èë Âàøå - ïèñüìî è î÷åíü ðàä. Íà äíÿõ íà ïèøåò Âàì
îòâåò.
Áóäó î÷åíü áëàãîäàðåí, åñëè íàïèøèòå ìíå.
Ìîé àäðåñ: Óðãà, Åôðåìó Àëåêñàíäðîâè÷ó Ìåëüíèêîâó äëÿ ãóíà Õàéñàíà.
93

21-ð áàðèìò
Êîíñóë Â.Ëþáàãààñ 1912 îíû 1-ð ñàðûí 22-ò Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë.
Ëþáà ýíý çàõèäàëäàà: Áîãäûã õààí øèðýýíä çàëñàí òóõàé áàðèìò áè÷èã
ÿâóóëàâ. Õàðèí îëèãòîé çóðàã îëæ àâ÷ ÷àäñàíã¿é. Ëàì íî¸äóóä Áîãäûã
õ¿ðýýëýýä çóðãèéã íü àâõóóëàõã¿é áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà åñºí öàãààí ºðãºñºí åñºí
öàãààí òýìýý, åñºí öàãààí àäóó ãýäýã çóðãèéã àâ÷ ÿâóóëàâ.
Ìîíãîë ¿íäýñòíèé øèíý öýðýã øàð ïîãîíòîé áºãººä êàçàê ìàÿãèéí
ìàëãàé ºìä ºìññºí ãýæ áè÷æýý. Äà ëàìûã èõ çàëüòàé õ¿í þì ãýñýí
ìýäýýí¿¿äèéã äýëãýðýíã¿é áè÷æýý.
94

95

96
ã.Óðãà 22 ÿíâàðÿ 1912 ã.

Ïîñûëàþ Âàì, ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷, åùå îäèí
ìîíãîëüñêèé äîêóìåíò - àêò èçáðà íèÿ Õóòóõòû íà öàðñòâî. Ñòèëü ó ýòîãî
äîêóìåíòà êàêîé-òî îñîáåí íî òîðæåñòâåííûé è âûñïðåííûé è áóìàãà ýòà,
âåðîÿòíî, áóäåò äëÿ Âàøèõ öåëåé íå ëèøíåé. Áûòü ìîæåò Âû íàéäåòå òàêæå
âîçìîæíûì âîñ ïîëüçîâàòüñÿ ïîñûëàåìûìè ïëåíêà ìè. Ê ñîæàëåíèþ, íè
îäíîìó èç çäåøíèõ ôîòîãðàôîâ íå óäàëîñü âîñïðîèçâåñòè íàèáîëåå èíòåðåñíûé
ìîìåíò - ïðîõîæäåíèÿ Õóòóõòû â êóìèðíþ äëÿ êîðîíîâàíèÿ.
Áûëî âåòðåíî, ïûëüíî, òîëïà ïåðëà, ëàìû è êíÿçüÿ îêðóæèëè Õóòóõòû
òåñíûì êîëüöîì - è, íè ó êîãî èç ñíèìàâøèõ íè÷åãî íå ïî ëó÷èëîñü êðîìå
êàêîé-òî êàøè ëèö è ëþäåé. ¹ ïëåíîê îçíà÷àþò ñëåäóþùåå:
¹ 1 è 2 - Âåðáëþäû è ëîøàäè, ïîäíåñåííûå Õóòóõòå ïî ñëó÷àþ
âîñøåñòâèÿ íà ïðåñòîë (ïî 9 áå ëûõ âåðáëþäîâ è áåëûõ ëîøàäåé îò õîøóíà,
ïðè÷åì ê îäíîé èç 9 ëîøà äåé ïðèêðåïëåíû áûëè : õîäàê è ñîáîëüÿ øêóðêà,
à ê îäíîìó èç 9 âåðáëþäîâ - òàê æå õîäàê è ëèñüÿ øêóðêà. Êðîìå òîãî, îò
õîøóíà åìó æå ïîäâîäèëèñü ïî 81 áàðàíó).
¹ 3 - êîðîíàöèîííàÿ þðòà,
¹ 4, 5, 6 ì 7 - íîâûå íàöèîíàëüíûå (ìîíãîëüñêèå) âîéñêà.
Ïðåäïîëàãàþò îäåòü èõ â êàçà÷üè øàðîâàðû, â ïàïàõè è íàöåïèòü æåëòûå
ïîãîíû.
¹ 8 - îáùèé âèä êîðîíàöèîííîé êóìèðíè.
Ïðîñòèòå, - ÷åì áîãàòû, òåì è ðàäû.
Âñåãäà â Âàøåì ðàñïîðÿæåíèè.
Ïèñüìî Âàøå Äà-ëàìå ïåðåäàíî, è îí, âèäèìî, èì äîâîëåí èëè òàêîâîé
âèä. Õèòðûé ñóáúåêò.
Æäó Ìîñêâèòèíà.
Âñåãäà ïðåäàííûé è ãîòîâûé ê óñëóãàì Â.Ëþáà.
97

98
22-ð áàðèìò áè÷èã
Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë

99

Ìóíõàã Öýðýí÷èìýä õè÷ýýíã¿éëýí,
ªðøººëò Êîòâè÷ ýðõýì ìýðãýí íî¸í òàíû àìãàëàíã ýðíý. Ìýä¿¿ëýõ íü:
Ýðõýì ìýðãýí íî¸í òàíû õàéðëàñàí çàõèäëûã ýíý àðâàí õî¸ð ñàðûí àðâàí
ãóðâàíä õ¿¿ëýýí àâààä, ýëäýâ ó÷ðûã á¿ðýí ìýäýæ, ìàø áàÿðëàâ. Ìóíõàã õ¿í
áè ýðõýì ìýðãýí íî¸íòîé óóëçàæ ñàëñíààñ õîéø ñóðãààëûã ÿìàãò öýýæèíä
õàäãàëñààð ÿâæ îëîí íî¸ä áà Áîãä ãýãýýí õààí òýðã¿¿òýíä àÿ ç¿éã áàðèí
çºâëºæ àéëòãàñàíä õàðèí çàâøààí òîõèîëäîæ ºìíº ãàçàð èõ ñàìóóí äýãäýæ
îëíîîð ñýæèãëýí àéõ øàëòàã òààðàëäìàãö, òóõàéä ýíä ñóóæ áàéõ õàìààðñàí
êîíñóë ñàéäòàé çºâëºí ñàíàà íèéëýýä, ýíäýõ ìàíæ õÿòàä ñàéä ò¿øìýäèéã
¿ëäýí õººí ÿâóóëààä ãàçàð îðíîî çàõèðàí ñàõèæ àâñíààñ ýõëýí ºä㺺 õ¿ðòýë
íýã ÷ óäàà èõ ç¿äðýë òîõèîëäñîíã¿é íü õýðõýâ÷?
Èõ óëñûí ñ¿ð, áóÿí, èõýñ ñàéä Êîêîâöåâîîñ ýõëýí, ýðõýì òàíû ñýíõýðòýë
óõóóëñíû ó÷èð ìºí òóë åð ñ¿øèãëýæ, áàÿðëàæ áàðàõã¿é áàéíà. Õàðèí ìàíàé
ìîíãîë óãààñ ººðèéí ìºí㺠öààñã¿é ìàëààð àìüæèðäàã íü îëîí îíä ìàíæ
õÿòàäàä ìºëæèãäñººð ìàë ÷ íýí öººí áîëæýý. Àíõ óëñ òºâ íýýõ íü øèíý ãýð
áàðèõòàé àäèë ýëäýâ õýðýãëýõ ç¿éë ìàø ¿ëýìæ áºãººä ñàíä ìºí㺠öààñã¿éí
ó÷èðò, èõ ë ÷àðìàéæ áàéíà. ¯ëýìæõýí çýýëæ õýðýãëýõèéã ãóéÿ ãýâ÷ ýöýñò
òºëºõèéã áîäîõ õýðýãòýé òóë, áàñ àéõ ãàçàð áóé. Ãàãöõ¿¿ ãîðèëîõ íü ìàíàé
ìîíãîë ãàçàðò õààÿà àëòíû çîîðü ãàðàõ ãàçàð áàéõ ìýò áºãººä
Èõ óëñûí ñàí áîëîâ÷, íàéìààíû õ¿ì¿¿ñ áîëîâ÷, ¿çýýä áèä ºã÷ áîëîõ, òýä
òîîæ áîëîõ ãàçàð àõóë, æèëèéí õóãàöàà, ãàçðûí õýìæýý òîãòîîí õýëýëöýæ
íýýëãýýä óðüä÷èëàí áóþó õóâü õóðààõ àëèí áîëîâ÷, ýöýñò ñýòãýë çîâîõ
ç¿éëã¿é, áóäëèàí áàãàòàé íü ìºí ìýò. Áàñ çàðèì íýãýí ãàçðûã ìàíàé Ìîíãîë
÷àäñàí, ÷àäààã¿é ººðñíºº íýýí ìàëòàæ ¿çüå ãýæ çºâëºí áóé áèëýý. Æè÷: öýðýã
áà óðàí ýðäýì ñóðãàõã¿éãýýð óëñ áîëîí òîãòíîõîä íýí áýðõ òóë òóéëûí ýðõýì
ñóðãààë ìºí. Ýíý íü ºíºº ìàðãààøèä ãàãöõ¿¿ öààñ ìºíãºíä èõ ë áîîãäîæ
áàéíà. Çàðèì àëòíû çîîðèéã Õÿòàäòàé õýëýëöýí íýýñýí, õÿòàä ò¿øìýë, Îðîñ
Ãîðîò ãýã÷ õ¿í óðüä Õÿòàäòàé õýëýëöñýíýý áàðèìòëàí ìàíàé ¿ãèéã ñîíñîõ
äóðã¿é, Êîíñóë ñàéäûã ìýõëýí õóóð÷ áàéãàà ìýò áàéãàà íü áèäýíä èõ õýö¿¿
áàéíà.
Ýðõýì ìýðãýí òààëëûíõàà äîòîð àãóóëàõ áèçýý. Ìàíàé Õàëõàä ãàðãàæ
ºãñºí áóóíààñ óâàí öóâàí ýíý õèð äºðâºí ìÿíãûã õ¿ëýýí àâàâ. Áóñäûã äàðàà
õàéðëàõûã ãóéñààð áàéíà. Êîìèññàð Õèòðîâ áà Ìàãóóøèã íàð ýíý óäàà
Õ¿ðýýíä èðýõ ýñýõ íü åð ÷èìýýã¿é.
Ìàíàé Áîãä õààíààñ Õàíääîðæ ÷èí âàí, áèä õî¸ðò òèéì àëáà øàãíàñàí íü
¿íýí áèëýý. Áè áîë ýðäýì óõààí íýí ÿäóó áºãººä èõ ë àéæ ñóóíà.
Ýðõýì ìýðãýí íî¸íû ñóðãàí çàõèñíûã ìóíõàãûí äîòðîî õàäãàëñààð áàéãàà
áèëýý. Ãàãöõ¿¿ öàãèéã îëæ, çîõèñûã ¿çýæ õýðýãëýæ ÷àäàõ ýñýõ íü ìèíèé õóâü
çàÿà ìýäò¿ãýé ãýæ çàëáèðíà. Ìèíèé áèåä áè÷âýë ýíý õ¿íèé íýðýý áè÷âýë
ñýæèãã¿éãýýð îëæ èðýõ òóë, íýð îâãèéí õóóäñûã áàðèâ. Ìºíººõºí ìàíæ
õÿòàä ñàéä ò¿øìýäèéã ¿ëäýí õººñíèé ñàöóó, Ìîíãîë ººðòºº óëñ áîëîõ ÿâäëàà
îëîí ìîíãîë îâîãò ãàçðóóäàä á¿ðíýý ñîíñãîõ, çàðëàë áè÷èã íýãýíò ãàðãàñàí
áèëýý. Ìàíàé ìîíãîë ãàçàð õóðäàí çàì õóðäàí ìýäýýã¿é áîëîîä, àëèâàà ÿâäàë
100

óäààøðàõ òóë çàðèì õîë íóòàãòàéãààñ íü õàðèó èðýýã¿é. Õààÿà õîë îéðõè
ãààðààñ ìýäýý àâàëöàõ, íýãýí àäèë ñàíàà íèéëæ áàéãàà íü ìºí áàéíà. Ìèíèé
õàìò ÿâñàí ò¿øìýë Õàéñàíä Áîãä õààí ¿å óëèðóóëàí ã¿íãèéí õýðãýì øàãíààä,
îäîî ìºíºº äîòîîä ÿàìíû äýä ò¿øìýëèéí àëáàíä ñóóæ áàéãààã ñîíñãî¸. Æè÷:
Ìàíàé ìîíãîë÷óóä ìàíæ èðãýí ñàéä ò¿øìýä¿¿äèéí õîð õºíººëèéã àìñàæ
äàðëàãäàõûí òóéë áîëîîä òóí àðãà ìóõàðäàõäàà, ñàÿ
Èõ óëñûí òóñëàìæèéã ýðõ, ººðºº ýçýí áîëîõ, àíãè Ìîíãîë óëñ áîëñîí
áèëýý. Îäîî Õ¿ðýýíýý ñóóãàà îðîñ ñàéä íî¸ä äýýø Èõ óëñûí öàãààí õààí
òýðã¿¿ëýí îëîí ýðõýëñýí ñàéäóóäûí ñàíààíä íèéë¿¿ëýí àëèâààä ìàíàé
Ìîíãîë óëñûã îíöãîé õàðãàëçàí òóñëàõûã ¿ç¿¿ëáýë íýí ò¿ìýíòýý çàâøààí
áîëíî. Õýðýâ ìàíæ õÿòàäûí çýðýã òóøààëûã õ¿ëýýõ, íýð àëäðàà áîäîõã¿é
ãàãöõ¿¿ ýä àøèãò øóíàõàéðàí ÿâæ, ÿìàãò Ìîíãîëûã äàðëàí ñóðñàí Ãîðîò
çýðãèéí õ¿íä ìýõëýãäâýë, äýýø Öàãààí õààí áîëîí îëîí èõýñ ñàéäóóäûí
íèã¿¿ñýõ òààëàëòàé íèéöýõã¿é áîëîõ áà ìàíàé ìîíãîë÷óóäûí óã ýðìýëçëýëèéã
àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýõýýð ¿ë áàðàì, áóñàä îëîí óëñàä íýí ø¿¿ìæëýë áîëîõîîñ
¿íýõýýð àéí çîâíî. Íýí ÿëàíãóÿà àëèâàà óëñ çàñãèéí õýðýã ÿâóóëàõàä ºðøººë,
ýðäìèéã ýðõëýõýýñ áóñ äàðëàí øàõàìäàõûã öýýðëýõ áà ýåëýë ýâëýëèéã
ýðõëýõýýñ áóñ òýðñëýí ýð¿¿äýõèéã öýýðëýõ íü ãàäààä äîòîîä ìºí íýã àäèë
áóéçàà. ªä㺺 ìàíàé õàëõ Ìîíãîë÷óóä Èõ óëñûí òóñëàìæààð ñàÿ òóëãàð
òºð áàéãóóëæ, á¿õ ìîíãîëûã õàìòàòãàí çàâäàõàä, äºðâºí ç¿ã çàõ çàëãàëäàæ
áàéõ, îëîí õîøóóä àëèíä õàðààëàí ¿çýõ áàéõ ¿åñ áààõàí òîëãîé äàðæ ýðòëýí
øàõàìäàõ áàéäàë ¿çýãäâýë öºì õîéø óõàð÷ äýâøèæ, äàãààð îðæ èðýõ õ¿í
íýã ÷ ¿ã¿é áîëîõ áîë õîëáîãäîë ìºí ÷ õºíãºí áóñ áîëîõ ìýò òóë ýëäýâò ã¿í
òîëèëæ, òààëàë òàâüæ, õààÿà ºðøººëò ñóðãààë õ¿ðòýýæ áàéõûã õ¿ñýí ãóéíà.
Ìóíõàã áè ÷ ìýä¿¿ëýõ ç¿éë áàéâàë ýëäâèéã ÷àë÷èí áè÷èæ ìýä¿¿ëñýýð áàéõ
áºë㺺. Õèðä óó÷ëàõ áîëîâ óó.
Æè÷: Èõ Îðîñ óëñûí àëòíû çîîðèéí ä¿ðýì íýãèéã îëæ õàéðëàõûã ìýõèéí
ãóéíà.
Àðâàí õî¸ð ñàðûí àðâàí äîëîîíû ñàéí ºäºð.
101

23-ð áàðèìò áè÷èã
Öýâýýí Æàìñðàíîãîîñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðûí 22-ò áè÷ñýí
çàõèäàë þì. Æàìñðàíî ýíý çàõèäàëä äóðäàõäàà: Áè îíöûí þì ìýäýæ
÷àäñàíã¿é. Äà ëàì çýðýã çàðèì äýýä õ¿ì¿¿ñòýé òàíèëöàâ. Áîãäûí öýðãèéí ÿàì
íü öýðãýý ìóó ñóðãàæ áàéíà. Òîãòîõ òàéæ áîë îëîíä õ¿íäòýé õ¿í áàéíà. Åâðîï
ìàÿãèéí ñóðãóóëü êóðñ áàéãóóëàõ òàëààð åðººñºº ÿðèõã¿é áàéíà. Áè ò¿¿íòýé
õàìò Íàëàéõ ÿâæ äóðñãàëûí ç¿éë ¿çýâ ãýõýýñ (Ýíý íü Òîíè-Êóãèéí õºøººã ¿çñýí
áîëîëòîé).
102

103

104

105

106

Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Èçâèíÿþñü, ÷òî òàê äîëãî çàäåðæàëñÿ ñ ïèñüìîì. Â ñòîëèöå ìîí ãîëüñêîãî
âåëèêîãî õàíà - Íàðàí Ãåðåëòó îáñòîèò áëàãîïîëó÷íî, õî òÿ ÿ çäåñü ñ êîíöà
äåêàáðÿ - íè ÷åãî îñîáåííî èíòåðåñíîãî íå óçíàë è ñ ëþäüìè íå ïîçíàêîìèëñÿ.
Âèäåëñÿ ñ Õàíäè-âàíîì (ëþáåçíîñòü Â.Ô.Ëþáà), ïîãîâîðèëè î òîì î ñåì,
áîëüøå îá àðõèâàõ ßìííüñêèõ, êîòî ðûìè ìû (ò.å. Â.Ô. è ÿ) èíòåðåñî âàëèñü
è ðàäè ìîíãîëîâ æå. Âàí - Ìèí. Èí. äåë îáåùàë ïîëíîå ñîäåéñò âèå, íî
ìíå êàçàëîñü - ÷òî ýòî îáåùàíèå ëèøü âåæëèâûé, íî íåäî âåð÷èâûé îòêàç.
Óâèäèì. Ïðèäåòñÿ ïîçíàêîìèòüñÿ ñ Ìèí. Âí. Ä. - ñ Äà Ëàìîé è ñ íåêîòîðûìè
äðóãèìè. Òðåòüåãî äíÿ ïðîèçâîäèëàñü âûäà ÷à æàëîâàíüÿ ÷èíîâíèêîì âñåõ
ìè íèñòåðñòâ âåðáëþäàìè. Âèäèòå ëè: íåäàëåêî - êàæåòñÿ â õîøóíå Ìýðãåí
âàíà íàõîäÿòñÿ ñòàäà áîãäî õàíà. Èç ýòîãî-òî ñòàäà ïðèãíàëè êàæåòñÿ ãîëîâ
4000 è ðîçäàëè âåð íûì ñëóãàì ìîíãîëüñêèõ õàíîâ. Êàê-òî øóòÿ - ÿ ñïðîñèë
îäíîãî êíÿçÿ: Âû êàæåòñÿ ïîäåëèëè ìåæäó ñîáîé ÷óæóþ ñîáñòâåííîñòü
- ñòà äî áîãäî-õàíà? Õîðîøî ëè áóäåò ïîòîì? - ×òî æå? Íàøè, õàëõàññêèå
óðîæåíöû ýòè âåðáëþäû, çíà÷èò ìû ñâîå áåðåì, îòâåòèë êíÿâü ñìåÿñü.
Âîéñêà ñòðàøíî ñêó÷àþò îò íå÷åãî äåëàòü. Ñêîðî ëè íàñ ðàñïóñòÿò?
Ñíèìóò ëè ïîãðàíè÷íûå êàðà óëû? Âåäü - òåïåðü ìû ñ Ðîññìåé îäíî
ñîñòàâëÿåì? è ò.ï. âîïðîñà ìè ïðÿìî íàäîåäàþò. È ïëîõî äå ëàåò Âîåí. Ìèíâî
õàíà, ÷òî íå çà íèìàåò ñâîèõ ñîëäàò, íå ó÷èò. À ðàçãîâîð îá ó÷åíèè ñîëäàò
îñòàåò ñÿ ðàçãîâîðîì. Î øêîëàõ, êóðñàõ - äëÿ åâðîï. íàóê è íå çàèêàþòñÿ.
Íå ÷óâñòâóþò îñîáåííîé ïîòðåá íîñòè. Æäó ñ âåëèêèì íåòåðïåíìåì - ÷òî
ïîéäóò þæíûå ìîíãîëû. È îò áàðãóòîâ - ñêîðî äîëæíû ïðèáûòü 5 óõóðäàíîâ.
Øèëèíãîëüöåâ îáðàáàòûâàåò, êàæåòñÿ, îäèí èç âèäíûõ õóòóõòîâ
Þãîçîð Ëàìà Ì.Èí.Ä. - ìíå ïîêà çàëîñü íåñêîëüêî îïòèìèñòè÷íî ñìîòðèò
íà äåëî; åìó êàæåòñÿ -âñÿ Ìîíãîëèÿ ñ Ñåâåðà äî Þãà, ñ Âîñ òîêà äî Çàïàäà -
áóäåò ñîáðàíî â åäèíî. «È ìû ìîíãîëû áóäåì ñëó æèòü íàñòîÿùèì çàñëîíîì
(õàëõà) ïðîòèâ êèòàéöåâ, ìû - ñàìîñòîÿ òåëüíîå ãîñóäàðñòâî ìîíãîëîâ áóäåì
ïîëåçíû äëÿ Ðîññèè... Êîíå÷íî, òî - ÷òî ñëó÷èëîñü áûëî âîçìîæíî
áëàãîäàðÿ ìèëîñòè áåëîãî öàðÿ, äîáëåñòè õàíà (ò.å. á.ãåãåíà) è ñ÷àñòüþ
íàðîäà.» - ãîâîðèë âàí. Èíòåðåñíû ìàíèôåñòû, âîççâàíèÿ - Â.Ô. ñîáèðàåò
äëÿ Âàñ è ïîêàçûâàë ìíå. À ÿ íå äîñòàë, íî, âåðîÿòíî, áóäó èìåòü. Òåïåðü
æå âñå áóìàãè îòìå÷àþòñÿ - «Îëîíà åðãóãäåêñåíè òåðèãóí îí» ... òàêîãî-òî
ìåñÿöà è ÷èñëà. Ýòî èíäèéñêèé Ìàõàñàìàäè õàí; Íàðàí Ãåðåëòó èìÿ õàíà
òî æå èç èíä. ìèôîëîãèè. Ìåíÿ ïîðàçèëî îäíî îáñòîÿòåëüñòâî, èìåííî
îòñóòñòâèå ÷èíãèñîâñêîé òðàäèöèè. Òàê ÷òî, êîãäà ÿ Õàíäà âàíó ðàñ ñêàçàë î
×èíãèñîâñêîì Õàðà Ñóëäå è ãðîáíèöå â Îðäîñå è ïîñîâåòîâàë ïîñòàðàòüñÿ
ýòè ñâÿòûíè èñïîëüçî âàòü äëÿ îáúåäèíåíèÿ ìîíãîëîâ - îí áûë ïîðàæåí. Âîò
êàê? Î. .î! ìû íåïðåìåííî ñäåëàåì êàê âû ñî âåòóåòå...
Çäåñü îáèòàåò Òîãòîõî, ñòðàø íî ïîïóëÿðåí â ìàññå è î÷åíü ìíî ãî äóìàåò
î ñåáå.  ñëó÷àå ñòîëê íîâåíèÿ ìîíãîëîâ ñ êèòàéöàìè - Òîãòîõî áóäåò èìåòü
áîëüøîå çíà ÷åíèå.
Çäåñü õîäèò ñëóõ, ÷òî áóäòî Äàëàé Ëàìà ëè÷íî ñ ïðèáëèæåííûìè
107

ðåøèë ïåðåéòè â ðóññêîå ïîääàíñò âî, îñòàâèë Òèáåò ïîä ïðîòåêòî ðàòñòâîì
Àíãëèè. Îòêóäà èäóò ñëó õè - íå âåäàþ, á.ì. -ïðîðî÷åñòâà âîëõâîâ. Ñòðàøíî
èíòåðåñóþòñÿ ïåòåðá. õðàìîì. Êñòàòè - îêîí÷åí ëè îí è ïðèíÿò ëè õàìáîé?
È ãîâîðÿò, ÷òî Ä.Ëàìà áóäåò æèòü â ýòîì õðà ìå è ñòàíåò ãëàâîé áóääèñòîâ â
Ðîññèè. À áàíü÷åíÿ, áóäòî áû íå îòïóñòèëè àíãëè÷àíå.
Íó-ñ, òåïåðü î ìîèõ ðàáîòàõ. Íåäàâíî ñúåçäèë â Íàëàéõà - îñìàòðèâàë
äâà êàìåííûõ ñòîëáà ñ îðõîíñêèìè íàäïèñÿìè ñî âñåõ ñòî ðîí. Íàõîäèòñÿ
ê Þ.Â.Â. îò Óðãè - â 25 âåðñòàõ. Ïîñåùàë Êëåìåíåö, êàêîé-òî âåíãåðåö
è, êàæåòñÿ, Ðàìñòåäò. Ïîñûëàþ îáðàçåö ïèñüìà, íà îäíîì êàìíå íàäïèñü
õîðîøî ñî õðàíèëàñü, ñïèñàòü ìîæíî áîëüøåþ ÷àñòüþ, à íà äðóãîì -
ïîïîðòèëàñü. Åñëè ýòè êàìíè ÷èòàíû è èçó÷åíû, òî, ðàçóìååòñÿ, íå ñòàíó
òðîãàòü, à åñëè - ñëó÷àéíî - íå èçâåñòíà Â.Â., òî êàê òîëüêî ïîòåïëååò -
ñíèìó è ïðèøëþ. Òàê âîò-÷òî, Âëà äèñëàâ Ëþäâèãîâè÷: íå áóäåòå ëè òàê
äîáðû óçíàòü îò Âàñ. Âàñ-÷è èëè áåç íåãî - èçâåñòíû ëè ýòè êàìíè è íàäïèñè.
Ïî÷åìó-òî ìíå êàæåòñÿ, ÷òî Â.Â.íå âèäåë èõ. Çàòî ì.á. çíàþò äðóãèå ó÷åíûå?
âåíãåðöû, ôèííû, äàðåíêåí?
Ñòîëáû ÷åòûðåõãðàííûå, áåå óêðà øåíèé. Ëåòîì ñ.ã. ñíèìàë íàäïèñè
àìáàíü Ñàíäîâà è óâåç â Ïåêèí. À ÿ ïîñåòèë ïîä âå÷åð - óæå ñîëí öå
çàêàòûâàëîñü è óñïåë íàñêîðóþ ðóêó ñïèñàòü äâå ñòðîêè 1-ÿ è 7-ÿ íà IIþæíîé
ñòîðîíå, äà òîâàðèù Õàéì÷óê ñíÿë îäíó ñòðîêó íà 1-Çàï. ñòîðîíå.
Íàïèøèòå, ïîæàëóéñòà, ñòîèò ëè ïîçàíÿòüñÿ ýòèìè ñòîëáà ìè. Åùå çà Áîãäî-
Îëà - íà Þ. - êà æåòñÿ èìåþòñÿ êàìíè, íàâîæó ñïðàâ êè; á.ì. ñúåçæó. À ðàéîí
Îðõîíñêî è Ýðäåíè-äçóññêî (ãäå ðàáîòàë Ðàìñòåäò) äëÿ ìåíÿ â íàñòîÿùåå
âðåìÿ íåäîñòèæèì. Ïîòîì ìîé íåðàçëó÷íûé ñïóòíèê - ðåâìàòèçì çà ñòàâëÿåò
ñïàñàòüñÿ â òåïëîì æè ëèùå. Êîí÷àþ. Ïîæåëàþ Âàì âñåãî õîðîøåãî! Âçÿëè
áû ëó÷øå êîìàí äèðîâêó ëåòîì è ïîêîïàëè áû ñòî ëèöó ×èíãèñ õàíà! Åé áîãó,
ìîìåíò õîðîøèé, èíòåðåñíûé! Âû ñîñòàâè ëè áû áîëüøóþ ýêñïåäèöèþ - íó
õîòÿ áû â ñîñòàâå òðåõ ÷åëîâåê: Âû, Âëà äèìèðöîâ, Î÷èðîâ èëè äðóãîé êòîíèáóäü,
ëó÷øå àðõåîëîã.
Ïðèâåò Àíäðåþ Äìèòðèåâè÷ó è Áîðèñ ßêîâëåâè÷ó.
Âàø Öûáåí
22 ÿí. 1912 ã.
108

24-ð áàðèìò áè÷èã
Îðîñûí õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêâèòèí Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðûí 27-
íä áè÷ñýí çàõèäàë þì. Ìîñêâèòèí íü Êîòâè÷èä îëîí óäàà çàõèäàë áè÷èæ
áàéæýý. Ìîñêâèòèí áîë Îðîñûí õóäàëäàà÷èí, õºðºíãºòºí àíãèéí àøèã
ñîíèðõëûã èëýðõèéëñýí õ¿í áàéæýý. Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàäûí õàðèëöààã
àøèãëàí ººðèéí àðèëæàà õîíæîîã èõ áîëãîõûã ýðìýëçñýí õ¿í þì.
Ô.Ìîñêâèòèí Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðûí 27-íä Òðîéöêîñàâñêààñ áè÷ñýí
çàõèäàëäàà Ìîíãîëûí çàí àâèð òºäèéëºí ñàéí áóñ áàéíà.
Êîíñóëä ìýäýãäýëã¿éãýýð àëòíû óóðõàéã Ëóøíèêîâ ãýäýã õ¿íä
ò¿ðýýñëýæýý.
Íóóõã¿é õýëýõýä ãóðâàí áºëºã òýìöýëäýæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Ëþáà òýðã¿¿òýé êîíñóëûí áºëºã.
2. Õèòðîâ òýðã¿¿òýé ýòãýýä¿¿ä àâòîíîìèéã áàéãóóëñíûã ººðèéí ãàâúÿà
ãýæ Äà Õ¿ðýýíèé êîíñóë áîëîõûã îðîëäîæ áàéíà.
3. Äîðæåèâ (Àãâààíäîðæ áîëîëòîé) ò¿¿íèé òóñëàõ Áèìáàåâ íàð
Õèòðîâûã ÷àäàõààð áýëòãýæ áàéãàà áºãººä òýä Õèòðîâûí íýðèéã
ãóòààæ, êîíñóëûí íýðèéã ºðãºõºä äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéíà ãýõ ìýòýýð
áè÷æýý.
109

110

111

112

113

Òðîèöêîñàâñê, 27.1.1912 ã
Ìíîãîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Â÷åðà áëàãîïîëó÷íî äîáðàëñÿ äî Êÿõòû.
Ïîâåäåíèåì ìîíãîëîâ íåëüçÿ áûòü äîâîëüíûì, îíè íà÷àëè ðàçäàâàòü
êîíöåññèè íà ðàçðàáîòêó çîëîòà. Ëóøíèêîâû ïîëó÷èëè ïðàâî ðàáî òàòü â
Ñàéí-íî¸íîâñêîì àéìàêå ïî ìèìî êîíñóëüñòâà ÷åðåç Õèòðîâî. Äîëæåí âàì
ñêàçàòü, ÷òî çäåñü áîðþòñÿ òðè ïàðòèè:
1. Êîíñóëüñêàÿ âî ãëàâå ñ Ëþáà,
2. Ïàðòèÿ Õèòðîâî, êîòîðûé âî ÷òî áû òî íè ñòàëî äîáèâàåòñÿ ïîëó÷èòü
ìåñòî êîíñóëà â Óðãå è àâ òîíîìèþ ñ÷èòàåò ñâîèì ñîçäàíèåì è
äåòèùåì;
3. Áóðÿòñêàÿ âî ãëàâå ñ Äîð÷æèåâûì è åãî ïîìîùíèêîì Áèìáàåâûì,
êîòîðûé ñ áîëüøèì íàñëàæäåíèåì õîòåë áû ïîäëîæèòü ñâèíüþ
Õèòðîâî.
Ïîñëåäíÿÿ ïàðòèÿ ñîâåðøåííî áåñïî÷âåííà è ïîýòîìó íå îïàñíà è, äàæå,
îò÷àñòè, ïîëåçíà, ò.ê. ñòà ðàåòñÿ ïî âîçìîæíîñòè äåñêðåäèòèðîâàòü â ãëàçàõ
ìîíãîëîâ Õèòðîâî è ïîäíÿòü ïðåñòèæ êîíñóëüñòâà. Ïî äîðîãå â Âåðõíåóäèíñê
ÿ âèäåë Äîðæèåâà, êîòîðûé íà äíÿõ áóäåò çäåñü, à çàòåì ïîåäåò ÷åðåç Óðãó,
ãäå ïðîáóäåò ñ ìåñÿö, â Òèáåò. Òàêèì îáðàçîì áîðþòñÿ, ãëàâíûì îáðàçîì
Õèòðîâî è Ëþáà. Êàæäûé èç íèõ ñòàðàåòñÿ äåðæàòü ìîíãîëîâ â ñâîèõ ðóêàõ.
ß áîþñü, ÷òî ÿâëÿþñü íà ñöåíó ñëèøêîì ïîçäíî, êîãäà Õèòðîâî äîâîëüíî
êðåïêî äåðæèò â ñâîèõ ðóêàõ Äà-ëàìó ÷åðåç Õàéñàíà, êîòîðûé ñîîáùàåò åìó
âñå ñâåäåíèÿ, êîòîðûìè Õèòðîâî ñ óñ ïåõîì ïîëüçóåòñÿ è ñ÷èòàåòñÿ ñà ìûì
îñâåäîìëåííûì ÷-êîì (÷åëîâå êîì) â ìîíãîëüñêèõ äåëàõ.
Çíàÿ Õàéñàíà êàê ÷åëîâåêà ñòîéêî ãî â ñâîèõ ñèìïàòèÿõ è àíòèïàòèÿõ ÿ
äóìàþ åãî íå âîçìîæíî áóäåò ïîâåðíóòü â äðóãóþ ñòîðîíó, à ýòî âåñüìà
ïå÷àëüíî, òàê êàê Õèòðîâî ñòîðîííèê îêîí÷àòåëüíîãî ïðèñîåäèíåíèÿ
Ìîíãîëèè ê Ðîññèè.
Ñïåøó ïî äåëàì è ïîýòîìó îñòàâëÿþ âñå äî ñëåäóþùåãî ïèñüìà èç Óðãè.
Æìó ðóêè è æåëàþ âñåãî õîðîøåãî.
Ô.Ìîñêâèòèí.
114

25-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 2-ð ñàðûí 1-íä Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
çàõèäàë þì. Ô.Ìîñêâèòèí ýíý çàõèäàëä äóðäàõäàà: ĺíãºæ º÷èãäºð Äà
Õ¿ðýýíä èðëýý. Àíõíû ñýòãýãäýë áàçààõã¿é áàéíà. Äà ëàì, Õàéñàí õî¸ð õàìàã
ýðõèéã ãàðòàà àâ÷ýý. Äà ëàì íü áóñäûã õóòàãòàä îéðòóóëàõã¿é ó÷èð íî¸äóóä
ò¿¿íä èõ ë äóðã¿é áàéíà. Ìîíãîë÷óóä, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé ýâëýðýýã¿é
ãýæ ÿðüæ áàéãàà áºãººä òýä äýíä¿¿ òàéâàí, èõ áàðäàì áàéíà.
Òýä Îðîñîîñ öýðãèéí òóñëàìæ ãóéõààñ ººð þó ÷ õ¿ñýõã¿é áàéíà. Äà ëàì,
ìèíèé îðîíä õèëèéí êîìèññàð Õèòðîâûí òàãíóóë Àáäååâûã òàâèõ ãýæ áàéíà.
Åð íü Ìîíãîë÷óóäòàé àæèë ÿâóóëàõàä èõ áýðõ, òýäíèéã ìîä áàðüæ çàõèðàõààñ
ººð àðãàã¿é þì ãýæýý.
115

116

117

118

Óðãà, 1 ôåâðàëÿ 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Â÷åðà äîáðàëñÿ äî Óðãè. Ïåðâîå âïå÷àòëåíèå î÷åíü áåçîòðàäíîå. Äàëàìà
ñ Õàéñàíîì çàõâàòèëè âñå â ñâîè ðóêè. Âëèÿíèå Äà-ëàìà íà Õîòóêòó
îãðîìíîå è íèêòî êðîìå íåãî íå èìååò äîêëàäà ó íîâîãî õàíà. Ýòî âûçûâàåò
ñèëüíîå ðàçäðàæåíèå âñåõ êíÿçåé, êîòîðûå íè çà ÷òî íå ìèðÿòñÿ ñ òåì, ÷òî
êà êîé-òî íåèçâåñòíîãî ïðîèñõîæäå íèÿ ëàìèøêà ñòàë âî ãëàâå âñåõ äåë, à îíè
êðîâíûå õàíû, âàíû, ãóíû íå èãðàþò íèêàêîé ðîëè. Ïðîòèâ Õàéñàíà òàêæå
ñèëüíîå íå óäîâîëüñòâèå. Ïî ïîíÿòèÿì õàëõàñöåâ îí ïðèøåëåö è âûäâèíóëñÿ
çäåñü ñîâåðøåííî íå ñïðàâåäëèâî. Ðå÷è î ïðèìèðåíèè êèòàéöåâ ñ ìîíãîëàìè
áûòü íå ìîæåò. Ñ ïàäåíèåì äèíàñòèè ïîñëåäíèå çàÿâëÿþò, ÷òî îíè
íè â êîåì ñëó÷àå íå ïîéäóò íè íà êàêîå ñîãëàøåíèå ñ êèòàé öàìè èëè âåðíåå
ñ êèòàéñêèì ïðà âèòåëüñòâîì è ïðåäïî÷òóò ëó÷øå ñîâñåì ïîãèáíóòü, ÷åì
ñâÿçûâàòü ñÿ ñ íèìè. Âîîáùå äîëæåí ñêàçàòü Âàì, ÷òî ìîíãîëû ÷óâñòâóþò
ñåáÿ î÷åíü ñïîêîéíî è áîþñü, ÷òî äàæå ñëèøêîì óâåðåííî. Îíè ïî-âèäèìîìó
íå ìå÷òàþò íè î êàêîì ïðîòåêòîðàòñòâå. Îò Ðîññèè îíè æäóò òîëüêî ïîìîùè
âîéñêàìè, íî äàëü øå ýòîãî íå èäóò. ß íå çíàþ, ÷òî òåïåðü ïðèäóìàòü ñ íèìè.
Ìîå ïîëîæåíèå ïîêà íå âûÿñíèëîñü, ò.å. âåðíåå ðîëü. Ïî-âèäè ìîìó, Äàëàìà
ðàññ÷èòûâàåò óñòðîèòü íà ìîå ìåñòî ñòàâëåííèêà Õèòðîâî Àáèäóåâà,
íî Õàéñàí âñå òàêè áûë çà ìåíÿ íåñìîòðÿ íà äðóæáó ñ Õèòðîâî. Âîîáùå
÷óâñòâóþ, ÷òî ïîëîæåíèå ìîå áóäåò î÷åíü òðóäíîå, äà è ñ ìîíãîëàìè
äåëî èìåòü íåñðàâíåííî òðóäíåå, ÷åì ñ êèòàéöàìè. ß äóìàþ â áó äóùåì
âñå ðóññêèå ñîçíàþò ýòî îòëè÷íî. Òîëüêî ïàëêà ìîæåò äåðæàòü èõ â
ïîâèíîâåíèè. Â íàñ òîÿùåå âðåìÿ îíè ÷óâñòâóþò ñå áÿ õîçÿåâàìè ïîëîæåíèÿ
è äåðæàò ñåáÿ âûñîêîìåðíî äàæå ñ íàìè íå ãîâîðÿ óæå î êèòàé öàõ, êîòîðûå
çäåñü â óæàñíîì ïîëîæåíèè è êàæäóþ ìèíóòó îæèäàþò ïîëíîãî ðàçãðîìà,
÷òî âïîëíå âîçìîæíî. Ïîêà åùå íå ñîâñåì îðèåí òèðîâàëñÿ, à ïîýòîìó
íàïèøó áîëåå ïîäðîáíî ÷åðåç íåñêîëüêî äíåé, êîãäà áóäó áîëåå â êóðñå äåë.
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî
Ô.Ìîñêâèòèí
Ð. S. Âèêòîð Ôåäîðîâè÷ ïðîñèò ïåðåäàòü Âàì ñâîé ïðèâåò.
119

120
26-ð áàðèìò áè÷èã.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷人ñ Õààíò çàñãèéí ãàçðûí ºìíº äýâø¿¿ëýí
òàâüæ áàéñàí ñàíàëóóäûí òóõàé òýìäýãëýñýí íü
Êðàòêіÿ ïîÿñíåíіÿ êú ïàìÿòíîé çàïèñêú ×ðåçâû÷àéíàãî Ìîíãîëüñêàãî
Ïîñîëüñòâà.
Ïåðâîå õîäàòàéñòâî Ìîíãîëüñêàãî Ïðàâèòåëüñòâà î ñîäåðæàíіè
ïîñòîÿííûõú äèïëîìàòè÷åñêèõú ïðåäñòàâè òåëåé - Ðîññіéñêàãî âú Óðãú è
Ìîíãîëüñêàãî âú Ñ.Ïå òåðáóðãú - îñíîâûâàåòñÿ íà ôàêòú çàêëþ÷åíіÿ ìåæäó
Ðîññіåé è Ìîíãîëіåé ïîëèòè÷åñêàãî ñîãëàøåíіÿ è íà ðàçüÿñíåíіÿõú, äúàâøèõñÿ
âú Óðãú ä.ñ.ñ. Êîðîñòîâöîìú.
Âòîðîå- õîäàòàéñòâî èìååòú öåëüþ îáëåã÷èòü Ðîññèéñêîìó Ïðàâèòåëüñòâó
çàùèòó Ìîíãîëіè îòú âîçìîæíûõú ïîñÿãàòåëüñòâú íà íåå ñî ñòîðîíû
êèòàéöåâú.
Ä.ñ.ñ. Êîðîñòîâåöú, îáåùàÿ ïîìîùü Ðîññіè, âú òî æå âðåìÿ íàñòîé÷èâî
ðåêîìåíäîâàëú è ñàìèìú ìîíãîëàìú îçàáîòèòüñÿ îõðàíîþ ñâîèõú âëàäåíіé.
Ìîíãîëüñêîå Ïðà âèòåëüñòâî, ñú ñâîåé ñòîðîíû, ñîçíàåòú ëåæàøіé íà íåìú
äîëãú, íî äëÿ òîãî, ÷òîáû áîðüáà ñú êèòàéñêèìè îòðÿ äàìè áûëà ñêîëüêîíèáóäü
ïîñèëüíîþ äëÿ ìîíãîëîâú èìú íåîáõîäèìî èìіòü âïîëíå ñîâðåìåííîå
îðóæіå. Êîëè÷åñòâî ýòîãî îðóæіÿ äîëæíî áûòü ðàçñ÷èòàíî íå òîëüêî íà
óäîâëåòâîðåíіå íóæäü Õàëõè è Êîáäîññêîãî îêðóãî Âàæíî, ÷òîáû êèòàéöû,
åñëè îíè ðèñêíóòü ïðåäïðèíÿòü íåëåãêіé ïîõîäü ÷åðåçú Ãîáè, âñòðåòèëè îòïîðú
è çà òðóäíåíiÿ ñú ïåðâàãî æå ìîìåíòà âñòóïëåíіÿ èç ìîí ãîëüñêóþ òåððèòîðіþ
è íå ìîãëè óñòðîèòü ñåáå âî Âíó òðåííåé Ìîíãîëіè áàçû äëÿ äåéñòâіè ïðîòèâú
Õàëõè. Äîñòèæåíiå ýòîãî - äàëåêî íå íåâîçìîæíàÿ çàäà÷à. È òåïåðü âíóòðåííіå
ìîíãîëû, íå èìåÿ óäîâëåòâîðèòåëüíàãî îðóæèÿ è íå íàäåÿñü íà ïîñòîðîííþþ
ïîääåðæêó, íå áîÿòñÿ âûñòóïàòü ïðîòèâú êèòàéöåâú è äàæå áåðóòú øòóðìîìú,
êàêú ýòî áûëî ñîâñåìú íåäàâíî, êèòàéñêіå óêðåïëåííûå ãîðîäà. Îòòóäà
ïîñòîÿííî ïîñòóïàþòú õî äàòàéñòâà î äîñòàâêå îðóæіÿ, è ìîæíî áûòü âïîëíå
óâåðåííûìè, ÷òî óäîâëåòâîðåíå ýòèõú õîäàòàéñòâú âûäâèíåòú ïðîòèâú
êèòàéöåâú ñèëüíüå ïàðòèàçàíòñêіå îò ðÿäû. Íàñåëåíіå Þæíîé Ìîíãîëіè
îòëè÷àåòñÿ ñâîåþ ñìåëîñòüþ; îíî èñïûòàëî íà ñåáå òÿæåëûé êèòàéñêіé ãíåòú è
÷óâñòâóåòú ãëóáîêóþ âðàæäó êü ñâîèìú ïîðàáîòèòåëÿìú. Î íàñòðîåíіè ñòðàíû
íåëüçÿ ñóäèòü ïî ïîåçäêàìü êíÿçåé âú Ïåêèíú: îíè âûñêàçûâàþòñÿ ÷àñòüþ
áåççàøèòíîñòüþ, ÷àñòüþ ëüñòèâûìè ïðåäëîæåíiÿìè è îáåùàíіÿìè Þàíü-øèêàÿ;
íàðîäú æå áûëú è îñòàåòñÿ âðàæäåáíûìú Êèòàþ. Òàêîå æå ïîëîæåíіå
ñóùåñòâóåòü âú Áàðãå. Ïîýòîìó Ìîíãîëüñêîå Ïðàâèòåëüñòâî ñ÷èòàåòú ñîáÿ
îáÿçàííûìú õîäàòàéñòâîâàòü ïåðåäú Ðîññіåé îáü îòïóñêѣ, íà âîçìîæíî áîëѣå
ëüãîòíûõú óñëîâіÿõú ñâåðõü îòïóøåííûõú 6000 âèíòîâîêú, åùå óêàçàííàãî
âú ïà ìÿòíîé çàïèñêѣ îðóæіÿ, áîëüøàÿ ÷àñòü êîòîðàãî ïðåä íàçíà÷àåòñÿ
äëÿ óêðåïëåíіÿ îêðàèíú Ìîíãîëіè íà þãå è íà âîñòîêѣ. Îðóæiå æåëàòåëüíî
ïîëó÷èòü âîçìîæíî ñêîðѣå, èìåííî äî íàñòóïëåíіÿ âåñíû. Îäíîâðåìåííî
ñú ïîëó÷åíіåìú îðóæіÿ ïîòðåáóþòñÿ è óñëóãè èíñòðóêòîðîâú, ñú îäíîé
ñòîðîíû, âú Óðãѣ äëÿ îáó÷åíіÿ îáðàùåíiþ ñú ýòèìú îðóæіåìú. à ñú äðóãîé, äëÿ
ñôîðìèðîâàíіÿ âú Êîáäî ÿ Óëÿñóòàѣ êîííûõú ÷àñòåé, ïîäîáíûõú òîé, êîòîðàÿ

ñôîðìèðîâàíà âú Óðãѣ åñàóëîìú Âàñèëüåâûì». Òðåòüå õîäàòàéñòâî èìѣåòú
öѣëüþ îãðàäèòü îòú êèòàéñêÿõú áåñ÷èíñòâú òѣ îáëàñòè Âíóòðåííåé Ìîíãîëіÿ,
êîòîðàÿ ïðèçíàþòú ñâîþ çàâèñèìîñòü îòú Óðãèíñêàãî Ïðàâèòåëüñòâà. Äëÿ
ïîñëѣäíÿãî ýòî ÷ðåçâû÷àéíî âàæíûé âîïðîñú, òàêú êàêú, äîáèâøèñü ñàìî,
ïðè áëàãîæåëàòåëüíîé ïîääåðæêѣ Ðîññіè, îñóùåñòâëåíіÿ ñâîèõú ìå÷òàíіé,
îíî íå ìîæåòú ïðèìèðÿòüñÿ ñú ìûñëüþ îáú îòêàçѣ âü ïîääåðæêѣ ñâîèìú
ñîïëåìåííèêàìú, êîòîðûå îáðàùà þòñÿ êú íåìó ñî ñâîèìè íàäåæäàìè è
óïîâàíіÿìè. Çäѣñü ïðåæäå âñåãî ðàçóìѣåòñÿ Ñèëèíãîëüñêіé ñåéìú, ÿâëÿþùіéñÿ
ïî ñâîåìó ãåîãðàôè÷åñêîìó ïîëîæåíіþ åñòåñòâåííûìü ïðîäîëæåíіåìú
Õàëõè è óæå äàâíî ïðèçíàâøіé âëàñòü Óðãèíñêàãî Ïðàâèòåëüñòâà, íî
çàòѣìú èìѣþòñÿ âú âèäó è äðóãіå ðàіîíû Ìîíãîëiÿ êîòîðûå îáíàðóæèâàþòú
òÿãîòѣíiå êú Õàëõѣ. Ñðåäñòâà îãðàæäåíіÿ ýòèõú ðàіîíîâü Ìîíãîëüñêîå
Ïðàâèòåëüñòâî óñìàòðèâàåòü, ïîìèìî óêàçàííàãî âûøå ñíàáæåíіÿ îðóæіåìú,
1/ âú ýíåðãè÷åñêèõü äèïëîìàòè÷åêèõü ïðåäñòàâëåíіÿõú Ðîññіÿ âú Ïåêèíѣ â
2/ âú ñîçäàíіè òàìú ðóññêèõü òîðãîâûõú à ïðîìûøëåííûõú èíòåðåñîâú è âú
ïîñûëêѣ, äëÿ èõú îõðàíû, âîîðóæåííûõú îòðÿäîâú.
121

122
27-ð áàðèìò
Îðîñûí ýë÷èí òºëººëºã÷ Êîðîñòîâåöîîñ
Áîãä õààíä ÿâóóëñàí çàõèäëûí ýõ

123

Ïðèíîøó ìîþ ãëóáîêóþ áëàãîäàð íîñòü Ýöçåíõàíó è Áîãäîõàíó çà âûðàæåííûå
â ïèñüìå îò 6-ãî ìåñÿöà ëåñòíûå äëÿ ìåíÿ ÷óâñòâà, Ñîäåðæàíèå
ïèñüìà áûëî äîëîæåíî Ã.Ìè íèñòðó è ëèöàì âåäàþùèì ìîíãîëüñêèìè
äåëàìè è íûíå ÿ îñâåäîìèëñÿ, ÷òî Èìïåð. Ïðàâ-îì áóäóò ïðèíÿòû
áåçîòëàãàòåëüíî ìåðû ê óäîâëåòâî ðåíèþ ñïðàâåäëèâûõ íóæä Ìîíãîëèè
êàñàòåëüíî ñíàáæåíèÿ îðóæèåì, ñíà ðÿäàìè è îêàçàíèÿ ôèíàíñîâîé ïî ìîùè.
Âìåñòå ñ òåì ïîçâîëÿþ ñåáå âûñêàçàòü ëè÷íîå ìíåíèå î íåîáõî äèìîñòè äëÿ
Ìîíãîëüñêîãî Ïðàâ-âà ïîääåðæàíèÿ è ðàçâèòèÿ äðóæåñêèõ è äîâåð÷èâûõ
îòíîøåíèé ñ Ðîññèåé è ñ Ðóññêèì Ïðàâèòåëüñòâîì - Ã- íîì Ìèëëåðîì è
äðóãèìè àãåíòàìè â Ìîíãîëèè. Âåñüìà âàæíûì ïðåä ñòàâëÿåòñÿ ñêîðåéøåå
çàêëþ÷åíèå ñîãëàøåíèÿ ñ Êèòàåì, íî îáÿçà òåëüíî ïðè ïîñðåäñòâå Ðîññèÿ.
Âñÿêàÿ ïîïûòêà ñáëèæåíèÿ èëè ïåðåãîâîðîâ ñ Êèòàåì ïîìèìî Ðîñ ñèè áóäåò
èñïîëüçîâàíà èìè êî âðåäó Ìîíãîëèè è ëèøü ñêîìïðîìåìåòèðóåò Óðãèíñêîå
Ïðàâ-âî â íà øèõ ãëàçàõ. Ïåðåãîâîðû ýòè ñëåäî âàëî áû âåñòè â ðóññêèõ
ïðåäåëàõ, èáî ýòî â èíòåðåñàõ ñàìèõ ìîíãî ëîâ. Ïî ïîâîäó èñïûòûâàåìîñòè
Ìîíãîëèåé íóæäû â äåíüãàõ äîëæåí çàìåòèòü, ÷òî âîïðîñ î ôèíàíñîâîé
ïîìîùè ïîñòàâëåí â ñâÿçü ñ ïðèã ëàøåíèåì ðóññêîãî ñîâåòíèêà, ñêîðåéøåå
ïðèáûòèå êîåãî â óðãó ïðåä ñòàâëÿåò ïåðâîñòåïåííîå çíà÷åíèå äëÿ
Ìîíãîëüñêîãî Ïðàâèòåëüñòâà. Êîíñóëó â Êîáäî áóäóò äàíû íàäëåæàùèå
èíñòðóêöèè.
Íàäåþñü, ÷òî Ýöçåí-õàí è åãî Ìèíèñòðû ïàìÿòóÿ ñäåëàííîå îñåíüþ
äëÿ Ìîíãîëèè ñ ïîëíûì äîâåðèåì îòíåñóòñÿ è ê íûíåøíèì ìîèì ñî âåòàì,
èìåþöèì öåëüþ èñêëþ÷èòåëü íîå áëàãî Ìîíãîëèè.
Ïîñûëàþ ïî÷òèòåëüíûé ïðèâåò Ýöçåí-õàíó è Áîãäî-õàíøå è ïðîøó
îñ÷àñòëèâèòü ìåíÿ ïîðòðåòàìè. Ïðèëåãàþ ñâîþ ôîòîãðàôèþ.
Ïîêîðíûé ñëóã Êîðîñòîâåö
124

