2

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
A-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà : Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Í.Ãàíáàò
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Îþóí
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 43.4
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99962-0-747-1

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ

ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë
àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýí
- ÇÑÁÍÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë”
• “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà”
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• “Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë”
• “Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà”
• “Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä”
• “Äóðäàòãàë, õýëñýí ¿ã, ÿðèëöëàãà”
• “Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí”
• “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò” ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëãèëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ II
ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ
Ò¯¯Õ ÑÓÄËÀË
Ýðõýëñýí: Í.Õèøèãò
Ðåäàêòîð: Ä.Ðýãäýë
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã ............................................................................................... 7
ÍÝÃÝÍ ÑÝÄÝÂÒ ÇÎÕÈÎË:. ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ Ò¯¯Õ ..... 11
ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ªÃ¯¯Ë˯¯Ä ................................................... 386
1. The peoples revolution of 1921, its place and significance
in the history of mongolia ........................................................................... 386
2. 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ¿íäñýí øèíæ ÷àíàð, ãîë ¿ð ä¿í ............. 396
3. Íåêîòîðûå ïðîáëåìû èññëåäîâàíèÿ èñòîðèè ìîíãîëüñêîé
íàðîäíîé ðåâîëþöèè .................................................................................. 410
4. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîë
àðä ò¿ìýí ìºí ............................................................................................. 421
5. Historyczne znaczenie mongolskiej rewolucji ludowej ................................ 429
ÕÀÂÑÐÀËÒ ........................................................................................................... 432
6

“ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁAÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ”
II ÁÎÒÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Ìîíãîëûí íýðòýé ò¿¿õ÷äèéí íýã àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áºãººä òýðáýýð
1921 îíû õóâüñãàëûí ò¿¿õèéã äàãíàí ñóäàëæ, äýä ýðäýìòýí, øèíæëýõ óõààíû
äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàí “Íàðîäíàÿ ðåâîëþèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå
ÌÍД (1956), “Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü” (1967), “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå ÕIÕ-ÕÕ
ââ” (1963), “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” (1969) íýãýí ñýäýâò çîõèîëóóäûã
òóóðâèí, îëîí àðâàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëëèéã áè÷æýý. Òýäãýýð
á¿òýýëäýý øèíæëýõ óõààíû òóõàéí ¿åèéí õ¿ðñýí òºâøèíä 1921 îíû õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéí çàíãèëàà àñóóäëóóäûã ñóäëàí áîëîâñðóóëæ, 1920-1921 îíä Ìîíãîëä
ºðíºñºí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóäàä õîëáîãäîõ ¿ëýìæ àðâèí ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã
ñóäàëãààíû ýðãýëòýíä îðóóëàí øèíý ìýäëýã áèé áîëãîñîí áèëýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ¿íäýñíèé àðõèâóóäûí çýðýãöýýãýýð ýðäýìòýí
ñóäëàà÷äûí òýð á¿ð õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é áàéñàí ÇÕÓ-ûí Öýðãèéí Ò¿¿õèéí óëñûí
òºâ àðõèâ (ÖÃÂÈÀ), Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí óëñûí òºâ àðõèâ
(ÖÃÀÎÐ)-ò àæèëëàí, èëð¿¿ëýí îëñîí ýõ áàðèìòóóäûã Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí
àìàí ìýäýý, ò¿¿íèé äîòîð çîõèîã÷îîñ áèå÷ëýí óóëçàæ, òýìäýãëýí àâñàí 13
àéìãèéí 120 ãàðóé ïàðòèçàíû äóðäàòãàëààð áàòàòãàí àøèãëàñàí íü ò¿¿íèé
ñóäàëãààíû ÷óõàë îëîëò áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí ãàäààä äîòîîäîä ãàðñàí øèíæëýë
ñóäëàëûí çîõèîë, ãîëëîõ á¿òýýë¿¿äèéã íÿãòëàí ¿çýæ, íýãòãýí ä¿ãíýæýý.
Á¿õýëäýý, øèíý áàðèìò ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð 1921 îíû õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã äýëãýðýíã¿é ñóäàëñàí Á.Øèðýíäýâèéí á¿òýýë¿¿ä ºìíºõ ñóäàëãààã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí, ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí òàëààðõè îéëãîëò, òºñººëºë, åðºíõèé ä¿ð
çóðãèéã ººð÷ëºí áàÿæóóëñàí òóë “...àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí ñóäëàëä øèíý
øàò áîëæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëæýý 1 .
Òýðýýð “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” çîõèîëîîðîî 1971 îíä Òºðèéí
øàãíàë õ¿ðòæýý.
Óã çîõèîë íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëä àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðüíààñ õàíäàæ,
ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãèéí åðºíõèé ÷èã øóãàìààð áè÷èãäñýí õýäèé ÷ ÕÕ çóóíû
ìîíãîë÷óóäûí íèéãìèéí àìüäðàëä àñàð îëîí ººð÷ëºëò ãàðàõ ýõ ¿íäñèéã òàâüñàí
1921 îíû õóâüñãàëûí óã ñóðâàëæ Ìîíãîëûí íèéãìèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöààð
áýëòãýãäýí á¿ñ íóòãèéí óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààãààð íºõöºëäºæ, ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàëä òóëãóóðëàñíûã íýýí ãàðãàæ, àâòîíîìèò çàñãàà
ñýðãýýõ çîðèëãîîð àíõ ¿¿ññýí ìîíãîë÷óóäûí õºäºë㺺í Îðîñûí îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû íºëººãººð ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã ýðìýçñýí íèéãìèéí
õóâüñãàë áîëîí ºðíºæ, ÿëñàí ò¿¿õèéã íýãòãýí ä¿ãíýæ, ¿ð ä¿í, à÷ õîëáîãäëûã
òîäîðõîéëæ ÷àäñàíààðàà ¿íý öýíýòýé á¿òýýë áîëñîí þì.
Çîõèîë òóõàéí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûí îëîëò àìæèëò áîëñîí òàëààð
ãàäààäûí ýðäýìòýä ¿íýëýí áè÷èæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Á.Øèðýíäýâèéí “Ìîíãîëûí
àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” äîêòîðûí àæëûã õýëýëöñýí ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äîðíî äàõèíû
ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí Ýðäìèéí Ǻâëºëèéí 1960 îíû 5 äóãààð ñàðûí 30-íû
ºäðèéí õóðàë äýýð “...óã àæèë íü ñóäàëãààíû äîðâèòîé á¿òýýë áîëîõûí õóâüä
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ò¿¿õ áè÷ëýãò ¿íý öýíýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áóé” 2 -ã àëáàí
1
Ì.Ñàíæäîðæ . Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ -// “ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1972.¹2.ò.12
2
Á.Øèðýíäýâèéí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí õóðëûí á¿ðýí òýìäýãëýëèéí õóóëáàð. 1960 îí. Îðîñûí
7

¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.À.Ãóáåð,
äîêòîð, ïðîôåññîð À.Ô.Ìèëëåð íàð òýìäýãëýæ, íýðò ýðäýìòýí È.ß.Çëàòêèí
“...Á.Øèðýíäýâèéí àæèë íü ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòýä, ò¿¿íèé ìýðãýæèë íýãò
íºõäèéí çîõèîë á¿òýýëèéí ¿ðãýëæëýë áºãººä ... òóñ óëñûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû àìæèëòûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð èëýðõèéëíý” 3 õýìýýí ä¿ãíýæýý.
Óëìààð óã àæèë íýãýí ñýäýâò çîõèîë áîëîí õýâëýãäýæ, ñóäàëãààíû ßïîíû
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îíóêè Ìàñàî “...Á.ß.Âëàäèìèðöîâûí “Ìîíãîëûí íèéãìèéí
áàéãóóëàë”-ààð ýõýëæ, Ø.Íàöàãäîðæèéí “Õàëõûí ò¿¿õ” ýðãýëòýä îðñíû äàðàà
Á.Øèðýíäýâèéí “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë” çîõèîë ¿ðãýëæëýí ãàðñàí íü ÁÍÌÀÓ
äàõü ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû óõàìñðûã òîäîðõîéëæ, àðãà áà àãóóëãûí ä¿ð áàéäëûã
òóñãàæ áàéíà,... ýäãýýð ãóðâàí çîõèîëä èëýð÷ áàéãàà ñóäàëãààíû õºãæëèéí
áàéäàë íü îëîí ñóäëàã÷äûí ç¿òãýë ÷àðìàéëòûí ä¿íä áèé áîëñîí” 4 -ûã îíöëîí
¿íýëæýý. Ò¿¿í÷ëýí “...Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, õºãæëèéí äîòîîä
¿éë ÿâöûã ñýðãýýí õàðóóëàõ çàìààð ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ä¿ð çóðãèéã ºðãºí äýëãýð
ãàðãàñíû ó÷èð óã íîì “Àìüä ò¿¿õ” áîëæ, òýð ÷èíýýãýýðýý “...äàí ãàíö Ìîíãîëûí
ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä áóñ, ìºí Ìîíãîëòîé õèë çàëãàà Ñèáèðü, Àëñ Äîðíîäûí
ò¿¿õèéã áè÷èõýä òóñòàéí äýýð, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé îíîë
ïðàêòèêò ÷ ÷óõàë õóâü íýìýð áîëîõ” 5 -ûã òýìäýãëýñýí íü áàñ áèé.
Ãýâ÷ óã á¿òýýëèéí çàì øóëóóí äàðäàí áàéãààã¿é þì. Ò¿¿õ áè÷ëýãò
ºíäðººð ¿íýëýãäýæ, ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàã÷ õýí á¿õýí ñîíèðõîí
óíøèæ, ýø òàòàí àøèãëàæ áàéñàí óã íîì àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéã ØÓÀèéí
åðºíõèéëºã÷ººñ îãöðóóëñàí ¿åä áóñàä á¿òýýë¿¿äèéí õàìòààð ýëäâýýð
ø¿¿ìæë¿¿ëñýí 6 ÷ ñýäâèéí ñóäàëãààíû ãîë á¿òýýë õýâýýð ¿ëäñýí áºãººä
ýä¿ãýý ÷ çîõèîëûí ¿íäñýí ñàíàà, ä¿ãíýëò¿¿äèéã ñóäëàà÷èä õàðãàëçàí ¿çýæ,
àøèãëàñààð áàéãàà áèëýý.
1990-ýýä îíîîñ Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãèéí øèíý ¿å ýõýëæ, 1921 îíû
õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðæ ýõýëñýí ¿åä
Á.Øèðýíäýâ ãóàé “Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” çîõèîëîî 1999 îíä äàõèí
õýâëýñýí þì. ×èíãýõäýý Îðøèë õýñýãò ñýäâèéí ñóäàëãààíû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
á¿òýýë¿¿äýýñ îðóóëæ, çàðèì á¿ëýã ç¿éëä áàðèìò íýìæ, ä¿ãíýëòèéã çàñàí,
1911, 1921 îíû Ìîíãîëûí õóâüñãàëóóäûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí çóðãèéã øèíýýð
îðóóëæýý. Òèéìýýñ áèä ýíýõ¿¿ õî¸ðäóãààð õýâëýëèéã çàðèì ºã¿¿ëëèéí
õàìòààð “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” íîìûí II áîòü
áîëãîí ýìõòãýæ, óíøèã÷ Òà á¿õýíäýý ºðãºí áàðüæ áàéíà.
Òóñ áîòèéí ðåäàêòîð, àêàäåìè÷ Ä.Ðýãäýë, ýìõòãýí áýëòãýõ àæèëä
èäýâõèéëýí îðîëöñîí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàí Ë.Àëòàíòóÿà,
õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí Àäìîí êîìïàíèé àæèëòàí Ä.Îþóí íàðò ã¿í
òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Äîêòîð Í.Õèøèãò
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí àðõèâààñ èð¿¿ëñýí ìàòåðèàë. õóóäàñ 19, 54, 61,
3
̺í òýíä. õóóäàñ 25
4
Îíóêè Ì. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäëàë Ạºíºº áèäíèé ¿å. Òàö¿êî Áóíêî., 1984.ò. 24, 29-30
5
Á.Øèðýíäýâèéí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí õóðëûí á¿ðýí òýìäýãëýëèéí õóóëáàð. 1960 îí. Îðîñûí
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí àðõèâààñ èð¿¿ëñýí ìàòåðèàë. õóóäàñ 29, 32
6
“¯íýí” ñîíèí. 1982 îíû I ñàðûí 31. ¹.27.
8

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ
Ò¯¯Õ
Çàëðóóëñàí õî¸ð äàõü óäààãèéí õýâëýë
Ðåäàêòîð:
Ä.Ãîíãîð
Øèíý÷ëýí çàëðóóëñàí ðåäàêòîð:
Ä.Îþóíöýöýã
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
1999

ÎÐØÈË
Àðäûí Õóâüñãàë ¿¿ñýõ øàëòãààíóóä áà óã Õóâüñãàë íü óðüä ãàð÷ áàéñàí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áîëîí àðä àíãèéí òýìöë¿¿äýýñ çàð÷ìûí ÿëãààòàé
áîëîõûã òîäîðõîé õàðóóëàõ çîðèëãîîð õóâüñãàëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
óðüä÷èëãóóäûã XIX çóóíû ñ¿¿ë÷èéí 25 æèëýýñ ýõëýí, XX çóóíû ýõíèé
æèë¿¿äèéã îðîëöóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çëýý.
Ýíý çîõèîëûí àíõ áè÷èõýä áàðèìòàëñàí àðãà áàðèëûí ¿íäñýí çàð÷ìóóä
ãýâýë ôåîäàëûí íèéãýì äýõ àíãè, àíãèéí òýìöýë, êîëîíè, õàãàñ êîëîíè,
õàðààò îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
òýðã¿¿íèé îðíóóäûí ïðîëåòàðèéí õºäºë㺺íòýé õîëáîõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë áà
õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí îíöëîãóóä çýðãèéã òýð ¿åèéí çàõèàëãààð
áàðèìòàëñàí áèëýý.
Äóðüäàí áóé çîõèîëûã áè÷èõýä ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Ò¿¿õèéí Òºâ Àðõèâ
(ÌÓÀ), Ìîíãîë Àðäûí öýðýã, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÁÍÌÀÓûí
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí Ãàçàð, ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí èíñòèòóò,
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí áè÷ìýëèéí
ñàí, ÁÍÌÀÓ-ûí íîìûí ñàí, ÇÕÓ-ûí óëñûí àðõèâóóä, òóõàéëáàë: Öýðãèéí
Ò¿¿õèéí Óëñûí Òºâ Àðõèâ (ÖÃÂÈÀ), Óëààí Àðìèéí Óëñûí Òºâ àðõèâ
(ÖÃÀÊÀ), Îêòÿáðèéí Õóâüñãàëûí Óëñûí Òºâ Àðõèâ, Êîìèíòåðíèé àðõèâ
(ÖÃÀÎÐ), ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Àçèéí àðä ò¿ìíèéã
ñóäëàõ õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàí (Á-êà ÈÂ AH ÑÑÑÐ) çýðýã ãàçàð áàéãàà
õýðýãëýãäýõ¿¿í¿¿äèéã ãîë ñóðâàëæ áè÷ãèéí õóâüä àøèãëàñàí þì.
Òóñ çîõèîëä õýðýãëýñýí ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Òºâ Àðõèâûí (ÌÓÀ)
ìàòåðèàëûã Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ýíý çîõèîëä õàìààðàãäñàí ãîë ¿å÷ëýë¿¿äèéí
äàãóó õóâààí àâ÷ ¿çâýë:
1) Ìàíæèéí ¿å (áàðàãöààëáàë 1851-ýýñ 1911 îíûã äóóñòàë) 7 ;
2) Àâòîíîìèéí ¿å (1911-1919); 3) Ãàìèí áà Áàðîí óíãåðíýýñ Àðä Ìîíãîëûã
ýçýëñýí ¿å (1919-1921); 4) 1921 îíû Àðäûí Õóâüñãàëûí ¿å; 5) Õóâüñãàëûí
äàðààõ ¿å (1921-1924) òóñ òóñ áîëíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Ò¿¿õèéí Òºâ Àðõèâûí (ÌÓÀ) Ìàíæèéí ¿åèéí ñàí
õºìðºãò àéìãóóäûí ÷óóëãàí, îëîí õîøóóäûí àëáàí áè÷èã áàðèìò, ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä ºâºð õîîðîíäîî áà ìºí ìàíæèéí àìáàí, Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã
çàñàõ ÿâäëûí ÿàìòàé õàðèëöñàí àëáàí áè÷ã¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí çàñàã çàõèðãàà,
7
Ìàíæèéí ¿åèéí àðõèâûí ìàòåðèàëóóäûã õîëáîãäîõ ¿åèéí õààäûí îíû öîëûí íýðýýð õîéøèä
òîâ÷èëñîí ¿¿íä:
à) Ò¿ãýýìýë ýëáýãò (Ñÿíü-Ôûí 1851-1861)-Ò.Ý;
á) Á¿ðýíò çàñàãò (Òóí-÷æè 1862-1874)-Á.Ç:
â) Áàäàðãóóëò òºð (Ãóàí-Ñþé 1875-1908) Áàä;
ã) Õýâò ¸ñîí (Ñþàíü-Òóí 1909-1911). Õ.Å
12

àëáà òàòâàð, öýðýã, õóäàëäàà, ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿ä áà ìîíãîëûí îëîí õîøóóäûí
õîîðîíäûí õàðèëöàà çýðýãòýé õîëáîãäñîí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàéíà. Ýíý ñàí
õºìðºãò ìîíãîëûí àðä, ôåîäàë àíãèéí õîîðîíäûí áà àðä îëîí ãàäààäûí
õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí õîîðîíäûí òýìöýë, ôåîäàë àíãèä òºëºõ àëáàíû
íýð òºðºë, õýìæýý, õÿòàäûí ï¿¿ñ¿¿äýä òºëºõ ìîíãîë÷óóäûí ºð, ãàçàð
ýçýìøèëòèéí àñóóäàë, ìàë àæ àõóéí áàéäàë, àëáàò, õàìæëàãà, øàâü íàðûí ¿é
îëíîîðîî ¿ã¿éðýí õîîñîð÷ áàéñàí, ìîíãîë ôåîäàë áà ìàíæ ò¿øìýë¿¿äèéí
õîîðîíäûí çºð÷èë, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áà àíãèéí òýìöëèéã
õàðóóëñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä èõýýõýí ñóóðü ýçýëíý.
Àâòîíîìèéí ¿åèéí ñàíä Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä
ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûã õàðóóëñàí àñàð èõ õýìæýýíèé ìàòåðèàë áàéäàã.
¯¿íä: þóíû ºìíº Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé îëîí ÿàìä, àéìãèéí
÷óóëãàí, õîøóóäûí çàõèðãààíû 1911-1920 îíä õîëáîãäîõ àëáàí áè÷èã áàðèìò,
äèïëîìàò áè÷èã áàðèìòóóä (íîò, ýë÷ õàðèëöààíû áè÷èã, ÷èí âàí Õàíääîðæ
(1911 îí), Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí (1913 îí) òýðã¿¿òýé äèïëîìàò
òºëººëºã÷äèéí Îðîñ óëñòàé áàéãóóëñàí ÿíç á¿ðèéí ãýðýý õýëýëöýý, òàéëàí,
äîòîîä óëñ òºðèéí áîäëîãûí àñóóäëûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, (àâòîíîìûí ¿åä
õèéñýí øèíýòãýë¿¿ä ãýõ çýðýã), õÿòàäûí ï¿¿ñ¿¿äýä òºëºõ ìîíãîë÷óóäûí ºð,
ãàçàð ò¿ðýýñëýë, àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòûí òóõàé ìýäýý áàðèìò çýðýã
áîëíî. 1917-1919 îíû ¿åèéí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, àíãèéí
òýìöýë, èõýýõýí ýðõ á¿õèé ôåîäàëóóäûí õàðãèñ ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëñàí
áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü ¿ëýìæõýí õîëáîîòîé þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Ò¿¿õèéí Òºâ
Àðõèâò õàäãàëæ áàéãàà òîî áàðèìòûí ìýäýýí¿¿ä íü èõ òºëºâ, ÿíç á¿ðèéí ¿åä
ôåîäàëûí àæ àõóé, õîøóóä, àéìàã ìºí óëñ äàÿàð ÿâóóëñàí ìàë òîîëëîãûí ä¿í
áàéäàã 8 . Ýäãýýð á¿õ ìýäýý áàðèìòàíä òºðºë á¿ðèéí ìàëûí òîîíîîñ ãàäíà áàñ
õ¿í àìûí òîîëëîãûí ìýäýý õàìò áàéäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà õóäàëäààíû ýðãýëò,
ºð çýýë, àëáà òàòâàðûí õýìæýý, Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí òºñâèéí òóõàé õýñýã
áóñàã ìýäýý ìºí áóé. Ýäãýýð á¿ðòãýë ìýäýýíèé ¿íäñýí äóòàãäàë áîë óã òîî
áàðèìòûã ìýðãýæèë áàãàòàé õ¿ì¿¿ñ ã¿éöýòãýæ, òàøààðñàí ÿâäàë áàãàã¿é
áàéäãààñ ãàäíà, òýð ¿åä àëèâ íýãýí øàëòãààíààð ìàëûí òîîã èõýýõýí íóóí
äàðàãäóóëæ áàéñàí ó÷èð òýäãýýð òîî á¿ðòãýëèéã òýð áîëãîí ¿íýí çºâ ãýæ
¿çýõýä áýðõøýýëòýé þì. Ãýâ÷ ýäãýýð òîî áàðèìò õýäèéãýýð á¿ðýí áóñ, õýñýã
áóñàã, çàðèì òàëààð äóòàãäàëòàé ÷ ãýñýí ò¿¿íèéã ø¿¿ìæëýí õÿíàæ àøèãëàõàä,
ñóäëàæ áàéãàà ¿åèéí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí îëîí ÷óõàë àñóóäëûã øèíæëýõ
áîëîìæ ºãäºã þì. Ýäãýýð òîî áàðèìòûã áèä óã ýõ ñóðâàëæààð íü ñóäëàæ,
õÿíàí áîëîâñðóóëñíû ¿íäñýí äýýð òóñ çîõèîëä àøèãëàí õýðýãëýñýí áèëýý.
Ìîíãîë îðíûã ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä ýçýëñýí (1919-1921 îí) ¿åèéí
ÌÓÀ-ûí õýðýãëýãäýõ¿¿í¿¿ä íü ßïîíû èìïåðèàëèñòóóä Ìîíãîëûã ýçëýõ ãýñýí
ýðìýëçýë ñàíààðõàë áà òýä íàð óã çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýýð õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòýí, îðîñûí öàãààíòàí ìîíãîëûí õàðãèñ õ¿÷íýýð äàìæóóëàí Ìîíãîëä
8
1918, 1922, 1924 îíä òóñ òóñ ÿâàãäñàí õ¿í, ìàëûí òîîëëîãûí ìýäýý ñýëò áóé.
13

ÿâóóëæ áàéñàí ¿éë àæèëëàãàà; ãàìèí, áàðîí÷óóä Ìîíãîë îðíûã ýçýëñíèé
õ¿íä õîð óðøãèéã òîäîðõîé õàðóóëñàí áàéäàã.
Ýäãýýðýýñ õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òàíãàðàãèéí áè÷èã, íàìûí àíõäóãààð
õóðëààñ áàòëàí ãàðñàí ýðìýëçýõ 10 ç¿éë, õóâüñãàëûí çîðèëò ò¿¿íèé ÿëàëòûã
õàíãàõ àðãà çàìûí òàëààð ÌÀÍ, ÒÇÃ-ûí óäèðäàã÷ íàð ýõíýýñýý àâààä
ººðèéí ýõ îðíû îíöëîã àðä ò¿ìíèé çàí çàíøëûã íàðèéí õàðãàëçñàí íü
òîäîðõîé áàéäàã. Çàðèì çîõèîã÷èä õóâüñãàëûí ýõýí ¿åä àæèëëàæ áàéñàí
ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿¿ðãèéã õýò äºâèéëãºæ Ǻâëºëò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçðûí
óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàæ áàéñàí áîäëîãûí ¿çýë
ñàíààã òýð áîëãîí ã¿éöýò ¿íýëýýã¿é òàë ¿çýãääýã. Èéìýýñ öààøäûí ñóäëàà÷èä
õóâüñãàëûí ýõíèé ¿åä Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä áà Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûí
Çàñãèéí Ãàçðûí ¿çýë ñàíààíû áîäëîãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ íü ÷óõàë þì.
Õî¸ð îðíû òºëººëºã÷äèéí óóëçàëò áà õýëýëöýýðèéí ¿åýð òóõàéí îëîí óëñûí
áàéäàëä Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýí
ã¿éöýòãýã÷ Ñèáèðèéí Àëñ Äîðíîäûí íàì çàõèðãààíû õ¿ì¿¿ñ äýýä ãàçðûíõàà
äààëãàâðààð àæëàà ÿâóóëæ áàéñíûã çºâººð ¿íýëýõ íü ÷óõàë. Òýõäýý
Êîìèíòåðí, Îðîñûí Áîëüøåâèê íàì, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí ãîë òºëººëºã÷
Áîðèñ Øóìÿöêèéí ¿¿ðýã ðîëèéã ã¿éöýä ¿íýëæ ¿çýõ õýðýãòýé. ̺í Ìîíãîëûí
òàëààð õóâüñãàë÷ íàðààñ áàðèìòàëæ áàéñàí ¿çýë ñàíàà, ÿâóóëæ áàéñàí ¿éë
àæèëëàãààã ç¿é ¸ñîîð îíöëîí ¿çýæ ä¿ãíýõ íü ç¿éòýé.
Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí áàðèìòàëæ áàéñàí ¿çýë ñàíàà, ÿâóóëæ áàéñàí
¿éë àæèëëàãààíä áîäèòîé õàíäàæ ç¿é ¸ñîîð ä¿ãíýõ íü ÷óõàë.
Õóâüñãàëûí ¿å áà õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõ æèë¿¿äýä õîëáîãäîõ ìàòåðèàë íü
1919-1921 îíû ¿åèéí òóñ îðíû àíãè, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë, õóâüñãàëò
á¿ëãýìèéí ¿¿ñýë, òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà, Àðäûí íàì áèé áîëñîí, Õóâüñãàëò
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð, Àðäûí æóðàìò öýðýã áàéãóóëàãäñàí áà ò¿¿íýýñ ãàìèí,
óíãåðí÷¿¿äòýé õèéñýí òýìöýë, Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëò, àðäûí çàñàã òîãòíîí
áýõæèæ èðñíèéã ÿðóó òîä õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð ìàòåðèàë ¿íäñýíäýý
õóâüñãàëò á¿ëãýì, Àðäûí íàìûí ïðîãðàìì áàðèìòóóä, Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíä ãàðãàñàí òóíõàã, øèéäâýð, Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, íàìûí èõ
õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð, õóóëèóä, õóóëü÷ëàí ãàðãàñàí áàðèìò áè÷èã,
àëáàí çàõèäàë õàðèëöàà, 1922, 1924 îíä ÿâóóëñàí õ¿í ìàëûí òîîëëîãûí ä¿í
ìýäýý çýðýã áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà ýäãýýð ìàòåðèàë íü ìîíãîë, çºâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé íàéðàìäëûí ¿¿ñýë áýõæèë, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä ¿ç¿¿ëñýí Ǻâëºëò óëñûí á¿õ òàëûí òóñëàìæ,
Àðäûí íàìààñ Êîìèíòåðíýýð äàìæóóëàí îëîí óëñûí àæèë÷èí áà ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí õîëáîî çýðãèéã òîäîðõîé õàðóóëæ
áàéäàã.
ÇÕÓ-ûí àðõèâóóäûí ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷èã íü òóñ çîõèîëûí ìîíãîë
ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äèéã íýìýí áàÿæóóëæ áàéãàà þì.
14

ÇÕÓ-ûí ÖÃÂÈÀ-èéí ñàíä XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ áàðèìò ìýäýý àðâèí áèé.
ÇÕÓ-ûí ÖÃÀÊÀ, ÖÃÀÎÐ àðõèâûí ìàòåðèàë íü Ìîíãîëûí õóâüñãàëò
õºäºë㺺í, ìîíãîë, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëèéí ¿¿ñýë, áýõæèë,
ÿëàíãóÿà íèéòèéí äàéñàí Óíãåðíèé ýñðýã ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèàñ õàìòðàí õèéñýí áàéëäààíû ¿éë àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàëöàõ ãýñýí
çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð òîãòíîñîí õî¸ð îðíû õîîðîíäûí íºõºðñºã õàðèëöàà
çýðãèéã òîäîðõîé õàðóóëñàí áàéäàã.
Àðäûí õóâüñãàëä îðîëöîã÷ çàðèì íºõºäòýé óóëçàí ÿðèëöàõ çàìààð õýäýí
æèëèéí òóðø öóãëóóëñàí áà ìºí çîõèîã÷èéí õ¿ñýëò ¸ñîîð îëîí ïàðòèçàí
íàðààñ òàâüñàí àñóóëòûí äàãóó ìàòåðèàëóóä íàðèéí ç¿éëèéã òîäîòãîæ
ºãñíººðºº èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé 9 .
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Àêàäåìè áà ÁÍÌÀÓ-ûí áóñàä
áàéãóóëëàãóóäààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íèéòýëñýí (1917-1921, 1921-1924 îíû)
áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ýìõòãýë¿¿ä íü ìºí ãîë ñóðâàëæ áè÷èãò õîëáîãäîíî.
Ýäãýýð íü þóíû ò¿ð¿¿íä:
1. 1921-1924 îíä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ ãàðãàñàí øèéäâýð,
ïðîãðàììûí çàðèì áàðèìò áè÷èã, Àðäûí Íàìûí I, II, III èõ õóðëûí
òîãòîîëä áàãòààñàí “Ìîíãîëûí Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí èõ, áàãà
õóðàë áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí òîãòîîëóóä (1921-1929 îí)” 10
2. “Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä
(1920-1924 îí)” 11 . Ýíý ýìõòãýëä íàìûí øèéäâýð, ïðîãðàììûí áàðèìò
áè÷ãýýñ ãàäíà óõóóëàõ õóóäàñ, óðèàëãà, çàõèäàë çýðýã ÷óõàë ìàòåðèàë
õýâëýãäæýý.
3. “1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1917-1921
îí)” 12 . Ýíý ýìõòãýëä 1917-1921 îíû ¿åèéí àðä ò¿ìíèé áàéäàë, ôåîäàëûã
ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí Ìîíãîëä íºëººëñºí áà Àðäûí
õóâüñãàëûí ÿâö, ò¿¿íèé ÿëàëòûí òóõàé áàðèìò áàãòæýý.
4. “Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà
õýìæýýí¿¿ä” 13 . Ýíý ýìõòãýëä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò áà
ãàäààä áîäëîãûí òàëààð àðäûí íàì, çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëñàí ÷óõàë àðãà
õýìæýýíèé áàðèìò áè÷èã îðæýý.
5. Ìîíãîë, îðîñ õýëýýð õýâëýãäñýí Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí òîãòîîë
9
Áàÿðûí Áàò, Òîãòîõ çýðýã áóñàä ïàðòèçàíû äóðäàòãàëûã 1955-1956 îíä ÓÈÑ-èéí àæèëòàí áàéñàí
òàëèéãàà÷ ×.Íàöàã, ØÓÀ-èéí Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Õ.Ëóâñàíáàëäàí àãñàí íàðûí õàìò òýìäýãëýæ àâñàí áèëýý. Áàñ òýð ¿åä çîõèîã÷èéí õ¿ñýëòýýð 1921
îíû õóâüñãàëä àæèëä îðîëöñîí çóó ãàðóé ïàðòèçàí ººðñäèéí òîâ÷ íàìòàð, õóâüñãàëä áèåýð îðîëöñîí
òóõàé äóðäàòãàëàà àéìãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààäààð äàìæóóëàí èð¿¿ëñýí þì. Ò¿¿õèéí áàðèìòàò ¿éë
ÿâäëóóäòàé òîõèðîí àâöàëäàæ áóé èõýíõ ìýäýýí¿¿äèéã òóñ çîõèîëä õýðýãëýñýí þì.
10
̺í íýðýýð 1946 îíä Óëààíáààòàð õîòîä óéãóðæèí áè÷ãýýð õýâëýãäñýí 1-ð áîòü.
11
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñòàëò Íàìûí ò¿¿õèéí ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924 îí). Óëààíáààòàð, 1946 îí.
12
1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1917-1921 îí). Óëààíáààòàð,
1957 îí.
13
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. Óëààíáààòàð, 1954 îí
15

ìºí. “Èõ õóðëûí ñîíèí áè÷èã” 14 íü 1924 îíä áîëñîí óëñûí àíõäóãààð
èõ õóðëûí àæèëëàãààíû òóõàé á¿ðýí ã¿éöýò òàéëàí þì.
6. “Ä.Ñ¿õáààòàðûí çàõèäàë áè÷ã¿¿ä” 15 , “Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò
áè÷ã¿¿ä” 16 , “Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàë ÿðèàíóóä”, “×îéáàëñàíãèéí
òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä” 17 . Ýäãýýð íîìîíä Àðäûí Õóâüñãàëò íàìûí
óäèðäëàãûí äîð ÿëñàí àðäûí õóâüñãàëûí îíöëîã áà ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé àëäàðò õºâã¿¿ä õóâüñãàë÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ÷óõàë
ìàòåðèàë îðæýý.
Òóñ çîõèîëä àøèãëàñàí õýâëýãäýýã¿é á¿òýýë¿¿äýýñ äóðüäâàë:
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ìàãñàð õóðöûí çîõèîëä èø òàòñàí çîõèîëûí íýðñèéí
õýëõýýã¿é çýðýã äóòàãäàë áàéäàã áîëîâ÷ àâòîíîìè, àðäûí õóâüñãàë, ò¿¿íèé
äàðààõ æèë¿¿äèéí ò¿¿õò ¿éë ÿâäëûí òóõàé ¿íýò ñîíèí ìýäýý áàðèìò îðñíûã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé 18 .
Õÿòàäûí õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçîãèéí áè÷ñýí “Ãàäààä Ìîíãîëûí
îéðîõ ¿åñèéí ò¿¿õ” ãýäýã çîõèîëä Ìîíãîëûí ò¿¿õ, àðäûí õóâüñãàëûí ºìíºõ
áà õóâüñãàëûí ¿åèéí ¿éë ÿâäàëòàé õîëáîãäñîí çàðèì ç¿éë áàéõûí çýðýãöýý
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ººðèéí ¿íäýñíèé ¿çëèéí áàéð ñóóðèéí
¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ ãàìèíãèéí õàðãèñ äýãëýìèéã çºâòãºæ, àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéã õóóëü áóñ ¿éìýýí ñàìóóí ìýòýýð ¿çæýý 19 .
Ìîíãîëûí õóâüñãàë áà õóâüñãàëûí äàðààõ ¿åèéí ò¿¿õýíä àëü íýãýí òàëààð
õîëáîãäîõ ñýäâýýð áè÷èæ, äýä ýðäýìòíèé çýðýã õ¿ðòñýí õýä õýäýí çîõèîëóóä
áà àðäûí õóâüñãàëûí òóõàé ò¿¿íèé ãàð áèå îðîëöñîí ïàðòèçàíóóäûí
äóðäàòãàëûã àíõààðàí ¿çýâ.
̺í õóâüñãàëûí ºìíº áà äàðààõ ¿åèéí ìîíãîëûí áîëîí îðîñ, çºâëºëòèéí
õýâëýëä ãàðñàí èõýýõýí õýìæýýíèé òîî, áàðèìò ìýäýýã õýðýãëýñýí áèëýý.
Ìîíãîë, Îðîñ, Ǻâëºëòèéí áîëîí áóñàä çîõèîã÷äûí áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí
á¿òýýëýýñ òóñ çîõèîëûí ñýäýâò õîëáîãäñîíûã ýíý çîõèîëäîî àíõààðàí ¿çýâ.
Õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åýð òèéì çîõèîëûí òîîíä: XIX çóóíû ýöñèéí
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, õóäàëäààíû áàéäàë, çàðèì õîøóóäûí ãàçðûí àñóóäëûí
òàëààð ñîíèðõîëòîé ìýäýý îðñîí À.Ì.Ïîçäíååâûí çîõèîë 20 ; àêàäåìè÷
Á.ß.Âëàäèìèðöîâûí ìîíãîëûí ãàçàð ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä
èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé çîõèîë 21 ; õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí ìîíãîëûí
14
“Èõ õóðëûí ñîíèí áè÷èã” Óëààíáààòàð, 1925 îí
15
Ñ¿õáààòàðûí çàõèäàë áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð, 1952 îí.
16
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð õîò, 1943, 1948, 1960 îíû õýâëýë.
17
×îéáàëñàíãèéí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð, 1946 îí.
18
Ìàãñàð õóðö. Ìîíãîë óëñûí øèíý ãàðãàñàí ò¿¿õ. 1928 (Á¿ãä 8 á¿ëýã äýâòýð ãàð áè÷ìýë Óëñûí
íîìûí ñàíä áèé).
19
×åí ×çóí-öçî. Ãàäààä Ìîíãîëûí îéðîõ ¿åñèéí ò¿¿õ. Áýýæèí-Øàíõàé, 1922. (Ìîíãîë îð÷óóëãà, ãap
áè÷ìýë, 6 äýâòýð Óëñûí íîìûí ñàíä áèé).
20
À.Ì.Ïîçäíååâ Ìîíãîëèÿ è ìîíãîëû. “Ðåçóëüòàòû ïîåçäêè â Ìîíãîëèþ, èñïîëíåííîé ñ 1892-1893
ã.ã.”. 1 áîòü. ÑÏá.,1896.
21
Á.ß.Âëàäèìèðöîâ. Îáùåñòâåííûé ñòðîé ìîíãîëîâ. “Ìîíãîëüñêèé êî÷åâîé ôåîäàëèçì”. Ë., Èçä. AH
ÑÑÑÐ, 1934.
16

ýäèéí çàñàã, àíãè, äàâõðàãóóäûí õºðºí㺠÷èíýýíèé ÿëãààã òóñãàñàí àêàäåìè÷
È.Ì.Ìàéñêèéí çîõèîë 22 ; ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ö.Ïóíöàãíîðîâ 23 ; ïðîôåññîð
Ø.Íàöàãäîðæ 24 íàðûí çîõèîëóóä îðíî.
Ø.Íàöàãäîðæ àðõèâûí áàðèìò áè÷èã áà ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÕ-èéí ò¿¿õèéí
êàáèíåòààñ àðä Àþóøèéí òºðºë ñàäàíãóóä áîëîí Àþóøèéí òîëãîéëñîí àðäûí
õºäºë㺺íä îðîëöîã÷èäòîé óóëçàí öóãëóóëñàí íýìýëò ìàòåðèàëûí ¿íäñýí
äýýð 1903-1917 îíä Àþóøèéí óäèðäëàãààð ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺íèéã òýð
¿åèéí Ìîíãîë îðíû åðºíõèé áàéäàëòàé óÿëäóóëàí òîäîðõîéëæ ÷àäæýý.
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çîõèîëóóäààñ Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë,
Ã.Äýìèä íàðûí ò¿¿õèéí á¿òýýë ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëîõîîð áàðàõã¿é çàðèì
òàëààð ñóðâàëæ ìàòåðèàë áîëæ ºãíº. Ýíý áîë Õ.×îéáàëñàí, Ã.Äýìèä, Ä.Ëîñîë
íàðûí ýëáýæ çîõèîñîí “Ìîíãîëûí àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ” 25 þì. Çîõèîã÷èä ýíý á¿òýýëäýý Àðäûí Õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã äóðüäàí áè÷ñýí òóë õîæèì Õ.×îéáàëñàíãèéí òîâ÷ëîí çàñâàðëàæ îðîñ
õýëýýð õýâë¿¿ëñýí 26 òîâõèìëîîñ èõýýõýí äýëãýðýíã¿é áàÿëàã ìàòåðèàëòàé
þì. Äóðäñàí á¿òýýë íü Àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàõ òîìõîí ç¿òãýëòýí,
õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò øóóä áèåýð îðîëöñîí Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë çýðýã
õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàë áîëîõîîñ ãàäíà íèëýýä õýìæýýíèé ñîíèðõîëòîé áàðèìò
ìàòåðèàëûã õàìààðñíààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
×îéáàëñàí îðîñ õýëýýð õýâë¿¿ëñýí “Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí òîâ÷ ò¿¿õ”
ãýäýã çîõèîëäîî Ìîíãîëä Àãóó Èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë íºëººëñºí áàéäàë,
Àðäûí õóâüñãàëò íàì, àðä ò¿ìíèé ðîëü, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí áààòàðëàã
ãàâüÿà, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ¿ç¿¿ëñýí
òóñëàìæ çýðãèéã òîäîðõîé òóñãàí õàðóóëæýý.
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàð íü ò¿¿õèéí òóñãàé ìýðãýæèëã¿é
õ¿ì¿¿ñ áàéñàí ó÷èð óã á¿òýýë¿¿ääýý øèíæëýõ óõààíû íàðèéí àðãà áàðèë, ýø
òàòàëò çýðãèéã òýð áîëãîí áàðèìòàëæ ÷àäààã¿é íü ìýäýýæ õýðýã áèçýý.
Õ.×îéáàëñàí, àðäûí öýðãèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íýã áîëîõ Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë, ¿éë õýðýãò çîðèóëñàí ººð íýã çîõèîëäîî àâòîíîìè,
õóâüñãàëûí ¿åèéí óëñ îðíû ò¿¿õ, ìºí Óíãåðíèéõíèé ýñðýã àðäûí õóâüñãàëò
öýðýã, Óëààí Àðìèéí àíãèóäûí õàìò òýìöñýí òóõàé çàðèì ¿éë ÿâäëûã
òîäîðõîéëîí áè÷ñýí áàéíà 27 . ×îéáàëñàíãèéí äýýðõ á¿òýýëä èõ õýìæýýíèé
ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷èã îðñîí áîëîâ÷ çîõèîí áè÷èõ ºâºðìºö õýëáýðèéí ýðõýýð
óã çîõèîëóóäàä ç¿¿ëò õèéãýýã¿é ó÷èð àøèãëàõàä íýí òºâºãòýé áàéäàã.
Àðäûí õóâüñãàëä õîëáîãäîõ ò¿¿õýí ãàçàðç¿éí çóðãóóäûã äýä äîêòîð, äýä
22
È.Ì.Ìàéñêèé. Ìîíãîëèÿ íàêàíóíå ðåâîëþöèè. Âòîðîå ïåðåðàá. èçä. Èçä-âî âîñò. ëèò. Ì.,1959 .
23
Ö.Ïóíöàãíîðîâ. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. 1911-1919. ÓÁ., 1955.
24
Ø.Íàöàãäîðæ. Èç èñòîðèè àðàòñêîãî äâèæåíèÿ âî Âíåøíåé Ìîíãîëèè. Èçä-âî AH ÑÑÑÐ, Ì., 1958.
25
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷
ò¿¿õ. I-II áîòü, Óëààíáààòàð, 1934.
26
Õ.×îéáàëñàí. Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè. Èçä-âî èíîñò. ëèò., Ì.,
1952.
27
Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. Óëààíáààòàð, 1942.
17

ïðîôåññîð Î.Ï¿ðýâèéí ìàòåðèàëààñ àøèãëàâ.
Õóâüñãàëûí ¿å ÿëàíãóÿà ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí
îòðÿäóóä, Ùåòèíêèíèé óäèðäñàí óëààí àðìèéí îòðÿäóóä Óíãåðíèé
ýñðýã õèéñýí òýìöýëòýé õîëáîãäñîí ñîíèðõîëòîé íàðèéí ¿éë ÿâäëóóäûã
òîäîðõîéëñîí Ã.Íàâààííàìæèëûí çîõèîë 28 ; Ìîíãîë àðäûí öýðýã, Óëààí
àðìèéí àíãèóäààñ óíãåðíèéõíèé ýñðýã ÿâóóëñàí áàéëäààíû àæèëëàãààíû
òóõàé áè÷ñýí óðàí çîõèîë-ò¿¿õèéí íàéðàãëàë “Òîëáî íóóð” 29 ; áàðèìò ìàòåðèàë
õàíãàëòòàé îðóóëààã¿é áîëîâ÷ õóâüñãàëûí ¿éë ÿâäëûí òîâ÷ òîéìûã ãàðãàñàí
À.Êàëèííèêîâûí çîõèîë 30 ; 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí òóõàé øèíý ìýäýý
áàðèìò, ÿíç á¿ðèéí òàéëáàð ñàíààã èëýðõèéëñýí ìîíãîë çîõèîë÷äûí áè÷ñýí
ºã¿¿ëë¿¿äèéí ýìõòãýë 31 ; Óíãåðí÷¿¿ä ìîíãîëä öºìðºí îðæ èðñýí áà òýäíèéã
Óëààí àðìè, Ìîíãîë öýðãèéí àíãèóä õàìòðàí áóò íèðãýñýí òóõàé òîäîðõîé
áè÷ñýí Á.Öèáèêîâûí çîõèîë 32 çýðãèéã õýðýãëýñýí áîëíî.
Òóñ îðíû ãàäààä, äîòîîäûí áàéäàë áà ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí çàðèì àñóóäëààð
äîð äóðäñàí çîõèîëóóäûã õýðýãëýñýí. ¯¿íä:
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí ò¿¿õ÷äèéí õàìòðàí á¿òýýñýí Ìîíãîëûí ò¿¿õ 33 , Ýíý
çîõèîë áîë ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàõàä ÷óõàë àëõàì áîëñîí õàìòûí á¿òýýë
þì.
È.ß.Çëàòêèí 34 , Ñ.Ê.Ðîùèí 35 , Ì.Ñ.Êàïèöà 36 íàðûí çîõèîëóóä áîëîí 1959 îíä
õýâëýãäñýí “Ìîíãîëüñêèé ñáîðíèê”-ä íèéòë¿¿ëñýí Â.È.Þäèíèéí ºã¿¿ëýë 37 ,
àêàäåìè÷ Í.Ì.Æóêîâûí åðºíõèé ðåäàêòîðîîð íèéòëýãäñýí “Ìåæäóíàðîäíûå
îòíîøåíèÿ íà Äàëüíåì Âîñòîêå (1940-1949 ã.ã.)” õýìýýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
çîõèîë 38 ýäãýýð áîëíî.
28
Ã.Íàâààííàìæèë. Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945. Äàéñíû àð òàëä íýâòýðñýí
íü. ÓÁ., 1944.
29
“Òîëáî íóóð”. ÓÁ., 1924. Ýíý íîìûí çîõèîã÷ Ö.Äàìáàäîðæ íü Àðäûí íàìûí I èõ õóðàëä îðîëöñîí
òºëººëºã÷ áºãººä ïàðòèçàí öýðãèéí àíõíû àíãèóäûí óëñ òºðèéí àæèëòàí, Áàðóóí Ìîíãîëä ÿâóóëñàí
Àðäûí íàìûí òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí þì. Äàìáàäîðæ çîõèîëäîî Ìîíãîëûí ïàðòèçàí îòðÿä
Óëààí Àðìèéí àíãèóäûí õàìò, Áàðóóí Ìîíãîëä áóãøñàí óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéñýí áààòàðëàã
òýìöëèéã õàðóóëæýý. Äàìáàäîðæ õîæèì ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéãààä
áàðóóíòàí áîëñíûã ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õýýñ ¿çò¿ãýé.
30
À.Êàëèííèêîâ. Íàöèîíàëüíî-ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè. Èçä-âî “Ìîñêîâñêèé ðàáî÷èé”,
Ì-Ë., 1926.
31
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë áà Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì. Óëààíáààòàð, 1957.
32
Á.Öèáèêîâ. Ðàçãðîì óíãåðíîâùèíû, Óëàí-Óäý, 1947
33
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ. Íýãýí áîòü. Çàñâàðëàñàí õî¸ðäóãààð õýâëýë. Óëààíáààòàð,
1965
34
È.ß.Çëàòêèí. Î÷åðêè íîâîé è íîâåéøåé èñòîðèè Ìîíãîëèè. Èçä-âî. âîñò.ëèò., 1957.
35
Ñ.Ê.Ðîùèí. Ñîöèàëèñòè÷åñêèé óêëàä â ýêîíîìèêå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Èçä-âî âîñò.
ëèò., 1958.
36
Ì.Ñ.Êàïèöà. Ñîâåòñêî-êèòàéñêèå îòíîøåíèÿ. Èçä-âî ïîëèò ëèò Ì., 1958.
37
Ìîíãîëüñêèé ñáîðíèê (Ýêîíîìèêà èñòîðèÿ, àðõåîëîãèÿ), Èçä-âî âîñò. ëèò., Ì., 1959.
38
“Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ íà Äàëüíåì Âîñòîêå (1840-1949 ã.ã.)”. 2-å èçä, èñïðàâë è äîïîëí, ïîä
ðåä Å.Ì. Æóêîâà. Èçä-âî. ïîëèò. ëèò., Ì., 1956.
18

Òóñ çîõèîëûí ñýäýâò àëü íýã òàëààð õàìààðàõ ãàðûí àâëàãà, ºã¿¿ëýë,
ýðäìèéí çýðýã õàìãààëñàí çîõèîëä ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàð, ìîíãîëûí õóâüñãàë äàõü Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí íºëººëºë, ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí õºäëºõ õ¿÷ íü àðä ò¿ìýí
áàéñàí, õóâüñãàëä Àðäûí õóâüñãàëò íàìûí óäèðäàõ ðîëèéí òóõàé çîõèîã÷äûí
ãàðãàñàí ñàíàë åðºíõèé人 òîõèð÷ áàéëàà.
Ìîíãîë ýðäýìòäèéí çîõèîëóóä íü ìàíàé îðíû ò¿¿õèéí óõààíû õºãæëèéã
òóñãàí õàðóóëæ áàéäàã áºãººä çîõèîã÷ íýã á¿ð öàã ¿åèéíõýý øèíæëýõ óõààíû
õºãæëèéí õèð õýìæýýíä òóëãóóðëàí, øèíý ìàòåðèàë àøèãëàí ºìíºõ ¿åèéí
ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã íýìýí áàÿæóóëæ áàéäãààðàà óëñ îðíûõîî ò¿¿õèéí
øèíæèëãýýíèé èõ õýðýãò çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéäàã áèëýý.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ò¿¿õèéí ¿íäñýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ººð÷ëºëò¿¿äýýð
áàÿëàã Ìîíãîëûí íýí øèíý ¿åèéí ò¿¿õèéã ºðíºäèéí îðíû øèíæýý÷èä
ñîíèðõîõ ÿâäàë ÷ èõ áîëæýý. Ìîíãîëûí òàëààð çîõèîë áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí
òýäãýýð ò¿¿õ÷äèéí çàðèì íü ò¿¿õèéí ¿íýí ¿éë ÿâäàëä èõ ë áîäèòîé õàíäàõûã
õè÷ýýñýí ¿çýãäýíý.
1980-ààä îíîîñ õîéø ÇÕÓ-ûí ýðäýìòýä õýä õýäýí á¿òýýë¿¿ä íèéòë¿¿ëñíèé
äîòðîîñ 1921-1924 îíû ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé çîõèîë áîë Å.À.Áåëîâûí
áè÷ñýí “Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ (1911-1919 ãã)” õýìýýõ á¿òýýë þì. Òýðáýýð
ýíý íîìîíäîî îëîí ÷óõàë ñàíàà äýâø¿¿ëñíèé äîòîð 1915 îíû ãóðâàí
óëñûí ãýðýýíä Õÿòàäûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëä öýðãýý ¿ë îðóóëàõ, öýðýã áà çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîõã¿é ãýñýí ñàíààã òýìäýãëýñíýýñ ãàäíà
õÿòàäûí õàðãèñ öýðýã àâòîíîìèòèéã óñòãàõäàà íºëºº á¿õèé çàðèì ôåîäàëûí
ýòãýýäèéã òàëäàà òàòàõ òàëààð õèéæ áàéñàí àðãà çàëèéã àðõèâûí øèíý
áàðèìòààð òîäðóóëàí çààæýý.
Ñ.Ã.Ëóçÿíèíû 1997 îíä íèéòë¿¿ëñýí “Ðîññèÿ, Ìîíãîëèÿ, Êèòàé:
âíåøíåïîëèòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ â 1911-1946”, Ñ.Ê.Ðîùèíû “Ìîíãîëûí
óëñ òºðèéí ò¿¿õ (1921-1940 ãã)” çýðýã çîõèîëóóäàä Àðäûí õóâüñãàëûí ¿åòýé
õîëáîãäñîí ò¿¿õèéã øèíý áàðèìòóóäààð áàÿæóóëàí òîäðóóëæýý 39 .
̺í ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä íýëýýí õýäýí á¿òýýë ãàðãàñíààñ Ë.Áàò-Î÷èðûí
áè÷ñýí “×îéáàëñàí (Íàìòðûí áàëàðõàé òîäðóóëàõóé)” çýðýã ñîíèðõîëòîé
çîõèîëóóä ãàðñàí áàéíà.
Àíãëèéí çîõèîã÷, ñýòã¿¿ë÷ À.Ìîíòåãüþ Ìîíãîëä çî÷èëñîí òóõàé
íàéðàãëàëäàà, 1921 îíû àðäûí õóâüñãàë áîë ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëûí
ýñðýã ÷èãëýñýí áºãººä 1921-1924 îíä ôåîäàëûí ýðõ ìýäëèéã ýâäýëæýý ãýæ çºâ
òýìäýãëýæýý 40 .
Àìåðèêèéí íýðò çîõèîë÷ Îóýí Ëàòòèìîð Ìîíãîëä ìàíæèéí íî¸ðõîë
òîãòñîí öàãààñ ýõëýí (XVII çóóíû 2-ð õàãàñààñ) XX çóóíû 2-ð õàãàñûí ýõ
39
Ñ.Ê.Ðîùèí. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè (1921-1940 ãã). Ìîñêâà. 1999
40
A.Montage. Land of Biue Sky (apor trait of modern Mongolia) London. 51, 58-p òàë. À.Ìîíòåãüþ ººðèéí
çîõèîëäîî ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí àìæèëòóóäûã òîäîðõîé áè÷ýýä, ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ ýíý îðíûã ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëýí àâàõ íü õóóëü ¸ñíû õýðýã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ýý.
19

õ¿ðòýëõ ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òîâ÷ òîéìîîð øèíæèëãýýíèé àæèë
õèéñýýð èðëýý 41 .
Îóýí Ëàòòèìîð XX çóóíû ýõýýð Ìîíãîëûí àìüäðàëä ãàðñàí íèéãìèéí
ººð÷ëºëòºä ä¿í øèíæèëãýý ºãºõèéã îðîëäæýý.
Î.Ëàòòèìîð 1961-1965 îíä ÁÍÌÀÓ-ä õ¿ðýëöýí èðæ ìàíàé îðíû øèíý
àìüäðàë, îëîëò àìæèëò, ñîöèàëèçì áàéãóóëæ áàéãàà áàéäëûã áèåýð ¿çýæ
òàíèëöñàí áèëýý. Ýíý íü îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí àìüäðàëûí îëîí òàë,
òóõàéëáàë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí îëîí àñóóäëûã çºâ îéëãîõîä òóñ
áîëæýý.
Ëàòòèìîðûí “Í¿¿äýë÷èä áà êîìèññàðóóä” ãýäýã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íýã çîõèîë
íü áîäèò ¿íýí áàéäëûã òóñãàæ ÷àäñàíûã õàðóóëæ áàéíà 42 .
¯¿íèé çýðýãöýý çîðèóä ãàæ ñàíàà ãàðãàõ áóþó çàðèìäàà á¿ð ò¿¿õèéí
áàðèìò, áîäèò ¿íýí áàéäëûã ýðñ ãàæóóäóóëñàí òàéëáàð õèéäýã çîõèîã÷èä
áàéíà.
Ýíý çîõèîëûí ñýäâèéí òàëààð õîëáîãäîõ ýíä ºã¿¿ëñýí á¿õ ç¿éëèéã
àíõààðñíààñ ãàäíà, çîõèîã÷ áîäèò áàðèìò ìàòåðèàëûã àëü áîëîõ àðâèí
áàãòààæ, ýíý ñýäâýýð óðüä àëü íýãýí õýìæýýãýýð ãàð÷ áàéñàí ñàíàà
ñýëòèéã ëàâøðóóëàí ä¿ãíýæ, 1921 îíû Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õèéã
áîëîâñðóóëàõ õýðýãò ººðèéí º÷¿¿õýí õóâü íýìðýý îðóóëàõûã õè÷ýýñýí áèëýý.
Çîõèîã÷ ýíý ñýäâýýðýý ¿ðãýëæëýí àæèëëàõ íü ººðò òîõèîëäñîí õ¿íäýò
çàâøààí ãýæ ¿çýæ, öààø ãàð÷ èðæ áîëîõ, øèíý áàðèìò áè÷èã, óíøèã÷ îëíû
ñàíàë, ø¿¿ìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð ýíý çîõèîëîî óëàì çàñâàðëàí ñàéæðóóëàõûã
ýðìýëçýæ áàéíà.
Ýíý íîìûã áè÷èõýä äýýð äóðüäñàí àðõèâûí áàðèìò áè÷èã, íîì, ñîíèí
õóâüñãàëä ãàð áèå îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàëûã àøèãëàñàí áîëîõîîð óã
íîìûí òóëãóóð áààç íü õýâýýð ¿ëäýõ íü ç¿éí õýðýã þì.
Õàðèí ýíý á¿òýýëèéã àíõ óäàà õýâëýæ áàéõ ¿åä ÿâàãäàæ áàéñàí óëñ
òºð, ¿çýë ñóðòëûí õÿíàëò áà àðäûí õóâüñãàëûí çàðèì ç¿òãýëòýí íàðûí
õýëìýãäýëòèéã öàãààòãààã¿é áàéñàí çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ ýíýõ¿¿ õî¸ð äàõü
óäààãèéí õýâëýëýýð øààðäëàãàòàé àðõèâûí øèíý ìàòåðèàë áàðèìòûã àøèãëàí
çîõèõ çàñâàðóóäûã õèéëýý.
41
Owen Lattimor, Nafionalism and Revolution in Mongolia, New York Oxford University Press 1955
(Ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ¿çýë áà õóâüñãàë, íèéòäýý 186 òàë õóóäàñ). Ýíý íîì õî¸ð õýñãýýñ á¿ðäýë
áîëîõ áºãººä íýãä¿ãýýð õýñýã íü “Ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ¿çýë áà õóâüñãàë” õýìýýõ çîõèîã÷èéí
ººðèéí íü øèíæèëãýý, õî¸ðäóãààð õýñýã íü 1943 îíä, Óëààíáààòàð õîòîä õýâëýãäýí ãàðñàí
Ø.Íàöàãäîðæèéí “Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð ãýäýã çîõèîëûí àíãëè õýëýýð îð÷óóëàí õàâñàðãàñàí áàéíà.
42
Owen Lattimor, Nomads and Commissars, New York Oxford University Press, 1962
20

I Á¯ËÝÃ
XIX ÇÓÓÍÛ ÝÖÝÑ, XX ÇÓÓÍÛ ÝÕÝÍ ¯ÅÈÉÍ ÌÎÍÃÎË
ÎÐÍÛ ÍÈÉÃÝÌ, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
Ìîíãîë îðíû
ýäèéí çàñãèéí
áàéäàë
§1. Èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí
ªíãºðñºí çóóíû 80-90-ýýä îíû ¿å áóþó êàïèòàëèçì
ìîíîïîëüò øàòàíäàà øèëæèí îðæ áàéõ öàãò Àíãëè,
Ôðàíö, Àìåðèê çýðýã ãîë êàïèòàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí
õîîðîíä äýëõèéã äàõèí õóâààõ òýìöýë ÿâàãäàæ áàéâ.
1876 îíîîñ 1914 îíûã äóóñòëàõ õóãàöààíä “Èõ ã¿ðí¿¿ä” 25 ñàÿ îð÷èì êâ.êì.
ãàçàð íóòãèéã áóëààí ýçýëñýí íü òýäãýýð îðíû ººðñäèéí ¿íäñýí íóòãààñ äàðóé
á¿òýí õàãàñ ãàðóé äàõèí èë¿¿ áîëæýý 43 .
¯¿íèé äóíä Àôðèê òèâ áàðàã á¿õýëäýý, ìºí Àçèéí èõýíõ õýñýã
èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí êîëîíè áîëæ, XX çóóíû ýõýýð äýëõèéí á¿õ õ¿í àìûí
õàãàñ îð÷èì íü êîëîíèò ã¿ðí¿¿äèéí ýðõøýýëä îðñîí áàéâ.
Òýð ¿åä ×èí óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí Ìîíãîë îðîí áàñ äýëõèéí
êàïèòàëèñò çàõ çýýëä ààæìààð òàòàãäàí îðæ ýõëýâ.
Ãàäààä Ìîíãîëûí çóó ãàðóé õîøóóíû íî¸ä íü ìàíæ õààíû õàðààòûí õóâüä
ò¿¿íä çàõèðàãäàæ, çàðëèãèéã íü äóóëãàâàðòàé äàãàí áèåë¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷
õîøóó íóòàãòàà ¿å óëàìæëàí àðä îëíûã íî¸ðõîí çàõèð÷, äàðëàí ìºëæñººð ë áàéâ.
Íî¸ä òàéæ çýðýã ÿçãóóðòàí íàð øèì ñàéòàé áèë÷ýýðò ìàëàà õàìæëàãà
àëáàòààðàà ìàëëóóëñààð èðýâ, õàðèí íî¸ä äýýäñèéí ìàë ñ¿ðãèéí áèë÷ýýðýýñ
áóñäàä íü ë àðäóóä ìàëàà ìàëëàæ áàéâ.
Ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû ¿íäñèéí òóõàé àñóóäëûã
àâ÷ ¿çýõäýý çàðèì õ¿ì¿¿ñ í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé îðîíä ôåîäàëèçìûí
¿íäýñ íü ìàë áàéñàí ãýæ õýëäýã, íºãºº íýã íü áèë÷ýýð, ººðººð õýëáýë ãàçàð
áàéñàí ãýæ õýëäýã, áàñ ãóðàâäàã÷ íü ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã îðîíä ãàçàð ìàë
õî¸ð òýãø ýðõòýé õî¸ð ¿íäýñ áàéñàí þì øèãýýð íîòëîõûã îðîëääîã.
Ìèíèé áîäîõîä ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû ¿íäýñ
íü åðºíõèé íýã ç¿é òîãòîöòîé áºãººä õàðèí ãàçàð òàðèàëàí, í¿¿äëèéí ìàë àæ
àõóé õî¸ðûí òóñ á¿ðèéí îíöëîãîîñ áîëñîí ºâºðìºö òàëòàé ñàíàãäàíà.
Ìàë àæ àõóéã õºòëºõºä ãàçàð áóþó áèë÷ýýð äýýð ë õºòëºõººñ ººð ÿìàð
íýã ¿íäñýí äýýð õºòëºæ áàéñàí áàðèìò áàéäàãã¿é áºãººä áàéõûí ÷ àðãàã¿é
þì. “ªâñã¿é áîë ìàëã¿é, ìàëã¿é áîë õîîëã¿é” ãýñýí ìîíãîë àðäûí ýíý ¿ã
ñàíàìñàðã¿é ç¿éë áèø áèçýý.
Õàðèí òàðèà÷èí õ¿í, ìàë÷èí õ¿í õî¸ð àæ àõóéãàà õºòëºõ人 ãàçðûã ººð
ººð õýëáýðýýð ýäýëæ, àøèã øèìèéã íü àâäàã.
43
“Ïîëèòè÷åñêàÿ ýêîíîìèÿ”. Ó÷åáíèê. 2-å èçä., Ì., 1955. ñòð. 245.
21

ÌÀÍÆÈÉÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÄ ÁÀÉÑÀÍ ÀÐ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÇÀÑÀÃ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ
Ìàíæ ÷èí
óëñûí õààí
Õîâäûí ìàíæ
ñàéäûí ãàçàð
Ãàäààä Ìîíãîëûí
òºðèéã çàõèðàõ
ÿâäëûí ÿàì
Õ¿ðýýíèé ìàíæ
ñàéäûí ãàçàð
Ä¿ðâýä 2
àéìàã
(16 õîøóó)
Òîðãóóä
2 õîøóó
Àëòàéí óðèàíõàéí
2 ãàð
(7 õîøóó)
ªºëä
1 õîøóó
Óëèàñòàéí ìàíæ
ñàéäûí ãàçàð
Óëèàñòàéí 4
àéìãèéí æàñàà
æàíæèí
Õ¿ðýýíèé
ìàíæ çàðãà÷
Ò¿øýýò
õàí àéìàã
Æàâçàíäàìáà
õóòàãòûí øàâü
Õèàãòûí
ìàíæ çàðãà÷
Öýöýí õàí
àéìàã
Çàõ÷èí
1 õîøóó
Ìÿíãàä
1 õîøóó
Çàñàãò
õàí àéìàã
Ñàéí íî¸í
õàí àéìàã
Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí ñóóðèí
æàñàà
Öýöýí õàí
àéìãèéí ñóóðèí
æàñàà
Õîâäûí
Õàëõûí æàñàà
Òàãíà
Óðèàíõàé
Õºâñãºë
íóóðûí
óðèàíõàé
Çàñàãò õàí
àéìãèéí õ¿ðýýí
äýõ æàñàà
Ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí õ¿ðýýí
äýõ æàñàà
22

Òàðèà÷èí õ¿í ãàçàðò ¿ð öàöàæ òàðèà áóäàà, íîãîî óðãóóëààä ¿ðýýð íü
àìüäàðäàã áîë ìàë÷èí õ¿í òýãýõã¿é, ãàçðûã áèë÷ýýðèéí õóâèàð ýäýëæ, òýð
áèë÷ýýðò ìàëàà õàðèóëæ, ºâñèé íü èä¿¿ëýýä, ìàëàà òýæýýæ, òýð ãàçðûí
øèìèéã ìàëààðàà äàìæóóëàí ìàõ ñ¿¿, íîîñ áîëãîí àâ÷ õýðýãëýñýýð èðñýí
áèëýý.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí. îëîëò íýâòýð÷ ÷àäààã¿é áàéñàí òýð ¿åä
òàðèà÷èä, ìàë÷äûí àëü àëèí íü ãàíòàé æèë îðëîãî áàãàòàé, òàðèà÷èä íü
óðãàöã¿é, ìàë÷èä íü ìàëàà òàðãàëóóëæ ÷àäààã¿éí óëìààñ ñ¿¿ øèì òà÷èãõàí
àâäàã áàéñàí áèëýý. Mºí ò¿¿í÷ëýí ºíºòýé æèë òýð õî¸ðûí àëü àëèí íü àøèã
îëçòîé òàðèà÷èä íü óðãàö èõ õóðààæ àâäàã, ìàë÷èä íü ìàëàà ñàéí òàðãàëóóëæ
ñ¿¿, øèì, íîîñ ¿ñ èõèéã àâäàã áàéñàí áèëýý.
Ãàçàð áóþó áèë÷ýýðã¿éãýýð ìàë ÿàæ àìüäàð÷, ºñºí ¿ðæèæ àøèã øèì
ãàðãàæ áàéõ áèëýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé ÷ ãàçàð
òàðèàëàíãèéí àæ àõóéòàé ÷ àëü ÷ îðíû ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöààíû ¿íäýñ íü ãàçàð áàéæýý.
Õàðèí ãàçðûã ýäëýí àøèãëàõûí õóâüä íýã íü òàðèàëàíãèéí, íºãºº íü
áèë÷ýýðèéí òóñ òóñ ºâºðìºö õýëáýðýýð àøèãëàäàã áàéñàí àæýý. Ãàçàð
òàðèàëàíã ýðõëýõ íü õºäºëìºðèéã íèëýýä èë¿¿ øààðäàíà. Õàðèí í¿¿äëèéí ìàë
àæ àõóé áîë ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åä óã õîøóó íóòãèéí äîòîð íî¸ä ÿçãóóðòàí
íàðûí áèë÷ýýðýýñ áóñàä ãàçàð, ºâñ óñûã äàãàí ÿâàãäàæ áàéñàí áîëîõîîð
ãàçðûã óñæóóëàõ, ºâñæ¿¿ëýõ èäýâõòýé àæëûã õèéäýãã¿é ÿâæ èðýâ. Èéìä ìàë
íü áèë÷ýýðòýé øóóä õîëáîîòîé, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýæ áàéñàí áîëîõîîð áèë÷ýýð
íü àãóóëãààðàà àíõäàã÷ ÷àíàðòàé, õàðèí ìàë áà ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿í íü ìàë
àæ àõóé ýðõýëäýã îðîíä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í
áàéñíûã áàñ ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é þì. Áèë÷ýýð, ãàçðûí á¿òýýãäýõ¿¿í íü ìàë,
ò¿¿íèé àøèã øèì áàéñàí ó÷ðààñ ìàëûí à÷ õîëáîãäëûã ÿàñàí ÷ ¿ã¿éñãýæ
áîëîõã¿é íü ìýäýýæ. Ìàëàà ºñãºõºä þóíû ºìíº ò¿¿íèéã áèë÷ýýð, óñààð ñàéí
õàíãàæ, àâñàí õ¿÷ òàðãûã íü ìºí áèë÷ýýðýý çºâ àøèãëàõ áà õàäñàí ºâñººð
òýòãýí îíä îðóóëàõ íü ÷óõàë áàéñààð èðñýí áèëýý.
Ýíý íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé ôåîäàëèçìûí ºâºðìºö îíöëîã íü þì.
Ãàçðûã òàðèàëàí ýäëýõ, ìàë õàðèóëæ áèë÷ýýð áîëãîí í¿¿äýëëýí ýäëýõ
õî¸ð àðãààñ áîëæ òàðèà÷èí íàð íü ñóóðèí áàéäàëòàé, ìàë÷èä íü í¿¿äëèéí
áàéäàëòàé àìüäàð÷ èðñýí áèëýý.
Àðäóóä çàñàã íî¸ä, òàìãàòàé õóòàãòûí àëáàò, õàìæëàãà, øàâü áîëîí
õóâààãäàæ, õàðúÿàò ýçíèé áèë÷ýýðèéã ò¿øèãëýí õóâèéí ìàëààð àìüäàð÷,
ôåîäàëûí óëñ, õàðúÿà ýçýíäýý îëîí òîîíû àëáàí ãóâ÷óóð íèéë¿¿ëñýýð áàéâ.
Öººí òîîíû õàð, øàð ôåîäàëûí àíãè ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí õýðýãñýë áîëîõ
ãàçàð íóòãèéí ýçýí áîëæ áàéñíààñ ãàäíà àñàð èõ õýìæýýíèé ìàëòàé áàéâ.
Ìîíãîëûí ãàð óðëàë òýð öàãò õºäºº àæ àõóéãààñ ñàëààã¿é ãýð çóóðûí
÷àíàðòàé áàéâ. Ãàð óðëàë ýðõëýã÷èä íü åðºíõèé人 ãàíö íýãýýðýý ìóæààí,
ìºíãº, òºìðèéí äàðõàí õèéäýã ÿäóó àðä, ëàì íàð áàéâ.
23

Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã íü ¿íäñýíäýý õóâèà àðãàöààñàí õýâýýð
¿ëäæýý. Ýíý ¿åä Ìîíãîë îðîíä õîòóóä öººõºí áàéñíààñ Õ¿ðýý, Óëèàñòàé,
Õîâä çýðýã íü ¿éëäâýðèéí òºâ áèø çºâõºí çàñàã çàõèðãàà, õóäàëäàà, øàøíû
òºâ áîëæ áàéâ. Áàñ îëîí çóóí õ¿ðýý õèéäèéí çàðèì íü çàõèðãàà, øàøèí,
ãàäààäûí õóäàëäààíû öýã¿¿ä áîëæ áàéâ.
Ìîíãîë îðîí ò¿ãæèãäìýë, òóñãàé îëîí àéìàã, õîøóóäàä õóâààãäàí
áóòàðñàí ó÷èð ¿íäýñíèé íýãäñýí çàõ çýýë õºãæèæ ÷àäñàíã¿é. Èéì íºõöºë
áàéäàëä ìîíãîëûí àæ àõóé, ÿëàíãóÿà õóäàëäààíû òºâ¿¿äýýñ àëñëàãäñàí
áºãë¿¿ íóòàãò ãîëäóó ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õýðýãöýýãýý õàíãàäàã áàéâ.
Ìîíãîë îðîí äýëõèéí
ýäèéí çàñãèéí çàõ
çýýëä òàòàãäàí îðæ
áàéñàí íü
XIX çóóíû II õàãàñààñ ýõëýí Ìîíãîë îðîí
çàõ îëîí óëñûí êàïèòàëèñò çàõ çýýëä ààæìààð
òàòàãäàí îðæ ìîíãîë÷óóä ìàõ, íîîñ, òîñ çýðýã
ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðèéí
áàðààãààð ñîëèõ ÿâäàë óëàì èõ áîëæ èðýâ. Õÿòàä
õóäàëäàà÷èä, îðîñ áà åâðîï õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëûí èõ õÿìäõàí ò¿¿õèé
ýäèéí çàõ çýýëä óëàì îéðòñîîð áàéâ.
Ìîíãîë äàõü õÿòàäûí õóäàëäààíû ýðãýëòèéí òóõàé íýãäñýí ìýäýý áàðèìò
áàéõã¿é áîëîâ÷ ýíý òàëààðõè ñàëàíãè ìýäýý ñýëòýýñ çàðèì ä¿ãíýëò õèéæ
áîëîõ þì.
Ìîíãîëä ãàäààäûí êàïèòàë õî¸ð çàìààð íýâòýðñýí. ¯¿íä: íýã íü íóòãèéí
ìîíãîë÷óóäòàé õóäàëäàà õèéæ áàéñàí õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí òóðøëàãûã
àøèãëàæ, õÿòàäààð äàìæñàí áà íºãºº íü Îðîñîîñ íýâòýð÷ýý. 1861 îíû
ìýäýýãýýð õÿòàä õóäàëäàà÷èä íýã æèëèéí äîòîð Ìîíãîëä 1 ñàÿ 800 ìÿíãààñ 2
ñàÿ 156 ìÿíãàí øèðõýã öàéíû ¿íý á¿õèé áàðààã îðóóëæ áàéæýý 44 .
Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä ò¿¿õèé ýäèéã õýò áàãà ¿íýýð àâàõ áà àâ÷èðñàí
áàðààíäàà ºíäºð ¿íý òîãòîîæ áàéñíààñ ãàäíà ìîíãîëûí ò¿¿õèé ýäèéã Åâðîï,
Àìåðèê, ßïîíû õóäàëäàà÷äàä äàìëàõ, ìºí íóòãèéí õ¿í àìä ºíäºð õ¿¿òýé
çýýëëýã îëãîõ çàìààð ìàø áàÿí äàìëàã÷èä áîëîí õóâèð÷ýý. À.Ì.Ïîçäíååâûí
ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ìîíãîë äàõü õÿòàäûí çàðèì ï¿¿ñíèé õºðºí㺠õýäýí àðâàí
ñàÿ ðóáëü áîëñîí 45 . ¯¿íä: 40 ñàÿ ìºíãºí ðóáëèéí õºðºíãºòýé Äà Øèí-êó-ãèéí
ï¿¿ñ æèë á¿ð 80 ìÿíãààñ 100 ìÿíãàí õîíèéã Õºõ õîò óðóó òóóëãàæ áàéñàí áà
Õàëõûí îëîí íî¸äûã ò¿íø áîëãîí ýðõøýýëäýý îðóóëàí, òýäíýýð äàìæóóëàí
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ñîðîí ìºëæèæ áàéâ.
̺í Òÿíü È-äý (Íàñò)-ãèéí ï¿¿ñ 2 ñàÿ ìºíãºí ðóáëü, È Êîä¿íãëèéí ï¿¿ñ 1
ñàÿ ìºíãºí ðóáëèéí õºðºíãºòýé áàéâ.
XX çóóíû ýõýýð Ìîíãîëä, Ñòóêåèí è Êî., Áèäåðìàí, Øâåöîâ, ßêîâ
Çàðãàãåí çýðýã îðîñûí õóäàëäààíû íèëýýä òîìõîí ï¿¿ñ¿¿ä íýýãäæýý.
44
ÖÃÂÈÀ. ô. ÂÓÀ, oï. II, ä.5, ëë. 1806-18.
45
À.Ì.Ïîçäíåèâ Ìîíãîëèÿ è ìîíãîëû. ñòð. 317-327.
24

Îðîñ õóäàëäààíû æèëèéí íèéò ã¿éëãýý 1863 îíä 260 ìÿíãàí ðóáëü
áîëæýý 46 .
Îðîñûí õºðºíãºòí¿¿ä áàðàà òàâààðûã Ìîíãîëä îðóóëàõûí çýðýãöýý
íýýõ áàíêíû ñàëáàð, àëò ìàëòàí àøèãëàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ çýðãýýð
ìîíãîëîîñ èõýýõýí îðëîãî îëæ àâàõ áîëæýý.
Îðîñ-õÿòàäûí áàíê 1895 îíä Ïåòåðáóðã õîòîä áàéãóóëàãäàí ò¿¿íèé
ñàëáàðóóä 1900 îíä Õ¿ðýý, Óëèàñòàéä íýýãäæýý. Óã áàíê, ò¿¿íèé ñàëáàðààñ
ìîíãîë íî¸ä, çàðèì ÷èíýýëýã ëàì, õàð õ¿ì¿¿ñ õ¿¿òýé ìºí㺠çýýëýí àâäàã
áàéâ. Æèøýýëáýë: Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ò¿øýýò õàíû õîøóóíû Ïóíöàã ãýëýí
ãýã÷ 5600 ðóáëèéã æèëä 12 õóâèéí õ¿¿òýé çýýëýí àâ÷ýý. Áàñ Äàé÷èí óëñûí
áàíêíû (Äàí-öèíü-èí-õàíü) õ¿ðýýíèé ñàëáàð íü íèéò 883 ìÿíãàí äîëëàðòàé
áàéæýý 47 .
̺í áàíêíû Óëèàñòàé, Íàéìàà÷èí, Õîâäûí ñàëáàð ìîíãîëûí õîøóóä,
ýíãèéí õ¿ì¿¿ñò çýýë îëãîæ áàéæýý. Ýíý áàíêíû ä¿ðýì ¸ñîîð æèëèéí åñºí
õóâèéí õ¿¿òýé ìºíãèéã ìîíãîë÷óóäàä áîãèíî õóãàöààãààð îëãîäîã áàéæýý.
Îëîí ìîíãîë õ¿í á¿ðìºñºí õîîñîð÷, õ¿¿ ìºíãèéã ÷ òºëæ ÷àäàõã¿éä
õ¿ðñýí ó÷èð 1911 îíä 1910 îíûõîîñ 7 äàõèí èë¿¿ ìºíãºí çýýëëýãèéã
ìîíãîë÷óóäàä îëãîæýý 48 .
Ìîíãîë îðîí äýëõèéí êàïèòàëèñò çàõ çýýëä òàòàãäàí îðîõûí õèðýýð
ìîíãîë÷óóäûí õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà íèëýýä ºñºæ èðýâ. Ìîíãîë
õóäàëäàà÷äûí äîòîð ëàì íàð, ÿäóó òàéæ íap, ÷èíýýëýã áàÿí àðä îðæ áàéæýý.
Ýäãýýð õóäàëäàà÷èä íóòãèéí àðäààñ ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí
àâààä Óëèàñòàé, Õîâä, Õèàãò, Õ¿ðýý çýðýã õóäàëäààíû òºâ¿¿ä áà çàðèìäàà
õÿòàä, îðîñûí õèëèéí õîòóóäàä õ¿ðòýë òýýâýðëýäýã áàéñàí àæýý.
Ìîíãîë íî¸äûí äîòðîîñ ãàäààäûí õóäàëäààíû êàïèòàëòàé õîëáîî
á¿õèé ìàø áàÿí õ¿ì¿¿ñ ÷ áèé áîëæ ýõýëæýý. “Áàÿí ÷èíýýëãýýðýý íýðä
ãàðñàí äºðâºäèéí õîøîé ÷èí âàí 1870-ààä îíû ýõýýð Òóí-øàí ï¿¿ñýíä õóâü
íèéë¿¿ëýí ýëñýõèéã õ¿ñýæ, òýð ï¿¿ñèéí êàññàíä íýã ìýäýýãýýð 5000 ëàí,
íºãºº ìýäýýãýýð 8000 ëàí ìºí㺠îðóóëæýý 49 .
Ìîíãîë÷óóäûí õèéæ áàéñàí õóäàëäàà ¿íäñýíäýý àðèëæààíû ÷àíàðòàé
áàéâ. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãöýýíèé áàðààãààð àðèëæèæ
áàéñàí áà ãàäààäûí êàïèòàë íýâòýð÷ èðýõëýýð ìºí㺠çîîñîîð ñîëèõ
áîëæýý. Ãýâ÷ ìºí㺠çîîñ íü òýäãýýð àæ àõóéí áàÿæèõ õºðºí㺠õîãøèë
áîëîí õóðèìòëàãäàæ ÷àäàëã¿é, èõ òºëºâ ôåîäàëûí àëáà òàòâàð, ãàäààäûí
õóäàëäàà÷äûí ºð òºëºõºä çàðöóóëàãäàæ áàéæýý. Áàñ ìîíãîëûí çàõ çýýëä
ãàäààäûí ÿíç á¿ðèéí ìºíãºí òýìäýãò õýðýãëýãäýæ áàéñíûã áîäîëöîõ
õýðýãòýé þì.
Ôåîäàëóóä èõýýõýí ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàæ îðîíä íü ãî¸ë ÷èìýãëýëèéí
46
“Ñèáèðñêèé âåñòíèê”. 1865 îíû 10-ð ñàðûí 30-íû ¹ 54.
47
ÖÃÂÈÀ ô. 2000. oï. I. ä. 4258. ë. 101.
48
ÖÃÂÈÀ Ô. 2000 îï 1. ä 4258, ë. 101
49
À.M.IIoçäíååâ. Äóðäñàí çîõèîë. ñòð. 321.
25

ç¿éë òóõàéëáàë, ¿íýò ÷óëóó, àëò, õîðãîé, ñóâä çýðãèéã àâäàã áàéâ. Àðäóóä
ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý ìºí㺺ð õóäàëäàæ, ôåîäàëûí àëáà òàòâàð
òºëºõ äààëèìáà, öàé, òàìõè çýðýãõýí õóäàëäàí àâàõàä çîðèóëæ áàéâ. Çàðèì
÷èíýýëýã àðäóóä õóäàëäàí àâñàí áàðàà òàâààðàà íóòãèéí àðä îëîíä äàìëàí
áîðëóóëæ, îðîíä íü õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í àâ÷ ò¿¿íèéãýý ãàäààäûí
ï¿¿ñýíä ìºí äàìëàí õóäàëäàæ àøèã õîíæîî îëæ áàÿææýý.
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò èìïåðèàëèçìûí íºëºº ìýäýãäýõ¿éö íýâòýð÷,
òàâààð-ìºíãºíèé õàðüöààíû ýõëýë áèé áîëæ áàéñàí áîëîâ÷ õóâèà àðãàöààñàí
àæ àõóé õýâýýð ¿ëäæýý. Òèéì ó÷ðààñ àæèëëàõ õ¿÷ íü òàâààð áîëñîíã¿é áºãººä
åð íü òàâààð áîë òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä á¿õíèéã õàìàðñàí íî¸ëîõ
ç¿éë áîëæ ÷àäààã¿é áàéâ.
Àðä îëíû àæ
áàéäàë
Ìîíãîëûí íèéãýì ôåîäàë, àðäûí ¿íäñýí õî¸ð
àíãèàñ á¿ðýëäýæ áàéâ. Ôåîäàëûí àíãèä îëîí ÿíçûí
çýðýã äýâ á¿õèé íî¸ä, òàéæ íàð ìºí øàð ôåîäàëóóä
áàãòàæ áàéâ.
Òóñ óëñûí õ¿í àìûí îëîíõè áîëîõ àðäûí àíãè íü àëáàò, õàìæëàãà, øàâü
õýìýýõ ãóðâàí õýñýãò õóâààãäàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí òóñãàé íýãýí äàâõàðãà áîëæ áàéñàí îëîí òîîíû ëàì
íàð íü äîòðîî ìºí äàðëàã÷ äýýä áà äàðëàãäàã÷ äîîä õî¸ð õýñýãò õóâààãäàæ
áàéæýý. Äýýä õýñýãò íü òàìãàòàé, òàìãàã¿é õóòàãò õóâèëãààä, ìÿíäàã òóøààë
á¿õèé òîì ëàì íàð îðæ áàéâ.
Àðäóóä ôåîäàë áà ôåîäàëûí óëñàä áèå õºäºëìºð õèéæ á¿òýýãäýõ¿¿í áà
ìºíãºíèé ç¿éë á¿ðèéí àëáà òºëæ áàéâ.
Ôåîäàëûí çàñàã òºðä àëáàò àðäààñ ã¿éöýòãýâýë çîõèõ õóóëü ¸ñíû àëáàí
¿¿ðýã áîë ¿íäñýíäýý ýð öýðýã, ºðòºº, õàðóóëûí àëáà áàéæýý. Öýðãèéã
òàòàõäàà õóâöàñ, õ¿íñ, óíàëãà ìîðü çýðýã á¿õ õýðýãöýýò ç¿éëèéã àðä îëíîîñ
ãàðãàæ áàéâ.
Òèéì ó÷ðààñ ìàíæ ò¿øìýë, ìîíãîë ôåîäàë, ñ¿ì õèéä, õóäàëäàà ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èä, ãàäààäûí èìïåðèàëèñòóóä, ò¿¿í÷ëýí øèíýýð ¿¿ñ÷ áàéñàí
ìîíãîëûí õºðºíãºòíèé ýëåìåíò (ïàíç÷èä) ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðäûã
ìºëæèæ áàéæýý.
Ìîíãîëûí íèéãýì õîîñîð÷, àðä îëîí ãóéëãà÷èí áîëæ, ôåîäàëûí
¿éëäâýðëýëèéí àðãà ÿëçðàõ ÿâö ò¿ðãýñæýý. Àðä îëîí ¿ã¿éðýí õîîñðîõ áîëñîí
íü áàñ õàìæëàãàòàé òàéæ íàðûí àæ àõóéã äîðîéòóóëæ, íèéò ôåîäàë, ëàì
íàðûí àøèã îðëîãûã áàãàñãàæýý.
ßäóóð÷ õîîñîðñîí àðäóóä ôåîäàëóóäàä ¿íý òºëáºðã¿é àæèëëàæ àìü
òýæýýõ, ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñò çàðöëàãäàõ, àí ãºðºº õèéõ, ãàð óðëàëààð îðîëäîõ,
õóäàëäàà÷äûí æèí òýýâýðëýõ áà áàñ öººí õýñýã íü ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ
ýõýëæýý. Òýäíèé òóí öººí õýñýã íü ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä õºëñººð àæèëëàí
àìüäàðäàã ÷ áàéâ. 1911 îíä áàðóóí õîéò ìîíãîëûí Õàíõèëöàã ãýäýã ãàçàð
26

áàéñàí îðîñ õóäàëäàà÷äààñ ºäðèéí àæèë ãóéæ õºãøèí çàëóó, ýðýãòýé, ýìýãòýé
ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ èðæ áàéñàí ãýæ À.Â.Áóðäóêîâ äóðñàí ÿðüæýý 50 .
XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ XX çóóíû ýõýýð àðäóóä ìàë õºðºíãºíººñºº ñàëæ
ãóéëãà÷èí, öàãàà÷èí õýðìýë íàð îëøèð÷ õîò õ¿ðýý ñóóðèíû áîð÷óóëûí òîîã
íýìýãä¿¿ëæýý. Òýäãýýð ÿäóó÷óóä, òóõàéëàí õèéõ àæèëã¿é, àìüæèðëàãà çàëãàõ
ýõ ñóðâàëæã¿é òèéì äàâõàðãà áîëîí õóâèðàõ íü îëîíòàà áàéæýý.
Àðä àíãèéí òýìöýë
ìàíæèéí òàëõèäëûí ýñðýã
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íòýé óÿëäñàí íü
Ìîíãîëûí íèéãýì äîòîîä, ãàäààäûí
íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ðèéí
çºð÷뺺ð ä¿¿ðýí áàéæýý.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí çºð÷èë áîë íýã
òàëààñ àðäóóä, íºãºº òàëààñ äîòîîä ãàäààäûí
äàðëàã÷èä (ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàëóóä, õÿòàäûí õóäàëäàà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä,
XIX çóóíû 2-ð õàãàñààñ òóñ îðîíä íýâòýð÷ ýõýëñýí ãàäààäûí êàïèòàëèñòóóä)-
ûí õîîðîíäûí çºð÷èë áàéâ. Ýíý çºð÷ëèéã äàðëàãäñàí àðä àíãèéí òýìöýë
èëýðõèéëæ, ìºëæëºãèéí ¿íäñýí õýëáýð áîëîõ ôåîäàëûí àëáà, ãàäààäûí
ï¿¿ñýíä òºëºõ ºð øèðèéã ºãºõººñ øóóä òàòãàëçàõ áóþó óäààøðóóëàõ
õýëáýðýýð ãîëäóó èëýð÷ áàéâ.
Ìàíæèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í íü õÿòàäûí
õóäàëäàà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàðûã ìºí èëýðõèéëæ
áàéâ.
Õàðüÿàò àðäóóäûí õîîñðîõ íü ôåîäàëûí àøèã îðëîãûã ýðñ áàãàñãàõûí
ó÷èð òýä õîøóóíû ºðèéã áàãàñãàõûí òºëºº òýìöýæ áóé ä¿ð ¿ç¿¿ëýí
ººðñäèéíõºº ýñðýã ÷èãëýñýí àðäûí õóðö òýìöëèéã õààöàéëàõûã îðîëöîæ
áàéâ.
Äàðëàã÷ àíãèéíõàí àðä îëíû õ¿÷èéã ñàëàíãè áóòàðõàé áàéëãàæ òýäíèé
óðñãàë õºäºëãººí¿¿äèéã ººðñäèéí çîðèëãîíä àøèãëàäàã áàéâ.
Àðä îëíûã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òàëààð äàðëàõ ÿâäàë øèð¿¿ñýõèéí
õèðýýð àíãèéí òýìöýë óëàì õóðöäàí ìîíãîë öýðã¿¿ä àðäûí òýìöýëä îðîëäîõ
áîëñîí þì.
Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñàí áýéñèéí õîøóóíä ôåîäàëûí ýñðýã ÷èãëýñýí àðäûí
õºäºë㺺í 1900 îíä ãàð÷, ºð øèðèéã òºëºõººñ òàòãàëçàí õÿòàä õóäàëäàà÷èí,
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í áîëîí õóâèð÷ýý. Ýíý õºäºë㺺íä
îðîëöñîí 728 õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð 337 àðä, 359 ÿäóó ëàì, 24 òàéæ áàéæýý. Ýíý
õºäºë㺺íä èäýâõòýé îðîëöñîí àðä Âàíïèëûã ä¿¿æëýõ, áóñàä 4 àðäûã öàâ÷èí
àëàõ áà 18 àðäûã á¿õ íàñààð íü õ¿íä àæèë õèéëãýõ, áóñäûã íü áàíçäàõ,
òîðãóóëü îíîîõîîð ÿëëàæýý 51 .
Àðä Àþóøèéí óäèðäñàí õºäºë㺺í 1903 îíä ýõýëæ, 1911 îíä äàõèí õ¿÷òýé
ºðíºæ, 1917 îíûã äóóñòàë ¿ðãýëæèëæýý. Ýíý õºäºë㺺í íü àíõ ýõëýõäýý
50
À.Â.Áóðäóêîâ. Âîñïîìèíàíèÿ î 1911 ãîäå, ÷àñòü I.
51
Ø.Íàöàãäîðæ. “Àðäûí õºäºë㺺íèé ò¿¿õýýñ”.
27

Çàñàãò õàí àéìãèéí Äàðõàí áýéëèéí õîøóóíû çàñàã íî¸í Ìàíèáàçàð áà
ò¿¿íèé õîëáîîòîí õÿòàä õóäàëäàà÷äûí ýñðýã ÷èãëýñýí áîëîâ÷ 1911 îíîîñ
õîéø ôåîäàëûí ýñðýã øèíæòýé áîëæýý 52 .
Ãýâ÷ ¿å ¿å îðãèëîí ãàðäàã áàéñàí òýäãýýð õºäºëãººí¿¿ä íü ìîíãîëûí
ôåîäàëûí íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãà áà ìºí ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàëûí
õîîðîíäîõ ýñðýã òýñðýã ç¿éë á¿ðèéí çºð÷èëòýé õóòãàëäàæ áàéñíû óëìààñ
ò¿ðãýí çîãñäîã áàéæýý.
Õàð, øàð ôåîäàëûí õîîðîíäûí çºð÷èë íü àëáà òàòâàð àâàõ, áèë÷ýýð íóòàã
áóëààëäàõ çýðýãò èëýðëýý îëæ áàéâ.
Çàñàã íî¸ä, òàéæ íàð çýðýã õàð ôåîäàëóóä, Áîãä ãýãýýí çýðýã õóòàãò
ëàì íàðò ìàëã¿é áóþó öººí ìàëòàé àðäóóäûã øàâèëóóëàõûã àëü áîëîõîîð
ýðìýëçýæ áàéâ. Ãýòýë òàìãàòàé õóòàãò õóâèëãààä ìàë õºðºí㺠á¿õèé ÷èíýýëýã
àðäóóäûã øàâü (õàìæëàãà) áîëãîí àâàõ ýðìýëçýëòýé áàéæýý. Øàð ôåîäàëóóä,
àðä îëíûã øàâü íàð áîëãîæ öýðýã çýðýã õ¿íä õ¿÷èð àëáàíààñ ÷ºëººëºí õàðüÿà
øàâèéíõàà òîîã ºñãºæ áàéæýý. Ýíý áîë ÿëàíãóÿà Áîãä ãýãýýíèé õóâüä ãîëëîí
õîëáîãäîõ áîëíî.
Óëñ òºðèéí áîäëîãûí õóâüä ãýâýë øàð õàð ôåîäàëûí õîîðîíä òºðèéí
õýðýãò áèå áèåýñ èë¿¿ íºëººòýé áîëîõ ãýñýí òýìöýë ÿâàãäàæ áàéâ. Øàð
ôåîäàë áóþó ëàì íàðûí äîòîð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé õ¿í îëîí áàéñàí áà òýä
“õàìãèéí èõ íýð õ¿íäòýé” õ¿í áîëîõ Áîãä ãýãýýíèéã òîéðîí íýãäñýí áîëîõîîð
1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäñàí
Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí ãîë ñóóðèóäûã èõ òºëºâ òýä ýçýëæýý. Òýð öàãààñ
ýõëýí øàð ôåîäàëûí ýðõ ìýäýë óëàì èõýññýýð òýäíèé ýäèéí çàñãèéí àøèã
îðëîãî ÷ íýìýãäñýýð áàéâ.
Ǻð÷èë ìàðãààí íü áàñ õàð ôåîäàëûí äîòîð ÿëàíãóÿà çàñàã áà çàñàã áóñ
âàí ã¿íã¿¿äèéí õîîðîíä èõ ãàðäàã áàéâ.
Óëñûí ÷àíàðòàé àëáà òàòâàðûã ººð àéìàã, õîøóóíä îíîîõ, ìàëûí òîîã
äàðàõ, ãàí çóäààñ áîëæ õîðîãäñîí ìàë, õîîñîð÷ ÿäóóðñàí òàéæ íàðûí òîîã
õýòð¿¿ëýí ºñãºõ çýðýã àñóóäëààð õàð ôåîäàëóóäûí õîîðîíä çàðãà çàëèõàé åð
òàñàðäàãã¿é áàéæýý.
Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðààñ ºíäºð àëáàí òóøààë, øèíý çýðýã õýðãýì îëæ
àâàõûí òóëä õàð ôåîäàëóóä õîîðîíäîî óëñ òºðèéí òàëààð áàñ ë ºðñºë人íòýé
áàéñàí þì.
Àðä îëîí ¿ã¿éðýí õîîñðîõûí õèðýýð íýã òàëààñ õîøóóíû íî¸ä, ò¿øìýë
íºãºº òàëààñ òàéæ íàðûí õîîðîíä çºð÷èë ãàðäàã áàéâ. Ýíý çºð÷èë íü áîãäûí
äàíøèã íààäàìä çîðèóëàí òàéæ íàðààñ àâàõ òàòâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, òàéæ
íàðûí õàìæëàãà íàðààð õîøóóíû àëáà çàëãóóëàõ çýðãýýñ ¿¿ñäýã áàéñàí ãýæ
52
Àþóøèéí óäèðäñàí àðäûí õºäºë㺺íèéã Ø.Íàöàãäîðæ èõ òºëºâ ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÕ-èéí
Ò¿¿õèéí òàñãèéí àæèëòàí íàðààñ öóãëóóëñàí ìàòåðèàë áà òýð õºäºë㺺íä îðîëöñîí áóþó ìýäýõ
õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàë ÿðèàã ¿íäýñ áîëãîæ íèëýýä á¿ðýí òîäîðõîé áè÷æýý. Ø.Íàöàãäîðæèéí
äóðäñàí çîõèîëûã ¿ç.
28

Ö.Íàñàíáàëæèð òýìäýãëýæýý 53 . Õîøóóíû íî¸ä, ò¿øìýëä ãîìäñîí òàéæ íàð
àðä îëîíûã ò¿øèãëýí õîøóóíû ýðõ áàðèã÷äààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà øàõàëòûã
çîãñîîäîã óäàà áàéæýý.
Òàéæ íàðààñ õºíãºâ÷ëºëòýé áàéäëàà õýâýýð áàéëãàõ áóþó ò¿¿íèéãýý
àëäñàí áîë äàõèí ñýðãýýõèéí òóëä õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä áà õàðèéí õóäàëäàà
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã õèéæ áóé àðäûí õºäºë㺺íä îðîëöäîã óäàà öººíã¿é
òîõèîëäîæ áàéâ. Òýä áè÷èã ¿ñýã, õóóëü ä¿ðìèéí ìýäëýãýý àøèãëàí ººðèéí
øààðäëàãûã îðîëöóóëñàí çàðãûí áè÷èã çîõèîäîã áàéæýý.
Õàðèí ÿäóó ëàì íàð áîë àðäóóäòàé õàìòðàí òýìöýëä îðîõ ÿâäàë áàéí áàéí
ãàðäàã áàéâ. Æèøýý íü 1905, 1910 îíä Õ¿ðýýíä áîëñîí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã
ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺íä ÿäóó ëàì íàð îðîëöæýý. Ãýâ÷ òýäíýýñ àðäûí
õºäºë㺺íä îðîëöîõ ãîë õýëáýð íü ôåîäàëûí ýñðýã ÷èãëýñýí óðàí õîøèí
ÿðèà, ºã¿¿ëýë òàðààõ ÿâäàë áàéñàí þì. Åð íü ëàì íî¸äûí ýñðýã ìýðãýí öýöýí
¿ã çîõèîí òàðààõ ÿâäàë áîë ôåîäàë, øàøíû ýñðýã ¿çýë ñóðòëûí òýìöëèéí
íýãýí õýëáýð áàéæýý.
Äýýä, äîîä ëàì íàðûí õîîðîíä çºð÷èë áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é áîëîâ÷
òýð íü áàãø øàâèéí áàðèëäëàãà, ø¿òýõ áèøðýõ ¿çëèéí ¿íäñýí äýýð ñóëðàí
óíòàðäàã áàéâ. Ëàì íàðûí äîòîîä òýìöëèéí àñóóäàë áîë òóñãàé øèíæèëãýý
øààðäàæ áàéãàà ÷óõàë ç¿éë áîëîõûã ýíä öóõàñ òýìäýãëýâ.
Ìàíæèéí àëáàí ñàéä, õÿòàä õóäàëäàà÷èä íü àðä ò¿ìíèéã äàðëàí ìºëæèæ
áàéñíààðàà ìºí ìîíãîëûí ôåîäàëûí ñîíèðõîëä òààøààãäàõã¿é áàéâ.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä òóñ îðíû áèå äààñàí áàéäëûã ñýðãýýæ àðä îëíûã
äàíãààð íî¸ðõîí ìºëæèõèéã ýðìýëçæýý. Ýíý íü ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàëûí
õîîðîíäûí çºð÷ëèéí ãîë íü áàéñàí þì.
Ìàíæèéí áîîë÷ëîëûã ýñýðã¿¿öñýí ìîíãîë÷óóäûí õºäºë㺺í íü çàðèìäàà
õÿòàäûí òàðèà÷äûí õºäºë㺺íèé ºðíºëòèéí õèðýýð èäýâõæèæ áàéâ.
Õÿòàäûí òàðèà÷íû õºäºë㺺íèé íýãýí õýñýã áîëîõ Äóíãàíû áîñëîãî
Ìàíæ ã¿ðíèéã á¿õýëä íü äîíñîëãîæýý. Òýð áîñëîãî á¿õ Øèíæààí ìóæèéã
õàìðààä çîãññîíã¿é Ìîíãîëä íýâòýð÷ áàéæýý. Äóíãàíû áîñîã÷èä Ãàäààä
Ìîíãîëûí ºìíºä õýñýãò 1869 îíä àíõ íýâòðýí îðñîí áºãººä ò¿¿íèé çàðèì
õýñýã 1870 îíä Èõ õ¿ðýýíä 300 êì îéðòæýý 54 . Òýãýýä äóíãàíû áîñîã÷èä Ýðäýíý
çóó õèéä, Ëàìûí ãýãýýíèé íóòãààð äàéð÷ áàðóóí òèéø ýðãýæýý.
Äóíãàí÷óóä 1870 îíû 10-ð ñàðûí 30-íä Óëèàñòàéã ýçýëæýý 55 . Áîññîí
äóíãàí÷óóä Ìîíãîëä îðæ èðñýí ÿâäàë ìàíæèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí
ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã õ¿÷òýé áîëîõîä õ¿ðãýæýý. Äóíãàí÷óóä
Õ¿ðýýíä îéðòîæ èðýõ ¿åä “Õ¿ðýýíèé æèðèéí õ¿í àðä áýõëýëòèéã øàòààæ,
áàðèâ÷ëàãäàí õîðèãäîã÷äûã ÷ºëººëºõ îðîëäëîãî õèéæýý” ãýæ íýãýí áàðèìò
áè÷èãò ºã¿¿ëæýý 56 .
53
Ö.Íàñàíáàëæèð. Àëáàíû òºðºë àíãè. ØÓÕ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí áè÷ìýë ñàí.
54
ÖÃÂÈÀ. ô.400, ä.22, ë.153.
55
̺í òýíä, ë. 188.
56
̺í òýíä, ë. 24.
29

Õ¿ðýýíä æóðàì ãîðèã¿é áàéäàë ýõëýâ ãýæ ººð íýã áàðèìòàë áè÷æýý 57 .
Äóíãàí÷óóäòàé áàéëäóóëàõààð äàé÷ëàí òàòñàí 2000 îð÷èì õ¿íòýé ìîíãîë
öýðãèéí àíãè ò¿ëø, õîîë, îðîí ñóóöíû õ¿ðýëöýýã¿é áàéäëûã ýñýðã¿¿öæýý.
Õ¿ðýýíèé àìáàí ýíý öýðãèéí òîîã 800 õ¿ðòýë õîðîãäóóëàõàä õ¿ð÷ýý 58 .
“Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èä ìîíãîë÷óóäûã æèãøèí ¿çýæ õàðèëöäàã ÿâäàë
ìîíãîë÷óóä ìàíæèéí çàñàã òºðä äàëäóóð äóðã¿éöýõýä õ¿ðãýæ áàéíà” ãýæ
Ìîíãîë äàõü ¿éë ÿâäëûí òàëààð äóðäñàí íýãýí àëáàí áè÷èãò ºã¿¿ëæýý 59 .
Äóíãàíû áîñîã÷äûí äîòîð ìîíãîë÷óóä îðîëöñîí áà òýõäýý îëçëîãäîãñîä
áàéæýý 60 . Òýäíèé çàðèì õýñýã íü ÷ºëººëºõ õºäºë㺺íèéã çýâñýãò òýìöëýýð
õèéâýë çîõèõ ¿çýë ñàíààã ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð òóñãàí àâñàí íü çàéëøã¿é.
1905 îíä áîëñîí îðîñûí àíõíû õóâüñãàëûí íºëººãººð Äîðíî äàõèíû àðä
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë óëàì õóðö, ºðãºí äàëàéöòàé áîëæýý. Â.È.Ëåíèí
“Äýëõèéí êàïèòàëèçì, 1905 îíû Îðîñûí õºäºë㺺í õî¸ð íü Àçèéã á¿ðìºñºí
ñýðãýýâ. Äóíäàä çóóíû çîãñîíãè áàéäàëä çýðëýãøèí õîöðîãäñîí ò¿ã ò¿ìýí
ñàÿ õ¿í àì øèíý àìüäðàë, õ¿íèé õàìãèéí íààä çàõûí ýðõ, àðä÷èëëûí òºëºº
òýìöýëä áîñîâ” 61 ãýæýý.
Õÿòàäàä ôåîäàë áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í øèíý ºðíºëä
îðæýý. 1905 îíä Ñóí-ßò-ñåíèé áàéãóóëñàí “Òóíüìûí-õîé” íèéãýìëýã Õÿòàäûí
àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèé òºâ áîëæ, ìàíæèéí òºðèéã ò¿ëõýí óíàãàæýý. Îðîñûí
æóóë÷èí Ñâå÷íèêîâûí ¿ã ÿðèàíààñ ¿çýõýä îðîñûí “æóðàì ãîðèìã¿é áàéäàë”-
ûí øèíæ òºëºâèéã 1905 îíä ìîíãîë÷óóä ñîíèðõîæ áàéæýý 62 .
Ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàëóóä áà õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí ýñðýã àðäûí õºäºë㺺í
ìîíãîëä óëàì èõ ºñ÷ýý. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé íýãýí øàëòàã íü õÿòàä
ï¿¿ñýíä òºëººã¿é ºð øèð áàéæýý. Ýíý òàëààð þóíû ò¿ð¿¿íä Õàëõûí á¿õ õîøóóäûí
äîòðîîñ õàìãèéí èõ õîîñîð÷ ÿäóóðñàí Ñàíñðàéäîðæ çàñãèéí õîøóóíä ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èä áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òîìõîí ¿éìýýí ãàðñíûã äóðäâàë çîõèíî.
×óóëãàíû ç¿ãýýñ õàòóó çààëò ºãñººð áàéñàí áîëîâ÷ Ñàíñðàéäîðæèéí ýöýã
Ëõàãâàðèí÷èíèé õÿòàä ï¿¿ñýíä ºãºõ ºðèéã òºëºõººñ õîøóóíû àðä, òàéæ íàð
íîöòîé òàòãàëçàæ áàéíà ãýæ Ñýöýí õàí àéìãèéí ÷óóëãàíààñ 1904-1905 îíä Èõ
Õ¿ðýýíèé ìàíæ àìáàíä ìýäýãäýæ áàéæýý 63 .
Ñàíñðàéäîðæèéí õîøóóíû ¿éìýýíèé òóõàé áàðèìò ìàòåðèàëààñ ¿çýõýä
ìàíæ, ìîíãîë ôåîäàë ò¿øìýë áà õÿòàäûí õóäàëäàà, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã
àðäûí òçìöýë îëîí òàëààð óÿëäñàí áóþó ººðººð õýëáýë ìîíãîë ôåîäàë, õÿòàä
õóäàëäàà÷èí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã àðäûí õºäºë㺺íèé øèíæ áàéäàë
òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.
57
ÖÃÂÈÀ, ô.400. ä.22, ë. 83-114.
58
̺í òýíä
59
̺í òýíä. ë. 83-114
60
̺í òýíä. ë. 83-114
61
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 19-ð áîòü. 72-ð òàë. ÓÁ., 1966 îí
62
È ß.Çëàòêèí. Î÷åðêè íîâîé è íîâîéøåé èñòîðèè Ìîíãîëèè. Èçä., Âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû. Ì., 1957.
ñ. 139
63
ÌÓÀ. Ìàíæ. Áàä.1-10-47.
30

Ìîíãîë äàõü ìàíæèéí àëáàí ãàçðóóäûí áàéøèí çàñâàðëàõ çýðýã áóñàä
çàðäàëòàé õîëáîãäóóëàí ìàíæ àìáàí, ìîíãîë÷óóäààñ òàòâàð õóðààñíûã Ñýöýí
õàí, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð, ìºí Ýðäýíý Øàíçàâûí ÿàìíààñ
ýñýðã¿¿öýæ, Õýâò ¸ñíû 2-ð îíû (1910 îí) 8-ð ñàðûí 8-íû ºäºð çàðãà ìýä¿¿ëæ,
óã òàòâàðûã ìàíæ àìáàí áà ò¿¿íèé ò¿øìýë áóöààæ ºãºõèéã øààðäæýý 64 .
Ìàíæ àìáàí 65 áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâñàí
áîëîâ÷ äýýð äóðäñàí ÷óóëãàí äàðãà íàð áà Øàíçàâûí ÿàì äàõèí ýñýðã¿¿öæýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä îëîí ò¿ìíèé ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí äóðã¿éöýë,
Õÿòàäàä ìàíæ ýçýí õààíû áàéð ñóóðü ñóëàð÷ áàéãààã õàðãàëçàí, óëñ îðíîî
ººðñíºº çàõèðàõ ýðõ îëæ àâàõûã ýðìýëçýí, ìàíæ àìáàí ñàéäûí ýñðýã òýìöëýý
óëàì èäýâõæ¿¿ëýâ.
Ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð, Øàâèéí ßàìíû Øàíçàâààñ Õýâò
¸ñíû 2-ð (1910) îíû 12-ð ñàðä Èõ õ¿ðýýí äýõ ìàíæ àìáàíä ºãñºí çàõèäàëä
Õ¿ðýýíä áàéãàà õÿòàä öýðãèéí õîðîî ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí çàðäëààð ñàíõ¿¿æèæ
áàéãààãèéí õîð óðøãèéã äóðäæýý 66 . Òýð çàõèäàëä õÿòàä öýðãèéí õîðîîíû
çàðäàëä çîðèóëàí æèë á¿ð îëîí òîîíû õîíü, àãò ìîðü, èõ õýìæýýíèé ò¿ëø,
ºâñ òýæýýë çàðöóóëæ áàéãààã çààãààä, õÿòàä öýðãèéã ìîíãîë öýðãèéí àíãèàð
ñîëèõ ñàíàë òàâüæýý. Èéíõ¿¿ òýð ¿åä ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýè èð¿¿ëæ áàéñàí
õÿòàä öýðãèéí àíãèéã ìîíãîëûí ç¿ãýýñ øóóä ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí íü óëñ
òºðèéí òýìöëèéí èëðýë ìºí áàéâ.
Ò¿¿í÷ëýí ìàíæ àìáàíû õýðýãöýýíä çîðèóëàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ àëáà
òàòâàð àâàõàà çîãñîîõ áà ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðààñ öýðãèéí õýðýãò çîðèóëæ,
ìîíãîëîîñ ãàðãóóëàí àâ÷ áóé àäóóíû òîîã íàðèéí ÷àíä òîãòîîæ ºãºõèéã äýýðõ õî¸ð
àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð áà Øàâèéí ÿàìíû øàíçàâààñ ìàíæ àìáàíä øààðäæýý.
1910 îíä îëîí òîîíû ëàì, çàðèì õàð÷óóë, Õ¿ðýýí äýõ õÿòàäûí Äà-Øèþþàíü
ï¿¿ñíèéõíèé õîîðîíä òîì ìºðãºë人í áîëæýý.
Òýð ìºðãºë人í áîëæ áàéñàí ãàçàð ìàíæ àìáàí îëîí ò¿øìýë, öàãäàà
äàãóóëàí õ¿ð÷ î÷æýý. Àìáàíû òýð îðîëäëîãî óóë áàéäëûã óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé
áîëãîæ, ëàì õàð õýäýí çóóí õ¿í öóãëàð÷ öàãäàà, öýðãèéã ÷óëóó, ìîäîîð í¿ä
í¿¿ðã¿é øèäæýý.
Õ¿ðýýí äýõ àìáàí, ìàíæèéí ýçýí õààíû çºâøººðñíººð Áàäàìäîðæèéã
øàíçàâûí òóøààëààñ çàéëóóëæýý. Òýõëýýð íü Õàìáà íîìîí õàí áà ç¿¿í
õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íàð Ñàíäî âàí àìáàí ÿëàíãóÿà ëàì íàð
áà õÿòàä ï¿¿ñíèéõíèé õîîðîíäûí ìºðãºë人íä ç¿é áóñààð îðîëöîí,
øàíçàâ Áàäàìäîðæèéã ã¿òãýñýí çýðýr ¿éë ÿâäëûí á¿õ áàðèìò ìàòåðèàëûã
òîäîðõîéëñîí çàðãà ãîìäëûí áè÷ãèéã Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàã ÿâäëûí
ÿàìàíä ºãºõººð çàéñàí Æàìáàëäîðæ Ëóâñàíöýðýí íàðûã Áýýæèíä ÿâóóëæýý 67 .
64
ÌÓÀ. Øàíçàâûí ßàìíû àðõèâ.
65
1904 îíä Ìîíãîëä òîìèëîãäîí èðñýí Ìàíæ àìáàí ßíü-÷æè 1910 îíä ñîëèãäñîí áºãººä ò¿¿íèé
îðîíä èðñýí Ñàíäî âàí àìáàí íýã æèë ºíãºðñíèé äàðàà Ìîíãîëîîñ õººãäæýý.
66
ÌÓÀ. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí àðõèâ.
67
ÌÓÀ. Øàíçàâûí ÿàìíû àðõèâ.
31

Òèéíõ¿¿ õÿòàäûí ï¿¿ñíèé ýñðýã ÷èãëýæ àíõ ýõýëñýí õ¿ðýýíèé ëàì íàðûí
õºäºë㺺í Ìàíæ, õÿòàäûí ýçýðõèéëýã÷äèéí ýñðýã ÷èãëýñýí õºäºë㺺í
áîëæ õóâèð÷ýý. ¯¿íèéã äýýä àíãèéí ëàì íàð óëàì äýâýðãýæ íèéò ëàì íàðûí
àíõààðëûã òàòæýý.
Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí ªâºð ìîíãîëûí õºäºë㺺í ÷ Ãàäààä Ìîíãîëîîñ äýìæëýã
àâ÷ýý. Ìàíæèéí äàðëàëä äóðã¿éöñýí Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí Ãàäààä Ìîíãîëûí 1911
îíû õºäºë㺺íä ºâºð ìîíãîëûí Äàìäèíñ¿ðýí 68 , Õàéñàí ã¿í 69 , Òîãòîõ òàéæ 70 , Óäàé,
Áèíò¿¿ çýðýã äýâøèëòòýé õ¿ì¿¿ñ íýãäýæ, èäýâõòýé îðîëöæýý.
Òýð ¿åä õÿòàäàä óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäàë ºðíºæ, ìàíæ ã¿ðíèé çàõ õÿçãààðûí
ýðõ ÷ºëººíèé áà àðä÷èëñàí õºäºë㺺íä àÿòàé íºõöºë áèé áîëãîæýý. 1911
îíû 10-ð ñàðûí 10-íä Ó÷àí õîòîä õÿòàäûí õºðºíãºòíèé õóâüñãàë “Ñèíü Õàé”
(öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàë) ýõýëæýý.
Ýíý á¿õýí íü 1912 îíû 2-ð ñàðûí 12-íä Ìàíæ ýçýí õààí øèðýýíýýñýý áóóõ
áîëñîí òóõàéãàà íèéòëýõýä õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ººðñäèéí äîòîîä çºð÷뺺 ò¿ð îðõèæ, ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé ñîíèðõîë, øàøèí ìºðãºëèéã õàìãààëàã÷ ä¿ð ãàðãàí Áîãäûã òîéðîí
íýãäæýý. Áîãäûí îðîëöîîòîéãîîð 1911 îíû 7-ð ñàðä Èõ Õ¿ðýýíä íî¸äûí
÷óóëãàí áîëæýý 71 .
Áàñ Áîãäûí äàíøèã íààäìûí ¿åýð ÷èí âàí Õàíääîðæ çýðýã 18 õ¿í
èäýâõòýé îðîëöñîí íî¸äûí íóóö çºâëºë㺺í Áîãä óóëàíä áîëñîí òóõàé ¿ã
ÿðèà Õ¿ðýýíýýñ äóóëäàæ áàéñàí ãýæ À.Â.Áóðäóêîâ äóðäæýý.
Õàëõûí õ¿ðýýíèé õýðýã ýðõëýõ ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðûã áàéãóóëæ,
Èõ, Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí ìîíãîë öýðãèéí îòðÿäàä ò¿øèãëýí Õ¿ðýýíä ñóóæ
áàéñàí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ìàíæ àìáàí Ñàíäî âàíä ãóðâàí ºäðèéí äîòîð Àð
Ìîíãîëûí íóòãààñ ãàðàõûã ñàíàìæ áîëãîæýý 72 .
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í
Õàéñàí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä 1911 îíû 8-ð ñàðûí ýõýýð õààíò
Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõýýð Ïåòåðáóðã õîòíîî íóóöààð
õ¿ðýëöýí î÷æýý.
Îðîñûí õààíò Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã äîòíîîð õ¿ëýýí
àâ÷ ìîíãîëûí äîòîîä õýðãèéí ºâºðìºö áàéãóóëàìæèéã õýâýýð áàéëãàõ,
õÿòàäûí öýðãèéã ìîíãîëä îðóóëàõã¿é áàéëãàõ òàëààð äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý ãýñýí
îéëãîëòûã òýäýíä ºã÷ýý.
68
Äàìäèíñ¿ðýí íü Áàðãà õ¿í áºãººä ýõëýçä áè÷ýç÷, õîæèì ñóìûí äàðãà áàéñàí áà 1912 îíä Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðæýý. Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Ñåðèÿ 2, Ò.20, ÷. 1, ñòð 406.
69
Õàéñàí ã¿í íü Äîðíîò õÿòàäûí òåìºð çàìûã óäèðäàõ ãàçðààñ Õàðáèí õîòîä õýâëýí ãàðãàæ áàéñàí
“Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã” õýìýýõ ìîíãîë ñîíèíû ðåäàêòîð áàéæýý.
70
Òîãòîõ òàéæèéã ìàíæèéí ýñðýã òýìöñýí ãýæ íóòàã óñàíä íü ìºð ìºøãºí õàéæ õÿõñàí ó÷èð Àð
Ìîíãîëä îðæ èðñýí áºãººä íýãýí ¿å Îðîñûí Áàéãàëèéí ç¿¿í áèåèéí íóòàãò õîðãîäîæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýí 1912 îíû 4-ð ñàðûí 14-íä Òîãòîõ òàéæèä “Çàõèðàã÷ òýðã¿¿í” öîë øàãíàæýý. (ÖÃÂÈÀ.
Ô.2000, oï. 1, åä. õð. 4125).
71
È.È.Ïîïîâ, Îò íåáåñíîé èìïåðèè äî Ñðåäèííîé ðåñïóáëèêè. Ì. 1962.
72
È.È.Ïîïîâ. Äóðäñàí çîõèîë. 161, 165-ð òàë.
32

ÀÂÒÎÍÎÌÈÒ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ
Óëñûí äýýä
õóðàë
Äîîä
õóðàë
ÁÎÃÄ ÕÀÀÍ
Á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ÿàì
Øàøèí òºðä
òóñëàõ ñàéäûí ÿàì
Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì
Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí
øèéòãýõ ÿàì
Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì
Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã
á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì
Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì
Õîâä, Óëèàñòàé, Õèàãòàä ñóóæ
õýðýã øèéòãýõ ñàéäóóä
Àéìàã, ÷óóëãàíû äàðãà, öýðãèéã çàõèðàõ
æàíæèí, áàðóóí, ç¿¿í ãàðûí ÷óóëãàí
Îëîí õîøóóä
Ñóì, îòãóóä
Õÿòàäûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õîéíîîñ òóñãàé òàãíóóëûã
òàâüæ áàéæýý.
¯¿íä ãýçýãòýé, ãýçýãã¿é õÿòàä òàãíóóëûí ãóðâàí õ¿í ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéí çàìààð äàãàëäàí ÿâñààð Ìîñêâà, Ïåòåðáóðã õîò îðæ, ìºí
33

ýðãýí ÿâñààð ×åëÿáèíñê õîòîä èðýýä ñàëñàí ãýäýã áèëýý 73 .
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä 1911 îíû 9-ð ñàðûí ýõýýð Ïåòåðáóðãýýñ
Õ¿ðýýíèé ç¿ã áóöñàí áîëîâ÷ õÿòàä, ìàíæèéí òàãíóóëûí îëîí äàâõàð íóóö
àæèëëàãààíààñ áîëæ, ×èí âàí Õàíääîðæ çàì áóðóóëàí ººðèéí íóòàã áîëîõ
îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí ç¿ã õàíäàæ, Õàíòàé óóëûí îð÷èìä á¿ãýí õîðãîäîæ
áàéæýý. ͺ㺺 äà ëàì Öýðýí÷èìýä íü Èõ õ¿ðýýíä áóöàæ èðñýí áà õàðèí
Õàéñàí ã¿í íü Ýðõ¿¿ õîòíîî ¿ëäýæ, Ïåòåðáóðã áîëîí õ¿ðýýí äýõ Äà ëàì
Öýðýí÷èìýä, ìºí õºäºº ñóóæ áàéñàí ÷èí âàí Õàíääîðæ çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé
õàðèëöàà áàðüæ áàéæýý.
Һ뺺ëºã÷äèéã õîéøîî ÿâàõûí ¿åä ìàíæèéí àìáàí, õÿòàä öýðýã õ¿ðýýíä
õýâýýð ñóóñààð, ìîíãîë íî¸äîîñ íóóö ñàíàà÷èëñàí ¿éë àæèëëàãààã èëð¿¿ëýí
çîãñîîõ òàëààð á¿õèé ë õ¿÷ýýð ÷àðìàéæ áàéñàí íü ñ¿¿ëèéí ¿åä îëäñîí çàðèì
áàðèìòààñ á¿ð ÷ òîäîðõîé áîëæ áàéíà 74 .
Ãýâ÷ ìàíæèéí õààíò çàñàã óíàæ, õÿòàäûí ãàäààä äîòîîä óëñ òºðèéí
áàéäàë òºäèé ë òîãòâîðæîîã¿é áàéñàí áà ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺í óëàì ã¿íçãèéðýí ºðãºæèæ áàéñàí òýð ¿åä ìàíæ àìáàí, õÿòàäûí
öýðãèéí àíãè ºäðººñ ºäºð èðýõ òóòàì ìîíãîëä áàéð ñóóðèà àëäñààð áàéâ.
1911 îíû 11-ð ñàðûí 18-íä Õ¿ðýýíä äýýä òóøààëûí ëàì, íî¸äûí ÷óóëãàí
áîëæ “Õàëõûí õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã åðºíõèéëºí ò¿ð øèéòãýõ ãàçàð áàéãóóëæ
á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìèä çýðýã 7 õ¿í îðæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà
íü ãàäààä äîòîîä ìîíãîëûí á¿õ çàñàã íî¸äîä òóíõàã áè÷èã èëãýýæ, Áîãäûã
ìîíãîëûí õààíààð ºðãºìæèëñºí áà òºð óëñ, øàøèí ø¿òëýãýý õàìãààëàõûí
òóëä öýðýã áàéãóóëàõ ÿâäàë ÷óõàë áîëñîí çýðãèéã äóðäæýý.
̺í åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð íü Áîãäûí ë¿íäýí ¸ñîîð ìàíæ, õÿòàäûí
ñàéä, ò¿øìýë¿¿äèéã íýí äàðóé õººí çàéëóóëàõ øèéäâýðèéã áàðóóí õî¸ð
àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí íàðò ºã÷ýý.
Ìàíæ õÿòàäûí ñàéä ò¿øìýë¿¿äèéã õ¿÷, õýðýãë¿¿ëýõã¿éãýýð Ìîíãîëîîñ
îäîõûã ìîíãîë÷óóä øààðäñàí áîëîâ÷ ºð òºëººñºíä ÿäóóð÷ öóõàëäñàí “çóó
ãàðóé ìîíãîë÷óóä çýâñýã áàðèí áîñ÷ õÿòàä õóäàëäàà÷äûã äàéðàí îðæ, ï¿¿ñ
äýëã¿¿ðèéã íü øàòààæýý 75 .
Ñàíäî âàí àìáàí ººðèéí áèå õàìãààëàã÷ íàðòàà ¿ë èòãýí õ¿ðýýí äýõ
Îðîñ êîíñóëûí ãàçàð 12-ð ñàðûí 1-íä õîðãîäîõ çºâøººðºë ãóéæýý. ¯¿íèé
äàðàà õ¿ðýýíä áàéñàí ìàíæ öýðãèéí çýâñãèéã õóðààñàí áà Ñàíäî âàí
Õèàãòààð äàìæèí Áýýæèí îðîõîîð ÿâæýý. Óëèàñòàé, Õîâäîä áàéñàí ìàíæ
õÿòàä öýðãèéí àíãè áýõëýëò õýðìýíäýý á¿ãæ Þàíü-Øè-êàéí çàñãèéí ãàçðààñ
íýìýëò öýðãèéí õ¿÷ èð¿¿ëýõèéã õ¿ëýýæ áàéæýý. 1911 îíû 12-ð ñàðûí 16-íä
Èõ õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýñýí òóõàé çàðëàæ, Áîãäûã
ìîíãîëûí ýçýí õààíààð ºðãºìæëºí øèðýýíä ñóóëãàõ ¸ñëîë áîëæýý. Ìºí ºäºð
73
Á.Øèðýíäýâ. “Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí, Ìîíãîë îðîíä õîëáîãäîëòîé çàðèì áè÷ã¿¿ä”
ãàð áè÷ìýë.
74
̺í òýíä
75
“Êèòàé è ßïîíèÿ”, 1912 îíû 5-ð ñàðûí 26. ¹ 88. ñòð.27
34

òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîëûí òàâàí ÿàì á¿õèé Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí
òóõàé Áîãäûí çàðëèã áóóæýý. Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Õàíääîðæ,
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð ò¿øýý
ã¿í Öîãáàäðàõ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ø¿¿õ ÿàìíû
ñàéäààð Íàìñðàé âàí íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý. Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Äà ëàì
Öýðýí÷èìýä íü Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã åðºíõèé ñàéäààð òîìèëòîë
õýñýã çóóð ýíý òóøààëûã õàøèæ áàéæýý.
×èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ªâºð
Ìîíãîëûí Õàéñàí ã¿í çýðýã òýð ¿åèéí ç¿òãýëòýíã¿¿ä óëñ äàÿàð íýð õ¿íäòýé,
óëñ òºðèéí àëñûí õàðààòàé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí òóõàé ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòýä
á¿òýýëäýý äóðüäæýý.
Äàëüíèé-Âîñòîê ñýòã¿¿ëä 1913 îíä áè÷èõäýý Äà ëàì Öýðýí÷èìýä áîë õýíä
÷ áóóæ ºãäºãã¿é, ºíäºð îþóí óõààí, ÷àäàëòàé ¿íýõýýð ýõ îðîí÷ áàéñàí õýìýýí
áè÷æýý 76 .
̺í çàðëèãààð öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéã Îëíîî ºðãºãäñºíèé 1-ð îí, Èõ
õ¿ðýýã “Íèéñëýë õ¿ðýý” ãýæ íýðëýõýýð òîãòîîæýý.
Ìîíãîëä áîëæ áàéñàí ¿éë ÿâäàë Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçðûã íîöòîé
ñàíäðóóëæýý. Ó÷èð íü Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð õÿòàäûí çóó÷ õºðºíãºòºí,
ãàäààäûí èìïåðèàëèçìûí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýí Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ äóðã¿é áàéæýý.
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð íü ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
äàðæ, ìîíãîëûã íî¸ðõîõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Áàðóóí õÿçãààðò ¿¿ðëýí ¿ëäñýí Ìàíæ ñàéä íàðûã Ìîíãîëîîñ àÿíäàà ãàð÷
ÿâàõûã ìîíãîë öýðãèéí êîìàíäëàëààñ óðüä÷èëàí ñàíóóëñàí áîëîâ÷ òýä íàð
öýðãèéí õ¿÷ýý çóçààòãàí ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëýõèéã ýðìýëçæýý.
Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ Ìàíëàé âàí Äàìäèíñ¿ðýí,
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ òýðã¿¿íòýé öýðýã àíãèéã áàðóóí òèéø õºäºëãºæýý.
Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí îòðÿä öýðãèéí óðàí ÷àäâàð ãàðãàæýý.
Ìàãñàðæàâûí öýðýã Õîìãî õýìýýõ ãàçàð (Õîâäîîñ 70 ìîä çàéòàé ãàçàð ãýæ
Áóðäóêîâ òýìäýãëýæýý) ìàíæ öýðãèéã áóò öîõèæ 20 ãàðóé õ¿íèéã îëçîëæýý.
Ãýíäýíáààòàð, Íàñàíòîãòîõ íàðûí òîëãîéëñîí ìîíãîë öýðãèéí òýðã¿¿í
àíãè Õîâä õîòîä äàéðàí îðæýý. 1912 îíû 8-ð ñàðûí 6, 7-íû øºíº ìîíãîë öýðýã
Õîâä õîòûã ÷ºëººëæýý. Õîâäîä áàéñàí ìàíæ öýðãèéí àíãè 200-ààä õ¿íýý
ãàðçäàæ áóóæ ºã÷ýý. Ìîíãîëûí öýðýã 45 õ¿íýý ãàðçàäæýý 77 . ̺í îíû 12-ð
ñàðä ìîíãîëûí öýðýã Óëèàñòàé õîòûã ÷ºëººëºí àâ÷ýý. Ýíý ÿâäàëä Áîãä õààíû
Çàñãèéí Ãàçðààñ Áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð Æàëõàíç õóòàãò
Äàìäèíáàçàðûã òîìèëñîí íü ººðèéí èõ àëäàð õ¿íäýýð áàðóóí õÿçãààðûí àðä
ò¿ìýí áà ìîíãîë öýðãèéí àíãèéí òýìöýëä äàëàéöòàé ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæ ÷àäæýý.
Èíãýæ Àð ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé ôåîäàëóóä, ÿäàð÷ õîîñîðñîí àðä
76
Å.À.Áåëîâ. Îðîñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè. Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýí. Äà ëàì áà õààíò çàñãèéí
äèïëîìàòóóä.
77
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000, oï. 1, åä. õð. 4125, ë. 355.
35

îëîí áà õ¿ðýýíèé ñàéí äóðûí öýðýã, Õîâä, Óëèàñòàéã ýçëýí àâñàí õ¿÷èíä
ò¿øèãëýí çàñãèéí ýðõèéã ãàðòàà àâ÷ýý. 1911 îíû ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé
øèéäâýðëýã÷ õ¿÷èí íü àðä ò¿ìýí áàéâ. Ýõëýýä ç¿¿í õî¸ð àéìàã, äàðàà íü
áàðóóí àéìãèéí àðä ò¿ìýí õàðèéí äàðëàã÷äûí ýñðýã áîñîæ òýìöñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íü ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàë ººðººð õýëáýë
ìàíæèéí ôåîäàëóóä áà õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûí äàðëàëûã óñòãàõ
çîðèëãîòîé áàéâ.
Ãàäààä ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ãýâýë 1905 îíû îðîñûí õóâüñãàë, 1911 îíû
õÿòàäûí õóâüñãàëûí íºëºº áàéñíûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é.
Õààíò Îðîñ óëñ áà îðîñûí öýðãèéí ôåîäàëûí èìïåðèàëèçì íü ìîíãîëûí
çàõ çýýëèéã ñîíèðõîæ áàéñàí ó÷ðààñ Ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ÷ºëººëºãäºõ ãýñýí
õàëõûí íî¸äûí ýðìýëçëèéã äýìææýý. Õýìæýýëøã¿é õ¿íä õ¿÷èð àëáà òàòâàð
áà ìàíæèéí ôåîäàëóóä. õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äàä õ¿íä áýðõ äàðëàãäàæ
áàéñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìàíæèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òóëä óìàðä
õºðø Îðîñîîñ òóñëàìæ ýðæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìîíãîëûí ôåîäàëóóä Îðîñòîé
îéðòîõ ãýæ ýðìýëçæýý.
Òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýâ ãýæ çàðëàñàí ìîíãîëûí ôåîäàëóóä öýðýã
áàéãóóëàõ, àíõíû çàðèì øèíýòãýë õèéõèéí òóëä õààíò Îðîñûí äýìæèëãýíä
ò¿øèãëýæýý. Õààíò Îðîñ óëñ, îðîñûí êàïèòàëèñòóóä ìîíãîë íî¸äûí õ¿ñýë
ýðìýëçëýëèéã äýìæèõäýý ººðèéí èìïåðèàëèñò àøèã ñîíèðõëûã ãîë áîëãîí
ìîíãîëûí çàõ çýýëèéã ýçýìøèõ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã äàðëàí ìºëæèæ,
øèíý àøèã õîíæîî îëîõûã çîðüæýý.
Òýð öàãààñ ýõëýí ñòðàòåãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ò¿¿õèé
ýäèéí áàÿëàã ýõ áóëàã á¿õèé Ìîíãîë îðíûã ýçýìøèõèéí òºëºº ãàäààäûí
èìïåðèàëèñòóóäûí õîîðîíäûí çºð÷èë Àëñ Äîðíîäîä õ¿÷òýé áîëæýý.
Èéì ó÷ðààñ ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
ººðèéí àíãèéí ñîíèðõîëä çîõèöóóëàí àøèãëààä õàðèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öçí
¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí òýìöýõ áîëæýý.
36
§2. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õóâü çàÿà
Ìîíãîëûí àñóóäëûí òàëààð
Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàäûí
Çàñãèéí Ãàçðààñ òóñ òóñ
áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãî
Îðîñûí 1905 îíû àíõäóãààð õóâüñãàë,
õÿòàäûí 1911-1912 îíû õºðºíãºòíèé
õóâüñãàëûí íºëººãººð ºðíºñºí Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä, Àð Ìîíãîë íü
òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ çàðëàí òóíõàãëàñàí ýíý òóñãààð òîãòíîëûã
Õÿòàä áà áóñàä óëñ õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéñàí áîëîâ÷ óëñûí áàéäàë áàðàã
äºðâºí æèëèéí òóðø (1911-1915) òóíõàãëàñàí ¸ñîîð áàéâ. Ãàäààä Ìîíãîëûã
Õÿòàä óëñûí õàðüÿàíä àâòîíîìèò ýðõòýé óëñ áîëãîí 1915 îíä õ¿ëýýí
çºâøººðºõºä óðò óäààí õóãàöààíû äèïëîìàò òýìöýë øààðäàãäñàí àæýý.

Ýíý òýìöëèéã þóíû ºìíº Õÿòàä, õààíò Îðîñ óëñûí õàðãèñ á¿ëã¿¿ä ¿¿ñãýí
ÿâóóëæýý.
×èí óëñûã õàëñàí õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí ÿâöàä çàñãèéí ýðõýíä îðñîí
õÿòàäûí õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçýä áóñàä èìïåðèàëèñòóóäûí äýìæëýãòýéãýýð
ººðèéí îðíû àðä ò¿ìíèé àðä÷èëñàí øààðäëàãóóäûã ÿâöóóðóóëàõ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðàõ, Õÿòàä óëñûã
ãàäààäûí èìïåðèàëèñòóóäûã ò¿øèãë¿¿ëýí òîãòíóóëàõ ç¿ãò ÷èãëýñýí áîäëîãî
ÿâóóëæ áàéâ.
×èí óëñûí ¿åä åðºíõèé ñàéä áàéæ áàéãààä ×èí óëñûí ýçýí õààíò
äýãëýì áàëðàí óíàñíû äàðàà õÿòàä óëñûí åðºíõèéëºã÷ áîëñîí Þàíü Øèêàé
íü õÿòàäûí äàìûí õóäàëäàà ýðõýëñýí õºðºíãºòí¿¿ä, ãàçðûí ýçýä áàñ
èìïåðèàëèñò êîëîíè÷ëîã÷äûí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýí õàìãààëæ áàéâ.
1912 îíä Â.È.Ëåíèí çààõäàà: Õÿòàäûí òàðèà÷äûí çýðýãöýýãýýð “...ëèáåðàë
õºðºíãºòºí áàéãàà áºãººä ýäãýýðèéí Þàíü Øè-êàé ìýòèéí ç¿òãýëòýí íü
ìàø èõ óðâàìòãàé áàéíà. ¯¿íä: Òýä º÷èãäºð Áîãä õààíààñ àéæ, ò¿¿íèé ºìíº
áîîëûí ¸ñîîð áÿëäóó÷èëæ áàéñíàà õ¿÷ áàéãààã ¿çýæ õóâüñãàëò àðä÷èëñàí
ÿëàëòûã ìýäýýä áîãä õààíààñ óðâàñàí áàéíà. Òýä ìàðãààø “¿íäñýí õóóëüò”
ÿìàð íýã õóó÷èí áóþó øèíý Áîãä õààíòàé õóéâàëäàõûí òóëä àðä÷èëñàí
¿çýëòíýýñ óðâàíà” 78 ãýæýý.
Íàíæèí äàõü Õÿòàäûí çàñãèéí ãaçpaac 1912 îíû 2-ð ñàðä Ìîíãîëûí õààä,
íî¸äîä õàíäàæ Õÿòàäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûã äýìæèí íèéò óëñ òºðèéí
àñóóäëóóäûã õýëýëöýõýýð òºëººëºã÷人 Íàíæèíä, èð¿¿ëýõèéã ìýäýãäæýý 79 .
Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ Íàíæèíû çàñãèéí ãàçàðò 1912 îíû
2-ð ñàðûí 28-íä ÿâóóëñàí õàðèó öàõèëãààíä äóðäàõäàà “...Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Óëñ (Õÿòàä óëñûí õóâüä. Á.Ø.) áàéãóóëàõàä áèä òàòãàëçàõ ç¿éëã¿é, õàðèí
ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ æóðàì, çàí çàíøèë, áè÷ãèéí áà ÿðèàíû õýë íü òàíàé
õýëíýýñ ýðñ ººð þì. ¯¿íèé äýýð ìîíãîë÷óóä íü èõýýõýí äàé÷èí çîðèãòîé
áºãººä Ìîíãîë óëñ íü Îðîñò îéð îðøäîã áèëýý. Õýðýâ Ìîíãîë óëñ íü
ººðèéíõºº óëñ òºðèéí áîäëîãîä º÷¿¿õýí ÷ ãýñýí ººð÷ëºëò õèéâýë òóéëûí
õ¿íä áàéäàëä îðîõ áîëíî. Áèä òºëººëºã÷人 Íàíæèíä èëãýýõ õýðýãöýý ¿ã¿é
áàéíà. Ýíý íü öàã àëäàõ áîëíî” 80 ãýæýý.
1912 îíû 2-ð ñàðûí 15-ä ò¿ð åðºíõèéëºã÷ººð òîìèëîãäñîí Þàíü Øèêàé
Áýýæèí õîòíîî 1912 îíû 3-ð ñàðûí 10-ä òàíãàðàã ºðãºæ Õÿòàä óëñûí
åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëä íýãýíò äýâøæýý. ¯¿íèé äàðàà Þàíü Øè-Êàé íü
Ìîíãîë óëñûã õÿòàäûí íýã õýñýã ãýæ Õÿòàä óëñûí ò¿ð ¿íäñýí õóóëèàð
çàðëóóëæýý 81 .
Þàíü Øè-êàé ÿíç á¿ðèéí àðãà ñ¿âýã÷èëæ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðæ, Ãàäààä Ìîíãîëûã õÿòàäûí ãàçðûí ýçýä,
78
Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëóóä, 18-ð áîòü, 159-ð òàë. ÓÁ., 1965 îí.
79
ÖÃÂÈÀ, Ô.2000. îï.1, ä.901. ë.22
80
Mºí òýíä
81
“Èçâåñòèÿ ÌÈÄ” Êí. 1. ÑÏá., 1912 îí.
37

äàìûí õóäàëäàà÷èí, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ãàð ñàâàðò äàõèí àòãóóëàõûã õè÷ýýí
îðîëäîæ áàéâ.
Óðüä Ìàíæèéí õààíû ìýäëèéí ãýæ çàðèì õîøóóäàä ìàëëóóëæ áàéñàí
òýìýýíèé ¿íèéã íýí äàðóé òºëºõèéã Þàíü Øè-êàé øààðäàæ 1912 îíû 7-ð ñàðä
Áîãä õààíä óòàñ èð¿¿ëæýý. Õýðýâ ýíý øààðäëàãûã ¿ë áèåë¿¿ëáýë Ìîíãîëûí
á¿õ òàâàí ñàéä Áýýæèíä èðâýë çîõèõ áà ýñ èðâýë öýðýã ìîðäóóëíà ãýæ
ñ¿ðä¿¿ëæýý 82 .
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë óëñ áîë õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí
áîäëîãûã áàðèìòëàõã¿é òóñãààð óëñ áîëîõîî ¿ç¿¿ëýõ ãýæ äýýðõ öàõèëãààí
óòñàíä õàðèó ÿâóóëààã¿é àæýý. Þàíü Øè-êàé Ìîíãîë óëñûã ñ¿ðä¿¿ëæ, öýðýã
äàéíû àæèëëàãààã çîõèîí ÿâóóëæ, òàãíóóë òºëººëºã÷ºº Ãàäààä Ìîíãîëä
øóðãóóëàõ àæèë õèéæ áàéâ. Þàíü Øè-êàé Ìîíãîëûí àñóóäëààð Áîãäòîé
ñýì õýëýëöýý õèéëãýõýýð, 1912 îíû 7-ð ñàðûí 4-ä õî¸ð ò¿øìýëèéã Ìîíãîëûí
íèéñëýë Õ¿ðýýíä èð¿¿ëæýý 83 .
Õÿòàäààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí Ñàí ëàì (ìîíãîë íýðèéã
òîâ÷èëæýý. Á.Ø.) ãýã÷, òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé ìàðãààí îãò á¿òýëã¿é
áîëîõûã íîòîëñîí ìýäýãäëèéã Áîãä ãýãýýíä ãàðäóóëæýý. Ýíý ìýäýãäëèéí
õàðèóä Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð íü Ñàí ëàì ãýã÷èéã íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ
äàðóé çàéëàõûã øààðäæýý 84 .
“Øþíü Íÿòü-æè áàî” ñîíèíû ìýäýýëñíýýð Ãàäààä Ìîíãîëòîé 纺ëºí
àðãààð õàðèëöàõ ñàíàëûã Õÿòàä óëñûí ñàéäóóäààñ Þàíü Øè-êàéä òàâüæýý.
1912 îíû ìýäýýãýýð Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð íü Ãàäààä Ìîíãîëûí
äîòîð áèé áîëñîí äóðã¿éöëèéã òàéâøðóóëæ ýðõ áàðèã÷äûã íü òàëäàà òàòàí
îðóóëàõààð äîð äóðüäñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëàõààð øèéäâýðëýñýí.
¯¿íä:
Òóñãààð òîãòíîëîîñ óõðàõ òàëààð ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã ÿòãàí óõóóëàõ
ò¿øìýë¿¿äèéã ãàäààä ìîíãîëä èëãýýõ;
Ìîíãîëä àëáàí õààëãàõààð äàí ìîíãîë ò¿øìýë¿¿äèéã òîìèëîõ;
Ìîíãîë ò¿øìýë¿¿äèéí óðüäàõü õýðãýì çýðãèéã ñýðãýýæ, òîì íî¸äûã
õºõ¿¿ëýí øàãíàõ õýðãýì çýðýã íýìýãä¿¿ëýõ;
Îðîñîîñ àâñàí Ìîíãîëûí çýýëëýãèéí òºëáºðèéã Õÿòàä óëñ òºëºõ, ×èí
óëñûí õààí÷ëàëûí ¿åä ìîíãîë÷óóäàä îëãîñîí á¿õ ýðõ¿¿äèéã äàõèí ñýðãýýæ
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãîõ;
- Ìîíãîë÷óóäûí øàøèí áà çàíøèëä õàëäàøã¿é áàéõàà çàðëàõ 85 çýðýã ç¿éë
áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õºãæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áà çàðèì íýã ººð÷ëºëò
õèéõ çîðèëãîîð Áýýæèíä ñóóäàã õýñýã íî¸ä Íàÿíò âàíãààð òîëãîéëóóëñàí
Ìîíãîë íî¸äûí õîëáîî ãýã÷èéã áàéãóóëæýý. Ýíý õîëáîîíû ä¿ðýì ¸ñîîð
82
ÖÃÂÈÀ, Ô.2000. oï. 1, ä. 92458, ë. 199.
83
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000. îï.1, åä. õð. 4125. ë. 268
84
̺í òýíä.
85
̺í òýíä. 449-ð áóñ.
38

ò¿¿íèé ãèø¿¿ä íü çºâõºí íî¸ä, òàéæ íàð áàéõ ¸ñòîé áà îðîí íóòàã
äàõü õýðãèéí áàéäàë, ñàíàë ýðìýëçëèéí òóõàé òºâ çàõèðãààíä ìýäýýëæ
áàéõ çîðèëãîòîé äýýðõ õîëáîîíû õýñã¿¿ä íü Ìîíãîëûí á¿õ àéìãóóäàä
áàéãóóëàãäàõ ¸ñòîé áàéâ 86 .
1912 îíä ªâºð Ìîíãîëûí õýñýã íî¸ä Õÿòàä, Ìîíãîëûí íèéãýìëýã (Õàíü
Ìûí-ëÿíü õý õóé) ãýäãèéã áàñ Áýýæèíä áàéãóóëæýý 87 . Ò¿¿íèé óäèðäëàãàä äàí
ãàíö íî¸äóóä îðñîí áàéâ.
Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîëûí õèëä öýðãèéí õ¿÷ òàòàí
àâàà÷ñààð áàéñàí áºãººä æèøýý íü 1913 îíû 10-ð ñàðûí 12-íû ìýäýýãýýð
öýðãèéí îòðÿäóóä Øàð ñ¿ì, Õºõ õîò, Õààëãàíû ÷èãëýëä áàéðëàãäñàí áàéâ 88 .
1912 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Áýýæèíãýýñ àâñàí ìýäýýíä ¿çâýë Áàò Õààëãà, Äîëíóóð,
Æýõý çýðýã Ãàäààä Ìîíãîëûí õèëèéí îéðîëöîî õîòóóäàä õÿòàä öýðãèéí
àíãèóäûã áàéðëóóëæ áàéâ 89 .
Þàíü Øè-êàéí ýíý àëõìûí õàðèóä Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
ººðèéíõºº öýðãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëæ çàðèì õîðîî àíãèóäûã Ìîíãîë, Õÿòàäûí
õèë ð¿¿ ÿâóóëæ áàéâ. Æèøýý íü 1913 îíû ýõýýð öýðãèéí àíãèéã Äàðèãàíãà,
Ñ¿íèä, Óëààíöàâûí ÷èãýýð áîëîí áóñàä ãàçàð èëãýýæýý 90 .
1913 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä ¯ä õîòûí (Çàìûí ¿¿ä áîëîëòîé. Á.Ø.) öàõèëãààí
óòàñíû ãàçðààñ ìýäýýëñíýýð Ç¿¿í Ñ¿íèäèéí õîøóóíä ìîíãîë õÿòàä öýðãèéí
õîîðîíä òóëààí áîëæ õî¸ð òàëààñ àëàãäàõ øàðõäàõ ÿâäàë ãàð÷ýý.
Þàíü Øè-êàé, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðààñ õÿòàä áà ãàäààä Ìîíãîëûí
íî¸ðõîã÷ àíãèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ¿¿ñãýñýí çýâñýãò ýíý ìºðãºë人í íü
õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýíä àøèãã¿é, òýäíèé õîîðîíäîõ õýâ ¸ñíû õóäàëäàà-ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä õîðòîé ç¿éë áàéâ. Õÿòàä áà Ãàäààä Ìîíãîëûí õèëèéí
õóäàëäàà àðèëæàà çºð÷èãäºæ õî¸ð ýòãýýäýä èõ õîõèðîë õ¿ëýýæ áàéíà ãýæ
1913 îíû 6-ð ñàðûí 8-íû ºäðèéí íýãýí ìýäýýíä çààæýý 91 .
Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí õÿòàäûí õàðãèñ õ¿÷í¿¿äèéã äýìæèõèéí
çýðýãöýý Õÿòàäûí àëü ÷ ìóæèä áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõ ãýæ ººð õîîðîíäîî
ºðñºëäºæ áàéâ. Ìîíãîëûí çàõ çýýëä øóíàñàí Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí
ýçýä Ãàäààä Ìîíãîë óðóó ºíãºëçºõ ººðèéí íºëººã óëàì èõ õ¿÷òýé áîëãîñîîð
áàéâ.
Õÿòàäààñ ñàëæ òóñãààðëàõ ãýñýí ìîíãîëûí ôåîäàëûí òýìöëèéã õààíò
Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð äýìæèí ººãø¿¿ëæ, ìîíãîëûí çàõ çýýëèéã ççýìøèõ
áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ áàéâ. Ýíý íü ãàäààä áàéäëààðàà ìîíãîë,
õÿòàä õî¸ðûí õîîðîíä äóíäûã áàðèìòàëñàí ÷àíàðòàé áîäëîãî áàéæýý. Õààíò
Çàñãèéí ãàçðûí ýíý áîäëîãî íü II Íèêîëàé õààí, ò¿¿íèé Ãàäààä ÿàìíû ñàéä
86
ÖÃÂÈÀ.Ô.2000. îï.1,åä. õð. 901, ë. 100-3
87
̺í òýíä. ë.3.
88
ÌÓÀ. Ìàíæ. Ô. 15-ð àíãè. 16118-ð äàíñ.
89
ÖÃÂÈÀ. Ô. 2000. oï. 1, åä. õð. 4125, ë.75.
90
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè. 26-ð á¿ëýã. 844-ð äàíñ
91
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000,.îï.1, åä. õð. 4126, ë.219.
39

Ñàçîíîâ íàðààñ ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿äòýé ÿðèëöñàí ÿðèàíààñ á¿ð
èëýðõèé áàéâ.
1911 îíû 12-ð ñàðûí 29-íä õààíò çàñãèéí ãàçðààñ Ãàäààä Ìîíãîë äàõü
õýðýã ÿâäëûí òóõàé àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýë õèéæ, Ìîíãîëûí àñóóäàëä õàíäàõ
áàéðàà äîð äóðäñàíààð òîäîðõîéëñîí. ¯¿íä: “Ìîíãîë÷óóä ººðèéí òóñãààð
òîããíîëûã Äà õ¿ðýýíä çàðëàí òóíõàãëàæ, øàøíûõàà òýðã¿¿í Æàâçàíäàìáà
õóòàãòûã õààíààð ºðãºìæèëæ, òóñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéã Îðîñ óëñàä õ¿ññýí
áàéíà. Ýçýí õààíò çàñãèéí ãàçðààñ ìîíãîë÷óóäûí ýíý õ¿ñýëòèéí õàðèóä
çºâëºõ人 íàìóóí õºäºëæ Õÿòàäòàé íàéðàìäàõ ¿íäýñ ñóóðèéã îëîõûã õè÷ýýõ
õýðýãòýé ãýñýí þì.
“...Îðîñ íü Õÿòàäàä áîëæ áàéãàà òýìöýëä îðîëöîõûã ¿ë õ¿ñýæ, Ìîíãîëä
ò¿ðýìãèéëýí õàëäàõ áîäëîãûã ¿ë òàâèõ áîëîâ÷, îðîñûí õóäàëäààíû àøèã
ñîíèðõîë èõòýé Ñèáèðü ìóæèéí ýíý õºðø ãàçàð áaò áýõ æóðàì òîãòñîí
áàéõûã ñîíèðõîõã¿é áàéæ áîëîõã¿é þì...” 92 ãýæýý. Ãàäààä Ìîíãîëûí òóõàé
Îðîñûí íîò áè÷ãèéí õàðèóä Þàíü Øè-êàé äóóã¿é áàéãààã õààíò çàñãèéí
äèïëîìàò àæèëòàí Êðóïåíñêèé ìýäýýëñýí öàõèëãààí óòñàíäàà áè÷èõäýý
“...ìàíàé ñîíèðõëûã èõýýõíýýð òàòàæ áàéãàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
áèäíèéã õºíäèéð¿¿ëæ áîëîõã¿éã áà õÿòàäûí çàõèðãààã Ìîíãîë óëñàä äàõèí
ñýðãýýõã¿é, òýíä õÿòàäûí öýðãèéã îðóóëàõã¿é ãýäýã áàòàëãàà áèäýíä õýðýãòýé
áàéíà ãýæ áè ñàéäàä (ãàäààä ÿàìíû Á.Ø.) õýëñýí áîëíî” 93 ãýæýý.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä Îðîñ óëñ Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ òóñãààðëàãäìàë
áàéäàëòàé áºãººä Îðîñûí íî¸ðõîã÷ àíãèéí àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷ëýã÷ óëñ
áîëãîí õóâèðãàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà.
ͺ㺺 òàëààñ ìîíãîëûí ôåîäàëóóä íî¸ðõëîî ºðãºòãºõèéã ýðìýëçýæ ºâºð
Ìîíãîë, Áàðãûã òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëàõûã
õè÷ýýí ç¿òãýæ áàéâ.
Ìîíãîëûã Õÿòàäûí çàõèðãààíä áàéëãàæ, ºâºðìºö áàéãóóëàëòûã õàíãàõûí
òóëä Ìîíãîë Õÿòàäûí õîîðîíä çºâõºí äèïëîìàò çàìààð àæèëëàõ ñàíàëûã
õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿàìíû Àëñ äîðíîòûí õýðýã ýðõëýõ îíöãîé õóðëààñ
çàñãèéí ãàçàðòàà òàâüæ áàéâ 94 .
Õààíò îðîñ óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷ ººðèéíõºº Çàñãèéí ãàçðûí ýíý
øóãàìûã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð áà Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäòàé ÿâóóëñàí
õýëýëöýýð¿¿ääýý õàòóó áàðèìòàëæ áàéâ.
1912 îíû 4-ð ñàðûí 26 (13)-ä Ñàçîíîâ Óëñûí äóìä ¿ã õýëýõäýý: “...Õàëõàä
¿¿ññýí ýíý õÿìðàëûí ¿åýð òºëºâëºñºí ¸ñîîð öààøäàà ÿâæ, ººðººð õýëáýë,
õÿòàä, õàëõ õî¸ðûí õýëýëöýýðò áèä îðîëöîõã¿éãýýð ÿâàãäàæ áîëîõã¿é ãýäãèéã
øààðäàõûí õàìò õàëõàä äýìæëýã, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áà àâòîíîìèò çàñãèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä íü þóíû óðüä ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð, ìºí òóñ îðîíä ýìõ
92
Ý.Ä.Ãðèìì. Àëñ Äîðíîò äàõü îëîí óëñûí õàðèëöààíû ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä áà
áóñàä áàðèìò áè÷ã¿¿ä. 178-179-ð òàë. Ì.,1927.
93
ÖÃÂÈÀ. Ô. 2000. îï.1, ä.4258, ë.138.
94
“Èìïåðèàëèçìûí ¿å äýõ îëîí óëñûí õàðüöàà” III ñåðèÿ. Ò. 18. Ãîñèçäàò. 1938. õóóä. 161-341.
40

æóðìûã ñàõèóëæ ÷àäàõ çýâñýãò õ¿÷ áóé áîëãîõîä òóñëàõ ÿâäàë þì” 95 ãýæýý.
Ìîíãîë, Îðîñ
õî¸ðûí õýëýëöýýð
Ìîíãîëûí òóõàé õèéõ Îðîñ-Ìîíãîë, Îðîñ
õî¸ðûí Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã áýëòãýõèéí òóëä
õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîë óëñòàé æè÷
õýëýëöýýð õèéæ áàéâ.
Ìîíãîëòîé õýëýëöýýð õèéõýýð, Õÿòàä óëñàä ñóóæ áàéñàí îðîñûí ýë÷èí
È.ß.Êîðîñòîâåö 1912 îíû 9-ð ñàðä Èõ Õ¿ðýýíä èðæ ìîíãîëûí ôåîäàëóóäàä
òºðèéí ýðõèéã àâòîíîìèîð õÿçãààðëàõûã ìýäýãäæýý. Ãýòýë ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä Áàðãûã îðîëöóóëàí Ãàäààä Ìîíãîëûí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûã
õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã íºãºº Êîðîñòîâåöýýñ óõðàëòã¿é øààðäñààð áàéâ. Óã
õýëýëöýýð õî¸ð ýòãýýä ýðñ òýñ ¿çýë áîäëîãî áàðèìòàëñàí íºõöºëä ÿâàãäæýý.
Õààíò Îðîñ óëñûí òºëººëºã÷ Êîðîñòîâåö íýã ºäºð õóðàë õàÿí ãàð÷ ñàíààíä
íü òîõèðîîã¿é ìîíãîë íî¸ä, áàñ Õààíò Îðîñûí òàë áàðèìòëàã÷ ÷èí âàí
Õàíääîðæèéí òóõàé Ïåòåðáóðãò ìýäýýëæ áàéæýý.
1912 îíû 10-ð ñàðûí 21-ä Îðîñ-Ìîíãîëûí õýëýëöýýð áà ïðîòîêîëä ãàðûí
¿ñýã çóðæýý.
Ýíý õýëýëöýýðýýð Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí ºâºðìºö áàéãóóëàëòûã õýâýýð áàéëãàõ, Õÿòàäûí çàõèðãàà, öýðãèéã
ºâºð Ìîíãîëä ¿ë îðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí õÿòàä èðãýäýýñ ìîíãîëä èðæ ãàçàð
íóòàã êîëîíè÷ëóóëàõã¿é áàéõ òàëààð äýìæèõèéã àìëàñàí áàéâ 96 . Õýëýëöýýðò
õàâñàðãàñàí ïðîòîêîë íü îðîñûí õóäàëäàà÷èä áà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñ
Ìîíãîëûí íóòãààð ñààäã¿é íýâòðýí ÿâæ õóäàëäàà áîëîí ººð òºðëèéí àæèë
ýðõëýõýä áóñàä ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñýýñ äàâóó ýðõòýé áàéõûã áàòàòãàæýý 97 .
Êîðîñòîâåö 1912 îíû 11-ð ñàðûí 10-íä áè÷ñýí ìýäýýíäýý: “Õàëõ÷óóä áà
åð íü Ãàäààä Ìîíãîë òóñãààðëàæ áàéãàà õýðýã ÿâäàëòàé Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàð ýâëýðýõýýñ ººð àðãàã¿é áºãººä õàðèí àðä èðãýä íü íóóöààð Õàëõ ðóó
òýì¿¿ëæ Èõ õ¿ðýýíèé àíõíû äîõèîãîîð õÿòàäààñ ñàëæ îäîõîä áýëýí áàéãàà
ºâºð Ìîíãîëûã ãàðòàà áàðüæ áàéõ ÿâäàëä ë õÿòàä õ¿÷ýý òàâüæ áàéâàë áîëîõ
þì. Ìîíãîë íü çºâõºí ¿íäýñíèé àæ áàéäàë, ¸ñ çàíøèë, ñî¸ëûí òàëààð íýãäýõ
áîëîìæã¿é áîëîõûã íýã áóñ óäàà ñàíóóëæ, óëñ òºðèéí òàëààð íýãäýõýä ñýòãýë
õàíàõ õýðýãòýé ãýæ áè ìîíãîë÷óóäàä çºâëºñºí” 98 ãýæýý.
Õààíò çàñãèéíõíààñ Ìîíãîëûí òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà óëñ òºðèéí áîäëîãûã
1912 îíû 11-ð ñàðä Â.È.Ëåíèí îðîñ ã¿ðýí Ìîíãîëûã “ýíõðèéëýí òýâýðñýí”
áîäëîãî ãýæ ¸æëîí áóðóóøààæ áàéæýý 99 .
95
̺í íîìä. Ò.20. 150-ð òàë.
96
“Èìïåðèàëèçìûí ¿å äýõ îëîí óëñûí õàðüöàà” 1939 îí. ñåðè II. ò. 2. ÷. 1. 472-ð òàë
97
Ý.Ä.Ãðèìì. Ãýðýýí¿¿äèéí ò¿¿âýð. 18-ð òàë.
98
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000, oï. I. ä. 736, ë. 28.
99
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 18-ð áîòü. 403-ð òàë. ÓÁ., 1965 îí.
41

Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçap øèíý õýëýëöýýð
õèéëãýõýýð õî¸ð äàõü
òºëººëºã÷人 Îðîñ óëñàä
ÿâóóëñàí íü
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Îðîñ-Ìîíãîëûí
ó÷èð õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿í õàíãàëòã¿é áîëîâ
ãýæ ¿çñýí ó÷èð Õààíò Îðîñûí çàñãèéí
ãàçàðòàé øóóä õýëýëöýýð ÿâóóëàõààð øèíý
òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðãò èëãýýõýýð
øèéäâýðëýæýý.
Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû ñàéä Õàíääîðæèéí òýðã¿¿ëñýí, åðºíõèé
ñàéäûí îðëîã÷ Øèðíýíäàìäèí, Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû ýðõýëñýí ò¿øìýë
Öýðýíäîðæ, Áàâóóäîðæ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä 1912 îíû 12-ð
ñàðä Ïåòåðáóðãò î÷èæ, 1913 îíû 3-ð ñàðä áóöàæ èðæýý.
Һ뺺ëºã÷èä íü Çàñãèéí ãàçðààñàà èõýýõýí ÷óõàë äààëãàâàðòàé ÿâñàí.
¯¿íä: ªâºð Ìîíãîë áà Áàðãûã îðîëöóóëàí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã
Îðîñ óëñààð õ¿ëýýëãýí çºâøººð¿¿ëçõ, íèëýýä õýìæýýíèé çýýëëýã àâàõ,
ìîíãîë öýðýãò õýðýãëýõ çýâñýã îëæ èðýõ, Ïåòåðáóðãò ñóóãàà ãàäààä îðíóóäûí
äèïëîìàò òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ øóóä õýëýëöýý õèéõ ççðýã ¿¿ðýãòýé
áàéæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ Îðîñò î÷ñîí äàðóéäàà II Íèêîëàé õààíû íýð
äýýð Áîãä ãýãýýíýýñ áè÷ñýí çàõèäëûã Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìààð
äàìæóóëàí ºã÷ýý. Áîãä ãýãýýí ýíý çàõèäàëäàà Êîðîñòîâåöûã òºëººëºã÷ººð
èð¿¿ëñýí áîëîí õýëýëöýýð áàéãóóëæ, ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ÿâäàëä øàøíû ëàì
äýýäñèéí ºìíººñ öîã æàâõëàíò õààí Íèêîëàéä “õàëóóí òàëàðõàë èëýðõèéëæ”
õààíò Îðîñ óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõýýð Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð ×èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã òîìèëîí ÿâóóëñíûã
ìýäýãäæýý 100 .
Ìîíãîëûí îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ð îíû (1912) ºâëèéí äóíä ñàðûí 15-ä
áè÷ñýí Áîãä ãýãýýíèé çàõèäëûã òºëººëºã÷èä Ôðàíö, Àíãëè, Ãåðìàí, Ãîëëàíä
çýðýã óëñûí çàñãèéí ãàçàðò áèåýð î÷èæ ÷àäâàë ãàðäóóëàí ºãºõººð àâ÷
ÿâæýý. Ýäãýýð çàõèäëóóäàä òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíûã
ñîíñãîæ ýë õî¸ð îðíû õîîðîíä íàéðàìäàë, íºõºðñºã õàðèëöàà òîãòîîõûí
òóëä Õàíääîðæ òýðã¿¿íòýé òóñãàé òºëººëºã÷èä òîìèëîí îäóóëñàí ó÷ðûã
ìýäýãäæýý 101 .
Õàíääîðæ Õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé íîò áè÷èã ñîëèëöîæ, ýë÷èí
çýðýãòýé äèïëîìàò òºëººëºã÷èä ñîëèëöîõ ñàíàëûã õààíò Îðîñûí çàñãèéí
ãàçàðò òàâüæýý. Һ뺺ëºã÷èä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, Ñàéä íàðûí
çºâëºëèéí äàðãà, õààí çýðýã õààíò Îðîñûí îíö ÷óõàë àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé
óóëçæýý.
Ýë óóëçàëò áà õýëýëöýýíèé ÿâöàä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë áà òóñãààð
òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñàä Áàðãà, ªâºð Ìîíãîëûã íèéë¿¿ëýõèéã çºâøººð¿¿ëýõ,
Ìîíãîë óëñûí áàéíãûí òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðãò ñóóëãàõ òàëààð Moíãîë-
Õÿòàäûí õýëýëöýýð áàéãóóëàãäàõ õ¿ðòýë ÿìàð ÷ ÿðèà áàéæ áîëîõã¿é ãýæ
100
ÌÓÀ. Öýðýíäîðæèéí ôîíä. Õàâòàñ ¹ 3. Һ뺺ëºã÷ Õàíääîðæèéí òàéëàí, ºäðèéí òýìäýãëýë.
101
̺í Öýðýíäîðæèéí ôîíä.
42

õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òàëä îéëãóóëæ áàéâ. Õÿòàä, õààíò
Îðîñ óëñ õî¸ð Ìîíãîëûí òàëààð õýëýëöýæ áàéãàà ¿åä Ãàäààä Ìîíãîë íü
õÿòàä ìîíãîëûí õèëýýñ öýðãýý ãýäðýã òàòàõ íü ÷óõàë ãýæ õààíò Îðîñûí
çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä áàñ øààðäñàí áàéâ.
Õýëýëöýýðèéí ä¿íä õààíò Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë óëñàä 2 ñàÿ ðóáëèéí
çýýëëýã, áàñ (Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ññýíýýñ õàìààã¿é áàãà) çýð çýâñýã
ºãºõèéã çºâøººð÷ýý.
Ìîíãîëûí àñóóäëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð ÿâàãäàæ áàéñàí ó÷èð
Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäàä ÿâàõ áàéòóãàé
òýäãýýð óëñóóäûí Ïåòåðáóðã äýõ ýë÷èí òºëººëºã÷èäòýé ÷ óóëçàæ ÷àäààã¿é
áóöæýý.
Îðîñ, Õÿòàä
õî¸ðûí õýëýëöýýð
Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðò 1913 îíû 11-ð ñàðûí
5 (10-ð ñàðûí 23)-íä ãàðûí ¿ñýã çóðàãäæýý. Ýíý
õýëýëöýýðýýð Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàä óëñàä çàõèðàãäñàí ãýæ õààíò Îðîñûí
çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áà Õÿòàä íü Ìîíãîëûí Àâòîíîìèò ýðõèéã
õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý 102 . Ìºí ºäºð Õÿòàä äàõü Îðîñûí ýë÷èí, Õÿòàäûí Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä íàð íîò ñîëèëöîæ, Îðîñ óëñ íü Ãàäààä Ìîíãîëûí íóòàã
äýâñãýðèéã Õÿòàäûí íóòàã äýâñãýðèéí íýãýí õýñýã ãýæ õ¿ëýýæýý.
Äýýðõ áàðèìò áè÷èã ¸ñîîð Àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîë óëñ íü Èõ Õ¿ðýýíä
äýõ õÿòàäûí àìáàí, Óëèàñòàéí öçÿíü-öçþí, Õîâä äàõü òóñëàõ àìáàíû ìýäýëä
áàéãàà ìóæóóäààñ á¿ðýëäýõ áîëæýý.
Õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàð, Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð
Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé àñóóäëûã èéíõ¿¿
óðüä÷èëàí øèéäâýðëýæ, ¿¿íèéãýý Ãàäààä Ìîíãîëä òóëãàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèé
òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëàëã¿é óã àñóóäëûã òîõèðîëöîí àâòîíîìèò ýðõýýð
õÿçãààðëàæýý.
Èéì íºõöºë áàéäàëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íýãýíò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
Îðîñ-Õÿòàäûí äýýðõ òóíõàãëàëûã Ìîíãîë óëñàä àøèãòàéãààð äàõèí õÿíàí
õýëýëöýõýä ÷èãëýãäñýí õýä õýäýí îðîëäëîãîîã Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí
õýëýëöýýðèéã òîõèîëäóóëàí õèéæýý.
Ãàäààä Ìîíãîë, Îðîñ,
Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã
õýëýëöýõýýð ãóðàâ äàõü
òºëººëºã÷人 Îðîñ óëñàä
ÿâóóëñàí íü
áàéâ.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð åðºíõèé
ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿íòýé
ºíäºð ýðõ õýìæýýíèé øèíý òºëººëºã÷äèéã
Ïåòåðáóðãò äàõèí õÿíàí èëãýýæýý. Òýð
òºëººëºã÷èä íü 1913 îíû 11-ð ñàðûí 5-ààñ 1914
îíû 1-ð ñàðûí 5 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Îðîñ óëñàä
102
Ý.Ä.Ãðèìì. Ãýðýýí¿¿äèéí ò¿¿âýð. õóóä 184.
43

Һ뺺ëºã÷äèéí çîðèëãî íü 1912 îíû òºëººëºã÷äèéí íýã àäèë Ãàäààä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã Áàðãà áà ªâºð Ìîíãîëûã îðîëöóóëàí õ¿ëýýí
çºâøººð¿¿ëýõ, øèíý çýýëëýã îëæ àâàõ, öýðãèéí çýâñýã îëæ èðýõ, ò¿¿í÷ëýí
Îðîñûí äýýä ýðõèéã áàðèã÷ íàðòàé õýëýëöýýð õèéõ, Ïåòåðáóðãò ñóóãàà
õÿòàäûí ýë÷èíä, Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
õýðõýí ¿çýæ áàéãàà òóõàé áè÷ãèéã ãàðäóóëàí ºãºõ, áàñ áàðóóí åâðîïûí çàðèì
îðíóóäàä ÿâàõ, ÿâæ ýñ ÷àäâàë Ïåòåðáóðãò ñóóæ áàéñàí òýäíèé äèïëîìàò
òºëººëºã÷èäòýé õàðèëöàà òîãòîîõ çýðýã ¿¿ðýã á¿õèé áàéæýý.
Һ뺺ëºã÷äèéã õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû ñàéä Ñàçîíîâ,
Öýðãèéí ßàìíû ñàéä Ñóõîìëèíîâ íàð õ¿ëýýí àâñíû äàðàà íü II Íèêîëàé
õààíòàé óóëçàõààð Ìîñêâàã äàìæèí ßëòà ðóó îäæýý.
ßëòà õîòûí Ëèâàäè ãýäýã îðäîíä àìàð÷ áàéñàí II Íèêîëàé õààí Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéã 11-ð ñàðûí 1-ä õ¿ëýýí àâ÷ ÿðèëöñàíû äàðàà òºëººëºã÷èä
Êðûìýýð àÿëàë õèéãýýä, 11-ð ñàðûí 5-íä Ïåòåðáóðãò áóöàí èðæýý.
Ìîíãîëûí òàëààð Õÿòàäòàé íèéëæ òóíõàã ãàðãàñàí áà áàñ ßïîíòîé ýíý
òàëààð õýä õýäýí óäàà õýëýëöýýð õèéæ áàéñàí õààíò Îðîñ óëñ íü Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûã ªâºð ìîíãîë, Áàðãûã îðîëöóóëàí õ¿ëýýí çºâøººð÷
÷àäàõã¿éãýý ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òàâüñàí àñóóäëûí õàðèóä ìýäýãäñýýð
áàéæýý.
Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàä õî¸ð óëñààñ ãàðãàñàí òóíõàãëàëûã Ìîíãîë
óëñ õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé ãýæ õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð øààðäàæ
áàéñíààñ ãàäíà áàñ ìîíãîë-õÿòàäûí õèëýýñ öýðãýý òàòàæ àâàõ õýðýãòýé
ãýæ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò õî¸ð äàõü óäààãàà ìýäýãäýæ áàéâ. Ýíý ¸ñîîð
Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð öýðãýý õÿòàä ìîíãîëûí õèëýýñ äîòîãøëóóëàí
òàòàõ øèéäâýðèéã 1913 îíû 12-ð ñàðûí 2-íä ãàðãàæýý. Õààíò çàñãèéí ãàçàð
ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õ¿ññýí ¸ñîîð íèëýýä çýð çýâñýã, ãóðâàí ñàÿ ðóáëèéí
çýýëëýã Ìîíãîëä îëãîõ áîëîâ. Һ뺺ëºã÷äèéí ãèø¿¿í Á.Öýðýíäîðæèéã
Ïåòåðáóðã äýõ Ìîíãîëûí áàéíãûí òºëººëºã÷ººð ¿ëäýýõ ãýñýí Ìîíãîëûí
òàëûí ñàíàëûã õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð ¿ë çºâøººðºí, òèéì òºëººëºã÷èéã
ãóðâàí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõ õ¿ðòýë Ïåòåðáóðãò ñóóëãàõ íü çîõèìæã¿é
õýìýýí òàéëáàðëàñíààñ ãàäíà ìºí Ñàéí íî¸í õàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä
áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäààð ÿâàõ íü àøèãã¿é ãýæ îéëãóóëæ áàéæýý 103 .
Ñàéí íî¸í õàí Ïåòåðáóðãò ñóóæ áàéñàí Õÿòàäûí ýë÷èíä òóñãàé íîò
áè÷ãýýð äîð äóðäñàí ç¿éë¿¿äèéã 1913 îíû 12-ð ñàðûí 4-íä ìýäýãäñýí. ¯¿íä:
“Ýíý îíû 11-ð ñàðûí 7-íä Ìîíãîëûí òàëààð áàéãóóëñàí Îðîñ-Õÿòàäûí
òóíõàãëàëûí óòãà áà ýðõýì äýýä õî¸ð çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä óã
òóíõàãò ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ¿åä ñîëèëöñîí íîò áè÷ãèéã Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð
íàäàä òàíèëöóóëàâ. Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûí óã õýðýãò îðîëöîõîîñ òàòãàëçàæ
áàéãàà, öýðãèéí õ¿÷èéã èëãýýõ áà áàéðëóóëàõã¿é, öýðãèéí áà èðãýíèé ÿìàð
÷ çàõèðãààã Ìîíãîëä áàéëãàõã¿é, ìàíàé îðîí äàõü öýðãèéí ýðõøýýëýýñ
103
ÌÓÀ. Һ뺺ëºã÷ Ñàéí íî¸í õàíû òàéëàí, ºäðèéí òýìäýãëýë
44

ò¿äãýëçñýí ÿâäëûã Ìîíãîë óëñ, óëñ òºðèéí òàëààð á¿ðýí áèåý äààæ îðøèí
òîãòíîõûí ¿íýí÷ áºãººä íºõºðñºã áàòàëãàà ãýæ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð
¿çýæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð Ìîíãîë óëñ Õÿòàä óëñòàé õîëáîîãîî á¿ðìºñºí
òàñàëñàí áà Ìîíãîë óëñûí çºâøººðëèéí ãàäóóð òîãòîîõ ÿìàð íýã õàðààò
áàéäëûã õ¿ëýýõã¿é ãýäãýý Îðîñ, Õÿòàä àëü àëèíä íü íýã áóñ óäàà ìýäýãäýæ
áàéñíûã ñàíóóëàõ íü Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã ãýæ ¿çíý. Ó÷èð èéìä
Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöààíû òóõàé òóíõàã áà íîòîä áè÷èãäñýí ç¿éë¿¿äèéí
òàëààð ñàíàë òîäîðõîéëîëòîî ãàðãàõ ýðõèéã Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð
ººðòºº õàäãàëàõ ¸ñòîé áà óóë ýçýí íü áîëîõ ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéã óã óëñàä
ýçýìø¿¿ëæ, õèëèéã íü òîäîðõîéëîõäîî çàõ íèéëæ áàéãàà á¿õ ìîíãîë÷óóäûã
îðóóëñàí òèéì õèë õÿçãààðààð õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã øààðäàõ áîëíî.
Ãóðâàí óëñûí íºõºðñºã õºðø, õýâèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñýí ýðõýì äýýä
õî¸ð çàñãèéí ãàçðûí ñàíàë ýðìýëçëýëèéã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ ãóðâàí óëñûí
õýëýëöýýðò ãàð áèå îðîëöîõîä áýëýí áàéãààãàà Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð
èëýðõèéëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà Õÿòàä áà Ìîíãîëä õîð àþóëòàé äàéíûã
äóóñãàõûã òóéëààñàà õ¿ñýæ, äàéíû àæèëëàãààã çîãñîîõ òóøààëûã ººðèéíõºº
öýðýãò ºã÷ ººðèéí öýðãèéã ãàëûí øóãàìààñ òàòñàí áîëîõûã Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçàð ýðõýìñýã òàíä ìýäýãäýõ æàâøààíòàé áîëîâ. Èéìèéí òóëä
Çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéíõºº öýðãèéã ìàíàé òºðºëõ ªâºð ìîíãîëûí íóòãààñ
òàòíà áàéõ ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà” 104 ãýæýý.
Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð ÷ öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ýýð ñ¿ðä¿¿ëýí Ãàäààä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä øóóä çàíàëõèéëæ áàéâ. Õààíò çàñãèéí ãàçàð íü
Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàðòàé ýâñýëäýæ áàñ ººðèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
ãàäààä ìîíãîëûí òàâüñàí øààðäëàãûã àâòîíîìèàð õÿçãààðëàí áàéâ. Òýð
òºâºãòýé íºõöºë áàéäàëä Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áóñàä èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿äýýñ äýìæëýã îëîõ àðãà çàìûã õàéæ áàéñàí áîëîâ÷ Õàíääîðæ,
Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿íòýé òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò ñóóæ áàéñàí ãàäààäûí
îëîí äèïëîìàò òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéõ áà ÷àäâàë Áàðóóí åâðîïûí
çàðèì íýã îðíóóäàä áèåýð î÷èõ ãýñýí òºëºâëºãºº á¿òñýíã¿é.
Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí, Àâñòðè, Äàíè,
Ãîëëàíä, ßïîí, Áåëüãè, Õîéò Àìåðèêèéí Õîëáîîò Óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä
íàðûí íýð äýýð íîò áè÷èã ÿâóóëñàí áîëîâ÷ äýýðõ îðíóóäûí êîëîíè÷ëîõ
áîäëîãûí õàðèëöàí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýñ áîëæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí òýð íîò áè÷èãò
õàðèó ºãºõººñ óõàð÷ýý.
Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä
òyc òóñûí ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäàëä õàíäñàí íü
Ôðàíö óëñ Ìàðîêî äàõü ººðèéí ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð õààíò Îðîñîîñ íààøòàé
õàíäëàãà îëæ àâñíû ó÷èð õààíò Îðîñ óëñ
Ãàäààä Ìîíãîëûí íóòàãò ÷ºëººòýé õºäëºõèéã
104
Êðàñíûé àðõèâ, Èñòîðè÷åñêèé æóðíàë. Ò.6.(37). 1929 ã. Ì-Ë.,
45

äýìææýý 105 . ßïîí óëñ íü Îðîñûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýñýý ÿìàð íýãýí òýñ
õºíäëºí àëõàì õèéæ ÷àäñàíã¿é.
1912 îíû 7-ð ñàðûí 8-íä áàéãóóëñàí Îðîñ-ßïîíû íóóö õýëýëöýýðòýé
õîëáîãäóóëàí ßïîí íü ªâºð Ìîíãîëä, õààíò îðîñ íü Ãàäààä Ìîíãîëä
íºëººíèéõºº õ¿ðýýã áàòàòãàõààð òîõèðîëöæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ßïîí
óëñ Ãàäààä Ìîíãîëûã ºâºð Ìîíãîëûí òàë ðóó òàòàõ áà Ìàíæóóðûã ººðèéí
õÿíàëòàíä àâàõ áîäëîãî òàâüæ áàéâ. Áèåý áèåý “õàðèëöàí îéëãîëöîõ” ßïîí-
Ìîíãîëûí íèéãýìëýã ãýã÷ 12-ð ñàðä áàéãóóëàãäæýý 106 . Õÿòàäûí õºðºíãºòºí
ãàçðûí ýçýä, ìàíæèéí õààíò ¸ñûã ñýðãýýõ ãýñýí ¿çýëòýí, Ìîíãîëûí
ôåîäàëûí äîòðîîñ õààíò ¸ñûã áàðèìòëàã÷ õýñãèéã ßïîí óëñ äýìæèæ áàéñàí
áºãººä æèøýý íü õàð÷èí Áàâóóæàâûã èõýýõýí àøèãëàæ áàéñàí þì. Áàâóóæàâ
×àí ÷óí õîòîä ÿïîíû ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷òàé õèéñýí ÿðèàíäàà Ìîíãîëûí
24 íî¸äûí Áýýæèíä õèéñýí çºâëºëãººíººñ åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øè-êàéä
ºðãºõººð ÿâóóëñàí áè÷èãò äîð äóðäñàí øààðäëàãóóäûã òàâüñàí. ¯¿íä:
1. ßìàð ÷ áýðõøýýë ãàðëàà ãýñýí Õÿòàä óëñ íü ýçýí õààíò óëñ áàéõ ¸ñòîé.
2. Ìàíæèéí õààí Ñþàíü Òóí (Ïó è-Á.Ø.) Õÿòàäûí õààí øèðýýíä äàõèí
ñóóõ ¸ñòîé.
3. Õýðýâ ýíý õî¸ð íºõöºë áèåëýãäýõã¿é áîë Ìîíãîëûí çàñàã áà çàñàã áóñ
á¿õ âàí ã¿íã¿¿ä Õÿòàäààñ òóñãààðëàí ñàëæ òóñãààð òîãòíîñîí íýãäìýë
Ìîíãîë óëñ áàéãóóëæ, ò¿¿íèé õààí øèðýýíä ýçýí õààí Ñþàíü-òóíûã çàëàõ
áîëíî ãýæýý. Ýíý øààðäëàãûã Þàíü Øè-êàé òàëàðõàí ¿çñýí áàéæýý 107 .
ßïîí óëñûí ýçýí õààíä õ¿ðã¿¿ëýõýýð Áîãä ãýãýýí õóâèéí çàõèäàë áè÷ãèéã
Õàíääîðæèä ºã÷ Ïåòåðáóðãò 1913 îíä ÿâóóëæýý. Óã áè÷èãò õî¸ð îðíû
õîîðîíä õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ ñàíàë òàâüñàí áºãººä ßïîíû çàñãèéí ãàçàð
íü Ñàçîíîâûí çºâëºñíººð óã áè÷ãèéã ãýäðýã áóöààñàí ãýæýý 108 .
Ýíý ¿åýð ÿïîíû àëáàí ¸ñíû áóñ ãîëäóó õóäàëäààíû ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñ
ãàäààä Ìîíãîëä èðýõ íü îëøèð÷ýý. Ìàíæ ãåíåðàë Òÿíü, ÿïîí Êîäàìà íàð
Äà õ¿ðýýíä 1913 îíä èðæýý. Ãåíåðàë Òÿíü íü õÿòàäûí çàðèì õîò, ñòðàòåãèéí
÷óõàë ãàçðûã áàéëäàí ýçëýõ òàëààð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò òóñàëæ ÷àäíà
ãýæ àìàëæ áàéñàí áà íºãºº ÿïîí Êîäàìà íü ººðèé㺺 Äàéðåí (Äàëüíûé)
õîòîä áàéíãà ñóóäàã ªìíºä ìàíæóóðûí òºìºð çàìûí àãåíò, ýíä õóäàëäààíû
õýðãýýð èðýâ ãýæ ìýäýýëæ áàéæýý.
Õààíò Îðîñ óëñ íü Ìîíãîëûí çàõèàëãûã èõýýõýí õàñàæ, öººí òîîíû
çýâñýã ºãºõººð áîëñîíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ò¿¿íä ñýòãýë õàíàëã¿é
Ãåðìàíû ýíãèéí õóäàëäààíû ï¿¿ñòýé çýâñýã àâàõààð õýëýëöýí òîõèð÷ áàéâ.
Õààíò îðîñ óëñ ýíý ÿâäàëä äóðã¿éöñýí ó÷èð äýýðõ ï¿¿ñ íü Ìîíãîëä çýâñýã
ºãºõºº áîëüæýý. “Ïåêèíã Äåéëè Íüþñ” ñîíèíû ìýäýýëñíýýð Áýýæèí äýõ
õîéä Àìåðèêèéí Õîëáîîò óëñûí ýë÷èí, Þàíü Øè-êàéä 1912 îíä ìýäýãäýõäýý
105
Êðàñíûé àðõèâ. 5/18. ñòð, 82-83. 1926 ã.
106
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000. on. 1, åä. õð. 4126. ë.131
107
“Êèòàé è ßïîíèÿ” ãýäýã ñýòã¿¿ë. ¹ 241. 1916 îíû 6-ð cap.
108
Èìïåðèàëèçìûí ¿å äýõ îëîí óëñûí õàðèëöàà. Ñåðè Ø (1914-1917 îí) Ì.Ë.,1931, 49-51- ð òàë.
46

çàñãèéí ãàçàð íü ãàäààä Ìîíãîë ººðèé㺺 òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëãîí
òóíõàãëàõàä íü äýìæèõã¿é” 109 ãýæýý.
Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíä áýëòãýæ áàéñàí èìïåðèàëèñò óëñóóäûí èë, äàëä,
øóóä áà øóóä áóñ õóéâàëäààí íü Ìîíãîëûí àñóóäëûã Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõãèéí
äàãóó øèéäâýðëýõýä õ¿ðãýæýý.
Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë áîëîõûí
ºìíº, Ãåðìàí áà Àíòàíòûí óëñóóäûí õîîðîíä, ººðººð õýëáýë Àíãëè, Ôðàíö,
Îðîñ, Èòàëèéí õîîðîíä äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí ýõëýâ.
1914 îíä Â.È.Ëåíèí “Äàéíû òàëààð ãàðãàõ óðèàëãà” ãýäý㠺㿿ëýë
íèéòë¿¿ëæ ò¿¿íäýý äàéíû øàëòãààíûã èëð¿¿ëýí áè÷èõäýý “...õàìãèéí
õàðãèñ äàéí áîë êàïèòàëèñò áîîë÷ëîëûã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº
îð÷èí ¿åèéí áîîë ýçýìøèã÷äèéí õèéæ áàéãàà äàéí ìºí. ...Îðîñûí õààíò
çàñàã Ãàëèöûã ýçëýí àâàõ, Òóðêèéí ãàçðààñ áóëààõ, Ïåðñ, Ìîíãîë çýðãèéã
áîîë÷ëîõûã ýðìýëçýí äýýðìèéí äàéí õèéæ áàéíà 110 ” ãýæýý.
Áàñ 1915 îíû 2-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð (3-ð ñàðûí 4) “Ýõ îðíîî õàìãààëàõ”
ëîçóíãèéí òóõàé ãýäý㠺㿿ëýëäýý Ëåíèíèé áè÷ñýí íü “Îäîîãèéí äàéíû
æèíõýíý ìºí ÷àíàð íü êîëîíèéã õóâààõ, ºðñºëäºã÷ îðíóóäûã òîíîí
äýýðýìäýõ ãýæ Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí óëñ õîîðîíäîî òýìöýæ, Ïåðñ, Ìîíãîë,
Àçèéí Òóðê, Êîíñòàíòèíîïîëü, Ãàëèö çýðãèéã ýçëýí àâàõ ãýæ Îðîñûí õààíò
çàñàã, ýðõ áàðèã÷ àíãèóä ýðìýëçýæ áàéãààä îðøèíî” 111 ãýæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí
óëñûí ãýðýý
Õààíò Îðîñ, Õÿòàä, Ãàäààä Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí áàãà
õóðàë ãýã÷ íü 1914 îíû 8-ð ñàðûí 26-ä ýõýëæýý. Õóðëûí
àæèëëàãààíä Îðîñûí òàëààñ äèïëîìàò êîíñóë Ìèëëåð
(òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í) õèàãòûí õèëèéí êîìèññààð Õèòðîâî, Ìîíãîë äàõü
åðºíõèé Êîíñóëûí äýðãýä àæèëëàã÷ àãåíò Áîëîáàí íàð, Õÿòàäûí òàëààñ
äýñëýã÷ ãåíåðàë Ïè Ãóè-ôàí, Ìåêñèê äàõü îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí
ñàéä ×åí Ëó, Òºâäèéí õýðýã ýðõëýõ åðºíõèé õîðîîíû çºâëºã÷ ×åí È íàð;
Ìîíãîëûí òàëààñ Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Áýëýãò ã¿í, äà ëàì Äàøæàâ,
Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Ò¿øýýò ÷èí âàí ×àãäàðæàâ, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäûí
òóñëàã÷ Çàñàãò ÷èí âàí Óäàé, Öýðãèéí ÿàìíû íýãä¿ãýýð çºâëºã÷ ÷èí âàí
Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, Ãàäààä ÿàìíû ñàéäûí òóñëàã÷ ã¿í Öýðýíäîðæ,
ã¿í Æèãæèäæàâ íàð òóñ òóñ îðîëöæýý.
Áàãà õóðëûí àæèëëàãàà åñºí ñàðûí òóðø çàðèìäàà ýðñ øèð¿¿í, çàðèìäàà
ýåëäýã 纺ëºí ýëäýâ õýëáýðýýð ÿâàãäàæ, Ìîíãîëûí àñóóäëààð ãóðâàí óëñûí
¿çýë áîäîë àãóóëñàí ìàðãààí áîëæýý.
Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéí òóõàé ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò 1915 îíû
5-ð ñàðûí 25-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð Õèàãòàä áîëñîí ãóðâàí óëñûí áàãà õóðàë
àæèëëàãààãàà äóóñãàâ. Ýíý õýëýëöýýðèéí 1-ð ç¿éëä 1913 îíû 10-ð ñàðûí 23
109
ÖÃÂÈÀ. Ô. 2000. îï.1, åä. õð. 4125.
110
Â.È.Ëåíèí. çîõèîëóóä. 21-ð áîòü. 377-ð òàë. ÓÁ., 1956 îí.
111
 È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 21-ð áîòü. 150-ð òàë. ÓÁ., 1965 îí.
47

áóþó õÿòàä óëñûí 2-ð îíû 11-ð ñàðûí 5-íä Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñûí õîîðîíäîî
ñîëèëöñîí õýëýëöýýð áà íîòûã Ãàäààä Ìîíãîë õ¿ëýýí çºâøººðºâ ãýæ áè÷æýý.
Õýëýëöýýðèéí 2-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Ãàäààä Ìîíãîë íü Õÿòàäûí çàõèðãààíä
áàéãàà óëñ áîëîõîî õ¿ëýýñýí áà Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð íü Ãàäààä Ìîíãîëûã
õÿòàäûí íóòàã äýâñãýðèéí õýñýãò îðøèã÷ àâòîíîìèò óëñ áîëîõûã õ¿ëýýâ ãýæ
áè÷æýý.
̺í õýëýëöýýðèéí 3-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Àâòîíîìèò Ìîíãîë íü óëñ òºðèéí
áà íóòàã äýâñãýðèéí àñóóäëûã õàìààðñàí îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýðèéã
ãàäààäûí ã¿ðí¿¿äòýé áàéãóóëàõ ýðõã¿é áîëñîí áàéâ.
̺í õýëýëöýýðèéí 5-ð ç¿éë ¸ñîîð 1913 îíû 10-ð ñàðûí 23-íû Îðîñ-
Õÿòàäûí òóíõãèéí 2, 3-ð ç¿éëèéí äàãóó Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéí
ãàçàð íü çºâõºí ººðèéí äîòîîä çàñàã çàõèðãààíû á¿õ õýðãèéã ýðõëýõ, ìºí
ãàäààä ìîíãîëûí õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéã õàìàðñàí á¿õ àñóóäëààð îëîí
óëñûí ãýðýý õýëýëöýýðèéã ãàäààä ã¿ðí¿¿äòýé áàéãóóëàõ çàðèì íýã ýðõèéã
Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà.
Õýëýëöýýðèéí 6-ð ç¿éë ¸ñîîð Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð Ãàäààä Ìîíãîëûí ººðòºº
çàõèðàõ àâòîíîìèò óëñûí çàñàã çàõèðãààíû õýðýãò ¿ë îðîëöîõ ¿¿ðýã àâñàí
áàéíà.
Õýëýëöýýðèéí 21-ð ç¿éë ¸ñîîð 1913 îíû 10-ð ñàðûí 23-íû îðîñ-õÿòàäûí
õýëýëöýýð áîëîí íîòîîð òîãòîîãäñîí ç¿éë¿¿ä 1912 îíû 10-ð ñàðûí 21-íèé
Îðîñ, Ìîíãîëûí õóäàëäààíû ïðîòîêîëûí íýã àäèë á¿ðýí õ¿÷èíòýé ¿ëäæýý 112 .
Õààíò Îðîñ óëñ áà Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ìîíãîëûí
àñóóäëààð çºð÷èë èõ áàéñàí ó÷èð àëü íýã õýìæýýãýýð çîõèöîí õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ ÿâäàëä õ¿ðãýñýí þì.
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð íü Ãàäààä Ìîíãîëûã õýäèéãýýð õÿòàäûí õàðüÿàò
óëñ ãýæ ¿çñýí áîëîâ÷ õî¸ð äàõü ãàäààä ã¿ðýí-õààíò Îðîñîîñ Ìîíãîëä ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí òàëààð ºðãºí áàéð ñóóðü ýçýìøèõèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
Ìîíãîë óëñ íü çºâõºí ººðèéí äîòîîä çàñàã çàõèðãààíû õýðãèéã ýðõëýõ
áà õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí á¿õ àñóóäëààð ãàäààä ã¿ðí¿¿äòýé õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ äàí ãàíö ýðõòýé áîëîõûã ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí 2-ð ç¿éë
íîòîëñîí þì. Ýíý íü òóñ õýëýëöýýðèéí 6-ð ç¿éëýýð áàñ äàõèí íîòëîãäîæ
áàéãàà áºãººä óã ç¿éëèéí ¸ñîîð Îðîñ áà Õÿòàä íü Ãàäààä Ìîíãîëûí äîòîîä
õýðýãò ¿ë îðîëöîõ ¿¿ðýã àâñíààð òîäîðõîé þì. Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð
íü Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí çàõèðãààíû äîð õÿçãààðëàãäìàë àâòîíîìèò
óëñ áîëãîæ, îðîñûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áàéð ñóóðèéã Ãàäààä Ìîíãîëä
õýðýã äýýðýý óëàì áýõæ¿¿ëýí áàòàëñàí áèëýý. Ìîíãîëûí òºðèéã àâòîíîìèò
õýëáýðýýð àðãà áóþó õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí ¿ð ä¿í áàéñàí áºãººä ýíý íü áèå äààñàí òóñãààð óëñ
ñ¿¿ëäýý áîëîõ çàì ººä õèéñýí ÷óõàë àëõàì áîëæ ºãñºí þì.
112
ÁÍÌÀÓ-ûí Ãàäààä ÿàìíû àðõèâ. Õàâò. ¹ 17. ̺í Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéí òóõàé ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýð. ªð㺺, 1915.
48

Èéì ºâºðìºö áàéäàëòàé àâòîíîìèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé òóëä áèø, õàðèí õààíò Îðîñ, Þàíü Øè-êàéí Õÿòàä óëñ, áóñàä
èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíäîõ çºð÷ëèéã çîõèöóóëàí øèéäâýðëýõýä
÷èãëýãäæýý.
Àâòîíîìèò Ìîíãîëûã òýãæ áàéãóóëñàí ò¿¿õ íü áàãà áóóðàé, äàðëàãäñàí
àðä ò¿ìýí èìïåðèàëèçìûí êîëîíèéí íî¸ðõëûí íºõöºëä áîäèò ýðõ ÷ºëººãºº
îëæ, òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã òîãòîîæ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã áàñ ãýð÷ëýâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìýò õîöðîãäñîí á¿õ àðä ò¿ìí¿¿ä ìàíàé ýðèí ¿åýñ ºìíº
íýã êîëîíè÷ëîã÷äûí ãàðààñ ìóëòàð÷, íºãºº êîëîíè÷ëîã÷èéí ãàðò îðñîîð
èðñýí ò¿¿õòýé áèëýý.
Òýð ¿åä îëîí óëñûí ïðîëåòàðè íàð îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí ñàíàà÷ëàãààð
äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû àíãèéí ìºí ÷àíàðûã óóäëàí èëð¿¿ëæ, äàéíû ýñðýã,
èìïåðèàëèçì áà êîëîíèàëèçìààñ ÷ºëººëºãäºõ òýìöýëä àðä ò¿ìíèéã óðèàëàí
äóóäñàí þì. Â.È.Ëåíèí 1914 îíû äºðºâ, çóðãàäóãààð ñàðä ººðèéíõºº õýä
õýäýí ÷óõàë ºã¿¿ëëèéã íèéòýëñýí ¿¿íä:
“Äîðíîä Åâðîï áà Àçè äàõèíä õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ýðèí
¿å äºíãºæ 1905 îíä ýõýëæýý. Îðîñ, Ïåðñ, Òóðê, Õÿòàä äàõü õóâüñãàë, Áàëêàíä
áîëñîí äàéí áîë ìàíàé ýðèí ¿åä ìàíàé “äîðíî” äàõèíä ãàðñàí äýëõèé äàõèíû
¿éë ÿâäëûí õýëõýý øèæèì þì. Òýãýýä ¿éë ÿâäëûí ýíý õýëõýý øèæèìä
õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí ¿íäýñíèé õºäºë㺺í îëîí ãàçàð ñýðãýæ, ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîñîí, ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñóóäûã áàéãóóëàõ ýðìýëçëýë ãàðñíûã
çºâõºí õàðàëãàí õ¿ì¿¿ñ ë îëæ õàðàõã¿é áàéæ áîëîõ þì. ×óõàì ýíý ó÷ðààñ
Îðîñ îðîí õºðø îðíóóäûíõàà õàìò ýíý ýðèí ¿åèéã ºíãºðººæ áàéãàà çºâõºí
ýíý ó÷ðààñ ë ìàíàé ïðîãðàììä ¿íäýñòíèé ººðºº çàñàí òîõèíîõ ýðõèéí òóõàé
ç¿éë îðóóëàõ íü áèäýíä õýðýãòýé þì 113 ” ãýæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëæ, õààíò îðîñûí àðä ò¿ìíèéã íèéãìèéí áà
¿íäýñíèé äàðëàëààñ ÷ºëººëìºãö, æèæèã áóóðàé óëñ ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº
îëæ àâàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì áèé áîëæ, ò¿¿íèé
äýìæëýãòýéãýýð Àçè. Àôðèêèéí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð ÿíç á¿ðèéí
õºãæèëòýé àðä ò¿ìí¿¿ä êîëîíèéí ñèñòåìèéã ýâäýæ, òºðèéíõºº òycraap
òîãòíîëûã áàéëäàí îëñîí áàéíà.
Õèàãòûí ãýðýýíèé äàðàà
õÿòaäûí Þàíü øè-êàéí
Çàñãèéí ãàçàð, õààíò
Îðîñîîñ Ìîíãîëûí òàëààð
Þàíü Øè-êàéí Çàñãèéí ãàçàð, ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýðèéí äàãóó Ìîíãîëä
õóäàëäààíû öýã ñàëáàðûã ºðãºòãºõ, òóñ îðíû
÷óõàë òºâ¿¿äýä ººðèéí çàõèðãààã òîãòîîõ,
ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé ôåîäàëóóäûã õóäàëäàí
ÿâóóëñàí áîäëîãî
àâàõ çàìààð áàéð ñóóðèà àëõàì àëõìààð áýõæ¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéâ. Ãàäààä
Ìîíãîë õÿòàäûí õóäàëäàà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä öºìðºí îðîõ íü íýìýãäýâ. 1915
îíû 7-ð ñàðûí 9-íä Þàíü Øè-êàéí Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí òºëººíèé ñàéäûã
113
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 20-ð áîòü. 433-ð òàë. ÓÁ., 1966 îí.
49

Ìîíãîëä òîìèëñîí ¿¿íä: Íèéñëýë õ¿ðýýíä ×èí Ëó (Õèàãòûí áàãà õóðàëä
îðîëöñîí), Óëèàñòàéä ×èí È (ìºí õóðàëä îðîëöñîí) íàð áîëîí Õîâä, Õèàãòàä
òóñãàé òºëººëºã÷èä ñóóëãàæýý.
Õÿòàä, õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã õàðóóëñàí ÿíç
á¿ðèéí ºäººí õàòãàëò Ìîíãîëûí çàñãèéí ýðõ áàðèõ õýñãèéí äîòîð ýõëýâ.
Íèéñëýë õ¿ðýýíä ñóóãàà Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçàðò ìýäýãäýõäýý: “Ýçýí õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí öàõèëãààí
óòñàíä äóðäñàí íü: “Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçðûí îëîí òîîíû àëáàí
òóøààëûã øàøíû ëàì íàð ýçýëñýí áàéõ ó÷èð ëàì áà õàð ýðõ áàðèã÷äûí
õîîðîíä ó÷ðûã ¿ë îéëãîëöîõ ÿâäàë îëîíòàà ãàð÷ áàéíà. Ýäãýýð õàðøèëäààí
íü îíö ÷óõàë àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä ñààä òîòãîð áîëæ áàéãààãààð
áàðàõã¿é, áàñ õî¸ð àðä ò¿ìíèé ñàéí ñàéõàí õàðèëöààã ãóòààæ áàéíà. Ó÷èð
èéìä äýýä òóøààëä áàéãàà øàøíû ëàì íàðûã àëáàí òóøààëààñ íü õàëæ îðîíä
íü õàð ÿçãóóðòàí õ¿ì¿¿ñèéã òàâèõûã Îðîñûí çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàðò õ¿ñ÷ áàéíà. ¯¿íèéã ººðèéíõºº Çàñãèéí ãàçðûí íýðèéí ºìíººñ
ìýäýãäýæ, ýíý òóõàé àâòîíîìèò ìîíãîëûí ýçýí Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò
õààíû ñîíîðò õ¿ðãýæ, ýöñèéí õàðèóã íàäàä ìýäýãäýõèéã Ìîíãîëûí çàñãèéè
ãàçàðò õ¿ñíý 114 ” ãýæýý.
Ýíý áîë äîòîîäûí àñóóäàë áºãººä Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí ¸ñîîð
Àâòîíîìèò ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò õýí ÷ îðîëöîõ ¸ñã¿é ãýñýí õàðèóã
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ºã÷ýý.
1912 îíä äà ëàì Öýðýí÷èìýä Äîòîîä ÿàìíû ñàéäûí òóøààëààñ õàëàãäàæ,
îðîíä íü Ñàéí íî¸í õàí òîìèëîãäñîí íü ýíý àñóóäàëòàé õîëáîîòîé áàéæýý 115 .
1914 îíä Öýðýí÷èìýä íàñ áàðñàí áà 1915 îíû 2-ð ñàðä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä,
Îðîñûã ò¿øèãëýæ áàéñàí Õàíääîðæ, Íàâààííàìæèëûí ãýð÷èëñíýýð Áîãä
ãýãýýíèé îðäîíä äàéëëàãà õèéæ áàéõ ¿åä õîð áàëãàæ ¿õñýí áàéíà 116 . 1915
îíû 9-ð ñàðä Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð äà ëàì Áàäàìäîðæ òîìèëîãäñîí áºãººä
òýð íü ñ¿¿ëäýý (1919 îíä) õÿòàäûí àìáàíä áóóæ ºã÷ýý. Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä
âàí Íàìñðàéãèéí îðîíä Ñýöýí õàí Íàâààíöýðýí áîëæ, òýð íü àâòîíîìèò
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ººð 1916 îíû 2-ð ñàðûí 6-ä Áýýæèíä î÷èæ, ò¿¿íèéã
Þàíü Øè-êàé õ¿ëýýí àâ÷ýý. Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð, áàñ ªâºð ìîíãîë
äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã õàòóó øèð¿¿íýýð äàðæ áàéâ.
1915 îíä ªâºð ìîíãîëûí áàðóóí íóòàãò ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òîìîîõîí
õºäºë㺺í äàðàãäñàí áºãººä ò¿¿íèé óäèðäàã÷ Ãýãýýí Âàíäàííÿìûã õîð ºã÷
àëñàí áàéíà 117 . Þàíü Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã
óñòãàõ ç¿ãò ÷èãëýñýí áîäëîãî ÿâóóëæ ò¿¿íèéãýý 1919 îíä áèåë¿¿ëñýí þì.
̺í Õààíò Îðîñ, Ãàäààä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí á¿õ õýñýãò
114
“Àçèéí ìýäýý” 2, 3-ð äýâòýð ¹ 38, 39. Õàðáèí, 1916. 202-ð òàë.
115
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000, oï. 1, åä. õð. 4125.
116
Ã.Íàâààííàìæèë. “Àâòîíîìèò ãàäààä ìîíãîëûí ò¿¿õ”. 72-ð òàë. Ãàð áè÷ìýë. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí.
117
“Ðåâîëþöèîííîé Âîñòîê” ñýòã¿¿ë. ¹2. 1927 îí. 56-71-ð òàë.
50

óëàì ã¿íçãèé íýâòðýí îðæ áàéâ. Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðòºº àøèãòàé
íºõöëèéã áóé áîëãîñîí õýä õýäýí õýëýëöýýðèéã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãçàçàðòàé
áàéãóóëñàí òóõàéëáàë, Ìîíãîë-Óëèàñòàéí õîîðîíä òåëåôîí óòàñíû øóãàì
òàòàõ, Ìîíãîëä òºìºð çàì òàâèõ, êîíöåññ àâàõ òóõàé õýëýëöýýðò 1914 îíû
10-ð ñàðûí 17-ä Õèàãò õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðñàí çýðýã áîëíî.
ßïîí, Ãåðìàí, Àíãëè áîëîí Õîéò Àìåðèêèéí Õîëáîîò óëñ, Õÿòàäûí
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýýð äàìæóóëàí ìîíãîëûí çàõ çýýëä ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã
íýìýãä¿¿ëæ áàéâ. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí á¿õ øèíæ íü õàãàñ êîëîíè
ôåîäàëûí õîöðîãäìîë ýäèéí çàñàã áàéâ.
§3. Ãàäààä Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çacaã áà
àðä ò¿ìíèé áàéäàë (1911-1919)
Òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
ñýðãýýí çàðëàñíû äàðàà
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð çàðèì íýã
øèíý÷ëýë õèéæ ýõýëñýí áèëýý.
Äýâøèëò ¿çýëòýé ò¿øìýë¿¿äèéí
øààðäëàãààð Óëñûí Äýýä, Äîòîîä õóðëûã áàéãóóëæýý. Ýäãýýð õóðëûã
áàéãóóëàõ òóõàé ñàéäóóäààñ Áîãä õààíä ºðãºñºí áè÷ãèéí îðøèëä äóðäàõäàà:
Ýíý õóðëóóä íü Óëñûí ÷àíàðòàé õýðãèéã øèéäâýðëýõýýð ñàíàëàà ñîëèëöîõîä
õýðýãòýé þì ãýæýý 118 .
Äýýä õóðëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä á¿õ ñàéä, òýäãýýðèéí îðëîã÷èä, ÿàìäûí íºëºº
á¿õèé äýýä òóøààëûí ò¿øìýë, Íèéñëýë õ¿ðýýíä áàéíãà ñóóäàã áà ò¿ð èðñýí
çàñàã, çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿ä îðäîã áàéâ. Äîîä õóðëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÿàìäûí
äóíä áà áàãà ò¿øìýë, Õàëõûí äºðâºí àéìàã, øàâèéí æàñàà òàìãûí ò¿øìýë
áè÷ýý÷ îðäîã áàéâ.
Äýýä õóðàë íü Áîãäûí çàñãèéí ãàçðààñ øèéääýã àñóóäëûí çºâõºí çàðèìä
íü îðîëöäîã áàéñàí áà õóóëü öààçíû ÷àíàðòàé ç¿éëèéí òàëàà𠺺ðèéí
ñàíàëûã Áîãä õààíû òààëàëä äýâø¿¿ëýí òîëèëóóëäàã áàéâ. Äîîä õóðàë íü
ÿìàð íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿é çºâõºí ñàíàëàà äýýä õóðàëä äýâø¿¿ëýí
îðóóëàõ òºäèé ýðõòýé áàéæýý. Ýíý ìýò÷èëýí Äîîä õóðàë íü Äýýä õóðàëäàà
çàõèðàãäñàí çºâëºõ ÷àíàðòàé áàéæýý.
Äîîä õóðëûí ãèø¿¿äýýñ äýâøèë á¿õèé ñàíàë ãàðãàäàã áàéñàí áºãººä
æèøýýëáýë ò¿øìýë Ýíõæàðãàë, Ìèíáóó, Ãàíæóóð íàðààñ: Ìîä õýðýãëýõ
ÿâäàë ºñ÷ áàéñíûã õàðãàëçàí, Íèéñëýë õ¿ðýýíèé îð÷ìûí îé ìîäûã õàéðëàí
õàìãààëàõ çîðèëãîîð òîîñãî øàâðûã áàðèëãàä õýðýãëýõ òóðøëàãà íýâòð¿¿ëýõ;
ò¿¿í÷ëýí ÷óëóóí í¿¿ðñ àøèãëàõ ÿâäëûã àõóé àìüäðàëä íýâòð¿¿ëýõ; áàéãàëèéí
÷àíàìàë äàâñûã øèíæèëæ àøèãëàõ; ¯íäýñíèé áàíê áàéãóóëæ, áàíêíû
òýìäýãò öààñ ãàðãàõ çýðýã ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº äýâø¿¿ëñýí íü
“Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ëä õýâëýãäæýý 119 .
118
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä, Äýýä áà Äîîä õóðëûã áàéãóóëàõ òóõàé àéëòãàë. 1914 îí. Á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ÿàìíû õóóëãà äàíñ. 11 äýõ õóóäàñ.
119
ÌÓÀ. “Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ë. Á¿ñ. 14. 5-6-ð òàë.
51

Ãàäààä Ìîíãîë óëñûí õóóëèéí ýìõòãýëèéã çîõèîëãîõîîð 1915 îíä õýñýã
ò¿øìýëèéã òîìèëæ, õóóëü ç¿éëèéí áè÷ã¿¿äèéã ìàíæ õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä
îð÷óóëæ õýâë¿¿ëýõýä áýëòã¿¿ëæýý. 1913 îíä õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí òýð
îð÷óóëãûí òàâàí äýâòýð õýâëýõýä áýëýí áîëñîí áîëîâ÷ óëñ òºðèéí ãàäààä
áàéäàë, òóõàéëáàë ãàìèí öýðýã òóñ îðîíä íýâòðýí èðñíýýñ òýäãýýðèéã
õýâë¿¿ëæ àìæñàíã¿é àæýý 120 . Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ¿íäñýíäýý
Ìàíæèéí õààí÷ëàëûí ¿åèéí õóóëèóäûã áàðèìòëàæ áàéâ.
Àéìàã, õîøóó áîëîí áóñàä çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çîõèîí
áàéãóóëàëò õóó÷èí õýâýýð ¿ëäýæ, àëáàí òóøààëä õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîõ, õàëàõ
ÿâäëûã Ãàäààä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä ã¿éöýòãýäýã áîëñíîîðîî óðüäàõü ¿åýñ
ÿëãààòàé áàéâ. Õîøóóíû íî¸í íü õîøóó òàìãûí òóñëàã÷ààñ áóñàä ò¿øìýëèéã
òîìèëîõ áà õàëàõ ýðõòýé áàéâ. Õîøóó òàìãûí òóñëàã÷ààñ ýõëýí äýýø
òóøààëòíûã òîõîîí òîìèëîõ, õàëàõ ÿâäëûã Áîãä õààíû çàðëèãààð ã¿éöýòãýæ
áàéâ.
Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ, õèë õÿçãààðûã ñàõèõûí òóëä ¿íäýñíèé àðìè
áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý íü ìàíæ àìáàñûã Ìîíãîëîîñ õººõ òýìöëèéí ÿâö
äóíäóóð áèé áîëñîí áèëýý.
Áîãä Õààíû çàðëèãààð óëñûí àðìè, àéìãèéí öýðãèéí òóãèéã 121 1913 îíä
áàòàëñàí áà öýðãèéí àíãèóäûí ÿëãàõ òýìäãèéã 1914 îíä áèé áîëãîæýý.
1912 îíä Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ñóðãàã÷ íàðûã óðüæ èð¿¿ëýí àæèëëóóëæ
ýõýëñýí áèëýý. Õààíò Îðîñ óëñààñ íèéñëýë Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí êîíñóë
Êîðîñòîâåö, åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàð, äýýä, äóíä áàãà
òóøààëûí îðîñ îôèöåðóóäûã Äà õ¿ðýýíä òîìèëîí èð¿¿ëýõ çàìààð ìîíãîëûí
öýðãèéã ñóðãàõ òóõàé ãýðýýíä 1913 îíä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý 122 . Òýäãýýð
îôèöåðóóäûã Ìîíãîë óëñ ººðèéí çàðäëààð, òóñãàé àæèëëóóëàõ ¿¿ðýã àâ÷ýý.
Öýðã¿¿äèéã ñóðãàõ áà ñóðãàã÷ íàðûí çàðäàëä çîðèóëàí 300 ìÿíãàí ðóáëèéã
õààíò Îðîñ óëñààñ àâñàí çýýëëýãíýýñ çàðöóóëæýý.
1912 îíä íýýãäñýí Õóæèðáóëàí äàõü öýðãèéí ñóðãóóëèéã 30 øàõàì õ¿í
òºãñãºñºí, ¿¿íèé äîòîð Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷
Ä.Ñ¿õáààòàð áîëîí öýðãèéí áóñàä ç¿òãýëòí¿¿ä áàéñàí áèëýý.
Ìîíãîë öýðã¿¿äèéã îíö ñàéí ñóðãàñàí ó÷èð îðîñûí îôèöåð Øóøìèíîâè÷
çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð 1914 îíä “Ýðäýíý î÷èð” îäîíãîîð
øàãíàæýý.
Ãàäààä óëñ òºðèéí áàéäëààñ áîëæ, õèëèéí îòðÿäóóäûã 1912 îíä áàðóóí áà
ºìíº õèë ð¿¿, òóõàéëáàë Õîâä, Äàðèãàíãà, Åã¿çýðèéí õèéäýä èëãýýæýý.
Öýðãèéí àíãèóäàä àæ áàéäàë ìóó áàéñàí ó÷èð öýðãèéí íàñíû õ¿ì¿¿ñ óóë
àëáàíààñ öàã ÿìàãò çàéëñõèéäýã áàéëàà.
“Èõýíõ ìîíãîë÷óóä öýðýãò î÷èõäîî òóéëûí äóðã¿é áºãººä ÷èíýýëýã íýã íü
120
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 15-ð àíãè. 16124-16127-ð áàðèìò.
121
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè 2-ð á¿ëýã, 214 á¿ñ.
122
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 15-ð àíãè. 16119-ð äàíñ. Ìîíãîë öýðýã áýëòãýí ñóðãàõ òóõàé ãýðýý. 1913 îí.
52

öýðãèéí àëáûã àöàãëàäàã áàéíà” ãýæ 1912 îíû íýã ìýäýýíä ºã¿¿ëñýí áàéâ 123 .
Öýðãèéí àëáàíààñ çàéëñõèéõ íýã õýëáýð íü çàëóó õ¿ì¿¿ñ ëàì áîëæ ñàõèë
õ¿ðòýõ ÿâäàë áàéâ. Ýíý ó÷ðààñ ëàì íàðûí òîîã õÿçãààðëàõ òóøààëûã Ìîíãîë
óëñûí Öýðãèéí ÿàìíààñ ãàðãàæ áàéâ 124 .
Ìîíãîë öýðãèéí çàðäàë íü á¿õëýýðýý àðäóóäàä íîãäîæ áàéâ. Õàðèí
¿íäýñíèé öýðãèéã áèé áîëãîñîí íü îëîí õîøóóäûí ÿäóó àðäóóä óóëçàæ, àðä
ò¿ìíèé ÿäóóëàã áàéäàë õàà ÷ àäèë áîëîõûã îéëãîæ àâàõàä äºõºì áîëæýý.
Ìàíæààñ ìîíãîëûí ôåîäàëóóäàä òîãòîîæ ºãñºí öàëèí ï¿íë¿¿ã õýâýýð
íü áàéëãàõ áà ôåîäàëûí áàéãóóëàëò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí àïïàðàòûí á¿õ
çàðäëûã õàíãàõ øààðäëàãà íü ìºíãºí ñàíõ¿¿ãèéí õýðãèéã æóðàìòàé áîëãîõûã
øààðäàâ.
Æèë á¿ð ìÿíãà ãàðóé íî¸ä ò¿øìýë, äýýä ëàì, òàéæ íàð óëñààñ öàëèí
ï¿íë¿¿ àâñààð èðñýí áºãººä ò¿¿íèé õýìæýý íü õýðãýì çýðýã öîëîîð
òîãòîîãäîæ áàéâ. Æèøýý íü, Ò¿øýýò õàí 2500 ëàí, ÷èí âàí Õàíääîðæ 2000
ëàí, õîøîé ÷èí âàí Ïóíöàãöýðýí 2000 ëàí, ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí 2500
ëàí, äà ëàì Öýðýí÷èìýä 2000 ëàí, ò¿¿íèé õî¸ð àõ òóñ á¿ð 1200 ëàí ìºíãº
æèëä àâ÷ áàéæýý. Óëñààñ æèëäýý ãàðãàæ áàéñàí öàëèí ï¿íë¿¿ä á¿ãä 50000 ëàí
çàðöóóëäàã áàéâ.
Ýíý ¿åèéí ìýäýý áàðèìòààð ÿàìä, õèëèéí õàðóóë çýðýã óëñûí
áàéãóóëëàãóóäûí æèëèéí çàðäàë íü 265000 ëàí áàéñàí àæýý 125 . Èø
òàòñàí ýíý òîî áàðèìò íü Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíûã çàðëàñàí àíõíû
æèëä õàìààðàãäìààð áàéãàà þì. Òýãæ ¿çâýë óëñûí òºñâèéí òàâíû íýã
íü ôåîäàëóóäàä îëãîõ óëñûí ï¿íë¿¿ä çàðöóóëàãäàí áàéæýý. Áîãä õààíû
çºâõºí õóâèéí õýðýãöýýíä 1915-19116 îíû óëñûí òºñâèéí äºðºâíèé íýã íü
çàðöóóëàãäàæ áàéæýý 126 .
Àæ ¿éëäâýð, ñî¸ë, àðäûí ãýãýýðëèéã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò óëñààñ áàðàã çàðäàë
ãàðãàäàãã¿é øàõàì áàéæýý. Óëñûí òºñºâ íü õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèéã
äàðëàí ìºëæèõºä ôåîäàëûí òºðèéí àïïàðàòûí ÷óõàë õýðýãë¿¿ð áîëæ áàéâ.
Ǻâõºí ¿¿íä Ìîíãîë óëñûí òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí àíãèéí ìºí ÷àíàð îðøèæ áàéâ.
Îðëîãûí ýõ áóëàã àëáà òàòâàð áàéñíààñ ãàäíà áàñ àëòíû óóðõàéã
ò¿ðýýñëýõ, ãàäààä, äîòîîäûí õóäàëäààíààñ ãààëü õóðààõ, ñàíãèéí ìàë
õóäàëäàõ çýðãýýñ á¿ðýëäýæ áàéâ. Ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõ Ñ.À.Êîçèí, ò¿¿íèé
îðëîã÷ áàðîí Âèòòå íàðûí ìýäýý áàðèìòààð 1913 îíä òºñâèéí á¿õ îðëîãî íü
707, 418 ðóáëü áîëæ áàéñíààñ ãààëèàñ 486720 ðóá, àëòíû óóðõàéãààñ 35330 ðóá,
ãàçàð, çàãàñ àãíóóð çýðýã áóñàä ò¿ðýýñíýýñ 110 815 ðóáëü òóñ òóñ áàéæýý 127 .
123
ÖÃÂÈÀ. ô.2000, îï.1, åä. õð. 4125, ë. Ç00.
124
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 9-ð îí. Õîøîé ìýðãýí áýéñèéí òàìãààñ ÿâóóëñàí
áè÷ãèéí õóóëãà äàíñ.
125
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 2-ð àíãè. 19-ð á¿ëýã. 19-ð á¿ñ.
126
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí. ÑÑÑÐ. ØÓÀ. Ì., 1959. Èçä-âî.âîñò.ëèò.
230-ð òàë.
127
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 2-ð àíãè. 1-ð á¿ëýã. 21-ð á¿ñ.
53

1913-1915 îíä òºñºâò ñàíõ¿¿ íü òºðèéí àïïàðàò áà àðìèéí õýðýãöýýã
õàíãàæ ÷àäàõã¿é ÿäóó áàéäàëòàé áàéæýý.
1915 îíû òºñâèéí çàðëàãûí ¿íäñýí ç¿éë àíãèóä ãýâýë ìîíãîë öýðã¿¿äèéã
ñóðãàõ ñóðãàã÷ íàðûí öàëèí çýðýã öýðãèéí çàðäàë 42,5%, ñàéä, ò¿øìýä, àëáàí
õààã÷äûí öàëèí, ÿàìäûí çàðäàë çýðýãò 21,3% õîøóó çàñãóóäûí öàëèí, íî¸ä
ò¿øìýäèéí àëáàí õýðãýýð ÿâàõ òîìèëîëòûí çàðäàë õàëõûí õîøóóäûí îðîí
òîîíû ëàì íàð ò¿øìýä, öýðãèéí öàëèí 3,5%-ûã òóñ òóñ ýçýëæ áàéæýý 128 .
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ìºíãºí õºðºí㺠äóòàãäàëòàé ó÷èð õààíò Îðîñ
óëñààñ 5,1 ñàÿ ðóáëèéí çýýëëýã àâ÷ýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð
ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõ Ñ.À.Êîçèí ò¿¿íèé îðëîã÷ Âèòòå íàð, îðëîãûí ýõ áóëãèéã
çîðèóä ñóäàëæ, ãàäààä, äîòîîä õóäàëäààíààñ õóðààõ ãààëèéí õýìæýýã
ººð÷ëºõ, ãàçàð, àøèãò ìàëòìàëûí ò¿ðýýñ çýðãýýñ óëñûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ
ñàíàë áîëîâñðóóëæýý 129 .
Èéìýðõ¿¿ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã áèåë¿¿ëýõ íü áàñ ãàäààäûí êàïèòàëä ÷
àøèãòàé áàéæýý. Ãàäààäûí õóäàëäààíààñ õóðààõ ãààëèéí õýìæýý, ãàçàð áà
àøèãò ìàëòìàëûí ò¿ðýýñíèé õºëñ íü áàãà áàéñíààð ãàäààäûí êàïèòàëûí
àøèã ñîíèðõîëä íèéöýæ áàéñàí áºãººä êîëîíè÷ëîëûí øèíæòýé áàéâ. Äîòîîä
õóäàëäààíààñ õóðààæ áàéñàí ãààëü íü äîòîîäûí çàõ çýýë òýð ¿åä õºãæèõºä
ñààä áîëæ áàéñíààðàà õàðãèñ øèíæòýé áàéâ.
Óëñûí òºñâèéí ç¿éë àíãèàñ ¿çýõýä öýðýã, òºðèéí àïïàðàòûí çàðäàë íü
àëòíû óóðõàé, ãààëü, ò¿ðýýñíèé îðëîãî, ãàäààäûí çýýëëýãýýñ ãàð÷ áàéñàí ìýò
áîëîâ÷ ¿íýí õýðýã äýýðýý òýð á¿ãä íü öºì íèéëýýä ÷ äýýðõ çàðäëûí õýðýãöýýã
õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷èð öýðýã, íî¸ä ò¿øìýäèéí õýðýãöýýíèé çàðäëûã
àðäààñ õóðààæ áàéñàí àëáàí òàòâàðààð õàíãàäàã áàéâ.
Ǻâõºí ¿¿íýýñ ÷ ¿çñýí àâòîíîìèéí ¿åä àðä ò¿ìíèéã àëü íýãýí òàëààð
õºíãºâ÷èëñºí ìýòýýð ¿çýæ áîëîõã¿é þì.
Òºðºëõ õýëáè÷ãýýñ ãàäíà äîðíî ç¿ãèéí áîëîí åâðîïûí õýë áè÷èã ìýääýã
ò¿øìýä áýëòãýõ áà õýâëýí íèéòëýõ àæëûã ñàéæðóóëàõûã àìüäðàë øààðäàæ
áàéâ. 1911 îíä àëáàí ÿàì á¿ðä äàäëàãûí ñóðàã÷èä õýä õýä àæèëëàäàã áàéñíû
çàðèì íü ãàäààä ÿàìíû äýðãýä îðîñ õýë ñóäàëñàí õ¿ì¿¿ñ áàéâ 130 .
Ìîíãîë óëñ áàéãóóëñíûã çàðëàìàãö íî¸ä, ÿçãóóðòàí íàðûí 11-ýýñ 20
õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õäèéã 1911 îíîîñ ýõëýí ìîíãîë, îðîñ, ìàíæ, õÿòàä àëü
íýã ãàäààäûí õýë áè÷èãò ñóðãàõ øèéäâýðèéã Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàæýý.
1912 îíû 5-ð ñàðûí ìýäýýãýýð ÷èí âàí Õàíääîðæèéí ñàíàà÷ëàãààð òóñãàé
ñóðãóóëü íýýæ, ò¿¿íä íèéñëýëèéí îð÷óóëàã÷äûí ñóðãóóëüä îðîñ õýë áè÷èãò
íýã æèë èë¿¿ ñóðàëöàæ áàéñàí 6 õ¿¿õäèéã îðóóëñàí áàéíà 131 . Ñóðãóóëèéí
ä¿ðýì çîõèîõ õýñýã õ¿ì¿¿ñèéã 1913 îíä òîìèëæýý. Ñóðãóóëèéí õýðãèéã 1914
îíä Ãàäààä ÿàìàíä òºâëºð¿¿ëýí ýðõë¿¿ëýâ. 1915 îíä Çàñãèéí ãàçðààñ áàãà
128
ÌÓÀ. Ýäèéí çàñàã àâòîíîìèéí ôîíä 2-ð àíãè, 1-ð á¿ëýã. 21-ð á¿ñ.
129
̺í òýíä
130
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 15-ðäàíñ. 16-124-ð áàðèìò.
131
ÖÃÂÈÀ. ô.2000. on. 1. ô. 4125.
54

ñóðãóóëèéí ä¿ðýì áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí áàéíà.
Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð Íèéñëýë õ¿ðýý áîëîí Õèàãò õîòîíä óëñûí çàðäëààð,
õîøóóäàä õîøóóíû çàðäëààð òóñ á¿ð íýã ñóðãóóëü áàéãóóëàõ, ñóðàëöàõ
õóãàöàà íü 5 æèë áàéõààð çààñàí áàéâ. Ä¿ðìèéí ¸ñîîð çààõ ¿íäñýí õè÷ýýë¿¿ä
íü: òºðºëõ õýë, óòãà çîõèîë, òîî áîäëîãî, ãàçàðç¿é, Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ,
áèåèéí òàìèð ýäãýýð áàéâ 132 .
1916 îíä áàòëàãäñàí äóíä ñóðãóóëèéí ä¿ðýì ¸ñîîð õîøóóíû òºâ á¿ðä
äóíä ñóðãóóëèóäûã áàéãóóëæ, 5 æèë ñóðàëöóóëàõ õóãàöààòàé áàéâ 133 .
Äóíä cypãóóëèéí ýíý ä¿ðýì íü äýâøèëò øèíæ ÷àíàðòàé áàéñàí áîëîâ÷
ìýðãýæèëòýí áàãø, õè÷ýýëèéí õýðýãëýë, õºðºí㺠ìºí㺠äóòàãäàëòàé áàéñàí
òºäèéã¿é õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóä áîëîí óíãåðí÷¿¿ä òóñ îðíûã íýãýí àâñíààñ
áîëæ äýýðõ ä¿ðìèéí ñàíààíóóäûí èõýíõ íü áèåëëýý îëæ ÷àäààã¿é àæýý.
Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñóðãóóëèéã äóíä ñóðãóóëü áîëãîí áàéãóóëæ, ¿¿íèéã îðîñ,
ìîíãîë ñóðãóóëü ãýæ íýðëýæ áàéâ. Ýíý ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí òîî 1917 îíä
47-ä õ¿ð÷ýý.
1913 îíä Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð 6 ñóðàã÷ íèéòèéí áàéðàíä ñóóæ îðîñ
õýë áè÷èãò ñóðàëöàæ áàéñàí áà ìºí èéì òîîíû õ¿ì¿¿ñ ãýðýýñýý èðæ ñóð÷
áàéâ. Ýíý ¿åä Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñóðãóóëèàñ íýã ìýäýýãýýð 14, íºãºº íýã
ìýäýýãýýð 18 ñóðàã÷äûã îðîñûí Èðêóòñê áà Òðîèöêîñàâñê õîòîä ÿâóóëæýý 134 .
1913 îíä Ñýöýí õàí àéìãààñ 10 õ¿¿õäèéã Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷ààð ýëñ¿¿ëýí àâ÷ýý.
1918 îíä íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñóðãóóëèéí õýñýã ñóðàã÷èä ìîíãîë áàãø íàðààð
ìàíæ õýë áè÷èã çààëãàæ áàéâ. Õàðèí íºãºº Õèàãòàä 1916 îí õ¿ðòýë ñóðãóóëü
íýýãäýýã¿é áàéâ. “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷ãèéí ìýäýýãýýð õîøóóäàä 30
ãàðóé áàãà ñóðãóóëü àæèëëàæ, ñóðàã÷èä íü ìîíãîë õýë áè÷èã çààëãàæ áàéæýý.
1917 îíû áàðèìòààð õîøóóíû 49 ñóðãóóëü áàéñàí òóõàé ìýäýý áèé. 1917 îíä
Ñýöýí õàí àéìãèéí Äîðæïàëàìûí õîøóóíä “Îþóí ò¿ëõ¿¿ð” òóóæ, “Öààñàí
øóâóóíû ¿ëãýð”, “×èíãèñèéí ýð õî¸ð çàãàë”, “×èíãèñèéí ñóðãààë” çýðýã ñóðàõ
áè÷ãèéã 11 ñóðàã÷äàä ÿâóóëàâ ãýñýí ìýäýý áàéäàã áèëýý. Äýýðõ áàðèìòààñ
¿çýõýä ñóðãóóëèéí òîî 1917 îíû îð÷èìä õýä áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Õàðèí àâòîíîìèéí ñ¿¿ëèéí ¿åä íèéñëýë õ¿ðýýíä äóíä ñóðãóóëèàñ ãàäíà
õî¸ð áàãà ñóðãóóëü áàéñíûã òýìäýãëýí È.Ì.Ìàéñêèé áè÷èõäýý: “õîøóóäûí
ñóðãóóëü íýã, õî¸ð æèë áîëîîä áàãø íàð áàéõã¿éãýýñ áîëæ, áàðàã ãàçàð
á¿õýíä õààãäàæ áàéëàà” ãýæýý 135 .
Äýýð äóðäñàí ñóðãóóëèóäààñ õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿å áóþó ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õàðãèñëàëûí ¿åä òóí öººí íü ¿ëäæýý.
1919 îíä Èðêóòñê áà Òðîèöêîñàâñêèéí ñóðãóóëü òºãñãºæ 6 æèëèéí äîòîð
îðîñ, ãåðìàí, ôðàíö õýë ñàéí ñóðñàí 10 ñóðàã÷äûã Çàñãèéí ãàçðààñ øàãíàñíû
132
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè. 29-ð á¿ëýã 25-29-ð á¿ñ.
133
̺í òýíä. 29-28
134
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Óëñ òºðèéí 1-ð àíãè. 29-ð á¿ëýã. 28-29-ð á¿ñ.
135
È.Ì.Ìàéñêèé. “Õóâüñãàëûí ºìíºõºí óåèéí Ìîíãîë îðîí”.
55

äîòîð Õ.×îéáàëñàí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý 136 .
¯éëäâýðèéí çàðèì íýã ãàçðóóä áèé áîëîõûí õàìò ò¿¿íä õýðýãòýé áîëîâñîí
õ¿÷íýýð äóòàãäàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéñàí áºãººä çºâõºí çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ
öàõèëãààí ìýäýýíèé òåëåãðàô ìýäëýãèéã äàãàëäàí ñóðàõ çàìààð àæèëëàæ
áàéëàà. 1913 îíä íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ öýðãèéí çýâñãèéí ãàçàð 8 ìîíãîë öýðýã
çýâñýã çàñâàðëàõ àæèë õèéæ áàéâ.
1912 îíû ýõýýð Íèéñëýë õ¿ðýýíä “Øèíý òîëü” 137 ñýòã¿¿ë ãàð÷ ýõýëñýí
áºãººä òýð íü ñ¿¿ëäýý “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” ãýäýã íýðýýð
õýâëýãäýõ áîëæýý. Ýíý ñîíèí ôåîäàëûí òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä, Çàñãèéí ãàçðûí
õàðãèñ áîäëîãî, ýäèéí çàñàã áà ñî¸ëûí õîöðîãäëûã õóðöààð ø¿¿ìæèëæ,
äýâøèëò àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíàà íýâòð¿¿ëäýã áàéâ. Ýíý ñîíèíû 1917 îíû íýã
äóãààðò ýìýãòýé÷¿¿äýä òýãø ýðõ îëãîõ òýìöýëä óðèàëàí äóóäàæ Íèéñëýë
õ¿ðýý, Õèàãò, Óëèàñòàé áîëîí áóñàä òºâ¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóñãàé
ñóðãóóëèéã áàéãóóëàí, òºðºëõ õýë, òîî áîäëîãî çààõ, õºäºëìºðèéí äàäëàãà
õèéëãýõ çàìààð îõèäûã ñóðãàõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéñàí áèëýý 138 .
̺í ñîíèíû 1917 îíû 46-ðò òóñ îðíû ò¿¿õèé ýäèéí íººö äýýð ò¿øèãëýí
õºíãºí ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã äýâø¿¿ëñýí áàéâ. ̺í ñîíèíû
1919 îíû øèíý æèëèéí äóãààðò ºíãºðñºí îíû ¿ð á¿òýýëèéã ä¿ãíýæ, öààøèä
ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ áà òýæýýë áýëòãýõ ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áàéâ.
Ñîíèí, ñýòã¿¿ë õýâëýí íèéòëýõ àæèëä Æàìñðàíãèéí Öýâýýí çýðýã ñýõýýòíèé
äýâøèëò òºëººëºã÷èä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéëàà.
Ìºí ¿¿íèé çýðýãöýýãýýð ºðãºí îëíû õýðýãöýýíä çîðèóëñàí õÿëáàð÷èëñàí
õýâëýë ãàðãàõ àíõíû àëõàì õèéãäýæ áàéâ. Ò¿øìýë Äàíäàà Ìîíãîëûí
ýðòíèé óëàìæëàëûí ¿íäñýí äýýð çàëóó ¿åèéã ñóðãàõ òóõàé 5 íîìûã 1914 îíä
çîõèîæýý. Æàìñðàíãèéí Öýâýýíèé “Åðòºíöèéí áàéäàë” ãýäýã íîì 1918 îíä
õýâëýãäæýý.
1917 îíîîñ Íèéñëýë õ¿ðýýíä îðîñûí êèíî çóðàã ãàð÷ ýõëýâ. Òýð ¿åä
“Ìîíãîëûí ñóäëàõ õîðîî” ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí ýêñïåäèöèéí íºëººíèé
äîð 1914-1916 îíä òóñ óëñûí ãàçðûí õºðñ, óóð àìüñãàë, ÷èéã òóíàäàñ, àøèãò
ìàëòìàë, óðãàìàë àìüòíû àéìàã, îé ìîä, óóëûí áàÿëàã çýðãèéã ñóäëàõ àæèë
ýõëýí ÿâàãäàæ áàéâ.
Ýíý õîðîîíû àæèë íü îðîñûí êàïèòàëûã Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé
óÿëäàæ áàéñàí áà õîðîîíä ìîíãîë ò¿øìýä¿¿ä ãîëëîæ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ
äýâøèëò, àðäà÷ ¿çýëòýé îðîñ ýðäýìòýíã¿¿ä, ìºí ãàçàð÷, à÷èã÷, àæèë÷èí
áóþó ã¿éöýòãýã÷ ççðýã æèðèéí ìîíãîë÷óóä îðîëöîæ áàéâ. Òóñ õîðîî áóþó
ýêñïåäèöèéí àæëûí ÿâöàä ìîíãîë íóòãàà ìýäýõ ýðìýëçëýë óã àæèëä îðîëöñîí
ìîíãîë÷óóäûí äóíä òºðñººð áàéâ. Íèéñëýë õ¿ðýýíèé àëáàí ÿàìäûí õîîðîíä
1914 îíä òåëåôîí óòàñíû õîëáîî àíõ òàâèãäàâ 139 .
136
ÌÓÀ. Àâòîíîìíéí ôîíä. 1-ð àíãè. 29-ð á¿ëýã. 4-ð á¿ñ.
137
ÖÃÂÈÀ. ô.2000, îï.1, åä. õð. 4126.
138
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”. 1917 îíû 7-ð ñàðûí 12. ¹ 241. 2-ð í¿¿ð.
139
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýäèéí çàñãèéí 2-ð àíãè. 16-ð á¿ëýã. 27-ð á¿ñ.
56

Ìàëûí ýì÷ îðîñ õ¿ì¿¿ñ Íèéñëýë õ¿ðýý, Óëç, Õýðëýí, Âàíãèéí Õ¿ðýý,
Çàÿûí øàâü çýðýã 12 õîøóóíä ãýðýýãýýð 1913 îíä àæèëëàæ áàéâ. Ìàëûí îðîñ
ýì÷ íàðûí íýð õ¿íä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äîòîð ¿ëýìæ áîëñíûã 1914 îíä
“Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ë òýìäýãëýæýý.
Ñî¸ëûí ýäãýýð á¿õ ýõëýëò, ÿëàíãóÿà àíõíû ñóðãóóëü íýýãäñýí, õýñýã
çàëóó÷óóäûã Îðîñ óëñàä ÿâóóëñàí, ñîíèí õýâëýë íèéòýëñýí çýðýã íü
ìàðãààíã¿é äýâøèëò ç¿éë áàéëàà. Ãýâ÷ ýäãýýð ýõëýëò íü òóéëäàà õ¿ð÷
÷àäñàíã¿é, òóñ îðíû áàéäàë, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä áîäèò ººð÷ëºëò
¿ç¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é àæýý. Òóñ îðîí õîöðîãäñîí õýâýýð áàéâ. Ôåîäàë àíãèàñ
õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèéã äàðëàí ìºëæèõ õýðýãò øàðûí øàøèí ¿çýë ñóðòëûí
çýâñýã íü áîëñîîð áàéëàà. Õóâüñãàëûí ºìíº ñ¿ì õèéäèéí íèéò òîî 750, ëàì
íàð 115 ìÿíãà îð÷èì áàéëàà 140 .
Õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ ÿâäàë 3-4% áàéëàà ãýæ òýð ¿åèéí õýâëýëèéí
ìýäýýíä áàéäàã 141 . Áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ õóâü íü äýýðõýýñ íèëýýä èë¿¿ áàéñàí
ãýäýã ÿðèà áèé áîëîâ÷ õóâüñãàëûí ºìíº àðä ò¿ìíèé àñàð èõ õóâü íü áè÷èã
¿ñýã ìýäýõã¿é áàéñàí ãýäýã òýð ä¿ãíýëòèéã ººð÷èëæ ÷àäàõã¿é þì. Àðäûí
óðëàë áà øèëäýã óð÷óóä íü ñ¿ì õèéäèéí áîëîí ôåîäàëûí îðä õàðø áàðèõ
õýðýãò àøèãëàãäàæ áàéâ. Æèøýý íü 1913 îíä 80 òîõîé ºíäºð Ìàéäàð áóðõàí
á¿òýýõýä õàëõûí äºðâºí àéìãààñ õàìãèéí øèëäýã ÷àäâàðòàé óðàí äàðõ÷óóäûã
öóãëóóëñàí, ¿¿íèé äîòîð øèëäýã äàðõàí ãýëýí Ìàéäàðæàâ îðîëöñîí áàéíà.
Àðäûí àâúÿàñëàã óðàí á¿òýýë÷èä: Çóðàà÷ Øàðàâ (1876-1936), àðäûí ¿ëãýð÷äóó÷
Ëóâñàí õóóð÷, ñèéëáýð÷ Æ¿ãäýð íàðûí çýðýã áóñàä îëîí õ¿ì¿¿ñ
ººðñäèéí óðàí á¿òýýë÷ àâüÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîëöîî
õÿçãààðëàãäìàë áàéâ.
Çàñàã ôåîäàëóóä òóñ òóñûí õîøóóíä àëèâàà äýâøèëò ¿çýë íýâòðýõýýñ
áîëãîîìæëîí ò¿ãæèæ áàéõûã õè÷ýýæ áàéñàí íü ýõëýí õèéãäýæ áàéñàí ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí òýð àëõàìä ñ¿ðõèé ñààä áîëæ áàéâ. Ëàì íàð óóë óñûã îíãîí, ëóñ
ñàâäàãòàé ãýæ áàðèëãûí ìîä îãòëîõ, óòàñíû øóãàì òàâèõ, çàãàñ áàðèõ, àøèãò
ìàëòìàëûã õàéõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæèë õèéõèéã õýò òóéëøèð÷ õîðèãëîäîã
áàéëàà. Æèøýý íü Ãóðâàí áàÿí, Ìýëõèé íóóðò çàãàñ áàðèõ ¿éëäâýð 1913-14
îíä áàéãóóàõ ãýñýí îðîñûí ¿éëäâýðèéí ýçýí Êëàäíèêîâûí õ¿ñýëòèéã äýýðõ
íóóðóóä îíãîí ãýæ Çàñãèéí ãàçàð òàòãàëçæýý. Ëàì íàð, çàëóó÷óóäûã êèíî
¿çýõèéã õîðèãëîñîí áàéâ.
Öýðãèéí ÿàì 1913 îíä Áîãä õààíû çààëòààð õÿçãààðûí öýðýãò ìààíèéí
“õ¿ðä” ÿâóóëñàí áà 1914 îíä öýðã¿¿äýä ç¿¿ëãýõýýð 400 øèðõýã ñàõèóñ ÿâóóëæ
áàéñàí çýðýã ç¿éë ÷ ãàð÷ áàéâ.
Äîòîîä, ãàäààäûí äàðëàã÷äûã óñòãàõ, õÿòàäûí õóäàëäàà ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äèéí õýìæýý õÿçãààðã¿é ºð çýýëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ôåîäàëûí
äèéëýãäýøã¿é àëáàí òàòâàðààñ õºíãºâ÷ëºõ ãýñýí îëîí ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
140
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí. õóóä. 246-263.
141
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”. ¹ 241, 2-ð õóóä. 1917-7-12.
57

ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé õýðýãöýý áèåëýãäñýíã¿é ¿ëäæýý. ̺ëæèã÷èä
ñîëèãäñîí áîëîâ÷ ìºëæëºã õýâýýð ¿ëäýâ. Òóñ îðîí óðüäûíõàà àäèë ôåîäàëûí,
õàãàñ êîëîíèéí îðîí õýâýýð ¿ëäýâ. Óëñûí àïïàðàò íü õàð, øàð ôåîäàëààñ
á¿ðýëäýæ ºðãºí îëîí ò¿ìíèéã ìºëæèõºä ÷èãëýí àæèëëàæ áàéâ. Ø¿¿õ,
öàãäàà, öýðýã íü àðä ò¿ìíèéã ôåîäàëûí àíãèä ñºãä¿¿ëýí çàõèðàõàä ÷èãëýæ
áàéâ. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íü ãàäààä, äîòîîäûí ìºëæèã÷äèéí äàðëàëûã
àìñàæ áàéâ.
Ìîíãîë îðîí îëîí
óëñûí çàõ çýýëä
òàòàãäàí îðñîí íü
Ìîíãîë îðîí íü õÿòàäûí õóäàëäàà ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äýýð äàìæèí ýäèéí çàñãèéí òàëààð ãàäààäûí
ÿëàíãóÿà Îðîñûí êàïèòàëûí íºëººíä îðñîîð áàéâ.
Ìîíãîëûí çàõ çýýëä Îðîñûí õóäàëäààíû êàïèòàë
õýäèéãýýð õ¿÷òýé íýâòýð÷ áàéñàí áîëîâ÷ õÿòàäûí õóäàëäàà ººðèéí
ñàëáàðóóäûã ºðãºí òàðààæ, áàðàà òàâààðûã ò¿ãýçí õóäàëäàæ áàéñíààðàà
ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð äèéëýíõ áàéð ñóóðèéã ýçýëñýýð áàéâ.
Ìîñêâàãèéí õóäàëäààíû çêñïåäèöèéí ìýäýýãýýð 1912 îíä Ìîíãîëä
õÿòàäûí õýäýí çóóí õóäàëäààíû ï¿¿ñ áàéñíààñ 30 òîì ï¿¿ñ áàéæýý. Äýýð
äóðäñàí ýêñïåäèöèéí ìýäýýãýýð ìºí îíä õÿòàä áà îðîñûí ï¿¿ñíèé òîîã
õàðüöóóëæ ¿çâýë: Íèéñëýë õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàäûí 10 ï¿¿ñ òóòàìä îðîñûí
íýã ï¿¿ñ; Õîâä, Óëèàñòàé, Âàíãèéí õ¿ðýý, Çàÿûí øàâüä õÿòàäûí 119 ï¿¿ñò,
îðîñûí 19 ï¿¿ñ òóñ òóñ áàéæýý 142 .
1912 îíä õÿòàäààñ Íèéñëýë õ¿ðýýíä 3980000 ðóáëèéí áàðàà îðæ áàéâ 143 .
Ìîíãîë äàõü ìàíæèéí çàõèðãàà óñòñàíû äàðàà 1912 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð õÿòàäûí õóäàëäààíû òàëààð çàðèì íýã õÿçãààðëàëò õèéæ áàéñàí
¿¿íä: Õàð òàìõè ìîíãîëä õóäàëäàõ ÿâäëûã õîðèãëîñîí, õÿòàäûí õóäàëäààíààñ
ãààëü õóðààõ ÿâäëûã øèíý÷ëýí çîõèöóóëñàí çýðýã þì. Ýíý á¿õýí íü ºñºæ
áàéñàí õÿòàäûí õóäàëäààíä ÿìàð íýã íºëºº ¿ç¿¿ëñýíã¿é ó÷èð íü õÿòàäûí
ï¿¿ñ¿¿ä ýäãýýð àðãà õýìæýýã øóóä áà øóóä áóñ õýëáýðýýð çºð÷èæ áàéñíààñ
áîëæýý.
Ò¿øýýò õàíû õîøóó áà Íèéñëýë õ¿ðýýíèé Íàéìàà õîòîí äàõü õÿòàäûí
õóäàëäàà÷èä 1914 îíä Ìîíãîë óëñûí ñàíä ãààëèéí òàòâàð òºëºõººñ
òàòãàëçñàí áà íºãºº õýñýã íü òàòâàð òºëºõ õóãàöààã ýëäýâ àðãààð õîéøëóóëàõ
áóþó òàòâàðûí õýìæýý áàãàñãàõûã ýðìýëçýæ áàéëàà 144 .
Ìîíãîë äàõü õÿòàäûí õóäàëäààíû èõýíõ õýñýã íü Ìîíãîëûí çàõ çýýë
áà Åâðîï, Àìåðèê, ßïîíû êàïèòàëûí õîîðîíä ¿éë÷ëýí æàâøèõ ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýäýã äàìûí õóäàëäààíû øèíæòýé áàéâ.
Ìîíãîëä õàìãèéí ºðãºí õýðýãöýýíèé ã¿éëãýýòýé áàðàà áîë äààëèìáà áàéâ.
“Äààëèìáûã Àìåðèê, Àíãëèä ¿éëäâýðëýæ, õÿòàäàä áóäààä, Ìîíãîëä ÿâóóëäàã
142
Ìîíãîë äàõü Ìîñêâàãèéí õóäàëäààíû ýêñïåäèöèéí òàéëàí. Ì., 1912. 226-ð òàë.
143
ÖÃÂÈÀ. ô. 2000. 1. åä. õð. 4126; ë. 239.
144
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè. 8-ð á¿ëýã. 527, 528-ð á¿ñ.
58

áàéæýý” 145 . Ìîíãîëîîñ àëò, íîîñ, àðüñ øèð áîëîí áóñàä ò¿¿õèé ýä Õÿòàäààð,
ìºí áàãà çýðýã íü Îðîñ óëñààð äàìæèí Àìåðèê, Ãåðìàí, Àíãëè áîëîí áóñàä
êàïèòàëèñò îðîíä î÷äîã áàéâ.
Àðä ò¿ìýí õóäàëäàà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã ºðíººñ ÷ºëººëºãäñºíã¿é,
ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí õóó÷èí ºðèéã ìîíãîë ôåîäàëóóä àðäóóäààð
¿ðãýëæëýí òºë¿¿ëæ áàñ øèíý çýýëëýã àâñààð áàéâ. Áóÿíò õýìýýõ ìîíãîë
íýð ç¿¿ñýí íýã õÿòàä ï¿¿ñ, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õýñýã õîøóóíû àðäààñ 70000
ëàí ìºíãºíèé ºð ãàðãóóëæ ºãºõèéã ìºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãàä 1912 îíä
øààðäæýý 146 .
̺í îíû ìýäýýãýýð ýíý àéìãèéí 18 õîøóóíû àðäóóä õÿòàäûí ÿíç á¿ðèéí
ï¿¿ñýíä 97,261 ëàíãèéí ºð òºëºõ ¸ñòîé áàéâ 147 . Ëþí Õî þí-û ï¿¿ñèéí ºðèéã
õ¿¿ãèéí õàìò ººðèéí 17 õîøóóíû àðäóóäààñ ò¿ðãýí ãàðãóóëæ òºëºõèéã Áîãä
õààíû çàñãèéí ãàçðààñ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíä 1914 îíä øààðäæýý 148 .
Áóñàä àéìãóóä èõ õýìæýýíèé ºðèéã õÿòàäûí ÿíç á¿ðèéí ï¿¿ñ¿¿äýä íýã
àäèë òºëæ áàéëàà. 1912 îíä Ñýöýí õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû çàõèðãàà ººðèéíõºº
õýðýãöýýíä Õèøèãò õýìýýõ ìîíãîë íýðòýé õÿòàä ï¿¿ñýýñ 2270 ëàí ìºíãº
øèíýýð çýýëýí àâ÷ýý 149 .
Õÿòàäûí ï¿¿ñíèé ºðèéã õàðüÿàò õîøóóíû àðäóóäààñ òºë¿¿ëæ äóóñãàõûã
1915 îíä Ñýöýí õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãààñ Áýéñ Ñàíñðàéäîðæèéí õîøóó
òàìãàíä òóøààæ, õýðýâ óäààøðóóëáàë ãýìò ýòãýýäèéã øèéòãýíý ãýæýý 150 .
Àðäóóäààñ ºð çýýë àâàõ òàëààð õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷人ð
Íèéñëýë õ¿ðýýíä òîìèëîãäñîí ×åí È, ìàíæ àìáàíû àäèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
áàéëàà. Ò¿¿íèé øààðäëàãààð Êó È-ãèéí ï¿¿ñèéí ºðèéã 60 òîîíû àðäààñ 1919
îíä ãàðãóóëàí àâñàí áà çàðèìäàà õóóðàì÷ äàíñààð ÷ ºð íýõýìæëýí çàëèëàõ
ÿâäàë ãàðñààð áàéâ. Äýýð äóðäñàí ï¿¿ñíèé òºëººëºã÷ Àíü Ó-äè íàñ áàðñàí
õ¿ì¿¿ñèéí òºëººã¿é áàéñàí ºð ãýæ õóóðàì÷ ºðèéí íýõýìæëýë ãàðãàæ, á¿õ
õîøóóäààñ ãàðãóóëàí ºãºõèéã øààðäàæ áàéñíûã áàðèìòàíä ºã¿¿ëæýý 151 .
¯ðãýëæ ºñºæ áàéäàã àñàð ºíäºð õ¿¿ãýýñ áîëæ 1913 îíä îëîíõ ñóì, îòîã
õÿòàäûí ºð òºëºí äóóñãàæ ÷àäñàíã¿é. Ǻâõºí íýã àéìàãò íèëýýä õýäýí
ñóìäûí ºð 3299 ëàí áàéõàä íü 2087 ëàí áîëîí ¿ðæñýí áàéæýý 152 .
Òîìîîõîí ôåîäàëóóä õÿòàäàä òºëºõ ºðºº, áóñàä ôåîäàëóóä ÿëàíãóÿà
õàð ôåîäàëóóäûí õàðüÿàò õàìæëàãà, øàâü íàðààð òºë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ
áàéâ. Øàíçàâ Áàäàìäîðæ, äà ëàì Äàøæàâ íàð 1912 îíä Áîãä õààíä ºðãºñºí
àéëòãàëäàà 51000 ëàí ºðíººñ ººðñäèéí øàâèéã ÷ºëººëæ ºãºõèéã ãóéæýý 153 .
145
Ìîíãîë äàõü Ìîñêâàãèéí õóäàëäààíû ýêñïåäèö. Ì.,1912. 296-297-ð òàë
146
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè. 10-ð á¿ëýã. 133-ð á¿ñ.
147
̺í ôîíä. 15-ðõýñýã. 16116-ð áàðèìò.
148
̺í ôîíä. 1-ð á¿ëýã. 286-ð á¿ñ
149
À. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè. 10-ð á¿ëýã. 123-ð á¿ñ
150
̺í ôîíä. 256-ð á¿ñ.
151
̺í ôîíä. 144-ð á¿ñ
152
̺í ôîíä. 336-ð á¿ñ.
153
̺í ôîíä. 1-ð á¿ëýã, 97-ð á¿ñ
59

Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò òºëºõ Ìîíãîëûí íèéò ººðèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí òîî
áàéäàã.
Õÿòàäûí ï¿¿ñ¿¿äýä òºëºõ Ìîíãîëûí íèéò ºð 10 ñàÿ ðóáëü áóþó 804600 ëàí
ãýæ îðîñûí õóäàëäààíû ýêñïåäèöè ¿çæýý 154 .
Àâòîíîìèòûí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çºâõºí 36 õîøóóäûí áàðèìòààð á¿õ ºð
íü 3 600 000 ëàí áàéæýý 155 . Åð íü 1916 îíû ñ¿¿ëýýð “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí
áè÷èã”-ò íèéòëýãäñýí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò òºëºõ Ìîíãîëûí á¿õ ºð 30 ñàÿ ëàí
ãýäýã òîîíä äºõºæ î÷ñîí íü ¿íýíòýé áàéæ áîëíî 156 . Àâòîíîìèéí ñ¿¿ë÷ýýð
ýäãýýð ºðèéí çàðèì õýñýã òºëºãäñºí íü ëàâòàé È.Ì.Ìàéñêèéí 1918-1919 îíä
õèéñýí òîîöîîãîîð ãàäààäûí ï¿¿ñýä òºëºõ ºð 15 ñàÿ àëòàí ðóáëèýñ áàãàã¿é
ãýæýý. Ýíý òîîöîîãîîð áîäîõîä ºð íü íýã ºðõºä 500-700 áóþó ìÿíãàí ëàí
íîãäîæ áàéñàí áà íýã ºðõèéí äóíäàæ õºðºí㺠ìÿíãàí ëàí áàéëàà 157 .
Àðä ò¿ìíèéã ºðºíä îðóóëàõ ÿâäàëä óðä íü Äàé÷èí ã¿ðíèé áàíê ãýæ
áàéñàí, 1912 îíä õÿòàäûí Æóíãî Èí-õàí áàíê, Îô Øèí áàíê ãýæ íýðëýãäñýí
ýäãýýð áàíêóóä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý 158 . Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ Äàöèíü-èéí
áàíêíû òýìäýãò öààñíû ¿íèéã ìîíãîëûí ãààëü ààæìààð áóóðóóëæ áàéñíûã
Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ÿàìíû ìîíãîë äàõü àãåíò À.Ï.Áîëîáàí àæèæ
ìýäñýí áà 1913 îíû 4-ð ñàðä Õÿòàäûí áàíêíû òýìäýãò öààñûã õ¿ëýýí àâàõûã
çîãñîîæýý 159 . 1912 îíîîñ ýõëýí àëáàí ¸ñíû áèø áàéäàëòàéãààð áàéñàí ýíý
áàíê íü 1917 îíä äàõèí õàÿãàà ç¿¿ãýýä ãàð÷ èðæýý.
Ìîíãîëûí çàðèì íóòãààñ ãàð àæèëëàãààãààð àëò áà óóëûí áîëîð
ìàëòàæ àâ÷ áàéñíûã ýñ îðóóëáàë õÿòàäûí ï¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà íü çºâõºí
õóäàëäààãààð õÿçãààðëàãäàæ áàéâ.
1916 îíä Õààëãàí õîò, Íèéñëýë õ¿ðýýíèé õîîðîíä óòñàí õàðèëöóóðûí
øóãàì òàâüæ àæèëëóóëàõ òóõàé Õÿòàä, Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷äèéí õýëýëöýý ÿâàãäàâ 160 .
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð åâðîïûí êàïèòàëûí òóñëàìæààð Ãàäààä Ìîíãîëä
òºìºð çàì áàéãóóëàõ áîäëîãîòîé áàéâ.
Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä áóñàä õóäàëäàà÷äûí àäèë æèí õýìæ¿¿ðýýð ìýõëýõ
ÿíç á¿ðèéí çàëü õýðýãëýæ, õîíæèí áàÿæèæ áàéëàà. Íèéñëýë õ¿ðýýíèé Íàéìàà
õîòûí õÿòàä ï¿¿ñýýñ çîõèîí áàéãóóëæ ºíäºð ¿íýýð òýìýý, àäóóíû òîñ, ººõ
õóäàëäàí àâàõ áîëñîí ÿâäàë íü òýìýý, àäóóã îëîí òîîãîîð íÿäëàõàä õ¿ðãýâ.
1917 îíä ãàäààä Ìîíãîäûí çàñãèéí ãàçàð òýìýý, àäóóã õÿäàí ñ¿éòãýõ ýíý àðãà
154
Îð÷èí ¿åèéí õóäàëäàà - ýäèéí çàñãèéí õàðüöààí äàõü Ìîíãîë óëñ. Õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí ÿàìíû
Ìîíãîë äàõü àãåíò À.Ï.Áîëîáàíû 1912-1913 îíû òàéëàí. Ïåòðîãðàä, 1915. 45-46-ð òàë.
155
ÌÓÀ. Óëñûí ñàí (ìºíãèéã õýðõýí àðâèæóóëæ, îðëîãî çàðëàãûã òýãøèòãýõ òóõàé àâòîíîìèéí 5, 6-ð
îíä ÿâóóëñàí øèíæèëãýýíèé àíõíû ìýäýýíèé ¿íäñýí äýýð ãàðãàñàí ñàíàë),
156
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”. ¹46. 1917 îíû 2-ð ñàðûí 9.
157
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí. 172-223-ð òàë.
158
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ. ô.2000. îï.7. ä.89, ë.26-50
159
Ìîíãîë äàõü õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí ÿàìíû àãåíò À.Ï.Áîëîáàíû 1912-1913 îíû òàéëàí. Ïåòåðáóðã.
1914. 40-44-ð òàë.
160
“Õÿòàä áà ßïîí” çýðýã ñýòã¿¿ë. ¹ 241. 1916 îíû 6-ð cap.
60

õýìæýýã ýñýðã¿¿öýí òàòãàëçæýý 161 .
Îðîñûí êàïèòàë Ìîíãîëä òºðºë á¿ðýýð íýâòýð÷ áàéñàí. ¯¿íä 162 :
Îí Ìîíãîëîîñ ãàðãàñàí (ðóá) Ìîíãîëä îðóóëñàí (ðóá)
1911 757 995 2 114. 640
1912 2 720 000 3 184. 043
Îðîñûí õóäàëäàà÷äààñ Ìîíãîëòîé ÿâóóëæ áàéñàí ã¿éëãýýíèé ýðãýëòèéí
äýýðõ ¿ñðýëò íü 1912 îíîîñ ýõýëæ ¿ðãýëæëýýä äàéíû óðøãààð 1914 îíîîñ
áàãàññàí þì.
¯¿íèéã îðîñ ìîíãîëûí õóäàëäààíû äîð äóðäñàí ¿ç¿¿ëýëò õàðóóëæ áàéíà.
Îí Ìîíãîëîîñ ãàðãàñàí (ðóá) Ìîíãîëä îðóóëñàí (ðóá)
1913 8 403 000 2 689. 000
1914 8 427 000 4 484. 000
1915 11 451 000 24 290 003 1
Îðîñûí õóäàëäàà íü îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìýíä áàðàà òàâààð çýýë îëãîæ
áàñ ë òýäíèé ºðèéã óëàì èõ áîëãîâ. Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ îðîñûí Êîíñóëûí
øààðäëàãààð Ìîíãîëûí ãàäààä ÿàì 1912 îíä îðîñûí õóäàëäàà÷èí Èâàí
Ãîëèêîâûí ºðèéã òºëæ äóóñãàõûã Ò¿øýýò õàí àéìãèéí íýãýí õîøóóíä
òóøààñàí áàéâ 163 . Ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãºòýé Øåâöîâûí ï¿¿ñ ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýíä ìºíãº, öàé, áºñ áàðàà çýýë îëãîæ áàéâ 164 .
Ìîíãîëûí áàéãàëèéí áàÿëãèéã õÿìä ò¿ðýýñýýð àøèãëàõûã îðîñûí
êàïèòàë èõýä õè÷ýýæ áàéâ.
Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ êîíñóë Ëþáà 1912 îíû 1-ð ñàðûí 25-íä öàõèëãààíààð
ìýäýãäýõäýý õÿòàäûí ò¿øìýëèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí Ãðîò Íèéñëýë
õ¿ðýýí äýõ “Ìîíãîëîð” ãýäýã àëòíû óóðõàéí àæèëä îðîëöîõîî áîëüæ, îãöðîõ
õ¿ñýëò ãàðãàæ, Ïåòðîãðàä ðóó ÿâñàí 165 ãýæýý.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí îðîñûí ¿éëäâýðèéí ýçýä Ìîíãîëûí àëòíû óóðõàéã
àøèãëàõàä ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð 1912 îíîîñ
ýõëýí àëò ìàëòàã÷äààñ õóðààõ ò¿ðýýñíèé òóõàé ä¿ðýì áàòàëñàí ¿¿íä: Àëò
ìàëòàæ áàéãàà íýã äºðâºëæèí ìîä ãàçðààñ 108 ëàí õóðààõ áà ìàëòàõ õóãàöààã
5 æèëýýð òîãòîîæýý 166 .
161
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýäèéí çàñãèéí àíãè. 1-ð á¿ëýã. 41-ð á¿ñ.
162
Îð÷èí ¿åèéí õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí õàðüöààí äàõü Ìîíãîë óëñ. Õààíò îðîñûí õóäàëäàà-
¿éëäâýðèéí ÿàìíû Ìîíãîë äàõü àãåíò À.Ï.Áîëîáàíû 1912-1913 îíû òàéëàí 171-172-ð òàë (Ãààëèéí
Õàíõ äàõü ñàëáàð áà Õèàãòûí ÷èãëýëýýð îðæ ãàðñàí ç¿éëèéã îðîëöóóëààã¿é).
163
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ðàíãè. 10-ð á¿ëýã. 117-ð á¿ñ.
164
Áóðäóêîâ À.Â. Äóðñàìæ. Ãàð áè÷ìýë. (1914-1921 îí).
165
ÖÃÂÈÀ. ô. 2000. îï.1, ä.4258, ë.8.
166
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýä, çàñ. 2-ð àíãè. 1-ð á¿ëýã. 3-ð á¿ñ.
61

Ñýöýí õàí àéìãèéí íóòàã Ãîðèõûí Áóìáàãàð ãýäýã ãàçàð îðîñûí õàðüÿàò
¿éëäâýðèéí ýçýí Ñîëîìîíîâ ãýã÷ 1914 îíä óóëûí áîëîð ãàðãàí àâ÷ áàéâ 167 .
Ýíý ¿éëâýðò àæèëëàæ áàéñàí àðä Äàìäèíæàâûí ÿðüñíààð çóí, íàìðûí
öàãò ýíä óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèë÷èä çóó ãàðóé àæèëëàäàã áàéñàí, íýã óäàà
30 òýìýý áîëîð à÷óóëæ áàéñàí óäàà áèé ãýæýý. Óã áîëîðûã àøèãëàõ àæëûã
õÿòàäóóä ¿¿ñãýí ÿâóóëæ áàéæýý. 1913 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü îðîñûí
õàðüÿàò Ìîèñåé Ãàëüïåðîâä çàãàñ àãíóóëàõààð Áîéð íóóðûí õîéò ýðãèéã
æèëä 5 000 ðóáëèéí ò¿ðýýñòýé, 5 æèëèéí õóãàöààãààð ò¿ðýýñëýí ºã÷ áàéâ.
Áàðîí Ôåäèíãîâè÷ ãýã÷ Õàðàà ãîëä óóðûí òýýðýì áàéãóóëæ îð÷èí òîéðîí
áàéñàí ìîíãîë, õÿòàä, îðîñûí òàðèàíû òàëáàéí óðãàöààñ ãóðèë ¿éëäâýðëýõ
çºâøººðºë 1916 îíä àâ÷ýý. Õààíò Îðîñ áà Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí
Õèàãòûí õýëýëöýýð ¸ñîîð 1914 îíä Õîâä, Êîø-Àãà÷èéí õîîðîíä òºìºð óòàñíû
øóãàì, 1915 îíä ̺ðºí-Óëèàñòàéä óòàñíû øèíý øóãàì òóñ òóñ òàâüæýý.
Íèéñëýë õ¿ðýý Õèàãò õî¸ðûí äóíä õóâèéí àâòî øóóäàí òýýâýð õèéõèéã
1913 îíä ×èòà õîòûí ïàíç÷èí Âåéíåðìàíä çºâøººð÷ýý. Ìèõàèë, Âëàäèìèð
íàð Îðõîí ãîëûí ãóðâàí õýñýãò óóðûí òýýðýì áàéãóóëàõ çºâøººðºë 1916
îíä àâñàí áàéâ. Îðîñûí õóäàëäàà÷èä èìïîðòûí ò¿¿õèé ýäèéã òýýâýðëýõ
çîðèëãîîð 1917 îíä Òóóë ãîëä ã¿¿ð òàâüæýý. Ýíý ã¿¿ðýýð ìàë ãàðãàõàä
ìîíãîëûí õàðüÿàò íàðààñ ò¿ðýýñ àâ÷ áàéñàí ó÷èð Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéí ãàçàð ò¿¿íä ýñýðã¿¿öýë òàâüæýý.
Îðîñûí êàïèòàë ìºíãºí çýýëëýãèéí òàëààð ÷ íèëýýä àæèë ÿâóóëæ
áàéâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé õàðèëöàí õýëýëöñýí ¸ñîîð õààíò Îðîñ
íü ìîíãîëä áàíê áàéãóóëàõ ¸ñòîé áàéâ. Îðîñûí áàíê õóâü íèéë¿¿ëýõ
æóðìààð Íèéñëýë õ¿ðýýíä íýýõ òóõàé 1912 îíä Àíãëè, Ôðàíöûí áàíêíû
òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéñýí íü ÿìàð ÷ ¿ð ä¿íã¿é áîëæýý. Èéìä Îðîñûí
áàíêíû òºëººëºã÷èä Íèéñëýë õ¿ðýýíä øóóä ººðñ人 áàíê áàéãóóëñàí íü
Ìîíãîëûí çàõ çýýëèéã íºëººí人 îðóóëæ, îðîñûí ôàáðèêèéí ýçäèéí òàâààð
áîðëóóëàõ çîðèëãîòîé áàéæýý 168 .
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé òîõèðñîí àíõíû õýëýëöýýðýýð óã áàíê íü
Ìîíãîëûí àëáàí ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ìºí㺠çýýëä¿¿ëýõ áà ¿íäýñíèé áàíêíû
òýìäýãò öààñ ãàðãàõàä òóñëàõ ¸ñòîé áàéñàí áîëîâ÷ ýíý ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñýíã¿é.
Õàðèí òóñ áàíê íü Îðîñûí áà ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ, õóâèéí ìîíãîë÷óóäàä,
ºíäºð õ¿¿òýé ìºíãºí çýýëëýã îëãîæ áàéæýý. Çàñàãò õàí àéìãèéí âàí
Íàâààíöýðýíãèéí õîøóóíû íýãýí ò¿øìýë òóñ õîøóóíû õýðýãöýýíä
çîðèóëàí 1917 îíä îðîñûí áàíêààñ 3400 ðóáëèéã ðóáëü òóñ á¿ðò cap òóòàì 1
êîïåéêèéí õ¿¿òýéãýýð áîäîæ, 10 ñàðûí õóãàöààíä òºëæ äóóñãàõààð çýýëäýí
àâ÷ýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð øèíý÷ëýë õèéõ õýðýãöýýíä çýýë îëãîõûã
Îðîñûí áàíêíààñ 1915-1917 îíä õ¿ññýí áîëîâ÷ óã áàíê íü çýýëëýã îëãîõîîñ
òàòãàëçæýý. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óã áàíêíû óäèðäëàãûí ¿ë
167
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí 1-ð àíãè. 11-ð á¿ëýã. 34-ð á¿ñ
168
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ. ô. 3476. Îï. 1, ä.319, ë. 10. 1911-1919 îíû îðîñ ìîíãîëûí õóäàëäààíû ìàòåðèàë.
62

