Antwoorden hoofdstuk 8 Risico en informatie

8 Concept – risico en informatie
8. 1 Inleiding
1 In het begin is het afslaan van de biedingen van de bank nog weinig risicovol. Totdat de
grote bedragen beginnen weg te vallen. Dan kan de kandidaat besluiten om het bod van
de bank te accepteren om te voorkomen dat deze blijft zitten met een koffer, waar
weinig geld in zit.
8.2 Risico in je levensloop
Vragen en opdrachten
2 Risico’s waar iemand zich voor wil beschermen zijn bij:
* Het kopen van een huis vooral brandschade, waardoor je jouw huis kwijt kunt raken,
* Het op vakantie gaan verliezen van bezittingen, autoschade waardoor je mobiliteit wordt
beperkt
* Trouwen en samenwonen het eigendom van de bezittingen. Beide zijn voor 50%
eigenaar (gemeenschap van goederen), tenzij je op huwelijkse voorwaarden bent
getrouwd. Dit laatste is vooral van belang voor mensen met een eigen bedrijf. Als dat
failliet gaat ben je niet meer met je privébezit aansprakelijk. Of mensen die veel
vermogen inbrengen kunnen besluiten op huwelijkse voorwaarden te trouwen.
Bijvoorbeeld de koningszoon die met het burgermeisje trouwt.
* Kinderen krijgen; kinderen kunnen (on)bewust schade veroorzaken, waarvoor ouders
zich willen verzekeren. Een wettelijke aansprakelijkheidsverzekering.
* Gezondheidszaken; ziekenhuisopname is duur en een zorgverzekering denkt deze
kosten.
* Overlijden; een begrafenis kost veel geld. Daarom sluiten veel mensen een
begrafenisverzekering bij leven af.
* Pensionering; veel mensen hebben tijdens hun werkzame leven een aanvullende
pensioenverzekering afgesloten.
* Het kopen van een auto wil je je ook indekken tegen schades. Een autoschade kan ook
behoorlijk prijzig zijn. De verzekering dekt dan de kosten.
* Het krijgen van conflicten bijvoorbeeld op het werk, met je buren, enz. Daarvoor kun je
een rechtsbijstandsverzekering afsluiten.
3a Katja en Wendy betalen de maatschappij € 16,83
Berekening: [2(personen) x 0,77 (per dag) x 8 (dagen) + 3,40 (poliskosten)] x 1,07
(belasting
3b
4a
Muziekinstrumenten worden tot maximaal € 454 vergoed. Dus de € 199 voor de gitaar
wordt uitbetaald. Foto en video apparatuur tot een maximum van € 1.135. De
reisverzekering keert dan ook dit bedrag uit. Totaal bedraagt de uitkering dus € 1.334.
WA is alleen Wettelijke Aansprakelijkheid. De schade bij anderen, die jij veroorzaakt,
verzekert de maatschappij. Je eigen schade niet. Dat gebeurt bij een cascoverzekering
wel. Een WA+casco verzekering is daarom duurder dan alleen een WA-verzekering.

4b
4c
4d
4e
Andere factoren zijn:
De leeftijd van de bestuurder,
De regio waarin de bestuurder woont,
De verzekeringsmaatschappij die je kiest,
de hoogte van de cataloguswaarde van de auto
Omdat de WA-verzekering alleen de schade van de andere brommer vergoed.
De afschrijving per maand bedraagt 2% van € 2.000 = € 40
10 maanden: 10 x € 40 = € 400
Restwaarde scooter = € 2.000 - € 400 = € 1.600
Eigen risico = € 400
Schade uitkering = € 1.600 - € 400 = € 1.200
Uit je antwoord moet blijken dat Zomerdeur een hogere premie vraagt voor de
bromscooter van Jasper, maar een veel hogere schade-uitkering verstrekt bij diefstal.
5a
5b
5c
Je mag niet kiezen voor inflatie, omdat hun verzekering al jaarlijks door middel van
automatische indexering is aangepast. Maar gezinsuitbreiding, waardoor het bezit
toeneemt, kun je wel als reden noemen. Het goede antwoord is dus C.
38.000 / 50.000 x 1.500 = € 1.140
De waarde van de inboedel bedraagt € 59.500 (zie tabel/schema hieronder).
5d Bruto-inkomen vader € 35.200
(30% inkomen partner € 0
Kinderen 2 x € 2.400 € 4.800
Totaal € 40.000 x 1,4 = € 56.000
5e
5f
€ 56.000 / 500 (= eenheid verzekerde waarde) = 112 eenheden.
112 x € 1,24 = € 138,88
(€ 138,88 + € 5) x 1,07 = € 153,95
Het risico op schade (door inbraak of brand) verschilt per regio.

8.3 Verzekeren en solidariteit
6a
6b
Hier is sprake van averechtse selectie, omdat dit “schijngedrag” wordt vertoond voordat
werkgever en werknemer het arbeidscontract afsluiten.
Eigen voorbeeld. Ter beoordeling van je docent.
7a
De algemene acceptatie plicht houdt in dat verzekeraars geen averechtse selectie kunnen
toepassen. Ze moeten iedereen accepteren. Ze kunnen mensen met bepaalde ziekten of
kwalen niet weigeren. Ook mogen ze geen mensen weigeren, die ongezond leven (vet
eten, roken etc.). Of mensen uitsluiten die veel risico’s nemen (diepzee duikers,
bergbeklimmers etc.)

