чөлөөт хэвлэлийн хөгжил, төлөвшил
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Бадам – Очирын ГАЛААРИД<br />
МОНГОЛЫН ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН<br />
ХӨГЖИЛ, ТӨЛӨВШИЛ<br />
Редактор Ж.Батбаатар<br />
Улаанбаатар<br />
“Цалиг” <strong>хэвлэлийн</strong> газар<br />
2018 он
ННА - 76<br />
ДАА - 070<br />
Г - 191<br />
Сэтгүүл зүйн докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөл 2018 оны гуравдугаар<br />
сарын 02-ны өдөр хуралдаж, судлаач Бадам-Очирын Галааридын бичсэн<br />
“Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong>” нэг сэдэвт зохиол<br />
нь сэтгүүл зүйн докторын (Ph.D) зэрэг хүртээх шаардлага хангасан гэж<br />
зөвлөлийн нийт гишүүдийн 100 хувийн саналаар үзэж, хурлын 03 тоот<br />
тогтоолоор баталсан болно.<br />
Шүүмжлэгчид:<br />
М. Зулькафиль Sc.D<br />
С.Амартүвшин Ph.D<br />
Б.Болд-Эрдэнэ Ph.D<br />
Б.Ганболд Ph.D<br />
Б.Наранбаатар Ph.D<br />
Б.Галаарид<br />
МОНГОЛЫН ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ХӨГЖИЛ, ТӨЛӨВШИЛ / Зохиогч<br />
Б.Галаарид. - УБ., “ЦАЛИГ <strong>хэвлэлийн</strong> газар. 2018 он. 236 хууд.<br />
Энэхүү бүтээл нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл баримтлал, Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл, түүний хөгжлийн үе шат, өнөөгийн байдал, тулгамдаж<br />
буй асуудлуудыг задлан шинжилж, шийдвэрлэх арга замуудыг санал<br />
болгосон суурь судалгааны бүтээл болно.<br />
ISBN 978-99978-2-785-2<br />
© Б.Галаарид, 2018
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг ................................................................................................4<br />
Удиртгал: ...............................................................................................6<br />
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ҮЗЭЛ<br />
БАРИМТЛАЛ, МОНГОЛЫН ХЭВЛЭЛИЙН ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ<br />
АСУУДЛУУД ....................................................................................16<br />
1.1. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл, баримтлалын тухай .............................16<br />
1.2. Сэтгүүл зүйн уламжлал дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний элементүүд<br />
...............................................................................................................30<br />
1.3. Чөлөөт хэвлэл үүсэх урьдач нөхцөл бүрэлдсэн нь ....................53<br />
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛД ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛ ҮҮССЭН<br />
НЬ, ТҮҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН ҮЕ ШАТ ......................................... 65<br />
2.1. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн эхэн үе (1990-1998 он хүртэл) ....67<br />
2.2. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн цэгцрэл (self-organizing) үе<br />
(1998-2008 он хүртэл) .........................................................................93<br />
2.3. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн үйл явц эрчимжсэн үе<br />
(2008 оноос өнөөг хүртэл).................................................................112<br />
ГУТГААР БҮЛЭГ: ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ХӨГЖЛИЙН<br />
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ,<br />
ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ...........................................................126<br />
3.1. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн нөхцөл байдал, нөлөөлж буй хүчин<br />
зүйл ....................................................................................................126<br />
3.2. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн тулгамдаж буй асуудлууд,<br />
шийдвэрлэх арга зам..........................................................................156<br />
Дүгнэлт ..............................................................................................184<br />
Номзүй ...............................................................................................188<br />
Resume /Резюме/ ...............................................................................193<br />
Хавсралт ............................................................................................206<br />
Товчилсон үгийн жагсаалт ...............................................................213<br />
Хүний нэрийн тайлбарт хэлхээ ........................................................215<br />
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэрийн тайлбарт хэлхээ .............. 225
ӨМНӨХ ҮГ<br />
Судлаач Б.Галаарид нь энэхүү бүтээлдээ Монголын сэтгүүлзүйн<br />
хөгжлийн хамгийн өвөрмөц үе болох сүүлийн 30-аад жилийн <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн үйл явцыг нэг сэдэвт бүтээлийн хэмжээнд<br />
анх удаа задлан шинжилсэн судалгааг хийсэн юм.<br />
Ингэхдээ Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийг аль болох бодитой<br />
нээн харуулах үүднээс <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл онол, хөгжлийн үе шат,<br />
өнөөгийн байдал, тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх арга замыг<br />
нарийвчлан судалж тодорхойлон, үнэлж дүгнэх зорилт тавьсан болно.<br />
Аливаа үзэгдэл, үйл явцыг шинжлэх ухаанчаар судлах нэгэн гол<br />
түлхүүр болсон түүхэн хөгжлийн үечлэлийг хийж <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийн эхлэл үе /1990-1998 он/, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн цэгцрэл<br />
үе /1998-2008 он/, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн үйл явц эрчимжсэн үе<br />
/2008 оноос өнөөг хүртэлх/ хэмээх гурван үе шатанд хуваан тус бүрийнх нь<br />
онцлогийг <strong>хэвлэлийн</strong> баримтад хийсэн шинжилгээнд тулгуурлан гаргасан<br />
нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн зүй тогтолт үйл<br />
явцыг харуулж чадсан юм.<br />
Судалгаандаа <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн үечлэлийг хийж, үе<br />
шатуудыг нь тогтоохдоо аливаа хөгжлийн аяндаа цэгцрэх тогтолцооны<br />
онолын хүрээнд олон талт зарчмыг баримталж, цаг хугацааны дарааллын<br />
зэрэгцээ түүхэн үйл явдал, тухайн хөгжлийн дотоод мөн чанар, зүй тогтлыг<br />
тэгш харгалзан үзсэн нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> түүх, <strong>хөгжил</strong>, явцыг<br />
бодитой харуулах чухал үндэс болсон байна.<br />
Тиймээс энэ нь харьцангуй шинэ тулгар Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг<br />
цаашид үргэлжлүүлэн судлах судалгааны түвшинд баримжаалан<br />
баримталж болохуйц үечлэл болжээ.<br />
Монголын үндэсний сэтгүүлзүйн хөгжлийн 100 гаруй жилийн түүхэн<br />
дэх томоохон үзэгдэл болсон <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санаа түгэн дэлгэрч,<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бодит зүйл болж төлөвшин буй үйл явцыг <strong>хэвлэлийн</strong><br />
уламжлал, нийгэм, түүхийн <strong>хөгжил</strong>, өөрчлөлт, бодит байдал, орчин<br />
нөхцөлтэй нягт уялдаа, шүтэлцээнд нь судлан дүгнэлт өгсөнд уг ажлын<br />
гол ололт оршино.<br />
Б.Галаарид нь судалгаандаа Монголын сэтгүүл зүйн нэн шинэхэн<br />
үеийн түүхэнд хамаарах, шинжлэх ухааны судалгааны эргэлтэнд тэр бүр<br />
орж амжаагүй олон шинэ баримт, мэдээллийг ашигласан нь судалгааны<br />
ажлыг шинэлэг сонирхолтой болгож байгаа төдийгүй, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийн түүх бичлэгийг баяжуулахад үнэтэй хувь нэмэр болох юм.<br />
4
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Судлаач XX зууны эхэн үеийн Монголын сэтгүүл зүй, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санаа, түүх, уламжлалын талаарх манай судлаачдын өмнөх<br />
судалгааг нягтлан үзээд энэ үеийн сонин, хэвлэлд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> зарим<br />
элементүүд байсныг дахин нотолж, харин <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл Монгол оронд<br />
ардчилал ялсан 1990-ээд оноос хойш бий болж, өдгөө өөрийн хөгжлийн<br />
өвөрмөц зам мөрийг туулан төлөвшиж буйг судлан дүгнэжээ.<br />
Ерөөсөө <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөрс суурь нь ардчилал юм. Чухамхүү<br />
ардчилал, ардчилсан нийгмийн үед л <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бий болох, оршин байх<br />
боломжтой. Чөлөөт хэвлэл бол ардчиллын бүтээл төдийгүй ардчилсан<br />
нийгмийн өөрийнх нь бүтцийн салшгүй нэг хэсэг, бүр гол эд анги нь юм<br />
гэж үзэж болно.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> байдлыг уламжлалт сэтгүүлзүйн<br />
хамгийн тогтвортой, гол мэдээллийн хэрэгсэл болох сониноор төлөөлүүлэн<br />
хийсэн нь энэхүү “Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong>”-ийн<br />
судалгааг илүү даацтай, итгэл үнэмшилтэй болгож байна.<br />
Хэдийгээр цахим эриний технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр цаасан<br />
хэвлэл, сонины хэрэглээ сүүлийн үед дэлхий дахинаа ихээхэн буурах<br />
хандлагатай байгаа ч судалгаанд хамаарах үеийн Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн дүр зураг, мөн чанар, явц хандлагыг хамгийн тод<br />
томруун харуулах баримт болж чадна гэсэн шалгуур үндэслэлээр сонины<br />
жишээгээр уг судалгаагаа хийсэн нь оновчтой сонголт болж чадсаныг<br />
ажлын үр дүн харуулж байна.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн өнөөгийн байдалд дүн шинжилгээ<br />
хийж орчин үеийн цахимжилт, мэдээллийн технологийн дэлгэрэл,<br />
хэвлэл мэдээллийн хараат бус байдал, мэргэжлийн ёс зүй, хууль эрх зүйн<br />
зохицуулалт зэрэгтэй холбоотой тулгамдаж буй асуудлуудыг нарийвчлан<br />
гаргаж тус бүрийнх нь шийдвэрлэх арга зам, боломжит хувилбарыг<br />
дэвшүүлсэн нь уг ажлын практик ач холбогдолыг тодорхойлно.<br />
Б.Галааридын сэтгүүлзүйн докторын зэрэг горилж бичсэн “Монголын<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong>” /1980-аад оны сүүл үеэс өнөөг<br />
хүртэлх сонины жишээгээр/-ийн туршлага, сургамжийг сэтгүүлзүй, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> онол, шалгуурын үүднээс цогц байдлаар судлан шинжилж,<br />
үнэлэн дүгнэсэн энэхүү нэгэн сэдэвт зохиолыг ном болгон хэвлүүлж,<br />
нийгмийн хүртээл болгох нь зүйтэй гэж үзэв. Тэгэхдээ уг судалгааны ажилд<br />
дурдагдсан хүмүүс, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн нарийн хэлхээг товч<br />
тайлбартайгаар нэмж хавсаргасан болно.<br />
Профессор Ж.Батбаатар<br />
5
УДИРТГАЛ<br />
Аливаа олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл <strong>хэвлэлийн</strong><br />
үйлдвэрлэл, техник технологийн хувьсал өөрчлөлттэй уялдан<br />
хөгжиж ирсэн онцлогтой. Үүний бодит жишээ, хамгийн нөлөө<br />
бүхий хувьсал XV зуунд гарсан билээ. Энэ бол Германы зохион<br />
бүтээгч Йохан Гүтэнберг <strong>хэвлэлийн</strong> суурь машин бүтээснээр<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн технологид дэвшил гарч, аливаа мэдээ<br />
мэдээллийг олон хувиар нэгэн зэрэг хямд өртгөөр хэвлэж олон<br />
нийтийн мэдээлэл харилцаанд цоо шинэ ирээдүйг бий болгосон<br />
явдал байлаа. Технологийн энэ дэвшлээс л тогтмол хэвлэл үүсэх<br />
таатай нөхцөл бүрэлдсэн юм. Улмаар сэтгүүл зүй хэмээх цоо шинэ<br />
мэргэжлийн салбар бий болоход шууд нөлөөлсөн байна.<br />
Монголчуудын хувьд <strong>хэвлэлийн</strong> технологийн энэ хувьсал<br />
өөрчлөлтөөс холхон байсаар XX зуунтай золгожээ. Үүнд газарзүйн<br />
байршил, нийгэм-улс төрийн нөхцөл байдал, хөрш орнуудын<br />
төрийн бодлого зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлсөн байна. Гэхдээ энэ<br />
нь монголчууд мэдлэг мэдээлэл түгээх, ном судар бүтээх, хэвлэх<br />
үйл ажиллагаанаас ангид байсан гэсэн үг биш бөгөөд мод, чулуун<br />
барын аргаар хэвлэх, гараар олон хувь бичих зэрэг уламжлалт<br />
аргуудыг хэрэглэж мэдээллийн харилцаагаа тасралтгүй авч явж<br />
иржээ. Бичгийн арвин баялаг өв соёлтой монголчууд хорьдугаар<br />
зууны эхээр <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн хамгийн сүүлийн үеийн<br />
дэвшилтэт технологитой танилцсанаас хойш дэлхий нийтийн<br />
хөгжлөөс хоцорсонгүй. Энэ цагаас эхлэн үндэсний сэтгүүл зүйн<br />
салбар бий болж, тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүх өрнөсөн билээ.<br />
Чухамдаа тогтмол хэвлэлтэй болж, сэтгүүл зүйн салбар үүсч<br />
бий болсон хийгээд энэ нь улс орны түүх, соёл, нийгмийн цаашдын<br />
<strong>хөгжил</strong>д гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхийг<br />
нарийвчлан судлаж, сэтгүүл зүй судлалын өнөөгийн түвшнээс дүн<br />
шинжилгээ хийх нь чухал юм. Энэ ч утгаараа Монголын сэтгүүл<br />
зүйн түүхийг эрдэмтэн судлаачид тал бүрээс нь судалсаар байна.<br />
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжлийг судалсан судалгаануудыг<br />
нэгтгэж үзвэл Монголд тогтмол хэвлэл бий болж, сэтгүүл зүй үүссэн<br />
үе, Богд хаант Монгол улсын үеийн хэвлэл болон социализмын<br />
6
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үеийн тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн судалгаа нэлээд зүгширсэн гэж<br />
үзэх бүрэн үндэстэй. Харин 1989 оны Ардчилсан хувьсгалаас<br />
хойших үе буюу Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдэн<br />
бий болсон үе, ялангуяа <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> бий болсон үйл явцыг<br />
иж бүрэн судлах ажил эхлэл төдий, үүнд хамаарах асар их материал<br />
судалгааны эргэлтэд орох цагаа хүлээсээр байна.<br />
Судалгааны ажлын эрдэм шинжилгээний үндэслэл:<br />
Өнгөрсөн зууны эхнээс гараагаа эхэлсэн Монголын үндэсний<br />
сэтгүүл зүйн түүхийг 1990 он хүртэлх цаг үед нь эрдэмтэн судлаачид<br />
нэлээд сайн судалсан ч иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх<br />
чөлөөг дээдэлж, хэвлэл бие даасан <strong>чөлөөт</strong>эй байх асуудал бага<br />
багаар шийдэгдэж эхэлсэн 1990-ээд оноос хойших сэтгүүл зүйн<br />
хөгжлийг судлах асуудал зөвхөн түүхчлэн өгүүлэх, эх сурвалжийн<br />
явцуу хүрээгээр хязгаарлагдаж байна.<br />
Ялангуяа <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл гэдгийг Монголын<br />
нийгэм анх хэрхэн ойлгож хүлээж авсан, сэтгүүлчид хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарынхан хэрхэн хэрэгжүүлсэн, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг<br />
хөгжүүлсэн Монголын онцлог, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл төлөвшлийн үйл<br />
явцад бодит дүгнэлт өгөх зэргээр асуудлыг олон талаас нь цогцоор<br />
судалж, үнэлэх хэрэгцээ шаардлага нэгэнт бий болоод байна.<br />
Монголын сэтгүүл зүй хөгжлийнхөө зуу гаруй жилийн ихэнх<br />
хугацаанд үзэл суртлын цагдан хяналт, нэг намын захиргаадалтын<br />
дор байж, бүхэлдээ “коммунист сэтгүүл зүй”-н дэгийг хатуу<br />
мөрдөж байсан. Сэтгүүлч хүн яаж ажиллах, хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэл ямар байх ёстойг эрх баригч нам тодорхойлдог байсныг<br />
илтгэсэн дараах тайлбар үүнийг нотолно. 1980 онд “Үнэн” сонины<br />
60 жилийн ойгоор “Сэтгүүлч хүн бол олон түмэнд намын бодлогыг<br />
түгээн дэлгэрүүлэгчийн хувьд улс төр, ажил мэргэжлийнхээ<br />
мэдлэгийг байнга дээшлүүлж, социалист байгуулалтын үе шат<br />
бүрт намаас дэвшүүлсэн зорилтыг амжилттай шийдвэрлэх эрх<br />
ашгийн үүднээс шинэ чухал асуудлыг цаг тухайд нь дэвшүүлэн<br />
тавьж чаддаг байх ёстой. Улс төрийн өндөр сонор сэрэмжтэй<br />
байж нийгмийн амьдралын үзэгдэлд намч ангич байр сууринаас<br />
хандаж, империалист болон маоист суртал нэвтрүүлгийн гүтгэлэг<br />
дайралтын өөдөөс дайчин давшингуй тэмцэл хийж, тухай бүрт<br />
нь шийдвэртэй цохилт өгч чаддаг байх явдал хэвлэл, мэдээллийн<br />
7
Бадам-Очирын Галаарид<br />
байгууллагын ажилтан нарын эрхэм үүрэг мөн” 1 гэж МАХН-ын<br />
Төв хороо, БНМАУ-ын СнЗ-өөс ирүүлсэн баярын бичигт дурдсан<br />
байдаг.<br />
Гэвч 1980-аад оны сүүлийн хагаст дэлхийн социалист систем<br />
нуран унаж, улмаар энэ тогтолцооны нэг хэсэг байсан Монгол улс<br />
өөрчлөн байгуулалт, шинэчлэлтийн үр дүнд 1990 онд ардчиллын<br />
замыг сонгох болсноор үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө бодит<br />
зүйл болж, энэ нь хамгийн түрүүнд хэвлэл мэдээллийн агуулгад<br />
нөлөөлж эхэлснээр Монголын сэтгүүл зүйн түүхэн дэх коммунист<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хэв маяг өөрчлөгдөж, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн<br />
шинэ замд эргэлт буцалтгүй орсон юм. Үүнийг судлаач Б.Болд-<br />
Эрдэнэ “1990-ээд оноос олон нийтийн харилцаа жинхэнэ утгаараа<br />
нийгэм хэрэглэгчдийн сэтгэл зүй, эрэлт хүсэлт, сонирхолд үйлчлэн,<br />
улс төрийн үзэл суртлаас ангид, “жам ёсныхоо замаар”, хүний,<br />
нийгэмшлийн орчин байх боломж, эрх чөлөөгөө олж авсан” 2 гэж<br />
оновчтой дүгнэсэн байна.<br />
Ийнхүү үзэл суртлын хатуу чанд цагдан хяналтын тогтолцоо<br />
үгүй болж, улмаар Үндсэн хуулиндаа үг хэлэх, үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх чөлөөг баталгаажуулж өгснөөр хэвлэл мэдээллийн<br />
салбар <strong>чөлөөт</strong>эй хөгжих, хэн хүссэн иргэн хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэлтэй болох боломж бүрдсэн юм. Тиймээс ч мэдээлэл хайж,<br />
олж боловсруулж, түгээх үйл ажиллагаа нь бизнесийн нэг хэлбэр<br />
гэдгийг олж харсан бусад салбарын, мэргэжлийн бус хүмүүс сэтгүүл<br />
зүйд олноороо орж ирэх зам мөн нээлттэй болов.<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуультай болж, аливаа төрлийн<br />
цагдан хяналт, төр өөрийн хэвлэл мэдээлэлтэй байхыг хориглож,<br />
арилжааны болон олон нийтийн статустай хэвлэл оршин тогтнох<br />
хөрс суурийг хуулиар баталгаажуулсан нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хөгжих<br />
таатай орчин болсон нь ойлгомжтой. Гэвч туйлширсан <strong>чөлөөт</strong><br />
байдал газар авч, яваандаа <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг гажуудуулсан шар<br />
хэвлэл, хариуцлагагүй, ёсзүйгүй бусармаг үзэгдлүүд Монголын<br />
сэтгүүлзүйд асуудал үүсгэж, ардчилсан <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүлзүйг<br />
хөгжүүлэх салбарын зорилтод том бэрхшээлүүдийг учруулсан нь<br />
түүхэнд тодоор үлдлээ.<br />
1<br />
Хэвлэлийн тухай тогтоол шийдвэр. Эмх. Д.Цэрэннадмид. УБ., 1987. х.15.<br />
2 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.3<br />
8
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Өөрөөр хэлбэл, үзэл суртлын цагдан хяналттай цуг мэргэжлийн<br />
түвшний шалгуур сулрахтай зэрэгцэн сэтгүүлчдийн ур чадварын<br />
тулгамдсан асуудал хурцаар тавигдах болов. Салбарын ажиллагсдын<br />
ёс суртахууны асуудал, хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн зохицуулалтын<br />
зөрчилтэй асуудлууд ч хүчтэй яригдаж ирлээ. Хэвлэлийн ёс зүйн<br />
холбогдолтой маргааныг урьдчилан хянан шийдвэрлэдэг олон<br />
нийтийн эрх ашгийг төлөөлсөн хөндлөнгийн механизм болох<br />
өөрийн зохицуулалтын (self-regulation) байгууллагын асуудал олон<br />
жил яригдсаны эцэст салбар дотроо <strong>хэвлэлийн</strong> зөвлөлийг арайхийн<br />
байгуулж, үйл ажиллагаа нь одоогоор эхлэл төдий байна.<br />
Эдгээр нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан сэтгүүл зүй үүсч хөгжсөн<br />
бодит байдлын өнгөн дүр зураг. Гэвч асуудлыг тулхтай, гүн гүнзгий<br />
судалж, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл үүсч хөгжсөн үйл явц, төлөвшиж чадаж буй<br />
эсэхт шинжлэх ухаанч, тулхтай хариулт өгөх цаг нэгэнт болчихоод<br />
байна. Монгол улсад ардчиллыг хөгжүүлэхийн төлөөх 28 жилийн<br />
түүхтэй зэрэгцэн ардчиллын амин сүнс болсон <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг<br />
хөгжүүлж төлөвшүүлэх мөн төдий хугацааны үйл хэргийг нийгмийн<br />
болон салбарын хүрээнд шаргуу өрнүүлж ирсэн билээ. Ийм нөхцөлд<br />
монголчуудын хувьд шинэ соёл болох <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong><br />
төлөвшлийн асуудлыг ултай шинжлэн судлах шаардлага зайлшгүй<br />
гарч ирж байна.<br />
Барууны өндөр <strong>хөгжил</strong>тэй орнуудын хувьд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
<strong>хөгжил</strong> <strong>төлөвшил</strong> нь нийгмийн тогтолцоотойгоо цуг урт удаан<br />
хугацаанд, хэдэн зууныг дамжин хүнд бэрх сорилтуудыг даван<br />
туулж байж бүрэлдэн төлөвшиж, иргэний соёл болсон байдаг.<br />
Манайд тийм соёл, эрх чөлөө, үзэл хандлагыг шууд хуулбарлан<br />
нутагшуулах оролдлого нь нүүдлийн хийгээд суурин соёл<br />
иргэншлийн асар том ялгаа, монгол хүний бусдаас эрс ялгарах<br />
менталитет, коммунист үзэл суртлын жилүүдэд тогтож хэвшсэн<br />
соёл, иргэний ухамсар зэрэг олон хүчин зүйлийн улмаас хүссэн үр<br />
дүнд хүрэх эсэх нь эргэлзээтэй байж ирлээ. Иймд нэг талаас эрх<br />
чөлөөний сонгодог загвар өрнийн орнуудад бий болсон үндэс хөрс,<br />
тэдгээр ард түмний соёл, сэтгэлгээний хэв маягт гарсан эерэг сөрөг<br />
өөрчлөлт, улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал зэргийг, нөгөө<br />
талаас Монголд ардчилал хөгжсөн он жилүүдийн нийгмийн сэтгэл<br />
зүйн хувирал өөрчлөлт, ардчиллыг даган орж ирсэн шинэ соёл,<br />
9
Бадам-Очирын Галаарид<br />
уламжлалт сэтгэлгээний онцлог, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санааг<br />
хэрхэн ойлгож тусган авч байгаа зэрэг хүчин зүйлтэй нөхцөлдүүлэн<br />
үзэж судлах нь чухал байна.<br />
Барууны орнууд анхнаасаа капиталист хөгжлийн замаар замнасан<br />
бол Монголчууд коммунист нийгэм байгуулахаар олон арван жил<br />
оролдсоны эцэст капитализмыг хүлээн зөвшөөрсөн. Угаасаа тэс<br />
өөр соёл, философитой, огт өөр үнэт зүйлстэй, нийгмийн тогтолцоо<br />
нь эрс ялгаатай улс орнууд нэг нь нөгөөгийнхөө замаар замнах үед<br />
гарч болох эрсдлийн дүр зургийг урьдчилан гаргах боломжгүй юм.<br />
Ийм нөхцөлд Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хэрхэн хөгжиж төлөвшиж буй<br />
асуудлыг судлан шинжлэх нь нэн чухал юм.<br />
Сэдвийг судалсан байдал: Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийг цогцоор судалсан судалгаа байхгүй ч Монголын<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> түүх, сэтгүүлзүйд гарсан өөрчлөлт, сэтгүүлчдийн уран<br />
чадварын асуудал, сэтгүүлзүйн хөгжлийн чиг хандлага зэрэгтэй<br />
холбон үзэж, шинжлэн судалсан нь цөөнгүй байна.<br />
Тухайлбал, Монголын сэхээтнүүд 1913 онд анх гаргасан<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг” сониныг судлаад доктор Г.Дэлэг 1965<br />
онд хэвлүүлсэн бүтээлдээ “Монголын сэхээтнүүдийн хүчин<br />
чармайлтын ачаар уг хэвлэл эхлээд бараг хэнээс ч хамаарахгүй,<br />
бие даасан байдлаар гарч эхэлжээ” 3 гэж дүгнэжээ. Үүнийг доктор<br />
М.Зулькафиль гүнзгийрүүлэн судлаад “Шинэ толь хэмээх бичиг”<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> шинжийг агуулж байсан хэмээн 1997 онд<br />
хамгаалсан шинжлэх ухааны докторын диссертацидаа анх хөнджээ.<br />
Тэрбээр “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин бол нийтлэлийн бодлого,<br />
тусгах сэдэв, харьяаллын хувьд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> олон шинж<br />
тэмдгийг өөртөө агуулж байсан ажээ” 4 гэж дүгнэсэн байна. Доктор<br />
Л.Норовсүрэн 1996 онд бичсэн “Ж.Цэвээн Монголын <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл<br />
зүйг үндэслэгч мөн” өгүүлэлдээ <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэв маягтай<br />
хэвлэл байсан гэж үзсэнээ “Монголын сэтгүүл зүйн түүхэн тойм”<br />
/2000/, “Монголын нийтлэл” /2005/ номынхоо II ботид лавшруулсан<br />
байна.<br />
Доктор Т.Баасансүрэн 2009 онд хэвлүүлсэн “XX зууны эхэн<br />
3<br />
Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1965. х.66.<br />
4<br />
Зулькафиль.М. Орчин үеийн сэтгүүл зүй. Сэтгүүл зүйн судалгааны бүтээлүүд. I<br />
боть. УБ., 2015. х.246.<br />
10
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үеийн Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” номондоо “Шинэ толь хэмээх<br />
бичиг” нь Монгол улсад гарч байсан хамгийн анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
мөн гэж үзэх бүрэн үндэстэй” 5 гэж дүгнэсэн байдаг. Маргаантай<br />
хэдий ч Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хэзээ үүсч бүрэлдсэн талаарх<br />
шинэлэг санааг судлаачид ийнхүү дэвшүүлсээр ирлээ.<br />
Харин дээрх эрдэмтдийн саналтай зөрчилдөх үзлийг баримтлагч<br />
буюу <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд л бий<br />
болсон гэж үздэг судлаачид, мэргэжилтнүүд бас бий. Ардчилсан<br />
хөдөлгөөний анхдагчдын нэг, сэтгүүлч С.Амарсанаа “Чөлөөт хэвлэл<br />
бол зөвхөн эрх <strong>чөлөөт</strong> нийгэмд мэндэлж, ардчилсан тогтолцоотой,<br />
зах зээлийн эдийн засагтай нийгэмд хөгжих боломжтой бие даасан<br />
институци” гэж news.mn сайтад өгсөн ярилцлагадаа тэмдэглэжээ.<br />
Монголын сонины холбоо 2014 онд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> 25<br />
жилийн ойг Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулсан нь<br />
анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл 1989 онд үүссэн гэх байр суурийг тус холбоо<br />
баримталж, тухайн үеийн Засгийн газар түүнийг нь дэмжсэн гэсэн<br />
үг.<br />
Ийнхүү <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл манайд хэдийд үүсч бүрэлдсэн талаар<br />
гэхэд л эрдэмтэн судлаачид болон мэргэжилтнүүд зөрчилтэй санаа,<br />
нотлогоо гаргаж дэвшүүлж ирсэн нь эдүгээ шийдлээ хүлээж байна.<br />
Монгол дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний байдлыг судлах суурь<br />
судалгаанууд 1990-ээд оны сүүлийн хагасаас тогтвортой хийгдэж<br />
эхэлсэн байна. МХХ-ийн “Монголын ОНМХ-ийн тойм судалгаа”<br />
(1997), “Монголын ОНМХ-ийн <strong>чөлөөт</strong> байдлын тухай судалгааны<br />
тойм” (1998), “Хэвлэл мэдээллийн зар сурталчилгааны талаарх<br />
судалгаа”(1998), 1999 оноос хойш явуулж буй “Монголын хэвлэл<br />
мэдээлэл-Өнөөдөр” мониторинг, ШУА-ийн ФСЭ-ийн хүрээлэнгийн<br />
“Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн байдал” (1998), “Ардчилсан<br />
засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт” (2008), Соросын<br />
сангийн “Сэтгүүлчийн мэргэжил ба нийгмийн байдал” (1998),<br />
Глоб интернэшнл ТББ, “Нээлттэй нийгэм” хүрээлэнгийн “Хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөө Монголын өнөөгийн байдал”(2005-2006),<br />
Глоб интернэшнл төвийн “Хэвлэлийн эрх чөлөөний тайлан” (2005<br />
оноос хойших), ЮНЕСКО-гийн “Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
5 Баасансүрэн.Т. ХХ зууны эхэн үеийн Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл Монголд <strong>чөлөөт</strong><br />
ардчилсан хэвлэл бүрэлдэн төлөвшсөн нь 5 боть. Тэргүүн дэвтэр. I хэсэг. УБ., х.105.<br />
11
Бадам-Очирын Галаарид<br />
салбарын төлөв байдал” (2007), Фридрих Эбертийн сангийн “Азийн<br />
хэвлэл мэдээллийн барометр Монгол Улс 2016” зэрэг судалгаа<br />
мониторинг хийгдсээр ирсэн нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тогтолцооны бодит байдлыг төсөөлөхөд чухал хэрэглэгдэхүүн<br />
болж байна. Судалгаа болгон өөрийн аргачлалтай бөгөөд шалгуур<br />
үзүүлэлтүүд нь ч өөр өөр байна.<br />
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> байдлын<br />
талаар Хэвлэлийн хүрээлэн, ШУА-ийн Философи, социологи<br />
эрхийн хүрээлэн, Соросын сан, Глоб интернэшнл төв ТББ зэрэг<br />
байгууллагуудын хийсэн олон талт судалгаанаас хамгийн сүүлд<br />
хийсэн дорвитой судалгаа нь 2013 оны нэгдүгээр сараас 2015 оны<br />
арваннэгдүгээр сар хүртэл хийсэн “Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
хөгжлийн үнэлгээ” юм.<br />
Монгол Улсын хэвлэл мэдээллийн салбарын хөгжлийн түвшинг<br />
тодорхойлох энэ судалгааг улс орны хэвлэл мэдээллийн салбар<br />
ба уг салбарын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийн нарийвчилсан<br />
тойм гаргахад ашигладаг, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүн<br />
шинжилгээний арга болох ЮНЕСКО-гийн хэвлэл мэдээллийн<br />
хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтэд тулгуурлан Глоб Интернэшнл Төв<br />
(ГИТ) болон Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэл, Монголын<br />
Хэвлэлийн Хүрээлэн, “Ил тод байдал” сан хамтран гүйцэтгэсэн<br />
байна. Энэхүү үнэлгээний суурь нь ЮНЕСКО-гийн Мэдээлэл,<br />
харилцааны хөгжлийн хөтөлбөр (IPDC)-ийн хэвлэл мэдээллийн<br />
хөгжлийн шалгуур үзүүлэлт байсан бөгөөд улс орны хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарын хөгжлийг тодорхойлоход ашигладаг олон<br />
улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүн шинжилгээний арга хэрэгсэл<br />
юм. Энэ удаагийн судалгаа нь Зүүн Хойд Азийн бүс нутагт дээрх<br />
аргачлалаар хийсэн хамгийн анхны судалгаа гэдгээрээ бас чухал ач<br />
холбогдолтой.<br />
Энэ мэт Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн явцыг тухай<br />
бүрд нь тодорхой шалгуураар судалсан судалгааны жагсаалтыг бид<br />
хавсралтаар оруулсан болно. (х.206. Хавсралт-1)<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн асуудлыг<br />
тусгайлан авч үзсэн дорвитой бүтээлийн нэг бол доктор<br />
Т.Баасансүрэнгийн “1990 оны ардчилсан хувьсгал ба Монгол дахь<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, түүний цаашдын төлөв” (2009) ном<br />
12
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
юм. Судлаач энэхүү бүтээлдээ Монголын ардчилал, шинэчлэлийн<br />
уур амьсгалд нөлөөлсөн “Үнэн” сонины үүрэг оролцоо, <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэлүүд Монголд хэрхэн үүсч хөгжсөн, Монголын төрөөс <strong>чөлөөт</strong><br />
ардчилсан <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санааг дэлгэрүүлэх хууль эрхзүйн<br />
үндсийг хэрхэн тавьсан, Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> цаашдын<br />
төлөв, ардчилсан <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> анхдагчид, амьд гэрчүүд юу<br />
өгүүлж буйг баримт нотолгоотой харуулж чадсан нь Монголын<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> түүхийг тодруулах, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн<br />
асуудлыг судалж дүгнэхэд чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> талаар гарсан өөр нэг дорвитой<br />
бүтээл бол профессор М.Зулькафилийн “Орчин үеийн Монголын<br />
сэтгүүл зүй” юм. Тус бүтээлд коммунист сэтгүүл зүйгээс ардчилсан<br />
<strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүй рүү орох шилжилтийн үеийн Монголын сэтгүүл<br />
зүйн хөгжлийн чиг хандлага, онол, практикийн асуудлыг тал бүрээс<br />
нь судалж, туршлага, онцлог шинжийг нэгтгэн дүгнэсэн байна.<br />
Мөн профессор М.Зулькафиль, доктор Ч.Чойсамба нар “Чөлөөт<br />
хэвлэл: өчигдөр, өнөөдөр, маргааш” (2002) хэмээх бүтээл гаргасан<br />
нь “<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвших онцлогийг тодорхой сонин<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> жишээн дээр авч үзэж, түүний гол шалгуур, үндсэн<br />
шинж, цаашдын <strong>хөгжил</strong>д нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлоход<br />
түлхүү анхаарсан” 6 онцлогтой юм. Чөлөөт хэвлэл, харилцааны онол<br />
арга зүйн чиглэлээр Ж.Батбаатар, Б.Болд-Эрдэнэ, Ч.Чойсамба нар<br />
судалгаа шинжилгээ хийж, бүтээлүүд туурвисан байна.<br />
Ийнхүү Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн<br />
асуудалтай холбогдох судалгаа цөөнгүй байгаа хэдий ч энэ сэдэв<br />
цогц байдлаар харьцангуй бага судлагджээ.<br />
Судалгааны ажлын зорилго, зорилт: Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл, <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн асуудлыг орчин үеийн<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онол, үзэл баримтлалд<br />
тулгуурлан судлан тогтоох нь энэхүү судалгааны зорилго юм.<br />
Судалгааны ажлын дээрх зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах<br />
зорилтуудыг дэвшүүлэв. Үүнд:<br />
- Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл чухам хэзээ үүссэн талаарх асуудлыг<br />
судлан тогтоож, эрдэмтэн судлаачдын зөрүүтэй байр суурьт хариу<br />
өгөх, шинжлэх ухааны үндэстэй тодорхой дүгнэлт гаргах;<br />
6<br />
Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн тайлбар толь. УБ. 2005., х.253.<br />
13
Бадам-Очирын Галаарид<br />
- Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн үйл явцыг 1980 оны<br />
сүүл үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд гарч буй сонинуудаар жишээлэн<br />
судлан шинжилж, тодорхой үе шатаар ангилан, үе шат болгоны<br />
онцлогийг тодорхойлох;<br />
- Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн тулгамдсан асуудлуудыг<br />
судлан тогтоож, шалтгаан, үр дагаварт үнэлэлт өгөх;<br />
- Тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх арга замыг гаргаж,<br />
тодорхой санал дэвшүүлэх;<br />
Судлах зүйл, эх хэрэглэгдэхүүн: Монголын ардчилсан<br />
<strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүйн буюу <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл <strong>хөгжил</strong>, түүний<br />
үечлэл, ололт амжилт, тулгамдсан асуудал, нийгмийн <strong>хөгжил</strong> дэх<br />
түүний үүрэг оролцоо, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тухай үзэл онол Монголд<br />
төлөвшин бий болсон онцлог, Монгол дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний<br />
байдал зэргийг 1980 оны сүүл үеэс өнөөг хүртэлх сонины баримтад<br />
тулгуурлан судлав.<br />
Судалгааны арга зүй: Сэдвийг судлахдаа либертари үзэл,<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онол болон нийгмийн хариуцлагын онол,<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний философийг тус тус онолын үндэс,<br />
үндсэн шалгуур болгов. Мөн судалгааны гол обьект болох <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийг авч үзэхдээ танин мэдэхүйн онолд түгээмэл<br />
хэрэглэдэг түүхчлэн үзэх зарчмыг гол болгож, мөн судлагдахуунаа<br />
олон талаас нь судлахдаа түүний зүй тогтол, хөгжлийн үе шатыг<br />
тодорхойлох аргыг голлон хэрэглэсэн болно. Мөн судлагдахууны<br />
хувьсал хөгжлийн явцыг онолын үүднээс тогтоохын тулд логикийн<br />
аргыг ашиглав.<br />
Асуудлыг эргэцүүлэхийн тухайд философийн герменевтикийн<br />
таамаглалт бүлэглэлийн аргын үндсэн дээр задлан шинжлэх,<br />
нэгтгэн дүгнэх, тодорхойлох, түүхчлэн судлах, мөн сэтгэл судлал,<br />
нийгэм судлал, улстөр зэрэг шинжлэх ухааны болон тогтолцооны<br />
онолын үзэл баримтлалд тулгуурлан <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн<br />
асуудлыг нийгмийн хүчин зүйлстэй холбон судлахдаа социологийн<br />
судалгааны Эх бичиг, баримт материал судлах; Харьцуулан судлах<br />
арга; Ажиглалт, ярилцлагын аргуудыг хэрэглэлээ.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> төлөөлөл болгож сонгосон сонинуудын<br />
агуулгыг задлан шинжлэхдээ контент анализын аргыг гол болгов.<br />
14
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Судалгааны шинэлэг тал: Монголын үндэсний сэтгүүл<br />
зүй үүссэн үеийн түүхэн нөхцөл байдал, сэтгүүл зүйн судлаач<br />
эрдэмтдийн өмнө хийсэн судалгаа дүгнэлтүүд болон судалгааны<br />
ажлын явцад шинээр гаргасан дүгнэлт зэрэгт үндэслэн Богд хаант<br />
