2

¿ëäýõ æèøýýòýé áîëñîí... ãýæ ×îéáàëñàí áè÷ñýí áàéäàã 391 . ¯íýíäýý ÷ õ¿í
àìûã ¿íýõýýð ýíä òýíäã¿é õàâòãàéðóóëàí äýýðýìäýæ áàéæýý. Á¿ðýí áèø
ìýäýýãýýð çºâõºí 1920 îíä 4 àéìàã, øàâèéí àðäóóäààñ íèéòäýý 21000 îð÷èì
òîëãîé ìàëûã ãàìèí öýðãèéí õýðýãöýýíä ãàðãóóëàí àâ÷ýý 392 .
Ãàìèí öýðã¿¿ä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãààä, Ìîíãîëûí á¿õ
õýðãèéã ççýãíýæ, àðä ò¿ìíèéã õàðãèñëàí äàðëàæ áàéâ. Óíãåðí÷¿¿äèéã
Äàìáàäàðæààãèéí õèéä õàâüä öîõèæ 2 äàõü óäààãàà óõðóóëñíû äàðàà,
ãàìèíãóóä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ îëîí òîîíû àäóó, ãýð, ýä õîãøëûã áóëààí
àâ÷ýý. “Ãàìèíãóóä Õ¿ðýýã îðõèí ãàðàõäàà ìîíãîë÷óóä áà íóòãèéí îðîñ
èðãýäèéã àëæ, äýýðýìäýâ” ãýæ “Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí 1921 îíû 3-ð ñàðûí
2-íä áè÷èæ áàéâ. Õýñýã á¿ëýã ãàìèíãóóä õîøóóäûí õ¿í àðäûã àëæ, õºðºíãº
ìàëûã äýýðýìäñýí ìýäýý ºäºð á¿ð ñîíñîãäîæ áàéâ 393 ãýæ òýð ¿åä áàéñàí ò¿¿õ÷
Íàâààííàìæèë äóðñàí áè÷æýý.
1921 îíû 6-ð ñàðûí ìýäýýãýýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí áààòàð áýéë
Íàâààíþíäýíãèéí õîøóó ãàìèí öýðýãò äýýðýìä¿¿ëýí íýðâýãäæýý. Ãàìèíãóóä
ýíý õîøóóíä õ¿í àðäûã áóóäàí àëàõààð ñ¿ðä¿¿ëæ, 735 õîíü, 15 ¿õýð, 43 àäóó,
21 ãýð 1200 òýðýã ò¿ëýý áóëààí àâ÷ýý 394 . Òýä íàð èíãýæ äýýðýì õèéæ áàéõäàà
24 õ¿íèéã (22 íü àðä) àâ÷ ÿâààä 9-èéã íü áóóäàí àëæýý.
“Õÿòàä öýðãèéí àëàõ äýýðýìäýõ, õ¿÷èðõýõ íü àþóëòàé áîëæ òýäíèé çàìä
òîõèîëäñîí á¿õ ºðõ ãýðèéã äýýðýìäýí, á¿õ õ¿íèéã çàí÷èæ áàéíà. Îëîí ººð
¿íäýñ, óãñààòàé õ¿ì¿¿ñ ãýð îðíîî îðõèæ, Îðîñ-Ìîíãîëûí õèëèéí îð÷èì
äàõü ìîíãîë Õèàãòûã ÷èãëýí ä¿ðâýí ÿâæ èðýõ áîëîâ. Õèë îð÷ìûí õ¿í àìûí
á¿õ äàâõàðãà àéí ñàíäàð÷ áàéíà. Ä¿ðâýí çóãàäàãñäûí òîî îäîî 35000 õ¿í
áîëæýý. Òýíäýýñ Àëñ Äîðíîäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ íóòàãò 18000 õ¿í íýâòðýí
èðýâ. Àð, ºâºð Õèàãò îð÷èìä öóãëàðñàí ä¿ðâýã÷èä õîîë õ¿íñ áàéõã¿éãýýñ
áîëæ ºëñãºëºí㺺ð ¿õýõ àþóë òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý ä¿ðâýã÷äýä Ìîíãîë äàõü
Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ó÷èð òýð íü ÀÄÁÍ
Óëñààñ òóñëàìæ ãóéæ áàéíà. ¯¿íèé õàæóóãààð õÿòàäûí äóðààð çàãíàõ ÿâäëààñ
õàìãààëæ ºãºõèéã ìîíãîë÷óóä áàñ ãóéæ áàéíà” ãýæ õýâëýëä áè÷ñýí áàéâ 395 .
Äýýðõ àëëàãà, òàëëàãà óíãåðí÷¿¿ä Ìîíãîëä öºìðºí èðñíýýð õî¸ð äàõèí
íýìýãäýâ. Óíãåðí÷¿¿ä ìîíãîë íóòàãã îðæ èðìýãö Öýâýýí òýðã¿¿í çýðýã
ò¿øìýë¿¿äèéí òóñëàìæààð èõ õýìæýýíèé àäóó, ¿õýð, ãýð, ìàéõàí, ýìýýë,
õàçààð, õóâöàñ õóíàðûã Ñýöýí õàí àéìãèéí àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâ÷ áàéâ.
¯¿íèé äàðàà Õ¿ðýýã äîâòëîõîîð áýëòãýõ ¿åäýý ìàë, õºðºíãº, ýä õîãøëûã áàñ
äàõèí àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâ÷ öýðãýý õ¿íñ, õóâöàñ, óíàëãà, õºñ㺺ð õàíãóóëæ
áàéâ. 1920 îíû ýöñýýð Óíãåðí÷¿¿ä Õ¿ðýý õàâüä õ¿ð÷ èðýýä, áàñ äàõèí îëîí
òîîíû àäóó ìàë, ¿õýð òýðýã çýðýã ç¿éëèéã ãàðãóóëàí àâ÷ óóë, îé òàë õºäººä
391
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Äóðäñàí çîõèîë. Äîîä äýâòýð 95-ð òàë.
392
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ñàí, ãàð áè÷. 2, 5-ð á¿ëýã. 8-ð á¿ñ.
393
Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. Óëààíáààòàð. 1956 îí. 235-ð òàë.
394
ÌÓÀ ýäèéí çàñãèéí àíãè 2-7-ð á¿ëýã. 26-ð á¿ñ.
395
“Ñîâåòñêàÿ Ñèáèðü” ñîíèí, 1921 îíû 3-ð ñàðûí 2.
169