á¿òýõ õàíäëàãûã ýñýðã¿¿öýæ, íèéñëýë õ¿ðýýíä ñóóñààð áàéñàí õààíò îðîñûí
åðºíõèé Êîíñóëä 1918 îíû íàìàð íîò ÿâóóëæýý.
Òóñ íîòîä Îðîñûí áàíê íü ìîíãîëûí áàíêàä çýýëëýã ºãºõººñ òàòãàëçñàí
ÿâäëààñ ãàäíà ¿íäýñíèé áàíêíû òýìäýãò öààñ ãàðãàõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é.
Ãóðâàí æèëèéí òóðø àæèëëààä, Ìîíãîëûí õóâüä íîãäîõ 30000 ðóáëèéã ñàíä
îðóóëààã¿é, ìºí Îðîñ óëñûí äîòîð ¿éìýýí áîëæ áàéãààòàé õîëáîãäîæ, òóñ
áàíê íü ººðèéí ¿¿ðýã çîðèëòûã ã¿éöýòãýõ íàéäâàðã¿é áîëñîí áàðèìòóóäûã
äóðäàæ ò¿¿íòýéãýý õîëáîãäóóëæ óã áàíêèéã õààõûã øààðäæýý 169 .
Îðîñûí õààíò çàñàã óñòàæ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Íèéñëýë
õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí áàíê íü öàãààíòíû ãàðò áàéñàí Ñèáèðèéí áàíêòàé
õàðèëöàà áàðüæ áàéâ. Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí áàíê óã áàéð ñóóðèà
àëäñàíààñ ãàäíà ò¿¿íèéã öààøèä áàéõûã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð òàòãàëçñàí
ó÷èð, Ñèáèðèéí áàíêíû ò¿ð çàõèðãàà íü (öàãààíòíû çàõèðãàà áàéñàí
áîëîëòîé. Á.Ø.) Ìîíãîë äàõü áàíêíû äàðãûí íýð äýýð áàíêàà íýí äàðóé
óñòãàõ òóõàé 1919 îíû 12-ð ñàðä ìýäýãäæýý.
Îðîñûí êàïèòàëûí ýçýìøèæ áàéñàí áàéð ñóóðü Ìîíãîëä ñóëüäìàãö,
Õÿòàäûí õóäàëäàà óðüä ýäýëæ áàéñàí áàéäëàà ñýðãýýñýýð áàéâ.
Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Ïåòåðáóðã äýõ ìîíãîë áàíêíû åðºíõèé
õîðîîíä 1917 îíû 8-ð ñàðûí 19-íä áè÷èã ÿâóóëæ, õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä
äýëõèéí äàéíûã àøèãëàæ, îðîñ ðóáëèéí õàíøèéã áóóðóóëæ, öàéíûõàà ¿íèéã
íýìýãä¿¿ëñýí ó÷èð àðä èðãýäèéã öàéãààð õàíãàõàä èõýýõýí áýðõøýýëòýé
áîëñíûã õàðãàëçàí Õàíüæîó, Øàíõàé çýðýã õÿòàäûí áóñàä õîòóóäààñ öàé
èð¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ýý.
Ìºí ¿åä Ìîíãîëûí çàõ çýýëä Åâðîïûí êàïèòàëä íýâòðýí îðñîîð áàéâ.
“Ìîíãîëîð” íèéãýìëýãèéí ìàëòàæ àâñàí 1354222 ðóáëèéí àëò Îðîñîîð
äàìæèí Áåðëèí áà Àìñòåðäàìä 1912 îíä íýâòðýí ãàðñàí áàéâ 170 . 1912 îí
áîëîí ò¿¿íèé äàðàà÷èéí æèë¿¿äýä çóóí ìÿíãàí ï¿¿ íîîñ, ìºí ìîíãîëä
áýëòãýäýã àíãèéí ¿ñíèé áàðàã äºðºâíèé ãóðâàí õóâü íü, Ãåðìàí áà Àìåðèêò
íýâòðýí ãàð÷ áàéæýý 171 . Ìºí ¿åä íèéñëýë õ¿ðýýíä Àâñòðèéí “Ãåíðèõ” ï¿¿ñ,
Äà õ¿ðýýíèé Íàéìàà õîòîä Íîðâåãèéí “Ìàìèÿ” ãýäýã ï¿¿ñ òóñ òóñ àæèëëàæ
áàéæýý.
Àíãëè÷óóä Ìîíãîëä õàð òàìõèíû õóäàëäàà 5 æèëèéí äîòîð õèéõ ýðõ
îëãîõûã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò áè÷ãýýð òàâüæ ... ¿íäñýíäýý çºâøººðñºí
õàðèó àâ÷ýý 172 . Èéíõ¿¿ çºâøººðñºí ÿâäëûã õààíò çàñãèéí ãàçðûí êîíñóë
ýñýðã¿¿öæýý.
Àìåðèêèéí “Àíäåðñîí Ìåéåð” ãýäýã ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Ëàðñåí 1916 îíä
íèéñëýë õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ ×óóëàëò õààëãà áà Íèéñëýë õ¿ðýýíèé õîîðîíä
169
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ. ô.2000, îï.7. ä.83, ë.1-6
170
ÖÃÂÈÀ. Ô.2000, oï. 1, åä. õð. 4126, ë. 241
171
“Îîð÷èí ¿åèéí õóäàëäàà-ýäèéí çàñãèéí õàðüöààí äàõü Ìîíãîë óëñ” õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ÿàìíû
Ìîíãîë äàõü àãåíò À.Ï.Áîëîáàíû 1912-1913 îíû òàéëàí. ÑÏá., 1914. 172-206-ð òàë.
172
Õÿòàä áà ßïîí ãýäýã ñýòã¿¿ë. ¹241. 1916 ã.
63

àâòî ìàøèíû õàðèëöàà òîãòîîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõàà Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàðò ìýäýãäýæ áàéâ 173 . Ãàäààäûí õàðüÿàò íàðûí õóâèéí àâòîìàøèíû
êîìïàíè àæèëäàà îðæ ýõëýõ ¿åäýý çºâõºí õî¸ðõîí ìàøèíòàé áàéæýý. Àæëààð
ÿâàà 3 àìåðèê, 2 ÿïîí, 1 îðîñ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã ñààäã¿é íýâòð¿¿ëýõèéã íèéñëýë
õ¿ðýýí äýõ õÿòàäûí òºëººëºã÷ ×åí È-èéí õ¿ñýëòýýð Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð 1918 îíä á¿õ ÷óóëãàíóóäàä òóøààæýý. ×óóëàëò õààëãà äàõü Àìåðèêèéí
“Àíäåðñîí Ìåéåð” ï¿¿ñýýñ Ìîíãîëûí Ñàíãèéí ÿàìíû òºëººëºã÷ 30000
õÿòàä ÿí÷ààíû çýýëëýãèéã 6 ñàðûí õóãàöààãààð ÿí÷ààí òóòàì 12,5 ìºíãºíèé
õ¿¿òýéãýýð 1917 îíû ñ¿¿ë÷ýýð àâ÷ýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ìºíãºíèé õýðýãöýý èõ áîëæ áàéñíààñ àøèãò
ìàëòìàë ýðæ îëîõ õýðýãòýé áîëîâ. Õÿòàä òåõíèê Æàí Þû ãýäýã õ¿íèéã
àæèëëóóëæ, Áààòàð áýéë Íàâààí-Þíäýíãèéí õîøóóíû íóòàã Ò¿íõýëä ýðäýíèé
÷óëóó, àëò, í¿¿ðñ, ìºí Äàé÷èí âàíãèéí íóòàã (îäîîãèéí Áóëãàí àéìàã)
ͺðºíä ãýäýã ãàçàð í¿¿ðñíèé îðäûã 1914 îíä íýýæýý.
Ìîíãîëûí àæ àõóéí
àìüäðàëä ¿çýãäýæ
áàéñàí çàðèì
ººð÷ëºëò
×èíýýëýã àðäûí äîòðîîñ êàïèòàëèñò ýëåìåíò
òºðæ, ãàðàõ ÿâäàë èõýñ÷ áàéñàí áà ìîíãîëä õóâèéí
õóäàëäàà èäýâõæèæ áàéñàí áîëîâ÷, ýíý ÿâäàëä ëàì
íàðûí øàõàëò íºëººãººð çàñãèéí ãàçàð ñààä õèéæ
áàéëàà.
Çàñãèéí ãàçðûí íýã áè÷èãò äóðäàõäàà: ñ¿¿ëèéí ¿åä õºðºí㺠àðâèæóóëàõ
ýðìýëçëýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñ îëøèð÷ áàéãààãààñ çàðèì íü ìàë õóäàëäàí àâ÷ ãóðàâ
äàõü ýòãýýäýä äàìëàí õóäàëäàõ, íºãºº õýñýã íü õóäàëäàà õèéõ çîðèëãîîð
ãàäààäûí õàðüÿàò íàðààñ çýýëëýã àâ÷ áàéíà ãýæýý.
Äîòîîäûí ãààëèéí òóõàé ä¿ðýì 1913 îíä áàòëàãäñàí áà òýð ä¿ðìèéí ¸ñîîð
Íèéñëýë õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Õîâä áîëîí Õèàãòûí íàéìàà÷èíä ìàë õóäàëäàõ,
ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í ìàõ, ñ¿¿, öàãààí èäýýíèé ¿éë õóäàëäàõàä ãààëèéí
òàòâàð òºëºõ áîëñîí áàéâ 174 .
Ãààëèéí òàòâàðûí ñèñòåì, ôåîäàëûí òàðõàé áóòàðõàé áàéäàë ìºí Ìîíãîë
äàõü ôåîäàëûí áàéãóóëëûã òóñãààðëàí õààã÷ ãàäààäûí êàïèòàë äîòîîäûí çàõ
çýýë, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä áóé áîëîõîä ñààä õèéæ áàéâ. Õýäèé òèéì áîëîâ÷
ìîíãîëûí õóäàëäàà÷èí íàðààñ ãààëèéí òàòâàð ãàçàð ñàéã¿é àâ÷ áàéñàí çàðèì
íýã ìýäýý õóäàëäààíû àæèë õºãæèæ áàéñíûã ãýð÷èëæ áàéíà. Æèøýý íü
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ñýöýí âàíãèéí õîøóóíû 8 õ¿íýýñ ãààëèéí òàòâàð àâñàí.
¯¿íä: Íèéñëýë õ¿ðýýíä 4 øàð çàðñàí òóñëàã÷ààñ 40 ðóá; 22 õîíü, 8 ÿìàà çàðñàí
ëàì Ëóâñàíäîðæîîñ 1490 ðóá, 14 õîíü, 3 ÿìàà çàðñàí àðä Áàòñ¿õýýñ 740 ðóáëü
òóñ òóñ àâ÷ýý.
Óëèàñòàéä 1917 îíä ãààëèéí òàòâàð òºëñºí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí æàãñààëòàä
á¿ãä 43 æèí÷èí áàéñíààñ 35 íü òóñ á¿ð 20-îîñ äîîø òýìýýòýé, 5 íü 20-30
173
ÖÃÂÈÀ. ô.2000. oï. 1, åä. õð. 4126, ë. 283.
174
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýäèéí çàñãèéí àíãè, 2-ð á¿ëýã, 4-ð á¿ñ.
64

òýìýýòýé, çºâõºí 3 íü 53-70 òýìýýòýé æèí÷èä áàéæýý.
Ìîíãîëîîñ æèí òýýæ, õÿòàäûí Áýýæèí, Õºõ õîò, Æàíü÷õ¿¿ õîòóóä, ìºí
îðîñûí Áèéñê, Êîø-Àãà÷, Òðîèöêîñàâñê çýðýã õîòóóäàä î÷äîã áàéñàè áà
Ìîíãîëûí äîòîîäûí òîìõîí òºâ íü Íèéñëýë õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Õîâä, ̺ðºí,
Ñàí-áýéñ, Õèàãò, Çàÿûí øàâü, Âàíãèéí õ¿ðýý áàéæýý.
Áàÿí ëàì, ò¿øìýë ôåîäàëóóä ¿éëäâýðèéí ãàçàð ÷ ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áàéâ.
Èõ øàâèéí ëàì ¨íäîíæàìö íü ìîíãîëä óðãàäàã çýðëýã öàéíû íàâ÷èéã
áîëîâñðóóëàõ ãàð ¿éëäâýðèéã Çàñãèéí ãàçðûí çºâøººð뺺ð 1916 îíä
áàéãóóëæýý. Ãýâ÷ òåõíèê õýðýãëýäýãã¿é òýð ¿éëäâýð íü ìºí îíäîî õààãäæýý.
Ø¿¿õ ÿàìíû ò¿øìýë Öýäýâñ¿ðýí, Ñýöýí õàí àéìãèéí áýéñ
Ñàíñðàéäîðæèéí íóòàãò äàâñ ãàðãàæ àøèãëàõ ñàíàë 1913 îíä òàâüæýý. Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàìíû ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë Ìèíáóó 1914 îíä 40-ººä õÿòàä àæèë÷íûã
õºëñëºí àâ÷ Òóóë ãîëûí ýðýã äýýð ìîä áîëîâñðóóëàõ õóâèéí ¿éëäâýðèéã
àæèëëóóëæ áàéñàí áºãººä Òýðýëæ, Óëèàñòàéãààñ ìîä îãòîëæ àâàõûã ò¿¿íä
çàñãèéí ãàçàð çºâøººð÷ áàéæýý.
Ãàäààäûí ï¿¿ñ áà ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä õóäàëäàà õèéæ, îðëîãî
îëîõ çîðèëãîîð 18 ìîíãîë õ¿í íèéëæ Ìîíãîëûí õîðøîîã 1917 îíä áàéãóóëæ,
äàðãààð íü ×àãäàðæàâûã ñîíãîñîí áàéâ.
Ìîíãîë óëñûí õýðýãöýýíä ãàäààäûí áàíê çýýëëýã îëãîõûã òàòãàëçñàíààñ
õîéø, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí çýýëëýãèéí õýðãèéã öýãöëýí áàéãóóëàõ
áîëîâ. Çàñãèéí ãàçàð ¿íäýñíèé çýýëëýãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé ä¿ðìèéã Áîãä
õààíä òîëèëóóëàõààð 1917 îíû 11-ð ñàðûí 24-íä îðóóëæýý.
Òýð ä¿ðìèéí ¸ñîîð óã áàéãóóëëàãûí ìºíãºí õºðºí㺠íü ëàì, íî¸ä íàðûí
îðóóëñàí ìºíãºí õºðºí㺺ñ áèé áîëîõ áºãººä äýýðõ áàéãóóëëàãà íü óëñûí
áàéãóóëëàãà, íî¸ä, ëàì íàð, ÷èíýýëýã àðäóóäàä, òýäíèé õºðºíãºíèé áàéäëûã
õàðãàëçàí òîäîðõîé õóãàöààãààð, çîõèõ õ¿¿òýéãýýð ìºí㺠çýýëä¿¿ëäýã
áàéæýý. Óëñ ìºíãºí ñàíõ¿¿ãýýð èõýýõýí äóòàãäàæ áàéãàà ¿åä çýýëëýãèéí ýíý
ñàíä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã Äýýä, Äîîä õóðàë, íî¸äîä õàíäàæ 1917 îíä õ¿ññýí
áàéíà 175 .
Õýðýã äýýðýý ìºí㺠èíãýæ òàòâàðëàí öóãëóóëàõ íü àëáàò àðä áà øàâü
íàðààñ òàòâàð øèíýýð àâàõ ÿâäàë áàéæýý. Çýýëëýãèéí ýíý áàéãóóëëàãûí
¿íäñýí õºðºí㺠íü 1918 îíû òàéëàíãààð 4048130 ðóáëü áàéñàí, ¿¿íýýñ 3293590
ðóáëèéí çýýëëýãèéã àëáàí ãàçðóóä, ýíãèéí õ¿ì¿¿ñò îëãîñîí áàéæýý 176 .
Àâòîíîìèéí ¿åä òàâààð-ìºíãºíèé õàðüöàà ºñºí íýìýãäýæ 890 ìÿíãàí
òîëãîé ìàë, õîíèíû íîîñíû 3-íû 2 õóâü; òýìýýíèé íîîñ, àäóóíû õÿëãàñíû 80%;
àðüñ øèðíèé áàðàã 50 õóâü; øàð òîñíû 10 õóâèéã ãàäààäàä ãàðãàæ áàéæýý 177 .
Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýíý ñîëèëöîî íü çºâõºí ôåîäàëûí íèéãýìä áóñ áàñ áîîë
ýçýìøèõ íèéãìèéí ¿åä ÷ áàéñàí ó÷ðààñ êàïèòàëèñò õàðèëöààíû ¿¿ñýëò ãýæ
¿çýæ áîëîõã¿é þì. Ǻâõºí õîò õºäººãèéí õîîðîíä íèéãìèéí õºäºëìºðèéí
175
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýä. çàñ 2-ð àíãè. 4-ð á¿ëýã, 2-ð á¿ñ.
176
̺í ôîíä. 10-ð á¿ñ.
177
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí. 135-137-ð òàë.
65

õóâèàð õºãæèí àæ ¿éëäâýð ºðãºíººð òºðºëæèæ èðýõèéí õàìò õóäàëäààíû
êàïèòàë, ¿éëäâýðèéí êàïèòàëòàé íèéëñíýýð êàïèòàëèñò õàðèëöàà ¿¿ñäýã íü
èëýðõèé áèëýý.
̺í㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàë íü àæ ¿éëäâýðèéí êàïèòàëààñ ò¿ð¿¿íä ÿâæ óã
¿éëäâýðëýëèéí õóó÷èí àðãûã ººð÷èëäºãã¿éã òýìäýãëýæ, Ê.Ìàðêñ äîð äóðäñàí
÷óõàë ñàíàà㠺㿿ëñýí íü:
“Çàäðàëòûí ýíý ïðîöåññ þóíä õ¿ðãýäýã, ººðººð õýëáýë, ¿éëäâýðëýëèéí
õóó÷èí àðãûí îðîíä ÿìàð øèíý àðãà áóé áîëäîã íü õóäàëäààíààñ áèø,
÷óõàìõ¿¿ ¿éëäâýðëýëèéí àðãààñ øàëòãààëíà” 178 ãýæýý.
Ìîíãîë óëñàä õóäàëäàà õºãæèæ áàéñàí òýð íü ãîë òºëºâ ãàäààäûí
êàïèòàëèñòóóä, îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí õîîðîíä õÿòàäûí õóäàëäàà÷äààð
äàìæèí ÿâàãäàæ áàéæýý. Òóñ îðîíä ¿íäýñíèé âàëþò áàéñàíã¿é, çàõ çýýë
äýýð ãàäààäûí ÿíç á¿ðèéí îðíû ìºí㺠ºðñºëäºæ, õ¿í àìä ¿ëýìæõýí õîõèðîë
ó÷ðóóëæ áàéâ. Ìîíãîëûí õóäàëäààã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä ôåîäàëûí àëáûã
ìºí㺺ð àâàõ ÿâäàë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéæýý.
Ìîíãîëûí í¿¿äëèéí àæ àõóé, øèíýýð òºðæ áàéñàí ¿íäýñíèé õºðºíãºòíèé
¿¿ñýëò, òóñ îðíû ìºíãºíèé õàðüöààíû ºñºëòºä ãàäààäûí êàïèòàë íèëýýä
õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéñàí áîëîâ÷ ôåîäàëûí õóâèà àðãàöààñàí àæ àõóé,
êàïèòàëèñò àæ àõóéãààð ñîëèãäñîíã¿é. Òóñ îðíû ýäèéí çàñàã ¿íäñýíäýý
íàòóðàë õýâýýð áàéâ. “Ìîíãîëûí ºðõ íýã á¿ð íýãýí æèëèéí õýðýãöýýò
õ¿íñíèé á¿õ ç¿éëèéíõýý ãóðàâíû õî¸ð îð÷ìûã ººðèéíõºº àæ àõóéãààñ àâ÷
áàéñàí áà çºâõºí 3-íû 1-èéã õóäàëäàí àâäàã áàéæýý” 179 .
Ìîíãîëä ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýð áàéãóóëàãäààã¿é áèëýý. Õàðèí äýâøèëò
¿çýëòýé çàðèì ôåîäàëóóä ãàäààäûí êàïèòàëûí íºëººãººð øèíý÷ëýõ º÷¿¿õýí
ñàíàà÷ëàãà ãàðãàäàã áàéâ. Ãýâ÷ òýð íü èõ òºëºâ íî¸äîä öàëèí ï¿íë¿¿ îëãîõ,
öýðýã áîëîí óëñûí àïïàðàòûí çàðäëûí õýðýãöýýã õàíãàõûí ¿¿äíýýñ ë ãàð÷ áàéâ.
Ôåîäàëóóä ýëäýâ àëáà ãóâ÷óóðààñ îðîõ îðëîãîî õîðîãäóóëàõã¿éí
òóëä îðëîãûí ººð øèíý ýõ ñóðâàëæèéã ýðýí õàéæ áàéâ. ¯éëäâýðèéí ãàçàð
áàéãóóëàõàä ìºí㺠õºðºíãº, òóðøëàãàòàé ìýðãýæèëòí¿¿ä áàéõã¿é áàéñàí,
áàñ ñ¿ì õèéäèéí ç¿ãýýñ øèíý ç¿éë áèé áîëãîõîä õîðèãëîõ, ìºí òýð÷ëýí
õÿìä ¿íýýð ºíäºð àøèã îëîõûã ãàäààäûí êàïèòàë õè÷ýýäýã áàéñàí çýðýã
øàëòãààíààñ äýýðõ ýõëýëòèéí èõýíõ íü áèåëýãäñýíã¿é àæýý.
Ãýðèéí ÷àíàðòàé ¿íäýñíèé ãap óðëàë ôåîäàëûí áàéãóóëëûí íºõöºë,
ìºí õÿòàäûí ÿíç á¿ðèéí ãàð ¿éëäâýðò õàâ÷èãäàæ, ìýäýãäýõ¿éö õºãæèæ
÷àäñàíã¿é. ¯íäýñíèé ãàð óðëàë äîðîéòîæ áàéãàà òàëààð “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé
ñîíèí áè÷èã”-ò 1919 îíä çîâíèí áè÷èæ áàéæýý 180 .
Ýíý ¿åä õÿòàäûí 15 ìÿíãà îð÷èì ãàð óð÷óóä ìîíãîëûí õîò ñóóðèí
ãàçðóóäàä àæèëëàæ áàéæýý. Õÿòàäûí ýäãýýð ¿éëäâýðèéí æèæèã ãàçðóóäàä
ýìýýë, òýðýã, õóâèí, àëò, ìºíãºí ýäëýë, àðüñ íýõèé ýëäýõ çýðýã ìîíãîë÷óóäûí
178
Ê.Ìàðêñ. Êàïèòàë. Ò. Ø- õóóä. 344.
179
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí. 144-ð òàë.
180
Óã ñîíèí. 1919 îí. ¹ 99.
66

ýäëýí õýðýãëýäýã ç¿éëèéã õèéäýã áàéñàí ãýæ È.Ì.Ìàéñêèé òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áàðàà õóäàëäàí àâàõ íýã æèëèéí çàðäàë 20 ñàÿ ðóáëü
áàéñíààñ çºâõºí 1,2 ñàÿ ðóáëü íü ãýðèéí ìîä, ýìýýë òýðýã, àâäàð, øèðýý çýðýã
îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëàãäàæ
áàéâ 181 . Íýã õ¿í æèëäýý äóíäæààð 40 ðóáëèéí ýä áàðàà, ¿¿íèé äîòîð 2,4
ðóáëèéí îðîí íóòãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâ÷ áàéæýý.
ªºðèéí ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýð áàéãààã¿éãýýñ õîò ñóóðèí ãàçðóóä
õºãæèæ, äîòîîäûí çàõ çýýë ¿¿ññýíã¿é. Ò¿¿õèé ýä áýëòãýõ, àøèãò ìàëòìàë
áîëîâñðóóëàõ, õàãàñ áîëîâñðóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõàä ýäèéí çàñãèéí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õàãàñ ãàð ¿éëäâýðèéí ãàçðûí èõýíõ íü ãàäààäûí
õ¿ì¿¿ñèéí ãàðò áàéæýý. Ýíý íü àëòíû óóðõàé, ãàäààäàä òýýâýðëýõýä õÿëáàð
áîëãîõîîð íîîñ óãààõ, àðüñ íýõèé ýëäýõ, ºëºí ãýäýñ äàâñëàõ çýðýã ò¿¿õèé
ýäèéã õàãàñ áîëîâñðóóëàõ ãap ¿éëäâýð áàéâ.
̺íãºí õºðºí㺠îðóóëàõã¿é, èéì àðãààð àøèã îëîõ ÿâäàë áîë êîëîíèéí
õîöðîãäìîë áóóðàé ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàð þì. ßïîí, Îðîñ áîëîí áóñàä
èìïåðèàëèñò óëñóóäûí õîîðîíä çºð÷èëòýé áàéñàí Ìîíãîë îðíû áàÿëãèéã
áàãà ñóäàëñàí òýýâýðëýëò áýðõøýýëòýé áàéñàí, äýëõèéí ãîë çàì õàðèëöààíààñ
òóñ îðîíä àëñëàãäàæ áàéñíààñ ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð èìïåðèàëèñòóóä èéì
áîëãîîìæòîé õàíäñàí àæýý.
Ìîíãîëä áàéñàí ãàäààäûí õóäàëäàà íü êàïèòàëèçìûí ºìíºõ íºõöºëä
çîõèöîæ, ôåîäàëûí õàðèëöààòàé õîñëîæ áàéâ. Îðîí íóòàãò áàðààã ò¿¿õèé
ýäýýð ñîëèõ øèíæòýé áàéñàí áà ìîíãîë÷óóäûí õîîðîíä õóäàëäàà íü
ñîëèëöîîíû ÷àíàðòàé áàéëàà. Ìîíãîë÷óóäûí õîîðîíäûí õóäàëäààíä
ìºíãºíèé îðîíä õîíü, öàé õýðýãëýõ ÷ ÿâäàë õýâýýð áàéâ 182 .
¯íäýñíèé àæ. ¿éëäâýð, äîòîîäûí çàõ çýýë õºãæñºíã¿é íü õîòûí õ¿í àì
öººí áàéñàíòàé ÷ áàñ õîëáîîòîé þì. “...Ìîíãîëûí 1919-1920 îíû õîò áîë
ãàäààäûí õàðüÿàò íàð áà õàðü ãàçðûí õóâöàñ ºìññºí õ¿ì¿¿ñ îðøèí ñóóäàã õîò
áàéâ” ãýæ Ìàéñêèé ºã¿¿ëæýý.
Ãàäààäûí öººí àæèë÷èäòàé ÷àäàë áóóðàé õàãàñ ãàð ¿éëäâýð¿¿ä áà
öàõèëãààí ñòàíö, ÷óëóóí í¿¿ðñíèé óóðõàé, òåëåôîí óòàñíû õîðîî çýðýã
ìîíãîëûí òýð ¿åèéí ¿éëäâýð¿¿ä, óëàì á¿ð õîîñîð÷ áàéñàí àðäóóäûí àæèëëàõ
õÿìä õ¿÷èéã òàòàí òºâëºð¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é.
Ìîíãîëûí àëòíû 15 óóðõàéä àæèëëàæ áàéñàí àæèë÷äûí òîîíîîñ ¿çýõýä
ýíý áàéäàë òîäîðõîé õàðàãäàõ þì. ¯¿íä:
Õÿòàä àæèë÷èä 2376 õ¿í áóþó 89,15%
Îðîñ àæèë÷èä 220 õ¿í áóþó 8,03%
Ìîíãîë 69 õ¿í 2,82%
Á¿ãä 2665 100,0% 2
181
È.Ì.Ìàéñêèé. Õóâüñãàëûí ºìíºõºí Ìîíãîë îðîí.
182
ÖÃÀÎÐ. ô.3476. îï.1, ä.319, ë.10. Îðîñ-Ìîíãîë õóäàëäààíû ýêñïåäèöèéí ìàòåðèàë.
67

Ýäãýýðýýñ ãàäíà È.Ì.Ìàéñêèéí äóðäñàíààð õýâëýõ ¿éëäâýð, òåëåôîí
óòàñíû õîðîîíä ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ áàéæýý. Ãàäààäûí ÿíç á¿ðèéí
ýêñïåäèöè, íîîñ óãààõ çýðýã ãàçàðò ìîíãîë àæèë÷èä óëèðëûí ÷àíàðòàé
õºëñººð àæèëëàæ áàéâ. Ìîíãîëä õÿòàä, îðîñ àæèë÷èí, ãàð óð÷óóä, òàðèà÷èä
èðæ áàéñàí ÿâäàë íü ìîíãîë õ¿ì¿¿ñò õºäºëìºðèéí äàäëàãà îëãîõ ìîíãîë,
îðîñ, õÿòàä îðíû õºäºëìºð÷äèéí òºëººëºã÷èä áèå áèåòýéãýý îéðòîæ,
äàðëàã÷äûí ýñðýã òýäíýýñ òýìöýõýä ýâ ñàíààãàà èðýýä¿éä íýãòãýõýä íü äºõºì
áîëæýý.
Ìîíãîëä àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòîîã¿é áàéñàí áîëîâ÷ çàðèì íýãýí
àæèë÷èí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí íü öààøäàà øèíý àðä÷èëñàí õóâüñãàë÷ ¿çëèéã òóñãàí,
àâ÷ áàéâ. Ýäíèé äîòðîîñ öººí áóñ ç¿òãýëòýí áà õóâüñãàë÷èä òºðæ ãàðñàí íü
ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèøýý.
Ýíý ¿åä ìîíãîëûí õ¿í àì õºäºº îðîí íóòàãò öººí òîîíû áàÿ÷óóä, îëîí
òîîíû ÿäóó÷óóä áîëæ õóâààãäàõ ÿâäàë ¿çýãäñýýð áàéâ. Õóâèà àðãàöààñàí àæ
àõóé, ôåîäàëûí õàðüöàà íî¸ðõîæ áàéñíû óëìààñ òýð õóâààãäàë íü àæèë÷èä
òºðæ ãàðàõ ÿâäëûã óäààøðóóëæ áàéæýý. Ò¿ð çóóðûí õºëñííé àæèë÷äààñ
áóñàä òàðõàé áóòàðõàé àðäûí àæèëëàõ õ¿÷ íü ôåîäàëûí õàðèëöààíû íºõöºëä
òàâààð áîëæ ÷àäñàíã¿é. Õîîñðîã÷äûí äîòðîîñ öººâòºð õýñýã íü ìàë õàðèóëàõ,
æèí òýýõ, ¿õýð ìàë ñààõ çýðýã àæèë õèéæ áàÿ÷óóäàä çàðöëàãäàæ áàéâ. Òýäíèé
îëîíõè íü íî¸ä, ôåîäàëóóäûí àæ àõóé äýýð àæèë õèéäýã áàéâ. Àðäûí äîòðîîñ
õýñýã íü öýðãèéí àëáàí õààäàã áàéâ. ̺í çàðèì íü õýðýí òýí¿¿÷èëæ, õîøóó
äàìæèí öàãàà÷èëæ àìüäàð÷ áàéâ. Îëîí òîîíû áîð÷óóë õàð÷óóë õ¿ðýý
õèéäèéí îéðõîí àìüäàð÷ ¿å ¿å îëäîõ àæëûí õºëñ àâäàã áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò ¿¿ñýí ãàð÷ áàéñàí òàâààð-ìºíãºíèé õàðüöààíä
ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà áîëîí òóñ îðíû õàãàñ êîëîíèéí áàéäàë
ñ¿ðõèé ñààä áîëæ áàéâ.
Â.È.Ëåíèí, îðîñûí òàðèà÷äûí çàðäëûí áàéäëûã õÿíàí ¿çýæ “Õóó÷èðñàí
áàéãóóëëàãóóä, òàðèàëàí ¿éëäâýð õî¸ðûí àëèíä àëü ÷ êàïèòàëèçìûí ºñºëòèéã
ñààòóóëæ óëìààð àæèëëàõ õ¿÷íèé ýðýëò õ¿ñýëòèéã ÿâöóóðóóëàõûíõàà
çýðýãöýýãýýð òàðèà÷äûã õàìãèéí èõ è÷ã¿¿ðã¿é, õýìæýý õÿçãààðã¿é
ìºëæëºãººñ, òýð ÷ áàéòóãàé ºëñºæ ¿õýõ àþóëààñ º÷¿¿õýí ÷ õàìãààëàõã¿é
áàéíà” 183 ãýæýý.
Òºðèéí ººðèéí áàéãóóëëûã áóé áîëãîõ, öýðýã áàéãóóëàõ ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí çàðèì ýõëýëò¿¿ä çýðýã àâòîíîìèéí ¿åèéí äýâøèëò àëõìûã ¿ã¿éñãýæ
áîëîõã¿é áºãººä ¿¿íèé ¿ðýýð çºâõºí ¿íäýñíèé êàïèòàëèñò ýòãýýä ºññºíººð
¿ë áàðàì ìºí àæèë÷íû ýëåìåíò ¿¿ññýí áèëýý. Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä, õààíò
Îðîñûí äýìæëýãýýð òºðèéí òycãaap òîãòíîëîî îëîõûã ýðìýëçñýí, ìºí õààíò
Îðîñîîñ Ìîíãîëûí çàõ çýýëèéã ýçýìøèõ ÿâäëàà õ¿÷òýé áîëãîñîí íü òóñ
õî¸ð îðíû ìºëæèã÷ àíãèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöýæ áàéâ. Àæèë÷èí àíãèéí
óäèðäëàãààð òýìöýë õèéæ áàéñàí, õààíò îðîñûí àðä ò¿ìýíòýé ìîíãîëûí àðä
183
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 4-ð áîòü. 59-ð òà.ë. ÓÁ., 1959 îí.
68

ò¿ìýí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð îéðòñîí ÿâäàë íü öààøäàà ò¿¿íèé ¿íäýñíèé
áà íèéãìèéí ýðõ ÷ºëºº îëæ àâàõ òýìöýëä Ǻâëºëò îðîñûí àæèë÷èí àíãèä
ò¿øèãëýõ ºðãºí áîëîëöîî íýýñýí þì. ¯¿íä ìîíãîëûí ò¿¿õèéí Àâòîíîìèéí
¿åèéí ãîë äýâøèëòýò òàë îðøèíî.
Ôåîäàëûí õàðèëöàà
õýâýýð ¿ëäýæ, àðä
îëíû àìüäðàë áàéäàë
äîðîéòñîîð áàéâ
Íèéãìèéí àìüäðàëä çàðèì íýã ººð÷ëºëò, øèíý
¿çýãäýë ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ Ìîíãîëä ôåîäàëûí
õàðèëöàà íî¸ðõñîí õýâýýð áàéâ. Ìàíæèéí
íî¸ðõëûí ¿åä ìîíãîëûí ãàçðûã ìàíæèéí õààí
åðºíõèéä íü ìýäýæ, ìîíãîëûí çàñàã íî¸ä ¿å
çàëãàìæëàí ºì÷èëæ áàéñàí áîë, àâòîíîìèéí ¿åä ìîíãîëûí ôåîäàëóóä
ãàçðûã äàíãààðàà ºì÷ëºõ áîëñîíä º÷¿¿õýí ÿëãàà îðøèõ þì. Áîãä õààíò
ôåîäàëûí òºð, ìîíãîëûí á¿õ ãàçðûã ýçýìøèí, íóòãèéí ò¿ðýýñíèé õýìæýý
òîãòîîõ, ãàçàð ò¿ðýýñëýõ çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéâ. Õàðèí õîøóóíû
çàñàã íî¸ä, ººðèéí ýçýìøèëò ãàçàð íóòãèéã, õ¿í àìûí õàìòààð ¿å çàëãàìæëàí
¿ð õ¿¿õýääýý øèëæ¿¿ëýõ ýðõòýé áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèéã ºì÷ëºã÷èä íü áàéæýý.
Ãàçàð ò¿ðýýñëýõ àñóóäàë äýýð ýíýõ¿¿ ºâºðìºö áàéäàë òóñãàãäàæ áàéñàí áà
ò¿ðýýñíèé îðëîãûã óëñûí ôåîäàëûí, õîøóó òàìãûí ãýõ çýðýã õýðýãöýýíä
àâäàã áàéâ.
Ãàçðûã õóâèàðëàõ àñóóäëûã çàñãèéí ãàçàð òîäîðõîéëæ, Áîãä õààí
øèéäâýðëýäýã áîëîâ. “Õàëõàä áîëñîí ýðãýëòèéí ºìíº îíöãîé ãàâüÿà
áàéãóóëñàí õàð÷èí ò¿øìýë Õàéñàíä Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð Áóóðààñ
Ìèíæ õ¿ðòýë õèëèéí òàâàí õàðóóë øàãíàñàíä äýýðõ íóòàãò ò¿øìýë Õàéñàí
ººðèéí íýã íóòãèéí õàð÷èí õ¿ì¿¿ñèéã í¿¿ëãýí íóòàãëóóëàõ ãýæ áàéæýý.
Ãýòýë Õèàãòûí çàëãàà íóòãèéí ìîíãîë íî¸í Íàìñðàé, íàéìàà÷íû çàõèðàã÷
íàðààñ ¿¿íèéã ýñýðã¿¿öýæ áàéæýý 184 . “Õàéñàíä õèë îð÷ìûí ãàçðààñ ÿìàð
íýã õýìæýýíèé õýñýã ãàçàð ãàðãàæ ºã¿¿ëýõ òóõàé Áîãä õààíû çàðëèã, õîøóó
íî¸äûí äóðã¿éöýë õ¿ðãýæ áàéñàí íü ýíý áàðèìòààñ òîäîðõîé áàéíà. Èëè-
Øèíæààíû õÿçãààðààñ Ìîíãîëä ººðèéí õàðüÿàò íàðûí õàìò îðæ èðñýí
Ñóìúÿà áýéñò Áîãä õààíû çàðëèãààð Õèàãòààñ ç¿¿í òèéø, õàðóóëûí íóòãààñ
ãàçàð îëãîæýý 185 . Ãýòýë òýð õàðóóë, øèíý õîøóóíû õîîðîíä òýìöýë ãàð÷
Õèàãòààñ áàðóóí òèéø Õàâòãàé, Õàð õóæèð, Öàãààí óñíû õàðóóëûí íóòàãò
øèíý õîøóó øèëæèí ñóóðüøæýý.
Õýä õýäýí óäàà öýðãèéí ãàâüÿà îíöãîé áàéãóóëñàí ó÷èð Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâò Áîãä õààíû çàðëèãààð 1919 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ñàéí íî¸í õàí
“àéìãèéí èòãýìæèò áýéñ Öîãò-Î÷èðûí õîøóóíààñ ýçýìøëèéí ãàçàð îëãîæýý.
Íî¸í Öîãò-Î÷èð ýñýðã¿¿öýæ ÿðèõäàà: “Ìàãñàðæàâ, òºðèéí ºìíº ãàâüÿà
áàéãóóëñàí áîëîõîîñ áèø, ìèíèé ºìíº ãàâüÿà áàéãóóëñàí áèøýý. Ò¿¿íä ìèíèé
õîøóóíààñ áóñ, õàðèí òºðººñ øàãíàë óðàìøèë îëãîõ ¸ñòîé þì” 186 ãýæ áàéæýý.
184
ÖÃÂÈÀ. ô. 2000. îï.1, åä. õð. 4125. ë.30.
185
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-3-1.
186
Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. 1942 îí. 71-72-ð òàë.
69

Ýäãýýð áàðèìò áè÷èãò á¿õ ìîíãîëûí ãàçðûã ºì÷ëºõ ãýýä ýçýí áîëîã÷
Áîãä õààíû ýðõ, ìºí ººðèéí ãàçàðò ýçýí áîëîã÷ õîøóó íî¸äûí ýðõ òîäîðõîé
õàðàãäàæ, ýçýí õààí áà õàðààò íî¸äûí õîîðîíäûí õàðüöààã òîäîðõîéëæ
áàéíà. Ýíý íü áàñ äàðàà÷èéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ òîäîðõîé àæýý.
Ñàíãèéí ÿàìíààñ Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû çàõèðãààíä 1914 îíä áè÷èã
ÿâóóëæ, Èõ øàâèéí äîíèð Äàìäèíã ò¿¿íèé ãýð ìàëûí õàìòààð Í¿ñðýí ãýäýã
ãàçàð ÷óëóóí í¿¿ðñíèé øèíý íýýñýí óóðõàéã õàðóóëæ íóòàãëóóëàõààð õ¿ññýí
áàéæýý. Âàí Íàìñðàéãèéí õîøóóíû çàõèðãàà Ìîãîéò ãýäýã ãàçàð õÿòàä
èðãýí Ëè æèíü-æóàíüä õýñýã ãàçàð ò¿ðýýñëýí ºãºõººð çºâøººðñíºº çàñãèéí
ãàçàð ìýäýãäæýý 187 . Õîøóóä, ººðèéí íóòàã äýâñãýðò ººð õîøóóíû õ¿ì¿¿ñèéã
íóòàãëóóëàõ ýñýõèéã áèåý äààæ øèéäâýðëýõ ýðõòýé áàéñíûã ¿¿íýýñ ìýäýæ
áîëîõ þì. ̺í îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ÿðã¿ìæàâûí õîøóóíû òàìãûí
ãàçàð àëòíû õàéãóóë õèéõ Ãîëèêîâ, Ìóíóëüêîâ íàðûã Ò¿éí ãîëûí íóòàãò
îðóóëàõã¿é áàéæýý. Õîøóóäààñ ººð ººðèéí íóòãèéí áàéãàëèéí áàÿëàãò õýðõýí
ÿàæ õàíäàæ áàéñíûã ýíý æèøýýíýýñ ¿çýæ áîëíî. Åã¿çýð õóòàãòûí ýçýìøëèéí
íóòàãò 1917 îíä 10000 øèðõýã ãóàëèí îãòîëæ, îðîñûí õàðüÿàò Àáðàìä
õóäàëäàæ, ¿íèéã õóòàãòûí ñàí àâ÷ýý. Ãýòýë ¿¿íèé õàãàñ ¿íèéã óëñûí ñàíä
íèéë¿¿ë ãýæ Çàñãèéí ãàçàð òóøààñàí áàéæýý. Ýíý ìýò÷èëýí ãàçðûí ò¿ðýýñ,
àøèãò ìàëòìàëûí òàòâàð, áóñàä îðëîãûí õàãàñ íü óëñàä, õàãàñ íü óã ãàçðûã
ýçýìøèã÷ ôåîäàë ýçíèé ñàíä îðäîã áàéæýý. Áîãä õààíààñ 1913 îíä áàòàëæ
ãàðãàñàí òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ò¿ðýýñ õóðààõ ä¿ðýìä ýíý òóõàé òîäîðõîé
äóðäæýý.
Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð ò¿ðýýñíèé 60% íü Áîãä ãýãýýíèé ñàéä, 40% íü íî¸ä,
ýñõ¿ë áóñàä õóòàãòûí ñàíä îðîõ ¸ñòîé áàéæýý.
Õýðýâ ò¿ðýýñëýãäñýí ãàçàð, åðººñ õîøóóíûõ áèø, õóòàãò áóþó ÿìàð íýã
õ¿ðýý õèéäèéíõ 188 áàéõ þì áîë ò¿ðýýñíèé 40% íü òýð õóòàãò áóþó õèéäèéí
ñàíä îðîõ ¸ñòîé áàéæýý. Ò¿ðýýñíèé õýìæýýã ãàçðûí õºðñíèé áàéäëààð
òîãòîîæ æèëä íýã ¿ð ãàçàð 2+3 öýí áàéñàí þì. Ñóë ÷ºëººòýé ãàçðûã ò¿ðýýñýíä
ºãºõ õýðýãòýé ãýæ ä¿ðýìä çîðèóä çààñàí áàéäàã áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý ¿ðæèë
øèì ñàéòàé ãàçàð ò¿ðýýñëýãäýæ áàéñàí ó÷ðààñ íî¸ä áà íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí
äóðã¿éöýë òºð¿¿ëäýã áàéæýý.
Èäýøíèé íîãîî òàðèàëàõ ãàçðûã ò¿ðýýñëýí ºãºõ, ìºí ìàëûã áýë÷ýýðò
ãàçàð ò¿ðýýñëýí ºãºõ ä¿ðýì 1916 îíä áàòëàãäæýý. Ãààëèéí ä¿ðìèéí ¸ñîîð
ãàäààäûí õàðüÿàò íàðààñ ìàëûí áèë÷ýýðýýñ òºëºõ õºëñ íü òýìýý á¿ðýýñ 1
ëàí, ìîðü áóþó øàð á¿ðýýñ 5 öýí (63 êîïåéê) õîíü íýã á¿ðýýñ 1 öýí, òàéëàã
òîðîìíîîñ 36 êîï. àâ÷ áàéæýý.
Ãàçàð ò¿ðýýñëýñíýýñ îðîõ îðëîãî íèëýýä õýìæýýòýé áàéâ. Æèøýý íü
Çàñàãò õàí àéìãèéí Ñ¿æèãò ã¿íèé õîøóóíä 1915 îíä õÿòàäûí Äà-øèí-õ¿¿ãèéí
ï¿¿ñýíä áèë÷ýýðèéí ãàçàð ò¿ðýýñëýñíèé õºëñ 1929 ëàí ìºíãèéã óëñûí ñàíä
187
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíãèéí ìàòåðèàë. ¹ 44.
188
Çàðèì íýã õ¿ðýý õèéä íü áàãà çýðýã òàðèàíû ãàçàðòàé áàéëàà.
70

îðóóëæýý. ªðòººíèé áîëîí õàðóóëûí ãàçðûã Áîãä õààí áóþó óëñ ìýäýæ
áàéæýý. ªðòººíèé ãàçàð ò¿ðýýñëýñíèé õºëñ íü çºâõºí óëñûí ñàíä îðäîã áàéâ.
Àðä ò¿ìíèé õîîñðîë ÿäóóðàë óëàì èõñýæ áàéñàí òóë çàñãèéí ãàçàð àëü
áîëîõ îðëîãî îëîõûí òºëºº ìàíæ õÿòàäûí öýðãèéí ìýäýëä áàéñàí ñàíãèéí
òàðèàëàíãèéí ãàçðûã àøèãëàõ ç¿ãò õ¿÷ýý ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Õîâäûí ñàíãèéí
òàðèàëàíãèéí ãàçðûã àøèãëàõààð 1913 îíä õàëõûí ãóðâàí àéìãààñ íèëýýä
îëîí ºðõ àéë í¿¿ëãýí î÷óóëæ àæèëëàõ õ¿÷ áîëãîæýý 189 .
Ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ Áîãä õààí 1914 îíä õ¿í àìûí
äîòîð ñàíóóëàí çàðëèã ãàðãàñàí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áºãººä õóâüäàà
òàðèà òàðèõ õ¿ì¿¿ñò ãàçàð ýäë¿¿ëñíèé õºëñ ºíäºð òîãòîîñîí ¿¿íä: îðëîãûí
ãóðàâíû íýã õóâèéã óëñàä, íýãèéã õîøóóíä, äºíãºæ íýã õóâèéã ººðòºº àâàõ
áîëñîí, ººðººð õýëáýë õóâèéí òàðèà÷äààñ àâàõ ò¿ðýýñ íü 66,3 áîëñîí áàéæýý.
Ýíý çîðèëãîîð àðäûí õóâèéí òàðèàëàõàä çîðèóëàí, Ñýöýí õàíû àéìãèéí 10
õîøóó, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóó, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 4 õîøóó, Çàñàãò
õàí àéìãèéí 3 õîøóóíû íóòãààñ òàðèà òàðèõ ãàçàð á¿ðòãýí àâ÷ áàéæýý.
Ãýòýë ýäãýýð á¿õ àæèë àìæèëò îëîîã¿é áºãººä òàðèàíû àæèë ìýäýõ
õ¿íã¿é ãýäýã íýðèéäëýýð Áîãä õààí 1919 îíä ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ òóõàé
ãàðãàñàí ò¿ð¿¿÷èéí çàðëèãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý. ×óõàì ¿¿íèé ãîë øàëòãààí
áîë ãàçðûí ò¿ðýýñ ºíäºð áàéñàí áà øàðûí øàøíû ëàì íàð ãàçàð õàãàëæ òàðèà
òàðèàëàõûã õîðèãëîæ áàéñàí çýðãýýñ áîëæýý.
Àâòîíîìèéí ¿åä Áîãä ãýãýýí, çàñàã íî¸ä, òàìãàòàé õóòàãò çýðýã òîì
ôåîäàëóóä õàìãèéí ¿ðæèë øèìòýé áèë÷ýýðò ìàë ñ¿ðãýý áèë÷ýýðë¿¿ëýõ çýðãýýð
ãàçàð ççýìøèæ áàéâ. Æèøýý íü, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð âàí
Öýäýíñîäíîìûí õîøóó 50 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð ãàçàðòàé
áàéæýý. Ýíý íóòãààñ õàìãèéí ñàéí áèë÷ýýðèéã íî¸í ººðèéíõºº ìàë ñ¿ðýãò
ñîíãîí àâ÷ áàéñàí áà îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Èõ æàðãàëàíò ñóìûí íóòàã
îîä öýöýã, Àð òýýë, Õóíãà, Õî¸ð Õóóðàé, Òàðèàò, Äýýä Íàðèéí çýðýã ãàçàð íü
íî¸íû ìàëûí áèë÷ýýðò çîðèóëàãäàæ, òýíä 6000 ãàðóé ìàë áèë÷ýýðëýæ áàéñíû
äîòîð àäóó 3000 ãàðóé, ¿õýð ìÿíãà ãàðóé, õîíü õî¸ð ìÿíãà îð÷èì áàéæýý.
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ñýöýí âàíãèéí õîøóóíä íóòãèéí ãóðàâíû õî¸ð
õóâèéã äàðõàí öààçòàé áàéëãàæ, çºâõºí íî¸íû 9 ìÿíãàí ìàëûí áèë÷ýýðò
çîðèóëæ áàéæýý.
Àðä Àþóø íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñýýñ 1917 îíä õîøóóíû çàñàã íî¸í
Ìàíèáàçàðòàé çààëäàí Ø¿¿õ ÿàìàíä ºãñºí çàðãûí áè÷èãò äóðäñàíààñ ¿çýõýä
íî¸í Ìàíèáàçàð, Öýöýã íóóðûí îéð õàâèéí íóòàã áèë÷ýýðèéã ººðèéí ìàë
ñ¿ðýãò çîðèóëàí àâ÷, ò¿¿íä àðäóóä áà òàéæ íàðûí ìàë îðóóëàõûã õîðèãëîæ
áàéæýý. Òýð õîðèãëîñîí íóòàã áèë÷ýýðò ìàëàà îðóóëñàí ãýæ íî¸í, àðä
Çàíäàíãèéí íýã ìîðü, àðä Äàìäèíãèéí íýã ¿íýý, àðä Õàëòàðûí ñàðëàãèéí øàð
íýãèéã òîðãóóëü áîëãîí àâ÷ýý. Èéìýðõ¿¿ áàéäàë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ñóìúÿà
áýéñèéí õîøóóíä íýãýí àäèë áàéæýý.
189
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ýä. çàñ. 2-ð àíãè 13-ð á¿ëýã 12- ð á¿ñ.
71

Èéíõ¿¿ ãàçàð íü ôåîäàëûí íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ áîëñîí õýâýýð
áàéâ. Áîãä õààíààð òîëãîéëóóëñàí òºðººñ íî¸äûí ýçýìøèë ãàçðûã õÿíàí ¿çýõ
àñóóäàë ìºí ýçýìøèë ãàçðûã øèíýýð óãñàà çàëãàìæëàã÷ íàðò øèëæ¿¿ëýí
ºãºõ, ãàçàð áà àøèãò ìàëòìàëûí ãààëü ò¿ðýýñèéã ôåîäàëûí òºð áà ýççìøèë
ãàçàð á¿õèé íî¸äîä õóâààæ îëãîõ çýðãýýð ãàçðûí àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã
áàéæýý.
Íèéò õ¿í àìûí ãîë ýðõýëäýã ¿íäñýí àæèë íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé õýâýýð
áàéâ.
1918 îíä ÿâóóëñàí õ¿í, ìàëûí òîîëëîãûí äàíñ ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ
àðõèâò áàéãàà áºãººä òýð íü ìºí ¿åä õèéñýí àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèéí òîî
áàðèìòòàé çàðèì íýã òàëààð çºðººòýé áàéãààã òîäîðõîéëáîë:
Õàëõûí 4
àéìãèéí
õîøóóíû òîî
Àëáàò
èðãýäèéí
ºðõèéí òîî
Õ¿í
àìûí òîî
(ìÿíãààð)
Ìàëûí
òîî
(ìÿíãààð)
È.Ì.Ìàéñêèéí ãàðãàñàí
òîî áàðèìò
104 93353 406 7565
ÁÍÌÀ Ó-ûí àðõèâûí òîî
áàðèìò
87 85822 374 5295
Ǻ𿿠íü -17 (16%) -7531 (8%) -32 (8%) -2270 (30%)
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâûí òîî áàðèìòàä çºâõºí 87 õîøóó îðñîí
áàéõ áºãººä È.Ì.Ìàéñêèé áîë òýð òîîëëîãûí ìàòåðèàëûã ìàãàäëàæ 104
õîøóó áîëãîæ ãàðãàñíààð äýýðõ çºð¿¿ òàéëáàðëàãäàõ þì. Ëàì íàð áîëîí Õîâä
õÿçãààðûí õ¿í àìûã äýýðõ òîî áàðèìò äýýð íýìæ òýð ¿åèéí Ãàäààä Ìîíãîëûí
õ¿í àì íü ãàäààäûí õàðüÿàò íàðûã îðîëöóóëàëã¿éãýýð 542,5 ìÿíãà, á¿õ ìàë íü
áàðàãöààëáàë 12,7 ñàÿ òîëãîé áàéæýý ãýæ È.Ì.Ìàéñêèé ãàðãàñàí áàéíà.
È.Ì.Ìàéñêèéí õèéñýí òîîöîîãîîð áîë íî¸íû ìàë íü àðäûíõààñ äóíäæààð
¿õýð 17 äàõèí, õîíü ÿìàà 37 äàõèí, òýìýý 49 äàõèí, àäóó 75 äàõèí èõ áàéæýý.
1915 îíû òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä Áîãä õààí ººðºº 10236 òîëãîé ìàëòàé
áàéñàí áà ¿¿íèé äîòîð áîã ìàë 9240, àäóó 840 òîëãîé áàéñàí ãýæýý. Õýðýã
äýýðýý ¿¿íýýñ õàìààã¿é îëîí ìàëòàé áàéñàí ãýñýí ìýäýý áàñ áóé. Ñýöýí õàí
àéìãèéí Áèøðýëò âàí æàíæèí Äîðæöýðýí 1918 îíû òîîëëîãîîð 15423 òîëãîé
ìàëòàé áàéñàí áºãººä ¿¿íèé äîòîð áîã ìàë 8575, àäóó 6122, ¿õýð 591, òýìýý
136 òîëãîé áàéæýý. ̺í äýýðõ òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä Ñýöýí õàí ººðºº 2746
òîëãîé ìàëòàé áàéñàí. Ñýöýí õàíû ººðèéí ãýð á¿ëèéí íýã õ¿íä 914 òîëãîé
ìàë íîîãäîæ áàéõàä ò¿¿íèé 894 õàìæëàãûí íýã õ¿íä äóíäæààð 14 òîëãîé ìàë
íîîãäîæ áàéæýý.
Èéìä Ñýöýí õàíû ãýð á¿ëèéí íýã õ¿íä íîîãäîõ ìàë íü ò¿¿íèéã íýã
õàìæëàãûíõààñ 65 äàõèí èõ áàéæýý. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Áîðîîò ã¿í
Ìèðâààðàã÷àà 8178 òîëãîé ìàëòàé áàéñàí áà ¿¿íèé äîòîð õîíü 3335, àäóó
2060 òîëãîé áàéæýý. Ãýòýë ýíý õîøóóíû á¿õ ºðõ 357 áàéñàí áà àðä òàéæ íàð
72

íèéëýýä á¿ãä 15821 òîëãîé ìàëòàé áàéæýý. Ò¿¿íèé äîòîð æàñ æàâûí 1787
òîëãîé ìàë áàéñàí þì. Ýíý ìýòèéí áàðèìòààñ ¿çýõýä ôåîäàë áà àðäûí ìàë
ñ¿ðãèéí òîî àñàð ÿëãàâàðòàé áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà.
È.Ì.Ìàéñêèéí õèéñýí òîîöîîãîîð æàñ æàâûí ìàë íü 2 ñàÿ òîëãîé
áàéæýý. Öýðýãò ÿâàõ, ºðòºº õèéõ, óëñàä òàòâàð òºëºõ çýðýã õàìàã õ¿íä àëáûã
ã¿éöýòãýí áàéñàí àëáàò àðäóóäûí íóðóóí äýýð áàñ õºäºëìºð õèéõ, õ¿íñíèé
ç¿éë ºãºõ, ìºí㺠òºëºõ çýðýã ôåîäàëûí àëáà ãóâ÷óóð òîõîîãäîæ áàéâ. ¯¿íýýñ
ãàäíà óëñûí áà õîøóóíû çàñàã íî¸ä, òîì ôåîäàëóóäààñ ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äýä
òºëºõ ºðèéã áàñ àëáàò àðäóóä ãàðãàæ áàéâ.
Àðä èðãýäýýñ àâàõ àëáà ãóâ÷óóðûã ýìõ æóðàìòàé áîëãîõ àñóóäàë
õýëýëöýõýýð Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàíû òºëººëºã÷èä, çàñàã íî¸ä, äýýä
òóøààëûí ò¿øìýë¿¿äèéí ÷óóëãàíûã 1913 îíû çóí Íèéñëýë õ¿ðýýíä çàðëàí
õóðàëäóóëæýý 190 .Òóñ ÷óóëãàíààñ õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õ¿í àìûí áàéäàëä
òîõèðóóëàí àëáà ãóâ÷óóð íîîãäóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Àéìàã Õóâü * Ëàí
Ò¿øýýò õàí àéìàã 12 000 246 666
Ñýöýí õàí àéìàã 11 000 226 138
Çàñàãò õàí àéìàã 7 000 143 906
Ñàéí íî¸í õàí àéìàã 40 000 205 610
Á¿ãä 40 000 822 320
¯íäñýí àëáàíû íýã íü óðüäûí àäèë ºðòººíèé àëáà áàéæýý.
Çîð÷èí ÿâàã÷äàä õýðýãë¿¿ëýõýýð ãýð ìàéõàí, õîîë õ¿íñ, îð äýâñãýð, ýìýýë
õàçààð, ò¿ëø çýðãèéã ºðòººíä áýëòãýæ áàéñàí áà óëñûí ÷àíàðòàé ºðòººíººñ
ãàäíà õîøóóäûí õîîðîíä ñàëáàð ºðòºº ãýæ ºäºð òóòìûí àëáûã ã¿éöýòãýõ
ºðòººíèé àëáûã áàñ àðäóóä õààæ áàéæýý. 1915 îíä Íèéñëýë õ¿ðýýíèé
Ãàíãààäàøèí÷îéëîí ãýäýã íýãýí áàãà äàöàíãèéí ºäºð òóòìûí óÿà ìîðèíû
àëáàíä 117 ìîðüäûã óÿæ áàéñàí áºãººä òýð äàöàíãèéí òóøààëòàé ëàì íàðûí
õýðýãöýýíä ýäãýýð ìîðüäîîñ õàìáà ëàì ×îéæèëïàëàìä 8 ìîðü, äýä õàìáàä 2
ìîðü, ãýñã¿éä 2 ìîðü òóñ òóñ óÿäàã áàéæýý 191 .
Õèëèéí õàðóóëä ñóóõ öýðãèéí àëáà õààõ çýðýã àæèë öºì àðäûí íóðóóí
äýýð õ¿íä àëáà áîëîí òîõîîãäîæ áàéëàà.
1911 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Öýðãèéí ÿàìíààñ Ñàíãèéí ÿàìàíä áè÷ñýí íýãýí áè÷èãò
äóðäàõäàà: Ìîíãîë îðîí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõ ¿åä õàðóóëûí öýðãèéã
õîðîãäóóëàí õàðóóë á¿ðä 2 ºðõ, 4 ò¿øìýëòýé áîëãîõîîð ñàíàë òàâüæ áàéñàí
áèëýý 192 . Ãýòýë õýðýã äýýðýý öýðãèéí òîî õîðîãäñîíã¿é õàðèí íýìýãäñýí áàéíà.
Íèéñëýë õ¿ðýý áîëîí àéìàã, õîøóóíû öýðãèéí àíãè, öàãäààãèéí àëáà öºì öýðãèéí
190
Õàëõ ìîíãîëûí äºðâºí àéìãèéí õààæ äàãíàõ àëáàíû ¿íý áîäîæ õóâü íîîãäóóëñàí òóõàé äàíñ.
* Õóâü - 20 ëàí, 20 öýí, 20 ïóí ãýõ ìýò
191
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè. 26-ð á¿ëýã, 1472-ð á¿ñ.
192
̺í òýíä. 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 704-ð á¿ñ.
73

àëáà áîëæ áàéæýý. Áàñ áóó çýâñãèéí ¿íý, öýðã¿¿äèéã ñóðãàñíû çàðäàë ãýõ ìýò
öýðãèéí øóóä áóñ çàðäàë íýìýãäýí, òýð á¿ãäèéã àðäóóäààñ ãàðãàæ áàéæýý.
Õèëèéí öýðýãò 3300 õ¿íèéã 4 ñàðûí õóãàöààãààð àâ÷ áàéõàä 1914 îíä íýã
àéìãèéí àðäóóäààñ ò¿ð çóóðûí îíöãîé àëáà áîëãîí 33125 õîíü, 13250 øèðõýã
çóçààí öàé àâ÷ áàéæýý 193 . Õýðýâ ýäãýýð öýðãèéã íýã æèëèéí õóãàöààãààð àâñàí
áîë òýð îíöãîé àëáàä 99375 õîíü 39750 øèðõýã çóçààí öàé àâàõ áàéæýý.
Ñàíãèéí ìàëûã õàðèóëàõ àæèë íü óëñ íèéòèéí àëáà ãóâ÷óóðò îðäîã áàéâ.
Ìàíæèéí çàñàã óíàñíû äàðàà, Ìîíãîëä áàéñàí ìàíæèéí õààíû ñ¿ðýã ìàëûã
ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ìýäýõ áîëñîí áà ýíý ìàëûã õóäàëäàí áîðëóóëæ, ¿íý
ìºíãèéã óëñûí ñàíä îðóóëàõ ¿å õ¿ðòýë óã ìàëûã õàðèóëàõ àæèë íü óëñûí
àëáà õýâýýð áàéâ. Õîøóóä, øàâèéí ÿäóóðàõ íü õ¿÷òýé áîëñîí áºãººä ìºí
òºðººñ çàðöóóëàõ çàðäàë èõ áîëñîí òóë íèéò àéìàãò ìàëûí òîîëëîãî ÿâóóëàõ
õýðýãòýé áîëæýý. Áîãä õààíû 1918 îíû íýã çàðëèãò ìàë äàðàãäóóëñàí õ¿íä
øèéòãýë íîãäóóëàõ òóõàé óðüä÷èëàí ñàíóóëæýý.
Àëèâàà á¿õ òàéëãà òàõèëãûí çàðäàë àðäóóäààñ ãàð÷ áàéñàí ó÷ðààñ Áîãä
óóë áîëîí áóñàä óóëûã òàõèõ ÿâäàë íü óëñûí àëáàíä îðæ áàéæýý. 1918 îíä
àéìãóóäààð àëáà òàòâàð íîîãäóóëàõ “õóâü” 194 õýìýýõ íýãæ õýìæýýã íèéòýýð
æóðàìëàõààð òîãòîîæýý. 1918 îíä íýã õóâü íü 22 ëàíòàé òýíöýæ áàéâ.
Áîãäûí çàðëèãààð á¿õ òºðëèéí àëáà òàòâàðààñ íî¸ä, òàéæ íàð ìºí äýýä
ëàì íàð ÷ºëººëºãäºõººñ ãàäíà 100 õ¿ðýõã¿é õóâü õºðºíãºòýé çàñàã áóñ
íî¸ä, òàéæ íàð ò¿¿íýýñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäºæ áàéñàí áà ò¿øìýë¿¿ä õºíãºëºëò
¿çäýã áàéâ. Ýíý á¿õíýýñ áîëæ àëáàíû õ¿íä íü õàìæëàãà, øàâèéí íóðóóí
äýýð ¿¿ðýãäýæ áàéæýý. Õóòàãò áóþó íîìîí õààíû õàìæëàãà, øàâü íàð áîë
óã òàòâàðûí ãóðàâíû õî¸ð õóâèéã øèðýý ëàìòàíä ºãäºã, ãóðàâíû íýã õóâèéã
õîøóóäûí õýðýãöýýíä òºëäºã, õàðèí öýðýã áîëîí ºðòººíèé çàðäàëä òàòâàð
òºëäºãã¿é áàéæýý 195 .
Àëáà òàòâàð òºëºõ õóóëü òîãòîîìæ íü àíãèéí ÷àíàðòàé áàéñàí íü äýýð
äóðäñàí áàðèìòààñ òîäîðõîé áàéíà.
Õàð ôåîäàëóóä, íî¸ä, òàéæ íàðûí õóâèéí õàìæëàãà àðäóóä òýäýíä àëáà
òàòâàð ºã÷ áàñ òýäíèé ºð øèðèéã òºëäºã áàéâ.
Ñýöýí õàí õóâèéí õýðýãöýýíä õàìæëàãóóäààñàà 1918 îíä àëáà òàòâàð
áîëãîæ èõýýõýí õýìæýýíèé øàð òîñ, ñ¿¿ öàãààí èäýý, ñààëèéí ¿íýý, ãýðèéí
á¿ðýýñ õèéõ ýñãèé, à÷ëàãàíä ò¿ð õýðýãëýõ àòàí òýìýý, õîíèíû ýëäñýí íýõèé,
íî¸íû èäøèíä õýðýãëýõ ¿õýð çýðãèéã ãàðãóóëàí àâ÷ áàéæýý. Òîãîî÷ íü ñàðûí
õîîëîíäîî õî¸ð õîíü, ìºí Áîãä õààíû õèøèã ãýæ õýäýí ìÿíãàí ëàí ìºíãº
àâäàã áàéæýý 196 .
193
̺í òýíä 1472-ð á¿ñ.
194
Àëáàíû õóâü íü 100 òîëãîé àäóó áóþó ¿õýðòýé òýíöýíý. 50 òîëãîé àäóó áóþó ¿õýð íü èõ õàãàñ õóâü,
5 òîëãîé àäóó áóþó ¿õýð íü áàãà õàãàñ õóâü ãýæ áîääîã áàéâ. 1 òýìýý íü 2 àäóó áóþó ¿õýðòýé, 5
òîëãîé õîíü íü 1 ìîðü áóþó ¿õýðòýé òýíöýíý.
195
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ¿åèéí ò¿¿âýð ìàòåðèàëûí ôîíäûí á¿ðòãýëèéí 107-ä áèé.
196
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí ôîíä. 3-ð äàíñ. 6298-ð á¿ñ.
74

1915 îíû òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä Áîãä õààíû øàâü íàð 55599 x¿í (¿¿íèé
äîòîð ëàì íàð 16954) áàéñàí áà øàâèéí ìàë á¿ãä 61161 òîëãîé, ¿¿íèé äîòîð
àäóó 25036, ¿õýð 21137, õîíü 10301 áàéæýý.
Öààøäàà ýíý òîî ¿ëýìæ èõ áîëæ íýìýãäæýý. 1918 îíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ
¿çýõýä øàâü íàðûí òîî 71058 õ¿ðòýë íýìýãäñýí (ò¿¿íèé äîòîð ëàì íàð 21180)
áàéæýý 197 .
1918 îíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä Áîãä ãýãýýíèé øàâü íü 198 îòîã
áàéñàí áà òóñ øàâèéí ìàë íü 201920 òîëãîé (¿¿íèé äîòîð àäóó 34440, ¿õýð
29743, òýìýý 6186, õîíü 131551) áàéæýý 198 .
Áîãä ãýãýýíèé ñàíä 1918 îíä øàâèàñ øàð òîñ 168356 æèí, ñààëèéí ¿íýý
1014, ò¿ëýý 23000 òýðýã, ìºí㺠213045 ëàí òàòâàðëàæ àâ÷ýý 199 .
Íèéñëýë õ¿ðýýíèé 26 ñ¿ì, õèéäèéí õýðýãöýýíä 1919 îíä çóçààí öàé
1000 øèðõýã, 48535 ëàí ìºíãº, îðîñ ðóáëü 189297, õÿòàä ÿí÷ààí 71778-ûã
öóãëóóëæýý 200 . Ýäãýýðýýñ ãàäíà íèéñëýë õ¿ðýý áà áóñàä ãàçðûí òîì ñ¿ì, õèéä,
õóòàãò õóâèëãààäûí 25 õèéä, ýäãýýðèéí õóðàë íîìûí çàðäàëä èõýýõýí ìºíãº
õºðºí㺠öóãëóóëñàí áàéæýý.
Øàâèéí õàðúÿàò áàéãóóëëàãóóäûí á¿ðýí áóñ òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä ýäãýýð
á¿ãä íèéëýýä 800000 ëàí ìºí㺠áîëñîí áàéæýý.
Èõ øàâèéí àðäóóä ¿ëýìæõýí ÿäóóðàí õîîñîðñîí ó÷èð Áîãä õààíû 51000
ëàí ìºíãºíèé ºðèéã 4 àéìàãã øèëæ¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë àëáàòààð òºë¿¿ëýõ
ñàíàëûã 1912 îíä Áîãä õààíä àéëòãàæ áàéæýý.
Ýäãýýð äóðüäñàí òîî áàðèìò íü á¿ðýí áèø áîëîõûã áèä îíöëîí òýìäýãëýæ
áàéãàà þì.
Ãîë àëáà ãóâ÷óóðààñ ãàäíà øàâü, àëáàò, õàìæëàãà íàðààñ æèë á¿ð îðîí
íóòãèéí ÷àíàðòàé, îëîí æèæèã òàòâàð àâ÷ áàéëàà. Àëáàò, õàìæëàãà, øàâü
íàð àëáàí ¸ñíû áóñàä òàòâàðààñ ãàäíà îëîí òºðëèéí ãýíýòèéí îíöãîé àëáà
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ¨ñò ã¿íãèéí õîøóóíû òàìãûí
ãàçàð 1917 îíä Ñàíãèéí ÿàìàíä ºðãºäºë ãàðãàí òóñ õîøóóíû õîîñîð÷ áàéãààã
õàðãàëçàí ¿çíý ¿¿ ãýæ õ¿ñýæ áàéæýý 201 . Ýíý ºðãºäºëä äóðäàõäàà òºëæ áàðøã¿é
àëáà òàòâàð òóñ õîøóóíä íîîãäóóëñàí áà áàñ òóñ õîøóóíààñàà ãàð÷ îäñîí ºðõ
àéëä òàòâap íîãäóóëñíûã äóðäæýý.
Ñýöýíõàí àéìãèéí Äàé÷èí áýéñèéí õîøóóíä 1912 îíä îëîíõè ºðõ àéë
¿ëýìæ õîîñîðñîí áàéâ. Àéìãèéí ÷óóëãàíû áàðèìò áè÷èãò òóñ õîøóó õÿòàäûí
ï¿¿ñèéí õýäýí àðâàí ìÿíãàí ëàí ìºíãèéã òºëæ áàðñàíã¿é, ¿¿íèé äîòîð
÷óóëãàí äàðãà áà àéìãèéí öýðýã çàõèðàã÷èéí ºð øèð 18342 ëàí ìºíãèéã
197
ÌÓÀ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 8-ð îíû øàâü íàðûí á¿ãä îðîõ àì ìàëûã áàéöààñàí ä¿í òîâ÷ äàíñ.
Àâòîíîìèéí. 3-ð á¿ëýã, áîîäîë 9-ä 8-ð îíû 4 àéìãèéí õ¿í ìàëûí òîâ÷ äàíñ. ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí
ôîíä. 3-ð á¿ëýã 2029-ð á¿ñ. Àâòîíîìèéí Èõ øàâèéí õ¿í ìàëûí òîîíû äýëãýðýíã¿é äàíñíû òîâ÷ ä¿í.
198
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã. 1472-ð á¿ñ.
199
Åðºíõèé äóãààð 780. Áàéðëàëòûí äóãààð 3. Ç¿éëèéí äóãààð 14, ä äàðààëñàí äóãààð 10. áàéðûí äóãààð 3-5.
200
ÌÓÀ, Äàíñíû äóãààð 3.2677-2693-ð á¿ñ.
201
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ¨ñò ã¿íèé òàìãààñ Ñàíãèéí ÿàìíàà õ¿ðãýñýí
áè÷èã.
75

òºëñºí ãýæýý. Çóä ãà÷ààë, ºâ÷èí òàõàëä òóñ õîøóóíû ìàëûí ãóðàâíû íýã õóâü
íü íèðâýãäñýí áºãººä õ¿í àì 3127 áîëîâ÷ ìàë íü äºíãºæ 7146 áîëæ ¿ëäýâ
ãýæýý. Áàñ ĺðâºä àéìãèéí Õóðö âàí Äàíäàðûí õîøóóíä àìüäðàõûí àðãàã¿é
áîëòëîî õîîñîðñîí àðäóóä íü õ¿íñíèé ç¿éë îëîõîîð òàðæ ÿâñàí áºãººä íýã ÷
òîëãîé ìàëã¿é áîëñîí àðâààä ºðõ àéë ¿ëäñýí ãýæ Õîøóó òàìãûí ãàçðààñ Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðò ÿâóóëñàí áè÷èãò äóðäæýý 202 .
Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñ¿æèãò âàí, Ýðõýìñýã áýéëèéí õîøóóä 1917 îíä
òóéëûí èõ ÿäóóðàí õîîñîðñîí ó÷èð òýäãýýð õîøóóíû àðäóóä çàãàñààð àìüäàð÷
áàéæýý 203 . Òýð áàðèìò áè÷ãýýñ ¿çýõýä òóñ õîøóóíû 300 ãàðóé ºðõ àéëûí õ¿í
àì, õîîë õ¿íñ ýðýýä õîøóóíààñàà õýðýí ÿâæýý. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ýåòýé
çàñàã ã¿íãèéí 1918 îíä Ñàíãèéí ÿàìàíä áè÷ñýí áè÷èãò òóñ õîøóóíû ÿäóó
õ¿ì¿¿ñýýñ 8 õ¿í ºëñºæ ¿õñýí áà 150 õ¿í ¿õýõèéí äàâààí äýýð áàéíà ãýæýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò âàíãèéí õîøóóíû íýãýí ìýýðýíãýýñ õîøóó
òàìãûí ãàçàðò áè÷ñýí ºðãºäºëä 300 àì á¿õèé 70 ºðõ àéë ÿäóóð÷ õîîñðîîä
òàòâàð òºëºõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí áà Õÿòàä ï¿¿ñýíä òºëºõ 8800 ëàí ìºíãºíèé ºð
òºëºã人ã¿é áºãººä ºëññºíººñºº áîëæ õºãø÷¿¿ë ¿õýæ, çàëóó÷óóä õýñ¿¿÷ëýí
òàðæ ÿâöãààâ 204 ãýæýý.
Àðä îëíû àæ áàéäàë òóéëûí õ¿íä, ºâ÷èí ýìãýã çýðãýýñ áîëæ õ¿í àìûí íàñ
áàðàëò èõ, òºðºëò áàãà áàéæýý.
§4. 1912-1919 îíä ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺íèé òýìöýë
Àâòîíîìèòûí ¿åä ôåîäàë êîëîíèéí äàðëàëûí ýñðýã àðä ò¿ìíèé òýìöýë
ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí øèíæ ÷àíàð á¿õèé õýëáýðýýð óëàì
èäýâõòýé ºðíºõ áîëîâ. Àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åä àðäûí õºäºë㺺íèé ãîë
øèíæ íü õîøóóäûí õàðãèñ øóíàõàé íî¸ä ò¿øìýë¿¿äòýé çàðãàëäàõ, èë
ìºðãºë人í õèéõ, ìºí öýðã¿¿äýýñ çýâñýãò òýìöýë õèéõ çýðãýýð ºðíºæ áàéâ.
Ø.Íàöàãäîðæèéí áè÷ñýíýýð íî¸äòîé òýìöýõ ÿâäàë çàðãà áóþó ºðãºäºë
ãîìäîë ãàðãàõ òýìöëèéí õýëáýð îëîíòîé áàéæýý 205 .
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 8-ð îíû (1918) 8-ð ñàðûí 8-íû áàðèìòààð Ñàéí íî¸í
õàí àéìãèéí Áèøðýëò áýéñèéí õîøóóíû òóñëàã÷ Æ¿ðìýääàìáà íü àëáàí
òóøààëàà áóðóó àøèãëàí 206 Ìààõ¿¿ ãýã÷ íýãýí ýìýãòýéãýýñ õóóëü áóñààð ýä
àãóóðñ, ¿õýð ìàë áóëààí àâñàí ó÷èð òýðõ¿¿ ýìýãòýé Ìààõ¿¿ íü õàðãèñ àâèëãà÷
ò¿øìýëèéã ýñýðã¿¿öýí òýìöæýý.
Õºâñãºëèéí óðèàíõàéí ç¿¿í ñóìûí çàíãè Áàò-Î÷èð àðä îëíû øààðäëàãààð
1917 îíä Äîòîîä ÿàìàíä çàñàã íî¸í, õîøóóíû ã¿í Íàéäàíæàâûí 207 òóõàé çàðãà
202
MÓA. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3-ð îí àâòîíîìèéí ¿åèéí áàðèìò áè÷èã.
203
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä, óëñ òºðèéí 1-ð àíãè, 41-ð á¿ëýã, 101-ð á¿ñ.
204
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä 4-ð äàíñíû 4284-ð á¿ñ.
205
Ø.Íàöàãäîðæ. Àð ìîíãîëûí àðäûí õºäºë㺺íèé ò¿¿õýýñ. 1958.
206
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Óëñ òºðèéí 1-ð àíãè, 34-ð á¿ëýã, 66-ð á¿ñ.
207
̺í òýíä 16-ð á¿ñ.
76

ìýä¿¿ëñýí áºãººä òýð íî¸í õÿòàäûí çàðèì ï¿¿ñ¿¿ä áîëîí ñ¿ì õèéäýä ººðèéí
òºëáºë çîõèõ 20 ãàðóé ìÿíãàí ðóáëèéí ºðèéã òºë ãýæ øààðäæýý. ªºðèéí
ñóìààñ 1000 ðóáëèéã ãàðãóóëàí òºë ãýæ Íàéäàíæàâ øààðäàõàä çàíãè Áàò-î÷èð
òàòãàëçæýý. Ò¿¿íä íî¸í äóðã¿éöýæ Áàò-Î÷èðûã áóóäàæ àëñàí õ¿íä ìîðü ºãíº
ãýæ àìàëñàí áàéâ. Òýð íî¸í, ëàì íàðûã ººðèéí òºëºº àæèëëóóëæ æàñ æàâûí
ìàëûã áîðëóóëæ, áàñ àëáàò íàðàà òàð÷èëãàí çîâîîæ áàéñíûã çàðö ýìýãòýé
ßíæèíõ¿¿ çýâ¿¿öýí áàéæýý.
Íî¸í Íàéäàíæàâûí òàëààð ãàðñàí çàðãà ãîìäëûã øàëãàõ àæëààð Äîòîîä
ÿàìíààñ òîìèëîãäîí ÿâñàí ò¿øìýë¿¿ä, õîøóóíû àëáàò õàðúÿàò íàðûí
äóðã¿éöëèéã á¿ðýí òóñãàñàí Áàò-Î÷èðûí ìýä¿¿ëãèéã ¿íýí çºâ ãýæ íîòîëæýý.
Íî¸íòîé çàðãàëäñàí ýíý ãîìäîë íü áàñ íî¸äîä çýýë îëãîæ ñóì, õîøóóíû àðä
îëíûã ýëäýâ òàòâàð, ºð øèðýíä õýëìýãä¿¿ëæ áàéñàí ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä
áîëîí õ¿ðýý õèéäèéí ýñðýã ÷èãëýãäñýí áàéëàà.
Ýä ìàòåðèàëûí òàëààð ãà÷èãäàí, äàðëàãäñàí Áàò-Î÷èð òýðã¿¿íòýé çàíãè,
çàëàí, ëàì íàð, àðä Äàø, çàðö ýìýãòýé ßíæèíõ¿¿ íàðûí çýðýã àðäóóäûí
èäýâõòýé òýìöýëä ò¿øèãëýí íî¸íûõîî ýñðýã òýìöýæ áàéæýý.
Æèðèéí ëàì íàð áà àðäóóäûí äîòîð èìïåðèàëèñòóóä. õÿòàäûí
õºðºíãºòí¿¿ä áà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ íàðûí ýñðýã ¿çýë ñàíàà òàðõàæ áàéâ.
Óëèàñòàéä áàéñàí õààíò Îðîñûí êîíñóë 1918 îíû 1-ð ñàðä Ìîíãîë äàõü
äèïëîìàò òºëººëºã÷èä áè÷ñýí íü: “Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí áàíê” ãýã÷èéã
Óëèàñòàéä áàéãóóëàõ ãýñýí õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí îðîëäëîãî òýð
äîðõíîî àìæèëòã¿é áîëñîí áºãººä ¿¿íèé ãîë øàëòãààí íü îðîí íóòãèéí
ìîíãîë õ¿ì¿¿ñýýñ òóñ îðíû ýíý òàëûí õýñýãò áýõæèõ ãýñýí ýíý áàíêèéã
èòãýñýíã¿é áà óã áàíêíû òýìäýãò öààñ ã¿éãäýõ áàòàëãààã¿é áàéñàíä
îðøèíî 208 ãýæýý.
Ýíý íü àðä îëíûã òîíîí äýýðýìäýã÷ ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä áà áàíêíû ýñðýã
÷èãëýãäñýí èìïåðèàëèñòóóäûã çñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í áàéñíû áàðèìò þì.
Àðä îëíîîñ äîòîîäûí ôåîäàë áà ãàäààäûí êàïèòàëèñòóóäûí ýñðýã õèéñýí
àíãèéí òýìöýë, óëàì çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, õóðö øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ, ãàíö
íýã õ¿íèé òýìöëýýñ õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òýìöýëä øèëæèæ, çàðèì ¿åä
çýâñýãò òýìöýë áîëäîã áàéëàà.
Àðä Àþóøààð òîëãîéëóóëñàí àðäûí õºäºë㺺í áîë õàìãèéí òîìîîõîí
áºãººä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, îðîëöñîí õ¿íèé òîîãîîð ÷ íèéòèéí ÷àíàðòàé
òýìöýë áàéëàà. Äýýð äóðäñàí ¸ñîîð 1911-1918 îíóóäàä ¿ðãýëæèëñýí Àþóø
òýðã¿¿òýé àðäûí õºäºë㺺íèé ò¿¿õèéã Ø.Íàöàãäîðæ ñóäàëñàí áàéíà. Ýíý
õºäºë㺺íèé 2-ð ¿å áóþó 1912-1918 îíóóäûí áàéäëûã áèä òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.
Àðäûí õºäºë㺺íèé 1-ð ¿å (1903-1912 îíä) XX çóóíû ýõíèé ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿íäñýí øèíæèéã òóñãàñàí áà ãîë òºëºâ ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàðòàé áàéæýý. Ýíý íü ýõëýýä õÿòàäûí
õóäàëäàà÷èí Ò¿ìýíæàðãàëûí àãóóëàõûã ýâäýí áóñíèóëæ, äàðàà íü õÿòàäûí
208
ÖÃÀÎÐ. ô.2000, îï.7. ä.53.
77

ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã õîøóóíààñàà õººí ãàðãàõ òýìöýë áîëæýý. Õîøóóíû íî¸í
Ìàíèáàçàð, àðä îëíûã òîíîí äýýðýìäýã÷ õÿòàä õóäàëäàà÷íûã ºì㺺ëºí 1913
îíä Àþóøèéã øîðîíä õîðüæýý.
Àþóø áîëîí ò¿¿íèé íºõºä, òýñýõ¿éåý áýðõ ýð¿¿ ø¿¿ëò øîðîí ãÿíäàíä
íèðâýãäñýíèé óëìààñ îðãîæ, îäîîãèéí Õîâä àéìãèéí Öýöýã íóóð ñóìûí
íóòàã, Õºíäèéí àì ãýäýã ãàçàð î÷èæ 200 õ¿íòýé á¿ëýã áàéãóóëæýý. Òýäãýýð
áîñîã÷èä òîéðîí ñóóöãààæ õýðýã õýëýëöäýã áàéñàí ó÷ðààñ äóãóéëàí ãýäýã
íýðòýé áîëæýý. ¯¿íýýñ íèëýýä ºìíº ªâºð Ìîíãîëä äóãóéëàí íü àðäûí
õºäºë㺺íèé õýëáýð áîëîí ãàð÷ áàéñàí þì.
Ìàíèáàçàð íî¸í ýíý õºäºë㺺íèéã äàðæ ºãºõèéã Çàñàãò õàí àéìãèéí
÷óóëãàí äàðãàä õ¿ñ÷ýý. ×óóëãàíààñ ñýðãýìæëýí ýíý õýðãèéã õÿíóóëàõààð
õýñýã ò¿øìýë òîìèëîí ÿâóóëæýý. Ãýâ÷ òýäãýýð ò¿øìýë¿¿ä Àþóø íàðûí
õýðãèéã ø¿¿í áàðàãäóóëæ ÷àäñàíã¿é.
Òýð õºäºë㺺íèé óäèðäàã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Àþóøààñ ãàäíà òóñëàã÷
×îãñîìæàâ, ëàì Ãóíãàà, òàéæ Ãîìáîæàâ, Î÷èð íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ îðîëöæýý.
Àþóø òýðã¿¿íòýé õýñýã àðä äóãóéëàíãèéí äààëãàâðààð õîøóó íî¸íòîé
çàðãàëäàí 44 ç¿éë á¿õèé çàðãûí áè÷èã ÷óóëãàíû äàðãàä áàðüñàí áàéæýý.
Ø¿¿õýýñ àðäóóäûí çàðãûí áè÷ãèéã áîñëîãûí ÷àíàðòàé ãýæ ¿çýæ ¿íäýñã¿é
áîëãîæýý. Àðäóóä òýð õýðãèéã äàõèí õÿíàí ¿çýõèéã ø¿¿õýä øààðäñàí áàéíà.
Õî¸ð äàõü óäààãèéí õÿíàëòààð ÷ ãýñýí ø¿¿õ ýíý àñóóäàë äýý𠺺ðèéí àíãè÷
áîäëîãûã ººð÷ëºõã¿é áàéâ. 44 ç¿éëèéí ãýì áóðóó áàéñíûã ø¿¿õ çºâõºí 9-èéã
¿íýí çºâ ãýæ ¿çæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ø¿¿õ íü àðäóóäûã õîøóó çàñàãòàé
çàðãàëäàâ ãýæ òîðãîæ øèéòãýæýý. Àðäóóä òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí ºðãºäºë
ãîìäëûã ø¿¿õ ÿàìàíä ÿâóóëñàí áîëîâ÷ àéìãèéí ÷óóëãàíä ò¿¿íèéã äàðæ
ñààòóóëæýý.
22 ºðõ àéë ò¿¿íèé äîòîð àðä Àþóøèéíõ áîëîí 6 òàéæ ºðõ 1913 îíä ººð
õîøóóíû íóòàãò í¿¿í î÷èæ ººðèéí õîøóóíû àëáà òàòâàðûã òºëºõã¿é áàéñààð
1915 îí õ¿ðòýë òýíäýý ñóóæýý.
Ìàíèáàçàðò õîëáîãäóóëñàí ãýì áóðóóãèéí èõýíõ íü àðäóóäûí öýâýð
àøèã òóñûã õàìãààëñàí ç¿éë áàéñàí áà ôåîäàëûí ÿíç á¿ðèéí àëáà òàòâàð,
ãàäààäûí õóäàëäàà÷äûí ºð øèð, õàâ÷ëàãûí ýñðýã ÷èãëýãäñýí òýìöýë áàéæýý.
Õºäºëìºðèéí àëáûã ýñýðã¿¿öñýí 6-ð ç¿éëä 50-èàä õàìæëàãà, íî¸íû õóâèéí
ìàë ñ¿ðýã äýýð àæèëëàäàã áàéñíûã äóðäæýý.
Æèë á¿ð 60-ààä õ¿í íî¸íûä ýìíýã ñóðãàæ çàðöëàãäàæ áàéñàí òóõàé 11-ð
ç¿éëä äóðäæýý.
25-ð ç¿éë íü á¿õëýýðýý õ¿íñíèé òàòâàð àâäãèéí ýñðýã ÷èãëýãäñýí áàéëàà.
Òýð ç¿éëä äóðäàõäàà íî¸íûã íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ èðýõ ¿åä ò¿¿íèéã òîñîæ
àâàõààð àðäóóäààñ à÷ëàãûí òýìýý 30, îëîí òîîíû õîíü, áóäàà, öàé õýðýãëýäýã
ãýæýý. 32-ð ç¿éëä äóðäàõäàà äààæ äàâøã¿é õ¿íä àëáà òàòâàðààñ áîëæ àðäûí
ãóðâàí ºðõ àéë ººð íóòàãò çóãòààæ í¿¿ñýí ãýæýý.
Àðäóóä áîëîí òàéæ íàðò åðºíõèé人 õàìààðàãäàõ àñóóäëóóäûã íèëýýä
îëîí ç¿éëèéí äîòîð áè÷ñýí áºãººä, íî¸í, àéë á¿ðýýñ îëîí òîîíû ìàë, ¿íý
78

á¿õèé ç¿éëèéã õóóëü áóñààð õóðààí àâäàã áà àðäóóä áîëîí òàéæ íàðûã
äîðîìæëîí øèð¿¿íýýð àâèðëàäàã áàéæýý. Õÿòàä, opoc õóäàëäàà÷äàä òºëºõ,
íî¸íû ºð øèðèéã àðäóóäààñ õóóëü áóñààð ãàðãóóëàí òºëæ áàéñíûã ìºí
òýäãýçð ç¿éëä äóðäàæ áàéñàí ÿâäàë áîë áàñ ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí
ýñðýã ÷èãëýñýí óòãà àãóóëãàòàé ç¿éë þì. Õàðèí òàéæ, ò¿øìýë, íî¸äûí
õîîðîíäûí çºð÷ëèéí òóõàé öººõºí ç¿éëä ºã¿¿ëñýí áàéæýý.
Ýíý çºð÷뺺ñ áîëæ òàéæ ×îãñîìæàâ, Ñîíîì, Ãîìáîæàâ íàð àðäûí
õºäºë㺺íä îðîëöîæ õàðãèñ íî¸íûã àðàé 纺ëºí íî¸íîîð ñîëüæ ºãºõèéã
ãîðèëîí áàéæýý. Òýð çàðãà áè÷ãèéí õî¸ðäóãààð ç¿éëä äóðäñàí íü ìàíàé
õîøóóíä íèëýýä õýäýí òàéæ áàéõ áîëîâ÷ òýäíèé îëîíõè íü àëáà ãóâ÷óóðò
ººðèéí çîõèõ íîãäëûã òºëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áà òýä, àëáàíû õóâèéí òàë
õàãàñàä ÷ õ¿ðýõã¿é ìàëòàéãààñ ãàäíà çàðèì íü õ¿í á¿ðä íýã òîëãîé ìàë
íîîãäîõã¿é öººí ìàëòàé þì. Òýä íàð, àðäóóäûí íýã àäèë àëáà ãóâ÷óóðûã
÷àäàí ÿäàí òºëäºã" ãýæýý.
Àðäóóäûí àäèë àëáà ãóâ÷óóð ºãäºã ÿâäàë íü òàéæ íàðûí àøèã ñîíèðõîëä
õàðøëàí, òýäíèé äóðã¿éöëèéã õ¿ðãýñýí íü òîäîðõîé þì.
Àíãèéí ÿâöóó çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ýíý õºäºë㺺íä îðîëöñîí ò¿øìýä,
òàéæ, ëàì íàð àëáà òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ, ººðñäèéíõºº ýðõ ÿìáûí òºëºº
òýìöýæ áàéñíààñ ººð çîðèëãî áàéñàíã¿é áºãººä àðäûí õºäºë㺺í áîñîõ ¿åä
òýä èäýâõòýé îðîëöîæ, àþóëòàé öàã òóëãàðàõ ¿åä ãóéâæ óã õºäºëãººíººñ
õºíäèéð÷ áàéæýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ õºäºë㺺íèé ãîë øèíæ íü àðäóóäûí
àíãèéí òýìöëèéí ÷àíàðòàé áàéæýý.
Àþóøààð òîëãîéëóóëñàí àðäûí õºäºë㺺í ÿëàãäñàí ÿâäëûí øàëòãààí áîë
àæèë÷èí àíãè, õóâüñãàëò çîõèîí áàéãóóëàëò, ïðîãðàìì áàéãààã¿éãýýñ áîëñîí
ãýæ Ø.Íàöàãäîðæ òàéëáàðëàæýý. Ýíý õºäºë㺺íèé à÷ õîëáîãäîë þóíä îðøèõ
âý? ãýâýë àðä îëíû òýìöëèéí çîðèëãûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõèéí òóëä óëñ
òºðèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ÿâäàë ìºí ãýäãèéã ýíý õºäºë㺺í õàðóóëæ
ºãñºíä îðøèíî.
1916-1919 îíóóäàä öýðýã àðäûí äîòîð õýä õýäýí òîì áîñëîãî òýìöýë ãàð÷
áàéñíûã òýð ¿åèéí ñîíèí õýâëýëä áè÷èæ áàéæýý.
Æèøýý íü 1917 îíû òóðø Ñýöýí õàí àéìãèéí õýä õýäýí õîøóó áà Ñóìüÿà
áýéñèéí õîøóóíä àðäûí áîñëîãî òýìöýë ãàð÷, ò¿¿íä îëîí õ¿í îðîëöñîíîîðîî
áóþó òîäîðõîé çîðèëãîòîé, ìºí ôåîäàëóóäûã èëýðõèé õóðö ýñýðã¿¿öñýíýýðýý
îíöëîãòîé áàéæýý. Òýäãýýðèéí îëîíõèä íü òàéæ, ò¿øìýä, ëàì íàð îðîëöîæ
áàéæýý.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 7-ð îíû 3-ð ñàðûí 5-íû ºäðèéí (1917) áàðèìò
ñýëòýýñ ¿çýõýä Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóóíû öýðýã-àðäóóäààñ õîøóó çàõèðñàí
íî¸í Ñóìúÿà, ò¿¿íèé øàäàð õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýëäýæ áàéæýý 209 . Ýíý õîøóóíä
äàíñëàãäñàí 210 õîðü ãàðóé öýðýã äàðãà íàð íèéëýí Ñóìúÿà íî¸í áà ò¿¿íèé
209
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè, 41-ð á¿ëýã. 101-ð á¿ñ
210
Ýíý õîøóóíû õàðüÿàò íàð öýðãèéí àëáûã õèë äýýð õààäàã áàéâ. Òýäãýýð íü ãýð á¿ëèéíõýý õàìò
òóñãàé çààæ ºãñºí ãàçàð íóòàãëàíà.
79

øàäàð õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýëäýí, ø¿¿õ ÿàìàíä ãîìäîë ìýä¿¿ëæýý 211 . Óã çàðãûí
áè÷èãò äóðäàõäàà: 1916 îíä õîîñîð÷ ÿäóóðñàí ëàì, õàð õ¿íä õ¿í á¿ðèéã 100
ðóáëèýð áîäîæ óëñààñ íýã óäààãèéí òýòãýâýð îëãîõ òóõàé õîøóóíû òàìãûí
ãàçðààñ áè÷èã ¿éëäýæ äýýä áàéãóóëëàãàä ÿâóóëàõ ¿åä õîøóó íî¸í òîîã çàñàæ
263 õ¿í áîëãîæ õóóëü áóñààð 16 õ¿í íýìñýí áàéæýý.
Íî¸í, ò¿¿íèé øàäàð õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýæ, 26 ç¿éë á¿õèé ºðãºäëèéí 7 ç¿éë
íü ôåîäàëûí ãàçðûí ºì÷èéã ýñýðã¿¿öñýí áà ººð õýäýí ç¿éë íü õºäºëìºðèéí
àëáà õ¿íñíèé àëáà, ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé ìºíãºíèé àëáà çýðãèéã ýñýðã¿¿öñýí
áàéæýý. Çàðèì íýã ç¿éë íü ò¿øìýë¿¿äèéí äóð çîðèãîîð á¿ä¿¿ëãýýð àâèðëàõ
ÿâäëûã çýìëýñýí áàéíà.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýíý àñóóäàë äýýð àðãàã¿é îíöãîé àíõààðàë
òàâüæýý. Òàâàí ÿàìíû òºëººëºã÷, ººðººð õýëáýë Çàñãèéí ãàçàð ýíý õýðãèéã
õÿíàñàí àæýý.
Ýíý õîøóóíû áàéäàë èéì õ¿íä áîëñîí ó÷ðààñ ýðñ øèéäýìãèé àðä öýðýã
(çàðãûí áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðàã÷äààñ 11 õ¿í) 1921 îíä õàìãèéí òýðã¿¿íä
àðäûí öýðýãò ýëñýí îðñîí áàéíà.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 7-ð îíû 12-ð ñàðûí 23-íû (1917 îíû 12-ð cap) áàðèìò
ñýëòýýñ ¿çýõýä Ñýöýí õàí àéìãèéí ¯íýí Ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàìûí õîøóóíû
81 õ¿í, õîøóó çàõèðãààíû ò¿øìýë òàéæ Ëàìæàâ, ìýýðýí Íàìæèëäîðæ íàðòàé
çàðãàëäæýý 212 . Òýð çàðãûí áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü:
1. Òàéæ Ëàìæàâ, õîøóó òàìãûí òóñëàã÷ áîëîõîîñ óðüä ºð㺺íèé àõëàã÷
áàéõäàà àðä èðãýäýýñ ººðòºº õóóëü áóñààð òàòâàð àâ÷ èäýæ àøèãëàñàí áà õýýë
õàõóóëü àâ÷ áàéñàí.
Òýðýýð ºðòººíèé àõëàã÷èéí õóâèàð Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ Õèàãòûí ÷èãëýëä
øàëãàí çààâàðëàõ àæëààð ÿâàõäàà õóâüäàà èõýýõýí õýìæýýíèé ìºí㺠õóðààí
àâñàí. ªðòººíèé õ¿ì¿¿ñò çýìëýë òóëãàí ººðò íü îíöãîé àíõààðàë òàâüæ
õàëàìæëàõûã øààðäàí, òýãæ àíõààðàë òàâèàã¿é áàéâàë õàòóó øèéòãýíý ãýæ
ñ¿ðä¿¿ëýí 1000 ëàí àâ÷ýý.
2. Õîøóóíû òóñëàã÷ áîëîõûí õàìò Íèéñëýë õ¿ðýýíä áàéãàà ýã÷ äýýðýý
î÷èõîîð ñóìûí õ¿íä Áàäàìñàäûã òýìýý ãàðãà ãýæ òóøààñàí áàéæýý. Ëàìæàâ
íü çîäîæ æàí÷èí øèéòãýõýýð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ ñóìûí àðäóóäààñ ººðèéí
ãýðèéí ãàäàà ¿ðãýëæ 6 ìîðü óÿóëæ áàéäàã áîëñîí áà íýã íü æîðîî ìîðü áàéäàã
áàéæýý. Òýäãýýð ìîðüäûã àðäóóäààñ íýã õ¿í ãàðãóóëæ ìàëëóóëäàã áàéâ.
Òóñëàã÷ Ëàìæàâ, ìýýðýí Íàìæèëäîðæ íàð àðäóóäààñ áèåò òàòâàð ãýæ 3
àäóó õóóëü áóñààð àâñàí õýðýãò çýìëýãäñýí áàéâ. Òýä íàðò á¿ãä 30 ç¿éëèéí
ãýì áóðóó õ¿ëýýëãýí çàðãàëäñàí áàéâ.
Òýð õºäºë㺺íä íóòãèéí öººí òîîíû ò¿øìýë, òàéæ íàð îðîëöæýý. Çàðãûí
áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí 81 õ¿íýýñ 4 íü æèæèã ò¿øìýë, 3 íü òàéæ áàéæýý.
211
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. Óëñ òºðèéí 34-ð àíãè. 86-ð á¿ñ.
212
̺í òýíä. 34-ð á¿ëýã, 83-ð á¿ñ
80

Ôåîäàëûí ø¿¿õ á¿õýëäýý Ëàìæàâûí òàëä áàéñàí ó÷èð 1919 îíä ò¿¿íèé
õýðãýì çýðãèéã àâ÷, òóøààëààñ íü îãöðóóëñíààð õÿçãààðëàæýý. Áàñ 43 àðäûã
òóñ á¿ð 50 áàíçäàæ, òîðãóóëü íîîãäóóëñàí áà ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áóñàä õ¿íèéã
òóñ á¿ð 50 áàíçäàí øèéòãýæýý 213 .
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 7-ð îíû 2-ð ñàðûí Ç0-íû ìýäýýãýýð íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ
áàðóóí òèéø 30 êì çàéòàé Öýãýýí öàãààíû ºðòººí äýýð õÿòàä öýðãèéí äàðãà
íàðûã ¿çýí ÿäàõ ÿâäàë ãàðñàí áàéæýý. ªðòººí äýýð òýäíèéã ¿éë÷ëýõã¿é á¿õýë
ºäðººð õ¿ëýýëãýí äóëààí áàéðàíä îðóóëàõã¿é áàéæýý 214 .
Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ õÿòàäûí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷ ×åí È ýíý òóõàé
Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿâäëûí ßàìàíä ýñýðã¿¿öýë áè÷æýý.
1919 îíä àðäûí õî¸ð òîìõîí õºäºë㺺í ãàðñàí áºãººä ¿¿íèé íýã íü Ñýöýí
õàí àéìàãò, íºãºº íü ĺðâºä äàëàé õàíû àéìàãò ãàð÷ýý. 1919 îíû 9-ð ñàðä 75
òîîíû àðä, òàéæ íàðààñ õóðö âàí, íî¸í Ò¿äýíòýé çàðãàëäàæ, ãîìäëîî Ñýöýí
õàí àéìãèéí ×óóëãàí äàðãàä, äàðàà íü Äîòîîä ßàìàíä ãàðãàæýý 215 .
Çàðãûí áè÷èã íü 26 ç¿éëòýé áàéñàí áà óäèðäàã÷àà ìýäýãä¿¿ëýõã¿éí
òóëä ò¿¿íä 75 õ¿í äóãóé ìàÿãòàé òîéðóóëàí ãàðûíõàà ¿ñãèéã çóðñàí áàéæýý.
Òýäíèé äîòîð àðä 33, òàéæ 22, ëàì 12, áóñàä íü æèæèã ò¿øìýë¿¿ä áàéæýý.
Åðºíõèé人 õàðãèñ ñýõ¿¿í çàíòàé íî¸íûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë íü ÿíç
á¿ðèéí äàâõàðãûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ áàéñàí þì.
11-ð ç¿éëä íü ñàíãèéí òýìýý ìàëûã íî¸í àæèëäàà õýðýãëýñýí áàðèìòûã
áè÷æýý. 12-ð ç¿éëä àðäóóä áà ò¿øìýë¿¿äýýñ çýýëäýí àâñàí ýä àãóóðñ ìàë
çýðãèéã íî¸í ýã¿¿ëýí ºãäºãã¿é, 13-ð ç¿éëä ººðèéí ºðèéã õîøóóãààð òºë¿¿ëäýã,
16-ð ç¿éëä ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿éãýýð àðäóóä áîëîí ò¿øìýë¿¿äèéã òîðãîæ
òýäíèéã õýðöãèéëýí äîðîìæèëäîã, 21-ð ç¿éëä íü íî¸í õèàãèéíõàà ãýçãèéã
àëáàäàí õÿðãàæ õàÿñàí òóõàé òóñ òóñ äóðäæýý.
¯¿íä íî¸í, òàéæ íàðûí õîîðîíäûí çºð÷èë òýìöýë áà íî¸í õèéäèéí
õîîðîíäûí çºð÷èë èõýýõýí áàéñíûã õàðóóëñàí áàéâ. Ýõíèé äºðâºí ç¿éëä íü
íî¸í Åã¿¿çýð Õóòàãòûí õàðüÿàò ëàì íàðûã õýðöãèéëýí äîðîìæëîí æàñ æàâûí
ýä õîãøëûã äóð ìýäýí çàðöóóëæ áàéñíû㠺㿿ëæýý.
17 6à 25-ð ç¿éëä Áóðõàí áàãøèéí ëàìûí øàøèí ø¿òëýãýýñ óðâàí, ìóó õàð
í¿ãýë õèéñýí ãýæ áè÷æýý.
̺í óóë çàðãûí áè÷èãò àðäûí àøèã òóñûã õàìãààëñàí ç¿éë äóðäñàí
áàéæýý. 10-ð ç¿éëä àðäóóäààñ àëáàíû õýðýãöýýíä ãýæ àëáàí æóðìààð
ãàðãóóëñàí óíàëãà, à÷ëàãûí ìàëûã ººðòºº àøèãëàí õýðýãëýäýã ãýñýí áà 14-ð
ç¿éëä àðäóóä ºëáºðºí ¿õýæ áàéãàà ó÷èð òàòâàð òºëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òóõàé,
åðººñ àðä îëíû õ¿íä àæ áàéäëûí òóõàé íî¸í ñîíñîõ ÷ äóðã¿é ãýæýý. ̺í
18 áà 20-ð ç¿éëä íî¸í, àðä îëíûã òóí ÿëèã¿é ç¿éëä øààõàé, áàíçààð çîäîæ
æàí÷äàã ãýæýý.
Îëîí õ¿í îðîëöñîí ýíý õºäºë㺺í íü ìºí îëîí òîîíû òàéæ, ëàì,
213
̺í òýíä
214
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 2-ð àíãè, 22-ð á¿ëýã, 103-ð á¿ñ.
215
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ¿åèéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ò¿¿âýð çîõèîëûí ìàòåðèàëûí 54-ä áèé.
81

ò¿øìýë¿¿ä îðîëöñîíîîñ áîëæ çºâõºí óã õºäºë㺺í ýñýðã¿¿öýë ãàðãàñàí
òºäèé㺺ð õÿçãààðëàãäæýý. Åð íü òàéæ, ëàì íàð áîëîí çàðèì íî¸ä áîë ººð
õîîðîíäûí çºð÷èëä àðä îëíûã ò¿øèãëýæ áàéäàã áà òýäãýýð íî¸ðõîã÷èä
ººðñºí人 àøèãòàé áóóëò çàñàã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ õèéõèéí õàìò óã çîðèëãîî
áèåëñýí ãýæ ¿çýýä àðäûí õºäºëãººíººñ õºíäèéðýí ñàëäàã áàéâ.
Ôåîäàëûí òºðººñ íî¸í Ò¿äýíã ºì㺺ëºí ò¿¿íèéã øèéòãýñýí øèéòãýëèéã
纺ëð¿¿ëñýí áàéâ. Áàñ Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Ñýöýí õàí, Ò¿äýíãèéí õèéñýí õýðýã
áîë ñîãòóóãààð ¿éëäñýí áàéõ òóë îíöûí õîëáîãäîëã¿é þì ãýæ íîòîëæýý. Ãýâ÷
Ø¿¿õ ÿàìíààñ àðä îëíûã òàéâøðóóëàõ çîðèëãîîð íî¸íû öàëèí ï¿íë¿¿ã 5
æèëèéí õóãàöààãààð õàñàõ øèéäâýð ãàðãàñàí àæýý. Ãýâ÷ ýíý çàðãàä èäýâõòýé
îðîëöîã÷äûã ýð¿¿äýæ áàíçäàæ áàñ òîðãîæ øèéòãýæýý.
¯éçýí áýéëèéí õîøóóíû õÿòàäûí Äàøóíü-×àí (Äà øèíõ¿ áàéæ áîëîõ
Á.Ø.)-èéí ï¿¿ñýíä òºëºõ 40 ìÿíãàí ëàí öýâýð ìºíãèéã Áàëäàí çàõèðàã÷
àðäóóäààñ àëáàäàí ãàðãóóëàõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Áàÿä àðäóóä ýíý ºðèéã
öýâýð ìºí㺺ð òºëºõã¿é ãýõýä ìîíãîë ò¿øìýä Íàâààí çàõèðàã÷ õÿòàä áè÷ýý÷
çýðýã õýäýí õ¿ì¿¿ñèéí õàìò î÷èæ, ººðñäèéí òîãòîîñîí ¿íýýð ìîðü 15 ëàí, ã¿¿
10 ëàí, àòàí òýìýý 40, èíãý 30 ëàí, òàéëàã 10 ëàíãààð òóñ òóñ áîäîæ àðäóóäûí
ìàëûã àâ÷ ýõýëñýí íü òýäãýýð ìàëûí æèíõýíý ¿íèéí òàë ºðòºã áàéæýý.
Ýíý ìýò÷èëýíãýýð òýä, ìÿíãà îð÷èì àäóó, 500 òýìýý àâñàí 216 áà ýäýíòýé
ýâýýð õýëýëöýí òîõèðîõ íºõöºëã¿é áîëîõûã áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ ìýäýõèéí
õàìò äýýðõ òîíîã÷äûã ýñýðã¿¿öýí, çýâñãýý áàðèí áîñ÷ýý. Á¿ãä 400 îð÷èì
õ¿ì¿¿ñ öóãëàí ìàë òóóã÷äûã íü äàéðàí îðæ, òóóâàðëàõààð áýëýí áîëîîä
áàéñàí á¿õ ìàëûã áóëààí àâ÷ ýçäýä íü òàðààæ ºãñíººñ ãàäíà ìàë õóðààí àâàã÷
íàðûã áàðèâ÷ëàí õîðüñîí áàéíà.
Ýíý ìýäýý íü ýðõ áàðèã÷ çàõèðàã÷ íàðûã àéëãàí ñàíäðààñíû óëìààñ óã
íóòàã äýýð äàéíû áàéäàë çàðëàñàí áà Áàëäàí çàõèðàã÷ íü Íèéñëýë õ¿ðýýí
äýõ Äîòîîä ßàìàíä öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ, (õÿòàäûí ï¿¿ñ Íàìñðàéãèéí
ºðèéã öóãëóóëàí Íàíäè áýéëèéí õîøóóíä òîìèëîí ÿâóóëñàí ìèíèé ò¿øìýë
Íàâààíû ìýäýýëñíýýð) ºð øèðèéã öóãëóóëàí äóóñàõ äºõºæ áàéõ ¿åýð ýíý
õîøóóíû çýâñýãëýñýí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ áèäíèé àâñàí ìàë, áèäíèé ìîðüäûã
áóëààí àâ÷ áèäýíòýé õàðüöàõ õàðüöàà íü ìàø àþóëòàé áîëîîä áàéíà. Òàíû
äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº áèä àìü õàéðëàõã¿é ç¿òãýíý ãýæ äóðäæýý 217 .
Ýíý áóäëèàíûã äàëèìäóóëàí õÿòàä õóäàëäàà÷èä, 1911-1912 îíû
õºäºë㺺íèé ¿åýð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òóõàé õýä õýäýí
íýõýìæëýõèéã àðäóóäààñ íýõýìæëýí øààðäñàí áàéíà.
Ýíý òýìöýë íü äºðâºä àéìãèéí àðä îëíû ôåîäàë áà êîëîíèéí ýñðýã
õºäºë㺺í áàéæýý. Ýíý õºäºë㺺íèé à÷ õîëáîãäîë áîë îëîí íèéòèéã
õàìàðñàí, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, òîìîîõîí çýâñýãò òýìöýë áàéñàíä îðøèõ
þì. Ýíý õºäºë㺺í, ôåîäàëûí íèéãìèéã íîöòîéãîîð ñàíäðààí äîíñîëãîñíû
216
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, ô.200, îï.7, ä.85, ë. 31932.
217
̺í òýíä
82

óëìààñ Çàñãèéí ãàçàð, ýíý õÿçãààðò äàéíû áàéäàëòàé ãýæ çàðëàñàí áàéâ.
Àðä îëíû àíãèéí òýìöýëä öîî øèíý ¿çýãäýë ãàðàõ áîëñîí áºãººä òýð íü
àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åä öýðãèéí äîòîð ýñýðã¿¿öýë òýìöýë áàéí áàéí ãàðàõ
áîëñîí ÿâäàë þì. Äàé÷èí áýéëèéí õîøóóíû õàìæëàãà, Äàì÷àà ãýã÷ 1912 îíä
Íèéñëýë õ¿ðýýíèé öýðýãò áàéõäàà õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäýí øèéòã¿¿ëæ òóñ
óëñûí áàðóóí õÿçãààðò öýðãèéí õ¿íä õ¿÷èð àëáàíä õººãäºæ öýðã¿¿äèéí õàìò
ÿâàõ çàìäàà òýð õ¿í àðâàí öýðýã äàãóóëàí õÿòàä ï¿¿ñ óðóó äàéðàí äýýðýì
õèéæ ò¿¿íèéã çîãñîîõîîð õýëñýíä çàõèðàã÷ äàðãûíõàà ººäººñ áóó ÷èãë¿¿ëñýí
áºãººä äàðãà ã¿í Ãýíäýí ò¿¿íèéã äîð íü áóóäàí àëæýý 218 . Áàðèìòààñ ¿çýõýä
Ãýíäýí, öýðýã àëñàí ãýì áóðóóãàà öàãààòãàõààð Äàì÷ààã ÿëòàí õ¿í áàéñàí
ãýõ çýðãýýð ýëäâèéí àðãà õýðýãëýæ áàéñàí òóõàé áàðèìò áè÷ãèéã äóðäæýý.
Öýðã¿¿äòýé õàðüöàõäàà õýðöãèé ãýãäýæ áàéñàí Ãýíäýíãèéí õýðãèéã çàñãèéí
ãàçàð öàãààòãàñàí áàéâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3-ð îíû á-ð ñàðûí 10-íä (1913 îíä) Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
Õóæèð Áóëàí äàõü ìîíãîë öýðã¿¿ä öàëèí òàâüæ ºãºõèéã øààðäàæ õààíò
îðîñûí ñóðãàã÷ õóðàíäàà Àäèóõèíòàé õýðýëäýæ òýìöñýí áàéâ. (Áàðèìò
áè÷èãò íýð íü ãàðãàãäàõã¿éãýýð áè÷èãäæýý. Á.Ø.). Òîëãîéëîã÷ íü Ñàéí íî¸í
õàí àéìãèéí Ñýöýí âàíãèéí õîøóóíû Äóíãàð òýðã¿¿òýé 7 öýðýã áàéæýý 219 .
Öýðãèéí ÿàìíû òóøààëààð òýð öýðã¿¿äèéã òóñ á¿ð 40 óäàà òàøóóðäàæ,
òýäíèéã áàéëäààí õèéæ áàéñàí ãàçàð óðóó ÿâóóëñàí áà Äóíãàðûã øîðîíä
õîðüæýý. Ýíý òýìöýë ôåîäàëûí òºðèéí ýñðýã, ò¿¿íèé ãàäààäûí áàãø õààíò
Îðîñûí ñóðãàã÷ íàðûã ýñýðã¿¿öñýí áîëîõîîð ôåîëàë 6à èìïåðèàëèñòóóäûã
ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàðòàé áàéæýý. Òýð õºäºë㺺í äàðàãäñàí áîëîâ÷ öýðã¿¿ä
òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéâ.
Áàðóóí õÿçãààðûí öýðãèéí àíãèä 1914 îíû õàâàð òîì ¿éìýýí ãàð÷ýý 220 .
Öàãààí ò¿íãè õýìýýõ ãàçàð áàéðëàæ áàéñàí õèëèéí öýðýã çàõèðàã÷ áºãººä
áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàã÷ ñàéä Áàíäèä õóòàãòààñ (Æàëõàíç õóòàãò
áàéõ Á.Ø.) îëíîî ºðãºãäñºíèé 4-ð îíû 1-ð ñàðûí 25 áà 2-ð ñàðûí 8-íä (1914)
áîëñîí ¿éìýýíèé òîëãîéëîã÷ íü àíãèéí äàðãà Äàéëò, Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí
õîøóóíû Øàð, ã¿í Áàò-Î÷èð íàð áàéëàà. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðã¿¿ä
çýâñýãëýí, õèëèéí àíãèéí øòàáûí äýðãýä¿¿ð æàãñàí ÿâàõäàà äàðãà íà𠺺ä
÷óëóó, ìîä øèäýæ, ìºí øòàáûí ýä õîãøëûã áóëààí àâ÷ áàéâ. Çàñàãò õàí
àéìãààñ èðñýí öýðã¿¿ä òýäýíòýé íèéëæýý. Òýð ¿éìýýíèéã çîãñîîõ ãýæ äàðãà
íàð íü õýäèé îðîëäñîí áîëîâ÷ îãò á¿òýõã¿é áàéñàí áºãººä ýíä õîîë õ¿íñ ÷
áàéõã¿é, óíàëãûí ìîðü ÷ áàéõã¿é èéì íºõöºë äîòîð äàéñàíòàé áàéëäàõ
áàéòóãàé, ç¿ãýýð ñóóõàä ÷ áýðõ áàéíà ãýæ îëîí öýðýã ç¿ã ç¿ãò òàðæ ÿâæýý.
ßâàõäàà çýð çýâñãýý õàÿñàí ãýæ ìýäýãäýæ áè÷ñýí áàéæýý. Íèéñëýë õ¿ðýýí äýõ
Öýðãèéí ÿàì, ýíý õºäºë㺺íèéã òºðººñ öýðã¿¿ä óðâàñàí õýðýã ãýæ ¿çæýý.
Öýðãèéí ¿éìýýí ãàðñàí øóóä øàëòàã áîë àæ áàéäëûí íºõöºë ìóó áàéñàí
218
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 936-ð á¿ñ.
219
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä óëñ òºðèéí 1-ð àíãè, 20-ð á¿ëýã, 6-ð á¿ñ.
220
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-ð àíãè. 22-ðá¿ëýã. 102-ð á¿ñ.
83

ÿâäàë áîëîõ áºãººä áîäèò øàëòãààí íü áîë àðä îëíîîñ ôåîäàëûí íèéãìèéí
áàéãóóëàëä äóðã¿éöýæ áàéñàí ÿâäàë þì.
Áàðóóí õÿçãààðò áîëñîí öýðãèéí ¿éìýýí, òóñ îðíû áóñàä ãàçðûí öýðãèéí
àíãèóäàä, ÿëàíãóÿà Íèéñëýë õ¿ðýýíèé öýðãèéí àíãèä íºëººëñºí àæýý.
Õ¿ðýýíä áàéðëàæ áàéñàí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðãèéí çàõèðàã÷ààñ 300
öýðýã, áàãà äàðãà íàðûí 1913 îíû 12-ð cap áà 1914 îíû 1, 2-ð ñàðûí öàëèíã
ÿàðàëòàé îëãîõûã Ñàíãèéí ÿàìàíä ýðõýìëýí õ¿ññýí ÿâäàë áîë ñàíàìñàðã¿é
õýðýã áèøýý 221 .
1915 îíû øèíý æèëèéí áàÿð ¸ñëîëûí ¿åýð Áîãä õààíä çîðèóëàí Íèéñëýë
õ¿ðýýíèé öýðãèéí æàãñààë áîëñîí, ò¿¿íä 4 àéìãèéí öýðãèéí àíãèóä îðîëöîæ
áàéâ. Ãýòýë æàãñààëûí ¿åýð Çàñàãò õàí áîëîí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ãîëöóó
öýðã¿¿ä, æàãñààëààñ çîðèóä ãàð÷ ÿâæýý.
Áàéí áàéí ãàðäàã áîëñîí ýíý ÿâäëààñ Öýðãèéí ÿàì àéí ñ¿ðäýæ òýð
“ãóòàìøèãò” ÿâäàë áîëîí öýðãèéí ñàõèëãà áàòûã çºð÷ñºí “í¿ãýëò” õýðãèéã
ìºðäºí áàéöààæ ýõëýâ. Ãýòýë ìºðäºí áàéöààõ àæèë óäààøðàí æèíõýíý
øàëòãààíûã îëæ èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéâ.
Öýðã¿¿ä õóâöàñ ìóóòàé, óíàëãà ìîðü áàéõã¿é áàéñàí çýðýã íü ñ¿¿ëäýý
èëýðñýí áà öýðã¿¿äèéí ñàíàë àëäàãäñàí øàëòãààí íü áàñ öýðãèéí äîòîð
àæ áàéäàë ¿íýõýýð ìóó áàéñíààñ áîëæýý. ̺ðäºí áàéöààëò ÿâóóëñíû ýöýñò
òîëãîéëîã÷ öýðã¿¿äèéã òîðãîæ øèéòãýñýí áà òýäíèé àð ãýðýýñ èõýýõýí
õýìæýýíèé ìºíãº, ìàë çýðãèèã ãàðãóóëàí àâ÷ öýðãèéí ñàõèëãà áàòûã ñóë
áàéëãàñíû õàðèóöëàãûã äàðãà íàðò íü õ¿ëýýëãýí ñàíóóëæýý.
Ìîíãîë óëñûí Öýðãèéí ÿàìíû ìýäýýíä äóðäñàíààñ ¿çýõýä 1919 îíû 1-ð
ñàðä òóñ îðíû ç¿¿í ºìíºä õèëèéí öýðãèéí àíãèóäàä ¿éìýýí ýõýëñýí áàéæýý.
Ç¿¿í ºìíºä õèë, ñòðàòåãèéí õóâüä èõýýõýí ÷óõàë ãàçàð áàéñàí ó÷ðààñ
Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð îíöãîé àíõààðàë òàâüæ åðºíõèé caéä Ñàéí íî¸í
õàíû çºâëºñºí, ìºí Áîãä õààí ººðºº ñàíàë ãàðãàñàí ¸ñîîð öýðãèéí äîòîð,
ÿëàíãóÿà ç¿¿í ºìíºä õèë äýýð ãàðñàí öýðãèéí ¿éìýýí áîñëîãûã íàìæààõûí
òóëä òóñãàé õóðàë íîì õóðóóëàõ òóõàé çàðëèã áóóëãàæýý 222 .
Õóðàë íîì õóðóóëáàë öýðã¿¿äèéí ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñýýð äàìæóóëàí
òýäíèéã òàéâøðóóëæ áîëîõ þì ãýæ ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàã÷èä áîäæýý.
Ýíý ¿éìýýí, õèëèéí áóñàä àíãèä òàðæ íºëººëºõã¿é áàéëãàõûí òóëä õèëèéí
àíãèóäûã æèæèã æèæèã ñàëáàð õýñýã áîëãîí õóâèàðëàæ ñóóëãàõ òóõàé
òóøààëûã ºã÷ýý.
Öýðãèéí àíãèóäûí àæ áàéäëûí äîðîé íºõöºë ñàéæèð÷ ÷àäàõã¿é áàéñàí
ó÷ðààñ öýðãèéí ¿éìýýíèéã òàéâøðóóëàõ îðîëäëîãî ÷ á¿òýëã¿é áîëæýý. Ç¿¿í
ºìíºä õèë äýýð áàéðëàæ áàéñàí 2-ð õîðîîíû äàðãà Ë¿íðýâèéí ìýäýýëñíýýð
õèëèéí öýðãèéã æèæèã æèæèã ñàëáàð õýñýã áîëãîí áàéðëóóëñíû äàðàà,
ò¿¿íèé çàõèðñàí õîðîîíä 10-ð ñàðûí 28, 11-ð ñàðûí 2-íä õî¸ð óäàà áîñëîãî
221
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 1309-ð á¿ñ.
222
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 7-ð àíãè, 35-ð á¿ëýã, 153-ð á¿ñ.
84

“¿éìýýí ãàð÷ýý” 223 . Öýðã¿¿ä æàãñàæ õîðîîíû øòàáûí ¿¿äýíä èðæ “õýðýâ
äàéñàí áàéâàë áèä áàéëäúÿ, áàéõã¿é áîë áèäíèéã ãýð ãýðò íü áóöààæ àëü.
Áèä ìàéõàíä ºâëèéí öàãò ò¿ëøã¿é áàéæ ÷àäàõã¿é. Õ¿éòýí áîëîõîîñ óðüä
áèäíèéã ãýð ãýðò íü ò¿ðãýí õàðèóëæ ºãºãò¿í” ãýæ õàøãèðñàí àæýý. Õîðîîíû
äàðãà íü ýíý áóäëèàí øóóãèàíû òóõàé ìýäýýëýõèéí õàìò òóñ õîðîîíä ãýð
îëãîõ, ò¿ëøèíä îéðòîæ, îé ìîäòîé ãàçàð øèëæèí áàéðëàõ çºâøººðºë îëãîõ,
ìºí ººðèé㺺 ýíý õîðîîíû äàðãûí àæëààñ ÷ºëººëæ ºãºõèéã õ¿ññýí áàéæýý.
Öýðãèéí ÿàì ýíý ìýäýýã õ¿ëýýí àâàõûí õàìò áîñëîãî ¿éìýýíèéã íàìæààõ
àðãà õýìæýý àâ÷, ãýð ÿâóóëñíààñ ãàäíà ò¿ëøèíä îéðòîæ áóóõ òóõàé õîðîîíû
äàðãûí õ¿ñýëòèéã çºâøººðñºí áàéæýý 224 .
Öýðãèéí ÿàìíû ìýäýý ñýëòýýñ ¿çýõýä, Ò¿øýýò õàí àéìãààñ íèéñëýë
õ¿ðýýíä èðñýí öýðã¿¿ä æàãñàæ, äóó íèéë¿¿ëýí áèä õîîë õ¿íñ, îðîí ãýðã¿é
3 cap áîëîâ. Òóðæ ¿õýõýä îéðòîæ áàéíà, áèäíèéã íýí ò¿ðãýí õîîëëîõûã
øààðäàíà” 225 ãýæ õàøãèð÷ýý.
Öýðã¿¿äèéí ¿éìýýíèé øóóä øàëòãààí íü öýðãèéí àæ áàéäàë äîðîé
áàéñàíä îðøèõ áîë, àðäûí ¿éìýýíèé áîäèò øàëòãààí íü óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí äàðëàëä ñàíàà ñýòãýë àëäàãäàæ áàéñàí ÿâäàë þì. Öýðãèéí ¿éìýýí
áîñëîãî, îëîí ãàçàð óäàà äàðàà çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãàðäàã áàéñíààð àðäûí
õºäºëãººíººñ ÿëãààòàé áàéëàà. Öýðãèéí äîòîð ãàð÷ áàéñàí ¿éìýýí àðä îëíû
ÿäóó, çàðö õýñãýýñ àíãèéí òýìöýë õèéæ áàéñíû òîä èëðýë áîëæ áàéñàí áºãººä
òýä íýã áîë àöãààð þì óó, ýñõ¿ë íàñ òýíöýæ öýðãèéí òàòëàãààð öýðýãò î÷ñîí
õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
Öýðãèéí äîòîð ãàðäàã ¿éìýýí áîë òîõèðîìæòîé íºõöºëä çýâñýãò òýìöýë
áîëîí õóâèð÷ áîëçîøã¿é ó÷ðààñ ôåîäàëûí íèéãýìä õàìãèéí àþóëòàé áàéâ.
¯¿íä òýäãýýðèéí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë îðøèæ áàéâ. Ãýâ÷ àæèë÷èí àíãèéí
óäèðäëàãà, õóâüñãàëò çîõèîí áàéãóóëàëò, ïðîãðàìì áàéãààã¿éãýýñ òýäãýýð
¿éìýýí àðäûí õºäºë㺺íèé íýãýí àäèë õÿçãààðëàãäìàë áàéæýý. Òýäãýýð íü
ôåîäàëûí àíãèéã ò¿ëõýí óíàãàõ, íèéãìèéí áàéãóóëëûã ººð÷ëºõ øààðäëàãà
òàâèàã¿éãýýñ ãàäíà íèéò àðä îëíûã ÷ºëººëºõèéí òºëºº çýâñýãò òýìöýëä
õàðààõàí øèëæýýã¿é áàéâ.
Ñýõýýòíèé äýâøèëò ¿çýëòýé õýñãèéí äîòîð àðä îëíû àíãèéí òýìöýë áîëîí
êîëîíèéí ýñðýã õºäºë㺺í çîõèõ òóñãàëàà îëæ áàéâ.
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èãò”-ò ôåîäàëûí íèéãìèéí áàéãóóëëûã
ø¿¿ìæèëñýí õýä õýäýí ºã¿¿ëýë 1917 îíä íèéòëýãäñýíèé äîòîð Ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí ¨ñò áýéñèéí õîøóó, Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñ¿æèãò âàíãèéí õîøóóíä àðä
îëîí õîîñîð÷ àìü óëæèõûí àðãàã¿é áîëæ áàéãààã òîäîðõîé áè÷èæ áàéæýý.
̺í ñîíèíû 46 äóãààðò “Ñàíóóëãà” ãýñýí ãàð÷èãòàé ºã¿¿ëýë íèéòëýãäñýíèé
äîòîð àâòîíîìèò çàñàã òîãòñîíîîñ õîéø ýíý ºíãºðñºí õóãàöààíä ìîíãîë÷óóä
ººðèéí îðíû àæ àõóéã ñàéæðóóëàõ ãýæ ýðìýëçýí õè÷ýýæ áàéõ áîëîâ÷ àðä
223
̺í òýíä 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 755-ð á¿ñ.
224
̺í òýíä 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 755-ð á¿ñ.
225
ÌÓÀ, Óëñûí àðõèâûí ò¿¿âýð öîõèìîë ìàòåðèàëûí á¿ðòãýëèéí 101-ä
85

ò¿ìýíä çàñãèéí ãàçàð þó ÷ á¿òýýæ õèéæ ºãñºíã¿é ãýæ äóðäæýý. Òýð ñîíèí,
äýýä ýðõ áàðèã÷äûí àíõààðâàë çîõèõ ç¿éë¿¿äèéã áè÷ñýíèé äîòîð óëñûí
îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, øàâü õîøóóäûí çàðëàãûã óëñààñ ãàðãàæ áàéõ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí õóóëü ä¿ðýìä õóó÷èí õóóëèóäûí ýìõòãýë “Õàëõ æóðàì”-ûã
õýðýãëýõ, Åâðîï ìàÿãààð àðäûí ýìíýëýã áàéãóóëàõ, ñóðãóóëèéí õýðãèéã
ãàäààä îðíóóäûí ¿ëãýð æèøýýãýýð ñàéæðóóëàõ, òàéæ, íî¸äûí ÿìáà ¸ñëîëûí
õóâöàñíû òàíèõ òýìäýã áîëîí ÷èìýãëýëèéã ¿íýò ýðäýíýñèéí ç¿éëýýð õèéõèéí
îðîíä åðäèéí ¿íý õÿìäòàé çýñ ãóóëèàð õèéæ, ÿìáàíû õóâöàñíû çàðäëûã
áàãàñãàõ, à÷àà áàðàà òýýâýðëýõ áîëîí ò¿¿õèé ýä õóäàëäàí àâàõ õîðøîîëîë
áàéãóóëàõ, õîò õ¿ðýýíä áàéøèí áàðèëãà áàðèx, ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðàà
¿éëäâýðëýí õèéõ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä áàéãóóëàõ, àëáàí ÿàìäûí áè÷èã õýðãèéí
àæëûã õºíãºí øóóðõàé áîëãîõ, ìºí òýð÷ëýí õ¿ì¿¿ñèéã àæèë õºäºëìºðã¿é
áàéõàä õ¿ðãýäýã íî¸äûí áàÿð öýíãýëèéí ºäð¿¿äèéã áàãàñãàõ çýðýã ñàíàëóóäûã
äóðäñàí áàéíà.
Ýíý ºã¿¿ëëýýñ ¿çýõýä çàðèì íýã ººð÷ëºëò õèéõ ãýñýí çîõèîã÷èéí
àðä÷èëñàí õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà òîäîðõîé õàðàãäàíà. Ìºí ºã¿¿ëýëä øàâü
àðäóóäààñ àëáà ãóâ÷óóð àâàõ òàëààð õàð, øàð ôåîäàëûí ýðõ ÿìáûã òýãøèòãýõ,
ººðººð õýëáýë, òýäíèé õîîðîíäûí çºð÷ëèéã àðèëãàæ ýâëýð¿¿ëýõ, ¿íäñýí
ººð÷ëºëò õèéëã¿éãýýð õóó÷èí àðãà, óëàìæëàëûã ñîëèõ çàìààð ôåîäàëûí
òºâèéí àïïàðàòûã öîìòãîæ áîëîâñðîíãóé áîëãîí ñàéæðóóëàõ, ñóðãóóëü,
àíàãààõ óõààíû àæëûã íèéòèéí òóñûí òóëä øèíýòãýõ çýðýã îëîí ç¿éë
àíõààðóóëñàí áàéæýý. Ìºí ºã¿¿ëëèéí íèëýýä ç¿éë íü ººðèéí îðîíä ¿éëäâýð
õºãæ¿¿ëýõ, õîðøîîëîë áàéãóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõûí
÷óõëûã äóðäñàí áàéâ.
̺í ñîíèíû 1917 îíû 48 äóãààðò öàéíû ¿íý íýìýãä¿¿ëñíèéã ø¿¿ìæèëñýí
ºã¿¿ëýë íèéòýëæ 226 ò¿¿íä õÿòàä, îðîñûí ï¿¿ñ¿¿äýýñ öàé õýðõýí õóäàëäààëæ
áàéãàà áà òýäíèé õîîðîíäûí ºðñºë人í ÿìàð áàéãàà òàëààð òîäîðõîé áè÷ñýí
áàéâ.
Òýð ºã¿¿ëýëä äóðäàõäàà äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äàðàà äýëõèéí çàõ
çýýëä îðîñûí õóäàëäàà áàãàñ÷, ðóáëèéí õàíø áóóðñíûã õÿòàäûí ï¿¿ñ¿¿ä
îâæèí àøèãëàæ ìîíãîëûí àðä îëíûã ìºëæèí äýýðýìäýæ áàéíà. ¯¿íèéã
ýöýñ áîëãîõûí òóëä áèåý äààñàí áàéäàëòàé áîëîõ íü ÷óõàë ãýæ çààæýý. Òýð
ºã¿¿ëýëä õîðøîîëîë áàéãóóëàõ áóþó áàÿí ÷èíýýëýã íî¸ä ëàì, ò¿øìýäèéí
õ¿÷èéã íýãòãýõ çàìààð áàðàà òàâààðûã òýýâýðëýõ õóâü íèéë¿¿ëñýí ãàçàð
áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüæýý. Ýíý íü õóäàëäààíû òàëààð ¿íäýñíèé õóâü
íèéë¿¿ëñýí ãàçàð áàéãóóëàõ ãýñýí øèíý àðä÷èëñàí áîäîë ñàíàë íü öóõàëçàæ
áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Áàñ òýð ºã¿¿ëýëä “Õýðýâ ÿäóó àðä îëíû ÿàæ
àìüäàð÷ áàéãààã òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä ìýäýõã¿é áîë òýä ººðñäèé㺺 öýöýí
ñàéí õ¿ì¿¿ñ ãýæ ÿàõèí õýëæ ÷àäàõ þì áý” ãýæ áè÷æýý 227 . Ýíä áèä àðä
226
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”. ¹48. Õóóä. 2-4.
227
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 3-ð äàíñíû 4221-ð õóóäàñ.
86

ò¿ìíèéã õàìãààëñàí, òýäãýýðèéí àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõûã óðèàëñàí
òîäîðõîé äóó õîîëîéã ñîíñîæ áàéíà. Ýíý ¿ãýíä õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí ¿çýë
öóõàëçñàíààñ ãàäíà àðä îëíû àæ áàéäëûí òàëààð çàðèì àíõààðàë ñàíàà÷ëàãà
òàâüñàí áàéäàë õàðàãäàæ áàéâ. ̺í ñîíèíû 1918 îíû 75 äóãààðò ôåîäàëóóä
ìºí㺠ºãºõ çàìààð øèíý çýðýã öîë àâäàã áàéñíûã ø¿¿ìæèëæýý.
Èéìä òýäãýýð ¿çýë ñàíàà íü õýäèé äýâøèëòòýé áîëîâ÷ õÿçãààðëàãäìàë
áàéñàí þì. Òýäãýýð ºã¿¿ëýë íü íèéãìèéí áàéãóóëëûã ñîëèõ, àðä îëíû
áàéäëûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõûí òºëºº óðèàëñàí áèø, çºâõºí òýð ¿åèéí
áàéäëûã ø¿¿ìæëýí ñàéæðóóëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ýðìýëçýë á¿õèé áàéæýý.
ßïîí Äàíçàí ãýõ ìýòèéí çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàõ
¿çýë áàðèìòàëæ áàéâ 228 . Öààøäàà òóñ îðíû äîòîðõè èìïåðèàëèñòóóä
áà ôåîäàëóóäûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºëãººí ºññºí áà Îðîñ äàõü õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèé øàõàëò øààðäëàãààð òóñ ñîíèíä óëàì õóâüñãàëò ÷èãëýë á¿õèé
ºã¿¿ëýë íèéòëýãäýõ áîëæýý.
Äýýð ºã¿¿ëñýí á¿õ ç¿éëýýñ ¿çýõýä 1911-ýýñ 1920 îí õ¿ðòýë ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé òýìöýë ¿íäñýí óòãà àãóóëãààðàà ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûíè
ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí ÷àíàðòàé áàéñàí íü òîäîðõîé. Ýíý òýìöýë íü íýã
òàëààñ àðäóóä, íºãºº òàëààñ ôåîäàëóóä áîëîí ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äûí
õîîðîíäûí àíãèéí òýìöýë áàéëàà. Ýíýõ¿¿ ¿íäñýí ýñðýã òýñðýã òýìöëèéí
õàæóóãààð, áàñ ººð øèíæ ÷àíàð á¿õèé çºð÷ë¿¿ä áàéæýý.
Þóíû ºìíº ôåîäàëóóäûí ººð õîîðîíäûí çºð÷èë áàéñàí þì. 1911 îíä
Áîãä õààíààð òîëãîéëóóëàí ìàíæèéí ýñðýã òýìöýæ Áîãä õààíû çàñãèéí
ãàçðûã áàéãóóëàõ ¿åä òîì øàð, õàð ôåîäàëûí õîîðîíäûí çºð÷èë ò¿ð íàìæñàí
áàéâ.
Áîãä õààíû èâãýýëèéã àøèãëàí, òóñ îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, øàøèí
ø¿òëýãèéí õýðýãò øàð ôåîäàëóóä íî¸ðõîõ áàéð ýçýëñýí ¿åýñ ýíý çºð÷èë äàõèí
õóðöäàâ. Òóñ îðíû òºðèéí ÷óõàë ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ãîëöóó ëàì íàð ýçýëñýí
áàéâ. Àðä èðãýä áîëîí îëîíõè òàéæ íàðûí ýäèéí çàñàã àõóé àìüäðàëûí
òàëààð õàìààðàõ çàñàã çàõèðãààíû ãîë ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä Áîãä õààí
íü ñàéäóóäòàéãàà ñàíàë íèéëýõã¿é áàéñàí ó÷èð òýäíèé õîîðîíäûí õàðüöàà
õóðöàäñàí þì ãýæ “Hoâoe âðåìÿ” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ íàð ìýäýýëñýí áàéæýý.
Ýíý çºð÷뺺ñ áîëæ òîì ò¿øìýë¿¿äèéã áàéí áàéí õàëæ ñîëèõ, ìºí çàðèì ëàì,
õàð òóøààëòàí õ¿ì¿¿ñèéã õîðëîí àëàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéâ.
228
Âîñòî÷íàÿ ñòóäèÿ. 1924-1925 îí. Óëñûí èõ ñóðãóóëèéí äîðíî äàõèíû ôàêóëüòåòèéí òàíõèì. Ñåðè
2-¹ 7-22. ßïîí Äàíçàí áîë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû àðä ÿçãóóðòàé ëàì õ¿í
áàéñàí áºãººä ìîíãîë áè÷èã ìýääýã, òºðºëõ îðîí áà áóñàä óëñûí ò¿¿õ ñîíèðõäîã áàéæýý. Äàíçàíû
ýëäýâ ñîíèó÷õàí ÿâäàë íü 1916 îíä ßïîíä î÷èõ áîäîë òºð¿¿ëýâ. Òýãýýä ÿïîí ãýäýã õî÷ àâñàí þì.
¯¿íèé äàðàà Äàíçàí íü òóñ îðíû äîòîð çàðèì øèíý ººð÷ëºëò ýõëýí õèéõèéã ýðìýëçýæ áàéâ. 1921
îíä àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Äàíçàí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ýãíýýíä îðæ, Ìîñêâàä
áîëñîí àëñ Äîðíîäûí óëñóóäûí 1-ð èõ õóðàëä îðîëöæýý. Äàíçàí ýõëýýä Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í, äàðãûí òóñëàõ, äàðàà íü Òºâ Õîðîîíû äàðãûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áàéíà. 1921 îíû 9-p ñàðä Äàíçàí íü àðäûí íàìûí òºëººëºã÷ººð Õÿòàä óëñàä î÷æýý. Äàðàà íü
Ìîíãîë àðä óëñûí ýë÷èíãýýð óðüäàõü ýë÷èí Äàâàà ã¿íãèéí îðîíä Ìîñêâàä òîìèëîãäæýý.
87

Ýäèéí çàñãèéí òàëààð õóòàãòûí øàâü íàð íèéò óëñûí àëáà òàòâàð
òºëºõººñ ÷ºëººëºãääºã áàéâ. ªðòºº öýðýã, õàðóóëûí àëáà ã¿éöýòãýõ, ºð øèð
òºëºõ çýðýã õ¿íä õ¿÷èð àëáà öºì àëáàò, õàìæëàãà íàðûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
áîëæ áàéñàí ó÷ðààñ õàð ôåîäàëóóäàä àøèãã¿é áºãººä òýä: “Áèä á¿ãäýýðýý
íýã ýçýí õààíû õàðüÿàò íàð áèëýý, òèéì áîëîõîîð æàðãàë, çîâëîí àëèíûã ÷
õóâààëöàõ ¸ñòîé” ãýäýã áàéæýý. Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí á¿õ íî¸ä, ººðèéí
õàðüÿàò ìîíãîë÷óóäààñ øóäàðãà ¿ã ñîíñîõûí õàìò øàâèéí îòîã, õîøóóä,
áîãäûí õàðüÿàò àðä öºì áóñàä ìîíãîë÷óóäûí íýã àäèë á¿õ àëáà òºëäºã áîëãîõ
òóõàé àñóóäëûã áîñãîæ èðæýý. ¯¿íýýñ áîëæ õàð, øàð ôåîäàëûí áèå áèåäýý
àòààðõàõ ÿâäàë óëàì íýìýãäæýý. Ýíý òóõàé òýð ¿åèéí íýãýí ñîíèíä
“Ýíý ÿâäàë þóãààð òºãñºõ, õýí íü õýíèéãýý äèéëýõèéã îäîîãîîð õýëýõýä
áýðõ áàéíà. Õàðèí äîòîîäûí õÿìðàë, õàðøèëäààíààñ áîëæ Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðëýõ ÷óõàë, ÷óõàë àñóóäàë õîéøëîãäîí ñààòàæ áàéãàà àæýý.
Äàì ñîíñâîë, Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýçýí õààí Áîãä, øàøíûã òîëãîéëîã÷èéí
õóâüä ëàì íàðûí òàëä áàéäàã áîëîëòîé” 229 ãýæýý.
Àâòîíîìèéí çàñãèéí ¿åä Áîãä õààíû øàâü íü ò¿¿íèé èâãýýëýýð àëèâ
ç¿éëýýñ ÷ºëººëºãäºæ áàéñàí òóë àëáàò, õàìæëàãà íàðààñ Áîãä õààíû øàâüä
øèëæèí îðîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëæýý. Ýíý á¿ãä íü õàìæëàãà á¿õèé õîøóóäûí
ýðõ áàðèã÷èä, òàéæ íàðò èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéëàà. Õàð, øàð
ôåîäàëóóäûí õîîðîíäûí çºð÷èë áàñ ¿¿íýýñ áîëæ èõñýæ áàéâ.
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”-ò 1918 îíû 77 äóãààðò øàâü, àëáàò,
õàìæëàãà íàðûã öýðýã, ºðòºº çýðýã á¿õ àëáûã àäèë õààëãàõ áîëîí òýãøèòãýõ
ñàíàà áîäîë á¿õèé ºã¿¿ëýë õýâëýãäæýý. Èíãýæ òýãøèòãýâýë õàìæëàãà, øàâü
íàðûí àëáà òàòâàð áàãàñãàõ ìýòýýð òýä áîäîæ ¿¿íä èõýýõýí ñîíèðõîëòîé
áàéâ. Ýíý òýìöýë, áàñ ë ¿ð ä¿í ºãñºíã¿é àæýý. 1916 îíä, Áîãä õààíû îðäíû
á¿õ çàðäëûí ãóðàâíû õî¸ð õóâèéã óëñààñ îëãîõîîð áîëñîí áàéæýý 230 .
Èéìýðõ¿¿ çºð÷ë¿¿ä áàñ àéìàã õîøóóäàä íýãýí àäèë ºðíºæ áàéëàà. Ñýöýí
õàí àéìãèéí ã¿í Äóãàðñ¿ðýíãèéí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð 1916 îíä òóñ õîøóó
ÿäóó õîîñîí ó÷èð öýðýã, ºðòººíèé àëáà, ºð òºëºëò äàðõàí öààçòàé Õýíòèé óóëûí
òàõèëãûí ñýòýðòýé ìàë ñ¿ðãèéã ìàëëàõ çýðýã ýëäýâ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºí òýäãýýð
àëáûã áóñàä õîøóóíä øèëæ¿¿ëýí ºãºõèéã àéìãèéí ÷óóëãàíä õ¿ññýí áàéâ.
Çàðèì ¿åä õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä, ýëäýâ àëáûã áóñàä õîøóóíä øèëæ¿¿ëýí
ººðñ人 àðäóóäààñ èõýýõýí ç¿éë àâàõûã ýðìýëçäýã áàéñàí íü ýíý æèøýýíýýñ
õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü øàð, õàð ôåîäàëûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí
çºð÷ëèéã íýã àäèë èëýðõèéëæ áàéãàà þì.
Òîì ôåîäàëóóäûí ºð øèðèéã õîøóóäûí àðä èðãýä, òàéæ, ò¿øìýë íàðààñ
ãàðãóóëàí òºëäºã áàéñàí ó÷ðààñ, íýã òàëààñ æèæèã ò¿øìýë, ÿäóóð÷ õîîñîðñîí
òàéæ, ëàì íàð, íºãºº òàëààñ ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîíä çºð÷èë ãàðäàã
áàéâ.
229
“Âåñòíèê Àçèè” Êí 2. èç ¹ 38, 39. Õàðáèí, 1916 îí. 202-ð òàë. Àçèéí øèíæèëãýýíèé ìýäýý.
“Ìîíãîë ñàíãèéí ò¿¿õ”.
230
“Õÿòàä áà ÿïîí” ãýäýã ñýòã¿¿ë ¹ 241. 1916 îí.
88

Ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéã Çàñãèéí ãàçàð, öýðýã, ø¿¿õ, Áîãä õààí ººðºº ÷
òýäãýýðèéí, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí, òýäýíòýé õàìòðàí àðä ò¿ìíèéã
òîíîí äýýðýìäýæ áàéâ. 1917 îíû 10-ð ñàðûí áàðèìò ñýëòýýñ ¿çýõýä õÿòàäûí
õóäàëäàà÷äûã õàìãààëàõ õàìãààëàëòûí òóõàé Áîãä õààí çàðëèã áóóëãàæ
“Õóäàëäàà÷èí, òàðèà÷èí, õÿòàä èðãýä õýí áîëîâ÷ íóòãèéí ìîíãîë÷óóäûí
ç¿ãýýñ òýäýíä ÿìàð íýã õàâ÷ëàãà øàõàëò ¿ç¿¿ëáýë ºì㺺ëºí õàìãààëàõûã
õ¿ñýæ, øóóä Áîãä ãýãýýíä áàðààëõàæ áîëíî. Äýýðýìäýæ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã
ãàðãóóëàí òºë¿¿ëýõýýñ ãàäíà ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã øèéòãýíý” 231 ãýæ
äóðäæýý.
1911-1919 îíû ¿åèéí ìîíãîëûí ôåîäàëûí íèéãìèéí ãîë çºð÷èë íü óðüäûí
àäèë àðä, ôåîäàë õî¸ð àíãèéí õîîðîíäûí ýñðýã òýñðýã òýìöýë þì. Àðäóóä óëñ
òºð, ýäèéí çàñàã, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº òýìöýæ áàéâ.
¯¿íèéã áèä, àðä îëîí öýðãýýñ îðãîõ, ýëäýâ àëáà òàòâàð, ºð øèð òºëºõººñ
òàòãàëçàæ áàéñàí çýðýã äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çñýí áèëýý.
Àðä àíãèéí òýìöýë, ººðèéí õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòàíä àÿíäàà ãàðàõ
ºäºð òóòìûí äóðã¿éöýë, çàðãà, íî¸íîî çýìëýí á¿ëýãëýæ ãîìäîë ãàðãàõ, çýâñýã
õýðýãëýõ õ¿ðòýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òýìöýõ, öýðãèéí äîòîð ¿éìýýí áîñëîãî
ãàðàõ, õýâëýëýýð ø¿¿ìæëýõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ÿâàãäàæ áàéæýý.
Àâòîíîìèéí ¿åä óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, òîäîðõîé ìºðèéí
õºòºëáºð áàéñàíã¿éãýýñ òýäãýýð òýìöýë õºäºë㺺í íü ãîëöóó ýñýðã¿¿öýõ,
øààðäëàãà òàâèõ ýðõ áàðèã÷äàà çýìëýõ ÿâäëààð õÿçãààðëàãäàæ áàéæýý. Èéì
ó÷ðààñ òýäãýýð òýìöýë õºäºë㺺íä îðîëöîã÷èä íü íèéãìèéí áàéãóóëëûã
õóâüñãàëûí çàìààð ñîëüæ ººð÷ëºõ àñóóäëûã òàâüæ ÷àäñàíã¿é.
Äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çýõýä õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èäòàé çàðãàëäàí òýìöýõ,
çýâñýã áàðèí õºäëºõ çýðýã òýð ¿åèéí àíãèéí òýìöëèéí á¿õ õýëáýðò îðîëöîã÷
õ¿ì¿¿ñ íü ãîëöóó àëáàò àðäóóä áàéæýý.
¯¿íèé øàëòãààí þóíä îðøèæ áàéíà âý? ãýâýë àðä îëíû çîíõèëîõ õýñýã
íü àëáàòóóä áºãººä òýä, óëñ, îðîí íóòãèéí çàõèðãààíä, öýðýã, ºðòºº, õàðóóë
çýðýã õàìàã õ¿íä õ¿÷èð àëáûã ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Òýäíèé òýìöýë, õîøóóíû
ýðõ áàðèã÷èä áà òºðèéí àïïàðàòûí ýñðýã áàéñàí ó÷ðààñ òýä íàðûí àëáàí ¸ñíû
áàðèìò áè÷èã èõýýõýí õýìæýýãýýð ¿ëäæýý. Ýíý íü õàìæëàãà íàðûã òýìöýæ
áàéãààã¿é ãýñýí õýðýã îãò áèø áèëýý.
Íýã òàëààñ õàìæëàãà áà øàâü íàðûí õîîðîíäûí çºð÷èë, íºãºº òàëààñ
òýäíèé íî¸äûí õîîðîíäûí çºð÷èë íü öýðýã, ºðòºº, õàðóóëûí çýðýã àëáûã
í¿äýíä ¿çýãäýõ¿éö áàéäëàà𠺺ð÷ëºí ÷ºëººëñíººð õàëõàâ÷ õèéäýã áàéâ.
Õýðýã äýýðýý ýíý íü íèéòèéí õ¿íä õ¿÷èð àëáàíààñ õàìæëàãà, øàâü íàðûã
÷ºëººëºí, òýä íàðàà𠺺ðñäèé íü ýçýí íî¸äûí àëáûã õèéëã¿¿ëýí, òýäíèé ºð
øèðèéã òºë¿¿ëæ áàéñàí ó÷ðààñ òýä àëáàòûí íýã àäèë õîîñîð÷ áàéâ. Òýäíèé
çºð÷èë íü áàãø, ýçýí íî¸äûí áàðèëäëàãàà ãýäýã õºäëºøã¿é íýð õ¿íäýýð áóþó
õàìæëàãà íî¸í õî¸ðûí õóó÷èí öàãèéí óëàìæëàëûí õàðüöààãààð 纺ëðºí
231
ÖÃÂÈÀ. ô. 2000, oï. 1. åä. õð. 4126, ë.471.
89

íàìæäàã áàéæýý. Õàìæëàãà íàðûí äóðã¿éöýë õ¿ðãýñýí àñóóäëûã þóíû óðüä
òýäíèé íî¸ä õ¿ëýýí àâ÷ áàðàãäóóëæ áàéñàí áàéäëûã áàñ õàðãàëçàõ õýðýãòýé
þì.
Àâòîíîìèéí ¿åèéí àðäóóäûí õºäºë㺺íèé íýã îíöëîã íü ýìýãòýé çàðö
ßíæèíõ¿¿, Ìààõ¿¿ íàðûí çýðýã ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãìèéí òàéçàí äýýð ãàð÷
èðñýí ÿâäàë þì. Òóñ óëñûí áàðóóí ç¿¿í õÿçãààð áîëîí Íèéñëýë õ¿ðýýíèé
öýðãèéí äîòîð ãàð÷ áàéñàí òýìöýë, ¿éìýýí íü îëîí õîøóóäàä ãàð÷ áàéñàí
òýìöýë õºäºë㺺íòýé õàðèëöàí äóó õîîëîé íèéë¿¿ëæ, õýâëýëä íèéòëýãäýæ
áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ àðäóóä õºäºëæ, õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà áà
çýðãýëäýý îðíû ïðîëåòàðè íàðûí õóâüñãàë÷ íºëººãººð ôåîäàëûí íî¸ðõëûã
óñòãàæ, àðä îëíûã ìºí ôåîäàëûí äàðëàëààñ ÷ºëººëæ ÷àäàõ áîëñîí áàéâ. ̺í
àðäûí òýìöýë èìïåðèàëèñòóóäûã ýñýðã¿¿öñýí áàéâ. Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä
íü Õÿòàä, Îðîñ çýðýã ãàäààä îðíû õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðààò áàéäàëä îðæ áàéâ. ̺í õàíü õàìñààòàí õÿòàä, îðîñûí õóäàëäàà÷äûí
øààðäëàãààð òýäíèé èõ õýìæýýíèé õ¿¿òýé ºðèéã, áàñ ººðñäèéí õóâèéí ºð
øèðèéã ÷ àðäóóäààð òºë¿¿ëæ áàéâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, öýðýã, öàãäàà,
ø¿¿õ áàéãóóëëàãûí çàðèì íýã ìóíõàã ò¿øìýä íü ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí àøèã
ñîíèðõëûã õàìãààëæ áàéâ. Òýäãýýð ï¿¿ñ¿¿äèéí ýñðýã àðäóóä òýìöâýë çàðèì
ôåîäàëóóä, àðä ò¿ìíèéõýý ýñðýã çîãñîæ òýäãýýð ï¿¿ñ¿¿äýä ¿ðãýëæ òóñàëäàã
áàéâ.
Îðîñûí õóäàëäàà÷èí, õààíò Îðîñûí ñóðãàã÷ íàð áàñ àíãëè, ãåðìàí,
àìåðèêèéí ï¿¿ñ¿¿ä, ¿éëäâýðèéí ýçýä-á¿ãäýýð íèéëýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã
öºëìºí ìºëæèæ áàéâ. Ãàäààäûí õóäàëäàà÷èí ¿éëäâýðèéí ýçäèéã ýñýðã¿¿öñýí
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë íü òºðèéí áà ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº õèéñýí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé óòãà àãóóëãûã èëýðõèéëñýí
áàéëàà.
Àâòîíîìèéí ¿åä ¿¿ñýí õºãæèæ èðñýí áºãººä ôåîäàë, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã
ýñýðã¿¿öñýí òýìöëèéí òóðøëàãà íü àðä îëíîîñ ººðñäèéíõºº àøèã ñîíèðõëûí
òºëºº, òàéæ, ò¿øìýë, ëàì íàðûí íºëººíººñ àíãèæðàí ñàëàõûí òºëºº çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé, ýðñ øèéäìýã òýìöýõèéí ÷óõëûã øààðäñàí þì. Ýíý íü ººðèéí
àíãèéí òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé áà àðäóóäàä àíãèéí óõàìñàð òºð¿¿ëñýí,
òýäíèéã ãàäààäàä, äîòîîäûí äàðëàã÷äààñ ÷ºëººëºõèéí òºëºº óëñ òºðèéí
òýìöýëä áîñãîæ ÷àäàõ, òèéì óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãà óäèðäñàí öàãò áèåëýãäýõ
áàéñàí þì.
90

II Á¯ËÝÃ
ÎÊÒßÁÐÈÉÍ ÕÓÂÜÑÃÀË
ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÍªËªªËÑªÍ ÍÜ
§1. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëºº äýëãýð÷ ýõýëñýí áà
ò¿¿íèéã õààíò Îðîñ óëñûí êîíñóë, Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí
ýñýðã¿¿öñýí ¿éë àæèëëàãàà
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë
äýëõèé äàõèíä
íºëººëñºí íü
Åâðîï, Àçèéí èõýýõýí ãàçàð íóòàã ýçëýí îðøäîã,
äýëõèéí òîì áºãººä îëîí ÿñòàí ¿íäýñòýíòýé
Îðîñ ã¿ðýíä èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñàí íü õ¿í
òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëîâ.
Ýíý íü Îðîñûí àæèë÷èí àíãèàñ îëîí æèë ÿâóóëñàí áààòàðëàã òýìöëèéí ¿ð
ä¿í, XX çóóíû îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íèé ò¿¿õò àìæèëò áîëæ ºãºâ.
Îëîí óëñûí èìïåðèàëèçì, äýëõèéä àíõ óäàà Ǻâëºëò óëñ òºðñíººñ àéí
áýìáýëçýæ, ò¿¿íèéã ¿çýí ÿäàõäàà, öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ýýð Ǻâëºëò óëñàä øóóä
öºìðºí äàéðàõ, ýäèéí çàñãèéí õàâ÷èëò õèéõ, çºâëºëò òºðèéã ¿ë çºâøººðºõ
çýðãýçð òýìöýæ áàéâ.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë õºðºíãºòºí îðíóóäûí àæèë÷èí àíãè, êîëîíè õàðààò
îðíóóäûí äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã çîðèãæóóëàí óëàì èõ ýð÷ õ¿÷òýé
áîëãîâ. Åâðîï, Àçè, Àôðèê, Àìåðèêèéí îëîíõè îðíû õºäºëìºð÷ õ¿ì¿¿ñ ýðõ
÷ºëººãºº îëæ àâàõ òýìöýëä ýðñ áîñîöãîîâ. 1918 îíä Ôèíëÿíä, Áàëòèéí òýíãèñ
îð÷ìûí îðíóóäàä àíãèéí òýìöýë ºðíºæ, çºâëºë¿¿ä áóé áîëîâ. Àæèë÷èí
àíãèéí óäèðäëàãûí äîð àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöýë 1918 îíû 10-ð ñàðä
¿çýãäýýã¿é èõýýð ºðíºñíèé ¿ð ä¿íä Àâñòðè-Óíãàð îðîíä Ãàáñáóðãèéíõíèé
õààí÷ëàëûí äýãëýì íóðàí óíàâ. ßïîíä “òóòðàãûí ¿éìýýí” õýìýýí àëäàðøñàí
õºäºëìºð÷èí îëíû õºäºë㺺í õ¿÷òýé áîëñîí áà Ãåðìàíä 1918 îíû 11-ð ñàðä
õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ áàéâ.
1919 îíû 3-ð ñàðä Óíãàðò, 4-ð ñàðä Áàâàðèä, 6-ð ñàðä Ñëîâàêò Ǻâëºëò
Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàãäæýý. Èìïåðèàëèñò áàéð ñóóðü íèëýýä áýõ
ãýæ áàéñàí Ôðàíö, Èòàëè, Àíãëèä “Çºâëºëò Îðîñûã õàìãààëàí òàëàðõàõ”
ëîîçóíãèéí äîð õóâüñãàëò õºäºë㺺í ìºí ºðíºâ. Ïðîëåòàðèéí àíãèéí
òýìöëèéí ÿâöàä 1918 îíä Àâñòðè, Óíãàð, Ïîëüø, Ôèíëÿíä, Ãåðìàíä; 1919-
1920 îíä ÀÍÓ, Àíãëè, Ôðàíöàä êîììóíèñò íàì áàéãóóëàãäæýý. 1919 îíä
Â.È.Ëåíèíèé óäèðäëàãààð III êîììóíèñò Èíòåðíàöèîíàë (Êîìèíòåðí)
áàéãóóëàãäæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ¿íäýñíèé àñóóäëûã õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä àíõ
óäàà õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëûí
¿¿äíýýñ øèéäâýðëýâ. Ǻâëºëò òºð áóé áîëñîí ºäðººñºº ýõëýí õýðýãæ¿¿ëýí
ã¿éöýòãýñçí îëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí íºõºðëºëèéí áîäëîãî íü êîëîíè õàðààò
91

îðíû àðä ò¿ìýíä òóõàéí öàã ¿åäýý òóéëûí îéëãîìæòîé, òîõèðîìæòîé áàéâ.
Ýíý áîäëîãî “Äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé õºäºëìºð÷èä áà ýðõèéí òóíõàãëàë”,
“Îðîñûí àðä ò¿ìíèé ýðõèéí òóíõàãëàë”, Ïîëüø, Ôèíëÿíä ººðñ人 òóñãààð
òîãòíîëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Îðîñûí õààíò çàñãààñ Õÿòàä, Èðàí, Òóðê,
Ìîíãîë çýðýã áóñàä îðîíä òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí ýðõ òýãø áóñ ãýðýýã öºìèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí òóõàé ò¿¿õò áàðèìòóóäàä òîäîðëîî îëæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë êîëîíè, õàðààò îðíóóäàä ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí
ýðèí ¿åèéã íýýæ ºãñºí áèëýý. Øèíý àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ýõëýë áîëñîí
èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õ¿÷èò õºäºë㺺í Õÿòàäàä 1919 îíû 5-ð ñàðûí 4-íä
ºðíºæýý. Ýíýòõýãèéí àðä ò¿ìýí Áðèòàíû íî¸ðõëûí ýñðýã ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöëèéã 1918-1922 îíä ÿâóóëæ áàéâ. Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìýí îðîí íóòãèéã íü
ýçýìøèæ áàéñàí ÿïîíû èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöýëä 1919 îíû 3, 4-ð ñàðä
áîñîâ. 1919 îíä Àôãàíû àðä ò¿ìýí Àíãëèéí êîëîíè÷ëîã÷äûí ýñðýã ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé äàéíûã ÿâóóëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
îëîâ. ̺í ýíý æèë¿¿äýä òóðêèéí àðä ò¿ìýí, êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã õ¿íä áýðõ
òýìöýë õèéæ, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí äýìæëýãýýð òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã
áàéëäàí îëîâ. 1918 îí áà 1921 îíä Åãèïåòèéí àðä ò¿ìýí õî¸ð óäàà áîñëîãî
ãàðãàæ òýìöñýíèé ¿ðýýð Åãèïåòèéí òóñãààð òîãòíîëûã Àíãëè óëñ àëáàí ¸ñîîð
õ¿ëýýâ.
Êîëîíè, õàðààò îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í
èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæòýé áàéñàí íü êîëîíè îðîí
äàõü èìïåðèàëèñòóóäûí íî¸ðõëûã íóòãèéí ôåîäàëóóä ÿìàãò äýìæäýã
áàéñàíòàé õîëáîîòîé áàéâ. Òèéì ó÷ðààñ íóòãèéí õºðºíãºòºíã¿¿ä ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéñàí áà çàðèì îðíóóäàä
óóë õºäºë㺺íèéã òîëãîéëæ ÷ áàéâ. ¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãèòàé îðíóóäàä
òàðèà÷èä, æèæèã õºðºíãºòºíã¿¿ä àæèë÷èí àíãèéí óäèðäëàãûí äîð
èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöýë ÿâóóëæ áàéâ. Ýíý ¿åä çàðèì êîëîíè, õàðààò
îðíóóäàä êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóä áàéãóóëàãäàí îëîí óëñûí àæèë÷íû
õºäºë㺺íèé õàìò õàòóóæèí áýõæèæ áàéâ. 1920 îíä Èíäîíåçèä, 1921 îíä
Õÿòàäàä òóñ òóñ êîììóíèñò íàì áàéãóóëàãäæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë
Ìîíãîë îðîíä
íºëººëæ ýõýëñýí íü
Ìîíãîë äàõü õóâüñãàëò õºäºë㺺í áîë êîëîíè,
õàðààò îðíóóäûã õàìàðñàí íèéò õºäºë㺺íèé íýã
õýñýã íü áàéâ.
Ìîíãîëûí õóâüñãàë áîë áóóðàé îðíû
õºäºëìºð÷èí, òàðèà÷èä áóþó ìàë÷èä, ¿éëäâýð õºãæñºí îðíû àæèë÷èí
àíãèòàé íýãäýæ, äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöñýíèé ÿðóó òîä æèøýý
ìºí. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð íýýãäñýí ìàíàé ýðèí ¿åèéí íèéòëýã, øèíæòýé
äýëõèé äàõèíû õýìæýýíèé òýìöëèéã Â.È.Ëåíèí 1920 îíä òîäîðõîéëîí
õýëýõäýý: “Îäîî äýëõèé äàõèíû õýìæýýãýýð õî¸ð ëàãåðü áèå áèåèéí ýñðýã
ó÷ðûã á¿ðýí óõâàðëàí çîãñîæ áàéíà ãýõýä º÷¿¿õýí ÷ õýòð¿¿ëñýí áîëîõã¿é”
92

ãýæýý. 232 Ôåîäàëèçì, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë íü
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí õóâüñãàëæóóëàõ íºëººãººð Àðäûí õóâüñãàë áîëòëîî
ºðíºí õºãæèæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä ¿íäñýí ýðãýëò áîëñîí èõ ÿëàëò
áîëæ ºãºâ. Õ¿í àì òàðõàé áóòàðõàé îðøèí ñóóäàã, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã
õîöðîãäìîë, ñ¿ì õèéäèéí íºëºº óðøèã èõ áàéñàí áîëîâ÷ îðîñûí àæèë÷èí
àíãèéí òýìöýë áà ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí àãóó èõ ÷ºëººëºõ ¿çýë
ñàíàà íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò èäýâõèéã óðüä íü õýçýý ÷ ¿çýãäýæ
áàéãààã¿é èõýýð ñýðãýýí ºðí¿¿ëýâ. Õºðø îðîñ îðîíä Ǻâëºëò çàñàã òîãòñîíîîñ
õîéøèõ áîäèò ¿íýí áàéäëûí óòãà ó÷ðûã äîòîîä ãàäààäûí ìºëæèã÷äèéí
äàðëàëä íýðâýãäñýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òýð áîëãîí îéëãîõã¿é áàéñàí áîëîâ÷
ò¿¿íèéã áèò¿¿ãýýð ñîíèðõîí àæñààð áàéâ.
Õèàãòààñ Õºâñãºë õ¿ðòýëõ ìîíãîë-çºâëºëò õî¸ð óëñûí õèë õÿçãààð óðò
çóðâàñ ãàçðûí äàãóó îðîñûí óëààí, öàãààíòíû õîîðîíä ÿâàãäàæ áàéñàí
òýìöëèéã ìîíãîë õàðóóëûíõàí, õèë îð÷ìûí àðäóóä í¿äýýð ¿çýæ, ÷èõýýð
ñîíñîæ áàéâ. Æèøýý íü, Õèàãòààñ áàðóóí òèéø Îðäîã õàðóóëûí çàíãè Ðýí÷èí
ãýã÷èéíä îðîñ çàëóó, ýõíýðèéí õàìò íýã ºäºð èðæ, òýð õàâüä áàéäàã ðàøààíä
îðæ ýì÷ë¿¿ëýõ çºâøººðºë ãóéæýý 233 . Ǻâëºëò Îðîñûí ýíý çàëóó õîñ ðàøààíä
îðñíû äàðàà íóòàãòàà áóöæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø íèëýýä õýäýí ºäºð ºíãºðñíèé
äàðàà íºãºº çàëóó ýð õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí õàìò öàãààíòàíä àëàãäñàí áàéñíûã
õàðóóëûí çàíãè Ðýí÷èí í¿äýýð ¿çæýý. Ýíý áîë õààíò çàñãèéí êîíñóëóóä
Õàòãàë áîîìò, Ìîíä çýðýã õèëèéí îð÷èì áóñàä ãàçðóóäààð áóãøèæ áàéñàí
öàãààíòàí öýðãèéí àíãèóäûí õàìò õóâüñãàëò àæèë÷èí, òàðèà÷äûã ìºðäºí
õººæ, àëæ áóñíèóëàí áàéñíû íýã æèøýý àæýý.
Îðîñ óëñòàé õèéæ áàéñàí õóäàëäààíû àæèë òàñàëäàí Ìîíãîëûí çàõ çýýë
äýýð õààíò îðîñûí ðóáëèéí õàíø ýðñ áóóð÷, ñ¿¿ëäýý á¿ðìºñºí óíàæ áàéñàí
çýðýã áàðèìòààñ ìîíãîë÷óóä àæèæ, Îðîñ îðîíä çàñàã òºð ººð÷ëºãäºæ íýã ë
ó÷èð áîëæ áàéãààã òºñººëæ áàéâ.
Ýíý á¿õýí íü Îðîñûí õààíò çàñãààñ Äà õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí îðîñûí
êîíñóë Îðëîâûí ñàíàà ñýòãýëèéã èõýä çîâîîæ áàéâ. Äà õ¿ðýýí äýõ îðîñûí
êîíñóë Îðëîâ, Îìñê õîò äàõü Êîë÷àêèéí Çàñãèéí ãàçðûí Ãàäààä ÿàìàíä
1919 îíû 5-ð ñàðûí 6-íä ìýäýãäñýí íü: “ª÷èãäºð ðóáëèéí õàíø óíàæ, ìÿíãàí
ðóáëèéí áèëåò 20 äîëëàð, àðàé áàãà øèã íü Ç0 äîëëàð õ¿ðòýë òóñ òóñ áóóðàâ”
ãýæýý 234 . Îðîñ ðóáëèéí õàíø óíàæ áàéãààã õààöàéëàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèéã çàõ
çýýëä ¿ðãýëæëýí õýðýãëýæ áàéõ òóõàé çààëòûã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð 1919
îíä êîíñóë Îðëîâûí õ¿ñýëòýýð á¿õ àéìàã õîøóóäàä ºã÷ áàéâ 235 .
Ìîíãîëûí õ¿í àìûí èõýíõ íü óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäëûã òýð áîëãîí çºâ
óõâàðëàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí áîëîâ÷ Õààíò Çàñàã áà Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð äàðàà
232
Â.È.Ëåíèí çîõèîëóóä. 30-ð áîòü. 446-ð òàë. ÓÁ., 1967.
233
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ñàí, Îëíîî ºðãºãäñºíèé 8-ð îíä Ãàäààä ÿàìíû óìàðä õýëòñèéí ÿâóóëñàí áè÷ãèéí
õóóëãà ¿äìýë äàíñ.
234
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ; Ô.200. îï.7. ä.89. ë.140.
235
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä, ýäèéí çàñãèéí 2-ð àíãè, I-ð á¿ëýã, 33-ð á¿ñ.
93

äàðààãààð íóðñíûã òýð õî¸ð Çàñãèéí ðóáëèéí õàíø ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð
óíàæ áàéñíààñ ãàäàðëàõ áîëîëöîîòîé áàéâ.
Öàãààíòíóóäààñ ó÷ðóóëæ áàéñàí õîðèã ñààäûã õî¸ð óëñûí õèë îð÷ìûí
ìîíãîë÷óóä ¿ë õàðãàëçàí Õèàãò, Õîâä, ×èò õîòûí ÷èãýýð õóó÷èí õýâýýð
õàðèëöàí õóäàëäàà õèéñýýð áàéâ 236 .
Îðîñ îðîíä ÿëñàí õóâüñãàë, òîãòíîñîí øèíý çàñãààñ ÿâóóëæ áàéñàí
òýìöëèéí òóõàé õóäàëäàà àðèëæàà õèéõýýð õèë ãàð÷ áàéñàí àðäóóä ýðõáèø
ãàäàðëàõ áîëîëöîîòîé áàéâ.
Îðîñîîñ èðñýí ÿíç á¿ðèéí æóóë÷èä áà áóñàä õ¿ì¿¿ñýýñ ìîíãîë÷óóä áàñ
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí òóõàé äóóëæ ìýääýã áîëîâ. “...Ìàíàé óëñûí õóó÷èí
íýð àëäàð ýíý îðîíä (Ìîíãîë Á.Ø.) áóóð÷ áàéãààãèéí øàëòãààí õýí á¿õýíä
îéëãîìæòîé ó÷èð áè þóí íóðøèõ áèëýý” ãýæ Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õààíò
çàñãèéí äèïëîìàò òºëººëºã÷ Îðëîâ, Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçðûí Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàìàíä áè÷ñýí òàéëàíäàà ºã¿¿ëñýí íü æèðèéí õýðýã áèø þì. Õ¿ðýý
Õèàãòûí çàì áîë Ìîíãîë, Îðîñûí õàðèëöààíû õàìãèéí èõ õºë ¿éìýýíòýé
øóãàì áîëîõûã Îðëîâ òýìäýãëýýä: “...ìàíàé äîòîîä ýìõ æóðàìã¿é áàéäëûã
Òðîèöêîñàâñê òîäîðõîé õàðóóëæ áàéãààã àæèãëàã÷èä îëîí áîëñíîîñ ãàäíà,
Îðîñûí áàéäëûí òóõàé ñýòãýãäëýý ìîíãîë÷óóäòàé ñîëèëöîõîîñ áóöäàãã¿é
îðîñ æóóë÷èä ÷ öººíã¿é áàéíà” 237 ãýæýý. ¯íýíäýý ÷ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ÿëàëòûí òóõàé óëàì èõ ç¿éë ñîíñîæ ìýäñýýð áàéñàí áºãººä
Îêòÿáðèéí àíõíû öóóðèà á¿ð 1918 îíä Áàðóóí Ìîíãîëä õ¿ðñýí áàéëàà 238 ãýæ
òýð ¿åä Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí õóäàëäààíû õ¿í À.Â.Áóðäóêîâ òýìäýãëýñýí
áèëýý.
Öàãààíòàíä õàâ÷èãäàí ñýæèãëýãäýæ áàéñàí õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà á¿õèé
îðîñ õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëûí çàðèì àéìàãò îðøèí ñóóæ áàéñàí áºãººä òýä íàð
ìîíãîë÷óóäòàé óóëçàõäàà ººðèéí îðíû áàéäàë, öàãààíòíû õàâ÷ëàãûí òóõàé
àëü íýãýí õýìæýýãýýð ÿðüæ áàéñàí íü ìýäýýæ õýðãýý.
Îäîîãèéí Àðõàíãàéí íóòàã Çàÿûí øàâü íàðààñ ìàë õóäàëäàí àâ÷ áàéñàí
îðîñóóäûí äóíä áîëüøåâèêóóä áàéñàí òóõàé Îðëîâ, Êîë÷àêèéí çàñãèéí
ãàçðûí Ãàäààä ÿàìàíä èëãýýñýí òàéëàíäàà òýìäýãëýñýí áàéäàã áèëýý. Êîíñóë
Îðëîâ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð òýð áîëüøåâèêóóäûã áàðèâ÷ëàõ
ãýæ áàéñàí áîëîâ÷ òýä íü çóãàäàí îðîí íóòàãòàà ÿâæýý. Èéì ó÷ðààñ Õ¿ðýýíä
“á¿ãñýí” áîëüøåâèêóóäûí íýðñèéí æàãñààëòûã ººðòºº èð¿¿ëæ ºãºõèéã
Êîë÷àêèéí Ãàäààä ßàìíààñ Îðëîâ ãóéãààä, òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã áàðèâ÷ëàõàä
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý ãýæ ìýäýãäýæ áàéæýý 239 .
Óëèàñòàé õîòíîî ñóóæ áàéñàí õóó÷èí õààíò Îðîñûí êîíñóëûí ¿ãèéã òýíä
àæèëëàæ áàéñàí Îðîñ óëñûí Öåíòðîñîþçûí ýêñïåäèöèéíõýí õàéõðàõã¿é
236
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí, Îìñê, 1920 îíû 7-ð ñàðûí 7 áà 1920 îíû 9-ð ñàðûí 23.
237
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200. îï. 7, 89, ë.26-30.
238
À.Â.Áóðäóêîâ. Âîñïîìèíàíèÿ î 1914-1921 ã.ã. (ãàð áè÷ìýë)
239
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200. îï. 7, ä.57, ë.2.
94

áàéñíààñ ýêñïåäèöèéí àõëàã÷ Ãåéíåã áîëüøåâèê ¿çýëòýé õ¿í ãýæ õàðäàæ
áàéãààãàà Îðëîâ áàñ áè÷èæ áàéâ. Èéìýðõ¿¿ ÿâäàë Õîâäîä ÷ ìºí ãàð÷ áàéâ.
Õ¿ðýýí äýõ îðîñ êîíñóëûã õàìãààëàõ àíãèéè öýðýã áîëüøåâèêóóäàä òàëàðõäàã
ãýæ Îðëîâ õàðäààä òýäíèéã òàðààæ áàéâ. Ýíý òàëààð Îðëîâ Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäñýí íü: “Õàðóóëûí àíãèä õîðîî áàéãóóëàãäàæ, äàðãà
íàðààñ ñàõèëãà áàòûí õóâüä ýçëýõ ýðõèéã õàññàí çýðãýýñ áîëæ ò¿¿íèé ñàõèëãà
áàò íü áîëüøåâèêóóäûí ýðãýëòèéí ¿åä ñóëðàí áóóðàâ” 240 ãýæ áè÷æýý. Õ¿ðýý,
Õîâäûí êîíñóëûã õàìãààëàõ öýðãèéí àíãèéã òàðààõàä îíö ç¿éë ãàðààã¿é
õàðèí Óëèàñòàéí êîíñóë õàìãààëàõ àíãèéã ë òàðààõàä áîëüøåâèê ¿çýë ñàíàà
á¿õèé õýäýí êàçàê öýðãèéã áàðèâ÷èëæ ìîíãîë, õÿòàä öýðãýýð îðîñ íóòàãò
õ¿ðã¿¿ëýâ ãýæýý. Äýýð äóðäñàí õàìãààëàõ êàçàõ öýðã¿¿ä áîëüøåâèêóóäòàé
õîëáîîòîé áàéãàà íü Ìîíãîëä ñóóäàã îðîñóóä êîíñóëòàéãàà õàðèëöàõ
õàðèëöààíä ÷ íºëººëºõ áîëîâ” ãýæ Îðëîâ øóóä áè÷æýý. Õàìãààëàõ àíãèéí
öýðãèéí äîòîð õ¿÷òýé ¿éìýýí ãàðààã¿é ÷ ãýñýí êîíñóë íü Ìîíãîëä îðîñ
õ¿ì¿¿ñèéã çýâñãèéí õ¿÷ýýð ñ¿ðä¿¿ëýí çàõèð÷ áàéâ. Îðîñûí ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûí àðä÷èëëûí ýõëýëèéí çàð÷ìûí äàãóó Õ¿ðýýí äýõ îðîñûí õàðüÿàò íàðûí
ººðòºº çàñàõ çàõèðãàà áàéãóóëàãäàæ, áîëüøåâèê çàñàãëàëòàé õýðõýí õàðèëöàõ
òóõàéãàà õýëýëöýýä áîëüøåâèêóóäûí çàñãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é øèéäâýð
ãàðãàñàí ìýòýýð Îðëîâ ìýäýãäýæ áàéâ. ¯íýí õýðýã äýýðýý Ìîíãîëä áàéñàí
îðîñ àæèë÷èä, õºäºëìºð÷ ýòãýýä¿¿ä íü çºâëºëò çàñãèéí òºëºº õààíò Îðîñûí
êîíñóëóóäûí ýñðýã 1918 îíä òýìöýæ áàéâ. 1919 îíä õ¿ðýýí äýõ îðîñûí
õóäàëäààíû ñóðãóóëèéí áàãø íàð àæèë õàÿâ 241 . ¯¿íýýñ áîëæ äýýðõ ñóðãóóëèéí
áàãø íàð áà êîíñóë Îðëîâûí õîîðîíäûí òýìöýë õóðöäàí ¿ðãýëæëýâ.
Ìîíãîë îðîíä îðøèí ñóóæ áàéñàí îðîñûí õàðüÿàò íàðò áîëüøåâèê íºëºº
òóñàæ áàéñíûã çîãñîîõ áà àòàìàí Ñåìåíîâòîé õîëáîî òîãòîîõûí òóëä Îðëîâ
òýðã¿¿òýé îðîñûí êîíñóëóóä öàãààíòíû îòðÿäûã Ìîíãîë îðîíä áàéãóóëàõ
ãýæ îðîëäæýý. Õàìãààëàõ öýðãèéã òàòàí áóóëãàñíû äàðàà Õèàãòàä áàéñàí äýä
êîíñóë Ëàâäîâñêèé, àõìàä Þíòåðýýð óäèðäóóëñàí íºõºðëºë õýìýýõ öýðãèéí
àíãèéã áàéãóóëæ ýõëýâ. Óëààí àðìèä òàòàãäàõààñ çàéëñõèéí Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí
èðñýí êàçàõ öýðãèéí õýäýí äàðãà íàð íýãäýí äýýðõ íºõºðëºëä íèéëæýý. Îðëîâ
òýð àíãèéã Õóæèðáóëàí äàõü õóó÷èí êîíñóëûí öýðãèéí õóàðàíä áàéðëóóëæ,
áàéëäààíû ñóðãóóëü õèéëã¿¿ëæ áàéâ. Òýäãýýð îôèöåðóóäûí õî¸ðûã Ñåìåíîâ
ðóó õîëáîî áàðèóëàõààð ÿâóóëæ áàéâ.
Ñèáèðüò áóãøñàí öàãààí ãâàðäèéí àòàìàí Ñåìåíîâûí ÿâóóëñàí åñàóë
Øèðîêèé 1918 îíä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýõäýý òýíä áàéãóóëàãäàæ áàéñàí
îòðÿäàä çýâñýã àâ÷èð÷, îòðÿäûí äàðãààð ìîíãîë áðèãàäûí îðîñ ñóðãàã÷
íàðûí àõëàã÷ áàéñàí Âàñèëüåâûã òîìèëæýý. Âàñèëüåâûí øèíý òîìèëîëòîîñ
ò¿¿íèéã òàíüäàã ìîíãîë öýðýã, äàðãà íàð îðîñóóäûí òýìöëèéí ó÷èð ÿâäëûã
áàñ äàâõàð ãàäàðëàæ áàéâ.
240
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200. îï. 7, ä. 89, ë.26-30.
241
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï. 7, ä.26-60, 116-125.
95

Õààíò îðîñûí ýðõ ìýäýë Ìîíãîëä óíàæ áàéñíûã Õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàä
àìáàí òºëººëºã÷ àøèãëàí, Ìîíãîëûí ýðõ ìýäëèéã ãàðòàà îðóóëàõûã
ýðìýëçýæ, Õ¿ðýýíä öàãààíòíû îòðÿä èðýõèéã ¿ðãýëæ ýñýðã¿¿öäýã áàéâ. Òèéì
ó÷ðààñ Îðëîâ áàéãóóëæ áàéñàí öàãààíû æèæèã îòðÿäûã Õ¿ðýýíýýñ çàéëóóëæ,
Îðîñûí õèë õàâüä ñóóëãàñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã îðîñûí õóâüñãàëò ïàðòèçàíóóä
Ìîíãîë óðóó áóöààí õººæ, çýâñãèéã íü õóðààí àâ÷ýý. Èíãýæ õààíò Îðîñûí
êîíñóëóóä, ôåîäàëûí ¸ñò Ìîíãîë îðíûã öàãààíòíû òàëä áàéëãàæ, Ǻâëºëò
çàñãèéí ýñðýã áàéëäààíû òàëáàð áîëãîõ çîðèëòûã òàâüæ áàéâ.
Õààíò Îðîñûí êîíñóë
òýðã¿¿òýé õàðèéí õàðãèñ õ¿÷èí
ôåîäàëûí ¸ñò Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûã àøèãëàí
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººíèé ýñðýã òýìöñýí íü
Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí Îðîñûí
äèïëîìàò òºëººëºã÷ Îðëîâ, ò¿¿íèé
òóñëàã÷èä Óëèàñòàé, Õèàãòûí äýä êîíñóë
íàð 1917 îíîîñ 1920 îíûã äóóñòàë õààíò
çàñàã, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð, Îìñê õîòîä
¿¿ðëýæ áàéñàí Êîë÷àêèéí çàñãèéí
ãàçàð èéì ãóðâàí òºðèéã óäàà äàðàà
òºëººëæ áàéâ. Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð ÷ òýä íàðòàé ãóðâàí ººð òºðèéí
òºëººëºã÷äèéí õóâüä íü àëáàí ¸ñîîð õàðèëöàæ áàéæýý. Òýäãýýð äèïëîìàò
àæèëòàíãóóä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí äàðàà Ìîíãîëä Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçðûã òºëººëºí, Ïàðèñò áàéñàí Ñàçîíîâ òýðã¿¿íòýé õààíò çàñãèéí
¿åèéí äèïëîìàòóóäààñ áàéíãà çààâàð àâ÷ õóó÷èí õààíò çàñãèéí ãàçðûí óëñ
òºðèéí áîäëîãûã áàðèìòëàí àæèëëàñààð áàéâ.
Òýä Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäààñ ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã õ¿ëýýäýã áàéâ.
Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººã Ìîíãîëä
äýëãýð¿¿ëýõã¿é ãýæ ÷àäàõ ÿäàõààðàà õè÷ýýæ áàéâ. ¯¿íä, þóíû ºìíº Ýðõ¿¿
õîòîä ñóðàëöàæ áàéñàí ìîíãîë ñóðàã÷äûã 1918 îíîîñ ýõëýí äóóäàí èð¿¿ëñýí
áà Ìîíãîë äàõü îðîñûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿äòýé íÿãò àæèëëàäàã áîëîâ 242 . Ëåíèíèé
çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí àæèëëàõã¿é áàéõûã õóó÷èí õààíò Îðîñûí õýñýã
äèïëîìàò àæèëòàí íàð óðèàëñàí öàõèëãààí óòñûã Áýýæèíä ñóóñààð áàéñàí
õóó÷èí õààíò Îðîñûí ýë÷èíãýýð äàìæóóëàí Îðëîâ 1917 îíû 11-ð ñàðûí
9-íä àâ÷ýý. ̺í Áýýæèíä áàéñàí òýð ýë÷èí òºëººëºã÷èéí ãàçðààñ ãàäààäàä
çóãàòàí ãàðñàí îðîñûí äèïëîìàòóóäûã íýãòãýæ áàéãàà òºâ íü Ïàðèñ áîëñîí
òóõàé ìýäýýã 11-ð ñàðûí 15-íä Îðëîâ õ¿ëýýí àâ÷ýý 243 . ¯¿íèé äàðàà Îðëîâ,
Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ãàäààä ßàìíû ñàéäàä áàðààëõàí, Ãàäààä Ìîíãîëûí
Çàñãèéí Ãàçàð Îðîñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èäòýé õàðèëöàõäàà “ººðèéí ýçýí
Õÿòàä óëñûí” æèøýýã äàãàõ áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. Òýð
íü Õÿòàä óëñ, ÀÍÓ, Ôðàíö çýðýã áóñàä õºðºíãºòºí óëñóóäûí çààâðûã äàãàæ,
Ǻâëºëò òºðèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéñíûã Ãàäààä Ìîíãîë ìºí äàãàõ
õýðýãòýé ãýñýí “Ìèíèé íàéäâàð ¿íäýñòýé áîëîõûã Ãàäààä Ìîíãîëûí Ãàäààä
242
ÌÓÀ. 1-ð àíãè, 35-ð á¿ëýã, 80-ð á¿ñ.
243
ÖÃÎÀÐ. ÑÑÑÐ, Ô.200, îï. 9, ä.89, ë. 25-60.
96

ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é çºâøººð÷, ìèíèé ìýäýãäñýí ç¿éëèéã
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð äýìæèíý ãýäãýý èëýðõèéëýâ” ãýæ Îðëîâ Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçàð ÿâóóëñàí òàéëàíäàà áè÷æýý.
Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, Ìîíãîë õî¸ðûí õîîðîíä ÿìàð íýãýí õàðèëöàà
òîãòîîëãîõã¿é áàéëãàõûã õààíò Îðîñûí êîíñóëóóä áà Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð àëü áîëîõîîð õè÷ýýæ áàéâ. Ǻâëºëò Çàñàãò ¿ã äóóã¿é
çàõèðàãäàæ, ò¿¿íèé óëñ òºðèéí áîäëîãûã áèåë¿¿ë ãýñýí Ǻâëºëò Îðîñûí
Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí çààëòûã (öàõèëãààí óòñûã Îðëîâ
1917 îíû 11-ð ñàðûí 25-íä õ¿ëýýí àâ÷ýý 244 . Ãýâ÷ Îðîñò õààíò äýãëýì óäàõã¿é
áóöàæ òîãòîíî ãýæ Îðëîâ íàéäàæ áàéñàí ó÷èð òýð öàõèëãààí óòñàíä õàðèó
ºãººã¿é ãýæ Îðëîâ ººðºº áè÷èæ áàéæýý. Îðëîâ Óëèàñòàé, Õèàãòûí äýä
êîíñóë Âàëüåð, Ëàâäîâñêèé íàðûí õàìò çºâëºëò çàñãèéí ãàçðûí çààëòûã
¿ë òîîìñîðëîí çºð÷èæ, ìîíãîëûí ôåîäàëóóäàä ò¿øèãëýí, Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí íºëººã Ìîíãîëä äýëãýð¿¿ëýõã¿é ãýæ òýìöýæ áàéâ.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí ñàíàà÷èëàãààð, çàðèìäàà Îðëîâûí
çºâëºëãººíººð Ǻâëºëò îðîñ óëñòàé íèéëñýí õèë õÿçãààðàà ÷àíäëàí
õàìãààëæ áàéâ. Àæèë÷èí, òàðèà÷èí, öýðãèéí Ǻâëºë 1918 îíû 2-ð ñàðûí 4-íä
Òðîèöêîñàâñê õîòîä áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð Õèàãòûí õÿòàä àìáàíû òóñëàã÷ ×æàí Öûí-ãóåíû óäèðäëàãàíä áàéñàí 50
ìîíãîë, 50 õÿòàä öýðãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëæ, ïóëåì¸ò áóóãààð çýâñýãëýæ áàéâ.
Õèàãòûí Ìîíãîë ñàéä, Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð Îðëîâ,
Õèàãòûí äýä êîíñóë Ëàâäîâñêèé íàðûí èäýâõòýé îðîëöëîãîîð õèëèéí
äýãëýìèéã ÷àíãàëæ, çºâõºí îðîñ êîíñóëûí çºâøººðºë áè÷èãòýé õ¿íèéã õèë
íýâòð¿¿ëæ áàéõ áîëãîæýý.
Êîë÷àêóóä Òðîèöêîñàâñê õîòûã ýçëýí àâñíû äàðàà öàãààíòíóóä ÿíç
á¿ðèéí õàðãèñ ýòãýýäèéã Ẻãí¿¿ëýí íýãòãýæ, óëààíòíû ýñðýã òýìöëèéã
Ìîíãîëûí õèëèéí äàãóó õèéõ áîëæýý.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð, Òðîèöêîñàâñê õîò, Íèéãìèéí çàõèðãàà, ªâºð õèàãò õîò äàõü
îðîñûí õàðüÿàò íàðûí çàõèðãàà, Òðîèöêîñàâñê õîòîä îðæ èðñýí Ñèáèðèéí
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí öýðãèéí îòðÿä, Õ¿ðýýí äýõ Ñåìåíîâûí îòðÿä, Øâåäèéí
óëààí çàãàëìàéí “òºëººëºã÷èä” íàð 1918 îíû 8-ð ñàðûí 1-íä õàìòðàí ãàðûí
¿ñýã çóðæ, Ñèáèðèéí Ò¿ð çàñãèéí Ãàçðûí (Êîë÷àêèéí Á.Ø.) òóñëàìæààð
Òðîèöêîñàâñê õîòûã õàìãààëàõààð ¿¿ðýã àâñíààð 245 õóâüñãàëûí ýñðýã õàðãèñ
õ¿÷í¿¿ä õ¿÷ýý íýãòãýæ áàéâ. Õèë ÷àíäëàí õÿíàõ àñóóäàë õàðèóöñàí ìîíãîë
ñàéäûí ¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ Îðëîâ, Ëàâäîâñêèé íàð ¿ðãýëæ
ãîìäîë ìýä¿¿ëæ áàéæýý. ¯¿íèéã Õ¿ðýýí äýõ õÿòàä àìáàí, Õèàãò äàõü ò¿¿íèé
òóñëàã÷ íàð àøèãëàæ, õèëèéí ìîíãîë öýðãèéã òàòàí áóóëãàæ, îðîíä íü õÿòàä
öýðýã òàâüæýý. Ýíý öàãààñ ýõëýí Ìîíãîëûí õèë õàìãààëàõ íýðèéäëýýð õÿòàä
244
̺í òýíä, ë 26-70
245
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï.7, ä.56, ë.43.
97

öýðãèéí àíãèóäûí õ¿÷èí àëõàì àëõìààð íýìýãäýõ áîëîâ.
Àòàìàí Ñåìåíîâ òóñãàé îòðÿä áàéãóóëæ áóé ñóðàã ãàðàõûí õàìò Îðëîâ,
Òðîèöêîñàâñê õîòûí ýðõ áàðèã÷äûí õ¿ñýëò õýìýýí Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàðò õàíäàæ, ìîíãîë íóòàãò ìºí òèéì îòðÿäóóä áàéãóóëàõ çºâøººðºë
ãóéñàí áîëîâ÷ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èäòàé õàðèëöàà
ìóóäàõààñ áîëãîîìæèëæ, Îðëîâûí õ¿ñýëòèéã øóóä õ¿ëýýæ àâàëã¿é õàðèí
õýðýãöýý òîõèîëäâîë Òðîèöêîñàâñê õîòîîñ ä¿ðâýí çóãàäñàí èðãýäýä õîðãîäîõ
ýðõ îëãîæ áîëíî ãýæ àìàëæ áàéâ.
Òðîèöêîñàâñê õîòîä çºâëºë¿¿ä äàõèí áàéãóóëàãäàõàä, Õèàãòûí ìîíãîë
øèíý ñàéä Äóãàðæàâ ã¿í òýð çºâëºë¿¿äèéí íýã óäèðäàã÷ “áîëüøåâèêóóäûí
òîëãîéëîã÷”-òîé óóëçàæ, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ººðèéí íóòàã äýâñãýðèéí
õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã õ¿íäýòãýí ¿çýõèéã áîëüøåâèêóóäààñ øààðäàæ
áàéíà ãýæ ìýäýãäæýý. “Òýð” ìýäýãäëèéí ¿ã àãóóëãûã Îðëîâ õýëæ çºâëºñºí
àæýý. ¯íýí õýðýã äýýðýý òýð ¿åä áîëüøåâèêóóä áèø õàðèí öàãààíòàí íàð
õóâüñãàëò ñàíàà á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã ìºøãºí ìºðäºæ ìîíãîëûí õèë õÿçãààðûã
çºð÷äºã áàéæýý.
Êîíñóë Îðëîâûí äóðààð ààøëàõ ÿâäàëä ìîíãîëûí õèëèéí õàðóóëûíõàí
ýðñ äóðã¿éöýæ áàéâ. Ýíý íü Òðîèöêîñàâñêèéí çºâëºëä, ìîíãîë áóñàä
õèë÷äèéí íýã àäèë òàëàðõàí áàéñàí øèíý ñàéä Äóãàðæàâò ìºí íºëººëæýý.
Ñàéä Äóãàðæàâ Òðîèöêîñàâñêèéí çºâëºëä áàðààëõàæ òýäíèé óäèðäàã÷èäòàé
òàíèëöàõ æàâøààí îëäñîíä “ñýòãýë õàíãàìæòàé” áàéãààãàà èëýðõèéëýýä,
Ìîíãîë-Îðîñûí õîîðîíäûí ýðòíèé çàíøèë áîëñîí õàðèëöààã äýìæèõèéã
õ¿ñ÷ýý. Ìîíãîëä áàéãàà îðîñ êîíñóëóóä Ǻâëºëò çàñãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðºõã¿é áàéãàà íü Îðîñ-Ìîíãîëûí õàðèëöààíû õºãæèëä ñààä áîëæ
áàéíà ãýæ Ǻâëºëèéí òºëººëºã÷ººñ õýëñíèéã Äóãàðæàâ ñàéä ñîíñîîä, Ǻâëºë
ººðºº Ìîíãîëûí õèëèéí ñàéäòàé øóóä õàðèëöâàë çîõèíî ãýñýí õàðèó ºã÷ýý 246 .
Äóãàðæàâûí ýíý áàéäëûã òààâàðëàí ñýæèãëýñýí Ëàâäîâñêèé Ìîíãîëûí
õèëèéí ñàéä ýðõýý õýòð¿¿ëýí ýäýëæ áàéíà ãýæ õýëäýã áàéâ. Òðîöêîñàâñêèéí
çºâëºë áà ò¿¿íèé äèïëîìàò òàñàãòàé Õèàãòûí ìîíãîë ñàéäûã õàðèëöóóëàõã¿é
áàéëãàõ àðãà ìýõ Îðëîâ ñ¿âýã÷ëýí ýðæ áàéâ. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä, õààíò îðîñûí êîíñóëûí õîîðîíä õýäèéãýýð çºðºº ìàðãààí áàéñàí
áîëîâ÷ Ǻâëºëò Çàñãèéã ¿çýí ÿäàõûí õóâüä òýä íàð íèéëæ áàéæýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ºìíº õààíò Îðîñîîñ Ìîíãîë áà áóñàä îðîíòîé
áàéãóóëñàí ýðõ òýãø áóñ ãýðýý, õýëýëöýýðèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ àâàõ ýðõòýéí òóõàé
ººðèéí øèéäâýð¿¿äèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñîíîðò õ¿ðãýõèéí òºëºº óäàà
äàðàà öóöàëòã¿é òýìöñýýð áàéâ.
Óðüä Ìîíãîëä öàõèëãààí ìýäýýíèé ãàçàð àæèëëàæ áàéãààä áîëüøåâèê
¿çýë ñàíààòàé ó÷èð Îðëîâò õººãäºæ ãàðñàí Âàñèëüåâûã Ǻâëºëò Çàñãèéí
ãàçàð Ìîíãîëä ñóóõ ººðèéí êîíñóëààð 1918 îíû ýõýýð òîìèëæýý. Ãàäààä
246
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200, îï.7, ä.89, ë.26-60.
98

Õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí ò¿ð îðëîã÷ Ã.Â.×è÷åðèí Ìîíãîëûí Ãàäààä
ßâäëûí ßàìàíä äîð äóðäñàí àãóóëãà á¿õèé öàõèëãààí óòñûã 1918 îíû 3-ð
ñàðä èð¿¿ëñýí, ¿¿íä: “Ãàäààä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì ººðèéí Çàñãèéí
ãàçàðòàà óëàìæëàí ìýäýãäýõèéã Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàò õ¿ñýõ
¿¿íä: Îðîñûí õóó÷èí äýãëýìèéã Ìîíãîëä òºëººëæ áàéñàí äèïëîìàò áà
êîíñóëûí àæèëòàí íàð òóøààëààñàà îãöðîãäñîí òóë 247 ...ßìàð ÷ ýðõ ìýäýëã¿é
áºãººä óëñààñ óðâàã÷, ãýìò õýðýãòýí ãýæ òîîöîãäñîí òýäãýýð õ¿ì¿¿ñòýé
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õàðèëöàõã¿é áàéõ áèç ãýæ áèä èòãýæ áàéíà. Òýäíèéã
äýìæèõ íü Îðîñûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà õýðýã ãýæ áèä ¿çýõ áîëíî.
Ýä¿ãýý áèä äîð äóðäñàí êîíñóëûí òºëººëºã÷äèéã øèíýýð òîìèëñîí. ¯¿íä:
Õ¿ðýýíä Âàñèëüåâ, ×óãó÷àêò Ãîëèí íàð áîëíî. Õèëèéí õàðèëöààíû òàëààð
òóñãàé òºëººëºã÷èéã áèä Ñèáèðüò óäàõã¿é òîìèëîõ áîëíî” 248 . Èéìä òýäýíòýé
Îðîñûí õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷èéí õóâüä á¿õ àñóóäëààð õàðèëöàæ áàéõûã
õ¿ñíý ãýæýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õààíò Îðîñûí êîíñóëûí ÿòãàëãààð Ǻâëºëò
çàñãèéí Ãàçðûí äýýð äóðüäñàí ñàíàëûã õºñºðä¿¿ëýí ºíãºðººæýý. Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçðûí òýð õàðãèñ áàéð ñóóðü íü óëñ îðíû áàéäëûã öààøèä
óëàì äîðîéòóóëæ, àâòîíîìèò çàñàã óíàæ, èìïåðèàëèçìûí ÿíç á¿ðèéí
òºëººëºã÷äèéí öýðýãëýñýí äýãëýì òîãòîõîä õ¿ðãýñíýýðýý ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýíä øèíý ãàé, çîâëîí ó÷ðóóëñàí þì.
Äýýð äóðäñàí öàõèëãààí óòñûã Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä õ¿ëýýí àâààä
ò¿¿íèéã êîíñóë Îðëîâò ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý öàõèëãààí óòñàíä äóðäñàí ç¿éë¿¿äèéã
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õýðõýí ¿çýõ âý ãýñýí Îðëîâûí àñóóëòàíä ìîíãîë
ñàéä õàðèóëàõäàà áîëüøåâèêóóäûí ãàðãàñàí ýðãýëòèéí ºìíº Ìîíãîëä áàéñàí
êîíñóëóóäûã Îðîñ óëñûí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èä ãýæ Çàñãèéí ãàçàð ¿çñýýð
áàéãàà ó÷èð ýíý óòñàíä õàðèó ÿâóóëàõã¿é 249 ãýæ áîäîæ áàéãàà ãýæýý.
Òýð ÷ áàéòóãàé Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí øèíý òîìèëîãäñîí êîíñóë
Âàñèëüåâûã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õèë áîîìòîîð íçâòð¿¿ëýõã¿é áàéõ
øèéäâýðèéã ÷ ºã÷ áàéæýý. ̺í çàñãèéí ãàçàð õóó÷èí êîíñóëóóäûã Îðîñûí
àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èä ãýæ ¿çýæ áàéõûã îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãóóä îíöëîí ìýäýãäýæ áàéâ 250 . Âàñèëüåâ èõ õýìæýýíèé õàìãààëàõ
öýðãèéí õàìò Ìîíãîë óðóó ãàðëàà ãýæ Êîë÷àêèéí òàãíóóë÷èä áà õààíò
çàñãèéí êîíñóëóóäûí òýð ¿åä õ¿÷òýé òàðààæ áàéñàí öóóðõàë íü Ǻâëºëò
çàñãèéí àíõíû êîíñóëûã ìîíãîë÷óóäûí äóíä àëü áîëîõîîð ìóó÷ëàõ ãýñýí
ýðìýëçëýëòýé õîëáîîòîé áàéæýý.
247
1917 îíû 11-ð ñàðûí 22-íä ãàðãàñàí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí õóóëèàð ãàäààä îðíóóäàä ñóóæ áàéñàí
õààíò çàñãèéí äèïëîìàò, êîíñóëûí òºëººëºã÷èä íü Ǻâëºëò Îðîñûã òºëººëºõ ýðõýý õàñàãäñàíûã
1919 îíû 11-ð ñàðûí 22-íä òóíõàãëàñàí øèéäâýð
248
ØÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 3-ð äàíñíû 2227-ä
249
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô-200. îï.7, ä.89, ë.26-60
250
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð äàíñíû 2227-ä
99

Óäàëã¿é Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëòîé çàëãàñàí õèëèéí õýðýã
ýðõëýí Ýðõ¿¿ õîòîä ñóóõ êîìèññàðààð ßêñîíûã òîìèëæýý. Ãýòýë Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð ÷ àÿòàé çîõèñòîé ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàíã¿é õàðèí Õèàãò,
Óëèàñòàé, Õºâñãºë ÷èãëýëèéí õèëèéã õàìãààëàõààð Ñàéí íî¸í õàí, Ò¿øýýò
õàí àéìãóóäààñ øèíý öýðýã äàé÷ëàí òàòàæ áàéæýý. Õ¿ðýýíä öýðãèéí ñóðãóóëü
òºãñãºæ, íèëýýä ñàéí áýëòãýãäñýí äàðãà íàð áà ïóëåì¸ò, èõ áóó çýðýã áóñàä
çýâñãèéã Ìîíãîëä “áîëüøåâèêóóäûã íýâòð¿¿ëýõã¿éí òóëä” Óëèàñòàéä èëãýýæ
áàéæýý 251 .
Õ¿ðýý, Óëèàñòàé Õèàãò äàõü îðîñ êîíñóëóóä ìîíãîë öýðãèéã äàãóóëàí
áèåýð õèë õÿçãààðûí îð÷èì ýðã¿¿ë, òàãíóóë õèéæ òàðèà÷èí, ìàë÷èí,
õóäàëäàà÷èí îðîñ õ¿í áîëãîíûã áîëüøåâèê ãýæ õàðäàí áàðèâ÷ëàõ, áàéöààõ,
íýãæèõ àæèë ÿâóóëæ áàéæýý. 1000 øàõàì áîëüøåâèê öýðýã Õèàãòààñ Õºâñãºë
áîîìòûí ÷èãëýëýýð ãàðñàí ó÷èð íóòãèéí îðîñ, áóðèàä õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü
çàéëàí ãàð÷ ¿ëäýãñýä íü õàìãààëàëòàíä áýëòãýæ áàéíà ãýæ “Óëèàñòàéí êîíñóë
Õ¿ðýýíèé êîíñóë”-ä ìýäýãäýæ áàéæýý 252 .
Ãýòýë òýäíèé òýãæ ñ¿ðä¿¿ëýí ã¿òãýí ÿðüæ áàéñàí öýðýã íü Ǻâëºëò Îðîñ
óëñûí õèë õàìãààëàõ öýðýã áàéæýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð òýð öýðãýýñ
áîëãîîìæëîí ñýðãèéëæ õèë äàãóó õàðóóë, òàãíóóë õèéõ àðãà õýìæýý çîõèîí
áàéãóóëæ áàéæýý. “Õ¿ðýýíýýñ ìîíãîë öýðãèéí àíãèéã òîìèëîí ãàðãàâàë
êîíñóë òºëººëºã÷ íàð ãàçàð äýýðýý òýäýíòýé íèéëæ áîëüøåâèêóóäûã
õººí áàðèâ÷èëæ îðîñ õÿçãààðûí ýðõ áàðèã÷äàä øèëæ¿¿ëýí ºã÷ áàéõûã áè
Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààñ õ¿ññýí” 253 ãýæ êîíñóë Îðëîâ Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçàð ìýäýãäýæ áàéæýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð 1918 îíû íàìàð Õèàãòààñ Õºâñãºë õ¿ðòýë õèëèéí
õàìãààëàëòûã èõ õ¿÷òýé áîëãîâ. Õàðóóëûí äàðãà íàð öýðãýý äàãóóëàí õèëèéí
øóãàìûí äàãóó õàðóóë øàëãàæ áàéñàí áîëîâ÷ õèë íýâòðýõýýð çýõýæ áàéãàà
áîëüøåâèê öýðýã åð ¿ã¿é áàéñàí íü òýäýíä òîäîðõîé áîëñîí áàéâ.
1919 îíä Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçàð, Ãàäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áà Çàñãèéí
Ãàçàð äàõèí èð¿¿ëñýí áè÷èãò: ...Ǻâëºëò çàñãèéí Ãàçðààñ ýðõýìñãýýð èëòãýí
ìýäýãäýõ íü: “Îðîñûí àðä ò¿ìýí Ìîíãîëûí òóõàé ßïîí, Äóíäàä óëñ õî¸ðòîé
óðüä õààíû ¿åä òîãòîîñîí àëèâ ãýðýý ç¿éëèéã öºì óñòãàñíû ó÷èð, ¿¿íýýñ
õîéø Ìîíãîë óëñ áîë ººðòºº ýðõò òóñãààð íýãýí îðîí ìºí áºãººä èéìèéí
òóë îðîñûí çºâëºõ ò¿øìýä, õààíû êîíñóëóóä, áàíêíû ýçýä, èõ õºðºíãºòºí
ñýëòýýð õàð õ¿÷íèé ñ¿ð ìºí㺠çîîñíû îâ õî¸ðîîð ìîíãîë÷óóäûã ãàðòàà áàçàí
àòãàæ, øèì ø¿¿ñèé íü øóâò ñîðæ áàéãñäûã íü Ìîíãîëûí õÿçãààðààñ õººí
ãàðãàâàë çîõèíî. Çàñãèéí á¿ðýí ýðõ áà ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã öºì ìîíãîëûí
õÿçãààð äîòðîî ãàãöõ¿¿ Ìîíãîë óëñ ººðºº ýðõëýí ìýäâýë çîõèíî. Ìîíãîëûí
äîòîîä õýðýãò ÿìàð ÷ ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ îðîëöîõ ýðõã¿é õýìýýõýýñ ãàäíà
ìºíººõºí 1913 îíû ãýðýý áè÷ãèéã çîãñîîæ, Ìîíãîë óëñ òóñãàap òîãòíîñîí
251
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí àíãè. 35-ð á¿ëýã. 193-ð á¿ñ
252
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 4-ð àíãè, 26-ð á¿ëýã, 1314-ð á¿ñ.
253
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.34, ë.16.
100

îðíû ¸ñîîð Áýýæèí, Ïåòðîãðàä õî¸ðîîñ àñóóëã¿é àëèâ îëîí óëñòàé øóóä
õàðèëöàí íýâòðýëöýõ ýðõòýé áîëñîí ÿâäëûã ìàíàé Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ
Ìîíãîë ¿íäýñòíèé óëñàä ÷óõàì ìýäýãäýí òóíõàãëàõûí õàìò, ìàíàé Îðîñ
óëñòàé äàðóé õàðèëöàí íýâòðýëöýæ, ýë÷èí ÿâóóëàí, ýðõ ÷ºëººò Ìîíãîë óëñûí
òºëººíèé õ¿ì¿¿ñèéã ìàíàé óëààí öýðãèéí ºìíººñ òîñîí èëãýýõ àæààìóó
õýìýýí ¿¿íèé òóë ìýäò¿ãýé õýìýýí èëãýýâ” 254 ãýæýý.
Ìîíãîëûí Çàñãèéí Ãàçàð ýíý áè÷èãò õàðèó ºãºëã¿é Êîë÷àêèéí çàñãèéí
ãàçðûã òºëººëæ áàéñàí ýòãýýã¿¿äèéí çºâëºñíººð Ǻâëºëò çàñãèéí ýñðýã
äàéñàãíàñàí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéæýý. Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðààñ õààíò Îðîñûí êîíñóëóóä áà áóñàä õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí õàìò
õèéæ ÿâóóëæ áàéñàí á¿õ ñààä òîòãîð íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ç¿ãýýñ Ǻâëºëò
Îðîñûã òàëàðõàõ áà Îêòÿáðèéí õóâüñãàë Ìîíãîë îðîíä íºëººëºõ çàìûã õààæ
÷àäààã¿é áàéæýý.
Îêòÿáðèéí èõ õóâüñãàëûí
¿çýë ñàíàà Ìîíãîëûí
àðäûí òýìöëèéã
çîðèãæóóëàí áàéâ
Óëààí àðìè Êîë÷àêèéã Ñèáèðüò áóò íèðãýñýí
øèíý ÿëàëòòàé õîëáîãäñîí ¿éë ÿâäàë, ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé òýðã¿¿íèé õýñãèéí õóâüñãàëò
èäýâõèéã óëàì õ¿÷òýé áîëãîæýý. Ýíý íü öààøäàà
ôåîäàë áà èìïåðèàëèñòóóäûí ýñðýã õèéñýí
ìîíãîëûí àðä 1919-1920 îíû òýìöëèéí ºñºëòºíä òîäîðëîî îëæýý. ¯¿íèé ãýð÷ íü
þóíû ºìíº öýðãèéí äîòîð ãàðñàí ¿éìýýí, àðäóóäûí òýìöëèéí èäýâõæèë, ýöýñò
íü ìîíãîëûí Íèéñëýë õ¿ðýýíä õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóä áóé áîëñîíä îðøèíî.
Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûí öýðãèéí õî¸ð õîðîîíä àæ áàéäàë ìóó áàéñíû
óëìààñ îëíîî ºðãºãäñºíèé 9-ð îíû 7-ð ñàðûí 29 áóþó 1919 îíû 7 äóãààð ñàðä
öýðãèéí òîì ¿éìýýí ãàðàâ. Ýíý ¿éìýýíèé øóóä øàëòãààí íü äàðãà ò¿øìýë¿¿ä
öýðãèéí õîîë õ¿íñèéã õýò õÿçãààðëàí õàñ÷, öýðã¿¿äèéã áàðèâ÷ëàí õîðèõ,
çàëõààí øèéòãýæ áàéñíààñ áîëæýý. Öýðã¿¿ä óðüäààð õîîðîíäîî ÿðèëöàí
òîõèðîëöîîä, æàãñààëààðàà ÿâæ, öýðãèéí õîîë õ¿íñèéã õóóëü áóñààð õàñàõ
ãýñýí Öýðãèéí ÿàìíû ò¿øìýë Ò¿äýâèéã ãàðãàí óóëçóóëàõûã øààðäàæ,
äàðãà íàð äýýðýý î÷æýý 255 . Ýíý õºäºë㺺í òóí íîöòîé áàéñàí ó÷èð äàðãà
íàð ò¿¿íèéã çýâñãèéí õ¿÷ õýðýãëýæ äàðàõààñ ò¿äãýëçýæ, àðãàäàí ãóéæ
íàìæààõàä õ¿ð÷ áàéâ. Óã ¿éìýýíèéã àðàé ÷àðàé çîãñîîñíû äàðàà ò¿¿íèé
ãàðñàí øàëòãààí, ñàíàà÷ëàí ñýäýã÷äèéã èëð¿¿ëýõ àæëûã ÿâóóëàâ. ¯éìýýíèéã
çîõèîí áàéãóóëàã÷èä íü àðàâòûí õýäýí äàðãà, àõëàã÷ íàð áà çàðèì öýðã¿¿ä
áàéæýý. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ Ñýöýí õàí àéìãèéí Áèøðýëò âàíãèéè õîøóóíû
Æàìáàëñ¿ðýí, öýðãèéí àõëàã÷ õàìæëàãà ãàðàëòàé Ïóíöàãäàø, Íàâààíöýðýí,
öýðýã Äîâäîí íàð óäèðäñàí íü èëýð÷ýý. Ãýâ÷ äàðãà íàð òýìöýë ã¿íçãèéðýõýýñ
áîëãîîìæëîí àéæ äýýð íýð ãàðàã÷èä áà ¿éìýýíä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéã íèéòýä
íü äîíãîäîõ ñàíóóëàõ çýðãýýð õÿçãààðëàæýý.
254
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä, Óëñûí õýâëýë. Óëààíáààòàð, 1946
îí, 64-65-ð òàë.
255
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí àíãè, 41-ð á¿ëýã. 115-ð á¿ñ.
101

Óëñ òºðèéí ÷àíàðòàé ººð íýã ÷óõàë ÿâäàë áîë Õ¿ðýýíèé òºâ øîðîíãîîñ
óëñ òºðèéí õîðèãäëóóä îðãîñîí õýðýã ìºí. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 8-ð îíû (1918
îí) 3-ð ñàðûí 30-íû øºíº Õ¿ðýýíèé òºâ øîðîíãèéí õîðèãäëóóä øîðîíã
ýâäëýí ãàð÷, õàðãàëçàã÷ õóÿã, äàðãà íàðûã çîäîæ õ¿íä øàðõäóóëàí îðõèæ,
¿ë ìýäýãäýõ ç¿ãò çóãòàí îäæýý 256 . Çàñãèéí ãàçàð çóãàäñàí õ¿ì¿¿ñèéí õîéíîîñ
ìîðüò, ÿâãàí öàãäàà èëãýýæýý. Çóãàäàãñäààñ çºâõºí äºðâºí õ¿íèéã áàðèâ÷ëàí
àâ÷èð÷ àëàõ ÿë çààæýý.
Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîëûí çàñãèéí óäèðäàõ á¿ëãèéíõýíä íü íîöòîé äîõèî
àþóë áîëæ áàéâ. Èéìä ìîíãîëûí ôåîäàëóóä, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººíèé ýñðýã çºâõºí õèë õÿçãààðûã áýõëýýä çîãññîíã¿é, óëìààð õóâüñãàëò
ñàíàà á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã ìºøãºí ìºðäºõ, Ìîíãîë äàõü îðîñûí õàðãèñ
õ¿÷íýýñ äýìæëýã àâàõ áà ìºí àðä îëíûã ¿çýë ñóðòëûí òàëààð ìóíõðóóëàí
òººðºãä¿¿ëýõ òýìöýë õèéäýã áîëîâ.
1919 îíä “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èãò”-ò 257 “Áîãä ãýãýýíèé ç¿¿ä áà
àâðàë áóóëãàõ” òóõàé ºã¿¿ëýë íèéòëýãäæýý. Ýíý ºã¿¿ëýë õýâëýãäýõ áîëñîí
íü óëñ îðíû äîòîîäûí àíãèéí òýìöëèéí öààøäûí õóðöäàë, Îðîñ îðîíä
õààíò çàñàã óíàæ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñàíòàé õîëáîãäîëòîé áàéæýý.
¯¿íèé ãîë çîðèëãî íü ºëñºæ çîâñîí àðä ò¿ìíèé ¿éìýýíèéã íîìõîòãîæ,
íàìæààõàä ÷èãëýãäñýí áàéâ. Òýðõ¿¿ ºã¿¿ëýëä Áîãä ãýãýýíèé íýðèéí ºìíººñ,
á¿õ õàðüÿàò àëáàò èðãýä øàøèí òºðèéí òóñûí òóëä íîìõîí õ¿ëöýíã¿é, ººð
õîîðîíäîî ýâ íýãäýëòýé øàøèí áóðõàíä ò¿øèãëýæ áàéõûã óðèàëæýý. “Òèéì
ýâ íýãäýëòýé áàéâàë øàøèí, òºð öýöýãëýí äýëãýðíý”. Àðä îëíûã àíãèéí
òýìöëýýñ õºíäèéð¿¿ëýõ çîðèëãîîð Áîãä ãýãýýí, õàòàí ýõ äàãèíûí õàìò
áóðõíû îðîíä î÷ëîî ãýæ ç¿¿äëýõýä, áóðõíû îðîí ÿìàð áàéñíûã èõ ë óðàí
ãî¸ ¿ãýýð òîäîðõîéëæ, îëíûã òººðºãä¿¿ëýõýä ó㠺㿿ëýë ÷èãëýãäæýý. Ýíý
ºã¿¿ëýë õîæèì àðäûí õóâüñãàëûí ¿åä ìîíãîëûí øàð, õàð ôåîäàëóóäûí
á¿õ îíîëûí ¿íäýñ íü áîëæ àðä îëíûã ôåîäàëûí ýñðýã òýìöëýýñ óõðóóëàõ,
àðäûí õºäºë㺺íèé óäèðäëàãûã ôåîäàëóóä ººðñíºº áóëààí àâàõ, ôåîäàë áà
èìïåðèàëèñòóóäûí ýñðýã ÷èãëýñýí ëîçóíã “øàøíûã õàìãààëæ, àëäñàí ýðõýý
ñýðãýýí áîñãîõ” ãýñýí øàøèí áà ýçýí õààíò ¸ñíû ëîçóíãààð ñîëèõ ãýñýí
ôåîäàëóóäûí òýìöýëä èõ ðîëü ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
¯¿íýýñ ºìíº 1918 îíä ìºí “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí”-ä Ëåíèí áóóäóóëæ
øàðõàäñàíààñ áîëæ íàñ íºãöºâ ãýñýí õóäàë ìýäýý õýâëýæ áàéæýý 258 . Ýíý
ìýäýý íü àðä îëîí áà õóâüñãàëò ñàíàà á¿õèé òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüñãàëò
òýìöëèéí èòãýëèéã ìîõîîæ, õóâüñãàë õèéõ ãýäýã ÿìàð ÷ íàéäëàãàã¿é ç¿éë
ãýæ èòã¿¿ëýõ ãýñýí íóóö ñàíààòàé áàéñàí íü ìýäýýæ õýðýã þì.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëºº íü Ìîíãîë îðîíä èéì ç¿éë á¿ðèéí
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ íýâòðýí ýõýëæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã ìîíãîëûí
æèíõýíý àðä àíãè, õàðãèñ ôåîäàë õî¸ð ººðñäèéí àíãèéí ¿¿äíýýñ òóñ òóñäàà
256
ÌÓÀ. “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”, 1918 îí, ¹77. 3-ð òàë.
257
̺í ñîíèí, 1919, ¹101.
258
ÌÓÀ. “Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”. 1918 îí. ¹84, 2-ð òàë.
102

ººð ººðººð òóñãàí àâ÷ áàéâ.
Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð òýðã¿¿òýé ôåîäàëóóäûí àíãè, óëàì ºñæ õ¿÷æèí
áàéñàí àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ýñðýã òýìöýëä õ¿÷èí ìºõºñäºæ
ñàíäðàõäàà, òóñ á¿ð Ìîíãîëä áàéäëàà áýõæ¿¿ëýõ ãýæ òýì¿¿ëñýí ç¿éë á¿ðèéí
èìïåðèàëèñò òàãíóóë, õàðèéí òºëººëºã÷äèéí ç¿ã ãàð ñàðâàéæ òóñëàìæ
ãóéõàä õ¿ð÷ýý.
§2. Ìîíãîëûã Ǻâëºëòèéí ýñðýã òàâöàí áîëãîí õóâèðãàõ
ãýñýí îëîí óëñûí õàðãèñ õ¿÷íèé õîîðîíäûí çºð÷èë
Ìîíãîëûí
ýðõøýýëäýý áàéëãàõûã
ýðìýëçýã÷äèéí çºð÷èë
Èìïåðèàëèñòóóä Ǻâëºëò îðîñûí ýñðýã
äàéí õèéõäýý Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí
áàéðëàëûã àøèãëàõûã àëü áîëîõîîð õè÷ýýæ
áàéâ. Â.È.Ëåíèí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã 1921
îíä õ¿ëýýí àâ÷ Ìîíãîë îðíû ãàäààä áàéäëûí àñóóäëûã õºíäºí ÿðèõäàà, äàéí
ãàðàõàä õ¿ðâýë èìïåðèàëèñò îðíóóä ãàçàðç¿éí áàéäëûí ýðõýýð Ìîíãîëûã
ýçëýí àâ÷, ò¿¿íèéã õºðø îðíû íü ýñðýã ÿâóóëàõ äàéíûõàà òàëáàð áîëãîõûã
õè÷ýýõ áîëíî ãýæ àíõààðóóëæ áàéñàí áèëýý. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë
ñàíàà áà Ǻâëºëò Îðîñ óëñûã ¿çýí ÿäàõûí õóâüä ìîíãîëûí õàðãèñ ôåîäàëóóä,
Ìîíãîë äàõü õààíò Îðîñûí êîíñóëóóä, Áýýæèí äýõ õààíò îðîñûí ýë÷èí
Êóäàøîâ, Êîë÷àêèéí Îìñêèéí çàñãèéí ãàçàð, öàãààíû àòàìàí Ñåìåíîâ,
õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàð áîëîí òýäíèé ýçýä ÿïîí, àìåðèê-àíãëèéí
èìïåðèàëèñòóóä öºì íèéöýí á¿ëýãëýæ áàéâ. Òýä íàð Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººã õºðºíãºòºí áà êîëîíè îðíóóäûí õºäºëìºð÷äºä òóñãàõã¿éã ýðìýëçýæ,
çàëóó Ǻâëºëò Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûí ýñðýã íýãäñýí ôðîíòîîð òýìöýæ áàéâ.
Ãýâ÷ ýäãýýð ç¿ñýí á¿ðèéí ìºëæèã÷人ñ Ǻâëºëòèéí ýñðýã á¿ëýãëýí òýìöýõýä
íü áàñ òýäíèé õîîðîíäûí çºð÷èë èõýýõýí ñààä òîòãîðûã ó÷ðóóëæ áàéñíûã
äóðäàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é þì. Âðàíãåëü, Þäåíè÷ íàð áóò íèðãýãäñýíèé
äàðàà Êîë÷àê, Ñàçàíîâ, Êóäàøîâ, Îðëîâ òýðã¿¿íòýé öàãààíòàí íàð Ñèáèðü,
Àëñ Äîðíîäîä àëü áîëîõîîð àìü õîðãîäîí ¿ëäýõèéã îðîëäîæ, ýíý çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä Ìîíãîëûí ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãò áàéðøèí áýõæèæ,
ò¿¿íèéã óëìààð Ǻâëºëòèéí ýñðýã ñòðàòåãèéí òàëáàð áîëãîõûã çîðüæ áàéíà.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìàë÷èí àðä ò¿ìýíä
íºëººëºõººñ àéí ñàíäàð÷, öàãààíû ýëäýâ ýòãýýä¿¿äòýé ñ¿ëýâõèéëýí íýãäýæ
áàéãààä ñ¿¿ëäýý Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿äýä áóóí ºã÷ýý. Õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòí¿¿ä íü õÿòàäûí õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçýä ãàäààäûí êàïèòàëûí ýðõ
àøãèéã èëýðõèéëýí 1915 îíä ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð çºâøººðºãäñºí
Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõàä áàéäàã õ¿÷ýý äàé÷èëæ áàéâ.
Õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæèæ 1917 îíä Ìîíãîëûí çàõ
çýýë äýýð çîíõèëîõ áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýâ. ¯¿íèé çýðýãöýý Ìîíãîë òóñãààð
òîãòíîëîî çàðëàñàí ¿åä ò¿ð õààãäàæ áàéñàí õÿòàäûí áàíê äàõèí àæèëä îðæ
áàéâ. Õÿòàäûí òºëººíèé ò¿øìýë, õîøóó àðäààñ õÿòàäûí ï¿¿ñèéí õóó÷èí
103

ºðèéã äàé÷ëàí ãàðãóóëàõ øààðäëàãààð øóóä òóëãàäàã áîëîâ 259 .
̺í òýð ¿åýð Õ¿ðýý-×óóëàëò õààëãàíû õîîðîíä ¿éë÷ëýõ 10 ìàøèí á¿õèé
áààçòàé Òÿíüöçèíãèéí àâòî-òýýâðèéí õîðøîî ãýã÷èéã áàéãóóëæýý 260 . Ìîíãîëûí
áàðóóí òàëä õÿòàäûí øóóäàí õàðèëöààíû àëáàíû áàéãóóëëàãà ÷ áèé áîëñîí
áàéâ.
Èíãýæ õÿòàäûí ï¿¿ñ, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä, áàíê çýðýã áóñàä áàéãóóëëàãóóä
òóñ îðíûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð ýðõøýýëäýý ã¿íçãèé îðóóëæ áàéâ. ¯¿íèéãýý
áàñ óëñ òºðèéí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õÿòàäûí õºðºíãºòºí ãàçðûí ýçýä,
õóäàëäàà÷íû ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéã óñòãàõ íü íýí ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéâ.
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã 1915 îíä ÿâóóëñàí Õèàãòûí áàãà õóðëûí
àæèëä îðîëöîæ áàéñàí òóðøëàãà äàäëàãà á¿õèé Õÿòàäûí Ãàäààä ßâäëûí
ßàìíû ñàéä ×ýí Ëóí, Ìîíãîë Òºâäèéí õýðýã ýðõëýõ õýëòñèéí òºëººëºã÷
×åí È íàð ìîíãîë îðíû àñóóäëûã ñàéí ìýäýõèéí õóâüä Ãàäààä Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò çàñãèéã Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ õýñýã ôåîäàëûí ãapaap íü øóóãèàí
÷èìýý ãàðãàëã¿é óñòãóóëàõ íàðèéí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëýõ
àæèëä îðöãîîâ.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã ººðèéí òàëä òàòàõ çîðèëãîîð Ìîíãîë, Òºâäèéí
õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãà ÿíñýííîðîâ “Òóí ÿíü áàî”, “Ìèíü÷èí áàî” çýðýã
ñîíèíä 1917 îíû 2-ð ñàðûí 27-íä äîð äóðäñàí ñàíàë äýâø¿¿ëýí íèéòýëæýý.
¯¿íä:
1. Õÿòàäûí Òºâ Çàñãèéí ãàçðûí çàõèðãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õ¿ñýëòýé
Ãàäààä, Äîòîîä Ìîíãîëûí íî¸äîä õóó÷èí ÿìáà öîëûã õýâýýð ýäë¿¿ëýõ.
2. ¯¿íèé óðüä ò¿ð çîãñîîæ áàéñàí âàí ã¿í òàéæ íàðûí öàëèí ï¿íë¿¿ã
äàõèí ýðãýýæ îëãîõ.
3. Íî¸äûí ýðõ çýðãèéã íü õàðãàëçàí æèë òóòìûí öàëèí ï¿íë¿¿íèé
õýìæýýã òîãòîîõ íü ÷óõàë ãýæýý 261 . Ýíý àñóóäëûã ÁÍÕÿòàä óëñûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëä õýëýëöýõ íü ÷óõàë þì ãýæ ñîíèíãóóäàä ºã¿¿ëñýí
áàéâ.
Ýíýõ¿¿ ñàíàà áîäîë òºäèé ë óäàëã¿é õýðýãæèí áèåëæ ýõëýâ. Õ¿ðýýíä
íýýãäñýí õÿòàä áàíêààð äàìæóóëàí õÿòàäóóä ýðõ áàðèã÷äûí èõýíõèéã
õóäàëäàí àâ÷ýý ãýæ ìîíãîë÷óóäûí äóíä íýð äýëãýðñýí Öýíä ã¿í õýëæ áàéâ.
Õàðèí Õÿòàäûí õàðãèñóóäàä áèåý õóäàëäàõààñ òàòãàëçñàí Ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýí òóéëûí ñýæèãëýëòýéãýýð íàñ áàðàâ ãýæ áàñ òýìäýãëýæ áàéñàí
áèëýý. Õÿòàäûí ãàçðûí ýçýä õºðºíãºòíèé àøèã ñîíèðõîëä çîõèöóóëàí áàðóóí
Ìîíãîëä Íàöàã áýéñ çýðýã õ¿ì¿¿ñ ¿éë÷èëæ, Ìîíãîëûã Õÿòàäòàé íýãòãýõ
òóõàé ç¿òãýæ áàéâ. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëºº Ìîíãîëä äýëãýðýõýýñ àéí
ñàíäàð÷ áàéñàí ìîíãîëûí ôåîäàëóóä áà õóó÷èí õààíò Îðîñûí ìîíãîëä áàéãàà
êîíñóëóóäûã òýð ¿åèéí Õÿòàäûí åðºíõèé ñàéä Äóàí Öè-æóé, Ãàäààä ÿàìíû
259
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200, ä. 89, ë.ë. 26-60
260
×ýí ×çóí-öçî. Ãàäààä Ìîíãîëûí îéðõè ¿åñèéí ò¿¿õ. 2-ð äýâòðýýñ òàñàëñàí 2-ð äýâòýð. 138-ð òàë.
261
ÖÃÀÎÐ CCCP, Ô.200, îï.7, ä.53. ë.36.
104

ñàéä ×åí-Ëóí íàð îâæèí ÷àäàìãàé àøèãëàæ áàéâ. Óëààí àðìè Êîë÷àêèéí
àíãèéã óñòãàí ýõëýõèéí õàìò Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õààíò îðîñûí êîíñóë
Îðëîâ Õ¿ðýýí äýõ õÿòàäûí òºëººëºã÷èéã ò¿øèãëýõýýñ ººð àðãàã¿é áîëæ
áàéâ. ¯¿íèé óðüä ìàíàé êîíñóëûã õàìãààëàõ îðîñ àíãèéã òàðààõàä òàíàé
õÿòàä öýðãèéí îòðÿä, ìîíãîë öýðãèéí òóñëàìæèíä íàéäàæ áàéñàí þì ø¿¿
ãýæ Îðëîâ õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õÿòàäûí ò¿øìýëä òàë îëæ àâàõ çîðèëãîîð
õýëæ áàéâ. “Õÿòàä ñàéä õàìãààëàõ öýðãýý ìèíèé ìýäýëä ºãºõººð áàðàõã¿é áàñ
÷ ººðèéí áàéðëàäàã ºð㺺í人 ÷ áàéðëóóëàõàä äóðòàé çºâøººð÷ áàéíà 262 ãýæ
èëòãýõ õóóäñàíäàà áè÷èæ áàéâ.
Îðîñûí êîíñóë õàìãààëàõ öýðýã òàðñíààñ õîéø óäàëã¿é Êîë÷àêèéã
òºëººëñºí Ìîíãîë äàõü êîíñóëóóäûí íºëºº èíãýæ ñóëàð÷ ýõýëìýãö õÿòàä
ò¿øìýë ÿâóóëãàà óëàì èõýñãýæ, “áîëüøåâèêóóäûí àþóë” õîéò ç¿ãýýñ èõ áîëæ
áàéíà ãýæ ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã á¿ð èõ àéëãàäàã áîëîâ.
Ìîíãîë îðîíä ãàðñàí
áàéäëûã õÿòàä õàðãèñóóä
àøèãëàí öýðãýý îðóóëàí
ýõýëñýí íü
Îëîí òîîíû öýðýã á¿õèé áîëüøåâèê
îòðÿäóóä îðæ èðñýí òóõàé îðîñûí êîíñóëóóä
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ òàðààñàí öóóðõëûã
õÿòàä ò¿øìýë¿¿ä îâæíîîð àøèãëàæ, Öàõàðûí
Òóòóíãèéí öýðãýýñ 500 õ¿íèéã Õààëãàíààð
äàìæóóëàí äàëëàí äóóäàâ. Òýð öýðãèéí õàãàñ íü 1918 îíû 8-ð ñàðä Ìîíãîëä
íýâòýð÷ ýõýëñýí áºãººä ò¿ð¿¿÷èéí àíãèóä íü õ¿ðýýíä 1918 îíû 9-ð ñàðä îðæ
èðæýý 1 .
“Ìèíèé òóñëàìæ ãóéñàí ¿ãèéã ×åí È Ìîíãîëä õÿòàäûí öýðýã îðóóëæ
èðýõ øàëòàã áîëãîí àøèãëàâ” 2 ãýæ Îðëîâ áè÷èæ áàéâ. Áîëüøåâèê àþóëààñ
õàìãààëàõààð Ìîíãîëä öýðãèéí àíãèóä èð¿¿ëæ ºãºõèéã Õ¿ðýýí äýõ õÿòàäûí
òºëººëºã÷ ×åí È çàñãèéí ãàçðààñàà õ¿ñýýä ¿¿íèé óðüä Õºõ õîòîîñ ÿâóóëñàí
öýðýã Çàìûí ¿¿äýä èðýýä áàéãàà áºãººä óäàõã¿é Õ¿ðýýíä îðæ èðíý ãýæ
ìýäýãäýæ áàéâ 3 . Ýíý íü 1918 îíû 11-ð ñàðûí ýöñýýð ìîíãîëä îðæ èðñýí 700
õ¿í á¿õèé ìîðèí öýðãèéã õýëæ áàéæýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Óëèàñòàé, Õîâä, ªâºð
Õèàãòàä áàéñàí õÿòàä ò¿øìýäèéã õàìãààëäàã öýðãèéí òîîã íºãºº Ãóðâàí
óëñûí ãýðýýíèé çààëòààñ 2 äàõèí èë¿¿ íýìýãä¿¿ëñýí áàéâ. Ýäãýýð öýðã¿¿äèéí
çàðèì íü ýíãèéí òàðèà÷èí, õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñ áîëæ, ¿õýð òýðãýýð áàðàà áèø
Ìîíãîëûã ýçëýõ öýðãèéí çýð çýâñýã, ýä õýðýãñëèéã òýýâýðëýí Äà õ¿ðýý çýðýã
ãàçàð ðóó íýâòðýí èðæ áàéâ. Ìîíãîëä õÿòàä öýðýã øèíýýð èõ èðæ áàéñàí
íü ò¿¿íèé àâòîíîìèò áàéãóóëëûã óñòãàõàä õ¿ð÷ óëìààð Îðîñûí êîíñóëûã
ìîíãîëä õýâýýð öààø ¿ëäýýõýä ñààä áîëíî ãýäãèéã òýð êîíñóë ñàéí îéëãîæ
áàéæýý. “Õÿòàä öýðýã îðóóëæ èð¿¿ëýõ íü Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã çºð÷èæ
áàéíà ãýñýí ýñýðã¿¿öýë áè÷ãèéã áè õÿòàä ò¿øìýä¿¿äýä òóõàéí ¿åä íü ºãñºí
áºãººä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ÷ ìèíèé çºâëºñíººð ìºí òèéì ýñýðã¿¿öýë
áè÷èâ” ãýæ Îðëîâ 1918 îíû 12-ð ñàðûí 2-íä ìýäýãäýæ áàéâ 4 .
262
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200, îï.7, ä.8-9 ë.ë.26-60
105

Ìîíãîëä õÿòàäûí áàíê íýýãäýæ áàéñíûã Îðëîâ ìºí ýñýðã¿¿öýæ áàéâ.
Õààíò çàñãèéí õóó÷èí êîíñóëûí Ìîíãîëä ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðü èéíõ¿¿
ºäºð èðýõ òóòàì ñóëðàí, õÿòàä ò¿øìýä, öýðãèéí íºëºº èõýññýýð áàéñíààñ
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ÷ Îðëîâûí òýð ýñýðã¿¿öëèéã ºíãºðñºí õýðýã ãýæ
¿çýæ õÿòàäûí õàðãèñòàé õóéâàëäàæ áóé áàéäëàà àëü áîëîõîîð çºâòãºí
òàéëáàðëàäàã áîëæ áàéâ.
“1918 îíä Ìîíãîë íóòàãò íýã áàòàëüîí õÿòàä öýðýã îðæ èðñýí íü Ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýðò õàðøëàõ òàëòàéã õàðãàëçàí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
ò¿¿íèéã äóðàìæõàí çºâøººðñºí õýäèé áîëîâ÷ òýäãýýð öýðýã îðæ èðñýí íü
öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëñàí, ò¿ð çóóðûí õýðýã áºãººä õ¿íäýò
äèïëîìàò òºëººëºã÷ òàíä á¿ðýí îéëãîìæòîé áàéãàà òýð íºõöºë áàéäàë
îéðûí öàãò ººð÷ëºãäºíº ãýäýãò ìàíàé çàñãèéí ãàçàð ëàâòàéÿà á¿ðýí èòãýæ
áàéíà 263 ” ãýæ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Îðëîâò ìýäýãäýâ. “Áîëüøåâèê àþóëààñ”
õàìãààëàõ íýðèéäëýýð ìîíãîëä öýðãýý îðóóëæ áàéãààãàà Áýýæèíãèéí çàñãèéí
ãàçàð ç¿éë á¿ðýýð èòã¿¿ëýõ ãýæ òàéëáàðëàæ áàéâ.
Áýýæèíãèéí íýãýí ñîíèíû “Ìîíãîëûí àñóóäàë” ãýñýí ºã¿¿ëýëä ìýäýýëñýí
íü: “Àëáàí òóëãóóð áè÷èã áàðèìòààñ èø òàòñàí ìýäýýíýýñ ¿çâýë. Îðîñûí
äèïëîìàò Һ뺺ëºã÷èéí Ãàçàð, Ãàäààä Ìîíãîëä õÿòàä öýðýã èëãýýñýí
àñóóäàëòàé õîëáîãäóóëàí Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ýðõèéã Õÿòàä õ¿ëýýí
çºâøººð÷ 1913 îíä ¿ñýã çóðñàí Õÿòàä Îðîñûí ãýðýýã ñàõèõ íü ÷óõàë ãýæ
æèðèéí çààëò õèéñíýýñ áèø, ýñýðã¿¿öýë áà ÿìàð íýãýí òàéëáàð ìýäýãäýë
õèéãýýã¿é þì. “Õàðèí õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Îðîñûí äîòîîä õýðýã ÿâäàë
ýýäðýý áóäëèàíòàé áàéãààã õàðãàëçàí, õÿòàäûí õàðüÿàò áîëîõ ìîíãîë÷óóä
áà ãàäààäûí õàðüÿàò íàðûí ýðõ àøãèéã àðãàã¿é õàìãààëàõûí ¿¿äíýýñ áà
ÿëàíãóÿà áîëüøåâèê ñóðòàë íçâòð¿¿ëýã Ìîíãîë, Ñèáèðüò íýâòýð÷ áàéãàà
ó÷ðààñ Õ¿ðýý, Õèàãòàä öýðýã ÿâóóëàõ íü ººðèéí ¿¿ðãýý ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õÿòàä,
Îðîñûí õîîðîíäûí õàðèëöàà óðüä àäèë õýâýýð ¿ëäýõ áºãººä õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàð Îðîñòîé õàðèëöàõ òàêòèêàà ººð÷ëºõ áóþó äýýð äóðäñàí ãýðýýã öóöëàõ
áîäîëòîé áàéíà ãýñýí öóó ÿðèà ÷óõàìõ¿¿ õóäàë õóóðìàã áîëíî 264 ” (1919 îíû
4-ð ñàðûí 13) ãýæ áè÷ñýí áàéâ.
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí ìýäýãäýëä Îðîñ óëñûí òóõàé äóðäñàí íü õààíò
Îðîñ óëñòàé áàéãóóëñàí õàðèëöààíûõàà òóõàé ë òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëæ áàéñàí õýðýã
áèëýý.
Opocòoé áàéãóóëñàí ãýðýýí¿¿äèéã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí Îðîñûí
çàñãèéí ãàçðûí (Õààíò çàñãèéí ãàçàð - Á.Ø.) çºâøººðºëã¿éãýý𠺺ð÷èëæ
áîëîõã¿é ãýæ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäýõèéã õ¿ñýæ Ôðàíö, Àíãëèéí
äèïëîìàò òºëººëºã÷äºä íîò ãàðäóóëñàí òóõàéãàà Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð
Òîêèîä ñóóæ áàéñàí õààíò Îðîñûí ýë÷èí ñàéäàä 1919 îíû 2-ð ñàðûí 5-íä
ìýäýãäæýý 265 .
263
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï. 7, ä.53, ë. 60
264
̺í òýíä, ä. 29, ë.14.
265
ÖÃAOP CÑÑP. Ô.200. on. ñâ, Ò.ä.26, ë.39.
106

Îðãîí ãàð÷ Ïàðèñ õîòíîî ñóóæ áàéñàí Ñàçàíîâ Ôðàíö, Èõ áðèòàíè, ßïîíû
çàñãèéí ãàçàðò ºãñºí äîð äóðäñàí ìýäýãäëèéã Àìåðèêèéí çàñãèéí ãàçðûí
ñîíîðò õ¿ðãýõèéã Âàøèíãòîíä áàéñàí õóó÷èí õààíò Îðîñûí ýë÷èí ñàéäàä
1919 îíû 3-ð ñàðûí 3-íä õ¿ñ÷ýý. ¯¿íä: Ñ¿¿ëèéí ¿åä Îðîñòîé áàéãóóëñàí çàðèì
ãýðýýã Õÿòàä çºð÷èõ, ãóéâóóëàõ ãýæ ÷àðìàéæ áàéãàà íü òîäîðõîé áîëëîî. Ýíý
áîäëîãûí èëðýë íü, æèøýýëáýë ãýðýýã äàíãààðàà öóöàëñàí... 1915 îíû ãóðâàí
óëñûí ãýðýýíä çààñàí õýìæýýíýýñ èë¿¿ öýðãèéã àâòîíîìèò Ìîíãîëä îðóóëñàí
õýðýã áîëíî.
Áîëüøåâèê ýðãýëò ãàðàõààñ ºìíº Õÿòàäòàé áàéãóóëñàí Îðîñûí
ãýðýýí¿¿äèéã íýãýí ýòãýýä äàíãààðàà ººð÷èëæ áîëîõã¿é òàëààð õîëáîîòîí
ã¿ðí¿¿äèéí ç¿ãýýñ Õÿòàäàä ìýäýãäýë õèéõ áóþó ýñõ¿ë Õÿòàäûã îðîëöóóëàí
íèéò õîëáîîòíóóäûí ìýäýãäýë ãàðãàæ, áîëüøåâèêóóäòàé áàéãóóëñàí ãýðýýí¿¿ä
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ çàðëàâàë ñýòãýë õàíãàìæòàé áîëíî 266 ” ãýæýý.
Ó÷èð ÿâäàë èéì áîëæ áàéñíààñ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð aæèë ÿâóóëãàà
ìîíãîëûí ôåîäàëóóäààð äàìæóóëàí øóóðõàé áîëãîõîîð øèéäâýðëýñýí íü òýð
àæýý. ßïîí óëñ ìºí õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷ õýñýã áà ôðàíö, àíãëè, àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñòóóäûí äýìæëýãòýé ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí õààíò
Îðîñûí öàãààíòíû äèïëîìàò àæèë÷äûí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã àøèãëàõ çàìä
îðæýý.
Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààð
ãàð÷ áàéñàí ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé íàðûí çºð÷ëèéã
ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä
ýâòýéõýí àøèãëàñàí íü
ßïîí óëñ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ¿çýëòýí
ÿíç á¿ðèéí ýòãýýä¿¿ä áà àòàìàí Ñåìåíîâûí
äýìæëýãýýð Áàéãàëü íóóðààñ ç¿¿í òèéøèõ
ãàçàð, Áóðèàä, ×èò ìóæ, ìºí Ãàäààä, Äîòîîä
Ìîíãîë, Áàðãûã îðîëöóóëàí Ìîíãîëûí
Íýãäñýí íàðìàé èõ Óëñ ãýã÷èéã áàéãóóëàõààð
òºëºâëºãºº õèéæ, ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæýý. ßïîíû ýðõøýýëèéí
äîð òèéì Íàðìàé Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëáàë ò¿¿íèé ºðãºí íóòãèéã çºâëºëòèéí
ýñðýã òýìöëèéí òàëáàð áîëãîí õóâèðãàæ óëìààð ÿïîíû íî¸ðõëûã Á¿õ Óìàðä
õÿòàäàä òîãòîîæ áîëíî ãýæ ßïîíû èìïåðèàëèñò á¿ëãèéíõýí ¿çýæ áàéæýý.
Áýýæèíä áàéñàí õààíò îðîñûí ýë÷èí Êóäàøîâ, Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçðûí
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìàíä 1919 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä áè÷ñýí íü:
“Ñåìåíîâ ÿïîíû ãàð õºë áîëæ áàéíà. Ãýõäýý ßïîí óëñ àëáàí ¸ñîîð ýíý
õýðãèéí ãàäíà áàéãàà öàðàé ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ ßïîíû öýðãèéí ýðõòýíã¿¿ä
ìàíàé óëñòàé çàõ íèéëñýí õÿçãààð íóòãóóäàä áóäëèàí ñàìóóí òàðüæ, óëìààð
ìàíàé ãàçàð íóòàãã ÿïîíû òºëºº, ò¿¿íèé öýðãèéã óäààí õóãàöààãààð ¿ëäýýí
áàéëãàõ ãýæ áàéíà 267 ” ãýæýý.
ªâºð Ìîíãîëä èõ íýð õ¿íäòýé áºãººä öººí òîîíû õàð÷èí öýðýã á¿õèé
Æàëàéä õîøóóíû Íýéñ-ãýãýýí Ìýíäáàÿðûã Ñåìåíîâ 1918 îíû 12-ð ñàðä
266
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ, Ô.200. ñâ.7, ä.26, ë.26.
267
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ, Ô.200, îï.7, ä.87, ë.8.
107

ººðèéí òàëä òàòàí îðóóëäàâ. Ìýíäáàÿð öýðýãòýéãýý Ñåìåíîâûí õàðüÿàíä
îðæ, õàð÷èí öýðãýý óäèðäàí êîìàíäàëæ áàéõûã Ñåìåíîâûíõîí çºâøººðºâ.
Ñåìåíîâ íýãäñýí ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ ¿çýë ñàíààã Íýéñ-ãýãýýíýýð
äàìæóóëàí ªâºð ìîíãîë, Áàðãûí íî¸äûí äóíä òàðààæ áàéâ.
Íýéñ-ãýãýýí Ìýíäáàÿð ìîíãîë îëîí àéìãóóäûí òºëººëºã÷äèéí èõ õóðàë
õóðàëäóóëàõ äààëãàâàð Ñåìåíîâîîñ àâ÷ Ãàäààä, Äîòîîä ìîíãîë, Áàðãûí
íî¸äîä óðèëãà òàðààâ 268 . Óðüä÷èëñàí çºâëºë㺺í Äàãóóðò áîëæ, óóë èõ õóðàë
íü Îðîñûí ×èò õîòîä 1919 îíû 2-ð ñàðûí 25-íä ýõýëæ, ìºí îíû 3-ð ñàðûí 6-íä
äóóñ÷ýý. Òýðõ¿¿ èõ õóðàëä ªâºð ìîíãîë, Áàðãà, Áóðèàäààñ 15-16 òºëººëºã÷èä
èðæ öóãëàðñàí áºãººä õàðèí Ãàäààä Ìîíãîëîîñ òºëººëºã÷ î÷ñîíã¿é.
Èõ õóðàë õýìýýã÷èä àòàìàí Ñåìåíîâ, öàãààíòíû öýðãèéí ýòãýýä Âîëãèí,
îð÷óóëàã÷ Øàäðèíû õàìò ìºí ßïîí öýðãèéí õîøóó÷ Ñóäçóêè íàð áàñ
ñóóëöàâ. Òýð èõ õóðàë ãýã÷ íü ªâºð ìîíãîë, Ãàäààä ìîíãîë, Áàðãà, Áóðèàäààñ
á¿ðäñýí áèåý äààñàí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýæýý.
Òýð õóðëààñ ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæ, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä Åðºíõèé
ñàéäààð Íýéñ-ãýãýýí, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð Íàéäàí âàí (ºâºð ìîíãîë)
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð Öýíä ã¿í (áàðãà), Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð Áóðèàäûí
Æàìñðàíî (Æàìñðàíî ýíý õóðàëä îðîëöîîã¿é, õàðèí Ý.Ðåí÷èíî îðîëöñîí
þì) íàðûã òîìèëæ, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð Ãàäààä Ìîíãîëîîñ íýãýí õ¿íèéã
òîìèëîõîîð øèéäñýí àæýý.
Èõ õóðàë àòàìàí Ñåìåíîâûã Ìîíãîëûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1-ð çºâëºã÷ººð
ñîíãîâ.
Íàðìàé Ìîíãîë óëñ íü õîëáîîíû áàéãóóëàìæòàé áàéõ ¸ñòîé ãýæ ò¿¿íèéã
ñàíàà÷ëàã÷èä ¿çæýý. Çàñàãëàõ ìàÿãèéã (¯íäñýí õóóëèàð õýìæýýëýãäñýí
õààíò óëñ þì óó, Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ àëèí áîëîõûã) õóóëü áàòëàõ õóðëààñ
òîãòîîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí áàéæýý. Òýðõ¿¿ óëñûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ìîíãîë
àéìãóóäààñ öýðýã òàòàõààð òºëºâëºñºí ¿¿íä: ªâºð ìîíãîëîîñ 20 ìÿíãà,
Áàðãààñ 1 ìÿíãà, Áóðèàäààñ 3 ìÿíãà ãýõ ìýò.
Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë, çàñãèéí ãàçàð áàéíãà áàéõ ãàçàðò Õàéëààð õîòûã
ñîíãîí àâ÷, ò¿ð çóóð Äàãóóðò òºâëºõººð øèéäñýí áàéâ.
Çàñãèéí ãàçàð öýðãèéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ ãàäààä óëñààñ (ßïîí óëñ -Á.Ø.)
çýýëëýã àâ÷ ò¿¿íèé ºðèéã àëò, ìºíãº, äàâñ, õóæèð, ýðäýñ çýðýã ìîíãîëûí
ãàçðûí áàÿëãààð 20 æèëèéí äîòîð òºëºõ áà òýãæ çýýëëýã ºãºã÷ îðîí Ìîíãîë
óëñûí íóòàãò òºìºð çàì òàâèõ ýðõèéã òîäîðõîé õóãàöàà äóðäàëã¿é ýäýëæýý.
Íýãä¿ãýýð äàéíû äàðààõ íàéðàìäëûí àñóóäëûã Ïàðèñ õîòíîî õýëýëöýæ
áàéñàí îëîí óëñûí áàãà õóðàëä Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷èéã ÿâóóëàõààð èõ
õóðàë òîãòîîë ãàðãàæýý. Áàñ ¿¿íýýñ ºìíºõºí àòàìàí Ñåìåíîâ, Áåíòîâñêèé
ãýäýãò Íýéñ-ãýãýýíèé ãàðûí ¿ñýã á¿õèé ¿íýìëýõ áè÷èã øèéòãýí îëãîæ,
Ìîíãîë óëñûí àðä÷èëñàí òºëººëºã÷ ãýäýã íýðèéäëýýð Ïàðèñ õîòíîî èëãýýñýí
áàéâ.
268
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï.7, ä.87. ë.ë. 65-73
108

Ïàðèñûí íàéðàìäëûí áàãà õóðàëä èëãýýñýí Íýéñ-ãýãýýíèé çàõèäàëä,
ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã ÿâóóëæ áàéãààãèéí ó÷èð áîë òóñ õóðëaac
áàéãóóëàõààð òîãòñîí íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõýä îðøèíî
ãýæ çààñàí áàéâ.
Óã çàõèäàëäàà Íýéñ-ãýãýýí, ìîíãîë óëñûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã áàãà
õóðëààñ ãóéãààä, “Ìîíãîë óëñ” á¿õ îðîíòîé õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîõîä
áýëýí áàéíà ãýæ èëýðõèéëæýý 269 .
Èõ õóðàë áàñ õýä õýäýí óëñàä öàõèëãààí óòàñ øóóä ÿâóóëæ, Ìîíãîë óëñûã
õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã õ¿ñ÷ýý.
Èõ õóðëûí á¿õ àæëûã ÿïîí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä, Ñåìåíîâîîñ äàìæóóëàí
íóóö óäèðäæýý. Èõ õóðëûí ¿åä Ñåìåíîâ èðýýä¿éí Ìîíãîë óëñàä ç¿éë á¿ðèéí
òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýýð àìëàñàí ¿¿íä: íýã ñàðûí äàðàà íýã ñàÿ ðóáëü
áóöàëòã¿é òóñëàí ºãºõ, íýãýí óëñààñ (ßïîí óëñûã õýëæ áàéíà - Á.Ø.) 6 ñàÿ
ðóáëèéí çýýëëýãèéã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò àâ÷ ºãºõèéí òºëºº õººöºëäºõ,
öýðãèéí çýâñýã îëîõ áà öýðýã ñóðãàõ ¿¿ðã¿¿äèéã ººðºº øóóä óäèðäàí
ã¿éöýòãýõýýð àìëàæýý.
Õóðàë Öûäûïîâ, Ëèíøýí íàðûã òîìèëîí, ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý òóõàé
ÿïîíû àõìàä Êóðîêèä òàíèëöóóëàõààð ÿâóóëæýý. Êóðîêè íü òýäíèé èëòãýëèéã
ñîíñîîä õóðàë àìæèëòòàé áîëæ ãýæ òýìäýãëýæ, ýíý òóõàé ñîíñãîë õèéõýýð
ìèíèé áèå äàðóé Òîêèî ÿâíà ãýæ õýëæýý. Êóðîêè ìîíãîëûí òºð áàéãóóëàõàä
ßïîíû ç¿ãýýñ ä¿¿ðýí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî ãýæ áàñ àìëàæ áàéæýý.
ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäààñ ñàíàà÷èëñàí Íàðìàé-ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
õýìýýã÷ ¿éë àæèëëàãààãàà èéíõ¿¿ ýõýëæ, áàñ òºäèéëºí óäàëã¿é ñàðíèí
ìºõæýý.
Òýðõ¿¿ èõ õóðàëä íýã òàëààñ Ãàäààä ìîíãîëûí òºëººëºã÷ îðîëöîîã¿é
áà íºãºº òàëààñ àíãëè-àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä áîëîí õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòýí íàðûí äýìæëýãòçé öàãààíòíû ýòãýýä¿¿ä óã õóðëûã èõýýõýí äóðã¿éöýí
¿çýæ áàéñàí çýðãýýñ áîëæ, ßïîí óëñ íýãäñýí ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ àñóóäëààð
õýñýãõýí çóóð èäýâõòçé ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèà ººð÷ëºõºä õ¿ðýâ.
×èò õîòîä áîëñîí Ìîíãîë óëñûí èõ õóðàë íü ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã
çºð÷ñºí ç¿éë áîëîâ ãýæ Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð 1919 îíû 3-ð ñàðûí 7-íä
Ôðàíö, Àíãëèéí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäýâ 270 .
Mºí àòàìàí Ñåìåíîâîîñ ¿¿ñãýí ÿâóóëñàí õýðãèéã ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë
Õÿòàäàä òàðõàí äýëãýð÷ áàéñàí áîëîâ÷ õàðèí õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðûí
îëîí á¿ëýã ýòãýýä¿¿ä ººð õîîðîíäîî òýìöýëäñýíýýñ óã ýñýðã¿¿öýë á¿ð ÷
íàðèéí òºâºãòýé áîëæ áàéâ.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí, á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä áîëñîí ñ¿ðõèé
çºðºëäººí¿¿äèéí ¿ð ä¿íä óëñûí åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëûã Áýéÿíû
á¿ëýãëýëèéí öýðãèéí ýðõòýí Ôûí Ãî-÷æàí 1917 îíû 7-ð ñàðä, ýçýëæ õàðèí
269
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ Ô.200. îï.7. ä.87. ë.ë. 118-122.
270
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï.7, ä.87. ë. 6
109

åðºíõèé ñàéäûí òóøààëûã Àíüôó á¿ëýãëýëèéí Äóàíü Öè-æóé óðüä àäèë ýçëýí
àâ÷ýý 271 .
Áýýæèíä áàéñàí õààíò Îðîñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ìîíãîëûí àñóóäëààð 1919 îíä õèéæ áàéñàí ººðèéí
òýìäýãëýëäýý áè÷ñýí íü: “Óìàðä õÿòàäûã ãåíåðàë Äóàíü Öè-æóé äàðàíãóéëàí
çàõèðñààð áàéñíûã ºìíºä õÿòàäûíõàí ãîëäóó ¿çýí ÿääàã þì. ªìíºäèéíõíèé
àÿñûã äàãàæ, òýäýíòýé ñýì íèéëýí òîõèðîëöîõ çîðèëãîîð Äóàíü Öè-æóéã
çàéëóóëæ, ò¿¿íèéã Ãàäààä Ìîíãîëä õÿòàäûí ýðõøýýëèéã òîãòîîã÷ öýðãèéí
äàðãààð òàâèõàä Áýýæèí áýëõýí áàéíà 272 .
ªºðñäèéí íºëººíèé õ¿ðýýã Ãàäààä, Äîòîîä ìîíãîëä õóâèàðëàí òîãòîîõîîð
á¿ð 1907 îíä áàéãóóëñàí îðîñ-ÿïîíû õýëýëöýýðèéã ßïîí óëñ èëýðõèé çºð÷èæ
õàðààõàí áîëîõã¿é áàéäàëòàé áàéâ. Áàñ ò¿¿í÷ëýí ßïîí óëñ ÀÍÓ, Àíãëèòàé
èëýðõèé ýâ ýâäýð÷ ÷àäàõã¿é áàéâ. ßïîí óëñ ãàäààä õàðèëöààíû õóâüä
èéìýðõ¿¿ áàéð ñóóðü ýçýëæ, ìîíãîëûí õýðýãò îðîëöîîã¿é áàéãàà ä¿ðèéã
ºíãºí äýýðýý ¿ç¿¿ëýí, ººðèéí ñàíààðõàë áîäëîãîî àëü áîëîõîîð íóóí äàëäàëæ
ìîíãîëûí òàëààð ßïîíû ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà áîë
òýäíèé õóâèéí õýðýã þì ãýæ òàéëáàðëàæ áàéâ.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷ õýñãýýñ ñàíàà÷ëàí ÿâóóëæ áàéñàí Íàðìàé ìîíãîëûí
òóõàé àñóóäëûã Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð îëîí ÿíçûí áàéãóóëëàãààð
äàìæóóëàí ýñýðã¿¿öñýýð ë áàéâ. ×óõàì ¿¿íýýñ áîëæ ßïîí óëñ ìîíãîëûí
àñóóäëààð õî¸ðäìîë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëîâ. Êóðîêèãîîñ Ìîíãîëä
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý ãýäýã àìëàëò áèåëýõã¿é áîëñíîîð ¿ë áàðàì òóñãààð
òîãòíîëûí òóõàé ÿïîíû çàñãèéí ãàçàðò òóíõàãëàë ãàðäóóëàí ºãºõººð Òîêèîä
î÷èõîîð ÿâæ áàéñàí Íýãäñýí ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷äèéã Äàãóóð äàõü ÿïîíû
òºëººëºã÷äèéí çºâëºñíººð ýðãýýí áóöààõ íü ç¿éòýé ãýæ øèéäâýðëýæýý 273 .
Íàðìàé ìîíãîëûí òóõàé ÿðèàíä ßïîí óëñ àëü íýãýí õýìæýýãýýð
îðîëöîîã¿é áàéãààãààð ¿ë áàðàì, ýíý àñóóäàë äýýð ñýòãýë ñàíààíû õóâüä
îãòõîí ÷ òàëàðõààã¿é þì ãýæ ßïîíû Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì, Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéä íàð çîðèóä ìýäýãäýë õèéæ áàéâ. Áàñ òýäãýýð ñàéä íàð ìîíãîë÷óóäûí
äóíä ãàð÷ áàéãàà õºäºë㺺íèéã ßïîíû çàñãèéí ãàçàð òºäèé ë îéøîîí
¿çýõã¿é áàéãàà þì ãýæýý 274 . ßïîíû èéíõ¿¿ óã áîäëîãîî íóóí äàëäàëæ áóöàí
áóëæèæ õî¸ð í¿¿ð ãàðãàæ áàéñàí ÿâäàë íü Íýãäñýí ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ
òóõàé äýýð äóðäñàí èõ õóðàë ãýã÷èéí øèéäâýðèéã ¿íäñýýð íü óíàãàæýý.
Íàðìàé ìîíãîëûí õºäºë㺺íä Ãàäààä Ìîíãîë îðîëöîõîîñ òàòãàëçñàí ó÷ðààñ
Ñåìåíîâûí òºëºâëºãººíä áàñ áàðãûíõàí èòãýõýý áîëüñíîîð ¿ë áàðàì, Íàðìàé
ìîíãîë óëñûí ñàéä Öýíä ã¿í çàñãèéí ãàçðûí ýýëæèò õóðàëäààíä îðîëöîõîîñ
271
Äóàíü Öè-æóíí òîëãîéëñîí Àíüôó á¿ëýãëýë, ×êàí Öþ-ëèíû òîëãîéëñîí ôûíòÿí á¿ëýãëýë íü ßïîíû
èìïåðèàëèñòóóäûí ãàð õºë áîëæ áàéâ. Öàî êóí áà Ó Ïåé-ôó íàðûí õèëèéí á¿ëýãëýë íü àíãëèàìåðèêèéí
èìïåðèàëèçìûí çýâñýã áîëæ áàéñàí àæýý.
272
ÖÃAÎP CCCP. Ô.200, îï.7, ä.87. ë.ë. 286-289.
273
̺í òýíä, Ô.200, îï.7, ä.87, ë.18.
274
̺í òýíä, ë.222
110