Монгол улсын үед гарч эхэлсэн “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин<br />
нь <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан <strong>хэвлэлийн</strong> зарим шинжийг агуулж байсан,<br />
гэхдээ энэ нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдэн бий<br />
болохоос ангид асуудал болохыг бататгасан.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бий болох урьдач нөхцөл 1980-аад<br />
оны сүүлийн хагаст бүрэлдэн бий болж, улмаар хэрхэн хөгжсөнийг<br />
тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> жишээн дээр тоймлож, тухайн үеийн сонинуудыг<br />
нийтлэлийн бодлого чиглэл, эзэмшил харьяалал, ялгарах онцлог<br />
зэргээр нь бүлэглэн төрөлжүүлж судалсан.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн үйл явц, үндэсний<br />
сэтгүүл зүйн нэн шинэ түүхийн үечлэлийг хийсэн.<br />
Чөлөөт хэвлэл Монголд үүсч төлөвших явцад учирсан саад<br />
бэрхшээл, алдаа оноо, Монголын нийгмийн тогтолцооны гажуудал<br />
үндэсний сэтгүүлзүйн <strong>хөгжил</strong>д хэрхэн сөргөөр нөлөөлснийг<br />
судлан нягталж <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг хангасан <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүлзүйг<br />
хөгжүүлэх тодорхой арга замыг санал болгосон.<br />
Судалгааны онол, практикийн ач холбогдол: Судалгааны<br />
энэхүү ажил нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл, хөгжлийн<br />
асуудлыг сонины жишээн дээр судлан шинжилж, үнэлэн дүгнэсэн<br />
анхны дагнасан судалгаа бөгөөд олон арван шинэ мэдээ баримт,<br />
дүгнэлт тайлбарыг шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулж буйгаараа<br />
чухал ач холбогдолтой юм.<br />
Ялангуяа 1980-аад оны сүүлээс 2000 он хүртэлх хугацаанд<br />
шинээр гарсан сонинуудын мэдээллийг системчлэх, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийг үечлэх, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> анхдагчдын олон<br />
оролдлого, зүтгэлийг баримтаар тогтоон баталгаажуулахыг<br />
зорьсонд уг ажлын бас нэгэн ач холбогдол оршино.<br />
Судалгааны ажлын бүтэц: Энэхүү нэг сэдэвт бүтээл нь<br />
удиртгал, үндсэн гурван бүлэг, дүгнэлт, ном зүйн хэсгүүдээс<br />
бүрдсэн.<br />
15
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ҮЗЭЛ<br />
БАРИМТЛАЛ, МОНГОЛЫН ХЭВЛЭЛИЙН<br />
ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ АСУУДЛУУД<br />
1.1.Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл, баримтлалын тухай<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийг судлахын тулд эхлээд<br />
үзэл бодлын эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний<br />
тухай үзэл баримтлал, онолын чиг баримжаа тодорхой байх<br />
шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байна. Хэвлэлийн эрх чөлөө,<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, сэтгүүлчийн мэргэжлийн хараат бус, <strong>чөлөөт</strong> үйл<br />
ажиллагааны асуудал цаг ямагт хамгийн амин чухал сэдэв, бас<br />
мэтгэлцээний шалтаг шалтгаан байсаар ирсэн түүхтэй. Тиймээс<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> философи нь юу болох, ямар үзэл баримтлал,<br />
чухал онолууд үйлчилдэг хийгээд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо<br />
хөгжихөд нийгэм улстөр, эдийн засаг, хууль эрхзүйн орчин хэрхэн<br />
нөлөөлдгийг цогцоор авч үзэх нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тухай үзэл<br />
ойлголтыг тодорхой болгож өгнө.<br />
Хүний эрх, эрх чөлөө ба үзэл бодлын эрх чөлөө: Чөлөөт гэдэг<br />
үгийн түгээмэл утга нь “Ямар нэгэн хориг саадгүй” гэсэн санааг<br />
илэрхийлнэ. Тэгвэл “эрх” гэдгийг монгол хэлний тайлбар тольд<br />
“Нийгэм дэх хүмүүсийн харилцааны ерөнхий дэг журам, түүнийг<br />
төр засгаас хуулиар зохицуулан тогтоож, хамгаалан бэхжүүлэх хэм<br />
хэмжээний цогц”, харин “Эрх чөлөө”-г “Хуульд заасан хэмжээнд<br />
үйл ажиллагаа явуулах эрх” 7 гэсэн нь эрх чөлөөг “1) Хувь этгээд<br />
амьдралын зорилгоо өөрөө тодорхойлж, үйл ажиллагааныхаа үр<br />
дагаврыг өөрөө хариуцах боломж; 2)Хамт олон, эсвэл нийгмээрээ<br />
зорьсон зорилго руу чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах боломж” 8<br />
гэж философийн тольд тайлбарласантай ерөнхий агуулгаараа дүйж<br />
байна. Өөрөөр хэлбэл эрх чөлөө гэдэг нь хариуцлагад захирагдаж,<br />
тодорхой хэм хэмжээгээр зохицуулагддаг зүйл бөгөөд хязгааргүй<br />
эрх чөлөө гэж байхгүй гэдгийг эдгээр тодорхойлолтууд харуулж<br />
байна.<br />
7 Дамбажав.И. Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн дээж.<br />
УБ., 2010. х.1167.<br />
8 Подопригора.С.Я. Философский словарь. Ростов-на-Дону. 2010. х.384.<br />
16
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
“Хүний эрх гэж юуны өмнө хүнд өөрт нь байдаг төрөлх шинж,<br />
мөн чанар гэсэн утгаар буюу субьектив эрхийг хэлнэ. Бас тухайн<br />
төр, нийгмийн мөн чанар, улс төрийн дэглэмээс хамааран хууль<br />
журмаар хүнд олгогдсон боломж буюу эдэлж дагаж болох хэм<br />
хэмжээний цогц “эрх зүй” гэсэн утга бий. Үүнийг обьектив эрх, эрх<br />
чөлөө гэж болно” 9 гэж үзсэнийг харгалзан үзэх нь эрх чөлөөний<br />
тухай дараах үзэл баримтлалуудын үндэс болно.<br />
“Эрх чөлөө хэмээх ухагдахуун нь эрх хэмээх ойлголттой<br />
нэлээд ойролцоо боловч эрх нь тодорхой үйлдэл хийх төрийн буюу<br />
бусад субьектын үүргийг тогтоосон байхын зэрэгцээ хэрэгжүүлэх<br />
нарийн механизмыг тогтоосон обьектив агуулгатай байхад эрх<br />
чөлөө нь хууль зүйн хувьд хэрэгжүүлэх нарийн механизмгүй, бусад<br />
субьектүүд тухайн эрх чөлөөг зөрчсөн ямар нэгэн үйлдэл хийхээс<br />
түдгэлзэх үүрэг хүлээсэн байдаг онцлогтой, субьектив шинжтэй<br />
ойлголт байна” 10 . Эндээс субьектив шинж бүхий үзэл бодлын эрх<br />
чөлөөний үнэ цэн тодорхой болох боловч зарим хандлагаар бусад<br />
хариуцлага хүлээх гэсэн чухал үүргээр хязгаарлагдаж, үнэ цэн нь өсч<br />
байдаг. Өөрөөр хэлбэл эрх чөлөө гэдэг ойлголт нь бие даан шийдвэр<br />
гаргах, гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлэх боломж, бас тэр бүхнийхээ<br />
төлөө хариуцлага хүлээх үүргийг хамтад нь илэрхийлдэг гэсэн үг<br />
юм. Шарль Монтескье “Утга учиртай эрх чөлөө гэж бид бүхний<br />
хүсэл зорилгоо саад тотгоргүй илэрхийлэхийг, ядахдаа бид түүнийг<br />
саад тотгоргүй илэрхийлж байна гэсэн бат итгэл өвөрлөхийг хэлж<br />
байгаа юм” 11 гэж тайлбарлажээ.<br />
Германы сонгодог философич Гегель 1821 онд бичсэн “Эрхийн<br />
философи” бүтээлдээ “Нийтийн мэдээллийн эрх чөлөө”-ний талаар<br />
өгүүлэхдээ “Хэвлэлийн эрх чөлөөг юу хамаагүй ярьж бичиж болох<br />
эрх чөлөө гэж тайлбарлах нь эрх чөлөөг юу дуртайгаа хийж болох<br />
эрх чөлөө гэж ойлгохтой агаар нэг. Ийм яриа нь ямар ч боловсролгүй,<br />
молхи толхи, өнгөцхөн төсөөлөлтэй холбоотой юм” 12 гэсэн байна.<br />
Тэрбээр жинхэнэ эрх чөлөө гэдэг нь зайлшгүй байдлыг ухамсарлан<br />
9<br />
Чимид. Б. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал: Хүний эрх, шүүх эрх мэдэл. II боть.<br />
УБ., 2004. х.10<br />
10 Нарангэрэл.С. Эрх зүйн толь бичиг. УБ., 2007. х.652.<br />
11 Шарль Монтескье. Хуулийн амин сүнс. УБ., 2009. х.165<br />
12 Гегель.Г. Философия права. Сочинения. VII т. М.-Л., 1934. с.339.<br />
17
Бадам-Очирын Галаарид<br />
танин мэдэхүй бөгөөд эргэн тойрны юмс үзэгдэл, байгаль, нийгмийг<br />
таньж мэдэх тусмаа хүн эрх <strong>чөлөөт</strong>эй болдог гэж үздэг байжээ.<br />
Жам ёсны эрхийн онолоор бол хүн төрөлхөөсөө байгалиас<br />
заяагдсан эрх, эрх <strong>чөлөөт</strong>эй, түүнийгээ зайлшгүй эдлэх ёстой гэж<br />
сургадаг. Гегель болохоор хүнд байгалаас заяасан эрх гэж байдаггүй,<br />
харин гадаад ахуйгаа зөв таньж мэдсэн бие хүн л жинхэнэ эрх, эрх<br />
чөлөөгөө олж авч чадна гэж үздэг байв. Энэ нь орчин үеийн эрх<br />
чөлөөний сэтгэлгээний нэг чиг хандлагыг тодорхойлж байгаа учраас<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний онолыг авч үзэхэд зайлшгүй хөндөгдөнө.<br />
Учир нь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> байдал гэдэг нь нэг талаас<br />
мэдээллийн ямар нэгэн хэрэгслийн, эсхүл хэн нэгэн сэтгүүлчийн<br />
үйл ажиллагааны <strong>чөлөөт</strong>, хараат бус байдал, өргөн утгаар авч үзвэл<br />
иргэн бүр үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүссэн мэдээллээ олж авах,<br />
түгээх эрх юм. Үүнийг Гегелийн үзсэнчлэн заяагдмал, эсвэл жам<br />
ёсны эрх чөлөө биш гэвэл оршихуйн үндэс болсон тухайн нийгэм<br />
орчноо зөв танин мэдэж, оршихуйгаа хянах нь эрх чөлөөгөө тэлэх,<br />
баталгаажуулах нөхцөл шалтгаан болж өгөх ёстой. Гэхдээ энэхүү<br />
эрх чөлөө нь онолын хувьд ч, практикийн хувьд ч хязгааргүй тэлэх<br />
боломжгүй учраас <strong>чөлөөт</strong> үйл ажиллагааныхаа дээд хязгаарыг олж<br />
харж чадах эсэхээс хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүл зүйн <strong>хөгжил</strong> хамаарна<br />
гэсэн үг.<br />
Үүнийг гүнзгийрүүлэн хөндөхөөс өмнө <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онолын сэтгэлгээний түүхэн хөгжлийг<br />
тоймлох хэрэгтэй болно.<br />
Хүний эрхийн асуудал эртний Грекийн софистуудын<br />
боловсруулсан “Байгалиас заяасан жам ёсны эрх”-ийн тухай<br />
сургаалаас эхлэл авч, Ромын хуульчдын эрх зүйн номлолоор<br />
баяжиж, Английн Magna Carta (1215), Bill of Rights (1689), АНУын<br />
“Тусгаар тогтнолын тунхаглал” (1776), АНУ-ын Үндсэн хууль<br />
дахь хүний эрхийн тухай нэмэлт (1791), Францын Хүний болон<br />
иргэний эрхийн тунхаглал (1789) зэрэг баримт бичгүүд, олон<br />
орны Үндсэн хуульд тусгагдсан ч дэлхийн II дайнаас өмнө улс<br />
орнуудын дотоодын асуудал байв. Тийм болохоор үг хэлэх, үзэл<br />
бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх тухай үзэл санаа нь<br />
дэлхийн хүн амын олонхиороо хүлээн зөвшөөрч, дагаж мөрдөх<br />
нийтлэг зарчим болтлоо урт удаан хугацааны сорилтыг туулж,<br />
18
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
онолын маргаан мэтгэлцээн дунд хөгжиж ирсэн байна. Хэвлэлийн<br />
эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, хэвлэл мэдээллийн тухай үзэл онолууд ч<br />
энэ л түүхэн үйл явц дунд бий болж хөгжжээ.<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудлыг олон нийтийн анхаарлын<br />
төвд авчирсан анхдагчдын нэг нь Английн сэтгэгч, улстөрийн<br />
зүтгэлтнүүдийн нэг John Milton (1608-1674) юм. Цагдан хяналтыг<br />
эсэргүүцэж, үг хэлэх хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хамгаалж түүний<br />
1644 онд бичсэн “Ареопагитика: Тусгай зөвшөөрөлгүйгээр хэвлэх<br />
эрх чөлөөний талаар Английн парламентад хандсан үг” [Areopagitica:<br />
A Speech for the Liberty of unlicensed Printing to the Parliament of<br />
England] нь хамгийн гүн ухаанч бүтээлүүдийн нэгэнд тооцогдож,<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний үзэл санааг бодит үйл болоход онцгой<br />
үүрэг гүйцэтгэжээ. Тэрбээр энэхүү бүтээлдээ “Мэдэх эрх чөлөө,<br />
үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх чөлөө, өөрийнхөөрөө шүүн<br />
тунгаах эрх чөлөө нь дээдийн дээд эрх чөлөө” 13 гэж тунхаглаад,<br />
“Би сайн ч засаг байсан, муу ч засаг байсан адилхан алдаж болохыг<br />
мэдэж байна. Хэвлэлийн эрх чөлөө хэдхэн хүний мэдэлд орсон цагт<br />
ямар ч засаг буруу мэдээллээс ангид байж чадна гэж үү?” 14 гэсэн<br />
асуулт-дүгнэлтийг парламентын гишүүдэд тавьсан байна.<br />
“Ийнхүү либертари философи ...хувь хүний хүчин зүйлийг<br />
онцлож, түүний тунгаан бодож шүүмжлэх чадвар, чадавхи түүнчлэн<br />
төрөлх эрхийн ойлголтын салшгүй хэсэг болсон үг хэлэх, хэвлэн<br />
нийтлэх эрх чөлөө нь нийгмийн дэг журамд зонхилогч нөлөө, байр<br />
суурьтай болох тухай онол үзлийг бий болгожээ” 15 .<br />
Ийнхүү <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг дээдлэх үзэл нэвт шингэсэн<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онол буюу либертари онол “...хэвлэл мэдээлэл,<br />
үзэл бодлын эрх чөлөө нь хүний төрөлх эрх бөгөөд нийгмийн<br />
амьдрал, хөгжлийн зорилго нь хүний <strong>хөгжил</strong> байх төдийгүй, хүн<br />
өөрөө өөрийгөө мэдэх чадвар чадавхитай бие даасан “ертөнц” гэсэн<br />
тайлбар дүгнэлтийн хүрээнд үндэслэл шалтгаанаа томъёолдог” 16<br />
онцлогтой.<br />
13<br />
Джон Мильтон. Ареопагитика. Современные проблемы. Вып.1. Москва-<br />
Новосибирск. 1997. с.44<br />
14<br />
Джон Мильтон. Ареопагитика. Современные проблемы. Вып.1. Москва-<br />
Новосибирск. 1997. с.50.<br />
15<br />
Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.156<br />
16 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.155<br />
19
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Тэр үеэс эхлэн хүний язгуур эрх болох үг хэлэх, үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх чөлөөг <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний тусламжтайгаар<br />
хангаж чадна гэж үзэх хандлага нэгэнт тогтсон байна. Английн<br />
зохиолч, нийтлэлч Thomas Paine (1737-1809) 1791 онд “Хүний<br />
эрх” нэртэй бүтээл бичсэнийхээ төлөө Хаан болон Үндсэн хуулийг<br />
доромжилсон хэрэгт унахад тухайн цаг үеийн алдарт өмгөөлөгч<br />
Thomas Erskine эчнээ шүүх хурал дээр түүнийг өмгөөлөн “Хэвлэлийн<br />
эрх чөлөө нь Бүтээгчээс заяасан, хувь хүнээс салгаж үл болох жам<br />
ёсны эрх юм” гэж хэлсэн нь олон хүний сэтгэлд нийцжээ. Хэвлэлийн<br />
эрх чөлөө гэдгийг “Аливаа санаа бодол, мэдээллийг Засгийн газрын<br />
ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр хэвлэлээр дамжуулан түгээх эрх” 17<br />
гэж үзэж байгаа нь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг хүний язгуур буюу заяамал<br />
эрхэд хамаатуулан үздэг уламжлал хэвээр байгааг харуулж байна.<br />
Ер нь либертари онолын үндсийг тавьсан Жон Локк “...“Хүний<br />
эрх төр үүсэхээс өмнө байсан тул түүнийг байгалиас заяасан эрх<br />
гэдэг. Байгаль бидэнд эрхийг өгчээ. Хүн эдгээр эрхээ хамгаалахын<br />
тулд төрийг бий болгодог. Хэрэв төр энэ үүргээ хэтрүүлбэл хүмүүс<br />
түүний эсрэг босох эрхтэй” хэмээн тодотгожээ. Ийнхүү либертари<br />
философи хэвлэл мэдээллийн нийгмийн үүрэг, байр суурийг<br />
авторитари хандлагын эсрэг томъёолсон юм” 18 .<br />
Гэвч Гегелийн өгүүлсэн “Нийтийн мэдээллийн эрх чөлөө” нь<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үйл ажиллагааны эрх чөлөөний тухай асуудал биш,<br />
харин <strong>чөлөөт</strong>эй хэвлэн нийтлэх эрхийн асуудал, өөрөөр хэлбэл<br />
субъектив эрхийн тухай асуудлыг хөндөж байгааг анзаарах юм бол<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө гэх ойлголтуудыг нийгмийн<br />
харилцаа талаас нь тайлбарлах хэрэгтэй болно. Субъектив эрх гэдэг<br />
бол хуулиар хязгаарлагдсан эрх биш, харин үйл ажиллагааных нь<br />
төрөөс хараат бус байдлыг хуулиар баталгаажуулсан эрхийн тухай<br />
асуудал юм.<br />
Чөлөөт хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний тухай асуудлыг хөндөх<br />
болгонд “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-ыг зайлшгүй дурддаг.<br />
1948 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн тогтоолоор баталсан<br />
уг тунхаглалын 19-р зүйлд “Хүн бүр өөрийн үзэл бодолтой байх,<br />
17<br />
Деннис.Э, Мэррилл.Д. Беседы о масс-медиа. М., 1997. с.25.<br />
18<br />
Болд-Эрдэнэ.Б. “Сэтгүүл зүйн дөрвөн онол дахь хүний тухай асуудал” өгүүлэл.<br />
“Сэтгүүл зүй” ЭШ-ний сэтгүүл. МУИС-НХУС. 2007. №7(280). х.35.<br />
20
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
түүнийгээ <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрхтэй; энэхүү эрхэнд үзэл бодлоо<br />
ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрх чөлөө, үзэл санаа, мэдээллийг<br />
улсын хилийн заагаар үл хязгаарлан аливаа арга замаар эрж<br />
сурвалжлах, хүлээж авах, түгээн дэлгэрүүлэх эрх чөлөө багтана” 19<br />
гэж заасан байдаг. Энэ нь хүн төрөлхтний шилдэг сэтгэгчдийн<br />
олон зуун жил ярьж бичиж байсан хүний язгуур эрх, үзэл бодлоо<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрхийг дэлхийн олон орнууд нэгэн дуугаар<br />
хүлээн зөвшөөрсөн анхны түгээмэл баримт бичиг байв.<br />
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг батлахаас хоёр жилийн<br />
өмнө буюу 1946 оны арванхоёрдугаар сарын 14-нд НҮБ-ын<br />
Ерөнхий Ассемблейн анхдугаар чуулганаас Мэдээллийн эрх<br />
чөлөөний сэдвээр олон улсын бага хурал зарлах тухай тогтоол<br />
гаргасан. Уг тогтоолд “Мэдээллийн эрх чөлөө нь хүний язгуур эрх<br />
бөгөөд НҮБ-аас эрхэмлэн үздэг бүх эрхийн тулгын чулуу нь болж<br />
өгдөг” гэж онцолсноос үзвэл Мэдээллийн эрх чөлөөг хүний бусад<br />
эрхийн үндсэн хэмжүүр болгох үзэл санаа тэр үед нэгэнт төлөвшсөн<br />
байжээ. Улмаар Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын үзэл санааг<br />
дэмжсэн, ардчилсан <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үйл ажиллагааны хэм<br />
хэмжээг тодорхойлохыг оролдсон олон улсын түвшний чанартай<br />
баримт бичгүүд өнгөрсөн хугацаанд олон гарсан байна. Үүний<br />
жишээнд Таллорисын тунхаглал (Declaration of Talloires, 1981),<br />
Лондоны тунхаглал (Declaration of London, 1987), Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тунхаг бичиг (Charter for a Free press, 1992), Хэвлэлийн эрх чөлөөний<br />
шалгуур үзүүлэлт (Criteria for Press Freedom), Үндсэн эрхийн тухай<br />
Европын холбооны харти (Charter of fundamental rights of the Europian<br />
Union), Америк дундын хүний эрхийн конвенц (Inter-American<br />
Convention on Human Rights,1969), ОУСХ-ны “Ардчилсан<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн соёлын тунхаг”, Хүний эрхийн<br />
тухай Европын конвенц (European Convention on Human Rights,<br />
1953), ОУСХ-ны зарчмууд: Сэтгүүлчдийн статус ба сэтгүүлзүйн<br />
ёсзүй (Status of Journalists and journalism ethics: IFJ principles, 1954),<br />
Европын <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний харти (European Charter on Freedom<br />
of the Press, 2009), Харилцааны шинэ хэрэгслийн <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөө (Press freedom in new communication media, 2007) зэрэг<br />
19 Олон улсын хүний эрхийн билл. УБ., 2015. х.12.<br />
21
Бадам-Очирын Галаарид<br />
олон баримт бичгийг дурдаж болно. Олон улсын хэмжээний баримт<br />
бичгүүдийг боловсруулан гаргахдаа хэрэгжих арга механизмыг нь ч<br />
давхар шийддэг практик байгаагийн нэг жишээ нь Европын конвенц<br />
юм. Энэ конвенц 1953 оноос хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн бөгөөд<br />
энэхүү конвенцийг соёрхон баталсан, эсвэл нэгдэн орсон улс л<br />
Европын зөвлөлд орох эрхтэй болдог 20 нь тус конвенц хэрэгжихэд<br />
ихээхэн түлхэц өгчээ.<br />
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал гарснаас хойших хугацаанд<br />
хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, иргэдийн мэдэх эрхийг хамгаалах,<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг хөгжүүлэхийн төлөө ОУСХ, “19-р зүйл”<br />
байгууллага, “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” олон улсын байгууллага,<br />
Freedom House, Дэлхийн <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний хороо (WPFC,<br />
1979-2009) зэрэг олон байгууллагууд идэвхтэй үйл ажиллагаа<br />
явуулсаар ирсэн байна.<br />
Эдгээр байгууллагуудаас удаа дараа гаргасан баримт бичигт<br />
туссан үзэл санаа, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлд хандах<br />
дэлхий нийтийн чиг хандлага зэргээс <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үндсэн<br />
зарчим, шалгуурууд тодорхой харагдах бөгөөд тэдгээрт нийгмийн<br />
харилцааны хөгжлийг дагасан өөрчлөлтүүд үе шаттай туссаар<br />
иржээ. Гэхдээ ямар ч өөрчлөлт орлоо гэсэн мэдээллийн эрх чөлөө бол<br />
хүний язгуур эрх юм гэсэн тулгуур зарчим хувиршгүй. Энэ утгаараа<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> философи нь хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагааны<br />
хараат бус байдлыг төрөөс хуульчлан баталгаажуулж өгснөөр иргэн<br />
бүр хүссэн мэдээллээ эрж хайх, олж авах, түгээх боломжтой болно<br />
гэдэг үзэл санаанд оршиж байна. Энэхүү философи дээр суурилсан,<br />
өөрөөр хэлбэл <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> философийг амин сүнсээ болгосон<br />
хамгийн түгээмэл баримт бичгийн нэг бол Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> харти.<br />
Энэ баримт бичиг “Чөлөөт хэвлэл бол <strong>чөлөөт</strong> ард иргэд юм” (A free<br />
press means a free people) гэж тунхагласнаараа <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
философийг хамгийн гүнзгий агуулсан эрхзүйн баримт бичгийн нэг<br />
болж чадсан байна.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хартиг 1987 оны нэгдүгээр сарын 16-18-ны<br />
өдрүүдэд Лондонд болсон “Дэлхийн эрх чөлөөний дуу хоолой”<br />
цагдан хяналтын эсрэг бага хурлын төлөөлөгч, 34 орны сэтгүүлчид<br />
баталж, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, ЮНЕСКО-<br />
20 Шудрагаар шүүлгэх эрх. Эмнести Интернэшнл. УБ., 2004. х.11.<br />
22
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
гийн Ерөнхий захирал дэмжсэн байна. Уг бага хурлыг Дэлхийн<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний хороо (WPFC)-ноос Олон улсын хэвлэн<br />
нийтлэгчдийн холбоо (FIEJ) Олон улсын <strong>хэвлэлийн</strong> хүрээлэн (IPI),<br />
Америк Дундын <strong>хэвлэлийн</strong> эвлэл (IAPA), Хойд Америкийн өргөн<br />
нэвтрүүлэгчдийн эвлэл (NANBA) Олон улсын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong><br />
холбоо (IFPP) хамтран зохион байгуулжээ.<br />
Уг Хартигаар <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээллийг дэмжихэд зайлшгүй<br />
баримтлах зарчмуудыг тогтоосон бөгөөд Лондон (1989, 1991),<br />
Москва (1991)-д Хэвлэл мэдээллийн асуудлаар болсон чуулга<br />
уулзалт, дугуй ширээний ярилцлага, 1991 оны Ослогийн Ардчилсан<br />
байгууллагуудын шинжээчдийн зөвлөгөөнөөр хүлээн зөвшөөрсөн<br />
байна.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> Харти нь 10 зүйлтэй бөгөөд эдгээр заалт<br />
хэрхэн хэрэгжиж байгаагаар тухайн улс оронд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тогтолцоо оршин буй эсэх, оршиж буй бол ямар түвшинд байгааг<br />
ерөнхийд нь тодорхойлж болно.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санааны өөр нэгэн чухал салаа мөчир<br />
нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагаандаа дагаж мөрдөх<br />
зарчмын тухай асуудал бөгөөд Олон улсын сэтгүүлчдийн холбоо<br />
(IFJ) 1954 оны их хурлаараа баталж, 1986 оны их хурлаараа<br />
шинэчилсэн “Сэтгүүлчдийн баримтлах зарчим” энэ чиглэлийн<br />
үндсэн баримт бичиг болж байна. Мөн Мэргэжлийн сэтгүүлчдийн<br />
нийгэмлэг (SPJ)-ийн Үндэсний конвенцоос 1996 онд баталсан Ёс<br />
зүйн кодыг дэлхийн олон орны мянга мянган сэтгүүлч, редактор,<br />
хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд дагаж мөрдөж байна.<br />
Хараат бус, олон ургальч хэвлэл мэдээлэл гэж юуг ойлгох вэ<br />
гэдэг асуудлаар тодорхой томъёолол гаргасан, тэр нь олон улсад<br />
хүлээн зөвшөөрөгдсөн баримт бичиг бол 1991 оны тавдугаар<br />
сарын 3-нд ЮНЕСКО, IFJ хамтран баталсан Уэндхукийн тунхаглал<br />
юм. Уг тунхаглалын 2 дугаар зүйлд “Хараат бус хэвлэл мэдээлэл<br />
гэдгийг Засгийн газар, улстөр, эдийн засгаас, мөн сонин хэвлэл,<br />
тогтмол хэвлэлийг бэлтгэх түгээхтэй холбоотой материал, дэд<br />
бүтэцтэй холбоотой хяналтаас ангид байдлыг ойлгоно” гэсэн<br />
бөгөөд Уэндхукийн тунхаглалын энэхүү үзэл санааг олон улсын<br />
удаа дараагийн хурал чуулганаас дэмжсэн баримт бичгүүд<br />
гаргасаар иржээ. Хэвлэл мэдээллийн салбар дахь аливаа хэлбэрийн<br />
23
Бадам-Очирын Галаарид<br />
монополийг эцэслэж, нийгмийн доторхи үзэл бодлыг дээд зэргээр<br />
өргөн хүрээтэй тусгаж чаддаг тогтмол хэвлэл, сонин сэтгүүлийн<br />
тоо аль болох олон байхыг л олон ургальч хэвлэл мэдээлэл гэж<br />
ойлгоно гэсэн санаа нь Уэндхукийн тунхаглалын бас нэгэн чухал<br />
үзэл баримтлал юм.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн асуудлыг<br />
онолын түвшинд задлан шинжилж дүгнэлт хийхийн тулд Хэвлэлийн<br />
онол (Theory of the Press)-оос Олон түмний харилцааны онол (Mass<br />
Communication Theory) хүртэлх онолын асар олон үзэл баримтлалаас<br />
бидний судлагдахуунд нийцэх онол, номлолуудыг сонгон ашиглах<br />
нь зүйтэй гэж үзлээ. Ингэхдээ “Эцсийн дүнд хэвлэл мэдээллийн<br />
системийн хоорондох ялгаа бол философи дахь ялгаа мөн” 21 гэсэн<br />
үзэл баримтлалд тэргүүлэх ач холбогдол өгч, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрхэм зорилго болох үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө Монголд<br />
хэр хангагдаж буй асуудлыг түүхэн хөгжлөөр нь авч үзлээ.<br />
Мэдээжийн хэрэг монголчуудын сэтгэлгээний түүхэнд эрх<br />
чөлөөний тухай ойлголт, мэдрэмж ямар байсныг тодорхойлох<br />
нь чухал, судалгаа ихээр шаардах хэдий ч тодорхойлоход<br />
төвөггүй билээ. Гэхдээ энэ асуудлыг хөндөх төдийгөөр орхиод<br />
харин Монголд сэтгүүл зүй үүсч хөгжсөн түүхэн цаг үеүдэд үзэл<br />
бодлын эрх чөлөө, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг хангах тал дээр төр эрх<br />
зүйн талаас хэрхэн хуулийн баталгаа гаргаж байсныг судлан<br />
тогтоохыг гол болголоо.<br />
Хамгийн гол нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> либертари онолоор бол “ихэнх<br />
ардчилсан улс оронд мэдээллийн хяналт зохицуулалт нь хууль<br />
эрх зүй, шүүхийн хүрээнд, тэгэхдээ нийгмийн эрх, байр суурийг<br />
дээдэлсэн хандлагаар тодорхойлогдох учиртай. Нэн ялангуяа<br />
Үндсэн хуулийн зүйл заалт нь гол зохицуулагч эрх зүйн баримт<br />
бичиг байж, мэдээллийн хэрэгслийн бодлого үйл ажиллагаанд<br />
оролцох, нөлөөлөх, төр засгийн хязгаар, “хэмжээ”-г зааглаж<br />
байдаг” 22 .<br />
Монголчууд хэдийгээр “Ах нь сургаж, дүү нь сонсдог” дорнын<br />
сэтгэлгээтэй ард түмэн боловч үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх<br />
21<br />
Сиберт.Ф.С., Шрамм.У., Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол<br />
(Орч.М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.6.<br />
22 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.159<br />
24
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
тал дээр илүү ардчилсан уламжлалтайг ардын аман зохиолын<br />
өв болох “Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн<br />
шаштир”-т архи дарсыг хэрэглэхийн сайн муу үр дагаврын талаар<br />
жирийн нэгэн өнчин хүү Их хааны өрлөгүүдтэй мэтгэлцэж байгаа,<br />
Дулдуйтын Равжаа (1803-1856) хэмээх долоон настай ядуу хүү<br />
нутгийн нэг ноёны найран дээр үүдэнд гадуурхагдан суугаад “Үүл<br />
нь гараад бороо орохын цагт үүдэн гэмээ нь хойморьт ялгаа юун.<br />
Үйл нь ирээд үхэхийн цагт хөгшин гэмээ нь залуу ялгаа юун” гэж<br />
гүн ухааны агуулгатай шүлэг хэлж олонд сайшаагдаж байгаа зэрэг<br />
олон жишээнээс харж болно. Монголчуудын аливаа асуудлыг<br />
олонхиороо хэлэлцэн шийддэг, хүн бүрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх<br />
эрхийг хүндэтгэдэг уламжлал “Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй,<br />
Бүлээн усаар угаавал хиргүй” гэсэн сургаал үгнээс ч тод харагддаг.<br />
Энэхүү уламжлалт сэтгэлгээнээс монголчууд эрх чөлөө, үзэл<br />
бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг эрхэмлэж ирсэнийг ойлгож болно.<br />
Тэгвэл Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүссэнээс хойш<br />
хэдэнтээ батлагдсан Үндсэн хууль болон одоо мөрдөн буй 1992<br />
онд батлагдсан Үндсэн хуульд тухайн үеүдэд дэлхийн тэргүүлэх<br />
улс орнуудад түгээд байсан хүний эрхийн тухай ойлголтын<br />
нөлөө хэрхэн тусч, хэрхэн баталгаажиж байсныг авч үзье.<br />
Энэ цаг үед хамаарах эрх зүйн анхны баримт бичиг бол 1924<br />
онд батлагдсан Үндсэн хууль гэж үзэж болно. Уг хуулийн<br />
нэгдүгээр бүлгийн 3.7 дугаар зүйлд “Элдэв хэргийг жинхэнэ ард<br />
түмнээр шүүмжлэх эрхийг хүндэтгэж тус улсаас аливаа хэвлэх,<br />
нийтлэх явдлыг бүрэн гүйцэтгүүлбэл зохино” хэмээн тунхаглажээ.<br />
Энэ бол үзэл бодолтой байх, хэвлэн нийтлэх олон түмний эрхийг<br />
Монголд анх удаа баталгаажуулсан заалт юм. Уг хуульд иргэдийн<br />
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг “шүүмжлэх эрх”, ямар нэгэн<br />
хяналтгүйгээр <strong>чөлөөт</strong>эй хэвлэн нийтлэх эрх эдлэх ёстой гэдгийг<br />
“бүрэн гүйцэтгүүлбэл зохино” хэмээн хуульчлан заасан байна.<br />
Ийнхүү иргэдийн эрх, эрх чөлөөг Үндсэн хуулийн хэмжээнд<br />
тунхагласан нь энэ хуулийн хамгийн том ололт юм. Энд тусгагдсан<br />
иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийн<br />
тулгуур зарчим 1940 батлагдсан хоёр дахь Үндсэн хуульд бас<br />
уламжлагдсан байна. Тус хуулийн аравдугаар бүлэг, 98 дугаар<br />
зүйлд: “Хөдөлмөрчдийн ашиг тусад тохируулан БНМАУ-ын<br />
25
Бадам-Очирын Галаарид<br />
төрийн байгууллыг бататган бэхжүүлэхийн тулд БНМАУ-ын ард<br />
иргэдэд хуулиар батлан олгох эрх нь: 1. Чөлөөтэйгээр үг хэлэх 2.<br />
Чөлөөтэйгээр хэвлэн нийтлэх...” хэмээн заажээ. Ялгаатай нь уг<br />
хуулиар иргэдэд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг<br />
“төрийн байгууллыг бататган бэхжүүлэхийн тулд” олгож байгаа нь<br />
үзэл бодлын өөрийн цагдан хяналтыг Үндсэн хуулиндаа шингээсэн<br />
алхам болжээ. 1960 оны Үндсэн хуулийн 87 дугаар зүйлд үг хэлэх,<br />
хэвлэн нийтлэх, хурал цуглаан хийх, жагсах эрх чөлөөг “БНМАУын<br />
төрийн байгуулалтыг бэхжүүлэх зорилгоор ард иргэдийн ашиг<br />
сонирхолд нийцүүлж” баталгаажуулсан нь уг хоёр шаардлагыг<br />
хангаагүй гэх үндэслэлээр хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хааж,<br />
цагдан хянах нөхцлийг хэрэг дээрээ хуульчилж өгсөн байна.<br />
БНМАУ-ын 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь хэдийгээр<br />
өөр өөрийн дэвшилтэт онцлогтой байсан ч хүний язгуур эрх,<br />
ардчиллын гол гол зарчмыг тусгаагүй, эсвэл хязгаарласан байсан<br />
бол Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуулиар хувь хүний эрх, эрх<br />
чөлөөг ардчилсан нийгэм, эрх зүйт төрийн мөн чанарт нийцүүлэн<br />
тодорхойлж эх орондоо иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан<br />
хөгжүүлэхийг эрхэм зорилгоо болгоно гэж тунхагласан байна.<br />
Иргэний нийгэм нь эрх чөлөөний, эрх зүйт ардчилсан ёсны, олон<br />
ургальч үзлийн зэрэг хэд хэдэн орчин харилцан шүтэлцээтэй<br />
бүрэлдэж байж хөгждөг онцлогтой.<br />
Тэгээд ч өмнөх хуулиуд хэрэгжиж байсан цаг үе, нийгмийн<br />
тогтолцоо нь үзэл бодлын эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний<br />
хувьд хатуу хяналт тавьдаг төрийн цензур өндөртэй байсан тул<br />
хуулийн үзэл санаа нь тунхаг төдий, амьдралд хэрэгжих боломжгүй<br />
байсан үе юм.<br />
Бидний судлан буй сэдэв иргэний нийгмийн эрх чөлөөний<br />
орчинтой шууд хамааралтай. Тэгвэл төрийн тухай онолд энэ орчныг<br />
“Эдийн засгийн хүрээнд хүн бүр өмчлөгч байх эрх нээгдсэн, өмчийн<br />
хэлбэрүүд <strong>чөлөөт</strong>эй, эрх тэгш байхыг хуулиар хамгаалсан, зах<br />
зээлийн харилцаа тогтсон, төрийн хууль бус оролцоог хориглосон<br />
байна. Социал хүрээнд иргэд нийгэмд эзэлсэн байр суурь, бүлэг<br />
давхраа, нас хүйс, яс үндэс, шашин суртлаас үл хамааран ашиг<br />
сонирхол, хэрэгцээгээ хангахын төлөө <strong>чөлөөт</strong>эй эрэл хайгуул хийх<br />
бүрэн эрх <strong>чөлөөт</strong>эй, нэр төртэй амьдрах бололцоог бүрдүүлсэн<br />
26
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
нийгмийн үр нөлөө бүхий бодлоготой байна. Улс төрийн<br />
хүрээнд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх <strong>чөлөөт</strong>эй төдийгүй тийм<br />
бололцоог хангасан, эвлэлдэн нэгдэх, улс төрийн сонголт хийх,<br />
сонгох, сонгогдох эрхийг хэрэгжүүлэх хариуцлагатай улс төрийн<br />
харилцаа, соёл, эрх зүйн дэг журам бүрэлдсэн байхыг хэлнэ” 23 гэж<br />
тодорхойлсон. Тэгэхээр 1992 оны Үндсэн хууль нь Монголын эдийн<br />
засаг, нийгэм, улстөрийн хүрээнд эрх чөлөөний ийм орчин бүрэлдэх<br />
баталгаа нь болсноор <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдэх үндэс<br />
суурийг тавьж өгсөн байна.<br />
Эрх чөлөөний энэхүү таатай орчинд Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо хөгжин төлөвшиж буй үйл явцыг хэвлэл<br />
мэдээллийн ямар үзэл онолыг баримтлан судлах вэ гэдэг асуудал<br />
урган гарч байна. Өнөөдөр хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн харилцаатай<br />
холбоотой асар олон онол байгаа ч Ф.Сиберт, Т.Петерсон, У.Шрамм<br />
нарын 1956 онд анх хэвлүүлсэн “Хэвлэлийн дөрвөн онол” бүтээлд<br />
тодорхойлсон Хэвлэл мэдээллийн авторитари онол (Authoritarian<br />
theory), Хэвлэл мэдээллийн либератори онол (Libertarian theory),<br />
Хэвлэл мэдээллийн нийгмийн хариуцлагын онол (Social responsibility<br />
theory), Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлтийн коммунист онол (Soviet<br />
communist media theory), Деннис Маквэйлийн 1980 онд анх гаргасан<br />
Ардчилсан оролцооны онол (Democratic participant theory), Хэвлэл<br />
мэдээллийн <strong>хөгжил</strong>д оролцох тухай онол (Developmental media<br />
theory) гэсэн зургаан онолыг судлаачид онцлон Олон нийтийн<br />
харилцааны 6 норматив онол гэж нэрлэж байна.<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар Зөвлөлтийн коммунист<br />
онол баримтлалаар хөгжиж байгаад 1990 оны ардчилсан<br />
хувьсгалаар түүнээсээ татгалзсан билээ. XҮII зуунд Мильтон,<br />
Локк нар үндэслэж, XҮIII зуунаас амьдралд хэрэгжсэн <strong>хэвлэлийн</strong><br />
либератари систем нь дэлхийн бараг бүх ардчилсан орнуудад<br />
хүлээн зөвшөөрөгдсөний нэг нь Монгол улс байв. Үзэл бодлын<br />
<strong>чөлөөт</strong> зах зээл (market place of ideas)-ийг гол уриагаа болгодог<br />
энэ онол хувь хүн юу хүссэнээ хэвлэх ёстой гэдэг үзэл санаан дээр<br />
тулгуурладаг учраас “Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> онол” гэж бас нэрлэгддэг.<br />
Гэхдээ энэ онол Монголд зөв хэрэгжиж чадаж байна уу, хамгийн<br />
23<br />
Төрийн онол. Гарын авлага. Боловсруулсан: Ч.Өнөрбаяр, М.Ариунаа,<br />
Д.Отгонтуяа. УБ., 2007. х.50.<br />
27
Бадам-Очирын Галаарид<br />
гол нь Монголд тохирох онол мөн үү гэдэг нь өөрөө асуудал юм.<br />
Яагаад гэвэл монголчууд либертари эрх чөлөөний үзэл санааг<br />
талархан хүлээж авсан ч ардчиллын үндсэн зарчмуудыг жинхэнэ<br />
утгаар нь хөгжүүлэх боломж өнөөдрийг хүртэл олдоогүй, “дүр<br />
эсгэсэн ардчилал” ноёрхох аюул бодитой оршин буй нь “Чөлөөт<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тухай Барууны үзэл баримтлал нь ялангуяа дэлхийн сул<br />
дорой <strong>хөгжил</strong>тэй орнуудад нутагших нь ихээхэн хүндрэлтэй байв” 24<br />
гэсэн дүгнэлтийг бататгах бас нэгэн жишээ болоод байна. Тэгээд<br />
ч <strong>хэвлэлийн</strong> либертари онол нь мэдээллийн хэрэгслийн “өдөр<br />
тутмын ажлын хэм хэмжээг тогтоож хангах чадваргүй байсанд,<br />
бүр тодруулж хэлбэл эрх чөлөөг хязгаарлаж буй, бас эрх чөлөөг<br />
хэтрүүлэн хэрэглэж буй талаархи тогтвортой томъёоллыг олж<br />
чадаагүй” 25 нь Монголын шилжилтийн үеийн хэвлэл мэдээллийн<br />
<strong>хөгжил</strong>д хүссэн хэмжээний үр өгөөж авчирч чадахгүй байна. 1990-<br />
ээд оны эхэн, дунд үеийн мэдээллийн хэт задгайрал нь хэн ч юуг<br />