7b
7c
7d
De overheid vindt het belangrijk dat kinderen en jeugdigen opgroeien met een goed
gebit. Een goed gebit in de jeugdjaren geeft meer kans op het behoud van een goed
gebit als je ouder wordt. Vanaf 18 jaar (sinds 2009 22 jaar) moeten mensen zelf de
keuze maken / hun verantwoordelijkheid nemen.
De verzekeraar hoopt op een voorzichtiger gedrag en op minder claims (b.v. geen
bezoek meer aan de huisarts voor een wissewasje).
De verzekerde komt in aanmerking voor een lagere premie en hoopt zo ook kosten te
besparen.
De kosten en de premies voor ziektekosten liepen steeds verder op. Op deze manier
werd geprobeerd elke Nederlander meer kostenbewust te maken. Ook werd gehoopt op
een wat voorzichtiger gedrag (vermijden van moral hazard)
7 e Hier komt het begrip averechtse selectie weer om de hoek kijken. Maar dan vanuit de
positie van de verzekerde. Mensen met een slecht gebit zullen zich eerder verzekeren
voor de tandarts dan mensen met een goed gebit. Of sporters zullen zich eerder
verzekeren voor fysiotherapie. Verzekeraars van hun kant proberen hier door hoge
premies, extra eigen risico en het inbouwen van maximale uitkering wat aan te doen.
Daarnaast zullen ouderen zich niet zo snel verzekeren voor de orthodontist of voor hulp
bij zwangerschap, die tijd hebben ze gehad.
8a
8b
8c
8d
De werkgever wil graag goed personeel, maar wil niet te veel betalen. Voor het geboden
salaris lopende goede werknemers weg en de werkgever betaalt dan wel minder, maar
heeft ook minder goed personeel.
De werkgever kan de sollicitant psychologisch laten testen.
Deze testen kosten extra geld bovenop het salaris (prijs) dat de werkgever moet betalen.
Extra kosten die je moet maken om een transactie af te sluiten, noem je transactiekosten.
Nee, bij volkomen concurrentie zou de markt volkomen transparant moeten zijn en
maak je dus geen transactiekosten. Dat gebeurt nu wel.
9a
9b
Nu is er sprake van moral hazard, slecht gedrag. Dit nalatige gedrag vertoont de
ondernemer nadat de verzekering is afgesloten.
Eigen voorbeeld! Ter beoordeling van je docent.
10a Elke speler ziet bij het eerste spel wie welke kaarten heeft. Volkomen transparant dus of
in termen van deze vraag: volledige informatie.
10b Ja, dat klopt. Iedereen weet namelijk wie er gaat winnen. Dus alleen de winnaar zal
waarschijnlijk inzetten.
10c Alle spelers zien de open kaarten en niemand ziet de omgekeerde kaarten, ook niet de
eigen omgekeerde kaarten. Iedereen heeft dus dezelfde informatie.

10d Bij het derde spel kent iedereen alleen de eigen kaarten. Nu is er dus sprake van
asymmetrische informatie.
10e Eigen antwoord. Ter beoordeling van je docent
11a De kenmerken van volkomen concurrentie zijn: veel aanbieders, homogene producten,
vrije toetreding en een volkomen transparante (doorzichtige markt). “Veel aanbieders”
klopt wel op de taximarkt, maar elke chauffeur en taxi zijn verschillend. Er is dus geen
sprake van homogene goederen. De chauffeurs hebben een vergunning nodig. Er is dus
ook geen sprake van vrije toetreding. En tenslotte is de markt voor de consument ook
erg ondoorzichtig vanwege alle regelingen rondom prijsvorming voor extra diensten,
routes, rijtijden en dergelijke. Kortom: er is op de taximarkt geen sprake van homogene
goederen, vrije toetreding en volkomen transparantie
11b Volgens bron 9 betaal je in het oude systeem een starttarief en een kilometerprijs.
Een rit van 5 km kostte dan € 14,82
Berekening prijs rit = € 5,12 + 5 x € 1,94 = € 14,82
In het nieuwe systeem zijn in het starttarief al de eerste twee kilometer verwerkt. Voor
de overige kilometers geldt een vast tarief per km. De rit kost dan € 14,10.
Berekening prijs rit = € 7,50 + (5 – 2) x € 2,20 = € 14,10
11c Volgens het moral hazard principe kunnen personen van gedrag veranderen als ze niet
direct het risico lopen op hun gedrag te worden aangesproken. In de nieuwe situatie
levert file rijden nog maar heel weinig op. De taxi chauffeur zal zijn werkwijze
veranderen en veel meer omrijden en kiezen voor ‘binnenwegen’. Zo zorgt hij voor
extra inkomsten voor zichzelf. De klant kan dit moeilijk controleren en is de dupe van
een hogere rekening.
11d Gevolgen van het risico van asymmetrische informatie kun je lezen in de reacties van:
1) Michel: uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat het voor een klant
onduidelijk is, wat nu precies het begrip starttarief inhoudt en dat een taxi-aanbieder
blijkbaar vrij kan bepalen wat daar onder valt.
2) Jan-Willem: uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat een klant pas bij het
uitkiezen van een taxi verneemt dat er vóór het rijden al een apart bedrag in rekening
wordt gebracht, terwijl nog onduidelijk is wat de rit zelf gaat kosten / welke verdere
kosten er nog in rekening worden gebracht.
8.4 Is onze sociale zekerheid ook een verzekering?
12a Prikkel 2. Werkgevers zullen vanwege deze “no-riskpolis” eerder mensen in dienst
nemen, die ziek zijn geweest.
12b De werkgever krijgt korting op de te betalen premies, naarmate deze minder mensen
naar de WAO/WIA laat afvloeien (prikkel 2 en 3)