28-ð áàðèìò áè÷èã
Â.Êîòâè÷èä Àãâààíààñ ÿâóóëñàí çàõèäëóóä
125

Äýýä õ¿íäýò, Íî¸í Âëàäèñëàâ òàíû ò¿ìýí àìãàëàíã àéëòãàíà.
Ýíý ãàçðàà Ìîíãîëûí øèíý òºð òîãòîæ, öàã äóëààí, öàñ áàãà, ìàë òàðãàí,
óëñ îëîí áàÿðòàé áàéíà.
Îéð õýä õîíîãò Ëþáà êîíñóëààñ ñîíññîí íü: Îðîñ, Õÿòàä ðèñïóáëèê
õî¸ð òàíàé Ìîíãîë óëñûã õî¸ð òàëààñ õàìãààëæ, áóñàä ã¿ðíýýñ öýðýã èðâýë
áèä àð÷èíà õýìýýñíýý çàðèì íü ñàéí ãýæ, çàðèì íü ìýõ áàéæ ìàãàäã¿é ãýíý.
Çàðèì íü Õÿòàä õàëäâàë ìóó áîëíî ãýõ çýðãýýð ¿éìíý. Ìàíàé ïðàâèòåëüñòâûí
¿íýõýýð àéëäñàí áîë ìàø ñàéí ãýæ ºã¿¿ëæ ÿâíàì. Äàðàà ºäºð Õÿòàäûí ãàìèí
òàí ðèñïóáëèêýýñ Ìîíãîë óëñàä èðñýí áè÷èãò Ò¿âä, Ìîíãîë óðüäûí ¸ñîîð
õàìòðàí òºðèéã òýòãýå ãýæ èðñííé õàðèó ºõººð õýëýëöýæ áàéíà.
Ýíä Äà äàì äîòîîä õýðãèéí ìèíèñòð áîëîîä, Õàéñàí ã¿í çýðýãòýé áîëæ ýíý
õî¸ð èõ ýðõòýé, óëñ òºðèéí ÿâäëûã òîãòîîæ, õààíäàà þó àéëòãàñàí íü ò¿¿ãýýð
áîëæ áàéíà. Ýíý íü îëîí íî¸ä õàäûí ñýòãýëä òóí òààëàìæã¿é áàéíà. Þó áîëîõ
íü ìýäýãäýõã¿é áàéíà. Ëþáà îëîí íî¸äîä íü çºâëºæ õýëýõäýý íýã õ¿íýýð
ÿâäëàà ìýä¿¿ëýýä ñ¿¿ëä þó áîëîõ íü áîëçîøã¿é ãýñýí áà Äà ëàì, Õàéñàí õî¸ðò
÷ îëíîîð çºâëºí çîõèëäîí õýëýëöýõ õýðýãòýé ãýñíèé íü ¿ë õýðýãëýíý ãýëöýíý.
Ïåòåðáóðã ÿâàõ óëñ Æàëõàíç ãýãýýí, Äàëàé âàí õî¸ð îäîõîîð çàðëèã õàðèó
õ¿ëýýí áàéíà. Áàðãààñ èðñýí çàíãèéí ã¿í çýðýã îëãîæ, ãàäààä ÿàìíû òîâàðèù
Ìèíèñòð áîäãîâ.¯çýì÷èí, Ñ¿íèä, Àâãà íàð, Àëøààíóóä ÷ äàãàõ ñàíààòàéãààð
èðæ áàéíà ãýöãýýíý. Äîòîðõè ¸ñ, ä¿ðìèéã òîãòîîõîî ¿ë ÿàðàõààð ¿ë áàðàì ýâýý
÷ ¿ë îëíî. Çàðèì íü õýðýãòýéä ÷ ¿ë ñàíàíà. Èéí àìãàëàíã àéëòãàã÷ Àãâààí.
Ôåâðàëèéí 8-íä Õ¿ðýýíýýñ Äà ëàì Êîêîâöîâòîé áè÷èã àâàëöäàã áàéõ
ãýñíýýñ óëñ èõýä àéæ áàéíà ãýëöýíý.
ßëàíãóÿà Ñàéí íî¸íû íîäíèíãèéí àëòíû ãàçðûã Ëþñîõîâò ººðºº ìýäýæ
ºãºõ áîäñíîîñ Ëþáà áè ýíý èéì ÿâäëûã îëíîîð áà íàäòàé ÷ çºâëºëäºí òîãòâîë
ñàéí ãýñíèéã áè ìýäíý. Êîêîâöîâòîé áè÷ãýýð
126

Òóñ áàðèìò àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí 1972 îíä õýâë¿¿ëñýí
“Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ
çàðèì áè÷èã” ýìõòãýëèéí 165-168 äóãààð òàëä ÿìàð íýãýí ãàð÷èã,
äóãààðã¿éãýýð õýâëýãäñýí áàéíà (ýìõòãýã÷).
127

Äýýä õ¿íäýò
Âëàäèñëàâ Ëþäîâèêîâè÷ òàíû èõ àìãàëàíã àéëòãàíà. Áè Ôåâðàëèéí 21-íä
ÿâàâ. Õàðèí òóõàé íºõºäòºé, êîíñóëààñ áóó ãóéñàí ºãäºãã¿é.
Ýíý ãàçðàà Ìîíãîëûí òºð òîãòîîä õàìàã ÿâäëûã Äà ëàì, Õàéñàí íàð õèéæ
áàéíà. Ýäýíòýé Ìîñêâèòèí íèéëýýä êîíñóëûã ýðõýíäýý îðóóëààä ýäíèé ÿâäàë
èõ ñàéí áàéíà.
Áóñàä õààä íî¸ä á¿ãä òààëàõã¿é òóë áà÷èìäàæ áàéíà. Èõýíõ õààä íî¸ä
áóöàâ. Îäîî ÷ áóöàõ ãýíý. Îëíû òààëëààð õýëýëöýí çîõèîâîë þóòàé ãýæ
ñàíàãäàõ ìýò. Áóñàä õ¿íèé ñîâåò ºãºõºä ¿ë õýðýãëýíý.
Òîõèíîæ òîãòòîë áýðõ ìýò. Ñàéí ñîâåòíèê õýðýãëýõèéã ¿ë õ¿ñýõ. Äàðóé
àëñ ó÷ðàà îëîîã¿é, õýðãèéí ÿàðàëã¿é, óäààíûã ÿëãàõã¿é áàéíà. Èéí ò¿ìýí
àìãàëàíã àéëòãàã÷ º÷¿¿õýí Àãâààí.
Ôåâðàëèéí 21-íä Õ¿ðýýíýýñ.
Óðüä õîæèä 28 ìÿíãà ÿâóóëàâ.
Ìèíèé èðòýë áàðèëãà äóóñààä áàéõ áóéçàà ãýæ íàéäíà.
Àíäðå Âëàäèìèðöîâ íàðò àìãàëàíã õ¿ðãýõèéã ãóéâ.
128

29-ð áàðèìò áè÷èã.
Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 3-ð ñàðûí 11-íä Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
çàõèäàë þì.
Ô.Ìîñêâèòèí ýíý çàõèäàëäàà: Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óëàì ìóóäñààð
áàéãààãèéí õàìò Äà ëàìòàé ÿðèëöàæ òîõèðîëöîõûí àðãàã¿é áàéíà.
ªºðèéíõºº àøèã òóñûí òóëä ýõ îðíîî þóãààð ÷ ñîëèõîîñ áóöàõã¿é áàéíà.
Áèäýíòýé ìóó õàðèëöàæ áàéíà. Ýíý á¿õ áàéäàë íü “Ìîíãîëîð”-ûí áàéäëààñ
èë òîäîðõîé áîëîâ. Îðîñûí êîíñóë, Äà ëàì õî¸ðûí õàðèëöàà íü “Ìîíãîëîð”-
ûí áàéäëààñ áîëæ á¿ð ìóóäàâ. Äà ëàì áîë õóòàãòàä èõ õ¿íäòýé õ¿í áàéíà.
Çàñãèéí ãàçàðò ëàì íàð èõ íºëººëºõ íü áàéíà.
Öýðãèéíõýý àæëûã ñàéæðóóëàõã¿é áàéãàà áà Õààíò çàñãèéí ãàçàð ìóó
çýâñýã ºã÷ áàéíà ãýæ ø¿¿ìæëýæ áàéíà. Ñóðãàã÷ààð èðñýí åñàóë Âàñèëüåâò
ò¿¿íèéãýý áàñ õýëæýý.
Äîòîîäûí àæëûã çàñàí ñàéæðóóëàõ òàëààð îíö þì õèéõã¿é áàéíà. Àðäûí
áàéäàë ñàéæðààã¿é, ìºíãºíèé òàòâàð íýìýãäýæ, äóãàí ñ¿ì îëíîîð áàðèóëæ
áàéíà.
Ýíäýõèéí õààä, íî¸äîä ºãºõ ñàéí áýëýã áîë âèíòîâ ãàð áóó ë áàéíà. Äà
ëàìä áàë ðåçèí ìàòåðèàëààð õèéñýí óëààí öóâ áîë ç¿ãýýð áàéíà. Äà Õ¿ðýýíýýñ
ãàäàãø õàìãèéí õÿìä ¿íýòýé ¿íýðòýé óñ, ñàâàí, æèæèã òîëü, òîíãîðãî, ãàð
÷èéäýí çýðýã ë õýðýãòýé áàéíà.
Õýðýâ òà èðâýë ìàíàéä áàéæ áîëíî. Ìàíàé áàéøèí èõ òîì ø¿¿. Áè á¿õ
ÿàìäûí äýðãýä, òºâä áàéäàã ãýæýý.
129

130

131

132

133

Óðãà, 11 ìàðòà 1912 ã.
Ðàáî÷èå ïðèáûëè è æàëóþòñÿ,÷òî áàðàíîâ èì äàëè ÷åðåç÷óð ïëîõèõ. Ïðè
òàêèõ óñëîâèÿõ íàäåæäû íà ñêîðîå îáó÷åíèå ìàëî. Õàéñàí îñò ðèò: «Îòêóäà
æå âçÿòü ëó÷øèõ áàðàí, êîãäà âñå îíè ñèäÿò â Ìèíèñòåðñòâå»
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
×åì äàëüøå, òåì áîëüøå ïðèõîäèòñÿ ðàçî÷àðîâûâàòüñÿ â ïðàâè òåëÿõ
ìîíãîëüñêîãî öàðñòâà. Äà-ëàìà äåëàåòñÿ âñå áîëåå íåóæèâ ÷èâûì. Ðàäè
ëè÷íîãî ñàìîëþáèÿ, îí îõîòíî ïîæåðòâóåò èíòåðåñàìè ñòðàíû è áóäåò ýòî
ñ÷èòàòü âïîëíå åñòåñòâåííûì. Ê íàì îí îòíîñèòñÿ áîëåå âñåõ íåïðèÿçíåííî.
Íèêàêèå óáåæäåíèÿ, ÷òî íåîáõîäèìî â íå êîòîðûõ ñëó÷àÿõ äåëàòü óñòóïêè íàì
íå èìåþò óñïåõà. Äåëî Ìîíãîëîðà ïîäòâåðæäàåò ýòî î÷åíü êðàñ íîðå÷èâî.
Ïîìèìî òîãî, ÷òî Äà-ëàìà äî áèëñÿ ñîãëàñèÿ Ìîíãîëîðà äàòü åìó íà
ïåðåïèñêó Êîíòðàêòà 50 òû ñÿ÷ ðóáëåé, îí íàìåðåí áûòü çà èçâåñòíóþ ïëàòó
ïðåäîñòàâèò Î-âó ïðàâî ðàáîòàòü íà Êàðàóëàõ, î ÷åì ñîîáùèò Êîíñóëó,
êîòîðûé òåëåãðà ôèðîâàë Ìîíãîëîðó. Ðîâíî ÷åðåç 2 íåäåëè ïîñëå ýòîãî
ðàçãîâîðà, êîã äà âîïðîñ î ïåðåïèñêå êîíòðàêòà íå áûë åùå çàêîí÷åí, Äà
ëàìà âû äàåò ñâèäåòåëüñòâî íà ðàáîòû â Êàðàóëàõ äðóãèì ëèöàì. Â íàñòîÿ ùåå
âðåìÿ èç-çà ýòîãî äåëà îòíîøåíèÿ ìåæäó Êîíñóëîì è Äà-Ëàìîé èñïîðòèëèñü
îêîí÷àòåëüíî. Êîíñóë òðåáóåò îáúÿâëåíèÿ âûäàííûõ ñâè äåòåëüñòâ íå
äåéñòâèòåëüíûìè, à Äà-ëàìà ñ÷èòàåò, ÷òî åìó íåóäîá íî áðàòü ñâîå ñëîâî
îáðàòíî. Õàéñàí òàêæå äåðæèò ñòîðîíó Äà ëàìû è ëèøü ïðèõîäèòñÿ âîëåé
íåâîëåé ñòàíîâèòüñÿ ñ íèìè â íàòÿíóòûå îòíîøåíèÿ. Ìåëî÷íîñòü Äà-ëàìû
íà ÷èíàåò èçâîäèòü âñåõ. Íå ãîâîðÿ óæå î êíÿçüÿõ, íî òåïåðü è ðóññ êèå
âûíóæäåíû ñòàòü ïðîòèâ íåãî.
Ñ äðóãîé ñòîðîíû íóæíî èìåòü â âèäó, ÷òî ó Õóòóõòû Äà-ëàìà ïîïðåæíåìó
ïîëüçóåòñÿ îãðîìíûì âëèÿíèåì è ñâàëèòü åãî íåò íàäåæ äû. Ëè÷íî
ÿ ñ÷èòàþ, ÷òî ïîëîæåíèå íàøå â Ìîíãîëèè áóäåò íåèçìåðèìî òðóäíåå, ÷åì
áûëî ïðè êèòàéöàõ.
 îñîáåííîñòè, åñëè âî ãëàâå ïðà âèòåëüñòâà áóäóò ñòîÿòü ëàìû. Ðàíåå
ìû íå ñòàëêèâàëèñü â äåëàõ îôèöèàëüíûõ ñ ìîíãîëàìè íåïî ñðåäñòâåííî è
ïîýòîìó íå ìîãëè ñóäèòü î òîì íàñêîëüêî ýòî òðóä íî. Íûíå æå ÿñíî, ÷òî
åñëè ó íàñ ñ ìîíãîëàìè íå áóäåò çàêëþ÷åí äî ãîâîð, íà îñíîâàíèè êîòîðîãî
ìû ìîãëè áû ïðåäúÿâëÿòü ñâîè òðåáî âàíèÿ, òî â áóäóùåì íàì ïðèäåòñÿ
îêîí÷àòåëüíî èñïîðòèòü îòíîøåíèÿ è äàæå áûòü ìîæåò ïîòðåáóåòñÿ
ïðèáåãàòü ê îðóæèþ. Óæàñíî òî, ÷òî ìîíãîëû íè÷åãî íå ñîçíàþò. Îíè ïî÷åìó
òî ñ÷èòàþò, ÷òî ìû îáÿçàíû èì âñå äåëàòü, à ñî ñâîåé ñòî ðîíû îíè íè÷åãî
íå äîëæíû íàì çà ýòî äàâàòü. Îíè íå ñîçíàþò äàæå, ÷òî äëÿ íèõ ïîëåçíî
è ÷òî âðåäíî. Òàê, îíè íèñêîëüêî íå èíòåðåñóþòñÿ òåì, ÷òîáû ó íèõ áûëà
àðìèÿ. Ïðè åõàëè èíñòðóêòîðà, à îíè ñîâåðøåííî èíäèôåðåíòíî îòíîñÿòñÿ ê
ýòîìó îáñòîÿòåëüñòâó êàê áóäòî âñå ýòî íóæíî íàì, à èì ýòî òîëüêî ïðèíîñèò
íàïðàñíûå õëîïîòû è çàáîòû. Áîëüøå òîãî, Âîåííûé Ì-ð (ìèíèñòð)
âûðàçèë, íàïðèìåð, åñàóëó Âàñèëüåâó íåäîâîëüñòâèå ÷òî Ðîññèÿ ñíàá äèëè
134

èõ ñòàðûìè áåðäàíêàìè íå ðóæüÿìè íîâîãî îáðàçöà è ñïðàøè âàë íåëüçÿ ëè
ïîòðåáîâàòü çàìåíû. Âîò äî êàêîé íàèâíîñòè äîõîäÿò çàïðàâèëà ãîñóäàðñòâà.
Õàðàêòåð íî, îòìåòèòü òàêæå ñëåäóþùåå îá ñòîÿòåëüñòâî. Âîåííûé ìèíèñòð
èñïðîñèë ðàçðåøåíèÿ ó Áîãäî âûçâàòü â Óðãó äî ñòà ñòðåëêîâ èç ëóêà, íà
÷òî ïîñëåäîâàëî ñîãëàñèå. Ýòà çàòåÿ îáîéäåòñÿ ìîíãîëüñêîé êàçíå äî 4000
ëàí. Ìåæäó òåì ýòèõ äåíåã ñìåëî ìîãëî áû õâàòèòü íà ïðèîáðåòåíèå äâóõ
ïóëåìåòîâ. Î ðåôîðìàõ âíóòðåííåãî óïðàâ ëåíèÿ ãîâîðèòü íå ïðèõîäèòñÿ.
Âñå îáñòîèò ïî ñòàðîìó, åñëè íå õóæå. Ñîâåòû íèêàêèå íå ïðèíèìàþòñÿ.
Ïðàâèòåëè çàíÿòû áîðüáîé çà ïðå îáëàäàíèå âëèÿíèÿ ó Õóòóõòû, à, íå
óñîâåðøåíñòâîâàíèåì ãîñóäàðñòâåí íîãî ñòðîÿ. Íàðîäó áóäåò âî âñÿ êîì
ñëó÷àå íå ëåã÷å, ò.ê. äåíåæ íûå ïîâèííîñòè óâåëè÷àòñÿ, â ñâÿçè ñ ðàçëè÷íûìè
ïðåäïîëîæåíèÿìè î ïîñòðîéêå êóìèðíè è áóðõàíîâ. Âíóòðåííèå ðåôîðìû
ìîãóò äâèíóòü ñÿ òîëüêî ïîä ñèëüíûì äàâëåíèåì ñî ñòîðîíû. Êàê ýòî ñäåëàòü?
Ìåíÿ óäèâëÿåò âîïðîñ ïî÷åìó íàøå ïðàâèòåëüñòâî ðàâíîäóøíî îò íîñèòñÿ
ê çàêëþ÷åíèþ êàêîãî-ëèáî äîãîâîðà ñ ìîíãîëàìè, î êîòîðîì òåëåãðàôèðîâàë
Ëþáà. Çäåñü ýòî ñîçíàåòñÿ îò÷åòëèâî.
Çà êîáäîñêèé îêðóã çäåñü íàìå ðåíû âçÿòüñÿ è äàæå äàëè ïîëíîìî ÷èÿ
êàêîìó òî áåãëîìó èç Ïåêèíà îò êíÿçÿ Ïàëòû òîðãîóòó, ïðîèçâå äåííîìó
çäåñü â ãóíû, ñêëîíèòü ìîíãîëîâ Êîáäîñêîãî îêðóãà ê ñî åäèíåíèþ ñ Õàëõîé.
Î÷åíü áóäó ðàä, åñëè Âàì óäàñò ñÿ ïðèåõàòü â Óðãó íûíåøíèì ëåòîì.
Ñàìûìè ëó÷øèìè ïîäàðêàìè äëÿ êíÿ çåé ìîãóò ñëóæèòü âèíòîâêè è ðåâîëüâåðû.
Äëÿ ëàì æå ñêàçàòü òðóä íî. ß äóìàþ, õîðîøî áóäåò, åñëè Âû
êóïèòå èëè çàêàæèòå ó Ìàëüìà (Êàæåòñÿ íà Ìîðñêîé) ïðîðåçèíåííîé
ìàòåðèè êðàñíîãî öâåòà äëÿ äîæäåâèêîâ. Ëåò 5-6 òîìó íàçàä ýòîò ìàãàçèí
äåëàë ìíå ìîíãîëüñêèå äîæäåâèêè è ïîòîìó çíàåò êàêóþ íóæíî ìàòåðèþ.
Äëÿ ïîäàðêîâ âíå Óðãè õîðîøî èìåòü äåøåâûå ñîðòà äóõîâ, ïàõó÷èå ìûëà,
ìàëåíüêèå çåðêàëüöà (äëÿ äàì), ïåðî÷èííûå íîæè,ýëåêòðè÷åñêèå ôîíàðèêè
è ïð. Åñëè áóäó ê Âàøåìó ïðèåçäó åùå â Óðãå, òî áóäó î÷åíü ðàä âè äåòü Âàñ
ó ñåáÿ. Ïîìåùåíèå ó ìå íÿ áîëüøîå è ïîìåñòèòüñÿ ìîæíî áóäåò ëåãêî. Æèâó
ÿ ðÿäîì ñî âñå ìè Ìèíèñòåðñòâàìè â ñàìîì öåíòðå Ìîíãîëüñêîé æèçíè è
ïîòîìó äëÿ Âàñ áóäåò èìåòü çíà÷åíèå, â ñìûñëå ñêîðåéøåãî îçíàêîìëåíèå ñ
Óðãîé, îñòàíîâèòüñÿ ó ìåíÿ.
Êîãäà Àíäðåé Äìèòðèåâè÷ âûøëåò âèíòîâêè Õàíäî-âàíó? Íàäåþñü äåíüãè
îí ïîëó÷èë? Ïåðåäàéòå, ïîæàëóéñòà, ïðèâåò Àíäðåþ Äìèòðèåâè÷ó.
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî
Ïðåäàííûé Âàì
Ô.Ìîñêâèòèí
*Õàéñàí äàæå ïðîñèë ìåíÿ íàïè ñàòü Âàì, åñëè Âû ïîåäåòå ñþäà, òî
ïðèâåñòè åìó áðàóíèíã.
*Ñëîâàðü Êîâàëåâñêîãî ÿ äóìàþ âûïèñûâàòü íå ñòîèò.
135

30-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 3-ð ñàðûí 18-íä Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä
ÿâóóëñàí çàõèäàë þì. Ìîñêâèòèí óã çàõèäàëäàà: Ìîíãîëä þì ìýäýõ õ¿í àëãà.
Äà ëàì áîë èõ çºð¿¿ä, æèæèã þì õººöºëääºã õ¿í áàéíà. Ãýâ÷ ò¿¿íýýñ ººð
îëèãòîé õ¿í àëãà. Äà ëàì áà íî¸äûã ñàéí õàâ÷èæ øàõàæ áàéõ õýðýãòýé áºãººä
¿¿íèéã õýðõýí áèåë¿¿ëáýë äýýð þì áý? Ýíý òàëààð åð íü õ¿ð÷ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé
áàéíà. Ìîíãîë÷óóäàä çºâëºëãººí ºãºõºä ººðñäºäºº õýðýãòýé áîë àâ÷ áàéíà.
Òýä þó÷ ìýäýõã¿é, áîëîâñðîë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ þì. Ýíý ñàðûí 20-íä Â.Ô.Êîíñóë
Êîðîñòîâèö (Ñàçàíîâ-Ãàäààä ÿàìíû ñàéä)-ààñ öàõèëãààí àâ÷ýý. Ñàçàíîâ
ìýäýãäýõäýý Îðîñ óëñ, Ìîíãîëûã äîîðõè 3 àñóóäëààð èë áºãººä õýðýã äýýðýý
äýìæèíý. ¯¿íä :
1. Ìîíãîëä Õÿòàäûí çàñàã çàõèðãààã òîãòîîëãîõã¿é áàéõ.
2. Ìîíãîëûã Õÿòàäûí êîëîíè áîëãîõã¿é áàéõ,
3. Õÿòàäûí öýðãèéã Ìîíãîëä îðóóëàõã¿é ýäãýýð áîëíî.
Áèä ìîíãîë÷óóäûã àøèãëàõààð ãýðýý áàéãóóëàõ ãýñýí íü áàñ ë á¿òýìæ
ìóóòàé áàéíà. Õóòàãò Â.Ô.-òýé çºâëºëäºõã¿éãýýð Áàðãûã ººðòºº íèéòë¿¿ëýí
àâ÷ýý. Êîíñóëòàé õàðèëöàà èõ ñàéí áîëîâ ãýõ ìýòýýð äóðäæýý. Óã áàðèìò
áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð íü õýâëýæ áîëîõã¿é á¿äýã ó÷èð ìàøèíäìàë õóóëáàðààð
íü õàâñàðãàí õýâë¿¿ëýâ.
Óðãà, 18 ìàðòà 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
ß ñåãîäíÿ îòïðàâèë Âàì ïèñüìî è ñåãîäíÿ æå ïîëó÷èë îò Âàñ. ß âïîëíå
Âàñ ïîíèìàþ, êîãäà âû ãîâîðèòå, ÷òî â äóøó çàêðàäûâàþò ñÿ ãîðüêèå ÷óâñòâà
è îäîëåâàåò ïîëíîå óíûíèå. Ýòî ìîæåò ïðîèñõî äèòü â òîì ñëó÷àå, êîãäà Âû
âèäè òå áåçó÷àñòíîå îòíîøåíèå ê ñóäüáå Ìîíãîëèè íàøåãî ïðàâèòåëüñòâà.
Ñèäÿ æå çäåñü, ïðèõîäèøü â îò÷àÿ íèå îò ñàìèõ ìîíãîëîâ. Íåò ëþäåé, íåò
ðàáîòíèêîâ è âìåñòå ñ òåì ìàññà ãîíîðó è âàæíîñòè. Êàê íå ìíîãî ó Äà-ëàìû
íåäîñòàòêîâ â ñè ëó åãî óïðÿìîãî è ìåëî÷íîãî õàðàêòåðà, íî ïðèõîäèòñÿ
ïðèçíàòü, ÷òî âñå-òàêè ýòî ëó÷øèé ïðàâèòåëü, êàêîãî ìîæíî íàéòè â
Ìîíãîëèè.
Áåç íåãî áûëà áû ïîëíàÿ àíàðõèÿ. Âû ïèøèòå, ÷òî íóæíî ïîäàâèòü Äàëàìó
è êíÿçåé â èçâåñòíûå ðàì êè, íî êàê ýòî ñäåëàòü? ß íàõîæó, ÷òî ýòî
ìîæíî ñäåëàòü òîëüêî ñè ëîé, ò.å. ïîòðåáîâàòü îò íèõ âû ïîëíèòü â òî÷íîñòè
ïðîãðàììó, êà êóþ æåëàòåëüíî áûëî áû ïðîâåñòè â Ìîíãîëèè, âî âðåìÿ,
íàïðèìåð, ïîäïèñàíèÿ äîãîâîðà îá îêàçàíèè âçàèìíûõ óñëóã èëè ÷òîíèáóäü
ïî äîáíîå. Áåç òàêîãî íàñèëèÿ Âû íè ÷åãî çäåñü íå äîáüåòåñü. Ñîâåòû
ïðèíèìàþòñÿ ìîíãîëàìè âåðíåå ïðà âèòåëÿìè òîëüêî òå, êîòîðûå âûãîäíû
äëÿ íèõ, à ÷óòü êîñíåòñÿ èõ èíòåðåñîâ ëè÷íûõ, òîãäà ïðîùàé òå: âðàã
íàâñåãäà. Ïîëíàÿ íåêóëü òóðíîñòü, íåçíàíèå íè÷åãî, îò ñóòñòâèå èäåéíîñòè
âñå ýòî òîðìî çèò âñÿêîå íà÷èíàíèå. Ñ ñàìîãî ïðèõîäà ñþäà ÿ âñå âðåìÿ
136

òâåðæó, ÷òî íåîáõîäèìî ïðèñòóïèòü ê âû ðàáîòêå Çàêîíîâ. Ìíå îòâå÷åþò,
÷òî íåò ëþäåé. Êòî æå áóäåò íàä ýòèì ðàáîòàòü. Õàéñàí, êîíå÷íî, ìîã áû
ìíîãîå ñäåëàòü, íî ê ñîæàëåíèþ, åìó ïðèõîäèòñÿ ìíîãî ðàáîòàòü, ò.ê. â
ñóùíîñòè ýòî åäèíñòâåííûé çäåñü ÷åëîâåê îñìûñëåííûé, è îí ôèçè÷åñêè
íå ìîæåò áðàòü íà ñåáÿ ïîñòîðîííèå çàäà÷è, êðîìå ðàçðå øåíèÿ òåêóùèõ
ïîâñåäíåâíûõ âîï ðîñîâ. Ïûòàëñÿ çàãîâàðèâàòü ÿ è î ñîâåòå, êàê âåðõîâíîì
îðãàíå óï ðàâëåíèÿ, íî ýòî íå âñòðåòèëî ñî ÷óâñòâèÿ Õàéñàíà, ò.ê. îí ñ÷èòàåò,
÷òî âñå ðàâíî ýòîò îðãàí ñâåäåòñÿ ê íóëþ, áëàãîäàðÿ áåçäàðíîñòè âñåõ
êíÿçåé. Ñëîâîì çà ÷òî Âû íå âîçüìèòåñü, çäåñü âñþäó âñòðåòèòå ïðåïÿòñòâèÿ.
Ïðè òàêèõ óñëîâèÿõ, íè â êîåì ñëó÷àå íåëüçÿ íàäåÿòüñÿ óñòðîèòü ÷òî-íèáóäü
äëÿ ìîíãîëüñ êîãî íàðîäà ìèðíûì ïóòåì. Òîëüêî äàâëåíèå ñî ñòîðîíû ìîæåò
ðàçðå øèòü ýòîò âîïðîñ, íî êàê ýòî ñäå ëàòü? Ìû íå ìîæåì âìåøèâàòüñÿ âî
âíóòðåííèå äåëà ìîíãîëîâ, ò.ê. ýòî ïàõíåò çàâèñèìîñòüþ îò íàñ, à äðó ãîãî
âûõîäà ÿ íå âèæó. Øàáèíñêîå âåäîìñòâî áûëî ðåôîðìèðîâàíî äî ìåíÿ è â
ñóùíîñòè ÿ äî ñèõ ïîð íå ðàçîáðàëñÿ â ÷åì òóò äåëî.
20 ìàðòà ïîëó÷åíà áûëà Â.Ô. òåëåãðàììà îò Ñàçàíîâà, êîòîðûé ãîâîðèò,
÷òî Ðîññèÿ ïîääåðæèò Ìîí ãîëèþ îòêðûòî è äåéñòâèòåëüíî â ñëåäóþùèõ
òðåõ âîïðîñàõ:
1. îãðàæ äåíèå îò óñòàíîâëåíèÿ êèòàäìèíèñòðàöèè,
2. íåäîïóùåíèå êîëîíèçàöèè è
3. íåäîïóùåíèå ðàñêâàðòèðîâàíèÿ êèòàéñêèõ âîéñê. Â ñóùíîñòè ýòî
âñå, ÷òî íóæíî äëÿ Ìîíãîëèè. Óäèâèòåëüíî, êàê íàøå ïðàâè òåëüñòâî
îòíîñèòñÿ èíäèôåðåíòíî ê ðóññêèì èíòåðåñàì.
Ìû ñ Â.Ô. ðå øèëè, ÷òî ââèäó ñêëîííîñòè ìîíãî ëîâ ÷àñòî íå ïðèíèìàòü
íàøè ñîâå òû, íåîáõîäèìî çà îêàçûâàåìóþ èì ïîìîùü âûãîâîðèòü äëÿ
ñåáÿ êàêèå-íèáóäü ïðåèìóùåñòâà. Áûëà ïîñëàíà òåëåãðàììà â Ì-âî Èí.Ä.
î íåîáõî äèìîñòè çàêëþ÷åíèÿ ñ ìîíãîëüñêèì ïðàâèòåëüñòâîì ñîãëàøåíèÿ
îòíîñè òåëüíî ðóññêîé äåÿòåëüíîñòè â Ìîíãîëèè. Ïðîøëî óæå îêîëî
ìåñÿöà íèêàêîãî îòâåòà. Îòêðîâåííî äîë æåí Âàì ñêàçàòü, ÷òî íàì áóäåò
íåèçìåðèìî òðóäíåå âåñòè äåëà ñ ìîíãîëüñêèìè âëàñòÿìè, ÷åì ñ êèòàéñêèìè.
Íè îäèí íàø èñê â àâòî íîìíîì öàðñòâå åùå íå áûë óäîâ ëåòâîðåí.
Ïðåæäå âñå-òàêè áûëà ïàëêà â âèäå ìàíü÷æ. àìáàíÿ, à íûíå åå íåò è ïîòîìó
íèêòî íè÷åãî íå äåëàåò è íèêòî íè÷åãî íå ïëà òèò. Äà, ÿ âñå áîëüøå è áîëüøå
óáåæäàþñü, ÷òî ìîíãîëîâ íåîáõîäè ìî ñâÿçàòü ñ êèòàéöàìè äëÿ òîãî, ÷òîáû
èõ âçîðû âñåãäà áûëè îáðà ùåíû ê íàì, êàê ñïàñèòåëÿì.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå
ìû íàæèâåì ñêîðî â èõ ëèöå áîëüøèõ âðàãîâ.
Íåñìîòðÿ íè íà êàêèå íàøè ñî âåòû, Õóòóõòà îêàçûâàåòñÿ ïðèñîå äèíèë
Áàðãó îôèöèàëüíî è ýòî ñêðûâàëîñü îò Â.Ô. äî â÷åðàøíåãî äíÿ, êîãäà
ñëó÷àéíî èç ðàâãîâîðà ñ Õàíäî-âàíîì âûÿñíèëîñü, ÷òî ýòî óæå ñâåðøåííûé
ôàêò.
Ñâîèì ïîëîæåíèåì ÿ íå ñîâñåì óäîâëåòâîðåí, ò.ê. ïðèõîäèòñÿ ñ÷èòàòüñÿ
ñ Äà-ëàìîé è ñäåðæàííî îòíîñèòüñÿ ê êíÿçüÿì. Åñëè æå èçìåíèòü òàêòèêó, òî
ïðè äåòñÿ íàæèòü âðàãîâ â ëèöå Äà- ëàìû è Õàéñàíà, à ýòî ïîêà íå âûãîäíî.
137

Ðåçóëüòàòû ìîåãî ïðåáûâàíèÿ â Óðãå âñå-òàêè çàìåòíû, òàê êàê
îòíîøåíèÿ ïðàâèòåëåé ñ êîí ñóëüñòâîì óñòàíîâèëèñü ñàìûå õîðîøèå.
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî ïðå äàííûé Âàì Ô.Ìîñêâèòèí.
Ð. S Ñëîâàðü Â.Ô. óñòóïèë ìíå è ïîýòîìó ÿ âûøëþ Âàì åãî ñòîè ìîñòü.
Áóäüòå äîáðû ñîîá ùèòü òîëüêî, ñêîëüêî ÿ äîë æåí áóäó âûñëàòü Âàì
äåíåã âìåñòå ñ ðàñõîäàìè ïî ïåðå ñûëêå . Ì.
138

31-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
ýíý çàõèäàëä:
Äîòîîä Ìîíãîëûí íî¸äóóä Õàëõòàé íèéëýõèéã ýðìýëçýæ áàéíà.
Ãýòýë ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð çºâõºí Õàëõûã äýìæèæ áàéãààã òà ìýäíý.
Åð íü Ìîíãîë÷óóä íýãäýýä, Õÿòàäûí ýðõøýýëä áàéõ íü äýýð þì.
Áè îäîî ìîíãîë÷óóäûã Îðîñòîé õàâñàðñàí õóäàëäààíû êîìïàíè áàéãóóë
ãýæ óõóóëæ áàéíà. Ýíý òàëààð Îðîñûí ôàáðèêóóäûí ýçäèéã áàñ ñàéí øàõàõ
õýðýãòýé þì ãýæýý.
Óã áàðèìò áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð íü õýâëýëä ãàðàõã¿é á¿äýã ó÷èð
ìàøèíäìàë õóóëáàðààð íü õàâñàðãàí õýâë¿¿ëýâ.
Óðãà, 19 ìàðòå 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷,
Âàì, êîíå÷íî, èçâåñòíî, ÷òî â íàñòîÿùåå âðåìÿ êíÿçüÿ Âíóòðåííåé
Ìîíãîëèè íà÷èíàþò ñòðåìèòüñÿ ê ñëèÿíèþ ñ Õàëõîé. Îáúÿñíÿåòñÿ ýòî òåì,
÷òî îíè ðàññ÷èòûâàþò ÷åðåç õóòóõòó íàéòè ïîääåðæêó Ðîññèè. Ìåæäó òåì,
Âàì òàêæå èçâåñòíî, ÷òî íàøå ïðàâèòåëüñòâî ðåøèëî îêàçàòü ïîääåðæêó
òîëüêî Õàëõå è â íàñòîÿ ùåå âðåìÿ ðåâíîñòíî îõðàíÿåò êàê áû êòî íå
ïðèñîåäèíèëñÿ ê íåé ñ Âîñòîêà. Ñ äðóãîé ñòîðîíû ïîëîæå íèå Õóòóõòû
âåñüìà òðóäíîå îòêà çûâàòü â ïðèñîåäèíåíèè, òåì áîëåå, ÷òî îí ïðèçûâàë
Âíóòðåííþþ Ìîíãî ëèþ ê îáúåäèíåíèþ ñ Õàëõîé.
Ââèäó ýòîãî áûëî áû êðàéíå æå ëàòåëüíî ïîäíÿòü ãàçåòíóþ êîìïàíèþ
ïðîòèâ òàêîé ïîñòàíîâêè ìîí ãîëüñêîãî âîïðîñà è äîêàçûâàòü, ÷òî äëÿ
Ðîññèè âûãîäíåå èìåòü äå ëî ñî âñåé îáúåäèíåííîé Ìîíãîëèåé, à íå ñ îäíîé
Õàëõîé, íàñåëåíèå êîòîðîé ÷åðåñ÷óð ìàëî. Êðîìå òîãî â ñàìîé Ìîíãîëèè
âûãîäíåå áûòü ïîä ïðîòåêòîðàòîì Êèòàÿ îáúåäèíåí íîé, ÷åì ðàçðîçíåííîé.
 íàñòîÿùåå âðåìÿ â Óðãå íàõîäèòñÿ îäèí èç êíÿ çåé Âíóòðåííåé Ìîíãîëèè,
Àðàõóàãóí, êîòîðûé óáåæäàåò çäåøíåå ïðàâè òåëüñòâî âçÿòü ïîä ñâîþ îïåêó
Âí. Ìîíãîëèþ ïðåäâàðèòåëüíî äîáèâøèñü ñîãëàñèÿ íàøåãî ïðàâèòåëüñòâà
íà îêàçàíèå íåîáõîäèìîé ïîääåðæêè, êîòîðàÿ äîëæíà âûðàçèòüñÿ ãëàâíûì
îáðàçîì â ñíàáæåíèè íîâûì îðóæèåì, Ââèäó òîãî, ÷òî íàøè ïðåäïðèíèìàòåëè
ïîïðåæíåìó íå îáðàùàþò íè êàêîãî âíèìàíèÿ íà íàøó òîðãîâëþ
çäåñü è íåò íèêàêîé íàäåæäû, ÷òîáû ïîëîæåíèå ýòî óëó÷øèëîñü, ÿ óáå äèë
êíÿçåé îáðàçîâàòü Òîâàðèùåñò âî ïîä íàçâàíèåì: «Ðóññêî-Ìîí ãîëüñêîå
Òîâàðèùåñòâî Êîìèññèîí íûõ ñêëàäîâ».
 ñîñòàâ ýòîãî Ò-âà âîøëè ñëåäóþ ùèå ëèöà: Äà-ëàìà (Ì-ð Âí.Äåë), Õàíäî
âàí (Ì-ð Èí. Äåë), Òóøåòó-âàí (Ì-ð Ôèíàíñîâ), Íàìñðàé âàí (Ì-ð Þñòèöèè),
Õàéñàí (îí òå ïåðü ãóí) è ÿ. Ò-âî èìååò öåëüþ óñ òàíîâèòü áîëåå òåñíûå
òîðãîâûå îíîøåíèÿ ñ Ðîññèåé è íà ïåðâîå âðåìÿ îãðàíè÷èâàåò ñâîþ äåÿòåëüíîñòü
óñòðîéñòâîì â Óðãå ñêëàäîâ, â êîòîðûå îíî íàìåðåíî ïðèíèìàòü
139

íà Êîìèññèþ òîâàðû ðóññêèõ ôàáðè êàíòîâ. Íà äíÿõ äîãîâîð áóäåò ÿâ ëåí â
Êîíñóëüñòâå è áóäåò ïðîñèòü Â.Ô. èçâåñòèòü Ì-âî Ôèíàíñîâ è Òîðãîâëè
äëÿ òîãî, ÷òîáû áûëî îêà çàíî äîëæíîå äàâëåíèå íà ðóññêèõ ôàáðèêàíòîâ.
Ýêñïîðòíîé Ïàëàòå íè÷åãî íå ïèøó. Äóìàþ, ÷òî ýòî âñå ðàâíî áó äåò
áåñïîëåçíî.
Ïîëó÷èë ëè Àíäðåé Äìèòðèåâè÷ 440 ð. ïîñëàííûå ìíîé åìó äëÿ ïîêóïêè
ðóæåé Õàíäîâàíó? Íàäåþñü ïîëó÷èòü îò Âàñ êàêîå íèáóäü èçâåñòèå, à òî äî
ñèõ ïîð íè÷åãî íå ïîëó÷àë.
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî
Ô.Ìîñêâèòèí
Ð. S. Äà-ëàìà è Õàéñàí ïðîñÿò ïåðåäàòü Âàì ñåðäå÷íûé ïðèâåò.
140

32-ð áàðèìò áè÷èã
Öýâýýí Æàìöðàíîãîîñ 1912 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä Ç.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
çàõèäàë þì.
Â.Êîòâè÷èéã Äà Õ¿ðýý óðóó ÿâàõàä íü Æàìöðàíî çàõèäàë áè÷æýý. Ýëäýâ þì
îëáîë àæèë÷èí íóòãààñàà õºëñºëæ áîëîõ þì ãýæýý. Ìºí ¿ëãýð äîìîã öóãëóóëæ
áàéãààãàà áè÷æýý. Äà Õ¿ðýýíèé îð÷óóëàã÷èéí ñóðãóóëèéí õýäýí ìîíãîë õ¿¿õäýä
õè÷ýýë çààæ áàéãààãàà áà Æàëõàíç õóòàãò áàðóóí ç¿ãò òîìèëîãäñîí òóõàé
áè÷ñýí áàéíà.
141

142

143

144

145

146

147

19 ìàðòà 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷.
Ïðåìíîãî áëàãîäàðåí çà ïèñüìî è èçâèíÿþñü, ÷òî çàäåðæàëñÿ ñ îò âåòîì.
Ïðåæäå âñåãî î Ðàìñòåäñêîì Êàìíå. Îí íàõîäèòñÿ, êàæåòñÿ, îêîëî Ýðäåíè
Äçó, íå ñòîèò, à ëå æèò. Ïîòîìó íèêòî è íå çàìå÷àë ðàíüøå. Íàñêîëüêî ýòî
ïðàâäà, íå ðó÷àþñü, îòâåòñòâåííîñòü íà ìîí ãîëà, êîòîðûé ñîîáùèë ìíå îá
ýòîì. Íà ðàñêîïêè - 3000 ð., êî íå÷íî ìàëîâàòî, íî âñå æå â òðè ìåñÿöà êîå-
÷òî ìîæíî ñäåëàòü. Äîáóèíîâ - ãîâîðèò, ÷òî ðàáî÷èõ âñåãäà ìîæíî íàéòè,
à Õàíäîâàí ãîòîâ îêàçûâàòü ñîäåéñòâèå íà ìåñòå. Âîîáùå ñî ñòîðîíû
ìîíãîëîâ, ÿ óâåðåí - áóäåò Âàì âñåâîçìîæ íîå ñîäåéñòâèå, á.ì. ïðåäâàðèòåëüíî
ïðèäåòñÿ çàåõàòü â Óðãó, îòïðàâèâ òîâàðèùà ñ áàãàæåì èç Êÿõòû ïî
Ýðäåíè Äçó. Âû åçäèòå âåðõîì? Åñëè äà, Âû ìîæåòå ñäå ëàòü òàêîé êðþê:
Êÿõòà - Óðãà - Ýðäåíè Äçó è íè÷åãî íå ïîòåðÿåòå. Ðóññêèé ðàáî÷èé íà ñâîåì
êîíå è íà ñâîèõ õàð÷àõ - äóìàþò - ìîæíî íàéòè çà 2 ð. â ñóòêè, êèòàéöåâ - çà
1 ð. 50 ê; äëÿ ñåðüåçíîé è óñèëåííîé ðàáîòû - ãîâîðÿò ëó÷øå âçÿòü ðóññêèõ,
åñëè á òîëüêî íàø ëèñü íåïüþùèå è íåãðóáûå. Íåóäàñò ñÿ ëè Âàì ïîëó÷èòü
êàçàêîâ - ÷å ëîâåê 10 ñ óðÿäíèêîì? Êîíå÷íî èì òîæå ïðèäåòñÿ ïëàòèòü, íî âñå
æå ñîëèäíåå áóäåò, á.ì., Âû ïåðåãîâî ðèòå ñ Ãëàâíîøòàáñêèìè îòíîñèòåëü íî
ïðèêîìàíäèðîâàíèÿ ê Âàì èç ìåñò íûõ ÷àñòåé (Òðîèöêîñàâñê) îòðÿä êàçàêîâ
ñ òåì, ÷òîáû îíè ðàñêàïûâàëè ïîä Âàøèì ðóêîâîäèòåëüñòâîì. Äóìàþ, ÷òî è
ìåñòíûå âëàñòè íè÷åãî íå áóäóò èìåòü ïðîòèâ ýòîãî.
À.Ô. - ñëèøêîì óæ íåçíà÷èòåëüíà ñóììà, êîòîðóþ Âû èñïðàøèâàåòå.
Òåïåðü îòíîñèòåëüíî áóðÿòñêèõ îáðàçöîâ. ß óæå íàïèñàë Àíäðåþ
Äìèòðèåâè÷ó, è á.á., î òîì, ÷òî íà÷àòü íóæíî ñ ïëåìåíè ýõèðèä áóëãàò. áóðÿò,
÷òî Àéäóðàé è Àëàìäæè ó Âàñ, ò.å. â Ïèòåðå, ÷òî êîí÷ó ñêî ðî Äæåíêåíñ, à
äðóãèõ ó ìåíÿ â Óð ãå íåò ïîä ðóêîþ... Ïðîñèë-áû ïîêà áåçîòëàãàòåëüíî
ïðèñëàòü ìíå â Óð ãó íàáèðàâøèéñÿ óëèãåð õàí-áîãä õàíõàðàíõóé, ñ
âàðèàíòîì. Åùå ëó÷ øå åñëè çà îäíî ïðèøëåòå èëè ïðè âåçåòå ñ ñîáîé âñå
óëèãåðû ýõèðèä áóëãàòîâ (êàê-òî Àëàìäæè ýöèí, áó ðÿòûí áîãäî õàí, áîëîä
Õèòðûé Õóáóí è ò.ä.), Äîìà â Àãå ó ìåíÿ èìåþòñÿ êàðàíäàøíûå çàïèñè
Ãýñýðèàäû è íåñêîëüêèõ ìåëêèõ âåùåé. Ãýñýðèàäà èìååòñÿ â Àç. Ìóçåå â
÷èñòîì âèäå, íî ìîæíî ëè ïî íåé íàáèðàòü? Áàäçàð ìîæåò îòîáðàòü âñå, ÷òî
îò íîñèòñÿ ê ýõèðèä áóëãàòàìè íå áóäåòå ëè, äðóçüÿ ìîè, òàê äîáðû: îòîáðàòü
òàìîøíèå ìàòåðèàëû è òî, ÷òî ïîäëåæèò âûñëàòü - âûñëàòü è- ëè ïðèâåçòè,
à òî, ÷òî ìîæíî íà áðàòü (îòêèíóâ ïðèìå÷àíèÿ) - îñ òàâèòü, òî, ÷òî ñëåäóåò
èñêëþ÷èòü âîâñå - ñïðÿòàòü ïîäàëüøå. Åñëè áóäåòå ïîñûëàòü ïî÷òîé - ëó÷øå
çàñòðàõóéòå íà 1000 ðóáëåé è áî ëåå, àâîñü íå ïðîïàäåò ïîñûëêà. Õîòÿ è äóìàþ
ïîåõàòü íà ðîäèíó ëåòîì, íî ýòî åùå áîëüøàÿ ãèïîòå çà. Ñåé÷àñ ñîáèðàþñü íà
ãîðÿ÷èå âîäû, â ñòîðîíó Ýðäåíè Äçó æå. Ïîòîì - åñëè óäàñòñÿ ñî çäåøíåé
øêîëîé - ÷òî á.ì. ÿ îñòàíóñü íà öåëûé ãîä â Óðãå. Âû çíàåòå - ×òî çà øêîëà
- Â.Ô. â ó÷èòåëÿ ðåêî ìåíäóåò ìåíÿ, ÿ îáåùàë óäåëèòü ãîä è «ïîñòàâèòü»
øêîëó. Âîçìîæíî ÷òî Ìèí-âî îáðàòèòñÿ â Óíèâ-ò èëè ê Âàì ñî ñïðàâêîé î
148

ìîèõ ñïîñîá íîñòÿõ - íå äóìàþ, ÷òîá îáðàòè ëèñü ê äðóãèì ó÷ðåæäåíèÿì.
À çàíÿòèÿ ñ 6 ó÷åíèêàìè-ìîíãîëÿòàìè íèñêîëüêî íå ïîìåøàþò ìîèì
íàó÷íûì ðàáîòàì, ýòî óäîáíûé ñëó ÷àé - ïîëîæèòü íà÷àëî øêîëüíîìó
äåëó â Ìîíãîëèè. Ëèøü áû âûãîðåëî äåëî! Äà, êàæåòñÿ - â÷åðà ÿ áûë
íà ýêçàìåíå ïåðåâîä÷èêîâ è òîë ìà÷åé. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî óðãèíñêàÿ
ïåðåâîä÷åñêàÿ øêîëà ïîñòàâëå íà íå àõòè, ó÷åíèêè - âûñêàçàëè äîâîëüíî
óäîâëåòâîðèòåëüíûå çíà íèÿ ïî òðåì ÿçûêàì - ïî ìîíã., ìàíü÷æóð, è ïî
êèòàéñêè. Ïðàêòè÷åñêè - íåêîòîðûå õîðîøî ãîâîðÿò, êóäà íàøèì ñòóäåíòàì!
Íî, òåîðèÿ êîíå÷íî - íè! Òåïåðü íåñêîëüêî ñëîâ ïî ìîí ãîëüñêîìó
âîïðîñó. Ê ðàçðåøåíèþ íà çàïàä âîîáùå îòíîñÿòñÿ ñî÷óâñòâåí íî, óæå çèìîþ
áûë êîìàíäèðîâàí òó äà ×æèõàíçà ëàìà, íî îí äîëãî íå óåçæàë, íàîáîðîò -
ñòðàøíî õîòå ëîñü åìó ïîïàñòü â Ðîññèþ â êà÷åñò âå ïîñëà. Íàêîíåö-òî îí
íàïðàâèë ñòîïû ñâîè íà çàïàä -ñäåëàë äîê ëàä Áîãäî, ðåçóëüòàòû íå èçâåñòíû.
Ñ âîñòîêà è ñ þãà (øèëèíãîëüöû) íà÷èíàþò ïîëó÷àòüñÿ áëàãîïðèÿòíûå âåñòè
- è ìîíãîëû - Íàðàí Ãåðåëòó õàíîâöû íå òåðÿþò íàäåæäû îáúåäè íèòü âñåõ
ìîíãîëîâ. Ñíîøåíèÿ ñ áàðãóòàìè ó÷àñòèëèñü, íó, à îòíî ñèòåëüíî âêî÷åâêè â
ïðåäåëû õàëõè - ìîðùàòñÿ ...
Çà ïîñëåäíåå âðåìÿ çàìå÷àåòñÿ òåíäåíöèÿ ê îáðàçîâàíèþ, âûëüåòñÿ ëè
ýòà òåíäåíöèÿ â ðåàëüíóþ ôîðìó - âåäàåò ëó÷åçàðíûé ïîâåëèòåëü, êîòîðûé
íå çàáûâàåò, óâû! - ñâîå ãî ñïóòíèêà è ãåíèÿ - áàõóñà!
Ìàòü íàðîäîâ - ïðåêðàñíàÿ äàêèíè õâîðàåò, ãîâîðÿò, î÷åíü ñåðüåçíî.
Çà ïîñëåäíåå âðåìÿ Ì-âà íà÷èíàþò ðàñïðåäåëÿòü ñôåðû ñâîåãî âåäå íèÿ
÷òî äîëæíî äî íåêîòîðîé ñòå ïåíè ñãëàäèòü íåëàäû ìåæäó êíÿçü ÿìè è Äàëàìîé.
Êàæåòñÿ, ýòî ðå çóëüòàò äîêëàäà áàðãóòñêîãî ïðåä ñòàâèòåëÿ. È
ïîâîðîò ê øêîëàì - òîæå åãî äåëî. Âîîáùå áàðãóòû çäåñü ÿðêî âûäåëÿåòñÿ
ñïëî÷åííîñòüþ è íåçàâè ñèìîñòüþ, êàê ÷àõàðû. ß îáúÿñíÿþ ýòî òåì, ÷òî
ýòè ïëåìåíà íå çíàþò óæàñîâ ôåîäàëüíîãî, ïîìåùè÷üåãî ñòðîÿ, ÷òî ó íèõ
íåò ýòèõ áåñïîùàäíûõ êíÿçåé è ñòîëüêèõ ëàì. Ëàìñòâî, âåçäå, ó áàðãóòîâ -
çàíèìàåò íåçàâèäíîå ïîëîæåíèå. Íà äíÿõ ïðèåõàëè äâà èõíèõ øèðåòóÿ ñ
öåëüþ ïîëó÷èòü êàê-íèáóäü òèòó ëû Õàìáî-ëàì.
Ïîññîðèëèñü îíè, êàæåòñÿ î ñâî èìè ñâåòñêèìè âëàñòÿìè. Áîãäîõàí íå
ñêóïèòñÿ ðàçäàâàòü òèòóëû.
Äà-ëàìà ïîïðåæíåìó ïðèâåòåòâóåò íî âðàæäà âçàèìíàÿ - êàæåòñÿ èäåò íà
óáûëü. Âïðî÷åì - ÿ íèêóäà èç ñâîåé èçáóøêè íå âûõîæó è ïëîõî çíàþ, ÷òî
êðóãîì äåëàåòñÿ.
Íó-ñ, âñåãî õîðîøåãî!
Âñåïðåäàííûé Ö.Æàìöàðàíî.
149

