2

äóðäñàí ñàíààã äàõèí äàâòàí ãàðãàñàí áàéíà.
Àðäûí Íàì, Ò¿ð çàñãèéí ãçàðààñ Õàëõûí âàí, ã¿í ëàì íàðò ÿâóóëñàí äýýðõ
áè÷èãò:
“...ªíãºðñºí æèë çóíû öàã, áèäíèé íýð á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí áèå, á¿ãäýýðèéí
áàãø Áîãä õààíòíû òàìãà äàðñàí áè÷ãèéã àâ÷, Èõ Îðîñ óëñûí Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçðàà õ¿ðýýä, ýâ íàéðàìäëûí äîòîð ó÷ðûã îëîõîîð çàâäàí á¿õèéä, ãýíýò ìóó
õóëãàé áàðîí Óíãåðíèé áèå çîðèã äóðààp Ìîíãîë íóòàãò îðæ, ¿ë á¿òýõ íýãýí
õýäýí õ¿íòýé íºõöºí, àðä áèäíèé ¿õýð, ìîðèéã àëáàäàí òàòàæ, ýä õºðºíãèéã
áóëààí àâëàà...Ò¿¿íèé áèå...õ¿ðýý õîòûã ýçëýí àâñàí ñàöóó çýâñýã ç¿éëèéã
Ìîíãîëä òóøààí, èðãýäýýñ äýýðýìäñýí ýä õºðºíãèéã çîõèã÷äîä ºã÷ õàðüÿàëæ,
ÿâñàí ìîíãîë öýðã¿¿äèéã ººðèéí ìýäëýýñ á¿ðìºñíºº ãàðãàâàë çîõèõ àòàë
ìîíãîë íóòàãò ýðõ õ¿÷èéã ÿâóóëæ, ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã áàðüñàí (áàðèìòàëñàí)
íü ýãíýãò ìàíàé àðä ò¿ìíèé áèøðýìæòýé õýðýã áóñûí òóë ñàíàà ñàëñàí ìýò
áàéäëûã òàíèóëæ (áèä) Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí á¿ëãýý. Èéìèéí
òóë õàëõûí âàí ã¿í ëàì íàðûí ãîë çîðèëò ýä¿ãýý ÿìàð áîëîõ íü (áèäýíä)
òîäîðõîéã¿é áîëîâ÷ ýðñ øóëóóíûã ýðõýìëýæ, íýãýí ýòãýýäýä õýëáèéæ, õî¸ð
ýòãýýäèéí çîâëîíã õ¿ëýýõ áºãººñ ¿íýõýýðèéí èõ ãàñëàí õ¿íä ¿¿ðãýýñ çàéëæ
÷àäàõã¿éä õ¿ðýýä îëîí ò¿ìíèéã òººðºëä¿¿ëýí çîâîîæ, îâîã ¿íäñèéã àëäàãäàí
øîðîé õàä ¿ëäýõýä õ¿ðâýë òàíàé áèå ñýòãýë õààíà, õýðõýí àìðûã îëîõ áèëýý.
Çîðèãîîð ÿâæ çîâëîí ¿¿ñãýõýä õ¿ðã¿¿ëñýí áàðîí Óíãåðíèé áèåèéã óã íóòãààñ
¿ëäýí ãàðãàæ, çýâñýã áàãàæèéã á¿ðìºñºí õóðààãààä, ìîíãîëûí õºðºíãèéã
ñàëãàí àâ÷ õ¿ðýý õîòûí õàìãààëàëä á¿õèé ìàíàé àðäûí íàìä èõýýõýí
òóñàëñàí áóðèàäûí ýë÷èí ò¿øìýë Öûáûêòàðîâ, îðîñ ò¿øìýë Êó÷åðåíêî,
Ãåìáàðæåâñêèé íàðûí ãóðâàí õ¿íèéã ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð äàðóé èëãýýíý ¿¿.
Áíäíèé àíõíû çîðèëò èðãýíèé (õÿòàäûí) ãàðò çàõèðàãäàõã¿é õýìýýñíýýñ,
õî¸ðäóãààðò, õîâäîã õóäàë÷ õàðãèñ òîíóóë÷èí öàãààí íàìûí îðîñóóäûí
çýðëýã ñàíààã äàãàëäàí èòãýõã¿é ó÷èð, áèäíèé íàìûí ãàçàð áà Õ¿ðýýíèé
âàí ã¿í ëàì íàð õàðèëöàí õî¸ð ýòãýýäýä çàðàãäñàí ò¿øìýë àðäûã ñààäã¿é
íýâòð¿¿ëæ, íàéðàìäàëòàéãààð ¿ã ñýòãýëèéã òàíèëöàí ç¿éë äîòîð ó÷ðûã îëîõîä
äóðëàõã¿éãýýð ìàíàé íàì çàñàãò ýñýðã¿¿öýõ áàéäàë èëýð÷ áàðîí Óíãåðíèéã
¿çýõ áîëáîë, ýðõáèø, õ¿ðýýëýí á¿õèé ãàäààä óëñóóä çîõèöîí õýëýëöýæ, îðîñ
èðãýí (õÿòàä), öýðã¿¿äèéã Õ¿ðýýíèé ãàçàð ò¿ëõýí îðóóëæ, ãàäààä äîòîîäûí
õàðãèñ ¿çýëòíèéã á¿ðýí òºãñ íîìõîòãóóëàõ àðãà õýðýãëýõ öàã èðâýë ó÷èð
íýí áýðõòýé áîëîõûã óðüäààñ òàíèóëàí ãàðãàæ, ¿¿íèé òóë òîëèëóóëàâ.
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 11-p îí 2 ñàðûí 14” ãýæ äóðäñàí ýíý áè÷èãò Ñ¿õáààòàð,
×îéáàëñàí, Áèëýãñàéõàí, Ñóìüÿà áýéñ íàðûí 9 õ¿í ãàðûí ¿ñýã çóðæýý 522 .
Ýíý áè÷èãò Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ëàì, íî¸äûã àðäûí õóâüñãàëò Ò¿ð
çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéæ, ãàìèí, óíãåðí÷¿¿äèéí ýñðýã òýìöýõèéã
óðèàëæýý. Ãýâ÷ ¿¿íä ÿìàð ÷ õàðèó ºãººã¿é áàéñíààðàà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçðûí áàéð ñóóðü ÿìàð áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
522
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä. ÓÁ., 1946 îí. 133-135-ð òàë.
240