òàòãàëçàâ 275 ãýæ Áýýæèí äýõ õààíò Îðîñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí ãàçðûí
Õàéëàð õîò äàõü äýä êîíñóë 1919 îíû 4-ð ñàðûí 14-íä áè÷èæ áàéâ.
Íýãäñýí Íàðìàé Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõàä Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçàð îðîëöîõîîñ òàòãàëçñàí øàëòãààíû íýã áîë áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ
áóé çàñãèéí ãàçàðò Áîãä ãýãýýí ººðèéí òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðèéã àëäàíà ãýæ
àéæ áàéñàí áà áàñ Õ¿ðýýí äýõ õóó÷èí õààíò çàñãèéí êîíñóë òýðõ¿¿ Íýãäñýí
ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõûã äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí çýðýãò îðøèíî.
Õàìãèéí ãîë íü Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ìºí Áîãäûã äàãàí áàéñàí Ìîíãîëûí
òºðèéí òàëûí ýõ îðîí÷èä ýíý ñàíàà÷ëàãûí ÿâöã¿éã îéëãîñîí íü ÷óõàë þì.
Ãàäààä ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð òýðõ¿¿ Íàðìàé óëñûí äàãóóðûí çàñãèéí
ãàçðûí áàéäëûã ìýä¿¿ëýõýýð Ãîìáî-Èäøèí ã¿íèéã ÿâóóëæ áàéñàí ãýæ
Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí òóõàé çîõèîëäîî Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë,
Ã.Äýìèä íàð 1934 îíä áè÷èæ áàéñàí áºãººä ¿íýõýýð òèéíõ¿¿ òºëººëºã÷
òîìèëîí ÿâóóëæ áàéñàí íü Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Íàðìàé ìîíãîëûí
õóðëûã ýðãýëçýí ¿çýæ, áîëãîîìæëîí õàíäàæ áàéñíûã õàðóóëñàí õýðýã þì.
Áàéäàë èéìä ßïîí, ìîíãîëûí òàëàà𠺺ðèéí ñàíààðõëûã öàãààíòíû
ýòãýýä¿¿äýýð äýìæ¿¿ëýí ìàø ñàéõàí ñýìõýí ÿâóóëàõ áîëîâ.
Öàãààí ãåíåðàë àòàìàí Ñåìåíîâ, ßïîíîîñ íóóö äýìæëýã àâ÷ Áàðãà, ªâºð
ìîíãîë àéìãóóäààñ ýð÷¿¿äèéã öóãëóóëàí òàòàæ öýðãèéí îòðÿäóóäûã îëíîîð
áàéãóóëàí õ¿÷ýý íýìýãä¿¿ëæ áàéâ. Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð îëîí óëñûí òýð
¿åèéí îíöãîé áàéäëûã îâæèí àøèãëàæ, Ìîíãîëûí íî¸äûã “áîëüøåâèêèéí
àþóëààð” ¿ðãýëæëýí àéëãàæ, Ñåìåíîâûã ÷ áîëüøåâèê õ¿í ãýæ ìîíãîë íî¸äîä
èòã¿¿ëýí, ìîíãîë äàõü öýðãèéíõýý òîîã íýìýãä¿¿ëæ, õýðýã äýýðýý Ãàäààä
Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ýðõèéã äàðóé óñòãàõ áýëòãýëä øóóä îðæ áàéâ. Èíãýæ
ÿïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðààñ Ìîíãîëûí òàëààð õèéæ áàéñàí ÿâóóëãà íü
îðîñûí îðãîäîë õóëãàé öàãààíòàí áà Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷äûí ñîíèðõîëòîé
øóóä ìºðãºëäºâ. ×óõàìõ¿¿ ¿¿íýýñ áîëæ Ãàäààä Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä
öàãààí õààíû êîíñóë, Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð áîëîí çºâëºëòèéí ýñðýã
áóñàä öàãààíòàí ýòãýýä¿¿äòýé ñ¿ëýâõèéëýí áàéñíààñàà ýðñ ýðãýæ õÿòàäûí
ýðõ áàðèã÷äûí óðõèíä ààæìààð îðîâ. Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí Ãàçàð,
×èòèéí èõ õóðàë (Íàðìàé ìîíãîëûí èõ õóðàë)-ûí øèéäâýðèéã ýñýðã¿¿öýõ
áà Ñåìåíîâòîé õîëáîî õàðèëöàà òîãòîîõã¿é áàéõ òóõàé øèéäâýðèéã 1919
îíû 4-ð ñàðûí 13-íä ãàðãàâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð 2 ºäðèéí äàðàà 1919
îíû 4-ð ñàðûí 15-íä Õ¿ðýýí äýõ õÿòàä ñàéä ×åí È 276 -ä òóñãàé ìýäýãäýë
õèéæýý: “Ñåìåíîâ ãýã÷ ýòãýýä òºìºð çàìûí ×èò, Ìàíæóóð, Äàãóóð, Áîðçÿ
ºðòººíèé îéðîëöîîõ ãàçàðò õýðýí õýñýæ, Õ¿ëýí Áîéðûí áóðèàäóóä áà ªâºð
ìîíãîëûí ¿ë á¿òýõ õ¿ì¿¿ñèéã öóãëóóëàí, Õàéëàðò çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàí
á¿õ ìîíãîëûã íýãòãýæ, áèåý äààñàí òóñãààð óëñ áàéãóóëàõ ãýæ áàéíà ãýñýí
ÿíç á¿ðèéí ¿ã ÿðèà áèäýíä ñîíñîãäîõ áîëëîî... Ñåìåíîâûí öýðãèéí çýâñãèéã
275
̺í òýíä, ë.18.
276
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï.7, ä.87, ë.162-163.
111

õóðààæ, ×èò õîòîä áàéãàà õÿòàä, ìîíãîë ¿éìýý÷äèéí öýðãèéã òàðààí, õàòóó
÷àíä õÿíàëòûí äîð íóòàã óñàíä íü áóöààõ òàëààð ÿàðàëòàé àðãà õýìæýý
àâàõûã òºâ çàñãèéí ãàçàðò (õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Á.Ø.) ìýäýãäýõèéã ýðõýì
ñàéä òàíààñ ãóéí ãóéñóãàé” 277 ãýæýý.
Ñåìåíîâûí ºíãºëçëºãººñ õàìãààëàõ íýðèéäëýýð øèíý öýðýã òàòëàãà
ÿâàãäñàí ãýæ Ãàäààä Ìîíãîëûí ç¿¿í ºìíº õÿçãààðûí öýðãèéã çàõèðàã÷
ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí 1919 îíû 4-ð ñàðä ìýäýãäýæ áàéñàí íü ìºí äýýðõ
ç¿éëòýé õîëáîîòîé áàéæýý. Öàã òºðèéí áàéäëûã àøèãëàí Ãàäààä Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò ýðõèéã óòñãàõ ãýñýí ¿éë àæèëëàãààãàà õÿòàäûí õàðãèñóóä
áîëüøåâèçìòýé òýìöýõ íýðýýð á¿ð ÷ íàðèéí çîõèîí ÿâóóëàõ áîëîâ. Ãàäààä
Ìîíãîëûí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí öýðãèéí îòðÿäóóäûã òóñ îðíû ç¿¿í, ç¿¿í
õîéò õèë ð¿¿ ÿâóóëæ áàéâ.
Ãàäààä Ìîíãîë äàõü õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðûí çºâëºñºí ¸ñîîð
Áîãä ãýãýýí çàðëèã áóóëãàæ, öàãààíòíûõàíòàé òýìöýõ çîðèëãîîð Ìàíäøèð
õóòàãòûã 1920 îíä ç¿¿í õÿçãààðûí ñàéäààð, Æàëõàíç õóòàãòûã áàðóóí
õÿçãààðûí ñàéäààð òóñ òóñ òîìèëæ áàéâ. Èìïåðèàëèçìûí ãàð õºë áîëîã÷
ç¿ñýí á¿ðèéí ýòãýýä¿¿äèéí çºð÷èë èéíõ¿¿ õóðöäàí áàéñàí íàðèéí òºâºãòýé
íºõöºëä ßïîí óëñ ñåìåíîâ÷óóä áà ÿïîíû òàëûã áàðèìòëàã÷ õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòýí íàðûí àëü àëèíûã ÷ çýðýã àøèãëàõ çàìä øóóä îðîâ.
1919 îíû 4-ð ñàðûí 4-íèé ìýäýýãýýð ßïîíû ãàäààä ÿàìíû ñàéä, Ñåìåíîâûí
ãàâüÿà ç¿òãýëèéã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã óëñààñ óðâàã÷ ãýæ ÿë òóëãàõàà áîëüæ, Àëñ
Äîðíîäîä êàçàê öýðãèéí àòàìàíààð ¿ëäýýõèéã õ¿ñýæ Òîêèîä îðîãíîí ñóóæ
áàéñàí õààíò Îðîñûí ýë÷èí ñàéäàä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäæýý 278 .
Íàðìàé ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ îðîëäëîãî á¿òýìæã¿é áîëæ Ñåìåíîâ
Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàðòàé ò¿ð çóóð ýâëýðýõýä õ¿ðñýí áºãººä Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçàð ÷ Ñåìåíîâûí ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ò¿¿íä õóó÷èí ýäýëæ
áàéñàí êîðïóñ êîìàíäëàí çàõèðàã÷ ýðõèéã äàõèí îëãîæýý ãýæ 1919 îíû 6-ð
ñàðûí 5-íû ºäðèéí íýãýí ìýäýýíä ºã¿¿ëñýí áàéäàã íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø
áèçýý.
1919 îíû 5-ð ñàðûí 2-íû ìýäýýíä ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä (Íàðìàé
ìîíãîëûí) Ïàðèñò áîëîõ íàéðàìäëûí áàãà õóðàëä î÷èõûã ßïîíû çàñãèéí
ãàçàð øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öæýý ãýñýí áàéäàã áºãººä ¿¿íèé óðüä Íàðìàé
ìîíãîëûíõîíòîé õàðèëöàà áàðüæ áàéñàí àõìàä Êóðîêèãèéí îðîíä
òîìèëîãäîõ õîøóó÷ Êóðàñàâà Íýéñ-ãýãýýíòýé ×èò õîòîä ó÷èð÷ áàéõäàà
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã Òîêèîä ÿâóóëàõ õýðýãöýý áàéõã¿é, ãýõäýý ßïîí
óëñ çýð çýâñýã, ìºíãºí äýìæëýã, òóñëàìæèéã ìîíãîëûí õºäºë㺺íä ¿ç¿¿ëýõ
áîëîâ÷ ò¿¿íèéã äàëäóóð õèéíý ãýæ îíöëîí òýìäýãëýí ÿðüæ áàéæýý. Õÿòàäàä
áàñ ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí á¿ëýãëýëèéí àæèëëàãàà èõýýõýí èäýâõæèæ
áàéñàí òóë ßïîí óëñ çîðüñíîî ÿìàð íýãýí òºâºã áýðõøýýë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð
277
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200. îï.7. ä.87. ë.ë. 162-163.
278
ÖÃÀÃÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä. 107, ë.19.
112

á¿òýýæ áîëîõ íºõöºëòýé ãýæ ¿çýõ áîëæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ õàð÷èí âàí
ÿíñýííîðîâ, Íàéäàí âàí çýðýã ªâºð ìîíãîëûí çàðèì íî¸ä Íàðìàé ìîíãîëûí
õºäºëãººíººñ óäàëã¿é óõðàí çàéëàõ áîëîâ.
Èäýâõòýé ç¿òãýëòýí íü áàéñàí Ý.Ðèí÷èíî çýðýã õ¿ì¿¿ñ Ñåìåíîâò íàéäàõàà
áîëüæ, Îìñêèéí çàñãèéí ãàçðûí òàëä îðîâ ãýæ Áýýæèíãýýñ Êóäàøîâ Îìñêò
ìýäýãäýæ áàéâ. Ñåìåíîâ Ìîíãîëä ºíãºëçºæ áàéíà ãýæ õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã óëàì ñ¿ðä¿¿ëæ öýðãýý ìîíãîëä îðóóëñààð
áàéâ ãýæýý 279 .
Ãàäààä Ìîíãîëûí íî¸äóóä õóðàëäàæ Íàðìàé Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ
õºäºë㺺íä îðîëöîõîîñ ò¿äãýëçýõ ãýñýí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ñàíàëûã
ñàéøààñàí áºãººä íàðìàéí ìîíãîëûí õºäºë㺺íä îðîëöîã÷äûí ç¿ãýýñ õ¿÷
õýðýãëýõèéã îðîëäâîë çýâñãèéí õ¿÷ýýð ýñýðã¿¿öíý ãýæ 1919 îíû 8-ð ñàðûí
7-íû íýãýí ìýäýýíä äóðäñàí áàéäàã áèëýý.
Ýíý õîîðîíä õÿòàä öýðýã îëøèð÷ Ãàäààä Ìîíãîëûí “õèëèéã õàìãààëàõ”
íýðèéäëýýð ò¿¿íèéã ýðõøýýëäýý îðóóëàõ àæëàà ã¿íçãèéð¿¿ëñýýð áàéâ. 7-ð
ñàðûí 8-íä 600 õ¿í á¿õèé õÿòàä öýðãèéí øèíý îòðÿä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýâ.
Õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàä ò¿øìýä¿¿ä àâòîíîìèîñ òàòãàëçàõ óõóóëãà ÿòãàëãàà
ìîíãîëûí õýñýã óðâàìòãàé íî¸äûí äóíä çîõèîí ýõýëæ, íàñ áàðñàí Ñàéí íî¸í
õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí îðîíä õàðãèñ ëàì øàíçàâ Áàäàìäîðæèéã òîìèëóóëàõàä,
òîéðóó çàìààð ÿâóóëãûã õèéæ àìææýý. “Õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàä ò¿øìýë ×åí
È ñ¿¿ëèéí ¿å¿äýä ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ÷àäæýý” ãýæ
(òýð ¿åä õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí) õÿòàäûí õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçî
áè÷æýý 280 . Ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé çàðèì òîì ôåîäàëóóä õóâèéí ýðõ òóøààë, ýä
ìàòåðèàëûí øóíàõàé ñîíèðõîëòîé áàéäãèéã ìàø ñàéí ìýäýõ ×åí Ëóí, ×åí
È íàð õÿòàä ìîíãîëûí õàðèëöààíû àñóóäëûã çàëü ìýõ õîñëóóëàí øèéäâýðëýõ
çàìûã ñîíãîí àâ÷ýý. Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã õ¿÷èíã¿éä ñàéí
äóðààðàà òîîöîí çàðëàõ áóþó àâòîíîìèéã ôåîäàëóóäûí ººðñäèéí ãàðààð
óñòãóóëàõ òóõàé Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëàõààð 64 ç¿éë á¿õèé
ãýðýýíèé òºñëèéã áýëýí áîëãîîä áàéæýý. Ýíý òºñëèéí áàðàã ç¿éë á¿ãäèéã,
õýñýã ëàì íàðûã ýñ òîîöâîë, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàðàã á¿ðýí çºâøººð÷
àìæèâ” ãýæ ×åí ×çóí - öçî áè÷èæ áàéâ.
1919 îíû çóí, ×åí È-ãýýñ Áîãäûí çàñãèéí ãàçàðòàé ÿâóóëæ áàéñàí
õýëýëöýý àëáàí ¸ñíû áîëæýý. “Ãàäààä Ìîíãîëûí ººðºº çàñàõûã óñòãàñíû
õîéíî, Äóíäàò çàñãèéí ãàçðààñ Ãàäààä Ìîíãîëûã õ¿íäýòãýí ¿çýõ áà æè÷
õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ õóóëü ç¿éë” ãýñýí íýðòýé 64 ç¿éë á¿õèé áàðèìò áè÷èã
çîõèîõ àæèë òºãñ÷ýý. Ýíý áàðèìò áè÷ãèéí ¿íäñýí ç¿éë àíãèóä íü àâòîíîìèéã
óòñãàæ, õÿòàäûí çàñàã çàõèðãààã Ìîíãîëä òîãòîîõîä á¿ðýí ÷èãëýæýý.
ßëàíãóÿà ýíý ãýðýýíèé 1, 2, 3-ð ç¿éë¿¿ä äýýðõ àñóóäëûã øóóä õàìààð÷ýý 281 .
279
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200, îï. 7, ä.107, ë-145.
280
×åí ×çóí-öçî. Ãàäààä ìîíãîëûí îéðõ ¿åñèéí ò¿¿õ 3-ð äýâòýð. 4.5-ð òàë.
281
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ñàí. 4-ð äàíñíû 4189.
113

1-p ç¿éëä çààñàí ¸ñîîð Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí
àâòîíîìèò ýðõýý “ñàéí äóðààð” öóöàëæ, Õÿòàä óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ò¿¿íèé
íýãýí õýñýã áîëîí îðæ, õÿòàäûí çàñàã òºðä çàõèðàãäàõ ¸ñòîé áàéæýý. Ç-ð
ç¿éëä, Ãàäààä Ìîíãîëûí âàí, ã¿í, ëàì, àðä çýðýã á¿õ õ¿í àì Õÿòàä óëñûí
õóóëü ä¿ðìèéã äàãàí çàõèðàãäàíà ãýæýý. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð íü “òýãø
ýðõò òàâàí ¿íäýñòíèé (õÿòàä, ìàíæ, ìîíãîë, õîòîí, òºâä - Á.Ø.) ¸ñíû äàãóó
Ãàäààä Ìîíãîëûã õ¿íäýòãýíý ãýæýý. 5-ð ç¿éëä, á¿õ ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãààã
õÿòàäûí çàñàã çàõèðãààãààð ñîëüæ, Õ¿ðýýíä ñóóõ õÿòàä ñàéä, Óëèàñòàé, Õîâä,
Õèàãò áîëîí áóñàä ãàçàð ñóóõ ò¿¿íèé òóñëàã÷ íàðààð äàìæóóëàí çàõèðàãäàíà
ãýæýý. ̺í ãýðýýíèé 48, 49-ð ç¿éëä ãàäààä Ìîíãîëä òºìºð çàì òàâèõ, àøèãò
ìàëòìàë áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõýä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð îíö á¿ðýí ýðõ
ýäëýíý ãýæ çààæýý. 60-ð ç¿éëä, Ãàäààä Ìîíãîë íü àâòîíîìèò ýðõýý ººðºº
óñòãàñàí ó÷èð Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð àÿíäàà õ¿÷èíã¿é áîëíî ãýæ äóðäæýý.
Ýíý äýëãýðýíã¿é ãýðýýíèé ¿íäñýí ãîë ç¿éë¿¿äýýñ ãàäíà ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäàä õóó÷èí õýâýýð ýäë¿¿ëýõ ýðõ ÿìáûí òóõàé îíö òîäîðõîé çààñàí
¿¿íä: Ìîíãîëûí õîøóóäûã çàñàã íî¸ä ¿å óëèðàí çàõèðàõ, âàí ã¿í áóñàä
ôåîäàëóóäàä Õÿòàä óëñûí ñàíãààñ öàëèí ï¿íë¿¿ îëãîõ, íî¸ä, äýýä ëàì íàð
õàìæëàãà øàâü íàðòàé áàéõ, Áîãä ãýãýýíä õààí öîë (÷óõàìõ¿¿ öîë áîëîõîîñ
áèø ýðõ áèø - Á.Ø.) áà ò¿¿íèé òîðãîí öýðãèéã õóó÷èí ¸ñîîð ¿ëäýýæ, Áîãäîä
æèëä 37 ìÿíãàí ëàíãèéí ï¿íë¿¿ã õóó÷èí õýâýýð îëãîõ áà “Ãàäààä Ìîíãîëûí
ñàéíûã òýòãýõ ãýãýýíèé òóñëàõ áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò õààí” õýìýýõ øèíý
öîë ºðãºìæëºõ, Áîãäûí äàãèíû öàëèí ï¿íë¿¿ã ìºí õýâýýð ¿ëäýýæ “Ãàäààä
Ìîíãîëûí ãýãýýí õóðö àðèóí ìýðãýí ñýöýí Ò¿íäýâ (Ëõàì 282 )” öîë ºðãºìæëºõ,
àéìãèéí ÷óóëãàí, õîøóóäûí çàõèðàã÷ çýðýã áóñàä òóøààëûã ìîíãîëûí íî¸äîä
ýäë¿¿ëæ áàéõ çýðýã ç¿éë¿¿ä îðæýý.
Ýíýõ¿¿ 64 ç¿éë á¿õèé ãýðýý áè÷ãèéí á¿õ ç¿éë àíãèéã óëñ îðíû ýðõ
àøãèéã õóâèéí ýðõ ÿìáà, èõ öàëèí ï¿íë¿¿, ºíäºð õýðãýì öîë çýðãýýð ñîëèõûã
ýðìýëçýã÷ ìîíãîëûí íî¸äûí ÿâöóó øóíàõàé ñîíèðõëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí
àíõààðàí ¿çýæ çîõèîæýý.
̺íõ¿¿ ãýðýýíèé ç¿éë, àíãèóä íü Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä òîãòîîñîí
ìîíãîë ôåîäàëûí ýðõ ÿìáûí òóõàé õóóëèéí íîðì õýìæýýòýé îëîí òàëààð òóí
òºñòýé áîëñíûã òýìäýãë¿¿øòýé. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã
ñîíèðõóóëæ òàëäàà òàòàæ ÷àäàõóéö õýä õýäýí øèíý ç¿éë àíãè òýðõ¿¿
ãýðýý ãýã÷èä îðñíûã àíõààðàõã¿é ºíãºð÷ õýðõýí áîëîõ áèëýý. Æèøýý íü:
ÁÍ Õÿòàä óëñûí õºðºíãºòíèé ïàðëàìåíò õóðàëä ìîíãîëûí çàñàã íî¸äûí
òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëàõ, Ìîíãîë, Òºâäèéí õýðýã ýðõëýõ åðºíõèé ãàçðûí
æèíõýíý îðëîã÷ äàðãûí òóøààëä ìîíãîë çàñàã íî¸äîîñ òîìèëæ áàéõ, õÿòàäûí
òºëººíèé ñàéäûí äýðãýä Ãàäààä Ìîíãîëûí õýðãèéã õýëýëöýõ ìîíãîë íî¸äûí
çºâëºë㺺íèéã áàéãóóëàõ, Áîãä ãýãýýí “õààÿà íýã” îíöãîé õýðýã ãàðâàë Õÿòàä
óëñûí Äà Æóíòàí ãýæ íýðòýé áàéñàí òºðèéí åðºíõèéëºã÷òýé õàðèëöàõ
282
×åí ×çóí-öçî. Äýýð äóðäñàí çîõèîë 3-ð äýâòýð. 15-ð òàë.
114

ýðõòýé áàéõ çýðãèéã çîðèóä “õààÿà” ãýõ ìýòèéí ¿ãèéã õýðýãëýí îðóóëñàí
ÿâäàë ìºí.
Äýýð äóðäñàí ç¿éë àíãèóäààñ ¿çýõýä, ëàì íàðûí ýðõ íèëýýä õàñàãäàæ,
ÿëàíãóÿà øàðûí øàøíû òýðã¿¿í Áîãä ãýãýýíèé òºð çàõèðàõ õààí ýðõ õýðýã
äýýðýý ¿ã¿é áîëæýý. Áàñ Õÿòàäûí ïàðëàìåíò, Ìîíãîë, Òºâäèéí õýðýã ýðõëýõ
çàõèðãààíû óäèðäàõ òóøààëä èõ òºëºâ õàð ôåîäàëóóäûí äóíäààñ òîìèëîõ
áîëñíîîñ ÷ øàð ôåîäàëóóäûí ýðõ ÿìáà àâòîíîìèòûí ¿åèéíõýýñ àëü íýãýí
õýìæýýãýýð ÿâöóóðàí õàñàãäñàí áàéâ. ¯¿íýýñ áîëæ ëàì íàðûí äýýä àíãèéí
çàðèì õýñýã äóðã¿éöýõ áîëîâ.
̺í ãýðýýíèé á¿õ ç¿éë àíãè íü æèíõýíý àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéí øóóä
ýñðýã õàíäñàí áºãººä ¿¿íä, ÿëàíãóÿà àëáàí òàòâàð, ºð øèð òºëºõ ÿâäàë õóó÷èí
õýâýýð ¿ëäñýíýýð ¿ë áàðàì õàðèí ÷ òýð òàëààð ìîíãîë íî¸ä, ëàì íàð, õÿòàäûí
õóäàëäàà÷íû ýðõèéã óëàì áàòàòãàæ äýëãýð¿¿ëýí çààæ àðä ò¿ìíýýñ ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äèéí ºðèéã äàâõàð öóãëóóëàõààð äóðäñàí áàéâ.
Äàðëàë, ìºëæëºã õýäýí äàâõàð áîëæ íèéò àðä îëîí áèò¿¿ãýýð õÿòàäûí
õóäàëäàà÷èä, öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä, ò¿øìýë¿¿äýä äóðã¿éöýõ ÿâäàë ºñºí
íýìýãäýæ áàéâ. Áîãä ãýãýýí, åðºíõèé ñàéä Áàäàìäîðæ çýðýã äýýä òóøààëûí
ôåîäàëóóä ººðñäèéí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ óã ãýðýýíèé òºñëèéí
ç¿éë àíãèóäûã çºâøººðºõ áîëæ áàéâ. Ãýâ÷ ìîíãîëûí íèéò àðä ò¿ìíèé
ýñýðã¿¿öýë, õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð áà îðîñûí öàãààíòíóóäûí õîîðîíäûí
çºðºë人í áàñ Ãàäààä Ìîíãîë íü íàðìàé Ìîíãîëûí õºäºë㺺íä íýãäýí îðæ
ìàãàäã¿é çýðãýýñ øàëòãààëàí ýíý ãýðýýíèé òºñëèéã õýëýëöýí øèéäâýðëýõ
ÿâäàë óäààøèð÷ áàéâ.
Îðîñûí õààíò òºð óíàñíûã õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð àøèãëàí Ãàäààä
Ìîíãîëûã ººðèéí ýðõøýýëä îðóóëàõààð øèéäýí áàéñàí íü äýýð äóðäñàí
áàðèìòóóäààñ òîäîðõîé áîëñîí áèëýý. Õàðèí ýíý ÿâäàëä Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàð, Ǻâëºëò çàñãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéõààð ÀÍÓ, Àíãëè, Ôðàíö,
ßïîíû çàñãèéí ãàçðûí ºìíº àâñàí ¿¿ðýã íü ñààä áîëæ áàéæýý. Òýð àâñàí
¿¿ðãèéí ¸ñîîð Õÿòàä óëñ, Îðîñ óëñûí õààíò çàñàãòàé áàéãóóëñàí õóó÷èí
ãýðýý, ò¿¿íèé äîòîð Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã õ¿íäýòãýí ¿çýõ ¸ñòîé áàéâ.
Èéì ÷ ó÷ðààñ Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð Áýýæèíä áàéñàí õààíò îðîñûí
ýë÷èí Êóäàøîâîîð äàìæóóëàí, Õÿòàä óëñ ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéã
çºð÷èæ, ÿëàíãóÿà Ãàäààä Ìîíãîëä 1919 îíä õÿòàä öýðýã îðóóëæ áàéãààòàé
õîëáîãäóóëàí íýã áèø óäàà ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëæ áàéâ. Õÿòàäûí Çàñãèéí
ãàçàð äýýðõ õ¿íä áýðõøýýëò áàéäëààñ çàéëñõèéí ãàðàõûí òóëä Ãàäààä
Ìîíãîëûã “áîëüøåâèê çàíàëõèéëëýýñ” õàìãààëíà ãýäãýýð õàëõàâ÷ õèéæ
ò¿¿íèéã ýçëýõèéí òóëä Ñåìåíîâîîñ õèéñýí öýðãèéí öºìðºëèéã àøèãëàâ. Ýíý
çîðèëãîîð Ëèþàíü áà ò¿¿íèé îðëîã÷ Ãî Öàé-òàí íàðûí çàõèðñàí ãóðâàí õîðîî
öýðýã Õèàãòàä õóðàëäàí Ẻãíºð÷ýý.
1919 îíû 10-p ñàðûí 29-íèé áàéäëààð õÿòàäûí õîëèìîã áðèãàä Õ¿ðýýíä
á¿ðýëäýí áàéãóóëàãäàæ äóóññàí áàéâ. Áàðóóí õîéä õÿçãààðûã òîõèíóóëàí
øèéòãýõ ñàéä ãåíåðàë Ñþé Ø¿-÷æàí öýðãèéí õàìò Ãàäààä Ìîíãîëä èðýõ ãýæ
115

áàéíà ãýñýí ìýäýý 1919 îíû 10-ð ñàðûí 30-íä òîäîðõîé áîëîâ. Òýãýýä 1919 îíû
11-ð ñàðä õÿòàäûí öýðãèéí 3-ð ÿâãàí äèâèç Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðñíèé äàðààõàí
ãåíåðàë Ñþé Ø¿-÷æàí ÷ õ¿ðýëöýí èðýâ. Òýð èðìýãöýý õÿòàäûí òºëººíèé
ò¿øìýäèéí Ìàéìàà õîò (Õèàãò), Óëèàñòàéä ñóóæ áàéñàí òóñëàã÷óóäûã äóóäàí
èð¿¿ëæ, òýäýíòýé Ãàäààä ìîíãîëûí íî¸äòîé õèéæ áàéñàí ãýðýýã ò¿ðãýòãýí
òºãñãºë áîëãîõ òóõàé àñóóäëûã çºâëºëäºí õýëýëöæýý. ̺í ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàðò àâòîíîìèéã íýí äàðóé óñòãàõûã øààðäàâ. 1919 îíû 11-ð ñàðûí 10-íä
Áîãä ãýãýýí Ñþé Ø¿-÷æàíû øààðäñàí ¸ñîîð óã àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëýõýýð
çàñãèéí ãàçàðòàà îðóóëæýý 283 .
Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä àâòîíîìèéã óñòãàõ òàëààð íààøòàé ñàíàë òàâüñàí
áà õàðèí çàðèì ò¿øìýä¿¿ä òàòãàëçæýý. Èéìä àâòîíîìèéã óñòãàõ òóõàé
áàðèìò áè÷èãò çºâõºí Åðºíõèé ñàéä áà Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð ãàðûí ¿ñýã
çóðóóëæ, ç¿éë äóóñãàíà ãýæ Ñþé Øó-÷æàí ìýäýãäýæ áàéâ.
Ìîíãîëûí íî¸äîîñ Ñþé Øó-÷æàí, õÿòàäûí ýë÷èí ñàéä õî¸ðò çîðèóëàí
11-ð ñàðûí 13-íä õèéõ ãýñýí äàéëëàãàíä òýä õ¿ðýëöýí èðýýã¿é, õàðèí
Ìîíãîëûã õÿòàäûí çàõèðãààíä îðóóëàõ õ¿ñýëòèéí áè÷ãèéã ìàðãààøèéí
îðîé 8 öàãèéí ºìíº ãàðãàõã¿é áîë õóòàãò, áèä õî¸ð áàðèâ÷ëàãäàí ìàøèíààð
Áýýæèíä õ¿ðãýãäýõ áîëíî ãýæ õÿòàäûí òºëººíèé ò¿øìýä Ìîíãîëûí åðºíõèé
ñàéäàä ìýäýãäæýý.
“1919 îíû 11-ð ñàðûí 15-íä õÿòàäûí òóëãàñàí øààðäëàãûã õýëýëöýõýýð
óëñûí Äýýä, Äîîä õóðàë õóðàëäàí õàðèëöàí àäèëã¿é çºðººòýé øèéäâýð
ãàðãàæýý. Äýýä õóðàë öààøèä ýñýðã¿¿öýõ áîëîìæã¿é õýìýýí ¿çýæ óã
øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâíà ãýñýíä, õàðèí Äîîä õóðàë íü õÿòàäûí øààðäëàãûã
õ¿ëýýí àâàõ áàéòóãàé ò¿¿íèéã øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýí, á¿õ íèéòýýð
çýâñýãëýæ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã õàìãààëíà ãýæýý. Ýíý ñàíàëûã óëñûí
Äîîä õóðàëä îðîëöîæ áàéñàí àðä ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ èëýðõèéëæ áàéñíû äîòîð
õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí óäèðäàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð, ìºí Ä.Äîãñîì íàð Äýýä õóðëààñ
Äîîä õóðàëä òóëãàí òóøààæ áàéñàí ç¿éëèéã èëò ýñýðã¿¿öýæ, Äýýä õóðëûí
òºëººëºã÷ äýä ñàéä ëàì ÷èí âàí Äàøäýíäýâ, èòãýìæèò áýéñ Öîãò-Î÷èð
íàðòàé òýìöýëäýæ áàéæýý 284 .
¯¿íèéã õààíò îðîñûí êîíñóë Îðëîâ àøèãëàõ, Ãàäààä Ìîíãîëûí áàãà, äóíä
òóøààëûí ò¿øìýä, ôåîäàëóóä ÿëàíãóÿà Äîîä õóðëûí çàðèì ãèø¿¿äèéã òàëäàà
òàòàæ, àâòîíîìèéã ººðèéí ýðõøýýëä áàéëãàõûã ìýðèéæ áàéñàí áîëîâ÷ òýð,
öàã àëäàæ õýðýã á¿òýëã¿é áîëñîí àæýý.
Ãåíåðàë Ñþé Øó-÷æàí, èéíõ¿¿ Äîîä õóðëààñ ýñýðã¿¿öýí óäààøðóóëæ
áàéñàí õýðãèéã ò¿ðãýòãýæ, êîíñóë Îðëîâûí àëèâ ÿâóóëãûí çàìûã á¿ðìºñºí
xaax çîðèëãîîð öýðãèéã æàãñààæ, àâòîíîìèéã óñòãàõ òóõàé áè÷ãèéã íýí äàðóé
ãàðãàõûã øààðäæýý.
Ýíý ¿åä ãåíåðàë Ñþé Ø¿-÷æàí, Õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàäûí ýë÷èí ×åí È
283
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.53, ë. 91.
284
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1965. 71, 73-ð òàë.
116

íàðûí õîîðîíä òîì ìàðãààí ãàðñàí áºãººä òýð íü õÿòàäûí äîòîðõè îëîí
àíãè á¿ëýã ýòãýýä¿¿äèéí òýìöëèéã òóñãàñàí õýðýã áàéâ. Ýíý ìàðãààíû ºíãºö
øàëòãààí íü Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õàðüÿàíä îðóóëàí àâàõûã õ¿ññýí Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí ºðãºäºë áè÷ãèéã ÷óõàì õýíèé íýð äýýð õàÿãëàõ âý ãýñýí
àñóóäëààñ ¿¿ññýí àæýý.
Õÿòàäûí õàðãèñóóä,
Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéã óñòãàñàí íü
Õÿòàäûí öçðãèéí ýðõòýí, ãåíåðàë Ñþé Øó-
÷æàí íàðûí øààðäëàãààð äýýðõ 64 ç¿éë á¿õèé
ãýðýýíä Ãàäààä Ìîíãîëûí 5 ÿàìíû ñàéä ãàðûí ¿ñýã
çóðæ, òàìãàà äàðàõûã 1919 îíû 11-ð ñàðûí 17-íû
îðîé : çºâøººð÷, ýíý òóõàé ºðãºäºë áè÷ãèéã ãàðãàí ìºí îðîé ãåíåðàë Ñþé Øó-
÷æàíä øèëæ¿¿ëñýí òóõàé áàðèìòàíä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
̺í îðîé ò¿¿íèéãýý õÿòàä ñàéäàä àëáàí áè÷ãýýð ìýäýãäæýý. Àâòîíîìèéã
õàëàõûã ýñýðã¿¿öýã÷äèéí çàðèì íü ÿïîíû óäèðäàõ ýðõ áàðèã÷ õýñãýýñ
äýìæëýã àâàõ ãýæ îðîëäñîí áîëîâ÷ ßïîíû õóðàíäàà Ìàòöóé áóëçààðóóëñàí
õàðèó ºãºí ºíãºðººæýý.
Õÿòàäûí äàðàíãóéëàã÷äûí çààëò ¸ñîîð õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èä ºãºõººð
Ìîíãîëûí ñàéä íàðûí çîõèîñîí áè÷èã ãàðãàõ áîëîâ.
Óã áè÷èãò “...ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ ýíý ìýò áàéäàë ó÷ðûã òîäîðõîéãîîð
ìýäýýä âàí, ã¿í ëàì íàðûã ýëñýí õóðóóëæ, óäàà äàðàà õóðàë íýýí äàâøèõ
çàìûí ýíõ, ò¿ãø¿¿ðèéí àñóóëò ñýäâèéã õýëýëöýí òàñëàõàä öºì îéðîõ îíä
äóíäàä, ìîíãîëûí ñýæèã òààâàð á¿ðíýý óñòàæ ñàíàà ñýòãýë óëìààð íàéðàìäàõ
áîëñîí òóë ¿¿ðä àìãàëàí, á¿ðýí á¿òýí áîëîõûã áîäâîë, áàñõ¿¿ ãóéí ºðãºæ
ººðººí çàñàõ çàñãèéí ãàçðûã óñòãàí, óðüäàõü ×èí óëñûí õóó÷èí õóóëèéã
äàõèí îëæ, àëèâ çàñãèéí ýðõèéã õýâýýð Äóíäàä çàñãèéí ãàçðàà íèéëýëä¿¿ëýí
íýãòãýí çàõèðãàæ, ¿íýí õ¿÷ýýð òóñëàí òýíõð¿¿ëýõèéã á¿ãäýýð õè÷ýýæ, äîòîîä
çàñãèéã òýãøëýí çàñàæ ãàäààäûí çîâëîíã òîñîí ñýðãèéëýõýä òóñ áîëãîâîë
çîõèíî õýìýýõ áºãººä áàñ ÷ Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò õààíä òîäîðõîéëîí
àéëòãàñàíä ÷óõàì çîõèñòîé õýìýýí çºâøººð÷ýý. Ãàãöõ¿¿ óðüäàõûã öýýðëýæ,
õîé÷èéã ñàéæðóóëàõàä ýðõã¿é Äóíäàä çàñãèéí ãàçàð áà Ãàäààä Ìîíãîëûí ýðõ
õýìæýýíèé õîëáîãäëûã ìîíãîë ãàçðûí áàéäàë, ä¿ðñèéã æóðàìëàí øóäàðãà
ò¿âøíýýð íýãýí áîëãîí çºâëºëäºí òîãòîîæ, õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ õóóëü
ç¿éëèéã çºâëºëäºí òîãòîîæ, õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ õóóëü ç¿éëèéã Äóíäàä
çàñãèéí ãàçðààñ íýãòãýí çàõèðàõ õýðýãò õàðøëàëã¿é áà áàñ ÷ ìîíãîë÷óóäûí
ñàíààíä òàâòàéÿà íèéö¿¿ëýõèéã ãîë áîëãîí øèéòãýâýë ñàÿ ò¿ìýí ¿åä õ¿ðòýë
ýíõ ò¿âøèí áîëîí ñýæèã òààâàð ýäýãäýõã¿é Ãàäààä Ìîíãîëä àøèã áîëîí ìºí
÷ óëñ òºðä áóÿí áîëæ òàâàí òºðºë á¿ãäýýð íàéðàëäñàí ¿íýíèéã èëòãýæ áîëíî.
Ýíý íü ¿íýõýýðèéí Ãàäààä Ìîíãîëûí ò¿øìýë, àðäóóäûí ¿íýíõ¿¿ ñàíààãààð
õ¿ñýí çàëáèðàõ áîëîé...” 285 ãýæýý.
285
Àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõ öàãèéí áè÷ã¿¿äèéí õóóëáàð. Óëñûí íîìûí ñàí 9 (51,7,3) À-197, 22-33-ð
òàë.
117

Íàðìàé Ìîíãîëûí õºäºë㺺í áà àâòîíîìèîñ ººðñíºº ñàéí äóðààðàà
òàòãàëçàæ áàéãààãàà èëýðõèéëýí Ìîíãîëûí íî¸ä ºðãºäºë ãàðãàñàí ó÷èð
Õÿòàä, Îðîñ, Ãàäààä Ìîíãîëûí õîîðîíä Ìîíãîëûí àñóóäëààð áàéãóóëñàí
ãýðýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí òóõàé õóóëèéã Õÿòàäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí
åðºíõèéëºã÷ 11-ð ñàðûí 22-íä íèéòë¿¿ëæýý 286 . ̺í òýð ºäºðò Êîë÷àêèéí
Îìñêèéí Çàñãèéí Ãàçðààñ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí ýíý øèéäâýðèéã
ýñýðã¿¿öñýíýý èëýðõèéëæýý.
Õóó÷èí àâòîíîìèéí ¿åä áàéñàí Ãàäààä Ìîíãîëûí Äîòîîä ÿâäëûí ßàìíààñ
îëîí õîøóóäàä àâòîíîìèéã õàëñàí òóõàé 1919 îíû 12-ð ñàðûí 17-íä çàðëàí
ìýäýãäæýý. Ìîíãîëä áàéñàí õÿòàä öýðãèéí åðºíõèé çàõèðãààíààñ “õààíû
çàðëèã”, “Ìîíãîë óëñ” ãýõ ìýòèéí íýð òîìú¸îã àëáàí áè÷èã áàðèìòàíä
õýðýãëýæ áîëîõã¿é òóõàé çààëòûã 1920 îíû ýõýýð ãàðãàæ, àéìãèéí ÷óóëãàí,
øàâèéí çàõèðãààíû ýðõ áàðèã÷äàä òóøààí ìýäýãäæýý.
Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãàñàí òóõàé ¸ñëîë 1920 îíû ºâëèéí äóíä ñàðûí
(1920 îíû 1-ð cap) 2-íä áîëîâ.
Òýð ºäðèéí ºã뺺 ãîëûí Íîãîîí îðäíîîñ ýõëýí Èõ Õ¿ðýýíèé ºìíº çàõ
áîëîõ ãîëûí õýäýí õ¿ðä õ¿ðòýë ìîíãîë öýðýã æàãñààæýý. Îðäíû ç¿¿í ºìíº
õóó÷èí Ñàíãèéí ßàìíû õàøàà ãýæ áàéñíû òýíäýýñ ýõëýí Áîãäûí Øàð îðäíû
òºâ õààëãà õ¿ðòýë çýâñýã á¿õèé õÿòàä öýðã¿¿ä õî¸ð òàëààð ýãíýí çîãñæýý.
Èõ áóóãààð ãóðàâ áóóäàæ ¸ñëîë õèéñíèé äàðàà òîðãîí öýðãèéã æàãñààí
Áîãä ãýãýýí îëîí äàãàëäàãñäûí õàìò Ãîëûí îðäíîîñ ãàð÷ ìîíãîë öýðãèéí
æàãñààëûí õàæóóãààð ºíãºðºí õÿòàä öýðãèéí æàãñààëä õ¿ðýýä óðüäûí àäèë
Øàð îðäíû ãîë õààëãààð îðîëã¿é, ò¿¿íèé ç¿¿í õàæóóãèéí õààëãààð îðñíûã
òýíä áàéñàí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ àâòîíîìèéí ¿åèéí Áîãä õààíû ¸ñëîëîîñ øàë ººð
áîëîâ ãýæ äóðã¿éöýí ÿðüöãààæ áàéæýý.
¯¿íèé äàðàà óäàëã¿é ãåíåðàë Ñþé Øó-÷æàí Äóíäàä óëñûí äàëáàà á¿õèé
ãî¸ìñîã ìàøèíòàé, èõýìñãýýð ãàð÷ èðìýãö, õÿòàä öýðãèéí õºãæèì ýãøèãëýí
¸ñëîë õèéæ, æàãññàí õÿòàä öýðãèéí äóíäóóð ÿâæ áàéãààä, òºâ Øàð îðäíû
ãîë õààëãàíä õ¿ð÷ òýðýãíýýñ áóóí ãàð÷ èðýýä, õÿòàä åðºíõèéëºã÷èéí çóðãèéã
æóóçàíä õèéæ äàìíóóëàí, òºâ õààëãààð îðîõ òóøààëû㠺㺺ä ìºí ººðºº ÷ óã
õààëãààð îðîâ.
Øàð îðäíû ºìíºõ õààëãàíä Õÿòàäûí òàâàí ºíãèéí äàëáààã ýãí¿¿ëýí
õàòãàæ õèéñãýñýí áàéâ.
Ýíý á¿ãä íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàäààäûí áîîë÷ëîã÷äûí ýñðýã õºëñºº
àñãàðóóëàí, öóñàà óðñãàí áàéëäàí îëæ àâñàí àâòîíîìèéã óñòãàñíû øèíæ
òýìäýã áîëæ áàéñàí àæýý.
Ñþé Øó-÷æàí òºâ îðäîíä îðìîãö ò¿¿íèé òºâä áàéñàí îëáîã ò¿øëýãýí
äýýð Äóíäàä óëñûí åðºíõèéëºã÷èéí çóðãèéã òàâüæ, õàæóóä íü çîãñîæ
áàéãààä Áîãä ãýãýýíèéã îðóóëæ èð¿¿ëýí ò¿¿íèéã õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí
çóðãèéí ºìíº ñºãäºí ìºðãºõ äîõèî ºãºâ. Áîãä ãýãýýí ÷ äýýðõ õºðãèéí ºìíº
286
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200. îï.7, 83 ë. ë. 1-6.
118

ãóðàâ äàõèí ñºãäºí ìºðãºâ. Y¿íèé äàðàà àâòîíîìèò ýðõýýñýý “ñàéí äóðààðàà”
îãöîðñíûã òîõèîëäóóëàí õÿòàä óëñûí åðºíõèéëºã÷ººñ çîðèóä èð¿¿ëñýí
òàìãà ºðãºìæëºëèéã Áîãä ãýãýýíä ãàðäóóëàí ºãºõºä ýíý ¸ñëîë äýýð áàéñàí
Ìîíãîëûí äýýä íî¸í ò¿øìýä, ëàì, íàð öºì õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí õºðãºíä
¸ñëîí ìºðãºö㺺æýý. Ýíýõ¿¿ àäòàé áºãººä çýâ¿¿õýí ¸ñëîë íü òýíä öóãëàðñàí
ìîíãîë÷óóäàä áèåý äààñàí áàéäëàà àëäñàíûã ìýäýãäýõ ãýñýí óòãàòàé áàéæýý.
Õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí ýðõòýí íàðààñ èéíõ¿¿ àðãà çàëü, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëãèéã
õîñëîí õèéñýí àäàò ¿éë àæèëëàãàà íü ãàíöõ¿¿ àâòîíîìèò ýðõýý àëäñàí
ìîíãîëûí ôåîäàë, ò¿øìýë¿¿äýä òºäèéã¿é áàñ ÷ óõàìñàð á¿õèé õýí á¿õýíä
÷ õîðñîë çàíàë òºð¿¿ëæ, ó÷èðñàí çîâëîíò áàéäëààñ àíãèæðàí èðýýä¿éä
èéìýðõ¿¿ ÿâäëûã ìîíãîëûí ò¿¿õýíä äàõèí äàâòóóëàõã¿é áàéõ þìñàí ãýäýã
õ¿ñýë ìºðººäëèéã ã¿íýý òºð¿¿ëæ áàéæýý. Òýð ¿åä Õ¿ðýýíýý áàéæ àâòîíîìèéã
óñòãàñíû ó÷ðûã ìýäýæ, äýýðõ ¸ñëîëûã õàðæ, ¿çýí ÿäàæ áàéñàí Õ.×îéáàëñàí
ýíý òóõàé áè÷ñýí íü: “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí öºì õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé
áîîë áîëæ ¿íäýñòíèé äàðëàãäëûã äàõèí õ¿ëýýñýí íü áèëýý. Òýäíýýñ
áîîë÷ëîã÷äûã ¿çýí ÿäàæ òýìöýõ õºäºë㺺í æèíõýíý ìîíãîë÷óóäûí ç¿ðõíýý
óëàì ºðíºâ 287 ” ãýæýý.
Àâòîíîìèéã óñòãàñíû ¸ñëîë õèéñíèé ìàðãààø ºäºð Ãàäààä Ìîíãîëûí
òàâàí ÿàìíû òàìãûã õóðààí, äàíñ áè÷ãèéã òèéçëýæ, ÿàì á¿ðèéí õààëãûã
ëàöäàæ, áóóòàé õÿòàä öýðãýýð ìàíóóëñàí áàéæýý. Èíãýæ Ãàäààä Ìîíãîëûí
çàñãèéí á¿õ ýðõ ÿïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí õºëñíèé çàðö õÿòàäûí õàðãèñ
öýðãèéí ýðõòýí Ñþé Øó-÷æàíèé ãàðò îðæýý. Ìîíãîëûí 5 ÿàì ãýæ áàéñíû
îðîíä íàéìàí ãàçàð ãýäãèéã áàéãóóëæ, ò¿¿íèé óäèðäàõ òóøààëûã õÿòàäóóä
ýçëýâ. Áàñ Ìîíãîëûí á¿õ öýðãèéã òàòàí áóóëãàæ, çýâñãèéã õóðààí õàëæ,
çºâõºí Áîãäûí îðäûã õàìãààëàõààñ ººð ÿìàð ÷ çðõ ¿¿ðýãã¿é 60 îð÷èì òîðãîí
öýðãèéã ¿ëäýýí äàðãà öýðã¿¿äèéí öîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ÿëãàõ òýìäãèéã
õ¿ðòýë ÿàðàâ÷ëàí õóðààí àâ÷ýý.
Öýðãèéí çýâñãèéã õóðààñàí òóõàé Õ.×îéáàëñàíãèéí äýýðõ çîõèîëä äóðäñàí
ç¿éë ïàðòèçàí Òîãòîõ áà áóñàä ýíý áàéäëûã ìýäýõ õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàëòàé ÿã
àâöàëäàí áàéäàã áèëýý 288 . Ǻâõºí Íèéñëýë õ¿ðýýíä áàéñàí ìîíãîë öýðã¿¿äèéã
áóóëãàæ, õóðààí àâñàí çýâñýã íü 5776 âèíòîâ, 2456 áåðäàí, òºðºë á¿ðèéí èõ
áóó 7, ñýëýì 2608 çýðýã ç¿éë¿¿ä áàéëàà 289 .
Àâòîíîìèéã èíãýæ óñòãàñíû äàðàà Õÿòàä óëñûí åðºíõèéëºã÷èéí
çàðëèãààð “caéí äóðààðàà ã¿éöýòãýñýí” Áîãä ãýãýýíèéã îíöãîéëîí õºõ¿¿ëýõ
èõ ï¿íë¿¿ îëãîñíîîñ ãàäíà ìºí ýíý õýðýãò èäýâõèéëýí ç¿òãýæ ãàâüÿà
áàéãóóëñàí âàí, ã¿í, ò¿øìýä¿¿äýä îëãîõ öàëèíã òîãòîîæýý.
Ñþé Øó-÷æàí 1920 îíû 3-ð ñàðä “Ìîíãîëûí õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ íàéìàí
ç¿éë” ãýäãèéã òóíõàãëàæýý. Òýð áè÷èãò øàøíûã ìàíäóóëàõ, õ¿í àìûã
287
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 20-ð òàë.
288
Ïàðòèçàí Òîãòîõûí äóðäàòãàëûã 1956 îíä Õ.Ëóâñàíáàëäàí, Á.Øèðýíäýâ íàð áè÷èæ àâñàí þì.
289
Óëñûí íîìûí ñàíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàí (517-3), À-197. Àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõ öàãèéí
áè÷ã¿¿äèéí õóóëáàð 33-34-ð òàë.
119

îëøðóóëàõ, õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõ, ìàë ìàëëàõ àðãà àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ,
¿éëäâýð ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ, ñî¸ë
áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ, çàñàã çàõèðãààíû øóäàðãà ñàéõàí ¸ñûã òîãòîîõ ãýñýí
óòãà ñàíàà á¿õèé ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã ãî¸ ñàéõàí ¿ãýýð íàéðóóëàí æàãñààæýý.
Ñþé Øó-÷æàí, Õ¿ðýýí äýõ Õÿòàäûí ò¿øìýë ×åí È õî¸ðûí òýìöýë
õóðöàäñààð Ñþé Øó-÷æàí íü ×åí È-ã õÿòàä óëñàä ¿íýí÷ áèø ýòãýýä õýìýýí
¿çýæ òóøààëààñ íü õàëæ, Õ¿ðýýíýýñ õººæ ÿâóóëàõààð çàâäàí áàéæýý. Ýíý
õýðýã íü óäàëã¿é áèåëýãäýæ ×åí È-ã Ñþé Øó-÷æàí áàðèâ÷ëóóëàí àâ÷
Áýýæèíä õ¿ðã¿¿ëæýý. ¯íýí õýðýã äýýðýý Ñþé Øó-÷æàí, ×åí È õî¸ðûí àëü
àëèí ÷ òýäíèé õýëæ ÿðüæ áàéñíààð òèéíõ¿¿ ýõ îðîí÷ íàð áàéñàí áóñ, õàðèí
õàðèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðò áèåý õóäàëäñàí, õÿòàäûí öýðãèéí ÿíç á¿ðèéí
á¿ëýãëýë¿¿äèéí òóñäàà õî¸ð ººð ýçäèéí çàðö íàð áàéñàí àæýý.
Õÿòàäûí òýðõ¿¿ öýðãèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûã øóóä
èëýðõèéëñýí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí çºð÷èë Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã
óñòãàæ áàéõ ¿åä óëàì õóðöàäñààð áàéæýý.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé íýã õýñãèéí òàëûíõíû Ó Ïýéôó 1920 îíä èõ
ë àìæèëò îëñíîîð, Äóàíü Öè-æóé òýðã¿¿íòýé ÿïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí
á¿ëãèéíõíèé çàñãèéí ãàçàð óíàæýý. Àìåðèê-Àíãëèéí õºðºíãºòíèé òàëûã
áàðèìòàëñàí á¿ëýãëýëèéí Öàî Êóí òýðã¿¿íòýé õ¿ì¿¿ñ çàñãèéí ýðõ áàðèõ
áîëæýý.
Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãàñàí òóõàé èëýðõèéëñýí ºðãºäëèéã Äóàíü
Öè-æóéí çàñãèéí ãàçàðò ãàðäóóëàí ºãºõººð Áýýæèíä õ¿ð÷ î÷ñîí ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäûí òºëººëºã÷èä Õÿòàäûí õóó÷èí åðºíõèéëºã÷ ººð÷ëºãäñºí ó÷èð
òýð áè÷ãýý ÷óõàì õýíä ãàðäóóëæ ºãºõºº ÷ ìýäýõýý áîëèîä áàéæýý. Ìîíãîëûí
ôåîäàëûí òýðõ¿¿ òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä àâòîíîìèò ìîíãîëûí ñàéäóóä
òóõàéëáàë Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ áàéñàí Ïóíöàãöýðýí, Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ,
Ø¿¿õ ßàìíû ñàéä áàéñàí Ñýöýí õàí Íàâààíöýðýí, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä
áàéñàí ÷èí âàí Æàìúÿíäîðæ, àâòîíîìè áàéãóóëàõ òýìöýëä èäýâõòýé îðîëöîæ
áàéñàí æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð çýðýã õ¿ì¿¿ñ
áàéæýý 290 .
Һ뺺ëºã÷èä Öàî Êóí òýðã¿¿íòýé øèíý çàñãèéí ãàçàð ºðãºä뺺
ãàðäóóëàí ºãººä, ¿¿íèé äàëèìä ãåíåðàë Ñþé Øó-÷æàí Õ¿ðýýíýýñ áóöñàí
ó÷èð Õ¿ðýýíä õóó÷èí ñóóæ áàéñàí õÿòàäûí ò¿øìýë ×åí È-ã Ìîíãîëä áóöààæ
î÷óóëàõûã õ¿ñýæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òýð
õ¿ñýëò íü Õÿòàäûí òºâ çàñãèéí ãàçðûí ýðõ õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé íýã
á¿ëýãëýëèéíõýýñ íºãººä øèëæñýíòýé óÿëäàí íèéöñýí õýðýã áàéæýý.
ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí Äóàíü Öè-æóéí çàñãèéí ãàçàð óíàñíû äàðàà ìºí
ÿïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí ãåíåðàë Ñþé Øó-÷æàí Áýýæèíä äóóäàãäàí î÷èæ,
ßïîíû ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä õîðãîäîõ áîëæýý. Áàãà Ñþé Øó-÷æàí òýãæ
Áýýæèíä äóóäàãäàí î÷èõîä ò¿¿íèé îðîíä Ìîíãîë äàõü õÿòàä öýðãèéí äýýä
290
×åí ×çóí-öçî. Ãàäààä Ìîíãîëûí îéðõ ¿åñèéí ò¿¿õ. 3-ð äýâòýð. 25-ð òàë.
120

òóøààëä Ãî Ñ¿í-ëèí ãýã÷ òîìèëîãäæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí àìåðèê-àíãëèéí òàëûã
áàðèìòàëñàí õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ,
öýðýã, èðãýíèé õýðãèéã ýðõëýí øèéäýõ áîëæýý. Îðîñûí öàãààíòàí ä¿ðâýãñýä
Ãóðâàí óëñûí ãýðýýã Õÿòàä äàíãààðàà äóð ìýäýí óñòãàñíûã ¿ë çºâøººð÷,
ìîíãîëûí àñóóäëààð àíãëè-àìåðèê ôðàíöûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé÷¿¿äèéí
äýìæëýãèéã õ¿ëýýõèéã îðîëäñîîð áàéâ. Îìñê õîò äàõü Êîë÷àêèéí çàñãèéí
ãàçàð Ôðàíöòàé õýëýëöýí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð Ôðàíö óëñ Îðîñûã
(Õààíò - Á.Ø) õîëáîîòíîî ãýæ ¿çñýýð áàéãàà íü õýðýãöýý òîõèîëäâîë ò¿¿íèé
ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ òóë, õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òàëààð õýðýã
ÿâäàëä õ¿íäýð÷ ìýäýõèéã àíõààð÷ ò¿¿íýýñ çàéëñõèéõ íü õÿòàäûí ýðõ àøèãò
íèéöýõ áèëýý õýìýýí Áýýæèí äýõ Ôðàíöûí ýë÷èí ñàéä Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàðò ìýäýãäæýý 291 .
Òýð ¿åä çºâëºëò Îðîñûã ¿çýí ÿäàõ ¿çýë ñàíààã òàðààæ áàéñàí ÿïîíû áà
àíãëè-àìåðèêèéí òàëûã áàðèìòàëñàí õÿòàäûí ç¿éë á¿ðèéí á¿ëýãëýë¿¿äèéí
àëèíä ÷ àøèãã¿é íºõöºë áàéäàë Õÿòàäàä áóé áîëæ áàéâ. Õÿòàäûí àæèë÷èí,
òàðèà÷èä Ǻâëºëò Îðîñòîé îéðòîí, ò¿¿íòýé ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà
òîãòîîõûã øààðäàæ áàéñàí òóë Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð îëîí íèéòèéí ýíýõ¿¿
ñàíàà ñýòãýëèéã õàéõðàõã¿é áàéæ ÷àäààã¿é þì.
Àëñ Äîðíîäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûí Þðèí òýðã¿¿íòýé ýë÷èí
òºëººëºã÷èä Áýýæèíä 1920 îíû 12-ð ñàðûí ýõýýð èðñíýýñ ýõëýí ÀÄÁÍÓ áà
Õÿòàäûí õîîðîíä õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ òóõàé õýëýëöýý ýõëýí ÿâàãäàõ áîëîâ.
Õÿòàäûí “Øèí áàî” ñîíèí 1921 îíû 3-ð ñàðä õÿòàä áà ÀÄÁÍÓ-ûí õàðèëöààíû
òàëààð íèéòýëñýí ºã¿¿ëýëäýý: “Õÿòàä áà ßïîíîîñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà äàðàìòûã
ýñýðã¿¿öýõèéí òóëä ÀÄÁÍÓ-òàé íºõºðëºæ ò¿¿íòýé ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà
òîãòîîõ õýðýãòýé ãýæ áè÷æýý 292 . ̺í ñîíèí Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí
áîäëîãî ýíý òàëààð øèéäâýðòýé áèø áàéãààã ø¿¿ìæëýýä, Ǻâëºëò Îðîñòîé
õàðèëöààãàà ñàéæðóóëàõûã øààðäæýý.
Õÿòàä çýðýã áóñàä ãàäààä óëñóóäòàé õààíò çàñãèéí ¿åä áàéãóóëñàí ýðõ
òýãø áèø õóó÷èí ãýðýýí¿¿äèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ íàéðñàã, ýðõ òýãø øèíý
õàðèëöàà òîãòîîõîîð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãûíõîî òóõàé Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçàð Õÿòàä óëñàä óäàà äàðàà ìýäýãäýí òàíèóëñààð áàéâ.
“Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí íîòîä ÷èí ¿íýíýýñýý
òàëàðõàí...” 1920 îíû ýõýýð “Õÿòàä íü Îðîñòîé áàéãóóëàõ äèïëîìàò
õàðèëöààíû àñóóäëûã ººðèéí õîëáîîòîé óëñóóäòàé õàðèëöàí òîõèðîëöîëã¿é
ãàíöààðàà øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéíà 293 ” ãýæ ìýäýãäæýý.
Ãýâ÷ õÿòàäûí îëîí ò¿ìíèé ç¿ãýýñ Ǻâëºëò óëñûã òàëàðõàõ ÿâäàë óëàì
õ¿÷òýé áîëæ áàéñíààñ õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ǻâëºëò óëñûí äýýðõ ñàíàëûã
õýðýãñýõã¿é îðõèæ ÷àäàõã¿é áàéâ.
291
ÖÃÀÎÐ. ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.26, ë.ë. 7-3.
292
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. Îìñê. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 2.
293
̺í ñîíèí, 1920 îíû 7-ð ñàðûí 6.
121

Àâñòðèòàé íàéðàìäëûí ãýðýýíä ¿ñýã çóðñàíòàé óÿëäóóëàí Îðîñòîé òýìöýõ
òóõàé ÿïîí - õÿòàäûí áàéãóóëñàí öýðãèéí õýëýëöýýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ íü
ç¿éòýé ãýæ 1920 îíû 7-ð ñàðä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Òîêèîä ìýäýãäæýý 294 .
Ǻâëºëò Îðîñ - Õÿòàä õî¸ðûí õîîðîíä íºõºðñºã õàðèëöàà ºðãºñ÷ èðýõ
òóòàì Õÿòàä óëñàä ñóóæ áàéñàí îðîñûí õóó÷èí äèïëîìàò áàéãóóëëàãóóäàä
èõ áàãà òóøààëûí àëáà õààæ áàéñàí öàãààíòàí íàð àðãà áóþó òóøààëààñàà
îãöðîí çàéëàõ áîëîâ. Ýíý íü Ãàäààä Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí õààíò çàñãèéí
¿åèéí êîíñóëûí áàéãóóëëàãûí òóøààëòàí íàðûí àæèëä ÷ áàñ òóñàí íºëººëºâ.
Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºðºíãºã¿é áîëñîí ó÷èð Ãàäààä Ìîíãîë äàõü îðîñûí
êîíñóëóóäûí ãàçðûã 10-ð ñàðûí 1-ýýñ ýõëýí õààõ áîëñîí òóõàé Áýýæèíä
ñóóæ áàéñàí õààíò Îðîñûí ýë÷èíãýýñ èð¿¿ëñýí öàõèëãààí óòñûã Õ¿ðýýí äýõ
äýä êîíñóë Ëàâäîâñêèé 1920 îíû íàìàð öàãààíòíû ýòãýýä¿¿ä áà öººí òîîíû
íóòãèéí îðîñóóäûã Õ¿ðýýíèé êîíñóëûí ãàçàð öóãëóóëæ óíøèí ñîíñãîâ. 295
Ìºí ¿åä Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä “Ðåéòåð” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷òàé
ÿðèõäàà Êóäàøîâ ÿâñàí íü (Áýýæèí äýõ õààíò Îðîñûí ýë÷íèé ãàçðûã óñòãàñíûã
õýëñýí õýðýã - Á.Ø.) òèéíõ¿¿ íýãýíò õàðúÿà óëñã¿é áîëñîí òºëººëºã÷äèéí ãàçàð
íü àÿíäàà óñòàõ áîëñíû èëðýë íü òýð áîëæ áàéãàà õýðýã 296 ãýæýý.
Ǻâëºëò Îðîñûí ýë÷èí Þðèí Áýýæèíä èðñýí ¿åýð õààíò Îðîñûí ýë÷èí
Êóäàøîâûí òîëãîéëñîí ãàçàð õààãäñàíûã Àíãëèéí õýâëýë äóðã¿éöýæ áè÷ñýí
íü ºðíºäèéí á¿õ ã¿ðí¿¿äèéí áîäîë ñàíààíû èëðýë áàéñàí þì.
Õÿòàäûí àæèë÷èí, òàðèà÷èí õºäºëìºð÷èä Ǻâëºëò Îðîñòîé íàéðñàã
õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõûã ººðèéí çàñãèéí ãàçàðòàà øààðäàõ íü èõýñ÷
áàéâ. Õÿòàäûí àðä÷èëñàí õýñãèéí äóó õîîëîé ÷àíãàð÷ áàéñíûã “Òþí áàî”
ñîíèí ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ÷ õ¿ëýýõ õýðýãòýé ãýæ áè÷èæ áàéñàí
ÿâäàë áàñ ãýð÷èëæ áàéíà.
122
§3. Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä áóé áîëæ òýäãýýðýýñ 1919-1920
îíû ýöýñ õ¿ðòýë ÿâóóëæ áàéñàí ¿éë àæèëëàãàà
Äà õ¿ðýýíèé
îëîí íèéòèéí
áàéð ñóóðü
Àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàæ, ¿íäýñíèé öýðãèéã
òàðààí çýâñãèéã íü õóðààñàí, ìîíãîëûã õÿòàäàä õ¿÷ýýð
çàõèðóóëñàíäàà çîðèóëàí Ñþé Øó-÷æàíûõíààñ ÿâóóëñàí
äîðîìæëîëûí ÷àíàðòàé ãàìøèãò õàð ¸ñëîë áîëîí òóñ
îðíûã êîëîíè÷ëîõ àæëàà á¿õ òàëààð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí çýðýã íü àÿíäàà
ìîíãîëûí íèéãìèéí ýñýðã¿¿öýë çýâ¿¿öëèéã ýðñ õºíäºæ ãàðãàâ.
Òóñ îðíû òýð õ¿íä áàéäëûí äóíä òýñðýí ãàðñàí ýñýðã¿¿öýë çýâ¿¿öëèéã
àíãè äàâõàðãà òóñ á¿ð ººðñäèéí áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ èëýðõèéëæ áàéñàí
ó÷èð òýð íü àíãèéí ÷èã, òýìöëèéí õóðö ¿ç¿¿ð, õàðèéí ýçëýã÷èäòýé òýìöýõ
çîðèëãûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé áàéâ.
294
̺í ñîíèí, 1920 îíû 6-ð ñàðûí 17.
295
̺í ñîíèí. 1920 îíû 8 --ð ñàðûí 23.
296
ÖÃÀÎÐâ ô.4474, îï, ë.70

Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ äýýä õýñýã ôåîäàëóóä õàðãèñ õ¿÷íèé õîîðîíä
ãóéâàí íàéãàæ áàéñíû óëìààñ òîãòñîí õÿòàä öýðãèéí ýçýðõèéëëèéí äýãëýìä
àðä îëîí äóðã¿éöýõ ÿâäàë ºñºõ òóòàì óðâàã÷ ôåîäàëóóä àðä ò¿ìíèé ýñðýã
õýðãýý çºâòãºõ ãýæ ç¿éë á¿ðýýð îðîëäîæ áàéâ.
Àâòîíîìèò ìîíãîëûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ àëñûí õàðààã¿é ãýõ áóþó ãåíåðàë
Ñþé Øó-÷æàíû çàíàëõèéëýëä Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ñ¿ðäýæ, ò¿¿íýýñ ãàðàõ
çàì ìºð õàéõ ñºõºº òàñàðñàí ãýõ ìýò ¿ã ÿðèà Õ¿ðýýíèé îëîí íèéòèéí äóíä
òàðæ áàéâ. Àâòîíîìè óñòàæ, àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë äîðîéòñîí íü Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ÿëàëòûí ¿ðýýð Îðîñ îðîíä òîãòñîí Ǻâëºëò çàñãèéã Ìîíãîëûí
ôåîäàëûí çàñãèéí ãàçàð äàéñàãíàí ¿çýæ õî¸ð óëñûí õîîðîíä íºõºðñºã
õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñýí Ǻâëºëò óëñûí óäàà äàðààãèéí õ¿ñýëòýýñ òàòãàëçàí
óõàð÷ óëìààð ãàäààäûí òºðºë á¿ðèéí õàðãèñ õ¿÷íèé òàëä ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäûí ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãààíû óðøãààñ áîëîâ. ×óõàìõ¿¿ ¿¿íèé
õàðãàéãààð Õÿòàä öýðýã ìîíãîëûã ýçýëæ, àâòîíîìèéã óñòãààä, àðä ò¿ìíèé àæ
áàéäëûã á¿ð ÷ äîðîéòóóëàâ. ×åí È, Áàäàìäîðæ íàðûí ñýì õýëýëöýýíèé ¿åä
ìîíãîëûí ôåîäàëûí çàðèì íü øóóä áóóæ ºãºõººð ÿàðàâ÷ëàí, áàñ çàðèì íü
ÿàõàà ÷ ìýäýõã¿é áîëæ áàéâ ãýæ ×îéáàëñàí áè÷ñýí áèëýý.
Á¿ðýí áîëîëöîî áàéñàí àâ÷ ...Äýýä õóðàë áà ñàéäóóä ýñýðã¿¿ýí òýìöýõ
áîëîëöîîã¿é” ãýæ ¿çæýý 297 . Òýð ¿åä Ìîíãîëä öººí òîîòîé áîëîâ÷ ýðýëõýã
õàòóóæèëòàé öýðýã áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé òîîã øèíý öýðýã òàòàí íýìýãä¿¿ëæ
áîëîõ áàéñàí ãýæ ×îéáàëñàí íàð áàñ áè÷èæ áàéñàí íü ¿íýí ç¿éë þì.
1920 îíû õàâàð Ñþé Øó-÷æàí, Ãàäààä ìîíãîëûí íî¸äûí õóðëûã õèéëãýæ
ò¿¿í äýýð óðò óäààí ¿ã õýëýâ. Ãýâ÷ íî¸äóóä ýíý õóðàë äýýð àâòîíîìèéã
óñòãàõûã ýñýðã¿¿öýæ íýã ÷ ¿ã õýëñýíã¿é 298 . Õàðèí ôåîäàë àíãè, ôåîäàë
ò¿øìýë¿¿äèéí çàðèì íü ººðñäèéí ýðõ àøãàà õàñàãäàõ òóòàì çºâõºí ýíý
áàéäëààñ ë ãàðàõ àðãà çàìûã ñ¿âýã÷èëæ áàéâ. Ó÷èðñàí õ¿íä áàéäëààñ ãàðàõ
çàìûã ýðýõäýý Ǻâëºëò Îðîñòîé íºõºðñºã õàðèëöàà òîãòîîñîíã¿é, õàðèí
èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä áà òýäíèé ãàð õºë áîëîã÷ Êîë÷àê, Óíãåðí íàðààñ
äýìæëýã òóñëàìæ àâàõûã ë ýðìýëçýí ¿çýæ áàéâ. Òîì ôåîäàëûí çàðèì íü
ßïîíû òóñëàìæ àâàõûí òóëä Ðàã÷àà ã¿í ìýòèéí õ¿ì¿¿ñèéã ÿâóóëàõ íü ÷óõàë
ãýæ ¿çñýí áà íºãºº íýã õýñýã íü õóäàëäàà÷èí Ëàðñåíûã àøèãëàí Àìåðèêèéí
Íýãäñýí óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîõûã õ¿ñ÷ áàéâ.
Áîãäûí îéð øàäàð çàðèì õ¿ì¿¿ñ Ãîìáî-Èäøèí ã¿í, Æàëõàíç õóòàãò õî¸ðûí
àëü íýãèéã Áýýæèíä ÿâóóëæ ×åí È-ãèéí äóðààðàà ààøèëæ áàéãààä ãîìäîë
ãàðãàí Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿìàð íýãýí áóóëò îëæ àâàõûã áàñ îðîëäîæ áàéâ.
Æàëõàíç õóòàãò Áýýæèè ÿâààä òýíä èõýýõýí óäñàí áîëîâ÷ ¿ð ä¿íã¿é áóöàæ èðæýý.
297
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ, Ô.200, îï.7, ä.53, ë.93.
298
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä, Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷
ò¿¿õ. Äýýä äýâòýð. 84-85-ð òàë. Óëñûí äîîä õóðëûí ò¿øìýë¿¿ä Îðëîâò ÿâóóëñàí çàõèäàëäàà íî¸äûí
äýýðõ õóðàë àâòîíîìèéã óñòãàõûí ýñðýã áàéñàí ìýòýýð ºã¿¿ëæýý. Ãýòýë ¿íýí õýðýã äýýðýý óã õóðàë
àâòîíîìèéã óñòãàõûí ýñðýã ÿìàð ÷ ñàíàà÷ëàãà ãàðààã¿éã íü Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàðûí
äýýðõ çîõèîë ãýð÷èëíý.
123

Äýýä òóøààëûí øàð ôåîäàëóóäûí çàðèì íü Ìîíãîëûã Îðîñòîé
(Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàðòàé - Á.Ø.) îéðòóóëàõ ñóðòàë íýâòð¿¿ëæ áàéíà
ãýæ êîíñóë Îðëîâ áè÷èæ áàéâ. Òîì ôåîäàëóóä ººðñäèéí õèéñýí ¿éë
àæèëëàãààãààðàà óëñ îðíîî õ¿íä áàéäàëä ó÷ðóóëæ, õàðèí õóâèéí ýðõ àøèã
¿¿íýýñ áîëæ áóóðàõûã óõàìñàðëàí, ãàäààä àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí áàéð ýçëýí
áóõèìäàí áàéñàí áîë æèæèã, äóíä ò¿øìýë¿¿ä àðàé ººð áàéð ñóóðèéã ýçýëæ
áàéâ. Òýäíèé íýã õýñýã íü öàãèéí áàéäëûã òýâ÷èí õ¿ëýýæ, àæèãëàæ ñóóõ
íü ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéâ. Õàðèí Äîîä õóðëûí áè÷ýý÷ æèæèã ò¿øìýë¿¿ä
çýðãýýñ á¿ðýëäñýí íºãºº õýñýã íü àðä ò¿ìíèé ñàíàà ñýòãýëä íºëººëºãäºæ,
Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õóó÷èí Îðîñ óëñûí êîíñóëûí ç¿ãýýñ àðä ò¿ìíèé ýíý
äóðã¿éöëèéã àøèãëàõààð îðîëäîæ áàéñàíä õàìðàãäàæ àâòîíîìèéã óñòãàõûã
íèëýýä øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýæ áàéâ.
Òýäíèé ýíýõ¿¿ äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàëä Õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí
õóâüñãàëò á¿ëãýì áàñ ë þóíû ºìíº íºëººëæ áàéñàí íü ìýäýýæ õýðýã áèëýý.
Àâòîíîìèéã õàëàõ òóõàé àñóóäàë õýëýëöýõýä (1919 îíû 11-ð ñàðûí 15-íä
Õÿòàäòàé (õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðòàé ãýñýí ¿ã - Á.Ø.) õýëýëöýý õèéõ
òàëààð Îðîñûí òºëººëºã÷èä (Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ Îðëîâûã
õýëæ áóé õýðýã - Á.Ø.) ÿìàð ó÷ðààñ ìýäýãäýýã¿é þì áý?” ãýæ Äîîä õóðëûí
íýã ãèø¿¿í àñóóñàí 299 ãýíý.
Ýíý àñóóëòàä Ãàäààä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààñ õàðèóëàõäàà:
“Õèàãòûí õýëýëöýýðèéã áàéãóóëàëöñàí òýð öàãèéí Îðîñ óëñ îäîî áàéõã¿é
ãýæýý. Æàìúÿí, Íÿìæàâ çýðýã ò¿øìýë¿¿ä óã àñóóäëààð êîíñóë Îðëîâîîð
äàìæóóëæ, Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàðòàé õàðèëöàõ ñàíàëûã Áîãä õààíä îðóóëæ
áàéæýý. Áàñ õ¿í àðäàä çýâñýã òàâèí îëãîæ, àâòîíîìèò ýðõýý õàìãààëàõ òóõàé
ñàíàëûã Äîîä õóðëûí ç¿ãýýñ ãàðãàæ áàéæýý. Àðä îëíûã çýâñýãëýõýýñ õàìãèéí
èõ àéæ áàéñàí òîì ôåîäàëóóä Äîîä õóðëûí òýð ñàíàëûã äýìæñýíã¿é.
Çàðèì ò¿øìýë¿¿ä, Ìîíãîë äàõü îðîñûí õóó÷èí åðºíõèé êîíñóëä õàíäàæ,
1919 îíû 12-ð ñàðä çàõèäàë áè÷æýý. Òýð çàõèäàëä àâòîíîìè áàéãóóëñàí
ò¿¿õýí ÿâöûã òîäîðõîé äóðäààä, õÿòàä öýðýã Ìîíãîëûã ýçýìøèí àâòîíîìèéã
óñòãàñàí òàëààð “õÿíàí ¿çýæ ó÷ðûã îëîõûã” õ¿ñ÷ áàéæýý. Òóõàéëáàë, óã
çàõèäàëä íü: “Ìàíàé àâòîíîìèéã õóó÷èí õýâýýð ñýðãýýí ºãºõèéã Àãóó èõ
Îðîñ óëñ áà ò¿¿íèé õýìæýýëøã¿é õàìãààëàë ºì㺺ëºëä áèä èòãýæ ñóóíà. Ýíý
òàëààð çîõèõ øèéäâýð íýí äàðóé ãàðãàæ ºãºõèéã õ¿ñíý 300 ” ãýæýý.
¯¿íä: “Ýíý òóõàé õýðãèéã ìàíàé ãàçðàà ìýäýãäñýí ç¿éëã¿éãýýñ ãàäíà, òàíàé
óëñûí Äîîä õóðàë áîë óëñûí äîòîðõè ººð ººðèéí îëîí õîøóóäààñ òóñãàé
ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷ íàð ¿ã¿é, ãàãöõ¿¿ Õ¿ðýýíèé îëîí ÿàìíû ãàçðóóäàä àëáà
õààñàí ò¿øìýä òºäèé áîëîõîîñ ººð óëñûí õóðàë õýìýýõ íýðã¿é òóë òà íàðûí
õýäýí õ¿íèé òºäèé㺺ð óã õýðãèéã àâ÷ õýëýëöýõýä íèéëýëöýõã¿é áîëîé.
299
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ë.100.
300
ÑÑÎÐ-èéí ÈÂÀÍ-íû íîìûí ñàíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí Â.È.Þäèíû ñàí, Îëíîî ºðãºãäñºíèé 9-ð îðíû
11-ð ñàðûí 28-íû ºäðèéí áàðèìò áè÷èã.
124

Ãàãöõ¿¿ Áîãä õààíû òàìãàòàé áè÷èã áàéõ áîëáîîñ çàñãèéí ãàçðààð
óëàìæëàí íýâòð¿¿ëæ áîëíî ãýæ êîíñóë Îðëîâ õàðèóëæýý 301 .
¯íäýñíèé ¿çýëòýé æèæèã ò¿øìýë, àëáàí õààã÷èä íýãýíò 6óé áîëñîí õ¿íä
áàéäëààñ ãàðãàõ àðãà çàìûã ýðæ, àðäûí õºäºë㺺í ð¿¿ ÷èãëýæ, ò¿¿íèéã
ò¿øèãëýí ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã õàìãààëàí õýâýýð ¿ëäýýõ ãýæ áàéñàí
áóþó ìºí àâòîíîìèéã óñòãàñíû äàðàà ò¿¿íèéã äàõèí ñýðãýýõèéã ýðìýëçýæ
áàéâ.
Ò¿øìýë, àëáàí õààã÷äûí ýíý õýñýã áàñ ë ¿éë õýðýãò òóóøòàé õàíäàõã¿é
áàéñàí ó÷ðààñ íýã õýñýã íü á¿ð ýõýí ¿åä, íºãºº õýñýã íü ò¿¿íýýñ àðàé õîéõíî
àðäûí õºäºëãººíººñ õºíäèéðºí õîëäñîí áºãººä õàðèí çºâõºí öººõºí õýñýã íü
àðäûí õºäºë㺺íèé òàëä îðîí ÿâæýý. Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
àðä ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ çîíõèëæ, óã á¿ëãýì¿¿äèéã Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººãººð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëèçìûí ýñðýã òýìöëèéí óäèðäàõ õ¿÷èí
áîëãîæ õóâèðãàñàí íü æèæèã ôåîäàë, ò¿øìýë¿¿ä ººðñäèéí àíãèéí ÿâöóó
çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä àðäûí õºäºë㺺íèéã òîëãîéëîí àøèãëàõ
ãýñíèéã áîëîìæã¿é áîëãîæýý.
Àðä ò¿ìýí õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèé ãîë
õ¿÷ áàéâ
Àðä ò¿ìýí íü òýìöëèéíõýý çàìûã òîä óõâàðëààã¿é
áàéñàí áîëîâ÷ íèéãìèéí õàìãèéí äàðëàãäñàí àíãèéí
õóâüä ººðèéí àìüäðàëûí íºõöºë, áîäèò áàéäëààðàà
ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýð áàðàõã¿é, ìºí äîòîîäûí
äàðëàã÷äûí ìºëæëºãººñ ÷ºëººëºãäºõ îáúåêòèâ ñîíèðõîëòîé áàéâ.Èéìä
ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä áà äîòîîäûí ôåîäàëóóäûí ýñðýã òýìöëèéã õèéæ
øèéäâýðëýõ òèéì õ¿÷èí òýð ¿åä ìîíãîëûí íèéãýìëýãò àðäààñ ººð áàéñàíã¿é.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðò ýõ îðíîî õóäàëäñàí íî¸ä ôåîäàëóóäûã àðä îëîí
çýìëýí áóðóóøààæ áàéâ ãýæ Íàâààííàìæèë áè÷æýý 302 . Àâòîíîìèéã óñããàñàíä
àðä îëîí, ìîíãîëûí öýðýã èõýýõýí äóðã¿éöýæ áàéñíûã áàñ ×îéáàëñàí
òýìäýãëýí áè÷æýý 303 . Èíãýæ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
àðäûí õºäºë㺺í õîñëîí óëàì á¿ð õ¿÷æèí ºññººð áàéâ.
Àâòîíîìèéã óñòãàæ áàéñàí ¿å áà õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàðûí
äàðàíãóéëàë òîãòñîíû äàðààõàí àðäóóä òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ìàë õºðºí㺺
íèéë¿¿ëýõ àëáàíààñ çàéëñõèéæ, îé õºâ÷èä îðãîí ä¿ðâýæ ãàðàõaap áàðàõã¿é
çàðèìäàà èõ òýìöëèéã ÷ õèéäýã áàéâ. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Çîðèãò çàñãèéí
õîøóóíä çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ î÷èæ àðäóóäààñ ìàë àâàõààð øààðäàõàä
àðäóóä ò¿¿íèéã ýñýðã¿¿öæýý. ¯¿íèé õàðèóä ýñýðã¿¿öýë ãàðãàñàí àðäóóäûã
çîäîí æàí÷èæ, ãàëò çýâñãýýð çàíàëõèéëýí, ìàëûã á¿ãäèé íü õóðààí àâ÷ õîòûã
ìèíü õîîñîëíî ãýæ òºëººëºã÷ çàãíàæ áàéæýý 304 .
301
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèè ç¿éë¿¿ä, ÓÁ., 1928 îí. 44-ð òàë.
302
Íàâààíàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë. Óëààíáààòàð, 1956 îí, 224-227-ð òàë.
303
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 17-18-ð òàë.
304
ÌÓÀ. Óíãåðíèé òºëººëºã÷ çàéñàí Æàìáà÷îí àðä ò¿ìíèéã äýýðýìäñýí òóõàé õîëáîãäîõ ìà òåðèàë.
125

Àðä àíãèéí èéì òýìöýë íü ãàìèí, áàðîíû ¿åä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöýëòýé õîñëîí óÿëäàõ øèíæòýé áîëæ áàéâ. Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí
óðàâìàë áàéäëûí óðøãààð õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä àâòîíîìèéã óñòãàñàí
ÿâäàë ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñðýã¿¿öñýí àðäûí òýìöýë èäýâõæèõèéí
øóóä øàëòãààí äîõèî íü áîëæ ºãºâ. Äýýä ôåîäàë àíãè óëñ ¿íäñýý õóäàëäàõ
çàìä îðæ, ò¿ðýìãèéëýã÷äýä ¿éë÷èëæ áàéõàä, òýäãýýð ò¿ðýìãèéëýã÷èéã
ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºººíèé òýìöýë íü ºðãºí õ¿ðýýòýé
áîëæ äîòîîä, ãàäààäûí õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã àíãèéí òýìöýëòýé àâöàëäàí
óÿëäàõ áîëîâ.
Áóðõàí ø¿òýýí, Áîãä õààí, íî¸ä äýýäñèéí àëü àëèí ÷ õàðèéí ýçëýã÷äèéí
ò¿ðýìãèéëëèéã íÿöààæ, ýõ îðíîî ãàìøèãò çîâëîíãîîñ ãàòàëãàí àâàð÷
÷àäàõã¿é áîëîõûã îëîí ò¿ìýí õààÿàã¿é ãàäàðëàí îéëãîõ áîëîâ.
Àðä îëíû äîòðîîñ òýðã¿¿íèé õýñýã õ¿ì¿¿ñ õàðèéí ýçëýã÷äèéã õàìòûí
õ¿÷ýýð ýñýðã¿¿öýõýýð õ¿÷ýý íÿãòðóóëúÿ ãýæ àíõ óäàà ñàíàà÷èëöãààâ.
126
Õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿ä áóé
áîëñîí íü
Öýðýã òàòëàãà, öýðãèéí øèíý çàðäàë, Ìîíãîëä
òîãòñîí õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí õàðãèñ äýãëýì,
ôåîäàë àíãèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûí äàìïóóðëûí
óðøãààð àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë äîðîéòñîí òýð íºõöºëä
òóñ òóñäàà áèåý äààñàí õóâüñãàëò íóóö õî¸ð á¿ëãýì 1919 îíä áàéãóóëàãäàâ.
Óëñ îðíû áàéäàë èéì õýö¿¿ áýðõ áîëñîí ¿åä ìîíãîëûí õîöðîãäñîí, õàðàíõóé
á¿ä¿¿ëýã ìàë÷èí àðäûí äîòðîîñ òîâîéí ãàðñàí òýäíèé õóâüñãàë÷èä íü
ò¿ìýí îëíûõîî òýìöëèéã ìàíëàéëàõ òèéì áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîæ, óëìààð
õàíü íºõ𺺠ñîíãîí îëæ àâààä çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé îëíû òýìöëýýð ýõ
îðíû òóñãààð òîãòíîë, àðä îëíû ýðõ ÷ºëººã îëæ àâ÷ ÷àäàõàä áàò èòãýñýí íü
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýðã¿¿íèé õýñýãò
ã¿íýý òóñ÷, òýäãýýðýýñ õóâüñãàëò áîëîëöîî, õ¿÷èí ÷àäëàà óõàìñàðëàõàä àñàð
èõ ò¿ëõýö áîëæ ºãºâ. Ò¿¿íèé íýã íü 1919 îíû ýöñýýð íèéñëýëèéí òºâ õýñýã
áîëîõ Ç¿¿í õ¿ðýýíä áóé áîëæ “Õ¿ðýýíèé á¿ëãýì”, íºãºº íü íèéñëýëèéí
ç¿¿í çàõ áîëîõ Êîíñóëûí äýíæèä áóé áîëæ “Êîíñóëûí á¿ëãýì” ãýæ òóñ òóñ
àëäàðøæýý.
Ýäãýýð õóâüñãàëò íóóö áàéãóóëëàãà áóé áîëñîí íü íýã òàëààñ àðäóóä
íºãºº òàëààñ ãàäààä äîòîîäûí äàðëàã÷äûí õîîðîíäûí àíãèéí òýìöýë óðüä
ºìíº ¿çýãäýýã¿é èõýýð õóðöàäñàí áà ìºí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺í ñ¿ðõèé èõýýð ºðíºí õºãæñºíèé øóóä ¿ð ä¿í áîëæ ºãºâ.
Ç¿¿í õ¿ðýýíèé á¿ëãýìèéã ñàíàà÷ëàã÷ íü (1885-1924) Ñàíãèéí ÿàìíû
ò¿ðýýñèéí ò¿øìýëèéí àëáà õàøèæ áàéñàí Ñ.Äàíçàí þì. Õîæèì ÌÀÍ
áàéãóóëàõàä àíõíû äàðãà, õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä,
åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷, Á¿õ öýðãèéí æàíæíû àëáà õàøèæ, 1921 îíä ÇÕÓòàé
íàéðàìäëûí õýëýëöýýð áàéãóóëàõàä òýðã¿¿ëæ ÿâñàí õ¿í þì. Ýíý á¿ëãýìä
Ñ.Äàíçàí, Ä.Ñ¿õáààòàð, Ä.Äîãñîì, Í.Ìÿãìàðæàâ, ª.Äýíäýâ, Ì.Äóãàðæàâ,
ìýýðèí Ãàëñàí, Òîãòîõ, Äàø, Öýíä, Áàëñàíîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.

Ä.Ñ¿õáààòàð Õ¿ðýýíèé á¿ëãýìä 5 äàõü ãèø¿¿í áîëæ ýëññýí ãýäýã. Õîæèì
2 á¿ëãýì íýãäýõýä Äàíçàí, Áîäîî íàðûí ¿çýë áîäëûí çºð÷ëèéã Ñ¿õáààòàð
çîõèöóóëæ òºâèéã ñàõèæ áàéñàí ãýäýã. Ýíý á¿ëãýì íü áèåý õóäàëäñàí
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã èë÷ëýí, õÿòàäûí äýýðýíã¿é öýðãèéí ýñðýã òýìöýõèéã
àðä ò¿ìýíä óðèàëñàí óõóóëãà õóóäàñ íààõ, á¿ëãýìäýý øèíý ãèø¿¿ä ýëñ¿¿ëýõ,
óëñ îðíû áàéäëûã ñóäëàõ çýðýã àæèë ÿâóóëæ áàéâ. Ç¿¿í õ¿ðýýíèé á¿ëãýì
íü àâòîíîìèéã ñýðãýýí áîñãîõ, àíãèéí áà ¿íäýñíèé äàðëàëààñ àðä ò¿ìíèéã
÷ºëººëºõ àñóóäàë õýëýëöäýã áàéñàí òóõàé Õ.×îéáàëñàí ººðèéí “Àðäûí
õóâüñãàëûí òîâ÷ ò¿¿õ” ãýäýã íàéðóóëàëäàà áè÷ñýí áèëýý.
Êîíñóëûí äýíæèéí á¿ëãýìèéã ñàíàà÷ëàã÷ íü Èõ øàâèéí õàðúÿàò áºãººä
Îðîñ êîíñóëûí äýðãýäýõ ñóðãóóëèéí ìîíãîë õýëíèé áàãø, çîõèîë÷, ñýòã¿óë÷,
óðüä ëàì ÿâñàí Ä.Áîäîî (1885-1922) áàéëàà. Õîæèì Êîìèíòåðíòýé õîëáîî
òîãòîîõîîð íóóöààð ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí íýã, àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí äàðãà, Áàéíãûí Çàñãèéí Ãàçðûí åðºíõèé ñàéä ìºí
Ãàäààä ÿàìíû ñàéäûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí õ¿í þì. Ýíý á¿ëãýìä Ä.Áîäîî,
Ä.×àãäàðæàâ, Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Æèãìèääîðæ, Áàëñàí, Íàìñðàé,
Àëòàíãýðýë, Ñ.Æàìúÿí, Áàâóó, Áàÿð, Âà÷èðîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.
Ä.×àãäàðæàâ (1880-1922) íü õóâèéí õóäàëäààíû àæèë ýðõëýæ ßïîí, Àíãëè,
Èòàëè, Îðîñ çýðýã ãàäààä îðíóóäààð ÿâæ áàéñàí. Õóâüñãàëûí ÿâöàä òºð,
çàñãèéí Åðºíõèé ñàéäààð áîãèíî õóãàöààíä àæèëëàæ, Ìîíãîëûí õàðèëöàí
òóñëàëöàõ õîðøîîíû àíõíû äàðãààð àæèëëàæ áàéëàà.
Ýíý á¿ëãýìä ×îéáàëñàí çýðýã îðîñ õýë ìýääýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí ó÷ðààñ
õ¿ðýýíèé õýâëýëèéí ¿ñýã ºðºã÷, àðä÷èëñàí ¿çýëòýé Êó÷åðåíêî 305 , Õ¿ðýýí
äýõ îðîñóóäûí àðä÷èëñàí çàõèðãààíû àæèëòàí Ãåìáàðæåâñêèé 306 çýðýã îðîñ
õ¿ì¿¿ñòýé äîòíî õàðèëöààòàé áàéâ.
Îðîñûí õóâüñãàë÷äûí áàéãóóëëàãà ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí íóóö
á¿ëýã áàéãààã ìýäýýä òýäýíòýé õîëáîî òîãòîîõîîð Ì.È.Êó÷åðåíêî,
ß.Â.Ãåìáàðæåâñêèé õî¸ðûã òîõîîí òîìèëñîí àæýý. Êó÷åðåíêî,
Ãåìáàðæåâñêèé íàð ýõëýýä Êîíñóëûí äýíæèéí á¿ëãýìòýé, äàðàà íü Õ¿ðýýíèé
á¿ëãýìèéíõýíòýé îéðòîí òàíèëöàæ, ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èäòàé õàðèëöàà
õîëáîîòîé àæèëëàõ áîëæýý.
Êó÷åðåíêî, Ãåìáàðæåâñêèé íàð îëîí óëñûí áàéäàë, Îðîñ îðîíä ãàðñàí
õóâüñãàë, Ǻâëºëò çàñãèéí áîäëîãî, çîðèëòûí òóõàé ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äàä
ÿðüäàã áàéæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëüä ñóðãàã÷ áà
õýâëýõ ¿éëäâýðò àæèëëàæ áàéõ ¿åýñ îðîñ õóì¿¿ñòýé íàéçëàæ, îðîñûí
305
Ìèõàéë Èâàíîâè÷ Êó÷åðåíêî íü Õ¿ðýýíä õýâëýëèéí ¿ñýã ºðºã÷ººð 1912 îíîîñ ýõëýí àæèëëàæýý.
("Ñîâðåìåííàÿ Ìîíãîëèÿ" ñýòã¿¿ë. 1959 îíû ¹11, 18-19-ð òàë.)
306
ßêîâ Âàñèëüåâè÷ Ãåìáàðæåâñêèé íü Îðîñûí 1905 îíû õóâüñãàëä îðîëöñîí áºãººä 1914 îíä
Ìîíãîëä èðýýä, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà, Õ¿ðýýíèé îðîñ èðãýäèéí õóâüñãàë÷ õýñãèéí òàëä
íýãäýí îðæýý. Ýíý õî¸ð íü îðîñ èðãýäèéí äóíä Ǻâëºëò çàñãèéí ¿çýë ñàíààã ò¿ãýýõèéí òºëºº Õ¿ðýýí
äýõ îðîñûí öàãààíòíû ýñðýã èäýâõòýé òýìöëèéã ÿâóóëæ áàéâ.
127

õóâüñãàë÷èäòàé äîòíî òàíèëöàæ, òýäíèé àæèë ¿éëñèéã äýìæèæ õàìòðàí
àæèëëàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Íèéñëýë õ¿ðýýíä îðøèí ñóóæ áàéñàí îðîñûí
õóâüñãàë÷èä, òýð ¿åä öàãààíòíû ýñðýã òýìöýæ áàéñàí ºâºð Áàéãàëèéí
óëààí àðìèä òóñëàõààð 40-ººä õ¿íèéã Õ¿ðýýíèé îðîñ êîíñóëûí ìýäëèéí áóó
çýâñãýýñ íóóöààð àâ÷ çýâñýãëýýä ìîðäóóëàõàä Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ
òýäýíä ìîðü, õàçààð, íîãò ºã÷ òóñëàæ áàéæýý.
Îðîñûí õóâüñãàë÷èä Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìýí, ò¿¿íèé äîòîð ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëòýé íÿãò õîëáîîòîé àæèëëàõ çîðèëãîòîé
òóñãàé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ñàíàëûã 1920 îíû 3-ð capä Îðîñûí êîììóíèñò
Íàìûí Ñèáèðü ìóæèéí òîâ÷îîíä òàâüñíû ¿íäñýí äýýð Ýðõ¿¿ õîòíîî “Àçèéí
òîâ÷îî” ãýäãèéã áàéãóóëæýý. Òýäýíòýé õàðèëöààòàé áàéñàí íü õóâüñòàëò
á¿ëãýì¿¿ä ºñºí áýõæèæ, ýöýñòýý íýãäýæ íýãýí áàéãóóëëàãà áîëîõîä èõ
äºõºì áîëæýý. Õóâüñãàëò íóóö á¿ëã¿¿äýýñ Ǻâëºëò Îðîñ, Ñèáèðü, Àëñ
Äîðíîäòîé õîëáîî òîãòîîõ áà òýäãýýðèéí òàëààð ÷óõàë ìýäýý îëæ àâàõàä
Ãåìáàðæåâñêèé, Êó÷åðåíêî íàð îíöëîí èõ òóñ õ¿ðãýæýý. Á¿ëãýìèéí ãèø¿¿ä
Ãåìáàðæåâñêèé, Êó÷åðåíêî íàðòàé óóëçàõ ¿åä ×îéáàëñàí îð÷óóëäàã áàéñàí
òóë Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã ëàâ òîäîðõîé îéëãîõîä íü ò¿¿íä èõ
òyñ áîëñîí áèçýý.
Êîíñóëûí á¿ëãýìèéí íýã çºâëºë㺺í äýýð ìîíãîëûí ôåîäàëóóä áèåý
õóäàëäñàí øàëòãààí, óëñ ýõ îðíû àøèã, õÿòàäûí ãàìèí öýðãèéí ýñðýã òýìöýõ
çàìóóäûí òóõàé õýëýëöæýý 307 .
Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæëèéí õýìæýý äîðîé, àæèë÷èí
àíãè áàéãààã¿é áîëîâ÷ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð Íèéñëýë õ¿ðýýíä
àíõíû õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóä áèé áîëñîí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ ôåîäàë
áà ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí ýñðýã ÿâóóëñàí òýìöëèéí ¿ð ä¿í ìºí áàéâ. Õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿ä ¿¿ñ÷ àæëàà ýõëýí ÿâóóëàõäàà àðä ãàðàëòàé, òýìöëèéí äàäëàãà
òóðøëàãà á¿õèé õ¿ì¿¿ñ öººí, ñ¿ì õèéä, ò¿¿íèé òîëãîéëîã÷ Áîãä ãýãýýíèé
íºëºº õ¿í àìûí äóíä èõ, ôåîäàë ò¿øìýë¿¿ä àðäûí õºäºë㺺íèéã ººðñäèéí
àíãèéí ÿâöóó çîðèëãîîð àøèãëàõ ãýæ îðîëäîæ áàéñàí, ãàäààäûí ýçýðõýã
ãàìèí öýðãèéí õàðãèñ øèð¿¿í äýãëýì çýðýã ò¿ìýí áýðõøýýëèéã òóóëæ äàâàõ
õýðýãòýé áàéâ. Äýýð äóðäñàí áýðõøýýë¿¿ä áîëîí áóñàä îëîí íºõöºë áàéäëààñ
øàëòãààëæ á¿ëãýì¿¿ä äºíãºæ ¿¿ñ÷ áàéõ ¿åäýý íýã æèãä áèø á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
áàéâ. Á¿ëãýìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîã÷äûí ¿çýë caíàà ýõëýýä íýã àäèë
áèø áàéâ. Òýäãýýðèéí çàðèì íü àðäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàã÷äààñ ãàäíà
òýð öàãèéí Íèéñëýë õ¿ðýýíèé õ¿í àìûí áycaä äàâõàðãûí ýðìýëçëýë ñàíààã
èëýðõèéëæ, íºãºº íýã õýñýã íü Áîãäîîð òîëãîéëóóëñàí àâòîíîìèò çàñãèéã
äàõèí ñýðãýýõèéã ãîë çîðèëãî áîëãîæ áàéâ. Àâòîíîìèéã ñýðãýýæ, àðä÷èëñàí
çàðèì øèíý÷ëýë õèéõ çàìààð ò¿¿íèé õ¿ðýýã ºðãºòãºõ ãýñýí ¿íäýñíèé
äýâøèëòýò ¿çýë ñàíààã èëýðõèéëæ áàéâ.
307
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924 îí). 5-6-ð òàë. ÓÁ., 1946
îí.
128

Àâòîíîìèéã ñýðãýýí áîñîõ áóþó òóñ óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäàë íü õî¸ð á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéã íýãòãýæ áàéñíààñ ãàäíà Íèéñëýë
õ¿ðýýíèé ò¿øìýë ôåîäàëóóäûí çàðèì õýñãèéí òàëàðõëûã òàòàæ áàéâ. Ãýâ÷
òýäíèé çàðèì íü íèéãìèéí çîðèëò òîäîðõîé äýâøèãäýí òàâèãäàõ òóòàì àðäûí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ¿íäñýí çîðèëòóóäààñ óõàð÷ áàéâ. Ò¿¿íèé íýã èëðýë íü
óíãåðí÷¿¿ä “Ìîíãîëûí çàñàã òºðèéã ñýðãýýí áàéãóóëàâ” ãýæ çàðëàñíû äàðàà
çàñãèéí ýðõ áàðèëöàæ áàéñàí Íèéñëýë õ¿ðýýíèé çàðèì ôåîäàë ò¿øìýë¿¿ä
õóâüñãàëûí çîðèëòûã çºâõºí ¿¿ãýýð õÿçãààðëàõ áàéð ñóóðü ýçëýæ áàéñàíòàé
õîëáîîòîé þì.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû ìºí ÷àíàð àðä ò¿ìíèéã
¿íäýñíèé äàðëàëààñ ÷ºëººëºõººð áàðàõã¿é óëìààð íèéãìèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëºõ òýìöëèéí ¿çýë ñàíàà á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òîäðîí òîâîéñîîð
áàéâ. Ýíý íü á¿ëãýì¿¿äýýñ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí ýñðýã õèéæ áàéñàí
¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò Îðîñòîé íýí äàðóé õîëáîî òîãòîîõîîð
ýðìýëçýæ áàéñàí ÿâäàëä òîäîðëîî îëæýý.
Ǻâëºëò óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ò¿¿íýýñ òóñëàìæ àâàõ òàëààð
á¿ëãýìèéíõíèé äóíä áàñ ë ÿíç á¿ðèéí îéëãîëò áàéñàí þì. Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèéã Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèòàé íºõºðñºã õîëáîîòîé áîëãîæ,
îëîí óëñûí èìïåðèàëèçì, ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ ò¿¿íèéã
÷ºëººëºõ òýìöëèéã õèéõ ãàíö çºâ çàìûã á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéí õàìãèéí
òóóøòàé õóâüñãàëò õýñýã íü áàðèìòàëæýý. Õóâüñãàëò á¿ëãýì Íèéñëýë õ¿ðýýíä
áàéñàí áîëüøåâèê ¿çýë ñàíàà á¿õèé îðîñ èðãýä, Êîìèíòåðíýýð äàìæóóëàí
îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íòýé õîëáîîòîé áîëñîí, ìºí á¿ëãýìèéí
òºëººëºã÷èä, Ǻâëºëò Îðîñò õ¿ðýëöýí î÷èæ Êîìèíòåðí, Ǻâëºëòèéí íàì,
çàñãèéí óäèðäàã÷èäòàé óóëçàí ÿðèëöñàí, ººðñäèéí áèåýð Ǻâëºëò Îðîñûí
àìüäðàë áàéäàëòàé òàíèëöñàí çýðýã íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèéã, íèéãìèéí àñóóäàëòàé õîñëóóëàõ øèíý ¿íäñýí äýýð ºðí¿¿ëýõýä
èõ äºõºì áîëæ ºãºâ.
Á¿ëãýì íü Ǻâëºëò Îðîñòîé õîëáîî òîãòîîõûã àíõíààñàà õ¿ñýí
ýðìýëçñýýð èðñíèéã áèä äóðäñàí áèëýý. ×óõàìõ¿¿ ýíý çîðèëò áèåëýãäñýíèé
à÷ààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí
òýìöýëòýé íèéëæ, õî¸ð àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí áîëîõ îëîí óëñûí
èìïåðèàëèçìòàé òýìöýõýä ÷èãëýãäýâ. Èéì õóâüñãàëò õîëáîî òîãòîîñíû
à÷ààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áà àíãèéí òýìöýë íü òºãñ
ÿëàëòàíä õ¿ð÷ ÷àäàõ áîëîâ.
Èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí ÿâöàä
õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéí äîòðîîñ àãóó èõ òýìöýã÷, õºäºëìºð÷èí
àðäûí óäèðäàã÷, àðäûí áààòàð Ä.Ñ¿õáààòàð çýðýã õ¿ì¿¿ñ òºðºí ãàð÷ýý.
Äàìäèíû Ñ¿õáààòàð íü 1893 îíû 2-ð ñàðûí 2-íä Ñýöýí õàí àéìãèéí ¨ñò
áýéñèéí õîøóó (îäîîãèéí Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóì) ÿäóó àðä
Äàìäèíû ãýð á¿ëä òºðæýý.
129

Ñ¿õáààòàð áîë áàãààñàà ýõëýí äàðóó çàíòàé ýåëäýã, øóäàðãà, ¿íýí÷, ñóðàõ
ìýäýõèéí òºëºº òýìöäýã õ¿í áàéñàí þì ãýæ Ñ¿õáààòàðûã íàñ áàðñíû äàðàà
1923 îíä ò¿¿íèé àõ Äýíäýâ äóðñàí õýëæýý 308 .
Ñ¿õáààòàðûí ºñ÷ áîéæñîí Íàéìàà õîò îäîîãèéí Àìãàëàíáààòàð íü íýã
òàëààñ ìîíãîë õàð÷óóä áîð÷óóä áà õºäºëìºð÷èí õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéí ÿäóó ç¿ä¿¿
àìüäðàë, íºãºº òàëààñ õÿòàä áàÿí õóäàëäàà÷èä áà ìîíãîë ò¿øìýë¿¿äèéí
áàÿëàã ÷èíýýëýã àìüäðàë ýðñ òýñ õàðøèëñàí ãàçàð áàéæýý.
Çàëóó Ñ¿õáààòà𠺺ðèéí ãýð á¿ëèéíõýý ÿäóó áàéäàë, õóäàëäààíû òýð
æèæèã ñóóðèíãèéí æèøýýãýýð áàÿí, õîîñîí àìüäðàëûí ÿëãàà, ò¿¿íèé øóäàðãà
áèø òàëóóäûã òóñãàí àâàõ áîëîëöîîòîé áàéâ. ßäóó ýõ ýöýãòýý òóñëàõûí òóëä
áàãà íàñíààñàà ýõëýí áèåèéí õ¿÷ýýð õºäºëìºðëºæ 1907 îíä Õ¿ðýý-Õèàãòûí
ºðòºº çàìûí Õ¿é ìàíäàë ºðòººíä óëàà÷ áàéõäàà õàðãèñ äýýðýíã¿é ìîíãîë
íî¸ä, õÿòàä øóíàõàé õóäàëäàà÷èä ò¿øìýë¿¿ä áîëîí ÿäóó ç¿ä¿¿ óëàà÷ àðäûí
äóíä õóòãàëäàí àìüäàð÷ áàéæýý.
Õ¿ðýý õîòîîñ õîë ýíý ãàçàð ÷ áàñ ë õîòûíõòîé àäèë áàÿ÷óóä, ÿäóó÷óóäòàé
áºãººä õîîðîíäîî ýðñ òýñ ÿëãàà õàðèëöààòàéã Ñ¿õáààòàð í¿äýýð ¿çýæ áàéâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð òýíäýýñýý íèéñëýë Õ¿ðýýíä áóöàæ èðìýãö áè÷èã ¿ñãèéí
áîëîâñðîëòîé Î.Æàìúÿíä øàâü îðæ áè÷èã çààëãàæ õè÷ýýíã¿éëýí ñóð÷ áàéâ.
Òýð öàãò ÿäóó àéëûí õ¿¿õýä áè÷èã ñóðàõ íü õ¿íä õ¿÷èð ç¿éë áàéñàí áîëîâ÷
ººðèéí îðîëäëîãî àâüÿàñûí à÷ààð áîãèíî õóãàöààíä áè÷èã ìýäýõ áîëæýý.
Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí öýðýã áàéãóóëàãäàõ ¿åä 19 íàñòàé Ñ¿õáààòàð 1912
îíä öýðýãò òàòàãäàæ Õóæèðáóëàíãèéí öýðýãò àëáà õààæ, ïóëåì¸ò ñóìàíãèéí
äàðãà áîëæýý.
Ñ¿õáààòàð öýðýãò áàéõäàà Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ òàòàãäàí èðñýí ÿäóó
ãóéëãà÷èí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ð õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä àìüäàð÷, òýä íàðûí äóíä ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í íýã áèø óäàà ãàð÷ áàéñàí íü
ò¿¿íä áîëîí áóñàä îëîí öýðã¿¿äýä èõèéã ñàíàãäóóëæýý,
Ñ¿õáààòàð áèåèéí òàìèð, ìîðèí öýðãèéí ñóðãóóëüä ãàâøãàéëàí ñóðàëöàæ
áàéñàí òóë “Ãîéìîí” íýð õ¿ëýýæýý. Ñ¿õáààòàð íü îíö äàé÷èí, óðàí öýöýí
¿ãòýé, õ¿íëýã õàðüöààòàé áàéñíààð õàðüÿàò öýðýã áà àðä ò¿ìíèé äóíä èõ
õ¿íäýòãýë õ¿ëýýæýý. Àâòîíîìèò çàñãèéí àíõíû æèë¿¿äýä Þàíü Øè-êàéí
õàðãèñ çàñãèéí ãàçðûí öýðýã Ìîíãîëä öºìðºí îðæ èðñíèéã ýñýðã¿¿öýí ç¿¿í
õÿçãààðò áîëñîí áàéëäààíä Ñ¿õáààòàð Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí óäèðäëàãàí
äîð îðîëöîæ çîðèã ñàìáààòàé, óäèðäàõ àâüÿàñòàé äàðãà áîëîõîî õàðóóëæýý.
¯¿ãýýðýý áàéëäààíä øàëãàð÷ áààòàð öîë àâ÷ýý. Ñ¿õáààòàð íü æèðèéí
äºë㺺í õàðèëöààòàé, ¿íýí÷, òºëºâ äàðóó çàíòàé, íºõºä人 àíõààðàë
õàëàìæòàé õàíääàã õ¿í áàéñàí òóë ò¿¿íèé ººðèé íü çàõèðñàí õ¿ì¿¿ñýýð
áàðàõã¿é íèéò öýðã¿¿ä Ñ¿õáààòàðò õàéðòàé, èõ õ¿íäýëäýã áàéæýý. Ñ¿õáààòàð
íü çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õ¿÷íèé à÷ õîëáîãäëûã òýð ¿åèéí ìîíãîë öýðãèéí
308
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1965. 287-ð òàë. Ñ¿õáààòàðûí àõ Äàìäèíãèéí Äýíäýâèéí
äóðäàòãàë.
130

àìüäðàë, ìºí õóâèéíõàà òóðøëàãààñ îéëãîæ áàéæýý. Àâòîíîìèòûí öýðãèéí
àëáàí õààæ áàéñàí àðäóóäûí á¿õ çîâëîíã Ä.Ñ¿õáààòàð áèå, ñýòãýëýýð
õóâààëöäàã áàéñàí òºäèéã¿é òýäýíä öýðãèéí ìýäëýã áîëîâñðîë ñàéí îëãîæ
áàéñàí ó÷èð öýðã¿¿ä ò¿¿íèéã äàðãà ãýõýýñýý ãàäíà “áààòàð áàãø” ãýäýã
áàéæýý. Öýðã¿¿äèéí ãàñëàíòàé àìüäðàëûí òºëºº õàëàìæ àíõààðàë òàâüäàã
õ¿íëýã ÷àíàð íü Ñ¿õáààòàðûí èðýýä¿éí õóâüñãàë÷ ¿éëñ, àðäà÷ ¿çëèéí íü
õºãæèëä áàñ íºëººëæýý. Ñ¿õáààòàð Àâòîíîìè çàñàã óñòãàõûí óðüäõàí öýðãýýñ
õàëàãäæýý. Àâòîíîìè çàñãèéã óñòãàõ, ÿëàíãóÿà ìîíãîëûí öýðãèéã òàòàí
áóóëãàõ ãóòàìøèãò ¸ñëîë áîëæ áàéõàä Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé õàìò öýðýãò áàéñàí
íºõºä ýíý ÿâäëûã ñýòãýëèéí óãààñ æèãøèæ, àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº òýìöýõ
ñàíààã ò¿ð¿¿ëæ áàéæýý. Ñ¿õáààòàð öýðãèéí ýðäýì áîëîâñðîëòîé õ¿íèé õóâüä
öààøäàà àðä îëíû õºäºë㺺íèé ÿâöàä ò¿¿íèé çýâñýãò òýìöëèéí óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàã÷ íü áîëæýý.
1919 îíä Ñ¿õáààòàð íèéñëýë Õ¿ðýýíèé õýâëýëèéí æèæèã ¿éëäâýðò ìîíãîë
àæèë÷èä áà õóâüñãàëò ñàíàà á¿õèé îðîñóóäûí õàìò ¿ñýã ºðºã÷ áàéõäàà óëñ
òºðèéí ¿éë ÿâäëóóäûã ÿëãàí ìýäýõ áîëîìæòîé áàéæýý. Ýíý õýðýãò õýâëýëèéí
ãàçðààñ õýâëýí ãàðãàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä áà òýðã¿¿íèé îðîñ õ¿ì¿¿ñ
áîëîí Îðîñò ñóðàëöàæ èðñýí ìîíãîë ñýõýýòíèé òºëººëºã÷èäòýé Ñ¿õáààòàð
òàíèëöàæ ¿çýë áîäîë íýãòýé íºõäèéí õ¿ðýý ºðãºæèæ áàéâ.
ĺíãºæ ñàÿ õàëàãäñàí öýðã¿¿ä áà íèéñëýë Õ¿ðýýíèé òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéí
äóíä Ñ¿õáààòàð òàíèë îëîíòîé áàéñàí ÿâäàë, öààøäàà õóâüñãàëò àæèëä
õýðýãòýé õ¿íýý ñîíãîí àâ÷ òàòàí îðóóëàõàä èõ äºõºì áàéñàí íü ìýäýýæ þì.
Ñ¿õáààòàð áîë õóâüñãàëò àæèëä ¿íýí÷ õ¿ì¿¿ñèéã øàëãàí îëæ ÷àääàã õ¿í
áàéñàí þì ãýæ ×îéáàëñàí äóðñàí õýëæ áàéñàí áèëýý.
Ñ¿õáààòàð íü ººðèéí àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã îëîí òàëààñ íü ñàéí
ìýääýã áàéñíû õóâüä äîòîîä, ãàäààäûí ìºëæèã÷äèéí ýñðýã àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä òîäðîí ãàðãàæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóóøòàé òýìöýã÷ áóñàä õóâüñãàë÷ íàðûã òºð¿¿ëýí
ãàðãàñàí áºãººä ò¿¿íèé äîòîð õóâüñãàë õèéõ ¿åä Ñ¿õáààòàðûí õàìò öààøäàà
ç¿òãýëöñýí 7 õ¿í îðíî. Èéìýýñ Ä.Ñ¿õáààòàð íü õóâüñãàë÷ á¿ëãýìèéã
ñàíàà÷ëàã÷ Ñ.Äàíçàí, Ä.Áîäîî íàð áîëîí ÇÎÓ-ä ÿâñàí 7 õ¿íèé íàéäâàðòàé
õàìòðàí ç¿òãýã÷ íü áàéæýý.
Õóâüñãàëûã ¿¿ñýõýýñ ýõëýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàñàí
Õ.×îéáàëñàí íü 1895 îíû 2-ð ñàðûí 8-íä Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñàíñðàéäîðæèéí
õîøóóíû ÿäóó àðä ýìýãòýé Õîðëîîãèéí ãýð á¿ëä, Õýðëýí öàãààí òàëáàé
ãýäýã ãàçàð òºðæýý. Ò¿¿íèé òºðñºí Ñàíñðàéäîðæèéí õîøóó íü íî¸ä,
ñ¿ì õèéäèéí äààæ äàâøã¿é àëáà òàòâàð, ôåîäàëóóäààñ õÿòàäûí ï¿¿ñýíä
òàâüñàí ºð çýýëëýãýýñ áîëæ õàìãèéí èõ õîîñîð÷ ÿäóóðñàí õîøóóäûí íýã
áàéæýý. Õÿòàäûí ï¿¿ñýíä òºëºõ ºð áà ò¿¿íèé æèë, æèëèéí õ¿¿ íü çàñàã
Ñàíñðàéäîðæèéã õ¿ðòýëõ ãóðâàí ¿åèéí òóðøèä ¿ðãýëæèëæ ºñºí íýìýãäñýýð
èðæýý.
131

Ýíý áàéäàë íü çàëóó ×îéáàëñàíãèéí ãýð á¿ëä íºëººëºõã¿é áàéæ
÷àäñàíã¿é. Òýð öàãèéí çàíøëààð 13 íàñòàé õ¿¿ ×îéáàëñàíãàà ëàì áîëãîõ
ãýæ ýõ íü õîøóóíû õ¿ðýýíä ñóóëãàæýý. Òýð õ¿ðýýíèé ÿäóó, áàÿí ëàì íàðûí
àìüäðàë ýðñ ÿëãààòàé áàéãààã ×îéáàëñàí ìýäðýõ áîëæýý.×îéáàëñàí 17 íàñòàé
áàéõäàà õîøóó õ¿ðýýíýýñ Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ç¿ã îðãîí ãàð÷, äîðíîä Ìîíãîëûí
ºðãºí óóäàì òàëûã ÿâãàí òóóëàõàä Íèéñëýë õ¿ðýý îðîõ çàìä òîõèîëäñîí á¿ãä
ìºí ë ººðèé íü õîøóó íóòàã øèã àìüäðàëòàé àäèë áàéñíûã àæýý. ×îéáàëñàí
Íèéñëýë õ¿ðýýíä èðñýí ýõýí ¿åäýý îðîõ îðîí, òàíèõ àéëã¿é òóë ãóäàìæèíä
õîíîæ áóñäàä çàðàãäàæ ìàõ ¿¿ð÷ 纺õ, ìàíàà ñàíàõ áà ÷èíýýëýã àéëä æèæèã
ñàæèã õºäºëìºð õºëñººð õèéí àìüäàð÷ áàéæýý. Íèéñëýë õ¿ðýýíä îëîí
ò¿ìíèé äóíä õóòãàëäàí ÿâñààð òýíäýõèéí ÿäóó÷óóäûí àìüäðàë õ¿íä áýðõ
áàéãààã áàñ ìýäýõ áîëæýý. Èíãýñýýð 1913 îíä Íèéñëýë õ¿ðýýíèé îð÷óóëàã÷
íàðûí ñóðãóóëüä îðæ, 1914-1917 îíä Ýðõ¿¿ õîòûí Àíõàí øàòíû ñóðãóóëüä ÿâæ
ñóðàëöæýý. Òýíä Õ.×îéáàëñàí îðîñûí ñî¸ëûí øèì äýýæíýýñ õ¿ðòýæ, îðîñ
õýë, åðºíõèé ìýäëýãèéí õè÷ýýë¿¿äèéã çààëãàæ áàéæýý. Ýðõ¿¿ õîòîä ñóð÷
áàéõäàà äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí áà Îðîñ îðîíä áîëñîí 2-ð ñàðûí õóâüñãàëòàé
õîëáîãäñîí îëîí ÷óõàë ç¿éëèéã îéëãîæýý.
Òýäýíä õóâüñãàëûí íºëºº òóñàõààñ áîëãîîìæèëæ ×îéáàëñàíã íºõäèéí
õàìò äóóäàí èð¿¿ëæýý. Òýäãýýðèéí îëîíõè íü Íèéñëýë Õ¿ðýýíä àëáà õààæ
áàéñíû äîòîð ×îéáàëñàí öàõèëãààí õîðîîíä àæèëëàõ áîëæýý.
Òýð ¿åä Õ.×îéáàëñàí Îðîñ êîíñóëûí äýðãýäýõ ñóðãóóëèéí ìîíãîë õýëíèé
áàãø, óðüä íü ëàì áàéñàí çîõèîë÷, ñýòã¿óë÷ Ä.Áîäîî, Ñàíãèéí ÿàìíû ò¿øìýë
Ñ.Äàíçàí íàðòàé òàíèëöæýý. ×îéáàëñàí áà Îðîñò ñóðàëöàæ áàéñàí ò¿¿íèé
íºõä¿¿ä Íèéñëýë õ¿ðýýíèé îðîñ èðãýä, ÿëàíãóÿà àðä÷èëñàí ¿çýëò õ¿ì¿¿ñòýé
îéð äîòíî áàéñàí áºãººä õîæèì òýäíýýð äàìæóóëàí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
òóõàé ìýäýý ñîíñäîã áîëæýý.
Õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿äýýñ çîõèîæ
áàéñàí àæèë
×îéáàëñàíãèéí òîäîðõîéëîí áè÷ñíýýð õî¸ð
á¿ëãýìèéã àëáàí ¸ñîîð íýãòãýõèéí ºìíº õî¸óëàà òóñ
òóñäàà àæèëëàæ áàéñàí áà õàðèí ñ¿¿ëäýý ãîë ÷óõàë
àñóóäëóóäûã õàìòàðñàí õóðëààð õýëýëöäýã áàéâ.
Òèéì íýã õàìòàðñàí çºâëºë㺺í äýýð äîð äóðüäñàí àñóóäëóóäûã õýëýëöñýí.
¯¿íä:
à) Ǻâëºëò Îðîñòîé õîëáîî òîãòîîõûã äàõèí îðîëäîõ;
á) Çýâñýãò áîñëîãî çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä çýâñýã îëæ àâàõ àñóóäàë
áàéæýý.
Áàñ ¿¿íýýñ ãàäíà õÿòàäûí öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õàòóó äýãëýìèéã
èë÷ëýí ø¿¿ìæèëæ óõóóëàõ õóóäàñ íààõ, õóâüñãàëò õºäºë㺺íä õýðýãòýé ãýæ
¿çñýí õ¿ì¿¿ñèéã òàëäàà òàòàæ ýëñ¿¿ëýõ çýðýã îëîí òºðëèéí àæëóóäûã çîõèîæ
áàéæýý.
Äàðü çýâñýã îëæ àâàõààð á¿ëãýìèéí ãèø¿¿í ª.Äýíäýâ çýðýã õ¿ì¿¿ñò
132

äààëãàâàð ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷ òýä íü ýíý ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæ ìóóòàé
áàéâ.
Ãàìèí öýðãèéí õóðààñàí ìîíãîë öýðãèéí çýâñãýýñ íóóöëàí àâàõ òàëààð
óäàà äàðàà õýëýëöýæ áàéæýý.
Ýíý ÿâäàë á¿òýëã¿é áîëìîãö á¿ëãýìèéí ãèø¿¿ä àìü õ¿ì¿¿ñýýñ 500 îð÷èì
ÿíç á¿ðèéí áóó çýâñýã õóäàëäàí àâñàí áàéæýý.
Àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàæ, ìîíãîëûí öýðãèéã òàðààñàí ¸ñëîë áîëñîí
1920 îíû 2 äóãààð ñàðûí 19-íººñ õîéø õóâüñãàëò á¿ëãýìèéíõýí àðä îëíû
äóíä àæèë çîõèîæ ýõëýõýýð øèéäâýðëýæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîñîí
Ìîíãîë óëñàà ñýðãýýõ áîäîëòîé íî¸ä ò¿øìýäèéí çàðèìûã ÷ ãýñýí õóâüñãàëò
õýðýãò òàòàí îðîëöóóëàõ àðãà ñ¿âýã÷ëýí àæèëëàæ áàéâ. Ýíý íü àðä îëîíä
íèëýýä íºëººëæ áàéæýý. Æèøýýëáýë: Àâòîíîìèò òºðèéã óñòãàõàä çîðèóëàí
ãàìèíãààñ õèéñýí ¸ñëîëûí äàðàà Øàð îðäíû ¿¿äýíä õàäñàí õÿòàäûí öýðãèéí
òóãèéã õýñýã ìîíãîë÷óóä øºíèéí öàãò íóóöààð î÷èæ óðæ õàÿæ áàéñàí ÷
óäààòàé áèëýý. Àâòîíîìèéã óñòãàõ ¿åä õî¸ð á¿ëãýìèéí ãèø¿¿ä íü ººðñäèéí
îéð äîòíûí õ¿ì¿¿ñò á¿ëãýìèéí çîðèëãûã òàéëáàðëàõ àæëûã õ¿÷òýé áîëãîñîí
òóë, á¿ëãýì¿¿äýä øèíý õ¿ì¿¿ñ íèëýýä ýëññýí äîòîð íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñ ÷
á¿ëãýìä îðîõ áîëæýý.
Ýíý ¿åä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí çýðýã
õ¿ì¿¿ñýýð äàìæóóëàí ãàìèíãèéí öýðãèéí äýãëýìèéã ýñýðã¿¿öýõ ìîíãîë
öýðãèéí õ¿÷èéã ñýðãýýõ îðîëäëîãî ÷ õèéæ áàéæýý. Ýíý îðîëäëîãîî
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä á¿ëãýìèéíõýí ãàìèíãèéí áàéäëûã ìýäýõýýð íóóö
òàãíóóëûí àæëûã ÷ íèëýýä çîõèîí ÿâóóëäàã áàéæýý. Æèøýýëáýë: Ìîíãîëûí
óòàñíû õîðîîíä àæèë õèéæ áàéñàí Áàäàð÷èíä äààëãàâàð ºã÷ èõýýõýí ìýäýý
àâ÷ áàéæýý. Ýíý òóõàé Áàäàð÷èí äóðäàí áè÷èõäýý: “Áè 1918 îíä Çàìûí
¯¿äèéí öàõèëãààí óòàñíû õîðîîíä ... æèë ãàðóé áîëæ áàéâ. Ãýòýë 1919 îíä
×îéáàëñàí íàìàéã ò¿ð áóþó á¿ð èðíý ¿¿ ãýæ çàõèäàë ÿâóóëñàí áàéâ. Òýãýýä
áè Èõ õ¿ðýýíä èðýâ. Î.Æàìúÿí ã¿íèé ãýðýýð ýðãýæ áàéãààä ×îéáàëñàíòàé
óóëçàâ. Äàðàà íü Ñ¿õáààòàðòàé òîõèîëäîâ ... 3-4 õîíîãèéí äàðàà Ñ¿õáààòàð
óóëçààä öýðãèéí ÿâóóëëàãà øèð¿¿ñ÷ áàéíà. Õÿòàä öýðãèéí ýíý áàéäëûí òóõàé
óòàñíû õîðîîãîîð ñîíèí þó áàéãààã äóóëæ áàéâàë ñàéí áàéíà ãýñýí áèëýý...
Ñ¿õáààòàð áèä íàìûí àæëûã ¿¿ñãýæ ÿâàà òóë ÷è áèäíèé äààëãàñàí àæëûã
ã¿éöýòãýæ áàéõ õýðýãòýé ãýæ õýëýâ. Çàðèì ¿åä áè çàðëàãûí àæëûã õèéæ,
Ñûëèí ï¿¿ãèéí ÿàìàíä öàõèëãààí ìýäýý, áè÷èã õ¿ðãýæ î÷èõäîî... òàì òóì þì
ñîíñîæ èðäýã áàéâ 309 ” ãýæýý.
Õ¿ðýýíèé çàðèì ãàçàð óõóóëàõ õóóäàñ íààäàã áàéæýý. Óõóóëàõ õóóäàñ
íààõàä Ä.Ñ¿õáààòàð, Ä.Áîäîî, Ñ.Äàíçàí íàð óäèðäàí çîõèîæ áàéñàí áà íýã
÷ õ¿í áàðèãäàí èëýð÷ áàéãààã¿é, õàðèí öàãäàà íàðò ÷ ìýäýõã¿éãýýð íààæ
àìæèæ áàéæýý. Ýäãýýð óõóóëàõ õóóäñûã îëîí õ¿í ¿çýæ, öààøèä äýëãýðýí àðä
îëíû ñàíàë ýðìýëçýëä èõýä íºëººëñºí àæýý.
309
Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàë".ÓÁ., 1961 îí. 100-ð òàë.
133

Áè÷èã íààñàí õ¿ì¿¿ñèéã îëæ áàðèõààð õÿòàäûí ò¿øìýë öýðã¿¿ä ìºðäºæ,
çàðèì ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéí òàëä òàãíóóë áîëãîí àøèãëàæ ñóðâàëæëóóëæ
áàéæýý.
Á¿ëãýìèéí ãîë ÷èãëýë íü îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í þóíû ò¿ð¿¿íä
Ǻâëºëò Îðîñòîé õîëáîî òîãòîîõîä îðøèæ áàéñàí áºãººä ÷óõàìõ¿¿ ýíý
øóãàì, ò¿ìýí áýðõøýýëèéã äàâæ áèåëýãäñýíýýð õóâüñãàëò õºäºë㺺í àðäûí
õóâüñãàë áîëòëîî õºãæèí ÿëàëòààð òºãñºæ ÷àäñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä íü çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöëèéí
òóðøëàãà, õºäºëìºð÷äèéí òºð áîëîõ Ǻâëºëò çàñãèéí óëñûí ¿éë àæèëëàãàà
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áèåýð òàíèëöàæ, òýìöýëäýý òýäíèé ç¿ãýýñ òóñëàìæ
àâàõ çàìûã ñ¿âýã÷ëýí ýðýõèéã íýí ò¿ð¿¿í ýðìýëçýæ õè÷ýýñýí áèëýý.
Õî¸ð á¿ëãýì íýãäýõýýñ ºìíº Çºâëºëò Îðîñ Óëñòàé õîëáîî òîãòîîõûã
ýðìýëçýæ áàéæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð óìàðä õèë õÿçãààðûí áàéäëûã ñóðâàëæëàí ìýäýõ ¿¿ðãèéã
õóó÷èí îðîñûí ò¿øìýä õóäàëäàà÷èí íàðûí äààëãàâðààð Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí
õóäàëäàà÷èí Öîãòáàäàìæàâò çàõèà äàìæóóëæ Õèàãòààñ èðñýí Á.Ïóíöàãò
1919 îíû õàâàð ºã÷ýý. Á.Ïóíöàã ýíý òóõàé äóðäàõäàà “...áèä Ìîíãîë îðíûã
ýðõ ÷ºëººòýé áîëãîõ õýðãèéã ººðñäèéí ãàðààðàà õèéõ áîëíî. Òà Àëòàíáóëàãò
î÷èæ õîéò ç¿ãèéã ÷àãíàõ õýðýãòýé. Îðîñûí öàãààí êîë÷àê, óëààí öýðýã
õî¸ðûí àëü íü äèéëæ áàéíà ãýäãèéã ñóðâàëæèëæ ìýäýýä íààø íü çàõèäàë
ÿâóóëààðàé. Öàãààíòàí äèéëáýë öàãààí ãóðèë ¿íýòýé áàéíà ãýæ áè÷ýýðýé.
Óëààí öýðýã äèéëáýë îâü¸îñ ¿íýòýé áàéíà. Îâú¸îñ ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é íü ãýæ
áè÷ýýðýé ãýñýí, èéì äààëãàâàð ºã÷ íàìàéã Àëòàíáóëàã òèéø ÿâóóëñàí áîëíî.
Áè Àëòàíáóëàãò î÷èæ, Óëààí öýðãèéí ÿëàëòûã Ñ¿õáààòàðò ñîíñãîõäîî
“Îâú¸îñ ¿íýòýé áàéíà” ãýæ ãóðâàí óäàà çàõèäàë ÿâóóëñàí áîëîé 310 ” ãýæýý.
Ìîíãîëûí õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿äèéí õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí Êîìèíòåðíèé
Àëñ Äîðíîäûí õýëòýñ á¿ëãýì¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ñîíèðõîõ áîëæ, ººðèéí
àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èéã Ìîíãîëä èð¿¿ëýõèéí ºìíº á¿ëã¿¿äèéí øèíæ
÷àíàð, çîðèëãî áîäëûã ìýäýõ ãýæýý. Òýð öàãò Ǻâëºëòèéí èðãýí Øåõèí,
À.È.Ñòåïíîé, È.Ñîðîêîâèêîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë äàõü îðîñ èðãýäèéí
çàõèðãààíû òàëûí àæëààð õèëèéí îéðîëöîîõ õîòóóäààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðäýã áàéæýý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü àæèë õýðãèéí äàëèìä õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿ä, òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà ÿìàð áàéãààã ìýäýõ áîëîìæòîé áàéæýý.
Òýä Ñîðîêîâèêîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ õ¿ðýýíèé á¿ëãýì¿¿äèéí õ¿ñýë çðìýëçëýëèéã
òîäîðõîé ìýäýõ äààëãàâàðòàé áàéæýý.
1920 îíû õàâàð (4-ð cap) Ñîðîêîâèêîâ Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí õÿçãààðûí
òºëººëºã÷ ßíñîíû äààëãàâðààð Õ¿ðýýíä áàéñàí Êó÷åðåíêî, Ãåìáàðæåâñêèé
íàðààð äàìæóóëàí á¿ëãèéí òàâàí ãèø¿¿äòýé óóëçàõàä òýä íàð á¿ëãýìèéí
àæèë, óëñûí ãàäààä äîòîîä áàéäëûí òóõàé ÿðüæ òàíèëöóóëààä, Ǻâëºëò
Îðîñûí òàëààð òîäîðõîé àñóóæýý. Ñîðîêîâèêîâûí òàâüñàí àñóóëòàíä
310
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàë ÿðèàíóóä. ÓÁ., 1945 îí. 45-46-ð òàë.
134

á¿ëãýìèéíõýí õàðèóëæ ÿðèõäàà, á¿ëãýì¿¿ä áàéãóóëàãäààä 2 äàõü æèëýý
áîëæ áàéãàà áà á¿ëãýìä ôåîäàë ÿçãóóðòíû òºëººëºã÷èä áàéõã¿é, ôåîäàëóóä
Àìåðèê, ßïîíîîñ òóñëàìæ àâàõ ñàíààòàé áàéäàã þì ãýýä á¿ëãýìèéíõýí áîë
ººðèéí òºëººëºã÷äèéã Ǻâëºëò Îðîñò íýí äàðóé ÿâóóëæ õîëáîî õàðèëöàà
òîãòîîí òóñëàìæ ãóéõ áîäîëòîé áàéãààãàà èëýðõèéëýí õýëæýý 311 .
1920 îíû 6-ð ñàðûí 25-íä õî¸ð á¿ëãýì õàìòðàí õóðàëäæýý. Íýãäñýí
õóðàë Ñ.Äàíçàíãèéí ãýðò áîëæ ¿éë àæèëëàãààãàà òóñäàà ÿâóóëàõ íü
á¿ëãýì¿¿äèéí õ¿÷èéã ñàðíèóëàõ òàëòàéã ¿íäýñ áîëãîí íýãäýõýýð øèéäæýý.
Ýíý õóðàë äýýð Ä.Ñ¿õáààòàð õýëñýí íü “Ìàíàé íàìûí íºõºä ýâ ñàíàë íýãòýé,
ñàõèëãà áàò ñàéòàé, íèéòèéí òºëºº ¿íýí÷ýýð ç¿òãýõýä àìü áèå ¿ë õàéðëàõ,
ººðñäèéí íóóöûã áóñäàä õýðõýâ÷ çàäðóóëàõã¿é ãýæ íýãýí íàìä áàãòàí íýãýí
òàíãàðàãòàí áîëîõ òóë áèäýíä õàòóóãààð ñàõèæ ÿâàõ íàìûí òàíãàðàã çààâàë
áàéõ õýðýãòýé 312 ” ãýæýý.
Ýíý õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýðò ºã¿¿ëñýí íü:
1. ¯¿íèé óðüä áèäíèé íºõºä ýë õýðýã àæëûã ¿¿ñãýí îðîëäîõ ¿åä ýëäýâ
øàëòãààí ó÷ðààñ õàðààõàí ýâ ñàíàëûã íýãòãýæ Ẻãíºðñºí áàò áýõ õ¿÷ã¿é
çàäãàé áóòàðõàé áºãººä àíãè á¿ëãèéí øèíæòýé òóñãààð àæèëëàäàã íü íàìûí
áàò íýãäýë, õ¿÷èí ÷àäàë õóâààãäàí ñàëàëöàæ, õàðèí àëäàà äóòàãäàë ãàðàõ
áîëçîøã¿é òóë ò¿¿íýýñ óðàãø ýíýõ¿¿ íàìä ýëññýí íºõºä àæëûã õèéõäýý
íàìûí õàòóó áàò ñàõèëãà æóðàìòàé áºãººä õóðàëäàæ õýëýëöñýí õóðëûí
òîãòîîë øèéäâýðèéã òóéëûí íóóöààð õàäãàëàí, õèéõ àæèëäàà àìü áèå ýä
õºðºíãèéã õàéðëàõã¿é ÿâæ, ýð÷èìòýé õóâüñãàë÷ ãàâøãàé æóðìààð ã¿éöýòãýæ
áàéõûã ñýäýâëýí õýëýëöýæ á¿ãäýýð ñàíàë íèéëýëöýí òàíãàðãèéí áàò áè÷ãèéã
áàéãóóëàí áàòàëñóãàé 313 ” ãýæýý.
Á¿ëãýì¿¿äèéã íýãòãýñýí íü Ìîíãîëûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íä ÷óõàë ¿éë
ÿâäàë áîëñîí áºãººä õî¸ð á¿ëãýìèéí õàìòàðñàí õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýð¿¿ä
íü á¿ð ÷ èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëîâ.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí íýãäñýí õóâüñãàëò á¿ëãýì íü ôåîäàë ò¿øìýë¿¿äèéí
íºëºº áà ººðèéí ýãíýýíèé ÿíç á¿ðèéí ãóéâàõ äàéâàõ ÿâäëóóäûã äàâàí
òóóëæ, ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷èä, äîòîîäûí ìºëæèã÷äèéí ýñðýã àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéã óäèðäàõ ¿¿ðýã á¿õèé óëñ òºðèéí íýãäìýë áàéãóóëëàãà áîëîâ. ×óõàì
ýíý ¿åýñ ýõëýí á¿ëãýìèéã ãîëäóó Àðäûí Íàì õýìýýäýã áîëîâ. Æèøýý íü
“Òàíãàðãèéí áè÷èã, õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷人ñ Ǻâëºëò Îðîñûí
óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàæ áè÷ñýí çàõèäàë, á¿ëãèéí íºõºä áà óðèàëãà
çýðýã áàðèìò áè÷ã¿¿äýä Àðäûí íàì ãýäýã ¿ãèéã îðîëöóóëàí áè÷ñýí áàéäàã
áèëýý. Ãýâ÷ Ìîíãîë Àðäûí Íàì ãýæ àëáàí ¸ñîîð áóé áîëãîñîí íü õîæèì
1921 îíû 3-ð ñàðûí 1-íä áîëñîí Íàìûí 1-ð èõ õóðëààð øèéäâýðëýãäæýý. ̺í
õóðàë õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûí äàãàæ ìºðäºõ ìºðèéí õºòºëáºð áîëîõ “Íàìûí
311
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä, Äóðäñàí çîõèîë. Äýýä äýâòýð. Óëààíáààòàð. 1934 îí. 87-97-ð òàë.
312
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1948 îí. 15-ð òàë.
313
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë, Äýýä äýâòýð. 99-104-ð òàë, Ìîíãîë Àðäûí
Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (920-1924). ÓÁ.. 1946 îí. 7-ð òàë.
135

õ¿ì¿¿ñèéí äàãàæ ÿâàõ òàíãàðãèéí áè÷èã”-èéã õýëýëöýí áàòàëæýý. Òàíãàðàã
áè÷èã íýãäñýí á¿ëãýìèéí ïðîãðàìì, ä¿ðýì íü áîëæ íýã ¿åèéí îíöëîãóóäèéí
õàðóóëæ ºãñíººðºº ò¿¿õýí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õî¸ð á¿ëãýìèéí íýãäñýí
õóðëûí øèéäâýð, ò¿¿íýýñ áàòàëñàí òàíãàðàã áè÷èãò ò¿øìýä ýòãýýä¿¿äèéí
íºëºº çàðèì òàëààð òóñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí
ýñðýã ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº òýìöýõäýý
Ǻâëºëò Îðîñîîñ òóñëàìæ àâàõààð ýðñ øèéäâýðëýñýí àðä ò¿ìíèé ¿íäñýí
ýðìýëçëýë, ñàíàà áîäëûã òîäîðõîéëîí èëýðõèéëæ ÷àäñàí íü õàìãèéí ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Òàíãàðãèéí áè÷èãò ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé øèíæ¿¿ä òóñàæ òîäîð÷ýý. Ýíý íü òàíãàðãèéí áè÷ãèéí
1-ð ç¿éëä òîä òîìðóóëàí áè÷èãäñýí ¿¿íä: “Ãàäààä Ìîíãîëûí Àðäûí íàìûí
çîðèëò íü øàæèí ¿íäýñòýíä õàðøëàõ õàðãèñ äàéñíûã öýâýðëýõýä îðøèíî”
ãýæýý. Ýíý ñàíààã õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí äýãëýìä äóðã¿é ò¿øìýë¿¿äèéã
àøèãëàõ çîðèëãîîð ãàðãàñíààñ ãàäíà ìºí á¿ëãýìèéí ýãíýýíä ò¿øìýë¿¿äèéí
íºëºº áàéñàí çýðýã õýä õýäýí øàëòãààíûã õàðãàëçñàí ãýæ ¿ççõ ¿íäýñëýëòýé.
Òàíãàðãèéí áè÷èãò ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí çîðèëòóóä îðñîí íü àðä ò¿ìíèé
¿íäñýí ãîë ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí á¿ëãýìèéí òóóøòàé õóâüñãàë÷ õýñãèéí
ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèéí íºëºº äàðóé ìºí. Òàíãàðãèéí áè÷ãèéí 1-ð ç¿éëèéí
õî¸ð äàõü õýñýãò “àëäàãäñàí ýðõèéã ýã¿¿ëýí àâààä øàæíûã ñýòãýëýýð áàòàòãàí
ìàíäóóëæ, ¿íäýñ ÿçãóóðûã àëäàõã¿é ñàõèõ áà äîòîîä çàñãèéã ¿íýí ñýòãýëýýð
ñàéæðóóëàí çàñàìæèëæ, ÿäóó äîîðä àðä ò¿ìíèé òóñûã òóéëààð áîäîõ áà
ººðèéí äîòîîä ýðõèéã ºíº ¿¿ðä ñàõèæ, äàðëàõ äàðëàãäàõûí çîâëîíã¿é àæ
òºðºõèéã ÷óõàë áîëãîíî” ãýæýý.
Ýíý ç¿éëä òºð øàøíûã ìàíäóóëàõ òóõàé öàãèéí áàéäàëä òîõèðóóëàí
äóðäñàíû çýðýãöýý ãîë ñàíààã íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãë¿¿ëýí,
ÿäóó äóíä àðä ò¿ìíèé òóñûã òóéëààð áîäîõ, äàðëàõ, äàðëàãäàõã¿é àæ òºðºõèéã
÷óõàë áîëãîíî ãýæ õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ò¿¿õýíä àíõ óäàà òîäîðõîéãîîð
äýâø¿¿ëýí òàâüæýý.
̺í ýíý ñàíààã 7-ð ç¿éëä äàâòàí èëýðõèéëñýí, ¿¿íä: “Îëîí àðäàä
çîâëîíã ¿¿ñãýõ áà àðäûí íàìûí ãîë áîäëîãî õèéãýýä õ¿í íàðò ýëäýâ ç¿éëýýð
õîðëîã÷èä áàéõ ãîë õýðãèéí ò¿ðãýí ÷óõëûã ¿çýæ 纺ëð¿¿ëýõ ñàéæðóóëàõ
àðãûã õýðýãëýíý” ãýæýý.
Òàíãàðãèéí áè÷ãèéí 2, 3, 4, 5, 8-ð ç¿éë¿¿äýä á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äýýñ äàãàæ
áèåë¿¿ëýõ ä¿ðìèéí ÷àíàðòàé àñóóäëóóä îðæýý. Äýýð äóðäñàí ç¿éë¿¿äýä
á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äýýñ íàìûí ¿éë õýðãèéí òºëºº òýìöýõ ¿¿ðýã, ººðñäèéí
áèåèéã íàìûí ¿éë õýðýãò á¿ðýí çîðèóëàõ, íàìûí íóóöûã õàäãàëàõ, ãèø¿¿äýýñ
äàéñàíä áàðèãäàõ ÿâäàë ãàðâàë òýäýíä òóñëàõ, õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí äîòðîîñ
óðâàõ ÿâäàëòàé òýìöýõ, ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõ òóõàé çýðýã ÷óõàë ç¿éë¿¿äèéã
çààæýý.
̺í ç¿éë¿¿äýä õóâüñãàëò á¿ëãýìèéã ºðãºòãºõ, àðä÷èëñàí òºâëºí óäèðäàõ
çàð÷ìûí òóõàé, á¿ëãèéí ýãíýýã óëàì íÿãòðóóëàí íýãäýëòýé áàéõ çýðýã
136

ç¿éë¿¿ä îðæýý. ̺í 6-ð ç¿éëä “Àðäûí íàìä îðîëöñîí õ¿í íàð íèéò íýãýí
ñàíàë õ¿÷íýýð ýõíýýñ ýöýñ õ¿ðòýë ÿäóó äîîðäîñ àðä ò¿ìíèé òóñûã ñàíàæ
çîâëîíã àðèëãàõàä õè÷ýýõ áà øóäàðãà ¿íýíã¿é áóþó îëîíä õîðòîé õýðãèéã
àëèí áîëîõ àðãààð òàñëàõàä ç¿òãýíý” ãýæýý.
Á¿ëãýìèéí äîòîîä á¿ðýëäýõ¿¿íä çàðèì íýã ãóéâàìòãàé ýòãýýä¿¿ä áàñ ë
áàéñíûã õàðãàëçàí òàíãàðãèéí áè÷ãèéí 9-ð ç¿éëä ºã¿¿ëñýí íü: Áóñàä íàìûí
õ¿ì¿¿ñ õóóðìàãààð ãóéâëàí èðæ, àðäûí íàìûí ãîë áîäëîãûã çàäðóóëàõ áóþó
òàãíóóë÷ëàí 纺õ õèéãýýä ýñýðã¿¿öýí ýâäýõ íü áàéõ áîë ò¿¿íèéã óã íàìààñ
¿ëäýí ãàðãàæ, á¿õ íàìûí õ¿ì¿¿ñò çàðëààä áàòã¿é õ¿íèé äàíñàíä îðóóëæ,
¿¿ðò ñýðãèéëýõýýñ ãàäíà õàðüÿàò íàìûã õîðäóóëàõã¿é àðãà õ¿÷íèéã áýëòãýíý”
ãýæýý.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ áàòëàãäñàí òàíãàðãèéí áè÷èã õýìýýõèéã
áîëîâñðóóëàõàä Îðîñûí êîììóíèñò áîëüøåâèêóóäûí íàìûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ¿çýë ñàíààíû íºëºº òóññàí íü ìýäýýæ þì.
Á¿ëãýì¿¿äèéí íýãòãýñýí àíõíû õóðàë áîë Àðäûí íàì áàéãóóëàõ ÿâöàä
óðàãøèëñàí ÷óõàë àëõàì áîëæ, óëìààð Àðäûí Õóâüñãàëò íàì áàéãóóëàõàä
áýëòãýë íü áîëæ ºã÷ýý. Îðîñûí Êîììóíèñò (áîëüøåâèêóóä)-ûí íàìûí
ïðîãðàìì, ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàãäñàíûã Íèéñëýë õ¿ðýýíèé õóâüñãàëò
á¿ëãýìèéíõýí 7-ð ñàðä ìýäýæ áàéñàí áàéíà 314 .
Á¿ëãýì¿¿äèéí äýýðõ õàâñàðñàí õóðëààñ Ǻâëºëò Îðîñò î÷èõ òºëººëºã÷ººð
õýí õýíèéã ÿâóóëàõûã øîäîæ, Ñ.Äàíçàí, Õ.×îéáàëñàí íàðûã ÿâóóëàõààð
ñîíãîí òîìèëæýý. Á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äýýñ ñàéí äóðààð ìºí㺠õóðèìòëóóëæ
Ǻâëºëò Îðîñò î÷èõ ýäãýýð òºëººëºã÷äèéí á¿õ çàðäëûã ãàðãàõ áîëæýý.
Õóðëûí äàðàà òóñãàé íýã çºâëºë㺺íèéã Ǻâëºëò Îðîñò î÷èõ
òºëººëºã÷äèéí õàìò õèéæ, ò¿¿íèé ÿâàõ áîëñîí ó÷èð çîðèëòûã õýëýëöýí
ÿðèëöæýý. Æèøýýëýõýä, ÷óõàì õýíèé íýðèéí ºìíººñ Ǻâëºëò Óëñûí Çàñãèéí
Ãàçàðò áè÷ãýý ºãºõ áà òºëººëºã÷ òýíä î÷îîä ÿìàð àñóóëòûã òàâèõ òàëààð
á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéí äóíä íýãäñýí ñàíàë áàéãààã¿é ó÷èð òýäíèéã ÿâàõûí
ºìíº èéíõ¿¿ çºâëºë㺺í õèéñýí íü èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Ǻâëºë㺺í
“Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí òàìãà” ãýñýí ¿ñýã á¿õèé òàìãàòàé áîëîõîîð øèéäæýý.
Õÿòàäûí õàðãèñ öýðýã áà ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äààñ õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí
¿éë àæèëëàãààã ìºðäºí ìºøãºæ áàéãààãààñ áîëãîîìæëîí ñýðãýìæèëæ
Ǻâëºëò Îðîñ ÿâàõ òºëººëºã÷ íàðòàé õàðèëöàõ òóñãàé íóóö ò¿ëõ¿¿ðèéã
áîëîâñðóóëàí áóé áîëãîæýý.
Á¿ëãýìèéí àæëûí ãîë õýëáýðèéí íýã íü Õ¿ðýýíèé îëîí ãàçàð óõóóëàõ
õóóäàñ íààõ ÿâäàë þì. 1920 îíû 6-ð ñàðä õóó÷èí Äîòîîä ßàìíû õàøàà,
Ñþé Øó-÷æàí ãåíåðàëûí áàéñàí ãàçðûí õààëãà, Ãàíäàí õ¿ðýý çýðýã áóñàä
ãàçðóóäàä íààñàí óõóóëàõ õóóäàñíû íýãýíä: “...Îäîî ¿åä èðãýíèéã çàñàõ,
îëíûã àìàð áîëãîõ íü ãàãöõ¿¿ ýðäýìòíèéã õàðãàëçàí õýðýãëýõ¿éä ñ¿æèãëýõ
314
“Ó èñòîêîâ Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè” ãýñýí Â.È.Þäèíèé ºã¿¿ëëèéã ¿ç. Ìîíãîëüñêèé
ñáîðíèê, Ì., 1953.
137

áºãººä åð óãñààã äàãàí õîøóóíû çàñàã çàëãàìæëóóëàõûã íýãìºñºí óñòãàõ,
îäîîãèéí ýðäýì óõààíã¿é õýñãèéã õàëæ, äýëõèé äàõèíû îëîí ãàäààä óëñûí
àäèëààð ñîíãîæ áàéãóóëàõ çàñãèéã ÿâóóëæ, áèäíèé ÿäìàã ìîíãîëóóäûí
õýëõýý æóðìûã èëýðõèéëæ, çàñàã öààçûã çàëðóóëàí òîõèíóóëàõûã... áàñõ¿¿
ýíý ìýò ¿íýí ñàíàà á¿õèé îëîí àðäàä ìýäýãäýí çàðëàâ... 315 ” ãýæýý.
Ñ.Äàíçàí, Õ.×îéáàëñàí íàð 1920 îíû 7-ð ñàðûí ýõýýð Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ
ìîðäæýý. ×îéáàëñàíä îëãîñîí ¿íýìëýõ áè÷èãò:
“...Ýíýõ¿¿ ×îéáàëñàíãèéí áèå ìàíàé àðäûí íàìûí õýðãýýð èõ Îðîñ óëñûí
Ýðõ¿¿ õîòûí ãàçðàà òîìèëîí ñóóëãàñàí ¿íýíõ¿¿ Àðäûí Íàìûí òºëººíèé õ¿í
ìºí...” ãýæ áè÷æýý 316 .
Ñ.Äàíçàí, Õ.×îéáàëñàí íàð íü õÿòàäûí ãàìèí öýðãýýñ ó÷ðóóëæ áàéñàí
ñààä òîòãîðûã òîéðîí ºíãºð÷ 7-ð ñàðûí 14-íä Õèàãòààð õèë íýâòðýí ãàð÷, Äýýä
¯ä (îäîîãèéí Óëàí-¯äý)-ä õ¿ð÷ýý. Òýíä òºëººëºã÷äèéã Îðîñûí Êîììóíèñò
(áîëüøåâèêóóä)-ûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Àëñ Äîðíîäûí Òîâ÷îîíû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, Àëñ Äîðíîäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
äàðãà Áîðèñ Øóìÿöêèé 317 õýä õýäýí óäàà õ¿ëýýí àâ÷ óóëçæýý. Õ¿ðýýíýýñ èðýõ
áóñàä íºõäèéã õ¿ëýýæ, òýäíèé õàìò Ýðõ¿¿ õîò îðâîë ç¿éòýé ãýæ Á.Øóìÿöêèé
òýä íàðò çºâëºæýý. Óðüä íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéñàí
Æàìñðàíî (Æàìñðàíãèéí Öýâýýí-Á.Ø.) ìºí Ý.Ðèí÷åíî íàðûã îð÷óóëàã÷ààð
àæèëëóóëæ ºãºõèéã õóâüñãàëò á¿ëãèéí òºëººëºã÷èä Á.Øóìÿöêèéãýýñ ãóéñàí
¸ñîîð äóðäñàí õî¸ð õ¿í òºëººëºã÷äºä îð÷óóëãûí àæèë õèéæ ºã÷ýý.
Ñ.Äàíçàí íàð Õ¿ðýýíä ¿ëäñýí íºõºä人 íóóö óòãà á¿õèé ¿ãòýé ìýäýý
ÿâóóëæ, õèë àìàð ìýíä íýâòýð÷, èðñýí òóõàéãàà ñîíñãîîä Áîãäûí áýëãèéã
àâ÷ èðýõ íü ÷óõàë áîëîõûã ñàíóóëúÿ ãýæýý 318 . Áîãäûí áýëýã ãýäýã íü Áîãäûí
òàìãàòàé áè÷èã àâ÷ðàõ íü õýðýãòýé ãýñýí íóóö ò¿ëõ¿¿ðèéí ¿ã áàéæýý.
315
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä. 1928 îí. 65-ð òàë.
316
×îéáàëñàíãèéí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð. 1946 îí. 7-ð òàë.
317
Øóìÿöêèé Áîðèñ Çàõàðîâè÷ (Àíäðåé ×åðâîííûé ) 1886 îíä òºðæ, 1903 îíä íàìä ýëñæýý. 1905 îíä
Êðàñíîÿðûí íàìûí õîðîîíû ãèø¿¿í, 2-ð ñàðûí õóâüñãàëûí äàðàà Êðàñíîÿðûí çºâëºëèéã çîõèîí
áàéãóóëàã÷èéí íýã áºãººä “Ñèáèðñêàÿ ïðàâäà” ñîíèíûã áàéãóóëàí óäèðäàæ áàéñàí. Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí äàðàà Øóìÿöêèé Ñèáèðèéí çºâëºë¿¿äèéí Òºâèéí ÿéöýòãýã÷ Õîðîîíû äàðãà, èðãýíèé
äàéíä èäýâõòýé îðîëöîã÷ áàéâ. 1918-1919 îíä, Êîë÷àêòàé òýìöýæ áàéõ ¿åä íàìûí íóóö àæëûã
õèéæ áàéãààä ôðîíò õàâèéí çóðâàñò (Òþìåíü-Ïåðìü) àæèëëàæýý. 1919 îíû 11-ð ñàðä Øóìÿöêèé
Òþìåíü ìóæèéí õóâüñãàëò õîðîîíû äàðãààð òîìèëîãäîæ, 1920 îíû ýõýýð Òîìñê ìóæèéí õóâüñãàëò
õîðîîíû äàðãûí òóøààë ã¿éöýòãýõèéí õàæóóãààð Ñèáèðèéí õóâüñãàëò õîðîîíû äàðãûí îðëîã÷,
ÎÊ(á)Í-ûí ÒÕ-íû Àëñ Äîðíîäûí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í áºãººä ÀÄÁÍ Óëñûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
äàðãà áîëæýý. 1921-1922 îíä Óëààí òóãèéí îäîíò 5-ð àðìèéí Õóâüñãàëò öýðãèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í,
Áàðîí Óíãåðíèé ýñðýã àæèëëàãààíû óäèðäàã÷, Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí Ñèáèðü áà
Ìîíãîëûí õýðýã ýðõëýõ òºëººëºã÷èéí òóøààëä àæèëëàæ áàéæýý. 1922-1925 îíä Ïåðñ óëñàä (Èðàíä)
ÑÑÑÐ-èéí ýë÷èí òºëººëºã÷ áà õóäàëäààíû òºëººëºã÷, 1926 îíä Ëåíèíãðàäàä íàìûí àæèë õèéæ
áàéñàí áà 1926 îíû ýöñýýñ 1928 îíûã äóóñòàë ÊÓÒÂ-ûí çàõèðàë. 1928-1930 îíä ÎÊ(á)Í-ûí ÒÕ-íû
Äóíäàä Àçèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í áàéæýý. 1930 îíû ýöñýýñ Ñîþçêèíî óäèðäàõ ãàçðûí äàðãà, ÐÑÔÑÐèéí
ãýãýýðëèéí ÀÊ-ûí êîëëåãè, ÑÑÑÐ-èéí Õºíãºí ¿éëäâýðèéí àðäûí Êîìèññàðèàòûí êîëëåãèéí
ãèø¿¿í áàéæýý. 1931 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ Øóìÿöêèéã áàéëäààíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð
øàãíàæýý.
318
Õ.×îéáàëñàí. “Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1950 îí. 43-ð òàë.
138

Êîìèíòåðíèé Àëñ Äîðíîòûí õýðãèéã ýðõëýõ Ýðõ¿¿ äýõ íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà íàðûí ãàçðûí Ìîíãîë Òºâäèéí ñåêöèéí ýðõëýã÷ Ñ.Ñ.Áîðèñîâ,
Êîìèíòåðíèé Äîðíî äàõèíû õýëòñèéí îð÷óóëàã÷ Öýäýí-Èøèéã Íèéñëýë
õ¿ðýýíä äàãóóëàí èðæýý. Áîðèñîâ íàð Ìîíãîëûí áàéäàë, õóâüñãàëò
õºäºë㺺í, á¿ëãýìèéí àæèë, Ǻâëºëò Îðîñò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷äèéã
ÿâóóëñíû çîðèëò, ìºí Êîìèíòåðíèé çîðèëãî, Ǻâëºëò Îðîñûí áàéäëûí òóõàé
çýðýã àñóóäëóóäûã õàðèëöàí òîäîðõîé ÿðèëöæýý. Êîìèíòåðíèé áàéãóóëëàãûí
àæèëòàí àíõ óäàà çîðèóä Íèéñëýë õ¿ðýýíä èðæ ìîíãîëûí õóâüñãàë÷ íàðòàé
õàðèëöàí ÿðèëöñàí íü õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí öààøäûí àæèëëàãààíä èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Áàñ òóñãàé äààëãàâðààð È.Ñîðîêîâèêîâ ãýäýã õ¿í ÷
èðæ áàéâ. Ýä íàð Õ¿ðýýí äýõ ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí òàëààð çîõèîõ ìýäýýã
îëæ àâ÷ Êîìèíòåðíèé Ýðõ¿¿ äýõ õàðèóöëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áîëîí ÀÄÁÍ Óëñûí
óäèðäëàãàäàà òàíèëöóóëæ áàéâ. Ñîðîêîâèêîâûí ìýäýýëñíýýð Õ¿ðýýíä
õóâüñãàë÷äûí á¿ëãýìýýñ ãàäíà áàñ íî¸ä, ò¿øìýäèéí íàì áàéíà ãýñýí íü
òàøàà áîëñîí þì áàéíà. Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áà ä¿ðýì, æóðàìòàé òèéì íàì
áîëîîã¿é ãýæýý.
Òýð ¿åä á¿ëãýìèéíõýí õÿíàí òàãíàõ ÿâäëààñ çàéëñõèéæ õîòûí çàõàä ãàð÷
Òóóëûí õºâººíä õóðàëääàã áàéæýý. Óëñûí Äîîä õóðëûí çàðèì ò¿øìýë¿¿ä
Îðîñûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð òóñëàìæ ãóéñàí çàõèäàë êîíñóë Îðëîâîîð ÿâóóëàõ
àñóóäàë ãàðãàí èðæ áàéñàí þì. Á¿ëãýìèéí íºõºä ¿¿íèéã àøèãëàæ, Áîãäûí
òàìãàòàé áè÷ãèéã îëæ àâ÷, ò¿ð¿¿í ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí õîéíîîñ î÷èæ
òýäýíòýé íèéëæ, Ǻâëºëò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ãóéõ àæëûã á¿ð ÷óõàë÷ëàí
èäýâõæ¿¿ëæ áàéâ. Òèéì çàõèäàë íü õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷äèéí
ãèø¿¿ä Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí õèëèéã íýâòýð÷, Ǻâëºëò îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé
õàðèëöàõ ýðõ á¿õèé àëáàí áàðèìò áîëîõ ó÷èð õÿòàäûí õàðãèñ öýðýã, òýäíèé
ìîíãîë çàðö íàðûí ç¿ãýýñ ó÷ðóóëæ áîëîõ ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä
÷óõàë õýðýãòýé áàéæýý.
Õóâüñãàë÷èä íýãíèéõýý ãýðèéã íýã ºäºð Òóóë ãîëûí õºâººíä 纺í
áàðèóëæ, öàé, öàãààí èäýý óóæ èäýæ çóãààëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí áàéäëààð
çºâëºë㺺í õèéâ. ¯¿íä Ä.Ñ¿õáààòàð áóñàä àðàâ ãàðóé õ¿ì¿¿ñ ìîðü óñàëñàí
õ¿í áîëæ ýíä òýíäýýñ óâàí öóâàí èðæ áàðüñàí ãýðò öóãëàðàâ. Òýäíèé íýã íü
ãàäàà çóóõàíä ãàë ò¿ëæ, öàé õîîë õèéæ õàðóóëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, áóñàä íü
àæèë õýðãýý ãýðò õýëýëöýæ áàéâ. Ãýòýë àðàâ ãàðóé ãàìèí öýðýã èðæ “Òà íàð
þó õèéæ, ÿìàð ó÷èðòàé º÷íººí õ¿í öóãëàæ áàéíà?” ãýæ àñóóñàíä Ä.Ñ¿õáààòàð
“Áèä íàð çóí öàãò áèåèéã àìðààæ àéðàã óóæ, ìàõ èäýæ, óñàíä îðæ ñýð¿¿öýí
çóãààöàæ áàéíà. Ýðõýì íºõºð ìàõ èä, àéðàã óó, õàðèí õàìòðàí çóãààöàæ
áîëíî” ãýñýíä áóñàä íºõºä íü äýìææýý. Ãàìèíãèéí äàðãà þó ÷ õýëñýíã¿é
àéðàãíààñ àìñààä ãàð÷ áóñäûãàà äàãóóëàí îäæýý 319 .
̺í xypëaac Îðîñ óëñàä òºëººëºã÷èä íýìýí ÿâóóëàõ àñóóäàë õýëýëöæýý.
319
Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð. Ó-Á. 1967 îí. 58-ð òàë.
139

Õóðàëäàãñàä øîäîæ, Ä.Áîäîî, Ä.Äîãñîì 320 , ×àãäàðæàâ, Ä.Ëîñîë 321 ,
Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûã ÿâóóëàõ áîëæ òýäíèé çàìûí çàðäàë õýðýãëýõ õ¿íñ, óíàëãà
ìîðü çýðãèéã õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿äýýñ õóâèàðëàí ãàðãóóëàõ, ìºí
õýðýã àæëûã äàéñàíä èë÷ëýãäýõã¿éí òóëä íóóö ò¿ëõ¿¿ð áè÷ãýýð õàðèëöàõäàà
Ä.Ñ¿õáààòàðûã “ýýæ”, Ëîñîëûã “ààâ”, Äîãñîìûã “Ãåîðãèé” ãýõ ìýò õ¿í òóñ á¿ð
äýýð íýð áóðóóëàí áè÷èæ áàéõaap òîããîîæýý 322 .
Èíãýýä äýýð äóðäñàí òºëººëºã÷äèéí íýã õýñýã áîëîõ Áîäîî, ×àãäàðæàâ íàð
1920 îíû 8-ð ñàðûí ýõýýð Õ¿ðýýíýýñ ìîðäîæ àð Õèàãòàä áóþó Òðîèöêîñàâñêò
õ¿ðýëöýí î÷îîä, ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí
Ìîíãîëä ñóóõ êîíñóëààð òîìèëîãäñîí áîëîâ÷ õÿòàäûí òàë Õ¿ðýýíä ñóóõûã
íü çºâøººðººã¿é ó÷èð Òðîèöêîñàâñê ò¿ð õóãàöààãàap áàéðøèí òýíäýý ¿¿ðýãò
àæëàà ÿâóóëæ áàéñàí Î.È.Ìàêñòåíåêò 1920 îíû 8-ð ñàðûí 2-íä çîõèîñîí
“Ãàäààä Ìîíãîëûí àðäûí íàì áà àðä ò¿ìíýýñ õàíäàí õ¿ñýõ íü” ãýñýí áè÷ãèéã
á¿ëãýìèéí íýðèéí ºìíººñ ãàðäóóëàí ºãñºí àæýý. Òýð áè÷èãò: “...Ìîíãîë àðäûí
òºëººëºã÷èä áèä, äîð äóðäàõ ç¿éëèéí òóõàé ìýäýãäýë õ¿ñýõ äààëãàâàðòàé.
¯¿íä: Îðîñûí ýçýíò óëñûí îðîëöëîãîòîéãîîð Ìîíãîëûí àâòîíîìèò òºðèéã
çàðëàí òóíõàãëàõ ¿åýñ ýõëýí îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí èìïåðèàëèñò çîðèëãî áà
ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí òºð øàøíûã õîñëîí çàõèð÷ áàéñàí íü ìàíàé á¿õ õ¿í
àìûí ñî¸ë, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã äýýøë¿¿ëæ ÷àäààã¿é ó÷èð ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé õóâüä ñ¿éðýëòýé ãýã÷èéã óõààðàí îéëãîæ áàéñàí õýñýã õ¿ì¿¿ñ
áàéñàí áèëýý. Ýäãýýð õýñýã õ¿ì¿¿ñ íü òýð ¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ áîëæ ñýòãýë
320
Äàíñðàíáèëýãèéí Äîãñîì (1884-1939) Ñýöýí õàí àéìãèéí Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû Øèíý á¿ëýã
(Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí îâîî ñóì) ãýäýã ãàçàð òºðñºí. Äîãñîì íü 12 íàñàíäàà ìîíãîë áè÷èãò
ñóðàëöàæ, 15 íàñíààñ õîøóó, àéìãèéí ÷óóëãàíû áè÷ýý÷, ñóìûí çàíãè áàéñàí áà àâòîíîìèòûí ¿åä
Ñàíãèéí ÿàìíû áè÷ýý÷, Öýðãèéí ÿàìíû ýõ çîõèîõ Ò¿øìýë áàéæýý. 1919 îíîîñ ýõëýí õóâüñãàëûí
íóóö á¿ëýãò îðîëöæýý. 1921 îíä Äîòîîä ÿàìíû ýðõýëñýí ò¿øìýë, 1922-1924 îíä Öýðãèéí ÿàìíû
äàé÷ëàí á¿ðòãýõ õýëòñèéí ýðõëýã÷, 1924-1926 îíä Õîâä àéìàãò Çàñãèéí ãàçðûí ýðõýëñýí ò¿øìýë,
1926-1927 îíä ÇÑÁÍÕÓ-ä ñóóõ ÁÍÌÀÓ-ûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 1927
îíä Àëòàíáóëàãèéí Ñàéä, 1928-1929 îíä Ýäèéí çàñãèéí çºâëºëä òîî á¿ðòãýëèéí õýëòñèéí ýðõëýã÷,
1931-1932 îíä õóâüñãàëûí ìóçåéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 1932-1933 îíä Óëààíáààòàð õîòûí
çàõèðãààíû äàðãà çýðýã àæèë õèéæ áàéæýý. Öýðãèéí áà Àæ ¿éëäâýðèéí ãàâüÿàíû 1-ð îäîíãîîð
øàãíàãäæýý. 1939 îíä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýã õýìýýã÷èä õèëñýýð õîëáîãäîí õýëìýãäæýý. 1962 îíä
öàãààäàâ.
321
Äàðüæàâûí Ëîñîë, Õàí Õýíòèé óóëûí àéìãèéí Áàòíîðîâûí õîøóóíû Äýëãýð-ºëçèéò ñóìûí íóòàãò
1890 îíä òºðæýý. Õîæèì Áîãäûí øàâü Ýõ äàãèíûí îòîãò øèëæèí çàõèðàãäæýý. 1899 îíîîñ ýõýëæ
ñ¿ì õèéäýä ñóóæ òºâä íîì ¿çýæ ×îéæèíãèéí ìÿíäàã îëæýý. 1908-1910 îíû ¿åä Õÿòàäûí ç¿¿í ìóæ
Áýýæèí õîò, Îðîñ óëñûí Ëåíèíãðàä, Ìîñêâà çýðýã õîòóóäààð àÿëàí ÿâæ áàéæýý. 1913 îíä ºìíº
õÿçãààðò ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí óäèðäñàí öýðãèéí ëàìä òîìèëîãäîí ÿâñíû ó÷èð öîðæ
ÿìáà (öîë)-îîð øàãíàãäæýý. 1919 îíîîñ õóâüñãàëûí íóóö àæèëä îðîëöîæ ýõýëñýí áºãººä 1920 îíä
Ǻâëºëò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð îäñîí äîëîîí õ¿íèé íýã áîëíî. 1921 îíä Ìîíãîë Àðäûí
íàìûí íýãä¿ãýýð èõ õóðëûã õóðàëäóóëàõ áà Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõàä îðîëöæýý. 1923-
1925 îíä öýðãèéí ýìíýëãèéí ãàçðûí ýðõýëñýí ò¿øìýëèéí àæèë õèéæ áàéæýý. 1925 îíä õàð áîëñîí
áà 1925-1939 îíä Õÿíàí áàéöààõ ÿàìíû ñàéä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Õÿíàí áàéöààõ êîìèññûí
äàðãà, Ìîíãîë áàíêíû ãèø¿¿í çýðýã àæèë õèéæ áàéæýý. 1939 îíä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýãò
õîëáîãäîæ õýëìýãäñýí áàéíà. 1962 îíä öàãààäàâ.
322
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä “Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí
òîâ÷ ò¿¿õ” äýýä äýâòýð. ÓÁ. 1934 îí. 146-147-ð òàë
140

ñàíààãàà èëð¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàí áºãººä ãàãöõ¿¿ Îðîñûí õóâüñãàëûí ÿëàëò
îëîëò, ÿëàíãóÿà õÿòàäóóä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãàñíû äàðàà íýã ñàíààò
íºõäèéã öóãëàðóóëàí Ẻãíºð¿¿ëæ àðä÷èëñàí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ òºðèéí
¿íäñèéã áîëîâñðóóëàí, õ¿í àìûí äóíä ¿íäýñíèé õóâüñãàëò ¿çýë ñàíààã óõóóëàí
äýëãýð¿¿ëæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí áîñãîõûí òóëä Ǻâëºëò
Îðîñîîñ òóñëàìæ ãóéõààð øèéäâýðëýëýý. ¯íäýñ óãñààã áàðèìòàëñàí õóó÷èí
¿çýë ñàíàà á¿õèé íî¸ä æèæèã ò¿øìýä¿¿äèéí íàì, õÿòàäûí èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã òýìöýëä õàìòðàí íýãäýõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã ¿íäýñíèé òóñãààð
òîããíîëîî îëîõîä äºõºì áîëãîõûí òóëä, àðäûí íàì õ¿ëýýí àâñàí áîëîâ÷
ìîíãîëûí äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýíä ¿íýí÷ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ ãàíö óëñ áîë
Ǻâëºëò Îðîñ ãýæ óõâàðëàí ¿çñýí þìàà. Èíãýæ òîõèðñíû óëìààñ Ìîíãîëûí
á¿õ àðä ò¿ìíèé á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðò èëãýýæ,
îðîñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä áàò õîëáîî òîãòîîõ, Ìîíãîëûí òàëààð
áàðèìòàëæ áàéãàà Ǻâëºëò çàñãèéí ñàíàà áîäëûã ìýäýõ, Ìîíãîëä èäýâõòýé
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæèéí òàëààð Îðîñûí òºâ çàñãèéí ãàçàðòàé ãýðýý
áàéãóóëàõ çîðèëãóóäûã àãóóëñàí þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé õ¿ñçë, çîðèëãûã á¿òýýõýä ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý òóñëàõäàà
òàòãàëçàõã¿é áóéçàà õýìýýí òà á¿õýíä íàéäíà 323 ” ãýæýý.
Ýíý çàõèäëûã çîõèîã÷èä Ǻâëºëò Îðîñîîñ òóñëàìæ àâàõ òàëààð ÷óõàì
ÿìàð ¿çýë áîäîëòîé áàéñíûã ìýäýõýä àìàðõàí áàéíà.
Àðäûí íèéò õºäºë㺺íä íî¸äóóä îðîëöîæ áàéãààã ýíý çàõèäàëä äºâèéëãºí
òóñãàæýý. Ýíý íü ¿¿íèé óðüä á¿ëãýìèéí ãèø¿¿ä Ñîðîêîâèêîâòîé óóëçàí
ÿðèëöàõäàà íî¸ä àíãèéí íàì áàéõã¿é ãýæ õýëæ áàéñàíòàé çºðæ áàéíà.
Òóñ çºâëºëãººíººñ Ä.Äîãñîì, Ä.Ñ¿õáààòàð. Ä.Ëîñîë íàð Ǻâëºëò Îðîñ
Óëñààñ òóñëàìæ ãóéõ Áîãäûí òàìãàòàé áè÷ãèéã àâ÷ ÿâàõààð øèéäâýðëýæýý.
Óã áè÷èãò Áîãäûí òàìãà äàðóóëæ ã¿éöýòãýõ àæëûã Î.Æàìúÿí ã¿íýýð
äàìæóóëàí, Áîãä ãýãýýíä îéð áàéñàí Äóéíõîðûí Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ íàðûã
àøèãëàõààð øèéäæýý.
Î.Æàìüÿí òóñëàìæ ãóéõ áè÷ãèéã àâ÷ Ïóíöàãäîðæòîé õàìò Áîãäîä
áàðààëõàõààð îäæýý. Ñ¿õáààòàð íàð Î.Æàìúÿíû ãýðò ¿ëäýæ øºíº äºë áîëòîë
õ¿ëýýãýýä ýðãýæ èðýõã¿é óäàõàä ýëäâýýð ãàéõàëöàæ, ñýðýìæëýí áóöæýý.
Ìîíãîë óëñûí òóñãààð áàéäàë, øàøíûã õàìãààëàõ òàëààð Ǻâëºëò
Îðîñ Óëñààñ òóñëàìæ ãóéÿ ãýæ óã áè÷èãò äóðäñàí íü Áîãä õààíààñ òàìãà
äàðóóëæ àâàõàä äºõºìòýé áîëæ ÷àäàõûã õàðãàëçñàí õýðýã áàéæýý. Õýäèé
òèéì áîëîâ÷ áè÷ãèéã “Äîðä” õ¿ì¿¿ñýýñ ñýæèãëýæ, áè÷èãò òàìãàà äàðàõ
ÿâäëûã õîéøëóóëñààð áàéæýý. Õàðèí Àìåðèê, ßïîíîîñ òóñëàìæ ãóéõ áè÷èãò
òàìãà äàðñíû äàðàà ë ñàÿ Ǻâëºëò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ãóéõ áè÷èãò òàìãàà
íýãýí øºíº äàðæ ºã÷ýý. Ýíý òóõàé ìýäýýã Ä.Ñ¿õáààòàð ìàðãààø ºã뺺 íü
Ä.Ëîñîëîîñ äóóëæýý. Çàõèäàë áè÷èãò Áîãä ãýãýýí íýãýíò ãàðûí ¿ñýã çóðæ
323
Ýíý áàðèìò áè÷ãèéã îðîñ õýëýýð îð÷óóëñàí õóóëáàð íü ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí ÄÄÑÈ-èéí íîìûí
ñàíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí òàñãèéí Â.È.Þäèíèé ñàíä áèé.
141

òàìãà äàðñàí òóë ò¿¿íèéã àâ÷ Äîãñîì, Ëîñîë, Ñ¿õáààòàð íàð Ǻâëºëò Óëñàä
ÿâàõ áîëîâ.
Ñ¿õáààòàð íàñ áàðàõ øàõàì áàéãàà ºâ÷òýé ýöãèéãýý îðõèæ, áàéäàã õîãøèë
áîëîõ ãàíö ãýðýý õóäàëäàæ, Ǻâëºëò Îðîñò ÿâàõ áîëæýý. ßâàõûí ºìíº
ýöýãòýéãýý ñàëàõ ¸ñ õèéõäýý Ñ¿õáààòàð õýëñýí íü:
“Ýíý íàñàíä ýöýã õºâã¿¿í áîëñîí à÷ëàë æóðìûã ã¿éöýòãýæ ºâ÷òýé õºãøèí
ýöãèéí áèåèéã ºðãºæ, ¿õýõ ñýõýõèéã ¿çýõ ÿâäëûã ¿íýõýýðèéí õè÷ýýí àâ÷,
ýä¿ãýý õàðãèñ ãàìèí õÿòàäûí öýðýã ãýõ ìýò õàìàã îëîí àðäûí ýðõ ÷ºëººã
ýçëýí àâ÷ ýëäâýýð äàðëàí çîâîîæ, áóóðàé ìîíãîë÷óóäûí øàøèí ¿íäñèéã
á¿ðìºñºí áàëðóóëàõàä õ¿ðãýí áàéãàà ó÷èð õºâã¿¿í Ñ¿õáààòàð ìèíèé áèå
àìü áèåèéã õàéðëàëã¿é àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã ìàíäóóëàõ èõ õýðýãò îðîëäîí
ç¿òãýõýýð îðîñ ãàçàð ÿâàõûã øèéäâýðëýæ áàéíà” ãýñýíä ýöýã Äàìäèí õýëñýí
íü: “...ÿìàð áîëîâ÷ õºâã¿¿í ìííü çîðüñîí õýðýãòýý ÿâ! Õàðèí õýðãýý á¿òýýæ
îëîí àðäûã çîâëîíãîîñ àíãèæðóóëàõ àâààñ õºãøèí ýöýã ÷èíü ¿õñýí, àìüä
áîëîâ÷ õ¿ñýë ã¿éöíý 324 ” ãýæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð, “Ǻâëºëò Îðîñ Óëñààñ òóñëàìæ ãóéõ áè÷ãèéã áóñäàä
ìýäýãäýõã¿é àëäàæ îñîëäîõã¿é àâ÷ ÿâàõûí òóëä á¿ä¿¿í ñóìàí òàøóóðûí 325
ãîëîîð í¿õëýí äîòîð íü àãóóëàí áàðüæ ÿâàõààð áýëòãýñíýýñ ãàäíà ººðèéí
ãýðèéã õóäàëäàæ çàìûí çàðäàë òºõººðººä, ýõíýð ßíæìààã õ¿¿ Ãàëñàíãèéí
õàìò àéëûí ¿¿äíèé ïèíä ¿ëäýýõ áîëîâ 326 .
Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí óìàðä ç¿ã ÿâàõ ãýæ áàéãààã Ñýöýí õàí àéìèéí Ñ¿æèãò
âàí Äîðæïàëàì ìýòèéí íàéäâàðã¿é õ¿ì¿¿ñ ñýæèãëýí ìýäýæ áàéñàí òóë
íóóö áºãººä ÿàðàëòàé ãàðàõ õýðýãòýé áîëæýý. Ä.Ñ¿õáààòàð Äîãñîì íàðûí
õàìò 1920 îíû 7-ð ñàðûí 30-íû øºíº ãàðöãààæ ç¿ã áóðóóëàí Áîãä óóëûí
àìàíä õýýð õîíîîä ìàðãààø ¿¿ðýýð ×èíãýëòýéí óóëûí àìàíä íóòàãëàæ
áàéñàí Äóãàðæàâûíä î÷èæ Ëîñîëòîé íèéëæ, àëñëàí ÿâàõ àæèë õýðãèéíõýý
òóõàé, àÿí çàìä òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é àþóë ñààäûã ãàòëàõ òóõàé àðãà çàìûã
áîëîâñðóóëàí çºâëºëäæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð òýíäýýñ íýã íýã ìîðü óíàæ, ººð íýãýí ìîðèíä èäýõ
õýðýãëýõ ç¿éëèéã à÷èæ õºò뺺ä õóäàëäàà÷èí àÿí÷íû áàéäëààð, çóíû äýëãýð
ñàéõàí öàãò, ò¿ìýí çîâëîíä ó÷èðñàí áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ àíãèæèð÷, ºðãºí óóäàì
íóòàãòàà æàðãàëòàé àìüäàð÷ áîëîõ àðäûíõàà èõ õýðãèéí òºëºº àëñûí çàìûã
çîðèí ãàð÷ýý. Òýä íàðûã Äóãàðæàâ, Íàìñðàéæàâ (Æàâ) íàð ¿äýí ãàðãàâ.
324
Ñ.Ïýðëýý. Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ. 1943 îí. 32-33-ð
325
Òàøóóðûã õèéëãýõ ÿâäàë ìàø íóóö áàéæýý. Òàøóóðûã ÷óõàì õýí õèéñýí ãýäýã íü ñîíèðõîëòîé
àñóóäàë þì. Ãýâ÷ îí öàã óäàæ æèíõýíý õèéñýí õ¿íèéã îëîõîä áýðõøýýëòýé áàéíà. ¯¿íä 2-3-ûí çýðýã
õ¿í òóñ òóñäàà õèéñýí ãýäýã. Æèøýýëáýë, Áàÿðëàõûí Öýðýíïèë öàãààí ìîäîîð óõàæ õèéñýí ãýäýã.
̺í Äàøçýãâý çýðýã õ¿í õ¿ðýí ñóìàí ìîäîîð õèéñýí ãýæ ÿðüäàã áºãººä ¿¿íèéã íèëýýä îðòîé áîëîâ
óó ãýæ ¿çäýã. Ýíý òàøóóðûã ã¿í Æàìúÿíãààð äàìæóóëàí àâ÷ õèéëãýñýí ãýäýã áºãººä Äà õ¿ðýýíýýñ
ãàðàõäàà áè÷ãèéã òàøóóðûí ãîëä õèéæ ÿâñàí áîëîâ÷ õèë äàâàõûí íààíà Å𺺠ãîëä íóòàãëàæ áàéñàí
Á.Ïóíöàãèéíä î÷îîä áàéõäàà òàøóóðûã õýìõýëæ Å𺺠ãîëä õàÿæ, óã ñàõèóñûí õýëáýðòýé áîëãîí
ãýðýíä õèéæ õ¿ç¿¿íäýý ç¿¿æ õèë äàâñàí àæýý.
326
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàë ÿðèàíóóä. ÓÁ. 1945 îí. 25-ð òàë.
142

Òýíäýýñ òýä íàð Ñýëáý ãîëûí óóäàì õºíäèéã ºãñºæ óóëàí äóíäóóð çàì
áóðóóëàí ÿâñààð Øàíàãà, Ìàíõäàéí äàâààíû ºâºð çýðýã ãàçàð çóíû õî¸ð
øºíº õýýð õîíîîä, ãóðàâ äàõü õîíîãòîî Õ¿éòýí ãýäýã ãàçàð áàéñàí ëàì
Ñàíæèéí ãýäýã àéëä õîíîæýý. Ñ¿õáààòàð èíãýæ ÿâàõäàà õóäàëäààíû õýðãýýð
Õèàãò îðîõîîð ÿâàà ãýõ áà Ñ¿õáààòàðûã (Òºìºð) Ëîñîëûã (Äàãâà), Äîãñîìûã
(Äýìáýðýë) ãýæ íýð áóðóóëàí çàìä òîõèîëäñîí õ¿ì¿¿ñò ÿðüäàã áàéæýý. Òýä
íàð Å𺺠ãîëûí òàâèëàíä íóòàãëàæ áàéñàí õóó÷èí òàíèõ Á.Ïóíöàãèéíä 1920
îíû 8-ð ñàðûí 4-íä õ¿ð÷ î÷æýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Á.Ïóíöàãèéíä õî¸ð õîíîæ, ãàìèí öýðãèéí îëîí äàâõàð
õàðóóë, òàãíóóëûã ãàòëàí ãàð÷ Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí õèë äàâàõ òºëºâëºãººãºº
áîäîæ áàéãààä, ãóðàâ äàõü ºäðèéí ºã뺺 òýäíèéõýýñ ãóðâàí ìîðü óíààä,
Á.Ïóíöàãààð ãàçàð÷ëóóëàí õèë íýâòðýõýýð öààø ÿâæýý. Òýä Å𺺠ãîëûã
ãàòàëæ Èâöýãèéí ºðòººíèé äýðãýä¿¿ð ãap÷ Òóæèéí íàðñàí äóíäóóð ÿâñààð
Ãÿëààí íóóð ãýäýã ãàçàð õ¿ð÷ Á.Ïóíöàãèéí òàíèõ íýãýí àéëä áóóæ Ä.Äîãñîì,
Ä..Ëîñîë íàðûã òýíä ò¿ð îðõèæ, Ä.Ñ¿õáààòàð, Á.Ïóíöàãèéí õàìò öààø
Á¿ðãýäòýé óóëûã ýíãýðëýí ÿâñààð Ìîíãîë, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí õèë äýýð
î÷òîë ãýíýò àðâààä ãàìèí ãàçàð äîîðîîñ áîñîí, áóó òóëãàí òýäíèéã çîãñîîñîí
áîëîâ÷ Ä.Ñ¿õáààòàð Äýýä Øèâýýíýýñ äºðâºí äóãóéòàé òýðýã õóäàëäàí àâàõààð
ÿâàà æèðèéí õ¿í ãýæ òýäýíä àâõààëæòàé îéëãóóëæ ÷àäààä öààø ÿâæýý.
Èíãýõäýý Ä.Ñ¿õáààòàð, Á.Ïóíöàãò ÷è Õ¿ðýý, áèäíèé õîîðîíä õîëáîî
áàðüæ áàéõ çîðèëãîîð õÿòàäûí ãàìèíãèéí àëáàíä îð ãýäýã äààëãàâðûã ºã÷ýý.
Òýðõ¿¿ Ïóíöàã íü öààøäàà Õèàãòàä áàéñàí ãàìèíãèéí àëáàíû ãàçàð ãàë÷èéí
àæëûã õèéæ, òýäíèéã òàãíàí õóâüñãàë÷ íàðò Ìîíãîë îðíû áàéäëûí òóõàé
÷óõàë ìýäýý äàìæóóëàí ºãºõ òàëààð èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð 1920 îíû 8-ð ñàðûí 9-íä Äýýä Øèâýýíä õ¿ð÷ õîíîîä áàéòàë,
íºãºº Äîãñîì, Ëîñîë õî¸ð íü öóâàí óâàí õèë íýâòðýí î÷æýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð õóâüñãàë÷ íºõäèéí õàìò Äýýä Øèâýýíä ñóóæ áàéñàí
Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ áîëîõ Îðîñ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí àðäûí
êîìèññàðûí Õèàãòûí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåêòàé óóëçàæ çîðüæ ÿâàà
õýðãýý ÿðüæ, ººðñäèé㺺 Äýýä ¯ä õîòîä î÷èõîä òóñëàõûã õ¿ññýíä òýä Äýýä ¯ä
ð¿¿ óñàí îíãîöîîð ÿâàõàä íü òóñàëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íºõäèéí õàìò Äýýä ¯äýä î÷èæ Ñ.Äàíçàí Õ.×îéáàëñàí íàðòàé
íèéëýí ó÷èð÷ Ýðõ¿¿ õîò ÿâæýý. Òýä íàð Ýðõ¿¿ä ÀÄÁÍÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí äàðãà, Êîìèíòåðíèé Àëñ Äîðíîäûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí
ãàçðûí òºëººëºã÷, Îðîñûí êîììóíèñò áîëüøåâèê íàìûí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Áîðèñ Øóìÿöêèé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷òýé õîëáîî òîãòîîæ öààøèä
õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð Áîðèñîâ, Ãàïîí íàðûã øóóä óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ
áàéâ. Ýíý àæëûã ÿâóóëàõàä ìîíãîë õýë ìýääýã õ¿í õýðýãòýé áàéñàí ó÷èð
Ǻâëºëòèéí áóðèàä Ð.Ýëáýãäîðæ, Ö.Æàìñðàíî íàðûã ýíý àæèëä òàòàí
îðóóëæ ìîíãîë õýëíèé îð÷óóëãûí àæëûã õèéëãýäýã áàéâ. Öààøäàà óã àæëûí
ÿâöàä Ð.Ýëáýãäîðæ, Ö.Æàìñðàíî çýðýã íýëýýä õýäýí õ¿ì¿¿ñèéã Ìîíãîëä
íýâòð¿¿ëýõ Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷ íàðòàé õàìòðàí àæèëëóóëæ óëìààð
143

Ìîíãîëä áàéãóóëàãäñàí ÌÀÍ áà òºð çàñãèéí çîõèõ àëáàí òóøààëä òîìèëîí
àæèëëóóëàõ áîëñîí þì.
̺í 1920 îíû 8-ð ñàðûí äóíäóóð õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí á¿õ òºëººëºã÷èä
Ýðõ¿¿ õîòîä ãàëò òýðãýýð õ¿ðýëöýí èðæ, Îðîñûí êîììóíèñò áîëüøåâèê
íàìûí Ýðõ¿¿ãèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Ãàïîíòîé óóëçààä, Ǻâëºëò Îðîñò èðñýí
çîðèëãîî ò¿¿íä òîäîðõîé ÿðüæýý.
Ãàïîíòîé õèéñýí ÿðèàíû ÿâöàä òºëººëºã÷èä çîðüñîí ñàíàà áîäëîî
èëýðõèéëñýí òóñãàé áè÷èã çºâëºëòèéí çîõèõ áàéãóóëëàãóóäàä áè÷èõ íü ÷óõàë
áîëæ áàéâ. Á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéí äóíä õóâüñãàëûí àñóóäëààð ñàíàë çºðººòýé
áàéñàí ó÷èð Ǻâëºëò Îðîñò î÷èõ òºëººëºã÷äèéí çîðèëãûã ÿã íýã ÷èãòýé
òîäîðõîé èëýðõèéëñýí áè÷èãò ¿¿íèé óðüä ¿éëäýæ àìæààã¿é áàéæýý. Ýíý òàëààð
Ä.Áîäîî ºã¿¿ëñýí íü: “Áè Õ¿ðýýíä áàéõäàà òà íàðò íàìûí íýðèéí ºìíººñ áè÷èã
õýðýãòýé ãýõýä ìàíàé çàðèì íºõ人ñ çààâàë Áîãä ãýãýýíèé òàìãàòàé áè÷èã
õýðýãòýé ãýæ áàéñàí ø¿¿. Îäîî íàìûí íýðèéí ºìíººñ áè÷èõ õýðýãòýé ãýæ
ç¿òãýæ áàéâ 327 ” ãýæýý. Õàðèí Áîãäûí òàìãàòàé áè÷ãèéã õèë õÿçãààð íýâòðýõ
àëáàí áàðèìò áè÷èã áîëãîí àøèãëax õýðýãòýé ç¿éë þì ãýæ ¿çæýý.
Ãàëîíòîé òºëººëºã÷人ñ ÿðüñíû óòãûã õàìààðóóëæ ×îéáàëñàíãààñ
áè÷ñýí íü:
“Ãàïîíîîñ õýëñýí íü: òàíàé òºëººëºã÷ íàð Áîãäûí òàìãàòàé áè÷ãèéã
àâ÷èðñàí áàéíà.Òýð íü òà íàðò õîæèì áàðèìò áîëîõ ç¿éë áîëíî. Õàðèí ýíý
àæèë äýýð òàíàé òºëººëºã÷ íàðààñ ººðèéí õ¿ñýëòèéã òîäîðõîéëñîí áºãººä
ººðèéí íàìûí òàìãà á¿õèé áè÷ãèéã ºãºõ íü ÷óõàë ãýñýíä áèä áóöàæ ººðèéí
íàìûí òàìãàòàé áè÷ãèéã õèéõ òóõàé öóãëàð÷ ÿðèâ.
Ýíý òàëààð õîæèì ×îéáàëñàí áè÷ñýí íü: Ýë àñóóäàëä íºõºð Ä.Ñ¿õáààòàð,
íàìûí øóãàì äýýð õàòóó çîãñîã÷, ýðñ çàð÷èìòàé áîäëîãî èëýðõèéëñýí áîëíî.
ͺõºð Ñ¿õáààòàð ÷óõàìõ¿¿ ýíý ¿åýñ ýõëýí ¿íýí õýðýã äýýðýý ìàíàé íàìûí
àæëûã óäèðäàæ ýõýëñýí þì 328 ” ãýæýý.
¯íýõýýð ýíý ¿åýñ ýõëýí Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé òóóøòàé òýìöýã÷ íàð
Ìîíãîëûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã øóóä ãàðäàí óäèðäàõ áîëæýý. ÇÎÓ-ä ÿâñàí
íàìûí óäèðäàõ íºõºä áóöàæ èðýýä àðä îëíûã òýìöýëä çîõèîí áàéãóóëæ,
ò¿¿íèéã óäèðäàõ æèíõýíý íàìûã áèé áîëãîæ, ýãíýýíä íü òºëººëºã÷äèéã
òàòàí îðóóëæ ïàðòèçàí öýðýã, õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ òàëààð
èõýýõýí àæëûã õèéæýý.
Һ뺺ëºã÷èä ººð äóíäàà èõýýõýí çºðºë人í ìàðãàñíû ýöýñò, Ǻâëºëò
Çàñãèéí ãàçðààñ òóñëàìæ ãóéõ òàëààð íýãäñýí ñàíàëûã áîëîâñðóóëæýý. Ýíý
ñàíàë íü Ǻâëºëò óëñàä èðñýí òºëººëºã÷èä, Ìîñêâà õîò ÿâàõ íºõºä人 ñàíàë
íýãòýé ºãñºí äààëãàâàð ìàÿãààð áè÷èãäñýí áºãººä “Îðîñ Óëñûí Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçðàà îäñîí Ìîíãîë Àðäûí òºëººëºã÷äèéí òýìäýãëýë 329 ” ãýäýã
íýðòýé áàéæýý. Ñàíàë íèéëñýí òèéì óäèðäàìæ, äààëãàâàð áîëîâñðóóëñàí íü
327
Õ.×îéáàëñàí. “Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä”. Óëààíáààòàð. 1953 îí. 3-ð áîòü 41-1945), 386-ð òàë.
328
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàë ÿðèàíóóä. ÓÁ., 1945. 16-ð òàë.
329
ÌÀÕÍ-ûí Ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1920-1924) ÓÁ., 1946. 103-104-ð òàë
144

òºëººëºã÷äèéí äîòîð çºðºº ìàðãààí ãàð÷ áàéñàí òýð öàãò èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëæýý. Òýð “òýìäýãëýëä” íýãäñýí á¿ëãýìèéí ¿çýë ñàíàà, àðäûí õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèé ýðõ àøèãò òîõèðñîí ãîë õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã òóñãàæ ÷àäæýý. Òýð
áàðèìò áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü:
1. Ãàäààä Ìîíãîëûí íî¸ä, ëàì íàðààñ ãàäíà á¿õèé àðäûí íàìûí õ¿ñýë íü
ãóðâàí óëñûí ãýðýý áè÷ãèéí ¸ñîîð àâòîíîìèéã áîñãîõîä ýðõèéã èõýòãýõ áà
áàñ îðîñ, õÿòàä íàðûí çºâøººðëèéã õàðãàëçàõã¿é áîëãîõûã õ¿ñíý (áèåý äààí
òóñãààð òîãòíîõ òàëààð ºã¿¿ëæ áàéíà - Á.Ø).
II. Ýíý òóõàé õýðãèéã á¿òýýõèéí òóë Ìîíãîë àðäûí íàìòàé õýëõýý
áàðèëäëàãàòàé áîëîõûã õ¿ñýõýýñ ãàäíà Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ
òóñëàìæ ãóéõ ç¿éë íü:
1) Îëîí óëñ áà Èðãýí (Õÿòàä) óëñòàé õýëýëöýæ, Àðäûí íàìûí
çîðüñîí õýðãèéã ýâäðýëòã¿éãýýð á¿òýýõ áà Õÿòàäûí àðäûí íàìòàé õýëõýý
áàðèëäëàãàòàé áîëãîõ ÿâäàëä òóñëàõ õèéãýýä ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçðààñ õýëýëöýõ öàãò ìàíàé àðäûí íàìûí õîîðîíä öàã òóõàéã
õîæèìäóóëàëã¿é ìýäýãäýæ áàéõûã õ¿ñíý 330 .
2) Ýä¿ãýý, îéðûí öàãò õÿòàäûí õóâüñãàëûí áàéäàë ìýäýãäýõã¿é áºãººä
ýíý ó÷ðààñ Ìîíãîëûí õýðýã ýâäðýëòã¿é á¿òýõ íü áàòã¿é òóë áàñ ãàäààä
õ¿÷èðõýã óëñûí ç¿ãýýñ õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýäýä òóñàëæ, õÿòàäûí àðäûí íàì
áà ìîíãîëûã äàðëàõ ç¿éë ãàðàõ ìàãàäã¿é òóë Ìîíãîë Àðäûí Íàì Îðîñ Óëñûí
Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçðààñ ìîðüò öýðýã õîðèí äºðâºí ìÿíãûí á¿ðýí çýâñýã áà
áàãø íàðûã òóñëàí îëãîõûã ãóéíà.
3) Ýä¿ãýý öàãò, õóó÷èí ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ñàíãèéí ç¿éëèéã õÿòàä
áóëààñàí ó÷ðààñ ýä¿ãýý îéðûí öàãò øèíý çàñàã áà Àðäûí íàìûí õîðîîíä
çàðöóóëàõ... ìºíãèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ óðüä÷èëàí òóñëàõûã ãóéíà.
III) Õýðýâ Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã áîñãîõ õýðýã ýâäðýëã¿é ýâèéí ¸ñîîð
á¿òýõ áîëáîë... àâòîíîìèéã óñòãàñíààñ õîéøèä õóðààñàí ìºí㺠õºðºíãº
ç¿éë¿¿ä áà öýðãèéí õîðîîíû ãàçðààñ õóðààñàí áóó, çýâñýã ñóì, öàõèëãààí
ìýäýý òýðã¿¿òýí Ãàäààä Ìîíãîëûí øèíý áàéãóóëàõ çàñãèéí ãàçàðò á¿ðìºñºí
ýã¿¿ëýí îëãîõ òóõàé õýðýãò Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýõèéã ãóéíà.
IV) Õýðýâ Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ Ãàäààä Ìîíãîëä òóñàëáàë
ÿìàð íýã ç¿éëýýð õàðèó ýðãýõ áà èðýõ öàãò Îðîñ Ìîíãîëûí õîîðîíä ÿìàð íýã
ç¿éëèéí áàðèëäëàãàòàé áîëîõûã èëýðõèéëýõèéã õ¿ñíý.
Öàãààí ìè÷èí æèë (1920 îí) íàéìàí ñàðûí õîðèí òàâàí 331 ãýæýý.
330
¯¿íýýñ ¿çýõýä õóâüñãàëò á¿ëãýì íü Õÿòàäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íòýé õîëáîî òîãòîîõ àðãà çàì õàéæ
áàéñàí íü èëýðõèé áàéíà. Ãýâ÷ òýð öàãò èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äýýð äýìæ¿¿ëñýí õÿòàäûí öýðãèéí
õàðãèñ á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä òýìöýë áîëæ áàéñàí ó÷èð òèéì õàðèëöàà òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé áàéñàí
íü ìýäýýæ þì. Òýãýâ÷ õÿòàäûí àæèë÷èí àíãè, õºäºëìºð÷èí îëîí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä
õóâüñãàëò ýâ ñàíàà, àõ ä¿¿ãèéí òàëàðõëààð õàíäàæ áàéñàí íü äàìæèãã¿é.
331
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924) ÓÁ., 1946. 10Ç-104-ð òàë.
145

Ýäãýýð ãîë åðºíõèé çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçàð ºãºõ
áè÷ãèéã çîõèîí áè÷æýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä àëäñàí àâòîíîìèî ñýðãýýæ
Áîãä ãýãýýíèéã õýìæýýò ýðõýò õààí øèðýýíä çàëæ óëìààð 1-2 æèë ºíãºðñíèé
äàðàà óäàì óãñàà çàëãàìæèëñàí íî¸ä ÿçãóóðòàí íàðûí ýðõ ÿìáûã óñòãàíà.
¯¿íèé òóëä áèä àðäûí íàì, çàñãèéí ãàçàð, öýðãèéã áàéãóóëàí àæèëëàíà ãýõ
çýðãýýð äóðüäñàíûã òýìäýãëýæýý. Äàíçàí, ×àãäàðæàâ íàð Îðîñûí Çàñãèéí
ãàçàð áà Êîìèíòåðíèé ÿéöýòãýõ Õîðîîíä õýä õýäýí óäàà î÷èæ ÿðèëöëàãà
õèéñíýýñ ãàäíà ìºí òýäíèéã Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí êîìèññàð
Ã.Â.×è÷åðèí, ò¿¿íèé îðëîã÷ Ë.Ì.Êàðàõàí, Á¿õ Öýðãèéí æàíæèí Ñ.Ñ.Êàìèíåâ
íàðòàé óóëçàí ÿðèëöñàí ãýæ äóðäæýý 332 .
Õóâüñãàëò íýãäñýí á¿ëãýìèéí ãîë óäèðäàõ õýñýã íü 9-ð ñàðä ãóðâàí õýñýã
áîëîí õóâààãäàæ íýã õýñýã íü Ìîñêâà îðîõ, íºãºº íü Õ¿ðýýíä áóöàõ, ãóðàâ äàõü
íü Ýðõ¿¿ä ¿ëäýõ áîëæýý. Ìîñêâà îðîõ íºõäèéã ÿâóóëàõûí ºìíº òºëººëºã÷äèéí
ãèø¿¿ä òóñ òóñ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýý õóâààðèëàí àâ÷ýý. ¯¿íä ºã¿¿ëñýí íü:
“Ìîíãîë óëñûí àðäûí íàìààñ òºëºâëºí ãàðãàñàí áèäíèé äîëîîí õ¿ì¿¿ñ
îðîñûí Ýðõ¿¿ õîòûí ãàçàð õ¿ð÷ èðýýä òóõàéëñàí õýðã¿¿äèéã àíãèëàí õóâààæ,
òóñ òóñ áàòëàí õ¿ëýýñýí ó÷ðûã ÿëãàí ñàëãàí áè÷ñýí íü:
1. Ìîíãîë óëñûã ººðèéí ýðõò òóñãààð óëñ áîëãîõ áóþó àâòîíîìèéã îëîõ
òóõàé ýë õýðýãò Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààð òóñëóóëàõ áà ìºí
ýíý ç¿éëèéí õýðãèéã îëîí ò¿ìýíä òóñòàéãààð Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé
õýëýëöýõýä áèäíèé íºõºä á¿ãäýýðýý ñàíàë ñàëàõ ãàçàðã¿é áàéòóãàé.
Àðä ò¿ìýíä òóñëàõûí òóë õýëýëöñýí ÿìàð áà õýðãèéã á¿ãäýýð íýãýí
ñàíààãààð áàòëàí õ¿ëýýõ ó÷ðûã õýëýëöýí òîãòîîä Ëîñîë, Äàíçàí, ×àãäàðæàâ
íàðûã òºëººëºã÷ áîëãîí òóõàéëàí òîìèëæ, Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçàðò èëãýýñýí òóë ñàíàà ¿ë ñàëàõ áà àìü áèåèéã õàéðëàõã¿é ó÷ðûã á¿ãäýýð
çºâøººðºâ.
2. ªìíº (Õ¿ðýýíä), Óìàðä (Ìîñêâàä) íýâòð¿¿ëýõ ýëäýâ áè÷èã, öàõèëãààí
ìýäýý áà áè÷èã õýâëýõ íèéòë¿¿ëýõ õýðýã õèéãýýä ñóðàõ ñóðãàõ ç¿éëèéã ýðõëýí
ìýäýõ, àðä ò¿ìýíä òóñãàé õýðýã ç¿éë áóþó õýëýëöýí çºâëºë㺺íèé ÿâäàëä
îðîëöîí ñàíàà÷ëàõûí òóëä Àðäûí íàìûí òºëººëºã÷ Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí
íàðûã Ýðõ¿¿ õîòîä òîìèëîí ñóóëãàñàí áºãººä òýäíèé ¿éëäñýí ýëäýâ õýðýãò
á¿ãäýýð ñàíàà ñàëàõã¿é ç¿òãýõ áºãººä á¿ãäýýð íýãýíò õàìò àìü áèåèéã
õàéðëàõã¿é ç¿òãýí ã¿éöýòãýõ ó÷ðûã á¿ãäýýðýý áàòëàí ñàõèíà.
3. Õàðüÿàò íàìûí òîîã îëîí áîëãîõ áà õ¿÷èéã çóçààòãàõ, öýðýã àíãèéã
õóðàëäóóëàí ýëñ¿¿ëæ çààñàí ãàçàðò äàé÷ëàí èëãýýõ, çýâñýã ç¿éëèéã õ¿ëýýí
àâàõóóëàõ, ÷óõàë ìýäýýã õàðèëöàí ìýäýëöýæ òóõàé á¿ðä ã¿éöýòãýí øèéòãýõ,
îëîí ãàçàðò òºëººëºã÷äèéã àíãèëàí ñóóëãàõ, äýýä äîîðäûí ñàíààã àâ÷
ñ¿ëáýýëýí õýëýëöýõ, áàñ íàìûí òàíãàðàã áè÷èã, äýâòýð õýâëýí äýëãýð¿¿ëýõ,
õàðüÿàò íàìûí ºíº ¿¿ðäèéí áàéäàë, ñóðòàë çàðëàëûã òîãòîîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
áà îíüñ àðãà, õ¿÷ ÷àäëûã èë, äàëä áýëòãýõ çýðýã õýðýãò Áîäîî, Äîãñîì íàðûã
332
Ñ.Ê.Ðîøèí. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õ. Ìîñêâà, 1999. È ÐÀÍ. ñòð 33.
146

á¿ãäýýð ñàíàà íèéëýí òóñãàéëàí òîìèëæ Õ¿ðýýíä ýã¿¿ëñýí áºãººä òýäíèé
¿éëäñýí àðä ò¿ìýíä òóñòàé õýðýã ç¿éëèéã íýãýí ñàíààãààð çºâøººðºí äàãàæ
ã¿éöýòãýõèéã á¿ãäýýð áàòëàâ.
4. ªìíº, óìàð õàðèëöàí íýâòð¿¿ëýõ ýë ãàçðûí ÷óõàë áè÷èã áà öàõèëãààí
ìýäýýã óëàìæëàí õ¿ëýýí àâ÷ íýâòð¿¿ëýõ, õàðüÿàò õîòûí (õ¿ðýýíèé) áàéäàë
òºëºâèéã ñ¿âýã÷ëýí ìýäýæ, óìàð, ºìíºä íýâòýëãýõýýð... Ïóíöàãò áàòëàí
äààëãàñíûã á¿ãäýýð ñàíàà íèéëýí òîìèëîâ 333 ” ãýñýí ýíý áè÷èãò á¿ãäýýð ¿ñýã
çóðæ, 8-ð ñàðûí 24-íººð ºäºðëºæýý. Ýäãýýð á¿ãäýýñ ¿çýõýä òºëººëºã÷äèéí
ãèø¿¿ä Êîìèíòåðíèé Àëñ Äîðíîäûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí
àæèëòàí íàðòàé ñàíàëàà õàðèëöàí ñîëèëöñîí áà ìºí ººðñäèéí áèåýð çºâëºëò
çàñãèéí òóðøëàãàòàé òàèèëöñàíû à÷ààð òóéëáàðòàé áèø çàðèì ãèø¿¿äèéí
ýñýðã¿¿öýë, òàòãàëçëûã äàâàí òóóëæ, ººðèéí òýìöëèéí øóãàìûí çàð÷èìò
áàéð ñóóðèóäûã òîäîðõîéëæ ÷àäñàí áàéíà.
1920 îíû 9-ð ñàðä Ä.Ñ¿õáààòàð óìàð, ºìíº ÿâàõ íºõ人 ¿äýæ ãàðãààä,
Õ.×îéáàëñàíãèéí õàìò çºâëºëãººíººñ äààëãàñàí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ àæèëä
îðîâ. Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûã öýðãèéí áà óëñ òºðèéí áîëîâñðîëîî íýìýãä¿¿ëýõýä
àæèë÷èí òàðèà÷íû óëààí öýðãèéí 5-ð àðìèéí øòàá, ÎÊ(á) Íàìûí òºâ
õîðîîíû Ñèáèðèéí òîâ÷îî, Êîìèíòåðíèé Àëñ äîðíîäûí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà íàðûí ãàçàð èõ àíõààðàë òàâüæ õàëóóí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæýý.
Ýðõ¿¿ õîòîä ¿ëäñýí Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð óëààí àðìè, çýâñýãò
áîñëîãî, íàìûí àæëûí òóðøëàãóóäûã ñóäàëæ ýõýëæýý.
1920 îíû 9-ð ñàðä áîëñîí Îðîñûí êîììóíèñò íàìûí Ýðõ¿¿ ìóæèéí
III áàãà õóðàëä Ä.Ñ¿õáààòàð îðîëöîæ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºìíººñ áàÿð
õ¿ðãýæ ¿ã õýëýõäýý: “Ìèíèé áèå, äýëõèéí êàïèòàëûí ýñðýã áîäëîãûí òóãèéã
ýí òýðã¿¿íýý ºðãºí ìàíäóóëñàí Îðîñûí êîììóíèñò íàìûí Ýðõ¿¿ãèéí áàãà
õóðàëä òýíäýýñ (ìîíãîëûí ìàë÷äààñ Ë.Á.) áàÿð õ¿ðãýæ èðýâ. Ëàì íî¸ä,
õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí, äýëõèéí êàïèòàëûí ãóðâàí äàâõàð òàëõèãäàëä
îðñîí Ìîíãîëûí îíãîí õýýð òàëûí ìàë÷äàä òàíàé íàìûí óðèà õ¿ðñýí þì...”
ãýæýý 334 .
Ñ¿õáààòàð Ýðõ¿¿ä áàéõäàà ìºí õîòûí íàìûí áàãà õóðëûí àæèëëàãààíä ÷
îðîëöîæ áàéñàí íü ò¿¿íä èõ ñóðãóóëü áîëæ ºãñºí áóé çàà 335 . Õ.×îéáàëñàí óðüä
Ýðõ¿¿ä ñóðàëöàæ áàéõäàà ãýðò íü ñóóæ áàéñàí áàãø ×àëïîíàâòàé óóëçàæ
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áàéñàí àæëûí òàëààð èõèéã ìýäýæ àâ÷ýý.
Ìîñêâà îðîõîîð ÿâñàí òºëººëºã÷ ×àãäàðæàâ Ýðõ¿¿ä ýðãýí áóöàæ
èðæýý. Ìîíãîëä áóöñàí òºëººëºã÷èä çàìäàà, Íèéñëýë õ¿ðýý, Ýðõ¿¿ õîò äàõü
íºõäèéí õîîðîíä õîëáîî áàðèóëàõààð Ïóíöàã, Æàìñðàíî íàðûã Õèàãò õîòíîî
¿ëäýýæýý.
Áîäîî íàð Ýðõ¿¿ãýýñ áóöàæ èðýýä íàìûí òàíãàðàã, íºõ人ñºº Ýðõ¿¿
õîòîíä áàéõäàà àâñàí ¿¿ðýã äààëãàâðûí äàãóó Õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ áàéñàí íàì
333
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924) ÓÁ., 1946. 8-9-ð òàë.
334
Ä.Ñ¿õáààòàð. Íàìòàð. ÓÁ., 1965 îí, 56-ð òàë.
335
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèí ¹ 259. 1920 îíû 9-ð ñàðûí 21
147

áà õóâüñãàëò àæëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ñàíàà÷ëàãà òàâüæ àæèëëàæ áàéâ.
Ýíý ¿åä óëñ îðíû áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áàéõàä õ¿ðýýí äýõ á¿ëãèéí àæèë
ñàéæðàõ áàéòóãàé ñóëàð÷ áàéæýý. Èéìä Áîäîî öàãààí öýðãèéí àíãèä ýëñýæ
õóâüñãàëûí àæèëä òóñòàé ìýäýý öóãëóóëæ áàéñàí òóõàé çàðèì áàðèìòàíä
äóðüäñàí áàéäàã. Åð íü õóâüñãàëò á¿ëãýìä àøèãòàé òàãíóóëûí àæèë õèéæ
áàéñàí íü ¿íýí áîëîëòîé.
Ǻâëºëò Îðîñò î÷èõîîð ÿâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë õýðýãò íàéäâàðëàñàí
ÿðèà Ìîíãîëûí îðíû õ¿í àìûí äîòîð äýëãýðñýýð áàéæýý. Îðîñò óëààíòàí,
öàãààíòàí õîîðîíäîî áàéëäàæ áàéãàà áà Ìîíãîëîîñ Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí
çýðýã õ¿ì¿¿ñ çºâëºëò Îðîñò î÷ñîí òóõàé ìýäýýã áè 1920 îíä ç¿¿í õÿçãààðò
áàéõäàà ñîíñäîã áàéâ 336 . Õóâüñãàë÷ äîëîîãèéí õýí íýãèéã áàðüæ ºãñºí õ¿íä
øàãíàë ºãíº ãýæ Õ¿ðýýíä çàð òàðñàí áàéæýý. Õèàãòàä õ¿ð÷ èðýýä öàõèëãààí
õîëáîî÷èí Äàìáàäîðæòîé óóëçàæ áàéãààä, Îðîñò òºëººëºã÷èä ÿâñàí òóõàé
ò¿¿íýýñ áàñ ñîíñîæ áàéâ ãýæ ìºí ïàðòèçàí Áàäàð÷ äóðñàí ÿðüæýý.
ªðãºí îëîí ò¿ìýí óëñ òºðèéí òàëààð èéíõ¿¿ ñîíèðõîæ áàéõàä òýäíèé
äóíä àæëûã ñàéæðóóëàí çîõèîõ áîëîìæ íèéñëýë Õ¿ðýýíä õàíãàëòòàé áóñ
áàéâ. Ýíä á¿ëãèéí ãèø¿¿í Äóãàðæàâ, Æàìúÿí, áàãà Äàíçàí, Æèãìýä, Äýíäýâ,
ã¿í Áàâóó, ò¿øìýë Àëòàíãýðýë, Îéäîâ, Øàðàâ íàðûí 16 õ¿íýýñ ãàäíà ìàíëàé
áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, õóðö âàí Ìàãñàðæàâ íàðûí çýðýã
òàëàðõàã÷ õ¿ì¿¿ñ 10 îð÷èì áàéæýý. Ìîíãîëûí çàðèì ôåîäàëóóäûí (âàí
Äîðæïàëàì, ò¿¿íèé õ¿¿ çýðýã) òóñëàìæààð õÿòàä öýðã¿¿ä, á¿ëãèéí ãèø¿¿ä
áà ò¿¿íèéã òàëàðõàã÷ Ìàãñàðæàâ, Æàìúÿí, Æèãæèä çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
áàðèâ÷èëæýý.Ò¿¿íèé äîòîð Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí 337 áàðèâ÷ëàãäæýý 338 .
Õ¿ðýýíèé íºõ人ñ Ñ¿õáààòàð íàðò áè÷ñýí çàõèäàëä: “...Îäîî åð Õ¿ðýýíèé
ãàçðàà óðüäòàé àäèëã¿é, ñýðæ ñýðãèéëýõ íü ìàø áýðõòýé... Áèäíèé ñóóõ ãàçàð
õýýð õºäºº, óóë ìîä áºãººä ¿íýõýýð áýðõèéã õ¿ëýýæ áàéíà. Õýäèé òèéì
áîëîâ÷ àíõíû õýðýã íýãýíò èéì òóë áèä àìü ýñ õîðëîãäâîë çîâîõûí ÿàõèì
õýìýýí ñàíàíà 339 ” ãýæýý.
336
Ïàðòèçàí Áàäàð÷èéí äóðäàòãàëûã 1953 îíä ØÓÕ-èéí Ò¿¿õèéí êàáèíåòûí àæèëòàí Ö.Íàñàíáàëæèð
òýìäýãëýí àâ÷ýý.
337
Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí Õ¿ëýí áîéð õîøóóíä òºðæ, õîæèì ñóìûí çàíãè áîëæýý. Äàìäèíñ¿ðýí
1911 îíä Ìàíæèéí ýñðýã õºäºë㺺íèéã ººðèéí õîøóóíä óäèðäàæ áàéãààä Ãàäààä Ìîíãîëûí 1911
îíû ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä íèéëæýý. Äàìäèíñ¿ðýí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí õàìò 1912 îíä
Ìàíæ õÿòàäûí öýðãèéí àíãèàñ Õîâäûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöæýý. Òýð ãàâúÿà ç¿òãýëèé íü ¿íýëæ
ò¿¿íä âàí öîë øàãíàæ áàéæýý.
Äàìäèíñ¿ðýí Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäààð òîìèëîãäîæ,
Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò ¿ñýã çóðàõ ÿâäëààð òºãññºí îðîñ-õÿòàä-ìîíãîëûí
õýëýëöýýíä îðîëöæýý.
Ãàäààä Ìîíãîëûã õÿòàä öýðýã ýçëýí àâñàí ¿åä Äàìäèíñ¿ðýí õóâüñãàëò á¿ëãýìèéã òàëàðõàí áàéñàí
ó÷èð ò¿¿íèéã õÿòàä öýðãèéí ýðõòí¿¿ä áàðèâ÷èëæ øîðîíä õîðüæýý. Õÿòàäûí õàðãèñóóäûí äààæ
äàâøã¿é õ¿íä ýð¿¿ ø¿¿ëòèéã øîðîíä õ¿ëýýæ áàéæýý. ¯¿íèéã áààòàðëàãààð ýñýðã¿¿öýæ ºãñºí
õîîëûã íü ÷ èäýëã¿é, áîñîîãîîð ¿õæýý.
338
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí ñàí. Ø¿¿õ ÿàìíààñ çàñãèéí ãàçðàà ÿâóóëñàí áè÷èã.
339
Õ.Ïýðëýý. Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943. 6-7-ðòàë.
148

Õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí äýãëýìèéí íºõöºëä ìîíãîëûí áàéäàë óëàì
õ¿íäýðñýýð áàéâ.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí íàð ãàçàð á¿õýíä õàðãèñ õàòóó äýãëýì òîãòîîí,
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã õÿíàí ìºðäºæ áàéõ áîëîâ. Õÿòàäûí ýçýðõýã öýðãèéí
ýðõ áàðèã÷äààñ Õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Õîâäûí ìîíãîë çàõèðãààíä ãàðãàñàí
òóøààëä: “...Áàðóóí, ç¿¿í õàðóóëóóä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà.
Õ¿íä öàã ¿åä òóëãàðñàí ó÷èð òóñ îðíû ýíõ àìãàëàí áàéäëûã õàíãàõûí òóëä
õèëèéí õàìãààëàëò, ñîíîð ñýðýìæèéã õ¿÷òýé áîëãîõûã òóøààÿ. Õàðóóëóóä
Ìîíãîëä íýâòðýõ ãýñýí áîëüøåâèê áà áîëüøåâèê áóñ õýí á¿õíèéã áàéöààí
õÿíàæ, òóõàé á¿ðèéã ò¿ðãýí èëòãýí ìýäýãäýæ áàé. Èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàãñäûã
îíöãîéëîí øàãíàõ áà õàìãààëàëò, ìýäýýëëèéã òàñàëñàí õ¿ì¿¿ñèéã õàéð
íàéðã¿é øèéòãýíý 340 ” ãýæýý.
Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí äîëîîí õ¿ì¿¿ñèéã áàðüñàí õ¿í á¿ðò ò¿ìýí òºãðºã
øàãíàíà ãýñýí çàðëàë Õ¿ðýýíèé ýíä òýíäã¿é íààëòòàé áàéõ áîëæýý 341 .
1920 îíû 12-ð ñàðä õÿòàä öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä, õóâüñãàë÷èä áà
óíãåðí÷¿¿äòýé òýìöýõýýð óëàì ÷àíãà àðãà õýìæýý àâ÷ýý 342 .
Ǻâëºëò Îðîñò î÷ñîí òºëººëºã÷èä íü õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ãîë óäèðäàõ
õ¿÷èí áîëæ õóâüñãàëò áàéãóóëëàãààñ ºðãºí àðä îëíû òºëººëºã÷ººð øèíý÷ëýí
áàéãóóëæ áàéâ.
Ǻâëºëò Îðîñò î÷ñîí íèéò òºëººëºã÷äèéí õàìòðàí áè÷ñýí çàõèäëûã àâ÷
ÿâñàí íºõºä 1920 îíû 9-ð ñàðûí äóíäóóð Ìîñêâà õîòîä õ¿ðýëöýí î÷æýý. Òýð
çàõèäàëä òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Çàñãèéí Ãàçàðò õ¿ñýæ áè÷ñýí íü:
“Ó÷èð èéìèéí òóë áèäíèé àðäûí íàìûí õ¿í íàð Îðîñ óëñûí èõ òóñûã
àðäûí íàìûí íýðýýð õ¿ëýýí àâààä ñîíãîõ òóøààëòíû ýòãýýäòýé ãîðèìîîð
íºõºðëºæ òýäíèé öýðýã õ¿÷èéã õýðýãëýí àâòîíîìèéã îëîîä õóòàãòûã
õýìæýýòýé ýðõòýé ýçýíä ºðãºæ, òýäíèé õ¿÷èí ÷àäëààð óãñàà çàëãàìæëax
íî¸äûí èõ áàðãèéã ýâä¿¿ëýõ àðãà õýðýãëýí íýãýíò áóñäûí ãàðààñ ãàðãàæ
ººðèéí äîòîîä ýðõèéã îëîõûí õàìò, ãàäààäûí ýëäýâ ¸ñ áà ÿëàíãóÿà àðäûí
ýðõ òóñûã ¿éëäýõ ¸ñ ñóðòëûã íèéòëýõ àðãà çàìûã õèð ÷àäàõ ÷èíýýãýýð
ÿâóóëæ áààõàí çàñðàõ òºëºâèéã îëæ, ìýäýë íýýãäýõ áàéäëûã ¿çìýãö íýã
õî¸ð æèëèéí äîòîð äàõèí õóâüñ÷ öººí ýðõòýíã ýâäâýë äîòîîäîä ýâäðýë áàãà,
ãàäààäàä ø¿¿ìæëýëã¿é õýðýã á¿òýõ áà îðîñ ìîíãîë àðäóóäûí íàìóóäûí
õàðèëöàí òóñëàëöàõ ¿¿ðäèéí ñàéí òóñàä ºäºð öàã íü äºõºì áîëíî. Ýäãýýðèéí
íýãýíòýýã¿¿ð ìºíõ¿¿ àðäûí íàìûí õýðãèéã äýëõèé äàõèíû àðäûí íàìûí
õýðýãòýé õîëáîãäóóëàí õýëõýý áàòûã ¿¿ñãýí îðîëäîæ ÿëàíãóÿà íýãýíòýýã¿¿ð
ºìíº óìàð õî¸ð ýòãýýäýýí àéë óëñóóäûí àðäûí íàìòàé íýâòðýëöýí ÿâàëöàæ
òýäíèé õî¸ð àðäûí íàìóóäûã ººð ººðèéí óëñûí çàñãèéí ýðõèéã áàòàä ýçëýõ
íü ò¿ðãýíýý ¿çýãäâýë ìîíãîëûí àðäûí õýðýã äàðóéäàà èõ õ¿÷ ¿çýãä¿¿ëýëã¿é
àÿíäàà àðäûí íàìûí ç¿ãò õýëáèéæ èðýõ öàã áîëíî ãýæ ñàíàíà. Èéìèéí òóë:
340
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä øèôðã¿é.
341
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 35-ð òàë.
342
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü”, 1920 îíû 12-ð ñàðûí 26.
149

1-ð ç¿éë. Îðîñ óëñûí Ǻâëºëèéí çàñãèéí ãàçðààñ àëü áîëîõ ò¿ðãýí öàãèéí
äîòîð Ìîíãîë àðäûí íàìä ¿ç¿¿ëýõ èë äàëäûí èõ òóñ áà àâòîíîìèéã áîñãîõîä
ÿàðàâ÷ëàõûã õ¿ñíý.
2-ð ç¿éë. Õèàãòûí ãàçðàà òºëººíèé õ¿íèéã òîìèëîí ñóóëãàæ íààø öààø
íýâòðýëöýõ èë õýðãèéã ¿éëä¿¿ëíý.
3-ð ç¿éë. Õ¿ðýý, Õèàãòûí õîîðîíä õî¸ð àéëûã ñóóëãàæ íýã õî¸ð ìîðü
õºëñëºí õýðýãëýæ áîëîõ çîõèõîîð cap òóòàì ãóðâàí óäààãààñ èë¿¿ã¿é
íýâòðýëöýõ áè÷èã 纺ëãºíº.
4-ð ç¿éë. Óëèàñòàé, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ãàçðàà òºëººíèé õ¿í òîìèëîí
èëãýýæ íàìûã îëîí áîëãîõ áà ñàëáàð õîðîî íýýõèéã íýãä¿ãýýðð ÷óõàë
áîëãîíî. Õîâä, Ìîíäîí, Çàÿûí õ¿ðýýíèé ãàçðàà òºëººíèé õ¿í ñóóëãàõûã
õî¸ðäóãààð ÷óõàë áîëãîíî. Ñàéí íî¸í õàí, À÷èò âàí, Äàëàé âàíãèéí õ¿ðýýíèé
ãàçðàà òºëººíèé õ¿í ñóóëãàõûã ãóðàâäóãààð ÷óõàë áîëãîíî.
5-ð ç¿éë. Õ¿ðýýíèé ãàçðàà Àðäûí íàìûí ãîë õîðîîã áàéãóóëæ õýðãèéã
õºäºëãºõ õ¿í àðäûã ñîíãîîä:
1. Îëíû ñýòãýëèéã õºäºëãºõ ýëäýâ ç¿éëèéí áîäëîãîò áè÷èãò õýâëýí ãàðãàíà.
2. ßàìûã õàìãààëàõ íóóö öýðãèéí õ¿í íàðûã áàéãóóëàí òîãòîîíî.
3. Áè÷èã, öýðãèéí îíüñîí àðãà ñóðãàõ ñóðãóóëèéí õ¿í íàðûã Ýðõ¿¿ õîòûí
ãàçðàà èëãýýõ áà îëîí ãàçðûí àðäûí íàìòàé íýâòðýëöýõ õýðãèéã ýðõëýíý.
¯¿íýýñ ãàäíà õàðüÿàò õîðîîíû õýðãèéã ¿íýí øóäàðãààð ÿâóóëàõ ýñýõèéã
¿çýæ áàéöààõ õ¿í íàðûã ñîíãîíî.
6-ð ç¿éë. Ãàäààä Ìîíãîëûí àðäûí áàéãóóëñàí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîî
õýìýýõ áàéãóóëæ Îðîñ óëñûí áàéãóóëñàí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîîòîé
õîëáîî ¿éëäýýä Ãàäààä Ìîíãîëûí ìàë áà ò¿¿õèé ýäèéã Îðîñ óëñàä
íýâòð¿¿ëãýæ, Îðîñûí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîîíîîñ Ìîíãîë ãàçðàà ýëäýâ
ç¿éëèéí ýä áîëîâñðóóëàõ ÷óõàë õýðýãòýé ¿éëäâýðèéí õîðîîäûã ìîíãîëûí
àðäûí íýð äýýð áàéãóóëàí ºã÷ áàéõûã õ¿ñíý.
7-ð ç¿éë. Âàíãèéí õ¿ðýý áà Õèàãòûí õèéãýýä Õèàãòûí áàðóóí ýòãýýä
Õàâòãàé õàðóóëûí îð÷èì ãàçðàà Ìîíãîë Àðäûí íàìààñ òºëººíèé õ¿íèéã
ñóóëãàõ òóë Îðîñ Óëñûí Àðäûí Íàìûí Ìîíãîë, Òºâäèéí õýëòñýýñ õàðèëöàí
õýëõýý çàì áîëãîæ õýðýã çºâëºõ òºëººíèé õ¿í íàð òóñ òóñ õàâñàðãàí
ñóóëãàâàë õýðýãò òóñòàé áîëíî õýìýýí ñàíàíà....
Öàãààí áè÷èí æèëèéí 8-ð ñàðûí 29 (1920 îíû 8-ð ñàðûí 29) 343 ,
Ýíý áè÷ñýíýýñ ¿çýõýä õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ¿íäñýí õýñýã íü Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí íºëººãººð ººðèéí óëñ òºðèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõûí õóâüä
èõýýõýí ºññºí íü èëýðõèé áàéíà. Õàðèéí áóëààí ýçëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öýæ,
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ çîðèëòîîñ ãàäíà, ôåîäàëûí àíãèéí ýñðýã
çîðèëò áîëîí äºíãºæ áàéãóóëàãäàæ áàéñàí íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë
ñóðòëûí çàð÷èì, óã íàìûí õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýíä ò¿øèãëýí òóëãóóðëàõûí
÷óõëûã äýýðõ çàõèäàëä óðüäàõü ÿìàð íýã çàõèäàë áè÷ã¿¿äýýñ èë¿¿ òîäîðõîé
343
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë, äýýä äýâòýð. ÓÁ., 189-193-ð òàë.
150

çààæýý. Ò¿¿í÷ëýí áóñàä àðä ò¿ìýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ áà íºõºðëºõ ¿çýë
ñàíàà, àðä îëîíä ñ¿ðõèé íºëººëæ áàéäàã ñ¿ì õèéä, äóíäàä çóóíû ¿ëäýãäýëòýé
òýìöýõ, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ÷óõàë øèíý ýõëýë áîëîõ õîðøîîëëûí
àñóóäëóóäûã ìºí äýýðõ áè÷èãò òîäîðõîéëîí çààæýý.
Ìîíãîë îðíû òºðèéí á¿õ ýðõ àðäûí õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàðò øèëæñýí
¿åýñ ýõëýí 1921-1924 îíä áèåëëýý îëñîí ôåîäàë àíãèéí ýðõèéã ààæìààð
õÿçãààðëàõ òóõàé íàìûí òàêòèêèéí ¿çýë ñàíàà äýýðõ áàðèìò áè÷èãò àíõ óäàà
òîäîðõîé òóñãàãäæýý.
Ìîñêâàä î÷ñîí õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷äèéã Êîìèíòåðí áà
Ǻâëºëòèéí Êîììóíèñò íàìûí óäèðäàõ ç¿òãýëòýí íàð Ǻâëºëò óëñûí óäèðäàõ
àæèëòàí Ã.Á.×è÷åðèí, Ñ.Ñ.Êàìåíåâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí àâ÷ óóëçæýý.
Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò óëñàä áàéõäàà ÷óõàì õýí
õýíòýé, õýðõýí óóëçñàí òóõàé òîäîðõîé ìýäýý áàðèìò áèäýíä îäîî áîëòîë
îëäîîã¿é áàéãàà þì. Ìîíãîë àðäûí òºëººëºã÷äèéã Â.È.Ëåíèí 1920 îíä
õ¿ëýýí àâñàí òóõàé çºâõºí ìýäýý òºäèé ç¿éë õààÿà òîõèîëäîæ áàéäàã áèëýý 344 .
Ýíý íü áàðèìòààð íîòëîãäîîã¿é áàéíà.
Òýð ¿åä ìîíãîë îðíû áàéäàë õ¿íäðýí äîðîéòñîîð áàéâ. Õÿòàä öýðãèéí
õàðãèñ äýãëýìèéí õàæóóãààð áàñ Óíãåðí÷¿¿ä òóñ óëñàä öºìðºí îðæ èðæýý.
Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð Ìîñêâà îðñîí íºõ人ñºº “õýëýëöýý àìæèëòòàé
áîëëîî” ãýñýí òîâ÷õîí áàÿðòàé ìýäýý õ¿ëýýí àâ÷ýý. ¯¿íèé äàðàà òºäèé ë
óäàëã¿é òºëººëºã÷èä Ìîñêâàãààñ áóöàæ èðæýý. Ǻâëºëò îðîñ óëñûí ç¿ãýýñ
Ìîíãîë îðîíä òóñëàõ òóõàé çºâøººðñºí íü ìîíãîëûí õóâüñãàëò õ¿÷íèéã
øèíý òýìöýë ÿëàëòàä çîðèãæóóëàâ. “Îðîñ îðíîî ïðîëåòàðè ÿëñàí òóõàé ìýäýý
íü ººðèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº îëîí óäàà òýìöýí áîñ ÷ áàéñàí ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé èäýâõ çîðèãèéã õºãæ¿¿ëæ, óëìààð ýðõ ÷ºëººãºº îëîõ çàìûã çààæ
ºãñíººð ìîíãîë îðíîî íîöîæ áàéñàí õóâüñãàëûí õºäºë㺺íèé î÷ íü àðäûí
õóâüñãàëûí ãàë áîëñîí àæ 345 ” ãýæ ×îéáàëñàí áè÷æýý.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí àæëûã îëîí ò¿ìíèé äóíä äýëãýð¿¿ëæ ººðèéí
çýâñýãò îòðÿäóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé ãýæ Êîìèíòåðí, Ǻâëºëòèéí
Êîììóíèñò íàì ìîíãîëûí òºëººëºã÷ íàðò çºâëºæýý.
ÇÑÁÍ Õîëáîîò Îðîñ Óëñûí çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã
ñýòãýë ñàíààíû õóâèàð äýìæèæ, õÿòàäòàé õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ, òóõàéëáàë
ìîíãîëûí àñóóäëààð õýëýëöýýã ÿâóóëæ áàéâ. Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð íü 1918
îíä õààíò çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëòîé áàéãóóëñàí óðüäûí ãýðýýí¿¿äèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí òóõàé áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà
áàéãóóëæ, ýðõ ÷ºëººãºº îëæ àâàõ ýðõòýéã òóíõàãëàæ òóñãàéëàí çàðëàæ
áàéñàí áèëýý. Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçàð áac Óíãåðíèé äýýðýì÷äèéã óñòãàõ
õýðýãò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëæýý.
344
Ëåíèíèé ñáîðíèê. 1945 îí, ÕÕV áîòèéí 290-ð òàëûã ¿ç. Á.Øóìÿöêèé ýíý òóõàé “Ìîíãîëûí
Îêòÿáðèéí àðâàí æèëèéí îé” ãýñýí ºã¿¿ëýëäýý ìºí äóðäñàí áàéäàã. “Âîñòî÷íî-Ñèáèðüñêàÿ ïðàâäà”
1931 îíû 3-ð ñàðûí Ç0.
345
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944. 7-ð òàë.
151

Һ뺺ëºã÷èä 1920 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí äóíäóóð Ìîñêâàãààñ áóöàæ èðýõ
çàìäàà Ýðõ¿¿ õîòîä áàéñàí áóñàä íºõºäòýé㺺 çºâëºë㺺í õèéæ, ÿâñàí
òóõàéãàà èëòãýí ñîíñãîæýý. Ǻâëºë㺺í íü ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã õèéõ
òýìöëèéí çîðèëòûã õºäºëìºð÷èí îëîíä òàéëáàðëàõ àæëûã íýí äàðóé õ¿÷òýé
áîëãîõ áà õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûí ýãíýýã ºðãºòãºõ, ïàðòèçàí îòðÿäóóä çîõèîí
áàéãóóëàõ òàëààð àðãà õýèæýý àâàõ íü ÷óõàë ãýæ òîãòæýý. Ýíý çîðèëãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä íýð õ¿íäòýé áàéð ñóóðüòàé, òóóøòàé õóâüñãàë÷èä ãýæ íºõºä
íü ¿çýæ áàéñàí Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð Ìîíãîë íóòàãòàà äàðóé áóöàæ,
àæèëëàõ íü õýðýãòýé ãýæ ¿çæýý. Äàíçàí, Ëîñîë, ×àãäàðæàâ íàð çºâëºëòèéí
áàéãóóëëàãóóä áîëîí Äîðíîä õýëòýñòýé õîëáîî áàðèõ áà ìºí õóâüñãàëò
õýâëýëèéã ãàðãàõ àæëûã ã¿éöýòãýõ äààëãàâàðòàé Ýðõ¿¿ õîòîä ¿ëäæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëò
òýìöëèéí øèíý ºðíºëò èíãýæ ýõýëæýý.
152

III Á¯ËÝÃ
ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛà ÓÍÃÅÐÍׯ¯Ä ÝÇÝËÆ, ÕÓÂÜÑÃÀËÒ
ժĪËêªÍ ÖÀÀØÈÄ ªÐÍªÑªÍ ÍÜ
§1. Ãåíåðàë Óíãåðíýýð òîëãîéëóóëñàí Îðîñûí öàãààí
öýðãèéí àíãèóä Ìîíãîëä öºìºðñºí íü
ßïîíû ò¿ðýìãèé÷¿¿ä
Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààðõ
áîäëîãîî öàãèéí áàéäëààð
íàðèéñãàñààð áàéñàí íü
Ãàäààä Ìîíãîëûã õýçýýíèé ñîíèðõîæ
áàéñàí ßïîí óëñ õààíò Îðîñ óëñòàé
òîõèîëöîæ õàðèëöàí ¿¿ðýã àâñàí ó÷èð
Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààð àëü íýãýí
ÿâóóëëàãààãàà èëò èäýâõæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é
áàéâ.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä ¿íäñýðõýã ¿çýë á¿õèé ìîíãîëûí ôåîäàëóóä,
òóñãààðëàõ ýðìýëçëýë á¿õèé õÿòàäûí öýðãèéí õàðãèñ á¿ëýãëýë¿¿äèéí çýðýã
çàíäàë÷äûã àøèãëàõ òîéðóó àðãà ÿâóóëëàãà õèéäýã áàéâ.
“Õÿòàäûí àñóóäëààð ßïîí óëñ õî¸ðäìîë áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. ßïîíû
íºëººã íýâòð¿¿ëýã÷èä íü íýã òàëààñ òºðèéí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èä áàéõûí
çýðýãöýý áàñ ò¿¿íèé õàæóóãààð ñàíõ¿¿, öýðýã çýðýã áóñàä áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷ çýðýã õ¿ì¿¿ñ ìºí ýíý áîäëîãûã ÿâóóëäàã áà çàðèìäàà ÷ òºðèéí
àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷äèéí áîäëîãîîñ çºðººã¿é ç¿éëèéã ÷ ÿâóóëæ áàéãàà þì.
Áýýæèíä ñóóæ áàéãàà ÿïîíû àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷ íýã øóãàì áàðèìòàëæ
áàéõàä ìºí Áýýæèí áóþó ýñõ¿ë õÿòàäûí ººð íýã õýñýãò ÿïîí÷óóä òýð
øóãàìààñ òýñ ººð õºäºë㺺íèéã óäèðäàæ áàéõ íü õîâîð áóñ õàðàãääàã áºãººä
ò¿¿íèéã çààâàë àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð óäèðäàõã¿é ÷ ãýñýí Òîêèîãèéí
óäèðäàìæèéí ¿íäñýí äýýð àæèëëàäàã íü ýðãýëçýýã¿é áàéäàã þì” ãýæ õààíò
îðîñûí Áýýæèí äýõ äèïëîìàò íýã àæèëòàí ìîíãîëûí àñóóäëûí òýìäýãëýëäýý
áè÷æýý 346 .
Íýã ¿å ßïîí óëñ íü Õàð÷èí àéìãèéí ç¿òãýëòýí Áàâóóæàâûí õºäºë㺺íèéã
(1915 îíä) õ¿÷òýé äýìæèæ, ò¿¿íä “Ìàíæèéí òºðèéã” áîñãîõûí òºëºº
òýìöýæ áàéãàà øèíæ îðóóëàõ ãýæ îðîëäæýý. Äàðàà íü Íàðìàé ìîíãîëûí
õºäºë㺺íèéã ººãø¿¿ëæ áàéãààä ñ¿ëäýý Ñþé Ø¿-÷æàí òýðã¿¿òýé öýðãèéã
õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí àæèëëàãààíä òàëàðõàí õàíäàõ áîëæýý.
Áýýæèíä áàéñàí îðîñûí ýë÷èí òºëººëºã÷ººñ Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí îðîñûí
åðºíõèé êîíñóëä 1917 îíû íàìàð áè÷ñýí äàãàëäàõ çàõèäàë á¿õèé ÿïîí
öýðãèéí õóðàíäàà Ìàöóé ãýã÷ Íèéñëýë õ¿ðýýíä èðæ áàéâ. Ìàöóé Ǻâëºëò
îðîñûí Àëñ äîðíîòûí çàðèì ãàçàð ýçýðõèéëýí ñóóæ áàéñàí ÿïîíû öýðãèéí
ýðõ áàðèã÷èäòàé õîëáîî áàðèõààð ×èò, Ýðõ¿¿ õîòóóäààð áîãèíî õóãàöààíû
346
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï. 7, ä. 87, ë. 286-288.
153

àÿëàë õèéãýýä, Õ¿ðýýíä èðñýí íü òýð àæýý. Ìàöóé õ¿ðýýí äýõ îðîñûí êîíñóë,
Îðëîâ, õÿòàäûí òºëººëºã÷ áîëîí Ìîíãîëûí Ãàäààä ßàìíû ñàéäòàé óóëçæýý.
“Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí àëáàí çîðèëãî íü ýíäýõèéí çàõ çýýëèéã ñóäëàõ àæèë
áºãººä, õàðèí ò¿¿íèé àëáàí áóñ çîðèëãî íü Ìîíãîëûí áàéäëûí òóõàé áà
ÿïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí òºðèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ìîíãîëä ãàð÷ èðýõ áýëòãýë
áîëîìæ ÿìàð áàéãàà òàëààð ¿¿íèé óðüä ßïîíû çàñãèéí ãàçàðò õóðààãäñàí
ìýäýý ñýëòèéã á¿õ òàëààð øàëãàõàä îðøèíî 347 ” ãýæ åðºíõèé êîíñóë Îðëîâ
1919 îíû l-ð ñàðûí 15-íä Õîâä, Óëèàñòàé äàõü Îðîñûí êîíñóëûí àæèëòàí íàðò
áè÷æýý. ßã òýð ¿åä õóðàíäàà Ìàöóéí àæèëòàí áàãà äàðãà Îíîäåðà Óëèàñòàéä,
ìºí íî¸í Ìîðèøèìà Õîâäîä òóñ òóñ î÷èõîîð ãàðñíûã Îðëîâ áàñ ìýäýãäýæ
áàéâ.
Îðîñûí áàéäàë ººð÷ëºãäºæ áàéãààã Ìîíãîë óëñ õàðãàëçàí õºðø ã¿ðýíòýé
õàðèëöàõ õàðèëöààãàà õÿíàí ¿çýõ áîäîëòîé áàéíà óó ãýæ ýíä õóâèéí æóðìààð
èðñýí ÿïîíû õóðàíäàà Ìàöóé íàäààñ àñóóæ áàéâ ãýæ Ìîíãîëûí Ãàäààä
ßàìíû ñàéä êîíñóë Îðëîâòîé ÿðèëöàõäàà õýëæ áàéæýý. Ìîíãîëûí ñàéä,
ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí çàð÷ìóóäûã õàðãàëçàí ýñðýã õàðèó ºã÷ýý 348 .
Áàãà äàðãà Îíîäåðà Óëèàñòàéä 24 ºäºð áàéõäàà òýíäýõèéí õÿòàä, ìîíãîë
ýðõ áàðèã÷èä, îðîñ õóäàëäàà÷èä, îðîñ êîíñóëòàé óóëçàõ çàìààð ìîíãîëûí
áàéäëûí òàëààð íèëýýä ìýäýý öóãëóóëæýý. Áàãà äàðãà Îíîäåðà íü õÿòàä,
îðîñûí õóäàëäààòàé õîëáîãäñîí ñòàòèñòèêèéí ìýäýý áàðèìò öóãëóóëñàí áà
îäîîãèéí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäëóóäûí õàìãèéí ãîë ÷óõàë ç¿éëèéã ñîíèðõîæ
áàéâ 349 ” ãýæ Õîâäûí îðîñ êîíñóëûí òºëººëºã÷ººñ Îðëîâò 1919 îíû 5-ð ñàðûí
4-íä áè÷æýý.
Îíîäåðà íü îð÷óóëàã÷ ýìýãòýé Óÿìà-ãèéí õàìò Õîâäîä 1919 îíû 4-ð ñàðûí
3-íä î÷æýý. “ßïîí÷óóä, òýíä ñóóäàã áàðàã á¿õ îðîñ õóäàëäàà÷èäòàé õàðèëöàí
àéë÷èëñàí áºãººä ÷óõàìäàà òýä íàð ãàãöõ¿¿ Õîâäûí çýýë áèø õàðèí Áàðóóí
Ìîíãîë äàõü îðîñ, õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéí áàéäëûã ñóäàëæýý 350 .
ßïîí óëñ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé áîëüøåâèçìòàé òýìöýõ òóõàé
ãýðýý áàéãóóëæ, ò¿¿ãýýð Ìîíãîëä ¿éëäýæ áàéñàí ººðèéí òýð á¿õ ÿâóóëãûã
áýõæ¿¿ëýõ ãýæ îðîëäîæ áàéæýý. “Áîëüøåâèçìòàé òýìöýõ òóõàé ßïîí,
õÿòàäûí õýëýëöýýã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò
èòã¿¿ëýõ îðîëäëîãûã ßïîíû Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäûí òóñëàã÷ õèéæýý. 351
¯¿íýýñ ¿çýõýä ßïîí íü Óíãåðíèéã Ìîíãîëä öºìðºí îðîõîîñ á¿ð ºìíº,
Ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé ôåîäàëóóäûã ººðèéí òàëä òàòàõûí òóëä àëáàí áóñ
õýëáýðýýð õ¿ì¿¿ñýý Ìîíãîëä ÿâóóëæ ìîíãîëûí áàéäëûã òýìòýðñýýð áàéæýý.
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíä ìýäýýëñíèéã ¿çâýë: “Ìîíãîëûí òàëààð ÿâóóëæ
áàéãàà ÿïîí÷óóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü Õàðáèíä çàõèðàãäàíà. Ìîíãîëûí
347
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.53, ë.27.
348
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.53, ë.31.
349
̺í òýíä, ä. 85, ë. 42.
350
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.85, ë.42.
351
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü” ñîíèí, 1920 îíû 6-ð ñàðûí 16.
154

òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèéã õºãæ¿¿ëýõ áà ìîíãîëûí ýìõ æóðàìã¿é
áàéäëûã äýìæèõèéí òóëä èõ õýìæýýíèé ìºí㺠òºñºâëºãäæýý. Ìîíãîëûí
¿íäýñíèé áàÿëãààð áàòàëãàà òàâüæ ìºí㺠çýýëä¿¿ëýõèéã ìîíãîë íî¸äîä
àìëàæ áàéíà 352 ” ãýæýý.
Ýíý òàëààð ßïîí óëñ çàðèì íýãýí àìæèëò îëæ ýõýëæ áàéæýý. Ãàäààä
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Õàðáèíä 1920 îíä èðæýý. Õàðáèí äàõü ßïîíû êîíñóë
çºâëºë㺺í õèéëãýæ, ò¿¿íä ÿïîí îôèöåð¿¿ä, ÿïîíû õóäàëäààíû ôèðì, áàíêíû
òºëººëºã÷èä, Ãàäààä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ ëàì Ñàíäàãñ¿ðýí, äýä çýðãèéí
òàéæ Áàëãàí íàð îðîëöæýý. Õýëýëöýýðèéí ¿åä ßïîíû çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä
6 ñàÿ èåíèéã 15 æèëèéí õóãàöààãààð çýýëæ, îðîíä íü îéí áàÿëàã àøèãò
ìàëòìàë àâàõ áà òýäãýýð óóëûí áàÿëãèéã ÿïîí öýðãèéí îòðÿäààð õàìãààëóóëàõ
òóõàé ÿðèãäàæ áàéæýý. ̺í çºâëºë㺺í äýýð ÿïîíû òºëººëºã÷èä Ãàäààä
Ìîíãîëä çýâñýã îëæ ºãºõ áà ìîíãîë öýðãèéã ñóðãàõààð ÿïîí ñóðãàã÷ íàðûã
èëãýýõ àñóóäëûã áàñ õýëýëöýæ áàéæýý 353 .
Ýäãýýð áàðèìòóóä èü ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Õàðáèíä èðñíèéã Õÿòàäûí
õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçî-ãèéí òîäîðõîéëîí áè÷ñýíòýé òîõèð÷ áàéíà.
ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí òºëººëºã÷ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ
òóøààëààñ çàéëóóëàãäñàíààñ áîëæ ìºí ßïîíû òàëûã áàðèìòàëäàã ãåíåðàë
Ñþé Ø¿-÷æàí òýðã¿¿òýé õÿòàäûí ò¿ðýìãèé öýðãèéã àøèãëàõ ãýñýí ÿïîíû
òîîöîî ¿ð ä¿íãýý ºãñºíã¿é.
Ìîíãîë îðîí õÿòàä öýðýãò ýçëýãäñýí ÿâäàëä äóðã¿é áàéñàí Ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäûã àøèãëàõ ãýæ ßïîí øèéäâýðëýæýý. Ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé
ôåîäàëóóäûí çàðèì õýñãèéè ýðìýëçýë ñàíààã òîäîðõîé ìýäñýíèé äàðàà
ÿïîíû çàñãèéí ãàçàð íü Óíãåðíèé öàãààíòàí äýýðýì÷äèéã Ìîíãîëä îðóóëàõ
íü ýâòýéõýí íºõöºë áîëëîî ãýæ ¿çýýä öàãààíòàíä ìºí㺠õºðºí㺠çýð çýâñãýýð
áàðàõã¿é îôèöåð áîëîâñîí õ¿÷íýýð õ¿ðòýë òóñàëæ áàéæýý. Ýíý á¿ãäèéã
àëáàí ¸ñíû áóñ õýëáýðýýð õèéæ áàéõûí ççðýãöýý ººð àðãà çàìûã àøèãëàí
õÿòàäûí öýðãèéí õàðãèñ äýãëýìä äóðã¿éöñýí ãàäààä ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé
ôåîäàëóóäûã ººðèéí òàëä òàòàõ àæëûã áàñ ÿâóóëñààð áàéâ.
Ãàìèí öýðýãò áàðèâ÷ëàãäñàí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàé áààòàð
Äàìäèíñ¿ðýí íàð ãàìèí öýðãèéí çàõèðãààíû àæèëòàí Ñàìáóóòàé ÿðèëöàõäàà
ºã¿¿ëñýí íü:
Àâòîíîìèéã äàõèí ìàíäóóëàõ õýìýýñýí ÿâäëûã áîë Áîãäûí èòãýëòýé âàí,
ã¿í, ëàì íàðààñ ¿¿ñãýñýí áèëýý. ¯¿ññýí ó÷èð áîë óðüäûí Ñþé ñàéä íü õýðãèéã
õýòýðõèé ÷àíãààð õàâ÷ñàíä îëíû ãîìäîë ãàñëàí ¿íýõýýð ã¿í áîëñîí òóë ºäºð
á¿ð Áîãäûí äýðãýä îðæ ãóéñàíä Áîãä : çºâøººðñºí þì. ¯¿íä: á¿ãä äºðâºí óäàà
õóðàëäàæ, õóðàëä áàéñàí õ¿ì¿¿ñ äàðóé ò¿øìýë òîìèëæ, Ñåìåíîâ íàðààñ
òóñëàìæ èð¿¿ëýõýýð ÿâóóëñàí òýðõ¿¿ ýòãýýäýýñ áîëíî ãýæ çºâøººðñºí õàðèó
èðñíèé äýýð òýðõ¿¿ íàì áàñ ÷ ººð òóñëàìæèéã ýðæ îëñîí þì. Àëèâ õýðãèéí
352
Mºí ñîíèí, 1920 îíû 10-ð ñàðûí 17.
353
ÌÓÀ. Åðºíõèé ¹ 802/1118. Áàéãóóëàëòûí äàíñíû íýð áà áàéðûí ¹ 3-5. ¹ 3, ç¿éëèéí ¹ 1-1-10
155

áàéäàë á¿òýæ áîëîâñîðñíû õîéíî Áîãäîîñ æèíõýíýýð Àíãëè, Àìåðèê
ßïîí áà òºâ Çàñãèéí ãàçàð çýðýãò íèéòëýí ìýäýãäýæ ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèéã
çºâøººð¿¿ëýõèéã ýðýõ áºãººä íýãýíòýýã¿¿ð öýðãèéí õ¿÷íýýð Ìîíãîëä ñóóãàà
õÿòàä ò¿øìýëèéã õººí ãàðãàæ öîãöîëñîí õèëýíãýý òàéòãàðóóëàõûã áîäñîí
áîëîé 354 ” ãýæýý. Ýäãýýð á¿ãä íü òîì ôåîäàëóóäûí íèëýýä õýñýã, ßïîí áà
áóñàä èìïåðèàëèñò óëñóóäààñ òóñëàìæ àâ÷ Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã
òýìöýõ áîäîëòîé áàéñíûã äàõèí õàðóóëæ áàéíà.
ßïîíûã ò¿øèãëýõ ñàíàà áîäîë íü ëàì, õàð ôåîäàëóóäûí çàðèì õýñãèéã
õàìààðñàí áàéæýý. “Áîãä ãýãýýí êîíñóë Îðëîâîîð äàìæóóëàí Õÿòàäûí
õ¿÷èðõèéëëýýñ àâðàõûã ãàäààä îðíóóäààñ óðèàëàõ áàéõ ãýñýí èòãýëýý äîîä
õóðàë áà ëàì íàð àëäààã¿é áàéíà. Àâòîíîìèéã óñòãàñíûã ýñýðã¿¿öýã÷èä íü
ýíý õýðýãò ÿïîí÷óóäûã òàëäàà òàòàõ ãýæ îðîëäñîí áîëîâ÷ õóðàíäàà Ìàöóé
¿¿íä áóëçààðóóëàí õàðèó ºã÷ýý 355 ”.
156
Óíãåðí ãàäààä
Ìîíãîëä öºìðºí
îðñîí íü
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí äàãóó Ìîíãîëîîñ
Õÿòàäûí öýðãèéã õººí ãàðãàæ àâòîíîìèéã äàõèí
ñýðãýýõ òàëààð ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä Êîë÷àêèéí
çàñãèéí ãàçàð áà ñåìåíîâ÷óóäûã áèò¿¿äýý
äýìæèæ áàéæýý. Ýíý íü ÿïîí÷óóäàä Õÿòàä áà áóñàä îðíóóäòàé õàðèëöààãàà
õ¿íäð¿¿ëýëã¿éãýýð îðîñûí öàãààíòíûã ººðèéí çîðèëãîä àøèãëàõ áîëîìæ
îëãîæýý.
Ñåìåíîâûí óðüäûí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã óðâàã÷ õýìýýí
ÿëëàõàà áîëüæ Àëñ Äîðíîäîä ¿ëäýýâýë çîõèñòîé ãýæ ßïîíû Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä Òîêèîä áàéñàí õóó÷èí õààíò Îðîñûí ýë÷èí ñàéäàä àëáàí ¸ñîîð
ìýäýãäæýý. Òèéíõ¿¿ ßïîíû ýðõ áàðèõ õýñýã Ñåìåíîâûí äîòíûí õ¿í Óíãåðíèé
êîìàíäàëñàí öàãààíòíû îòðÿäûã Ìîíãîëä öºìð¿¿ëýí îðóóëàõ áýëòãýëèéã
õèéæýý.
Ìîíãîëä íýâòðýí îðîõ áýëòãýëèéã Óíãåðí õýðýãæ¿¿ëæ á¿ð 1919 îíû
6-ð ñàðûí 3-íä Õèàãòààñ õóðàíäàà Ëåâèöêèé, Öûäûïîâ íàð Ñåìåíîâûí
äààëãàâðààð Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ áàéæýý 356 . 1920 îíû 6-7-ð ñàðä ìîíãîëûí
áàðóóí õîéò, õîéò, ç¿¿í õîéò õèëýýð, Ñåìåíîâ-Óíãåðíèé öýðãýýñ çàðèì
õ¿ì¿¿ñ íýâòðýí îðæ èðýõ ÿâäàë ¿çýãäýæ áàéæýý. 1920 îíû 4-ð ñàðä öàãààíòíû
öýðãèéí åñàóë Êàéãîðàäîâ, Õîâä, Óðèàíõàéí õÿçãààðààð 300 ãàðóé õ¿íòýé
îòðÿä áàéãóóëæ Õîâä õîòîîð èðæ Õÿòàäûí ãàìèí öýðýãòýé áàéëäàæ ìºí
õîòûã ýçëýí àâ÷ýý.
Ñåìåíîâ, Ìîíãîëä öýðýã íýâòð¿¿ëýí îðóóëàõ àñóóäëààð Áýýæèí,
Òÿíüöçèí, Ì¿ãäýí çýðýã õîòóóäàä Áàðîí Óíãåðí Ôîí Øòåðíáåðã, õóðàíäàà
Àëåêñàíäðîâè÷, àõìàä Ãðåãîðè íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîí ÿâóóëæ
áàéæýý. Ñåìåíîâûí òºëººíèé õ¿ì¿¿ñ ßïîíûã ò¿øèãëýõ óõóóëãûã Ãàäààä
354
×åí-×çóí-ÖÇÎ. Äóðäñàí çîõèîë. 3-ð äýâòýð, 50-ð òàë.
355
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.200, îï.7, ä.53, ë. 96.
356
ÖÃÀÎÐ ÑÑÑÐ. Ô.4474, îï.1, ä.1, ë.256.