ч, бүр худлыг ч мэдээлж болно гэх либертари үзэл санааны бодит<br />
тусгал юм.<br />
Энэхүү сул талыг Хэвлэл мэдээллийн нийгмийн хариуцлагын<br />
онол зарим талаараа нөхдөг бөгөөд ХХ зуунд АНУ-д үүссэн энэ<br />
онол нь хувь хүний эрхэнд бүдүүлгээр халдах, нийгмийн амин чухал<br />
эрх ашгийг зөрчихийг хориглодог, мэргэжлийн ёсзүй, олон нийтийн<br />
үзэл бодлын тусламжтайгаар нийтийн мэдээллийн хэрэгслийг<br />
хянаж болно гэж үздэг онол юм. Өөрөөр хэлбэл хэвлэн нийтлэгч,<br />
сэтгүүлчид <strong>хэвлэлийн</strong> хязгааргүй эрх чөлөөнөөс татгалзаж, эрх<br />
чөлөөг хариуцлагатай хослуулахын чухлыг энэ онол ойлгуулсан<br />
гэж болно. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нь туйлын эрх биш,<br />
энэ нь бусад хүмүүсийн хувийн эрх болон нийгмийн нэн чухал эрх<br />
ашгаас давах ёсгүй гэж Нийгмийн хариуцлагын онол үздэг. Бидний<br />
судалгааны ажлын онолын нэг суурь нь Нийгмийн хариуцлагын<br />
онол болох ёстой гэж үзэж байна. Тэгэхдээ хэм хэмжээ (норматив)-<br />
ний тав, зургаа дахь онол болох Ардчилсан оролцооны онол, Хэвлэл<br />
мэдээллийн <strong>хөгжил</strong>д оролцох тухай онолыг анхаарлын гадна орхих<br />
24 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.92.<br />
25 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.92.<br />
28
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ёсгүй юм.<br />
Хэвлэл мэдээллийн <strong>хөгжил</strong>д оролцох тухай онолыг Деннис<br />
Маквэйл (Dennis McQuail) 1987 онд анх санал болгосон. Улс<br />
үндэстэн хөгжлийн тодорхой түвшинд хүртэл хэвлэл мэдээлэл нь<br />
төрөө дэмжиж, Засгийн газрыг шүүмжлэх биш, харин хэрэгтэй<br />
зөв бодлогыг нь сурталчилж хамтарч ажиллах ёстой гэсэн үзэл<br />
баримтлалыг энэ онол санал болгодог. Олон нийтийн мэдээллийн<br />
хэрэгсэл нь улсын хөгжлийн нийтлэг эрх ашгийн төлөө нийгэм,<br />
улстөрийн онцгой үүрэг гүйцэтгэж байгаа ийм нөхцөлд <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөө нь үндэсний эрх ашиг, нийгэм-эдийн засгийн шинэчлэл,<br />
гэгээрэл боловсролын бодлогод захирагдах ёстой гэж үздэг.<br />
Ардчилсан оролцооны онол нь Баруун Европт үүсч хэрэгжиж<br />
байгаа онол юм. Энэ онол нь хэвлэл мэдээллийг арилжааны,<br />
монополь байдлаас татгалзахын зэрэгцээ нийтийн мэдээллийн<br />
хэрэгслийн хэт төвлөрөл, хүнд сурталт нүсэр байдал нь хувь хүн<br />
болоод аливаа цөөнхөд үзэл бодлоо илэрхийлэх бодит боломж<br />
олгодоггүй гэж үздэг. Иймд иргэд олон нийт хүсэл сонирхол, соёл,<br />
бусад хүчин зүйлээрээ нэгдэн харилцахын тулд хэрэгтэй мэдээллээ<br />
авах, солилцох, түгээх эрхэд тулгуурласан харилцааны хэвтээ хэлхээ<br />
холбоог нийгмийн бүхий л түвшинд бий болгох ёстой гэж номлодог.<br />
Шинэ технологиудын ачаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өртөг<br />
буурч, цөөнхөд үйлчлэх үр нөлөө нь нэмэгдэж байгаа нь энэхүү<br />
онол хэрэгжихэд ихээхэн түлхэц өгчээ. Ардчилсан оролцооны онол<br />
нь либерал ардчиллыг хөгжүүлж байгаа нөхцөлд хэвлэл мэдээлэл<br />
нь нийгмийн амьдралд урьд өмнөхөөсөө илүү оролцох ёстой,<br />
хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагаа нь интерактив шинжтэй байж<br />
хэрэглэгчид түүнд нь оролцох боломжийг олгох ёстой гэж үздэг.<br />
Эдгээр үзэл онолуудаас бид либертари үзэл санаанд суурилсан<br />
хэвлэл мэдээллийн либертари онол болон түүний залгамж<br />
болсон нийгмийн хариуцлагын тухай онолыг судалгааныхаа үзэл<br />
баримтлалд тулгуур эш үндэс болгох шаардлагатай болсон юм.<br />
Ялангуяа <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> <strong>төлөвшил</strong>д үнэлэлт өгөхдөө<br />
эдгээр онолын үзэл санааг баримталж, шалгуур болгон судалгаандаа<br />
ашиглав.<br />
Монголын нийгмийн хувьд хаалттай, цагдан хяналттай хатуу<br />
коммунист дэглэмтэй нийгмийн тогтолцоог халсны дараа хүний эрх,<br />
29
Бадам-Очирын Галаарид<br />
эрх чөлөөг дээдэлдэг ардчиллын шинэ цаг үед либертари үзэл санаа<br />
маш эрчимтэй түгэн дэлгэрч, үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх<br />
туйлын хүсэл сонирхолд автсан нь бодит үзэгдэл байлаа. Тэр дундаа<br />
хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай туйлширсан либертари үзэл<br />
газар авч хэвлэлүүд юуг ч бичиж болох “хязгааргүй” эрх чөлөөг<br />
эрхэмлэх болсон.<br />
Харин энэ туйлшралд цэг тавихын тулд мэргэжлийн ёс зүй,<br />
хариуцлагын тухай ярьж эхлэхтэй зэрэгцэн шинэ зууны босгонд<br />
нийгмийн хариуцлагын тухай онолын үзэл санаа Монголын сэтгүүл<br />
зүйд түгэн дэлгэрч эхэлсэн билээ.<br />
1.2. Сэтгүүл зүйн уламжлал дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний<br />
элементүүд<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны үүсэл хөгжлийг<br />
судлахын тулд эхлээд орчин үеийн <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэл, сэтгүүл<br />
зүйн түүх, нөхцөл байдлыг судлаж, тэр үед эдийн засгийн хараат бус,<br />
бие даасан <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл үүсч болох боломж байсан эсэх асуудлыг<br />
тодруулах нь зүйтэй юм. Учир нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хэдийд<br />
үүссэн, ямар хэвлэл анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болох тухай асуудал<br />
өнөө хэр маргаантай байсаар ирсэн. Мөн <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн<br />
байдал, дэд бүтэц, эдийн засгийн нөхцлийг судлах нь хэвлэл хараат<br />
бус, <strong>чөлөөт</strong>эй эсэхийг тодорхойлох гол шалгуурын нэг болдог<br />
тул асуудлыг үндсээр нь авч үзэх шаардлагатай гэх төсөөллийг<br />
бий болгож байна. Тиймээс бид монголчуудын <strong>хэвлэлийн</strong><br />
үйлдвэрлэлийн технологийн <strong>хөгжил</strong>, сэтгүүл зүй бодитоор үүссэн<br />
цаг үеэс сонин хэвлэлүүд хэр <strong>чөлөөт</strong>эй үйл ажиллагаагаа явуулж<br />
байсан, тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдал зэрэгтэй холбон<br />
асуудлыг ул үндэстэй тодорхойлж, тодруулах зорилтыг энэхүү дэд<br />
бүлэгт тавьсан юм.<br />
Олон зууны турш арав гаруй төрлийн бичиг үсэг хэрэглэж,<br />
гараар бичих, сийлэх, модон бар, чулуун бараар олшруулах зэрэг<br />
аргаар ном судар хэвлэж ирсэн эртний бичиг соёлын уламжлалтай<br />
монголчууд бодлого тодорхойлогч хүчирхэг улс байхаа больж,<br />
харийн эрхшээлд орж гадаад ертөнцөөс таслагдсанаар 1440 оноос<br />
Европт нэвтэрсэн <strong>хэвлэлийн</strong> технологийг оруулж ирж чадалгүй ХХ<br />
зуунтай золгосон байна.<br />
30
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Монголд <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэл үүсч хөгжсөн талаар<br />
Т.Содномдаржаа (“Монгол ард улсын ном <strong>хэвлэлийн</strong> хураангуй<br />
түүх” УБ., 1965), З.Дагва (“Хэвлэлийн үйлдвэрийн үүсэл, хөгжлийн<br />
түүхэн тэмдэглэл” УБ., 1974.), А.Дашням (“Монгол оронд хэвлэл<br />
үүсч хөгжсөн түүхээс” УБ., 1962), Г.Дэлэг (“Монголын тогтмол<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл” УБ., 1965) нарын хүмүүс 1962-1965<br />
оны хооронд цөөн хэдэн ном хэвлүүлэхдээ Монголын анхны<br />
хэвлэх үйлдвэр 1912 онд Гадаад яамны дэргэд байгуулагдсан,<br />
энэ үеэр Шавийн яамны дэргэд болон Консулын дэнжид<br />
орос-монголын <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрүүд бараг зэрэг шахам<br />
байгуулагдсан гэж нэгэн дуугаар нотолсон байдаг. Тэгсэн атлаа<br />
Монголд хэвлэх үйлдвэр байгуулагдсан өдрийг 1967 оныг хүртэл<br />
1921 оны 12 дугаар сарын 30 гэж тэмдэглэж байсан нь МАХН-ын Төв<br />
хорооны нарийн бичгийн дарга Лувсаншарав “Феодалын үе бидэнд<br />
хамаагүй, хувьсгалын дараах үеэс эхэл. Сар өдрийг маргахгүй, 1921<br />
оноос ав” 26 гэж хэлснээс үүдэлтэй болох нь Б.Ринчен докторын<br />
дурсамжаас тодорхой байна.<br />
МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо 1967 оны<br />
долдугаар сарын 27-ны өдөр 157 тоот тогтоол гаргаж Монгол<br />
улсад <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэр байгуулагдсан өдрийг “1912 оны 10<br />
дугаар сарын 18” гэж тогтоохдоо Богд хаант Монгол улсын<br />
Гадаад яам бусад дөрвөн яамтайгаа зөвшилцсөний үндсэн дээр<br />
Орос улсаас монгол үсгийн төмөр хэв, <strong>хэвлэлийн</strong> машин авчирч<br />
өөрийн гэсэн хэвлэх үйлдвэртэй болохоор илгээсэн албан тоот<br />
дээр бичигдсэн огноог баримталсан байна.<br />
Хэвлэлийн салбарын ахмад ажилтан Г.Хавчуур Үндэсний төв<br />
архив, Гадаад яамны фонд зэрэгт буй түүхэн баримтууд, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
салбарын ахмадуудын дурсамж сэлтийг нягтлан шүүсний эцэст<br />
2007 онд “Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн түүх” нэртэй ном<br />
хэвлүүлж, түүндээ “Орчин цагийн офсет <strong>хэвлэлийн</strong> үүсгэл болох<br />
чулуун барын оньсон техниктэй <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэр Монгол улс<br />
тусгаар тогтнолоо зарласны дараа өдөр албан ёсоор үүд хаалгаа<br />
нээж “анхны булаа эргүүлсэн” байна. Харин салангид үсэг бүхий<br />
Гүтэнбергийн хэвлэх үйлдвэр 1912 оны сүүлч, 1913 оны эхээр<br />
26<br />
Содномдаржаа.Т. “Монгол ард улсын ном <strong>хэвлэлийн</strong> хураангуй түүх” УБ., 1965.<br />
х.85.<br />
31
Бадам-Очирын Галаарид<br />
(Орос-монгол <strong>хэвлэлийн</strong> хороо) нэвтэрчээ. Гадаад яамны дэргэдэх<br />
хэвлэх үйлдвэрийн хувьд 1913 оны 3-р сард хэвлэх үйлдвэрийнхээ<br />
машин, үсгийг авчирч “булыг нь эргүүлсэн” гэвэл үнэнд илүү ойр<br />
болмой” 27 гэж үзсэн байна. Ахмад сэтгүүлч Ж.Нямдаш Төмөр замын<br />
хэвлэх үйлдвэрийн түүхийг тусгайлан судлаад “Өнөөдөр” сонины<br />
2012 оны арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдрийн дугаарт өгүүлэл<br />
нийтлүүлэхдээ Төмөр замын үйлдвэр нь 100 настайгаа золгож буй<br />
Монголын анхны хэвлэх үйлдвэр гэжээ.<br />
Богд хаант Монгол улсын үед Хүрээнд ажиллаж байсан<br />
Оросын дипломатч И.Я.Коростовец 1912 оны 11 дүгээр сарын 7-нд<br />
“Малиновский биднийг өөрийнхөө байгуулсан Орос-Монгол хэвлэх<br />
үйлдвэрийн нээлтэд урилаа. Хэвлэх машиныг бидний дэргэд шууд<br />
залгаж ажиллуулав” 28 гэсэн нь түүнд ийм дүгнэлт хийх боломж<br />
олгожээ. “Энэ нь Консул дахь хэвлэх үйлдвэрийн үйл ажиллагааны<br />
эхлэл, Монголд <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэл галаа асааж, өрхөө татсан<br />
түүхт өдөр, хожим нь УБТЗ-ын Хэвлэх үйлдвэр, сониныхон халааг<br />
нь залгамжилж, үйлсийг нь үргэлжлүүлсэн газар мөнөөс мөн” 29<br />
гэж Ж.Нямдаш бичжээ. Эрдэмтэн зохиолч Михаил Сергеевич<br />
Колесников 1959 онд бичиж хэвлүүлсэн “Сүхбаатар” тууждаа “Бүр<br />
20 дугаар зууны эхэнд хүрээнд орос, монголын хамтарсан анхны<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газар бий болсон юм. Энэ бол жижигхэн бөгөөд гар<br />
ажиллагаатай машинуудтай <strong>хэвлэлийн</strong> газар байв. Нийтдээ орос<br />
монгол нийлсэн 20-иод ажилчинтай. Дараа нь, өөртөө засах эрхэт<br />
төрийн үед гадаад явдлын яамны дэргэд 2 дугаар <strong>хэвлэлийн</strong> газар<br />
байгуулагдав. Энд албан бичиг баримт, сурах бичиг зэргийг хэвлэнэ.<br />
Шавь яамны дэргэд бас нэг <strong>хэвлэлийн</strong> жижиг газар байгуулагдан<br />
Богд гэгээний зарлиг, номнол зэргийг нийтлэх боллоо. Энэ гурван<br />
байгууллагыг цөмийг орос мэргэжилтэн нар байгуулсан түүхтэй” 30<br />
гэсэн нь Орос, Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> хорооны үйлдвэр анхдагч<br />
гэдгийг тодорхой өгүүлсэн баримт юм. Консулын дэнж дэх Орос-<br />
Монголын хэвлэх үйлдвэр хувьсгалын дараа Зөвлөлтийн мэдэлд<br />
шилжиж тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж байгаад 1954 оны<br />
27 Хавчуур.Г. Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн түүх. УБ., 2007. х.29.<br />
28 Коростовец.И.Я. Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар. УБ., 2010. х.170.<br />
29<br />
Нямдаш.Ж. Монголын анхны үйлдвэр. УБ., 2014. х.18.<br />
30 Колесников.М.С. “Сүхбаатар”. УБ., 1965. х.121.<br />
32
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
зургадугаар сарын 16-нд Улаанбаатар төмөр замд үнэ төлбөргүй<br />
шилжсэн нь үнэн тул Ж.Нямдашийн дүгнэлт хөдөлбөргүй болох<br />
нь тодорхой байна. Иймд Монголд орчин үеийн салангид үсгийн<br />
технологитой хэвлэх үйлдвэр 1912 оны арваннэгдүгээр сарын<br />
7-ны өдөр (Юлийн тооллоор) анх ажиллаж эхэлсэн, тэр нь Орос,<br />
Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> хорооны (өдгөөгийн УБТЗ-ын хэвлэх)<br />
үйлдвэр мөн гэж нэг мөр тогтох нь зөв юм.<br />
Монгол улсад ийнхүү мэдээлэл харилцааны технологи хөгжиж,<br />
орчин үеийн <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэртэй болсон нь Монголын нийгмийн<br />
харилцаанд олон нийтийн харилцааны нэг өвөрмөц хэлбэр болох<br />
сэтгүүл зүй бодитоор үүсэхэд томоохон түлхэц өгснөөр 1913 оны<br />
гуравдугаар сарын 06-ны өдөр (Юлийн тооллоор) “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг” сонин анх гарч, олон нийтийн мэдээллийн нэг үндсэн<br />
хэрэгсэлтэй болж чадсан байна. Хэдийгээр өмнө нь хэд хэдэн<br />
тогтмол хэвлэлийг харь орноос монголчуудад зориулан гаргаж<br />
байсан ч үндэсний тогтмол хэвлэл энэ хэвлэлээр үүсчээ.<br />
Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүсч бий болоход түлхэц<br />
болсон түүхэн үзэгдэл, хүчин зүйлүүд дотроос онцлон ярих ёстой<br />
асуудал бол гадаад орнуудаас монгол хэлээр гаргаж байсан<br />
тогтмол хэвлэлүүд юм.<br />
Хаант Оросын сангийн хөрөнгөөр П.А.Бадмаев эрхлэн гаргасан<br />
“Дорнод хязгаарын амьдрал” (1895-1898) сонин, Манжийн төрөөс<br />
монголчуудад зориулан гаргаж байсан сар тутмын “Монгол үгийн<br />
бодорол” (1905-1906), Манж Чин улсыг унасны дараа байгуулагдсан<br />
Бүгд Найрамдах Хятад Улсаас гадаад Монголын талаар явуулж<br />
буй бодлогыг ил тод сурталчилсан сар тутмын “Монгол ер үгийн<br />
сэтгүүл” (1911-1913), мөн Оросын хаант засгийн санхүүжилтээр<br />
гарч байсан “Монголын сонин бичиг” (1909-1918) зэрэг <strong>хэвлэлийн</strong><br />
зарим нь Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүсэхээс өмнө, зарим<br />
нь энэ түүхэн үйл явцтай зэрэгцэн гарч байсан бөгөөд аль аль нь<br />
Монголын сэхээтнүүд өөрийн гэсэн тогтмол хэвлэлтэй болох,<br />
сэтгүүлчидтэй болох, үндэсний сэтгүүлзүй хөгжихөд шууд болон<br />
дам нөлөө үзүүлж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Гэхдээ харь орноос,<br />
улс төрийн зорилгоор гаргаж байсан гэдэг утгаар нь эдгээр<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хувьд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тухай ярих ямар ч боломж<br />
байхгүй нь тодорхой.<br />
33
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Харин үндэсний сэтгүүл зүйтэй болоход түлхэц өгч, шинэ<br />
салбарын үндэс суурь тавигдахад олон талаар нөлөө үзүүлсэн гэж<br />
үнэлэх боломжтой. Наанадаж монгол хүн тогтмол хэвлэл буюу<br />
сонин, сэтгүүл хэмээх олон нийтийн харилцааны хэрэгсэлтэй<br />
харилцаж мэдээллийн харилцаанд орох шинэ соёлын эхлэлийг<br />
тавьжээ.<br />
Ялангуяа сэтгүүл зүйн тогтсон нэр томъёо бий болоход эдгээр<br />
хэвлэл ихээхэн нөлөөлжээ. Тухайлбал, “Монгол ер үгийн сэтгүүл”<br />
нь анхнаасаа сэтгүүл хэмээн өөрийгөө тодорхойлсон нь монголчууд<br />
хожим хэвлэмэл хэвлэлийг сонин, сэтгүүл хэмээн ялгаж нэрийдэхэд<br />
нөлөөлсөн гэж үзүүштэй байна. Дашрамд дурдахад “Монгол үгийн<br />
бодорол”-ын “бодорол” гэдэг нь “бичиг” гэсэн үгтэй хоршиж “дээш<br />
өргөн мэдээлэх айлтгал бичгийн хүндэтгэл” 31 гэсэн утгыг илэрхийлж<br />
байгаа ч тус сэтгүүлийн нийтлэлийн бодлоготой нь уялдуулан авч<br />
үзвэл уншигчид тодорхой зүйлийг тайлбарлан таниулах, түүнийг<br />
эргэцүүлэн бодож сэтгэхэд хүргэх гэсэн утга гарахаар байна. Үүнээс<br />
улбаалан “бодрол” нь “сэтгүүл” болж хувиран өдгөөг хүрсэн байж<br />
болзошгүй байна.<br />
“Монголын сонин бичиг” гэхэд л Их хүрээ, Улиастай,<br />
Ховд, Хөлөнбуйр зэрэг монголчууд олноороо төвлөрсөн газарт<br />
өөрийн байнгын сурвалжлагчтай болсон, 1917 оноос Их хүрээнээ<br />
сурвалжлах бүлэг байгуулсан, Монгол нутаг даяар түгээх өөрийн<br />
гэсэн сүлжээтэй, Нийслэл хүрээнээ борлуулалтын цэгтэй, Монголын<br />
бүх ноён, хэргэм зэрэгт түшмэдэд үнэгүй хүргэдэг байсан зэрэг<br />
нь монголчууд өөрсдөө сонин <strong>хэвлэлийн</strong> үйл ажиллагаа эрхлэхэд<br />
хожмоо чухал туршлага болжээ. Мөн сонин гэж юуг хэлэх тухай<br />
тайлбарлан бичихдээ “Сонин гэгч нь дотоод гадаад олон улсын<br />
сонин хачныг нягт сурвалжилж бүрнээр гаргаж бичих тул алив<br />
хүний сонсголыг маш уудамтган оюуныг нээгдүүлнэ. Тийнхүү<br />
сонин бичиг үзэх авгай нар үүдээрээ гараагүй байж дэлхий дахины<br />
явдлыг хэнхдэг дотроо агуулна” гэсэн нь сонины тухай монгол хэл<br />
дээр бичигдсэн хамгийн анхны тодорхойлолт байж мэдэх юм.<br />
Доктор Л.Норовсүрэн “Дорнод хязгаарын амьдрал” сонины<br />
нийтлэлийн бодлого чиглэлийг судалж үзээд “XIX зууны сүүл үеийн<br />
31<br />
Дамбажав.И. “Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн дээж”<br />
тайлбар толь. УБ., 2010. х.229.<br />
34
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Монголын түүхийн чухал сурвалж материал болж, ард түмний<br />
ухамсар, мэдлэгийг ахиулан, тэдэнд дэвшилт үзэл төлөвшүүлэхэд<br />
хувь нэмрээ оруулсан сонин байв. Ялангуяа хожим нь Монголын<br />
дэвшилт сэхээтнүүдээс тогтмол хэвлэл эрхлэн гаргахад үнэтэй<br />
үлгэр загвар болсныг онцлон тэмдэглэвэл зохино” 32 гэж дүгнэсэн<br />
байна.<br />
Ийнхүү бичиг соёлын нэн эртний уламжлалтай монголчууд<br />
ХХ зууны эхэнд Манжийн дарлалаас ангижирсан даруй<br />
улстөрийн хувьд хараат бус, бие даасан улс болсон, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
үйлдвэрлэлд дэвшил гарч европ технологиор хэвлэх бааз<br />
суурьтай, боловсон хүчинтэй болсон, гадаадаас монгол хэл дээр<br />
хэд хэдэн сонин гарч байсан учраас үлгэр жишиг авах боломжтой<br />
байсан, уншигчид нь тодорхой хэмжээгээр бэлтгэгдсэн, сэтгүүл<br />
зүйн ажил эрхлэх туршлага бүхий цөөн боловч сэхээтнүүдтэй<br />
болсон зэрэг хүчин зүйлийн нөлөөгөөр Монголд үндэсний<br />
сэтгүүл зүй үүсэх угтвар нөхцөл бий болжээ.<br />
Эдгээр хүчин зүйлийн нөлөөгөөр үүссэн Монголын сэтгүүл<br />
зүйн уламжлалд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний элемент,<br />
шинж төлөв, ул мөр байсан эсэх асуудлыг судлахын тулд үндэсний<br />
тогтмол хэвлэл гарч эхэлсэн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг<br />
эхлээд тодорхойлох хэрэгтэй гэж үзэж байна.<br />
Монгол хэлээр тогтмол хэвлэл гарч эхэлсэн цаг үе нь XIX зууны<br />
сүүлийн хагас, XX зууны эх бөгөөд энэ нь монголчууд Манжийн<br />
ноёрхлоос ангижирч тусгаар тогтнолоо сэргээх чин хүсэлд бүх<br />
нийтээр автсан үе байлаа. Умард хөрш хаант Орос улсын тухайд<br />
Монгол дахь нөлөөгөө нэмэгдүүлэх нь амин чухал зорилтын нэг<br />
болоод байв. 1899 онд Орос, Англи хоёр эрх ашгаа Хятадад хэрхэн<br />
харилцан зохицуулах асуудлаар хэлэлцээр хийж, хаант Оросын<br />
байгуулах төмөр замын хилийг Цагаан хэрмээр тогтоосон нь угтаа<br />
Монголыг Оросын эрхшээлд өгөхийг Англи зөвшөөрсөн хэрэг байв.<br />
1907 онд Орос, Япон хоёр Монгол хийгээд Солонгосын талаар<br />
нууц гэрээ байгуулж, Япон нь Солонгосыг, Орос нь Монголыг<br />
32 Норовсүрэн.Л. Монголын сэтгүүлзүйн түүхэн тойм. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 2011.<br />
х.73.<br />
35
Бадам-Очирын Галаарид<br />
колоничлохоор тохирчээ 33 .<br />
1911 онд Ар Монгол Манжаас салж, өөрийн улсаа байгуулан<br />
хаанаа сонгосон боловч хаант Орос, Хятад хоёрын аль аль нь<br />
үүнийг зөвшөөрсөнгүй. Оросууд зөвхөн Ар Монголыг таслан<br />
өөрийн нөлөөллийн бүс болгохын тулд түүнд автономит эрх<br />
олгохыг шаардаж, улмаар Ар Монгол дахь Хятадын эрхийг хүлээн<br />
зөвшөөрсөн бөгөөд Ар Монголыг өөртөө засах автономит эрхтэй<br />
улс болгохоор хэлэлцэн тохирч, 1913 оны аравдугаар сард Орос,<br />
Хятад хоёр гарын үсэг зуран баталгаажуулж, Монголын хувь<br />
заяаг монголчууд биш, том гүрнүүд өөр өөрийн ашиг сонирхлоор<br />
наймаалцан шийдэж буй нь тодорхой болсон байна.<br />
Нэрт түүхч Ш.Нацагдорж энэ үеийн улстөрийн нөхцөл<br />
байдал, Бүгд Найрамдах Хятад Улсаас Монголын талаар авч<br />
явуулсан бодлогыг шинжилж үзээд “1911 оны Хятадын буржуйлаг<br />
ардчилсан хувьсгал Халх дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд<br />
дөхмийг үзүүлсэн боловч Хятад оронд үүдсэн дараагийн хэрэг<br />
явдал Монголын ард түмний тусгаар тогтнолд шууд аюул заналыг<br />
учруулж эхэлсэн байна” 34 гэж дүгнэжээ.<br />
Улс төрийн гадаад дотоод ийм нөхцөл байдал нь Монголд<br />
тогтмол хэвлэл үүсэхэд шууд болоод дам олон хүчин зүйлээр<br />
нөлөөлсөн байна. Өөрөөр хэлбэл ашиг сонирхлоо хамгаалах<br />
гэсэн аль ч тал нь олон нийтийг ухуулан сурталчлах, сэтгэл<br />
санааг нь өөрт ашигтайгаар урвуулахын тулд сонин сэтгүүл<br />
зэрэг хэвлэмэл бүтээгдэхүүн ашиглахыг эрмэлзэх болсон нь<br />
тогтмол хэвлэл үүсэх, улмаар үндэсний сэтгүүл зүй бүрэлдэн<br />
бий болох урьдач нөхцөл болсон байна.<br />
Монгол сэхээтнүүд гаргасан анхны хэвлэл болох “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг”-ийн анхны дугаар 1913 оны гуравдугаар сарын<br />
6(Юлийн тооллоор)-нд хэвлэгдэв. Энэхүү тогтмол хэвлэл гарснаар<br />
Монголд үндэсний сэтгүүлзүйн эхлэл тавигдсан гэдгийг Г.Дэлэг,<br />
М.Зулькафиль, Л.Норовсүрэн, Т.Баасансүрэн нарын судлаачид<br />
нэгэнт нотлон тогтоосон билээ.<br />
Урьд өмнө монгол хэлээр гарч байсан тогтмол хэвлэлүүд<br />
33<br />
Гримм.Э.Д. Сборник договоров и других документов по истории международных<br />
отношений на Дальнем Востоке (1842-1925). М., 1927. с.169.<br />
34<br />
Нацагдорж.Ш. Халхын түүх. УБ., 1963. х.273.<br />
36
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
нь сонин, сэтгүүлийн аль алиных нь хэлбэрийг агуулж байсан<br />
уламжлалыг “Шинэ толь хэмээх бичиг” хадгалсан учраас сонин,<br />
эсвэл сэтгүүл гэсэн тодотголгүйгээр “Шинэ толь хэмээх бичиг”<br />
хэмээн нэрлэсэн гэмээр байна.<br />
Тус сониныг эрхлэн гаргах санаачлагыг тухайн үеийн Богд<br />
хаант Монгол улсад ажиллаж байсан Оросын тусгай төлөөлөгч<br />
И.Я.Коростовец гаргаж, санхүүжилтийг нь зохицуулж, сонины<br />
хэвлэлтэд зориулж 3500 рублиэр хэвлэх үйлдвэр худалдан авч,<br />
Орост монгол үсгийн хэв захиалж, эрхлэгчээр нь ажиллуулах<br />
хүнийг хэдэн сарын турш эрж байсан баримт нь “Шинэ толь хэмээх<br />
бичиг” санхүүгийн хувьд хараат хэвлэл байсныг харуулж байна.<br />
И.Я.Коростовец “Шинэ толь”-той холбоотой үйлдэл болгоноо<br />
өдрийн тэмдэглэлдээ тодорхой бичсэн нь “Монголд өнгөрүүлсэн<br />
есөн сар” нэртэйгээр Улаанбаатар хотноо 2010 онд тусгай ном болж<br />
хэвлэгджээ.<br />
И.Я.Коростовец сонины нийтлэлийн бодлогод төдийлөн<br />
нөлөөлдөггүй, өөрөөр хэлбэл редакц харьцангуй бие даасан<br />
бодлого баримтлах боломжоор хангаж байсан гэж үзэх сэжим<br />
түүний дурсамжаас анзаарагдаж байна.<br />
Хэдийгээр “Шинэ толь хэмээх бичиг”-ийг Богд хаант Монгол<br />
улсын Гадаад яам, Оросын консулын газрын хоорондын гэрээгээр<br />
гаргасан гэх боловч энэ нь шууд харьяаны хэвлэл гэсэн үг биш<br />
юм. Энэ утгаараа тус <strong>хэвлэлийн</strong> эзэмшил харьяаллыг төрийн гэх<br />
статусаар авч үзэх боломжгүй тул төрөөс хараат бус, бие даасан<br />
шинж байна гэж үзэх үндэстэй. Энэхүү төрөөс хараат бус болон<br />
редакцийн харьцангуй бие даасан байдал нь Монголын<br />
үндэсний сэтгүүл зүйн уламжлалд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөний элемент агуулагдаж байсан гэдгийг нотлох ул мөр<br />
мөн.<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин нийтлэлийн бодлого, тусгах<br />
сэдэв, харьяаллын хувьд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> олон шинж тэмдгийг<br />
өөртөө агуулж байсан” 35 гэдэг асуудлыг доктор М.Зулькафиль анх<br />
шинжлэх ухааны докторын диссертацидаа хөндөж тавьсан байна.<br />
Доктор Л.Норовсүрэн “Ж.Цэвээн Монголын <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүйг<br />
35<br />
Зулькафиль.М. Орчин үеийн сэтгүүл зүй. Сэтгүүл зүйн судалгааны бүтээлүүд. I<br />
боть. УБ., 2015. х.246.<br />
37
Бадам-Очирын Галаарид<br />
үндэслэгч мөн” (1996) өгүүлэлдээ Монголын сэтгүүл зүйн эх суурь<br />
нь <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэв маягтай байсан гэж үзсэнээ “Монголын<br />
нийтлэл” II боть (УБ., 2005), “Монголын сэтгүүл зүйн түүхэн тойм”<br />
(УБ., 2000) бүтээлүүддээ лавшруулсан байна. Доктор Т.Баасансүрэн<br />
Монголын анхны сонинд хэвлэгдэж байсан мэдээ мэдээлэл,<br />
өгүүллүүдийг сэдэв чиглэлээр нь ангилан задлан шинжлээд “Шинэ<br />
толь хэмээх бичиг” нь Монгол улсад гарч байсан хамгийн анхны<br />
<strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэвлэл мөн” гэж үзэх бүрэн үндэстэй байна” 36<br />
гэсэн дүгнэлт хийжээ.<br />
Тус сонины редакцын бие даасан, хараат бус байдлыг нь<br />
тодорхойлж үзвэл: Ажиллах баг бүрэлдэхүүний хувьд тухайн<br />
үеийн дэвшилтэт үзэлтэй сэхээтнүүд, өмнө нь монгол хэлээр гарч<br />
байсан сонин хэвлэлүүдэд ажилласан туршлагатай, бичиг соёлын<br />
боловсрол сайтай, дор бүрнээ гадаад хэлний мэдлэгтэй хүмүүс<br />
байсан учраас “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин нь анхнаасаа<br />
агуулгын хувьд баян, утга найруулгын ур чадвар сайн, аль хэдий<br />
нь тогтсон сонин мэт сэтгэгдэл төрөхүйц гарч байжээ. Тус сонины<br />
томоохон нийтлэл, орчуулга, эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдийг<br />
эрхлэгч Жамсрангийн Цэвээн өөрөө бичиж, шүүмжлэлт өгүүлэл,<br />
иргэний нийтлэлийг Д.Бодоо хариуцдаг байсан байна. Засгийн<br />
газар, Автономит Монголын Дээд, Доод хуралтай холбоотой мэдээ<br />
мэдээлэл, бичвэрийг Бадрахбаатар бичиж байсан нь хэрэг дээрээ<br />
парламентын сурвалжлагчийн үүрэг гүйцэтгэж байсан гэсэн үг юм.<br />
Түүнээс гадна Шүүх яамны бага түшмэл Жанцансамбуу шуурхай<br />
мэдээллийг хариуцан бичдэг байжээ. Энэ бол бас ч бие даасан,<br />
хараат бус редакцын тодорхой хэв маяг гэж үзэх үндэстэй.<br />
Редакцын хувьд бие дааж, хараат бусаар ажиллаж байсан тус<br />
хэвлэл <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> зарим шинжийг өөртөө тодорхой байдлаар<br />
хадгалж чадсан ч тухайн үеийн Монголын нийгэмд <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
чөлөөний гол хүчин зүйл бүрэлдээгүй байсан байна. Тодруулбал,<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хөгжиж төлөвшихөд үзэл бодлын эрх чөлөө буюу<br />
хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө Үндсэн хуулиар баталгаажсан, түүндээ<br />
тулгуурлан <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг баталгаажуулсан бие даасан хууль<br />
батлан хэрэгжүүлсэн байх эрх зүйн чадамж, суурь ойлголт бий. Энэ<br />
36 Баасансүрэн.Т. ХХ зууны эхэн үеийн Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл. Тэргүүн дэвтэр.<br />
I хэсэг. х.105.<br />
38
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
л хүчин зүйл тэр үед дутагдсанаас “Шинэ толь хэмээх бичиг”-ийн<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болох эрмэлзлэл, зорилго нь талаар болсон байна.<br />
Мөн санхүүгийн хараат байдал нь бүрэн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болоход<br />
саад болсон байна.<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг” жил хагасын хугацаанд 20 дугаар<br />
гараад 1914 оны наймдугаар сарын 21-ний дугаараар тасалбар<br />
болсон байна. Тухайн цаг үеийнхээ байдал төлөв, Монголын<br />
нийгмийн амьдралыг эрүүл зөв нүдээр харж, харьцангуй<br />
бодитой шударгаар шүүмжилж, аль нэг талын ашиг сонирхолд<br />
үйлчлэхийг хүсээгүй, хараат бус байдлыг эрхэмлэсэн нь тус<br />
сонины хаагдах шалтгаан болсон гэж үзүүштэй байна. “Эрхлэгч<br />
Ж.Цэвээнийг 1914 онд Хиагтад гурван улсын хэлэлцээрт оролцуулах<br />
нэрээр аян шалтаг хийж “Шинэ толь”-ийг хаасан бололтой” 37 гэсэн<br />
Г.Дэлэг докторын таамаглал, “Тус сонины 1914 оны сүүлчийн<br />
дугаарт “дараа юу болохыг хойд хуудсанд үзээрэй” хэмээн<br />
сануулаад дутуу орхисон нийтлэл хэд хэд байгаагаас үзсэн ч “Шинэ<br />
толь хэмээх бичиг” хөндлөнгийн оролцоогүйгээр аяндаа тасалдсан<br />
гэх үндэсгүй юм” 38 гэсэн доктор Л.Норовсүрэнгийн гаргалгаа аль<br />
аль нь үнэ цэнтэй юм.<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг” хаагдсанаас нэг жилийн дараа<br />
мэндэлсэн долоо хоног тутам зургаан нүүрээр хэвлэгддэг<br />
“Нийслэл хүрээний сонин бичиг” нь хэрэг дээрээ “Шинэ толь”-<br />
ийн үргэлжлэл байжээ гэхээр баримтууд нэлээд байна. Тухайлбал<br />
шинээр мэндэлсэн сонин 2 дахь дугаартаа “Эдүгээ манай Нийслэл<br />
хүрээний сонин бичгийн хороо урьд “Шинэ толийн хороо”<br />
гэгдэж байсан “Шинэ толь” хэмээх эрдэм сурахуйд эрхлэх дэвтэр<br />
дармаллаж байсан билээ” /Нийслэл хүрээний сонин бичиг. 1915.<br />
№2/ гэснээс өмнөх сонинд ажиллаж байсан редакц тэр чигээрээ<br />
шинэ сонинд ажиллаж байна гэсэн утга гарч байна. Тэр үед сонины<br />
газар, редакцыг “хороо” хэмээн нэрлэж хэвшсэн бололтой.<br />
“Уг сонин...биеэ даасан, өөрийн бодол санаатай, баримталсан<br />
тодорхой байр суурьтай сонин байв” 39 гэсэн доктор Г.Дэлэгийн<br />
37 Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1965.х.106.<br />
38<br />
Норовсүрэн.Л. Монголын сэтгүүлзүйн түүхэн тойм. Тэргүүн боть. УБ., 2011.<br />
х.132.<br />
39<br />
Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1965. х.112.<br />
39
Бадам-Очирын Галаарид<br />
дүгнэлт “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” хараат бус, бие даасан<br />
хэвлэл байсны нотолгоо юм. Тус сонины эрхлэгчээр Ж.Цэвээн,<br />
Д.Бодоо нар, сэтгүүлчээр Бадрахбаатар, Б.Дорж, Н.Жанцансамбуу<br />
нар ажиллаж байжээ. Түүнээс гадна Хиагт, Улиастай, Ховд,<br />
Вангийн хүрээ зэрэг газруудад өөрийн төлөөлөгчтэй, орон даяар<br />
идэвхтэн сурвалжлагчтай учраас улс орны амьдралыг харьцангуй<br />
өргөн дэлгэр, түргэн шуурхай мэдээлэх боломжтой байжээ. Бичигч<br />
идэвхтний энэхүү сүлжээ нь зарим талаараа үндэсний мэдээллийн<br />
сүлжээ гэмээр шинжийг ч агуулж байна.<br />
Гэвч <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлтэй болох гэсэн хоёр дахь оролдлого,<br />
зорилго эрмэлзлэл улс төрийн байдлаас шалтгаалж дахин<br />
амжилтгүй болжээ.<br />
Богд хаант Монгол улс найм есөн жил тогтоод 1919 оны<br />
арваннэгдүгээр сарын 22-ноос Хятадын цэргийн эрхтний гарт<br />
орж, автономит төр устсан байна. 1915 оны есдүгээр сарын 1-нээс<br />
эхлэн тогтмол хэвлэгдэж байсан “Нийслэл хүрээний сонин бичиг”<br />
улстөрийн энэхүү нөхцөл байдлын улмаас үргэлжлэн гарахад<br />
бэрхтэй болж 1920 оны нэгдүгээр сарын 23-нд сүүлчийн 103 дахь<br />
дугаараа гаргаад эрхлэгч, сэтгүүлчид нь нууц байдалд орсон байна.<br />
Тухайн цагийн Монгол улсын нийгмийн хоцрогдол доройтол,<br />
эрхтэн дархтаны ёс бус үйлдэл, зан суртахууны ялзралыг баримт<br />
түшин зоригтойгоор шүүмжилж, олон нийтийг соён гэгээрүүлж,<br />
улс орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө хэлбэрэлтгүй тэмцэж<br />
байснаараа “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” дэвшилтэт,<br />
ардчилсан агуулгатай харьцангуй <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> шинжтэй<br />
байжээ.<br />
Ялангуяа үндэсний сэтгүүлч боловсон хүчинтэй болох, иргэн<br />
сэтгүүлчдийн эгнээг тэлэх, тухайн цаг үед дэлхий нийтэд зонхилж<br />
байсан сэтгүүлзүйн бичлэгийн төрөл зүйлийг нэвтрүүлэх, худам<br />
монгол бичгээр тогтмол хэвлэл эрхлэн гаргах жишиг стандарт бий<br />
болгоход “Шинэ толь хэмээх бичиг”-ийн нэгэн адилаар түүхэн чухал<br />
үүрэг гүйцэтгэсэн сонин бол “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” юм.<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг”, “Нийслэл хүрээний сонин бичиг”<br />
сонинууд нь үндэсний ардчилсан байр суурьтай, харьцангуй<br />
<strong>чөлөөт</strong> маягийн хэвлэлүүд байсан ч үзэл бодлын эрх чөлөөг<br />
баталгаажуулсан Үндсэн хууль, түүний үндсэн дээр <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
40
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг дэмжих ёстой “Хэвлэл мэдээллийн эрх<br />
чөлөөний тухай хууль” байхгүйгээс <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл үүсч хөгжих<br />
хууль эрх зүйн чадамж бүхий хөрс суурь дутагдаж <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
жинхэнэ утгаараа бий болж чадалгүй, эцэст нь ийм зорилготой<br />
хэвлэлүүд янз бүрийн шалтгаанаар хаагдахад хүрч байжээ.<br />
Иймээс эдгээр сонин хэвлэлийг <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл гэж шууд<br />
үнэлэн дүгнэхэд өрөөсгөл юм. Учир нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөний тухай нийгмийг хамарсан өргөн хүрээний гүн<br />
гүнзгий үзэл санаа, түүнийг баталгаажуулсан эрх зүйн орчинд<br />
бүрэлдэн бий болж, хөгжиж төлөвшдөг болохыг <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үзэл онолуудад тодорхой тайлбарладаг. Сонгодог<br />
утгаар авч үзвэл Англо-Саксоны <strong>хэвлэлийн</strong> уламжлал ёсоор буюу<br />
“Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> арван номлол”-ын 1-т “Хэвлэл <strong>чөлөөт</strong>эй байх<br />
ёстой бөгөөд энэхүү эрх чөлөө нь үндсэн хууль, <strong>хэвлэлийн</strong> хуулиар<br />
хүлээн зөвшөөрөгдөх учиртай” 40 гэсэн заалтыг шалгуур болгон авч<br />
үзвэл дээрх дүгнэлт давхар нотлогдоно.<br />
Ийнхүү Монголчууд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлтэй болох гэсэн эрмэлзлэл,<br />
хүсэл зориг цаашид дахин эрчтэй үргэлжилсэнгүй. Учир нь<br />
нийгмийн тогтолцоо, үзэл суртлын нөлөөгөөр хэвлэл <strong>чөлөөт</strong>эй<br />
бие даан оршин тогтнох нөхцөл 70-аад жил хаалтай байж ирсэн нь<br />
түүхэн баримтуудаар нотлогддог.<br />
Тухайн үед манайд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бий болоход саад тотгор<br />
болж байсан бас нэг хөрс суурь, үндсэн нөхцөл нь уншигч - нийгэм,<br />
хэрэглэгчдэд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> боловсрол, соёл байгаагүй<br />
тодорхой шалтгаан юм. “Чөлөөт хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө нь<br />
сэтгүүлчдийн мэргэжлийн түвшин, ёс зүй, хариуцлага, редакцийн<br />
хараат бус байдал, тухайн <strong>хэвлэлийн</strong> эзэмшил харьяалал, сэтгүүл<br />
зүй болон бизнесийн хоорондын зөрчилт эрх ашиг, ардчилал,<br />
нийгмийн <strong>төлөвшил</strong>, соёл зэрэг олон талт хүчин зүйлээс ихээхэн<br />
хамааралтай” 41 . Нийгэм улс төрийн хөрс суурь болсон ардчилал,<br />
ийм нийгэмд төлөвших уншигчид, тэдний соёл үнэхээр дутагдаж<br />
байсан учраас л дээрх хэвлэлүүд хэдийгээр <strong>чөлөөт</strong> хэв маягтай,<br />
шинж төлөвтэй мэт боловч сонгодог утгаар <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болох<br />
40<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> арван номлол (Орч. Ц.Дашдондов). Батбаатар.Ж. Суурь<br />
сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.16.<br />
41 Батбаатар.Ж. Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.16.<br />
41
Бадам-Очирын Галаарид<br />
боломжгүй гэдэг нь тодорхой байна.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бий болох, иргэдийн үзэл<br />
бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хангахад хамгийн ихээр саад<br />
