2

ýäèéí çàñàã, àíãè, äàâõðàãóóäûí õºðºí㺠÷èíýýíèé ÿëãààã òóñãàñàí àêàäåìè÷
È.Ì.Ìàéñêèéí çîõèîë 22 ; ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ö.Ïóíöàãíîðîâ 23 ; ïðîôåññîð
Ø.Íàöàãäîðæ 24 íàðûí çîõèîëóóä îðíî.
Ø.Íàöàãäîðæ àðõèâûí áàðèìò áè÷èã áà ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÕ-èéí ò¿¿õèéí
êàáèíåòààñ àðä Àþóøèéí òºðºë ñàäàíãóóä áîëîí Àþóøèéí òîëãîéëñîí àðäûí
õºäºë㺺íä îðîëöîã÷èäòîé óóëçàí öóãëóóëñàí íýìýëò ìàòåðèàëûí ¿íäñýí
äýýð 1903-1917 îíä Àþóøèéí óäèðäëàãààð ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺íèéã òýð
¿åèéí Ìîíãîë îðíû åðºíõèé áàéäàëòàé óÿëäóóëàí òîäîðõîéëæ ÷àäæýý.
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çîõèîëóóäààñ Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë,
Ã.Äýìèä íàðûí ò¿¿õèéí á¿òýýë ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëîõîîð áàðàõã¿é çàðèì
òàëààð ñóðâàëæ ìàòåðèàë áîëæ ºãíº. Ýíý áîë Õ.×îéáàëñàí, Ã.Äýìèä, Ä.Ëîñîë
íàðûí ýëáýæ çîõèîñîí “Ìîíãîëûí àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ” 25 þì. Çîõèîã÷èä ýíý á¿òýýëäýý Àðäûí Õóâüñãàëûí
ò¿¿õèéã äóðüäàí áè÷ñýí òóë õîæèì Õ.×îéáàëñàíãèéí òîâ÷ëîí çàñâàðëàæ îðîñ
õýëýýð õýâë¿¿ëñýí 26 òîâõèìëîîñ èõýýõýí äýëãýðýíã¿é áàÿëàã ìàòåðèàëòàé
þì. Äóðäñàí á¿òýýë íü Àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàõ òîìõîí ç¿òãýëòýí,
õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò øóóä áèåýð îðîëöñîí Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë çýðýã
õ¿ì¿¿ñèéí äóðäàòãàë áîëîõîîñ ãàäíà íèëýýä õýìæýýíèé ñîíèðõîëòîé áàðèìò
ìàòåðèàëûã õàìààðñíààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
×îéáàëñàí îðîñ õýëýýð õýâë¿¿ëñýí “Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí òîâ÷ ò¿¿õ”
ãýäýã çîõèîëäîî Ìîíãîëä Àãóó Èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàë íºëººëñºí áàéäàë,
Àðäûí õóâüñãàëò íàì, àðä ò¿ìíèé ðîëü, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí áààòàðëàã
ãàâüÿà, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíýýñ ¿ç¿¿ëñýí
òóñëàìæ çýðãèéã òîäîðõîé òóñãàí õàðóóëæýý.
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàð íü ò¿¿õèéí òóñãàé ìýðãýæèëã¿é
õ¿ì¿¿ñ áàéñàí ó÷èð óã á¿òýýë¿¿ääýý øèíæëýõ óõààíû íàðèéí àðãà áàðèë, ýø
òàòàëò çýðãèéã òýð áîëãîí áàðèìòàëæ ÷àäààã¿é íü ìýäýýæ õýðýã áèçýý.
Õ.×îéáàëñàí, àðäûí öýðãèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íýã áîëîõ Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë, ¿éë õýðýãò çîðèóëñàí ººð íýã çîõèîëäîî àâòîíîìè,
õóâüñãàëûí ¿åèéí óëñ îðíû ò¿¿õ, ìºí Óíãåðíèéõíèé ýñðýã àðäûí õóâüñãàëò
öýðýã, Óëààí Àðìèéí àíãèóäûí õàìò òýìöñýí òóõàé çàðèì ¿éë ÿâäëûã
òîäîðõîéëîí áè÷ñýí áàéíà 27 . ×îéáàëñàíãèéí äýýðõ á¿òýýëä èõ õýìæýýíèé
ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷èã îðñîí áîëîâ÷ çîõèîí áè÷èõ ºâºðìºö õýëáýðèéí ýðõýýð
óã çîõèîëóóäàä ç¿¿ëò õèéãýýã¿é ó÷èð àøèãëàõàä íýí òºâºãòýé áàéäàã.
Àðäûí õóâüñãàëä õîëáîãäîõ ò¿¿õýí ãàçàðç¿éí çóðãóóäûã äýä äîêòîð, äýä
22
È.Ì.Ìàéñêèé. Ìîíãîëèÿ íàêàíóíå ðåâîëþöèè. Âòîðîå ïåðåðàá. èçä. Èçä-âî âîñò. ëèò. Ì.,1959 .
23
Ö.Ïóíöàãíîðîâ. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. 1911-1919. ÓÁ., 1955.
24
Ø.Íàöàãäîðæ. Èç èñòîðèè àðàòñêîãî äâèæåíèÿ âî Âíåøíåé Ìîíãîëèè. Èçä-âî AH ÑÑÑÐ, Ì., 1958.
25
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷
ò¿¿õ. I-II áîòü, Óëààíáààòàð, 1934.
26
Õ.×îéáàëñàí. Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè. Èçä-âî èíîñò. ëèò., Ì.,
1952.
27
Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. Óëààíáààòàð, 1942.
17