12c Om in aanmerking te kunnen komen voor deze no-claimkorting zal de werkgever zoveel
mogelijk mensen “gezond” willen houden.
13a De overheid neemt dan in feite de verantwoordelijkheid op zich om haar burgers vanaf
de geboorte te beschermen tot het moment dat zij komen te overlijden.
13b Nadelen zijn bijvoorbeeld de hogere belastingen en premies, waardoor je zelf minder
kunt besteden en de loonkosten doen toenemen, waardoor de concurrentiepositie van
bedrijven verslechtert. Een derde nadeel is wellicht dat mensen minder snel zelf
initiatief nemen om werk te zoeken of zich te verzekeren tegen inkomensverlies of hoge
kosten.
14 Onder de werknemersverzekeringen vallen b, c en d. De freelance producer en de
makelaar werken als zelfstandigen en niet als werknemers. Werknemers dienen een
arbeidscontract te hebben met een werkgever.
15a Kenmerk van een sociale voorziening is dat de overheid deze uit de algemene middelen,
dus voornamelijk de belastingopbrengst, financiert. In de tekst staat dat de AKW uit de
algemene middelen wordt betaald.
15b Er waren in 2000 1.850.000 huishoudens met kinderen. Gegeven is dat het totaalbedrag
aan uitgaven voor de kinderbijslag 3 miljard euro bedroeg. Gemiddeld is dat per
huishouden € 1.621,62.
Berekening: € 3 miljard / 1,850 miljoen huishoudens = € 1.621,62.
15c In de tabel kun je aflezen dat er 200.000 huishouden zijn met een inkomen van € 40.000
of meer. De rest van de huishoudens heeft dus minder dan € 40.000. Dat aantal bedraagt
1.850.000 − 200.000 = 1.650.000.
8.5 Op welke wijze financieren wij de sociale zekerheid
16a Doordat de pensioenpremie niet meer aftrekbaar is, stijgt het belastbare inkomen. Je
moet dan over een groter bedrag belasting betalen. Logisch dat je dan minder netto
overhoudt,
16b Het oude systeem maakt het mogelijk dat de betaalde pensioenpremies aftrekbaar zijn
van de belasting. Dat voordeel kan oplopen tot 52% van het betaalde bedrag. Als je
pensioen krijgt moet je daarover wel belasting betalen, maar dat is “weinig”. Vaak kom
je dan al niet meer in de eerder bereikte hogere schalen vanwege het lagere pensioen
(maximaal 70% van je loon). Je betaalt dan het marginale tarief van de lagere schijven.
Voor 65-plussers is het tarief in de eerste twee schijven in ieder geval al veel lager dan
voor mensen onder de 65 jaar. Het voordeel van het niet belasting hoeven te betalen is
dan misschien 15%. Dat is dus veel minder dan in het oude systeem.
In het nieuwe systeem is de premie niet meer aftrekbaar, maar is de uitkering
belastingvrij. Uiteindelijk pakt dat onvoordeliger uit.

16c Werknemers met 40 pensioenjaren mochten voorheen met hun 62 e
pensioen, nu een jaar later met hun 63 e .
met vervroegd
17a Een progressieve toename betekent dat de groei meer dan evenredig is. Bijvoorbeeld het
eerste jaar is de groei 5%, het tweede jaar 6%, het derde jaar 7%, enz.
17b Je spaart elk jaar een vast bedrag. Dat levert rente en/of beleggingswinst op. Deze
opbrengst van het spaargeld gaat ook tot het spaargeld behoren. Omdat elk jaar het
gespaarde vermogen toeneemt door de inleg en door de steeds grotere opbrengst ontstaat
de genoemde progressie. In de grafiek in de opgave kun je zien, dat de inleg elk jaar
gelijk is, maar dat de renteopbrengst jaarlijks toeneemt.
17c Als je onderstaande figuur goed bestudeert zie je dat na 35 jaar pas 65% van het totale
vermogen bijeen is gespaard. Dat komt door de hierboven beschreven progressie. De
uitkering op basis van deze 65% is te laag om van te leven. Daarom moet je in principe
voor de volle 40 jaar gaan.
18a De pensioenen voor Franse ambtenaren zijn op den duur onbetaalbaar omdat het een
grote groep mensen is (25% van alle werkenden), die voor een volledig pensioen minder
jaren hoeven te werken dan werknemers in de particuliere sector. Ook de gemiddelde
sterfteleeftijd van Fransen stijgt, zodat de Franse regering de uitkeringen langer moet
blijven doorbetalen. De stijgende kosten zal zij proberen te halen uit de algemene
middelen, maar daar zullen de particuliere werknemers tegen protesteren, omdat zij ook
wel voor ambtenaren willen/moeten betalen, maar die moeten dan wel net zo lang
doorwerken als zij.
18b Ter beoordeling aan je docent.
19a De AOW-uitkeringen dienen te worden omgeslagen over 6.510.000 mensen.
Berekening: 0,6 × 10.850.000 = 6.510.000 personen.
In totaal moet er 19 miljard euro worden uitbetaald. Dat is een premie per
premieplichtige van € 2.918,59. Berekening:
Premie = 19.000.000.000 euro / 6.510.000 = € 2.918,59 euro