болдог хүчин зүйл нь аливаа төрлийн цагдан хяналт, тэр<br />
дундаа улс төр, үзэл суртлын цагдан хяналт байдаг. Тийм<br />
учраас Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн асуудлыг<br />
судлахдаа онцгойлон анхаарах сэдэв бол цензур юм. Үзэл суртлын<br />
шалгуураар хэвлэл мэдээллийн агуулгыг хязгаарлах үзэгдэл<br />
манай оронд 1920 он буюу “Монголын үнэн” сониноос эхэлсэн<br />
байна. Тус сонин анхны дугаараасаа “Орон бүхний пролетари нар<br />
нэгдэгтүн” гэсэн уриаг тэргүүн нүүртээ байршуулж эхэлсэн нь<br />
Маркс, Энгельс нарын коммунист тунхаглалын уриаг Монголын<br />
хэвлэлд оруулж ирсэн анхны тохиолдол бөгөөд энэхүү уриаг аливаа<br />
хэвлэл, тэр бүү хэл гараар хийсэн ханын сонины тэргүүнд нь бичих<br />
уламжлал Монголд 1990 он хүртэл үргэлжилсэн байна. Энэ уриаг<br />
монголын сэтгүүлзүйд “Бүх дэлхийн үгээгүй ардууд нэгдэгтүн!”<br />
(“Үнэн” сонин), “Дэлхийн үгээгүй нар нэгдэгтүн!” (“Монгол<br />
Ардын нам” сэтгүүл), Дорнод зүгийн дарлагдсан ардууд нэгдэн<br />
эрх чөлөөгөөн тэмцэгтүн!” (“Ардын үндэсний эрх” сонин), “Газар<br />
бүрийн үгээгүйчүүд нэгдэгтүн! (“Нийгэм журмын зам” сэтгүүл)<br />
зэргээр үг өөр ч агуулга нэг хэрэглэж байгаад 1950-иад оноос “Орон<br />
бүхний пролетари нар нэгдэгтүн!” гэж нэг мөр бичих болсон байна.<br />
Энэ уриаг хэрэглэх сэдэл шалтгаан нь монголчуудын санаачилга<br />
биш бөгөөд гадаад орноос улстөр, үзэл суртлын зорилгоор оруулж<br />
ирсэн гэж үзэх бүрэн үндэслэл байна. Учир нь үүнийг анх<br />
хэрэглэсэн “Монголын үнэн” сониныг Монгол ардын намын<br />
анхны хэвлэл гэж үзсээр ирсэн нь учир дутагдалтай нь анхны<br />
дугаараасаа “Энэхүү монголын үнэн хэмээх сэтгүүлийг дэлхий<br />
дахины эв хамтын интернационал намын алс дорнодын хорооны<br />
монгол, төвдийн хэлтсээс тараана” 42 гэсэн нийтлэлийн бодлогоо<br />
тодорхойлсон тайлбартайгаар хэвлэгдэж байсан баримтаар<br />
нотлогдож байна. Манж Чин улсыг унасны дараа байгуулагдсан<br />
Бүгд Найрамдах Хятад улс Бээжин хотноо Монгол, Төвдийн хэрэг<br />
эрхлэх яам байгуулж, 1911 оноос “Монгол ер үгийн сэтгүүл”-ийг<br />
монгол хэлээр хэвлэн гаргаж Монголд түгээж байсантай энэ нь адил<br />
42<br />
“Монголын үнэн” сонин. 1920.11.10. №1<br />
42
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үйл явдал бөгөөд гагцхүү нэг нь ил тараагддаг, нөгөө нь нууцаар<br />
түгдэг байсанд л ялгаа нь оршино.<br />
Бодонгууд Э.Зоригтбаатар 2017 оны хоёрдугаар сарын 5-нд<br />
toonto.mn сайтад нийтлүүлсэн “Элбэгдорж Ринчиногийн үнэн түүх<br />
мандтугай” нийтлэлдээ “Монголын үнэн сонины анхны дугаарыг<br />
ОК/Б/Н-ын Төв Хорооны Сибирийн товчооны Дорно Дахины улс<br />
төрийн секцээс эрхлэн хэвлүүлсэн” гээд Элбэгдорж Ринчино ийм<br />
хэвлэл гаргах ажлыг Жамсрангийн Цэвээний хамтаар удирдан<br />
зохион байгуулсан тухай дурдсан нь лавшруулан судлах сэдэв мөн<br />
юм. Оросын коммунист большевик намын Төв хорооны Сибирийн<br />
товчоо, Коминтернийн Алс дорнодын хороо нь өөр өөр нэртэй ч<br />
хэрэг дээрээ нэг байгууллага байсан байна.<br />
“Монголын үнэн” сонины анхны дугаар 1920 оны арваннэгдүгээр<br />
сарын 10-нд гарсан бөгөөд энэ үед Монгол ардын нам хараахан<br />
байгуулагдаагүй, мөрийн хөтөлбөрөө ч боловсруулаагүй байсан<br />
түүхэн үнэнийг ч бас харгалзан үзэх ёстой. Гэхдээ Д.Сүхбаатар,<br />
Х.Чойбалсан, Д.Лосол нарын хүмүүс Эрхүү хотноо ажиллаж,<br />
хувьсгалт ухуулах хуудас, хэвлэмэл материал бэлдэх явцдаа<br />
“Монголын үнэн” сониныг үүсгэн байгуулах, монгол хэл бичигт<br />
нэвтэрхий сайн хүн олж өгөх асуудлыг хөөцөлдөн гүйцэлдүүлснийг<br />
нотлох түүхэн баримт олон. Ийнхүү Монголын хувьсгалчид<br />
идэвхтэй оролцсон нь үнэн ч бодлого, санхүүжилт нь яалтгүй<br />
Коминтернийх байсан байна. Д.Сүхбаатар нарын тэмцэл уг нь улс<br />
үндэстнээ харийн түрэмгийллээс чөлөөлөх үндэсний эрх чөлөөний<br />
төлөө тэмцэл байсан бөгөөд тухайн үеийн улстөрийн гадаад орчин<br />
нь Коминтерний шахалтад автахаас аргагүй байдал руу оруулсан<br />
бодит үнэнийг судлаачид нэгэнт тогтоосон тул “Монголын үнэн”<br />
сонины үүссэн түүхийг ч энэ л нөхцөл байдалтай уялдуулан авч үзэх<br />
хэрэгтэй байна. “Монголын үнэн” сониныг хэвлэн гаргахад манай<br />
дэвшилт үзэлтэй хүмүүс оролцсон нь үнэн боловч харьяалал,<br />
санхүүжилтийн хувьд коминтернийн Алс дорнодын хорооны<br />
Монгол-Түвдийн хэлтсээс эрхлэн гаргадаг хэвлэл байсан бодит<br />
үнэнийг хүлээн зөвшөөрөх цаг болсон гэж үзэж байна. Иймд “...<br />
түүхийг хөрөнгөтний обективизмын үүднээс үзэж онолын талаар<br />
эрүүл биш хандлага гаргаж байсан ганц нэг хүмүүс “Монголын<br />
үнэн” сониныг монголын хувьсгалт байгууллагатай хамааруулахгүй<br />
43
Бадам-Очирын Галаарид<br />
үзэх гэдэг байна. Бид үүнээс өөрөөр үзэх хэрэгтэй” 43 гэсэн доктор<br />
Г.Дэлэгийн байр суурь, үүнтэй эсрэгцсэн эрдэмтэн Г.Н.Заятуевын 44<br />
байр суурь хоёрын аль алийг нь эргэн харах шаардлагатай байна.<br />
“Монголын үнэн” сонин 1920 оны арваннэгдүгээр сарын 10-<br />
наас 1921 оны дөрөвдүгээр сарын 19 хүртэл нийт зургаан дугаар<br />
гарчээ. “Монголын үнэн” сонин түүхэнд анх удаа марксист үзэл<br />
онолыг монголчуудад сурталчлан түгээж, 1990 оны ардчилсан<br />
хувьсгалыг хүртэлх 70 жилийн туршид Монголын сэтгүүл зүйг энэ<br />
чиг баримжаагаар явах эхлэлийг тавьсан хэвлэл юм. “Монголын<br />
үнэн” нь монголчуудад коминтерний бодлого зорилгыг ухуулан<br />
сурталчлах, итгүүлэн үнэмшүүлэх асуудалд түлхүү анхаарч байсан<br />
учраас бичлэгийн төрөл зүйлийн хувьд төдийлөн баялаг бус, цаг<br />
үе, үйл явдлын шуурхай мэдээ бараг нийтэлдэггүй, харин өгүүлэл,<br />
нийтлэлийн томоохон бичвэр голлож байжээ.<br />
1921 онд Монголд ардын хувьсгал ялсан нь сэтгүүл зүйн<br />
<strong>хөгжил</strong>д шууд нөлөөлөх чухал үйл явдал болжээ. Ардын засгийн<br />
анхны хэвлэл нь 1921 оны долдугаар сарын 19-нөөс 1922<br />
оны арванхоёрдугаар сарын 26 хүртэл гарч байсан долоо<br />
хоног тутмын “Уриа” сонин юм. МАН-ын Төв хороо, Ардын<br />
засгийн газар, цэрэг ардыг гэгээрүүлэх хэлтсээс хамтран гаргаж<br />
байсан “Уриа” сонин нь тухайн үедээ улс орны бүхий л асуудлыг<br />
тусгахыг хичээж “Ардын намын сонин”, “Засгийн газрын тогтоол”,<br />
“Залуучуудын эвлэлийн сонин”, “Дотоодын сонин”, “Гадаадын<br />
сонин”, “Эдийн засгийн газрын сонсгол”, “Шүүмжлэл” зэрэг<br />
булантай байсан бөгөөд энэхүү булангууд нь хожмоо бие даасан<br />
чиглэлийн хэвлэлүүд үүсэх урьдач нөхцөл болж өгсөн гэмээр байна.<br />
Сонин хэвлэлийг үзэл суртлын зэвсэг гэдэг утгаар нь нэгдсэн<br />
бодлогоор зангидах ажил “Уриа” сонины үед эхэлсэн нь уг сониныг<br />
МАН-ын Төв хорооны ажилтнууд редакторладаг байсан, сонин<br />
анхны тэргүүн өгүүлэлдээ “Манай сонин намын үзэл суртлыг өргөн<br />
дэлгэрүүлж, ард түмнийг улстөрийн талаар хүмүүжүүлэх чухал<br />
зэвсэг болж...” 45 хэмээн зорилгоо тодорхойлсон зэргээс илэрхий<br />
байна. Өөрөөр хэлбэл “намын суртлыг дэлгэрүүлж” гэдэг нь өөр<br />
43 Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1965. х.225.<br />
44 Заятуев. Г.Н. Первые газеты революционной Монголии. Улан-Уде. 1962. с.5.<br />
45<br />
“Уриа” сонин. 1921.07.19. №1<br />
44
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
суртлыг шахах, “ард түмнийг улстөрийн талаар хүмүүжүүлэх”<br />
гэдэг нь санал болгож буй үзэл онолыг хүлээн зөвшөөрөөгүйг<br />
нь хүчлэн ойлгуулах гэсэн санаа бөгөөд үүнийг сэтгүүлзүйг<br />
бүхэлд нь үзэл суртлын зэвсэг болгож, нэг хэмжүүрээр шүүж,<br />
хянан цагдах бодлогын эхлэл дохио гэж үзэх үндэслэлтэй<br />
юм. Үүнийг Хэвлэлийн дөрвөн онолын нэг болох “Зөвлөлтийн<br />
коммунист онол”-оор тайлбарлаж болно. Зөвлөлтийн олон нийтийн<br />
харилцааны хэрэгслүүдэд байсан “...онцгой зорилго нь “бүх хүрээ,<br />
салбар дахь улс төрийн илчлэлд” /энэ бол Лениний үг/ оршино.<br />
Энэхүү “илчлэл” гэдэг нь “софизмын хаалганы цаана болж байгаа<br />
зүйлийг судлах, түүний тусламжтайгаар ноёрхогч анги өөрсдийн<br />
хувиа хичээсэн байдал, хүсэл сонирхлын жинхэнэ дүр төрх, засаг<br />
төрийнхөө бодит үнэнийг нуун далдлах, олон түмэнд “тодорхой<br />
төсөөлөл” өгөхөд оршино. ...Энэхүү “тодорхой төсөөлөл”-ийг ямар<br />
ч ном товхимлоос олж чадахгүй. Үүнийг зөвхөн амьд дүр зураг,<br />
тухайн үед бидний эргэн тойронд болж байгаа зүйлийн халуун<br />
мөрөөр эрж олсон “илчлэл”, мөн ямар нэгэн үйл явдал, тоо баримт,<br />
ял шийтгэл болон бусад зүйлийн талаар бүгдээрээ, эсвэл хүн болгон<br />
өөрийнхөөрөө ярьж байгаа тэр бүхэн өгч чадна. Энэхүү улс төрийн<br />
илчлэл олон түмний хувьсгалт идэвхийг дээшлүүлж, хүмүүжүүлэхэд<br />
шаардлагатай үндсэн нөхцөл боломжийг бүрдүүлдэг” 46 гэх үзэл<br />
номлолын тайлбараар бататгая.<br />
“Уриа” сонин үзэл суртлын энэ үүргээ сайн биелүүлэхийн<br />
зэрэгцээ шинэ тулгар байгуулагдсан Ардын Засгийн газраас<br />
гаргасан шийдвэрүүд, гадаад дотоодын үйл явдлыг түргэн шуурхай<br />
мэдээлэхийг эрмэлзэж байснаараа сонин гэдэг утга агуулгыг бүрэн<br />
хангаж чадаж байжээ. Доктор Г.Дэлэг тус сонин бичлэгийн төрөл<br />
зүйлээр баян байсныг үнэлээд “Уриа” сонинд түшмэл Балховыг<br />
хоёр яам өөр өөртөө ажиллуулна гэж булаацалдсан, Ёнзон хамба<br />
цаг сайжрахыг шинжсэн, гүн Жигмид хөгшин эхтэйгээ золгохоор<br />
ажлаас хоёр сарын чөлөө авсан тухай зэрэг огт хэрэггүй дэмий<br />
мэдээ хааяа нийтлэгдэж байжээ” 47 гэж шүүмжилсэн байна. Энэхүү<br />
“огт хэрэггүй дэмий мэдээ”-г сонин эрхлэн гаргагчид зүгээр нэг<br />
46<br />
Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.158-159.<br />
47<br />
Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэлүүд. УБ., 1965. х.290.<br />
45
Бадам-Очирын Галаарид<br />
нийтлээгүй гэмээр байна. Уншигчдын сонирхлыг хэрхэн татах,<br />
олон нийтийг дуулиан шуугиантай мэдээгээр хэрхэн “урхидах”<br />
арга ухааныг сайтар мэддэг, түүнийгээ зохистой тунгаар хэрэглэж<br />
чаддаг туршлагатай хүмүүс уг сонинд ажиллаж байсныг энэ баримт<br />
нотолж байна. Өөрөөр хэлбэл, манай сэтгүүл зүйд хорь гаруйхан<br />
жилийн өмнөөс бий болсон “шар мэдээ” буюу “зөөлөн мэдээ”<br />
ийнхүү тэр үеийн “Уриа” сонинд одоогийн хэлбэр, агуулгатай ижил<br />
төстэй бичигдэж байжээ.<br />
Дараагийн сонин бол “Ардын эрх”. Монгол Ардын Нам /<br />
цаашид МАН/-ын Төв Хороо, Засгийн газрын харьяаны энэ<br />
сонин долоо хоног тутмын анхны том форматын сонин байжээ.<br />
Үүний дараа МАХН-ын Төв Хорооны тогтоолоор “Ардын эрх”<br />
сониныг зогсоон 1925 дөрөвдүгээр сарын 24-нөөс эхлэн “Үнэн”<br />
сониныг МАХН-ын Төв Хороо, Залуучуудын эвлэлийн Төв<br />
Хорооны хэвлэл болгон долоо хоногт нэг удаа 5000 хувиар<br />
хэвлэн гаргаж эхэлжээ. “Үнэн” сонин энэ цагаас эхлэн тасралтгүй<br />
гарч байгаа Монголын хамгийн олон жил хэвлэгдэж буй тогтмол<br />
хэвлэл юм.<br />
Монголд тогтмол хэвлэл үүссэн эхний арван жилд<br />
сонинууд нэг нь нөгөөгөө залгамжлан гарч, заримдаа тодорхой<br />
хугацаагаар тасалдаж байсан бол 1923 оноос эхлэн олон төрлийн<br />
хэвлэл зэрэгцэн гарах үйл явц эрчээ авсан байна. Үүнд 1923 онд<br />
Монголын залуучуудын “Манай зам”, МАН-ын “Монгол ардын<br />
нам” сэтгүүл; 1924 онд МАН-ын Төв хороо, Цэргийн яамны “Ардын<br />
цэрэг”, залуучуудын байгууллагын “Манай үнэн”, МАХН-ын Төв<br />
хорооны “Харилцан туслалцах хоршооны сонин”, Орос-Монгол<br />
клубын “Известия” сонин; 1925 онд Эмэгтэйчүүдийн байгууллагын<br />
“Бүсгүйчүүдийн санал”, тээвэрчдийн “Техникийг эдэлж чадна”<br />
сэтгүүл; 1926 онд Орос-Монгол <strong>хэвлэлийн</strong> хороо, Орос-Монгол<br />
клубын “Хозяйство Монголии”, Монголын хувьсгалт залуучуудын<br />
эвлэл, Монголын пионерын байгууллагын “Залгамжлагч”,<br />
“БНМАУ-ын Засгийн газрын албаны сэтгүүл” сэтгүүл; 1927 онд<br />
“Улаан цэргийн бодлого” сэтгүүл; 1928 онд Монголын үйлдвэрчний<br />
эвлэлийн “Бүх Монголын улаан үйлдвэрчин”, залуучуудын “Манай<br />
зам” сэтгүүл, 1929 онд Монголын зохиолчдын “Уран үгсийн<br />
чуулган” сэтгүүл, хотын намын хороо, захиргааны “Улаанбаатар<br />
46
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хотын мэдээ” сонин, Ардыг гэгээрүүлэх яамны “Улаан туяа”<br />
сэтгүүл, МҮЭ-ийн Төв зөвлөлийн “Ажилчны зам” сонин (хятад хэл<br />
дээр) зэрэг гучаад хэвлэл гарах болжээ.<br />
Дараагийн арван жил буюу 1930-1940 оны хооронд мөн л 30<br />
гаруй нэрийн хэвлэл шинээр буюу шинэчлэгдэн гарсан байна. Эдгээр<br />
хэвлэл заримдаа нэрээ солих явдал байсан хэдий ч салбарын, эсвэл<br />
нам-төрийн тодорхой байгууллагын хэвлэл гэдэг утгаараа залгамж<br />
чанараа алдалгүй он удаан жил гарсаар ирснийг Монголын сэтгүүл<br />
зүйн түүх нотолно. Тухайлбал, МАН-ын Төв Хорооны суртлын<br />
хэлтсийн дэргэдэх бүсгүйчүүдийн тасгаас 1925 оны гуравдугаар<br />
сарын 19-нд “Бүсгүйчүүдийн санал” нэртэй сэтгүүлийг анх гаргасан<br />
байна. Энэ үйл явдлыг “Монголын эмэгтэйчүүдэд зориулсан<br />
анхны сэтгүүл ийнхүү гарсан нь Монголын эмэгтэйчүүдийн болон<br />
хувьсгалт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэнд Монголын эмэгтэйчүүдийн <strong>хэвлэлийн</strong><br />
суурь дэвсгэр тавигдсан чухал зүйл болсон” 48 гэж эмэгтэйчүүдийн<br />
хэвлэлийг олон жил удирдсан Ч.Батчулуун хожим нь дүгнэсэн<br />
байдаг.<br />
Монголын сэтгүүлзүйн түүхэн дэх бас нэг онцлог үе бол 1941-<br />
1945 он буюу дэлхийн хоёрдугаар дайны үе юм. Энэ зурвас үеийн<br />
гол сэдэв нь Гитлерийн Герман, ЗХУ-ын хоорондын дайны асуудал<br />
байсан бөгөөд монголчуудаас фронтод бэлэглэсэн бэлэг хандив,<br />
дайны явцын тухай мэдээ мэдээлэл байв. Энэ үед Монголын<br />
соёлын амьдралд гүн гүнзгий ул мөрөө үлдээсэн нэгэн үйл<br />
болсон нь кирилл үсэг хэрэглэх шийдвэр 1941 оны гуравдугаар<br />
сард гарсан явдал юм.<br />
МХЗЭ-ийн Төв хорооны хэвлэл “Пионерийн үнэн” сонин 1945<br />
оны есдүгээр сарын 1-нээс эхлэн тогтмол гарч эхэлжээ. Тэгэхдээ<br />
энэ өдрөөс тогтмол хэвлэл болсон болохоос биш анхны дугаар нь<br />
урьд жил нь буюу 1944 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нд гарсан байдаг.<br />
“Пионерын үнэн” гэсэн нэртэй, харьяаллаа “Монгол ардын хувьсгалт<br />
залуучуудын эвлэлийн төв хороо ба Ардыг гэгээрүүлэх яамны<br />
сонин” гэж тодорхойлсон энэ сонин “Орон бүхний пролетари нар<br />
нэгдэгтүн! Ленин-Сталин-Сүхбатар-Чойбалсан нарын үйл хэргийн<br />
төлө хэзэд бэлхэн!” гэсэн давхар уриатай гарч эхэлсэн нь тухайн цаг<br />
үед ямар ч сонин, бүр хүүхдийн хэвлэл хүртэл үзэл суртлын хатуу<br />
48 Батчулуун.Ч. Монголын эмэгтэйчүүдийн <strong>хэвлэлийн</strong> тойм. УБ., 1982. х.27.<br />
47
Бадам-Очирын Галаарид<br />
бодлоготой уялдаж байсныг харуулж байна 49 .<br />
1945 онд эх орны болон чөлөөлөх дайн дууссаны дараа марксизмленинизмын<br />
номлолыг хүчтэй түгээн дэлгэрүүлэх ажилд МАХН гол<br />
анхаарлаа хандуулжээ. Үүний бэлтгэл ажил 1946 онд хийгдэж, 1947<br />
он гэхэд далайцтай ажил өрнөснийг МАХН-ын Төв хороо марксист<br />
ленинист утга зохиолын хэвлэлтийн хувийг олон дахин нэмэгдүүлэх<br />
тогтоол 1947 онд гаргаж, мөн онд “Эв хамт намын тунхаг”-ийг монгол<br />
хэлээр хэвлэж, дэлгэрэнгүй тайлбар хийж, Зөвлөлтийн коммунист<br />
намын түүхээр 15 товхимол гаргасан зэргээс харагдаж байна. Үүнтэй<br />
холбоотойгоор үндэсний утга агуулгатай зохиол бүтээлтэй тэмцэх<br />
тэмцэл эхэлж, 1949 оны арваннэгдүгээр сарын 29-нд МАХН-ын Төв<br />
хороо 276 тоот тогтоолоор хөрөнгөтний националист чиглэлийг<br />
илрүүлсэн өгүүлэл бичихийг “Үнэн”, “Залуучуудын үнэн”, “Улаан<br />
од”, “Хөдөлмөр” сонин, “Цог”, “Шинжлэх ухаан”, “Залуучуудын<br />
эвлэл” сэтгүүлийн эрхлэгчдэд даалгасан, мөн “БНМАУ-ын түүх ба<br />
утга зохиолыг сургуулиудад зааж байгаа байдлын тухай” тогтоолыг<br />
1949 оны аравдугаар сарын 27-нд гаргаж Чингисийн түүхэнд<br />
гүйцэтгэсэн үүргийг марксист бусаар дүгнэсэн, түүхийн асуудлыг<br />
марксизмын эсрэг тайлбарлах байдал гаргасан гэж үзсэн, МАХНын<br />
Төв хорооны Улс төрийн товчоо 1949 оны долдугаар сарын<br />
21-нд “Ардын унших бичгийн тухай тогтоол” гаргаж “сэхээтний<br />
хоцрогдонгуй хэсгийн дунд үндэсний явцуу үзэл шигдэн оршиж”<br />
байгааг буруушаан, удирдах хүмүүс, шинжлэх ухаан, соёл урлагийн<br />
зүтгэлтний намтрыг хэвлэхдээ Намын Төв хорооноос зөвшөөрөл авч<br />
байх, хэвлэмэл материалын улс төр, үзэл суртлын байдалд онцгой<br />
анхаарахыг үүрэг болгосноос энэ бүхэн тод харагдаж байна.<br />
Хэвлэл мэдээлэл, утга зохиолын цагдан хяналт эрчимжихийн<br />
хэрээр <strong>хэвлэлийн</strong> эрх, эрх чөлөөний ойлголт орхигддог зүй<br />
тогтолтой учраас Монгол улсад <strong>хэвлэлийн</strong> цагдан хяналт<br />
хэдийнээс эхэлсэн, хэрхэн өрнөж, хэзээ төгсгөл болсон асуудлыг<br />
товч тоймлох нь зүйтэй гэж үзлээ. Ингэснээр <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл,<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөнд харшилдаг гол хүчин зүйл болох цагдан<br />
хяналтын түүхийг тодорхой болгохтой хамтатган Монголын<br />
сэтгүүл зүйн түүхэнд энэ үзэгдэл хэр удаан үргэлжилж, <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл үүсэх нөхцөл боломжийг хэдий болтол хаан тасалдуулсан<br />
49<br />
“Пионерын үнэн” сонин. 1944.04.01. №1.<br />
48
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
асуудлыг тодруулах юм. Учир нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл төр засгийн<br />
хяналтаас ангид байж, хувийн эзэмшилд үйл ажиллагаа нь ихэнх<br />
нь шилждэг онцлогтой. Энэ боломжийг тухайн үеийн цензур хааж<br />
байсанд оршино. Мэдээллийн хэрэгсэл нь төрийн зүгээс /ард түмний<br />
нэрийн өмнөөс/ тавих хяналтанд байдаг хэрэгсэл байсан бөгөөд ...<br />
мэдээллийн хувийн хэрэгслүүд зөвлөлтийн түүхийн бүр эхний үед<br />
үйл ажиллагаагаа зогсоосон байдаг” 50 -тай адилаар Монголд хэвлэлд<br />
нам төрийн зүгээс тавих хатуу хяналттай хамт хэвлэл <strong>чөлөөт</strong> байдлаар<br />
үүсч хөгжих боломж хаагдсан байна. 1921 онд гарсан МАН-ын түр<br />
дүрэмд сонин сэтгүүлд бичих зүйлийг “байцаан харгалзана” гэж<br />
заасан нь үүний бодит нотолгоо мөн.<br />
Мөн Монголын анхны төрийн хэвлэл “Уриа” сониноос<br />
хойших сонин хэвлэлийг эрхлэн гаргах асуудлыг МАН-ын Төв<br />
Хорооны суртлын хэлтэс хариуцдаг, нийтлэгдэх материалыг<br />
уншиж зөвшөөрдөг жишиг тогтсон нь Хэвлэлийг хянах албан<br />
ёсны байгууллага байгуулагдаагүй ч цагдан хяналт бодитой орших<br />
болсны илрэл юм.<br />
Энэ бол санамсаргүй бий болсон үзэгдэл биш бөгөөд тухайн үед<br />
нам төр үзэл суртлыг түгээх гол хэрэгсэл гэж үзэж байсан төрийн<br />
хэвлэл болон бусад сонин хэвлэлд цагдан хяналт тавих хүчин<br />
чармайлтыг Зөвлөлт засгийн нөлөө, жишгээр хийдэг байсны бодит<br />
илрэл байжээ. Асуудал ч яг л Зөвлөлтийн коммунист <strong>хэвлэлийн</strong><br />
онол, зарчим, туршлагыг тахин шүтэх байдлаар өрнөсөн нь түүх<br />
болон үлджээ. “Зөвлөлтийн хэвлэлд хяналт тавих хяналтын төлөө<br />
хариуцлага намд ногдсон байдаг. Үүнээс үзэхэд хяналт тавих нь<br />
засгийн газрын үүрэг биш гэдэг нь тодорхой юм. Засгийн газарт<br />
товчоор Главлит гэж нэрлэж заншсан Утга зохиол, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
асуудал хариуцсан ерөнхий газар хэмээх цагдан хяналтын бүтцийн<br />
нэгж бий” 51 бөгөөд Коммунист намын Ухуулга, суртал нэвтрүүлгийн<br />
хэлтэс гэх байгуулага зарим асуудлыг хариуцан цагдан хяналт<br />
тогтоож байсан. Зөвлөлтийн Коммунист намын хяналтын энэ<br />
загвар Монголд бодит биеллээ олсон болох нь дараах баримтуудаар<br />
50 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.154.<br />
51<br />
Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.169.<br />
49
Бадам-Очирын Галаарид<br />
тайлбарлагдана. БНМАУ-ын Засгийн газар 1922 онд Хэвлэлийн<br />
хороог Дотоод яамны мэдэлд өгч ном <strong>хэвлэлийн</strong> асуудлыг бүрнээр<br />
нь хяналтад авсан байна.<br />
Улмаар БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл 1935 онд 521 дүгээр<br />
тогтоолоор “Хэвлэлд нийтлэх ба радиогоор нэвтрүүлэхийг шууд<br />
хориглох зүйлүүдийн дэлгэрэнгүй жагсаалт”, 1945 оны долдугаар<br />
сарын 27-ны өдрийн 51 дүгээр тогтоолоор “Улсын нууц болж<br />
тусгайлан хамгаалагдах мэдээнүүдийн жагсаалт”-ыг гаргаж, 1955<br />
оны арванхоёрдугаар сарын 8-нд “Улсын нууц мэдээ баримтуудын<br />
жагсаалтыг тогтоох тухай” 521 дүгээр тогтоол, 1964 онд “Улсын<br />
нууц бичиг баримтын товч жагсаалт, зааврыг батлах тухай” 258<br />
дугаар тогтоолыг тус тус баталж мөрдүүлжээ. СнЗ-ийн 1964 оны<br />
тогтоол 1992 оны есдүгээр сарын 25-ны өдрийг хүртэл хүчин<br />
төгөлдөр үйлчилсэн байна. 1955 оны 521 дүгээр тогтоолд гэхэд<br />
л “Эдийн засгийн чанартай мэдээнүүд”, “Бусад төрлийн мэдээ<br />
баримтууд” гэсэн ангилал оруулснаар ямар ч мэдээ мэдээллийг<br />
улсын нууцад хамаатуулах боломж нээгджээ. Хамгийн ноцтой нь<br />
СнЗ-ийн 521 дүгээр тогтоол батлагдсанаас долоо хоногийн дараа<br />
БНМАУ-ыг АИХ-ын Тэргүүлэгчид 1955 оны арванхоёрдугаар сарын<br />
15-нд улсын нууц задруулбал хуулийн хариуцлага хүлээлгэх тухай<br />
120 дугаар зарлиг гаргаж, санамсаргүйгээр улсын нууц задруулсан<br />
энгийн хүмүүсийг 10 хүртэл жилийн хугацаагаар засан хүмүүжүүлэх<br />
хөдөлмөрийн лагерьт хорьж шийтгэх шийтгэлийн доод хэмжээг<br />
тогтоож өгсөн нь цагдан хяналт улам гаарах шалтгаан болжээ.<br />
Хэвлэл, утга зохиол хянах бие даасан байгууллага 1938 оны<br />
сүүлээр тэр үеийн НАХЯ-ны бүтцэд “Хэвлэл хянах алба” нэртэйгээр<br />
байгуулагдан нууц ажиллагаа явуулдаг байсныг 1947 оны<br />
гуравдугаар сарын 4-ний өдрийн МАХН-ын Төв хорооны Улстөрийн<br />
товчооны ҮIII хурлын тогтоолоор Сайд нарын зөвлөлийн дэргэдэх<br />
“Утга зохиол ба хэвлэл хянах газар” нэртэй бие даасан байгууллага<br />
болгосон байна. Улмаар 1971 оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны өдөр<br />
“Хэвлэл, утга зохиол хянах газрын эрхийг өргөтгөх тухай” МАХНын<br />
Төв хорооны Улстөрийн товчооны 314 дүгээр тогтоол гарч яамны<br />
эрхтэй болжээ.<br />
Хэвлэл, утга зохиол хянах газрыг татан буулгах асуудал 1987<br />
оны сүүлээр болсон Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын удирдах<br />
50
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ажилтны зөвлөгөөн дээр анх яригдаж, улмаар МАХН-ын Төв<br />
Хорооны Улстөрийн Товчоо 1988 оны долоодугаар сарын 6-ны өдөр<br />
154 тоот тогтоол гаргаснаар БНМАУ-ын СНЗ-ийн дэргэдэх Хэвлэл,<br />
утга зохиол хянах газрыг 1988 оны есдүгээр сарын 1-нээр тасалбар<br />
болгон татан буулгахаар болжээ.<br />
Үүний үр дүнд 1988 оныг хүртэл хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан үзэл суртлын хатуу шалгуур суларч,<br />
1990 оноос эхлэн үндсэндээ байхгүй болсон, 1964 оноос хойш хүчин<br />
төгөлдөр мөрдөгдсөн улсын нууц бичиг баримтын жагсаалт, журам<br />
1992 оны есдүгээр сарын 25-наас хойш үйлчлэхээ байсан нь үзэл<br />
бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөгөөр иргэд хангагдах, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо Монголд бүрэлдэн бий болох хөрс суурь нь<br />
болж өгсөн гэж үзэж байна.<br />
Монголын сэтгүүл зүй дайны дараа үеэс эхлэн үзэл суртлын<br />
хувьд МАХН-ын нэгдмэл бодлогын бүрэлдэхүүн хэсэг болсон<br />
учраас 1950-1980-аад оны сүүл үеийн сэтгүүл зүйн ерөнхий дүр<br />
зургийг гаргахын тулд сонин <strong>хэвлэлийн</strong> ажлын талаар МАХН-аас<br />
хэрэгжүүлж байсан бодлогыг тоймлоход л хангалттай гэж үзэж<br />
байна. 1947-1954 онуудад МАХН-ын Төв хороо гол анхаарлаа<br />
“Үнэн” сонины үйл ажиллагаа, орон нутгийн сонинуудын байдал,<br />
хэвлэл захиалга түгээлтийн асуудал, салбарын хэвлэлийг дэмжихэд<br />
чиглүүлж байсан бол 1954-1961 онуудад тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл<br />
суртлын агуулга, материаллаг баазыг бэхжүүлэх асуудлыг онцлон<br />
МАХН-ын Төв хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлөөс гучаад<br />
удаагийн тогтоол шийдвэр гаргаж байсан байна. Энэ хугацаанд<br />
тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> гаралтын давтамж, үнэ, шинээр гаргах, нийлүүлэх,<br />
татан буулгах зэрэг бүх асуудал МАХН-ын Төв хорооны оролцоо<br />
хяналттайгаар шийдэгддэг уламжлал улам бүр баталгаажсан байна.<br />
Жишээ нь “Залуучуудын үнэн” сониныг үнэ нэмэлгүйгээр долоо<br />
хоногт гурван удаа гаргах зөвшөөрлийг МАХН-ын Төв хороо 1955<br />
оны хоёрдугаар сард өгч байжээ. Монголын зохиолчдын хороо нь<br />
утга зохиолын нийт ажлын дутагдлыг арилгах, зохиолчдын марксист<br />
боловсролыг дээшлүүлэхэд зориулсан материалыг тогтмол нийтлэх<br />
зориулалт бүхий “Утга зохиол” сониныг хоёр долоо хоногт нэг<br />
удаа гаргах зөвшөөрлийг 1955 оны долдугаар сард МАХН-ын Төв<br />
хорооноос авч байв.<br />
51
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Ингэж Зөвлөлтийн коммунист <strong>хэвлэлийн</strong> онол Монголын<br />
сэтгүүл зүйн гол баримтлах үзэл номлол болж, нөгөө талаар энэ онол<br />
бүрэн утгаараа манайд хэрэгжиж эхэлсэн байна. Үүнийг тус онолын<br />
мөн чанартай холбож, Монголын коммунист <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн<br />
туршлагатай харьцуулан төсөөлж үзэхэд л тодорхой болно. “Үүнд<br />
нэгдүгээрт, ОНМХ нь коммунист нам, төрийн тогтолцооны салшгүй<br />
хэсэг, хэрэгсэл байх, хоёрдугаарт, эрх баригч нам төрийн хяналт,<br />
зохицуулалт бүхий бусад хэрэгсэлтэй нэгдмэл нэгэн цогц болон<br />
эмхлэгдэн, зохион байгуулалтад орж, үйл ажиллагаагаа явуулах,<br />
гуравдугаарт, нам болон төрийн бодлогыг илчлэн таниулагч,<br />
тогтолцооны үүргийг гүйцэтгэгч байх, тогтмолжуулах, тавдугаарт,<br />
ОНМХ ухуулга, сурталчилгааны хэрэгсэл болон төлөвших,<br />
зургаадугаарт, өөрийн гэсэн хатуу чанд биелүүлбэл зохих үүрэг,<br />
зарчимтай болох эдгээр болой” 52 . Энэ л дүр төрх монголын сэтгүүл<br />
зүйн 70-аад жилийн түүхэн хэв маягийг онолын үндэслэлээрээ<br />
тодорхой болгож байна. Ерөөсөө “тоталитар дэглэмийн үед бодит<br />
мэдээлэл хаалттай, хэвлэл мэдээллийг нам төр нь хатуу хяналтдаа<br />
байлгаж, хуурмаг мэдээллээр олны тархийг угаадаг учраас иргэний<br />
эрх зөрчигдөж байдаг” 53 бодит байдал нь онол-практикийн талаасаа<br />
бүрэн дүүрэн батлагдаж байна.<br />
Тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> тухайн оны захиалгыг хэрхэн явуулах<br />
талаар ч МАХН-ын Төв хороо тогтоол гаргадаг байсан<br />
байна. Энэ үеэс 1980-аад оны сүүлийн хагас хүртэл хугацаанд<br />
Монголын сэтгүүл зүй нь социализмын ололтыг сурталчлах, эрх<br />
баригч МАХН-ын бодлогыг сурталчлах, социалист системийн<br />
орнуудын давуу талыг харуулах, хөрөнгөтний нийгмийн<br />
завхрал ялзралыг дэлгэн үзүүлэх зэрэг үзэл суртлын зэвсгийн<br />
үүргээ эн тэргүүнд тавьж, хэлбэр агуулгын хатуу хяналтан дор<br />
ажиллаж ирсэн байна.<br />
“Коммунист сэтгүүл зүйд бодит мэдээлэл авах, хэвлэн нийтлэх,<br />
үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх зөрчигдөж, хэвлэл мэдээлэл<br />
нь нэг намын мэдэлд байдаг” 54 болох нь дээрх хяналт, цензурын<br />
тогтолцооны баримт, <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тоймоос тодорхой харагдаж<br />
байна.<br />
52 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.166-167<br />
53 Батбаатар. Ж. Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.13-14<br />
54 Батбаатар. Ж., Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.13<br />
52
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
1980-аад он гэхэд коммунист сэтгүүлзүй Монголд бүрэн<br />
төлөвшиж, үзэл суртлын талаар ямар ч алдаа гаргахгүй ажилладаг<br />
систем болж нэгэнт чадсан байв.<br />
Зөвлөлтийн <strong>хэвлэлийн</strong> онцлогийг тайлбарласан Америкийн<br />
эрдэмтэн Алекс Инкел “Зөвлөлт Орос дахь олон нийтийн үзэл<br />
бодол” номондоо “ЗХУ-ын цорын ганц гол мэдээ нь ямар нэг<br />
утгаараа социалист бүтээн байгуулалт гэж нэрлэгддэг үйл явцад<br />
оршдог, өөрөөр хэлбэл зөвлөлтийн нийгмийг байгуулах нийтлэг<br />
хүчин чармайлтад оршино” 55 гэж бичсэн нь дээрх дүгнэлтийн<br />
нотолгоо болох юм.<br />
1.3. Чөлөөт хэвлэл үүсэх урьдач нөхцөл бүрэлдсэн нь<br />
ЗХУКН-ын 1985 оны IV бүгд хурал дээр М.С.Горбачёв социалист<br />
нийгмийг өөрчлөн шинэчлэх зорилт дэвшүүлсэн нь дэлхий дахинд<br />
“Өөрчлөн байгуулалт” (перестройка), “ил тод байдал” (гласность)<br />
хэмээн нэрлэгдсэн юм. Ингэж Зөвлөлт Холбоот Улс тэргүүтэй<br />
социалист системийн улс орнуудад 1980-аад оны дунд үеэр өрнөсөн<br />
өөрчлөн байгуулалт, ил тод байдлын давалгаа БНМАУ-д нөлөөлж,<br />
нийгмийн сэтгэл зүйд цаг үеэ шүүмжлэх, ил тод байдлыг хүсэн<br />
тэмүүлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөгөө эдлэх сонирхол<br />
хандлага цухалзаж, аажмаар нийгэм, бодит байдлын тусгал болсон<br />
сэтгүүл зүй, <strong>хэвлэлийн</strong>хний үйл ажиллагаанд илэрч эхэлсэн юм.<br />
Үүнийг судлаач Б.Болд-Эрдэнэ “1980-аад оны дунд үеэс эхэлсэн<br />
мэдээллийн “зөөлөн” хувьсгал” 56 гэж оновчтой нэрлэсэн байдаг.<br />
Л.Түдэв эрхлэгчтэй “Үнэн” сонин 1986-1987, төвийн бусад<br />
нэр хүнд бүхий хэвлэлүүд 1988 оноос хойш харьцангуй зоригтой<br />
дуугарч, түүхийн цагаан толбыг арилгах, улстөрийн тодорхой<br />
нөхцөл шалтгааны улмаас дарагдсан байсан үнэнийг ил гаргах,<br />
оршин буй нийгмийн тогтолцоогоо шүүмжлэх оролдлогууд хийж<br />
эхэлсэн нь нийгмийн сэтгэлзүйд хүчтэй нөлөөлж, оюун санааны<br />
эрх чөлөөний тэмүүллийг нэмж, хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйн<br />
салбар дахь үзэл суртлын дарангуйллыг халах, улстөрийн<br />
цагдан хяналтыг сулруулах, улмаар <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бий болох<br />
55 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.172.<br />
56<br />
Болд-Эрдэнэ.Б., Нийгэм, улс төр, хэвлэл мэдээлэл. УБ., 1999. х.79.<br />
53
Бадам-Очирын Галаарид<br />
урьдач нөхцлийг хангасан байна. Энэ нь тухайн үеийн “Үнэн”,<br />
“Хөдөлмөр”, “Залуучуудын үнэн”, “Улаан од”, “Утга зохиол,<br />
урлаг” зэрэг сонинуудын нийтлэлийн бодлогын өөрчлөлт, сэтгүүлч<br />
ажилтнуудын олон нийтэд бэлтгэн хүргэж байсан агуулгаас<br />
тодорхой харагдаж байна. Энэ л үед “Үнэн” сонины Л.Түдэв,<br />
“Хөдөлмөр” сонины С.Жамбалдорж, “Залуучуудын үнэн” сонины<br />
Д.Нямаа, “Улаан од” сонины Б.Чантуу, А.Баярмагнай тэргүүтэй<br />
сэтгүүлчдийн баг, сонины хамт олон нийгмийн сэтгэлзүйг өөрчлөлт<br />
шинэчлэл рүү хандуулах талаар ихээхэн үүрэгтэй ажилласан байна.<br />
Мөн УБДС-ийн оюутнуудын “Цагийн толь” сонин, улстөрийн ил<br />
далд бүлгэмүүдийн ухуулах хуудас ч үүргээ биелүүлсэн байна.<br />
1980-аад оны дундуур ЗХУ болон социалист улс орнуудад өрнөж<br />
эхэлсэн өөрчлөн байгуулалт, шинэчлэлийн үйл явц Монголын<br />
нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлөх болсноор үзэл бодлоо илэрхийлэх,<br />
нийгэм цаг үедээ шүүмжлэлтэй хандах ухамсар бүрэлдэж, улмаар<br />
сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарт хүчтэй нөлөөлөх болсон<br />
билээ. Нийгмийн ухамсарт бүрэлдсэн үзэл бодлын эрх чөлөөний<br />
илрэл нь хэвлэл мэдээллийн талбарт бодитоор харагдаж эхэлсэн<br />
байна. Үүнийг дараах түүхэн баримтууд батлан харуулж байна.<br />
Нийтлэлч зохиолч Лодонгийн Түдэв 1984 оны аравдугаар сарын<br />
сүүлчээр “Үнэн” сонины ерөнхий эрхлэгчээр томилогдсоноор<br />
тус сонины нийтлэлийн бодлогод эрс өөрчлөлт орсон гэж үзэж<br />
болохоор байна.<br />
Тэр үеийн хэвлэл мэдээллийн байгууллага, үзэл суртлын<br />
ажлыг өөрийн хатуу хяналтанд барьж байсан МАХН-ын Төв хороо<br />
Л.Түдэвийг “Үнэн” сонины эрхлэгч болгохоор 1984 оны аравдугаар<br />
сарын сүүл гэхэд нэгэнт шийдсэн байсан нь “X.20. нөхөр Намсрай,<br />
Адьяа, Ламжав нар намайг дуудаж.. намын “Үнэн” сонины ерөнхий<br />
эрхлэгчээр ажиллуулах саналтайгаа ярив. Би зөвшөөрөв” 57 , “X.27.<br />
“Үнэн” сонины ерөнхий эрхлэгчээр... ирж (“Үнэн” №258 (15907)<br />
дугаараас эхлэн) ажилдаа оров” 58 гэснээс тодорхой байна.<br />
57 Түдэв.Л. Он цагийн мэдээ. УБ., 2005. х.299.<br />
58 Түдэв.Л. Он цагийн мэдээ. УБ., 2005. х.300.<br />
54
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Л.Түдэвийг “Үнэн” сонины эрхлэгчээр томилсон нь МАХН<br />
төвтэй төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлого, хийж буй ажлыг илүү<br />
өргөн хүрээтэй, хүчтэй сурталчлах, үүний тулд үзэл суртлын гол<br />
зэвсэг болсон хэвлэл мэдээлэл, тэрхүү суртал ухуулгыг голлон<br />
хийх үүрэг бүхий сэтгүүлчдийн үйл ажиллагааг эрс шинэчлэх<br />
хэрэгцээ шаардлагаас үүдэлтэй нь тодорхой байна. 1984 оны<br />
сүүлээр томилогдсон Л.Түдэв “Үнэн” сонины 1985 оны нийтлэлийн<br />
бодлогын талаар өгүүлэхдээ “Сонины нийтлэлийн бодлого: 1.<br />
МАХН-Засгийн газрын бодлогыг өргөн хүрээнд сурталчлах 2.<br />
Өөрчлөлт, шинэчлэлтийн бодлогыг сурталчлах 3. Сэтгүүлчдийн<br />
бичлэгийн хуучин арга барилыг өөрчлөн, өнгөц магтаал, хэлбэр<br />
төдий шүүмжлэх, тоочин бичих байдлаас нээж харуулах, асуудал<br />
дэвшүүлэх, задлан бичих гүн бичлэгт тал бүрээс цогцолбор аргаар<br />
дүрслэн өгүүлэхэд шилжихийг голчилсон бодлого барьсан” 59 гэсэн<br />
нь үүнийг давхар нотолж байна.<br />
Тухайн үед “Үнэн” сонинд ажиллаж байсан сэтгүүлч<br />
Ц.Дашдондов энэ үеийн талаар бичихдээ “Л.Түдэв эрхлэгчээр<br />
томилогдон ирснээр сонины агуулга, өнгө төрх сэвс хийтэл сэргэж,<br />
эргэлтийн шинжтэй эрс өөрчлөлт гарч нийгмийг нэлд нь доргиож,<br />
сэтгэлгээнд шинэчлэл авчирч тэсрэлт буй болгосон... Шинэ цагийн<br />
сэтгүүл зүйн шилдэг корпус эндээс төрсөн” 60 гэж дүгнэсэн байна.<br />
Аливаа сонины нийтлэлийн бодлого, сэтгүүл зүйн ажлын гол<br />
хэмжүүр нь уншигчдын эрэлтээр тодорхойлогддог. “Үнэн” сонины<br />
хэвлэх хувь хэмжээ нь 1976 онд 120000 орчим, 1980 онд 114000<br />
орчим, 1984 онд 164523 байжээ. Захиалгын тоо ийм өндөр байгаа<br />
нь “Үнэн” сонин тухайн үеийн гол хэвлэл байсан, нийтийн хэвлэл<br />
захиалгад албадлагын механизм үйлчилдэг байсан, уншигчдын<br />
сонголт хийх боломж хязгаарлагдмал зэрэг бодит хүчин зүйлтэй<br />
холбоотой байна. Ийм нөхцөлд ч сонины бодлого, сэтгүүлчдийн<br />
бичлэгийн арга барил, ур чадварыг өөрчлөх оролдлого амжилт<br />
дагуулдгийг “Үнэн” сонины захиалга 1985 онд 171380, 1986 онд<br />
183094, 1987 онд 195519, 1988 онд 196600 болж тус тус өссөн<br />
статистик нотолно.<br />
59<br />
Түдэв.Л. Он цагийн мэдээ. УБ., 2005. х.415.<br />
60 Дашдондов.Ц. “Эрээнтэй бараантай амьдралын эвлүүлэггүй тэмдэглэл II. УБ.,<br />
2011. тал-49.<br />
55
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Гэхдээ тус сонины 1985-1986 оны тэргүүн өгүүллүүд, гол<br />
нийтлэлүүдэд дүн шинжилгээ хийж үзэхэд ЗХУ-д өрнөж байсан<br />
өөрчлөн байгуулалтын үе шатаас нийтлэлийн бодлого нь<br />
хоцорсхийж, харин Монголын нам төрийн бодлоготой нягт<br />
уялдаатай байгаа нь тус сонины нийтлэлийн бодлого тухайн үеийн<br />
нам, төрийн бодлогын хүрээнээс хальж төр засгаас хараат бус <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл болчихоогүйг харуулж байна. Жишээ нь 1985 оны “Үнэн”<br />
сонин аж ахуй, эдийн засгийн асуудлыг голлон тусгаж, сонины<br />
зүгээс нэн чухал гэж үзэн түлхүү ач холбогдол өгч онцгойлон<br />
хөнддөг тэргүүн өгүүллүүд нь гэхэд “Гахайн аж ахуй” (№67),<br />
“Шувууны аж ахуй” (№84), “Зөгийн аж ахуй” (№140), “Туулайн<br />