Ìîíãîëä õèéæ áàéæýý. Óíãåðíèé òàãíóóëûí õýñýã á¿ëýã ýòãýýä¿¿ä Ìîíãîëä
öººí öººíººð áîëîâ÷ áàéí áàéí îðæ èðñýýð áàéæýý. 9-ð ñàðûí ýõýýð
“Ñåìåíîâîîñ çóãàäñàí öýðãèéí õýä õýäýí æèæèã àíãèóä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí
èðæ, çàðèì íü çýâñãýý îðîñ çàõèðãààíä, çàðèì íü Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷ íàðò
õóðààëãàæýý 357 ”.
Ìîíãîë íü Àëñ Äîðíîäîä áóò öîõèãäñîí õ¿÷èí, õîðãîäîõ ãàçàð áîëæ
áàéíà ãýæ õýâëýëä äóðäñàí áàéäàã 358 .
Áàðîí Óíãåðí ôîí Øòåðíáåðã áîë Áàëòèéí òýíãèñ õàâèéí ãåðìàí óãñààíû
õ¿í áºãººä Îðîñ-ßïîíû äàéíä îðîëöîæ, Ñèáèðèéí õàðãèñ öàãäààãèéí êàçàõ
õîðîîíä àëáà õààæ áàéñàí áà, 1910 îíä Õ¿ðýýí äýõ Õààíò Îðîñûí êîíñóëûí
õàìãààëàõ àíãèä öýðãèéí àëáà õààæ áàéæýý. Áóðäóêîâûí ìýäýýëñíýýð Óíãåðí
çîðèãò áààòàðëàã ¿éë ÿâäàë á¿òýýæ àëäàð ãàâüÿà îëæ àâàõ ãýæ 1915 îíä
Õîâäîä èðæ áàéñàí àæýý 359 . Óíãåðí 1917 îíä öàãààíòíû ãåíåðàë Ñåìåíîâûí
òóñëàã÷ áîëæ, Îðîñûí õààíò ¸ñûã ñýðãýýí áàéãóóëàõûí òóëä çºâëºë¿¿äòýé
áàéëäàõààð “îëîí îâîãòíû” àçèéí ìîðèí äèâèç áàéãóóëæýý. Á¿õ õàðãèñ
õ¿÷íèéã íýãòãýõèéí òóëä Óíãåðí Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîëûí õààíò ¸ñûã ñýðãýýõ,
Òºâ Àçèä õ¿÷èðõýã õààíò ã¿ðýí áàéãóóëàõ, áîëüøåâèçìòàé òýìöýõ òóõàé
õàðãèñ ëîçóí äýâø¿¿ëæýý. Èíãýýä Óíãåðí íü Ñèáèðüò ïàðòèçàíóóäòàé òýìöýæ
áàéâ.
Áýýæèíä ñóóæ áàéñàí ººðèéí òºëººíèé öàãààíû ýòãýýä Âîëüôîâè÷ ãýã÷èä
áè÷ñýí çàõèäàëäàà Óíãåðí ýõëýýä óìàð ç¿ãò áîëüøåâèêóóäûí ýñðýã õºäëºæ,
îðîñ íóòàãò çºâëºëòèéí ýñðýã áàéëäààí çîõèîí áàéãóóëààä äàðàà íü ò¿¿íèéã
ìîíãîë áà Ìîíãîëûí õºðø íóòãóóäàä øèëæ¿¿ëýí Ìàíæèéí ×èí óëñûã
ñýðãýýí áàéãóóëàõ àæëàà äóóñãàíà ãýæ ¿ã¿¿ëæýý. Õîæèì Óíãåðíèé õýðãèéã
íü Íîâîñèáèðñê õîòîä òàñëàí ø¿¿õ õóðàë äýýð õààíò ¸ñûã ñýðãýýõèéí òºëºº
òýìöýõ îòðÿäóóä áàéãóóëæ áàéñíàà Óíãåðí ººðºº õ¿ëýýæ áàéæýý.
Õààíò ¸ñûã ñýðãýýõ ãýñýí ñàíàà áîäëîî õýðýãæ¿¿ëýõýýð Áîãä ãýãýýí
òýðã¿¿òýé òóñãààð Ìîíãîë óëñ áà ìºí ×èí óëñûã ñýðãýýí áîñãîõ ãýñýí ßïîíû
èìïåðèàëèñòóóäûí ëîçóíã Óíãåðí ñóðòàë÷èëæ áàéâ.
Óíãåðí ººðèéí “Àçèéí ìîðüò äèâèç” ãýã÷ 800 öýðýã á¿õèé äýýðýì÷èí
àíãèà àâ÷, ×èò õîòûí ðàéîíîîñ ãàð÷, Àãø òîñãîíîîð äàìæèí 1920 îíû 10-ð
ñàðûí 2-íä Îíîí ãîëûí ñàâ Ãèëáýð õàðóóëààð íýâòðýí ìîíãîë íóòàãò îðæ
èðæýý. Ýíý îòðÿä Óëç, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðààð Ñàí áýéñèéí õîøóóíû òºâèéã
(îäîîãèéí ×îéáàëñàí õîò) ÷èãëýí ÿâæ áàéãààä òýíäýýñ îäîîãèéí ªíäºðõààí
õîòûí ç¿ã ýðãýí ÿâæýý.
Ò¿¿íèé öýðãèéí õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿í íü 400 õ¿íòýé òàòàðûí 1-ð õîðîî,
200 õ¿íòýé Àíåíèêîâûí íýðýìæèò 2-ð ìîðüò õîðîî, 6 èõ áóóòàé èõ áóóíû
äèâèçèîí, 25 îð÷èì áóóòàé ïóëåì¸òûí êîìàíäòàé á¿ãä 800 îð÷èì õ¿íòýé
áàéæýý.
357
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1920 îíû 9-ð ñàðûí 23.
358
̺í ñîíèí, 1920 îíû 11-ð ñàðûí 4.
359
1914-1921 îíû òóõàé À.Â.Áóðäóêîâûí äóðäàòãàë (ãàð áè÷ìýë)
157

Óíãåðí Õ¿ðýýíä äàâøèõûí ºìíº Ñýöýí õàí àéìãèéí íóòàãò èðæ, õÿòàäûí
òàë áàðèìòëàã÷ ôåîäàëóóäûí ýñðýã Áîãä õààíû íýð àëäðûã àøèãëàí ãàìèí
öýðýãò äóðã¿éöñýí Ëóâñàíöýâýýí (Öýâýýí òýðã¿¿í) çýðýã ôåîäàëóóäûã
ò¿øèãëýí Ñýöýí õàí àéìàã áà Áîãäûí îòãóóäààñ íèëýýä ìîíãîë öýðýã, àãò
ìîðü, õîîë õ¿íñ, ãýð ìàéõàí öóãëóóëñíààñ ãàäíà Íàéäàíæàâ âàí, Òîãòîõ òàéæ
íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã òàëäàà òàòàæ îðóóëàâ. ¯¿íèé õàìò Äóãàðæàâ ìýýðýí
çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã àøèãëàí Áîãä áà àòàìàí Ñåìåíîâòîé õàðèëöàà áàðèóëàõ,
óëìààð Õÿòàäûí öýðãèéí õ¿÷èéã ×îéðûí ç¿ãýýñ íýìýí èð¿¿ëýõã¿é, çàì
õààëãàõ áà Äà õ¿ðýýíä õóðèìòàëæ áàéñàí õÿòàä öýðãèéí õ¿÷èéã ìýäýõ çýðýã
áýëòãýë àæëûã Õýðëýí ãîëûí ðàéîí óëìààð Áýðýýâýí õèéä, Äà õ¿ðýýíèé
îéðîëöîî çààí Òýðýëæ çýðýã ãàçàð ÿâóóëæýý.
Óíãåðí ººðºº åðºíõèé æàíæèí áîëæ, ìîíãîë öýðãèéí æàíæèíä Öýâýýí
òýðã¿¿í, ò¿¿íèé îðëîã÷èä áóðèàä Æèãìèäæàâ, Æàìáàëîí íàðûã òîìèëæýý.
Áîãäîä èëãýýñýí íýã çàõèäàëäàà: “Îðîñûí õààíû óäàì óãñààíû áè÷ñýí
Óíãåðí ìèíèé áèå Îðîñ Ìîíãîëûí íºõºðñºã óëàìæëàëûã äàãàæ, õÿòàäûí
äàðëàëààñ Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõ, õóó÷èí çàñàã òºðèéã áîñãîí áàéãóóëàõàä íü
Áîãä õààí òàíä òóñëàõ çîðèëãîòîé áèëýý. Èéì ó÷ðààñ Õ¿ðýýíä ìèíèé öýðãèéã
îðóóëàõ çºâøººðºë ãóéÿ” ãýæ Óíãåðí áè÷æýý.
Áîãä ãýãýýí ò¿¿íèé øàäàð õ¿ì¿¿ñ 1919 îíä Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààpaap
Ñåìåíîâûí öýðýã öºìðºí îðîõûí ýñðýã òýìöýëä òóñëàõûã Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçðààñ ãóéæ áàéñàí áîë æèëèéí äàðàà áàðîí Óíãåðíèé öýðýã Õ¿ðýýíä îðæ
èðýõýä ò¿¿íä áàÿð õ¿ðãýõ áîëæýý. Ãàìèí öýðãèéíõýí Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýíä
îðæ èðýõýä íü áàéäàã ÷èíýýãýýðýý ñààä õèéõèéã îðîëäîæ áàéâ.
Óíãåðíèéõýí
Äà Õ¿ðýýã ýçëýõèéí
òºëºº òýìöñýí íü
Óíãåðíèé öýðýã 1920 îíû 10-ð ñàðûí 19-íä
Áàÿíç¿ðõ óóë õàâüä èðæ, Õ¿ðýýã ç¿¿í òàëààñ íü
äîâòëîõîîð áýëòãýæýý.
1920 îíû 10-ð ñàðûí 26-íààñ 11-ð ñàðûí 7-íûã
äóóñòàë õóãàöààíä Óíãåðíèé öýðýã Õ¿ðýýã õýä õýäýí óäàà äàéðñàí áîëîâ÷
õÿòàä öýðãèéí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ýý. Òóëàëäààíû ¿åä Óíãåðíèé öýðãèéí
õ¿í õ¿÷, çýâñýã èõ õîõèðëûã õ¿ëýýæýý. Õÿòàäûí öýðãèéí õ¿÷ äàâóó áàéãààã
õàðãàëçàí Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýíèé Íàéìàà÷íûã (îäîîãèéí Àìãàëàíáààòàð)
îðõèõîä õ¿ð÷ýý. Èíãýýä õî¸ð òàë õ¿÷ äàé÷èëãàà õèéæ, äàõèí áàéëäàõààð
áýëòãýæýý. Óíãåðí÷¿¿ä ìîíãîë çàëóóñûã öýðýãòýý äàé÷ëàí òàòæýý.
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíû 1920 îíû 9-ð ñàðûí 22-íû äóãààðò Õÿòàäûí ýðõ
áàðèã÷èä Õèàãòûí Íàéìàà÷èíä áàéñàí öýðãýý Õ¿ðýý ð¿¿ òóí ÿàðàëòàé äóóäàæ
èð¿¿ëæ áàéâ ãýæ áè÷æýý. ̺í ñîíèíä: “Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä Óíãåðíèé
äýýðýì÷èäòýé òýìöýõèéí òóëä Ìîíãîëä ñóóäàã õÿòàä èðãýäèéã öýðýãò
äàé÷ëàí òàòàæ áàéíà” ãýæ áè÷æýý. Ýíý íü ÷ ¿íýí áàéñàí áºãººä Ìîíãîëä
áàéñàí õÿòàä èðãýä áóó, èðëýñýí ñ¿õ, õ¿ðçýýð çýâñýãëýñýí áàéæýý. Öýðýã
äàéíû áàéäëààñ áîëæ ìîíãîë íóòàãò æèðèéí àìãàëàí áàéäàë àëäàãäàæ, Õ¿ðýý,
158

Ìîíãîë Õèàãòûí õîîðîíäîõ öàõèëãààí óòàñíû õàðèëöàà òàñàð÷, õóäàëäààíû
àæèë ñààòàí çîãñ÷ýý. Õÿòàäûí xapãèñ ãàìèí öýðãèéíõýí “Ìîíãîëä óëààíòàí
èðýâ” ãýæ àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëñýí öóóðõëûã òàðààæ, àðä ò¿ìíèé ìàë, õºðºíãèéã
áóëààí äýýðýìäýæ áàéâ. Ýíý áàéäëààñ íóòãèéí ìîíãîë÷óóä ä¿ðâýí çóãàäàæ
Ѻãíºãºð, Òýðýëæèéí óóë îéä ãàð÷ýý 360 . Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä ìîíãîë÷óóä
Óíãåðíòýé õóéâàëäàí ñ¿ëáýëõèéëæ áàéíà ãýæ õàðäàæ, Áîãä ãýãýýí,
Ä¿éíõýðèéí Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, Öýöýí âàí ÿðñîðîíçîíãîìáîñ¿ðýí, Ýðäýíý
âàí Íàìñðàé íàðûí çýðýã òîì ôåîäàëóóäûã áàðèâ÷ëàí õîðüæýý. Ǻâëºëò
çàñãèéí íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàëûã ¿ë õ¿ëýýæ, àðäûí òýìöëýýñ
àéæ ñ¿ðäñýí ôåîäàëóóä ãàäààäûí õàðãèñ õ¿÷íèéã ò¿øèãëýõ ãýæ áàéãààä
íýãíèé íü ãàðààñ ãàð÷ íºãººãèé íü àìàíä îðæ áàéæýý.
Óíãåðí÷¿¿ä ò¿ð àìüñãàë àâ÷ õ¿÷ ñýëáýñíèé äàðàà Äàìáàäàðæààãèéí
õèéäèéí ÷èãëýëýýñ Õ¿ðýýã äîâòîëæ, õààÿà çàâñàðëàæ áàéñíûã îðóóëáàë íýã
õîíîã øàõàì áàéëäààä öîõèãäîí óõàð÷ýý.
Ýíý ¿åä õÿòàä ýë÷èí ñàéä ×åí È Õ¿ðýýíä áóöàæ èðñýí áºãººä Ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä, Õÿòàäûí ò¿ðýìãèé öýðãèéí õîîðîíä õóðöàäñàí õàðüöààã àëü
áîëîõîîð 纺ëð¿¿ëýõèéã îðîëäîæ, Áîãäûã îðäíû ãàçðàà ÷ºëººòýé áàéëãàõûã
çºâøººð÷ õýðýã äýýðýý ãýðýýð õîðèõ áîëæýý. Äàðõàí ×èí âàí Ïóíöàãöýðýíã
×åí È äýðãýäýý ñóóëãàæ, Ìîíãîë òóñëàã÷ õýìýýõ íýð ç¿¿ëãýí, ìºí Äàé÷èí
æîíîí âàí Öîãáàäðàõ, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, ×èí âàí ëàì Äàøäýíäýâ
çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã ìºí ò¿øìýë áîëãîí àæèëëóóëàõ áîëîâ 361 . Äàðõàí ×èí âàí
Ïóíöàãöýðýí áîë Õÿòàäûí ýçýðõýã öýðãèéí çàõèðãààíû öàõàð Ñàìáóó ãýã÷òýé
õîëáîîòîé áàéæýý 362 .
Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýã õýäýí óäàà äàéðààä ýçëýæ ÷àäñàíã¿é îðõèí çóãàäàæ,
õóäàëäààíû ï¿¿ñí¿¿äýýñ 25 ìÿíãàí ðóáëèéí áàðàà äýýðýìäýí àâ÷, ¿ë ìýäýãäýõ
ç¿ãò îäîâ ãýæ “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíû 1920 îíû 11-ð ñàðûí 24-íèé äóãààðò
áè÷èæ áàéâ.
Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä Õ¿ðýýã òîéðóóëàí õàìãààëàëò áàéãóóëàí óóëûí
àì á¿õíèéã ýçëýí áàéðëàæýý. Òýä ìîíãîë÷óóäààñ îëîí òîîíû ãýð, àãò õºñºã,
ìàë àëáàäàí ãàðãóóëæ óóëûí àì á¿õýíä 20-30 ãýðòýé õýäýí çóóí öýðýãòýé
ñóóäàã áàéñàí ãýæ ïàðòèçàí Ï.Òîãòîõ äóðñàí ÿðüæýý. Õ¿ðýýíä æèðèéí õ¿í
îðæ ãàðàõûã õîðèãëîí ÷óõàë ÷óõàë áîîìò ãàçàðò ïóëåì¸ò áóó çîîñîí áàéæýý.
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíû 1920 îíû 11-ð ñàðûí 17-íû äóãààðò Õ¿ðýýíä
áàéãàà õÿòàä öýðãèéí òîî 2000 øàõàì áàéíà ãýæýý.
Óíãåðí÷¿¿ä ÷ ãýñýí áàéëäààíä èõýýõýí áýëòãýæ, ìîíãîë çàëóó÷óóäûã
öýðýãòýý íýìýí äàé÷èëæ áàéâ. Ìîíãîë íî¸ä ò¿¿íä äýìæëýã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ,
ìºíãº, õ¿íñ òýæýýë, õºñºã òýýâýð îëãîæ áàéâ 363 .
360
Ïàðòèçàí Òîãòîõûí äóðäàòãàëûã 1956 îíä Õ.Ëóâñàíáàëäàí, Á.Øèðýíäýâ íàð òýìäýãëýí àâ÷ýý.
Õîéøèä “Ïàðòèçàí Òîãòîõûí äóðäàòãàë” ãýæ èø òàòàõ áîëíî.
361
Õ.×îéáàëñàí, Ëîñîë, Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð 67-ð òàë.
362
Áîãäûí äîíèð áàéñàí Æàìáàëûí äóðäàòãàë. Çîõèîã÷èéí ñàíä õàäãàëæ áóé.
363
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 1-ðñàðûí 14.
159

Óíãåðí ìºí àäèë õÿòàä ýë÷èí ñàéä ×åí È-ãèéí Ìîíãîë íî¸äûí òàëààð
ÿâóóëæ áàéñàí íàðèéí àðãàíààñ õîöðîõã¿éã õè÷ýýæ, ìîíãîëûí öýðýã
çàõèðãààíû ò¿ð çàñãèéí ãàçàð ìàÿãòàé þì áàéãóóëæýý. Óíãåðí, Ìîíãîë ÿàì
õýìýýõèéã áàéãóóëæ ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä: Áààòàð áýéë Æàìúÿí, Çîðèãò
áýéñ Ìèøèãäîðæ, ã¿í Öýðýíäîðæ, Ñýðãýëýí ã¿í Äóãàðñ¿ðýí, Ìýðãýí ã¿í
Öýðýíâàíäóéáàâóóäîðæ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã îðóóëæýý 364 . Óíãåðí ººðèé㺺
á¿õ öýðãèéí åðºíõèé êîìàíäëàã÷ áîëãîæ äàí ìîíãîë öýðãèéí åðºíõèé
êîìàíäëàã÷ààð Ëóâñàíöýâýýí òýðã¿¿íèéã òîìèëæýý. Áàñ óäàëã¿é Áàëæèííÿì
ã¿í, Ñóíäóé ã¿í íàðûã ìîíãîë öýðãèéí õî¸ð àíãèéí çàõèðàã÷ààð òîìèëæýý.
Ñ¿øèã áèøðýë, ñ¿ì õèéäèéí íºëºº òóí èõ áàéñíûã Óíãåðí õàðãàëçàí
ìîíãîë õî¸ð ëàìûã öýðýã äààõ ëàìààð òîìèëæ, ººðºº øàðûí øàøíûã
ø¿òäýãýý àëü áîëîõîîð õàðóóëàõûã õè÷ýýæ áàéâ.
Èíãýæ õî¸ð òàëààñ áýëòãýë õèéñíèé äàðàà ãàìèí öýðýã áà Óíãåðíèé
öýðãèéí òàãíóóëûí îòðÿäóóä Õ¿ðýýíèé îð÷èí òîéðîíä áàéí áàéí òóëãàðàí
õàðèëöàí ãàë íýýëöäýã áàéæýý. Æèøýý íü, Õ¿ðýýíýýñ áàðóóí õîéø îðøèõ
Ѻãíºãºð Áàÿí ãîëûí öýðãèéí òàðèàíû ãàçðûã õàðæ áàéñàí õÿòàä õàðóóëûí
öýðãèéã óíãåðí÷¿¿ä äýýðýìäýí áóò öîõèæýý. ̺í õÿòàä öýðýã Áóðãàëòàéí
òîñãîíîîñ îðîñóóäûã õººæ ãàðãàñàí áà Õ¿ðýýíä öàãààíòíû 27 õ¿íèéã
öààçàëæýý 365 .
Áîãä, ò¿¿íèé øàäàð õ¿ì¿¿ñèéã Õÿòàäûí öýðýã áàðèâ÷ëàí øîðîíä õîðüñíûã
Óíãåðí îâòîé àøèãëàí øàëòàã áîëãîæ “õóòàãò áàãø” Áîãä õààíûã ÷ºëººëæ,
“øàðûí øàøíûã” ºì㺺ëºí õàìãààëàã÷ ãýæ ººðèé㺺 çàðëàæýý. Óíãåðí ç¿éë
á¿ðèéí àðãà õýðýãëýí Õ¿ðýýíä äîâòëîí áàéëäàõ øèíý òºëºâëºãººãºº ÷àíä
íóóöëàæ áàéæýý. Óíãåðí Äà õ¿ðýýã õîéä òàëààñ íü äàéðàí ýçëýõ ãýæ áàéãàà
ìýò ñýòãýãäëèéã ãàìèí öýðýãò òºð¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ѻãíºãºð Áàÿí ãîëä áàéñàí
Õÿòàäûí õàðóóëûí öýðãèéã óñòãàæýý. Ѻãíºãºð Áàÿí ãîë äàõü õàðóóëûí òýð
àíãèéã àâðàõààð Õ¿ðýýíýýñ ÿâóóëñàí õÿòàä öýðãèéí àíãèéã Óíãåðí÷¿¿ä áàñ
óñòãàñíû äàðàà õ¿ðýýã áàðóóí õîéä òàëààñ íü äîâòëîõ ãýæ áàéíà ãýæ õÿòàä
öýðãèéí êîìàíäëàë ëàâòàéÿà èòãýõ áîëîâ. Óíãåðí, ýíý ¿åýð Õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í
òèéø Óó áóëàíãèéí îð÷èì öýðãýý õóðèìòëóóëæ Áàÿíç¿ðõ óóëûí àð, ºâºð
õîðìîéãîîð äîâòëîõ áîëîâ.
Õÿòàä öýðãèéã ñ¿ðä¿¿ëýí àéëãàõ çîðèëãîîð Óíãåðí÷¿¿ä ººðñ人 13000
öýðýãòýé ãýñýí öóóðõàë òàðààæ, ò¿¿íèéãýý äàéñàíä èòã¿¿ëýõèéí òóëä, Áîãä
õàí óóëûí ç¿¿í àð õîðìîéí àìóóäûí ìîäîíä øºíº öàãò ýíä òýíäã¿é ãàë
ò¿ëäýã áàéæýý. Óíãåðí÷¿¿ä òýãæ ç¿ãýý áóðóóëæ áàéãààä 1921 îíû 1-ð ñàðûí
24-íèé ºã뺺 Õ¿ðýýã ç¿¿í, ç¿¿í õîéä òàëààñ íü äîâòëîí õ¿ðýýíèé Íàéìàà÷èí
õàâèàñ èõ áóóãààð ãàë íýýæ áàéâ. Èìïåðèàëèçìûã òºëººëñºí õî¸ð ýòãýýäèéí
õîîðîíä èíãýæ øèð¿¿í òóëàëäààí ýõýëæýý. Óíãåðíèé äààëãàâàð ¸ñîîð áàðãà
Ëóâñàí, òºâä Ñàæ ëàì íàðûí óäèðäñàí õîðîî, Áîãä óóëûí Èõ òýíãýðèéí
364
Õ.×îéáàëñàí, Ëîñîë, Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð, 74-ð òàë.
365
“Èçâåñòèÿ”, 1921 îíû 2-ð ñàðûí 4.
160

àìíààñ Áîãäûí íîãîîí îðäîíã ÷èãëýí äîâòîëæ, Õÿòàäûí îòðÿäûã áóòöîõèæ,
Õàéñòàé ëàâðàíä õ¿ð÷ýý. 366 Óíãåðíèé îòðÿä, 200 õ¿íòýé õÿòàä öýðýãòýé
áàéëäàæ Óíãåðí÷¿¿ä äèéëæ, Áîãä ãýãýýí, ýõ äàãèíà íàðûã òýíäýýñ àâ÷ Áîãä
óóëûí ºâºðò áàéñàí Ìàíäøèð õèéäýä Èõ òýíãýðèéí àì ºãñ¿¿ëýí ÿâóóëæýý.
Óíãåðí, ãàìèí õî¸ðûí áàéëäààí 1921 îíû 1-ð ñàðûí 24-íººñ 2-ð ñàðûí
4-íèéã äóóñòàë Õ¿ðýýíä çàâñàðëàãàòàéãààð ¿ðãýëæèëñíèé äîòîð ãîë òóëàëäààí
íü ñ¿¿ëèéí õî¸ð ºäºð ÿâàãäæýý. Óíãåðíèé öýðãèéí óõðàëòã¿é äîâòîëãîîíä
õ¿÷ ò¿ðýãäñýí õÿòàä öýðãèéí àíãèóä Õ¿ðýýíýýñ óõðàí ãàð÷ õîéò ç¿ãò ÷èãëýí
îäîõ áîëîâ.
×åí È Õ¿ðýýíä áàéñàí õÿòàä öýðãèéí ýðõòýí Ãî Ñ¿í-ëèí áóñàä ò¿øìýäèéí
õàìò Òîëãîéòûí äàâààãààð äàâæ, Óãòààë, Ãóðâàí óðòûã ÷èãëýí óì õóìã¿é
ä¿ðâýí çóãàäàâ. ̺í òýäíèéã äàãàëäàí õÿòàä ò¿øìýë¿¿ä, Ñàìáóó òýðã¿¿íòýé
Õ¿ðýýíèé õÿòàä öýðãèéí êîìàíäëàëûí ¿ëäýãäýë 40-ººä õ¿í Øàð õºâèéí
äºðºëæ ÷èãëýí ÿâæýý.
1921 îíä 2-ð ñàðûí 4-íä õ¿ðýýíèé õÿòàä öýðãèéí 200-ãààä õ¿íòýé ñ¿¿ë÷èéí
àíãè Õ¿ðýýã á¿ðìºñºí îðõèí ãàð÷, Õèàãòûí Íàéìàà÷èíä òºâëºí áàéñàí õÿòàä
öýðãèéí ãîë õ¿÷íèé ç¿ã ÿâæýý. Õÿòàä öýðýã íýãýíò Õ¿ðýýã á¿ðìºñºí îðõèí
ãàðàõûí ñàöóó, Õÿòàäûí øîðîíä áàéñàí õýñýã õ¿ì¿¿ñ ÷ºëººëºãäñºíèé äîòîð
õóâüñãàëò á¿ëãèéí ãèø¿¿í Æàìúÿí ã¿í, Æèãìýääîðæ, ìºí Õàòàí áààòàð
Ìàãñàðæàâ íàð áàéæýý. Ýíý íü áàñ Óíãåðíèé “÷ºëººëºõººð èðñýí çîðèëãî"
ãýã÷èéã çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ãýíýäýí ¿íýìøèõýä äºõºì áîëæýý. Õÿòàä
öýðýã Õ¿ðýýíýýñ çàéëàí îðãîõûí ºìíºõºí 1921 îíû 1-ð ñàðûí 27-íä íî¸ä, èõ
ëàì íàð, Ìîíãîëûí èðýýä¿éí òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã õýëýëö¿¿ëýõýýð
Ýðäýíý Øàíçàâ Äàøæàìö Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, Äàðõàí ÷èí âàí
Ïóíöàãöýðýí, Ýðäýíý Æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí, Äàé÷èí âàí Öîãáàäðàõ,
Ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàì, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Õàòàí áààòàð Ìàãñàðæàâ
íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷äèéã áàðîí Óíãåðíä èëãýýæýý.
Óíãåðí Àâòîíîìèò
çàñãèéã ñýðãýýõ
íýðèéäëýý𠺺ðèéí
äýãëýìèéã òîãòîîâ
Õÿòàäûí öýðýã Õ¿ðýýíýýñ ãàðñíû äàðàà Óíãåðí,
Õ¿ðýýíèé Íàéìàà÷èíä ººðèéí òàëûí ìîíãîë
íî¸äûã öóãëóóëæ Áè îðîñ, ìîíãîë, ìàíæ ãóðâàí
õààíû Òºðèéã äàõèí ìàíäóóëàõ çîðèëãîòîé õ¿í,
îäîî Õ¿ðýýã ¸ñã¿é ýçýëñýí õÿòàäûã íýãýíò ¿ëäýí
ãàðãàñàí áºãººä îðîñ, õÿòàä, ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëæ õýëýëöýí
òîãòñîí ãýðýý áè÷ãèéí ¸ñîîð áàéãóóëàãäñàí àâòîíîìèò ýðõòýé çàñãèéí ãàçðûã
õýâýýð áàéãóóëàí, Áîãä õààíûã øèðýýíä çàëàõ ñàéí ºäðèéã ñîíãîæ, Áîãä
õààí, õàòàí õàí õî¸ðûã Õ¿ðýýíä èð¿¿ëýí Çàñãèéí ãàçðûí òàâàí ÿàìûã äàõèí
áàéãóóëíà 367 ” ãýæ îâò ñàíààãàà äàëäëàí ºã¿¿ëæ áàéæýý.
366
Áîãä òýð ¿åä Õàéñòàé ëàâðàíãèéí õàæóó òàëûí Ýðäýíý èòãýìæèò ñ¿ìä áàéæýý.
367
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð. 90-ð òàë
161

Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-ð îíû õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí 15 (1921 îíû 2-ð ñàðûí
21)-íû Áîãä ãýãýýíèéã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ñóóëãàæ, àâòîíîìèò
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã “Ñýðãýýí áîñãîâ” õýìýýí òóíõàãëàí Äîòîîä,
ãàäààä, Öýðýã, Ñàíãèéí, Ø¿¿õ çýðýã òàâàí ÿàìûã áàéãóóëæýý. Çàñãèéí ãàçðûí
åðºíõèéëºí øèéòãýõ ñàéä áºãººä Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä Æàëõàíç
õóòàãò Äàìäèíáàçàð, ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð Øàíçàâ Äàøçýâýã,
Öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä áèøðýëò âàí Äîðæöýðýí, Ñàíãèéí ÿàìíû
òýðã¿¿í ñàéäàä Ëóâñàíöýâýýí, Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä áýéñ ×èìýääîðæ,
Ìîíãîë á¿õ öýðãèéí æàíæèíä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íàðûã òîìèëæýý.
Õýñýã äýýä íî¸ä, ëàì íàð àâòîíîìè ñýðãýýí áàéãóóëàãäñàíòàé
õîëáîãäóóëàí Áîãäîä áàÿð õ¿ðãýõ, Áîãäûã õàìãààëæ áàéãàà ìîíãîë
“êîìàíäëàã÷” Ëóâñàíöýâýýíä òàëàðõàë èëýðõèéëýõýýð Ìàíäøèð õèéäýä
î÷æýý. Òýãýýä Áîãä ãýãýýí óäàëã¿é 1921 îíû 2-ð ñàðûí 15-íä Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðñýíä ò¿¿íèéã Óíãåðí õààí øèðýýíä íü äàõèí çàëàâ ãýæýý 368 .
“Ìîíãîëûí ëàì, íî¸ä äàðãà íàð õóòàãòòàé óóëçàõààð Õ¿ðýý ð¿¿ óâàí öóâàí
öóãëàðàõ áîëîâ” ãýæ “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíä 1921 îíû 4-ð ñàðûí 7-íä
áè÷æýý.
¯¿ãýýð àâòîíîìèéã ñýðãýýí áîñãîõ çîðèëãî õàíãàãäëàà ãýæ òîì øàð, õàð
ôåîäàëûí ãîë õ¿÷ ¿çýõ áîëîâ. Ãàìèí öýðãèéã õººí çàéëóóëæ, àâòîíîìèéã
ñýðãýýí áîñãîõîä õ¿÷èí ç¿òãýæ ãàâüÿà áàéãóóëñàí ãýæ Áîãäîîñ Óíãåðíä
õîøîé ÷èí âàí, Ëóâñàíöýâýýí, ãåíåðàë Ðåçóõèí íàðò ÷èí âàí öîë øàãíàõ
çýðãýýð îëîí õ¿íä øàãíàë õºõ¿¿ëýë îëãîæýý. Áîãä òýðã¿¿íòýé òýð øèíý
àâòîíîìèò òºð íü Ǻâëºëò Óëñ áà Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé
ýñðýã Óíãåðíýýñ òýìöýõýä õ¿íñ òýæýýë, õºñºã òýýâýð, öýðãèéã ìîíãîë ãàçðààñ
äàé÷ëàí ãàðãàæ ºãºõ áîëæýý.
Áîãä òýðã¿¿íòýé òýðõ¿¿ òîãëîîìûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñíû äàðaa
Óíãåðí ººðèéí ñýðãýýñýí “Àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîëûã” îëîí óëñààð
çºâøººð¿¿ëýõ ãýæ ÷àðìàéí îðîëöæýý. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð íü Óíãåðíèé
çààí çºâëºñíººð ãàäààä îëîí óëñ, ò¿¿íèé äîòîð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Óëñûí
åðºíõèéëºã÷, ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä Õýðãèéí àðäûí Êîìèññàðèàò, Ç¿¿í Õîéä
Õÿòàäûí öýðýã èðãýíèé õýðýã ýðõýëñýí ñàéä, ÿïîíû èìïåðèàëèçìûí òàãíóóë
×æàí Öçî-ëèí íàðò òóíõàã òàðààæýý. Òýð òóíõàã Óíãåðí Ìîíãîëä öºìðºí
îðæ èðñíèéã çºâòãºí Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí äàãóó Ãàäààä Ìîíãîëûí
àâòîíîìèéã ñýðãýýí áàéãóóëàõ õýðýãò Óíãåðí èõ ãàâüÿà áàéãóóëñàí ãýæ
íèëýýä ìàãòñàí áàéæýý. Ýíý òóíõàãëàëûã ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð ¿ë
õýðýãñýí íÿöààæýý. ¯¿íèéã äàðàà òîäîðõîé ¿ã¿¿ëíý.
Óíãåðíèé äýãëýì Ìîíãîëä òîãòìîãö òóñ îðíû áàðóóí áà óìàðä õèë õàâèàð
öàãààíòíû çýâñýã á¿õèé ÿíç á¿ðèéí îðãîäîë á¿ëã¿¿ä ýíä òýíäýýñ öóãëàðàí
èðýõ áîëîâ. 1921 îíû 1-ð óëèðàëä Óëèàñòàéã Õÿòàäûí öýðãýýñ ÷ºëººëºõ
368
Á.Øèðåíäûá. Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè
(1921-1924), Ìîñêâà-Èçäàíèå ÀÍ ÑÑCP, 1956 îí. 25-27-ð òàë.
162

çîðèëãîîð Óëèàñòàéä ñóóõ ñàéäààð ¸ñò áýéñ ׿ëòýìèéã òîìèëñîíä òýð íü
ýíõ òàéâíààð õýëýëöýý õèéæ õÿòàäóóäûã Óëèàñòàéãààñ ãàðãàæýý. ¯¿íèé
äàðàà Óíãåðíèé çàðö ïðîôåññîð Îññåíäîâñêèé Óëèàñòàéä îðæ èðæ, äàðàà
öàãààíòíû Êàçàíöåâ äàðãàòàé õýñýã àíãè ìºí Óëèàñòàéä èðæ, àðä îëíîîñ
àäóó ìàë öýðãèéí õýðýãñýë òàòàõ òóøààë ºãñíèéã ×óëòýì áýéñ àðä îëíû
øààðäëàãààð ýñýðã¿¿öýí çîãñîîæýý. Áàðîí Óíãåðí ¿¿íèéã ìýäìýãö öàãààíòàí
Âàíäàíîâ, ã¿í Ò¿âøèíáàÿð íàðò ׿ëòýì áýéñèéã óñòãàõ íóóö äààëãàâàð ºã÷ýý.
Òýãýýä Âàíäàíîâ òýðõ¿¿ ׿ëòýìèéã ßðóóãèéí õ¿ðýýíèé îð÷èìä àâàà÷èæ
óñòãóóëàí Óíãåðíýýñ “ã¿í” çýðýã øàãíóóëæýý. ̺í Êàéãîðîäîâ íàð áàðóóí
õÿçãààðò áàéñàí áà Ò¿íõýíèé êàçàõ Êðþêîâ, õóäàëäàà÷èí Øóáèí íàð Õàòãàë
õàâüä òóñ òóñ áàéðëàæ áàéâ. Õÿòàäûí Òóðêåñòàí áà Ìîíãîë, ÐÑÔÑÐ-èéí õèë
íèéëýõ ðàéîíä îëîí çóóí öàãààíòíûõàí îðøèæ áàéãàà áà òýä çýâñãýý õàÿæ,
Õîâäîîð äàéð÷ Îðîñîä áóöàõ ãýæ áàéãàà áîëîëòîé ãýñýí ìýäýý 1921 îíû 1-ð
ñàðä õýâëýëä ãàð÷ áàéíà 369 .
Ñåìèïàëàòèíû äýýðýì÷èä Àííåíêîâûí îòðÿä Óíãåðíòýé õ¿÷ õàâñðàí
Ãàäààä Ìîíãîëûã ýçëýõ çîðèëãîòîé áàéñàí íü 1921 îíû 2-ð ñàðä ìýäýãäýæ
áàéâ 370 .
Óíãåðí Óëèàñòàé. Õîâä, Óëààíãîì áîëîí Ìîíãîëûí áóñàä ãàçàð áóãøñàí
öàãààíòíû äýýðýì÷äèéí õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýí òýäíèéã ýðõ ìýäýëäýý îðóóëæ
áàéæýý.
Óíãåðí íü Õîâä õÿçãààðò îðîãíîæ áàéñàí Êàéãîðîäîâò òóñëàõ, ò¿¿íòýé
õîëáîî áàðèõ çîðèëãîîð ĺðâºäèéí ¿íýí çîðèãò (ĺðâºäèéí áàðóóí ãàðûã
çàõèðñàí Äàëàé õàí ÷èí âàí Ñîäíîìöýðýí ãýæ áàéãààä, ñ¿¿ëäýý àðä ò¿ìíýý
õîîñðóóëàí ºð òàâèóëæ, ìàíæèéí õààíä èõ õýýë õàõóóë ºã÷, ¿íýí çîðèãò
õàí áîëæýý) õàíû ä¿¿ õàðëàã áýéñ õýìýýõ Àþóðçàíûã Õîâä õÿçãààðûí
ñàéäààð òîìèëîí àæèëëóóëæýý. Êàéãîðîäîâ 1921 îíû 3-ð ñàðä òºëººëºã÷ºº
Äà õ¿ðýýíä ÿâóóëæ Óíãåðíòýé õîëáîî áàðèóëæýý. ̺í Õîâä çýðýã ãàçàð
Êàçàíöåâ ãýõ ìýòèéí øóóä ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñèéã ÿâóóëñíààñ ãàäíà áàñ
Ìîíãîëûí òàëààñ Æàëõàíç õóòàãò, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿÷ õàâñðóóëàí òýòãýõýýð ÿâóóëæýý. Ìàãñàðæàâûã 1921 îíû 5-ð ñàðä áàðóóí 2
àéìãèéí öýðãèéí äàé÷ëàí çàõèðàõ ñàéä ãýäýã íýðýýð òîìèëîí ÿâóóëæ, ººðèéí
òàãíóóë Êàçàíöåâ, Âàíäàíîâ íàðààð Õàòàíáààòàðûí óëñ òºðèéí çàí ñýòãýëèéã
õÿíóóëæ áàéñàí íü ò¿¿íèéã áàñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ õîëäóóëæ õóâüñãàëò
õºäºë㺺íä îéðòóóëàõã¿é áîëãîõ ãýæ ñýðãèéëñíýýñ áîëñîí áóé çàà.
Ìàãñàðæàâ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ öººí öýðãèéã àâ÷ Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýýí
äýýð î÷èæ òýíä õóðèìòëóóëæ áàéñàí Ç00 îð÷èì öýðãèéã äàãóóëàí Óëèàñòàé
õ¿ð÷ýý. Õàòàíáààòàð òýíä î÷èæ öýðýã øèíýýð òàòàæ 800 îð÷èì öýðýãòýé
áîëñîí áîëîâ÷ çýâñýã äóòàãäàæ áàéæýý.
369
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 1-ð ñàðûí 19.
370
“Ïðàâäà” ñîíèí. 1921 îíû 2-ð ñàðûí 4.
163

Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ óãèéí ýõ îðîí÷ øóäàðãà õ¿í òóë Óíãåðíèé
òºëºâëºãºº íü öààøäûí ÿâöã¿é áîëîõûã áèò¿¿ãýýð ãàäàðëàí, ò¿¿íèé ãàð õºë
áîëîõîîñ çàéëñõèéí Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí òóõàé ÷èõ òàâèí õ¿ëýýí ñóóæ
áàéæýý. Óíãåðí÷¿¿ä õÿòàä öýðãèéã àõàð õóãàöààíä Õ¿ðýýíýýñ àìæèëòòàé
øàõàí çàéëóóëæ ÷àäñàíû ãîë øàëòãààí áîë Óíãåðí÷¿¿äèéã ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä äýìæñýí, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õÿòàäûí õàðãèñ äýãëýìèéã çàíàí
¿çýæ áàéñàí, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä áàéñàí öýðýãòýý òóñëàìæ
¿ç¿¿ëæ ÷àäààã¿é çýðýã ÿâäëóóäààñ áîëæýý. Áàñ ¿¿íýýñ ãàäíà ìîíãîëä
áàéñàí õÿòàä öýðãèéí äîòîð òýìöýë íèëýýä ãàð÷ áàéñàíòàé õîëáîîòîé íü
ìýäýýæ. Óíãåðí Õ¿ðýýã ýçëýõèéí ºìíº, öàëèí ñààòàæ áàéãàà áà äàðãà íàðòàà
äóðã¿éöñýí õÿòàä öýðã¿¿ä áîñëîãî õèéñýí òóõàé õýâëýëä ìýäýýëæ áàéæýý 371 .
Óíãåðíèé öýðýãò ÿïîí îôèöåð¿¿ä áàéñàí íü ßïîí óëñ Õÿòàä óëñòàé òîõèðîìæòîé
áèø õàðèëöàæ áàéãààãèéí ãýð÷ ãýæ õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä ¿çýæ áàéâ.
Ìîíãîëûí õýðýãò ßïîíûã îãò õàìààðóóëàõã¿é ãýæ Ìîíãîëä áàéñàí
õÿòàäûí öýðãèéí óäèðäëàãûí ìýäýýëñíèéã “Ïåêèí íüþñ” ñîíèí 12-ð ñàðûí 20-
íä äóðäàí áè÷èæ áàéâ 372 .
Áîãä òýðã¿¿òýé àâòîíîìèò çàñàã, Óíãåðíèé äýìæëýãýýð áàéãóóëàãäàæ,
Óíãåðíèé öýðãèéí õ¿÷èéã çóçààòãàõàä ò¿¿íèé òóøààë çààâðûã õè÷ýýíã¿éëýí
áèåë¿¿ëýõýýñ àðãàã¿é áîëæ áàéâ.
Ìîíãîë íóòàã äýâñãýðò Óíãåðíèé òóøààë çààâðûã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëýõ
íü ÷óõàë áîëîõ òóõàé Áîãä ãýãýýí 1921 îíû 2-ð ñàðä çàðëèã áóóëãàæýý 373 . Òýð
çàðëèãò “Õààíû çýðýã äàðõàí õîøîé ×èí âàí, óëñûã ìàíäóóëàã÷ èõ áààòàð
æàíæèí ãåíåðàë áîëîí Óíãåðí áîë õÿòàäûí öýðãèéã áóò íèðãýí ñºíººõºä
àãóó èõ ãàâüÿà áàéãóóëñàí áºãººä ìàíàé óëñûã òýíõð¿¿ëýí áîñãîõîä ¿íýõýýð,
îíöãîé èäýâõ õ¿÷ ãàðãàñàí õ¿í áîëíî” çýðãýýð Óíãåðíèéã ìàãòààä, Ìîíãîëûí
õèë õÿçãààðûí îëîí ãàçàðò áàéãàà õÿòàäûí öýðãèéã áóò íèðã¿¿ëýõèéí
òóë îðîí íóòãèéí ò¿øìýë, àðä õýí áîëîâ÷ á¿ãäýýð ò¿¿íèéã õ¿íäýòãýæ,
öýðýã òàòàõ, ìàë àâàõ çýðýãò íü ÿàðàëòàé òóñëàæ, òóøààë øèéäâýðèéã íü ¿ã
äóóã¿é áèåë¿¿ëæ áàéõ õýðýãòýé” ãýæ çààãààä, çàðëèãèéã ¿ë áèåë¿¿ëýã÷ ãýì
áóðóóòíûã õàòóó øèéòãýíý ãýæýý 374 .
Ìîíãîë, Óíãåðíèé íýãäñýí öýðãèéí åðºíõèé êîìàíäëàã÷èéí îðëîã÷
Æèãìèäæàâ Óíãåðíèé çºâëºëãººíººð òóøààë ãàðãàæ, Ìîíãîëä ñóóæ áàéñàí
á¿õ îðîñ õ¿ì¿¿ñ, Ìîíãîë óëñûí õóóëü öààçàíä çàõèðàãäàæ, ÿìàð íýãýí òóñòàé
àëáàí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ õýðýãòýé ãýñýí íü áàñ ë Óíãåðí, Áîãä ãýãýýí õî¸ðûí
çàñãèéí ãàçðûí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéæýý.
Òýð òóøààëûã áàðèìòëàí Õ¿ðýý, Íàéìàà õîòîíä îðøèí ñóóæ áàéñàí
îðîñóóäûí äóíä àæèë çîõèîõûã îðîñûí õóäàëäàà÷äûí àõëàã÷ Ñóëåéìàíîâò
äààëãàñàí áàéâ. Ýíý íü Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ãàð÷ áàéñàí
371
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 2.
372
̺í ñîíèí 1921 îíû 1-ð ñàðûí 14.
373
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí àíãè. 40-ð á¿ëýã. 50-ð á¿ñ.
374
̺í òýíä
164

õóâüñãàëò ¿çýë ñàíààã íàìæààí, òýä íàðààñ ìîíãîëûí õóâüñãàë÷ íàðòàé
íýãäýæ, Óíãåðíèé ýñðýã òýìöýõèéã äàðàõ çîðèëãîòîé áàéæýý.
̺í îíû 1 áà 2-ð ñàðä Óíãåðí þóíû ò¿ð¿¿íä Ñýöýí õàí, Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí õîøóóä áîëîí Ìîíãîë äàõü áàðãà, áóðèàä õ¿ì¿¿ñèéí äóíäààñ 18-25
íàñíû çàëóó÷óóäûã öýðýãòýý òàòàæ õ¿÷ýý çóçààòãàâ 375 .
Óíãåðí Ìîíãîëûí õàðüÿàò áîëîâ ãýæ ä¿ð ¿ç¿¿ëñýí íü ìîíãîë íî¸äîîñ
äýìæëýã õ¿ëýýæ, çàðèì àðä÷èëñàí ¿çýëòýé óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéã ÷ òàëäàà
îðóóëàõàä äºõºì áîëîâ ãýæ “Ïðàâäà” ñîíèíä áè÷èæ áàéâ.
“Ýíý áàéäàë íü òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ãýñýí ëîîçîíãîîð öýðýã
äàé÷ëàõ áà ìîíãîë õýä õýäýí õîøóóíààñ îðîõ îðëîãûã ýçýìøèõ áîëîëöîîã
Óíãåðíä îëãîæ áàéíà 376 ” ãýæýý.
Àðä÷èëñàí ¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ ÷ Óíãåðíèé òàëä îðëîî ãýæ äýýðõ ñîíèí áè÷ñýí
íü Áîäîî, Äóãàðæàâ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé õýëñýí áîëîëòîé.
Óíãåðíèé èéíõ¿¿ õóðèìòëóóëàí áàéãóóëæ áàéñàí öýðãèéã çýâñãýýð
õàíãàäàã ãàçàð íü Õàéëààð õîò áàéâ. Òýíä Óíãåðíèé öýðãèéã õàíãàäàã ãåíåðàë
Áèðþêîâ òýðã¿¿òýé îôèöåðóóäûí òóñãàé áàéãóóëëàãà áàéâ.
Ëàì íàð áà ñ¿ñýãòýí îëîí ìîíãîë÷óóäûí ç¿ãýýñ èòãýë îëæ àâàõûí òóëä
Óíãåðí ¿íýõýýð ç¿éë á¿ðèéí àðãà çàëü õýðýãëýæ áàéñíû äîòîð Ìîíãîë óëñûí
õàðüÿàò áîëæ, ìîíãîë äýýë ºìñºí, ìºðºí人 ãåíåðàë ïîãîíîî ç¿¿æ ÿâàõ áà
áóääèéí øàøíû íîìëîëä îðæ ìºðãºë÷èí îëîí ìîíãîë÷óóäûí äóíä, õóðëûí
ñ¿ìä ìààíè óíøèí, áóðõàíä ìºðãºõ ä¿ð ¿ç¿¿ëäýã áàéæýý. Óíãåðí õîøîé ÷èí
âàí áîëñíîîñ ãàäíà, ëàì íàð ò¿¿íèéã õóâèëãààí õóòàãò ãýæ ¿çäýã áàéâ.
Óíãåðí Ìîíãîëä àìæèëò îëæ áàéãààã ßïîíû ýðõ áàðèã÷ õýñãèéíõýí ÷
áàõàðõàæ íàðìàé ìîíãîëûí ¿çëèéã òèéì àðãààð äýëãýð¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ
¿çýæ áàéâ.
1921 îíû 4-ð ñàðûí ýõýýð Ñåìåíîâ ººðèéí ýë÷èéã Áîãä ãýãýýíä èëãýýæ, èõ
ã¿ðýí áàéãóóëàõûã çºâëºñºí áà “ã¿ðýí áàéãóóëàõ õýðýãò õýðýãöýý òîõèîëäâîë
öýðýã çýâñãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áà ººðèéí áèåýð ÷ îðîëöîæ áîëíî” ãýæ
àìëàñàí áàéâ 377 .
Áàðîí Óíãåðí, Áîãä ãýãýýí õî¸ð ªâºð Ìîíãîëûí íî¸ä áà Áàðãûã òàëäàà
îðóóëàõ ãýñýí çîðèëãîòîé áàéæýý. “Õ¿ðýýíèé àìüä áóðõàí Áîãä ãýãýýí, ªâºð
Ìîíãîëûí íî¸äîä òóñãàé çàðëèã áóóëãàæ òà íàð ìèíèé àëáàò áîëæ, ¿¿íýýñ
õîéø òàòâàð íèéë¿¿ëæ áàé ãýæ øààðäàâ” ãýñýí ìýäýýã “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü”
ñîíèíä íèéòýëæýý 378 .
Òýð ñîíèíû ìýäýýíýýñ ¿çâýë Áîãäûí çààâàð çàðëèãèéã ªâºð Ìîíãîëûí
çàðèì íî¸ä îãòõîí ÷ õýðýãñýýã¿é áºãººä Áîãäûã àëñûí õàðààã¿é á¿òýëã¿é ¿éë
àæèëëàãààòàé õ¿í ãýæ ¿çýæ áàéæýý. Áîãä ãýãýýí, Äàëàé ëàì, Áàí÷èí ýðäýíý
íàð õàðèëöàí áèå áèåèéã äýìæèõ öàõèëãààí óòàñ ñîëèëöîæ áàéñàí òóõàé
375
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí 4-ð äàíñíû 4190-ð á¿ñ
376
“Ïðàâäà” ñîíèí. 1921 îíû 2-ð ñàðûí 5.
377
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 4-ð ñàðûí 15.
378
̺í ñîíèí, 1921 îíû 2-ð ñàðûí 2.
165

õýâëýëä ¿ã¿¿ëæ áàéñàí íü ¿íäýñã¿é ç¿éë áèø áèçýý 379 .
Ìîíãîëûã Ǻâëºëòèéí ýñðýã
òýìöëèéí òàâöàí áîëãîõ
òàëààð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
íàðûí õîîðîíä ãàð÷ áàéñàí
òýìöýë õóðöàäñààð áàéñàí íü
166
ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäààñ Ãàäààä
Ìîíãîëä ÿâóóëæ áàéãàà àæèëëàãààã
Àíãëèéí èìïåðèàëèñòóóä ÷èìýýã¿é
äýìæèæ áàéñàí íü Òºâäºä ººðñíºº
íýâòðýí îðîõîî ßïîíîîð äýìæ¿¿ëýõ ãýñýí
ñàíààòàé áàéñàí áóé çàà. Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàð ßïîíû èìïåðèàëèçìûí òýð çàíàëõèéëëèéã àíõààð÷, Ãàäààä Ìîíãîëîîñ
ßïîíû õàðüÿàò èðãýíèéã ýðã¿¿ëýí àâàõ áóéçàà ãýæ èòãýæ áàéãààãàà ßïîíû
çàñãèéí ãàçàð èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ ßïîí ò¿¿íèéã çºâøººðñºíã¿é. ¯¿íèé
õàðèóä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä áàéãàà ÿïîí÷óóäààñ áîëæ ãàðàõ
ÿìàð íýãýí õàðèóöëàãûã áèä õ¿ëýýõã¿é ãýæ ìýäýãäæýý 380 . Ýäãýýð áàðèìòóóä
íü õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí, ÿïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð Ìîíãîëûí òàëààð
õè÷íýýí çºð÷èëòýé áàéñíûã äàõèí òîäðóóëæ áàéíà. Óíãåðí Ñåìåíîâ íàð
ßïîíû òóñëàìæààð Ìîíãîëûã Ǻâëºëòèéí ýñðýã õèéõ äàéíû òàâöàí áîëãîí
õóâèðãàæ, ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã Ñèáèðüò áýõæ¿¿ëýõ ãýæ ýðìýëçýæ áàéæýý.
Óíãåðíèé òºëºâëºãººíèé ãîë çîðèëãî áîë ò¿¿íèé ººðèéí íü õýëñíýýð
“Îðîñûã øèíýýð áàéãóóëàõ àñóóäàë áºãººä òýõäýý, ýõëýýä õýñýã õýñýã ãàçàðò
îðîñ íóòãèéí õóóëü ¸ñíû ýçýí õààíû çàñàãëàëûã ñýðãýýõ 381 ” ÿâäàë áàéñàí
ãýæýý. Ýíý çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä Ñåìåíîâ òýðã¿¿òýé öàãààíòàí íü
Ãàäààä Ìîíãîë, óìàðò Õÿòàäûã ýçëýõäýý Ǻâëºëòèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ÿïîíû
èìïåðèàëèñòóóäûí ýðìýëçëýëèéã àøèãëàõ ¸ñòîé áàéæýý. ßïîí íü Óíãåðíñåìåíîâ÷¿¿äèéí
Ǻâëºëòèéí ýñðýã àæèëëàãààã äýìæèõäýý þóíû ò¿ð¿¿íä
öàãààíòíûã ººãø¿¿ëýõ, Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñ áàéãóóëàõ, Ìàíæ ×èí
óëñûã ñýðãýýõ çàìààð Õîéä Õÿòàä, Ìîíãîë, Ñèáèðü, Àëñ Äîðíîäîä ººðèéí
áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõ ãýæ çîðüæýý. Íýãýí òàëààñ Îðîñûí öàãààíòàí
ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð, íºãºº òàëààñ Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí,
îðîñûí öàãààíòàí íàð Ǻâëºëòèéã ¿çýí ÿäàõûí õóâüä íýãäýëòýé áàéñàí
áîëîâ÷ öààíàà ìàø èõ çºð÷èëòýé áàéñàí íü óëàì õóðöàäñààð áàéâ. “Óíãåðí,
Õààëãàíä îòðÿä èëãýýæ òýíä áàéãàà õÿòàä öýðãèéã òóñëàõ õ¿÷ àâàõààñ íü
ºìíº áóòöîõèõ çîðèëãîòîé áàéíà. Ýíý õýðãýý áèåëýãäñýíèé äàðàà Óíãåðí
ªâºð Ìîíãîëä áàéëäààíû àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ ãýæ áàéíà. Óíãåðí
Äà õ¿ðýýã ýçëýõ ¿åýñ Ìîíãîëûí ç¿¿í ºìíºò õÿçãààð óðóó àíõààðëàà òàâüæ
áàéñàí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø àæýý. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ¿¿íèéã ßïîíû
òºëºâëºãººíèé áèåëýë ãýæ ¿çíý. Óíãåðíòýé òýìöýõ òóõàé àñóóäëûã ×æàí
Öçî-ëèí, Öàî Êóí, Ó Ïýé-ôó íàð Òîêèîä î÷èæ øèéäâýðëýíý 382 ” ãýõ çýðãýýð
Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷ õýñãèéí äîòîð ñàíäàðñàí øóóãèàí ãàð÷ áàéæýý.
379
̺í ñîíèí. 1921 îíû 2-ð ñàðûí 9.
380
̺í ñîíèí. 1921 îíû 4-ð ñàðûí 26.
381
̺í ñîíèí. 1921 îíû 6-ð ñàðûí 2.
382
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 4.

Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä Õÿòàäûí ýçýðõýã öýðýãò äóðã¿éöýõ, óíãåðí÷¿¿äòýé
äîòíî÷ëîõ íü óëàì ºñ÷ áàéãààã õàðãàëçàí, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 4-ð
ñàðûí ýõýýð Ìîíãîëûí àñóóäëûã ýíõ òàéâíààð, ººðººð õýëáýë àðãàäàõ, õýýë
õàõóóëü õýðýãëýõ, áóñàä àìëàëò ºãºõ àðãààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéæýý. “Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä ãýãýýíä õàíäàæ Ìîíãîëä äîòîîä
õýðãýý ººðòºº çàñàõ àâòîíîìèò ýðõèéã îëãîõ áà ãàãöõ¿¿ Õÿòàäûí çàñàã àìáàí
Áýýæèíãýýñ òîìèëîí ñóóëãàõààñ ãàäíà æèæèã Ñþé-è ¿åä (Ñþé Ø¿-÷æàíûã
õýëæ áóé õýðýã - Á.Ø.) Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ìóæ áîëãîñîí àëäààíä õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçàð ãýìøèæ áàéíà 383 ” ãýõ ìýòýýð áè÷æýý. ¯¿íòýé óÿëäóóëàí Óíãåðíä
äóðã¿é çàðèì ìîíãîë ôåîäàëóóä õÿòàäûí “äýìæëýãýýð” àâòîíîìèéã ñýðãýýå
ãýæ Áîãäûã ÿòãàí, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéëãýõ ãýæ îðîëäæýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðàìäëûí õýëýëöýý
õèéõ õ¿ñýëòýé áàéãààã ìýäýãäýõ Áîãäûí ýë÷ òºëººëºã÷ 1921 îíû 4-ð ñàðûí
äóíäóóð Áýýæèíä õ¿ðýëöýí èðýâ ãýæ õýâëýëä ìýäýýëæ áàéâ 384 . Õÿòàä öýðãèéã
ìîíãîë íóòàãò áàéëãàõã¿éãýýð ã¿éöýä àâòîíîìèò ýðõèéã Ãàäààä Ìîíãîëä
îëãîâîë Ìîíãîë óëñ íü Õÿòàä óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áîëîõ òóõàé
íºõöºëèéã Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä äýâø¿¿ëæýý 385 .
Õÿòàäûí öýðãèéí á¿ëýãëýë¿¿äèéí õîîðîíä òýìöýë õóðöàäñàí áà çàðèì
èìïåðèàëèñò îðíóóä Õÿòàäàä èõ äàðàëò øàõàëò ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä Õÿòàäûí
õºäºëìºð÷äèéí õóâüñãàëò õºäºëãººí ºññºí çýðýã øàëòãààíààñ Áýýæèíãèéí
çàñãèéí ãàçàð íü óíãåðí÷¿¿äòýé òýìöýõ òàëààð øèéäâýðòýé àëõàì õèéæ
÷àäñàíã¿é àæýý.
Èíãýæ Ãàäààä Ìîíãîë íü îëîí óëñûí èìïåàðèçìûí ÿíç á¿ðèéí çýâñýãò
á¿ëýã òàãíóóëóóäûí øèð¿¿í ìºðãºë人í õóðöàäñàí çºð÷ëèéí òàëáàð ãàçàð
áîëæ áàéâ. Èìïåðèàëèñòóóäûí äóóëãàâàðòàé òýäãýýð çàðö íàð çºâëºëòèéí
ýñðýã òýìöýëä Ìîíãîëûí ò¿¿õèé ýä, áàÿëàã, ºðãºí óóäàì íóòãèéã àøèãëàõûã
õ¿ñýõèéí õàæóóãààð Ìîíãîëä ººð ººðèéí íî¸ðõëûã òîãòîîõ ãýæ äîð á¿ðòýý
õè÷ýýæ áàéâ. Êîë÷àêèéí öýðãèéã îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí òýðã¿¿íèé
îòðÿä ãýæ Â.È.Ëåíèí òîäîðõîéëñíûã 386 Ñåìåíîâ, Óíãåðíèé äýýðìèéí
öýðã¿¿äýä áàñ á¿ðýí õàìààðóóëæ áîëîõ þì.
§2. Õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí öýðãèéí äýãëýìèéí ¿åä
àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë óëàì äîðîéòñîí íü
Èìïåðèàëèçìûí ýíý òýð òºëººëºã÷äèéí ãàð õºë áîëæ áàéñàí Ìîíãîëûí
çàðèì ôåîäàë ýòãýýäèéí àæèëëàãàà íü öýðãèéí çàðäàë, òºðºë á¿ðèéí àëáà
òàòâàð, ºð çýýë, èë äýýðýìäýë, õ¿÷èðõèéëýë, àëëàãà õÿäëàãûã èõýñãýæ, àðä
383
̺í ñîíèí, 1921 îíû 4-ð ñàðûí 9.
384
̺í ñîíèí. 1921 îíû 4-ð ñàðûí 26.
385
̺í òýíä
386
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 30-ð áîòü. Ó.Á. 1967 îí. Á¿õ Îðîñûí Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé êîììóíèñò
áàéãóóëëàãóóäûí II èõ õóðàëä òàâüñàí èëòãýëèéã ¿ç.
167

ò¿ìíèé àæ áàéäëûã ¿çýãäýýã¿é èõýýð äîðîéòóóëæýý.
“Áîëüøåâèê àþóëûí” ýñðýã òýìöýõýýð óìàðä õèëèéí öýðãèéí òîîã
íýìñýí áà Ìîíãîëûí ç¿¿í õîéò õèë îð÷èì íóòãààð õýðýí òýí¿¿÷èëæ áàéñàí
Ñåìåíîâûí äýýðýì÷èí á¿ëã¿¿äèéí ýñðýã òýìöýõýýð 1918 îíä Ñýöýí õàí,
Ò¿øýýò õàí àéìãààñ øèíý öýðýã 387 òàòñàí, ýäãýýð á¿ãä íü öýðãèéí çàðäëûã
èõ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëæýý. ¯¿íèé äýýð õÿòàä öýðýã Ìîíãîëä íýìýí
èðñýýð 15000 õ¿ðñýí áà áàñ íóòãèéí õÿòàä èðãýäèéã öýðýãò òàòñàí íü öýðãèéí
çàðäëûã á¿ð ÷ èõ íýìýãä¿¿ëæýý 388 .
Õÿòàäûí îëîí ìÿíãàí öýðãèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä Áîãäûí çàñãèéí
ãàçàðò òóëãàí øààðäàæ ò¿¿íèé íýðýýð îëîí õîøóóäààñ ìàë, ýä õºðºíãº
ãàðãóóëàí àâ÷ áàéâ. Æèøýý íü 1920 îíä Ò¿øýýò õàí àéìàãò èðñýí òºëººëºã÷
Õÿòàäûí öýðãèéí õýðýãöýý õàíãàõ ãýæ ¿õýð, õîíü çýðýã ìàëûã òîãòîîñîí
õóãàöààíä ãàðãàæ ºã ãýæ ìºí àéìãèéí Çîðèãò âàíãèéí õîøóóíû òàìãûí
ãàçàðò òóøààæýý. Ýíý òóøààëûã áèåë¿¿ëýõýýð äóðäñàí õîøóóíä ò¿øìýë¿¿ä
òîìèëîãäîí î÷èæ òýð õîøóóíû õî¸ð òàéæèéí õàìæëàãà àðäóóäààñ îëîí
òîîíû ìàë ãàðãóóëàí àâ÷ýý.
Ò¿¿íèé äàðàà áàñ íºãºº ººð õî¸ð õýñýã ò¿øìýë¿¿ä íºãºº õàìæëàãà
àðäóóäààñ äàõèí ìàë ãàðãóóëàí àâ÷ áàéæýý 389 .
Ýäãýýð àðäóóäààñ àëáàäàí ãàðãóóëæ àâñàí ìàëûí íèéò òîî íü õîíü 1211
òîëãîé, ¿õýð 200 òîëãîé òóñ òóñ áîëñîí áàéâ. Ãàìèíãóóä ýñõ¿ë ãàìèí öýðãèéí
ýðõ áàðèã÷äààñ òîìèëîãäñîí ìîíãîë ò¿øìýë¿¿ä õºäºº íóòàãò î÷èæ, àðäûí
ìàë õºðºíãèéã áóëààí äýýðýìäýõäýý º÷¿¿õýí òºäèé ýñýðã¿¿öñýí àðäóóäûã
õóóëü áóñààð çîäîæ çàí÷äàã áàéâ. Äýýð äóðäñàí õîøóóíû òóñëàã÷ ò¿øýý
ã¿í Íàâààííàìæèëààñ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òºëººëºã÷èä ãàðãàñàí ãîìäîë
áè÷èãò ãàìèí öýðãèéã ýñýðã¿¿öñýí îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöýë, ýñýðã¿¿öëèéã
èëýðõèéëæýý. Èéìýðõ¿¿ ÿâäàë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí áóñàä õîøóóíä ÷ îëîíòàà
ãàðäàã áàéæýý. Æèøýý íü Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ñýöýí ã¿í (Ñýöýí âàí)-èé
õîøóóíû àðäóóä 1920-1921 îíä ãàìèí öýðýãò äýýðýìäýãäýí õîîñîð÷, îëîíõè
íü ̺ðºãöºã õýìýýõ ãàçàð õàâèéí óóëàíä á¿ãýí õîðãîäîæ áàéæýý 390 .
Õ¿ðýýíèé õ¿í àìûí îëîíõè íü õàðèéí ýçýðõýã öýðãèéí õàðãèñ äýãëýì,
ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí äýýðýìäëýãýýñ áîëæ õ¿íñ òýæýýëýýð áàðàã òàñàð÷
áàéñàí áà... áàÿëàã àðâèí ìàëòàé Ìîíãîë íü áààõàí çóóð áàëìàä õî¸ð
çàíäàë÷íû èäýø áîëñîîð áàðøã¿é õîõèðîë õ¿ëýýæ õîöîðñíûã áàðàãöààëáàë
õî¸ð çóóí áîä ìàë, ãóðâàí çóóí õîíüòîé õ¿ì¿¿ñ òàâèàä áîä, çóóãààä õîíüòîé
387
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ñàí 4-ð àíãè. 26-ð õýñýã, 801-ð á¿ñ. Ç¿¿í õÿçãààðò ò¿øìýë öýðýã ìîðäóóëñàí
òóõàé. 1919 îí.
388
Â.È.Âèëåíñêèé (Ñèáèðÿêîâ) ¯íäýñòíèé àñóóäàë ýðõýëñýí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí äýðãýäýõ Á¿õ
Îðîñûí Äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àññîöèàöèéí õýâëýë. 1923 îí. 117-ð òàë.
389
Ãàìèíãèéí ¿åä Æàìñðàí, çàéñàí Æàìáàë íàð ãàìèí öýðãèéí òºëººíºº äàé÷ëàí áàðüñàí ìàëûí òîî,
1920 îí.
390
Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõààí ñóìûí 9-ð áàãèéí àðä Ëóâñàíäîðæèéí äóðäàòãàëûã 1955 îíä òóñ íîìûã
çîõèîã÷èéí õ¿ñýëò ¸ñîîð Íàíçàäûí Öýðýííàäìèä áè÷èæ àâ÷ýý.
168

¿ëäýõ æèøýýòýé áîëñîí... ãýæ ×îéáàëñàí áè÷ñýí áàéäàã 391 . ¯íýíäýý ÷ õ¿í
àìûã ¿íýõýýð ýíä òýíäã¿é õàâòãàéðóóëàí äýýðýìäýæ áàéæýý. Á¿ðýí áèø
ìýäýýãýýð çºâõºí 1920 îíä 4 àéìàã, øàâèéí àðäóóäààñ íèéòäýý 21000 îð÷èì
òîëãîé ìàëûã ãàìèí öýðãèéí õýðýãöýýíä ãàðãóóëàí àâ÷ýý 392 .
Ãàìèí öýðã¿¿ä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãààä, Ìîíãîëûí á¿õ
õýðãèéã ççýãíýæ, àðä ò¿ìíèéã õàðãèñëàí äàðëàæ áàéâ. Óíãåðí÷¿¿äèéã
Äàìáàäàðæààãèéí õèéä õàâüä öîõèæ 2 äàõü óäààãàà óõðóóëñíû äàðàà,
ãàìèíãóóä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí òîîíû àäóó, ãýð, ýä õîãøëûã áóëààí
àâ÷ýý. “Ãàìèíãóóä Õ¿ðýýã îðõèí ãàðàõäàà ìîíãîë÷óóä áà íóòãèéí îðîñ
èðãýäèéã àëæ, äýýðýìäýâ” ãýæ “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí 1921 îíû 3-ð ñàðûí
2-íä áè÷èæ áàéâ. Õýñýã á¿ëýã ãàìèíãóóä õîøóóäûí õ¿í àðäûã àëæ, õºðºíãº
ìàëûã äýýðýìäñýí ìýäýý ºäºð á¿ð ñîíñîãäîæ áàéâ 393 ãýæ òýð ¿åä áàéñàí ò¿¿õ÷
Íàâààííàìæèë äóðñàí áè÷æýý.
1921 îíû 6-ð ñàðûí ìýäýýãýýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí áààòàð áýéë
Íàâààíþíäýíãèéí õîøóó ãàìèí öýðýãò äýýðýìä¿¿ëýí íýðâýãäæýý. Ãàìèíãóóä
ýíý õîøóóíä õ¿í àðäûã áóóäàí àëàõààð ñ¿ðä¿¿ëæ, 735 õîíü, 15 ¿õýð, 43 àäóó,
21 ãýð 1200 òýðýã ò¿ëýý áóëààí àâ÷ýý 394 . Òýä íàð èíãýæ äýýðýì õèéæ áàéõäàà
24 õ¿íèéã (22 íü àðä) àâ÷ ÿâààä 9-èéã íü áóóäàí àëæýý.
“Õÿòàä öýðãèéí àëàõ äýýðýìäýõ, õ¿÷èðõýõ íü àþóëòàé áîëæ òýäíèé çàìä
òîõèîëäñîí á¿õ ºðõ ãýðèéã äýýðýìäýí, á¿õ õ¿íèéã çàí÷èæ áàéíà. Îëîí ººð
¿íäýñ, óãñààòàé õ¿ì¿¿ñ ãýð îðíîî îðõèæ, Îðîñ-Ìîíãîëûí õèëèéí îð÷èì
äàõü ìîíãîë Õèàãòûã ÷èãëýí ä¿ðâýí ÿâæ èðýõ áîëîâ. Õèë îð÷ìûí õ¿í àìûí
á¿õ äàâõàðãà àéí ñàíäàð÷ áàéíà. Ä¿ðâýí çóãàäàãñäûí òîî îäîî 35000 õ¿í
áîëæýý. Òýíäýýñ Àëñ Äîðíîäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ íóòàãò 18000 õ¿í íýâòðýí
èðýâ. Àð, ºâºð Õèàãò îð÷èìä öóãëàðñàí ä¿ðâýã÷èä õîîë õ¿íñ áàéõã¿éãýýñ
áîëæ ºëñãºëºí㺺ð ¿õýõ àþóë òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý ä¿ðâýã÷äýä Ìîíãîë äàõü
Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ó÷èð òýð íü ÀÄÁÍ
Óëñààñ òóñëàìæ ãóéæ áàéíà. ¯¿íèé õàæóóãààð õÿòàäûí äóðààð çàãíàõ ÿâäëààñ
õàìãààëæ ºãºõèéã ìîíãîë÷óóä áàñ ãóéæ áàéíà” ãýæ õýâëýëä áè÷ñýí áàéâ 395 .
Äýýðõ àëëàãà, òàëëàãà óíãåðí÷¿¿ä Ìîíãîëä öºìðºí èðñíýýð õî¸ð äàõèí
íýìýãäýâ. Óíãåðí÷¿¿ä ìîíãîë íóòàãã îðæ èðìýãö Öýâýýí òýðã¿¿í çýðýã
ò¿øìýë¿¿äèéí òóñëàìæààð èõ õýìæýýíèé àäóó, ¿õýð, ãýð, ìàéõàí, ýìýýë,
õàçààð, õóâöàñ õóíàðûã Ñýöýí õàí àéìãèéí àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâ÷ áàéâ.
¯¿íèé äàðàà Õ¿ðýýã äîâòëîõîîð áýëòãýõ ¿åäýý ìàë, õºðºíãº, ýä õîãøëûã áàñ
äàõèí àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâ÷ öýðãýý õ¿íñ, õóâöàñ, óíàëãà, õºñ㺺ð õàíãóóëæ
áàéâ. 1920 îíû ýöñýýð Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýý õàâüä õ¿ð÷ èðýýä, áàñ äàõèí îëîí
òîîíû àäóó ìàë, ¿õýð òýðýã çýðýã ç¿éëèéã ãàðãóóëàí àâ÷ óóë, îé òàë õºäººä
391
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð 95-ð òàë.
392
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ñàí, ãàð áè÷. 2, 5-ð á¿ëýã. 8-ð á¿ñ.
393
Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. Óëààíáààòàð. 1956 îí. 235-ð òàë.
394
ÌÓÀ ýäèéí çàñãèéí àíãè 2-7-ð á¿ëýã. 26-ð á¿ñ.
395
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí, 1921 îíû 3-ð ñàðûí 2.
169

òàðõàí áàéðëàæýý 396 . Òýä íàð Õ¿ðýýã ýçýëæ àâàõäàà îðîñ õÿòàä õóäàëäàà÷äûã
äýýðýìäæýý. Óíãåðí 1921 îíä áàðèãäàæ õýðãýý Íîâîñèáèðñê õîòîä ø¿¿ëãýí
òàñëóóëæ áàéñàí õóðàë äýýð ò¿¿íèé äýýðýì÷èä ýíãèéí íîìõîí ìîíãîë,
îðîñ, õÿòàä õ¿í àðäûã òàëàí äýýðýìäýæ áàéñàí íü ¿íýí áà Óíãåðíèé ººðèéí
íü òóøààëààð Õ¿ðýýíèé çàðèì õýñãèéã øàòààæ áàéñàí ãýæ õ¿ëýýæýý 397 .
Äýýðýìäñýí ýä õîãøëûí èõýíõèéã òýä òºìºð çàìûí Ìàíæóóð ºðòººãººð
äàìæóóëàí Õàéëààð õîòîä ÿâóóëäàã áàéæýý.
“Èçâåñòèÿ” ñîíèíä áè÷ñýí íü: “Ìàíæóóð ºðòººí äýýð äýýðýìäñýí ýä
õîãøèë á¿õèé õî¸ð àãóóëàõûã õÿòàä ýðõ áàðèã÷èä áèò¿¿ìæëýâ” ãýæýý. 1921
îíû 4-ð ñàðä äýýðýìäñýí ýä õîãøèë á¿õèé óíãåðí÷¿¿äèéí íýãýí îòðÿä Õàéëàð
õîòîîñ õîëã¿é ãàçàð îðøèæ çýð çýâñýã, õ¿íñ òýæýýëèéí ç¿éë¿¿äèéã ÷ºëººòýé
õóäàëäàí àâäàã áàéæýý. Õ¿ðýýíèé ºëñºæ ÿäàðñàí õ¿ì¿¿ñ äýýðýìäýãäýí
òîíîãäîæ, ýçýíã¿é õàÿãäñàí ï¿¿ñ, äýëã¿¿ðýýñ áàãà çýðýã ãóðèë, öàé àâàõàä
òýäíèéã óíãåðí÷¿¿ä áàðèâ÷ëàí àâ÷ ä¿¿æëýí àëäàã áàéæýý. Õ¿ðýýã ýçýëæ,
Áîãäûí çàñàãëàëûã ñýðãýýí ºãººä, Óíãåðí÷¿¿ä Áîãäûí òóñëàìæààð 18-20
íàñíû ýð÷¿¿äèéã öýðýãò äàé÷ëàí òàòàæ èõ ÷èðýãäýë ãàðãàæ áàéñíûã äýýð
ºã¿¿ëñýí áèëýý. “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíä “Ìîíãîëä áàéãàà öàãààíòíû
àâèð çàí íü òýäýíä íýâò øèíãýñýí äýýðýì÷èí øèíæ òºëºâòºº îðæ ýõëýâ” ãýæ
áè÷æýý. Íèéñëýë Õ¿ðýý, Ìîíãîëûí óìàðä õèë îð÷èì ãàçàð áîëîí Óëèàñòàé,
Õîâä, Óëààíãîì çýðýã ãàçàð áàéñàí Óíãåðíèé îòðÿäóóä íü ýíä òýíäã¿é öýðýã
äàé÷ëàãà ÿâóóëæ, õ¿÷ýý çóçààòãàí, àðä ò¿ìíýýñ ìàë, ãýð, ìàéõàí, ýìýýë
õàçààð, õóâöàñ çýðýã áóñàä ç¿éë¿¿äèéã àëáàäàí ãàðãóóëàí àâ÷ áàéâ.
Ò¿¿õ÷ Íàâààííàìæèë óíãåðí÷¿¿äèéí ýçýìøëèéí ¿åä Óëèàñòàéä áàéñàí
òóë áàðóóí Ìîíãîëä ýíãèéí íîìõîí àðä èðãýäèéã óíãåðí÷¿¿ä õýðõýí òîíîæ,
äýýðýìäýí áàéñíûã í¿äýýð ¿çýæ áàéæýý. Òýãæ äýýðýìäýí òîíîæ, àëàí õÿäàæ
áàéñàí áàéäàë Ìîíãîëûí òºâ ÷èãèéí àéìãóóäààð ÷ íýãýí àäèë ¿çýãäñýýð áàéâ.
Óíãåðí íü ìîíãîë íî¸äûí èâãýýëýýð ìîíãîë çàëóóñûã öýðýãò òàòàæ áàéñàí áà
ò¿¿íèé öýðýã îòðÿäóóä Õ¿ðýý-Õèàãòûí çàìä òîíîæ äýýðýìäýõ àæèë ÿâóóëæ
áàéñàí òóõàé “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí òýìäýãëýí áè÷èæ áàéâ.
“Öàãààíòíû äàðëàëûí äîð óëñ îðîí ãàñëàí çîâæ, ìàë ñ¿ðãýýð áàÿëàã
Ìîíãîë, áîãèíî õóãàöààíä ¿ã¿éðýí õîîñîð÷, ìîíãîë÷óóäûí ºìíº ºëñºæ ¿õýõ
àþóë òóëãàð÷ áàéâ” ãýæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óíãåðí÷¿¿äýä äýýðýìäýãäýí
äàðëàãäàæ áàéñàí àþóëòàé áàéäëûã Õ.×îéáàëñàí ÿðóó òîä áè÷æýý.
ßëàíãóÿà Óíãåðíèé öýðýãò àëáà õààæ áàéñàí ìîíãîë÷óóäûí áàéäàë ìàø
õ¿íä áàéæýý. Óíãåðíèé öýðýãò õàòóó øèð¿¿í ñàõèëãà áàò íî¸ðõîæ, öýðãèéã
ìîä øèéäìýýð çîäîæ í¿äýõ, áóóäàí àëàõ ÿâäëûã õýðýãëýæ áàéñíàà, Óíãåðí
áàðèãäñàíûõàà äàðàà ø¿¿õèéí õóðàë äýý𠺺𺺠÷ õ¿ëýýæ áàéâ. Öýðã¿¿äèéí
í¿öãýí áèåèéã á¿ä¿¿í ñàâààãààð 100 õ¿ðòýë æàí÷èõ, òýäíèéã í¿öãýíýýð íü
ìºñºí äýýð ñóóëãàõ çýðýã xapãèñ àðãà ºëñãºæ çîâîîæ áàéæýý 398 .
396
Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ., 1956 îí. 233-ð òàë.
397
“Ïðàâäà” ñîíèí. 1921 îíû 9-ð ñàðûí 23.
398
“Ïðàâäà” ñîíèí, 1921 îíû 9-ð ñàðûí 23.
170

Öåíòðîñîþç õýìýýõ õóäàëäààíû ãàçðûí ìýäëèéí áà àìü õ¿ì¿¿ñèéí áàðàà
òàâààðûã áóëààí àâàõ çîðèëãîîð áàðîí Óíãåðí õî¸ð õîðîî êàçàõ öýðãèéã
Çýëòýð ðàéîíä ÿâóóëñàí 399 íü îëîí õ¿íèéã àëàí òàëæýý. Äýëã¿¿ðèéí õààëãà,
øîí, ìîðèíû óÿàíààñ ä¿¿æèëñýí îðîñ, ìîíãîë õÿòàä õ¿íèé õ¿¿ð ýíä òýíäã¿é
¿çýãäýæ áàéñàí ãýæ òýð áóçàð ¿éë ÿâäëûã ººðºº ¿çñýí Õ.×îéáàëñàí áè÷æýý.
Óíãåðí÷¿¿ä Ìîíãîëûã ýçýðõýí áàéñàí ¿åä äýãëýì æóðìûã ÿëèìã¿é
ãàæóóäóóëñàí áóþó ãàìèíòàé õîëáîîòîé ãýæ õàðàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã óðüä
àäèë ýð¿¿äýí ø¿¿æ, çîäîæ çàí÷èõ áà ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿éãýýð õ¿ì¿¿ñèéã àëæ, ýä
õîãøëûã íü õóðààæ áàéñíûã Íàâààííàìæèë áàñ í¿äýýð ¿çýæ áàéæýý.
Îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí Òýøèã, Õàíãàé ñóìàíä óíãåðí÷¿¿ä ºâãºä
õºãøèä, õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã àìüäààð íü øàòààõ, ìîäíîîñ ä¿¿æèëæ àëàõ, ýä
õºðºíãèéã äýýðýìäýõ àæëûã õèéæ áàéæýý. Óíãåðí÷¿¿ä õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà
á¿õèé îðîñ õ¿ì¿¿ñèéã ¿çýí ÿäàæ, áóóäàí àëàõ, ä¿¿æëýõ, õýñýãëýí öàâ÷èæ
òàð÷èëãàí àëàõ çýðãýýð õàðãèñëàæ áàéæýý. Õ¿ðýýíä áàéñàí õóâüñãàë÷
îðîñóóäûí èäýâõòýé õýñýã áîëîõ Êó÷åðåíêî, Ãåìáàðæåâñêèé, áóðèàä
ýì÷ Öûáûêòàðîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã õýñýãëýí öàâ÷èæ, òàð÷èëãàí àëæýý.
Êàçàãðàíäèéí á¿ëýã äýýðýì÷èä Öåíòðîñîþçûí àæèëòàí áàéñàí Ã.Ãåé-èéã
òàð÷èëãàí çîâîîæ ä¿¿æèëæýý. Ãåéãèéí ýõíýð óíãåðíèé çàíäàë÷äûí ºìíººñ
ýñýðã¿¿öýë òàâüæ, õàðãàëçàã÷ õàðãèñûã áóóäñàí ó÷èð ò¿¿íèéã õî¸ð õ¿¿õäèéã
íü õàìò õýñýãëýí öàâ÷èæ àëæýý. Õàòãàë, Õàíõàä ñóóæ áàéñàí îëîí îðîñ
õ¿ì¿¿ñ áàñ àëàõ ÿëä çààãäæýý. Õºâñãºëä ¿¿ðëýí áàéñàí öàãààíòàí Øóáèíû
çàíäàë÷èä îëîí òîîíû îðîñ õ¿ì¿¿ñ, õýñýã ìîíãîë÷óóäûã áóóäàí àëæýý 400 .
Ìîíãîëûí õààíä ¿íýí÷ýý ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä áàðîí Óíãåðí ýíãèéí íîìõîí
õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéã óñòãàõ õàðãèñëàëàà ÿâóóëæ áàéâ. Æèøýý íü Ñîìáåãè
(Ѻãíºãºðèéã õýëæ áóé áîëîëòîé - Á.Ø.) òîñãîíä óíãåðí÷¿¿äèéí 60 ìîðüò
öýðýã èðæ, 150 õ¿íèéã áóóäàí àëààä á¿õ ñóóðèíã äýýðýìäæýý 401 . Êàçàíöåâûí
îòðÿä Çàñàãò õàí àéìãèéí Ýðäýíý áýéñèéí õîøóóíä 1921 îíû çóí 34 õ¿íèéã
àëæ, 28 õ¿íèéã áàðèâ÷ëààä, 1500 àäóó, 210 òýìýý, 570 ¿õýð, 2000 õîíü çýðýã
áóñàä ç¿éëèéã àðäóóäààñ äýýðýìäýí àâààä ÿâæýý. Åð íü ã¿éöýä áèø ìýäýýãýýð,
ãàìèí. óíãåðíèé ýçýðõèéëëèéí ¿åä 80000-ààä àäóó, 19000-ààä òýìýý, 45000
ãàðóé ¿õýð, 175000 ãàðóé õîíèéã àðäóóäààñ áóëààí àâ÷ýý 402 . Îëîí ñàÿ ëàíãèéí
çýýë ìºíãèéã æèëýýñ æèëä ºñ÷ áàéñàí õ¿¿ãèéí íü õàìò àðäóóä õàðèéí
õóäàëäàà÷äàä òºëñººð áàéâ. Õóó÷èí ºðèéã òºëæ áàðààã¿é áàéõàä øèíý øèíý
ºð ãàð÷ èðäýã áàéñàí àæýý. Ýçýðõèéëýã÷ öýðãèéí õýðýãöýýòýé õîëáîãäñîí
çàðäëûã íºõºõèéí òóëä ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä ãàäààäûí ï¿¿ñýýñ çýýëëýã àâ÷
ò¿¿íèéãýý òºëºõººð àðäààñ ãàðãóóëñààð áàéâ. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû
ãàçàð 1920 îíä àéìãèéí õýðýãöýýíä ãýäýã íýðýýð õÿòàä Áóÿíò ãýã÷èéí ï¿¿ñýýñ
ºíäºð õ¿¿òýé çýýëëýã àâ÷ýý. Çýýëñýí äàí ìºí㺠íü 16700 ëàí áàéñàí õ¿¿ãèéí
399
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1920 îíû 11-ð ñàðûí 24.
400
“Âëàñòü òðóäà”. 1921 îíû 7-ð ñàðûí 21.
401
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 1-ð ñàðûí 22.
402
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí àíãè 40-ð á¿ëýã, 41-ð á¿ñ. ̺í ýäèéí çàñãèéí àíãè, 2, 5-ð õýñýã, 10-ð á¿ñ.
171

õàìò 18208 ëàí áîëæýý 403 . Ýíý çýýëëýãèéí õóãàöàà äóóñìàãö íü á¿õ õ¿¿ãèéí
õàìò àéìãèéí àðäóóä òºëºõ ¸ñòîé áàéæýý. Ýíý ìºíãºíèé èõýíõ íü áîëîõ
10000 ãàðóé ëàíã Áîãä áà ò¿¿íèé ýõíýðò, ìºí íèëýýä õýñãèéã ãàìèí öýðýãò
çîðèóëàí àðä îëíîîñ ìàë, ýä õºðºíãèéã ãàðãóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí àéìãèéí
òºëººëºã÷ Áàíçðàã÷ ã¿í áà ò¿¿íèé õàðüÿàíû õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä
çàðöóóëæýý.
Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçàð 1920 îíä íºãºº õÿòàä Áóÿíòûí ï¿¿ñýýñ 14000 ëàí
ìºí㺠çýýëæ, Ìîíãîëûí ôåîäàëûí òºëººëºã÷人ñ Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èä
áàðèõ áýëýãòýé õîëáîãäñîí çàðäëûã íºõæýý 404 . Ýíý ºðèéã, ìºí îíä íü
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 15 õîøóóíààñ ãàðãóóëàí àâ÷ýý. Ãàìèíãèéí äýãëýìèéí
¿å ÿëàíãóÿà Ñþé Øó-÷æàí Õ¿ðýýíä áàéõ ¿åä ßïîí-Õÿòàäûí õóâü íèéë¿¿ëñýí
“Æèáèíü Æàíü Õàíü” áàíê ìîíãîë÷óóä áà ìîíãîë áàéãóóëëàãóóäàä çýýëëýã
ºã÷ èõ áàÿæèæ áàéâ.
Àëáà òàòâàð öóãëóóëàõ, öýðýã ýð ìàë, õºðºí㺠äàé÷ëàí ãàðãóóëàõ õýðãýýð
òîìèëîãäîí ÿâàõ ò¿øìýë¿¿ä áà àéìãèéí íî¸ä Õ¿ðýýíä èðýõ íü 1918-1921 îíä
èõ áîëñîí ó÷èð ºðòººíèé àëáà èõýñæýý.
Àðäóóäûí õîîñðîí ÿäóóðàõ íü óëàì á¿ð èõ áîëñîîð áàéæýý. ªºðèéí
õîøóóíû àðäóóä ÿäóóðàí õîîñîð÷, ºëñãºëºíò áàéäàëä îðñíûã àðãà áóþó
õ¿ëýýæ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã íî¸í Ñóìúÿà áýéñ 1919 îíä Áîãäûí çàñãèéí
ãàçàð õàíäàí òóñëàìæ ãóéæ áàéæýý 405 .
Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõààñ ºìíº àðä îëíû áàéäàë õè÷íýýí õ¿íä áàéñíûã 1921
îíû õàâàð, Óíãåðíèé áîñãîñîí Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð Óíãåðíèé öýðãèéí 3 ñàÿ
ëàí ìºíãºíèé çàðäëûã õààõ ýõ áóëãèéã ñóðâàëæëàí õàéæ îëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷
áàéñíààñ èëýðõèé áàéíà. Óíãåðíèé ýíý 3 ñàÿ ëàíãèéí çàðäàë íü Ìîíãîë óëñûí
1918 îíû Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí çàðäëààñ 1 ñàÿ ëàíãààð èë¿¿ áàéíà (Òýð ¿åä
Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí çàðäàë íü 1847 ìÿíãàí ëàí áàéæýý). Áàðîí Âèòòå-ãèéí
óäèðäëàãûí äîð Çàñãèéí ãàçðààñ òóñãàéëàí ãàðãàñàí ò¿øìýë¿¿ä, 1915-1916
îíä á¿õ 36 õîøóóíä ÿâóóëñàí àëáà òàòâàðûí íèéò äàíñûã ø¿¿æ ñóäëàí ¿çýýä
äýýðõ 3 ñàÿ ëàí ìºíãèéã íýãýí æèëä àéìàã õîøóóäààñ ãàðãóóëàí àâàõ ÿìàð ÷
áîëîëöîîã¿é ãýæ ¿çæýý 406 .
Äýýð äóðäñàí ò¿øìýë¿¿ä íü ãóðâàí õîøóó òóñ á¿ðä íýã ìîíãîë, íýã îðîñ
(óíãåðíèé öýðãèéí òºëººëºã÷)-ººñ á¿ðýëäñýí 2 õ¿íòýé òóñãàé òºëººëºã÷èéã
òîìèëîí ãàðãàõ ñàíàëûã çàñãèéí ãàçàðò îðóóëæýý. Ýíý ñàíàë íü ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí äýýðýì÷èí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä àðä ò¿ìíèé ¿ã¿éðýë
õîîñðîë óëàì õ¿÷òýé áîëæ áàéñíûã äàõèí õàðóóëæ áàéíà.
Ãàìèí öýðýã, óíãåðí÷¿¿äèéí äóðààð ààøëàõ ÿâäàë õýòýð÷ áàéñàí ó÷èð
íóòãèéí àðäóóä óóë îé çýðýã òîõèîëäñîí ãàçðàà íóóãäàí õîðãîäîæ, ºëñºõ
403
ÌÓÀ ãàìèíãèéí ¿åä Ò¿íø Áóÿíòûí ï¿¿ñíýýñ íýãýí óëèðàëä õ¿¿òýé çýýëñýí ìºíãºíèé äàíñ.
404
ÌÓÀ àâòîíîìèéí ñàí, 2-ð äàíñíû 1823
405
ÌÓÀ àâòîíîìèéí ñàí. 1-ð àíãè, 3-ð õýñýã, 1-ð á¿ñ.
406
ÌÓÀ óëñûí ñàí ìºíãèéã õýðõýí àðâèæóóëàõ, îðëîãî çàðëàãûã ÿàõàí òýãøèòãýõ òóõàé àâòîíîìèéí
5-6-ð îíä ÿâàãäñàí øèíæèëãýýíèé ýõíèé ìýäýýã ¿íäýñëýí ãàðãàñàí ñàíàë (1921 îí)
172

äààðàõûí çîâëîíã ýäëýæ áàéæýý. 1921 îíû 2-ð ñàðä ç¿¿í õîéä Ìîíãîëûí
íýã õîøóóíä áàðîí Óíãåðí îéðòîí àéñóé ñóðàã ñîíññîí “àðäóóä ñàíä ìýíä
çóãàòààí ÀÄÁÍÓ-ûí íóòàãò îðæýý 407 . Óíãåðí÷¿¿äýýñ çóãòààñàí îðîñ, áóðèàä áà
çàðèì ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ òºìºð çàìûí Áîðçÿ ºðòººãººð äàìæèí Ìàíæóóð óðóó
îðãîí ãàðäàã áàéâ. Èéì ó÷ðààñ ç¿¿í õèëèéã íýâòðýí çóãàòààõ ãýñýí 100 øàõàì
ºðõ àéëóóä ìîíãîë-ìàíæèéí õèë õàâüä áóþó Äàëàé íóóð õàâüä î÷èæ íóòàãëàæ
áàéâ. Ãàäààäûí ýçýðõýã÷¿¿ä áà òýäíèé ìîíãîë õàìñààòíû õ¿÷èðõèéëýë
äàðëàëààñ õ¿í àìûí çàðèì õýñýã áóëòàæ çàéëàí í¿¿õ áîëñîí íü ãàãöõ¿¿
òýäíýýñ çóãàòààí ä¿ðâýõ ãýñýí ñàíàà áóñ áàñ õàðèéí äàðëàã÷ íàðûí ýñðýã
òýìöýæ áàéñàí òýìöëèéí ºâºðìºö íýã õýëáýð íü áîëæ áàéâ. Àðäûí òýìöýë íü
õóâüñãàëò á¿ëãèéí ¿çýë ñàíààíû íºëººãººð õºãæèí áîëîâñðîõûí õèðýýð îëîí
ç¿éëèéí õýëáýðòýé áîëæ, óëìààð çýâñýãò áîñëîãî áîëîí õºãæèõºä õ¿ð÷ýý.
§3. Èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öýõýä ºðãºí àðä ò¿ìíèéã
çîõèîí áàéãóóëàõûí òºëºº õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ òýìöñýí íü
Õóâüñãàë÷èä àðä îëíû
äóíä õóâüñãàëûí
çîðèëòûã ñóðòàë÷ëàí
óõóóëñàí íü
Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýã ýçëýæ àâñíààð ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä, òóõàéëáàë Õ¿ðýý áà Ìîíãîëûí
òºâ, ç¿¿í ç¿ãèéí õîøóóíû îëîíõè ôåîäàëóóä
àâòîíîìèéã ñýðãýýí áîñãîõ àæèë õàíãàãäàâ ãýæ
¿çýõ áîëæýý.
Õàðèí ¿¿íèé äàðàà ãàìèíã Ìîíãîëîîñ ãàðãàâàë ìîíãîëûí ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ ÷àäíà ãýæ äýýðõ ýòãýýä¿¿ä ¿çýæ
áàéâ. Áîãäûã õààí øèðýýíä ýðã¿¿ëýí ñóóëãàæ, ãàìèíã õººí çàéëóóëñíààð
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã õÿçãààðëàõ
íü þóíû ºìíº Óíãåðí, ìîíãîëûí ôåîäàë õî¸ðò àøèãòàé áàéñàí íü ìýäýýæ.
Èíãýñíýýð Óíãåðí ººðèéí áàéð ñóóðèéã Ìîíãîëä áýõæ¿¿ëæ, Ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä àðä ò¿ìíýýñ ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöëýýñ õºíäèéð¿¿ëýí
íàìæààæ ÷àäàõ áàéâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ìîñêâàä áàéñàí òºëººëºã÷èä人 1920 îíû 11-ð ñàðûí
ýõýýð öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ, Ìîíãîë îðíû áàéäàë îíö ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñíûã
ìýäýãäýí, òóñëàìæ àâàõ òóõàé õýëýëöýýðýý ò¿ðãýí äóóñãàõûã ìýäýãäæýý.
Ýõ îðíû áàéäàë õ¿íäýðñýí òýð ò¿ãø¿¿ðòýé ¿åä ãàìèí áà óíãåðí÷¿¿äèéí
àëü àëèíû íü ýñðýã òýìöýëä àðä îëíûã àëü áîëîõ ò¿ðãýí õóãàöààíä
çîõèîí áàéãóóëæ, æèíõýíý àðäûí çàñàã áàéãóóëàõ íü õóâüñãàëò á¿ëãèéí
õîéøëóóëøã¿é ÷óõàë çîðèëò áîëæ áàéæýý. ×óõàì ýíý ¿åä õóâüñãàëò á¿ëãèéí
òºëººëºã÷ àæëûí áàéäëààð Ýðõ¿¿ãýýñ óâàí öóâàí ýðãýæ èðýýä Ìîíãîëûí
õèëèéí äàãóó çóðâàñ ãàçðààð ãàìèí, Óíãåðí, Ìîíãîëûí õàðãèñ ôåîäàëûí
ýñðýã òýìöýõ òýìöëèéí çîðèëò, Ìîíãîëûí ìàë÷èä ýíý òýìöýëäýý ãàãöõ¿¿
Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, îëîí óëñûí àæèë÷èí àíãèéí õºäºë㺺íèé òºâ øòàá
407
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 2-ð ñàðûí 4.
173

Êîìèíòåðíûã ò¿øèãëýí ÿëàëò õèéæ áîëîõ òóõàé óõóóëãûã àðä îëíû äîòîð
ÿâóóëæ, çýâñýãò òýìöëèéí áýëòãýë õèéõ, õóâüñãàëò íàì, àðäûí òºð áàéãóóëàõ
ÿâäëûí èõ ¿éë àæèëëàãààã õèéæ áàéâ.
Õóâüñãàë÷èä Ǻâëºëò îðîñò õýäýí cap áàéõäàà õóâüñãàëûã óäèðäàõ, íàìûã
æèíõýíý õºäºëìºð÷èí àðäûí òºëººëºã÷ººð áàéãóóëàõ, çýâñýãò òýìöýë
óäèðäàõ, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ, àðä îëíûã çýâñýãò òýìöýëä çîõèîí
áàéãóóëàõ òàëààð Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã òóéëûí çºâ òóñãàí àâ÷
÷àäæýý.
Ýíý íü òýä Ǻâëºëòºä áàéõäàà Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûã õèéõýä õààíò Îðîñ
óëñûí áàãà áóóðàé ¿íäýñòí¿¿ä õýðõýí òýìöýæ, Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéã
õýðõýí ò¿øèãëýæ, òýäíýýñ õýðõýí äýìæëýã àâ÷ áàéñàí áà äîðíî ç¿ãèéí àðä
ò¿ìíèé äîòîð òýìöýë õýðõýí ºðãºæèæ áóéòàé òàíèëöñàíààñ áîëæýý.
Õóâüñãàë÷èä 1920 îíû 11-ð ñàðûí 2-ð õàãàñò (çàðèì ìýäýýíä 18-íû ºäºð
ãýæ çààñàí áàéäàã) Ýðõ¿¿ãýýñ ãàëò òýðãýýð ãàð÷ 19-íèé ºäºð Äýýä ¯äýä
èðæ, òýíäýýñ ìîðèí òýðýã õýðýãëýí ìºí ñàðûí 22-íû ºäºð Àð Õèàãòàä
õ¿ðýëöýí èðæ, òýíä ñóóæ áàéñàí Ǻâëºëò Îðîñûí Ãàäààä Õýðãèéí àðäûí
êîìèññàðèàòûí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåêèéí áàéøèíä áóóæýý. Ýíä
Ñ¿õáààòàð Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ Ñ.Áîðèñîâ, Ǻâëºëò Îðîñûí àðäûí
êîìèññàðèàòûí õèëèéí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåê íàðòàé íÿãò õàðèëöààòàé
àæèëëàæ, Êîìèíòåðí áà Ǻâëºëò Óëñûí ç¿ãýýñ àâàõ òóñëàìæèéí òàëààð
òýäíýýð äàìæóóëàí õàðèëöäàã áàéæýý. Ñ.Áîðèñîâ, Î.È.Ìàêñòåíåê íàð íü
òýìöýëä õàòóóæèí áýõæñýí, òóðøëàãà á¿õèé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áºãººä Ìîíãîëûí
õóâüñãàë÷äààñ Êîìèíòåðíòýé õàðèëöàæ áàéõ, Ǻâëºëòººñ òóñëàìæ àâàõ
õýðýãò òýä íàð øóóä Êîìèíòåðíèé áàéãóóëëàãà áà ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä õýðãèéí
êîìèññàðèàòûã òºëººëºí Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èäòàé ºäºð òóòàì õàðèëöàí
àæèëä íü òóñëàæ áàéñàí þì.
Ìàêñòåíåêààñ íýãýí ºäºð Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä Ä.Ñ¿õáààòàð íàðòàé
çºâëºëäºí ÿðèëöààä õýëñýí íü: ... Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õýäýí çóóí æèë ãàäààä
äîòîîäûí õàðãèñ ýòãýýäýä äàðëàãäàí, çîâëîí ç¿äã¿¿ð òýñõ¿éÿà áýðõ áîëñîí
ó÷èð òýäíèé ìºëæëºãººñ õàãàöàæ, ººðèéí àðäûí õóâüñãàëò íàì, çàñãèéã
òîãòîîí áàéãóóëàõûã õ¿ñ÷, ººðèéí îðíû äàðëàãäñàí çàðö ìàë÷èí àðä îëíûã
òºëººëæ, Êîìèíòåðí áà Ǻâëºëò Óëñûí àðä ò¿ìýíòýé õîëáîî áàéãóóëæ,
õàìãààëàë òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ èðñýí áèëýý.
Èéìèéí òóë Ìîíãîëûí îëîí ò¿ìýí ìàë÷èí, çàðö àðäûí óäòàë äàðëàãäñàí
çîâëîíò ãàøóóí áàéäëûã ñàíàæ, íºãºº òàëààð òàíàé òºëººëºã÷äèéí
èëýðõèéëñíèéã èòãýí áàðèìòàëæ ìîíãîëûí îëîí àðäûí ýðìýëçýí õ¿ññýí
ñàíàëûã õ¿íäýòãýí ¿çýæ, ìàíàé Ǻâëºëò óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîë
àðäûí õóâüñãàëûí ÿâäàëä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã çºâøººðñºí áèëýý.
...Ãýòýë òàíàé Ìîíãîëûí îëîí àðäóóä 408 ººðñäèéí ñàéí äóðààð ìàíàé
Õîëáîîò óëñûí äàéñàí áîëîõ öàãààí áàðîíûã äàãàëäàí íºõºðëºæ, õóó÷èí
408
¯¿íèéã ìîíãîëûí õàðãèñ ôåîäàëóóä ãýñýí óòãààð îéëãîõ õýðýãòýé.
174

Àâòîíîìèò õààíò çàñãàà äàõèí áàéãóóëæ áóé ãýäýã íü óëñ òºðèéí òàëààð
èõýýõýí ýðãýëçýýòýé áºãººä îäîî òàíàé ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ÿâäàëä
ìàíàé õîëáîîò óëñààñ óðüä çºâøººðñºí ¸ñîîð èòãýæ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý õýìýýí
õýëýõýä èõ ë áýðõøýýëòýé áîëæýý. Ýíý íü çºâõºí ìèíèé ñàíàë áóñ ìàíàé
çàñãèéí áîäëîãî äàðóé ìºí ãýæýý.
Ñ¿õáààòàðààñ õàðèó õýëñýí íü:
...Ìàíàé ìîíãîëûí õÿçãààðûí äîòîð áàðîíû öºìðºí îðñîí áà ò¿¿íèé
õàðãèñ öýðãèéí õ¿÷íèéã äàëëàí íºõºðëºæ, õÿòàä ãàìèíã ýñýðã¿¿öýí áàéëäàæ
áàéãàà 409 íü Ìîíãîë Àðäûí Íàì áà óëñ òºðèéã òîãòîîõ ÿâäëûí ¿íäñýíä
òóéëûí õîðò áîäëîãî ÿâóóëëàãà àìîé.
...Õýäõýí òîîíû øàð õàð õàðãèñ âàí ã¿í, çàñàã íî¸ä õóòàãò õóâèëãààä
íàðààñ àâòîíîìèò çàñãèéí ýðõèéã äàíãààð ýçýðõýí áàðüæ, îëîí ò¿ìýí àðäûí
áàéäëûã àíõààðàí ¿çñýí ãàçàðã¿é, ãàãöõ¿¿ ººðñäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
õàðãèñ øóíàõàé áîäëîãî óëàì áàäðàí, àðä ò¿ìíèéã ¿íäñýýð õóäàëäàæ, ò¿¿íèé
¿íýý𠺺ðñäèéí ýðõ ÿìáûã ºíäºðæ¿¿ëæ, ìîíãîë íóòãèéã õÿòàäûí õàðãèñ
ò¿øìýä öýðãýýð ä¿¿ðãýæ ìàë÷èí àðäûí õàâ÷èãäàí äàðëàãäàõ çîâëîí òóéëäàà
õ¿ð÷ òýñâýðëýõýä áýðõ áîëñîí ó÷èð ìîíãîëûí àðäóóä ýíý ãàäààä äîòîîäûí
ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí äàðëàë ìºëæëºã, õîðò áîäëîãûã íèéòýýð õîðñîí çàíàæ
Õîëáîîò óëñààñ õóâüñãàëûí òóñëàìæèéã ãóéõàà𠺺ðèéí òºëººëºã÷èéã ñýì
ÿâóóëñíûã Õÿòàäàä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã õóäàëäñàí õàð, øàð õàðãèñ âàí, ã¿í,
õóòàãò õóâèëãààä íàð ñýäýâëýí ìýäýæ, ìîíãîëûí äàðëàãäàã÷ îëîí ò¿ìíèéã
Õîëáîîò óëñòàé õàðèëöàí íàéðàìäàí, òóñëàìæ îëîí, õóâüñãàëûí èõ àæëûã
¿¿ñãýõýä èòãýëã¿é áîëãîæ ººðñäèéí ýðõ àøãèéã óëàì áýõæ¿¿ëýí õàìãààëæ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ººðèéí ýðõ ìýäýëäýý áàéëãàæ, ¿¿ðä ÷ºëººòýé ýçýðõýí
äàðëàæ, õàâ÷èí ìºëæèõ ãýñýí øóíàõàé áîäëîãî çàëèõàé àðãûã õýðýãëýí
òóñ óëñûã õýçýýíýýñ êîëîíè áîëãîí àâàõûã øóíàõàéðàí ºíãºëçñººð áàéãàà
ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ßïîí óëñàä ìîíãîë îðîí íóòãèéã îëîí àðäûí
õàìò äàõèí óëèðóóëàí õóäàëäàõ ãýñýí õîðò áîäëîãûí ¿¿äíýýñ ò¿¿íèé òýæýýëä
áàéñàí, Õîëáîîò óëñûí õóâüñãàëûí äàéñàí áîëîõ áàðîí Óíãåðíèé öàãààí
íàìûí öýðýãòýé òàëàðõàí íºõºðëºæ ìîíãîëûí õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã îëîí àðäûã
ýëäâýýð ìýõëýí ìóíõðóóëæ ÷èðýãä¿¿ëýí áàéãàà ÿâäàë ¿íäñýíäýý çàéëøã¿é
áºãººä óã øàëòãààí èéìä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã îëîõûã ýðìýëçñýí
àðäûí õóâüñãàëò íàì õóóðàì÷èä òîîöîãäîõîä ¿íýõýýð áýðõòýé áîëîé... Áèä
òóñ íàìûí õ¿÷íèéã çóçààòãàí õóðàëäóóëæ, àðäûí õóâüñãàëûí àæèë õýðãèéã
¿¿ñãýí õºäºëãºæ ÿâóóëàõ àðãûã îðîëäñóãàé ãýæ íºõºð Ñ¿õáààòàð õýëýýä
øºíº îðîé áîëñîí ó÷èð Ñ¿õáààòàð, Äýìáýðýë, Áîðèñîâ, Öýäýí-Èø íàð
Ìàêñòåíåêòàé ñàëàõ ¸ñ ã¿éöýòãýí ãàðàâ ãýæýý.
Ñ¿õáààòàð íàð ýíý ¿åä Á.Ïóíöàã çýðýã áóñàä íºõºäòýé ñýì óóëçàí
Ìîíãîë îðíû áàéäëûã ìýääýã áàéæýý. Ä.Ñ¿õáààòàðûí ñóóæ áàéñàí
Î.È.Ìàêñòåíåêèéí áàéøèíä õÿòàäûí ò¿øìýä, ìºí õÿòàä öýðãèéí ýðõòýí íàð
409
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1965 îí. 83-84-ð òàë.
175

èðæ, Ãàäààä õýðãèéí òºëººëºã÷èéí íü õóâüä àëáàí ¸ñîîð óóëçàæ áàéñàí íü
òýäíèé áàéäëûã ìýäýõýä Ñ¿õáààòàð íàðò òóñòàé áîëæ áàéâ.
̺í 12-ð ñàðûí øèíèéí 9-íèé ºäºð íàìûí òºëººëºã÷èä íºõºð Ñ¿õáààòàð,
Ëîñîë, Äýìáýðýë, Áîðèñîâ, Öýäýí-Èø íàð Öýâýýí Æàìñðàíîâûã èð¿¿ëæ
õàìò õóðàëäààä îäîî òóñ Ìîíãîëûí Íèéñëýë Õ¿ðýýã îðãîäîë õóëãàé áàðîí
Óíãåðí öýðãèéí õ¿÷ýýð ýçëýí àâ÷ áîãäûã õóó÷èí õýâýýð õýìæýýã¿é ýðõò
õààí õýìýýí íýðëýæ ººðèéí öýðãèéí õ¿÷èéã çóçààòãàæ, óóë õàðãèñ øóíàõàé
çîðèëãî áîäëîãîî ã¿éöýòãýõèéí òóëä Ìîíãîëûí óëñ òºð, îëîí ò¿ìýí àðäûã
òóñëàí õàìãààëíà ãýäýã ¿ãýýð õóóð÷ áàéãàà òóõàé áîëîí òóñ îðíûã ýçýðõýí
áàéãàà õàðãèñ ãàìèí, öºëáºí çàëãèõààð èðñýí áàðîí Óíãåðíèé õýëìýãäëýýñ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã àâðàí õàìãààëàõ öýðãèéã õýðõýí õóðàëäóóëàí
ýëñ¿¿ëýõýý òºëºâëºí ÿðèëöàæ áàéæýý 410 .
Ëîñîë, ×àãäàðæàâ íàð ïàðòèçàí áàéñàí Áàäàì-Âàñèëüåâûí õýëñíýýð 1920
îíû 12-ð ñàðûí 10-íä Àð Õèàãòàä èðñýí áàéíà.
Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿ä áóöàæ èðñýí öàãààñ
ýõëýí õèéæ áàéñàí àæëûí ãîë õýëáýð ãýâýë àðäûí òýìöëèéí çîðèëãóóäûã
òîäîðõîéëæ, á¿ëãýìýýñ äýâø¿¿ëýí õýâëýí ãàðãàñàí àíõíû õóâüñãàëò ñîíèí,
óðèàëãà, óõóóëàõ õóóäñûã áýëòãýæ òàðààõ, óìàðò õîøóóäûí àðäóóä áà
õàðóóëûíõíû äóíä óõóóëãà ÿðèà õèéõ õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñýýñ
çàðèì àéìàã õîøóóäàä î÷èæ òóñ îðíû óëñ òºðèéí áàéäëûã ñóäëàõ, àðä
ò¿ìíèéã òýìöýëä áîñãîõûí òóëä õóâüñãàëûí çîðèëãî áîäëîãûã òàéëáàðëàõ,
àðäóóäààñ àíõíû ïàðòèçàí öýðýã ýëñ¿¿ëæ, çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã áàéæýý.
Àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺íèéã àíãè äàâõàðãûíõàà ÿâöóó ñîíèðõîëä àøèãëàõ
ãýñýí ôåîäàë, ëàì íàðûí ýòãýýäèéí ç¿éë á¿ðèéí ÿâóóëãûã ãýòëýí òóóëæ óóë
õºäºë㺺íèéã õóâüñãàëûí ãîë çîðèëãî ðóó ÷èãë¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéæýý. Ýñðýã
òýñðýã àíãèóäûí àøèã ñîíèðõîë ººð ººð áàéäàã, äàðëàãäàãñàä, äàðëàã÷äûã
çàéëøã¿é ÿëàõ, äàðëàãäñàí ¿é îëîí ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöýõýä á¿õ
äýëõèéí ïðîëåòàðè íàðûí ðîëü ¿éëäâýð õºãæñºí îðíû àæèë÷äûí òýìöýëòýé
õîöðîãäñîí îðíû õºäºëìºð÷äèéã íýãòãýõ ÿâäàë ÷óõàë áîëîõ òóõàé Ìàðêñ,
Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààëûí ¿çýë ñàíààã õóâüñãàë÷èä Ýðõ¿¿ õîòîä áàéõäàà
íèéòëýí ãàðãàñàí “Ìîíãîëûí ¯íýí” ñîíèíû ýõíèé õýäýí äóãààðóóäàä
òóéëûí òîäîðõîé òóñãàæ áàéæýý. “Ìîíãîëûí ¿íýí” ìîíãîëûí õóâüñãàëûí
ãîë çàð÷ìûí àñóóäëóóäûã áîëîâñðóóëàí äýâø¿¿ëæ ò¿ðãýí òàðààõàä îíöãîé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. Ýíý ñîíèíä àæèë÷èí àíãè, õºðºíãºòíèé õîîðîíäûí òýìöýë,
äýëõèéí èìïåðèàëèçì äàðëàãäñàí êîëîíèéí àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí òýìöëèéí
çàð÷ìûí îëîí àñóóäëûã òîäîðõîé òàéëáàðëàí áè÷èæ áàéæýý. Ìîíãîëûí
äîòîîä áàéäëûã îëîí óëñûí áàéäàë äýëõèéí àæèë÷íû õºäºë㺺í, êîëîíèéí
àðä ò¿ìíèé òýìöýëòýé íÿãò õîëáîí óÿëäóóëæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöëèéí çîðèëòûã òýð ñîíèíä
410
Ã.Á.Âàñèëüåâ. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí òóõàé äóðäàòãàë. Ìàøèíäìàë (1931 îíû 6-ð cap). Ãàð áè÷ìýë,
Ýìýãòýé Ì.Ô.Âàñèëüåâàãèéí ãýðò õàäãàëàãäàí áèé.
176

òîäîðõîéëæýý. Òýð ñîíèíû öººõºí äóãààð õýâëýãäýí ãàðñàí áºãººä ò¿¿íèéã
õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí äààëãàâðààð Ñ.Áóÿííýìýõ 411 íàð õýâë¿¿ëæ áàéâ.
Óã ñîíèíû 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10-íû àíõäóãààðò “Ãàçàð á¿ðèéí àðäóóä
íýãäýãò¿í!” 412 ãýñýí Êîììóíèñò íàìûí òóíõãèéí àëäàðò óðèà õýâëýãäæýý.
Îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íèé ýíý öîãòîé óðèàã õýâëýñýí íü þóíû
ò¿ð¿¿íä Ìîíãîëûí õóâüñãàëò á¿ëãýì, îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íä
á¿ðýí òàëàðõàæ, áóñàä äîðíû ïðîëåòàðè íàð íýí òýðã¿¿í õºðø Ǻâëºëò
Îðîñûí àæèë÷èí àíãèòàé ýâ ñàíàà íýãòýé áàéãààãàà õàðóóëæýý. ĺíãºæ
¿¿ñýí òºðæ áàéñàí Ìîíãîëûí õóâüñãàëò áàéãóóëëàãà èðýýä¿éí Àðäûí Íàì
áà Ǻâëºëò Îðîñûí Êîììóíèñò Íàìûí õîîðîíäûí õóâüñãàëò àõ ä¿¿ñýã,
èíòåðíàöèîíàëèñò ýâ íýãäýëä çîðèóëñàí ¿ã¿¿ëýë òýð ñîíèíû àíõíû äóãààðò,
õýâëýãäñýí íü æèðèéí õýðýã áèø ýý. ̺í ýíý äóãààðò, Ìîíãîëûí ãàäààä,
äîòîîä áàéäëûã íýí èõ áóóðüòàé òîäîðõîéëæýý.
Óã ñîíèí “Ìàíàé çîðèëãî” ãýñýí ºã¿¿ëýë:
“Ýíý ¿åä ýðò óðüäààñ íààø õ¿í òºðºëõòºíä ýñ ¿çýãäñýí èõ ÿâäàë ¿¿äýæ,
äýëõèé äàõèíû õóó÷èí çîõèñã¿é áóðóó ¸ñ áàéäëûã õàëæ, ¿íýí÷ øóäàðãà ¸ñîîð
øèíý áàéäàë çîõèîãäîí òîãòîæ áàéñàí öàã áîëîé.
Õóó÷èí áàéäàë ¸ñ íü íèéòýä òýãø áóñ, øóäðàãàã¿é õèëñ õýëòãèé áºãººä
îëîí óëñ àðäûí òºð çàñãèéí ìýäýë íü õºðºíãèéí ýðõýíä áèøðýã÷ õàðãèñ
íî¸ëîã áàÿëãóóäûí ãàðò áàéñíààð, çàðèì õ¿í íà𠺺ðòýé㺺 àäèë îëîí
ò¿ìíèéã áîîë÷ëîí äàðëàæ, ýëäýâ ÿäðàë çîâëîíä ó÷ðóóëæ ãàãöõ¿¿ ººðñäèéí
àøèã òóñûã á¿òýýæ áà òýð÷ëýí, íýãýí ÿçãóóðûí áàãà óëñûã äàðëàí ìºëæèæ
õ¿÷ õºðºí㺺 àðâèòãàæ áàéñàí áîëíî.
¨ñ áàéäàë èéìèéí øàëòãààíààð ÿäðàí ñóóñàí ò¿ìýí àðä äàðëàãäàí õÿõàãäñàí
îëîí áàãà óëñóóä íü çîâëîíãèéí òóéëä õ¿ð÷, ýíýõ¿¿ çîâëîí ó÷ðóóëñàí óã
411
Ñ.Áóÿííýìýõ (1902-1937 îí) Îäîîãèéí Äóíäãîâü àéìãèéí Äýëãýðõàíãàé ñóìûí íóòàã Îíãèéí ãîëûí
áýë÷èðò àðä Ò¿ìèéí ãýðò òºðæ, 9 íàñòàéäàà Òîãòîõ òàéæèä ºðãºãäºæ, õÿòàä, ìàíæ, òºâä õýë ñóð÷
óëìààð Äà õ¿ðýýíèé äóíä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ îðîñ õýë òºñººëºõ áîëæýý.
Ýðõ¿¿ õîòíîî ñóóõ àðäûí íàìûí òºëººëºã÷ áºãººä “Ìîíãîëûí ñîíèí”-ã ãàðãàõ àæèëä 1920 îíä
òîìèëîãäîí àæèëëàæýý.
1921 îíä “Áîøãûã õàëàõ çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéã” ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä Áóÿííýìýõ ãèø¿¿íýýð
ýëñýæ, òýð æèë çàëóó÷óóäûí äóóëëûã (“çàëóó÷óóäûí çîðèëò”) áè÷ñýí áàéíà. Óëìààð 1922 îíä
ýâëýëèéí àíõäyraap èõ õóðëààð òºâ õîðîîíû äàðãàä ñîíãîãäæýý. 1922 îíä Ìîñêâàä áîëñîí Àëñ
äîðíîäûí îðíóóäûí õóâüñãàëò àæèë÷íû íàìóóäûí 3-ð èõ õóðàëä ìîíãîëûí àðäûí íàì, Ýâëýëèéí
òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ, èõ Ëåíèíòýé óóëçæýý.
Ñ.Áóÿííýìýõ 1922 îíîîñ ýõëýí ìîíãîëûí õóâüñãàëò óðàí çîõèîëä ººðèéí óðàí á¿òýýëýý îðóóëæ
ýõýëæýý. Ìàíàé øèíý ¿åèéí óðàí çîõèîëä òåàòðûí á¿òýýëèéí ýõëýëèéã òàâèëöñàí õ¿í þì.
Ñ.Áóÿííýìýõ ªâºð ìîíãîëä (1924-26) õàðèóöëàãàòàé àæèë õèéæ áàéõäàà “Äîòîîä ìîíãîë àðäûí
ñýòã¿¿ëèéã” ýðõëýí õýâë¿¿ëæ äàðàà áóðèàäàä (1926-1927) àæèëëàæ áàéõäàà “Áàãà÷óóäûí áàÿñãàëàíò
áè÷èã” ºã¿¿ëëýãèéí öîìîðëèãèéã áè÷èæ “Íàðíû ýðãýëò” çýðýã íèëýýä ø¿ëãýý õýâë¿¿ëæýý. 1928
îíîîñ ÌÀÕÍ-ûí VII èõ õóðëààð õîòûí íàìûí õîðîîíû äàðãààð ñîíãîãäîõäîî òåàòðûí äàðãûã
õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéâ.
1930-ààä îíîîñ Ñ.Áóÿííýìýõ óðàí á¿òýýëèéí àæëûã áàðàã äàãíàí ýðõëýõ áîëæ 1935-1937 îíä òóñ
òóñ íàì, çàñãèéí òîãòîîë øèéäâýðýýð òåàòðûí ìýðãýæëèéí çîõèîë÷ áîëæ áàéâ. 1934 îíä “Ìîíãîëûí
¿íäýñíèé çîõèîë÷äûí õîëáîîíû” äàðãààð àæèëëàæ áàéâ.
412
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí, 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10. ¹1. Óëñûí íîìûí ñàí. Óëààíáààòàð.
177

ó÷èð øàëòãààíûã èëò ìýäýæ òýäãýýðèéã óñòãàæ ÿäðàë çîâëîíãîîñ ãýòýëñ¿ãýé
ãýæ èõýä õ¿÷ëýí îðîëäîæ áóé. Îðîñ ã¿ðíèé îëîí àðäààð, õàðãèñ õààíò çàñãàà
õ¿÷ýýð ò¿ëõýí óíàãààæ õîâäîã áàÿëàã íî¸ëãóóäûí ãàðààñ ìóëòàð÷, óëñ òºðèéã
ãàðòàà àâààä, çºâëºëèéí çàñàã ãýäãèéã áàéãóóëàí, ¿íýí àðèóí ¸ñûã ãîë áàðüæ,
á¿ãäýýð õýí òýãø àæ òºðºë, áîëîâñðîõ, æàðãàõûí ÷ºëººò øèíý áàéäàë çîõèîí
òîãòîîõûí õàìò äýëõèé äàõèíû àæ õºäºëìºðèéí ò¿ìýí àðä îëîí áàãà óëñóóäûã
ìºí ò¿¿íýý óäèðäàí ñàíàë çîðèã îðóóëàí òóñëàõûí îðîí áîëæýý.
Àíãëè, Ôðàíö, Æèáýí (ßïîí) çýðãèéí óëñóóäûí çàñãèéí ýðõ íü õºðºíãº
èõò øóíàõàé äàðëàìòãàé ýòãýýäèéí ãàðò áàéñààð áºãººä, Îðîñûí Ǻâëºëèéí
çàñãèéí óóë çîðèëãî ÷àíàð íü òýäãýýðò ýðñ òýñ õàðøëàõ òóë òýäãýýðõ¿¿
óëñûí çàñãóóä íü Îðîñûí çºâëºëèéí çàñãèéã ñºíººõèéã ýëäýâ÷ëýí õ¿÷ëýâ,
÷àäàë íü õ¿ðýëöýõã¿é áàéíà. Þó ãýâýë, Îðîñûí çºâëºëèéí çàñàã áà ò¿¿íèé
áàéãóóëñàí ¸ñ æóðàì ñºíºâºë, äýëõèé äýõ ò¿ìýí àðäûí äàðëàãäàõ çîâëîí
óëàì õýòðýõ ó÷ðûã äýýð íýðëýãäñýí ã¿ðí¿¿äèéí õèéãýýä áàñ ÷ Åâðîïûí îëîí
ã¿ðíèé àæ õºäºëìºðèéí àðä ò¿ìíýýð ìýäýæ, Ǻâëºëèéí Çàñàãò Îðîñ óëñûí
äàéñàí áîëñîí õàðãèñ çàñãóóäûí õ¿ñëèéã íÿöóóëàõ áà ýðõ ìýäëèéã àðä ººðòºº
àâàõûí òóë õàðüÿàò çàñãóóäòàé ýñýðã¿¿öýí çºð÷èæ, çàðèì íü òýìöýëäýí
áàéëäàæ áàéíà. Áàñõ¿¿ ýçëýãäñýí äàðëàãäñàí áàãà óëñóóä, ÿëàíãóÿà Àçè
òèâèéí Ýíýòõýã, Õÿòàä, Ïåðñ, Àôãàíèñòàí çýðãèéí óëñóóä, ýðõ ìýäëýý àâàõ áà
ÿçãóóð ¿íäñýý áàäðóóëàõ ÷ºëººã õ¿ñýí, ýçýðõýã øóíàõàé çàñãóóäûí äàðëàëààñ
ìóëòðàõûí òóñ áóé õ¿÷ýý ãàðãàí áóöëàí õºäºëæ áàéíà.
Äýýð ºã¿¿ëñýí ó÷ðóóäûã íèéë¿¿ëýí ¿çâýë, õàðãèñ çàñàãò áîëîâñîí
óëñóóäûí àæ õºäºëìºðèéí ò¿ìýí àðä áà ýçëýãäýí, äàðëàãäàæ áàéñàí îëîí
áàãà óëñóóä õàìòðàí íýãýí ýòãýýä áîëæ, ýä õºðºíãºíä øóíàõàéðàã÷ ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé ýòãýýäèéã õ¿÷ëýí äàðæ, ýíýõ¿¿ åðòºíöèéí õóó÷èí ¸ñ áàéäëûã
õàëæ, íýã íýãýý ìºëæèõ äàðëàõ, ýçýðõýã òýðã¿¿òíèéã óñòãàí àðèëãàæ, äýëõèé
äàõèíû íèéãìýýð ýíõæèí æàðãàõ öàãèéí ýõ èðæýý.
Ãàäààäûí øóíàõàé ýçýðõã¿¿äýýð ýçëýãäýí äàðëàãäàæ áàéñàí ìîíãîë
ÿçãóóðòàí íü, èõ óëñóóäûí àðäûí ýòãýýä áà áàãà óëñóóäòàé õîëáîãäîí
õàìòàð÷, ýçëýí äàðëàã÷ äàéñàíòàé òýìöýëäýæ, ýðõ ìýäëýý ýã¿¿ëýí àâ÷,
èä ýðäýìä áîëîâñðîí ÿçãóóð ¿íäñýý áàäðóóëàí, îëîí íèéòýýð ñàéæðàõûí
òºëºº ó÷ðàëò öàã èðñýí òóë, ýíýõ¿¿ èõ õýðýã ¿éëèéã ÿàæ á¿òýýâýë çîõèõ
ó÷èð ìºðèéã ýíý “Ìîíãîëûí ¿íýí” ãýäýã ñýòã¿¿ëä èëòãýí ãàðãàæ, òóíõàãëàí
îëîí ìîíãîë÷óóäàä ìýä¿¿ëýí ÷èí áààòàð çîðèã îðóóëæ óóë ¿íäýñíèé óëñ
òºð áàéãóóëàõ áà àðä á¿ãäýýð áîëîâñðîí õ¿ì¿¿æèõèéí ÿâäàëä õºòºëáºð
áîëãîñóãàé ãýæ õè÷ýýæ ýðìýëçýíý 413 ” ãýæýý.
Õ¿í õ¿íýý äàðëàõ ¸ñûã óñòãàõûí òºëºº äàðëàãäàí, ìºëæèãäñºí àðä
ò¿ìíýýñ äàðëàã÷äûíõàà ýñðýã òýìöýë õèéõ áà çàñãèéí ýðõèéã ãàðòàà àâñàí
Îðîñûí á¿õ õºäºëìºð÷èä, àæèë÷èí àíãèéí ÿëàëòûí äýëõèé äàõèíû à÷
õîëáîãäëûã èíãýæ òàéëáàðëàæýý.
413
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. ¹ 1., Òýðã¿¿í ºã¿¿ëýë, 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10.
178

Ýíý ºã¿¿ëýëä îëîí óëñûí àæèë÷íû áà ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä
ä¿ãíýëò ºã÷, ýíý õºäºë㺺íä Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èä ã¿í òàëàðõàí õàíäàæ,
ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé, äîòîîäûí ìºëæèã÷人ñ ¿íäýñ íèéãìýý
÷ºëººëºõèéí òºëºº òýìöýæ áàéñàí êîëîíè îðíóóäûí õºäºëìºð÷èä, òýðã¿¿íèé
îðíóóäûí áà þóíû ò¿ð¿¿íä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èäòàé íýãäýí íèéëýõ
õàëóóí ýðìýëçýë òºãñ áàéãààã òîäîðõîéëæýý. Òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëîî
îëæ á¿õ àðä ò¿ìíýý áîëîâñðóóëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéí òºëºº çîðèã òºãºëäºð,
áààòàðëàã òýìöýõèéã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä õàíäàæ õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ
óðèàëñíûã “Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíä íèéòýëæýý 414 .
Ýíý ñîíèíû ýõíèé äóãààðûí áóñàä ¿ã¿¿ëë¿¿äýä àðä ò¿ìíýýñ óëñ òºðèéí
ýðõ áàéëäàí îëæ àâàõ çîðèëãóóäûã ìàø òîäîðõîé áè÷æýý. “Ìîíãîë óëñûí
áîëîâñðîí ìàíäàõ ÿâäàë òóñ” ãýñýí ãàð÷èãòàé ¿ã¿¿ëýëä ëàì, íî¸äûí àð÷ààã¿é,
äîðîé áàéäëûã ø¿¿ìæèëæýý. ¯¿íä ôåîäàëóóä îëîí òîîíû àëáà òàòâàðûã
õóðààí àâäàã áîëîâ÷ ò¿¿íèéã ñî¸ë, àíàãààõ óõààí, ìàë ýìíýëýã õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãë¿¿ëäýãã¿éí òóõàé ºã¿¿ëæýý. Àâòîíîìèéã ãàìèíãóóä óñòãàñàí áàðèìòûã
òîî÷èí ¿ã¿¿ëýýä, ýíý õýðýãò ìîíãîëûí óäèðäàõ ôåîäàëóóäûí óðâàñàí
àæèëëàãààã èëð¿¿ëýí ø¿¿ìæèëæýý. Ìºí ºã¿¿ëýëä: óëñûí áà àðäûí ÷ºëºº
ýðõèéã îëîõ íü ÿìàãò àðä îëîíä òóñòàé õýðýã ìºíèéí òóë ãàãöõ¿¿ àðä îëîí
ººðñäèéí çîðèã áà õ¿÷ýýð îëñîí ýðõèéã áîäèò æèíõýíý ÷ºëºº ýðõ ãýíý. Áóñàä
õàðèéí õàðãèñ çàñãóóäûí òóñëàìæààð îëñîí ýðõ íü ò¿¿õèé õóóðìàã áàéíà. Þó
ãýâýë ìºíººõºí Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûí õààíò çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààä Ìîíãîëä
îëãîñîí àâòîíîìèò ýðõ íü îäîî ÿìàð áîëñîí íü èëýðõèé áàéíà.
Õýðýâ óëñ òºðèéí çàñàã õóóëü æóðìûã àðä á¿ãäèéí òýãø ýðõèéã ñàõèí
õýðýã òóñûã íýãýí àäèëààð õàìãààëàõ õàíãàõààð çîõèîæ, ãàäíà äîòíûí
ìºëæèõ äàðëàõ ç¿éë¿¿äèéã ø¿¿ðäýí àðèëãàõ, óëñûí àøèã õºðºíãèéã
àðâèæóóëàí ýä òàâààðûí ¿éëäâýð íýâòð¿¿ëýí ýðäýì ñóðãóóëèéã ýð÷èìòýé
ÿâóóëàí àëèâàà áàéäëûã ñàéæðóóëáààñ ë óëñûí ººðºº ýçýðõýã ýðõ áà àðäûí
÷ºëºº ýðõ íü áàò òîãòîæ ÷àäíà. Èéìèéí òóë óëñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéã àðä îëîí
ººðñ人 ýçëýí àâ÷, ÷óõàì èòãýëòýé ¿íýíõ¿¿ ñàíààíààñ îëíû òóñûã õè÷ýýõ
õýðýã ¿éëñýý ÿâóóëàí ÷àäàõ øóäàðãà, ýðäýìòýé ñàéí õ¿í íàðûã àðä ººðñ人
ñîíãîæ óëñûí çàñàã áàðèóëíà... 415 ãýæýý.
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíû àíõíû äóãààðûí òýðã¿¿í ºã¿¿ëýëä äóðäñàí
äýýðõ ç¿éë¿¿äýýñ ¿çýõýä òóóøòàé õóâüñãàë÷èä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººãººð àðäûí àíãèéí àøèã ñîíèðõëûã ã¿í óõààð÷, èìïåðèàëèçì áà
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëò áîëîõ àðäûí çàñàã
áàéãóóëàõ àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí Ǻâëºëò Îðîñûí
áîäèò ¿íýí áàéäëûã àðä ò¿ìýíäýý òàéëáàðëàí òàíèóëàõàä äýýð äóðäñàí
ñîíèí èõ àíõààðàë òàâüæýý. Ýíý íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûã Ǻâëºëò Îðîñûí
àæèë÷èí òàðèà÷èí íàðòàé îéðòóóëàõã¿éã îðîëäîæ áàéñàí ãàäààä äîòîîäûí
414
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10.
415
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10.
179

õàðãèñóóäûí ã¿òãýëýã öóóðõëûã íÿöààõàä ìàø èõ ¿¿ðýã áèåë¿¿ëæýý.
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíû ýíý äóãààðò “Îðîñ óëñûí çºâëºëèéí çàñàã
òîãòñîîð ãóðâàí æèë ã¿éöñýíèé òóñ” ãýñýí òóñãàé ¿ã¿¿ëýë õýâëýãäæýý. Ò¿¿íä
Ǻâëºëò çàñàã òîãòîîõûí òºëºº õèéñýí Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí áààòàðëàã
òýìöëèéí òóðøëàãà, äýëõèéí èìïåðèàëèçìààñ àíõíû àæèë÷èí, òàðèà÷íû
óëñûã äàéñàãíàñàí ÿâóóëãàà, Ǻâëºëò çàñãèéí ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãûí òàëààð
òîäîðõîé äóðäæýý. Ýíý ¿ã¿¿ëýë íü ãàìèí, óíãåðí÷¿¿ä áà Ìîíãîëûí õàðãèñ
ýòãýýäýýñ çºâëºëòèéí ýñðýã òàðààæ áàéñàí ã¿òãýëýã, öóóðõëûã èëð¿¿ëæ áàéâ.
̺í ñîíèíû àíõ äóãààðò õýâëýãäñýí “Ãàäààä Ìîíãîëûí àðäûí íàìûí
òºëººëºã÷èä íàðààð õàðüÿàò ìîíãîëûí íèéò îëîíä ñîíñãîõ íü” ãýñýí
ºã¿¿ëýëä óíãåðí÷¿¿äèéí òóõàé äóðäñàí ¿¿íä: “Ìîíãîë, Îðîñ óëñûí îëîí
àðäóóä õàìòðàí õ¿÷èí õàâñàð÷ àðä îëíû ýðõòýé çàñàã òîãòîîíî ãýñýí èõ
õýðýãò áóðóó õàðãèñ ñàíàà ¿¿ñãýí çºð÷èæ ãàäààäûí õàðãèñ ýòãýýä íàðòàé íàì
íèéëýí ñýì õóéâàëäàæ òºðºë îëîí îðîñ àðäóóäàà äýýðýìäýí ìºëæèõ çýðãýýð
òóéëûí èõ çîâëîí àìñóóëàí àòàìàí Ñåìåíîâûí öýðãèéí õ¿÷èí íü òóñ óëñûí
ýëññýí (çºâëºëò óëñûí) öýðýãò áóò öîõèãäîí ñºíºæ, ò¿¿íèé õàðüÿàò çàðö
áîëîõ áàðîí Óíãåðí ãýäýã îðøèí ñóóõ îðîíã¿é áîëñîíä áàðîí îðãîí çàéëæ,
îäîî Ìîíãîëûí íóòàãò áàéãàà õÿòàä öýðýãòýé ýñýðã¿¿öýí áàéëäàæ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýã çàñãèéí ýðõèéã Õÿòàäààñ áóëààí
àâ÷ Ìîíãîëä ýã¿¿ëíý ãýõ çýðãýýð ÿâàà ãýæ ñîíñîãäîíî 416 ” ãýæýý. Ìºí ºã¿¿ëýëä
àòàìàí Ñåìåíîâ, áàðîí Óíãåðí íàð ýõëýýä “Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñ áàéãóóëàõ
òóõàé” ëîçóíãààð Ãàäààä, Äîòîîä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òîëãîéã ýðã¿¿ëýí,
õóóð÷ ìýõëýýä, ýöýñò íü áîëîõîîð õÿòàäûí ãàìèí öýðýã Ìîíãîëä öºìðºí
îðæ èðýõ áîëãîñíûã äóðäààä...” Òèéìèéí òóë ýíý ò¿ãø¿¿ðòýé áýðõ öàãò îëîí
ìîíãîë÷óóä õàðèí õóó÷èí õýâýýð îðîñ èðãýä íàðòàé íàéðàìäàëòàéÿà ñóóâàë
çîõèíî. Ó÷èð íü þó ãýâýë èõ Îðîñ óëñ íü ººðñäèéí õàðãèñ íàðûã óñòãàæ ã¿ðýí
äîòðîî áàãòñàí èõ, áàãà óëñàä ººðòºº ýçýðõýã ýðõèéã îëãîõîîð ¿ë áàðàì
äýëõèéí ýçýðõýã õàðãèñ íàðààð äàðëàãäñàí ãàäààäûí áàãà àðä óëñàä òóñëàæ...”
áàéãàà ãýæýý 417 .
Ìºí ºã¿¿ëýëä, Õÿòàäûí õºäºëìºð÷èä ººðñäèéí äàðëàí ìºëæèã÷äèéã
ÿëíà ãýäýãò èòãýæ áàéãàà áà àæèë÷èí, òàðèà÷èí íàðò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
íºõºðñºã ¸ñîîð àìæèëò õ¿ñ÷, àõ ä¿¿ãèéí òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéãààã
äóðäààä “...Äóíäàä èðãýí óëñûí ò¿ìýí àðäóóä õàìòðàí íýãäýæ õóó÷èí õàðãèñ
çàñãèéã óñòãàí àðä îëíû ýðõòýé çàñàã òîãòîîíî ãýæ òºëºâëºí çàðëàæ áóé
òóë òýð òóõàéä Îðîñ, Äóíäàä, Ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëýí õýëýëöâýë
îëîí ìîíãîë÷óóä çîðèã õ¿÷íýý íýãòãýí Óíãåðí ìýòèéí ñàìóóí õóëãàé íàðûã
õàðúÿàò íóòãèéí äîòðîîñ äàðóé õººí ãàðãàâàë çîõèîíî. Ýíý Óíãåðí ìýòèéí
õóëãàé íàðûã óñòãàõ ÿâäàë àðãûã óäàà äàðàà ìàíàé òºëººëºã÷äèéí ºìíººñ
òóíõàãëàãäàíà. ¯¿íèé òóë ñîíñãîâ 418 ” ãýæýý.
416
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10.
417
̺í òýíä
418
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10.
180

“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíûã õýâëýí ãàðãàæ, òàðààõûí õàæóóãààð õóâüñãàëò
á¿ëãýìýýñ Ìîíãîëûí óìàðä õèë îð÷ìûí õîøóóäûí àðä ò¿ìýíä çàõèäàë,
óðèàëãà, õóóäàñ òàðààæ áàéñàí áà óõóóëãà ÿðèà õèéõ ÿâäàë öººí áóñ áàéæýý.
Èõýýõýí õ¿íä íºõöºë áàéäàëä Ñ¿õáààòàðààñ íºõºä人 áè÷ñýí çàõèäàëä:
Ãàäààäàä ÿâñàí áèäíèé íºõºä çîðüñîíäîî õ¿ð÷ òóñëàìæ äýìæëýã àâàõ
áîëîâ. Ǻâëºëò Îðîñûí ¿íýíõ¿¿ çîðèëãî íü õóó÷èí çàñãèéí áîäëîãûã
æèãøèí ¿çýæ, äàðëàãäñàí á¿õ áàãà àðä ò¿ìýíä òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä
îðøèíî. Ǻâëºëò Îðîñ íü ìàíàé Ìîíãîëä á¿õ òàëûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã
¿íýí ãîëîîñîî ñýòãýë õàðàìã¿é õ¿ñýæ áàéíà. Ǻâëºëò Îðîñ óëñ ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò íèðãýæ, óëñ îðíîî öýâýðëýýä, õ¿÷èðõýã èõ óëñ áîëñíûã
áèä ¿çëýý. Áèä ÷àäàõûí õèðýýð îéëãîí ìýäñýí ç¿éë áîë Ǻâëºëò îðîñ íü:
1. ßìàð íýãýí àøèã õîíæîî õ¿ñýõã¿é,
2. Õýçýý ÷ õóóðàí ìýõëýõã¿é íü èëýðõèé.
Èéì ó÷ðààñ Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæòàéãààð áèä ººðèéí óëñ òºðèéí èõ
õýðãèéí ãîë çîðèëãîä õ¿ðýõ íü ÷óõàë. Óíãåðí÷¿¿ä áîë Ǻâëºëò Îðîñûí Óëààí
Àðìèéí èõ öýðýãò áóò öîõèóëæ îðîõ îðîíã¿é áîëñîí öàãààíòàí äýýðýì÷èä
áîëîõûã ìýäýãäüå. Öàãààíòàí òýäãýýð á¿ëýã íü èðýýä¿éí ÿìàð ÷ èòãýë íàéäâàð
¿íäýñã¿é áîëñîí îðãîäëóóä þì. Ýðò îðîé õýçýý íýãýí öàãò Óíãåðí÷¿¿ä íü áóò
öîõèãäîæ, ìàíàé îðíûã áàéòóãàé ººðñäèéí áèåèéã ÷ õàìãààëæ ¿ë ÷àäíà ãýæ
äóðäæýý” 419 .
Õóâüñãàëò á¿ëãýì íü Ìîíãîëûí ôåîäàëûí óðâàëòûã òýäíýýñ ãàìèí,
óíãåðí÷¿¿äòýé õèéñýí õóéâàëäààíààð íü æèøýý áîëãîæ èëð¿¿ëýí ø¿¿ìæëýýä,
æèíõýíý àðäûí çàñàã òºð áàéãóóëàõûí òºëºº òýìöýëä àðä ò¿ìíèéã óðèàëæ
áàéâ. 1920 îíû 12-ð ñàðûí ýöñýýð, òýìöëèéí ãîë àñóóäàë íü æèíõýíý àðäûí
çàñàã áàéãóóëàõ çîðèëãî áîëæ áàéãààã “Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíû íýã äóãààðò
äàõèí äýâø¿¿ëýí òàâüæýý. Ò¿¿íä Ìîíãîë óëñ õàìàã õ¿÷ ýðäìýý ìàíäóóëàí àðä
íèéãìýýð ÷ºëººòýé ýðõýýð á¿ðýí õ¿ì¿¿æèí æàðãàíà ãýâýë àðä îëíû ñîíãîñîí
¿íýõýýð èòãýëòýé áºãººä àðäòàé ñàíàë ÿâäàë íýãäñýí çàñãèéã áàéãóóëàõ
õýðýãòýé. Ýíý çàñàã áîë íýãä¿ãýýðò, ãàãöõ¿¿ õºäºëìºð÷èí àðäûí çàñàã áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò, àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëººã îëãîæ, ò¿¿íèé äàéñíóóäûã óñòãàí øèíý
àìüäðàëûã áàéãóóëàõ çàñàã áàéõ õýðýãòýé. Ãóðàâäóãààðò, ýíý çàñàã áîë àðä
ò¿ìíýýð ñîíãîãäîæ áàéãóóëàãäàõ áà ò¿¿íèé ºìíº õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ ¸ñòîé
ãýäãèéã äóðäæýý 420 .
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí óäèðäàõ ç¿òãýëòýí íàð, óíãåðí÷¿¿ä Ìîíãîëä öºìðºí
îðæ èðñíèé äàðàà ººðèéí îðíû áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàæ ¿çýýä, Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí, Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýí, óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàõ
áîëíî ãýæ ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí òºëººëºã÷ áà
Êîìèíòåðíèé Äîðíîä õýëòýñò ìýäýãäæýý.
419
ÌÓÀ. 1-ð àíãè, 1-ð á¿ëýã, 67-ð á¿ñ.
420
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920 îíû 12-ð ñàðûí 20. ¹ 3.
181

ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàõ áýëòãýë õèéõèéí
õàæóóãààð ýíý õýðýãò õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé àñóóäëûã Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàðò íýã áóñ óäàà òàâüæýý. Æèøýý íü, 1920 îíû 11-ð ñàðûí 11 áà 28-íû
ºäð¿¿äýä Ìîíãîëä áàéãàà óíãåðíèé äýýðýì÷äèéã õàìòàðñàí õ¿÷ýýð óñòãàõûã
ÐÑÔÑÐ-èéí çàñãèéí ãàçðààñ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ñàíàë áîëãîæýý 421 . Ãýâ÷
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ ýíý ñàíàëä õàðèó ºãººã¿éãýýð áàðàõã¿é Ò¿ðêñòàíä
áóãøèæ áàéñàí Äóòîâ, Àííåíêîâ íàð òýðã¿¿íòýé öàãààíòíóóäààñ Ǻâëºëòèéí
ýñðýã ¿éëäýæ áàéñàí àæèëëàãààã ¿íýí õýðýã äýýðýý äýìæèæ áàéæýý 422 . Ãýòýë
Õÿòàäûí õèë õàâüä õýðýí òýí¿¿÷èëæ áàéñàí öàãààíòàí áà Ìîíãîëä áàéñàí
óíãåðí÷¿¿ä, ýíãèéí íîìõîí õÿòàä èðãýäèéã óóëãàëàí äàéð÷, áóçàð õýðýã
ºä¿¿ëýõ íü îëîíòàà áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîë äàõü Õÿòàäûí çàõèðãàà
áîëîí ãàìèí öýðãèéí óäèðäëàãûí ãàçðààñ Ǻâëºëò Îðîñ áà ÀÄÁÍÓ-ûí õèëèéí
òºëººëºã÷èä õàíäàæ, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéõ òýìöýëä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã
ãóéæ áàéñàí óäàà ÷ áóé þì.
Õÿòàä ñàéä ×åí È, Äà Õ¿ðýýíýýñ Õèàãòàä çóãàòàæ èðñíèéõýý äàðàà
óíãåðí÷¿¿äòýé áàéëäàõ óëààí àðìèéí àíãèóäûã Ãàäààä Ìîíãîëä îðóóëæ
èð¿¿ëýõèéã Ǻâëºëòèéí Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí Êîìèññàðèàòûí Òðîèöêîñàâñê
äàõü òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåêýýð 1921 îíû 2-ð ñàðûí 19-íä äàìæóóëàí
õ¿ñ÷ýý. Óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéõ àæèëëàãààã ò¿ðãýâ÷ëýõ òóõàé ìºí òèéì
õ¿ñýëòèéã 3-ð ñàðûí 3-íä Ëè Þàíü òàâüæýý 423 . Ǻâëºëò îðîñ áà ÀÄÁÍÓ-ûí
õèëèéí ýðõ áàðèã÷äààñ, ãàãöõ¿¿ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð çºâøººðâºë
òèéì òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ Áýýæèíãýýñ
ÿìàð ÷ õàðèó ÷èìýý ºãººã¿é þì. Ó÷èð íü Ǻâëºëòèéí öýðýã Ìîíãîëä îðæ
Óíãåðíòýé òýìöýõýä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººã
óëàì èõýýð òóñãàí àâàõààñ èõýä àéæ áàéñíààñ áîëîé. Ãýâ÷ ÐÑÔÑÐ áà ÀÄÁÍÓûí
õèëèéí öýðã¿¿ä, Ìîíãîëûí õèë äàãóó á¿ãñýí öàãààíòíû õýñýã á¿ëýã
îòðÿäóóäûã óñòãàæ áàéñíààðàà óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéõ Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé òýìöëèéã èõýýõýí õºíãºâ÷èëæ áàéâ. Õóâüñãàëò á¿ëýã, îëîí ò¿ìíèé
äóíä óëñ òºðèéí óõóóëãûí àæèë èõýýõýí ÿâóóëàõ, ãàìèí áà óíãåðí÷¿¿äèéí
ýñðýã òýìöýëä íèéò àðä îëíûã çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä øóóä îðîâ. Õóâüñãàëò
á¿ëãèéí òºëººëºã÷ íàð ã¿éöýòãýõ àæëûí òºëºâëºãººã çîõèîæ ýõëýâ. ¯¿íä:
Õ¿ðýý-Õèàãòûí çàì íü øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí ó÷ðààñ
õóâüñãàëò àæëûí áààçûã Õèàãòààñ ç¿¿í òèéø îðøèõ ãàçàðò áàéãóóëàõ íü ÷óõàë
ãýæ ¿çæýý. Ãýòýë Õ¿ðýýã óíãåðí÷¿¿ä ýçýëñýí áà Õèàãòààñ ç¿¿í òèéøýýõ ãàçðóóä
ãàìèí öýðãèéí ýðõøýýëä áàéñàí ó÷èð õóâüñãàëò àæëûí áààçûã Õèàãòààñ
áàðóóí òèéøýýõ õèëèéí çóðâàñò çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýõ ¸ñòîé áîëîâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ǻâëºëòèéí õèëèéí õîò Õèàãò áà Ìîíãîë, çºâëºëò
Îðîñ óëñûí õèëèéí çóðâàñò íàì, ïàðòèçàí îòðÿäóóä áàéãóóëàõ, íîì çîõèîë
õýâëýí ãàðãàõ, Ǻâëºëò Îðîñûí òºëººëºã÷èäòýé áàéíãà õàðèëöàà áàðèõ
421
Äîêóìåíòû âíåøíåé ïîëèòèêè ÑÑÑÐ. 3 -ð áîòü. Ì. 1959 îí. 324, 345-346-ð òàë.
422
̺í òýíä, 473-ð òàë.
423
Ì.Ñ.Êàïèöà. Ñîâåòñêî-êèòàéñêèå îòíîøåíèÿ. Ì., 1958 îí. 65-ð òàë.
182

àæëûã óäèðäàæ áàéâ. ªðãºí îëíû äóíä óëñ òºð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
ÿâóóëñàí àæèë íü õóâüñãàë÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã äàðóé ìýäýãäýõ¿éö
ºðãºòãºæ, óëìààð àðä îëíû ç¿ãýýñ èäýâõòýé äýìæëýãèéã îëñîîð áàéâ. Èíãýæ
õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà îëîí ò¿ìíèé ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä óÿëäàí
íèéëýâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð 1921 îíû 1, 2-ð ñàðä óëñ îðîíä áîëæ áàéãàà áàéäàë áà
õóâüñãàëûí çîðèëòûã ººðèéí íºõºäòýé ¿ðãýëæ çºâëºí õýëýëöýæ Ìîíãîë
íóòãèéí ã¿íä õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîí ÿâóóëæ àæèëëóóëæ áàéæýý. Òýð ¿åä
á¿ëãýìèéí äààëãàâðààð Ýðõ¿¿ä õýâëýí ãàðãàæ áàéñàí ñîíèí, óõóóëàõ õóóäàñ,
òóíõãóóäûã èõ òàðààæ áàéñàí àæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð áîëîí á¿ëãýìèéí áóñàä ãèø¿¿ä ººðèéí îðíû íóòàã äýâñãýðò
íýâòðýí îðæ ÷ õóâüñãàëò àæèë çîõèîäîã áàéâ.
Àðä ò¿ìíèéã çîõèîí
áàéãóóëàí çýâñýãëýæ
ýõýëñýí íü
Ä.Ñ¿õáààòàð õóâüñãàë÷ íºõäèéí õàìò 1920
îíû 12-ð ñàðûí 18-íä ìîíãîëûí õèëèéã íýâòðýí
îðæ, àéë õóíàðààð õýñýæ, àðä îëîíòîé óóëçàæ,
õóâüñãàëò ¿éë õýðãèéí ó÷èð óòãûã ÿðüæ òàíèóëäàã
áàéâ.'Ä.Ñ¿õáààòàð õóâüñãàë÷ íàðûí áàðàã áàéíãà øàõàì ñóóæ áàéñàí
Î.È.Ìàêñòåíèêèéí áàéðíààñ õàâ÷èëò ìºðäºëòèéí áàéäëààñ áîëæ, ñ¿¿ëäýý
Õèàãò õîòûí áóñàä ãàçàð î÷èæ ò¿ð ñóóõ áóþó õóðàëäàõ àæëûã õèéæ áàéæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ǻâëºëòèéí Õèàãò õîòûí îäîîãèéí Øèëêà ãóäàìæíû
12-ð áàéøèíä áàéñàí Ïåòð Íèêîëàåâè÷ Ýäèíã ãýäýã àéëä áàéæ ìîíãîë
íºõºäòýé㺺 áàéí áàéí óóëçàæ õóðàë öóãëààí õèéäýã áàéæýý.
Ýíý òóõàé Ï.Í.Ýäèíãèéí äóðäàí ÿðüñíààð ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ íèëýýä õýä
õýäýí óäàà 10-15 õ¿ðòýë õ¿í öóãëàð÷ õóðàë õèéäýã áàéñàí áºãººä òýä ìàø èõ
íóóö áàéäàëòàé, õ¿í îðóóëàõã¿é àæèëëàæ áàéñàí ãýæýý.
¯¿íèéã ìºí ýíý áàéäëûã ñàéí ìýäýõ Ñ.Ï.Ìóðèí, óã áàéøèíãèéí ýçýí ãýæ
áàéñàí Áÿìáàåâ íàð äàâõàð íîòîëñîí áèëýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð àíõ Ǻâëºëò Îðîñò ÿâàõ áà áóöàæ èðýõäýý Õèàãò õîòûí
óóëûí çýýðýíòèéí 2-ð ãóäàìæíû 2-ð áàéøèíä ñóóæ áàéñàí áóþó òàíèõ áóðèàä
àéëä áàñ áàéí áàéí èðýõ çýðãýýð áàéðàà ñîëüæ õýñ¿¿÷ëýí ÿâæ àæèëëàäàã
áàéæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîëûí õèëèéã äàâæ òàíèõ àéëóóäààð õýñ¿¿÷ëýí çàðèìäàà
ººð õîîðîíäîî óóëçàí çºâëºëäºõ áóþó äààëãàâàð ºãñºí õ¿ì¿¿ñòýéãýý óóëçàõ
çýðýã àæèë çîõèîäîã áàéæýý. Òóõàéëáàë òýä íàð 1921 îíû 1-ð ñàðä õýä õýäýí
óäàà Ìîíãîëûí õèë äàâàí óõóóëãà òàíèóëãûí àæèë çîõèîæ áàéæýý.
ÀÄÁÍÓ-ûí õèëèéí öýðãèéí îòðÿäûí äàðãààñ 1921 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí
20-íä Ä.Ñ¿õáààòàðò çàì ÿâàõ ¿íýìëýõ áè÷èã øèéòãýí îëãîæýý. Òýð áè÷èãò
äóðäñàí íü: “¯¿íèéã ¿ç¿¿ëýã÷ íü Ñ¿õáààòàðò îëãîõûí ó÷èð íü Ìîíãîëûí
õÿçãààðààñ ÿàðàëòàé íóóö õýðãýýð ÐÑÔÑÐ-èéí Òðîèöêîñàâñêàä òîìèëîãäîí
ÿâàà òóë ò¿¿íä îëãîâ. ¯¿íèéã ¿ç¿¿ëýã÷èä õèëèéã àëü òîõèîëäñîí ãàçðààð ÿìàð
183

÷ ñààäã¿é öààø íààøàà íýâòð¿¿ëýõèéã çºâøººðºâ. Ò¿¿íèé àâ÷ ÿâàà ç¿éëèéã
õóðààõ áà íýãæèæ ¿ë áîëíî. Õóðààæ ¿ë áîëîõ ãap áóóòàé. ¯¿íèéã ¿ç¿¿ëýã÷
íºõºðò á¿õ èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä áà öýðãèéí àíãèóäààñ øààðäàãäàõ
òóñëàìæóóä ¿ç¿¿ëáýë çîõèíî 424 ” ãýæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ìîíãîëûí äîòîîä áàéäëûã ñóðâàëæëàí ìýäýõ áà Õèàãòàä
áàéñàí ìîíãîë íºõºäòýé õîëáîî áàðèõ çîðèëãîîð Ëîñîë íàðûã Äýðñòèéí
äàöàí äýýð ¿ëäýýæýý. Èíãýæ ÿâæ áàéõ ¿åä õóâüñãàë÷äûí àæèëä Á.Âàñèëüåâ,
Öýäýí-Èø, Æàìñðàíî, Ý.Ðèí÷èíî, Áàëàìñîî çýðýã áóðèàä õ¿ì¿¿ñ îð÷óóëãà
õèéõ, çàðèìäàà ¿¿ðýã äààëãàâàð áèåë¿¿ëýõ, Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä áà
çºâëºëòèéí íºõäèéí õîîðîíä õîëáîî áàðèõ òàëààð èõýýõýí àæèë ã¿éöýòãýæ
áàéãààä öààøäàà Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí õýðýãò èäýâõòýé îðîëöîõ áîëñíûã
äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð Ýðäýíý âàíãèéí õîøóó òàìãûí æàñààíä ñóóæ áàéñàí ã¿í
Áèëèãñàéõàíòàé óóëçàæ õîøóóíààñàà æóðàìò öýðýã ýëñ¿¿ëýõ òóõàé ÿðèëöàí
çºâøººðºëöñºí áàéíà. Ä.Ñ¿õáààòàð ýíäýýñ øóóä Äýýä Øèâýýíýýñ áóöæýý.
Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä Äýýä Øèâýýíä 1921 îíû 2-ð ñàðûí 9-íä çºâëºë㺺í
õèéæ, àðäûí æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëàõ àæëûã ò¿ðãýòãýõ áà çýâñýãò òýìöýëä
áýëòãýõ àæëûã øóóðõàé áîëãîõ çîðèëãîîð Ä.Ñ¿õáààòàðûã àðäûí æóðàìò
öýðãèéí æàíæíààð òîìèëæýý. Ä.Ñ¿õáààòàðûã á¿õ öýðãèéí æàíæíààð
òîìèëñíüã ó÷èð øàëòãààíûã ¿íýëýõäýý òýðáýýð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
äàðãà, Òºð Çàñãèéí Ãàçðûí åðºíõèé ñàéä áóñ çºâõºí öýðãèéí æàíæíààð
òîìèëîãäñîí ò¿¿íýýñ õóâüñãàëò ¿éë õýðýãò îðîëöîõäîî Áîäîî, Äàíçàí íàðààñ
äîîãóóð áàéñàí ìýòýýð äàí ãàíö àëáàí òóøààëûã íü õàðãàëçàí òýìäýãëýõ íü
ìº÷èä ä¿ãíýëò þì. Ìîíãîë îðíû òóñãààð òîãòíîëûã óñòãàñàí ãàìèí öýðýã
áà Ìîíãîëä íýâòðýí èðñýí áàðîí Óíãåðíèé öýðýãòýé òýìöýæ ÷àäàõ ¿íäýñíèé
æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëàõ íü Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûí øèéäâýðëýõ ãîë
çîðèëòûí íýã áàéñàí þì. Ä.Ñ¿õáààòàð õóâüñãàëààñ ºìíº öýðãèéí áîëîâñðîë
ñàéí ýçýìøèæ õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ¿éë õýðýãò èäýâõòýé îðîëöîæ ýíý õýðãýýð
ÇÎÓ-ààñ òóñëàìæ ãóéõààð î÷ñîí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áà õóâüñãàë
ÿëñíû äàðàà Ǻâëºëò Îðîñòîé àíõíû õýëýëöýýð áàéãóóëàõàä ãèø¿¿íýýð
îðîëöîæ ÿâñàí.
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àæèëëàãàà òóóøòàé çàð÷èì÷ áàéñíààðàà õàìòðàí
ç¿òãýã÷èä áà àðä ò¿ìíèé äóíä ã¿í õ¿íäýòãýë õ¿ëýýæ õóâüñãàëûí õýðýãò
îíöãîé ãàâüÿà áàéãóóëñàí õ¿í þì.
Àðäûí æóðàìò öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðààñ Õèàãò äàõü õÿòàäûí
öýðãèéí ò¿øìýäèéí ìýäýëä áàéãàà Ìîíãîë 50 öýðãèéã òàëäàà òàòàæ àâàõ
áà Ýðäýíý âàí Íàìñðàéí õîøóó, ÿëãóóí áààòàð áýéñ Ñóìüÿàãèéí õîøóó,
Õèàãòûí ç¿¿í, áàðóóí õàðóóëààñ öýðýã ýëñ¿¿ëýõ àæëûã ýõëýõýýð àëáàí áè÷èã
øèéòãýíý.
424
ÌÓÀ. Ä.Ñ¿õáààòàðûí ôîíä. 1-ð á¿ëýã.
184

Ýíýõ¿¿ çàðëàëûã ýðäýíý âàí Íàìñðàé, áýéñ Ñóìúÿà íàðûí õî¸ð õîøóó,
Õÿðààí, ×àãòàé, Õ¿äýð, Óÿëãà, Æèðýãòýé, Îðäîãî çýðýã çóðãààí õàðóóë,
Õèàãòûí ìîíãîë 50 öýðýã ýäãýýð ãàçðóóäàä õ¿ðã¿¿ëýõýýð áèå òºëººëºã÷èä
ìîðäóóëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð 1921 îíû 2 äóãààð ñàðûí 10-íä íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ áóöàæ
èðýýä Õèàãòàä ñóóæ áàéñàí íºõºð Á.Ïóíöàãò ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñèéã
çýâñãèéí õàìò àâ÷ ìºí ñàðûí 17-íû øºíº äýýä Øèâýýíä ÿàðàëòàé õ¿ðýëöýí
èðýõèéã ìýäýãäýõýýð íºõºð Ã.Öýäýí-Èøèéã íóóöààð òîìèëîí ÿâóóëæ õèë
íýâòðýõ ¿íýìëýõ çýðãèé㠺㿿ëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàðûã Äýýä Øèâýýíä èðñíèé íºãººäºð íü Á.Ïóíöàã íèëýýä òîîíû
öýðãèéí õàìò õ¿ð÷ èðýâ. Ä.Ñ¿õáààòàð òýäãýýð öýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ áóñäûí
õàøàà áàéøèíä õóâèàðëàí áóóëãàñíû äàðàà Õÿðààí õàðóóëûí íóòàãò öóãëàð÷
áàéñàí ç¿¿í äºðâºí õàðóóëûí öýðýãò çýâñýã, ñóì õ¿ðãýæ áàéð, ñóóö, õîîë
õ¿íñ, óíàëãà õºñãèéí õ¿ðýëöýý áà ñýòãýë ñàíààíû áàéäàëòàé òàíèëöàõààð
Ä.Íàíçàä, Áàâóó íàðûã òîìèëîí ÿâóóëæýý.
Ñ¿õáààòàð, Õèàãòûí ç¿¿í ç¿ãèéí õàðóóëóóäûí àðä îëîíä õàíäàæ, àðäûí
ïàðòèçàí öýðýã ýëñ¿¿ëýõ òóõàé 1921 îíû 2-ð ñàðä óðèàëæýý. ¯¿íä: Îäîî
áè òà íàðòàé çºâëºëäºõ ÷óõàë õýðýã áàéíà. Þó ãýâýë àìèí õóâèéí áóñ àðä
ò¿ìíèé õýðýã áîëíî. Îäîî áîë Õÿòàäûí ãåíåðàë, ò¿øìýë öýðã¿¿ä Ìîíãîëûí
ãàçàð øîðîîã ýçëýæ, àðä ò¿ìíèéã äàðëàæ çîâîîæ áàéãàà áà ìºí àðä ò¿ìýí íü
òýñýõ¿éåý áýðõ áîëñîí ó÷ðààñ àðäóóäûí äîòðîîñ 7 õ¿í ÿâæ Ìîñêâà õîòíîî
õ¿ð÷, Õîëáîîò Óëñûí õàëóóí òóñëàìæèéã îëæ, îäîî Îðîñûí Äýýä Øèâýýíýý
èðæ, Õèàãòàä ¿¿ðëýñýí îëîí ãàìèíãóóäûã àðèëãàæ, ãàçàð îðíîî àðèóòãàí àâ÷,
àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãóóëàõ èõ õýðãèéã ¿¿ñãýæ æóðìûí öýðýã ýëñ¿¿ëýí
ÿâàà ó÷èð ýíäýõèéí õýäýí õàðóóëóóäûí áóó çýâñýã á¿õèé ñàéí ãºðºº÷èí àí÷èí
íàð áà ìºí èäýð çàëóó íºõäèéã ýíýõ¿¿ æóðàìò öýðýãò ýëñ¿¿ëýõýýð ÿâàà 425 ”
ãýæýý.
Õýä õîíîãèéí äàðàà Ä.Ñ¿õáààòàð Õèàãòûí Ç¿¿í Õÿðààí, X¿äýð, ×àãòàé,
Óÿëãà äºðâºí õàðóóëä õ¿ðãýõ áè÷ãèéã ººðºº àâ÷, ýõëýýä 100 îð÷èì ºðõòýé
Õÿðààí õàðóóëä õ¿ð÷ýý. Ñ¿õáààòàð òýíä íóòãèéí àðäóóä õàðóóëûí õ¿ì¿¿ñò
óëñ îðíû äîòîîä áàéäàë, õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí çîðèëãî, Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí
òºëººëºã÷äèéí àæëûí ¿ð ä¿í ýðõ ÷ºëººãºº áàéëäàí îëîõûí òóëä àðä îëíîîð
çýâñýãëýí òýìöýõ íü ÷óõàë áîëîõ òóõàé ÿðüæ òàíèóëæ áàéâ. Á¿ëãýìèéí
ýãíýýíä èõ òºëºâ ìàë÷èí àðäûí äóíäààñ øèíý ãèø¿¿í ýëññýýð áàéæýý.
Á¿ëýã íü ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã çýâñýãò
òýìöýë õèéõýä àðä îëíûã óäèðäàí óëñ òºðèéí òàëààð çîõèîí áàéãóóëæ áàéâ.
̺ëæèãäºë ãóéëãàí÷ëàëûí òóéëä õ¿ðñýí àðäóóä õóâüñãàëò á¿ëãèéí óðèàëãûã
õ¿ëýýí àâ÷ çîõèîí áàéãóóëàãäàí çýâñýãëýæ ýõëýâ. 1921 îíû 2-ð ñàðûí 13-
íä áóðèàä õèéöòýé äààëèìáàí ¿ñòýé äýýë ìàëãàéòàé Ä.Ñ¿õáààòàð Õÿðààí
õàðóóëûí Äàìäèíñ¿ðýíãèéíä î÷æýý.
425
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943 îí. 34-35-ð òàë.
185

Ñ¿õáààòàðûí òàëä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä çàíãè Ñ.Äàìäèíñ¿ðýí, àðä Áàäðàõ,
Öýäýíáàëæèð, Ñîäíîìäàø çýðýã àí÷èí, ÿäóó÷óóä çàðö õèëèéí õàðóóëûíõàí
ýëñ÷ýý. 1921 îíû 2-ð ñàðä Ñ¿õáààòàð Õÿðààí õàðóóëä íóòãèéí àðäóóä áà
õàðóóëûí õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí 50 îð÷èì ñàéí äóðûíõíûã öóãëóóëàí ïàðòèçàí
öýðãèéã áàéãóóëàõ àæëûã ÿâóóëæ áàéæýý.
Ñ¿õáààòàð èíãýæ õýä õîíîã ÿâàõäàà àðä ò¿ìíýý õàðèéí äàðëàã÷ íàðààñ
÷ºëººëæ ýðõ ÷ºëººã íü îëãîõîä çýâñýã á¿õèé öýðýã áàéãóóëàõ íü ÷óõàë áºãººä
Ìîíãîëûí àðäûí ýíý òýìöýëä Ǻâëºëò óëñ òóñëàíà ãýäãèéã òàéëáàðëàí
òàíèóëæ, ýëñ¿¿ëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñèéíõýý äîòðîîñ çàðèìûã òîìèëæ Õ¿äýð çýðýã
áóñàä õàðóóëààð ÿâóóëæ öýðýã ýëñ¿¿ëæýý.
Ñ¿õáààòàðûí òàëä îðñîí íºãºº Ñîäíîìäàø íü Ñ¿õáààòàðûí äààëãàâðààð
õóâüäàà âèíòîâ áóó á¿õèé Ëóâñàíäàìäèí, Ñàìäàí, ×èìèä, Á¿äðàã÷àà,
̺íõæàðãàë, Ëîäîé, Æàìñðàí, Äàìáà íàðûí 10 õ¿íèéã õóâüñãàëò çýâñýãò
îòðÿäàä ýëñ¿¿ëæýý. Ñ¿õáààòàðûí òàëä ìºí Äóéíõîðûí Äà ëàì Õàñáààòàð 426
îðæ, Ëóâñàí÷¿ëòýì, Äîâäîí, Íàìñðàé õýðýã âèíòîâ, áóó á¿õèé 6 õ¿íèéã
äàãóóëàí ýëñ¿¿ëæýý. ¯¿íèé óðüä Õèàãòûí ãàçàð î÷èæ Ñ¿õáààòàð íàðààñ
äààëãàâàð àâ÷ áàéñàí Á.Ïóíöàã íü ìºí Ñ¿õáààòàðûí äààëãàâðààð ç¿¿í
õàðóóëóóäàä ýëñýæ áàéñàí öýðã¿¿äýä çýâñýã òàðààæ ºãºõ, òýäíèé áàéäàëòàé
òàíèëöàõ àæëààð ÿâæ áàéãààä óëìààð Íàíçàä, Öýíä, Øàð Áÿìáà, Äîðæ,
Äàíäàð, Áàâóó, Äàøçýâýã, Äýíäýâ, áàãà Öýíä çýðýã 15 õ¿íèéã õóâèéí ìîðü,
õîîë õ¿íñòýé íü áóó çýâñãèéí íü õàìò öýðýã áîëãîí ýëñ¿¿ëýí àâ÷ áàéãààä
Äýýä Øèâýýãýýð äàéðàí Õÿðààí õàðóóëä î÷èæ áóóãààä òýíäýýñ Ñ¿õáààòàðûí
ýëñ¿¿ëæ áàéñàí áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé íèéëæýý.
ĺíãºæ áàéãóóëàãäàæ áàéñàí æóðàìò öýðãèéí àíãèóä íü ãàìèí öýðã¿¿äýä
äýýðýìäýãäýæ õ¿÷èðõèéë¿¿ëæ áàéñàí ýíãèéí íîìõîí àðä èðãýäèéã õàìãààëàí,
òýäãýýð ãàìèí öýðãèéí á¿ëã¿¿äòýé óäàà äàðàà òóëàëäàæ áàéæýý.
Ãàëñàíäàé ãýã÷ ìîíãîë íýðòýé íýã õÿòàäûã 4 õÿòàäûí õàìò íóòãèéí
ìîíãîë÷óóä ãàìèí ãýæ õàðäàí áàðèâ÷èëñàí çýðãýýñ áîëæ, òýäíèé íýã íü
Õèàãòàä áàéñàí ãàìèí öýðýãò ìýäýãäñýíýýð Õèàãòààñ õýñýã ãàìèí öýðýã ãàð÷,
Õÿðààíû ã¿í íóóðûí ãàçàð îðøèí ñóóæ áàéñàí Öýðýíïèë ãýã÷èéíä õýäýí
àðâóóëàà äàéðàí î÷èæ äýýðýìäýí ýä õîãøëûã íü áóëààæ áàéñàíä òýð õàâüä
àíõ öóãëàð÷ áàéñàí ïàðòèçàí öýðãèéí ¿¿ñâýð áîëîõ õ¿ì¿¿ñ òýäãýýð ãàìèí
öýðýãòýé, àíõ óäàà õ¿÷ äàâóó äàéñàíòàé õýä õýäýí óäàà õàðèëöàí òóëàëäàõ áà
426
Õàñáààòàð íü 1884 îíä ªâºð Ìîíãîëä òºðæ, 1921 îíä íàñ áàðæýý. 1911 îíä Ãàäààä Ìîíãîëûí
Õèàãòûí ç¿¿íø íóòàãò èðæ ñóóæýý. Õàñáààòàð 1921 îíä Õèàãòûí ç¿¿í õàðóóëóóäààð õýñýí
àìüäàð÷ áàéãààä ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýæ, Õèàãò îð÷èìä ãàìèí öýðýãòýé õèéñýí ïàðòèçàí öýðãèéí
çàðèì îòðÿäóóäûí òóëàëäààíä îðîëöæýý. ̺í Ìîíãîëûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ õóðàëä
òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ áàéæýý. Õàñáààòàð óäàëã¿é àðäûí æóðàìò öýðãèéí íýãýí õîðîîíû äàðãà
áîëæ Ìîíãîë Õèàãòûã ãàìèíãýýñ ÷ºëººëºõ áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöæýý. Õàñáààòàð íü 1921 îíû
4-ð ñàðä Àðäûí íàì, çàñãèéí äààëãàâðààð àðäûí ïàðòèçàè, àéìãèéí êîìèññàð Ö.Äàìáàäîðæèéí
õàìò, áàðóóí Ìîíãîëä á¿ãæ áàéñàí öàãààíòàíòàé òýìöýõ çîðèëãîîð òîìèëîãäîí ÿâæýý. Õàñáààòàð
íü Áàðóóí ìîíãîëä öàãààíòíûã óñòãàõ òýìöëèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéí íýã áºãººä Òîëáî íóóð õàâüä
äàéñàíòàé áààòàðëàãààð áàéëäàæ ÿâààä íàñ áàðæýý.
186

õîðèãëîí áàéëäàõ çýðãýýð òýäíèéã óñòãàí ñºíººæýý.
Ýíý ÿâäàë àðäûí æóðàìò öýðãèéí àëäàð õ¿íäèéã ýðñ äýýøë¿¿ëæ, ò¿¿íèé
ýãíýý ò¿ðãýí ºñºõºä ò¿ëõýö áîëæ áàéâ.
Öýðãèéã õ¿íñ, õóâöàñ çýðýã áóñàä õýðýãëýýð õàíãàõûí òóëä ãàìèí
áà óíãåðí÷¿¿äýä ÿìàð íýãýí òàëààð äóðã¿éöýõ áîëñîí óìàðä õîøóóäûí
çàðèì íî¸ä, ò¿øìýë¿¿äèéã àøèãëàõààð õóâüñãàëò á¿ëãýì øèéäâýðëýæýý.
Ãýâ÷ òèéì íî¸ä ò¿øìýë¿¿ä òºäèéëºí îëîí áèø áàéæýý. Ìîíãîëûí áàðóóí
õîéä õîøóóäûí (Äàé÷èí âàí, Ñóìúÿà áýéñ) àðäóóäûí äóíä óõóóëãà îëîí
ò¿ìíèé àæèë çîõèîõ, ïàðòèçàí öýðýãò õ¿í ýëñ¿¿ëýõ, Õ¿ðýýí äýõ íºõºäòýé
õîëáîî òîãòîîõîîð ×îéáàëñàí, ×àãäàðæàâ íàð Ìîíãîë íóòãèéí ã¿íä îðæ
Õàòàíáààòàð, Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó, Öýöýðëýã çýðýã õîòóóäààð ÿâæ àðä
îëíû äóíä óõóóëãà òàíèóëãà õèéæ, ìîíãîë îðíû áàéäëûã ñóäëàæ áàéæýý 427 .
×îéáàëñàí òýð óäààãèéí ÿâàëòààð Ñ¿õáààòàðûí äààëãàâàð ¸ñîîð Ñóìúÿà áýéñ
áà áóñàä ò¿øìýë¿¿äòýé õýä õýäýí óäàà óóëçàæ, òýäíèéã ïàðòèçàí öýðýãòýé
íèéë¿¿ëýõ òàëààð óõóóëãà, ÿòãàëãà õèéñýí áîëîâ÷ òýä íàð òýð ñàíàëûã àíõàí
¿åä ÿíç á¿ðýýð òóñãàí õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîëîâ÷ ãàìèí áà óíãåðíä õºíººãäºæ
áàéñàí õîøóó íóòãèéí õîîñðîë ÿäóóðëûã õàðãàëçàí Àðäûí çàñãèéí òàëä îðîõ
áîëîâ.
Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû ò¿øìýë¿¿ä õî¸ð õýñýãò õóâààãäàæ çàõèðàã÷
Áàòæàðãàë òýðã¿¿íòýé íýã õýñýã íü öàãààíòíûõíûã áàðèìòàëæ, íºãºº õýñýã
íü ãàìèíä áèøèðñýýð áàéæýý. Õàðèí Áèëèãñàéõàí ò¿øìýë àðäóóäûí õóâüñãàëò
òýìöëèéí òàëä îðîõîîð çºâøººð÷ýý. Ñóìüÿà áýéñèéí õîøóóíû ò¿øìýë¿¿ä ìºí
îëîí ÿíçûí áàéð ñóóðüòàé áàéæýý. Ñóìúÿà áýéñ ººðèéí õàðüÿàò àðäûí èõýíõ
íü õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà á¿õèé 428 áîëñíûã õàðãàëçàí íèëýýä õýìæýýíèé öýðãèéã
ãàðãàæ, ïàðòèçàí íàðòàé õàìòðóóëàí þóíû ò¿ð¿¿íä öàãààíòàí Ñóõàð¸âûí
îòðÿäàä íèéëñýí ººðèéí õóâèéí äàéñàí Ìýíãýòòýé òýìöýõýýð çºâøººð÷ýý.
×îéáàëñàí Õ¿ðýýíä ñýì èðýýä, Óíãåðíèé öýðãèéí õ¿÷ àðä îëíû áîäîë
ñàíààã òàãíàí ìýäýæ àâàâ. Òýð öàãò Õ¿ðýýí äýõ áàéäàë õ¿íäýð÷, òýíä áàéñàí
á¿ëãýìèéí íºõäèéí àæèëëàãàà çîãñîõîä õ¿ð÷ýý. Õ¿ðýý áà ò¿¿íèé õàâü
îéðîëöîîõ ãàçàðò õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí Äýíäýâ, Äóãàðæàâ, Äîãñîì íàðûí
çºâõºí ãóðâàí õ¿í ¿ëäñýí áàéæýý.
Ñ¿õáààòàðûí ýõ, àõ áîëîí áóñàä òºðºë ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéã óíãåðí÷¿¿ä
òîëãîé äàðààëàí õÿäàõààð çàíàëõèéëæ áàéñàí ó÷èð òýäíèéã Õ¿ðýýíýýñ ãàðãàæ,
Õèàãò ç¿ãò îðãóóëàí ÿâóóëàõ àæëûã ×îéáàëñàí çîõèîí áàéãóóëæýý 429 . Òèéíõ¿¿
õ¿íä íºõöºë áàéäëûí äóíä õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ óëñ òºðèéí èõýýõýí àæëûã
àðä îëíû äóíä çîõèîæ, òýäíèé äîòðîîñ ñàéí äóðûí ïàðòèçàí îòðÿäóóä çîõèîí
áàéãóóëæ ýõëýâ. Ýäãýýð á¿ãä íü Õèàãòûí áàðóóí ç¿ãèéí íóòàãò õóâüñãàëûí
áààç áàéãóóëàõ áîëîìæ áóé áîëãîæýý. Òýð ¿åä àðäûí íàìûí òºëººëºã÷äèéí
427
Ä.Ñ¿õáààãàðûí òóõàé äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1965. 81-82-ð òàë.
428
1917 îíä Ñóìúÿà áýéñòýé çàðãàëäàæ áàéñàí ò¿¿íèé õàðüÿàò (öýðýã) íàðûí èõýíõ íü ïàðòèçàí öýðýãò
ýëñæýý.
429
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàëóóä. ÓÁ., 1965 îí. 288-ð òàë.
187

ºìíººñ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ãàðãàñàí Òóíõàãëàë îíöûí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëæ ºã÷ýý. Òýð Òóíõàãëàëä ýðõ áàðèã÷ õàð øàð ôåîäàëóóäûí óðâàã÷
àæèëëàãàà, ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí æèíõýíý í¿¿ð öàðàéã èë÷ëýýä, çàñãèéí
ýðõèéã àðä ò¿ìýíä îëãîõûí òóëä ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí äýãëýìèéã
ò¿ëõýí óíàãààõ çîðèëãîîð ïàðòèçàí îòðÿäóóä áàéãóóëæ áàéãààã àðä îëîíä
ìýäýãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí àðä ò¿ìíèéã äàðëàí ìºëæèã÷ ëàì, íî¸ä íü õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã òýìöýõ ÷àäàëã¿é ãýäãèéã òóíõàãëàí òýìäýãëýæýý.
Òýð òóíõàãëàë áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü:
“Ìîíãîëûí çàñãèéí ýðõèéã áàðüñàí âàí ã¿í áà õóòàãò õóâèëãààä íü
ãàíöõàí àðä ò¿ìíèéã äàðëàí çîâîîõûã ýðõëýõ áºãººä çàñàã òºðèéí õ¿÷èí
÷àäëûã ñóëðóóëàí, ýöýñò ýõ îðíîî Õÿòàäàä õóäàëäàæ, Ìîíãîëûã áîîë áîëãîí
õóâèðãàñàí ó÷èð, áèäíèé íàìûí òºëººëºã÷èä íü òýìöýõ õýðýãòýé áîëñîí
áºãººä ìàíàé íàì íü ãàìèíã ýñýðã¿¿öýí áîñîæ ººðèéí òºëººëºã÷èéã Ǻâëºëò
îðîíä èëãýýí, òóñ îðíû òóñãààð òîãòíîñîí áàéäàë áà àâòîíîìèéã áîñãîí, îëîí
íèéòýä ýðõ ÷ºëººã îëãîæ, äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýíä òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõèéã
ãóéëãàñàí áèëýý.
¯¿íèé õ¿ññýí ¸ñîîð áèåëýãäñýí áîëîõ íü íèéòýä ìýäýãäæýý.
ªºðèéí ýõ îðíîîñ õººãäºí çàéëàãäàæ õîðãîäîõ ãàçàðã¿é áîëñîí áàðîí
Óíãåðíèé áèå íü çàðèì óõâàð ìº÷èä ëàì íî¸äòîé ñ¿ëáýýëäýæ, ýíãèéí àðä
ò¿ìíèéã òàòàí äàé÷èëæ áàéíà. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí áîñãîãäîõ ÿâäàë íü
ýíýõ¿¿ ÿðãà÷èí áàðîí Óíãåðíä îãò ¿ë õ¿ðýëöýõ õýðýã áºãººä ìàíàé íàì íü
òèéì áàéäëûã õ¿ëýýí òýñâýðëýæ ¿ë ÷àäíà.
Òóñ íàìààñ áàðîí Óíãåðí áà ãàìèíã äèéëýõ àðäûí öýðãèéã áàéãóóëæ
áàéíà. Áèä íü Ìîíãîëä-àðäûí çàñãèéã áàéãóóëæ ýðõ ÷ºëººã õ¿ñíý 430 ” ãýæýý.
Ýíý òóíõàãëàë áè÷ãèéã Õèàãòûí ç¿¿í, áàðóóí ç¿ãèéí õàðóóëûí
àëáàíû õ¿ì¿¿ñ, àðäóóäàä òàðààæýý. Ýíý òóíõàãëàë íü îëîí ò¿ìíèé äóíä
çîõèîõ óõóóëãûí àæëûí óäèðäàõ ÷èãëýë áîëæ ºãºâ. Èíãýýä óäàëã¿é
Ñ¿õáààòàð ïàðòèçàí öýðãèéí àíõíû õýñã¿¿äòýé óóëçàæ ÿðèëöæýý. Òýãýýä
ïàðòèçàí öýðãèéí àíõíû õîðîîíû ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüæ, õîðîîíû äàðãààð
Á.Ïóíöàãèéã 431 , öýðãèéí ëàìä Õàñáààòàðûã, ïóëåì¸ò àíãèéí äàðãàä áºãòºð
õýìýýõ ×îéæàìöûí Äàìäèíñ¿ðýí íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð àðäûí æóðàìò öýðãèéí õîðîî Îðîñ Õÿðààí õàðóóëä èðñýí
430
X. ×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. Óëààíáààòàð 1944 îí. 47-ð òàë
431
Áàçàðûí Ïóíöàã (1882-1951) áîë àðäûí öýðãèéí íýðò ç¿òãýëòýí áèëýý. 1911 îíä àâòîíîìèò
ìîíãîëûí öýðýãò òàòàãäàæ, 1912 îíä ìàíæ õÿòàäûí öýðãýýñ Õîâäûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöæýý.
Á.Ïóíöàã 1912-1914 îíä Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðò áîëñîí áàéëäààíóóäàä îðîëöîæ, 1920 îíä Õèàãò
õàâèéí õèëèéí öýðãèéí äàðãààð òîìèëîãäñîí áºãººä òýð ¿åä àðäûí õóâüñãàëûí òàëä îðæ, ìîíãîëûí
õóâüñãàë÷äûí íóóö äààëãàâðóóäûã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
Á.Ïóíöàã 1921 îíä ïàðòèçàí öýðýãò ñàéí äóðààð ýëñ÷, ò¿¿íèé àíõíû õîðîîíû äàðãà áîëæýý.
Á.Ïóíöàã 1921 îíû 3-ð ñàðä ãàìèí öýðãýýñ Õèàãòûã ÷ºëººëºõ äàéíä èäýâõòýé îðîëöîæ, äàðàà
íü öàãààíòíû ýñðýã õèéñýí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä àðäûí öýðãèéí îòðÿäûí äýä æàíæíààð
òîìèëîãäæýý.
Á.Ïóíöàã 1922-1926 îíä çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãààä äàðàà íü áàñ íàñ áàðòëàà
õºäºº àæ àõóé äýýð àæèëëàæ áàéæýý.
188

ìýäýýã àâìàãö óã õîðîîã Ǻâëºëò Îðîñûí íóòãààð äàìæèí Õèàãòûí áàðóóí
òàëààð õèë íýâòýð÷ Àëòàíä î÷èõûã òóøààãààä áàñ ººðèéí ýëñ¿¿ëñýí
öýðãèéã àâ÷ ìºíõ¿¿ ãàçàð õóðäàâ÷ëàí î÷èõûã Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû ã¿í
Áèëèãñàéõàí, Áýéñ Ñóìúÿà íàðò ìýäýãäæýý.
Ýäãýýð öýðýã íü Ñàäûí Áàëäèðûí äóðäñàíààð Õÿðààíû Á¿ðäýíã ºãñººä
Äýýä Øèâýýíèé õîéò Øóâóóòûí äàâààãààð äàìæèæ, Îðõîí Ñýëýíãèéí
áèë÷ýðèéí äîîä òàëä áàéäàã Àëòàí ãýäýã ãàçàð õ¿ð÷ýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð ýíý ¿åä Áóóðûí Äàíçàí ãýã÷ íóòãèéí íýãýí ëàì àéëä áàéñàí
áºãººä òýð íü ºâºë íàìðûí öàãò Áóóðûí äóãàí, çóíû öàãò Äóíä Àëòàí çýðýã
ãàçàð íóòàãëàäàã áàéæýý. Äîîä öýðãèéí áàðóóí õîéò óóëûí òàøàà, Ñýëýíãèéí
íºãºº òàëä áàéäàã áóðãàñ øóãóé á¿õèé ãàçàð íü ãóðâàí Àëòàíãèéí íýã áîëîõ
Äýýä Àëòàí ãýäýã íü þì.
Àðäûí æóðàìò öýðýã íü ýíýõ¿¿ Àëòàíä óâàí öóâàí öóãëàð÷ áàéðëàõ áîëñîí
ó÷èð áîë Ǻâëºëò Îðîñûí õèëä îéð áàñ ãàìèíãèéí òàãíóóëààñ äàëä áºãë¿¿ áà
àðä îëîíòîé õàðèëöàà òîãòîîõîä òóñòàé çýðãýýñ ò¿¿íèéã ñîíãîí àâ÷ýý.
Ýðäýíý âàíãèéí 70 îð÷èì öýðýã Ñýëýíãèéí óðä òàëûí Ýðýýíèé àðàë,
Ä¿¿ðýã ãýäýã ãàçàð àíõ öóãëàð÷ áàéãààä ñ¿ëäýý Àëòàíä î÷æýý. ̺í äàðàà
íü Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóóíààñ èðñýí 50 îð÷èì öýðã¿¿ä Àëòàí óðóó îðæ,
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ýëñ¿¿ëñýí àíãèóäòàé öºì íèéëæ á¿ãä 150 îð÷èì öýðýã òýíä
áàéõ áîëæýý.
Òýð ¿åä Ä.Ñ¿õáààòàðûã Õèàãòûí ç¿¿í õàðóóëóóäààñ ýëñ¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéã
“øàäàð” öýðýã, Õèàãòûí ìîíãîë öýðãýýñ áîëîí ãàíö íýãýýð ñàéí äóðààð
ýëñýæ íèéëñýí õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí õýñãèéã “öîîõîð” öýðýã, Ýðäýíý âàíãèéí
õîøóóíààñ ã¿í Áèëèãñàéõàíû ýëñ¿¿ëñýí öýðãèéã “õîøóó” öýðýã, Ñóìúÿà
áýéñèéí õîøóóíûõíûã “öàõàð” öýðýã ãýæ òóñ òóñ ÿëãàí íýðëýäýã áàéâ.
Öýðã¿¿ä ñ¿¿ëäýý öººí òîîíû ìàéõàí ãýðòýé áîëñîí áà òýäíèé õîîë
õ¿íñíèé çàðäàëä öàãààí ìºí㺠çàðöóóëàí ãàðãàäàã áàéæýý. Ïàðòèçàí
Äýìáýðýëèéí Äàìáûí äóðäñàíààð Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð áóóðûí Äàíçàí
ëàìûíä î÷èõ çàìäàà Äàìáà ìèíèé áèåýð íèëýýä îðîñ öàãààí ìºíãèéã
ãàíçàãàëóóëàí Õàñáààòàðò õ¿ðã¿¿ëñýí áºãººä öýðýã á¿ðä ñàðä ãóðâàí ëàí
ìºíãºíèé õýìæýýíèé çàðäàë òîãòîîæ áàéñàí ãýæ äóðäæýý.
Ñ.Áàëäèðûí äóðäàòãàëààð öýðã¿¿ä áºìáºã øèäýõ, õºë ãàðûí ñóðãóóëü
õèéæ áàéñàí áà øàð, óëààí ºíãèéí òóãèéã õèéëãýæ öýðã¿¿äýä ºãñºí ãýíý.
Òýð ¿åä öýðã¿¿äèéí äîòîð 18-30 îð÷èì íàñíû õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéñàí ó÷èð ìàø
õºãæèëòýé, áàðèëäàõ íîöîëäîõ çýðýã èõ íàðãèàíòàé áàéñàí þì ãýæ ïàðòèçàí
Äàãâûí Äàâàà 432 äóðñàí ÿðüæ áàéíà. ̺í Äàâààãèéí äóðäñàíààð öýðã¿¿ä îðîé
á¿ð öàãààí äàð ýõ óíøäàã áàéñàí, ¿¿íèéã çààíû áîð Ëóâñàí ãýã÷ ýõýëæ áóñàä
íü äàãàæ àÿëäàã áàéñàí íü òýð öàãèéí ñ¿øèãòýí, áàñ çàëóó õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëä
òèéíõ¿¿ õîîëîé íèéë¿¿ëýí äóóãàðàõ íü òààòàé ñàíàãääàã áàéæýý.
432
Äàãâûí Äàâààãèéí äóðäàòãàëûã 1967 îíä Á.Øèðýíäýâ, Æ.Ëàìæàâ íàð òýìäýãëýí àâàâ. Ýõ íü
çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâò áóé.
189

Ïàðòèçàí öýðãèéí ýãíýý ºäðººñ ºäºðò ºðãºæñººð áàéæýý.
“׺뺺ò Ìîíãîëûí òºëººíºº òýìöýõ òóãèéã ºðãºñºí Ñ¿õáààòàð áà ò¿¿íèé
íºõäèéí àæèë ÿâóóëãûí òóõàé ìýäýý íü àðä ò¿ìíèé äîòîð àãøèí çóóð òàðõàí
ò¿ãñýí íü ãàéõàëòàé áóñ áèëýý. Àðäûí æóðàìò öýðãèéã çîðüñîí ÿâãàí ìîðüòîé,
õºãøèí çàëóó, ëàì õàð, ºâ÷òýé øàðõòàé áóþó õàëõ, äºðâºä, áóðèàä öàõàð
õ¿ì¿¿ñ íü ç¿ã á¿õíýýñ öóãëàæ ýõëýâ. Òýä íü ºäºð øºíºã¿é ãàíö íýãýýð áóþó
õýñýã á¿ëãýýð óóë ìîäîîð äàëäëàí õèë õÿçãààðûã íóóöààð íýâòýðíý. Àðäóóä íü
ìîðü óíàëãà, çàëãóóëæ ººðñºä人 áàéñàí áóó çýâñýã, ãýð ìàéõíààð òóñëàíà 433 ”
ãýæ àðäûí ñàéí äóðûí öýðýã àíõ áèé áîëæ áàéñàí ¿åèéã Õ.×îéáàëñàí öººí
¿ãýýð ñýòãýë õºäëºì ñàéõàí òîäîðõîéëîí áè÷æýý.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ çîõèîñîí óõóóëàí òàíèóëàõ èõ àæëûí ¿ð ä¿íä àðä
îëíû óëñ òºðèéí èäýâõ, àíãèéí óõàìñàðëàë ìàø èõ äýýøèëñíèéã àðä ò¿ìíèé
ýíý ¿íýí÷ õóâüñãàë÷ ñàíàà÷ëàãà ãýð÷èëæ áàéíà.
Ïàðòèçàí öýðãèéí îòðÿäóóä äàéñàíòàé õóâüñãàëò òóëàëäààí õèéõýýð
øóðãóó áýëòãýæ áàéâ. Öýðã¿¿ä áàéëäààíû áýëòãýë, óëñ òºðèéí ñóðãóóëü
õèéæ áàéæýý. Íóòãèéí àðäóóäûã äýýðýìäýí òîíîæ áàéñàí öýðãèéí õýñýã
á¿ëã¿¿äòýé óäàà äàðàà áàéëäàæ áàéñàí íü ïàðòèçàí öýòã¿¿äèéí õè÷ýýë õèéæ
çààëãàæ áàéñàí ñóðãóóëèéã ïðàêòèê òóðøëàãààð áýõæ¿¿ëæ áàéæýý.
Ïàðòèçàí öýðãèéí òóðøëàãà áàéëäààíû àìæèëò íü ãàìèí áà
óíãåðí÷¿¿äèéã ëàâòàéÿà ÿëíà ãýñýí èòãýëèéã àðä ò¿ìýíä òºð¿¿ëýí áàÿñãàõ
áîëæýý. Êîë÷àêòàé õèéñýí Óëààí Àðìèéí òýìöëèéí òóðøëàãûí à÷
õîëáîãäëûã Â.È.Ëåíèí òýìäýãëýæ õýëýõäýý, òýð òóðøëàãà áîë Äîðíî äàõèíû
àðä ò¿ìíèé õ¿÷ õýäèéãýýð ñóë áîëîâ÷ èìïåðèàëèñòóóä õ¿÷òýé òåõíèêýýð
õè÷íýýí èõ çýâñýãëýëýý ÷ ãýñýí, õóâüñãàëò äàéí õèéñýí àðä ò¿ìýí ýðõ
÷ºëººãºº îëæ àâíà ãýäãèéã õàðóóëàâ ãýæýý 434 .
Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé øàäàð íºõºä çýðýã õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ç¿òãýëòí¿¿ä
Ǻâëºëò Îðîñò î÷ñîí áà òýä íàð Êîìèíòåðí, ÎÊ (á) íàìûí óäèðäàõ
ç¿òãýëòí¿¿äòýé óóëçñàíû äàðàà, èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîõèõ õýñýãò á¿ð ÷ òîäîðõîé îéëãîãäîõ áîëæýý.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ òîìèëîãäñîí òºëººëºã÷èä, ýðõ ÷ºëººãºº îëæ àâàõûí
òºëºº òýìöýí áîñîõîä áýëýí áàéãààã¿é ¿é îëîí àðä ò¿ìíèéõýý õóâüñãàëæñàí
áàéäëûã ìîíãîë íóòãèéí àëü ÷ õýñýãò ¿çýæ áàéæýý. Èìïåðèàëèçì áà
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí ÿëãóóñàí õóâüñãàëä çîðèãæóóëàã÷ ýíý áàéäàë áîë
ÿëàíãóÿà Çàÿûí øàâüä ÿðóó òîä õàðàãäàæ áàéæýý 435 .
Ìîíãîëûí õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä íü èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëò òîäîðõîé çîðèëãîòîé áîëæ îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í áà
þóíû ò¿ð¿¿íä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèä ò¿øèãëýñýí, èõ òºëºâ àðäûí
òºëººëºã÷人ñ á¿ðäýë áîëñîí ºðãºí îëîí ò¿ìíèé áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèð÷ áàéâ.
433
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 50-51-ð òàë.
434
Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëóóä. 30-ð áîòü. ÓÁ., 1967 îí. Á¿õ Îðîñûí Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé êîììóíèñò
áàéãóóëëàãóóäûí 2 èõ õóðàëä òàâüñàí èëòãýë. 130-141-ð òàë.
435
Äýìáýðýë. ÌÀÕÍ-ûí I èõ õóðàë. 35-37-ð òàëûã ¿ç.
190

IV Á¯ËÝÃ
ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÒ ÈÄÝÂÕÈ ªÐÍªÍ ÕªÃÆÈÆ,
ÀÐÄÛÍ ÍÀÌÛÍ ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÄÎÐ ÇÝÂÑÝÃÒ ÁÎÑËÎÃÎ
ÕÈÀÃÒÀÄ ßËÑÀÍ ÍÜ
Ìîíãîë îðíû óëñ
òºðèéí áàéäàë
§1. Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí I èõ õóðàë,
ò¿¿íèé ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë
Õóâüñãàëò á¿ëãýì ¿¿ññýí öàãààñ õîéø 1919 îíû
ýöñýýñ 1921 îíû 2-ð ñàðûã äóóñòàë áóþó íàìûí I èõ
õóðàë íýýãäýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä, Ìîíãîë îðíû
ãàäààä, äîòîîä áàéäàë áà àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íä ¿ëýìæ ººð÷ëºëò
ãàð÷ýý.
Äóðäñàí õóãàöààíä Ìîíãîë îðíû ãàäààä, äîòîîä áàéäàë óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé
áîëîí õóðöàäñààð áàéñàí áºãººä ¿¿íýýñ ãàðñàí á¿õ ¿éë ÿâäàë íü àðä îëíûã
øèéäâýðòýé òýìöýëä ò¿ëõýæ îðóóëàâ. Ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ Ìîíãîëä
ÿâóóëæ áàéñàí öýðãèéí õàðãèñ äýãëýì õ¿÷èðõèéëýë, äýýðýìäýëãý íü àðä
ò¿ìíèé àæ áàéäëûã á¿ð ÷ äîðîéòóóëàí, Àðä ò¿ìýí ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä,
òýäíèé ìîíãîë çàðö íàðûã äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë ýðñ ºñºâ. Òîì
ôåîäàëóóä èìïåðèàëèñò îðíóóäàä õàíäàæ òóñëàìæ ãóéãààä, õàðèó èðýõã¿é
áîëîõîîð öºõºð÷, ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã áèåý äààñàí ÿìàð íýãýí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéòóãàé õàðèí òýäíèé ãàð õºë áîëîã÷ àëèâàà ýòãýýäèéã
ò¿øèõýýñ îãòõîí ÷ áóöàõã¿é áîëñîí áàéâ. ̺õñºí àâòîíîìèò çàñãèéí
ãàçðûí èõýíõ ãèø¿¿ä, íºëºº á¿õèé çàðèì òîì ôåîäàëóóä ºìíºõ á¿ëã¿¿äýä
òýìäýãëýñýí ¸ñîîð Áýýæèí îðæ äàãàí çàõèðàãäàõàà Äóíäàä èðãýí óëñûí
åðºíõèéëºã÷èä èëýðõèéëýõýýð ÿâàõ áîëñîí áèëýý. Çàðèì òîì ôåîäàëóóä
Õ¿ðýýã óíãåðí÷¿¿ä ýçëýõèéí ºìíºõºí, ×åí È Áýýæèíãýýñ áóöàæ èðýýä
áàéãóóëñàí õÿòàäûí çàñàã çàõèðãàà õýìýýã÷ ãàçàð àëáà õààäàã ÷ áîëñîí áàéâ.
Óíãåðí÷¿¿ä, ãàìèíã Õ¿ðýýíýýñ õººí çàéëóóëæ, ò¿¿íèéã ýçëýýä Áîãäûã
äàõèí õààí øèðýýíä ñóóëãàñíààð òîì ôåîäàëóóä àâòîíîìèéã ñýðãýýí áîñãîõ
çîðèëãî õàíãàãäàâ ãýæ ¿çýæ áàéâ.
Ýíý çàâñàð Óíãåðí÷¿¿ä ººðèéí áàéð ñóóðèéã çºâõºí Õ¿ðýýíä áýõæ¿¿ëýýä
çîãññîíã¿é õàðèí ìîíãîëûí áàðóóí, áàðóóí õîéä ç¿ãèéí íóòàãò ìîíãîë
çàëóóñûã öýðýãò äàé÷ëàí òàòàæ, õ¿÷ýý çóçààòãàñààð áàéâ.
“Áîãäûã ÷ºëººëæ, èõ Õ¿ðýýíä çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí” ÿâäàëä
áàÿðëàñàí ôåîäàë àíãè, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé äýýä õýñýã íü óíãåðí÷¿¿äýä èéíõ¿¿
òàëàðõàõ áîëæýý.
Óíãåðí÷¿¿ä, “Òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ” “Õààíò ¸ñûã
áýõæ¿¿ëýõ”, “øàðûí øàøíûã õàìãààëàí ìàíäóóëàõ” ãýñýí õóóðìàã óðèàãààð
191

Ìîíãîëûí õàðãèñ õ¿÷íèéã òàëäàà òàòàí íÿãòðóóëæ áàéâ. Ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺í áà àâòîíîìèéã ñýðãýýõ çîðèëãî áèåëýãäýâ ãýæ ¿çýõ ÿâäàë Õ¿ðýýíèé
áàñ æèæèã, äóíä ò¿øìýäèéí äóíä ÷ äýëãýð÷ áàéâ. Ýíý íü õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä
äºíãºæ ¿¿ñ÷ áàéõ ¿åä ò¿¿íä îéðòîæ áàéñàí æèæèã äóíä ò¿øìýë¿¿äèéí
òºëººëºã÷äèéí óëñ òºðèéí àâèð çàíä ÷ çîõèõ òóñãàëàà îëæýý.
Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýã ýçëýõýýð çàíàëõèéëýõèéí õàìò ãàìèí öýðãèéí ýðõ
áàðèã÷èä Ìîíãîëûí çàðèì ôåîäàëóóäûí äýìæëýãýýð õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã
äàðàí óñòãàõûã ÷àðìàéí îðîëäîæ áàéæýý. Òýä íàð õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí õýä
õýäýí ãèø¿¿ä, ìºí òàëàðõàã÷äûí çàðèìûã áàðèâ÷ëàí õîðüæ Ǻâëºëò Îðîñò
ÿâñàí õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷äèéã áàðüæ èðñýí õ¿ì¿¿ñò èõ øàí ºãíº
ãýæ çàð òàðààæ áàéâ. Èéì ò¿ãø¿¿ðòýé ¿åä õóâüñãàëûí çàìûí õàíü áîëîã÷äûí
ãóéâàìòãàé, áóóæ ºãºõººñ áóöäàãã¿é øèíæ ÷àíàð íü öóõóéí èëýð÷ áàéâ.
Ýäãýýð áàéäàë áàñ ò¿¿í÷ëýí Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí çýðýã á¿ëãýìèéí õàìãèéí
òóóøòàé õóâüñãàë÷ íàð Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí áà ãàìèí öýðãèéí øèð¿¿í
äýãëýì, ìºðäºí ìºøãºæ òàãíàõ àæèë ÷àíãàðñíààñ áîëæ Õ¿ðýýíèé á¿ëãýì
àæèëã¿é øàõàì áîëæýý.
Ýðõ áàðèã÷ òîì òîëãîé ôåîäàëóóä óíãåðí÷¿¿äòýé íýãäýí, Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçðûí ÷ ò¿øìýë¿¿ä õóâüñãàëò õºäºëãººíººñ óõðàí ãóéâæ õàðãèñ
õ¿÷íèé òàëä íèéëñýí òèéì íºõöºëä áàéäàë áóé áîëæ áàéâ. Òýð öàãò íýãäñýí
á¿õýë õ¿÷ áîë ãàãöõ¿¿ àðä ò¿ìýí áàéñàí òóë òýð íü èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã
ýñýðã¿¿öñýí òýìöýëä øèéäâýðëýã÷ ãîë õ¿÷ áîëæ ÷àäàæ áàéâ. Àðäûí ýíý
òýìöýëä ýõ îðîí÷ çàðèì ò¿øìýä, ëàì áàñ ôåîäàëûí ýòãýýä¿¿äèéã òàòàí
îðóóëæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã òýìöýë äýýð òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã
íýãòãýõ íü ÷óõàë áàéâ.
Àðäûí õºäºë㺺íèéã èìïåðèàëèçìûí ýñðýã îëîí óëñûí àæèë÷íû
õºäºë㺺í áà ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí òýìöýëòýé õîëáîñîí
ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä íü êîëîíèéí îðîí äàõü ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí òóõàé
Ëåíèíèé ñóðãààëûã áàðèìòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ.
1919 îíä áîëñîí Á¿õ îðîñûí Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé Êîììóíèñò
áàéãóóëëàãóóäûí II èõ õóðàëä òàâüñàí Â.È.Ëåíèíèé èëòãýëä òàðèà÷èä ãîë
îëîí ò¿ìýí íü áîëæ áàéãàà áºãººä êàïèòàëûí ýñðýã áèø, õàðèí äóíäàä
çóóíû ¿ëäýãäëèéí ýñðýã òýìöýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áîëæ áàéãàà
íºõöºëä õýðýãëýæ ÷àäàõ ¸ñòîé ãýæýý 436 .
Á¿ð 1920 îíû íàìàð, õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Îðîñò
áàéõäàà “ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð áà ôåîäàë íàðòàé òýìöýõ áà øàøíû ýòãýýäèéã
ààæìààð àðèëãàõ ãýñýí ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ìºðèéí õºòºëáºðèéã
çîõèîõ” àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ áàéñàí ãýæ Á.Øóìÿöêèé äóðñàí áè÷æýý 437 .
ªºðèéí îðíû òýìöëèéí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿òíýæ, ýýëæèò çîðèëòîî
òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí ºìíº òóëãàð÷ áàéâ.
436
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. Ç0-ð áîòü. Ó-Á. 1967 îí. 145-ð òàë.
437
Áîðèñ Øóìÿöêèéí “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí òºëººíºº". 1931 îí. 34-ð òàë. Óëñûí íîìûí
ñàí 9 (5) Ø- 207.
192

Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ñàíàà÷ëàãààð ºðãºí îëîí ò¿ìíèé äóíä èõýýõýí àæèë
çîõèîãäîæ áàéñàí. ¯¿íä: á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò Îðîñò î÷ñîíû
¿ð ä¿í, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëò, Ǻâëºëò Îðîñûí àìæèëò, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã òýìöýë õèéõýä Ìîíãîëûí aðä ò¿ìýíä Ǻâëºëòººñ
¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, ãàìèí áà óíãåðí÷¿¿äòýé çýâñýãò òýìöýë õèéõ ÿâäàë ÷óõàë
áîëæ áóé, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãààñ óðâàñàí ôåîäàëóóä, çàñãèéí
ýðõèéã áàéëäàí àâàõ çîðèëòóóä çýðýã àñóóäëóóäûí òóõàé òàéëáàðëàí òàíèóëæ
áàéæýý. Õóâüñãàëò á¿ëãýì íü ººðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã èõ òºëºâ àðäóóäààð
øèíý÷ëýí, ºðãºæ¿¿ëæ áàéæýý. “Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ” ãýñýí Óíãåðíèé
õóóðàì÷ óðèà áà ìîíãîë íî¸äûí óðâàëòûã èë÷ëýõèéí õàæóóãààð õîéä, áàðóóí
õîéä ç¿ãèéí õîøóóäûí íî¸ä, ò¿øìýë¿¿äèéí äîòðîîñ ò¿ðýìãèéëýã÷äýä äóðã¿é
çàðèì õýñãèéã õóâüñãàëûí òàëä òàòàõ àæèë çîõèîæ ýõýëæýý.
Õèàãòûí ðàéîíä õóâüñãàëûí áààç áàéãóóëàõ íü ñòðàòåãèéí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áàéñíûã õàðãàëçàí þóíû ò¿ð¿¿íä Õèàãòûã ãàìèí öýðãýýñ
÷ºëººëºõºä õóâüñãàëò á¿ëýã àæëàà ÷èãë¿¿ëæ áàéæýý.
Çýâñýãò òýìöýëä áýëòãýõ çîðèëãîîð õèëèéí õîøóóä, õàðóóëûí èðãýäýýñ
ñàéí äóðûí ïàðòèçàí öýðãèéí îòðÿäûã çîõèîí áàéãóóëæýý.
Ýíý á¿õýí íü íàìûã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä öîãöëîí áàéãóóëæ, Àðäûí
õóâüñãàëûí ïðîãðàììò çîðèëòûã òîäîðõîéëîõûí òóëä íàìûí I èõ õóðàë
õóðàëäóóëàõ áîëîìæ îëãîæýý.
Èíãýæ íàìûí èõ õóðëûã íýýõ ¿åä õóâüñãàëûã öààøèä ºðí¿¿ëýõ ãàäààä,
äîòîîäûí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë á¿ðýëäñýí áàéæýý. ¯¿íä: Äîòîîäûí õàìãèéí
÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ãýâýë:
à) Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ÿëçðàë ã¿íçãèéð÷ áàéñàí ÿâäàë, ãàð óðëàë,
òàðèàëàíãèéí àæèë ìàø äîðîé á¿ä¿¿ëýã àæèëëàãàà á¿õèé ìàë àæ àõóéòàé
ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà íü ìàë÷äààñ ãàð÷ áàéñàí àæ àõóéí º÷¿¿õýí
÷ áàãà ñàíàà÷ëàãûã ñààòóóëàí áîîãäóóëæ áàéâ. Ôåîäàëûí õýìæýý õÿçãààðã¿é
àëáà òàòâàð, ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä, ï¿¿ñ¿¿äýä òºëºõ ºð çýýë íü
áàðàãääàãã¿é áîëæ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã ñóëðóóëæ, àðä ò¿ìíèéã õîîñðóóëæ
áàéâ. Àðä ò¿ìíèé õ¿íä õ¿÷èð òýð àæ áàéäàë íü ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí
òîãòîîñîí õàðãèñ äýãëýìèéí ¿åä á¿ð äîðîéòæýý. Ôåîäàëûí àíãè, Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí íºëºº àðä ò¿ìýíä òóñàõààñ áîëãîîìæëîí àéæ êîë÷àêóóä, Õÿòàäûí
õàðãèñ öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä, ýöýñò íü óíãåðí÷¿¿äýä óëñ îðíûõîî ýðõ àøãèéã
õóäàëäñààð áàéâ. Àðä ò¿ìíèé ýñðýã òèéì ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ôåîäàë
àíòè ñ¿¿ëäýý á¿ðìºñºí äàìïóóðàâ.
á) Èìïåðèàëèçì, ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺íèé ò¿¿õò õºãæëèéí
á¿õ ÿâöàíä áýëòãýãäñýí àðä îëíû óëñ òºðèéí èäýâõæëèéí ºñºëò íü àæ
áàéäàë óëàì äîðîéòñîí íºõöºëä öààøäàà ò¿ðãýñæýý. Àðä ò¿ìýí, ôåîäàëûí
¿éëäâýðëýëèéí õàðüöààã óñòãàõûí òóëä ôåîäàë àíãè ãàäààäûí ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èä, õàðèéí õóäàëäààíû êàïèòàë, èìïåðìàëèçìûí çýâñýãò äýýðýì÷èäãàìèí,
óíãåðí÷¿¿÷äèéí ýñðýã áîäèò òýìöýë õèéæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
193

ýðõ ÷ºëººã áàéëäàí îëîõûí òóëä íèéãýì, ¿íäýñòíýý ÷ºëººëºõ çîðèëò
òàâüæýý. Ýäãýýð á¿ãäýä Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí íºëººãººð
ò¿ðãýí áèåæèõ áîëñîí àðäûí õóâüñãàëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îáúåêòèâ
øàëòãààíóóä òîäîðëîî îëæýý.
â) Îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íèé à÷ààð àðä ò¿ìíèé ¿íäñýí ãîë
ñîíèðõîë ýðìýëçëýëèéã òóñãàñàí õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæýý.
Äîòîîäûí ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õàæóóãààð áàñ äîð äóðäñàí ãàäààä ãîë
õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàéñàí. ¯¿íä:
à) Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã äýìæñýí Ǻâëºëò ã¿ðýí Ìîíãîë
îðîíòîé õºðø çýðãýëäýý áàéñàí ÿâäàë,
á) Îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í õ¿÷èðõýã áîëæ áàéñàí ò¿¿íèéã
Ìîíãîëûí õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóä Êîìèíòåðí, ÎÊ(á) íàìààð äàìæóóëàí
ò¿øèãëýæ áàéñàí ÿâäàë.
â) Êîëîíè, õàðààò îðíóóäàä þóíû ò¿ð¿¿íä õºðø Õÿòàäàä ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ áàéæýý.
ã) Àëñ Äîðíîäîä èìïåðèàëèñò îðíóóäûí õîîðîíä, òýäíèé Ìîíãîë äàõü
òàãíóóë, òºëººëºã÷äèéí õîîðîíäûí çºð÷èë õóðöäàæ áàéñàí ÿâäàë.
Ýäãýýð á¿õ íºõöºëèéí õ¿÷ýýð Õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä áà
èìïåðèàëèñòóóäûí áóñàä òºëººëºã÷èä Ìîíãîëûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã
áàãàëçóóðäàí äàðæ ÷àäàõã¿é áàéâ. Ìîíãîë îðíûã äàðàà äàðààãààð ýçëýí àâñàí
ãàìèí, óíãåðí÷¿¿ä íü õîîðîíäîî çºð÷èëòýé áàéñíààñ áèå áèåèéíõýý õ¿÷èéã
ñóëðóóëæ áàéæýý.
Íàìûí èõ õóðàë õóðàëäàõ ãýæ áàéñàí ýíý ¿åä Íèéñëýë Õ¿ðýý áîëîí áóñàä
÷óõàë ðàéîíóóä óíãåðí÷¿¿äûí õÿíàëòàíä áàéñàí áà ãàìèí öýðãèéí àíãèóäûí
ãîë õ¿÷èí Õèàãòàä Ẻãíºðñºí áàéæýý. Ìîíãîëûí ãàäààä, äîòîîä áàéäàë áà
õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ººðèé íü àìüäðàëä äýýð äóðäñàí ººð÷ëºëò áóé áîëñîí
íºõöºëä Ìîíãîë Àðäûí Íàì àëáàí ¸ñîîð á¿ðýëäýí áèé áîëîâ.
Íàìûí àíõäóãààð
èõ õóðàë
1921 îíû 3-ð ñàðûí 1-3 áóþó Ìîíãîëûí îëíîî
ºðãºãäñºíèé 11 îíû öàãààí ñàðûí 22-24-íä Ìîíãîë,
Îðîñûí õèëèéí Òðîèöêîñàâñê õîòîä íºãºº äýýð
äóðäñàí Ìàêñòåíèêèéí áàéäàã áàéøèí áóþó Ǻâëºëòèéí Õèàãò õîòûí
îäîîãèéí Êðóïñêàÿãèéí íýðýìæèò ãóäàìæíû 4-ð áàéøèíä Ìîíãîë àðäûí
íàì (õóâüñãàëò á¿ëãýì) áà õèë îð÷ìûí çàðèì õîøóóä, ïàðòèçàí öýðãèéí
òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺í áîëñîí áºãººä òýð íü ò¿¿õýíä íàìûí àíõäóãààð èõ
õóðàë ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý. Õóðàëä ýõíèé ºäºð Êîìèíòåðíèé àëñ äîðíîäûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí òºëººëºã÷èéã îðîëöóóëàí 17 õ¿í, 2-ð
ºäºð 19 õ¿í, 3-ð ºäºð 26 õ¿í òóñ òóñ îðîëöæýý 438 .
Èõ õóðàëä öàã ¿åèéí áàéäàë òºëºâ, íàìûí çîðèëò, öýðãèéí åðºíõèé
çàõèðàõ ãàçðûã áàéãóóëàõ, öýðãèéí øòàáûí ä¿ðýì áàòëàõ, îëîí ò¿ìíèé äóíä
438
ÌÓÀ 6-ð äàíñíû 5624-ä.
194

çîõèîõ íàìûí ñóðòàë óõóóëãûí àæèë çýðýã àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöæýý.
Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí àæëûí ¿ð ä¿íãèéí òóõàé òàéëàí
óëñ îðíû áàéäàë áà íàìûí çîðèëòûí òóõàé àñóóäëûã õýëýëöýýä óëñ òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýõýä Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýõ
íü ÷óõàë ãýæ èõ õóðàë øèéäâýðëýæýý. Èéì ó÷ðààñ ¿íäýñ, íèéãìýý ÷ºëººëºõºä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òóñëàõ öîðûí ãàíö õîëáîîòîí áîë Ǻâëºëò Îðîñ Óëñ
ìºí ãýæ ¿çäýã Ìîíãîëûí á¿õ õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé ñàíàà áîäëûã òóñ èõ
õóðàë äàâõàð áàòëàí èëýðõèéëæýý. Íàìûí àíõäóãààð õóðàë äýýð Ëåíèíèé
¿éë ÿâäàë, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí òóõàé, öýðýã ýëñ¿¿ëýõ, Îðîñûí àäèë çàñàã
áàéãóóëæ áîëíî ãýæ ÿðèëöñàí áºãººä Ëåíèíòýé áèåýð óóëçñàíã¿é, ò¿¿íèé
áèåýñ ººðöã¿é õ¿íòýé óóëçñàí ¿¿íä áèäíèé ãóéñàí òóñëàìæèéã çºâøººðñºí
ãýæ Ìîñêâàä î÷ñîí òºëººëºã÷èä õýëæ áàéâ ãýæ õóðëûí àæèëä îðîëöñîí
Ä.Áàäàð÷èí äóðñæýý. Õóðàë äýýð õýëýëöñýí 2 áà 3-ð àñóóäëààð àðäûí öýðãèéí
øòàáûã 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæ, Ñ¿õáààòàðûã ïàðòèçàí öýðãèéí
æàíæíààð, Áèëèãñàéõàíûã øòàáûí õýðýã ýðõëýã÷ýýð òóñ òóñ òîìèëæýý.
Îëîí ò¿ìíèé äóíä íàìûí ñóðòàë óõóóëãûí àæèë çîõèîõ òóõàé 4-ð
àñóóäëûã èõ õóðàëä îðîëöîãñîä á¿ãäýýð ñàéøààí áàòàëæýý.
Èõ õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýðò õóðàëä îðîëöîãñîä öºì ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Èõ õóðëûí 26 òºëººëºã÷èä íü Õàëõûí 4 àéìãèéí 10 õîøóó (Ò¿øýýò
õàí àéìãèéí 5 õîøóó, Ñýöýí õàí àéìãèéí 2 õîøóó, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí
2 õîøóó, Çàñàãò õàí àéìãèéí 1 õîøóó), øàâèéí 3 îòîã áà íèéñëýë Õ¿ðýýã
òºëººëñºí õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
Èõ õóðàë, Ǻâëºëò Îðîñûí Ãàäààä õýðãèéí àðäûí Êîìèññàðèàòûí
õÿçãààðûí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíèê óðèãäàí ñóóñàí áºãººä ò¿¿íèé áèå èõ
õóðàëä áàÿð õ¿ðãýæ õýëñýí ¿ãýíäýý: “Ãàäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé, ãàäíà
äîòíûí õàðãèñ ò¿ðýìãèé äàéñíû ãàøóóí çîâëîí äàðëàëààñ àíãèæðàí ººðòºº
ýçýðõýõ òºð áàéãóóëæ, ýðõ ìýäëýý àâ÷ àðä ò¿ìýíä òóñòàé èõ õýðýã ¿éëñèéã
àðèóí ñàéõíààð á¿òýýõèéí òóëä Ìîíãîë Àðäûí Íàì áàéãóóëñàí ó÷èð ¿¿íä
ìàíàé Îðîñûí Ǻâëºëò çàñãèéí íýðýýñ ìàø èõ áàÿð õ¿ðãýâ 439 ” ãýæ õýëýýä,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä Ǻâëºëò Îðîñ óëñ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý ãýæ
ìýäýãäæýý.
Èõ õóðàë Íàìûí Òºâ Õîðîîã ñîíãîîä, ÌÀÍ-ûí ÒÕ-íä ººðèéí áàéíãûí
òºëººëºã÷ òîìèëîí ñóóëãàõûã Êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýõ õîðîîíä õ¿ñ÷ýý 440 .
Èõ õóðëûí ýíý çààëò áîë Ìîíãîë àðäûí íàì íü Êîììóíèñò
Èíòåðíàöèîíàëûã á¿ðýí òàëàðõàæ áàéãàà áà îëîí óëñûí àæèë÷íû áîëîí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé á¿õ õºäºë㺺íä Êîìèíòåðíèé óäèðäàõ ðîëèéã õ¿ëýýí
çºâøººðñíèé ãýð÷ ìºí.
Èõ õóðëààñ “Ýðìýëçýõ 10 ç¿éë” õýìýýõ ò¿¿õýí áàðèìò áè÷èã áàòàëñàí íü
íàìààñ õóâüñãàëûí àæëûã óäèðäàõ ïðîãðàìì áîëæ ºã÷ýý.
439
Ìîíãîë Àðäûí íàìûí íýãä¿ãýýð õóðàë. Äýýä ¯ä. 1931 îí. 42-43-ð òàë.
440
̺í òýíä 46, 47-ð òàë
195

Ýíý “Ýðìýëçýõ 10 ç¿éë”-èéí îðøèëä öàã ¿åèéí îëîí óëñûí áàéäàë áîëîí
ººðèéí îðíû óëñ òºð, íèéãìèéí øèíæèéã ãàäààä, äîòîîä áàéäàëòàéãàà
õàðüöóóëàí òîäîðõîéëîí òàéëáàðëàæýý. Ýíý áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéí ñàíàë áà Êîìèíòåðíèé çºâëºìæèéã õàðãàëçàí Ìîíãîë
õóâüñãàëûí òýð ¿åèéí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõîä Á.Øóìÿöêèé ãîë ¿¿ðýã
áèåë¿¿ëæ áàéñàí íü ìàðãààíã¿é. Óã áàðèìòûí ýõèéã õóâüñãàë÷èä çîõèîñíûã
îðîñ õýë ìýääýãèéí õóâüä Öýâýýí Æàìñðàíî îð÷óóëæ Á.Øóìÿöêèéä
òàíèëöóóëàí ñàíàëûã àâ÷ íàéðóóëàí çàñ÷ýý. Ãýòýë òýðýýð óã áàðèìòûã
çîõèîñîí ìýòýýð òàéëáàðëàõûã îðîëäîõ íü òàøàà þì.
ÌÀÍ-ûí I èõ õóðëààñ ÌÀÍ-ûí ïðîãðàììûí òóõàé îëîí ò¿ìýíä òóíõàãëàí
çàðëàõ áè÷ãèéí îðøèëä: “...Êàïèòàëûí àæèë òóéëäàà õ¿ðòýë áîëîâñîð÷,
ýä òàâààð ¿éëäýõ áà ìºí㺠çîîñûã ÿìàãò õýðýãëýõ áàíêíû êàïèòàë õî¸óë
çîõèöîí õóðàëäàæ óëñ òóñ á¿ð öººâòºð òîîíû áºãººä õºðºí㺠ìºí㺠ìàø
èõòýé õîðøîî íèéëýí ãàäàãø îëîí óëñûí õîîðîíä õàðèëöàí íýâòýð÷, äàì
äàì õîðøñîîð õ¿÷èí ÷àäàë àóãàà èõèéã îëæ á¿õ äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàçàð
óñûã ÷óõàìõ¿¿ êàïèòàëûí òîðîîð îðîîí á¿ðõýýä, îëîí óëñûí ãàäààä äîòîîä
çàñãèéí áîäëîãûã ìºí õºðºí㺠õýäýí êàïèòàë á¿õèé õ¿ì¿¿ñ äóð ìýäýí
ñàìóóí õºäºëãºæ áàéãàà ó÷èð, çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä áà êàïèòàëòàí ýðõáèø
õîìãîëçîõ øóíàõàé ñýòãýëýýð ãàäàãø ºíãèéí õàðæ óëñ ººð ººðèéí ýðõ ìýäýë
àøèã òóñûã õàìãààëàí áàäðóóëíà ãýæ öýðãèéí õ¿÷èéã ýðõëýí èìïåðèàëèçì
ãýæ ñàéõ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé çàñãèéí áîäëîãûã ñàíñðûí ãàë ìýò øàòààæ, îëîí
õ¿÷èðõýã ýðýëõýã óëñóóäûã äýëõèéí áºìáºðöºã äýõ õóäàëäààíû äýëã¿¿ð
áîëîí ãàçàð îðîí áà îëîí êîëîíè õèéãýýä çàì íýâòðýõ ÷óõàë áîîìò ãàçðóóäûã
áóëààëäàí õýðýëäñýýð õî¸ð àíãè áîëæ õàðèëöàí òýìöýæ ìºíººõºí ñàÿíû èõ
áàéëäààí (äýëõèéí I èìïåðèàëèñò äàéíûã õýëæ áàéíà. Á.Ø.) äýãäñýíèé ¿íýí
ó÷èð òýð áóþó...” ãýæ äóðäààä, äýëõèéí I äàéí áîë þóíû ò¿ð¿¿íä á¿õ äýëõèéí
õºäºëìºð÷äºä ìàø õ¿íä óðøèã òàðüñíûã öààø ºã¿¿ëæýý.
Òýãýýä ïðîëåòàðèéí õóâüñãàë áà èìïåðèàëèçìûí ¿åä àæèë÷èí àíãèéí
ò¿¿õýí ðîëü îíö áîëîõûã çîðèóä òýìäýãëýñýí ¿¿íä: “...Åâðîïîä êàïèòàëûí
àæèë äýëãýðýí ìàøèíû ¿éëäâýð óëàì áîëîâñðîõûí õàìò ìºíõ¿¿ êàïèòàëûí
áàëòàíä öîõèëîãäîí ìºëæèãäºæ á¿õèé áèåèéí õ¿÷èéã ¿íýëæ àìüäðàã÷
ïðîëåòàðè àðä ýâ ñàíàë íèéëæ øóäàðãà öàãààí àæèë ¿éëäâýðýýð àìüäðàã÷
àðäûí áîøãûã õàëàõ ñóðòëûí á¿ãä íèéòëýã÷ ãýäýã íàì áàéãóóëàí êàïèòàëòíû
äàðëàëòààñ àíãèæðàí ãàð÷ óëñûí çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã àâ÷ äýëõèé äýýð ò¿ìýí
óëñûí äîòîðõè êàïèòàëûí õèéæ á¿õèé àæèë ¿éëäâýðèéã, á¿ðìºñºí øóäàðãà
àæëààð ñóóã÷ àðä èðãýíèé ýðõ ìýäýëä øèëæ¿¿ëýí îðóóëæ ò¿ìýí àðäûí òóñûã
íèéòýä õýí òýãø á¿òýýñ¿ãýé.
Êàïèòàë õºðºí㺺ð ¿ëýìæ áàÿëàã ºäèé òºäèé õ¿í íü õ¿é îëîí àðä àìüòíûã
ýëäâýýð äàðëàí ìºëæèæ ÷àäàõã¿é áîëîîä ãàäààä äîòîîäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
çàñãèéí áîäëîãûã íýãìºñºí óñòãàæ, á¿õ äýëõèéí áºìáºðöºã äýýð àëèâàà
õ¿÷èðõýã íýãýí óëñ íü áóóðàé íýãýí óëñàà çàëãèõ ò¿ðýìãèéëýõã¿é, ¿íäýñ
196

á¿ðèéí ò¿ìýí óëñ á¿ãäýýðýý õýí òýãø ýíõ ò¿âøèí ãýãýýí áîëîâñðîëûã ýðõëýí
æàðãàöãààõûí ìºðèéã ýðñ¿ãýé ãýæ êàïèòàëòíû ýñðýã õàíäàæ...” õºäºë캺ð
áàéíà ãýæ çààæýý.
Îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òóõàé ìºí îðøèëä:
“...Äýëõèé äýýðõ óëñ á¿ðèéí áîøãûã õàëàõ íàìóóäûí çîðèã áîäëîãî íü
øóëóóäàí íýã ÷èãèéã îëæ, îëîí íàìóóä õàðèëöàí íýâòðýëöýæ, íýãýí õýëõýý
áàòëààä îëîí óëñûí õîîðîíäîõ ýâ õàìòûí íàìóóä ãýã÷èéã Îðîñûí Ìîñêâà
õîòíîî øèíý÷ëýí áàéãóóëæ ãóðàâäóãààð èíòåðíàöèîíàë ãýæ íýðëýâ” ãýæýý.
Öààøèä, ýíý áàðèìò áè÷èãò Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã
îëîí óëñûí ¿éë ÿâäëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýæ èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã
ýñýðã¿¿öñýí ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí çîðèëòûã ¿íäýñëýí çààæýý. ¯¿íä:
äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí òºëººëºã÷èä áà äîòîîäûí ôåîäàëóóäààñ ýõ
îðíîî ÷ºëººëºõ, àðäûí çàñàã òºðèéã áàéãóóëàõ, ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèéã äýëõèéí êîììóíèñò õºäºë㺺í, þóíû ò¿ð¿¿íä õºðø Ǻâëºëò
Îðîñ, Õÿòàä îðíû ïðîëåòàðèéí õºäºë㺺íòýé õîëáîõ ÿâäëûí ÷óõëûã çààæýý.
Ýíý òàëààð óóë ýõ áè÷èãò:
“...Êàïèòàë ¸ñíû àæèë ãàçàð á¿ðä íýâòðýí äýëãýð÷ ÷àäñàí íü àäèëã¿é,
Ìîíãîë... çýðýã çàðèì ãàçðûí àðä ò¿ìýí íü õóó÷èí á¿ä¿¿ëýã ñóðòàë, ò¿¿õèé
àæëûã ýðõëýýä øàøèí ìºðãºëèéã ãîë áîëãîæ, øàøíûã áàðèã÷äàä áèøðýí
ýçýðõãèéã ýðõýì áîëãîæ, òºðèéã áàðèã÷ ýçýä íî¸ä, õàí, âàí ã¿íã¿¿äýä ñºãäºí
áºõèéæ, îðîí íóòãèéí áà óëñ òºðèéí çàñãèéí õýðýãò îðîëöîõ ýðõ ìýäýë îãò
áàéõã¿é çýðýã àëáàò áîîëûí õóâèàðààð äàðàíãóéëàãäàí çàõèðàãäàæ áàéãàà íü
ýä¿ãýý öàãèéí õóâüñãàëä ìàãàä ¿ë íèéëýëöýíý ãýõýýñ ãàäíà òºäèé á¿ä¿¿ëýã
á¿ðõýã óëñóóä íýã ìºñºí áîëîâñîí óëñûí àðä èðãýíòýé àäèë õºäºëæ õóó÷èí
áàéäëàà ìºí áîëîâñîí óëñûí àäèë áîëòîë õàëæ ÿàæ áîëîõ àæýý. Ç¿é íü ººðèéí
õèðýýð õè÷ýýæ àðä àìüòàí íü õýäõýí òîîíû óãñààíû íî¸ä çàñãèéí ãàãöõ¿¿
ìýäëýýñ àíãèæèð÷ àëèâàà óëñ òºðèéí õýðãèéã àðä îëíîîð õóðàëäàí öóãëàæ
õýëýëöýí çºâøººðººä îëîíä òóñòàéãààð øèéòãýâýë çîõèõ òóë òèéì á¿ä¿¿ëýã
ãàçàð îðîíä õàìãèéí óðüä çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã àðä ò¿ìýíä øèëæ¿¿ëýí àâ÷
àðäûí õóðàëä ñîíãóóëèéã ýðõýëñýí óëñ ã¿ðýí áàéãóóëáàë çîõèíî ãýõýýñ ãàäíà
Ìîíãîë çýðýã á¿ä¿¿ëýã ñóðòëûí ò¿¿õèé àæèëò áóóðàé áà áàãà óëñûã ãàäààäûí
õ¿÷èðõýã óëñ ýçýðõýã ò¿ðýìãèéãýýð îðæ äàðëàí, àðä àìüòàí, îðîí äýëõèéí
øèì õºðºíãèéã øóâò ñîðîí ìºëæèæ áàéãàà ó÷èð ìºíõ¿¿ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
óëñûí õàðãèñ ìýäëýýñ àíãèæðàí ñàëæ òóñ òóñ ººðèéí ¿íäñèéã áàòëàí ýð
÷àäëàà ñààäã¿é áîëîâñðóóëàí õ¿ì¿¿æèõèéã ýðõýëáýë çîõèíî.
Ýíý ìýòèéí ÿâäàëä Ìîñêâàä íèéëñýí îëîí óëñûí õîîðîíäîõ ãóðàâäóãààð
èíòåðíàöèîíàëààñ òóñàëíà... äýëõèé äýõ îëîí ïðîëåòàðè, îëîí áóóðàé óëñ
õî¸óëûí äàéñàí íü íýãýí ìºí ãýæ òàíüæ àëèâàà ýçýðõýã ò¿ðýìãèé òàëõèíààñ
àíãèæèð÷ ò¿ìýíä òóñòàé øóäðàãà áàéäëûã çîõèîõ ¿åñò õ¿÷èí õàâñðàí
òóñëàëöàõ ó÷èð íü òýð áóþó...” ãýæýý.
“Ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéí” îðøëûí ýöýñò:
197

“Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäàë òºëºâ íü ... äóíäàä çóóíû ¿åýñ äýìèé õîë
ºíãºðººã¿é á¿õèéã õàðãàëçóóëæ îäîîãèéí áàéäëûã ç¿éãýýð øèíý÷ëýí õàëàõ
ÿâäëûã ¿éëäâýë çîõèíî. Ãýâ÷ êàïèòàëûí õ¿÷èí ÷àäàë íü äýëõèé äýýð çýðãýýð
¿ë õ¿ðýëöñýí ãàçàð îðîí îãò ¿ã¿é. Áàñ øèíý øóäàðãà áàéäëûã ýðìýëçýí á¿õèé
îëîí óëñûí àðä èðãýíèé áîøãûã õàëàõ íàìóóäûí ñóðòàë äýëãýð÷ ÷àäààã¿é
ãàçàð îðîíã¿é áîëæýý.
Òèéìèéí òóë á¿õ äýëõèé äýýð ÿìàð õóâüñãàë áîëæ áàéãàà íü ýðõ áèø
ìàíàé õÿçãààð ìîíãîë ãàçàð ÷ ¿çýãäýíý. Îéðûã äóðäâàë Åâðîïûí õ¿÷èðõýã
óëñóóä ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí ÿâäàë ò¿ðãýäýõèéí õàìò ìàíàé Ìîíãîëûí
óóäàì ñàéõàí íóòàãò ... áàÿëãèéã àøèãëàí, Ìîíãîëûí... ò¿¿õèé ýäèéí
ç¿éëèéã ãîðüäîæ, Ìîíãîëûí ãàçàð îðíûã ýðõ ìýäýëäýý îðóóëàí, ººðèéí
õ¿¿ çàõèðãààíû êîëîíè ãýäýã ãàçàð áîëãîñóãàé ãýæ óðüä ýçýðõýã çàñàãò
Îðîñ óëñààñ ºíãºëçºí ò¿ðýìãèéëñýí áà á¿ð ñ¿¿ëèéí ýöýñò Îðîñûí ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé õîìõîé øóíàë íü äîòðîîñ õàëàãäàõûí õàìò óìàðò Õÿòàäûí àâüÿàñ
èõ ë õºäºëæ, öýðãèéí õ¿÷ýýð ò¿ðýí îðæ èðýýä ìºíõ¿¿ Ìîíãîë óëñûã Õÿòàäûí
êîëîíè áîëãîæ, ¿¿ðä ìºëæèí àøèãëàñóãàé ãýæ õàðãèñ øèð¿¿íýýð ìàíàé
ìîíãîëûí ¿íäñèéã áàëðóóëàí Ìîíãîëûí áóé á¿õèé àøèã îðëîãûí ç¿éë¿¿äèéã
õàìðàí àâ÷, ýçýðõýí ò¿ðýìãèéëñýí íü í¿äíèé ºìíº ¿çýãäñýýð òóë þóí ¿ã¿¿ëíý.
Ýíý áîë öºì êàïèòàë ¸ñíû ýðõò óëñóóä á¿ãä àøèãò õàíàõã¿éí áýëõýí ãýð÷ íü
ìºí ãýõèéã áèäíèé Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí á¿ãäýýðýý ìýäýæ, ººðèéí ýðõ ÷ºëººã
îëæ àâàõ öàã ¿åñ ìºí áîëñîí òýìäãèéã ìýäýãäýæ, ººðñäèéí ýðõ ÷ºëººã îëæ
àâàõûí òºëººíºº íýãýí õ¿÷ýýð òýìöýí õºäºëáºë çîõèíî” ãýæýý.
“Ýðìýëçýõ 10 ç¿éë”-èéí îðøëûí äýýð äóðäñàí õýñãýýñ ¿çýõýä
èìïåðèàëèçìûí ¿åä êîëîíèò óëñóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí êàïèòàë íü á¿õýë á¿òýí
àðä ¿íäýñòýí, óãñààòíóóäûã áîîë÷èëäîã òóë ¿íäýñíèé àñóóäàë íü ýíý òýð
¿íäýñíèé àñóóäëààñ îëîí óëñûí íèéò àñóóäàë áîëîí õóâèð÷, êîëîíèéí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ýðõ àøèã íü ¿éëäâýð õºãæñºí îðíû
àæèë÷èí àíãèéí òýìöëèéã êîëîíèéí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íòýé
õîëáîæ îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìòàé òýìöýõ ÿâäàë ÷óõàë áîëñíûã øààðäàæ
áàéãààã òîäîðõîé çààæýý.
Äýýð äóðäñàí åðºíõèé îðøëîîñ ãàäíà æèíõýíý ýðìýëçýõ 10 ç¿éë íü ìºí
ººðòºº òîâ÷ îðøèëòîé áºãººä òóíõàãëàë õýëáýðòýé õýâëýãäæýý 441 . Òýð òîâ÷
îðøèëä:
“...Ìàíàé Ìîíãîëûí ãàçàð îëîí õîøóó øàâèéí àðä ò¿øìýä ñàíàë íýãäýí
÷èí ¿íýíõ¿¿ çîðèãîîð ìàíàé ìîíãîë ¿íäýñíèé îëîí àìüòàí óóë ãàçàð óñàà
ýçëýæ, ò¿ìýí àðäûí çîâëîí æàðãàëûí àëèâàà ÿâäëûã á¿ãäýýð çºâëºðºí
øèéòãýæ, õ¿ì¿¿æèí áîëîâñðîõ èõ çàìûã íýýæ, ìºõñºí òºðºº äàõèí øèíý÷ëýí
áîñãîæ, òàñàðñíûã çàëãàí, õýìõýðñíèéã ýâë¿¿ëýí íèéë¿¿ëýõ ¿åñò àìü áèå, ýä
çîîðèî îãîîðòîë ç¿òãýñ¿ãýé ãýæ áàò æóðìààð áàðèëäàí, ìîíãîë àðäûí íàì
441
ÌÓÀ-èéí 6-ð äàíñíû 5624-ä áàéãàà ýõèéã 1946 î.íä “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-
1924)" ãýäýã ýìõòãýëä îðóóëàí õýâëýñýí ýõòýé òóëãàæ ¿çñýí áîëíî. 29-33-ð òàë.
198

áàéãóóëàõ, òóñ íàìûí ýðìýëçýõ ç¿éë¿¿äèéã ìàíàé ìîíãîë ¿íäýñíèé ò¿ìýí
àðäàä ìýäýãäýí çàðëàæ” áàéíà ãýæýý.
Æèíõýíý ýðìýëçýõ ç¿éë¿¿äèéí:
1-ä “Ìîíãîë îëîí àéìãèéí àðä ò¿ìíèé ýðõ ìýäëèéã ìàíäóóëàí, ò¿ìýí
àðäûí ãàøóóí çîâëîíã àðèëãààä, ýíõ ò¿âøíýýð àæ òºðºí áóñàä îëîí
¿íäýñòíèé óëñûí àäèë àëèâàà ýð ÷àäàë ýðäýì áèëãýý áàäðóóëàí ãýãýýð¿¿ëæ,
óëàì óëàì áîëîâñðîí õýí òýãø æàðãàöãààõûã õ¿ñíý”. Ýíý ç¿éëä “...àðä ò¿ìíèé
ýðõ ìýäëèéã (àðäûí çàñãèéã) ìàíäóóëàí, ò¿ìýí àðäûí ãàøóóí çîâëîíã
àðèëãààä...” ãýõ çýðãýýð ¿ã¿¿ëñýí íü ôåîäàëûí ýñðýã õóâüñãàëûí çîðèëòûã
èëýðõèéëæýý.
2-ä “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ýíõ ò¿âøèí áºãººä áîëîâñîí îëîí óëñûí
ñóðòàë ýðäýì õ¿ðòýæ óðàãø äàâøèõ ýñýõ íü ìîíãîë ¿íäýñòýí ººðòºº ýçýðõýí
íýãýí ãýð áàéãóóëæ, ººðºº çàñàõ áóé àìóé. Õýðõýâ÷ áóñàä õàðü ¿íäýñòíèé
ýçýðõýã ò¿ðýìãèéãýýð ìóøãèí òàëõèäàõàä áóñ áîëîé. Òèéìèéí òóë, ìàíàé
ìîíãîë àðäûí íàìûí ýðìýëçýõ íü: àëñäàà ìîíãîë ¿íäýñòýí á¿ãäýýð íèéëæ íýã
óëñ áîëîõûã õ¿ñíý. Îäîî äàðóé Õÿòàäûí õàðãèñ ìýäëýýñ àíãèæèð÷ ñàÿ ìºõñºí
àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã äàõèí øèíý÷ëýí áîñãîõûã çîðèíî”
ãýæýý. Ýíý ç¿éëä ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áà
èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöëèéí îéðûí çîðèëòûã ãîë òºëºâ ¿ã¿¿ëæýý.
3-ä ¯íäýñíèé ººðºº çàñàõ ýðõèéí òóõàé ñàíààã òàâèàä, Îðîñ, ßïîí,
Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä áîëîí Õÿòàäûí öýðãèéí õàðãèñ ýðõ áàðèã÷äûí
áóëààí ýçëýõ õîìõîé ýðìýëçýëä äîð äóðäñàí ä¿ãíýëò ºãñºí. ¯¿íä:
“...Óðüä îðîñûí ýçýðõýã çàñãèéí ¿åä ìàíàé Ìîíãîëûí ãàçàð óñíû áàÿëàã áà
ò¿¿õèé ýäýä ¿ëýìæ øóíàõàéðñàí ó÷èð ò¿ðýìãèéëýí çàëãèñóãàé ãýñýí áà îéð
äîð ßïîí, Àìåðèê, óìàðä Õÿòàä óëñóóä øóíàõàéðàí ¿çýæ áàéãàà íü èëò” ãýæ
Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí, èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàðûã òóñãàæýý.
4-ä “Èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí çîðèëòóóäûã ìºí áàðèìò
áè÷èãò íýãòãýí åðºíõèé òîìú¸îëñîí ¿¿íä: “Ìîíãîëûí àðä îëíû ýðõ ìýäëèéã
ýðõýìíýõ ìîíãîëûí òºðèéã áîñãîõ ãýñýí õî¸ð ç¿éëèéí õýðãèéã á¿ðýí á¿òýí
ã¿éöýòãýõýä ìàíàé àðäûí íàìààñ, öàã ¿åèéã ¿çýæ áîøãûã õàëàõ íàìóóäûí
áàò æóðìààð ¿éëäýíý” ãýæýý. Íàìûí ïðîãðàììò çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõäýý
õóâüñãàëûí ¿å øàò á¿ðò òîõèðñîí ýýëæèò àðãà õýìæýýã ýðýìáý äàðààòàé
òóóøòàé ÿâóóëàõàà òýãæ çààæýý.
5- ä “Õýðýâ Ìîíãîëûí ººð ººð ñóðòëûí íàìóóä ãàð÷ èðýýä, ìàíàé óóë õî¸ð
ç¿éë õýðýãò òóñëàìààð áîë ìºíõ¿¿ òýäãýýð íàìóóäòàé òóõàéä õýëýëöýæ õ¿÷èí
õàâñàðñóãàé. Õýðýâ ìàíàé ¿éëñýä òîòãîð ñààä õèéõ íü áóé áîë òýä íàðûã
ìîíãîë àðäûí äàéñàíä ¿çíý” ãýæýý. Ýíý íü õýðýâ àðäûí õóâüñãàëò íàìààñ ººð
íàìóóä ãàð÷ èðâýë ò¿¿íòýé õýëýëöýí òîõèð÷, õàìòðàí àæèëëàõ áóþó íýãäñýí
ôðîíò áàéãóóëàí ãàäààäûí äàéñàíòàé òýìöýõ áîëîìæòîé ãýñýí ñàíààã
äýâø¿¿ëæýý. Ãýâ÷ òèéì íàìóóä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõëîîñ
óðâàõ, õóóðàí ìýõëýõ çàìä îðâîë òýäýíòýé äàéñàí ¸ñîîð òýìöýõýý” Ìîíãîë
199

¿íäýñòíèé èõ õýðãèéã ¿ë õ¿íäýòãýí, Õÿòàäàä õóäàëäàæ óðâàñàí çàëüõàé
áÿëäóó÷ íàðûã õèéãýýä òýäíèé òýðã¿¿í íàðûã çàíàíà” ãýæ òîäîðõîéëæýý.
Õóâüñãàëò á¿ëýã äºíãºæ áèé áîëæ áàéõ ¿åä àðäûí õºäºë㺺íä çàìûí ò¿ð
õàíü áîëæ íèéëýýä óäàëã¿é ãóéâàí äàéâæ áàéñíûã òýð öàãò 5-ð ç¿éëä äóðäñàí
íü îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæýý. Áèé áîëæ áîëîõ áóñàä íàìòàé
õýëýëöýí òîõèð÷ áîëîõ òóõàé ãàðãàñàí ñàíàà áîë òýð öàãò çàìûí ò¿ð õàíü
áîëîã÷èä Ìîíãîë Àðäûí Íàìààñ òàñðàí ñàëàõ øèíæ òýìäýã èëýð÷ áàéñíààñ
áîëñîí áîëîëòîé. Ýíý áîë ãóéâàí äàéâàã÷èä áà çàìûí ò¿ð õàíü áîëîã÷èä
îðîëöñîí ºðãºí èõ äàâõàðãûã ººðèéí òàëä òàòàæ, ôåîäàë àíãèéí äýýä õýñãèéã
ãàíöààðäóóëàõ ãýñýí íàìûí òàêòèêèéí èëðýë áàéæýý. Òýãýâ÷ ãàäààäûí
äàéñàíòàé íèéëýí àæèëëàã÷, óðâàí òýðñëýã÷èä, õóóðàí ìýõëýã÷èäòýé íàì,
õýðõýí õàðèëöàõ çàð÷ìûíõàà ¿íäñèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Òèéì íàì
áàéãóóëàãäàæ, ôðîíò àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëààã¿é áîëîâ÷ íàì íü Óíãåðíèéã
óñòãàí äàðàõ ¿åä ýõ îðîí÷ ¿çýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã æèíõýíý àðäûí õºäºë㺺íä
òàòàí îðóóëæ àøèãëàæ ÷àäñàí áèëýý. 5-ð ç¿éë áîë óíãåðí÷¿¿ä áà òýäíèé
ìîíãîë õîëáîîòíû òàëààð àñàð èõ ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõûã øóóä óðèàëæýý.
6-ä “Ìàíàé àðäûí íàìààñ ãàäààä äîòîîä çàñàã áà øàøèí ìºðãºëèéí ó÷èð,
ìîíãîëûí òîãòñîîð èðñýí çàí ñóðòàë, àæ òºðºõ ¸ñ ýä¿ãýý öàãèéí äýëõèé äýõ
îëîí óëñûí áàéäàë, èðýýä¿é öàãèéí óëèðàë çýðýã ÿìàð áîëîõûã øèíæëýí
õàðãàëçóóëæ, ìîíãîë ¿íäýñòíèé àðä àìüòíû ¿¿ðäèéí æàðãàë áà óðàãø
äàâøèõûã ãîë áîëãîæ ç¿é çîõèñîîð øèéòãýñ¿ãýé. Ãàãöõ¿¿ îëîíä òóñã¿é
áºãººä õîðëîëòîé áóþó îäîî öàãèéí óëèðàëä ¿ë íèéëýëöýõ áºãººä õóó÷èð÷
íýãýíò õîöîðñîí çýðýã ç¿éë¿¿äèéã ç¿é çîõèñûã ¿çýæ ÷àäâàë 纺ëºí ÿâäàë
õàòóó àðãààð óñòãàí õàëàõààñ ¿ë òàòãàëçàíà” ãýæýý. Ýíý ç¿éëä òóõàéí ¿åèéí
íºõöºë áàéäàëòàé çîõèöóóëàí àðä÷èëñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òóóøòàé
àâ÷ ÿâóóëàõ çàìààð ôåîäàëûí àíãèéã ààæìààð õÿçãààðëàæ, ôåîäàëûí
áàéãóóëàìæèéã óñòãàõ çîðèëòûí òàêòèêèéã òîäîðõîéëæýý. Ôåîäàëûí àíãèéã
ààæìààð õÿçãààðëàõ òàêòèê çºâ áàéñíûã Àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà÷èéí ò¿¿õò
á¿õ çàìíàë áàòëàâ.
7-ä “Ìàíàé ìîíãîë àðäûí íàìä àäèë õàðãèñûã õàëàõ áà áîëîâñðîí óðàãø
äàâøèõûã ýðìýëçýõ, àðä èðãýíèé ýðõèéã íèéòýä òýãøëýí çàñàõ ãýñýí Õÿòàä,
Îðîñûí çýðýã ãàäààä îëîí óëñûí íàìóóäòàé íýâòðýëöýí íàéðàëäàæ, õàðèëöàí
òóñëàëöàõûã õè÷ýýíý” ãýæýý.
̺í èéì ñàíààã 8-ð ç¿éëä ãàðãàñàí ¿¿íä:
“Ìàíàé ìîíãîëûí àäèë áóñäûí õ¿÷èíä àâòàæ, õàðãèñààð äàðëàãäàí á¿õèé
áóóðàé óëñóóäòàé ñàíàë ÿâäàë íýãýí áóé ó÷ðûã áýëõíýý ìýäýæ, õýí õýíèé
øóäàðãà ¿éëñ ñýòãýë÷ëýí á¿ðýí á¿òýí ã¿éöýòãýõèéã õ¿ñíý” ãýæýý. Ìàíàé íàì,
àõ ä¿¿ãèéí ýâ ñàíààíû íýãäëèéí çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîæ, Êîìèíòåðíòýé
òîãòîîñîí õîëáîîãîî öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íºõºðëºëèéã
áýõæ¿¿ëñýí áºãººä Õÿòàäûí êîììóíèñòóóä áà áóñàä äýâøèëò õ¿÷í¿¿äòýé
íºõºðñºã õýëõýý õîëáîî òîãòîîõûí òºëºº ñàíàà÷ëàãà òàâüñààð èðæýý.
200

Àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéõ õýðýãò öààøèä
àâ÷ ÿâóóëàõ ÷óõàë àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõ íü ÷óõàë áîëñíûã 9-ð ç¿éëä
òýìäýãëýæ ¿ã¿¿ëñýí íü: “Äýýð çóðãàäóãààð ç¿éëä äóðñàãäñàí çàñàã òºðèéí
òóõàé, ãîë çàñãèéí õýðãèéã øèéòãýõ ãàçàð, îðîí íóòãèéí ººðºº çàñàõ ýðõ,
ãýìòíèéã ãýñãýýí õàøðààæ óäèðäàí áîëîâñîðãîõ, àðä ò¿ìíèéã àëèâàà ýðäýìä
ñóðãàí ãýãýýð¿¿ëýõ, àðäûí àæèë ¿éëäâýð óëñûí õºðºíãèéã àðâèëàõ õýìíýõ
ÿâäàë õèéãýýä, àðä àìüòíûã ñóâèëàõ ýì÷ëýõ, òýæýýõ òýòãýõ çýðýã áà àëáà
¿¿ðãèéã øóäàðãààð õºíãºëºõ òýãøëýõ ìýòèéí óëñ òºð, àðä èðãýíä õîëáîãäîõ
îëîí ç¿éë õýðã¿¿äèéã ÷óõàì õýðõýí øèéòãýâýë çîõèõ ÿâäëûã ìàíàé àðäûí
íàìûí ãàçðààñ íýãòëýí õÿíàæ ç¿éë÷ëýí áè÷ýýä, äàðàà çàðëàñóãàé” ãýæýý.
¯íýõýýð, çàñãèéí á¿õ ýðõ Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàðò øèëæñýíèé äàðààõàí óëñ
îðîíä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéõ òîäîðõîé çîðèëòóóäûã õýâëýí íèéòýëñýí
áºãººä òýð íü àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí äàðààõ ýõíèé ñàðóóäààñ áèåëýãäýæ
ýõýëñýí áàéíà.
10-ä “Õýðýâ ìàíàé àðäûí íàìä îðæ, ìîíãîë ¿íäýñòíèé ¿¿ðäèéí èõ ¿éëñýä
ç¿òãýñ¿ãýé ãýñýí ìîíãîë ¿íäýñòíèé àâãàé íàð, äýýäýñ, äîîäîñ ëàì õàð, ýð ýì,
àòóãàé ÷èíõ¿¿ ¿íýí÷ øóäàðãà ÿâäàëòàí íàìûí ñóðòëûí çºâøººðºí õ¿ëýýæ,
íàìûí ä¿ðìèéã äàãàõ íü áîë, áèä íàð íàìäàà áàãòààí àâúÿà 442 ” ãýæýý. ¯¿íýýñ
¿çýõýä õºäºëìºð (õóâèéí áà àëáàí) õèéæ àìüäàðäàã, àðä ò¿ìýíäýý ¿íýí÷
øóäàðãà, íàìûí ñóðòëûã çºâøººð÷ íàìûí ä¿ðýìä çàõèðàãäàõ õ¿ì¿¿ñèéã
íàìä ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëýõ áîëçëûã äýâø¿¿ëæ òàâüæýý.
Ýðìýëçýõ ç¿éë¿¿äèéí 6, 9-ð ç¿éëèéí çàðèì õýñýãò öàã ¿åèéí òîäîðõîé
íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ôåîäàëûí áàéãóóëàìæèéã ààæìààð õÿçãààðëàí
ýöýñò óñòãàõ òàêòèêèéã òîäîðõîéëæýý.
Àðäûí äóíäààñ ãàðñàí òóðøëàãà äàäëàãà á¿õèé, õàòóóæñàí òóóøòàé
õóâüñãàëò áîëîâñîí õ¿÷èí äóòàãäàëòàé áàéñàí áà íàìûí ýãíýýíä çàðèì
ò¿øìýä áàñ æèæèã õºðºíãºòíèé ýòãýýä áàéñàí íü äýýðõ ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéí
òîìú¸îëëûã òîäîðõîéëîõîä íºëººëñºí íü ìýäýýæ õýðýã áèëýý.
Êîìèíòåðíèé Àëñ Äîðíîäûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí ýâëýë
“Íàðîäû Äàëüíîãî Âîñòîêà” ñýòã¿¿ëèéí ¹1-ä õýâëýãäñýí “Ìîíãîë Àðäûí
Õóâüñãàëò Íàì” ãýñýí ºã¿¿ëýëä íàìûí I èõ õóðëûí ¿ð ä¿í áà ÿëàíãóÿà ò¿¿íýýñ
ãàðãàñàí øèéäâýðèéí òàëààð äîð äóðäñàí òîäîðõîéëîëò ºãñºí. ¯¿íä: “Ýä¿ãýý
¿åä íàì íü ýíý íàì íü äîòîîä, ãàäààäûí õ¿÷ ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã íóðóóíäàà
¿¿ðñýí á¿õ ¿¿ñãýâ÷èé íü õàìòààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàæ
áàéãàà öîðûí ãàíö õóâüñãàëò íàì þì. Ýíý íàìûí ¿çýë ñóðòàë áà óëñ òºðèéí
ýðìýëçëèéã òóñãàñàí òóíõàãëàëûã áèä õýâëýõäýý, ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí
ýðìýëçëýëä íü ¿íäýñíèé ¿çýë íèëýýä õýìæýýãýýð øèíãýæ, õ¿í íèéãýìëýãèéí
òóõàé îéëãîëò á¿ðõýã áàéãàà áàéäëûã òýìäýãëýõã¿é áàéæ ¿ë áîëíî. Ãýâ÷ òýð
íàìûí õóâüñãàë÷ áàéäàë, ãàäààäûí ìºëæëºãººð áàðàõã¿é ìºí ººðèéí “õóòàãò”
442
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë, äýýä äýâòýð. 28-31-ð òàëààñ Ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéã
àâëàà.
201

ýçýíò ¸ñíû ìºëæëºãèéã ÷ óíàãàõûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà áà õºäºëìºð÷èí
àðäààñ ò¿øèã òóëãóóð ýðæ áàéãàà íü îéðûí ¿åä ººðèéí òóãèéí äîð ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷èí îëîí àðäûã íýãòãýæ, òýãñíýýðýý õóâüñãàëò õýðãèéí àìæèëòûã
õàíãàæ, öààøäûí ò¿¿õò õºãæèë人 íèëýýä óóäàì áèåý äààñàí, èäýâõèéã áèé
áîëãîõ íü ìýäýýæ þì” ãýæýý.
Àíõäóãààð èõ õóðëûí ò¿¿õò à÷ õîëáîãäîë íü àðäûí íàìûã çîõèîí
áàéãóóëàëòûí õóâüä ò¿¿õýíä àíõ óäàà áèé áîëãîæ, Òºâ Õîðîîã áàéãóóëàí,
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòûã îëîí
óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í áîëîí êîëîíè îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèé çîðèëòòîé íÿãò õîëáîæ, äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöýëä
÷èãë¿¿ëñýíä îðøèíî.
Èõ õóðàë, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã îëîí óëñûí
ïðîëåòàðèéí õºäºë㺺íòýé õîëáîõ ÿâäàë ÷óõàë ãýæ îíöëîí ¿çñýíýýñ ãàäíà
îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í, þóíû ò¿ð¿¿íä Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæèíä
ò¿øèãëýõ ãýñýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îáúåêòèâ õ¿ñýë ýðìýëçëèéã ººðèéí
òîãòîîë øèéäâýðòýý èëýðõèéëæýý.
1921 îíä ìîíãîëûí õóâüñãàëò õºäºë㺺í èõýýõýí ºñ÷, áàéäàë íºõöºë
ººð÷ëºã人ä áàéñàí ó÷èð Èõ õóðëààñ íàìûí òàíãàðàãò çàðèì íýãýí ººð÷ëºëò,
íýìýëò îðóóëæýý 443 . Õóó÷èí òàíãàðãèéí áè÷ãèéí îðøèë íü Ìàíæèéí ×èí
óëñ ìºõºæ, Ìîíãîëä àâòîíîìèò çàñàã òîãòñîí ÿâäàëä ä¿ãíýëò ºã÷ ýõýëäýã
áàéñàí áîë äýëãýðýíã¿é áîëãîñîí òàíãàðàã áè÷ãèéí îðøèë íü Ãóðâàí óëñûí
õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí àâòîíîìèòàä ä¿ãíýëò ºãºõ ÿâäëààð
ýõýëæýý.
Äýëãýðýíã¿é áîëãîñîí òàíãàðãèéí áè÷ãèéí îðøèëä íî¸ä, ò¿øìýäèéí õýñýã
ýòãýýäèéí óðâàã÷ àæèëëàãàà áà òýä íàð Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýä
õóäàëäàæ, àðä ò¿ìíèéõýý ýðõ àøãààñ óðâàñíûã òîäîðõîé ºã¿¿ëæýý. Õóó÷èí
òàíãàðàã áè÷ãèéí 1-ð ç¿éë õýâýýð ¿ëäýæ õàðèí III ç¿éëä çàðèì íàéðóóëãûí
÷àíàðòàé çàñâàð õèéæýý. Õóó÷èí òàíãàðãèéí VI ç¿éëä ººð÷ëºëò õèéëã¿éãýýð
øèíý òàíãàðãèéí IV ç¿éëä ººð÷ëºëò õèéëã¿éãýýð øèíý òàíãàðãèéí IV ç¿éë
áîëãîæ, ìºí õóó÷èí VII ç¿éëèéã íàéðóóëàí çàñàæ V ç¿éë áîëãîæýý. Õóó÷èí
òàíãàðãèéí VIII ç¿éë íü øèíý áàðèìòûí VI ç¿éëòýé òîõèð÷ áàéãàà áîëîâ÷
ò¿¿íèéã äîð äóðäñàíààð íàéðóóëàí çàññàí ¿¿íä: “àëü ÷ õ¿í íýðèéí ¿ñýã
òýìäýã òàâüæ, àðäûí íàìä áàòëàãäàí îðñíîîñ õîéø òóñ òóñäàà àðâàí òîîíîîñ
äóòìàãã¿é õ¿í íàðûã íýãòãýæ, íýãýí ñàëáàð òîãòîîí òýäíèé ñàíàë áîäëîãûã
íýâòð¿¿ëýõýýñ ãàäíà Òºâ Õîðîîíû çààñàí íàìûí áîäëîãûã æèãäýýð, èë¿¿
äóòóóã¿é ÿâóóëíà” ãýæýý.
Äýëãýðýíã¿é áîëãîñîí øèíý áàðèìò áè÷ãèéí VII ç¿éëèéã øèíýýð íýìæ
áè÷ñýí áºãººä ò¿¿íä: “Àðäûí íàìä îðñîí õ¿í íàðûí äîòîð ¿íýõýýð íàìûí
õýðýã, àðäûí òóñàä ç¿òãýõ, ò¿¿íèé óëìààñ äàéñàíä õîðëîãäîæ, àþóëä
òîõèîëäñîíîîñ íºõöñºí áóþó çýðýìäýã áîëñîí íü áàéâàë ò¿¿íèé áèåèéã
443 ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä. (1920-1924). ÓÁ., 1946 îí. 8-ð òàë
202

ñóâèëæ õàðãàëçàõ çýðãýýð ¿íýí òóñûã ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà, ¿ëäñýí ýìñ õ¿¿õýä,
ãýð îðíû áàÿí ¿ãýýã¿¿ã ¿íýíýýð èëð¿¿ëýí, õýðýâ ¿ãýýã¿¿ íü áîë íàìûí
õºðºí㺠áóþó õ¿í íàðààñ òàòâàðëàí ãàðãàæ ò¿¿íèé àìüäðàëä òóñëàõ áà òýä
÷ àæèë ¿éëäâýðò õèð ÷èíýýãýýð ÷àðìàéæ àìüäðàõûã õè÷ýýíý...” ãýæýý. Ýíý
ç¿éëèéã èéíõ¿¿ áàðèìò áè÷èãò îðóóëñàí íü òýð ¿åä ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí
ç¿ãýýñ àëæ õÿäàõ, õàðäàæ ñýæèãëýõ íü èõ áîëñíîîñ áîëæ íàìûí àæëûã ã¿í
íóóö, õ¿íä áàéäàëä õèéõ áîëñîí òîäîðõîé íºõöºëººñ øàëòãààëæýý.
Øèíý áàðèìòûí VIII ç¿éë íü õóó÷íû IX ç¿éëòýé òîõèð÷ áàéíà.
Øèíý òàíãàðãèéí áè÷ãèéí IX ç¿éë íü ìºí øèíýýð áè÷èãäñýí ¿¿íä: “Íàìûí
õ¿í íàðûí àìü, õºðºíãèéã õàìãààëàí ñàõèõûí òóë õîð òàéëàõ øàðõ àíàãààõ
ýì õèéãýýä ýì÷ íàðûã áýëòãýõ áà äàéñàíòàé ýñýðã¿¿öýí òýìöýõ íóóö öýðýã
çýâñãèéí õ¿÷íèéã ýëáýãýýð áàéãóóëàí áýëòãýíý” ãýæýý. Ýíä, çýâñýãò áîñëîãîä
áýëòãýõ çîðèëãîîð çýâñýãò õ¿÷èí áàéãóóëàõ òóõàé ñàíààã ãàðãàæýý.
X ç¿éë íü îëîí ò¿ìíèé äóíä çîõèîõ íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûí òóõàé
ºã¿¿ëñýí ¿¿íä: “Àðäûí íàìûí ¿çýë áà çàðëàë ç¿éëèéã íèéòëýõèéí òóëä
çîõèñòîé ãàçàð òóñãàé õýâëýëèéí íóóö õîðîî áàéãóóëæ, áè÷èã äýâòýð çýðýã
ò¿ìýíä òóñòàé ç¿éëèéã õýâëýí òàðààæ áàéíà” ãýæýý. XI ç¿éëèéã íàìûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àñóóäàëä çîðèóëæýý. Ò¿¿íä ºã¿¿ëñýí íü: “Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíä íàìûí õ¿í òºëººëºã÷äèéã ñóóëãààä òýäíèé äîòðîîñ ñîíãîí àâ÷ äàðãà
òàâèí, íàìûí òàìãûã áàðèóëæ íàì çàñãèéã ÿâóóëàõ íàìûí óäèðäàõ ãàçàð
áàéãóóëàõ òóë äàðãà õ¿í íýã, òóñëàõ õ¿í, íÿðàâ õ¿í 2, áè÷ýý÷ õ¿í 4-èéã òóñ
òóñ ñîíãîîä òóñãàé áàéãóóëñàí íàìûí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí çºâøººð뺺ð
íàìûí õýðãèéã ÿâóóëíà” ãýæýý,
XII ç¿éëä àðäûí íàìààñ áóñàä íàìòàé áàéãóóëàõ îëîí óëñûí õîëáîî
õýëõýýíèé òóõàé ¿ã¿¿ëñýí ¿¿íä: “Ãàäààä Ìîíãîëûí Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîîñ îëîí ìîíãîë ãàçðûí àðäûí íàìûí òºâ õîðîîä áà îëîí ãàäààä
óëñûí àðäûí íàìòàé (Êîììóíèñò Íàìòàé - Á.Ø.) áè÷èã çàõèà áóþó áèåñýýð
íýâòðýëöýí ÿâàëöàæ íàìûí õ¿÷èéã áàäðóóëàõ õèéãýýä íàìûí òóñûã ¿éëòãýõ
çýðãýýð õàðèëöàí òóñëàëöàæ áèå áèåèéã õàðãàëçàí òýòãýõ áîëíî ãýæýý.
ÕIII ç¿éëèéã íàìûí áàéãóóëëàãóóäûã ºðãºòãºí îëøðóóëàõ, ººðººð õýëáýë
íàìûí àæëûã îëîí ò¿ìýíä óëàì îéðòóóëàõ õýðýãò çîðèóëæýý. Ýíý ç¿éëä
íàìûí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ ÿâäàë ÷óõàë áîëæ áàéãàà áà
íàìûí ãèø¿¿äèéã á¿ðòãýõ, ìºí ÒÕ-íû íóóö ìýäýý á¿ðòãýëèéí àæëûã ÿâóóëàõ
òóõàé çààæýý. XIV ç¿éë íü õóó÷èí áàðèìò áè÷ãèéí ¯ ç¿éë áîëíî.
Íàìûí ä¿ðýì áîëîõ áàðèìò áè÷èãò ººð÷ëºëò îðóóëñàí ÿâäàë áîë íàìûí
ãèø¿¿ä çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæèë áà òýìöëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâàõ ¿¿ðãýý
óõàìñàðëàæ, íàìûí ýãíýýã öààøèä ÷àíàðæóóëàí ºðãºæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Èõ õóðàë íü òýð öàã ¿åèéí áàéäàë, òóñ îðíû ò¿¿õò
íºõöºë, îíöëîãóóäûã õàðãàëçàí ¿çýæ, èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëûí ¿íäñýí çîðèëòûã åðºíõèéä íü òîäîðõîéëæýý. Èõ õóðëààñ ãàðãàñàí
øèéäâýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðñäèéí àøèã ñîíèðõëûã óõàìñàðëàí àâàõ,
203

òýäíèé óëñ òºðèéí èäýâõæëèéã õºãæ¿¿ëýí ôåîäàëûí ýñðýã àíãèéí òýìöëèéã
öààøèä ºðí¿¿ëýõýä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Àðä ò¿ìíèé àíãèéí òýìöëèéí
òóðøëàãà, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íä Àðäûí Íàì óëàì á¿ð îéðòîæ,
õîëáîî õàðèëöààòàé áîëæ áàéñàí çýðýã íü Àðäûí Íàìûí óäèðäàõ ðîëü
äýýøëýõ õýðýãò òóéëûí èõ äºõºì áîëæýý. 3-ð ñàðûí 11-íä Ìîíãîë Àðäûí
Íàìûí Òºâ õîðîîíîîñ Êîìèíòåðíä õàíäàæ, Êîìèíòåðíèéã òàëàðõàã÷
íàìóóäûí òîîíä îðóóëàí Ìîíãîë Àðäûí Íàìûã ýëñ¿¿ëýí àâàõûã õ¿ñ÷ýý 444 .
ÌÀÍ-ûí ÒÕ-íû ºðãºäºë, ÌÀÍ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã Êîìèíòåðíä
(ººðººð õýëáýë îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í - Á.Ø.) òóëãóóðëàí ÿâóóëàõ
áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã öàãààíòàí áîëîí òýäíèé ãàð õºë áîëîã÷äîîñ
÷ºëººëºõèéí òºëºº òýìöýíý ãýæýý. ¯¿íèé äàðàà óäàëã¿é Ìîíãîë Àðäûí
Íàìûã îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé ýãíýýíä òàëàðõàã÷ áàéãóóëëàãûí
æóðìààð àëáàí ¸ñîîð ýëñ¿¿ëýí àâ÷ýý.
Ìàë÷èí àðä á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Ìîíãîë Àðäûí Íàì íü îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺í, ò¿¿íèé òºâ øòàá áîëîõ Êîìèíòåðí, Ǻâëºëò Îðîñ
óëñûã ò¿øèãëýí, ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí ýñðýã òýìöëèéã ÿâóóëæ,
óëìààð Êîìèíòåðíä òàëàðõàã÷, õóâüñãàë÷ áàéãóóëëàãà áîëòëîî ºñºæ, îëîí
óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé ýãíýýíä òàëàðõàã÷ààð áàãòàí îðîõ áîëñîí þì.
§2. Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ,
ïàðòèçàí öýðýã ºñºí áýõæñýí íü
Íàìûí àíõäóãààð èõ õóðëûí
øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýí
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëñàí íü
Óíãåðí÷¿¿ä ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã
Ìîíãîëä àëü áîëîõîîð õýâýýð áàéëãàõûã
÷àðìàéõäàà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò
îðîñûí àæèë÷èí òàðèà÷èäòàé íýãäýæ,
òýäíèé íèéòèéí äàéñàí áîëîõ îëîí óëñûí
èìïåðèàëèçìûí çýâñýãëýñýí òàãíóóëóóäòàé ÿâóóëàõ òýìöëèéã ãàðãóóëàõã¿é
áàéõûã îðîëäîæ áàéâ. Óíãåðí÷¿¿äèéí ýíý áîäëîãûã Ìîíãîëûí Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàð ãýã÷ íü á¿ðýí äýìæèæ áàéâ. Æèøýýëáýë: Ìîíãîëûí Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí raçap àâòîíîìèò çàñãèéã Óíãåðí ñýðãýýí áîñãîñîí ãàâüÿàã òîî÷èí
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðò ÿâóóëñàí áè÷ãèéí õóóëáàðûã Áîäîî Õ¿ðýýíýýñ Õèàãò
ðóó áóöàæ èðýõäýý àâ÷èð÷ýý. Ǻâëºëò Îðîñ Óëñ áà Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí
òºëººëºã÷èä ýíý áè÷ãèéã õóóëü ¸ñîîð ýñýðã¿¿öýí íÿöààñàí íü ìýäýýæ õýðýãýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí õàðãèñ õýñýã Óíãåðí÷¿¿äèéí çýâñãèéí õ¿÷èíä
äóëäóéäàí ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã óíòðààí
äàðàõûí òºëºº õ¿÷ýý äàé÷èëæ áàéâ. Òèéì ó÷ðààñ ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã
íóòàã óñíààñàà õººí çàéëóóëæ, çàñãèéí ýðõèéã õºäºëìºð÷èí îëîí áàéëäàí
àâàõ õýðãèéã ãàãöõ¿¿ çýâñýãò òýìöëýýð ã¿éöýòãýæ áîëîõ áàéâ. Çýâñýãò òýìöýë
444
“Âîåòî÷íî-Ñèáèðñêàÿ ïðàâäà”. 1931 îíû 3-ð ñàðûí 30. Á.Øóìÿöêèé “Äåñÿòèëåòèå ìîíãîëüñêîãî
îêòÿáðÿ” ãýñýí ºã¿¿ëýë.
204