19b Het prijspeil is in 2040 naar verwachting 201,% hoger dan in 2000. De AOW-uitkering
is waardevast en stijgt dus gelijk met het prijspeil. in de periode 2000-2040 gestegen
met (26.000 - 8.636,36) / 8.636,36 x 100% = 201,1%
19c De benodigde bedrag voor de AOW-uitkeringen in 2040 bedraagt 88,4 miljard euro.
Berekening 3.400.000 x 26.000 euro = 88.400.000.000 euro
Het aantal premieplichtigen in 2040 bedraagt 0,6 x 11.550.000 = 6.930.000
De AOW-premie per premieplichtige in 2040 bedraagt € 12.756,13. Berekening:
88.400.000.000 euro / 6.930.000 = 12.756,13 euro
De AOW-premie is in de periode 2000-2040 gestegen met 337,1%. Berekening:
(12.756,13 - 2.918,59) / 2.918,59 x 100% = 337,1%
19d De benodigde AOW-premies bij een welvaartsvaste uitkering zouden hoger zijn. Gezien
de stijging van de koopkracht van het gemiddelde inkomen is er extra AOW-premie
nodig doordat de AOW-uitkeringen in dit geval meer stijgen dan het prijspeil.
20 De cartoon maakt duidelijk dat de AOW een onbetaalbare sociale verzekering dreigt te
worden.
21a De vijver is na 39 weken halfvol. Het aantal bladeren verdubbelt namelijk elke week.
Na 40 weken is de vijver helemaal vol. Dus deze was de week daarvoor nog maar voor
de helft met bladeren gevuld.
21b Het raadsel maakt duidelijk wat exponentiële groei concreet betekent. De grootste groei
zit aan het einde (in de staart).
8.6 Wat maakt ons sociale verzekeringsstelsel kwetsbaar ?
22a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de sociale
premies kunnen stijgen en dat door een stijging van de loonkosten (bij doorberekening
in de verkoopprijs) Nederlandse producten ten opzichte van buitenlandse duurder
kunnen worden.
22b Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met
het bereiken van de AOW-gerechtigde leeftijd.
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met
het overlijden van de persoon die recht had op een WAO-uitkering.
22c
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
306.940 + 32.240 − 50.420 = 288.760
22d in 2001
22e
groter, uit je verklaring moet blijken dat een grotere instroom in personen gepaard gaat
met een gelijkblijvende instroom in procenten van de vrouwelijke beroepsbevolking.

23a Nettoloon = € 40.000 – 40% van € 40.000 = 0,60 x € 40.000 = € 24.000
23b Loonkosten = 1,15 x € 40.000 = € 46.000
23c De wig = € 46.000 - € 24.000 = € 22.000
23d Wig in % van het brutoloon = € 22.000 / € 40.000 x 100% = 55%
24a Marjelle’s nettoloon is 60% van de loonkosten.
De loonkosten bedragen dus € 18.000 x 100 / 60 = € 30.000
De loonkosten zijn 18% hoger dan het brutoloon. Het brutoloon van Marjelle bedraagt
daarom €
Berekening: € 30.000 x 100 / 118 = € 25.423
24b Marjelle betaalt aan belasting en premies € 7.423
Berekening: € 25.423 - € 18.000 = € 7.423
Marjelle’s belastingdruk is 29,2%
Berekening: € 7.423 / € 25.423 x 100% = 29,2%
24c Marjelle kan dan aanzienlijk meer gaan verdienen dan de € 18.000 die zij nu heeft.
24d Als Marjelle op het voorstel ingaat, heeft zij weliswaar per maand meer te besteden,
maar is zij niet verzekerd tegen ziekte, arbeidsongeschiktheid of werkloosheid.
25 Te beoordelen aspect:
a De wijze waarop de verhoging van de AOW-premies tot verslechtering van de
internationale concurrentiepositie kan leiden, is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan een beschrijving waaruit blijkt dat hogere AOW-premies via hogere
loonkosten (per product) tot verhoging van de productiekosten en exportprijzen van
Nederlandse bedrijven kunnen leiden.
b
−
−
De wijze waarop verhoging van de AOW-gerechtigde leeftijd kan bijdragen aan de
betaalbaarheid van de AOW is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan:
Stijgende inkomsten doordat het premie-inkomen hoger is / meer mensen premie
betalen en
Dalende uitgaven doordat het aantal AOW-gerechtigden daalt.
Het gekozen aspect is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan:
1 Een stijging van de arbeidsproductiviteit van oudere werknemers waardoor het voor
werkgevers aantrekkelijker wordt oudere werknemers in dienst te nemen.
2 Een stijging van het nettoloon van ouderen waardoor het aantrekkelijker wordt aan het
werk te gaan / blijven.
3 Het bevorderen van activiteiten die de gezondheid van ouderen verbeteren /
maatregelen die de werkdruk voor ouderen verminderen / maatregelen die de