аж ахуй” (№179), “Загасны аж ахуй” (№194) гэсэн төрөлжсөн<br />
чиглэлтэй, эсвэл “Хөрөнгө оруулалтын үр ашиг” (№2), “Уралдаан<br />
үүргээсээ эхэлнэ” (№5), “Хөдөлмөр-нэр төр” (№101) гэсэн эдийн<br />
засаг, аж ахуй, ажил хөдөлмөрийн асуудалд ач холбогдол өгсөн<br />
байна.<br />
Гэхдээ сонинд нийтлэгдсэн материалуудын шүүмжлэлт чанар<br />
илэрхий нэмэгдэж, бичлэг нь чамбай, гарчгийн оноолт оновчтой<br />
болж эхэлсэн нь Ч.Эрдэнийн “Тэжээлийн үйлдвэр тэжээлгэсээр л<br />
байх уу?” (№66), Ц.Ренчиний “Эргэлтгүй хөрөнгө-нөхөшгүй гарз”<br />
(№33), Ө.Тогоогийн “Сэлбэггүй машин, инженергүй үйлдвэр”<br />
(№72), Л.Нямготовын “Хуртай газрын ган” (№87), Б.Цэнддоогийн<br />
“Түлхүүр байснаа цоож болох ёсгүй” (№280), И.Гүрринчингийн<br />
“Мөнгөн аргамжтай хөнгөн тэрэгнүүд” (№241) зэрэг асуудал<br />
дэвшүүлсэн өгүүллүүдээс тодорхой байна.<br />
1987 онд асуудал хөндсөн сэдвийн хүрээ нь нилээд өргөжиж,<br />
байгаль хамгаалал, нийгэм соёлын асуудлаар олон сайн нийтлэл<br />
бичигдсэн нь анхаарал татаж байна. Хожим нь сэтгүүлзүйн сурах<br />
бичгүүдэд экологийн чиглэлээр бичигдсэн шилдгийн жишээнд<br />
дурдагдах болсон Г.Жамцын “Эх орны ногоон хүрэм сэглэгдэж<br />
байна” (№47), Ц.Балдоржийн “Далай ээж” маань цаазын тавцанд”<br />
(№233), Ш.Цэен-Ойдовын “Зарлигаар дархалсан ууланд зэрлэгээр<br />
халдах эрх олгожээ” (№236) нийтлэлүүд энэ онд тус сонинд<br />
нийтлэгдсэн байна. Түүнээс гадна Ч.Эрдэнийн “Сарлаг түгшүүр<br />
зарлаж эхэллээ” (№99), А.Чойжилжавын “Нийслэлд бөөгнөрсөөр<br />
л байна” (№178), Л.Дашнямын “Туувар хуучирсан арга” (№210),<br />
56
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Баабарын “Бичиг, бичиг!” (№288), Б.Цэнддоогийн “Оюутны<br />
нийгмийн асуудал” (№306) зэрэг бичвэрүүдээс харахад улс орны<br />
нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлуудыг олон талаас өргөн<br />
өнцгөөр харуулах эрмэлзэл нэгэнт бий болсон нь харагдана.<br />
“Үнэн” сонин 1987 он гэхэд дэвшүүлж буй асуудлын цар<br />
хүрээ, далайцаар ЗХУ-д өрнөж байсан өөрчлөн байгуулалтын уур<br />
амьсгалаас хоцорч байсан ч тухайн үед төрийн бодлогыг залуурдаж<br />
байсан МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооноос аль хэдий<br />
нь түрүүлж, нийгмийг түүчээлэх үүргээ сайн биелүүлж эхэлсэн<br />
байна. 1987 оны арваннэгдүгээр сарын 15-нд МАХН-ын Төв<br />
Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ж.Батмөнх тус сонины<br />
зөвлөлийнхнийг хүлээн авч уулзахдаа “-Намын сонин учир намын<br />
үгийг хэлж байх, -Монгол, Зөвлөлтийн найрамдал, социалист<br />
байгуулалтын ололтыг бататгах чиглэл баримтлахыг голлон<br />
ярив” 61 гэж тухайн үеийн “Үнэн” сонины ерөнхий эрхлэгч Л.Түдэв<br />
тэмдэглэн үлдээсэн байна.<br />
ЗХУ-д 1987 оны нэгдүгээр сараас өөрчлөн байгуулалтын II шат<br />
эхэлж, нийгмийн бүхий л салбарын буруу зөвийг нээлттэй шүүн<br />
хэлэлцэж эхэлсэн байдаг. Харин Монголын эрх баригчид 1988 оны<br />
сүүл үед ч гэсэн асуудалд болгоомжтой хандсан хэвээр, ялангуяа<br />
Зөвлөлт-Монголын харилцааны асуудлыг шүүмжлэхэд ихэд<br />
эмзэглэдэг байсан, харин “Үнэн” сонины нийтлэлийн бодлого илүү<br />
нээлттэй дайчин байсныг дараах баримт нотолно.<br />
1988 оны наймдугаар сарын 21-ний өдөр сэтгүүлч Нанж.Лхагвын<br />
“Монгол ган” нэвтрүүлэг Монголын радиогоор цацагджээ. Хэт<br />
хутгаа хүртэл өөрсдөө хийж чаддаг байсан монголчууд үндэсний<br />
үйлдвэрлэлээ орхиж, бүх зүйлийг Оросоос голдуу авдаг хараат<br />
улс болсныг шүүмжилсэн нь шуугиан тарьж, бичсэн сэтгүүлчийг<br />
нь МАХН-ын Төв хорооны үзэл суртлын хэлтэс олон удаа дуудаж,<br />
хариуцлага хүлээлгэх асуудал яригджээ. Нанж.Лхагва “Намайг<br />
энэ асуудалд ороогдон байдал бишдээд эхэлмэгц “Үнэн” сонины<br />
эрхлэгч Л.Түдэв дуудаад “Чи тэр нэвтрүүлгээ сонины нийтлэл<br />
болгоод аваад ир” гэж үүрэг өгсөн. Хэлснийх нь дагуу нийтлэл<br />
болгож бичээд очтол “Үнэн” сониндоо гаргаж өгсөн. Мөн оросоор<br />
орчуулагдан “Новости Монголии” сонинд нийтлэгдсэн. Үүний<br />
61<br />
Түдэв. Л. Он цагийн мэдээ. УБ., 2005. х.420.<br />
57
Бадам-Очирын Галаарид<br />
дараа асуудал намжсан” 62 гэж ярьснаас үзвэл Л.Түдэвийн дээрх<br />
шийдвэр нь нэг талдаа асуудлыг олон нийтийн анхаарлын төвд<br />
яаралтай оруулж нууцлахын аргагүй ил тод болгох, нөгөө талдаа<br />
өөрийн болон “Үнэн” сонины нэр хүндээр сэтгүүлчээ аврах гэсэн<br />
хамгаалалтын арга байсан нь тодорхой байна.<br />
1988 оны 12-р сард “Үнэн” сонинд анх удаа МАХН-ын Улс<br />
төрийн товчоо болон нам төрийн удирдлагад шүүмжлэлтэй хандсан<br />
материалыг “Хөдөлмөрчдийн захидал” нэртэй булангаар дамжуулан<br />
нийтлэж эхэлснээр “Үнэн” сонин олон нийтийн дуу хоолойг<br />
тодорхой хэмжээнд нээлттэй сонсгох индэр болж эхэлжээ.<br />
“Үнэн” сонин 1985 оноос нийтлэлийн бодлого нь нээлттэй<br />
болж эхэлсэн нь бусад тогтмол хэвлэл, радио телевизийн бодлогод<br />
шууд нөлөөлж, улмаар Монголын сэтгүүл зүй нийгмийн<br />
сэтгэлгээнд эерэгээр нөлөөлж, олон нийт үзэл бодлын эрх<br />
чөлөөг дээдлэх үндэс суурийг бэлдэж өгсөн гэж үзэж байна. Мөн<br />
“үзэл бодлын эрх чөлөө үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөгөөр<br />
илэрнэ” 63 гэсэн Жон Миллийн үг бодит биеллээ олж эхэлсэн юм.<br />
Тухайн үеийн гол гол хэвлэлүүд болох “Хөдөлмөр”, “Залуучуудын<br />
үнэн”, “Утга зохиол урлаг”, “Улаан од” зэрэг сонины нийтлэлийн<br />
бодлого 1988 оноос харьцангуй <strong>чөлөөт</strong>эй болж, урьд өмнө нь бичиж<br />
нийтэлдэггүй байсан сэдвүүдийг дэлгэн тавьж эхэлсэн нь үүний<br />
нотолгоо юм. Жишээ нь цэргийн сонин гэдгээрээ явцуу хүрээнд<br />
эргэлддэг байсан “Улаан од” сонин 1930-40-өөд онд Монголд болж<br />
өнгөрсөн улстөрийн хэлмэгдүүлэлтэд хамгийн түрүүнд өртсөн 13<br />
хүний тухай асуудлыг 1988 оны дөрөвдүгээр сард хөндөн гаргаж,<br />
улмаар түүх улстөрийн хаалттай байсан олон сэдвийг дэлгэх<br />
болсноор нэр хүнд нь нэмэгдэж захиалагчдынх нь тоо 6-7 дахин<br />
өссөн байна. Үйлдвэрчний төв хэвлэл болох “Хөдөлмөр” сонинд тэр<br />
үед хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан Д.Содномцэгмид “1986<br />
он хүртэл сэтгүүлч бидний хувьд МАХН-ын байгууллага, ажилтан<br />
төдийгүй МҮЭ-ийн Төв зөвлөл, салбарын Төв хороодын үйл<br />
ажиллагааг шүүмжлэх эрх хаалттай байсан. Шүүмжлэл аймаг, хотын<br />
зөвлөл, анхан шатны хороодоос хэтэрдэггүй байсан... Сэтгүүлч бид<br />
1980-аад оны сүүл хагасаас нэг намын үзэл суртлын бат бэх хэрмийг<br />
62 Лхагва Нанжийн. Дурсамж. Сэтгүүлч Б.Галааридын хувийн архив<br />
63<br />
Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.157<br />
58
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
давж, нийгмийг шагшин магтдаг өрөөсгөл үйл ажлаа орхиж эхэлсэн.<br />
Харин ч нам төр гэлтгүй хоцрогдол бүхнийг шударгаар шүүмжилж,<br />
бас мухардлаас гарах арга замыг хөндөцгөөдөг болсон” 64 гэсэн нь<br />
энэ зурвас үеийн байдлыг тодорхойлсон бодит гэрчийн үг юм.<br />
1988 оноос тодорхой харьяалал бүхий тогтмол хэвлэлүүдийн<br />
өнгө төрх ийнхүү өөрчлөгдсөнөөс гадна жинхэнэ утгаараа <strong>чөлөөт</strong><br />
сонин гаргах оролдлого бий болсны жишээ нь УБДС-ийн<br />
физик-математикийн гуравдугаар дамжааны оюутан Дарь.<br />
Сүхбаатарын санаачилсан “Цагийн толь” сонин юм.<br />
“Цагийн толь”-ийн анхны дугаар 1988 оны арваннэгдүгээр сарын<br />
5-ны өдөр гарсан бөгөөд “Орон бүхний пролетари нар нэгдэгтүн!”<br />
гэсэн уриатайгаар гарч байсан нь тухайн үеийн үзэл суртлын хатуу<br />
шалгуурт зохицуулсан хэрэг болохоос өөрчлөх шинэчлэх, өөрөөр<br />
сэтгэх эрмэлзэл нь сонины толгойн дор зохиолч Д.Нацагдоржийн<br />
зурмал хөргийг тавьж, шүлгээс нь “...гагцхүү наран хэвээр үлдмой<br />
...” хэмээн эшилснээс тодорхой харагдаж байна. Гурван дугаар<br />
гарсны дараагаар Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамнаас энэ сонины<br />
үйл ажиллагааг хязгаарлах болсон үндэслэл нь энэхүү эшлэл болсон<br />
байна.<br />
Энэ үйл явдал хэрхэн өрнөсөн талаар сониныг санаачлагч Дарь.<br />
Сүхбаатар 25 жилийн дараа дурсахдаа “Дараа нь манай сургуулийн<br />
намын хорооны дарга Батхишигээс дуулах нь ээ сониндоо “...гагцхүү<br />
нарыг хэвээр үлдээмой...гэсэн их зохиолч Д.Нацагдоржийн шүлгээс<br />
эшилж эхний нүүртээ тавьсан нь улстөрийн утгаар хар төрүүлж,<br />
нарнаас бусдыг өөрчилнө гэдэг чинь бусдыг бүгдийг өөрчилнө<br />
гэсэн үг биз дээ гэж баахан шалгааж, сониныг гаргах зөвшөөрлийг<br />
хэн өгсөн, яагаад гаргах болсон гээд л асууж гарсан” гэсэн” 65 гэж<br />
ярьсан байна.<br />
“Цагийн толь” сонинг 1988 онд анх санаачлан гаргахад гар бие<br />
оролцсон хүмүүсийг Дарь.Сүхбаатар өөрийн өгсөн ярилцлагадаа<br />
нэрлэсэн байдаг. “Эрхлэгчээр намайг /Дарь.Сүхбаатар/, редакцийн<br />
бүрэлдэхүүнд монгол хэл, утга зохиолын дөрөвдүгээр курсийн<br />
оюутан Цэрэнжамцын Дашдамба, Пүрэвийн Бөхбат, техник<br />
64 Дурсамжаар бүтсэн “Хөдөлмөр”-ийн түүх. I дэвтэр. УБ., 2013. х.82.<br />
65 Амартүвшин.С. “Дарь.Сүхбаатар: Танай сониныг хаалгах болсныг дуулгахаар<br />
ирлээ гэсэн...” ярилцлага. “Цагийн толь” сонин. №09 (012). 2013.11.05.<br />
59
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хөдөлмөрийн гуравдугаар курсийн оюутан Сүрэнгийн Бүрнээ,<br />
хоёрдугаар курсийн оюутан Д.Дашзэвэг, монгол хэл утга зохиолын<br />
ангийн гуравдугаар курсийн оюутан Л.Олзвой, О.Сундуй нар орж<br />
ажиллаж эхэлсэн. Ц.Дашдамба сонины нарийн бичгийн дарга, утга<br />
зохиолын нийтлэлийг П.Бөхбат хариуцаж, уран сайхны редактораар<br />
Л.Олзвой, О.Сундуй, зураг чимэглэлийг С.Бүрнээ, Д.Дашзэвэг нар<br />
эрхэлж байлаа” 66 гэжээ. Сүүлийн үед сэтгүүл зүй судлаачдын ихэнх<br />
нь орчин цагийн сэтгүүл зүйн түүхийн асуудлыг хөндөхдөө “Цагийн<br />
толь”-ийг дурддаг болсон ч цаашид нэг мөр болговол зохих зарим<br />
асуудал байна.<br />
Нэгдүгээрт, “Цагийн толь” сонин мөн эсэх тухай асуудал.<br />
Олонх судлаач “Цагийн толь” сонин гэж бичиж байгаа ч доктор<br />
Т.Баасансүрэн “Ардчилсан холбооны анхны сонин нь “Шинэ толь”<br />
гэсэн нэртэй гарч байлаа. Тэр сонин эрхлэгч байхгүй, ухуулах<br />
хуудас маягтай сонин байв. Мөн Дарь.Сүхбаатарын “Цагийн толь”<br />
бас тийм хэлбэрээр гарч байсан. Өөрөөр хэлбэл ухуулах хуудас,<br />
сонин хоёрын дундынх. Сонин гэж үзэх үү, ухуулах хуудас гэж<br />
үзэх үү гэдгийг аль ч талаас нь харж болно” 67 гэж үзжээ. 2013 онд<br />
МУИС-ийн сэтгүүлзүйн тэнхмийн эрдэмтдийн эмхэтгэн хэвлүүлсэн<br />
“Монголын сэтгүүлзүй-100: Хамгийн хамгийн хамгийн” номонд<br />
“Цагийн толь”-ийг “Төрөөс хаасан хамгийн анхны мэдээллийн<br />
хуудас” гэж нэрлээд “1989-1990 оны Ардчилсан хөдөлгөөнөөс<br />
өмнө <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл эрхлэн гаргах анхны оролдлогыг ...оюутан<br />
Дарь.Сүхбаатар хийжээ. Тэрбээр 1988 оны арав-арванхоёрдугаар<br />
сард УБДС дээр “Цагийн толь” хэмээх мэдээллийн хуудсыг эрхлэн<br />
гаргаж байсан” 68 гэж бичсэн байна.<br />
Тухайн цаг үеийн нэр нөлөөтэй том сургуулийн нэг болох УБДС<br />
сонин эрхлэн гаргах оюутнуудын санаачлагыг дэмжин шийдвэр<br />
гаргаж, эрхлэгчийг нь сургуулийн захирлын зөвлөлийн гишүүн<br />
болгож, намын хороо нь хэвлэх цаасыг нь гарган өгч, МАХН-ын<br />
Төв Хороо, НАХЯ сонин гэж үзэн үйл ажиллагааг нь зохицуулах<br />
66 Мөн тэнд<br />
67<br />
Баасансүрэн.Т. Монголд <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэвлэл бүрэлдэн төлөвшсөн нь.<br />
Гутгаар дэвтэр. УБ., 2009. х.39.<br />
68 Норовсүрэн.Л, Зулькафиль.М, Чойсамба.Ч. Монголын сэтгүүлзүй-100: Хамгийн<br />
хамгийн хамгийн. УБ., 2013. х.153.<br />
60
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
шийдвэр гаргасан нь “Цагийн толь” тэр үеийн хэмжүүрээр сонин<br />
байсныг илтгэж байна. Мөн албан ёсоор томилогдсон эрхлэгчтэй,<br />
ажил үүргийн хуваарь тодорхой ажилтнууд бүхий редакцтай,<br />
хэвлэсэн тоо ширхэг, зарсан үнэ нь тодорхой, өөрийн гэсэн уриатай,<br />
нэртэй, редакцын тухай мэдээллээ ил тод зарласан, олон нийтэд<br />
худалдан борлуулдаг байсан зэрэг баримт нь “Цагийн толь” бол<br />
сонин мөн гэдгийг батлаж байгаа тул цаашид “сонин” гэж нэг<br />
мөр нэрлэх үндэстэй юм.<br />
Хоёрдугаарт, “Цагийн толь” сонины үйл ажиллагааг хаасан,<br />
хязгаарласан алин болох тухай асуудал. Тус сониныг анхнаас нь<br />
дэмжиж байсан УБДС-ийн намын хорооны дарга Б.Батхишиг Намын<br />
Төв хороо, НАХЯ-наас хүмүүс ирж байцааж шалгахад нь хэрхэн<br />
хариу өгсөн тухайгаа “Оюутнууд шинэчлэлийг хүсч байхад бид<br />
тэдний чин эрмэлзлийг боож хааж болохгүй, тэгэх ч аргагүй. Хааж<br />
боох юм бол улам л тэдний эсэргүүцэлтэй тулгарах болно гэх зэргээр<br />
ярьж байж арай гэж оюутны сониныг авч үлдэв. Гэхдээ уг сониныг<br />
олшруулж тараах маягаар биш, харин ханын сонины хэлбэрээр<br />
гаргахыг зөвшөөрөв” 69 гэж дурссан байна. Үйл явдлын амьд<br />
гэрчүүдийн дурсамжаас харахад тухайн үед МАХН-ын Төв Хороо,<br />
НАХЯ-ны түвшинд “Цагийн толь” сониныг хэрхэх асуудал яригдаж,<br />
сонины зорилго чиглэлийг анхааран судлаж, үүсгэн байгуулагч,<br />
эрхлэн гаргагчидтай нь уулзаж санаа бодлыг нь тандсаны эцэст хаах<br />
шийдэлд хүрсэн нь тодорхой байна. Гэхдээ нийгмийн, ялангуяа<br />
оюутан залуусын сэтгэлзүйн байдал, уг шийдвэрээс үүдэн гарах<br />
сөрөг үр дагаврыг тооцсоны үндсэн дээр хувилан олшруулахгүй,<br />
зөвхөн ханын сонин хэлбэрээр гаргахыг зөвшөөрч “Цагийн толь”-<br />
ийг цаашид сонин хэлбэрээр оршин тогтнох, нэр нөлөө нь нэмэгдэх,<br />
олон нийтэд түгэх боломжийг нь хязгаарласан гэж үзэж болно.<br />
1988 оны 12-р сард Э.Бат-Үүл, С.Амарсанаа, С.Цогтсайхан<br />
нар “Шинэ үе” нэртэй нууц бүлгэм байгуулж, бичгийн машинаар<br />
цохисон ухуулах хуудсыг олшруулан 1990 оны нэгдүгээр сарын 2-3-<br />
нд шилжих шөнө Улаанбаатарын энд тэнд наасан нь залуучуудын<br />
үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх тэмүүлэл дээд цэгтээ хүрсний<br />
илэрхийлэл байлаа. 1989 оны 9-р сард МУИС-ийн төв байранд “Хайд<br />
69 Батхишиг.Б. Ардчилал шинэчлэлийн үйлсэд. УБ., 2007. х.26.<br />
61
Бадам-Очирын Галаарид<br />
парк” нэртэй ханын сонинг тус сургуулийн багш Д.Ламжав тогтмол<br />
эрхлэн гаргаж нам засгийн бодлого, нийгмийн байгууламжийг<br />
шүүмжилсэн материал бичих болсон нь их дээд сургуулийн багш,<br />
сэхээтнүүд дунд тогтолцоогоо эсэргүүцэх үзэл санаа хүчээ авч<br />
эхэлсний нотолгоо байв.<br />
Энэ үеэс л либертари философиор тайлбарлаж болох үзэл<br />
бодолтой байх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхүүдийг дэмжсэн, түгээн<br />
дэлгэрүүлэхийг зорьсон оролдлогууд хийгдэж, нэг ёсны мэдээллийн<br />
эрх чөлөө, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний хөрс суурь бүрэлдэх урьдач<br />
нөхцөл тавигдсан байна. Товчхондоо бол хүний “төрөлх эрхийн<br />
ойлголтын салшгүй хэсэг болсон үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх<br />
чөлөө нь нийгмийн дэг журамд зонхилогч нөлөө, байр суурьтай<br />
болох тухай” 70 либертари үзэл онолын биелэл болсон үзэгдэл тухайн<br />
үеийн нийгмийн шинэлэг сэтгэлгээнүүд 1980-аад оны сүүл үед хурц<br />
тод илэрч байсныг дээрх жишээнүүд нотолж байна.<br />
Энэ бол “Хэнд хэлэх зүйл байна, түүнд өөрийгөө илэрхийлэх эрх<br />
чөлөөг өгөх хэрэгтэй. Үнэн, оюунлаг бүхэн амьдарч, худал мунхаг<br />
нь сөнөх болтугай” хэмээх либертари үзэл санаа Монголын нийгэмд<br />
тодоор түгэн дэлгэрч, сэтгүүл зүйд хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний<br />
хөрс бүрэлдэж эхэлснийг давхар баталж байна. Ийнхүү үзэл бодлоо<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх чөлөө цухалзах болсныг “Хэвлэл нь олон<br />
нийтийн санаа бодлын бүтээгдэхүүн бөгөөд өөрөө бас энэхүү олон<br />
нийтийн санаа бодлыг бүтээж байдаг учраас мэдээллийн хэрэгсэл,<br />
тэр дундаа хэвлэмэл хэвлэл болоод олон нийтийн санаа бодлын<br />
харилцан үйлчлэл нь гүн гүнзгий диалектик шинж чанартай” 71 гэсэн<br />
байр сууринаас шинжилбэл <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо Монголд<br />
шинээр үүсэх урьдач нөхцөл ийнхүү тодорхой хэмжээгээр бүрдэж<br />
эхэлсэн байна.<br />
Чөлөөт хэвлэл үүсэх урьдач нөхцөл бүрдэхтэй холбоотойгоор<br />
дахин нэг асуудлыг дэвшүүлэхэд тухайн үед зарим иргэн төрийн<br />
мэдлээс ангид сонин хэвлэл гаргах, өөрийн хэвлэлээр үзэл бодлоо<br />
хараат бусаар илэрхийлэхийг оролдох болсон нь мөнөөх либертари<br />
70 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.157<br />
71<br />
Батмунх.Д. Роль средств массовой коммуникации в формировании общественного<br />
мнения в Монголии: социально-психологический аспект. Автореф. дис. ... канд.<br />
психол. наук: 19.00.05 / Рос. акад. упр. М., 1993 х.118.<br />
62
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үзэлтэй холбоотой. Үүнийг <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онол буюу либертари<br />
онолын дараах тайлбартай холбож үзсэн ч болно. “Либертари<br />
номлолыг дэмжигчид харилцааны сувгууд төрийн монопольт<br />
байхыг эсэргүүцэж байв. Тэдний бодлоор аль ч иргэн, эсвэл<br />
гадаадын иргэн өөрийнхөө хүсэл сонирхлын дагуу олон нийтийн<br />
харилцааны хэрэгслийг эзэмших, удирдах хязгааргүй боломжтой<br />
байх ёстой юм” 72 .<br />
Бид тус бүлэгтээ Монголын үндэсний сэтгүүл зүй үүсч<br />
хөгжсөн цаг үеэс нийгмийн социалист тогтолцооны үеүдэд<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> ул мөр байсан эсэх, <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл Монголд бодит утгаараа бий болоход нөлөөлсөн урьдач<br />
нөхцөл юу байсныг судлан шинжилж үзээд дараах дүгнэлтүүдийг<br />
хийлээ.<br />
1. Монголчууд бичиг соёлын нэн эртний уламжлалтай, Монгол<br />
улс 2011 онд үндэсний эрх чөлөөгөө тэмцэн олсон, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
үйлдвэрлэлд дэвшил гарч европ технологи нэвтэрсэн, Манж, Орос<br />
улсууд монгол хэлээр хэвлэл гаргаж байсан учраас үлгэр авах<br />
боломжтой болсон, уншигчид тодорхой хэмжээгээр бэлтгэгдсэн,<br />
сэтгүүл зүйн ажил эрхлэх туршлага бүхий сэхээтнүүдтэй болсон<br />
зэрэг хүчин зүйл 1913 онд Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүсэх<br />
угтвар нөхцөл болжээ.<br />
2. Монголын анхны тогтмол хэвлэл “Шинэ толь хэмээх бичиг”<br />
(1913-1914), түүний үргэлжлэл болох “Нийслэл хүрээний сонин<br />
бичиг” (1915.09.01-1920.01.23) нь төрөөс хараат бус, дэвшилтэт<br />
агуулгатай хэвлэл байсан нь Монголын сэтгүүл зүйн уламжлалд<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний элемент, шинж төлөв агуулагдаж байсны<br />
нотолгоо мөн. Иймд 1913-1920 оны нэгдүгээр сарыг хүртэлх<br />
хугацаанд Монголын сэтгүүлзүйд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> анхдагч<br />
шинжүүд ажиглагдаж байгаа ч нийгмийн орчин, эрх зүйн болон<br />
нийгмийн сэтгэл зүйн хүчин зүйлс бүрэлдээгүйгээс сонгодог<br />
утгаараа <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болтлоо хөгжиж чадаагүй байна.<br />
3. МАН-ын Төв хороо, Ардын засгийн газар, цэрэг ардыг<br />
гэгээрүүлэх хэлтсээс хамтран гаргасан “Уриа” сонин “Манай сонин<br />
намын үзэл суртлыг өргөн дэлгэрүүлж, ард түмнийг улстөрийн<br />
72 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016. х.70.<br />
63
Бадам-Очирын Галаарид<br />
талаар хүмүүжүүлэх чухал зэвсэг...” гэж 1921 оны долдугаар сарын<br />
19-нд гарсан анхны дугаартаа зарласан үеэс Монголын сэтгүүлзүйд<br />
олон ургальч үзэл орших боломжгүй болсон бөгөөд энэ байдал 1980-<br />
аад оны хоёрдугаар хагас хүртэл үргэлжилсэн байна.<br />
4. Социалист системийг тэргүүлэгч ЗХУ-д өөрчлөн байгуулалтын<br />
бодлого хэрэгжиж эхэлснээр тус системийн бүрэлдэхүүнд багтаж<br />
байсан Монгол улсын улстөр, үзэл суртлын бодлогод өөрчлөлт орж,<br />
ялангуяа сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн салбарын үйл ажиллагаанд<br />
олон ургальч үзэл бий болох таатай нөхцөл бүрэлдсэн байна.<br />
5. МАХН-ын Төв Хорооны Улстөрийн Товчоо 1988 оны<br />
долоодугаар сарын 6-ны өдөр 154 тоот тогтоол гарган БНМАУын<br />
СНЗ-ийн дэргэдэх Хэвлэл, утга зохиол хянах газрыг 1988 оны<br />
есдүгээр сарын 1-нээр тасалбар болгон татан буулгаснаар үг хэлэх,<br />
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө хангагдах эхлэл тавигджээ.<br />
6. МАХН-ын үзэл суртлын хатуу хяналтан дор үйл ажиллагаа<br />
явуулж байсан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн гол төлөөлөл<br />
болох “Үнэн” сонины эрхлэгчээр томилогдсон Л.Түдэв 1985 оноос<br />
сониныхоо нийтлэлийн бодлогод эрс өөрчлөлт оруулсан нь Монголд<br />
хэвлэл шүүмжлэмтгий байх боломжийг бүрдүүлж, үзэл бодлоо<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх чөлөөний үндсийг тавьж өгсөн байна.<br />
7. Тухайн үеийн гол хэвлэлүүд болох “Хөдөлмөр”, “Залуучуудын<br />
үнэн”, “Утга зохиол урлаг” “Улаан од” зэрэг сонины нийтлэлийн<br />
бодлого 1988 оноос эхлэн “Үнэн” сонины жишгээр харьцангуй<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй болсон, оюутнуудын <strong>чөлөөт</strong> сонин “Цагийн толь”<br />
мөн онд гарсан, НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг<br />
амьдралд хэрэгжүүлэхийг эрмэлзсэн улстөрийн нууц бүлгэмүүд<br />
үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж, улмаар 1990 онд ардчилсан хувьсгал<br />
өрнөсөн зэрэг нь Монголд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг бий<br />
болгож, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл үүсэх урьдач нөхцөл болсон байна.<br />
8. 1980-1990 оны хоорондох түүхэн зурвас цаг үед хэвлэлд<br />
либертари үзлийн үндэс тавигдаж, ийм үзэл зарим шинэ үзэгдэл болон<br />
цөөн тохиолдлоор илэрч байжээ. Гэвч “төр олон нийтэд нөлөөлөх<br />
бүх төрлийн хэрэгслийг эзэмших монополь эрх эдэлдэг” коммунист<br />
дэглэм хэвээр байсан учраас энэ үзэл санааны оролдлогууд газар авч<br />
амжилгүй төрийн хатуу цагдан хяналт дор хялбархан дарагдаж байв.<br />
64
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛД ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛ ҮҮССЭН<br />
НЬ, ТҮҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН ҮЕ ШАТ<br />
Энэхүү бүлэгт гол судлагдахуун болох Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong> төлөвшлийн бодит байдлыг тодруулах зорилго<br />
тавьж, 1990 оноос эхтэй ардчилсан <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүйн <strong>хөгжил</strong><br />
өнөөг хүртэл ямар үе шатыг туулж ирснийг тодруулах үечлэлийг<br />
хийх юм.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийг үечлэх алхам өмнө<br />
нь хийгдэж байсангүй. Харин доктор Д.Батмөнх “Чөлөөт хэвлэл<br />
ба нэр төр” (УБ., 2005) судалгааны бүтээлдээ хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслийг Хараат бус, Чөлөөт ардчилсан, Бие даасан гэж ангилаад,<br />
Монголын сэтгүүл зүйн хөгжлийн үе шатыг Нам төвтэй сэтгүүл<br />
зүй, Төр төвтэй сэтгүүлзүй, Төрөөс хараат бус сэтгүүл зүй гэж<br />
үечилсэн нь бий.<br />
Бидний тухайд Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> түүх, <strong>хөгжил</strong><br />
төлөвшлийг үечлэхдээ түүхэн үйл явцад хандах цаг хугацааны<br />
дарааллыг баримтлах зарчим болон хэв шинжийг судлах аргыг<br />
хэрэглэсэн болно. Үүнд:<br />
Нэгдүгээр үе: Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн эхэн үе (1990 -<br />
1998 он). Ардчилсан хувьсгалын үр дүнд үзэл бодлын эрх чөлөө<br />
нээлттэй болж, хүссэн хүн болгон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй үүсгэн байгуулах боломжтой болсноор Монголд <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл үүссэн. Энэ цаг үед Монголын үндэсний сэтгүүл зүйн<br />
уламжлал дахь тогтсон хэв маяг эвдэгдэж, хандлага, арга зүйн<br />
хувьд эрс шинэчлэл, хувьсгалын чанартай өөрчлөлт гарсан, энэ<br />
нь тухайн үеийн ардчилсан нийгэм, улс төрийн тогтолцооны үзэл<br />
санаан дахь либертари үзэл хандлагатай нягт холбоотой байсан тул<br />
энэ үеийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг “ардчилсан <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” гэж онцлон<br />
тодорхойлж үзлээ.<br />
Хоёрдугаар үе: Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн цэгцрэл (Self<br />
organizing) үе (1998 - 2008 он). Өмнөх үед <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бий<br />
болсон ч <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний туйлшрал, үүнээс үүдэлтэй<br />
либертари сэтгүүл зүйн гажуудал үүссэн, “шар хэвлэл” мэргэжлийн<br />
салбарт хариуцлага, ёсзүйн ноцтой асуудлууд үүсгэх болсон,<br />
65
Бадам-Очирын Галаарид<br />
төрийн <strong>хэвлэлийн</strong> монополь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> жам ёсны <strong>хөгжил</strong>д<br />
сөргөөр нөлөөлж байсан зэрэг хүчин зүйлийн улмаас хаос, эмх<br />
цэгцгүй байдал ноёрхож байв. Харин 1998 оны Хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөний тухай хууль батлагдан гарч, хэвлэлд тавих төрийн<br />
цензурыг хуулиар халж, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл жам ёсоор хөгжих эрх<br />
зүйн орчин бүрэн утгаараа бүрэлдэхийн зэрэгцээ хэдхэн жилийн<br />
дотор төрийн статустай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд үгүй болж,<br />
зөвхөн хувийн болон олон нийтийн статустай хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслийн “<strong>чөлөөт</strong>” хэлбэрийг зөвшөөрөх болж, улмаар нийгэм<br />
болон салбарын хүрээнд мэргэжлийн сэтгүүл зүйн тухай асуудал<br />
хөндөгдөн, өмнөх үед туйлширч хэтийдсэн гажуудлыг засаж<br />
залруулах нийгмийн хариуцлагын үзэл хандлага бий болж, нэг ёсны<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д цэгцрэл явагдсан цаг үе юм.<br />
Гуравдугаар үе: Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн үйл явц<br />
эрчимжсэн үе (2008 оноос өнөөг хүртэл). Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл<br />
онол цэгцэрч, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлтэй болох итгэл үнэмшил нэмэгдэн,<br />
түүнийг төлөвшүүлэх үйл явц сүүлийн арван жил идэвхтэй өрнөж<br />
байна. Гэвч өмнөх үеийн цэгцрэх үйл явц дуусахтай зэрэгцэн<br />
шинэ шинэ сорилтууд гарч ирсэн. Тухайлбал, тоон технологийн<br />
<strong>хөгжил</strong>, цахим хэрэгслийн шинэ давалгаа, Монголын нийгэм, олон<br />
нийтийн харилцаанд гарсан улс төрийн хийрхэл хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэлд нөлөөлөх болсон зэрэг эгзэгтэй олон шалтгааны улмаас<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бүрэн төлөвшиж чадахгүй, үйл явц сунжирсаар<br />
байгаа төлөвшлийн шийдвэрлэх оргил үе юм.<br />
Ингээд Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн дүр зургийг<br />
тодорхой байдлаар илтгэх, хэв шинжээрээ ялгамжаатай, гэхдээ<br />
хөгжлийн дэс дараалал бүхий үе шатуудыг тус тусад нь дэд<br />
бүлэг болгон авч үзье. Үе шат болгоны <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийн байдлыг тодорхойлохын тулд бид түүхэн баримтуудыг<br />
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх, тоймлох, мөн онцлогийг нарийвчлан<br />
тодорхойлохдоо <strong>чөлөөт</strong> сонинуудын агуулгыг задлан шинжлэх<br />
замаар судалгааг гүнзгийрүүлэв.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүх Монголын нэн шинэ түүхэнд хамаарах<br />
боловч судалгаа бага хийгдсэний улмаас орхигдуулсан баримт,<br />
шинжилж судлаагүй зүйл цөөнгүй байгааг тодруулж, сэтгүүл<br />
зүйн түүхийн бодит үнэнийг тогтоохыг эрмэлзэхийн зэрэгцээ<br />
66
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн асуудлыг судлан шинжлэхдээ<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тухай олон эшт үзэл баримтлал, онол номлолд<br />
тулгуурлах, үндэслэн тодорхойлохыг чухалд үзэв. Мэдээжийн<br />
хэрэг <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> либертари онол, түүний залгамж болсон<br />
нийгмийн хариуцлагын тухай онол, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг үнэлдэг олон<br />
улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн шалгуур үзүүлэлтүүдийг онолын<br />
баримжаа болгосон болно.<br />
2.1.Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн эхэн үе (1990 оноос 1998 он<br />
хүртэл)<br />
1990 он бол Монголын сэтгүүл зүйн түүхэнд эрс өөрчлөлт,<br />
шинэ хөгжлийн замд хөтөлсөн онцгой жил юм. Монголд ардчилсан<br />
нийгмийг байгуулахын төлөөх хөдөлгөөн маш богино хугацаанд<br />
нийгмийг хамарч эхэлсэн билээ.<br />
“1990-ээд он нь Монголын түүхэнд улс төр, эдийн засгийн<br />
төдийгүй нийгмийн сэтгэлгээ, харилцааны шинэ үеийн эхлэлийг<br />
тавьснаараа онцгой юм. Үнэхээр ч нийгмийн өөрчлөлтийн хүчин<br />
зүйл болох дээрх шинэчлэлт үгүйгээр ардчилал, зах зээлийн<br />
тогтолцоо руу тайван замаар шилжихгүй байсан. Өөрөөр хэлбэл<br />
нийгмийн бүлэг, давхаргууд шинэчлэлтийг хүлээн зөвшөөрсөн нь<br />
тухайн үед бий болсон хямралаас гарахад чиглэгдэж байлаа” 73 .<br />
“Ардчилал, ил тод байдал, олон ургальч үзэл хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслийн үйл ажиллагаа, нийтлэл нэвтрүүлгийн бодлогод өөрийн<br />
гэсэн байр суурийг эзлэх болсон нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн<br />
үйл ажиллагааг бүхэлдээ ардчилах үйл явцад хүчтэй нөлөөлж<br />
эхлэв” 74 гэсэн судлаачийн дүгнэлт дээрх санааг баталж байна.<br />
“1980-аад оны дунд үеэс эхэлсэн мэдээллийн “зөөлөн”<br />
хувьсгал 1990 оноос бүр ч эрч хүчээ авав. Өөрөөр хэлбэл хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүд олон нийтийн байр сууринд түшиглэн<br />
нийгмийн амьдралд нөлөөлөх болсон юм... Нөгөө талаас, нийгмийн<br />
бүлгүүдийн эрх ашиг, сонирхлын зөвшилцөлд олон нийтийн<br />
мэдээллийн хэрэгсэл бодитой үүрэг, байр суурьтай болсныг хэлэх<br />
хэрэгтэй” 75 .<br />
73 Болд-Эрдэнэ.Б. Нийгэм, улс төр, хэвлэл мэдээлэл. УБ., 1999. х.75.<br />
74<br />
Зулькафиль.М. Орчин үеийн сэтгүүл зүй // Сэтгүүл зүйн судалгааны бүтээлүүд.<br />
I боть. УБ., 2015. х.29.<br />
75<br />
Болд-Эрдэнэ.Б. Нийгэм, улс төр, хэвлэл мэдээлэл. УБ., 1999. х.79.<br />
67
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Ийнхүү ардчилсан хувьсгалын үр дүнд өмнөх нийгмийн хэвлэл<br />
мэдээлэлд тавьдаг байсан хатуу хараа хяналт суларч, харин ч<br />
эсрэгээр үзэл бодлын эрх чөлөө хэвлэлд тусгалаа олж, нам төрийн<br />
хараа хяналтгүйгээр бие даасан <strong>чөлөөт</strong> сонин хэвлэл үүсгэн<br />
байгуулах оролдлогууд ар араасаа ээлж дараалан гарах болсон юм.<br />
“1990 онд өрнөсөн ардчилсан хувьсгал нийгмийн амьдралын<br />
бүх хүрээ, салбар өөрчлөн шинэчлэгдэж, хөгжлийн цоо шинэ замаар<br />
замнах, үйл ажиллагааг бүхэлдээ шинээр зохион байгуулахад<br />
хүргэсэн нь Монголын сэтгүүл зүйг ч тойрч өнгөрсөнгүй... Энэхүү<br />
шилжилтийн үед Монголын сэтгүүл зүй өөрийнхөө үйл ажиллагааг<br />
бүхэлдээ өөрчлөн шинэчлэх болон нийгэмд өрнөж буй өөрчлөлт<br />
шинэчлэлтийн үйл явцад нөлөөлөх зэрэг хоёр чухал зорилтыг нэгэн<br />
зэрэг шийдвэрлэх болсон” 76 юм.<br />
Хэдийгээр урьд өмнөхөөс ихээхэн ялгаатай, шүүмжлэлтэй<br />
хандаж болох олон зүйлтэй ч үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний<br />
үзэл санаа нийгэмд бүрэлдэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн эхлэл үеийг нэлээд түүхчилсэн хэлбэрээр<br />
харуулж, түүхэн баримтыг тодруулах шаардлагатай болж байна.<br />
Тэрхүү өөрчлөлтийн эхлэл, шинэ сэтгүүлзүйн анхдагч нь “Шинэ<br />
толь” сонин юм. Ардчиллын төлөө хөдөлгөөний анхдагчдын нэг,<br />
сэтгүүлч С.Амарсанаа “Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд”<br />
номондоо 1990 оны нэгдүгээр сарын 6-ны Бямба гарагт МУИСийн<br />
криминалистикийн лабораторид болсон МоАХ-ны Ерөнхий<br />
зохицуулах зөвлөлийн гишүүдийн ээлжит уулзалтын үеэр МоАХ<br />
өөрийн гэсэн сонин хэвлэлтэй болох асуудал яригдаж сонин,<br />
сэтгүүлийнхээ нэрийг хүртэл тогтсон тухай бичжээ. Тэрбээр<br />
“Сонинтой болох тухай асуудлыг хэлэлцэхэд нэг сэтгүүл, нэг<br />
сонинтой болъё гэсэн санал гарлаа. Би сониноо “Шинэ үе” гэж<br />
нэрлэх санал гаргав... Ингээд хэсэг ярилцаж зөвлөлдсөний дараа<br />
“Шинэ үе”-ийн эхний үгийг, “Цагийн толь”-ийн сүүлийн үгийг авч<br />
нийлүүлээд “Шинэ толь” гэж нэрлэхээр шийдлээ” 77 гэж дурсчээ.<br />
“Ардчилсан үйл явцын эхэн үе дэх анхны сонин бол 1990 оны<br />
3 сараас эхэлсэн ШИНЭ ТОЛЬ юм. 1988 оны мөнөөх хаагддаг<br />
76 Зулькафиль.М. Орчин үеийн сэтгүүл зүй // Сэтгүүл зүйн судалгааны бүтээлүүд.<br />
I боть. УБ., 2015. х.29.<br />
77 Амарсанаа.С. Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд. УБ., 2011. х.98.<br />
68
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
“Цагийн толь”-оос “толь”-ийг нь аваад, С.Цогтсайхан нарын<br />
1989 оны нэгдүгээр сард гудамжинд наасан ухуулах хуудасныхаа<br />
доор бичсэн “Шинэ үе” гэдэг үгээс “Шинэ”-ийг аваад сэтгүүлч<br />
С.Амарсанаа бид хоёрын өгсөн нэр юм шүү дээ.” 78 гэж 1989 онд<br />
Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөнийг үүсгэн санаачлагчдын<br />
нэг Дарь.Сүхбаатар бичсэн нь С.Амарсанаагийн бичсэнтэй таарч<br />
байна. Тус сониныг хоёр дахь дугаараас нь эрхэлсэн С.Баяраа ийм<br />
хэвлэл гаргах болсон хэрэгцээ шаардлага нь юу байсан талаар<br />
“Үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх чөлөө бүрэн хаалттай<br />
байсан цаг үед ардчиллын үзэл санааг аль болох олон хүнд хүргэх<br />
шаардлагатай байсан учраас энэ сонинг нууцаар хэвлэж, улмаар<br />
МоАХ-ны анхдугаар хурлын үеэр тараасан” 79 гэж өгүүлсэн байна.<br />
Энэ нь Монголын сэхээтнүүдийн <strong>чөлөөт</strong>эй хэвлэн нийтлэх<br />
гэсэн ХХ зууны эхэн үеийн оролдлого, хүсэл зорилго хэдийгээр<br />
нам төрийн хатуу хяналтаар хязгаарлагдсан ч <strong>чөлөөт</strong>эй хэвлэн<br />
нийтлэх боломж гартал амь бөхтэй хадгалагдаж байгаад эргэн<br />
сэргэсэн <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> түүхийн эхлэлийн сонин содон үзэгдэл<br />
байв. Өөрөөр хэлбэл ХХ зууны эхэн үеийн монгол сэхээтнүүдийн<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэлтэй болох гэсэн хүсэл эрмэлзлэл бөхөлгүй байсаар<br />
ардчиллын таатай нөхцөл үүссэн нийгмийн шилжилтийн үед эргэн<br />
сэргэсэн үйл явдал гэж үзэх үндэслэлтэй юм.<br />
Гэхдээ “Шинэ толь”-ийн анхны дугаар хоёрдугаар сарын 18-нд<br />
Монголын Ардчилсан Холбооны анхдугаар их хурал дээр тарсныг<br />
Дарь.Сүхбаатар гуравдугаар сар гэж андуурсан байна. Ардчилсан<br />
хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож явсан хүмүүсийн дурсамжид энэ<br />
мэтээр өдөр цаг, үйл явдлыг андуурах явдал мэр сэр гарч байгааг<br />
судлаачид анзаарч, амьд гэрч, оролцогчдын дурсамж яриаг ч гэсэн<br />
аль болох нарийн нягтлах шаардлага гарч байна.<br />
“Шинэ толь”-ийн анхны дугаарыг С.Амарсанаа эрхэлсэн байна.<br />
“Энэ өдөр (1990 оны хоёрдугаар сарын 18-ны ням гараг. Б.Г.)<br />
мөн Монголын анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл “Шинэ толь” сонины анхны<br />
дугаарыг нууцаар хэвлэн гаргасан юм. Уг дугаарыг би редакторлаж,<br />
Мягмарсамбуу макетыг нь хийгээд хэвлүүлэх ажиллагааг Зориг<br />
78 Должинсүрэн.Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ., 2016. х.11.<br />
79 “С.Баяраа: С.Зориг зөвшилцлийг эрхэмлэдэг байлаа” ярилцлага. Ардчилал<br />
сонин. 2015.02.17. №32, 33.<br />
69
Бадам-Очирын Галаарид<br />
