2

Ýäãýýð áàðèìò áè÷èãò á¿õ ìîíãîëûí ãàçðûã ºì÷ëºõ ãýýä ýçýí áîëîã÷
Áîãä õààíû ýðõ, ìºí ººðèéí ãàçàðò ýçýí áîëîã÷ õîøóó íî¸äûí ýðõ òîäîðõîé
õàðàãäàæ, ýçýí õààí áà õàðààò íî¸äûí õîîðîíäûí õàðüöààã òîäîðõîéëæ
áàéíà. Ýíý íü áàñ äàðàà÷èéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ òîäîðõîé àæýý.
Ñàíãèéí ÿàìíààñ Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû çàõèðãààíä 1914 îíä áè÷èã
ÿâóóëæ, Èõ øàâèéí äîíèð Äàìäèíã ò¿¿íèé ãýð ìàëûí õàìòààð Í¿ñðýí ãýäýã
ãàçàð ÷óëóóí í¿¿ðñíèé øèíý íýýñýí óóðõàéã õàðóóëæ íóòàãëóóëàõààð õ¿ññýí
áàéæýý. Âàí Íàìñðàéãèéí õîøóóíû çàõèðãàà Ìîãîéò ãýäýã ãàçàð õÿòàä
èðãýí Ëè æèíü-æóàíüä õýñýã ãàçàð ò¿ðýýñëýí ºãºõººð çºâøººðñíºº çàñãèéí
ãàçàð ìýäýãäæýý 187 . Õîøóóä, ººðèéí íóòàã äýâñãýðò ººð õîøóóíû õ¿ì¿¿ñèéã
íóòàãëóóëàõ ýñýõèéã áèåý äààæ øèéäâýðëýõ ýðõòýé áàéñíûã ¿¿íýýñ ìýäýæ
áîëîõ þì. ̺í îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ÿðã¿ìæàâûí õîøóóíû òàìãûí
ãàçàð àëòíû õàéãóóë õèéõ Ãîëèêîâ, Ìóíóëüêîâ íàðûã Ò¿éí ãîëûí íóòàãò
îðóóëàõã¿é áàéæýý. Õîøóóäààñ ººð ººðèéí íóòãèéí áàéãàëèéí áàÿëàãò õýðõýí
ÿàæ õàíäàæ áàéñíûã ýíý æèøýýíýýñ ¿çýæ áîëíî. Åã¿çýð õóòàãòûí ýçýìøëèéí
íóòàãò 1917 îíä 10000 øèðõýã ãóàëèí îãòîëæ, îðîñûí õàðüÿàò Àáðàìä
õóäàëäàæ, ¿íèéã õóòàãòûí ñàí àâ÷ýý. Ãýòýë ¿¿íèé õàãàñ ¿íèéã óëñûí ñàíä
íèéë¿¿ë ãýæ Çàñãèéí ãàçàð òóøààñàí áàéæýý. Ýíý ìýò÷èëýí ãàçðûí ò¿ðýýñ,
àøèãò ìàëòìàëûí òàòâàð, áóñàä îðëîãûí õàãàñ íü óëñàä, õàãàñ íü óã ãàçðûã
ýçýìøèã÷ ôåîäàë ýçíèé ñàíä îðäîã áàéæýý. Áîãä õààíààñ 1913 îíä áàòàëæ
ãàðãàñàí òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ò¿ðýýñ õóðààõ ä¿ðýìä ýíý òóõàé òîäîðõîé
äóðäæýý.
Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð ò¿ðýýñíèé 60% íü Áîãä ãýãýýíèé ñàéä, 40% íü íî¸ä,
ýñõ¿ë áóñàä õóòàãòûí ñàíä îðîõ ¸ñòîé áàéæýý.
Õýðýâ ò¿ðýýñëýãäñýí ãàçàð, åðººñ õîøóóíûõ áèø, õóòàãò áóþó ÿìàð íýã
õ¿ðýý õèéäèéíõ 188 áàéõ þì áîë ò¿ðýýñíèé 40% íü òýð õóòàãò áóþó õèéäèéí
ñàíä îðîõ ¸ñòîé áàéæýý. Ò¿ðýýñíèé õýìæýýã ãàçðûí õºðñíèé áàéäëààð
òîãòîîæ æèëä íýã ¿ð ãàçàð 2+3 öýí áàéñàí þì. Ñóë ÷ºëººòýé ãàçðûã ò¿ðýýñýíä
ºãºõ õýðýãòýé ãýæ ä¿ðýìä çîðèóä çààñàí áàéäàã áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý ¿ðæèë
øèì ñàéòàé ãàçàð ò¿ðýýñëýãäýæ áàéñàí ó÷ðààñ íî¸ä áà íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí
äóðã¿éöýë òºð¿¿ëäýã áàéæýý.
Èäýøíèé íîãîî òàðèàëàõ ãàçðûã ò¿ðýýñëýí ºãºõ, ìºí ìàëûã áýë÷ýýðò
ãàçàð ò¿ðýýñëýí ºãºõ ä¿ðýì 1916 îíä áàòëàãäæýý. Ãààëèéí ä¿ðìèéí ¸ñîîð
ãàäààäûí õàðüÿàò íàðààñ ìàëûí áèë÷ýýðýýñ òºëºõ õºëñ íü òýìýý á¿ðýýñ 1
ëàí, ìîðü áóþó øàð á¿ðýýñ 5 öýí (63 êîïåéê) õîíü íýã á¿ðýýñ 1 öýí, òàéëàã
òîðîìíîîñ 36 êîï. àâ÷ áàéæýý.
Ãàçàð ò¿ðýýñëýñíýýñ îðîõ îðëîãî íèëýýä õýìæýýòýé áàéâ. Æèøýý íü
Çàñàãò õàí àéìãèéí Ñ¿æèãò ã¿íèé õîøóóíä 1915 îíä õÿòàäûí Äà-øèí-õ¿¿ãèéí
ï¿¿ñýíä áèë÷ýýðèéí ãàçàð ò¿ðýýñëýñíèé õºëñ 1929 ëàí ìºíãèéã óëñûí ñàíä
187
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíãèéí ìàòåðèàë. ¹ 44.
188
Çàðèì íýã õ¿ðýý õèéä íü áàãà çýðýã òàðèàíû ãàçàðòàé áàéëàà.
70