arbeidsomstandigheden voor ouderen verbeteren, waardoor ouderen gemakkelijker in
het arbeidsproces kunnen blijven functioneren.
26a Gevolgen van fraude zijn: stopzetting of verlaging uitkering, boete, taakstraf,
gevangenisstraf en terugvordering van het teveel ontvangen geld.
26b Fraude rekenen we tot de categorie misbruik. Er staat immers dat je er rekening mee
moet houden dat je het ten onrechte ontvangen geld moet terugbetalen
26c Door een taakstraf kweek je een stukje maatschappijbewustzijn. Bij een gevangenisstraf
gebeurt dat niet en een gevangenisstraf is voor de maatschappij duur. Je moet de
gevangenen voeden, “woonruimte” aanbieden en eventueel kleden. Een dag van een
gevangene in de gevangenis kost de overheid meer, dan jij betaalt voor een nachtje in
een hotel op je vakantieadres
8.7 Hoe tracht de overheid het draagvlak van de sociale zekerheid te versterken ?
27a Bereken eerst het aantal AOW-ers en het aantal WAO-uitkeringen aan het begin van de
maand.
WAO-ers: 914.500 + 2.700 = 917.200
WAO-uitkeringen: 782.500 + 3.400 = 785.900
917.200 / 785.900 = 1,167 WAO-er per volledige uitkering
27b Het aantal mensen dat één volledige uitkering deelt is wat toegenomen. Dat houdt in dat
iedere uitkeringsgerechtigde wat minder krijgt. Dat komt omdat men gemiddeld voor
een lager percentage is afgekeurd. De hoogte van de uitkering hangt namelijk af van de
mate van arbeidsongeschiktheid.
27c Na eventuele (gedeeltelijke) goedkeuring moet de ex-WAO-er weer werk gaan zoeken.
Dat heeft deze niet direct en wordt daarom werkloos.
27d Een daling van het aantal WAO-ers betekent minder collectieve uitgaven. Daardoor
kunnen belastingen en premies dalen en hoeven de lonen minder omhoog om dezelfde
koopkracht te behouden. Dat betekent lagere loonkosten en kunnen de prijzen dalen. De
internationale concurrentiepositie verbetert, de productie stijgt en daarmee de
werkgelegenheid. Kortom: de werkloosheid neemt af.
28a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Totale kosten per jaar € 4.200
Bijdrage gemeente: 0,15 × € 4.200 = € 630 → € 630
Bijdrage werkgever: 0,35 × € 4.200 = € 1.470 → € 1.200
€ 1.830 -/-
Bijdrage ouders € 2.370
28b De grafieken hebben betrekking op de arbeidsmarkt. Op deze markt zijn de werkgevers
de vragers en de werknemers (gezinnen) de aanbieders. Door een deel van de kosten van

kinderopvang voor hun rekening te nemen, hopen de werkgevers meer mensen op de
arbeidsmarkt te lokken. Dat betekent dat de aanbodcurve naar rechts schuift. Grafiek 3
brengt dus de verwachting van de werkgevers juist in beeld.
28c Argument 1: kinderopvang vergroot het draagvlak van de sociale zekerheid
Meer kinderopvang maakt het voor een groep mensen met kinderen aantrekkelijker om
te werken. Als de werkende beroepsbevolking toeneemt, zal er ook meer aan belasting
en premies worden afgedragen. De groep betalers vormt het draagvlak van de sociale
zekerheid. Dit draagvlak groeit. Bijkomend voordeel is dat er nu minder mensen een
uitkering of subsidie nodig hebben.
Argument 2: kinderopvang is een middel om de kosten van vergrijzing op te
vangen
65-plussers ontvangen AOW. Deze AOW-uitkering brengt de actieve beroepsbevolking
via premies bijeen. Vergrijzing betekent dat er meer 65-plussers komen en dat er dus
meer geld voor deze uitkering nodig is. Kinderopvang maakt het mogelijk dat meer
mensen gaan werken en daardoor meehelpen het noodzakelijke AOW-bedrag bijeen te
brengen.
29a Door de vergrijzing neemt het aandeel van de groep jonger dan 65 jaar af. Voor deze
roep moet je dus collectieve uitgaven bedenken, die dan naar verhouding kan dalen. De
absolute uitgaven hoeven dus niet te dalen. Naar verhouding zal de overheid minder:
1 studiefinanciering hoeven te geven,
2 bijstandsuitkeringen hoeven te verstrekken,
3 uitgaven aan onderwijs kwijt zijn, omdat er relatief minder jongeren zullen zijn,
4 minder aan kinderbijslag betalingen kwijt zijn, enz.
29b Door het terugdringen van de staatsschuldquote, dat is de verhouding tussen de grootte
van de staatsschuld en het nationale product, dalen in verhouding bepaalde
verplichtingen van de overheid. Dat zijn de rentelasten. Een daling van deze rentelasten
betekent dat de overheid relatief meer geld over heeft voor andere zaken, zoals de
stijgende kosten van de vergrijzing.
29c Een verkleining van de i/a-ratio betekent dat er relatief minder inactieven zijn en meer
actieven, die op hun beurt sociale premies en inkomstenbelasting betalen. Door de
relatief hogere collectieve ontvangsten kunnen de premies per persoon dalen. De pijler
die hier bedoeld is, is die van de AOW-uitkeringen, die we via het omslagstelsel
financieren. Door een verkleining van de i/a-ratio verbreedt het draagvlak van de AOW.
30 Definitie
Door het bestaan van inkomensafhankelijke regelingen is het voor huishoudens met een
laag inkomen vaak moeilijk hun inkomenssituatie te verbeteren. Van een bruto
inkomensverbetering blijft netto soms maar weinig over, doordat belastingen en premies
beslag leggen op een deel van het bruto inkomen, en doordat het recht op
inkomensondersteunende regelingen vermindert of verdwijnt.