150
33-ð áàðèìò áè÷èã
Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí áè÷ñýí çàõèäàë

151

152

153

154

155

156

157

Øàâü áîîë Äàìäèíñ¿ðýí ñºãäºí õè÷ýýíã¿éëýí
Àéëòãàõ íü: ª÷¿¿õýí ìýäñýí ÿâäëàà õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ,
Áîãäûí ãýãýýíýýð àéëäàõûã ãóéõ ó÷èð ìýõèéæ áàéöààâàë ºä㺺 òóëãàð
òºð íýýæ, ýëäýâ õýðýã ç¿éëèéã õàðààõàí òýãøëýí çàñàõ ó÷èð ç¿é íü ò¿ðãýí
àëãóóðò íèéë¿¿ëýí øèéòãýâýë çîõèõ õýäýí ç¿éëèéí õýðãèéã æàãñààí áè÷èæ
äýâø¿¿ëýí àéëòãàâààñ çîõèíî, Äàí ãàãö ìóíõàã øàâü áîîë Äàìäèíñ¿ðýí
ýðäýìã¿é áîëîâ÷
Õ¿íä õèøãèéã õ¿ðòýýä ìîðü íîõîé ìýò ç¿òãýí ñàíàà õ¿÷ýý ã¿éöýòãýæ
ò¿ìýíä íýãýíò õàðèóëàõûã õè÷ýýå ãýõýä ýëäýâ õýðýã áóäëèàí èõ, åð õýðýã
á¿ð øèéòãýõ òóëãóóð îëîõã¿éí òóë øèéòãýõ á¿ð ç¿ðõ ÷èíýí àìàðã¿é, Ìýõèéí
ñàíàâàë õýäèé äýýäýñ òîëèëñîîð õýðýã ãýâ÷ äîîäûí íýãýí àòãà ãîë ñàíààíû
÷èí ¿íýíèéã ãàðãàõã¿é òîî áîëîí äóâäóóã¿é áàéõ áîë áîëãîîìæëîõ íü
Áîãäûí ºã뺺 ¿äýø çîâíîæ ºðøººëººð õàìàã áîäèñûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí
æóðìààð ò¿ìýí èðãýíèéã çàëðóóëæ, çàñàã òóéëûí òààëëûã ºòººðºõì¿é.
Èéìèéí òóë àéí áîëãîîìæëîí º÷¿¿õýí ìýäñýí áóé ýë ó÷ðûã æàãñààí áè÷èæ
àéëòãàâ, ãóéõ íü:
Áîãä ýçýí ãýãýýíýýð àéëäààä çààí ñóðãàõûã ãóéíà. ¯¿íèé òóë õè÷ýýíã¿éëýí
àéëòãàâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸äóãààð îí õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí õîðèí ãóðâàí.
Æàãñààí áè÷ñýí íü.
Íýãýí ç¿éë. Îðîñ óëñûí õàìò àëèâàà èõ õîëáîãäîõ õýðãèéã öºì, èòãýæ
íýí ÿíàãëàæ á¿ãäýýð íýã çîðèãîîð çºâëºí øèéäâýë óäòàë òóñ áîëîõ ÿâäàë
áóé. Õààÿà çàðèì íýãýí õýðýãò ¿ë çºâëºõ áîëáîë òýä íàð øàëòãààöàõ áà ºº àö
¿¿ñãýõýä õ¿ðãýâýë èõýä õàðøëàëòàé áîëîõ òóë óðüòàä
Çàðëèãèéã ãóéí ¸ñîîð áîëãîõûã ýðñ¿ãýé.
Íýãýí ç¿éë. Äîòîîä ÿàìíû çýðýã òàâàí ÿàìíû ººð ººðèéí ÿìàð ç¿éëèéí
õýðãèéã ç¿ðõëýí øèéäâýë çîõèõ á¿õ ë ç¿éëèéã îëäâîë,
Çàðëèãèéã ãóéí òóñ òóñ ä¿ðýì õýìæýý òîãòîîõ áà áàñ àëèâàà ìºðäºæ
øèéòãýâýë çîõèõ öààç õóóëèéí áè÷ãèéã ìºí òóñãàé çàëðóóëàí òîãòîîí
çîõèîæ õàìòààð àéëòãóóëæ, ¸ñîîð áîëãîí àëèâàà õýðýã øèéòãýõýä äàâ äàðóé
òóñ áîëãîîä, õàðèëöàí ò¿ëõýëöýæ õýðãèéí òóõàéã ñààä õèéëãýõã¿é áîëãîõûã
ãóéñóãàé.
Íýãýí ç¿éë, Îäîî áýëòãýñýí öýðã¿¿äèéã òºñºâëºí áîäâîë óðüä åð ýñ
áîëîâñðóóëñàí òóë ñàíàìñàðã¿é ò¿ðãýí õýðýãëýõ áîëáîë ÿàæ õ¿÷ îëîõ âý?
Èéìèéí òóë ç¿é íü èõ áàãà çàõèðñàí ò¿øìýäýä ÷àíãàëàí òóøààæ, àðâàí ºäºð
íýãýí óäàà ìîä áîñãîæ çààí áóóäóóëàí áàðüö îëãîí áîëîâñðóóëæ, õîðîî
àíãèéã ÷àíãà òýãø áîëãîîä íýð áóé àòàë ¿íýíã¿éä õ¿ðã¿¿ëýí ñóóñààð ýëãýý
òýâýð÷ ¿ë áîäîõ ÿâäëûã õè÷ýýíã¿éëýí õ¿íäýòã¿¿ëñ¿ãýé. Öýðýã ãýã÷ ò¿ðãýí
÷óõàë õýðýã, îëäâîë
Çàðëèãèéã ãóéí ¸ñîîð áîëãîæ, ºä㺺㺺ñ äàðóé ¿¿ñãýí áîëîâñðóóëæ
áàòëàí ñýðãèéëýõýä òóñ áîëãîõûã ãóéíà.
Íýãýí ç¿éë. Õºëºíáóéð ãàçàð áîë àíõ óäàà ìàíæ õîøóóíààñ òàñàð÷ äàãààð
èðñýí áºãººä ç¿¿í áà ºìíºä õî¸ð ãàçðààð öýðýã íýâòðýí èðýõ çàì áóé.
158

Îéðûí Ñýöýí õàí àéìãèéí îëîí õîøóóäàä íýã àäèë çýðãýöýí ñóóæýý.
Ìýõèéæ ñàíàâàë ýíäýýñ ò¿ðãýí õýðýã áóé àõóë ã¿éöýí õàìãààëàõàä áýðõ.
¯íýõýýðèéí òàøóóð õýäèé óðò áîëîâ÷ ºñãèéä ¿ë õ¿ðýõ ìýò ìàø õîë àëñëàñíû
äýýð óðóóë ýâäýðâýë ø¿ä æèõ¿¿öýõ çîâëîí áîëîõûã ¿íýõýýðèéí ¿ã¿é áîëãîæ
÷àäàõã¿é. Ãóéõ íü:
Òýíãýðèéí õèøèã õ¿ðòýæ, Îðîñ óëñûí õààíä ýðòõýí øèã Õºëºíáóéðûã
äàãààð èðñýí ó÷ðàà íýãýí àäèë õàðãàëçàí õàìãààëàõûã ãóéí ÿâóóëáàë
õÿçãààðûí ýòãýýä áàò áîëîõ áºãººä îëíû ñàíààã õóðààæ õ¿ñýëäýí ç¿òãýõýä
òóñ áîëíî.
Íýãýí ç¿éë, ªìíºä îëîí ÷óóëãàíû ìîíãîë÷óóä ºä㺺 èðãýíèé õàìò òóëæ
ñóóãààä áàéäàëä äàðóé äýýðýý õºäëºæ ¿ë ÷àäàõ áîëîâ÷ ñýìýºð õ¿í èëãýýæ,
òýäíèé ñàíàà áàòûã îëáîë áîëíî. Õýðýâ îëîí óëñûí ãàçðààñ òàéëáàðëàí
õýëýëöýýä ãýíýò òîãòîîõ áîëáîë àëãóóðëàâàë õîæèìäîíî ãýâýë ¿íäýñ ñàëàà
òààðàõ áºãººä ýöýñò ºìíºä õààëãà áýõã¿é áîëíî. Ýíý íü õè÷ýýâýë çîõèõ íü
áîëîâ óó.
Íýãýí ç¿éë. Óëèàñòàé, Õîâä ãýã÷ òýðã¿¿í ÷óõàë áîîìò õàâ÷èë ãàçàð ºä㺺
ýõ òîäîðõîéã¿é ñýëã¿¿öýí ÿâàõ èðãýí Ìîíãîëûí çýðýã ìóó àðä õóðàëäàí
õýðýã äýãäýýæýý.
Èéìèéí òóë îëäâîîñ
Çàðëèã ãóéí òàéæ Òîãòîõûí äîîð õýäýí õ¿íèéã ÿàðàâ÷äàí èëãýýæ, òýíäýõ
öýðýãò õ¿÷èí òóñëóóëáàë íýð ãàðñàí àëäàð áàéãàà òóë èõýä òóñ áîëíî.
Àëãóóðëàâàë ¿ë áîëîõ õýðýã, º÷¿¿õýí áàãààñ ºäººãäºõ òóë ýðõã¿é ¸ñîîð
áîëãîõûã ãóéñóãàé.
Íýãýí ç¿éë, Íèéñëýëñýí Õ¿ðýý ãýã÷ èõ öýðýã íýâòðýí èðýõ ãóðâàí çàì áóé.
Ýõ òîäîðõîéã¿é èðãýí, Îðîñ îéðõè ãàçàð ãàçàðò àøèã íýýæ õóðàëäñàí ìàø
÷óõàë ãàçàð òóë öàãã¿é ñýðãèéëýí õàìãààëàõûã õ¿íäýòãýâýë çîõèíî. Èéìèéí
òóë îëäâîä
Çàðëèãèéã ãóéí õàðúÿàò ãàçðûí öýðãèéã ÿàðàâ÷ëàí áîëîâñðóóëæ, íýð
ãàðñíûã áîäîæ Òîãòîõîîð äààëãàí äàé÷ëàí çàðàõûã ýðòõýí áýëòãýí òóøààæ
õýðãèéí óðüä òóõàéã õ¿íäýòãýí ç¿òãýõèéã èëýðõèéëýí øèéòãýõèéã ãóéñóãàé.
Íýãýí ç¿éë, Ýðäýìòíèéã ºðãºæ, îéð õýðýãëýí òóñëóóëàõ íü çàñãèéí ¸ñîíä
ìàø ýðõýì áîëîâ. Ýðäýì ãýã÷ ñóðëàãà àãóóëãààñ ãàðàõûí òóëä ç¿é íü ìîíãîë,
ìàíæ, õÿòàä, îðîñ äºðâºí ç¿éëèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ õºâ¿¿ä ä¿¿ íàðûã
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí òýæýýõèéã ¿ç¿¿ëñýýð òóñãàé çàðëèã áóóëãàæ ¸ñîîð
áîëãîí øèéòãýõèéã ãóéñóãàé
Íýãýí ç¿éë, Îäîî àëòíû óóðõàéí õýðãèéã áàäðóóëàí øèéòãýæ íýãýíò
¿¿ñãýñíèé äýýð îëîí õîùóóíû àëáàíû ñ¿éòãýëèéã ìºëæèõ áà Æè÷: õºäëºõ á¿ð
äóðààð ºðòººëºí ÿâàõûã áàéëãàõ ýåðýã òóéëûí ºðøººë íèã¿¿ñýæ øèéòãýñýí
õýðýã á¿õèéí òóë ººð ¿ë õýëýëöýõýýñ ãàäíà áàñõ¿¿ ýíä öýðãèéí õýðýã ñèéðýã
áîëæ, ýëäýâ õýðýã àìãàëàí áîëîõ òóõàéä óÿà ìîðüäûã çîõèñûã ¿çýæ õàñààä
çàðëàãûí çýðýã àðäûã ººð ººðèéí õóâèéí õ¿÷ýýð õýðýãë¿¿ëæ, äîîðäñîí íýí
íèã¿¿ñýí øèéòãýâýë áîëîõ àæààìóó.
Íýãýí ç¿éë. Íèéñëýë Õ¿ðýýíä øèíý æèëèéí òóõàé äîðäîñ àðä, ýì õºâã¿¿ä
159

õèðýýñ õýòýðõèé õýðýãëýæ õàðèëöàí õàðèó ºã÷ àâ÷ õóâöàñ õóíàðûã çýðýãòýé
õ¿íýýñ ººðã¿é á¿ðýëãýí ñ¿éòãýæ, õýòýðñýí íü ìàø ¿ëýìæ. ¯¿íèéã ç¿é íü
öààçëàí áàéöààæ, ýñðýã, òýñðýã ÿëãàí ñàëãàæ òîãòîîãîîä äîîðäîñ àðäûí
õýðýãë¿¿íèéã õýìíýí àðèâæóóëæ, áàÿí ýëáýãò õ¿ðãýâýë òóñ áîëîõ ÿâäàë
áàéíà. Äàí ãàíö óðüäààñ èäýýøñýí ñóðòàë òóë õîðîìõîí çóóð çàëðóóëàí
õàëàõàä áýðõ. Òèéì áîëîâ÷ õýðýâ çºâøººðºõ ãàçàð áàéâàë àëãóóð çîõèñûã
¿çýæ øèéòãýæ çàñâàë õîëõîí íü ñîíñîîä õ¿ñýõ áà îéðòîî ñî¸ëä õàíäàæ
÷àäààä ýðìýëçâýýñ áîëíî.
160

34-ð áàðèìò áè÷èã
Õàéñàí ã¿íä 1918 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä Êîòâè÷ààñ
áè÷ñýí çàõèäàë áîëîëòîé.
161

23. IV. 1912.
Èõ Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä õýðãèéí äýä ñàéä ã¿í Õàéñàí ýðõýì Êîòâè÷
íî¸íû àìãàëàíã ýðíý. Ìýä¿¿ëýõ ó÷èð: ÿí íî¸íû áè÷ãèéã Ëþñàõîâ ãýäãýýñ
õ¿ëýýí àâ÷ áàÿðëàâ.
Áîãä õààíòàí ã¿í íî¸í òàíû ÷àäàë ýðäìèéã òîëèëîí ¿çýæ, ã¿í çýðýã
ºðøººæ, ºíäºð òóøààëûã äààëãàñíûã ñîíñîæ º÷¿¿õýí áè íýí áàÿñàâ. Æè÷:
Ìîíãîëûí ñàéä, Îðîñûí êîíñóë ñàéä õî¸ðûí äóíä ñàéí íàéðàìäàë òîãòñîíûã
ìýäýâ. Ýíý ó÷èð ìàãàä Ìîíãîëûí òºðèéí ¿éëñ á¿ãä ñàéæèð÷ áàòæèõûí áýëãý
ìºí.
Îðîñûí ñàéä, Õÿòàäûí ìýäýëä áàéõ õýðýãòýé ãýñýí áîëîâ÷, Ìîíãîë÷óóä
ººðèéí äîòîîä á¿ãä òºðèéí ÿâäëûã ÿàæ çîõèîõûã ººðñ人 ìýäíý áèç. Îäîî
ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð óëñ áîëñíîîñ õîéø òàâàí ñàð ºíãºðºõ çóóð ìàãàä ã¿í
íî¸í òàíû îðîëäëîãîîð îëîí ÷óõàë õýðýã á¿òñýí áîëîëòîé.
Îäîî Õÿòàäóóä Ìîíãîëûí õýðãèéã õîéø òàòàæ ìàãàä. Ìîíãîë÷óóä
ººðñ人 äîòðîî ñàíàë íýãäýëã¿é, ýâ íàéðàìäëàà ýâäýæ, ººðñ人 ñ¿éäýõ
áóéçàà ãýæ ýíõæèí õ¿ëýýæ áàéñàí ýíý ¿åä òºðèéí ÷óõàë õýðã¿¿äèéã ¿¿ñãýõ
õýðýãòýé ë áóéçàà. Ìîíãîë óëñ ººðñäèéí õýðýã ¿éëñèéã ººðñ人 ÿâóóëæ
÷àäíà ãýæ ýðòíýýñ Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûã èòãýìæ¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë ìýò
ñàíàãäàíà.
Ìîíãîëä òºðèéí ñàéí æóðàì ýñ òîãòîõ áà óäàëã¿é ìîíãîë÷óóä ººðñ人 ÷
ñýòãýë ìîõíî ãýõ Îðîñûí ÷ çàðèì èõ ñàéä ÿðèíà.
Ýíý ìýò ¿ãñèéã ñîíñîõ, Ìîíãîëîîñ õîë, Ìîíãîëûí á¿ãä õýðãèéã ñàéí
ìýäýõã¿é äýýðýýñ º÷¿¿õýí ìèíèé ñýòãýë èõýä çîâíî.
Ãýâ÷ ã¿í òàíààñ ñàéí ¿ã ÷èìýý ñîíñîõ áàéãàà ãýæ ãîðüäîí ñóóíà áè.
162

35-ð áàðèìò áè÷èã
Öýðýí÷èìýä Äà ëàì 1912 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä
Â.Êîòâè÷ààñ áè÷ñýí çàõèäàë
163

164
23. IV. 12 ã.
Èõ ìîíãîä óëñûí Äîòîîä õýðãèéí òýðã¿¿í ñàéä
Ýðõýì Äà ëàì Öýðýí÷èìýä òàíû àìãàëàíã ýðíý.
Òàíû õàéðëàñàí áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâ÷ Ìîíãîëûí òóõàé ýëäýâ îëîí ÷óõàë
õýðýã ó÷ðóóäûã äýëãýðýíã¿é ìýäýæ ñýòãýë ìèíü èõýä áàÿñàâ. Õÿòàä, Ìàíæèéí
õîð õºíººëä Ìîíãîë÷óóä ýíý óäààí çîâñíû ýöýñ ñ¿¿ëä òóëãàð òºð òîãòîîõ,
îëîí ò¿ìíèéã ºðí¿¿ëæ, áàò òºð áàéãóóëàõ íü àãóó èõ äàâàëãààò, ìàø èõ
¿éë ìºí. Ãýâ÷ áîãä õààíòàí ýðõýì Äà ëàì òàíä èõ õýðãèéã ýçýìä¿¿ëñíèéã
áîäâîë Ìîíãîë óëñàä ñàéí æóðàì ò¿ðãýíýý òîãòîõ, øàøèí òºð òýãø ìàíäàõ,
Ìîíãîë÷óóä á¿õíèé æàðãàëûí íàðàí ìàíäàõ, Õÿòàäûí õºíººëä çîâñíîî
ìàðòàõ, èõ óëñ áîëîõûí áàò ñóóðèíä îðîõ íü áóé çàà ãýæ º÷¿¿õýí ìèíèé
ñýòãýë ýðýìøèíý.
Ìàíàé èõ ñàéä íàð Îðîñ, Ìîíãîë õî¸ðûí õýðãèéã íèéö¿¿ëýí áîäîõ, àëü
õèð òóñ Ìîíãîë óëñàä ¿ç¿¿ëýõ áîëîõ ó÷ðûã òàíàé íèéñëýë õîòîä ñóóãàà
êîíñóë Ëþáàãààñ ñîíñîæ áîëãîîñîí áèëýý. Òàíàé ýíý èõ õýðýãò º÷¿¿õýí áè
ººðèéí áîäîìæèéã ÷óõàìõàí ºã¿¿ëæ ýñ ÷àäíà. Ãýâ÷ ýðõýì Äà ëàì º÷¿¿õýí
ìèíèé áîäëûã õ¿ëýýí àâ÷ ýëäýâ ÷óõàë õýðýã ó÷ðóóäûã èëýðõèéëýí áè÷èæ

õàéðëàäàã òóë íýãýí çàðèì ç¿éëèéí ó÷ðàà õýäýí ¿ã ºã¿¿ëüå. ªä㺺 ìàíàé
Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð ã¿ðíèé õîîðîíä Ìîíãîëûí òóõàé ¿ã õýëýëöýý áîëîîã¿é
öàãò øèíý ñàéí çàð÷èì çîõèîæ òîãòîîâîë èõ ñàéí áîëíî. Ñàéí çàð÷èì
òîãòîæ áàòæñàíû äàðàà Îðîñ, Õÿòàäûí ç¿ãýýñ õî¸ð íàéðàìäàëò òààøààìæòàé
ñàéõàí çàð÷èì òîãòñîí òóë õàðøëàõûí ó÷èð îëäîõã¿é áàéíà. Òºðèéí ñàéí
õóóëü, çàð÷èì Ìîíãîëä òîãòîæ ýñ ÷àäâàë Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð ã¿ðíèé ÿâäàë
íàéðàìäàëä òààøààõã¿é ýëäýâ îëîí ó÷ðóóä ãàðàõ òóë Ìîíãîë óëñ ººðñíºº
øèíý çàð÷èì òîãòîîõ, ýñ ÷àäàõ áàéíà. Áèä òºâõí¿¿ëüå, áèä ñàéí çàð÷èì
òîãòîî¸ ãýæ Õÿòàäûí ç¿ãýýñ ºã¿¿ëáýë ìàíàé Îðîñ ã¿ðíýýñ ¿¿íèé òóë ó÷èðòàé
õàðèó ýñ îëäîíî.
×óõàì ººðèéí áèåèéã ººðºº ìýäýõ óëñ áîëáîë Ìîíãîë òºðèéí á¿õ õýðãýý
ººðºº ÿâóóëàõ õýðýãòýé áèçäýý. Ìîíãîëûí äîòîð ýíý ìýò õ¿í àëãà áîë õàðü
óëñûí ãàðò áàñ ë îðîõûí øàëòãààí áîëæ áîëîõ áóéçàà.
Æèøýýëáýë: Ìîíãîë ãàçàðò àëò ìºí㺠òýðã¿¿òíèé çîîðü èõ îëîí áàéíà.
Îëç èõ ãàð÷ áîäîõ àãñàí áàéíà. ¯¿íèéã àæèëëàí ÷àäàõ ìîíãîë õ¿í åð áàéõã¿é
òóë õàðü óëñàä çîîðèéã ºã÷ îëçëîõ áàéíà.
¯¿íèé îëç º÷¿¿õýí, èõýíõ îëç õàðü óëñûí ãàðò îäíî. ¯¿í÷ëýí áóñàä
òºðèéí ÿâäàë á¿ãä õîõèðîõ áîëíî. Æè÷: ¯¿íýýñ õîéø Ìîíãîë óëñ Îðîñ, Õÿòàä
õî¸ðòîé íààø öààø ýëäýâ ÷óõàë õýðýã ÿâäàë íýí àðèâæèíà. Îðîñ ìîíãîëûí
õýë áè÷èã ìýäýõ, áóñàä äýëõèé äàõèíû ýëäýâ ñàéí ¸ñ æóðàì ìýäýõ ýðäýìòýí
îëîí õ¿í ìàø ÷óõàë òóë ýðòíýýñ òóí ÿàðàëòàéãààð
Íýã áóþó õî¸ð ñóðãóóëü íýýæ ¿¿íäýý íî¸ä õàðöûí ÿëãàëã¿é õ¿¿õäèéã
ñóðãàæ, îðîñ õýë ñóðñàí õîéíî Îðîñ ñóðãóóëüä ÿâóóëæ, Ìîíãîë óëñàä àëü
÷óõàë ýðäìèéí ç¿éëä ñóðãàõ õýðýãòýé. Ýðäýì óõààíòàí ¿ã¿é õàí òºð ýíý
óäààí òîãòîæ ýñ ÷àäíà ãýæ ìàíàé ýíý îðîíä ºã¿¿ëäýã.
Æè÷: ªä㺺 òàíàé íèéñëýëä ìèíèé ñàéí ìýäýõ Öýâýýí Æàìñðàíî ãýäýã
áàéæ áàéãàà áºãººä òýðýýð ìàíàé íèéñëýë õîòûí èõ õàí ñóðãóóëüä áàãø
áàéñàí, ýðõýì ñàéí ýðäýìò õ¿í áºãººä ñóðãóóëèéí ÿâäàë ãàðâàë ò¿¿íèéã
õýðýãëýí àâàõ àæààìóó.
¯¿íèé òóë áàðèóëàâ.
1912 îíû àïðåëÿ ñàðûí 25-íû ñàéí ºäºð.
165

166
36-ð áàðèìò áè÷èã
Xºëºíáóéðûí åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí áè÷èã

Ìîíãîë óëñûí Çàðëèãààð ãàðãàñàí Õºëºíáóéð ãàçðûí åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ñàéä áýéñ Øýí ô¿, òóñëàí õýðýã øèéòãýõ ã¿í Öý íàðûí áè÷èã.
Èõ Îðîñ óëñûí òºìºð çàìûí öýðãèéã åðºíõèéëýí çàõèðàõ æàíæèí
Æà òàíàà èëãýýâ. ßâóóëàõ ó÷èð. Ýíý æèë, õàâðûí ñ¿¿ä ñàðûí õîðèí åñºíä
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé äîòîîä õýðãèéã á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ èëãýýí
èðñýí áè÷ãèéí äîòîð Õºëºíáóéð ãàçàð áîë Ìîíãîë÷óóäûí ç¿¿í ýòãýýä çàõ
õÿçãààð, òàâàí ãàðûí Ñîëîí, Áàðãà, ªºëä õîøóó Áîãäûí ñî¸ëä äóðòàéãààð
õàíäàí äàãààð èðñýí òóë õàðúÿàò òàâàí ãàðûí á¿ãäèéí äàðãà íàðûí äîòðîîñ
òóñãàéäàà åðºíõèéëºí çàõèðàõ ò¿øìýä áîëãîæ, îëîí õîùóóíû õ¿íèéã
õóðààìæëàí çàõèðóóëàí ãàçàð îðíûã ñàõèõ ºðõèéã õ¿íäýòãýâýë çîõèõûí
òóë, åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéä, òóñëàí õýðýã øèéòãýõ ñàéä íèæãýýä, îð
áàéãóóëæ, ãàçàð îðîí õÿçãààð ãàçðûã õàìãààëàí ñàõèæ, îëíûã òîõèíóóëàí
íóòãèéí ¿íäñèéã áàò áîëãîñóãàé. Äàõèæ õÿíàâàë óðüä îëîí á¿ãäýýð á¿ãäèéí
äàðãà ̺í ô¿ã äóðòàéãààð ºðãºí Õºëºíáóéðûí ò¿øìýë öýðãèéã åðºíõèéëºí
çàõèðóóëñíûã ¿çâýë äàðóé îëíû ñ¿øèãëýí õ¿íäëýõ øóäðàãà ò¿øìýë òóë,
Õºäºíáóéð ãàçðûí åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäàä á¿ãäèéí äàðãà Øýí ô¿, òóñëàí
167

õýðýã øèéòãýõ ñàéäàä á¿ãäèéí äàðãà Öýíä íàðûã ñîíãîí òîìèëñíîîñ ãàäíà,
áàñõ¿¿ á¿ãäèéí äàðãà Øýí ô¿, Öýíä íàð ¿íýí ñàíààãààð ç¿òãýí ÿâñàí ó÷èð íýí
ñàéøààëòàé ãàâúÿàòàé òóë áàñ çýðýã íýìæ,
Õèøèã õ¿ðòýýâýë áîëîõ, ¿ë áîëîõûã õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ
Àéëòãàñàíä
Çàðëèã. Õºäºíáóéð ãàçðûí åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäàä Øýí ô¿, òóñëàí
õýðýã øèéòãýõ ñàéäàä Öýíä íàðûã òàâü. Áàñ Øýí ô¿, Öýíä íàðò ýíý ìýò
ãàâúÿàòàé òóë áàñ õºõ¿¿ëýí õèøèã õ¿ðòýýæ Øýí ô¿ä áýéñ, Öýíäýä óëñûí
ò¿øýý ã¿í òóñ òóñ ¿å óëèðàí øàãíà ãýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ¸ñîîð
ñèéð¿¿ëýí õ¿ð÷ èðæýý.
Áàñ ìºíõ¿¿ ºäºð èëãýýâ èðñýí áè÷ãèéí äîòîð Õºëºíáóéð ãàçðûí
åðºíõèéëºí çàõèðàõ, òóñëàí õýðýã øèéòãýõ ñàéä òàâèõ ÿâäëûã
Àéëòãàæ ¸ñîîð áîëãîñíûã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ñàéäûí òàìãà öóòãàí
¿éëäýæ, øàãíàí îëãîâîë çîõèõ òóë äàðóé ìºíãºí òàìãà öóòãàí ¿éëäýæ,
óã çàðàãäàí èðñýí ñóìûí çàíãè Äàíæèìáóó íàäàä òóøààí ºã÷ õ¿ðã¿¿ëýâ.
Õ¿ðìýãö øàãíàñàí òàìãûã õ¿ëýýí àâ÷ íýýæ õýðýãëýæ õýðýã øèéòãýñýí ÿâäëûã
àéäòãàâ, íýãýíòýéã¿¿ð ìýä¿¿ëýí èð¿¿ë ò¿ãýé. Ãýæ èëãýýí èðæýý. ªä㺺
ìàíàé ãàçðààñ çàðëàãààð îäñîí ñóìûí çàíãè Äàíæèìáóó íàäàä òóøààæ, àâ÷
èðñýí ìºíãºí òàìãà íýãèéí ¿ñãèéã ¿çâýë “Õºëºí áóéð ãàçðûí åðºíõèéëºí
ýàõèðàõ ñàéäûí òàìãà” ãýæýý. Èéìèéí òóë ýíý æèëèéí äºðâºí ñàðûí øèíèéí
õî¸ðíû òóóëàé öàãò òàìãûã íýýí õýðýãëýñýí ÿâäëûã
Òýíãýðèéí õèøèãò ìºðãºí íóãàëáàð áè÷èæ àéëòãàñíààñ ãàäíà, ¿¿íèéã
îëîí ãàçàð õóâààí ÿâóóëààä áàñõ¿¿ ýðõýì îðîñ æàíæèí òàíàà ìýäò¿ãýé ãýæ
áè÷èã ÿâóóëúÿ.
¯¿íèé òóë èëãýýâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸äóãààð îí äºðâºí ñàðûí øèíèéí õî¸ð.
168

37-ð áàðèìò áà÷èã
×èí âàí Õàíääîðæèä Êîðîñòîâè÷îîñ èð¿¿ëñýí çàõèäàë
169

Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä õýðãèéí òýðã¿¿í ñàéä
Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí õàí Õàíääîðæ òàíàà Êîðîñòîâè÷ áè ¸ñëîæ, ò¿ìýí
àìãàëàíã ýðæ, ñîíñãîõ ó÷èð èéì. Òà íî¸íû áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâ÷ ñýòãýë áàÿñàâ.
ªä㺺 áè õºäººíººñ íèéñëýë õîòíîî ñàÿ áóöàæ èðñýí òóë òàíû áè÷ãèéí
õàðèóã ýðò óðüä èëãýýæ ýñ ÷àäàâ. ªä㺺 áè óðüä àäèë Ìîíãîëûí õýðýã ¿éëä
ñàíààãàà òàâüñààð áàéõ çóóðàà ìèíèé ñàíàõàä ºä㺺 Ìîíãîë óëñ, Îðîñ óëñòàé
óðüäûí ñàéí íàéðàìäëàà ýðõëýí áàðèõ íü òóí èõ ÷óõàë ¿å öàã ìºí. ªä㺺 ñàÿ
Îðîñ óëñ, Ìîíãîëä ¿íýõýýð òóñëàõûí ñàéí ñàíààãàà áàñ ÷ ¿ç¿¿ëñýí íü èéì.
1-ðò Îðîñ óëñ, Õÿòàä óëñòàé Ìîíãîë óëñûí òàëààð õýëýëöýý õèéõ þì
áîë Ìîíãîë óëñ ººðòºº ýçýðõñýí òóñãààð óëñ òºð òîãòñîí þì ãýæ Õÿòàä
çºâøººðñºí áàéõ õýðýãòýé ãýíý. 2-ðò Õ¿ðýýíèé ãåíåðàë êîíñóë ò¿øìýëèéã
ýë÷èí ò¿øìýë ãýæ ºðãºìæëºæ, Ìîíãîë óëñûí ãàäààä óëñòàé ÿâäàë
áàðèëäëàãà ¿éëäýõ ýðõèéã óëàì èõæ¿¿ëñýí þì.
170

Ó÷èð òèéìèéí òóë Ìîíãîë óëñ ÷ Îðîñ óëñûí ñàíàëä òîõèîëäóóëàí àëèâàà
ñàíàë çºðºõ ç¿éë¿¿äèéí øèéä îëæ õýðýã çààâàðëàõ õ¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷ ìºíãºí
ñàíãèéí õýðýãëýëèéí ç¿éëèéã á¿òýýâýë çîõèñòîé àæýý. Ñàéí íî¸í õàí ìàíàé
íèéñëýë õîò ìîðèëæ èðâýë ìàãàä òóñòàé ìýò ñàíàãäàíà. Ìîðèëîõäîî îêòÿáðü
ñàðä ýíäýõ ñàéä ò¿øìýä ÷óóëäàã ¿åýð áîë ñàéí.
Èéí ýðõýì íî¸íû èõ àíãàëàíã ýðæ, ººðèéí ä¿ðèéã (çóðãèéã) áàðèóëàâ.
Áàñõ¿¿ òà ÷ ººðèéí ä¿ðèéã íàäàä èëãýýõ áóéçàà.
¯¿íèé òóë áàðèâ.
171

38-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèíýýñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 5-ð ñàðûí 6-íä áè÷ñýí çàõèäàë
þì. Ýíýõ¿¿ çàõèäàëä Ìîíãîëä áàíê áàéãóóëàõ íü ÷óõàë áºãººä áèäíèé
äýìæëýãã¿éãýýð ìîíãîë÷óóä ÿìàðâàà íýãýí øèíý÷ëýëèéã õèéæ ÷àäàõã¿é áà
õàìãèéí õÿëáàð çºâëºë㺺íèéã ÷ áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é.
Ýíý òàëààð íàìàéã äýìæèíý ¿¿? Äà ëàì áóñàä íî¸äóóäòàéãàà ýâ ò¿íæèí
èõ ìóó áàéíà. Äà ëàìûí òóõàé ÿâóóëñàí ìýäýýã óíøààðàé ãýæýý.
172

173

174

Óðãà, 6 ìàÿ 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷,
Îäíîâðåìåííî ÿ ïîñûëàþ äîêëàä íóþ çàïèñêó íà èìÿ Êàíöåëÿðèè Ëüâîâà,
îòíîñèòåëüíî íåîáõîäèìîñ òè ó÷ðåæäåíèÿ â Ìîíãîëèè ðóññêîãî Áàíêà.
Ìîòèâû, êîòîðûå çàñòàâèëè ìåíÿ äâèíóòü ýòîò âîïðîñ Âû óñìîò ðèòå â
çàïèñêå. Ïðåáûâàíèå â Óðãå îêîí÷àòåëüíî óáåäèëî ìåíÿ, ÷òî áåç íàøåãî
ñîäåéñòâèÿ ìîíãîëû íå â ñî ñòîÿíèè áóäóò ïðèñòóïèòü ê êàêèì áû òî íè
áûëî ðåôîðìàì. Ïðîñòûå ñîâåòû îíè èãíîðèðóþò è ïðè òàêèõ óñëîâèÿõ
îñòàåòñÿ îäèí ñïîñîá çàñòàâèòü ìîíãîëüñêîå ïðàâèòåëüñòâî ïðèñòóïèòü ê
íåîáõîäèìûì ðåôîðìàì â îáëàñòè óëó÷øåíèÿ ôèíàíñîâî-ýêîíîìè÷åñêîãî
áûòà ñòðàíû, íà êîòî ðîé ÿ óêàçûâàþ â çàïèñêå. Îäíîâðå ìåííî ÿ ïðåäñòàâèë
òàêóþ æå çàïèñ êó Â.Ô. è îí ñî ñëåäóþùåé ïî÷òîé ñî ñâîèìè çàêëþ÷åíèÿìè
ïîøëåò åå â Ì-âî Èí. Äåë.
Ñîîáùàþ Âàì, ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷, îá ýòîì ïðîøó
Âàñ íàñêîëüêî âîçìîæíî ïîääåð æàòü ìîå ïðåäëîæåíèÿ è ñïîñîáñò âîâàòü
ñêîðåéøåìó ïðîâåäåíèþ â æèçíü èäåè îá ó÷ðåæäåíèè Áàíêà.
Îòíîøåíèÿ ñ Äà-ëàìîé îáîñò ðÿþòñÿ ó âñåõ. Êíÿçüÿ åãî íå òåð ïÿò.
Ïðèåäèòå âî âñåì óáåäèòåñü ñàìè íà ìåñòå.
Õàíäîâàí âñå áåñïîêîèòñÿ î ðóæüÿõ, êîòîðûå ÿ ñïðîñèë Àíäðåþ
Äìèòðèåâè÷à âûñëàòü åìó. Íà äíÿõ òåëåãðàôèðîâàë À.Ä: , íî îòâåòà ïîêà íå
èìåþ.
Ñúåçäü â Óðãó íà÷èíàåòñÿ áîëü øîé, ïîñòåïåííî êàæåòñÿ ïðèìêíåò âñÿ
Âíóòð. Ìîíãîëèÿ. Ëè÷íî ÿ ñî ÷óâñòâóþ ýòîé èäåå è ñ÷èòàþ, ÷òî ïîêà âñå
ñîâåðøèòñÿ, íàøåìó ïðàâè òåëüñòâó ïðèäåòñÿ ñ÷èòàòüñÿ ñ ôàêòîì è ãîâîðèòü
î Ìîíãîëèè. Ïðî÷òèòå âñå ïîñëåäíèå äîíåñå íèÿ Â.Ô. î Äà-ëàìå.
Î Âàøåì âûåçäå íå îòêàæèòå ïðîòåëåãðàôèðîâàòü
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî. Ïðåäàííûé Âàì,
Ìîñêâèòèí.
175

176
39-ð áàðèìò áè÷èã
Ýíý çàõèäëûã Â.Êîòâè÷ 1912 îíû 6-ð ñàðûí 2-íä
Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýä áè÷ñýí çàõèäàë áîëîëòîé.

177

178

Ýðõýì Äà ëàìûí ñîíîðò.
Îðîñ óëñûí ýðäýìòýí óðüäààñ Ìîíãîë óëñûí øàøèí, áàéäàë áà åð àëèâàà
ýëäýâ ñîíèí ç¿éëèéã ñîíèðõäîã íü èë áèëýý. ¯¿íä Õÿòàäûí ñàéä ñýæèãëýäýã
áàéñàí áàéíà.
ªä㺺 ìàíàé áîãä ýçíèé èõ ñóðãóóëü áà ýðäýìòíèé áºëãºì õî¸óëàí ºä㺺
Ìîíãîë óëñûí ººðòºº ìýäýëòýé áîëñîí ñàéí öàãò ìîíãîë íóòãèéí ýëäýâ îëîí
ñ¿ì õèéä, õóó÷èí ýâäýðñýí õîò áàëãàä, õóó÷íû ñèéëìýë áè÷èãò ÷óëóóäûã
õè÷ýýæ ¿çýõ õýðýãòýé ãýñýí áàéíà.
¯¿íèé òóë òýð èõ ñóðãóóëü áà ýðäýìòíèé áºëãºì õî¸óëàí ýâëýõ íàìàéã ýíý
çóíû ¿åä Ìîíãîëûí îðíîî ÿâàõûã äóðñàâ.
¯¿íèéã áè èõýä áàÿðëàí õ¿ëýýæ àâàâ. Ýíý ó÷èð áîë ýðõýì Äà ëàì òàíòàé
áàñ íýã çîëãîëäîõ ñýòãýëèéí áàÿð àìñàõûí øàëòãààí áîëîõ áîëíî.
Õýðâýý º÷¿¿õýí áè Ìîíãîë îðíîî îäîõ áîëáîë á¿õèé õýðýã ÿâäàëä ìèíü
ýðõýì Äà ëàìòàí ººðèéí òóñ ºðãºì溺 õàéðëàõ àæààìóó ãýæ ìàãàä ãîðüäîí
îäíî.
2.VI.12
179

180
40-ð áàðèìò áè÷èã
Â.Êîòâè÷ààñ ×èí âàí Õàíääîðæèä áè÷ñýí çàõèäàë áîëîëòîé.

181

Ýðõýì âàí íî¸í òàíû áè÷èã àâ÷ òàíàé Íèéñëýë õîòíîî ñóðãóóëèóä
íýýãäñýí áà åð öàã àìãàëàí áàéñíûã ñîíñîæ èõ áàÿñàâ. Øèíý òîãòñîí òºð
öààøèä òîãòîí ÷àäàõûã áàéöààí áîäâîîñ, åð àëèâàà þìñûã ìýäýõ ÷àäàõ
ýðäýìòýí áà öýðãèéí ¿éëä ìýðãýí óëñ àëü çýðýã áàéõààñ áîëíî. Ýðõýì âàí
íî¸í òà ýë ó÷ðóóäûã ººðèéí ìýðãýí îþóíû í¿äýýð èëò ¿çýæ Ìîíãîë ãàçðàà
ýðõýì ñàéí ñóðãóóëèóäûã áà öýðãèéí áàéãóóëàìæ á¿õíýý èõýä õè÷ýýí
îðîëääîã òàíû ãàéõàìøèã.
¯¿íèéã áîäâîë ìàãàä Ìîíãîë óëñûí ñàíàë ýýðýë àìàðõàí á¿òýõ íü áóéçàà.
Áàñ ýðõýì âàí íî¸íòîí º÷¿¿õýí íàìàéã Ìîíãîë îðíîî óðüæ áàÿñãàñàí áèëýý.
Ìîíãîä îðíîî ÿâæ ¿çýõ óðüäûí ìèíèé ñàíàë áºãººä ÿëàíãóÿà ºä㺺
Ìîíãîë óëñûí ººðèéí ìýäýëòýé áîëñîí èõ áàÿðûí öàãò îäîõûã áè èõýä
õ¿ñíý.
Ãýâ÷ ýëäýâ îëîí õýðýã ÿâäëûí ýðõýýð ºä㺺 îäîæ ÷àäàõ ýñýõýý ëàâ óõààã¿é
áàéíà. Õýðýâ îäîõ áîëáîë ýðõýì âàí íî¸í òàíàà ìýäýãäýíý.
182

41-ð áàðèìò
Â.Êîòâè÷ààñ ã¿í Õàéñàíä ÿâóóëñàí çàõèäàë áîëîëòîé.
183

Ýðõýì ã¿í íî¸í òàíû áè÷èã õ¿ëýýâ.
Ò¿¿íä êîíñóë Îðîñ ã¿ðíèé ãàðãàæ ºãñºí ìºíãèéã Ìîíãîëîðûí õýðãýýð
øàëòãààëàí ýñ ºãíº ãýñýí áàéâ. Îäîî ã¿í òàíû áè÷èã çàìä ÿâñàí çóóð òýð
ìºí㺠ºãäºãñºí áàéíà. Îäîî ñàíàë çºðºëöºõ ó÷èðã¿é áîëñîíä áàÿñàíà.
Áè Ìîíãîëîîñ ìàø õîë áàéãàà áîëîõîîð Ìîíãîëûí á¿õ õýðãèéã ñàéí
ìýäýõã¿é áàéíà. Ãýâ÷ ìèíèé ñîíññîí íü êîíñóë íü Ìîíãîëûí èõ õýðãèéã èõýä
àíõààðàí àâäàã áóéçàà. Îðîñ ã¿ðýí áîë öýðãèéí çààâàð÷ áà ìºí㺠ãàðãàæ
ºãñºí áàéíà. Ýä á¿ãä ìàãàä êîíñóëûí à÷ ìºí.
Êîíñóë áîë Ìîíãîëûí õýðãýýð îðîëäîõîîñ ãàäíà áàñ ººðèéí Îðîñûí òóë
îðîëäîõ ¸ñòîé íü ìºí áèçýý. Ìîíãîëîð íü Îðîñûí õýðýã áèç äýý.
Ýðõýì ã¿í íî¸í òà áîë õýðãèéí èõ áàãûí ÿëãààã ìàãàä ìýäýõ ìýðãýí
îþóíòàí ìºí ó÷èð Îðîñ, Ìîíãîëûí õîîðîíä óðüä ìýò õýçýýä ñàéí íàéðòàé
áàéõ áèç äýý.
Èíãýæ ýðõýì ã¿í íî¸í òàíû àìãàëàíã ýðýí ñóóíà.
184

42-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèí Äà Õ¿ðýýíýýñ 1912 îíû 10-ð ñàðûí 1-íä Â.Êîòâè÷èä ÿâóóëñàí
çàõèäàë. Êîðîñòîâåö, ìîíãîë÷óóäòàé ãýðýý áàéãóóëàõààð ýõëýæýý. ¯¿íä Ïåòåðáóðãýýñ
àâ÷èðñàí õýëýëöýýíèé òºñëèéã çàñàæ çàëðóóëæ áàéíà. Õóäàëäàà íàéìààíû òàëààð
áèäíèé ýðõèéã õÿçãààðëàæ áàéíà. Äà ëàì õýëýëöýýðèéí òºñëèéã ýñýðã¿¿öñýíä,
Êîðîñòîâåö õóðëàà õàÿí îäæýý. Õýëýëöýýðèéí òóõàé áè öààø òàíä ìýäýãäýíý ãýæýý.
185

186

Ô.Ñ.Ìîñêâèòèí
Óðãà, 1 ñåíòÿáðÿ 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷,
Êîðîñòîâåö ïðèñòóïèë ê ïåðåãî âîðàì î äîãîâîðå ñ ìîíãîëàìè. Ïðèâåçåííûé
èì èç Ïåòåðáóðãå ïðîåêò ñîãëàøåíèÿ ìîíãîëû ïîäâåðãëè êðè òèêå
è ñîñòàâèëè ñâîé, â êîòîðîì ðàñïðîñòðàíèëè ïîìîùü Ðîññèè íà Âíóòðåííþþ
Ìîíãîëèþ, ÷àõàðîâ, òóìåòîâ, áàðãóòîâ, ñîëîíîâ, îëåòîâ è äð. íàðîäíîñòè.
Êðîìå òîãî îíè âñòàâèëè î ïðèçíàíèè Ðîññèåé íåçàâèñèìîñòè Ìîíãîëèè
íå òîëüêî îò Êèòàÿ, íî è îò âñÿêîé äðóãîé èíîñòðàííîé äåðæàâû. Õóòóõòó
âîçâåëè â «Ýöçåí-õàíà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà». Ïðàâà íàøè â íåêîòîðûõ
ñëó÷àÿõ îãðàíè÷èëè êàê, íàïðèìåð, òîðãîâëþ â êðåäèò, åçäó ïî óðòîíàì è
ïð. Ãåíåðàëüíîãî êîíñóëà ïîâûñèëè â Ïîñëàííèêà, ïðåäóñìîò ðåëè ïðàâî
êîìàíäèðîâàíèÿ ñâîåãî ïîñëàííèêà â Ïåòåðáóðã è ïð. è ïð.
Â÷åðà áûëè ñîâåùàíèÿ ó Êîðîñòîâöå, íà êîòîðûõ äåëàë âîçðàæå íèÿ
òîëüêî Äà-ëàìà è äîãîâîðèëñÿ äî òîãî, ÷òî åñëè Ðîññèÿ íå áóäåò îêàçûâàòü
ïîìîùü Âíóòðåííåé Ìîíãî ëèè, òî ñîãëàøåíèå íå ìîæåò áûòü çàêîí÷åíî.
Ñìåëî? Â êîíöå êîíöîâ äîøëî äî òîãî, ÷òî Êîðîñòîâåö óøåë ñ çàñåäàíèÿ.
Ýòî íåìíîãî ïî äåéñòâîâàëî íà Äà-ëàìó è çàòåì ïåðåãîâîðû âåë Âèêòîð
Ôåäîðîâè÷, êîòîðûé îáðàòèë âíèìàíèå Äà-ëàìû íà òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî
îí ïîäâåðãàåò ãèáåëè êàê Õóòóêòó, òàê è íàðîä, îòêëîíÿÿ ñîãëàøåíèå ñ Ðîññèåé,
â êîòîðîì íåò íè îäíîãî øòðèõà, ïîä÷åðêèâàþùåãî çàâèñè ìîñòü Õàëõè
îò âàñ. Ïîñòåïåííî âñå íàëàäèëîñü è ìèíèñòðû ðàçîøëèñü, îáåùàÿ åùå ðàç
îáñóäèòü ïðåäëàãà åìîå ñîãëàøåíèå è äàòü îòâåò â ñàìîì íåïðîäîëæèòåëüíîì
âðåìåíè.
Êîðîñòîâåö ðàññ÷èòûâàåò â ñëó ÷àå îáðàùåíèÿ ìîíãîëîâ çà ññóäîé ê
íàøåìó ïðàâèòåëüñòâó ðåêîìåíäî âàòü ìåíÿ Êîðîñòîâöó, à òàêæå Ëüâîâó
è Ìèíèñòåðñòâó Èí. Äåë â êà÷åñòâå ôèíàíñîâîãî àãåíòà ê ìîíãîëüñêîìó
ïðàâèòåëüñòâó äëÿ êîíòðîëÿ çà ðàñõîäàìè è ïðèõîäîì.
ß áûë áû Âàì êðàéíå áëàãîäàðåí, åñëè áû Âû íàøëè âîçìîæíûì, â ñëó-
÷àå âîçíèêíîâåíèÿ âîïðîñà î ôèíàí ñîâîì ñîâåòíèêå â Ïåòåðáóðãå, çàìîëâèòü
çà ìåíÿ ñëîâå÷êî Ëüâîâó.
Íàöèîíàëüíûé Áàíê ìîæåò ïðîéòè, ò.ê. íà Ìèí-âî Èí. Äåë ïðîèçâåäíî
â Ïåòåðáóðãå äàâëåíèå è òåïåðü óæå ñïðàøèâàþò çàêëþ÷å íèå òîëüêî
Êîðîñòîâöà, êîòîðûé âûñêàçàëñÿ â óòâåðäèòåëüíîì ñìûñ ëå.
Î õîäå ïåðåãîâîðîâ áóäó äåð æàòü Âàñ â êóðñå. Äåëî ñ òèïîãðà ôèåé
íàëàæèâàåòñÿ è íàäåþñü, ÷òî óäàñòñÿ âûïóñòèòü ìîíãîëüñêóþ ãàçåòó.
Âàø Ìîñêâèòèí.
187