õèéæ, ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ îðíîîñîî õººí çàéëóóëæ, àðäûí çàñãèéã
áàéãóóëàí, àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë, ñî¸ë ãýãýýðëèéã ñàéæðóóëàõ ëîçóíã Àðäûí
Íàìààñ äýâø¿¿ëæ ¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõ òýìöëèéã óäèðäàâ.
Àíõäóãààð èõ õóðëûí øèéäâýðèéã ÀÍ-ûí ÒÕ-íîîñ õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ
ýõëýõäýý õóâüñãàëûí çîðèëòóóäûã àðä îëîíä òàéëáàðëàõ, àæëàà õ¿÷òýé
áîëãîæ, ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã çýâñýãò òýìöýëä àðä ò¿ìíèé õ¿÷èéã
çîõèîí áàéãóóëæ, ïàðòèçàí öýðãèéí ýãíýýã íýìýãä¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ áàéâ.
Çýâñýãò áîñëîãîä áýëòãýõ áà áîñëîãî õèéõ àæëûã óäèðäàõ Õóâüñãàëò Ò¿ð
çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ íü ÷óõàë áºãººä ýýëæèò çîðèëãî ãýæ Àðäûí Íàìûí
Òºâ Õîðîî ¿çýâ.
Àðäûí Íàì áîëîí äºíãºæ áóé áîëæ áàéñàí ïàðòèçàí öýðãèéí îòðÿäóóä,
çàðèì õîøóó, øàâèéí òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺í 1921 îíû 3-ð ñàðûí 13-íä
Õèàãò õîòîä áîëîâ. Ýíý çºâëºë㺺í Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ,
ò¿¿íèé ¿íäñýí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîí, ã¿éöýòãýõ àæèë õýðãèéí ÷àíàðòàé
äààëãàâàð ºã÷ýý.
Ýíý õóðëûí òîãòîîëä 445 “Ìîíãîëûí öàãààã÷èí òàõèà æèëèéí õàâðûí
äóíä ñàðûí øèíèéí ãóðâàí áºãººä, åâðîïûí 1921 îíû ìàðò ñàðûí 13-íû
ºäºð ÷óóëãàí ÷óóëàõàä: Íàìûí Òºâ Õîðîîíû õàìààðñàí äàðãà Äàìáàäîðæ 446 ,
ò¿øìýë Ëîñîë, á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ñ¿õáààòàð, àðäûí íàìûí á¿õ
öýðãèéí õýðãèéã åðºíõèéëýí çàõèðàõ ãàçðûí ò¿øìýë Áèëýãñàéõàí, àðäûí
íàìûí òºëººëºã÷èä ×àãäàðæàâ, ×îéáàëñàí, öýðãèéí àíãèóä áà õîøóó,
øàâèéí òºëººëºã÷èä “Äýìáýðýë, Äýæèä-Îñîð, Ïóíöàã-Õàñáààòàð, Ðàâæàà,
Äàìáàðàâæàà (Äàøçýâýã), Áàÿðò, Ëóâñàí, Æåðåí (Äàìáà), Íàâààí, Äàëàé,
Äàìäèíñ¿ðýí, Ñîäíîìäàø íàð õÿíàí õýëýëöýæ òîãòîîñîí íü “Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí õÿòàäûí õàðãèñààð äàðëàõàä ¿ë òýñýí, ãàçàð á¿ð çýâñýã áàðüæ õÿòàäûí
ýçýðõýã ìýäëèéã ò¿ëõýí óíàãàæ, ººðºº òóñãàé óëñ áàéãóóëñóãàé õýìýýí
õºäëºâ÷, àÿíäààí, ÿäàð÷ íýãýí ãàðûí æîëîîäëîãî àëäóóð÷ áàéõûí õàìò ÷ºëººã
¿çýæ Îðîñûí öàãààí íàìûí öýðã¿¿ä áàðîí Óíãåðí òýðã¿¿ëýí, Ìîíãîëûí îëîí
àðäûí ó÷èð ìýäýõã¿é á¿ðõýã õàðàíõóéãààð èø òàòàæ Ìîíãîëûã Õÿòàäûí
õàðãèñ ìýäëýýñ àíãèæðóóëíà õýìýýõ èõ ¿ãèéã õýëæ ñàíàìñàðã¿é Öýâýýí
òýðã¿¿í Òîãòîõ òàéæ, Äóãàð ìýéðýí çýðýã áóðóó çºâèéã ìýäýõã¿é óðüä õîéäûã
õÿíàõã¿é õýäõýí õºíãºí õ¿ì¿¿ñòýé ñ¿ëáýýëýí òóñëóóëæ Õ¿ðýýíä öºìðºí îðæ
èðýýä çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã õ¿÷ýýð ýçýðõýí àâ÷, àëñàí äýýðýìäñýí íü òîîëæ
áàðøã¿é ó÷èð àðä àìüòàä á¿ãäýýð öºì àéí ýìýýæ áóé, õýäèé Áîãä õààíòàí
ýðäýíèéí øèðýýíä çàëàãäñàí áîëîâ÷ Õ¿ðýýíèé ãàçàð áàéãóóëñàí çàñãèéí
ãàçàð íýãýíò äóð ìýäýí ãàíöààð õ¿÷ýýð çàõèð÷ áàéãààä áàðîí Óíãåðíèé
445
Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí íýãä¿ãýýð èõ õóðàë, 1931 îí. Äýýä ¯ä, 66-ð òàë.
446
Öýðýí-Î÷èðûí Äàìáàäîðæ (1900-1934) îäîîãèéí Àìãàëàíáààòàðò òºðñºí áºãººä àâòîíîìèéí ¿åä
Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû äýðãýäýõ ñóðãóóëü áà Ýðõ¿¿ õîòîä ñóðàëöààä äàðàà íü öàõèëãààí õîëáîî÷íîîð
àæèëëàæ áàéãààä õóâüñãàëûí àæèëä íèéëýí îðæýý.
Ö.Äàìáàäîðæ íàìûí I èõ õóðàëä òºëººëºã÷ººð ñóóæ, ò¿¿íýýñ ÒÕ-íû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð
ñîíãîãäîîä, àðäûí öýðãèéí êîìèññàðûí õóâüä Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöæýý.
1921 îíû õàâàð, àðäûí íàìûí Òºâ Õîðîî, ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Äàìáàäîðæèéã áàðóóí
205

ãàðò á¿õèé ó÷ðàà, õýðõýâ÷ ìîíãîë ¿íäýñòíèé èõ õýðãèéã óäèðäàæ ¿ë ÷àäíà
õýìýýõýýñ ãàäíà ìºí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí äóðààð áóñ õ¿÷èíä õàâ÷èãäàæ
Ìîíãîëûí õýäýí íýðòýé õ¿í îðîëöñîí áàéíà. Çýâñýã áàðüæ õºäºëñºí ò¿ìýí
àðäûí óã çîðèëò íü íýãä¿ãýýðò ººðèéí ãàçàð îðíûã õÿòàäûí ýçýðõýã ìýäëýýñ
ñàëãàæ áóñàä ãàäààä óëñûí õ¿÷ýýð îðîã÷äûã àðèëãàñóãàé. Õî¸ðäóãààðò ò¿ìýí
àðäûí àøèã òóñûã ¿íýõýýðèéí õàìãààëàí ÷àäààä óóë ãàçàð îðíîî ç¿éë á¿ðèéí
ýðäìèéã áîëîâñðóóëàí äýëãýð¿¿ëæ ÷àäàõ çàñãèéã ÿâóóëñóãàé õýìýýíý 447 ”
ãýæýý.
1921 ÎÍÛ 3-Ð ÑÀÐÛÍ 13-ÍÄ ÕÈÀÃÒÛÍ
ÄÝÝÄ ØÈÂÝÝÍÝÝ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ
үРÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ
Çàñãèéí
ãàçðûí õóðàë
Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð
Çàñãèéí ãàçàð
Åðºíõèé ñàéä
Çàñàõ çàõèðàõ ÿâäëûã
ýðõëýõ õýëòýñ
Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã
ýðõëýõ õýëòýñ
Ãàäààä õýðãèéã
ýðõëýõ õýëòýñ
Õàðèëöàí íýâòðýëöýõ
õýëòýñ
Áàéëäààíû
õýëòýñ
Öýðýã ýëñýõ, òàòàõ
õýëòýñ
Öàãäàí ñýðãèéëýõ
ñàëàà
Äîòîîäûã õàìãààëàõ
õýëòýñ
Àðèëæàà õóäàëäààíû
õýëòýñ
Áàðóóí çàìûí
òóñãàé àíãèéí
öýðãèéí
Äîòîîä ÿàì
Öýðãèéí ÿàì
Ñàíãèéí ÿàì
Õàðóóëóóä
447
Ìîíãîë àðäûí íàìûí íýãä¿ãýýð õóðàë 1931 îí. Äýýä ¯ä, 66-68-ð òàë.
206

Ýíý çºâëºë㺺íèé õóðëûí òîãòîîëä ýõëýýä ãàìèí, äàðàà íü óíãåðí÷¿¿ä
ìîíãîëä ò¿ðýìãèéëýí îðæ èðñíèé øàëòãààí áà ìºí ìîíãîë ôåîäàëûí óðâàñàí
øàëòãààí, ò¿¿í÷ëýí èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
çîðèëòóóä ººðººð õýëáýë ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ýõ îðíîî ÷ºëººëæ, àðäûí çàñàã
áàéãóóëàõ çîðèëòóóäûã ìàø òîäîðõîé çààæýý.
Ýíý òîãòîîëä öààø ºã¿¿ëñýí íü: “...Ìàíàé ìîíãîë ¿íäñèéã áóñäûí ìýäëýýñ
àíãèæðóóëæ ò¿ìýí àðä àìüòíû ýðõ ìýäëèéã áàäðóóëàõûã áîäîæ ýðõáèø
ãàäààäûí öàã çóóðûí õ¿÷íýýñ àíãèæèðñàí áºãººä çýðãýëäýý àðäûí çàñàãò
óëñóóäòàé íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí Õýðãèéã Á¿ãä Ò¿ð Åðºíõèéëºí
Çàõèðàõ ãàçàð áàéãóóëáàë çîõèíî õýìýýí Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàðò
äîëîîí õ¿íèéã òîìèëîí ñóóëãàíà. ¯¿íèé äîòðîîñ íýã íü Óðèàíõàéãààñ ñóóíà.
Áóñàä çóðãààã õóðëààð ñîíãîæ çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿ëýã÷ äàðãà ×àãäàðæàâ,
ãèø¿¿í ò¿øìýä íü Ñ¿õáààòàð, Ñóìúÿà, Áèëèãñàéõàí, Áîäîî, ×îéáàëñàí
íàð áîëíî. ×óõàì õýí ÿìàð àëáà ÿâóóëàõ áà ÿìàð õýëòýñ áàéãóóëàõ ÿâäëûã
çàñãèéí ãàçðààñ ººð òîãòîîíî õýìýýõýýñ ãàäíà ò¿ð çóóðûí çàñãèéí ãàçàðò
òóëãàí äààëãàõ íü õàðüÿàò ãàçàð îðíûã Õÿòàäûí ýðõ ìýäëýýñ àíãèæðóóëàõ
îðîñ öàãààí íàìûí öýðýã áà õóàç äýýðýì÷èí çýðãèéí çýâñýã á¿õèé ìóó
õóëãàéã àðèëãààä Ìîíãîëûí àðäòàé íàéðàìäàëòàé çýðãýëäýý óëñóóäòàé
õàðèëöàí íýâòðýëöñ¿ãýé. Òóñ ìîíãîë àðäûí òºëººëºã÷äèéí èõ õóðëûã çàðëàí
õóðàëäóóëæ, ¿¿ðä áàéõ çàñãèéí ãàçðûã îëæ óëñûí ¿íäñýí öààç ä¿ðìèéã
òîãòîîëãîñóãàé õýìýýí ¿¿íèé òóë áàòàëæ ãàðûí ¿ñã¿¿äèéã çóðàâ 448 ” ãýæýý.
Ýíä ýõ îðíîî õàðèéí äýýðýì÷äýýñ ÷ºëººëæ, ãàäààä óëñóóäòàé íàéðñàã
õàðèëöàà òîãòîîõ, àðäûí òºëººëºã÷äèéí õóðàë õèéæ áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëàí, ¿íäñýí õóóëèéã áàòëóóëàõ çýðýã çàð÷ìûí ýýëæèò çîðèëòóóäûã
òîäîðõîéëæýý.
Àðäûí íàì, öýðýã, õîøóóäûí òºëººëºã÷äèéí ýíý çºâëºë㺺í áîë øèíæ
÷àíàðààðàà çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë áàéñàí áºãººä Ìîíãîëûí àíõíû àðäûí
çàñàã òºð áîëîõ Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí ÿâäàëä ò¿¿íèé ò¿¿õò à÷
õîëáîãäîë îðøèíî.
Ǻâëºëãººíººñ ãàðãàñàí áàðèìò áè÷èãò Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðààñ Ǻâëºëò
Îðîñ, ÀÄÁÍ Óëñ, Õÿòàäòàé íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîæ, ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëýõ
ÿâäàëä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæýý.
Ǻâëºë㺺í íü àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãààñ óðâàñàí Öýâýýí òýðã¿¿í, Äóãàð
ìýéðýí íàðûí çýðýã ýòãýýä¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿ìæëýýä, Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàð áîë óíãåðí÷¿¿äýä ¿éë÷èëæ áóé àðä ò¿ìíèé ýñðýã ÷èãëýñýí
çàñãèéí ãàçàð þì ãýæ ä¿ãíýí ¿çæýý.
Ýíý çºâëºë㺺í íü Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñíààð àðäûí
õóâüñãàëûí ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ýõýëñýí áºãººä çýâñýãò òýìöýë õèéõ
çàìààð ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ãàçàð íóòãàà ÷ºëººëæ, á¿ðýí ã¿éöýä
448
Ìîíãîë àðäûí íàìûí íýãä¿ãýýð õóðàë. 1931 îí Äýýä ¯ä, 68-69-ð òàë. Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë,
Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð. 116 òàëä òîéìëîí ºã¿¿ëæýý.
207

àðäûí çàñàã òºð áàéãóóëàõ çîðèëòûã ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ºìíº òàâüæýý.
Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìýí, ëàì, íî¸äîä òóíõàã
ãàðãàæýý 449 . Óã òóíõàãò, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã Ãàäààä Ìîíãîëûí íóòàã
äýâñãýðýýñ õººí ãàðãàæ, àðäûí áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ, ¿íäñýí
õóóëèéã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð àðäûí òºëººëºã÷äèéí Èõ Õóðëûã çàðëàí
õóðàëäóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàí áîëîõûã
Ìîíãîëûí á¿õ õ¿í àìä çàðëàí òóíõàãëàæýý.
̺í òóíõàã áè÷èãò, Õÿòàäààñ ìîíãîë íóòàãò òîãòîîñîí á¿õ ýðõ ìýäýë
óñòàæ, çàñãèéí äýýä ýðõ ìîíãîë÷óóäûí ººðñäèéí ãàðò îðñíûã çàðëààä, “...
Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷äààñ àëèâàà çàõèðñàí òóøààñàí ç¿éëèéã õýðõýâ÷ äàãàæ
áîëîõã¿é... Ìàíàé àðäûí çàñãèéí õýðãèéã á¿ãä ò¿ð çàõèðàí øèéòãýõ ãàçðààñ
þó òóøààñàí, þó õýðýãëýõ õýìýýñýí ýë ç¿éë¿¿äèéã öàã ìº÷ ñààòóóëàëã¿é
ã¿éöýòãýí íèéë¿¿ëáýë çîõèíî 450 ” ãýæýý.
Òóíõàã áè÷èãò Õÿòàäûí ãàìèí öýðãýýñ ó÷ðóóëñàí ãàé ãàìøãèéã òîäîðõîé
äóðäàõûí õàìò Ìîíãîë ãàçàð îäîî óäààí ñóóæ, àæ òºðºí áàéãàà ýíãèéí íîìõîí
õºäºëìºð÷èí õÿòàä èðãýäèéã ãàìèíãààñ æè÷èä íü ¿çýõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý.
Òóíõàã áè÷ãèéí õî¸ðäóãààð õýñýãò Ìîíãîëûã “÷ºëººëºõ” ãýñýí
ëîçóíãàà𠺺ðñäèéí ÷èí ñàíàà áîäëîî õàëõàâ÷èëñàí óíãåðí÷¿¿äèéí õóóðàì÷
ýðìýëçëýëèéã èë÷ëýýä, òýäãýýðèéã ãàçàð íóòãààñàà õººí çàéëóóëàõ çîðèëòûã
çààæýý.
Òýãýõäýý ýíãèéí íîìõîí îðîñ, àìåðèê çýðýã áóñàä õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñèéã
öàãààíû ýòãýýä¿¿äýýñ ýðñ ÿëãàí çààãëàâàë çîõèõûã òîäîðõîé ºã¿¿ëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ººðñäèéí àøèã çàâøààí, àëäàð, öîëûí õîéíîîñ õººöºëäºæ,
àðä ò¿ìýí óëñ îðíûõîî ýðõ àøãààñ øóóä óðâàñàí Ìîíãîëûí ôåîäàëûí
òýðñ¿¿ä àæèëëàãààã èë÷ëýí áóðóóøààæ òýäãýýð ôåîäàëóóäòàé òýìöýõèéã
àðä ò¿ìýíäýý óðèàëàõäàà: “Ãàãöõ¿¿ çîâîõ íü: Ìàíàé ìîíãîëûí äóíä îëç
àøèã, çýðýã õýðãýìä øóíàëòàé õîâäîã íî¸ä áà ìóó çàëüõàé àðä õààÿà áèé
áºãººä ººðèéí àìèíû æààõàí àøèã òóñûã ýðõýì áîëãîæ, ñàíàà óðâàí, ìàíàé
Ìîíãîëûí ãàçàð óñ, óëñ òºð, àðä àìüòíàà øóóä õóäàëäàõààñ ¿ë áóöíà. Ýë
ó÷ðûã á¿ãäýýðýý ìýäýæ áàéãòóí!” ãýæýý. Ýíý òóíõãèéã Ìîíãîëûí á¿õ õ¿í
àìä, àìàí óõóóëãà áà áè÷ãýýð òàðààí ò¿ãýýæýý.
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð íü àðäûí íàìûí óäèðäëàãûí äîð, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã õººí çàéëóóëàõ çýâñýãò òýìöýëä àðä ò¿ìíýý áýëòãýæ ýõëýâ.
Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí äýýðõ øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð Öýðãèéí
ÿàì, Äîòîîä ÿàì, Ñàíãèéí ÿàìûã áàéãóóëñàí, ïàðòèçàí öýðãèéã àðäûí æóðàìò
öýðýã ãýæ íýðëýæ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä áºãººä æóðàìò öýðãèéí á¿ãä õýðãèéã
åðºíõèéëýí çàõèðàõ æàíæèíä Ä.Ñ¿õáààòàðûã òîìèëñíîîñ ãàäíà öýðãèéí äýä
æàíæèíä Ë.Ñóìúÿà, íàìûí ñóðòëûã íîìëîã÷èä Õ.×îéáàëñàí, Ö.Äàìáàäîðæ
íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý.
449
ÌÓÀ Óëñ òºðèéí 1-ð àíãè, 2-ð á¿ëýã. 150-ð á¿ñ.
450
̺í òýíä
208

Ìîíãîëûí óìàðä õèëä àíõ áàéãóóëàãäñàí õóâüñãàëûí æèæèã ãîëîìò íü
ààæìààð ºñºí ºðãºæñººð, Àðäûí íàì, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð, ïàðòèçàí öýðýã
á¿õèé Àðäûí õóâüñãàëûí ñóóðü áààç áîëîí õóâèðàâ.
Òýð ¿åä, Õèàãò õàâüä Õÿòàäûí ãàìèí öýðýã õóðàëäàæ, öàãààíòíû õýñýã
áóñàã àíãèóä Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õèëèéí äàãóó èéø òèéø ñýëã¿¿öýí õîëõèæ
áàéñàí ¿å áèëýý.
Óëààí Àðìèéí àíãèàñ Óíãåðíèé ýñðýã õèéõ áàéëäààíû àæèëëàãàà õýäèéä
ýõëýõèéã ëàâëàñàí çàõèäëûã Ñ¿õáààòàð 1921 îíû 3-ð ñàðûí ýõýýð Ǻâëºëòèéí
õèëèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äºä èëãýýæýý 451 .
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð íü ÐÑÔÑÐ áà Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí àëü àëèíû
ýðõ àøãààñ ¿íäýñëýí õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí Óíãåðíèé ýñðýã
òýìöýë õèéõýýð áîëñîí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä öýðãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýð
øèéäâýðëýæýý.
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðààñ ïàðòèçàí öýðãèéí òîîã
ºñãºõ áà ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã òýìöýëä õàìãèéí áîãèíî õóãàöààíä
áýëòãýõèéí òóëä áîëîëöîî á¿õèé àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéæýý. Íàìûí I èõ õóðàë
õóðàëäàõààñ ºìíº áàéãóóëàãäñàí ïàðòèçàí öýðãèéí òîî ºäðººñ ºäºðò ºñºæ
ò¿¿íèé ýãíýýíä þóíû ò¿ð¿¿íä ÿäóó çàðö àðäóóä ýõëýí îðæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ç¿¿í õîéò õèëèéí çàðèì õàðóóëûí õ¿ì¿¿ñ Àðäûí íàìûí
óðèàëãûã õ¿ëýýí àâ÷ ïàðòèçàí öýðýãò íýìýí ýëññýýð áàéâ. Òýä èíãýæ ïàðòèçàí
öýðýãò ýëññýí íü òýäãýýð õàðóóëûí àëáàíû àðäóóä ÿìàð ÷ ýðõ ìýäýëã¿é,
çîâîí ç¿äýð÷ àìü çóóæ áàéñíààñ ãàäíà òýäíèé îëîíõ íü Ǻâëºëò Îðîñûí
õèëèéíõýíòýé õàðèëöàõ áîëîëöîîòîé áàéñíû õóâüä öàãààíòíû çîðèëãî
áà Ñèáèðüò Óëààí Àðìè ÿëàëò õèéñýí òóõàé òîäîðõîé ìýäýæ áàéñàíòàé
õîëáîîòîé õýðýã àæýý.
Ïàðòèçàí Ëóâñàíãèéí Çàãä, Äîðæïàëàìûí Åðýíòýé (Àðõàíãàé àéìàã),
Äýìáýðýëèéí Äàìáà, Áàÿðûí Áàòàà, Ìàøèéí Öýäýâ, Äàãâûí Äàâàà
(Ñýëýíãý àéìàã), Ïàíäèéí Æèãìèä çýðýã áóñàä îëîí ïàðòèçàí íºõäèéí
äóðäàòãàëààñ 452 ¿çýõýä õàðóóëûíõàí áà àðäóóä ººðñäèéí óíàëãà ìîðü, çýð
çýâñãèéí õàìò ïàðòèçàí öýðýãò ýëñ÷ áàéæýý. Ïàðòèçàí öýðýãò íóòãèéí õ¿í
àì ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý òóñëàæ áàéâ. ĺíãºæ ýëññýí öýðã¿¿ä íü áàéëäààíû
ñóðãóóëü õèéæ áàéæýý. Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí, Äàìáàäîðæ íàð öýðã¿¿äèéí
äóíä õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà, ò¿¿íèé áàéëäààíû çîðèëòûã áèåýð òàéëáàðëàí
òàíèëöóóëæ áàéâ.
Æèðýãòýéãýýñ Óÿëãà õ¿ðòýëõ õàðóóëûíõàíä õàíäàæ, Ñ¿õáààòàðààñ
ÿâóóëñàí áè÷èãò: “...Îéðûã áîäîæ ñàéä Ýðäýíý âàí, ÿëãóóí áààòàð, áýéñ
Ñóìüÿà íàðûí õîøóóä áà ç¿¿í òàâàí õàðóóëààñ 500 öýðýã ýëñãýí àâ÷, ýíý
öàãààí ñàðûí 15-íààñ ýõëýí Õèàãòûí õÿòàä öýðãèéã äàéëààð ìîðäóóëñíû
451
Ä.Ñ¿õáààòàð. Çàõèäàë, áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð, 1952 îí. 41-43-ð òàë.
452
1921 îíû õóâüñãàëä îðîëöñîí òóõàé äóðäàòãàë áà áèåèéí íàìòðûí òîâ÷ ìýäýýã 1956 îíä áèäíèé
õ¿ñýëò ¸ñîîð èõýíõ ïàðòèçàí íàð èð¿¿ëñýí áèëýý. Õîéøèä “1956 îíä ïàðòèçàí íàðààñ àâñàí òîâ÷
ìýäýý” ãýæ áè÷èõ áîëíî.
209

òóëä... òóñ á¿ðèéí õàðóóëààñ íèæãýýä çóóí öýðýã òàòàí ãàðãàæ áèåñýýð àâ÷
ãàâøãàéëàí ìîðäîæ ýíý öàãààí ñàðûí 25-íû óðüä Áóóð õàðóóëûí Àëòàí
õýìýýõ ãàçðàà ã¿éöýí èðæ, áèäíèé òºëººëºã÷ íàðûí áýëòãýñýí çýâñýã ç¿éëèéã
õ¿ëýýí àâ÷ õàìòààð íèéëýëäýí õàðãèñ äàéñíûã õÿäàí àðèëãàõûã õ¿ñíý...
Óã ãàçàð áîëçîîíä õ¿ðýëöýí èðòýë çàìûí çóóð õóëãàé äýýðýì òîõèîëäîõ
áîëçîøã¿é òóë õàðóóëóóäûí äîòîðõè áóó çýâñãèéã á¿ðýí õóðààí àâ÷ èðýõèéã
õàìòàä ìýäýãäüå 453 " ãýæýý.
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ îéð õàâèéí õàðóóëóóäàä èëãýýñýí óã áè÷èãò:
“...Áèä, Îðîñ óëñààñ òóñëàìæèéã ãóéæ, òóñ ìîíãîë îðíûã õàðãèñëàí
ýçýðõñýí ãàìèíãààñ àíãèæðàí, á¿ðýí ÷ºëººò óëñ òºðèéã ìàíäóóëàí, àðä
ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãîõûã çîðüæ ÿâààä ýíý çàâñàð òóéëûí ãàçðààñ òóñëàìæèéã
á¿ðýí òºãñ îëæ, ýãæ ýíý çàâñàð òóéëûí ãàçðààñ òóñëàìæèéã á¿ðýí òºãñ
îëæ, ýãæ Äýýä øèâýýíýý áóóäàëìàãö Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçàð áàðîí Óíãåðí
ò¿ëõýí îðæ, ìîíãîë öýðãèéí õ¿÷èéã õýðýãëýí, ìºíºº õàðãèñ ãàìèíãóóäûã
õººí ãàðãàñàí íü, ¿¿íä õÿíàâàë ýíý õèð õÿòàä öýðýã, ìîíãîë öýðã¿¿äòýé
ýñýðã¿¿öýí áàéëäàõ áàéòóãàé, ººðñäèéí àìèéã çàéëàõ ãàçðûã îëîõã¿éä
õ¿ðñýí áºãººä îäîî ç¿é íü áèäíèé ç¿¿í, áàðóóí õàðóóëûí ìîíãîë÷óóä ýðõáèø
øàøèí ¿íäñýý áîäîæ, äàéñíû óðüäàõü ãàøóóí õîðûã çàíàæ, õî¸ð ýòãýýä
ñàíàà íèéëýëäýí öýðýã ýëñýæ, ýíýõýí ÷ºëººíä Õèàãòûã ýçëýí àâ÷ èõ õ¿÷ýý
íýãòãýõèéã ýðìýëçýæ òàâàí çóóí öýðãèéã äàé÷ëàí...” áàéíà ãýæ ìýäýãäýýä
öààøèä: “...¯¿íèéã... õÿíàí ¿çýæ, õàðüÿàò õàðóóëóóäûí àðäóóäòàé çºâëºëäºí
... öýðýã òàòàí ãàðãàæ ... õàìòààð íèéëýëäýí õàðãèñ äàéñíûã õÿäàí àðèëãàõûã
õ¿ñíý. Õàðèí èéíõ¿¿ ÿâóóëñíû õîéíî ýëäâýýð òàøààðàí áîäîæ èõ õýðãèéã
àëäàãäóóëàõàä á¿¿ õ¿ðãýãò¿í 454 ” ãýæýý.
Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöñîí ïàðòèçàí Äîðæïàëàìûí Åðýíòýé
äóðñàí ÿðèõäàà, áè óðüä çàðö àðä áàéãààä ººðèéí ýäýëæ áàéñàí ìîðü,
çýâñãýý àâ÷ Õÿðààí õàðóóëä èðæ Ñ¿õáààòàðûí öýðýãò ýëññýí áºãººä òýð ¿åä
ïàðòèçàíóóä ãðàíàò òýñëýõ, áóóäëàãûí ñóðãóóëü õèéäýã áàéâ 455 ãýæýý.
̺í Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöñîí ïàðòèçàí Äýìáýðýëèéí
Äàìáà, óðüä ÿäóó àëáàò àðä áàéãààä ýäýëæ áàéñàí ìîðü çýâñãýý àâ÷ ç¿¿í
õàðóóëæ èðæ Ñ¿õáààòàðûí öýðýãò ýëñæýý. Äàìáûí äóðñàí ÿðüñíààð òýäíèé
õàðóóëûí õàìãèéí ñàéí àí÷èä, Äàìáûí õàìò Àëòàíä õ¿ðýëöýí èðæ ïàðòèçàí
îòðÿäàä ýëñýí îðñîí àæýý. Òýãýýä ïàðòèçàíóóä Àëòàí, Õàíûí Õºíäèé çýðýã
ãàçàð öýðãèéí ñóðãóóëü õèéæ áàéñàí ãýæ Äàìáà äóðñàí 456 ÿðèâ.
Ïàðòèçàí Áàÿðûí Áàòûí ÿðüñàí íü: “Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãíèé ¿åýð
áè Õèàãò õàâüä áàéäàã òºðºë ñàäíûõàíòàéãàà çîëãîõîîð ÿâæ áàéâ. Òýð ¿åä
453
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924). ÓÁ., 1946 îí. 111-112- òàë.
454
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä, 1920-1924 îí. ÓÁ. 1946 îí. 110-
112-ð òàë.
455
1956 îíä ïàðòèçàí íàðààñ àâñàí òîâ÷ ìýäýý.
456
Ïàðòèçàí ×óðàõ õýìýýõ Äàìáûí äóðäàòãàëûã 1955 îíû 12-ð ñàðä ýíý íîìûã çîõèîã÷ áà ×.Íàöàã íàð
áè÷èæ àâ÷ýý. Õîéä “ïàðòèçàí Äàìáûí äóðäàòãàë” ãýæ áè÷èæ áîëíî.
210

Õèàãòàä ãàìèí öýðýã áàéñàí þì. ¯¿ãýýð ò¿¿ãýýð ñýëã¿¿öýæ ÿâñàí ãàìèí
öýðã¿¿ä Îðõîí, Åðººãèéí áèë÷ýýðò àðä Ïóíöàã, Ãàëèàãèéí Ëóâñàíöýðýí
íàðûã àëæýý. Àðäóóä ýíý á¿õ øàëòãààíààñ ãàìèíãèéí ýñðýã òýìöýõýä õààíà
÷ áýëýí áàéëàà. Áè Ñ¿õáààòàðòàé óóëçààä ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýâ. Ñ¿õáààòàð
òýãýõýä áóóðûí Äàíçàí ãýã÷èéíä ñóóäàã áàéâ. Ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýõ ãýæ
ìèíèé õ¿ññýíèéã Ñ¿õáààòàð èõ ñàéøààæ áèëýý 457 ” ãýæýý.
Õàíûí õºíäèéä öóãëàðñàí ïàðòèçàí íàðûí äîòîð á¿õ õàðóóëûíõàí ñàéí
ìýäýõ áîëñîí Õ¿äýð, Óÿëãà õàðóóëûí àëäàð öóóò àí÷èä, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
Ýðäýíý âàíãèéí õîøóó, ìºí Àõàé áýéñèéí õîøóóíààñ èðñýí àðäóóä áàéãààã
Áàÿðûí Áàò õàðæ áàéñàí áàéíà. Á.Áàòûí äóðñàí ÿðüæ áàéñíààð ïàðòèçàí
öýðãèéí àíãèóä ãýð ìàéõàíä ñóóæ áàéñàí áà ÿíç á¿ðèéí ìàðêèéí õàëóóí
õ¿éòýí çýâñýãòýé áîëæ áàéñíû äýýð õàðóóëûíõàí áà õîøóó øàâü àðäóóä
ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéæýý.
Ïàðòèçàí Ìàøèéí Öýäýâ, Ïàíäèéí Æèãìèä, Äàìáà, Àþóøèéí Öîãò,
3óíäóéí ×èìýääîðæ, Ñàíäàãèéí Öàãààíäîðæ, Ìýíäèéí Æèãìèä íàðûí
äóðñàí áè÷ñýíýýð àðäóóä ïàðòèçàí öýðýãò òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë
ãàçàð ñàéã¿é áîëæ, òýð íü ¿íýíäýý á¿õ àðä íèéòèéí õºäºë㺺íèé øèíæ
õàäãàëæ áàéæýý.
Àðäóóäààñ ïàðòèçàí öýðýãò õºñºã íèéë¿¿ëæ áàéñàí, áè ººðºº ÷ óíàëãà
ìîðü íèéë¿¿ëæ áàéñàí ãýæ Ïàíäèéí Æèãìèä ÿðüæýý.
Ïàðòèçàí Ñàíäàãèéí Ïàãìàäîðæèéí ÿðüñíààð àðä Áóìûí Ëóâñàí,
Ëõ¿íäýâ íàð ïàðòèçàí öýðýãò ýä ìàòåðèàëûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. ̺í
èéì òóñëàìæèéã õàðóóëûí Äàìäèíñ¿ðýí, Äàøíÿì, Ëóâñàí-Î÷èð íàð ¿ç¿¿ëæ
áàéñàí ãýæ Öýíäèéí Æèãìèä 458 äóðñàí ÿðüæ áàéâ.
Ïàðòèçàí íàðò òóñàëæ áàéñàí àðäóóä ìàø îëîí áàéñàí ãýæ Õèàãòûã
÷ºëººëºõºä îðîëöñîí ïàðòèçàí Ìàøèéí Öýäýâ, äóðñàí õýëýõäýý æèøýý
áîëãîñîí íü Õÿðààí õàðóóëûí Äàìäèíñ¿ðýíãýýñ Ñ¿õáààòàðò áýëýãëýñýí ñàéí
ìîðü íü ò¿¿õ óðàí çîõèîëä “óõàà õîíãîð ìîðü...” ãýæ àëäàðøñàí áèëýý ãýæýý.
Ïàðòèçàí Äàìáà, Çóíäóéí ×èìýääîðæ íàðûí äóðäàòãàëààð Øààìàð, ìºí
îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí íóòãààñ ïàðòèçàí öýðýãò ýä ìàòåðèàëûí òóñëàìæ
èõ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ãýíý.
Äýýð äóðäñàí çàðèì íýã áàðèìò íü Ìîíãîëûí óìàðä íóòãèéí õîøóóäààñ
ïàðòèçàí íàðò ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæèéí çºâõºí º÷¿¿õýí
õýñãèéã òîäîðõîéëîõ íü ìýäýýæ õýðýã áèëýý. Ãýâ÷ ýäãýýð íü Àðäûí Íàìûí
I èõ õóðëààñ õîéø àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöëèéí èäýâõæèë óëàì ºññºíèéã
õàíãàëòòàé õàðóóëæ ÷àäàõ ìýäýý þì.
̺í èéì áàéäàë 1921 îíû 3-ð ñàðä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíààíä
áóé áîëæ, çýâñýãò òýìöýë õèéõ áîëîëöîî á¿ðäñýí áàéâ.
457
Ïàðòèçàí Áàÿðûí Áàòûí äóðäàòãàëûã 1955 îíû 12-ð ñàðä. Ýíý íîìûí çîõèîã÷ íàð áè÷èæ àâ÷ýý.
Õîéøèä “Ïàðòèçàí Á.Áàòûí äóðäàòãàë” ãýæ áè÷èõ áîëíî.
458
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 89-ð òàë.
211

Ïàðòèçàí öýðãèéí àíãèóä áàéãóóëàãäàí ò¿¿íä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àðä
ò¿ìíèé õºäºë㺺í ìàø èõ áîëñîí íü Àðäûí õóâüñãàë óëàì èõ ºðíºõ áîëñíû
ãýð÷ þì.
Àðäûí íàìûí ¿çýë ñóðòëûí íºëººãººð àðä îëíû óëñ òºðèéí èäýâõ ºäðººñ
ºäºð èðýõ òóòàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéâ. Èéì ÷ ó÷ðààñ ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí
ýñðýã òýìöñýí íü çºâõºí ñàéí äóðûí ïàðòèçàí öýðýã áèø á¿õ àðä ò¿ìýí
áàéæýý. Àðä ò¿ìíýýñ õóâüñãàëò õºäºë㺺íä îðîëöñîí õýëáýð íü òóéëûí îëîí
ÿíç áàéñàí. ¯¿íä: ýä ìàòåðèàëûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, àëü íýãýí ãàçàð äàéñàí
ýòãýýä èðñíèéã ïàðòèçàí öýðýãò ìýäýãäýõ, ãàìèí áà óíãåðí÷¿¿äèéí öýðýãò
òàòàãäàõ áóþó ìàë õºðºí㺠íèéëó¿ëýõýýñ òàòãàëçàí çóãàòàõ, óíãåðí÷¿¿äèéí
öýðãýýñ îðãîõ, óíãåðí÷¿¿äèéí öýðýãò ÿâæ áàéñàí ìîíãîë öýðãèéí àíãèóä
õóâüñãàëûí òàëä íèéëýí îðîõ, áàñ ïàðòèçàí öýðýãò òóñëàõ, ò¿¿íä ººðñ人
ýëñýæ áàéëäàõ çýðýã áàéâ.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí äîëîîí õîøóóäààñ Óíãåðíèé öýðýãò õ¿÷ýýð
äàé÷ëàãäñàí õýäýí çóóí ìîíãîë öýðãèéí äîòîð ýñýðã¿¿öýë õºäºë㺺í 1921
îíû 3-ð ñàðä ãàð÷, ýöýñòýý äàðãà íàðûí òóøààë çààâðûã ¿ë äàãàí, îðîí
íóòàãòàà áóöàí òàðæýý 459 .
Ïàðòèçàí öýðãèéí àíãèóä äàéñàíòàé òóëãàðàõ ÿâäàë óëàì îëøèð÷ áàéâ.
1921 îíû 3-ð ñàðûí 7-8-íä Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí æèæèã îòðÿä, Øààìàðûí
Øàð Òîõîé ãýäýã ãàçàð ãàìèí öýðãèéí õýñýãòýé áàéëäñàí àæýý.
Òýðõ¿¿ Øàð òîõîé íü îäîîãèéí Øààìàðûí ñòàíöààñ ç¿¿í òèéø áàéäàã
Àâãàé ìîä íóãûí òóøàà áàéäàã áèëýý.
ªâºð Õèàãò çýðýãò ¿¿ðëýí áàéñàí Õÿòàäûí öýðãèéí àãò ìîðèéã òýæýýõ
çîðèëãîîð òýðõ¿¿ Øààìàðûí Øàð òîõîéä áàéñàí àðäûí õàäëàí ºâñèéã
íèëýýä îëîí ¿õýð òýðýã á¿õèé ãàìèí öýðã¿¿ä äóðààðàà à÷ààëàí àâàõààð
èðæýý. Ýíý áàéäëûã Ä.Ñ¿õáààòàð íàð ìýäýæ õýñýã öýðã¿¿ä ÿâóóëàí òýðõ¿¿
ºâñ à÷èæ áàéñàí ãàìèíã á¿ñëýí àâ÷ýý. Òýãýýä Ä.Ñ¿õáààòàð, Äàøíÿì íàð
òýäýí äýýð î÷îîä ãàìèí öýðãèéí äàðãàä Ä.Ñ¿õáààòàð õýëñýí íü: “Ìèíèé áèå
Ìîíãîë óëñûí öýðãèéí òýðã¿¿ëýã÷ áîëîé. Òàíàé öýðã¿¿ä áàðüñàí çýâñãýý
õóðààëãàæ àìü ìýíä óóë îðîí íóòàãòàà áóöàãòóí! Äýìèé õî¸ð óëñûí õîîðîíä
ìóíõðàí ÿâæ õàéðàí áèåý ñºíººõ íü òàëààð áóé. Ýíý õàäëàí ºâñ õàðààõàí
òàíàé óëñóóäàä õýðýã áîëîõ íü íýãýíò ºíãºð÷ýý. Áèäíèé ìîíãîë àðä íýã ÷
öýðýã ¿ã¿é áîëòîë ãàçàð íóòàã, õ¿í õºðºí㺺 ýçýðõýã äàéñíààñ ¿õýæ ñºíºò뺺
õàìãààëíà” ãýõýä òýäíèé öýðãèéí òýðã¿¿ëýã÷ íýã ãàìèí èõýä àéí ò¿ãøèæ
÷è÷ðýí ºã¿¿ëñýí íü: “Áèä çýâñãýý õýðõýâ÷ ¿ë õóðààëãàíà. Òà íàðûã ìèíèé
õàðüÿàò öýðã¿¿ä íýãýíò ýðãýí òîéðîí á¿ñýëñýí áèø¿¿. Ýñ èòãýâýýñ õàðàãòóí”
õýìýýõýä ìºí ãàìèíãèéí íî¸í õýëýõ íü “¯õýâ÷ çýâñãýý áàðüñààð õàìò ¿õñ¿ãýé”
õýìýýõýä Ñ¿õáààòàðûí õýëñýí íü: “Òà íàð çýâñãýý õóðààëãàâàë õàðüÿàò ãàçàð
áóðóóøààãäàõ òóë òàíàé çýâñãèéã õóðààõûã õýëòð¿¿ëñ¿ãýé. Õàðèí òà íàð
ºâñèéã ò¿ðãýí îðõèæ áóöàõûã çàâäàãòóí. Áè ººðèéí õàðüÿàò öýðã¿¿äýý òàíä
459
ÌÓÀ Óëñ òºðèéí 1-ð àíãè. 20-ð ñàí. 1-ð á¿ñ.
212

ãàð á¿¿ õºäëºã ãýõèéã ýíý (äàãóóëæ èðñýí) õ¿íýýð ìýäýãäüå 460 ” ãýæýý.
Ýíý áîë òýð öàãò ïàðòèçàí öýðýã áà ãàìèíãóóäûí õîîðîíä áîëæ áàéñàí
òýìöëèéí íýã òàëûã õàðóóëàõààñ ãàäíà. Ñ¿õáààòàð íü çîðèã ñàìáààòàé,
óõààëàã ñýðãýëýí äàðãà áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. Ãàìèíãèéí äàpãà íü
Ñ¿õáààòàðààñ òàâüñàí øààðäëàãà áà áîëçëûã çºð÷èæ, à÷ñàí ºâñºº àâààä
ÿâñàíä Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí àíãè òýðõ¿¿ àðäûí ºâñ äýýðýìäñýí ãàìèí ðóó
ãàë íýýæ òóëàëäæýý.
Ýíý òóëàëäààíä Ñ¿õáààòàðûí öýðýã Äàøçýâýã, Àþóø, Öýíä, Äàãâà,
Ì.Ëóâñàíäàìáà, Ñ.Äàìáà íàðûí õýñýã õ¿ì¿¿ñ îðîëöæýý. ̺í Ïóíöàã,
Äàìäèíñ¿ðýí íàð íýã ïóëåì¸òòàéãààð ãàìèíãèéí Áóóðûí ãîë ðóó çóãòàõ
çàìûã íü õààæ áàéëäæýý.
¯¿íèé ¿ð ä¿íä ãàìèíãèéí 30-ààä õ¿íèéã àëæ, 10-ààä õ¿íèéã îëçëîí àâ÷
Àëòàí ðóó õ¿ðã¿¿ëæýý.
¯¿íýýñ õîéø öýðã¿¿ä Àëòàíä áàéõ ÿâäàë 1-ðò àþóëòàé áàéñàí, 2-ðò Õèàãò
õîò ðóó îéðòîõ øààðäëàãàòàé áàéñíààñ áîëæ Õàíûí Õºíäèé ð¿¿ í¿¿í î÷èæ,
òýíä 10 ãàðóé õîíîæýý.
Ýíä öýðã¿¿ä ãýð, ìàéõàíä áàéñàí áºãººä öýðãèéí òîî 300 îð÷èìä
õ¿ð÷ýý. Ñ¿õáààòàð íü Õèàãò, Õàíûí õºíäèé, ýñâýë Àëòàíãèéí îð÷èì àéëààð
áàéðàà ñîëèí áàéðëàæ áàéæýý. Òýíä öýðã¿¿ä áóóäàõ, ãðàíàò øèäýõ, äàâøèõ
ñóðãóóëèéã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýõ áîëîâ.
Ïàðòèçàí öýðãèéí òîî íýìýãäýõ òóòàì òýäíèé äîòîð ñàõèëãà áàòûã
äýýøë¿¿ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, öýðãèéí ñóðãóóëü õèéx ÿâäàë
óëàì ÷óõàë áîëæ áàéâ. Ñ¿õáààòàð, Àðäûí õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéí òºëºº
òàíãàðàã ºðãºæ, ïàðòèçàí öýðýãò ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ áàéâ.
Ìèíèé áèå Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãîõ õýðýãò îðîëöîõäîî àìü
áèå ¿ðýãä¿¿ëýõèéã áîäîõã¿é ç¿òãýíý 461 ” ãýæ 1921 îíû 3-ð ñàðä Ñ¿õáààòàðûí
õýëñýí òàíãàðàã íü á¿õ öýðãèéí áàéëäààíû òàíãàðàã áîëæýý.
Ñ¿õáààòàð Àðäûí íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð
ïàðòèçàí öýðãèéã õýäýí õîðîî áîëãîí çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð
ãàðãàñàí áºãººä õîðîî òóñ á¿ðèéã äîòîð íü æèæèã àíãèóäàä õóâààæýý.
Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ èðñýí öîîõîð öýðãèéã òýðã¿¿í õîðîî, Ñóìúÿà
áýéñèéí õîøóóíû öýðãèéã 2-ð õîðîî, ç¿¿í õàðóóëóóäûí öýðãèéã 3-ð õîðîî,
Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû öýðã¿¿äèéã 4-ð õîðîî áîëãîí áàéãóóëæýý”.
Õîðîîäûí äàðãà íàðò Á.Ïóíöàã, çàõèðàã÷ Î.Öýðýíäîðæ, Ö.Õàñáààòàð,
×.Áàçàðñàä íàðûã òîìèëæ àíãèéí äàðãà íàðò Ä.Íàíçàä, Á.Ñîäíîìäàø,
×.Äàìäèíñ¿ðýí, Ã.Áóìöýíä 462 , Ñ.Áàëäèð, Ö.Äîõíàà íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
460
“Àðäûí öýðýã” ñîíèí, 1926 îí. Õ.Ïýðëýý. “Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä”. ÓÁ., 1943 îí. 37-ð òàë.
461
“Àðäûí öýðýã” ñîíèí. 1924 îíû 3-ðò. Õ.Ïýðëýý. Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943 îí. 34-ð òàë.
462
Ã.Áóìöýíä 1921 îíû 3-ð ñàðä àðäûí æóðàìò öýðãèéí àíõíû õýñã¿¿äèéí íýãíèé äàðãààð òîìèëîãäîæ,
Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöæýý. Äà õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðò
öàãààíû ýòãýýäòýé òýìöýõ àæèëä îðîëöæýý. Àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí äàðàà íàìûí äààëãàâðààð
öýðýã, öàãäàí ñýðãèéëýõ Ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãàä ÿíç á¿ðèéí òóøààëûí àëáà
õààæ ÿâæýý. Áóìöýíä ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ, Èõ õóðëûí ãèø¿¿íýýð îëîí äàõèí ñîíãîãäæýý. 1940 îíîîñ
213

òîìèëæýý 463 .
Öýðãèéí õîðîîä íü áàéëäààíû áýëòãýë ñóðãóóëü õèéõýýñ ãàäíà õàðóóë
ìàíààíä ãàðàõ, ñýðãèéëýí òàãíàõ àæèëä ÿâäàã áàéæýý.
Ñ¿õáààòàð ºäºð á¿ð èðæ ÿðèà õèéõäýý ãàìèíãèéí áàéäàë, öàã ¿åèéí
áàéäàë, ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ çîðèëãûí òóõàé ÿðüäàã áàéñàí ãýæ Äàãâûí Äàâàà
äóðääàã áèëýý.
Öýðãèéí õîðîîäîä àæèëëàõ óëñ òºðèéí àæèëòíààð òîìèëîãäñîí
×îéáàëñàí, Äàìáàäîðæ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéëäààíû çîðèëòóóä, àðäûí õóâüñãàëûí
çîðèëãî, Ǻâëºëò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëèéí à÷ òóñ çýðýã îëîí
ñýäâýýð óõóóëãà ÿðèà õèéäýã áàéæýý. Öýðãèéí óëñ òºðèéí àæèëòàí íàð
öýðãèéí äîòîð 3-ð ñàðûí ýõíèé õàãàñò ìàø èõ àæèë õèéñýí ¿¿íä: Äàìáàäîðæ,
Íàìûí èõ õóðëûí øèéäâýð áîëîí íàìûí ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéã öýðãèéí äóíä
óíøèæ ºãäºã áàéñàí áà ×îéáàëñàí, óëñ îðíû áàéäàë, íàìûí çîðèëãî, öýðãèéí
çîðèëòóóäûí òóõàé èëòãýë ÿðèà õèéæ áàéæýý 464 .
1921 îíû ýõýýð ïàðòèçàí öýðãèéí àíãèóä, ãàìèí öýðãèéí îòðÿäûí õîîðîíä
áîëñîí òóëàëäààíä ìîíãîëûí öýðãèéí ¿çýë ñàíàà ºñºí íýìýãäýæ, ººðèéí èõ
õýðýã ÿëíà ãýäýãò áàò èòãýë òºð¿¿ëñýýð áàéâ. Ãàìèí öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààã
á¿õ òàëààð íü çºâòãºõ ¿çýë ñàíààã áàðèìòëàã÷ õÿòàäûí õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷
×åí ×çóí-öçî áè÷èõäýý ïàðòèçàí öýðãèéã “ìîíãîë õóëãàé íàð” ãýæ íýðëýýä ¿ë
ìýäýãäýõ ç¿ãýýñ îëîí, öººí õýñãýýð äàéðàí äîâòîëæ èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàí,
ìàíàé öýðýãò õ¿íä áàéäàë áèé áîëãîæ áàéñàí áàéíà 465 ” ãýæýý.
Çýâñýãò òýìöýëä çîõèîí áàéãóóëàãäàí áîññîí ìîíãîëûí ìàë÷äûí ¿éë
àæèëëàãàà íü äàâóó õ¿÷òýé äàéñíû ñýòãýëèéã ÷ áàñ çîâîîäîã áîëæ áàéâ.
Íàì íü àðä ò¿ìíèé èõ òóñëàìæ äýìæëýãýýð áîãèíî õóãàöààíû äîòîð
ïàðòèçàí öýðãèéã ÷óõàë õýðýãöýýò á¿õ çýâñýã, õýðýãñýë, õîîë õ¿íñýýð
õàíãàæýý. Ïàðòèçàí öýðýã áà óìàðä õîøóóäûí àðä îëíû õîîðîíä íÿãò õîëáîî
õàðèëöàà òîãòñîí íü Õèàãò îð÷èìä áàéãóóëñàí õóâüñãàëò àæëûí áààçûã
öààøèä ºðãºòãºõºä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëæýý.
ýõëýí 1953 îíûã äóóñòàë ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû óëñ Òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Óëñûí Áàãà Õóðëûí
äàðãà, Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãààð àæèëëàæýý. 1953 îíä íàñ áàðæýý. Íàì óëñàä èõ ãàâüÿà
áàéãóóëñàí ó÷èð ÁÍÌÀÓ-ûí îäîí, ìåäàëèàð îëîí äàõèí øàãíàãäñàí áà Ǻâëºëò Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé íºõºðëºëèéã áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò èõ ÷àðìàéëò ãàðãàñàí ó÷èð Ëåíèíèé îäîíãîîð øàãíóóëæýý.
463
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷
ò¿¿õ. 1934 îí. 105-106-ð òàë. Äîîä äýâòýð.
464
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä ÓÁ., Ìîíãîë óëñûí 18-ð îí
(1928 îí)
465
×åí ×çóí-öçî. Äóðäñàí çîõèîë, Ø äýâòýð.
214

§3. Àðäûí æóðàìò öýðýã ªâºð Õèàãòûã ÷ºëººëæ
Õÿòàäûí ãàìèí öýðãèéí ýçýðõèéëëèéã óñòãàñàí íü
Àðäûí æóðàìò öýðýã
Õèàãòûã ÷ºëººëºõººð
áýëòãýñýí íü
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð
ºâºð Õèàãòûã õÿòàäûí ãàìèí öýðãýýñ ÷ºëººëºõ
ÿâäëûã ººðèéí ýýëæèò çîðèëãî áîëãîæýý. Ýíý
àñóóäëûã Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî íèëýýä
óðüäààñ àâ÷ õýëýëöýæ áàéæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð 1921 îíû 3-ð ñàðûí 14-íä áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûë õàìòàðñàí õóðàëäààí äýýð Õèàãò õîòûã õÿòàäûí ãàðààñ
öýðãèéí õ¿÷ýýð ÷ºëººëºõ áàéëäààíû òºëºâëºãººã äýâø¿¿ëýí òàâèâ 466 .
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí óäèðäëàãûí äîð àðä
îëíûã ãàìèí öýðãèéí ýñðýã çýâñýãò áîñëîãîä áýëòãýñýí áºãººä òýäíèé
õóâüñãàëò èäýâõ îðãèëæ áàéñíààð õóâüñãàë Ìîíãîëä ÿëàõàä ÷óõàë õýðýãòýé
óðüä÷èëñàí íºõöë¿¿ä áèé áîëîîä áàéæýý.
Óíãåðí÷¿¿äýä øàõàãäàí íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ çàéëñõèéí ãàð÷ óìàðä ç¿ãò
ä¿ðâýñýí ãàìèí öýðýã íü Õÿòàäûí òºâ çàñãèéí ãàçàðòàéãàà õàðèëöàæ ÷àäàõàà
áîëüæ óëàì á¿ð õîëäñîí íü òýäíèéã ñòðàòåãèéí õóâüä ìàø àøèãã¿é áàéð
ñóóðèíä îðóóëæýý.
Ãàìèí öýðýã íü Õèàãòûí îð÷ìûí Ìàíõòàé, ìºí Õèàãò õîò, ò¿¿íýýñ ç¿¿í
òèéø Èâöýã çýðýã ãàçðóóäàä áàéðëàæ áàéæýý. Ãàìèí öýðãèéí íèéò òîî íü ÿíç
á¿ðèéí ñóðâàëæ áè÷èãò õàðèëöàí àäèëã¿é çààñàí áàéäàã áºãººä áàðàãöààëáàë
8000-ààñ 10000 õ¿íòýé áàéñàí ãýäýã. Òýð ¿åä Ìîíãîëûí ýíä òýíäõèéí íóòãààñ
70 ìÿíãà îð÷èì õÿòàä ä¿ðâýãñýä Õèàãòàä öóãëààä áàéñàí ãýæ “Ñîâåòñêàÿ
Ñèáèðü” ñîíèíä 467 áè÷æýý. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü óíãåðí÷¿¿äèéí
õ¿÷èðõèéëëýýñ çóãàäñàí ýíãèéí èðãýä áàéñàí íü ìýäýýæ õýðãýý. Ãýâ÷ Õèàãòûã
÷ºëººëºõ ÿã òýð ¿åä Õèàãò õîò, ò¿¿íèé îð÷èìä 10 ìÿíãà øàõàì ãàìèí öýðýã
áàéñàí ãýæ Õ.×îéáàëñàí çîõèîëäîî áè÷ñýí áàéäàã 468 .
Õ.×îéáàëñàíãèéí äóðäñàí ýíý òîîã Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä îðîëöñîí
îëîí õ¿ì¿¿ñ çºâøººðºí ãýð÷èëæ áàéäàã. Õèàãò õàâüä á¿ãæ áàéñàí Ãî Ñ¿íëèíû
êîìàíäëàë äîð áàéñàí öýðýã á¿õýë á¿òýí ìîðüò äèâèç, õýäýí õîðîî, 6-7
èõ áóó, õýäýí àðâàí ïóëåì¸òòîé áàéâ.
Ïàðòèçàí öýðýã áàéãóóëàãäñàí áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò èäýâõ
ºðíºñºí çýðýã ÿâäàë íü ìîíãîëûí àðäûã çîâîîí òàð÷èëãàæ áàéñàí ãàìèí
öýðãèéí áàéäëûã ýðñ ººð÷èëæýý. Ìàíõàòàé áîëîí áóñàä ãàçàð áàéñàí ãàìèí
öýðãèéí õÿíàëòàíä àãñàí ãàçàð íóòãèéí õ¿ðýý ºäðººñ ºäºðò ÿâöóóð÷, ãàìèí
öýðýã èõ òºëºâ Õèàãò õîòîä öóãëàæ, áàéäàë èü òóí ÷ ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîîð
áàéâ ãýæ òýð ¿åèéí ìîíãîëûí áàéäëûã ñóäëàã÷ áàéñàí õÿòàäûí õºðºíãºòíèé
466
Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð. ÓÁ., 1967 îí. 90-ð òàë.
467
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 4-ð ñàðûí 2.
468
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð 125-ð òàë. 1934 îí.
215

ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçî õàðàìñàí áè÷ñýí 469 áàéäàã. “Ìîíãîë õóëãàé íàð (ïàðòèçàí
öýðãèéã ×åí ×çóí-Öçî òýãæ íýðëýæýý) Õèàãòûí ç¿¿í áàðóóí ÷èãèéí
íóòãóóäààñ çóóãààñ çàðèìäàà ìÿíãà õ¿ðòýë öýðýãòýé ãàð÷ èðýõ íü ¿ðãýëæ
áàéæýý” ãýæ ×åí ×çóí-öçî áè÷æýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä ãàìèí öýðãèéí êîìàíäëàë áà ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçî òýð
öàãèéí ìîíãîë öýðãèéí òîîíû òàëààð òîäîðõîé ìýäýý áàéõã¿é áàéæýý.
Ìîíãîë õóëãàé íàð Îðîñûí öàãààíòàí áà ìîíãîë íî¸äûí ýñðýã òýìöýæ áàéñàí
íàìûíõàí áàéñàí àæýý ãýæ ×åí ×çóí-Öçî áè÷æýý. Ãàìèí öýðýã íü íóòãààñàà
àëñ òàñàðñíààñ ãàäíà ºìíº ç¿ãýýñ óíãåðí÷¿¿ä, óìàð ç¿ãýýñ ìîíãîë àðäûí
öýðýãò øàõàãäàí, ãàðàõ ãàçàðã¿é áîëæ, ýöñèéí ýöýñò õýðýãöýý òîõèîëäâîë
óëààíòàíòàé ººðººð õýëáýë Ǻâëºëòèéí õèëèéí ýðõ áàðèã÷èäòàé õàðèëöààãàà
ìóóòãàõã¿é áàéæ òýäíèé äýìæëýãèéã àâ÷ õÿòàä íóòàãòàà áóöàõ áîäîëòîé
áàéñàí ãýæ ×åí ×çóí-öçî áàòëàí áè÷æýý.
×åí ×çóí-öçî-ãèéí õýëñíýýð áîë ×åí È áèå ºâ÷òýé áîëñîí ó÷èð Õîâäûí
ñàéä áàéñàí Ëþ Þàíü õýðãèéã øèéòãýí çàõèðàõ áîëæýý.
Õèàãòûã äàéðàí îðîõ ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí óëñ òºð, áàéëäààíû
áýëòãýë ¿íäñýíäýý ã¿éöñýí áàéæýý. Á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ñ¿õáààòàð àðäûí
çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð äîð äóðäñàí òóëãàí øààðäàõ áè÷ãèéã Õèàãòàä
áàéñàí ãàìèí öýðãèéí ýðõ áàðèã÷äàä èëãýýæýý. ¯¿íä:
“...Ìàíàé ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðýã, Õèàãò õîòûã øóóä äàéðàí îðæ
ýçëýõèéã çàâäàí áàéãàà ó÷èð ç¿é íü îëîí àìüòíû àìèéã ýíýðýí õàéðëàæ,
áàñ õÿçãààð áîîìò ãàçàð áàéëäâàë ýðõáèø áóäëèàí ãàðàõ áîëçîøã¿é òóë ýíý
áè÷ãèéã àâñàí äàðóé òàíàé õàðüÿàã öýðãèéí çýâñãèéã öºì õóðààæ, Ìîíãîëûí
Õèàãò õîòûí õàìò áèäýíä òóøààâàë çîõèíî. Õýðýâ èéíõ¿¿ ñàéíààð çºâøººðºí
õ¿ëýýâýë òàíàé õÿòàäûí õàðüÿàò íàðûí àìèéã áàòëàí õàìãààëæ, óóë îðîí
íóòàãò áóöààæ áîëíî. Õàðèóã áè÷èã óëàìæëàí õ¿ðãýñýí õ¿íýýð äàðóé èð¿¿ëíý
¿¿. Õýðýâ ìàíàé ýíý áè÷èãò õàðèó ºãºõã¿é áóþó ýñ õ¿ëýýõ áîë ìàíàé ìîíãîë
öýðýã øóóä áàéëäàõààñ ººðã¿é. ¯¿íä ñ¿éòãýñýí öýðýã àëèâ áóðóó ÿâäëûã òàíàé
ãàçàð ñýì õ¿ëýýâýë çîõèíî 470 ” ãýæýý.
¯¿íèé çýðýãöýý àðäûí æóðàìò öýðãèéí óäèðäëàãà Õèàãòûã äàéðàí îðîõ
òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ áàéæýý.
Òºëºâëºãºº ¸ñîîð áîë Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí ãîë õ¿÷ íü ìîíãîë Õèàãòûí
áàðóóí, áàðóóí õîéò Ýðýýí õàìàð, Òºãñ㺺 áóëãèéí ýõíèé Ìàíõíûã äàìæèí
îðîõ, ººð íýã õýñýã öýðýã íü Òºãñ㺺 áóëãèéí áàðóóí òàë áà Íî¸í îâîîíû ç¿¿í
Îðîñ áóëãèéí õàìðààð îðîõ áàéæýý. Íóóæ ¿ëäýýñýí õýñýã öýðýã íü ìîíãîë
õàðóóëûã îðîîæ, Òóæèéí íàðñíû ÷èãò ãàð÷ áîëîõ ãàìèí öýðãèéã öîõèõ
¿¿ðýãòýé áàéñàí àæýý 471 .
469
×åí ×çóí-öçî. Äóðäñàí çîõèîë. 3-ð äýâòýð. 77-80-ð òàë,
470
Ä.Ñ¿õáààòàð. Çàõèäàë áà áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1952 îí. 9-10-ð òàë.
471
Ýíý òºëºâëºãºº íü Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàðûí äóðäñàí çîõèîëûí äîîä äýâòýð. 121-122-ð
òàë. Õ.Ïýðëýý. “Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä”. 1943 îí. 55-ð òàëä òóñ òóñ áóé.
216

Àðäûí öýðãèéí òóëãàí øààðäàõ áè÷èãò ãàìèí öýðãèéí êîìàíäëàëààñ
õàðèó ºãººã¿é òóë 3-ð ñàðûí 17-íû îðîé Ñ¿õáààòàð öýðýãòýý Õèàãòûã
÷ºëººëºõ òóøààë ºã÷ýý.
Àðäûí æóðàìò öýðýã
Õèàãòûã ÷ºëººëñºí íü
Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíû óðüä Àëòàí,
Õàíûí õºíäèé çýðýã ãàçàð áàéëäààíû áýëòãýë
õèéöãýýñýí ãýæ òýð òóëàëäààíä èäýâõòýé îðîëöîã÷
ïàðòèçàí Äýìáýðýëèéí Äàìáà äóðñàí ÿðüæ áàéâ. Õàíûí õºíäèé íü Äîîä
öàãààí ýðãèéí òóøàà îðøäîã àì þì. Òýð àìûí õàíàí õàäíû òóøààõ æàëãûí
ìºðãºöºãò æóðàìò öýðýã áàéðëàæ áàéâ. Òóëàëäààíû ºìíº Ñ¿õáààòàð á¿õ
öýðãýý öóãëóóëæ “Áèä íàð ºíºº øºíº Õèàãòûí ç¿ã õºäºëæ, ìàðãààø ºã뺺
ò¿¿íèéã ÷ºëººëºõ áàéëäààí õèéõ áîëíî. Ãàìèí öýðãèéí òîî, çýâñãèéí õ¿÷
äàâóóòàé áàéäëààñ àéõ õýðýãã¿é. Íýãäýë íÿãòðàë ìàø ñàéí öººí òîîíû öýðýã,
õ¿÷ äàâóóòàé èõ öýðãèéã ÿëæ áîëíî” ãýæ óõóóëàí ÿðüæ áàéñàí þì ãýæ äýýð
äóðäñàí ïàðòèçàí Äýìáýðýëèéí Äàìáà ºã¿¿ëæýý 472 .
Öýðýã Õàíûí õºíäèé㺺ñ ºâºð Õèàãò õ¿ðòýë 30 øàõàì êì ÿâàõ áàéæýý.
Öýðýã 3-ð ñàðûí 17-íä íàð æàðãàõûí ºìíºõºí Õèàãòûí ç¿ã Õàíûí õºíäèéã
ºãñºæ Õîíãîð ìîðüòûí äàâààãààð äàâæ, Æîíîíãèéí õºíäèéí ýõ Ýðýýíèé
íóðóóãààð äàìæèí õºäëºõèéí ºìíºõºí Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿í õîðîîíû
àðàâòûí äàðãà Áàëäàí, Äàâàà íàðûã äóóäàæ Ǻâëºëòèéí õèëýýñ èðæ áóé 2 èõ
áóóã òîñîí î÷èæ Íàðñò äàâààãààð àâ÷ðàõ ¿¿ðýã ºã÷ýý.
Õàíûí õºíäèé㺺ñ ªâºð Õèàãò ðóó ÿâàõàä, Öîîõîð öýðýã, Ñóìúÿàãèéí
öýðýã Áàÿíõàí óóëûí àðààð, õîøóó öýðýã Áàçàðñàäûí óäèðäëàãààð òýð óóëûí
ºâðººð íü òóñ òóñ õºäºëæýý.
Áàÿíõàí óóëûí Øàð õàä ãýäýã ãàçàð á¿ð áàéðëàæ áàéñàí Áàçàðñàäûí
öýðãýýñ 20 õ¿í Ìîéëò ãýäýã àìàíä ¿ëäýæ, ãàìèíã çóãàäàí èðâýë òîñîí
áàéëäàõààð õîöîðñîí, ìºí 10 õ¿í Æîíîíãèéí õºíäèéí Èõ îâîî ãýäýã ãàçàð
õàðóóë õèéæ ¿ëäñýí ó÷èð òýä íàð Õèàãòûã ýçëýõýä îðîëöîæ ÷àäààã¿é þì.
¯¿ð öàéõààñ ºìíº æóðàìò öýðýã ºâºð Õèàãòûí áàðóóí íóðóóíä èðæ áàéðàà
ýçýëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóøààëûí ¸ñîîð á¿õ öýðãèéã äºðâºí õîðîî áîëãîæ
õóâààãààä, ìàíàé öîîõîð öýðãèéí õîðîîã Ñ¿õáààòàðûí îéð øàäàð ÿâàõ
òýðã¿¿í õîðîî áîëãîæ Õèàãòûí áàðóóí õîéò ÷èãëýëýýð, Ñóìúÿà áýéñèéí
õîðîîã Òºãñ㺺 áóëãèéí îð÷ìîîð, Ýðäýíý âàí Íàìñðàéí õîøóó öýðãèéí
õîðîîã Çóóí öýðãèéí äóãàí áóþó Óëààí áóðãàñíû ÷èãëýëýýð ýçëýí àâàõààð
õºäºëñºí áèëýý ãýæ Íàñàíãèéí Äýíäýâäîðæ äóðñàí ÿðüñàí áèëýý.
Ä.Äàìáà òîëãîéí ñýðãèéëýõýä ÿâàõ äààëãàâðûã Ñ¿õáààòàðààñ àâ÷ýý. Òýãýýä
òîëãîéí ñýðãèéëýõ õýñýã öýðãèéí õàìò ÿâñààð Ãýñýð ñ¿ì õàâèéí ºíäºðëºã
äýýð ãàð÷ýý.
472
1956 îíä ïàðòèçàí íàðààñ àâñàí òîâ÷ ìýäýý.
217

Àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãòàä òóëæ î÷èõîä òýð øºíº èõ õ¿éòýí, öàñàí
øóóðãà òàâüæ áàéñàí òóë øºíèéí àÿëàë èõ ÿðâèãòàé õ¿íä áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí
Õèàãòûí ãàìèí öýðãèéí òîî 10000 îð÷èì áà ìîíãîë àðäûí öýðýã 400-ãààä
õ¿íòýé áàéñíààñ áàñ öºì áàéëäààíä îðîîã¿é, áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ õýðýãòýé
áàéñàí ó÷èð òóëàëäààí ÷ õ¿íä íºõöºëä ýõëýõ áàéæýý.
Áàéëäààí ºãëººíººñ øºíº õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ, àìæèëò õî¸ð òàëä ýýëæëýí
øèëæñýýð áàéæýý. Òýð òóëàëäààíä îðîëöñîí ïàðòèçàí íàðûí äóðäàòãàëààñ
¿çýõýä óã áàéëäààíû àæèëëàãààã ãóðâàí ¿å áîëãîí õóâààæ áîëîõ, ¿¿íä: 1-ð ¿å
íü äàâøèõ áàéëäààíû á¿õ ñàíàà÷ëàãà Ìîíãîë àðäûí öýðãèéí ãàðò á¿õýëäýý
áàéñàí ¿å þì. Öîîõîð öýðýã ĺðâºëæèí ñ¿ìèéí ÷èãëýëýýð, Ñóìúÿàãèéí
öýðýã Ǻâëºëòèéí õèëèéí äàãóó îðæýý. Æóðàìò öýðãèéí íýãýí õýñãèéí
ò¿ð¿¿÷èéíõýí Øèðýý ñ¿ìèéí ¿¿äýíä áàéñàí ãàìèíãèéí õàðóóëûã óõðóóëàí
Õèàãòûí áàðóóí õîéò òàëààñ ãàë íýýæ, äàéñíû òýðã¿¿í øóãàìûí õ¿ì¿¿ñ
àëàãäñàíààð áàéëäààí ýõýëæçý. Èíãýýä àðäûí æóðàìò öýðýã øóóðõàé
äàâøæýý. Äàâøèã÷ öýðãèéí òýðã¿¿í õýñýã íü Áààñò ãîëä õ¿ð÷, äàéñíû ãîë
ãîë áàéðëàë ðóó ãðàíàò øèäæýý. Ýíý ò¿ðãýí äàâøèëò íü äàéñíû õóâüä òóí
ñàíàìñàðã¿é, ýãøèí çóóð áîëñîí ó÷èð äàéñàí ýòãýýä ñàìãàðäàí ¿éìýð÷, ýìõ
çàìáàðàà àëäàí, òýðã¿¿í øóãàìä áàéñàí öýðã¿¿ä õîòûí õýðýìä óõðàí îðæ,
çàðèì íü õîòûí óðä áàéäàã “Ñàëäàò” õýìýýõ òîëãîé äàìæèí óëìààð óëààí
áóðãàñ ðóó çóãàäæýý.
“...Ãýíýò ìîíãîë õóëãàé íàð ... áàðóóí óóëûí îðîéãîîð õîòûí äîòîð
äîâòëîí îðîîä ... çàäðàõ áºìáºã õàÿæ áàéëäñàí ... Ëþ õóâèéí ñàéä áà õÿòàä
èðãýíèé çàñãèéã ýðõëýõ ò¿øìýë íàð îëîí àëáàí õààã÷àà äàãóóëæ õîéä àéëä
îäîí ñóóâ... ãýæ Õÿòàäûí ò¿¿õ÷ ×åí ×çóí-öçî áè÷æýý 473 .
2-p ¿å íü Àðäûí æóðàìò öýðãèéí áàðóóí æèã¿¿ðèéã äàéð÷, á¿ñëýëòýýñ
ãàðàõ çîðèëãîîð íºãºº Óëààí áóðãàñ, Òóæèéí íàðñ ðóó çóãàäàí îðñîí
ãàìèíãóóä õ¿÷ àâ÷ Ýðýýí õàìðûí ç¿¿í óðä õºíäèéä áàéñàí ìîíãîëûí òýðã¿¿í
õîðîî ðóó äàâøñàí ¿å áîëíî.
Ãàìèí öýðýã àðäûí æóðàìò öýðãèéí ç¿ã ð¿¿ ãàë çîãñîëòã¿é íýýæýý. ̺í
“...Öçîó-ãèéí áðèãàä áà îëîí öýðã¿¿ä ýíýõ¿¿ ó÷ðûã ñîíñîîä ºì㺺ëºí èðæ,
õýäýí öàã áàéëäàæ... ìîíãîë õóëãàé íàðûã õýä õýäýí çóóãààð àëàâ...” ãýæ ×åí
×çóí-öçî ãàéõóóëàí áè÷èæ áàéâ 474 .
Øèð¿¿í òóëàëäààí õýäýí öàã ¿ðãýëæèëæýý. Àðäûí æóðàìò öýðãèéí
äàé÷èä Ýðýýí õàìðûí õÿðä óõàð÷ áàéñíàà äàéñíû ò¿ðýí äàâøñàíûã ýñðýã
òýñâýðëýí áàðüæ, Õèàãò áà ò¿¿íèé áàðóóí òàëûí óóë õî¸ðûí õîîðîíä îðøèõ
äýíæ æàëãóóäààð òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéæýý. Àðäûí öýðãèéí ç¿¿í æèã¿¿ð
Õèàããûí áàðóóí õîéíîîñ äîâòîëæ, ãîë õ¿÷èí Õèàãò õîò ðóó øóóä ýãöëýí
äàéð÷, ìºí áàñ íýã õýñýã öýðýã õîòûí áàðóóí ç¿ãýýñ äàéð÷ýý.
473
×åí ×çóí-öçî Äóðäñàí çîõèîë. 3-ð äýâòýð. 79-80-ð òàë.
474
̺í òýíä.
218

Ãàìèí öýðýã äàâøèëòàà çîãñîîæ, Õèàãò õîò áà õîò îð÷ìûã ýðãýí òîéðîí
õ¿ðýýëæ õîðèãëîëò õèéõ áîëîâ. Èíãýýä óäàëã¿é äàéñàí ýòãýýä èõ õ¿÷ýýð
àðäûí öýðãèéí áàðóóí æèã¿¿ðèéã õ¿÷òýé äàéð÷ ýõýëñýí ãýæ ïàðòèçàí Áàÿðûí
Áàò äóðñàí òýìäýãëýñýí áèëýý. Òýð ¿åä àðäûí öýðãèéí ñóì äóóñàõ øàõñàí òóë
àðäûí öýðãèéí êîìàíäëàë óõðàõ òóøààë ºã÷ýý.
Àðäûí æóðàìò öýðýã óõàð÷ íèëýýä õýñýã öàã ºíãºð÷ áàéãààä ñóì çýðýã
ç¿éëýý õàíãàëòòàé áýëòãýí, õºëëºñºí ìîðü ýöñýíýýñ áîëæ èõ áóóãàà 18-
íä õ¿ëýýí àâ÷ýý. Õî¸ð èõ áóóã Õèàãòûí áàðóóí íóðóóíä çîîæ, Õèàãò õîò
÷èãë¿¿ëýí áóóäàæ äîâòîëãîîí äàõèí ýõýëæýý.
Ýíý ¿åýñ Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíû 3-ð ¿å ýõýëæ, òýð íü àðäûí öýðãèéí
ÿëàëòààð òºãñ÷ýý.
Òýãýýä ïóëåì¸ò, èõ áóóíû ãàë äîîãóóð àðäûí öýðãèéí äàé÷èä õ¿÷òýé
äàâøèëò õèéñýí òóë õîòîä áàéñàí ãàìèí öýðã¿¿ä òýíäýýñýý ãàð÷ ç¿ã á¿ðäýý
áóòðàí çóãàäæýý. Ãàìèí öýðãèéí íýã õýñýã íü óìàð ç¿ã Ǻâëºëòèéí õèë òèéø,
íºãºº íü ç¿¿í óðàãø Èâöýã ñóóðèíû ç¿ãò, ãóðàâ äàõü íü áóþó ãîë õ¿÷ íü Õ¿ðýý-
Õèàãòûí çàìààð ºìíº ç¿ã õºäºëæ, Õ¿ðýýíýýñ àëñóóð òîéð÷ Ìîíãîëûí ºìíº
õèëèéã àëõàæ áóöàõ áîäîëòîé çóãàäæýý.
Áàéëäààíû àæèëëàãàà øºíèéí 12 öàãò òºãñæýý. Èíãýýä 3-ð ñàðûí 18-íä
Õèàãò õîò ÷ºëººëºãäæýý.
ªâºð Õèàãòûã ÷ºëººëñºí ÿâäàë áîë òîîãîîð îëîí, çýâñãýýð äàâóó
ãàìèíãèéí ýñðýã ººðèéí îðíû ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë ººðñäèéí íèéãìèéí
ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöñýí àðä ò¿ìíèé óëñ òºð, ñýòãýë ñàíàà, ñýòãýõ¿éí ç¿éí
àíõíû èõ ÿëàëò áîëæ ºãºâ. Ýíý áàéëäààíä àðäûí öýðãèéí îëîí çóóí äàé÷èä,
ýðýëõýã, áààòàðëàãèéí ãàéõàìøãèéã õàðóóëñàí ãýæ Õ.×îéáàëñàí áè÷ñýí
þì. Ãàìèíãèéí øîðîíä òàð÷ëàãäàæ áàéñàí àðä Øàðõ¿¿, Äàìäèíñ¿ðýí, ìºí
ìîíãîë öýðãèéí õ¿íä Öýíä, àðààõ õýìýýõ Æàíöàí ãýäýã 4 õ¿í ÷ºëººëºãäæýý.
Ýíý äàéíä ïàðòèçàí Ç.Áàëäàí, Á.Ñàìáóó, Ãîí÷èã íàðûí çýðýã õýä õýäýí
äàé÷èä áààòàðëàãààð áàéëäàæ áàéãààä íàñ íºõöæýý.
Ìîíãîë îðíûã ýçýìøèí àâàõ ãýñýí õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí ýðõòýí íàðûí
¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ò¿ðýìãèé ýðìýëçëýë, òýäãýýðýýñ Ìîíãîëä õýäýí æèëýýð
òîãòîîñîí öóñò äýãëýì íü õóâüñãàëò ¿çýë ñàíààãààð çîðèãæèæ çýâñýãëýí
òýìöñýí ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäûí æóðàìò öýðãèéí áààòàðëàã öîõèëòîä
èéíõ¿¿ áàëðàí óíàâ.
Îêòÿáðèéí ¿çýë ñàíààãààð çîðèãæèí, Àðäûí íàì, Ò¿ð çàñãèéí óäèðäëàãààð
çýâñýãëýñýí ìàë÷èí àðäûí ýíý ÿëàëò ãàìèí, óíãåðí áîëîí òýäíèéã àæèãëàí
õàðæ áàéñàí õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã äîíñîëãîæ, ìîíãîëûí äîòîîäûí
õàðãèñ÷óóäûã áýìáýãí¿¿ëæ, ýðõ ÷ºëºº ð¿¿ ãýý òýì¿¿ëñýí ìàë÷äûí óðàì
çîðèãèéã áàäðóóëàí, ñýòãýë ñàíàà ¿çëèéã ÷ ýðñ ººð÷èëñºí áàéíà.
Ýíý íü ãàãöõ¿¿ çàðö ÿäóó ìàë÷èä, æóðàìò öýðýãò ñàéí äóðààðàà ýëñýæ, àìü
áèåèéã º÷¿¿õýí ÷ õàéðëàëã¿é, áààòàðëàã çîðèã ãàðãàí, õ¿÷èò äàéñíûã äàðæ
áàéñàí òºäèé㺺ð áàðàõã¿é áàñ ñýòãýë ñàíààíû õóâüä çîðèãæèæ, õóâüñãàë,
ò¿¿íèé ÿëàëòûã ìºíõæ¿¿ëñýí øèíý äóó ÷ ãàðæ èðæ áàéñíààð èëýð÷ áàéâ.
219

Ýíý áîë “Øèâýý õèàãò 475 ” ãýäýã äóó þì. 30 øàä, 8 áàäàã ýíý äóóíû ¿ãýíä
Õèàãòûã àðäûí æóðàìò öýðýã õýðõýí ýçýëñíèéã ÿðóó òîä ä¿ðñëýí, ýíãèéí
¿ãýýð ãàðãàñàí áèëýý.
1921 îíû õóâüñãàëä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñýýñ 1956 îíä áèäýíä òîâ÷ ìýäýý
èð¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéí 38 íü Õèàãòûã ÷ºëººëºõ äàéíä îðîëöñîí áàéëàà. Òýäãýýð
38 õ¿í íü Ìîíãîëûí 20 õîøóóíû õàðüÿàò àðäóóä áàéñàí òóë Ìîíãîëûí á¿õ
õîøóóäûí áàðàã çóðãààíû íýãèéí òºëººëºã÷èä Õèàãòûã ÷ºëººëºõ òóëàëäààíä
îðîëöñîí ãýæ áîëîõ þì.
Äýýð äóðäñàí 38 õ¿íèé 25 íü àëáàò, 6 íü õàìæëàãà, 7 íü øàâü áàéæýý.
Òýäãýýð íü õºðºí㺠÷èíýýíèé õóâüä èõ òºëºâ ÿäóó, çàðö íàð áàéñàí àæýý.
Á¿ðýí áèø ÷ ãýñýí íýãýí ãîë òóëàëäààíû ýíý áàðèìòààñ àâ÷ ¿çýõýä àðäûí
õóâüñãàëûí õºäëºõ õ¿÷èí íü àðä ò¿ìýí ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé õàìãèéí èäýâõèòýé
õýñýã íü ÿäóó, çàðö àðäóóä áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Åð íü àðäûí çýâñýãã
òýìöëèéí òýðã¿¿í ýãíýýíä àëáàò, õàìæëàãà, øàâèéí ÿäóó çàðö õ¿ì¿¿ñ ãîëëîí
ÿâæ áàéæýý.
Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ Ðîáåðò Ðóïåí, çºâõºí õýäõýí öººí õ¿í ýðãýëò
õèéñíýýð Ìîíãîëûí õóâüñãàë ýõýëñýí þì øèã ¿çäýã íü 476 çºâõºí ºâºð
Õèàãòûã ýçýëñýí ýíýõ¿¿ áàðèìòòàé ÷ îãò àâöàëäàõã¿é, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéí à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõàä ë ò¿¿íèé àãóóëãà ÷èãëýãäñýí íü
èëýðõèé áàéíà.
Òîîãîîð öººí, òóðøëàãà äàäëàãà áàãà, çàëóó àðäûí öýðýã íü õýä äàõèí
äàâóó èõ õ¿÷òýé äàéñíûã áààòàðëàãààð ÿëñàí øàëòãààí íü íýãä¿ãýýðò, ººðèéí
¿íäýñòýí íèéãìèéã ÷ºëººëºõèéí òºëºº òýìöñýí àðäûí öýðãèéí äàé÷äûí àìü
áèå õàéðã¿é áààòàðëàã çîðèã; õî¸ðäóãààðò, òýìöëèéã Àðäûí õóâüñãàëò íàì
ãàðäàí óäèðäñàí; ãóðàâäóãààðò, èõ ¿éë õýðãèéã ºðãºí àðä îëîí äýìæñýí,
äºðºâä¿ãýýðò, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí õóâüñãàëæóóëàõ íºëºº áà çºâëºëò
óëñààñ ñýòãýë ñàíàà, çýð çýâñýã çàðèì ¿åä ìýðãýæëèéí õ¿÷ýýð äýìæëýã
¿ç¿¿ëñýí; òàâäóãààðò, ãàìèí öýðãèéí ýãíýýíä áàéñàí àæèë÷èí, òàðèà÷èä
àìüäðàëûí íºõöºë áàéäàëäàà äóðã¿éöñýí çýðãýýñ áîëæýý.
Ãàìèí öýðã¿¿ä õ¿íä íºõöºëä àìüäàð÷ áàéñàí, ¿¿íä õóâöàñ õóíàð
õàíãàëòã¿é, õîîë õ¿íñ ìóó, îðîí ñóóöíû áàéäàë òýñâýðëýøã¿é äîðîé, îëîí
ñàðààð öàëèí ìºí㺠àâäàãã¿é áàéæýý. Õèàãòûã ÷ºëººëºõ äàéí ýõëýõ ãýæ áàéõ
475
Ýíý äóóã õýçýý õýí çîõèîñîí òóõàé îäîî ÿã õýëýõ áàòòàé àëáàí áàðèìò ¿ã¿é áîëîâ÷, òýð ¿åèéí àõìàä
ïàðòèçàí öýðã¿¿äèéí äóðäàòãàëààð Õèàãòûã ýçýëæ àâñíû äàðàà ìºí õîòûí Áóëèãààðûí çàâîäûí
¿¿äýíä áàéñàí äýíë¿¿ã ïóëåì¸ò áóóíû ìýðãýæèëòýí Ãàâàð ãýäýã ñàíàìñàðã¿é õàãàëñàíä, íºõºä
íü áóðóóøààí çýìëýõýä òýðõ¿¿ Ãàâàð íü Øèâýý Õèàãòûã àâñàí õîéíî, øèëýí äýíë¿¿ õýðýãã¿é ãýæ
íºõ人 òàéòãàðóóëñíààð òýð äóó ãàðñàí ãýäýã áèëýý. ßìàð ÷ ãýñýí ýíý äóóã Õèàãòûã àðäûí æóðàìò
öýðýã ÷ºëººëñíèé äàðàà àðäûí æóðàìò öýðãèéí àíãèéí òóõàéëáàë, ïóëåì¸ò ñóìàíãèéí áºãòºð
Äàìäèíñ¿ðýíãèéí àíãèéí õýñýã íºõºä ñýäýâ÷ëýí ¿¿ñãýæ äóóëñàí ãýäýã. ¯¿íèé ¿ã öààøäàà íèéòýýð
çàñàí çàëðóóëàãäñààð ñ¿¿ëäýý îëîíä òàðæ, àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãòûã ÷ºëººëñºí òóõàé õàìãèéí
ñàéí óõóóëãà ìàãòààë áîëñîîð èðæýý.
Ýíý äóóíû ¿ãèéã àíõ òåàòðûí äóó÷èí àãñàí òàëèéãàà÷ Èøäóëàì ãóàéãààñ áè÷èí àâ÷ 1929 îíä “Óðàí
¿ãñèéè ÷óóëãà” ñýòã¿¿ëä õýâëýæýý.
476
P.Pyïåí “20-ð çóóíû ìîíãîë÷óóä” ãýäýã çîõèîëûí 5-ð á¿ëýã. 130-ð òàë.
220

¿åä ãàìèí öýðã¿¿ä á¿òýí õî¸ð cap öàëèí àâààã¿éãýýñ áîëæ íîöòîé ¿éìýýí
ãàðãàæ áàéñàí àæýý 477 .
Ãàìèí öýðýãò áàéñàí õºäàëìºð÷èí òàðèà÷èä ãàð ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñèéí
çàðèì íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä òàëàðõàæ áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é þì.
պ人ãèéí õºäºëìºð÷èí õÿòàä èðãýíèé õ¿¿ Ãà Ìà-öà (Äàìáà) ìîíãîë àðäûí
öýðýãò ýëñýí îðæ, ãàìèí öýðãýýñ Õèàãòûã ÷ºëººëºõ òóëàëäààí áà Áàÿð ã¿í
òýðã¿¿íòýé öàãààíòíû îòðÿäûí ýñðýã áàéëäàæ ÿâæýý.
Ãàìèí áà óíãåðí÷¿¿äèéí õ¿÷èðõèéëëèéã àìñàæ áàéñàí ìîíãîë íóòãèéí
îðîñ èðãýä ÷ ìîíãîë àðäûí öýðýãò èõýýõýí òàëàðõàí õàíäàæ áàéæýý. Ìîíãîë
àðäûí öýðãèéí ýãíýýíä ñàéí äóðûí îðîñ õýñýã õ¿ì¿¿ñ ÿâñàí áºãººä òýäíèé
äîòîð Ìîíãîëûí áàéëäààíû îäîíãóóäààð øàãíàãäñàí ìîíãîëûí àëäàðò
ïàðòèçàí Ìåëüíèêîâ áàéæýý.
ÀÄÁÍÓ-ûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäàä Áîðèñ Øóìÿöêèé ìýäýãäñýí íü:
“Óíãåðí÷¿¿ä, õÿòàäóóä, îðîñûí á¿ëýã öàãààíòàí õóëãàé íàð áîëîí Óíãåðíä
áèåý õóäàëäñàí ìîíãîë íî¸ä çýðýã äîòîîä ãàäààäûí á¿õ áîîë÷ëîã÷èäòîé
òýìöýõ çîðèëãîòîé Ìîíãîë Àðäûí çàñãèéí ãàçðûã òóíõàãëàæ, ººðñäèé㺺
Ìîíãîë àðäûí öýðýã õýìýýí íýðëýñýí óëààíòàí ìîíãîë öýðãèéí àíãè
3-ð ñàðûí 18-íû 22 öàãò Õèàãòûã ýçëýí àâàâ. Õÿòàä öýðãèéí àíãèóä
áàéëäààíã¿éãýýð õîòûã ºãºõã¿é áàéñàí òóë Õèàãòûã ýçýìøèõèéí òºëººíèé
òóëàëäààí á¿õýë ºäºð ¿ðãýëæëýâ. Õÿòàäûí öýðãèéí àíãèóä óõðàâ... 478 ” ãýæýý.
Õèàãòûã ÷ºëººëñºí ÿâäàë ÿëàíãóÿà, Ǻâëºëò, Õÿòàä çýðýã ãàäààäûí
õýâëýëèéí ñîíèðõëûã èõýýõýí òàòàæ áàéâ. “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèíû 1921
îíû 3-ð ñàðûí 30-íû äóãààðò ìýäýýëñýí íü:
“Áèåý äààæ áàéãóóëàãäñàí ìîíãîëûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíãèóä” 3-ð
ñàðûí 18-íû ºã뺺 Õèàãòûã áàðóóí òàëààñ íü äàéðëàà. Ýíý íü õÿòàä öýðãèéí
êîìàíäëàëä ñàíàìñàðã¿é ãýíýòèéí õýðýã áîëæ, òýäíèéã èõýä ñàíäðóóëàâ.
Äàéðàí îðñîí ìîíãîë öýðãèéí òîî öººí áàéñàí ó÷èð òýäíèéã õÿòàä öýðýã
óõðààæ, õîòûã ãàðòàà àòãàñààð õîðèãëîí õàìãààëàõ áàéäàëä îðîâ. Á¿õýë
ºäðèéí òóðø õàðèëöàí áóóäàëöàâ. Ìºí ºäðèéí îðîé ìîíãîë÷óóä õîòûã ãýíýò
èõ áóóãààð ãàëëàâ. Àíõíû áóóäëàãà õÿòàäóóäàä 3-ð ñàðûí 19-íèé øºíº äóíä,
Õèàãòûã õÿòàäóóä îðõèæ ìîíãîëûí õóâüñãàëò öýðýã ýçëýâ... Ýíý ¿éë ÿâäëûí
¿ð ä¿íä 6000 îðîñ, õÿòàä õ¿ì¿¿ñ ìàíàé íóòàãò çóãàäàí îðæ èðñýíä ìàíàé
öýðãèéí êîìàíäëàë àíõààðàí ¿çýæ, Õèàãòûí óëààíõóàðàíä ò¿ð áàéðëóóëàâ.
Çóãàäàí ä¿ðâýã÷èä ìºí ×èò ðóó ÷ î÷æýý. ×èòèéí õÿòàä êîíñóëûí õ¿ñýëò
¸ñîîð ä¿ðâýã÷äèéã ¿íý òºëáºðã¿é òýýâýðëýæ, õèëèéí çóðâàñò îðóóëæýý.
Åð íü ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð õÿòàäûí ä¿ðâýã÷äýä òóñëàõ áà òýäíèé áàéäëûã
õºíãºâ÷ëºõèéí òóëä áîëîëöîîòîé á¿õ àðãà õýìæýýã àâàâ” ãýæýý.
477
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí, 1921 îíû 3-ð ñàðûí 26.
478
ÖÃÀÊÀ, Ô.72/185, îï.1, ä.45, ë.30. “5-ð àðìèéí Õóâüñãàëò öýðãèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í
Øóìÿöêèéãýýñ ÀÄÁÍÓ-ûí åðºíõèé êîìèññàðò 1921 îíû 3-ð ñàðûí 19-íä ºãñºí ìýäýãäçë. Ýðõ¿¿ õîò.
Õóóëáàðûã ÀÄÁÍÓ-ûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäàä èëãýýâ” ãýñýí îðîñ áàðèìò áè÷èã.
221

Áàñ ýíý òàëààð õºðºíãºòíèé õýâëýëä ÿíç á¿ðèéí òààìàãëàë áè÷èæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýí ÿïîí îôèöåðóóäûí òóñëàìæààð ãàìèíã äîâòîëñîí ìýòýýð Ðåéòåð
àãåíòëàã ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿é çîõèîìîë ìýäýãäýë òàðààæ áàéâ 479 .
Õèàãòûã ýçëýí àâñíû äàðàà Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ 1921 îíû 3-ð ñàðûí
19-íä Õèàãò õîòîä ãàìèí öýðãýýñ ó÷ðóóëñàí àëëàãà, õ¿÷èðõèéëëèéã ìºðäºí
áàéöààõ êîìèññ áàéãóóëæýý.
Êîìèññûí á¿ðýëäýõ¿¿íä:
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ×îéáàëñàí, êîìèññûí äàðãà, Òðîèöêîñàâñê õîò
äàõü Ǻâëºëò Îðîñûí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåê, ÀÄÁÍÓ-ûí òºëººëºã÷, õèëèéí
ðàéîíû äàðãà, Ǻâëºëò-Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿàìíû òºëººëºã÷ Í.À.Êàòåðóõèí
íàð îðæýý. Ýäãýýðýýñ ãàäíà Ìîíãîëä àìüäàð÷ áàéñàí Äàíè, Õîéä Àìåðèêèéí
Õîëáîîò Óëñ, Óíãàðûí èðãýä ìºí êîìèññûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæýý.
Òóñ ìºðäºí áàéöààõ êîìèññ ãàìèíä àëàãäñàí 52 èðãýíèé õ¿¿ðèéã îëæ
èëð¿¿ëýí àêò òîãòîîñíû äîòîð Õèàãò äàõü îðîñ èðãýäèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ õîðîîíû äàðãà Êîíå÷íûõ, ãýð á¿ë Øàòóíîâ ãýã÷ àâãàéí õàìò,
ýìýãòýé Êàêàáàäçå, íÿëõ õî¸ð õ¿¿õäèéí ýõ Æàê, Òðîèöêîñàâñêèéí ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷èä àõ ä¿¿ Ëèñèöèí, 16 îðîñ òàðèà÷èí, ò¿¿í÷ëýí õýäýí ìîíãîë èðãýä
ò¿¿íèé äîòîð ãóðâàí õ¿¿ðèéí ãàð õ¿ëýýñòýé áàéñàí áà íýã íü ãàâ ãèíæòýé
áàéæýý 480 .
Êîìèññ ä¿ãíýëòýíäýý äóðäñàí íü: “Àëàãäñàí ãóðâàí ìîíãîë õ¿íèéã
õÿòàäûí øîðîíãîîñ àâàà÷èæ áóóäñàí íü ýðãýëçýýã¿é” ãýæýý. Òýäãýýð íü
ãàìèíãèéí ºìíººñ ýñýðã¿¿öýí òýìöñýí óëñ òºðèéí õýðýãòýíã¿¿ä áàéñàí
áîëîëòîé áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí Õèàãòûí íýã õýñýãò 3-ð ñàðûí 19-íä ò¿éìýð
ãàð÷ óëìààð 20-íû îðîé á¿õ Õèàãòûã õàìàðñàí áà Ìîíãîëûí Ò¿ð çàñãèéí
ãàçàð ò¿¿íèéã óíòðààõûí òóëä á¿õ àðãà õýìæýýã àâñàí òàëààð äýýðõ êîìèññ
òýìäýãëýæýý.
×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé êîìèññ 1921 îíû 3-ð ñàðûí 22-íä òîãòîîñîí àêòûí
ä¿ãíýëòýíä áè÷ñýí íü:
“Èéìèéí òóë ãàë ãàðñàí ó÷ðóóä áà ìàíàé êîìèññûí òîâ÷ëîí îëñîí íü
ìîíãîë Õèàãò õîòîí äîòîð á¿õèé íîìõîí îëîí àìüòíûã àëñàí, õ¿÷èðõèéëýë
çýðýã ìîíãîëûí Õèàãòàä áîëñîí íèéòèéí îëîí ÿâäëóóäûí òºëºâ ÿíçûã
àæèãëàæ áàñ òýð ìýò àëæ, ãýìò àæèë õèéõèéí õàìò çàéëøã¿é äýýðýìäñýíèéã
áîäîëöâîë ýðõáèø,
1. Ýäãýýð õÿòàäûí ¿éëäñýí ìóó ãýìò ¿éëñ¿¿äèéã õèéõ ¿åñò Ìîíãîë õèàãò
õîòîíä á¿õèé õÿòàä öýðýã ÿìàð ÷ æóðàì ñóðòëûã àëäñàí áàéõ õýðýãòýé.
2. Òýð ìýò õÿòàä öýðýã äýõ òýðã¿¿íã¿é ýìõ æóðàìã¿é áîëñíû ó÷èð íü
ãàãöõ¿¿ õàðüÿàò öýðãèéí çàõèðëóóä íü Õèàãò õîòîîñ çàéëæ, îðîñ ãàçà𠺺ð
ººðèéí õÿòàä öýðãèéí õîðîî, àíãèéã ýçýíã¿é äóð äóðààð òàâüæ, íýãýí çýâñýã
479
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 25.
480
ÑÑÑÐ, ØÓÀ ÀÈ-òèéí íîìûí ñàíãèéí rap áè÷ìýëèéí òàñàã. Â.È.Þäèíèéí õàäãàëæ áàéñàí ìàòåðèàë,
ìºðäºí áàéöààõ êîìèññîîñ 1921 îíû 3-ð ñàðûí 22-íä Õèàãòàä ¿éëäñýí ä¿ãíýëò á¿õèé òîãòîîëûí
õóóëáàð.
222

á¿õèé õºãæñºí ñýòãýëò á¿ëýãëýñýí óëñ áîëîõóéö õ¿ðñíýýñ øàëòãààëàãäæýý.
3. Ìîíãîë Õèàãò õîòûí èõ áàðàã íü ãàëä ò¿ëýãäýæ äóóññàí áà áè÷èã
öýðãèéí àëáàíû õ¿¿ ñàí õóðààõ ãàçðóóäàä á¿õèé ¿íýòýé ç¿éë öºì ¿ã¿é áîëñíû
ó÷èð øàëòãààí íü ãàãöõ¿¿ íóóãäàæ ¿ëäýýä ãàë òàâüñàí õÿòàäûí õàðüÿàò íàðààñ
áîëæýý.
4. Õýðýâ Ìîíãîëûí õýðãèéã åðºíõèéëºõ äàðãà Ëè Þàí õýìýýõ öàõàð
ªëçèéä¿¿ðýí, Õèàãò õîòûã çàõèðàõ ò¿øìýë Ëó Áàí-òîó íàð ìîíãîë öýðãèéã
äàéðàí îðîõûí íèëýýä óðüä àëáàí ÿàìàà õàÿöãààæ çóãàäàí ãàðñàíã¿é áºãººä
Ìîíãîëûí õàðüÿàò õîò õýðõýâ÷ äýýðýìäýãäýí òîíîãäîõ ÿâäàë ãàðàõã¿é áàéñàí
áîëîâóó õýìýýíý” ãýæýý 481 .
Ãàìèí öýðýã ñàðíèí
áóòàð÷ Ìîíãîë
íóòãààñ çóãàäñàí íü
Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà ãàìèí öýðýã öààøäàà
ìîíãîë íóòãààñ õººãäºí ãàð÷ýý. Òðîèöêîñàâñêò
çóãàäàí î÷ñîí õýñýã ãàìèí öýðýã, çºâëºëòèéí õèëèéí
ýðõ áàðèã÷äûí äýìæëýãýýð òºìºð çàìààð õÿòàä
íóòàãòàà áóöæýý. Èâöýã, Øààìàð õàâèéí ãàìèí öýðãèéã ìîíãîë ïàðòèçàí
öýðýã õººí çàéëóóëæ òýð ñóóðèíã ÷ºëººëæýý 482 .
Õýäýí ìÿíãàí õ¿í á¿õèé ãàìèí öýðãèéí òîìîîõîí õýñýã Õ¿ðýýíýýñ áàðóóí
òàëààð ìîíãîëûí ºìíºä õèëèéã ÷èãëýí ÿâàõäàà íóòãèéí àðä èðãýäèéã òîíîí
äýýðýìäýæ áàéæýý.
Øàðûí ãîëä ãàìèí öýðã¿¿ä ìîðèî ºãºõººñ òàòãàëçñàí Ïóíöàã ºâãºíèéã
àëæýý 483 .
“Õèàãòààñ àðàâ øàõàì ìÿíãàí õÿòàä öýðýã çóãàäàí ãàðàâ ãýñýí ñóðàã ãàð÷
áàéñàí áºãººä ¿íýõýýð òýäíèé îëîíõè íü Áàðóóí Õàðààãèéí Öàãààíáóëàã,
Óãòààë, îäîîãèéí Æàðãàëàíòûí ñàíãèéí àæ àõóéí áàðóóí óóëààð äàìæèí
Óëààí õàä ðóó ÷èãëýí ÿâæ èðñýí þì” 484 ãýæ ïàðòèçàí Ï.Òîãòîõ ÿðüæýý.
Óëààí Õàäàíä èðñýí ãàìèí öýðýã íü Óíãåðíèé òóøààëààð òýíä òîñîæ
áàéëäñàí ìîíãîë öýðãèéí îòðÿäòàé òóëãàð÷ýý.
¯¿íä, áàðóóí ýòãýýäèéã òîõèíóóëàõ ã¿í Áàëæèííÿìûí öýðýã áàðóóí
òàëààñ íü, áàñ ã¿í Ñóíäóéí öýðýã áàðóóí õîéíîîñ íü òóñ òóñ èðæ áàéëäæýý.
Óëààí õàä íü îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí òºâººñ ç¿¿í õîéø 20 îð÷èì
êì Àðãàëûí óóëààñ áàðóóí õîéø 10 îð÷èì êì çàéòàé ãàçàð îðøèíî.
20 îð÷èì òîì áèø òîëãîäûí äóíä îðøèõ òýð õîòãîð ãàçàð 7-8 ìÿíãàí
øàõàì ãàìèí öýðýã á¿ñëýãäæýý. Ìîíãîë îòðÿä äýýð 300 îð÷èì öýðýãòýé
Òîëáóõèíû îòðÿäûã Åðººãººñ Óíãåðí î÷óóëñàí þì ãýæ Ï.Òîãòîõ äóðñàí
òýìäýãëýæýý. Óëààí õàäàíä ãàìèíãèéí ºìíº áà ç¿¿í òàëààñ Õ¿ðýýíýýñ î÷ñîí
ìîíãîë-îðîñ õîëèìîã îòðÿä, óìàðä áà ç¿¿í õîéíîîñ ãåíåðàë Ðåçóõèíû öýðãýýñ
àâ÷èðñàí Òîëáóõèíû îòðÿä òóñ òóñ á¿ñýëæýý.
481
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð. 171-172-ð òàë.
482
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 28.
483
Ïàðòèçàí Á.Áàòûí äóðäàòãàë
484
Ïàðòèçàí Òîãòîõûí äóðäàòãàë
223

Ìîíãîë, Óíãåðíèé öýðýã íü áåðäàíê, ñýëýì, èõ áóóãààð çýâñýãëýñýí áàéñàí
áà õîëèìîã ýíý öýðãèéí àíãèéã Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä
åðºíõèéä íü êîìàíäàëæýý. Ýíý Óëààí õàäíû áàéëäààí çàâñàðëàãàòàéãààð
õî¸ð ºäºð ¿ðãýëæèëñýí áºãººä õî¸ð äàõü ºäðººñ ýõëýí ãàìèí öýðýã áóóæ
ºãñºí áîëîâ÷ ýñðýã ýòãýýäèéí áàðóóí æèã¿¿ðèéã ñýòýëæ, èõýíõ õýñýã íü ºìíº
çóã ÷èãëýí ãàðààä Áîð õºíäèé õàâüä äàõèí õîðãîäîæ áóò öîõèóëæýý.
Ïàðòèçàí Òîãòîõûí ýíý ÿðüñíûã ïàðòèçàí Äîëãîðûí Ìààì çýðýã áóñàä
õ¿ì¿¿ñ äàâõàð áàòëàí ÿðüäàã áîëîé.
Ýíý áàéëäààíä ìîíãîë öýðýã èõýýõýí èäýâõ áààòàðëàãèéã ãàðãàæýý. Ó÷èð
íü ãàìèí öýðãèéã áóò íèðãýñíýýð íýã äàéñàí ýòãýýä òóñ îðíîîñ õººãäñºí þì
ãýæ òýäíèé çàðèì íü îéëãîæ áàéæýý. Òýíä áàéëäñàí ìîíãîë öýðãèéí äóíä
õóó÷èí Õóæèðáóëàíãèéí öýðýãò Ñ¿õáààòàðòàé õàìò áàéæ, äîòíî íºõºðëºæ
áàéñàí áºãººä õîæèì Óíãåðíèé öýðýãò õ¿÷ýýð äàé÷ëàãäñàí àðä Ï.Òîãòîõ
çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Óíãåðíä äàé÷ëàãäñàí ìîíãîë öýðã¿¿ä íü ººðèéí äàðãà
íàð áà óíãåðíèé öýðãèéí äýãëýìèéã ¿ë òààøààäàã áàéñàí íü ÷óõàìäàà Óíãåðí
áà Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã áàéñíû ãýð÷ àæýý.
Ýíý íü àðäûí öýðýã Óíãåðíèéí ýñðýã áàéëäàæ ýõëýõ ¿åä á¿ð èõ òîäîðõîé
èëýð÷ áàéñíûã äàðààõ á¿ëã¿¿äýýñ ìýäýõ áîëíî.
Áàäðàõûí Ðàã÷àà çýðýã îëîí ïàðòèçàíû äóðäàòãàëààñ ¿çýõýä Óëààí Õàäàíä
áóò öîõèãäñîí ãàìèí öýðãèéí ¿ëäýãäýë Ãîâü ìýðãýí âàíãèéí õîøóóãààð äàéð÷
óðàãø õÿòàä íóòàãò ãàð÷ýý. Çóãàäàí ÿâæ áàéãàà ãàìèí öýðãèéí àëëàãà äýýðýì
íü ìîíãîëûí ºìíº ç¿ãèéí íóòãèéí àðäóóäûí õóâüñãàëò èäýâõèéã ºðí¿¿ëæ,
àðäóóä òýäãýýð ãàìèí öýðãèéã òîõèîëäñîí ãàçàð íü ãàíö íýãýýð áóþó õýñýã
á¿ëãýýð íü óñòãàí ñºíººæ áàéæýý.
Æèøýý íü, îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõààí ñóìûí íóòàãò ãàìèíãèéí
äîëîîí öýðýã íóòãèéí àðä Ëóâñàíäîðæ, Äàãâà, Ëóâñàíäýìáýðýë íàðûí äîëîîí
õ¿íèé ìîðèéã áóëààí àâ÷ýý. Òèéì ó÷ðààñ òýð ñóìûí õýñýã àðäóóä ººðñíºº
çýâñýã áàðüæ ãàìèíã óñòãàõààð ãàð÷ýý. Òýð ñóìûí àðä Î÷èðáàò Óëààí òîëãîé
ãýäýã ãàçàð íèëýýä õýäýí ãàìèíã óñòãàæýý. Öîãòáàÿðûí Äàãâûí äóðñàí
ÿðüñíààð Ýðäýíýñàíò ñóìûí Öàãààí ºíäºð ãýäýã ãàçàð ãàìèí öýðã¿¿ä àðä
Äàìáàäîðæ, Áàäðàõ íàðûã àëàã ìîðüäûã íü áóëààæ àâ÷ýý 485 . Òºâ àéìãèéí
Äýëãýðõààí ñóìûí àðä Òºìºð òýðã¿¿íòýé 6 õ¿ì¿¿ñ öóãëàæ àðä ò¿ìíèéã
äýýðýìäñýí òýäãýýð õýñýã ãàìèí öýðãèéã óñòãàæýý.
Èéíõ¿¿ àðä ò¿ìíèé ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëýýð ãàìèí öýðã¿¿äèéí
ñ¿¿ë÷èéí ¿ëäýãäýë Ìîíãîë íóòãààñ çóãàäàí ãàðöãààâ.
Ãàäààä Ìîíãîëûí ºìíºä õèëèéí Ñóëèíõýýð îð÷èì 700 õ¿íòýé ãàìèí
öýðãèéí îòðÿäûã Õÿòàäûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëä äàõèí ºíãºëçºõ öýðãèéí ýñðýã õèë
õàìãààëæ, ×îéðûí îð÷èìä õýñýã çóóð ñóóæ áàéñàí Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí
Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðýã î÷èæ Ç¿¿í õÿçãààðò
485
Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõààí ñóìûí Öîãòáàÿðûí Äàãâûí äóðäàòãàëûã òóñ çîõèîëûã áè÷èã÷èéí õ¿ñýëòýýð
1955 îíä Öýðýííàäìèä áè÷èæ àâ÷ýý. Õîéøèä “àðä Öîãòáàÿðûí Äàãâûí äóðäàòãàë” ãýæ áè÷èõ áîëíî.
224

áàéñàí Äóãàðæàâûí õàìò áóòöîõèæ ç¿¿í õÿçãààðûã õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí
áàéæýý. Õàðèí Õàòàíáààòàð ñ¿¿ëäýý Õ¿ðýý ç¿ã äóóäàãäàæ Óëààí Õàäàíä
ãàìèíã äàðàõàä îðîëöñîí áèëýý. Òýãýýä óäàëã¿é äýýð äóðäñàí áàðóóí õÿçãààðò
òîìèëîãäæýý. Ãàìèí öýðãèéí çàðèì íü Òîñîí Çààìàðààð äàìæèí Ýðäýíý çóó
õèéä õàâèàð äàéð÷, ªâºðõàíãàé àéìãèéí íóòãààð ºìíº ç¿ã ãàðàõäàà áàñ ë äýýðýì
õèéæ áàéñàí ó÷èð íóòãèéí àðäóóä òýäýíòýé ÷àäàõ ÿäàõààðàà òýìöýæ áàéæýý.
Ãàìèí öýðãèéã Ìîíãîë íóòãààñ õººí ãàðãàæ äóóñàí ÿâäàë íü ãàìèí
öýðãèéí ãîë õ¿÷èéã Õèàãòàä Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã áóò öîõèñîí áà áóòàð÷
ñàðíèñàí ãàìèíãóóäûã òîõèîëäñîí ãàçàð á¿ðò íü çýâñýãëýñýí àðäóóä äàéðàí
öîõèæ áàéñíû ¿ð ä¿í ìºí þì.
Ãàìèí öýðãèéã Ìîíãîë àðäûí öýðýã áóòöîõèæ ÿëñàí ÿâäàë õÿòàäûí
ýðõ áàðèã÷ çàñãèéí äîòîð èõýýõýí õÿìðàë ãàðãàæ áàéæýý. Ñîíèí õýâëýëä
“Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí òóøààëààð Ìîíãîëä áàéñàí êîìèññàð ×åí È-èéã
òóøààëààñ îãöðóóëæ, îäîí òýìäýã, öîë õýðãýìèéí ýðõèéã ýâäæýý. Àðìèà
áóóëãàæ ºãñºí ãýæ ò¿¿íèéã çýìëýæ áàéíà. Ãåíåðàë áàãà Ñþ-ãèéí àðìèéí
îôèöåð áàéñàí îëîí õ¿ì¿¿ñ õÿòàä õóäàëäàà÷íû õóâöàñ ºìñ÷, Õààëãàíä
õîðãîäîæ, Ìîíãîëä íýâòýðñýí öàãààíû ýòãýýä¿¿äòýé íèéëýõ çîðèëãîòîé ÿâàõ
çàìäàà áàðèãäæýý” ãýæ áè÷èæ áàéæýý 486 .
×æàí Öçî-ëèí òýðã¿¿íòýé ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí õÿòàäûí öýðãèéí ýðõ
áàðèã÷ õýñãèéíõýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áîñëîãûã äàðàõààð öýðãèéí àÿëàë
çîõèîí áàéãóóëàõ ãýæ õýäýí óäàà îðîëäîæ áàéæýý. “Ì¿ãäýíãýýñ ìýäýýëñíèéã
¿çâýë, ×æàí-Öçî-ëèí öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä áà Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí áóñàä
òºëººëºã÷èäòýé çºâëºë㺺í õèéæýý. Óäààí ìàðãàæ ãóéâæ äàéâñíû ýöýñò
áîñîã÷äûã äàðæ óñòãàõààð øèíý õ¿÷ õºäºëãºõººð øèéäâýðëýæýý 487 ãýæ
õýâëýëä áè÷ñýí áàéíà.
ßíç á¿ðèéí èìïåðèàëèñò á¿ëýãëýë¿¿äèéí äàðàëò øàõàëòààð òýäíèé
òàëûã áàðèìòàëñàí Õÿòàäûí á¿ëýãëýã÷äèéí õîîðîíä õýð¿¿ë ìàðãààí ãàð÷,
ìºí õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ áàéñàí çýðýã Õÿòàäûí
äîòîîä áàéäàë õóðöàäñàíû óëìààñ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð òýð öàãò Ãàäààä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöëèéã äàðàõààð øèíý õ¿÷ èëãýýæ
÷àäàõã¿é áîëñîí áàéâ.
Ýíý áàéäëûã ×æàí Öçî-ëèí õ¿ëýýæ áàéñàí òóõàé õýâëýëä íýãýí
ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã ìýäýýëñýí áàéäàã. ¯¿íä: “Ãåíåðàë ×æàí-Öçî-ëèí
åðºíõèé ñàéäàä ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíäàà, õýðýâ óëñ îðíûã íýãòãýõ áà
ìîíãîë÷óóäûí áîñëîãûã óñòãàõààñ ºìíº Çàñãèéí ãàçàð çàäðàí óíàâàë õÿòàäûí
áàéäàë òóéëûí èõ õ¿íäðýõ áîëíî ãýæ ìýäýãäýýä åðºíõèé áàéäàë òºëºâ íèëýýä
òîäîðõîé áîëîõîîñ íààø îãöðîõ ºðãºä뺺 ºãºõã¿é áàéõûã õ¿ñ÷ýý 488 .
Àðäûí öýðýã Õèàãòûã ýçýëæ àâñíûõàà äàðàà òýð õîòîä ãóðèì äýãëýì
òîãòîîõ íü ÷óõàë áàéâ. Àðäûí öýðýã Õèàãòûã ýçýëñíýýñ õîéø äàéñàí ýòãýýä
486
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 28-íû äóãààðò
487
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 30.
488
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 30
225

ñºðºõ äîâòîëãîîí õèéãýýã¿é áîëîâ÷ ãàçàð á¿ð äàéñàí èõ áàéñàí áà õîòûí
äîòîð ÷ áàéæýý 489 . Àðäûí çàñãèéí ãàçàð æèðèéí ìîíãîë, õÿòàä, îðîñ èðãýäèéã
õàìãààëàëäàà àâ÷ýý ãýæ “Èçâåñòèÿ” ñîíèí áè÷æýý 490 .
Ñ¿õáààòàð öýðãèéí äàðãà íàðûã öóãëóóëæ, õîòûí äîòîð àìãàëàí áàéäàë
ñàõèóëàõ áà îíöãîé ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõ òàëààð óðèàëæýý 491 .
Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà
Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí
Ãàçðààñ íýí ãàçðààñ
ò¿ð¿¿í àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà
õýìæýýí¿¿ä
Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà Àðäûí
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð
ýíä í¿¿í èðæýý.
Õèàãòûã ÷ºëººëºõèéí òºëºº õèéñýí
áàéëäààíû ¿ð ä¿í áà õîéøèä ã¿éöýòãýõ
ýýëæèò çîðèëòûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
ÿàðàëòàé õóðàëäààíààð àâ÷ õýëýëöýýä Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé Öýðãèéí ßàì ìºí
Ñàíãèéí ßàì, Ãàäààä ßàì çýðãèéã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæýý. Ä¿ðâýñýí
ìîíãîë÷óóäàä óõóóëãà ãàðãàõ òóõàé Ä.Ñ¿õáààòàðûí ñàíàëûã Àðäûí Íàìûí
Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí õàìòàðñàí õóðëààñ ñàéøààñàí ¸ñîîð óã
áè÷ãèéã çîõèîí õóâèëæ õîòûí äîòîð íààñàí áà îéð òîéðîíä òàðààæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàð ýíý ¿åä ãàìèíãèéí ýðõ áàðèã÷äàä àëáàí õààæ àãñàí
ªëçèéä¿¿ðýí ã¿í ãýã÷èéí ñóóæ áàéñàí äºðâºí õàíàòàé ãýðò áàéæýý. Ãýð íü
øàë äýâñãýðã¿é, ãýðèéí áàðóóí áà õîéò òàëä áàÿê õºíæ뺺ð á¿òýýñýí õî¸ð
òºìºð îð, áè÷ãèéí øèðýý, õýäýí ñàíäàë òàâüæýý. Òýð íü Ä.Ñ¿õáààòàðûí ãýð
áºãººä àëáàí òàñàëãàà íü áîëæ áàéâ 492 .
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðààñ óðüä ãàìèíãèéí ó÷ðóóëæ áàéñàí
àþóë çîâëîíãîîñ çóãàäàí ä¿ðâýæ, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí õèë äàâñàí ìîíãîëûí
ýíãèéí èðãýäèéã ýõ íóòàãòàà ýãýí èðæ, ýíõ òàéâíààð àæ òºðºõèéã óðèàëñàí
óõóóëãà ãàðãàñàí ¿¿íä:
“Ìàíàé Ìîíãîëûí àðäûí íàì çàñàã õèéãýýä Ìîíãîë àðäûí æóðàìò
öýðãèéí çîðèëãî áîë òóñ Ìîíãîë îðíûã ýçýðõýí ò¿éâýýñýí ýçýðõýã õàðãèñ
ãàìèí õÿòàä áà öàãààíòàí áóþó òýäíèéã äàãàëäàí ìàíàé àæèëä õîð ñààä
õèéã÷äèéã çàíàí ýñýðã¿¿öýæ, àëèâ á¿õèé õ¿÷ýýð ýñýðã¿¿öýí øèéòãýíý.
Ò¿¿íýýñ áóñ ýíãèéí íîìõíîîð àæ òºðºí ñóóãàà õóäàëäààíû èðãýäèéí àìü áèå,
ýä õºðºíãºíä º÷¿¿õýí ÷ õîð õîõèðîë õ¿ðãýõã¿éãýýð, ¿ë áàðàì õàðèí ñàéíààð
õàìãààëàõ áîëíî. ßëàíãóÿà Õèàãò õîò áà îéð òîéðîí ñóóñàí Ìîíãîëûí îëîí
àõ ä¿¿ íàð, õÿòàä ãàìèíãèéí äàðëàë áà ìºí ýíýõ¿¿ áàéëäààíû óëìààñ àéí
ñ¿ðäýæ õèë äàâæ îäñîí áóþó ¿éìæ ñàðíèñàí íü ¿ëýìæ áàéíà. Ìàíàé àðäûí
öýðýã Õèàãòûã ýçëýí àâ÷, õàðãèñ äàéñíûã õººí. àðèëãàæ, ãàçàð îðíûã àìàð
òàéâàí áîëãîñîí òóë òà íàðûí áèåñ, îäîî ýãæ èðýýä õóó÷èí ¸ñîîð íàì òàéâàí
489
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 63-ð òàë.
490
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 30.
491
Õ.Ïýðëýý. Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943 îí. 37-38-ð òàë
492
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðäàòãàë ÿðèàíóóä. ÓÁ., 1945 îí. 26-ð òàë.
226

áºãººä àìàð àìãàëàíààð àæ òºðâºë çîõèíî 493 ” ãýæýý.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð íü òýð ¿åä Òðîèöêîñàâñêò î÷îîä áàéñàí õÿòàäûí
ýðõ áàðèã÷èäòàé ýíõ òàéâíààð õýëýëöýæ áàéëäààíû ¿åä ýä õºðºí㺺 àëäñàí
ýíãèéí õÿòàä èðãýäýä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, îëçëîãäñîí õÿòàä öýðãèéã õÿòàä
íóòàãò áóöààõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ àðãà õýìæýý àâñàí áîëîâ÷ õÿòàäûí ýðõ
áàðèã÷èä ¿¿íèéã îéøîîñîíã¿é ººðñíºº óëàì öààø çóãàäàí õîëäîõûã ãîë
áîëãîæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Õèàãò õîòûí èðãýäýä óõóóëàõ õóóäàñ ãàðãàæ ýíä
òýíäã¿é íààæýý. Ò¿¿íä Àðäûí çàñãèéí çîðèëãî, çîðèëòóóä áîëîí õîòîä
àìãàëàí òàéâàí áàéäàë òîãòîæ, ò¿¿íèéã àðäûí öýðýã ñàõèí õàìãààëæ áàéãàà
òóõàé òàéëáàðëàí áè÷ñýí áàéæýý.
Õèàãòûã ÷ºëººëñºí òóõàé ñóðàã ìýäýý á¿õ îðîí äàÿàð òàðõàæ áàéâ. Òýð
öàãò Õèàãòààñ àëñ õîë îðøèõ Óëèàñòàé õîòîä áàéñàí Íàâààííàìæèë ÿëàëòûí
òóõàé ìýäýýã ñîíñîæ, òýìöýã÷ îëîí ò¿ìýíòýé íèéëýõèéã õ¿ññýí áîëîâ÷
óíãåðí÷ó¿äèéí õÿíàëò õàðààíààñ ìóëòðàõ áîëîëöîîã¿é áàéñíàà äóðñàí
áè÷æýý 494 .
Õèàãòàä ãàìèí öýðãèéã ÿëñíààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àíõààðàë Àðäûí
çàñãèéí ç¿ãò óëàì õàíäàæ. ò¿¿íèé íºëºº ºäðººñ ºäºð èðýõ äóòàì ºñºí
íýìýãäñýýð áàéâ.
×îéáàëñàí “Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” ãýäýã çîõèîëäîî ýñðýã òýñðýã
áàéð ñóóðü ýçýëñýí õî¸ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàí òóõàé áè÷ñýí áàéäàã
áèëýý.
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð íü Õèàãòààñ áàðóóí ç¿ãèéí òàâàí õàðóóë,
Õèàãòààñ ç¿¿í ç¿ãèéí Èâöýã õ¿ðòýë äºðâºí õàðóóë, ºìíº áà áàðóóí ºìíº
ç¿ãò Øààìàð õ¿ðòýë íóòãèéã ýðõøýýë ìýäýëäýý îðóóëæýý. Òèéì ó÷ðààñ õèë
îð÷ìûí À÷òàí, Õàíûí õºíäèéä áàéñàí õóâüñãàëûí æèæèã ãîëîìò íü àðäûí
æóðàìò öýðýã ÿëàëò õèéæ, Õèàãòûã ãàìèíãààñ ÷ºëººëñíèé äàðàà òîäîðõîé
õýìæýýíèé ãàçàð íóòàãòàé, Õèàãò õîòîä òºâëºñºí ººðèéí àðäûí íàì, çàñàã,
öýðýãòýé òîìîîõîí õóâüñãàëò áààç áîëîí õóâèð÷ýý. Àðäûí Õóâüñãàëò
Íàì íü ýíý áààçûí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàæ, îðîí íóòãàà ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ á¿ðýí ÷ºëººëæ, Àðäûí áàéíãûí çàñãèéã áàéãóóëàõ
çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéæýý.
Õ.×îéáàëñàí äýýð äóðäñàí çîõèîëäîî Àðäûí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû
á¿õ ÷óõàë òàëóóäûã òýìäýãëýí áè÷ñýíýýð:
1. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòàíä áàéñàí ãàçàð íóòãèéí õ¿í àì íü
ººðèéí íàì çàñàãòàà èòãýæ, òýäãýýðèéí óäèðäëàãûí äîð ýõ îðíîî
á¿ðýí ÷ºëººëºõèéí òºëºº òýìöýõýä áýëýí áàéæýý.
2. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí íºëºº Å𺺠Ýðäýíý âàíãèéí õ¿ðýý õ¿ðòýë
äýëãýð÷ýý.
493
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 65-66-ð òàë.
494
Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ., 1956 îí. 241-ð òàë.
227

3. Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ýðõ ìýäýëä áàéãàà îðîí íóòàãò Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûí õóóëü ä¿ðýì áèåëýãäýæ áàéæýý.
4. Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí íóòàãòàé õèë çàëãàæ áèé íóòàãò áàðîí
Óíãåðíèé áîñãîñîí “àâòîíîìèò” Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ýðõøýýë
íî¸ðõñîîð áàéñàí áàéíà.
5. “Àâòîíîìèò” Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí õ¿í àðä Àðäûí çàñãèéã òàëàðõàí
¿çýæ, ò¿¿íýýñ àâ÷ ÿâóóëàí áàéãàà àðãà õýìæýýòýé òàíèëöàæ áàéæýý.
Òýð íü Àðäûí Çàñãèéã á¿ðýí îéëãîæ áàéñíû ãýð÷ áîëîâ÷ ò¿¿íèéã
èëýðõèéãýýð äàãàæ çºâøººðºí îðæ õàðààõàí òºâäºõã¿é áàéæýý.
Ýäãýýð á¿ãä íü íèéãýì áà ¿íäýñíèé äàðëàëààñ ýõ îðîí, àðä ò¿ìíýý ¿íýõýýð
÷ºëººëºõèéí òºëºº òýìöýæ, àðä îëíû ýðõ àøãèéã òóñãàí õàìãààëàã÷ Àðäûí
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí àëäàð õ¿íä èõ áîëæ áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Òýð ¿åä Àðäûí Íàì íü Ìîíãîëûí çàðèì íî¸äûí óðâàã÷ àæèëëàãààã
èëð¿¿ëýí, óìàðä õîøóóäûí çàðèì íî¸ä, ò¿øìýë¿¿äèéã ãàìèí áà
óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã òýìöýëä òàòàí õàìðóóëñààð áàéâ.
Àðäûí öýðãýýñ Õèàãòàä õèéñýí ÿëàëò, àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààíû òóõàé çºâëºëòèéí õýâëýëä: “...ìîíãîëûí õ¿í àðä áîñîí òýìöýæ,
Õèàãò áà ò¿¿íèé õàâü îéðûí ìîíãîë íóòãèéã áàéëäàí ýçëýýä, Ìîíãîë Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûã òóíõàãëàæýý. Ýíý çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí ëîçóíãààð äýëõèéí èìïåðèàëèñòóóäûí àøèã ñîíèðõëûã õàëõëàí
á¿òýýã÷ îðîñûí öàãààíòàí íàðûí õýðöãèé õàðãèñ áîäëîãûí ýñðýã õàìãèéí ýðñ
øèéäâýðòýé òýìöýõ áà òýð ò¿ðýìãèéëëýýñ ìîíãîë íóòàãò ñóóã÷ ìîíãîë÷óóä
áà õÿòàä, îðîñ èðãýäèéã ºì㺺ëºí õàìãààëàõ çîðèëãî òàâüæýý. Õèàãò õàâüä
ýõýëñýí óëààíòàí Ìîíãîë÷óóäûí áîñëîãî íü õºðø õîøóóäàä àìæèëòòàé
äýëãýð÷, ìîíãîëûí õ¿í àìûí á¿õ äàâõàðãûã ººðòºº òàòàæ áàéíà 495 ” ãýæ
èõýýõýí ÷óõàë ä¿ãíýëò ºã÷ áè÷èæ áàéñàí áàéíà.
Èíãýæ ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí ÿâöàä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººãººð Ìîíãîë Àðäûí Íàì çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áýõæèâ. Àðäûí
íàìûí óäèðäëàãûí äîð Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð, Àðäûí æóðàìò öýðýã
áàéãóóëàãäàí áèé áîëæ àñàð îëîí òîîíû ãàìèí öýðãýýñ Õèàãòûã ÷ºëººëºí
àâ÷, àíõíû èõ ÿëàëò õèéæýý. Õÿòàäûí ãàìèí öýðãèéã áóò öîõèæ, Õèàãòûí
îð÷èì ãàçàðò Àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëñýí íü õóâüñãàëûí áàéð ñóóðèéã áàò
íÿãò õîëáîæýý.
495
“Ïðàâäà” ñîíèí 1921 îíû 3-ð ñàðûí 20-íä õýâëýãäñýí “Âîññòàíèå Ìîíãîëîâ” ãýñýí ºã¿¿ëýë.
228

V Á¯ËÝÃ
ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ßËÀËÒ
§1. Õóâüñãàë÷ áà õàðãèñ õ¿÷íèé õîîðîíäûí òýìöýë
Õóâüñãàëûí áàéð ñóóðèéã
áýõæ¿¿ëýõ òàëaap Àðäûí
Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí
àâñàí àðãà õýìæýý
Õèàãò õîòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà õóâüñãàëò
çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí
õÿíàëòàíä áàéñàí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí
áàéäëûã òýòãýõ òàëààð íàìààñ äýâø¿¿ëñýí
áîäëîãûã îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ
òàëààð Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íèëýýä àæèë çîõèîæýý.
Àðäûí íàìààñ ãàðãàñàí óðèàëãà, òóíõãóóä ìîíãîë íóòãèéí õ¿í àì ÿëàíãóÿà
óìàðä õîøóóäûí àðäûí äóíä ºðãºí äýëãýð÷ áàéæýý. Òýð öàãèéí áàéäëûã
í¿äýýð ¿çñýí Á.Âàñèëüåâûí äóðäàòãàëä Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà Àðäûí íàì,
Ò¿ð çàñãèéí çîðèëãî áà áàéëäàí îëñîí áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõèéí àøèã òóñûã
íàì, àðä ò¿ìýíä ñýíõð¿¿ëýí äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð èõ àæèë çîõèîæ áàéâ 496 ãýæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí
õàìòàðñàí õóðàëäààíààñ Àðäûí çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàæ, Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä çàõèðãàà àæ àõóé, õóóëü öààç, ãàäààä
õýðýã, õîëáîîíû õýëòýñ á¿õèé Äîòîîä ßàì, áàñ çîõèõ õýëòñ¿¿ä á¿õèé Öýðãèéí
ÿàì, õóäàëäàà õ¿íñíèé õýëòýñ á¿õèé Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÿàì çýðýã òºðèéí
ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîí áàòàëæýý 497 .
̺í õóðëààñ ãàìèíãèéí äàðëàë, õ¿÷èðõèéëëýýñ çóãàòààæ ÀÄÁÍÓ-ûí
íóòàãò ä¿ðâýæ îäñîí ìîíãîë÷óóäûã ýõ îðîíäîî ýðãýí èðæ, àìàð òàéâàí àæ
òºðºõèéã óðèàëñàí áè÷èã áàòàëæýý.
1921 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä Çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òóõàé ä¿ðýì, 5-ð ñàðûí 13-íä (14-ð øèéäâýð) àëáàí õààã÷äàä àðäûí öýðãèéí
äàðãà, öýðýã íàðò îëãîõ öàëèíãèéí æóðàì, ìºí ñàðûí 20-íä (18-ð øèéäâýð)
àæëûí öàãèéã äîëîî áîëãîõ áà 7 õîíîãò àìðàëòûí íýã ºäºð áèé áîëãîõ òóõàé
òîãòîîë ãàðãàæýý.
Õóâüñãàë÷ ¿çýë ñàíàà äýëãýð¿¿ëýõ, õóâüñãàëûí áààçûã ºðãºòãºõèéí òóëä
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí õàìãèéí ÷óõàë îðîí íóòàãò
ººðèéí òºëººëºã÷äèéã òîìèëîí àæèëëóóëàâ.
Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí
õàìòàðñàí õóðëààñ Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò íàì çàñãèéí òºëººëºã÷äèéã
èëãýýõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
496
Á.Âàñèëüåâûí äýýð äóðäñàí äóðäàòãàë.
497
ÌÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíä. Àðäûí çàñãèéí ãàçàp áà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ãàçðóóäûí õàìòðàí çºâëºëäºæ õýëýëöýæ òîãòñîí 1-ð õóðëûí òîãòîîë. 1921 îíû 3-ð
ñàðûí 24.
229

Ä.Ñ¿õáààòàðûí ñàíàë ¸ñîîð àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷ººð Äàìáàäîðæ,
Õàñáààòàð, ªëçèéõàíä íàðûã Ìîíãîëûí áàðóóí àéìãóóäàä òîìèëæýý. Òýä íàð
îëîí ò¿ìíèé äóíä óëñ òºðèéí óõóóëãà ÿðèà õèéõ, ïàðòèçàí öýðýã ýëñ¿¿ëýõ,
îðîí íóòàãò íàì çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäûã áóé áîëãîõ, õ¿í àìûí äîòîð Ò¿ð
çàñãèéí ãàçðûí òóíõàã ò¿ãýýõ çýðýã ¿¿ðýã àâ÷ Õîâä, Óëààíãîì îðîõîîð
ìîíãîë Õèàãòààñ 1921 îíû 4-ð ñàðûè 9-íä ìîðäæýý. Һ뺺ëºã÷äèéã çàì çóóð
ñààäã¿é ºíãºðººõèéã õèëèéí õîøóóäàä ìýäýãäñýí áà ìºí óíàëãà õýðýãëýæ
ÿâàõ ¿íýìëýõèéã Çàñãèéí ãàçðààñ øèéòãýí îëãîæýý.
Ìîíãîëûí õèëèéí äàãóóõ ÷óõàë ÷óõàë áîîìò ãàçàð óíãåðí÷¿¿äèéí
ýðõøýýëä ÷ áàéñàí ó÷èð äýýðõ òºëººëºã÷èä íü Ýðõ¿¿, Áèéñê õîòîîð äàìæèí
çºâëºëòèéí õèëèéí çóðâàñ ãàçðûí äàãóó áàðóóí òèéø ÿâæ õ¿ðýõýýñ ººð
àðãàã¿é áàéæýý. Ìîíãîëûè Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð Ǻâëºëòèéí õèëèéí ýðõ
áàðèã÷ íàðò õàíäàæ, äýýðõ òºëººëºã÷äºä äýìæëýã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýí, ñààäã¿é
íýâòð¿¿ëýí ºíãºðººõèéã õ¿ñ÷ýý. Òèéì òóñëàìæèéã çºâëºëòèéí õèë÷èä
ÿëàíãóÿà Ê.Ê.Áàéêàëîâûí êîìàíäàëñàí òóñãàé îòðÿäààñ ¿ç¿¿ëæýý. Õîæèì ýíý
îòðÿä ìîíãîëûí ïàðòèçàí öýðãèéí àíãèóäûí õàìò Ìîíãîëûí áàðóóí õýñýãò
áàéñàí óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã áààòàðëàã òýìöýë õèéæýý. Áàéêàëîâûí îòðÿäàä
ìîíãîë, îðîñ õýë ìýäýõ áóðèàä Íàöîâ, õàëèìàã Äîðæèåâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí
íü ìîíãîë-çºâëºëòèéí îòðÿäóóäûí õîîðîíä õîëáîî áàðüæ, óíãåðí÷¿¿äèéí
ýñðýã õàìòðàí òýìöýõýä èõýýõýí òóñ õ¿ðãýæýý.
Áàñ ×àãäàðæàâûã Çàñãèéí ãàçðûí äàðãûí òóøààëààñ ÷ºëººëæ, äàðõàä,
óðèàíõàé õîøóóäàä àæèëëàõ íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷ººð ÿâóóëæýý. ¯¿íòýé
õîëáîãäóóëàí Çàñãèéí ãàçðûí äàðãààð Áîäîîã òîìèëæýý. Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿ä Äàíçàí, ×îéáàëñàí íàð óìàðä ç¿ãèéí õîøóóäàä íàìûí áîäëîãî
òàéëáàðëàõ, àðäûí öýðýãò ñàéí äóðûíõíûã ýëñ¿¿ëýõ àæèë çîõèîõîîð ÿâæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ ýäèéí çàñãèéí òàëààð õýä
õýäýí ÷óõàë àðãà õýìæýý ñàíàà÷ëàí ñýäýæ ýõýëñíèé äîòîð þóíû ò¿ð¿¿íä
äóðäóóøòàé íü ãàçàð, àëáàí òàòâàðûí àñóóäàë áàéâ.
Àâòîíîìèòûí ¿åä ãàäààäûí õàðüÿàò íàðò áèë÷ýýð, õàäëàí, òàðèàëàíä
çîðèóëàí ò¿ðýýñýýð îëãîñîí ãàçðààñ õóðààõ òàòâàðûí àñóóäëûã 1921 îíû 3-ð
ñàðä õýëýëöýæ, ò¿ðýýñíèé òàòâàð õóðààõ øèíý æóðàì áîëîâñðóóëæ Çàñãèéí
ãàçàð õýëýëö¿¿ëýõèéã Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÿàìàíä äààëãàæýý 498 .
Õèðàí õàðóóëä õàäëàí àâàõ, òàðèà òàðèõ ãàçàð îëãîõûã ã¿í Öýðýíïèëèéí
õ¿ññýíèéã õýëýëöýýä ìîíãîëûí á¿õ àðä íèéòèéí ºì÷ áîëîõ ãàçàð íóòãèéã
àìèí õóâüä ºì÷ëºí ýäë¿¿ëýõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òîãòîîëûã çàñãèéí ãàçàð
ãàðãàæýý 499 .
¯¿íýýñ ¿çýõýä õóâüñãàë ýõëýí ÿâàãäàæ áàéñàí á¿ð òýð ¿åä ÷ ãàçðûã óëñûí
ºì÷ áîëãîõ àñóóäàë õýëýëöýãäýæ áàéâ. Ýíý ÷óõàë ¿çýë ñàíaa íü Çàñãèéí ãàçðûí
äàðàà÷èéí øèéäâýð¿¿äýä óëàì íàðèéñàí òîäîðñîîð õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø
498
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíä, Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð
ñàðä ãàðãàñàí 3-ð ïðîòîêîë.
499
Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 21-íèé ºäðèéí 19-ð òîãòîîë.
230

óäàëã¿é áèåëëýý îëñîí áèëýý. Çàãàñ áàðèõ, àí ãºðºº õèéõýä òóñãàé çºâøººðºë
àâ÷ áàéõ øèéäâýðèéã Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 4-ð ñàðä ãàðãàæýý.
Àëáà òàòâàð õóðààõ òóõàé ò¿ð øèéòãýí äàãàæ ÿâàõ ä¿ðìèéã Ò¿ð çàñãèéí
ãàçðààñ 1921 îíû 5-ð ñàðûí 16-íä áàòëàí ãàðãàæýý 500 . Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ
ýõëýí ñàíàà÷èëæ áàéñàí ýäãýýð àðãà õýìæýýã àâ÷ ¿çýõýä Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íü
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí çàñàãëàë àðãàã¿é ìºí áîëîõûã
òîä õàðóóëæ áàéâ.
Äàéí áàéëäààíû öàã ¿åèéí íºõöºë áà Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íü áîãèíî
õóãàöààíû ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñíààñ áîëæ äýýð äóðäñàí ÷óõàë
øèéäâýð¿¿ä òýð á¿ð á¿ðýí òºãñ áèåëýãäýæ àìæààã¿é íü ìýäýýæ õýðýã áèëýý.
ÌÀÍ, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð îëîí
óëñûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íòýé
òîãòîîñîí õàðèëöààãàà óëàì
ºðãºòãºõ òàëaap õèéñýí çàðèì
àëõìóóä
Ǻâëºëò Îðîñ óëñòàé õóäàëäààíû
õàðèëöàà òîãòîîæ ºðãºæ¿¿ëýõ àñóóäëûã
Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íýã áèø óäàà
õýëýëöæýý.
Ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýçýðõèéëëèéí
äýãëýì òîãòñîíû óðøãààð 1919 îíîîñ
ýõëýí òàâààðûí ýðãýëò, ã¿éëãýýíèé æèðèéí áàéäàë àëäàãäñàí çýðýã íü àðä
ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã ¿ëýìæõýí äîðîéòóóëæýý. Èéì ó÷ðààñ Ò¿ð çàñãèéí
ãàçðààñ õóäàëäàà ã¿éëãýýíèé àñóóäëûã 1921 îíû 4-ð ñàðä õýëýëöýæ òîãòîîë
ãàðãàñàí áºãººä ò¿¿íä:
“ÀÄÁÍÓ-ûí íóòàãò áîëîâñðóóëæ áàéãàà òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
áèäýíä õýðýãòýé áàéãàà íü òýíä ìàíàé ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãòýé
áàéãààòàé àäèë áàéíà. Ìàíàé õóäàëäàà÷èä òýäíèé íóòàãò î÷èæ õóäàëäàà
õèéõèéã ÀÄÁÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð çºâøººðºõ þì áîë òýíäõèéí õóäàëäàà÷èä
Ìîíãîë íóòàãò õ¿ðýëöýí èðæ ìàëààð íàéìàà õèéõèéã ìàíàé çàñãèéí ãàçàð
çºâøººðíº” ãýõ çýðãýýð áè÷æýý 501 . Ýíý íü õî¸ð óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû òóõàé Àðäûí Ò¿ð çàñãààñ àëáàí ¸ñîîð òîìú¸îëîí äýâø¿¿ëñýí
àíõíû çàð÷èì÷ ¿çýë ñàíààíû íýã ìºí.
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð ìîíãîë-çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëèéã áýõæ¿¿ëýõ
òàëààð ã¿í à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Àðäûí íàì íü Êîìèíòåðíòýé
õàðèëöààãàà óëàì ºðãºòãºæ, ò¿¿íýýñ çààâàð çºâëºë㺺í àâ÷ áàéâ. ÌÀÍ
ººðèéí òºëººëºã÷äèéã 1921 îíû 6-ð ñàðûí ýöñýýñ 7-ð ñàðûí ýõ õ¿ðòýë
õóðàëäñàí Êîìèíòåðíèé III èõ õóðàëä ÿâóóëæýý 502 .
ÌÀÍ íü õÿòàäûí êîììóíèñòóóä, õÿòàäûí àðäûí õóâüñãàëò á¿õ õ¿÷èíòýé
õîëáîî òîãòîîõ çîðèëãîîð 1921 îíû 3-ð ñàðûí 25-íä á¿õ õÿòàäûí àðä ò¿ìýí
áà êîììóíèñòóóä, ¿éëäâýð÷íèé ãèø¿¿ä ñýõýýòýí íàð, àðä÷èëñàí á¿ëã¿¿ä, ÷èí
¿íýí÷ ýõ îðîí÷äîä õàíäàæ óðèàëãà ãàðãàæýý. Òýð óðèàëãàä:
500
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 16-íû ºäðèéí 15-ð òîãòîîë.
501
ØÓÀ-íéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíä. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 4-ð ñàðûí
6-ð òîãòîîë
502
̺í Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 5-íû 13-ð òîãòîîë.
231

“Õÿòàäàä Äàé÷èí óëñûí òºðèéã óíàãàñàí áîëîâ÷ Á¿ãä Íàéðàìäàõ èõ Õÿòàä
óëñûí àðä ò¿ìýíä àìãàëàí òàéâàí, ýðõ ÷ºëºº îëäñîíã¿éí ó÷èð áîë çàñãèéí
ýðõ õóó÷èí ìàíæèéí ÿçãóóðòíû äóíäààñ ãàðàëòàé, õîâäîã øóíàõàé, öººõºí
õàðãèñ öýðãèéí ýðõ áàðèã÷ ýòãýýä¿¿äèéí ãàðò îðñíîîñ áîëñîí áºãººä òýäíèé
¿éë àæèëëàãàà íü óëñûã ÿëçðàëûí áàéäàëä îðóóëæ, ãàçàð íóòãèéã õýñýãëýí
áóòëàõàä õ¿ðãýæýý...
...Ýíý áàéäàë íü Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûã á¿ðýí óíàëò, çîãñîëòîíä îðóóëæ,
ãàäààäûí øóíàõàé÷óóäûí è÷ãýâýðã¿é ìºëæëºãèéí ãàçàð áîëãîñîí òóë àðä
ò¿ìýí õýìæýýëøã¿é èõ çîâëîí ãàìøèãò óíàæýý.
Õÿòàä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òàëààð õÿòàä óëñûí ýðõ áàðèã÷äààñ ¿éëäñýí
óðâàí òýðñëýã÷ àæèëëàãààíû ñ¿¿ë÷èéí íýã áàðèìò áîë Ãàäààä Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò ýðõ, Õ¿ëýí Áóéð ìóæèéã óñòãàñàí ÿâäàë áîëíî.
Ãàäààäûíõàíä áèåý õóðàëäñàí ýòãýýä¿¿äèéí íàì áîëîõ Àíüôó íàìûí
çàñãèéí ãàçàð óíàñàí íü çîâæ äàðëàãäñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñýòãýëèéã
ñýðãýýæ, õàðèëöàí áèå áèåèéí àøèã ñîíèðõîë, ýðõèéã õ¿íäýòãýæ õ¿ëýýí
çºâøººðñíèé ¿íäñýí äýýð õÿòàä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýíõ òàéâíààð îéðòîõ
öàã õîëã¿é áîëñíû íàéäâàð òºð¿¿ëæ áèëýý. Ãýâ÷ ýíý íàéäâàð áèåëñýíã¿é íü
õàðàìñàëòàé. Ìîíãîëä ¿ëäñýí Àíüôó íàìûí öýðýã, ò¿øìýë¿¿ä Áýýæèíãèéí
çàñãèéí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí óäèðäëàãà çààâðààð õóó÷èí áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ÷ºëººã àëäàãäóóëàí áàéãàà òóë àðä
ò¿ìýí ºøèí õîíçîãíîæ áàéíà.
Îðîñ îðíîîñ õººãäñºí àëàí õÿäàã÷ ìóó õóëãàé áàðîí Óíãåðí ãàäààä îðíîîñ
äýìæëýã òóñëàìæ õ¿ëýýí àâ÷ Õÿòàä, Ìîíãîëûã áîîë÷ëîí çàõèðàõààð Ãàäààä
Ìîíãîëä îðæ èðæýý...
...Äýëõèéí èìïåðèàëèçìä áîîë÷ëîãäîí äàðëàãäñàí á¿õ äýëõèéí áà Àçèéí
ýðõ ÷ºëººã¿é êîëîíèéí àðä ò¿ìýí, õºäºëìºð÷èí îëíû ýðõ àøèã, ýâ ñàíàà
íýã áàéäàã áà ìºí ººðñäèéí áà ãàäààäûí àðààòàí õàðãèñóóäàä íýãýí àäèë
äàðëàãäàí ìºëæèãäºæ áàéãàà õÿòàä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõîë,
áîäîë ñàíàà ã¿íýý èæèë òóë Ìîíãîëä öýðýã èð¿¿ëýõýý íýí äàðóé çîãñîîõûã
ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ìîíãîëûí á¿õ õºäºëìºð÷èä, ñýõýýòíèé ºìíººñ
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðàà õàòóó øààðäàõûí õàìò, õÿòàäûí á¿õ àðä ò¿ìýí
áà ò¿¿íèé õàìãèéí ñàéí ñàíààò, òýðã¿¿íèé õýñýãò ÷èí ñýòãýëèéí íºõºðñºã
ìýíä÷èëëèéã äýâø¿¿ëæ, ìàíàé øààðäëàãûã òîñîí äýìæèæ, îäîîãèéí
áàéãàà Çàñãèéí ãàçàðòàà ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áóñàä äàðàëò, øàõàëò, íºëºº
¿ç¿¿ëýõèéã óðèàëæ áàéíà. Õýðýâ õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð íü õÿòàäûí àðä
ò¿ìýíä ¿õëèéí ãàðç õîõèðîëòîé áîëîí ãàäààäûí àðààòàí íàðò àøèã èõòýé
áîäëîãîî ¿ðãýëæë¿¿ëáýë òýäãýýð õàðãèñ ýðõ áàðèã÷èä õ¿÷ õýðýãëýã÷èä
áà ãàäààäûí øóíàõàé äýýðýì÷äèéí çàðö íàðûí ýñðýã òýìöýëä õÿòàäûí
àðä ò¿ìýí áîñîæ, ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èäòýé òýìöëýý íýãòãýæ ãàäààäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ãàçàð íóòãààñàà õººí ãàðãàæ, äîòîîäûí õàðãèñóóäûã
óñòãàí äàðæ, õÿòàäûí á¿õ àðä ò¿ìíèé æèíõýíý òýãø ýðõ, àõ ä¿¿ñèéí ¿íäñýí
232

äýýð Õÿòàä óëñûí á¿õ íóòàãò õºäºëìºð÷äèéí çàñàã òîãòîîõûã óðèàëàí äóóäàæ
áàéíà. Àãóó èõ óëñûí õóâüñãàëò àðä ò¿ìíèé íýãäýë, àõ ä¿¿ñýë ìàíäòóãàé!
Àãóó èõ ýõ îðîí àðä ò¿ìíýý ñ¿éòãýæ, õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøãàà õè÷ýýæ,
ãàäààäûí õºëñíèé çàðö áîëîã÷èä áà õóóëü áóñààð òºðèéí ýðõ áóëààí àâàã÷èä
ñºíºò¿ãýé! 503 ” ãýæýý.
Ãàäààäûí èìïåðèàëèñòóóä, äîòîîäûí ãàçðûí ýçýä, òîì õºðºíãºòíèé
ýñðýã ÷èãëýñýí õÿòàäûí àæèë÷èí, òàðèà÷èí áîëîí äýâøèëò õ¿÷íèé òýìöýë íü
õýðýã äýýðýý òýìöýæ áàéñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿éë õýðýãò ñýòãýë ñàíààíû
äýìæëýã áîëæ áàéâ. Õÿòàäàä àæèë÷èí òàðèà÷íû õóâüñãàëò õºäºë㺺í
ºðíºñºí ÿâäàë áîë ÿïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí õàðãèñ ãåíåðàë ×æàí Öçîëèíû
Ìîíãîëûã áóëààí ýçëýõ ò¿ðýìãèé ñàíààðõëûã óíàãààõ øàëòãààíû íýãýí
áîëñîí áóé çàà. Áàñ òýð öàãò Ìîíãîëä îðøèí ñóóæ, àìü çóóæ áàéñàí õÿòàä
èðãýä, ãàð óð÷óóä, õºäºëìºð÷èí òàðèà÷èä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä
òàëàðõàæ áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é þì.
Àðäûí æóðàìò
öýðãèéã ºðãºæ¿¿ëýí
áýõæ¿¿ëñýí íü
Àðäûí íàì, çàñãèéí ãîë çîðèëòûí íýã íü àðäûí
æóðàìò öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéñàí áèëýý.
Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð
ñàðûí 24-íèé ºäðèéí õàìòàðñàí õóðàëä õýëýëöñýí
àñóóäëûí äîòîð Öýðãèéí ÿàì áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ
ÿâäàë ãîë íü áàéñàí ãýæ áèä äýýð äóðäñàí áèëýý. Öýðãèéí ßàìíû çîõèîí
áàéãóóëàëòûí á¿ðýëäýõ¿¿íä èõ áóóíû õàíãàìæ, öýðãèéí èíæåíåðèéí õýðýã,
òàãíóóëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òóñãàé õýëòýñ, ìºí äàðãà áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áýëòãýõ äàé÷èëãàà, äîòîîäûã õàìãààëàõ çýðýã àñóóäàë ýðõýëñýí ººð íýãýí
õýëòñèéã òóñ òóñ áàéãóóëñàí àæýý 504 .
Äàéíû ¿åèéí îíöãîé íºõöëèéã õàðãàëçàí áàéëäààíû æóðàì äýãëýìèéã
ãàæóóäóóëàã÷èäòàé òýìöýõ çîðèëãîîð äýýð äóðäñàí õàìòàðñàí õóðëûí 1-ð
øèéäâýðèéí äàãóó öýðãèéí õýýðèéí ø¿¿õ áàéãóóëæýý.
Ä.Ñ¿õáààòàðûã Àðäûí öýðãèéí æàíæèíä òîìèëñîí òóõàé Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ãàçðóóä õàìòðàí çºâëºëäºí õýëýëöýí òîãòîîñîí íýãä¿ãýýð õóðëûí
òîãòîîëä “Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíàà áàéëäààíû õýëòýñ áàéãóóëàí ýíýõ¿¿
áàéëäààíû õýëòñýýñ ýðõëýí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü: Ýãíýãò áóó çýâñãèéí ÿâäëûã
ýðõëýõ òàãíóóëûí ÿâäëûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ, Ìîíãîë àðäûí óëààí öýðãèéí
ãàçðûí ñóðãàã÷ íàðûã áýëòãýõ, àãò à÷ëàãûã áýëòãýõ, óëñûí äîòîîä áàéäëûã
ñýðãèéëýí õàìãààëàõ çýðãèéí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýõ, Öýðãèéí ÿàìíû ýðõýëñýí
ò¿øìýë áºãººä á¿õ öýðãèéí æàíæèíä Ñ¿õáààòàð íàðûã òîìèëñóãàé. Åâðîïûí
1921 îíû 3-ð ñàðûí 24. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-ð îí 2-ð ñàðûí 16-íû ºäºð 505 ”
ãýæýý.
503
“Íàðîäû äàëüíåãî Âîñòîêà”. Ñýòã¿¿ë. 1921 îíû ¹ 1.
504
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 1-ð òîãòîîë.
505
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä
233

Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Öýðãèéí çºâëºëèéã 1921 îíû 4-ð ñàðûí 10-íä
áàéãóóëñíû á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Ä.Ñ¿õáààòàð, Õ.×îéáàëñàí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ
îðæýý. Ìºí ºäºð öýðãèéí óëñ òºðèéí õýëòýñ áàéãóóëæýý.
Öýðãèéí ßàìíààñ öýðýã äàé÷èëãàà ÿâóóëàõ, õ¿í àìààñ öýðãèéí òýýâðèéí
õýðýãñëýë ãàðãóóëàõ àæèë çîõèîæ áàéâ. Öýðãèéí ÿàìíààñ Ýðäýíý âàí
Íàìñðàé, ßëãóóí áààòàð Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóóä áà õèëèéí õàðóóëóóäàä óðüä
èëãýýñýí áè÷èãò øèíý öýðýã òóñ á¿ð õî¸ð ìîðüòîé èðýõ òóõàé çààëò ºã÷ýý 506 .
Àðäûí æóðàìò öýðýã 1921 îíû 4-5-ð ñàðä Õèàãò (Àëòàíáóëàã) õîòíîî õóðàí
öóãëàð÷ öààøäàà ºñºæ 700 îð÷èì áîëæýý.
Ìîíãîëûí àðäûí öýðãèéí áàéãóóëëàãà íü òýð ¿åä Ǻâëºëòèéí õèëèéí
äàãóó óíãåðí÷¿¿äòýé òóëàëäàæ áàéñàí Ǻâëºëò Îðîñûí ïàðòèçàí îòðÿäóóäòàé
õîëáîîòîé àæèëëàæ áàéæýý. Äýæèäèéí (Çýä) ðàéîíû öýðãèéí çàõèðàã÷
Èâàíîâ Ðèìñêèé íü Ñ¿õáààòàðòàé õîëáîî áàðüæ õèë îð÷èìä öàãààíòíû
àíãèòàé ìîíãîë öýðýã òóëàëäàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéâ.
1921 îíû 3-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð Óíãåðíèé öýðýã Áàéãàë íóóðûí ç¿ã õºäºëñºí
òóõàé ìýäýý Áåðëèí, Áýýæèíãèéí çàðèì õýâëýëä 1921 îíû 3-ð ñàðûí ýöñýýð
íèéòëýãäýæ áàéâ 507 .
¯íýõýýð Óíãåðíèé öýðãèéí îòðÿä ÿëàíãóÿà Õèàãòààñ áàðóóí ÷èãò ãàð÷
èðýõ íü îëøèðñîîð áàéñàí áà Àõàé ã¿í Ëóâñàíõàéäàâûí õîøóó, Âàíãèéí
õ¿ðýý õàâèàð Ñóõàðåâûí îòðÿä îðîãíîí, ¿¿ãýýð ò¿¿ãýýð õýñ¿¿÷ëýí àðä îëíûã
äýýðýìäýæ áàéâ.
Àõàé ã¿í, Ñóìúÿà áýéñ, ×èí âàí Õàíääîðæèéí õîøóóä áà òýð îð÷ìûí
õàðóóëûí íóòàãò èðñýí Ñóõàðåâ ò¿¿íèéã äàãàëäàã÷ ìîíãîë çàõèðàã÷ Ìýíãýò
íàðûí îòðÿäòàé áàéëäàõ öýðãèéã áàðóóí òèéø èëãýýõ áà îðîí íóòãèéí
àðäóóäààñ ïàðòèçàí îòðÿä çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 3-ð ñàðûí 28-íä àâ÷ õýëýëöæýý.
Ìîíãîëä ¿¿ðëýí á¿ãæ áàéñàí öàãààíòíû äýýðýì÷äèéã óñòãóóëàõ áà òýð
îðîí íóòãààñ õ¿ì¿¿ñèéã àðäûí öýðýãò ýëñ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿í, äýä æàíæíû Ñóìúÿà áýéñýýð óäèðäóóëàí òóñãàé àíãèéã èëãýýõýýð
øèéäâýðëýæýý. Òýð òóñãàé îòðÿä íü àíõíû ¿åä 40 õ¿íòýé ãàð÷ áàéâ 508 .
Ýíý îòðÿäàä ìîíãîë äàðãà Ïóíöàã, Èâàíîâ Ðèìñêèé çýðýã õ¿ì¿¿ñ ÿâàëöñàí
þì ãýæ ò¿¿õ÷ Íàâààííàìæèë “Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä”
ãýäýã çîõèîëäîî ºã¿¿ëñýí áàéäàã áèëýý.
Ãàäààä, äîòîîäûí õàðãèñóóä
áà Àðäûí õóâüñãàëò
õ¿÷íèé õîîðîíäûí òýìöýë
øèð¿¿ññýí íü
Äýýð äóðäñàí á¿õ àðãà õýìæýý íü
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí àëäàð õ¿íäèéã
äýýøë¿¿ëæ, ò¿¿íèé áààçûã ºðãºòãºæ áàéâ.
Ìîíãîë÷óóäûí õ¿÷èéã öýðýãòýý äàé÷èëæ
506
ÌÓÀ Àðäûí çàñãèéí äàíñ. 8-8743.
507
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 30.
508
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 3-ð ñàðûí 28-íû ºäðèéí õàâñàðñàí õóðëûí
4-ð òîãòîîë.
234

ãàìèíã Ìîíãîë îðíîîñ çàéëóóëàí ò¿¿íèé äýãëýìýýñ Ìîíãîëûã á¿ðìºñºí
÷ºëººëºâ ãýæ ä¿ð ¿ç¿¿ëýýä ìîíãîë íóòãèéã çºâëºëèéí ýñðýã áààç áîëãîõîîð
áàòòàé áîäîæ áàéñàí Óíãåðí, Ìîíãîë àðäûí íàì, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áà àðäûí
æóðàìò öýðãèéí ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí ÷àäàë àìæèëòàíä áóõèìäàí çîâîõ
áîëîâ. Óíãåðíû øààðäëàãààð Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðààñ àðäûí õóâüñãàëò
õºäºë㺺íèé ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõëýâ. Ýíý íü ãàäààä, äîòîîäûí
äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº ÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð òýìöýæ áàéñàí
àðä îëîí áà Óíãåðíèé äýìæëýãòýé ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí õîîðîíä òýìöýë
õóðöàäñàíû èëðýë áàéâ.
Óíãåðí ìîíãîëûí çàðèì ôåîäàëóóäûí òóñëàìæàà𠺺ðèéí öýðýãò ìîíãîë
çàëóó÷óóäûã äàé÷ëàí òàòñààð áàéâ. Óíãåðí ç¿¿í àéìãóóä áà Áîãäûí øàâü
íàðààñ 1000 ãàðóé öýðýã, àãò ìîðü, õ¿íñ õýðýãëýãäýõ¿¿í äàé÷èëæ áàéñíûã
×îéáàëñàí òýìäýãëýí 509 çààñàí áàéäàã áèëýý.
Óíãåðíèé öýðýãò 300 öýðýã á¿õèé Öýâýýí òýðã¿¿í, 700 öýðýã á¿õèé
áèøðýëò ã¿í Ñóíäóé, Òîñîí çààìàð ãýäýã ãàçðààð áàðóóí ýòãýýäèéã
òîõèíóóëàõààð òîìèëîãäñîí 500 öýðýã á¿õèé Áàëæèííÿì ã¿í, Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí Ò¿âäîðæèéí õîøóóíû Ëàõ Áàÿí ãýäýã ãàçàð 500 îð÷èì öýðýã á¿õèé
Áàÿð ã¿í, 200 öýðýã á¿õèé áýéñ Äóãàðæàâ æàíæèí ×îéðûí îð÷ìîîð, ìºí
ç¿¿í õÿçãààðò ã¿í Ãîìáî-Èäøèíãèéí öýðýã, Äàðèãàíãàä 300 îð÷èì öýðýãòýé
Íàéäàí âàíãèéí öýðýã, Åã¿¿çýðèéí õèéä äýýð Äàðü ýõ ëàì, ò¿øìýë Ãýëýã-
¨íäîí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí çàõèðñàí ìîíãîë öýðãèéí àíãèóä áàéæýý. Óìàð ç¿ãò
Óíãåðíèé öýðãèéí àíãèéí õºäºë㺺í èäýâõæèõ òóñàì, óìàðä õîøóóäûí
íèëýýä ôåîäàëóóä õ¿ðýýíèé ç¿ã íàéäâàðëàí óðàãø õºäºëæýý... Ìîíãîëûí
ÿçãóóðòàí íî¸ä, ýðõ áàðèã÷èä, ëàì íàð õóòàãòòàé íèéëýõýýð õ¿ðýýíèé ç¿ãò
òýì¿¿ëöãýýâ” 510 ãýæ “Âëàñòü òðóäà” ñîíèí áè÷æýý. Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû
òàìãûí ãàçðûí ò¿øìýë Áàòæàðãàë, çàõèðàã÷ Âàí÷èã òàéæ çýðýã õ¿ì¿¿ñ
çóãàäñàí ó÷èð õîøóóíû òàìãûí ãàçàð øèíý ò¿øìýë, ëàì íàðûã òîìèëîí
ñóóëãàæ õýðãèéã çàõèðóóëààä, çóãàòààñàí ò¿øìýë¿¿äèéí àäóó ìàëûã õóðààí
àâàâ ãýæ òýíä î÷ñîí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí èëòãýëä ºã¿¿ëñýí íü
äýýðõ ñîíèíû ìýäýýã äàâõàð áàòàëæ áàéíà. Õóðààñàí àäóó ìàëûí çàðèìûã
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí ìýäýëä àâ÷ áàñ çàðèìûã íü óíãåðí÷¿¿äýä àìü
¿ðýãäñýí öýðãèéí àð ãýðèéíõýíä õóâààðèëàí îëãîæýý. Ò¿øýýò õàí àéìàãò
ÿâàãäàæ áàéñàí óíãåðíèé öýðýã òàòëàãûã Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ººñ
çîãñîîæ, õàðèí àðäûí öýðýãò 50 õ¿íèéã ýëñ¿¿ëæ, èõ õýìæýýíèé àäóó ¿õýð,
ìàëûã Àðäûí öýðãèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàðãóóëæýý 511 .
509
Õ.×îéáàëñàí Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 77-ð òàë.
510
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèí, 1921 îíû 4-ð ñàðûí 3.
511
ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí Àçèéã ñóäëàõ èíñòèòóòèéí íîìûí ñàíä áóé áè÷ìýëèéí òàñàã Â.È.Þäèíèé
õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä äîòîð áóé. Áàñ 1921 îíû 6-ð ñàðûí 28-íä áîëñîí Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí õóðàë äýýð Ýðäýíý âàí (Îäîîãèéí Áóëãàí àéìàã)-ãèéí õîøóóíä î÷ñîí
òºëººëºã÷äèéí õèéñýí ìýäýãäýë.
235

Óíãåðí àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷íû
òýìöýëòýé íýãòãýõã¿éã á¿õ õ¿÷ýýðýý îðîëäîæ, Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûã
“ñýðãýýí áîñãîñîí”-òîé õîëáîãäóóëàí äèïëîìàò ÿâóóëãûã á¿ð 1921 îíû 2-ð
ñàðä õèéæ áàéñíûã äýýð äóðäñàí áèëýý. Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí äàãóó
áàéãóóëàãäààä óíàñàí àâòîíîìèò çàñàã ñýðãýí áîññîí òóë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí
çºâøººðºõèéã øààðäñàí íîòûã Áîãäûí çàñãèéí ãàçðààñ ÐÑÔÑÐ-èéí çàñãèéí
ãàçàðò Óíãåðíèé õàòãàëãààð èëãýýæýý 512 .
Óã íîòîíä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã îðîñóóäûí (óíãåðí÷¿¿äèéí-Á.Ø.)
òóñëàìæààð ñýðãýýí áîñãîñîí òóõàé ºã¿¿ëýýä “òýäãýýð îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí
¿çýë ñàíàà íü Ǻâëºëò çàñãèéíõàíòàé çºðººòýé áàéãàà áîëîâ÷ Ìîíãîëä ýíõ
àìãàëàí áàéäàë áèé áîëãîõîä èõýýõýí ç¿éë õèéæ òóñëààä áàðóóí ç¿ã îäîæ
áàéãàà ó÷èð õî¸ð îðíû õîîðîíä íàéðàìäàë òîãòîîõîä ñààä áîëîõã¿é þì”
ãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë, ÐÑÔÑÐ-èéí õîîðîíä õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîæ,
òºëººëºã÷人 ñîëèëöîõ ñàíàëòàé áàéãààã ìºí äýýðõ íîòîíä ºã¿¿ëæýý.
¯¿íèé ãîë çîðèëãî áîë Óíãåðíèé õ¿÷èíòýé çºâëºëòèéí öýðãýýñ ÿâóóëæ áóé
òýìöëèéã çîãñîîõ Ǻâëºëòòýé íàéðàìäàë òîãòîîõ íýðèéäëýýð Ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûã ãàíöààðäóóëæ, àðäûí õóâüñãàëûã äàðàõàä ÷èãëýãäæýý.
Ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé äàéñàí Óíãåðíèé áààç ñóóðèéã
áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òýð “ñàíàëû㔠Ǻâëºëò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð
øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýí íÿöààæýý.
Ìîíãîëä íýâòýðñýí öàãààíòíû ýòãýýäèéã õàìòûí õ¿÷ýýð Ìîíãîëîîñ õººí
çàéëóóëæ óñòãàõ òóõàé õàðèó ñàíàëûã Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð Áîãäûí çàñãèéí
ãàçàðò èð¿¿ëæýý. Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí õàðèó íîòîíä:
“Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, ìàíàé Ǻâëºëèéí çàñàãò õîëáîîò óëñòàé
¿íýõýýð íàéðàìäàõûã äóðëàâàë îðîñûí àæèë÷èí òàðèà÷èí èðãýíèéã ýð¿¿äýí
çîâîîæ áàéñàí Óíãåðí òýðã¿¿òýé öàãààí íàìûí Ñåìåíîâûí öýðãèéã Ìîíãîë
õÿçãààðààñ äàðóé õººí ãàðãàõ õýðýãòýé.
Ìàíàé Ǻâëºëèéí çàñàãò îðîñ óëñààñ õýðõýâ÷ õèë õÿçãààð çýðãýëäýý ãàçðàà
öàãààí íàìûí ñ¿ðýãëýí ÿâàà öýðã¿¿ä ¿¿ðëýí îðøèæ á¿õèé áàéäëûã òºâäºí
õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é ó÷èð õýðýâ ìîíãîë÷óóä ººðñ人 öàãààí íàìûí öýðãèéã ýñ
çàéëóóëáàë ìàíàé ãàçðààñ öýðãèéí õ¿÷èéã õýðýãëýí ýäãýýðõ¿¿ ñ¿ðýãëýí ÿâàà
öàãààíòíóóäûã ìîíãîëûí áàðóóí ç¿¿í, ýòãýýä ÿëãàëã¿é õàà áàéñàí ë ãàçàðò íü
á¿ðìºñºí óñòãàí àðèëãàíà 513 ” ãýæ äóðäæýý.
Õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºõ òóòàì Óíãåðí, Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð õî¸ð
õóâüñãàëò Çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã õàâñàðñàí òýìöëýý èäýâõæ¿¿ëñýýð áàéâ.
Óíãåðí, Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð õî¸ð íü àðäûí íàìûã ýëäâýýð ã¿òãýñýí
öóóðõàë äýãäýýõ, àðäûí çàñãèéã óñòãàõàä îëíûã óðèàëàõ, àðäûí çàñãèéí
ãàçðûí ýñðýã Óíãåðí áà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí öýðãèéí õ¿÷èéã øóóä
ÿâóóëàõ çýðýã îëîí õýëáýðýýð òýìöýæ áàéâ.
512
̺í òýíä áóé. 1921 îíû 2-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ÿâóóëñàí íîò áè÷ãèéí õóóëáàð.
513
Õ.×îéáàëñàí. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. Óëààíáààòàð, 1944 îí. 75-ð
236

Òýä òýãæ áàéõäàà àëü óðâàìòãàé òîãòâîðã¿é ýòãýýä¿¿ä áîëîí ñ¿ì õèéäèéí
íºëºº çýðýã áîëîëöîîòîé á¿õíèéã àøèãëàæ áàéâ.
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, Äàðõàí çàñàã, õîøîé ÷èí âàí
Ïóíöàãöýðýí, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðãèéí çàõèðàã÷ æàíæèí óëñûí Ò¿øýý
ã¿í Ñîíîìäîðæ íàð 1921 îíû 3-ð ñàðä Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð ÿâóóëñàí íýãýí
áè÷èãòýý Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý áîëîí Àðäûí
íàìûí òóíõàã áè÷èã äýëãýðýí ò¿ãæ áóé òàëààð õýðõýí àæèëëàâàë çîõèõ çààëò
ºãºõèéã Áîãäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ñ÷ýý 514 .
Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ýíý áè÷ãèéã àâìàãö á¿õ ÿàìääàà ÿâóóëæ, óã
àñóóäëààð ñàíàëàà èð¿¿ëýõèéã øààðäæýý. Ïóíöàãöýðýí, Ñîíîìäîðæ íàðûí
òýð çàõèäàëä Áîãäûí çàñãèéí ãàçðààñ äàãàâàð áîëãîí ÿâóóëñàí áè÷èãò:
Ǻâëºëò Îðîñòîé õýëýëöýý õèéæ áàéãàà Ñ¿õáààòàð íàðûã äóóäàí èð¿¿ëýõ
íü ÷óõàë ãýæ äýä æàíæèí, ÷èí ç¿òãýëò âàí ¿¿íèé óðüä Çàñãèéí ãàçàðò
àíõààðóóëàí ñàíóóëæ áàéñàí áºãººä Çàñãèéí ãàçðààñ òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã
ýðãýæ èðýõ òóõàé áè÷ãèéí õàìò ýë÷èí èëãýýñýí áîëîâ÷ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
ìýäýýíýýñ ¿çýõýä, Ñ¿õáààòàð íàð îäîî x¿pòýë õ¿ðýëöýí èðýõã¿é, õàðèí àæèë
õýðãýý ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéãàà íü õ¿íä óðøèã òàðüæ áîëîõ þì ãýæ äóðäæýý.
Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí Ãàäààä ÿàì ãýã÷ íü ýäãýýð áè÷ã¿¿äòýé òàíèëöààä
Ñ¿õáààòàð íàðûã äóóäàí èð¿¿ëýõ òàëààð íýí äàðóé õ¿÷òýé àðãà õýìæýý àâàõ
íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàë äýâø¿¿ëæýý 515 . Èíãýæ Õ¿ðýýíèé õàðãèñóóä ñàíààðõàë
áîäëîãîî íýãòãýñíèé ¿íäñýí äýýð Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä ÿâäëûí
ÿàìíààñ 1921 îíû 3-ð ñàðûí 28-íä òàðààñàí çàð áè÷èãò Óíãåðíèéã Ìîíãîë
óëñûí “÷ºëººëºã÷” ãàâüÿàò õ¿í áîëãîí ºðãºìæèëæ, ò¿¿íèé ñýðãýýí áîñãîñîí
Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûã ãóðâàí óëñûí ãýðýýíä íèéöñýí áºãººä Ǻâëºëò îðîñ
óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàõ ýðõ á¿õèé õóóëü ¸ñíû ãàíö çàñãèéí ãàçàð ìºí 516 ãýæ
çààæýý. Óã çàð áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü:
1. Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð áà Àðäûí íàìûã ãàìèí öýðãèéí íýãýí àäèë
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äàéñàí ãýæ ¿çýõ;
2. Àðäûí íàìûí òóíõàã áè÷ã¿¿ä áà ÿëàíãóÿà àðäûí çàñàã áàéãóóëàõ òóõàé
äóðäñàí ãîë ç¿éë¿¿ä íü õóóëü ¸ñíû çàñàã òºðä òýðñëýí äàéñàãíàñàí ñàíàà
áîäîë ãýæ äóðäæýý.
̺í áè÷èãò øóóä ºã¿¿ëñýí íü ... Òýä íàð þóíû ò¿ð¿¿íä àðä îëíû ýðõèéã
õ¿íäýòãýíý ... ãýæ áàéãàà òóë òýð íü ... ýçýí õààíò çàñàãëàëûí ýñðýã ÷èãëýñýí
ñàíàà áîäîë áîëîõ íü ýðãýëçýýã¿é ãýæýý.
Òýãýýä ñàíàà áîäëîî îðõèõûã õóâüñãàë÷ íàðò Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð
ÿòãàõûí õàæóóãààð óëñ òºðèéã (Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûã) áýõæ¿¿ëýõ áà
øàøíûã õàìãààëàõûí òºëºº òýìöýõèéã àðä ò¿ìýíä óðèàëæýý.
Òýð çàð áè÷ãèéã á¿õ õîøóó, àéìãóóä þóíû óðüä óìàðä ç¿ãèéí õîøóóäàä
ÿâóóëæýý. Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû òàìãûí ãàçðûí ò¿øìýë¿¿ä óóë áè÷ãèéã
514
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1920-1924).ÓÁ., 1946 îí. 114-119-ð òàë.
515
ÌÓÀ. Äîòîîä ßàìíû õóóëãà äàíñ. 1921 îí.
516
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1920-1924) ÓÁ., 1946 îí. 74-75-ð òàë.
237

4-ð ñàðûí 9-íä õ¿ëýýí àâààä, õàðüÿàò ñóìûí äàðãà, ëàì íàðò çîõèõ òîäîðõîé
òàéëáàð áè÷ãèéí õàìò òàðààæýý. Òýð áè÷èãò Àðäûí íàìûã Ǻâëºëò Îðîñòîé
íºõºðëºëºº ãýæ çýìëýñíèé õàæóóãààð, Îêòÿáðèéí õóâüñãàë, Ǻâëºëò Îðîñ
óëñûã ã¿òãýæ, àðäûí íàì çàñãèéí òóíõàã áè÷ã¿¿äèéí óòãà ñàíààã ãóéâóóëàí,
Ñ¿õáààòàð çýðýã áóñàä õóâüñãàë÷äûã Õ¿ðýý îðæ Áîãäîä áàðààëõàõ õýðýãòýé
ãýõ çýðãýýð äóðäæýý.
Òýð áè÷ãèéí çàðèìààñ èø òàòàí ¿çâýë:
“Áîãä ýçýí ãýãýýí ººðèéí õóóëèéí ýðõèéã îëæ Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ãàçðàà
óëñûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñíûã òàíàé Ò¿øýýò õàí àéìãèéí îëîí õîøóóä
ìýäñýí áèçýý. ¯íýí øóäðàãà áà ººðñäèéí îðîí íóòàãò õàéðòàé ìîíãîë÷óóä
á¿ãäýýð ýíýõ¿¿ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ èõ õýðýãò òóñàëæ ýíý õýðýãò àëü
á¿õèé ç¿òãýëýý ãàðãàâàë çîõèíî. ¯¿íä ýëäýâ àíãè íàì áàéãóóëæ, Áîãä õààíû
çààâàð çºâøººðºëã¿é òóíõàãëàë, çàðëàë ãàðãàõ íü îëíûã íýãòãýí Ìîíãîë
óëñûã áàéãóóëàõ èõ õýðýãò õîðòîé áîëîõ ó÷èð äàðóé öààçàëáàë çîõèíî 517 ”
ãýæýý.
Ò¿¿í÷ëýí 1921 îíû 4-ð ñàðûí 10-íä Öýâýýí òýðã¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ
Ǻâëºëò Îðîñò ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿äýä çàõèäàë èëãýýæýý 518 .
Òýð çàõèäàëä ýõëýýä:
“Áèäíèé àíõ õýëýëöñýí õýðýã áîë Îðîñ óëñûí çýðýã àëü ãîðèëîõ ãàçðààñ
õàìãààëàë ãóéæ, Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýæ òîãòîîñîí ãýðýý áè÷ãèéã áàðèìòàëæ
Áîãä ëàìûãàà õààí ýçýíä ºðãºìæèëæ, àâòîíîìèò çàñãèéã õýâýýð áàéãóóëàõûã
ýðìýëçýí, íýí ÿëàíãóÿà øàðûí øàøíàà ýðõýìëýí õ¿íäýòãýõ áà õóó÷èí ñóðòëûã
àëäàãäàõã¿é ÿâäëûã ãîë áîëãîõîîð õýëýëöñýí õýðýã áîëîõ áà áàñ ÷ Áîãäûí
òàìãà äàðñàí áè÷èã ÷ áîëîâ íýãýí óòãàòàé áîëîõûã áýëíýý òîëèëîõ áèëýý.
Îäîî æóðìûí ýðõýì íºõäèéí (õóâüñãàë÷äûí - Á.Ø) ¿¿ñãýæ áóé õýðãèéí
áàéäëûã ¿çýæ ñîíñâîë áèäíèé àíõíû õýëýëöñýí áà Áîãä õààíû òààëàë, îëîí
õ¿íèé ñàíàëààñ îíö ººð ñóðòëûã ýðìýëçýæ á¿õèé áàéäàë áóé” ãýæýý.
Öýâýýí òýðã¿¿íèé áè÷ãèéí ýöýñò óíãåðí÷¿¿äèéã äàéñàí ãýæ ¿çýõ õýðýãã¿é,
àâòîíîìèò çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ǻâëºëò Îðîñûí õýëýëöýýãýý õèéæ
äóóñààä áóöààä èð ãýõ çýðãýýð õóâüñãàë÷äûã óðèàëàí äóóäæýý.
Óíãåðí áà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð íü Àðäûí íàìûí ýãíýýíä áàéñàí çàðèì
ãóéâàã÷ ýòãýýä, òóõàéëáàë òºð øàøíûã õîñëîí áàðèã÷ õààíò áóþó ýñõ¿ë
õºðºíãºòíèé ìàÿãèéí óëñ áàéãóóëñíààð õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã õÿçãààðëàõ
õýðýãòýé ãýñýí ¿çýë áàðèìòàëæ, Óíãåðí àâòîíîìèéã íýãýíò “ñýðãýýí
áîñãîñîí” ó÷èð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí çîðèëãî áèåëýãäýâ ãýæ
¿çýæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñò çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
517
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1920-1924). ÓÁ., 1946 îí. 74-ð òàë.
518
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924). ÓÁ., 1946 îí. 123-124-ð òàë. “Áàðîí
Óíãåðíèé áîñãîñîí àâòîíîìèò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷äààñ Îðîñ óëñàä òºëººëºã÷ººð îäñîí íàìûí
íºõäèéã îäîî äàðóé áóöàæ èðñ¿ãýé ãýñýí çàõèäàë” ãýäýã ãàð÷èãòàé õýâëýæýý.
238

1921 îíû 4-ð ñàðûí 16-íä Õ¿ðýýíèé íºõ人ñ áè÷ñýí áîëîëòîé íýã
çàõèäàë 519 Àðäûí íàìûí òºâ õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð èðæýý. Òýð çàõèäàë íü
àãóóëãà áà ó÷èð øàëòãààí òîî÷ñîíû õóâüä äýýðõ Öýâýýí òýðã¿¿íèé áè÷èãòýé
òóí òºñòýé áàéæýý. Òýð çàõèäàëä ñýðãýýí áîñãîõîîð òîõèðîëöñîí õýëýëöýýã
Àðäûí Íàì çºð÷èæ áàéãààãààð áàðàõã¿é ìîíãîëûí òóñûí òóëä ìàø èõ
ç¿éë õèéñýí Óíãåðíèéã äàéñàí õýìýýí ¿çýæ áàéãàà íü øóäðàãà áóñ ç¿éë ãýõ
çýðãýýð äóðäààä õóâüñãàë÷ íàðûã õ¿ðýýíä áóöàæ èðò¿ãýé ãýæ óðèàëæýý. Òýð
çàõèäëûí àãóóëãààñ ¿çýõýä ò¿¿íèéã çîõèîã÷èä íü Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð
áà Óíãåðíèé ºìíº áóóí ºãºõ áîäëîãîòîé áàéãààãàà á¿ðìºñºí èëýðõèéëæýý.
Àâòîíîìèéã õóó÷èí ¸ñîîð ñýðãýýí áîñãîõ õýëýëöýý áèäýíä áàéãààã¿é, õàðèí
àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãîõ çîðèëãî áàéñàí áèëýý ãýæ Ñ¿õáààòàð óã çàõèäëûã
àâ÷ õýëýëöýõýä õýëæ 520 áàéñíûã ×îéáàëñàí äóðäàí òýìäýãëýñýí áàéäàã áèëýý.
Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð íü Óíãåðíèé øààðäëàãààð òýãæ Àðäûí õóâüñãàëûí
ýð÷ õ¿÷èéã áóóðóóëàí äîðîéòóóëàõûí òóëä õàðãèñ õ¿÷íèéã óðâàã÷
ýëåìåíò¿¿äòýé õîëáîõûí òºëºº õ¿÷ýý äàé÷èëæ áàéâ.
Ýíý íºõöºë áàéäàëä Óíãåðí áà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áàéñàí
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ á¿õ ÿâóóëëàãààã èë÷ëýí íÿöààõ áà Àðäûí Íàì, Ò¿ð
Çàñãèéí Ãàçðûí çîðèëãî áîäëîãûã àðä ò¿ìýíä óëàì òàéëáàðëàí òàíèóëàõ èõ
àæèë Àðäûí Íàìûí ºìíº òóëãàð÷ áàéæýý. Ýíý çîðèëòûã Õèàãòûí íºõ人ñ
áóþó õóâüñãàë÷äààñ “Õ¿ðýýíèé íºõäèéí” õî¸ð óäààãèéí çàõèäàë õýìýýã÷èä
õàðèó áîëãîñîí õýëáýðòýé çîõèîñîí áè÷ãèéã èëãýýí ã¿éöýòãýæýý 521 .
Àðäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã äàðàõ çîðèëãî á¿õèé õàðãèñ õ¿÷íèé õàð
ñàíààã Õèàãòûí íºõäèéí õàðèó ãýñýí áè÷èã óóäëàí èëð¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí òýð
áè÷èãò èìïåðèàëèñò óëñóóäûí êîëîíè÷ëîõ áîäëîãî, Óíãåðí çýðýã òýäíèé
çàðö íàðûí õîðò ìóó ñàíàà, àâòîíîìèò çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîæ áóé ä¿ð
¿ç¿¿ëñýí ýçýðõýã çàëü ìýõèéã ÷àäàìãàé èë÷èëæýý.
Àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã òóóøòàé õàìãààëàã÷ Àðäûí Íàì, Çàñãèéí
ãàçðûí çîðèëãî áîäëîãûã ìºí áè÷èãò òîäîðõîé òàéëáàðëàæýý. “Îðîñ óëñûí
òºëººëºã÷èéí ãàçàð” ãýæ õàÿãëàñàí çàõèäëààñ ãàäíà áóñàä çàðèì íýãýí
õºðºíãºòºí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò èëãýýõýýð õàÿãëàñàí, àäèë óòãà á¿õèé
çàõèäëóóäàä ÷ Áîãä òàìãàà íýãýí àäèë äàðæ áàéñíûã òýð áè÷èãò ñàíóóëàí
äóðäæýý. Õóâüñãàë÷èä Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºë íàéðàìäëûí
à÷ òóñûã òîäîðõîé òàéëáàðëààä õàðèí Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð õýðýâ îäîîãèéí
àäèë óíãåðí÷¿¿äòýé íºõºðëºí Àðäûí íàìûí ýñðýã àæèëëàñààð áàéâàë ò¿¿íýýñ
ãàðàõ á¿õ óðøãèéã õ¿ëýýõ áîëíî ãýäãèéã óðüä÷èëàí ñàíóóëæýý.
Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðààõàí Àðäûí Íàì, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí
á¿õ íî¸ä, ëàì íàðò õàíäàæ ãàðãàñàí òóíõàãëàëäàà á¿ð 1921 îíû 3-ð ñàðä
519
Ýíý çàõèäàë íü “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä”. ÓÁ., 1946 îí. 120-123-ð òàëä.
“Õ¿ðýýíèé íºõäèéí çàõèäàë” ãýñýí íýðòýé õýâëýãäæýý.
520
Õ.×îéáàëñàí. Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë Àðäûí ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñ÷ áàèãóóëàãäñàí òîâ÷
ò¿¿õ. Äîîä äýâòýð. 181-ð òàë. 1934 îí.
521
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924). ÓÁ., 1946 îí 126-133-ð òàë.
239

äóðäñàí ñàíààã äàõèí äàâòàí ãàðãàñàí áàéíà.
Àðäûí Íàì, Ò¿ð çàñãèéí ãçàðààñ Õàëõûí âàí, ã¿í ëàì íàðò ÿâóóëñàí äýýðõ
áè÷èãò:
“...ªíãºðñºí æèë çóíû öàã, áèäíèé íýð á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí áèå, á¿ãäýýðèéí
áàãø Áîãä õààíòíû òàìãà äàðñàí áè÷ãèéã àâ÷, Èõ Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçðàà õ¿ðýýä, ýâ íàéðàìäëûí äîòîð ó÷ðûã îëîõîîð çàâäàí á¿õèéä, ãýíýò ìóó
õóëãàé áàðîí Óíãåðíèé áèå çîðèã äóðààp Ìîíãîë íóòàãò îðæ, ¿ë á¿òýõ íýãýí
õýäýí õ¿íòýé íºõöºí, àðä áèäíèé ¿õýð, ìîðèéã àëáàäàí òàòàæ, ýä õºðºíãèéã
áóëààí àâëàà...Ò¿¿íèé áèå...õ¿ðýý õîòûã ýçëýí àâñàí ñàöóó çýâñýã ç¿éëèéã
Ìîíãîëä òóøààí, èðãýäýýñ äýýðýìäñýí ýä õºðºíãèéã çîõèã÷äîä ºã÷ õàðüÿàëæ,
ÿâñàí ìîíãîë öýðã¿¿äèéã ººðèéí ìýäëýýñ á¿ðìºñíºº ãàðãàâàë çîõèõ àòàë
ìîíãîë íóòàãò ýðõ õ¿÷èéã ÿâóóëæ, ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã áàðüñàí (áàðèìòàëñàí)
íü ýãíýãò ìàíàé àðä ò¿ìíèé áèøðýìæòýé õýðýã áóñûí òóë ñàíàà ñàëñàí ìýò
áàéäëûã òàíèóëæ (áèä) Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí á¿ëãýý. Èéìèéí
òóë õàëõûí âàí ã¿í ëàì íàðûí ãîë çîðèëò ýä¿ãýý ÿìàð áîëîõ íü (áèäýíä)
òîäîðõîéã¿é áîëîâ÷ ýðñ øóëóóíûã ýðõýìëýæ, íýãýí ýòãýýäýä õýëáèéæ, õî¸ð
ýòãýýäèéí çîâëîíã õ¿ëýýõ áºãººñ ¿íýõýýðèéí èõ ãàñëàí õ¿íä ¿¿ðãýýñ çàéëæ
÷àäàõã¿éä õ¿ðýýä îëîí ò¿ìíèéã òººðºëä¿¿ëýí çîâîîæ, îâîã ¿íäñèéã àëäàãäàí
øîðîé õàä ¿ëäýõýä õ¿ðâýë òàíàé áèå ñýòãýë õààíà, õýðõýí àìðûã îëîõ áèëýý.
Çîðèãîîð ÿâæ çîâëîí ¿¿ñãýõýä õ¿ðã¿¿ëñýí áàðîí Óíãåðíèé áèåèéã óã íóòãààñ
¿ëäýí ãàðãàæ, çýâñýã áàãàæèéã á¿ðìºñºí õóðààãààä, ìîíãîëûí õºðºíãèéã
ñàëãàí àâ÷ õ¿ðýý õîòûí õàìãààëàëä á¿õèé ìàíàé àðäûí íàìä èõýýõýí
òóñàëñàí áóðèàäûí ýë÷èí ò¿øìýë Öûáûêòàðîâ, îðîñ ò¿øìýë Êó÷åðåíêî,
Ãåìáàðæåâñêèé íàðûí ãóðâàí õ¿íèéã ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð äàðóé èëãýýíý ¿¿.
Áíäíèé àíõíû çîðèëò èðãýíèé (õÿòàäûí) ãàðò çàõèðàãäàõã¿é õýìýýñíýýñ,
õî¸ðäóãààðò, õîâäîã õóäàë÷ õàðãèñ òîíóóë÷èí öàãààí íàìûí îðîñóóäûí
çýðëýã ñàíààã äàãàëäàí èòãýõã¿é ó÷èð, áèäíèé íàìûí ãàçàð áà Õ¿ðýýíèé
âàí ã¿í ëàì íàð õàðèëöàí õî¸ð ýòãýýäýä çàðàãäñàí ò¿øìýë àðäûã ñààäã¿é
íýâòð¿¿ëæ, íàéðàìäàëòàéãààð ¿ã ñýòãýëèéã òàíèëöàí ç¿éë äîòîð ó÷ðûã îëîõîä
äóðëàõã¿éãýýð ìàíàé íàì çàñàãò ýñýðã¿¿öýõ áàéäàë èëýð÷ áàðîí Óíãåðíèéã
¿çýõ áîëáîë, ýðõáèø, õ¿ðýýëýí á¿õèé ãàäààä óëñóóä çîõèöîí õýëýëöýæ, îðîñ
èðãýí (õÿòàä), öýðã¿¿äèéã Õ¿ðýýíèé ãàçàð ò¿ëõýí îðóóëæ, ãàäààä äîòîîäûí
õàðãèñ ¿çýëòíèéã á¿ðýí òºãñ íîìõîòãóóëàõ àðãà õýðýãëýõ öàã èðâýë ó÷èð
íýí áýðõòýé áîëîõûã óðüäààñ òàíèóëàí ãàðãàæ, ¿¿íèé òóë òîëèëóóëàâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-p îí 2 ñàðûí 14” ãýæ äóðäñàí ýíý áè÷èãò Ñ¿õáààòàð,
×îéáàëñàí, Áèëýãñàéõàí, Ñóìüÿà áýéñ íàðûí 9 õ¿í ãàðûí ¿ñýã çóðæýý 522 .
Ýíý áè÷èãò Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ëàì, íî¸äûã àðäûí õóâüñãàëò Ò¿ð
çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéæ, ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã òýìöýõèéã
óðèàëæýý. Ãýâ÷ ¿¿íä ÿìàð ÷ õàðèó ºãººã¿é áàéñíààðàà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçðûí áàéð ñóóðü ÿìàð áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
522
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä. ÓÁ., 1946 îí. 133-135-ð òàë.
240

Òèéì ó÷ðààñ Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí Ãàçàð Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöñîí áîëîâ÷, Óíãåðíòýé çºðººòýé áîëñîí õýñýã
õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéí òàëä õàíäóóëàõ îðîëäëîãî õèéõýýð øèéäâýðëýæýý. Ýíý
çîðèëãîîð Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéä Æàëõàíç õóòàãòàä 3-ð ñàðä
çàõèäàë èëãýýæ, ò¿¿íä ºã¿¿ëñýí íü:
“Áèäíèé áèå óãààñ èõ õýðãýýñ çàéëñõèéõ ñàíààã¿éãýýð îðîëöîîä ýä¿ãýý
õ¿ðòýë õàëèðàí ýðãýëçýõ ñýòãýë îãòã¿é àíõíû áàéäàëä õýâýýð á¿ëãýý. Îëîí
ò¿ìíèé çîâëîí æàðãàë õýìýýã÷ íýãõýí ¿ãýíä òóëãàð÷ õ¿ëýýãäýýä õýäõýí õ¿íä
à÷èãäàí çîãñæýý. ...Áàðîí Óíãåðíèéã ìîíãîë ãàçðààñ ¿ëäýí ãàðãàõ ÿâäëûã
äàðóé ýñ ¿éëäâýýñ àðâàí ç¿ãýýñ ãàìøèã çîâëîí õàðàíõóéëàí á¿ðõýæ, ¿íäýñ
ÿçãóóð áàéòóãàé, ãàçàð øîðîî áàëðàãäàõ öàã õàãàñ, á¿òýí ñàðûí õýìæýý
áîëíî. Ýíý ¿å öàã ìàø ÿâöóó áºãººä ó÷èð íýí áýðõòýé áîëñîí òóë òàíàé áèå
áà Õè÷ýýíã¿é ã¿í, Ä¿éíõîðûí äà ëàì òà ãóðàâ áóþó ýñ áºãººñ òýðã¿¿í õî¸ð
õ¿í ÿàðàí, ºäºð øºíºã¿é äîâòëîí èðæ, íàéðàìäàëòàéãààð õýëýëöýõ õýðýãòýé
áîëîõûã òîëèëóóëúÿ. ...Õýðýâ ìîðèëîí èðýõ áºãººñ óðüäààð ºäºð õîíîã,
öàã ìº÷, ó÷ðàõ ãàçðûã áîëçîí òîãòîæ, íýãýí àëáàíû õ¿í äîâòîëãîí ãàðãàæ
ÿàðàâ÷ëàí Õèàãòûí ãàçàð øóóä èëãýýâýë áèä íàìûí öýðãýýð òîñ÷ õàìãààëàí
àâàõ ó÷ðûã ãàðãàæ ¿¿íèé òóë ºðãºâ” 523 ãýæýý.
Äýýðõ çàõèäëûí äàðàà òºäèé ë óäàëã¿é Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí Ãàçðààñ
Æàëõàíç õóòàãòàä äàõèí íýã çàõèäàë èëãýýæ, ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí
ýñðýã õàìòðàí òýìöýõ çîðèëãîî ìàø íàðèéí òîäîðõîéëñîí ¿¿íä:
“...Õàðüÿàò àðäûí öýðãèéã äàé÷ëàí ìîðäîæ, õóëãàé Óíãåðíèéã îðîí íóòãààñ
¿ëäýí ãàðãàæ, õàëõ íóòàãòàà äàéñàíã¿é áîëãîîä õààí áîãä õóòàãòàà øèðýýíýý
çàëæ, õàìàã ìîíãîë òóõàéòíàà æàðãàëä óäèðäâàë íýãýí ç¿éëèéí æóðìûí
õýðãèéã ò¿ãýýõèéã ñàíàæ, øóóä àðäûí öýðãýýð í¿ãýëò õóëãàé Óíãåðí÷¿¿äèéã
àðèëãààä, øàøèí òºðèéã ò¿âøèòãýí, ýçýí Áîãä õóòàãòàà áàÿðëàí òàõèàä,
ºðãºí ò¿ìýí àðäàä ýðõ ÷ºëºº îëãîîä, ãàäààä óëñóóäòàé íàéðàìäëààñ ºíºä
áàòëàí, èõ õýðãèéã á¿ðýí òºãñ ã¿éöýëãýõ ÷óõàë öàã èðñýí òóë øàøèí òºðèéã
áàò õàìãààëàí ò¿ìýí àðäûí àìàðæóóëàõûí ýíý íýãýí õýðýãò ýðõýì áàãø ã¿í
òààëàëäàà íÿãòëàí ø¿¿ìæèëæ, ýíý ìýò æóðìûí õýðýãò òóñàëáàë íýãä; ºíºò
òàõèñàí Áîãä ëàìûí à÷èéã õàðèóëàõ áºãººä õî¸ðò; øàøíàà ìàíäóóëàõ áóÿí
òºãºëäºðò îðîîä, ãóðàâò; äîòîîä ãàäààäûí äàéñíóóäûã àðèëãàí, äºðºâò;
àðä ò¿ìýíäýý ýðõ ÷ºëººã îëãîí, òàâä; ¿ëäýõ àðèóí àëäðûã ãàäààä äîòîîäûí
îëîí óëñàä øóäðàãààð àëäàðøóóëáàë çîõèõ áîëîâ óó õýìýýí ¿íýí ñýòãýëýýñ
ñàíóóëñíûã ãýãýýí îþóíäàà ýðýãö¿¿ëýí õÿíàõûã ýðñ¿ãýé. Àðäûí çàñãèéí ýðõ
áàðèã÷èäòàé ÷àäâàë à÷èò áàãø òà ººðèéí áèåýð ó÷ðàí àëü áîëîõ àðãààð íýí
äàðóé õ¿÷èí õàâñðàí, òóñàëáàë ýöýñò òóñòàé áîëîõ ó÷ðûã ãàðãàæ... òýìäýã
äàðñàí çàõèäàë ºðãºâ” ãýæýý 524 .
523
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924).ÓÁ., 1946 îí. 112-113-ð òàë.
524
Õ.Ïýðëýý. Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä. 1943 îí. 8-9-ð òàë.
241

Ýíý çàõèäàëä ìºí õàðèó ºãººã¿é ãýæ ×îéáàëñàí òýìäýãëýæýý. Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí öýðýã ìîíãîë íóòàã, òóõàéëáàë Æàëõàíçûí õàðüÿà íóòàãò
îðæ èðòýë Æàëõàíç õóòàãò Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí òàëààð ÷èõ òàâèí
àæèãëàí õ¿ëýýõ áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéâ. Ãýâ÷ Æàëõàíç õóòàãò öààøäûí ¿éë
àæèëëàãààíäàà ýäãýýð çàõèäëûí àãóóëãààñ èõýýõýí ç¿éë òóñãàæ àâñàí íü
èëýðõèé áàéñàí þì.
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð, õ¿í àìûí äîòîð óëñ òºðèéí
àæèë õ¿÷òýé çîõèîõ ÿâäëûã ººðèéí ãîë çîðèëò ãýæ ¿çæýý. Ò¿¿í÷ëýí ýíý ¿åä
àðäûí íàì, çàñãààñ àðä îëíûã çýâñýãò áîñëîãîä óðèàëàí äóóäàæ áàéæýý. Àðä
ò¿ìýí ººðñäèéí õ¿÷ýýð ãàäààä äîòîîäûí õàðãèñóóäààñ ãàçàð îðíîî ÷ºëººëºí
öýâýðëýæ, àðä îëîíäîî ýðõ ÷ºëºº îëãîõ çîðèëãîòîé Àðäûí Íàìûã àðäûí
äîòðîîñ òºðæ ãàðñàí õýñýã áàéãóóëñíûã óðèàëãàíä òàéëáàðëàæýý 525 .
Óíãåðí÷¿¿äèéí ñàíàà áîäëûã èëð¿¿ëýí ø¿¿ìæèëæ, öàãààíòàí íàðûã
óñòãàõûã àðä îëîíäîî óðèàëæýý.
Óðèàëãà áè÷èãò: “Ãàçðûí ýçýä, õºðºíãºòíèé çàñãàà ò¿ëõýí óíàãàæ, ºðãºí
óóäàì íóòàãòàà çºâëºëèéí çàñàã áàéãóóëñàí àãóó èõ Îðîñûí àðä ò¿ìýí ìàíàé
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíòýé ýâ ñàíààíû íýãäýëòýé áàéíà.
Öàãààíòàí íàðò àâòàãäàí õóóðòàæ áîëîõã¿é. Ǻâëºëò Îðîñòîé áàéãóóëñàí
íºõºðëºëèéã õàéðëàí õàìãààëæ, ýíý óëàìæëàëò íàéðàìäëûã áóñíèóëñàí
õýðãýýð ºñºõ õîéò ¿åèéã áóçàðëàæ áîëîõã¿é 526 ” ãýõ çýðãýýð äóðäñàíààñ ãàäíà
ãàäààä äîòîîäûí äàéñíààñ àðä ò¿ìíýý ÷ºëººëºõèéí òóëä Àðäûí íàì çàñàã,
öýðýã áàéãóóëàãäñàí áà ãàìèí, óíãåðíèé õàðãèñóóäààñ ýíãèéí íîìõîí õÿòàä,
îðîñ èðãýäèéã çààãëàí ÿëãàæ ¿çýõèéí ÷óõëûã òàéëáàðëàñàí áàéíà.
Ýäãýýðýýñ ãàäíà àðä ò¿ìíýýñ àðäûí öýðýãò ýëñýí îðîõîä ãîë àíõààðëûã
çîðèóëàí óõóóëæ óðèàëæýý.
Ýäãýýð á¿ãä íü óíãåðí÷¿¿äèéí ãîë ñàíààðõëûã àðä ò¿ìíèé ºìíº
òîäðóóëàí èëð¿¿ëæ, àðäûí öýðãèéã áýõæ¿¿ëýí, àðäûí õóâüñãàëûí òàëä
öàãààíòàíä äóðã¿éöñýí çàðèì íî¸ä, ò¿øìýë, ëàì íàðûã òàòàí îðóóëàõ
áîëîìæèéã îëãîæýý. Ëàì íî¸äîîñ õóâüñãàëûí òàëä îðîõ ÿâäàë çàðèì
õ¿ì¿¿ñèéí áè÷äýã øèã òèéì àìàðõàí øóóä ºðãºí õýìæýýòýé ýõýëñýíã¿é,
õàðèí ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýã óíãåðí÷¿¿äýä õýä õýäýí óäàà öîõèëò ºã÷,
õóâüñãàëò õ¿÷ ºñºõèéí õèðýýð ààæìààð ýíý ¿çýãäýë ãàð÷ èðæ áàéâ. Îëîí
óëñûí èìïåðèàëèçìûí òºëººëºã÷ óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã, àðäûí íàìûí
óäèðäëàãûí äîð àðä îëîí áà íèéò ýõ îðîí÷ õ¿÷èéã íÿãòðóóëàõ òàêòèê ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí íü õýðýã äýýðýý íîòëîãäñîí þì. Íàìûí óëñ òºð - îëîí
ò¿ìíèé áà çîõèîí áàéãóóëàõ àñàð èõ àæëûí ¿ð ä¿íä Óíãåðíèé öýðýãò áàéñàí
ìîíãîë öýðãèéí äóíä óíãåðíèé äýãëýìä äóðã¿éöýõ ÿâäàë õ¿÷òýé áîëñíîîñ
ãàäíà àðä èðãýä Ǻâëºëò Îðîñ áà Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã òàëàðõàõ íü óëàì
ºñ÷ áàéâ.
525
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí I àíãè. ¹ 4. 67-ð á¿ñ.
526
̺í òýíä.
242

“ÀÄÁÍÓ-ûí ýñðýã áàéëäàõàä Óíãåðíä öýðýã áèòãèé ºã ãýñýí øààðäëara
õ¿ñýëò¿¿ä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäûí íýð äýýð èðæ áàéíà. Åð íü “áóôåð”
(ÀÄÍÁÓ)-ûí ç¿ã Óíãåðíýýñ õèéõ ãýæ áàéãàà äàéíûã õîðèãëîõûã ìîíãîë÷óóä
øààðäàæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä ººðñíºº ÀÄÁÍÓ-ûí òàëààð ÿìàð íýãýí õàðãèñ
áîäîë ñàíàà àãóóëààã¿é áàéíà” ãýæ “Èçâåñòèÿ” ñîíèíä áè÷æýý 527 .
Óìàðä õîøóóäûí àðä èðãýä íü öàãààíòíû äîâòîëãîîã ýñýðã¿¿öýí öîõèæ,
àðä îëîíä ýðõ ÷ºëºº îëãîõ ãàíö íàéäâàðòàé õ¿÷èí áîë Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð áà
ïàðòèçàí öýðýã ìºí ãýæ èòãýäýã áîëæ áàéâ.
1921 îíû 4-ð ñàðä ã¿í Öýäýíáàëæèð, õàðóóëûí çàíãè Öýðýíæàâ, Äàìäèí
íàð Àðäûí çàñãèéí ãàçàð äîð äóðäñàí çàõèäàë èëãýýñýí ¿¿íä:
“Ñ¿¿ëèéí ¿åä Óÿëãà õàðóóëààð îëîí öººíººðºº îðæ èðæ áàéãàà çýâñýãò
îðîñ õ¿ì¿¿ñ, áóðõàí ø¿òýýíèé ñ¿ì äóãàíä õýäýí óäàà äàéðàí îðæ ¿íý öýíýòýé
ç¿éëèéã äýýðýìäëýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íóòãèéí àðäóóäûã äýýðýìäýí, ãýðèéí
ýä õîãøëûã öºëáºí, ýìýýë õàçààð õ¿ðòýë áóëààí àâ÷, àäóó ìàëûã õººí ÿâæ
áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ íóòãèéí àðäóóä èõýýõýí ç¿éëèéã àëäàæ îñîëäëîî. Òýäýíä
ýñýðã¿¿öýë òàâèõ áóþó ººðñäèé㺺 õàìãààëàõ ÷àäàë áèäýíä àëãàà. Ìàíàé
ò¿¿ãýýð áàéæ, áèäýíä ÿíç á¿ðýýð òóñëàäàã áàéñàí îðîñ öýðã¿¿ä ÿâñàí áºãººä,
ýãæ èðýõ ýñýõèéã áèä ¿ë ìýäíý. Èíãýýä áèä ÿìàð ÷ õàìãààëàëòã¿é ¿ëäýæ,
ò¿øèæ òóëàõ þìã¿é áîëëîî. ...Ýíý á¿ãäèéã çàñãèéí ãàçðûí ñîíîðò ÿàðàëòàéÿà
õ¿ðãýæ, õàðóóëûí ëàì õàð õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààã àìðààæ, îðîí íóòàãòàà
ýíõ òàéâàí õýðõýí àìüäðàí ñóóõ òàëààð çààæ òóñëàõûã õ¿ñíý 528 ” ãýæ áè÷æýý.
ªðãºí îëîí ò¿ìíýýñ àðäûí öýðýãò ýä ìàòåðèàë, ñàíàà ñýòãýëèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýõ íü óëàì íýìýãäñýýð áàéâ. Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðûí àëäàð õ¿íä ÷ ºñ÷
áàéâ. Á.Øóìÿöêèé ýíý òàëààð òýìäýãëýæ “Êîììóíèñò” ñýòã¿¿ëä áè÷ñýí íü:
“...ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäûí àëò õºðºí㺺ð äýýðýì÷èí ¿éë õýðãýý õèéæ
áàéãàà Óíãåðí, òîëãîé õÿðãàã÷ á¿ëãýý äàãóóëàí ýíõ àìãàëàí Ìîíãîëûí
íèéñëýëä õàëäàí îðîîä... òóñãààð òîãòíîëûí ëîçóíãààð õàëõàâ÷ õèéæ, á¿õ ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ò¿øèã òóëãóóð áºãººä îëîí óëñûí õóâüñãàëûí îðîí
áîëîõ Ǻâëºëò Îðîñûí ýñðýã õàÿõààð ìîíãîë÷óóäûã öýðýãò äàé÷èëæ áàéíà.
Ãýòýë ýíý õàð íºëººíèé ýñðýã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä áèé áîëîí ¿¿ññýí
õóâüñãàëò õºäºë㺺í áîñ÷ èðëýý. Áîäèò òóñãààð òîãòíîëûí íºëºº èåçóèòûí
õºëñíèé ýòãýýäèéí òýìöëèéã áèø, æèíõýíý àðäà÷ òýìöëèéã íýãòãýñýí Ìîíãîë
Àðäûí õóâüñãàëò íàì áàéãóóëàãäæýý. Òýð íü áàñ Îðîñûí õ¿÷ ò¿ðýìãèéëýã÷èä,
ßïîíû õºëñëºã÷ ýòãýýä¿¿ä õÿòàäûí äýýðýì÷èí ãåíåðàëóóäààñ ýñýðã¿¿öñýí
õîëáîãäîõ òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýæ áàéíà. Àðäûí íàìûí íºëºº
Ìîíãîëä ºäðººð áèø öàãààð ºñ÷ áàéíà. Óëñ òºðèéí òýìöëèéí ñàíàà÷ëàãà
òýäíèé ãàðò øèëæèæ, ò¿¿íèé ÷àðìàéëòààð ìîíãîëûí òºâ õýñýãò Àðäûí Ò¿ð
Çàñãèéí Ãàçàð, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí õýä õýäýí îòðÿä áàéãóóëàãäàæ,
527
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 30.
528
ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéè Àçèéã ñóäëàõ õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ôîíä,
Â.È.Þäèíèéí õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä áàéäàã, îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-ð îíû 3-ð ñàðûí 11-
íèé ºäðèéí çàõèäàë áè÷èã.
243

àìæèëòòàé òýìöýë õèéæ, íºëººãºº ò¿ãýýí, Äîðíîä, ªðíºäºä òàëáàðàà
ºðãºñãºæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ¿ãýýð áèø ¿éë õýðýã äýýðýý äýëõèéí ïðîëåòàðèéí
õóâüñãàëûí øèíý öýðã¿¿ä, Êîììóíèñò III Èíòåðíàöèîíàëûí øèíý äàé÷èä
ãàð÷ èðæýý” 529 ãýæýý.
Àðäûí íàì íü ýõ îðîí, àðä ò¿ìíýý ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëºõèéí òºëºº Óíãåðíèé äýýðýì÷èä áà ò¿¿íèé ìîíãîë õàìñààòíû ýñðýã
ÿëãóóñàí òýìöýëä ¿é îëîí àðä ò¿ìíýý çîõèîí áàéãóóëæ áàéâ. Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí ýíý òýìöýëäýý Ǻâëºëò Îðîñûí Óëñààñ òóñëàìæ äýìæëýã àâ÷ áàéíà.
§2. Óíãåðíèé ýñðýã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã õàìòðàí
òýìöýæ ýõýëñýí áà àðäûí õóâüñãàëûí öààøäûí ºðíºëò
Àðäûí T¿p Çàñàã áà
Ǻâëºëòèéí ýñðýã òýìöýõ
Óíãåðíèé òºëºâëºãºº
Àðäûí õóâüñãàëûã äàðàí ñºíººæ Ò¿ð
çàñãèéí ãàçðûã óñòãàõ ãýñýí Óíãåðíèé
áîäëîãî ò¿¿íèéã äýìæèã÷ Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçðûí á¿õ îðîëäëîãî áàëðàí óíàñààð áàéâ.
Áîãäûí íýð àëäàð, ôåîäàëûí ¸ñ, öýðãèéí ñ¿ð ãóðâààð äàëàéëãàí Àðäûí
õóâüñãàëûã àìàðõàí äàðæ ÷àäíà ãýæ Óíãåðíèé áîäñîí íü òýãæ óíàìàãö,
òýðýýð øóóä öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ õýðýãëýõýýð øèéäæýý. Òýãýýä Ìîíãîëûã
ÐÑÔÑÐ áà ÀÄÁÍÓ-ûí ýñðýã á¿õ õîðò ÿâóóëëàãûíõàà áààç áîëãîí õóâèðãàõ ãýæ
óíãåðí÷¿¿ä ìîíãîëûí õóâüñãàë, ò¿¿íèé òºâ ð¿¿ øóóä äîâòëîí äàéðàõ áîëîâ.
Óíãåðíèé öýðýã Ẻí õ¿÷ýýð Ìîíãîëûí óìàð õýñýã ð¿¿ äîâòîëñîí íü
þóíû óðüä Àðäûí ò¿ð çàñãèéã óñòãàæ, óëìààð ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
õàìòàðñàí òýìöëèéã çîãñîîõ çîðèëãîòîé áàéâ. Óíãåðí, Ǻâëºëòèéí íóòàãò
äàéðàí îðîõûí çýðýãöýý Ñåìåíîâûí öýðýã ç¿¿í òàëààñ íü äàâøèëò õèéæ
Ñèáèðèéí òºìºð çàìûí äàãóóõ ÷óõàë áîîìòóóäûã ýçýëæ, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿
áààç áàéãóóëàõ òºëºâëºãººòýé áàéæýý. Óíãåðí áàéëäààíû òºëºâëºãººíèéõºº
òàëààð Ñåìåíîâ áîëîí ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí ßïîíû èìïåðèàëèñò íàðòàé õîëáîî
áàðèí çºâøººðºëöºæ áàéñàí íü Óíãåðíýýñ óìàð ç¿ã äàâøèëò õèéõ òóõàé
ãàðãàñàí òóøààë áîëîí ò¿¿õèéí áóñàä áàðèìòààñ òîäîðõîé þì.
Óíãåðíä çîðèóëñàí 200 òýðýã çýâñýã Õàéëàðààñ Ìîíãîëä 1921 îíû 4-ð ñàðä
õ¿ðýëöýí èðæýý 530 .
Óíãåðí, óìàð ç¿ã äºðâºí ãîë ÷èãëýëýýð äîâòîëñíûã àðõèâûí áàðèìò áè÷èã
áàòëàõ áºãººä ¿¿íèéã áàñ Õ.×îéáàëñàí íàð çîõèîëäîî ç¿éòýé òýìäýãëýæýý.
Óíãåðíèé ººðèéí óäèðäñàí ãîë õ¿÷ ìîíãîë Õèàãò, Òðîöêîñàâñêèéã ÷èãëýæýý.
Êàçàãðàíäûí áðèãàä Ǻâëºëòèéí 5-ð àðìèéí àíõààðëûã áèåäýý òàòàæ,
Óíãåðíýýñ Õèàãò ðóó õèéõ äîâòîëãîîíûã õºíãºâ÷ëºõ çîðèëãîîð Ìîäîí
õºëèéí ÷èãëýëýýð Ǻâëºëòèéí õèëèéã íýâòðýõ ¸ñòîé áàéæýý. ßã òýð ¿åýð
Êàçàíöåâûí îòðÿä áàðóóí õÿçãààðò, ìºí áàñ íýã õýñýã íü Ìèíæ õàðóóëûí
529
“Êîììóíèñò” ñýòã¿¿ë. Ýðõ¿¿ õîò. 1921 oí. ¹ 7. 3-8-ð òàë.
530
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 5-ð ñàðûí 15.
244

÷èãëýëýýð òóñ òóñ õºäºëæ, Ǻâëºëòèéí õèëä äîâòëîí îðîõîîð òºëºâëºæýý.
Èéíõ¿¿ áàéëäààíû àæèëëàãàà íü Õèàãò, Âàíãèéí õ¿ðýý, Óëèàñòàé Ìèíæ
õàðóóë ÷èãëýëä ÿâàãäàæ ýõëýâ. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ãîë íü Õèàãò, Âàíãèéí
õ¿ðýýíèé ÷èãëýë áàéæýý.
Ǻâëºëò, ìîíãîëûí öýðãèéí àíãèóä öàãààíòíû òóõàé ìýäýý áàðèìòûã
õàðèëöàí ñîëèëöîæ õàìòûí òýìöýëä áýëòãýæýý. Á¿ð 1921 îíû 2, 3-ð ñàðä
Ñóõàðåâûí öàãààí öýðãèéí îòðÿäûí çàðèì õýñýã õèë îð÷ìûí ñóóðèíãóóäààð
ýíä òýíäã¿é ¿çýãääýã áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
òýìöýë Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíýýñ ÿâóóëæ áàéñàí
èðãýíèé äàéíòàé íèéëýí
íýãäñýí íü
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ ÐÑÔÑÐèéí
çàñãèéí ãàçàðò 1921 îíû 4-ð ñàðûí 10-
íä ÿâóóëñàí áè÷èãòýý öàãààíòíààñ ìîíãîë,
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýñðýã ¿éëäýæ áàéãàà
õàðãèñëàëûí òóõàé äóðäààä, òýäýíòýé òýìöýõýä
òóñëàõûã õ¿ñ÷ýý. ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð
òýð õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ýý. 1919 îíä ìîíãîëûí õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ
ýõëýí ñýäýæ, äàðàà íü ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí òºëººëºã÷èä çºâëºëò óëñàä
î÷èõäîî ëàâøðóóëæ, Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø
áýõýæñýýð èðñýí çºâëºëò ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë õî¸ð
àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí öàãààíòíû ýñðýã çýâñýãò òýìöýëä á¿ð ÷ íÿãòðàâ.
Óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã ÿâóóëñàí õî¸ð àðä ò¿ìíèé òýìöýë ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëûí ÿëàëòàíä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éäýòãýâ. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
÷ºëººëºã÷ èõ ¿¿ðýã íü Óëààí àðìèéí ñàéí äóðûí áà áàéíãûí àíãèóäààñ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíä èëýðëýý îëñîîð áàéâ.
Ìîíãîëûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ññýí ¸ñîîð Ê.À.Íåéìàí äàðãàòàé óëààí
Öýðãèéí íýãäìýë êîðïóñ ãàðñàí áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä 35-ð áóóäëàãûí
äèâèç, 35-ð ìîðèí õîðîîíû õàìò Êóáàíèéí 5-ð ìîðèí äèâèç, Ùåòèíêèí 531
òóñãàé îòðÿä çýðýã îðîëöæýý 532 .
Ñèáèðèéí àëäàðò ïàðòèçàí Ùåòèíêèíèé óäèðäñàí ñàéí äóðûí ïàðòèçàí
531
Ïåòð Åôèìîâè÷ Ùåòèíêèí 1885 îíä ÿäóó àéëûí ãýð á¿ëä òºðæ, 1927 îíä íàñ áàðæýý. Ùåòèíêèí
áàë÷èð áàãà öàãààñ ýõëýí ìóæààíû àæèë õèéæ áàéæýý. 1918 îíä êîììóíèñò áîëüøåâèêóóä íàìûí
ãèø¿¿í áîëæýý. Ñèáèðüò ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä îðæ èðñíèé ýõíèé ºäðººñ ýõëýí Ï.Å.Ùåòèíêèí
ïàðòèçàíû äàéíä ìàø èäýâõòýé îðîëöæýý. Ùåòèíêèí áà Ñèáèðèéí ººð íýã ïàðòèçàí Êðàâ÷åíêî
íàðûí óäèðäñàí ïàðòèçàí îòðÿä Ñèáèðüò êîë÷àêóóäûã áóò íèðãýõýä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Êðûìä
Âðàíãåëü÷¿¿äèéã 1921 îíä áóò öîõèõ äàéíä Ùåòèíêèí õîðîî êîìàíäëàí îðîëöæýý. Ñàéí äóðûí
ïàðòèçàí îòðÿäûã óäèðäàæ 1921 îíä ìîíãîë çºâëºëòèéí õèë îð÷èìä áàéñàí óíãåðí÷¿¿äèéí öýðýãòýé
áàéëäæýý. Ï.Å.Ùåòèíêèí íü Ìîíãîëä Óíãåðíèé äýýðýì÷äèéã áóò öîõèí óñòãàæ, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèéã ÷ºëººëºí ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõýä ãàâüÿà áàéãóóëæýý.
Ìîíãîë Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ ýíýõ¿¿ ñèáèðèéí ïàðòèçàíû àëäàðò äàðãà Ï.Å.Ùåòèíêèíä
“Òºðìàíäàõ æàíæèí” (ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çîõèîëóóäàä Òºðáààòàð æàíæèí ãýæ áè÷èõ áîëæýý) öîë
îëãîæ, Áàðóóí çàìûí òóõàé àíãèéí öýðãèéí áàéëäààíû àæèëëàãààíä òóñëàëöóóëàõààð òîìèëñîí
áàéíà. Ùåòèíêèíèé ãàâüÿàã ¿íýëæ ìîíãîë, çºâëºëòèéí îäîí, ìåäàëèàð øàãíàæýý. Ìîíãîëä áàéñàí
öàãààíòíûã óñòãàñíû äàðàà Ùåòèíêèí óëààí Àðìèä õàðèóöëàãàòàé òóøààë õ¿ëýýæ ÿâæýý.
532
“Íàðîäû áðàòüÿ” âîñïîìèíàíèÿ è ñòàòüè. Ì., 1965. Ñòð. 6.
Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèéí äóðäàòãàë.
245

öýðã¿¿ä Ñóõàðåâûí ýñðýã òýìöýõýýð ìîíãîë, çºâëºëòèéí õèëä áýëýí áîëîîä
áàéæýý.
Ǻâëºëòèéí 5-ð àðìèéí êîìàíäëàë íü Ãóíêèíû õºíäèé, Òðîèöêîñàâñê
õàâüä öýðãèéí õ¿÷ýý áýëòãýí çýõýæ áàéâ. Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçàð íü æóðàìò öýðãèéí óëñ òºð, áàéëäààíû áýëòãýëèéã äýýøë¿¿ëýí,
öýðãèéí øòàá, ÿàìûã øèëäýã áîëîâñîí õ¿÷íýýð áýõæ¿¿ëñýýð áàéâ.
Óíãåðí Ìîíãîëûí Áàðîí Óíãåðí Íèéñëýë Õ¿ðýýíä Áîãäûí òîðãîí
õóâüñãàëûí òºâ áà öýðãýýñ ãàäíà öººí òîîíû õ¿íòýé æèæèã îòðÿä
Ǻâëºëò óëñûí ýñðýã ¿ëäýýæ, ººðºº ãîë õ¿÷ýý àâ÷ 1921 îíû 4-ð ñàðûí 20-
òýìöëýý ýõýëñýí íü íä Õèàãòûí Òðîèöêîñàâñêèéí ÷èãëýëä õºäºëæýý.
¯¿íèé çýðýãöýý Ðåçóõèíû óäèðäñàí äèâèç Õ¿ðýý,
Õèàãòûí çàìûí áàðóóí ÷èãýýð õºäºëñºí áà óíãåðí÷¿¿äèéí öýðãèéí
õ¿÷íèé ç¿¿í æèã¿¿ð íü Ìèíæ õàðóóëûã ÷èãëýí ÿâæýý.
Óíãåðíèé öýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí Ìîíãîë öýðãèéí îòðÿäûã Áàÿð
ã¿íýýð óäèðäóóëàí àðäûí æóðàìò öýðýã, Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûã
ìîíãîë÷óóäààð íü óñòãóóëàõûí òóë 1921 îíû 5-ð ñàðûí ýöñýýð Õèàãòûã
äîâòëóóëàõààð ÿâóóëæýý. Áàÿð ã¿íèé 500-700 õ¿íòýé ìîðüò õîðîî öýðýã
5-ð ñàðûí 29-íä Èâöýã õàâüä áàéñàí 70-ààä õ¿íòýé àðäûí æóðàìò öýðãèéí
æèæèã îòðÿäûã ò¿ðæ çàéëóóëààä 5-ð ñàðûí 30-íä îäîîãèéí Àëòàíáóëàãèéí
ç¿¿í òàë áóþó õóó÷èí Õèðàí õàðóóëûí íóòãààð Õèàãò ðóó äîâòîëæýý. Òýð
¿åä Ìîíãîë àðäûí öýðýã íü çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóäòàé çîõèöóóëàí
áîëîâñðóóëñàí òóñãàé òºëºâëºãººòýé áàéñàí àæýý. Òýð òºëºâëºãºº íü
íýãä¿ãýýðò: Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí 700-ãààä õ¿í á¿õèé ìîíãîë öýðýã íü Áàÿð
ã¿íèé öýðýãò öîõèëò ºãºõ áºãººä òýõäýý óóë öîõèëòûã Òðîèöêîñàâñêèéí
÷èãëýëä èðñýí Óíãåðíèé ãîë õ¿÷èíä çºâëºëòèéí öýðãýýñ öîõèëò ºãºõòýé
íýãýí çýðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé áàéæýý. Õî¸ðäóãààðò; Êàçàãðàíäè, Påçóõèíû
öàãààí öýðýãò ×îéáàëñàíãèéí óäèðäñàí òóñãàé îòðÿä Ùåòèíêèíèé ïàðòèçàí
öýðýãòýé õàìòðàí Ìîäîí õºë, Çýëòýð õàâüä öîõèëò ºãºõ, ãóðàâäóãààðò;
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òºëººëºã÷èä áàðóóí àéìàãò áàéãóóëñàí ïàðòèçàí
öýðãèéã Áàéêàëîâûí óäèðäñàí çºâëºëòèéí öýðýãòýé íýãòãýæ, Óëèàñòàé, Õîâä,
Óëààíãîìä áóãøñàí Êàéãîðîäîâ, Êàçàíöåâ, Áàêè÷èéí öàãààí öýðýãò öîõèëò
ºãºõ òºëºâëºãººòýé áàéñàí àæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí Ïàðòèçàí Ä.Áàäãàé, Ä.Äàâàà, Ì.Öýäýâ,
öýðãèéí àíãèóä Ìýíäáàÿðûí Èøäîðæ, Áàÿðûí Áàò íàðûí äóðäàí
Óíãåðíèé äîâòîëãîîíûã ÿðüæ áàéñíààð Ñ¿õáààòà𠺺ðèéí áèåýð æóðàìò
ýñýðã¿¿öýí íÿöààñàí íü öýðãèéí îòðÿäûã óäèðäàæ õýäýí öàãèéí òóðø
Áàÿð ã¿íèéã öýðýãòýé çóóðàëäàí áàéëäñàí áºãººä
Á¿ðãýäòýé óóë õàâèàñ çºâëºëòèéí öýðýã èõ áóóãààð ãàëëàæ, Ñ¿õáààòàðûí
246

öýðýãò äýìæëýã ¿ç¿¿ëæýý 533 . Ýíý òóëàëäààíä Áàÿð ã¿í øàðõäàí îëçëîãäæýý.
Áàÿð ã¿íèé îòðÿä áóò öîõèãäñîíû äàðàà Õàðààãèéí Äàð ýõ ëàìûí óäèðäñàí
öàãààíòíû îòðÿä Õèàãòûí ç¿¿í õîéä ç¿ãýýñ äîâòîëñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã
Ñ¿õáààòàð ò¿ðãýí öîõèæ, Å𺺠ãîë õ¿ðòýë ìºðäºí õººæýý.
Èéíõ¿¿ Ñ¿õáààòàðûí öýðýã íü çºâëºëòèéí öýðãèéí äýìæëýãòýéãýýð
äàéñíû àíõíû òîì äîâòîëãîîíûã íÿöààæ, õóâüñãàëûí òºâ Õèàãòûã õàìãààëæ
÷àäæýý. Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õàìòàðñàí õ¿÷íèé àíõíû ÿëàëò,
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äàéñàíä óëñ òºð, ¿çýë ñàíààíû òîì öîõèëò áîëæýý.
4-ð ñàðààñ 5-ð ñàðûã äóóñòàë õóãàöààíä Õèàãòààñ áóñàä ÷èãëýë¿¿äýä
æèæèã, òîì òóëàëäààí ¿ðãýëæ áîëñîîð áàéæýý. Áàéëäààíû àæèëëàãààíû íýã
÷óõàë õýñýã íü Àõàé ã¿í, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä áîëæýý.
Óíãåðí÷¿¿äèéí òóëàëäààíû èä ¿å áóþó 1921 îíû 5-ð ñàðûí ýõýýð Àðäûí
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð èð¿¿ëñýí ìýäýýíä, Àõàé ã¿í, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä
Ñóõàðåâûí öàãààí öýðýãòýé áàéëäàõ ¿¿ðýã àâñàí ìîíãîë öýðãèéí òóñãàé àíãèéí
äàðãà Ñóìúÿà áýéñ àâñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéíà ãýñýí ìýäýý èðæýý.
Áàðóóí çàìûí áàéëäààíä ×îéáàëñàíã ìîðäîõûí ºìíº Ñ¿õáààòàð,
×îéáàëñàíòàé óóëçàæ àðä ò¿ìýíòýé íÿãò õîëáîî áàéãóóëàí òýäíèé ýðõ àøãèéã
õ¿íäýòãýæ àðäûí çàñàã òºðèéí ¿éë õýðãèéí òºëºº òýìöýõèéã çàõèæýý 534 .
×îéáàëñàíã áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí êîìàíäëàã÷ààð Ò¿ð Çàñãààñ
òîìèëñîí òóõàé òîãòîîëä çààñàí íü “Åâðîïûí 1921 îíû òàâàí ñàðûí õîðèíû
ºäðèéí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð õýëýëöñýí àìóé...Ýíýõ¿¿ öýðýã àðäûí
ãà÷èãäàë áàéäëûã õàðãàëçàõ ¿ã¿é õóâèéí õýðãèéã ÷óõàë÷èëàí äàéæèõ ýòãýýäýä
äàðàíãóéëàõàä õ¿ðãýñýí äýä æàíæèí Ñóìúÿàã óóë òóøààëààñ íü îãöðóóëàí
îðîíä íü öýðãèéí äîòîð íàìûí ñóðòëûã íîìëîã÷ ×îéáàëñàíã äýä æàíæèí
áîëãîæ, Áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí Öýðãèéí ÿàìûã áàéãóóëàí ýðõë¿¿ëæ
òóñëàõ ò¿øìýë ìºí Ïóíöàã, êîìèññàð Èâàí íàðûí õàìòààð 12 öýðýãòýé
òîìèëîí èëãýýæ çàìäàà öýðýã íýìýí äàé÷èëæ òýðõ¿¿ ãàçàð ãàâøãàéëàí õ¿ð÷
öýðýã õ¿÷èéã òýãøëýí çàñàìæëàí äàéñàí ýòãýýäèéã ýñýðã¿¿öýí àðèóòãàõàä
íàìûí òàíãàðàã æóðìûí ¸ñîîð ã¿éöýòã¿¿ëýõèéã äààëãàñóãàé” 535 ãýæýý.
×îéáàëñàí, Ïóíöàã, Èâàíîâ-Ðèìñêèé íàðûí õàìò àðàâ ãàðóé õ¿ì¿¿ñèéã
äàãóóëàí ãàð÷ýý. ×îéáàëñàí óóë ãàçðàà õ¿ðýëöýí î÷îîä Ñóìúÿà áýéñòýé óóëçàæ,
ò¿¿íèé õóâüäàà çàâøñàí ç¿éëèéã ãàðãóóëàí àâ÷ àðäûí öýðãèéí õýðýãöýýíä
çîðèóëñíààñ ãàäíà øààðäëàãà á¿õèé çîõèõ õýìæýýíèé öýðýã áà àãò ìîðèéã ìºí
ãàðãóóëæýý. Çýëòýð õàðóóëûí Òàðèàò (Òàðåéñêàÿ ñòàíö - Á.Ø.) ãýäýã òîñãîíä
×îéáàëñàí îòðÿäûí êîìàíäëàëûí àëáàí õýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ Ùåòèíêèíòýé
óóëçæýý. Òýð ¿åýñ ×îéáàëñàí, Ùåòèíêèí íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà ýõýëæýý.
Èëòãýëäýý Ñóìúÿà áýéñèéí òàëààð äýýð äóðäñíûã äàâòàí ºã¿¿ëæýý 536 .
533
Ïàðòèçàí Ìýíäáàÿðûí Èøäîðæ, Áàÿðûí Áàò íàðûí äóðäàòãàë.
534
Íàâààííàìæèë. Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945 îí. 8-14-ð òàë.
535
“Ìàðøàë ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä” ãýñýí íýðýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû
Õ¿ðýýëýíãèéí Ò¿¿õèéí êàáèíåòààñ 1945 îíä õýâë¿¿ëñýí íîì. 15-ð òàë
536
Þ.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä.
247

Ìîíãîëûí àðäûí öýðýã áà çºâëºëòèéí ñàéí äóðûí ïàðòèçàí îòðÿäóóäûã
õýðýãöýýò á¿õ ç¿éëýýð õàíãàõ òàëààð ×îéáàëñàí èõýýõýí àæèë çîõèîí
ÿâóóëæýý. Ùåòèíêèíýýñ ºãñºí ¿íýìëýõ áè÷ãèéã 537 àâ÷ 6 öýðãèéã äàãóóëàí
ÿâæ 1921 îíû 5-ð ñàðûí 30-íààñ 6-ð ñàðûí 4-íèéã äóóñòàëõ õóãàöààíä Ìîäîí
õºë õàðóóëûí õàâüä ×îéáàëñàí èõ àæèë õèéæýý. Òýð íü Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷ áºãººä àðäûí æóðàìò öýðãèéí äýä æàíæíû õóâüä àðäûí öýðýãò
õ¿í ýëñ¿¿ëæ àãò ìîðüä äàé÷ëàõ àæèë õèéæ áàéæýý. ×îéáàëñàí ñàéí íî¸í
õàí àéìãèéí èòãýìæèò áýéñ Öîãò-Î÷èðò ÿâóóëñàí íýã áè÷èãòýý ãàìèí,
óíãåðí÷¿¿äèéí õîð óðøèã, ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò
Îðîñ Óëñàä î÷ñîíû ¿ð ä¿í, àðäûí öýðýã áàéãóóëàãäñàí, ãàìèíã Õèàãòàä áóò
öîõèñíû à÷ õîëáîãäîë, Óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí
õàìòàðñàí õ¿÷ýýð äîâòîëãîîí õèéæ áàéãàà çýðãèéã äóðäæýý. Óã áàðèìò
áè÷ãèéí òºãñãºëä àðä, öýðã¿¿ä õýí áîëîâ÷ õóâüñãàëò öýðãèéí òàëä îðæ
¿éë÷ëýõèéã óðèàëñíààñ ãàäíà ýíý áè÷èãò äóðäñàí çààëòûã ¿ë áèåë¿¿ëýõ áóþó
ò¿¿íä õàéíãà õàíäâàë ò¿øìýë, ôåîäàëóóäàä çîõèõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõèéã
óðüä÷èëàí ñàíóóëæýý 538 .
Ýíý áàðèìò áè÷èã íü òàéëáàðëàñàí òóøààë ìàÿãòàé çîõèîí áè÷èãäñýí
îíöëîãòîé áºãººä òýð íü îðîí íóòàãò ÿâóóëæ áàéñàí àæëûí apãûã áàñ çàðèì
òàëààð õàðóóëæ áàéíà.
“×îéáàëñàíãèéí îòðÿä íü öººõºí õýäýí ºäðèéí äîòîð 300 õ¿íòýé áîëòîë
ºññºí áºãººä îëîíõè ÿäóó÷óóä 3 ºðòºº ãàçðààñ ÿâãàí ÿâæ èðæ áàéæýý 539 ” ãýæ
À.Í.Êàëèííèêîâ áè÷ñýí áàéäàã.
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí öýðýã íü èõ òºëºâ õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí áîëîâ÷
çàðèì ¿åä òóñãàé çîðèëãî ã¿éöýòãýõ ¿¿äíýýñ òóñ òóñäàà àæèëëàõ ÷ ÿâäàë
ãàð÷ áàéæýý. Ïóíöàã, Íàíçàä áààòàð íàðûí îòðÿä íü åðºíõèé êîìàíäëàëûí
äààëãàâàð ¸ñîîð òóñ òóñäàà áèå äààí áàéëäàæ áàéæýý. Áàñ çàðèì öàãò ìîíãîë,
îðîñ öýðýã õîëèìîã îòðÿä áîëæ àæëàà ÿâóóëäàã ÷ áàéâ. Æèøýý íü Èâàíîâ-
Ðèìñêèéí îòðÿäàä 90 ìîíãîë, 50 îðîñ á¿ãä 140 õ¿í áàéæýý 540 .
Àðäûí íàì, çàñãààñ òºëººëºã÷ººð òîìèëîí ÿâóóëñàí Äàìáàäîðæ,
Õàñáààòàð íàð, Áàéêàëîâûí óäèðäñàí 100 îð÷èì õ¿íòýé ñàéí äóðûí îòðÿäûí
õàìò çîõèõ ãàçðàà õ¿ðýëöýí î÷æýý 541 . Áàéêàëîâûí îòðÿäûí óëñ òºðèéí
àæëûí òóñëàã÷ààð àëäàðò ïàðòèçàí Ïîëÿíñêèé-Øèðîêèõ ÿâñàí áºãººä òýð
õ¿í ìîíãîëûí áàðóóí õýñýãò áîëñîí áàéëäààíû àæèëëàãààíä ýõëýõýýñ àâààä
äóóñòàë îðîëöîîä äàðàà íü öàãààíòíû Ïåïåëåÿâûí îòðÿäòàé ßêóòàä áàéëäàæ
ÿâààä àìü ¿ðýãäæýý.
537
Óóë ¿íýìëýõ áè÷èã íü ×îéáàëñàí íàñ áàðñíû äàðàà ò¿¿íèé ãýðãèé ÿíäýãìààãèéí õàäãàëæ áàéñàí
ç¿éëä áàéâ.
538
Ýíý áàðèìò áè÷èã Àðäûí öýðãèéí àðõèâò áàéäàã áºãººä Îëíîî ºðãºãäñºíèé 1911 îíû 5-ð ñàðûí 9
ãýæ ºäºðëºñºí áàéíà. (1921 îíû 6-ð cap. Á.Ø.)
539
“Õîçÿéñòâî Ìîíãîëèè”. ¹ 4. (17), 84-90-ð òàë. 1929 îíû 7-8-ð cap.
540
Ùåòèíêèíèé äýýð äóðäñàí èëòãýë.
541
Ê.Ê.Áàéêàëîâ. Ðàçãðîì áàíäû Êàéãîðîäîâà. Ì., 1932 îí.
248

1921 îíû 5-ð ñàðûí 6-íä Áàéêàëîâûí îòðÿä À÷èíñêààñ Áèéñêò èðæýý.
¯¿íýýñ õîéø Áàéêàëîâ íü Õîâä îðîõ ãýæ ÿâàà Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷äºä òóñàëæ òýäýíòýé áàéíãà õàðèëöààòàé áàéõ áîëæýý 542 .
Àðäûí íàìûí òºëººëºã÷èä íü áàðóóí àéìãóóäàä ìàø õ¿íä áýðõ íºõöºëä
¿éë àæëàà ýõýëæýý. Òýä íàð ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí õîøóóäûí àðä
ò¿ìýíä çîðèóëàí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí çàõèäàë,
óðèà òóíõãèéã õ¿í àìä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àæèë çîõèîæ áàéâ. ĺðâºäèéí
õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãàä Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëñàí íýãýí çàõèäàëä
õàð, øàð ôåîäàëóóä óðâàñàí ó÷ðààñ ãàìèí öýðýã ìîíãîëä íýâòðýí èðæ ýçýëñýí
áà ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéõ òýìöëèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëæýý. ̺í
ýíý çàõèäàëä, áàðóóí àéìãóóäûí öýðãèéí õýðãèéã óäèðäàõ äààëãàâàðòàé
ººðèéí îíö òóñãàé òºëººëºã÷人 òîìèëîí èëãýýñýí òóõàé ¿ã¿¿ëæ, õî¸ð
àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàðò ìýäýãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí Àðäûí çàñàã íü á¿õ ÿñòàí,
óãñààòíû òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëñàí Óëñûí õóðëûã õèéæ “Íàìûí ýðìýëçýõ
10 ç¿éë”-èéí îðøèëä çààñàí çîðèëãûã áèåë¿¿ëæ, á¿õ àðä ò¿ìíèé òýãø ýðõèéã
õàíãàõûí òºëºº çîðüæ áàéãààãàà òàéëáàðëàí ºã¿¿ëæýý.
Çàõèäëûí ýöýñò “Àðäóóäûã öýðýãò òàòàí ýëñ¿¿ëæ ìàíàé òºëººëºã÷äèéí
çºâëºñºí ¸ñîîð çýâñýãëýí öàãààíòàí áà ãàìèíãèéí ¿ëäýãäëýýñ áàðóóí
õÿçãààðûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºãò¿í! ¯¿íèé òóëä òàíàéä òºëººëºã÷人ñ
èëãýýñýí áèëýý” 543 ãýæýý.
ĺðâºä õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàðò Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðûí
ÿâóóëñàí çàõèäàëä õî¸ð ç¿éëèéí áàðèìò áè÷èã õ¿ðã¿¿ëñýí áºãººä òýäãýýðèéã
óíøèæ òàíèëöààä äàãàëäàõ òàéëáàð áè÷èã øèéäâýðèéí õàìò õîøóóääàà
òàðààõûã øààðäñàí áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ýíý áàðèìò áè÷èãò çààñàí ç¿éë¿¿äýä
õàìãèéí èõ àíõààðàëòàé íÿìáàé õàíäàõûã Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàp íàð íóòãèéí
ò¿øìýë¿¿äýä äààòãàëä áàñ àëáàí õýðãýýð çºâëºãºº àâàõ áà çýâñýã õ¿ëýýí àâàõ
òºëººëºã÷äèéã 5-ð ñàðûí 10-íä èð¿¿ëýõèéã øààðäæýý 544 .
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä ìîíãîë-çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä ìàø õ¿íä
íºõöºë áàéäàëä ºðãºí õýìæýýíèé ãàçàð íóòàãò óíãåðí÷¿¿äèéí èõ õ¿÷íèé
ýñðýã òýìöýæ áàéâ. Ýíý òýìöëèéí ÿâöàä ìîíãîë àðäûí öýðýã ººðèéí ýãíýýã
ÿìàãò áýõæ¿¿ëñýýð áàéñàí áºãººä óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õàìòàðñàí òýìöëèéí
¿ð ä¿íä çºâëºëòèéí óëààí àðìèàñ ñóð÷ òóðøëàãàæñààð áàéæýý. Ýíý ¿åä ìºí
àðäûí àðìè, àðä ò¿ìíèé äóíä óëñ òºð îëîí ò¿ìíèé àæèë õ¿÷òýé çîõèîãäîæ,
àðäûí íàìûí çîðèëãî çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé íºõºðëºõèéí à÷ õîëáîãäîë,
àðäûí öýðýãò ñàéí äóðààð ýëñýí îðîõ áà ò¿¿íä ç¿éë á¿ðýýð òóñëàõûí ÷óõëûã
òàéëáàðëàäàã áàéæýý 545 .
542
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185. îï.8. ä.66. Ë.1.
543
Àðäûí öýðãèéí àðõèâ. Ýíý çàõèäàë 1921 îíû 3-ð cap áóþó õóó÷íààð Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11 îíû 2-ð,
ñàðûí 28 ãýæ ºäºðëºæýý.
544
Àðäûí öýðãèéí àðõèâ. Ýíý çàõèäàë íü 1921 îíû 6-ð ñàðä áè÷èãäñýí.
545
MÓA. 1-ð àíãè. 1-ð á¿ëýã. 170 á¿ñ.
249

Àðäûí æóðàìò öýðýã, çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä òýãæ Óíãåðíèé ýñðýã
õàìòðàí òýìöýæ, õàòóóæèí áýõæèæ áàéñàí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ãàãöõ¿¿
¿íýí÷ õàíü áîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ìºí áºãººä ÷óõàì ò¿¿íòýé áàò õîëáîî
òîãòîîñíîîð Ìîíãîëûí õóâüñãàë ÿëæ ÷àäàõûã íîòëîí õàðóóëñààð áàéâ.
Ìîíãîë-çºâëºëòèéí öýðýã õ¿÷ýý íýãòãýí òýìöñýí íü Óíãåðíèé ñºíºëòèéã
ò¿ðãýñãýõ áîëíî ãýäãèéã Óíãåðí ººðºº îéëãîæ Ñèáèðüò áàéñàí öàãààí
öýðãèéí àíãèéí ¿ëäýãäýë áîëîí õèë îð÷èì íóòàãò áàéñàí õóâüñãàëûí
ýñýðã¿¿ íóäàðãàí áàÿ÷óóä, ãàçðûí ýçýä, ýñåð, ìåíüøåâèê çýðýã ýòãýýä¿¿äèéã
òàëäàà òàòàõ çîðèëãîòîé óðèàëãà, òóøààëûã 1921 îíû 5-ð ñàðûí 21-íä ãàðãàæ
áàéæýý 546 .
Ò¿ð òóøààëûí åðºíõèé óäèðòãàë õýñýãò Óíãåðí ýõëýýä Ñèáèðüò, äàðàà
íü á¿õ Îðîñò õààíò çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîõ çîðèëãîòîéãîî çàðëàæýý. Óã
òóøààëä Óëààí Àðìèéí ýñðýã Ñèáèðü íóòàãò òýìöýõýä Ìîíãîë îðîí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áà Óíãåðíèé öýðýã á¿õ ôðîíòîîð äàâøèæ áàéãààãààñ ãàäíà 6-ð
ñàðûí ýõýýð àòàìàí Ñåìåíîâ Óññóðèéí õÿçãààðààð äîâòëîí îðîõ ãýæ áàéãàà
òóõàé ºã¿¿ëæýý. ̺í òýð òóøààëä: Óíãåðí ººðºº àòàìàí Ñåìåíîâò øóóä
çàõèðàãääàã, òýäíèé ¿éë õýðýã íàðèéí ñàéí áîäîæ áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº
¸ñîîð ÿâàãäàæ áàéãàà ó÷èð àìæèëòòàé áîëîõîä îãòõîí ÷ ýðãýëçýõ ÿâäàëã¿é
ãýæ ¿ã¿¿ëæýý. Òýð òóøààë ¸ñîîð áîë öàãààíòíû á¿õ ¿ëäýãäýë óíãåðí÷¿¿äòýé
íýãäýæ, Óëààí öýðãèéí ýñðýã äîâòëîõäîî Ìàíæóóðûí ñòàíöààñ áàðóóí òèéø
ãàçàðò Ìèíæ õàðóóëààð ÷èãëýí ßáëîí (æèìñò) óóë, Ñýëýíãý ìºðíèéã äàãàí
Ýðõ¿¿ä äîâòîëæ, òýíäýýñ óðóóäàí íààø Óðèàíõàéí ãàçàð Èðòûø ç¿ãò áàéëäàõ
áîëíî ãýæýý.
Æèíõýíý áàéëäàí òýìöýõ öàãò æèæèã íýãäýë àíãèóä íü Ýðõ¿¿ãèéí
÷èãëýëä õóðàíäàà Êàçàãðàíäàä, Óðèàíõàé õÿçãààðûí ÷èãëýëä àòàìàí
Êàçàíöåâò, Èðòûø ìºðíèé ÷èãëýëä åñàóë Êàéãîðîäîâò òóñ òóñ çàõèðàãäàõ
¸ñòîé áàéæýý. Òýäãýýð óäèðäàõ äàðãà íàð íü Ñèáèðèéí ãîë òºìºð çàìûí
äàãóóõ òîì õîòóóäûã ýçëýí àâ÷ êîììóíèñò íàðûã óñòãàí õÿäàæ, õóâüñãàëûí
ýñýðã¿¿ áîñëîãûã ãàðãàõ ¸ñòîé ãýæ çààñàí áàéâ. Òýõäýý “äàéñíû òàë äàâóóòàé
ó÷ðààñ àðãàã¿éäýæ õ¿÷èíä àâòàãäàõàä õ¿ðâýë ìîíãîë íóòàãò óõðàí îðîõ
õýðýãòýé” ãýæ Óíãåðí òýð òóøààëäàà çààæýý. Óíãåðí, Ðåçóõèí íàðûí öýðãèéí
ãîë õ¿÷ õóðèìòàëæ áàéñàí Ìîäîí õºë, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýë¿¿ä íü
áàéëäààíû ÷óõàë õýñýã áîëñîîð áàéâ.
Ùåòèíêèí, ×îéáàëñàí íàðûí óäèðäñàí ñàéí äóðûí ïàðòèçàí öýðãèéí
õàìòàðñàí õ¿÷ íü Ðåçóõèíû äèâèç áà Ñóõàðåâûí îòðÿäûí ýñðýã áàéëäàæ
ýõýëæýý. Ùåòèíêèí Òàðèàò ñóóðèí õàâüä òºâëºæ áàéõäàà 1921 îíû 5-ð ñàðûí
22-íä íýãäñýí îòðÿäàä òóøààë ºã÷ýý 547 . Òýð òóøààëä ºã¿¿ëñýí íü: Àõàé ã¿íèé
546
ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí Àçèéã ñóäëàõ õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàíãèéí Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí
áàðèìò áè÷ã¿¿äýä, Óíãåðíýýñ 1921 îíû 5-ð ñàðûí 21-íä ãàðãàñàí 15-ð òóøààëûã Õ¿ðýýíèé õýâëýëä
äàðìàëæ ãàðãàñíû íýã õóâü íü áóé.
547
Ùåòèíêèíýýñ 1921 îíû 5-ð ñàðûí 21-íä ãàðãàñàí òóøààë. ÑÑÑÐ-èéí ÀÑÕ-èéí Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ
áàéñàí áàðèìò áè÷èãò áóé.
250

õîøóó òàìãûí ãàçàð õàâüä äàéñàí ýòãýýä 1500 îð÷èì öýðýãòýé áàéãàà ò¿¿íýýñ
100 öýðýã íü Ñýëýíãý ìºðíèé Áàðóóí ýðãèéã ýçýìøèæ Õ¿ðýý, áàðóóí çàñãèéí
òºâèéí ýñðýã 130 íü Àìàð áýéñèéí õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í õîéø 40 ìîäíû ãàçðûã
ýçýëæ, ìºí 300 îð÷èì õ¿ì¿¿ñ íü Êàðíàêîâ (Å𺺠ãîëûí ýðýã äýýð áàéñàí
îðîñ òîñãîí), Ïåòðîâ, Òîëìà÷åâ ãýäýã àéëûí íóòàãëàæ áàéñàí ãàöààíû îð÷èì
áàéðëàæ áàéñàí ãýæ çààæýý.
Ìîíãîë Àðäûí æóðàìò öýðãèéí òóñãàé àíãèéí æàíæíû 7 òîîò òóøààëä
äóðäñàí íü: 5 ïóëåì¸ò áà èõ áóó á¿õèé õýñýã àíãè íü 5-ð ñàðûí 29-íä Àõàé
ã¿íèé õ¿ðýýã ýçýëæ àâààä äàðàà íü Ñýëýíãèéã ºãñºí ÿâæ Íîìîí õàíû õ¿ðýý
õ¿ðýýä Ìîäîí õºëººð õèë íýâòýð÷, Ìîäîí õºë, Øàð øèðýíãèéí õºíäèéã
äàãàí ÿâæ, ìºíõ¿¿ 29-íèé ºäºð Ñýëýíãý ìºðíèé ïåðåâîçèéã ýçëýí àâàõ ¸ñòîé
áàéæýý. Íàíçàä áààòðûí õîðîî íü çºâëºëòèéí öýðãèéí óäèðäàã÷ Êîâàëåâûí
õàìò 5-ð ñàðûí 20-íä Øààìàðûí ÷èãëýëä õºäºëæ, Ñýëýíãý ìºðíèéã ãàòëààä
ç¿¿í áèåèéã áàðèí ÿâæ, Ùåòèíêèíèé îòðÿäòàé õîëáîî áàðüæ íýãäýõ ¸ñòîé
áºãººä äàðàà íü õàìòàðñàí õ¿÷ýýð Ñýëýíãèéã äàõèí ãàòàëæ áàðóóí òàëä íü
ãàðààä Ç¿¿í çàñãèéí õ¿ðýý áà Îðõîíû àäàã õàâèàð î÷îîä òýíäýýñ íýãäñýí
öýðãèéí õàìò Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýý (Âàíãèéí õ¿ðýý)-ã ÷èãëýõ òºëºâëºãººòýé
ÿâàõ áàéæýý. Ìîíãîë öýðãèéí 4-ð õîðîî íü 3 ïóëåì¸òòàéãààð Áàçàðñàä
çàíãè, Êðèøàåâ íàðûí óäèðäëàãààð 5-ð ñàðûí 6-íä Å𺺠ãîëûã ãàòàëæ Õ¿ðýý-
Õèàãòûí èõ çàì ðóó ãàð÷, Âàíãèéí õ¿ðýý õàâüä áàéãàà äàéñíû õ¿÷èéã áèåäýý
òàòàõààð Êàðíàêîâ ãàöààíä õ¿ðýõ áàéâ.
̺í ýíý ¿åä ×îéáàëñàí àðä îëíû äóíä óõóóëãà òàíèóëãûí àæèë õ¿÷òýé
çîõèîæ ïàðòèçàí öýðãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýí, Ùåòèíêèíèé îòðÿäûí õàìò
öàãààíòíû ýñðýã òýìöýæ áàéâ. 1921 îíû 6-ð ñàðûí 5-6-íä ×îéáàëñàí,
Ùåòèíêèí íàðûí õ¿÷ õàìòàðñàí öýðãèéí àíãèóä Õèàãòûí áàðóóí õîéò
ýòãýýäýä îðøèõ Ç¿ëýãòýé õýìýýõ ãàçàð öàãààíòàíòàé ºäºðæèí, øºíºæèí
òýìöýëäýí áàéëäæýý. Äàðàà íü ×îéáàëñàí, Ùåòèíêèí íàðûí îòðÿä Ìîäîí
õºë õàâèéí Õàìãààò áóþó Õàìíàé õýìýýõ ãàçàð Ïóíöàãèéí óäèðäñàí öýðýãòýé
íèéëñýí 548 ãýæ Íàâààííàìæèë áè÷æýý.
Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéã íóòãèéí àðäóóä áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ ñ¿¿,
öàéíûõàà äýýæ áàðüæ áàéñàí ãýæ Íàâààííàìæèë çîõèîëäîî äóðäàæ áèëýý.
Ýíý íü àðäûí öýðýã äàéñíûã îéðûí õóãàöààíä áóò öîõèí ÿëàõ õ¿÷èí áîëæ,
óëñûí ò¿øèã òóëãóóð, çàñàã òºðèéí ñ¿ð æàâõëàí áîëæ èðñýí ó÷ðààñ àðä ò¿ìýí
ò¿¿íä ñàéí ñàéõíûã åðººí áýëòãýæ áàéæýý ãýæ ìºí Íàâààííàìæèë áè÷æýý 549 .
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýã Íàìíàí óóëûí àð õîðìîéä óíãåðí÷¿¿äèéí
öýðýãòýé çóóðàëäàí áàéëäæýý 550 . ×îéáàëñàíãèéí êîìàíäàëñàí öýðãèéí àíãè
òýð ¿åä íèëýýä îëîí òîîòîé áîëæýý. Òýäíèé äîòop ÷óðàõ õýìýýõ Äàìáà,
Ä.Äàøçýâýã, Äàíõàð õýìýýõ Çàãä, Ëàñàã çýðýã îëîí ñàéí äàé÷èä áàéâ. ¯¿íèé
äàðàà Áàíäèò ãýãýýíèé õ¿ðýý õàâüä áàéëäààí áîëæýý. Äàé÷èí ïàðòèçàí
548
Íàâààííàìæèë, Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945 îí. 16- 20-ð òàë.
549
̺í òýíä. 24-ð òàë.
550
Mºí òýíä
251

Äîîðîâûí Äàøçýâýã èäýâõòýé áàéëäàæ áàéâ. Àëáàò Äàøçýâýã íü àâòîíîìèéí
öýðýãò áàéñàí áºãººä Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áà Çýëòýð, Ìîäîí õºë, Äóõ íàðñíû
òóëàëäààíä îðîëöñîí õ¿í þì. ͺ㺺 Äýìáýðýëèéí Äàìáà íü Áàíäèò
ãýãýýíèé õèéä õàâèéí øèð¿¿í áàéëäààíä îðîëöñîí áºãººä ýíý áàéëäààíä
18 õ¿í àëàãäæýý. Äàìáà, Äàøçýâýã, Äàíäàð, õºõ Öýíä íàð ×îéáàëñàíãèéí
äààëãàâðààð òàãíóóëûí àþóëòàé ¿¿ðã¿¿ä ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Òýä íàð Áàíäèò
ãýãýýíèé õ¿ðýýíèé îéðîëöîî áàéäàã íýãýí óóëàíä á¿ðýí çýâñýãëýñýí
öàãààíòíû 8 öýðãèéã áàðèâ÷èëæ Ùåòèíêèíèé öýðýãò òóøààí ºã÷ýý.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû àëáàò, ïàðòèçàí
Ëóâñàíãèéí Øàðàâ 1921 îíû 6-ð ñàðä Áóõûí äóëààíû áàéëäààíä îðîëöæýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí õóðö âàí Ò¿äýíãèéí õîøóóíä òºðæ ºñººä Äîíîé òýðã¿¿í
ãýã÷ àéëä áàãààñàà çàðöëàãäàí äàðëàãäàæ ÿâààä àâòîíîìèò öýðýãò àëáà õààæ
áàéõäàà Ñ¿õáààòàðûã òàíèõ áîëñîí. Ïóíöàãèéí Òîãòîõ Ñýëýíãý ìºðíèé
Óðòûí òàâèëàíãèéí õîéò òàëûí Öàãààí áóðãàñíû îð÷èì Äàâèäîâ ãýã÷ îðîñ
õ¿íòýé õàìò öàãààí öýðãýýñ ñàëæ, ×îéáàëñàíãèéí öýðãèéí àíãèä ýëñ÷ýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí õ¿÷ íü òàâ, çóðãàäóãààð ñàðä ÿëàíãóÿà
Òðîèöêîñàâñê õàâüä óíãåðí÷¿¿äýä õ¿í áà çýâñýã òåõíèêèéí èõýýõýí õîõèðîë
ó÷ðóóëæýý. 5-ð ñàðûí 31-íä çºâëºëòèéí öýðýã Çýëòýð õàðóóëûí ºìíº ýòãýýäýä
áàéðëàñàí äàéñíûã õººí çàéëóóëæýý 551 . Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí
õàìòàðñàí õ¿÷èíä õýä äàõèí öîõèãäñîíû äàðàà óíãåðí÷¿¿ä Ìîíãîë íóòãèéí
ã¿íä çóãàäàí îðæýý 552 . Òýãýýä Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð
çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä ìîíãîë öýðãèéí õàìò öàãààíòíûã ìîíãîë íóòàãò
ìºøãºí õººæ áàéëäàõ áîëæýý 553 .
Ñèáèðèéí öýðãèéí òîéðîãò ºãñºí óäèðäàìæ ¸ñîîð çºâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóä 1921 îíû 6-ð ñàðûí 8-íààñ ýõëýí óíãåðí÷¿¿äèéã Íèéñëýë õ¿ðýýíèé
÷èãëýëä ìºðäºí õººæ ýõýëñýí ¿¿íä 554 5-ð ìîðèí äèâèç, 35-ð ìîðèí áðèãàä
íü ë ìîíãîë îòðÿä áà 35-ð äèâèçèéí õàìò Õ¿ðýý-Õèàãòûí çàìûí äàãóó; 35-ð
äèâèçèéí áðèãàä íü Ùåòèíêèí ×îéáàëñàí íàðûí îòðÿäûí õàìò Á¿ä¿¿í õàâèàð
õºäºëæ ãåíåðàë Ðåçóõèíû òàëààñ ¿éëäýæ áîëîõ äàéðàëòààñ áîëãîîìæëîí,
Õ¿ðýýíèé ÷èãëýëèéí öýðãèéí áàðóóí æèã¿¿ð íü áîëæýý. Ñðåòåíñêèéí 2-ð
áðèãàä Ìèíæ-Èêøèíèé ÷èãëýëä ìºí 35-ð äèâèçèéí 1-ð áðèãàä ýäãýýð íü
Õ¿ðýýíèé ÷èãëýëèéí ãîë õ¿÷íèé àð òàëûã õàíãàæ áàéæýý.
Äýýð äóðäñàí óäèðäàìæèíä óëààí àðìèéí äàé÷èä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
çàí çàíøëûã õàòóó õ¿íäýòãýõýä ãîë àíõààðëàà òàâüæýý.
“Èçâåñòèÿ” ñîíèíû 1921 îíû 6-ð ñàðûí 22-íû äóãààðò öàãààíòíû ýñðýã
áàéëäààíû àæèëëàãààíû òóõàé äîð äóðäñàí ñóðâàëæëàãà íèéòëýãäñýí ¿¿íä:
551
ÖÃÀÊÀ ÑÑÑÐ. Ô. 185, îï. 8, ä. 644, ë. 154
552
̺í òýíä. Ô.185, îï. 8, ä. 644. ë. 164.
553
6-ð ñàðä Ëèòâèíöåâèéí îòðÿä Èâöýã ñóóðèíûã ýçëýõèéí òóëä Õàëèóò ðóó õºäºëæýý. (ÖÃÀÊÀ ÑÑÑÐ.
Ô. 185, îï. 8, ä. 644, ë. 14)
554
ÖÃÀÊÀ ÑÑÑÐ.Ô. 185, îï.8, ä.644, ë.217.
252

Àðäûí õóâüñãàëò öýðãýýñ äàéñíû ýñðýã èõ áóóíû ãàëûã 10 ìîä
¿ðãýëæèëñýí á¿õ Òðîèöêîñàâñêèéí ôðîíòûí õýìæýýãýýð íýýæ áàéâ.
Õàãàñ öàã ãàëëàñíû äàðàà àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíãèóä øóðãóó
äàâøèëò õèéæ äàéñíûã ò¿øèã ãàçðààñ íü õîâõ öîõèí õººæýý. Äàâøèëò
¿ðãýëæëýõ òóñàì äàéñàí ýòãýýä ñàíä ìýíä çóãàòààæ áàéâ. Óíãåðíèé ººðèéí
óäèðäñàí 6 èõ áóó, îëîí ïóëåì¸òààð çýâñýãëýñýí 1 áà 2 äóãààð ìîðèí õîðîîíû
äýýðýì÷èä áóò öîõèãäîí çóãàòæýý. 5 èõ áóó, èõ áóóíû õàéðöàãòàé ñóì,
à÷àà õºñºã çýðýã áóñàä ýä àãóóðñûã äàéñíààñ îëçîëæýý. Øóðãóó äàâøèëò
¿ðãýëæèëæ áàéíà” 555 ãýæýý.
ÎÊ(á)Íàìûí Àëñ Äîðíîäûí 3-ð áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä Òðîèöêîñàâñêèéí
ðàéîíû öýðãèéí êîìàíäëàã÷èä áàÿðûí öàõèëãààí ÿâóóëæýý.
1921 îíû 6-ð ñàðä àðäûí öýðýãò áàðèãäñàí Öýðýíáàëæèð ãýã÷
Òðîèöêîñàâñê, Õèàãò áîëîí ò¿¿íýýñ áàðóóí òèéø îðøèõ ãàçðóóäàä áîëñîí
äàéíä Óíãåðí, Ðåçóõèí íàð øàðõàäñàí ãýæ ìýäýýëæ áàéæýý.
6-ð ñàðûí 25-íä Ñðåòåíñêèéí 2-ð ìîðèí áðèãàä, Ëèòâèíöåâûí îòðÿäààð
á¿ðýëäñýí ìîðèí àíãèéí ãðóïï Êàðíàêîâ ãàöààíû õàâüä áàéæýý. Ýíý ¿åä
ìîíãîë öýðãèéí õîðîî øèíý çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéæ äóóñàæ áàéæýý 556 .
Ìºí ¿åä áàðóóí õî¸ð àéìãèéí öýðãèéí êîìàíäëàã÷ààð Óëèàñòàé õàâüä
áàéñàí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâòàé 557 Ñ¿õáààòàðûí äààëãàâðààð ×îéáàëñàí
555
6-ð ñàðûí 15-íä Ñðåòåíñêèéí ìîðèí áðèãàäûí 2-ð ìîðèí õîðîîíû ýêñêàäðîí Øààìàðò îðæýý.
(ÖÃÀÊÀ, Ô.185. îï.8, ä.ÇÇ). 6-ð ñàðûí 17-íä 2-ð ìîðèí õîðîî Êàðíàêîâ õàâèéã ýçýëæýý. 10-ð ìîðèí
õîðîî Õ¿äýð õàðóóëààñ óðàãø 30 ìîä ãàçàð îðøèõ Áóõóëèéã ýçýëæýý. Òýãýýä Ëèòâèíöåâèéí îòðÿä
óäàëã¿é Åðººãèéí áàðóóí áèåèéã ýçëýí áàéðëàæýý. (ÖÃÀÊÀ,îï 185, ä. 638).
556
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô-185. Îï. 8, ä. 638.
557
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ (1879-1927) îäîîãèéí Áóëãàí àéìàãò òºðæ, áàãà íàñàíäàà ìàø ÿäóó ç¿ä¿¿
áàéñàí àæýý. Ìàë àäãóóëàõ, òàðèà òàðèõ ýñõ¿ë õóäàëäàà÷äûí áàðàà òàâààð òýýäýã æèíãèéí õºñºã
õºòëºõ çýðãýýð àìüäàð÷ áàéæýý. Ìàãñàðæàâ 25 íàñòàéäàà ã¿í çýðýã çàëãàìæèëæýý. Ìàãñàðæàâ
áàãààñàà áè÷èã ìýäýõ áîëæ, ñóð÷ ìýäýõèéí òºëºº èõ àíõààðàë ñîíèðõîë òàâüäàã áîëæýý. Ìàãñàðæàâ
àâòîíîìèéí ýõíèé æèë¿¿äýä öýðýãò àëáà õààæ, ìàíæ íàðààñ Õîâäûã ÷ºëººëºõ äàéíûã óäèððäàëöàæ
áàéñàí áà äàðàà íü õÿçãààðûí öýðãèéã óäèðäàõ òóøààë õ¿ëýýæ ÿâæýý. Ìàãñàðæàâ 1914 îíä Íèéñëýë
õ¿ðýýíä äóóäàãäàí èðæ Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë áàéãààä 1917 îíä ç¿¿í õÿçãààðûí öýðãèéí
óäèðäàõ òóøààëä òîìèëîãäæýý. Ìàãñàðæàâ àâòîíîìèéí öýðýãò áàéõäàà Ñ¿õáààòàðòàé òàíèëöæýý.
Ýíý íü öààøäàà Ñ¿õáààòàðòàé îéðòîõ áà õóâüñãàëò á¿ëýã ¿¿ñýõ ¿åä ò¿¿íä òàëàðõàæ áàéõ ÿâäàë äºõºì
áîëæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ò¿¿íèé áèåèéã ãàìèí öýðã¿¿ä õàðäàí ñýðãýìæèëæ, áàðüæ õîðüæ ÷ áàéæýý.
Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýýã ýçëýæ àâààä Ìàãñàðæàâûã òàëäàà òàòàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çýýä Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä
áîëãîñîí áîëîâ÷ ò¿¿íä èòãýõã¿é áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ óíãåðí÷¿¿ä Ìàãñàðæàâûã àëñ áàðóóí õÿçãààðò
òîìèëîí ñóóëãàæýý. Ìàãñàðæàâ áîë öîãòîé ýõ îðîí÷ õ¿í áàéñàí ó÷èð õóâüñãàëò á¿ëã¿¿äèéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò îðîñò ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí àæëûí ¿ð ä¿íã ÷èõ òàâèí ñîíèðõîæ áàéâ.
Ìàãñàðæàâ íü öàãààíòíû ãåíåðàë, äàðãà íàðûí áàéíãà ñýæèãëýë, õÿíàëò, õàðààíä áàéñàí áîëîâ÷ îðîí
äàÿàð õóâüñãàë ºðíºæ áàéãàà òóõàé ìýäýý, Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàðààñ õ¿ëýýí àâñààð áàéæýý.
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä õ¿ðýëöýí àæèëëàõ áîëñîí ÿâäàë
áîë Ìàãñàðæàâ öýðãèéíõýý õàìò õóâüñãàëûí òàëä øèëæèí îðîõ àÿòàé íºõöëèéã áóé áîëãîæýý.
Ìàãñàðæàâ óíãåðí÷¿¿äèéí òàâüñàí Âàíäàíîâ íàðûã óñòãàæ Êàéãîðîäîâ, Áàêè÷, Êàçàíöåâûí
çýâñýãëýñýí öàãààíòàíòàé ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí õèéñýí òýìöýëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
6-ð ñàðûí 22-ä Ìàãñàðæàâûí îòðÿä íü Êàçàíöåâûí öýðýãò á¿ñëýãäæýý. Ìàãñàðæàâ ººðèéí ýë÷èéã
á¿ñëýëò íýâòð¿¿ëýí ãàðãàæ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã ãóéëãàõààð çºâëºëòèéí öýðãèéí óäèðäàã÷èä èëãýýæýý.
Ìàãñàðæàâ òýãýýä Æàëõàíç õóòàãòûí õ¿ðýýí äýýð çºâëºëòèéí öýðãèéí òºëººëºã÷òýé óóëçæýý.
253

