2

ò¿ìýí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð îéðòñîí ÿâäàë íü öààøäàà ò¿¿íèé ¿íäýñíèé
áà íèéãìèéí ýðõ ÷ºëºº îëæ àâàõ òýìöýëä Ǻâëºëò îðîñûí àæèë÷èí àíãèä
ò¿øèãëýõ ºðãºí áîëîëöîî íýýñýí þì. ¯¿íä ìîíãîëûí ò¿¿õèéí Àâòîíîìèéí
¿åèéí ãîë äýâøèëòýò òàë îðøèíî.
Ôåîäàëûí õàðèëöàà
õýâýýð ¿ëäýæ, àðä
îëíû àìüäðàë áàéäàë
äîðîéòñîîð áàéâ
Íèéãìèéí àìüäðàëä çàðèì íýã ººð÷ëºëò, øèíý
¿çýãäýë ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ Ìîíãîëä ôåîäàëûí
õàðèëöàà íî¸ðõñîí õýâýýð áàéâ. Ìàíæèéí
íî¸ðõëûí ¿åä ìîíãîëûí ãàçðûã ìàíæèéí õààí
åðºíõèéä íü ìýäýæ, ìîíãîëûí çàñàã íî¸ä ¿å
çàëãàìæëàí ºì÷èëæ áàéñàí áîë, àâòîíîìèéí ¿åä ìîíãîëûí ôåîäàëóóä
ãàçðûã äàíãààðàà ºì÷ëºõ áîëñîíä º÷¿¿õýí ÿëãàà îðøèõ þì. Áîãä õààíò
ôåîäàëûí òºð, ìîíãîëûí á¿õ ãàçðûã ýçýìøèí, íóòãèéí ò¿ðýýñíèé õýìæýý
òîãòîîõ, ãàçàð ò¿ðýýñëýõ çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéâ. Õàðèí õîøóóíû
çàñàã íî¸ä, ººðèéí ýçýìøèëò ãàçàð íóòãèéã, õ¿í àìûí õàìòààð ¿å çàëãàìæëàí
¿ð õ¿¿õýääýý øèëæ¿¿ëýõ ýðõòýé áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèéã ºì÷ëºã÷èä íü áàéæýý.
Ãàçàð ò¿ðýýñëýõ àñóóäàë äýýð ýíýõ¿¿ ºâºðìºö áàéäàë òóñãàãäàæ áàéñàí áà
ò¿ðýýñíèé îðëîãûã óëñûí ôåîäàëûí, õîøóó òàìãûí ãýõ çýðýã õýðýãöýýíä
àâäàã áàéâ.
Ãàçðûã õóâèàðëàõ àñóóäëûã çàñãèéí ãàçàð òîäîðõîéëæ, Áîãä õààí
øèéäâýðëýäýã áîëîâ. “Õàëõàä áîëñîí ýðãýëòèéí ºìíº îíöãîé ãàâüÿà
áàéãóóëñàí õàð÷èí ò¿øìýë Õàéñàíä Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð Áóóðààñ
Ìèíæ õ¿ðòýë õèëèéí òàâàí õàðóóë øàãíàñàíä äýýðõ íóòàãò ò¿øìýë Õàéñàí
ººðèéí íýã íóòãèéí õàð÷èí õ¿ì¿¿ñèéã í¿¿ëãýí íóòàãëóóëàõ ãýæ áàéæýý.
Ãýòýë Õèàãòûí çàëãàà íóòãèéí ìîíãîë íî¸í Íàìñðàé, íàéìàà÷íû çàõèðàã÷
íàðààñ ¿¿íèéã ýñýðã¿¿öýæ áàéæýý 184 . “Õàéñàíä õèë îð÷ìûí ãàçðààñ ÿìàð
íýã õýìæýýíèé õýñýã ãàçàð ãàðãàæ ºã¿¿ëýõ òóõàé Áîãä õààíû çàðëèã, õîøóó
íî¸äûí äóðã¿éöýë õ¿ðãýæ áàéñàí íü ýíý áàðèìòààñ òîäîðõîé áàéíà. Èëè-
Øèíæààíû õÿçãààðààñ Ìîíãîëä ººðèéí õàðüÿàò íàðûí õàìò îðæ èðñýí
Ñóìúÿà áýéñò Áîãä õààíû çàðëèãààð Õèàãòààñ ç¿¿í òèéø, õàðóóëûí íóòãààñ
ãàçàð îëãîæýý 185 . Ãýòýë òýð õàðóóë, øèíý õîøóóíû õîîðîíä òýìöýë ãàð÷
Õèàãòààñ áàðóóí òèéø Õàâòãàé, Õàð õóæèð, Öàãààí óñíû õàðóóëûí íóòàãò
øèíý õîøóó øèëæèí ñóóðüøæýý.
Õýä õýäýí óäàà öýðãèéí ãàâüÿà îíöãîé áàéãóóëñàí ó÷èð Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâò Áîãä õààíû çàðëèãààð 1919 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ñàéí íî¸í õàí
“àéìãèéí èòãýìæèò áýéñ Öîãò-Î÷èðûí õîøóóíààñ ýçýìøëèéí ãàçàð îëãîæýý.
Íî¸í Öîãò-Î÷èð ýñýðã¿¿öýæ ÿðèõäàà: “Ìàãñàðæàâ, òºðèéí ºìíº ãàâüÿà
áàéãóóëñàí áîëîõîîñ áèø, ìèíèé ºìíº ãàâüÿà áàéãóóëñàí áèøýý. Ò¿¿íä ìèíèé
õîøóóíààñ áóñ, õàðèí òºðººñ øàãíàë óðàìøèë îëãîõ ¸ñòîé þì” 186 ãýæ áàéæýý.
184
ÖÃÂÈÀ. ô. 2000. îï.1, åä. õð. 4125. ë.30.
185
ÌÓÀ. Àâòîíîìèéí ôîíä. 1-3-1.
186
Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ. 1942 îí. 71-72-ð òàë.
69