31a Het gevolg voor de loonontwikkeling en de internationale concurrentiepositie is correct
uitgewerkt. Te denken valt aan loonmatiging door toename van het aanbod van arbeid
waardoor de internationale concurrentiepositie verbetert.
31b Het gevolg voor de secundaire inkomensverdeling is correct uitgewerkt. Te denken valt
aan nivellering van secundaire inkomens doordat het inkomen nu boven het niveau van
de bijstandsuitkering uitkomt.
31c Het gekozen aspect past bij het voorafgaande betoog en is correct uitgewerkt. Te denken
valt aan:
bij 1: toename van het aantal actieven waardoor het aantal AOW-premieplichtigen
toeneemt.
` bij 2: daling van de i/a-ratio doordat het aantal actieven stijgt en het aantal inactieven
daalt.
bij 3: toename van de belastingontvangsten als gevolg van een toename van het
inkomen.

Risico en informatie experiment 8.1
Brokkenpiloot of voorzichtige rijder
Dagelijks gebeuren er tientallen ongelukken. Soms zomaar een krasje op de bumper vanwege
verkeerd parkeren, soms een heel ernstig ongeval met doden en gewonden. Wie betaalt de
kosten van de schades eigenlijk en kun jij je voor alles verzekeren? Hoe pakken
verzekeringsmaatschappijen het aan om automobilisten meer kostenbewust te laten worden.
Vragen waarop je met dit experiment een antwoord gaat ontdekken.
Ben jij een brokkenpiloot of een voorzichtige rijder?
Doel van dit spel is duidelijk te maken hoe het verzekeren van een auto in z’n werk gaat. Ook
tracht het duidelijk te maken wat verzekeraars doen om automobilisten voorzichtiger te later
rijden. Hoe bereik je een systeem, waarin het in beider belang is, dat er zo weinig mogelijk
schades ontstaan.
Bij het experiment gaan we uit van twee typen automobilisten:
1) de voorzichtige rijder (met een kleine kans op schades)
2) de brokkenpiloot (met een veel grotere kans op schades)

Bij dit experiment gaan we ervan uit dat alleen schades worden aangerekend, die veroorzaakt
zijn door de automobilist (verzekerde). Schades die kunnen worden verhaald op de tegenpartij
zijn niet van belang.
Daar waar schadebedragen zijn vermeld gaan we ervan uit dat dit de totale schade per
accident is (dus eigen schade en schade tegenpartij).
Bij het experiment wordt uitgegaan van een bonus/malus ladder zoals hieronder afgebeeld en
uitgelegd.
(overgenomen van http://www.voorbeginners.info/autoverzekering/bonusmalus-ladder.htm)
Voor het spel/experiment zijn nodig:
munt stuk,
dobbelsteen,
bonus-malus ladder,
overzichtstabellen.
Het spel wordt gespeeld in tweetallen die samen beslissingen nemen en de financiële
consequenties doorrekenen. Dit zowel voor zichzelf als voor de verzekeringsmaatschappij.
De klas wordt verdeeld in twee groepen van tweetallen.
De ene groep wordt gevormd door de voorzichtige rijders de andere groep door de
brokkenpiloten.
Het spel wordt gespeeld in drie varianten:
1. de eenvoudige variant
2. de variant met een eigen risico
3. de variant met een eigen risico en een ‘No-claim’beschermer
Bonus/malus-ladder
Om de premie voor uw autoverzekering vast te stellen, gebruiken autoverzekeraars een
systeem dat officieel de "bonus-malusladder" heet, maar dat in de volksmond veelal "no
claim-korting" wordt genoemd.
Dit systeem gaat uit van een basispremie waarop u, afhankelijk van het aantal jaren dat u
schadevrij heeft gereden, een korting ("bonus") krijgt die kan oplopen tot zo'n 75% (bij
sommige verzekeraars zelf 80%).
.
Hoe werkt de no claimkorting?
Onderstaande (fictieve) tabel illustreert, hoe het bonus-malussysteem werkt. Er is een "ladder"
met 20 "treden". Laten we eens aannemen dat u zich thans op trede 12 bevindt. In de tabel
kunt u dan aflezen dat u een korting van 65% op de eerder genoemde basispremie krijgt.
Indien u in een verzekeringsjaar geen schade claimt bij de verzekeraar, dan stijgt u een trede
op de ladder. In ons voorbeeld zou u zich volgend jaar dus op trede 13 bevinden, en uw
korting zou daardoor volgend jaar toenemen tot 70%, zoals u weer in de tabel kunt aflezen.