õîëáîî òîãòîîãîîä áàéæýý.
Äýýð ºãó¿ëñýí ¸ñîîð ×îéáàëñàí öýðýãòýý ýëñýí îðñîí Ìàãñàðæàâûí õ¿¿
Ñóíäóéñ¿ðýíã ýöýã ð¿¿ íü áèå òºëººëºã÷ººð òîìèëîí ÿâóóëæ, òóñ óëñûí
áàéäàë, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õèéæ áàéãàà
äàéíû àìæèëò çýðãèéã òîäîðõîéëñîí çàõèäàë èëãýýæýý.
Áàðàã ýíý ¿åä ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò î÷ñîí àðäûí íàì, çàñãèéí
òºëººëºã÷èä ïàðòèçàí îòðÿä áàéãóóëæýý 558 .
Ìàãñàðæàâ íü ×îéáàëñàí áà Ìîíãîëûí áàðóóí àéìàãò àæèëëàæ áàéñàí
íàìûí òºëººëºã÷èäòýé õîëáîî áàðüæ, öàãààíòíû ýñðýã øèéäâýðòýé òóëàëäààí
ýõýëæýý.
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí õóâüñãàëò îòðÿä íü 6-ð ñàðûí ýõýýð Êîø-Àãà÷
(Õºøºº ìîä) ð¿¿ Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðûí îòðÿäûí õàìò öàãààíòíû ýñðýã
òýìöýæ áàéñàí Áàéêàëîâûí îòðÿäòàé íÿãò õàðèëöààòàé àæèëëàæ áàéæýý 559 .
Ìîíãîëûí áàðóóí õýñãèéí íóòãèéí àðäóóä Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð
íàð áîëîí ìºí Ìàãñàðæàâûí öýðýãò ýëñýí îðæ áàéâ. Äýýðõ íýð äóðäñàí
õ¿ì¿¿ñèéí îòðÿäàä öýðýãò áàéñàí àëáàò àðä Îðîñûí Õàø, Æàäàìáûí
Áÿìáààø, Áàäàð÷èéí Òîãòîõ, Íàéäàíãèéí Äàìäèíçýâýã çàðö Áàðèëàòûí
Íîîñòîé íàðûí äóðäàòãàë ÿðèàãààð áîë Àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä
Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàð íàìûí I èõ õóðàë, íàìûí çîðèëãî, óíãåðí÷¿¿äèéí
ýñðýã òýìöýõ ÿâäàë ÷óõàë áîëîõ òóõàé àðä ò¿ìýí òàéëáàðëàæ áàéæýý 560 . ̺í
òýäíèé ÿðüñíààð àðä ò¿ìýí ïàðòèçàí îòðÿäóóäàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýýð áàéæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí îòðÿäóóä íü áàðóóí ç¿ãò Êàéãîðîäîâ, Êàçàíöåâ,
Êîë÷àêèéí àðìèéí íýãýí êîðïóñò áàéñàí ãåíåðàë Áàêè÷ íàðûí ýñðýã Áºõ
ìºðºí, À÷èò íóóð õàâüä òýìöýæ áàéæýý 561 . Ýíý ¿åä Ñàãñàé ãîëûí àäàãò äàéñíû
òàëààñ 8 õ¿í àëàãäñàí áà ìîíãîë, çºâëºëòèéí òàëààñ íýã îðîñ öýðýã, íýã
ìîíãîë öýðýã àìü ¿ðýãäæýý. Äàðàà íü Áàéêàëîâ, Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðûí
îòðÿä íü õîíîãò 40-50 êì àÿëàë õèéæ Òîëáî íóóðò èðæ, Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýýí
äýýð áàéðëàæ òýð õàâüä áàéñàí 8-10 èõ áóóòàé, 5000 îð÷èì ìîðüò áà ÿâãàí
öýðýã á¿õèé ãåíåðàë Áàêè÷èéí äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëàõ áýõëýëò õèéæýý.
6-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð Êàçàíöåâûí îòðÿäûí öàãààíòíóóä ººðñäèé íü öýðýãò
àðäóóäûã òàòàõààñ òàòãàëçñàí Óëèàñòàéí ìîíãîë ñàéä ׿ëòýì áýéñèéã
àëæýý 562 . Óëñûí äîòîîä áàéäàë õóðöäàæ áàéãàà áà áàéëäààíû àæèëëàãààíä
Óíãåðíèéã äàðàõ àæèëä Ìàãñàðæàâûí áàéãóóëñàí ãàâüÿàã òýìäýãëýæ Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ
ò¿¿íèé áèåèéã óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíàæýý.
Ìàãñàðæàâ àðäûí öýðãèéí òîìîîõîí òóøààëä òîìèëîãäîæ áàéñàí ¿¿íä: Áàðóóí õÿçãààðûí öýðãèéí
êîìàíäëàã÷ áºãººä á¿õ öýðãèéí äýä æàíæèí äàðàà íü Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä áîëæýý.
Ìàãñàðæàâ áîë ÿçãóóðòíû çýðãýýñýý ñàéí äóðààð òàòãàëçñàí àíõíû õ¿ì¿¿ñèéí íýã áºãººä íàñ áàðòëàà
öýðýã, òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí ÿâñíààñ ãàäíà Óëñûí Áàãà õóðàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ áàéæýý.
558
ÖÃÊÀ ÑÑÑÐ Ô. 185, îï 8, ä. 666
559
Mºí òýíä. ä. 666.
560
1956 îíä ïàðòèçàíóóäààñ èð¿¿ëñýí òîâ÷ ìýäýý.
561
Ê.Ê.Áàéêàëîâ. “Êàéãàðàäîâûí äýýðýì÷äèéã áóò öîõèñîí íü" Ìîñêâà-Èðêóòñê. 1937 îí.
562
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô. 185, îï. 8, ä. 966.
254

Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí à÷ õîëáîãäîë ÷óõàë áîëæ áàéãààã õàðãàëçàí
Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçàð åðºíõèé ñàéä Æàëõàíç õóòàãòûã áàðóóí õÿçãààðûã
áýõæ¿¿ëýí òîãòíóóëàõ òºëººëºã÷ººð òîìèëîí ÿâóóëæýý. Æàëõàíç õóòàãò ýíý
øèíý òîìèëîëòîíä òºäèéëºí òààëàìæòàé áóñ áàéñàí íü ÿìàð ÷ ìàðãààíã¿é
áèçýý. Æàëõàíç õóòàãòûã áàðóóí õÿçãààðò õ¿ð÷ èðýõ ¿åä Ìàãñàðæàâ
öàãààíòàíòàé áàéëäàæ áàéñàí áà Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä,
ïàðòèçàí öýðýã ýëñ¿¿ëýýä Áàéêàëîâ çýðýã Ǻâëºëòèéí äàðãà íàðûí óäèðäñàí
îòðÿäòàé íÿãò õàðèëöààòàé áîëñîí áàéæýý.
Ýäãýýð á¿õ íºõöºë íü áàðóóí àéìãóóäàä õóâüñãàëò áà õàðãèñ õ¿÷íèé
õàðüöààã ñ¿ðõèé ººð÷èëæýý.
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ öýðãèéíõýý õàìò áàéñàí ãàçðàà òýð ¿åä èðýýä
áàéñàí Æàëõàíç õóòàãòòàé õîëáîî òîãòîîæ, ò¿¿íä çàðèì íýãýí íºëººã
¿ç¿¿ëæ áàéâ. 6-ð ñàðûí 20-íû ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ĺðâºä äàëàé õàí, Ìàãñàðæàâ,
Õàñáààòàð íàðûí òàëä îðîõ áîëñîí áàéâ 563 . Ãýâ÷ áàðóóí õÿçãààðûí ôåîäàëóóä
õóâüñãàëò îòðÿäàä òýð á¿ð øóóä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãààã¿é íü ìýäýýæ þì.
Äàìáàäîðæèéí áè÷ñýíýýð çàðèì ôåîäàëóóä öàãèéí çîõèñòîé áàéäëûã õ¿ëýýí
ñóóæ áàéñàí áà íºãºº õýñýã íü õàðèóöëàãàòàé õ¿íä ¿åä àðäûí õºäºëãººíººñ
õºíäèéðºí çàéëñõèéæ áàéæýý.
Áàðóóí àéìãóóäûí Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã áýõæèæ, ò¿¿íèé òàëä
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ íýãäñýí áà ìîíãîëûí òºâ íóòàãò õóâüñãàë ÿëæ,
Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà áàðóóí àéìãóóäûí ôåîäàëóóäààñ õóâüñãàëûã
òàëàðõàõ ÿâäàë íèëýýä òîãòâîðæèæ èðæýý. Ìàãñàðæàâ áîëîí Ǻâëºëòèéí
öýðãèéí àíãèóä Æàëõàíç õóòàãòûí ýçýìøèë íóòàãò îðæ èðýõýä íºãºº
Æàëõàíç õóòàãò íü Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèéí õàìò ÿâæ áàéñàí çºâëºëò
çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä 6-ð ñàðûí 30-íä çàõèäàë èëãýýæýý. Òýð çàõèäàëä
Æàëõàíç õóòàãò Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äàðãà íàðûã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâàõ áà
öàãààíòíû ýñðýã ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýã õàìòðàí òýìöýæ áàéãààã äýìæèæ
áàéãàà áîëîí òýäýíä ººðèéí ç¿ãýýñ áîëîìæòîé á¿õ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí
áàéãààãàà ìýäýãäæýý 564 .
Àðäûí íàìààñ
îëîí ò¿ìíèé äóíä
çîõèîñîí àæèë
Íàìààñ îëîí ò¿ìíèé äîòîð çîõèîæ áàéñàí óëñ
òºðèéí õ¿ì¿¿æëèéí àæèë áà Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí
öýðãýýñ Óíãåðíèé ýñðýã õàìòðàí áàéëäñàí
àæèëëàãààíû àìæèëòûí íºëººãººð àðä îëíû õóâüñãàëò
òýìöýë, èäýâõ óðüä ¿çýãäýýã¿é õ¿÷òýé ºðíºæ áàéâ. Àðäûí çàñãèéí òºëººëºã÷
íü Âàíãèéí õ¿ðýý, Àõàé ã¿í, Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí õîøóó, Õîâä, Óëèàñòàé,
Óëààíãîì çýðýã ãàçàð àðäûí íàì, çàñãèéí çîðèëãûã òàéëáàðëàí òàíèóëæ
áàéâ. Òýð ¿åä ÿëàíãóÿà óíãåðí÷¿¿äèéí íºëººíä îðñîí íóòãèéí àðä ò¿ìýíä
çîðèóëàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ 1921 îíû 3-ð ñàðä ãàðãàñàí óõóóëàõ áè÷ãèéí
563
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô. 184, îï. 8. ä. 966.
564
Æàëõàíç Õóòàãòûí çàõèäëûí îðîñ îð÷óóëãà ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí ÀÑÕ-èéí íîìûí ñàí äàõü
Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä áóé.
255

à÷ õîëáîãäîë áîëîí ìºí Óíãåðí áà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðààñ àðä ò¿ìýíä
ãàðãàñàí óõóóëàõ áè÷ãèéí õîð õîëáîãäëûã èëð¿¿ëýí òàéëáàðëàæ áàéæýý 565 .
“Ìîíãîë÷óóä èõ äóðòàé óíøäàã áºãººä ìîíãîë õýëýýð áè÷ñýí øèíý
çîõèîëîîð õàíãàæ ºãºõèéã õ¿ñíý” ãýæ Ùåòèíêèí áè÷ñýí áàéäàã áèëýý.
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 28-
íä õàìòàðñàí õóðàë äýýð àðäûí öýðãèéí ÷ºëººëñºí õîøóóäûí çàõèðãààíû
õýëáýð “Ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéí” äàãóó ÿìàð áàéõ òóõàé õýëýëöýæ áàéæýý 566 .
׺뺺ëºãäñºí íóòãóóäàä õîøóóäûí õóðàë çàðëàí õóðàëäóóëàõ íü àðäûí
çàñàãëàëûã æèíõýíý ¸ñîîð áèé áîëãîõ áà àðä ò¿ìýí ìºõºæ áàéãàà
ôåîäàëèçìûã ÿëñíûã õàðóóëàõ áîäèò àëõàì ìºí ãýæ ¿çýýä óã õóðëààñ
òîãòîîñîí íü:
1. Îäîî áàéãàà çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä òóõàéëáàë õîøóó,
øàâèéí çàõèðãààäûã îëîí íèéòèéí øèíý ñîíãóóëèéí áàéãóóëàë
áîëîõ ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí àðäûí õóðëóóäààð ñîëèõ íü äàéí
áàéëäààí áîëæ áàéãàà ýä¿ãýý ¿åä çîõèñòîé áèø ãýæ ¿çñ¿ãýé. Òýäãýýð
áàéãóóëëàãóóäûã ýíý õèð àðäûí öýðãèéí ãàçðààð òºëººë¿¿ëæ öýðýã
òàòàõ, àãò ìîðü áýëòãýõ á¿õ õýðãèéã ã¿éöýòãýõ;
2. Õóâüñãàëûí õýðýãò õîðòîé áºãººä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ èëýðõèé ¿çýë
ñàíàà á¿õèé íî¸äûã çàéëóóëàõ.
3. Õîøóóäàä Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéã ñóóëãàõ òóñãàé çààâðûí
äàãóó îëãîñîí ºðãºí ýðõ.
4. Øàâü àðäóóäààð íèéòèéí íýãýí àäèë öýðãèéí àëáà ã¿éöýòã¿¿ëæ
5. Һ뺺íèé òºëººëºã÷äèéí òóõàé çààâàð áîëîâñðóóëàõûã îíöãîé
êîìèññò äààëãàõ.
Ýíý òîãòîîëûã ãàðãàñàí òýðõ¿¿ õóðàë äýýð Áîäîî, Ñ¿õáààòàð, Ëîñîë,
Ýëáýãäîðæ, Áèëýãñàéõàí, Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ Áîðèñîâ íàð áàéæýý.
Áàðèìò áè÷ãýýñ ¿çýõýä, õîøóóäûã ÷ºëººëºõèéí õàìò îðîí íóòàãò àðäûí
çàñãèéí áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîõ àñóóäàë ãàð÷ èðýõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã
áàéæýý. Ãýâ÷ òýð öàãèéí îíöãîé íºõöºëä çàðèì ò¿øìýë¿¿äèéã ººðèéí òàëä
òàòàæ ôåîäàëóóäûí õàðãèñ õýñãèéã ãàíöààðäóóëàõ íàìûí òàêòèê áîäëîãûã
õàðãàëçàí çàñàã çàõèðãàíû õóó÷èí àïïàðàòûã òèéíõ¿¿ øóóä ñîëèõã¿é áàéõ íü
èë¿¿ àøèãòàé ãýæ ¿çýæ áàéæýý.
Òýãýõäýý ýíý øèéäâýðýýð õîøóóäûí çàõèðãààäàä õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîîð
èõýýõýí ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷äèéã õîøóóäàä òîìèëîõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çýæ
áàéæýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìºí øèéäâýð ¸ñîîð øàâü íàðûã àëáàò íàðòàé àäèëä
¿çýæ öýðãèéí àëáà õààëãàõ áà õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ÿâóóëãà õèéäýã ôåîäàë,
ò¿øìýë¿¿äèéã çàéëóóëàõààð çààñàí íü ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿çýë ñàíàà
áàéâ.
565
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä. 78-81-ð òàë.
566
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 5-ð ñàðûí 28-íû ºäðèéí õàâñàðñàí 23-ð
õóðëûí òîãòîîë. Õèàãò õîò.
256

Ò¿¿í÷ëýí ìºíõ¿¿ õàìòàðñàí õóðëààñ õîøóóäûí çàõèðãààíû á¿õ ¿éë
àæèëëàãààã õÿíàõ òºëººíèé ò¿øìýäèéí ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõ òóñãàé êîìèññûã
áàéãóóëæýý. Òýðõ¿¿ Êîìèññîîñ ãàðãàñàí ñàíàëûã 1921 îíû 5-ð ñàðûí 28-íä
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð áàòàëæýý. Êîìèññîîñ áîëîâñðóóëñàí ä¿ðýìä “Ýðìýëçýõ
10 ç¿éë” áîëîí áóñàä ÷óõàë ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ãîë çàð÷ìóóä áà
óíãåðí÷¿¿äýä äóðã¿é ò¿øìýë¿¿äèéã àøèãëàæ, ôåîäàëûí õàðãèñ õýñãèéã
òóñãààðëàõ òàêòèê òóñãàëàà îëæýý. Óã ä¿ðìèéí ¸ñîîð õîøóó, øàâü ñóìóóäàä
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí òºëººíèé ò¿øìýëýýð òóñ á¿ð 2 õ¿íèéã òîìèëîí ñóóëãàõ
¸ñòîé áàéâ. Ýäãýýð òºëººëºã÷èä íü äîð äóðäñàí ¿¿ðýã á¿õèé áàéñàí ¿¿íä:
- Õ¿í àìûã íèéãìèéí áà õºðºí㺠÷èíýýíèé áàéäëààð á¿ðòãýõ;
- Àëáà òàòâàðûã òîäîðõîéëîí ãàðãàõ áà àøèã áàãàòàé àëäàãäàëòàé
çàðäëûã õîìñòãîõ;
- Îðîí íóòãèéí õýðýã ÿâäëûã çîõèöóóëàõ;
Îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ èëãýýæ áàéãàà àëáàí áàðèìòóóäûã øàëãàõ
áà áàòëàõ, ìºí ñýæèã á¿õèé ýòãýýä¿¿äèéí áàðèìò áè÷ãèéã øàëãàõ;
- Öýðýã òàòàõ, àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâàõ ç¿éë¿¿äèéí òàëààð Àðäûí
Çàñàã, öýðãèéí áàéãóóëëàãûí çààâðóóäûã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëýõ;
- Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí óðèàëãà, òóíõàã, øèéäâýð ä¿ðìèéã
õ¿í àìä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ;
- Íàìä ýëñýõèéã õ¿ñýã÷èä áà ¿¿ð¿¿äèéã á¿ðòãýëä àâ÷ ýíý òàëààð
òîäîðõîé òàéëàí ¿éëäýæ òºâä ÿâóóëàõ;
- Ò¿øìýë, àðäóóäûí çàí áàéäëûã òîäîðõîéëîí ìýäýõ áà îðîí íóòãèéí
õýðýã ÿâäëûí òóõàé íàìûí òºâ õîðîîíä cap òóòàì ìýäýýëæ áàéõ ýäãýýð
áîëíî.
- Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ á¿õèé ãàçðóóäàä òýíäýõèéí õ¿í àìûí
òîîã õàðãàëçàí áàãàä 1-ýýñ 10 õ¿íòýé öàãäààãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàõ
¸ñòîé áàéæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ä¿ðýìä:
“¯¿íèé óðüä ãàìèí èðãýä õèéãýýä Óíãåðí íàð áà æè÷ õàðãèñ ¿çýëòýíòýé
íèéëæ, îëîí ìîíãîë÷óóäûã äàðëàí çîâîîæ àëàõ òàëàõ çýðãýýð õ¿íèé ¸ñûã
ãàæóóäóóëñàí íî¸ä ò¿øìýä íàðûí àëèíûã ÷ àòóãàé ÿëãàâàðëàí ¿çýõã¿é,
õýðãèéí õ¿íä õºíãºíèé æèøýýãýýð çîõèñûã ¿çýæ öýýðëýë ¿ç¿¿ëýõ òóë,
ìºíõ¿¿ òºëººíèé ò¿øìýë íàð íÿãòëàí áàéöààæ èëòãýõ áºãººä äàëäëàãäàí
îðõèãäóóëàõã¿éã õè÷ýýíý ãýæýý. ¯¿íä:
1. Õàðüÿàò ãàçàð íóòãèéí äîòîð îëîí àðäàä õîðòîé áóþó òýäíèé
ñàíàëä òîõèðîõã¿é ç¿éë áàéãààä, íóòàã îðíû îëîí ìîíãîë÷óóä õàëæ
õóâüñãàõûã äóðëàõ áóþó õ¿ñýõ áîë ¸ñîîð áîëãîõûí àðãà çàìûã àëü
áîëîõîîð ýðæ ã¿éöýòãýíý.
2. Íóòàã îðíû õ¿¿õäèéã ñóðãàõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ.
3. Õàðüÿàò íóòàã îðíû ÿäóó áóóðàé àðä èðãýíä õàðøòàé ç¿éë áàéâàë
òºëººëºã÷äèéí íýðýýñ ÿòãàí çîãñîîõ, òàñëàí øèéòã¿¿ëýõ,
257

4. Һ뺺ëºã÷äèéí òýìäýãò áè÷ãèéã õýí ÷ íÿãòëàí ¿çýõ ñààòóóëàõ ÿâäëûã
¿éëäýæ ¿ë áîëíî.
5. Àëü ÷ õ¿ì¿¿ñ íýãýí àäèë ýðõòýé áºãººä õîøóó øàâü áà ìîíãîë, äºðâºä,
õÿòàä, îðîñ, íî¸ä, àðä ãýæ ÿëãàâàðëàí ¿çýõèéã íèéòýýð çîãñîîâîë çîõèõ
òóë õýòýðõèé õ¿íä ¸ñëîë õýðýãëýæ ¿ë áîëíî.
6. Ìàíàé ãàçðààñ òîìèëîí ñóóëãàñàí òºëººëºã÷ ò¿øìýä íàð ãàçàð îðîí
õèéãýýä îëîí àðäàä õàðøòàé õýðýã ãàðãàâàë ãàçàð îðíû àðäóóä áóþó
çàñàã òàìãûí ãàçðààñ ó÷ðûã ãàðãàæ õýëýëöýõ ýðõòýé áà õàðèí íóòàã
îðíû çàí áàéäëûã ýñ íýâòýðñíèé õàðãàéãààð çàñàã òàìãà áóþó íî¸ä
ò¿øìýä íàð ÿìàð íýã õýðýãò ìàíàé òºëººëºã÷òýé çºðºõ ç¿éë ãàðàõ áîë
òºëººëºã÷èéí áîäëîãûã äàãàæ øèéòãýýä íýãýíòýéã¿¿ð ýë ó÷ðûã ãóðàâ
õîíîãîîñ õýòð¿¿ëýõã¿é, çàñãèéí ãàçàð ìýä¿¿ëýí ÿâóóëæ áàéöààëãàâàë
çîõèíî” 567 ãýæýý.
Ýíý ä¿ðìèéã 1921 îíû 6-ð ñàðûí 3-íä îðîí íóòàãò òàðààñàí áîëîëòîé.
Ä¿ðìèéã îðîí íóòãóóäàä òàðààæ, ò¿¿íèéã Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä
áèåë¿¿ëæ ýõýëæýý. Àðäûí çàñãèéí àðãà õýìæýý íü àðä îëíû õóâüñãàëò
èäýâõèéã óëàì îðãèëóóëàí ä¿ðýëç¿¿ëæ áàéâ. ×îéáàëñàí 1921 îíû 6-ð ñàðä
áè÷ñýí çàõèäàëäàà 1921 îíû 6-ð ñàðûí 23-íä Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýýí äýýð
áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí öýðãèéí ÿàì (øòàá)-ûã áàéãóóëæ, Ò¿øýýò õàí,
Ñàéí íî¸í õàí, Çàñàãò õàí àéìãèéí 22 õîøóóä, Èõ øàâèéí íî¸í õóòàãòûí
øàâü îòãóóäàä öýðýã òàòëàãûí ýë÷ õîðäóóëñíûã äóðäààä, àëü íýãýí íîöòîé
áàéäëûí òóõàé ìýäýý áàðèìòûã õîøóóäûí ýðõ áàðèã÷ áóþó çàñàã çàõèðãààíû
ò¿øìýë ìýäýýëæ áàéõ ¿¿ðýãòýéã çààæýý 568 .
Àðäóóä ÿëàíãóÿà àëáàò, õàìæëàãà, øàâü íàð áîëîí ÿäóó÷óóä, çàðö íàð
ïàðòèçàí öýðýãò ýëñýí îðîõ, ýä àãóóðñ ìîðü ìàëàà ñàéí äóðààð òóñëàõ,
íóóãäàæ á¿ãñýí óíãåðí÷¿¿äèéí òóõàé ìýäýýëýõ çýðãýýð àðäûí õóâüñãàëûí
òºëºº èäýâõòýé õºäºë㺺í ãàçàð ñàéã¿é ºðíºæ áàéñíûã áèä äýýð ¿ã¿¿ëñýí
áèëýý. ¯¿íèé à÷ààð àðäûí öýðãèéí Áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéí öýðãèéí òîî
400 õ¿ðòýë ºñ÷ýý.
Ò¿¿í÷ëýí Óíãåðíèé öýðýãò ÿâæ áàéñàí ìîíãîë öýðã¿¿ä óðâàõ, îðãîõ ÿâäàë
àñàð èõ áîëñíûã äîð äóðäñàí áàðèìò õàðóóëæ áàéíà.
“Ðåçóõèíû öýðãýýñ ºäºð á¿ð 10-20 õ¿í îðãîæ áàéíà. Öýðãýýñ îðãîõ ãýñýí
10 ìîíãîë öýðãèéã Âàíãèéí õ¿ðýýí äýýð öàãààíòàíãóóä àëæýý” 569 .
“Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóóäààñ Óíãåðíèé öýðýãò òàòàãäñàí õ¿ì¿¿ñ
Äàìäèíñ¿ðýí òàéæèéã õ¿ëæ îðõèîä, ººðñíºº ãýð ãýðòýý òàðàí ÿâæýý 570 .
567
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. Óëààíáààòàð. 1954 îí. 18-20-ð òàë.
568
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí caí. ×îéáàëñàíãèéí çàõèäàë.
569
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 6-ð ñàðûí 28-íû õóðàë äýýð Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí
äàðãûí òàâüñàí èëòãýë. Ýíý ìàòåðèàëûí îðîñ îð÷óóëãà íü ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí ÀÑÕ-ä Â.È.Þäèíèé
õàäãàëæ áàéñàí áàðèìòóóäûí äîòîð áèé.
570
ÌÓÀ. Óëñòºðèéí 1. 20-ð õýñýã. 1-ð á¿ñ.
258

“Õºäºëìºðèéí áà õºäºëìºðèéí áóñ áóðèàä õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëîîñ ÀÄÁÍÓ-ûí
íóòàãò çóãàäàí èðýõ áóþó ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðýãò ýëñýí îðæ áàéíà 571 ”.
Îëíîîðîî îðãîõûí áàñ íýã øàëòãààí áîë Óíãåðíèé öýðãèéí äýãëýì
ìàø õàðãèñ áàéñíààñ áîëæ áàéæýý. Óíãåðí÷¿¿ä “öýðãýýñýý îðãîñîí îðîñ
õ¿ì¿¿ñèéã øàòààæ, ìîíãîë, áóðèàä õ¿ì¿¿ñèéã ä¿¿æèëæ áàéæýý 572 . Óíãåðíèé
ýíý õàðãèñ àðãà õýìæýý íü ò¿¿íèé Ìîíãîë äàõü áàéäàë, ìîíãîëûí àðä îëíû
ñýòãýë, õóâüñãàë òóõàéëáàë ìîíãîë-çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õàìòûí òýìöëèéí
íºëººãººð õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéñíûã áàñ õàðóóëæ áàéâ.
Õîøóóäûí õ¿í àì Àðäûí çàñãèéã äóðòàéÿà çºâøººðºí õ¿ëýýæ äàãàí îðæ
áàéæýý. Òýð ¿åèéí íýã áàðèìòàíä “Óëààíãîìûí äºðâºä¿¿ä àðäûí õóâüñãàëò
çàñãèéí òºëºº áàéíà 573 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà.
Óíãåðíèé öýðýã óìàð ç¿ã ÿâàõ òóñàì Õ¿ðýý õàâèéí àðä ò¿ìýí óíãåðí÷¿¿äýä
èõ äóðã¿éöýæ áàéñàí íü óëàì èëýðõèé áîëæýý. “Óíãåðí÷¿¿äèéí ç¿ãýýñ
äýýðýìäýæ, òîíîõòîé õîëáîãäóóëàí Õ¿ðýýíèé õ¿í àì óíãåðí÷¿¿äèéã
äàéñàãíàí ¿çýõ áîëæýý 574 ãýæ õýâëýëä òýìäýãëýæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ñàíàà
ñýòãýë èõýýõýí àëäàãäàæ áàéñàí ó÷ðààñ Óíãåðí, Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí
áàòòàéä ÷ èòãýõýý áîëüæ áàéâ.
Óíãåðí íü öàãèéí áàéäàë ò¿¿íä àøèãã¿éãýý𠺺ð÷ëºãäºæ áàéñíààñ áîëæ
Áîãä ãýãýýíä èòãýõ íü áàãàñ÷ ò¿¿íä ¿ë çàõèðàãäàõ òóøààëûã ººðèéí öýðýãòýý
ºãñºí õýìýýõ ¿ã ÿðèà 6-ð ñàðä äýëãýð÷ áàéæýý 575 .
¯¿íýýñ ¿çýõýä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí, òàðèà÷èä áà Ìîíãîëûí ìàë÷èí
àðäóóäààñ íèéòèéí äàéñíû ýñðýã õàìòðàí ÿâóóëñàí òýìöýë ÿëàëòààñ ÿëàëòàíä
õ¿ð÷ õóâüñãàëò õ¿÷íèéã èäýâõæ¿¿ëæ, õàðãèñ õ¿÷íèéã äîíñîëãîí ãóéâóóëæ
áàéñàí íü èëò áàéíà.
§3. Ìîíãîëûí æóðàìò öýðýã, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä
Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíººð òºðèéí ýðõ Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí
ãàðò øèëæñýí íü
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð
çàñãèéí ãaçpaac Íèéñëýë
õ¿ðýýã ÷ºëººëºõ òóõàé
øèéäâýðëýí áýëòãýñýí íü
1921 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð Òºâ áà
Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä Óíãåðíèé öýðýã
äîð äóðäñàí áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéâ. ¯¿íä:
Óíãåðíèé óäèðäñàí 3000-õ¿í á¿õèé, õî¸ð ìîðèí
õîðîîíîîñ á¿ðäñýí òîìîîõîí îòðÿä ò¿ðãýí
çóóð àìñõèéõ çîðèëãîîð Õ¿éòíèé àì õàâüä áàéæýý. 2620 õ¿íòýé ãåíåðàë
Ðåçóõèíû îòðÿä Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâä îðøèõ Á¿ä¿¿íèé òàâèëàí õýìýýõ
ãàçðûí õàâüä áàéñàí áà 1500 õ¿íòýé õóðàíäàà Êàçàãðàíäûí îòðÿä Õºâñãºë
571
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 6-ð ñàðûí 14.
572
“Èçâåñòèÿ" 1921 îíû 5-ð ñàðûí 13.
573
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185, îï.8. ä.666, ë.41.
574
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 6-ð ñàðûí 8.
575
“Ïðàâäà” ñîíèí. 1921 îíû 6-ð ñàðûí 19.
259

íóóð õàâüä áàéæýý. Õ¿ðýýíä îðîñ íýã çóóò, ìîíãîë õî¸ð çóóòààñ ãàäíà Áîãäûí
òîðãîí öýðýã ýäãýýð á¿ãä õýäýí çóóí öýðýã áàéñàí àæýý 576 .
Ìîíãîë óëñûí íóòàãò õîðãîäîí á¿ãæ õ¿÷ õóðèìòëóóëàí ìîíãîëûí
õóâüñãàëûí ýñðýã òýìöýæ óëìààð ÇÕÓ-ûí íóòàã ðóó èõýýõýí õ¿÷ýýð öºìðºí
äàéðàõ ãýæ áàéñàí Óíãåðíèéã óñòãàí àðèëãàõ òàëààð Ìîíãîë Àðäûí Íàì áà
Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàðòàé òîõèðîëöñîí ¸ñîîð îðîñûí áîëüøåâèê Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 1921 îíû 6-ð ñàðûí 16-íä Îðîñûí Õîëáîîíû
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Îðîñ Óëñûí öýðýã Óíãåðíèé ýñðýã òýìöýõýýð Ìîíãîëä îðîõ
òóõàé õýëýëöæýý. ¯¿íä Óíãåðíòýé ìîíãîëûí íóòàã äýýð áàéëäàõäàà îëîí
óëñûí õýâ ¸ñ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëººíèé ýðìýëçëýë,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çàí çàíøèë, øàøèí ø¿òëýãèéã á¿ðýí õ¿íäýòãýí ¿çýõ
áà Óíãåðíèé ýñðýã òýìöëèéí óëñ òºðèéí ÷èãèéã òîäîðõîéëîí çààæýý 577 .
Ýíý øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð ×è÷åðèí 1921 îíû 6-ð ñàðûí 19-íä
Êðàñíîùåêîâò äààëãàâàð ºã÷ýý.
1921 îíû 6-ð ñàðûí 26-íä Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí
Êîìèññàðèàòûí òºëººëºã÷ Â.È.Þäèí, Ñèáèðèéí öýðãèéí óëñ òºðèéí ãàçðûí
äàðãà Ìóëèí, 5-ð àðìèéí õóâüñãàëò öýðãèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í Ä.È.Êîñè÷, 5-ð
àðìèéí øòàáûí äàðãà Ëþáèìîâ íàð Ýðõ¿¿ õîòîîñ Àëòàíáóëàãò õ¿ðýëöýí èðæ
Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èäòýé õýä õýäýí óäàà óóëçàæ,
óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàõ äàéíû òºëºâëºãººã õýëýëöæýý (Â.È.Þäèí íü 1921 îíû
7-ð ñàðûí 13-íä Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí
Êîìèññàðèàòààñ Õ¿ðýýíä ñóóõ òºëººëºã÷ººð òîìèëîãäæýý).
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ Õ¿ðýýã ýçëýõ øèéäâýð
ãàðãàæýý. Õ¿ðýýã ýçëýí àâàõ íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã
äàðæ, Ǻâëºëò îðîñ óëñûí ýñðýã áààçàà Ìîíãîëä õýâýýð áàéëãàõààð Áîãäûí
çàñãèéí ãàçðûã ýðõøýýëäýý áàðüæ áàéõ ãýñýí Óíãåðíèé ýðìýëçëýëèéã
óñòãàõàä ÷èãëýãäñýí ó÷èð ýíý øèéäâýð íü óëñ òºð, ñòðàòåãè, ¿çýë ñàíààíû àëü
àëü íü òàëààð ìàø èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæýý.
Õ¿ðýýã ýçëýí àâàõ àñóóäëûã Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû
6-ð ñàðûí 28-íû õàìòàðñàí õóðëààð òóñãàéëàí àâ÷ õýëýëöýýä òîâ÷ òîãòîîë
ãàðãàæýý 578 . Óã õóðëûí ïðîòîêîë áà õóðàë äýýð çàðèì õ¿ì¿¿ñýýñ òàâüñàí
ñîíñãîë, ø¿¿ìæëýëèéí îðîñ òîâ÷ îð÷óóëãûã ìîíãîë õýë äýýð áàéäàã çàðèì
áàðèìòûí çýðýãöýý ýíä àøèãëàâ 579 .
Õàìòàðñàí õóðàëäààí äýýð Àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëººëºã÷èä á¿õ
öýðãèéí æàíæèí, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä áà Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ çýðýã
õ¿ì¿¿ñ áàéëöæýý. Õóðàëä Õ¿ðýýã äàéëààð ìîðäîõîä áýëòãýõ aðãà õýìæýýíèé
òóõàé àñóóäëóóä òóõàéëáàë äàéëààð ÿâàõ ¿åä çàñãèéí ãàçðûí óäèðäàõ
576
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.221, îï.1, ä.359.
577
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.17, îï.Ç, ä 176, ë. 1. ïðîòîêîë ¹ 39.
578
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924). ÓÁ., 1946 oí. 10-11 -ð òàëä õýâëýãäæýý.
579
ÑÑÑÐ-èéí ØÓÀ-èéí ÀÑÕ-èéí Íîìûí ñàíä áàéäàã Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí
äîòîð áóé.
260

õ¿ì¿¿ñ áà Õèàãòàä ¿ëäýõ õÿçãààðûí òºëººëºã÷èéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çýðãèéã
õýëýëöæýý. Ǻâëºëòèéí öýðýã, ìîíãîë öýðýãòýé íÿãò õàðèëöààòàéãààð
õ¿ðýýíèé ç¿ã õºäëºõ òóõàé õóðàëä òîäîðõîé õýëýëöæýý. ÀÄÁÍÓ-ûí öýðýã,
ìîíãîë öýðýãòýé íÿãò õîëáîî áàðüæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çàí çàíøèë,
ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý. Ýíý çîðèëãîîð ÀÄÁÍÓ-ûí öýðãèéí àíãè
á¿ðò Ìîíãîëûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ ÿâàëöàæ, ìîíãîëûí äîòîîäûí
õýðýãò õàìààðàãäàõ á¿õèé ë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áà Óëààí öýðãèéí àíãè,
ìîíãîë àðä îëíû õîîðîíäûí õîëáîîã õàíãàí ã¿éöýòãýõ ýðõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý.
Òýãýõäýý ìîíãîë öýðýã íü òóñäàà áèåý äààæ, çºâëºëòèéí öýðýãòýé ìºð
çýðýãöýí ÿâæ íèéñëýë õ¿ðýý ð¿¿ îðîõîîð òîãòñîí áàéæýý.
̺í õóðàëä Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí äàðãààñ áàðóóí òèéø Ýðäýíý
âàíãèéí õîøóó îðæ èðñýí òóõàéãàà èëòãýæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Õ¿ðýý ð¿¿
äàéëààð ÿâàõ ¿åä õýðýãëýõ õºñºã, õ¿íñ, øóóäàí õàðèëöàà, óõóóëãà òàíèóëãûí
á¿õ áýëòãýëèéã õàíãàõ áà ýíý òàëààð öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí àâàõ çàðèì àðãà
õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí çààæýý. Àðä ò¿ìýíä çîðèóëñàí óõóóëãûí ìàòåðèàëûã
çàìäàà òýýâýðëýæ ÿâàõ öýðãèéí àíãèéã õîîë õ¿íñýýð õàíãàõ òóõàé àñóóäëûã
àâ÷ õýëýëöýæ òóñãàé òîãòîîë ãàðãàæýý.
Öýðãèéí àíãè Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ç¿ã õàíäàõûí õàìò çàìûí ºðãºí îëíû
äóíä óõóóëãûí àæëûã õ¿÷òýé çîõèîõ òóõàé òóñ õóðàë õýëýëöýýä, ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýíä çîðèóëàí óëààí öýðýã, Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð òóñ òóñ
òóíõàã áè÷èã ãàðãàõààð áýëòãýæýý 580 .
Íèéñëýë õ¿ðýý îðîõ çàìä àðä ò¿ìíèé äóíä ÿâóóëàõ àæèë èõ áàéñàí áà
íèéñëýë õ¿ðýýã ÷ºëººëºõèéí ÷óõëûã õàðãàëçàí, Àðäûí íàìûí Òºâ Õîðîî,
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý Íèéñëýë õ¿ðýý ð¿¿ äîâòëîí îðîõ
öýðãèéí õàìò ÿâàëöàõ íü ÷óõàë ãýæ äýýðõ õóðëààñ òîãòîîæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä, öçðãèéí àíãèóäûí õàìò èíãýæ ÿâàõäàà Òºâ Õîðîî,
Çàñãèéí ãàçðûã òºëººëæ ÿâàõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý.
̺í Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Õèàãòàä õÿçãààðûí òºëººëºã÷ººð á¿ðýí ýðõò
òºëººëºã÷èéã ñóóëãàõ íü ç¿éòýé ãýæ äýýðõ õóðëààñ òîãòîîæýý.
Ýíý òºëººëºã÷ íü Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, ÀÄÁÍÓ-ûí õèë õÿçãààðûí
õàðèóöëàãàòàí õ¿ì¿¿ñòýé òºðèéí òàëààð õîëáîîòîé áàéõ áà Ýðäýíý âàí,
Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóó, Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó, Æèðýãòýýñ Óÿëãà õ¿ðòýë
÷ºëººëñºí õàðóóëûí ãàçðûã çàõèðàõ ýðõòýé ãýæ õóðëûí òîãòîîëä çààæýý.
Õÿçãààðûí òºëººëºã÷ íü Õèàãòûí á¿õ áàéãóóëëàãà õóäàëäàà õ¿íñíèé
ãàçðûã õÿíàõ, çàõèðàõ ýðõòýé áàéæýý.
Ýíý õóðëûí øèéäâýð òîãòîîë ¸ñîîð Ìîíãîë àðäûí öýðãèéí áàéëäààíû
áýëòãýë á¿ðýí ã¿éöýä áîëñîí òóë Ǻâëºëòèéí 5-ð Óëààí àðìèàñ òóøààë
ãàðãàæýý. Òýðõ¿¿ òóøààëä:
580
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.93/221.îï.1, ä.8. ì.7 . áàòàëãààòàé õóóëáàð.
261

“...áàéëäààíû àæèëëàãààã áèä íàð Ìîíãîëûí õèëä ýõëýýã¿é, õàðèí
öàãààíòíû ãåíåðàë áà äýýðýì÷èä áàðîí Óíãåðí ýõýëñýí áºãººä òýä íàð 6-ð
ñàðûí ýõýýð Ǻâëºëò Îðîñ óëñ áà ìàíàé íàéðàìäàëò ÀÄÁÍÓ-ûí íóòàãò
ººðñäèéí äýýðýì÷äèéã ò¿ëõýí îðóóëñàí áèëýý. Áèä ººðèéí áýëòãýë õ¿÷èéã
òàòàí èð¿¿ëæ ÐÑÔÑÐ-èéí õèëýýñ Óíãåðíèéã õººí çàéëóóëñàí áà Ðåçóõèíû
öºìðºëòèéã óñòãàæ, òýäýíä ìýäýãäýì öîõèëò ºãñºí þì...
...Óëààí öýðýã íü Óíãåðíèéã óñòãàæ, ÿäàð÷ ç¿äýðñýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã
÷ºëººëºõ áºãººä óëààí öýðýã íü Ìîíãîë íóòàãò ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
äàéñàí áèø õàðèí òýäíèé õàíü íºõºä ÷ºëººëºã÷ íü áîëíî. Àðä ò¿ìýí áîëãîí
ººðñäèéí ¿çýìæýýð àæ àìüäðàë, ýðõ ÷ºëººãºº õàìãààëàõ ýðõòýé áàéäàã áà
îëîíõè àðä ò¿ìýí òèéì ýðìýëçýë õ¿ñýëòýé áàéäàã. Áàðîíû äàðëàëààñ áèä
Ìîíãîëûã ÷ºëººëººä äàðàà íü áèäýíä àøèã òóñòàé ¸ñ äýãëýì, óëñ òºðèéí
áàéãóóëàìæèéã ìîíãîë÷óóäàä àëáàäàí õ¿ëýýëãýõ ¸ñã¿é áèëýý. Á¿õ Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé Àðäûí èõ õóðàë õóðàëäàæ èðýýä¿éí ýðõ ÷ºëººò ìîíãîëûí óëñ
òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õýëáýðèéã òîãòîîõ áîëíî.
ªºðèéí ýõ îðíûã áîîë÷ëîã÷äûí ýñðýã áîñîí òýìöýæ áàéãàà óëààíòàí
ìîíãîë öýðýã, øèíý ýðõ ÷ºëººò ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëò çàñàã, àðäûí
õóâüñãàëò íàìûí òºëººëºã÷èä áèäýíòýé ìºð çýðýãöýí ÿâæ áàéíà. Ìàíàé
çîðèëò áîë áàðîíû äóðààð ààøëàõ ÿâäëûã õºñºð õàÿõ ãýñýí ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýíä ãàãöõ¿¿ òóñëàõàä îðøèíî. Ìîíãîëûí ç¿ãýýñ öàãààí ãâàðäèéí
äýýðýì÷äèéí àþóë ìàíàé õèëä çàíàëõèéëýõã¿é áîëìîãö ìàíàé öýðýã ìîíãîë
íóòãààñ ãàðàõ íü ìýäýýæ áèëýý...
Ìîíãîë íóòãèéí ã¿íä îðñîí ìàíàé öýðãèéí àíãèóä íü æèíõýíý ÷ºëººëºã÷
öýðãèéí ºíäºð ¿ëãýð æèøýýã ¿ç¿¿ëýã÷ áîëîõîî õàðóóëàõ ¸ñòîé. Áèä íàð áîë
õàíü íºõºä áîëîõîîñ áèø äàéñàí áèø áîëîõûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿íýí
õýðýã äýýð ìýäýõ áîëíî...
ͺõºðñºã õàðèëöàà òîãòîîõûí òóëä ìàíàé óëààí öýðýã íü ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàðòàé á¿ðýí ä¿¿ðýí çºâøèëöºí àæèëëàõ áîëíî.
Óëààí Àðìè áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä ÿìàð íýãýí õàðøèëäààí,
òààëàìæòàé áèø çºðºë人í ãàðãóóëàõã¿éí òóëä á¿õ òîìîîõîí àíãè íýãäýë
áîëãîíä Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò çàñãèéí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èä áà ãàäààä
õýðãèéí àðäûí êîìèññàðèàòûí òºëººëºã÷ íàð ÿâàõ áîëíî...
Áèä íàð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé á¿õ çàí çàíøèë ¸ñ ñóðòàõóóíûã õ¿íäýòãýí,
òýäíèé øàøèí ø¿òëýã, ñ¿ì õèéä, ¿íäýñòíèé ñýòãýõ¿é áîäîëä ýåëäýã õàíäàõ
¸ñòîé.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðò ýä¿ãýýãèéí ýðõ ÷ºëººã¿é áàéäàëòàé íü
õîëáîãäîë á¿õèé á¿õ ç¿éëèéã ààæìààð äàâàí òóóëàõ áîëîìæèéã ÷ºëººò
ìîíãîëûí øèíý õýâøèë, öàã ¿å íü àÿíäàà ºãºõ áîëíî...
Ìàíàé óëñ òºðèéí àæèëòàí íàð Ìîíãîë îðíû íèéãìèéí àìüäðàëä ººðñíºº
îðîëöîí, õóó÷èí çàñàãëàëûã ñîëüæ, øèíèéã òîìèëæ ¿ë áîëíî. Ýíý áîë
262

Ìîíãîëûí Àðäûí Õóâüñãàëò çàñãèéí õýðýã þì...” 581 ãýõ çýðãýýð ºã¿¿ëæýý.
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Ìîíãîë íóòàãò óíãåðí÷¿¿äòýé òýìöýë õèéõ
á¿õ õóãàöààíäàà Ìîíãîëûí äîòîîä õçðýãò ¿ë îðîëöîõ áà ìîíãîë÷óóäûí
çàí çàíøëûã õ¿íäýòãýõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûíõàà çààëòûã ÿãøòàë áèåë¿¿ëæ
÷àäæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã,
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî,
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí
õàìò Íèéñëýë õ¿ðýý ð¿¿
ìàðøëàí ÿâñàí íü
Äýýð äóðäñàí òóøààëûí äàãóó 35-ð
äèâèçèéí õî¸ð áðèãàä Ñðåòåíñêèéí 2-ð òóñãàé
ìîðèí áðèãàäûí 5-ð äèâèçèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
á¿õèé çºâëºëòèéí öýðãèéí Ê.À.Íåéìàí 582
äàðãàòàé êîðïóñ Õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä õºäºëæýý.
̺í ò¿¿íèé õàìò ìîíãîë àðäûí öýðýã, Òºâ
Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí á¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í õºäºëæýý. Ǻâëºëòèéí êîðïóñûí
áàéëäààíû àæèëëàãààã ç¿¿í òàëààñ íü õàíãàæ ºãºõ áà óíãåðí÷¿¿äèéã
Õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í ç¿ãò óõðààí çóãàòóóëàõã¿éã áîäîæ Òðîèöêîñàâñêèéí 1-ð
ìîðèí áðèãàäûã Ìèíæ õàðóóëûí ÷èãëýëä ìàðøààð õºäºëãºæ, Áýðýýâýí
õèéäèéã äàéð÷ Ç¿¿í õ¿ðýýã ýçëýýä, óíãåðí÷¿¿ä õ¿ðýýíýýñ ãàð÷, ç¿¿í òèéø
Ñýöýí õàí àéìãèéí òºâ îðîõ çàìûã àìäàí áîîõ òóøààëûã 1921 îíû 6-ð ñàðûí
29-íä ÀÄÁÍÓ-ûí öýðãèéí æàíæèí Â.Ê.Áëþõåð ×èò õîòîä ãàðãàæýý 583 .
Ìîíãîë Àðäûí öýðýã, Ǻâëºëòèéí êîðïóñ èéíõ¿¿ Õ¿ðýýã äàéëààð
õºäëºõèéí õàìò Ùåòèíêèí, ×îéáàëñàí íàðûí îòðÿä Âàíãèéí õ¿ðýýíèé
÷èãëýëä Ö.Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð, Áàéêàëîâ, Ñ.Ìàãñàðæàâûí îòðÿäóóä
Ìîíãîëûí áàðóóí õýñýãò íýãýí çýðýã áàéëäààíû àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ
¸ñòîé áàéæýý.
Óëààí àðìèéí êîðïóñûí êîìàíäëàëààñ, çºâëºëò ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
íèéòèéí äàéñàí óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàõààð õ¿÷ õàìòðàí òýìöýõèéã ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýíä óðèàëæýý. Òýðõ¿¿ óðèàëãûí òîâ÷ óòãà íü:
Ǻâëºëèéí çàñàãò íèéãýì æóðàìò õîëáîîò Îðîñûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûí
óëààí öýðãèéí àíãè Ìîíãîëûí íóòàãò îðñîí ¿¿íä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íü õóâü
çàÿàíäàà ñàíàà çîâîõ ¸ñã¿é þì. Ó÷èð íü ìàíàé öýðýã äàéñíû ¸ñîîð áèø õàðèí
õàíü íºõºð, ÷ºëººëºã÷èéí õóâèàð ãàäààä Ìîíãîëä îðñîíä îðøèíî. Óëààí öýðýã
íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíòýé áèø õàðèí Îðîñûí àæèë÷èí, òàðèà÷íû çàñãèéí
ýñðýã áîññîí ÿðãà÷èí áàðîí Óíãåðíòýé áàéëäàõûí òóëä ÿâæ áóé áèëýý.
Îðîñûí õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí íü áóñàä á¿õ àðä ò¿ìíèé íýãýí àäèë
õ¿÷òýé, ýðõ ÷ºëººòýé, ººðèéí õóâü çàÿàã ººðºº øèéäâýðëýäýã áàéõûã õ¿ñäýã
þì...
581
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô. 185, îï. 8, ä. 726, ë. 1, Õýâëýõ ¿éëäâýðò äàðìàëëàæýý.
582
Äèâèçèéí äàðãà Ê.À.Íåéìàí íü 20 íàñàíäàà Áîëüøåâèê íàìä 1917 îíä ýëññýíèé äàðàà 1918 îíä
áóóäëàãûí äèâèçèéã êîìàíäàëæ Êàçàíü, Óôàã öàãààíòíààñ ÷ºëººëñíèé äàðàà 1919, 1920 îíä
öàãààíòàíòàé Ñèáèðüò áàéëäàæ áàéãààä 1921 îíä Óíãåðíýýñ ÷ºëººëºõºä Ǻâëºëòèéí êîðïóñûã
êîìàíäëàí èõ ãàâüÿàã áàéãóóëæýý.
583
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô. 93, 221. Îï. 1, 2. 10, Ç¿¿í õ¿ðýýíèé àéìàã ðóó öýðýã ÿâóóëæ, Õ¿ðýý-Áýðýýâýí
õèéäèéã ýçëýõ òóõàé Áëþõåðèéí òóøààë.
263

Óíãåðí áîë õºäºëìºð÷ îðîñ àðä ò¿ìíèé äàéñàí áºãººä èëýðõèé òýìöýëä
áóò öîõèãäîí Ìîíãîëä çóãàäàí îðîîä, îðîñûã õ¿÷òýé, ýðõ ÷ºëººòýé îðîí
áàéõûã ¿ë õ¿ñäýã ÿïîí÷óóäàä áèåý õóäàëäààä, çàëü ìýõýýð Ìîíãîëûí çàñãèéí
ýðõèéã áóëààæ àâààä Îðîñûã áàéëäàí àâàõààð äàõèí áýëòãýæ ýõýëñýí ýòãýýä
þì...
Ìàíàé óëààí öýðýã íü Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò çàñàã áà Ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëò óëààí öýðýãòýé á¿ðýí ýâ ç¿éãýýð àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé öýðýã áà ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä ÿìàð ÷ äàéñàãíàë áàéõ
ó÷èðã¿é áèëýý.
Îðîñûí àðä ò¿ìýí íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíòýé íºõºðñºã äîòíî áàéæ,
õàðèëöàí áèå áèåèéã õ¿íäýòãýäýã áàéõûã õ¿ñäýã þì.
Óëààí Àðìèéí àíãèóä òàíàé íóòàãò àíä íºõºð ÷ºëººëºã÷èéí õóâèàð îðñîí
òóë ìºí àíä íºõºð, àõ ä¿¿ ¸ñîîð õ¿ëýýí àâ÷, óíãåðíèéã óñòãàæ Ìîíãîëûã
÷ºëººëºõºä íü òóñëàãòóí!” ãýñýí áàéæýý 584 .
¯¿íèé çýðýãöýý Ìîíãîë Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð Àëòàíáóëàãààñ
Íèéñëýë õ¿ðýýã ÷èãëýí àÿëàõäàà òýäíèé çàðèì íü Ǻâëºëòèéí Óëààí Àðìèéí
àíãèóä õàìò ÿâàà ó÷ðûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä çîðèóä ìýäýãäýõýýð óõóóëàõ
áè÷èã ãàðãàæýý. Ò¿¿íä ºã¿¿ëñýí íü:
“Ýä¿ãýý ìàíàé Àðäûí çàñãèéí öýðýãòýé Ǻâëºëèéí çàñàãò èõ Îðîñ óëñûí
óëààí öýðãýýñ ¿ëýìæõýí òîîîíû õ¿ì¿¿ñ õ¿÷èí òóñëàæ ÿâàà áèëýý. Èéìèéí
òóë îëîí ìîíãîë÷óóä ýíýõ¿¿ îðîñûí óëààí öýðãèéã ãàìèí õÿòàä áà ººäëºøã¿é
Óíãåðíèé ñàìóóí õóëãàé íàðòàé àäèë àëàõ òàëàõ çýðãýýð àìüòíûã ñ¿éòãýõ
áîëîâ óó õýìýýí àéí ñàíàæ îãò ¿ë áîëíî. Ýíý áîë äýëõèé äàõèíû äîòîðõè
áàãà áóóðàé óëñóóäûã òóñ òóñûí ÿñ ¿íäýñ, øàøèí ñóðòëàà𠺺𠺺ðèéí ýðõòýé
àæ òºðºí ñóóâàë çîõèíî ãýñýí ¿çýëòýéãýýñ ãàäíà, ãàäààäûí õàðãèñ øóíàõàé
íàðûí àäèë áóñäûí ãàçàð øîðîî, ýä õºðºíãº, õ¿í ìàëä õîìãîëçîí øóíàõàéðàõ
ÿâäàë îãòã¿é, ãàãöõ¿¿ àðä ò¿ìíèé òóñûã áîäîí àìü õºðºí㺠õàéðëàëã¿é ç¿òãýí
òóñëàõ ¸ñò óëñûí æóðàìò öýðýã ìºí òóë ìîíãîëûí îëîí ò¿ìýí àðäûí äàðëàí
çîâîîõ ÿâäàë º÷¿¿õýí ÷ ¿ã¿é, çºâõºí áàðîí óíãåðí íàðûí çýðýã ñàìóóí õóëãàé
íàðûã óñòãàí, óóë íóòàãòàà áóöàõ áîëíî. Òèéìèéí òóë öî÷èæ ñýæèãëýõ
õýðýãã¿é, õýâýýð àæ òºðºí ñóóâàë çîõèíî. Õýðýâ èéíõ¿¿ óõóóëàí áàéòàë ¿ë
èòãýí, ºâ õºðºí㺺 ñ¿éòãýí çóãàòàæ, îëîí àìüòíûã ¿éì¿¿ëýõ çýðãýýð ÿâàã÷èä
áàéâàë ¿ë õýëòð¿¿ëýõ ÿâäëûã óðüäààñ óõóóëàí, ¿¿íèé òóë ìýäò¿ãýé ãýæ
òóíõàãëàí çàðëàâ 585 ” ãýæýý.
Àðäûí íàìûí ¿éë àæèëëàãàà ò¿¿íýýñ ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéæ
áàéñàí òýìöýë, Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí öýðýã Õ¿ðýýã ÷èãëýí õºäºëñºí òóõàé
ìýäýý àðä îëíû äóíä ºðãºí èõ äýëãýð÷ýý. Áàñ ¿¿íèé õàæóóãààð Ìîíãîëûí
õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä ÿíç á¿ðèéí ã¿òãýëýã, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ öóóðõàë òàðààñààð
áàéæýý.
584
Á¿ðýí ìîíãîë ýõ íü ÌÓÀ, óëñ òºðèéí 1, 2-ð àíãè 75-ð á¿ñýíä áèé.
585
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä 1920-1924. ÓÁ., 1946 îí. 84-ð òàë.
264

Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óëààí öýðãèéí àíãèóäûã ÷óõàìõ¿¿ ººðèéí
¿íýí÷ íºõºð, æèíõýíý òºëººëºã÷ ãýæ ¿çýæ áàéâ. Óëààí öýðãèéí àíãèóä
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíòýé õàðèëöàæ áàéñàí áàéäàë, Óëààí àðìèéí àíãèéí
õ¿ì¿¿ñèéí ñàéõàí çàí àâèð, Ǻâëºëòèéí Àðìèéí êîìàíäëàëààñ ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýíä ãàðãàñàí óðèàëãà, óëààí öýðýã óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã òýìöýëä òóñëàæ
áàéñàí çýðýã íü Ǻâëºëòèéí ýñðýã ÷èãëýñýí á¿õ ã¿òãýëãýýã àÿíäàà èëð¿¿ëýí
óíàãàæ óëààí öýðýã ìîíãîë÷óóäûí òàëàðõàë õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýýð áàéâ.
Àðäûí öýðãèéí àÿëëûí òóõàé ìýäýý á¿õ îðîí äàÿàð òàðõàæ öàãààíòíû
àð òàëä áîñëîãî õºäºëãººí ºðíºæýý. Õîâä, Óëèàñòàéä ïàðòèçàí öýðã¿¿ä áèé
áîëæ, öàãààíòíûã ñºíººí àðäûí öýðýãò èëòýä òóñëàõ áîëæýý. Èéì ó÷ðààñ
öàãààíòíû òîìîîõîí àíãèóä õ¿ðòýë ìîíãîë, çºâëºëòèéí îòðÿäûí ºìíººñ
ýñýðã¿¿öýõ ÷àäàëã¿é áîëæ, áàéëäààí áîëãîíä òºäºëã¿é áóò öîõèãäîæ áàéâ.
Æèæèã á¿ëýã äýýðýì÷èä, íóòãèéí çýâñýãëýñýí àðäóóäàä ñºíººãäºæ áàéñàí
áîëíî. Àðäûí öýðýã î÷ñîí ãàçàð áîëãîíäîî äýãëýì æóðàì òîãòîîí, õóâüñãàëò
çàõèðãàà òîãòîîæ ÿâñàí áèëýý ãýæ ×îéáàëñàí áè÷æýý.
Ñèáèðü äýõ Ǻâëºëòèéí á¿õ öýðãèéí äýä æàíæíààñ 1921 îíû 6-ð ñàðûí
18-íä ãàðãàñàí çààâàð ¸ñîîð çºâëºëòèéí öýðýã íü Ìîíãîëä òóñëàõäàà 3 ãðóïï
áîëæ îðîõ ¸ñòîé áàéâ. ¯¿íä: Äà õ¿ðýýíèé ÷èãëýëýýð Ǻâëºëòèéí 5-ð ìîðèí
áðèãàä, áóóäëàãûí 103-ð áðèãàä, ìîíãîë õîðîîäûí õàìò, Áàðóóí ãàðààð
Ǻâëºëòèéí èõ áóóíû 105-ð äèâèç, 35-ð ìîðèí õîðîî, Ùåòèíêèíèé îòðÿäûí
õàìò Âàíãèéí õ¿ðýý ÷èãëýí, Ç¿¿í ãàðààð ÀÄÁÍÓ-ûí öýðãèéí æàíæèí
Â.Ê.Áëþõåðýýñ 1921 îíû 6-ð ñàðûí 29-íä ãàðãàñàí òóøààë ¸ñîîð Ñðåòåíñêèéí
2-ð ìîðèí áðèãàä Ìèíæ, Àãøà ÷èãëýëýýð õºäëºõ ¸ñòîé áàéâ.
Õ¿ðýý ÷èãëýñýí çºâëºëòèéí êîðïóñûã Ê.À.Íåéìàí êîìàíäàëæ, Ìîíãîë
Àðäûí æóðàìò öýðãèéí õîðîîòîé õàìòðàí ãîë õ¿÷ áîëæ 6-ð ñàðûí 29-íä Äà
õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä ãàð÷ Å𺺠ãîëûã ãàòëàí Êàðíàêîâ-Õ¿éòíèé ç¿ãò ÿâæýý.
Áàðóóí ãðóïï áîëæ õºäºëñºí àíãèóä Á¿ä¿¿í ìîíîñ ÷èãëýëä õºäºëæ,
Ùåòèíêèíèé îòðÿäòàé õîëáîî áàðüæ áàéâ.
Ñðåòåíñêèéí áðèãàä Êàðíàêîâ õàâüä èäýâõòýé õºäºë㺺í õèéæ, äàéñíû
ãîë õ¿÷íèé àíõààðëûã áèåäýý òàòàõ áà ìºí äàéñíû àðààð îðîîæ Åðºº, Ìîãîé
ãîë ðóó äàéñíû óõðàõ çàìûã õààõ ¸ñòîé áàéâ.
Ãðóïï¿¿äèéí õîîðîíäûí õèë íü áàðóóí ãðóïï, ãîë õ¿÷íèé õîîðîíäûí
Îðõîí ãîë ç¿¿í ãðóïï, ãîë õ¿÷íèé õîîðîíä Õ¿äýð, Êàðíàêîâ, Õ¿éòýí
ºðòººí¿¿ä òóñ òóñ áàéæýý.
7-ð ñàðûí 2-íä áàðóóí ãðóïï íü Íàìíàíãèéí õ¿ðýý, Âàíãèéí õ¿ðýý òèéø
Ðåçóõèíûã ìºøãºí õºäºëæýý.
Õýä õýäýí õîðîîíîîñ á¿ðäñýí ìîíãîë öýðýã æàíæèí Ñ¿õáààòàðûí
óäèðäëàãûí äîð Ǻâëºëòèéí êîðïóñûí ãîë õ¿÷íèé õàìò ìºð çýðýãöýí
ÿâæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé çàðèì àíãèóä Ǻâëºëòèéí êîðïóñûí ç¿¿í,
áàðóóí ãðóïïýä îðîëöîæ áàéæýý. Áàéëäààí áîëñîí ãàçðààð 1967 îíä
çàðèì ïàðòèçàíóóäòàé õàìò ÿâæ òîäîòãîí ÿðèëöàõàä, òýäíèé äóðäñàíààð
265

¿çýõýä Ìîíãîëûí 300 ãàðóé öýðýã Õèàãòààñ ãàð÷ Èâöýãèéí öóóðàé ãýäýã
ãàçðààð äàéðàí ºíãºð÷ ºäºðò íýãýí ºðòºº ãàçàð ÿâäàã áàéæýý. Ä.Ñ¿õáààòàð
Ǻâëºëòèéí öýðýã, ìîíãîëûí öýðýã àëü àëèíòàé õàìò ÿâæ èðæ î÷äîã áàéæýý.
Öýðã¿¿äèéã àÿëàí ÿâàõàä àíãèéí äàðãà íàð êîìàíäàëæ ÿâäàã áàéñàí
áºãººä õîðîî á¿ðò 2-3 ìîðèí òýðýãòýé, öºì ìàéõàíòàé ÿâæýý. Çàìäàà äàéñíû
òàëààð îëäñîí ìýäýýã çºâëºëò ìîíãîëûí öýðã¿¿ä õàðèëöàí ñîëèëöäîã
áàéæýý.
Ìîíãîë öýðã¿¿ä, íóòãèéí àðäóóäààñ öàãààíòíû öýðãèéí õºäºëñºí ÷èã, òîî
çýðãèéã ñóðàãëàõ, òýäíèé äóíä óõóóëãà òàíèóëãà õèéõ, íóòãèéí àðä îëíû çàí
áàéäàë ÿìàð áàéãààã îëæ ìýäñýýð ÿâæýý.
Ç¿¿í ãðóïïèéí 12-ð ìîðèí õîðîî Êàðíàêîâûã ýçýëæýý. Áàðóóí ãðóïï
Á¿ä¿¿í Ìîíîñíû ðàéîíä ÿâñààð áàéñàí áà ãîë õ¿÷ Å𺺠ãîë õ¿ð÷ äàéñíû
ýñýðã¿¿öýëòýé ó÷èðæýý. Ãýâ÷ äàéñàí áóò öîõèãäîæ, ºìíº ç¿ãò áóòðàí
çàéëæýý. Æóðàìò öýðãèéíõýí Å𺺠ãîëûí ýðýã äýýð, ñàÿâòàð áîëòîë ìàë áààç
áàéñàí ãàçàð ¿äýëæýý. Ïàðòèçàí Áàÿðûí Áàòûí äóðäñàíààð Å𺺠ãîëä ìîíãîë,
çºâëºëòèéí öýðãèéã íóòãèéí àðäóóä áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ áàéæýý.
Òýíäýýñýý Õ¿éòýí ãýäýã ãàçàð õîíîæýý. Ìàðãààø ºã뺺 íü àðäûí æóðàìò
öýðýã ÿâñààð Áàðóóí Õàðààãèéí Àð Áàÿí ãîëûí Õºíäèéä áàéäàã ªðìºãòýéí
ãîëä õîíîæýý (ªðìºãòýéí ãîë íü Øàðûí ãîëûí óóðõàéãààñ áàðóóí òèéø
áàéäàã).
Àðäûí æóðàìò öýðýã òýíäýýñýý àÿëæ Áàðóóí Õàðààãààñ ç¿¿í òèéø áàéäaã
Ìàíõòàéí äàâààíû òýíä öàãààíòíû öýðãèéí õýñýã ýòãýýäòýé òóëàëäàí
áàéëäàõàä öîîõîð öýðãèéí òýðã¿¿í õîðîîíû õºíõºð Ëóâñàí çýðýã õ¿ì¿¿ñ
äàéñàíä àìèà àëäæýý.
Ýíä òóëàëäààí õèéæ áàéõàä çºâëºëòèéí öýðãèéí íýã àíãè áàðóóí
Õàðààãèéí çàìààð îðæ èðæýý. Æóðàìò öýðýã òýíäýýñ çóãàäñàí öàãààíòíûã
õººñººð Áîðîîãèéí àëòíû óóðõàé áîëîí Çóóí ìîäíû îð÷èìä äàéñíûã
óñòãàæýý. ̺í Áàÿðûí Áàòûí ºã¿¿ëñíýýð, Õàðàà, Áîðîî ãîëûí áýë÷èðò
ìîíãîë öýðã¿¿ä óíãåðí÷¿¿äèéí æèæèã îòðÿäòàé òóëæýý. Òýãýõýä äàéñíû
õýäýí öýðýã àëàãäñàí áà äàðàà íü öàãààíòíû íýã îòðÿä Õàðàà ãîëûí Ìàíõòàé
õýìýýõ ãàçàð óñòãàãäæýý. Àðäûí æóðàìò öýðýã òýíäýýñýý Áîð íóóðûí ñàíãèéí
àæ àõóéí îð÷èì áàéäàã Õóðèìòûí ºðòººí äýýð èðæ õîíîæýý.
Òýíäýýñ ÿâæ Õóíöàëûí ãîëä óíòæýý.
Ǻâëºëòèéí 25 áà 26-ð õîðîî, ìºí ìîíãîë íýã õîðîî Õàðàà ãîëîîñ Õ¿ðýýã
÷èãëýí õºäºëæýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìàíàé öýðãèéí àíãèéã Õàðàà ãîëä
èðýõýä ñàéõàí õ¿ëýýæ àâñàí ãýæ È.ß.Ñìèðíîâ äóðäàòãàëäàà áè÷ñýí áèëýý.
1921 îíû 7-ð ñàðûí 2-íä Àðäûí æóðàìò öýðýã Áóðãàëòàéä èðæýý. Ýíý
ºäºð Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí õºõ æèíñòýé 2 ýë÷ Áóðãàëòàéä õ¿ðýëöýí èðæ
Õóâüñãàëò Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàðò áè÷èã àâ÷èðñàí áºãººä òýð áè÷èã íü äýýð
äóðäñàí Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí Äîòîîä ÿàìíû çàðëàë áè÷èãò ºã¿¿ëñýí
ç¿éëèéã äàâòñàíààñ ãàäíà àðäûí àìãàëàí áàéäëûã ñàõèóëàõûí òóëä àðäûí
266

íàì, çàñãèéíõàí çýâñãýý õóðààæ, Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ øàøèí, òºðä òóñëàõ
õýðýãòýé ãýñýí áàéæýý.
Àðäûí íàì, çàñàã ýíý áè÷èãã õàðèó ºãºëã¿é Õ¿ðýýíèé ç¿ã ÿâñààð áàéñàí
ãýæ Õ.×îéáàëñàí áè÷æýý. Ìîíãîë çºâëºëòèéí öýðýã Õ¿ðýýíä óëàì îéðòñîîð
áàéñàí òóë Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð èðæ ÿâàà öýðýãò õàíäàõ áàéäëàà ººð÷ëºõººð
ÿàðàëòàé øèéäæýý.
7-ð ñàðûí 4-íä Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷, Áîãäûí øàäàð ã¿í
Äýíäýâ ãýã÷ äàãóóëóóäûí õàìò Ìàíäàëûí îð÷èìä õ¿ðýëöýí èðæ, Àðäûí
çàñãèéí ãàçðààñ õýí íýãýí õ¿íèéã Õ¿ðýýíä èëãýýæ, Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàðòàé
õýëýëöýý õèéõèéã õ¿ñ÷ýý 586 .
Õ¿ðýýíä ¿ëäñýí Óíãåðíèé ñ¿¿ë÷èéí òºëººëºã÷ Æèãìèä Æàìáàëîí, áàðãà
Ëóâñàí íàð òýäíèé õàìàã õýðýã íýãýíò á¿òýõýý áîëüñíûã ìýäýýä 1921 îíû 7-ð
ñàðûí 5-íä àâòî ìàøèíààð ç¿¿í ºìíº ç¿ã çóãàòæýý.
Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí äýýä òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ ºäºð, øºíºã¿é õóðàëäñààð
ýöýñò íü Õ¿ðýýíä îðæ èðýõ ãýæ ÿâàà ìîíãîë, îðîñ öýðãèéí àíãèéã ÿìàð ÷
ãýñýí íàéðñàã õ¿ëýýí àâàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çæýý. Àðäûí æóðàìò öýðãèéíõýí
èíãýæ ÿâàõäàà âèíòîâ ãðàíàò á¿õèé 15 öýðýã 10 ìîä ãàçàð ò¿ð¿¿ëýí ÿâæ
òàãíóóëûí àæèë õèéäýã áàéâ. Ýíý àæèëä ïàðòèçàí Ä.Äàâàà, Ì.Ëóâñàíäàìáà,
Ø.Áóÿíäýëãýð, Ø.Ýðäýíý-î÷èð, Áàò çýðýã õ¿ì¿¿ñ èäýâõòýé îðîëöäîã áàéæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
öýðýã Õ¿ðýýã
÷ºëººëñºí íü
1921 îíû 7-ð ñàðûí 5-íä 5-ð äèâèçèéí ìîðèí
àíãèóä áà ìîíãîë íýã ìîðèí õîðîî öýðýã Ñ¿æèãòýä
èðæ, òýíäýýñ Õ¿ðýýòýé õàðèëöàõ óòñàí õîëáîîã
çàñàæ àæèëä îðóóëæýý. Àðäûí æóðàìò öýðýã,
çºâëºëòèéí öýðãèéí õàìò Õ¿ðýý ç¿ã àÿëàí ÿâñààð Õ¿éí ãîëä õîíîâ. Òýãýýä
7-ð ñàðûí 6-íä ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí òýðã¿¿í àíãèóä Õ¿ðýýíä Íàðàí,
Òîëãîéòîîð äàìæèí îðîõîîð ÿâæýý. Õ¿éí ãîëîîñ Àðäûí æóðàìò öýðýã
õºäºëæ, Àþóøèéí àìàíä ¿ëäýæ, òýíäýýñ Òàõèëòààð äàâæýý.
Òîëãîéòûí äàâààíû àð Õ¿éí ãîëä õîíîõ øºíº Ä.Ñ¿õáààòàð öýðãýý
öóãëóóëæ: Íèéñëýë Õ¿ðýýíä “Øèâýý õèàãòûã” äóóëæ îðîõ áîëíî ãýæ
õýëñýí þì õýìýýí ïàðòèçàí Áàÿðûí Áàò äóðñàí ÿðüæ áàéâ. Ïàðòèçàí öýðýã
Òîëãîéòûí äàâààíû ºâðººñ ýõëýí ìàðøààð õºäºëæýý. Õàìãèéí óðüä òóã÷èä,
äàðàà íü Ä.Ñ¿õáààòàð áà õîðîîíû äàðãà íàð ÿâæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òýðã¿¿í àíãèóä Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóøààëààð
1921 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ¿äýýñ õîéø Õ¿ðýýíä îðæ èðæ, íèéñëýëèéí óòàñíû
õîðîî, Óóøààí äýí (Ðàäèî ñòàíö) çýðýã öýðýã äàéíû ÷óõàë ãàçðûã ýçëýí àâàâ.
1921 îíû 7-ð ñàðûí 7-íä Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí çààëò ¸ñîîð Õ¿ðýýíèé ç¿ã
á¿ðò õàðóóë, ìàíàà òàâüæ, öàãààíòíû ãýð îðîí àëáàí áàéðûã áèò¿¿ìæëýí
ëàöäàæ, çýâñãèéí àãóóëàõàä íóóãäàæ á¿ãñýí öàãààíû öýðã¿¿äèéã èëð¿¿ëýí
îëîõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
586
ÖÃÀÊÀ. Ô. 185, îï.8, ä.966, ë.3-4.
267

7-ð ñàðûí 8-íû ºã뺺 Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí àíãèóä Õ¿ðýýíä
Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ õîðîî, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð õî¸ð èõ öóâàà
áîëîí îðæ èðñýí, ¿¿íä ìîíãîë öýðýã íü Ìààíüòûí õºò뺺ð äàâæ, Ãàíäàí
õèéäèéí ç¿¿í õîéò æàëãà ðóó áóóæ èðñýí áà îðîñ öýðã¿¿ä íü Ñýëáèéí ç¿ãýýñ
îðæ èðæýý. “Õ¿ðýýíä îðæ èðñýí öýðãèéã Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí àéæ
áýìáýëçñýí ò¿øìýë¿¿ä òàë çàñàí óãòàæ àâñàí þì” ãýæ Õ.×îéáàëñàí áè÷æýý.
Õàðèí Õ¿ðýýíèé àðäóóä ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéã áàÿðòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷
ñ¿¿, öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºæ áàéæýý. “Õ¿í àìüòàí ãóäàìæààð ä¿¿ð÷, õ¿¿õýä
áàãà÷óóä õàøààíû îðîéä àâèðàí ãàð÷ öýðã¿¿äèéã õàðæ áàéâ” ãýæ ïàðòèçàí
Áàÿðûí Áàò, Ìýíäáàÿðûí Èøäîðæ íàð äóðñàí ÿðüæýý.
1920 îíû 8-ð ñàðûí 1-íä Ä.Ñ¿õáààòàð õî¸óëõíàà ×èíãýëòýé ºãñººä íóóãäàí
ÿâæ áàéñàí áîë æèë îð÷ìûí äàðàà 1921 îíû 7-ð ñàðûí 7, 8-íä ìºí Ñ¿õáààòàð
íàð ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õàìò àðäûí æóðàìò
öýðãèéã êîìàíäëàí, ÿäóó áóóðàé àðäóóäûã ÷ºëººëºã÷ çºâëºëòèéí óëààí
àðìèòàé ìºð çýðýãöýí ñ¿ðò æàãñààëààð îðæ èðñýí íü ¿íýõýýð õóâüñãàëûí
÷àäàë ÿëàãäàøã¿é, ñàéí íºõºð Ǻâëºëò óëñûí à÷ õýìæýý õÿçãààðã¿é áîëîõ
íü ìîíãîëûí õ¿í àì, ò¿¿íèé íèéñëýëä áàéñàí ìîíãîë÷óóäûí çîðèãèéã
áàäðóóëàí, ñýòãýëèéã íü áàÿñãàæ áàéæýý.
Õóâüñãàëûí ýíý èõ ÿëàëò ìîíãîëûí õ¿í àìä ñýòãýë ñàíààíû õóâèàð ìàø èõ
íºëººëºí, õóâüñãàëæóóëæ áàéâ. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Õ¿ðýýã ýçëýæ àâñíû äàðààõàí
Ä.Ñ¿õáààòàðààð óäèðäóóëñàí àðäûí æóðàìò öýðýã ìàãíàã ¿ñýãòýé òóãàà
ìàíäóóëàí, Ìààíüòûí õºò뺺ð äàâæ èðñýí òóõàé äóó ãàð÷, Ìîíãîë îðîí äàÿàð
òàðõàæ äóóëàõ áîëñîí íü àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû èõ öóóðèàíû íýã áàéâ.
Õ¿ðýýã ýçëýí àâñàí ìýäýý çºâõºí ìîíãîë÷óóäààð áàðàõã¿é çºâëºëòèéí àíä
íºõäºä ÷ áàÿðò ¿éë ÿâäàë áîëæýý.
Ìîíãîëä áàéëäàæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí êîìàíäëàë, ìîíãîë
çºâëºëòèéí öýðýã Äà õ¿ðýýã 1921 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ºäºð ÷ºëººëñºí òóõàé,
Õóâüñãàëò öýðãèéí çºâëºëä öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ, Öàãààíòíû õýñýã öýðýã
óðàãø çóãàäñàí áà Óíãåðíèé ãîë õ¿÷ Âàíãèéí õ¿ðýýíýýñ õîéõíóóð ãàçàð
Ðåçóõèíû äèâèçòýé íèéëñýí òóõàé ìýäýýëæýý.
Ýíý öàõèëãààíûã Â.È.Ëåíèí õ¿ëýýí àâààä òàíèëöñàí òóõàéãàà “Àðõèâò
Ëåíèí, 7-ð ñàðûí 8” ãýæ ººðèéíõºº ãàðûí ¿ñãèéã çóðñàí áàéäàã áèëýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöëèéí ÿâöàä Â.È.Ëåíèí
èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéæýý.
Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé ó÷èð Òðîèöêîñàâñêèéí ãàðíèçîíû öýðýã áàÿðûí ïàðàä
õèéñýí òóõàé çºâëºëèéí õýâëýëä ãàð÷ áàéæýý.
Ïàðàäàä ìîíãîëûí õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàð àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí
òºëººëºã÷èä îðîëöæýý. Êîðïóñûí êîìàíäëàã÷ áàÿðò îðîëöîæ, Óëààí Àðìèä
ÿëàëòûí áàÿð õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ ¿ã õýëæ óëààí öýðýãò áàÿð õ¿ðãýæ
áàéæýý.
268

Áèä óëààí öýðãèéã ç¿éë á¿ðýýð äýìæèæ, áààòàðëàã óëààí àðìèéí õàìò ãàð
ãàðààñàà áàðèëöàí ÿâàõ áîëíî ãýæýý.
Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã áàÿðûí æàãñààëààð ÿâñààð Ç¿¿í õ¿ðýýíèé ºìíº
Îäîîãèéí Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé õ¿ð÷ çîãñæýý. 1919-1920 îíä ãàìèí öýðã¿¿ä
1921 îíû ýõýýð Óíãåðíèé öýðýã æàãñàæ, Ìîíãîë îðîí ò¿¿íèé Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé ýçýí ìýò àëõëàí áàéñàí ýíý òàëáàéä òýð ãàìèí öýðãèéã Õèàãòàä
áóòöîõèæ, ýõ îðíîîñîî õººæ ãàðãààä, ¿íýí÷ õàíü çºâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóäûí õàìò Óíãåðíèé äýýðýì÷èäòýé óäàà äàðàà òóëàëäààí àëäàð öóó íü
äýëãýð÷ áàéñàí Àðäûí æóðàìò öýðýã èíãýæ æàãñàæ áàéñàí íü ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíàà, ¿çýëä áàñ íýã õóâüñãàëûí ÷àíàðòàé èõ ººð÷ëºëò áîëæ
áàéâ.
Àðäûí æóðàìò öýðãèéíõíèéã õ¿ëýýí àâ÷ ìýíäëýõýýð èðñýí õýñýã íî¸ä
ò¿øìýë¿¿ä, àðä ò¿ìíèé ýíý ãàéõàìøèãò ñ¿ð õ¿÷íýýñ àéí ñàíäàð÷ áàéæýý.
Æàíæèí Ñ¿õáààòàð äàãóóë õ¿ì¿¿ñèéã õàìò Áîãä îðäîíä î÷èæ áàðààëõààä,
Õ¿ðýý îðæ èðñýí òóõàéãàà àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäæýý.
Ñ¿õáààòàðûã Áîãäûí îðäîíä õ¿ðýëöýí î÷èõîä Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ,
Ìàãñàðæàâ áýéñ íàð óãòàí èðæýý.
Àðäûí æóðàìò öýðýã, çºâëºëòèéí óëààí àðìèéíõàí àíõ Õ¿ðýýíä îðæ èðýýä
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí çàðèì íü Áàðóóí äàìíóóð÷íû ºíäºð íîãîîí áàéøèíä
áóóæýý. Õàðèí àðäûí æóðàìò öýðãèéíõýí Ç¿¿í Ñýëáý, Êîíñóëûí äýíæ çýðýã
ãàçðààð õóâèàðëàí áóóæ, ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí øòàá íü Õ¿ðýýíä
áàéñàí Öîãòáàäàìæàâûí 587 õàøààíä áóóæ, õºõ ýðýýí ìàéõàí áàðüæ ñóóöãààæ
áàéæýý.
Öîãòáàäàìæàâûí òýð áàéøèí íü õóó÷èí Óíãåðíèé öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ ñóóæ
áàéñàí áàéðòàé îéð áàéñàí ó÷èð òèéíõ¿¿ ñîíãîí àâ÷ áóóñàí áºãººä àðäûí
öýðãèéí øòàá ýíä áóóõûí ºìíº ïàðòèçàí Íàâààíæàìáà õýñýã îðîñ öýðãèéí
õàìò òýðõ¿¿ Öîãòáàäàìæàâûí áàéøèíã íýãæèí ¿çýæ øàëãàëò õèéñíèé äàðàà
øòàá áóóñàí ãýäýã áèëýý (Òýð õàøàà íü îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòûí ìóçåé
áàéãàà õàøàà áàéøèí þì.)
1921 îíû 7-ð ñàðûí 9-íä Àðäûí Õóâüñãàëò Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ Áîãäûí
Çàñãèéí ãàçàðò çàõèäàë èëãýýæýý. Ýíý çàõèäàëä ãàìèí óíãåðí÷¿¿äèéí
ó÷ðóóëñàí õîð óðøèã áà Àðäûí Íàì, çàñãèéí çîðèëãûí òóõàé ºã¿¿ëæýý. ̺í
çàõèäàëä öààø íü äóðäàõäàà: Áóé áîëñîí òýð áàéäëûã Àðäûí Íàìûí õ¿ì¿¿ñ
òýñâýðëýæ ¿ë ÷àäàí, õóó÷èí á¿õ äýãëýìèéã õýâýýð õàäãàëñàí æèíõýíý àðäûí
çàñàã áèé áîëîõ íàéäëàãà åð áàéñàíã¿éã õàðãàëçàí, á¿õíèé àøèã ñîíèðõîë,
àìãàëàí áàéäëûã õàíãàõûí òóëä á¿õ Ìîíãîë íóòãàà çàõèðàõ ýðõèéã ººðòºº
àâñàí áèëýý. Àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä áà Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð õóó÷èí, øèíý
äýãëýì ¸ñûã öýãíýí ¿çýýä øèíý ººð÷ëºëò¿¿ä õèéæ, ò¿ìýí îëîíä òóñòàé çàñàã
òîãòîîõîîð øèéäâýðëýâ.
587
Öîãòáàäàìæàâ íü Õ¿ðýýíä õàìãèéí áàÿí õýëìýãäýæ, ãàäààä, äîòîîäûí ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí
Óíãåðíòýé ÷ íýã õýñýã õîëáîî ñ¿ëáýýòýé áàéæýý.
269

Àðäûí íàì, çàñàã íü çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã àðèëãàæ, æàðãàëàíò àìüäðàë,
ñî¸ë áîëîâñðîëûã àðä îëîíäîî îëãîõîä áýëýí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ñ¿øèã
áèøðýëýýñ áóñäûã öàãèéí áàéäàëä çîõèöóóëàí ººð÷ëºí áàéãóóëàõ áîëíî. Á¿õ
ÿàì, ãàçðóóä ººðñäèéí á¿õ òàìãà òýìäãèéã 1921 îíû 7-ð ñàðûí 10-íû ºäðèéí
12 öàãò Äîòîîä ÿàìàíä àâ÷èð÷, òýíä òºðèéí àñóóäàë øèéäâýðëýõýýð öóãëàðàõ
Àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä áà á¿õ öýðãèéí æàíæèíä òóøààí ºãºõ
õýðýãòýé ãýæ äóðäæýý 588 .
Ýíý áàðèìò áè÷èãò òºðèéí õóó÷èí àïïàðàòûã õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿ä õèéõ
çàìààð ààæìààð ñîëèõ çîðèëòûã ìàø òîäîðõîé ºã¿¿ëæýý.
Òèéì àðãà õýìæýýíèé íýã íü õóó÷èí çàñãèéí ýðõèéã Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçàð øèëæ¿¿ëýí àâàõ ÿâäàë áàéæýý.
Èíãýýä çàñãèéí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí àâñàí òóõàé àêòûã íèéòýëñýí íü èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áàéæýý. Ó÷èð íü ýíý àêò õýâëýãäñýíýýñ õîéø õóó÷èí çàñãèéí
ãàçàð îãöîð÷ Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü óëñ îðíûã òºëººëºõ ãàãöõ¿¿ àëáàí ¸ñíû
çàñãèéí ãàçàð áîëñíûã ìýäýãäñýíä îðøèíî.
Òºðèéí ýðõ óëñ äàÿàð
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàðò
øèëæñýí íü
Çàñãèéí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí ºãºõ òóõàé
Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éëäñýí àêòàíä Õ¿ðýýã
÷ºëººëìºãö Àðäûí çàñãèéí ãàçàðòàé õóó÷èí
Çàñãèéí ãàçðûí 5 ÿàìíû ò¿øìýë¿¿ä õàìòàð÷,
öàã òºðèéí øèíý íºõöºë áàéäàë, àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõîë, ñî¸ë áàäðàëûã
äýýøë¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé õýëýëöýýä, Áîãäûã õóó÷èí õýâýýð õààí øèðýýíä
¿ëäýýæ, òàâàí ÿàìíû òàìãà òýìäýã, á¿õ õýðãèéã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð
øèëæ¿¿ëýí ºã÷ àðäûí çàñàãëàëûã õîéøëóóëàëã¿éãýýð ÿâóóëàõààð òîãòñîíûã
äóðäæýý. Ýíý øèéäâýðèéã Áîãäîä ìýäýãäýæ çºâøººðºë àâñàí áà õóó÷èí
òîîëëûí 6-ð ñàðûí 5-íä Äîòîîä ÿàìàíä áîëîõ õàìòàðñàí õóðàë äýýð á¿õ
ÿàìíû òàìãà, òýìäãèéã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ áàðèã÷ íàðò øèëæ¿¿ëýí
ºãºõ, ìºí ýíý òóõàéã îðîí íóòãèéí á¿õ áàéãóóëëàãà áîëîí Àðäûí çàñãèéí
ãàçàð ìýäýãäñýí òóõàé ºã¿¿ëæýý.
Òºðèéí ýðõèéã óëñ äàÿàð Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð øèëæ¿¿ëæ áàéõ ¿åä õóó÷èí
çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí ýíý ìýäýãäëèéã õýâëýë íèéòýëæýý. ¯¿íèé à÷ õîëáîãäîë
íü ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýãò óíãåðí÷¿¿ä áóò öîõèãäñîíûã õóó÷èí çàñãèéí
ãàçðààñ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áà îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä óíãåðí÷¿¿äýä ÿìàð
íýãýí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýý áîëèõûã àëáàí ¸ñîîð çàðëàñàíä îðøèíî.
Õóó÷èí çàñãèéí ãàçàð, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàðò ýðõýý øèëæ¿¿ëæ áàéõ
¿åä Áîãäòîé çºâëºëäºí, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä äîð äóðäñàí áè÷ãèéã çàðëàâ.
¯¿íä:
Öàãààí íàìûí áàðîí Óíãåðí áà ò¿¿íèé öýðýã Àðäûí õóâüñãàëò çàñàã áà
Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí öýðýãò îäîî áóò íèðãýãäýí ñ¿éðýýä çóãàòààí áóòàð÷,
588
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí àíãè, 1-ð á¿ëýã, 174-ð á¿ñ. Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà
õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí, 20-22-ð òàë.
270

á¿õ îðîí äàÿàð òàðààä àëëàãà äýýðýì, òîíîëãî õèéæ ÿâààãèéí õàæóóãààð
öýðãèéí õ¿÷ýý ñçëáýí çàñàõûí òóëä ýëäýâ çàëü ìýõ ñ¿ðä¿¿ëãèéí îëîí àðãà
õýðýãëýæ ìîíãîë÷óóäûã öýðýãò òàòàæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ îðîí íóòãèéí á¿õ
ýðõ áàðèã÷èä öàãààíòíû ¿ëäýãäýë ýòãýýä¿¿äýä àðä îëíûã õýëìýãä¿¿ëýí
òîíóóëàõã¿é áàéõ áà öàãààíòíû ¿ëäýãäëèéã òîõèîëäñîí ãàçàð íü óñòãàâàë
çîõèíî 589 ãýõ çýðýã óòãà àãóóëãûã òîäîðõîéëñîí áàéæýý.
Ò¿¿í÷ëýí Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ õýìæýýò ýðõò õààíò Àðäûí òºâ çàñãèéí
ãàçàð áàéãóóëàõààð 1921 îíû 7-ð ñàðûí 10-íä øèéäæýý. Òýð òîãòîîëä:
“Áîãäûã Ìîíãîë óëñûí õýìæýýò öààçàò óëñûí õààí ºðãºìæëºí, òàâàí
ÿàìíû òàìãà õýðãèéã øèíý çàñãèéí ãàçàð øèëæ¿¿ëýí àâ÷ ¿íäýñíèé õóâüñãàëò
çàñàã òºðèéã áàéãóóëñóãàé” ãýæ çààãààä 1-ðò, Çàñãèéí ãàçàð þóíû ºìíº àðä
ò¿ìýí ººðèéí ãàçàð, óñàíäàà æèíõýíý ýçýí íü áîëîõûã õàíãàõ ¸ñòîé. 2-ðò,
ýðõ ÷ºëººã ýäëýí áîëîâñðîõ õºãæèõ çàìä îðîõ ýðõèéã àðäàä õàíãàæ ºãºõ
¿¿ðýãòýé ãýæýý.
Èíãýýä óëñûí òºðèéí á¿õ ýðõ Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð øèëææýý. Ýíý òóõàé
ìýäýý òýð äàðóéõíàà óëñ äàÿàð òàðæ àðä ò¿ìýí áîëîí íèéò õ¿í àìûí ºðãºí
äàâõàðãûí óëñ òºðèéí èäýâõèéã ¿çýãäýýã¿é èõýýð ñýðãýýñýí áèëýý.
Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿í óðüäûíõààñ íèëýýä ºðãºæèæ áàéãóóëàãäñàí.
¯¿íä: Åðºíõèé ñàéä áºãººä Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð Áîäîî, Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéäààð Ñ¿õáààòàð, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð Äàíçàí, Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð
äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäààð Ìàãñàðæàâ áýéñ íàð òóñ òóñ
òîìèëîãäæýý.
Íèéñëýë õ¿ðýýã ÷ºëººëººä 1921 îíû 7-ð ñàðä Àðäûí çàñãèéí äààëãàâðààð
åðºíõèé ñàéä àãñàí Áîäîî îëîí ñàéä, ëàì, íî¸äûí õóðàëäàí áàéãàà õóó÷èí
öýðãèéí ÿàìíû ãàçàð èðæ, Àðäûí Çàñãèéí íýðèéí ºìíººñ õýëñýí íü:
“Áèäíèé àðäûí òºëººëºã÷人ñ Áîãä õààí áîëîí îëîí ëàì íî¸ä òà á¿õíèé
äààëãàñàí ¸ñîîð èõ Îðîñ óëñààñ òóñëàìæèéã îëæ ãàäààäûí õàðãèñûã ñºíººæ,
ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîæ àâàâ. Ýíý çàâñàð áàðîí Óíãåðí, àâòîíîìèò
çàñãèéã äàõèí áîñãîâ ãýæ ¸ñã¿é ò¿éâýýñýí... Ãàäààä, äîòîîäûí ýçýðõýã
õàðãèñûí ñàâðààñ ãàðàõûã õ¿ññýí îëîí ò¿ìýí àðäûí òºëºº àìü áèåèéã
õàéðëàëã¿é ç¿òãýæ îëñîí àðäûí ýðõ ÷ºëººã ìàíäóóëàõûí òóõàé Àðäûí
Ò¿ð Çàñãèéã íýãýíò áàéãóóëààä òóñ óëñûí çàñãèéã ººð÷ëºí ÿâóóëàõààð
øèéäâýðëýí ýíä õ¿ð÷ èðýõäýý ç¿é íü õóâüñãàëûí ¸ñîîð ãàð õºäºëæ òîãòîîâîë
çîõèâ÷ íýãýí äîð... îëîí ëàì íî¸ä òà á¿õýí; ýñýðã¿¿öñýíã¿é òóë íàéð òàâèí
ìºí ãàçàð îðíû áàéäàëä òîõèðóóëàí áîãäûã õýìæýýòýé ýçýðõýã õààíä
ºðãºìæëºí, àðäûí ºðõò çàñãèéã íýãòãýí áàéãóóëàõ òóë õóó÷èí çàñãèéí ÿàìä
òàìãà õýðãýý ç¿éãýýð øèëæ¿¿ëýí òóøààâàë çîõèíî 590 ” ãýæýý.
589
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèí. 1921 îíû 8-ð ñàðûí 17. ̺í èéìýðõ¿¿ óòãàòàé çàõèäëûã äîðíîä õÿçãààðûã
êîìàíäëàõ Åã¿çýð õóòàãòàä ÿâóóëæýý.
590
Ìàãñàð (õóðö) Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ. Òàâäóãààð äýâòýð, äîëäóãààð á¿ëýã. Óëñûí íîìûí ñàí. 9
(517, 3) Ì-116. Ãàð áè÷ìýë.
271

1921 ÎÍÛ 7-Ð ÑÀÐÛÍ 11-ÍÈÉ ªÄªÐ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÍ ÅЪÍÕÈÉ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ
Õýìæýýò ýðõò
Áîãä õààí
Çàñãèéí ãàçðûí õóðàë
Ìîíãîë Àðäûí
Çàñãèéí á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýõ
ãàçàð
Åðºíõèé ñàéä
Äîòîîä
ÿàì
Õàëõ 4 àéìàã áà ĺðâºä 2
àéìàã, Èõ Øàâèéí ÿàìä
Îëîí õîøóóä, øàâü íàð, Èõ
øàâèéí á¿ãäèéí Äàðãà
Ñóì, îòãóóä
Õîâäûí
ñàéä
Óëèàñòàé
ñàéä
Àëòàíáóëàãèéí
ñàéä
Äýýä
óðèàíõàéí
ñàéä
Õºâñãºëèéí
óðèàíõàéí
á¿ãäèéí
äàðãà
Äàðèãàíãûí
á¿ãäèéí
äàðãà
Ýäèéí çàñãèéí
çºâëºë
Óëñûí Ò¿ð
öàãèéí õóðàë
Õóóëü öààçàò
õýëòýñ
Öýðãèéí
çºâëºë
Õàòãàëûí
òºëººíèé
ò¿øìýä
Õÿçãààðûí
öýðãèéí
ñàéäóóä
Ãàäààä
ÿàì
Öýðãèéí
ÿàì
Ñàíãèéí
ÿàì
Ø¿¿õ
ÿàì
272

Ýíý õýëñýí ¿ãíýýñ ¿çýõýä Àðäûí íàì íü Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõ õ¿ðòëýý
õóó÷èí çàñãèéí àïïàðàòûã øèéäâýðòýé òýìöëèéí çàìààð ñîëèõ õýðýãòýé
ãýæ ¿çýæ áàéñàí àâ÷ õóó÷èí çàñãèéí ãàçàð ÿìàð ÷ ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëýýã¿é áà
¿ç¿¿ëýõ ÷ áîëîëöîîã¿éã õàðãàëçàí Áîãä ãýãýýíèéã õýìæýýò ýðõò õààíààð
¿ëäýýæ, õóó÷èí çàñãèéí ýðõèéã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð øèëæ¿¿ëýí àâàõààð
øèéäâýðëýñýí íü ººðèéí îðíû îíöëîã áàéäûã õàðãàëçàí ¿çñýí íü òîäîðõîé.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéã Õ¿ðýýíä îðæ èðýõýä ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëýýã¿é
øàëòãààíûã çààæ ×îéáàëñàí áè÷ñýí íü:
“Õàðãèñ ëàì íî¸ä õýäèé ìàíàé óäèðäàã÷ Ñ¿õáààòàðûã äîòðîî çàíàí ¿çýæ,
ººðñäèéí ýðõýý ìàë÷èí àðäàä ºãºõèéã ìàø äóðã¿éöýâ÷ íýãýíò ìàíàé àðä
ò¿ìíýýñ øèíý æàðãàëàíò áàéäëûã áàéãóóëàõ ýðìýëçýë ãàëûí äºë ìýò áàäàð÷
á¿õ îðíûã á¿ðõñýí òóë, òýäãýýð íî¸ä èëýðõèéãýýð àðäûí çàñãèéã ýñýðã¿¿öýæ
÷àäàõã¿é áàéâ 591 ” ãýæýý.
Àðäûí çàñàã áàéãóóëàãäñàí ìýäýýã àðä ò¿ìýí áàÿðòàé õ¿ëýýí àâ÷ áàéâ.
Óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã õèéæ áàéãàà áàéëäààíû àæèëëàãàà òºãñººã¿é,
Áîãäûí àëäàð õ¿íä çºâõºí ëàì íàðààð áàðàõã¿é íèéò ñ¿øèãòíèé äóíä ºíäºð
áàéãààã õàðãàëçàí Áîãäûí ýðõèéã õÿçãààðëàí, ò¿¿íèé õààí öîëûã ÷ õýìæýýò
õààí ãýæ íýðëýí ¿ëäýýæýý.
Ãýâ÷ Áîãä íü òºðèéí õýðýãò ¿ë îðîëöîí, çàñãèéí øèéäâýðò õîðèã òàâèõ áà
öýðýã, ñàíõ¿¿ãèéí çýðýã ÷óõàë àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ ýðõã¿é áîëñîí òóë
íýð òºäèé ¿ëäýæ, øèíý çàñãèéí øèéäâýðèéã äàãàõ ¸ñòîé áîëæýý.
Èéíõ¿¿ Àðäûí çàñãèéã áàéãóóëàõäàà Áîãä ãýãýýíèéã õýìæýýã ýðõò õààí
áîëãîí ¿ëäýýñýí íü öàãèéí áàéäàë áà õ¿í àìûí îëîíõè íü øàøèí ø¿òëýãòýé
áàéñíûã õàðãàëçàí ¿çñýí íü ç¿éòýé áîëæýý.
Ýíý íü õóó÷èí ñýõýýòýí áà ò¿øìýë¿¿äèéí çàðèì õýñãèéã ò¿¿íèé õàðãèñ
õýñãýýñ ãàíöààðäóóëàí, óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàæ äóóñãàõ õýðýãò àðä îëíû òàëä
òàòàí îðîëöóóëæ, óëìààð àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýí öààøäàà ôåîäàë àíãèéí
á¿õ ýðõèéã ààæìààð õÿçãààðëàõ õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òóóøòàé àâ÷
ÿâóóëàõàä ÷èãëýñýí òàêòèê áîäëîãûí èëðýë áàéæýý.
Øèíý õ¿÷èí äóòàãäàæ, àðä îëíû äóíä øàøíû íºëºº èõ áàéñàí áà ôåîäàë
àíãèéí ç¿ãýýñ ÿâóóëæ áàéñàí ýñýðã¿¿öýë çýðýã èõýýõýí áýðõøýýëèéã Àðäûí
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð äàâàí òóóëàõ òàëààð òóóøòàé
àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Àðäûí òºâ çàñãèéí ãàçàð áèé áîëñîí
äàéñíû àþóëààñ ñýðãèéëýõ ºäðººñºº ýõëýí Íèéñëýë Õ¿ðýýã õàìãààëàõ áà òóñ
òàëààð ÿàðàëòàé àâñàí
àðãà õýìæýý
óëñûí òºâ, ç¿¿í õýñýãò áàéñàí óíãåðí÷¿¿äèéí
¿ëäýãäýëòýé òýìöýõ àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàâ.
7-ð ñàðûí 9-íä Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí, òåëåôîí
õàðèëöààíû ãàçðóóäûã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ìýäýëäýý àâàõààð øèéäâýð ãàðãàæýý.
591
×îéáàëñàí Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1944 îí. 94-ð òàë.
273

1921 îíû 7-ð ñàðûí 10-íä Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé øèéäâýðýýð ñàíãèéí
àãóóëàõóóäàä (Óíãåðíèé àãóóëàõóóä áîëîëòîé - Á.Ø.) áàéãàà ýä àãóóðñ,
õ¿íñíèé ç¿éëèéã á¿ðòãýõ êîìèññ áàéãóóëæýý. ¯¿íèé õàæóóãààð àðäûí
íàì çàñàã Ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéí äàãóó àâ÷ ýõýëæ áàéñàí àðãà õýìæýýãýý
òàéëáàðëàæ áàéæýý.
Íàìûí ºìíº ñî¸ëûí àæëûã äýýøë¿¿ëýõ, íîì õýâëýëèéã ò¿ãýýõ çîðèëò
òàâèãäàæ áàéæýý. Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà ò¿¿íèéã óíãåðí÷¿¿äèéí
¿ëäýãäëýýñ õàìãààëàí, àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã õàíãàõ àpra õýìæýý àâàãäæýý.
7-ð ñàðûí 8-9-íä õóâüñãàëò îòðÿäóóä Íàëàéõûí í¿¿ðñíèé óóðõàé,
Òýðýëæèéí çàìûã ýçýëæ öààø õºäºëæýý 592 .
7-ð ñàðûí 11, 12-íä Õ¿ðýýíèé îéðîëöîî ãàçàð Óíãåðíòýé îéð äîòíî áàéñàí
îðîñ àëáàí õààã÷ áàðîí Âèòòå, áàðîí Òèçåíãàóçåí, Ïîïîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
áàðèâ÷èëæýý.
Ãîë õ¿÷èí Õ¿ðýýã ýçëýí àâ÷ áàéõ òýð ¿åä Óíãåðíèé äèâèç Àìàðáàÿñãàëàíò
õèéäèéã äàéð÷ Àõàé ã¿íèé õîøóóíä áàéñàí Ðåçóõèíû äèâèçòýé íèéëýõýýð
ÿâæ áàéæýý. Õàòãàë õàâüä áàéñàí Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä 6-ð ñàðûí 29-
íä Õàòãàëààñ ç¿¿í òèéø 35 ìîä îð÷èì ãàçàð áàéñàí Êàçàãðàíäèéí áðèãàäàä
õ¿÷òýé öîõèëò ºãñºí áà 7-ð ñàðûí ýõýýð ìîíãîë öýðã¿¿ä Øóáèíû îòðÿäûã
Õàòãàëààñ áàðóóí óðàãø õººæ áàéâ.
7-ð ñàðûí 8-íû ìýäýýãýýð Óíãåðí, Ñýëýíãý ìºðíèé îð÷èì Áàðóóí çàñãèéí
õ¿ðýý õàâüä Ðåçóõèíòýé íèéëæ Æèä (Çýä) ãîë, Ãàëóóò íóóðûã ÷èãëýí î÷ñîí
áîëîâ÷ òýíä çºâëºëòèéí öýðãýýñ õýä õýäýí óäàà öîõèëò õ¿ëýýæ Äàé÷èí
âàíãèéí õîøóó ðóó çóãàäàí îäæýý.
Òóáàíîâ íàðûí áóòàð÷ ñàðíèñàí îòðÿäóóä ìîíãîëûí ç¿¿í õýñãèéã
÷èãëýæýý. 7-ð ñàðûí 2-íä Õèàãò îð÷èì î÷ñîí Ǻâëºëòèéí àãààðûí öýðãèéí
îòðÿä õàéãóóë õèéæ Óíãåðíèé ãîë õ¿÷íèé õºäºë㺺íèéã àæèãëàñààð áàéæýý.
Ýíý ¿åä Âàíãèéí õ¿ðýý çýðýã ãàçðûí ÷èãëýëä áàéëäààí áîëñîîð áàéâ.
“Àðäûí õóâüñãàëò Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, ìîíãîë àðäûí öýðãèéí äýä
æàíæèí áºãººä Áàðóóí çàìûí öýðãèéí êîìàíäëàã÷ ×îéáàëñàí Ìîíãîë
íóòàãò õèéñýí Ùåòèíêèíèé áàéëäààíû àæèëëàãààíû òóõàé äîð äóðäñàí
ç¿éëèé㠺㿿ëñýí íü: Êàçàãðàíäèéí öýðýãòýé àíõ óäàà Ìîäîí õºëººñ óðàãø
60 ìîäíû ãàçàð òîõèîëäîâ. Äàéñíûã õººñººð Ùåòèíêèíèé îòðÿä íü Äóëòóõ
äàâààíû õîéò òàëûí Êóì Ìàíüò õ¿ð÷ýý. Ùåòèíêèíèé îòðÿä äàéñàíòàé ãóðàâ
äàõèí òóëàëäàæ 800 ¿õýð, 400 àäóó, 150 òýìýý, 10 âèíòîâ îëçîëæýý. Äàéñíû
õîõèðîë íèëýýä áîëæýý. Ùåòèíêèíèé õîõèðîë øàðõàäñàí óëààíòàí ìîíãîë
12, îðîñ õ¿ì¿¿ñ ¿¿íýýñ íèëýýä èë¿¿ áîëñîí þì 593 ” ãýæ ñîíñãîñîí áàéíà ãýæýý.
Ïàðòèçàí Ìàíäàõûí Çàãäáàçàðûí äóðäàòãàëààñ ¿çýõýä ìîíãîë öýðýã íü
öàãààí öýðýãòýé Àð õàìàð, Öàãààí áóðãàñ, Ãó÷èí ãóðò, Ãóðâàí Õàéëàíòàé çýðýã
ãàçàð òóëàëäàæ áàéæýý.
592
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.155, îï.8, ä.688, ë.62.
593
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185, îï.8, ä.646, ë.207.
274

×îéáàëñàíãààñ Ñ¿õáààòàðò áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “...Îäîî õèð áèä Äàé÷èí
÷èí âàíãèéí õîøóó õ¿ðýýí äýýð î÷èæ, îéðûí õîøóóíààñ öýðýã ýð äàé÷ëàí
òàòàæ õóðàëäóóëàõààð çàâäàí ýíý ñàðûí 22-íû ºäºð Ñýëýíãý ãîëûí õîéä
ýòãýýä Òàðèàòûí àäãààñ ìîðäîâ... ýíýõ¿¿... Äàìáààð... îäîî áèä ÷óõàì õýðõâýë
çîõèõûã ëàâëàõ, çºâëºõ çýðãýýð ýðòëýí çààæ ñýíõð¿¿ëýí çàõèäàë áè÷èã
õàéðëàõûã ãóéíà 594 ãýæýý.
Äàìáà, Ñ¿õáààòàðûí ºãñºí õàðèó çàõèäëûã ×îéáàëñàíä àâ÷èðæýý.
Áóöàõ çàìäàà Äàìáà íü Âàíãèéí õ¿ðýýã äàéðñàí áºãººä òýíäýõèéí õ¿ì¿¿ñ
óíãåðí÷¿¿äýýñ ä¿ðâýæ çóãàòààñàí òóë ýçã¿é øàõàì áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ
Äàìáà íàð òýíä áàéñàí ò¿øìýë Äàøöýðýíä òóøààë ºã÷ õîøóó òàìãûí ãàçðûã
ýðõýëæ, æóðàì ãóðèì ñàõèóëàõ ¿¿ðýã ºã÷ýý.
Óëñ òºðèéí á¿õ ýðõ Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð øèëæñýíýýð Ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëûí øèíý ¿å áóþó óíãåðí÷¿¿äèéã á¿ðìºñºí áóòöîõèí óñòãàõ, Àðäûí
çàñãèéã áýõæ¿¿ëýí, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã ààæìààð ÿâóóëàõ ¿åä ýõëýâ.
594
Õ.Ïýðëýý. “Ñ¿õáààòàðûí òóõàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä”.ÓÁ., 1943 îí 14-ð òàë.
275

VI Á¯ËÝÃ
ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀË ßËÑÍÛ ÄÀÐÀÀÕ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÃÀÄÀÀÄ, ÄÎÒÎÎÄ ÁÀÉÄÀË
(1921 îíû õî¸ðäóãààð õàãàñ)
§1. Öàãààíòíû ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéã á¿ðìºñºí óñòãàñàí
áà óëñ îðíû ãàäààä áàéäàë
Óíãåðíèé öýðãèéã
Ìîíãîëûí óìàðä íóòàãò
óñòãàí äàðñàí íü
Òºðèéí ýðõ Àðäûí çàñàãò øèëæñýíýýð
õóâüñãàë ÿëñàí áîëîâ÷ óíãåðí÷¿¿äèéã á¿ðìºñºí
óñòãàõ õýö¿¿ õ¿íä òýìöëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ¸ñòîé
áàéâ. Ìîíãîëûí óìàðä, áàðóóí áà ç¿¿í íóòàãò
áóãøèæ áàéñàí öàãààíòíû èõýýõýí õ¿÷ áàéð ñóóðèà õýâýýð õàäãàëàõ ãýæ ç¿éë
á¿ðýýð îðîëäîæ áàéâ. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà
Óíãåðí Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûíõàíä èð¿¿ëñýí çàõèäàëäàà áè÷ñýí íü:
“Óëààíòàí îðîñ öýðýã Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçýëñýí íü Áîãä õààí áà èòãýìæèò
ò¿øìýë¿¿äýä òóí àþóëòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ...Õ¿ðýý ð¿¿ î÷èõîä íàäàä àþóë
èõ áàéíà. Õýðýâ óëààíòíû òóñëàìæ ¿ã¿éñýí áîë Ñ¿õáààòàðûí Çàñãèéí ãàçàð
áà áóñäûã óñòãàõàä õÿëáàðõàí áèëýý... Áè àìüä áàéãàà öàãòàà Áîãä õààíû
çàðëèãèéã ÿìàãò äàãàæ, àìü áèå õàéðëàõã¿é òóñàëíà ãýäãýý Áîãä õààíû ºìíº
áàòàëíà. Îëîí ¿ã õýðýãã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà. Ãåíåðàë áàðîí Óíãåðí 595 ” ãýæýý.
Ýíý çàõèäàëäàà Óíãåðí, ººðèéí òàëûí èõýýõýí õ¿÷ õóðàëäñàí Ìîíãîëûí
áàðóóí õýñýãò î÷èõûã Áîãäîä çºâëºæýý.
Ýíý çàõèäëûí àãóóëãûã Æ.Ôèëëèïñ çîõèîëäîî äóðäààä, áàðóóí ç¿ãò
áàéãàà º÷¿¿õýí òýð äàëáà÷ Áîãä õààíû õóâüä “...íàéäâàðòàé õîðãî áàéñàí
áèëýý 596 ” ãýæýý.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð Óëààí àðìèéí øèéäâýðëýã÷ äýìæëýãýýð, ººðèéí
õ¿÷èéã á¿õ íóòàã äàÿàð áýõæ¿¿ëæ, óíãåðíèé äýýðýì÷äèéí ¿ëäýãäëèéã óñòãàõ
òàëààð òýìöýæ äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷íèé õóâüä ñîíîð ñýðýìæýý äýýøë¿¿ëñýýð
áàéâ.
Áàéëäààíû ãîë òàëáàðóóä íü óðüä õýâýýð óìàðäàä Âàíãèéí õ¿ðýý, Ìîäîí
õºëèéí ÷èãëýë, òóñ óëñûí áàðóóí õÿçãààðò Óëèàñòàé, Õîâä, Óëààíãîì çýðýã
ãàçàð áàéâ. Öàãààíòíû áóòàð÷, ñàðíèñàí îëîí àíãèóä Ñåìåíîâûí õ¿÷òýé
íèéëýõýýð äîðíî ç¿ã ÿâñàí íü Ìîíãîëûí ç¿¿í áà ç¿¿í óðä õèëä òýìöëèéí
øèíý ãóðàâ äàõü ãîëîìò áèé áîëãîæýý.
1921 îíû 7-8-ð ñàðä äàéñíû ãîë õ¿÷ Àõàé ã¿í, Âàíãèéí õ¿ðýý xaâüä
áàéñàí Óíãåðí, Ðåçóõèí, Øóáèí, Êàçàãðàíäè, Ñóõàðåâ íàðûí êîìàíäàëñàí
595
“Ñîâñòñêàÿ Ñèáèðü”, 1921 îíû 8-ð ñàðûí 6.
596
Æ.Ð.Ôèëëèïñ. “Îðîñ, ßïîí, Ìîíãîë” ãýäýã çîõèîë. Ëîíäîí, 1942 îí. 36-ð òàë.
276

öýðýã áàéæýý. 7-ð ñàðûí 16-ààñ 20-ûã äóóñòàë õóãàöààíä íýã òàëààñ Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí öýðýã, íºãºº òàëààñ Óíãåðí÷¿¿äèéí õîîðîíä Äóõ íàðñ õàâüä
øèð¿¿í òóëàëäààí áîëæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àíãèóä Äóõ Íàðñíààñ (Õóëñòàé) 30 êì çàéòàé
ãàçàð áàéðëàæ áàéñàí áºãººä òýíäýýñ Óíãåðí ð¿¿ äîâòîëæ ýõýëæýý 597 .
Ýíý áàéëäààíä Ùåòèíêèí, ×îéáàëñàí íàðûí îòðÿäààñ ãàäíà Ǻâëºëòèéí
àðìèéí õýä õýäýí ìîðüò õîðîî îðîëöæýý. Ýíý áàéëäààíä ìîíãîë àðäûí
æóðàìò öýðãèéí áàðóóí çàìûí àíãèéí õîðîîí äàðãà Ë.Äàðüæàâ, àíãèéí
äàðãà Ä.Äàøçýâýã, Öýíä, Äàíäàð, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ìîðèí õîðîîíû äàðãà
Ê.Ê.Ðîñêîññîâñêèé, ìºí àíãèéí äàðãà Äàâûäîâ íàðûí êîìàíäàëñàí àíãèóä
ãàðàìãàé áààòàðëàã òýìöýë õèéæýý. Äàéñíû ãîë õ¿÷ íü Óíãåðí, Ðåçóõèí
íàðûí äèâèç¿¿ä áàéñàí áºãººä ìºí Ñóíäóé ã¿íèé õîøóóíààñ äàé÷ëàãäñàí
ìîíãîë öýðãèéí 300 îð÷èì õ¿í á¿õèé îòðÿä îðîëöæýý.
Äàéñàí ýòãýýä ºäºð á¿ð 50-60 õ¿íýýð õîõèð÷ áàéñàí ãýæ äýýðõ áàéëäààíä
îðîëöñîí ïàðòèçàí Äàìáà ÿðüæýý. Óíãåðí÷¿¿ä õ¿÷òýé öîõèãäîæ ç¿ã á¿ðò
óõàð÷ýý. Äàéñíû çàðèì íü (Êàçàãðàíäè, Ñóõàðåâ) Çàÿûí øàâèéã äàéð÷ áàðóóí
òèéø ÿâàõ ãýæ îðîëäæýý. ͺ㺺 çàðèì íü (Øóáèí) Òýñ ãîë ãàòëàí îäæýý.
Óíãåðí, Ðåçóõèí íàðûí óäèðäñàí ãîë õ¿÷ íü Ìîäîí õºëººð Ǻâëºëòèéí
íóòàãò óõðàí îðæýý. Ýíý òóëàëäààíû ¿åä óíãåðí÷¿¿äýä äàé÷ëàãäñàí ìîíãîë
öýðãèéí îòðÿä àðäûí æóðàìò öýðãèéí òàëä óâàí öóâàí îðñîîð áàéâ. Äóõ
íàðñíû öîõèëò òóí õ¿÷òýé áîëñîí ó÷ðààñ äàéñàí ýòãýýä èõ áóóíû ñóì, çýâñýã
õýðýãñëýý ÷ àâ÷ ÷àäàëã¿é çóãàòæýý. Äàéñàí ýòãýýäèéí óóëàíä îðõèñîí 300
âèíòîâ èõ, áàãà áóóíû ñóì, áóñàä çýð çýâñýã íýëýýä õýìæýýòýé áàéñíûã
ìîíãîë öýðýã îëçîëæýý.
Ñ¿õáààòàð òýð ¿åä ×îéáàëñàíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà, Çàÿûí øàâü òèéø öýðýã
ÿàðàëòàé èëãýýæ, òýíä áàéãàà öàãààíòíûã óñòãàõ íü ÷óõàë ãýæ çààæýý 598 .
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä ººðèéí íóòàãò íýâòðýí îðñîí óíãåðí÷¿¿äòýé
òóëàëäñààð áàéñàí áà Ìîíãîë öýðãèéí îòðÿäóóä, áàðóóí òèéø ãàðàõààð
òýì¿¿ëýõ çàìäàà ýíãèéí íîìõîí àðäóóäûã äýýðýìäýí òîíîæ ÿâàà
óíãåðí÷¿¿äèéí àíãèóäûã Àõàé ã¿í, Ìýðãýí ã¿í, Äàëàé âàíãèéí õîøóóäûí
íóòàãò õººæ öîõèñîîð áàéæýý.
Ýíý ¿åä õîëáîãäîõ Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàðûí çàõèäàë, õàðèëöàà,
áàéëäàæ áàéãàà àíãèóäàä ºãñºí Ñ¿õáààòàðûí òóøààëóóäàä óíãåðí÷¿¿äèéã
óñòãàæ ÿâàà ìîíãîë öýðãèéí áàéëäààíû çîðèëò, öýðýã àðäûí õàðèëöààã
õ¿÷òýé áîëãîõ áà öýðãèéí ñàõèëãà áàòûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð íàìààñ çîõèîæ
áàéãàà àæëûí áàéäëûã òîäîðõîé äóðäñàí áàéäàã.
Ýíý á¿ãä íü óíãåðí÷¿¿äèéã á¿ðìºñºí áóò öîõèõ òýìöýëä àðäûí çàñàã,
íàìûí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã ìàø èõ áîëñíûã ãýð÷èëíý. Óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òóëàëäàæ áàéãàà õîøóóäàä ººðèéí òºëººëºã÷äèéã
597
Íàâààííàìæèë. Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945 îí. 37-ð òàë.
598
Ä.Ñ¿õáààòàð. Çàõèäàë áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1952 îí. 22-ð òàë.
277

èëãýýõýýð Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 7-ð ñàðûí 23-íä øèéäâýðëýæýý.
Ýäãýýð òºëººëºã÷èä íü íèéòèéí äàéñíû ýñðýã òýìöýæ áàéãàà Ǻâëºëòèéí
àðìèéí àíãèóä áà íóòãèéí àðä ò¿ìíèé õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîîõ, áàéëäààí
áîëæ áàéãàà ãàçàðò àðäûí çàñãèéí áàéð ñóóðèéã õ¿÷òýé áîëãîõ òàëààð èõ
àæèë çîõèîæ áàéâ. Äóõ íàðñíû áàéëäààíä áóò öîõèãäîîä 7-ð ñàðûí 21-íä
óìàð ç¿ã, Õàðãûí àì ººä ÿâñàí Óíãåðí, Ðåçóõèí íàðûí òîìîîõîí àíãèéí
çºâëºëòèéí ìîðèí öýðãèéí àíãè (Ùåòèíêèíèé îòðÿä, 35, 313-ð õîðîî) õººí
ÿâæýý 599 .
Óíãåðí (1500 õ¿íòýé), Ðåçóõèí (2000 õ¿íòýé), Íå÷àåâ (300 õ¿íòýé) íàðûí
4000 øàõàì õ¿íòýé íýãäñýí îòðÿä Ýã, Ñýëýíãèéí áýë÷èðèéí òóëàëäààíä ìàø èõ
õîõèðîë õ¿ëýýæ, 7-ð ñàðûí 24-íä Øàâàð ãîëûã ãàòàëæ, óìàð ç¿ã õºäºëæýý 600 . 7-ð
ñàðûí 25-íä äàéñàí ýòãýýä Ǻâëºëòèéí íóòàãò áàéäàã Öýýæèéí ñóóðèí õàâüä
î÷æýý. ̺í ñàðûí 28-íä çàðèì àíãè íü Ñýëýíãèéí Äóì õàâüä õ¿ð÷ î÷æýý.
Åð íü òýð ¿åä Óíãåðíèé àðìè èõýýõýí ñàðíèñàí áàéäàëòàé áàéñíûã
òýìäýãëýâýë çîõèíî. Èõ òºëºâ æèæèã, áèå äààæ áàéëäàæ áàéñàí Êóðáàòîâ,
Íåì÷èíîâ, Ãàíòèìóðîâ, Òîêìàêîâ íàðûí îòðÿäûí çàðèì íü òàðæ ñàðíèñàí
áà çàðèì íü òýí¿¿÷ëýí äýýðýì, õóëãàé õèéæ, áàñ çàðèì õýñýã íü Ǻâëºëòèéí
öýðãèéí öîõèëòîîñ áóëçàæ Õÿòàäûí Õààëãàí õîò ðóó ÷èãëýí çóãàòàæ áàéæýý.
Òðîèöêîñàâñêèéí ðàéîíä Óíãåðí, Ðåçóõèíû öýðýãò Ǻâëºëòèéí öýðýã õ¿íä
öîõèëò ºã÷ýý. “Õóëãàé íà𠺺ðñíºº ÿëçàð÷, ºìõðºí óíàæ áàéíà. Äóðã¿é íýã íü
Õ¿ðýý ð¿¿ çóãàòàæ áàéíà” ãýæ “Âëàñòü òðóäà” ñîíèí 1921 îíû 7-ð ñàðûí 28-íû
äóãààðò áè÷æýý.
7-ð ñàðûí 24-íä Óíãåðí ººðèéí àðìèéí á¿õ õàðèóöëàãàòàí íàðò çîðèóëàí
ãàðãàñàí òóøààëäàà áîëüøåâèçìòàé çýâñýãò òýìöýë õèéõ áîëîìæã¿é áîëñîí
òóë öààøèä õýðõýõèéãýý ººðñäèéí äóðààð øèéäâýðëýõèéã çºâëºæýý.
Ãýâ÷ ýíý áîë óíãåðí÷¿¿ä çýâñãýý õóðààëãàñàí õýðýã áèø íü ìýäýýæ þì.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí, Ìîíãîëûí äîðíîä òàëä,
òýð ¿åä õ¿÷ ñýëáýí òýíõýð÷ áàéñàí ó÷èð òýäãýýðèéã á¿ðýí ã¿éöýä öîõèæ
óñòãàâàë Ǻâëºëòèéí Àðìèéí àíãèóäûã Ìîíãîë íóòãààñ ãàðãàõã¿é áàéõûã
Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ 1921 îíû 8-ð ñàðä ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð
õ¿ñ÷ýý. Òèéíõ¿¿ õ¿ñýõ áîëñíû áàñ íýã øàëòãààí íü Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí
ãàçàð øèíý òºð çàñàãëàëûí çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéæ õàðààõàí äóóñààã¿é
áàéñàí òóë Ìîíãîëûí ãàçàð íóòàã áà ÐÑÔÑÐ-èéí õèëèéí àìãàëàí òàéâàí
áàéäëûã ñàõèõàä Ǻâëºëòèéí öýðãèéã Ìîíãîëä ¿ëäýýõ øààðäëàãàòàé ãýæ
¿çæýý. Òýãýýä íèéòèéí äàéñíûã ã¿éöýò ñºíººõ õî¸ð òàëûí ñîíèðõîë, òýð
¿åèéí íºõöºë áàéäëûí ÿðâèãòàé áàéãààã õàðãàëçàí Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçðûí õ¿ñýëòèéã ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðíº áàéõ ãýæ
èòãýæ áàéãààãàà èëýðõèéëñýí àæýý 601 .
599
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185. îï.8, ä.638, ë.89.
600
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.211. îï.1, ä.359, ë.67.
601
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí. 1921 îíû 8-ð ñàðûí 10.
278

Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí ýíý õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí
àâ÷ öàãààíòíû ¿ëäýãäëèéí çàíàëõèéëýë ¿ã¿é áîëîí óñòòàë Ìîíãîëä öýðãýý
áàéëãàõûã çºâøººð÷ýý.
“Ãàäààä õýðãèéí êîìèññàð ×è÷åðèí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Çàñãèéí
ãàçàð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíäàà, ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðýãòýé ìºð
çýðýãöýí ÿâæ õî¸ð àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí, öàãààíòíû ãåíåðàë Óíãåðíèéã
õèàð öîõèí óñòãàõ ¿¿ðãèéã Ìîíãîëä áàéãàà öýðýãòýý ºã뺺. Ǻâëºëòèéí
öýðãèéã Ìîíãîëä áàéëãàõûã õ¿ññýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðìýëçëýëèéã
óãòàí õ¿ëýýí àâñíàà ×è÷åðèí òàéëáàðëàõäàà, öàãààíòíû ¿ëäýãäëèéí ç¿ãýýñ
õèéõ àþóë çàíàë ¿ã¿é áîëìîãö, Ìîíãîë íóòãààñ Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóäûã òàòàí ãàðãàõ áîëíî ãýâ” ãýæ “Äàëüíåâîñòî÷íàÿ ïðàâäà” ñîíèí 1921
îíû 8-ð ñàðûí 18-íû äóãààðò áè÷æýý.
Óëààí Àðìèéí àíãèóä Ìîíãîëä áàéñàí áîë èìïåðèàëèñòóóäûí ç¿ãýýñ
Ìîíãîëä øèíý çýâñýãò öºìðºëò çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæèéã òàñàëñàí ó÷èð
Ìîíãîë àðäûí íàì, çàñãààñ õèéæ áàéñàí èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ òýìöýëä èõ õºíãºâ÷ëºë áîëæýý.
8-ð ñàðûí 1-ýýñ 9-èéã äóóñòàë õóãàöààíä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä áà
Óíãåðí, Ðåçóõèíû õàìòàðñàí òîìîîõîí õ¿÷íèé õîîðîíä Íîâî-Ñåëåíãèíñê
õàâüä òîìõîí òóëàëäààí áîëæýý.
8-ð ñàðûí 9-11-íä Ãàëóóò íóóðààñ áàðóóí óðàãø 25 ìîäíû ãàçàð áàéñàí
äàéñíû õ¿÷ Ǻâëºëòèéí öýðýãò á¿ñëýãäæýý. Ýíä óíãåðí÷¿¿ä äàõèí øèíý
öîõèëò õ¿ëýýæýý. Óíãåðí, Ðåçóõèí íàðûí áóò öîõèãäñîí äèâèç¿¿ä Æèä (Çýä)
ãîëûã ãàòëàæ, Ìîíãîë íóòãèéí Ìîäîí õºë õàðóóëä èðýýä íààø ÿâæ Àõàé ã¿í
Ëóâñàíõàéäàâûí õîøóóíû íóòàãò íèéëæ, 4 õîðîîíîîñ á¿ðäñýí 1 äèâèç áîëîí
çîõèîí áàéãóóëàãäæýý 602 .
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèí 1921 îíû 8-ð ñàðûí 18-íûõàà äóãààðò: “Ìàíàé
öýðãèéí õ¿÷èíä àâòàæ, õººãäºí áàéãàà Óíãåðíèé öýðãèéí àíãèóä Æèä (Çýä)
ãîëûí ç¿¿í ýðãýýð áàðóóí òèéø óõàð÷ áàéíà. Òýä, Õàìíåé (×óëóóò) ãîëûí
ãàðàì äýýð èõýýõýí õîõèðîë ¿çýæ, õîâõ öîõèãäîí ÿâëàà... Óíãåðíèé öýðãèéí
ìîíãîë àíãèóä òîëãîé äàðààëàí îðãîæ, ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí òàëä
îðæ áàéíà. Ãàëóóò íóóðûí äàöàí äýýð øèíýýð ÿëàãäñàíààñ õîéø, Óíãåðí÷¿¿ä
äàõèí ñýõýë àâ÷ ÷àäàõàà áîëèâ... Ãàëóóò íóóðûí Äàöàíãèéí áàéëäààíä äàéñàí
ýòãýýä 300 õ¿íýý àëóóëñàí áºãººä ýìõ çàìáàðààã¿é, áóäëèàí çóãàòñàí òóë
òýäíèé øàðõäàãñäûí òîîã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áàéëàà... Óíãåðí÷¿¿ä
Íîâî-Äìèòðèåâñêèéí õàâüä áàñ ÿëàãäààä, á¿ðýí ýìõ çàìáàðààã¿é, ñàíä
ìýíä áàðóóí óðàãø çóãàòààä, äàðàà íü áàðóóí òèéø ýðãýæ Æèä (Çýä) ãîëûí
õºíäèé㺺ð ÿâëàà” ãýõ çýðãýýð áè÷æýý. Óíãåðíèé àðìèéí öýðãèéí ñàíàë
ñýòãýë àëäàãäàõ ÿâäàë õ¿÷òýé áîëñíîîð õóðàíäàà Õàáîðîâûí óäèðäñàí
õóéâàëäàã÷èä ãåíåðàë Ðåçóõèíûã 8-ð ñàðûí 17-íä àëæýý 603 .
602
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185. îï. 966.
603
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.221, îï. 1, ä.359. ë.159.
279

Îòðÿäûíõàà õàìò ìîíãîëûí ºìíº ç¿ãèéí íóãàã ðóó ÿâñàí Êàçàãðàíäèéã
óðâàëàà ãýæ Óíãåðí õàðäàæ áàéæýý. Ò¿¿íèé äààëãàâàð ¸ñîîð 7-ð ñàðûí 17-íä
Ñóõàðåâ Çàÿûí õ¿ðýýí äýýð Êàçàãðàíäèéã áóóäàí àëæýý. Ñóõàðåâûí îòðÿä
(Âàíãèéí õ¿ðýýí äýýð 7-ð ñàðä áóò öîõèãäñîí Êàçàãðàíäèéí õóó÷èí ìîðèí
áðèãàä) íèéò 250 õ¿íòýé, 8-ð ñàðûí 20-22-íä (Ìàíæóóð îðîõ çîðèëãîîð ç¿¿í
ºìíº ç¿ã ÿâæýý.
“1921 îíû 8-ð ñàðûí 19-íä Ñýëýíãý ìºðíèé ç¿¿í áèåä áàéñàí ìîíãîë,
óëààíòíû Ðàâäàí òàéæ äàðãàòàé îòðÿä, äàéñíû õîéíîîñ õºäëºâ 604 ”
Óíãåðíèé öýðýã óðàãøëàí ÿâæ Ëàõ áàÿíû ç¿¿íòýý Áàäûí Ẻðèéí õàâüä
2 õîíîã Ñóíäóé ã¿íèé 300 öýðãèéí õàìò àìðààä, Ñýëýíãèéí ç¿¿í õîéò ç¿ã
ð¿¿ õºäºëæýý. Óíãåðíèé ýñðýã Ùåòèíêèíèé óäèðäñàí Ǻâëºëòèéí îòðÿä áà
×îéáàëñàíãèéí óäèðäñàí 400 õ¿íòýé ìîíãîë îòðÿä òýìöýæ áàéæýý 605 .
×îéáàëñàíãèéí îòðÿäàä Ò¿øýýò õàí, Ñàéí íî¸í õàí, Çàñàãò õàí àéìãèéí
22 õîøóó, Áîãäûí øàâèéí 5 îòãèéí àðäûí òºëººëºã÷ õ¿ì¿¿ñ îðîëöæýý 606 .
Óíãåðíèé ìîíãîë îôèöåðóóäûí äóíä õóéâàëäààí ãàð÷ýý. Ò¿¿íèé ñóóæ
áàéñàí ìàéõàí óðóó øºíº áóóäñàí íü óðüä óëààíòíààñ îëçîëæ ÿâààä ººðèéí
öýðýãò ýëñ¿¿ëñýí öýðã¿¿ä áàéñàí áàéõ ãýæ Óíãåðí áîääîã áàéæýý 607 .
Óíãåðí ìîíãîë öýðãèéã àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð, õýñýã áººíººð íü
óñàíä õèéæ àëäàã áàéæýý.
Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû Áàòæàðãàë ã¿í ãýã÷, ìîíãîë öýðãèéã Óíãåðíä
ìóóëæ, óñàíä õèéëãýæ àëóóëæ áàéñàí ìýäýý áàéäàã.
Óíãåðí íü ººðèéí öýðýãò èòãýõã¿é áîëæ Ñóíäóé ã¿íèé öýðãèéã õýäýí
öàãààíòíû õàìò äàãàí ÿâäàã áîëæýý.
8-ð ñàðûí 22-íä Îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Òàðèàëàíãèéí ñàíãèéí àæ
àõóéãààñ ç¿¿í õîéø, Ñýëýíãèéí Àöûí òàâèëàíãèéí îð÷èì Óðò ãýäýã ãàçðûí
íýãýí òîëãîé äýýð ò¿¿íèé ìîíãîë íàéç Ñóíäóé ã¿í ìîíãîë öýðýã Äýìèä,
Ëóâñàí-Î÷èð íàðûí õàìò äàãàëäàí ÿâæ, öóã àìü ãàðàõ òóõàé èòã¿¿ëýí ÿðüæ
ÿâààä, Ñóíäóé ã¿í òàìõè àñààõààð Óíãåðíýýñ ãàë ãóéñàíä òýð íü ãóòëûí
ò¿ðèéãýý ñóéëàõ ãýæ ãàðàà áóóíààñàà çàéëóóëàõ çàâñàð õî¸ð öýðýã ò¿¿íèé
ãàðûã Ñóíäóé ã¿í ººðºº á¿ñýëõèéãýýð íü òóñ òóñ áàðüæ àâòàë áóñàä öýðã¿¿ä
áàñ èðæ áàðèëöæýý 608 . Õýðõýí áàðèâ÷ëàãäñàí òóõàéãàà Óíãåðí ÿðèõäàà
ò¿¿íèéã öýðãýý ýðãýæ ÿâàõàä íü ìîíãîë÷óóä áàðüæ àâààä õ¿ëñýí ãýæ 609 ” ººðºº
õýëæ áàéæýý.
Óíãåðíèé õàìò ò¿¿íèé îéð øàäðûí 90 õ¿í áàðèãäæýý 610 .
604
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185. îï.8, ë.638.
605
Íàâààííàìæèë. Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945 îí. 45-50-ð òàë.
606
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí ñàí, äàíñ 8. Ôîíä. 8720.
607
“Ïðàâäà” ñîíèí. 1921 îíû 9-ð ñàðûí 23.
608
Óíãåðíèé áàðèâ÷ëàãäñàí ºäðèéã 8-ð ñàðûí 20, 22, 24 ãýñýí çºðºº áèé áîëîâ÷ 22-íû ºäºð íü õàìãèéí
îðòîé áîëíî. (ÖÃÀÊÀ. Ô.221, îï.1, ä.359, ë.157)-ã ¿çò¿ãýé. Áàñ Ñóíäóé ã¿íèé äóðäàòãàëä òîäîðõîé
áóé.
609
Èçâåñòèÿ ñîíèí. 1921 îíû 9-ð ñàðûí 23.
610
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.221, îï.1, ä.357, ë. 157.
280

Óíãåðíèéã Ñóíäóé ã¿í áîëîí ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí òºëººëºã÷èä
Ǻâëºëòèéí õèëèéí Ìîäîí õºëèéí îð÷èì áàéñàí óëààí öýðãèéí
Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèéí àíãèä òóøààæýý.
“Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí øòàáûí ìýäýýíýýñ ¿çýýä, Ðåçóõèíûã
àëàãäñàíû äàðàà Óíãåðíèé îòðÿä õî¸ð òàñàð÷ íýã íü Óëèàñòàéã, íºãºº íü
Ìàíæóóðûã ÷èãëýæýý. Óíãåðíèé öýðýã 8-ð ñàðûí äóíäóóð 4-5 ìÿíãàí õ¿íòýé
áàéñàí áîë îäîî, ººðººð õýëáýë Óíãåðíèéã áàðèãäñàíû äàðàà Ìîíãîëûí
áàðóóí õÿçãààðûí ç¿ã ýìõ çàìáàðààã¿é çóãàòàæ áàéãàà áºãººä õàìæ øèìýýä
íýã ìÿíãà îð÷èì õ¿í áàéíà ãýæ “Èçâåñòèÿ.” ñîíèíû 1921 îíû 9-ð ñàðûí 9-íèé
äóãààðò áè÷æýý.
Óíãåðíèé öýðãèéí ìºí íýã õýñýã ¿ëäýãäýë áîëîõ Õîáîòîâûí îòðÿä íèéñëýë
õ¿ðýýã òîéðîí ãàð÷ Ç¿¿í Õ¿ðýýã äàìæèí Ìàíæóóð îðîõ ñàíààòàé 8-ð ñàðûí
27-28-íû ºäð¿¿äýä Âàíãèéí õ¿ðýýíýýñ õºäºëæýý. Ýíý îòðÿäûã Ñ¿õáààòàð,
Ëèòâèíöåâ (Ýðäýíýäîðæ) íàðûí óäèðäñàí öýðýã àìäàí ìîðäîæ, Õ¿é ìàíäàë,
Ѻãíºãºð Áàÿíãîë, Òýðýëæèéí àìààð Ç¿¿í ç¿ã õººæ ñ¿ðõèé öîõèëò ºã÷ýý.
8-ð ñàðûí 28-íä Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí îòðÿä Áàòñ¿ìáýð õàâüä öàãààíòíû
áàñ íýã õýñýã öýðãèéã áóò öîõèæýý.
Óíãåðí÷¿¿äèéí áóòàð÷ ñàðíèñàí àíãèóä Õ¿ðýý áà ò¿¿íýýñ ç¿¿í, ç¿¿í ºìíº
÷èãëýëèéí ðàéîíóóäàä áóò öîõèãäñîí ãýæ òýð òóëàëäààíä îðîëöñîí îëîí
õ¿ì¿¿ñ ãýð÷ëýí ÿðüäàã áèëýý.
Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõºä îðîëöñîí ïàðòèçàí Ãýíäýíãèéí Äýì÷èã õàìæëàãà
ãàðàëòàé Òºâ àéìãèéí õàðüÿàò õ¿í áºãººä õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Àð Áàÿíãîë
õàâüä öàãààíòíûã óñòãàõàä áèåýð îðîëöîæ Ñýöýí õàí àéìãèéí ç¿ã ìºøãºí
õººæ ÿâæýý. Àëáàò àðä áºãººä îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí ̺íãºíìîðüò ñóìûí
íóòàãò áîëñîí áàéëäààíä áèåýð îðîëöñîí ïàðòèçàí Æèãìýäèéí Ïóíöàãèéí
äóðäàòãàëààð îäîîãèéí ̺íãºíìîðüò ñóì õàâüä 130-ààä õ¿íòýé Ñ¿õáààòàðûí
îòðÿä, 200 ãàðóé õ¿íòýé öàãààíòíû àíãèéí õîîðîíä øàðãóó áàéëäààí áîëæ
äàéñàí 30 ãàðóé õ¿íýý àëóóëààä äîðíî ç¿ã ÿàðàí çóãàòñàí àæýý.
9-ð ñàðûí 16-íä Ìîíäîîñ áàðóóí óðüä ÷èãëýëä Øóáèí îòðÿäûíõàà øòàáûí
õàìò îëçëîãäæýý.
Èéíõ¿¿ Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí öýðãèéí õàìòàðñàí õ¿÷íèé øàðãóó
àæèëëàãààíû ¿ðýýð óìàðä ç¿ãò Óíãåðí, Ðåçóõèí, Øóáèí íàðûí óäèðäñàí ãîë
õ¿÷ ñºíºæýý.
¯¿íèé äàðàà Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð
òóñ óëñûí áàðóóí, ç¿¿í, ç¿¿í ºìíº õÿçãààðò á¿ãñýí öàãààíòàíòàé òýìöýí
òóëàëäàõàä çýâñýãò õ¿÷ýý ÷èãë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
1921 îíû 9-ð ñàðä Âàíãèéí õ¿ðýýíýýñ ×îéáàëñàíã äóóäàí èð¿¿ëæ,
Öýðãèéí ßàìíû óäèðäàõ àæèëä òîìèëñîí òóë ò¿¿íèé îðîíä Á.Ïóíöàãèéã
òîìèëæýý. ¯¿íèé äàðààõàí áàðóóí çàìûí òóñãàé àíãèéã 3 ìîðüò õîðîî
áîëãîí Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýýí äýýð (Îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí òºâ)
çîõèîí áàéãóóëñàí ¿¿íä, òýðã¿¿í õîðîîíû äàðãà Öýíä, 2-ð õîðîîíû äàðãàä
281

Ï.Òîãòîõ, 3-ð õîðîîíû äàðãàä Ï¿ðýâæàâ íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý. Öýðãèéí
áàñ íýã õîðîîã Ë.Äàðüæàâò çàõèðóóëàí Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý ÿâóóëæýý. Òýãýýä
óäàëã¿é Á.Ïóíöàãèéí êîìàíäàëñàí 3 õîðîî öýðýã 1921 îíû 10-ð ñàðä Õîâä ç¿ã
ºðòººëºí ÿâæ ìºí îíû 11-ð ñàðûí íýãíèé ¿åýð Óëèàñòàé õîòíîî î÷æýý. Ýíý
¿åä àðäûí öýðýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áýõýææýý.
Îð÷èí ¿åèéí áîëîâñîí öýðýãòýé áîëîõ àñóóäëûã, Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé
äàðààõàí çàñãèéí ãàçàð óðüä÷èëàí õýëýëöñýíèé äàðàà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
õóðëààð 9-ð ñàðûí 13-íä äàõèí õýëýëöæýý. Èäýð÷¿¿äèéã Àðäûí öýðýãò
äàé÷ëàõ òóõàé õýëýëöñýíèé äîòîð Áîãäûí øàâü áà òàìãàòàé õóòàãòûí øàâü
íàðààñ çàëóó÷óóäûã öýðýãò òàòàæ áàéõ øèéäâýð ãàðãàñàí íü øàâèéí õóó÷èí
îíöãîé ýðõèéã ýâäýëæ ýõëýõèéí õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý 611 .
Öýðãèéí çºâëºëèéí òóõàé 10 ç¿éë á¿õèé ä¿ðìèéã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëæ,
öýðãèéí çºâëºë, øòàá á¿õ öýðãèéí æàíæíû ýðõ ¿¿ðã¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí
íü áàéëäàí îëñîí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõàä ìàø ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
1921 îíû 9-ð ñàðûí 15-íä áàðîí Ðîìàí Óíãåðí Ôîí Øòåðíáåðãèéí õýðãèéã
Íîâîñèáèðñê õîòîä Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûí Öýðãèéí Òóñãàé Ø¿¿õýýñ òàñàëæýý.
Ø¿¿õèéí òàíõèìä àæèë÷èí, öýðýã, õîò íèéãìèéí òºëººëºã÷èä ñóóëöàâ.
“Ìîíãîëûã ýçëýýä ò¿¿ãýýð áààçàà õèéæ àâñíû äàðàà Ǻâëºëò îðîñ áà ÀÄÁÍ
Óëñàä äîâòîëñîí” ¿íýí ãýæ Óíãåðí õ¿ëýýæýý 612 .
Ø¿¿õèéí òýð õóðàë äýýð îëîí íèéòèéí ÿëëàã÷ Åì.ßðîñëîâñêèé õýëñýí
¿ãýíäýý “Áàðîí áàéñàí Óíãåðíèéã ø¿¿æ áàéãàà ÿâäàë áîë çºâõºí ò¿¿íèé
¿éëäñýí õýðãèéã ø¿¿æ áàéãàà áèøýý. Ýíý áîë àðä ò¿ìíèéã çàõèðàí çàñàãëàæ,
äàðëàæ ñóðñàí áºãººä îëíûã äàðëàã÷ òýð çàñàãëàëàà àëäàõã¿éí òóëä á¿õ
õ¿í òºðºëõòíèé òýí õàãàñûã àëæ ñ¿éòãýâ÷ ñýòãýë çîâîõîîñîî ºíãºðñºí
òèéì á¿õýë á¿òýí àíãèéí òºëººëºã÷èéã ø¿¿æ áàéãàà þì” ãýæýý 613 . ¯íýõýýð
÷ Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí áºãººä èìïåðèàëèçìûí
çàðöûã òýãæ ø¿¿æ áàéñàí áèëýý.
10-ð ñàðûí 4-íä Øóáèí áà ò¿¿íòýé õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéã Ýðõ¿¿ õîòîä
õóâüñãàëò öýðãèéí ø¿¿õ ø¿¿í õýðãèéã íü òàñàëæýý.
Àðä ò¿ìýí, õóâüñãàëûí ýñðýã ¿éëäñýí õ¿íä ãýìò õýðãèéí ýçýä áóóäàí àëàõ
ÿë çààãäàæ øèéòã¿¿ëñýí þì.
Öàãààíòíû õ¿÷èéã
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò
óñòãàí äàðæ, òýíä
õÿçãààðûí íàì òºðèéí
áàéãóóëëàãà áóé áîëñîí íü
Óìàðä õîøóóäûã óíãåðí÷¿¿äýýñ
öýâýðëýñíèé áàéëäààíû àæèëëàãàà ÿâàãäàæ
áàéñàí ãîë òàëáàð íü áàðóóí àéìàã áàéâ.
5-ð ñàðûí ýöñýýñ ýõëýí áàðóóí àéìãóóäàä
Äàìáàäîðæ, Õàñáààòàð íàðûí óäèðäñàí
611
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1921 îíû 9-ð ñàðûí 13-íû ºäðèéí òîãòîîëûí îðîñ îð÷óóëãà
Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä áàéñíûã îëæ ¿çýâ.
612
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü” ñîíèí. 1921 îíû 9-ð ñàðûí 20.
613
̺í ñîíèíû 1921 îíû 9-ð ñàðûí 18-íû äóãààð.
282

àðäûí íàìûí áàéãóóëëàãà àæèëëàæ áàéñàí ãýæ äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Àðäûí
íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä èõýýõýí àæèë ÿâóóëñíû äàðàà ĺðâºä õî¸ð
àéìãèéí äà æàíæèí íàðûã îðîëöóóëñàí öýðýã àðäûí òºëººëºã÷äèéí õóðàë
1921 îíû 7-ð ñàðä õýä õýäýí óäàà õóðàëäàí ìºí ñàðûí 27-íä áàðóóí õÿçãààðûí
íàìûí õîðîîã áàéãóóëàâ.
Ìîíãîëûí ïàðòèçàí îòðÿä Áàéêàëîâûí êîìàíäàëñàí Ǻâëºëòèéí àíãèéí
äýìæëýãýýð öàãààíòíû ýñðýã áàéëäàæ áàéâ. 7-ð ñàðûí 21-23-íä Ìàãñàðæàâûí
öýðýã Óëèàñòàéã ÷ºëººëæ, òýíä áàéñàí Óíãåðíèé ãàð õºë áîëîã÷ Øòåéí,
Âàíäàíîâ íàðûí íèéò 150 õ¿íèéã óñòãàñíààð õóâüñãàëò çàñàã çàõèðãàà
áàéãóóëàãäæýý 614 .
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Óëèàñòàé õîòûí öýðãèéí õóàðàíãèéí ãàçàð áàéñàí
ººðèéí öýðãèéã îðîéí òîîëëîãî ÿâóóëàí ìààíü ìýãçýì óíøóóëàõ íýðèéäëýýð
æàãñààæ, öàãààíòíûã óñòãàæ á¿õ ýðõèéã ãàðòàà îðóóëæýý. Ýíý ¿åýð õîòûí
òºâä íýãýí ýìýãòýéíä öýíãýæ áàéñàí Âàíäàíîâ äýýðõ ÿâäëûí òóõàé ñîíñìîãö
ëàì äýýë ºìñºæ, Óëèàñòàéãààñ îðãîæ ÿâààä Äóóòûí õ¿ðýýí äýýð áàðèãäàæ,
Óëèàñòàé õîòîä õ¿ðãýãäýí èðæ, Áîãä ãîëûí áýë÷èð äýýð öààçëàãäæýý. Ýíý
áàéëäààíû ¿åä, Ìàãñàðæàâ ººðèéí ýë÷ýýð Äîðæäýðýì ãýã÷ õ¿íèéã ÿâóóëæ,
Ñ¿õáààòàðò çàõèäàë õ¿ðã¿¿ëæýý. Òýð çàõèäàëä, “Òà ººðèéí ¿éë àæëààðàà
ìàíàé òºð, øàøíûã õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ áàéãààã áè äóóëæ ìýäýýä ñýòãýë
ìàø áàÿðòàé õ¿ðýëöýí èðëýý ãýæ ºã¿¿ëýýä öààøèä Óíãåðíèé ãàð õºë áîëîí
¿éì¿¿ëýã÷ Âàíäàíîâûã óñòãàñàí áà áàðóóí ç¿ãò áàéãàà öàãààíòíû òîîíû
òóõàé ìýäýýëæýý. Çàõèäëûí òºãñãºëä Ìèíèé öýðýã òîîãîîð îëîí áîëîâ÷
çýâñýã ìóó, öààøèä çýâñýãëýõ áîëîìæ ìýäýýæ ìîíãîëä ¿ã¿é áàéãàà áîëîõîîð
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéæ íèéëýõýýð áè
ìîðäëîî. Ýíý õÿçãààðûã äàéñíààñ öýâýðëýæ, òàéâàí áîëãîõûí òóëä áèäýíä
çýâñãèéí òóñëàìæ ¿çó¿ëýõèéã òàíààñ õ¿ñüå” ãýæýý 615 . Ò¿¿íèé äàðààõàí
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò àðäûí çàñàã òîãòæýý. 7-ð ñàðûí 25-íä ìîíãîë
öýðãèéí àíõäóãààð çºâëºë㺺í áîëæ Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí çàñãèéí
ãàçàð áàéãóóëàãäæýý. ¯¿íä ĺðâºä àéìãèéí Çîðèãò õàíû õîøóó, 120 õ¿íòýé
Õîâäîä áàéñàí õàëõ îòðÿä (Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí îòðÿä áîëîëòîé
- Á.Ø.), Àþóðçàíà áýéëèéí Õîâäûí ÷óóëãàí ýäãýýð á¿ãä íèéëæ îðæýý 616 .
Ýíý çºâëºë㺺íä öýðýã àðäûí òºëººëºã÷人ñ ãàäíà Ä¿ðâýä õî¸ð àéìãèéí
äà æàíæèí íàð îðîëöîæ õýäýí óäàà õóðàëäñàíû ýöýñò ìîíãîëûí áàðóóí
õÿçãààðûí çàñãèéí á¿õ õýðãèéã øèéòãýõ ÿàì áàéãóóëæ ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä
õÿçãààðûí íàìûí õîðîîíû äàðãà Äàìáàäîðæ, öýðãèéí æàíæèí Õàñáààòàð íàð
îðîëöîæ øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ.
Áàðóóí õÿçãààðûí Çàñãèéí ãàçàð 8-ð ñàðûí 2-íä àðä ò¿ìýíä ãàðãàñàí
òóíõàãòàà: “Áèäýíä õóâüñãàëûí òóãèéã ºðãºí ìàíäóóëæ áîñ÷ òýìöñýí Õàëõûí
õºäºëìºð÷èä òóñëàõààð èðëýý. Á¿õ äýëõèéí õóâüñãàëò ïðîëåòàðè íàðûí
614
À.Â.Áóðäóêîâ. 1912-1921 îíû òóõàé äóðäàòãàë ãàð áè÷ìýë.
615
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ áàðèìò ìàòåðèàë ýìõòãýë. ÓÁ..1964îí. 119-120-ð òàë.
616
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185. îï. 8, ë, 966.
283

ç¿ãýýñ áèäýíä á¿õ òàëààð ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ õàíãàãäàõ áîëëîî” ãýæýý 617 .
Ìîíãîë àðäûí öýðãèéí êîìàíäëàëààñ Õàñáààòàð, Äàìáàäîðæ íàðûí
îòðÿäàä öàãààíòíûã óñòãàõ çààëòûã 8-ð ñàðûí 4-íä 618 ºã÷ýý. 8-ð ñàðûí 1-ð
õàãàñò Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã Óëèàñòàé õàâüä öàãààíòíûã äîâòîëæ
ýõýëæýý. Äàéñíû õ¿÷ èõ áàéñàí ó÷èð òýð ò¿ð çóóð Óëèàñòàéã ýçëýí àâ÷ýý.
¯¿íòýé óÿëäàí Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí Çàñãèéí ãàçàð ìºí ò¿ð çóóð
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðñýí áîëîâ÷ óäàëã¿é äàõèí ñýðãýí
áàéãóóëàãäæýý 619 .
Õýâëýëä ãàðñàí ìýäýýã ¿çýõýä: “8-ð ñàðûí 9-íä ìàíàé òàãíóóëûí àíãèóä
äàéñàíòàé òóëãàðàõàä äàéñàí èõýýõýí õîõèðîë õ¿ëýýæ Áºõìºðºí ººä óõàð÷ýý.
Óëààíòàí ìîíãîëä íºõºðñºã òóñàëæ Óëèàñòàéã ýçëýâ. Ìîíãîë÷óóä Óëààí
Àðìèéã çîâëîíãîîñ ãýòýëãýã÷ ãýæ ¿çýí óãòàæ áàéâ 620 ãýæ áè÷æýý.
10-ð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí áàéëäààí äîîð
äóðäñàí áàéäàëòàé áàéâ 621 . ¯¿íä:
8-ð ñàðûí äóíäóóð Êàéãîðîäîâ 100 öýðýã Õîâäîä ¿ëäýýæ, á¿õ îòðÿäàà
àâ÷, ĺðâºä äàëàé õàíû îðä õàâüä áàéñàí ìîíãîë ïàðòèçàí öýðãèéã äîâòîëæ
ýõýëæýý. Ìîíãîë îòðÿä óõðàõàä õ¿ð÷, Õîëèêýä (Êîø Àãà÷ààñ ç¿¿í óðàãø
100 ìîäíû îð÷èì îðøäîã Êîø Êîëèêýä) ãýäýã ãàçàð áàéñàí ìîíãîë öýðãèéí
øòàáòàé íèéëæýý. 8-ð ñàðûí 20-äîîð Êàéãîðîäîâ Öàãààí íóóð õ¿ðòýë äàâøèæ
î÷ñîí áîëîâ÷ òýíä ìîíãîë öýðãèéí íýãäñýí àíãèòàé òóëãàð÷ Ñàãñàé ãîëûã
äàãàí Òîëáî íóóð õ¿ðòýë áàéëäàæ áàéãààä óõàð÷ýý.
9-ð ñàðûí 3-ààñ 11-èéã äóóñòàë Êàéãîðîäîâ Òîëáî íóóð õàâèàð ýðãýëäýí
ìîíãîë ïàðòèçàí îòðÿä, Áàéêàëîâûí îòðÿä, 155-ð õîðîîíû áàòàëüîíòîé
áàéíãà òóëàëäñààð áàéæýý. 9-ð ñàðûí 11-íä áîëñîí áàéëäààíû ä¿íä
Êàéãîðîäîâûí îòðÿä íýëýýä óõðàõàä õ¿ð÷ýý. 9-ð ñàðûí ýõýýð Êàçàíöåâûí
òýðã¿¿íèé îòðÿäóóä Êàéãîðîäîâûí îòðÿäòàé íèéëýâ.
Êîë÷àêèéã áóò íèðãýãäñýíèé äàðàà Óëààí Àðìèä õººãäºí ÿâæ áàéñàí
õîøóó÷ ãåíåðàë Áàêè÷ (Îðåíáóðãèéí 4-ð êîðïóñûí êîìàíäëàã÷ áàéñàí)
Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò çóãàòàí èðæ áóãøààä Êàéãîðîäîâò òóñàëæ
áàéæýý.
1921 îíû 9-ð ñàðûí ýõýýð Ǻâëºëòèéí ìîðèí öýðãèéí àíãèóä, Õÿòàäûí
áàðóóí õîéä ìóæèéí ýðõ áàðèã÷äûí çºâøººðëèéí äàãóó Øàð ñ¿ì õàâüä
Áàêè÷èéí ãîë õ¿÷èéã áóò öîõèæ 2000-ààä õ¿íèéã îëçîëæ, 1000 èë¿¿ õ¿íèéã
óñòãàæýý. Òýãýýä Áàêè÷èéí õýäýí ìÿíãàí õ¿í á¿õèé ¿ëäýãäýë õ¿÷ áàðóóí
õÿçãààðò íýâòýð÷ èðýýä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóäòàé áàéëäàæ
ýõýëñýí íü òýð àæýý.
Øàð ñ¿ìèéí îð÷èì öîõèãäñîí Áàêè÷èéí öýðãèéí ¿ëäýãäýë àíãèóä 9-ð
617
À.Êàëèííèêîâ. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëò õºäºë㺺í. Ì-Ë., 1926 îí.51-ð òàë.
618
Ä.Ñ¿õáààòàð. Çàõèäàë, áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1952 îí. 109-ð òàë.
619
“Íîâîé Âîñòîê” ñýòã¿¿ë. ¹4. 1923 îí. “Áàðóóí ìîíãîë" õýìýýõ ºã¿¿ëýë.
620
“Âëàñòü òðóäà”, 1921 îíû 8-ð ñàðûí 18.
621
ÖÃÀÊÀ.Ô.185, îï. 8, ä. 966.
284

ñàðûí 11-íä Òîëáî íóóðûí õàâüä èðæ Êàéãîðîäîâûí îòðÿäòàé íèéëæýý.
Êàéãîðîäîâ, Áàêè÷ íàðûí 1000-1500 õ¿í á¿õèé íýãäñýí îòðÿä 9-ð ñàðûí 17-íä
Õàñáààòàð, Áàéêàëîâ íàðûí îòðÿäòàé áàéëäàæ, òýäíèéã Òîëáî íóóðààñ ç¿¿í
òèéø á¿ñýëæ ýõýëæýý. Ýíý ¿åýð Íàìèðûí õ¿ðýýíèé õýñýã ëàì íàð öàãààíòíû
ýòãýýä¿¿äýä õîâ ìýäýý õ¿ðãýæ, òýäýíòýé ñ¿ëýâõèéëæ áàéñíààðàà àðäûí
íàì, ò¿ð çàñãèéí òºëººëºã÷人ñ óäèðäàí ÿâóóëæ áàéñàí òýìöýëä èõýýõýí
áýðõøýýë ó÷ðóóëæýý.
10-ð ñàðûí 2-ð õàãàñò 400-ààä õ¿í á¿õèé ìîíãîë îòðÿä Õîâäîîñ õîéø 100
êì çàéòàé îðøèõ Òîëáî íóóð õàâèéí 100 îð÷èì ëàìòàé Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýý
õýìýýõ íýã æèæèãõýí õèéäýä á¿ñëýãäæýý. Òýð ¿åä äàéñíû õ¿÷ õýä äàõèí
íýìýãäæýý.
Á¿ñëýãäñýí ìîíãîë-çºâëºëòèéí öýðãèéí ýðýëõýã õ¿ì¿¿ñ 10-ð ñàðûí 17-îîñ
12-ð ñàðûí 1 õ¿ðòýë 45 õîíîã öàãààíòíû á¿ñëýëòèéã äàâàí òóóëæýý.
Óëààí îòîð÷ ãýæ óòãà çîõèîëä àëäàðøñàí Äàìáàäîðæèéí çîõèîë “Òîëáî
íóóð”-ò “Áèäíèé öýðýã íºõºä òà á¿ãäèéã äàãàæ ÿâñààð õýäýí cap áîëñîí áà îãò
óðâàæ áóöàæ àãñàí ÿâäàëã¿é. Òýð ÷ áàéòóãàé áèä íýãýíò ýíý ãàçàð õ¿ð÷ èðñýí
ó÷èð õààøàà çàéëàõ âý? ¯õâýë á¿ãäýýð íýãýí äîîð õ¿÷èí äóóñòàë áàéëäñààð
¿õñ¿ãýé. Äèéëáýë á¿ãäýýð äèéëñ¿ãýé. Áèäíèé öýðã¿¿ä óðâàæ áóöàõã¿é, õýðõýí
ÿàæ áàéëäàõ ýñýðã¿¿öýõèéã òà íàðò èëòãýíý” ãýæýý 622 .
Á¿ñëýëòèéí 20 äàõü õîíîãò õ¿íñ õîîë äóóñ÷, Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿ä
àäóóíû ÿëçàðñàí ìàõààð õîîëëîõîä õ¿ð÷ýý.
10-ð ñàðûí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä Òîëáî íóóðûí áàéëäààíû áàéäàë õ¿íäýð÷
áàéñàí áà õóâüñãàëò öýðãèéí òàëûí õ¿÷ äîðîéòîæ èðñýí ó÷èð çàðèì ôåîäàë
íî¸ä ò¿øìýë¿¿ä óðâàæ ýõýëñýí òóõàé äóðäñàí áàéäàã.
Ìîíãîë îòðÿä áà ò¿¿íä òóñëàõààð î÷îîä ìºí á¿ñëýëòýä îðñîí Áàéêàëîâûí
îòðÿä èõ õîõèðîë ¿çýæ îëîí öýðãýý ÿâóóëæ, 150 õ¿í îëçëóóëæýý. Õàñáààòàð
ýíý áàéëäààíä àìü ¿ðýãäæýý 623 .
“Öàãààíòíû äýýðýì÷èä 2 õýñýã ãðóïï áîëîí õóâààãäàæ, 3000 õ¿íòýé íýã
ãðóïïèéã Áàêè÷ êîìàíäàëæ Õîâäûã ýçýëæýý. 500 öýðýãòýé íºãºº íýã ãðóïïèéã
Êàéãîðîäîâ êîìàíäàëæ Êîø-Àãà÷èéí ç¿ã îäæýý.
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí á¿ñëýãäñýí îòðÿä äàéñíû àòàêèéã íÿöààñààð òýäýíä
òóñëàõààð èðñýí óëààí àðìèéí øèíý òîìîîõîí àíãèéí õ¿÷ýýð á¿ñëýëòýýñ ãàð÷
óëìààð äàéñíûã áóò öîõèâ.
Ýíý áîë Ìîíãîëûí ýðýëõýã öýðýã áà Óëààí Àðìèéí àíãèóäààñ áàðóóí
ç¿ãò äàéñíû äàâóó õ¿÷òýé òîìîîõîí íýãäýë àíãèéã áóò öîõèñîí øèéäâýðëýõ
òóëàëäààí áîëæýý.
Òîëáî íóóðûí áàéëäààíä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä ÿëñàí íü
áàðóóí ôðîíòûí äàéíû àæèëëàãàà ÿëàëòààð òºãñºõèéã øèéäâýðëýâ.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã öàãààíòíû áóñàä àíãèóäûã áóò öîõèñîîð áàéæýý.
622
Óëààí îòîð÷ “Òîëáî íóóð”, 1927 îí. Óëààíáààòàð, 158-159-ð òàë.
623
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185, îï. 8, ä. 966, 1-ð òàë.
285

1922 îíû 1-ð ñàðûí 7-8-íä Áàêè÷èéí ãîë õ¿÷ Ǻâëºëòèéí íóòàãò
Àðòàìîíîâêà ðàéîíû Ýëåãåñò ãîëîîð îðæ èðñýí áîëîâ÷ Óëààí, àðìèéí
àíãèóäàä öîõèãäæýý. Ýíý áàéëäààíä îëîí òîîíû îôèöåð, õóðàíäàà íàð
îëçëîãäæýý. ̺í áàéëäààíä Êàçàíöåâ ººðºº àëàãäæýý 624 .
8-ð ñàðûí äóíäóóð õóó÷èí Óðèàíõàé õÿçãààðûã Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóä ÷ºëººëæ, Òóâàä àðäûí õóâüñãàëò çàñàã òîãòæýý 625 .
1922 îíû 1-ð ñàðä ãåíåðàë Áàêè÷ ººðèéí á¿õ øòàá, à÷àà õ¿íñ, äýýðýìäñýí
ýä àãóóðñ îéð øàäàð îôèöåðóóäòàéãàà îëçëîãäîæ, Õ¿ðýýíä õ¿ðãýãäýí èðæýý.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí 1922 îíû 1-ð ñàðûí 25-íû øèéäâýð ¸ñîîð Áàêè÷èéã
áóñàä 20 õ¿íèé íü õàìò Ǻâëºëòèéí ýðõ áàðèã÷äàä øèëæ¿¿ëýí òóøààæýý.
Áàêè÷ ø¿¿õýä øèëæèæ áóóäàí àëàõ ÿë çààãäæýý.
Ìîíãîëûí áàðóóí àéìãóóä öàãààíòíààñ èéíõ¿¿ á¿ðìºñºí ÷ºëººëºãäºâ.
Áèäýíä èð¿¿ëñýí 48 ïàðòèçàíû ìýäýý ñýëòýýñ ¿çýõýä, áàðóóí àéìãèéã
÷ºëººëºõºä îðîëöñîí çºâõºí ýíý 48 õ¿í íü 27 õîøóóíû õ¿ì¿¿ñ áàéæýý 626 .
Ýäãýýð 48 ïàðòèçàíû 40 íü àëáàò, 5 íü õàìæëàãà, 3 íü øàâü íàð áàéâ.
Ýäãýýðèéí 13 íü çàðö, èõýíõ íü ÿäóó õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.
Ýõ îðíîî õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ÷ºëººëºõ ÿâäàë áîë Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé á¿õ íèéòèéí ¿éëñ áàéëàà.
Ǻâõºí äýýðõ 48 ïàðòèçàí íàð ãýõýä ë îëîí ÿñòàí: õàëõ, äºðâºä õàñàã,
áóðèàä, áàÿä, óðèàíõàé çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.
Áàðóóí õÿçãààðûã öàãààíòíààñ ÷ºëººëºõ õýðýãò Ìàãñàðæàâ Ïóíöàã íàðûí
óäèðäëàãààð ÿâæ ãàâüÿà áàéãóóëñàí äàðãà, öýðýã, ò¿¿íä èäýâõòýé òóñëàëöñàí
õ¿ì¿¿ñèéã òîäîðõîéëîí øàãíàñàí áè÷è㠺㿿ëýõäýý:
“Ìîíãîë óëñûí Àðäûí Çàñãèéí Äîòîîä, Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû áè÷èã,
Ìîíãîë óëñûí Àðäûí Çàñãèéí Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàìíàà èëãýýâ.
ßâóóëàõ ó÷èð, ýíý îí äîëîîí ñàðûí õîðèí çóðãààí áºãººä, àðãûí óëèðëûí
åñºí ñàðûí àðâàí äîëîîíä Äîòîîä, Öýðýã áèäíèé õî¸ð ÿàìíààñ õàìò íèéëæ,
àéëòãàñàí íü, õÿçãààðûí öýðýãò îíö ÷àðìàéí ç¿òãýñýí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéã
ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ ÿâäëûã õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ, àéëòãààä;
Áîãä õààí ãýãýýíýýð òîëèëîõûã ãóéõûí ó÷èð ìºíººõºí Õîâä çýðýã ãàçðàà
äàéëààðàà ìîðäóóëñàí öýðãèéã çàõèðàõ ñàéä æàíæèí Õàòàíáààòàð äàðõàí
âàí Ìàãñàðæàâ, õàìààðñàí äýä æàíæèí Ïóíöàã íàðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëýýð
èðñýí õî¸ðäóãààð òîîò áè÷ãèéí äîòîð áàéöààâààñ äàðõàí âàí ìèíèé áèå
íîäíèí æèë õàâàð öàã Äýýä çàðëèã òóøààëûã äàãàæ, áàðóóí õî¸ð àéìãèéí
öýðãèéã øàëãàí ¿çýæ, äàé÷ëàí çàõèðàõ ñàéäûí òóøààë òàìãà õýðãèéã õ¿ëýýí
àâ÷, íèéñëýëèéí ãàçðààñ, ºðòººëºí ìîðäîæ Óëèàñòàéí ãàçðàà èðæ õàðúÿàò,
õî¸ð àéìãèéí öýðãýýñ çàõ áîîìòûí ãàçðóóäàä àíãè õóâààí ñýðãèéë¿¿ëýí
ñóóëãàæ, ò¿¿íèé ¿ëäýõèéã õàðüÿàò ñàéäûí ãàçðàà òàòàí äàé÷ëàí àâ÷, öýðãèéí
624
ÖÃÀÊÀ ÑÑÑÐ. Ô.185, îï. 8, ä.638.
625
“Íàðîäû Äàëüíåãî Âîñòîêà”. Ñýòã¿¿ë. 1921. ¹ 4.
626
Õýðýâ áèä äàéíä îðîëöñîí á¿õ õ¿ì¿¿ñýýñ ìýäýý ìàòåðèàë àâ÷ àìæñàíñàí áîë ýíý áàéëäààíä
îðîëöñîí õîøóó, àðäóóäûí òîî èõýýõýí èë¿¿ áàéõñàí áèëýý.
286

ñóðãóóëèéã áîëîâñðóóëàí õýðãèéí òóõàéã õÿíàæ õ¿ëãýëçýí ñóóæ áàéòàë ìàíàé
ìîíãîë÷óóäààñ... ¿íäýñ óãèéã àëäàãäóóëàõã¿éã ìàøèä ýðìýëçýæ, ººðòºº
äàõèí ýçýðõýõ òóéëûí õàìãààëëûã ýðæ ãàðñàí òºëººëºã÷ èõ Îðîñ óëñûí
Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ, îíö õàìãààëàë òóñëàìæèéã îëæ, Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý
õ¿ðýëöýí èðýýä, ãàäààäûí ìóó õ¿÷èðõýã äàéñíààñ ãàçàð îðíûã ýçýðõýí àâ÷
àðäûí ýðõòýé çàñãèéã ÿâóóëàí...
Áîãä ëàì þóãààí õýâýýð õààí ñóóðèíàà ºðãºìæèëæ óëñ áîëîõûí òýðã¿¿í
¿íäñèéã íýýæ, òóñ Ìîíãîëûí äîòîð õàëäàí èðæ, äàðëàí çîâîîñîí õàðãèñ
öàãààí íàìûí ñàìóóí õóëãàé íàð õàëäàæ õóâèðóóëàõàä õ¿ðã¿¿ëýõã¿é áîëãîí
äàðóé ò¿ðãýí ø¿¿ðäýí àðèëãàñóãàé õýìýýñýí áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâñàí öàã äîîð.
Äýýä çàðëèã äàðàà óäàà òóøààñàí õýðãèéã äàðóé äàãàæ, Óëèàñòàéí ãàçðàà
áàéñàí öàãààí íàìûí ò¿øìýë õýìýýõ áóðèàä Âàíäàíû çýðýã õàðãèñ Îðîñûí
ò¿øìýë öýðã¿¿äèéã õÿäàí ñºíººæ, áàñõ¿¿ ýíä òýíä ñàðíèí òàðõàæ îëîí
öººíººð ñ¿éòãýí ÿâñàí õàðãèñ öàãààí íàìûí îðîñóóäûã ø¿¿ðäýí àðèëãàæ,
Õàëõ íóòãèéí áàðóóí õÿçãààðûã àðèóòãàí àìàð ò¿âøèí áîëãîñíû äàðàà íàìàð
öàã Õîâäûí õÿçãààðûí îëîí ìîíãîë÷óóäûã çîâîîí ÷èðýãä¿¿ëæ õýëìýãä¿¿ëýí
á¿õèé ¿ëýìæõýí òîîíû õàðãèñ öàãààí íàìûí ñàìóóí õóëãàéã äàéëààð
ìîðäîõ á¿õèé öýðãèéã äàé÷ëàí çàõèðàõ èõ æàíæíû òóøààëä Ìàãñàðæàâ,
Ïóíöàã íàðûã òóñ òóñ òîõîîä òàâüæ, òóñãàé æàíæíû òàìãà îëãîæ õ¿ðã¿¿ëýí
èðñíèéã ¸ñëîí õ¿ëýýí àâ÷ óã çàðëèã òóøààëûã õ¿íäýòãýí äàãàæ öýðýã àíãèéã
äàé÷ëàí ìîðäîæ, Õîâäûí õàðüÿàò ¯íýí çîðèãò õàí àéìãèéí æàíæèí Çàõ÷èí
ã¿í Ñàìáóóãèéí õîøóóíû íóòàãò õ¿ðýëöýí èðñíýýð Ñóõîëüíèñêèé õýìýýõ
òýðã¿¿òýé çóðãààí çóóãààä õàðãèñ öàãààí íàìûí äàéñàí îðîñóóä ëóãàà
óóëçàí áàéëäàæ íýëýýäèéã õÿäàí ñºíººæ èõ òºëºâèéã çóãàòóóëæ íóòãèéí
õÿçãààðààñ õººí çàéëóóëæ, áàñõ¿¿ õàðüÿàò íóòãèéí äîòîð õýñýã á¿ëãýýð
ñàðíèñíûã íü ìºí íýãæèí îëæ, äàðàíãóéëàí áàðüæ, çýð çýâñãèéã õóðààí
àâ÷ õàðãàëçóóëàí ãàçàð îðíûã àðèóòãàí òîõèíóóëæ, Óëààíãîìûí õ¿ðýýíèé
çýðýã ãàçðààð îðñîí ¿ëýìæõýí òîîíû õàðãèñ öàãààí íàìûí äàéñíûã õÿäàí
ñºíººõººð äàâøèí ìîðäîæ ÿâàõàä òýäíèé ìóó ñàìóóí õóëãàé íàðóóä ìàíàé èõ
öýðãèéí ñ¿ð ÷èìýýãýýð àéí çóãàòàæ Òàãíà óóëûã äàâæ õîëäîí ÿâñàí õýìýýõ
áîëîâ÷, õàðüÿàò Õîâäûí ñàéä áýéñ ëóãàà íèéëýëäýæ õýðõýí áîëîõ áàéäàë
òºëºâèéã õàðãàëçàí ãàçàð îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ ÷óõàë õýðãèéã ã¿éöýòãýí
øèéäýæ áàéòàë, òýäíèé îëîí òîîíû õàðãèñ öàãààí íàìûí îðîñóóä ºìíººñ
Ǻâëºëò Çàñãèéí öýðýã óãòàí èðæ äàéòàõàä ò¿¿íèé äîòðîîñ æàíæèí õýìýýõ
Áàêè÷ òýðã¿¿òýé ýãæ çóãòñàí äîëîîí çóóãààä õàðãèñ äàéñàí îðîñóóä ãýíýò
Óëààíãîìûí ãàçðàà äàâøèí ò¿ðýìãèéëýí èðýõýä ñàéä æàíæèí ìèíèé áèå
õàðüÿàò ò¿øìýë öýðãèéí õàìò óãòàí òîñ÷ æàãñàí îëîí öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷ýýð
äàðàíãóéëàí áàðèí àâ÷, çîõèõ ãàçðóóäàä çýðýã ó÷ðûã òóõàé á¿ð ñèéð¿¿ëýí
ãàðãàæ ºðãºí ÿâóóëæýý. Ýä¿ãýý àâààñ ýë õÿçãààðò õàðøëàõ äàéñàí ýòãýýä
íýãýíò õºíººãäºí óñòàí çàéëæ ãàçàð îðîí àðèóí öýâýð áîëîí îëîí ìîíãîë÷óóä
àìàð ò¿âøíèéã õ¿ðòýæ òîõèíîõ òºëºâèéã îëñîí íü ãàãöõ¿¿ äýýäýä....
287

óëñ òºðèéí ãàéõàìøèãò ñ¿ð..., äîîäîä ¿íýí ñýòãýëýýð ÷àðìàéí ç¿òãýñýí
îëîí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéí ºëçèé õ¿÷èí ìºí áîëîé. ¯¿íä äàõèí äàâòàí
ýðãýö¿¿ëýí õÿíàâààñ ìàíàé ìîíãîë÷óóä àíõ Èðãýí óëñààñ àíãèæðàí òóñãààð
áîëæ, Ìîíãîë óëñûí çàñãèéã ÿâóóëñíààñ íààø ýíý ìýò õÿçãààðûí ÷óõàë õýðýãò
õ¿÷èí ç¿òãýãñäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã èëòãýí ñàéøààí õºõ¿¿ëñýýð èðñíèé äýýð
îäîî àðäûí ýðõòýé, õààíû õýìæýýòýé çàñàã ÿâóóëæ, îëîí ò¿ìíèé ¿íýí æóðàìò
ñýòãýëèéã èëð¿¿ëýí á¿õèé öàã ¿åñ ìºíèé òóë º÷¿¿õýí Ìàãñàðæàâ, Ïóíöàã áèä
íàð õÿçãààðûí õàðãèñ äàéñíûã àðèëãàí òîõèíóóëàõàä óäàà äàðàà àìü áèåèéã
õàéõðàëã¿é îíö õ¿÷èí ç¿òãýãñäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã èëýðõèéëýí, õºõ¿¿ëýõ¿é
íàì äàðàãäóóëáààñ õàðààõàí...àðäûí çàñãèéí õîé÷èéã õºãæ¿¿ëýõ ò¿ìýí àðäûí
òóéëûí õ¿÷èéã èëòãýõ ãîë çîðèëòîä õàðøëàëòàé áîîãäîëòîé áîëóóæèí õýìýýí
áîëãîîìæèëæ, õóó÷íûã ìºðäºí õàðüÿàò õ¿÷èí ç¿òãýñýí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéí
óäàà äàðààãèéí ÿìàð òóøààë õýðýãò õýðõýí ç¿òãýí ÿâñíûã ÿëãàí ñàëãàæ, àéìàã
õîøóóíû íýð çýðãèéã òîäîðõîéëîí æàãñààí áè÷èæ ¿¿íèéã îëäâîîñ Çàñãèéí
ãàçðàà, Öýðãèéí ÿàìíàà õàìòààð ºðãºí ÿâóóëààä ãóéõ íü, áàéöààí òîëèëæ, óëñ
òºðèéí çàõ õÿçãààðûí ÷óõàë õýðýãò ÷àðìàéí ç¿òãýãñäèéã îäîîãèéí çàñãèéí
õýðýãò íèéë¿¿ëýí ÿàõèí ñàéøààí õºõ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëáýë çîõèõûã ò¿¿ãýýð
õýëýëöýí õÿíàí òîãòîîæ óëàìæëàí àéëòãàæ õºõ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çýðãýýð
ã¿éöýòãýí øèéòãýõ àæààìóó õýìýýí ºðãºí ìýä¿¿ëñýýð èðñíèéã ýíý îí õî¸ð
ñàðûí õîðèí òàâàí áºãººä àðãûí óëèðëûí äºðâºí ñàðûí õîðèí íýãíèé ºäºð
Çàñãèéí ãàçðûí àðâàí äîëäóãààð õóðëûí àðâàí äºðºâä¿ãýýð ç¿éëä õýëýëöýýä,
ýíýõ¿¿ îíö õ¿÷èí ç¿òãýãñäèéã õàðüÿàò ñàéäûí ìýä¿¿ëñýí ¸ñîîð ñàéøààí
õºõ¿¿ëýõ ÿâäëûã Äîòîîä, Öýðãèéí ÿàìíààñ õàìò íèéëýí õÿíàí ã¿éöýòãýõýýð
òîãòîâ õýìýýæýý. ¯¿íä øàâü ñàéä áèä õÿíàí áàéöààâààñ õàðüÿàò ò¿øìýë ýì÷
íàðûí çýðýã çîõèîã÷äûã öºì òºãññºí õýðãèéí ¸ñîîð ñàéøààí õºõ¿¿ëáýýñ
çîõèõûí òóëä òýäíèé óã àéìàã, õîøóó íýð, çýðýã áà äýâø¿¿ëýí øàãíàõ çýðýã,
æèíñ, îòãî, öîë, ÿìáà çàâøààíûã ÿëãàí ñàëãàæ õóóäñàíä ñèéð¿¿ëýí áè÷èæ
õàìòààð äýâø¿¿ëýí àéëòãààä Áîãä õààí ãýãýýíýýð òîëèëîí àéëòãàõ àæààìóó.
¯¿íèé òóë õè÷ýýíã¿éëýí àéëòãàñàíä ìºíõ¿¿ ºäºð õ¿ëýýí àâñàí óã íóãàëáàðò
óëààí áèéðýýð öîõñîí: Çàðëèã ìýäýâ õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ òóñãàé
ñèéð¿¿ëñýí íýð çýðãèéí õóóäñûã òóñ òóñ áè÷ãèéí õîéíî ÿëãàí ñàëãàæ æàãñààí
áè÷èæ ¿¿íèéã äºðâºí àéìãèéí æàíæèí ÷óóëãàíû äàðãà, íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
Ýðäýíý Øàíçàâ íàðò õóâààí òóøààí ÿâóóëààä õ¿ðìýãö ººð ººðèéí õàðüÿàò
ãàçðóóäàä óëàìæëàí òóøààæ, óã àéëòãàñàí õýðãèéí ¸ñîîð õè÷ýýíã¿éëýí
äàãàæ ÿâóóëàõààñ ãàäíà, Ñàéí íî¸í àéìãèéí æàíæèí äà íàðûí ãàçðààñ äàéíä
àìü àâòàãäñàí öýðýã Äàìäèíãèéí çýðýã øàãíàâààñ çîõèõ õ¿í õýíèé óðàã òºðºë
áîëîõûã òîäîðõîéëîí ãàðãàæ ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëáýýñ çîõèìóé. ¯¿íèéã áàñõ¿¿
óã ñèéð¿¿ëãèéã õýâýýð æàãñààí áè÷èæ, Çàñãèéí ãàçðàà ãàäààäûí çýðýã íºëºº
ãóðâàí ÿàì, Íàìûí Òºâ Õîðîîíîî òóñ á¿ð ÿâóóëààä áàéöààí ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà,
Ñàíãèéí ÿàìíààñ äàéíä óíàñàí öýðýã Äàìäèíãèéí...øàãíàõ ìºíãèéã ò¿¿ãýýð
òàëáèí îëãîõ àæààìóó õýìýýí ¿¿íèé òóë èëãýýâ.
288

Îëíîî ºðãºãäñºíèé àðâàí õî¸ðäóãààð îí
Åñºí ñàðûí àðâàí äîëîîí. Äóãààð 369.
Æàãñààí áè÷ñýí íü
Àðâàí íýãä¿ãýýð îí çóí íàìàð öàã Óëèàñòàé çýðýã ãàçðààñ õàðãèñ äàéñàí
öàãààí íàìûí îðîñóóäûã õÿäàí ñºíººí àðèëãàõàä õàðüÿàò ÿàìíû ò¿øìýëèéí
àëáàí õààæ ñóóñàí Õàòàíáààòàð Äàðõàí âàíãèéí õîøóóíû ìýéðýí çàíãè
Äýëãýð-Î÷èð ýëäýâ õýðýãò ÷èí ¿íýíõ¿¿ãýýñ ÷àðìàéí ç¿òãýñýí íü ¿íýõýýðèéí
õýòýðõèé ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë äýä çýðýã òîãîñûí îòãî øàãíàñóãàé.
̺í àäèë ò¿øìýëèéí àëáàí õààæ ç¿òãýñýí Çàñàãò õàí àéìãèéí æàíæèí
ñýöýí Æàëöàíãîìáîöýäýíãèéí õîøóóíû çàõèðàã÷ çàíãè òîãîñûí îòãî òýðã¿¿í
çýðýã òàéæ Ìàãâàíãààñ õºâ¿¿í òîãîñûí îòãî çàëàí çàíãè äýä çýðýã òàéæ
Òàëàðàéä øèëæ¿¿ëýí õºõ¿¿ëýõèéã ýðñíèé äýýð ýíýõ¿¿ çàëàí äýä çýðýã òàéæ
Òàëàðàé áîëáààñ çóíû öàãààñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë ò¿øìýë áè÷ýý÷èéí àëáàí äàðààëàí
õààæ, ýëäýâ õýðýãò ÷èí ¿íýíõ¿¿ãýýñ ìýõèéí ç¿òãýí ÿâñàí íü îíö ñàéøààëòàé
õýìýýñýí òóë çàõèðàã÷ Ìàãâàíû ç¿ãòýñýí ãàâüÿàã õºâ¿¿í äýä çýðýã òàéæ
Òàëàðàéä øèëæ¿¿ëýí õàìòàòãàæ óëñàä òóñëàã÷ ã¿í çýðýã øàãíàñóãàé.
Çóíû öàãààñ îäîî õ¿ðòýë õàðüÿàò ÿàìíû áè÷ýý÷èéí àëáàí ¿ðãýëæëýí õààæ
¿íýíõ¿¿ãýýñ ç¿òãýñýí ñàéä Õàòàíáààòàð Äàðõàí âàíãèéí õîøóóíû Äîëæèíñ¿ðýí,
¿íýõýýðèéí ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë òàâäóãààð çýðýã æèíñ øàãíàñóãàé.
Çóí öàã Óëèàñòàéí õàðãèñ äàéñíûã ñºíººõ òóõàé ò¿øìýëèéí àëáàí õààæ
ñóóñàí Çàñàãò õàí àéìãèéí Öîãòîé âàí Äàìäèíáàñûí õîøóóíû ìýéðýí çàíãè
̺íõ-Î÷èðò äýä çýðýã, áè÷ýý÷èéí àëáàí õààæ ñóóñàí ìºí àéìãèéí æàíæèí
ñýöýí âàí Æàëöàíãîìáîöýäýíãèéí õîøóóíû òîãîñûí îòãî äýä çýðýã òàéæ
Äîðëèãò òýðã¿¿í çýðýã òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Íàìàð öàã Õîâä çýðýã ãàçðûí õàðãèñ äàéñíûã ñºíººí àðèëãàõ õ¿ðòýë
ò¿øìýë áè÷ýý÷èéí àëáàí äàðààëàí õààæ ç¿òãýñýí Äàøïóíöàãëèí õèéäèéí
àíãèä çàõèðàãäñàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí äàé÷èí áýéë ̺íõ-Î÷èðûí õîøóóíû
ãóðàâäóãààð çýðýã æèíñ Ãîí÷èãò òîãîñûí îòãî øàãíàñóãàé.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóó÷ ìýðãýí áýéë Äàøçýãâèéí õîøóóíû
çàëàíãèéí çýðýã Ñîäíîìöýðýí, íàìàð öàãààñ îäîî õ¿ðòýë ò¿øìýëèéí
àëáàí õààæ àëèâàà õýðýãò îíö ç¿òãýñýí íü ¿íýõýýð ñàéøààëòàé õýìýýñýí
òóë òîãîñûí îòãî øàãíàñóãàé. ̺í íàìàð öàã ýä¿ãýý õ¿ðòýë õàðüÿàò ÿàìíû
áè÷ýý÷èéí àëáàí õààí ç¿òãýæ áàñõ¿¿ õàðãèñ öàãààíû òýðã¿¿í æàíæèí
õýìýýã÷ Áàêè÷ íàðûã õàøèí õ¿ðãýñýí Çàñàãò õàíû õîøóóíû íýãýí çýðýã
íýìñýí òîãîñûí îòãî òýðã¿¿í çýðýã òàéæ Áàëæèðò óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí
çýðýã øàãíàñóãàé.
Ñàíãèéí õýðãèéã ýðõýëñýí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóó÷ ìýðãýí áýéë
Äàøçýãâèéí õîøóóíû íýìñýí çýðýã òîãîñûí îòãî äýä çýðýã æèíñ Ï¿ðýâæàâò
òýðã¿¿í çýðýã, Äàøïóíöàãëèí õèéäèéí àíãèä çàõèðàãäñàí Ñàéí íî¸í õàíû
òàâäóãààð æèíñ ÿíñýíä äºðºâä¿ãýýð çýðýã òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
289

Óëààíãîìûí ãàçðàà èðñíýýñ õîéø õàðüÿàò ÿàìíàà áè÷ýý÷èéí àëáàí
äàâõàðëàí õààæ ñàéíààð ç¿òãýñýí õîðîîíû äàðãà Çàñàãò õàí àéìãèéí ýðäýíý
áýéñ ÿíñýíñ¿ðýíãèéí õîøóóíû ìýéðýíãèéí çýðýã æèíñ Äàìäèíä òîãîñûí
îòãî, ìºí õîøóóíû áè÷ýý÷èéí àëáàí õààñàí Ñýíãýðàâäàíä íàéìäóãààð çýðýã
òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Õàðüÿàò ñàéä âàíã äàãàëäàí ÿâæ îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí õýìýýñýí ìºí
õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Äàâààñàìáóóä òîãîñûí îòãî ãóðàâäóãààð
çýðýã, òîãîñûí îòãî áààòàð ßäàìñ¿ðýíä äýä çýðýã, ãóðàâäóãààð çýðýã
äàãàëò Áàòàà, Áàòæàðãàëûí Áÿìáàà, ìºí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð âàí
Öýäýíñîäíîìûí õîøóóíû Ãàíèáàä íàðò òàâäóãààð æèíñ òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Ñàéä æàíæèí Õàòàíáààòàð, Äàðõàí âàíãèéí õîøóóíû ýì÷ ãýëýí
Âàí÷èíñ¿ðýí, Ãýíäýíæàìö, Çàñàãò õàí àéìãèéí æàíæèí ñýöýí âàí
Æàëöàíãîìáîöýäýíãèéí õîøóóíû ìààðàìáà Äàìáèé, Çàñàãò õàíû õîøóóíû
ãàâæ ãýëýí Àþóð, ìºí àéìãèéí Àõàé áýéë Öýäýíäîðæèéí õîøóóíû ãýëýí
Ñàíæàà íàð îëîí öýðãèéã ñàéòàð ýì÷èëæ... ÷àðìàéí ç¿òãýñýí íü ¿íýõýýðèéí
ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë, ýäýíä õóðëûí çýä òóñ á¿ð íýãýí õóâèéã øàãíàñóãàé.
Õîðîîíû äàðãà Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ìýðãýí âàí Áàò-Î÷èðûí ãóðàâäóãààð
çýðýã æèíñ Äîðæ, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîìûí
õîøóóíû òàâäóãààð çýðýã æèíñ Äàíñðàíæàâ íàð çóíû öàãààñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë
õàðüÿàò öýðãèéã ñàéíààð çàõèð÷, õàðóóë òàãíóóë õàðàõ áà èéø òèéø
äàé÷ëàí õóâààí ìîðäóóëàõàä ÷èí ¿íýíõ¿¿ãýýñ øàëàìãàéëàí ç¿òãýí ÿâñàí íü
¿íýõýýðèéí ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë òóñ òóñ òîãîñûí îòãî øàãíàñóãàé.
Óëèàñòàé, Õîâä, Áººðºëæ¿¿ò, Çýðýãèéí ãîë, Óëààíãîìûí çýðýã ãàçðàà
óäàà äàðàà áàéëäàí äàéëàõ õàðãèñ öàãààí îðîñ íàðûã äàãóóëàí àâàõ çýðýã
òóõàé á¿ð îíö øàëàìãàéëàí áààòàðëàí ç¿òãýñýí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ñàéä
æàíæèí Õàòàíáààòàð âàíãèéí õîøóóíû òýðã¿¿í çýðýã æèíñ áààòàð Äàëàéä
íýãýí íýìñýí çýðýã, æàãñààëûí äàðãà Ñàéí íî¸í õàíû õîøóóíû Æàìáàä
çóðãààäóãààð çýðýã, Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñýöýí ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýíãèéí
õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã áààòàð Ýðýíöýíä ãóðàâäóãààð çýðýã æèíñ òóñ òóñ
øàãíàñóãàé.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Áèøðýëò áýéë Áàäàìãàðàâûí õîøóóíû òàâäóãààð
çýðýã æèíñ Ãýëýíõ¿¿, öýðãèéã ñàéíààð çàõèðàí áàéëäàæ äàéòàõàä ÷èí ¿íýíýýñ
øàëàìãàéëàí çàâäàæ, îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí íü ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë
òîãîñûí îòãûã øàãíàñóãàé.
Àíãèéí äàðãà, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð ÷èí âàí
Öýäýíñîäíîìûí õîøóóíû Öýýñ¿ðýí, ìºí àéìàã, õàìáà íîìóí õàí õóòàãòûí
øàâèéí Æàìáàëá¿ðãýä, ìºí àéìàã æîíîí áýéë Ï¿ðýâæàâûí õîøóóíû
äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Ëàìæàâ, ìºí àéìàã Öîãòîé ã¿í Ãîìáîñ¿ðýíãèéí
õîøóóíû ãóðàâäóãààð çýðýã æèíñ Íàéäàí, ìºí àéìàã ýðäýíý âàí Æàìüÿíäîðæ
àãñíû õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Ï¿ðýâ, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ìýðãýí
âàí Áàò-Î÷èðûí õîøóóíû òýðã¿¿í çýðýã äàãàëò Ìàíãàë, Ñýöýí õàí àéìãèéí
290

ñýöýí ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýíãèéí õîøóóíû òàâäóãààð çýðýã æèíñ Áàëäàíäîíîé,
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ñýöýí ÷èí âàí Íàÿíòûí õîøóóíû òçðã¿¿í çýðýã äàãàëò
Ëàéâóóç, ìºí àéìãèéí õîøóó÷ ìýðãýí áýéë Äàøçýãâèéí õîøóóíû Äàìèðàí,
ìºí àéìãèéí Ò¿øýýò ã¿í Øàðçàãäûí õîøóóíû Øàãäàðñ¿ðýí ýä íàð öºì ¿íýí÷
÷èí ñýòãýëýýð øàëàìãàéëàí ÷óõàë áîîìò ãàçðûã ýçëýí ñ¿ð õ¿÷èéã ¿ç¿¿ëýí
õàðãèñ ýòãýýäèéí îìîã õ¿÷íèéã øàíòðóóëæ äàãóóëàí àâàõàä ¿íýõýýð õ¿÷ëýí
ç¿òãýñýí íü ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë ýäíèé çýðýã æèíñ á¿õèéä íü òîãîñûí
îòãî òýðã¿¿í çýðýã, äàãàëòàä òàâäóãààð çýðýã, ñóë àðäóóäàä íàéìäóãààð æèíñ
òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Ïóëåì¸ò áóóíû äàðãà Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ñàéä ýðäýíý âàí Íàìñðàéí
õîøóóíû Ãîìáîäîíîé, ýíý ìºí íýãýí àäèë õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí íü ñàéøààëòàé
õýìýýñýí òóë íàéìäóãààð çýðýã æèíñ øàãíàñóãàé.
Àðâàíû äàðãà Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Çàÿ áàíäèä õóòàãòûí øàâèéí
àðä Äýíäýâ, Äàëàé ÷îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîìûí õîøóóíû Ñàíæñ¿ðýí íàð
õàðãèñ ýòãýýäèéí ºìíººñ áè÷èã óõóóëàë õ¿ðãýõ çýðãýýð àìü áèåèéã º÷¿¿õýí
÷ õàéðëàëã¿é ç¿òãýí ÿâñàí íü ¿íýõýýð ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë òóñ òóñ
äîëîîäóãààð çýðýã æèíñ øàãíàñóãàé.
Àðâàíû äàðãà Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ìýðãýí âàí Áàò-Î÷èðûí õîøóóíû
áè÷ýý÷ òýðã¿¿í çýðýã äàãàëò Áàäàìñ¿ðýí, ìºí Çýãâý, Äàíçàíäîðæ, ìºí
àéìãèéí ñàéä ýðäýíý âàí Íàìñðàéí õîøóóíû Áàò-Î÷èð, ìºí àéìãèéí
Öîãòîé ã¿í Áàäàìëýãäýíçóëûí õîøóóíû Ãî÷îî, Èõ øàâèéí äàðãà Æàìüÿí
îòãèéí Øàãäàð, Ñýöýí õàí àéìãèéí ñýöýí ÷èí âàí Ãîìáîñ¿ðýíãèéí
õîøóóíû Áóÿíäàø, Äàø, Ñîäíîìäàø, Äàãâà, Íýðýíäýíäýâ, Ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí Ñýöýí ÷èí âàí Íàÿíòûí õîøóóíû ìýéðýí æèíñ Äàøäàâàà, çàíãè
æèíñ Äàìäèí, Ãîí÷èã, Ñýöýí õàí àéìãèéí Áèøðýëò âàí Äîðæöýðýíãèéí
õîøóóíû Äýíäýâ, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóó÷ ìýðãýí áýéë Äàøçýãâèéí
õîøóóíû ×óëóóí, Ðààøíÿì, Äàìáàðàâæàà, Ñàíäàã ìºí àéìãèéí Èëäýí âàí
Íîðîâæàíöàíãèéí õîøóóíû Äàãâà, ìºí àéìãèéí Ò¿øýýò ã¿í Øàðçàãäûí
õîøóóíû Áàëäèðïýëæýý, ìºí àéìãèéí äàðõàí ã¿í Ðàâäàíäîðæèéí õîøóóíû
Òºãñ, Çàñàãò õàí àéìãèéí àõàé áýéë Öýäýíäîðæèéí õîøóóíû ÿðæàâ, Ñàéí
íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîìûí õîøóóíû Ñàíæàà,
Äàøäýíäýâ, Áàëáàð, Íàìäàã, Òºìºð, Äîëãîðñ¿ðýí, ìºí àéìàã Áèøðýëò áýéë
Áàäàìãàðàâûí õîøóóíû Ìèøèã, Æàìñðàí, Äýëãýð ìºí àéìàã áààòàð áýéñ
Áèðààðàã÷ààãèéí õîøóóíû Ãîíãîð, ìºí æîíîí áýéë Ï¿ðýâæàâûí õîøóóíû
Ëõàâààí, Çàíàñýä, Öýâýãñ¿ðýí, Ëõàìæàâ, ìºí ÷èí ñ¿æèãò Íîìóí õàíû øàâèéí
Ãîìáîñ¿ðýí, Öîãòîé ã¿í Ãîìáîñ¿ðýíãèéí õîøóóíû Ëõàñ, Ñîíîìäàðæàà,
Íàìæèë, Íàíæèí, Õóëóó, Íàìõàé, ýðäýíý âàí Æàìüÿíäîðæ àãñíû õîøóóíû
Ëóâñàíäàãâà, Ñóãóðèí, Ï¿ðýâ, Áàòäýëãýð, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí äàðõàí ÷èí âàí
Ïóíöàãöýðýíãèéí õîøóóíû Äîðæ íàð öºì íýãýí ¿ç¿¿ðò ñàíààã ýðñëýí äàéñàí
ýòãýýäèéã õÿäàí ñºíººõ, äàðàíãóéëàí áàðèõ çýðýãò ñàéíààð ç¿òãýñýí íü
ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë ýäíèé çýðýã æèíñ á¿õèéä íü òîãîñûí îòãî òýðã¿¿í
291

çýðýã, äàãàëòàä òàâäóãààð çýðýã, ñóë àðäàä öîì íàéìäóãààð çýðýã æèíñ òóñ òóñ
øàãíàñóãàé.
Àãò ìàëûã äàãàæ ÿâñàí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ñýöýí ÷èí âàí Íàÿíòûí
õîøóóíû òîãîñûí îòãî, äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Æàìñðàíä ãóðàâäóãààð
çýðýã æèíñ, ýðäýíý âàí Æàìüÿíäîðæ àãñíû õîøóóíû çàíãè æèíñ Æàìñðàíä
òîãîñûí îòãî òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Øàðõàëñàí öýðã¿¿ä Ñàéí íî¸í õàíû õîøóóíû ×óëóóí, ìºí àéìãèéí
Ýðäýíý âàí àãñíû õîøóóíû Ïóíöàã ýë õî¸ð õ¿í ¿íýõýýðèéí àìü áèåèéã
õàéðëàëã¿é øàëàìãàéëàí ç¿òãýæ ÿâñààð èéíõ¿¿ øàðõ îëñîí íü ñàéøààëòàé
òóë òóñ òóñ äîëîîäóãààð çýðýã áààòàð öîë,
Äàéíä àìü àâòàãäñàí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Öîãòîé ã¿í Ãîìáîñ¿ðýíãèéí
õîøóóíû Äàìäèí ýíý íü óëñ òºðèéí õýðýãò ¿íýíõ¿¿ ñýòãýëýýð ç¿òãýæ ÿâæ
èéíõ¿¿ àìü àëäñàí òóë ¿¿íèé ãàâüÿà ç¿òãýëèéã óðàã òºðëèéí õ¿íä èëýðõèéëýõ
áîëîâ óó õýìýýñýí òóë ... òîãòîîñîí õýðãèéí ¸ñîîð óëñûí ñàíãààñ ìºí㺠ãó÷èí
òàâàí ëàí, ¿ð õºâ¿¿í áóþó îéð òºðëèéí íýãýí õ¿íä òàâäóãààð çýðýã æèíñ
øàãíàñóòàé.
Õîâäûí ãàçðàà õ¿ð÷ èðñýí ñàöóó íèéëýëäýæ, óäàà äàðàà õ¿÷èí
ç¿òãýñýí àíãèéí äàðãà Çàñàãò õàí àéìãèéí æàíæèí ñýöýí ÷èí âàí
Æàëöàíãîìáîöýäýíãèéí õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Áàâóó, õ¿íä æèíñ
Íàìñðàé, ìºí àéìãèéí àõàé áýéë Öýäýíäîðæèéí õîøóóíû òýðã¿¿í çýðýã
äàãàëò Ìàíçàí
Àðâàíû äàðãà Çàñàãò õàí àéìãèéí æàíæèí ñýöýí ÷èí âàí
Æàëöàíãîìáîöýäýíãèéí õîøóóíû Ìÿãìàðæàâ, Äàøçýãâý, Ýðýíöýí,
Ñàíæààñ¿ðýí, Òîíáóóä, ìºí àéìàã ÷èí à÷èò âàí Ãîí÷èãäàìáûí õîøóóíû
Áóíü, Áàòñóóðü, ìºí àéìàã Öîãòîé âàí Äàìäèíáàñûí õîøóóíû çàíãè æèíñ
Ñàíäàã, Äàãâà, Ä¿¿ðýã÷ ÷èí âàí Íàìõàéæàíöàí õîøóóíû Âàñèëî, Äàëàé
ò¿øýý ã¿í Ñîäíîìâààí÷èãèéí õîøóóíû Ëàìæàâ,
Õîâäûí õàðüÿà Çýðýã ãîëûí ãàçàð íýãýí óäààãèéí áàéëäààíààñ õîéíî
èðæ äàðààãèéí äàéñàí ñºíºõºä õ¿÷èí ç¿òãýñýí æàãñààëûí äàðãà Çàñàãò õàí
àéìãèéí ýðäýíý áýéñ ÿíñýíñ¿ðýíãèéí õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã æèíñ
×îãäîí, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí äàé÷èí áýéë ̺íõ-Î÷èðûí õîøóóíààñ Õîâäûí
òàðèà÷èíä ñóóãàà Îéäîâ,
Àíãèéí äàðãà Çàñàãò õàí àéìãèéí ñàéä áààòàð âàí Áàçàðâààíèéí õîøóóíû
äºðºâä¿ãýýð çýðýã òàéæ Äýíäýâ, çàíãè æèíñ Á¿÷, àðâàíû äàðãà Çàñàãò õàí
àéìãèéí Ýðäýíý áýéñ ÿíñýíñ¿ðýíãèéí õîøóóíû çàíãè æèíñ Íàìñðàé,
àðä Ãîòîâ, Íÿì, Ãîìáî, ìºí àéìàã Äàðõàí áýéë Äîðææàíöàíãàðàìæàâûí
õîøóóíû õ¿íä æèíñ Ëàñðàí, Ãýíäýí, Áàÿí, Ëèã÷èä, Õîâäûí òàðèà÷èí
àíãèä ñóóãàà Çàñàãò õàí àéìãèéí ¯éçýí ò¿øýý ã¿í Öýâýãæàâûí õîøóóíû
òýðã¿¿í çýðýã äàãàëò Èøäîðæ, àðä Çóíäóé, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ýåòýé áýéë
Íàâààíäîðæèéí õîøóóíû çàíãè æèíñ Ãýíäýí, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Æîíîí
áýéë Ï¿ðýâæàâûí õîøóóíû çàëàí æèíñ Øàãäàð ýäãýýð äàðãà öýðýã öºì
292

áèåèéí çîâîõ ç¿äýõèéã ¿ë áîäîí õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí íü ¿íýõýýðèéí ñàéøààëòàé
õýìýýñýí òóë æèíñ çýðýã á¿õèéä íü íýãýí çýðýã äýâø¿¿ëæ òýðã¿¿í çýðýã,
äàãàëò íàð òàâäóãààð çýðýã ñóë àðäàä íàéìäóãààð çýðýã òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Ñàéä æàíæèí âàí ìèíèé çàõèðàõ àíãèéí Õîâä, Áººðºëæ¿¿òèéí çýðýã ãàçàð
ñýðãèéëýí ñóóëãàñàí öýðãèéã åðºíõèéëºí çàõèðàõ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí
ñàéä Õàòàíáààòàð äàðõàí âàíãèéí õîøóóíû ãóðàâäóãààð çýðãèéí òàéæ Ðàâäàí
òóñ öýðãèéã ñàéíààð çàõèðàõ õàðãèñ äàéñíûã ò¿ðýìãèéëýí õ¿÷èðõýí èðñíèéã
òîñîí áàéëäàæ, îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí íü ¿íýõýýðèéí ñàéøààëòàé õýìýýñýí òóë
äýä çýðýã øàãíàñóãàé.
Áàñ õàðãèñ öàãààí íàìûí æàíæèí õýìýýõ Áàêè÷ íàðûí õàðüÿàò çóðãààí
çóó ãàðóé ìóó îðîñ íàðûã Õºøºº ìîäíû çýðýã ãàçðàà õ¿ðã¿¿ëýõýä ñàíàà
áîëãîîìæëîí ñàéíààð õàâ÷èí õàøèæ õ¿ðãýñýí õàðüÿàò öýðã¿¿äèéã áàðèìòëàí
çàõèð÷ ÿâñàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Çîðèãò âàí Ò¿âäîðæèéí õîøóóíû äýä çýðýã
æèíñ Ñàíäàã, àðâàíû äàðãà èõ øàâèéí òàâäóãààð æèíñ Ò¿íõ¿¿, Ñàéí íî¸í
õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýðýíñîäíîìûí õîøóóíû òýðã¿¿í çýðýã
äàãàëò Íàÿíòàé, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàé÷èí áýéë ̺íõ-Î÷èðûí õîøóóíû
àðä Øàðõ¿¿ ýä íàð öºì ÷èí ¿íýíõ¿¿ã ãàðãàæ ç¿òãýí ÿâñàí íü ñàéøààëòàé
õýìýýñýí òóë æèíñ á¿õèéä íü íýãýí çýðýã äýâø¿¿ëæ, òýðã¿¿í çýðýã äàãàëòàä
òàâäóãààð çýðýã, ñóë àðäàä íàéìäóãààð çýðýã òóñ òóñ øàãíàñóãàé.
Áàñ íýãýí àíãè Øàðãà íóóð çýðýã ãàçàð ñýðãèéëýí ñóóëãàñàí öýðãèéí
äîòðîîñ îíö øàëàìãàéëàí ç¿òãýñýí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ñàéä Õàòàíáààòàð
äàðõàí âàíãèéí õîøóóíû äàðãà Äóãàðò çóðãààäóãààð çýðýã
̺í õîøóóíû äºðºâä¿ãýýð çýðýã äàðãà Ïóíöàãò ãóðàâäóãààð çýðýã
̺í õîøóóíû àíãèéí äàðãà ãóðàâäóãààð çýðýã Æàìñðàíæàâò òîãîñûí îòãî
̺í õîøóóíû òàâäóãààð çýðýã áè÷ýý÷ Ãýíäýíä äºðºâä¿ãýýð çýðýã.
̺í õîøóóóíû àíãèéí äàðãà Ìàíäàë, Áóäæàâ, Äàìáèé, öýðýã Ãîòîâ,
Æàëáààæàâ, Õèøèã íàðò òóñ òóñ çóðãààäóãààð çýðýã.
̺í àéìãèéí Ìýðãýí Ãîìáîæàâûí õîøóóíû òýðã¿¿í çýðýã Äàìáàðèí÷èíä
òîãîñûí îòãî,
̺í àéìãèéí Ýðõ áýéñ Ñîäíîìáàãìèääîðæèéí õîøóóíû òàâäóãààð çýðýã
Øàðàâò äºðºâä¿ãýýð çýðýã æèíñ
̺í àéìãèéí Çàÿ áàíäèä õóòàãòûí øàâèéí äàðãà Äàøíÿìä òàâäóãààð çýðýã
̺í øàâèéí àíãèéí äàðãà Òºð, Öîãò íàðò çóðãàäóãààð çýðýã æèíñ òóñ òóñ
øàãíàñóãàé.
Ýì÷èéí àëáàà õààæ ÿâñàí Çàñàãò õàí àéìãèéí Ä¿¿ðýã÷ âàí Íàìõàéæàíöàí
àãñíû õîøóóíû... Àðàíæàìáà Ãîìïèëä øàð á¿÷ øàãíàñóãàé 627 ” ãýæýý.
Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûã
öàãààíòíû ¿ëäýãäëýýñ
÷ºëººëñºí íü
Ìîíãîë àðäûí öýðýã ç¿¿í ç¿ãò îäñîí
óíãåðí÷¿¿äèéí îòðÿäûã óñòãàõ òýìöýë
õèéñýýð áàéñàí áèëýý. Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí
627
ÌÓÀ. ô. 263. ò 2. ÕÍ. 23.À. 15-ð áè÷èã. Ýõ íóãàëáàð
293

1921 îíû 7-ð ñàðûí 16-íû øèéäâýð ¸ñîîð öàãààíòíààñ ÷ºëººëºõèéí òóëä
Ñýöýí õàí àéìàãò îòðÿäûã Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí õàìò ÿâóóëæýý 628 .
Ñýöýí õàí àéìãèéã òîõèíóóëàõ ñàéäààð Ìàãñàðûí Äóãàðæàâûã, Äîðíîä
õÿçãààðò äàéëààð ÿâàõ öýðãèéí õîðîîíû äàðãààð Ãîí÷èãèéí Áóìöýíä,
õîðîîíû ñóðãàã÷èä Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûí õàðüÿàò õàëèìàã Äîðæååâèéã òóñ
òóñ òîìèëæýý.
Ìîíãîë öýðãèéí òýäãýýð àíãèéí äàðãà íàðààð Òàìæàâûí Äàãâàöýðýí,
Õàéäàâ, Áàçàð, Ëóòàà, Áÿìáà íàðûã òàâüæýý.
Ýíý àíãèéã ìîðäîõîä Ä.Ñ¿õáààòàð äààëãàâàð ºã÷ ¿äýí ãàðãàâ.
Ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðãèéí åðºíõèé òºëºâëºãººãººð ÀÄÁÍÓ-ûí àðäûí
õóâüñãàëò öýðýã, òóñ óëñûí õèëèéã íýâòðýí îðæ 1921 îíû 7-ð ñàðûí 17-íä
áýéñ Ñàíñðàéäîðæèéí õîøóó õ¿ðýýã (îäîîãèéí ×îéáàëñàí õîò) ÷ºëººëæ,
Æàìáàëîíû îòðÿäûí 300 õ¿íèéã îëçîëæýý.
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí òóñëàìæààð Ìîíãîëûí õîéò ç¿ã, áàðóóí
õÿçãààðò öàãààíòàí áóò öîõèãäîí áàéñíû çýðýãöýý Äîðíî ç¿ã ð¿¿ çóãàäàí
ãàðñàí òýäíèé õýñãèéã äàðàõààð Àðäûí íàì, çàñãààñ õ¿íäýò äààëãàâàð àâ÷
îäñîí àðäûí æóðàìò öýðãèéí áàéëäàã÷èä áàõäàë ä¿¿ðýí ÿâæ áàéõ çóóðàà
õóâüñãàëûí óòãà á¿õèé áàñ íýãýí øèíý äóóã çîõèîæýý. Òýð íü Ìîíãîë îðíîî
äàðóéõíàà äýëãýð÷ îëîí äàÿàð äàâòàí äóóëàõ áîëñîí “Óëààí òóã” ãýäýã äóó
áèëýý. ¯¿íèéã Ñ.Áóÿííýìýõ 1927 îíä íàéðóóëàí õýâë¿¿ëæýý. 6 áàäàã, 27
øàä ø¿ëýãòýé ýíý äóóíû ýõíèé 2 áàäàãò íü ãàäààä, äîòîîä õàðãèñûã äàðàí
ñºíººõèéã óðèàëààä, äàðààãèéí 2 áàäàãò íü áàéãóóëñàí òºðºº áàòæóóëæ,
äàéñíû ºíãºëçëºãººñ õàìãààëàõûã äóóäàæ, ñ¿¿ë÷èéí õýñýãò íü õóó÷íû ¸ñûã
õàëæ, ýâ õàìò æóðìûã áàéãóóëàõ åðººëèéã äýâø¿¿ëýí òàâüæýý.
1921 îíû 7-ð ñàðûí 25-íä æàíæèí Ñ¿õáààòàðààñ äîðíîä õèëä áàéñàí
öýðýãòýý ºãñºí òóøààëä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèòàé íÿãò õîëáîî áàðüæ,
öàãààíòíûã óñòãàõ àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí õàìò äàéñíû öýðãèéí äîòîð
çîõèîõ àæëûã õ¿÷òýé áîëãîõ òóõàé çààæýý 629 .
Õ¿ðýý-ªíäºðõààí-×îéðûí òåëåôîí øóãàìûã àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð
Äîðíîä Ñèáèðèéí öýðãèéí òîéðîã áà 5-ð àðìèéí 1921 îíû 9-ð ñàðûí 5-íû
òóøààë ¸ñîîð õàðèëöààíû 7-ð òóñãàé ðîòûã æàíæèí Ñ¿õáààòàðûí ìýäýëä
òîìèëîí ÿâóóëæýý 630 . Òýð ðîò òåëåôîí øóãàì òàâèõ àæèëä èõýýõýí òóñàëæ,
Õ¿ðýý áà áàéëäààí ÿâóóëæ áàéñàí öýðãèéí àíãèóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààã
ñàéæðóóëæýý.
Ìîíãîë îòðÿäóóä, Ìàíæóóðûí ç¿ãò îäñîí öàãààíòíû æèæèã õýñã¿¿äèéã
óñòãàæ áàéâ 631 .
Ìîíãîë öýðãèéí àíãèóä Ñýöýí õàíû õ¿ðýý (îäîîãèéí ªíäºðõààí õîò)-ã
äàéðàí Äàðèãàíãûí Ìîëöîã ýëñ ãýäýã ãàçàð Óíãåðíýýñ ñóóëãàñàí, õèë
628
Àðäûí öýðãèéí àðõèâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 4-ð òîãòîîë.
629
Ä.Ñ¿õáààòàð. Çàõèäàë. Áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1952 îí. 106-ð òàë.
630
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185, îï.8, ä.745, ë.43.
631
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ô.185, îï.8,ä.966.
294

õàìãààëàõ ã¿í Ãîìáî-Èäøèíèé ìîíãîë öýðãèéã áóóëãàí àâ÷ òýíä öººí òîîíû
öýðãèéã áàéëãàâ.
ÀÄÁÍÓ-ûí àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíãèóä öàãààíòàí Æäàíîâ íàðûí
îòðÿäûã ìºðäºí 8-ð ñàðûí 19-íä Áóéð íóóðûí îð÷èì óñòãàæýý. Ìîíãîë
öýðýã, Åã¿çýðèéí õèéäýä Óíãåðíèé ñóóëãàñàí Íàéäàíæàâ âàíãèéí 300 îð÷èì
öýðãèéã áàéëäàí õººí çàéëóóëàâ.
1921 îíû 10-ð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 8 áà 9-ð ñàðä Äà íî¸íû ºð㺺 õàâüä
öàãààíòíû õýñýã á¿ëã¿¿ä õýñ¿¿÷ëýí ÿâæ áàéæýý. 9-ð ñàðûí 4 áà 10-íä Ç¿¿íõ¿ðýý
õàâüä áóò öîõèãäñîí Õîáîòîâûí áðèãàäûí ¿ëäýãäýë 200 õ¿í Õýðëýí
ºðãººíººñ óðàãø 6 ìîäíû ãàçàð ¿çýãäýæ áàéãààä, 9-ð ñàðûí 16 áà 29-íä
Õîáîòîâûí áðèãàä Õàéëàð òèéø ç¿ãëýæ çàðèì íü õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷ íàðò,
çàðèì íü áàðãà íàðò çýâñãýý õóðààãäæýý. 9-ð ñàðûí 14-íä 300 öýðýã, 8 èõ áóó,
8 ïóëåì¸òòàé Îñòðîâñêèéí áðèãàä Õýðëýíãýýñ áàðóóí óðàãø áàéñàí áºãººä
Ñýöýí õàíû ºðãººíººñ ç¿¿í ºìíº ÷èãò ÿâñààð áàéæýý. Óíãåðíèé öýðãèéí
áóò öîõèãäñîí á¿ëã¿¿äýýñ á¿ðäñýí ýíý áðèãàä 9-ð ñàðûí 22-íä ìîíãîë öýðýãò
óñòãàãäæýý 632 .
Æàíæèí Ñ¿õáààòàðààñ ç¿¿í ç¿ãò áàéëäàæ ÿâñàí íýã îòðÿäûí äàðãà
Äóãàðæàâò ºãñºí òóøààëäàà ñîíîð ñýðýìæýý óëàì äýýøë¿¿ëæ äàéñíûã
äîâòëîõîî õ¿÷òýé áîëãî ãýæ çààæýý.
“Ïðàâäà” ñîíèíû 1921 îíû 10-ð ñàðûí 19-íèé äóãààðò: “Äîðíîä ìîíãîëä...
Ñóõàðåâ, Îñòðîâñêèéí öàãààíòíû ¿ëäýãäëèéã àìæèëòòàé óñòãàæ áàéíà. ªâºë
áîëîõ ¿åä õóëãàé íàðûí áàéäàë á¿ð ÷ õÿìðàëä îðíî” ãýæýý.
Òýãñýýð 11 áà 12-ð ñàðä õóðàíäàà Êî÷åòîâûí ýöñèéí á¿ëãèéã ñºíººñíººð
ç¿¿í, ç¿¿í ºìíº ç¿ãò öàãààíòíûã óñòãàõ àæèë òºãñ÷ýý.
Äàðèãàíãàä Õàâöàë õèéä õàâèéí áàéëäààíä îðîëöñîí õàìæëàãà àðä
Äàìäèíãèéí Ìýíä, óðâàñàí Íàéäàí âàíãèéí ýñðýã áàéëäààíä îðîëöñîí àëáàò
çàðö àðä Äàìðèíãèéí Äàì÷àà, Øàðãà óóø, Öàãààí îâîî õàâüä öàãààíòíûã
öîõèõîä îðîëöñîí Ñàíæìÿòàâûí Áàòñ¿õ, Î÷èðûí õèéä, Áàäàì-èø õèéä
õàâèéí äàéíä îðîëöñîí Äàìäèíñ¿ðýí, Æàâõëàíò øàðãûí áàéëäààíä îðîëöñîí
àëáàò àðä ªëçèéí Íàéäàí íàðûí ãýð÷èëãýýãýýð ç¿¿í ç¿ãò öàãààíòàíòàé
õèéñýí òýìöýë øàðãóó áàéæýý. ¯¿íèéã áàñ àðõèâûí ìàòåðèàë äàâõàð íîòîëæ
áàéíà.
Äýýð äóðäñàí á¿ãäýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõºä
Ǻâëºëò îðîñûí àæèë÷èí òàðèà÷èä, Ìîíãîëûí àðäóóä þóíû ò¿ð¿¿íä
õàìæëàãà, çàðö, ÿäóó÷óóä õàìãèéí èäýâõòýé îðîëöæýý. Òýä íèéòèéí äàéñàí
äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí òàãíóóë òºëººëºã÷äèéí ýñðýã õèéñýí äàéíä
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëèéã áýõæ¿¿ëæýý. Êîìèíòåðíèé
Àëñ äîðíîäûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí õýâëýëä öàãààíòíààñ
Ìîíãîëûã ÷ºëººëæ ã¿éöñýí òóõàé ºã¿¿ëýõäýý, “Õàðãèñ õààíò ¸ñûã ñýðãýýõ
íèéòèéí õºäºë㺺íèé àíõàí øàò áîëîí ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áàéñàí Ìîíãîëä
632
“Íàðîäû Äàëüíîãî Âîñòîêà” ñýòã¿¿ëèéí 1921 îíû ¹ 4-ò
295

¿éëäñýí Óíãåðíèé çàíäàë÷èí àæèëëàãàà ò¿¿íèé áîäëûí ýñðýã óòãààð òºãñ÷ýý.
Áèäýíä äàéñàãíàæ áàéñàí ìîíãîë îðîí ìàíàé ñàéí íºõºð áîëëîî. Ìîíãîëûí
çàëóó àðä÷èëëûí õóâüñãàëò áàéãóóëàëòûí àíõíû õýëáýðèéí áýõæèëò òºãñºæ,
ìàíàé ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýãýýð ìîíãîë íü Äîðíî ç¿ãýýñ èìïåðèàëèçìûí
ºíãºëçºõ çàìä áàò õýðýì áîëëîî 633 ” ãýæýý.
Ìîíãîë îðíû óìàðä, ºðíºä, äîðíîäîä áîëñîí äàéíä Îðîñûí àæèë÷èí
òàðèà÷èí, Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðäûí îëîí çóóí õºâã¿¿ä ýðýëõãýýð
àìü ¿ðýãäæýý. Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã ìºð çýðýãöýí, áàéëäààíû íÿãò
õîëáîîòîé ÿâæ áàéñàí ó÷èð íèéòèéí äàéñíûã ÿëàõ ÿëàëòûã õàíãàæýý. Òýä
íàð óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàõ òýìöýëä ýðýëõýã, áààòàðëàã ÿâäëûã ¿ç¿¿ëçâ.
Óíãåðí÷¿¿äèéã óñòãàñàí ó÷èð Ñèáèðèéí áóóäëàãûí 35-ð äèâèçèéí øòàáûí
äàðãûí àõëàõ òóñëàã÷ Àðàïîâ Èâàí Àëåêñàíäðîâè÷, 10-ð ñàðûí 17-îîñ
12-ð ñàðûí 1-íä Õ¿ðýý õýìýýõ ãàçàð Áàêè÷, Êàéãîðîäîâ, Êàçàíöåâ íàðûí
äýýðýì÷èäòýé õèéñýí áàéëäààíä øàëãàðñàí ó÷èð (22-ð òóñãàé îòðÿäûí
äàðãà) Áàéêàëîâ Êàðë Êàðëîâè÷, Àêàøàíñêèéí îòðÿäàä Ñåìåíîâ, Óíãåðíèé
äýýðýì÷èäòýé õèéñýí áàéëäààíä øàëãàðñàí ó÷èð (Àêàøàíñêèéí õàìòàðñàí
îòðÿäûí äàðãà) Êàòåðóõèí Íèêîëàé Àëåêñååâè÷ íàðûí çýðýã îëîí õ¿íèéã
Ǻâëºëò îðîñûí áàéëäààíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíàæýý 634 .
Ìîíãîë îðíûã Óíãåðíèé õàðãèñëàëààñ ÷ºëººëºõºä Ǻâëºëòèéí
àëäàðò ïàðòèçàí Ï.Å.Ùåòèíêèí, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àëäàðò ç¿òãýëòýí
Ê.À.Íåéìàí, Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé ìºí õîðîîíû äàðãà Ò.Â.Äàâûäîâ, áðèãàäûí
äàðãà Á.Ð.Ãåðïàëîâñêèé, À.À.Ãëàçêîâ, õîðîîíû äàðãà Ñ.Â.Íèêèòèí,
Á.Ð.Òåðïèëîâñêèé áîëîí À.Í.Êèñëîâ, È.ß.Ñåìèðíîâ, B.È.Áåðåæíåâ,
Ã.È.Äåìêî. Ëèòâèíöîâ, Ï.Í.Ýäèíã íàðûí çýðýã öýðãèéí îëîí òîîíû ãàðàìãàé
ç¿òãýëòýí äàðãà, áàéëäàã÷ íàð áààòàðëàã ãàâüÿà áàéãóóëñàí áèëýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàíòàé õèéñýí òýìöýëä
ãàâüÿà áàéãóóëñàí ó÷èð çºâëºëòèéí áàéëäààíû Óëààí òóãèéí îäîíãîîð
æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð, Õ.×îéáàëñàí, Õàòàíáààòàð C.Ìàãñàðæàâ íàðûã
øàãíàæýý. ¯¿íýýñ íýëýýä õîéíî àðäûí õóâüñãàëûí ïàðòèçàí Äýìèä,
Ñîäíîìäàðæàà íàð Ǻâëºëò Óëñûí Óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíàãäñàí áèëýý.
Ýíý òàëààð áàðèìò áè÷èãò ¿ã¿¿ëñýí íü, Óíãåðíèé öàãààíòàí äýýðýì÷äèéí
ýñðýã õèéñýí ìîíãîë÷óóäûí òýìöýëä ìàíàé öýðýãòýé õàìòðàí áàéëäñàí
áà Áàðóóí õîéä Ìîíãîëä ýöñèéí ÿëàëò õèéõýä ãàâüÿà áàéãóóëñàí ó÷èð
Áàðóóí õîéä Ìîíãîëûí öýðãèéí åðºíõèé êîìàíäëàã÷ í.Ñ¿õáààòàð, åðºíõèé
êîìàíäëàã÷èéí òóñëàõ í.×îéáàëñàí, ìºí í.Õàòàíáààòàð âàí íàðûã óëààí
òóãèéí îäîíãîîð øàãíàñóãàé ãýæ òýìäýãëýæýý.
1921 îíä Ç¿¿í õÿçãààðò ãàìèí, áàðîíû äýýðýì÷èí öýðãèéã áóòöîõèæ,
Ñýöýí õàí àéìãèéã òîõèíóóëàõ õýðýãò ãàâüÿà áàéãóóëñàí àðäûí æóðàìò
öýðãèéí äàðãà, öýðýã, ñàéäûí ÿàìíûõíûã øàãíàñàí òóõàé áè÷èãò äóðäàõäàà:
633
“Íàðîäû Äàëüíåãî Âîñòîêà”, 1921. ¹ 4-èéí õàâñðàëò. “׺뺺ëºãäñºí ìîíãîë” ãýñýí ºã¿¿ëýë.
634
ÖÃÀÊÀ. ÑÑÑÐ. Ïðèêàçû ÐÂÑÐ. 1923 îíû 5-ð ñàðûí 7.. ¹ 68
296

“Ìîíãîë óëñûí Àðäûí Çàñãèéí Äîòîîä, Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû áè÷èã,
Ìîíãîë óëñûí àðäûí Çàñãèéí Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàìíàà èëãýýâ.
ßâóóëàõ ó÷èð, ýíý îí åñºí ñàðûí øèíèéí íýãýí áºãººä àðãûí óëèðëûí
àðâàí ñàðûí õîðèí íýãýíä Äîòîîä, Öýðýã ìàíàé, õî¸ð ÿàìíààñ õàìò íèéëæ
àéëòãàñàí íü, õÿçãààðûí ãàçàð õàðãèñ äàéñàí ëóãàà áààòàðëàã áàéëäàæ îíö
õ¿÷èí ç¿òãýñýí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéã ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ ÿâäëûã õè÷ýýíã¿éëýí
íóãàëáàð áè÷èæ àéëòãààä: Áîãä õààí ãýãýýíýýð òîëèëîõûã ãóéõûí ó÷èð
ìºíººõºí ç¿¿í õÿçãààðûã áàòëàí òîõèíóóëàõ ñàéäûí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëýýð
èðñýí áè÷èãò, õàðüÿàò öýðãèéí õîðîîíû ò¿øìýë Ãîìáî-Î÷èðîîñ óäàà äàðàà
áààòàðëàí áàéëäñàí õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéã ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ
ÿâäëûã ýðæ, óðüä õîæèä ºðãºí ìýä¿¿ëæ èðæýý. ¯¿íä áàéöààâààñ àíõ óäàà
õàðüÿàò öýðýã öººõºí, çýâñýã õîìñ, óìàðä ýòãýýäýä áàéëäààíû õýðýã ¿ëýìæ,
ºìíººñ õÿòàä, îëîí çàìûí öýðýã òýðñëýí á¿õèéä õàðãèñ äàéñàí ò¿ðýìãèéëýí
õàëäààðàà èðñýí õýðä äàí ãàíö ìàíàé íýãýí õîðîî ¿ë õ¿ðýõ öººõºí öýðýã
àìèí áèåèéã îãîîðîí õ¿÷ëýí áàéëäàæ, öººõíººð îëíûã äàéëàí ãàçàð îðíûã
õàìãààëàí ÿâñàí áà áàñ äàðàà îðãîí ÿâñàí õýðãèéí áóðèàä Æàìáàëîíû
æàíæèí òàìãà çýð çýâñýã àäóó ìàë ç¿éëèéã äàé÷ëàí õóðààõ çýðýã õýðýãò
õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí, áàñ äýýä çàðëèã ç¿éëèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ îðíûã àðèóí
áîëãîõ õî¸ð ç¿éëèéí òóñûã ýðõëýí öàãààí íàìûí íýãýí á¿ëýã çýâñýã á¿õèé
õóëãàé íàð ëóãàà õ¿÷ëýí áàéëäàæ èõ òºëºâ àðèëãàí ñºíººæ çàõ õÿçãààðûã
áàòëàí õàìãààëàõ çýðãýýð òóñ òyc äîîä ¿íýíõ¿¿ã ã¿éöýòãýí ç¿òãýñýí íü öºì
¿íýõýýðèéí ìàø ñàéøààëòàé áºãººä, îäîî óëñ òºðèéí èõ õýðýãò èéíõ¿¿ óäàà
á¿ð... ÷àðìàéí ç¿òãýãñäèéã ç¿é íü òóñ òóñûí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã òîäîðõîéëîí
ãàðãàæ òºãññºí õýðãèéí ¸ñîîð õºõ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ õèøãèéã õ¿ðòýýí,
ºðøººëò çàñãèéã èëýðõèéëáýýñ çîõèõûí òóëä àëèâàà áè÷èã öýðãèéí ýëäýâ
õýðýãò òóõàé á¿ð ñàéä ìèíèé õàìòààð íèéò ñàíàà íýãýí õ¿÷íýýð ÷àðìàéí
ç¿òãýñýí áà õ¿÷ëýí áàéëäñàí õàðüÿàò ÿàìíû ò¿øìýë áè÷ýý÷ íàð áà áàñ îíö
øóðãàëõèéëýí îðæ áààòàðëàí áàéëäñàí, õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí, àìü àâòñàí, øàðõ
îëñîí, äàãàëäàí áàéëäñàí ò¿øìýë öýðã¿¿äèéí òóñ òóñûí ãàâüÿà ç¿òãýë, àéìàã
õîøóó íýð çýðãèéã òóñ á¿ð ÿëãàí ñàëãàæ áè÷ãèéí ñ¿¿ëä òîäîðõîéëîí æàãñààæ,
¿¿íèéã îëäâîîñ Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðûí Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíàà ìýä¿¿ëýí ÿâóóëààä õ¿ðìýãö áè÷èã ó÷ðûã áàéöààí
òîëèëæ èéíõ¿¿ óëñûí ºìíº ¿õòýð ÷àðìàéí ç¿òãýãñäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã
óëàìæëàí àéëòãàæ ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ çýðãýýð ã¿éöýòãýí øèéòãýõ àæààìóó
õýìýýí ºðãºí ìýä¿¿ëýýð èðñíèéã Çàñãèéí Ãàçðûí õîðèí åñä¿ãýýð õóðëûí
äºðºâä¿ãýýð ç¿éëä õýëýëöýýä, ¸ñîîð áîëãîí ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ ÿâäëûã Äîòîîä,
Öýðãèéí ÿàìíààñ õàìò íèéëýí ìàãàäûã õÿíàæ ÿëãàí ñàëãàæ ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð
òîãòîâ õýìýýæýý. Øàâü ñàéäóóä õÿíàí áàéöààâààñ õàðüÿàò ò¿øìýë öýðã¿¿ä
òóñ õÿçãààðûí ãàçàð îðíûã ñàéíààð áàòëàí õàìãààëæ, õàëäààð èðñýí äàéñàí
õóëãàé íàð ëóãàà óäàà äàðàà áààòàðëàí áàéëäàæ, ýðõýì ÷óõàë òàìãà áà çýð
ççâñãèéí çýðýã ¿ëýìæõýí ç¿éë îëçëîí õóðààõ çýðãýýð õ¿÷ëýí ç¿òãýñýí íü
¿íýõýýðèéí ñàéøààëòàé áºãººä ç¿é íü òºãññºí õýðãèéí ¸ñîîð ÿëãàí ñàëãàæ
297

ñàéøààí õºõ¿¿ëáýýñ çîõèõûí òóëä òýäíèé íýð çýðýã àéìàã õîøóó øàâü ãàâüÿà
ç¿òãýë øàãíàõ õèøãèéã òóñãàé õóóäñàíä òîäîðõîéëîí áè÷èæ íóãàëáàðûí
õàìòààð Äýýä äýâø¿¿ëýí àéëòãààä Áîãä õààí ãýãýýíýýð òîëèëîõ àæààìóó.
¯¿íèé òóë õè÷ýýíã¿éëýí àéëòãàâ õýìýýí àéëòãàñàíä ìºíõ¿¿ ñàðûí øèíèéí
õî¸ðò õ¿ëýýí àâñàí óã íóãàëáàðò óëààí áèéðýýð öîõñîí çàðëèã ìýäýâ
õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ òóñãàé ñèéð¿¿ëñýí íýð çýðãèéí õóóäñûã
òóñ òóñûí áè÷ãèéí ñ¿¿ëä ÿëãàí ñàëãàæ æàãñààí áè÷èæ ¿¿íèéã Ò¿øýýò õàí,
Ñýöýí õàí õî¸ð àéìãèéí æàíæèí ÷óóëãàíû äàðãà, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ýðäýíý
Øàíçàâ, Äàðèãàíãûí á¿ãäèéí òýðã¿¿í äàðãà íàðò õóâààí òóøààí ÿâóóëààä
õ¿ðìýãö çîõèõ ãàçðóóäàä óëàìæëàí òóøààæ óã Àéëòãàñàí õýðãèéí ¸ñîîð
õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ ÿâóóëñóãàé õýìýýõýýñ ãàäíà, Ñýöýí õàí àéìãèéí æàíæèí
äà íàðûí ãàçðààñ äàéíä àìü àâòàãäàãñäûí çýðýã øàãíàâààñ çîõèõ óðãèéí
õ¿ì¿¿ñ õýí áîëîõûã òîäîðõîéëîí ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëáýýñ çîõèìóé. ¯¿íèéã
áàñõ¿¿ óã ñèéð¿¿ëãèéã õýâýýð æàãñààí áè÷èæ Çàñãèéí Ãàçðàà ãàäààäûí çýðýã
íºãºº ãóðâàí ÿàì, Íàìûí Òºâ Õîðîîíîî òóñ á¿ð ÿâóóëààä áàéöààí ¿ç¿¿ëýõýýñ
ãàäíà Ñàíãèéí ÿàìíààñ äàéíä óíàãñäûí...øàãíàõ ìºíãèéã ò¿¿ãýýð òàëáèí
îëãóóëàõ àæààìóó õýìýýì¿é õýìýýí ºðãºæýý. ¯¿íèé òóë èëãýýâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé àðâàí õî¸ðäóãààð îí àðâàí íýãýí ñàðûí àðâàí
ãóðâàí 635 ” ãýæýý.
1967 îíä Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéãîîð
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä Ǻâëºëèéí çàðëèãààð 1921 îíû ïàðòèçàí Ï.Òîãòîõûã
“Ëåíèíèé îäîí”-ãîîð, Ä.Äàøçýâýã, Ã.Ëàìæàâ, Í.Ï¿ðýâæàâ íàðûã óëààí
òóãèéí îäîíãîîð, Á.Äàøçýâýã, Ã.Äýíäýâ, Ä.Äýíäýâ, Ï.Æèãìýä, Î.Ìàõàòáàé,
Ö.Öýäýíäàìáà, À.×îéæèëæàâ, À.Øàãäàð, Ä.Äàâàà íàðûã óëààí òàâàí õóøóó
îäîíãîîð, Á.Ãîìáîæàâ, Ö.Äàâàà, Ö.Äýíäýâ, Í.Æàìõ¿¿, Ì.Öýäýâ, Á.Òîãòîõ,
Ë.Öýäýí-èø íàðûã “ýðýëõýã ãàâüÿà” ìåäàëèàð, Ä.Áààòàð, Ï.Áàâóó, Í.Ëàìæàâ,
Ä.Ìýíäæàðãàë, Ä.Öýâýãæàâ íàðûã “Áàéëäààíû ãàâüÿà” ìåäàëèàð, á¿ãä 26
õ¿íèéã øàãíàæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð ìàíàé àðä ò¿ìíèéã Óíãåðíèé äýýðýì÷äýýñ
÷ºëººëºõºä áààòàðëàã ãàâüÿà áàéãóóëñàí Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé íàðûí çýðýã õýñýã
äàé÷äûã òóñ óëñûí äýýä øàãíàë îäîí ìåäàëèàð øàãíàæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí îðíû òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýõäýý
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýñýí áºãººä
ò¿¿íèé à÷ààð áîãèíî õóãàöààíä îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí òºëººëºã÷
Óíãåðíèé äàðàíãóé äýãëýìýýñ óëñ îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëæ ÷àäñàí áèëýý 636 .
635
ÌÓÀ. Ô 263. Ò2. õí. 50, 5-ð áè÷èã, ýõ íóãàëáàð
636
Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçàð Óëààí Àðìèéí àíãèóäûã ìîíãîëîîñ ãàðãàõààð øèéäâýðëýñýíòýé
õîëáîãäóóëàí 1925 îíû 1-ð ñàðûí 27-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò
ÿâóóëñàí íîò. Òýð íîòîíä: Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã õàðèéí äýýðýì÷äýýñ ÷ºëººëºõ, Ìîíãîëûã îð÷èí
¿åèéí ñî¸ë, ýäèéí çàñàã á¿ðýí ýðõòýé õºãæ¿¿ëýõ çàìä îðóóëàõ, Ìîíãîëä æèíõýíý àðäûí çàñàã
òîãòîîõ õýðýãò Óëààí Àðìèàñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºìíº áàéãóóëñàí ìàðòàøã¿é èõ ãàâüÿà ç¿òãýëèéã
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð ìàø èõ ñýòãýë õàíãàìæòàé òýìäýãëýæ áàéãààã äýëõèé äýýð ìºëæèãäñºí
áîîë÷ëîãäñîí ¿é îëíûã òóóøòàé õàìãààëàã÷ öîðûí ãàíö îðíû áààòàðëàã àæèë÷èí òàðèà÷èí íàðò
298

Äàÿí äýëõèéí àðä ò¿ìíèé íèéòèéí äàéñàí äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
õàìòðàí òýìöýæ áóé áîëñîí Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäàë íü
õî¸ð îðíû àíõíû ò¿¿õò àëáàí áàðèìò áîëîõ 1921 îíä Ìîñêâàä ¿ñýã çóðñàí
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí áà ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä íºõºðñºã
õàðèëöàà òîãòîîñîí òóõàé õýëýëöýýðýýð áýõæ¿¿ëýãäæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
àðä ò¿ìíèé
íàéðàìäëûã áàòàòãàñàí
àíõíû õýëýëöýýð
Íàìûí äàðãà, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Äàíçàí,
Á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ñ¿õáààòàð, Ãàäààä ßâäëûí
ßàìíû îðëîã÷ ñàéä Öýðýíäîðæ, æîíîí âàí
Øèðíýíäàìäèí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Ìîíãîë
Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä íàéðàìäàëò
õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéæýý.
Õî¸ð òàë ãýðýýíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõààð óóëçàí çºâëºëäºæ áàéõ
¿åä 1921 îíû 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð Ǻâëºëòèéí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
Ñ.È.Äóõîâñêèé õýëñýí ¿ãýíäýý àðä ò¿ìýí á¿ð òýãø ýðõòýé, ÷ºëººòýé ãýäãèéã
îíöëîí òýìäýãëýæ áàéæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õýëýëöýýðä ãàðûí ¿ñýã çóðàõûã ò¿ðãýâ÷ëýõ çààëòûã
Â.È.Ëåíèí 1921 îíû 11-ð ñàðûí 3-íä ºã÷ýý 637 . Õî¸ð çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí
õýëýëöýýðò 11-ð ñàðûí 5-íä ¿ñýã çóðæýý.
Èíãýæ Â.È.Ëåíèíèé øóóä îðîëöëîãîîòîéãîîð Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àíõíû
õýëýëöýýðò Ñ.Äàíçàí, Ä.Ñ¿õáààòàð, Á.Öýðýíäîðæ íàð íýã òàëààñ, íºãºº òàëààñ
Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàðèàòûí õàðèóöëàãàòàé
àæèëòàí Á.Ô.Ãåö, Ñ.È.Äóõîâñêèé íàð ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ýíý õýëýëöýýð ¸ñîîð ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí Àðäûí Çàñãèéí
ãàçðûã Ìîíãîëûí ãàíö õóóëü ¸ñíû Çàñãèéí ãàçàð õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áà
ìºí Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ÐÑÔÑÐ-èéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Õýëýëöýýðò
òýãø ýðõ õàðèëöàí á¿ðýí õ¿íäýòãýõ áà àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí íºõºðëºëèéí
çàð÷èì òîäîðõîé èëýðëýý îëæýý. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºë
íàéðàìäàë, Óíãåðíèé äýýðýì÷äèéã áóòöîõèõîä áóé áîëñîí ýðõ ÷ºëººòýé, áóñàä
îðîíòîé òýãø ýðõòýé, òóñãààð, òîãòíîñîí óëñ áàéõ ãýæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
ºíº ýðòíèé ýðìýëçýë ýíý õýëýëöýýðò áàñ á¿ðýí áèåëëýý îëæýý.
Ýíý áàðèìò áè÷èãò õýëýëöýýð áàéãóóëàã÷ õî¸ð ýòãýýäèéí àëü íýã íü
äàéñàãíàñàí á¿ëãèéã íóòàã äçâñãýðòýý îðóóëàõ áóþó áàéãóóëàõ ÿâäàë
ãàðãóóëàõã¿é ãýæ õî¸ð òàë õàðèëöàí ¿¿ðýã àâ÷ýý. Äèïëîìàò áà êîíñóë
äàìæóóëàí ºãºõèéã òàíààñ õ¿ñýõèéí ÿëäàìä Óëààí Àðìè, ò¿¿íèé óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, òàíàé
îðíû Çàñãèéí ãàçàðò Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðäóóä ìàø èõ áàÿð òàëàðõëàà äýâø¿¿ëýí ¿¿ðä ìºíõ
íºõºðëºí ÿâàõàà èëýðõèéëæ áàéíà. Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðäóóä ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçàð îäîîãîîñ
ýõëýí Õîëáîîò óëñ áà ìàíàé óëñûí àðä ò¿ìýí íýãäìýë õóâü çàÿà, æèíõýíý àðäûí çàñãèéí àãóó èõ ¿çýë
ñàíàà àøèã ñîíèðõëîîð òàñàðøã¿é õîëáîîòîé áîëæ, öààøèä õî¸ð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ õ¿íä áýðõ ¿åä
¿íýí÷ íºõºðëºë, õàðèëöàí áèå áèåý äýìæèæ ÿâàõ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìàíàé Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûí
àðä ò¿ìýí áà Çàñãèéí ãàçàð õýðýâ 1921 îíûõòîé àäèë íºõöºë áàéäàëä îðâîë Õîëáîîò Óëñ áà Óëààí
Àðìèéí òóñëàìæèä áàò èòãýæ ÿâàõ áîëíî ãýõ çýðãýýð ºã¿¿ëæýý.
637
Ëåíèíñêèé Ñáîðíèê. 35-ð áîòü. 289-ð òàë. Ãîñïîëèòèçäàò. Ì., 1935 ã.
299

òºëººëºã÷äèéã õàðèëöàí òîìèëîõ æóðàì áà õî¸ð óëñûí õîîðîíäûí õèëèéã
òîäîðõîéëîõ òóõàé õýëýëöýí òîõèð÷ýý. Õýëýëöýýðèéí 8-ð ç¿éëä ãýðýý
áàéãóóëàã÷ õî¸ð ýòãýýäèéí èðãýä àëü ñóóæ áóé óëñûíõàà õóóëü ä¿ðýìä
çàõèðàãäàíà ãýæ çààæýý.
Ýíý çààëò íü èõ áàãà àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí õàðèëöààíä øèíý ç¿éë
áîëñíîîñ ãàäíà îëîí óëñûí õóó÷èí õóóëü ä¿ðìèéã îíöãîé ýðõ õýìæýýíä
íÿöààí òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãöýýã ÐÑÔÑÐ-èéí Çàñãèéí ãàçàð
õàðãàëçàí, Ìîíãîëä áàéñàí õóó÷èí õààíò Îðîñûí ìýäëèéí öàõèëãààí
õàðèëöààíû ãàçðûã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëýí ºãºõ áîëæýý.
Ýíý íü Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã ººä òàòàõ, áàòëàí õàìãààëàõ õýðãèéã
ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Äýýðõ õýëýëöýýðèéí ¿åýð Ǻâëºëò Çàñãèéí òýðã¿¿í Ëåíèí Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èäòýé ÿðèëöàõäàà Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷人ñ äîòîîäûí ôåîäàë,
ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí ýñðýã ÿâóóëàõ òýìöýëä àðäûí íàìûí
ðîëèéã äýýøë¿¿ëýõèéí ÷óõëûã òýìäýãëýæýý 638 .
Ëåíèí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîëä èõ àíõààðàë òàâèâàë çîõèõûã Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äºä çºâëºæýý. Îðîñ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëèéã õºãæ¿¿ëýõ
íü Ìîíãîë àðäûí òóñãààð òîãòíîëûí ¿íäýñ ìºí ãýæ Ëåíèí ¿çýæ õýëñýí íü:
“Òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõàä òàíàé îðíû õºäºëìºð÷äèéí ãàíö çºâ çàì áîë
ÐÑÔÑÐ-èéí àæèë÷èí òàðèà÷èäòàé õîëáîî òîãòîîõ ÿâäàë ìºí 639 ” ãýæýý.
¯¿íä: òºëººëºã÷èä Ã.Â.×è÷åðèí, Ñ.Ñ.Êàìèíåâ áîëîí Ëåíèí íàðòàé
óóëçàæ õî¸ð òàëûí òºëººëºã÷èä 3 çºâëºë㺺í, 2 ñàëáàð õóðàëäààí õèéñýí.
¯¿íä: Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, ò¿¿íèé àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõàä òóñëàõ, õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí
òàëààðõ õàðèëöààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä òóñëàõ, Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûí òàëààð Õÿòàä óëñòàé Ǻâëºëòèéí òàëààñ õýëýëöýý õèéõ çýðýã á¿õ
àñóóäëûã õýëýëöæýý. Ýäãýýðýýñ ãàäíà á¿ð 1911 îíîîñ ýõëýí òàâüæ áàéñàí
ìîíãîë ¿íäýñòýí áà Óðèàíõàéí õèë õÿçãààðûã (Òóâà) Ìîíãîëòîé íýãòãýõ
òóõàé àñóóäëûã Ìîíãîëûí òàëààñ äàõèí äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûã õýëýëöýýä
¿¿íèéã øèéäâýðëýõýä òóéëûí áýðõòýé áàéñíûã õàðãàëçàí õîéøëóóëæýý 640 .
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õýëýëöýýð àìæèëòòàé áîëæ, ò¿¿íä ¿ñýã çóðñàí
ÿâäëûã ìàíàé àðä ò¿ìýí ñýòãýë õàíãàìæòàé óãòæýý. Ýíý òàëààð Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èä ººðèéí Çàñãèéí ãàçàð àðä îëîíäîî èëòãýí òàíèëöóóëæýý.
638
Ýíý ÿðèàíû òýìäýãëýë îäîî õ¿ðòýë îëäîîã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ áèä, óóë ÿðèàíä îðîëöñîí
Á.Öýðýíäîðæ “Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýë” ñýòã¿¿ë. 1926, ¹ 4-ðò, Á.Øóìÿöêèé “Âîñòî÷íîñèáèðñêàÿ
ïðàâäà” 1931 îíû 6-ð ñàðûí 30-íû äóãààðò áè÷ñýí ç¿éë¿¿äèéã ¿íäýñ áîëãîí õýðýãëýæ
áàéíà.
639
Ëåíèíñêèé ñáîðíèê. 35-ð áîòü. 289-290-ð òàë.
640
Ñ.Ê.Ðîùèí. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè (1921-1940 ãã.). È ÂÀÍ. Ì.,1999. ñòð. 42-52
300

Һ뺺ëºã÷äèéí àæèëëàãààã Óëñûí Ò¿ð áàãà õóðëûí 1921 îíû 12-ð ñàðûí
31-íèé õóðëààð ñàéøààãààä õî¸ð îðíû õîîðîíäûí íºõºðñºã õàðèëöààíä ñýòãýë
õàíãàìæòàé áàéãààãàà èëýðõèéëæýý 641 .
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò óëñòàé áàéãóóëñàí íºõºðëºëºº áýõæ¿¿ëýí
ò¿¿íèé òàë á¿ðèéí òóñëàìæèä ò¿øèãëýí Àðäûí õóâüñãàëûíõàà ýýëæèò
çîðèëòûã áèåë¿¿ëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí îéã 1921 îíû ºâºë àíõ óäàà
òýìäýãëýæýý. Ýíý òàëààð “Äàëüíåâîñòî÷íàÿ ïðàâäà” ñîíèí 1921 îíû 11-ð
ñàðûí 20-íû äóãààðòàà: “á¿õ õîò òóã äàëáààãààð” ÷èìýãëýãäæýý. “Ýðõ ÷ºëºº”;
òàëáàéä öýðãèéí ïàðàä, îëîí ò¿ìíèé ìèòèíã áîëîâ: ªã뺺íèé 10 öàãò á¿õ
òàëáàé öýðýã, çàñãèéí ãàçàð, íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷人ð
ä¿¿ð÷, íèéòäýý 6000 øàõàì õ¿í îðîëöîâ” ãýæýý. Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä ïàðàä
õ¿ëýýí àâ÷ýý. Öóãëààí äýýð Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä, Óëààí àðìè, Ìîíãîë
àðäûí Öýðýã, Àðäûí Íàì, Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí òºëººëºã÷èä ¿ã õýëöãýýæýý.
Òýä íàð äýëõèéí äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ àâàõàä Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãààã òýìäýãëýí ÿðüöãààæýý. Áàñ òýä íàð
ýõ îðíû òóñãààð òîãòíîë, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæèëä èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ
áàéãàà çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàðò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
Çàñãèéí ãàçðûí ºìíººñ àõ ä¿¿ãèéí õàëóóí áàÿð òàëàðõëàà äýâø¿¿ëæýý.
ÐÑÔÑÐ-èéí òºëººëºã÷äèéã Õ¿ðýýíä 9-ð ñàðûí 29-íä õ¿ðýëöýí èðýõýä
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàÿð áàÿñãàëàíòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷ýý. “Êðàñíûé ñòðåëîê”
ñîíèíä: “9-ð ñàðûí 29-íä ÐÑÔÑÐ-èéí òºëººëºã÷èä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýâ.
Ýíý íü Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ñýòãýë ñàíààã èõ õºã溺â. 4 äýõ ºäºð íü õîòûí
òåàòðò îëîí ò¿ìíèé öóãëààí áîëæ, òºëººëºã÷èäòýé óóëçààä, êîíöåðò ñ¿¿äýð
çóðàã ¿ç¿¿ëæ ñîíèðõóóëàâ 642 ” ãýæ áè÷æýý.
Èìïåðèàëèçìûí ãàð õºë áîëîã÷äîîñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõ
õýðýãò àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí Ǻâëºëò Îðîñ Óëñàä Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð áàÿð òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéãààãèéí òýìäýã áîëãîæ, Îêòÿáðèéí
4 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàðò óëààí õîðãîé òóã
áýëýãëýæýý 643 .
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí õàðèóä Ìîíãîë àðäûí
çàñãèéí ãàçàð áàÿð òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéãààãèéí òýìäýã áîëãîæ, èðãýíèé
äàéí áà ãàíä íýðâýãäñýí Ǻâëºëòèéí çàðèì ðàéîíû àðä ò¿ìýíä çîðèóëæ
ìÿíãàí òîëãîé ìàë èëãýýõ òîãòîîë ãàðãàæýý 644 .
Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë
îðíû ãàäààä áàéäàë
Ìîíãîëä óíãåðí÷¿¿ä á¿ðìºñºí áóò
öîõèãäîæ, àðäûí çàñàã áýõæèæ èðýõýýð õÿòàäûí
ìèëèòàðèñòóóä íü ßïîí, Àíãëè áîëîí áóñàä
641
1921-1924 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954. îí. 204-ð òàë.
642
“Êðàñíûé ñòðåëîê”, 1921 îíû 10-ðñàðûí 12
643
“Èçâåñòèÿ”, 1921 îíû 12-ð ñàðûí 27.
644
“Âëàñòü òðóäà”. 1921 îíû 9-ð ñàðûí 15.
301

èìïåðèàëèñòóóäûí äýìæëýãýýð ÷ºëººò Ìîíãîëûã áóëààí ýçëýõ àæëàà
èäýâõæ¿¿ëýõ áîëæýý. “...Ìîíãîëä áàéäàë íîöòîé áîëñîí òóë àëäñàí õîòóóäàà
Õÿòàä áóöààí àâ÷ Ãàäààä Ìîíãîëä ýìõ äýãëýì òîãòîîõã¿é áîë ¿¿íèéã ßïîí
óëñ ººðºº ã¿éöýòãýõ áîëíî ãýæ Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàðò ßïîí óëñ ñàíóóëñàí
òóõàé” ìýäýý õýâëýëä ãàð÷ áàéâ 645 . ßïîíû Çàñãèéí ãàçðûí ýíý áîäëîãûã Èõ
Áðèòàíè óëñ äýìæèæ áàéâ.
Õÿòàäûí õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçýä ººðèéí èìïåðèàëèñò ýçýí ßïîí,
Àíãëèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí äýìæëýãýýð ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëýý
èëýðõèéëýí Ãàäààä Ìîíãîëä ÿâóóëàõ äîâòîëãîî îéðûí ¿åä õèéíý ãýæ èëýðõèé
ÿðèëöäàã áàéæýý. “Çîõèõ ¿åä Ìîíãîëûã Õÿòàä ýã¿¿ëýí àâíà” 646 ãýæ ×æàí Öçîëèí
õýëñýí ãýæ õýâëýë íèéòýëñýí áàéâ.
Õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóä ýðõ ÷ºëººò Ìîíãîëûí õèëä öýðýã Ẻãíºð¿¿ëýí,
õîðëîí ñ¿éòãýõ àæëûã àëü áîëîõîîð ÿâóóëàí Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã áèåäýý
òàòàõ, õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ àðãóóäûã õýðýãëýæ áàéâ.
×æàí Öçî-Ëèí ßïîíû “Ìàéíè÷è” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷èä õèéñýí
ìýäýãäýëä Íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿ äîâòîëãîîí çîõèîõ íü ÷óõàë ãýæýý. Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí î÷ìîãöîî áîëüøåâèçìûã ¿ë íýâòð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýí äàðóé
àâàõ áîëíî. Ýíý íü ìèíèé ãàðò áóé Õÿòàä, ßïîíû çîõèõ õýëýëöýýðòýé òîõèð÷
áàéãàà þì ãýæ íàéäíà ãýæ ×æàí Öçî-ëèí ãàéõóóëàí õýëæ áàéæýý. Ò¿¿íèé
ýíý õîðññîí áîäîë ñàíààðõàë íü áèåëëýý îëæ ÷àäààã¿é þì. Ǻâëºëò óëñ
áýõæèæ, îëîí óëñûí àæèë÷íû áà êîëîíè-ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë, ìºí èéì
òýìöýë õÿòàäàä ººðò íü ÷ ºðíºí ºññºíèé à÷àap õÿòàäûí õàðãèñóóäûí äýýðõ
ñàíààðõàë áèåëýýã¿é þì. Òýð ¿åä àíãèéí õ¿÷íèé õàðüöàà îëîí óëñûí òàâöàí
äýýð õºäºëìºð÷äèéí òàëä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéâ.
1921 îíû äóíäóóð Êîìèíòåðíèé III èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý
Â.È.Ëåíèí, îëîí óëñûí òàâöàí äýýð äîð äóðäñàí àíãèéí õ¿÷íèé õàðüöàà
áàéãààã çààñàí ¿¿íä:
à) ÑÑÑÐ-èéí õ¿÷íèé áýõæèë, á) òýðã¿¿íèé õºðºíãºòºí îðíû àæèë÷èí
àíãèéí êîììóíèñò íàìààðàà óäèðäóóëàí êàïèòàëûí ýñðýã õèéæ áèé òýìöýë,
â) êîëîíèéí áà õàãàñ êîëîíèéí îðíóóäûí õºäºëìºð÷äèéí òýìöýë ýäãýýð
áîëíî 647 ãýæýý.
Ýíý íºõöºë áàéäàë íü Ìîíãîëûí áàéäàëä áàñ àÿòàéõíààð íºëººëæýý.
Ìîíãîëûí ãàäààä äîòîîä áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõýä äîð äóðäñàí ç¿éë îíöãîé
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí. ¯¿íä:
1. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûã Ǻâëºëò Îðîñ óëñ
äýìæèæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä öýðýã, äèïëîìàò ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, óëñ òºðñýòãýë
ñàíààíû òàëààð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ÿâäàë,
2. Îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºëãººí ºðíºæ èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
àæèë÷èí õºäºëìºð÷ àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàæ áàéñàí ÿâäàë,
645
“Âëàñòü òðóäà”. 1921 îíû 7-ð ñàðûí 14.
646
“Äàëüíå âîñòî÷íàÿ ïðàâäà”. 1921 îíû 8-ð ñàðûí 17.
647
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 32-ð áîòü. ÓÁ., 1967 îí. 464-ð òàë.
302

3. Õºðø õÿòàä îðîíä àæèë÷èí, òàðèà÷íû õóâüñãàëò õºäºëãººí ºñ÷ áàéñàí
ÿâäàë,
Õÿòàäûí õºäºëìºð÷èä á¿õ äýâøèëò õ¿÷èí êîììóíèñò íàìûí óäèðäëàãààð
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîë, áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýæ áàéñàí Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèéã òàëàðõàí äýìæèæ áàéñàí íü ìýäýýæ.
Òýð ¿åä õÿòàäûí õºäºëìºð÷èä, á¿õ àðä÷èëñàí õ¿÷ Ǻâëºëò Îðîñ óëñûã
íºõºðñ㺺ð òààëàìæëàõ áîëñíû ¿ð ä¿íä Ǻâëºëò Îðîñ, ÀÄÁÍ Óëñ, Õÿòàäûí
õîîðîíäûí õàðèëöàà ñàéæèð÷ áàéâ.
4. Õÿòàäûí ìèëèòàðèñò á¿ëýãëýë¿¿ä ÿëàíãóÿà ßïîíû òàëûã áàðèìòàëñàí
×æàí Öçî-ëèí, Ó Ïýé ôó íàðûí õîîðîíä çºð÷èë õóðöäàæ áàéñàí ÿâäàë. Ýíý
çºð÷뺺ñ áîëæ ×æàí Öçî-ëèí öýðãèéí èõ õ¿÷èéã ãàäààä Ìîíãîëä èëãýýæ
÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ýý. Ó÷èð íü õýðýâ òýãýõýä õ¿ðâýë Ó Ïýé-ôó óìàðä Õÿòàä òèéø
×æàí ×çî-ëèíèéã äàéëààð ìîðäîõ ÿâäëûã õºíãºâ÷ëºõ áàéæýý. ÀÄÁÍ Óëñûí
öýðýã Óíãåðíèéã áóò öîõèæ ÿâñàí ó÷èð ×æàí Öçî-ëèí Ìîíãîëä äîâòëîõîî
òîäîðõîéã¿é õóãàöààãààð õîéøëóóëàâ ãýæ Áýýæèíãýýñ ìýäýýëæ áàéæýý 648 .
Ìèëèòàðèñò íàðûí ýíý çºð÷èë íü ìºí ßïîí, Àíãëè-Àìåðèê áîëîí áóñàä
èìïåðèàëèñòóóäûí çºð÷ëèéã äàâõàð èëýðõèéëæ áàéâ. Òýð ¿åä ÿëàíãóÿà
Àìåðèê, ßïîíû õîîðîíäûí õàðèëöàà óëàì õóðöäàæ áàéæýý. ¯¿íýýñ áîëæ
Ìîíãîëûã áàéëäàí ýçëýõ ãýñýí ìèëèòàðèñòóóäûí òºëºâëºãººã äýëõèéí
èìïåðèàëèçì ñàíàë íýãòýé äýìæèæ ÷àäñàíã¿é.
5. ßïîí áà Àçèéí áóñàä îðíû-õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ºñºëò íü Àëñ
Äîðíîäîä îëîí óëñûí áàéäëûã ÑÑÑÐ áà Àðäûí Çàñàãò Ìîíãîë õî¸ð óëñàä
àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºâ.
Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä áà áóñàä îðîíòîé õàðèëöààãàà
ñàéæðóóëàõûí òºëºº ººðèéí ç¿ãýýñ øàëòãààëàõ á¿õ ÷àðìàéëòûã õèéæ áàéâ.
Õèàãòûã ãàìèíãààñ ÷ºëººëºõ ¿åä îëçëîãäñîí 200 õÿòàä öýðãèéã Õÿòàä
óëñàä øèëæ¿¿ëýí ºãºõ òóõàé õýëýëöýý õèéõ øèéäâýðèéã Àðäûí Çàñãèéí
ãàçàð 1921 îíû 7-ð ñàðûí 16-íä ãàðãàæýý 649 . Îëçëîãäñîí òýð öýðãèéã Ñèáèðèéí
òºìºð çàìàà𠺺ðèéí çàðäëààð èëãýýõ ñàíàëûã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð
õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäæýý.
Ìîíãîëûí àðäûí çàñãèéí ãàçàð Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé øóóä õàðèëöàõ
çàìààð õàðèëöààãàà ñàéæðóóëàõ ãýæ õýäýí óäàà îðîëäîæ, á¿òýõã¿é áîëîõîîð
íü çóó÷èëæ ºãºõèéã Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàðò 1921 îíû 9-ð ñàðûí 10-íä õ¿ñ÷ýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí
êîìèññàð ×è÷åðèíä ÿâóóëñàí íîòîä: “...îäîî Ìîíãîë óëñûí îëîí ò¿ìýí àðä
ººðòºº ýçýðõýõ ýðõèéã ýã¿¿ëýí àâàõàä ãàäààäûí õàðãèñûã áàéëäàí ñºíººæ,
îðîí íóòãààñàà öýâýðëýí àðèëãàæ áààòàð çîðèãòîé àðäûí öýðãèéí ñ¿ðèéã
¿ç¿¿ëýí òóñãààð òîãòíîõ á¿ðýí ýðõòýé óëñ áîëîõ ýðõ ÷àäëàà õýäèéãýýð äýëõèé
äàõèíû îëîí óëñûí í¿äíèé ºìíº èëð¿¿ëñýí áîëîâ÷ Ìîíãîë, Õÿòàäûí õîîðîíä
648
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü”. 1921 îíû 8-ð ñàðûí 3.
649
“1921 îíû Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð¿¿ä”.
303

íàéðàìäëûã áàéãóóëàí õî¸ð óëñûí àëáàí õýðãèéã õàðèëöàí íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë
îäîî õ¿ðòýë èëðýýã¿é á¿õèé íü ãýìøèëòýéãýýð ¿ë áàðàì, èéíõ¿¿ øàëòãààíààñ
áîëæ, ìàíàé Ìîíãîë ãàçàð á¿õèé ãàäààä, äîòîîä õ¿íèéã ýíõ ò¿âøíèé óëèðàëä
õàíäóóëàí Ìîíãîë, Äóíäàä, Îðîñ ãóðâàí ýòãýýäèéí àðäàä íýãýí àäèë àøèã
òóñ á¿õèé îëîí óëñòàé õóäàëäàà íýâòð¿¿ëýõ àëèâàà õýðãèéã æóðàìëàí
¸ñîîð ÿâóóëàõàä áýðõòýé áîëñîí ÿâäëûã õàìòàä èëýðõèéëýí ãàðãààä Äóíäàä
óëñûí ò¿ìýí àðä áà òýäíèé çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ººðèéí
ìýäýëä ýçýðõýí õóðààæ, ìàíàé óëñûí äýâñãýð ãàçðûã ò¿ðýìãèéëýí ýçëýõ
ñàíààã õýðõýâ÷ àãóóëàõã¿é ãýæ èòãýæ, áàñ ýðõýì êîìèññàð òàíû ñàíóóëñíûã
õ¿íäýòãýí õºíäëºí ýòãýýä áîëîí æóóë÷ëàí òóñëàõ ÿâäëûã çºâøººðºí õ¿ëýýõ
áèçýý ãýæ èòãýæ ¿¿íèé òóë ýðõýì òàíààñ ÿàðàâ÷ëàí õàðèó èð¿¿ëýõèéã
ýðìýëçýí áàéãààã èëýðõèéëýí ÿâóóëàâ 650 ” ãýæýý.
Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýíý ýðìýëçëèéã îéëãîæ,
1921 îíû 9-ð ñàðûí 14-íä õàðèó íîò èð¿¿ëñýí ¿¿íä: “... Îðîñûí Çàñãèéí
ãàçðààñ Ìîíãîëûí õóâüñãàëò Çàñãèéí ãàçðûí Õÿòàäòàé íàéðàìäàë àëèâàà
õýðãèéí ó÷èð õàðèëöàí íýâòðýëöýõòýé õàìò òóñ óëñûí ÿçãóóðûí ÷ºëºº ýðõèéã
áàòëàõ ãýñíèéã ìàøèä çºâøººðººä ýíýõ¿¿ õýðãèéã äàâ äàðóé á¿ðýí á¿òýí
áîëãîõûã èòãýìæëýí, ìàíàé Îðîñ Çàñãèéí ãàçðààñ, Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàðò
øóóä íýâòð¿¿ëñíýýñ ãàäíà Õÿòàä óëñòàé õàðèëöàí íýâòðýëöýæ á¿õèé Àëñ
Äîðíîäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí òºëººëºã÷ººð óëàìæëàí ýíýõ¿¿ õýðãèéí
ó÷èð õýëýëöýýí ýõëýõèéã Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàðò ñàíóóëñàí áîëîé. Îäîî
îéðíîîñ Îðîñ Çàñãèéí ãàçàð Õÿòàäòàé õóäàëäààíû ãýðýý áàéãóóëàõûí òóëä
òóñãàé òºëººëºã÷èéã ÿâóóëæ ¿ðãýëæèä õàðèëöàí íýâòðýëöýõèéã ýðìýëçñýýð
áóé áºãººä Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí ... 9-ð ñàðûí 10-
íû ºäðèéí áè÷èãò ìàíàé çàñãèéí ãàçðûã Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ðûí õîîðîíä
çóó÷èëíà óó ãýñíèéã Îðîñ Çàñãèéí ãàçàð áàÿñàí õ¿ëýýâ. Áàñ Ìîíãîëûí àðä
áà Çàñãèéí ãàçàð, Õÿòàäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñòàé ýâäðýëèéã öýýðëýí ýíýõ¿¿
æóóë÷ëàõ ÿâäëûã Õÿòàä Çàñãèéí ãàçðààñ ñàéøààí õ¿ëýýíý ãýæ ìàíàé Çàñãèéí
ãàçàð èòãýìæèëíý. ÐÑÔÑÐ-èéí Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí êîìèññàð Ãåîðãèé
×è÷åðèí ãýæýý 651 .
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð áàñ áóñàä ãàäààä îðíóóäòàé ýäèéí çàñàã, íºõºðñºã
äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõûí òóëä íýëýýä àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ìîíãîëûí
Åðºíõèé ñàéä áºãººä ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ä.Áîäîî Çàñãèéí ãàçðûíõàà
äààëãàâðààð ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò íîò èëãýýæ õî¸ð îðíû õîîðîíä íºõºðñºã
õàðèëöàà ÿëàíãóÿà õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàë èëýðõèéëæýý. Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðààñ 1921 îíû 9-ð ñàðûí 14-íä áóñàä îðîíä èëãýýñýí òóíõàãò
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëñîí òóõàé
áàñ á¿õ îðîíòîé íàéðñàã, õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîõîä áýëýí áàéãààãàà
èëýðõèéëæýý.
650
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 198-ð òàë.
651
̺í òýíä. 199-ð òàë.
304

Òóíõaãèéí ýöýñò Ìîíãîëûí Àðäûí Õóâüñãàëààñ ºìíº, Ìîíãîëòîé
áàéãóóëñàí á¿õ ãýðýý, õýëýëöýý áà áóñàä á¿õ àøèã õîíæâîðûã Ǻâëºëò
Çàñãèéí ãàçàð õ¿÷èíã¿é áîëãîñíûã äóðäààä, ýíý øóäàðãà, ýíýðýíã¿é
øèéäâýðèéí æèøýýã áóñàä îðíû çàñãèéí ãàçàð íýãýí àäèë äàãàí äóóðèàõ
áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéãààãàà èäýðõèéëæýý. Òýð ¿åä Ìîíãîë óëñ ÐÑÔÑÐ-ýýñ
áóñàä îðîíòîé àëáàí ¸ñíû õàðèëöààã¿é áàéñàí ó÷èð óóë òóíõãèéã Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëò ¸ñîîð Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí
êîìèññàðèàòààñ òàðààæýý.
Ò¿¿õèéí ýäãýýð áàðèìòààñ ¿çýõýä Àðäûí çàñàã íü àíõ áàéãóóëàãäñàí
öàãààñàà ýõëýí áóñàä îðîíòîé íàéðñàã õàðèëöàõ ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî
ÿâóóëñààð áàéæýý. Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû òóíõàã, íîòóóäàä
íèéãìèéí áàéãóóëàìæèéã õàðãàëçàõã¿éãýýð áóñàä îðîíòîé òýãø ýðõòýé,
íàéðñàã õàðèëöàà áà ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õîëáîî òîãòîîõîä Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçàð áýëýí áàéãààã èëýðõèéëæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ýíý
áîäëîãî íü áèå áèåèéã õ¿íäýòãýõ, òóñãààð òîãòíîëûã ñàõèõ, òýãø ýðõòýé áàéõ,
õàðèëöàí àøèãòàé àæèëëàõ, ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûã óäèðäëàãà
áîëãîæýý.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûã Ǻâëºëò óëñ á¿ðýí îéëãîí
äýìæñýýð èðýâ. Õàðèí áóñàä îðíû çàñãèéí ãàçðóóä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí
ýíõ òàéâàí÷ îëîí óäààãèéí õ¿ñýëòýíä õàðèó ºãñºíã¿é. Òýä íàð Õÿòàäûí
ìèëèòàðèñòóóäûí ýðìýëçëèéã äàëäóóð äýìæèæ ýíý òàëààð õîîðîíäîî
õóðö õÿìðàëã¿é áàéõûã õè÷ýýæ áàéâ. Ãýâ÷ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí
õ¿ñýëòèéã àøèãëàí èìïåðèàëèñò çàðèì õýñãèéíõýí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ¿éë
àæèëëàãààã íýëýýä èäýâõæ¿¿ëýõèéã îðîëäîæ áàéñàí áîëîâ÷, òýð íü Ìîíãîëä
ýäèéí çàñãèéí äàðàëò ¿ç¿¿ëýõ ò¿ðýìãèé áîäëîãûã àãóóëæ áàéñàí íü ìýäýýæ.
Ìîíãîëûí ýðìýëçýë õ¿ñýëòýé òàíèëöàõ çîðèëãîîð Áýýæèí äýõ Àíãëèéí
ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû òºëººëºã÷ 1921 îíû 9-ð ñàðä Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæýý.
̺í Ìîíãîëûí áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ áîëîìæèéã òîäîðõîéëîõîîð
Àìåðèêèéí õóäàëäààíû òîìîîõîí ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Ìîíãîëä èðæýý.
Àìåðèêèéí “Ìåéåð ï¿¿ñèéí ÿíç á¿ðèéí áàðàà òýýñýí 400 òýìýý à÷àà
Õààëãàíààñ Õ¿ðýýíä 1921 îíû 11-ð ñàðä èðæ áàéâ.
“Õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí” òýð òºëººëºã÷äèéí äîòîð ýíãèéí õóâöàñ ºìññºí
öýðãèéí õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéëöæýý.
Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàéëäàí îëñîí ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëîî
Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí òóñëàìæ, îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺íä ò¿øèãëýí,
ÌÀÍ-ûíõàà óäèðäëàãààð áýõæ¿¿ëýí, àðäûí õóâüñãàëûí çîðèëòûã
øèéäâýðëýæ áàéâ.
305

Íàì, àðäûí òºðèéã
áýõæ¿¿ëýõ òàëààð
áîäëîãîî òîäðóóëæ
õýðýãæ¿¿ëñýí íü
306
§2. Àðäûí çàñãèéí áýõæèëò
Àðäûí íàì, öàãààíòíû ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ýõ
îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëºõ, àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ
áà óëñ îðíû àæ àõóéã çàñàæ àðä îëíû àìüäðàëûí
äàéíû ¿åä á¿ð ÷ äîðîéòñîí áýðõøýýëèéã äàâàí
òóóëàõàä, àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàæ áàéâ.
Íàì, ººðèéí ýãíýýã àðäûí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä, Õèàãòàä àëáà õààæ áàéñàí
õ¿ì¿¿ñýýð àíõíû ¿åä ºðãºæ¿¿ëæ, óëñ îðíûã óäèðäàõ, ò¿¿íèé àìüäðàëä ¿çýë
ñóðòëûíõàà íºëººã óëàì õ¿÷òýé áîëãîæ áàéâ.
1921 îíû 9-ð ñàðä Õ¿ðýý, Àëòàíáóëàãèéí íàìûí áàéãóóëëàãà íèéòäýý 100
ãèø¿¿äòýé áîëñîí áàéæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý îðîí íóòàãò íàìûí àíõàí øàòíû
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàæ áàéñàí áºãººä Æèøýý íü, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
íàìûí áàéãóóëëàãà 50 ãèø¿¿äòýé áàéæýý. Ýíý ¿åä íàìûí ýãíýýíä íèéòäýý 150
ãàðóé ãèø¿¿íòýé áîëæýý 652 . Ìºí ¿åä áàðóóí àéìàãò íàìûí ãèø¿¿ä öººâòºð
áàéñàí áºãººä 1921-1924 îíû íàìûí ãèø¿¿äèéí òóõàé íýã æèæèã òîâõèìîëä
íàìûí ãèø¿¿ä 1921 îíä 164 áàéñàí ãýæ áè÷ñýí áàéíà 653 .
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã õóâüñãàëûí ÿëàëòàíä õ¿ðãýñýí àðäûí íàì íü
àðäûí çàñãèéí îëîëòûã áýõæ¿¿ëýõ òýìöýë ÿâóóëàí ºñºí õàòóóæñààð áàéâ.
Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä áàðàã àíõ ¿¿ñýõ öàãààñ ýõëýí Êîìèíòåðíòýé
òîãòîîñîí òýð õîëáîî íü çàõèäàë, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîîñ ñàíàë çºâëºë㺺 àâàõààð Êîìèíòåðíä áè÷èã èëãýýõ, Êîìèíòåðíèé
òºëººëºã÷èéã Ìîíãîëä óðüæ èð¿¿ëýõ, Àðäûí íàìûí òºëººëºã÷èä
Êîìèíòåðíèé èõ õóðëûí àæèëä îðîëöîõ çýðýã õýëáýðòýé áàéâ.
Àðäûí çàëóó÷óóäûã õóâüñãàëò òýìöýëä îðîëöóóëàõûí òóëä Õóâüñãàëò
Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéã 1921 îíû 8-ð ñàðûí 25-íä Îäîîãèéí Óëààíáààòàð
õîòûí íàìûí õîðîî áàéãàà áàéøèíãèéí àð òàëä áàéñàí ÿðñýäèéí áàéðàíä
áàéãóóëæýý. Ýâëýëèéã àíõ áàéãóóëàõàä 17 õ¿í îðîëöñîí ¿¿íä ×îéáàëñàí,
Æàìñðàí, ÿðñýä, Ãàëáàäðàõ, Öîãáàäðàõ (àõ ä¿¿ õî¸ð) Æàíëàâ, Öýâýãæàâ
íàð áàéæýý. Çàëóó÷óóäûí ýâëýë íü ñ¿¿ëäýý “Ìàíäàõ íàð” ãýäýã ñýòã¿¿ëèéã
ãàðãàäàã áîëæýý.
Çàëóó÷óóäûí ýâëýë íü íàìûí óäèðäëàãûí äîð íàìààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéãàà
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ áàéâ. Æèøýý íü,
óíãåðí÷¿¿äèéí ¿ëäýãäëèéã óñòãàõ áàéëäààíû àæèëëàãàà, õàðãèñ ôåîäàëûí
ýëåìåíòèéã çàéëóóëàí îðîíä íü æèíõýíý àðäûí òºëººëºã÷äèéã äýâø¿¿ëýí
òàâèõ, õîëáîî, õàðèëöààíû áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä çàëóó÷óóäûí ýâëýë
îðîëöîæ áàéæýý. Ìîíãîëûí õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí ýâëýë áàéãóóëàãäìàãö
äýëõèéí ýâ õàìò çàëóó÷óóäûí ýâëýë (ÊÈÌ-Êîììóíèñòè÷åñêèé
Èíòåðíàöèîíàë Ìîëîäåæè)-òýé õîëáîî òîãòîîæ, äýëõèéí çàëóó÷óóäûí
652
À.Êàëèííèêîâ. Íàöèîíàëüíî-ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè. Ì., 1926 îí. 89-ð òàë.
653
Óóë òîâõèìîë ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýä áèé. Íàìûí ãèø¿¿äèéí îíû ýöñýýð áàéñàí ìýäýý ÿíç
á¿ðýýð ãàð÷ áàéñàí íü ýðõáèø òîî íýìýãäýæ áàéñíûã õàðóóëæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áèëýý.