43-ð áàðèìò áè÷èã
Ô.Ìîñêâèòèí Äà Õ¿ðýýíýýñ 1912 îíû 10-ð ñàðûí 8-íä Â.Êîòâè÷èä áè÷æýý.
Õýñýã íºõäèéí õàìò áè õýâëýëèéí õîðîî áàéãóóëæ áóé áà ìîíãîë ¿ñãèéí
òýìäýãòèéã ñàíàìñàðã¿é Ýðõ¿¿ãýýñ îëæ àâëàà.
Îäîî ýõëýýä ìîíãîë õýäýí ñîíèí ¿íýã¿é ãàðãàÿ. Äàðàà íü Ìîíãîë óëñûí
çàðäëààð ãàðãàõ ñàíààòàé áàéíà. Ìîíãîëòîé ÿâóóëàõ õýëýëöýýð ç¿ãýýð áîëæ
áàéãàà áà Æàìñðàíîâûã îðîëöóóëàí, Îðîñûí õàðüÿàò ãóðâàí õ¿í íàéðóóëãûã
íü çàñàæ áàéíà.Áàíê áàéãóóëàõûã ¿íäñýíä íü çºâøººð÷ áàéíà. Ýíý íü èðýõ
îíîîñ ýõëýí àæèëëàõ áàéõ àà. Áàðóóí Ìîíãîëä àëòíû óóðõàé ò¿ðýýñëýí
àøèãëàõààð áè ÿðèà õèéæ áàéíà ãýæýý.
188

189

Ìîñêâèòèí
Óðãå, 8 ñåíòÿáðÿ 1912 ã.
Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷,
 êîìïàíèè ñ íåñêîëüêèìè ëèöà ìè ÿ óñòðàèâàþ â Óðãå òèïîãðàôèþ,
êîòîðàÿ ïðèîáðåëà ñëó÷àéíî â Èð êóòñêå ìîíãîëüñêèé øðèôò. ß äóìàþ
âûïóñòèòü íåñêîëüêî íîìåðîâ ìîí ãîëüñêèé ãàçåòû çà ñ÷åò òèïîãðà ôèè,
à çàòåì îáðàòèòüñÿ ÷åðåç êîíñóëà, à åñëè áóäåò çäåñü åùå Êîðîñòîâåö òî è
÷åðåç íåãî ñ ïðîñüáîé âûäàòü ãàçåòå êàçåííîé ñóáñèäèè. Êàê Âû äóìàåòå,
óäàñòñÿ ïîëó÷èòü íåñêîëüêî òûñÿ÷ ñóáñèäèè â ãîä èëè íåò?
Ïåðåãîâîðû ñ ìîíãîëàìè êàê áóä òî íà÷èíàþò íàëàæèâàòüñÿ.  íåñòîÿùåå
âðåìÿ äîãîâîð ðåäàêòèðóåòñÿ ïîäêîìèññèåé, êîòîðàÿ ñîñòîèò èç
3 ìîíãîëüñêèõ ÷èíîâíèêîâ, Ýëüòåêîâà, Ïîïîâà, Æàìñàðàíîâà è ìåíÿ.
Ïîâèäèìîìó, äåëî çàêîí÷èòñÿ áëàãî ïîëó÷íî, ò.ê. Ïåòåðáóðã ïîøåë íà êîåêàêèå
óñòóïêè, êîòîðûå áîëåå èëè ìåíåå óäîâëåòâîðÿþò ìîíãîëîâ.
Íàöèîíàëüíûé Áàíê òàêæå ïðîøåë. Â Ïåòåðáóðãå, ïîâèäèìîìó,
íàæàëè îñíîâàòåëüíî íà Ì-âî Èí.Äåë, òàê êàê îíî îòêàçàâ ñíà÷àëà, ïîñëå
ìîèõ òåëåãðàìì äîâåðèòåëÿì çàïðî ñèëî ìíåíèå Êîðîñòîâöà â òàêîé
ôîðìå, êîòîðàÿ ÿñíî óêàçûâàåò èì òî, ÷òî ñî ñòîðîíû Ì-âà ïðåïÿòñòâèé
íå âñòðå÷àåòñÿ. Êîðîñòîâåö îòâåòèë, ÷òî îí ïðèçíàåò ó÷ðåæäåíèå
Áàíêà àáñîëþòíî íåîáõîäèìûì è ïðîñèë êîíñóëà íå çàäåðæèâàòü âûäà÷ó
äîêóìåíòà. Íà äíÿõ ðàññ÷èòûâàþ ïîëó÷èòü îò ìîíãîëîâ êîíöåñ ñèîííûé àêò
è äóìàþ, ÷òî â íà÷àëå áóäóùåãî ãîäà Áàíê íà÷íåò ôóíêöèî íèðîâàòü, ò.ê. ìíå
ñîîáùèëè, ÷òî ïðåäïðèÿòèå óæå ñ ôèíàíñèðîâàíî.
ß åùå âåë ïåðåãîâîðû î êîíöåññèè íà ðàçðàáîòêó çîëîòà â Çàïàäíîé
Ìîíãîëèè, íî, ïîâèäèìîìó, ýòîò âîïðîñ íå ïðîéäåò òàê êàê ñîãëà øåíèå
íàøå ñ ìîíãîëàìè, êîòîðîå çàêëþ÷àåò Êîðîñòîâåö, íå ðàçðåøàåò ðóññêèì
ïîääàííûì íèêàêèõ ìîíîïîëü íûõ ïðàâ â òîðãîâî-ïðîìûøëåííîé îáëàñòè.
Ëè÷íî ÿ ýòîò âçãëÿä íå ðàçäåëÿþ è äóìàþ, ÷òî òàêîå îãðà íè÷åíèå âî ìíîãèõ
âîïðîñàõ íàì áóäåò âðåäèòü â áóäóùåì, òåì áî ëåå, ÷òî ñîãëàøåíèå äàåò
ïðàâî ìîíãîëàì çàêëþ÷àòü äîãîâîðû ñ èíîñòðàíöàìè, êîòîðûå ìîãóò
îêàçàòüñÿ ìîíîïîëèñòàìè, à ìû ëèøü íàáëþäàòåëÿìè èõ äåÿòåëü íîñòè çäåñü.
Æåëàþ âñåãî õîðîøåãî.
Ïðåäàííûé Âàì
Ô.Ìîñêâèòèí.
190

44-ð áàðèìò áè÷èã
Êîðîñòîâè÷îîñ Ìîíãîë óëñûí Ýçýí õààí, õàòàí íàðò ºðãºñºí çàõèäàë
191

192

193

Ìîíãîë óëñûí ýçýí õààí, õàòàí òàíû ºìíº º÷¿¿õýí Êîðîñòîâè÷ áè ¸ñëîæ
àéëòãàõ ó÷èð èéì. Íàä ºðøººëò çàðëèã ¿ãñèéã õ¿ëýýëãýñýíä ñýòãýë èõýä
áàÿñàâ.
Ýçýí õààí òàíä áè÷ãèéí óòãûã Ãàäààä õýðãèéí ñàéäàä àéëòãàâ. Áàñ ÷
Ìîíãîëûí òàëààð õýðýã ÿâóóëàã÷ ò¿øìýäýä ìýäýãäýâ. ªä㺺 Ìîíãîëûí
õýðãèéí òóõàé íàäàä ìýäýãäñýí íü Ìîíãîë óëñûí ÷óõàë õýðýãëýõ áóó çýâñýã
õýðýãñýë ñýëò, ìºí㺠çîîðèéí òóñëàìæèéí òóõàé ìàíàé Õààí ýçíèé çàñãèéí
ãàçàðò óäàëã¿é çºâëºë㺺í áîëíî. Äàøðàìä Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí òóõàé
ººðèéí ç¿ðõíèé ñàéí ñàíààãàà
Ýçýí õààí òàíû ñîíîðò àéëòãàõàä, åð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áîë èõ
Îðîñ ã¿ðýí áà ò¿¿íèé ýë÷èí ò¿øìýë Ìèëëåð áîëîí áóñàä ò¿øìýäòýé ýâ
íàéðàìäàëòàé áàéõ áà òýäíèéã èòãýìæëýõ íü òóí ÷óõàë áºãººä, ¿¿íýýñ õîéø
÷ ñàéí ýâ íàéðàìäàë óëàì äýýøèä àðâèæóóëàõ àðãàä õè÷ýýâýë ñàéí ãýæ
ñàíàãäàíà.
¯¿íýýñ ãàäíà Õÿòàäòàé ýâèéí õýëýëöýýã ýíý äàðóé á¿òýýõ íü ÷óõàë. ¯¿íèéã
á¿òýýõäýý ãàãöõ¿¿ Îðîñ óëñ ëóãàà íèéëýëäýæ õýëýëöýõ ¸ñòîé áºãººä õýðâýý
Ìîíãîë óëñàà Îðîñ óëñààñ òóñãààð Õÿòàäòàé õýëýëöýõ íàéðàìäëûí ÿâäàë
¿¿ñãýâýë Ìîíãîëûí õýðýã ìàãàä ýñ á¿òýõ áºãººä áàñ ÷ Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàð áèä Îðîñ íèéòýä õ¿íäã¿é áîëîí îäîõ áèç ýý. Õÿòàäòàé
õýëýëöýýã Îðîñûí ãàçàð äýýð õèéâýë çîõèñòîé. Ýíý áîë ìàãàä óëñûí õýðýãò
òóñòàéñàí áºë㺺. ªä㺺 Ìîíãîë óëñ ìºíãºí ñàíä èõ õýðýãëýëòýé áàéñàí
òóõàéä àéëòãàõ ìèíü èéí.
Åð ìºíãºíèé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ íü Ìîíãîë óëñ Îðîñîîñ ìºíãºí ñàíãèéí
ÿâäàë ç¿éëèéã çààâàðëàõ õ¿íèéã õ¿ëýýæ àâàõ ó÷èðòàé òîõèîëäóóëàí á¿òýýõ
õýðýã ìºí.
Ó÷èð èéìä ìºíãºí ñàíãèéí ÿâäëûã çààâàðëàõ õ¿í Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý äàðóé
îäîõ íü èõ ÷óõàë. Õîâäûí õýðýã ç¿éëèéí òóõàé òýíä ñóóäàã êîíñóë ò¿øìýëä
íàäààñ çàõèà çààâàð òóøààãäàíà.
Ýçýí õààí òýðã¿¿ëýí ñàéä íàð Ìîíãîëûí òóõàé óðüäàõ ìèíèé ¿éë
á¿òýýëèéã ñýòãýëäýý ñàíàæ, îäîî ÷ ýíýõ¿¿ ç¿ðõíèé ñàéí ñàíàà á¿òýýìæýý
èëãýýñíèéã ìèíü èòãýìæòýéä õ¿ëýýãäýõ áîëîâ óó ãýæ ãîðüäîæ ñóóíà áè.
Ýçýí õààí, õàòàí òàíû èõ àìãàëàíã ýðæ ººðèéí ä¿ðèéã ºðãºâ.
Áàñ ÷ ýçýí õààí, õàòàí òàí ãýãýýí ä¿ðýý íàäàä õ¿ðòýýõèéã èõýä ãóéâ.
¯¿íèé òóë õè÷ýýíã¿éëýí ºðãºâ.
194

45-ð áàðèìò áè÷èã
Êîðîñòîâèö Ïåòåðáóðãýýñ Õàíääîðæèä áè÷ñýí çàõèäëûí îðîñ òºñºë. Ýíý
çàõèäàëä Êîðîñòîâèö Ìîíãîëûí õýðãèéã ñîíèðõñîí õýâýýð áàéíà. Îðîñ óëñòàé
Ìîíãîë óëñ ñàéí õàðüöààãàà õýâýýð áàéëãàõ íü ÷óõàë ãýæ çºâ뺺ä Ñàéí íî¸í
õàí Ïåòåðáóðãò èðâýë ç¿éòýé áàéíà ãýýä çóðãàà ÿâóóëàâ. Òà çóðãàà ÿâóóëáàë
ñàéí áàéíà ãýæýý.
195

196

Ïðîåêò ïèñüìà Õàíäâàíó
Áëàãîäàðþ Ïî÷òåííîãî Ñàíîâíèêà Êíÿçÿ Õàíäî Äîð÷æè çà åãî ëþáåçíîå
ïèñüìî. Ââèäó îòñóòñòâèÿ èç Ïåòåðáóðãà, êóäà âåðíóëñÿ ëèøü íà äíÿõ, ÿ íå
ìîã íà íåãî ðàíüøå îò âåòèòü. ß ïðîäîëæàþ ñ áîëüøèì èíòåðåñîì ñëåäèòü
çà ìîíãîëüñêèìè äåëàìè è ïðèíèìàþ áëèçêî ê ñåðä öó âñå â Ìîíãîëèè
ïðîèñõîäÿùåå. Ñ÷èòàþ áîëåå ÷åì êîãäà ëèøü âàæ íûì ïîääåðæàíèå
ïðåæíèõ äîáðûõ è èñêðåííèõ îòíîøåíèé ñ Ðîññèåé, êî òîðàÿ íåäàâíî
ÿâèëà íîâîå äîêàçà òåëüñòâî ñâîåãî ðàñïîëîæåíèÿ ê Ìîíãîëèè; ïîñòàâèâ
Êèòàþ íåïðåìåííûì óñëîâèåì ñîãëàøåíèÿ: ïðèç íàíèå èì àâòîíîìíîãî
Ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà è Ïðàâèòåëüñòâà è âîçâåäÿ ñâîåãî Ãåíåð Êîíñóëà
â Óðãå â çâàíèå Äèïëîìàòè÷åñêîãî Àãåíòà, ò.å. åùå ðàñøèðèâ ïðèçíàííûå
çà Ìîíãîëíåé ïðàâà íà âíåøíèå îíîøåíèÿ. Ñî ñâîåé ñòîðîíû Ìîíãîëèè
íàäëåæèò ïîéòè íàâñòðå÷ó ðóññ êèì ïîæåëàíèÿì, êëîíÿùèìñÿ ê åå
æå ïîëüçå, ðàçðåøèâ âñå ñïîðíûå âîï ðîñû è ïðèãëàñèâ Ñîâåòíèêà, êîòîðûé
óñòðîèò ôèíàíñû. Ïðèáûòèå Õà íà Ñàéí Íîèíà áûëî áû ïîëåçíî, íî íå
ðàíüøå îêòÿáðÿ, êîãäà ñîáèðàþò ñÿ â Ïåòåðáóðãå âñå ñàíîâíèêè.
Æåëàþ âñåãî ëó÷øåãî ïî÷òåííîìó Êèÿçþ Õàíäî Äîð÷æà è îñòàþñü
ïðåäàííûì Ê.... (Êîðîñòîâåö)
Ïîñûëàþ ôîòîãðàôèþ è ïðîøó ïðèñëàòü Âàøó.
197

46-ð áàðèìò áè÷èã
1913 îíä çàõèäàëä, Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðãò òîìèëîí ÿâóóëæ, Îðîñûí õààí
2-ð Íèêîëàéä õýä õýäýí çàõèäàë èëãýýñýí áà ìºí ãàäààäûí ýë÷èí ñàéäóóäàä
ÿâóóëñàí Íîòûí ôðàíö îð÷óóëãà çýðýã ç¿éë áàéõ áºãººä òýäãýýðò ãóðâàí óëñûí
õýëýëöýýðèéã ýõëýõýýñ ºìíº àìæóóë áèåë¿¿ëýõýýð ÿâóóëæ áàéñàí ãàäààä áîäëîãûã
õàðóóëæýý.
***
Áîãä õààíààñ 1913 îíû ºâºë Îðîñûí õààíä ºðãºñºí çàõèäàë.
ßäóó áóóðàé ìàíàé Ìîíãîë óëñàä òóñëàæ áóé ÿâäàëä õààí ìèíèé áèå áîëîí
õàðüÿàò ò¿øìýä, ñàíâààðòàí íàð ã¿í òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæ,
öýöýãëýí ìàíäàõûã åðººõèéí äàëèìàíä ýðõýìñýã õààíä Ìîíãîëûí íýãä¿ãýýð
çýðãèéí îäîíã øàãíàë áîëãîí ºãñíèéã õ¿ëýýí àâíà óó ãýæýý.
Ïîâåëèòåëü Ìîíãîëüñêîãî íàðîäà ïî÷òèòåëüíѣéøå ïîäíîñèòü
ÃÎÑÓÄÀÐÞ Âåëèêàãî Ðîññіÿñêàãî Ãîñóäàðñòâà ÂÅËÈÊÎÌÓ ÁѣËÎÌÓ ÖÀÐÞ
ÁÎÃÀÒÛÐÞ,
Ñëîâà î âåëèêîäóøіè è ñïðàâåäëèâîñòè ÅÃÎ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÀÃÎ
 ÅËÈ×ÅÑÒÂÀ ñú äàâíèõú ïîðú ðàñïðîñòðàíèëèñü ïî âñåìó ìіðó. íûíѣ
æå ýòè êà÷åñòâà íàãëÿäíî ïðîÿâèëèñü âú æå ëàíіè ïîìî÷ü íàÿåìó ñëàáîìó
ãîñóäàðñòâó.
Âü âèäó ýòîãî âñѣ ìû-Ïîâåëèòåëü Ìîí ãîëüñêîãî íàðîäà, ÷èíîâíèêè,
äóõîâåíñòâî è ìіðÿíå. - îäóøåâëåííûå ãëóáîêèìú ÷óâñòâîìú áëàãîãîâѣíіÿ
ÿ áëàãîäàðíîñòè, âûðàæàåìú ïî æåëàíі å ïðîöâѣòàíіÿ Äèíàñòіè è Äåðæàâû
ÅÃÎ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÀÃÎ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÀ íà âѣ÷íûÿ âðåìåíà è ïðî÷íîãî
áëàãîäåíñòâіÿ ÅÃÎ ïîääàííûõú è âú èçúÿâëåíіå íàøèõú èñêðåííèõü ÷óâñòâü
ïî÷òèòåëüíѣéøå ïîäíîñèìü ÅÃÎ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÎÌÓ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÓ
îðäåíú, ó÷ðåæäåí íûé âú ïàìÿòü íàøåãî äðåâíÿãî èìïåðàòîðà ×èíãèñú-Õàíà,
ïåðâîé ñòåïåíè è ïðîñèìú óäî ñòîèòü ïðèíÿòü ñåé îðäåíú âú çíàêú âûñîêàãî
âíèìàíіÿ êú íàøåìó ãîñóäàðñòâó. Òîãî ðàäè ïî÷òèòåëüíѣéøå ïîäíîñèìú
ñiå Ïåðâàãî ÷èñëà ïåðâàãî çèìíÿãî ìѣñÿöà 3 ãîäà ïðàâëåíіÿ «Ìíîãèìè
âîçâåäåííàãî».
198

47-ð áàðèìò áè÷èã
1913 îíä, Áîãä õààíààñ Îðîñûí õààíä áè÷ñýí íü: Òà ýë÷èí òºëººëºã÷ºº
ÿâóóëñíààð ìàíàé õî¸ð îðíû õîîðîíä ãýðýý áàéãóóëàãäñàí áèëýý. Îäîî
áèä òàíàé óëñûí Åðºíõèéëºí Çàõèðàõ ÿàìíû ñàéä Ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýíãýýð òîëãîéëóóëñàí òºëººëºã÷ òîìèëîí ÿâóóëæ, Òýíä îäîí áà
¿íýëýõ áè÷èã ãàðäóóëàõ àæëûã äààëãàñàí áèëýý. ¯¿íèéã òîëèëíî óó.
¯¿íýýñ ãàäíà Õÿòàäûí öýðýã ªâºð ìîíãîëä íýâòðýí îðæ äóãàí ñ¿ìèéã
ýâäýæ, àðä îëíûã íü ñ¿éòãýæ áóé ó÷èð áèä àðãàã¿é òýäíèé ýñðýã õýäýí îòðÿä
öýðýã èëãýýæ, õýä õýäýí óäàà ÿëàëò õéèâ. Ãýâ÷ çýâñýã õ¿ðýõã¿é áàéãàà ó÷èð
ªâºð ìîíãîëûíõîíûã ìàíàé öýðýã á¿ð ìºñºí àâàð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Èéìä
òàíàé çàñãèéè ãàçàð, Õÿòàäûí ýë áàéäëûã ýñýðã¿¿öýæ, äýýðõè ìàíàé ìîíãîë
¿íäýñòí¿¿äèéã Õÿòàäûí ýðõøýýëýýñ ãàðàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà óëñûí õèë
õÿçãààðûã õàìãààëàõàä áóó çýâñãèéí òóñëàìæ ºãºõèéã õ¿ñíý ãýæýý.
Ïîâåëèòåëü Ìîíãîëüñêàãî íàðîäà ïî÷òèòåëüíіéøå ïðèâѣòñòâóåòú
ÃÎÑÓÄÀÐß Âåëèêàãî Ðîññіéñêîãî Ãîñóäàðñòâà ÂÅËÈÊÀÃÎ ÂÎÃÀÒÛÐß,
ÁÚËÀÃÎ ÖÀÐß
Íåäàâíî ÂÀØÅÌÓ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÎÌÓ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÓ áëàãîóãîäíî áûëî
ïîñëàòü êú íàìú, ñëàáîìó íà ðîäó, ÑÂÎÅÃÎ Ïîñëàííèêà, êîòîðûé çàêëþ÷èë
ñú íàìè äîãîâîðú, è ñú òîãî âðåìåíè ÂÛ ïðîäîëæàåòå íåèçìѣííî îêàçûâàòü
ïîìîùü âî âñѣõú íàøèõú íóæäàõú. Ïîýòîìó âñѣ ìû- Ïîâåëèòåëü Ìîíãîëüñêàãî
íàðîäà, ÷èíîâíèêè, äóõîâåíñòâî è ìіðÿíå,- ïðîíèêíóòûå åäèíîäóøíûìú
÷óâñòâîì ú áëàãîãîâѣ íіÿ è áëàãîäàðíîñòè, âûðàæàåìú ñâîè èñêðåííѣé- øіÿ
ïîæåëàíіÿ, ÷òîáû Äåðæàâà ÂÀØÅÃÎ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÀÃÎ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÀ
ïðîöâѣòàëà íà âѣ÷íûÿ âðåìåíàè ÷òîáû äðóæáà ìåæäó îáîèìè ãîñóäàðñòâàìè,
óêðѣïëÿÿñü âñå áîëѣå è áîëѣѳ, ñóùåñòâîâàëà äîëãіå ãîäû. Îäóøåâëåííûå
òàêèìè ÷óâñòâàìè, Ìû, êîìàíäèðîâàâú ÷ðåââû÷àéíîå ïîñîëüñòâî âî ãëàâѣ ñú
Ïðåäñѣäàòåëåìú Ñîâѣòà Ìèíèñòðîâú íàøåãî ãîñóäàðñòâà, âëàäûêîþ äåñÿòè
òûñÿ÷ú ó÷åíіé, Ñàéí-Íîèíú-Õàíîìú Íàìíàíñóðóíîìú, ïîðó÷èëè åìó ïðèâåòñòâîâàòü
ÂÀØÅ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÎÅ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÎ è ïî÷òèòåëüíѣéøå
ïîäíåñòè ãîñóäàðñòâåííóþ Ãðàìîòó è Îðäåíú è ïðîñèìú ïî ïðèáûòіè
ïîñëàííûõú óäîñòîèòü ïðèíÿòü èõú.
Âìѣñòѣ ñú òѣìú èìѣåìú ñîîáùèòü, ÷òî êèòàіñêіÿ âîéñêà, âòîðãøèñü âú
êíÿæåñòâà þæíûõú ìîíãîëîâú, ñòàëè ðàçðóøàòü ìîíàñòûðè è õðàìû, èñòðåáëÿòü
íàñåëåíіå, íå ùàäÿ íè ìóæ÷èíú íè æåíùèíú, íè ñòàðèêîâú íè ìëàäåíöåâú.
Âú âèäó ýòîãî ïðàâèòåëüñòâî íàøåãî ãîñóäàðñòâà áûëî âûíóæäåíî ïîñëàòü
ïðîòèâú êèòàéöåâú íѣñêîëüêî âîåíííõú îòðÿäîâú, êîòîðûå, áëàãîäàðÿ ìèëîñòè
ÂÅËÈÊÀÃÎ ÁÎÃÀÒÛÐß ÁѣËÀÃÎ ÖÀÐß, è îäåðæàëè íàäú íèìè íѣñêîëüêî
ïîáѣäú. Îäíàêî çà íåäîñòàòêîìú îðóæіÿ íàøè âîéñêà íå ìîãëè âú ïîëíîé
ìѣðѣ çà ùèòèòü è ñïàñòè þæíûõú ìîíãîëîâú. Ïðè òàêîìú ïîëîæåíіè äѣëü
Ìû óáѣäèòåëüíî õîäàòàéñòâóåì» ïåðåäú ÂÀØÈÌÚ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÑÊÈÌÚ
ÂÅËÈ×ÅÑÒÜÎÌÚ. íå áëàãîóãîäíî ëè áóäåòú ÂÀØÚ, ñíèçîéäÿ êú òÿæêèìú
ñòðàäàíіÿìú íàøèõú þæíûõú ìîíãîëîâú óêà çàòü ÂÀØÅÌÓ Ïðàâèòåëüñòâó
199

äîáèòüñÿ. ïóòåìú ýíåðãè÷åñêèõú çàÿâëåíіé Êèòàéñêîìó Ïðàâèòåëüñòâó,
ñêîðѣéøàãî èçáàâëåíіÿ âñѣõú, êòî ïðèíàäëå æèòú êú ìîíãîëüñêîìó ïëåìåíè,
îòú êèòàéñêàãî èãà è îáåçïå÷åíіÿ èìú ìèðà è ñïîêîéñòâіÿ, à íàñú ðàâíî ñíàáäèòü
âú ñêîðѣéøåìú âðåìåíè äîñòàòî÷íûìú êîëè÷åñòâîìú îðóæіÿ äëÿ óêðѣïëåíіÿ
è îõðà íû íàøèõú ãðàíèöú. Íå ñîèçâîëèòå ëè ÂÀØÅ ÂÅËÈ×ÅÑÒÂÎ ìèëîñòèâî
óäîâëåòâîðèòü âñѣ íàøè ïðîñüáû.
Òîãî ðàäè ïî÷òèòåëüíѣéøå ïîäíîñèìúñiå.
Ïåðâàãî ÷èñëà ïåðâàãî çèìíÿãî ìúñÿöà 3 ãîäà ïðàâëåíiÿ Ìíîãèìè
âîçâåäåííàãî.
200

48-ð áàðèìò áè÷èã
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷人ñ 1913 îíû 1-ð ñàðûí 5-íä Õààíò çàñãèéí ãàçàð
òàâüñàí àñóóäëûí òýìäýãëýë.
¯¿íä;
1. Äà Õ¿ðýýíä á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ºº èð¿¿ëíý ¿¿.
2. Áóó çýâñýã ºãíº ¿¿. (Õóäàëäàí àâúÿ)
3. Öýðýã ñóðãàõààð ñóðãàã÷ íàð èð¿¿ëíý ¿¿.
4. ªâºð Ìîíãîëä òóñëàà÷ ãýæýý.
201

202

Ïàìÿòíàÿ Çàïèñêà
×ðåçâû÷àéíîãî Ìîíãîëüñêîãî
Ïîñîëüñòâà
3 ÿíâàðÿ 1913 ã
Ñ.Ïåòåðáóðã.
Ìîíãîëüñêîå Ïðàâèòåëüñòâî óïîë íîìî÷èëî íàñ õîäàòàéñòâîâàòü ïå ðåä
Ðîññèéñêèì Ïðàâèòåëüñòâîì î ñëåäóþùåì :
Ïåðâîå. Î ïðèçíàíèè çà Ìîíãîëüñ êèì Ïðàâèòåëüñòâîì ïðàâà ó÷ðåæäåíèÿ
â ñòîëèöå Âåëèêîé Ðîññèè ñâî åãî ïðåäñòàâèòåëÿ íà ïðàâàõ ïîñ ëàííèêà,
à òàêæå è î ïîñûëêå ê íàì ïîñòîÿííîãî Ðîññèéñêîãî ïîñ ëàííèêà ïðè íàøåì
Áîãäî-õàíå. Âòîðîå. Òàê êàê íàøå Ïðàâèòåëüñò âî íóæäàåòñÿ â óñèëåííîì
âîîðóæå íèè ñâîåãî âîéñêà õîäàòàéñòâîâàòü îá îòïóñêå çà óñòàíîâëåííóþ
ïëàòó îðóæèÿ ñëåäóþùèõ ðÿäîâ: äî 10 øò. ïóøåê ñðåäíåãî êàëèáðà, ñíàðÿäîâ
ê íåìó 5 øò., ïóëåìåòîâ øåñòü ñíà ðÿäîâ 20 ò., âèíòîâîê - áîåâûõ äâàäöàòü
òûñÿ÷ è áîåâûõ ïàòðîíîâ ïî 2 øò. íà êàæäûé. Çàòåì 8 ïóøåê, íàõîäÿùèõñÿ
Òåïåðü â Èðêóòñêå, ïðèãíàííûõ Âîåííûì âåäîìñòâîì ïîäëåæàùèì ê âçëîìó,
êàêîâîé íàì íóæåí äëÿ ó÷åáíîé íàäîáíîñòè.
Ïëàòó çà âñå îðóæèå ïðîñèì íàçíà ÷èòü â ðàññðî÷êó íà áîëåå èëè ìå íåå
ïðîäîëæèòåëüíûé ñðîê, à îðó æèå îòïóñòèòü íàì â âîçìîæíî ñêîðîì âðåìåíè
- äî íàñòóïëåíèÿ âåñ íû è îäíîâðåìåííî êîìàíäèðîâàòü â Óðãó ïîòðåáíîå
÷èñëî èíñòðóêòî ðîâ äëÿ îáó÷åíèÿ ñòðåëüáå èç ïó øåê è ïóëåìåòîâ, à òàêæå
íåñêîëü êî èíñòðóêòîðîâ-îôèöåðîâ äëÿ ñôîðìèðîâàíèÿ è îáó÷åíèÿ êîííîãî
âîéñêà, â îêðóãà Êîáäèíñêîì ê Êóëóíáîéðèíñêîì.
Òðåòüå. Êèòàéñêîå Ïðàâèòåëüñòâî ïîëüçóÿñü áåççàùèòíîñòüþ Âíóòðåííåé
Ìîíãîëèè óæå íåîäíîêðàòíî ïðî ÿâèëî ê íèì âåñüìà æåñòîêèå ðàñïðàâû,
áåñïîùàäíî óáèâàÿ äåòåé è âçðîñëûõ, à ìíîãèõ ïðàâèòåëåé íàñèëüíî
íà÷èíàþò çàáèðàòü, ÷òî è íè êîèì îáðàçîì ïîäîáíûé îáðàç äåéñòâèÿ
êèòàéöåâ íå òåðïèì, è íå ìîæåò áûòü ïðèîñòàíîâëåí, åñ ëè Ïðàâèòåëüñòâî
Âåëèêîé Ðîññèè íå çàñòóïèòñÿ çà ó÷àñòü ìîíãîëîâ è íå ïðåäúÿâèò
Êèòàéñêîìó Ïðàâè òåëüñòâó ñâîå ìîãóùåñòâåííîå âíó øåíèå, äàáû òåì
ñàìûì ïîëîæèòü ïðåäåë ãíóñíûì ïðåäíàìåðåíèÿì êè òàéöåâ ïî îòíîøåíèþ
Ìîíãîëèè... Îäíîâðåìåííî ñ ýòèì æåëàòåëüíî äàòü âîçìîæíîñòü øèðîêîìó
ïðîíèê íîâåíèþ ðóññêîé òîðãîâëè è ðàçâèòèþ ïðîìûøëåííîñòè â ïðåäåëàõ
øåñòè ñåéìîâ Âíóòðåííåé Ìîíãîëèè è äëÿ ïîêðîâèòåëüñòâà ðóññêîé òîðãîâëè
è ïðîìûøëåííîñòè ïîñëàòü ïî íåñêîëüêó îòðÿäîâ ðóññêîãî âîéñêà âî
âíóòðåííèå ñåéìû Þæíîé Ìîíãîëèè, à â ñëó÷àå íåâîçìîæíîñòè ïîñûëêè
ðóññêîãî âîéñêà ïðåäîñòà âèòü íàøåìó Ïðàâèòåëüñòâó äðóæåñòâåííî
ïîêðîâèòåëüñòâîâàòü è îõðàíÿòü ðóññêóþ òîðãîâëþ è ïðî ìûøëåííîñòü.
203

49-ð áàðèìò áè÷èã
Õàëõ ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãò
áàéõäàà 1913 îíä Ôðàíö, Àìåðèêèéí ýë÷èíã¿¿äýä íîò ºã÷ýý.
Ìàíæèéí ýçýíò óëñ óíàãààãäñàíû äàðàà áèä òóñãààð óëñàà òóíõàãëàâ.
Ìàíàé óëñ áîë Îðîñ óëñòàé 1912 îíä òóñãàé ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëñàí
þì.
Ãýòýë Îðîñ, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðóóä íü Ìîíãîëûí òàëààð 1913 îíä
íîò ñîëèëöñîí áàéíà ãýýä ò¿¿íä òàéëáàð ºã÷ýý. Ìîíãîë óëñ áîë ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýð õèéõèéã äýìæèæ áàéãààãèéí õàìò Õÿòàäûí öýðãèéã ªâºð
ìîíãîëîîñ áóöààæ àâàõûã áèä øààðäñàí þì.
¯¿íèéã òà ººðèéíõºº Çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäýíý ¿¿ ãýæýý.
A son Excellence
Monsieur 1’Ambassadeur de France.
Traduction
Par la volonté de mon MAÎTRE, le Sou verain de Mongolie, et de SON Gouvernement,
je suis chargé, Monsieur 1’Ambas sadeur, de Vous faire part, à titre de renseignement,
de ce qui suit*
Au moment de la chute de la dynastie Mandchoue à laquelle elle était liée par un
pacte spécial, la Mongolie, à l’effet de sauvegarder son unité et son indépendance nationales
et l’intég rité de son territoire, se déclara état indépendant et souverain. Comme
tel, elle a été reconnue par Empire limitrophe de Russie, qui a conclu avec elle à Ourga
le 21 Octobre v.s. 1912 une convention politique et un protoco le de commerce, et
maintenant Russie a signé à Pékin le 23 Octobre (5 Novembre) 1913 une déclaration et
un échange des notes concernant la Mongolie eut lieu entre les Gouvernements Busse
et Chi nois.
Après avoir examiné la déclaration et les notes susmentionnées le Gouver nement
Mongol fit part au Gouvernement impérial de Russie et au Gouvernement de la République
Chinolee de sa manière de voir par rapport de ces documents.
Le Gouvernement Mongol a pu consta ter avec la plus vive satisfaction que lesdlts
documente comportaient la sanc tion de la part de l’Empire de Russie et de la République
Chinoise de l’in dépendance de l’état Mongol, auquel était garantie pleine liberté
dans toutes les affaires touchant à l’admi nistration intérieure, au commerce, à l’industrie,
aux lignes de chemin de fer et de télégraphe, et dans toutes les questions financières
et économi ques, avec toutes les conséquences résultant de cet état de choses ainsi
qu’ une parfaite liberté de traiter amicalement avec d’autres états sou verains. L’engagement
formel pris par les Gouvernements de Russie et de Chine de ne point intervenir
dans les affai res intérieures de la Mongolie, de ne point envoyer ni maintenir en
Mongolie aucune forse militaire, ni aucun agent administratif, de ne point recourir à la
colonisation par leurs sujets du territoire de la Mongolie - constitue, au point de vue du
Gouvernement Mongol, une garantie sure de l’indépendance de 1’ état Mongol.
204

Néanmoins le Gouvernement de Mongo lie a cru de son devoir de rappeler aux
Gouvernements de l’Aspire de Russie et de la République Chinoise qu’il a toujours
maintenu et maintient encore que la Mongolie a rompu définiti vement tous liens avec
la Chine et qu’aucun droit de suzeraineté ne peut être reconnu à personne sur la Mongolie
sans son approbation. En conséquence le Gouvernement Mongol se réserve une
par faite liberté d’appréciation touchant certains points de la déclaration et des notes
diplomatiques ayant trait aux relations entre la Chine et la Mongolie. En particulier la
Mongolie affirme son droit d’annexer les territoires qui ont toujours fait corps avec elle
et à une telle délimitation de ses frontières qui comprendrait toutes les peuplades de
race Mongol qui ont déjà adhéré à l’état Mongol* Sous ces réserves le Gouvernement
de Mongolie se déclare prêt à prendre part aux pourparlers ent re la Russie, la Chine et
la Mongolie, prévus par la déclaration et les notes susindiquées.
De plus le Gouvernement de Mongolie, désireux de rétablir le plus tot pos sible la
bonne entente entre la Mongo lie et les états limitrophes, a donné a ses troupes de suspendre
les opéra tions militaires contre les troupes chinoises et d’évacuer les positions
avancées qu’elles occupaient et i1 a adressé en même temps, par l’intermé diaire du
Ministre des Affaires Etran gères de Russie et du Ministre de Chi ne à St.Pétersbourg,
l’invitation au Gouvernement Chinois d’avoir à retirer les troupes qui ont envahi le
territoi re de la Mongolie Intérieure dont la population est intimement liée avec nous
par affinités de race.
Vous voudrec bien, Monsieur 1’Ambas sadeur, faire part à Votre Gouvernement du
contenu de ce mémoire et agréer l’as surance de ma haute considération.
Chargé de mission extraordinaire Président du Conseil des Ministres de Mongolie
Saïn-Noïn-Khan Namnan- Souroun.
St. Pétersbourg, le jour du mois moyen d’hiver de la Ill-éme année de l’ère «Olana
ergougdeksen” ( Elu par tous )
205

Ôðàíöûí ýðõýìñýã íî¸í ýë÷èí ñàéä òàíàà.
Ìîíãîëûí õààí ýçíèéõýý áîëîîä ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçðûí àéëòãàñíààð äîîð
äóðäñàíûã íî¸í Ýë÷èí Ñàéä Òàíû ñîíîðò òàíü ìýäýýëýí õ¿ðãýõ ¿¿ðýã íàäàä
òîõîîãäñîí áºë㺺.
Ìàíæ äàé÷èí ýçýíò óëñûí óíàãààãäàõ ¿åä, ò¿¿íòýé òóñãàé ãýðýý áè÷ãýýð
õîëáîãäîí óÿãäàæ áàéñàí Ìîíãîë óëñ ººðèéí ýâ íýãäýë áà ¿íäýñíèé òóñãààð
òîãòíîë, íóòàã îðíûõîî á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õÿìãàäàí õàìãààëàõ ãýñíèé
ó÷èð òºðèéí á¿ðýí ýðõò òóñãààð óëñàà òóíõàãëàí çàðëàñàí áîëîé. Ó÷èð
èéìèéí òóë õºðø çýðãýëäýý õèë çàëãàí áàéõ Ýçýí õààíò Îðîñ óëñ ò¿¿íèéã
õ¿ëýýí çºâøººð÷ àðãûí óëèðëûí 1912 îíû 10-ð ñàðûí 21-íä ò¿¿íòýé óëñ
òºðèéí ãýðýý áà õóäàëäààíû ïðîòîêîëûã ªð㺺íä áàéãóóëæ áàñ îäîî Îðîñ
óëñ Áýýæèí õîòíîî 1912 îíû 10-ð ñàðûí 23 (11-ð ñàðûí 5)-íä ìýäýãäýëä ãàðûí
¿ñýã çóðæ Ìîíãîëûí òóõàéä õîëáîãäîõ áè÷èã ñýëòèéã Îðîñ, Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçðóóä õàðèëöàí õîîðîíäîî ñîëèöñîí áàéíà.
Ýíä öîõîæ äóðäñàí ìýäýãäýë áà áè÷èã ñýëòèéã õè÷ýýíã¿éëýí õÿíàæ ¿çýýä
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü ìºíººõºí Ýçýí õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð
áà Õÿòàä Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò ýäãýýð áàðèìò áè÷èã ñýëòèéí òàëààð þóí
õýìýýæ áóéãàà àéëòãàí òîëèëóóëñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü ìºíººõºí Ýçýí õààíò Îðîñ áà Õÿòàä óëñûí
ç¿ãýýñ Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýæ, áàñ ÷ äîòîîä òºð çàñàã,
õóäàëäàà, ¿éëäâýð ã
òºìºð çàì, óòñàí õàðèëöàà áà ñàí õºìðºã, ýäèéí çàñàã áà
òýäýí ë¿ãýý óÿëäàí ãàðàõ á¿õ ó÷ðàë òîõèîëäëûã õºíäºí òóñãàõ ç¿éë áîëãîíä
á¿ðýí ÷ºëººòºé ýðõèéã øèéòãýí ýäë¿¿ëæ, íºãººòýéã¿¿ð á¿ðýí ýðõò áóñàä
óëñóóä ëóãàà íàéðñàã ñàéõíààð õýëýëöýí õàðèëöàõûí á¿ðýí ýðõèéã îëãîñîí
àìëàëò áàòëàãààã òóñãàí èëýðõèéëñýí íü òýäãýýð áàðèìò áè÷ã¿¿ä ìºíèé
òóëä ìàøèä õàíãàëóóí áàéãààãàà äóðäñàí àìîé. Îðîñ áà Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçðóóä áàòëàí àìëàñàí ¸ñîîðîî Ìîíãîëûí äîòîîä õýðýã àæèëä îãòõîí ÷
îðîëöîõ ¸ñã¿é, Ìîíãîëä öýðýã çýâñãèéí àëèâàà õ¿÷ áà çàõèðãààíû àëèâàà
ýðõòíèéã îãòõîí ÷ ÿâóóëàõ þìóó õàäãàëàí áàðüæ áàéõ ¸ñã¿é. Ìîíãîëûí
íóòàã äýâñãýðèéí àëèâàà õýñãèéã îãòõîí ÷ ýçýìäýí äàðëàõ ¸ñã¿é ãýñíèé
ó÷èð Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿çýí òóíãààæ áàéãààãààð áîë Ìîíãîë óëñûí
òºðèéí òóñãààð òîãòíîõûã áàò íóòààð áàòëàæ áóé õýðýã áîëîé.
Õýäèé òèéì àòóãàé ÷ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ Ýçýí õààíò Îðîñ áà
Õÿòàä óëñûí Çàñãèéí ãàçðóóäàä õàíäàæ Õÿòàäòàé õýëõýý õàðèëöààãàà ò¿¿íèéã
á¿ðíýý òàñëàòëàà áàðüæ èðñýí àãààä áàðüñààð ÷ áàéãàà áîëîõîîð Ìîíãîëûí
òàëààð ÿìàð ÷ ýðõ ÿìáûã ò¿¿íèé çºâøººðºëã¿éãýýð õýíä ÷ îëãîõ ¸ñîíã¿é
ãýäãèéã ñàíóóëàõ íü ¿¿ðãýý õýìýýí ¿çñýí áîëîé. Ó÷èð èéìèéí òóëä Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä áà Ìîíãîëûí õîîðîíäûí õàðèëöààíä õàìààðàõ ìýäýãäýë
áà äèïëîìàò áè÷èã ñýëòèéí çàðèì ç¿éëèéí òàëààð ¿íýëýëòýý ºãºæ á¿ðýí
ýðõýý ººðòºº õàäãàëàõ áîëíî. Íýí ÿëàíãóÿà, õýçýý ÿìàãò ººðò íü õàðüÿàëàãäàæ
áàéñàí ãàçàð íóòãóóäûã íýãòãýí àâàõ áîëîîä õýçýýíýýñ Ìîíãîë óëñàä íýãäýí
íèéëæ áàéñàí á¿õ ìîíãîë îâîãòíûã áàãòààí õàðúÿàëæ áóé õèëèéã òèéíõ¿¿
òîãòîîõ ýðõòýé áîëîõîî íîòëîí èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ òàéëáàðòàéãààð
206

Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð äýýð äóðäñàí ìýäýãäýë áà íîòîíä çààí äóðäñàí
Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîëûí õîîðîíäûí õýëýëöýýíä îðîëöîõîä áýëýí áàéãààãàà
òóíõàãëàí ìºðäºæ áàéíà.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü àëü áîëîõ îéðìîã õóãàöààíä
Ìîíãîë áà àéë çýðãýëäýý óëñóóäûí õîîðîíä ýðõýì ñàéí õàðèëöàà òîãòîîõûã
õ¿ñýìæëýõ òóë Õÿòàäûí öýðãèéí ýñðýã öýðýã äàéíû ¿éë ÿâóóëëàãàà çîãñîîæ
äàâøèí ýçýëñýí áàéðíààñàà ãàðàõ òóøààë çààâðûã öýðýãòýý ºã÷ ìºí òýð çóóð
Îðîñûí Ãàäààä ßâäëûí ßàìíû ñàéä áà Ñàíêò-Ïåòåðáóðãò ñóóãàà Õÿòàäûí
òºëººíèé ñàéäààð äàìæóóëàí áèäýí ë¿ãýý àðä ò¿ìýí íü àðüñíû ºí㺺ð áàò
íÿãò õîëáîîòîé ªâºð Ìîíãîëûí ýçýëñýí ãàçàð íóòãààñ öýðãýý òàòàí ãàðãàõûã
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò óðèàëñàí áºë㺺.
Íî¸í Ýë÷èí Ñàéä Òàíààñ ýíýõ¿¿ ñàíàìæ áè÷ãèéí ó÷èð ç¿éëèéã ººðèéí
çàñãèéí ãàçàðòàà òîëèëóóëàõûã õè÷ýýíã¿éëýí ãóéõûí õàìò íýí ºíäºð
õ¿íäýòãýëýý áàòëàí èëýðõèéëæ áóéã ìèíü õ¿ëýýí ñî¸ðõîíî óó.
Ìîíãîëûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãûí Îíö Ýðõò òºëººëºã÷èéí ¿¿ðýã
õàðèóöàã÷ Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí.
Ñåíêò Ïåòåðáóðã Àíõ óäàà îëíîî ºðãºãäñºíèé 3 äàõ æèëèéí
ºâëèéí äóíä ñàðûí -íû ºäºð.
(Ôðàíöààñ Ñ.Àäèéõ¿¿ îð÷óóëàâ.)
207

50-ð áàðèìò áè÷èã
Â.Êîòâè÷èä 1913 îíû 12-ð ñàðûí 15-íä Áèìáàåâààñ áè÷ñýí ýíý çàõèäàëä:
Ñàéí íî¸í õàí õîéøîî ÿâàõäàà íàìàéã àâ÷ ÿâàõ ãýñýíä õèëèéí êîìèññàð
Õèòðîâ çºâøººðººã¿é áàéíà. Áýýæèíä áîëæ áàéãàà Îðîñ, Õÿòàäûí
õýëýëöýýðèéã Õÿòàäûí òàë ñàéøààí, Ìîíãîëûí òàëûíõàí áóðóóøààí
ýñýðã¿¿öýæ áàéãàà áºãººä Îðîñòîé õîëáîîãîî óëàì çóçààòãàõ õ¿ñýëòýé áàéíà
ãýæýý.
Ìîíãîë÷óóä áèä Õÿòàäûí ìýäýëä õýçýý ÷ áàéãààã¿é, õàðèí ìàíæèéí
äàðëàëä áàéãààä ñàÿ àíãèæðàâ ãýæ îéëãóóëæ áàéíà. Õàðèí èõýíõ íü ýíý
àñóóäëûã ñàéí îéëãîõã¿é áàéíà.
ßïîíóóä ªâºð ìîíãîë ðóó îéðòîõîîð èõ áîëîëöîî îëæ àâ÷ áàéíà.
Ñàÿâòàðõàí íýãýí ÿïîí õ¿í Äà Õ¿ðýýíä èðæýý. Åð íü íèëýýä ñîíîð ñýðãýã
áàéõã¿é áîë áîëîõã¿é íü ýý.
Ìîíãîë÷óóä õààíò Îðîñîîñ àâñàí çýýëëýãýýã çàðöóóëàõàä çºâëºã÷ íýã õ¿í
Îðîñîîñ óðüæ áàéãàà áîëîëòîé. Õýðýâ ñàéí õºëñ øàí îëãîâîë òýð àæëûã áè ÷
õèéõýä òàòãàëçàõã¿é áºãººä òýãýõäýý ÷óõàë çààâðûã áèåë¿¿ëæ ÷àäíà.
Ýíý àæëûã õèéõýä õèëèéí êîìèññàð Õèòðîâ ë èõ ñààä õèéõ áàéõàà.
Ýíý 1913 îíû ýõýýð Ýíýòõýã-Õÿòàä, Õàíêîó, Øàíõàé, Ãîíêîíã, Êàí-òîí
çýðýã ãàçàð ÿâæ õóäàëäààíû àæèë õèéæ èðýâ.
Áè ìîíãîä îðîñ òîëü áè÷èã õèéâ. ¯¿íèéãýý õýâë¿¿ëýõ ñàíààòàé áºãººä
¿¿íäýý äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéã Îðîñûí Õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ÿàìíààñ ãóéñàí
áîëîâ÷ õàðèó àëãà áàéíà.
Íàìàéã äýýðõè òóøààëä òîìèëîõ òàëààð äºõºì ¿ç¿¿ëáýë áè òàíû
íàéäâàðûã õýçýýä áèåë¿¿ëæ ÷àäíà. Áè õÿòàä, ìàíæ, ìîíãîë õýë ìýäíý ãýæýý.
Óã áàðèìò áè÷ãèéí ôîòî õóóëáàð õýâëýæ áîëîõã¿é á¿äýã ó÷èð ìàøèíäìàë
õóóëáàðààð õàâñàðãàí õýâë¿¿ëýâ.
208

Ãëóáîêîóâàæàåìûé Âëàäèñëàâ Ëþäâèãîâè÷!
Íàâåðíîå Âàì íåìàëî õëîïîò è çàáîò äîñòàëîñü îò íàøèõ ìîíãîëüñêèõ
ãîñòåé. Ñàéí íî¸í õàí ïðèãëà øàë ìåíÿ åõàòü ïðè íåì, íî ïîåçä êà
ìîÿ íå ñîñòîÿëîñü áëàãîäàðÿ ëþáåçíîñòè Êîìèññàðà Õèòðîâî. Ïî ïîâîäó
ñîñòîÿâøåãîñÿ â Ïå êèíå Ðóññêî-Êèòàéñêîãî ñîãëàøåíèÿ, îòíîñèòåëüíî
Ìîíãîëèè ñðåäè ìîíãî ëîâ, â ñîçíàòåëüíûõ ñôåðàõ, ðàçíûå òîëêè è ìíåíèÿ.
Ñòîðîííèêè Êèòàÿ óäîâëåòâîðåíû, à ïàòðèîòè÷åñêàÿ ïàðòèÿ âî ãëàâå
Õóòóêòû Õàíäîâàíà è äð. íåäîâîëüíà è êàæåòñÿ áóäóò äîìîãàòüñÿ âñå æå
ïðèñîåäèíåíèÿ Âíóòðåííåé Ìîíãîëèè è çàÿâëÿþò. ïðîòåñò ïðîòèâ ýòîãî
ñîãëàøåíèÿ. Íàêîíåö ýòà ïàðòèÿ ïðåäïî÷èòàåò ïðîòåêòîðàòà Ðîññèè, äà
ïðè òîì îò Ðåñïóáëèêàíñêîãî Êèòàÿ, êàêîâîé ñòðîé ìîíãîëû, ïðèâûêøèå
ê àáñî ëþòíîìó ìîíàðõèçìó, íå ìîãóò ðàâ íîäóøíî ïåðåíîñèòü. Ìîíãîëèÿ
íèêîãäà íå íàõîäèëàñü â çàâèñè ìîñòè îò Êèòàÿ è íåíàâèñòíûõ èì êèòàéöåâ
/ïîãîâîðêà: íàîáîðîò îíè ïîðàáîùàëè Êèòàé, à â ïîñëåäíèå 2-3 âåêà
Ìîíãîëèÿ íàõîäèëàñü â âàññàëüíîé çàâèñè ìîñòè îò Ìàíü÷æóðñêîé äèíàñòèè
íà ïðàâàõ ñîþçíèöû, êîãäà æå êè òàéöû ñâåðãíóëè ìàíü÷æóðîâ, òî Ìîíãîëèÿ
îñóùåñòâèëà ñâîè ïðàâà íåçàâèñèìîñòè îò Êèòàÿ ñèëîþ îðó æèÿ è âäðóã â
ðåçóëüòàòå âñåãî ýòîãî ïîäíåñëè ñþðïðèç - ÷òî íàçû âàåòñÿ áåç ìåíÿ ìåíÿ
æåíèëè.
Âîò êàê îíè ïîíèìàþò íàñòîÿùèé ìî ìåíò. Ýòî âçãëÿä ïàòðèîòè÷åñêîé
÷àñòè. Áîëüøèíñòâî îñòàåòñÿ ê ïðî èñõîäÿùåìó èíäåôåðåíòíî. Êàê ìíå
êàæåòñÿ, äëÿ ÿïîíöåâ ñîçäàåòñÿ áëàãîïðèÿòíàÿ ïî÷âà ê ïðåäëîæåíèþ ñâîèõ
óñëóã íà ñ÷åò îòñòàèâàíèÿ Þæíîé Ìîíãîëèè îò Êèòàÿ (êàê îíè ïðîäåëûâàëè
äëÿ Êèòàÿ òîãäà êàñà òåëüíî Ìàíü÷æóðèè). Íàñêîëüêî ìíå èçâåñòíî (èç
àãåíò, òåëåãðàìì) ïðèåçæàë è ïðîæèâàë îäíî âðåìÿ â Óðãå êàêîé-òî ÿïîíåö.
Âîîáùå íå ìåøàëî áû óõî äåðæàòü íà âîñòðå. Ïî ñëóõàì, Ìîíãîëüñêîå
Ïðàâè òåëüñòâî ïîëó÷àåò ó íàñ â Ðîññèè çàåì è ïî âñåì âåðîÿòèÿì äåíüãè
áóäóò âûäàâàòüñÿ ïîä êîíòðîëü îñîáîãî ëèöà. Ëè÷íî ÿ ìîã áû ïðåä ëîæèòü
ìîè óñëóãè, åñëè äàäóò ïðè ëè÷íîå âîçíàãðàæäåíèå, õîòÿ áû â êà÷åñòâå
ïåðåâîä÷èêà è â òî æå âðåìÿ ÿ ìîã áû áûòü â êóðñå î ïðî èñõîäÿùåì â
Ìîíãîëèè è âàæíûå ñâåäåíèÿ äîñòàâëÿòü ïî ïðèíàäëåæ íîñòè ñîãëàñíî
èíñòðóêöèè. Ïðàâäà ñî ñòîðîíû Êîìèññàðà Õèòðîâî áóäóò ïðèíÿòà âñå
âîçìîæíûå ìåðû, ÷òîáû ìåíÿ íå äîïóñòèòü ê òàêîìó íàçíà÷åíèþ, èáî îí
ñòðàøíî áîèòñÿ çà ñåáÿ è çà ñâîè äåéñòâèÿ. Óæå îäíà ñâÿçü åãî ñ Õàéñàíîì
ãîâîðèò çà ìíîãîå... Êàê îí íè ñòàðàëñÿ çàòîïòàòü ìåíÿ, íî ïðàâäà âñåãäà
îñòàíåòñÿ ïðàâäîþ, è äîêàçàòåëüñòâî ÷åãî ÿ ïðèëåãàþ ïðè ñåì êîïèþ
ïðèêàçà. Òåïåðü ÿ ñîñòîþ â êîìèññàðñòâå íà ñëóæáå. Èìåÿ ìíîãî ñâîáîäíîãî
âðåìåíè, â íà ÷àëå íûíåøíåãî 1913 ãîäà, ÿ ñîâåð øèë ïîåçäêó íà þã â Èíäî-
Êèòàé, áûë â Õàíêîó, Øàíõàå, Ãîíêîíãå, Êàíòîíå è ò.ä. çíàêîìèëñÿ è èçó-
÷àë íåêîòîðûå êîììåð÷åñêèå âîïðîñû è ïîåçäêó ñîâåðøèë âïîëíå óäà÷íî.
Ïîëàãàþ åùå ïîáûâàòü â òåõ êðàÿõ, Ìåæäó ïðî÷èì ñîñòàâèë ÿ èçäàþ
Ìîíãîëüñêî-Ðóññêèé ñëîâàðü; ãîòî âèòñÿ ê èçäàíèþ Ìîíãîëî-Ðóññêèé
ñëîâàðü. ß îáðàùàëñÿ â Ìèíèñòåðñò âî òîðãîâëè è ïðîìûøëåííîñòè î
209