өөрөө биечлэн хариуцсан билээ” 80 гэж С.Амарсанаа бичсэн, “Миний<br />
хувьд “Шинэ толь” сонины хоёр дахь дугаараас эхлэн эрхлэгчээр<br />
ажилласан” 81 гэж С.Баяраа дурссан нь үүнийг нотолж байна.<br />
Харин энд нэр дурдагдаж буй Ш.Мягмарсамбуу “Тэр сониныг<br />
Шинжлэх ухаан мэдээллийн төвд ажиллаж байсан Тэрбиш,<br />
Эрдэнэбат зэрэг гурван залуугаар хийлгэсэн юм байна билээ” 82<br />
гэж хэлсэн нь тухайн цаг үеийн үйл явдалд оролцож байсан олон<br />
хүний яриатай таарч байна. Ш.Мягмарсамбуу “Шинэ толь” сонины<br />
анхны дугаарын дэглэлтийг хийгээгүй, тэр үед “Ардчилал” сонины<br />
олон нүүр бүхий дугаар бэлтгэх даалгавар С.Зоригоос аваад завгүй<br />
байсан нь өөрийнх нь яриа дурсамжаар батлагдаж байна.<br />
“Хурал эхлэхэд л ардчиллын дуу хоолой болсон “Шинэ толь”<br />
сонины эхний дугаар тараагдаж билээ. Энэ сониныг миний дүү<br />
Отгонбаярын минь дотнын найз Нацагийн Жаргалсайхан макет<br />
загварыг хийгээд хэсэг нөхдийн хамт 17-ны шөнө хэвлүүлэн авчирч<br />
хурлын төлөөлөгчдийн сандал дээр тавьж байсныг сайн мэдэх юм” 83<br />
гэж Ардчилсан хөдөлгөөний идэвхтэй тэмцэгчийн нэг, “Дугуй<br />
заалны Оюунаа” гэгддэг Тодын Оюунчимэг дурсамжийн номондоо<br />
бичжээ. Энд яригдаж буй Н.Жаргалсайхан бол мөнөөх Шинжлэх<br />
ухаан, мэдээллийн төвд ажиллаж байсан гурван залуугийн нэг гэдэг<br />
нь Т.Оюунчимэгийн энэхүү дурсамж, С.Баяраагийн дурсамж зэрэг<br />
эх сурвалжаас тодорхой байна.<br />
“Шинэ толь” сонин А3 форматын хоёр нүүрээр нийтдээ далаад<br />
дугаар гараад үйл ажиллагаагаа зогсоожээ. “Шинэ толь” сонины<br />
анхны дугаар дээр “1990 оны хоёрдугаар сарын 10” гэсэн огноо<br />
байгаа боловч 1990 оны хоёрдугаар сарын 17-ны шөнө тухайн<br />
үеийн Шинжлэх ухаан мэдээллийн төвийн хэвлэх үйлдвэрт нууцаар<br />
10000 хувь хэвлэн маргааш өглөө нь тараасан болох нь судалгаагаар<br />
тогтоогдож байна.<br />
“Шинэ толь” сонин нь анхны дугаараасаа толгой дээрээ “Сайн<br />
үйлс бүхэн дэлгэрэх болтугай!” гэсэн уриа, нэрнийхээ дор “Монголын<br />
80 Амарсанаа.С. “Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд” УБ., 2011. х.169-170.<br />
81 Должинсүрэн.Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ., 2016. х.16.<br />
82<br />
Баасансүрэн.Т. Монголд <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэвлэл бүрэлдэг төлөвшсөн нь.<br />
Гутгаар дэвтэр. УБ., 2009. х.37.<br />
83<br />
Оюунчимэг.Т. “Миний хүссэн ардчилал биш” УБ., 2011. х.21.<br />
70
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ард түмний <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” гэсэн тодотголтой хэвлэгдэж байсан ч<br />
МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулах зөвлөлийн гишүүдийн уулзалтаас<br />
ийм сонин эхлэн гаргах шийдэлд хүрч, нэрийг нь тогтсон, сонины<br />
борлуулалтын орлого МоАХ санхүүжилтийн гол эх үүсвэр байсан<br />
баримт нь тус сонин эхэндээ улстөрийн хөдөлгөөний харьяа хэвлэл<br />
байсныг харуулж байна. Харин 11 дэх дугаараасаа эхлэн жинхэнэ<br />
утгаараа <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болсныг “Чөлөөт хэвлэлийг жинхэнэ<br />
утгаар нь хөгжүүлэхийн тулд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл аливаа<br />
улстөрийн нөлөөнөөс ангид, хараат бус байх зарчим хангагдах<br />
ёстой гэдэг үндэслэлээр манай редакцийн хүсэлтээр “Шинэ толь”<br />
сониныг бие даалгах шийдвэр эхний 10 дугаар хэвлэгдсэний дараа<br />
гарсан” 84 гэж тухайн үеийнх нь эрхлэгч нотолж байна.<br />
Аливаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг тэр үед төрийн<br />
эрхийг барьж байсан МАХН-аас, коммунист үзэл суртлаас<br />
хамааралгүйгээр тогтмол эрхлэн гаргаж болно гэдгийг нотлон<br />
харуулсан хоёрдахь сонин бол “Ардчилал” юм. “Ардчилал”<br />
сонины анхны албан ёсны дугаар 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 6-7-<br />
нд шилжих шөнө Улсын <strong>хэвлэлийн</strong> комбинатын Сонины хэвлэх<br />
үйлдвэрт А2 форматын 4 нүүрээр хэвлэгджээ.<br />
Хэдийгээр анхны болоод дараа дараагийн дугааруудын<br />
алинд нь ч сониныхоо бодлого, зорилго, редакцийн байр суурийг<br />
тодорхойлсон ямар нэгэн өгүүлэл нийтлээгүй ч үзэл бодлын <strong>чөлөөт</strong><br />
индэр байх, өөрөөр хэлбэл <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл байх эрмэлзэлтэй байсан<br />
нь “Ардчилал” сонин МоАХ, МоАН-ын үзэл санааг түгээхээс<br />
гадна сэтгүүлчид, сэхээтнүүд үгээ зоригтой хэлэхэд зориулагдсан<br />
<strong>чөлөөт</strong> индэр болох учиртай. Сайн хэлж, уриалж, ухуулахгүй бол<br />
сэтгүүлчид маань шинэ үзэл санааг идэвхтэй дэмжихэд төдийлөн<br />
бэлэн биш байна” 85 гэж тус сониныг анх гардан хариуцаж байсан<br />
хүмүүсийн нэг С.Амарсанаа 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 06-ны<br />
өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэнээс тодорхой ойлгогдож байна. Мөн<br />
ардчиллын үйл хэргийн төлөө ил тод ажиллах иргэний зоригтой<br />
сэтгүүлч тухайн үед цөөн байсан учраас сонин гаргахад хүч дутмаг<br />
байсныг энэ тэмдэглэл харуулж байна.<br />
84 “С.Баяраа: С.Зориг зөвшилцлийг эрхэмлэдэг байлаа” ярилцлага “Ардчилал”<br />
сонин. 2015.02.17. №32, 33.<br />
85<br />
Амарсанаа.С. Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд УБ., 2011. х.212.<br />
71
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Сонин хэвлэх асуудал 1990 оны эхнээс яригдсан, МоАХны<br />
ерөнхий зохицуулагч С.Зориг өөрийн төрсөн ах, “Новости<br />
Монголии” сонинд ажиллаж байсан С.Баяраа, мөн сонины ажилтан<br />
Ш.Мягмарсамбуу нарт “Ардчилал” сонины анхны дугаарыг эрхлэн<br />
гаргах үүрэг өгсөн боловч боловч боловсон хүчин дутагдалтайн<br />
улмаас сонины редакц бүрдээгүй нь “Хоёрхон хүнээс чинь яаж<br />
ч өөдтэй сайн сонин гарах вэ дээ. Тэд нар материал өгнө гэсэн<br />
боловч байдаггүй. Тэр үед Ардчилсан холбооны зохицуулах зөвлөл<br />
хуралдав. Хуралд нь бид сониноо редакцийн бүтэцтэй болгож<br />
зохион байгуулаач гэж хүсэлт гаргав” 86 гэж “Ардчилал” сонины<br />
анхны макетыг хийсэн Ш.Мягмарсамбуу дурссан, С.Амарсанаа<br />
“Бүгд цаанаа үндсэн ажилтай учраас редакц байхгүй, эрхлэн гаргах<br />
мэргэжлийн хүнгүй яваад байсан аж. Мягмарсамбуу сүүлийн хоёр<br />
удаагийн ЕЗЗ-ийн хуралд оролцож “Сониноо гаргах гэж байна. Хүн<br />
нэмж өгөөч” гэж нэхдэг байв” 87 гэж бичсэнээс үзэхэд тодорхой<br />
байна.<br />
Сэтгүүлч С.Амарсанаа “Хөдөлмөр” сониноос 1990 оны<br />
гурав, дөрөвдүгээр сарын заагаар халагдаж, улмаар С.Баяраа,<br />
Ш.Мягмарсамбуу нарт хүч хавсрахаар ирснээр “Ардчилал”<br />
сонины редакц бий болжээ.Шинэ сонины эхийг “Новости<br />
Монголии” сонины газарт бэлтгэн бэлэн болсон материалуудаа<br />
Сонины хэвлэх үйлдвэрийн ажилчин Л.Азбаярт аваачиж өгдөг<br />
байжээ. Ш.Мягмарсамбуугийн төлөвлөсөн макетын дагуу сонины<br />
үйлдвэрийн ажилчид өрж боож, дардас уншилтыг С.Амарсанаа,<br />
Ш.Мягмарсамбуу, С.Баяраа нар хийж, сэтгүүлч Цахиагийн<br />
Элбэгдорж, Батын Эрдэнэбаатар, Мягмарсүрэн нар тэдэнд туслан<br />
зарим материалыг эхтэй нь тулгалцан уншсан байна. Энд онцлоход<br />
МоАХ-г үүсгэн байгуулагчдын нэг сэтгүүлч Ц.Элбэгдорж<br />
“Ардчилал” сонины энэхүү албан ёсны анхны дугаар, мөн Эрдэнэтэд<br />
хэвлэгдээд сүүлд нь хураагдсан анхны дугаар хоёрын аль алиных нь<br />
эх материалыг уншилцаж гар бие оролцсон бол “Ардчилал” сонины<br />
албан ёсны анхны дугаарын макетыг хийсэн Ш.Мягмарсамбуу<br />
86 Баасансүрэн.Т. 1990 оны ардчилсан хувьсгал ба Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
<strong>хөгжил</strong>, түүний цаашдын төлөв. УБ., 2009. х.495.<br />
87<br />
Амарсанаа.С. “Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд” 1-р дэвтэр. УБ., 2011.<br />
х.207<br />
72
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
дараахан нь гарсан “Үндэсний дэвшил” сонины эх загварыг мөн<br />
гаргаж өгч байсан нь тухайн үед ардчиллын үйл хэрэгт ил тод<br />
оролцох сэтгүүлч цөөхөн, байгаа хэд нь чин сэтгэлээрээ энд тэндгүй<br />
очиж хүч нэмж, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> эх суурийг тавихын төлөө зүтгэж<br />
байсантай холбоотой юм. Сүхбаатарын талбайд улстөрийн өлсгөлөн<br />
анх зарласан 13 хүний нэг З.Эрдэнэбат анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлүүд бий<br />
болохоор дуншиж байсан цаг үеийн тухай дурсамждаа “МоАXны<br />
Ерөнхий Зохицуулах Зөвлөлд байхдаа одоогийн Ерөнхийлөгч<br />
Элбэгдорж бид хоёр “Ардчилал” сонины материалаа унших,<br />
цэгцлэх подвал хайгаад гутлынхаа улыг цоортол aлхаж байж билээ.<br />
Бас С.Амарсанаа бид хоёр хэвлэх үйлдвэрт партизаны аргаар<br />
сониныхоо ганц дугаарыг ч гэсэн гаргачих гэж зүтгээд ердөө ч<br />
бүтээгүй юмдаг. Ардчилсан нам байгуулагдаж байж л бид сая<br />
нэг юм хууль ёсоор “Ардчилал” сонины анхны дугаарыг гаргаж<br />
чадаж билээ” 88 гэж бичсэн нь тэр үед шинээр сонин хэвлүүлэх гэдэг<br />
амаргүй ажил байсныг нотолж байна.<br />
“Ардчилал” сонины анхны дугаарын загвар дэглэлтийг<br />
Ш.Мягмарсамбуу шинэлэг байдлаар хийж, тухайн үедээ манай<br />
сэтгүүлзүйд төдийлөн нэвтрээгүй байсан задгай макет ашиглаж,<br />
нэгдүгээр нүүрний гол зураг болох жагсаал цуглааны зургийг<br />
нүүрний энгээр тавьж, “Шинэ цаг ирлээ сэрцгээе!” гэсэн гарчгийг<br />
мөн томоор өгсөн нь тухайн үедээ дизайны зоримог шийдэл, шинэ<br />
өнгө төрх болж чаджээ. Ингэхдээ МОАХ-ны логон дээрх гал,<br />
“Шинэ цаг ирлээ сэрцгээе!” гэсэн гарчгийг улаан өнгөөр ялгаж,<br />
бусдыг нь хар цагаанаар хэвлэсэн байна. Сониныг эрхлэн гаргагч,<br />
редакцийн талаар “Сонины зөвлөл” гэж бичсэнээс өөр тодорхой<br />
мэдээлэл байхгүй ч анхны дугаарыг бүтээхэд оролцсон Л.Азбаяр,<br />
С.Амарсанаа, С.Баяраа, Ш.Мягмарсамбуу, Ц.Элбэгдорж нарын 28<br />
хүний нэрийг цагаан толгойн үсгийн дарааллаар нэгтгэн бичсэн нь<br />
хожим гарсан олон сонины хувьд дагаж мөрдөх жишиг, аль ч үеийн<br />
судлаачдад хэрэг болох мэдээллийн чухал эх сурвалж болсон байна.<br />
Тус сонин хоёр дахь дугаараасаа эхлэн “Улаанбаатар. Бага<br />
тойруу. “Залуус” танхим” гэж хаягаа, “Д.Сүхбаатарын нэрэмжит<br />
Улсын <strong>хэвлэлийн</strong> комбинатад хэвлэв” гэж хэвлэсэн газраа мэдээлж<br />
88 Должинсүрэн.Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон УБ., 2016. х.29.<br />
73
Бадам-Очирын Галаарид<br />
эхэлсэн ч редакцийн мэдээлэл “Сонины зөвлөл” гэсэн бүрхэг үгээр<br />
хязгаарлагдсан хэвээр байжээ.<br />
“Ардчилал” сонины түүхтэй холбоотойгоор зайлшгүй дурдах<br />
ёстой нэг зүйл бол анхны зэрэгцээ дугаарын асуудал юм. Энэ дугаар<br />
нь “Сайн үйлс бүхэн дэлгэртүгэй” гэсэн уриатай, “Монголын<br />
ардчилсан намын анхдугаар их хуралд зориулав” гэж толгой,<br />
урианыхаа дээгүүр томоор бичсэн, цагаан сүүдэртэй хар өнгийн<br />
“А” үсгэн дээр галын дөл зурсан логотой, “Ардчилал” хэмээх<br />
нэрийнхээ бүх үсгийг жижиг үсгээр бичсэн, толгойныхоо доогуур<br />
“№ 000001 МоАХ, Монголын ардчилсан нам, Үнэ 2 төгрөг” гэж<br />
бичсэн А3-ын хэмжээтэй 4 нүүр сонин байжээ. Нэгдүгээр нүүрийн<br />
дээд хэсэгт хөндлөнгөөр “Үнэн” сонины 1990 оны №60-аас авсан<br />
“Ард түмний сонорт хүргэх улстөрийн тунхаглал”-ыг нийтэлж,<br />
1990.III.14 гэсэн огноотой “Шинэ сэтгэлгээгээр хандъя” гарчигтай<br />
мэдэгдлийг доогуур нь байрлуулжээ. Сонины хоёрдугаар нүүрт<br />
Г.Бошигтын “Шинэ маягийн намын тухай”, Ц.Элбэгдоржийн<br />
“Үнэний мөр цагаан” өгүүллүүд хэвлэгдсэн байна. Г.Бошигт<br />
шинэ, хуучин намуудын ялгаа, ардчилал гэж юу болох, нам ба ард<br />
түмний эрх, онцлогийн талаар ухуулан өгүүлсэн бол Ц.Элбэгдорж<br />
шинэ тулгар ардчилсан хөдөлгөөний эсрэг эрх баригч МАХН ямар<br />
бодлого барьж байгааг шүүмжлэн илчлээд нэг намын ноёрхол<br />
өндөрлөж байгаа, цагаан морин жилийн өдөр бүхэн түүхэнд орж<br />
буйг тэмдэглээд “Цаг үе бүхнийг өөрчлөх жамтай ч цаг үеийг<br />
түр эзэгнэн саатуулагч хүчин байдаг ажээ” хэмээн ардчиллын<br />
үйл хэрэгт зүйл бүрээр хориг тавихыг оролдож буй хуучинсаг<br />
хүчнийхнийг дүгнэсэн байна. “Ардчилал” сонины энэхүү дугаарыг<br />
нийтэд түгээлгүй устгасан гэдэг бөгөөд загвар дэглэлтийн хувьд<br />
ядмагхан, шрифтийн сонголт тааруу, шугам, тусгаарлах элементийг<br />
болхи хэрэглэсэн, техникийн талаас гүйцэтгэл муутай, хэвлэлтийн<br />
чанар ч сайнгүй байгаа нь орон нутгийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэсний<br />
нотолгоо гэж үзэж болмоор байна.<br />
Энэ дугаарыг хаана хэдэн хувь хэвлэсэн, дугаар гаргахад<br />
оролцсон хүмүүс, эрхлэн гаргагчдын нэр, тэр бүү хэл яг хэдэн сарын<br />
хэдний өдөр хэвлэгдэн гарсан нь ч уг сониныг харахад тодорхой<br />
бус байна. Гэхдээ ардчилсан хөдөлгөөний удирдагч С.Зориг<br />
нэгэн зэрэг хэд хэдэн хувилбараар сонин бэлдүүлж байсан тухай<br />
74
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Ш.Мягмарсамбуугийн дурсамж яриа, “Анхны дугаар Эрдэнэтэд<br />
гарсан юм” 89 гэж Нанж.Лхагва ярилцлага өгөхдөө хэлсэн зэрэг олон<br />
баримтаар энэ дугаар Эрдэнэтэд хэвлэгдсэн болох нь батлагдаж<br />
байна. Энэ сонин нь 1990.III.14 гэсэн огноотой мэдэгдэл нийтэлсэн<br />
болохоор энэ өдрөөс хойш, сонины толгой дээгүүр “Монголын<br />
Ардчилсан намын анхдугаар их хуралд зориулав” гэж нүүрний<br />
энгээр бичсэн учраас тус их хурал болсон 1990 оны дөрөвдүгээр<br />
сарын 8-наас өмнө хэвлэгдсэн нь тодорхой байна.<br />
“Ардчилал” сонин ингэж олон хувилбараар хэвлэгдэхээс гадна<br />
редакц нь хуваагдах, ижил төстэй нэрээр өөр өөр редакц эрхлэн<br />
гаргах зэргээр ихээхэн хөдөлгөөнтэй байсан нь хожмын судлаачдыг<br />
төөрөгдөлд оруулж болзошгүй тул амьд гэрч, бодит баримт байгаа<br />
дээр нь “Ардчилал” сонины түүхийг нарийвчлан тодотгох нь чухал<br />
юм. Зөвхөн “Ардчилал” сонины эрхлэгчээр 1990-ээд оны эхний<br />
хагаст ажилласан хүмүүс гэхэд л С.Амарсанаа, Ш.Мягмарсамбуу,<br />
Нанж.Лхагва, Б.Эрдэнэбаатар, С.Адияахүү, Дарь.Сүхбаатар гээд<br />
нэлээд олон хүн байна.<br />
“Ардчилал” сонин 1991 онд “Ардчилал” нэртэй хавсралт сонин<br />
3 дугаар гаргаж үзээд шинэ сонин эрхлэн гаргаж болох юм гэсэн<br />
шийдэлд хүрсэн тул “Сайн байна уу” сониныг эрхлэн гаргахаар<br />
болжээ. Тэд “Гэрчилгээ №133. Үүсгэн байгуулагч “Ардчилал”<br />
сонины газрын өргөдлийг хянан хэлэлцээд “Сайн байна уу”<br />
сонинг улсын бүртгэлд бүртгэж, БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт хэвлэл<br />
мэдээллийн үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрч гэрчилгээ олгов.<br />
БНМАУ-ын Хууль зүйн яам. 1991 оны 12-р сарын 12 өдөр” гэсэн<br />
албан ёсны гэрчилгээ авсны үндсэн дээр 1992 оны гуравдугаар сард<br />
анхны дугаараа гаргажээ.<br />
Энд хэд хэдэн зүйл анхаарал татаж байна. “Сайн байна уу”<br />
сониныг бие даасан сонин байлгахаар анхнаасаа бодолцсон нь тус<br />
сонины эрхлэгч Ш.Мягмарсамбуу “Сайн байна уу? Та” гарчигтай<br />
редакцын зурвастаа “Ардчиллын ачаар Монголд биеэ даасан, аль<br />
нэг байгууллагын бөөрөнд аваачиж наагаагүй хэвлэл бий болох зам<br />
нээгдэв. Урьд манайх нийт үндэстний биеэ даасан, өдөр тутмын<br />
сонинтой байсангүй. Одоо ч алга. Тиймээс “Ардчилал” сонины<br />
89 “Нанж.Лхагва: “Ардчилал” сонин монголчуудын нүдийг нээж өгсөн” ярилцлага<br />
//“Ардчилал” сонин. 2012.04.09. №071,072.<br />
75
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хамт олон ийм нэгэн сонины эх үүсвэрийг тавих эрмэлзэл өвөрлөн<br />
“Сайн байна уу” сониныг та бүхэндээ толилуулж байна” 90 гэснээс<br />
тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл үндэсний хэмжээний өдөр тутмын<br />
<strong>чөлөөт</strong> сонин бий болгох санаачилгыг “Ардчилал” сониныхон анх<br />
гаргаж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд “Сайн байна уу” сониныг<br />
гаргажээ хэмээн дүгнэж болно.<br />
Хоёр дахь онцлог нь энэ бол хавсралт сонин биш, бие даасан<br />
сонин бөгөөд “Ардчилал” сонин энд зөвхөн үүсгэн байгуулагч<br />
субъект л юм гэдэг нь эрхлэгчийнх нь анхны дугаартаа бичсэн<br />
үгнээс ч, Хууль зүйн яамнаас олгосон гэрчилгээн дээрх “Сайн байна<br />
уу” сонинг улсын бүртгэлд бүртгэж” гэсэн үгнээс ч тодорхой байна.<br />
“Ардчилал” сонин хэсэг хугацаанд “Ардчилал times” нэрээр<br />
гарсан түүх бас байна. ”Ардчилал times” сониныг С.Зориг, Нанж.<br />
Лхагва, Ш.Мягмарсамбуу нар хувийн хэвшлийн нийгэм улстөрийн<br />
чиглэлтэйгээр сард 2 удаа А-2 хэмжээтэй 8 нүүрээр хэвлэгдэнэ<br />
гэж ХЗЯ-нд 1993 оны наймдугаар сарын 9-нд бүртгүүлсэн байна.<br />
“Ардчилал times” сонины анхны дугаарт “Эрхлэн гаргагчид:<br />
Нанжаагийн Лхагва, Чонайн Куланда, Санжаасүрэнгийн Зориг,<br />
Шавьхүүгийн Мягмарсамбуу” гэж зарлан мэдээлсэн байна.<br />
Ерөнхий эрхлэгч Нанжаагийн Лхагва ийм сонин гаргасны учрыг<br />
тайлбарласан эрхлэгчийн зурвастаа “Дөрвөн хүний үүсгэн<br />
санаачилсан энэ сонин бол хувийнх байх болно... “Ардчилал Таймс”<br />
буюу (Ардчилал-Цаг үе) сонин ямар ч нам, эвсэл, байгууллагын<br />
мэдэлд орохгүй <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл байж эх орныхоо, монголчуудынхаа<br />
сайн сайхны төлөө нийтлэлээ зориулах тууштай бодлого баримталж,<br />
гол гол нийтлэлээ ажил болгохыг хичээх болно” 91 гэсэн, Хууль<br />
зүйн яаманд бүртгүүлэхдээ “хувийн хэвшлийн нийгэм улстөрийн<br />
сонин” гэж бүртгүүлснээс харахад “Ардчилал Таймс” нь МоАХ-ны<br />
хэвлэл биш, хувийн сонин, жинхэнэ утгаар нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болгох<br />
эрмэлзэлтэйгээр үүсгэн байгуулсан, эзэд нь нэрээ ил тод зарласан<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байсан байна. Нэлээд хурц дайчин<br />
нийтлэлтэй энэ сонины дугаарын гаралтын хугацаа нь тогтмол биш<br />
явсаар 1999 оны эхээр нэрээ “The problems” болгож, улмаар сураг<br />
90<br />
Мягмарсамбуу.Ш. “Сайн байна уу? Та”. “Сайн байна уу” сонин. №1. 1992.03<br />
91 Нанж.Лхагва “Ардчилал-Таймс мэндэлсний учир” эрхлэгчийн зурвас. “Ардчилал<br />
Таймс” сонин. 1993 он. №01<br />
76
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
алдарсан байна.<br />
“Ардчилал Таймс”-аас найман сар орчмын дараа Батын<br />
Эрдэнэбаатар 1994 оны дөрөвдүгээр сарын 13-нд ХЗЯ-нд<br />
“Ардчилал-266” сониныг сард 2 удаа А-2 хэмжээтэй 8 нүүрээр<br />
хэвлэгдэх хувийн сонин гэж бүртгүүлжээ.<br />
МоАХ-ны дэргэд байсан “Ардчилал” сонин ийнхүү гурван ч<br />
сонин болон салаалж, аль аль нь алдаг оног гарч, хэсэг зуур үйл<br />
ажиллагаа нь тасалдаж байснаа 1997 оноос хойш өдөр тутмын<br />
сонин болсон байна.<br />
“Ардчилал” бол итгэл үнэмшлээрээ эвлэлдэн нэгдсэн хүмүүс,<br />
хувь хүн ч гэсэн тогтмол хэвлэл эрхлэн гаргаж болох юм байна<br />
гэдэг санаа сэдэл, эр зоригийг нийгэмд өгч, 1990-ээд оны сонины<br />
шинэ давалгаа эхлэхэд хамгийн их нөлөөлсөн хэвлэл мөн.<br />
1990 оны гуравдугаар сарын 1-нд социал-демократууд анхны<br />
сониноо гаргасан байна. Анхны дугаар нь А5 форматын 8 нүүр<br />
хэмжээтэй байсан ч эрхлэн гаргагчид нь тухайн үедээ сонин гэж<br />
тодорхойлж, түүхэн товчоон гаргахдаа “03.01. “Социал Демократ”<br />
сонины анхны дугаар гарав” 92 гэж тэмдэглэсэн, мөн “Үг” сонины<br />
анхны дугаар 03 гэсэн давхар дугаартай гарсан зэргийг харгалзан<br />
сонин гэж түүхчлэв. “Үг” сонины анхны дугаарт “АСХ, МСДНийн<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> гуравдахь буюу “Үг” сонины анхны дугаар таны гар<br />
дээр очиж байна” 93 гэсэн нь үүнийг бас батлаж байна. “Социал<br />
Демократ” сонины хоёр дахь дугаар нь А2 форматын дэлгэмэл ганц<br />
хуудас байв. Үүнийгээ цаашид сонин хэлбэрээр гаргах, эсвэл тухайн<br />
үед Монцамэ агентлагаас гаргаж байсан мэдээллийн товхимолтой<br />
адил товхимол болгох хоёр хувилбар яригдсанаас сүүлчийнхийг<br />
нь сонгосон байна. Ингэснээр “Үг” сонины анхны дугаар 1990<br />
оны тавдугаар сарын 1-нд гарчээ. Тус сонин хоёр дахь дугаартаа<br />
“Манай сонин бүх сэдвээр <strong>чөлөөт</strong>эй, уран чадварлаг бичсэн гэр<br />
бичмэлийг хүлээж авна. Хувь хүний хүссэнээр бичлэгийн шагналыг<br />
хэлцлийн үнээр тохирч шууд олгоно. Зохиогчийн бодол санаа<br />
сонины зөвлөлийн байр суурь, үзэл бодолтой заавал нийцэж байх<br />
албагүй” 94 гэж зарласан нь “Үг” сонин жинхэнэ утгаараа <strong>чөлөөт</strong><br />
92 Алтанхуяг.Н. МСДН. УБ., 2000. х.113.<br />
93<br />
Сайн байцгаана уу, уншигчид аа! “Үг” сонин. 1990. №01(03)<br />
94 Уншигчдын анхааралд”. “Үг” сонин. №2(4). 1990.05.10-20<br />
77
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хэвлэлийг хөгжүүлэхийн төлөө эрмэлзэлтэй байсны нотолгоо юм.<br />
“Үг” сониныг гаргаж эхэлсэн сэтгүүлчдийн баг нь албан ёсны<br />
редакц биш, дугаар бэлтгэх үнэ хөлсөө тохирон ажиллаж байснаараа<br />
бас онцлогтой байна. Энэ баг 10 дугаар хийсний дараа сэтгүүлч<br />
Б.Цэнддоо ерөнхий эрхлэгчээр томилогдон “Үг” сонин албан ёсны<br />
редакцтай болсон байна.<br />
ШДХ, МҮДН-ын “Үндэсний дэвшил” сонин 1990 оны тавдугаар<br />
сарын 6-нд хэвлэгджээ. Тус сонины анхны эрхлэгч Лувсандамбын<br />
Дашням “Би “Үндэсний дэвшил” сониныг үндэслэж, эхний 16<br />
дугаарыг нь эрхлэн гаргасан хүн юм. Сонины гол зорилго нь үзэл<br />
суртлын буулга дор дарагдсан үнэн үгээ хэлж чадахгүй байсан<br />
зохиолч, уран бүтээлч, урлагийнхны индэр болох, хүнийшсэн<br />
соёлоо эзэнд нь эргүүлэн авчрах, эзэн монголын эрхшээл, ардчиллыг<br />
тунхаглах, таниулж ойлгуулах явдал байв” 95 гэснээс үзвэл<br />
“Үндэсний дэвшил” сонин нэг нам, хөдөлгөөний гэхээсээ нийт уран<br />
бүтээлчдийн индэр нь байх, үндэсний утга агуулгатай мэдээллийг<br />
түлхүү нийтлэх бодлогыг эхнээсээ барихыг хичээж байжээ.<br />
Тус сонинд нэлээд хугацаанд ажиллаж байсан, Монголын<br />
парламентын анхны сурвалжлагчдын нэг Д.Уранзул “Миний<br />
бодлоор манай сонин цочмог сенсааци биш оюуны бүтээл,<br />
зах зээлийн эдийн засгийн онолын талыг барьсан нийтлэлийн<br />
хэлбэртэй сонин байсан юм. Тухайн үедээ захиалагчийн тоогоор<br />
айргийн тавд багтдаг сонин байлаа” 96 гэсэн бол тус сонины хоёр<br />
дахь эрхлэгч З.Эрдэнэбат “Би аминдаа нийгмийн амьдралын бүх<br />
л хүрээний тусгал болж, шинэ үзэл санаа, шинэ хандлага бүхнийг<br />
сониндоо тавихыг хичээдэг байлаа.” 97 гэсэн нь “Үндэсний дэвшил”<br />
сонины нийтлэлийн бодлогын талаархи Л.Дашнямын дүгнэлтийг<br />
баталгаажуулж байна.<br />
Тэр үед ардчиллыг ил тод дэмжиж байсан сэтгүүлчид гарын<br />
арван хуруунд багтахуйц цөөхөн, байгаа хэд нь “Ардчилал”, “Үг”<br />
сониныг гаргахаар зарим нь албан ёсны редакцад харьяалагдаж,<br />
зарим нь албан бусаар баг болон ажиллаж байсан, үлдсэн<br />
сэтгүүлчид эсвэл ажил төрлөөсөө, эсвэл итгэл үнэмшлээсээ, эсвэл<br />
95<br />
Должинсүрэн. Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ., 2016. х.27<br />
96<br />
Должинсүрэн. Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ., 2016. х.31<br />
97<br />
Должинсүрэн. Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ., 2016. х.30<br />
78
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
айдас болгоомжлолоосоо болоод ирэхгүй байсан учир ардчилсан<br />
хүчний гурав дахь сонин болох “Үндэсний дэвшил”-д мэргэжлийн<br />
сэтгүүлчид байхгүй, редакцаа албан ёсоор байгуулж чадахгүй<br />
байжээ.<br />
1990 оны хавар шил шилээ даран гарсан олон сонинууд дунд<br />
“Ардчилал”, “Үг”, “Үндэсний дэвшил” гурав борлуулалтын<br />
тоогоороо толгой цохиж байсан нэр хүндтэй хэвлэлүүд байв.<br />
“Ардчилал” сонин тогтмол 100 мянга орчим хувь хэвлэгддэг, “Үг”<br />
сонин эхлээд 50 мянган хувь хэвлэгдэж байснаа цөөн дугаарын<br />
дараагаас 70 мянга болгож өсгөсөн ч үлдэгдэлгүй борлогддог байсан,<br />
“Үндэсний дэвшил” сонин үүргийн худалдаа борлуулалтаараа<br />
гуравт, захиалгын тоогоороо тавд ордог байсан нь энэ гурван<br />
сонины чансааг тодорхойлж байна.<br />
Энэ үед хэвлэгдэж байсан сонинууд дундаас онцгойлон судлах<br />
ёстой нэг сонин бол “Бодлын солбицол” юм. МАХН-ын хэвлэл<br />
“Үнэн” сонины ерөнхий эрхлэгч Л.Түдэв сониныхоо дэргэд <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл бий болгох санаачлага гарган тусдаа хараат бус редакц<br />
байгуулснаар 1991 оны долдугаар сарын 9-ний өдөр “Бодлын<br />
солбицол” сонины анхны дугаар гарч богинохон хугацаанд нэр хүнд<br />
олжээ. Анхны дугаарын нэгдүгээр нүүрт “Сонин доторх сонин”,<br />
“Үнэн” сонины газраас гаргав” зэргээр тодотгосон энэ хэвлэл<br />
анхнаасаа эрх баригч нам, Засгийн газрыг <strong>чөлөөт</strong>эй шүүмжилж,<br />
“Үнэн” сониноос тэс өөр нийтлэлийн бодлоготой явсан бөгөөд<br />
О.Дашбалбар, Ш.Уянга, Х.Бүрэнтогтох, “алмас” хэмээх Ц.Батбаяр,<br />
судлаач С.Энхбаяр, Цогзолын Ганхуяг, Л.Энх-Амгалан нарын олон<br />
нийтлэлчдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх индэр болсон байна. “Үнэн”<br />
сонины эрхлэгч, удирдлагууд энэхүү дагуул сониныхоо нийтлэлийн<br />
бодлогод хөндлөнгөөс оролцдоггүй байсан нь “Бодлын солбицол”<br />
харьцангуй <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл байх нөхцлийг хангажээ. “Бодлын<br />
солбицол” нь тэр үед олноороо гарч эхэлсэн шар сонинуудаас<br />
нийтлэлийн бодлого, бичлэгийн өнгө аяс, мэргэжлийн хандлагаараа<br />
ялгарсан, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хэв шинжийг агуулсан сонин байсан<br />
гэж дүгнэж болохоор байна.<br />
Төрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын харьяанд<br />
байгуулагдсан ч харьцангуй <strong>чөлөөт</strong>эй байж чадсан өөр нэг сонин бол<br />
1990 оны есдүгээр сард анхны дугаар нь гарсан Г.Аким эрхлэгчтэй<br />
79
Бадам-Очирын Галаарид<br />
“Ил товчоо” сонин юм. Мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлагийн<br />
харьяа энэ сонин тухайн үеийн хэт задгай, сенсааци хөөцөлдөн гарч<br />
ирсэн “шар сонин”-уудаас ангид түвшний хэвлэл байсан бөгөөд<br />
1994 онд Засгийн газрын мэдлээс гарч <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл болсон байна.<br />
Өдөр тутмын сонинууд: “Өдөр тутмын <strong>чөлөөт</strong> сонинтой<br />
болох анхны санаачлагыг “Ардчилал” сонин гаргаж, БНМАУын<br />
Хууль зүйн яаманд 1991 оны 12 дугаар сард “Сайн байна уу”<br />
сонинг бүртгүүлж, 1992 оны гуравдугаар сард анхны дугаараа<br />
гаргасан байна. Мөн онд нийтлэлч Баабар (Б.Батбаяр) “Бие даасан<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” гэсэн тодотголтой өдрийн мэдээллийг өдөрт нь<br />
хүргэх зорилготой “Өнөөдөр” сониныг эрхлэн гаргаж, хувьцаагаа<br />
нээлттэй арилжиж хөрөнгө босгон түүгээрээ санхүүжилтийн<br />
асуудлаа шийдэн зах зээлийн жам ёсны зарчмаар ажиллах гэж<br />
оролдсон байна. Баабарын “Өнөөдөр” сонины анхны дугаар 1992<br />
оны аравдугаар сарын 6-нд гарчээ. Тус сонины ерөнхий эрхлэгч<br />
Б.Баабар сонин гаргаж буйн учраа “Уншигч танд учирлах нь”<br />
гэсэн гарчигтайгаар тайлбарлахдаа өмнө гарсан олон сонинуудтай<br />
<strong>чөлөөт</strong> байдлаараа адил ч бие даасан байдлаараа ялгарах болно<br />
гэсэн санааг илэрхийлсэн байна. Хоёр жилийн хугацаанд олон<br />
ургальч хэвлэлүүд бий болсон боловч аливаа мэдээллийг хэнээс ч<br />
үл хамааран <strong>чөлөөт</strong>эй, хараат бусаар дамжуулах хэрэгсэл хараахан<br />
гараагүй байна гэж тэрбээр дүгнээд ийм дүгнэлт хийснээ хэвлэлүүд<br />
аль нэг нам, эвсэл, байгууллагад харьяалагддаг учир бие дааж<br />
чадахгүй байгаагаар тайлбарласан байна. Тэгээд “Бид сониндоо<br />
“ӨНӨӨДӨР” гэж нэр өглөө. Ертөнцийн мөнхийг илтгэсэн өчигдөр,<br />
өнөөдөр, маргааш хэмээх гурван цаг хоорондоо салшгүй боловч<br />
бид эндээс чухам өнөөдрийг илүү товойлгон өнөөдрийн хүмүүст<br />
өнөөдрийн мэдээллийг үнэн зөв шуурхай хүргэхийг чармайх болно”<br />
гэж сониныхоо нэрийн учрыг тайлбарласан байна 98 . Харамсалтай нь<br />
олон сайн нийтлэлч сэтгүүлч цуглуулж чадсан Баабарын “Өнөөдөр”<br />
сонин зах зээлд хүссэн амжилтдаа хүрэлгүй, үйл ажиллагаа нь бага<br />
багаар суларсаар замхарчээ.<br />
1996 оны есдүгээр сарын 18-нд “Монгол ньюс” ХХК-ийн<br />
ерөнхий захирал Ц.Балдорж “МН-Өнөөдөр” сониныг үүсгэн<br />
98<br />
Баабар.Б. “Уншигч танд учирлах нь” өгүүлэл //“Өнөөдөр” сонин. 1992.10.06.<br />
№1.<br />
80
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
байгуулах тухай 01 тоот тушаал гаргасан байна. “Тус компани нь<br />
сонин <strong>хэвлэлийн</strong> үйл ажиллагаа явуулах болсонтой холбогдуулан<br />
“Монгол ньюс-Өнөөдөр” өдөр тутмын мэдээллийн сониныг бий<br />
болгохоор шийдвэрлэв. “Монгол ньюс-Өнөөдөр” сонины ерөнхий<br />
редактораар Б.Галааридыг томилж, уг сониныг улсын бүртгэлд<br />
бүртгүүлэх асуудлыг хариуцахыг даалгав. Ерөнхий захирал<br />
Ц.Балдорж” 99 гэж уг тушаалд дурджээ. Үндэсний өдөр тутмын<br />
анхны <strong>чөлөөт</strong> сонин ингэж бий болсон бөгөөд 1996 оны есдүгээр<br />
сарын 20-нд анхны дугаарыг хэвлүүлэхэд оролцсон хүмүүсийн<br />
нэрсийг сонины бөгсөнд цагаан толгойн үсгийн дарааллаар бичсэн<br />
нь “Ардчилал”, “Улаанбаатар” зэрэг сонины уламжлалыг давтсан<br />
хэрэг юм.<br />
“МН-Өнөөдөр” сонин хараат бус, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл байхыг хичээж,<br />
тухайн үеийн төр засгийн хариуцлагатай албан тушаалтнуудын<br />
ам ажлын зөрөө, алдаа эндэгдлийг соргогоор олж шүүмжилдэг,<br />
ихэвчлэн улстөрийн сэдвээр хурц дайчин нийтлэлүүд гаргаж<br />
байжээ. “МН Өнөөдөр” сонин нь улстөрийн ямар нэгэн эвсэл<br />
холбоо, нам хүчний далбаан дор бий болоогүй, хувийн хэвшлийн аж<br />
ахуйн нэгжийн харьяа анхны өдөр тутмын сонин учраас цаашид бий<br />
болох ёстой өдөр тутмын сонинуудын хувьд зам заагч, Монголын<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлд ийм төрлийн хэвлэл амьдарч чадах эсэхийн<br />
хэмжүүр болох ёстой байлаа.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> эхэн үеийн сонин <strong>хэвлэлийн</strong><br />
онцлогийг судлахад орхигдуулж үл болох асуудал бол сонины<br />
агуулгын судалгаа юм. Бид жишээ болгож 1996 оны дөрөвдүгээр<br />
сарын 16-30-ны хооронд хэвлэгдэн гарсан “Ардын эрх”, “Зууны<br />
мэдээ” сонинуудын агуулгыг судлав. Энэ үе бол Монголд <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үзэл санаа бүрэлдэх үйл явц эрчтэй явагдаж байсан<br />
боловч төрийн мэдэлд буй хэвлэл мэдээллийн хүчирхэг сүлжээ<br />
задрах хууль эрхзүйн үндэс суурь тавигдаагүй үе байв. “Ардын эрх”<br />
сонин тэр үед төрийн төв хэвлэл, “Засгийн газрын мэдээ” сонин<br />
Засгийн газрын хэвлэл гэсэн статустай байжээ.<br />
Судалгаанд хамрагдсан хугацаанд “Ардын эрх”, “Засгийн газрын<br />
мэдээ” сонины аль аль нь А2 форматын 4-8 нүүрээр, хар цагаан<br />
өнгөөр тус бүр 11 дугаар хэвлэгдсэн байна. “Ардын эрх” ихэнхдээ<br />
99 Чулуун.Р. “Өнөөдөр” - арван жилийн түүхэн товъёог. УБ., 2006. х.7.<br />
81
Бадам-Очирын Галаарид<br />
1 нүүр, “Засгийн газрын мэдээ” 2 нүүр реклам сурталчилгаа<br />
нийтэлдэг, нэгдүгээр болон арын нүүрний 1/8 талбайг эс тооцвол<br />
бусад нүүрүүдэд реклам төдийлөн өгдөггүй байсан байна. Реклам<br />
сурталчилгааны материалыг үл тооцон дугаарын материалын<br />
багтаамжийг судлахад “Засгийн газрын мэдээ” сонины 4 нүүртэй<br />
дугааруудад 17-21, “Ардын эрх”-ийн дугааруудад 24-31 ширхэг<br />
материал нийтлэсэн байна. Харин “Ардын эрх”-ийн 8 нүүртэй<br />
дугааруудад 40-52, “Засгийн газрын мэдээ”-гийн 8 нүүрт дугаарууд<br />
29-41 ширхэг том, жижиг бичвэр нийтэлжээ. Хоёр сонины аль аль<br />
нь богинохон мэдээнд илүүтэй ач холбогдол өгдөг, нэг дугаарт нь<br />
томоохон хэмжээний бичвэр ихэнхдээ 2-3 л байна.<br />
“Засгийн газрын мэдээ” сонин нь нэгдүгээр нүүртээ ихэвчлэн<br />
Монцамэ агентлагийн мэдээнүүд нийтэлдэг, редакцийн өөрийн<br />
бэлтгэсэн богино мэдээ цөөвтөр, нүүрэнд тодорхой нэр өгдөггүй,<br />
харин хөмсөг, буланд ач холбогдол өгдөг, материалыг бүтэн, тал<br />
нүүрээр нь нийтэлдэг онцлог харагдаж байна. Харин “Ардын эрх”<br />
сонин нь нүүрүүдээ “Улс төр, эдийн засаг”, “Хууль ёс, хэрэг зөрчил”,<br />
“Соёл урлаг, спорт” зэрэг оноосон нэр өгч төрөлжүүлдэг, “Засгийн<br />
газрын мэдээ”-тэй харьцуулбал хөмсөг, булан бага хэрэглэдэг<br />
байжээ.<br />
Мэдээллийн нягтралын хувьд “Ардын эрх” сонин харьцангуй<br />
олон төрлийн мэдээллийг нэг дугаартаа багтааж байсан бөгөөд<br />
дотоод мэдээг өөрийн төв, орон нутгийн сурвалжлагчдын хүчээр<br />
бэлтгэдэг байжээ. Тус сонины 1996.04.24-ний 81 дүгээрт нийт 48<br />
материал нийтлэгдсэний зөвхөн дотоод мэдээний тоо нь 24 байна.<br />
Нүүр болгонд тухайн нүүрийн сэдэвт хамаарах ганц хоёрхон<br />
өгүүлбэр товч мэдээг багцлан хүргэдэг, нэг багцад 7-8 өөр мэдээлэл<br />
агуулагдаж байгааг энд тус тусад нь тооцоогүй бөгөөд ингэж задлаж<br />
тооцвол мэдээллийн тоо эрс нэмэгдэхээр байна. Ерөнхийдөө тэр<br />
үеийн өдөр тутмын сонинуудын мэдээллийн багтаамж харьцангуй<br />
сайн, нягтрал ихтэй байсан гэж үзэж болно.<br />
Агуулгын хувьд “Ардын эрх” нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч,<br />
УИХ, “Засгийн газрын мэдээ” сонин нь Засгийн газартай холбоотой<br />
мэдээ мэдээлэл түлхүү нийтэлдэг, танин мэдэхүйн агуулгатай,<br />
асуудал дэвшүүлсэн шүүмжлэлт материалууд дугаар бүртээ<br />
гаргахыг эрмэлздэг байжээ. Тухайлбал “Ардын эрх” сонинд дурдсан<br />
82
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хугацаанд “Дэнсэн дээр дуншиж буй үзэл баримтлал”, “Бамбай<br />
улсын тавилан” (1996.04.19. №78), “Монгол дахь парламентат ёсны<br />
<strong>төлөвшил</strong>т” (1996.04.17. №76) зэрэг даацтай өгүүллүүд нийтэлснээс<br />
гадна “Шонхор судлал уу, шонхрын бизнес үү?” (1996.04.24. №81),<br />
“Туйлдаж өеөдсөн банкуудаа яах вэ?” (1996.04.25. №82), “Эрүүгийн<br />
нөхцөлийг архидалт хүндрүүлж байна”(1996.04.23. №80), “Ногдол<br />
ашиг хоёр хуушуурын үнэд хүрсэнгүй” (1996.04.18. №77) зэрэг<br />
асуудал дэвшүүлсэн, шүүмжлэлт даацтай бичвэрүүд нийтэлжээ.<br />
“Ардын эрх” сонин өөрийн нийтлэл мэдээллийн үр дүнг эргэн<br />
тодруулдаг “Манай нийтлэлийн дараа” буланг тогтмол хөтөлж<br />
байсан бөгөөд судалгаанд ашигласан 11 дугаарын гуравт нь ингэж<br />
эргэн мэдээлсэн байна. Тухайлбал, нийслэлийн цэвэр усны ундарган<br />
дээр Монгол, Японы хамтарсан компани гольфын талбай байгуулж<br />
байгааг эсэргүүцсэн сэтгүүлч А.Мягмаржавын нийтлэлийн<br />
дараа Монголын байгаль орчныг хамгаалах холбооноос сонины<br />
нийтлэлийг дэмжсэн мэдэгдэл гаргасан тухай 1996.04.16-ны №75-д<br />
мэдээлсэн байна.<br />
“Ардын эрх” сонинд тухайн үед эрэн сурвалжлагын шинжтэй<br />
нийтлэлүүд цөөнгүй гарч байсны жишээ бол тус сонины 65 дугаарт<br />
Монголын банк санхүүгийн салбарын хэсэг хүмүүс 5-10 тэрбум<br />
долларын хөрөнгө оруулах гэж хөөцөлдөөд бүтэлгүйтсэн тухай<br />
“Чан овогтын удмын хүн Монголыг сонирхож байна” нэртэй<br />
өгүүлэл нийтлэгдсэний мөрөөр сэтгүүлч Н.Наранбилэг эрэн<br />
сурвалжилж 1996. 04.18-ны 77 дугаарт “Монгол Улсын Их Хурлын<br />
хоёр гишүүн хүчин зүтгэхээ илэрхийлжээ”, дөрөвдүгээр сарын 27-<br />
ны 84 дүгээрт “Далан саяас 500 төгрөг л дансанд нь үлджээ” эрэн<br />
сурвалжлах нийтлэлүүд бичиж олон улсын банк байгуулах асуудалд<br />
улстөр, бизнесийнхэн хэрхэн хутгалдаж, улмаар уг үйл ажиллагаа<br />
дампуурсан асуудлыг олон нийтэд ил болгосон байна.<br />
Харин “Засгийн газрын мэдээ” сонин Засгийн газрын бодлого,<br />
үйл ажиллагааг сурталчилсан өгүүллүүд тогтмол нийтэлдэг<br />
байсан нь “Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр” буланд Хүнс, хөдөө<br />