êîììóíèñò õºäºë㺺íä íýãäæýý. Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí
òºëººëºã÷èä îëîí óëñûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé èõ õóðëóóäàä îðîëöîæ
áàéæýý.
“Äàëüíåâîñòî÷íàÿ ïðàâäà” ñîíèí 12-ð ñàðûí 2-íû äóãààðò Ìîíãîëûí
çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí 8 òºëººëºã÷ 1921 îíû ýöñýýð Ýðõ¿¿ õîòîä áîëñîí
Äîðíî äàõèíû èõ õóðëûí àæèëä îðîëöñîíûã ìýäýýëæýý 654 .
Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýëä àðäûí çàëóó÷óóäûã ýëñ¿¿ëýõ áîëñîí áà
çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà íü îëîí óëñûí ýâ õàìò çàëóó÷óóäûí õºäºë㺺íä
íèéëýí îðæ, Àðäûí íàìûí óäèðäëàãûí äîð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áîëñîí
íü Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãûí öààøäûí õºãæèëä îíö à÷ òóñòàé
áîëîâ.
1921 îíä àðäûí íàì, óíãåðí÷¿¿äýýñ ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ çîðèëòûã
øèéäâýðëýí äóóñãàõ àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé áàéäëûã
õºíãºâ÷èëæ, àðä÷èëëûã äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ôåîäàë àíãèéí óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã õóóëèéí ýðõèéã ààæìààð õÿçãààðëàõ ÿâäàëä àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéâ.
Ýäãýýð çîðèëò íü 1921 îíû 9-ð ñàðä “Óðèà” ñîíèíä “Íàì çàñãààñ îéðûí öàãò
ã¿éöýòãýõ áîäëîãóóä” ãýñýí ãàð÷èãòàé õýâëýãäæýý.
Áàðèìò áè÷èãò ¿ã¿¿ëñíèéã ¿çýõýä Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî òýð ¿åèéí
Ìîíãîëûí äîòîîä áàéäëûã õÿíàí ¿çýæ õýëýëöýýä äîð äóðäñàí àðãà õýìæýý
àâàõûã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð äààëãàñàí. ¯¿íä:
1. Ñ¿ì õèéäýä øàâèëàí ñóóæ áóé ëàì íàðààñ áóñàä á¿õ ýð÷¿¿äýýð öýðãèéí àëáà
õààëãàõ, äýýä äîîä äàâõàðãà çýðýã òóøààë õàðãàëçàõã¿éãýýð õóóëèéí ºìíº õ¿í á¿ð
àäèëõàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ, ãýìò õýðýã ¿éëäâýë àäèë øèéòãýë õ¿ëýýëãýõ.
Ýíý áàðèìò áè÷ãèéí çààëò íü òóñ óëñûí õ¿í àìûí äàâõàðãûã çºâõºí
òýãøèòãýí ¿çñýíýýð áàðàõã¿é äàðëàãäàæ áàéñàí æèíõýíý àðä ò¿ìíèé áàéäëûã
¿íäñýýð íü ñàéæðóóëæ, äàðëàã÷ ôåîäàë àíãèéí ýðõèéã õÿçãààðëàõàä ÷èãëýæýý.
XX çóóíä ÿëñàí ìàíàé õóâüñãàë, XVII-XVIII çóóíû õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí
¿åä íèéãýì óëñ òºðèéí àñóóäëûã øèéäýæ áàéñíààñ çàð÷ìûí îíöëîã ÿëãààòàé
áîëñíûã äàðààãèéí á¿ëýã àíãèä óëàì òîäîðõîé ãàðíà.
2. Àëáà òàòâàðûã ýìõ öýãöòýé áîëãîõ çîðèëãîîð áàÿí, íî¸í, àðä, òàéæ,
ëàì, õàð ãýæ ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð àëáà òàòâàð òàòàõ õóóëü áîëîâñðóóëàõ,
Ýíý ç¿éëèéí çààëò íü þóíû ò¿ð¿¿íä àðä îëíû áàéäëûã õºíãºâ÷ëºõèéí
òóëä ôåîäàë àíãèä àëáà íîãäóóëàõ ãîë çîðèëãî àãóóëæýý.
3. Ñ¿ì õèéä, ò¿¿íèé ýðõ áàðèã÷èä àðäóóäààñ àâàõ ýëäýâ àëáà, ºðãºë
áàðüöûã õÿçãààðëàõ, ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ,
¯¿íèé ãîë çîðèëãî íü ñ¿ì õèéä øàð ôåîäàëóóäàä çîðèóëàí àðä îëíîîñ
õóðààæ áàéñàí õýìæýýã¿é èõ òàòâàðûã õÿçãààðëàõàä ÷èãëýãäæýý.
4. Õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ, õàìæëàãà íàðûã áóñäûí íýãýí àäèë òîîöîõ áà
ýíý òàëààð òóñãàé õóóëü ãàðãàõ,
654
Ýíý íü 1922 îíû 1 áà 2-ð ñàðä Ìîñêâàä áîëñîí Àëñ Äîðíîäûí àðä ò¿ìíèé èõ õóðëûí áýëòãýë áàãà
õóðëûã õýëæ áàéõ øèã áàéíà. Áýëòãýë áàãà õóðàë 1921 îíû ýöñýýð Ýðõ¿¿ä áîëñîí þì.
307

Ýíý ç¿éë áîë àðäûí àíãèéí ¿íäñýí ýðõ àøèã, ò¿¿íèé ôåîäàëûã
ýñýðã¿¿öñýí íèéãìèéí øààðäëàãûã á¿õýëä íü òóñãàæýý.
5. Èõ òºëºâ àðäûí òºëººëºã÷人ñ á¿ðäýë áîëñîí çºâëºëäºõ áàéãóóëëàãà
áîëîõ Ò¿ð öàãèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ ÿâäëûã ò¿ðãýâ÷ëýõ,
Ýíý ç¿éë áîë àðäûí òºëººëºã÷äèéã óëñûí óäèðäàõ àïïàðàòàä àëü áîëîõ
ºðãºíººð îðîëöóóëàõ çîðèëãûã òîäîðõîéëæýý.
6. Àéìàã, õîøóóäûí çàõèðãààã àðä÷èëñàí ¸ñîî𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ
ä¿ðìèéã ÿàðàëòàé õýâëýí ãàðãàõ, ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõ,
7. Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã ¿ë áèåë¿¿ëýí òàñàëäóóëæ áàéãàà
ò¿øìýë¿¿äèéã íýí äàðóé çàéëóóëæ, îðîíä íü øèíý øóäàðãà õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîõ, àéìàã õîøóóäûí çàõèðãààäûã Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº òàéëàãíàäàã
áîëãîõ áà ãýì áóðóóòíûã õàðèóöëàãàä òàòàõ òóõàé çààæýý.
Ýíý ç¿éëýýñ ¿çýõýä çàñãèéí ãàçàð íü îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãààñ õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéã çàéëóóëæ, îðîíä íü øèíý õ¿ì¿¿ñèéã,
ÿëàíãóÿà àðäûí äîòðîîñ äýâø¿¿ëýí òàâüæ, òºðèéí çàñàã çàõèðãààã àëü
áîëîõîîð àðä÷èëàõ çîðèëò òàâüæýý.
8-ð ç¿éëèéã Áîãäûí ýðõèéí õÿçãààðëàõ õýðýãò çîðèóëæýý. Ýíý ç¿éëä
çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí áîäëîãî, øèéäâýðèéã ÿâóóëàõäàà Áîãä ãýãýýíèéã
õýìæýýò ýðõò õààíû õóâüä õ¿íäýòãýæ áàéõ áà àðäûí ýðõèéã õàíãàíà ãýæ
çààæýý. Èéì ó÷ðààñ Áîãä íü Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã çºð÷èõ ¸ñã¿é áàéñàí
àæýý. Õóóëü ä¿ðìèéã Óëñûí Ò¿ð Öàãèéí áóþó èõ õóðëûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí
çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ ÿâóóëíà ãýæýý. Ýäãýýð õóóëèéí òàëààð Áîãä õààíä
àéëòãàæ áàéíà ãýñýí áàéíà. Òºðèéí ñàéä õÿçãààðûí êîìèññàð òºëººëºã÷ íàð
ãàãöõ¿¿ Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí Áîãä õààíä èëòãýæ áàéíà. Äàéí
çàðëàõ íàéðàìäàë áàéãóóëàõ, óëñûí òºñºâ áàòëàõ çýðýã íü Àðäûí Çàñãèéí
ãàçàð áóþó èõ õóðëûí ìýäýëä áàéíà ãýæýý 655 .
Ýíý áàðèìò áè÷ãèéí 8-ð ç¿éëä “Òàíãàðãèéí ãýðýýíèé” ãîë ÷óõàë çààëò
áàãòàí îðñîí íü áàñ ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø àæýý.
Àâòîíîìèéí ¿åä Áîãäîä òàíèëöóóëñàí øèéäâýð, èëòãýë, õóóëèéí áàðèìò
áè÷èãò “çºâøººðíº”, “òóøààíà”, “ñî¸ðõîíî” ãýõ çýðãýýð áè÷äýã áàéæýý.
Õàðèí òàíãàðãèéí ãýðýý áàéãóóëñíû äàðàà çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ ÿâóóëàõ
ãýæ áàéñàí øèéäâýðèéí òºñºë áóþó ýñõ¿ë íýãýíò øèéäâýðëýñýí àñóóäëûã
Áîãä õààí òàíèëöàí ¿çýýä çºâõºí “ìýäýâ”, ýñâýë ¸ñîîð áîëãîòóãàé” ãýæ ãàðûí
¿ñýã çóðäàã áîëñîí áèëýý.
Äýýð äóðäñàí áàðèìò áè÷ãèéí àãóóëãààñ ¿çýõýä àðäûí õóâüñãàë íü
ôåîäàëûí ýñðýã ÷èãëýñýí øèíæ ÷àíàðòàé íü ìàø òîäîðõîé áàéíà.
Àðäûí íàì, çàñàã íü àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ áà õàðãèñ ¸ñûã
óñòãàõûí òºëºº á¿õ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéæýý 656 .
655
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí, 25-26-ð òàë.
Çîõèîã÷ ¿¿íèéã òîâ÷ëîí àâñàí áîëíî.
656
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. “Ìîíãîëûí àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàíû
òîâ÷ ò¿¿õ”. Äîîä äýâòýð. 278-279-ð òàë.
308

Ãýâ÷ íàì, çàñàã òýð ¿åä ò¿¿õèéí òîäîðõîé áîäèò íºõöºëèéã õàðãàëçàí
¿çýæ, çàñàã íî¸ä, ôåîäàë, ò¿øìýëèéí ýðõèéã ààæìààð òóóøòàé õÿçãààðëàí,
àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëàìæèéí çàð÷ìûã ãóéâàëòã¿é áèåë¿¿ëæ áàéæýý.
Òóñ óëñûí õîéò, áàðóóí, ç¿¿í, ç¿¿í ºìíº íóòàãò áàéëäààíû àæèëëàãààã
óäèðäàõûí çýðýãöýý Àðäûí Çàñãèéí Ãàçà𠺺ðèéí íºëººã õîøóóäàä ààæìààð
òàðõààí, çàõ õÿçãààðûí ìîíãîë îëîí ÿñòàíãààð íàìûã õ¿ðýýë¿¿ëýí íÿãòðóóëàõ
àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ. 1921 îíû 10-ð ñàðûí 5-íä Ìîíãîëûí îëîí ÿñòàí àðä
ò¿ìýíä ãàðãàñàí óðèàëãàäàà àõ ä¿¿ãèéí íºõºðñºã ¸ñíû ¿íäñýí äýýð íýãäýí
íÿãòðàõûã Çàñãèéí ãàçàð óðèàëæýý 657 .
Àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íºõºðëºëèéí áîäëîãîòîé õîëáîãäóóëàí áàðóóí
àéìàã, Äàðèãàíãà çýðýã ãàçàð èõýýõýí àæèë ÿâàãäàæ áàéâ. Ǻâëºëòèéí òýð ¿åèéí
õýâëýëä íèéòýëæ áàéñíûã àâ÷ ¿çýõýä îðîí íóòàãòàé õîëáîî òîãòîîõ çîðèëãîîð
Àðäûí Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí òºëººëºã÷äèéã îëîí õîøóóäàä òîìèëîí ÿâóóëæ
àðäûí çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéãàà àðãà õýìæýýã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõ
äààëãàâàð õîøóóäàä ºã÷ýý. Òýäãýýð òºëººëºã÷èä, àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí
äàðààõ ýõíèé ñàðóóäàä õîøóóäûí äîòîð óëñ òºðèéí àæèë çîõèîæ, óëñûí õýðãèéã
Ñ¿õáààòàð ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ óäèðäàæ ¿ë ÷àäíà ãýõ çýðãýýð õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ÿíç
á¿ðèéí ýòãýýä¿¿äýýñ òýð ¿åä òàðààæ áàéñàí öóóðõëûã íÿöààæ áàéâ.
“Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òºëººëºã÷人ñ çîõèîñîí àæëûí ¿ð ä¿íä îðîí
íóòàãò íàìûí áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëàãäàæ áàéñàí áà òýäãýýð íü îðîí íóòàãò
õóâüñãàëò àæëûã òîëãîéëæýý. Æèøýý íü, íàìûí áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷ëàãààð
õîøóóäûí çàðèì ýðõ áàðèã÷äûã ñîëüæ ò¿øìýë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâüæ, çàðèì íî¸äûí ÿìáà õýðãýì, ýðõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý àâ÷
áàéñàí” ãýæ íýã áàðèìò áè÷èãò äóðäæýý 658 .
Àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé íºëººã îðîí íóòàãò äýëãýð¿¿ëýõ,
òºðèéí áàéãóóëàëò ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã
àðä÷èëàõ ÿâäàë íü áàéëäààí õèéæ áèé íºõöºë áàéäàë áîëîí çàðèì ÷óõàë
íóòãóóäûí õîîðîíä õàðèëöàà òîããîîã¿é, àðäààñ ãàðàëòàé áîëîâñîí õ¿÷èí
òóéëûí äóòàãäàëòàé, õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã äîðîé, ëàì, øàøèí, ñ¿ì
õèéäèéí íºëºº èõ, ôåîäàë ò¿øìýë¿¿äýýñ õèéæ áàéñàí ýëäýâ ÿâóóëëàãà èõ
áàéñàí çýðýã áýðõøýýë íºõöºëèéí äóíä ÿâàãäàæ áàéâ.
Íàì çàñàã òýð ¿åä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ äàéñàãíàñàí ¿çýë ñàíàà á¿õèé
ôåîäàë, ò¿øìýäèéã îëíîîñ õºíäèéð¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëàõûí õàìò óäèðäàõ
àæèëä òàâèõ áýëòãýãäñýí áîëîâñîí õ¿÷èí àðäûí äîòðîîñ äóòàãäàëòàé áàéãààã
õàðãàëçàí õóó÷èí ñýõýýòýí ò¿øìýë¿¿äèéã áàñ àøèãëàæ áàéâ.
ßìàð ÷ õóâüñãàë, ò¿¿íèé äîòîð ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí äàðààõ
ýõíèé ¿åä ÷ ãýñýí õóó÷èí ñýõýýòíèéã àøèãëàõ íü çàéëøã¿é áàéäàã áºãººä
ó÷èð íü àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëæ äàðàà íü øèíý íèéãìèéí ñýõýýòýí òºðæ áóé
áîëäîã áèëýý.
657
ÌÓÀ. Óëñ òºðèéí 1 àíãè. 4 á¿ëýã 126-ð á¿ñ.
658
Ýíý áàðèìò áè÷èã íü “Çîðèãò. ÌÀÕÍ-ûí 1 èõ õóðàë. 1923 îíû 11-ð ñàðûí 24. Íèéñëýë Õ¿ðýý" ãýñýí
ãàð áè÷ìýë áàéäàã áºãººä ò¿¿íèé íýã õóâü íü  È.Þäèíèé ãàð äýýð õàäãàëàãäàæ áàéâ.
309

Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí öýðýã Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõººñ íýëýýä ºìíº îëîí õîøóóíû
çàñàã íî¸ä, òîì ò¿øìýë¿¿ä Õ¿ðýýíä öóãëàð÷, èðýýä èõýíõ íü òýíäýý ¿ëäñýíèéã
äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Òýäíèé íýã õýñãèéã Áîãä õààí Óíãåðíèé Çàñãèéí ãàçðààñ
àëáà òàòâàð îíîãäóóëàõ öýðýã òàòëàãà ÿâóóëàõ àñóóäàë õýëýëö¿¿ëýõýýð äóóäàí
èð¿¿ëñýí áàéæýý. ͺ㺺 õýñýã áóþó ÿëàíãóÿà óìàðä õîøóóäûí íî¸ä, ò¿øìýä
íü óðüäàõü á¿ëã¿¿äýä äóðäñàí ¸ñîîð àðäûí öýðãèéí äàâøèëòààñ çàéëàí
Õ¿ðýýíä èðñýí áàéâ. Ãóðàâ äàõü õýñýã íü õ¿ðýýã ýçëýõ ¿åä èðñýí áàéæýý. Ýíý
ãóðàâ äàõü õýñãèéí äîòîð îðñîí çàðèìûã àëáàí òàòâàðûí àñóóäàë õýëýëöýõýä
îðîëöóóëàõààð Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ äóóäàí èð¿¿ëñýí áàéæýý. Õ¿ðýýã
÷ºëººëñíèé äàðàà Óíãåðíòýé õèéñýí áàéëäààíû ¿åä õîøóóíû çàðèì çàñàã
íî¸äûã áóöààõ ýñýõ àñóóäëûã Àðäûí çàñãààñ çîõèöóóëàí øèéääýã áàéæýý.
Äýýä òóøààëûí íî¸ä, ëàì íàð õºäººëºõ çºâøººðºë ãóéñíûã õýëýëöýýä, àëáàí
õýðãýýð Õ¿ðýýíä äóóäàí èð¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéã ¿ëäýýõ áà õàðèí äààëãàñàí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã õºäººëºõèéã çºâøººðºí çîõèõ àëáàí áè÷èã
îëãîñíîîñ ãàäíà öààøèä òýäíèé õ¿ñýë, ýðìýëçëèéã òóõàé á¿ðèéä íü õýëýëöýæ
áàéõààð Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ 7-ðñàðûí 16-íä øèéäâýð ãàðãàæýý 659 .
Õóó÷èí òºðèéí àïïàðàòûã ýâäýí ñóëðóóëæ, àðäûí çàñãèéí õýðýãöýýíä
õóó÷èí ò¿øìýä¿¿äèéã îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë çîðèëòûí íýã áàéæýý. Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðààñ 1921 îíû 12-ð ñàðûí 2-íä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàõèðãààíä
ºãñºí øèéäâýðò, àðäûí öýðãèéí áýëòãýëèéí õýëòýñò çîðèóëàí, áè÷èã ¿ñýã
õàìãèéí ñàéí ìýäýõ 25 ò¿øìýë, áè÷ýý÷ íàðûã Õ¿ðýýíä èð¿¿ëýõèéã òóøààæýý 660 .
Àðäûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
àæëûã ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëûí çîðèëãîíä
çîõèöóóëàí ÿâóóëæ ýõýëñýí íü
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð íü õ¿íä
ñóðòàëòàé òýìöýõ áà óëñûí àïïàðàòûí
¿éë àæèëëàãààã õºäºëìºð÷èí àðäûí
àøèã ñîíèðõîëä çîõèöóóëàí ÿâóóëàõûí
òóëä óëñûí àëáàí áàéãóóëëàãûí ä¿ðìèéã
òîãòîîæýý.
Çàñãèéí ãàçàð íü õóó÷èí ò¿øìýë¿¿äèéã àøèãëàõûí õàæóóãààð ò¿¿íèé
õàðãèñ õýñãèéã óëñûí àïïàðàòààñ çàéëóóëàõ àæëûã ÿâóóëñíààñ ãàäíà àéìàã,
õîøóóäûí ¿éë àæèëä òàâèõ õÿíàëòûã á¿õ òàëààð õ¿÷òýé áîëãîí, õîøóóíû
ýðõ áàðèõ òóøààëä õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãóóëèàð äýâø¿¿ëýí îðóóëàõ ïðàêòèêèéã
íýâòð¿¿ëæ áàéâ.
Ñýöýí õàí àéìãèéí õîøóóíû çàñàã íî¸í Öýäýíõîðëîî ýðõ ìýäëýý óãñàà
çàëãàìæëóóëàõ ãýæ áàéãààã àðäûí çàñãèéí ãàçàð àâ÷ õýëýëöýýä, 8-ð ñàðûí
31-íä ººðèéí òºëººëºã÷äèéã ÿâóóëæ, õîøóóíû ýðõèéã óãñàà çàëãàìæëóóëàí
çàõèðóóëàõ óó, ýñõ¿ë ñîíãóóëèàð õ¿í òàâèõ óó, õýðýâ ñîíãóóëü õèéâýë õýíèéã
ñîíãîõ ñàíàëòàé áàéãààã õýëýëöýõ õîøóóíû õóðàë õóðàëäóóëàõûã äààëãàæýý 661 .
659
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð” õýìýýõ ¿äýýñ.
660
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí ¿åèéí ñàí.
661
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð" õýìýýõ ¿äýýñ.
310

Äàðõàí áýéë Áààðàé ººðèéí òóøààëûã õ¿¿äýý øèëæ¿¿ëæýý. Ýíý õýðãýì
òóøààëàà àðä ò¿ìíèé ýñðýã àøèãëàâàë, õ¿÷èíã¿é áîëãîíî ãýæ Áààðàéí õ¿¿ä
Çàñãèéí ãàçðààñ 11-ð ñàðûí 12-íä ñàíóóëæ áàéæýý 662 . Çàñãèéí ãàçðûí 1921
îíû 11-ð ñàðûí 2-íû øèéäâýð ¸ñîîð Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Ñàðóóë ã¿íèé
õîøóóíä õóó÷èí õîøóó çàñãèéí îðîíä õîøóó çàõèðãààíû äàðãûã ñîíãîõ àæèë
ÿâàãäñàí áºãººä ýíý ñîíãóóëèéã çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ óäèðäæýý.
Õîøóóíû èëýðõèé õàðãèñ õóó÷èí ýðõ áàðèã÷äûã çàéëóóëàõ áà øèíý õ¿íèéã
ñîíãîõ õýðýãò àðäóóä, îðîí íóòãèéí ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà èäýâõ ñàíàà÷ëàãà
ãàðãàæ áàéæýý.
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí õîøóó íî¸í áýéñ Öîãò-Î÷èðûã õàòóó øèð¿¿í
äàðëàã÷ ýòãýýä ãýæ Çàñãèéí ãàçàðò èð¿¿ëñýí ãîìäîë ¸ñîîð òýð õîøóóíä
õóðàë õèéëãýõýýð Çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 11-ð ñàðûí 12-íä øèéäâýð ãàðãàæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí ìºí ýíý õóðëààð õîøóó íî¸íû õàðãèñëàëààñ àíãèæðóóëàõûã
õ¿ññýí áýéñ Äóãàðæàâûí õ¿ñýëòèéã àâ÷ õýëýëöæýý.
“Èçâåñòèÿ” ñîíèíû 1921 îíû 11-ð ñàðûí 17-íû äóãààðò “íî¸ä, òàéæ íàð
ººðèéí íýð õ¿íäèéã àðä îëíû í¿äíèé ºìíº àëäàæ áàéíà. Æèøýý íü ñàÿõàí
Ñýöýí õàí àéìãèéí õýñýã õîøóóäûí õ¿í àì øóäàðãà áóñ çàëüõàé “ìóó
íî¸íîîñ” àíãèæðóóëæ ºãºõèéã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ñ÷ýý” ãýæýý.
̺í ýíý õóðëààñ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðãèéí æàíæíûã îãöðóóëàõûã
õ¿ñ÷ ãàðãàñàí Ýâëýëèéí ãèø¿¿äèéí øààðäëàãûã äýìæèõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Çàëóó÷óóäûí 25-ð ¿¿ðèéí Íàéäàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé ãèø¿¿ä Íàÿíò âàíãèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîî á¿õèé çàðèì àñóóäëûã ø¿¿ìæèëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð íü íºëºº á¿õèé ôåîäàëóóäàä Ìàíæ, Àâòîíîìè, Ãàìèí,
Óíãåðíèé ¿åä îëãîãäñîí öîë, çýðãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý. Ýíý øèéäâýð Áîãä
áà ò¿¿íèé õàòàíä ÷ õàìààð÷ýý 663 .
̺í çàñãèéí ãàçðûí 8-ð ñàðûí 3-íû øèéäâýðýýð Äèëàâ õóòàãò
Æàìñðàíæàâò Ìàíæèéí ¿åä îëãîñîí Ñàìèäàé áàãø ãýäýã öîëûã õ¿÷èíã¿é
áîëãîæýý.
Çàñãèéí ãàçàð Óíãåðíèé ¿åä Äóéíõîðûí äà ëàì, Íî¸í õóòàãò, ÷èí áèøðýëò
õóòàãò, íîìîí õàí çýðýã õ¿ì¿¿ñò Óíãåðíèé ¿åä îëãîñîí îëîí òºðëèéí öîëûí
æóóõ áè÷èã, òàìãûã õóðààõ øèéäâýð 11-ð ñàðûí 19-íä ãàðãàæýý.
Ýäãýýð á¿ãä íü ôåîäàë àíãèéí óëñ òºð, áàñ ýäèéí çàñàã, õóóëèéí ýðõèéã
õàñàæ Àðäûí çàñãèéí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëæ áàéñíûã ãýð÷èëæ áàéíà. ¯¿íèé
ãýð÷ íü ºíãºí人 ñàéí äóðûí áàéäàëòàé áîëîâ÷ ¿íýíäýý àðãàã¿é ýðõýíä
àâòàæ, ôåîäàëóóä àëáàí òóøààëààñàà îãöðîõ çýðãýýð öîëîî ñàéí äóðààðàà
ºãö㺺ñºí ÿâäàë ìºí þì.
Õîâäûí ñàéä áàéñàí Àþóðçàíà áýéñ çýðýã òóøààëààñàà îãöðîõ ºðãºäºë
ãàðãàæýý. Äýýð äóðäñàí Ñàéí íî¸íû àéìãèéí èòãýëò áýéñ Öîãò-Î÷èð àðä
îëíû øààðäëàãà äàðàëòààð õîøóó Çàñãèéí òóøààëààñ îãöîð÷, óëìààð
662
̺í òýíä
663
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 10 -ð ñàðûí 6-íèé øèéäâýð.
311

íàìä ýëñýõèéã ÷ õ¿ñ÷ áàéâ 664 . ̺í àéìãèéí Äîâ÷èíæàìö ã¿í öîëîîñîî
ñàéí äóðààðàà îãöîð÷ýý 665 . Ýäãýýð á¿ãäýýñ ¿íäýñëýí íàì, çàñàã, õîøóóíû
ýðõ áàðèã÷äûí ýðõèéã õÿçãààðëàõ áà õàðãèñ ôåîäàëóóäûã öààøäàà óëñûí
àïïàðàòààñ çàéëóóëàõ àæèë ÿâóóëàõ áîëæýý.
Àõàé ã¿í Äàøðàâäàíãèéí õîøóó, çàñàã íî¸íû ýðõ ìýäëýý øèëæ¿¿ëýõ
àñóóäàë õýëýëöýõ ÿâäàëòàé óÿëäóóëàí Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð 1921 îíû 11-ð
ñàðûí 30-íû øèéäâýðò, íî¸ä çýðýã öîëîî óãñàà çàëãàìæëóóëàõ æóðìûã
óñòãàõ òóõàé àñóóäëûã àíõ óäàà äýâø¿¿ëýí òàâüæýý. ̺í Çàñãèéí ãàçðûí
òýð õóðëààð Çàñàãò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãûã îãöðóóëàõ òóõàé õýëýëöýýä
ýíý òóøààëä õóó÷èí ¸ñîîð çààâàë íî¸äîîñ òàâèõã¿é, õàðèí õ¿í àìûí äîòðîîñ
áè÷èã ¿ñýã ñàéí ìýäýõ, øóäðàãà õýí íýãýí èðãýíèéã ñîíãîõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çæýý. Ãýâ÷ ýíý øèéäâýð¿¿ä ãàçàð á¿õýíä òýð á¿ð áèåëæ áàéñàíã¿é. ¯¿íèé
øàëòãààí íü ôåîäàë, ò¿øìýë¿¿ä ººðèéí õóó÷èí öîë òóøààëàà ýäýëæ ¿ëäýõèéã
àëü áîëîõîîð ýðìýëçýæ áàéñàí áà àðäûí äîòðîîñ äýâø¿¿ëýõ áîëîâñîí õ¿÷èí
äóòàãäàëòàé áàéñàí çýðãýýñ áîëæ áàéæýý.
Èíãýæ Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð òºðèéí õóó÷èí àïïàðàòûã àëõàì àëõìààð
øèíý÷ëýæ, øèíý àãóóëãà ñàíàà÷ëàãûã óëñûí áàéãóóëëàãûí àæèëëàãààíä
íýâòð¿¿ëæ òºðèéí óäèðäàõ õýðýãò àðäûí äîòðîîñ àëü òýíöýõ õ¿íèéã òàòàí
îðóóëæ áàéâ.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð òºðèéí äîòîîä ãàäààä áîäëîãîòîé õîëáîãäñîí
õàìãèéí îëîí òºðëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéæýý. Æèøýý íü, Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 8-ð ñàðûí 20-íû õóðëûí õýëýëöýõ õýðãèéí
òºëºâëºãººíä:
Áàãà ñóðãóóëèéí ä¿ðýì áàòëàõ, öýðãèéí ýìíýëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ,
ñ¿ì õèéä çàñàõàä õýðýãëýõ øîõîé 纺õºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéã øàâèéí
ÿàìíû øàíçàâààñ õ¿ññýí òóõàé; ºðòººíèé àæëûã çîõèöóóëàõ ä¿ðýì; Õ¿ðýý-
Çàìûí ¿¿äèéí öàõèëãààí õàðèëöààíû øóãàìûã çàñàõ, áàðóóí õÿçãààð äàõü
õóäàëäàà÷èí Ñàôüÿíîâûí çàí áàéäëûí òóõàé ãýõ ìýò îëîí òºðëèéí àñóóäàë
îðæýý 666 .
Íàì çàñãààñ òàâüñàí áîäëîãî ¸ñîîð òºðèéí ýðõ õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí
ãàçàðò øèëæñýí ÿâäëûã íàì, çàñãèéí áîäëîãûí ¸ñîîð Àðäûí òºëººëºã÷äèéí
èõ õóðàë àëáàí ¸ñîîð áàòëàõ ¸ñòîé áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ “Ò¿ð” Çàñãèéí ãàçàð
ãýäýã íýð òîìú¸î íýã õýñýãòýý õýâýýð áàéæýý. Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð íü 1921
îíû 7-ð ñàðûí 16-íû øèéäâýð ¸ñîîð çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë õóðàëäàõ õ¿ðòýë
“ò¿ð” ãýäýã ¿ãèéã õýâýýð áàéëãàõààð òîãòîîñîí áîëîâ÷ “ò¿ð” ãýäýã ¿ã íü àðäûí
çàñàã òºð òîãòâîðòîé áóñ ãýñýí óòãà ñàíàà ãàðàõ àþóë áàéíà ãýæ ¿çýýä àëáàí
áàðèìò áè÷èãò òýð ¿ãèéã õýðýãëýõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý 667 .
664
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. 1921 îíû 12-ð ñàðûí 15-íû áàðèìò áè÷èã.
665
̺í àðõèâ. 32-ð áàðèìò áè÷èã.
666
ÌÓÀ. Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí õýëýëöýõ õýðãèéí òºëºâëºãºº. Àðäûí çàñãèéí àíõàí ¿åèéí
ôîíä.
667
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð¿¿ä" õýìýýõ ¿äýýñ.
312

̺í òîãòîîëîîð èõ õóðëûã ñîíãîõ àíõíû çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë çàðëàí
õóðàëäóóëàõ òóõàé, ä¿ðìèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõûã Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìàíä
äààëãàæýý 668 .
Çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë õóðàëäàõààñ ºìíº Çàñãèéí ãàçðûí àæèë áà ò¿¿íèé
õóðàëä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîî, àðäûí öýðãèéí òºëººëºã÷èä
îðîëöäîã áàéæýý. Ýíý íü ºðãºí îëíû ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðûí àæèëä òóñãàõ
áîëîëöîîã îëãîæýý.
Àðäûí òºëººëºã÷äèéí èõ õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë õèéæ ñîíãîõ
¸ñòîé áàéæýý. Á¿õ õîøóóä øàâèàñ òýäãýýðèéí õ¿í àìûí òîîã õàðãàëçàí
ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷人ð èõ õóðàë õóðàëäóóëàõààð çàñãèéí ãàçàð 7-ð ñàðûí
27-íä øèéäâýð ãàðãàæýý. Àðä îëîí íü ãàãöõ¿¿ ¿íýí øóäðàãà õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîõ
¸ñòîé áàéâ.
Ýíý íü àðäóóäûã òºðèéí æîëîîäëîãîíä òàòàí îðîëöóóëàõ õàìãèéí øóäàðãà
ñàíàà áàéâ. Ãýâ÷ òèéì çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàë õóðàëäóóëàõ õýðýãò õóó÷èí
ò¿øìýë¿¿ä ñààä õèéí óäààøðóóëæ áàéñàí þì. Õóó÷èí ò¿øìýë¿¿ä íü ÷àäâàë
ãîë òóøààëóóäûã ººðñºä人 ¿ëäýýõ, ýñõ¿ë àðäûí çàñãèéí áàéãóóëëàãàíä îðæ
àëáà õààõààñ çàéëñõèéõèéã îðîëääîã áàéæýý. Õóó÷èí ò¿øìýë¿¿ä áàñ õóðëûí
òºëººëºã÷äèéã ñîíãîõ ¿åä ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñ äýâø¿¿ëýõ ãýæ ÷àðìàéäàã áàéâ.
Tºëººëºã÷äèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õóðàëä ñîíãîõ òóõàé äîòîîä ÿàìíààñ
ãàðãàñàí çààâàðò ñîíãóóëèéã óäààøðóóëàõ áóþó ¿ë á¿òýõ õ¿ì¿¿ñèéã äýâø¿¿ëæ
áîëîõã¿é ãýæ çîðèóä çààñàí íü åðèéí õýðýã áèøýý 669 . 1921 îíû 8-ð ñàðûí
ýöýñ 9-ð ñàðûí ýõýýð óëñûí àïïàðàòûí àæèëòàí íàð áà îðîí íóòãààñ èðñýí
ò¿øìýë¿¿äèéí çºâëºëãººíººð àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ öààøäûí çîðèëòûí
òóõàé àñóóäàë õýëýëöæýý 670 . Ýíý çºâëºë㺺í äýýð ôåîäàë àíãèéí òºëººëºã÷èä
áîãäûí ýðõèéã á¿ðýí ã¿éöýä ¿ëäýýõ ñàíàë äýâø¿¿ëýõýä àðäûí òºëººëºã÷èä
ôåîäàë ò¿øìýäèéí ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿ìæèëæ, áîãäûí ýðõèéã õÿçãààðëàæ,
óëñûí õýðýãò àðäûí çàñãèéí ã¿éöýòãýõ á¿õ ¿¿ðãèéã á¿ðýí ã¿éöýä õàíãàæ
ºãºõ òàëààð íàìààñ áàðèìòàëæ áàéñàí øóãàìûã äýìææýý. Òýð çºâëºë㺺í èõ
õóðàë çàðëàí õóðàëäóóëàõàä öàã ¿åèéí áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áàéãààã õàðãàëçàí
òºëººëºí çºâëºëäºõ õóðëûã ò¿ð áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý.
¯íäñýí õóóëü áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð çàðëàí õóðàëäóóëàõ ãýñýí ò¿ð
öàãèéí õóðëûí ä¿ðìèéí òºñëèéã çàñãèéí ãàçàð 8-ð ñàðûí 31-íä õýëýëöæýý.
Õàðèí æèíõýíý õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõûã íèëýýä õóãàöààãààð
õîéøëóóëæýý. Òèéíõ¿¿ èõ õóðàë õóðàëäóóëàõ õóãàöààíû òóõàé äàõèí õÿíàæ
¿çñýí ÿâäàë áîë äàéíû öàã ¿åèéí õ¿íä íºõöºë áà ºðãºí îëíûã òºëººëñºí òèéì
èõ õóðàë õóðàëäóóëàõ áýëòãýë õàíãàëòã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé áàéæýý. Ýíý
íü óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä òàâüñàí çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí èëòãýëä äýýðõ
ó÷èð øàëòãààíû òàëààð çààñíààñ òîäîðõîé áàéäàã þì.
668
Äîòîîä ÿàì íü ãýð ¿åä çàñàã çàõèðãàà àæ àõóéí õýðýã ýðõýëæ áàéñàí òóë ñàéä íàðûí çºâëºëèéí õýðýã
ýðõëýõ ãàçðûí àæèëòàé îéðîëöîî ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
669
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-24 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 24-25-ð òàë.
670
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýë ôîíä 8-ð õàâòàñ, õýðãèéí äóòààð 5.
313

Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áàéíãûí çºâëºëäºõ áàéãóóëëàãà áîëîõ “Óëñûí
ò¿ð öàãèéí õóðàë”-ûã Íèéñëýë Õ¿ðýýíä 1921 îíû 9-ð ñàðûí 5-íä áàéãóóëæ
ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä àéìàã, øàâü òóòìààñ àðä òóñ á¿ð 5, òàéæ íàðààñ òóñ á¿ð
íèæãýýä òºëººëºã÷, ìºí öýðýã, Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîîíîîñ
çîõèõ òîîíû òºëººëºã÷ îðóóëàõààð øèéäâýðëýæýý.
Ò¿ð öàãèéí õóðëûí ä¿ðìèéã çàñãèéí ãàçàð 9-ð ñàðûí 20-íä áàòàëæýý 671 .
Ä¿ðìèéí ¿íäñýí ç¿éë¿¿äýä óëñ îðíûã óäèðäàõ õýðýãò àðäóóäûã òàòàí
îðîëöóóëàõûã çààæýý.
Ìîíãîëûí öàõèëãààí ìýäýýëýëä:
“Ìîíãîëûí ïàðëàìåíòûí ºìíºõ ñóðãóóëü äóóñëàà. Ïàðëàìåíòûí ºìíºõ
õóðëûí 60 äåïóòàòûí á¿ðýëäýõ¿¿íä äýýä äàâõàðãààñ çºâõºí 5 òºëººëºã÷,
áóñàä á¿õ äåïóòàò íü õºäºëìºð÷èí àðä, öýðãèéí òºëººëºã÷èä îðæýý.
Ïàðëàìåíòûí ºìíºõ õóðëûí äàðãààð Àðäûí íàìûí ãèø¿¿í Äóãàð áýéñ
ñîíãîãäñîí áà äàðãûí îðëîã÷îîð õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí õºäºë㺺íèé
óäèðäàã÷... (íýð íü òîäîðõîéã¿é) òóñ òóñ ñîíãîãäæýý. Àðä îëíû ç¿ãýýñ àðäûí
çàñãèéí ãàçðàà èòãýí õ¿íäýòãýõ ÿâäàë ºññººð áàéíà. Çàðèì ãàçðóóä òºâººñ
íýð öîõîí äóóäàõûã õ¿ëýýëã¿éãýýð óëñûí ÷àíàðòàé ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð
øààðäëàãà òàâüñàí áè÷èã çàõèäàë á¿õèé ººðèéí òºëººëºã÷èéã Õ¿ðýýíä
ÿâóóëæ áàéíà 672 ” ãýæ ìýäýýëñýí áàéæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä Ò¿ð öàãèéí õóðëûí ãèø¿¿äèéí 92 õóâü íü àðäûí
òºëººëºã÷èä áàéæýý.
Ò¿ð öàãèéí àíõíû õóðàë 1921 îíû 10-ð ñàðûí 26-íä Äîòîîä ßàìíû
áàéðàíä õóðàëäæýý. Ò¿ð öàãèéí õóðàë íü àðä îëíû ñàíàà õ¿ñëèéã èëýðõèéëýí
íèéãìèéí îëîí òºðëèéí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüäàã áàéâ. Æèøýý íü 11-ð
ñàðûí ýõýýð õîøóóäûí çàñàã íî¸äîä îëãîõ öàëèíãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîí
òîãòîîõ øèéäâýð ãàðãàæýý 673 . Ýíý íü õîøóó çàñàã íî¸äûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí
õóó÷èí ¸ñîîð íóòãèéí õ¿í àìààñ ÿíç á¿ðèéí àëáà ãóâ÷óóð ãàðãóóëäàã çàíøëûã
çîãñîîõîä ÷óõàë àëõàì áîëæýý.
×óõàì òèéì ¿¿ðýã áèåë¿¿ëæ áàéñàí ó÷ðààñ Ò¿ð öàãèéí õóðàë íü òºðèéí
óäèðäëàãàä ºðãºí îëíûã òàòàí îðîëöóóëàõ, óëñûã óäèðäàõ, øèíý áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ, Èõ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõàä ÷óõàë áýëòãýë øàò áîëæ
ºãºâ.
Èéìýðõ¿¿ õóðàë çºâëºë㺺í õèéõ ÿâäàë çàðèì àéìàã, õîøóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä íýâòýð÷ áàéæýý. Òèéì õóðëóóä íü çàñàã íî¸äûí õýðãýì çýðãèéã
çàëãàìæëàõ áóþó õîøóó äàðãûã øèíýýð ñîíãîõ ¿åä èõ òºëºâ áîëäîã áàéæýý.
Æèøýý íü Ñýöýí õàí àéìãèéí Ìèøèãäîðæèéí õîøóóíä 10-ð ñàðä õóðëûí
õîðîî áàéãóóëàãäàæ áàéæýý 674 .
671
Àðäûí Çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 27-30-ð òàë.
672
“Èçâåñòèÿ”. 1921 îí. 11-ð ñàðûí 17.
673
“Äàëüíå-âîñòî÷íàÿ ïðàâäà”, 1921 îíû 11-ð ñàðûí 20
674
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ.,1954. 32-33-ð òàë.
314

Ýäãýýð àðãà õýìæýýí¿¿ä íü àðä ò¿ìíèé àíãèéí óõàìñàð èäýâõèéã
äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àÿíäàà óëñ òºðèéí òýìöëèéí èõ ñóðãóóëü áîëæ ºãñºí þì.
Ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õ, ýðõèéí òàëààð ôåîäàë àíãèéí õóó÷èí ýðõ ÿìáûã
õÿçãààðëàõ àæèë ýõëýí ÿâàãäàæ áàéâ.
̺í ýíý ¿åä àðä÷èëñàí ø¿¿õèéí ¿íäýñ áóé áîëãîõ òºñºë çîõèîõûã ø¿¿õ
ÿàìàíä àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ äààëãàæýý. Ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ ÿâäëûã óñòãàõ
øèéäâýðèéã 7-ð ñàðûí 30-íä çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí áºãººä øèíý õóóëü,
ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõûã Ø¿¿õ ÿàì, Öýðãèéí ÿàì õî¸ðò äààëãàæ áàéæýý. 8-ð
ñàðûí 3-íû øèéäâýð ¸ñîîð ÿë îíîîõ õóó÷èí çàð÷ìûã ººð÷èëñºí áºãººä æèøýý
íü àëàõ ÿëûã 10 æèë õîðèõîîð (òýãýõäýý õóâüñãàëûí äàéñàí, óðâàã÷äûí õóâüä
áîë àëàõ ÿë õýâýýð ¿ëäñýí) öºëºõèéí îðîíä 7 æèë õîðèõ çýðýã ººð÷ëºëò
õèéæýý.
Õóóëü öààçíû ÷àíàðòàé áè÷ã¿¿äýä òîðãîõ, õîðèõ, õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿æèë
ÿâóóëàõ çýðýã öîî øèíý çàð÷ìóóä îðæýý.
Óðüä ôåîäàë àíãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ø¿¿õ, õóóëèéí ºìíº ýäëýæ áàéñàí á¿õ
îíöãîé ýðõèéã óñòãàæ, áàéöààõ, øèéòãýõýä õýðýãëýæ áàéñàí äóíäàä çóóíû
àðãà õýëáýðèéã õàëæ õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿æèë îëãîõ æóðàì íýâòð¿¿ëýõ çýðýã
ýíýðýíã¿é õýëáýð¿¿äèéã òîãòîîñîí áà õàðèí õóâüñãàëûí äàéñàí, óðâàã÷äûí
õóâüä íèëýýä õàòóó øèéòãýë îíîãäóóëæ áàéõ áîëãîñîíä ýäãýýð õóóëèóäûí
àíãèéí áà àðäûí àðä÷èëñàí øèíæ ÷àíàð îðøèíî.
Ôåîäàë àíãèéí ýðõèéã õÿçãààðëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý íü ò¿¿íèé
ýñýðã¿¿öëèéã õóðöàòãàâ. Ôåîäàë àíãèéí ýñýðã¿¿öýë îëîí õýëáýðýýð èëðýí
ãàð÷ áàéñàí ¿¿íä: àðäóóäààñ ôåîäàëûí àâ÷ áàéñàí àëáà òàòâàðûã õóó÷èí
õýâýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ãàðãóóëàõ, ãàäààäûí ï¿¿ñíèé ºð òºë¿¿ëýõ, òîîëëîãûí
¿åä ìàëàà íóóí äàðàãäóóëàõ, àëáà òàòâàð òºëºõ áà çàñãèéí øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýõýýñ çàéëñõèéõ, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ öóóðõàë òàðààõ, àðäûí çàñãèéí
ýñðýã õóéâàëäààí õèéõ çýðýã áîëíî.
Äýýä ôåîäàëóóä àðäûí çàñãèéí ýñðýã òýìöýëä Áîãäûã àøèãëàõ çîðèëãîîð
áîãäûí îðäíûã òîéðîí íÿãòàð÷ áàéâ. Ýäãýýð ýñýðã¿¿öýë ÿìàð ÷ ºí㺠ç¿ñòýé
áàéëàà ãýñýí õýðýã äýýðýý àðäûí çàñãèéí ýñðýã ôåîäàë àíãèàñ õèéæ áàéñàí
òýìöëèéã èëýðõèéëæ áàéâ. “Õèë õÿçãààðûí ñàéä, äàðãà íàðààñ Áîãäîä
øóóä èëòãýë òàâèõ ýðõèéã ººð÷ëºõ” òóõàé Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí 1921
îíû 8-ð ñàðûí 7-íû øèéäâýðò ºã¿¿ëñýí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áàéæýý.
Òýð øèéäâýð ¸ñîîð öýðãèéí òîì äàðãà íàð, õèëèéí ñàéäóóä áîãäîä àéëòãàõ
àéëòãàëàà ãàãöõ¿¿ Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàõ ¸ñòîé áîëæýý 675 .
Õÿçãààðûí öýðãèéí ñàéä Ãîìáî-èäøèíèéã õàëæ ñîëüñîí íü äýýðõ
àñóóäàëòàé õîëáîîòîé áàéñàí áîëîëòîé.
Á¿õ ÿàìíû ñàéä, îðëîã÷èä, Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷èä, íàì ýâëýëèéí
Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä îðîëöñîí Çàñãèéí ãàçðûí ºðãºí õóðàëäààí
675
1921 îíû 8-ð ñàðûí 7-íä áîëñîí Çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí òîãòîîë. Õóóëáàð íü Â.È.Þäèíèé ãàð äýýð
õàäãàëàãäàæ áàéâ.
315

11-ð ñàðûí 1-íä áîëæ, Áîãä ãýãýýíèé ýðõ õýìæýýíèé òóõàé õóóëü áàòàëñàí íü
“Òàíãàðãèéí ãýðýý” õýìýýí àëäàðøæýý. Òýðõ¿¿ òàíãàðãèéí ãýðýýíä ºã¿¿ëñýí íü:
“Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-ð îí, 10-ð ñàðûí 20, åâðîïûí 11-ð ñàðûí 1-íèé
ºäºð, Çàñãèéí ãàçðûí 21-ð õóðàëä õýëýëöýí òîãòîîñîí íü îäîî öàã õýäèéãýýð
Ìîíãîë óëñàä õýìæýýò ýðõòýé çàñàã áàéãóóëñàí áîëîâ÷, ýä¿ãýý õ¿ðòýë
óëñûí õààí áà Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí áàðèëäëàãà, ýðõ ìýäëèéí õýìæýýã
òîããîîñîí õóóëü ä¿ðýì ãàðãàæ òóíõàãëàñàíã¿é áºãººä ýíýõ¿¿ õýðãèéã Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðààñ õýìæýýò çàñàãòàé àðä óëñóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí ãîë óòãûã
õàðãàëçàí ÿâóóëæ á¿õèé òóë, õýðýâ ¿¿íýýñ óðàãø ýíý õýâýýð òóñ óëñûí
õýðãèéã ÿâóóëáàë óëñûí Õààí áà Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ¿ë òîõèðîõ ÿâäàë
ãàð÷, óëñûí áàéäàë àìàðã¿é áîëæ áîëçîøã¿é òóë, Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí
ãàçðààñ õýìæýýò çàñàãò àðä óëñóóäûí ¿íäñýí õóóëèéí ãîë óòãûã áàðèìòëàí
òîãòîîñîí ä¿ðýì õýìýýæýý.
1. Ìîíãîë óëñûí Áîãä õààí Æàâçàíäàìáà õóòàãò øàðûí øàøíû Áîãä ýçýí
áîëîõ òóë, óëñ òºðèéí õýðýãò õîëáîãäîëã¿é, øàøíû á¿õèé õýðãèéã õÿçãààðã¿é
ýðõýëáýë çîõèíî.
2. Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò õààí íü õýìæýýò çàñàãòàé àðäûí õààí òóë,
òóñ óëñûí àëèâàà õýðãèéã çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéäààð äàìæóóëàí
ã¿éöýòã¿¿ëáýë çîõèíî.
3. Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä õààí òàíàà ñîíñãîí àéëòãàëã¿é, øèíý õóóëü
ä¿ðýì òîãòîîí ÿâóóëæ ¿ë áîëîõîîñ ãàäíà, òóøààí ÿâóóëñàí ÷óõàë ç¿éë¿¿äèéã
óäàà äàðààãààð Áîãä õààí òàíàà àéëòãàí ñîíñãîâîë çîõèíî.
4. Õýìæýýò çàñàãò Ìîíãîë Àðä Óëñûí ¯íäñèéã áàòëàí áîëîâñðóóëàõ áà
àðä ò¿ìíèé òóñûã áàòëàí äýëãýð¿¿ëýõ õóóëü ä¿ðìèéã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ
¿¿ñãýí çàðëàõàä Áîãä õààí òàíàà ñîíñãîí àéëòãàõ ¸ñîîð ÿâóóëàõ òóë, ýíý
ìýò õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä õààíòàí ¿ë çºâøººðºõ áà ýâäýæ ¿ë áîëíî. Ãýâ÷ áóñ
÷àíàðûí õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä õààí òàíàà Çàñãèéí ãàçðààñ àéëòãàõàä, ìºí Áîãä
õààí òàíààñ íýãýí óäààãààñ èë¿¿ã¿é äàõèí ýðã¿¿ëæ õýëýëö¿¿ëýõ ýðõ áèé àâ÷,
çàñãèéí ãàçðààñ òýðõ¿¿ õóóëü ä¿ðìèéã õî¸ð óäàà ìºí óðäûí ¸ñîîð çºâëºí
àéëòãàõ áîëîõóë ¸ñîîð ÿâóóëáàë çîõèíî.
5. Àëèâàà øèíý õóóëü ä¿ðýì áà Çàñãèéí ãàçðûí ÷óõàë òóøààëûã óëñûí
Åðºíõèé ñàéä ãàíöààð áóþó ýñõ¿ë áóñàä ñàéäòàé õàìòàä Áîãä õààí òàíä
í¿¿ðýýð áàðààëõàí àéëòãàæ áàéâàë çîõèíî.
6. Õýðýâ, äîòîîäûí ñàìóóí ¿¿ñýõ, òóñ óëñûí ñàìóóðàõàä õ¿ðâýë ç¿éã ¿çýæ,
Çàñãèéí ãàçðààñ ýíõ öàãèéí ä¿ðýì õýìæýýíèé ¸ñîîð óðüäààð Áîãä õààí òàíä
àéëòãàõûã ¿ë õýðýãñýí, ÷óõàë õóóëü òóøààë ÿâóóëæ áîëíî.
7. Ãàâúÿà çýðýã îëãîõûã Áîãä õààí òàíààñ ýðõëýí øàãíàõ áîëîâ÷, çàñãèéí
ãàçðààð óëàìæèëáàë çîõèíî. Áàñ òýðã¿¿í, äýä ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí, äýä
æàíæèí íàðûã Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëæ, Áîãä õààí òàíàà ñîíñãîí àéëòãàõààñ
ãàäíà áóñàä àëáàí õààã÷äûã Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëáîë çîõèíî.
8. Ýíýõ¿¿ ä¿ðìèéã òóñ óëñûí èõ õóðàëäààí õóðàëäàõûí íààíà õ¿÷èí
òºãºëäºð ÿâóóëáàë çîõèíî.
316

9. Ýíýõ¿¿ ä¿ðìèéã Ìîíãîë Àðä Óëñûí òºð áàò, øàøèí äýëãýð÷, äîòîîääîî
ýâòýé, ãàäààäàä ñ¿ðòýé, îëîí ò¿ìýí æàðãàëàíòàé áàéõûã ýðìýëçýí çîõèîñîí
òóë Áîãä õààí, Çàñãèéí ãàçàð õî¸ð ýíýõ¿¿ ä¿ðìèéã ýâäýëã¿é ¸ñ÷ëîí ÿâóóëàõûã
àðèóí òàíãàðàã áîëãîí áàòëàâ 676 ” ãýæýý.
Ýíý áàðèìò áè÷èã áîë àðäûí çàñàãò óëñààñ ãàðãàñàí õóóëü öààçíû ÷óõàë
áàðèìò áè÷èã þì. Òàíãàðãèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí ãîë ç¿éë¿¿äèéí õóðö ¿ç¿¿ð
íü àðäûí çàñãèéí ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëæ, òºðèéí á¿õ õýðýãò ýçýí õààíû ýðõèéã
õÿçãààðëàõàä ÷èãëýæýý. Áîãä õààí õîðèã òàâèõ ýðõã¿é áîëñîí áºãººä íýãýí
óäàà õîðèã òàâèâ ÷ òèéíõ¿¿ õîðèã òàâèóëñàí õóóëü ç¿éëèéí òºñëèéã àðäûí
çàñãèéí ãàçàð áàòàëáàë òýð íü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ýëäýâ
¿éìýýí ñàìóóí äýãäâýë Áîãä õààíä óðüä÷èëàí ìýäýãäýëã¿éãýýð àðäûí çàñãèéí
ãàçà𠺺𺺠õóóëü ãàðãàõ ýðõòýé áîëñîí áàéâ.
Òàíãàðãèéí ãýðýýíèé 9-ð ç¿éëä äóðäñàí ¸ñîîð á¿õ õóóëü ä¿ðìèéã
áèåë¿¿ëýõýä Áîãä áà Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí õàðèëöàí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã
çààãëàí òîãòîîæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ õóóëèéã ãàðãàæ áèåë¿¿ëñýí
íü õóâüñãàëûí îëîëòûã õàìãààëàõ áà ò¿¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàí ºã÷
÷àäñàíààñ àðäûí çàñãèéí ãàçàð îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí
¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí õÿíàæ áàéæýý. Ýíý òàëààð Êîìèíòåðíû Àëñ Äîðíîäûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí õýâëýë “Íàðîäû Äàëüíåãî Âîñòîêà”
ãýäýãò áè÷ñýí íü: “Ýä¿ãýý àðäûí çàñãèéí øèíý àðãà õýìæýýã àìüäðàëä õýðõýí
áèåë¿¿ëæ áàéñàí òóõàé òàéëàíã îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷èä æèë òóòàì
ãàðãàæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ... Ëàì íî¸äûí íºëººã õàðãàëçàëã¿éãýýð Ìîíãîë
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí øèëäýã
òºëººëºã÷èä, àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ãèø¿¿äèéã áàãòààæ áàéíà. Çàñãèéí
ãàçàð íü ºðãºí îëíû äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ ôåîäàëóóäòàé õèéõ òýìöýëäýý øèíý
áàéð ñóóðèéã àëõàì àëõìààð ýçýëæ áàéíà. Óëñ îðíûã óäèðäàõ ýðõýý òóí èõ
õàðòàé õàìãààëæ áàéñàí Æàâçàíäàìáà õóòàãò õ¿ðòýë óëñ îðíûã óäèðäàõ
ýðõýý àðäûí çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëæ áóóëò õèéõýä õ¿ð÷ýý 677 ” ãýæýý.
Èéíõ¿¿ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéí ÿâöàä, àðäûí çàñàã öóöàëòã¿é áýõæèæ,
òºðèéí àïïàðàò õóó÷èí ààæìààð ñóëðàí ýâäýð÷, òºðèéí áàéãóóëëàãààñ õàìãèéí
õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä çàéëóóëàãäàí, àðä àíãèéí õ¿ì¿¿ñ óëñûí õýðýãò ààæìààð
òàòàãäàí îðñîîð áàéâ. Àðäûí çàñàãò óëñ ìàø ÷óõàë ¿¿ðã¿¿äèéã àëõàì àëõìààð
ã¿éöýòãýæ èðñýí ¿¿íä: ãàäààäûí äàéñíààñ õóâüñãàëûí îëîëòûã õàìãààëàõ,
äýëõèéí àíõíû çºâëºëò ñîöèàëèñò óëñ áîëîõ ÐÑÔÑÐ-òýé íºõºðëºëºº
áýõæ¿¿ëýõ, áóñàä îðîíòîé íºõºðñºã õàðèëöàà òîãòîîõ, ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî
ÿâóóëàõ, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéõ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí àìüäðàëûã
ººä òàòàí õºãæ¿¿ëýõ, ò¿ëõýãäýí óíàñàí ôåîäàë àíãèéí ýñýðã¿¿öëèéã äàðàõ
çýðýã áîëíî. Èéì ó÷ðààñ àðäûí àðä÷èëñàí çàñàã íü àíãèéí ìºí ÷àíàðààðàà
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº áà àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí øèíæèéã èëýðõèéëæ áàéâ.
676
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 31-32-ð òàë.
677
“Íàðîäû Äàëüíåãî Âîñòîêà”. 1921 îí. ¹4. “׺뺺ëºãäñºí ìîíãîë õýìýýõ ºã¿¿ëýë.
317

Ôåîäàëûí ýäèéí çàñãèéí
ýðõ ÿìáûã ýâäëýí àðä
îëíû àìüäðàë áàéäëûã
ñàéæðóóëàõ òàëààð àâ÷
ýõýëñýí àðãà õýìæýýí¿¿ä
§3. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéã
¿¿ñãýí õèéñýí íü
Ôåîäàë àíãèéã óëñ òºð áà òºð ýðõèéí õóâüä
õÿçãààðëàõûí çýðýãöýý ò¿¿íèéã áàñ ýäèéí
çàñãèéí òàëààð òóóøòàé õÿçãààðëàõ àëõàì
áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Õóâüñãàë ÿëàõ
¿åä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóéëûí õîîñðîë
äîðîéòîëä ó÷èðñàí íü ãàãöõ¿¿ àëáà òàòâàð,
ãàäààäûí ï¿¿ñýíä òºëºõ ºð øèðýýñ áîëîîä çîãñîîã¿é áàñ ãàäààäûí ò¿ðýìãèé
öýðãèéí õýðýãöýýíä àñàð èõ ç¿éë íèéë¿¿ëæ áàéñíààñ áîëæýý.
1922 îíä ÿâóóëñàí òîîëëîãûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä, òóñ îðîíä 5 ñàÿ îð÷èì ìàë
áàéñàí ãýæýý. Óã òîîëëîãîíä ôåîäàë àæ àõóéòíóóäàä àðäûí òºðèéí àëèâ
àëáàíààñ áýðõøýýæ ìàë äàðàõ ÿâäàë õóâüñãàëûí äàðàà èõýýõýí ¿çýãäýõ áîëñîí
íü òîîëëîãûí ä¿íã áóóðóóëàõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Ãýâ÷ óëñûí íèéò ìàëûí
òîî 1918 îíû òîîëëîãîîñ õîéøèõ 3 æèëä ýðñ õîðîãäñîí íü èëýðõèé áºãººä
òýð õîðîãäîë ãàäààäûí ò¿ðýìãèé öýðãýýñ òóñ îðîíä ó÷ðóóëñàí ò¿ìýí çîâëîí,
ìÿíãàí ãàñëàíòàé õîëáîîòîé þì.
Àðä ò¿ìíèé õ¿íä àìüäðàë áàéäëûã õºíãºâ÷èëæ óëìààð óëñûí ýäèéí
çàñãèéí ¿íäñýí ãîë øààðäëàãûí çàðèì õýñãèéã øèéäâýðëýõýýð ôåîäàë
àíãèéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ àæëûã ýõýëæ àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åä, ãàäààä
õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷èëæ áàéñàí ãap àæèëëàãàà ãîëäñîí æèæèã ¿éëäâýð¿¿äèéã
óëñûí áîëãîæýý. Ôåîäàë àíãèéí ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí ¿íäñèéã õÿçãààðëàõàä
þóíû ºìíº àëáà òàòâàðûã ýìõ öýãöòýé áîëãîõîîñ ýõýëñýí íü æèðèéí õýðýã
áèø áàéæýý. Óëñûí àëáà òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººòýé áàéñàí ôåîäàë àíãèéã
àëáà òàòâàðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëãîæ, ò¿¿ãýýð àëáàò, õàìæëàãà, øàâü
íàðààñ õóâüñãàëûí ºìíº ã¿éöýòãýæ áàéñàí òîî òîìøã¿é õ¿íä ¿¿ðãèéã ýðñ
õºíãºëñíººð ¿ë áàðàì, ýíý àëáàí òàòâàð íü á¿õýëäýý àðä àíãèéí òºðèéí
õýðýãöýýíä çîðèóëàãäàõ áîëñîí ó÷èð XVIII çóóíû ¿åä Åâðîïò õºðºíãºòíèé
õóâüñãàëààð õèéãäýæ áàéñàí õ¿í àìûí äàâõàðãûí òýãøèòãýëýýñ ÿëãààòàé þì.
1921 îíä Õ¿ðýýã Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã ÷ºëººëñíèé äàðàà, Óíãåðíòýé
áàéëäàí òýìöýæ áàéñàí ò¿ãø¿¿ðòýé ¿åä ôåîäàëûí ¿íäñýí ãîë àëáà áîëæ
áàéñàí ºðòºº, öýðãèéí àëáàí ¿¿ðãèéã äàí àðäààñ ã¿éöýòãýæ áàéñíûã áàãàñãàí
øèíæ ÷àíàðûã íü ººð÷ëºõºä Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð îíöãîé àíõààðàë òàâüæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð ºðòººíèé àëáà ºðòººã õýðýãëýõ æóðìûã
íýã áèø óäàà õýëýëöæýý. Çàñãèéí ýðõ Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí ãàðò øèëæýýä 9
õîíîñíû äàðàà áóþó 7-ð ñàðûí 19-íä àðäûí õ¿÷ õºðºí㺺ð áàéãóóëñàí îëîí
òîîíû ºðòººíèé çàðäëûã èõýýõýí õîðîãäóóëàõ òóõàé çàñãèéí ãàçàð õýëýëöýýä
òóñãàé òîãòîîë ãàðãàæýý 678 .
678
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 7-ð ñàðûí 19-íèé õóðëûí òîãòîîë. Àðäûí çàñãààñ 1921-1924
îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 174-ð òàë.
318

Çàðèì ÷óõàë ºðòºº çàìä ãýð, ìîðü, õ¿íñ çýðýã àðäóóäààñ íèéë¿¿ëæ
áàéñàí áóñàä ç¿éëèéí òîîã öººòãºõ òàëààð çààæýý. Æèøýý íü, ýíý àëáûã
çàëãóóëæ áàéñàí ºðõèéí òîîã öººëñºí. ¯¿íä, Õ¿ðýý-Óëèàñòàéí çàìä áàéñàí 20
ºðòººíèé íýã á¿ðò 8 ºðõ áàéñíû 4 ºðõèéã õàñàæ, íèéòäýý 160 ºðõ áàéñíûã 80
ºðõ áîëãîñîí íü äàðóé 50% áàãàñ÷ýý. Óëèàñòàé Õîâäûí çàìä áàéñàí 14 ºðòºº
òóòìûí 5 ºðõººñ 3-ûã áóþó Õèàãòûí çàìä áàéñàí 11 ºðòºº òóòìûí 8 ºðõººñ 4
ºðõèéã õàñàæ, íèéò 88 ºðõèéí 44-èéã õàññàíààð äàðóé 50% áàãàñ÷ýý.
Ýäãýýð ãóðâàí çàìä ¿éë÷èëæ áàéñàí ºðòººíèé íèéò 318 ºðõèéã 166 õ¿ðòýë
õàññàí íü 2 äàõèí öººð÷ýý. ¯¿íòýé óÿëäàí ºðòººíèé ìîðüä, óëàà÷ íàðûí òîî,
ºðòººíä õýðýãëýõ õ¿íñ õîîë, ò¿ëøèíä ãàðàõ çàðäàë çýðýã ç¿éëèéí õýìæýý ýðñ
õîðîãäæýý. ̺í øèéäâýð ¸ñîîð õ¿ðýýíä áàéñàí ºðòººíèé ºðõèéí òýí õàãàñ
áóþó 20 ºðõèéí 10-ûã õàñàæ öººòãºñºí áàéíà.
Õ¿ðýýíèé ºðòººíèé àëáàíû îëîí õýëáýðèéí íýã áîëîõ óÿà 679 ìîðüäûí
òóõàé õýëýëöýýä Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîõäîî, Äîëîîí ñàðûí íýãíýýñ ýõëýí
õîòûí äîòîð Ñàéä íàðûí çýðýã Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷èä óÿà õýðýãëýõèéã
çîãñîîíî ãýæýý. Ýíý øèéäâýð áîë àðäûí àãò ìîðüäûã ¿íý òºëáºðã¿é õýðýãëýæ
áàéñàí ôåîäàë ò¿øìýäèéí ýðõèéã õàñàõàä íýí òýðã¿¿íýý ÷èãëýãäæýý.
Àðäûí çàñãèéí àëáàí õýðýãò ºðòººíèé ìîðüäûã õýðýãëýõýä ãàðñàí á¿õ
çàðäëûã óëñààñ õàðèóöàõ áîëæýý.
Àëáà òàòâàðûã òýãøèòãýñýí áà ìºí ºðòººíèé òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýðèéã
àéìãóóäûí ÷óóëãàí, øàâèéí ßàìàíä ìýäýãäýõèéã Äîòîîä ßàìàíä äààëãàæýý.
Õàðèí áàéëäààíû öàãèéí õýðýãöýýíýýñ áîëæ Õ¿ðýý-Õàéëàð, Óëèàñòàé-
Æàíæëýã, Õ¿ðýý-Àð äýðñíèé ÷èãëýëèéí ºðòººíèé ãýðèéí òîîã ò¿ð çóóð õýâýýð
áàéëãàæýý.
Çàñãèéí ãàçàð, ãàäààäûí õàðúÿàò õ¿ì¿¿ñ ºðòººã ¿íý òºëáºðã¿é
õýðýãë¿¿ëýõ ýðõèéã 7-ð ñàðûí 30-íä õàëæýý. Çàñãèéí ãàçàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
ä¿¿ðýãò ñóóäàã àðäûí óíàà, ìîðüäûã àëáàí ãàçàð, àëáàíû õ¿ì¿¿ñýýñ õýðýãëýõ
æóðìûã øèíýýð áîëîâñðóóëàõûã Äîòîîä ßàìàíä 8-ð ñàðûí 7-íä äààëãàæýý.
1921 îíû 8-ð ñàðûí 21-íä çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí ºðòººíèé àëáàíû
ä¿ðìèéí ¸ñîîð äîð äóðäñàí ç¿éëóóäèéã ÷óõàë ãýæ ¿çñýí. ¯¿íä 680 :
1. Õ¿ðýýíèé ò¿øìýë¿¿ä àðäûí àãò ìîðüäûã ÿìàð÷ æóðàì äýãëýìã¿é äóð
çîðèãîîðîî õýðýãëýõ ÿâäàë ºðãºí äýëãýðñíèéã çîãñîîæýý.
Ýíý íü àðäóóäûí áàéäëûã õºíãºâ÷èëæ, àðäûí çàñãèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ
ºðòººíèé àëáûã æóðàìòàé áîëãîõîä ÷èãëýæýý.
2. ×óóëãàíóóä, øàâèéí ßàì, ãàäààäûí èðãýäèéí õýðýãöýýíä ºðòººíèé
ìîðüäûã õýðýãëýõ ÿâäëûã ýðñ õÿçãààðëàæýý.
3. Áîãäûí îðäíû õýðýãöýýíä ºðòººíèé ìîðüä õýðýãëýõèéã ¿íý õºëñòýé
áîëãîæýý.
679
Õ¿ðýýíèé òîìîîõîí õèéä¿¿ä, õààíû îðäíû äýðãýä ºäºð á¿ð îëîí òîîíû óíàëãûí áà õºñãèéí
ìîðüäûã óÿæ äýýä òóøààëûí ëàì, õàð ò¿øìýë¿¿ä áà òýäíèé áàðàà áîëîã÷äûí õýðýãöýýã õàíãàäàã
áàéñàí ò¿¿íèéã “óÿà” ãýæ íýðëýäýã áàéæýý.
680
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 175-178-ð òàë.
319

¯¿íýýñ ¿çýõýä Áîãäûí ýðõèéã çºâõºí óëñ òºðèéí òàëààð õÿçãààðëààä
çîãññîíã¿é ìºí ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí îëîí òºðëèéí õàíãàìæèéã õÿçãààðëàñàí
áàéíà.
4. Àðäûí ìîðüäûã ¿íý õºëñòýé õýðýãëýõ.
5. Àðäûí áà ºðòººíèé ìîðüäûã ãàãöõ¿¿ äîòîîä ßàìíààñ îëãîñîí ¿íýìëýõ
áè÷èãòýé õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýõ.
6. ªðòººíèé ìîðèí óëàà÷äààð æóóç äàìíóóëàõûã õîðèãëîõ,
7. ªðòººíèé àëáà ã¿éöýòãýæ áàéãàà àðäûí áàéäëûã õºíãºâ÷ëºõ,
8. ªðòººëºí ÿâæ áàéãàà ýë÷èéí õ¿íñíèé õýìæýýã õÿçãààðëàõ,
9. ªðòººíèé àëáàíû òóõàé ä¿ðìèéí áèåëýëòèéã õÿíàõ, ªðòººíèé àëáàíû
ä¿ðìèéí äýýð äóðäñàí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûí äàãóó ºðòººíèé ñèñòåìòýé óÿëäñàí
áóñàä àñóóäàë øèéäâýðëýãäæýý.
Çàñãèéí ãàçàð õ¿ðýýíèé ñ¿ì õèéäèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ºðãºë áàðüö
öóãëóóëàõààð ÿâàõäàà ºðòººíèé ìîðü õýðýãëýäýã æóðìûã 8-ð ñàðûí 25-
íä õàëæýý. Áîãäûí îðäíû ºäºð òóòìûí àëáàíû õýðýãöýýã õàíãàæ áàéñàí
ìîðüäûí òîîã 8-ð ñàðûí 31-íä õÿçãààðëàí öººëæýý.
ªðòººíèé æóðàì ãîðèìä òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõûí òóëä ºðòººíèé
àëáàíû õýðãèéã Äîòîîä ßàìíû ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõýýð çàñãèéí ãàçàð 9-ð ñàðûí
9-íä òîãòîîë ãàðãàæýý.
Øàâèéíõíû ìîðüäûã ºðòººíèé àëáàíä õýðýãëýõ òóõàé çàñãèéí ãàçàð
9-ð ñàðûí 13-íä øèéäâýð ãàðãàæýý. Ýíý íü øàâü íàðààñ õýìæýý õÿçãààðã¿é
àëáà ãóâ÷óóð àâ÷, øàâü íàðûã çºâõºí ººðòºº ¿éë÷ë¿¿ëäýã øàð ôåîäàëóóäûí
îíöãîé ýðõ ÿìáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû çààëòûí äàãóó, çàñãèéí ãàçàð 11-ð ñàðûí 1-íèé
øèéäâýð ¸ñîîð íî¸ä, äýýä òóøààëûí ëàì íàð öàãààí ñàðààð õàðèëöàí áèå
áèåäýý àéë÷ëàõäàà ºðòººíèé ìîðü õýðýãëýõ ýðõòýé áàéñíûã õàëæ çîãñîîæýý.
11-ð ñàðûí 2-íû øèéäâýð ¸ñîîð ò¿øìýë¿¿ä (õóó÷èí ò¿øìýë¿¿äèéí çàíøëûã
õýëæ áàéíà - Á.Ø). Öàãààí ñàðààð Áîãäîä áàðààëõàõààð ÿâàõäàà ºðòººíèé
ìîðü õýðýãëýõ ýðõèéã ìºí àäèë çîãñîîæýý.
Àðäûí çàñàã àíõíûõàà ºäðººñ ýõëýí öýðãèéí àëáà õààõ ÿâäëûã æóðàìòàé
áîëãîõ áà ôåîäàë àíãèéí õ¿ì¿¿ñ öýðãèéí àëáà õààõààñ ÷ºëººòýé áàéñàí
ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõîä èõ àíõààðàë òàâüñààð áàéæýý. Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçàð ¿¿ññýí ºäðººñºº ýõëýí öýðãèéí àëáà õààõàä àíãè äàâõàðãûí çàðèì
íü îíöãîé ýðõòýé áàéñíûã óñòãàõ ÿâäàë òàâüñààð èðñíèéã áèä äýýð íýãýíò
òýìäýãëýñýí áèëýý. Ýíý àñóóäàë àðäûí õóâüñãàëûí ÿâöàíä çàðèì òàëààð
áèåëëýý îëæ ýõýëñýí áèëýý. Æèøýý íü, ïàðòèçàí íàðûí äîòîð ÿíç á¿ðèéí
äàâõàðãûí õ¿ì¿¿ñ îðîëöîæ áàéñàí áèëýý.
Çàñãèéí ãàçàð õºðºí㺠÷èíýý, àíãè äàâõàðãûí áàéäëûã õàðãàëçàëã¿é
öýðãèéí íàñíû á¿õ ýð÷¿¿äèéã àðäûí öýðýãò äàé÷ëàí òàòàõ øèéäâýð 1921 îíû
9-ð ñàðûí 9-íä ãàðãàæýý. Ò¿¿í÷ëýí øàð ôåîäàëûí õàìæëàãà íàðûã öýðãèéí
320

àëáàíä äàé÷ëàõààð øèéäâýðëýæýý 681 . Ãýâ÷ ôåîäàëóóä, ÷èíýýëýã çàðèì àðäóóä
öýðãèéí àëáà õààõààñ àëü áîëîõîîð çàéëñõèéñýýð áàéæýý. Òèéì ó÷ðààñ
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð Õ.×îéáàëñàíãèéí ñàíàë ¸ñîîð 1922 îíû 1-ð ñàðûí 25-íä
õàìæëàãà íàðûã çàñàã çàõèðãààíû õóâüä àëáàò àðäóóäòàé íèéë¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàæýý 682 . Áàñ íî¸ä, òàéæ íàð õîøóóíû æèðèéí àðäûí íýãýí àäèë öýðãèéí
àëáà õààõ ¿¿ðýã á¿õèé ãýæ çàðëàæýý. Öýðãèéí àëáàíû àíãèéí áîäëîãûí
ìºí ÷àíàð íü äàâõàðãûã ë òýãøèòãýõýä áèø õàðèí öýðãèéí àëáûã ãàãöõ¿¿
àëáàò íàð õààæ, ôåîäàëóóä õàìæëàãà, øàâü àðäûã õóâüäàà çàðöàëæ áàéñàí
õàìæëàãûí ýðõèéã ýâäýæ á¿õ ýð÷¿¿äýýð àðäûí àøèãò íèéö¿¿ëýí ò¿¿íèé
òºðèéã õàìãààëàõ àëáà õààëãàõàä îðøèæ áàéâ.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àðä îëîí
èäýâõòýé îðîëöîæ áàéæýý. Ýíý èäýâõæèë íü ÿëàíãóÿà Ò¿ð öàãèéí õóðëààñ
ãàðãàñàí ñàíàà÷ëàãóóäàä ÿðóó òîäîðõîé òóñ÷ áàéâ. Ò¿ð öàãèéí õóðëûí 11-ð
ñàðûí 1-íèé ñàíàëä: Àðäûí-àðä÷èëñàí áàéãóóëàìæèéí çîðèëãîòîé õàðøèëæ
áàéãàà îäîîãèéí æóðàì ãîðèìûí äàãóó àëáàò, õàìæëàãà, øàâü àðäóóäààñ çàñàã
áà çàñàã áóñ íî¸ä, ëàì íàð àëáà Òàòâàð àâàõ ÿâäëûã õóóëü òîãòîîõ õ¿ðòýë
çîãñîîñóãàé ãýæýý 683 .
Ò¿ð öàãèéí õóðàëä íî¸ä, ëàì íàðûã îðøóóëàõòàé õîëáîãäñîí ìºíãºí çàðäëûã
óëñààñ ãàðãàäãèéã çîãñîîõ øèéäâýðèéã 1921 îíû 11-ð ñàðûí 11-íä ãàðãàæýý.
Àðäûí õóâüñãàëò Çàñãèéí ãàçàð íü Ò¿ð öàãèéí Õóðëûí ýäãýýð ýðìýëçýë,
ñàíàà÷ëàãûã óãòàí, àâ÷ òºðºë á¿ðèéí àëáà, ãóâ÷óóð àâàõ õóó÷èí ñèñòåìèéã
õÿçãààðëàõ òàëààð õýä õýäýí ÷óõàë àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Ôåîäàëûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí àðäóóäààñ àëáà òàòâàðëàí öóãëóóëàõûã
çîãñîîõ øèéäâýð 1921 îíû 11-ð ñàðûí 1-íä ãàð÷ýý.
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèíä “Õ¿ðýýíèé ñ¿ì õèéäèéí æèëèéí õóðëûí ¿åä çààâàë
ºðãºë áàðüö áàðèõûã àðäûí õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàð õàëæ, ãàãöõ¿¿ ñàéí
äóðûí ºðãºë áàðüöûã çºâøººð÷ýý. Ìîíãîëûí ýðýãòýé÷¿¿ä á¿õíýýñ 2 ëàí
òàòâàðëàõ ÿâäàë õ¿í àìä èõýýõýí äàðàëò áîëæ áàéãààã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã
çîãñîîõîîð òîãòæýý 684 ” ãýæ ìýäýýëæýý.
Øàð ôåîäàëûí òàëààð õÿçãààðëàñàí õýä õýäýí àðãà õýìæýý àâñíû äàðàà
Øàâèéí ÿàìûã óëñààñ çàðäàëæóóëæ áàéõûã ìºí ÿàì õ¿ñ÷ýý. Ýíý àðãà ìýõèéã
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ñàéí îéëãîæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã “øàâèéíõàí”,
“àéìãèéíõàí” ãýæ õóâààäãèéã áîëèõ øèéäâýðèéã 12-ð ñàðûí 4-íä ãàðãàñàí
íü øàâü íàð çºâõºí ñ¿ì õèéä, õóòàãò õóâèëãààäàä ¿éë÷ëýõ ýðõòýé áàéñíûã
õÿçãààðëàí çîãñîîõîä ÷èãëýãäñýí áàéâ. Çàñãèéí ãàçðûí ýíý øèéäâýðèéã Ò¿ð
öàãèéí Õóðàë á¿ðýí äýìææýý.
681
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1921 îíû 9-ð ñàðûí 13-íû øèéäâýðèéí õóóëáàð. Â.È.Þäèíèé ãàð äýýð
õàäãàëàãäàæ áàéæýý.
682
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954îí. 108-109-ð òàë.
683
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 107-ð
òàë.
684
“Âëàñòü òðóäà”. 1921 îíû 8-ð ñàðûí 4.
321

Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí àñóóäëààð çàðèì àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëæýý. Þóíû
ò¿ð¿¿íä ãàäààäûí õàðüÿàò íàðò ò¿ðýýñýýð îëãîæ áàéñàí ãàçàðò õÿíàëò
òîãòîîæ, ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò ãàçàð õàäëàíã ò¿ðýýñëýõèéã çîãñîîæýý.
Çàñãèéí ãàçàð Õ¿ðýý îð÷èì áà òóñ îðíû áóñàä ÷óõàë õýñãèéí õàäëàíã
óëñûí áîëãîõ àñóóäàë õýëýëöýýä ÿëàíãóÿà ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò ò¿ðýýñëýí
îëãîñîí õàäëàíãèéí ãàçðûã óëñûí ºì÷ ãýæ çàðëàõ íü ÷óõàë ãýæ 1921 îíû 7-ð
ñàðûí 28-íä ¿çæýý 685 .
Ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûã
ýñýðã¿¿öñýí ýäèéí çàñãèéí
áîäëîãûã ¿¿ñãýí ÿâóóëæ
ýõýëñýí íü
322
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 7-ð ñàðûí
30-íû øèéäâýðýýð ãàäààäûí ºð øèðèéí
ç¿éëèéã á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é áîëãîõ õ¿ðòýë
ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä àðäóóä áà õîøóóäûí
ç¿ãýýñ ºð òºëäºã ÿâäëûã çîãñîîõ áîëãîæýý 686 .
¯¿íèé çýðýãöýý ýäãýýð ºð øèðèéã á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é áîëãîõ áýëòãýë àðãà
õýìæýý àâàãäàæ áàéâ. ¯¿íä, ºðèéí õýìæýýã òîãòîîæ, àéìàã, õîøóóäûí
ºðèéã òóñ òóñàä íü òîäîðõîéëîõ àæèë ÿâóóëàâ. Çàñãèéí ãàçðûí ýíý àëõàì
íü àðä îëíû ¿íäñýí àøèã ñîíèðõëûã òîäîðõîéëñîí áîëîõîîð èìïåðèàëèçì,
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòûí íýãèéã õºíäæýý.
Ãàäààäûí ï¿¿ñíýýñ àðäûí çàñàãã óëñàä õóðààëãàõ òàòâàð, ãààëèéí øèíý
¿¿ðã¿¿ä òîãòîîãäæýý. Ãàäààäûí ï¿¿ñýýñ Ìîíãîëä îðóóëàí õóäàëäàæ áàéñàí
àðõè, òàìõè, ýðäýíèéí ÷óëóó, àëò, ìºíãºíººñ ãààëü õóðààäàã áîëîâ.
Çàñãèéí ãàçðûí 7-ð ñàðûí 23-íû øèéäâýð ¸ñîîð ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äýýñ
¿éëäñýí ÿëò õýðãèéã íýí ò¿ð¿¿í òîäîðõîéëîõ êîìèññ áàéãóóëæ, ò¿¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîë àðäûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä, Ǻâëºëò Îðîñûí
ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàðèàäûí òºëººëºã÷, õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí
àõëàã÷èä áà ãàäààäûí áóñàä ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷äèéã îðóóëæýý 687 .
Ãàäààäûí õóâèéí ¿éëäâýð ýðõëýã÷èä, Îðîñûí õààíò çàñàã áîëîí
õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ìýäýëä áàéñàí àæ ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé çýðýã ¿éëäâýð¿¿äèéã óëñûí áîëãîæ, ýä õýðýãëýã÷äèéí
õîðøîîëîë áàéãóóëñàí íü ãàäààäûí êàïèòàëûí ýäèéí çàñãèéí íî¸ðõëûí
ýñðýã ÷èãëýñíýýñ ãàäíà, òóñ îðíû àæ àõóéã çîõèöóóëæ. àðäûí àæ áàéäëûã
ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýæýý.
Áóéð íóóðò çàãàñ áàðüæ áàéñàí îðîñûí àæ ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñýýñ
àâ÷ áóé ò¿ðýýñíèé õºëñèéã çàñãèéí ãàçàð õýëýëöñýí áà óðüä áàéãàëèéí
áàÿëãèéã àøèãëóóëàõààð ãàäààäûí ¿éëäâýðò ò¿ðýýñëýñýí óóðõàéíóóäûã
óëñûí áîëãîõîîð 1921 îíû 7-ð ñàðûí 18-íä øèéäâýðëýæýý. Ìºí ºäºð óëñûí
ºì÷ áîëãîñîí Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí ñòàíöûã Ñàíãèéí ÿàìíû ìýäýëä; Çýâñýã
çàñâàðûí ãàçðûã Öýðãèéí ßàìíû ìýäýëä; Òóóë, Õýðëýí ãîëä òàâüñàí ã¿¿ðèéã
685
Çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí òîãòîîë ¹ 7. (7-ð á¿ëýã). Ãàð áè÷ìýëèéí õóóëáàð íü Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ
áàéñàí áàðèìò áè÷èãò áóé.
686
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð¿¿ä” õýìýýõ ¿äýýñ.
687
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Àðäûí çàñãèéí 1921 îíû øèéäâýð¿¿ä” ãýñýí ¿äýýñ.

Äîòîîä ßàìíû ìýäýëä; Õ¿ðýýíèé óóðûí òýýðìèéã Ñàíãèéí ßàìíû ìýäýëä
òóñ òóñ øèëæ¿¿ëæ, Õ¿ðýýíèé õóó÷èí öýðãèéí àíãèéí áóäàà òàðèàã óëñàä
õóðààæýý. Ýíý òàëààð õýâëýëä ìýäýýëýõäýý:
“Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí ñòàíö áàðèãäàæ ã¿éöýæ áàéíà. Òóóë ãîëûí ãàòàëáàð
áàðèõ àæèë òºãñºæ áàéíà. Õ¿ðýýíä áàéñàí óóðûí òýýðýì Ñàíãèéí ßàìíû
ìýäýëä, õóó÷èí ãààëèéí àãóóëàõóóä Öýðãèéí ßàìíû ìýäýëä øèëæèâ” 688 ãýæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Õ¿ðýýã ÷ºëººëìºãö Õ¿ðýýíèé
òåëåôîí, öàõèëãààí õàðèëöààíû ñòàíöûã Õóâüñãàëò Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí
õÿíàëòàíä àâñíûã áèä äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.
Çàñãèéí ãàçðûí 7-ð ñàðûí 19-íèé øèéäâýðýýð øóóäàí, öàõèëãààí
õàðèëöààíû òóñãàé áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ, Äîòîîä ßàìàíä çàõèðóóëæýý.
Íýëýýä õîæèì Ìîíãîë áà ÀÄÁÍ Óëñûí Çàñãèéí ãàçðóóä, õî¸ð îðíû õîîðîíä
öàõèëãààí õàðèëöàà áèé áîëãîõ áà õî¸ð îðíû íóòàã äàõü òåëåôîí-öàõèëãààí
øóãàìûí ìàòåðèàëûã õàðèëöàí ºã÷, àâàëöàõ æóðìûí òóõàé ×èò õîòîä
õýëýëöýýð õèéæ ãàðûí ¿ñýã çóðæýý 689 .
Ò¿¿í÷ëýí àðäûí çàñãèéí ãàçàð õóâüñãàëûí ºìíº ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò
õàðüÿàëàãäàæ áàéñàí ìàë ýìíýëãèéí õóâèéí áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí äýýð, ìàë
ýìíýëãèéí àëáà áàéãóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý 690 .
1921 îíû 7-ð ñàðûí 18-íû øèéäâýðýýð Ñîíãèíîä áàéñàí Áèîìàë ýìíýëãèéí
ãàçðûã õýâýýð ¿ëäýýõýýð áîëæýý. Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ýäãýýð áàéãóóëëàãûã
óëñûí áîëãîîä, öààøèä íèéò àðäûí ºì÷èéí æóðìààð õºãæ¿¿ëýõ áîëñíûã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
1921 îíû 10-ð ñàðûí 26-íä Ä.×àãäàðæàâûí óäèðäëàãààð Ìîíãîëûí òºâ
õîðøîîëëûã áàéãóóëæýý.
“Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí õîðøîîëëûí òºâ õîëáîî áà õîðøîîëëûí
íèéãýìëýãèéí ä¿ðìèéã áàòëàæ òýð íèéãýìëýã íü õ¿í àìûí äîòîðõè àãíóóð, àæ
àõóé, ¿éëäâýðèéí á¿òýýëèéã õîðøîîëëîí çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð òóñ îðíû
ñî¸ëûí õýìæýý, ìàòåðèàëëàã áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, óóë íèéãýìëýãèéã òýðã¿¿í
÷óõàë ç¿éë¿¿ä áà ò¿¿í÷ëýí õ¿í àìûí ¿éëäâýðèéí àæ àõóéã õýðýãòýé ìàòåðèàë,
õýðýãñëýýð õàíãàõ øóóä çîðèëãîòîé áàéíà. Õîðøîîëëûí íèéãýìëýãò õ¿í àì
òóí ýëýãñýã õàíäàæ áàéíà. Õîðøîîëëûí íèéãýìëýã áàéãóóëñàí òóõàé ìýäýý
á¿õ Ìîíãîë äàÿàð òàðõæýý. Çàðèì õîøóóä ìàëàà õîðøîîëëîæ, ò¿¿õèé ýäèéã
õîðøîîëëûí íèéãýìëýãýýð äàìæóóëàí áîðëóóëæ, áàðàà òàâààðûã ìºí ò¿¿ãýýð
äàìæóóëàí õóäàëäàí àâ÷ áàéõààð òîãòîîë ãàðãàæýý. Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí
ãàçàð õîðøîîëëûí íèéãýìëýãò 10000 ëàí ìºíãèéã õ¿¿ã¿é îëãîæýý 691 ” ãýæýý.
1921 îíû ýöñýýð Ìîíãîëûí òºâ õîðøîîëîëä 200 õ¿í íýãäñýí áàéæýý.
Àðäûí íàì óëñûí àíõíû æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä áà õîðøîîëëûí à÷ õîëáîãäëûã
õàðãàëçàæ òýäãýýðèéã ºñãºí áýõæ¿¿ëýõ òàëààð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéâ.
688
“Âëàñòü òðóäà”, 1921 îíû 8-ð ñàðûí 4
689
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. “Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð¿¿ä” õýìýýõ ¿äýýñ.
690
“Âëàñòü òðóäà” 1921 îíû 8-ð ñàðûí 4.
691
“Äàëüíå-âîñòî÷íàÿ ïðàâäà”, 1921 îíû 11-ð ñàðûí 12
323

Àðäûí íàì çàñàã óëñûí áà õîðøîîëëûí ¿íäýñíèé ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëò òàâèãäàæ èðýõëýýð ò¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ òîäîðõîé àðãà çàìûí àñóóäàë
ãàð÷ èðñýí áºãººä òóõàéëáàë Ìîíãîëûí “Óðèà” ñîíèíä õîðøîîëëûí
áàéãóóëëàãûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷óõàë àðãà õýìæýý àâàõ, Ìîíãîëûí áàéãàëèéí
áàÿëãèéã êîíöåññëýõ ýõëýëýýð àøèãëàõàä ãàäààäûí õàðüÿàò õ¿ì¿¿ñèéã óðèõ,
¿íäýñíèé ¿éëäâýðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõûí òóëä
ãàäààäààñ ìýðãýæèëòýí íàðûã óðèõûã Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð ñàíàë áîëãîí
äýâø¿¿ëæ” 692 áàéæýý.
Àðäûí íàì çàñãààñ, àðä
ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã
áà ñî¸ëûí áàéäëûã
ñàéæðóóëàõààð àâñàí
çàðèì àðãà õýìæýý
324
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð òóñ îðíû ñî¸ëûí
áàéãóóëàëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëæýý.
1921 îíä áàãà àðä ñóðãóóëèóä áàéãóóëàõ
øèéäâýð ãàðãàæýý. Õýä õýäýí ñóðãóóëü, àðäûí
öýðãèéí ýìíýëýã, óëñûí íîìûí ñàí, Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã 11-ð ñàðûí 9-íä áàéãóóëæ,
õóâüñãàëûí ºìíº áàéñàí õýâëýëèéí ãàçðûã ñóóðèëóóëàí óëñûí õýâëýëèéí
¿éëäâýðèéí ãàçàð çýðãèéã íýýæ àæèëëóóëæýý. Õ¿ðýýíä áà ìºí öýðãèéí çàðèì
àíãèä ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû á¿ëãýì¿¿äèéã ¿¿ñãýí áóé áîëãîæ áàéâ.
Çàñãèéí ãàçðûí 8-ð ñàðûí 14-íèé øèéäâýðèéí äàãóó îëçíû ýä, õîãøèë ìàë
ñ¿ðãèéã ýçäýä íü ýã¿¿ëýí ºãºõ àæèë ÿâàãäæýý 693 . 10-ð ñàðûí 6-íû øèéäâýð
¸ñîîð Õ¿ðýýíèé ÿäóó÷óóäûã çîõèõ òýíöýõ àæèëä îðóóëàõ, îðîí ñóóö îëãîõ,
íýãýí óäààãèéí òýòãýâýð ºãºõ çýðãýýð òýäýíä òóñëàìæ èð¿¿ëæ áàéæýý. Ãàìèí,
Óíãåðíä äýýðýìä¿¿ëýí òîíóóëæ, ãà÷èãäàëä ó÷èðñàí îðîñ, õÿòàä áîëîí áóñàä
ãàäààä èðãýäýä ÷ áàñ çàðèì òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû õýâëýë “Óðèà” çýðýã ñîíèíóóä òóñ îðîíä õýâëýãäýí
ãàð÷ áàéâ.
Öýðãèéí õýðýã, óëñûí àïïàðàò, óëñûí ¿éëäâýð àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äàä
öàëèí îëãîõ ìºí ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷óõàë õýðýãöýýíèé
õºðºí㺠øààðäàãäæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ 1921 îíû 8-ð ñàðûí 14-íä ãàðãàñàí
øèéäâýð ¸ñîîð èðãýíèé áà öýðãèéí àëáàí õààã÷äàä öàëèí îëãîæ áàéõ æóðàì
òîãòîîæýý. ßìàð ýõ áóëãààñ ñàíõ¿¿æèõ, õºðºíãºíèé õýðýãöýýã õýðõýí õàíãàõ
àñóóäàë ãàð÷ èðæýý. ¯íäýñíèé âàëþòã¿é áàéñàí íü àðäûí çàñàãò óëñûí òºñºâò
îðóóëàõ îðëîãûã îëîõ, çàõ çýýë äýýð íî¸ðõîæ áàéñàí ãàäààäûí êàïèòàëûã
õÿíàæ áàéõàä íîöòîé áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéâ. Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí
Çàñãèéí ãàçàð ýíý áýðõøýýëèéã àëáà òàòâàðààñ äºíãºæ ñàÿ ÷ºëººëºãäñºí
àðäóóäààñ ãàðãóóëàõ çàìààð áóñ õàðèí ôåîäàëûí àæ àõóé, ãàäààäûí õóâèéí
¿éëäâýðò àëáàí òàòâàð îíîãäóóëàõ, ìºí óëñûí çàðèì ¿éëäâýðèéã áóé
áîëãîí àæëûã ñàéæðóóëàõ, îëçëîñîí ¿íýò ç¿éë¿¿äèéã àøèãëàõ çýðýã àðãààð
õºðºíãºæèí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ áóëãèéã îëæ àâàõààð øèéäâýðëýâ.
692
“Èçâåñòèÿ”, 1921 îíû 10-ð ñàðûí 29.
693
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àðõèâ. Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 8-ð ñàðûí 14-íèé øèéäâýð.
“Çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû øèéäâýð¿¿ä" õýìýýõ ¿äýýñ.

Òºâ Õîðîî, Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð óëñûí çàõ çýýë äýõ ìºíãºíèé ýðãýëòèéã
çîõèöóóëàõ ÿâäàë ÷óõàë áàéñíûã õàðãàëçàí 8-ð ñàðûí 3-íä ãàðãàñàí òîãòîîëä:
à) Òóñ îðíû ìºíãºíèé íýã÷èéã ò¿ð çóóð ëàíãààð òîãòîîæ, á¿õ òîîöîîíä
ýíý íýã÷èéã õýðýãëýõ.
á) äýýð äóðäñàí ãàäààäûí àëò ìºíãºí âàëþò, áîãèíî õóãàöààíû çýýëëýãèéí
ìºíãºí òýìäýãò öààñàí ìºíãèéã 694 õýðýãëýæ áîëíî ãýæ ¿çñýí, ¿¿íä, Îðîñ ìºíãºí
ðóáëü-5 öýí, ðóáëèéí ¿íýíèé ìºíãº-2 öýí 5 ôóí, õÿòàä äîëëàð-7 öýí, îðîñ àëòàí
ðóáëü-7 öýí, ìºí 1 äîëëàðûí ¿íý á¿õèé áîãèíî õóãàöààíû çýýëëýãèéí öààñ-7 695
öýíä òóñ òóñ òýíö¿¿ëýí ¿çýæ áàéõààð òîãòæýý. Óíãåðíèé ýçýðõèéëëèéí ¿åä
ãàðãàæ áàéñàí öààñàí ìºíãèéã çºâõºí Õ¿ðýýíä ò¿ð õýðýãëýæ áàéæýý.
“Äàëüíåâîñòî÷íàÿ ïðàâäà” ñîíèíû 1921 îíû 11-ð ñàðûí 23-íû äóãààðò
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí 5, 10, 20 äîëëàðûí õàíøòàé öààñàí ìºíãº
çºâõºí Õ¿ðýýíèé õýìæýýíä ã¿éæ áàéíà ãýæ ìýäýýëæýý.
Çàñãèéí ãàçàð þóíû ò¿ð¿¿íä ôåîäàëûí àæ àõóéä òàòâàð îíîãäóóëàõ
õýìæýýã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð á¿õ àæ àõóéí ìàëûí òîîíû òóõàé ìýäýý
ãàðãàæ ºãºõ çààëòûã àéìàã, øàâèéí çàõèðãààäàä 1921 îíû 8-ð ñàðä ºã÷ýý. 8-ð
ñàðûí 24-íä àéìàã, øàâèéí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëàí 1921 îíû ýöýñò óëñûí
òºñºâ çîõèîõûã çàñãèéí ãàçàð õýëýëöæýý.
Çàñãèéí ãàçàð èðýõ æèëèéí óëñûí òºñºâ çîõèîëãîõîîð 4 àéìàã, øàâèéí
òºëººëºã÷人ñ á¿ðäñýí êîìèññûã 1921 îíû 12-ð ñàðûí 4-íä áàéãóóëæýý.
Ôåîäàëûí àæ àõóé, ãàäààäûí ï¿¿ñýíä òàòâàð, ãààëü îíîîæ, 1921 îíû
II õàãàñûí óëñûí òºñâèéí ýõ áóëãèéã õàíãàí áèåë¿¿ëñíèéã “Õîçÿéñòâî
Ìîíãîëèè” ñýòã¿¿ëä (1931 îíû ¹3, 11, 37-ð òàë) 172,2 ìÿíãàí ëàí áàéñàí ãýæ
äóðäñàí áºãººä ººð íýã ìýäýýíä 1500 ìÿíãàí ðóáëü ãýæ çààæýý. Ýäãýýð ìýäýýã
òºãðºãººð áîäâîë 1921 îíû óëñûí òºñºâ 1722 ìÿíãàí òºãðºã áîëæ áàéæýý.
Íèéñëýë õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà àðäûí íàì, òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü
ãîë òºëºâ öàãààíòíûã óñòãàõ òýìöëýýð õÿçãààðëàãäàæ, ôåîäàë áà ãàäààäûí
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí õóâüñãàëààð óíàãààãäñàí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
íî¸ðõîë ýíý ¿åä òºäèéëºí õºíäºã人ã¿é ìýòýýð çàðèì õ¿ì¿¿ñ ºíãºöõºí ¿çýæ
áàéñàí íü ýíä¿¿ðýë òàøàà áîëîõûã 1921 îíû 2-ð õàãàñò ýõëýëèéí òºäèé àòóãàé
÷ ÿâàãäàæ áàéñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò íü àÿíäàà ãýð÷èëæ áàéíà.
1921 îíû II õàãàñ áîë Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ÷óõàë ¿å øàò áºãººä òýð
íü òóñ óëñûí á¿õ íóòãèéã Óëààí Àðìè, Ìîíãîë àðäûí öýðãèéí õàìòàðñàí
õ¿÷ýýð ÷ºëººëæ, öàãààíòíûã óñòãàñàí áà àðäûí çàñàã áýõæèæ Ǻâëºëò Îðîñ
Óëñòàé àõ ä¿¿ãèéí íºõºðëºë, õàìòûí àæèëëàãààã áàéíãà õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí
äýýð òóñ óëñûí ãàäààä äîòîîä áàéäàë òîãòâîðæèæ ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéã ¿¿ñãýí õèéæ ýõýëñýí ¿å áàéâ.
̺í ýíý íü àðä îëíû óëñ òºðèéí óõàìñàð èäýâõèéã óëàì äýýøë¿¿ëñýí ¿å
áîëæ ºãºâ.
694
Õóó÷èí çàñãèéí ãàçðààñ õýâëýí ãàðãàñàí çýýëëýãèéí öààñàí áèëåò.
695
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí 8-ð äàíñíû 8749-ä. ¯¿íèé îðîñ îð÷óóëãà Â.È.Þäèíèé õàäãàëæ áàéñàí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä áóé.
325

VII Á¯ËÝÃ
ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ªªÐ×˪ËÒ ßÂÓÓËÆ, Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÃ ÒÓÍÕÀÃËÀÑÀÍ ÍÜ (1922-1924 îí)
§1. Òóñ îðîíä õèéñýí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò
Óíãåðíèé ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã óëñ îðíîîñ õººí çàéëóóëàõ òýìöýë
àìæèëòòàé òºãññºíººð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí çîðèëòûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí øèéäâýðëýõ
áîëîëöîîòîé áîëãîâ.
1922-1924 îíä ÷óõàë õóâüñãàëò ººð÷ëºëòèéã àëõàì àëõìààð õèéæ ÿâóóëñàí
¿¿íä: õàìæëàãàò ¸ñûã óñòãàõ, ôåîäàëûí àëáûã õàëàõ, ãàäààäûí ï¿¿ñýíä òºëºõ
ºð øèðèéí ç¿éëñèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ãààëü òàòâàð àâàõ õýëáýðýýð ãàäààäûí
êàïèòàëûã õÿçãààðëàõ, ¿íäýñíèé ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûã áýõæ¿¿ëýõ,
óëñûí àëáàí áàéãóóëëàãà áà òºñâèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã ñàéæðóóëàõ çýðýã
áîëíî.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1922 îíû 1-ð ñàðûí 25-íä ãàðãàñàí øèéäâýð ¸ñîîð
õàìæëàãà íàðûã ñóì àðäûí íýãýí àäèë òîîöîõ áîëãîñîí íü õàìæëàãàò ¸ñûã
óñòãàõ òóõàé àëáàí ¸ñíû òóíõàã 696 áîëîâ.
1922 îíû 3-ð ñàðûí 31-íèé øèéäâýð ¸ñîîð çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸ä òàéæ
íàðûã áóñäûí íýãýí àäèë óëñûí áà áóñàä àëáà òàòâàðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
áàéõààð òîãòîîæýý. 1922 îíû 5-ð ñàðûí 5-íû øèéäâýðýýð ôåîäàëóóä õàìæëàãà
àðäààñ óðüä àäèë ÿìàð íýãýí àëáà àâàõûã çîãñîîñîí áà ìºí îíä ôåîäàëûí
õàìæëàãà àðäûã çàõèð÷ áàéñàí á¿õ áàðèìò áè÷ãèéã õóðààæýý.
Ýäãýýð õóâüñãàëò ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäóóëàí çºâëºëòèéí “Âëàñòü òðóäà”
ñîíèíä 1922 îíû ýõýýð áè÷èõäýý: “Ìîíãîëä õàìæëàãàò ¸ñ óíàñàí áà ò¿¿íèé
õàìò íî¸ëîõ àíãèéí ýäèéí çàñàã, ýðõèéí á¿õ õºíãºëºëò ¿åý ºíãºð¿¿ëñýí ç¿éë
áîëîí õóâèðàâ” ãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí õàìæëàãàò ¸ñûã óñòãàõ ÿâäàë àðäûí çàñãèéí
ãîë àæëûí íýã áàéñàí ãýæ Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí òàéëàí èëòãýëä îíöëîí
òýìäýãëýñýí áàéâ.
Ôåîäàëûí õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èí àëáàíû íýã áîëîõ ôåîäàëûí öýðãèéí àëáûã
á¿õ çàðäàë ñ¿éòãýëèé íü õàìò õàëæýý. Ýíý àñóóäëûã õóâüñãàëûí ÿâöàä çàðèì
òàëààð øèéäâýðëýæ áàéñàí áºãººä õàðèí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà ôåîäàëûí á¿õ
ýðõ ÿìáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ¿åä á¿ðìºñºí óñòãàæýý. Àðäûí öýðýãò àëáà õààõ
ÿâäàë áîë Ìîíãîëûí á¿õ àðä èðãýäýýñ çààâàë ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áîëæýý.
Ýíý íü àíãèéí øèíæ ÷àíàðûí õóâüä õóâüñãàëûí ºìíºõ öýðãèéí àëáàíààñ
¿íäñýýðýý ººð áàéâ. Àðäûí öýðýã íü àðäûí õóâüñãàëûí îëîëò àðä ò¿ìíèé
ýðõ àøãèéã õàìãààëæ áàéñàí ó÷èð óëñûí çàðäëààð õàíãàãäàõ áîëæýý. Á¿ð
696
Àðäûí çàñãààñ 1921-24 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí.109-ð òàë.
326

1921 îíä àðäûí ýðõ àøèãò çîõèöóóëàí ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ áàéñàí ìîðèí
ºðòººíèé àëáûã ººð÷èëñºí íü 1922-24 îíä àðä îëîíä óëàì àøèãòàéãààð
öààøèä íàðèéñàí ººð÷ëºãäñººð áàéâ. Áîãäûí îðäûã çàñâàðëàõ àæèëòàé
õîëáîãäóóëàí ºðòºº õýðýãëýäýã æóðìûã 1922 îíû 12-ð ñàðûí 8-íä ººð÷èëæýý.
ĺðâºí çàìûí ºðòººíä õýðýãëýæ áàéñàí ìîðü 1924 îíä äºíãºæ 21314
áàéñíû äîòðîîñ Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ áàðóóí òèéøèõ çàìä 10944, óìàðä çàìä
3407, äîðíîä çàìä 5151, ºìíº çàìä 1812 õ¿ðòýë òóñ òóñ öººðºí áóóð÷ýý 697 .
Àðäûí íàì, çàñãààñ àëáà òàòâàðûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ áà ÿâóóëàõäàà
þóíû ò¿ð¿¿íä õóâüñãàëûí øààðäëàãà, àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã õàðãàëçæýý.
Àëáà òàòâàðûí õóóëü ¸ñîîð 4 àéìàã, øàâèéí á¿õ àðäààñ àëáà àâàõ áîëñíîîð
1922 îíä 3 ñàÿ ëàí ìºíãºíèé õýìæýýãýýð òîãòîîãäñîè áàéâ 698 . ¯¿íèé 1 ñàÿ ëàí
ìºíãèéã 4 àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðààñ òóñ á¿ð 200 ìÿíãàí ëàíãààð óðüä÷èëàí
ãàðãóóëàõ áà ¿ëäýõ 2 ñàÿ ëàíã ìàëûí èõ òîîëëîãûí äàðàà ãàðãóóëàí àâàõààð
òîãòæýý.
Çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸ä, äýýä, äîîä ëàì íàð, òàéæ, àðä öºìä àëáà
îíîîñíîîñ ñ¿ì õèéäýýñ 100 áîä òóòìààñ 20 õîíü àâ÷ áàéõ áîëãîæýý 699 .
10 õ¿ðòýë áîäòîé ºðõèéã àëáà òàòâàðààñ õýëòð¿¿ëæýý. Àëáà òàòâàð
íîãäóóëàõ, õóðààõ àæëûã àðäûí õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ áàéõààð çààæýý. Àëáà
òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ áóþó õýòð¿¿ëýí îíîãäóóëàõ ¿çýãäýëòýé òýìöýõ áà
ãýì áóðóóòíûã öýýðë¿¿ëýõ òàëààð õóóëüä çààñàí ç¿éë àíãèéã òîãòîîæ ºãºâ.
1924 îíä àëáàí òàòâàðûí äýâøèëò õóóëü áîëîâñðóóëàãäàæ 100 òîëãîé
ìàëòàé õ¿ì¿¿ñèéã õýëòð¿¿ëæ, 100-500 òîëãîé ìàëààñ 5%, 500-1000 òîëãîé
õ¿ðòýë ìàëààñ 15%, 1000-ààñ äýýø òîëãîé ìàëààñ 20% ãýõ çýðãýýð àëáà
òàòâàðûã íîãäóóëàí àâàõ áîëæ áàéâ.
Äàíøãèéí çàðäëûã 1922 îíä èõýýõýí õàññàí áà ìºðãºë ºðãºëä çîðèóëàí
øàâü íàðààñ õºðºí㺠ãàðãóóëàõûã 1923 îíä á¿ðýí çîãñîîæýý. ̺í îíä àðäààñ
Äàé÷èí õàìáà, ¨íçîí õàìáà çýðýã Áîãäûí äýðãýä áàéäàã äýýä ëàì íàðò
íèéë¿¿ëæ áàéñàí ç¿éëèéã áîëèóëæýý. Íýãýí æèëä õýäýí àðàâ, çàðèìäàà
õýäýí çóóí ìÿíãàí ëàí ìºíãºíèé çàðäàë ãàðäàã áîãäûí ¸ñëîëûí ã¿¿ð,
òîìõîí ìºðãºëèéí ãàçðóóäûã óëñûí õºðºí㺺ð çàñâàðëàõûã Çàñãèéí ãàçðààñ
çîãñîîñîí òóõàé Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä òàâüñàí Çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí
èëòãýëä ºã¿¿ëæýý 700 . Èéì ó÷ðààñ îëîí òºðëèéí ºðãºë áàðüöààñ íèéòäýý áàðàã
500 ìÿíãà øàõàì ìºíãºí çîîñ (ìåêñèê äîëëàð)-ûí çàðäàë õýìíýãäñýí áàéæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü òàðèàëàíãèéí àæèëä óëñûí õÿíàëò òàâèõ, í¿¿äýë
áèë÷ýýðèéã çîõèöóóëàõ, çàñàã íî¸ä ãàçðûã ¿å óëèðàí ýçýìøèõ ýðõèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çýðýã îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýý àâñíû ¿ð ä¿íä ãàçðûí
àñóóäëûã àðä îëíû ýðõ àøèãò òîõèðóóëàí øèéäâýðëýæýý.
697
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. 1-ð äýâòýð. ÓÁ., 1924 oí. 65-ð òàë.
698
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 159-164-ð òàë.
699
Íýã áîä íü 7 õîíü áóþó 1 øàðòàé òýíöäýã áàéñàí áà òýìýýã 1,5 áîä ãýæ ¿çäýã áàéæýý.
700
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. 1-ð äýâòýð. ÓÁ., 1924 îí. 39-ð òàë.
327

1922 îíû 4-ð ñàðûí 7-íä Õîâäûí õÿçãààðò òàðèà÷èí õîøóó áàéãóóëæýý 701 .
Ýíý íü çàñàã çàõèðãààíû øèíý çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýã àðãà õýìæýý áàéñàí
áîëîâ÷ íºãºº òàëààñ òàðèà òàðèõ ÿâäëûã äýìæñýí ýäèéí çàñãèéí çîðèëãî
á¿õèéãýýñ ãàäíà ÿëàíãóÿà òýð õîøóóíû àðäûí àæ àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ, çàõ
õÿçãààðûí öýðãèéí àíãèéã ãóðèë áóäààãààð õàíãàõ çîðèëò á¿õèé áàéæýý 702 .
Á¿õ òàðèàëàõ òàëáàéã òýð ¿åä äºíãºæ ¿¿ñ÷ áàéñàí ñàíãèéí àæ àõóéã
õÿíàëòàíä àâàõ àëõàì 1922 îíä õèéæ ýõýëæýý. Ãýâ÷ ýíý íü õºðºíãº, áîëîâñîí
õ¿÷èí õ¿ðýëöýýã¿é, àæ àõóé ñóë áàéñíààñ áîëæ ÿãøòàë áèåëæ ÷àäààã¿é áèëýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü 1923 îíä áóóäàé, àðâàé, îâú¸îñ, òºìñ áóñàä
õ¿íñíèé íîãîî òàðüäàã ãàäààäûí (èõ òºëºâ õÿòàä) õ¿ì¿¿ñò ãàçap ò¿ðýýñëýõ
áîëñîí àæýý.
Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò îëãîõ ãàçðûí òóõàé ä¿ðìèéã Çàñãèéí ãàçðààñ 1923 îíû
8-ð ñàðûí 30-íä áàòàëæýý 703 . Ýíý ä¿ðýì ¸ñîîð ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò ýçýìø¿¿ëýõ
ãàçàð îëãîõ ýðõ îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýæ, òýðíèéã íü Ñàíãèéí ÿàì
áàòàëæ, õºðñ öàã óóðûí íºõöëèéã õàðãàëçàí ò¿ðýýñ íîãäóóëæ áàéõ áîëæýý.
Ò¿ðýýñíèé àðàâíû 6%-ã óëñûí òºñºâò, 4%-ã îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû
õýðýãöýýíä àøèãëàõ áîëãîæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä óëñ áîë çºâõºí ò¿ðýýñëýõ
õýðãèéã çîõèöóóëàã÷ áèø õàðèí ãàçðûã á¿õýëä íü ýçýãíýã÷äèéí ¸ñîîð
øèéäâýðëýæ áàéâ. Ò¿ðýýñëýã÷èä íü àâñàí ãàçðàà äóð ìýäýí áóñäàä øèëæ¿¿ëæ
¿ë áîëîõ áà îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí õÿíàëòã¿éãýýð øèíý ãàçàð àâ÷
áîëîõã¿é ä¿ðýìòýé áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí ò¿ðýýñëýã÷èä àâñàí ãàçðûí ìîä îãòëîõ,
ºâñ õàäàõ, áàðèëãà áàðèõ áîë òóñ óëñààñ áàòàëñàí òóñãàé ä¿ðýì æóðìûí äàãóó
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý. Ò¿ðýýñýíä îëãîñîí ãàçðûí áàÿëãèéã àøèãëàõ
áóþó ñóäëàõ çýðýã õýðýãöýý óëñàä ãàðâàë, óëñààñ ãàçðûã äóðòàé öàãòàà ººðèéí
ìýäýëä ýã¿¿ëýí àâàõ ýðõòýé áàéæýý.
Ìîíãîë èðãýä õóâüäàà òàðèàëàí ýðõëýõ òóõàé ä¿ðýì 1924 îíû 3-ð ñàðûí
21-íä áàòëàãäæýý. Ýíý ä¿ðýì ¸ñîîð ìîíãîë õ¿í ººðèéí óëñûí íóòãèéí äîòîð
äóðòàé ãàçðàà ò¿ðýýñã¿éãýýð ýçýìøèí òàðèàëàõ ýðõòýé áîëñîí áàéâ.
Õàðàà õàâüä áàéñàí óëñûí ñàíãèéí òàðèàíû ãàçðûã óñëàõ øèéäâýð 1923
îíä ãàð÷ýý 704 .
Àéìãóóä, çàðèì õîøóóäûã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, øèíý ñóì, õîøóóäûã
áàéãóóëàõ áîëñîí ó÷èð óñ, áèë÷ýýðèéí àñóóäëûã ÷ àëü íýãýí õýìæýýãýýð
çîõèöóóëæ áàéâ. Ýíý àðãà õýìæýý íú àðäóóäûã õîøóó äàìæóóëàí í¿¿ëãýõã¿é,
õàðààò áîëãîí áàðüæ áàéñàí õóó÷èí õîøóó çàñàã íî¸äûí ýðõèéã ººð÷èëæýý.
Àðä îëíû õýðýãöýýã õàðãàëçàí áèë÷ýýðèéí àñóóäëûã çàðèì òàëààð
øèéäâýðëýæ ýõëýâ. Ýíý íü Öýöýðëýã ìàíäàë, Õàíòàéøèð óóëûí àéìãààñ
àðäóóä Áîãäõàí óóë, Õàí õýíòèé óóëûí àéìãóóäàä íèëýýä øèëæèí í¿¿æ
701
Õîâäûí öýðãèéí òàðèàëàíä àæèëëóóëàõààð Ìàíæèéí ¿åä îëîí àéìãààñ àâàà÷ñàí òàðèà÷èí àðäóóä
ãîë íü áàéæýý.
702
ÌÓÀ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 13-ð îíû Çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí òîãòîîëóóäûí õóóëãà äàíñ.
703
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí 8-ð äàíñíû 8703-ð äàíñ.
704
ÌÓÀ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 13 îíû Çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí òîãòîîëóóäûí õóóëãà äàíñ.
328

áàéñàí ÿâäëààñ òîäîðõîé ¿çýãäýíý 705 .
Áèë÷ýýð íóòãèéã ÷ºëººòýé àøèãëàõ ýðõòýé áîëñîí íü àðäóóäàä àøèãòàé
áàéâ.
Ãàí ãà÷èã òîõèîëäñîí õýäýí õîøóóäûí àðäóóäàä ñàéí áèë÷ýýð á¿õèé
çóñëàí îëãîæ ºãºõ òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã íàìûí 14-ð ¿¿ð, Íàìûí Òºâ
õîðîîíîîñ 1924 îíä õ¿ñ÷ áàéæýý.
Çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸ä áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààäûí òàëààð
õóóëü ãàðãàñíààð çàñàã íî¸í ¿å óëèðàí õîøóóíû ãàçàð íóòãèéã ºì÷èëæ áàéñàí
ýðõèéã óñòãàæýý. Ýíý õóóëü ¸ñîîð õîøóóíû äàðãûã àðäóóä ººðñíºº ñîíãîõ
áà óëèðóóëàí ñîíãîõ ýðõòýé áîëæýý. Èéì ó÷ðààñ õîøóóã ¿å óëèðàí çàõèð÷
áàéñàí õóó÷èí ¸ñ ýâäýð÷, õîøóóíû ýðõ àðä îëíû ãàðò øèëæèõ áîëñíîîñ ãàäíà
ýíý íü ãàçðûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷óõàë ç¿éë áîëæýý.
Ìîíãîë óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðìèéí 41-ð ç¿éëèéí 4-ðò õîøóóíû
àðä áà ãàäààäûí õ¿í íàðò òàðèàëàí õàäëàí, áèë÷ýýð, õàøàà áàéøèíãèéí ãàçàð
çýðãèéã òîãòîîñîí ä¿ðìèéã æóðàìëàí äàãàæ çààí îëãîíî ãýæýý 706 .
Áîãä áà òàìãàòàé õóòàãò, øàâü íàð àëü äóðòàé áèë÷ýýð íóòãàà ñîíãîí
íóòàãëàäàã áàéñàí îíöãîé ýðõèéã ìºí óñòãàæýý. Òýä íàð ñóìûí àðäûí íýã
àäèë áîëñíûã çàñãèéí ãàçðààñ 1923 îíä Øàâèéí òóõàé áàòàëñàí ä¿ðýìä
íàðèéí òîäîðõîé ºã¿¿ëæýý 707 .
Øàâèéí òóõàé ä¿ðìèéí 33-ð ç¿éëèéí 7-ä “Îëîí îòãèéí íóòàãëàí ñóóãàà
ãàçðûí äîòîð á¿õèé óëñûí ñàí áà àðä ò¿ìíèé õºðºí㺠áîëîõ îé, ìîä, óñ, áóëàã,
îëîí ç¿éëèéí óóðõàé áà öààçòàé ãàçàð çýðãèéã íýãýí àäèë áàòëàí õàìãààëæ ãàë
óñíû àþóëààñ àð÷ëàõ àðãûã ¿¿ñãýí ñýðãèéëýí ñóóëãàâàë çîõèíî 708 ” ãýæýý.
Ýäèéí çàñàã, çàõèðãààíû òàëààð àðäûí çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýý
íü áàñ èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàðòàé áàéâ. Ýíý íü ãàäààäûí
õóäàëäàà÷èä, óóë óóðõàéí àæëûã ýðõëýã÷ ãàäààäûí õàðüÿàò íàðò ãààëü,
òàòâàð íîãäóóëñàí áà ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä òºëºõ ºð øèðèéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîæ, çàðèì ¿éëäâýðèéí ãàçàð, õîëáîî õàðèëöàà çýðãèéã óëñûí ìýäýëä
àâñíààñ ãàäíà ýä õýðýãëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîðøîîã àëü áîëîõîîð áýõæ¿¿ëæ
ýõýëñýíä òîäîðëîî îëæýý. Ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ áà ¿éëäâýðèéí ãàçðààñ
òàòâàð õóðààõ òóõàé ä¿ðìèéã çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð 1922 îíû 2-ð ñàðûí 10-
íä áàòàëæýý 709 .
Ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä òºëºõ ºð øèðèéã 1921 îíä õ¿÷èíã¿é
áîëãîñíûã ÿìàð íýã õýëáýðýýð ñýðãýýæ ¿ë áîëîõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðààñ
1922 îíû 7-ð ñàðûí 4-íä äàõèí òóøààë ãàðãàí á¿õ ÿàì, àéìàã, øàâèéí ýðõ
áàðèã÷äàä ÿâóóëæýý. Ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí øèéäâýðèéã çºð÷èõ ÿâäàëòàé 1922-1924 îíä øèð¿¿í òýìöæýý.
705
“Õîçÿéñòâî Ìîíãîëèè” ñýòã¿¿ë, 1926 îí. ¹ 1. “Èòîãè ó÷åòà íàñåëåíèÿ” 1924 ã.
706
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 56-ð òàë.
707
Mºí òýíä 75-ð òàë.
708
̺í òýíä 75-ð òàë
709
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 158-159-ð òàë.
329

Àðäûí çàñãààñ àâñàí óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí á¿õ àðãà õýìæýý íü àðä îëíû
àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, ìàë ñ¿ðãèéã ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõýä ò¿ëõýö áîëæýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé íýã íü àðä ò¿ìýíä ìàë ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
áîëñîí ÿâäàë áºãººä 1922 îíû 5-ð ñàðä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëò
¸ñîîð ìàë ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýð çºâëºëòèéí õýñýã ìàëûí ýì÷ íàð
Õàí õýíòèé óóëûí àéìàãò èðæýý 710 .
1924 îíä Îðîñ óëñààñ ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí øóãàìààð èõ ýì÷ 7,
áàãà ýì÷ 14, çîîòåõíèê÷ 1 àæèëëàæ áàéæýý.
1923-1924 îíä ìàë àæ àõóé õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åèéí õýìæýýíä õ¿ðýýä
çîãññîíã¿é õàðèí íèëýýä äàâæýý. Òýð ¿åèéí ìàëûí òîî òîëãîéí òóõàé áàðèìò
ìàòåðèàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Æèøýýëáýë “Õîçÿéñòâî Ìîíãîëèè”
ñýòã¿¿ëèéí 1926 îíû ¹1-ä õýâëýñýí “1924 îíû ìàë òîîëëîãûí ä¿í” íýã òîî
äóðäñàí áàéõàä, Äîòîîä ÿàìíààñ Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä òàâüñàí èëòãýëä
ººð òîî äóðäñàí áàéõ æèøýýòýé àæýý. Ãýâ÷ ýíý õî¸ð áàðèìòûí òîî çºðºõ
íü àðãàã¿é þì. Ó÷èð íü Äîòîîä ÿàìíû òîîëëîãûí ä¿íä æèíõýíý òîëãîéãîîð
ãàðãàñàí áàéíà. Äîòîîä ÿàìíû èëòãýëä 1924 îíä 3240780 áîäòîé áàéíà
ãýæýý 711 .
1924 îíä ÿâóóëñàí õ¿í, ìàëûí òîîëëîãûí æèíõýíý ýõèéã áîëîâñðóóëàí
áèä ýíä èø òàòàí õýðýãëýæ áèëýý 712 . ¯¿íä:
¹ Àéìãóóä Ìàëûí íèéò òîî
1 Ò¿øýýò õàí àéìàã 2 127 044
2 Õºâñãºë óðèàíõàé 22 758
3 Ñýöýí õàí àéìàã 2 748 313
4 Çàñàãò õàí àéìàã 2 494 053
5 Ñàéí íî¸í õàí àéìàã 3 699 692
6 Òàðèà÷èí õîøóó 81 875
7 Øàâü 3 îòîã 2 640 525
8 ĺðâºä 2 àéìàã 1408 712
9 Äàðèãàíãà 240 354
Á¿ãä 15 463 326
Õýðýâ 1924 îíû ìàëûí òîî (15463326)-1918 îíûõ (12700000)-òîé
õàðüöóóëáàë 22%-èàð ºññºí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ 1923 îíä èõýíõ àéìàãò ãàí çóä,
áîëñîí áîëîâ÷ õóâüñãàëûí äàðààõ 3 æèëä ìàëûí òîî òîëãîé íèëýýä ºñ÷ýý.
¯¿íä, þóíû ò¿ð¿¿íä äîð äóðäñàí àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëñàí íü ¿ð ä¿íãýý
¿ç¿¿ëæýý. ¯¿íä:
710
ÌÓÀ. Ñàéä Á.Öýðýíäîðæèéí õóâèéí ñàí, ¹ 21.
711
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1924 îí. 1-ð äýâòýð. 56-57-ð òàë.
712
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí ñàí. Õàëõ 4 àéìàã, Áîãäûí øàâü, Ä¿ðâýä õî¸ð àéìàã Õºâñãºë, Óðèàíõàé,
Òàðèà÷èí õîøóó, Äàðèãàíãà õîøóóíû õ¿í, ìàëûã 1924 îíä òîîëñîí áàðèìò ìýäýý. Äýýðõ íýãäñýí
ä¿íä àëòàéí êàçàê, òîðãóóäûí õ¿í, ìàëûí òîîã îðóóëñàíã¿é.
330

à) Øàâü, õàìæëàãà íàðûã ôåîäàë ýçäèéí õóâèéí õàðüÿàò áàéäëààñ
÷ºëººëæ, àëáàò íàðûí áàéäëûã îëîí òàëààð òýòãýí äýýøë¿¿ëñýí.
á) Õàð, øàð ôåîäàëûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí ýðõ ÿìáûã óñòãàæ òýä
íàðààð àëáà íèéë¿¿ëýõ áîëãîñîí.
â) Ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òºëºõ ºð øèðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí.
ã) Õ¿í àìûí ÿäóó, õîîñîí õýñýãò íàì, çàñãààñ èõýýõýí àíõààðàë òàâüñàí
áà ãàí, çóäàä íýðâýãäñýí çàðèì àéìàã, õîøóóäûí õ¿í àìä òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýí.
ä) Àðäûí ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóë ìàë ýìíýëãèéí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð íàì, çàñàã õýä õýäýí ÷óõàë àðãà õýìæýý
áèåë¿¿ëæ ýõýëñýíä îðøèíî.
Áàñ ¿¿íýýñ ãàäíà óã òîîëëîãî íü àéë ºðõèéí á¿õ äàâõàðãûã õàìðàõ òàëààð
õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åèéí òîîëëîãîîñ àðàé èë¿¿ ÷àíàðòàé áîëñîí ãýäãèéã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí èðýýä¿éí òºëºâèéí àñóóäëûã Íàìûí
Òºâ Õîðîî 1923 îíä áîëîâñðóóëñàí áºãººä ýíý íü íàìûí II, III èõ õóðëûí
øèéäâýðò òóñãàëàà îëæýý. Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýë, òºëºâëºãººæ¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëàõ
çîðèëãîîð 1924 îíû 10-ð ñàðûí 24-íä Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýä Ýäèéí Çàñãèéí
Ǻâëºë áàéãóóëæýý.
Óëñ, õîðøîîëëûí ñåêòîðûí ºì÷èéí õýëáýð áóé áîëñîí íü 1921 îíä óëñûí
ºì÷ áîëãîñîí õ¿ðýýíèé öàõèëãààí ñòàíö, ñàíãèéí òàðèàíû ãàçðóóä çýðýã
(Ñàíãèéí ÿàìàíä õàðüÿàëóóëæýý). Áóëèãààðûí çàâîä, çýâñýã çàñâàðûí ãàçàð
(Öýðãèéí ÿàìàíä õàðüÿàëóóëæýý) çýðýã íü àðäûí àæ àõóéí óëñûí ñåêòîðûí
¿¿ñýí áèé áîëæýý.
Èõ òºëºâ ãap àæèëëàãààòàé áîëîâ÷ íýãýíò óëñ àðäûí ºì÷ õºðºí㺠áîëñîí
¿éëäâýðèéí ãàçàðò ìàíàé îð÷èí ¿åèéí àæèë÷èí àíãè, ò¿¿íèé äîòîð àíõíû
ìîíãîë ýìýãòýé àæèë÷èä áèé áîëæ ýõýëæýý. 1924 îíä çºâõºí öýðãèéí ãàð
¿éëäâýðò 400 îð÷èì àæèë÷èä áàéñíû èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí
õýâëýëèéí ãàçàð, öàõèëãààí õàðèëöàà, áóëèãààðûí çàâîä çýðýã ãàçàð ìîíãîë
àæèë÷èäòàé áîëñîí áàéëàà. պ人 àæ àõóéä ÷ óëñûí àæ àõóéí ¿¿ñýë áóé áîëæ
áàéñàí áºãººä æèøýý íü Õàðàà ãîëûí ñàíãèéí òàðèàíû ãàçàð áà ñàíãèéí ìàë
ñ¿ðýã çýðýã áîëíî.
1922 îíû 1-ð ñàðûí 24-íä óëñûí ñàíãèéí àëáàí ñ¿ðãèéí ä¿ðýì
áàòëàãäæýý 713 . Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð á¿õ àéìàãò óëñûí èõýíõ õîøóóíû ìàë
ñ¿ðýã ãýæ áóé áîëæýý. Ýíý ìàë ñ¿ðýã íü óíãåðí÷¿¿äýýñ õóðààñàí áà àëáà
òàòâàðò èðñýí ìàëààñ á¿ðýëäýæ áàéñàí àæýý.
Ìîíãîëûí ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûí èõ õóðàë 1922 îíû 4-ð ñàðûí 16-
íä áîëæ õîðøîîëëûí ä¿ðýì áàòàëæýý 714 . Áîëîâñîí õ¿÷èí, õºðºí㺠äóòàãäàæ
áàéñàí ó÷èð õîðøîîíû ýãíýýíä ýõýí ¿åä ôåîäàëóóä, íóäàðãàí áàÿ÷óóä íèëýýä
713
Àðäûí çàñãààñ 1921-24 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 152-153-ð òàë.
714
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí 1922 îíû õîðøîîíû åðºíõèé õîðîîíû õàâòàñòàé ¿äìýë äàíñ.
331

îðñîí áàéæýý 715 . Ãýâ÷ äºíãºæ ¿¿ñýæ áàéñàí õîðøîîëîë òîõèîëäñîí òýð ñààä
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ áàéëàà.
Õîðøîîíû ñàëáàðóóä 1922 îíä Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí àéìãóóä, Óëèàñòàé,
Àëòàíáóëàã, Õàòãàë, Âàíãèéí õ¿ðýý áîëîí çàðèì õîøóóíû òºâä áàéãóóäàãäæýý.
Ǻâõºí Àëòàíáóëàãèéí õîðøîî 22 õóâü íèéë¿¿ëýã÷òýé áàéæýý 716 .
Ìîíãîë õîðøîîëëûí õóâü íèéë¿¿ëýã÷èä áà õºðºíãèéí ºñºëòèéã àâ÷ ¿çâýë:
332
Îí Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí òîî Õºðºíãèéí ä¿í
1921 70 15 000 äîëëàð
1923 1 000 70 000 äîëëàð
1924 3 000 100 000 äîëëàð
Óëñ îðíû ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò 1922 îíä 32.5 ñàÿ ðóáëü, 1924 îíä 37,6
ñàÿ ðóáëü áîëæýý 717 .
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä õàðèëöàí áèå áèåäýý
àøèãòàé, òýãø ýðõòýé õóäàëäààíû õýëýëöýýð 1923 îíä áàéãóóëàãäàæ ãàðûí
¿ñýã çóðæýý.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí Ǻâëºëòòýé õóäàëäààíû ã¿éëãýýíèé õóâèéí æèí Ìîíãîëûí
ãàäààä õóäàëäààíû ã¿éëãýýíä èõ ºñ÷ áàéæýý.
Òýð æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîî Àìåðèêèéí Êîðñîâèö
ï¿¿ñ, Äàíè, Ãåðìàí, Àíãëè çýðýã áóñàä óëñûí ï¿¿ñòýé õàðèëöàí õóäàëäàà
õèéäýã áàéæýý 718 .
Óëñûí òºñºâ íü áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäàë, àæ àõóé, ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä
çîðèóëàãäàí çàðöóóëàãäàæ áàéæýý.
1921-1924 îíû óëñûí òºñâèéí ºñºëòèéí òóõàé áàðèìò ìýäýý õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü ëàí, ìºíãºí çîîñ (ìåêñèê äîëëàð), òºãðºã
çýðýã ÿíç á¿ð ýêâèâàëåíò õýðýãëýæ áàéñíààñ áîëæýý.
1922- 1923 îíä ìåêñèê ìºíãºí äîëëàð (ÿí÷ààí), îðîñ àëòàí ðóáëü (çîîñ)
çýðýã áóñàä ãàäààä âàëþò ã¿éëãýýíä ÿâæ áàéæýý. Àìåðèê, ãåðìàíû ï¿¿ñýýð
äàìæóóëàí ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò áîëîõ çîîñ öîõèóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí
áîëîâ÷ òýð íü á¿òñýíã¿é.
1924 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëò áà Ǻâëºëòèéí òóñëàìæààð
õóâü íèéë¿¿ëñýí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí áàíê áàéãóóëñàí íü ¿íäýñíèé
ìºíãºí òýìäýãò áèé áîëãîí ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëýõ, óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã
ñàéæðóóëàõ, õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýð, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õîðøîîëîëä
àøèãòàé íºõöºë á¿õèé çýýëëýã óëñààñ îëãîõ çàìààð óëñûí ýäèéí çàñãèéã
715
Ìîíãîë õîðøîîëëûí àíõíû äàðãà íü õóâüñãàëûí çàìûí õàíü, æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýëòýé
Øàãäàðæàâ áàéæýý. 1922 îíä Öýäýâñ¿ðýí ã¿í äàðãà íü áîëæ, ò¿¿íèéã ¿õñýíèé äàðàà ÷èí âàí ëàì
Äàøäýíäýâ áîëæýý.
716
Äàðãà íü Áèëýãñàéõàí áàéæýý. (1922 îíä íàñ áàðæýý).
717
È.Ì.Ìåùåðÿêîâ. Î÷åðê ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ñîâåòñêîãî Ñîþçà è ÌÍÐ. Âíåøòîðãèçäàò.
Ì., 1959 îí. 51-ð òàë.
718
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí õîðøîîíû åðºíõèé õîðîîíû õàâòàñòàé ¿äìýë äàíñ.

õºãæ¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëæýý.
“Õîçÿéñòâî Ìîíãîëèè” ñýòã¿¿ëèéí 1926 îíû ¹3, 1931 îíû ¹3 áà Óëñûí 1
èõ õóðëûí òîãòîîëä äóðäñàí óëñûí òºñâèéí òîî áàðèìòûã íèëýýä ëàâòàé ãýæ
¿çýæ ýíä èø òàòñàí áºãººä òýäãýýð áàðèìòààñ ¿çýõýä:
Oí
Ä¿í (ìåêñèê äîëëàðààð)
1921 1 729 000
1922 3 038 000
1923 4 295 000
1924 6 727 000
Oíû òºñºâò çàðèì íýãýí áýðõøýýë ¿çýãäýæ áàéñàí áîëîâ÷ ìºí îíä
çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð ò¿¿íèéã òóóëæýý ãýæ “Âëàñòü
òðóäà” ñîíèíû 1924 îíû 4-ð ñàðûí 22-íû äóãààðò äóðäæýý. Çàñãèéí ãàçàð
óëñûí õÿíàí øàëãàõ êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çàìààð ýäèéí
çàñàãò íàðèéí æóðàì ãîðèì òîãòîîæ ýõëýâ.
Öàëèí õºëñ õýìýýõ íýðèéäëýýð àðä ò¿ìíýýñ èõýýõýí õýìæýýíèé õºðºíãº,
ìºí㺠èë¿¿ òàòàí àâ÷ áàéñàí õóó÷èí ò¿øìýäèéí òýðñë¿¿ä àæèëëàãààòàé
òýìöýõèéí òóëä, Áîãäîîñ ýõëýí æèðèéí àæèëòàí õ¿ðòýë àëáàí õààã÷äàä
öàëèíãèéí íýãäñýí ñèñòåì òîãòîîæ òýð òóõàé ä¿ðìèéã 1922 îíû 2-ð ñàðûí 14-
íä çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëæýý.
Ñî¸ëûí òàëààð ýõëýí
ÿâóóëñàí àðãà õýìæýý
Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõàí áóþó 1921 îíû
2-ð õàãàñààñ 1924 îíûã äóóñòàë õóãàöààíä ñî¸ëûí
áàéãóóëàëòûí òàëààð ÷óõàë ýõëýëò õèéæýý. 1923
îíä á¿õ àéìàã çàðèì õîøóóíû òºâä ñóðãóóëü íýýæýý.
1923 îíä Õ¿ðýýíä áàãø, ñî¸ëûí àæèëòàí íàð, çààâàðëàã÷äûí áîãèíî
õóãàöààíû êóðñ áàéãóóëàãäæýý.
1924 îíä îþóòíû ñóðãóóëü ãýäãèéã áàéãóóëæýý. 1923 îíû 2-ð ñàðûí 13-
íä Ãýãýýðëèéí ÿàì áàéãóóëàãäæýý. Ñóäàð áè÷ãèéí Õ¿ðýýëýí, óðëàãèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà õºãæèõ çàìäàà îðæ áàéâ. Óëààíáààòàð õîòûí
áîëîí áóñàä çàðèì ãàçðûí êëóáò ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí æ¿æèã òàâèãäàæ,
êîíöåðò, èíòåðíàöèîíàëûí àãóóëãàòàé ¿äýøëýã¿¿ä çîõèîãäîæ áàéæýý.
Óíãåðí÷¿¿äèéí õàðãèñëàëààñ áîëæ ºí÷ðºãñäºä çîðèóëàí òèéì ¿äýøëýã¿¿äèéí
íýãèéã 1923 îíû 8-ð ñàðûí 21-íèé íÿì ãàðèãò çîõèîæ, ìîíãîë, îðîñ äóó,
á¿æèã, õÿòàä äóóíóóäûã ïðîãðàììäàà îðóóëàí íààäàæ áàéæýý.
“Äîðíî äàõèíû àðäûí õóðàë” ãýäýãò Ìîíãîëîîñ ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîæ ÿâààä èðñýí Ñ.Áóÿííýìýõ “Ìîíãîë èíòåðíàöèîíàë”
ãýäýã äóó çîõèîæýý.
9 áàäàã, 38 øàäòàé ýíý ø¿ëýãò äýëõèéí õºäºëìºð÷ õ¿ì¿¿ñèéí íàìûã
íýãòãýí õîëáîæ, òýäãýýðèéí òýìöëèéã æîëîîäîí ÿëàëòàíä õ¿ðãýõýä
èíòåðèàöèîíàëûí à÷ òóñ ÿìàð áîëîõûã ÿðóóãààð èëýðõèéëñýí íü ìîíãîëûí
333

õºäºëìºð÷ õ¿ì¿¿ñ, ýâ õàìò èíòåðíàöèîíàëààð äàìæóóëàí îëîí óëñûí
êîììóíèñò, àæèë÷íû õºäºë㺺íä òàëàðõàæ, òýäíèé õàìò ýðõ ÷ºëºº, çîë
æàðãàëûí òºëºº òýìöýõ ýðìýëçëýëèéã òóñãàæýý. Òýð ¿åä “Óðèà”, “Õóðààíãóé
ñýòã¿¿ë”, “Çàðÿ”, “Àðäûí ýðõ”, “Àðäûí öýðýã”, “Ìàíàé ¿íýí”, “Óðãèíñêàÿ
ãàçåòà”, “Èçâåñòèÿ Óëàíáàòîðà”, “Ìîíãîë àðäûí íàì”, “Ìàíàé çàì” çýðýã
õýä õýäýí ñîíèí, ñýòã¿¿ë õýâëýãäýí ãàð÷ áàéâ. 1921 îíä áàéãóóëñàí åâðîï
ýìíýëãèéí õàæóóãààð õóó÷èí ýì÷ íàðûã àøèãëàñààð áàéæýý. 1922 îíä Ñàéí
íî¸í õàí àéìàãò ìîíãîëûí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí äààëãàâðààð ãýëýí
Ñîæèä ãýã÷ õ¿í êîðü (óëààíóóä) ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéæ
áàéñàí ÷ óäàà áàéíà.
Ñî¸ëûí òàëûí àðãà õýìæýý íü ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
çîðèëòûí äàãóó ÿâàãäàí áàéæýý. Ýíý ¿åä íàìààñ õóâüñãàëûí çîðèëò, àðäûí
çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí õóóëü, ä¿ðýì, îëîí óëñûí áàéäëûã òàéëáàðëàí
òàíèóëàõ çýðýã ¿çýë ñóðòëûí íèëýýä àæëûã çîõèîí ÿâóóëæ áàéæýý.
Íàìûí ãèø¿¿äèéí äîòîð çîõèîõ ¿çýë ñóðòëûí àæèë, îëîí ò¿ìíèé äóíä
ÿâóóëàõ ñî¸ë ãýãýýðëèéí àæëûí òóõàé íàìûí II, III èõ õóðëààñ ãàðãàñàí
øèéäâýð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãºâ.
Äýýðõ õóãàöààíä óëñ îðíû àìüäðàëä ãàðñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
ººð÷ëºëò áîëîí íàìààñ ÿâóóëñàí ¿çýë ñóðòëûí àæèë íü ¿åèéí ¿åä
ôåîäàëóóäàä äàðëàãäàæ, øàøèí ø¿òëýãò àâòàãäñàí àðä îëíû ¿çýë ñàíààíä
õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿äèéã îðóóëñàí áèëýý.
Îðîí íóòàã äàõü òºðèéí Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ýäãýýð ÷óõàë àðãà
áàéãóóëëàãûã àðäûí õýìæýýíèé õàæóóãààð íàì, çàñàã 1922, 1923, 1924
õóðëààð ñîëüñîí íü îíä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûã àðäûí õóðëààð
ñîëèõ àæëûã ÿâóóëæ áàéâ.
1922 îíä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä àðäûí çàñãààñ
òàâèõ õÿíàëò öààøèä ëàâøèðñàí áà àðäûí çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìíèé
õîîðîíäûí õîëáîî ºðãºæñººð áàéâ. Ýíý òàëààð çàñãèéí ãàçðààñ îðîí íóòàãò
ñóóëãàñàí òºëººëºã÷èä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Ýäãýýð òºëººëºã÷äèéí
àæèëëàãààíû òóõàé 1922 îíä áàòëàãäñàí ä¿ðìýýñ 719 ¿çýõýä òýäíèé ç¿ãýýñ
îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëä õÿíàëò òàâèõ,. àðäûí çàñãèéí áîäëîãûã
îðîí íóòàãò áèåë¿¿ëýõ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ íàðòàé òýìöýõ, íàì çàñàã îëîí
ò¿ìíèé õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ, àæ àõóé, ñî¸ëûí àæëûí òàëààð îðîí íóòãèéí
áàéãóóëëàãóóäàä òóñëàõ èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
Ýäãýýð òºëººëºã÷èä íü îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã ààæìààð
ººð÷ëºí áàéãóóëàõ àæèë ÿâóóëæ áàéâ. ĺðâºä, Àëòàéí óðèàíõàé, Õîâä
õÿçãààðûí êàçàõ òºëººëºã÷äèéã Çàñãèéí ãàçðûí òºëººíèé ò¿øìýë çàðëàí
õóðàëäóóëæ, Àðäûí ò¿ð õóðàë áàéãóóëàõ áà Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä òýäíèé õ¿ì¿¿ñèéã îðóóëàõ, ä¿ðâýä àéìãèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ
719
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 oí. 42-45-ð òàë.
334

çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéæýý.
1922-1924 îíä ÿâóóëñàí õ¿í, ìàëûí òîîëëîãî ¸ñîîð ñóì, áàã, àðàâòûã
äàõèí áàéãóóëæýý 720 .
1922 oí 1925-1926 oí
Ñóì 433 641
Áàã 1 339 2 045
Aðàâò 6 935 10 268
(Ýäãýýð òîîã áèä äýýð äóðäñàí íýãòãýñýí ìýäýýíèé ¿íäñýí äýýð øàëãàæ íýãòãýí
áîëîâñðóóëñàí áîëíî).
1922 îíû 5-ð ñàðä Õîâä õîòîä àðäûí òºëººëºã÷äèéí Ò¿ð õóðàë õóðàëäæýý.
1922 îíû 7-ð ñàðä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéí èõ õóðàë õóðàëäàæ, òóñ õÿçãààðûã àðä÷èëàí
ººð÷èëæ çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé àñóóäàë õýëýëöæýý 721 .
1922 îíä çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð Äîòîîä ÿàìíààñ òàðààñàí áè÷èãò
àðäûí çàñãèéí çîðèëãî çàð÷ìûã çºð÷èæ, íóòãèéí çàõèðãààäàä òàéæ íàðûã
äýâø¿¿ëæ áàéãààã çýìëýæýý. Òýð áè÷èãò àðäóóäûã äýâø¿¿ëýõ ÿâäëûí
÷óõëûã äàõèí àíõààðóóëàí çààæýý. Èéì ó÷ðààñ 1922 îí áîë íóòãèéí
çàõèðãààäûã òóóøòàé àðä÷èëæ ýõýëñýí îí áºãººä õàðèí 1923 îí íü õóó÷èí
çàõèðãààäûã øèíý çàõèðãààäààð øèéäâýðòýé ñîëüñîí îí áîëîâ. Óëñûí òºðèéí
áàéãóóëàìæèéã àðä÷èëàõàä õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãûí ¿íäñýí äýýð Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð ìàø ÷óõàë õóóëèéí øèíæòýé õî¸ð ä¿ðýì, 1923 îíû 1-ð ñàðûí
5-íä ãàðãàñàí íü “Ìîíãîë óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì”, “Ìîíãîëûí îëîí
çàñàã áà çàñàã áóñ âàí ã¿íãèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì” ýäãýýð áîëíî 722 .
Ýäãýýð ä¿ðì¿¿ä íü îëîí çóóí æèëýýð ¿ðãýëæëýí èðñýí ôåîäàëûí àíãèéí
ýäèéí çàñàã, òºð ýðõ, çàíøëûã óñòãàõ áà òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã àðäûí
õóðëààð ñîëèí áýõæ¿¿ëýõýä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðìèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Áèäíèé Ìîíãîë óëñ
íýãýíò àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò óëñûí çàñãèéã áàéãóóëñíû òóëä, àðâàí
ãýðýýñ äýýø áàã, ñóì, õîøóó, àéìàã, óëñûí çàñãèéí ãàçàð õ¿ðòýë òóñ òóñûí
àðäûí òºëººëºã÷äèéã ñîíãîí õóðàëäóóëæ, äýñ äàðààëàí õóðàë áàéãóóëàí,
ýëäýâ õýðýã ç¿éëèéã ø¿¿ìæëýí õýëýëö¿¿ëæ, îëîíõèéí ñàíàëààð òàñëàí
òîãòîîæ, àðäûí ýðõèéã ýðõýìëýí õ¿íäýòãýâýë çîõèíî” ãýæýý.
Ýíý ä¿ðìèéí çààëò ¸ñîîð çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äýýñ ýõëýí 10 ãýðèéí äàðãà
õ¿ðòýëõ á¿õ àëáàí òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ áà çîõèõ õóðëûí òºëººëºã÷ íàð àðä
ò¿ìíèé õýðýãöýý, ñàíàë áîäëûã èëýðõèéëýí ÷àäàæ, àðäûí àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ òèéì õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîõ ¸ñòîé áîëñîí áàéâ.
720
ÌÓÀ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 12-ð îíä Øàâèéí õ¿í, ìàëûí òîîã ãàðãàñàí òîâ÷ äàíñ. ̺í 14-ð îíä
ÿâóóëñàí õ¿í, ìàëûí òîî á¿ðòãýëèéí òîâ÷ äàíñ.
721
“Íîâûé âîñòîê” ñýòã¿¿ë. 1923 îí. ¹ 4. “Áàðóóí Ìîíãîë” õýìýýõ ºã¿¿ëýë.
722
Óã õóóëèóä 1923 îíä òóñ òóñ æèæèã äýâòðýýð õýâëýãäæýý.
335

Áàÿí áà ÿçãóóðòàí õ¿ì¿¿ñèéã òàë òîõîé òàòàí ñîíãóóëñàí áàéâàë
ãýìò ýòãýýäýä õàòóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ áà áàñ òèéì àðãààð ñîíãóóëüä
øóðãàëàã÷èéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîí, ñîíãóóëèéã äàõèí ÿâóóëíà ãýæ äýýðõ
ä¿ðìèéí 4-ð ç¿éëä çààæýý.
Ä¿ðìèéí 30, 31-ð ç¿éëä äóðäñàí ¸ñîîð àñóóäàë á¿ðèéã õóðàëä îðîëöîã÷ á¿õ
õ¿ì¿¿ñ õýëýëöýõ ¸ñòîé áºãººä îëîíõèéí áóþó 3-íû 2-îîñ äîîøã¿é ñàíàëààð
øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áàéæýý.
Ñîíãóóëü ÿâóóëàõ áà áóñàä ÷óõàë àñóóäëûã íóóö ñàíàë õóðààõ æóðìààð
øèéäýæ áàéõ áîëæýý.
Þóíû ºìíº õóó÷èí ò¿øìýë¿¿ä ãîë òóøààëûã ýçýëæ áàéãàà õîøóóíû
çàõèðãààã ñîíãîõ ÿâäàëä àíõààðàë òàâèõûã äýýðõ ä¿ðýìä çààñàí áàéæýý. 24-ð
ç¿éëä çààñàí ¸ñîîð õîøóóíû õóðëûí ãèø¿¿äèéã ñóìûí õóðëààñ I æèëýýñ
äýýøã¿é õóãàöààãààð ñîíãîõ áîëæýý.
Çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸äûí ýðõèéí òóõàé ä¿ðýìä ôåîäàë àíãèéí òàëààð àâ÷
ÿâóóëæ áàéñàí õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã õóóëü÷èëæ ºãñºí íü çàñàã íî¸äûí
çàñàãëàõ ýðõèéã óñòãàõ, àðäóóäûã õîøóóíû çàõèðãààíû õýðýãò ºðãºíººð
òàòàí îðîëöóóëàõàä á¿ðýí ÷èãëýãäñýí áàéâ. Ýíý ä¿ðìèéí I-ð ç¿éëä õîøóóíû
çàñàã íî¸í õýìýýõèéã “çàñàã äàðãà” ãýæ íýðëýõ áîëñîí áºãººä õàìæëàãóóäûã
õ¿÷èíã¿é áîëãîñíûã õóóëü÷ëàí çààæýý. Õýðýâ àðäóóä ñîíãîãäñîí õîøóó
çàñàã äàðãûã òóøààëäàà òýíöýõã¿é ãýæ ¿çâýë òýäíèé ñàíààíä òîõèðñîí ººð
õ¿ì¿¿ñèéã õîøóóíû õóðëààñ äàõèí ñîíãîæ áàéõ ýðõòýé áîëñíûã çîðèóä
çààæýý. Óã ä¿ðìèéí 13-ð ç¿éëä çàñàã äàðãà, õîøóóíû äàðãà, òàéæ íàðûí ýðõ
ÿìáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíûã õóóëü÷ëàí çààæýý. ̺í 7, 8-ð ç¿éëä çàñàã äàðãà
íàð Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã ¿ë áèåë¿¿ëýõ àðäûã õàâ÷èí õÿõàõ, õýýë
õàõóóëü àâàõ, æàâøèõ çýðýã õóóëü áóñ õýðýã ¿éëäâýë òýäíèéã òóøààëààñ íü
îãöðóóëæ, ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëæ áàéõààð çààæýý. Ýíý ä¿ðýì çàñàã áóñ íî¸äóóäàä
ìºí õàìààð÷ áàéæýý. Çàñàã äàðãà, õîøóó äàðãûí àëèí íü ÷ äýýð äóðäñàí
ä¿ðìèéã õàòóó áàðèìòëàí àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé áàéâ. Òýä íàð àæèë õýðãèéã
ãàíöààð áèø õàðèí õîøóó çàõèðãààíû ãèø¿¿äèéí õóðàë áóþó õîøóóíû
õóðëûí òîãòîîëûí ¿íäñýí äýýð õàìò îëíîîð øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý.
Äýýð äóðäñàí õî¸ð ä¿ðýì íü õàðèëöàí áèå áèåèéã íºõºæ, þóíû ºìíº
ôåîäàë àíãèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ¿íäñýí õóóëèéí ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä
áîëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí Íèéñëýë õ¿ðýýíèé çàõèðãàà, Äàðèãàíãà, Õîâä õÿçãààðûí îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé òóñãàé ä¿ðýì áîëîâñðóóëàãäàí áàòëàãäæýý. Áàãà
ÿñòíû îðøèí ñóóäàã ãàçðûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýìä òýäíèé çàí çàíøèë,
îíöëîãèéã õàðãàëçàí àíõààð÷ çààñàí áàéæýý.
1923 îíû ýöñýýð íóòãèéí çàõèðãààã ñîíãîõòîé õîëáîãäóóëàí ĺðâºä
õî¸ð àéìàã õàìòðàí õóðàëäæýý. 1923 îíû 7-ð ñàðûí 15-íä Àðäûí çàñãèéí
ãàçàð øàâèéí òóõàé ä¿ðýì áàòàëæýý 723 . Ýíý ä¿ðìèéí 1-ð ç¿éë ¸ñîîð øàâèéã
723
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 66-80-ð òàë.
336

õîøóóäûí íýã àäèë öýðýã, òàòâàð çýðýã èðãýíèé á¿õ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýã÷
çàñàã çàõèðãààíû íýã÷ áîëãîí ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõààð çààæýý. Çàñàã
çàõèðãààíû õóâüä øàâü íü îòîã (çàðèìäàà îòîã, áàã ãýíý), áàã ãýæ íýðëýãäýæ,
òýð íü áàñ öààøäàà áàãèéí àäèë 10 ãýð áîëîí õóâààðèëàãäàæ áàéâ. Øàâèéí
õýðãèéã ýðõëýõ áàéãóóëëàãûã øàâèéí Øàíçàâ ãýæ íýðëýõ õýâýýð áîëîâ÷ òóñ
áàéãóóëëàãà íü Øàíçàâ, õî¸ð äà ëàìûã ñîíãîõ áîëæýý. Ýíý íü øàâü íàðûã
ººðèéí õóâèéí õàðüÿàò íýð ìýòýýð ¿çýæ áàéñàí Áîãä áà áàñ ÷ õóòàãòûí á¿õ
ýðõèéã õóóëü ¸ñîîð õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
1923 îíä àéìãóóäûí õóó÷èí íýðèéã ººð÷èëñºí. ¯¿íä:
Ñýöýí õàí àéìãèéã Õàí Õýíòèé óóëûí àéìàã
Ò¿øýýò õàí àéìãèéã Áîãä õàí óóëûí àéìàã
Ñàéí íî¸í àéìãèéã Öýöýðëýã Ìàíäàë óóëûí àéìàã
Çàñàãò õàí àéìãèéã Õàíòàéøèð óóëûí àéìàã ãýæ òóñ òóñ ãàçàð óñíû
íýðýýð íýðëýõ áîëæýý.
Àëü íýãýí àëäàðòàé óóë óñíû ãàçàð ç¿éí íýðýýð íýðëýãäñýí çàñàã
çàõèðãààíû øèíý õóâààðü áîë óãñàà çàëãàìæèëñàí íî¸äûí íýðýýð àéìàã,
õîøóóäûã íýðëýäýã õýâøëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
Àéìàã, õîøóóäûã ãàçàð ç¿éí íýðýýð øèíýýð íýðëýõ áîëñîíòîé óÿëäóóäàí
õîòûí ñàéä, ÷óóëãàí äàðãà íàð, õîøóó, çàõèðãààíû õóó÷èí òàìãûã 1923 îíû
10-ð ñàðä õóðààæ, øèíý òàìãà òýìäãèéã òîãòîîí îëãîæýý.
Íóòãèéí çàõèðãààã 1923-24 îíä óëñûí õýìæýýãýýð ñîíãîõòîé õîëáîãäñîí
èõýýõýí àæèë ÿâàãäæýý. Òýäãýýð àæèë àíãèéí íîöòîé òýìöýëòýé òóëãàð÷
áàéñàí íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä àðäûí òºëººëºã÷äèéã
äýâø¿¿ëýõýä õóó÷èí ò¿øìýë¿¿ä ÿíç á¿ðýýð ñààä õèéõèéã îðîëäîæ áàéñàíòàé
õîëáîîòîé áàéâ. Ãýâ÷ Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðààñ àéìàã, õîøóóäàä
èëãýýñýí òºëººëºã÷èä îðîí íóòãèéí íàì, ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà áà àðä îëíû
èäýâõòýé îðîëöëîãîòîéãîîð òîõèîëäñîí áýðõøýýëèéã òóóëæ ñîíãóóëèéã
çîõèõ ¸ñîîð óäèðäàí ÿâóóëæýý.
Òºðèéí áàéãóóëëàãà ñîíãîõòîé óÿëäóóëàí 1923 îíû 7-ð ñàðä Íàìûí II
èõ õóðàë áà Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí èõ õóðàë óõóóëàí òàéëáàðëàõ
àæëûã ãàçàð ñàéã¿é çîõèîí ÿâóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ çààæýý. Ñîíãóóëü õèéõ
òýìöëèéí ÿâöàä íèéò õ¿í àìûí óëñ òºðèéí èäýâõ ºñºæ õóó÷èí ôåîäàë
ò¿øìýäèéí á¿õ ñààä òîòãîðûã äàâàí, àðäûí òºëººëºã÷äèéã çîðèãòîé
äýâø¿¿ëýí ñîíãîæ áàéâ.
1924 îíä Õàíòàéøèð óóëûí àéìãèéí ¯éçýí áýéëèéí õîøóóíû çàðãûí
ñîíãóóëüä îëîíõèéí (15) ñàíàëààð àðä Ëóâñàíäàíçàí ñîíãîãäñîí áºãººä õàðèí
õóó÷èí ò¿øìýäèéí äîòðîîñ íýð äýâøèãäñýí õî¸ð õ¿í ñîíãóóëüä îðîõ ãýýä
÷àäñàíã¿é àæýý 724 .
Óëñûí 1-ð èõ õóðàëä àéìãèéí òºëººëºã÷人ñ òàâüñàí èëòãýëä ñîíèðõîëòîé
áàðèìò îëîí îðñîí ¿¿íä: Õàí õýíòèé óóëûí àéìãèéí íóòãèéí çàõèðãààíû
724
“Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä” ÓÁ., 1954 îí. 86-87-ð òàë.
337

ñîíãóóëü ÿâàãäàõàä õîøóóíû õóó÷èí ýðõ áàðèã÷äààñ ãàíöõàí õ¿í õîøóó
äàðãûí òóøààëä ñîíãîãäñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã çàñãèéí ãàçàð áàòëààã¿é áà
Õàíòàéøèð óóëûí àéìãèéí ñîíãóóëüä õóó÷èí ýðõ áàðèã÷äààñ íýã ÷ õ¿í
ñîíãîãäîîã¿é áàéæýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä òàâüñàí Çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí èëòãýëä
íóòãèéí çàõèðãààíû ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä õîøóóíû õóó÷èí ýðõ áàðèã÷äûí
áàðàãöààëáàë 90% íü ººð÷ëºãäñºí ãýæ òýìäýãëýæýý.
Íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëüòàé óÿëäóóëàí çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýðýýð ÿâóóëæ áàéñàí àæèë 1924 îíû ýõýýð òºãñ÷ýý.
Øèíý õóóëü áîëîâñðóóëàõ òóñãàé êîìèññûã Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí
ãàçàð 1923 îíû 5-ð ñàðä áàéãóóëæýý. Çàðèì õóóëèéí òºñë¿¿äèéã Ò¿ð öàãèéí
õóðëààð 1923 îíû 7-ð ñàðûí 25-íä õýëýëöýæ áàéæýý. Ýíý êîìèññûí àæèëä
Á.Öýðýíäîðæ èõ èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàí àæèëëàñàí áèëýý.
Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí
íýð õ¿íä óäèðäàõ ðîëü
äýýøèëñýýð áàéâ
Ôåîäàë áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõèéí òºëºº Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé õèéæ áàéñàí òýìöëèéí
óäèðäàõ õ¿÷ íü ÌÀÍàì áàéâ.
Ýíý ò¿¿õýí ¿åèéí á¿õ àðãà õýìæýý òóõàéëáàë: óëñûí áàéãóóëàìæèéã
àðä÷èëàõ, õàìæëàãàò ¸ñ áà ôåîäàë àíãèéí ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, õóóëü ýðõèéí
ýðõ àøãèéã óñòãàõ, õóâüñãàë, àæ àõóé, ñî¸ëûí îëîëòûã õàìãààëàõ çýðýã
á¿õ àðãà õýìæýýíä íàìûí çîõèîí áàéãóóëàã÷ ðîëü èëðýëýý îëæýý. Äýýðõ
ººð÷ëºëòèéã õèéõ òýìöýëä íàì ººðºº çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí õóâüä
èõýýõýí áýõæèí õàòóóæèâ. Àðäûí Íàì Êîìèíòåðíýýð äàìæóóëàí îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí õîëáîî áà ÇÕÓÊ Íàìûí òóðøëàãûã
ñóäëàí àæèë õýðýãòýý òóñãàæ áàéâ. Ýíý á¿ãä íü çºâõºí íàìûí ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààãààð áàðàõã¿é íàìûí ºñºëò, ò¿¿íèé II, III èõ õóðëààñ ãàðãàñàí
øèéäâýðò òîäîðõîé òóñãàëàà îëæýý.
À.Êàëèííèêîâûí òýìäýãëýñíýýð MAÍàìûí ãèø¿¿äèéí òîî 1921 îíä 150
áàéñàí áîë 1924 îíä 4000 áîëæ ºñ÷ýý 725 . Ýäãýýð òîî íü íàìûí á¿ðýëäýõ¿¿í,
íàìûí áàéãóóëëàãûí òîîíû òóõàé íèëýýä òîäîðõîé ãàðãàñàí ìýäýýòýé òîõèð÷
áàéíà. Íèéòèéí ìýäýõ á¿õ òîî áàðèìòààñ äîð äóðäñàí õî¸ð ñóðâàëæèéã ýíä
àâ÷ ¿çüå.
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèíû 1924 îíû 9-ð ñàðûí 11-íèé ìýäýýãýýð,
Îí ¯¿ðèéí òîî Íàìûí ãèø¿¿äèéí òîî
1921 1 150
1922 17 1 500
1923 64 3 000
1924 120 4 000
725
À.Êàëèííèêîâ. Íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå â ìîíãîëèè. 1926 îí.
338

Íàìûí ºñºëòºíä çîðèóëñàí òîâõèìëûí ìýäýýãýýð 726
Oí
Íàìûí ãèø¿¿äèéí òîî
1921 164
1922 768
1923 2 233
1924 4 639
Äýýð äóðäñàí òîîíóóä çàðèì òàëààð çºðæ áàéãàà áºãººä òýð íü ¿íäñýíäýý
1922 áà 1923 îíä õîëáîãäîæ áàéíà.
“Âëàñòü òðóäà” ñîíèíû äóðäñàí äóãààðò 1924 îíä Çàÿûí øàâüä (îäîîãèéí
Öýöýðëýã õîò - Á.Ø.) àíõ óäàà îðîí íóòãèéí íàìûí áàãà õóðàë áîëñîí áà á¿õ
àéìàãò íàìûí õîðîîä áàéñíûã ìýäýýëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí II èõ õóðàë 1923 îíû 7-ð ñàðä õóðàëäàæ íàìûí 65 áàéãóóëëàãûí
93 òºëººëºã÷ îðîëöæýý. Èõ õóðàë Â.È.Ëåíèíä áàÿðûí öàõèëãààí óòàñ
èëãýýæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº áàéëäàí îëîõîä Ǻâëºëò Îðîñîîñ
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ò¿¿íèé íàì ã¿í áàÿðëàí
òàëàðõàæ áàéäãèéã èëýðõèéëæýý. Èõ õóðëûí òîãòîîëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
¿íýí÷ íºõºð Ǻâëºëò óëñòàé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëàà öààøèä áýõæ¿¿ëýõ áà
ýíý íàéðàìäëûã ýâäýõ ãýñýí õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí á¿õ îðîëäëîãûã òàñëàõ íü
÷óõàë ãýæ îíöëîí çààæýý 727 .
Èõ õóðàë òóñ óëñûí äîòîîä, ãàäààäûí á¿õ àñóóäàë áîëîí íàìûí äîòîîä
àæëààð ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàæ, òºðèéã óäèðäàõ àæèëä æèíõýíý àðäûã òàòàí
îðîëöóóëàõàä èõ àíõààðàë òàâüæýý. 1-ð èõ õóðëààñ áàòàëñàí “Íàìûí ýðìýëçýõ
10 ç¿éë” ãýäýã íàìûí ïðîãðàììä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëæýý.
ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà àæèëlàæ
áàéæýý. Íàì, ÕÇÝ-èéí óäèðäëàãàä áàéñàí ç¿¿íèé àëäààã çàñàæ, õóâüñãàëûí
çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ òýìöýëä õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëæýý. ÕÇÝ
òºðæ áèé áîëñîí ºäðººñ ýõëýí ÊÈÌ-ýýð äàìæóóëàí îëîí óëñûí êîì ìóíèñò
çàëóó÷óóäûí õºäºë㺺íòýé íýãäýæ, ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð ºñºí áýõæèæ
áàéâ.
“Ïðàâäà” ñîíèíû 1922 îíû 9-ð ñàðûí 12-íû äóãààðò: Îëîí óëñûí
êîììóíèñò çàëóó÷óóäûí áàÿðûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí íèéñëýë Õ¿ðýýíä
çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí ãèø¿¿ä 1000-ààä ìîíãîë÷óóä 9-ð ñàðûí 3-íä öóãëàæ
áàÿðûí õóðàë õèéâ. Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí ¿íäýñíèé õºäºë㺺íèéã
êîììóíèñò ºðãºí õºäºë㺺íòýé õîëáîñíû òýìäýã áîëãîæ õóðëûí õ¿íäýò
äàðãààð Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷èéã ñîíãîâ. Õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñ íü
Ýâëýëèéã îëîí íèéòèéí øèíæ ÷àíàðòàé áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ çààãààä, ôåîäàë
726
ÌÀÕÍ-ûí õÿíàí áàéöààõ òºâ êîìèññîîñ õýâë¿¿ëýí ãàðãàâ. “Õÿíàí áàéöààõ íü” ãýñýí òîâõèìîë.
Ìîíãîë óëñûí 17-ð îí. 3-ð òàë.
727
“ÌÀÕÍ-ûí íõ, áàãà áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîëóóä”, (1921-1946 îí) 1-ð áîòü, ÓÁ.,
1956 îí. 27-ð òàë.
339

àíãèéí ýòãýýäòýé õèéõ òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõ, çºâëºëò Îðîñûã ãóéâàëòã¿é
ò¿øèãëýõýä óðèàëæ áàéâ. Áèåý äààñàí óëñ òºðèéí õ¿÷èí áîëñîí Ìîíãîëûí
çàëóó÷óóä ººðèéí ãîë àæëàà õºäºëìºð÷èí ìàë÷èí îëíûã çîõèîí áàéãóóëàõàä
çîðèóëæ áàéíà” ãýæ áè÷æýý.
Àðäûí íàì õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà øóóä ôåîäàë àíãèéã äîâòëîí
óñòãàõ íºõöºë á¿ðýëäýýã¿é ãýæ ¿çæýý. Õóâüñãàë ÿëàõààñ ºìíº íàìààñ
òºëºâëºñºí áîäëîãîäîî ôåîäàë àíãèéã ààæìààð õÿçãààðëàæ, õóâüñãàëò àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã ýðýìáý äàðààëàí ÿâóóëàõààð çààñàí áèëýý. Óíãåðí÷¿¿äèéã
óñòãàæ ã¿éöìýãö õàìæëàãàò ¸ñ, ôåîäàëûí àëáà ãóâ÷óóð, òàòâàð, ãàäààäûí
õóäàëäàà÷äàä òºëºõ ºð øèðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, àðä ò¿ìíèé àðäûí çàñãèéí
ýðõ àøèãò òîõèðñîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ÷óõàë àðãà õýìæýýã àâ÷
ÿâóóëàâ. Ýäãýýðèéí à÷ààð òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ôåîäàë àíãèéí
òºëººëºã÷äèéã 1923-1924 îíä îëíîîð íü çàéëóóëæ, òýäíèé îðîíä æèíõýíý
àðäóóäûã äýâø¿¿ëýí àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëàìæèéã áýõæ¿¿ëýí, Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Àðä Óëñûã òóíõàãëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã áýëòãýæýý. Àðäûí
íàì ýäãýýð á¿õ àðãà õýìæýýã àâàõäàà õóó÷èí ñýõýýòíèéã àøèãëàí ò¿¿íèé
õàðãèñ õýñýãòýé òýìöëèéã ÿâóóëñààð áàéâ.
§2. Òóñ îðíû 1922-1924 îíû äîòîîä, ãàäààä áàéäàë
Àíãèéí òýìöýë
õóðöàäñàí íü
Àðäûí çàñàã áýõæèæ, Áîãä õààíû ýðõèéã òºðèéí
òýðã¿¿íèé õóâüä õýðýã äýýð íü ¿ã¿éñãýñíýýñ ýõëýí,
ôåîäàë àíãèéã õÿçãààðëàñàí àðãà õýìæýýí¿¿äýä ôåîäàë
àíãè äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýõ áîëîâ. Òºðèéí ýðõ Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð
øèëæèæ, Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä óíãåðí÷¿¿äèéã øèéäâýðòýé
äîâòëîí ÿëæ áàéñàí 1921 îíû 2-ð õàãàñò ôåîäàë àíãèéí èõýíõ õýñýã íü öàãèéí
áàéäëûã àæèãëàí, ÷èõ òàâèí ñóóõ áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéâ.
Õÿòàäûí õàðãèñóóäûí ºíãºëçºë㺺í áà äîòîîäûí òýìöýë õóðöäàæ
áàéñíûã çºâººð õàðãàëçàí, ä¿ãíýæ ¿çýõèéí îðîíä íàì, òºðèéí áîäëîãîî
ÿâóóëàõäàà öàãèéí áàéäëûã õýò óëñ òºðæ¿¿ëýí óëìààð íàì, òºðèéí çàðèì
ç¿òãýëòí¿¿äèéã õèëñýýð õýëìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýñýí þì.
Áîäîî, Äàíçàí íàðûí ¿çýë ñàíààíû õýäèéíèé çºðºë人í ÿâàí ÿâñààð ýðõ
òóøààëûí òºëºº òýìöýë, õóâèéí òîîöîîíû ºí㺠àÿñòàé ýð¿¿ë áèø øèíæòýé
áîëæ óëàì õóðöàäñààð ýöýñòýý Áîäîî öààçëàãäñàí áèëýý.
1922 îíû 2-ð õàãàñò Àðäûí õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã ¿¿ñãýí ñàíàà÷ëàã÷äûí
íýã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä áàéñàí Ä.Áîäîî, ìºí àðäûí
õóâüñãàëûí õóâüñãàë÷ àíõíû äîëîîãèéí íýã ×àãäàðæàâ íàðûã Ñàæ ëàì,
Áîäîîãèéí õóéâàëäààí ãýäýã õèëñ õýðýã ¿¿ñãýí õýëìýãä¿¿ëýí õîðîîñíîîñ
ãàäíà óäàëã¿é Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà, Á¿õ öýðãèéí æàíæèí, Åðºíõèé
ñàéäûí îðëîã÷ Ñ.Äàíçàíã áóðóóòãàí õýëìýãä¿¿ëñýí áèëýý. Åðºíõèé ñàéä àãñàí
Ä.Áîäîîãèéí îðîíä Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº õóâüñãàëààñ
340

ºìíº òýìöýæ Áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäûí òóøààë õ¿ëýýæ, ìºí
àðäûí çàñãèéí ¿åä ÷ ýíý ¿¿ðãýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí Àðäûí íàì, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí
Ãàçàð, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâòàé õàìòðàí ººðèéí áèåèéã ¿ë îãîîðîí ç¿òãýæ
áàéñàí óëàì èòãýëò Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã òîìèëñîí áèëýý.
Æàëõàíç õóòàãò ýíý òóøààëä òºäèéëºí óäààã¿é þì. Ò¿¿íèéã íàñ áàðñíû
äàðààõàí 1923 îíû 7-ð ñàðä Åðºíõèé ñàéäûí òóøààëä ÿçãóóðààðàà àðä
ãàðàëòàé Á.Öýðýíäîðæ òîìèëîãäæýý 728 .
Æàëõàíç õóòàãòûí àäèë ýõ îðîí àðä ò¿ìíèéõýý òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
òýìöýã÷ òîì ëàì íàð îëîí áàéñíû äîòîð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Äèëàâ õóòàãò
Æàìñðàíæàâ, Ìàíçøèð õóòàãò Öýðýíäîðæ, Äà ëàì Äàøæàâ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
ìàíàé ò¿¿õ÷èä ñàéí ìýäíý.
1923 îíû 3-ð ñàðûí 2-íä “Ïðàâäà” ñîíèíä: “Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëò
çàñãèéí ýñðýã ìîíãîë íî¸äûí òýìöëèéã ×æàí-öçî-ëèí äýìæèæ ÷àäàõã¿é
áàéñíûã ¿ë õàéõðàí, Ìîíãîëûí íî¸ä ×æàí-öçî-ëèíä äàõèí òóñãàé
òºëººëºã÷人 èëãýýæ, Ìîíãîëä èð¿¿ëýõ öýðýã çîõèîí áàéãóóëàõàä õè÷íýýí
õºðºí㺠ìºí㺠õýðýãòýéã òîäîðõîéëîõ ¿¿ðýã ºã÷ýý” ãýæ áè÷ñýí áàéâ.
Áàðóóí ç¿ãò Äàìáèéæàíöàíãèéí 729 äýýðýì÷äèéã óñòãàõûí òóëä çàñãèéí
ãàçàð 1922 îíû íàìàð ç¿¿í ºìíºò õÿçãààðûí ñàéä áàéñàí í.Äóãàðæàâ
(ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ Õîâä õÿçãààðûí ä¿ðâýä, àëòàé, óðèàíõàé,
õàñàã, áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ òºëººíèé ñàéäàä õè÷ýýíã¿é áýéë
Ãîìáî-Èäøèíã òîìèëñíû äàðàà, Äóãàðæàâ ç¿¿í ºìíºò õÿçãààðûí ñàéäàä
òîìèëîãäîí àæèëëàæ áàéãààä, ò¿¿íèé áèåèéã áàðóóí õÿçãààðò òóñãàé àæëààð
òîìèëîãäìîãö îðîíä íü Àëòàíãýðýë ãýã÷ òîìèëîãäæýý), öýðãèéí õîðîîíû
äàðãà Ä.Íàíçàä áààòàð, Äîòîîäûí õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà Áàëäàíäîðæ íàðààð
õýñýã öýðýã äàðãàëóóëàí òóñãàé ãðóïï èëãýýæýý 730 . Ýäíèéã ÿâàõûí ºìíº
Ä.Ñ¿õáààòà𠺺𺺠áèåýð óóëçàæ, òýäíýýñ ã¿éöýòãýõ òóñãàé àæëûí çîðèëãûã
òàéëáàðëàí ÿðüæ ºã÷ýý. Ýíý ãðóïï õ¿íä áýðõ äààëãàâðûã ¸ñîîð áèåë¿¿ëæýý.
Ýíý ãðóïï íü ººðòºº áà ýíãèéí õºñºã õýðýãëýí îëîí õîíîã àéìàã õîøóó
äàìæèí àÿëæ ÿâààä Äàìáèéæàíöàíãèéí ñóóæ áàéñàí ãàçðûí îð÷èì Èõ õàð
õîøóó ãýäýã ãàçàð õ¿ð÷ Äàìáèéæàíöàíãèéí òºëººëºã÷òýé óóëçàæ, ëàìä
ìºðãºë õèéõýýð èðñýí ó÷ðàà õýëýí èòã¿¿ëæ, óëìààð Äàìáèéæàíöàíãèéí
îðäîí ðóó î÷èæ ò¿¿íòýé õýä õýäýí óäàà óóëçàí èòãýë òºð¿¿ëñíèé äàðàà
728
Á.Øèðýíäýâ. Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ. ÓÁ., 1966.
729
Äàìáèéæàíöàí-õàëèìàã ÿñòàí, áàðóóí Ìîíãîëä àíõ óäàà 1902 îíä èðæýý. Àâòîíîìè áàéãóóëàõûí
òºëºº òýìöëèéí æèë¿¿äýä ãàäààä Ìîíãîëûí ôåîäàëûí òàëä àëáà õààí ç¿òãýæ èäýâõòýé îðîëöñîí
ãýæ øàãíàë õ¿ðòæýý. Ãýâ÷ óäàëã¿é ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéí ó÷èð òýð øàãíàëàà õàñóóëæ, Îðîñûí
õààíò çàñàãò áàðèâ÷ëàãäàí õ¿ðãýãäýæ øîðîíä îðæýý. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí äàðàà óëñ
òºðèéí õýðýãòí¿¿äèéã ñóëëàõàä, Äàìáèéæàíöàí ìºí øîðîíãîîñ ñóëëàãäààä Ìîíãîëä çóãàòàí èðæ,
Õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóäûí òóñëàìæòàéãààð áàðóóí Ìîíãîëûí òóñãàé çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ
çîðèëãîî𠺺ðèéí äýýðýì÷èí á¿ëãèéã çîõèîí áàéãóóëæýý. Äàìáèéæàíöàíãèéí äýýðýì÷èä Õÿòàä-
Ìîíãîëûí õèëä îðøèõ Ìàæèí øàíü óóëûí ðàéîíä á¿ãæ, Ìîíãîë àðäûí çàñãèéí ýñðýã òýìöýõèéí
ñàöóó àëàõ, òàëàõ çýðãýýð Ìîíãîëûí õ¿í àìûã äýýðýìäæýý. Äàìáèéæàíöàíãèéí äýýðýì÷èä Õÿòàäûí
ìèëèòàðèñòóóä áà Ìîíãîëûí õàðãèñóóäòàé ºðãºí èõ õîëáîî ñ¿ëáýýòýé áàéæýý.
730
Àðäûí çàñãààñ 1921-24 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954 îí. 140-141-ð òàë.
341

ò¿¿íèé áèåèéã ãýíýä¿¿ëýí áàðüæ àâ÷ýý. ¯¿íä Íàíçàä áààòàð, öýðýã Äàøçýâýã,
õóâüñãàëä îðîëöîã÷ ïàðòèçàí Ñîäíîìäàðæàà 731 , Ëóâñàíäàìáà 732 íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñèéí çîðèãòîé àæèëëàãàà èõ ðîëü ã¿éöýòãýæýý.
Ôåîäàëóóä îëîí õýëáýðýýð òýìöýë õèéæ áàéâ. ¯¿íä õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿
öóóðõàë òàðààõ, íàì çàñãèéí øèéäâýð çºð÷èõ, õ¿í àìààñ àëáà òàòâà𠺺ðñäèéí
õýðýãöýýíä õóó÷èí õýâ ¸ñîîð çîðèóëàí òàòâàðëàí àâàõ, óëñûí èõ õóðëûí
îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí àæëûã õîéø òàòàõ, òºð áà àæ àõóéí àïïàðàòàíä
øóðãàëàõ, àðäûí çàñãèéí ãàçàðò òàòâàð òºëºõººñ áóëçàõ, ãàäààäûí
õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîõ çýðýã áîëíî.
1923 îíû çóí Ñýöýí õàí àéìãèéí íî¸í (âàí) áàéñàí Òîãòîõûí õîøóóíä
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí ýñðýã õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ öóóðõàë äýãäýí 733
ãàð÷ áàéñàí áà ¿¿íèé æèíõýíý áîäèò áàéäëûã òàéëáàðëàæ, òóõàéí ¿åä íü
çàëðóóëàí çàñ÷ýý.
Çàñàãò õàí àéìãèéí Ìýðãýí ã¿íèé õîøóóíû ýðõ áàðèã÷ áàéñàí Ëóò-Î÷èð
òàéæ, õóâüñãàëò õóóëü ä¿ðìèéã çºð÷èæ; õ¿í àìààñ òàòâàð àâñàí áà íàìûí
ãèø¿¿äèéã ã¿òãýæ áàéñíûã ìºí õîøóóíû íàìûí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä
èëð¿¿ëýâ.
1922 îíä èõ øàâü, 1924 îíä Æàëõàíç õóòàãòûí õóó÷èí øàâü, Áîãäûí
õóó÷èí øàâèéí îòîã, îëîí ñ¿ì õèéä, Öýöýðëýã ìàíäàë àéìãèéí 4 õîøóó
çýðýãò çàëüò ò¿øìýë¿¿ä áà ÷èíýýëýã ýòãýýä¿¿ä àëáà òàòâàðààñ çàéëñõèéõèéã
ýðìýëçýæ ìàëàà àëü áîëîõîîð òîîëóóëàõã¿éã õè÷ýýí îðîëäîæ áàéâ 734 .
Òèéì áàðèìò 1922-1924 îíä ìàëûí òîîëëîãî ÿâàãäàõàä ÷ àæèãëàãäñààð
áàéæýý. Æèøýý íü, 1924 îíä ò¿øìýë Äàø èõýýõýí òîîíû ìàëàà òîîëëîãîíîîñ
íóóí äàðàãäóóëæ áàéæýý.
Èéìýðõ¿¿ ýñýðã¿¿öëèéã íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà òóõàé á¿ðä íü
íÿöààæ õàðèí öººí ìàëòàé àðäóóäûã òàòâàð òºëºõººñ ÷ºëººëºõ àæëûã õèéæ
áàéæýý.
1923 îíû 2-ð ñàðûí 22-íä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé óäèðäàã÷ Ñ¿õáààòàð
íàñ íºõöñºí íü MAÍàì, ìàíàé îðíû á¿õ õºäºëìºð÷äºä ó÷èðñàí èõ ãàðç
õîõèðîë áîëîâ. “Ìîíãîëûí áèåý äààæ õºãæèõ òóëãóóð õ¿÷èí áîë äîòîîäîä
õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí, ãàäààäàä Ǻâëºëò Îðîñ áîëíî 735 ” ãýñýí Ñ¿õáààòàðûí
ãýðýýñëýëèéã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñýòãýë ç¿ðõýíäýý íàíäèãíàí õàäãàëæ, MA
Íàìûí óäèðäëàãûí äîð, Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæààð õóâüñãàëò ººð÷ëºëòèéã
õèéñýýð áàéâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ôåîäàë àíãèéí óëñ òºðèéí íî¸ðõëûã
óíàãààæ õàìæëàãàò ¸ñíû õàðüöààã óñòãàæ, ãàäààäûí õóäàëäààíû êàïèòàëûã
731
Ñîäíîìäàðæàà öàãààíòíû ýñðýã òýìöýëä èäýâõòýé îðîëöñîí ó÷èð Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ óëààí
òóãèéí îäîíãîîð øàãíóóëñàí áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí îäîí, ìåäàëèàð øàãíàãäæýý. Ñîäíîìäàðæàà
îëîí íèéòèéí èäýâõòýé ç¿òãýëòýí áàéñàí áà èõ õóðëûí äåïóòàòààð ñîíãîãäîæ áàéæýý.
732
Ëóâñàíäàìáà áîë Àëòàíáóëàã, 1921 îíä áàðóóí ºìíºä õÿçãààðò áîëñîí áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöñîí
áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí îäîí, ìåäàëèàð øàãíàãäæýý.
733
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí 8-ð äàíñíû 8753-ð á¿ñ.
734
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí, 1-ð äýâòýð. Ó-Á. 1924 îí. 54-55-ð òàë.
735
ÌÓÀ. Àðäûí çàñãèéí 7-ðäàíñíû 7494-ð á¿ñ.
342

õÿçãààðëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ ýõýëñýí áà ýõ îðíû ýäèéí çàñàãò óëñûí áà
õîðøîîëëûí ¿éëäâýð¿¿ä ¿¿ñýí áèé áîëæ èðñýí ýíý á¿ãä íü 1924 îíû ¿åèéí
óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí áàéäàëä øèíýýð ãàðñàí áàéâ. ¯¿íä:
1. Ôåîäàëûí òºðºë á¿ðèéí õ¿íä àëáà, ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òàâèàä òºëæ
÷àäàõàà áîëüñîí ºð øèðèéí ¿¿ðýãíýýñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëºãäñºí àðäûí àæ àõóé
æèæèã òàâààðûí àæ àõóé áîëîí õóâèð÷ áàéâ. Àðäóóä ÿëàíãóÿà ÷èíýýëýã àéë
ºðõ ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ìàõ, ñ¿¿, àðüñ, øèðýí ýäëýëèéã ººðñäèéí
õóâèéí õýðýãöýýíä, çàðèìäàà äàìëàí õóäàëäàæ ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðààãààð
ñîëèõ áîëîëöîîòîé áîëñîí áàéâ. Òèéíõ¿¿ æèæèã òàâààðûí õýâøèë ò¿ðãýí áóé
áîëñîîð öààøäàà óëñ àðäûí àæ àõóéä çîíõèëîõ ñóóðü ýçýëñýí áèëýý.
2. Õóâèà àðãàöààñàí àæ àõóéí ýëåìåíò ýíý íü Â.È.Ëåíèíèé òîäîðõîéëñíîîð
õºäºº àæ àõóéí õàìãèéí á¿ä¿¿ëýã õýëáýð áºãººä õóâüñãàëûí ºìíºõ
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò èõýýõýí áàéð ñóóðü ýçýëñýý𠺺ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð
õóâèà àðãàöààæ áàéâ. Ãýâ÷ æèæèã òàâààðûí àæ àõóéí ºñºëòèéí íºëººãººð
õóâèà àðãàöààñàí àæ àõóéí ýíý ýëåìåíò íü 1924 îí ãýõýä çàõ çýýëèéí íºëººíä
îðñîîð áàéâ.
3. Ôåîäàë àíãèéí óëñ òºðèéí íî¸ðõîë, õàìæëàãàò õàðüöààã óñòãàñàí áà
ôåîäàëûí ýñðýã àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí á¿õ àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä
ôåîäàëûí àæ àõóé äîðîéòñîí áàéâ. Àëáà, ãóâ÷óóð, õàìæëàãà àðäûí ¿íý
òºëáºðã¿é õºäºëìºð, ôåîäàëûí òºðèéí öàëèí ï¿íë¿¿, ãàäààäûí ï¿¿ñíèé
çýýëëýãýý áîëîí á¿õ òàëûí ýðõ ÿìáà àøèã õîíæâîðîîð áàÿæèõ áîëîìæã¿é
áîëñîí ýäãýýð àæ àõóé íü òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ýçëýõ õóó÷èí
áàéð ñóóðèà ºäºð èðýõ òóñàì àëäñààð áàéñàí ó÷èð ôåîäàëûí ãýæ á¿ðýí ã¿éöýä
íýðëýæ áîëîõã¿é áîëñîí áàéâ. Ãýâ÷ ýäãýýð àæ àõóé èõýýõýí õýìæýýíèé
ìàëòàé, õºëñíèé õºäºëìºð õýðýãëýäýã, ãàäààäûí ï¿¿ñ áà íóòãèéí õ¿í àìûí
õîîðîíä äàìûí íàéìàà ºðí¿¿ëýí áàéñíû õóâüä çàõ çýýëèéí øèíý õàðèëöààã
¿¿ñãýã÷äèéã òºð¿¿ëýõ ýõëýë áîëæ áàéâ.
Èõýýõýí òîîíû ìàë á¿õèé ñ¿ì õèéäèéí àæ àõóé ìºí ôåîäàë õýâøëèéí
ýëåìåíòýä õàìààð÷ áàéñàí áºãººä òýä íü õóâèéí õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä
áàñ îðîëöîæ áàéâ.
4. Óðüä ãàäààäûí êàïèòàë àâòîíîìèò çàñãèéí ìýäýëä áàéñàí ãàð
¿éëäâýðèéí õýëáýðòýé, æèæèã ¿éëäâýðèéã óëñûí áîëãîñîí áà çýýëëýã, ñàíõ¿¿,
óëñûí õàäëàí, ñàíãèéí ñ¿ðýã, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë çýðýã íü óëñûí
ýäèéí çàñàãò ¿¿ññýí øèíý ºì÷èéí õýëáýð áàéâ.
5. Òóñ îðíû çàõ çýýëèéã ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿ä ýçýìøñýí õýâýýð áàéâ.
1924 îíä ãàäààäûí ýíãèéí ï¿¿ñí¿¿äòýé õèéñýí òóñ óëñûí õóäàëäààíû
ýðãýëòèéí õóâèéí æèí 86,4% áàéæýý.
Õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà òóñ îðîíä ãàäààäûí àæèëëàæ áàéñàí õóäàëäàà÷èä
õóó÷èí óëñ òºðèéí áàéäëàà õàäãàëàõûã ýðìýëçýæ áàéâ.
Ýäãýýð ï¿¿ñ¿¿ä, Ìîíãîëûí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîîëîë, Ǻâëºëòèéí
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàòàé ºðñºëäºõ, ¿íäýñíèé âàëþòòàé áîëîîã¿éã àøèãëàí
àðäûí çàñàãò ýäèéí çàñãèéí äàðàìò ¿ç¿¿ëýõèéã ìýðèéæ áàéâ.
343

Ìîíãîë äàõü ãàäààäûí êàïèòàëûí ñ¿ëæýý áàéðøèë áà ìºí ìîíãîë
õóäàëäàà÷èí, ïàíç÷èí íàð ºñºæ áàéñàí òóõàé ìýäýý áàðèìòûã Ñàíãèéí
ÿàìíààñ óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä òàâüñàí èëòãýëä äóðäæýý 736 . ¯¿íä:
344
Îí
Õÿòàäûíõ
Õ¿ðýýí äýõ ãàäààäûí õóäàëäààíû öýãèéí òîî
Ä¿ðâýñýí
Îðîñûíõ
Ãåðìàí,
Àíãëè,
Àìåðèêèéí
Îðîí íóòàã
äàõü Õÿòàäûí
õóäàëäààíû
öýãèéí òîî
Ìîíãîë
õóäàëäàà÷äûí
òîî
1922 163 20 5 700
1923 476 57 26 1077 286
1924 818 166 62 625 636
Õóâèéí ¿éëäâýð ýðõýëñýí Àìåðèê õ¿ì¿¿ñ òóñ îðíû óóë óóðõàéí áàÿëãèéã
ñîíèðõîæ áàéõàä, Àíãëè÷óóä èõ òºëºâ ò¿¿õèé ýä ñîíèðõîæ áàéâ. Ôåîäàë ñ¿ì
õèéäèéí àæ àõóé, õóâèéí êàïèòàëèñò ýëåìåíò¿¿ä ãàäààäûí ï¿¿ñèéã òàëàðõàí
äýìæèæ áàéâ. Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì õóäàëäàà÷èí-äàìëàã÷èä Õ¿ðýýíä
äýëã¿¿ð, ìóõëàãòàé áîëæ áàéñàí áà Ìîíãîëûí õ¿í àì, ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí
õîîðîíä íèëýýä õýìæýýíèé äàìûí íàéìàà ÿâàãäàæ áàéâ.
Øèíýýð ¿¿ñýí òºðæ áàéñàí ¿íäýñíèé õºðºíãºòíèé òîä èëðýë áîëñîí õ¿í
áîë á¿ð õóâüñãàëûí ºìíº äàìûí õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä øîõîîðõîæ
áàéñàí Ñ.Äàíçàí þì. Áîäîî, Äàíçàí íàð íü óëñ îðíûõîî õºãæèë, àðä÷èëàë
øèíý÷ëýëèéí òàëààðõè ñàíàë çºðºëäºí õóðöäàæ áàéñíûã ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò
áîëüøåâèê íàì, Êîìèíòåðíä áàãòñàí çàðèì íàìûí ýãíýýíä ãàð÷ áàéñàí
áàðóóí, ç¿¿íû çºðºë人íòýé àäèëòãàí ¿çýæ, òýäýíä áàðóóíòàí, ç¿¿íòýí
ãýäýã íýð ç¿¿æ, óëñ òºðèéí òàëààð õýëìýãä¿¿ëñýí áèëýý. Áîäîî, Äàíçàí
íàðûí õýëìýãäñýí 15 õ¿íèé õýðãèéã Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õ 1997 îíä àâ÷
õýëýëöýæ “Ýä íàð ¿çýë ñàíààíû òàëààð çºð÷èëäºæ ýðõ òóøààë áóëààöàëäàæ
õóâèéí òîîöîîíîîñ áîëñîí” ãýæ çààñàí áèëýý. Ýä íàðûí òýìöëèéã èéíõ¿¿
õýòð¿¿ëýí àâ÷ õýëìýãä¿¿ëýõýä òýð ¿åä Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí Êîìèíòåðí
áà Ǻâëºëòèéí çàðèì õ¿ì¿¿ñ íýð òºð, ýðõ òóøààëûí ¿¿äíýýñ àëü íýã
õýìæýýãýýð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí íü ìýäýýæ þì.
Õóâüñãàëûí àíõíû óäèðäàã÷èéí íýã, ÌÀÍ-ûí àíõíû äàðãà, íàìûí 3-ð èõ
õóðëûã íýýæ ¿ã õýëæ áàéñàí òºäèéã¿é á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ñ.Äàíçàíã 1924
îíä íàìûí 3-ð èõ õóðëûí õóðàëäààíû ¿åýð ãýíýò ýëäýâ, õóóðàì÷, áàðèìò
çîõèîæ õºðºíãºòíèé çàìûí ¿çýë ñàíààã áàðèìòëàã÷ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿
ýòãýýä õýìýýí á¿õ òàëààð õèëñä¿¿ëýí õýëìýãä¿¿ëñýí áèëýý. Ýíý òàëààð
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ñ.Ê.Ðîùèí øèíý á¿òýýëäýý äýëãýðýíã¿é áàðèìòàíä
òóëãóóðëàí á¿òýýæýý. Èõ õóðëààñ äýýðõè ÷óõàë àñóóäëûã øèéäñýí ñàíàà íü
íàìûí óäèðäëàãûí äîòîð áàéñàí ¿çýë ñóðòëûí çºðºë人íèéã ¿íýëýõòýé
õîëáîîòîé áàéñàí áà ìºí íºãºº òàëààð ¿¿íèé óðüä Ä.Áîäîîã õîðîîñîí áà
736
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1924 îí. 2-ð äýâòýð. 134-135-ð òàë.

Èõ õóðëûí ¿åýð Ñ.Äàíçàíã çºâõºí ¿çýë áîäëûí çºð÷뺺ñ ¿¿äýí áóðóóòãàí
õîðîîñîí çýðýã íü íàì çàñãèéí óäèðäàã÷ õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí ýðõ òóøààëûí
òºëºº òýìöýëòýé øóóä õîëáîîòîé þì. Ýíýõ¿¿ àíõíû õýëìýãä¿¿ëýëòèéã ¿¿ñãýí
ÿâóóëàõàä ººðèé㺺 õóâüñãàë÷, îíîë÷ õýìýýí ¿çýæ á¿õ öýðãèéí çºâëºëèéí
äàðãûí ýðõ òóøààëûã àøèãëàí Ä.Áîäîîã, äàðàà íü Ñ.Äàíçàíã õýëìýãä¿¿ëýõýä
Ð.Ýëáýãäîðæ õîëáîãäîëòîé ãýñýí ìýäýý áàéãààã òîäðóóëàõ õýðýãòýé.
¯¿íèé õàìò àðäûí íàì, çàñàã á¿õ îðîíòîé õóäàëäàà-ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ, ãàäààäûí õàðüÿàò íàð áîëîí õóäàëäààíû òàëààð îëîí óëñûí
õýì õýìæýýã áàðèìòëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ.
Òýð öàãò ìàíàé îðíû èðýýä¿éä 2 çàì áàéñíû íü êàïèòàëèçìûã àëãàñàæ
Ǻâëºëò Îðîñûí òóñëàìæààð ñîöèàëèçìä øèëæèõ, íºãºº íü äîòîîäîä øèíýýð
¿¿ñýæ áàéñàí õºðºíãºòºí ýòãýýäèéã äàìæèí êàïèòàëèçìä îðîõ çàì áàéñàí
ãýæ Ý.Ðåí÷èíî çýðýã ÌÀÍ-ûí çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ áàéâ.
Ýëáýãäîðæ Ðåí÷èíî ýíý ñàíààãàà íàìûí 3-ð èõ õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý
òîäîðõîé äóðüäñàí áàéäàã. Èõ õóðëûí ¿åýð íàìûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéäûí 1-ð
îðëîã÷ á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ñîëèéí Äàíçàíã õºðºíãºòíèé çàìûí ¿çýë ñàíààã
áàðèìòëàã÷ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ýòãýýä õýìýýí ¿çýæ áàðèìòëàë àâ÷ öààçàëñàí
áèëýý.
Ìîíãîë äàõü àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà Â.È.Ëåíèí 1921 îíä Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èäòýé ÿðèëöàõäàà, ìîíãîëûí õºãæëèéí èðýýä¿éí òîäîðõîé
òºëºâèéã õºíäºæ, òàíàé îðíû õºäºëìºð÷äèéí ãàíö çºâ çàì áîë óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëäýý ÐÑÔÑÐ-èéí àæèë÷èí,
òàðèà÷èäòàé õîëáîîòîé áàéõ ÿâäàë ìºí ãýæ õýëæýý 737 .
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë, Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýëä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî
òýìäýãëýñýí íü Ìîíãîë óëñ á¿õ äýëõèéí îëîí óëñòàé àäèë õàðãèñ êàïèòàëòàí,
õºðºíãºòíèé äàðëàë, çîâëîíã ¿ë àìñàí îëîí óëñûí îäîîãèéí áàéäàëä íèéë¿¿ëýí
æèíõýíý àðäûí ¸ñûã áàðèìòëàí çîðèâîë ç¿éòýé ãýæ çààæýý 738 . Ýäãýýð åðºíõèé
çàð÷ìóóäûã çàäëàí äýëãýð¿¿ëæ èõ õóðàë ÿäóó äóíä àðäûã õóâüñãàëûí öààøäûí
õºãæëèéí ò¿øèã òóëãóóð ìºí õýìýýí ¿çñ¿ãýé ãýæ òîãòîîæýý.
1922-1924 îíä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íºõºðëºëèéã
öààøèä áýõæ¿¿ëýõ, äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí çàíàëõèéëëýýñ óëñ îðíîî áàòëàí
õàìãààëàõ õýðãèéã õ¿÷òýé áîëãîõ, Õÿòàäòàé ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõ
òàëààð íýëýýä ñàíàà÷èëãàòàé àæèë õèéâ.
1922 îíä Ìîíãîë, Ǻâëºëò îðîñ õî¸ð óëñ äèïëîìàò òºëººëºã÷人 õàðèëöàí
ñîëèëöæýý. Ìîñêâàä î÷ñîí ìîíãîëûí àíõíû ýë÷èí ò¿øýý ã¿í Äàâààã Á¿õ
Õîëáîîòûí Òºðèéí ÿéöýòãýõ Õîðîîíû äàðãà Ì.È.Êàëèíèí 1922 îíû 6-ð
ñàðûí 2-íä õ¿ëýýí àâ÷ óóëçæýý 739 . Ýíý óóëçàëò äýýð äýä æàíæèí ×îéáàëñàí
òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí öýðãèéí òóñãàé òºëººëºã÷èä áàéëöæýý.
737
Ëåíèíèé ñáîðíèê ÕÕÕV áîòü. 1935 îí. 290-ð òàë.
738
“ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà áà òºâ õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð¿¿ä”. (1921-1956 îí). ÓÁ.,
1956 îí. 1-ð áîòü. 59-ð òàë.
739
“Èçâåñòèÿ”. 1922 îíû 6-ð ñàðûí 4.
345

Ìîíãîëûí ýë÷èí çàñãèéí ãàçðûíõàà ºìíººñ Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìíèé ã¿í íºõºðëºë óëàì áýõæèíý ãýäýãò èòãýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä,
èðãýíèé äàéíû óðøèã ãàí ãà÷èãò íýðâýãäñýí Ǻâëºëò Îðîñûí çàðèì ìóæèéí
õ¿í àìä òóñëàõààð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õºðºí㺠õóðàëäóóëàõ øèéäâýð
ãàðãàñíûã ìýäýãäæýý. Ì.È.Êàëèíèí òýðõ¿¿ áýëãèéã Îðîñûí àðä ò¿ìýí
áàÿðòàé õ¿ëýýí àâàõ áºãººä Îðîñûí àæèë÷èí, òàðèà÷èä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýíä õàðèó òóñ áîëæ ÷àäàõ áîëíî ãýæýý.
Ì.È.Êàëèíèí, Ìîíãîëûí ýë÷èí íàð õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýíä õàðèëöàí áàÿð
õ¿ðãýëöýæ õî¸ð àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí íºõºðëºë, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãàà öààøèä õºãæèí áýõæèíý ãýäýãò èòãýæ áàéãààãàà òýìäýãëýæýý.
Á¿õ äýëõèéí àæèë÷èí àíãè, äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé èõ óäèðäàã÷ Â.È.Ëåíèí
íàñ áàðñàí òóõàé ìýäýý Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ã¿í ýìãýíýë òºð¿¿ëæýý.
Ìîñêâàä ñóóæ áàéñàí Ìîíãîëûí ýë÷èí Äàâàà 1-ð ñàðûí 22-íä ÇÕÓ-ûí
Ãàäààä Õýðãèéí Àðäûí êîìèññààð Ã.×è÷åðèíä; Ìîíãîëûí ãàäààä ÿâäëûí
ßàìíû ñàéä Àìàð, Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Äàìáàäîðæ íàð 1-ð
ñàðûí 23-íä Óëààíáààòàðò ñóóæ áàéñàí çºâëºëòèéí ýë÷èíä òóñ òóñ î÷èæ
Â.È.Ëåíèí íàñ áàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ò¿¿íèé çàñãèéí
ãàçðûí ã¿í ãàøóóäëûã èëýðõèéëæýý.
“...Çàñãèéí ãàçàð, àðäûí íàì, Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìýí,
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýí àãóó èõ óäèðäàã÷àà àëäàæ, õ¿íä ãàðç õîõèðîë
ó÷èðñàíòàé õîëáîãäóóëàí ¿íýí ãîëîîñîî ýìãýíýí ã¿íýý ãàøóóäàæ áàéãààã
ÇÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð, àðä ò¿ìýíä äàìæóóëàí ºãºõèéã õ¿ñýæ áàéíà” ãýæ
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí 1-ð ñàðûí 26-íû öàõèëãààí óòñàíä äóðäæýý.
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õàìòàðñàí ìýäýãäýëä:
“Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëºãäºõ çàìûã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä íýýæ ºãñºí þì ãýäãèéã Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí çàñãèéí ãàçàð ìýäýãäýæ áàéíà. Ìîíãîë
Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí óäèðäëàãûí äîð 1921 îíä èìïåðèàëèçì, ôåîäàëûã
ýñýðã¿¿öñýí ÿëãóóñàí õóâüñãàë Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, íèéòèéí
äàéñíû ýñðýã õèéñýí õàìòàðñàí òýìöýëä íýã áèø óäàà óðñãàñàí öóñààð
ãàãíàãäñàí ýâäýðøã¿é íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëººíä õàðãèñ õ¿÷èí
áàéíãà çàíàëõèéëæ áàéñàí íºõöºëä, çàñãèéí ãàçàð óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ
õýðãèéã ¿ðãýëæ õ¿÷òýé áîëãîæ áàéæýý. Çàéëøã¿é èíãýõ áîëñîí íü ßïîíû
èìïåðèàëèçìûí àãåíò-õÿòàäûí ìèëèòàðèñò ×æàí-öçî-ëèíû ò¿ðýìãèé
ñàíààðõàë çýðýã ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èä òóñ îðîíä ºíãºëçºæ áàéâ.
Èéìýýñ Ìîíãîëûí õèë õÿçãààðûí àëáûã èõýýõýí áýõæ¿¿ëýõ àæèë òºãñºæ
1922 îíû 3-ð ñàðä Äàðèãàíãûí ðàéîíä Äóãàðæàâûí êîìàíäëàëä 1000-ä ìîðèí
öýðýã òºâëºð¿¿ëæ, õèëèéí îòðÿäûí öýðãèéã ÷óõàë öàã èðâýë 10000 õ¿ðòýë
íýìýãä¿¿ëýõ ýðõ îëãîñîí áà Äàðõàí âàí, Çàìûí ¿¿äýýñ ç¿¿í óðàãøèõ õèëèéí
öýðýã áàñ Õîâä, Óëèàñòàéí öýðãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëæýý.
346

Ìîíãîëûí àðäûí àðìè íü 1924 îíä õèëèéí 4 õîðîî, 2 äèâèçèîí, íèëýýä
õýäýí òóñãàé ýñêàäðèë, ìîðèí öýðãèéí 1 áðèãàä, ïóëåì¸òûí 1 õîðîî, èõ
áóóíû íýãäñýí äèâèçèîíîîñ á¿ðäýë áîëæ áàéæýý 740 .
1924 îíä Õ¿ðýýíä 600 õ¿íòýé öýðãèéí åðºíõèé ñóðãóóëü, äàðãà íàðûã
äàâòàí áîëîâñðóóëàõ êóðñ, Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò öýðãèéí ñóðãóóëü çýðãèéã
áàéãóóëàí àæèëëóóëæýý 741 .
Àðìè íü àñàð îëîí òîîòîé áèø áàéñàí áîëîâ÷ öýðãèéí óëñ òºð, ñóðòëûí
áàéäàë. óõàìñàð íü áàéëäààíû äó¿ðýí ÷àäâàðòàé áàéæýý.
Àðäûí Íàìûí ãóðâàí æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Õ¿ðýýíèé àðäûí
öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíä áîëñîí áàÿðûí õóðàë äýýð öýðãèéí ºìíººñ çàëóó
áàéëäàã÷ ¿ã õýëýõäýý: “öýðã¿¿ä àðìèä àëáà õààæ áàéõäàà íàìûí çîðèëãî,
áîäëîãûã óõààðàí îéëãîîä ë, ò¿¿íèé ýãíýýíä ýëñýí îðæ, íàìûí óäèðäëàãûí
àðäûí ¿éë õýðãèéã õàìãààëàõààð ÿâöãààæ áàéíà 742 ” ãýæýý. Àðäûí Õóâüñãàëò
öýðýã íü ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûã õºãæ¿¿ëæ, àðäûí øèíý ñýõýýòíèé áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ ñóðãóóëü áîëæ áàéâ.
Õî¸ð îðíû àøèã ñîíèðõîë áà öàãààíòíû ¿ëäýãäë¿¿ä Ìàíæóóðûí ç¿ãýýñ
Ìîíãîëä öºìðºí èðæ áîëçîøã¿é áàéäëààñ Ìîíãîëûè õóâüñãàëûí îëîëòûã
õàìãààëàõûí òóëä Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Ìîíãîëä ìàíàé çàñãèéí
ãàçðûí õ¿ñýëòýýð 1925 îí õ¿ðòýë áàéñàí þì.
Óíãåðí÷¿¿äýýñ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõ, ò¿¿íèé ýðõ ÷ºëººã
ãàäààäûí øèíý çàíàëõèéëëýýñ õàìãààëàõ õýðýãò Óëààí àðìèàñ ¿ç¿¿ëñýí
òóñëàìæèíä áàÿðëàí òàëàðõàæ áàéãààãèéí òýìäýã áîëãîæ íàìûí III
èõ õóðëûí íýðèéí ºìíººñ öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ìàãñàðæàâ 1924 îíä
Ì.Â.Ôðóíçå-ä Óëààí òóã ãàðäóóëàí ºã÷ýý 743 .
ÌÀÕÍ, Àðäûí çàñãèéí
ãàçðààñ Õÿòàä óëñòàé íºõºðñºã
õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõûí
òºëºº ÷àðìàéñàí íü
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Õÿòàäòàé
íºõºðñºã õàðèëöààòàé áîëîõ ãýñýí
îðîëäëîãîî ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéæýý.
Ìàíàé çàñãèéí ãàçàð, Õÿòàä áîëîí áóñàä
ãàäààäûí ï¿¿ñí¿¿äòýé õàðèëöàí àøèãòàé
íºõöºëä áàðàà òàâààð ñîëèëöîæ áîëîõûã ººðèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàä
çºâøººðñíººñ ãàäíà àëñ äîðíîäûí ýíõ òàéâàí áà õî¸ð îðíû àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ Ìîíãîëä áóé áîëñîí áîäèò íºõöºë áàéäëûã Áýýæèíãèéí çàñãèéí
ãàçðààð õ¿ëýýëã¿¿ëýõèéã îðîëäñîîð áàéâ.
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð áà Õÿòàäûí ïîìåùèê õºðºíãºòºí, ãàäààäûí
êàïèòàëä ¿éë÷ëýã÷ ÿíç á¿ðèéí ìèëèòàðèñò á¿ëýãëýë¿¿ä ýíý òàëààð ÿìàð
íýãýí íààøòàé àëõàì õèéõèéã õ¿ñýýã¿éãýýð ¿ë áàðàì õàðèí Ìîíãîë, Õÿòàäûí
õîîðîíäûí õàðèëöààã ýëäýâ ºº ñýâ ýðæ õ¿íäð¿¿ëýõèéã îðîëäîæ áàéâ. Ìîíãîë
740
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1924 îí. 2-ð äýâòýð. 31-ð òàë.
741
̺í òýíä 33-ð òàë.
742
“Âëàñòü òðóäà”. 1924 îíû 3-ð ñàðûí 30.
743
“Ñîâåòñêàÿ ñèáèðü”. 1924 îíû 12-ð ñàðûí 19.
347

óëñûí åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ 1924 îíä ÐÎÑÒÀ-ãèéí ñóðâàëæëàã÷èéí
àñóóëòàä õàðèóëæ õýëýõäýý:
Îäîî Ìîíãîëûã àâòîíîìèéí áàéäàëä áóþó ýçýí óëñûí õàðüÿàò áîëãîæ
äàõèí ººð÷ëºõ òóõàé ÿðèà áàéæ áîëîõã¿é íü ìýäýýæ. Òèéì ÿðèàíû öàã àëü
õýäèéíýý ºíãºð÷ýý. Ìîíãîë óëñûã òóñãààð òîãòíîñîí óëñ õýìýýí õ¿ëýýí
çºâøººðºõ ÿâäàë áîë öîðûí ãàíö çàì, òýãýõäýý ñîíèðõîã÷ á¿õ ýòãýýä¿¿äýä
òîõèðñîí çàì þì. Àñóóäëûã ººðººð øèéäâýðëýõ íü õ¿íä áýðõøýýë ë ãàðãàõààñ
ººð þóíä ÷ õ¿ðãýæ ÷àäàõã¿é 744 ” ãýæýý.
Õÿòàäûí àæèë÷èí àíãè, õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí, ººðèéí îðíû òóñãààð
òîãòíîëûã õàìãààëæ áàéãàà Ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººò àðä ò¿ìýíä ñýòãýë ñàíààíû
õóâèàð òàëàðõàæ áàéæýý. Á¿ð 1922 îíä “Ñÿíüäàî÷æîóáàî” ñîíèí Ìîíãîëûí
òàëààð ºã¿¿ëñýí íü:
“Õýðâýý ìèëèòàðèñòóóä áà èìïåðèàëèñòóóä Ìîíãîëûã áàéëäàí äàãóóëàõààð
õàøãèðöãààâàë, õºäºëìºð÷èä áèä Ìîíãîëûí áèå äààñàí áàéäëûã äýìæèõ áà
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýõ áîëíî 745 ”
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí õ¿÷èí ÷àäàë ºñºæ, Õÿòàäàä õóâüñãàëò õºäºë㺺í
ºðíºæ áàéñíû óëìààñ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë óðóó èëýðõèé
äîâòîëãîîí õèéõ áîëîëöîîã¿é áîëæ áàéâ. Òèéì ó÷ðààñ Áýýæèíãèéí çàñãèéí
ãàçàð äàäàæ çàíøñàí àðãàà õýðýãëýæ, Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã õóäàëäàí àâàõ
áà ìºí äèïëîìàò çàìààð çîðüñîíäîî õ¿ðýõ ãýæ ýðìýëçýæ áàéâ. Áýýæèíãèéí
çàñãèéí ãàçàð 1921 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëîîñ Ǻâëºëòèéí öýðãèéã ãàðãàõ,
Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí 1921 îíû 11-ð ñàðûí 5-íû õýëýëöýýðèéã äàõèí õÿíàõ
òóõàé àñóóäëûã Ǻâëºëò Îðîñûí òºëººëºã÷èäòýé õèéæ áàéñàí õýëýëöýýíèé
áîëçëûí íýã áîëãîí òàâüñààð áàéâ.
Ǻâëºëò óëñ Ìîíãîëûí òàëààð ÿìàð ÷ ò¿ðýìãèé ñàíàà àãóóëààã¿é, õàðèí ÷
öàãààíòíû äýýðýì÷äèéí ýñðýã õàìòðàí òýìöüå ãýæ Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçðààñ
óäàà äàðàà òàâüñàí ñàíàëûã Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýæ àâàõààñ
òàòãàëçñàí áîëîõîîð, Ǻâëºëòèéí öýðãèéã Ìîíãîëä áàéëãàæ, Ìîíãîëòîé
1921 îíä õýëýëöýýð áàéãóóëñàí íü òóñ Ǻâëºëò óëñûí õèë õÿçãààðûí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý áîëíî ãýäãèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð
Õÿòàäûí òàëä ìýäýãäýæ, ¿éë àæèëëàãààãààðàà íîòîëæýý.
¯¿íèé õàæóóãààð Ǻâëºëò Îðîñ íü àæèë÷èí òàðèà÷íû óëñûí õóâüä, Ìîíãîë
Õÿòàäûí àðä ò¿ìýíä, òýäíèé àëü àëèíä íü èìïåðèàëèñò äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî îëæ àâàõûã íü õ¿íäýòãýí ¿çýæ, Ìîíãîë, Õÿòàäûí
õóâüñãàëò õ¿÷íèé ÿëàëòàíä òàëàðõëàà èëýðõèéëýí äýìæñýýð áàéâ.
Õÿòàäûí àæèë÷èí, òàðèà÷èä, òýðã¿¿íèé ñýõýýòíèé òºëººëºã÷èä, ÇÕÓûí
èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýäíèé òýìöýëä ººðèéí ¿íýí÷ íºõºð áºãººä á¿õ
äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèéã õàìãààëàã÷ ìºí áîëîõûã òàíèí ìýäýæ, Ǻâëºëò
Îðîñòîé íºõºðñºã õàðèëöàà íýí äàðóé òîãòîîõûã øààðäàæ áàéâ.
744
“Âëàñòü òðóäà”. 1924 îíû 1-ð ñàðûí 11.
745
Äîëîî õîíîã òóòìûí “Ñÿíü÷àî÷æîóáàî” ñîíèíû 1922 îíû 9-ð ñàðûí 27-íû ¹ 3
348

Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ 1924 îíä àðäûí àæ àõóéõàà ñýðãýýõ õýðýãòýý èõýýõýí
àìæèëò îëñîí áà ìºí ýíý æèë Àíãëè, Èòàëè, Ôðàíö çýðýã êàïèòàëèñò òîìîîõîí
ã¿ðí¿¿ä ÇÕÓ-ûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ò¿¿íòýé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæýý.
Îëîí óëñûí äóíä ÇÕÓ-ûí íýð õ¿íä ºñºæ, Õÿòàäûí õóâüñãàëò õºäºë㺺í
ºðíºæ áàéñàí íºõöºëä, äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé ÇÕÓ, Õÿòàäûí
äèïëîìàò òºëººëºã÷èä 1924 îíû 5-ð ñàðûí 31-íä íîò ñîëèëöæýý. Èíãýýä
“ÑÑÑÐ, ÁÍÕ Óëñûí õîîðîíäûí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ åðºíõèé çàð÷ìóóäûí
òóõàé” õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàãäæýý.
§3. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã òóíõàãëàñàí íü
ÁÍÌÀÓ-ûã
òóíõàãëàõûí òºëºº
ÿâóóëñàí áýëòãýë àæèë
ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãààð 1922-1924 îíä àâ÷
ÿâóóëñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä
àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëæ, ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæýý 746 . Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ
áàéãóóëàõ áà ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàð, ÿëàíãóÿà ¿íäñýí õóóëü, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
óëñûí àëü õýëáýðèéã (ººðººð õýëáýë åðºíõèéëºã÷ººð ýñõ¿ë õàìòûí
óäèðäëàãààð òîëãîéëóóëàõ) ñîíãîí øèëæ àâàõ àñóóäëààð èëðýí ãàð÷ áàéñàí
íü ýðãýëçýýã¿é õýðýã. 1924 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä Áîãä íàñ áàðìàãö ò¿¿íèé øèíý
ä¿ðèéã òîäðóóëàõ òàëààð õàð, øàð ôåîäàëààñ òàðààæ áàéñàí îðîëäëîãûã íàì
íÿöààí òàéëáàðëàæ áàéæýý.
ßã ýíýõ¿¿ ¿åèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ òóíõàãëàõ çîõèñòîé öàã ãýæ ÌÀÍ
¿çæýý. ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîî òóñ îðîíä á¿ãä íàéðàìäàõ ìàÿãèéí çàñàãëàë
ÿâóóëàõààð 1924 îíû 6-ð ñàðûí 3-íä òîãòîîæýý. Òîâ÷îîíû ýíý ñàíàëûã ÌÀÍûí
Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë 6-ð ñàðûí 7-íä õýëýëöýýä äîð äóðäñàí òîãòîîë
ãàðãàæýý. ¯¿íä:
1. Áîãä õààíû òàìãûã çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëýí àâ÷ õàäãàëñóãàé.
2. Òóñ óëñàä, óëñûã òîëãîéëîõ åðºíõèéëºã÷ã¿é á¿ãä íàéðàìäàõ
áàéãóóëàìæ áèé áîëãîæ, Çàñãèéí äýýä ýðõèéã Óëñûí Èõ Õóðàë áà ò¿¿íýýñ
ñîíãîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëñ¿ãýé.
3. ÁÍÌÀÓ-ûí îéã Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàí îéòîé õàìòðóóëàí æèë á¿ð 6
ñàðûí 6-íä (7-ð ñàðûí 11-íä ) áàÿðëàí òýìäýãëýñ¿ãýé.
4. “Îëíîî ºðãºãäñºí 747 ” õýìýýõ îíû öîëûã ñîëüæ, “Ìîíãîë óëñûí” îí
ýõýëñýí ýíýõ¿¿ 14 îíûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí òîîëñóãàé. Ýíý øèéäâýðèéã
íèéòýëæ, çàñãèéí ãàçðûí á¿õ òºëººëºã÷äºä òàðààí òàíèóëàõûã Äîòîîä
ßàìàíä äààëãàñóãàé 748 ” ãýæýý.
746
ÁÍÌÀÓ áàéãóóëàãäñàí òóõàé Á.Øèðýíäýâèéí “Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå
ÌÍД ãýäýã íîìîíä òîäîðõîé áèé.
747
“Îëíîî ºðãºãäñºí” õýìýýõ îí áîë Ìîíãîëûí ôåîäàë, àðäûí õºäºë㺺íèéã ººðèéí çîðèëãîä
àøèãëàæ, 1911 îíä Áîãäûã àâòîíîìèò Ìîíãîëûí õààíààð ºðãºìæèëæ Áîãä ãýãýýí øàøèí òºðèéã
õîñëîí áàðèã÷ õýìæýýã¿é ýðõò õààí øèðýýíä ñóóñàí òýð æèëýýñ ýõýëæýý.
748
“Àðäûí ýðõ” Ñîíèí. 1924 îíû 6-ð ñàðûí 25.
349

Íàì ýíý øèéäâýðòýý õºðºíãºòíèé æèðèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñààñ
ÿëãààòàé øèíý ìàÿãèéí àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí øèíæ, õýëáýðèéã
òîäîðõîéëîîä, Ìîíãîëûí øèíý òºðèéí îéí áàÿðûí ºäºð áà øèíý îí òîîëëûã
òîãòîîñîí íü õýìæýýò ýðõò õààíòàé õîëáîãäñîí á¿õíèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ,
àðäûí çàñàãëàëûí á¿ãä íàéðàìäàõ õýëáýðèéã ñîíãîæ õ¿ëýýæ àâàõ íü öîðûí
ãàíö çºâ ç¿éë ãýæ ¿çæýý. ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí äýýð äóðäñàí
òîãòîîëûí ç¿éë á¿ãäèéã Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí õàìòàðñàí õóðëààð 6-ð
ñàðûí 13-íä äàâõàð õýëýëöýæ øèéäâýð ãàðãàñàí áºãººä ò¿¿íèéã “Àðäûí ýðõ”
ñîíèíä 1925 îíû 6-ð ñàðûí 25-íä íèéòýëæýý. ¯¿íýýñ ºìíºõºí õýìæýýò ýðõò
õààí àãñàí Áîãä ãýãýýíèé òàìãûã Áîãäûí îðäíîîñ çàñãèéí ãàçðûí áàéøèíä
øèëæ¿¿ëýí àâ÷ðàõ ¸ñëîë áîëñîí íü ìîíãîë îðîí ýçýí õààíò çàñàãëàëûí
õýëáýðýýñ á¿ðìºñºí ñàëñíû áýëýã òýìäýã áîëæýý 749 .
Áîãä õààíû àëáàí õýðãýý ÿâóóëäàã áàéñàí áàéøèíã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
õóðàëäóóëàõààð áýëòãýæ áàéñàí Èõ Õóðëûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõ øèéäâýð
6-ð ñàðûí 27-íä ãàðãàæýý. Áîãäûã íàñ áàðñíû äàðààõàí, Øàâèéí ÿàìíû
äýðãýäýõ çàñãèéí ãàçðûí êîìèññàð ×èí âàí ëàìààð áîãäûí õºðºíãèéã
áèò¿¿ìæë¿¿ëæýý. Õîæèì òóñãàé øèéäâýðýýð Õ.×îéáàëñàí äàðãàòàé êîìèññ
òîìèëîí àæèëëóóëæ ýäãýýð õºðºíãèéã óëñàä øèëæ¿¿ëæýý.
Òóñ óëñàä á¿ãä íàéðàìäàõ áàéãóóëàìæ áóé áîëãîñîí òóõàé çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðèéã õºäºëìºð÷äèéí äóíä íàì, çàñãèéí áàéãóóëëàãà ºðãºí
òàéëáàðëàæýý.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàã òóíõàãëàñíû çîðèëò áà ÌÀÍ-ûí III èõ õóðëûí
øèéäâýðèéí äàãóó Óëñûí Èõ Õóðàë õóðàëäóóëàõ áýëòãýë àæèë ÿâàãäàæ áàéâ.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí 3 æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé
òàéëàí èëòãýë, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã çàðëàñíûã õóóëü÷èëæ, ¿íäñýí õóóëèéã
áàòëàõ, íàìûí III èõ õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó á¿õýë ò¿¿õò ¿åèéí
óëñ îðíû óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäûã õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ ¸ñòîé
áàéæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ àéìàã, õîøóóäàä èëãýýñýí òºëººëºã÷èä îðîí
íóòãèéí íàì, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí óëñûí àíõäóãààð èõ
õóðëûí áýëòãýëòýé õîëáîãäñîí çîõèîí áàéãóóëàëò, óõóóëàí òàíèóëàõ àæëûã
õàíãàí áèåë¿¿ëæ áàéâ. Ýäãýýð àæëûí ¿íäñýí ÷èãèéã Óëñûí õóðëûí ä¿ðýì
áà òóñ îðîíä á¿ãä íàéðàìäàõ áàéãóóëàìæ áèé áîëãîñîí òóõàé Òºâ Õîðîîíû
øèéäâýð ìºí, ÌÀÍ-ûí III èõ õóðëûí øèéäâýð çýðýã ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä
749
Çàñãèéí ãàçðûí îðäíû ºìíº öýðãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷èä æàãñæýý. Îðäíû õàøààíû ºìíº åðºíõèé
ñàéä Á.Öýðýíäîðæ, Õàòàíáààòàð âàí Ìàãñàðæàâ, Ñàíãèéí ÿàì, Ãàäààä ÿàì, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä çîõèõ
¸ñëîëûíõîî õóâöñûã ºìñºí çîãñîöãîîæýý. Áîãä ãýãýýíèéã çàëðàõ ¿åä ÿìàãò ýãøèãëýäýã áàéñàí ñóëä
äóóëàë ýãøèãëýí àâòîìàøèíààñ òàìãûã ãàðãàæ ñýëýì ñóãàëæ, ¸ñëîëûí æóðìààð áàðüæ õî¸ð ýãíýý
æàãññàí öýðãèéí ñîíñîã÷èä áà ¸ñëîë ¿éëäýæ áàéãàà ñàéäóóäûí äóíäóóð, çàñãèéí ãàçðûí îðäîí òèéø
ÿâàõàä öýðãèéí ñîíñîã÷äûí íýã ñàëàà öýðýã òàìãà áà áàðèìò áè÷ãèéã íÿãò øàëãàæ ¿çñýíèé äàðàà
Óëñûí Èõ Õóðëûí îíöãîé øèéäâýð ãàðàõ õ¿ðòýë òºìºð àâäðàíä õ¿íäýòãýí õèéæ, áèò¿¿ìæëçí
õàäãàëæýý. ¨ñëîë äóóññàíû äàðàà öýðãèéí ñîíñîã÷èä õºãæìèéí ýãøãýýð æàãñààëààðàà àëõàæ áàéð
ðóóãàà ÿâæýý.
350

òîäîðõîéëñîí áàéâ. 1923 îíä áàòëàãäñàí Óëñûí õóðëûí òóõàé ä¿ðìèéã á¿ãä
íàéðàìäàõ áàéãóóëàìæ áèé áîëñîíòîé õîëáîãäîí 1924 îíû 9-ð ñàðûí 19-íä
ººð÷ëºí çàñâàðëàæ “ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí Õóðëûí òóõàé ä¿ðýì 750 ” ãýæ íýðëýæýý.
Ýíý ä¿ðýìä èõ õóðàëä ñîíãîãäîõ òºëººëºã÷äèéí íèéãìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í,
õóðëûí çîðèëò, õóóëü òîãòîîõ óëñûí äýýä áàéãóóëëàãà, çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí
îðîí íóòàã äàõü áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çýðýã áóñàä ÷óõàë àñóóäàë
îðæýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàëä 77 òºëººëºã÷ ñîíãîãäñîíû 71 íü àðäûí
òºëººëºã÷èä áàéñàí íü á¿õ òºëººëºã÷äèéí 92,2%-èéã ýçýëæ áàéñàí áà ¿ëäñýí
çºâõºí 6 íü ÿçãóóðòàí ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Һ뺺ëºã÷äèéí 46 íü ÌÀÍ-ûí
ãèø¿¿í, 6 íü ÕÇÝ-èéí ãèø¿¿í áàéæýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë 1924 îíû 11-ð ñàðûí 8-íä íýýãäæýý. Èõ õóðàëä
ÌÀÍ, Êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýã÷ õîðîî, ÇÕÓ-ûí Õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ
õýä õýäýí óëñóóä, ÕÇÝ, Ìîíãîëûí àðäûí öýðýã, Ìîíãîëûí õóäàëäàà ýä
õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë, Ìîíãîûí ýìýãòýé÷¿¿ä, òóñ óëñûí îëîí ÿñòíû
òºëººëºã÷人ñ áàÿð õ¿ðãýæýý. ÇÕÓ-ûí õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóä,
Êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýõ õîðîîíû áàÿðûí áè÷èãò, ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìýí áà
á¿õ äýëõèéí àæèë÷èí àíãèéí àõ ä¿¿ãèéí ýâ ñàíààíû íýãäýë, ÷èí ñýòãýëèéí
ã¿íçãèé õ¿íäýòãýë, äýìæëýãèéã ýðõ ÷ºëººò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí äýâø¿¿ëýí
èëýðõèéëæýý. Ìîíãîëûí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, õºäºëìºð÷人ñ
èð¿¿ëñýí áàÿðûí áè÷èãò çàëóó á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí õºæèõ öààøäûí çàìûí
òóõàé àìüäðàëûí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýýð òóñ óëñûí ò¿¿õýíä àíõ óäàà
Àðäûí èõ õóðàë õóðàëäàæ áàéãàà ÿâäàëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä á¿õ íèéòèéí
áàÿð òàëàðõëàà äýâø¿¿ëýí èëýðõèéëæýý.
Ìîíãîëä, ÇÕÓ-ûí ýë÷èí òºëººëºã÷ ãàçðûí õýðýã õàìààðàã÷ Â.È.Þäèí Èõ
õóðëûí íýýëòýíä áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëæýý. Òýð õýëñýí ¿ãýíäýý: êàïèòàëèçìûí
òàëõèãäàë áà èìïåðèàëèçìààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº ºíãºðñºí ãóðâàí æèë
õàãàñûí äîòîð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ õèéñýí òýìöýë áîë ººðèéí îðîíä
ººðºº ýçýí íü áàéõ ýðõèéíõýý òºëºº òîéðîí áàéãàà äàéñàãíàñàí êàïèòàëèñò
åðòºíöòýé àâðàãà òýìöëèéã îëîí æèëèéí òóðø õèéæ áóé Ǻâëºëò Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñûí õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé òàëàðõàë, ¿íýí÷ íºõºðëºëèéí
òýìäãèéí äîð ÿâàãäñàí þì. Ýíý òýìöýëä áèä îíöãîé õ¿íä, õ¿÷èð íºõöºëèéí
çàìààð, ººðèéí óëñûí õèë õÿçãààðûí ÷àíä ÷ ãýñýí ÷ºëººò õºãæèë áà ýä¿ãýý
õ¿ðòýë îð÷ëîí äýëõèéä ¿çýãäýýã¿é òºðèéí øèíý õýëáýðèéã áýõæ¿¿ëýõ ýðõýý
áàòàòãàæ, êàïèòàëèñò åðòºíöèéí ãàëçóóðñàí äàéðàëòûã íÿöààí, äýëõèéí
óëñ òºðèéí áîäëîãîíä õ¿÷èðõýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ, æèëýýñ æèëä ÿëàã÷ààð
ãàðñààð èðëýý. Ǻâëºëò Ñîöèàëèñò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Óëñûí àæèë÷èí,
òàðèà÷èí îëíû ýíý òýìöýë äýëõèéí èìïåðèàëèçìä áîîë÷ëîãäîí äàðëàãäñàí
Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèéã õàéðëàí ýíýðýõ ëîçóíãèéí äîð ÿâàãäàæ áàéíà.
750
“Óëñûí õóðëûí” òóõàé õóó÷èí ä¿ðýì íü õýìæýýò ýðõò Áîãä õààí áà Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí
õàðèëöààã òóñãàé õàðóóëæ áàéñàí áîë øèíý ä¿ðýì íü Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàã òóíõàãëàñàí çîðèëòîîñ
óðãàí ãàð÷ çîõèîãäæýý.
351

Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí îëîí, ÷ºëººò õºãæëèéíõºº áîãèíî õóãàöààíä,
ýäèéí çàñàã, öýðãèéí õ¿÷ýý áýõæ¿¿ëýõ, óëñ îðíîî àðä÷èëñàí çàìä äýâø¿¿ëýõ
òºðèéí àìüäðàëàà øèíý ýõëýëòýí äýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ çîðèëòîî ãÿëàëçòàë
áèåë¿¿ëæýý. Ãàãöõ¿¿ ýíý íºõöºëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èðýýä¿éãýý èòãýëòýé
õàðæ, ÷ºëººò õºãæëèéíõºº òºëºº ñýòãýë çîâîõã¿é áàéæ áîëîõ þì ãýæýý.
Èõ õóðàë, àðäûí çàñãèéí ãàçàð, á¿õ ßàì, àëáàí ãàçàð, àéìãóóä çàðèì
õîøóóäûí òàéëàí èëòãýëèéã õýëýëöæýý. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë, òóñ
óëñûí óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí çîðèëòûí òóõàé ò¿¿õò øèéäâýð ãàðãàæ, Àðäûí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûí ¿íäñýí õóóëü áàòàëæýý. Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðûí ãàäààä
áîäëîãûã ñàíàë íýãòýé ñàéøààãààä, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé íàéðàìäàë,
ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààãàà óëàì áýõæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ çààæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã äàÿí äýëõèé, Äîðíî äàõèíû áóñàä á¿õ
äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé íýã àäèëààð ¿çýæ, ò¿¿íèé ñýðãýí ìàíäàõàä ñýòãýë
õàðàìã¿é òóñëàæ, ¿íýí ãîëîîñîî òàëàðõäàã öîðûí ãàíö îðîí áîëîõ ÇÕÓûí
õºäºëìºð÷èäòýé áàéãóóëñàí íÿãò íºõºðëºë, íàéðàìäàë äýýð á¿õýëä
íü ñóóðèëóóëñàí ìàíàé ãàäààä áîäëîãî áîë Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä
áîäëîãûí ¿íäñýí øèíæ, àãóóëãàòàé òîõèð÷ áàéíà ãýæ óëñûí àíõäóãààð èõ
õóðëûí øèéäâýðò ºã¿¿ëæýý 751 . Èõ õóðàë, 1921 îíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Ìîíãîë
Ǻâëºëòèéí õîîðîíä íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîñîí òóõàé õýëýëöýýðèéã
ñýòãýë õàíãàìæòàé õýëýëöýæ áàòëààä, ýíý áîäëîãîî öààøèä õàòóó áàðèìòàëæ,
ÇÕÓ-òàé áàéãóóëñàí íàéðñàã àõ ä¿¿ãèéí õàðèëöààãàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí,
ò¿¿íèéã óëñ òºð-ýäèéí çàñàã, õàìòûí àæèëëàãààíû áîäèò áààç äýýð
òóëãóóðëóóëàõ òàëààð á¿õ àðãà õýìæýý àâàõûã Çàñãèéí Ãàçàðò äààëãàæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí öîðûí ãàíö õàíü íºõºð, õîëáîîòîí áîë ÇÕÓ ìºí ãýæ óëñûí
àíõäóãààð èõ õóðàë, Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ºìíººñ äàõèí èëýðõèéëæýý.
Èõ õóðàë, àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí äîòîîä áîäëîãûí á¿õ àñóóäëààð
ò¿¿õò ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàæýý. Èõ õóðàë çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã
çºâ ãýæ ¿çýõèéí õàìò àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷äýä
õóäàëäàæ á¿õ õàðãèñ ¿éë àæèëëàãààãààðàà àðäûí çàñãèéí ýñðýã òýìöýæ
áàéñàí õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí áóçàð áóëàéã èë÷ëýí áóðóóøààæýý.
Àðäûí àæ àõóéí ÿàìíû èëòãýëä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî: ãóðâàí æèëèéí
òóðø õèéñýí òýìöëèéí ¿ð ä¿íä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëæ àâñàí óëñ òºðèéí
îëîëòûí äîð ýäèéí çàñãèéí áàò áààç áàéõ ¸ñòîé. Þóíû ò¿ð¿¿íä ýäèéí
çàñãèéí áîäëîãûí òàëààð ãàäààä õóäàëäààã óëñààñ çîõèöóóëàõ ÿâäëûã õàòóó
ñàõèõ, ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã óñëûí ãàðò Ẻãíºð¿¿ëýí áàðèõ, á¿õ àæ àõóéã
íèéòýä íü óäèðäàõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý 752 .
Èõ Õóðàë, ìàë àæ àõóéí à÷ õîëáîãäëûã àíõààðàí ¿çýæ çààñàí íü:
Ìîíãîëûí á¿õ àæ àõóéí ¿íäýñ íü ìàíàé áàðàã á¿õ õ¿í àìûí ýðõëýõ ìàë
àæ àõóé þì. Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí àæ àõóéí ÷èãëýëèéã ìàë àæ àõóéãàà
751
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1924 îí. 1-ð äýâòýð. 52-ð òàë.
752
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1925 îí. 3-ð äýâòýð. 152-154-ð òàë.
352

õºãæ¿¿ëýõ àøèã ñîíèðõîëä çîõèöóóëæ, ýäèéí çàñãèéí äýýä áàéãóóëëàãûí
ïðàêòèê àæëûã ÷óõàìõ¿¿ ìàë àæ àõóéòàé óÿëäóóëáàë çîõèíî ãýæýý 753 .
Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Èõ Õóðàë, ìàëûí òýæýýë áýëòãýõ,
ºâñ õàäàõ, ìàë ýìíýëãèéí àëáûã ñàéæðóóëàõ, ìàëûí æèðèéí õàøàà ñàðàâ÷
áàðèõ àæëûã õèéõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ, óëñûí àæ àõóéã
áàéãóóëàõ çýðýãò èõ àíõààðàë òàâüæçý. Èõ õóðàë, íèéò õ¿í àìä ¿ëãýð æèøýý
áîëæ ÷àäàõóéö óëñûí ñàíãèéí àæ àõóé áàéãóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà ãýæ ¿çæýý.
Óëñûí àíõäóãààð Èõ õóðàë, ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ òîäîðõîé çàì
áà òóñ óëñûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ò¿¿íèé ÷èãëýëèéã òîãòîîõ íü ÷óõàë ãýæ
òýìäýãëýæýý. Òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí òóõàé ãàðãàñàí òîãòîîëä:
Ìîíãîëä èõýýõýí èðýýä¿éòýé àæ àõóéí ñàëáàð áîë àæ ¿éëäâýð þì. Àæ ¿éëäâýð
íü ìàë àæ àõóéä øóóä õàíäèâ áîëîí íýìýëò õ¿÷ ºãºõ áà àðüñ áîëîâñðóóëàõ, íîîñ
óãààõ, ñàâàí õèéõ, áÿñëàã øàõàõ, öºöãèéí òîñ öîõèõ, àëò, í¿¿ðñ çýðýã àøèãò
ìàëòìàë àøèãëàõ, ìºí ãàð ¿éëäâýð-¿éëäâýðèéí õîðøîîëîë (àðüñ øèð, ìóæààíû
çýðýã áóñàä ¿éëäâýð) áàéãóóëàãäñàí çýðãèéã õàðãàëçàí àæ ¿éëäâýðèéã òóñ
óëñûí áàéãàëèéí áàÿëãèéã ¿éëäâýðèéí ÷àíàðòàé áîëîâñðóóëàõ àøèãëàõ ÿâäàëä
þóíû ò¿ð¿¿íä ¿íäýñëýõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý 754 . Èõ õóðàë àæ ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí
ïðàêòèê çîðèëòûã òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý óëñûí ñàíãèéí àæ àõóé áàéãóóëæ,
óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çàì áà õýëáýðèéã òîäîðõîéëîí çààæýý.
Òóñ îðíû áàíê-çýýëëýãèéí á¿õ áîäëîãûã óëñûí ãàðò òºâëºð¿¿ëýõ íü
Ìîíãîëûí òºâ õîðøîîëëûí õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ áà ãàäààäûí
õóâèéí êàïèòàëûã øàõàí ãàðãàõàä ÷èãëýñýí áàéâàë çîõèíî ãýæ Èõ õóðàë ¿çæýý.
Èõ õóðàë ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí òàëààð Çàñãèéí ãàçàð äààëãàõäàà
õîøóóäûí ñóðãóóëèéã îëøðóóëàõ, òåõíèêèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëòûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãààð ñóäëóóëàõ, íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí
ñóðãóóëü íýýõ õýðýãòýé ãýæýý.
Äîòîîä ÿàìíû èëòãýëä ãàðãàñàí òîãòîîëä ºðòººíèé àëáàòàé õîëáîãäñîí
çàðäëûã áàãàñãàõ, ºëñãºëºí áîëæ áàéãàà ãàçàð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ
çààæýý 755 .
¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéí ç¿éë àíãèóäûã á¿õ òàëààñ íü õýëýëöýæ 11-ð
ñàðûí 26-íä ñàíàë íýãòýé áàòàëæýý.
Èõ õóðàë òºëººëºã÷äèéí ñàíàëààð íèéñëýë Õ¿ðýýã “Óëààíáààòàð xoò” ãýæ
íýðëýõýýð òîãòîîæýý.
¯íäñýí õóóëü áàòàëñíààð àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òóíõàãëàñíûã
õóóëü÷èëæ ºã÷ýý. ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàí áýëòãýõ òóñãàé êîìèññ íü
õýä õýäýí îðíû ò¿¿íèé äîòîð Ǻâëºëòèéí ¿íäñýí õóóëèéã ñóäëàæ, Ìîíãîë
îðíû íºõöºëä òîõèðîõ, ÁÍ Óëñûí ò¿¿õýí íºõöºëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ
áîëîâñðóóëæýý. ¯íäñýí õóóëèéí òºñºëä àðäûí çàñãààñ ºíãºðñºí ãóðâàí æèëä
ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãà, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òóíõàãëàõààñ
753
̺í òýíä
754
̺í òýíä. 155-ð òàë.
755
Óëñûí èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ.,1924 îí. 1-ð äýâòýð. 83-85-ð òàë.
353

ºìíº àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí ÷óõàë õóóëü õóóëü÷èëñàí ä¿ðì¿¿äèéí
¿çýë ñàíàà á¿ðýí òóñãàëàà îëæýý. ¯íäñýí õóóëèéí 1-ð ç¿éëä: “Á¿õ ìîíãîë
óëñûã ¿¿íýýñ õîéø Á¿ãä Íàéðàìäàõ á¿ðýí ýðõò àðä óëñ ãýæ, óëñûí äýýä
ýðõèéã æèíõýíý àðäàä ýçë¿¿ëýí óëñûí àëèâàà õýðãèéã óëñûí èõ õóðàë áà ìºí
õóðëààð ñîíãîãäñîí çàñãèèí ãàçðààñ ã¿éöýòãýíý” 756 ãýæýý.
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí çîðèëò áîë õóó÷íû ýçýðõýã
õàðãèñûí ¸ñ ñóðòëûí ¿ëäýãäëèéã ¿íäñýýð óñòãàæ óëñ òºðèéí çàõèðãààíû
ÿâäëûã æèíõýíý àðäûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëæ, øèíý ¸ñíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí
¿íäýñ òóëãóóðûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëíý” 757 ãýæýý. “Òóñ óëñûí àðäûí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõûí òóëä õýðýâ àëü íýãýí õ¿í áóþó õýñýã ýòãýýä íà𠺺ðèéí ýðõèéã
óëñûí ÿâäàëä õîðòîéãîîð õýðýãëýõ àâààñ òýä íàðûí ýðõèéã õÿçãààðëàõ áóþó
óñòãàâàë çîõèíî” ãýæ ¯íäñýí õóóëüä ºã¿¿ëæýý 758 .
¯íäñýí õóóëü, àðäûí çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã õóóëü÷ëàí áýõæ¿¿ëýýä,
õóâüñãàëààñ ºìíº Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äààñ áàéãóóëñàí çýýëëýãèéí òóõàé
îëîí óëñûí á¿õ ãýðýý, ¿¿ðãèéã àëáàäàí òóëãàñàí ç¿éë ãýæ ¿çýæ õ¿÷èíã¿é
áîëãîñíûã òóíõàãëàæýý.
“Á¿õ äýëõèéí æèíõýíý àðä ò¿ìíèé çîðèëãî íü îäîîãèéí ýçýðõýã
õºðºíãºòíèé áàéäëûã ¿íäñýýð óñòãàæ, íèéãýì æóðàì áà ýâ õàìòûí æóðìûã
ýðìýëçýõ òóë áèäíèé æèíõýíý àðä óëñààñ ãàäààäòàé õàðèëöàõ çàñãèéí
áîäëîãûã á¿õ äýëõèéí áàãà áóóðàé óëñ áà õóâüñãàëò àðä ò¿ìíèé àøèã òóñ,
¿íäñýí çîðèëãîòîé íèéë¿¿ëýí ÿâóóëáàë çîõèíî” 759 ãýæ çààñàí íü òóñ îðíû
ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî áà ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéí òóõàé ¯íäñýí õóóëüä
ºã¿¿ëñýí õýä õýäýí ç¿éë¿¿äýýð ëàâøðàí áàòëàãäæýý.
Á¿õ ãàçàð, ò¿¿íèé äîîðõè àøèãò ìàëòìàë, ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýõ
îé ìîä, óñ áîëîí ò¿¿íèé áàÿëàã íü á¿õ àðä ò¿ìíèé ºì÷ áºãººä á¿õýëäýý àðä
ò¿ìíèé ìýäýëä áàéõ ó÷èð ò¿¿íä õóâèéí ºì÷ òîãòîîæ ¿ë áîëíî ãýæ ¯íäñýí
õóóëüä çàðëàí òóíõàãëàãäæýý.
Àðä íèéòýýð ÿñ ¿íäýñ, øàøèí ìºðãºë, ýðýãòýé, ýìýãòýé ãýæ ÿëãàâàðëàõã¿é
á¿ðýí òýãø ýðõòýé ãýæ ¿íäñýí õóóëüä çààæýý. Ýíý íü á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí
¿íäýñíèé áîäëîãûí óäèðäàõ çàð÷èì áîëæ ºãñºí áºãººä óëñûí õºäºëøã¿é
òóëãóóð áîëîõ á¿õ ¿íäýñòíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã òóíõàãëàñàí õýðýã þì.
¯íäñýí õóóëèíä ñîíãóóëèéí òóõàé ¿ã¿¿ëñýí ç¿éë àíãèóä îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý òàëààð õóâèéí àæ àõóéäàà áóþó ýñõ¿ë õºëñíèé õºäºëìºð
õèéæ àìüäàðäàã, òóñ óëñûí õàðüÿàò, 18 íàñàíä õ¿ðñýí, ýðýãòýé ýìýãòýé èðãýä ìºí
àðäûí öýðãèéíõýí õóðàëä (Èõ áàãà áà îðîí íóòãèéí) ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ, ýðõòýé
ãýæ çààæýý 760 . Òèéì ó÷ðààñ õàìæëàãàò áàéäëààñ àðäûí õóâüñãàëààð ÷ºëººëºãäñºí
àðäóóä ñîíãóóëèéí á¿õ ýðõèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ áîëæýý.
756
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ¿íäñýí õóóëü” Óëààíáààòàð. 1924 îí. 4-ð òàë.
757
̺í òýíä. 5-ð òàë.
758
̺í òýíä. 11-ð òàë.
759
̺í òýíä. 12-ð òàë.
760
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. ÓÁ., 1924 îí. 31-ð òàë.
354

Äîòîîä
ÿàì
Ø¿¿õ
ÿàì
Öýðãèéí
ÿàì
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÒªÐÈÉÍ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, 1924 ÎÍ
Óëñûí èõ õóðàë
Óëñûí áàãà õóðàë
Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä
Çàñãèéí ãàçðûí õóðàë
Çàñãèéí ãàçàð
Ýäèéí çàñãèéí çºâëºë
Àéìàã, õîòûí õóðàë
Àéìàã, õîòûí ÿàì
Õîøóóäûí õóðàë
Ñàíãèéí
ÿàì
Õîøóóäûí òàìãóóä
10 ãýðèéí õóðëóóä
Ãýãýýðëèéí
ÿàì
10 ãýð¿¿ä
Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí
Ãàäààä
ÿàì
Àæ àõóéí
ÿàì
355

Çàñãèéí íýãýí õýëáýð áîëîõ õóðàë íü Ìîíãîë óëñûí òºðèéí
áàéãóóëàìæèéí á¿õ ñèñòåì òîãòíîí áàòëàãäæýý.
Óëñûí àíõäóãààð õóðàë, 30 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Óëñûí Áàãà õóðëûã
ñîíãîæýý. Áàãà õóðëûí ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü: àðä 23,
ÿçãóóðòàí íî¸í áàéñàí õ¿í 2, òàéæ áàéñàí õ¿í 4, ëàì 1 áàéñàí áºãººä 26 íü
íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿ä áàéæýý.
Óëñûí áàãà õóðàë 11-ð ñàðûí 28-íä õóðàëäàæ, áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéã
àðä ãàðàëòàé 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ñîíãîæýý. Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãààð Ãýíäýíã ñîíãîæýý. ̺í áàãà õóðàë çàñãèéí ãàçðûã 12 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ñîíãîñíû äîòîð Åðºíõèé ñàéä Öýðýíäîðæ, á¿õ öýðãèéí
æàíæèí ×îéáàëñàí, öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ çýðýã
õ¿ì¿¿ñ îðîëöæýý.
Èíãýæ Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õýíä àíõ óäàà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ 761
òóíõàãëàãäàæ ò¿¿íèé ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäæýý. Äàëèìààð äóðäàõàä
Ìàíæèéí õààíò çàñàãëàë ò¿ëõýãäýí óíàæ, Õÿòàäàä ÁÍÓ òóíõàãëàñàí áà ìºí
1923 îíä Òóðêä Ñóëòàí õààíû çàñãèéã óñòãàæ, àíõíû åðºíõèéëºã÷ Êèìàë
Ôàøà Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûã òàëàðõàæ, Åâðîïûí ñî¸ëûí îëîëòûã àðä ò¿ìýíäýý
íýâòð¿¿ëýõ çîðèëò òàâüæýý. ¯¿ãýýðýý ìàíàé 1924 îíä òóíõàãëàñàí ÁÍÓ-òàé
çàðèì òàëààðàà òºñòýé þì.
Àìåðèê çýðýãò õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí çýâñýãò õ¿÷èíä öîõèãäîí ñóëàð÷,
ÿëàãäàë õ¿ëýýõ öàã áîëæ áàéâ. Ýíý ¿åä äàéíû äàðààõ îëîí óëñûí áàéäëûã
õýëýëöýí òîõèðîëöîõ çîðèëãîîð Õîéä Õÿòàäûã ýçëýæ áàéñàí ßïîíû
öýðãèéí òîì õ¿÷ Êâàíòóíû àðìèéã áóò öîõèõ àñóóäëûã 1945 îíä õîëáîîòîí
ã¿ðí¿¿äèéí òýðã¿¿í¿¿äèéí ßëòûí áàãà õóðàë äýýð øèéäñýí áèëýý. Óã õóðëûí
¿åýð ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëòîé õîëáîî á¿õèé íýí ÷óõàë àñóóäëûã àíõ
óäàà àâ÷ õýëýëöñýíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí öààøäûí
áýõæèëòýíä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ýíý áàãà õóðëûí òºãñãºëä
Ǻâëºëòèéí òºðèéí òýðã¿¿í È.Ñòàëèí “ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí áàéäëûã
õîëáîîòîí õî¸ð ã¿ðýí, óëìààð Õÿòàä óëñ çºâøººðºõ àâààñ áèä öýðãýý õîéä
Õÿòàäàä îðóóëæ ßïîíû öýðãèéí õ¿÷íèé ýñðýã òýìöýæ áîëîõ þì” ãýñýí ñàíàë
äýâø¿¿ëæýý. Ô.Ðóçâåëüò, Ó.×åð÷èë íàð È.Ñòàëèíû ýíý ñàíàëûã õ¿ëýýí
àâñíààð Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäàë áóþó òóñãààð òîãòíîëûã òýð ¿åä äýýðõè
îðíóóäûí ç¿ãýýñ õýðýã äýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ãóðâàí ã¿ðíèé óäèðäàã÷ íàðûí òîõèðîëöñîíîîð Àìåðèêèéí åðºíõèéëºã÷
Ô.Ðóçâåëüò Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò óã àñóóäëûã òàéëáàðëàñíààð 1945 îíä
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ
õýëýëöýýð õèéõäýý ãóðâàí ã¿ðíèé äýýðõè çºâøèëäººíººñ àëü áîëîõîîð
òàòãàëçàõûã îðîëäîæ áàéâ. Ãýâ÷ ÇÕÓ-ûí öýðãèéã, õîéä Õÿòàäûí ýçýëñýí
ßïîíû èõýýõýí õýìæýýíèé çýâñýãò õ¿÷íèé ýñðýã îðóóëàõûí ÷óõëûã Õÿòàäûí
761
Äýëõèéí 2-ð äàéíû òºãñãºë îéðòîæ Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû öýðãèéí õ¿÷, ò¿¿íä ýçëýãäñýí îðíóóäûí àðä
ò¿ìíèé øóðãóó òýìöýë, ÇÕÓ, Àíãëè,
356