ñîäåéñòâèè ê èçäàíèþ ìîèõ òðóäîâ è î ñóáñèäèè, íî äî ñèõ ïîð íå èìåþ íè
îòâåòà íè ïðèâåòà. Õîäà òàéñòâî ñâîå åùå ðàç ïîâòîðèë. Íå çíàåòå, ëè, ê êîìó
è êóäà ìíå îá ðàòèòüñÿ ïî ýòîìó âîïðîñó, ãäåëó÷øå èçäàâàòü? Ñ Õàðáèíîì
ìíîãî âîçíè, ðàáîòàþò î÷åíü òèõî. Ïèñàë îá ýòîì íåäàâíî À.Ä.Ðóäíåâó íà
ñ÷åò èçäàíèÿ ïðè òèïîãðàôèè Àêàäå ìèè íàóê. Âñå, ÷òî Âû ñäåëàåòå ïî ìîåé
ïðîñüáå íà ñ÷åò íàçíà÷åíèÿ, ÿ âñå ìåðíî ïîñòàðàþñü îïðàâäàòü Âàøå äîâåðèå
è áóäó íàâñåãäà Âàì áëàãî äàðåí. Òîëüêî ìíå æåëàòåëüíî,÷òîáû ñëóæáà áûëà
Ãîñóäàðñòâåííàÿ áåçðàç ëè÷íî ïî Ìèí. Ôèíàíñîâ, Èí. äåë èëè ñ îñòàâëåíèåì
ïðè Ìèí. Âí. äåë. Â íàñòîÿùåå âðåìÿ çàíèìàþ äîëæíîñòü VIII êëàññà, âëàäåþ
êèò, Ìàíü÷, ìîíã, ÿçûêàìè.
Ïðîñòèòå, ÷òî ÿ òàê ìíîãî óòðóæ äàþ Âàñ ñâîèìè äëèííûìè ïîñëàíèÿìè
è çàêàí÷èâàÿ ïèñüìî, ñ÷èòàþ äîëãîì ïîçäðàâèòü Âàñ ñ íàñòóïàþùèìè ïðàçäíèêàìè
è Íîâûì Ãîäîì, èñêðåííå æå ëàÿ Âàì çäîðîâüÿ è âñÿêîãî áëàãîïîëó÷èÿ.
Ñ èñòèííûì ïî÷òåíèåì è òàêîâîþ æå ïðåäàííîñòüþ èìåþ ÷åñòü áûòü
Âàøèì ïîêîðíûì ñëóãîé.
Ð.Áèìáàåâ.
15 äåêàáðÿ 1913 ãîäà.
210

51-ð áàðèìò áè÷èã
Õàíääîðæ Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä ÿâóóëñàí çàõèäàë
211

212

213

214

215

Âàí Õàíääîðæ ¸ñëîæ,
Ýðõýì èõ ºðøººëò ò¿øìýë Êîòâè÷ íî¸í òàíàà áàðèõ áîîäîë.
Âàí Õàíääîðæ ¸ñëîæ Ýðäýìòíèé äýýä ò¿øèã Èõ ºðøººëò ò¿øìýë Êîòâè÷
íî¸í òàíû ºëìèé áàò, îëîí îíä ìýíä àõóéí åðººë òàâèí ñºãäºâ. Ýíý ¿å...
Ýðõìèéí ãýãýýí îþóíàà ýëäýâ õýðýã öºì òîäîðõîé áà îëîí àìüòàíä
òóñëàñààð. áàéõ ÿëäàì º÷¿¿õýí ìîíãîë÷óóäûã ºðøººí òóñëàæ áàéõûã ñîíñâîë
¿íýõýýð ñ¿øèãëýëòýé. Áèä ìîíãîë÷óóä îëîí îíä õÿòàä ìàíæ íàðò äàðëàãäæýý.
Àëèâàà õºðºí㺺 ìºëæèãäºæ, ç¿äðýë çîâëîí ¿çñýí ãàñëàí òýñãýëã¿é áîëñíîîð
ººðñ人 ýçýí áîëîõûí ¿¿äëýã ýõëýâ÷ ¿¿íèé ¿ð áîëîâñðîõûí àâðàë èòãýë
íü ãàãöõ¿¿ Ñ¿õáààòàð öàãààí õààíû á¿õ ò¿øìýëèéí ºðøººëä áàãòàíà. Îäîî
ñàÿõàí êîíñóë àìáàí Ëþáàãààñ áèäýíä ñîíñãîñîí íü õàëõ äºðâºí àéìàã,
áàðóóí òèéø àëòàé õ¿ðòýëõè ãàçðóóäûí õàìòààð íýãýí óëñ áîëæ ÷àäâàë Îðîñ
óëñ õàìãààëíà ãýõèéã ìýäýæ, äýýð áîë ìàíàé
216

Íàðàí ãýðýëò Áîãä õààí, äîîðäîä áîë ñàéä ò¿øìýë, àðä àëáàò õ¿ðòýë
á¿ãäýýð ¿íýõýýð áàÿñàí õàíàâ. Ýíý ýàâñàð íýãýíòýé ¿íýí ñàíààíààñ èðæ
íèéëñýí Õºëºí áóéðûí àðâàí äîëîîí õîøóó õººðõèé ºðøººëòýé ¿¿íèéã
Ìýðãýí ò¿øìýë òà ºðøººëººð îãîîðîëã¿é ìàíàé õýðýãò óðüä ìýò÷èëýí
àâðàë èòãýë áîëîí àéëäàõ àæààìóó ãýæ ¿íýõýýð ç¿ðõíèé òºâººñ ìîíãîë÷óóä
òóëãóóð òºð áàéãóóëààä ýðò óðüäûíõàà ñóðãààëûã õàðãàëçàí áàéâ÷ ò¿øìýä
òàíû ìýðãýí çààâðûã öºì óõâàðëàæ, æóðàìò óëñûí çàñãèéí ä¿ðìèéã óäàëã¿é
äàãàæ, òºðºº çàñàõûã ÷àðìàéí õè÷ýýõ áà îëîí àðäàà ç¿éë á¿ðèéí ýðäýìä
íýâòð¿¿ëýí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãûã ýðñ¿ãýé ãýõ íü ìàíàé Áîãä õààíû ¿íýí òààëàë
ìºí áºãººä îäîî ÷ Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ñóðãóóëü áàãà íàñòàíä ¿ç¿¿ëýõ
çàðëèã ºðøººñºí íü ýðäýìòýí òà á¿õíèé çààâàð ñóðãààëä áàéæ òóñ òºãºëäºð
áîëãîíî óó. Õ¿ñýõ íü
ªðøººëò ò¿øìýë òà ìàíàé Íèéñëýëèéí ãàçàð ìîðèëîí èðæ ìýðãýí
ñóðãààëàà õ¿ðòýýæ á¿õíèéã áàÿñãàõ àæààìóó. ¯¿íèé òóë ¸ñëîí ìºðãºâ.
Ñàéí ºäðºº.
217

Îðøèë
1-ð áàðèìò áè÷èã “Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýõ ñàéäûí áè÷èã”
2-ð áàðèìò áè÷èã “Îðîñûí ýë÷èíä ÿâóóëñàí áè÷èã”
3-ð áàðèìò áè÷èã “Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàð Ìîñêâàãààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
4-ð áàðèìò áè÷èã “Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí ìàíæèéí ñàéäóóäààñ Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãàä áè÷ñýí çàõèäàë”
5-ð áàðèìò áè÷èã “Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
6-ð áàðèìò áè÷èã “Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
7-ð áàðèìò áè÷èã “Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðààñ Â.Êîòâè÷èä Ìîñêâàãààñ
1911 îíû 9-ð ñàðä áè÷ñýí çàõèäàë” ...
8-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷ààñ, Ìîíãîëûí íýãýí ýðõ áàðèã÷èä 1911 îíû 9-ð
ñàðûí 23-íä áè÷ñýí çàõèäàë”
9-ð áàðèìò áè÷èã “Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä îðîñûí õààíò çàñãèéí ãàçàðòàé
õèéñýí õýëýëöýýðèéí òóõàé òýìäýãëýë”
10-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷ààñ Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðò áè÷ñýí çàõèäàë”
11-ð áàðèìò áè÷èã “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Â.Êîòâè÷èä Äà õ¿ðýýíýýñ áè÷ñýí çàõèäàë”
12-ð áàðèìò áè÷èã “Õàéñàí ã¿íãèéí Â.Êîòâè÷èä Ýðõ¿¿ãýýñ áè÷ñýí çàõèäàë”
13-ð áàðèìò áè÷èã “Äîáàíîâ ãýã÷ýýñ 1911 îíä 10-ð ñàðûí 21-íä Â.Êîòâè÷èä
áè÷ñýí çàõèäàë”
14-ð áàðèìò áè÷èã “Õàéñàí ã¿íãýýñ Â.Êîòâè÷èä Ýðõ¿¿ãýýñ 1911 îíû 11-ð ñàðä
áè÷ñýí çàõèäàë”
15-ð áàðèìò áè÷èã “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Äà õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä 11-ð ñàðä
áè÷ñýí çàõèäàë”
16-ð áàðèìò áè÷èã “Õàéñàíãààñ 1911 îíû 11-ð ñàðä Â.Êîòâí÷èä áè÷ñýí çàõèäàë
17-ð áàðèìò áè÷èã “Äîáäàíîâààñ 1911 îíû 12-ð ñàðûí 30-íä Â.Êîòâè÷èä
áè÷ñýí çàõèäàë”
18-ð áàðèìò áè÷èã “Õàëõûí õ¿ðýýíä õóðàëäñàí îëîí âàí, ã¿í áýéñ, çàñàã,
õàìáà, øàíçàâ, äà ëàì íàðûí áè÷èã”
19-ð áàðèìò áè÷èã “Êîíñóë Â.Ëþáàãààñ 1912 îíû 1-ð ñàðûí íä Â.Êîòâè÷èä
áè÷ñýí çàõèäàë”...
20-ð áàðèìò áè÷èã “Õàéñàí ã¿íãýýñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðûí 20-íä
áè÷ñýí çàõèäàë”
21-ð áàðèìò áè÷èã “Êîíñóë Â.Ëþáàãààñ 1912 îíû 1-ð ñàðûí 22-íä Â.Êîòâè÷èä
áè÷ñýí çàõèäàë”
22-ð áàðèìò áè÷èã “Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1-ð ñàðä
áè÷ñýí çàõèäàë” 23-ð áàðèìò áè÷èã “Ö.Æàìñðàíîãîîñ Â.Êîòâè÷èä 1912
îíû 1-ð ñàðûí 22-íä áè÷ñýí çàõèäàë”
24-ð áàðèìò áè÷èã “Îðîñûí õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêâèòèí Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû
1-ð ñàðûí 27-íä áè÷ñýí çàõèäàë”
25-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 2-ð ñàðûí 1-íä Äà õ¿ðýýíýýñ
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
26-ð áàðèìò áè÷èã “Ìîíãîëûí òºëººëºã÷人ñ õààíò çàñãèéí ãàçðûí ºìíº
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéñàí ñàíàëóóäûí òýìäýãëýë”
27-ð áàðèìò áè÷èã “Îðîñûí ýë÷èí òºëººëºã÷ Êîðîñòîâåöîîñ Áîãä õààíä
ÿâóóëñàí çàõèäëûí ýõ”
218

28-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷èä Àãâààíààñ ÿâóóëñàí çàõèäëóóä”
29-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 3-ð ñàðûí 11-íä Äà õ¿ðýýíýýñ
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
30-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 3-ð ñàðûí 18-íä Äà õ¿ðýýíýýñ
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
31-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä Äà
õ¿ðýýíýýñ áè÷ñºí çàõèäàë”
32-ð áàðèìò áè÷èã “Ö.Æàìñðàíîãîîñ 1912 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä Â.Êîòâè÷èä
áè÷ñýí çàõèäàë”
33-ð áàðèìò áè÷èã “Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí áè÷èã”
34-ð áàðèìò áè÷èã “Õàéñàí ã¿íä 1912 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä Â.Êîòâè÷ààñ áè÷ñýí
çàõèäàë”
35-ð áàðèìò áè÷èã “Öýðýí÷èìýä äà ëàìä 1912 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä
Â.Êîòâè÷ààñ áè÷ñýí çàõèäàë”...
36-ð áàðèìò áè÷èã “Õºëºíáóéðûí åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí áè÷èã”
37-ð áàðèìò áè÷èã “×èí âàí Õàíääîðæèä Êîðîñòîâåöîîñ áè÷ñýí çàõèäàë”
38-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèíýýñ Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 5-ð ñàðûí 6-íä
áè÷ñýí çàõèäàë”
39-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷ààñ 1912 îíû 6-ð ñàðûí 2-ò Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýä
áè÷ñýí çàõèäàë”
40-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷ààñ ×èí âàí Õàíääîðæèä áè÷ñýí çàõèäàë”
41-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷ààñ ã¿í Õàéñàíä áè÷ñýí çàõèäàë”
42-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí Äà õ¿ðýýíýýñ 1912 îíû 10-ð ñàðûí 1-íä
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
43-ð áàðèìò áè÷èã “Ô.Ìîñêâèòèí Äà õ¿ðýýíýýñ 1912 îíû 10-ð ñàðûí 8-íä
Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàë”
44-ð áàðèìò áè÷èã “Êîðîñòîâåöîîñ Ìîíãîë óëñûí ýçýí õààí, õàòàí íàðò
ºðãºñºí çàõèäàë”
45-ð áàðèìò áè÷èã “Êîðîñòîâåö Ïåòåðáóðãýýñ Õàíääîðæèä áè÷ñýí çàõèäëûí
îðîñ òºñºë”
46-ð áàðèìò áè÷èã “Áîãä õààíààñ 1913 îíû ºâºë Îðîñûí öàãààí õààíä ºðãºñºí
çàõèäàë”
47-ð áàðèìò áè÷èã “1913 îíä Áîãä õààíààñ Îðîñûí õààíä áè÷ñýí çàõèäàë”
48-ð áàðèìò áè÷èã “Ìîíãîëûí òºëººëºã÷人ñ 1913 îíû 1-ð ñàðûí 5-íä Õààíò
îðîñûí çàñãèéí ãàçàðò òàâüñàí àñóóäëûí òýìäýãëýë”
49-ð áàðèìò áè÷èã “Õàëõ ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí
Ïåòåðáóðãò áàéõäàà 1913 îíä Ôðàíö, Àìåðèêèéí ýë÷èíã¿¿äýä ºãñºí íîò”
50-ð áàðèìò áè÷èã “Â.Êîòâè÷èä 1913 îíû 12-ð ñàðûí 15-íä Áèìáàåâààñ áè÷ñýí
çàõèäàë”
51-ð áàðèìò áè÷èã “×èí âàí Õàíääîðæ Äà Õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí
çàõèäàë”.
219

Àêàäåìè÷ Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÀÐÄÛÍ ÕÀÒÀÍÁÀÀÒÀÐ
ÌÀÃÑÀÐÆÀÂÛÍ ÍÀÌÒÀÐ
Ìýíäýëñíèé íü 100
æèëèéí îéä çîðèóëàâ
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Õýâëýë
Óëààíáààòàð
1965

ÀÃÓÓËÃÀ
1. ÊÐÀÒÊÎÅ ÐÅÇÞÌÅ ............................................................................. 223
2. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä çýâñýãò
õ¿÷èí òîëãîéëîí îðîëöîæ èðñýí íü .................................................... 225
3. Àðäûí õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò îðîëöîæ, õÿòàäûí õàðãèñ
öýðãèéí õ¿÷ áà öàãààíòíû äýýðýì÷èäòýé áààòàðëàãààð
òóëàëäñàí íü ............................................................................................ 237
4. Àðäûí õóâüñãàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõýä Ìàãñàðæàâààñ
íàì, òºð, öýðãèéí òàëààð ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãàà ..................... 251
222

ÊÐÀÒÊÎÅ ÐÅÇÞÌÅ
B ýòîé ðàáîòå, íàïèñàííîé íà îñíîâå àðõèâíûõ èñòî÷íèêîâ, ìàòåðèàëîâ
ïðåññû, íåîïóáëèêîâàííûõ ðóêîïèñåé è âîñïîìèíàíèé ïàðòèçàí,
ïîêàçûâàåòñÿ ïîäëèííàÿ áèîãðàôèÿ ïðîñëàâëåííîãî íàðîäíîãî ãåðîÿ
õàòàíáàòîðà Ìàãñàðæàâà.
 êíèãå ïîäðîáíî ïîêàçûâàþòñÿ, êàê õàòàíáàòîð Ìàãñàðæàâà âîçãëàâëÿë
âîîðóæåííóþ áîðüáó íàðîäíûõ ìàññ â ïåðèîä íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîãî
äâèæåíèÿ ìîíãîëüñêîãî íàðîäà äî Íàðîäíîé ðåâîëþöèè; åãî çàñëóãè ïåðåä
Ðîäèíîé, ñîâåðøåííûå çà ïîáåäó Íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ã. â áîðüáå ñ
êèòàéñêèìè ìèëèòàðèñòàìè è áåëîãâàðäåéñêîé áàíäîé âî ãëàâå ñ ãåíåðàëîì
áàðîíîì Óíãåðíîì; àêòèâíàÿ ïàðòèéíàÿ, ãîñóäàðñòâåííàÿ è âîåííàÿ
äåÿòåëüíîñòü Õàòàíáàòîðà Ìàãñàðæàâà â ïåðèîä ñ 1922-1927ãã.
223

224
Ñ.Ìàãñàðæàâ

ÀÐÄÛÍ XATÀÍÁAATAP ÌÀÃÑÀÐÆÀÂÛÍ
HAMTAP
I
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä
çýâñýãò õ¿÷èí òîëãîéëîí îðîëöîæ èðñýí íü
Àðäûí Õàòàíáààòàð ãýæ ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä íýð íü ìºíõæèæ
àëäàðøñàí Ñ.Ìàãñàðæàâûí ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îé ýíý 1978 îíû 6-ð
ñàðûí 10-íä áîëîõ ãýæ áàéíà.
Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îé ìºí
Ìàãñàðæàâ íàñ áàðààä 51 æèë áóþó õàãàñ çóó ãàðóé æèë ºíãºð÷ áàéãààòàé
òîõèîëäîæ áàéíà.
Ñ.Ìàãñàðæàâ XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð òºðæ, ºñºí, àìüäàð÷ áàéãààä XX
çóóíû ýõíèé 30 øàõàì æèëèéí òóðø, àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í
áà õóâüñãàëò òýìöýëä õàëóóí ýõ îðîí÷îîð áàéëäàí îðîëöîæ èðñíèéã áèä
ñîöèàëèñò ýõ îðíûõîî îð÷èí öàãèéí õºãæëèéí ºíäºð ò¿âøèí äýýðýýñ ýðãýí
õàðæ, ýðýãö¿¿ëýí ñàíàõàä ¿íýõýýð ãàéõàëòàé áèëýý.
Ìàíàé çóóíû ýõýýð äýëõèéí õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ, Îðîñ îðîíä
1905 îíû õóâüñãàë ãàð÷, äàðàà íü àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë
ÿëæ, ò¿¿íèé õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººãººð äýëõèé äàõèí, ÿëàíãóÿà àçè, ¿¿íèé
äîòîð Ìîíãîë îðîíä ýðõ ÷ºëººíèé áà õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷èä, äîòîîäûí ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë òóéëäàà õ¿ðòýë
õóðöàäñààð 1921 îíä Ìîíãîë îðíîî àðäûí õóâüñãàë ìàíäàæ, ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ ýãíýãò àíãèæèð÷, ýðõ ÷ºëººòýé
òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà áàéãóóëæ, äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò îðîí ÇÕÓûí
àõ ä¿¿ãèéí òàë á¿ðèéí òóñëàìæààð êàïèòàëèçìûã àëãàñàí, ñîöèàëèçìä
øèëæñýí èéì ò¿¿õýí ¿åä Ñ.Ìàãñàðæàâ àìüäðàí, óõàìñàðò ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëæ, àðäûíõàà ýðõ ÷ºëººíèé õåäºë㺺í, õóâüñãàëò òýìöëèéí õýðýãò
õàëóóí àìü, á¿ëýýí öóñàà ¿ë õàéðëàí èäýâõè çîðèã òºãºëäºð îðîëöîí èðñýí
íýðò ç¿òãýëòíèé íýã áèëýý.
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ãàðñàí õóâüñãàëò ýíý ýðãýëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàäààä
äîòîîäûí õàðãèñóóäûí äàâõàð äàâõàð äàðëàëä îëîí çóóí æèë íóõëàãäàæ
èðñýí ìàíàé õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí, òýäãýýðèéí äîòðîîñ àãóó èõ Îêòÿáðèéí
ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã íýí òýðã¿¿íýý çºâ òóñãàí àâ÷, àðäûí
õóâüñãàëûã óäèðäñàí ÷èí çîðèãò Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí õàìò áààòàðëàã òýìöëèéã
ÿâóóëæ ç¿òãýëöñýí íýðò õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîë Ñ.Ìàãñàðæàâ ìºí þì.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí ¿éë àæèëëàãààã øèíæëýë ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ
ÁÍÌÀÓ-ûí øèíýõýí ò¿¿õèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäëóóäòàé óÿëäóóëàí òóñãàéëàí
íèéòýëñýí á¿òýýë òóóðâèãäààã¿é áîëîâ÷, Ö.Öýäýíæàâ 1941 îíä íèéòëýë
225

÷àíàðòàé æèæèã òîâõèìîë õýâë¿¿ëñýí 39 íü ýõ îðíû äàéí ÿâàãäàæ áàéñàí òýð
¿åä óõóóëãà òàíèëöóóëãûí àæèëä òóñòàé áîëñîí íü ìýäýýæ þì.
Àðäûí õóâüñãàë ¿¿ñýõýýñ ýõëýí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã íàñ áàðàõ
¿åèéã íü õ¿ðòýë ò¿¿íòýé õàìò ç¿òãýëöýæ èðñýí X.×îéáàëñàí “Àðäûí
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” 40 ãýäýã íîìûã ò¿¿íèé ãýðãèé Öýâýãìèä, ¿ð õ¿¿õýä,
òàíèë õ¿ì¿¿ñ áîëîí Õàòàíáààòàðûí öýðýãò îðîëöîæ ÿâñàí çàðèì ïàðòèçàí
áà ººðèéí õóâèéí äóðòãàëûã òóëãóóðëàí áè÷èæ õýâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí íü àðäûí
õóâüñãàëûí ò¿¿õ áà ò¿¿íä èäýâõòýé îðîëöñîí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí
íàìòðûã áè÷èõýä íýí ¿íýòýé ìàòåðèàë áîëæ áàéãàà þì.
Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îéä çîðèóëàí
íèéòýëæ áóé ýíý á¿òýýëèéã áè÷èõýä, ñàÿâòàð Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû
àðõèâààñ îëäñîí Ìàãñàðæàâ ººðºº áóñäàä äóóäàí õýëæ áè÷¿¿ëñýí 18 õóóäàñ
ãàð áè÷ìýë íàìòàð, ìºí Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû àðõèâ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
àðõèâ, Óëñûí Ò¿¿õèéí Òºâ àðõèâààñ òóñ òóñ îëäñîí çàðèì øèíý áàðèìò
áè÷èã, çàõèäëóóä áà Óðèà, Àðäûí ýðõ, ¯íýí çýðýã ñîíèíóóäàä íèéòëýãäñýí
ìýäýý ñýëò, áàñ Ä.Ñ¿õáààòàð, X.×îéáàëñàí íàðààñ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâòàé
õàðèëöàæ áàéñàí çàõèäàë, Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí äàðãà íàðààñ Ìàãñàðæàðò
óäàà äàðàà èð¿¿ëæ áàéñàí áè÷ã¿¿ä, Àðäûí æóðàìò öýðãèéí çàðèì ïàðòèçàíû
äóðòãàë çýðãèéã àøèãëàñíààñ ãàäíà, Ìàãñàðæàâûí õ¿¿õä¿¿ä Ìèæèãñ¿ðýí,
Õîðëîî, õ¿ðãýí Õàñáàçàð, Õàòàíáààòàðûí òóõàé çàðèì ç¿éëèéã ìýäýõ
ïàðòèçàí Ï.Toãòîõ, Ñ¿õáààòàðûí Ãàëñàí, àõìàä ç¿òãýëòýí Ä.Áàëæèííÿì çýðýã
õ¿ì¿¿ñýýñ ÿðüñàí ìýäýýã òîäîòãîõ ¿íäñýí äýýð ñóäëàí áè÷èâ.
Ñ.Ìàãñàðæàâûí ººðèéí áè÷ñýí íàìòàð íü õèéñýí ¿éë ÿâäàë, îðîëöñîí
áàéëäààíûõàà òóõàé îí äàðààëàí òîâ÷õîí òýìäýãëýæ, õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýñýí
¿íýò òóëãóóð ìàòåðèàë ìºí áîëîâ÷ cap ºäðèéã çàðèìäàà çóí, íàìàð, ºâºë,
õàâàð ãýõ ìýòýýð òýìäýãëýñýí áà îðîëöñîí äàéí òóëàëäààíûõàà íàðèéí
ó÷èð ÿâäëûã çºâõºí äóðäààä ºíãºðñºí áàéäàã áîëîõîîð ò¿¿íèéã ñóäàëãààíä
õýðýãëýõýä áóñàä ò¿¿õýí ìàòåðèàëòàé õàðüöóóëàí ñóäëàõ áîëñîí íü ìýäýýæ
áóé çàà.
Ñ.Ìàãñàðæàâûí òàëààð õýâëýãäñýí äóðòãàëûí ÷àíàðòàé ìýäýý ñýëòèéã
ñóäàëãààíä àíõààðàí ¿çýõýä, òýð á¿ðèéã ò¿¿õèéí òóëãóóð áè÷èã, îí òîîëîëòîé
çýðýãö¿¿ëýí øàëãàæ, áàëàðõàé ç¿éëèéã òîäîòãîõ àæèë óã íàìòðûã áè÷èõýä
íýëýýä òîõèîëäîæ áàéñíûã òýìäýãëýæ ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû àðãà áàðèëûí ¿¿äíýýñ Ìàãñàðæàâûí àìüäàð÷ áàéñàí öàã ¿åèéí óëñ
òºðèéí ¿éë ÿâäëûí ÷èãèéã áàðèìòàëæ, ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéñàí çàðèì
àñóóäëûã òîäîòãîõ çýðãýýð áýëòãýí íèéòë¿¿ëñíèéã ýöýñò òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé
ãýæ çîõèîã÷ ¿çýæ áàéíà.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí ººðèé íü áè÷ñýí íàìòðààñ ¿çýõýä, ò¿¿íèéã
îðîëöóóëàí á¿ãä äîëîîí ¿å òýìäýãëýãäñýí ãýñýí áàéíà. Ìàãñàðæàâûí
óäìûíõíààñ çýðýã öîë àâñàí àíõíû õ¿íèé ¿å íü áàðàãöààëáàë XVII çóóíû II
õàãàñààñ XVIII çóóíû ýõèéã õàìàð÷ áàéíà.
39
Ö.Öýäýíæàâ. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ. 1941 îí.
40
X.×îéáàëñàí Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. Óëààíáààòàð. 1942 îí.
226

×óõàìõ¿¿ òýð ¿åä Ìàíæ õÿòàäûí íî¸ðõîë óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, îþóí
ñàíààíû àëü ÷ òàëààð Ìîíãîë îðîíä ã¿íçãèéð÷, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
ìàíæèéí õààä, íî¸ä, õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä, ìàíæèéí õààíû ãàð õºë áîëîã÷
äîòîîäûí ôåîäàë, øàðûí øàøíû äàâõàð äàâõàð äàðëàëûí äîð íóõëàãäàí
òàð÷èëæ áàéñàí àæýý.
Ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä Ìîíãîëûí øàð, õàð ôåîäàëûã òóëãóóðëàí
õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí, òóõàéëáàë àëáàò, õàìæëàãûí àõóé áàéäëûã
óðüäûíõààñ íü á¿ð ÷ äîðîéòóóëñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ìàíæèéí õ¿íä õ¿÷èð äàðëàëûã ç¿éë á¿ðèéí
õýëáýðýýð óäàà äàðàà ýñýðã¿¿öýæ èðñíèé äîòîð XVIII çóóíû äóíäóóð
Àìàðñàíàà, Õîòãîéäûí ×èíã¿íæàâ íàðûí óäèðäëàãûí äîð õýä õýäýí æèë
¿ðãýëæèëñýí òîì áîñëîãóóä îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäýã áèëýý.
Ìîíãîëûí õ¿÷èéã äîòðîîñ íü çàäëàí ñóëðóóëàõ çîðèëãîîð Ìàíæèéí
õààäààñ Ìîíãîëûí íºëºº á¿õíé ôåîäàëóóäûí õîîðîíä ÿñ õàÿí èõ áàãà äàéíûã
áàéí áàéí ºäººí ÿâóóëæ áàéñíû äîòîð XVII çóóíû ýöñýý𠪺ëäèéí Ãàëäàí
áîøãîòîîñ õèéñýí äàéíûã õýëæ áîëîõ þì. Ãàëäàí áîøãîòûí áàéëäààíû
¿åä ìîíãîëûí áàðóóí ºìíºä õÿçãààð îð÷ìûí Èë íóòãèéí Áàðõºë, Öàãààí
ñ¿¿ë çýðýã ãàçðûã òîõèíóóëàõ áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöñîí Äîðæ ãýã÷ íü
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óäìûíõíààñ àíõ óäàà óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí
çýðãýýð øàãíàãäñàí àæýý.
Òýð Äîðæèéí õ¿¿ Øàãäàðæàâ õýìýýã÷ íü Õàëõ Ìîíãîëûã õàðèéí
äîâòëîã÷äîîñ õàìãààëàõ õýðýãò áàñ ãàâúÿà áàéãóóëæ, ìºí óëñàä òóñëàã÷
ã¿íãèéí çýðãèéã óëèðàí çàëãàìæëàí àâ÷, öýðãèéí àëáàí õààæ áàéñààð íàñ
íºõöñºí àæýý.
Ò¿¿íýýñ õîéøõè ¿å íü Ìàãñàðæàâûí íàìòàð áà áóñàä áàðèìò áè÷èãò
òîäîðõîé òýìäýãëýãäýýã¿é áºãººä õàðèí çºâõºí õÿòàäûí ç¿ãýýñ ìîíãîëä
íýâòýðñýí äýýðýì÷èäòýé òýìöýõýä Õàòàíáààòàðûí ºìíºõ îâãèéí õ¿ì¿¿ñ óäàà
äàðàà èäýâõòýé îðîëöîæ èðñýí ãýäýã ìýäýý ñýëò ýíä òýíä õààÿà òîõèîëääîã
áèëýý.
Äýýð ºã¿¿ëñýí Äîðæèéí 6 äàõü ¿å áîëîõ Ñàíäàãäîðæ ãýã÷ íü óã óäìààñ
óëàìæëàí èðñýí óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðãèéã çàëãàìæëàí àâñàí õýìýýí
Ìàãñàðæàâ íàìòàðòàà òýìäýãëýæýý.
Òýð Ñàíäàãäîðæèéí óóãàí õ¿¿ Ìàãñàðæàâ íü óðüäûí Ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí ò¿øýý ã¿í Ãàíæóóðæàâ õýìýýã÷èéí õîøóóíû íóòàã áóþó îäîîãèéí
Áóëãàí àéìãèéí Õóòàã ñóìûí äýâñãýð ãàçàð îðøäîã ªâºðöàãààí áóðãàñ ãýäýã
ãàçàð 1878 îíû 6-ð ñàðûí 10-íä òºðæýý.
Ìàãñàðæàâûí óã ÿçãóóð óäàì óãñãààíû ó÷èð ÿâäàë ò¿¿íèé íàìòàð áà áóñàä
áàðèìòàä èéíõ¿¿ òýìäýãëýãäñýíýýñ ¿çýõýä, ò¿¿íèé ºâºã äýýäýñ íü ýðò äýýð
¿åýñ ýõëýí ÿìàãò ýõ îðíîî õàðèéí äýýðýì÷äýýñ àâðàí õàìãààëàõ õýðýãò ÷èí
¿íýí÷ýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ èðñýí ó÷èð òóõàé òóõàéí ¿åäýý òºðèéí ç¿ãýýñ óëñàä
òóñëàã÷ ã¿íèé çýðãýýð øàãíàãäàí ¿å çàëãàìæëàí õýðýãëýñýýð èðñýí íü àëñ
òýð ¿åä îäîîãèéí àäèë öýðýãò çîðèóëñàí òóñãàé öîë çýðýã áàéãààã¿é ÿâäëààñ
áîëñîí íü òýð áóé çàà.
227

Ñ.Ìàãñàðæàâ 11 íàñ õ¿ðòýë ôåîäàëûí áàéãóóëàëò Ìîíãîëûí íèéò àðä
ò¿ìíèé ¿ð õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýöýã ýõèéí ãap äýýð ºñºæ, ìàë ìàëëàæ, ààâ
ýýæäýý òóñàëæ áàéãààä, õîøóó íî¸í Ãàíæóóðæàâ õýìýýã÷èä øàâü îðæ,
ìîíãîë ¿ñýã çààëãàõ áîëñíû õàìò ò¿¿íèé ãýð çóóðûí àæëûã õèéæ çàðàãäñààð
îí ñàðûã ºíãºðººæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ òýãæ íî¸íû àæëûã õèéæ, íîì áè÷èã çààëãàæ áàéãààä 16 íàñ
õ¿ðìýãö, íóòãèéí æèðèéí íýãýí àðä Öýðýíäîðæ ãýã÷èéí îõèí Öýâýãìèäòýé
õàíèëàí ñóóæ ãýð á¿ë áîëæýý. Òýä òàð÷èã àìüäðàëòàé àæ òºðñººð õ¿¿
Ñóíäóéñ¿ðýí, Ìèæèãñ¿ðýí, Îõèí Õîðëîî, Æàâçàí, Äàðü íàðûí 10 õ¿¿õýä
òºð¿¿ëæýý. Ìàãñàðæàâûã 25 íàñ õ¿ðýõýä ýöýã íü íàñ áàðñàí ó÷èð òýð íü ººðèéí
ãýð á¿ëèéã òýòãýõèéí õàæóóãààð áàñ ýõ, ä¿¿ íàðàà äàâõàð àñàð÷ öººí õîíü
¿õýðòýé àæ òºðæ, ãà÷èãäàõ äóòàãäàõûí ýðõýýð ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæèë õèéõ
áîëæ, õóðààæ àâñàí º÷¿¿õýí ¿ð òàðèàãàà ãóðèë áîëãîí áîëîâñðóóëæ, Çàñàãò õàí
àéìàã, îäîîãèéí Óëààíáààòàð çýðýã ãàçàð òýýâýðëýí àâàà÷èæ áîðëóóëàí, öàé,
äààëèìáà çýðýã õýðýãöýýò ç¿éëèéã ãýð îðîí áà ýõ ä¿¿ íàðòàà àâ÷èð÷ ºãºõèéí
çýðýãöýý ººðèéí áèåýð þì î¸õ, àðüñ íýõèé ýëäýõ çýðýã àæëûã áàñ õèéäýã áàéæýý.
Ìàíæèéí õààíààñ Ìîíãîëä òîãòîîñîí ¸ñ äýãëýìèéí äàãóó Óëèàñòàé,
Äà õ¿ðýý, Õîâä çýðýãò Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû òºëººíèé àìáàí õýìýýõ
ò¿øìýë¿¿äèéí õàæóóä õàëõûí æàñàà ãýäýã àëáàí ãàçàð àæèëëàäàã áàéæýý.
Òýð íü õèëèéí öýðýã, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ xópaax àëáàí òàòâàð, Ìîíãîë
îðîíä ìàíæèéí õóóëü ¸ñûã áàðèìòëàõ çýðýãò òóñëóóëàõ çîðèëãîîð ìîíãîë
ò¿øìýäýýð á¿ðäñýí ãàçàð áàéæýý. Òýðõ¿¿ Õàëõûí æàñààíä áè÷èã ¿ñýãòýé
ìîíãîë ò¿øìýä î÷èæ öººí ñàðààð àëáà õààæ, ìàíæèéí àìáàíààñ ãàðãàñàí
çààâàð, òóøààë, ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëäýã áàéæýý.
Ìàãñàðæàâûí ýöýã Ñàíäàãäîðæ óëñàä òóñëàã÷ ã¿íèé çýðãèéã óëàìæëàí
àâñíû äàðàà Ìàãñàðæàâ óã çýðãèéã ìºí óëàìæëàí àâ÷ áè÷èã ¿ñýã ìýääýã
áîëñîí òóë òýð íü Õîâäûí Õàëõ æàñààíä 6 ñàðûí õóãàöààãààð î÷èæ ñóóõ
àëáàíä àíõ óäàà 1905 îíä òîìèëîãäæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ èéíõ¿¿ àíõ óäàà òºðèéí àëáàíä òîìèëîãäîæ èðýýä, ìîíãîë
áè÷ãèéíõýý ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëæ, àëáàí õààæ áàéõûí çýðýãöýý ìàíæ,
ìîíãîëûí ôåîäàëûí äàðëàëûã õ¿ëýýæ áàéñàí àðä ò¿ìíèé àìüäðàë áàéäëûã
àæèæ, àðä ò¿ìíèé ÿäðóó ç¿äð¿¿ àìüäðàë ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèé íóòàã Ãàíæóóðæàâûí
õîøóóíä áóñ, ìºí Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààð ÿëàíãóÿà Õîâäîä íýãýí àäèë
áàéäãèéã îéëãîæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ òýãæ Õîâäûí æàñààíä ñóóæ àëáàí õààæ áàéõäàà ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí ìàíæèéí ò¿øìýä, õÿòàäûí õóäàëäàà÷èí, ººðèéí îðíû ôåîäàëûí
äàðëàëûã õýðõýí õ¿ëýýæ, ÿàæ çîâæ áàéñíûã ºäºð á¿ð ¿çýæ, ó÷èð óòãûã
òóíãààí áîääîã áàéñàí àæýý.
Àëáàí òàòâàðûã ÿäóóãèéí ó÷èð çàëãóóëæ ÷àäààã¿é, ýñâýë õóãàöàà
õîæèìäóóëñàí áà ìîíãîë íî¸ä, ò¿øìýäýýñ õÿòàäûí ï¿¿ñýíä òàâüñàí ºðèéã
íèéë¿¿ëæ ÷àäààã¿é çýðýã ÿâäëààñ àëèâàà íýãýí ÿë øèéòã¿¿ëñýí àðäûí ò¿ìýí
çîâëîí, Õîâäûí Õàëõ æàñààíàà àëáàí õààæ áàéñàí Ìàãñàðæàâûí ºìíº
îëîíòîé òîõèîëäîæ áàéæýý.
228

Õ¿íä õ¿÷èð ýð¿¿ ø¿¿ëò, õèëñ õýðãèéã äààæ äàâàõã¿é çîâñíû ýðõýýð
¿ã ºã¿¿ëýë ãàðãàñàí õ¿ì¿¿ñèéã íýìýí øèéòãýæ áàéñàí íü Ìàãñàðæàâûí
ñýòãýëèéã òóéëûí èõ çîâîîæ áàéñàí àæýý.
Õîâäûí Õàëõ æàñààíàà àëáàí õààõ õóãàöàà äóóññàí ó÷èð Ìàãñàðæàâ
íóòàãòàà ýðãýí èðæ, 6 æèë àìüäðàí ñóóæ áàéòàë áàñ áóñäûã òºëººëºí Õîâäûí
õàëõ æàñààíä ýðãýí î÷èæ õî¸ð äàõü óäààãàà àëáàí õààõààð 1911 îíä Õîâäîä
õ¿ðýëöýí î÷æýý.
Ýíý ¿åä ìàíæ áà ìîíãîëûí ôåîäàëûí äààæ äàâøã¿é àëáàí òàòâàð, òýäíýýñ
õÿòàäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí õýìæýýëøã¿é ºðèéã òºëºõ çýðýã ÿâäëààñ
áîëæ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÿäóóðàí õîîñðîõûí òóéëä õ¿ð÷ áàéâ. Ýíý íü Õîâä
õÿçãààðûí àðä îëíû àìüäðàë áàéäàë, ìºí Õîâäîä Õàëõûí áóñàä àéìãààñ
äàé÷ëàãäàí èðæ àëáà õààæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ººð õîîðîíäîî ÿðüæ áàéñíààñ
Ìàãñàðæàâò á¿ð ÷ òîäîðõîé áîëæ ºãñººð áàéæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë èíãýæ òóéëäàà õ¿ðòýë õ¿íäýðñýýð
áàéñàí íü òýäíýýñ îðîñûí 1905 îíû õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã òóñãàí àâ÷ ýðõ
÷ºëººíèéõºº òºëºº ìàíæèéí íî¸ðõîë, õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí ýñðýã òýìöëýý
ºðí¿¿ëýõ àÿòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýí ºã÷ áàéâ.
Îðîñûí 1905 îíû àíõäóãààð õóâüñãàëûí íºëºº, õÿòàäûí 1911-1912
îíû õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí çýðýãöýý õÿòàä ìàíæèéí îëîí çóóí æèëèéí
íî¸ðõëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í ìîíãîë îðîíä ºðíºæ áàéâ. Ìàíæèéí õààíò
¸ñûã óñòãàæ, õÿòàäàä õºðºíãºòíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ çàðëàí òóíõàãëàõûí
ñàöóó Àð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÷ Õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé íýãýí àäèë ìàíæèéí
íî¸ðõëûí ýñðýã ýðõ ÷ºëººíèéõºº õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëæ áàéâ.
Ýõëýýä ç¿¿í õî¸ð àéìàã, äàðàà íü áàðóóí àéìãèéí àðä ò¿ìýí Ìàíæèéí
äàðëàã÷èä, õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã çýðýã çýðýã òýìöýæ ýõýëñýí íü
íèéò ìîíãîë îðíûã õàìðàõ áîëîâ. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýíý õºäºë㺺í íü
¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàë, ººðººð õýëáýë ìàíæ, ìîíãîëûí ôåîäàëóóä áà
õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûí íî¸ðõëûã óñòãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Ìîíãîë îðîíä 1911 îíä äýëãýðñýí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé øèéäâýðëýõ
õ¿÷èí íü ìàíæ, ìîíãîëûí ôåîäàë áà õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ íàðò äàâõàð
äàâõàð äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýí áàéâ.
Ìîíãîëûí ôåîäàë àíãèéí äîòðîîñ ìàíæ, õÿòàäûí ýðõøýýëýýñ àíãèæðàí
áèåý äààÿ òºðèéíõºº ýðõèéã áàðèõûã ýðìýëçñýí õýñýã íü ÷óõàìõ¿¿ àðä
ò¿ìíèéõýý õºäºë㺺íä òóëãóóðëàí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýñýí
òóõàéãàà çàðëàñàí áèëýý.
1911 îíû 12-ð ñàðûí 16-íä Èõ õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
äàõèí ñýðãýýñíèéã çàðëàæ, Áîãä ãýãýýíèéã Ìîíãîëûí ýçýí õààíààð
ºðãºìæëºí øèðýýíä ñóóëãàõ ¸ñëîëûã õèéæ, òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîëûí
òàâàí ÿàì á¿õèé çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí òóõàé Áîãäûí çàðëèã ãàð÷ýý. Òýð
¸ñîîð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Õàíääîðæ,
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð ò¿øýý
ã¿í Öîãáàäðàõ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ø¿¿õ ÿàìíû
ñàéäààð âàí Íàìñðàé íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý.
229

Ãàäààä Ìîíãîë èéíõ¿¿ õÿòàäûí íýãýí àäèë ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ
÷ºëººëºãäºæ, òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí ó÷èð, Ìîíãîëûã õÿòàäûí õàðúÿàíä
ò¿¿íèé íýãýí õýñýã áîëãîí áàòæóóëàõ ãýæ ÿìàãò ñàíààðõàæ ÿâñàí õÿòàäûí
ãàçðûí ýçýä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ íàðûí ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëèéã èëýðõèéëñýí
õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë îðíûã ýðõ ìýäýëäýý àëü áîëîõîîð ò¿ðãýí
îðóóëàõ ç¿éë á¿ðèéí îâæèí àðãóóäûã ÿàðàëòàé ñàìáàà÷ëàõ áîëîâ.
Õºðºíãºòíèé á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã á¿õèé õÿòàä óëñûí òýðã¿¿í Þàíü
Øè-êàé ÿíç á¿ðèéí àðãà ñ¿âýã÷èëæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã äàðóé äàðæ, Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ãàçðûí ýçýä,
õóäàëäàà÷èä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ãàðò äàõèí àòãóóëàõûã áàéäàã õ¿÷ýýðýý
îðîëäîæ ýõëýâ.
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü òóñ óëñ áîë õýçýýíýýñ òóñãààð òîãòíîñîí
îëîí æèëèéí ò¿¿õòýé ó÷èð õÿòàäûí øèíý çàñãèéí ãàçðûí ýíý áîäëîãûã ¿ë
çºâøººð÷ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ìºí ãýäãýý Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàðò
óäàà äàðààëàí ìýäýãäýæ, Õààíò Îðîñ óëñûã ò¿øèãëýí ººðèéí òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýí áàñ ÷ ªâºð Ìîíãîëûí îëîí àéìàã õîøóóäûã ººðòºº
õàìààðóóëàõûã ýðìýëçýæ áàéâ.
Õààíò îðîñ óëñ áà ßïîí íü Ãàäààä, Äîòîîä ìîíãîëûã òóñ òóñ ýðõøýýëäýý
áàéëãàõààð óðüä ºìíº ñýìýýð òîõèðîëöñîí áà îëîí óëñûí áàéäàë õóðöäàæ,
äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí ¿¿ñýõ ÿâäàë îéðòîæ áàéñàí òýð íºõöºëä õààíò
çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîõ øààðäëàãûã äýìæèõýýñ
çàéëñõèéí çºâõºí áóó çýâñýã, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýí, ãàäààä
õàðèëöààíû õóâüä îíöãîé ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò áàéãóóëàëòòàé óëñ áîëãîõ
÷èãèéã áàðèìòàëæ áàéâ.
Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð íü Ãàäààä Ìîíãîëûã öýðýã çýâñãèéí
õ¿÷ýýð ò¿ðýìãèéëýí ýðõøýýëäýý îðóóëàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèé õèëð¿¿ îëîí
òîîíû öýðãèéã èëãýýæ áàéâ. Æèøýý íü: 1912 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Áýýæèíãýýñ
ìýäýýëæ áàéñíààð Áàò Õààëãà, Äîëíóóð, Æýõýý çýðýã Ãàäààä Ìîíãîëûí
õèëèéí îéðîëöîîõ Õÿòàäûí õîòóóäàä öýðãèéí àíãèóäûã Ẻãí¿¿ëæ, ìºí
1913 îíû 10-ð ñàðûí 12-íû ìýäýýãýýð õÿòàäûí öýðãèéí òîì õ¿÷ Øàð ñ¿ì,
Õºõ õîò, Õààëãàíû ÷èãëýëýýð Ìîíãîëûí õèë ð¿¿ îéðòîí áàéæýý. Õÿòàäûí
öýðãèéí àþóë èéíõ¿¿ õóðöäàæ áàéñàí ¿åä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ÷
çýâñýãò õ¿÷ýý çóçààòãàí ò¿¿íèé òîîã 8-10 ìÿíãà õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëæ, öýðãèéí
äàðãà áýëòãýõ ñóðãóóëèéã Õóæèðáóëàíä áàéãóóëæ, õààíò çàñãèéí ãàçðààñ
ìýðãýæèëòýí ñóðãàã÷ íàðûã óðèí èð¿¿ëæ, ìºí㺠çýýëäýí çýâñýã õóäàëäàí
àâ÷ áàéæýý. Õóæèðáóëàíãèéí äàðãà íàðûí ñóðãóóëüä Ñ¿õáààòàð áîëîí
ò¿¿íèé õàíü íºõä¿¿ä îëíîîð ñóðàëöàí, öýðãèéí ýðäýìä áîëîâñîð÷ áàéñàí íü
äàðàà ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà àðäûí õóâüñãàë ºðíºõ ¿åä íýí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãñºí áèëýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð èéíõ¿¿
öýðãèéíõýý õ¿÷èéã çóçààòãàõäàà öýðãèéí õýðýãò àëü àâúÿàñëàã ÷àäâàð á¿õèé
õ¿ì¿¿ñýý òàòàí àâ÷ öýðãèéí ÿàì, õÿçãààðûí àíãèóäûí óäèðäàõ òóøààëä
òîìèëîí ÿâóóëæ áàéâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Õîâäûí æàñààíàà àëáàí õààæ
áàéñàí Ìàãñàðæàâò ã¿í íàéäâàð ¿ç¿¿ëýí, Ìîíãîë óëñ Ìàíæààñ íýãýíò ñàëæ,
230

òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí õèéãýýä, Äà õ¿ðýý áà Óëèàñòàéä áàéñàí Ìàíæèéí
òºëººíèé àìáàñûí çàõèðãààã òóñ óëñààñ õººí çàéëóóëñíûã Õîâäîä ¿ëäýí ñóóæ
áàéñàí Ìàíæèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí àìáàíä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýæ, ìîíãîëûí
áàðóóí õÿçãààðûí á¿õ ýðõèéã õàëõûí æàñààíä äàðóé øèëæ¿¿ëýõýýð àìáàíä
òóëãàí øààðäàõ ¿¿ðãèéã Ñ.Ìàãñàðæàâò ºã÷ýý.
Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ Ñ.Ìàãñàðæàâò èðñýí ýíý ìýäýý ò¿¿íèé ñýòãýëä ä¿¿ðýí
íèéöñíýýñ ãàäíà, Ìàãñàðæàâûí íóòãèéí ÷èí âàí Õàíääîðæ Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº àëü õýçýýíýýñ ç¿òãýæ ÿâñààð øèíý çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëàõàä èäýâõòýé îðîëöîæ, ò¿¿íèé Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð òîìèëîãäñîí
íü ìàíäàæ ñýðãýñýí óëñûí õýðýãò îðîõîä Ìàãñàðæàâò ¿ëãýð äóóðèàëòàé õýðýã
áîëæ ºã÷ýý. Ýõ îðîí÷, áààòàð çîðèã òºãºëäºð Ñ.Ìàãñàðæàâ òóñãààð òîãòíîëîî
çàðëàñàí, çàñãèéí ãàçðûíõàà ýíý äààëãàâðûã äóðòàéÿà äàãàí õ¿ëýýæ, Õîâäîä
áàéñàí ìàíæèéí àìáàíä óã øààðäëàãûã íýí äàðóé òóëãàí òàâüæýý. Ãýòýë
Õîâä äàõü ìàíæèéí àìáàí òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí
ýíý øààðäëàãûã ¿ë òîîìñîðëîí, Õîâä õîòûí øàâàð÷èí, íîãîî÷èí õÿòàäûã
öóãëóóëàí öýðãèéí àíãè áàéãóóëæ, Õÿòàäûí çàðèì ìóæààñ òóñëàõ õ¿÷èí
äàëëàí äóóäàæ, Õîâä õîòûã õàìãààëæ Ìîíãîëûí áàðóóí õýñãèéã ãàðòàà áàòòàé
îðóóëæ, óëìààð ìîíãîëûí ç¿¿í ç¿ãýýñ õÿòàä öýðýã äàéðàí îðæ èðâýýñ ò¿¿íòýé
õ¿÷ õàâñðàí Àð ìîíãîëûã õÿòàäûí ãàðò ýã¿¿ëýí îðóóëàõûã íàéäâàðëàí ñóóæ
áàéæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâ ìàíæèéí àìáàíû ýíý õýòèéí ýçýðõèéëýõ áîäîë ñàíààã
ãàäàðëàæ, çàñãèéí ãàçàðòàà ò¿ðãýâ÷ëýí ìýäýãäñýí áîëîâ÷ Õîâäîîñ Íèéñëýë
õ¿ðýý õ¿ðòëýõ çàì õîë ó÷èð õàðèó èðýëã¿é íýëýýä ºäºð öàã ºíãºð÷ýý. Èéì
ó÷ðààñ Ìàãñàðæàâ ººðèéí áèåýð Õîâäîîñ 1912 îíä ÿàðàâ÷ëàí ìîðäîæ, øºíº
ºäºðã¿é ºðòººëºí äàâõèæ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý õ¿ð÷ýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ Õîâäîîñ òýãæ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ÿâàõààð ãàðàõäàà ººðèéí
òàëûí õ¿ì¿¿ñòýý äîðõè äààëãàâðûã ºã÷ýý. ¯¿íä: Õýðýâ òà íàðûã Õîâäûí
àìáàíûõàí äóóäàæ áàéöààõ àâààñ:
“Íàìàéã Òºâ Çàñãèéí ãàçðàà î÷èõîîð ÿâñàí ãýæ øóóä íóóæ äàëäëàõã¿é
õýëýõ õýðýãòýé. Òºâ Çàñãèéí ãàçàð î÷îîä, òàíû ý÷íýý õîðò ýñýðã¿¿öýë
òàâüñàí õÿòàäûí ñàéä ò¿øìýäèéí áàéäëûã áèåýð ìýäýãäýæ, óäàõã¿é èõ öýðýã
äàãàëäóóëàí èðæ, òà íàðò çýâñãèéí áýëýã, öóñàí çîëãîëãî õèéæ, ýíý ¿åèéí
õàðãèñ äîãøèí áàéäëûã íîìãîòãîíî.
...ýíãèéí íîìõíîîð áàéãàà õóäàëäàà÷èí áà ¿éëäâýðèéí èðãýä ë¿ãýý ÿìàð
÷ ºøºº çàíãèäëàãàã¿é, õàðèí ÷ ýëáýðýí õàìãààëíà. Ãàãöõ¿¿ òàíàé õÿòàä
ìàíæ ñàéä ò¿øìýäýä òàâüñàí ç¿ðõíèé ºøºº õîðñëûã õýçýý ÷ óìàðòàõã¿éãýýð
õ¿éñ òýìòýð÷ õàðèóãàà àâíà ãýæ õýëýýä ÿâñàí ãýæ ýðñ çîðèãòîé ìýäýãäýõ
õýðýãòýé 41 ãýæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ òýãæ äîâòëîí äàâõèñààð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðýíã¿¿ò,
Ìîíãîëûí øèíý çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä ÿàìàíä Õîâäûí áàéäëûã äýëãýðýíã¿é
ìýäýãäýæ, õýñýã çóóð Äîòîîä ÿàìàíä àëáàí õààæ áàéòàë, Õîâäûí àìáàíû
íºãºº öóãëóóëæ áàéñàí öýðýã, áàñ õÿòàäûí áàðóóí õîéò õÿçãààðûí Áàðõºë,
Øàð ñ¿ì çýðýã ãàçðààð õÿòàä öýðýã èõýýõýí õóðèìòëàí, Ãàäààä Ìîíãîëä
41
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ. 1942 îí. õóóäàñ 25.
231

äîâòëîõîîð áýëòãýæ áàéíà ãýñýí ÿàðàëòàé ìýäýýã Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð 1912 îíû çóí õ¿ëýýí àâ÷ýý. Èéì ó÷ðààñ Ãàäààä Ìîíãîëûí öýðãèéí ÿàì
Ñ.Ìàãñàðæàâ, Áàðãà ã¿í Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íàðò Õóæèð áóëàíãèéí öýðãýýñ òóñ
á¿ð 25 öýðýã äàãàëäóóëàí Õîâäîä òîìèëîí áàðóóí õÿçãààðààñ öýðýã ýëñ¿¿ëæ
Õîâäûã ÷ºëººëºõ áà õÿòàäûí öýðãèéí ýñðýã áàéëäàõ ýðõèéã îëãîí ÿâóóëæýý.
Òýä íàð çàñãèéí ãàçðûí ýíýõ¿¿ äààëãàâðûí äàãóó Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ
äàðóéõíàà ãàð÷, áàðóóí ç¿ã àÿëàí ÿâñààð Óëèàñòàéãààð äàìæèí Õîâä îðîõ
çóóðàà ººðèéí õàðúÿàíä îëîí öýðýã øèíýýð òàòàí ýëñ¿¿ëæ, õ¿÷ýý çóçààòãàñààð
Õîâä õîòûã òîéðîí á¿ñýëæ, Àëòàéí ÷àíàäààñ Õîâä ðóó ÷èãëýí èðñýí õÿòàä
100 ãàðóé öýðýãòýé àíõ óäàà øèð¿¿í òóëàëäàí òýäíèéã äàðæýý. Ãýâ÷ õÿòàäûí
ç¿ãýýñ Õîâäðóó öýðýã íýìýí èëãýýõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéñíààñ ãàäíà, ìºí
÷ Õîâä õîò äàõü õÿòàäûí öýðãèéí òîî íýìýãäñýýð àìáàíû õýðìèéã õàìãààëàõ
ÿâäëàà õ¿÷òýé áîëãîæ áàéâ.
Ñ.Ìàãñàðæàâ, Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íàð þóíû ºìíº Õîâä õîòûã ýçëýõ
çîðèëãîîð áàéëäààíû áýëòãýëèéã ÿàðàâ÷ëàí õèéæ, Õàëõûí áàðóóí àéìàã,
ĺðâºä, Óðèàíõàéãààñ á¿ãä 5000 îð÷èì öýðýã øèíýýð òàòàí àâ÷, òýäíèé äóíä
çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéæýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íü õàðüÿà çàõèðñàí öýðãýý àíãè, õîðîî áîëãîí
áàéãóóëæ, íýãýí õîðîîíä äºðâºí àíãèéã õàðúÿàëóóëàí, íýã àíãèä 50 õ¿í,
ò¿¿íèé äîòîðõè õ¿ì¿¿ñèéã àðàâ, àðâààð òàñàëæ, àðàâòûí äàðãûã òîìèëæ,
ìîíãîëûí ýðòíèé öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã àøèãëàæýý. Áàñ
¿¿íýýñ ãàäíà õóÿãëàõ, äàéðàõ öýðýã ãýäýã àíãèóäûã æè÷ áàéãóóëæýý.
Õàðúÿàò òàâàí àðàâíààñ íýã íýã öýðãèéã ºäºð ºäºðò æèæ¿¿ðëýí ãàðãàæ,
àíãèéã ñýðãèéëýí õàìãààëàõ áà ìºí àíãèàñ çàðëàõ òóøààõ õýðãèéã ýðõëýí
ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéæýý.
Àíãèéí äàðãà íü õî¸ð õºòº÷ õ¿íòýé áàéõ áà æèæ¿¿ðèéí õ¿íèé õàìò àëèâàà
ã¿éöýòãýõ ÷óõàë àæèë, ñýðãèéëýõ ñàõèõ õýðãèéã õàðèóöàæ áàéæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâûíõàí öýðãèéíõýý áýëòãýëèéã èíãýæ õèéæ äóóñààä, Õîâä
äàõü õÿòàäûí öýðãèéí áàéäëûã òàãíàí ìýäýæ ÷àäñàí ó÷èð Õîâäûã á¿ñëýõ
òºëºâëºãººãºº õèéñýí. ¯¿íä: áàðóóí õîéò òàëä íü ĺðâºä õî¸ð àéìãèéí
öýðã¿¿ä, ç¿¿í õîéò òàëä íü Òàãíà óðèàíõàéãààñ èðñýí öýðã¿¿ä, Õîâäûí ç¿¿í
õîéò Õîâä ãîëûí ªðãºí øèðýã ãýäýã ãàçàðò Õàëõûí áàðóóí õî¸ð àéìãèéí 700
ãàðóé öýðýã, Õîâäûí ç¿¿í òàëä íü ìºí ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí öýðã¿¿ä, Õîâäûí
ºìíº Àëàã òîëãîé ãýäýã ãàçàðò íü ìºí ç¿¿í àéìãèéí öººí öýðýã, Õîâäûí
áàðóóí ºìíº òàëä íü Ìàãñàðæàâ ººðºº 500 öýðýãòýé òóñ òóñ áàéðëàæýý.
Õîâäûã ýçëýí àâàõ òºëºâëºãººã èéíõ¿¿ çîõèîæ áýëòãýæ áàéòàë Õîâä
õîòîîñ ìàíæèéí õýñýã òàãíóóëûí öýðýã ãýíýò ãàäàãø äàéðàí ãàð÷ Ìîíãîëûí
öýðãèéí áàéäëûã àæèõ ãýæ ÿâñíûã Ñ.Ìàãñàðæàâ, Æ.Äàìäèíñ¿ðýí, Äàëàé
íàðûí öýðýã óðäààñ íü ñºðã¿¿ëæ òóëàëäàí çàðèìûã óñòãàæ, íºãºº õýñãèéã
áàðèâ÷ëàí àâ÷, Õîâä õîòûí õýðìýíä á¿ãñýí õÿòàä öýðãèéí òîî, çýâñãèéí
òàëààð õýðýãòýé øèíý ìýäýý îëæ àâ÷ýý.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìàãñàðæàâ íàð äàéñíû öýðãèéí ç¿ã òàãíóóëûã ÿâóóëàí
òýäíèé òîî, áàéðøñàí ãàçðûã òîäîðõîé ìýäýõ òàëààð èõýýõýí àæëûã õèéæýý.
232

1911 îíû 7-ð ñàðûí 8-íèé øºíº Õîâäûã ýçëýõýýð Ñ.Ìàãñàðæàâ íàð
øèéäâýðëýæ, ººðºº öýðã¿¿ääýý õàíäàæ õýëñýí íü: Á¿õ Ìîíãîëûí àðäûí ñ¿ëä
õóâü çîõèîëîîð áèä øóóä äèéëíý. Àéæ ñàíäàðñíû õýðýãã¿é, ýðñ çîðèãòîéãîîð
íýýñýí ãàëûã ýñýðã¿¿öýí áóóäàí äàâøèõ õýðýãòýé. Óõàð÷ áóöâàë öýðãèéí ñ¿ð
õ¿÷ áóóðíà.
Èéìä óõàð÷ áóöñàíûã öýðãèéí öààçààð øèéòãýíý. Ìèíèé áèå ººðèéí öýðýã
àíãèéã àâ÷, Õîâäûí ºìíº õºíäèéã ºãñºæ îðíî. Òà íàð áàéëäààíä îðîõäîî õýäýí
àëõàì çàéòàé æàãñàæ òàðõàæ îðîîðîé ... Ìèíèé äààëãàâðûã çîðèãòîéãîîð äàãà,
ìîíãîëûí ò¿ìýí àðäûí çîâëîíò áàéäëûã àðèóòãàõ ÷óõàë õýðãèéã ìîíãîëûí
èäýð õºâã¿¿ä, öýðýã òà á¿õýíä õ¿íäýòãýí íàéäâàðëàíà ãýæýý. 42
Èíãýýä áàéëäààí ýõëýâ. ¯¿íä þóíû ºìíº Õîâäûí Íàéìàà õîò õýìýýõèéã
ýçëýí àâñíû äàðàà ìàíæèéí àìáàí, íî¸ä öýðãèéí õàìò á¿ãýæ áàéñàí Ñàíãèéí
õîò õýìýýõ áýõëýëò á¿õèé õýðýì ðóó òºëºâëºãºº ¸ñîîð äàéðàí îðîõ áîëæýý.
Ýíý íü àñàð øèð¿¿í òóëàëäààí áàéñàí áºãººä îëîí õ¿í õî¸ð òàëààñ àìü
¿ðýãäñýí þì ãýæ óã òóëàëäààíä îðñîí Æàìúÿíãèéí Äàëàé äóðäàí ÿðüæýý. 43
Ñàíãèéí õîò ãýäýã íü õÿòàä-ìàíæèéí öýðãèéí õýðýì áºãººä äºðâºëæèí
õýëáýðòýé, çóçààí øàâàð õàíàòàé áàéñàí áºãººä õýðýì íü 7-8 àëä ºíäºð, 2
àëä ºðãºí, äýýã¿¿ð íü õàñàã òýðýã çºðæ ÿâäàã, áóó áóóäàõàä çîðèóëñàí îëîí
ñýòýðõèéòýé ç¿¿í, áàðóóí, óðä ãóðâàí òàëäàà õààëãàòàé áàéñàí þì ãýæ
ïàðòèçàí Òàðàâñ¿ðýíãèéí Äàìáà äóðäàòãàëäàà áè÷æýý. 44 Ãýðõ¿¿ øàâàð
õýðìèéí ãàäóóð áàñ óñàí õýðýì õýìýýõ, óñ ä¿¿ðãýñýí ã¿í ºðãºí øóóäóó
òîéðñîí áàéäàã áàéâ. Èéìä ñàíãèéí õîòûã ýçëýæ àâàõàä íýí áýðõòýé
áàéæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâ íàð Õîâäûí òýð õýðìèéã ýçëýõ òºëºâëºãºº óðüäààñ
áîëîâñðóóëàõäàà, õýä õýäýí àðãà õýðýãëýõýýð øèéäâýðëýñíèé äîòîð ýõëýýä
óñàí õàìãààëàëòûí óñûã ººð ç¿ãò óðñãàæ, øàâàð õýðýì ðóó òàë á¿ðýýñ íü
äîâòëîõ, ¿¿íèé äàðàà öýðýã Ëóâñàíãèéí ñàíàëààð õýðìèéí íýã õýñýã ãàçðûí
¸ðîîëä ã¿íçãèé í¿õ óõàæ 50 æèí äàðü õèéæ äýëáýëñýí áîëîâ÷ õýðìèéã
º÷¿¿õýí ÷ õºíäºæ ÷àäñàíã¿é. Èéì ó÷ðààñ õýðìèéã øóóä á¿ñýëæ äýýã¿¿ð íü
äàâæ äàéðàí îðîõ òºëºâëºãººã ÿâö äóíäàà ò¿ðãýí áîëîâñðóóëæýý.
Ýíý òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä íèéò 5000 îð÷èì öýðãèéíõýý 3000
îð÷ìîîð íü õýðìèéã á¿ñë¿¿ëæ, áóñäààð íü õîòûã òîéðóóëàí ñýðãèéë¿¿ëæ,
Ìàãñàðæàâ ººðºº òýðã¿¿ëýí õýðìýí äýýã¿¿ð øèëäýã 28 öýðýã ýðñèéã
ä¿¿æèíãýýð áóóëãàæ, öýðã¿¿äýýð õýðýì ð¿¿ áóóäóóëæ ýðãýí òîéðîí óóõàé
õàøãèðóóëæýý. Áàéëäààí èíãýæ ñ¿ðòýé ýõýëæ õýðýì ðóó äîâòîëñîí ó÷èð
ò¿¿íèé äîòîð õîðãîäîæ áàéñàí àìáàí, öýðã¿¿ä íü ó÷èð ä¿ðñã¿é àéí ñàíäàð÷,
öàãààí äàðöàã áàðèí ãàð÷ èðæ, áóóæ ºãºõ äîõèî ºã÷, àìü àâðàõûã ãóéöãààæýý.
Óã òóëàëäààíä îðîëöñîí Äàëàé íàðûí äóðäàòãàëààð èíãýæ ä¿¿æèíãýýð
áóóñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð Ñ.Ìàãñàðæàâ, Æ.Äàìäèíñ¿ðýí, Íàíçàä çýðýã õ¿ì¿¿ñ
áèåýð îðîëöñîí õýìýýñýí áàéäàã. 45
42
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.44
43
Àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1969 îí. ò.153
44
Àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1969 îí. ò.163
45
̺í òýíä.
233

Ñ.Ìàãñàðæàâûí òóøààëààð àìáàíû öýðãèéí çýð çýâñýã, ýä õºðºíãèéã
õóðààí àâ÷ á¿ðòãýí äàíñëààä, àìáàíûã øàäàð ò¿øìýä¿¿äèéí íü õàìò
áàðèâ÷ëàí àâ÷ äàðàà íü õààíò Îðîñ óëñûí õèë äàâóóëàí Ñèáèðèéí òºìºð
çàìààð õÿòàä íóòàãò íü áóöààæýý.
Åð íü ìàíæèéí çàõèðãààã Ãàäààä Ìîíãîëûí õýä õýäýí òºâ¿¿äýä óñòãàõäàà
òýä íàðûã îëîí óëñûí õóóëèéí äàãóó íóòàãò íü çîõèõ ¸ñîîð õººí ÿâóóëñàí
áîëîõîîñ áóñ àëæ õÿäàæ, õàðãèñàëñàí ÿâäàë ãàðãààã¿é íü Ãàäààä Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçàð îëîí óëñûí ¸ñ æóðìûã áàðèìòàëæ áàéñíû æèøýý ìºí þì.
Ñ.Ìàãñàðæàâ äàðãàòàé ìîíãîë öýðã¿¿ä Õîâäûí øîðîíä îí æèë óäòàë
õîðèãäîí òàð÷ëàí, ºëñºí çîâæ áàéñàí Õàëõ, ĺðâºä çýðýã îëîí ÿñòíû 400
ãàðóé õ¿ì¿¿ñèéã ÷ºëººëºí ãàðãàæýý. Ìàíæèéí õààíò çàñãèéí õàòóó õóóëèàð
øèéòãýãäýí ÿë ýäýëæ áàéñàí àðä ò¿ìíèé õýäýí çóóí òºëººëºã÷èéã ìîíãîëûí
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã óäèðäñàí öýðã¿¿ä èéíõ¿¿ ÷ºëººëñºí íü óëñ
òºðèéí õóâüä íýí ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí àæýý.
Ìàíæèéí õààíû çàñãèéí òºëººëºã÷èä ¿¿ðëýæ áàéñàí Õîâä õîò, ò¿¿íèé
õýðìèéã ìîíãîë öýðýã èéíõ¿¿ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óäèðäëàãûí äîð
áààòàðëàãààð òóëàëäàí ÷ºëººëæ, Ìîíãîë óëñûã õÿòàäûí àþóëààñ õàìãààëàõ
ñòàðòåãèéí õóâüä íýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé Õîâä õÿçãààðûã òàéâøðóóëæ,
ìîíãîë îëîí àéìãààñ èðæ Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðûí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéã ç¿éë
á¿ðèéí øàëòãààíààð ýäýëæ òàìëàãäàí íóõëàãäàí áàéñàí îëîí îòîã, ñóìûí
àëáàò, õàìæëàãà, øàâü àðäûã ÷ºëººëñºí íü òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí
Ìîíãîë óëñ, ò¿¿íèé öýðýã, òýð öýðãèéí áààòàðëàã æàíæèí Ñ.Ìàãñàðæàâ,
Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí àëäàð öóóã Ìîíãîë äàÿàð áàäðóóëæýý.
Õîâäûã ÷ºëººëºõ ýíý õýðýãò Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ óäàà äàðààëàí õ¿÷ íýìýí
èðñýí 500 öýðýã, Õàëõ áàðóóí àéìàã, Õºâñãºë, Óðèàíõàé çýðýã ãàçðààñ ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ãîë õ¿÷èí áîëñîí àðäàà òºëººëºí òàòàãäàí èðñýí íèéò
2500 öýðýã øèéäâýðëýõ ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí íü ìàíàé øèíýõýí ò¿¿õíýý
çîõèõ ¸ñîîð òýìäýãëýãäýí îðîõ íü ç¿é ¸ñíû ãàâúÿàòàé õýðýã áèëýý.
Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçðààñ õîâäûã ýðýëõýã áààòàðëàãààð
÷ºëººëñºí öýðãèéí æàíæèí Ñ.Ìàãñàðæàâò “Õàòàíáààòàð” öîë,
Æ.Äàìäèíñ¿ðýíä “Ìàíëàé áààòàð” öîë, Äîðæäýðýìä “Áààòàð” öîë òóñ òóñ
îëãîñîí íü ç¿é ¸ñíû õ¿íäýò øàãíàë áîëæýý.
Ìàãñàðæàâò òýãýõýä Õàòàíáààòàð ãýäýã öîë îëãîñîí íü íýð òîìú¸îíû
õóâüä ãàí ìýò õàòóó, çàí ñýòãýë ÷àíãà ãýñýí óòãàòàéãààñ ãàäíà, óã öîë íü
ãàðëààðàà á¿ð 17-ð çóóíû ¿åä Ãàëäàí áîøãîòûí ýñðýã áàéëäñàí Á¿¿âýé,
Øèæèð õî¸ðûí Á¿¿âýéä íü Õàòàíáààòàð, Øèæèðò íü áààòàð ãýäýã öîë òóñ òóñ
îëãîñîí äîìãîîñ ãàðàëòàé àæýý.
Óëèàñòàé äàõü ìàíæèéí àìáàí íóòàã áóöñàí áîëîâ÷, Óëèàñòàéí áàéäàë
áàñ ë ò¿ãø¿¿ðòýé õýâýýð áàéñàí ó÷èð Ñ.Ìàãñàðæàâ öýðãýýñýý öººí õýñãèéã
Õîâäîä ¿ëäýýæ, ººðºº áóñàä öýðãýý äàãóóëàí Óëèàñòàéä î÷èæ áàéäëûã
àæèãëàí ñóóæ áàéâ.
Ýíý ¿åýð Àëòàéí øàð ñ¿ìèéí ÷èãýýð Ïàëò âàí ãýã÷ ò¿ìýí öýðýã äàãóóëàí
áàðóóí Ìîíãîëûí õÿçãààð ðóó ÷èãëýí èðæ ÿâñàí òóë Ìîíãîëûí çàñãèéí
234

ãàçàð Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã Óëèàñòàéãààñ Õîâäîä ÿàðàëòàé ýã¿¿ëýí
ÿâóóëæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâ Õîâäîä î÷èæ Õàëõ, ĺðâºä, Òàãíà óðèàíõàéãààñ
4000 öýðýã äàé÷ëàí ýëñ¿¿ëæ, Ïàëò âàíãèéí öýðýãòýé óäàà äàðààëàí øèð¿¿í
òóëàëäààíûã õèéæ, ò¿¿íèé õ¿÷èéã ñàðíèóëàí íÿöààæýý. Èíãýæ õýñýã çóóð
áàéòàë óäàëã¿é õàñãèéí õýñýã äýýðýì÷èä Ìîíãîë Àëòàéí õèë äàâæ, àðä
ò¿ìíèéã òàëæ ýõýëìýãö, ìºí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ òýäýíòýé òýìöýõ ¿¿ðýã
àâ÷, öýðãèéíõýý õàìò òýäãýýð äýýðýì÷äèéã òîñîí Ñàãñàéí ãîë, Òîëáî íóóð
çýðýã ãàçðóóäààð áàéëäàæ õººí çàéëóóëààä, áàðóóí õÿçãààðûã õàìãààëàí ñóóõ
áîëîâ.
1913 îíû ºâºë áîëìîãö, íºãºº õàñàãèéí õýñýã äýýðýì÷èä áàñ ë Õºøºº
ìîäíû îð÷ìîîð Îðîñ, Ìîíãîëûí õèëèéí çóðâàñ ãàçàðò õýðýã ò¿âý㠺人æ
ýõýëìýãö, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óäèðäñàí ìîíãîë öýðãèéí àíãè, Îðîñûí
õèëèéí öýðýãòýé õ¿÷ õàâñðàí äýýðõ äýýðýì÷äèéã õººí çàéëóóëæ, àðä ò¿ìíèé
àìãàëàí áàéäëûã ñàõèóëæýý.
Ýíý ¿åä Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçðààñ Ãàäààä Ìîíãîëûí áàðóóí, áàðóóí
ºìíºä, ºìíºä, ç¿¿í õÿçãààðûí ÷èãýýð öýðãèéí òîîãîî íýìýãä¿¿ëýí, Ìîíãîë
óëñàä äàõèí çàíàëõèéëæ ýõëýâ. Áàéäàë èéì áîëæ Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçàð àðãàã¿é öýðãèéíõýý òîîã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, çàðèì õîðîî àíãèóäûã
Ìîíãîë, Õÿòàäûí õèëèéí ç¿ãò ÿâóóëñíû äîòîð 1913 îíû ýõýýð öýðãèéí
àíãèóäûã Äàðèãàíãà, Ñ¿íèä, Óëààíöàâ áîëîí áóñàä öýã¿¿äýýð ÷èãë¿¿ëýí
ñóóëãàæýý.
1911 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä ¯ä õîòûí (Çàìûí ¿¿ä áîëîëòîé. Á.Ø) öàõèëãààí
óòàñíû ãàçðààñ ìýäýýëñíýýð, Ç¿¿í Ñ¿íèäèéí õîøóóíä Ìîíãîë, Õÿòàä öýðãèéí
õîîðîíä òîìîîõîí çýâñýãò òóëààí áîëæ õî¸ð òàëààñ àëàãäñàí øàðõàäñàí
õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí ãàðñàí ìýäýý áàéñàí áèëýý.
Òóñ óëñûí Ç¿¿í õÿçãààðûí áàéäàë èéíõ¿¿ ò¿ãø¿¿ðòýé áîëìîãö
Ñ.Ìàãñàðæàâ 1913 îíä Õîâäîîñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ÿàðàëòàé äóóäàãäàí èðæ,
Öýðãèéí ÿàìíàà ò¿ð àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéã çàðèìäàà
ýðãýæ ÿâàõçóóðàà Ñ¿õáààòàð íàðòàé àíõ òàíèëöæýý.
Èíãýýä ç¿¿í áà ç¿¿í ºìíºä õÿçãààð îð÷èì õóðèìòàëæ áàéñàí õÿòàä
öýðãèéí ýñðýã áàéëäóóëàõààð Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûã õýñýã öýðãèéí õàìò òîìèëîí ÿâóóëæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ öýðýã çàõèðàí Äîëíóóð, ò¿¿íèé îð÷èì Ñàíãèéí äàëàé,
Õºõ õîòûí ÷èãýýð õÿòàä öýðã¿¿äòýé õýä õýäýí øèð¿¿í áàéëäààíûã õèéæ,
òýð îð÷íû àðä îëíû àìãàëàí áàéäëûã òîõèíóóëàí áàéãààä, 1915 îíû õàâàð
Íèéñëýë õ¿ðýýíä áóöààí èðæ. Äîòîîä ÿàìàíä äýä ò¿øìýëèéí àæëûã õèéæ
áàéæýý.
Ýíý ¿åýð Ìîíãîëûí ç¿¿í ºìíº õÿçãààðààð áàñ ë Õÿòàäûí õýäýí ìÿíãàí
öýðýã õàëäàí èðñýí ó÷èð, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð Ñ.Ìàãñàðæàâò öýðýã
çàõèðóóëàí ç¿¿í ºìíºä õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëîí ÿâóóëæýý.
Ìàãñàðæàâ 1000-ààä öýðýã êîìàíäëàí Ñóëèíõýýðò î÷èæ óëñûíõàà õèëèéã
õàìãààëæ áàéãààä, öºìðºí èðñýí õÿòàäûí öýðýãòýé õýäýí óäàà áàéëäàæ, ºâåð
÷óóëãàíû Ìóó ìÿíãàíû õîøóóíû àðäûí õ¿ñýëòýýð, ªâºð Ìîíãîëûí íóòàãò
235

õ¿ðýëöýí î÷èæ, àðä ò¿ìíèéã òàëàí äýýðýìäýæ áàéñàí õÿòàä õàð öýðãèéí
õ¿÷èéã áóò öîõèæýý. Æèøýýëáýë Ìàãñàðæàâ 700 ãàðóé öýðýãòýé Ìóó ìÿíãàíû
ºìíº çàõ áîëîí Áàéëòàãà çýðýã ãàçðóóäààð õÿòàäûí èõýýõýí öýðýãòýé äàâøèí
áàéëäñààð òýäãýýðèéã Ìóíà óóë õ¿ðòýë õººí çàéëóóëæ óã íóòãèéã òàéâàí
áîëãîæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ Ñ.Ìàãñàðæàâ íü ªâºð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä
ñóì äààäàãã¿é ÿëàãäàøã¿é áààòàð õýìýýí àëäàðøèæ, ã¿í òàëàðõàë õ¿ëýýñýí
þì. Èíãýýä òóñ óëñûí ç¿¿í ºìíºä õèëèéí áàéäàë åðºíõèé人 òàéâàí áîëæ
ýõýëñíýýñ ãàäíà, Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàãäàæ,
õÿòàäûí õèë ðóó îðñîí ìîíãîë öýðãèéã ýã¿¿ëýí òàòàæ àâàõààð òîõèðîëöñîí
ó÷èð Ñ.Ìàãñàðæàâ 1915 îíû ºâºë Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áóöàí èðæýý. Õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîëûã ýðõ ìýäýëäýý á¿ðýí îðóóëàõààð äèïëîìàò,
öýðãèéí õ¿÷ áà õóäàëäàà õèéõã¿é ýäèéí çàñãèéí äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ çýðýã
õýëáýðýýð îðîëäñîîð èðñýí áîëîâ÷ àðãà áóþó Ãàäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà õààíò îðîñûí ç¿ãýýñ Ãàäààä Ìîíãîëä ýäýëæ
áàéñàí ýðõøýýëèéí äàãóó òýð íü îðîñ áà áóñàä îðîíòîé ãàäààä õóäàëäàà
ÿâóóëæ áàéõ ýðõ á¿õèé íýëýýä ºâºðìºö õýëáýðòýé àâòîíîìèò çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé óëñ áîëãîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
Ìîíãîëûí ç¿¿í áà ºìíºä õÿçãààðûã áàòëàí õàìãààëàõàä Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí áàéãóóëñàí ãàâúÿàã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ºíäðººð ¿íýëæ,
ò¿¿íèéã Äàðõàí ÷èí âàí öîëîîð øàãíàí, Äîòîîä ÿàìàíä àëáàí õààëãàæýý.
Ãàäààä Ìîíãîë áà áàðãà òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñíû äàðàà Áàðãûí
Æ.Äàìäèíñ¿ðýí, õàð÷íû Áàâóóæàâ íàð íü Õàëõ Ìîíãîëûã ò¿øèãëýí, Äîòîîä
ìîíãîëûí îëîí àéìãóóäûã õÿòàäûí ýðõøýýëýýñ ÷ºëººëºõèéã ýðìýëçýæ,
Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íü Ãàäààä Ìîíãîëä ¿ëäýæ, ò¿¿íèé öýðýãò àëáàí õààæ, Õîâäûã
÷ºëººëºõ áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöñîí áèëýý.
Õàðèí Áàâóóæàâ íü èõýýõýí òîîíû öýðãèéã ýëñ¿¿ëýí. Þàíü Øè-êàéí
çàñãèéí ãàçðûí öýðýãòýé áàéëäààíàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ Ãàäààä Ìîíãîëûí öýðãèéí
õ¿÷èéã ò¿øèãëýí íóòàã îðíîî ÷ºëººëºõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òýìöëýý
ÿâóóëñààð áàéâ.
Äýýð äóðäñàí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð íýãýíò áàéãóóëàãäàæ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí öýðýã ººðèéí õèëèéã äàâæ, õÿòàäûí öýðýãòýé áàéëäàõ ÿâäëûã
çîãñîîæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí çàðëàñàí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã çºâõºí
àâòîíîìèò ýðõýýð õÿçãààðëàñàí çýðýã íü òýðõ¿¿ Áàâóóæàâûí çýâñýãò
òýìöëèéã ò¿øèãëýõ õ¿÷èíã¿é áîëãîñíû äýýð ò¿¿íèé àð òàëààñ õÿòàäûí öýðýã
¿ðãýëæ äîâòëîí õººæ áàéâ.
Áàâóóæàâ ãóðâàí óëñûí ãýðýýíýýñ øàëòãààöñàí àðãàã¿é ýíý áàéäëûã
òºäèéëºí îéëãîëã¿é, Ãàäààä Ìîíãîë õ¿÷ õàâñðàí òýìöýõýýð ¿¿ñãýñýí
õýðãýýñýý óõðàâ õýìýýí ãîìäîæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûí õèëèéí
çàðèì íóòãààð öýðãèéíõýý õàìò öºìðºí îðæ èðæ óëìààð Åã¿çýð õóòàãòûí
õ¿ðýý çýðýã ãàçðûã äýýðýìäýæ áàéâ.
Áàâóóæàâ áè íýãýíò Ãàäààä Ìîíãîëîîñ äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é õÿòàäûí
õ¿÷èíä õàâ÷èãäàõ áîëñîí ó÷èð, Ãàäààä Ìîíãîëä ãîìäîëòîé õýìýýí ò¿¿íèé
õèë ðóó áàéí áàéí öºìðºí èðæ òèéíõ¿¿ äýýðýì õèéäýã áîëæ áàéâ.
236

Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã ç¿¿í õÿçãààð ðóó1917 îíä
òîìèëîí ÿâóóëæ, Áàâóóæàâò ó÷èð ÿâäëûã îéëãóóëàõûã îðîëäæýý. Áàâóóæàâ,
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâòàé óóëçàí çîõèñîîð ÿðèëöàõûã îãò õè÷ýýëã¿é
ººðèéí õàðúÿàíû Äàðæààã 2000 öýðãèéí õàìò õàëõûí ãîë ðóó äîâòëóóëæ äàéí
ýõýëæýý. Áàéäàë èéìä Áàâóóæàâûí õàðüÿà Äàðæààãèéí ýíý èõ öýðãèéí ýñðýã
áàéëäàõààð Ãàäààä Ìîíãîëîîñ Ñ.Ìàãñàðæàâûí çàõèðñàí 3000 öýðãýýñ 1000-ûã
Ãîìáî-Èäøèí êîìàíäàëæ ç¿¿í õÿçãààðûí Ãóðâàí áàÿí çýðýã ãàçðûã õàìãààëàí
áàéõûí çýðýãöýý, Ìàãñàðæàâ áóñàä ¿ëäñýí öýðãýý äàãóóëàí õàëõ ãîëûí õ¿ðýý
õîøóóã ñýðãèéëýí, Áàâóóæàâûíõàíä ó÷èð áàéäëûã òàéëáàðëàõûã îðîëäñîí
áîëîâ÷, Áàâóóæàâ äîòíûí õ¿ì¿¿ñèéí õàìò Õàéëàð õîò ðóó çóãòàí ÿâæ, ¿ëäñýí
öýðýã íü Õàëõûí ãîëä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðýãòýé áàéëäæýý.
Áàâóóæàâûí õàðúÿàíû Äàðæààãèéí öýðãèéí àíãèòàé Ìàãñàðæàâ áàéëäàæ,
áàðãûí Æàíæèí ñ¿ìýýñ óðàãø Õàíäãàéò õ¿ðòýë õººí äàâøèõàä Ä.Ñ¿õáààòàð
ïóëåì¸ò ñóìàí êîìàíäëàí Ìàãñàðæàâûí õàðúÿàíû öýðýãòýé õàìò ÿâàëöàí
äàéñàíòàé ãàðàìãàé áàéëäñàí áèëýý.
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òýãæ ÿâñàí òóõàé Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ áè÷èõäýý:
“... Ñ¿õáààòàð ... Íèéñëýëèéí ãàçðààñ ìîðäóóëñàí öýðýãò ïóëåì¸ò áóóãèéí
ñóìàí äàðãààð ìîðäîæ çàõ õÿçãààðûí ãàçàð îäîæ õàðãèñ äàéñàí õóëãàé íàð
ëóãàà óäàà äàðààëàí áàéëäàõàä õàðúÿàò öýðã¿¿äèéã óäèðäàí æîëîîäîæ àëèâàà
õàðóóë òàãíóóë áà ìàíààíû àëáûã öºì ººðèéí áèåýð õ¿÷ëýí ç¿òãýæ ÿâñàí” 46
ãýæýý.
Ç¿¿í õÿçãààðûí áàéäàë ¿íäñýíäýý íàìæèíãè áîëìîãö Ñ.Ìàãñàðæàâ 1917
îíû ºâºë Íèéñëýë õ¿ðýýíä ýðãýí èðñýíä, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ò¿¿íä Æ¿í
âàí çýðýã øàãíàæ, äîòîîä ÿàìíàà àëáàí õààëãàí ñóóëãàæýý.
1917 îíû ºâºë Ìîíãîëûí áàðóóí ºìíºä õÿçãààðààð õÿòàäûí öýðýã äàõèí
äîâòëîí îðæ èðñýíä, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ìºí ë Ñ.Ìàãñàðæàâûã õýäýí
çóóí öýðãèéã çàõèðóóëàí òýð ç¿ãò òîìèëæ ÿâóóëñàíä, Ìàãñàðæàâ òýíä
äîâòëîí èðñýí õÿòàä öýðã¿¿äòýé óäàà äàðààëàí çîðèãòîé áàéëäàæ, ººðèéí
óëñûí áàðóóí ºìíºä õÿçãààðûã òàéâàí áîëãîîä, 1918 îíû çóí Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä èðæ, äîòîîä ÿàìíàà àëáàí õààí ñóóõ áîëæýý.
II
Àðäûí õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò îðîëöîæ, õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí
õ¿÷ áà öàãààíòíû äýýðýì÷èäòýé áààòàðëàãààð òóëàëäñàí íü
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Ǻâëºëòèéí óëààí öýðýãò
áóòöîõèãäîí ñàðíèñàí öàãààíòíû èõýýõýí çýâñýãò õ¿÷èí 1919 îíû õàâàð
Òàãíà óðèàíõàé ðóó íýâòðýí èðæ, óðèàíõàé áà ìîíãîë÷óóäûã äýýðýìäñýíä,
òýíä áàéñàí ìîíãîë öýðãèéí àíãè õ¿÷èí õ¿ðýõã¿é áîëñîíä, Ãàäààä Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðààñ Ìàãñàðæàâûã áàðóóí õîéò õÿçãààðûí Òàãíà óðèàíõàéã
òîõèæóóëàõ ñàéäààð òîìèëîí õýñýã öýðýã çàõèðóóëàí ÿâóóëæýý. Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ áàðóóí õîéò õÿçãààðò òîìèëîãäîí èðñýí öàãààñàà õîéø, Ǻâëºëò
46
Äàìäèíû Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð. ÓÁ., 1973 îí. ò.32
237

Îðîñ óëñûí óëààí öýðãèéí õèëèéí àíãèóäòàé áàéíãûí õîëáîî òîãòîîæ,
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð áàéãóóëàãäñàí Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí çîðèëò, ÿëàíãóÿà
àæèë÷èí, òàðèà÷íû Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áàéñàí ãàäààä áà ¿íäýñíèé
áîäëîãûã çºâ óõâàðëàí ýõýëæ, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûã ò¿øèãëýí, õÿòàäûí àþóë
çàíàëààñ Ìîíãîë îðíûã ÷ºëººëæ áîëîõ çàìûã òàíèí àâ÷ áàéñàí ¿å ãýæ õýëæ
áîëîõ þì.
Ìàãñàðæàâ Õîâäûí áàéëäààíààñ õîéø 1919 îí õ¿ðòýë á¿ãä 7 æèëèéí òóðø
ººðèéí îðíû áàðóóí, áàðóóí ºìíºä, ºìíºä, ç¿¿í õÿçãààðò õÿòàäûí õàðãèñ
öýðãèéí õ¿÷èíòýé óäàà äàðààëàí çýâñýã áàðèí òóëàëäàæ, òýäãýýðèéã ñºíººí
àðèëãàæ, õèë õÿçãààðàà òóõàé á¿ð òàéâàí áîëãîæ áàéñàí ¿åäýý, õÿòàäûí
õàðãèñóóä áîë ìîíãîëûí æèíõýíý àþóëò äàéñàí ìºí áºãººä òýä ìîíãîëûã
ýçýðõèéëýõ ýðìýëçëýëýýñýý õýçýýä ÷ óõðàõã¿é ãýäãèéã ëàâòàé ìýäñíèé
çýðýãöýý, ººðèéí îðíû á¿õ õèë õÿçãààð, àéìàã, õîøóó, íèéñëýë õ¿ðýýãýýð
îëîí óäàà äàéð÷ ÿâàõäàà, ãàäààä äîòîîäûí äàðëàã÷ íàðûí òàëõèíä íóõëàãäàæ
áàéñàí àðä ò¿ìíèéõýý ãàñëàíò áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ ÷àäñàí áàéâ.
×óõàì Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ ººðèéí îðíû ãàäààä äîòîîä áàéäëûã èéíõ¿¿
í¿äýýð ¿çýæ, áèåýð òóóëàí óõâàðëàñàí ó÷èð, Ìîíãîë óëñûí õîéò òàëä øèíýýð
òîãòíîñîí õºäºëìºð÷äèéí òºð, Ǻâëºëò Îðîñ óëñàä ã¿íýý áèøðýí òýð íü
ìîíãîë÷óóäûí ò¿øèãëýâýë çîõèõ ¸ñòîé õàíü ìºí ãýäãèéã ºäðººñ ºäºð èðýõ
äóòàì óëàì á¿ð ã¿íçãèé îéëãîõ áîëæýý.
Ǻâëºëòèéí õèëèéí óëààí öýðãèéí êîìàíäëàã÷ Êðàâ÷åíêî, Èâàíîâ
íàðààñ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâò õàíäàæ, 1919 îíû 7-ð ñàðûí 20-íä áè÷ñýí
çàõèäàëäàà: Õèë äàâñàí öàãààí öýðã¿¿äèéí ýñðýã ººðèéí öýðãýýñ ÿâóóëæ
ýñýðã¿¿öýõ áà ìýäýý èð¿¿ëæ áàéõûã õ¿ñ÷ áàéñàí áàéíà. 47 ̺í 1919 îíû 7-ð
ñàðûí 29, 8-ð ñàðûí 14-íä Ǻâëºëòèéí õèëèéí öýðãýýñ Õàòàíáààòàðò õàíäàí
õàðèëöàí íàéðàìäàëòàé àæèëëàõààð çàõèäàë áè÷ñýí áàéíà. 48
1919 îíû çóí Õàòàíáààòàðûí öýðãèéí àíãè Öàãààí òîëãîé çýðýã ãàçðûã
ñýðãèéëýí ñóóæ áàéòàë, äýýðõ öàãààí öýðãèéí àíãèóä ãýíýò òýð ãàçàð äàéðàí
îðæ èðæýý. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðãèéí àíãè òýäãýýð öàãààíû
ýòãýýä¿¿äòýé áàéëäàæ áàéòàë, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí ç¿ãýýñ Óëààí àðìèéí
äàðãà Ï.Å.Øåòèíêèí 1000 øàõàì öýðýã äàãóóëàí èðæ, äýýðõ öàãààíû
ýòãýýäèéí 800 öýðãèéã áóò öîõèí õººí çàéëóóëààä, Ìîíãîëûí õèëèéí öýðãèéã
çàõèðñàí Ñ.Ìàãñàðæàâòàé àíõ óäàà óóëçàí íºõºðñ㺺ð ÿðèëöæýý.
Ï.Å.Ùåòèíêèí, öàãààí íàìûí ó÷èð ÿâäëûã Ìàãñàðæàâò òàéëáàðëàæ
õýëýõäýý:
“- áèä áîëáîîñ Óðèàíõàé íóòàãò îðøèí ñóóæ áóé öaãaaíû íàìûí ýòãýýäèéã
õÿäàí ñºíººæ, äàãóóëàí àâàõààð èðñýí íü òàíàé Ìîíãîë öýðýã óðüä àâñàí
áºãººä ìºí ÷ ìàíàé óëààí öýðýãò õàëäààð èðñýí öàãààí íàìûí äàéñíûã áèä
ñºíººæ, òóñ òóñûí çîðüñîí õýðã¿¿äèéã á¿òýýñýí èõ áàÿðóóäûã õàðèëöàí
õ¿ðãýëöýæ, ã¿í íàéðàìäëûã èëýðõèéëýí òàðöãààÿ” 49 ãýæýý.
47
ÒÒÀ. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí õºìðºãò ýõ áè÷èã íü áèé.
48
ÒÒÀ. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí õºìðºãò íü áèé.
49
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû àðõèâò õàäãàëàãäàæ áóé “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óã ýõ óäàà
238

Ï.Å.Ùåòèíêèí çýðýã óëààí öýðãèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äòýé Ñ.Ìàãñàðæàâ
óäàà äàðàà õàðèëöàæ, áèåýð óóëçàæ óëìààð îêòÿáðûí õóâüñãàëààñ îðãîñîí
öàãààíû ýòãýýä¿¿äòýé òóëàëäàæ áàéñàí íü öàãààíû ýòãýýä õýí áîëîõ,
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õýíèéã ò¿øèãëýâýë çîõèõûã Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâààñ
óõàìñàðëàõàä òóéëûí äºõºì áîëñîí íü ìýäýýæýý.
Öàãààíòíû äýýðõ õýñãèéã äàðàëöààä Ñ.Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë õ¿ðýýíä áóöàí
èðæýý.
Ýíý òóõàé X.×îéáàëñàí áè÷èõäýý: “1919 îí - çóí öàã, áàðóóí õÿçãààðûí
Õèìè õèì÷èã, Òóæ, Òàãíà çýðýã ãàçàðò óìàð ç¿ãèéí óëààí õóâüñãàëààñ ä¿ðâýí
çóãòàæ ãàðñàí íýãýí õýñýã öàãààíòàí îðîñóóä ...õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûã
õýëìýãä¿¿ëñýí ÷èìýýã ñîíñîæ çàñãèéí ãàçðààñ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã
òýðõ¿¿ õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëîí ãàðãàæýý. Ìàãñàðæàâûí
áèå òýðõ¿¿ ãàçàð ãàâøãàéëàí õ¿ðýëöýõ ñàöóó, çºâëºëò óëñûí óëààí öýðã¿¿ä
öààä òàëààñ õººæ èðýõýä, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðã¿¿ä íààä òàëààñ
óãòàæ, õî¸ð òàëààñ õàâñðàí áóò öîõèñîí ó÷èð ìºí óëààí öýðãèéí çàõèðëààñ
Ìàãñàðæàâò õî¸ð òîîìñîã ìîðü õºëëºñºí áºìáºãºí 캺ðòýé, äºðâºí
äóãóéòàé, ãî¸ìñîã òýðãýýð ñàéøààí òàëàðõàæ áýëýãëýí ºã÷ýý” 50 ãýæýý. Ýíý íü
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Ï.Å.Ùåòèíêèíòýé óóëçñàí ¿åòýé ÿã òîõèð÷ áàéíà.
Ãàãöõ¿¿ àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîïèàëèñò õóâüñãàë ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí
äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõ çàìûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä íýýæ ºãñºí áèëýý. Èéì
÷ ó÷ðààñ õÿòàäûí õàðãèñ õ¿÷èí Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìîíãîë áà õÿòàä îðîíä
íºëººëºõººñ àéí ñàíäàð÷, áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ íýðèéäëýýð Ìîíãîë
íóòàã ðóó öýðãèéí õ¿÷ýý óäàà äàðààãààð îðóóëæ áàéâ.
Ìîíãîëä íýâòðýí èðñýí õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí æàíæèí Ñþé Øó-÷æåí,
Áîãä ãýãýýí òýðã¿¿òýé õàðãèñ ëàì, íî¸äûã àøèãëàí, Ãàäààä Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò ýðõ áà ò¿¿íèé ¿íäýñíèé öýðãèéí àíãèéã 1919 îíû 11-ð ñàðä óñòãàæ,
Ãàäààä Ìîíãîëûã õÿòàäûí ìóæ áîëãîí çàðëàñíààð, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
õÿòàäûí õàðãèñóóäûí ãàðò îðîâ.
1911 îíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëýýð áàéëäàí àâñàí òºðèéí òóñãààð
òîãòíîë, ãóðâàí óëñûí ãýðýýãýýð àâòîíîìèòûí õ¿ðýýíä õÿçãààðëàãäàæ
áàéãààä, 1919 îí ãýõýä õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí õ¿÷ýýð á¿ðìºñºí óñòãàãäàæ.
Ìîíãîë îðîíä õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé äàðàíãóéëàõ çàñàã òîãòîæ, àðä
ò¿ìíèé áàéäàë óðüä óðüäûíõààñ óëàì õ¿íäðýí äîðîéòîâ.
Ìîíãîë îðîí õÿòàä öýðãèéí ýðõøýýëä äàõèí îðñîí ýíý ãàìøèãò ¿åä,
ººðèéí îðíû áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàí ñóóæ áàéñàí Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ 1920 îíû ºâºë Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ÿàðàâ÷ëàí èðòýë, Ãàíäàíãèéí
ºìíºõ ãààëèéí ãàçðàà õàðóóë ìàíààíû àëáà ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãàìèí öýðã¿¿ä
ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàí àâ÷ íýãæñýí áîëîâ÷, Ìàãñàðæàâ òýäíýýñ º÷¿¿õýí òºäèé
àéëã¿é íýãæèãäýæ áàéãààä òýäíèé ãàðààñ ìóëòàð÷ýý.
Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçðûã õÿòàäûí õàðãèñóóä óñòãàñàíä
Ñ.Ìàãñàðæàâ ã¿íýý ãàøóóäàæ: “Õàëõ Ìîíãîë óëñûí îëîí ò¿ìíèé ºìíººñ
äàðàà ç¿òãýí ÿâñàí ò¿¿õèéã òîâ÷ëîí áè÷ñýí íü” õýìýýõ ãàð áè÷ìýë.
50
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ. 1942 îí. ò.68-69
239

õàëóóí àìü, õàéðò áèåý çîâîîõ, ç¿äýõ àìðàõûã íýãýýõýí ÷ öàã ÿìõûí òºäèé
îãîîð÷ áóöàëòã¿é, àëü õàòóó áýðõ õýö¿¿ õÿçãààðûí ãàçðóóäàä õàëäààð èðñýí
äàéñíû ºìíººñ óäàà äàðàà äàâøèí ìîðäîæ, òîñîí áàéëäàæ, õÿäàí ñºíººæ,
ç¿òãýí ÿâñàí ÿâäëûã ñàíàâààñ ... Ìîíãîë óëñûí çàñãèéã äàõèí ìàíäóóëæ,
îëîí ò¿ìýí àðäóóäûã àìàð ò¿âøèíä óäèðëóóëàõ, øóäðàãà çîðèãò áààòàð
ñàíààã õýðõýâ÷ áóöàëòã¿éãýýð ìºíõ¿¿ ºäðººñ áàòòàéÿà òîãòîîæ, Ìîíãîë
óëñûí òºðèéã äàõèí ìàíäóóëàõ àðãà áîäîâ” 51 ãýæ íàìòàðòàà ººðºº áè÷æýý.
1919 îíû èéì íºõöºëä Ãàäààä Ìîíãîëûí Íèéñëýë õ¿ðýýíä ãàäààä äîòîîäûí
õàðãèñóóäûã òóñ îðíîîñ õººí çàéëóóëæ, àðä îëíîî ÷ºëººëºõ çîðèëãîòîé
õóâüñãàëò íóóö õî¸ð á¿ëýã, àãóó èõ îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë
ñàíààãààð òóñ òóñ óäàà äàðààëàí áàéãóóëàãäæýý. Íýã äýõ á¿ëýã íü õîòûí
òºâä áàéãóóëàãäàí Õ¿ðýýíèé á¿ëýã ãýæ íýðëýãäýæ ¿¿íä àðä ò¿ìíèé æèíõýíý
òºëººëºã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îðæýý. Õî¸ð äàõü á¿ëýã íü
êîíñóëèéí äýíæèä áàéãóóëàãäàæ X.×îéáàëñàí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îðæýý.
Ýíý õî¸ð á¿ëýã, ÿëàíãóÿà Ä.Ñ¿õáààòàð, X.×îéáàëñàí íàðòàé Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ íóóö õîëáîî òîãòîîí àæèëëàæ, òýäýíä òàëàðõàí, Õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõøýýëýýñ Ìîíãîë îðíîî äàõèí àíãèæðóóëàõ õýðýãò ç¿òãýõýýð ýðìýëçýí
òýìöýæ áàéæýý.
Õóâüñãàëò õî¸ð á¿ëýã õÿòàäûí õàðãèñóóäûí ýñðýã õóâüñãàëûí àæëûã
õèéæ, Íèéñëýë õ¿ðýýíýý áàéñàí îðîñûí õóâüñãàë÷ íàðòàé õîëáîîòîéãîîð ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ, öààøäàà íýãäýæ, êîìèíòåðíèé äýìæëýãýýð Ǻâëºëèéí
çàñàãò Îðîñ óëñòàé õîëáîî òîãòîîõ, òóñëàìæ ãóéõààð òºëººëºã÷ºº èëãýýõ
áîëñîí áèëýý.
Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé ìàíàé òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Õîëáîîò Îðîñ óëñààñ
òóñëàìæ ãóéõààð ÿâñíû äàðàà, 1920 îíû 8-ð ñàðä Áîãäûí òàìãàòàé áè÷èã
øààðäëàãàòàé áîëìîãö, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Êó÷ðåíêî çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé
óóëçàæ çºâëºëäºí, óã áè÷èãò Áîãäûí òàìãà äàðóóëàõ õýðýãò îðîëöîæ
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Ýíý ¿éë ÿâäàë Ñ.Ìàãñàðæàâûí ººðèéí áè÷èæ
¿ëäýýñýí íàìòàð, X.×îéáàëñàíãààñ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí äóðñãàëûí
õóðàë äýýð 1927 îíä õýëñýí ¿ã, ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí 13 æèëèéí îé áà Á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñãèéí 10 æèëèéí ò¿¿õò çóðãóóä ãýäýã õýâëýëä íèéòëýãäñýí
ìàòåðèàëóóäàä äàõèí äàâòàí íîòëîãäîí ãàðäàã áèëýý.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé òºâ øòàá Ñè ëèí-á¿ãèéí ÿàì
Áîãä ãýãýýíèéã õîðüæ óëñûí á¿õ ýðõèéã ººðèéí õÿíàëòàíä àâ÷, Ǻâëºëèéí
3acaãò îðîñ óëñ áà ìîíãîëûí õèë õÿçãààðûã ÷àíäëàí öàãäàõ, òóñëàìæ ãóéõààð
Ǻâëºëèéí Çàñàãò îðîñ óëñàä ÿâñàí Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
áàðèâ÷ëàõûã ýðìýëçýõ çýðýã öýðýã áà òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãààãàà òóéëûí
õ¿÷òýé áîëãîæ áàéâ.
Õóâüñãàë÷èäòàé õîëáîîòîé ãýæ ýíý ¿åä ãàìèíãóóä õàðäàæ Ñ.Ìàãñàðæàâ,
Æ.Äàìäèíñ¿ðýí, Ãîìáî-Èäøèí, Î.Æàìúÿí íàðûã 1920 îíû íàìàð áàðèâ÷ëàí
øîðîíäîî õîðüæýý. Ñè ëèí-á¿ãèéí ÿàìíû ò¿øìýä¿¿ä øîðîíä õîðèãäñîí
51
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû àðõèâò õàäãàëàãäàæ áóé “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óã ýõ óäàà
äàðàà ç¿òãýí ÿâñàí ò¿¿õèéã òîâ÷ëîí áè÷ñýí íü” õýìýýõ ãàð áè÷ìýë.
240

