2

Ýäèéí çàñãèéí òàëààð õóòàãòûí øàâü íàð íèéò óëñûí àëáà òàòâàð
òºëºõººñ ÷ºëººëºãääºã áàéâ. ªðòºº öýðýã, õàðóóëûí àëáà ã¿éöýòãýõ, ºð øèð
òºëºõ çýðýã õ¿íä õ¿÷èð àëáà öºì àëáàò, õàìæëàãà íàðûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
áîëæ áàéñàí ó÷ðààñ õàð ôåîäàëóóäàä àøèãã¿é áºãººä òýä: “Áèä á¿ãäýýðýý
íýã ýçýí õààíû õàðüÿàò íàð áèëýý, òèéì áîëîõîîð æàðãàë, çîâëîí àëèíûã ÷
õóâààëöàõ ¸ñòîé” ãýäýã áàéæýý. Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí á¿õ íî¸ä, ººðèéí
õàðüÿàò ìîíãîë÷óóäààñ øóäàðãà ¿ã ñîíñîõûí õàìò øàâèéí îòîã, õîøóóä,
áîãäûí õàðüÿàò àðä öºì áóñàä ìîíãîë÷óóäûí íýã àäèë á¿õ àëáà òºëäºã áîëãîõ
òóõàé àñóóäëûã áîñãîæ èðæýý. ¯¿íýýñ áîëæ õàð, øàð ôåîäàëûí áèå áèåäýý
àòààðõàõ ÿâäàë óëàì íýìýãäæýý. Ýíý òóõàé òýð ¿åèéí íýãýí ñîíèíä
“Ýíý ÿâäàë þóãààð òºãñºõ, õýí íü õýíèéãýý äèéëýõèéã îäîîãîîð õýëýõýä
áýðõ áàéíà. Õàðèí äîòîîäûí õÿìðàë, õàðøèëäààíààñ áîëæ Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðëýõ ÷óõàë, ÷óõàë àñóóäàë õîéøëîãäîí ñààòàæ áàéãàà àæýý.
Äàì ñîíñâîë, Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýçýí õààí Áîãä, øàøíûã òîëãîéëîã÷èéí
õóâüä ëàì íàðûí òàëä áàéäàã áîëîëòîé” 229 ãýæýý.
Àâòîíîìèéí çàñãèéí ¿åä Áîãä õààíû øàâü íü ò¿¿íèé èâãýýëýýð àëèâ
ç¿éëýýñ ÷ºëººëºãäºæ áàéñàí òóë àëáàò, õàìæëàãà íàðààñ Áîãä õààíû øàâüä
øèëæèí îðîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëæýý. Ýíý á¿ãä íü õàìæëàãà á¿õèé õîøóóäûí
ýðõ áàðèã÷èä, òàéæ íàðò èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéëàà. Õàð, øàð
ôåîäàëóóäûí õîîðîíäûí çºð÷èë áàñ ¿¿íýýñ áîëæ èõñýæ áàéâ.
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”-ò 1918 îíû 77 äóãààðò øàâü, àëáàò,
õàìæëàãà íàðûã öýðýã, ºðòºº çýðýã á¿õ àëáûã àäèë õààëãàõ áîëîí òýãøèòãýõ
ñàíàà áîäîë á¿õèé ºã¿¿ëýë õýâëýãäæýý. Èíãýæ òýãøèòãýâýë õàìæëàãà, øàâü
íàðûí àëáà òàòâàð áàãàñãàõ ìýòýýð òýä áîäîæ ¿¿íä èõýýõýí ñîíèðõîëòîé
áàéâ. Ýíý òýìöýë, áàñ ë ¿ð ä¿í ºãñºíã¿é àæýý. 1916 îíä, Áîãä õààíû îðäíû
á¿õ çàðäëûí ãóðàâíû õî¸ð õóâèéã óëñààñ îëãîõîîð áîëñîí áàéæýý 230 .
Èéìýðõ¿¿ çºð÷ë¿¿ä áàñ àéìàã õîøóóäàä íýãýí àäèë ºðíºæ áàéëàà. Ñýöýí
õàí àéìãèéí ã¿í Äóãàðñ¿ðýíãèéí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð 1916 îíä òóñ õîøóó
ÿäóó õîîñîí ó÷èð öýðýã, ºðòººíèé àëáà, ºð òºëºëò äàðõàí öààçòàé Õýíòèé óóëûí
òàõèëãûí ñýòýðòýé ìàë ñ¿ðãèéã ìàëëàõ çýðýã ýëäýâ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºí òýäãýýð
àëáûã áóñàä õîøóóíä øèëæ¿¿ëýí ºãºõèéã àéìãèéí ÷óóëãàíä õ¿ññýí áàéâ.
Çàðèì ¿åä õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä, ýëäýâ àëáûã áóñàä õîøóóíä øèëæ¿¿ëýí
ººðñ人 àðäóóäààñ èõýýõýí ç¿éë àâàõûã ýðìýëçäýã áàéñàí íü ýíý æèøýýíýýñ
õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü øàð, õàð ôåîäàëûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí
çºð÷ëèéã íýã àäèë èëýðõèéëæ áàéãàà þì.
Òîì ôåîäàëóóäûí ºð øèðèéã õîøóóäûí àðä èðãýä, òàéæ, ò¿øìýë íàðààñ
ãàðãóóëàí òºëäºã áàéñàí ó÷ðààñ, íýã òàëààñ æèæèã ò¿øìýë, ÿäóóð÷ õîîñîðñîí
òàéæ, ëàì íàð, íºãºº òàëààñ ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîíä çºð÷èë ãàðäàã
áàéâ.
229
“Âåñòíèê Àçèè” Êí 2. èç ¹ 38, 39. Õàðáèí, 1916 îí. 202-ð òàë. Àçèéí øèíæèëãýýíèé ìýäýý.
“Ìîíãîë ñàíãèéí ò¿¿õ”.
230
“Õÿòàä áà ÿïîí” ãýäýã ñýòã¿¿ë ¹ 241. 1916 îí.
88