çàñãèéí ãàçàð áîäîæ óã ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõäàà ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí
áàéäëûã ò¿¿íèé ýçýëæ áóé õèë õÿçãààðààð 762 íü áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº ñàíàë õóðààëãàõ æóðìààð 763 ºã⺺ñ çºâøººðíº
õýìýýæýý.
Ãóðâàí ã¿ðíèé çºâøèë人í áà Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðûí áàéð ñóóðèéã
ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàíã Ìîñêâàä óðüæ Ǻâëºëò
Çàñãèéí ãàçàð àëáàí ¸ñîîð äýýðõè ñàíàëûã òàíèëöóóëñíààð Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áèëýý. Ýíý ¿íäñýí äýýð 1945 îíû 10-ð ñàðûí
20-íä Ìîíãîëûí íàñàíä õ¿ðñýí èðãýä óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
100%-èàð ñàíàëàà ºãñºí ä¿íòýé Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð 1946 îíä òàíèëöàæ,
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ò¿¿íòýé äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ áîëñîí áèëýý.
Õÿòàä óëñàä 1949 îíä õóâüñãàë ÿëñíààð ÁÍÌÀÓ ÁÍÕÀÓ-ûã õ¿ëýýí
çºâøººð÷, ò¿¿íòýé äèïëîìàò, íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîâ.
Óäàëã¿é ÁÍ Ýíýòõýã óëñ çýðýã õýä õýäýí îðíóóä ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð
òîãòíîëûã çºâøººðñºí þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä, ÁÍÌÀÓ 1961 îíä ͯÁ-ä
ãèø¿¿íýýð ýëñýæ, îäîî äýëõèéí 140 ãàðóé îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöààòàé
áîëæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ
áàéíà. Èíãýæ XVII çóóíû ýöýñò àëäàãäñàí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë XX
çóóíû ýõýýð ñýðãýæ, 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä ìàíäàí, 1945 îíû
àðä ò¿ìíèé ñàíàë õóðààëòààð áàòàëãààæèí, ͯÁ-ûí òýãø ýðõòýé ãèø¿¿í
áîëñîí íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ XX çóóíä ÿâóóëñàí ýõ îðîí÷ òýìöëèéí ÿðóó
òîä ¿ð ä¿í ìºí.
762
Îäîîãèéí õèëýýð ãýäýã íü ÁÍÌÀÓ 1911-1915 îíä Äîòîîä Ìîíãîëûã ººðòºº íýãòãýõ ãýæ áàéñàí
ñàíàëààñ áîëãîîìæèëñîí.
763
Ñàíàë õóðààõàä òàòãàëçàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî íèëýýä ãàð÷ ìàãàä ãýæ ¿çñýíòýé õîëáîîòîé.
357

358

įÃÍÝËÒÈÉÍ ÎÐÎÍÄ
Ìàíàé íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû àæèëòíóóä ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèéõýý
á¿òýýëèéã á¿õýëä íü ä¿ãíýæ èðñýí çàíøèëòàé. Ìèíèé ýíý á¿òýýëä ò¿¿õýí
ÿâäëûã òîäîðõîé áàðèìòààð çîõèõ á¿ëýã, àíãèóäàä õóâààæ áè÷ñýí òóë
äýýð ºã¿¿ëñýí øèã ä¿ãíýëòèéí îðîíä òºãñãºëèéí ¿ãèéã áè÷èõ íü èë¿¿ ìýò
ñàíàãäëàà. Ìàíàé óíøèã÷èä ýë íîìîíä ãàð÷ áóé ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóäòàé
òàíèëöààä òýäãýýðèéã àÿíäàà îéëãîæ, ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ ÷àäàõ òóë ýíý á¿òýýëä
ãàð÷ áóé ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûã øèéäýõýä õè÷íýýí èõ òºâºãòýé áàéñíûã ìýäýæ
àâàõ íü èðýýä¿éí óíøèã÷äàä þóíààñ ÷ èë¿¿ òóñòàé ìýò ñàíàãäìóé. ªíãºð÷ áóé
XX çóóíû ýõýí áóþó 1921 îíä Ìîíãîë îðîíä ÿëñàí àðäûí õóâüñãàë÷ ò¿¿õýí
öàãèéí ìàø õ¿íä íºõöºëä áîëæ ÿëñíààðàà ãàéõàëòàé.
Õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº îëîí çóóíûã äàâàí ºíãºð¿¿ëýõäýý XX
çóóíä ãàðñàí óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò, òóõàéëáàë äýëõèéí õî¸ð óäààãèéí äàéí,
êîëîíè÷ëîë, ò¿¿íèé çàäðàëò, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé, àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò
õóâüñãàë, òºð çàñãèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð, òåõíèê, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ
óõààíû àñàð èõ õºãæèë çýðýã þì. XX çóóíä áîëñîí ýíý ººð÷ëºëò íü ãîëëîí
Åâðîï, Àìåðèê, Àçèàñ ßïîí çýðýã îðíûã íýí òýðã¿¿íä õàìàðñàí áîëîõîîð
áóñàä íü ýíý çàìä ÿíç á¿ðèéí õóãàöààãààð, òóñ òóñûí õýëáýð òºðõººð òàòàãäàí
õàìðàãäñàí áèëýý.
Òºâ Àçèéí Ìîíãîë îðîí XX çóóíû ýõýí áóþó 1911 îíä Ìàíæèéí ýçýíò
ã¿ðíèé äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí.
Ìîíãîë óëñ óðä ç¿ãýýñ Õÿòàä, õîéä ç¿ãýýñ Îðîñ çýðýã õ¿í àìààð îëîí, ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíãýýð äýýã¿¿ð èéì õî¸ð îðíû õîîðîíä áàéñàí
áîëîõîîð ò¿¿íèé õºãæèë äýâøëèéí çàì íü óã õî¸ð õºðø îðîíòîé õýðõýí
õàðèëöàæ, ÿìàð çàìààð äýëõèéí õºãæëèéã òóñãàí àâàõààñ øóóä øàëòãààëæ
áàéâ. 1911 îíä Õÿòàä óëñàä Ìàíæèéí ýçýí õààíû õî¸ð çóó ãàðóé æèëèéí
íî¸ðõîë óíàæ, Õÿòàä ã¿ðýí Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ áîëñíû çýðýãöýý Ìîíãîë îðîí
÷ á¿¿ð 1691 îíä àëäàãäñàí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýñíýý çàðëàæ,
Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñûã áàéãóóëñàí áèëýý. Èíãýæ ñýðãýñýí Ìîíãîëûí
òºðèéí òóñãààð òîãòíîë õºðø õî¸ð ã¿ðíèé õîîðîíäûí òîõèðîëöîîãîîð çºâõºí
àâòîíîìèò ýðõýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéãààä 1919 îí ãýõýä Õÿòàäûí ò¿ðýìãèé
öýðýãò ýçëýãäýæ ñýðãýñýí òóñãààð òîãòíîëîî ãóíèãòàé àëäñàí áèëýý. 1921
îíû Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàë ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýë, äîòîîäûí ôåîäàë
àíãèéí íî¸ðõñë, óëñ îðíû õîöðîãäìîë áàéäëààñ áîëæ æèøýýëøã¿é õ¿íä
íºõöºëä ÿëñàíûã ºä㺺 áà èðýýä¿éí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ á¿ðýí èòãýæ îéëãîõîä íýí
òºâºãòýéã õàðãàëçàí äîîðõè ç¿éë¿¿äèéã òóñãàéëàí àâ÷ çîðèóä òýìäýãë¿¿øòýé
ñàíàãäëàà. ¯¿íä:
1. Ìîíãîë óëñ Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõøýýëä á¿õ òàëààð îðæ, àìüäðàë íü
äîðîéòëûí òóéëä õ¿ð÷ áàéâ.
359

2. Åâðîï, Àìåðèêèéí íèëýýä îðíóóäàä äóíäàä çóóíû ¿åèéí ôåîäàëûí òºð
çàñãèéí çîõèîè áàéãóóëàëò õýäýí çóóãààä æèëèéí ºìíº óíàæ, ïàðëàìåíò
áîëîí åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëûí õýëáýðýýð çîõèõ õýìæýýãýýð àðä÷èëàãäñàí
àòàë ìàíàé Ìîíãîë îðîíä îëîí çóóí æèëèéí òóðø ¿å çàëãàìæëàí óëèðàí
íî¸ëæ èðñýí õàí, âàí, ã¿í çýðýã ôåîäàë ÿçãóóðòíû íî¸ðõîë õýâýýð áàéâ.
3. Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé áàéñàí áºãººä
ìàëûã àëèâàà ºâ÷íººñ àâðàí ñýðãèéëæ, ýìíýõ, ò¿¿íèéã çóäûí õºíººëººñ
àâðàõ, ºâñ òýæýýëèéã áýëòãýæ íººöëºõ, õ¿éòýí æàâðààñ õàìãààëàõ äóëààí
õàøàà áàðèõ, ãîâü õýýð òàëä ìàëàà ºâñ òýæýýë á¿õèé ãàçàðò õàðèóëàõàä õóäàã
óñààð äóòàãäàæ áàéñíû äçýð ìàëòàæ ãàðãàõ çýðýã îð÷èí ¿åèéí àðãà òåõíèê
õºãæ뺺 îëîîã¿é áàéâ. ̺í ìàëûíõàà àðüñ, øèð, íîîñ çýðýã ò¿¿õèé ýäèéã
öàé, äààëèìáà, òàìõè çýðýã áàðààãààð ñîëüæ áàéñàí íü òàâààð ìºíãºíèé
õàðèëöààíû ºìíºõ ¿åèéí øèíæòýé áàéëàà.
4. Õ¿í àìûã àëèâàà ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ îð÷èí öàãèéí øèíæëýõ óõààíû èõ
ýì÷ áàéòóãàé áàãà ýì÷, ñóâèëàã÷ ÷ áàéãààã¿é áèëýý. ×óõàì ë ýíý øàëòãààíààð
Ìîíãîëûí õ¿í àì òàâààñ çóðãààí çóóí ìÿíãûí òîîíîîñ õýòðýõã¿é, ºñºëã¿é
îëîí æèë ºíãºð¿¿ëñýí áèëýý.
5. Àëáàí õýðãèéã õºòëºí ÿâóóëàõ òºäèé íî¸ä ò¿øìýäýýñ áóñàä àðä ò¿ìíèé
ìààíü 90 ãàðóé õóâü íü áè÷èã ¿ñýãã¿é, äýëõèé íèéòýýð äàãàæ áàðèìòàëæ èðñýí
áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëüã¿é áàéëàà. Ãýðèéí ñóðãóóëü ãýæ äýýð ¿åýñ áàéñàí áà
Áîãä õààíò óëñûí ¿åä öººí òîîíû ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàí áîëîâ ÷èã ýäãýýð
ñóðãóóëüä ñóðàã÷ íàðòàà äýëõèé íèéòèéí æèøãýýð øèíæëýõ óõààíû àíõíû
ìýäýãäýõ¿¿íèéã òàíèëöóóëàõ àðãà áîëîìæã¿é áàéâ. Ó÷èð èéìä ìîíãîë áè÷èã,
ìîíãîë ò¿¿õ ñóäðûã óíøèæ ñóäàëäàã öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñýýñ ººð äýëõèéí
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé òàíèëöñàí ýðäýìòýé ìýðãýæèëòýí, ìýðãýæëèéí
óðàí çîõèîë÷ áàéñàíã¿é.
6. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí äóóíä äóðòàé, íàéð õóðèìàí äýýð äóóëæ õóóðääàã
çàíøèëòàé áàéñàí áîëîâ÷ îð÷èí ¿åèéí õàìòëàã äóó÷èä, äóóðü á¿æãèéí òåàòð,
äðàìûí òåàòð, õºãæìèéí çîõèîë÷, ðåàëèñò çóðàã óðëàë õºãæ뺺 îëîîã¿é
áàéâ.
Áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààí èéíõ¿¿ õºã溺ã¿é áàéñàí
áîëîõîîð ñóðãàëò, íîì ìºðãºëèéí àæëûã õàðü õýë äýýð ÿâóóëäàã Áóääûí
øàøíû õ¿ðýý õèéä¿¿ä Ìîíãîë îðíû îþóí óõààíû òºâ áîëæ áàéñàí íü XX
çóóíû õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ò¿âøèíãýýñ èõýýõýí õîöðîãäîæ áàéâ.
7. Ìîíãîëûí ñàÿ òàâàí çóóí ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð
ãîâü, õýýð, õàíãàéä ãîë óíàà õºñºã íü ìîðü, ¿õýð, òýìýý áàéñàí ó÷èð XX
çóóíä õºãæèæ áàéñàí àâòî, òºìºð, àãààð, ãîë ìºðíèé óñàí çàìûí òýýâðèéí
õºãæ뺺ñ õîöðîãäîæ áàéâ.
8. Ìîíãîëûí òàâàí õîøóó ìàëûí ò¿¿õèé ýä áà ìàíàé îðíû ãàçàð äýëõèéí
áàéãàëèéí àðâèí èõ áàÿëãèéã àøèãëàõ, îíüñîí òåõíèê õàðèëöàà õîëáîî,
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õºã溺ã¿é áàéâ.
360

9. Òóñ îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë óðëàã, áîëîâñðîë îëîí óëñûí ñî¸ë
èðãýíøëèéí ò¿âøèíãýýñ õîöðîãäìîë áàéñàí áºãººä Ìîíãîë îðîí ýõëýýä
ãàìèí öýðýã, äàðàà íü Îðîñûí áàðîí Óíãåðíèé äýýðýì÷äýä ýçëýãäýæ, óëñ
îðíû, óëñ òºðèéí áàéäàë, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã äîðîéòóóëñíûã ýíý íîìûí
á¿ëã¿¿äýä äóðüäñàí áèëýý. Ãàìèíãèéí àðàâ ãàðóé ìÿíãàí öýðýã Äà õ¿ðýý,
Õèàãòàä Ẻãíºðºí ñóóõ çóóðàà ìàíàé îðíû îëîí õîøóóíä ñóóæ áàéñàí
àðèëæàà íàéìààíû îëîí õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéã äàé÷ëàí öýðýãòýý ýëñ¿¿ëæ, ýíä
òýíäã¿é òàãíóóë òàâüæ áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý Ǻâëºëò çàñãèéí ýñðýã áàéëäàæ
áàéñàí öàãààí öýðãèéí àíãèóä ãàìèíã Õ¿ðýýíýýñ õººí çàéëóóëàí äýãëýìýý
òîãòîîæ, îëîí ìÿíãàí ñàëáàð àíãèóäàà Ìîíãîë, Îðîñûí õèëèéí äàãóó
Õèàãò-Âàíãèéí õ¿ðýý-Õºâñãºë-Õîâä-Óëèàñòàé çýðýã ãàçàðò áàéðëóóëæ áàéâ.
Ìîíãîëûã ýçëýñýí ãàäààäûí ýäãýýð öýðã¿¿äèéã îðîí ñóóö, óíàà õºñºã, õóâöàñ,
õîîë óíäààð õàíãàõ á¿õ àëáà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íóðóóí äýýð áóóæ áàéâ.
Ýäãýýðèéí õàòóó äýãëýì Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã õýðöãèéëýí çàõèð÷, äàðëàí
çîâîîæ áàéâ.
1921 îíû àðäûí õóâüñãàë äýýð ºã¿¿ëñýí ò¿¿õýí òóéëûí õ¿íä íºõöºëä
¿¿ñýæ ÿëñàí áèëýý. Óã õóâüñãàëûã ¿¿ñãýí óäèðäàæ çîõèîí áàéãóóëàí ÿëàëòàíä
õ¿ðãýõýä óëñ òºðèéí íàì, øèíý ìàÿãèéí çàñàã òºð, çýâñýãò õ¿÷èí õýðýãòýé
áàéâ. Ýäãýýðèéã ìàíàé îðíû ñýõýýòíèé äóíäààñ ãàðñàí ýõ îðîí÷ ç¿òãýëòí¿¿ä
¿¿ñãýí óäèðäñàí áèëýý. Òýä íàð íóòàã óñ, ýðõýëñýí àæèë, áè÷èã ¿ñãèéí
ìýäëýã, óëñ òºðèéí óõàìñðààð ÿëãààòàé áàéñàí áîëîâ÷, ýõ îðíûõîî àëäàãäñàí
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ íýãýí çîðèëãîòîé áàéâ. Ýíý çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ
ãàäààä õ¿÷èí íü Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäñàí Ǻâëºëò
Óëñ áàéñíûã Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä òóõàéí ¿åäýý çºâ òóñãàí
àâ÷ ò¿¿íä òóóøòàé ò¿øèãëýí õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëñýí
áèëýý. Òýð öàãò èíãýæ ò¿øèãëýæ, àëäàãäñàí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõýä
Ǻâëºëò Îðîñ Óëñààñ ººð èòãýæ íàéäàõ ººð ÿìàð ÷ óëñ áàéãààã¿é áèëýý.
Õºðø Îðîñ óëñàä ÿëñàí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã Êîìèíòåðí,
Ǻâëºëò Îðîñûí áîëüøåâèê íàì, Ǻâëºëò Çàñãèéí áàéãóóëëàãûí òºëººíèé
õ¿ì¿¿ñ¿¿äýýð äàìæóóëàí Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä òóñãàí àâñàí þì. Ýíý
çîðèëãîîð ÇÕÓ-ä íóóöààð î÷ñîí Ìîíãîëûí äîëîîí õóâüñãàë÷èä Õèàãò, Ýðõ¿¿,
Óëààí ¯äýä áàéñàí çºâëºëò òºð, íàì, Êîìèíòåðíèé ñàëáàðûí õ¿ì¿¿ñòýé
õàðèëöàí ÿðèëöàæ àíõ àâ÷èðñàí ñàíàà áîäëîî òîäðóóëàí ëàâøðóóëñààð
Ìîñêâàä õ¿ðýëöýí î÷èæ, Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí çàñãèéí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áà
Êîìèíòåðíèé ÿéöýòãýõ Õîðîîòîé çºâëºëäºí ÿðüæ óëàì òîäðóóëæýý. Ýíý íü
Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí óäèðäàõ íàìûí çîðèëò áà çîõèîí áàéãóóëàëò, òºð áà
áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà, çýâñýãò õ¿÷íèéã çîõèîí áàéãóóëàí
áýëòãýæ, ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã òýìöýëä îðóóëàõ íü òîäîðõîé
áîëæ, õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Áîãäûí Çàñãèéí ýðõèéã øóóä õàëàëã¿é ò¿¿íèéã
õýìæýýò õààíààð ºðãºìæèëæ, àðäûí òºð çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã àëõàì
àëõìààð àðä÷èëàí õºãæ¿¿ëæ, Áîãä õààí òààëàë òºãññºíèé äàðàà 1924 îíä
361

Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûã õóðàëäóóëæ, àíõíû ¯íäñýí õóóëèéã õýëýëöýí
áàòëàæ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàí çàðëàæ ÷àäñàí íü ãàðàìãàé ò¿¿õýí
¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
Ìîíãîë îðîí XX çóóíû ýõýýð õè÷íýýí õîöðîãäìîë áàéñàí ÷ ãýñýí àðä
ò¿ìíèé äóíäààñ øèíý çóóíû óóð àìüñãàëûã òóñãàí ìýäýð÷ ÷àäñàí òóñãààð
òîãòíîë áà àðä÷èëëûí òºëºº òýìöýã÷ çîðèãòîé ç¿òãýëòýí òºðæ õóâüñãàëûã
ÿëóóëæ, òóñ îðíû ºìíº õºãæèë äýâøëèéí ãýðýëò çàìûã íýýæ ºãñºí íü ò¿¿õýí
ñóðãàìæòàé áºãººä íèéò àðä ò¿ìíèé áàõàðõàë ìºí.
XX çóóíû îëîí óëñûí õàðèëöààíä ãàðñàí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíàà,
óëñ òºðèéí áîäëîãî 1921 îíû Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëä îðîëöîã÷ áà ò¿¿íèé
ç¿òãýëòí¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð, îþóí ñàíààíä íü ã¿íýý òóññàí áèëýý.
Õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ ç¿òãýëòí¿¿ä óëñ îðíûõîî îíöëîã áà öàã ¿åèéíõýý
áàéäëûã õàðãàëçàí õ¿í àìûí äàâõàðãà òóõàéëáàë, ôåîäàë àíãèéí äýýä, äóíä
õýñýãò óõààëãààð õàíäàæ çàðèìûã íü òàëäàà òàòàæ àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò
òýìöýëä îðîëöóóëæ áàéñàí áèëýý. ¯¿íä Ìîíãîë Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçðààñ îëîí ò¿ìýíä õàíäàæ ãàðãàñàí óðèàëãà, õàðãèñ ýòãýýäèéã èë÷ëýí
ø¿¿ìæèëñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí àãóóëãà áà õýë íàéðóóëãà õóâüñãàëûí õ¿÷èéã
çîðèãæóóëàí íÿãòðóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéñàí íü áàñ òýìäýãë¿¿øòýé ç¿éëèéí íýã
ÿðèàíã¿é ìºí. Õóâüñãàëò çýâñýãò òýìöëèéí ÿâöàä Ä.Ñ¿õáààòàð, Ñ.Ìàãñàðæàâ,
Ö.Õàñáààòàð, Õ.×îéáàëñàí, æóðàìò öýðãèéí õîðîî, àíãèéí äàðãà íàð çýðýã
áààòàðëàã ýõ îðîí÷ íàð òºðæ, óëìààð 1939, 1945 îíä ßïîíû ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí
ýñðýã òýìöëèéí ãàëä òºðñºí áààòðóóäûí øèíæ ÷àíàðûí ¿¿ñãýâýð íü áîëæ
ºã÷ýý. Óíãåðíèé ýñðýã ìàíàé íóòàã äýýð òýìöýæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí óëààí
àðìè áà ïàðòèçàíû àíãèóä Ìîíãîë óëñûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîõûã õàòóó
öýýðëýæ, àðä ò¿ìíèé çàí çàíøèë áà øàøèí ø¿òëýãèéã õ¿íäýòãýæ, òýìöýæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ýãíýýíä ñ¿¿ëä ÇÕÓ-ûí ìàðøàë áîëñîí Ê.Â.Áëþõåð,
Ê.Ê.Ðîêîññîâñêèé çýðýã ç¿òãýëòí¿¿ä ãàð áèå îðîëöñîí ò¿¿õòýé áèëýý.
362

ÇÀÐÈÌ ×ÓÕÀË ¯ÉË ßÂÄËÛÍ ÎÍ ÄÀÐÀÀËÀË
1882 îí
Óëèàñòàéí ìîíãîë öýðãèéí ¿éìýýí.
1900 îí
Ìîíãîë öýðã¿¿ä öýðãèéí àëáà õààõààñ òàòãàëçæýý.
̺í㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã õèéñýí Ñàíñðàéäîðæèéí õîøóóíû
õºäºë㺺í.
1903 îí
Àþóøààð òîëãîéëóóëñàí àðäûí õºäºë㺺íèé ýõëýë (1911 îíä
äàõèí ýõëýæ 1918 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæýý).
1905 îí
̺í㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã Õ¿ðýýíèé ëàì, õàð÷óóë òýìöæýý.
1905-1907 îí
̺í㺠õ¿¿ëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í Ñàíñðàéäîðæèéí
õîøóóíä äàõèí ãàð÷ýý.
1910 îí
Õÿòàäûí Äà-Øèþ-þàíü ï¿¿ñíèé ýñðýã ëàì, õàð÷óóë òýìöæýý.
1911 îí
7-ð cap Ìàíæ íàðûí ýñðýã ìîíãîë íî¸äûí çºâëºë㺺í áîëæýý.
7-ð ñàðûí 29 ×èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðã õîò
îðîõîîð íóóö ìîðäæýý.
11- ð cap Áîãä ãýãýýíýýð òîëãîéëóóëñàí áèå äààñàí óëñ áàéãóóëàõ
õ¿ñýëòýý èëýðõèéëñýí ìåìîðàíäóìûã õàð, øàð ôåîäëóóäààñ
Áîãä ãýãýýíä áàðüæýý.
12- ð cap Õ¿ðýý, Óëèàñòàéãààñ ìàíæ àìáàíûã õººí ÿâóóëæýý.
12-ð ñàðûí 16 Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä ñóóëãàõ ¸ñëîë áîëæýý.
12-ð ñàðûí 29 Õ¿ðýýíä áîëæ áóé ¿éë ÿâäëûí òóõàé Îðîñûí õààíò Çàñãèéí
ãàçðûí àëáàí ìýäýãäýë ãàð÷ýý.
1912 îí
2-ð ñàðûí 12 Ìàíæ ýçýí õààí øèðýýíýýñýý áóóñàí òóõàé ýäèêòèéã Áýýæèí
îðäíîîñ íèéòýëæýý.
2-ð ñàðûí 16 Þàíü Øè-êàé Õÿòàäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí ò¿ð åðºíõèéëºã÷
áîëæýý.
363

2-ð ñàðûí 28 Õÿòàäûí ïàðëàìåíòýä òºëººëºã÷ºº ÿâóóëàõààñ Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàð òàòãàëçæýý.
12-ð ñàðûí 21 Ãàäààä Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàí òîãòíîõ òàëààð Îðîñ-Ìîíãîëûí
õýëýëöýýð áà Ìîíãîëä Îðîñûí õóäàëäàà õèéõ íºõöºëèéí òóõàé
ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
12-ð cap Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ òýðã¿¿íòýé Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò î÷æýý.
12-ð cap Õ¿ðýýíèé ìîíãîë öýðãèéí ¿éìýýí ãàð÷ýý.
1913 îí
I ñàðûí ýõýýð Åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä
Ïåòåðáóðãò î÷æýý.
7-ð cap Xóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ¿éìýýí
11-ð ñàðûí 1 II Íèêîëàé õààí Ëèâàäèä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí
àâ÷ýý.
11-ð ñàðûí 5 Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò áàéãóóëàìæèéã çºâøººðºõ òóõàé
Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
1914 îí
Õàâàð Áàðóóí àéìãóóäûí öýðãèéí ¿éìýýí, Îðîñ, Ãàäààä Ìîíãîë,
8-ð ñàðûí 26 Õÿòàä ãóðâàí óëñûí òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë ýõýëæýý.
1915 îí
l-p cap Ãàäààä Ìîíãîëûí öýðãèéí õýä õýäýí àíãèóäàä ¿éìýýí ãàð÷ýý.
5-ð ñàðûí 25 Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã çºâøººðñºí òóõàé ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
6-ð ñàðûí 9 Þàíü-Øè-êàéí çàñãèéí ãàçàð Õ¿ðýý, Óëèàñòàéä ñóóõ
ò¿øìýë¿¿äèéã òîìèëæýý.
1917 îí
4-ð cap Ñóìüÿà áýéñèéí õóâèéí õàðüÿàò íàðààñ ôåîäàëûí ýñðýã
òýìöñýí íü
11-p cap Àãóó èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëæýý.
11-ð ñàðûí 25 Ǻâëºëò Îðîñûí Ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàðèàòààñ
Ǻâëºëò çàñàãò ¿ã äóóã¿é çàõèðàãäàõ òóõàé çààëòûã Õ¿ðýýíä
ñóóæ áàéñàí Õààíò Îðîñûí êîíñóëä øèëæ¿¿ëæýý.
1918 îí
3-ð cap Ãàäààä õýðãèéí Àðäûí êîìèññàðèàòààñ Ãàäààä Ìîíãîë äàõü
õóó÷èí õààíò Îðîñûí êîíñóëûã òóøààëààñ íü îãöîðóóëñàí áà
Ǻâëºëò Îðîñûí êîíñóëûí òºëººëºã÷èéã òîìèëñîí òóíõàãëàë.
364

Íàìàð
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
îëîõ ýðõèéã çºâøººð÷ áàéãàà òóõàé Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçàð, àðä ò¿ìýíä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí òóíõàãëàë.
Ǻâëºëò Îðîñòîé íºõºðñºã õàðèëöàà òîãòîîõîîñ òàòãàëçñàí
Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí õàðãèñ ¿éë àæèëëàãàà.
1919 îí
2-ð ñàðûí 25 ßïîíû ýðõ áàðèõ õýñãèéí ñàíàà÷ëàãààð ×èò õîòîä Íàðìàé
Ìîíãîëûí áàãà õóðàë õóðàëäæýý.
4-ð ñàðûí 13 ×èòèéí Íàðìàé Ìîíãîëûí áàãà õóðëûí òîãòîîëä íýãäýõýýñ
Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð òàòãàëçæýý.
8-ð cap Ç¿¿í õÿçãààðûí ìîíãîë öýðãèéí òîìîîõîí ¿éìýýí ãàð÷ýý.
11-ð cap ×åí È áà Áàäàìäîðæ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí óðâàã÷èä
àâòîíîìèéã óñòãàõ òàëààð áàðèìò áè÷èã (64 ç¿éëèéí ãýðýý)
áýëòãýæ äóóñãàæýý.
Ñþé-Øó-÷æàí òýðã¿¿òýé ãàìèí öýðãèéí àíãèóä Ìîíãîëä
ýçýðõýí îðæ èðæýý.
11-ð ñàðûí 15 Óëñûí äýýä õóðàë àâòîíîìèéã óñòãàõûã çºâøººð÷ýý.
11-ð ñàðûí 17 Àâòîíîìèéã óñòãàõ òóõàé áè÷ãèéã Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðààñ
ãåíåðàë Ñþé-Øó-÷æàíä ãàðäóóëàí ºã÷ýý.
11-ð ñàðûí 22 Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëñàí òóõàé
Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèéã ãåíåðàë Ñþé Øó-÷æàí
Ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé ôåîäëóóäàä ãàðäóóëàí ºã÷ýý.
Îíû ýöñýýð Õ¿ðýýíä õóâüñãàëò íóóö õî¸ð á¿ëãýì áàéãóóëàãäæýý.
1920 oí
2-p ñàðûí 19 Àâòîíîìèéã óñòãàñàí ¸ñëîë Õ¿ðýýíä áîëæýý.
6-p ñàðûí 25 Õóâüñãàëò õî¸ð á¿ëãýì õàìòðàí õóðàëäàæ íýãäæýý. “Òàíãàðàã”
áàòàëæýý.
Ǻâëºëò Îðîñûí òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéõ òºëººëºã÷äèéã
ñîíãîæýý.
7-p ñàðûí 14 ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä íü Ǻâëºëòèéí õèëèéí
Òðîèöêîñàâñê õîòîä èðæýý.
8- p ñàðûí 8 Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä
Ǻâëºëò óëñàä î÷èõîîð ãàð÷ýý.
8-p cap Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Äýýä ¯ä áà Ýðõ¿¿ õîòîä ÎÊ
[á] Í, Ǻâëºëò çàñãèéí òºëººëºã÷èäòýé óóëçæýý.
8-p ñàðûí 28 Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò çàñãèéí óäèðäàõ
áàéãóóëëàãàä ÿâóóëàõ çàõèäàë ¿éëäæýý.
9-p cap Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ìîñêâà õîòîä õ¿ðýëöýí èðæ,
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéæýý.
365

11-p ñàðûí 10 Íàìûí õýâëýë “Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíû àíõíû äóãààð ãàð÷ýý.
11-p ñàðûí äóíäóóð
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ìîñêâàãààñ Ýðõ¿¿ä áóöàæ
èðæýý.
11-p cap Óíãåðí÷óóä Õ¿ðýýã äîâòîëæýý.
11-p ñàðûí Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàð Ýðõ¿¿ãýýñ áóöæýý.
II õàãàñ
12-p ñàðûí 18 Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí çýðýã íºõºä Ìîíãîëûí óìàðä õèëèéã
äàâæ èðæýý.
1921 îí
2-ð ñàðûí 4 Óíãåðí÷óóä Õ¿ðýýã ýçýðõèéëýí ýçýëæýý.
2-ð ñàðûí 15 Áîãäûã õààí øèðýýíä áóöààí ñóóëãàæýý.
2-p cap Ä.Ñ¿õáààòàð íàð õîéä õîøóóä áà õàðóóëûíõàíä óðèàëãà
ãàðãàæýý.
Ïàðòèçàí îòðÿä áàéãóóëàãäàæ ýõýëæýý.
2-ð ñàðûí 27-28 Àðäûí íàì, ïàðòèçàí îòðÿä, õîøóóíûõíû òºëººëºã÷äèéí
çºâëºë㺺í áîëæýý.
3- ð ñàðûí 1 Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí I èõ õóðàë õóðàëäàæ, Ìîíãîë Àðäûí
Íàìûã àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëæ, ýðìýëçýõ 10 ç¿éëèéã áàòàëæýý.
3-ð ñàðûí 13 Ìîíãîëûí õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæýý.
3-ð ñàðûí 18 Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãòûã ÷ºëººëæýý.
3-ð ñàðûí 19 Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçàð
Õèàãòàä õ¿ðýëöýí èðæýý.
3-ð ñàðûí 24 Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí òºâ Õîðîî, Õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí
ãàçðààñ Àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàæýý.
3-ð ñàðûí 25 Õî¸ð îðíû òóñãààð òîãòíîñîí áàéäàë áà ãàäààä äîòîîäûí
äàðëàã÷äààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº õàìòðàí òýìöýõ òóõàé
Õÿòàäûí àðä÷èëñàí á¿õ õ¿÷èí áà êîììóíèñòóóäàä õàíäàæ
Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ óðèàëãà ãàðãàæýý.
3-ð ñàðûí 28 Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðýýð Àõàé ã¿í, Ñóìüÿà áýéñ, Õàíä ÷èí âàíãèéí
õîøóóäàä òºëººëºã÷èä òîìèëîí ÿâóóëæýý.
4-ð ñàðûí 10 Æàíæèí Ñ¿õáààòàð, äýä æàíæèí ×îéáàëñàí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Àðäûí öýðãèéí Ǻâëºë áàéãóóëæýý.
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðààñ ÐÑÔÑÐ-èéí çàñãèéí ãàçàð õàíäàæ
óíãåðí÷óóäûí ýñðýã õàìòàðñàí çýâñýãò òýìöýë ýõëýõèéã
õ¿ñ÷ýý.
4-ð ñàðûí 20 Óíãåðí÷óóä, Ìîíãîëûí õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàð, ÀÄÁÍÓ,
ÐÑÔÑÐ-èéí ýñðýã äîâòîëæ ýõýëæýý,
4-ð ñàðûí 23 Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí ä¿ðýì
áàòàëæýý.
366

5-ð cap Àðäûí Íàìûí áàðóóí Ìîíãîëûí òîâ÷îî áàéãóóëàãäæýý.
5-ð ñàðûí 28 Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ á¿ðýí ýðõò
òºëººëºã÷èéí òóõàé ä¿ðýì áàòàëæýý.
5-6-ð cap Óëààí Àðìèéí àíãèóä áà Ìîíãîë Àðäûí öýðýã, Óíãåðí÷óóäûí
ýñðýã õàìòðàí òýìöæýý.
6-ð ñàðûí 28 Òºâ Õîðîî, Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, àðäûí öýðýã, Óëààí àðìèéí
òóñëàìæòàéãààð íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã Õ¿ðýýã
÷ºëººëºõººð õàìòðàí ÿâæ áàéãààãèéí çîðèëòûã õ¿í àìä
òàéëáàðëàñàí òóíõàãëàë ãàðãàæýý. Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
êîðïóñûí êîìàíäëàëààñ Ìîíãîëûí õ¿í àìä òóíõàãëàë ãàðãàæ,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéí
çîðèëãûã òàéëáàðëàæýý.
7-ð ñàðûí 6 Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òýðã¿¿íèé àíãèóä Õ¿ðýýíä îðæ
èðæýý.
7-ð ñàðûí 7-8 Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Õ¿ðýýã ýçýëæýý.
7-ð ñàðûí 9 Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí ìýäýýíèé ãàçðûã Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí
õÿíàëòàíä àâ÷ýý.
Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð, àëáàí õýðãýý òóøààí ºãºõèéã Õ¿ðýýíèé
Çàñãèéí Ãàçàðò áè÷ãýýð øààðäæýý.
7-ð ñàðûí 10 Õóó÷èí Çàñãèéí Ãàçàð àëáàí õýðãýý Àðäûí çàñãèéí ãàçàðò
òóøààí ºã÷, çàñãèéí ýðõ Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí ìýäýëä
øèëææýý.
7-ð ñàðûí 11 Õýìæýýò ýðõò õààíòàé, Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð áàéãóóëàãäñàíû
¸ñëîë áîëæýý.
Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðûí ìýäýëä çàñãèéí ýðõ øèëæñýíòýé
óÿëäñàí öóãëààí Õ¿ðýýíä áîëæýý.
7-ð ñàðûí 16-20
Àðäûí öýðãèéí îòðÿäóóä, Äóõ íàðñ õýìýýõ ãàçàð óíãåðí÷óóäòàé
áàéëäæýý.
7-ð ñàðûí 19 ªðòººíèé çàðäëûã ýðñ õîðîãäóóëàõ òóõàé Àðäûí Çàñãèéí
Ãàçðûí øèéäâýð ãàð÷ýý.
7-ð ñàðûí 19 “Óðèà” ñîíèíû àíõíû äóãààð ãàð÷ýý.
7-ð ñàðûí 25 Áàðóóí Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäæýý.
7-ð ñàðûí 30 Áàéöààõ, øèéòãýõýä ýð¿¿ ø¿¿ëò õýðýãëýõèéã çîãñîîñîí òóõàé
Àðäûí Çàñãèéí Ãàçðûí øèéäâýð ãàð÷ýý.
Ãàäààäûí õóâèéí ï¿¿ñ, ¿éëäâýðèéí ýçäýä ºð øèð òºëºõèéã
çîãñîîõ òóõàé çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð ãàð÷ýý.
8-ð ñàðûí 17 Óíãåðíèé ãåíåðàë Ðåçóõèí õóéâàëäàã÷äàä àëàãäæýý.
8-ð îàðûí 21 Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, ºðòººíèé àëáàíû òóõàé ä¿ðýì áàòàëæýý.
8-ð ñàðûí 22 Ìîíãîëûí öýðã¿¿ä ãåíåðàë Óíãåðíèéã áàðèâ÷èëæýý.
8-ð ñàðûí 25 Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûí ýâëýë áàéãóóëàãäæýý.
367

9-ð ñàðûí 10 Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, ÐÑÔÑÐ-èéí çàñãèéí ãàçàðò
õàíäàæ, Ìîíãîë Õÿòàäûí õîîðîíäûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
çóó÷èëæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý.
9-ð ñàðûí 16 Íîâîñèáèðñê õîòûí öýðãèéí îíöãîé ø¿¿õýýñ Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé äàéñàí Óíãåðí ôîí Øòåðíáåðãèéã
áóóäàæ àëàõ ÿë çààæýý.
9-ð ñàðûí 16 Óíãåðíèé öýðãèéí äàðãà Øóáèíèéã îëçëîí áàðüæýý.
9-ð ñàðûí 27 Ìîíãîë Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð äýëõèéí á¿õ îðîíä õàíäàæ
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº áàéëäàí îëæ àâñíûã
ìýäýãäýí, íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõûã õ¿ñýæ áàéãààãàà
òóíõàãëàæýý.
10-ð cap Íàì, Çàñãèéí îéðûí ¿åèéí çîðèëòóóäûã “Óðèà” ñîíèíä
õýâëýæýý.
10-ð ñàðûí 28 Ò¿ð öàãèéí áàãà õóðëûã õóðàëäóóëæýý.
11-ð ñàðûí 1 Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Áîãäûí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí òóõàé
ä¿ðìèéã (òàíãàðàãèéí ãýðýý) áàòàëæýý.
11-ð ñàðûí 2 Ìîíãîëûí ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë áàéãóóëæýý.
11-ð ñàðûí 3 Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ ÿâäëàà
ò¿ðãýâ÷ëýõ òàëààð Â.È.Ëåíèí çààëò ºã÷ýý.
11-ð ñàðûí 5 Õàðèëöàí áèå áèåý çºâøººðºí õ¿ëýýõ áà íàéðàìäàëò õàðèëöàà
òîãòîîõ òóõàé Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðæýý.
10-ð ñàðûí 17 Òîëáî íóóðò áàéëäààí áîëæýý.
11-ð ñàðûí 30 Öîë çýðýã, òóøààëûã ¿å óëèðóóëàí øèëæ¿¿ëýõ æóðìûã õàëæýý.
12-ð ñàðûí 8 Óíãåðíèé öýðãèéí äàðãà Êàçàíöåâûã Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóä îëçëîí áàðüæýý.
12-ð ñàðûí 31 Ìîñêâàä áîëñîí Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí õýëýëöýýðèéí ä¿íã Ò¿ð
Áàãà õóðàëä ñàéøààæýý.
1922 îí
1-ð ñàð Öýðãèéí ãâàðäèéí ãåíåðàë Áàêè÷èéã îëçëîí áàðüæýý.
1-ð ñàðûí 25 Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, õàìæëàãà íàðûã ñóìûí àðäûí íýãýí
àäèë áîëãîõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
2-ð ñàðûí 10 Ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äýä òàòâàð îíîãäóóëàõ òóõàé
ä¿ðýì áàòàëæýý.
5-ð ñàðûí 5 Ôåîäàëóóäàä ººðñäèéí õóó÷èí õàìæëàãà íàðààñ àëáà àâàõ
ýðõèéã õàññàí òóõàé çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð ãàð÷ýý.
6-ð ñàðûí 2 ÐÑÔÑÐ-èéí ÒÃÕ-íû äàðãà Ì.È.Êàëèíèí ìîíãîë àðäûí àíõíû
ýë÷èíã õ¿ëýýí àâ÷ýý.
8-ð ñàðûí 30 Áàðóóí õÿçãààðò Äàìáèéæàíöàíû äýýðýì÷äèéã óñòãàæýý.
368

1923 îí
1-ð ñàðûí 5 Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, “Ìîíãîë óëñûí îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí òóõàé ä¿ðýì”, “Çàñàã áà çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿äèéí
ýðõ õýìæýýíèé òóõàé ä¿ðýì” ýäãýýðèéã áàòàëæýý.
2-ð ñàðûí 22 Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé óäèðäàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð íàñ íºõ÷æýý
(1893 îíä òºðæýý).
7-ð ñàðûí 15 Øàâèéí òóõàé ä¿ðýì áàòàëæýý.
7-ð ñàðûí 18 Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí II èõ õóðàë íýýãäæýý.
1924 îí
5-ð ñàðûí 20 Áîãä ãýãýýí íàñ áàðæýý.
6-ð ñàðûí 3 Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òîâ÷îî, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
õýëáýðèéí çàñàãëàë ñîíãîõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
6-ð ñàðûí 7 Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Á¿ãä Õóðàë, òîâ÷îîíû äýýð
äóðäñàí øèéäâýðèéã áàòàëæýý.
6-ð ñàðûí 13 Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðûí õàìòàðñàí õóðëààð Á¿ãä Íàéðàìäàõ
çàñàã òóíõàãëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæýý.
6-ð ñàðûí 25 Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàã òóíõàãëàõ òóõàé çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýðèéã “Àðäûí ýðõ” ñîíèíä õýâëýæýý.
8-ð ñàðûí 4-31 Íàìûí III èõ õóðàë.
9-ð ñàðûí 19 ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí õóðëûí òóõàé ä¿ðýì áàòàëæýý.
11-ð ñàðûí 8 ÁÍÌÀÓ-ûí I èõ õóðàë íýýãäæýý.
11-ð ñàðûí 26 Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñûã àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéã
áàòàëæýý.
369

1919-1920 îí
1-ð çóðàã. Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû
Òýðã¿¿í VIII Áîãä Æàâçàíäàìáà
(1870-1924 îí)
2-ð çóðàã. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä
Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí
3-ð çóðàã. Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä õýðãèéã
á¿ãä ýðõëýí øèéòãýõ ÿàìíû òýðã¿¿í
×èí âàí Õàíääîðæ (1869-1915 îí)
4-ð çóðàã. 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õóâüñãàëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí
íýã Äà ëàì Öýðýí÷èìýä (1872-1914 îí)
370

5-ð çóðàã. Æàëõàíç õóòàãò
Äàìäèíáàçàð
6-ð çóðàã. Ìàíëàé áààòàð
Äàìäèíñ¿ðýí
7-ð çóðàã. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷äûí íýã Ä.Ñ¿õáààòàð
(1893-1923 îí)
8-ð çóðàã. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷äûí íýã Ñ.Äàíçàí
(1885-1924 îí)
371

9-ð çóðàã. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷äûí íýã Ä.Áîäîî (1885-1922 îí)
10-ð çóðàã. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷äûí íýã Õ.×îéáàëñàí (1895-1952 îí)
11-ð çóðàã. 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí
óäèðäàã÷äûí íýã Ä.×àãäàðæàâ
12-ð çóðàã. Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ÇÕÓ-ä
ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí íýã Ä.Ëîñîë
372

13-ð çóðàã. Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ÇÕÓ-ä
ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí íýã Ä.Äîãñîì
14-ð çóðàã. Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ
15-ð çóðàã. Ñóðòëûã íîìëîã÷
Ö.Äàìáàäîðæ (1900-1934 îí)
16-ð çóðàã. Æóðàìò öýðãèéí õîðîîí
äàðãà Ã.Áóìöýíä
373

17-ð çóðàã. Àðäûí æóðàìò öýðãèéí
àíõíû õîðîîí äàðãà, Áàðóóí çàìûí
áàéëäààíû äýä æàíæèí Á.Ïóíöàã
18-ð çóðàã. Õè÷ýýíã¿é ñàéä
Á.Öýðýíäîðæ
19-ð çóðàã. Îðîñûí õóâüñãàë÷
ß.Ãåìáàðæåâñêèé
20-ð çóðàã. Îðîñûí õóâüñãàë÷
Ñ.Êó÷åðåíêî
374

21-ð çóðàã. Ñèáèðèéí àëäàðò ïàðòèçàí
Ï.Å.Ùåòèíêèí
375

376
Ìîíãîë Àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãò õîòûã ÷ºëººëñºí íü

Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûí ÿëàëò
377

Óíãåðíèé ¿ëäýãäëýýñ Ç¿¿í õÿçãààðûã ÷ºëººëñºí íü
378

Áàðóóí õÿçãààðûã Óíãåðíèéõíèé á¿ëãýýñ ÷ºëººëñºí íü
379

380
ÃÀÐ×ÈÃ
ÎÐØÈË ................................................................................................................. 12
I Á¯ËÝÃ. XIX ÇÓÓÍÛ ÝÖÝÑ, XX ÇÓÓÍÛ ÝÕÝÍ ¯ÅÈÉÍ
ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÍÈÉÃÝÌ, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
§1. Èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí ................................................. 21
- Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ......................................................... 21
- Ìîíãîë îðîí äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí çàõ çýýëä òàòàãäàí
îðæ áàéñàí íü ................................................................................................ 24
- Àðä îëíû àæ áàéäàë ..................................................................................... 26
- Àðä àíãèéí òýìöýë ìàíæèéí òàëõèäëûí ýñðýã ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íòýé óÿëäñàí íü ................................................... 27
§2. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õóâü çàÿà ........................................... 36
- Ìîíãîëûí àñóóäëûí òàëààð Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàäûí Çàñãèéí
ãàçðààñ òóñ òóñ áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãî ............................................ 36
- Ìîíãîë, Îðîñ õî¸ðûí õýëýëöýýð .............................................................. 41
- Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð øèíý õýëýëöýýð õèéëãýõýýð
õî¸ð äàõü òºëººëºã÷人 Îðîñ óëñàä ÿâóóëñàí íü ................................... 42
- Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûí õýëýëöýýð ................................................................. 43
- Ãàäààä Ìîíãîë Îðîñ, Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã õýëýëöýõýýð
ãóðàâ äàõü òºëººëºã÷人 Îðîñ óëñàä ÿâóóëñàí íü ................................. 43
- Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä òóñ òóñûí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàëä õàíäñàí íü .............................. 45
- Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýý ...................................................................... 47
- Õèàãòûí ãýðýýíèé äàðàà Õÿòàäûí Þàíü øèêàéí Çàñãèéí ãàçàð,
õààíò Îðîñîîñ Ìîíãîëûí òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãî ............................. 49
§3. Ãàäààä Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñàã áà àðä ò¿ìíèé áàéäàë
(1911-1919) ...................................................................................................... 51
- Òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí çàðëàñíû äàðàà .............................. 51
- Ìîíãîë îðîí îëîí óëñûí çàõ çýýëä òàòàãäàí îðñîí íü ......................... 58
- Ìîíãîëûí àæ àõóéí àìüäðàëä ¿çýãäýæ áàéñàí çàðèì ººð÷ëºëò ......... 64
- Ôåîäàëûí õàðèëöàà õýâýýð ¿ëäýæ, àðä îëíû àìüäðàë áàéäàë
äîðîéòñîîð áàéâ ........................................................................................... 69
§4. 1912-1919 îíä ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺íèé òýìöýë ...................... 76

II Á¯ËÝÃ. ÎÊÒßÁÐÈÉÍ ÕÓÂÜÑÃÀË
ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÍªËªªËÑªÍ ÍÜ
§1. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëºº äýëãýð÷ ýõýëñýí áà ò¿¿íèéã
õààíò Îðîñ óëñûí êîíñóë, Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí
ýñýðã¿¿öñýí ¿éë àæèëëàãàà .................................................................... 91
- Îêòÿáðèéí õóâüñãàë äýëõèé äàõèíä íºëººëñºí íü ................................ 91
- Îêòÿáðèéí õóâüñãàë Ìîíãîë îðîíä íºëººëæ ýõýëñýí íü ..................... 92
- Õààíò Îðîñûí êîíñóë òýðã¿¿òýé õàðèéí õàðãèñ õ¿÷èí ôåîäàëûí
¸ñò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã àøèãëàí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººíèé ýñðýã òýìöñýí íü ......................................................................... 96
- Îêòÿáðèéí èõ õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà Ìîíãîëûí àðäûí
òýìöëèéã çîðèãæóóëàí áàéâ ..................................................................... 101
§2. Ìîíãîëûã Ǻâëºëòèéí ýñðýã òàâöàí áîëãîí õóâèðãàõ ãýñýí
îëîí óëñûí õàðãèñ õ¿÷íèé õîîðîíäûí çºð÷èë ............................. 103
- Ìîíãîëûí ýðõøýýëäýý áàéëãàõûã çðìýëçýã÷äèéí çºð÷èë ................. 103
- Ìîíãîë îðîíä ãàðñàí áàéäëûã õÿòàä õàðãèñóóä àøèãëàí
öýðãýý îðóóëàí ýõýëñýí íü ........................................................................ 105
- Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààð ãàð÷ áàéñàí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí
çºð÷ëèéã ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä ýâòýéõýí àøèãëàñàí íü ....................... 107
- Õÿòàäûí õàðãèñóóä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàñàí íü ........ 117
§3. Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä áóé áîëæ òýäãýýðýýñ 1919-1920 îíû
ýöýñ õ¿ðòýë ÿâóóëæ áàéñàí ¿éë àæèëëàãàà ..................................... 122
- Äà Õ¿ðýýíèé îëîí íèéòèéí áàéð ñóóðü ................................................... 122
- Àðä ò¿ìýí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ãîë õ¿÷ áàéâ .................................. 125
- Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä áóé áîëñîí íü ........................................................ 126
- Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿äýýñ çîõèîæ áàéñàí àæèë ...................................... 132
Ø Á¯ËÝÃ. ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛà ÓÍÃÅÐÍׯ¯Ä ÝÇÝËÆ,
ÕÓÂÜÑÃÀËÒ ÕªÄªËêªÍ ÖÀÀØÈÄ ªÐÍªÑªÍ ÍÜ
§1. Ãåíåðàë Óíãåðíýýð òîëãîéëóóëñàí Îðîñûí öàãààí öýðãèéí
àíãèóä Ìîíãîëä öºìºðñºí íü .............................................................. 153
- ßïîíû ò¿ðýìãèé÷¿¿ä Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààðõ áîäëîãîî
öàãèéí áàéäëààð íàðèéñãàñààð áàéñàí íü .............................................. 153
381

- Óíãåðí Ãàäààä Ìîíãîëä öºìðºí îðñîí íü ............................................. 156
- Óíãåðíèéõýí Äà Õ¿ðýýã ýçëýõèéí òºëºº òýìöñýí íü ........................... 158
- Óíãåðí Àâòîíîìèò çàñãèéã ñýðãýýõ íýðèéäëýý𠺺ðèéí
äýãëýìèéã òîãòîîâ ..................................................................................... 161
- Ìîíãîëûã Ǻâëºëòèéí ýñðýã òýìöëèéí òàâöàí áîëãîõ
òàëààð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí õîîðîíä ãàð÷ áàéñàí òýìöýë
õóðöàäñààð áàéñàí íü ................................................................................. 166
§2. Õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí öýðãèéí äýãëýìèéí ¿åä
àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë óëàì äîðîéòñîí íü ..................................... 167
§3. Èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öýõýä ºðãºí àðä ò¿ìíèéã
çîõèîí áàéãóóëàõûí òºëºº õóâüñãàëò á¿ëãýìýýñ òýìöñýí íü ... 173
- Õóâüñãàë÷èä àðä îëíû äóíä õóâüñãàëûí çîðèëòûã ñóðòàë÷ëàí
óõóóëñàí íü ................................................................................................... 173
- Àðä ò¿ìíèéã çîõèîí áàéãóóëàí çýâñýãëýæ ýõýëñýí íü ........................ 183
IV Á¯ËÝÃ. ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÒ ÈÄÝÂÕÈ ªÐͪÍ
ÕªÃÆÈÆ, ÀÐÄÛÍ ÍÀÌÛÍ ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÄÎÐ ÇÝÂÑÝÃÒ
ÁÎÑËÎÃÎ ÕÈÀÃÒÀÄ ßËÑÀÍ ÍÜ
§1. Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí I èõ õóðàë, ò¿¿íèé ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîë ... 191
- Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí áàéäàë ............................................................. 191
- Íàìûí àíõäóãààð èõ õóðàë ....................................................................... 194
§2. Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ, ïàðòèçàí öýðýã
ºñºí áýõæñýí íü ....................................................................................... 205
- Íàìûí àíõäóãààð èõ õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýí
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûã áàéãóóëñàí íü ............................................ 205
§3. Àðäûí æóðàìò öýðýã ªâºð Õèàãòûã ÷ºëººëæ õÿòàäûí
ãàìèí öýðãèéí ýçýðõèéëëèéã óñòãàñàí íü ...................................... 215
- Àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãòûã ÷ºëººëºõººð áýëòãýñýí íü .................. 215
- Àðäûí æóðàìò öýðýã Õèàãòûã ÷ºëººëñºí íü ......................................... 217
- Ãàìèí öýðýã ñàðíèí áóòàð÷ Ìîíãîë íóòãààñ çóãàäñàí íü ................... 223
- Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðàà Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ
íýí ò¿ð¿¿í àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä ............................................ 226
382

V Á¯ËÝÃ. ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ßËÀËÒ
§1. Õóâüñãàë÷ áà õàðãèñ õ¿÷ííé õîîðîíäûí òýìöýë .......................... 229
- Õóâüñãàëûí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð Àðäûí Íàì,
Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí àâñàí àðãà õýìæýý ................................................. 229
- ÌÀÍ, Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð îëîí óëñûí õóâüñãàëò õºäºë㺺íòýé
òîãòîîñîí õàðèëöààãàà óëàì ºðãºòãºõ òàëààð õèéñýí çàðèì àëõìóóä .... 231
- Àðäûí æóðàìò öýðãèéã ºðãºæ¿¿ëçí áýõæ¿¿ëñýí íü ............................ 233
- Ãàäààä äîòîîäûí õàðãèñóóä áà àðäûí õóâüñãàëò õ¿÷íèé
õîîðîíäûí òýìöýë øèð¿¿ññýí íü ............................................................ 234
§2. Óíãåðíèé ýñðýã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã õàìòðàí òýìöýæ
ýõýëñýí áà àðäûí õóâüñãàëûí öààøäûí ºðíºëò .......................... 244
- Àðäûí Ò¿ð Çàñàã áà Ǻâëºëòèéí ýñðýã òýìöýõ Óíãåðíèé òºëºâëºãºº . 244
- Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë, çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ÿâóóëæ
áàéñàí èðãýíèé äàéíòàé íèéëýí íýãäñýí íü .......................................... 245
- Óíãåðí, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí òºâ áà Ǻâëºëò óëñûí ýñðýã
òýìöëýý ýõýëñýí íü ..................................................................................... 246
- Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä Óíãåðíèé äîâòîëãîîíûã
ýñýðã¿¿öýí íÿöààñàí íü ............................................................................. 246
- Àðäûí Íàìààñ îëîí ò¿ìíèé äóíä çîõèîñîí àæèë ................................ 255
§3. Ìîíãîëûí æóðàìò öýðýã, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóä
Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíººð òºðèéí ýðõ Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí
ãàðò øèëæñýí íü ..................................................................................... 259
- Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ íèéñëýë Õ¿ðýýã
÷ºëººëºõ òóõàé øèéäâýðëýí áýëòãýñýí íü ............................................ 259
- Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã, Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð Çàñãèéí
ãàçðûí õàìò íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿ ìàðøëàí ÿâñàí íü .............................. 263
- Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã Õ¿ðýýã ÷ºëººëñºí íü .................................. 267
- Òºðèéí ýðõ óëñ äàÿàð Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàðò øèëæñýí íü ....................... 271
- Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð, äàéñíû àþóëààñ ñýðãèéëýõ òàëààð
ÿàðàëòàé àâñàí àðãà õýìæýý ..................................................................... 273
383

VI Á¯ËÝÃ. ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÃÀË ßËÑÍÛ ÄÀÐÀÀÕ ÌÎÍÃÎËÛÍ
ÃÀÄÀÀÄ, ÄÎÒÎÎÄ ÁÀÉÄÀË (1921 îíû õî¸ðäóãààð xaãac)
§1. Öàãààíòíû ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéã á¿ðìºñºí óñòãàñàí áà
óëñ îðíû ãàäààä áàéäàë ........................................................................ 276
- Óíãåðíèé öýðãèéã Ìîíãîëûí óìàðä íóòàãò óñòãàí äàðñàí íü ........... 276
- Öàãààíòíû õ¿÷èéã Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðã óñòãàí äàðæ,
òýíä õÿçãààðûí íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãà áóé áîëñîí íü .................... 282
- Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûã öàãààíòíû ¿ëäýãäëýýñ ÷ºëººëñºí íü ...... 293
- Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé íàéðàìäëûã áàòàòãàñàí
àíõíû õýëýëöýýð .......................................................................................... 299
- Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë îðíû ãàäààä áàéäàë ............................................ 301
§2. Àðäûí çàñãèéí áýõæèëò ........................................................................ 306
- Íàì, àðäûí òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãîî òîäðóóëæ
õýðýãæ¿¿ëñýí íü ........................................................................................... 306
- Àðäûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí çîðèëãîä çîõèöóóëàí
ÿâóóëæ ýõýëñýí íü ...................................................................................... 310
§3. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéã ¿¿ñãýí õèéñýí íü .............. 318
- Ôåîäàëûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÿìáûã ýâäëýí àðä îëíû àìüäðàë
áàéäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð àâ÷ ýõýëñýí àðãà õýìæýýí¿¿ä ............... 318
- Ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûã ýñýðã¿¿öñýí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã
¿¿ñãýí ÿâóóëæ ýõýëñýí íü ......................................................................... 322
- Àðäûí íàì çàñãààñ, àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã áà ñî¸ëûí
áàéäëûã ñàéæðóóëàõààð àâñàí çàðèì àðãà õýìæýý .............................. 324
VII Á¯ËÝÃ. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ªªÐ×˪ËÒ ßÂÓÓËÆ,
Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛà ÒÓÍÕÀÃËÀÑÀÍ ÍÜ
(1922-1924 îí)
§1. Òóñ îðîíä õèéñýí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò ............................................ 326
- Ñî¸ëûí òàëààð ýõëýí ÿâóóëñàí àðãà õýìæýý ......................................... 333
- Îðîí íóòàã äàõü òºðèéí áàéãóóëëàãûã àðäûí õóðëààð ñîëüñîí íü ... 334
- Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí íýð õ¿íä, óäèðäàõ ðîëü äýýøèëñýýð áàéâ ..... 338
384

§2. Òóñ îðíû 1922-1924 îíû äîòîîä ãàäààä áàéäàë ......................... 340
- Àíãèéí òýìöýë õóðöàäñàí íü ................................................................... 340
- ÌÀÕÍ, Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Õÿòàä óëñòàé íºõºðñºã
õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõûí òºëºº ÷àðìàéñàí íü ............................. 347
§3. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã òóíõàãëàñàí íü .................. 349
- ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàõûí òºëºº ÿâóóëñàí áýëòãýë àæèë ..................... 349
įÃÍÝËÒÈÉÍ ÎÐÎÍÄ ................................................................................ 359
ÇÀÐÈÌ ×ÓÕÀË ¯ÉË ßÂÄËÛÍ ÎÍ ÄÀÐÀÀËÀË ................................ 363
ÕÀÂÑÐÀËÒ ÃÝÐÝË ÇÓÐÀÃ .......................................................................... 370
385

ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ªÃ¯¯Ë˯¯Ä
386
THE PEOPLES REVOLUTION OF 1921, ITS PLACE AND
SIGNIFICANCE IN THE HISTORY OF MONGOLIA
Since the Congress is taking place on
the eve of the fiftieth anniversary of the
People`s Revolution, I should like to dwell on
some important, from the scientific of view,
principle problems in the history of this
Revolution.
The last half century of Mongolia
history, because of the profound social and
economic transformations it witnessed, and
the material and spiritual benefits which the
Mongol people have traversed in their long
history. That is why the People`s Revolution,
the fiftieth anniversary of which we shall be
celebrating in July next year, merits a special
chapter in the history of the country.
The significance of the Mongolian People`s Revolution stands out in bolder
relief when we try to understand the essence of the socio-economic conditions
which prevailed before the Revolution, the internal forces and external factors of
the Revolution, closely interrelated according to the general law of development
of the universal historical process, and finally the social transformations
introduced with the victory of the Revolution. I would like to dwell briefly on
the socio-economic background of the appearance, development and finally the
victory of the People`s Revolution in our country in 1921.
Pre-revolutionary Mongolia was a country of feudal relations established
throughout the centuries. Mongolian feudalism on the eve of revolution,
in spite of its many specific features, on the whole had features common to
the feudal mode of production in general, for instance the feudal ownership
of land and cattle, and in part the serf-arat. Being limited in time, I would like
merely to mention that the forms of land ownership undoubtedly had their own
peculiarities, here as elsewhere, modified by the conditions of nomadic cattle-arat
who had the right to private ownership, of cattle, based on his personal labour
but herbed on the pastures of his feudal khan.
With reference to stagnant state of feudal relations, there is no denying that
partial transformations took place in certain aspects of the economic and spiritual
life of the country. For example one cannot ignore the fact that feudal relations
in Mongolia were, to a certain extent, influenced at the last century by the

international political and economic ties which Mongolia had with other countries.
The penetration of foreign capital into Mongolia at the turn of the XIX-
XX centuries certainly had an impact on feudal society, stimulating the cattlebreeders
to exchange their livestock produce for industrial goods made in the
west, especially those of Tsarist Russia; thus promoting the development of
commodity-money exchange. This new trend affected the natural economy of the
cattle-breeders, disturbing the economic relations which had existed between the
feudal nobles and the arat households. The aristocrats were personally interested
in preserving these relations, but the arats had always tried to escape from them.
Urga, Ulyastai, Kobdo, Kiyakhta, Ulangom, Zayinbayu, San-Beise and other
places became large centers of lively trade between the Mongol population and
foreign enterprises. But old feudal relations, obligations, requisitions and taxes
to pay off feudal debts to foreign firms, all levied on the arats, hampered the
new tendency toward free realization of the money value of the natural livestock
produce of the arats-who were the society`s main productive force. For these
reasons commodity-money relationships remained embryonic, and did not lead
to any essential changes in the natural economy of Mongolia, and still less to the
formation of a commodity-money economy as such.
The feudal economy made the lords rich at the expense of the arats, burdened
by various obligations, compulsory labour, and taxes; the arats, on the contrary,
were the objective domestic economic factors, which caused aggravation of the
deep social conflicts between the arats and Mongol feudal lords, who had the
support of foreign usurers, companies, and firms.
The growing economic and political struggle of the arats against their feudal
lords and foreign usurers ended finally with the victory of the Mongolian People`s
Revolution in 1921, when international conditions became favorable.
II
The arats, reduced to abject poverty by the feudal social-economic system,
were the main motive force of the People`s revolution of 1921.
Thousands of arats from all the aimaks and most of the khoshuns actually
became the driving power of the revolution by their direct participation in the
People`s Army and by rendering all and every support to the struggle. Documents
and talks with many participants in the People`s Revolution bring to light the fact
that the arats were fully conscious of the aim of their struggle; they were very
loyal to their cause, courageous and resourceful.
It should be mentioned that the most active arats were the serf arats and the
poor and hired arats. The data obtained in 1956 from 126 partisans illustrate their
social and property status 764 .
764
B. Shirendyb “Mongol ardyn khuvisgalyn tuukh”. p. 460-461. U-B, 1970.
387

Group of arats Number of people % of the total
Albatu (taxed population) 90 71.4%
Kammdschalaga (series of secular feudal nobles) 18 14.3%
Shabi (series of ecclesiastical feudal personages) 18 14.3%
Total 126 100.0 1 %
Out of 126 people, 32 were hired labourers (25.4%), and the rest were poor
arats, who possessed an insignificant number of cattle, mainly sheep and goats,
and families of 5-6 persons. Of these arats, the majority worked, in one way or
another, either for the feudal lords or for rich arats. The information in “Mongol
ardyn juramt tsergiyn durdatgaluud” 765 also depicts the role of arats and the
most oppressed population in the victory of the revolution. These and other
data once again confirm that the People`s Revolution was accomplished by the
broad masses and was not an accidental coup by a small group, as some authors
sometimes assert without any rhyme or reason.
388
III
When we regard the arats as the major motive force of the revolution we must
also take into account another important aspect: the impact of an international
factor on the People`s Revolution.
The national-liberation and revolutionary movement of the arats quite
naturally echoed world events, mainly the revolutionary movements in the
neighboring countries-China and Russia.
The October Revolution, with its far-reaching aims and results was the first
socialist revolution, and marked the beginning of a new social system in historythe
Socialist system, which had the most profound impact on the march of events.
The Mongolian oppressed arats deeply symphonized with and were greatly
inspired by the ideas of the October Revolution which was very comprehensible
and close to the hearts of the broad masses. The Mongolian and Russian people,
since long before the People`s Revolution, had been growing closer to each other.
The masses, represented by their revolutionary-democratic leadership
accepted the just social understanding of the October revolution as a revolution of
the working class accomplished for the first Socialist State as their only true ally.
The rallied with its workers and peasants in their struggle against the common
enemy-the Ungernites.
Thus, under the revolutionizing influence of the arat national-liberation
movement grew and strengthened, acquiring more and more and more an antifeudal
and anti- imperialist character.
This contributed to favorable conditions for a successful struggle of the
Mongolian people for their freedom and independence, for the victory of the
People`s Revolution and the advancement of the country towards Socialism.
765
Mongol ardyn juramt tsergiyn durtatgaluud. BNMAU-un. (“Narratives of the Mongolian People`s Partisans”)

The impact of the Great October Revolution was naturally appreciated by the
progressive representatives of the arats, such as Sukhe-Bator, Choibalsan, Lossol,
Doksom, Dambadorj, Buyan-Nemekh and others.
Under their ledership the arats were organized politically for the first time.
The political organization – first revolutionary circles, and later the People`s
Party having ecievd the most friendly ideological and moral support from the
international communist and working class movement, was able despite the
country`s economic and cultural backwardness and the influence of the Lamaist
church, to organize the arats for an armed uprising and ensured the taking over
of political power by the people, by applying the methods and forms of struggle
of a proletarian revolution to the specific conditions of the country. Members of
the Central Committee of the People`s Revolutionary Party and the Provisional
Government, regiment and sub-unit commanders of the People`s Army and other
activists made a valuable contribution to the triumph of the revolution.
All the foregoing is quite analogous to the way in which progressive people
in many countries accepted the ideas of the 1917 Russian Socialist Revolution.
The famous revolutionary-democrat Sun-Yat-sen who was living fighting in the
period of a growing national-liberation movement of the Chinese people at the
beginning of the century, revisd his former views under the influence of the
October Revolution and put forward his Three People`s Principles, expressing
3 political fundamentals. This was a natural historical phenomenon. The Pre-
October periods in Russia were also full of similar examples of the influence of
advanced revolutionary ideas. There is no need to review numerous examples of
the mutual connection and influence of social revolutions in Holland in the XYI
century; in England in the XYII century and in France in the XYIII century. We
cannot deny the historical fact on the influence of the French revolution at the
end of the XYIII century, which predetermined the further development of new
progressive and bourgeois forms of organization in most countries of Europe:
Belggium, Germany, Italy and so on.
The same could be said about the great response to the Paris Commune of
1871 in the social mentality and political life of many European countries. In the
light of the repeated facts of history, the groundlessness of certain authors, who
regard this natural historical development as something imposed from outside of
as exported revolution is obvious. Our honourable colleague, professor Lattimore
was quite correct in stating that the Mongolian People’s Revolution was not
accomplished exclusively from outside, as some authors assume 766 .
The Mongolian Revolution, like other revolutions victorious in countries with
pre-capitalist relations, is a component part of the general world revolutionary
process. It completely confirms the foresight of the great thinker, V.L. Lenin on
the historical inevitability of the merging of socialist revolutions in the advanced
countries with the national liberation democratic movement in the colonial and
dependent countries.
766
O. Lattimore, Nomads and Commissars Mongolia revisited p.89.
389

IV
The chief aim of the People’s Revolution of 1921 was winning political
power. It was reflected and determined in the programme document of the
revolutionary circles, adopted in 1920 and called, The Party members oath in an
article published in the revolutionary newspaper ‘Mongolyn Unen’ of December
20 th 1920; in the principal document of the I Congress of the Mongolian People’s
Party, adopted in March , 1921 under the title ‘The ten point task’ and finally in
the formation of a Provisional People’s Government on March 13 th , 1921.
These ideas were realized with the establishment of a People’s Government
in July 1921, the democratization of the state structure during 1921-1924; the
proclamation of a Mongolian People’s Republic in November, 1924; the further
strengthening of the popular democratic system on the basis of wide participation
of the representatives of the arats and workers, and finally with the creation of a
People’s Democratic State of workers cooperative arats and working intellectuals.
I would like to mention in this connection that of the deputies of the Great
People’s Khural of IV convocation (1969), 23,2% are workers, and 28,2% members
of agricultural production associations. A great number of representatives of
workers, cooperative arats intellectuals take an active part in aimak, town and
somon khurals and permanent committees. The popular Government itself, in the
form of Khurals, has continuously perfected itself as the governing structure of a
people’s democracy.
People’s Democracy in Mongolia has traversed two stages-democratic 1921-
1940, and socialist-beginning with 19406 The above mentioned stages have
their own periods, which differ from each other according to specific decision
on the form and content of socio-economic problems. People’s government in
Mongolia is one of the variants of a new, socialist state. The essence of a People’s
democracy as of any other type of state is that it is governed by general laws of
development. Feudal monarchies with cognate characteristics, or the forms of
bourgeois republic familiar to us parliamentarian or presidential with parallel
characteristics, which appeared with the establishment of a bourgeois system
in the majority of European countries and America, can hardly be explained as
purely mechanical repetition, mere copying of forms of power , of the forcing
forms of power by one state upon another. Such an approach to a complex
historical phenomenon would fail to reveal the essence of historic reality. The
crux of the matter lies not in copying, but in expressing the essence of this of that
economic formation, which is based on the production of material benefits, on
development of productive forces and production relations.
Thus after many centuries in Mongolian statehood was revived. But it was
resurrected and is developing under totally different historical conditions and on
quite new principles. Since the first days of its inception, the People’s State began
to conduct a policy of peace and friendship towards other countries.
For the first time quite new intergovernmental relations were established
390

and have continued to develop between a small country like the MPR and a great
country like the Soviet Union, based on principles of genuine equality, mutual
respect for each other’s sovereignty all round collaboration, and selfless mutual
friendly assistance.
These relations between the two countries were strengthened by military,
economic and cultural aid rendered to Mongolia by the Soviet Union. These
relations were of exceptionally great historical significance in preserving and
strengthening the sovereign independence of the MPR, recognized now by many
countries, and in promoting its economic and cultural advancement.
With the creation of a world socialist system, the MPR established the same
fraternal and friendly relations and cooperation with the socialist countries.
In its relations with the non-socialist countries, the MPR adheres to the
principle of peaceful coexistence of state with different social-economic systems,
and to those of mutual respect for state sovereignty, mutual equality, cooperation
and peace. The peaceful policy of the MPR enhances its prestige in the world
arena. The MPR maintains diplomatic relations with 50 countries and trades with
the large number of countries. As a member of the United Nations, it actively
works for preserving peace and security all over the world.
V
The main achievement of Mongolia’s historical development during the
past half century, beginning with the People’s Revolution are the following:
the liquidation of the economic and cultural backwardness of the country, the
formation and development of a national industry, the progress of agriculture and
culture on new principles. The historical process in our country has gone through
a transitional period from feudalism to socialism.
This does not contradict the theory of the general law of the replacement of
one economic formation by another, on the contrary, it confirms the possibility
of separate stages of development. V.L. Lenin, developing the significance
of important statement of Marx and Engels, notes that.., they confirm the idea
that while the development of world history as a whole follows general laws, it
is by no means precluded but, on the contrary, presumed, that certain periods
of development may peculiarities in either the form or the sequence of this
development 767 .
If one turns to history, one notes that the general laws of development of
human society operate not always as one would expect, as to consecutiveness and
time; internal and external factors have their influence too.
The transition from feudalism to socialism was accomplished in Mongolia by
solving the combined problem of achieving a bourgeois-democratic revolution and
building socialism. The key social problems, reflecting the contradiction between
the arats and feudalelements was solved during the first stage (1921-1940) when
767
V.I.Lenin. Selected works. Vol.3.p. 766, Moskow. 1967.
391

concern was focused on strengthening the country’s independence and its
people’s democratic system. In economics and politics a number of important
measures carried out aimed at liquidating feudal serfdom, gradually restricting
the rights of feudal lords, annulling foreign debts, confiscating the properly of
the rich and excluding foreign capital from the home market. Thus the problem
of liquidating feudal relations and ensuring the country’s independence not only
politically, but economically, was successfully solved.
The complexity of settling these great social problems was conditioned by
the low level of economy and culture in the country, a carry-over from the past,
by the international and domestic situation of the time. In spite of everything the
growing tendency toward progressive democratic development of the country
was able to overcome the old feudal relations.
Besides solving these problems at this stage a completely new socialist
sector was being formed and strengthened in such leading branches as industry
commerce, financial-credit and the transport system.
It was necessary to promote animal husbandry, as the traditional branch of
the country’s economy, and to supplement this with agriculture new branch.
Throughout many years, the people’s government carried out the enormous
task of increasing the marketing of livestock produce on a wide scale, constantly
supporting the poor and middle-class arats. As a result the poor arat households,
on the average, reached the standards of the middle-class arats.
The logic of life and the experience of the socialist transformation of
agriculture in the Soviet Union pointed to the necessity of ensuring such socioeconomic
relations in the countryside as would really guarantee the arats against
new forms of poverty, exploitation and social inequality.
Such relations could be established only through socialist cooperation.
Cooperation of the nomadic arat farmsteads demanded that historical,
domestic specific features, traditions, customs, of the nomadic way of life of the
arats be taken into account.
The People’s Party and Government supported and encouraged, beginning with
the 30’s the voluntary cooperation of arat la.our employing traditional elements of
ardinary joint labour (joint sheep shearing, digging of wells and so on) and later
socialization in the most elementary way of some of the means of production.
It is well known that these correct undertaking were perverted by the ‘leftists’
in 1930-1932. But the main thing is that the People’s Party and Government
openly criticized and resolutely rectified the mistakes of the leftists and
reasserted the correct line. As regards the miscalculation and mistakes, they took
place because of subjective reasons and were accidental and temporary, having
nothing in common with the concept of socialist cooperation.
The most important role in this process belonged to the arat producers
associations-APA, which were set up in 1934: the most advanced began achieving
visible success in the development of socialized economy, and in the increased living
standards APA members, because of the great aid received from the government.
392

Simultaneously with strengthening of the APA, the government devoted
considerable attention to developing large state agricultural enterprises in the
countryside-state farms with the introduction of modern science and technology.
This policy convinced increasing by large numbers of arats all over Mongolia
of the advantages of collective farming a mass voluntary movement spread among
the rural population in 1956, to join the associations was completed.
Modern socialist agriculture in Mongolia includes animal husbandry and landcultivation,
founded on modern achievements of scientific-technological progress.
An agricultural association is a large scale production association set up
and operated on the basis of social ownership of the major means of production
equality in work, paid according to quantity and quality, and with strict
observance of the social and personal interests of its members.
Agricultural Cooperative Associations carry out their organizational economic
and cultural-educational functions in accordance with rules and regulations
adopted at a general meeting of the ACA members based on democratic
principles of managing and planning the economy and satisfying the growing
demands of the ACA and its members. Each ACA has on average 57,800 head
of cattle, 588,2 hectares of land 14,8 tractors (in 15 h.p.units) and 12,7 motor
vehicles. In 1969, 10,7% of all ACA’s received an income of over 3 million tugriks
a year. The same yaer the average income of a member, in general increased by
18% as compared with 1966 768 .
State farms are large staten agricultural enterprises producing grain, livestock
and vegetables. According to the 1969 statistics the average state farm owns
10,100 hectares of cultivated land 27,400 head of cattle, 40,9 tractors (in 15 h.p
units), 35,5 combines and other types of agricultural machinery 769 .
The People’s Government, born during a period of not only social but
scientific technical revolution, took into account the necessity of introducing
modern technological and industrial achievements to transform society. The
solution of these issues has its own history.
Industrial enterprises nationalize by the government, were reconstructed and
expanded and beginning with 1933 new industrial enterprises were erected.
At present the socialist industry in Mongolia has different branches such as
powerstations, mining and food, light and building industries.
The manufacturer of the means of production group (A) in total volume
of industrial output increased from 16,8% in 1968 to 43% in 1969 770 . In 1969,
319,8 kwh of electricity and 1349,9 kg of coal were produced per capita of the
population.
Total gross output of industry increased 1,6 times in 1965, compared with
1960 that of state industry 1,6 times and of cooperative industry 1,7 times.
768
Data of t he Statistical Board of MPR.
769
Ibid
770
Data of t he Statistical Board of MPR.
393

With the aid of the USSR and other socialist countries, 70 large industrial
enterprises, several coal-mines power stations cement plants, silicate brick and
wood processing factories and others have been built in the past nine years.
The MPR is an agrarian- industrial country with a learning towards becoming
industiral-agrarian through universal intensification of all branches of the
economy and increasing economic efficiency on the basis of wide application of
scientific and technological achiements.
A new social class, the working class, has made it appearance in Mongolia,
consisting of state industrial workers, transport workers, agricultural workers on
state farms and machine and livestock stations, and those working at producers
cooperatives.
The Mongolian working class is mastering new professions and achieving
high productivity displaying great organizational ability and consciousness being
the main motive force of the country’s industrial development.
A new system of transport communications has been set up in the republic.
Pack and cart transport has been replaced by modern transport and there is an
extensive network of motor transport, railway and air services.
The country has telephone telegraph services and a broadcasting system.
Qualified specialists and skilled drivers work on motor cars electric locomotives
and aeroplanes just as their father and grandmothers skillfully led camel caravans
and tamed wild horses in the olden days.
This does not mean that Mongols have for ever given up their horses, camels
and oxen. These animal are still used for farm work.
The government had to solve another no less important issue that to cultural
development prompted by the requirements of the new society. The solution
of the problem was based on combining application and development of the
country’s cultural heritage which had been accumulated down the centuries by
the Mongols with the introduction of world progressive culture, modern science
and technology.
There is universal literacy in the country, the population reads newspapers
and journals fiction and scientific literature, in their native language. The libraries
and clubs, radio and films are at the service of the people. All children of school
age attend schools, as there is universal compulsory elementary education in the
countryside and general 8 year schooling in town.
The youth after 8 years of schooling can continue their studies at colleges
in Ulan-Bator and abroad, acquiring qualifications in different specialities in
the field of agriculture, industrial, transport, education, medicine, science and
engineering. The scientific art and technological workers among the intellectuals
contribute greatly to transforming society. The growth of modern Mongolian
literature and art which was founded and is being developed on the basis on the
rich experience of the people’s art and modern world cultural achievements is
a major gain of nearly 50 years of progress in Mongolia. Scientific research is
conducted by the Academy of Sciences and by its various research institutions
394

and colleges, not only in the field of Mongolistics but in major branches of the
natural and technical sciences.
The welfare of workers, ACA members and intellectuals is constantly
improving. The real wages of workers and employees have grown 1,6 times in
1969, as compared with 1966; the incomes of ACA members have nearly doubled
and pensions have quadrupled 6 .
The new five year Plan envisages a significant increase in the material wellbeing
of the population. The revolution caused great changes in the political
structure of the state, in the economic and spiritual life of the people, in their wellbeing,
in their general outlook and ideology, in the social system of society. The
former social structure, prior to the revolution, which consisted or arats (albata,
Khamzilga and shabi) the ecclesiastical and secular feudal class, and a small
percentage of intellectuals was replaced by the arats, emancipated from selfdom.
Some of these arats had been petty tradesmen who later became full-fledged
members of ACA’s workers, or intellectuals who had never known the meaning
of explotation.
Members of ACA’s are toilers who can read and write their native language
and who have received either an elementary or secondary and vocational
education.
The workers are new members of society, literate and having technical
qualifications their field of labour. The modern intellectuals are teachers
in all types of schools agricultural specialists livestock experts veterinaries
agronomists and mechanics medical workers, engineering workers researchers
in the field of sciences, art and literature and employees. Everybody is perfecting
his knowledge skill and social-mindedness. The changes that have taken place in
the life of the Mongolian People during the past half century, since the victory of
the People’s Revolution are first of all the fruits of the labour of the working class
cooperative arats, toiling intellectuals; of the great organizational work carried out
by the MPRP and the People’s Government.
Modern Mongolian history beginning with the People’s Revolution occupies
a prominent place in the studies of our scholars Soviet Mongolists and those of
other countries. A great deal has been done deserving merit but there is much
more to be done in this field to analyze its many problems and to give a broader,
deeper, comprehensive interpretation of the problems from the scientific point of
view.
Thank you for listening!
ÎÓÌÝ-èéí II èõ õóðàë. I áîòü. ÓÁ.,
1973. ò 24-33. (ìºí ìîíãîë, îðîñ)
395

1921 ÎÍÛ ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ
ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ, ÃÎË ¯Ð įÍ
I
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð Ìîíãîë îðîíä 50 æèëèéí
ºìíº àðäûí õóâüñãàë ÿëàâ. Ýíý õóâüñãàëûí äîòîîä îáúåêòèâ øàëòãààí íü
àðä, ôåîäàë õî¸ð àíãèéí õîîðîíäîõ íèéãìèéí çºð÷èë öàã ¿åý ºíãºð¿¿ëñýí
ôåîäàëûí áàéãóóëàë áà ¿íäýñíèé áîëîí êîëîíèéí õ¿íä äàðëàëûí óðøãààð
åð áóñààð õóðöàäñàí ÿâäàë áàéâ. Ìîíãîëûí ôåîäàëèçì õýäèéãýýð çàðèì
îíöëîãòîé áàéñàí áîëîâ÷ ôåîäàë, ãàçàð áèë÷ýýð, ìàëûã á¿ðýí, õàìæëàãûí
àðäûã õàãàñ ºì÷èëæ áàéñíààðàà ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí åðºíõèé
øèíæ òºðõºä õàìààðàãäàæ áàéâ.
Íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü õóâèà àðãàöààã÷ áà õóâèà õàãàñ
àðãàöààã÷ øèíæãýé í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé áàéñàí áºãººä òýð íü àæ
¿éëäâýðèéí àëèâàà íýãýí ¿¿ñâýð áàéãààã¿é ¿åä ãýð çóóðûí ãàð ¿éëäâýðýýñ ÷
ñàëæ ÷àäààã¿é áàéâ. Ìàëûã ãîëëîí ºì÷ëºã÷èä íü õàð, øàð ôåîäàëóóä áàéñàí
áºãººä òýä õóâüñãàëûí ºìíºõºí, òóñ îðíû õ¿í àìûí çºâõºí 7,8 õóâèéã ýçýëæ
áàéñàí àòëàà á¿õ ìàëûí 49,5 õóâèéã ºì÷èëæ áàéâ. Ãýòýë õ¿í àìûí 92,2 õóâü
íü áîëæ áàéñàí àðäóóä á¿õ ìàëûí çºâõºí 50,5 õóâèéã õàìàð÷ áàéâ.
Òóñ îðíû çàõ çýýëèéã ýðõøýýëäýý á¿ðýí àòãàæ áàéñàí ãàäààäûí êàïèòàë
ýðõ òýãø áóñ ñîëèëöîî õèéõ çàìààð àðâèí îðëîãî îëæ, þóíû ºìíº àðä îëíûã
¿ã¿éð¿¿ëýí õîîñðóóëæ áàéâ.
Õ¿í àì á¿õýëäýý áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é áàéñàí, õîøóó íóòàãò áè÷ýý÷ íàðûã
áýëòãýäýã, öººí õ¿íòýé ãýðèéí ñóðãóóëèéã ýñ îðóóëáàë èðãýíèé ñóðãóóëüã¿é,
ìºí îð÷èí ¿åèéí ýìíýëýãã¿é, õºäºëìºð÷äèéã äàðëàã÷äûí ºìíº òýâ÷ýýðòýé
ñºãä¿¿ëýí, òýä íàðûí ýðõã¿é ãóéëãàí÷ áàéäëûã çºâòãºí íîìíîñîí ëàìûí
øàøèí íî¸ðõîæ áàéñàí çýðýã íü òóñ îðíû ñî¸ëûí õýìæýý òóí ÷ äîðîé
áàéñíûã õàðóóëæ ÷àäàõ þì. Íèéãýì íü äàðëàãäàã÷ àðä, äàðàíãóéëàí ìºëæèã÷
ôåîäàë õî¸ð ýñðýã òýñðýã àíãèàñ á¿ðýëäýæ áàéâ.
Óëñ òºðèéí õóâüä ÿìàð ÷ ýðõã¿é àðä àíãè, ýçýí íî¸äûíõîî àæëûã õèéæ
ºãºõ, áèåò ç¿éë áà ìºí㺺ð ãóâ÷óóð íèéë¿¿ëýõ, òýä íàðààñ ãàäààäûí ï¿¿ñýíä
òàâüñàí òîî òîìøã¿é ºðèéã òºëºõ çýðãýýð ôåîäàëûí ç¿éë á¿ðèéí õ¿íä õ¿÷èð
àëáûã çàëãóóëæ áàéâ.
Ôåîäàëèçì ÿëçàð÷, ¿íäýñíèé êîëîíèéí äàðëàë èõýñ÷ áàéñàí íü íèéãìèéí
ãîë ¿éëäâýðëýã÷ õ¿÷èí-àðäûã õîîñðîëûí òóéëä õ¿ðãýñýýð áàéâ.
Ôåîäàë áà êîëîíèéí äàðëàëûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí çîâëîíò óðøãààñ
áîëæ ¿ã¿éðýí õîîñîðñîí àðäóóä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº áà ôåîäàëûí ýñðýã
õºäºë㺺íèé ãîëëîõ õ¿÷èí íü áîëæ áàéâ.
396

Àðäûí ýíý õºäºë㺺í íü ãàãöõ¿¿ àóãàà èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëæóóëàã÷
íºëººíèé à÷ààð ôåîäàë áà ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí àðä÷èëñàí
õóâüñãàë áîëîí òºãñ ÿëæ ÷àäàõ áàéâ.
Àóãàà èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñíààð, á¿õ äýëõèéí ò¿¿õýíä ¿íäñýí
ýðãýëò ãàð÷, òýð íü õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº äýýä õýâøèë áîëîõ
ñîöèàëèçìä êàïèòàëèçì áà ò¿¿íèé ºìíºõ õàðüöààíààñ øèëæèõ øèíý ¿åèéí
ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëýí òîäîðõîéëñîí áèëýý.
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèí íàðààñ íýýæ õºãæ¿¿ëñýí øèíæëýõ
óõààíû êîììóíèçì íü çºâëºëò òºð áàéãóóëàãäàí áýõýæñýí ÿâäàëä èëýðëýý
îëæ, õóó÷èí åðòºíöèéã õóâüñãàëæóóëàí øèíý÷ëýõ õ¿÷èðõýã ýð÷ áîëæ ýõëýâ.
Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, îêòÿáðèéí õóâüñãàë õî¸ðûí ¿çýë ñàíàà Ìîíãîë
îðîí äàõü àðäûí õºäºë㺺íèéã îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðààõè îëîí óëñûí
õóâüñãàëò ¿éë ÿâäëûí ºíäºð òºâøèíä ºðãºí òàâèâ.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð íýýãäñýí øèíý ýðèí ¿åèéí àìüñãàëûã òóñãàí,
àðäûí õóâüñãàë ÿëàõ áîäèò çàìûã óõàìñàðëàæ ÷àäàõ òèéì òóóøòàé
óäèðäàã÷ íàð íü àðäûíõàà õ¿ñýë ýðìýëçëýë, àíãèéíõàà ãîë àøèã ñîíèðõëûã
èëýðõèéëñýí Ä.Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé õàìò ç¿òãýã÷ íàð áàéâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð, ò¿¿íèé õàìò ç¿òãýã÷ íàðûí áàéãóóëñàí àðäûí íàì íü
õýäèéãýýð ýõýí ¿åäýý ìàë÷èí àðäààñ á¿ðýëäñýí áîëîâ÷, Êîìèíòåðí áà
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí êîììóíèñò íàìààð äàìæóóëàí îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺íä ... íèéëýí îðñíîîðîî, àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàõ
õ¿÷èí áîëæ, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí òýìöýëä õýðýãæ¿¿ëýâ. Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí èíãýæ õóâüñãàëò íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ãîë õºäëºõ õ¿÷èí íü áîëîâ.
Ìÿíãà ìÿíãàí àðäóóä, òóõàéëáàë: õàìæëàãà àðä, ÿäóó÷óóä áà çàðö íàð,
Ìîíãîë îðîíä öºìðºí èðæ, ò¿¿íèéã 1919-1921 îíä ýçýðõèéëñýí õÿòàäûí
ãàìèí, öàãààíû ýòãýýäèéí öýðãèéí õ¿÷íèé ýñðýã çýâñýãò òýìöýëä áîñîöãîîæ,
àðäûí æóðàìò öýðãèéí ýãíýýíä øóóä áèåýðýý îðîëöñîí áà çàðèì íü ò¿¿íèé
òýìöýëä ç¿éë á¿ðèéí äýìæëýãèéã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
ßïîí, Àíãëè, Àìåðèêèéí ççýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí äààëãàâðààð, òóñ îðîíä
öºìðºí èðñýí õàðèéí áóëààí ýçëýã÷èä íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã áàãàëçóóðäàí äàðæ, òóñ îðíûã êîëîíèéí ýðõøýýëèéí
õ¿ðýýíä õýâýýð áàéëãàí, óëìààð ò¿¿íèé ºðãºí èõ íóòãèéã Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí
ýñðýã äàéíû òàëáàð áîëãîõûã óðüäàë áîëãîñîí þì.
Ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã çñýðã¿¿öñýí á¿õ õ¿÷èí àðäûí íàìûí óäèðäëàãûí
äîð íýãäñýí ýíý òýìöëèéí ºâºðìºö õýëáýð íü õàðèéí áóëààí ýçëýã÷äèéã òóñ
îðíîîñ õººí çàéëóóëàõàä àøèã òóñòàé áîëñîí þì. Ãýâ÷ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí õóâüñãàë íü äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷íèé
äýìæëýã á¿õèé õàðèéí ò¿ðýìãèéäýã÷äèéí ýñðýã ÿâóóëñàí òýìöëèéí òýð õ¿íä
¿åä Ǻâëºëò Îðîñ óëñûí ç¿ãýýñ ìàíàé àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí à÷ààð
ãàãöõ¿¿ òºãñ ÿëæ ÷àäàâ.
397

Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ãàäààä äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã ºðãºí ôðîíò
äýýð áààòàðëàã òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéõäàà, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ò¿¿íèé
õ¿ñýëòýýð, óëñ îðíîî õàðèéí áóëààí ýçëýã÷äýýñ ÷ºëººëºõºä íü ax ä¿¿ ¸ñíû
èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õàìòûí òýìöëèéí çîðèëãîîð íýãäñýí
Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õàðèëöàíãóé ñîíèðõîë íü õî¸ð îðíû
óëñ õîîðîíäûí àíãèéí àõ ä¿¿ ¸ñíû õîëáîîã á¿ðýëä¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýâ. Èíãýæ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, àóãàà èõ îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû íºëººãººð àðäûí õóâüñãàëò íàìûíõàà óäèðäëàãà
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæèéí à÷ààð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã 1921 îíä ÿëóóëàâ.
Õóâüñãàë èéíõ¿¿ ÿëñíààð Ìîíãîë îðîí êîëîíèéí ñèñòåìèéí õ¿ðýýíýýñ
ìóëòðàí ãàð÷, öààøäàà äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí íýãäìýë ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í áîëîõ àç çàâøààíûã îëæ àâñàí áèëýý. Èéì ó÷ðààñ ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàë íü àóãàà èõ îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëààð ýõýëñýí äýëõèéí
õóâüñãàëò ¿éë ÿâäëûí ñàëøã¿é õýñýã íü áîëñîí þì.
Òýðã¿¿íèé îðîíä ÿëñàí ñîöèàëèñò õóâüñãàë íü êîëîíè áà õàðààò îðîí äàõü
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº àðä÷èëñàí õºäºë㺺íòýé çàéëøã¿é íèéëýõ òóõàé àóãàà èõ
ñýòãýã÷ Â.È.Ëåíèíýýñ óðüä÷èëàí ¿çñýíèéã ìîíãîëûí õóâüñãàë ä¿¿ðýí íîòëîâ.
1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëãî áîë òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ
ÿâäàë áàéâ. Ýíý çîðèëò íàìûí àíõíû ìºðèéí õºòºëáºð áè÷èã áàðèìò áîëîí
àðä ò¿ìíèé çýâñýãò áîñëîãûí áàéãóóëëàãà áîëñîí Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð
òîãòñîíîîð èëýðëýý îëîâ. Ýíý çîðèëò íü àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö çàñãèéí ýðõ
îðîí äàÿàð 1921 îíû 7-ð ñàðä Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ìýäýëä øèëæèæ, 1921-1924
îíä òºðèéí áàéãóóëëàãûã àðä÷èëæ, óëìààð 1924 îíû 11-ð ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûã
òóíõàãëàñíààð õýðýãæèí áèåëýâ.
Ìîíãîë îðîíä õóðàë õýëáýðýýð á¿ðýëäýí òîãòíîñîí àðäûí òºð íü àðäûí
õóâüñãàëò íàìûí óäèðäëàãûí äîð õºäºëìºð÷èí àðäûí äàðàíãóéëàí çàõèðàõ
çàñàã áîëîí õºãæèæ, àæèë÷èí òàðèà÷íû äèêòàòóðûí ¿¿ðãèéã õóâüñãàëûí
àíõäóãààð øàòàíä ã¿éöýòãýæ èðýâ.
II
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë íü ò¿¿õýíä àíõ óäàà áàéãóóëàãäñàí ñîöèàëèñò
òºðèéí à÷ààð òóñ îðíûã õºãæëèéí êàïèãàëèñò áóñ çàìààð ÷èãë¿¿ëýí, öààøäàà
ñîöèàëèñò õóâüñãàëä øèëæèí îðîõ áîäèò áîëîëöîîòîé áàéâ.
Â.È.Ëåíèí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé øèíæòýé ýõýëñýí
õóâüñãàëò õºäºë㺺í íü öààøäàà êàïèòàëèçì, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õàíäàõ
ä¿¿ðýí áîëîëöîîòîéã íýã áóñ óäàà çààæ áàéñàí áèëýý. 771 Â.È.Ëåíèí óðüä
õîöðîãäñîí îðíóóä, òóõàéëáàë: Ýíýòõýã, Åãèïåò, Ìîíãîë îðîí, ñîöèàëèñò
771
398

ã¿ðí¿¿äèéí òóñëàìæààð êàïèòàëèçìûã àëãàñàí, ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ
áîëîõûã îíîëûí òàëààð ¿íäýñëýñýí áèëýý.
Â.È.Ëåíèí ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé 1921 îíä õèéñýí ò¿¿õýí ÿðèàíäàà
Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí êàêèòàëèñò áóñ çàìûí õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã
òîäðóóëàí àâ÷ ¿çñýí áèëýý. 772 Ëåíèí òýõäýý êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
çîðèëòûã øèéäýõ äîòîîä ãàäààä ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ àðäûí íàì, àðäûí
òºðèéí ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëýõ, Ǻâëºëò Ìîíãîëûí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ
ÿâäàë íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ çààñàí áèëýý.
Ëåíèíèé äýýð äóðäñàí çºâëºë㺺íèéã óäèðäëàãà áîëãîí Ìîíãîë îðíû
ãàãöõ¿¿ ¿íýí çºâ çàì áîë õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàì ìºí ãýæ ÌÀÕÍ-ûí
3-ð èõ õóðàë 1924 îíä ¿çñýí áèëýý.
Ëåíèíèé çààëòóóäûã ¿íäýñëýí, Ǻâëºëòèéí Äóíäàä Àçèéí õîëáîîíû á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñóóäûí òóðøëàãà áà ººðèéí îðîí äàõü àíãèéí õàðüöàà, íèéãýì
óëñ òºðèéí íºõöëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîâñðóóëñàí ýíý æàíæèí øóãàì íü
íàìûí 4-ð èõ õóðëààñ 1925 îíä áàòàëñàí 2 äàõü ïðîãðàììûí ¿íäýñ íü áîëæ
ºãºâ.
Àðäûí çàñàãò Ìîíãîë îðîí çºâëºëò òºðòýé, Àðäûí íàìààñ Êîìèíòåðí
áà Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí êîììóíèñò íàìààð äàìæóóëàí îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ðýýð, ìîíãîë
àðäûí õóâüñãàë íü òóñ îðíûã ñîöèàëèçìä îðóóëñàí áèëýý.
Ýíý íü õóâüñãàë÷ àâàíãàðäûí óäèðäàõ ðîëü, ò¿¿íèé øóðãóó òýìöëèéí
à÷ààð äóíäàä ýðòíèé ¿åèéí áàéãóóëëûí ýñðýã ÷èãëýãäñýí õóâüñãàë, ñîöèàëèñò
õóâüñãàë áîëîí õºãæèæ áîëîõ áà ñîöèàëèñò õóâüñãàë íü àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
àñóóäëûã äàëèìààð øèéäâýðëýæ, óëìààð òýð õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã
áýõæ¿¿ëæ áîëîõ òóõàé 773 Ëåíèíèé áàñ íýãýí ÷óõàë çààëòûã èëò íîòëîâ.
¯íýõýýð Ìîíãîë îðîí àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö øàò ¿åèéã àëãàñàí íýãýí
äàëàéöààð ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæýýã¿é áèëýý. Ìîíãîë îðîí
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèõäýý õî¸ð ãîë øàòûã äàìæñàí,
¿¿íä: 1921 îíîîñ I940 oí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí àðä÷èëñàí øàò áà 1940 îíîîñ
1961 îíûã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí ñîöèàëèñò øàò òóñ òóñ áîëîé. Ýíý õî¸ð øàò íü
äîòðîî íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íàðèéí ò¿âýãòýé îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí
àðãà õýëáýðèéí õóâüä îíöëîã á¿õèé õýä õýäýí ¿åòýé áàéñàí íü ìýäýýæ õýðãýý.
Ôåîäàëûí õàìæëàãàò áàéãóóëëûí íºõöºëä ãàðñàí õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí
àãóóëãà áîë äóíäàä çóóíû ¿åèéí äýãëýì, áàéãóóëëûã öýâýðëýõýä îðøèõ
òóõàé Â.È.Ëåíèíýýñ çààñàí 774 áà ìºí ò¿¿íýýñ ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äàä ºãñºí
çºâëºë㺺íèéã áàðèìòëàí òóñ îðîí äàõü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé
íºõöºë, àíãèéí õàðüöààã ìàíàé íàì øèíæëýí ¿çýæ, õóâüñãàëûí àíõäóãààð
øàòíû òàêòèê, ñòðàòåãèéí ãîëëîõ çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áèëýý.
772
Â.È.Ëåíèí, Áåñåäà ñ äåëåãàöèåé Ìîíãîëüñêîì Íàðîäíîé ðåñïóáëèêè, 5 íîÿáðÿ 1921 ãîäà-// Ïîëí.
ñîáð. ñî÷. Òîì 44. ñòð 233.
773
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 33-ð áîòü. ÓÁ. 1967 îí. 35-ð òàë.
774
̺í òýíä
399

Ýäãýýð çîðèëòûí ¿íäñýí àãóóëãà ãýâýë äóíäàä ýðòíèé ¿åèéí ¿ëäýãäëèéã
óñòãàõ, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ, óëñ îðíû çàõ çýýëèéã ãàäààäûí
õóäàëäààíû êàïèòàëûí ýðõøýýëýýñ ÷ºëººëºõ, òºð áà íèéãìèéí áàéãóóëàëòûã
àðä÷èëàõ, êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí ¿¿ñâýð¿¿äèéã áóé áîëãîí
áýõæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ.
Àðä÷èëàë, ñîöèàëèñò àãóóëãûã õîñëóóëñàí íèéãìèéí îëîí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ýðýìáý äàðààíû õóâüä ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõ àñóóäàë
õóâüñãàëûí àíõäóãààð øàòíû ýõíèé ¿åä øóóä òàâèãäààã¿é íü òîäîðõîé áèëýý.
Íàì òýð ¿åä ôåîäàëûí ýñðýã õàíäñàí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ çàìààð
õóâüñãàë öààøäàà ñîöèàëèçì ººä õºãæèõ õýòèéí òºëºâòýéã õàðãàëçàí, äóíäàä
çóóíû õàðüöààã óñòãàí, õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçìä øèëæèõ
óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã áóé áîëãîõ çîðèëòóóäûã íýí òýðã¿¿íýý äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí áèëýý.
Ôåîäàë ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà êàïèòàëûí ýñðýã õîñîëñîí àñóóäëûã
øèéäâýðëýñýí õóâüñãàëûí àíõäóãààð øàòíû îíöëîãóóäûí òóõàé çàðèì
àñóóäëóóäûã äýëãýðýíã¿éõýí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
1. Àðäûí çàñàã òîãòìîãö, 1921 îíîîñ ýõëýí ôåîäàëûí òºðèéí áàéãóóëàëòûã
ýâäýëæ, àðäûí àðä÷èëñàí çàñãèéí áàéãóóëàëòûã îðîí äàÿàð òîãòîîí
áýõæ¿¿ëýõ, ôåîäàëûí ýðõ ÿìáûã õÿçãààðëàæ, óëìààð õàñàõ, õàìæëàãàò ¸ñûã
ôåîäàëûí á¿õ àëáàí òàòâàðûí õàìò õàëàí, õ¿í àìààñ ãàäààäûí ï¿¿ñýíä òºëºõ
ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ãàçðûã óëñûí áîëãîõ çýðýã çàð÷ìûí õýä õýäýí ÷óõàë
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäñýí áèëýý.
Ôåîäàëûí ýñðýã ýäãýýð àðä÷èëñàè ººð÷ëºëò¿¿äèéí ¿ð ä¿íä ôåîäàë àíãèéí
óëñ òºð, ýäèéí áàéð ñóóðü ¿íäñýýðýý ñóëàðñàí áîëîâ÷, ôåîäàëûí àæ àõóéòíû
õóâèéí æèí òóñ îðíû ýäèéí çàñàãò íèëýýä èõ õýâýýð áàéâ. Æèøýýëáýë,
Ìîíãîë îðíû á¿õ ìàëûí 35 õóâü íü 1924 îíä ôåîäàë àæ àõóéòíû ãàðò áàéâ.
Òýä àðä÷èëñàí òºðèéí øèíý íºõöëèéã àøèãëàí, àðäûã ýäèéí çàñãèéí
õýëáýðýýð ìºëæèõ àðãàíä îðæ, òýäíèé õºäºëìºðèéã õºëñëºí çàâøèæ áàéñíààñ
ãàäíà ãàäààäûí ï¿¿ñ áà íóòãèéí õ¿í àìûí õîîðîíä àðèëæàà íàéìàà ÿâóóëàõ
çàìààð ýäèéí çàñãèéíõàà õ¿÷èí ÷àäëûã õýâýýð õàäãàëàõûã õè÷ýýæ áàéâ.
Íàì çàñàã, ýíý øèíý ¿çýãäëèéã õàðãàëçàí òîìîîõîí õ¿ðýý õèéäèéã
îðîëöóóëàí ôåîäàëûí àæ àõóéòíûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð õÿçãààðëàõ
áîäëîãûã ÿâóóëæ, òýäýíä àëáàí òàòâàðûí ºíäºð ¿¿ðãèéã íîîãäóóëàí, óã
òàòâàðààñ äóíä àæ àõóéòàé àðäûã õºíãºëºí, ÿäóó àðäûã á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ,
çàðö íàðûã ôåîäàë ýòãýýäèéí äàðëàëààñ õàìãààëæ áàéâ.
Ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëñàí ýäãýýð àðãà õýìæýý íü õóâüñãàëààð óñòãàãäñàí
ôåîäàë àíãèéí ç¿ãýýñ àðäûí òºðèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àæèë ÿâóóëãûã
õºñºðä¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ, õàðèéí èìïåðèàëèñò õ¿÷íèé äýìæëýãýýð
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿, ýðãýëò õèéõèéã îðîëäîõ, çýâñýãò áîñëîãî ãàðãàõ çýðýã
àíãèéí øèð¿¿í ýñýðã¿¿öëèéã äàâæ òóóëñàí áèëýý. Àðäûí àðä÷èëñàí òºð, àæ
àõóé, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, õ¿ì¿¿æèë, áàòëàí õàìãààëàõ òàëààð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýý
ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð õýðýãæ¿¿ëýí, õóó÷íàà ñýðãýýõèéã ýðìýëçñýí
400

ôåîäàë àíãèéí õóâüä òýäãýýðèéí ýñýðã¿¿öëèéí õèðýýð õ¿÷èðõèéëýõ àðãûã
õýðýãëýæ áàéâ.
Íàì, àíãèéí òýìöëèéã óäèðäàõ òàëààð òóðøëàãàà íýìýãä¿¿ëæ áàéñíû
ñàöóó, àðäûí òºðèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áàéð ñóóðü, áýõæèæ àðä ò¿ìíèé
àíãèéí óõàìñàð äýýøèëñýýð áàéâ. Íàì çàñàã ýíý áàéäëûã ¿íäýñëýí 11 ìÿíãà
ãàðóé òîìîîõîí õàð øàð ôåîäàëûí ìàë õºðºíãèéã õóðààõ àæëûã 1929-1932
îíä ÿâóóëàí, ôåîäàëûí àíãè ðóó øóóä äîâòîëñîí áèëýý. Õóðààñàí ýíý ìàë
õºðºíãèéã ãàð õîîñîí ÿäóó àðäóóäàä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí þì.
Ôåîäàë àíãèéã óñòãàõààð ¿å÷èëýí ýðýìáý äàðààòàé ã¿éöýòãýñýí çîðèëò,
àðäûí õóâüñãàëûí àíõàí øàòíû òºãñãºëä øèéäâýðëýãäýí äóóñàâ.
2. Óëñ îðíû çàõ çýýëèéã ãàäààäûí êàïèòàëààñ ÷ºëººëºõ íü èìïåðèàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ÷óõàë çîðèëòûí íýã áàéâ.
Àðäûí òºðººñ õóâèéí àæ àõóéòàí àðäóóäòàé çàõ çýýëèéí õîëáîîã òîãòîîõ
çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä óëñûí ºì÷ áîëãîñîí ¿éëäâýðèéí æèæèã ãàçðóóä íü
õ¿÷ ìºõºñ áàéñàí ó÷èð, ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñ íü ýíý òàëààð çîíõèëîõ
ãîë ñóóðèà ýçýëñýýð áàéâ. Òýä íàðààñ õóäàëäààíû íèéò ýðãýëòýä 1926-1927 îíä
ççýëæ áàéñàí õóâèéí æèí ýêñïîðòûí òàëààð 67 õóâü, èìïîðòûí òàëààð 70 õóâü
òóñ òóñ áàéâ. Ýíý áàéäàë òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëä ñ¿ðõèé
àþóëòàé áàéëàà. Ãýòýë ôåîäàëûí ýäèéí çàñãèéí áààçûã óñòãàõ òàëààð õèéæ
áàéñàí òýìöëèéã õîéøëóóëàõ áóþó ñóëðóóëàõààð áàðóóíû ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ
1927-1929 îíä áàðèìòàëæ áàéñàí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí êóðñ íü áàñ ãàäààäûí
õºðºíãºòíèé ï¿¿ñ¿¿äòýé ýäèéí çàñãèéí õîëáîîã òîãòîîõûã óðüäàë áîëãîæ,
¿íäýñíèé êàïèòàëèñò ýòãýýä¿¿äèéí ºñºëòèéã èëò ººãø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
¿íäñýí çîðèëãûí ýñðýã õàíäñàí áàðóóíûõíû ýíý øóãàì íü ýöñèéí ÝÖÝÑÒ òóñ
îðíû õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìûã ýñðýã ç¿ã ð¿¿ õàíäóóëàõ çîðèëãîòîé áàéâ.
Íàì, áàðóóíû òýð àþóëò øóãàìûã 1928 îíä ýðñ íÿöààí æàíæèí øóãàìàà
õºäºëøã¿é áîëîõûã äàõèí áàòëàâ.
Àðäûí íàì çàñàã ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ ààæìààð øàõàí
çàéëóóëàõ çîðèëòîîð õýä õýäýí ýðýìáý äàðààòàé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýâ.
¯¿íä:
Íýãä¿ãýýðò. Òóñ îðîí äàõü ãàäààä äîòîîä õóäàëäààíû ñàíàà÷ëàãûã ãàðòàà
àâ÷, àðäûí àæ àõóéòíûã õàðèéí õóäàëäààíû ï¿¿ñíèé ýðõøýýëýýñ ãàðãàõ
çîðèëãîòîé 1921 îíû 12-ð ñàðä áàéãóóëàãäñàí ¿íäýñíèé õîðøîîíû õóäàëäààã
áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûã òóóøòàé ÿâóóëæ áàéâ. Õîðøîîëëûí ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãà
çîõèîí áàéãóóëàëò, àæ àõóéí õóâüä áýõæèæ õóâüñãàëä ¿íýí÷ áîëîâñîí õ¿÷èí
óã áàéãóóëëàãàä òîìèëîãäîí î÷èæ àæèëëàæ áàéñàí áà õóäàëäààíû àíõíû òýð
áàéãóóëëàãàä ãàäààä, äîòîîä õóäàëäààíû îíö ýðõèéã ýäë¿¿ëñýí þì.
Õî¸ðäóãààðò. Ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñíèé ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàí
àðäûí òºðèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä øààðäàãäàæ áàéñàí õóðèìòëàëûí ýõ
áóëãèéã íýìýðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òýäíèé õóâüä ãààëü áà òàòâàðûí íýãäñýí
áîäëîãûã ÿâóóëàâ.
401

Ãóðàâäóãààðò. Ãàäààäûí õóäàëäààíû ï¿¿ñí¿¿äèéí áàéð ñóóðèéã
ñóëðóóëàõ, õóâèéí ìàë àæ àõóéòíû òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýýøë¿¿ëýõ
ò¿¿íèé ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð, ýäèéí çàñãèéí øèíý
áîäëîãûí òóðøëàãûí çàðèì çàð÷ìûã àøèãëàí õóâèéí õóäàëäàà÷íû
ñàíàà÷ëàãûã òºðèéí õÿíàëòûí äîð çºâøººðºõ õýëáýðýýð õóâüñãàë ÿëñíû
äàðààõ æèë¿¿äýä ÿëàíãóÿà 1933-1936 îíä õýðýãëýæ áàéâ.
ĺðºâä¿ãýýðò. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéíõàà õàìòûí
àæèëëàãààã òóóøòàé ºðãºæ¿¿ëñýí íü õîöðîãäìîë îðíóóäàä êàïèòàëèçìûí
ÿâóóëæ áàéäàã çàõ çýýëèéí êîëîí÷ëîëîîñ àíãèéíõàà ÷àíàðûí õóâüä ¿íäñýí
ÿëãàà á¿õèé, àðä ò¿ìýíä àøèãòàé õóäàëäààíû õàðüöàà áóé áîëîí õºãæèõºä îíö
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ. Ǻâëºëò Ìîíãîëûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãàà íü òóñ îðíûã ãàäààäûí çàõ çýýëýýñ ÷ºëººëºí, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí
òóñãààð òîãòíîëûã õàíãàõàä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ.
Ýíý õàìòûí àæèëëàãàà íü ìºí ÷àíàðààðàà ìàíàé àðä ò¿ìíýýñ êàïèòàëèñò áóñ
çàìûí òºëºº ÿâóóëæ áàéñàí òýìöýëä òóñëàõ ãàíö çîðèëãî á¿õèé òýãø ýðõòýé, õýí
õýíäýý àøèãòàé ñîöèàëèñò õóäàëäààãààð äàìæóóëàí àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã
çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèòàé ýäèéí çàñãèéí õóâüä õîëáîæ ºãñºí þì.
3. Â.È.Ëåíèíýýñ ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äàä ºãñºí çºâëºë㺺íèéã áàðèìòëàí,
óëñ îðíû àæ àõóéí óóëçâàð ñàëáàðóóäàä êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéí
ñèñòåìèéí ¿¿ñâýð¿¿äèéã áóé áîëãîõ çýðýã íàðèéí ò¿âýãòýé àñóóäëóóäûã íàì
çàñàã õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàíä õýðýãæ¿¿ëýí øèéäâýðëýñýí áèëýý.
Òºâ áà ºìíºò Åâðîïûí àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä àæèë÷èí àíãèéí òºð
òîãòìîãö, öýðãèéí ãýìò ýòãýýä áà õàðèéí õºðºíãºòíèé õîãøëûã 1947-1948
îíä õóðààãààä, äàðàà íü äîòîîäûí õºðºíãºòíèé òîì äóíä ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä,
òýýâýð õóäàëäààíû õýðýãë¿¿ðèéã óëñûí áîëãîñîí áèëýý.
Ìîíãîë îðîíä ãýâýë, òóñ îðîíä áàéñàí ãàíö òåëåãðàô, öàõèëãààí õîðîî,
àðüñíû çàâîä, ÷óëóóí í¿¿ðñíèé óóðõàé çýðýã õýäõýí æèæèã ãàð ¿éëäâýðèéí
áà õàãàñ rap àæèëëàãààòàé áàéãóóëëàãóóäûã õóâüñãàë ÿëìàãö àðäûí òºðèéí
ìýäýëä øèëæ¿¿ëñýí áèëýý.
Ýäãýýð ãàçðóóä íü êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéí õýâøëèéí ¿¿ñâýð íü
áîëæ áàéñàí áîëîâ÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí òýð ¿åèéí áàéäàëä ìýäýãäýõ¿éö
õóâèéí æèíã¿é áàéâ. Èéìä ãàãöõ¿¿ çºâëºëò òºðèéí òóñëàìæààð ¿éëäâýð,
ñàíõ¿¿, çýýëëýãèéí ñèñòåì, ãàäààä äîòîîä õóäàëäàà, òýýâýð, õàðèëöààã õýðýã
äýýðýý öîî øèíýýð áàéãóóëæ, ýäãýýð ñàëáàðò õóâèéí êàïèòàëèñò ñàíàà÷ëàãà
ãàðàõ çàìûã õààæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Äýýðõ ¿éëäâýðèéí æèæèã
áàéãóóëëàãóóä íü 1925-1926 îíû ¿å ãýõýä ñýëáýãäýí ºðãºæèæ, 1929-1930
îíîîñ ýõëýí óëñ õîðøîîëëûí ¿éëäâýðèéí øèíý øèíý ñàëáàðóóä ìýäýãäýõ¿éö
õºãæèí ºñºæ ýõýëñýí áèëýý.
¯¿íèé çýðýãöýý Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð ¿íäýñíèé ìºíãºí
òýìäýãò, ñàíõ¿¿ çýýëèéí ñèñòåì, óëñûí àâòî òýýâýð, õóäàëäàà, õàðèëöàà
áóé áîëîí áýõýæñýí íü àæ àõóéí ÷óõàë õºø¿¿ðýã áîëæ ºã÷ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí
áîãèíî, óäààí õóãàöààíû õºíãºëºëò á¿õèé çýýëëýã îëãîõ, ¿éëäâýðèéí òîíîã
402

òºõººðºìæèéã òóñ îðîíä íèéë¿¿ëýõ, Ìîíãîë îðîíä èë¿¿ àøèãòàé íºõöëèéí
¿íäñýí äýýð õàìòàðñàí ¿éëäâýðèéí çàðèì ãàçðûã áàéãóóëàõ, ìîíãîëûí
àæèë÷èí, èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòíû áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ çàìààð
òóñ îðíû êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ
èõýýõýí òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Èìïåðèàëèñò õ¿÷èí òóõàéëáàë ÿïîíû öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ìàíàé
îðîí óðóó óäàà äàðàà äîâòîëæ áàéñàí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ ÿâóóëæ
áàéñàí àðä÷èëñàí íèéãìèéí ººð÷ëºëòºä áàñ èõ ò¿âýã ó÷ðóóëæ áàéñàí áèëýý.
¯¿íýýñ áîëæ àðäûí çàñãèéí ãàçàð ñàí õºðºíãºíèéõºº èõýýõýí õýñãèéã óëñ
îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò çàðöóóëàí, öººõºí õ¿í àìòàé ìàíàé îðîíä
áàãà áóñ õýìæýýíèé öýðãèéã áàðüæ áàéõààñ àðãàã¿éä õ¿ð÷ áàéñàí þì.
Ãýâ÷ ìàíàé àðä ò¿ìýí ºìíºõ íèéãìèéí óë ìºðººñ ¿ëäñýí õîöðîãäîë,
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé õàðãèñëàëûí àþóëààñ áîëñîí ýäãýýð áýðõøýýëèéã íàìûíõàà
óäèðäëàãûí äîð øàëãàðñàí õàíü çºâëºëòèéè àðä ò¿ìýíòýé áàéãóóëñàí óëñ òºð,
ýäèéí çàñàã, öýðýã, ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí äàâàí ÿëñàí áèëýý.
Íèéãìèéí ýäãýý𠺺ð÷ëºëò¿¿äèéí à÷ààð õóâüñãàëûí àíõäóãààð øàòíû ýöýñ
¿åýð óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò ôåîäàë áà õóâèà àðãàöààã÷ õýâøèë óñòãàãäàæ,
ãàäààäûí êàïèòàë øàõàãäàí çàéëóóëàãäàæ, ñîöèàëèñò ñåêòîð íèëýýä ºðãºæèí
áýõýæñýí áèëýý. Èíãýñíýýð ôåîäàëûí àíãè ò¿¿íèé òàéçíààñ àíãèæèð÷,
õàìæëàãûí ýðõøýýëä áàéñàí àðäóóä æèæèã òàâààðûí õóâèéí àæ àõóé ýðõýëñýí
àíãè áîëîí õóâèð÷, íèéãìèéí öîî øèíý àæèë÷èí àíãè òºðæ, àðäûí ñýõýýòýí
áèé áîëñîí áèëýý. Òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí çîíõèëîõ ñàëáàð áîëæ áàéñàí ìàë
àæ àõóé, õóâèéí àæ àõóéòíû æèæèã òàâààðûí õýâøèë áîëîí õºãæèâ.
4. Ãàçðûã óëñûí ºì÷ áîëãîñîí íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí íºõöºëä ãàçàð,
áýë÷ýýðèéí õýëáýðýýð àøèãëàãäàæ áàéñàí áîëîâ÷ áàãàã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéâ. ×óõàìõ¿¿ ãàçðûã óëñûí áîëãîñíîîð àðäóóä ò¿¿íèéã óëñ íèéòèéí
ºì÷èéí õóâüä, õýçýý ÷ àëü ÷ óëèðàëä ÷ºëººòýé àøèãëàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé
áîëñîí áàéâ.
Õóâüñãàëûí ºìíº ôåîäàëûí àæ àõóéòèààñ çîíõèëîí àøèãëàæ áàéñàí
áýë÷ýýðèéí ñàéí õýñãèéã ò¿øèãëýí ìîðèí õàäóóðò áà ìåõàíèêæñàí
ñòàíöóóäûã áàéãóóëàí, ºâñ áýëòãýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õèéæ
ñàíãèéí áà õóâèéí àæ àõóéòàíä òóñàëæ èðñýí áèëýý.
Àðäûí òºð ãàçðûã óëñ íèéòèéí ºì÷ áîëãîñíûã òóëãóóðëàí, ñàíãèéí àæ
àõóé, õîðøîîëëûí òàðèàëàíãèéí ãàçðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õºäºº àæ
àõóéí øèíý ñàëáàð áîëîõ ãàçàð òàðèàëàíã á¿ðýëä¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí íºõöëèéã
õàíãàñàí þì. Ãàçðûã óëñûí áîëãîñîí ÿâäàë íü óñ, îé ìîä, ìèíåðèàëûí
íººöèéã áàñ ñîöèàëèñò ñåêòîðûã á¿õýëä íü õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñíûã àíõààðàõã¿é áàéæ õýðõýí áîëîõ áèëýý.
Ãýâ÷ óäàìøèë á¿õèé ìàë àæ àõóé, òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð
õýâýýð áàéñààð èðýâ. Èéì ó÷ðààñ íàì, çàñàã, õóâüñãàëûí à÷ààð ôåîäàëûí
äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí àðäûí õóâèéí àæ àõóéä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàâ.
Àðäûí õóâèéí àæ àõóéòàí íü òàðèà÷íû æèæèã òàâààðûí àæ àõóéí õóâüä,
403

àíãèéí òàëààð çàäðàí, êàïèòàëèñò ýòãýýä¿¿äèéã òºð¿¿ëæ áàéñàí íü
îéëãîìæòîé õýðýã þì.
Ãýâ÷ íàì, àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû öààøäûí õºãæëèéã çîðãîîð íü
òàâèàã¿é, õàðèí àíãè ÿëãàâàðëàñàí áîäëîãî òóõàéëáàë, àëáàí òàòâàðûí
áîäëîãî çýðýã ÷óõàë õºø¿¿ðãèéã àøèãëàí, òýäýíä çîõèöóóëàõ íºëººãºº
¿ç¿¿ëñýýð áàéâ. Àøèã ìºõºñ ìàë àæ àõóéí òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
äýýøë¿¿ëýõ òàëààð îëîí æèëèéí òóðø èõ àæèë óéãàã¿é ÿâàãäàæ, ÿäóó áà
äóíä àæ àõóéòàí áàéíãà äýìæèãäýí èðñíèé à÷ààð ÿäóó àæ àõóéòíóóä íü äóíä
÷àäàëòíû õýìæýýíä õ¿ðòýë äýýøèëñýí áèëýý.
Àìüäðàëûí ÿâö, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð
õîðøîîëëîñîí òóðøëàãà íü àðä ò¿ìíèéã ¿ã¿éðýë, äàðëàë, íèéãìèéí òýãø áóñ
áàéäëûí øèíý õýëáýðýýñ áàòòàé õàìãààëæ ÷àäàõ òèéì íèéãýì, óëñ òºðèéí
õàðüöààã õºäºº òîãòîîõûí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéâ.
Òèéíõ¿¿ õàðèëöàà íü íèéãìèéí áàÿëãèéã íýìýãä¿¿ëýí, ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí
àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ ÷àäàõ ñîöèàëèñò ¸ñíû õîðøîîëëûã áàéãóóëàõ çàìààð
ãàãöõ¿¿ õàíãàãäàæ ÷àäàõ áàéâ.
Ãýâ÷ àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëëîõ ÿâäàë íü í¿¿äëèéè ìàë àæ àõóéí
ò¿¿õýí áà àõóé áàéäëûí îíöëîã, çàíøëûã íàðèéí õàðãàëçàõûã øààðäàæ
áàéâ. Íàì, òºð àðäûí ñàéí äóðûí õîðøîîëëûã ººãø¿¿ëýí ò¿¿íèéã äýìæèõ
áîäëîãûã ÿëàíãóÿà 1930 îíîîñ ýõëýí òàâüñàí áèëýý.
Èíãýõäýý àðäóóäààñ õ¿÷ õàâñðàí õîíü õÿðãàõ, õóäàã ìàëòàõ, ìàëàà
õàðèóëàõ çýðýã õàìòðàí õºäºëìºðëºäºã çàíøëûí äýâøèëòòýé òàëûã
àøèãëàõûí çýðýãöýý àðäûí àæ àõóéòíû ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéí çºâõºí
çàðèì õýñãèéã íèéãýì÷ëýõ áîäëîãûã òàâüñàí þì. Ýíý çºâ áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä íàìûí óäèðäëàãàä øóðãàëàí îðñîí ç¿¿íèé ýòãýýä¿¿ä öàã
¿åèéí òîäîðõîé íºõöëèéã ¿ë õàéõðàí çîõèõ íºõöºë á¿ðýëäýýã¿é áàéñàí òýð
¿åä àðäûí àæ àõóéòíûã õàìòðàëæóóëàõ àæëûã øóóðõàéëæ ýõýëñýí áèëýý.
Ç¿¿íèéõíèé áàðèìòàëæ áàéñàí ýíý øóãàìûã íàì áóðóóøààâ. Èíãýýä íàì,
õºäºëìºð÷èí àðäûí äóíä õîðøîîëëûí õÿëáàðõàí õýëáýðèéã æèíõýíý ñàéí
äóðûí ¿íäñýí äýýð ààæìààð íýâòð¿¿ëýõ áîäëîãîî ¿ðãýëæ ë¿¿ëæ, òèéíõ¿¿
íýãäñýí àðäàä ìàòåðèàë, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãèéã ¿ç¿¿ëýí õóâèéí àæ àõóéí
ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ óã õºäºë㺺íèéã àøèãëàí àðäûã èë äàëä õýëáýðýýð
ìºëæèõèéã ýðìýëçýã÷äýýñ íýãäëèéí ãèø¿¿äèéã õàìãààëñààð èðýâ.
Àðäûí ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íä 1934 îíä áóé áîëñîí àðäûí ¿éëäâýðèéí íýãäýë
÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ, òýäãýýðèéí òýðã¿¿íèé õýñýã íü íèéãìèéíõýý àæ
àõóéã ºñãºí ãèø¿¿äèéíõýý àæ àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë ìýäýãäýõ¿éö
àõèöûã îëæ áàéâ. Àðäûí ¿éëäâýðèéí íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý
øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëòûã õýðýãëýæ ÷àäàõ ñàíãèéí òîìîîõîí àæ
àõóéòíóóäûã îðîí íóòàãò áàéãóóëàõàä àðäûí òºð èõ àíõààðàë òàâüæ áàéâ.
Ýíý áîäëîãûí à÷ààð àðäûí îëîíõè íü õàìòûí àæ àõóéí àøèãòàé òàëûã
óõàìñàðëàæ, ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëëîí íýãäýõ õºäºëãººíºº 1950-
èàä îíû äóíäóóðààñ ºðí¿¿ëñýí áèëýý.
404

5. Äýýðõ àñóóäëóóäààñ áàãàã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã àðäûí çàñãèéí ãàçàð øèéäâýðëýâ. Óã àñóóäëûã øèéäýõäýý ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûí ºâèéí äýâøèëòòýé òàëûã àøèãëàí õºãæ¿¿ëæ äýëõèéí
õºãæèíã¿é ñî¸ëûí àìæèëòóóäòàé õîñëîõ çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîñîí áèëýý. Ýíý
òàëààð îëñîí òîìîîõîí àìæèëòûí íýã áîë íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí äóíä áè÷èã ¿ñýã
¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí õýðýã ìºí. Îëîí æèëèéí òóðø çîõèîí áàéãóóëàëò
áà ãýãýýðëèéí èõ àæëûã õèéñíèé ¿ðýýð 1952 oí ãýõýä ìàíàé îðíû á¿õ íàñàíä
õ¿ðýã÷äèéí 92 õóâü íü ¿íäýñíèéõýý áè÷èã ¿ñýãòýé áîëñîí áàéâ.
¯¿íèé çýðýãöýý ñóðãóóëèéí áàðèëãà, ñóðàã÷äûí îðîí ñóóö, áàãøëàõ
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, ñóðàõ áè÷èã, õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã
áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ çýðýã ÿâäàëä óëñûí òºñ⺺ñ èõ õýìæýýíèé çàðäëûã
çîðèóëæ áàãà, äóíä, òóñãàé ìýðýãæëèéí äóíä ñóðãóóëü, äýýä ñóðãóóëèéã
áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àñàð èõ àæèë ÿâàãäàâ. ̺í èéì çàìààð øèíæëýõ
óõààíû ýìíýëãèéí ñàëáàðûã òóñ îðîíä ºðãºíººð áóé áîëãîñîí áèëýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð àðäûí ãýãýýðýë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí,
òåõíèê, óðëàã, óòãà çîõèîëûí àæèëòàí íàðààñ á¿ðýëäñýí àðäûí ñýõýýòýí áóé
áîëæ, óëñ îðíû íèéãìèéí õºãæèëä ¿íýò õóâü íýìðýý îðóóëñààð èðýâ.
ªðãºí îëîí ò¿ìíèéã ëàìûí øàøíû íºëººíººñ àíãèæðóóëàõ ÿâäàë áîë
íýí ò¿âýãòýé àñóóäëóóäûí íýã áàéâ. Ýíý çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä íàì
çàñàã, ñ¿øèãòýí áà ñàíâààðòíû äóíä áîëãîîìæòîé áºãººä óéãàã¿é èõ àæëûã
ÿâóóëñàí áèëýý. Ãýõäýý íàì, øèíæëýõ óõààí-øàøèíã¿éí èòã¿¿ëýõ àðãûã
óðüäàë áîëãîí õýðýãëýæ, ëàì íàðûí äýýä äóíä ÷àäàëòàí õýñãèéí õóâüä àëáàí
òàòâàðûí àíãè ÿëãàâàðëàõ áîäëîãûã ÿâóóëæ, ÿäóó õýñãèéã íü äýìæñýí áèëýý.
Èíãýñíýýð ñàíâààðòíû èõýíõ íü õ¿ðýý õèéäýýñ ãàð÷, õàð áîëæ, òýãø ýðõèéã
ýäýëæ, õºäºëìºðëºõ, ýðäýì áîëîâñðîë ñóðàõ, æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë
ãýð á¿ë áîëîí àìüäðàí ñóóõ àç æàðãàëûã îëæ àâñàí áèëýý. Ñàíâààðòíû º÷¿¿õýí
õýñýã áîëîõ íºëºº á¿õèé ÷èíýýëýã ëàì íàð íü ñ¿øèãòýí îëîí áà ñàíâààðòàí
íàðààñàà àÿíäàà õºíäèéðºí ñàëæ, óðüä ºìíº ýäýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèà àëõàì
àëõìààð àëäàæ, îëîí ò¿ìíèé ºìíº íºëºº õ¿íäã¿é áîëñîí áèëýý.
Íàì, ñ¿øèãòíèé äóíä ÿâóóëàõ àæèëä èõýä àíõààð÷, þóíû ºìíº òýäíèéã
áè÷èã ¿ñýãòýé áîëãîõ, áîëîâñðîëûã íü äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä îëîí òàëãàé
àæëûã õèéñýí àæýý.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí íèéòäýý áè÷èã ¿ñýãòýé áîëæ ÷àäñàíààðàà ìóõàð ñ¿øãýýñ
ìóëòðàí ãàð÷, áîäèò àìüäðàë, íèéãìèéí õºäºëìºð, íèéãýì óëñ òºðèéí èõ
ººð÷ëºëòºä á¿õ ñîíèðõëîî ÷èãë¿¿ëýâ. Èíãýæ ìàðêñèñò ¿çýë ñóðòàë ôåîäàëûí
¿çýë ñóðòëûã ÿëæ ÷àäñàíààð íèéãìèéí àìüäðàëä á¿õýë á¿òýí õóâüñãàë ãàðàâ.
ÁÍÌÀÓ-ààñ êàïèòàëèçìûí ýñðýã ÿâóóëñàí áîäëîãî íü îíöëîã èõòýé
áàéñàí áîëîâ÷, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýðëýõ ñàëáàðûã àðäûí òºðèéí ãàðò
Ẻãíºð¿¿ëýõ òóõàé íèéòëýã õóóëü ç¿éã òóñãàí óëñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð ÷èãë¿¿ëýí ññöèàëèçìä îðóóëàõ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, ¿çýë
ñóðòëûí óðüä÷èëñàí íºõöëèéã àëõàì àëõìààð õàíãàñàí áèëýý.
405

III
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàò 1940 îíû îð÷èì äóóñìàãö, íàìûí 10-ð èõ
õóðëààð áàòëàãäñàí 3 äàõü ïðîãðàìì õóâüñãàëûí ýõýí ¿å¿äýä øèéäâýðëýñýí
ò¿¿õýí çîðèëòûí òóðøëàãûã ä¿ãíýí, øèíý øàòàíä ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã
áàéãóóëàõ çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áèëýý. Õºäºëìºð÷ àðäûí àæ àõóéí
òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõýä óëñûí ç¿ãýýñ òóñëàõ, òýäãýýðèéã
ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ààæìààð íýãäýëæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéí øèíý ñàëáàð
áîëîõ ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éëäâýðèéã öààø ºðí¿¿ëýí, ºðãºí îëîí
ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõ, êàïèòàëèñò ýòãýýäèéã
òóóøòàé õÿçãààðëàõ çýðýã ãîë çîðèëòóóäûã èõ õóðàë äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
áèëýý.
Íàì, ýíý øèíý ïðîãðàììàà õýðýãæ¿¿ëýí óëñ õîðøîîëëûí ¿éëäâýðèéã
ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò áàéãóóëëàãûã õºäºº àæ àõóéä áýõæ¿¿ëýõ,
àðäûí íýãäëèéã áàòæóóëàõ çýðýã õóâüñãàëûí ñîöèàëèñò øàòíû ýýëæèò
çîðèëãóóäûã òóóøòàé øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ÿâóóëæ áàéâ.
Ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã òàâèõààð ÿâóóëæ áàéñàí ýíý ¿éë àæèëëàãààíû
ÿâö íü äýëõèé äàõèíû ñîöèàëèçì, òóõàéëáàë, ìàíàé îðíû ñîöèàëèçìûí õóâü
çàÿàíä àþóë ó÷ðóóëæ áàéñàí äýëõèéí 2 äóãààð äàéíû óðøãààð óäààøèðñàí
áèëýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí äýëõèéí 2 äóãààð äàéíû æèë¿¿äýä óëñ
¿íäýñòí¿¿äèéí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëä çàíàëõèéëæ áàéñàí ãèòëåðèéí
ãåðìàíû ýñðýã áààòàðëàãààð òýìöýæ áàéñàí çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òàëä
áàòòàé çîãñîæ, ò¿¿íä ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ¿çýë ñàíàà, ìàòåðèàëûí äýìæëýã
¿ç¿¿ëýí, ýõ îðíîî èìïåðèàëèñò õàðãèñëàëûí çàíàëõèéëëýýñ ñýðãèéëýí
ìàíàñààð áàéëàà.
ÇÕÓ, ãèòëåðèéí ãåðìàí áà èìïåðèàëèñò ÿïîíû çýâñýãò õ¿÷íèéã áóò
öîõèõîä øèéäâýðëýõ ðîëü ã¿éöýòãýñíèé à÷ààð äýëõèéí 2 äóãààð äàéí
äóóñìàãö îëîí óëñûí õàðèëöàà ñîöèàëèçìä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäñºí áèëýý.
Ýíý íü Ìîíãîë îðîí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõîä àÿòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ
ºãºâ.
Ìàíàé îðíû ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí ÿâö, ºñºëò ò¿ðãýñýæ, ò¿¿íèé
á¿òýýãäýõ¿¿í íü 1960 îíûã 1940 îíòîé õàðüöóóëàõàä 7,4 äàõèí íýìýãäýâ.
Èíãýýä ÁÍÌÀÓ 1961 îíû ¿åýð í¿¿äëèéí àæ àõóéí îðíîîñ õºäºº àæ àõóéàæ
¿éëäâýðèéí îðîí áîëîí õóâèð÷ áàéâ. Îäîî ìàíàé ¿éëäâýðýýñ óëñ àðäûí
àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýçëýõ õýìæýý íü 60 îð÷èì õóâü áîëæýý.
¯íäýñíèé îðëîãîä ¿éëäâýð áà áàðèëãûí ýçëýõ õýìæýý íü 1960 îíä 25%
áàéãààä 1969 îíä 35% õ¿ðòýë íýìýãäæýý. 775
Àðäûí àæ àõóéòíóóä 1959 îíû îð÷èì íýãäýëæèæ äóóñìàãö, ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàðò ÿëæ, õ¿í
õ¿íýý ìºëæèõ øàëòãààí íýãìºñºí àðèëæýý. պ人 àæ àõóéí íýãäë¿¿ä íü
775
Þ.Öýäýíáàë. “Èñïûòàííûé àâàíãàðä ìîíãîëüñêîãî íàðîäà”-// “Êîììóíèñò” ñýòã¿¿ë. 1971 îí. ¹ 3. ò 110.
406

ãèø¿¿íèéõýý ìàòåðèàë ñî¸ëûí õýðýãöýýã õàíãàõ, õºäºº àæ àõóéí ò¿¿õèé ýäèéã
¿éëäâýðò íèéë¿¿ëæ ÷àäàõóéö ñîöèàëèñò õàìòûí òîì àæ àõóéòíóóä áîëîâ.
Îäîî 1 íýãäýëä äóíäæààð 60,4 ìÿíãàí òîëãîé ìàë, 15 òðàêòîð, àâòî ìàøèí
9 íîîãäîæ áàéãààãààñ ãàäíà ìºí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî íü 2,3 ñàÿ òºãðºã
áîëæýý. 776
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí óëñûí òîì àæ àõóéíóóä õºãæñººð èðñíèé à÷ààð îäîî
ñàíãèéí 1 àæ àõóéä äóíäæààð (15 ìîðèíû õ¿÷òýé) 141 òðàêòîð, 35 êîìáàéí,
26 àâòî ìàøèí íîîãäîæ áàéèà. 777
Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿çýë ñóðòëûí çàð÷èì îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíòåõíèêèéí
õóâüñãàëûí îëîëòûã õýðýãëýõ ¿íäñýí äýýð áóé áîëîí õºãæèæ
èðñýí ìàíàé ñîöèàëèñò ñî¸ë áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéíà.
1966 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí 13 äóãààð èõ õóðëààñ áàòàëñàí 4 ä¿ãýýð
ïðîãðàììàà íàì õýðýãæ¿óëýí, ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áà íèéãìèéí
¿éëäâýðèéí ¿ð àøãèéã ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëýõ, íèéãìèéã óäèðäàõ ÿâäàëä îëîí
ò¿ìíèé îðîëöîëãîîã óëàì ºðãºæ¿¿ëýõ çàìààð áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, Íäèéí
Çàñãèéí Õàðèëöàí Òóñëàëöàõ Ǻâëºëèéí îðíóóäûí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýæ áóé
ñîöèàëèñò èíòåãðàöèéí èíòåðíàöèîíàë÷ çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàí øèíæëýõóõààí-òåõíèêèéí
äýâøëèéí àìæèëòûã õýðýãëýõ çàìààð ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã áóé áîëãîí, ñîöèàëèñò õºãæèíã¿é íèéãýì
áàéãóóëàõûí òºëºº àðä ò¿ìíèéõýý òýìöëèéã ÷èãë¿¿ëæ áàéíà.
Â.È.Ëåíèí ìàíàé àðä ò¿ìíèé æîëîîäîã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð íàð òýðã¿¿òýé
õî¸ð îðíû Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ãàðûí ¿ñýã çóðàãäñàí õýä õýäýí ãýðýý
õýëýëöýýðýýð áàòæñàí ìîíãîë çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õîëáîî, àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãàà, õàìòûí àæèëëàãàà áîë ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí
ëåíèí÷ çàð÷èì, æèíõýíý òýãø ýðõ, òóñãààð òîãòíîëîî õàðèëöàí õ¿íäýòãýëöýõ,
îëîí òàëûí àõ ä¿¿ ¸ñíû õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàõ çàð÷èì äýýð
¿íäýñëýãäñýí óëñóóä õîîðîíäûí ò¿¿õíýý àíõ óäàà òîãòñîí öîî øèíý ìàÿãèéí
õàðèëöàà þì.
Ãàãíàãäàí áàòæóóëàãäàæ, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õàìòûí òýìöýë äýýð
ºíãºðñºí 50 æèëèéí òóðø øàëãàãäñàí ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí õîëáîî, àõ ä¿¿ãèéí
áàðèëäëàãàà, íºõºðëºë íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèé òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûí íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëæ, òóñ îðîí ºíãºðñºí ¿åèéí ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûíõîî õîöðîãäëûã àðèëãàæ, êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä
õ¿ðýõ çîðèëòûã õàíãàõàä øèéäâýðëýã÷ ãàäààä õ¿÷èí ç¿é íü áîëæ ºãñºí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Çîâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé áàéãóóëñàí õîëáîî àõ
ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãàà, õàìòûí àæèëëàãààíû à÷ààð óëñ îðíîî õºãæëèéí
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ÷èãë¿óëýí, ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõ íàìûí æàíæèí
øóãàìûã õýðýãæ¿¿ëýí, àðäûí õóâüñãàëûã ýíõ òàéâíû çàìààð ñîöèàëèñò
õóâüñãàë áîëòîë ºðí¿¿ëýõ àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý.
776
̺í òýíä. ò.111.
777
̺í òýíä. ò.111.
407

Óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýí ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõèéí òºëºº
ÿâóóëñàí ìàíàé àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ õ¿÷ íü
ÌÀÕÍ þì.
ÌÀÕÍ ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íàì áîëæ ÷àäñàí íü
Íýãä¿ãýýðò. Àíãèéí òýìöëèéí òóõàé ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëûã á¿õ ¿éë
àæèëëàãààíäàà óõðàëòã¿é óäèðäëàãà áîëãîí áàðèìòàëæ èðñýí.
Õî¸ðäóãààðò. Òóñ îðíû õºãæ뺺ñ óðãàí ãàðñàí íàðèéí ò¿âýãòýé
àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõäýý ñîöèàëèçìûí åðºíõèé ç¿é òîãòîöûí õóóëèéã
óëñ îðíûõîî ºâºðìºö íºõöºëä õýðýãëýæ, àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýí øàòàíä
òàâèãäàæ áàéñàí àðä÷èëàë áà ñîöèàëèñò àãóóëãà á¿õèé çîðèëòóóäûí
îíöëîãèéã õàðãàëçñàí.
Èíãýõäýý íàì Êîìèíòåðí áà ÇÕÓÊÍ-ààð äàìæóóëàí îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íèé òóðøëàãûã ¿ðãýëæ ñóäàëæ, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëûã ýçýìøèí,
ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð
¿íäýñëýñýí õàðüöààã êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäòàé òîãòîîæ èðñýí.
Ãóðàâäóãààðò. Ýãíýýãýý õºäºëìºð÷èí àðä, äàðàà íü àðä÷èëñàí òºðèéí
íºõöºëä á¿ðýëäýí òîãòñîí øèíý òýðã¿¿íèé àæèë÷èí àíãèéí òºëººëºã÷ººð
¿ðãýëæ ñàéæðóóëàí á¿ðýëä¿¿ëæ, íàìûí ýñðýã æèæèã õºðºíãºòíèé
ãóéâàã÷èäòàé òýìöñýýð èðñýí.
ĺðºâä¿ãýýðò. Ãàäààä äîòîîä áîäëîãîäîî ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí ëåíèí÷ çàð÷ìûã òóóøòàé áàðèìòëàí ìàíàé àðä ò¿ìíèé
¿íýíõ¿¿ øàëãàðñàí õàíü ÇÕÓ, àðäûí àðä÷èëñàí îðîí, îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íòýé àõ ä¿¿ãèéí íºõºðëºëèéã áýõæ¿¿ëýí, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã òàëàðõàí, áàðóóí, ç¿¿íèé îïïîðòóíèçì áà èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é
¿çýë, æèæèã õºðºíãºòíèé ¿íäýñíèé ¿çýëòýé òýìöýí, äàÿí äýëõèéí àðä ò¿ìíèé
õîîðîíäûí áàò ýíõ òàéâíûã õàíãàõûí òºëºº îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöëèéã ÿâóóëñààð èðñýí.
Òàâäóãààðò. Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí
¿íäñýí äýýð õºãæèæ, ãèø¿¿ä áà á¿õ õºäºëìºð÷äèéã ìàðêñèñò ëåíèíèñò îíîë,
îëîí óëñûí õóâüñãàëûí òóðøëàãààð çýâñýãëýñýí ýíý á¿ãäèéí à÷ áîëîé.
Àðäûí çàñàã õºäºëìºð÷èí àíãè áà êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí ¿íäñýí
ýðõ àøãèéã èëýðõèéëýí, íàìûíõàà óäèðäëàãûí äîð òºðèéíõºº ãàäààä äîòîîä
¿¿ðã¿¿äèéã àðäûí õóâüñãàëûí øàò ¿å¿äèéí çîðèëòûí äàãóó õýðýãæ¿¿ëæ
èðñýí áèëýý.
¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäìýãö àæèë÷èí àíãè õºäºëìºð÷èí àðä
õî¸ðûí õîëáîî òîãòíîí áýõæèæ, àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí óëñ òºðèéí ¿íäýñ
íü áîëæ ºãñºí áèëýý.
408

Ýíý õîëáîîíû à÷ààð àðäûí çàñàã íü õºäºëìºð÷èí àðäûí õóâüñãàëò
àðä÷èëñàí ºâºðìºö äèêòàòóðààñ àæèë÷íû äèêòàòóð áîëîí ààæìààð õóâèðàâ.
Ýíý äèêòàòóð íü Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé òîãòîîñîí èíòåðíàöèîíàë÷
õîëáîî, îëîí òàëûí àõ ä¿¿ ¸ñíû õàìòûí àæèëëàãààíä ò¿øèãëýí, òóñ îðîíä
ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áàéãóóëàõ àñóóäëûã õàíãàæ ÷àäàâ.
Àðäûí òºð, ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäòàé òîãòîîñîí
èíòåðíàöèîíàë÷ íºõºðëºë, îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæ
áýõæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äýìæèõ, íèéãýì óëñ
òºðèéí ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëàë á¿õèé ã¿ðí¿¿äòýé ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ
ëåíèí÷ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíûã áàòæóóëàõ áîäëîãûã
ÿâóóëñààð áàéíà.
Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ¿íäñýí øèíæ ÷àíàð, ãîë ¿ð ä¿í èéì áàéíà.
Ìîíãîë îðîí, êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí
îðñîí ýíý á¿õ òóðøëàãà íü õ¿í òºðºëõòºí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ åðºíõèé
õóóëü ç¿éí ºâºðìºö îíöëîãèéí òîäîðõîé èëðýë áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
¯íäýñíèé ãîë ç¿éëýýðýý íýãäìýë áàéäàã àãóóëãà íü òóõàéí ÿâäàë, íóòãèéí
îíöëîã, õýðýã àæèëä õàíäàõ àðãûí õóâüä îëîí õýëáýðòýé áàéäàã íü ¿íäñýí ãîë
ç¿éëèéã çºð÷èõ áóñ, õàðèí ÷ ò¿¿íèéã õàíãàæ áóé õýðýã ãýæ Â.È.Ëåíèí óäàà
äàðàà òýìäýãëýæ áàéñàí áèëýý. 778
Õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçìä øèëæèõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ¿å øàò, õóãàöàà, õýëáýðèéí õóâüä ÁÍÌÀÓ-ûí òóðøëàãà íèëýýä
îíöëîãòîé áàéñàí áîëîâ÷, ñîöèàëèñò îðíû áàÿëàã òóðøëàãààð íîòëîãäñîí,
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí åðºíõèé ç¿é òîãòîö íýãäìýë ÷àíàðòàé áîëîõûã
äàõèí íîòëîâ.
̺í ýíý òóðøëàãà õîöðîãäñîí îðíóóä ÿëñàí ïðîëåòàðèéí òóñëàìæààð
èíãýæ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ áîëîõ òóõàé Ëåíèíèé ¿íäýñëýëèéã ä¿¿ðýí
íîòëîâ.
Áàéíãà áýõæèí á¿õèé äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ¿åä êàïèòàëèçìûí
ºìíºõ õàðèëöààíààñ. ñîöèàëèçìä øèëæèæ áîëîõ îáúåêòèâ ç¿é òîãòîö,
õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìûã ñîíãîí àâñàí áà ýíý çàìûã ñîíèðõîí
áàðèìòàëæ áóé îðíóóäûí ºìíº òýäãýýðèéí íºõöºë õè÷íýýí îíöëîãòîé
áîëîâ÷ ºðãºí áîëîëöîîã íýýæ áàéíà. Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íàìóóä òîäîðõîé
îðíû àìüäðàëààð äýâøèãäýæ áóé îíîëûí àñóóäëûã øèéäýõäýý øèíæëýõ
óõààíû êîììóíèçìûí òóõàé èíòåðíàöèîíàë÷ íèéòëýã ÷àíàðòàé ñóðãààëûã
áàðèìòëàí, êîììóíèçìûí îíîë áà ñîöèàëèñò ººð÷ëºëòèéí ïðàêòèêèéí
åðºíõèé õóóëü ç¿é, ãîë çàð÷ìûã íîòëîñîîð áàéãàà ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
èíòåðíàöèîíàë÷ òóðøëàãûã ñóäëàí, ÿíç á¿ðèéí îíöëîã íºõöºëä ñîöèàëèçìûí
òºëºº ÿâóóëæ áóé òýìöëèéíõýý òóðøëàãûã ä¿ãíýæ áàéäàã áèëýý 779 .
778
Â.È.Ëåíèí. Çîõèîëóóä. 26-ð áîòü. ÓÁ., 1967. ò.417
779
Â.È.Ëåíèí. “ Çîõèîëóóä”. 32-ð áîòü. ÓÁ. 1967. õóóäàñ 494.
409

ÎÑÍÎÂÍÛÅ ×ÅÐÒÛ È ÃËÀÂÍÛÅ ÈÒÎÃÈ
ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÂÎËÞÖÈÈ 1921 ÃÎÄÀ
Ð å ç þ ì å
 ýòîé ñòàòüå ïðîñëåæèâàþòñÿ îñíîâíûå ÷åðòû ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé
ðåâîëþöèè 1921 ãîäà, ïîáåäèâøåé ïîä âëèÿíèåì Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè, âíóòðåííèå ñîöèàëüíûå ïðè÷èíû ýòîé
ðåâîëþöèè, âëèÿíèå èäåé Îêòÿáðÿ íà íåå, ðóêîâîäÿùàÿ ðîëü ÌÍÐÏ è ðîëü
àðàòñêèõ ìàññ.
Ñ ïîáåäîé ýòîé ðåâîëþöèè, Ìîíãîëèÿ âûøëà èç êîëîíèàëüíîé ñèñòåìû è
ïîëó÷èëà ñ÷àñòëèâóþ âîçìîæíîñòü ñòàòü â äàëüíåéøåì ÷ëåíîì åäèíîé ñåìüè
ìèðîâîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìû.
Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ ÿâèëàñü ñîñòàâíîé ÷àñòüþ îáùåãî
ìèðîâîãî ðåâîëþöèîííîãî ïðîöåññà, íà÷àòîãî Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèåé.
Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ 1921 ãîäà èìåëà ïåðåä ñîáîé
îáúåêòèâíóþ âîçìîæíîñòü ïåðåðàñòè â äàëüíåéøåì â ñîöèàëèñòè÷åñêóþ
÷åðåç íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû ïðè íàëè÷èè ñîþçà è
áðàòñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ñ ïåðâûì â èñòîðèè ñîâåòñêèì ñîöèàëèñòè÷åñêèì
ãîñóäàðñòâîì è ïîìîùè ñ åãî ñòîðîíû.
Ãëàâíûì èòîãîì Íàðîäíîé ðåâîëþöèè ÿâëÿåòñÿ òîðæåñòâî ëåíèíñêèõ
èäåé î íåêàïèòàëèñòè÷åñêîì ïóòè ðàçâèòèÿ ÌÍÐ ê ñîöèàëèçìó,
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1971 ¹2.
Ò. 37-51
ÍÅÊÎÒÎÐÛÅ ÏÐÎÁËÅÌÛ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈß ÈÑÒÎÐÈÈ
ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÂÎËÞÖÈÈ
I
Ïîä âëèÿíèåì Âåëèêîãî Îêòÿáðÿ ïîëâåêà íàçàä ïîáåäèëà â Ìîíãîëèè
Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ. Îáúåêòèâíûìè âíóòðåííèìè ïðè÷èíàìè ðåâîëþöèè
áûëî íåîáû÷àéíîå îáîñòðåíèå ñîöèàëüíûõ ïðîòèâîðå÷èé ìåæäó àðàòàìè
è ôåîäàëàìè, âûçâàííîå çàãíèâàíèåì îñíîâ ñòàðîãî ôåîäàëüíîãî ñòðîÿ è
óñèëåíèåì íàöèîíàëüíî-êîëîíèàëüíîãî ãíåòà. Ìîíãîëüñêèé ôåîäàëèçì,
íåñìîòðÿ íà åãî íåêîòîðûå ñïåöèôè÷åñêèå îñîáåííîñòè, õàðàêòåðèçîâàëñÿ
îáùèìè ÷åðòàìè ôåîäàëüíîãî ñïîñîáà ïðîèçâîäñòâà: ôåîäàëüíîé
ñîáñòâåííîñòüþ íà çåìëþ (ïàñòáèùà,) è ñêîò, íåïîëíîé ñîáñòâåííîñòüþ íà
ðàáîòíèêà-êðåïîñòíîãî àðàòà.
410

Ýêîíîìèêà îáùåñòâà íîñèëà íàòóðàëüíûé è ïîëóíàòóðàëüíûé õàðàêòåð
ïðè êðàéíå ñëàáîì ðàçâèòèè çåìëåäåëèÿ, íå îòäåëåííîì åùå îò ñåëüñêîãî
õîçÿéñòâà äîìàøíåì ðåìåñëå.
Îáùåñòâî ñîñòîÿëî, â îñíîâíîì, èç äâóõ ïðîòèâîïîëîæíûõ êëàññîâàðàòîâ
è ôåîäàëîâ.
Çàãíèâàíèå ôåîäàëèçìà, óñèëåíèå íàöèîíàëüíî-êîëîíèàëüíîãî ãíåòà
âûðàæàëèñü, ïðåæäå âñåãî, â ïðîãðåññèðóþùåì ðàçîðåíèè àðàòîâ-ãëàâíûõ
ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë îáùåñòâà îò ôåîäàëüíûõ ïîâèííîñòåé, ïîáîðîâ, îò
íåîïëàòíûõ äîëãîâ èíîñòðàííûì ôèðìàì è îòæèâøèõ ñâîé âåê ôåîäàëüíûõ
ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé â öåëîì.
Àðàòû, äîâåäåííûå äî êðàéíåé íèùåòû ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèìè
ïîñëåäñòâèÿìè ôåîäàëüíîé ýêñïëóàòàöèè è êîëîíèàëüíîãî ãíåòà, áûëè
ãëàâíîé äâèæóùåé ñèëîé íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîãî è àíòèôåîäàëüíîãî
äâèæåíèÿ. Ýòî äâèæåíèå ìîãëî ïåðåðàñòè â ðåâîëþöèþ è óâåí÷àòüñÿ ïîáåäîé
òîëüêî áëàãîäàðÿ ðåâîëþöèîíèçèðóþùåìó âëèÿíèþ Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè.
Ñ ïîáåäîé Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè
ïðîèçîøåë âî âñåìèðíîé èñòîðèè êîðåííîé ïîâîðîò, êîòîðûé ãëóáîêî
âèðàæàë è îïðåäåëÿë ñóòü íîâîé ýïîõè-ýïîõè ïåðåõîäà ÷åëîâå÷åñòâà ê
âûñøåé ôîðìàöèè åãî èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ-ê ñîöèàëèçìó íå òîëüêî îò
êàïèòàëèçìà, íî è îò äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ îòíîøåíèé.
Ñîâåòñêîå ãîñóäàðñòâî, ñîçäàííîå â Ðîññèè â ðåçóëüòàòå ïîáåäû
Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè ïîä ðóêîâîäñòâîì Ëåíèíà, ëåíèíñêîé
êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè âïåðâûå â èñòîðèè ïðåòâîðÿëî â ðåàëüíóþ
ïîëèòè÷åñêóþ, ìàòåðèàëüíóþ, èäåéíóþ ñèëó êîììóíèçì, ïðèçðàê êîòîðîãî
â ñðåäèíå ïðîøëîãî âåêà, ïî âûðàæåíèþ Ìàðêñà è Ýíãåëüñà, òîëüêî åùå
áðîäèë ïî Åâðîïå.
Ñ ïîáåäîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè, íàó÷íûé
êîììóíèçì îòêðûòûé è ðàçâèòûé Ê.Ìàðêñîì, Ô.Ýíãåëüñîì è Â.È.Ëåíèíûì,
ñòàë ìîùíîé äâèãàòåëüíîé ýíåðãèåé ðåâîëþöèîííîãî îáíîâëåíèÿ ñòàðîãî
ìèðà. Ïðîáóæäàþùåå âîçäåéñòâèå Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè âñåé ñâîåé ñèëîé
ñêàçàëîñü íà ìåæäóíàðîäíûé ðàáî÷èé êëàññ, êðåñòüÿíñêèå ìàññû è íàðîäû
êîëîíèàëüíî-çàâèñèìûõ ñòðàí. Ïîýòîìó ìåæäóíàðîäíûå ðåàêöèîííûå
ñèëû, îáúåäèíÿÿñü â ôîðìå âîîðóæåííîé èíòåðâåíöèè 14 ãîñóäàðñòâ,
îáðóøèëèñü íà ñîâåòñêîå ñîöèàëèñòè÷åñêîå ãîñóäàðñòâî. Íà÷àëàñü
êëàññîâàÿ áèòâà ìåæäó ìèðîì ñîöèàëèçìà, îòêðûòûì Îêòÿáðåì, è ìèðîì
êàïèòàëèçìà, âñå åùå ñèëüíûì è îðãàíèçîâàííûì. Â ýòó áîðüáó âòÿèóëèñü
ðàáî÷èå Åâðîïû è Àìåðèêè, íàðîäû êîëîíèàëüíûõ è çàâèñèìûõ ñòðàí.
Èäåè ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà, âîïëîùåííûå â ïîáåäó Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè, ïîäíÿëè àðàòñêîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè íà
âûñîòó ïîñëåîêòÿáðüñêîãî ìåæäóíàðîäíîãî ðåâîëþöèîííîãî ïðîöåññà.
411

 Ìîíãîëèè ñîçäàâàëèñü ïîëèòè÷åñêèå îðãàíèçàöèè-ðñâîëþöèîííûå
êðóæêè, ïåðåðîñøèå âñêîðå â Íàðîäíóþ ïàðòèþ, îáðàçîâàëîñü Âðåìåííîå
íàðîäíî-ðåâîëþöèîííîå ïðàâèòñëüñòâî, ïîä ðóêîâîäñòâîì êîòîðûõ àðàòû
äðóæíî âñòàëè íà âîîðóæåííóþ áîðüáó ïðîòèâ âíóòðåííèõ è âíåøíèõ
óãíåòàòåëåé.
ßïîíñêèå, àìåðèêàíñêèå è àíãëèéñêèå èìïåðèàëèñòû ÷åðåç êîë÷àêîâöåâ,
êèòàéñêèõ ìèëèòàðèñòîâ è áèëîãâàðäåéñêèñ áàíäû Ñåìåíîâà è Óíãåðíà ïðè
àêòèâíîé ïîääåðæêå ðåàêöèîííîé âåðõóøêè ìîíãîëüñêèõ ôåîäàëîâ âñÿ÷åñêè
ïûòàëèñü íå âûïóñêàòü Ìîíãîëèþ èç ñèñòåìû êîëîíèàëèçìà. Àðàòñòâî
æå, âäîõèîâëÿÿñü âåëèêèìè èäåÿìè Îêòÿáðÿ, âèäÿ â ëèöå ïåðâîãî â ìèðå
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà åäèíñòâåííî âåðíîãî ñîþçíèêà, ïîä ðóêîâîäñòâîì
ñâîåé Íàðîäíîé ïàðòèè, íåçàìåäëèòåëüíî îáúåäèíÿëîñü ñ ðàáî÷èìè è êðåñòüÿíàìè
Coâåòñêîé Ðîññèè â áîðüáå ñ îáùèì âðàãîì-óíãåðíîâöàìè, ïîääåðæèâàåìûìè
ìåæäóíàðîäíîé èìïåðèàëèñòè÷åñêîé ðåàêöèåé.
Òàê, ïîä ãëóáîêèì èäåéíûì âîçäåéñòâèåì Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå
àðàòîâ ðîñëî è ìóæàëî, ïðèîáðåòàÿ ÿðêî âûðàæåííûé êëàññîâûé,
àíòèôåîäàëüíûé, àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèé õàðàêòåð.
Ìîíãîëüñêàÿ ðåâîëþöèÿ, êàê è ðåâîëþöèè, êîòîðûå çàòåì ïîáåäèëè â
ñòðàíàõ ñ äîêàïèòàëèñòè÷ññêèìè îòíîøåíèÿìè, ÿâèëàñü ñîñòàâíîé ÷àñòüþ
îáùåãî ìèðîâîãî ðåâîëþöèîííîãî ïðîöåññà, íà÷àòîãî Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèåé. Îíà ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèëà ïðåäâèäåíèå
ãèãàíòñêîãî ìûñëèòåëÿ Â.È.Ëåíèíà îá èñòîðè÷åñêîé íåèçáåæíîñòè
ñëèÿíèÿ ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ðåâîëþöèé â ïåðåäîâûõ ñòðàíàõ ñ íàöèîíàëüíîîñâîáîäèòåëüíûì
äåìîêðàòè÷åñêèì äâèæåíèåì â êîëîíèàëüíûõ è
çàâèñèìûõ ñòðàíàõ.
Ìîíãîëüñêàÿ íàðîäíàÿ ïàðòèÿ, ñîçäàííàÿ âíà÷àëå èç ïðåäñòàâèòåëåé
êðåñòüÿí (àðàòîâ), áëàãîäàðÿ åå ïðèîáùåíèþ ê ìåæäóíàðîäíîìó
êîììóíèñòè÷åñêîìó äâèæåíèþ ÷åðåç Êîìèíòåðí è ÊÏÑÑ ïîñòåïåííî
ñòàëà òîé êîììóíèñòè÷åñêîé ÿ÷åéêîé, êîòîðàÿ ïî âûðàæåíèþ Ëåíèíà,
ìîãëà îñóùåñòâèòü è äåéñòâèòåëüíî îñóùåñòâèëà ñîþç óãíåòåííûõ íàðîäîâ
êîëîíèàëüíûõ, ýàâèñèìûõ ñòðàí ñ ìåæäóíàðîäíûì ïðîëåòàðèàòîì. 780
Êàê âñåì íàì õîðîøî èçâåñòíî, Â.È.Ëåíèí ìíîãîêðàòêî óäåëÿë âíèìàíèå
ïåðñïåêòèâàì ðåâîëþöèîííîãî äâèæåíèÿ â Ìîíãîëèè. Ìåæäóíàðîäíîå
êîììóíèñòè÷åñêîå äâèæåíèå â ëèöå Êîìèíòåðíà, åãî çàêàëåííîãî â áîÿõ
òðåõ ðóññêèõ ðåâîëþöèé îòðÿäà-ÊÏÑÑ, îêàçàëî ìîíãîëüñêîìó àðàòñòâó
èíòåðíàöèîíàëüíóþ, èäåéíóþ, ìîðàëüíóþ, ïîëèòè÷åñêóþ è âîåííóþ ïîìîùü.
Íî íàäî áûëî åùå, ÷òîáû âíóòðè ñòðàíû íàøëèñü ñîçíàòåëüíûå, ñòîéêèå
ëèäåðû è ðåâîëþöèîííûå ñèëû, ñïîñîáíûå ïîíèìàòü äóõ íîâîé ýïîõè,
îñîçíàòü îáúåêòèâíî ñëîæèâøèåñÿ ïóòè ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè,
780
Â.È. Ëåíèí, Ïîëí. ñîáð. ñî÷., òîì 39, Ì., 1969, ñòð 318-331.
412

ïðàâèëüíî ó÷àñòü è ïðåòâîðèòü èõ ïðèìåíèòåëüíî ê ñïåöèôè÷åñêèì
óñëîâèÿì ñâîåé ñòðàíû.
Òàêèìè ðóêîâîäèòåëÿìè îêàçàëèñü Ä.Ñóõý-Áàòîð, åãî ïðåäàííûå
ñîðàòíèêè, âûðàæàâøèå âîëþ è êîðåííûå êëàññîâûå èíòåðåñû àðàòñòâà.
Àðàòñòâî, ïîä ðóêîâîäñòâîì ñâîèõ ðåâîëþöèîííî-äåìîêðàòè÷åñêèõ
ðóêîâîäèòåëåé, âîñïðèíèìàëî ãëóáîêèé ñîöèàëüíûé ñìûñë Îêòÿáðüñêîé
ðåâîëþöèè-ðåâîëþöèè òðóäÿùèõñÿ, âïåðâûå ñîâåðøåííîé ñèëàìè íàðîäíûõ
ìàññ äëÿ ñàìèõ ñåáÿ.
Òûñÿ÷è àðàòîâ èç âñåõ àéìàêîâ è áîëüøèíñòâà õîøóíîâ ñâîèì ïðÿìûì
ó÷àñòèåì â ðÿäàõ Íàðîäíîé àðìèè è îêàçàíèåì â åå áîðüáå ñàìîé ðàçëè÷íîé
ïîääåðæêè, äåéñòâèòåëüíî ÿâèëèñü ãëàâíîé äâèæóùåé ñèëîé ðåâîëþöèè.
Èç èñòîðè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ, à òàêæå èç âñòðå÷ è áåñåä ñî ìíîãèìè
ó÷àñòíèêàìè Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, ìû çíàåì, ÷òî îíè ãëóáîêî ïîíèìàëè
öåëü ñâîåé áîðüáû, áûëè èñêëþ÷èòåëüíî ïðåäàííûìè ýòîé öåëè, ÿâëÿëèñü
íåóñòðàøèìûìè áîðöàìè.
Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî íàèáîëåå àêòèâíîé ÷àñòüþ àðàòñòâà áûëè, ïðåæäå
âñåãî, êðåïîñòíûå, áåäíÿêè è áàòðàêè.
Ê àíòèôåîäàëüíîé, àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêîé áîðüáå àðàòñòâà
ïðèâëåêàëèñü ïðåäñòàâèòåëè ÷èíîâíè÷åñòâà è îòäåëüíûå ôåîäàëüíûå
ýëåìåíòû. Ýòî, íåñîìíåííî, áûëî ïîëîæèòåëüíûì ÿâëåíèåì. Îäíàêî, ýòó
ñâîåîáðàçíóþ ôîðìó åäèíñòâà äåéñòâèè àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèõ ñèë,
èìåâøóþ çíà÷èòåëüíóþ îñîáåííîñòü ïî ñóùåñòâó è ïo ôîðìå íå ñëåäóåò
ôîðìàëüíî ïðèðàâíèâàòü åäèíîìó ôðîíòó, âêëþ÷àâøåìó â ñâîé ñîñòàâ
íåñêîëüêî ïàðòèé è îáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé, ñîçäàííîìó â áîëåå ïîçäíèé
èñòîðè÷åñêèé ïåðèîä ïîä ðóêîâîäñòâîì êîìïàðòèé â îòäåëüíûõ ñòðàíàõ.
Ãëàâíîé öåëüþ Íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ãîäà áûëî çàâîåâàíèå
ïîëèòè÷åñêîé âëàñòè. Ýòà öåëü îòðàæàëàñü è óòî÷íÿëàñü â ïðîãðàììíîì
äîêóìåíòå ðåâîëþöèîííûõ êðóæêîâ, ïðèíÿòîì â 1920 ãîäó ïîä íàçâàíèåì
“Ïðèñÿãà ïàðòèéöåâ”, â ñòàòüÿõ ðàâîëþöèîííîé ãàçåòû “Ìîíãîëûí óíýí”, â
Ïðîãðàììå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé ïàðòèè, ïðèíÿòîé 1 ìàðòà 1921 ãîäà íà åå
ïåðâîì ñúåçäå ïîä íàçâàíèåì “Öåëü â 10 ïóíêòàõ” è, íàêîíåö, â ñàìîì ôàêòå
ñîçäàíèÿ Âðåìåííîãî Íàðîäíîãî ïðàâèòåëüñòâà 13 ìàðòà 1921 ãîäà.
Ýòè çàäà÷è ïðåòâîðèëèñü â æèçíü ñ ïåðåõîäîì âëàñòè âî âñåé ñòðàíå
â ðóêè Íàðîäíîãî ïðàâèòåëüñòâà â èþëå 1921 ãîäà, äåìîêðàòèçàöèåé
ãîñóäàðñòâåííîãî ñòðîÿ â òå÷åíèå 1921-1924 ãîäîâ, ïðîâîçãëàøåíèåì
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè â íîÿáðå 1924 ãîäà.
II
Ìîíãîëüñêàÿ íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ, ñîâåðøèâøèñü ïîä ïðÿìûì âëèÿíèåì
Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè, èìåëà ïåðåä ñîáîé îáúåêòèâíóþ
âîçìîæíîñòü ïåðåðàñòè â ñîöèàëèñòè÷åñêóþ ÷åðåç íå êàïèòàëèñòè÷åñêèé
413

ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû ïðè íàëè÷èè ñîþçà ñ ñîâåòñêèì ñîöèàëèñòè÷åñêèì
ãîñóäàðñòâîì è ïîìîùè ñ åãî ñòîðîíû. Â.È.Ëåíèí íåîäíîêðàòíî óêàçûâàë,
÷òî ïîäîáíîå ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå, ïåðâîíà÷àëüíî íàïðàâëåííîå íà
íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå, âïîëíå ìîæåò îáðàòèòüñÿ ïðîòèâ êàïèòàëèçìà
è èìïåðèàëèçìà. 781 Â.È.Ëåíèí òåîðåòè÷åñêè îáîñíîâàë ïåðåõîä ðàíåå
îòñòàëûõ ñòðàí ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ êàïèòàëèñòè÷åñêóþ ñòàäèþ ðàçâèòèÿ
ïðè ïîìîùè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ãîñóäàðñòâ.
Áëàãîäàðÿ âñåñòîðîííåìó ñîòðóäíè÷åñòâó Íàðîäíîé Ìîíãîëèè
ñ Ñîâåòñêèì ãîñóäàðñòâîì, Íàðîäíîé ïàðòèè ñ ìåæäóíàðîäíûì
êîììóíèñòè÷åñêèì äâèæåíèåì â ëèöå Êîìèíòåðíà è ÊÏÑÑ, Ìîíãîëüñêàÿ
íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â êîíå÷íîì èòîãå ñâîåãî ðàçâèòèÿ ïðèâåëà ñòðàíó ê
ñîöèàëèçìó, ïðåòâîðèâ â æèçíü âîçìîæíîñòü ïåðåðàñòàíèÿ ýòîé ðåâîëþöèè
â ñîöèàëèñòè÷åñêóþ. Íî ýòî âîâñå íå çíà÷èò, ÷òî Ìîíãîëèÿ ñ ïîáåäîé
Íàðîäíîé ðåâîëþöèè ñðàçó æå ñîâåðøèëà ïåðåõîä ê ñîöèàëèçìó îò
ôåîäàëèçìà, ïåðåñêî÷èâ âñÿêèå ïåðåõîäíûå ýòàïû è ñòóïåíè. Ïîòðåáîâàëîñü
ïî÷òè äâà äåñÿòèëåòèÿ äëÿ î÷èñòêè ñòðàíû îò ôåîäàëüíûõ ïðîèçâîäñòâåííûõ
îòíîøåíèé è ñîçäàíèÿ íåîáõîäèìûõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ,
èäåîëîãè÷åñêèõ ïðåäïîñûëîê íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ïóòè ðàçâèòèÿ ñòðàíû
ê ñîöèàëèçìó. Çäåñü ÿ ãîâîðþ î ÷àñòíîì, ñïåöèôè÷åñêîì ïðîÿâëåíèè
îáùåé çàêîíîìåðíîñòè ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà ê ñîöèàëèçìó îò ôåîäàëèçìà â
óñëîâèÿõ ìîíãîëüñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè.
Ïåðåõîä Ìîíãîëèè ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ êàïèòàëèçì, ñîâåðøàëñÿ
äâóìÿ ýòàïàìè: äåìîêðàòè÷åñêèì ñ 1921 ïî 1940 ã. è ñîöèàëèñòè÷åñêèì ñ
1940 ã. Óêàçàííûå ýòàïû, åñòåñòâåííî, èìåþò ñâîè ïåðèîäû, ñóùåñòâåííî
îòëè÷àþùèåñÿ äðóã îò äðóãà ðÿäîì îñîáåííîñòåé ìåòîäîâ è ñïîñîáîâ
ðåøåíèÿ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáë¸ì.
Íà ïåðâîì ýòàïå ðåâîëþöèè, ïîñëå åå ïîáåäû, ïðåèìóùåñòâåííî
ðåøàëèñü ïðîáëåìû, âûðàæàþùèå, êîðåííûå àíòàãîíèñòè÷åñêèå êëàññîâûå
ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó àðàòàìè è ôåîäàëàìè: çàäà÷è àííóëèðîâàíèÿ
êðåïîñòíè÷åñêèõ îòíîøåíèé, ëèêâèäàöèÿ êëàññà ôåîäàëîâ è èíîñòðàííûõ
äîëãîâ, óêðåïëåíèÿ ãîñóäàðñòâåííîé íåçàâèñèìîñòè ñòðàíû è åå íàðîäíîäåìîêðàòè÷åñêîãî
ñòðîÿ.
Íàðÿäó ñ ýòèì ñîçäàâàëñÿ è óïðåïëÿëñÿ ñîöèàëèñòè÷åñêèé ñåêòîð â
îáëàñòè ïðîìûøëåííîñòè, òðàíñïîðòà, òîðãîâëè, ôèíàíñîâî-êðåäèòíîé
ñèñòåìû, êàê îñòðîâêè íîâîãî õîçÿéñòâåííîãî óêëàäà íåêàïèòàëèñòè÷åñêîé
ýêîíîìè÷åñêîé ñèñòåìû, ïðåäñêàçàííûå Â.È.Ëåíèíûì â 1921 ãîäó
ìîíãîëüñêèì ðåâîëþöèîíåðàì 782 .
Êàê Âû âèäèòå, ïåðâûé ýòàï Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, íåñìîòðÿ íà ðåøåíèå
ñîöèàëüíûõ ïðîáëåì, âûðàæàþùèõ òåíäåíöèþ îáùåé çàêîíîìåðíîñòè, èìååò
781
Â.È. Ëåíèí, Ïîëí. ñîáð. ñî÷., ò. 44, ñòð. 38
782
Áåñåäà Â.È. Ëåíèíà ñ äåëåãàöèåé Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè 5 íîÿáðÿ 1921 ã. Â.È. Ëåííí,
Ïîëí. ñîáðñî÷. ò. 44, ñòð. 232, 5-å èçä.
414

çíà÷èòåëüíûå îñîáåííîñòè, îòëè÷íûå îò äåìîêðàòè÷åñêîãî ýòàïà ðàçâèòèÿ
ñòðàí íàðîäíîé äåìîêðàòèè, îáðàçîâàâøèõñÿ ïîñëå Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû.
Ìíå áû õîòåëîñü îñòàíîâèòüñÿ íà îòäåëüíûõ âîïðîñàõ î íåêîòîðûõ
îñîáåííîñòÿõ ýòîãî ýòàïà Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, äîâîëüíî ñëîæíîãî
â ñèëó ïåðåïëåòåíèÿ àíòèôåîäàëüíûõ, àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèõ è
àíòèêàïèòàëèñòè÷åñêèõ çàäà÷, àíàëîãè÷èîñòü êîòîðûõ íûíå âñòðå÷àåòñÿ
â ðåøåíèè ïðîáëåì ðàçâèòèÿ ðÿäà ñòðàí, èäóùèõ ïî íåêàïòàëèñòè÷åñêîìó
ïóòè ðàçâèòèÿ. Ìåæäó òåì, íåäîñòàòî÷íàÿ èçó÷åííîñòü ðåøåíèÿ ñëîæíûõ
ïðîáëåì íà ýòîì ýòàïå íåâîëüíî ñêàçûâàåòñÿ íà âûÿñíåíèå âàæíåéøèõ
âîïðîñîâ èñòîðèè ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè ê ñîöèàëèçìó îò ôåîäàëèçìà.
Ïåðâûé ýòàï, îñîáåííî åãî ïåðâûå ïåðèîäû ïî ñâîåìó ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîìó
ñîäåðæàíèþ ðåøåííûõ çàäà÷ íîñèëè â èçâåñòíîé
ìåðå áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêèå ÷åðòû. Âíå âñÿêîãî ñîìíåíèÿ, ÷òî
ýòó îñîáåííîñòü íåëüçÿ îòîæäåñòâëÿòü, äà íèêòî, è íå îòîæäåñòâëÿåò ñ
õàðàêòåðîì áóðæóàçíûõ ðåâîëþöèé äîîêòÿáðüñêîãî ïåðèîäà. Ïîâòîðÿþ,
÷òî ðå÷ü çäåñü èäåò îòíþäü íå îá èñêëþ÷èòåëüíîì çíà÷åíèè ÷àñòíîãî,
îñîáåííîãî, a î âûÿâëåíèè ýòîãî ÷àñòíîãî è îñîáåííîãî ïðè ïðîÿâëåíèè
îáùåé çàêîíîìåðíîñòè â âåñüìà ñëîæíûõ, ñâîåîáðàçíûõ óñëîâèÿõ
ïåðâîíà÷àëüíîãî ïåðèîäà íàðîäíîé ðåâîëþöèè. Èìåÿ â âèäó ýòî, èñõîäÿ
èç ïðèíöèïèàëüíûõ ëåíèíñêèõ ïîëîæåíèé, òîâ. Þ.Öåäåíáàë ïèñàë,
÷òî Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ 1921 ãîäà áûëà àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêîé,
àíòèôåîäàëüíîé, áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêîé ðåâîëþöèåé íîâîãî òèïà,
òàê êàê åå îñíîâíîé äâèæóùåé ñèëîé áûëî àðàòñòâî (êðåñòüÿíñòâî) 783 .
Ýòà âàæíàÿ ìûñëü, âûñêàçàííàÿ òîâ. Þ.Öåäåíáàëîì â îïðåäåëåííîé
èñòîðè÷åñêîé ñâÿçè áûëà îáîñíîâàíà ëåíèíñêèìè ïîëîæåíèÿìè.
Â.È.Ëåíèí, ïîëåìèçèðóÿ ñ àíàðõèñòàìè è ìåíüøåâèêàìè-ýñåðàìè â
îöåíêå äèàëåêòè÷åñêîé âçàèìîñâÿçè ìåæäó áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêîé
è ïðîëåòàðñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèåé, ïèñàë â îêòÿáðå 1921 ã.
“Ïåðâàÿ ïåðåðàñòàåò âî âòîðóþ. Âòîðàÿ çàêðåïëÿåò äåëî ïåðâîé, Áîðüáà
è òîëüêî áîðüáà ðåøàåò... Ñîâåòñêèé ñòðîé åñòü èìåííî îäíî èç íàãëÿäíûõ
ïîäòâåðæäåíèé èëè ïðîÿâëåíèé ýòîãî ïåðåðàñòàíèÿ îäíîé ðåâîëþöèè â
äðóãóþ” 784 .
Ïîÿñíÿÿ ýòè ñâîè ïîëîæåíèÿ íà ïðèìåðå ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî
ïîëîæåíèÿ Ðîññèè ê 1917 ã., Â.È.Ëåíèí îñîáî ïðåä÷åðêèâàë, ÷òî
áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêîå ñîäåðæàíèå ðåâîëþöèè îçíà÷àåò î÷èñòêó
ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ îòíîøåíèé (ïîðÿäêîâ, ó÷ðåæäåíèé ñòðàíû) îò
ñðåäíåâåêîâüÿ, îò êðåïîñòíè÷åñòâà, îò ôåîäàëèçìà.
Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèé ñòðîé â Ìîíãîëèè ê 1921 ã., ò. å. êî âðåìåíè
ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, áûë òèïè÷íûì, â ïîëíîì ñìûñëå ýòîãî
783
“Âñåãäà âìåñòå ñî ñòðàíîé Ëåíèíà, ñ ðîäèíîé Îêòÿáðÿ”, “Ïðàâäà”, 20 àïðåëÿ 1970 ã., ñòð. 4
784
Â.È. Ëåíèí, Ïîëí. ñîáð. ñî÷., òîì 44, ñòð 147.
415

ñëîâà, ôåîäàëüíî-êðåïîñòíè÷åñêèì, ñî âñåìè ñðåäíåâåêîçûìè ïîðÿäêàìè è
ó÷ðåæäåíèÿìè. Ñëåäîâàòåëüíî, àíòèôåîäàëüíàÿ íàïðàâëåííîñòü Íàðîäíîé
ðåâîëþöèè â ïåðâûå ïåðèîäû ïîñëå åå ïîáåäû âûðàæàëàñü, ïðåæäå âñåãî, â
áîðüáå çà ëèêâèäàöèþ ýòèõ îòíîøåíèé.
Ïàðòèÿ íà ïåðâîì ýòàïå ðåâîëþöèè, èñõîäÿ èç âûøåèçëîæåííûõ
ëåíèíñêèõ ïîëîæåíèé â àíàëèçå êîíêðåòíûõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ
îòíîøåíèé è ðàññòàíîâêè êëàññîâûõ ñèë â ñòðàíå, îïðåäåëÿëà îñíîâíûå
ñòðàòåãè÷åñêèå è òàêòè÷åñêèå çàäà÷è ïåðâîãî çòàïà ðåâîëþöèè â ðåøåíèÿõ
ðÿäà ñâîèõ ñúåçäîâ. Îñóùåñòâëÿÿ ýòó ñâîþ ëèíèþ, ïàðòèÿ âåëà ðåøèòåëüíóþ
áîðüáó ñ ïðàâûì è ëåâûì óêëîíàìè â ñâîèõ ñîáñòâåííûõ ðÿäàõ.
Ïîëèòè÷åñêèé è èäåîëîãè÷åñêèé êóðñ, ïðàêòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü
ïðàâûõ â ïåðèîä 1927-29 ã.ã., áûëè íàïðàâëåíû ïà çàäåðæêó è äàæå íà
ïðèîñòàíîâëåíèå áîðüáû ïðîòèâ ïîäðûâà ýêîíîìè÷åñêîé áàçû ôåîäàëîâ, íà
ÿâíîå ïîîùðåíèå ðîñòà êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ýëåìåíòîâ, íà îñëàáëåíèå ñâÿçè
ïàðòèè ñ ìåæäóíàðîäíûì êîììóíèñòè÷åñêèì äâèæåíèåì, ïîëèòè÷åñêîãî
è ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ñ èíîñòðàííûìè êàïèòàëèñòè÷åñêèìè
ôèðìàìè. Ëèíèÿ ïðàâûõ, òàêèì îáðàçîì, áûëà íàïðàâëåíà íà òî,
÷òîáû ïîâåðíóòü íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû â åãî
ïðîòèâîïîëîæíóþ ñòîðîíó.
VII ñúåçä ÌÍÐÏ, îïèðàÿñü íà èäåéíóþ ïîìîùü Êîìèíòåðíà è ÊÏÑÑ, â
1928 ãîäó ðåøèòåëüíî îòâåðã ýòîò îïàñíûé êóðñ ïðàâûõ, âíîâü ïîäòâåðäèë
íåçûáëåìîñòü ãåíåðàëüíîé ëèíèè ïàðòèè íà ëèêâèäàöèþ ôåîäàëüíîïðîèçâîäñòâåííûõ
îòíîøåíèé íà äàííîì ýòàïå è íà íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé
ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó â äàëüíåéøåì.
Ïàðòèÿ, ïðåòâîðÿÿ â æèçíü ðåøåíèÿ VII ñúåçäà íà÷àëà ðåøèòåëüíîå
íàñòóïëåíèå íà êëàññ-ôåîäàëîâ ïóòåì ïðîâåäåíèÿ ñòðîãîé êëàññîâîé
àíòèôåîäàëüíîé ïîëèòèêè âî âñåõ îáëàñòÿõ æèçíè, óñòðàíÿÿ ôåîäàëüíûõ
ýëåìåíòîâ îò îðãàíîâ ãîñóäàðñòâåííîãî óïðàâëåíèÿ, ïðîâîäÿ êîíôèñêàöèþ
èìóùåñòâà êðóïíûõ ôåîäàëîâ, ðàñøèðÿÿ ñâîè ñâÿçè ñ òðóäîâûìè
àðàòàìè-êðåñòüÿíàìè, âîâëåêàÿ èõ ïðåäñòàâèòåëåé â ðÿäû ïàðòèè,
óêðåïëÿÿ ñîòðóäíè÷åñòâî ñ Êîìèíòåðíîì è ÊÏÑÑ, íå âûïóñêàÿ èç âèäó
ãëàâíóþ ïåðñïåêòèâó ðàçâèòèÿ ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó, âåäÿ áîðüáó ñ
êàïèòàëèñòè÷åñêèìè ýëåìåíòàìè.
 õîäå îñóùåñòâëåíèÿ ýòèõ çàäà÷, ëåâûå ïðîáðàâøèåñÿ â ðóêîâîäñòâî
ïàðòèè, íå ñ÷èòàÿñü ñ óðîâíåì ðàçâèòèÿ ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë ñòðàíû,
èãíîðèðóÿ êîíêðåòíûå óñëîâèÿ âðåìåíè è âûòåêàþùèå èç óñëîâèé òîãî
èñòîðè÷åñêîãî ïåðèîäà ïåðâîî÷åðåäíûå çàäà÷è, âçÿëè êóðñ íà ìåõàíè÷åñêîå
ôîðñèðîâàíèå ðåøåíèÿ çàäà÷ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîèòåëüñòâà, æåëàÿ
ðåøèòü îäíèì ìàõîì ñîöèàëüíûå ïðîáëåìû, äëÿ êîòîðûõ íå áûëè åùå
ñîçäàíû íåîáõîäèìûå ïðåäïîñûëêè.
Ýòîò êóðñ ëåâûõ áûë îñóæäåè â 1932 ãîäó íà III ×ðåçâû÷àéíîì Ïëåíóìå
ÖÊ, à çàòåì íà IX ñúåçäå ïàðòèè â 1934 ã.
416

IX ñúåçä ÌÍÐÏ, èñõîäÿ èç ëåíèíñêèõ ïîëîæåíèé è òåîðåòè÷åñêè
îáîñíîâàííûõ ðåêîìåíäàöèé Êîìèíòåðíà, îñóäèâ ëèíèþ ëåâûõ, îòìåíèë
îøèáî÷íûå ðåøåíèÿ VIII ñúåçäà, ïðèíÿòûå ïîä íàæèìîì ëåâîãî ðóêîâîäñòâà.
Ñúåçä ñôîðìóëèðîâàë çàäà÷è äàííîãî êîíêðåòíî-èñòîðè÷åñêîãî ïåðèîäà
òàê: “Ìîíãîëèÿ (ìîíãîëüñêîå àðàòñòâî), îñâîáîäèâøèñü îò êîëîíèàëüíîãî
ðàáñòâà è èç-ïîä ãíåòà èìïåðèàëèçìà è ýêñïëóàòàöèè êèòàéñêèõ
ìèëèòàðèñòîâ, â ñèëó ñâîèõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ è áûòîâûõ
îñîáåííîñòåé ìîæåò ñóùåñòâîâàòü ëèøü êàê íàðîäíî-ðåâîëþöèîííàÿ,
ïðîòèâîèìïåðèàëèñòè÷åñêàÿ, àíòèôåîäàëüíàÿ, áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêàÿ
ðåñïóáëèêà íîâîãî òèïà, çàêëàäûâàþùàÿ îñíîâû äëÿ ïîñòåïåííîãî ïåðåõîäà
íà ïóòü íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ”. 785
Êîìèíòåðí è IX ñúåçä ÌÍÐÏ îõàðàêòåðèçîâàëè Ìîíãîëüñêóþ Íàðîäíóþ
Ðåñïóáëèêó, êàê áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷ññêóþ ðåñïóáëèêó íîâîãî òèïà,
ïîä÷åðêèâàÿ òåðìèíîì “íîâûé òèï” òåíäåíöèþ ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè ê
ñîöèàëèçìó â äàëüíåéùåì. Íåò íèêàêèõ îñíîâàíèé óòâåðæäàòü, ÷òî ýòà
õàðàêòåðèñòèêà, äàííàÿ òîãäàøíîìó èñòîðè÷åñêîìó ïåðèîäó ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè
òîæäåñòâåííà õàðàêòåðíûì ÷åðòàì áóðæóàçíîé äåìîêðàòèè äîîêòÿáðüñêîãî
ïåðèîäà. Äëÿ ïåðâîíà÷àëüíîãî ýòàïà ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè ñ åå ïåðñïåêòèâíîé
òåíäåíöèåé, òàêàÿ õàðàêòåðèñòèêà áûëà âåðíîé, êîãäà åùå íå áûëî ñòîëü
áîãàòîãî îïûòà, êîòîðûé íàêîïèëñÿ â ñîâðåìåííîé ðåâîëþöèîííîé ïðàêòèêå ñ
ôîðìèðîâàíèåì è óòâåðæäåíèåì â ñòðàíàõ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà
íàðîäíîé äåìîêðàòèè êàê ðàçíîâèäíîñòè äèêòàòóðû ïðîëåòàðèàòà.
 ðåøåíèÿõ IX ñúåçäà åùå ðàç îáðàùàëîñü îñîáîå âíèìàíèå íà
íåîáõîäèìîñòü ñåðüåçíîãî óñèëåíèÿ áîðüáû çà ëèêâèäàöèþ îñòàòêîâ
ôåîäàëèçìà, íà ïîääåðæêó èíèöèàòèâû ÷àñòíûõ àðàòñêèõ õîçÿéñòâ ïóòåì
ïðîâåäåíèÿ äèôôåðåíöèðîâàííîé ïîëèòèêè â îòíîøåíèè ðàçëè÷íûõ
ïî ýêîíîìè÷åñêîé ìîùíîñòè ãðóïï ýòèõ õîçÿéñòâ. Ñúåçä, îáðàùàÿ ñâîå
âíèìàíèå íà îãðàíè÷åíèå êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ýëåìåíòîâ, ïðèäàâàë áîëüøîå
çíà÷åíèå óêðåïëåíèþ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñåêòîðà â ýêîíîìèêå â öåëÿõ
îáåñïå÷åíèÿ ïðåäïîñûëîê ïåðåõîäà â äàëüíåéøåì ê ñîöèàëèçìó.
Êàê ðåêîìåíäàöèè Êîìèíòåðíà, òàê è ðåøåíèÿ IX ñúåçäà èñõîäèëè èç
ëåíèíñêèõ òåçèñîâ ïî íàöèîíàëüíî-êîëîíèàëüíîìó âîïðîñó. Â “Òåçèñàõ
ïî íàöèîíàëüíîìó è êîëîíèàëüíîìó âîïðîñó”, ïðèíÿòûõ íà II Êîíãðåññå
Êîìèíòåðíà â 1920 ãîäó, óêàçûâàëîñü íà “íåîáõîäèìîñòü ïîääåðæèâàòü
ñïåöèàëüíî êðåñòüÿíñêîå äâèæåíèå â îòñòàëûõ ñòðàíàõ ïðîòèâ ïîìåùèêîâ,
ïðîòèâ êðóïíîãî çåìëåâëàäåíèÿ, ïðîòèâ âñÿêèõ ïðîÿâëåíèé èëè îñòàòêîâ
ôåîäàëèçìà, è ñòàðàòüñÿ ïðèäàòü êðåñòüÿíñêîìó äâèæåíèþ íàèáîëåå
ðåâîëþöèîííûé õàðàêòåð, îñóùåñòâëÿÿ âîçìîæíî áîëåå òåñíûé ñîþç
çàïàäíî-åâðîïåéñêîãî êîììóíèñòè÷åñêîãî ïðîëåòàðèàòà ñ ðåâîëþöèîííûì
785
ÌÀÕÍ-ûí Èõ, áàãà õóðàë, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. 1-ð õýñýã. 1921-1939.
Óëñûï õýâëýë, Óëààíáààòàð, 1956 îí. Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ Õîðîî áà Íàìûè òºâ
õÿíàí áàéöààõ êîìèññûí ãèø¿¿äèéí õàâñàðñàè 3-ð îíö á¿ãä õóðëûí òîãòîîë. 476-ð òàë.
417

äâèæåíèåì êðåñòüÿí íà âîñòîêå, â êîëîíèÿõ è îòñòàëûõ ñòðàíàõ âîîáùå”. 786
ÌÍÐÏ, âåäÿ áîðüáó ñ ìåëêîáóðæóàçíîé ïñèõîëîãèåé, ñ åå øàðàõàíèåì,
ïî âûðàæåíèþ Ëåíèíà, ñ îäíîé êðàéíîñòè íà äðóãóþ, ïðåîäîëåâàëà
ïðàâóþ îïàñíîñòü è ñóáúåêòèâèçì ëåâûõ, ïîñëåäîâàòåëüíî ïðîâîäèëà
ïîëèòèêó ñ ó÷åòîì îáúåêòèâíûõ ïîëèòèêî-ýêîíîìè÷åñêèõ óñëîâèé
ïåðåæèâàåìîãî èñòîðè÷åñêîãî ýòàïà. Íåêîòîðûå ñîáûòèÿ ñîâðåìåííîãî
ðåâîëþöèîííîãî ïðîöåññà ïîäñêàçûâàþò íàñòîÿòåëüíóþ íåîáõîäèìîñòü
íàó÷íîãî îáîáùåíèÿ óðîêîâ áîðüáû ðåâîëþöèîííûõ ïàðòèé çà ïðåîäîëåíèå
ïðàâîîïïîðòóíèñòè÷åñêèõ è óëüòðàëåâûõ îøèáîê ïðè ðåøåíèè ïðîáëåì,
îäíîâðåìåííî âûðàæàþùèõ îáùåå è îñîáåííîå â ðàçâèòèè òîé èëè èíîé
ñòðàíû îò äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ îòíîøåíèé â íàïðàâëåíèè ê ñîöèàëèçìó.
Ìîíãîëèÿ, ðàçâèâàÿñü ê ñîöèàëèçìó, ïðîøëà òàêèì îáðàçîì öåëûé
àíòèôåîäàëüíûé, äåìîêðàòè÷åñêèé ýòàï ñ òî÷êè çðåíèÿ âíóòðåííåãî
ðàçâèòèÿ, â õîäå êîòîðîãî øàã çà øàãîì íåîòñòóïíî ðåøàëèñü
ïåðâîî÷åðåäíûå çàäà÷è óñòðàíåíèÿ ïåðåæèòêîâ ñðåäíåâåêîâüÿ, íå
îñëàáëÿÿ âíèìàíèÿ íà ñîçäàíèå ïðåäïîñûëîê ïåðåõîäà ê ñîöèàëèçìó
â áóäóùåì. Ïðè ýòîì íèêîãäà íå óïóñêàëèñü èç ïîëÿ çðåíèÿ ïàðòèè è
àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèå çàäà÷è. Îñóùåñòâëåíèå çàäà÷ ïåðâîãî ýòàïà,
êîòîðûé â îñíîâíîì çàâåðøèëñÿ ê 1939 ãîäó ëèêâèäàöèåé êëàññà ôåîäàëîâ
è óêðåïëåíèåì ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñåêòîðà ýêîíîìèêè, ñîïðîâîæäàëîñü
îæåñòî÷åííûì ñîïðîòèâëåíèåì êëàññà ôåîäàëîâ, âïëîòü äî êðóïíûõ
âîîðóæåííûõ êîíòððåâîëþöèîííûõ âîññòàíèé, ïîääåðæèâàåìûõ èçâíå
èìïåðèàëèñòè÷åñêèìè ñèëàìè.
Ê êîíöó çàâåðøåíèÿ ïåðâîãî ýòàíà ðåâîëþöèè ê 1940 ã: â III ïðîãðàììå
ïàðòèè, ïðèíÿòîé íà åå X ñúåçäå, åùå ðàç ïîä÷åðêèâàëîñü: “Ïîëèòèêà
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè íàïðàâëåíà íà îêîí÷àòåëüíîå
âûêîð÷åâûâàíèå îñòàòêîâ ôåîäàëèçìà â ýêîíîìèêå è â ñîçíàíèè ëþäåé, äëÿ
îáåñïå÷åíèÿ íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñòðàíû è ïîäãîòîâêè ïåðåõîäà
â äàëüíåéøåì ê ñîöèàëèçìó”.
Òðåòüÿ ïðîãðàììà, îáîáùèâ è îäîáðèâ îïûò îñóùåñòâëåíèÿ ñâîèõ
ïðîãðàììíûõ çàäà÷ çà ïðåäûäóùèå ïåðèîäû íàðîäíîé ðåâîëþöèè,
ñôîðìóëèðîâàëà çàäà÷è ñîçäàíèÿ îñíîâ ñîöèàëèçìà íà åå íîâîì âòîðîì ýòàïå.
Ñúåçä âûäâèíóë êàê ãëàâíåéøèå çàäà÷è: ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîìîùü
õîçÿéñòâàì òðóäîâûõ àðàòîâ â öåëÿõ çíà÷èòåëüíîãî ïîâûøåíèÿ èõ
òîâàðíîñòè, ïîñòåïåííîå äîáðîâîëüíîå îáúåäèíåíèå àðàòñêèõ õîçÿéñòâ ÷åðåç
ïðîñòåéøèå ôîðìû êîîïåðàöèè, ðàçâèòèå ñêîòîâîäñòâà-îñíîâíîé îòðàñëè
ýêîíîìèêè ñòðàíû, ïðè èñïîëüçîâàíèè ÷àñòíîé èíèöèàòèâû êðåñòüÿí;
ðàçâèòèå ïðîìûøëåííîñòè, ïîäüåì ìàòåðèàëüíî-êóëüòóðíîãî áëàãîñîñòîÿíèÿ
íàðîäíûõ ìàññ è îãðàíè÷åíèå êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ýëåìåíòîâ.
Ïàðòèÿ, îñóùåñòâëÿÿ ñâîþ Ø ïðîãðàììó, âçÿëà êóðñ íà çíà÷èòåëüíî
786
Â.È.Ëåíèí. Ïîëí. ñîáð. ñî÷., òîì 41, ñòð. 166-167
418

óñêîðîííîå ðàçâèòèå ãîñóäàðñòâåííîé è êîîïåðàòèâíîé ïðîìûøëåííîñòè,
íà óêðåïëåíèå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ïðåäïðèÿòèé â ñåëüñêîì õîçÿéñòâå, íà
ðàçâèòèå îáúåäèíåíèé àðàòñêèõ õîçÿéñòâ, êàê ãëàâíûå î÷åðåäíûå çàäà÷è
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ýòàïà ðåâîëþöèè. Íî ïðîöåññ ñîçäàíèÿ îñíîâ ñîöèàëèçìà
çàäåðæèâàëñÿ õîäîì Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû, â ïåðèîä êîòîðîé ðåøàëàñü
ñóäüáà ñîöèàëèçìà â ìèðîâîì ìàñøòàáå, ñëåäîâàòåëüíî ñóäüáà ñîöèàëèçìà è
â íàøåé ñòðàíå.
Ñ çàâåðøåíèåì Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû, áëàãîäàðÿ ðåøàþùåé ðîëè
Ñîâåòñêîãî Ñîþçà â ðàçãðîìå âîåííûõ ñèë ãèòëåðîâñêîé Ãåðìàíèè è
èìïåðèàëèñòè÷åñêîé ßïîíèè, êîðåííûì îáðàçîì èçìåíèëîñü ñîîòíîøåíèå
ñèë íà ìèðîâîé àðåíå â ïîëüçó ñîöèàëèçìà. Ýòî áëàãîòâîðíî ñêàçàëîñü íà
óñêîðåííîå ðàçâèòèå Ìîíãîëèè ê ñîöèàëèçìó.
Îáúåì ïðîìûøëåííîé ïðîäóêöèè MÍP óâåëè÷èëñÿ ê 1960 ãîäó ïî
ñðàâíåíèþ ñ 1940 ãîäîì â 7,4 ðàçà.
ÌÍÐ ê 1966 ã. ïðåâðàòèëàñü èç ñòðàíû êî÷åâîãî æèâîòíîâîäñòâà â
àãðàðíî-èíäóñòðèàëüíóþ. Ñ îêîí÷àíèåì ñîöèàëèñòè÷åñêîãî êîîïåðèðî âà íèÿ
àðàòñêèõ õîçÿéñòâ ê 1959 ãîäó ïîáåäèëè ñîöèàëèñòè÷åñêèå ïðîèçâîäñòâåííûå
îòíîøåíèÿ âî âñåõ îáëàñòÿõ ýêîíîìèêè ñòðàíû, íàâñåãäà áûëà ëèêâèäèðîâàíà
ïðè÷èíà, ïîðîæäàþùàÿ ýêñïëóàòàöèþ ÷åëîâåêà ÷åëîâåêîì.
III
Âñåñòîðîííÿÿ áðàòñêàÿ ïîìîùü ðîäèíû Îêòÿáðÿ-ïåðâîé ñòðàíû ñîöèàëèçìà
ÿâèëàñü âàæíåéøèì, ðåøàþùèì âíåøíèì ôàêòîðîì â çàâîåâàíèè, óêðåïëåíèè
ñâîáîäû ìîíãîëüñêîãî íàðîäà è åãî ãîñóäàðñòâåííîé íåçàâèñèìîñòè, â
ïðåîäîëåíèè áûëîé ýêîíîìè÷åñêîé è êóëüòóðíîé îòñòàëîñòè, â îñóùåñòâëåíèè
çàäà÷ ñòðîèòåëüñòâà ñîöèàëèçìà, ìèíóÿ êàïèòàëèçì.
Òàê, ìîíãîëüñêîå àðàòñòâî, áëàãîäàðÿ ñâÿçè ñ ìåæäóíàðîäíûì ðàáî÷èì
äâèæåíèåì è ïîìîùè ñîâåòñêîãî ðàáî÷åãî êëàññà, ïðåòâîðèëî â æèçíü
ëèíèþ ïàðòèè íà íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó,
ïðàêòè÷åñêè îñóùåñòâèâ ìèðíîå ïåðåðàñòàíèå íàðîäíîé ðåâîëþöèè â
ñîöèàëèñòè÷åñêóþ.  ýòîì è çàêëþ÷àåòñÿ îäíà èç ãëàâíåéøèõ ñòîðîí
îïûòà ïåðåõîäà Ìîíãîëèè ê ñîöèàëèçìó îò ôåîäàëèçìà, ìèíóÿ êàïèòàëèçì,
âûïóêëî âûðàæàþùàÿ ÷àñòíîå, îñîáåííîå îáùåé çàêîíîìåðíîñòè ðàçâèòèÿ
÷åëîâå÷åñòâà ê ñîöèàëèçìó.
Ýòîò îïûò ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèë ëåíèíñêèå ïîëîæåíèÿ î âîçìîæíîñòè
òàêîãî ïåðåõîäà ðàíåå îòñòàëûõ ñòðàí ê ñîöèàëèçìó ïðè ïîìîùè
ïîáåäèâøåãî ïðîëåòàðèàòà. Îáúåêòèâíàÿ çàêîíîìåðíîñòü ïåðåõîäà ê
ñîöèàëèçìó îò äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ îòíîøåíèé íûíå ñòàëà ðåàëüíîé
äåéñòâèòåëüíîñòüþ äëÿ öåëîãî ðÿäà ñòðàí, íåñìîòðÿ íà âñå ìíîãîîáðàçèå èõ
ñïåöèôè÷åñêèõ óñëîâèé, ïðè íàëè÷èè ïîñòîÿííî óêðåïëÿþùåéñÿ ìèðîâîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìû.
419

 ñâåòå ýòîãî èñêëþ÷èòåëüíî âàæíîãî ïî ñâîåìó çíà÷åíèþ ÿâëåíèÿ ÿð÷å
âñåãî âèäíà ïîëíàÿ íåñîñòîÿòåëüíîñòü àíòèìàðêñèñòñêèõ, àíòèëåíèíñêèõ
âçãëÿäîâ Ìàî è åãî ñòîðîííèêîâ íà ðîëü ðàáî÷åãî êëàññà, ÿêîáû êðåñòüÿíå
ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé òàêóþ æå ñèëó, êàê ðàáî÷èé êëàññ, ñïîñîáíûå âûïîëíèòü
çàäà÷è ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè.
Ìàî Öçý-äóí ïèñàë: “Ïîëèòè÷åñêèé ñòðîé íîâîé äåìîêðàòèè, åñòü, ïî
ñóòè äåëà, ïðåäîñòàâëåíèå êðåñòüÿíñòâó âëàñòè” 787 .
Ðàçâèâàÿ ýòè âçãëÿäû Ìàî Äçý-äóíà, Ëèíü Áÿî â ñâîåé ñòàòüå: “Äà
çäðàâñòâóåò ïîáåäà íàðîäíîé âîéíû” ïèñàë: “Äåðåâíÿ, è òîëüêî äåðåâíÿ,
ÿâëÿþòñÿ òîé ðåâîëþöèîííîé áàçîé, îòêóäà ðåâîëþöèîíåðû èäóò â ïîõîä
íà çàâîåâàíèå îêîí÷àòåëüíîé ïîáåäû”. Ïî åãî ìíåíèþ, ïîáåäà ðåâîëþöèè â
ðåøàþùåé ñòåïåíè çàâèñèò îò èàðîäîâ Àçèè, Àôðèêè è Ëàòèíñêîé Àìåðèêè,
êîòîðûå ÿâëÿåòñÿ “ñåëüñêèìè ðàéîíàìè ìèðà”, ïî ñðàâíåíèþ ñ “ãîðîäñêèìè
ðàéîíàìè ìèðà-Åâðîïîé è Ñåâåðíîé Àìåðèêîé”.
 ýòîé ñâÿçè íàó÷íîå îáîáùåíèå îïûòà íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî
ïóòè ðàçâèòèÿ ê ñîöèàëèçìó ñî âñåì åãî ìíîãîîáðàçèåì ïðè åäèíñòâå
îáùåé òåíäåíöèè ê ñîöèàëèçìó, ñ ó÷åòîì îñîáåííîñòè êàæäîé ñòðàíû,
êàæäîãî èñòîðè÷åñêîãî ïåðèîäà â òåñíîé ñâÿçè ñ âíóòðåííèìè ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêèìè
óñëîâèÿìè è âíåøíèìè ôàêòîðàìè ñòàíîâèòñÿ áîëåå,
÷åì êîãäà-ëèáî àêòóàëüíûì. Çäåñü âàæíî, êàê ìíå êàæåòñÿ, èìåòü â âèäó
îáùóþ òåíäåíöèþ ìèðîâîãî ðàçâèòèÿ, òåíäåíöèþ ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà
ê ñîöèàëèçìó íå òîëüêî îò êàïèòàëèñòè÷åñêèõ, íî è äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ
îòíîøåíèé, íåäîïóñêàÿ íåäîîöåíêè ðåâîëþöèîííîé âîçìîæíîñòè
êðåñòüÿíñêèõ ìàññ è â òî æå âðåìÿ íå èäåàëèçèðóÿ åå. Â ýòîé æå ñâÿçè òàêæå
âàæíà ðàçðàáîòêà ïðîáëåìû âîçíèêíîâåíèÿ, ðàçâèòèÿ è ðîëè ðåâîëþöèîííûõ
ïàðòèé è äåìîêðàòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ñòðîÿ â ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêèõ
ïðåîáðàçîâàíèÿõ, íàïðàâëåííûõ íà îáåñïå÷åíèå ïåðåõîäà ê
ñîöèàëèçìó.
ÌÍÐÏ, ñîñòîÿâøàÿ âíà÷àëå èç ïðåäñòàâèòåëåé òðóäîâûõ êðåñòüÿí,
ðóêîâîäñòâóÿñü ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé íàóêîé î çàêîíàõ êëàññîâîé
áîðüáû ïðè èäåéíîé ïîääåðæêå ìåæäóíàðîäíîãî êîììóíèñòè÷åñêîãî
äâèæåíèÿ, âûðàáîòàëà è îñóùåñòâëÿëà íà äâóõ ýòàïàõ è âî âñå îñíîâíûå
ïåðèîäû ðàçâèòèè ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó ñâîþ ãåíåðàëüíóþ ëèíèþ âíåøíåé è
âíóòðåííåé ïîëèòèêè.
ÌÍÐÏ, ÿâèâøèñü âîæäåì è îðãàíèçàòîðîì áîðüáû ìîíãîëüñêîãî
òðóäîâîãî íàðîäà çà ðàçâèòèå ñòðàíû ïî íåêàïèòàëèñòè÷åñêîìó ïóòè
ê ñîöèàëèçìó, ñòàëà ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé ïàðòèåé êàê ïî ñâîåìó
ñîöèàëüíîìó ñîñòàâó, òàê è ïî èäåîëîãè÷åñêîé îñíîâå, îðãàíèçàöèîííûì
ïðèíöèïàì è ïî âñåé åå äåÿòåëüíîñòè. Íûíå ÌÍÐÏ íàïðàâëÿåò áîðüáó
ñâîåãî íàðîäà íà ñîçäàíèå ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû ñîöèàëèçìà,
787
Ìàî Öçý-äóí. Èçáð. ïðîèçâ., òîì 3, ñòð. 246.
420

çà çàâåðøåíèå ñòðîèòåëüñòâà ñîöèàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà, êîòîðûå
îïðåäåëåíû íîâîé ÷åòâåðòîé ïðîãðàììîé ÌÍÐÏ, ïðèíÿòîé íà åå XV ñúåçäå
â 1966 ãîäó.
Íàðîäíàÿ âëàñòü, âûðàæàÿ êîðåííûå èíòåðåñû êëàññà òðóäÿùèõñÿ ïîä
ðóêîâîäñòâîì ÌÍÐÏ, âûïîëíÿëà ñâîè âíåøíèå è âíóòðåííèå ôóíêöèè â
ñîîòâåòñòâèè ñ çàäà÷àìè ãëàâíûõ ýòàïîâ Íàðîäíîé ðåâîëþöèè.
Ñ ôîðìèðîâàíèåì è ðîñòîì íàöèîíàëüíîãî ðàáî÷îãî êëàññà âîçíèê è
óêðåïèëñÿ åãî ñîþç ñ òðóäîâûì àðàòñòâîì, êîòîðûé ñòàë ïîëèòè÷åñêîé
îñíîâîé íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà. Áëàãîäàðÿ ýòîìó ñîþçó,
íàðîäíàÿ âëàñòü ïîñòåïåííî ïåðåðîñëà èç ñâîåîáðàçíîé ðåâîëþöèîííîäåìîêðàòè÷åñêîé
äèêòàòóðû òðóäîâîãî àðàòñòâà â äèêòàòóðó ðàáî÷åãî
êëàññà.
Ýòà äèêòàòóðà, îïèðàÿñü íà ñîþç è âñåñòîðîííåå ñîòðóäíè÷åñòâî ñ
ñîâåòñêèì íàðîäîì, à çàòåì ñ áðàòñêèìè ñîöèàëèñòè÷åñêèìè ñòðàíàìè,
îáåñïå÷èëà ñîçäàíèå îñíîâ ñîöèàëèçìà.
 èññëåäîâàíèè ýòèõ è äðóãèõ âàæíûõ ïðîáëåì ñäåëàíî ìíîãîå
ìîíãîëüñêèìè è ñîâåòñêèìè èñòîðèêàìè è ýêîíîìèñòàìè, ÷åìó ìû âñå,
åñòåñòâåííî, ðàäóåìñÿ. Îäíîâðåìåííî îñîçíàåì, òàêæå, ÷òî ïðåäñòîèò åùå
íå ìàëîå ñäåëàòü â ýòîé îáëàñòè.
Ìîíãîëüñêèå èñòîðèêè òðóäÿòñÿ íàä âûïîëíåíèåì çàäà÷, âûäâèíóòûõ
ïàðòèåé îá óãëóáëåííîì èçó÷åíèè èñòîðèè ðàçâèòèÿ ñòðàíû çà ïîñëåäíèé
áîëåå ÷åì ïîëóâåêîâîé ïåðèîä, íà÷àòûé Íàðîäíîé ðåâîëþöèåé ïîä
âëèÿíèåì Âåëèêîãî Îêòÿáðÿ. Ìû îñîçíàåì òàêæå âñþ âàæíîñòü ïîñòîÿííîãî
ïîâûøåíèÿ òåîðåòè÷åñêîãî óðîâíÿ èññëåäîâàíèé, ðàññìàòðèâàÿ êîíêðåòíîèñòîðè÷åñêèå
ÿâëåíèÿ â èõ ðàçâèòèè îò îäíîé ñòóïåíè ê ñëåäóþùåé
êà÷åñòâåííî íîâîé, ðóêîâîäñòâóÿñü ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêèìè ïîëîæåíèÿìè
î ïðèíöèïàõ èñòîðèçìà.
Ò¿¿õèéí ñóäëàë. Tom.IX. Fasc.1.
ÓÁ., 1973. òàë.8-14
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ
ÃÎË ÕªÄªËêÃ× Õ¯× ÁÎË ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ ÌªÍ
I
Ñîöèàëèñò áà ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õóâüñãàë õî¸ðûí õîîðîíäûí
õîëáîîíû ç¿é òîãòîöûí òóõàé ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ñóðãààë
Èìïåðèàëèçìûí êîëîí÷ëîëûí äýãëýì íóðñíû ¿ð ä¿íä òîãòíîñîí îëîí
òîîíû áèå äààñàí óëñûí õºãæëèéí èðýýä¿é íü êîëîíèéí äàðëàëûí ¿ëäýãäëèéã
ýöýñ áîëãîæ øèíý ìàÿãèéè êîëîí÷ëîëûí ºíãºëçëºãººñ ÷ºëººòýé, äýâøèíã¿é
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã íèéòëýã ÷àíàðòàé äîðèâòîéõîí
421

àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýñíýýñ øóóä øàëòãààëíà.
Îð÷èí ¿åèéí ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺ííé àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áóé
ýíý àñóóäëûã õºãæèæ áóé îðíóóäûí àðä ò¿ìýí ãàãöõ¿¿ äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåì áà îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé ¿éë àæèëëàãààíû íýãäýë
íÿãòðàëûí à÷ààð àìæèëòòàé øèéäâýðëýæ ÷àäíà ãýäãèéã ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò
õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäàä ¿íäýñòíèé àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí òóðøëàãà
õàðóóëæ áàéíà.
Óã àñóóäëûã ÷óõàìõ¿¿ èíãýæ øèéäýõýýñ ººð çàìã¿é ãýäãèéã ò¿¿õ ñóðãàæ,
ýðèí öàãèéí àìüäðàë ýðãýëçýýã¿é íîòîëæ áàéíà.
Õºãæèíã¿é îðíóóäûí ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëò òýìöýë íü Àçè, Àôðèê,
Ëàòèí àìåðèê òèâèéí ïðîëåòàðè áóñ ¿é îëíû ÷ºëººëºõ òýìöýëòýé
õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéõ ç¿é òîãòîîëûí òóõàé ìàðêñ÷-ëåíèí÷ ñóðãààëûã
èìïåðèàëèçìûí ¿çýë ñóðòàë÷èä, æèæèã õºðºíãºòíèé “îíîë÷èä”, ìàîãèéèõàí
áàðèìòàëäàã áàéð ñóóðèíûõàà ¿¿äíýýñ ãóéâóóëàí, øèíý êîëîí÷ëîë,
èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëëèéí ãàð õºë áîëæ áàéãààãààðàà äýëõèéí õóâüñãàëûí
¿éë ÿâöàä õîð ó÷ðóóëæ áàéíà.
Êîììóíèçìûã ýñýðã¿¿öýã÷èä, ñîöèàëèçì íü òàðèà÷äûã ¿ã¿éð¿¿ëäýã
ìýòýýð òýäíèéã àéëãàõûí õàæóóãààð ç¿ñýí á¿ðèéí îïïîðòóíèñòóóä òàðèà÷èí
îëîí ò¿ìíèéã ëåíèíèçì àíõààðäàãã¿é ãýæ íîòëîõûã îðîëääîã. Áàñ àæèë÷èí
àíãèéí ðîëèéã ¿ã¿éñãýæ õóâüñãàëûí øèéäâýðëýõ õ¿÷ áîë òàðèà÷èä ãýæ
ìàîãèéíõàí ¿çäýã.
Òýä ìàðêñèçìûí ýñðýã ýíý íîòîëãîîíîîñîî äýëõèé äàõèíû òîñãîí äýëõèéí
õîòûã á¿ñýëæ áàéíà ãýñýí óëèãëàëäàà øèëæèí îðæ, òàðèà÷èí îëîí ò¿ìíèéã
äýëõèéí àæèë÷èí àíãèéí ººäººñ ñºðã¿¿ëæ áàéíà.
Äýëõèéí óëñ òºðèéí õ¿÷íèé õàðüöààíä àíãè÷ çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ õàíääàã
ìàðêñ÷-ëåíèí÷ ãîë îíîëîîñ ìàîãèéíõàí îäîî á¿ð óðâàæ, ìàíëàéëàõ
çîðèëãûíõîî ¿¿äíýýñ äýëõèéí óëñ îðíûã íèéãýì, óëñ òºðèéí áàéãóóëàëòûã
íü ¿ë õàðãàëçàí, ãóðâàí åðòºíö áîëãîí õóâààäàã õàðãèñ íîìíîëîî òàðààõûã
ìýðèéæ áàéíà.
Õºãæèæ áóé îðíóóä äàõü àõèöòàé äýâøèëò õºäºë㺺íä ñààä ó÷ðóóëàõûã
èìïåðèàëèñòóóä, ç¿ñýí á¿ðèéí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä ýðìýëçýí, çàëóó ã¿ðí¿¿äèéí
ýäèéí çàñãèéí áýðõøýýëèéã àøèãëàí, á¿ðýí ýðõò çàðèì îðíû íóòàãò
öýðãèéí ò¿øèö ãàçðàà áàéëãàæ, õàâü îð÷ìûí ÷àíàðòàé äàéí, ìºðãºë人íèéã
çàðèì óëñóóäàä äýãäýýæ, õóâüñãàëûí ýñðýã õóéâàëäààí, òºðèéí ýðãýëòèéã
ñýì çîõèîæ, äýâøèëò ç¿òãýëòí¿¿äèéã ÿðãàëàõ, ¿íäñýðõýõ, êîììóíèçìûã
ýñýðã¿¿öýõ ñàíààðõëûã ººãø¿¿ëæ áàéíà.
Èéì íºõöºëä îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í áà äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåì áîëîí ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õóâüñãàëûí õîîðîíäûí õîëáîî, íýãäýë
íÿãòðàëûí çàð÷ìûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýí õàìãààëàõ ÿâäàë íýí
÷óõàë áîëæ áàéíà.
¯íäýñíèé äàðëàëûã ýöýñ áîëãîõ ÿâäàë ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ÿëàëòòàé
õîëáîãäîí áàéõ áîëíî ãýæ Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàð ¿çýæ áàéñàí áèëýý.
422

Ê.Ìàðêñ “Ïðîëåòàðè íàð õºðºíãºòí¿¿äèéã ÿëàõ íü áàñ äàðëàãäñàí á¿õ
¿íäýñòí¿¿äèéã ÷ºëººëºõ äîõèî áîëæ ºãíº” 788 ãýñýí áèëýý.
Ìàðêñèçìûã Â.È.Ëåíèí ò¿¿õèéí øèíý íºõöºëä á¿òýýë÷ýýð õºãæ¿¿ëæ,
ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí òóõàé á¿õýë á¿òýí ñóðãààëûã XIX-XX çóóíû çààã
äýýð áóé áîëãîâ. Ëåíèíèé ýíý ñóðãààëûí á¿ðýëäýõ¿¿í ãîë õýñãèéí íýã áîë
¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õóâüñãàëûí òóõàé îíîë ìºí þì.
Â.È.Ëåíèí êîìèíòåðíèé III èõ õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý: “Äýëõèéí
õóâüñãàëûã íýãäìýë ¿éë ÿâö ãýæ ¿çýõ” 789 õýðýãòýé ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý.
Êàïèòàëèñò îðíóóäûí º÷¿¿õýí á¿ëýã áºìáºðöãèéí õ¿í àìûí äèéëýíõ
îëîíõèéã êîëîí÷ëîí ìºëæèõ áîëñíîîð èìïåðèàëèçì íü äýëõèéí íèéòëýã
ñèñòåì áîëîí õóâèðñíûã õàðãàëçàæ, Â.È.Ëåíèí èìïåðèàëèçìûã ÿëàõûí
òóëä àæèë÷íû áà ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺íèé õ¿÷èéã òýäíèé àëü àëèíû
íü äàéñàí -èìïåðèàëèçìûí ýñðýã íýãòãýí õýëõýý õîëáîîã áàòàòãàõ íü ÷óõàë
ãýñýí ñóóò ä¿ãíýëò õèéæýý.
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë íü ñîöèàëèçìûí òºëºº àæèë÷èí àíãèéí
òýìöëèéã äàðëàãäñàí óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ òýìöýëòýé äýëõèé
äàõèíû õýìæýýãýýð íýãòãýæ ºãñºí áèëýý.
Ãàãöõ¿¿ ñîöèàëèçìûí ¿åä ë ¿íäýñòíèé àñóóäëûã õºäºëìºð÷èí îëîí
ò¿ìýíä àøèãòàéãààð øèéäâýðëýæ ÷àäíà ãýäãèéã Â.È.Ëåíèí, Ê.Ìàðêñûí íýãýí
àäèë îíöëîí òýìäýãëýæ áàéæýý.
¯íäýñòíèé àñóóäëûí òóõàé ìàðêñ÷-ëåíèí÷ îíîëûí ÇÕÓ-ä àíõ óäàà àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëñíèé à÷ààð ñàéí äóðûí çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàñàí îëîí ¿íäýñòíèé
Ǻâëºëò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàæ, ¿íäýñòýí, ÿñòàí, óãñààòíû á¿ëýã á¿ðèéã íèéãýì,
óëñ òºðèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë òàëààð æèíõýíý òýãø ýðõýýð õàíãàæýý.
¯íäýñòíèé àñóóäëûã ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäàä ÷ àìæèëòòàé
øèéäâýðëýñýí òóðøëàãà íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé àñóóäëûí
òóõàé ìàðêñ÷-ëåíèí÷ îíîë õºäëºøã¿é áàò ÷àíàðòàéã äàâõàð íîòîëëîî.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëæ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä
îðíóóä ò¿¿õýí àìæèëò îëæ, îëîí óëñûí äàâöàí äýýð õ¿÷íèé õàðüöàà
ñîöèàëèçìä àøèãòàéãààð øèéäâýðëýãäñýíèé à÷ààð óëñ ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèé øèíæ ÷àíàð ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºæ òýð íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
áîëîí àíãèéí óòãà àãóóëãààðàà óëàì á¿ð ã¿íçãèéðñýýð áàéíà.
Îð÷èí ¿åèéí ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õóâüñãàë, ýõëýýä èìïåðèàëèçìûã
ýñýðã¿¿öýí, óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî îëæ, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéõýä
÷èãëýãäñýíýýðýý îëîí ò¿ìíèéã õàìààðñàè ºðãºí õºäºë㺺í áîëñîí áèëýý.
Ýíý õóâüñãàë íü ìºí õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ
íèéãìèéí õóâüñãàëûã ºðí¿¿ëýõ, õýä õýäýí óëñ îðíû êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
çàìä øèëæèõ óðüä÷èëñàí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýí ºãñºí áà ºãñººð áàéíà.
׺뺺ëºãäñºí îðíóóäàä àíãè, íèéãýì, óëñ òºpèéí õ¿÷í¿¿äèéí õàðüöàà
óëàì ººð÷ëºãäºí íÿãòàðñààð áàéíà.
788
Ê.Ìàðêñ. Ô.Ýíãåëüñèéí çîõèîë 4-ð áîòü. 371 äàõü òàë
789
Â.È.Ëåíèíèé. Çîõèîëûí á¿ðýí ýìõòãýë. 44-ð áîòü, 4 äàõü òàë
423

Ýäãýýð õ¿÷í¿¿äèéí õîîðîíäûí òýìöëèéí õýòèéí òºëºâèéã àâ÷ ¿çâýë, óóë
òýìöýë äýâøèëò õ¿÷íèé ÿëàëòààð òºãñºõ íü ýðãýëçýýã¿é þì.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò îðíóóä áàéãààãèéí à÷ààð àæèë÷èí àíãèã¿é áóþó
ýñâýë àæèë÷èí öººí òîîòîé îðîíä ýõýëñýí ¿íäýñòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë íü
ñîöèàëèñò õóâüñãàë áîëîí õóâèðàõ íºõöºëòýé þì.
×óõàìõ¿¿ èéì íºõöºëä øèíý çàëóó óëñ îðíóóä äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåìä óõðàëòã¿é òóëãóóðëàõ íü íýí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý íü äýëõèéí
íýãäìýë õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí õî¸ð òàë áîëîõ ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺í
áà äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí àëü àëèíû æèíõýíý ýðõ àøèãò íèéöýæ
áàéãàà þì.
Õóâüñãàëò íýãýí ¿éë ÿâöûí ýíý õî¸ð õýñãèéí äàé÷èí õîëáîî íü õºãæèíã¿é
îðíóóäûí àæèë÷èí àíãèä ÷ ãýñýí Àçè, Àôðèê, Ëàòèí àìåðèêèéí óëñ
ò¿ìí¿¿äýä ÷ ãýñýí íýãýí àäèë õýðýãòýéãýýð ¿ë áàðàì þóíû ºìíº íýðëýñýí
ãóðâàí òèâèéí ºðãºí îëîí ò¿ìýíä á¿ð ÷ òóñòàé áîëíî.
¯¿íèéã ìàë÷èí àðäóóä ãîë õºäºëãºõ õ¿÷ íü áîëæ áàéñàí Ìîíãîëûí àðäûí
õóâüñãàëûí òóðøëàãà íîòîëæ áàéíà.
II
Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí
ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷èí íü ìàë÷èí àðä ò¿ìýí áàéâ
Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë íü ôåîäàë êîëîíèéí õîöðîãäìîë îðîí
áàéëàà. Ò¿¿íèé õ¿í àìûí äèéëýíõ îëîíõè áîëñîí àðäóóä íü ìàíæ, õÿòàäûí
çàõèðãàà, ººðèéí îðíû ôåîäàëóóä, ãàäààäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûí äaðëàëä
ìºëæèãäºí íóõëàãäàæ èðñýí þì.
Ôåîäàëóóä ìàë õºðºíãºíèé õàìãèéí òîì ýçýä, òèéì ÷ ó÷ðààñ áàñ áýë÷ýýð
íóòãèéã ãîë÷ëîí ºì÷èëæ áàéëàà. Òýä èõ õýìæýýíèé ìàë, áýë÷ýýð íóòãèéã
á¿ðýí ýçýãíýæ, õàìæëàãà àðäóóäûã õàãàñ ºì÷ëºæ áàéñàí íü ìîíãîëûí
ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöààíû ¿íäýñ áîëæ áàéâ.
Íèéãýì íü ìºëæèã÷ ôåîäàëóóä, ìºëæèãäºã÷ àðäóóä ãýñýí ýñðýã òýñðýã
õî¸ð àíãèä õóâààãäàæ, ôåîäàë àíãèä íî¸ä, á¿õ øàòíû ÿçãóóðãàí, õóòàãò,
õóâèëãààí íàð õàìààðàãäàæ áàéâ.
Òýð ¿åä ìàë÷èí àðä ò¿ìýí íü õ¿í àìûí îëîíõè àëáàòóóä, õàð ôåîäàëóóäûí
õàìæëàãóóä, øàð ôåîäàëóóäûí øàâü íàð çýðýã ãóðâàí õýñýãò õóâààãäàæ áàéâ.
Íèéãìèéí îíöãîé äàâõàðãà-ëàì, ñàíâààðòàí íàð áàñ äîòðîî ìºëæèã÷ òîì
òîëãîé ëàì íàð, ìºëæèãäºã÷ äîîä ëàì íàð ãýñýí ÿëãààòàé áàéâ.
Àëáàò àðäóóä ôåîäàëûí çàñàã òºðèéí ýðõ àøèãò çîðèóëàí öýðýã, ºpòºº,
õàðóóëûí çýðýã ôåîäàëûí õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àëáûã íèéë¿¿ëæ õàìæëàãà
àðä, øàâü íàð õàð, øàð ôåîäàë ýçäèéíõýý õýðýãöýýã õàíãàõààð á¿òýýãäýõ¿¿í,
ìºí㺠áîëîí áèåèéí õ¿÷íèé ðåíò, ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéâ.
Ìàë÷èí àðä îëíûã èíãýæ òýñâýðëýøã¿éãýýð ìºëæñºíèé óðøãààð íèéãýì
õîîñîð÷, àðä îëîí ¿ã¿éðýí ÿäóóð÷, óëìààð ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí àðãà
ÿëçðàëûí òóéëä õ¿ð÷ áàéâ.
424

Ìàë÷èí àðäûí àæ àõóé ¿ã¿éðñýýð óëñûí ýäèéí çàñãèéã öºõð¿¿ëýí
äîðîéòóóëæ áàéâ.
Îðîí äàÿàð ºðíºñºí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í 6à 1921 îíû àðäûí
õóâüñãàëûí õºäºëãºã÷ ãîë õ¿÷ íü ìàë÷èí àðä ò¿ìýí áàéëàà.
Ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäóóä Àðäûí Íàìûí óäèðëëàãààð, Ǻâëºëò Îðîñ
Óëñûí àæèë÷èí àíãèéí èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæèíä òóëãóóðëàí. íýãäìýë
õ¿÷ýýð õàðãèñ ôåîäàëèçì, èìïåðèàëèçìûã ÿëæ, ò¿¿íèé õàíü õàìñààòàíõÿòàäûí
öýðãèéí ýðõòýí áà áàðîí Óíãåðíèé öàãààíû äýýðýì÷äýýñ ýõ îðíîî
÷ºëººëñºí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàëä èäýâõòýé îðîëöñîí 126 õ¿íýýñ I956 îíä òýìäýãëýí àâñàí
òîâ÷ ìýäýýíýýñ ¿çâýë, õóâüñãàëûí ãîë õ¿÷-ìàë÷èí àðäóóäûí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë ÿðóó òîä áîëæ ºã÷ýý. ¯¿íä:
Àðäûí ãîë õýñýã õóâèàð
Àëáàò 71.4
Õàìæëàãà 14.3
Øàâü 14,3
Ýíý 126 ïàðòèçàíû 25,4 õóâü íü çàðö íàð áóñàä íü öººõºí ìàëòàé ÿäóó÷óóä
áàéæýý. Ýë áàðèìò 1921 îíû Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëä îðîëöñîí áóñàä
õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàëààð äàâõàð íîãëîãäñîí þì 790 .
Ôåîäàëèçì, èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí ìàë÷èí àðä ò¿ìíèé óðò óäààí
õóãàöààíû òýìöëýýð áýëòãýãäýí ìàíäñàí Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë òºãñ
ÿëàõàä ãàäààä, äîòîîäûí õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí áàéíà. ¯¿íä:
Äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ ãýâýë:
1. Äàðëàãäàã÷ àðä àíãè áà äàðëàã÷ ôåîäàë àíãèéí õîîðîíäûí ¿íäñýí ýñðýã
òýñðýã çºð÷èë õóðöàäñàí.
2. Øàøèí-òºðèéí õýðãèéã õîñëóóëàí áàðüæ áàéñàí Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí õàðãèñóóä îêòÿáðèéí õóâüñãàëä äàéñàãíàí
õàíäàæ, õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä, Óíãåðíèé öàãààíû äýýðýì÷äèéí àëü
àëèíä íü çóñàðäàí ãàð õºë áîëæ áàéñàí ÿâäàë àðä îëíû õ¿íä áàéäëûã óëàì
äîðîéòóóëñíààð ¿ë áàðàì, ýíãèéí íîìõîí àðäóóäûã ¿é îëíîîð äýýðýìäýí
õ¿÷èðõèéëæ, àëàí õÿäàæ áàéâ. Ýíý á¿õýí íü àðä îëîí çýâñýãò òýìöýëä áîñîõ
óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì.
3. Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä òóñ îðíûã 1919-1920 îíä çýâñãèéí õ¿÷ýýð
ýçýëæ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñàã, ò¿¿íèé çýâñýãò õ¿÷íèéã óñòãàñàí íü
ìîíãîëûí ôåîäàëûã öºõºðìºë áàéäàëä îðóóëàí, ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷äèéí
ººäººñ áàéòóãàé, äîòîîäûí àðä îëíû ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã äàðàõààð ÷
õºäëºõ ÷àäâàðã¿é áîëãîñîí þì.
Õóâüñãàëûí ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñ íü:
1. Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë ìîíãîëûí äàðëàãäñàí àðä
îëîíä õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººãºº ã¿íýý ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàë.
790
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí.”Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí
äóðäàòãàëóóä”. ÓÁ. 1961.
425

2. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, õóâüñãàëò á¿ëã¿¿ä äàðàà íü ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãûí
äîîð Ǻâëºëò ã¿ðíèé ýðãýëòã¿é ò¿øèãëýñýí.
3. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë íü èìïåðèàëèçìûí áà ò¿¿íèé çýâñýãò
òºëººëºã÷ áîëñîí óíãåð÷¿¿äòýé òóëàëäàæ áàéñàí Ǻâëºëò Îðîñ Óëñûí
àæèë÷èí òàðèà÷äûí òýìöýëä íýãäýí íèéëñýí.
4. Îëîí óëñûí àæèë÷èí àíãèéí õ¿÷èðõýã õºäºë㺺í áèé áîëæ, ò¿¿íòýé
ÌÀÍ, Êîìèíòåðíýýð äàìæóóëàí èíòåðíàöèîíàë÷ õîëáîî òîãòîîñîí.
5. Èìïåðèàëèñò á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä Àëñ Äîðíîäîä ¿¿ññýí çºð÷èë,
òóõàéëáàë Ìîíãîë íóòãèéã Ǻâëºëòèéí ýñðýã òýìöýõ òàëáàé áîëãîí
ýçýìøèõèéí òºëºº òýä õàðèëöàí òýìöýëäýæ õ¿÷ýý ñóëðóóëñàí ýäãýýð þì.
Äýýð ºã¿¿ëñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîâ÷ëîí ä¿ãíýæ ¿çâýë: Àóãàà èõ
Îêòÿáðèàð ýõýëñýí õóâüñãàëò ¿åèéí íèéòëýã ¿çýë ñàíààãààð íýãäýí
íºõºðëºñºí ìîíãîëûí ìàë÷èí àðä, Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí
èíòåðíàöèîíàë÷ õóâüñãàëò õîëáîî íü äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã á¿ðýí
÷èãëýãäýæ, àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, õóâüñãàëò îëîëò àìæèëò áýõæèæ, òºðèéí
òóñãààð òîãòíîë áàòæèæ Ìîíãîë îðîíä ñîöèàëèçì àìæèëòòàé áàéãóóëàõàä
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð èðëýý ãýäýã ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî.
Ýíý íü òýðã¿¿íèé îðíóóäûí ÿëñàí ïðîëåòàðè íàðààñ äýëõèéí
èìïåðèàëèçìûí ýñðýã ÿâóóëæ áóé òýìöýëòýé õîöðîãäñîí îðíóóäûí òàðèà÷èí
îëíû òýìöëèéã õîëáîõ íü ÷óõàë ãýñýí Ëåíèíèé ¿íäýñëýë¿¿äèéí ¿íýí çºâèéã
áàòòàé íîòîëñîí þì.
ÌÀÕÍ á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà ìàðêñ÷-ëåíèí÷ ñóðãààëûã óäèðäëàãà
áîëãîí, ò¿¿íèéã Ìîíãîë îðíû ºâºðìºö íºõöºëä á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýæ, ººðèéí
îðíûã õºðºíãºòíèé áóñ õºãæëèéí çàìààð ñîöèàëèçì ººä óäèðäàí æîëîîäîæ,
¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëæ, õºäºº àæ àõóéã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëëîí,
ñî¸ëûí õóâüñãàëûã àìæèëòòàé ÿâóóëæ àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàë,
ñî¸ëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõýä ìàíëàéëàõ ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëñýí þì.
ÁÍÌÀÓ êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ñîöèàëèçìä äçâøèí õºãæèõ人,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, äàðàà íü ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áóñàä
îðíóóäûí òóñëàìæàà𠺺ðèéí îðíû ýäèéí çàñàã. ñî¸ë, øèíæëýõ-óõààí-òåõíèê
íèéãýì, óëñ òºðèéí á¿õèé ë ñàëáàðò ëóò èõ àìæèëò îëæ, ÁÍÌÀÓ í¿¿äëèéí
ìàë àæ àõóéí îðíîîñ õºäºº àæ axyé, àæ ¿éëäâýðèéí îðîí áîëæ ººð÷ëºãä뺺.
Ǻâõºí 1971-1975 îíä íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí
õýìæýý 44,5%, ¿íäýñíèé îðëîãûí õýìæýý 30% íýìýãäñýíèéã äóðäàõàä
õàíòàëòòàé áîëíî 791 .
պ人 àæ àõóé çýðýã íàðèéí òºâºãòýé àñóóäëóóäûã íàì ¿å øàòòàéãààð
óäèðäàí ààæìààð øèéäâýðëýëýý.
Ýõëýýä ôåîäàëûí áàéãóóëàëòûí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã óíàãàæ, àðä
ò¿ìíèéã ôåîäàëûí õàìæëàãàò ¸ñíîîñ ÷ºëººëæ, ãàçðûã óëñûí áîëãîæ, ýöýñò
íü ôåîäàë àíãèéí ìàë, õºðºíãèéã õóðààõ àæèë õèéãäñýí áèëýý. Ýíý á¿ãä íü
ìýäýýæ, ìàë÷äûí áóòàðõàé æèæèã àæ àõóéã òîâàðûí áîëãîõ ÿâöûã ò¿ðãýòãýæ
791
Þ.Öýäýíáàë, ÌÀÕÍ-ûí XVII èõ õóðàëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ òàâüñàí òàéëàí èëòãýë. ÓÁ.,
1976. 24-ð òàë.
426

õóâèéí ºì÷ áà ìºëæèõ õàíäëàãààñ øàëòãààëàí àðäûí àæ àõóéòíû äîòîð áàÿí,
äóíä, ÿäóó ãýñýí ÿëãàà àÿíäàà ãàðàõ áîëñîí þì.
պ人 òîñãîí äàõü àíãèéí òýìöëèéí òóõàé îíîëûã àðäûí íàì óäèðäëàãà
áîëãîí, ÿäóó÷óóäûã äýìæèæ, äóíä÷óóäûã ò¿øèãëýí, ìºëæèã÷ ýòãýýä¿¿äèéã
àëáàäëàãààð áèø, õàðèí ÿëãàâàðòàé àëáàí òàòâàðûã íîîãäóóëàõ õýëáýðýýð
õÿçãààðëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ èðñýí þì.
Ýõëýýä õºäºëìºðèéã, äàðàà íü ¿éëäâàðëýëèéí õýðýãñëýëèéí çàðèì
õýñãèéã, ýöýñò íü ¿éëäâàðëýëèéí ¿íäñýí õýðýãñëýëèéã íèéãýì÷ëýõ çàìààð
àðäóóä ààæìààð õîðøîîëëîñîí íü íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Àðäûí àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëëîõ àæëûã àìæèëòòàé ÿâóóëñíû
¿ð ä¿íä, õ¿í õ¿íýý ìºëæèõèéí øàëòãààí ìàíàéä ¿¿ðä ¿ã¿é áîëîâ.
Õîðøîîëëîñîí àðä ò¿ìíèé àìüäðàë ÷èíýýëýã áîëæ, õºäºº àæ àõóéí
íýãäë¿¿ä ñîöèàëèñò òîìîîõîí àæ àõóé áîëñîí áèëýý.
Îäîî õºäºº àæ àõóéí íýã íýãäýëä äóíäæààð 452 ìÿíãàí ãà ãàçàð, íèéãìèéí
69 ìÿíãàí òîëãîé ìàë îíîãäîæ áàéíà. Ìàë àæ àõóé áîëîí ãàçàð òàðèàëàí
ýðõýëñýí íýã ñàíãèéí àæ àõóéä äóíäæààð 11 ìÿíãàí ãà òàðèàëàõ òàëáàé, 36
ìÿíãàí òîëãîé ìàë îíîãäîæ áàéíà.
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ, ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
òóðøëàãà íü:
1. Êîëîíèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí óëñ ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîñîí áàéäàë, äýâøèëòýò õºãæëèéí öîðûí ãàíö
íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîë òýä ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé
èíòåðíàöèîíàë÷ íàéðàìäàë áà á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààãàà áýõæ¿¿ëñíèé
¿ð íºëºº áîëîõ,
2. Àæèë÷èí àíãèã¿é áóþó ýñâýë àæèë÷èí öººí òîîòîé íºõöºëä
õºäºëìºðèéí òàðèà÷èí, þóíû ºìíº ÿäóó çàðöì íàð áà àæèë÷äûí õýñãýýñ
á¿ðýëäñýí õóâüñãàëò íàìûã ìàðêñ÷-ëåíèí÷ íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò,
¿çýë ñóðòëûí çàð÷èì äýýð áàéãóóëàí, óëìààð îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íòýé ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èìä ñóóðèëñàí àõ
ä¿¿ãèéí áàðèëäëàãààã òîãòîîõ ÿâäàë,
3. Õóâüñãàë áà äýâøèëò õ¿÷í¿¿ä õóâüñãàë÷ ìàíëàéëàã÷àà õ¿ðýýëýí
íÿãòàð÷, òóõàéí îðíû îíöëîãèéã õàðãàëçàí, èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëèçìûí
ýñðýã íýãäñýí ôðîíò áóþó ýñâýë ò¿¿íèé àëü íýãýí õýëáýð íü áîëîõ ¿éë
àæèëëàãààãàà íýãòãýõ, õàìòðàí àæèëëàõ çýðãýýð õ¿÷ýý íÿãòðóóëàõ,
4. Õóâüñãàëò ìàíëàéëàã÷èéí ñîíîð ñýðýìæèéã èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëýë,
äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷èí, ¿íäñýðõýõ áóþó èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çýë
ðåâèçèîíèçìûí ºíãºëçëºëèéí ýñðýã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ,
5. Õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé íèéãìèéí íýí ÷óõàë øààðäëàãûã õàíãàõûí
òóëä ìºëæëºãã¿é íèéãýì áàéãóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ýäãýýð áîëíî.
Õàìãèéí õîöðîãäñîí îðíóóäûí òàðèà÷èí îëîí ò¿ìýí ÷ ãýñýí èìïåðèàëèçì
áà äîòîîäûí äàðëàã÷äààñ ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí àâñíû äàðàà
æèíõýíý õóâüñãàëò ìàíëàéëàã÷ íàìûíõàà óäèðäëàãààð ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäûí òóñëàìæààð õºãæëèéí êàïèòàëèñò øàòíû çîâëîíã
427

àëãàñàí, êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðüöààíààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäíà ãýäãèéã Ǻâëºëã Õîëáîîò Óëñûí Äóíäàä Àçèéí
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóä áîëîí ÁÍÌÀÓ-ûí òóðøëàãà, ò¿¿í÷ëýí îð÷èí ¿åèéí
îëîí óëñûí ¿éë ÿâöûí õýòèéí ÷èãëýë õàðóóëæ áàéíà.
«ÀÐÀÒÑÒÂÎ-ÃËÀÂÍÀß ÄÂÈÆÓÙÀß ÑÈËÀ
ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÂÎËÞÖÈÈ»
Ð å ç þ ì å
 ñòàòüå àêöåíòðèðóþòñÿ íà òî, ÷òî, èìïåðèàëèñòè÷åñêèå
èäåîëîãè-ìåëêîáóðæóàçíûå òåîðåòèêè, ìàîèñòû, èçâðàùàÿ ñî
ñâîèõ ïîçèöèé ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîå ó÷åíèå î çàêîíîìåðíîñòè
âçàèìîñâÿçè ðåâîëþöèîííîé áîðüáû ïðîëåòàðèàòà ðàçâèòûõ ñòðàí è
îñâîáîäèòåëüíîé áîðüáû îãðîìíîé ìàññû íåïðîëåòàðñêîãî íàñåëåíèÿ
Àçèè, Àôðèêè è Ëàòèíñêîé Àìåðèêè, èãðàþò íà ðóêó íåîêîëîíèàëèçìó è
èìïåðèàëèñòè÷åñêîé àãðåññèè è, òåì ñàìûì, íàíîñèò êîëîññàëüíûé óùåðá
ìèðîâîìó ðåâîëþöèîííîìó ïðîöåññó.
 ýòèõ óñëîâèÿõ îñîáåííî âàæíûì è àêòóàëüíûì ñòàíîâèòñÿ íàó÷íîå
îáîñíîâàíèå è îòñòàèâàíèå ïðèíöèïîâ åäèíñòâà è âçàèìîñâÿçè ñèë
ìåæäóíàðîäíîãî ðàáî÷åãî äâèæåíèÿ, ìèðîâîãî ñîöèàëèçìà è ñîâðåìåííîé
íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîé ðåâîëþöèè.
Ê.Ìàðêñ è Ô.Ýíãåëüñ ñ÷èòàëè, ÷òî îêîí÷àòåëüíàÿ ëèêâèäàöèÿ
íàöèîíàëüíîãî ãíåòà áóäåò ñâÿçàíà ñ ïîáåäîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè.
Îêòÿáðüñêàÿ ðåâîëþöèÿ ïðèâåëà âî âñåìèðíîì ìàñøòàáå ê ñëèÿíèþ
áîðüáû ðàáî÷åãî êëàññà çà ñîöèàëèçì ñ áîðüáîé óãíåòåííûõ íàðîäîâ çà
íàöèîíàëüíîå îñâîáîæäåíèå.
Îïûò ðåøåíèÿ íàöèîíàëüíîãî âîïðîñà â ÑÑÑÐ è ñòðàíàõ
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà âíîâü ïîäòâåðäèë íåîïðîâåðæèìîñòü
ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêèõ òåîðåòè÷åñêèõ ïîëîæåíèé ïî âîïðîñàì íàöèîíàëüíîîñâîáîäèòåëüíîãî
äâèæåíèÿ.
 îñâîáîäèâøèõñÿ ñòðàíàõ èäåò ïðîöåññ ïåðåãðóïïèðîâêè êëàññîâûõ,
îáùåñòâåííûõ è ïîëèòè÷åñêèõ ñèë. Áîðüáà ìåæäó ýòèìè ñèëàìè, åñëè
ðàññìàòðèâàòü åå â ïåðñïåêòèâíîì àñïåêòå, íåñîìíåííî, çàâåðøèòñÿ
ïîáåäîé ñèë ïðîãðåññà.
 ýòîì îáúåêòèâíî çàèíòåðåñîâàíû îáå ñòîðîíû åäèíîãî ìèðîâîãî
ðåâîëþöèîííîãî ïðîöåññà-íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíàÿ ðåâîëþöèÿ è
ìèðîâàÿ ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ ñèñòåìà.
Ýòî ïîäòâåðæäàåò è îïûò Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé ðåâîëþöèè, ãëàâíîé
äâèæóùåé ñèëîé êîòîðîé áûëè êðåñòüÿíå-ñêîòîâîäû.
Âñëåäñòâèå íåâûíîñèìîé ýêñïëóàòàöèè àðàòñòâà-êðåñòüÿíñòâà, îáùåñòâî
ðàçîðÿëîñü, ïðîèñõîäèëà ïàóïåðèçàöèÿ êðåñòüÿíñòâà, óñêîðèëñÿ ïðîöåññ
428

íåóäåðæèìîãî ðàçëîæåíèÿ ôåîäàëüíîãî ñïîñîáà ïðîèçâîäñòâà. Ðàçîðåíèå
àðàòñêèõ-êðåñòüÿíñêèõ õîçÿéñòâ, åñòåñòâåííî, ïîâëåêëî çà ñîáîé ðåçêîå
óìåíüøåíèå äîõîäîâ ñâåòñêèõ è äóõîâíûõ ôåîäàëîâ, ÷òî âûçâàëî óïàäîê
ýêîíîìèêè ñòðàíû.
Ãëàâíîé äâèæóùåé ñèëîé íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ â
ñòðàíå, à çàòåì Íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ã. áûëî àðàòñòâî.
Ðåçþìèðóÿ âûøåïåðå÷èñëåííûå ôàêòîðû ìîæíî çàêëþ÷èòü, ÷òî
èíòåðíàöèîíàëüíûé ðåâîëþöèîííûé ñîþç ìîíãîëüñêèõ êðåñòüÿí-ñêîòîâîäîâ
è ðàáî÷åãî êëàññà Ñîâåòñêîé Ðîññèè, îáúåäèíåííûõ îáùèìè èäåÿìè
ðåâîëþöèîííîé ýïîõè, íà÷àòîé Îêòÿáðåì, áûë íàïðàâëåí ïðîòèâ ìèðîâîãî
èìïåðèàëèçìà è èãðàë ðåøàþùóþ ðîëü â ïîáåäå Íàðîäíîé ðåâîëþöèè. â
óêðåïëåíèè ðåâîëþöèîííûõ çàâîåâàíèé, â óïðî÷åíèè ãîñóäàðñòâåííîé
íåçàâèñèìîñòè è ñòðîèòåëüñòâå ñîöèàëèçìà íà ìîíãîëüñêîé çåìëå.
ØÓÀ-èéí ìýäýý. 1978. ¹3. ò.12-19
HISTORYCZNE ZNACZENIE MONGOLSKIEJ
REWOLUCJI LUDOWEJ
Prof. dr BADZARYN SZYRENDYB
Prezes Akademii Nauk MRL
Przewodniczący Towarzystwa
Przyjażni Mongolsko-Polskiej
Poł wieku temu pod wpływem Wielkiego Pażdziernika zwyciężyła w Mongolii
rewolucja ludowa. Obiektywne przyczyny wewnętrzne, które ją wywołały, to
zaostrzenie się sprzecznoźci społecznych pomiędzy drobnymi hodowcami-aratami
i feudałami oraz wzmocnienie ucisku feudalnego. Gospodarkę kraju stanowiła
koczownicza hodowla bydła i rzemiosło typu chałupniczego. Nie istniał jakikolwiek
przemysł. Rynek krajowy opanowany był całkowicie przez zagraniczny kapitał.
Największymi posiadaczami byli duchowni i feudałowie, którzy stanowiąc 7,8 proc.
ludności kraju posiadali 49,5 proc. pogłowia bydła, podczas gdy araci (rolnicy),
stanowiąc 92,2 proc. ludności, dysponowali jedynie 50,5 proc. pogłowia.
Idee marksistowsko-leninowskie i Rewolucja Pażdziernikowa spowodowały, że
narodowowyzwoleńczy ruch mongolskiego chłopstwa przemienił się w antyfeudalną,
antyimperialistyczną, ludowo-demokratyczną rewolucję. Mongolska Partia Ludowo-
Rewolucyjna stworzona przez Suche Batora i jego współtowarzyszy, dzięki włączeniu
jej do międzunarodowego ruchu komunistycznego poprzez Międzynarodówkę i KPZR,
stała się kierowniczą silą mongolskiej rewolucji.
Obcy najeżdżcy pragnęli zdusić ten ruch mongolskiego narodu, aby utrzymywać
go nadal w systemie kolonialnym i wykorzystywać terytorium kraju jako teren walki
wypadowej przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Ale jedność poszynań wszystkich
sił antyimperialistycznych, skupionych wokół partii, miała decydujące znaczenie, jak
429

ównieź pomoc Związku Radzieckiego okazana narodowi mongolskiemu w latach
walki z obcymi interwentami wspieranymi przez rodzimą reakcję.
Tak więc w 1921 r. zakończyła się zwycięsko rewolucja w Mongolii. Powstałe
w jej wyniku ludowe państwo rozwijało się jako dyktatura pracującego chłopstwa,
spełniając pod przewodnictwem partii w pierwszym etapie rewolucji funkcje dyktatury
klasy robotniczej i chłopstwa.
Rewolucja ludowa miała przed sobą obiektywną możliwość przekształcenia się
w rewolucję socjalistyczną. W swojej historycznej rozmowie z delegacja mongolska
w 1921 r. Lenin omówił najistotniejsze problemy rozwoju Mongolii, podkreślając
pierwszoplanową rolę partii i władzy ludowej, umocnionej radziecko-mongolską
przyjaźnią jako najwaźnieiszym czynnikiem realizacji stojących przed naromed zadań.
Trzeci Zjazd MPL-R w 1934 r., kierując się leninowskimi wskazaniami, uznał
niekapitalistyczną drogę rozwoju kraju za jedynie moźliwą w Mongolii. Dzięki
wszechstronnej współpracy z państwem radzieckim oraz partii mongolskiej z
międzynarodowym ruchem komunistycznym mogło nastąpić prekształcenie kraju w
kraj socjalistyczny.
Ale Mongolia nie od razu dokonała przejścia od feudalizmu do socjalizmu.
Odbywało się ono w dwu etapach: demokratycznym, trwającym od 1921 r. do 1940 r.
i socjalistycznym – od 1940 r. do 1961 r. Partia postawiła przed sobą za najważniejsze
zadanie, likwidację średniowiecznych stosunków społecznych, aby stworzyć przesłanki
do zwycięstwa niekapitalistycznej drogi rozwoju i przejścia do socializmu.
W pierwszym etapie rewolucji najważniejszą sprawą była likwidacja stosunków
feudalnych, wyzwolenie rynku krajowego od zagranicznego kapitalu, stworzenie
nowego systemu ekonomicznego, rozwój hodowi na bazie zróżnicowanej polityki
klasowej, rozwój rolnictwa i kultury.
Walkę narodu mongolskiego o demokratyczne przeobrażenia społeczne
komplikowało zagrożenie ze strony sił imperialistycznych. Ale naród pod
przewodnictwem partii pokonał wszystkie trudności spowodowane wielkim zacofaniem
i grożą agresji, opierając się na politycznej, ekonomicznej i kulturalnej współpracy ze
swym doświadczonym przyjacielem – Związkiem Radzieckim.
W końcowym okresie demokratycznego etapu rewolucji w programie mongolskiej
partii przyjętym na X Zjeżdzie sformułowano zadania stworzenia podstaw socjalizmu
na nowym, kolejnym etapie rozwoju.
Partia realizując ten program skierowała wysiłki na przyśpieszenie rozwoju
państwowego i spółdzielczego przemysłu, na umocnienie socjalistycznych
przedsiębiorstw w rolnictwie, na rozwój arackich gospodarstw. Proces ten zahamował
jednak wybuch II wojny światowej, kiedy to decydowały się losy socjalizmu w skali
światowej, a więc i w naszym kraju. W latach wojny naród mongolski niezachwianie
stojąc po stronie Związku Radzieckiego okazywał w miarę swych sił moralną i
materialną pomoc narodom Kraju Rad.
Po zakończeniu wojny tempo rozwoju socjalistycznego przemysłu i rozmiar
jego produkcji zwiększyły się tak dalece, że Mongolska Republika Ludowa z kraju
koczowniczego chłopstwa stała się krajem rolniczo-przemysłowym.
430

Uspółdzielczanie gospodarstw arackich trwało do 1959 r. socjalistyczne stosunki
produkcji we wszystkich dziedzinach gospodarki kraju zwyciężyły ostatecznie i
zlikwidowano na zawsze wyzysk człowieka przez człowieka. Stworzona została, w
oparciu o ideologię marksistowsko-leninowską, kultura socjalistyczna.
Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna, realizując IV program przyjęty na XV
Yjeżdzie partii w 1966 r. walczy o stworzenie materialno-technicznej bazy socjalizmu i
rozwój społeczny oparty o systematyczne zwiększanie wydajności pracy, efektywność
produkcji społecznej przy wykorzystaniu osiągnięc postępu naukowo-technicznego,
doskonalenie rządzenia krajem, przy szerokim udziale mas ludowych w życiu
społeczno-politycznym, opierając się na internacjonalistycznych zasadach integracji w
ramach socjalistycznej wspólnoty krajów RWPG.
Braterstwo i pryzjażń, współpraca MPL-R i KPZR sprawdzona w minionym
półwieczu wspólnej walki przeciw imperializmowi, stały się gwarantem
wolności narodu mongolskiego i jego niezawisłości, decydującym czynnikiem w
przezwyciężaniu gospodarczego i kulturalnego zacofania kraju i w realizowaniu zadań
budownictwa socjalistycznego.
MPL-R stała się silą kierowniczą i organizacyjną w walce narodu mongolskiego
o rozwój kraju. Stała się partią marksistowsko-leninowską. Stale korzystała ona z
doświadczeń międzynarodowego ruchu komunistycznego, opierała swe wzajemne
stosunki t partiami komunistycznymi i robotniczymi na zasadach marksizmuleninizmu
i proletariackiego internacjonalizmu. Systematycznie konsolidując swe
szeregi pokonywała z powodzeniem antypartyjne i drobnomieszczańskie odchylenia.
W swej polityce wewnętrznej i zagranicznej niezmiennie kierowała seę leninowskimi
zasadami, umacniając braterską przyjażń ze Związkiem Radzieckim i narodami krajów
socjalistycznych, międzynarodowym ruchem komunistycznym, nieprzejednanie
walcząc z oportunizmem, szowinizmem i drobnomieszczańskim nacjonalizmem.
Władza ludowa, wzrażając podstawowe interesy mas pracujących, wypelniała
pod przewodnictwem partii swe zadania w kolejnych etapach rozwoju rewolucji
ludowej. Wraz z kształtowaniem i wzrostem klasy robotniczej następowało umocnienie
sojuszu z pracującym chłopstwem, które stało się polityczną podstawą ludowodemokratycznego
państwa. Dzięki temu sojuszowi władza ludowa stopniowo
przechodziła ot rewolucyjno-demokratycznej dyktatury pracującego chłopstwa do
dyktatury klasy robotniczej.
Ludowe państwo mongolskie prowadzilo i prowadzi politykę pryzjażni i współpracy
z krajami socjalistycznymi, politykę popierania ruchów narodowowyzwoleńczych i
utrwalania światowego pokoju na leninowskich zasadach współistnienia.
Doświadczenie MRL w okresie rozwiązywania problemów niekapitalistycznej
drogi rozwoju do socjalizmu potwierdziło zgodność teorii o przejściu do socjalizmu.
Jest to jeszcze jeden dowód triumfu idei leninowskich o zwycięstwie socjalizmu w
krajach zacofanych. Tak więc obecnie w stale umacniającym się systemie światowych
sił socjalistycznych obiektywne warunki przejścia do socjalizmu otwierają szerokie
możliwości przed krajami wybierającymi niekapitalistyczną drogę rozwoju.
Tygodnik ilustrowany. Przyjażń. Nr 28 (1171). 1971.7.11
431

ÕÀÂÑÐÀËÒ
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ Ò¯¯ÕÝÝÐ
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÒÓÓÐÂÈÑÀÍ Á¯ÒÝÝ˯¯Ä
Íýãýí ñýäýâò çîõèîë
1. Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé
Ðåñïóáëèêè (1921-1924). Ì., 1956. 158 ñòð.
2. Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ (Èñòîðèÿ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîãî
ðàçâèòèÿ). ÓÁ., 1963. 518 ñòð.
3. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1969. 492 òàë.
4. Èñòîðèÿ Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ãîäà (Ñîêðîùåííûé
ïåðåâîä ñ ìîíãîëüñêîãî). Ì., 1971. 399 ñòð.
5. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. Çàëðóóëñàí õî¸ð äàõü óäààãèéí
õýâëýë. ÓÁ., 1999. 402 òàë.
Õàìòûí á¿òýýë
1. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Íýãýí áîòü. Íýãä¿ãýýð àíãè. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë
ìàíäàæ, Á¿ãä íàéðàìäàõ Ìîíãîë àðä óëñûã òóíõàãëàñàí íü”. I-III á¿ëýã.
ÓÁ., 1955. ò.277-340.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü (Íýí øèíý ¿å). Òýðã¿¿í õýñýã. “ÁÍÌÀÓ
õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàíä”. I-IV á¿ëýã. ò.49-219.
3. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ. Òàâäóãààð áîòü (ÕÕ çóóí). III á¿ëýã. ÓÁ., 2003. ò.103-
155. (Í.Õèøèãòèéí õàìò).
Òîâõèìîë
1. Èç èñòîðèè íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ â Ìîíãîëèè. ÓÁ.,
1963. 1,5 õ.õ.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí äº÷èí æèëèéí àëäàðò çàì. ÓÁ., 1964. 40 òàë.
3. Âëèÿíèå Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèÿ íà Ìîíãîëèþ. Ì.,
1967. 99 ñòð.
4. Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü 792 . ÓÁ., 1968. 187 òàë.
5. Â.È.Ëåíèí è ìîíãîëüñêèé íàðîä. Ì., 1970. 60 ñòð .
6. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð. ÓÁ., 1978. 64 òàë.
7. Õàòàíáàòîð Ìàãñàðæàâ. Ì., 1980. 52 ñòð.
Ðåäàêòîðëàñàí íîì á¿òýýë
1. Ø.Ñàíäàã. Áîðüáà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà çà ãîñóäàðñòâåííóþ íå
çàâèñèìîñòü è ñòðîèòåëüñòâî íîâîé æèçíè (Íàó÷íî-ïîïóëÿðíûé î÷åðê).
Ïîä ðåäàêöèåé àêàäåìèêà Á.Øèðåíäûáà. ÓÁ., 1966. 143 ñòð.
792
Òóñ çîõèîë íü 1967-1969 îíä îðîñ, àíãëè, ôðàíö, èñïàíè, àðàá, 1971 îíä ãåðìàí, 1977 îíä ÿïîí
õýëýýð òóñ òóñ õýâëýãäæýý.
432

2. Ìîíãîë àðäûí Õóâüñãàëò íàìûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1967.
3. Ä.Ñ¿õáààòàð.Áàðèìò áè÷ãèéí ò¿¿âýð. ÓÁ., 1971.
4. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ
áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1980. 121 òàë.
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, èëòãýë
1. Áîðüáà çà îáðàçîâàíèå Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè-//Âîïðîñû
èñòîðèè. 1954. ¹11. ñ.23-24
2. Îêòÿáðüñêàÿ ðåâîëþöèÿ è îáðàçîâàíèå ÌÍÐ-//“Âåëèêèé Îêòÿáðü è
íàðîäû Âîñòîêà”. Ñáîðíèê. Òîì 1. Ì., 1957. ñ.176-208.
3. Âëèÿíèå ÂÎÑÐ íà Ìîíãîëèþ-//“Îêòÿáðüñêàÿ ðåâîëþöèÿ è Ìîíãîëèÿ”
(Ìàòåðèàëû íàó÷íîé êîíôåðåíöèè). ÓÁ., 1969. ñ.8-26.
4. Òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâ÷ Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàñàí íü-//
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1969. ¹4. ò.6-13
5. 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí à÷ õîëáîãäîë, Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ò¿¿íèé
ýçëýõ áàéð-//ÎÓÌÝ-èéí II èõ õóðàë. I áîòü. ÓÁ., 1973. ò.5-33 (Ìîíãîë,
îðîñ, àíãëè õýëýýð)
6. Îñíîâíè ÷åðòè è ãëàâíè ðåçóëòàòè íà Ìîíãîëüñêàòà íàðîäíà
ðåâîëþöèÿ 793 -//“Èêîíîìè÷íà ìèñúë” ñýòã¿¿ë. Ñîôèÿ. 1971. ¹6, ò.52-64
7. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ¿íäñýí øèíæ ÷àíàð, ãîë ¿ð ä¿í-//ØÓÀ-èéí
ìýäýý. 1971. ¹2, ò.37-51; Ò¿¿õèéí ñóäëàë”. Tom IÕ. Fasc.1. ÓÁ., 1971. ò.7-
21.
8. Íåêîòîðûå ïðîáëåìû èññëåäîâàíèÿ èñòîðèè Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé
ðåâîëþöèè-//“Ò¿¿õèéí ñóäëàë”. Tom IV. Fasc.1. ÓÁ., 1973. ò.5-14.
9. Àéìøèãã¿é Ä.Ñ¿õáààòàðòàé õàìòðàí ç¿òãýëöñýí ãàðàìãàé æàíæèí àðäûí
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ-//STUDIA ÌONGOLICA. Tom VI (14). Fasc.2.
ÓÁ., 1978. ò.9-18
10. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîë àðä ò¿ìýí ìºí-//
“ØÓÀ-èéí ìýäýý”. 1978. ¹3. ò.12-19.
11. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë ¿ð ä¿í áîë ñîöèàëèçì áàéãóóëæ áàéãàà
ÿâäàë ìºí-//“ØÓÀ-èéí ìýäýý” 1981. ¹3.57-65.
12. Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûí çàðèì àñóóäàë-//“Àêàäåìè÷ Áàçàðûí
Øèðýíäýâ”. ÓÁ., 1997. ò.120-127
13. È.Ì.Ìàéñêèé.Ìîíãîëèÿ íàêàíóíå ðåâîëþöèè (Ðåöåíçèÿ)-//“Ïðîáëåìû
âîñòîêîâåäåíèÿ”. 1960. ¹4.
Ñóðòàë÷èëãààíû á¿òýýë
1. Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàñ íºãöñºíèé 21 æèëèéí îéí õóðàë äýýð õýëñýí ¿ã-
//“¯íýí” ñîíèí. 1944 îíû 2 ñàðûí 26. ¹47.
2. ÌÀÕÍ áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÿëàëòóóäûã ìàíëàéëàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ ìºí-//“¯íýí” ñîíèí. 1947 îíû 7 ñàðûí 12. ¹160
3. “Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí 30 æèëèéí îé”-//“¯íýí” ñîíèí.
793
Ïîëüø õýëýýð- “Pryjazn” ñýòã¿¿ë. 1971. ¹ 28-ä õýâëýãäæýý.
433

1947 îíû 11 ñàðûí 7. ¹258.
4. Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí XXXI æèëèéí îé-//“¯íýí” ñîíèí. 1952 îíû 7
ñàðûí 10. ¹162
5. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí à÷ íºëºº-//“¯íýí” ñîíèí. 1961 îíû 11 ñàðûí 6.
¹310.
6. Âåëèêèé Îêòÿáðü è Ìîíãîëèÿ-//“Íîâîñòè Ìîíãîëèè” ñîíèí. 18 îêòÿáðÿ
1967 ã. ¹81-82
7. Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë Ìîíãîë îðîíä íºëººëñºí íü -//“¯íýí”
ñîíèí. 1967 îíû 11 ñàðûí 7. ¹280.
5. Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëæóóëàã÷ ¿çýë ñàíàà-//“Óõóóëàã÷èéí ºâðèéí
äýâòýð”. 1967, ¹20.
9. Ìåñòî çíà÷åíèå íàðîäíîé ðåâîëþöèè â èñòîðèè Ìîíãîëèè -//“Íîâîñòè
Ìîíãîëèè” ñîíèí. 3 ñåíòÿáðÿ 1970 ã. ¹68.
10. Ìîíãîë÷óóä áèä òóñãààð òîãòíîëîîðîî áàõàðõàõ ó÷èðòàé (ÿðèëöëàãà)-
//“Àðäûí ýðõ”. 1994 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 6. ¹175 (834).
434