2

Òèéíõ¿¿ õÿòàäûí ï¿¿ñíèé ýñðýã ÷èãëýæ àíõ ýõýëñýí õ¿ðýýíèé ëàì íàðûí
õºäºë㺺í Ìàíæ, õÿòàäûí ýçýðõèéëýã÷äèéí ýñðýã ÷èãëýñýí õºäºë㺺í
áîëæ õóâèð÷ýý. ¯¿íèéã äýýä àíãèéí ëàì íàð óëàì äýâýðãýæ íèéò ëàì íàðûí
àíõààðëûã òàòæýý.
Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí ªâºð ìîíãîëûí õºäºë㺺í ÷ Ãàäààä Ìîíãîëîîñ äýìæëýã
àâ÷ýý. Ìàíæèéí äàðëàëä äóðã¿éöñýí Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí Ãàäààä Ìîíãîëûí 1911
îíû õºäºë㺺íä ºâºð ìîíãîëûí Äàìäèíñ¿ðýí 68 , Õàéñàí ã¿í 69 , Òîãòîõ òàéæ 70 , Óäàé,
Áèíò¿¿ çýðýã äýâøèëòòýé õ¿ì¿¿ñ íýãäýæ, èäýâõòýé îðîëöæýý.
Òýð ¿åä õÿòàäàä óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäàë ºðíºæ, ìàíæ ã¿ðíèé çàõ õÿçãààðûí
ýðõ ÷ºëººíèé áà àðä÷èëñàí õºäºë㺺íä àÿòàé íºõöºë áèé áîëãîæýý. 1911
îíû 10-ð ñàðûí 10-íä Ó÷àí õîòîä õÿòàäûí õºðºíãºòíèé õóâüñãàë “Ñèíü Õàé”
(öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàë) ýõýëæýý.
Ýíý á¿õýí íü 1912 îíû 2-ð ñàðûí 12-íä Ìàíæ ýçýí õààí øèðýýíýýñýý áóóõ
áîëñîí òóõàéãàà íèéòëýõýä õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ººðñäèéí äîòîîä çºð÷뺺 ò¿ð îðõèæ, ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé ñîíèðõîë, øàøèí ìºðãºëèéã õàìãààëàã÷ ä¿ð ãàðãàí Áîãäûã òîéðîí
íýãäæýý. Áîãäûí îðîëöîîòîéãîîð 1911 îíû 7-ð ñàðä Èõ Õ¿ðýýíä íî¸äûí
÷óóëãàí áîëæýý 71 .
Áàñ Áîãäûí äàíøèã íààäìûí ¿åýð ÷èí âàí Õàíääîðæ çýðýã 18 õ¿í
èäýâõòýé îðîëöñîí íî¸äûí íóóö çºâëºë㺺í Áîãä óóëàíä áîëñîí òóõàé ¿ã
ÿðèà Õ¿ðýýíýýñ äóóëäàæ áàéñàí ãýæ À.Â.Áóðäóêîâ äóðäæýý.
Õàëõûí õ¿ðýýíèé õýðýã ýðõëýõ ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðûã áàéãóóëæ,
Èõ, Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí ìîíãîë öýðãèéí îòðÿäàä ò¿øèãëýí Õ¿ðýýíä ñóóæ
áàéñàí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ìàíæ àìáàí Ñàíäî âàíä ãóðâàí ºäðèéí äîòîð Àð
Ìîíãîëûí íóòãààñ ãàðàõûã ñàíàìæ áîëãîæýý 72 .
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í
Õàéñàí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èä 1911 îíû 8-ð ñàðûí ýõýýð õààíò
Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõýýð Ïåòåðáóðã õîòíîî íóóöààð
õ¿ðýëöýí î÷æýý.
Îðîñûí õààíò Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã äîòíîîð õ¿ëýýí
àâ÷ ìîíãîëûí äîòîîä õýðãèéí ºâºðìºö áàéãóóëàìæèéã õýâýýð áàéëãàõ,
õÿòàäûí öýðãèéã ìîíãîëä îðóóëàõã¿é áàéëãàõ òàëààð äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý ãýñýí
îéëãîëòûã òýäýíä ºã÷ýý.
68
Äàìäèíñ¿ðýí íü Áàðãà õ¿í áºãººä ýõëýçä áè÷ýç÷, õîæèì ñóìûí äàðãà áàéñàí áà 1912 îíä Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðæýý. Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Ñåðèÿ 2, Ò.20, ÷. 1, ñòð 406.
69
Õàéñàí ã¿í íü Äîðíîò õÿòàäûí òåìºð çàìûã óäèðäàõ ãàçðààñ Õàðáèí õîòîä õýâëýí ãàðãàæ áàéñàí
“Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã” õýìýýõ ìîíãîë ñîíèíû ðåäàêòîð áàéæýý.
70
Òîãòîõ òàéæèéã ìàíæèéí ýñðýã òýìöñýí ãýæ íóòàã óñàíä íü ìºð ìºøãºí õàéæ õÿõñàí ó÷èð Àð
Ìîíãîëä îðæ èðñýí áºãººä íýãýí ¿å Îðîñûí Áàéãàëèéí ç¿¿í áèåèéí íóòàãò õîðãîäîæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýí 1912 îíû 4-ð ñàðûí 14-íä Òîãòîõ òàéæèä “Çàõèðàã÷ òýðã¿¿í” öîë øàãíàæýý. (ÖÃÂÈÀ.
Ô.2000, oï. 1, åä. õð. 4125).
71
È.È.Ïîïîâ, Îò íåáåñíîé èìïåðèè äî Ñðåäèííîé ðåñïóáëèêè. Ì. 1962.
72
È.È.Ïîïîâ. Äóðäñàí çîõèîë. 161, 165-ð òàë.
32