Trede Korting
Trede na 0 Trede na 1 Trede na 2 Trede na 3 of meer
claims claim claims claims
20 80% 20 15 8 1
19 80% 20 14 7 1
18 75% 19 13 6 1
17 75% 18 12 5 1
16 75% 17 11 4 1
15 72,5% 16 10 4 1
14 72,5% 15 9 3 1
13 70% 14 8 3 1
12 65% 13 7 2 1
11 62,5% 12 6 2 1
10 60% 11 5 1 1
9 55% 10 4 1 1
8 50% 9 3 1 1
7 40% 8 2 1 1
6 30% 7 1 1 1
5 20% 6 1 1 1
4 10% 5 1 1 1
3 0% 4 1 1 1
2
10%
toeslag
3 1 1 1
1
20%
toeslag
2 1 1 1
Claimt u echter wel schade, dan zakt u een of meer treden op de ladder, afhankelijk van het
aantal schades dat u claimt, maar ongeacht de hoogte van de claims!
Indien u tijdens het verzekeringsjaar een enkele schade claimt, dan zakt u naar trede 7, en uw
korting bedraagt volgend jaar nog maar 40%.
Claimt u twee schades, dan zakt u naar trede 2, wat betekent, dat u volgend jaar een toeslag
("malus") van 10% op de basispremie gaat betalen, en claimt u drie of meer schades, dan zakt
u naar trede 1 en gaat u zelfs een toeslag van 20% betalen.
Verder met het spel.
Het spel/experiment wordt per variant gespeeld in 20 rondes. Dit is nodig omdat de opbouw
van de bonus (korting) erg lang duurt. Op zich kunnen de rondes vrij snel worden gespeeld.
Elke ronde komt overeen met één jaar.
De kans op een accident wordt per ronde bepaald door middel van muntstuk en dobbelsteen.
Indien de uitkomst is dat er één of meerdere accidenten hebben plaatsgevonden wordt door
opnieuw met de dobbelsteen te gooien bepaald wat de hoogte van het schadebedrag is ( zie
tabel ).

Stappen
Gooi met de munt (tossen) - uitkomst kop geen schades. Ga door naar de volgende ronde
uitkomst munt: er is een kans op schade(s). Werp de dobbelsteen.
De uitslag van de worp geeft aan of er al dan niet een schade is (of zelfs twee schades)
1 2 3 4 5 6 Uitslag
dobbelsteen
0 0 0 0 0 1 Veilige rijder
0 0 0 1 1 2 Brokkenpiloot
Aantal
schades
Aantal
schades
Aantal
schades
Aantal
schades
Aantal
schades
Aantal
schades
Wanneer je met de dobbelsteen een vier of een vijf gooit, gooi je opnieuw met de
dobbelsteen, om de hoogte van de schade te bepalen. Wanneer je een zes gooit, wordt er twee
maal met de dobbelsteen gegooid. De eerste schade is voor zowel de veilige rijder als de
brokkenpiloot. De brokkenpiloot kent twee schade gevallen. Deze dus afzonderlijk bepalen en
eventueel (afhankelijk van gespeelde variant bij elkaar optellen.
Schade bedragen
Uitkomst dobbelsteen
Hoogte schade bedrag in Euro’s
1 200
2 300
3 500
4 800
5 1200
6 3000
Wanneer zich een schadegeval voordoet mogen spelers zelf bepalen of ze zelf de schade
betalen (de no-claim gaat dan niet verloren) of dat ze de verzekering ervoor laten opdraaien.
Dan zijn er voor de verzekerde geen extra kosten behalve het eigen risico wat zich voordoet in
de varianten twee en drie.
Bij elke variant wordt gestart vanuit de uitgangspositie: trede 3. Dus geen korting maar ook
geen toeslag.
De nominale premie (trede nul) bedraagt bij variant 1 steeds € 1500,00
In de varianten twee en drie is sprake van een eigen risico, daar is de nominale premie lager.
Variant 2
Deze variant wordt op dezelfde wijze gespeeld als variant 1. De hoogte van de nominale
premie bedraagt in deze variant € 1400,00. Er is echter een verplicht eigen risico van € 200
per jaar. Dat betekent dat wanneer zich een schade voordoet in ieder geval 200 euro voor
rekening van de verzekerde komt. De verzekeraar betaalt dan de totale schade min die 200

euro. Het eigen risico telt maar één keer per jaar. Dus indien zich twee schade gevallen per
jaar voordoen moet je maar één keer het eigen risico toepassen.
Variant 3
Variant 3 is een uitbreiding op variant twee. Alle bepalingen van variant twee blijven gelden
alleen hebben de verzekerden een optie tot uitbreiding. De uitbreiding houdt in dat de
verzekerden een “no-claimbeschermer” kunnen afsluiten. Deze no-claimbeschermer kost € 80
per jaar. Vooraf moeten de teams besluiten of ze deze no-claimbeschermer willen gebruiken.
De nominale premie is ook hier weer € 1400. Hierover de korting of toeslag berekenen. Over
de eventueel bijkomende € 80 wordt geen korting berekend, die komt er gewoon bovenop.
Als teams besluiten gebruik te maken van deze optie dan is dat wel voor de hele duur van het
spel. De no-claimbeschermer zorgt ervoor dat de eerste schade per jaar geen invloed heeft op
de no-claimkorting. De korting telt dan gewoon door. Wel moet de verzekerde opdraaien voor
het eigenrisico gedeelte.
Tabel variant 1 Premie trede drie € 1500
Brokkenpiloot / Veilige rijder ( omcirkelen wat van toepassing is )
Ronde Trede Schades
0/1/2
1
2
Premie
verzekerde
(4)
Eigen risico plus
zelfbetaalde
schades
verzekerde (5)
Totale kosten
verzekerde
( 4+ 5 )
Netto opbrengst verzekeraar =
Premies – Schadebedragen
rekening verzekeraar
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
Xxx

Tabel variant 2 Premie trede drie € 1400 Eigen risico per jaar € 200
Brokkenpiloot/ Veilige rijder (omcirkelen wat van toepassing is)
Ronde Trede Schades
0/1/2
1
2
Premie
verzekerde
(4)
Eigen risico plus
zelfbetaalde
schades
verzekerde (5)
Totale kosten
verzekerde
( 4+ 5 )
Netto opbrengst verzekeraar =
Premies – Schadebedragen
rekening verzekeraar
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
Xxx