аж ахуйн сайд Ц.Өөлдийн “Үр тарианаас бусад бүх үйлдвэрлэл<br />
өссөн”(1996.04.26. №77), Худалдаа үйлдвэрийн сайд Ц.Цогтын<br />
“Эдийн засгийн хувьд бие даах чиглэл баримтална”(1996.04.24.<br />
№75), Батлан хамгаалахын сайд Ш.Жадамбаагийн “Зэвсэгт хүчин,<br />
83
Бадам-Очирын Галаарид<br />
бусад цэргийн хэмжээнд дэвшүүлсэн зорилтууд үндсэндээ хэрэгжиж<br />
байна” (1996.04.25. №76), Эрчим хүч, уул уурхайн сайд Б.Жигжидийн<br />
“Хуучнаа тордох уу, шинийг барих уу...” (1996.04.30. №78) яриа,<br />
хариултуудад нүүрийн хагас талбай зориулснаас тодорхой байна.<br />
Нөгөө талаар сонины нийтлэлийн бодлого цэгцтэй, төлөвлөлт сайн<br />
байсны нотолгоо юм. Мөн танин мэдэхүйн шинж чанартай нийтлэлд<br />
нэлээд ач холбогдол өгдөг байсан байсан нь “Боловсрол богино<br />
настай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй” (1996.04.19. №72), “Монгол<br />
ухааны онолын нууц” (1996.04.21. №74), “Монгол нутаг дахь эрт,<br />
эдүгээгийн хөшөө дурсгал”(1996.04.24. №75) зэрэг нийтлэлүүдээс<br />
харагдаж байна.<br />
Судалгаанд хамрагдсан “Ардын эрх”, “Засгийн газрын мэдээ”<br />
сонинууд Улаанбаатарт гольфийн талбай байгуулах гэсэн асуудлыг<br />
нэгэн зэрэг хөндөхдөө аль сонин ямар өнцөг барьсан нь анхаарал<br />
татаж байна. “Ардын эрх” сонин нийслэлийн удирдлагууд Монгол,<br />
Японы “Рааш-Сийз” компанид Улаанбаатарын Төв цэнгэлдэх<br />
хүрээлэн, харшийн төв замын хоорондох 100 га газарт гольфийн<br />
талбай байгуулахыг зөвшөөрснөөр нийслэлийн ундны усны<br />
нөөц, хөрсний эрүүл байдалд аюул учрах нөхцөл үүсээд байна<br />
гэж сэрэмжлүүлж, уг ажлыг зогсоох санал дэвшүүлсэн байна.<br />
Харин “Засгийн газрын мэдээ” сонин үүний эсрэг байр сууринаас<br />
1996.04.18-ны өдрийн дугаар 71-дээ Т.Баатарын “Гурван сая<br />
доллараар гараа угаах бэл бэнчин хэртэй билээ?” бичвэрийг<br />
нийтэлжээ. Уг нийтлэлд “өргөн уудам нутагтай Монгол орны<br />
тухайд 100 га газар гэдэг нь тохмын чинээ жаахан юм” гээд “Нэгэнт<br />
талбайгаа сонгоод бүх зөвшөөрлийг нь аваад, тэгээд гурван сая<br />
доллар цацаад хаячихсаны дараа болохгүй бүтэхгүй мэтээр ярьж<br />
эсэргүүцэж байгаа нь хоосон жүжиглэл мэт санагдах юм. Бас нийслэл<br />
хотын ундааны усны талаар судалгаа явуулж, төсөл хийж байгаа<br />
Япон улсын мэргэжилтнүүд ч гэлээ энэ тухай эргэцүүлэн бодож<br />
биднээс илүү ухаалаг хандаж байгаа биз ээ. Энэ судалгааны ажил<br />
зөвхөн гольфийн талбай байгуулж байгаагаас болоод зогсчихвол<br />
туйлын амь “султай” төсөл болж таарна... Монгол хүний уужуу<br />
тайван, эрүүл саруул ухаанаар хандаж, болох бүтэх талаас хандвал<br />
бид дэлхийн жишигт таарсан нэг гольфийн талбайтай болох юм<br />
биш үү” гэсэн байна. Тухайн үед Монголын хэвлэл мэдээллийн зах<br />
84
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
зээл дээр төрийн шууд оролцоотойгоор монополь маягаар оршиж<br />
байсан өдөр тутмын хоёрхон сонин гольфийн талбайн асуудлаар<br />
ямар байр суурь илэрхийлж, үндэслэлээ хэрхэн томъёолж, олон<br />
нийтэд ямар түвшний мэдээлэл түгээж байсныг эндээс харьцуулан<br />
харж болохоор байна.<br />
“Ардын эрх”, “Засгийн газрын мэдээ” сонины 1996 оны<br />
дөрөвдүгээр сарын 16-30-ны өдрүүдийн дугаарт агуулгын судалгаа<br />
хийж үзэхэд шүүмжлэлт сэтгүүл зүйн өнгө төрх тодорхой харагдаж<br />
байв. Нэг дугаарт нийтлэгдэх үйл явдлын мэдээ мэдээллийн<br />
багтаамж сайн, эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн бүтээлийн тоо цөөн,<br />
танин мэдэхүйн чанартай, эсвэл асуудал дэвшүүлсэн, шүүмжлэлт<br />
бичвэр сайтай байгаа нь харагдлаа.<br />
Хэдий ийм ч төрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд<br />
учраас тухайн үеийн Ерөнхийлөгч, парламент, Засгийн газрын үйл<br />
ажиллагааг шүүмжилдэггүй, дугаарын зай талбайн багагүй хэсгийг<br />
төр засгийн үйл ажиллагаатай холбоотой албан мэдээ эзэлдэг<br />
зэргээс агуулгын талаасаа ч <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> шалгуурт нийцэхгүй<br />
байна гэж дүгнэхэд хүргэж байна. Учир нь “<strong>чөлөөт</strong> шүүмжлэлийн<br />
онол нь <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүй бол төр засгийн удирдагчид, улс төрийн<br />
зүтгэлтэн, үзэл сурталчид, томоохон бизнесменүүдийг <strong>чөлөөт</strong>эй<br />
шүүмжилж, янз бүрийн улс төрийн эвсэл, бүлгүүдийн хоорондын<br />
үзэл бодлын зөрчил, сөргөлдөөнийг олон ургальч үзлийн үүднээс<br />
бүрэн дүүрэн, ил тод тусгах ёстой гэж үздэг” 100 . Энэ утгаараа тухайн<br />
үед <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> эхлэл тавигдаж байсан ч бүрэн утгаараа эрх<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй байж чадаагүй, харин ч <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө өдөр тутмын<br />
буурьтай хэвлэлүүдийн хувьд хязгаарлагдмал байдалтай байжээ.<br />
Орон нутгийн шинэ сонинууд: Монгол оронд 1989-1990 онд<br />
өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөний гол ололт нь үг хэлэх үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрхээ иргэд эдэлж эхэлсэн явдал гэж хэлж болно. Төрөөс<br />
хараат бус сонин хэвлэл эрхлэн гаргах эрмэлзэл газар нутгийн хил<br />
хязгаарын хувьд нийслэлээс халин орон нутагт <strong>чөлөөт</strong> сонинууд<br />
гарч эхэлсний анхдагч нь Өвөрхангай аймгийн “Хүлэг” сонин юм.<br />
“Хүлэг” сонины анхны дугаар 1990 оны тавдугаар сарын 17-нд<br />
4500 хувь хэвлэгджээ. Энэ сонины бас нэг онцлог нь орон нутагтаа,<br />
100 Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн онолын үндэс. УБ. 2004., х.312<br />
85
Бадам-Очирын Галаарид<br />
“Хөдөлмөрийн төлөө” сонины хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгдсэн явдал<br />
юм. Уг сониныг санаачлагч А.Ганболд, эрхлэгч Д.Гөлөгдэмбэрэл<br />
нар өөрсдөө банкнаас 50000 төгрөгийн зээл авч санхүүгийн хувьд<br />
хараат бусаар ажилладаг, нийтлэлийн бодлогын хувьд ч хараат бус<br />
байсан тухай тус сонинд ажиллаж байсан сэтгүүлчид “МоАХ-ны<br />
“Хүлэг” сонины түүх” номонд олонтаа дурдсанаас үзвэл хараат<br />
бус, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мөн байжээ. Энэ нь Монголын анхны тогтмол<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> нэг “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” анх Хүрээнд байсан<br />
Оросын консулын дэргэд мэт гарснаараа илүү <strong>чөлөөт</strong>эй бичих,<br />
шүүмжлэх боломжоо баталгаажуулж байсан түүхийг санагдуулж<br />
байна. “Хүлэг” сонин 15 хоногт нэг удаа 6-8 мянган хувь хэвлэгдэж,<br />
1991 оны нэгдүгээр сарын 31-нээс аймгийн Иргэдийн хурлын<br />
тэргүүлэгчдийн тогтоолоор албан ёсоор зөвшөөрөгдсөн хэвлэл<br />
болжээ.<br />
1990 онд янз бүрийн нам хөдөлгөөний нэр дээр шинээр гарсан орон<br />
нутгийн сонин олон байгаа бөгөөд тэдгээр нь үнэхээр харьяалалтай<br />
хэвлэл байв уу, эсвэл тухайн үед ямар нэг байгууллагын харьяа<br />
гэсэн тамгатай бичиг авч байж хэвлэх үйлдвэрүүд сонин хэвлэдэг<br />
байсан учраас нэр хэмээгээд хувиасаа зардлаа гарган хэвлүүлж байв<br />
уу гэдэгт ялгаа заагтай хандах ёстой юм. 1990 онд анх гарсан Ховд<br />
аймгийн “Цацал” (Д.Амаржаргал, С.Наранхүү), Хөвсгөл аймгийн<br />
“Давалгаа” (Эрхлэгч Ч.Эрдэнэбилэг), “Дэлгэр мөрөн”, Эрдэнэтийн<br />
“Тэмүүлэл”, Багануурын “Дөлгөөн Хэрлэн”, Говь-Алтай аймгийн<br />
“Хөх дөл” (Эрхэлсэн Б.Баярсайхан, Ш.Болдбат), Булган аймгийн<br />
“Цагийн гэгээ” (Эрхэлсэн Ч.Баянтунгалаг), “Эв нэгдэл” (Эрхлэгч<br />
Б.Ганбат), 1991 онд гарсан Хөвсгөл аймгийн “Амьдрах ухаан”,<br />
“Үзэл бодол” (Эрхлэгч М.Нямаа), Говь-Алтай аймгийн “Итгэл”<br />
(Эрхлэгч Л.Дүгэрсүрэн), Дорнодын “Элч”, Увс аймгийн “Малчин<br />
тариачин” (Эрхлэгч Г.Бумдалай), Дундговийн “Цэнгэлийн манлай”,<br />
Сэлэнгэ аймгийн “Эвийн хүч” зэрэг олон сониныг үүнд хамаатуулж<br />
болно. Харамсалтай нь энэ үед орон нутагт гарч байсан хэвлэлүүд<br />
архив, номын санд хадгалагдан үлдээгүй, нэгдсэн бүртгэлгүй,<br />
ихэнх нь ганц хоёр дугаар гараад алга болсон учраас бүрэн судалгаа<br />
хийх боломжгүй болжээ. Ардчилсан хувьсгалын эхний үеийн орон<br />
нутгийн шинэ <strong>хэвлэлийн</strong> асуудал нь тусгайлан судалбал зохих<br />
сэдэв мөн.<br />
86
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Төрийн мэдлийн томоохон сонинууд: Социализмын үед<br />
“Үнэн” сонин нам, төрийн төв хэвлэл гэсэн тодорхой үүрэгтэй<br />
үйл ажиллагаа явуулж байв. Аймаг, орон нутаг, яамд, томоохон<br />
байгууллагын хэвлэл ч мөн л нам, төрийн давхар харьяалалтай<br />
байсан бол 1990 оноос үүнийг өөрчлөх эрмэлзэл, сонирхол бий<br />
болж эхэллээ. Үүний нэг илрэл нь “Үнэн” сонин дан ганц МАХНын<br />
төв хэвлэл болж, түүнээс Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” тасран<br />
гарав. Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонины туршилтын дугаар<br />
1990 оны тавдугаар сарын 9-нд гарсан байна. БНМАУ-ын АИХын<br />
Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор байгуулагдсан энэ сонины анхны<br />
эрхлэгчээр Б.Лигдэн, нэгдүгээр орлогч эрхлэгчээр Ц.Балдорж<br />
томилогджээ.<br />
“Монгол ардын төрийн төв хэвлэл” гэсэн тодотголтой гарсан<br />
туршилтын дугаарт “Ардын эрх” ард түмний жинхэнэ индэр байх<br />
ёстой гэсэн нэгэн зарчмыг баримтална... Үүнийг бас нөгөөтэйгүүр<br />
дураараа дургихын шинж гэж ойлгож болохгүй. Сонины үндсэн<br />
баримжаа нь хууль цаазат төрийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлэх,<br />
сурталчлахад оршино” 101 гэж Ерөнхий эрхлэгч нь шинээр гарч буй<br />
сониныхоо бодлого, чиглэлийг тодорхойлсон байна. “Ардын эрх”<br />
сонины анхны дугаар 1990 оны долдугаар сарын 1-нд гарсан бөгөөд<br />
харьяаллаа “БНМАУ-ын төр засгийн төв хэвлэл” гэж тодотгосон<br />
байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат шинээр гарч байгаа<br />
сонин төр түмнийг холбох гүүр нь байж, төрийн үйл ажиллагаа, үзэл<br />
санааг бүх талаар сурталчлахад нийтлэлийн бодлогоо чиглүүлэх<br />
ёстой гэдгийг анхны дугаараар нь дамжуулан илэрхийлсэн байна.<br />
“Ардын эрх” сонин энэ бодлогоос гажаагүй бөгөөд гажих боломж<br />
байгаагүй нь анхны эрхлэгч Б.Лигдэнгийн хожим нь дурсамждаа<br />
өгүүлсэн “Уг нь “Ардын эрх”-ийг либералчлах гэж оролдсон.<br />
Гэтэл нэг нам Засгийн эрхэнд гарсан хойно бол хэн түүнийг гардан<br />
явуулна, тэр араншинд захирагддаг юм билээ” 102 гэсэн үгнээс<br />
харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл “Ардын эрх”-ийн удирдлагыг<br />
нэгэнт төрөөс томилдог учраас төр болоод тухайн үед төрийн эрх<br />
барьж байгаа намын бодлогыг сурталчлах, дуу хоолой нь болохоос<br />
аргагүй нөхцөл байдалд ажиллаж, сонины нийтлэлийн бодлогод ч<br />
101 “Ардын эрх” 1990.05.09. Туршилтын дугаар<br />
102<br />
Лигдэн.Б. “Би” дурсамжийн ном. УБ., 2004. х.13.<br />
87
Бадам-Очирын Галаарид<br />
энэ нь тод илэрдэг байжээ. “Ардын эрх” сонины эрхлэгчээр 1993<br />
онд Ц.Балдорж, 1996 онд Ж.Мягмарсүрэн нар томилогдож байсан<br />
бөгөөд 1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль<br />
гарсны дараа УИХ тогтоол гаргаж “Ардын эрх”, “Засгийн газрын<br />
мэдээ” сониныг 1999 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс татан<br />
буулгасан байна.<br />
Анхны багц хэвлэлүүд: 1990 онд сэтгүүлзүйн салбарт гарсан<br />
онцлог боловч судлаачид төдийлөн анхааралгүй өдгөөг хүргэж буй<br />
гол үйл явдлын нэг нь “Хүмүүн” сониныг тойрон сонин, сэтгүүлийн<br />
багц бий болсон явдал юм. “Хүмүүн” сонины анхны дугаар 1990<br />
оны наймдугаар сарын 11-нд хэвлэгдсэн бөгөөд анхны дугаар атлаа<br />
№1 (154) гэж дугаарлагдсан байна. Тус сонины ерөнхий эрхлэгч<br />
Ч.Энхдалай энэ талаар бичихдээ “Таны дэлгэн уншихаар завдаж<br />
буй энэ сонин шинэ ч юм, бас ухруулан үзвэл хуучин ч гэж болно.<br />
Эрүүлийг хамгаалах яамнаас 1980-1982 онд хэвлэн нийтэлж байсан<br />
“Эрүүл энхийн төлөө” сонины 153 дугаар эдүгээ зөвхөн номын<br />
сангуудад үлдсэн. “Хүмүүн” сонин нэг талаас үүнийг залгамжлах<br />
учиртай” гэж тайлбарласан байдаг 103 . Энэ сонин Эрүүлийг<br />
хамгаалах, нийгэм хангамжийн ажилтны ҮЭ-ийн гүйцэтгэх<br />
хороо, Эрүүлийг хамгаалах, нийгэм хангамжийн ажилтны холбоо,<br />
Эрүүлийг хамгаалах, нийгэм хангамжийн яамны хэвлэл байсан<br />
бөгөөд “Эрүүл энх” <strong>хэвлэлийн</strong> газар эрхлэн гаргаж байв.<br />
Сэтгүүлч, орчуулагч Ч.Энхдалай нь 1990 онд “Эрүүл энх”<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газрын захирлаар ажиллаж байхдаа “Эрүүл энх” сониноос<br />
гадна “Эрүүл мэнд”, “Өрх бүл”, “Спортын ертөнц”, “Эрчүүд”, “+-<br />
100”, “Энэрэл”, “Анагаах арга билиг” зэрэг арваад нэр төрлийн<br />
сэтгүүл гаргасан нь тухайн үедээ борлуулалт сайтай хэвлэлүүд<br />
байсан байна. Олон сэтгүүл нь тодорхой чиглэлдээ анхдагч байсан<br />
нь бас чухал юм. Тухайлбал, гэр бүлээрээ уншихад зориулсан<br />
“Өрх бүл”, эрчүүдийн сэдвээр дагнасан “Эрчүүд”, сувилагч нарын<br />
“Энэрэл”, хүүхдийн “+-100” зэрэг сэтгүүлүүд эрхлэн гаргаж<br />
байв. Тэрбээр сэтгүүлч Ц.Нацагням, А.Баатаржав, Г.Пүрэвдорж,<br />
Ч.Дулмаа, орчуулагч Ж.Оюунцэцэг, зурхайч Д.Мөнх-Очир, эмч<br />
Д.Цогт, Л.Пүрэвдорж, Баярсайхан, зураач Доржсүрэн зэрэг хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарт өмнө нь ажиллаж, бичиж нийтлүүлж байсан<br />
103 “Уншигч Танаа” өгүүлэл. “Хүмүүн” сонин. 1990.08.11. №1(154).<br />
88
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
туршлагатай хүмүүсээр баг бүрдүүлж, мөн идэвхтэн бичигчдийн<br />
хүчинд тулгуурлан богино хугацаанд медиагруппын хэмжээнд<br />
ажиллаж, багц сэтгүүлүүд гаргасан анхдагч юм. Тэр үед буюу 1991<br />
оноос Ү.Хүрэлбаатар “Улаанбаатар” сонины дэргэд “Нүгэл буян”,<br />
“Алаг шаазгай”, “Арга билиг”, “Алтан босго”, “Улаанбаатарын<br />
үдэш” зэрэг багц сонин эрхлэн гаргаж, мөн адил медиагруппын<br />
хэмжээнд ажиллан сонины зах зээлд шинэ үзэгдэл болж байсан<br />
байна.<br />
Зорилтот зах зээлийн буюу төрөлжсөн хэвлэлүүд: 1990-ээд<br />
оны эхээр нийгмийн тодорхой хэсэг бүлэг рүү хандсан, зорилтот зах<br />
зээлтэй хувийн хэвлэлүүд бие дааж болон янз бүрийн байгууллагын<br />
нэр хаягтайгаар бий болж эхэлсэн нь тусгайлан судлах сэдвийн<br />
нэг мөн. Үүний жишээ нь байгаль хамгаалын сэдэвт “Бодь<br />
гөрөөс”(1990, эрхлэгч Б.Монголхүү), гэр бүлийн сэтгүүл “Өрх бүл”<br />
(1990, эрхлэгч Ч.Энхдалай), эрчүүдэд зориулсан “Эрчүүд” (1990,<br />
эрхлэгч Ч.Энхдалай), ажилчдын хэвлэл “Монголын ажилчин” (1990,<br />
эрхлэгч тодорхойгүй), барилгачдын “Монгол өргөө”(1990, эрхлэгч<br />
А.Мягмаржав), дизайнеруудад зориулсан “Урлах эрдэм” (1990,<br />
эрхлэгч тодорхойгүй), залуучуудад зориулсан “Шинэ үе” (1990,<br />
эрхлэгч Ч.Мөнхбаяр), буриад зоны “Угай бэшэг” (1991, эрхлэгч<br />
Д.Бадамням), шатар сонирхогчдын “Монгол шатар” (1991, эрхлэгч<br />
Н.Төмөрхуяг), малчин тариаланчдад зориулсан “Нүүдэлчин” (1992,<br />
Эрхлэгч тодорхойгүй), гэр бүлийн сонин “Хос мөр” (1994, эрхлэгч<br />
Л.Даваасүрэн) зэрэг олон сонин, сэтгүүл юм. Эдгээр хэвлэл нь нэг<br />
ёсны тухайн үедээ орчин цагийн сэтгүүл зүйн шинэ хандлага болох<br />
эс олон нийтжих үзэгдлийн эхлэлийг тавьсан гэж үзэх үндэстэй<br />
юм. Ингэж тодорхой сэдэв чиглэлээр мэдээллийг ангилан “эс<br />
олон нийтжих” хэрэгцээг түшиглэх нь “хэрэгслийн тоо хэмжээний<br />
өсөлтөөс шалтгаалж буй зүй ёсны, эргэлт буцалтгүй үйл явц” 104<br />
болж эхэлсэн байна.<br />
Тэдгээрийн нэг төлөөлөл нь “Монголын эмэгтэйчүүдийн<br />
нийтлэл уран сайхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” гэсэн тодотголтой<br />
“Энэ хүүхнүүд үү” сонин бөгөөд анхны дугаар нь 1992 оны<br />
арванхоёрдугаар сард хэвлэгдэн гарсан байна. Эзэн нь Очирхүүгийн<br />
Баясгалан. Анхны дугаарыг А.Баатарцогт, Ш.Гэрэлсайхан нарын<br />
104 Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006. х.246<br />
89
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хамт бэлтгэжээ. Сонины “Болзоо” буланд нэг эрэгтэй, гурван<br />
эмэгтэй хүний танилцах зар тавьсан нь ийм төрлийн зарын анхны<br />
тохиолдол байж мэдэхээр байна. Зарууд нь “Би 1966 онд төрсөн,<br />
тусгай дунд боловсролтой, эмнэлгийн мэргэжилтэй. Биеийн өндөр<br />
155 см. Төлөв даруу, шударга занг эрхэмлэдэг. Гэрлэж байгаагүй”,<br />
“Миний танилцах хүн надаас үе мултраагүй, амьдралын бараанд<br />
эмтрээгүй, ухаалаг дөлгөөн, амьдралдаа сэтгэл оюуны тансаг<br />
баяныг эрхэмлэдэг байвал сайнсан” 105 зэрэг мэдээлэл агуулсан,<br />
мөн зар өгөгч нь өөрийнхөө шуудангийн хайрцагны дугаараа<br />
бичсэн нь онцлог байна. “Хүчирхийлэгчдээс болгоомжил! 02”<br />
буланд хүчирхийлэл үйлдэгсдийг нэр устай, үйлдэлтэй нь зарласан<br />
цагдаагийн газрын мэдээлэл байрлуулсан нь шинэлэг алхам болжээ.<br />
Мөн эмэгтэйчүүдэд зориулсан төрөлжсөн зар нийтэлж байсан нь<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд анхны тохиолдол байж<br />
мэдэх юм.<br />
Ийнхүү Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл хөгжлийн эхэн<br />
үе болсон Хэвлэлийн эрх чөлөөний үзэл санаа бүрэлдэж, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үндэс суурь тавигдсан (1990 оноос – 1998 он хүртэл)<br />
хугацааг ерөнхийд нь дараах байдлаар тоймлон дүгнэж болох<br />
юм.<br />
1989 онд болсон Залуу уран бүтээлчдийн улсын II зөвлөгөөн,<br />
мөн оны арванхоёрдугаар сард Ховд, Улаанбаатарт болсон<br />
улстөрийн жагсаал цуглаан улс орон бүхлээрээ шинэчлэлийн<br />
төлөө давалгаалахад түлхэц өгч, улмаар цагаан морин жилийн<br />
ардчилсан хувьсгал гарчээ. Тухайн үеийн улс төрийн гол хөдөлгөөн<br />
болох МоАХ нь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх<br />
эрх чөлөөний үзэл санааг анхнаасаа тууштай дэмжиж, 1989 оны<br />
арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийн цуглаанаасаа МАХН-ын<br />
Төв хорооны ҮII бүгд хурал, БНМАУ-ын АИХ-ын ҮIII чуулганд<br />
хандаж гаргасан 13 зүйлт өргөх бичигтээ Хүний эрхийн түгээмэл<br />
тунхаглалд заасан эрхүүдийг хүн арддаа эдлүүлэх, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
чөлөөг баталгаатай болгохыг шаардсан, 1990 оны гуравдугаар сард<br />
”Монгол Улсын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль”-ийн<br />
төсөл боловсруулснаа хэвлэлээр дамжуулан санал болгосон, <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэлийг дэмжих алхмуудыг удаа дараа хийж байсан нь үзэл<br />
105<br />
“Энэ хүүхнүүд үү” сонин. 1992 он. №01<br />
90
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг дэмжих улстөрийн таатай орчин<br />
болж өгчээ. Энэхүү хувьсгалын нөлөө хамгийн түрүүнд хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарт туссан бөгөөд “Шинэ толь”, “Ардчилал” зэрэг<br />
улстөрийн нам хөдөлгөөн дагасан хэвлэлүүдээс гадна хувь хүмүүс<br />
өөрийн хүч хөрөнгөөр бий болгосон С.Боожоогийн “Монголын<br />
жаран”, Ч.Мөнхбаяр нарын “Шинэ үе”, Р.Даваажавын “Монголын<br />
дуу хоолой” зэрэг сонин сэтгүүлүүд хэвлэгдэн гарч эхэлсэн, улмаар<br />
1990-ээд оны тэргүүн хагаст 1 мянга гаруй сонин хэвлэл бүртгүүлсэн,<br />
ихэнх нь ядаж нэг дугаар гаргасан нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
тогтолцооны хувьд бүрэлдэж, сууриа тавьсны илэрхийлэл юм. Энэ<br />
бүхний түүхэн гавьяа нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> анхдагчдад зүй ёсоор<br />
ногдох ёстой бөгөөд тэдгээр анхдагчдын талаархи нарийвчилсан<br />
судалгаа эзнээ хүлээж байна. Харьцангуй богино хугацаанд асар<br />
олон нэрийн сонин хэвлэгдэн гарсан 1990-ээд оны эхэн үеийг<br />
судлаачид “Монголын сонины шинэ давалгаан” 106 гэж нэрлэжээ.<br />
1990-1992 онуудад салбар, чиглэлийн төрөлжсөн сонинууд олноор<br />
гарч байсныг байгаль хамгааллын “Бодь гөрөөс”, оюутны “Бамбар”,<br />
шог зураачдын “Билүү”, спортын “Таван цагариг”, ном <strong>хэвлэлийн</strong><br />
салбарын “Номын чуулга”, түүхчдийн “Түүхийн хүрд”, үндэсний<br />
бөхийн “Манлайн баясгалан”, утга зохиолын “Гэгээн судар”<br />
сонинуудаар төлөөлүүлэн нэрлэж болохоор байна.<br />
1990-1992 онуудад хэвлэгдэн гарч байсан сонины агуулгад<br />
анализ хийж үзэхэд сэтгүүл зүйн тогтсон уламжлалыг хадгалах,<br />
мэргэжлийн шаардлагуудыг хангах, стандарт мөрдөхийг хичээж<br />
байсан нь тодорхой байна. Харин эротик <strong>хэвлэлийн</strong> эхийг тавьсан<br />
“Халуун хөнжил” сонин хэвлэгдсэнээс хойш сэдэв агуулгын хувьд<br />
задгайрч, түргэн борлогдох дуулиан шуугиант, эсвэл зохиомол<br />
мэдээллийн хойноос хөөцөлддөг хэсэг хэвлэл бий болсноор “шар<br />
сэтгүүл зүй” Монголд үүсэн бий болж, хэвлэл мэдээлэл сэтгүүл<br />
зүйн салбарын цаашдын <strong>хөгжил</strong>д ихээхэн нөлөөлөх болсон байна.<br />
1994-1995 онуудаас эхлэн чанартай сэтгүүл зүй, шар сэтгүүл<br />
зүйн ялгарал эрхбиш явагдаж, нэг хэсэг сонин <strong>хэвлэлийн</strong> бизнесийг<br />
урьтал болгон ашиг орлого олохыг эрхэм чухалд үзсэнээр<br />
мэргэжлийн байх, ёсзүйн тодорхой хэм хэмжээнд захирагдах,<br />
бодитой байх асуудал хоёр, гуравдугаарт тавигдах болжээ. Гэхдээ л<br />
106 Содномпил.О, Одхүү.С. Монголын сонины шинэ давалгаан. УБ., 2013. х.5<br />
91
Бадам-Очирын Галаарид<br />
энэ зурвас үе бол Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны суурь<br />
хөрс нь бүрэлдэн тогтсон үе яах аргагүй мөн. Сонин хэвлэл эрхлэх<br />
нь үзэл суртлын ажил байхаа больж, бизнесийн нэг хэлбэр болж, зах<br />
зээлийн жам ёсонд захирагдах болсон нь энэ зурвас үеийн бас нэг<br />
онцлог юм.<br />
Хэдийгээр ардчиллын үр дүнд хувь хүний эрх, эрх чөлөөг<br />
дээдлэх үзэл Үндсэн хуулиар батлагдан, тэдгээр эрхийн нэг болох<br />
үзэл бодлын эрх чөлөө буюу хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө баталгаажсан<br />
ч 1998 оныг хүртэл хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө эрх зүйн хувьд<br />
баталгаажиж хараахан чадахгүй байв. Энэ нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг<br />
бодитой, сонгодог утгаар Монголд хөгжихөд сөргөөр нөлөөлж<br />
байсан гол хүчин зүйл юм. Үндсэн хуулиар баталгаажсан үг<br />
хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулиар<br />
баталгаажиж гэмээ нь тухайн улс орны хэвлэл мэдээлэлд <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл бүрэн утгаараа хөгжих үндэстэй гэж үздэг Энэ бол Монголд<br />
1990 оноос <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл эрх зүйн баталгаагүй, сонгодог загвараас<br />
гажууд хөгжиж хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг эмх цэгцгүйгээр /<br />
хаос байдалтай/ тунхаглах оролдлого хийгдэж ирсний бодит нөхцөл<br />
юм. “Чөлөөт хэвлэл гэдэг нь бидний төсөөлдөг шиг үүрэг, зорилго<br />
нь тодорхой бус, ямар ч нийтлэлийн бодлого, баримтлах зарчимгүй,<br />
тааралдсан бүхнийг шүүрэн авч нийтэлдэг эрээвэр хураавар зүйлийн<br />
цуглуулга биш юм. Судлаачийн хэлснээр /Равич.Д/ “эрх чөлөө<br />
гэдэг нь хариуцлага гэсэн үг болохоос хариуцлагаас <strong>чөлөөт</strong>эй байх<br />
гэсэн үг биш” юм” 107 гэсэн дүгнэлт тухайн үеийн сонин <strong>хэвлэлийн</strong><br />
бодит дүр төрхийг онож тодорхойлсон хэрэг байв. Тиймээс ч<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хөгжлийнхээ эхэн үед философи, үзэл<br />
онол, эрх зүйн болон үйл ажиллагааны бүхий л талаараа эмхлэгдэж<br />
төлөвшөөгүй дөнгөж эхлэл төдий, зарим талаараа гажуудсан, эмх<br />
замбараагүй байсан гэж дүгнэхэд хүргэж байна. Хэвлэлийн онолын<br />
үүднээс авч үзвэл Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үүсэл хөгжлийн<br />
эхэн үе болох Хэвлэлийн эрх чөлөөний үзэл санаа бүрэлдэж, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үндэс суурь тавигдсан (1990-1998) жилүүдийн олонхи<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд сэтгүүлч юу хүссэнээ бичиж нийтэлж<br />
болдог, “олон нийтэд нэг хэсэг нь үнэн, нөгөө хэсэг нь худал, гурав<br />
107 Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн онолын үндэс. УБ. 2004., х.328.<br />
92
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
дахь нь өөр зүйлийг агуулсан байж болох мэдээлэл болон үзэл<br />
бодлын давалгааг өгөх нь альтернатив хувилбар мөн” 108 гэж үздэг<br />
либертари үзэл энэ хугацаанд хэрэгжсэн байна. Өөрөөр хэлбэл<br />
үзэл бодлоо илэрхийлэх хэмжээ хязгааргүй эрх чөлөөг энэ зурвас<br />
үед ихэнх мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчид эдэлсэн байна. Харин<br />
төрийн мэдлийн цөөн тооны хэвлэлд авторитар онол зарим талаар<br />
үйлчилж байсан нь тодорхой байна.<br />
Ер нь энэ үеийн хэвлэл “хувь хүн хэсэг бүлгээс хараат, бүрэн<br />
<strong>чөлөөт</strong> бус сэтгүүл зүй” 109 -н хэв маягаар оршин тогтнож байсан.<br />
Тэгээд ч энэ үеийн Монголын сэтгүүл зүй шинээр тогтнож, хөгжих<br />
эхлэлээ тавьж байсан ардчиллын балчир цаг үетэй зэрэгцэн явж<br />
байлаа. Тиймээс “ардчилал байнга санаа тавьж, сайжруулж байх<br />
ёстой тасралтгүй байнгын үйл явц болохыг ардчилал хөгжсөн зарим<br />
орны хэвлэл мэдээллийн бүрэн <strong>чөлөөт</strong> бус байдал харуулж байна” 110<br />
хэмээх дүгнэлт тайлбартай энэ үеийн <strong>хэвлэлийн</strong> түүх яв цав нийцэж<br />
байлаа.<br />
2.2.Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн цэгцрэл (self-organizing) үе<br />
(1998 оноос 2008 он хүртэл)<br />
Монгол улс Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультай болох асуудал<br />
1990 оноос эхлэн яригдсан бөгөөд МоАХ “Монгол улсын хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төсөл” 111 боловсруулснаа<br />
1990 онд “Шинэ толь” сонинд нийтлүүлж байжээ. Энэхүү санаачилга<br />
найман жил яригдсаны эцэст УИХ-аас 1998 онд Хэвлэлийн эрх<br />
чөлөөний тухай хуулийг батлан гаргасан нь Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоог зөв голдирлоор хөгжихөд чухал үүрэг<br />
гүйцэтгэсэн гэж үзэж болно. 1948 онд батлагдсан НҮБ-ын хүний<br />
эрхийн түгээмэл тунхаглал, Монгол Улсын Үндсэн хуулин дахь<br />
үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний үзэл санаа бодит<br />
ажил болоход энэ хууль түлхэц өгчээ. Энэ хуулиар Монголын төр<br />
108 Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн онол (Орч.<br />
М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаян). УБ., 2016. х.69.<br />
109 Батбаатар. Ж. Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.14<br />
110 Батбаатар. Ж. Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010. х.15<br />
111 Монгол улсын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль (төсөл). “Шинэ<br />
толь” сонин. 1990.03.29. №02<br />
93
Бадам-Очирын Галаарид<br />
өөрийн мэдэлд ямар нэгэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлгүй байх<br />
болсноор Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх”, Засгийн газрын хэвлэл<br />
“Засгийн газрын мэдээ” зэрэг төв, орон нутгийн төрийн мэдлийн<br />
бүх сонинууд 1999 оны нэгдүгээр арын 1-ний өдрөөр тасалбар<br />
болон татан буугдаж, тэдгээрийн нэрийг 5 жилийн хугацаанд<br />
дахин ашиглахгүй байхаар Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийг<br />
хэрэгжүүлэх тухай УИХ-ын 103 дугаар тогтоолд заасан байна.<br />
Мөн энэ хууль гарснаар Монголын хамгийн нөлөө бүхий<br />
мэдээллийн хэрэгсэл болох улсын телевиз, радио төрийн мэдлээс<br />
гарч, Олон нийтийн радио телевизийн эрх зүйн байдлын тухай<br />
хууль батлагдах нөхцөл бүрдсэн нь Монголын сэтгүүл зүй, хэвлэл<br />
мэдээллийн зах зээлийн хувьд чухал үйл явдал болсон бөгөөд<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо төлөвшихөд ихээхэн ач холбогдолтой<br />
зүйл болжээ.<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хөгжихөд 1998 онд батлагдсан<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль онцгой үүрэгтэй байсныг<br />
мартаж болохгүй.<br />
Ялангуяа <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл хөгжихөд <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний<br />
хууль чухал үүрэгтэйг <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> онол номлолуудаар<br />
олонтаа тайлбарласан байдаг. Энэ хууль гарснаар хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүдийн өмчийн хэлбэрт бодитой өөрчлөлт орж, өөр бусад<br />
хууль эрх зүйн хэрэгцээ шаардлагыг ч бий болгосон юм.<br />
“1998 онд Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль батлагдан үндсэн<br />
хуульд заасан иргэний үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх, үг<br />
хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаажуулж улмаар хэвлэл<br />
мэдлээллийн төр засгаас хараат байх болон төрийн <strong>хэвлэлийн</strong><br />
монополийг халсан нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн боломж, орчныг<br />
сайжруулахад чухал алхам болсон юм” 112 .<br />
Уг хуулийн зорилтыг “Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан<br />
хүний үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх<br />
эрх чөлөөг баталгаажуулахад оршино” гэж тодорхойлсон бөгөөд<br />
тус хуулийн 2 дугаар зүйлээр хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслийн <strong>чөлөөт</strong> байдлыг хязгаарласан хууль батлан<br />
гаргахыг хориглож, З дугаар зүйлээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь<br />
112 Батбаатар.Ж. “Хэвлэлийн эрх чөлөө ба бодит байдал” өгүүлэл. МУБИС. “Монгол<br />
судлалын чуулган” эрзэм шинжилгээний сэтгүүл. №9 /44/., УБ. 2010. х.233.<br />
94
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
өөрийн нийтэлж, нэвтрүүлж байгаа зүйлийнхээ төлөө хариуцлага<br />
хүлээнэ, төрөөс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт (цензур)<br />
тогтоохгүй гэж хуульчилж өгсөн байна. Мөн хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэлд нийтлэх, нэвтрүүлэх мэдээлэлд төрөөс хяналт тавих<br />
байгууллага байгуулахгүй бөгөөд ийм хяналтын үйл ажиллагааг<br />
санхүүжүүлэхгүй хэмээн заасан бөгөөд төрийн байгууллага өөрийн<br />
мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг 4 дүгээр зүйлээр<br />
хориглосон байна. Энэ хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээр<br />
хэвлэл мэдээллийн салбар дахь төрийн шууд оролцоо бараг тэглэж,<br />
төрийн оролцоо санхүүжилттэй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдтэй<br />
өрсөлдөж чаддаггүй байсан хувийн хэвшлийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлүүд<br />
үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх өргөн боломж нээгдсэнээр <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо чанарын шинэ шатанд гарсан гэж дүгнэж<br />
болно.<br />
“Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай” хуулийг УИХаас<br />
1998 оны наймдугаар сард батлан гаргасан нь өдөр тутмын<br />
хувийн сонинууд нэмж бий болоход чухал нөлөө үзүүлсэн юм.<br />
Энэ хууль 1999 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжиж, уг<br />
хуулийг хэрэгжүүлэх тухай УИХ-ын тогтоолын дагуу төрийн<br />
төв хэвлэл “Ардын эрх” сонин, Засгийн газрын хэвлэл “Засгийн<br />
газрын мэдээ” сонинууд татан буугдсан тул тэнд ажиллаж байсан<br />
хамт олон өөр нэртэйгээр, сониноо төрөөс хамааралгүйгээр бие<br />
даан гаргах шаардлагатай болжээ.<br />
“Ардын эрх” сониныхон 1998 оны 12 дугаар сарын 23-нд<br />
“Ардын үндэсний эрх” нэртэй сонин гаргаж, хоёр дугаарын дараа<br />
нэрээ өөрчилж “Үндэсний эрх” болгожээ. Гэвч УИХ-ын тогтоолд<br />
буй “Татан буугдсан сонины нэрийг 5 жилийн дотор хэрэглэж<br />
болохгүй” гэсэн заалтыг зөрчсөн гэж маргаан гарсан учраас 1999<br />
оны хоёрдугаар сарын 16-ны 38 дахь дугаараасаа эхлэн “Өдрийн<br />
толь” гэж нэрээ өөрчилжээ.<br />
Энэ хооронд “Өнөөдөр”, “Сэрүүлэг”, “Хөх толбо” зэрэг<br />
сонин тус сониныг хууль зөрчлөө, төрийн өмч хөрөнгө ашиглан<br />
захиалагчдыг хуурч сониноо захиалууллаа гэж заргалдан шүүхэд<br />
хандсан нь сэтгүүл зүйн түүхэнд хэсэг сонин нийлж нэгийгээ<br />
шүүхэд өгсөн анхны тохиолдол бөгөөд энэхүү маргаан бараг хоёр<br />
сар үргэлжилсэн байдаг.<br />
95
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн шүүхийн шийдвэрийн дагуу<br />
Хууль зүйн яам “Ардын үндэсний эрх”, “Үндэсний эрх”, “Өдрийн<br />
толь” сонинуудын улсын бүртгэлийг хүчингүй болгосон тул 1999<br />
оны гуравдугаар сарын 10-наас эхлэн “Өдрийн сонин” нэрээр гарах<br />
болжээ. Сонины зөвлөл анхны дугаартаа “Шинэ сониноо уншигчдад<br />
улс орны болоод дэлхий дахины амьдралын хамгийн шуурхай, үнэн<br />
бодитой, түгээмэл мэдээлэл хүргэдэг үндэсний хэмжээний, өдөр<br />
тутмын хамгийн гол сонин болгохын төлөө манай хамт олон хичээн<br />
зүтгэх болно” 113 гэж бодлого зорилтоо тодорхойлсон байна.<br />
Тус сонин энэ зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлж долоо хоногт<br />
6 удаа 16-24 нүүрээр, А2 форматаар хэвлэгдэн гардаг, нийт<br />
материалын 40 хувийг реклам зар сурталчилгаа эзэлдэг, дэлхийн<br />
улс орны дийлэнх сонин <strong>хэвлэлийн</strong> жишгээр албадын зохион<br />
байгуулалттайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг, хамгийн нөлөө бүхий<br />
сонины нэг болжээ.<br />
Харин “Ардын эрх” нэртэй өдөр тутмын сонин тус нэрийг<br />
ашиглах эрх хууль ёсоор нээгдсэний дараа шинээр бий болж,<br />
сэтгүүлч Б.Тэмүүлэн ерөнхий эрхлэгчээр нь ажиллах болсон<br />
байна. Тэрбээр энэ тухайгаа “2004 онд хуулийн дагуу энэ сониныг<br />
эрхлэн гаргах боломж нээгдэхэд “Төрийн бус түмний хэвлэл”<br />
уриатайгаар манай баг эрхлэн гаргасан юм. Тэр үед өдөр тутмын<br />
сонин тав байлаа. Зургаа дахь нь манайх болж эрхлэгч нартайгаа<br />
нийлэн “Өдөр тутмын сонины холбоо”-г үүсгэн байгуулагчдын нэг<br />
болсондоо баяртай байдаг. Бас анхны эмэгтэй эрхлэгч болсон байх.<br />
“Ардын эрх” сонин нийтлэлийн бодлогын хувьд ч, мэргэжлийн<br />
шалгуурын хувьд ч хэвлэл мэдээллийн салбартаа өөрийн орон<br />
зайгаа олсон сонин байсан... news.mn цахим сайт бол “Ардын эрх”<br />
сонины сэтгүүлчдийн бүтээл юм. Бид өдөр тутмын сонин гаргахын<br />
хажуугаар тухайн үедээ хамгийн шинэлэг хэлбэр болох цахим<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг давхар ажиллуулж эхэлсэн” 114 гэж<br />
дурссан байна.<br />
1999 оны нэгдүгээр сарын 5-нд “Зууны мэдээ” сонины анхны<br />
дугаар гарчээ. Засгийн газрын шууд ивээлд байсан “Засгийн<br />
113 “Өдрийн сонин”. 1999.03.10. №01(01)<br />
114 Энхтүвшин.Д. “Б.Тэмүүлэн: Чөлөөт хэвлэл ардчилсан хувьсгалын нэг гол түрлэг<br />
нь байсан”. http://www.news.mn/content/166005.shtml ., 2013.12.25.<br />
96
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
газрын мэдээ” сонин нийтийн хэвлэл захиалгад “Засгийн мэдээ”<br />
нэртэйгээр орсон нь хуучин нэртэйгээ утга нэг гэдгээрээ төөрөгдөл<br />
үүсгэж байна гэсэн маргаан гарсны дагуу нэрээ ийнхүү “Зууны<br />
мэдээ” болгожээ. Энэ сонины ерөнхий эрхлэгч Б.Ганболд “Ерөнхий<br />
эрхлэгчийн мэндчилгээ”-ндээ “Нэг номерын, хамгийн олон<br />
уншигчтай сонин болох нь үндсэн зорилго байж таарахгүй. Нэг ч<br />
атугай хүнд хэрэгцээтэй, зайлшгүй зүйл нь болж чадвал бидний<br />
зорилго биелсэнд тооцно” 115 гэж үндсэн зорилгоо тодорхойлсон<br />
байна. 1998 оны арванхоёрдугаар сарын 18-нд “Монголын мэдээ”<br />
хэмээх сонин “Үндэсний сонин” гэсэн тодотголтойгоор анхны<br />
дугаараа гаргаж шинэ оны эхнээс өдөр тутмын сонин болно гэдгээ<br />
зарласан байна. Сонины ерөнхий эрхлэгч До.Чулуунбаатар “Алив<br />
гаж буруу бүхний эсрэг аянга шиг бууна... Зөвхөн үнэн, зөвийг<br />