Ìàãñàðæàâò õýðýã òóëãàí áàéöààí àñóóõàä Ìàãñàðæàâ çîðèãòîéãîîð
õàðèóëñàí íü:
- “Áèäíèé ìîíãîë÷óóä áîëáîîñ àíõ àâòîíîìèò çàñãèéã áàéãóóëæ, ãóðâàí
ýòãýýäýýð ãýðýý òîãòîîæ, òóñãàé òîãòíîæ áàéòàë, ìàíàé ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷èä ººðñäèéí ýðõ àøãèéã ýðìýëçýí, èðãýí ýòãýýäèéí çàëüõàé ò¿øìýë
ë¿ãýý ñýì õóéâàëäàæ, ìîíãîëûí çàñãèéã óñòãàõààð õýëýëöýí ãýðýý áè÷èã
òîãòîîæ ...Ñþé Øó-÷æåí õýìýýõ öýðãèéí íî¸í ¿ëýìæõýí öýðãèéã ò¿ëõýí
èð¿¿ëæ, áîãä õààíààñ ýõëýí åðºíõèé ñàéäûã õ¿ðòýë á¿ðýí çýâñýãò öýðýã
æàãñààí ñ¿ðä¿¿ëæ, àéëãàí äàðëàæ çàñãèéã óñòãàâ. Ìàíàé Ìîíãîëûí... îëíû
ñàíàë ñýòãýë àëäàãäàí, ãàøóóí çîâëîí õ¿ëýýõýä, áèäíèé íýð á¿õèé õýäýí
õ¿ì¿¿ñ îëíû ºìíººñ òºëººëºí çîõèõ ãàçðààñ òóñëàìæèéã òýðýýð òóñãàé
õ¿ì¿¿ñèéã ÿâóóëñàí ¿íýí áîëíî.
Ãàã÷õ¿¿ ìàíàé ìîíãîë÷óóä óäèðäàí ÿâóóëàõ àëèâàà õýðãèéã îëíû ñàíàëä
òàâòàé ýñ íèéë¿¿ëáýýñ, õýðõýâ÷ õóâüñãàëûí õýðýã íàìäàõã¿é óëìààð õºãæèõ
íü ëàâòàé áîëîõ ÿâäëûã õàìòààð òîäîðõîéëîí ìîõîëòã¿éãýýð ìýä¿¿ëýâ”
ãýæýý. 52
Èíãýæ Ìàãñàðæàâ ãàìèíãèéí øîðîíä áàéõäàà àðä ò¿ìíèéõýý ñàíàëûã
èëýðõèéëýí, ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áàéëäàí àâàõ çîðèëòîî
èëýí äàëàíã¿é õÿòàäûí õàðãèñóóäàä õýëæ áàéñíààñ ãàäíà, Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí àäèë ãàí çîðèãò ìàíëàé áààòàð Æ.Äàìäèíñ¿ðýí õÿòàäûí ýðõ
áàðèã÷ íàðò ¿ë áóóí ºã÷, òýäíèé øîðîíä áîñîîãîîðîî íàñ áàðñàí áèëýý; Ãàìèí
öýðãèéí äýãëýì ãàçàð ñàéã¿é ÷àíãàð÷, àëü ñýæèãòýé ñýðãýëýí õ¿ì¿¿ñèéã
áàðèâ÷ëàí õîðüæ, ýíãèéí æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéã ÷ õàðäàí áàéöààæ, àðä îëíîîñ
õºðºí㺠ìàë, õ¿íñ òýæýýë ãàðãóóëæ, ººðèéí öýðãèéí õýðýãöýýã õàíãàæ,
íî¸ðõîëîî ìîíãîëä òîãòîîâ ãýæ áàò èòãýæ áàéâ.
Ãýâ÷ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä
ç¿òãýñýí ìîíãîëûí òýðã¿¿íèé óõàìñàðòàé õ¿ì¿¿ñ òýìöëýý óëàì ºðí¿¿ëýí
ã¿íçãèéð¿¿ëæ áàéâ.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà óëààí àðìèéí õ¿÷èíä óäàà äàðààëàí
áóòöîõèãäîí ñàðíèñàí öàãààíû ýòãýýä¿¿ä õîéò õÿòàä, ìîíãîëûí áàðóóí
õÿçãààðûí îð÷èì íóäàðãàí áàÿ÷óóä, ãàçðûí ýçýä çýðýã àëü ¿ë á¿òýõ
ýòãýýä¿¿äèéã öóãóóëàí öýðãèéí àíãè áàéãóóëàí ìîíãîëä öºìðºí èðæ, òýíä
îðîãíîí áàéñàí ãàìèí öýðãèéí õ¿÷èéã õººí çàéëóóëæ, ººðñ人 ìîíãîë
îðíîîñ öýðýã ýð áà öýðãèéí õ¿íñèéã çàëãóóëàí àâ÷ çºâëºëòèéí ýñðýã áàéëäàõ
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëýõýýð ýõýëæ áàéâ.
¯¿íèéã õîéò õÿòàäàä àòàìàí Ñåìåíîâ, Ìîíãîëûí ç¿¿í õèëèéí îð÷èì
ãåíåðàë Áàðîí Óíãåðí, áàðóóí õÿçãààðûí îð÷èì Êàéãðàäîâ, Êàçàíöåâ, Áàêè÷
íàð ¿¿ñãýí ÿâóóëæ áàéâ. Ýä íàð íü ßïîíû öýðãèéí ýðõòýí íàðòàé õîëáîî
òîãòîîí, òýäíèé ç¿ãýýñ ìºíãº, çýâñãèéí òóñëàìæ àâ÷ áàéñàí áèëýý.
52
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû àðõèâò õàäãàëàãäàí áóé “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óã ýõ óäàà
äàðàà ç¿òãýí ÿâñàí ò¿¿õèéã òîâ÷ëîí áè÷ñýí íü” õýìýýõ ãàð áè÷ìýë
241

242
Çóðàã ¹ 2 “õàâ÷óóëãà”
Ñ.Ìàãñàðæàâààñ õàðèéí äàéñàíòàé óäàà äàðàà áàéëäààí õèéæ áàéñàí ãàçðûí á¿ä¿¿â÷ çóðàã

1919 îíû 10-ð ñàðä Áàðîí Óíãåðíèé óäèðäñàí öàãààí öýðãèéí èõýýõýí
õ¿÷ Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûã íýâòðýí îðæ èðæ óëìààð Íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿
äîâòîëæ ýõëýâ. Òýä õÿòàäûí õàðãèñóóäòàé àäèë ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ íàðò
ºíãºí äýýðýý òóëãàëò õèéëã¿é, õàðèí ìîíãîë îðîí áà ò¿¿íèé óñòãàãäñàí
àâòîíîìèò çàñãèéã ãàìèíãèéí ãàðààñ ÷ºëººëæ, òóñãààð òîãòíîëûã íü ñýðãýýíý
ãýäýã óðèàã äýâø¿¿ëýí, Óíãåðíèé öýðýã Íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿ óäàà äàðàà
äîâòëîí, òýíä áàéñàí ãàìèí öýðýãòýé øèð¿¿í áàéëäàæ õººí çàéëóóëààä, þóíû
ºìíº Áîãä ãýãýýíèéã õÿòàäûí õîðèîñíîîñ ãàðãàí àâ÷, Ìàíäøèðèéí õèéä ð¿¿
ÿâóóëæ, ãàìèíãèéí øîðîíä áàéñàí áààõàí õ¿ì¿¿ñèéã ÷ºëººëñíèé äàðàà, Áîãä
áîëîí ò¿¿íèé øàäàð ò¿øìýä¿¿äòýé Áàðîí Óíãåðí ººðºº óóëçæýý.
Äîâòëîí èðñýí Óíãåðíèé èõ õ¿÷òýé õÿòàä öýðýã óäàà äàðàà áàéëäàæ, õ¿÷èí
äèéëäýæ õ¿ðýýã á¿ðìºñºí îðõèí ãàðàõûí ñàöóó ãàìèíãèéí øîðîíä áàéñàí
õýñýã õ¿ì¿¿ñ ÷ºëººëºãäñºíèé äîòîð õóâüñãàëò á¿ëãèéí ãèø¿¿í Æàìúÿí ã¿í,
Æèãìýääîðæ, ìºí Ä.Ñ¿õáààòàð íàðòàé õîëáîî áàðèí íóóö àæèëëàæ áàéñàí
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íàð áàéæýý. Ýíý íü Óíãåðíèé “÷ºëººëºõººð èðñýí
çîðèëãî” ãýã÷èéã çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ãýíäýí ¿íýìøèõýä äºõºì áîëæ
áàéñíûã äàëèìààð òýìäýãëýõýä èë¿¿äýõã¿é áóéçàà.
Ãàìèíã õ¿ðýýíýýñ òýãæ øàõàí çàéëóóëñíûõàà äàðàà Óíãåðí Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí òºëººíèé õýñýã íî¸ä, îëîíä íýð àëäàðøñàí öýðãèéí áààòàðëàã
æàíæèí Ñ.Ìàãñàðæàâ íàðûã õ¿ëýýí àâ÷ òóñãàéëàí óóëçæýý.
Óíãåðí òýäýíòýé ÿðèõäàà: Áèä òàíàé ìîíãîëûã ÷ºëººëæ, òóñãààð
òîãòíîëûã ñýðãýýâ. Ãýâ÷ ãàìèí öýðã¿¿ä Çàìûí ¿¿ä, Õèàãò çýðýã ãàçàð
õóðàëäàí áàéíà. Òà íàð íàäàä öýðýã íýìæ òóñëàõ õýðýãòýé ãýñýí áºãººä òýð
¸ñîîð ÷ Öýâýýí òýðã¿¿í, Æîíîí âàí Öîãáàäðàõ íàðûí äýìæëýãýý𠺺ðèéí
öýðýãò ìîíãîëûí çàëóó÷óóäààñ íýëýýäèéã ýëñ¿¿ëñýí áèëýý.
1920 îíû 2-ð ñàðä Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä íü Óíãåðí äàõèí ñóóëãàæ,
õóó÷èí Àâòîíîìèò Çàñãèéí ãàçðûí ÿàìäûã ñýðãýýí áàéãóóëæ áàéíà õýìýýõ
íýðèéäëýýð õóóðàì÷ õýðãýý ã¿éöýòãýõäýý Ñ.Ìàãñàðæàâûã àðä ò¿ìíèéõýý
äîòîð íýð õ¿íäòýé, öýðãèéí ãàðàìãàé æàíæíû õóâüä íü áàðîí Óíãåðí ººðèéí
çîðèëãîä àøèãëàõûí òóëä ò¿¿íèéã ýåëäãýýð õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõäàà, ÷àìàéã
ìîíãîëûí öýðãèéí æàíæíààð òîìèëîâ ãýæ õýëæýý. Ýíý íü Ìàãñàðæàâûã àëü
áîëîõîîð òàëäàà òàòàõ çîðèëãîòîé õýðýã áàéæýý. 1921 îíû 2-ð ñàðä ×îéðò
áàéñàí ãàìèí öýðãèéã óñòãàõààð áàðîí Óíãåðí Ìàãñàðæàâûã ÿâóóëæ, ººðºº
ò¿¿íèé õàìò õºäºëæýý. Ãàìèí öýðãèéã Çàìûí ¿¿ä õ¿ðòýë õººí áàéëäàæ
óñòãàõàä, Ñ.Ìàãñàðæàâûí áàéäàë, ò¿¿íèé áàéëäàõ ÷àäëûã Óíãåðí íýëýýä ñàéí
ìýäýæ àâ÷ýý. Òýãýýä Óíãåðí Ìàãñàðæàâûã öýðãèéí õàìò Çàìûí ¿¿ä îð÷èì
¿ëäýýãýýä, ººðºº Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ÿàðàâ÷ëàí èðæ, öýðãèéíõýý òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëàõ, õ¿÷ýý çóçààòãàí Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí àíãèóäòàé õèëèéí
çóðâàñ ãàçðààð áàéëäàõ áýëòãýëýý õèéæýý.
Áîðàí Óíãåðí, Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä äàõèí ñóóëãàæ, ìîíãîëûí
çàñàã òºðèéã ìàíäóóëæ áàéíà õýìýýõ íýðèéäëýýð îëîí çàëóó àðäûã öýðýãòýý
òàòàæ, öýðãèéí õýðýãöýýíä ¿é îëîí õºñºã õýðýãëýë õ¿÷ýýð ãàðãóóëæ áàéñàí
ýíý á¿ãä íü ãàìèíãèéí ¿åèéí äýãëýìýýñ ÿëãàãäàõã¿é áîëæ áàéâ.
243

Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Áàðîí Óíãåðíèé óã áîäîë ñàíàà, ¿éë àæèëëàãààã
òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íä ìàø äóðã¿éöýí ìîíãîë öýðãèéã ò¿¿íèé ýðõøýýëä
îðóóëàõã¿é òóñãààð áàéëãàõ áîäëîãîî àãóóëñààð áàéæýý. ¯¿íèéã ìºí Áàðîí
Óíãåðí ãàäàðëàæ, Ìàãñàðæàâûã àëü ÷ òàëààð õàðäàõ íü óëàì ÷ èõ áîëæýý.
Òóñëàìæ ãóéõààð Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ óëñàä ÿâñàí ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä
1920 îíû ñ¿¿ë÷ýý𠺺ðèéí õèë õÿçãààð ðóó îðæ èðæ, õóâüñãàëûí àæëûã øóóä
óäèðäàæ ýõëýâ.
Èíãýýä 1921 îíû 3-ð ñàðûí íýãýíä ÌÀÍ-ûí àíõäóãààð õóðàë áîëæ íàìûã
áàéãóóëæ, Òºâ Õîðîîã ñîíãîæ, õóâüñãàëûí çîðèëòûã òîäîðõîéëîí çààñàí
ýðìýëçýõ 10 ç¿éë õýìýýõ áàðèìò áè÷ãèéã áàòëàí ãàðãàæýý. Ñ¿õáààòàð
òýðã¿¿òýé Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, ïàðòèçàí öýðãèéí îòðÿäûã áóé áîëãîæ,
ìºí îíû 3-ð ñàðûí 13-íä Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàâ. Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçàð àðäûí æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëàí ºíãºðæ¿¿ëñýí òýð íü æàíæíí
Ñ¿õáààòàðûí óäèðäëàãûí äîð ìºí îíû 3-ð ñàðûí 18-íä Õèàãò õîòîä áàéñàí
îëîí ìÿíãàí ãàìèí öýðãèéã óñòãàí ñàðíèóëæ óã õîòûã ÷ºëººëæýý.
Àðäûí íàìûí òºâ õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð, àðäûí æóðàìò öýðýã ººðèéí
òýìöëèéí áààçòàé áîëæ, ò¿¿íèéãýý óëàì ºðãºæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ, ãàìèí
öýðãèéí ¿ëäýãäëèéã õýñýã õýñãýýð íü äàðàí ñºíººæ, çºâëºëòèéí öýðãèéí
õèëèéí àíãèóäòàé àõ ä¿¿ãèéí äàé÷èí õîëáîî òîãòîîí, àðä ò¿ìíèéõýý äîòîð
õóâüñãàëûí çîðèëòûã óõóóëàí òàíèóëæ áàéâ.
Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áàéñàí Ñ.Ìàãñàðæàâ, Á.Öýðýíäîðæ
çýðýã õóâüñãàëûã òàëàðõàã÷ íºõºä人 1921 îíû õàâàð, íàìûí íýãä¿ãýýð èõ
õóðëààð áàòàëñàí ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë, ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí çàðèì ÷óõàë
øèéäâýð¿¿äèéã íóóöààð õ¿ðã¿¿ëæýý. 53
Õèàãòàä áóò öîõèãäîí ñàðíèñàí ãàìèí öýðãèéí ¿ëäýãäëèéí íýã õýñýã
íü Ñèáèðèéí òºìºð çàìààð õÿòàä ãàçàð áóöñàí áà çàðèì õýñýã íú Õèàãòààñ
óðàãøëàí çóãòàæ, îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí ç¿¿í õîéò òàëûí Óëààí
õàä ãýäýã ãàçàð Áàðîí Óíãåðíèé õàðúÿàíû ìîíãîë, îðîñ öýðýãòýé áàéëäàí
áóò öîõèãäæýý. Òýäíýýñ Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààð ðóó çóãòñàí 700 îð÷èì ãàìèí
öýðýã Ñóëèíõýýðýýð Ìîíãîë, Õÿòàäûí õèë äàâàõ ãýæ ÿâæ áàéãààä, òýíä
öýðýãòýéãýý ñóóæ áàéñàí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâò ñºíººãäæýý.
Ãàìèíãèéí öýðãèéí ¿ëäýãäëèéã èéíõ¿¿ Ñóëèíõýýðò áóò öîõèñíû äàðààõàí
Ñ.Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë õ¿ðýýíä áóöàæ èðæýý. Àðäûí õóâüñãàë ºäðººñ
ºäºð èðýõ äóòàì ºðíºí áàäàð÷ ¿çýë ñàíàà íü ºðãºí îëíûã õàìààð÷, Àðäûí
æóðàìò öýðýã, çºâëºëòèéí óëààí öýðãèéí àíãè ëóãàà õ¿÷ õàâñðàí öàãààíû
ýòãýýä¿¿äòýé øèéäâýðòýé òýìöýæ ýõýëñýí ýíý ¿åä, Íèéñëýë õ¿ðýýíýý
öýðãèéíõýý ãîë õ¿÷íèé õàìò ñóóæ áàéñàí Áàðîí Óíãåðí Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûã íýãýí ºäºð äóóäàæ ò¿¿íòýé ÿðèëöàõäàà:
Õàòàíáààòàð òà Ñ¿õáààòàðûã òàíèõ óó? ãýõýä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâààñ
ñàéí òàíèíà. Òýð íü ìàíàé ñàéí íºõºð ø¿¿ ãýõýä, Áàðîí æàíæíû ¿ð÷ãýð øàð
í¿¿ð íü óëàéæ, áóðæãàð ñàõàë íü ºðâèéæ ãîçîéí þó ãýíýý õýìýýí óóðñàí
áîñîæ, êàðìàíä áàéñàí áàãà áóóãàà àâ÷, ºìíºõ øèðýýí äýýð õàðõèéòýë
òàâèõàä, Ìàãñàðæàâ àéæ áóöñàíã¿é áè áîëáîîñ Ìîíãîëûí óëñ òºð, àðä
53
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.104-105.
244

ò¿ìíèé òóñûã áîäîã÷äûã ñàéí íºõºð õýìýýí ¿çíý. Ìîíãîëûí òºðä áóðóó
ñàíàã÷äûã äàéñàí áîëãîí ¿çíý. Ñ¿õáààòàð íàð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õýðýãò
çîðüæ ÿâàà ìàíàé ñàéí íºõºð õýìýýí äàõèí ýðñëýí õàðèóëæýý.
Ìîíãîë îðîíä àðäûí õóâüñãàëûí ºðíºæ áàéãàà ÿâö áîëîí Áàðîíîîñ
òàëäàà òàòàæ àøèãëàÿ ãýæ áîäîæ áàéñàí Ìàãñàðæàâûí çàí áàéäàë íü
ò¿¿íèéã Íèéñëýë Õ¿ðýýíä öààø ¿ëäýýõýä àþóëòàé áîëñîí ó÷èð Áàðîí Óíãåðí
Ìàãñàðæàâûã Õ¿ðýýíýýñ àðãà õýðýãëýí àëü áîëîõîîð ò¿ðãýí çàéëóóëàõûí
òóëä, 1921 îíû 5-ð ñàðä áàðóóí õÿçãààðûí ìîíãîë öýðãèéí æàíæíààð òîìèëîí
ÿâóóëàõ áîëæýý. ¯¿íèé ºìíº Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð áàðóóí õÿçãààðûã
òîõèíóóëàõ ñàéäààð Æàëõàíç õóòàãòûã òîìèëîí ÿâóóëñàí òóë òèéíõ¿¿
Ìàãñàðæàâûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð áóñ, õàðèí öýðãèéí æàíæíààð òîìèëñîí íü
òýð àæýý.
Ìîíãîëûí àëñ áàðóóí õÿçãààðûí èõ õýìæýýíèé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
ãàçàð íóòàã, òºâ ñóóðèíãóóäûã Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººíä îðóóëàõã¿é
áàéëãàõ çîðèëãîîð þóíû ºìíº Óëèàñòàé, Õîâä, Óëààíãîì áîëîí ìîíãîëûí áàðóóí
õÿçãààðûí çàðèì ãàçàð áóãøñàí öàãààíòíû äýýðýì÷äèéí õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýí,
ò¿¿íèéã ýðõ ìýäýëäýý á¿ðýí îðóóëàõààð Óíãåðí ÷àðìàéí àæèëëàæ áàéâ.
Óíãåðíèé òàëûí õ¿÷èí Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò Ẻãíºðºí áàéñàí òýð
¿åä, Õàòàíáààòàðûã òîìèëîí ÿâóóëàõ íü ò¿¿íèéã Íèéñëýë õ¿ðýýíèé îð÷èì
¿ëäýýõýýñ àþóë áàãàòàé ãýæ Óíãåðí ¿çñíýýñ ãàäíà, Ìàãñàðæàâûí çàõèðñàí
öýðãèéí àíãèä Âàíäàíîâ çýðýã öàãààíû íýëýýä îëîí òàãíóóëûã îðîëöóóëàí
ÿâóóëñàíäàà Óíãåðí èõýýõýí íàéäàæ áàéæýý.
Óíãåðí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâò ºíãºí äýýðýý òàë çàñàõ áàéäëàà
¿ðãýëæë¿¿ëýí, ò¿¿íèéã áàðóóí õÿçãààðò ÿâàõààð Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ ãàðàõàä
íü ¿äýæ ºãºõººð 1921 îíû 5-ð ñàðä Õàäààñàíãààð äàìæèí, Âàíãèéí õ¿ðýý
õ¿ðòýë ìàøèíäàà õàìò ñóóëãàí äàãàëäàí ÿâæ áàéãààä áóöàæ èðñýí àæýý.
Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ öººí öýðãèéã àâ÷ ÿâààä, Äàé÷èí âàíãèéí
õ¿ðýýí äýýð õ¿ð÷, òýíäýýñ 300 îð÷èì öýðãèéã íýìýí ýñë¿¿ëýí àâ÷, Óëèàñòàé
õ¿ð÷ øèíýýð 800 îð÷èì öýðýã òàòàí àâñàí áîëîâ÷ çýâñýã, õ¿íñýýð èõýýõýí
äóòàãäàæ áàéæýý.
Ìàãñàðæàâûã èíãýæ ÿâàõ ¿åä Óëèàñòàé, Õîâä, Õºâñãºëèéí ÷èãýýð öàãààí
Áàêè÷, Êàçàãðàíäè, Ñóõàåâ, Øóáèí íàðûí öýðãèéí àíãèóä õýñýã õýñãýýð
Ẻãíºðºí, Ǻâëºëòèéí õèë ðóó äîâòîëæ, óëìààð Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçàð ðóó áàðóóí òàëààñ íü äîâòëîõ çîðèëãî á¿õèé áàéñíû äýýð Óíãåðí íü
Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ öýðãèéí ãîë õ¿÷ýý àâ÷ Õèàãò ðóó ÷èãëýí äàéðàõ áà áàñ
Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðààñ öàãààíû áóñàä àíãèóä Õèàãò áîëîí ò¿¿íèé ç¿¿í
òàëûí õàðóóëààð öºìðºí îðîõ òºëºâëºãºº á¿õèé áàéæýý.
Áàéäàë èéìä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ çºâëºëòèéí
õèëèéí àíãèóäòàé òîõèðîëöîí, îäîîãèéí Õºâñãºëèéí òºâ ̺ðºí, Áóëãàíû
òºâ Âàíãèéí õ¿ðýý, ìºí îäîîãèéí Õºâñãºëèéí Ðàøààíò ñóìûí ÷èãëýëýýð
àðäûí æóðàìò öýðãèéí áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéã òîìèëîí ãàðãàñàí òýð
íü Ǻâëºëòèéí óëààí öýðãèéí Ï.Å.Øåòèíêèí äàðãàòàé ïàðòèçàí öýðãèéí
àíãèòàé õîëáîî òîãòîîí öàãààíû ýñðýã áààòàðëàã òýìöëèéã ÿâóóëæ,
òýäãýýðèéí õ¿÷èéã õýä õýäýí ãàçàð áóò öîõèæ ñóëðóóëñàí áèëýý.
245

Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 20-íû øèéäâýðýýð Áàðóóí
çàìûí òóñãàé àíãèéí äàðãààð ýõëýýä òîìèëîãäñîí Ñóìúÿà áýéñèéã òóøààëààñ
íü îãöðóóëæ, áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí öýðãèéí æàíæíààð X.×îéáàëñàí,
çºâëºã÷ººð Á.Ïóíöàãèéã òóñ òóñ òîìèëæýý.
×îéáàëñàíã áàðóóí çàìûí áàéëäààíä ìîðäîõûí ºìíº Ä.Ñ¿õáààòàð,
X.×îéáàëñàíòàé óóëçàæ àðä ò¿ìýíòýé íÿãò õîëáîî áàéãóóëàí òýäíèé ýðõ
àøãèéã õ¿íäýòãýæ, àðäûí çàñàã òºðèéí ¿éë õýðãèéí òºëºº òýìöýõèéã
çàõèæýý. 1919 îíû ñ¿¿ë÷ýýð ×îéáàëñàí Àð õèàãòààñ ãàð÷ îðîñ õàðóóëààð
äàìæèí, Ìîíãîëûí áàéäëûã ìýäýõýýð ÿâàõäàà Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí
àð ãýðèéã äàéð÷, ò¿¿íèé õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýíòýé óóëçàæ õîëáîî òîãòîîõ
áîëæýý. 1921 îíû õàâàð X.×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéã òîëãîéëîí
öàãààíòàíòàé òýìöýæ áàéõäàà Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýíã
öýðýãòýý ýëñ¿¿ëýí, øòàáûí íóóö àæëûã ýðõë¿¿ëæ áàéæýý. 54
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ñàíàë ¸ñîîð àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷ººð
Ö.Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð, ªëçèéõàíä íàðûã Ìîíãîëûí áàðóóí àéìãóóäàä
òîìèëæýý. Òýäíèé çîðèëãî áîë áàðóóí àéìãèéí îëîí ò¿ìíèé äóíä
õóâüñãàëûí òóõàé ÿðèà òàíèóëãà õèéõ, ïàðòèçàí öýðýã ýëñ¿¿ëýõ, íàì, òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûã áóé áîëãîõ, õ¿í àìûí äîòîð Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí òóíõàã
ò¿ãýýõ çýðýã àæèë áàéâ. Òýä Õîâä, Óëààí-ãîì îðîõîîð ìîíãîë Õèàãòààñ 1921
îíû 4-ð ñàðûí 9-íä ìîðäîæ Ǻâëºëòèéí õèëèéí çóðâàñààð äàìæèí çîðüñîí
ãàçðàà õ¿ð÷ýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Óëèàñòàéä ìîíãîë öýðãèéã åðºíõèéëºí
çàõèð÷ áàéæýý. Óëèàñòàéä áàéñàí ìîíãîë öýðýã íü Õàòàíáààòàðûí õóàðàí,
Âàíäàíîâûí õóàðàí õýìýýí õî¸ð õýñýã õóâààãäàæ áàéñíû Âàíäàíîâûõàä íü
Öàãààíòíóóä îëîí áàéñàí áºãººä òýä íü Ñ.Ìàãñàðæàâûã àëõàì á¿ð ÿìàãò
òàãíàí àæèæ áàéæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâûí õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýí áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí
X.×îéáàëñàíãèéí øòàáä àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý ýöýãòýéãýý çîëãîõ íýðèéäëýýð
èðæ î÷èæ áàéñàí íü ×îéáàëñàí, Ìàãñàðæàâ íàðûí õîîðîíä õîëáîî áàðüæ,
çàõèäàë äàìæóóëæ áàéñàí àæýý.
Ìîíãîëûí áàðóóí áà õîéò íóòãààð îðîãíîí áàéðøñàí öàãààíû èõýýõýí
õ¿÷òýé çºâëºëòèéí óëààí àðìèéí Ï.Å.Ùåòèíêèí, Áàéêàëîâ íàð áîëîí öýðãèéí
àíãèóäûí õ¿÷èíä òóëãóóðëàí òýìöýõýýð Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëîãäîí
ÿâñàí X.×îéáàëñàí, Á.Ïóíöàã, Ö.Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàð óã ãàçàðòàà õ¿ð÷,
îðîí íóòãààñ öýðýã íýìýí ýëñ¿¿ëæ, äàéñàí ëóãàà áàéí áàéí òóëàëäàæ áàéõäàà
áàðóóí õÿçãààðò èõýýõýí öýðãèéã çàõèðàí ñóóæ, òîõèðîìæòîé öàãèéã õ¿ëýýí,
öàãààíòàíòàé øóóä òýìöýõýýð àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàðòàé õîëáîî òîãòîîí
àæèëëàæ áàéñàí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðãèéí èõ õ¿÷èéã òýìöëèéíõýý
òºëºâëºãººíä îðóóëàí áîäîöãîîñîí áàéæýý.
Áàðîí Óíãåðí íü òóñ íóòãèéí áàðóóí, õîéò ìºí ç¿¿í õÿçãààðò õóðèìòàëñàí
ººðèéí õàðúÿàíû öýðãèéí àíãèéã íýãýí çýðýã Ìîíãîëûí Õóâüñãàëûí òºâ
Õèàãò áà Ǻâëºëòèéí õèëèéí ÷óõàë ÷óõàë áîîìò ãàçðóóä ðóó ò¿ðýí îðóóëàõààð
òºëºâëºãºº çîõèîæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõýýð ýõëýõäýý ººðºº öýðãèéíõýý
54
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.110, 111, 112
246

ãîë õ¿÷ýýð Àðäûí õóâüñãàëûí òºâ Õèàãò ðóó äàéðàí îðæ Àðäûí Ò¿ð Çàñàã,
àðäûí æóðàìò öýðãèéã óñòãàæ, õèàãòààð äàìæèí Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ
óëñûí Æèä, Ñýëýíãý çýðýã íóòàã ðóó äîâòëîí îðîõîîð ÿâñàí áèëýý.
Áàðîí Óíãåðí, Íèéñëýë õ¿ðýýíä ò¿¿íèéã õàìãààëàõ öººí òîîíû öàãäàà
öýðãýý ¿ëäýýãýýä, ººðºº ãîë õ¿÷ýý êîìàíäëàí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä
Ìîíãîë Õèàãò ðóó ÷èãëýí àÿëæýý.
Èíãýñíýýð öàãààíòíû ýíä òýíä õóðèìòëàí Ẻãíºðñºí íèéò õ¿÷èí
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õèëèéí çàëãàà ÷óõàëõàí çóðâàñ ãàçðûã ýçýëæ, Àðäûí ò¿ð
çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé çýâñýãò õ¿÷èí æóðàìò öýðãèéã óñòãàí, çºâëºëòèéí õèë
ðóó ºðãºí ôðîíòîîð ò¿ðýìãèéëýí îðîõ Áàðîíû ÿâöã¿é òºëºâëºãºº ýõýëæýý.
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè, Ìîíãîëûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð òóñ
óëñûí íóòàãò íýâòðýí èðñýí íü öàãààí öýðãèéí õ¿÷èéã á¿õ òàëààð íü ñóëðóóëàí,
àðäûí õóâüñãàëò òýìöëèéã çîðèãæóóëàí áàäðóóëæ áàéëàà. Óíãåðíèé ãîë õ¿÷
Õèàãòûí îð÷èì ìîíãîë, çºâëºëòèéí õèëèéí çóðâàñ ãàçðóóäààð 1921 îíû 5
áà 6-ð ñàðóóäàä Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè, Ìîíãîëûí àðäûí æóðàìò öýðãèéí
àíãèóäàä óäàà äàðààëàí öîõèãäñîíû äîòîð, Óíãåðíèé Áàÿð ã¿íèé êîìàíäàëñàí
îòðÿä õèàãò õîòûí äýðãýä Ñ¿õáààòàðûí àíãèä áóò íèðã¿¿ëýí áóóæ ºãñºí
áà Áóëãàí, Õºâñãºë àéìãèéí íóòãóóäààð öàãààíû èõýýõýí õ¿÷ X.×îéáàëñàí
Ï.Å.Øåòèíêèí íàðûí àíãèóäòàé ÿâóóëñàí òóëàëäààíä õ¿÷ ñóëðàí ñàðíèæ
èðýõèéí çýðýãöýý, Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ìîíãîëûí Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðýýð Ä.Ñ¿õáààòàðààð êîìàíäëóóëñàí ìîíãîë àðäûí æóðàìò
öýðãèéí àíãè, Ê.À.Íåéìàíû êîìàíäàëñàí çºâëºëòèéí óëààí àðìèéí öýðãèéí
òîì íýãäýë àíãèéí õàìò ìîíãîë Õèàãòààñ ãàð÷ Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷èãëýí àÿëæ,
çàìä òîõèîëäñîí äàéñíóóäûã äàðñààð, 1921 îíû 7-ð ñàðûí ýõýýð Íèéñëýë
õ¿ðýýã ýçýëñíýýð, àðäûí õóâüñãàë Ìîíãîë îðîíä ÿëæ, çàñãèéí ýðõ ò¿ð çàñãèéí
ìýäýëä øèëæñýí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààð Ìîíãîë îðîí äýëõèéí êàïèòàëèñò ñèñòåìýýñ
òàñðàí ñàëæ, àíõíû ñîöèàëèñò ã¿ðýí Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí òàë á¿ðèéí äýìæëýã
òóñëàìæààð òóñãààð òîãòíîí õºãæèæ, öààøäàà êàïèòàëèçìûã àëãàñàí
ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ àçòàé ñàéõàí ãýãýýí çàì ò¿¿íèé ºìíº íýýãäñýí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà 1921 îíû ýöýñ, 1922 îíû ýõýí ¿åä òóñ îðîí
öàãààíòíû ¿ëäýãäëýýñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëºã人ã¿é, õàðèí ò¿¿íèéã ñºíººæ, ýõ
îðíîî á¿ðìºñºí àðèóòãàõ òýìöýë ¿ðãýëæëýí ÿâñààð áàéëàà.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Ä.Ñ¿õáààòàðûí êîìàíäàëñàí àðäûí æóðàìò
öýðãèéí àíãèóä Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé îð÷ìûí õýä õýäýí ãàçðóóäààð öàãààí
öýðãèéí ¿ëäýãäëèéã ìºðäºí õººæ óñòãàí ñºíººæ áàéâ.
×îéáàëñàí, Ïóíöàã õî¸ðûí àíãè Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí ãàðàìãàé
æàíæèí Ï.Å.Ùåòèíêèí íàðòàé õ¿÷ õàìòðàí òóñ îðíû õîéò õýñãèéí
Õºâñãºë, Áóëãàíû ÷èãýýð Óíãåðíèé èõýýõýí òîîíû õ¿÷èíòýé òîìõîí çýâñýãò
òóëàëäààíûã õýä õýäýí ãàçàð ÿâóóëæ ñºíººí äàðæ áàéâ.
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè áà Ìîíãîëûí àðäûí æóðàìò öýðãèéí àíãèóäûí
õàìòàðñàí õ¿÷èíä óäàà äàðàà öîõèãäñîí öàãààíû öýðãèéí àíãèóäûí áàéëäàõ
÷àäàë ñóëàð÷, òýäãýýðèéí êîìàíäëàã÷ ãåíåðàë áàðîí Óíãåðí, Ðåçóêèí õî¸ðûí
¿ëäñýí õ¿÷ 7-ð ñàðûí 12-21-íû îð÷èì Ñýëýíãý ìºðíèé õºâººíä áàéñàí Àõàé
247

ã¿íèé õ¿ðýýíèé õàâüä íýãäýí íèéëæ ñ¿¿ë÷èéõýý ýñýðã¿¿öëèéã ÿâóóëæ áàéæýý.
Ýíý ¿åä òóñ îðíû Äîðíîäîä Áóìöýíäèéí çàõèðñàí ìîíãîë öýðãèéí àíãè
Ìàíæóóðûí ç¿ã çóãòñàí Óíãåðíèé äýýðýì÷äèéí ¿ëäýãäëèéã ìºðäºí õººæ
óñòãàí ñºíººæ áàéâ.
ªðíº ç¿ãò Õàñáààòàð, Ö.Äàìáàäîðæ õî¸ðûí óäèðäñàí ïàðòèçàí öýðýã,
Áàéêàëîâûí çàõèðñàí Óëààí öýðãèéí àíãèòàé õ¿÷ õàâñðàí, òýð íóòàãò
îðîãíîæ áàéñàí Óíãåðíèé íýëýýä àíãèóäòàé óäàà äàðààëàí òóëàëäàæ, ò¿ð
çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâàð ¸ñîîð îðîí íóòãèéí àðäóóäàä àðäûí õóâüñãàëûí
òóõàé òàíèóëàí Àðäûí íàì, çàñãèéí áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîæ áàéâ.
Öàãààíòíû öýðãèéí õ¿÷ èéíõ¿¿ ºäðººñ ºäºð èðýõ äóòàì ãàçàð ñàéã¿é
ñàðíèæ ñóëàð÷ áàéñàí ó÷èð, Óíãåðí á¿õ õ¿÷ýý Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí
Óëèàñòàé, Õîâä, Óëààíãîìûí ÷èãýýð Ẻãíºð¿¿ëýí çóçààòãàæ àìèà àâðàõ
çîðèëòûã òàâüæ áàéâ.
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí îð÷èíä îðîãíîæ, öààøäàà õ¿÷ýý òýíä íýãòãýõ
òºëºâëºãººòýé áàéñàí Áàðîí Óíãåðíèé îëîí ìÿíãàí öýðãèéã Ǻâëºëòèéí
óëààí àðìèéí äýìæëýãýýð áóò öîõèõîä Ö.Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðûí
öýðãèéí àíãèàñ ãàäíà, Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûí öýðãèéã ýíý òóëàëäààíä
îðóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ Ìîíãîëûí Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ¿çýæ áàéâ.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Ñ.Ìàãñàðæàâûã áàðóóí õÿçãààðò ¿¿ðëýí áóé
öàãààíû öýðãèéã àðäûí çàñãèéí ãàçðéí áàðóóí çàìûí öýðãèéí òóñãàé àíãèéí
äýä æàíæèí Ïóíöàã, Õîâä çýðýã áàðóóí õÿçãààðò òºëººíèé ò¿øìýëýýð
òîìèëîãäñîí Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàð ëóãàà õ¿÷ õàâñðàí óñòãàõ öýðãèéí
æàíæíààð òîìèëæýý. 55
Ìàãñàðæàâ óã òóøààëûã õ¿ëýýí àâ÷ àæèëäàà îðîõ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ
òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëàí, öàãààí öýðãèéí õ¿÷, ò¿¿íèé áàéðøèëòûã
òàãíàõûí çýðýãöýý áàðóóí àéìãóóäààñ öýðýã íýìýí ýëñ¿¿ëæ õ¿÷ýý çóçààòãàæ,
ººðèéí öýðãèéã 4 õîðîî áîëãîí çîõèîí áàéãóóëæýý.
Ìàãñàðæàâààñ Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð áà Ñ¿õáààòàðò èð¿¿ëñýí óäàà
äàðààãèéíõàà ìýäýýíä áàðóóí õÿçãààðò îðîãíîæ áàéñàí Êàéãîðîäîâ,
Êàçàãðàíäè, Áàêè÷ ìºí Õºâñãºë ç¿ãýýñ îðãîñîí Øóáèíèé àíãèóäûí öýðãèéí
òîî, áàéðëàëûã ñóäëàí ìýäýý èð¿¿ëäýã áàéæýý. 56 1919 îíû íàìàð Àðäûí
çàñãèéí ãàçðûí á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðààñ Ñ.Ìàãñàðæàâò èõ
íàéäâàð ¿ç¿¿ëæ áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “...ýðõýì ñàéä ýä¿ãýý öàãèéí õýðýã,
òýíãýðèéí çààâðûã íýâòýðõèéëýí òîëèëñîí àãààä èõýä çàâäàæ õàðãèñ äàéñíû
ýòãýýäèéã äàâûí ºìíº ñºíººí àðèóòãàæ, àíõ ò¿ð¿¿í èõ õýðýã á¿òýýñýíä
áàÿðëààä ÷ áàðàõã¿é õàä ìýò ò¿øèãëýæ õàðèí ñýòãýë àìðàâ. Îäîî îðîñûí
ìóó õóëãàé Áàðîí Óíãåðíèé õàðúÿàò îëîí ñàìóóí öýðýã ýíä òýíä ýçëýí ñóóæ
îðîíò¿éâýýí çîâîîæá¿õèé çýðãèéã íýãýä íýãíýýð òîäîðõîéëîí ò¿¿ãýýð îéð
äàõü Îðîñûí óëààí öýðãèéí òýðã¿¿ëýã÷äýä ìýäýãäýæ, óëìààð òýäíèé ãîë
çàñãèéí ãàçàð ñîíñãîõ áà õàðèëöàí õýë ìýäýý àâàëöàõ, ó÷ðàõ çýðãýýð õ¿÷èí
õàâñàð÷ õàðãèñ äàéñíûã ø¿¿ðäýí àðèëãàæ, óëñ ãýðýý á¿ðýí á¿òýí áîëãîí
áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäëûã ò¿¿ãýýð ìýðãýí îíîë ãàðãàæ, àðãà õ¿÷èéã õýðýãëýí
55
ÓÒÒÀ. Ô.I, Ò.1. õí. 27
56
Ä.Ñ¿õáààòàð áàðèìò áè÷ãèéí ò¿¿âýð. ÓÁ., 1971 îí. ò.19á-19à.
248

ã¿éöýòãýõ àæààìóó” 57 ãýæýý.
Ýíý çàõèäëûí õàðèóä Ñ.Ìàãñàðæàâààñ Ä.Ñ¿õáààòàðò áè÷èõäýý: “Àðäûí
õóâüñãàë ÿëæ àìæèëòàíä õ¿ðñýí ÿâäàëä õÿçãààðã¿é áàÿðëàñíàà èëýðõèéëæ,
Ìàãñàðæàâ áè ¿ëãýðëýâýýñ ãà÷èãäñàí çàãàñ óñûã îëæ àìüä àìüäàðñàí àäèë
áàÿðëàí, ãàçàð îðíû ìóó õàðãèñûã ÷àäàõûí ÷èíýýãýýð àðèëãàæ, îéð îð÷ìûã
òîõèíóóëàí àìàðæóóëñóãàé õýìýýí ç¿òãýæ ÿâíà. ª÷¿¿õýí Ìàãñàðæàâ íàìàéã
òîîæ àëáàíàà òóñëóóëñàí íóóðòàé (õ¿ëýýëãýñýí èõ èòãýëèéã) õèøãèéã ñ¿ñëýí
ø¿òýæ ç¿òãýí õàðèóëàõûã õè÷ýýñýýð áàéíà” 58 ãýæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ ººðèéí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº ¸ñîîð ò¿¿íèé öýðýãò
áàéñàí öàãààíòàí, ÿëàíãóÿà ìîíãîëûí õóó÷èí çàñãèéí ãàçðààñ áàðóóí
õÿçãààðò òîìèëîí ñóóëãàñàí ýõ îðîí÷ ¿çýëòýé ׿ëòýì áýéñèéã àëààä, äàðàà
íü õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã óñòãàõ ñàíàà àãóóëæ áàéñàí Âàíäàíîâ, Øòåéí
íàðûã Óëèàñòàé õîòíîî 1921 îíû 7-ð ñàðûí 22-íû øºíº äàðñàí ÿâäàë íýí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Âàíäàíîâûí õàðüÿàíû öàãààíû öýðã¿¿äèéã áóò
öîõèæ çàðèìûã áàðèâ÷ëàí àâ÷, Âàíäàíîâûã îðãîæ ÿâàõàä Äàìáèé òýðã¿¿òýé
õýñýã õ¿ì¿¿ñ áàðèâ÷ëàí àâ÷èð÷ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâò øèëæ¿¿ëñíýýð
ò¿¿íèéã Ìàãñàðæàâûí òóøààëààð ñºíººæýý.
Õºâñãºë áà Âàíãèéí õ¿ðýýíèé îð÷èì áàðóóí ç¿ãèéí òóñãàé àíãèéí
äýä æàíæíààð àæèëëàæ áàéãààä öýðýã êîìàíäàëæ ÿâñàí äýä æàíæèí
Á.Ïóíöàã ýíý ¿åä Óëèàñòàéä îðæ èðæ, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâòàé íèéëæýý.
Âàíäàíîâûã Ìàãñàðæàâ óñòãàñíû äàðàà òýäãýýð öàãààíòíû øîðîíãîîñ
÷ºëººëºãäñºí Àëåêñåé Áóðäóêîâ äóðäàòãàëäàà áè÷èõäýý: “Õàòàíáààòàðûí
øèéäâýðòýé öîõèëòûí óëìààñ Óíãåðí Óëèàñòàé ðóó óõðàõ áîëîëöîîã¿é
áîëæ, öàãààíòíóóä Óëèàñòàéí îð÷èì ¿ëäñýí áàéíà. Óëèàñòàéä áààç áàéãóóëæ
òýíä Õîâäîîñ Êàéãîðîäîâ, Áàêè÷ íàðûí, Çàÿàñ (îäîîãèéí Öýöýðëýã Á.Ø)
Êàçàãðàíäûí äàðàà íü Ñóõàðåâèéí õ¿÷èéã òàòàæ íýãòãýõ ãýñýí Óíãåðíèé
ãîðüäëîãî áèåëñýíã¿é. Õàòàíáààòàðûí áîñëîãî ýíý á¿õíèéã ýöýñ áîëãîëîî” 59
ãýæ Ìàãñàðæàâààñ Óëèàñòàéä ãàðãàñàí öýðãèéí áîñëîãûã íàðèéí òàêòèêèéí
õóâüä Àëåêñåé Áóðäóêîâ ºíäðººð ¿íýëñýí áàéíà.
Ñ.Ìàãñàðæàâ, Âàíäàíîâûí á¿ëýã ýòãýýäèéã äàðñíûõàà äàðàà, Äîðæäýðýì
ãýã÷ õ¿íèéã ººðèéí ýë÷ýýð Ä.Ñ¿õáààòàðò ÿâóóëæ, õ¿ðã¿¿ëñýí çàõèäàëäàà
áè÷ñýí íü: Òà ººðèéí ¿éë àæëààðàà ìàíàé òºð, øàøíûã õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ
áàéãààã áè äóóëæ ìýäýýä ñýòãýë ìàø áàÿðòàé õ¿ðýëöýí èðëýý ãýæ ªã¿¿ëýýä
öààøèä Óíãåðíèé ãàð õºë áîëîí ¿éì¿¿ëýã÷ Âàíäàíîâûã óñòãàñàí áà áàðóóí
ç¿ãò áàéãàà öàãààíòíû òîîíû òóõàé ìýäýýëæýý. Çàõèäëûí òºãñãºëä Ìèíèé
öýðýã òîîãîîð îëîí áîëîâ÷ çýâñýã ìóó, öààøèä çýâñýãëýõ áîëîìæ ìýäýýæ
ìîíãîëä ¿ã¿é áàéãàà áîëîõîîð Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òºëººëºã÷èäòýé
õýëýëöýý õèéæ íèéëýõýýð áè ìîðäëîî. Ýíý õÿçãààðûã äàéñíààñ öýâýðëýæ,
òàéâàí áîëãîõûí òóëä áèäýíä çýâñãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã òàíààñ õ¿ñüå”
ãýæýý. 60
57
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ áàðèìò ìàòåðèàëûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1964 îí. ò.41-42.
58
ÍÒÀ. Ô.2, Ò.1, õí. 172 õóóäàñ II.
59
Àõ ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààíû íîì. ÓÁ., 1972 îí. ò.74
60
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1969 îí. ò.346
249

Ìàãñàðæàâ òýìöëýý öààø ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéõäàà íºëºº á¿õèé Æàëõàíç
õóòàãòòàé áàéí áàéí óóëçàæ, ò¿¿íä àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, öàãààíòíû àíãè
áóò öîõèãäîæ áàéãààã îéëãóóëàí, ººðèéí öýðýã áà Ǻâëºëòèéí óëààí
àðìèä óíàëãà, õºñºã äàé÷ëàõ òàëààð èõýýõýí àæëûã çîõèîí ÿâóóëæ áàéæýý.
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìè áà ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí ç¿ãýýñ àâàõ
òóñëàìæèéã Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Æàëõàíç õóòàãòûí õ¿ðýýí äýýð ñóóæ
áàéñàí çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèàð äàìæóóëàí õ¿ëýýí àâ÷, òýäýíòýé áàéíãà
õàðèëöààòàé àæèëëàæ áàéæýý.
Òýð ¿åä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íü èõ æàíæèí Ñ¿õáààòàð íàð ëóãàà
¿ðãýëæèä çàõèäàë áè÷ãýýð õàðèëöàí áàéñàí ó÷èð, Ìîíãîëûí áàðóóí
õÿçãààðûã öàãààíû ¿ëäýãäëýýñ àðèëãàí öýâýðëýõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ
áàéâ 61 ãýæ X.×îéáàëñàí áè÷æýý.
Öàãààíòíû õ¿÷èí ñºíºí äóóñ÷ áàéñàí ýíý ¿åä öàãààíû ãåíåðàë Êàçàãðàíäè
àëàãäàæ, Óíãåðí Õºâñãºëèéí îäîîãèéí Òàðèàëàí ñóìûí íóòàãò áàðèãäàæ
óëìààð Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèéí êîìàíäàëñàí àíãèä òóøààãäàí Íîâîñèáèðñê
õîòíîî õ¿ðãýãäýí öýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð öààçëàãäñàí áèëýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ èíãýæ Ǻâëºëòèéí àíãè, Õàñáààòàð íàðòàé
õîëáîî áàðüæ, öàãààíòàíòàé òýìöýë õèéæ áàéãààä, ýöýñò Óëààíãîìûí
Òîëáî íóóðûí îð÷èì Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýýí äýýð öàãààíòàíä á¿ñëýãäñýí
Ö.Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðò òóñëàõààð î÷òîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèéí
õ¿÷ýýð òýä á¿ñëýëòýýñ ãàðñàí ó÷èð óã õ¿ðýý ðóó î÷èõ õýðýãöýýã¿é áîëæ,
Ìàãñàðæàâ Ãóðâàí öýíõýðèéí äóíä Öýíõýð ãýäýã ãàçàð öàãààíû Áàêè÷èéí
èõýýõýí öýðãèéã Õîâäûí ç¿ã õººí áàéëäàæ, Ç¿ìúÿàãèéí ãîë õýìýýõ ãàçàð òîì
òóëàëäààíûã õèéæ, óëìààð Óëààíãîìûí ç¿ã äàéñíûã õººæ ÿâñààð ñàðíèóëàí
ñºíººæ, Áàêè÷ áîëîí ò¿¿íèé øòàáûí 20 îð÷èì õ¿íèéã áàðèâ÷ëàí àâ÷,
Íèéñëýë Õ¿ðýýãýýð äàìæóóëàí Íîâîñèáèðñêèéí ãàçðàà õ¿ðã¿¿ëýí òóøààæýý.
Èíãýýä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí áàéäàë òºâõíºæ ýõýëñýí áîëîâ÷ ìºí
öàãààí öýðãèéí ñ¿¿ë÷èéí ¿ëäýãäýë Çàÿûí õ¿ðýý, Ýãèéí äàâàà çýðýã ãàçàð Ẻí
áººíººð òýíýæ ÿâñíûã Õàòàíáààòàðûí àíãè ýöýñëýí äàðæ ýõ îðíîî òýäíýýñ
àðèóòãàí öýâýðëýæýý.
¯¿íèé äàðàà öàãààí öýðãèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí á¿ëãèéã òîëãîéëæ ÿâñàí
Êàçàíöåâ ãýã÷ Ǻâëºëòèéí õèë ðóó çóãòàí îðãîæ ÿâààä Àòàìàíîâêà õýìýýõ
òîñãîíä áàðèâ÷ëàãäàí àëàãäæýý.
Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñûí áàðóóí õÿçãààð öàãààíòíû öýðãèéí
àíãèóäààñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëºãäñºí áîëîâ÷ ýíý ¿åä áàðóóí õÿçãààðò òýíýæ
ÿâñàí ëàì Äàìáèéæàíöàí ãýã÷ ýòãýýä õýñýã ºðõèéã îðîí íóòãààñ òàñëàí
àâ÷ Ìààæèíñàí óóëàíä îðîãíîí, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã äýýðýìäýí çîâîîæ
ýõýëñýíä, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ òýð ç¿ãò ÿâæ áàëìàääýýðýì÷èíä ó÷èð
áàéäëûã óõóóëàõ áóþó äàðæ ñºíººõ çîðèëãîòîé áàéñàí áîëîâ÷, Ñ.Ìàãñàðæàâ
Íèéñëýë õ¿ðýýíä ÿàðàëòàé äóóäàãäàæ, àðäûí çàñãèéí ÷óõàë ºíäºð òóøààëûí
àëáàíä òîìèëîãäîõ áîëñîí ó÷èð, Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë Õ¿ðýý ðóó ÿâæ, õàðèí
Äàìáèéæàíöàíã äàðàõàà𠺺ð õ¿ì¿¿ñ àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëîãäîí
ÿâöãààñàí áèëýý.
61
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.125
250