Tabel variant 3 Premie trede drie € 1400 Eigen risico per jaar € 200 Optie no-claimbeschermer
€ 80 wel / niet
Brokkenpiloot/ Veilige rijder ( omcirkelen wat van toepassing is )
Ronde Trede Schades
0/1/2
1
2
Premie
verzekerde
(4)
Eigen risico plus
zelfbetaalde
schades
verzekerde (5)
Totale kosten
verzekerde
( 4+ 5 )
Netto opbrengst verzekeraar =
Premies – Schadebedragen
rekening verzekeraar
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
Xxx
Opmerkingen/ Vragen
Lees hieronder eerst het afsluitende stukje van de site over de bonus malus ladder
1 In hoeverre lopen de belangen van de verzekerden en de verzekeraar parallel?
2 Bespreek bovenaangehaald stukje
3 Is er hierbij verschil tussen de voorzichtige rijder en de brokkenpiloot?
4 Welke leerlingen ( rijders ) besluiten de schade zelf te betalen en waarom?
5 Komt de verzekeraar uit met de premie? Bekijk dit voor alle varianten. Ga er hierbij
vanuit dat de verzekeraar minimaal 40 % van de ingelegde premie moet overhouden voor
administratie, winst en opvang calamiteiten (wordt bij dit experiment niet meegenomen)
6 In hoeverre verschilt het gedrag van de spelers in variant 2 ten opzicht van variant 1? En
in hoeverre veranderen de uitkomsten?

Kenmerkend voor dit soort bonus/malus-ladders (en nogmaals, de tabel in het voorbeeld is
fictief, maar vormt wel een goede illustratie van het onderliggende principe!) is dat de
stijging heel langzaam gaat (u kunt slechts een trede per jaar stijgen, en u kunt niet hoger
komen dan trede 20), terwijl de daling juist heel snel kan gaan, zeker als u in een jaar
meerdere schades claimt!
Het systeem maakt het dan ook onaantrekkelijk om veel te claimen; zeker in het geval van
een kleine schade kan het de moeite waard zijn om die niet te claimen, omdat de uitkering
van de verzekering niet opweegt tegen de consequenties die een en ander op uw
toekomstige premies heeft.
N.B.: als uw verzekeraar de schade kan verhalen op een schuldige wederpartij, daalt u
niet op de bonus/malus-ladder!
7 In hoeverre verschilt het gedrag van de spelers in variant 3 ten opzicht van variant 2 en 1?
En in hoeverre veranderen de uitkomsten?
8 Zouden notoire brokkenpiloten door de verzekeraars uitgesloten mogen/ kunnen worden?
9 Kun je nog meer mogelijkheden aangeven dan de in het experiment genoemde, die
verzekeraars kunnen toepassen om het gedrag van automobilisten te beïnvloeden?

Risico en informatie Experiment 8.2
Maak je huiswerk een keer niet!
Vandaag een wel heel bijzonder experiment. Je leraar stelt voor om je huiswerk voor de
volgende les voor één keer niet te maken (Wat een uitdaging!). Als de hele klas het huiswerk
niet maakt ontvangt elke leerling één Euro.
Natuurlijk zit er een addertje onder het gras, maar daar kom je nog wel achter.
Concepten/contexten
* informatie
* samenwerken
* kartelvorming
Oorspronkelijk: Bryan Caplan: Collusion in the classroom
De leraar roept de leerlingen op voor één keer tegen hem (het huiswerk) samen te spannen. De
oproep is het huiswerk een keer niet te maken. Huiswerk niet maken levert de hele klas één

Euro op. Huiswerk wel maken (ongeacht de kwaliteit van het werk) levert alleen wat op als
een klein aantal leerlingen het huiswerk wel maakt. Het voordeel is dan alleen voor de
leerlingen die het huiswerk wel maken. Het al dan niet gemaakte huiswerk leveren de
leerlingen altijd bij de docent in door middel van een gesloten envelop.
Een voorbeeld van uitbetaling is in onderstaande tabel opgenomen.
Ingeleverd huiswerk
Uitbetaling
0 ( niemand ) De hele klas ontvangt € 1
1 persoon 1 leerling ontvangt € 20,00
2 personen 2 leerlingen ontvangen ieder € 10,00
3 personen 3 leerlingen ontvangen ieder € 5,00
4 personen 4 leerlingen ontvangen ieder € 4,00
5 personen 5 leerlingen ontvangen ieder € 3,00
6 personen 6 leerlingen ontvangen ieder € 2,00
7 personen Niemand ontvangst iets
Vragen na afloop (controle huiswerk)
- Wat was de meest gunstige keuze voor de hele klas?
- Waarom wordt dit niet bereikt?
- Indien dit wel bereikt is: is er dwang / dreiging gebruikt?
- Waarom lukt samenwerking tussen bedrijven vaak niet?
Soms lukt samenwerking tussen bedrijven wel. Denk maar aan het bestaan van kartels.
- Wat is een kartel?
- Waarom is een kartel in de EU en in de VS (meestal) verboden?
Het belangrijkste kartel in de wereld is de OPEC ( olieproducerende landen ). Spreek met
elkaar over deze samenwerking en geef aan wat de consequenties zijn voor deze
samenwerking als niet alle olieproducerende landen meedoen of zich houden aan de
afspraken.