2

¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í À.À.Ãóáåð,
äîêòîð, ïðîôåññîð À.Ô.Ìèëëåð íàð òýìäýãëýæ, íýðò ýðäýìòýí È.ß.Çëàòêèí
“...Á.Øèðýíäýâèéí àæèë íü ÁÍÌÀÓ-ûí ýðäýìòýä, ò¿¿íèé ìýðãýæèë íýãò
íºõäèéí çîõèîë á¿òýýëèéí ¿ðãýëæëýë áºãººä ... òóñ óëñûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû àìæèëòûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð èëýðõèéëíý” 3 õýìýýí ä¿ãíýæýý.
Óëìààð óã àæèë íýãýí ñýäýâò çîõèîë áîëîí õýâëýãäýæ, ñóäàëãààíû ßïîíû
ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îíóêè Ìàñàî “...Á.ß.Âëàäèìèðöîâûí “Ìîíãîëûí íèéãìèéí
áàéãóóëàë”-ààð ýõýëæ, Ø.Íàöàãäîðæèéí “Õàëõûí ò¿¿õ” ýðãýëòýä îðñíû äàðàà
Á.Øèðýíäýâèéí “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë” çîõèîë ¿ðãýëæëýí ãàðñàí íü ÁÍÌÀÓ
äàõü ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû óõàìñðûã òîäîðõîéëæ, àðãà áà àãóóëãûí ä¿ð áàéäëûã
òóñãàæ áàéíà,... ýäãýýð ãóðâàí çîõèîëä èëýð÷ áàéãàà ñóäàëãààíû õºãæëèéí
áàéäàë íü îëîí ñóäëàã÷äûí ç¿òãýë ÷àðìàéëòûí ä¿íä áèé áîëñîí” 4 -ûã îíöëîí
¿íýëæýý. Ò¿¿í÷ëýí “...Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, õºãæëèéí äîòîîä
¿éë ÿâöûã ñýðãýýí õàðóóëàõ çàìààð ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ä¿ð çóðãèéã ºðãºí äýëãýð
ãàðãàñíû ó÷èð óã íîì “Àìüä ò¿¿õ” áîëæ, òýð ÷èíýýãýýðýý “...äàí ãàíö Ìîíãîëûí
ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä áóñ, ìºí Ìîíãîëòîé õèë çàëãàà Ñèáèðü, Àëñ Äîðíîäûí
ò¿¿õèéã áè÷èõýä òóñòàéí äýýð, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé îíîë
ïðàêòèêò ÷ ÷óõàë õóâü íýìýð áîëîõ” 5 -ûã òýìäýãëýñýí íü áàñ áèé.
Ãýâ÷ óã á¿òýýëèéí çàì øóëóóí äàðäàí áàéãààã¿é þì. Ò¿¿õ áè÷ëýãò
ºíäðººð ¿íýëýãäýæ, ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàã÷ õýí á¿õýí ñîíèðõîí
óíøèæ, ýø òàòàí àøèãëàæ áàéñàí óã íîì àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéã ØÓÀèéí
åðºíõèéëºã÷ººñ îãöðóóëñàí ¿åä áóñàä á¿òýýë¿¿äèéí õàìòààð ýëäâýýð
ø¿¿ìæë¿¿ëñýí 6 ÷ ñýäâèéí ñóäàëãààíû ãîë á¿òýýë õýâýýð ¿ëäñýí áºãººä
ýä¿ãýý ÷ çîõèîëûí ¿íäñýí ñàíàà, ä¿ãíýëò¿¿äèéã ñóäëàà÷èä õàðãàëçàí ¿çýæ,
àøèãëàñààð áàéãàà áèëýý.
1990-ýýä îíîîñ Ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãèéí øèíý ¿å ýõýëæ, 1921 îíû
õóâüñãàëûí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðæ ýõýëñýí ¿åä
Á.Øèðýíäýâ ãóàé “Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” çîõèîëîî 1999 îíä äàõèí
õýâëýñýí þì. ×èíãýõäýý Îðøèë õýñýãò ñýäâèéí ñóäàëãààíû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
á¿òýýë¿¿äýýñ îðóóëæ, çàðèì á¿ëýã ç¿éëä áàðèìò íýìæ, ä¿ãíýëòèéã çàñàí,
1911, 1921 îíû Ìîíãîëûí õóâüñãàëóóäûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí çóðãèéã øèíýýð
îðóóëæýý. Òèéìýýñ áèä ýíýõ¿¿ õî¸ðäóãààð õýâëýëèéã çàðèì ºã¿¿ëëèéí
õàìòààð “Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” íîìûí II áîòü
áîëãîí ýìõòãýæ, óíøèã÷ Òà á¿õýíäýý ºðãºí áàðüæ áàéíà.
Òóñ áîòèéí ðåäàêòîð, àêàäåìè÷ Ä.Ðýãäýë, ýìõòãýí áýëòãýõ àæèëä
èäýâõèéëýí îðîëöñîí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàí Ë.Àëòàíòóÿà,
õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí Àäìîí êîìïàíèé àæèëòàí Ä.Îþóí íàðò ã¿í
òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Äîêòîð Í.Õèøèãò
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí àðõèâààñ èð¿¿ëñýí ìàòåðèàë. õóóäàñ 19, 54, 61,
3
̺í òýíä. õóóäàñ 25
4
Îíóêè Ì. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäëàë Ạºíºº áèäíèé ¿å. Òàö¿êî Áóíêî., 1984.ò. 24, 29-30
5
Á.Øèðýíäýâèéí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí õóðëûí á¿ðýí òýìäýãëýëèéí õóóëáàð. 1960 îí. Îðîñûí
ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèíû õ¿ðýýëýíãèéí àðõèâààñ èð¿¿ëñýí ìàòåðèàë. õóóäàñ 29, 32
6
“¯íýí” ñîíèí. 1982 îíû I ñàðûí 31. ¹.27.
8