III
Àðäûí õóâüñãàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõýä Ìàãñàðæàâààñ
íàì, òºð, öýðãèéí òàëààð ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãàà
Äýýð ºã¿¿ëñíýýð Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä äóóäàãäñàí
ó÷èð òýðýýð Óëèàñòàéä áàéñàí äýä æàíæèí Á.Ïóíöàãèéí õàìò ĺðâºä õî¸ð
àéìãèéí çàñàã çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõàä îðîëöîí,
óëìààð Õîâä, Óëèàñòàéãààð äàéð÷, öàãèéí áàéäëûã àæèãëàí òýíä áàéñàí
öýðãèéí àíãèóäàä ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷, ººðºº öººí öýðãèéí õàìòààð 1922 îíû
õàâàð áàðóóí õÿçãààðààñ ãàð÷ àÿëñààð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðæýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ èéíõ¿¿ îí óäòàë ººðèéí îðíû ºìíºä, áàðóóí
ºìíºä, áàðóóí õÿçãààðûí îëîí ãàçàð öýðýã êîìàíäëàí ãàäààäûí äàéñàí, àëü
íýãýí äýýðýì÷èí, ñàìóóí õóëãàé íàð ëóãàà óäàà äàðàà áààòàðëàãààð òýìöýëäýí
òýäãýýðèéã òóõàé á¿ð äàðæ, ýöýñò öàãààíû öýðãèéí èõ õ¿÷èéã óñòãàí ñºíººæ,
àðäûí çàñàãò Ìîíãîëûí áàðóóí õèë õÿçãààðûã òàéâàí áîëãîîä, Íèéñëýë
Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðýõýä æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí äààëãàâðààð Øàð õºâèéí
ºðòººí äýýð àðäûí æóðàìò öýðãèéí õóðàíäàà Äàøçýâýã, ×óëóóí íàðûí çýðýã
õýñýã õ¿ì¿¿ñ ìîðèîð ÿâæ óãòàí àâ÷, áàÿð õ¿ðãýýä ò¿¿íèéã äàãàëäàí Íèéñëýë
õ¿ðýýíýý îðæ èðæýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ òýãæ ÿâñààð Ãàíäàíãèéí ºìíºõ õ¿ð áóþó
îäîîãèéí òºìºð çàìûí ñî¸ëûí îðäíû îð÷èìä õ¿ðýëöýí èðýõýä, ò¿¿íèéã
Ä.Ñ¿õáààòàð, X.×îéáàëñàí íàð ìºí ìîðèîð ÿâæ óãòàí àâ÷ áàÿð õ¿ðãýæýý.
Òýä òýíäýýñ õàìò õºäëºí öýðãèéí ÿàìíû ¿¿äýíä èðæ áóóõàä, Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûã öýðãèéí ÿàìíû áàéøèíä ypüæ îðóóëæ, áàÿð õ¿ðãýõýä çîðèóëàí
öàãààí ýñãèé ãóäñààð çàì òàâüæ ÿâóóëæýý.
Ìàãñàðæàâ èéíõ¿¿ áàðóóí õÿçãààðààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä, îðæ èðñýí
òóõàéãàà íàìòàðòàà òýìäýãëýñýí áàéäãààñ ãàäíà ìºí çàðèì ïàðòèçàíóóäûí
äóðäàòãàëä ÷ Ìàãñàðæàâûí äóðäàòãàëûã íîòîëñîí áàéäàã 62 áà òýð ¿åä áàéñàí
õ¿ì¿¿ñýýñ çàðèì ç¿éëèéã òîäîòãîæ ºãñºí áèëýý. Ñ.Ìàãñàðæàâ öýðãèéí ÿàìíû
¿¿äíýýñ ÿâæ õàøààíäàà èðæ áóóæýý.
Ìàãñàðæàâûí õàøààíû ñóóðü íü õóó÷èí Ä¿íæèíãàðàâûí õ¿ðä ãýæ áàéñíû
õîéò äýíæ áóþó îäîîãèéí 1-ð ýìíýëãèéí óðä òàëä ñàÿâòàð áàðüñàí øèíý
äýëã¿¿ðèéí áàéøèíãààñ ç¿¿í òèéø 20-30-ààä ìåòð çàéòàé ãàçàðò îðøäîã íýãýí
æèæèã õàøàà ìºí áîëîé.
Ìàãñàðæàâûí òýð õàøààíààñ óðàãøàà äºðºâ äýõ õàøààíä òýð öàãò æàíæèí
Ä.Ñ¿õáààòàð ñóóäàã áàéæýý.
Ìàãñàðæàâûã èðñýí äàðóé á¿õ öýðãèéí æàíæèí áºãººä Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéä Ä.Ñ¿õáààòàðûí ñàíàëààð, ò¿¿íèéã öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéäûí òóøààëä
Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëæýý.
62
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã Ä.Ñ¿õáààòàð, X.×îéáàëñàí íàð Øàð Õºâèéí õºòºë äýýð ìàøèíààð î÷èæ
òîñîí óãòàæ àâñàí ìýò õààÿà áè÷ñýí áàéäàã íü òàøàà ç¿éë áîëîõîîñ ãàäíà òýð ¿åä ñàéäóóä ìàøèí
õýðýãëýäýãã¿é, õàðèí ìîðü óíàæ ÿâäàã áàéãààä äàðàà 1925-1926 îíîîñ ýõëýí ìàøèí õýðýãëýäýã
áîëñîí àæýý.
251

Ìîíãîë, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí, öàãààíû äýýðýì÷èäòýé
ºíº óäààí ÿâóóëñàí çýâñýãò òýìöýëä áààòàðëàã ãàâúÿà áàéãóóëñàí ó÷èð,
Ǻâëºëòèéí áàéëäààíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð Ìîíãîëûí õóâúñãàëûí
óäèðäàã÷, àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñûí á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð,
ò¿¿íèé õàìò õóâüñãàëûí õýðýãò ¿íýí÷ýýð ç¿òãýëöñýí äýä æàíæèí
X.×îéáàëñàí íàðûí çýðýãöýý ìºí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã øàãíàæýý.
Äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéã Ǻâëºëòèéí áàéëäààíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíàñàí
áàðèìò áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü: Óíãåðíèé öàãààíòàí äýýðýì÷äèéí ýñðýã õèéñýí
ìîíãîë÷óóäûí òýìöýëä ìàíàé öýðýãòýé õàìòðàí áàéëäñàí áà áàðóóí õîéò
ìîíãîëä ýöñèéí ÿëàëò õèéõýä ãàâúÿà áàéãóóëñàí ó÷èð ìîíãîëûí õóâüñãàëò
öýðãèéí èõ æàíæèí Ñ¿õáààòàð, ìîíãîëûí á¿õ öýðãèéí äýä æàíæèí
×îéáàëñàí, ìºí Áàðóóí ìîíãîëûí öýðãèéí æàíæèí Õàòàíáààòàð íàðûã óëààí
òóãèéí îäîíãîîð øàãíàñóãàé 63 ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð, X.×îéáàëñàí, Ñ.Ìàãñàðæàâ íàðûí ãàâúÿàã Ǻâëºëèéí çàñàãò
Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ èéíõ¿¿ ºíäðººð ¿íýëýí øàãíàñààñ ãàäíà, Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí ¿éë àìüäðàëä áàñ íýãýí ÷óõàë áàÿðòàé ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, íàìûí áàéãóóëëàãà Íèéñëýë Õ¿ðýý áà çàðèì îðîí
íóòàãò áàéãóóëàãäàæ áàéõàä Ñ.Ìàãñàðæàâ íàìä ýëñýõ çàâã¿é, àëñ áàðóóí
õÿçãààðò áàéëäàí äàéí õèéñýýð òèéíõ¿¿ ñàÿ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí
èðñýí áèëýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã áàòëàí äààæ àðäûí íàìä ãèø¿¿íýýð
ýëñ¿¿ëýõ ñàíàë îðóóëñàíä, ÌÀÕÍ- ûí Òºâ Õîðîîíû 1922 îíû 3-ð ñàðûí 25-
íû ºäðèéí á¿ãä õóðëààñ òýìäýãëýí òîãòîîñîí íü: “Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ
áîëáîîñ àðäûí çàñàã áàéãóóëñíààñ õîéø öàãààí íàìûí ìóó õóëãàé Áàêè÷,
Âàíäàíîâ, Êàçàíöåâ, Êàçàãðàíäè, Êàéãîðîäîâ çýðýã äàéñàí ëóãàà óäàà äàðàà
ýñýðã¿¿öýí áàéëäàæ, óñòãàõ çýðãýýð ç¿òãýí ÿâñàí íü îíöûí ó÷èð ÿëãàâàðòàé
òóë æèíõýíý ãèø¿¿í áîëãîõîîð òîãòîîñóãàé ãýæýý. 64
Ìîíãîë Àðäûí Íàì, Àðäûí Çàñãèéí óäèðäëàãààð àðäûí õóâüñãàëûí
ÿëàëòûã áàòëàí õàìãààëàõ, íàì, òºð, öýðãèéí õýðýãò Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ
èäýâõèéëýí ç¿òãýæ, õóâü íýìðýý îðóóëæ ýõëýâ.
Ñ.Ìàãñàðæàâ öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéäûí õóâüä æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí
óäèðäëàãààð àðäûí öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõ, áàéëäààíû
áýëòãýëèéã äýýøë¿¿ëýõýä õ¿÷èí ÷àäàë, òóðøëàãà, ìýäëýãýý çîðèóëàí
àæèëëàæýý. Òýðýýð ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûí öýðãèéí àíãèóäûã øàëãàí
¿çýýä, ç¿¿í õÿçãààðûí öýðãèéí àíãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ
òàëààð ÷óõàë çààâàð çºâëºëãººí ºãñíººñ ãàäíà, ýíý òàëààð 1922 îíû 5-ð ñàðûí
3-íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíä òîäîðõîé èëòãýë îðóóëæ áàéæýý.
̺í 1922 îíû 12-ð ñàðûí 20-íä çàñãèéí ãàçðûí 54-ð õóðëààð Á¿õ öýðãèéí
æàíæèíä Ä.Ñ¿õáààòàðûã õýâýýð óëèðóóëàí ñîíãîæ, öýðãèéí ÿàìíû ñàéäûí
òóøààëä Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã òîìèëæýý. 65
Èíãýýä Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ õóâüñãàëûí æîëîîäîã÷ Ä.Ñ¿õáààòàðûí
63
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.133-135
64
ÍÒÀ. Ô.1, Ò.2, õí.21. ò.84
65
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ., 1942 îí. ò.129.
252

óäèðäëàãûí äîð, ò¿¿íèé õàìò ºäºð á¿ð àæèëëàõ áîëæýý. Òýðýýð Ñ¿õáààòàðûí
óäèðäëàãûí äîð öýðãèéí ñàõèëãà áàòûã äýýøë¿¿ëýõ, áàéëäààíû áîëîâñðîëûã
íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ äàðãà íàðûí
ñóðãóóëü áà áàãø íàðûí ò¿ð êóðñ áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ çýðýã ÷óõàë ÷óõàë
àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëàõàä îðîëöæýý.
Àðäûí öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõýýð àâ÷ áàéñàí àðãà õýìæýýíèé òàëààð òýð
¿åèéí õýâëýëä äóðäàõäàà:
Ìîíãîë àðäûí óëààí öýðýã áàéãóóëñàí çîðèëãî áîë õàðøëàõ äàéñíààñ
õàìãààëàõ, àðä îëíûã íèéòýýð áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð èäýð çàëóó íàñíû
ýð÷¿¿äèéã æèë á¿ð íàñíû õýìæýýãýýð äàé÷ëàí òàòàæ, ñóðàëöóóëàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, àðäûí óëààí öýðã¿¿ä õàðúÿàò àðä ò¿ìýíòýé æóðìûí áàò õîëáîîã
áàòàòãàæ, õ¿÷èí ÷àäëûã çóçààòãàõ çýðýãò ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé ãýæ çààñàí áàéíà. 66
Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ íü Ä.Ñ¿õáààòàð, õè÷ýýíã¿é ñàéä Á. Öýðýíäîðæ
çýðýã òýð ¿åèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äòýé îéð äîòíî áàéñàí áà Á.Öýðýíäîðæèéí
ãýðò áàéí áàéí î÷èæ õóó÷ õººðäºã áàéñàí áà ìºí ººðèéí îëîí óäààãèéí
òóëàëäààíä áàðüæ ÿâñàí íýãýí ñýëìèéã Á.Öýðýíäîðæèä äóðñãàí áýëýãëýñíèéã
Öýðýíäîðæèéí õ¿¿ Þíäýí íîòîëæ áàéãàà þì.
1919 îíä á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð õ¿íäýýð ºâ÷ëºõºä
X.×îéáàëñàí, Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ íàð ¿ðãýëæ ýðãýæ àñðàìæèëæ
áàéãààä, Ä.Ñ¿õáààòàðûã íàñ ýöýñëýõýä ãàøóóäëûí ¸ñëîëä íàì, çàñãèéí áóñàä
óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí õàìò îðîëöîæ ã¿íýý õàðàìñàæ áàéñàí àæýý. Á¿õ öýðãèéí
æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûã íàñ áàðñíû äàðàà, æàíæíû òóøààëä Äàíçàí òàâèãäàæ
áàéãààä 1924 îíä íàìûíIII èõ õóðëûí ¿åä áàðèãäàæ àæëààñàà õàëàãäìàãö äýä
æàíæèí X.×îéáàëñàí á¿õ öýðãèéí æàíæèíä äýâøèí òîìèëîãäîæ, öýðãèéí
ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ, X.×îéáàëñàíòàé ºäºð äóòàì õàðèëöàí
àæèëëàæ öýðãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéæýý.
Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ ººðèéí óëñûí àðäûí
öýðãèéí áàéëäààíû õ¿÷èí ÷àäëûã äýýøë¿¿ëýõýä çºâëºëòèéí óëààí àðìèéí
òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëýõèéí ÷óõëûã îíö àíõààðàí ¿çýæ áàéæýý.
1924 îíû õàâàð çºâëºëòèéí 5-ð àðìèéí æàíæèí È.Ï.Óáîðåâè÷èéí 67
óðèëãààð Àðäûí çàñàãò ìîíãîë óëñûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ìàãñàðæàâ,
öýðãèéí ÿàìíû çºâëºõ Êîñè÷èéí õàìò ×èò õîòíîî àéë÷ëàí î÷æýý.
È.Ï.Óáîðåâè÷ áîëîí 5-ð àðìèéí óäèðäëàãà, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí õèëèéí
öýðýãòýé ýðò äýýð ¿åýñ íºõºðñºã õîëáîî òîãòîîí àæèëëàæ, ìîíãîë îðîíä
îðîãíîæ áàéñàí Öàãààíû öýðýãòýé áààòàðëàã áàéëäàæ àëäàðøñàí, Àðäûí
çàñàãò Ìîíãîë óëñûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã ã¿íýý
õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâ÷, îëîí öýðýã æàãñààí õ¿íäýò õàðóóë ãàðãàí óãòàæ, 5-ð
àðìèéí öýðãèéí áàéëäààíû áýëòãýë, öýðãèéí ñóðãóóëèéí òóðøëàãàòàé íàðèéí
òàíèëöóóëæ, Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñûã áàòëàí õàìãààëàõàä óëààíöýðýã
òóñëàõàä áýëõýí áàéãààãàà èëýðõèéëæýý.
66
¯íýí. 1927. ¹21
67
È.Ï.Óáîðåâè÷ (1896-1937) Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ç¿òãýëòýí, àðìèéí 1-ð çýðãèéí êîìàíäëàã÷ öîëòîé
áàéñàí áà 1921 îíüã 8 ð ñàðààñ Ǻâëºëòèéí 5-ð àðìè, Äîðíîä ñèáèðèéí Öýðãèéí òîéðãèéã êîìàíäàëæ
áàéæýý. 1922 îíä ÀÄÁÍ óëñûí öýðãèéí æàíæèí áîëñîí àæýý.
253

È.Ï.Óáîðåâè÷èéí ýíý ¿ãèéí õàðèóä Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ õýëñýí íü:
¯¿íèé óðüä áèäíèé ìîíãîë àðä ò¿ìíèéã ãàäààäûí õàðãèñ äàéñàí áóó òóëãàí
ñýëýì æàä äàëàéæ áà÷èìäóóëàí ñàíäðóóëæ áàéõàä Ǻâëºëòèéí çàñàãò îðîñ
óëñààñ æóðìûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýíã¿é àõóë, õýäèéíýý ìóó õóëãàé Áàðîí
Óíãåðíèé çýðýã öàãààí íàìóóäûí àþóëä èõ òºë⺺ð õÿäàãäàí ñºíººãäºæ,
¿ëäñýí íü õàðãèñ Æåâåí (ÿïîí Á.Ø) áà õÿòàäûí áîîë çàðö áîëîõ íü í¿äíèé
ºìíº áîëñíûã æóðàìò íºõºä, Ǻâëºëèéí çàñàãò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ãóéæ
èõ öýðãèéí õàìòààð èðæ, ýäãýýð õàðãèñ ñºðã¿¿ äàéñíûã õÿäàí àðèëãàæ, õººí
çàéëóóëààä, áàñ àðäûí íàì áà àðäûí çàñàã áàéãóóëæ, äîòîîäûí ýçýðõýã íî¸ä
õàðãèñ õºðºíãºòíèé ãàðààñ ìóëòëàí àâ÷, àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãóóëæ, ýíõ
ò¿âøíýýð ìàíäóóëæ á¿õèé ìü ãàãöõ¿¿ òýäíèé ãàâúÿà òóñ áîëîõîîñ áóñ ìàíàé
ìîíãîëûã ýíý ìýòýýð õàìãààëàõ ýòãýýä ãýíýò òýíãýðýýñ áóóæ èðñýíã¿é áóé çàà.
...Áèäíèé àðäûí íàì áà ýâëýëèéí ãèø¿¿ä áîëîí àðä ò¿ìíýýð ýíýõ¿¿ Ǻâëºëèéí
çàñàãò Îðîñ óëñûí à÷ ãàâúÿàã óõàìñàðëàí ìýäýæ, õàðèëöàí õîëáîî íàéðàìäëûã
áàòàòãàæ, áàãø øàâü, àõ ä¿¿ ìýò ø¿òýí íàéðàìäàæ ÿâáàë çîõèíî” ãýæýý. 68
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü ºâãºä äýýäñèéí ¿åýñýý ýõëýí, ýõ îðíûõîî ºìíº öýðãèéí
ãàâúÿà áàéãóóëæ óëñàä òóñëàã÷ ã¿íýýñ ýõëýí, ººðºº ÷èí âàíãèéí õýðãýì çýðýã
õ¿ðòýë øàãíàãäàæ áàéñíàà, àðäûí çàñãèéí ¸ñîíä íèéë¿¿ëýí õ¿÷èíã¿é áîëãîí
çàðëàõûã çàñãèéí ãàçàð àéëòãàæ, ôåîäàëûí çàñãèéí ¸ñíîîñ òàòãàëçñàíààñ
ãàäíà óãèéí äàðóó çàíòàéãàà áàñ èëýðõèéëñýí áèëýý.
Õóâüñãàëààñ õîéøõè Ñ.Ìàãñàðæàâûí ãàâúÿàã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
ºíäðººð ¿íýëæ áàéñàí áîëîâ÷ àëáàí ¸ñîîð òóñãàéëàí øàãíàõ çàâäàë ãàðààã¿é
ÿâæ èðñýí áèëýý.
Òèéì ó÷ðààñ 1924 îíû 4-ð ñàðûí 24-íä Çàñãèéí ãàçðûí 16-ð õóðëààñ
Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ìàãñàðæàâûã øàãíàõ òóõàé àíõ óäàà ÷óõàë
òîãòîîë ãàðãàæýý.
Óã òîãòîîëäîî çààõäàà: “Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ìàãñàðæàâ áîë
àðäûí çàñãèéã àíõ áàéãóóëàõààñ ýõëýí ýíý õýðýãò ç¿òãýí ÿâñàí áà ÿëàíãóÿà
1921 îíû (11-ð îíû) íàìàð öàãààí íàìûí õóëãàé íàðûã áàðóóí õîéò
õÿçãààðò... ñºíººæ, öàãààí íàìûí áàðóóí ç¿ãò ¿¿ðëýõ çàìûã òàñàëñàí íü èõ
ë ñàéøààëòàé áîëîõ ó÷èð, ¿¿íèé óðüä çàñãèéí ãàçðààñ ñàéøààí õºõ¿¿ëæ ÷èí
âàíãèéè õýðãýì øàãíàñàí áîëîâ÷ îäîî ñàéä Ìàãñàðæàâààñ íàìûí ãèø¿¿í
áîëæ, óã çîðèëò ¸ñîíä íèéë¿¿ëýí, õóó÷íû ñóðòëûã æèãøèæ õýðãýì çýðãèéã
á¿ðíýý óñòãàñàí íü ò¿¿íèé óðüäàõü ãàâúÿàã õîîñíîîð ºíãºð¿¿ëñýí áîëîõ òóë
ýä¿ãýý íºõºð Ìàãñàðæàâûí ãàâúÿà ç¿òãýëèéã èëýðõèéëýí îäîîãèéí ãàäààä
äîòîîäûí áóñäûã ñàéøààí øàãíàñààð á¿õèéã æóðàìëàí ò¿¿íä îíö áîëãîí
íýãýí ìÿíãàí ëàí øàãíàë îëãîæ, áàñõ¿¿ Õàòàíáààòàð õýìýýõ öîëûã “ÀÐÄÛÍ
ÕÀÒÀÍÁÀÀÒÀД õýìýýæ õýâýýð õýðýãë¿¿ëýí ç¿òãýë ãàâüÿà ãýðýëò¿¿ëýõýýð
òîãòîîæ, çîõèõ ãàçðààð çàðëàñóãàé 69 ãýæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð Ñ.Ìàãñàðæàâò “Àðäûí” õýìýýõ öîëûã
Õàòàíáààòàðûí äýýð íýìæ îëãîñîí íü ò¿¿íýýñ àðäûí òºëºº ¿åèéí ¿åä
¿íýí÷ýýð òýìöýæ èðñýí ãýäãèéã çîðèóä òýìäýãëýñýí àæýý.
68
Àðäûí ýðõ. 1924 îí ¹5
69
X.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. ÓÁ. 1942 îí. ò.131-132. ̺í Àðäûí ýðõ. 1924 îí. ¹ 15
254

Àëü ÷ ¿åä àëñ õîëûí ÿìàð ÷ õÿçãààðò çóíû ààãèì õàëóóí, ºâëèéí òýñãèì
õ¿éòíèéã ÿëãàëã¿é, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã çàíàëõèéëñýí äàéñíûã äàðæ
èð ãýæ òîìèëîëò àâ÷, 30 óäàà èõ áàãà òóëàëäààíä îðîëöîæ, àëäàð íýð íü
ìîíãîë÷óóäûí äóíä òóõàéëáàë ãàäààä, äîòîîä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä
àðäûã àâðàã÷, ÷èí çîðèãò, ÿëàãäàøã¿é áààòàð õýìýýí öóóðàéòñàíòàé ¿íýõýýð
íèéöñýí àæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü àðäûí íàì, çàñàã, ÿëàíãóÿà àðäûí õóâüñãàëààð áàéëäàí
îëñîí ÿëàëòûã õàíãàæ, ýõ îðíîî ÷ºëººòýé õºãæ¿¿ëýõýä îëîí ìÿíãàí
êèëîìåòð ãàçàð õèë çàëãàñàí õÿòàäûí õàðãèñóóäûí ç¿ãýýñ ó÷ðóóëæ ìàãàäã¿é
àþóëûã àðä ò¿ìýí áà öýðýãòýý ¿ðãýëæ ñàíóóëàí, ãàãöõ¿¿ ìàíàé àðä ò¿ìíèé
ò¿øèãëýõ õ¿÷èí áîë Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ìºí ãýæ ¿íýí ñàíààíààñàà áàòòàé
èòãýæ, ¿é îëîíä ñóðãàí çààæ áàéñàí áèëýý.
1924 îíû 5-ð ñàðûí 30-íä öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ìàãñàðæàâ íàðûí ãàðãàñàí
13-ð òóøààëä:
Ìîíãîë Àðäûí çàñàã áàéãóóëñíààñ õîéø óëñ òºðèéí ýðõýý ìàíàé
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðñ人 áàðüæ øóóä ÿâóóëæ áóé áîëîâ÷ óã èõ õýðãýý
ã¿éöýòãýñýýð àâ÷, á¿ðýí òºãñ áîëîîã¿é áàéíà. Ýðò óðäààñ Ìîíãîëûí óóäàì
íóòàãò ýçýðõýí, àðä ò¿ìíèéã äàðëàæ, ººðèéí àøãèéã äýëãýð¿¿ëæ àìòàøñàí
Õÿòàäûí õàðãèñóóäûí çýðýã ýòãýýä íàð äàõèí Ìîíãîëûã ýçëýí àâ÷, õóó÷èí
õýâýýð ìºëæèí äàðëàõûã îäîî õ¿ðòýë õè÷ýýí áàéíà. Õÿíàâààñ... òýäãýýð
óëñóóä ëóãàà ÿìàð ÷ ãýðýý íàéðàìäàë òîãòîîñîí áîëîâ÷ òèéíõ¿¿ Ìîíãîëûã
ýçýðõýí çàëãèõ ñàíàëûã ÿìàãò îðõèõã¿é áèçýý. Ýíý ìýòèéí ýçýðõýã ýòãýýä
íàð ìàíàé Ìîíãîë óëñûí ç¿¿í, áàðóóí, ºìíº ãóðâàí òàëä õèë íèéëýõ
áºãººä ãàãöõ¿¿ óìàðò ç¿ãò Ǻâëºëèéí Çàñàãò Õîëáîîò óëñ õèë çàëãàñàí íü
áóñàä ýçýðõýã óëñ ëóãàà àäèë áèø. Õàðèí ìàíàé îëîí ò¿ìýí àðäûí çîâëîí
ç¿äã¿¿ðèéã ìýäýõ ó÷èð ìîíãîë àðäûã ýçýðõýãèéí ñàâàðò îðóóëàõã¿éã õ¿ñíý.
¯¿íèéã ìàíàé óëñûí õàðúÿàò ¿íýí÷ õýí õ¿í õýçýý ÷ óìàðòàõã¿é áèç ýý.
Õýðýâ äàéñàí õàëäààð èðýõ àâààñ öýðýã äàíãààðàà òýðõ¿¿ äàéñíûã
ýñýðã¿¿öýí ñºíººå ãýõýä õ¿ðòýë èõ ë áýðõøýýëòýé áîëîõ þì. Ò¿ìýí àðäûã
öýðãèéí ÿâäàëä óðüäààñ áîëîâñðóóëæ, äàéñíûã õàëäààð èðýõ öàãò óëñûí
áîëîâñîí öýðýã ë¿ãýý õ¿÷èé íü õàâñðóóëàí ýñýðã¿¿öýí ñºíººæ ÷àäàõ
áîëãîâîîñ óëñ òºðºº õàìãààëàõàä òóéëûí ÷óõàë áîëíî. Èéìä ýíõ òàéâàí öàãò
öýðãèéí õîðîî, àíãèä öýðã¿¿äèéã ñàéí áîëîâñðóóëæ, ìºí íýãýí àäèë îëîí
ò¿ìíèéã öýðãèéí ýðäýìä áîëîâñðóóëâààñ çîõèíî” 70 ãýæýý.
¯¿íèé äàðàà Ñ.Ìàãñàðæàâ 1924 îíä Òàãíà Òóâàä óðèãäàí î÷èæ, Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷òýé óóëçàí, Òàãíà Òóâàãèéí òóõàé àñóóäëààð
íºõºðñºã ¸ñîîð õýëýëöýí òîõèð÷ èðýõ çàìäàà Õîâä çýðýã íóòãààð íàìûí
óõóóëàí òàíèóëàõ àæëûã õèéæ, öýðãèéí àíãèóäûã øàëãàí çààâàðëàæ ÿâààä,
Óëààíáààòàðò áóöàí èðæýý. Óíãåðí÷¿¿äýýñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõ,
ò¿¿íèé ýðõ ÷ºëººã ãàäààäûí øèíý çàíàëõèéëëýýñ õàìãààëàõ õýðýãò Óëààí
àðìèàñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèíä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàÿðëàí òàëàðõàæ
áàéãààãèéí òýìäýã áîëãîæ, ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëûí íýðèéí ºìíººñ öýðãèéí
ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ, 1924 îíä Ìîñêâà õîòíîî õ¿ðýëöýí
70
ÁÕß-íû àðõèâ. Ô.1. Ò.3, ÕÍ 75.
255

î÷èæ, ÇÕÓ-ûí öýðãèéí áà äàëàéí óñàí öýðãèéí ôëîòûí àðäûí êîìèññàð
Ì.Â.Ôðóíçåä Óëààí òóã ãàðäóóëàí ºã÷, ò¿¿í ë¿ãýý íºõºðñºã ¸ñîîð çºâëºëäºí
ÿðèëöñàí íü õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé áà çýâñýãò õ¿÷íèé áàò íàéðàìäëûã
áýõæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí íü ìýäýýæ àæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâûã èíãýæ Ìîñêâàä î÷èõîä, Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéä
Æàæèíáàë ãýäýã õ¿í äàãàëäàí ÿâñàí íü Ì.Â.Ôðóíç, Ñ.Ìàãñàðæàâ íàðûí õàìò
àâàõóóëñàí çóðàã äýýð ãàðñàí áàéäàã áèëýý.
1925-1926 îíóóäàä îëîí óëñûí õºäºëìºð÷äèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí
ºäºð, ìàéí íýãíèé áàÿðûã òîõèîëäóóëàí, ÁÍÌÀÓ-ûí öýðãèéí ÿàìíû
ñàéäààñ ãàðãàñàí òóøààëä ººðèéí îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã çóçààòãàõ,
öýðã¿¿äèéí áàéëäààíû óëñ òºðèéí áîëîâñðîë, ñàõèëãûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð
öàã ¿åèéí ÷óõàë çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áàéäàã áèëýý. 71
Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ìàãñàðæàâ, 1925 îíä õóðàëäñàí óëñûí II èõ
õóðàëä îðóóëñàí èëòãýëäýý: Àðäûí öýðýã ÇÕÓ -ûí òóñëàìæààð îð÷èí ¿åèéí
òåõíèê õýðýãñëýëýýð çýâñýãëýãäýæ, áàéëäààíû áà óëñ òºðèéí áýëòãýëýý
äýýøë¿¿ëæ, àõóé àìüäðàë ñàéæèðñàí íü äàðóé ìàíàé íàì çàñãèéí àíõààðëûí
à÷ ìºí ãýäãèéã òýìäýãëýæ, ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõàä àìü áèåý õàéðëàõã¿é
ç¿òãýõèéã òàíãàðàãëàæ õýëýõäýý: “¯¿íèé óðüä Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð áà Á¿õ
Öýðãèéí Ǻâëºëèéí ãàçðààñ Õóâüñãàëò óëààí öýðã¿¿äèéã ýðäýì ñî¸ë, ýð
öýðãèéí ñóðãóóëü, ñî¸ëä áîëîâñðóóëàõ ÿâäëûã ÷óõàë÷ëàí óäèðäñààð, ýíý õèð
õóâüñãàëò óëààí öýðãèéí ñóðãóóëü ñóðãààë, ýðäýì áîëîâñðîë çýðýã íü ºäºð
èðýõ äóòàì ñàéæðàí õºãæñººð áà ÿëàíãóÿà çýð çýâñãèéí ç¿éë áîëáîîñ õóÿãò
òýðýã, íèñýõ îíãîö, õóðäàí áóó çýðýã óäàà äàðààãààð áýëòãýí õàíãàãäñàí
áºãººä ìºí öýðãèéí õóâöàñ õýðýãëýëèéã ñàéíààð áýëòãýí õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà... Áèäíèé õóâüñãàëò óëààí öýðã¿¿ä îäîîãèéí òýìöýí ç¿òãýæ îëñîí
71
ÁÕß-íû àðõèâ. Ô.4, Ò.4, õí 14. ̺í Ô.4, Ò-2 ÕÍ.13 ò.20.
256

òóñãààð òîãòíîñîí òºð, àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàí ñàõèæ, íàì, çàñãèéí
óäèðäëàãààð àðä ò¿ìíèé õýðãèéí òºëºº õàëóóí àìü, á¿ëýýí öóñàà õàéðëàõã¿é
ç¿òãýõ áàòòàé òàíãàðãèéã èõ õóðëûí òºëººëºã÷äºä á¿õ óëààí öýðãèéí ºìíººñ
äàõèí áàòàëúÿ” 72 ãýæ èëýðõèéëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ä òºðèéí äýýä øàãíàëûã áóé áîëãîñíû äàðàà Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéä, Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâò àíõ óäàà, ººðèéí óëñûí òºðèéí äýýä
øàãíàëûã 1926 îíä õ¿ðòýýæýý.
1926 îíû 12-ð ñàðûí 31-íèé ºäºð õóðàëäñàí óëñûí áàãà õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí 71-ð õóðëààñ óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿í áºãººä öýðãèéí
ÿàìíû ñàéä Ñ.Ìàãñàðæàâ óëñ òºð, îëîí àðäûí òºëºº óäàà äàðàà öýðãèéí
õýðýãò îíö ç¿òãýæ ÿâñàí áà àðäûí çàñãèéã áàéãóóëàõ ¿åñýýð áàðóóí õÿçãààðûã
ñàìóóðóóëàí àãñàí õàðãèñ äàéñíóóäûã õÿäàí ñºíººõ õýðýãò ç¿òãýí ãàâúÿà
áàéãóóëñàí òóë öýðãèéí ãàâúÿàíû íýãä¿ãýýð çýðãèéí îäîíãîîð øàãíàæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâààñ ýõ îðîí áà àðä ò¿ìýí, Àðäûí íàì çàñãèéí ¿éë õýðýãò
èäýâõòýé ç¿òãýæ èðñíèéã òýìäýãëýæ, ò¿¿íèéã íàì, òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãàä óäàà äàðààëàí ñîíãîæ áàéæýý.
Ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ñóðãààëûã ¿íäýñ áîëãîæ òóñ îðíû êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàìûã òîäîðõîéëñîí ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëààñ Ñ.Ìàãñàðæàâûã
1924 îíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿íèé îðëîã÷îîð, 1925 îíä
õóðàëäñàí íàìûí IV èõ õóðëààñ Á¿ãä õóðëûí ãèø¿¿íýýð, ÁÍÌÀÓ-ûã
òóíõàãëàæ. ò¿¿íèé ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñàí. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ
Óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿í, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð, 1924 îíä Óëààíáààòàð
õîòûí íàìûí õîðîîíû àíõäóãààð èõ õóðëààñ õîòûí íàìûí õîðîîíû õÿíàí
áàéöààõ êîìèññûí ãèø¿¿íýýð, ìºí 1925 îíä õóðàëäñàí óëñûí II èõ õóðëààñ
óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿í áºãººä öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð òóñ òóñ ñîíãîæ
áàéæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü íàì, òºð, öýðãèéí îëîí òàëòàé ¿éë àæèëëàãààíäàà áèåèéã
ýñ õàéðëàí, ìýäëýã ÷àäëàà äàé÷ëàí, ¿íýí÷ýýð ç¿òãýí àæèëëàñààð èðñýí
ò¿¿õòýé áèëýý.
Äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, ºðãºí äºðâºëæèí öýýæòýé, ìàõëàã õ¿ðýí áîð
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü óãààñ çàí àðàíøèí òºëºâ òîìîîòîé, àæèëñàã, õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõýä ¿íýí÷, äàéñàíòàé ó÷èðñàí ÷ òóëàëäñàí ÷ àéìøèãã¿é ÷àíàðòàé
áàéñàí ãýäýã íü õóâüñãàëûí ¿åä ò¿¿íèé óäèðäàæ ÿâñàí àíãèä îðîëöñîí 160
ãàðóé ïàðòèçàíû äóðòãàëä íýãýí àäèë ñàéøààí òýìäýãëýãäñýí áàéäàã.
Ñ.Ìàãñàðæàâûã ñàéí òàíèäàã áºãººä îëîí æèë õàìò àæèëëàñàí
X.×îéáàëñàí äóðñàí òýìäýãëýõäýý: Ìàãñàðæàâ íü àëèâàà íýãýí øèð¿¿í
òóëàëäààíä ººðºº òýðã¿¿ëýí îðæ, áàéëääàãààðàà öýðã¿¿äèéí äóíä ÿëàãäàøã¿é
áààòàðëàã æàíæèí þì ãýäýã íýð îëñîí þì ãýñýí áàéäàã.
Ñ.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë îðíûõîî ãîâü, õàíãàé, ç¿¿í, áàðóóí õÿçãààð, íèéñëýë,
àëñ õîëûí ýçã¿é õýýð òàë ýíý á¿ãäèéã áèåýð ÿâæ, í¿äýýð ¿çñíèé õóâüä ýõ
îðíûõîî ãàçàð ç¿éã òóéëûí ñàéí ìýääýã áàéñàí íü ò¿¿íýýñ áàéëäààíûã
àìæèëòòàé ÿâóóëàõàä ìàø õýðýãòýé áîëæ áàéñíààñ ãàäíà, òýð íü àðä
ò¿ìíèéõýý àõóé àìüäðàë, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã íýâòýðõèé ìýäýæ áàéñàí àæýý.
72
Óëñûí II èõ õóðëûí ìàòåðèàë. òýðã¿¿í äýâòýð 25-26 -ð õóóäàñ
257

Ñ.Ìàãñàðæàâò öýðãèéí ãàâúÿà áàéãóóëñàíä íü õóó÷èí ¸ñîîð ã¿í, âàí ãýõ
ìýò çýðýã öîë îëãîæ, öººí àëáàò ãàðãàæ ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷, õàðúÿà àðäààñ
º÷¿¿õýí ÷ àëáàí òàòâà𠺺ðòºº ãàðãóóëàí íèéë¿¿ëæ, äàðëàæ áàéñàí óäààã¿é,
õàðèí ÷ ÿäóó õýñýãò íü òóñëàõ òýòãýõ çýðãýýð õàëàìæëàí ¿çýæ áàéæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ õºðºí㺠÷èíýý ìºõºñ, öýðãèéí ãàâúÿà áàéãóóëæ õàìæëàãà
àðäóóäòàé áîëñîí àâ÷ òýðõ¿¿ àëáàò õàìæëàãûã õýçýýä ÷ àëáàäàí äàðëàæ,
õàðãèñëàí çîâîîñîí óäààã¿é. Õàðèí ÷ ç¿éãýýð çàõèð÷ ýëäýâò ýëáýðýõ òóñëàõ,
ñî¸õ ñóðãàõûã ãîë áîëãîæ ÿâñíû ó÷èð õàðúÿàò õàìæëàãà àðäàä õ¿íäëýãäýí
ÿâæýý 73 ãýæ “¯íýí” ñîíèíä ò¿¿íèéã íàñ áàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí áè÷ñýí
ºã¿¿ëýëä äóðäñàí àæýý. Ýíý áàéäëûã Ç¿¿íèé íóãàëààíû ¿åèéí çàðèì óäèðäàõ
õ¿ì¿¿ñ ¿ë îéëãîí, 1929 îíä ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààõ ¿åýð Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí ãýðãèé Öýâýãìèä, ò¿¿íèé õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýí íàðûí º÷¿¿õýí
áàãà õºðºíãèéã õóðààæ áàéñíûã X.×îéáàëñàí, Äýìèä íàðûí ñàíàà÷ëàãààð,
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî 1931 îíû 12 ð ñàðûí 1-íä çîðèóä àâ÷ õýëýëöýæ, òèéíõ¿¿
çàâõðàëûã çàñàõ ÷èãëýë ºãñºí áàéäàã.
Òýãýýä óã õóðààñàí õºðºíãèéã 1932 îíä Õàòàíáààòàðûí íóòàãò íàìûí
àæëààð ÿâæ áàéñàí íàìûí ãèø¿¿í Äàâààãèéí Áàëæèííÿì, Ìàãñàðæàâûí
ãýðãèé Öýâýãìèä, õ¿¿ Ñóíäóéñ¿ðýí íàðò ýã¿¿ëýí îëãîõîä, õîíü ÿìàà á¿ãä
íèéëæ 30-ààä, ¿íýý òóãàë íèéëñýí 5 ¿õýð, ìîðü, ã¿¿ 3-ààñ õýòðýõã¿é áàéñàí
ãýæ äóðñàí ÿðüæ áàéíà.
Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ 1926 îíû ñ¿¿ë÷ýýñ õ¿íäýýð ºâ÷èëæ äºðâºí
ìº÷ ìýäðýëã¿é áîëñîí áàéæýý. Òýð ¿åä õ¿íèé ýìíýëýã õºã溺ã¿éí äýýð,
õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûí ýíý ºâ÷íèé òàëààð àëèâàà íýãýí ýìíýëãèéí
áàðèìò áè÷èã îëäîîã¿é ó÷èð îëîí æèë õ¿íä õ¿÷èð áàéëäààí äàéíä ÿâæ,
ìýäðýë ìóóäàí” öóñ õàðàâñàí áîëîëòîé õýìýýí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã
íàñ áàðàõ ¿åä æîëîî÷ íü áàéñàí áºãººä îõèí Õîðëîîãèéí íºõºð Õàñáàçàð
73
¯íýí. 1927 îí. ¹31
258

òààìàãëàí õýëæ áàéãàà íü ¿íýí áîëîëòîé.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã Õóæèðòûí ðàøààíä ÿâàõûã íü çºâøººð÷ýý.
Òýãýýä Ñ.Ìàãñàðæàâ Õóæèðòûí ðàøààíä îðæ, áàãà çýðýã çàñðàë îëæ,
Õàäààñàíãààð äàìæèí ººðèéí íóòàã Áóëãàí àéìãèéí Õóòàã ñóìàíä áóöàæ
ÿâæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâûã èéíõ¿¿ Õàäààñàíãààð äàìæèí íóòàã áóöàõààð
ÿâæ áàéõàä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí X.×îéáàëñàí, Æàäàìáààãèéí õàìò
Óëààíáààòàðààñ çîðèóä î÷èæ óóëçàæ, íóòãèéí ç¿ã õºäëºõºä íü ¿äýí ÿâóóëæýý.
Èíãýýä Ñ.Ìàãñàðæàâ Äóíä õàéëàíòàéä íóòàãòàà î÷èæ, õî¸ð ñàð îð÷èì
áîëæ áàéãààä, 1927 îíû 9-ð ñàðûí 3-íä 49-òýé áàéõäàà íàñ íºõöºõºä á¿õ
öýðãèéí áàéöààã÷ Äàðüçàâ öýðãèéí ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ ãàçðûí äàðãà
Ñ.Äýíäýâ íàð Óëààíáààòàð õîòîîñ òîìèëîãäîí î÷èæ, ãýð á¿ë, àõ ä¿¿, àìðàã
ñàäàíä íü ýìãýíýë èëýðõèéëæýý.
Á¿õ öýðãèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Àðäûí Õàòàíáààòàð
Ñ.Ìàãñàðæàâ õ¿íäýýð óäààí ºâ÷èëæ áàéãààä íàñ íºõöñºíèéã òîõèîëäóóëàí
1927 îíû 9-ð ñàðûí 3-íààñ ýõëýí ãóðàâ õîíîã ãàøóóäëûã Óëààíáààòàð õîòíîî
çàðëàí ÿâóóëæýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ íàñ áàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí 1927 îíû 9-ð ñàðûí 17-íû
ºäðèéí ¿íýí ñîíèíä áè÷ñýí ýìãýíýëä äóðäñàí íü: “Õóâüñãàëûí ÿâö äóíä
ãóéâàí ñàëàã÷èä ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ º÷¿¿õýí ÷
ãóéâàí äàãàëäñàíã¿é, óóë áàòëàí òàíãàðàãëàñàí æóðìàà íîòîä õàäãàëæ, àðä
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ õýðýãò òóñëàí ÿâñààð èðýâ” 74 ãýæýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàñ íºõöñºíòýé õîëáîãäóóëàí àðäûí öýðãèéí
Áóÿíò óõàà äàõü ëàãåðèéí êëóáò öýðãèéí òºëººëºã÷äèéí ãàøóóäëûí òîì õóðàë
õèéæ, ò¿¿í äýýð á¿õ öýðãèéí æàíæèí X.×îéáàëñàí äýëãýðýíã¿é ¿ã õýëñíýýñ 75
ãàäíà, ìºí çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéã òºëººëæ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí ýìãýíýë èëýðõèéëæýý.
Íóòãèéí àðä îëîí Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã ã¿íýý õ¿íäýòãýí,
ºâºã ýöýã, ººðèé íü ýöãèéã îðøóóëñàí Äóíä õàéëàíòàéí ýõ Æàðãàëàíò óóëûí
ºâºðò ä¿íçýí ìîäîîð áóíõàí áàðüæ, ò¿¿íèé øàðèëûã îðøóóëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1966 îíû 6-ð ñàðûí 29-íèé
òîãòîîëîîð Áóëãàí õîòîä òóñãàé áóíõàí áàðüæ, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí
øàðèëûã øèëæ¿¿ëýõýýð çààñàí áèëýý.
Óã øàðèëûã 1970 îíû ñ¿¿ë÷ýýð øèëæ¿¿ëñýí ¸ñëîë äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàìíû ñàéä, àðìèéí ãåíåðàë íºõºð Á.Äîðæ õýëñýí ¿ãýíäýý:
“Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ ìîíãîë îðîíä ãàäààä äîòîîäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí
ýñðýã àíãèéí øèð¿¿í òýìöýë ºðíºñºí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäëûã ¿íýí çºâ òóñãàí
îéëãîæ, óëñ ýõ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã áàòëàí õàìãààëàõ àðèóí
¿éëñèéí òºëºº öóöàëòã¿é çîãñîæ, áààòàðëàã ãàâúÿà áàéãóóëñàí, õàëóóí ýõ îðîí÷.
ìàíàé àðä ò¿ìíèé øèëäýã õºâã¿¿äèéí íýã, öýðãèéí íýðò ç¿òãýëòýí áàéëàà.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ àðäûí àðìèéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé öýðãèéí ýðäýì ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
çýâñýãò õ¿÷íèé äàé÷èí íºõºðëºë õàìòûí àæèëëàãààã çóçààòãàõ ¿éë õýðýãò
èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.
74
¯íýí. 1927 îí. ¹70
75
X.×îéáàëñàí. Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä. ÓÁ., 1951 îí. 1-ð áîòü. ò.52-59
259

Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí á¿õ ¿éë àìüäðàë, ãàâúÿà ç¿òãýë íü
ìàíàé àðä ò¿ìíèé õîé÷ ¿åèéíõýíä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîí ¿¿ðä äóðñàãäàæ áàéõ
áîëíî” 76 ãýæýý.
Îäîîãîîñ çóóí æèëèéí òýðòýý ôåîäàëûí Ìîíãîëûí õºäººãèéí íýãýí
ÿäóó àìüäðàëòàé àðäûí ýñãèé ãýðò òºðæ, ìàë àæ àõóé ýðõëýí àìüäàð÷ èðñýí
Ñ.Ìàãñàðæàâ, ººðèéí ýõ îðîí ðóó õàëäàí èðñýí õàðèéí äàéñàíòàé 10 æèëèéí
òóðø çýâñýã áàðèí àéìøèãã¿é òóëàëäàæ, òýäãýýðèéã òóõàé á¿ð ñºíººí
óñòãàæ, ýõ îðíîî õàìãààëàí, àðä ò¿ìíýý àþóëã¿é áàéäàëä îðóóëñààð èðñýí íü
àðä ò¿ìíèéõýý ç¿ãýýñ ìºíõèéí ñàéøààëûã õ¿ëýýæ ¿¿ðä íýðýý àëäàðøóóëñàí
õàëóóí ýõ îðîí÷, öýðãèéí ç¿òãýëòýí áààòàð áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ á¿ðìºñºí
÷ºëººëºãäºæ, êàïèòàëèçìûí çîâëîíã ¿çýëã¿é, ñîöèàëèñò íèéãìèéí æàðãàëàíò
àìüäðàëä õ¿ðýõ çàìûã íýýñýí àðäûí õóâüñãàëûí õýðýãò Ñ.Ìàãñàðæàâ ýõíýýñ
íü àâàõóóëàí èäýâõòýé ç¿òãýëöýæ, ýðõ ÷ºëººò àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñ áà
äàðàà íü ÁÍÌÀÓ-ûí öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í,
óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿íèé õóâüä ýõ îðîíäîî èõèéã á¿òýýñýí íàìòàðòàé
áèëýý.
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü àóãàà èõ îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí à÷ààð
Â.È.Ëåíèí, Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí ¿íäýñëýí òàâüñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã òîãòîîí áýõæ¿¿ëýõýä, ÷èí ¿íýí÷ýýð ç¿òãýæ,
ìºíõèéí ãàâúÿà áàéãóóëæ Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí òºðèéí äýýä øàãíàëûã òóñ òóñ
ç¿é ¸ñîîð õ¿ðòñýí áèëýý.
Èéì ó÷ðààñ Ñ.Ìàãñàðæàâûí òºðñíèé 100 æèëèéí îéã òýìäýãëýí
ºíãºð¿¿ëýõ òóõàé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1978 îíû
3-ð ñàðûí 30-íû ºäðèéí òîãòîîëä: ìàíàé íàì, òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷
Ä.Ñ¿õáààòàðûí õàìòðàí ç¿òãýã÷, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîë,
ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òóóøòàé òýìöýã÷, àõìàä õóâüñãàë÷, àðäûí òºðèéí íýðò
ç¿òãýëòýí, öýðãèéí æàíæèí, Àðäûí õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ õýìýýí ò¿¿íèé
ãàâúÿà ç¿òãýëèéã òýìäýãëýæýý.
Òºðñíèé 100 æèëèéí îéã íü èéíõ¿¿ òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áóé
Ñ.Ìàãñàðæàâ íü XIX-XX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîëûí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí
¿íäñýí øóãàì áîëñîí àðäûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà àðäûí õóâüñãàëûí
ãîë õºäºëãºõ õ¿÷èí áîëñîí àðä ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíàà, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã
èëýðõèéëýã÷ íü ìºí þì.
Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûí ãýãýýí ä¿ð íü Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ
øàøäèðò òîä ¿ñãýýð òýìäýãëýãäýí ìºíõæèð÷, ýõ îðíîî õàëäàí èðýõ õàðèéí
äàéñíààñ õàìãààëæ, õàéðò àðä ò¿ìíèéõýý õàíèëñàí çºâëºëò óëñòàé ¿¿ðä
áàéãóóëñàí íºõºðëºëä ÿìàãò ¿íýí÷ áàéæ, ìîíãîë ãàçðàà öýöýãë¿¿ëýí,
õºãæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýõ íàíäèí ýðìýëçëýëä ýíý ¿å, õîéò ¿å, õîéòûí
õîéò ¿åèéã ¿ðãýëæ çîðèãæóóëàí áàäðóóëæ áàéõ áîëíî.
76
¯íýí. 1970 îí. ¹301
260