эрхэмлэнэ” 116 гэж сониныхоо чиг зорилгыг тодорхойлсон байна.<br />
“Монголын мэдээ” Монголын өдөр тутмын дөрөв дэх сонин юм.<br />
Энэ сониныг үүсгэн байгуулагч, санхүүжүүлэгч нь тухайн<br />
үеийн Монголын том компанийн нэг “Эрэл” ХХК байсан бөгөөд<br />
тус компанийн эзэн Б.Эрдэнэбат улстөрийн нам байгуулахаас өмнө<br />
сонины бодлого харьцангуй <strong>чөлөөт</strong>эй, нийтлэлүүд нь хурц байсан<br />
байна. Энэ талаар тус сонины анхны орлогч эрхлэгч До.Цэнджав<br />
“Эрэл” компани нийтлэлийн бодлогод нөлөөлж эхэлсэн. Ганцхан<br />
“Эрэл” компанийн дарга ч бус түүнийг тойрон хүрээлсэн,<br />
“долигонодог” нөхдүүд гар дүрж эхэлсэн. Ийм их хөрөнгө мөнгө<br />
зарчихаад байхад намаа сурталчилахгүй байна, намдаа хэрэг<br />
болохгүй байна, заримдаа гай боллоо гэх мэтээр шахалт ирж<br />
эхэлсэн” 117 гэсэн нь хэвлэл мэдээллийн салбарт улстөр, бизнесийн<br />
зарим төлөөллийн хөрөнгө оруулсан зорилгыг нотлох нэгэн баримт<br />
юм.<br />
Энэ үеэс Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлд далд эзэмшил, түүгээр<br />
дамжин ирэх цензурын ноцтой үйлдэл эхэлсэн гэж үзэж болох юм.<br />
115 Ганболд.Б. Ерөнхий эрхлэгчийн мэндчилгээ. //“Зууны мэдээ” сонин. 1999.01.05.<br />
№1(001)<br />
116 Чулуунбаатар.До. Ерөнхий эрхлэгчийн үг. //“Монголын мэдээ” 1998.12.18. №01<br />
117 “Өнөртогтох.Б. “До.Цэнджав: Монголд анх удаа паппараци зургийг “Монголын<br />
мэдээ” гаргаж байлаа”. //Монголын мэдээ сонин. 2013.01.31. http://www.mminfo.<br />
mn/content/40277.shtml?alias=interview<br />
97
Бадам-Очирын Галаарид<br />
“Хамгийн гол асуудал бол хэвлэл мэдээллийн эзэмшлийн ил тод<br />
байдал ба энэ нь өнөө хэр бүрхэг, хаалттай байгаатай холбоотой юм.<br />
Энд нэг ойлголтыг бид хамаатуулж үзнэ. Энэ нь “цензур” /сensorship/<br />
буюу төрийн болон хувийн байгууллагын удирдлагаас тавих<br />
хяналт мэдээллийн хэрэгслүүдэд байгаа тухай ойлголт юм”. 118<br />
Ийнхүү хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн өмчлөл, статусыг<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> зарчимд шилжихэд Хэвлэлийн эрх чөлөөний<br />
тухай хууль онцгой үүрэг гүйцэтгэж нөлөөлсөн байна. Мөн 2005<br />
онд Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль гарсан нь <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> зарчимд бүх мэдээллийн хэрэгсэл шилжихэд нөлөөлсөн<br />
билээ. Ийнхүү <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн орчинд нэн<br />
таатай байдал үүссэн гэж үзэж болно.<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль хэдийгээр тунхаг шинжтэй<br />
гэж шүүмжлэлд өртөж байсан ч <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний үндсэн<br />
гурван асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.<br />
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хуулиар баталгаажуулж, агуулгад<br />
төр засгийн зүгээс хяналт тавихыг хориглон, төр мэдээллийн<br />
хэрэгсэлтэй байхыг хориглосон нь тухайн үед нэн шаардлагатай<br />
зохицуулалтууд болсон.<br />
Хамгийн сонирхолтой нь төрийн мэдлээс хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүд гарснаар бусад <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> өрсөлдөөнд эергээр<br />
нөлөөлсөн. Учир нь төрийн монополь устаж, <strong>хэвлэлийн</strong> зах зээл<br />
дэх <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> гол өрсөлдөгч байсан төрийн хэвлэлүүд<br />
адил тэгш зарчмаар өрсөлдөөнд оролцох шаардлагатай болсон<br />
байна.<br />
Ийм нөхцөл байдлын дундаас өдөр тутмын олон сонин<br />
шинээр гарч <strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлд орж ирсэн байна. 1996-1999<br />
оны хооронд үндэсний өдөр тутмын “Өнөөдөр” (1996), “Монголын<br />
мэдээ” (1998), “Өдрийн сонин” (1999), “Зууны мэдээ” (1999)<br />
сонинууд бий болсон нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо<br />
бүрэлдэн төлөвших, чанартай сэтгүүл зүй хөгжихөд чухал үүрэг<br />
гүйцэтгэсэн байна.<br />
118<br />
Амартүвшин.С. Хэвлэл мэдээлэл дэх улс төрийн хараат байдал ба эзэмшлийг ил<br />
тод болгох асуудалд. //“Эрдэм шинжилгээний бичиг”. МУБИС-НХУС. УБ., 2015.<br />
№03. х.7.<br />
98
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Энэ бол <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл зөв голдиролд орж хөгжих эрх зүйн<br />
таатай орчин бүрдсэний үр дүн. Ялангуяа <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл цэгцтэй<br />
хөгжих боломж бүрджээ. Өөрөөр хэлбэл хууль эрхзүйн таатай<br />
орчин бүрдсэн нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл цэгцрэн хөгжих нэг гол үндэс<br />
болсон.<br />
Энэхүү дэд бүлэгт хамрагдах цаг үеийн сонины төлөөлөл<br />
болгож 2006 оны дөрөвдүгээр сарын сүүлийн хагаст хэвлэгдсэн<br />
“Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр”, “Зууны мэдээ” сонинуудын дугаарт<br />
харьцуулсан судалгаа хийж үзлээ. Эдгээр сонин тухайн цаг үед<br />
өдөр тутмын сонинууд дундаа захиалга борлуулалтын тоогоор<br />
тэргүүлж байсан нэр хүндтэй сонинууд юм.<br />
Судалгаанд хамрагдсан дугааруудын реклам, зар<br />
сурталчилгааны нүүр булангуудыг орхин зөвхөн сэтгүүлзүйн<br />
агуулгыг нь тооцож үзэхэд дурдсан хугацаанд “Өдрийн сонин”<br />
нэг дугаартаа 16-45, “Өнөөдөр” 31-75, “Зууны мэдээ” 32-66 мэдээ<br />
бичвэр нийтэлжээ. Тухайн хугацаанд “Өдрийн сонин” 8-24,<br />
“Өнөөдөр” 8-34, “Зууны мэдээ” 8-12 (Тус сонины амралтын дугаар<br />
“24 цаг” нь нийт дугаарын тоонд орсон бөгөөд А3 форматаар 16<br />
нүүр хэвлэгдсэн байв) нүүрээр гарч байжээ.<br />
“Өнөөдөр” сонин харьцангуй олон нүүр реклам сурталчилгаатай<br />
байсан учраас нүүрийн тоо олонтой, мөн нүүрүүдээ А1-4, В1-4<br />
гэхчлэн секцлэн дугаарладгаараа нөгөө хоёр сониноосоо ялгаатай<br />
байна. Дугаарт нийтэлсэн бичвэрийн хэмжээ “Өдрийн сонин”-ых<br />
харьцангуй том бөгөөд жижиг мэдээ цөөхөн, үлдсэн 2 сонин нь<br />
голлох цөөн тооны бичвэрийг томоор нийтэлж, товч мэдээ мэдээлэл<br />
түлхүү өгдөг байсан онцлогоос болоод нэг дугаарт нийтлэгдсэн<br />
материалын тоо харьцангуй байна.<br />
Агуулгын хувьд дурдсан хугацаанд аль аль сонинд нь улстөрийн<br />
сэдвээр түлхүү нийтлэж, эрэн сурвалжилсан материал үндсэндээ<br />
байхгүй, асуудал хөндсөн шүүмжлэлт бичвэр дугаарт дор хаяж нэг<br />
байна.<br />
2006 оны дөрөвдүгээр сарын 15-25-ны өдрүүдэд Монголын<br />
улстөрийн амьдрал яггүй хүндхэн, иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүд<br />
улстөрийн суулт тэмцэл хийж өлсгөлөн зарласан, парламентын<br />
сөрөг хүчин болох Ардчилсан нам тэдэнд хүч нэмсэн цаг үе<br />
байсанд сонинууд бүгд анхаарал хандуулсан ч мэдээлэх өнцөг нь<br />
99
Бадам-Очирын Галаарид<br />
өөр өөр байжээ.<br />
Судлан буй хугацаанд сонинууд улстөрийн тэмцэл хөдөлгөөн,<br />
САПУ-гийн хохирогчид хохирлоо төлүүлсэн, сумоч Хакухо<br />
Даваажаргалыг Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор<br />
шагнасан, Оюу толгойн зэсийн ордтой холбоотой тогтвортой<br />
байдлын гэрээ гэсэн цөөн хэдэн сэдэвт ач холбогдол өгч өөр өөр<br />
байр сууринаас мэдээлжээ.Тухайлбал, “Өдрийн сонин” иргэний<br />
хөдөлгөөнүүдийг дэмжиж АН-аас зохион байгуулсан цуглааны<br />
тухай мэдээллийг “Монголын ардчилал хамгаалах эзэнтэйг<br />
Ардчилсан намын цуглаан харууллаа”(2006.04.15. №093) гэсэн<br />
гарчигтайгаар мэдээлж, уг сурвалжлагаа “Энэ цуглаан хөлдүү<br />
цементэн дээр зогсож ядарсан хөгшдөд, хуулийн байгууллагаас<br />
алганы амт үзэж сэтгэлээр гундсан хөдөлгөөнийхөнд эрч хүч,<br />
итгэл найдвар өгсөн цуглаан боллоо” гэсэн бол “Зууны мэдээ”<br />
сонин Б.Цогнэмэхийн “Баярын нулимстай өлгийдсөн ардчилал<br />
нүдний минь өмнө булшлагдах нь” гэсэн томоохон нийтлэлийг 3,<br />
5 дугаар нүүртээ дамжуулан нийтэлжээ. Иргэний хөдөлгөөнүүдийн<br />
тэмцлийг Ардчилсан нам дэмжиж цуглаан хийснийг уг нийтлэлд<br />
“Элдэв хөдөлгөөний дуу хоолой, өөрийнх нь тогоон дотор мэндлээд<br />
буй “Шинэ эргэлт”, “Онц их хурлын төлөө” зэрэг хөдөлгөөнүүдийн<br />
үйл ажиллаганаас цочирдож суусан МАХН-ын удирдлагад АН-ын<br />
хөдөлгөөнүүдийн жагсагчдыг дэмжсэн цуглаан хүндхэн цохилт<br />
болж байх шиг” (“Зууны мэдээ. 2006.04.15. №91) гэж дүгнэсэн<br />
байна.<br />
“Өнөөдөр” сонин иргэний хөдөлгөөнүүдийн эсэргүүцлийг<br />
тогтмол “Яргуйн хувьсгал” гэсэн лого бүхий малгай гарчгийн дор<br />
мэдээлж байсан бөгөөд “Ц.Элбэгдорж: Хөгшчүүд уулзъя гэж байхад<br />
Ерөнхийлөгч хог эргүүлээд явж байлаа” нэртэй сурвалжлагыг 1; 3<br />
дугаар нүүртээ нийтэлсэн байна. Мөн А2 нүүртээ Го.Энхтөрийн<br />
“Засгийн газрыг огцруулахаар М.Энхболдын хаалгыг тогшив”<br />
нийтлэлийг оруулж “Төсвийн тодотгол гацаж, УИХ-ын өчигдрийн<br />
чуулган АН-ын барьцаанд оров. Нийгэмд үүсээд байсан эмх<br />
замбараагүй байдлын дундаас хожоо олж харсан бололтой, тэд”<br />
(“Өнөөдөр”. 2006.04.15. №87) хэмээн үзжээ. Нийтлэлүүдийн өнгө<br />
аясаас тухайн үйл явдлыг мэдээлэхдээ “Өнөөдөр” сонин Засгийн<br />
газрыг хамгаалж АН-ыг буруутгасан, “Зууны мэдээ” Засгийн газар,<br />
100
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
МАХН-ын удирдлагыг шүүмжилж иргэний хөдөлгөөнийг дэмжсэн,<br />
“Өдрийн сонин” АН-ыг дэмжсэн өнцгөөс тус тус хандсан байна.<br />
Анхаарал татаж буй дараагийн сэдэв бол Оюутолгойн зэсийн<br />
ордыг эзэмшигч “Айвенхоу майнз”. “Өдрийн сонин” 2006.04.17-<br />
ны 94 дугаартаа өөрийн сурвалжлагч Г.Эрдэнэбатын “Айвенхоу<br />
Майнз”-ын Р.Фрийдланд гэгч Монголын ард түмнээр даажигнаж<br />
байна” нийтлэлийг гол болгожээ. Сурвалжлагч “Монгол Улсын<br />
Засгийн газар, хуучин коммунистууд дэлхий нийтэд нэр нүүрээ<br />
барсан нэгэн эртэй түншилснээр өөрсдөө нэр хүндээ навс унагалаа”<br />
гэж шүүмжлээд “Ард түмний тэмцлийг Ардчилсан нам, МоАХ<br />
дэмжиж байгаагаа мэдэгдлээ. Хүний эрх, эрх чөлөө хаана зөрчигдөнө,<br />
тэнд энэ нам холбооныхон байдаг. Харин эсрэг нь байсан ихэс дээдэс<br />
түүхийн хог дээр хаягдаж байсныг хэлэхэд юун илүүдэх вэ” гэж<br />
нийтлэлээ өндөрлөжээ. Тус дугаарын 1, 4 дүгээр нүүрт нийтлэгдсэн<br />
Ц.Оюунгэрэлийн “Тогтвортой байдлын гэрээ гэгч тогтворгүй байдал<br />
үүсгэгчийг яах вэ?” нийтлэлд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай,<br />
Ашигт малтмалын тухай хуульд байгаа “тогтвортой байдлын гэрээ”<br />
гэдэг заалтыг Монгол улсын хуулиас авч хаях нь асуудлыг шийдэх<br />
гарц гэсэн санал дэвшүүлжээ. “Зууны мэдээ” сонин 2006.04.17-ны<br />
дугаарын тэргүүн нүүртээ “Айвенхоу Майнз”-ын энгийн хувьцааг<br />
Монголын хөрөнгийн биржээр арилжина”, “С.Ганбаатар нарын<br />
дөрвөн хүн өлсгөлөн зарлана”, “Айвенхоу Майнз” Н.Энхбаярын<br />
Засгийн газарт дөрөв, Ц.Элбэгдоржийнход зургаан удаа саналд<br />
хүргүүлжээ” зэрэг энэ асуудалтай холбоотой багц материалууд<br />
нийтэлсэн байна. Улмаар энэ асуудлыг тасралтгүй хөндөж<br />
“Айвенхоу Майнз”-тай тогтвортой биш, хамтын ажиллагааны гэрээ<br />
байгуулъя”(2006.04.20. №96), “Оюу толгойд хамтарсан үйлдвэр<br />
байгуулах боломж бий”(2006.04.21. №97), “Эрдэнэтийн Д.Дамба-<br />
Очир:Оюу толгой, Цагаан суваргын ордыг ашиглаж эхлээд, зэсийн<br />
баяжмалаа Эрдэнэтэд хайлуулбал ч...” (2006.04.24. №98), “Айвенхоу<br />
Майнз”-ын хувьцаанаас ард түшмэн ашиг хүртэх үү” (2006.04.25.<br />
№99) зэрэг нийтлэл, ярилцлагаар “Айвехоу Майнз”-ын асуудлыг<br />
олон талт байдлаар хөндөн тавьж байжээ.<br />
“Өнөөдөр” сонин “Жагаа сайд Тогтвортой байдлын гэрээ<br />
байгуулахгүй гэж ам алдаж, Ерөнхий сайдад “алгадуулав”<br />
(2006.04.15. №87), “Оюу толгойн орд ашиглалтын бодит үр нөлөө<br />
101
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хийгээд 51 хувийг төр авахуй” (2006.04.17. №88) гэсэн нийтлэлүүд<br />
энэ хугацаанд гаргасан байна.<br />
Гурван сонинд энэ сэдвээр гарсан агуулгыг харьцуулж үзвэл<br />
“Зууны мэдээ” сонин асуудлыг аядуу зөөлнөөр шийдэхийг санал<br />
болгож, “Өдрийн сонин” гэрээ байгуулахыг эрс хатуу эсэргүүцэж,<br />
“Өнөөдөр” Оюу толгойн ордын 51 хувь төрийн мэдэлд байх нь<br />
зүйтэй гэдэг байр суурийг түлхүү хамгаалсан байна. Өдөр тутмын<br />
гол сонинуудын энэ удаагийн агуулгын судалгаанаас харахад 10<br />
жилийн өмнө Засгийн газраа нээлттэй шүүмжилж чаддаггүй байсан<br />
хэвлэлүүд Засгийн газрын бодлого, алхамд дүн шинжилгээ хийж,<br />
асуудлыг олон өнцгөөс харж, дэмжихээ дэмжиж, шүүмжлэхээ<br />
шүүмжилж чаддаг болсон нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо нэгэнт<br />
бүрэлдсэний илэрхийлэл юм.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн нэгэн гол онцлог нь хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүд иргэд, олон нийтийн үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх чөлөөг хангахын тулд санаачилгатай ажилладагт<br />
оршдог. Үндэсний өдөр тутмын “Өдрийн сонин” уншигч олон<br />
нийтийн үзэл бодол, байр суурийг тусгахын тулд “Захидал ирлээ”<br />
нүүр буланг тогтмол ажиллуулдаг болсон бөгөөд 2006.04.17-ны<br />
№94-ийн энэ нүүрт иргэн Ч.Чимидсүрэн, Б.Сүндэр, Б.Баясах,<br />
Ш.Галсан, Д.Доржпалам, Д.Түмэн-Өлзий нарын захидал<br />
нийтлэгдэж, орон сууц ашиглалтын конторыг тараах шалтгаан,<br />
орон сууцтай болох горьдлого 39 жил тээж байгаа иргэний гомдол,<br />
үндэсний бөхөд олгодог арслан цолны тухай зэрэг олон сэдвээр үзэл<br />
бодлоо илэрхийлжээ. “Өнөөдөр” сонин “mongolnews.mn хаягаар”<br />
гэсэн нүүр булан ажиллуулж, тус сонинд нийтлэгдсэн тодорхой<br />
материалын тухайд уншигч ямар сэтгэгдэлтэй байгааг багцлан<br />
хүргэж байгаа нь иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг<br />
дэмжиж буй нэг хэлбэр юм. Тухайлбал, 2006.04.24-ний №94-т тус<br />
сонины “ДОХ-ын халдварыг хазаарлаж чадах уу?”, “Г.Хонгорзул<br />
уртын дууны анхны тоглолт хийнэ”, “Бооцоот тоглоомын газруудыг<br />
чангална” зэрэг материалыг уншаад уншигчид үзэл бодлоо<br />
хэрхэн илэрхийлснийг түүвэрлэн нийтэлжээ.“Зууны мэдээ” сонин<br />
иргэдийн захидал, саналыг нийтлэх тусгай нүүр, булангүй ч “Таны<br />
өмнөөс гүйе” нэртэй тусгай нүүр ажиллуулж, иргэдийн лавлаж<br />
сонирхсон асуудлын дагуу холбогдох албан тушаалтнуудаас<br />
102
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
тодруулга аван нийтэлж байсан нь уншигч, сонины эргэх холбоог<br />
сайжруулсан чухал шийдэл байжээ.<br />
Судалгаанаас харахад хэвлэл мэдээллийн олон ургальч, олон<br />
талт байдал хангагдсан ч сэдвийн хүрээ явцуу, бүх сонин ганц нэгхэн<br />
содон үйл явдлыг тойрон эргэлддэг, тэр бүү хэл далд сурталчилгаа<br />
илэрхий анзаарагдаж байна. Жишээ нь, “Савлагаатай талх сэтгэлд<br />
сэвгүй” гарчигтай үг үсгийн зөрүүгүй материал 2006.04.24-ний<br />
өдөр “Өнөөдөр” сонины №94, “Зууны мэдээ” сонины №98-д реклам<br />
сурталчилгаа гэсэн ямар нэгэн тодотголгүйгээр редакцийн үндсэн<br />
бичвэр мэтээр нийтлэгдсэн нь далд сурталчилгаа юм.<br />
Сонинуудын агуулгын судалгааны явцад арван жилийн<br />
өмнөх үеийн мөн үетэй харьцуулж үзвэл <strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлд<br />
төрийн мэдлийн мэдээллийн хэрэгсэл байхгүй болж, өдөр тутмын<br />
сонинууд асуудлыг олон өнцгөөс тусгадаг, төр засгийн алдаатай<br />
бодлогыг шүүмжилж чаддаг болж чанарын маш том ахиц гарсан<br />
нь ЮНЕСКО-гийн Мэдээлэл, харилцааны хөгжлийн хөтөлбөрийн<br />
хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтийн “Үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн олон ургальч, олон талт<br />
байдлыг хангаж буй эрх зүй, зохицуулалтын тогтолцоо” ангиллыг<br />
тодорхой хэмжээгээр хангах боломж 1998 оны Хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөний тухай хуулиар бий болж, амьдралд хэрэгжсэний<br />
бодит үр дүн мөн гэсэн дүгнэлт гарч байна.<br />
7-14 хоног тутмын буюу <strong>чөлөөт</strong> давтамжтай сонинууд:<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдсэн зурвас үеийн<br />
сонины зах зээлийн онцлог нь 7-14 хоногийн давтамжтайгаар<br />
гардаг сонинууд зонхилж байсан явдал гэж үзэж болно. Зөвхөн<br />
1998 онд гэхэд “Парламент”, “Ням гариг”, “Нөгөөдөр”, “Үерхэл<br />
love”, “Симба”, “”Монгол фермер” зэрэг 134 сонин улсын бүртгэлд<br />
бүртгүүлж, ихэнх нь мөн ондоо дугаар гаргасан бол 1998 оны<br />
хоёрдугаар сарын 9-нөөс 2005 оныг дуусталх хугацаанд нийтдээ<br />
825 нэрийн сонин улсын бүртгэлд бүртгүүлж, гэрчилгээ авсан<br />
байна. Гэхдээ энэ нь зөвшөөрөл авсан сонин болгон хэвлэгдсэн<br />
гэсэн үг биш бөгөөд сонинуудын архив, хадгалалт хамгаалалтын<br />
асуудалд хэн ч анхаарал хандуулаагүй учраас энэ чиглэлээр нарийн<br />
судалгаа мониторинг хийх боломж байхгүй болжээ. Энэ талаар<br />
2013-2015 онуудад ЮНЕСКО-гийн Хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн<br />
103
Бадам-Очирын Галаарид<br />
шалгуур үзүүлэлтийн дагуу хийсэн “Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
хөгжлийн үнэлгээ”-ний тайланд “1990-ээд оны эхээр хэвлэгдсэн<br />
сонин тун ховор байдгийн учир нь шилжилтийн үед соёлын,<br />
бусад байгууллагууд тогтмол хэвлэлийг хадгалдаггүй байсантай<br />
холбоотой” 119 гэж цохон дурдсан байна.<br />
Судалгааны ажлын хүрээнд олдсон эх сурвалж, мэдээллүүдийг<br />
харьцуулан шинжилж үзэхэд 1998-2008 оны хооронд хэвлэгдэж<br />
байсан өдөр тутмын бус сонинууд дундаас “амралтын” гэх<br />
тодотголтой бүлэг сонин анхаарал татаж байна. Тухайлбал,<br />
анх “Чөлөөт гоо зүйн нийгэмлэгийн Монгол дахь салбарын<br />
сонин” гэсэн тодотголтой, урлаг утга зохиол, гүн ухааны сэдэвт<br />
нийтлэл голлодог, “Бид оюуны саятныг төрүүлнэ” гэсэн уриатай<br />
“Өчигдөр” сониныг Г.Аюурзана эрхлэн А2 хэмжээтэй 8 нүүрээр<br />
гаргадаг байснаа 1999 оны тавдугаар сараас “Өдрийн сонин”-ы<br />
дагуул болгосон байна. Тэгэхдээ нэрийг нь өөрчилж “Амралтын<br />
сонин” болгоод “Нийтлэлийн хувьд “Өчигдөр” сонинтой ойролцоо<br />
бөгөөд гүн ухаан, утга зохиол, танин мэдэхүйн нийтлэлүүдтэй”<br />
[“Амралтын сонин” №01. 1999.] гэж тодотгосон байна. 1994 оноос<br />
“Ардын эрх” сонины амралтын дугаар болон тогтмол хэвлэгдэж<br />
байсан “Ням гариг” сонин 1998-1999 оны заагаар амралтын бие<br />
даасан хэвлэл болж, харин “Өнөөдөр” сонин “Өнөөдөр-Weekend”<br />
нэртэй амралтын шинэ сонинтой болжээ. А3 хэмжээтэй 24 нүүрээр<br />
гарч эхэлсэн энэ сонин материалын агуулга, чанараар амралтын<br />
бусад сониноос ялгарч чадаж байжээ. Мөн уншигчдын амралт<br />
<strong>чөлөөт</strong> цагт зориулсан агуулгатай боловч улстөрийн тойм, тайлбар<br />
заавал оруулдаг долоо хоног тутмын “Завсарлага-Time out” сонин<br />
1998 оноос эхлэн тогтмол хэвлэгдэж эхэлжээ.<br />
Энэ зурвас үед хэвлэгдэн гарч байсан өдөр тутмын бус<br />
сонинуудыг зорилтот зах зээлээр нь ангилан авч үзвэл автын,<br />
хүүхдийн, бизнесийн, зарын гэсэн чиглэлүүд илүү эрэлттэй<br />
байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүргэж байна. Мөн телевизийн мэдээний<br />
сонинууд гэх өрсөлдөөн ихтэй зах зээл байсан нь анхаарал татаж<br />
байна. Жишээ нь, 1998 оны эцсээр “Авто”, “Авто мото ертөнц”,<br />
“Автотехникийн мэдээ”, “Жолооны ард” гэсэн сонинууд зэрэг<br />
119<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээ. УБ., 2016. х.115.<br />
104
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
шахам гарсан нь тухайн үед монголчууд олноороо автомашинтай<br />
болж эхэлсэн, жолооч бэлтгэх дамжаа олширсон зэрэг зах зээл дэх<br />
өөрчлөлт, шинэлэг үзэгдэлтэй холбоотой байна.<br />
Хүүхдийн <strong>хэвлэлийн</strong> хувьд нэр төрөл нь олширч “Би Би<br />
Би”, “Цох”, “Симба”, Бамбар” зэрэг багачуудад, “Чиний зураг”,<br />
“Супер”, “Хойчийг залгамжлагч” зэрэг дунд ахлах насныханд<br />
зориулсан өнгө үзэмж, агуулга сайтай сонинууд, мөн хэд хэдэн<br />
сэтгүүл гарч, заримынх нь хэвлэлтийн тоо 10 мянгаас давсан нь<br />
энэ зурвас үед хүүхдэд зориулсан хэвлэлд хамгийн таатай орчин<br />
бүрдсэнийг харуулж байна.<br />
Энэ үед сонины зах зээл дээр зурагтын хөтөлбөрийг дангаар<br />
нь сонин хэлбэрээр хэвлэж зарах эрхийн төлөө ширүүн өрсөлдөөн<br />
бий болсон нь аливаа хэлбэрийн монополь байдал зах зээлд<br />
хэрхэн нөлөөлдгийн тод нотолгоо болж өгсөн байна. “Зурагтын<br />
7 хоногийн мэдээ”-г дангаараа хэвлэн борлуулах эрхийг “Цэнхэр<br />
дэлгэц” сонин 1995 оноос эхлэн эдэлж, нэг удаад 30-40 мянган хувь<br />
хэвлэгдэж байсан нь тухайн үеийн бусад сонинуудтай харьцуулбал<br />
дэндүү их тоо байжээ. 1998 онд МРТХЭГ “Телевизийн мэдээ”<br />
гэдэг бие даасан сонин гаргаж, Монгол телевизийн мэдээг өөрийн<br />
өмч гэж зарлаж, уг мэдээг зөвшөөрөлгүй нийтэлсэн сонинд<br />
тухайн дугаараас олсон орлогын 70 хүртэл хувьтай тэнцэх төлбөр<br />
ногдуулах шийдвэр гаргаснаас болоод “Цэнхэр дэлгэц”, “ТВ<br />
мэдээ” сонинууд шүүхдэлцсэн нь хэвлэл мэдээллийн түүхэнд олон<br />
тохиолдохгүй ховор үйл явдал байв.<br />
1990-ээд оны сүүлээр сонины зах зээлд анзаарагдаж буй олон<br />
содон үзэгдлийн нэг нь сонины хэлбэр хэмжээний асуудал юм.<br />
1990-ээд оны эхэн үед цаасны олдоц муугаас болоод өдөр тутмын<br />
бус сониныг цөөн нүүрээр, жижиг форматаар ихэвчлэн хэвлэдэг<br />
байсан бол 1998 оноос эхлэн бүгд А2 формат руу хошуурсан нь бие<br />
биенээ дуурайсан, хэлбэрээр өрсөлдсөн гэхээс өөрөөр тайлбарлах<br />
аргагүй үйл явдал байжээ. 1996 оноос хойш А3 форматаар<br />
хэвлэгдэж байсан “Монголын нэг өдөр”, 1990 оноос хойш А3<br />
хэмжээтэй байсан “Улаанбаатар” сонин, мөн аймаг орон нутгийн<br />
ихэнх сонин энэ онд том формат руу шилжсэн байна.<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдсэн 1998-2008<br />
онуудад сонины зах зээл иймэрхүү дүр зурагтай байсан бөгөөд<br />
105
Бадам-Очирын Галаарид<br />
2005 онд үндэсний хэмжээнд долоо хоног тутмын 29, хоёр долоо<br />
хоног тутмын 63, сар тутмын 32 сонин хэвлэгдэн гарч байжээ.<br />
Борлуулалтын тухайд 2005 онд “Өдрийн сонин” (13500 ш),<br />
“Зууны мэдээ” (9000 ш), “Өнөөдөр” (8000 ш) сонинууд тэргүүлдэг<br />
байжээ. Долоо хоног тутмын сонинуудын зарим нь нэлээд олон<br />
хувь хэвлэгдэж байсныг “Сэрүүлэг” гэхэд хамгийн их буюу<br />
нэг удаад 47500 хувиар хэвлэгддэг аж. Дараагаар нь “Хүмүүс”<br />
сонин 42000, мөн бусад гурван сонин нэг удаа 10000-20000 хувь<br />
хэвлэгддэг байна” 120 гэх мэдээ нотлож байна.<br />
Цахим сонин: Энд зайлшгүй хөндөх ёстой нэг сэдэв бол цахим<br />
сэтгүүл зүй юм. Доктор С.Амартүвшин Монголын мэдээллийн<br />
шинэ хэрэгслийн хөгжлийг Шинэ хэрэгсэл Монголд нэвтэрсэн<br />
үе шат (1992-1996), Интернэт сэтгүүлзүй үүсэн хөгжиж, цахим<br />
хэвлэлтэй болсон үе шат (1996 - 2009), Уламжлалт хэвлэлээс<br />
цахим хэвлэл рүү шилжих шилжилтийн үе шат (2009 оноос хойш)<br />
гэж үечилсэн байна 121 . Энэхүү дэд бүлэгт авч үзэж буй цаг үе нь<br />
хоёрдугаар үе буюу интернэт сэтгүүлзүй хэмээх шинэ ойлголт<br />
Монголд нэвтэрсэнтэй давхцаж байна. Монгол улсад 1996 оны<br />
нэгдүгээр сарын 17-нд Интернэт албан ёсоор нэвтэрсэн гэж үздэг.<br />
Гэвч түүнээс өмнө дэлхийн хэмжээний монгол контент Интернэтэд<br />
нэгэнт байршсан байжээ. 1993 онд Хавайн их сургуульд<br />
суралцахаар очсон С.Бадрал анхны монгол вебсайт бүтээж 1994<br />
оны арваннэгдүгээр сард АНУ-ын Индиана их сургуулийн дэргэдэх<br />
Монголын нийгэмлэгийн вэб хостингод байрлуулсан бөгөөд энэ<br />
тухайгаа “Тэр үед дэлхийн вэбсайтуудыг дизайн, агуулгаар нь жил<br />
бүр байнга шалгаруулдаг байлаа. Миний вэбсайт 1995 оноос нэлээд<br />
хэдэн жилийн турш дэлхийн вэбсайтуудын шилдэг 5% дотор орж,<br />
вэбсайт дээрээ «Бүх сайтын шилдэг 5%» гэсэн лого тавих эрхтэй<br />
болж байсан” гэж ярьсныг news.mn сайт 2016 оны нэгдүгээр<br />
сарын 14-ний өдөр “Монголын анхны веб сайтыг бүтээгч” нэртэй<br />
ярилцлагад нийтэлсэн байна.<br />
Мөн 1996 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн, цахим шуудангаар<br />
120<br />
Зияшева Дана. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын төлөв байдал. УБ., 2007.<br />
х.27.<br />
121<br />
Амартүвшин.С. Тоон хувьсгал ба Монголын хэвлэл мэдээлэл”. “Эрдэм<br />
шинжилгээний бичиг”. МУБИС-НХУС. УБ., 2015. №2. х. 19.<br />
106
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
захиалагчдадаа хүрдэг “E-mail daily news” бол Монголын анхны<br />
цахим сонин гэж зарим нь үздэг. Харин цаасан сонин өөрийн<br />
дугаараа цахим хувилбараар түгээх ажлыг үндэсний өдөр тутмын<br />
“Өнөөдөр” сонин 1997 оноос эхэлсэн бөгөөд 1999 он гэхэд “Өдрийн<br />
сонин”, “Монголын мэдээ”, “Зууны мэдээ”, “UB post” зэрэг<br />
сонинууд цахим хувилбартай болсон байжээ. Улмаар мэдээллийн<br />
бие даасан сайтууд бий болсноор Монголын сэтгүүл зүйд интернэт<br />
сэтгүүл зүй хэмээх бие даасан салбар бүрэлдэн бий болсон байна.<br />
1996 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн анхны <strong>чөлөөт</strong> сайтын нэг<br />
www.monstudnet.mn -ийг энд зайлшгүй нэрлэх ёстой бөгөөд тус<br />
сайтаас салбарлан гарсан sonin.mn нь 1997 оноос эхлэн Монголын<br />
сонин, <strong>хэвлэлийн</strong> тойм, өдөр тутмын мэдээллийг нэг цэгээс хүргэж<br />
эхэлсэн нь тухайн үедээ шинэ үзэгдэл байсан төдийгүй Монголын<br />
олон арван сайт, сонинуудын цахим хувилбарын түүчээ нь болсон<br />
байна.<br />
“Шар сонин”-ууд: 1990-ээд оноос эхтэй <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийн ерөнхий төлвийг ажиглахад “шар хэвлэл” гэж нэрлэгддэг<br />
сэтгүүл зүйн хэлбэр шууд ороод ирчихээгүй, шинээр эрхлэн<br />
гаргаж байгаа сонин, сэтгүүлд социализмын үед бүрэлдэн хэвшсэн<br />
сэтгүүлзүйн хэв маяг эхэн үедээ хүчтэй хадгалагдаж байсан гэж<br />
хэлж болохоор байна. Гэхдээ мэргэжлийн салбарт мэргэжлийн<br />
бус хүмүүс олноор орж ирэх боломж нээлттэй болсон, хэвлэл<br />
утга зохиол хянах тогтолцоо байхгүй болсон, ном <strong>хэвлэлийн</strong><br />
борлуулалтын сүлжээ нээлттэй болж гудамжинд, гар дээрээс<br />
худалдаалах явдал түгээмэл болсон, хүмүүс дуулиан шуугиантай<br />
мэдээлэл рүү хошуурах болсон зэрэг олон хүчин зүйлийн улмаас<br />
тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> хуудсаар хөндөж тавих сэдвийн хүрээ задгайрч,<br />
хүний анхаарал татах онцгой сэдвийн хойноос нэг хэсэг нь<br />
хөөцөлдөх болсноор шар сэтгүүлзүйн үр хөврөл бий болсон түүхтэй.<br />
Гэхдээ Монголын “шар” сэтгүүлзүйг үндэслэгчид нь мэргэжлийн<br />
сэтгүүлчид байсныг хэлэх ёстой. 1993 онд цэргийн хэвлэл “Улаан<br />
од” сонины сэтгүүлч С.Баярмөнх, Ц.Баяраа, Л.Зоригт, Л.Төрбаяр<br />
нар “Халуун хөнжил” нэртэй эротик сонин гаргасан нь Монголын<br />
сэтгүүлзүйд гудамжны буюу “шар” гэгдэх хэвлэл хөгжихөд хүчтэй<br />
түлхэц өгчээ.<br />
“Халуун хөнжил” сонин гарахаас өмнө эротик сэдэвтэй бичвэр<br />
107
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Монголын хэвлэлүүдэд мэр сэрхэн байдаг байсан бол энэ үеэс эхлэн<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй задгай болж, ийм чиглэлийн сонин хэд хэд гарах болжээ.<br />
1993 онд “Танилцах төрөлжсөн мэдээлэл” гэсэн тодотголтой<br />
“Танилцъя” сонин, эротик сэдэвт “Үдшийн мэнд” сонин бий<br />
болсон бол 1994 онд “Эр+Эм”, “Салхи”, “Хайр дурлал”, “Янаг<br />
хорвоо” зэрэг сонин, 1995 онд “Эр эмийн явдал” гэсэн тодотголтой<br />
“Шинэ сонин”, “Секс бизнес”, “Аргагүй амраг” зэрэг сонинууд ар<br />
араасаа гарав. Энэ нь “Халуун хөнжил” сонин борлуулалт сайтай<br />
байсан тул дагаж дуурайн эротик хэвлэл гаргасан хэрэг болохоос<br />
зах зээлийн эрэлтийг тооцсон асуудал биш байсан болохоор ихэнх<br />
нь амжилт олсонгүй.<br />
1993-1994 онуудаас эхлэн сониноо борлуулахын тулд<br />
эротик сэдвээс гадна элдэв сонин, итгэхэд бэрх зүйлс, илэрхий<br />
зохиомол түүх бичих, дуулиан шуугиантай мэдээллийн араас<br />
хөөцөлдөх, олны танил хүмүүсийн тухай жижг сажиг мэдээллийг<br />
хүртэл хөөргөдөн борлуулах явдал сонин сэтгүүлийн зах зээлд<br />
анзаарагдам болж эхэлсэн байна. Мэдээллийн агуулга хөнгөн,<br />
дуулиан хөөсөн шинжтэй болж шарлахад “Салах ёс” (Б.Галсансүх,<br />
1993), “Зүүд” (Ч.Хүрэлбаатар, 1993), “Янаг хорвоо” (Я.Бадамсүрэн,<br />
1994), “”Нулимс” (Ц.Нацагням, 1994), “Гайхмаараа” (Ц.Баяраа,<br />
С.Баярмөнх, 1994), “Хувийн амьдрал” (Т.Амардаваа, 1995),<br />
“Толь” (Д.Цэдэн, 1995), “Маш нууц”(Ц.Буянзаяа, 1996), “Ноцтой<br />
мэдээ” (Б.Галсансүх, 1998) зэрэг олон сонин өөр өөрийнхөөрөө<br />
үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үзэж байна. Хэвлэлийн зах зээлд олон жил<br />
тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж байгаа “Сэрүүлэг” сониныг<br />
жишээ болгон авч үзэхэд энэ сонин нь мэдээлэл уран сайхны<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл гэсэн тодотголтойгоор 1996 оны дөрөвдүгээр сард<br />
туршилтын дугаараа анх гаргасан байна. Туршилтын дугаартаа<br />
тухайн үед үндэсний телевизээр гарч үзэгчдийг байлдан дагуулж<br />
байсан “Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл” олон ангит киноны<br />
тухай, “Авдрантын гурван хоригдол бүсгүйн тухай сонирхолтой<br />
баримтууд”, “Рейнбоугийн Ли Хан буюу “Би Монгол охидын<br />
эрлэг биш”, Холливудын хамгийн зэрлэг танхай завхай супер<br />
одын амьдралаас...”, “Германы шоронд орсон монголчууд жаргаж<br />
байна”, “Мааньтын босс Ганцад”, “Саарал ордон “Хуримын ордон”<br />
болох нь ээ” зэрэг бичвэрүүд нийтэлж байснаас харахад анхнаасаа<br />
108
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
сонгодог утгаараа шар хэвлэл байхаар нийтлэлийн бодлогоо<br />
тодорхойлсон нь илт байна.<br />
Гэхдээ Монголын шар сэтгүүл зүйн үүслийг судлахдаа “Шар<br />
сэтгүүлзүй нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> салшгүй хэсэг, <strong>хөгжил</strong> хөдөлгөөний<br />
гол өдөөгч бөгөөд сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарт сөргөөс<br />
гадна эерэг сайн өөрчлөлт чамгүй авчирдаг, тэгээд нийгмийн<br />
хөгжлөө даган орон зай нь эрс багасдаг үзэгдэл гэдгийг хэлмээр<br />
байна” 122 гэсэн дүгнэлтийг анхаарлын гадна орхиж болшгүй юм.<br />
Шар хэвлэлүүд дуулиан шуугиан хөөцөлдөх явцдаа нийгэм, олон<br />
нийтэд зайлшгүй хүргэвэл зохих чухал мэдээллүүдийг түргэн<br />
шуурхай олж нийтэлдэг, менежментийн шилдэг шийдлүүдийг<br />
гаргадаг, мэдээллийн бизнест олон талаар шинийг эрэлхийлэгч,<br />
түүчээ болдог гээд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бэхжихэд шууд<br />
болон дам нөлөө үзүүлдэг онцлогтой.<br />
Сонин <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн зэрэгцээ сэтгүүл зүйн салбарын<br />
хандлага сэтгэлгээнийхээ хувьд ч дотооддоо энэ үед цэгцрэх үйл<br />
явцыг хэрэгжүүлж эхэлсэн байна.<br />
1990-ээд оны эхний хагаст <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тухай сэдэв гол сэдэв байсан бол 2000-аад оны эхний<br />
хагаст илүү тодорхой сэдэв рүү шилжиж, мэдээллийн эрх чөлөө,<br />
иргэдийн мэдэх эрх, сэтгүүлчийн ёс зүй, хариуцлагын тухай<br />
ярьж эхэлсэн байна. Тухайлбал, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн<br />
санхүүжилтээр “Ардчилал ба сэтгүүл зүй” (1997-2000), ТАСИСийн<br />
санхүүжилтээр “Хариуцлагатай, олон ургальч хэвлэл мэдээлэл<br />
ба сэтгүүл зүйн мэргэжлийн стандарт” (1999-2001), ДАНИДАгийн<br />
санхүүжилтээр “Монгол дахь сэтгүүл зүй ба хэвлэл мэдээлэл/<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн мониторинг” (1999-2002) зэрэг олон<br />
төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тогтолцоо бэхжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.<br />
Мөн 1999 онд “Хэвлэл мэдээллийн салбараар мэргэшсэн<br />
хуульчид” төслийг МННХ (Соросын сан), “Чөлөөт хэвлэл”<br />
сангийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж, Глобинтернэшнл ТББ<br />
2002 оноос “Мэдээллийн эрх чөлөө” хөтөлбөрийг Австралийн<br />
Олон улсын хєгжлийн агентлаг /AUSAID/, Монголын Нээлттэй<br />
122<br />
Должинсүрэн.Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ.,2016. х.3.<br />
109
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Нийгэм Хүрээлэн /Соросын сан/, Америкийн Элчин сайдын<br />
яамны санхүүжилтээр эхлүүлжээ. Зориг сангаас эрэн сурвалжлах<br />
сэтгүүлзүйн цуврал сургалтууд зохион байгуулж, сэтгүүл зүйн<br />
багш нар, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудад системтэй мэдлэг<br />
олгожээ.<br />
Глоб интернэшнл ТББ, Зориг сан, Хэвлэлийн Хүрээлэн хамтран<br />
ЮНЕСКО-гийн санхүүжилтээр ил тод засаглалыг хөхиүлэн<br />
дэмжих, түүнд хэвлэл мэдээллийн гүйцэтгэх үүргийг нэмэгдүүлэх<br />
зорилго бүхий “Хэвлэл мэдээлэл ил тод засаглалын төлөө” төслийг<br />
2004 онд хэрэгжүүлж, авилгын эсрэг хэвлэл мэдээллийн аян зохион<br />
байгуулах, эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйг хөгжүүлэх асуудлыг<br />
анхаарлын төвд оруулж ирсэн байна.<br />
Монголын сэтгүүлчдийн хоёр том байгууллага болох Монголын<br />
Сэтгүүлчдийн Холбоо, Монголын Чөлөөт Ардчилсан Сэтгүүлчдийн<br />
Эвлэл 2002 онд нэгдэж Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэл<br />
/цаашид МСНЭ/ болсны дараа үеэс тус байгууллагын зүгээс<br />
хариуцлагатай сэтгүүл зүй, эрүүл сэтгүүл зүй, иргэний сэтгүүл<br />
зүй талаар ихээхэн ярьж, хэлэлцүүлэг мэтгэлцээн өрнүүлэх болсон<br />
байна.<br />
2004 онд “Сонгуулийг <strong>чөлөөт</strong>эй бөгөөд шударга мэдээлэх нь”<br />
бага хурлыг МСНЭ, “Глоб Интернэшнл” ТББ, Монголын Сонины<br />
холбоо, Монголын Чөлөөт Сонины Холбоод хамтран зохион<br />
байгуулж, 21 аймаг, Улаанбаатарын төлөөлөгчид оролцсон бөгөөд<br />
сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн баримтлах ёс зүйн зарчим,<br />
түүнийг хэрэгжүүлэх дүрэм гэсэн хоёр чухал баримт бичгийг<br />
хэлэлцэн нэгдмэл шийдэлд хүрсэн.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> цэгцрэлийн энэхүү үе шатыг дүгнэвэл:<br />
Чанартай сэтгүүл зүйн талбарт төрийн мэдлийн “Ардын эрх”,<br />
“Засгийн газрын мэдээ”, “Улаанбаатар” зэрэг сонин, улсын төв<br />
телевиз, радио ноёрхсон хүч тэнцвэргүй байдалд 1990-ээд оны дунд<br />
үеэс өөрчлөлт гарч эхэлсэн байна. Энэ үеэр “Ийгл”, “25-р суваг<br />
телевиз” зэрэг хувийн хөрөнгө оруулалттай телевизүүд, хувийн<br />
радио бий болсон. 1996 онд Ц.Балдорж нарын хүмүүс хэвлэл<br />
мэдээллийн “Монгол ньюс” ХХК байгуулж, үндэсний хэмжээнд<br />
түгдэг өдөр тутмын хувийн сонин “Өнөөдөр”-ийг бий болгож,<br />
улмаар хэд хэдэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэгтгэсэн медиа<br />
110
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
групп болсон нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бэхжихэд чухал<br />
үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ зурвас үеийн онцлогийг судлаач Д.Батмөнх<br />
“Төр, засгийн бус хэвлэлүүд парламентын сэтгүүл зүйд өөрийн<br />
орон зайг эзлэхийн хэрээр Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэнд байгаагүй<br />
шинэ хөрс бий болгож, төр, засгийн хэвлэлд шүтэн биширч, төр<br />
засгаар тэтгүүлж, бусдад олддоггүй монополь эрх эдлэхийн эсрэг<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлийг бүрдүүлж, тэр нь сэтгүүлчдийн сэтгэлгээнд<br />
хувьсал гаргахад хүчтэй нөлөөлж байлаа” 123 гэж дүгнэсэн байна.<br />
Энэ зурвас үед Монголын сонины зах зээл дээр эротик, порно<br />
хэвлэлүүд олноор гарч ирснээс гадна энтертаймент чиглэлийн<br />
хэвлэлүүд шинээр бий болжээ. 1994 онд “Сэрүүлэг”, “Хонгор<br />
зул”, “Алаг хорвоо”, 1995 онд “Хөх тэнгэр”, “Толь”, “Хувийн<br />
амьдрал”, 1996 онд “Монголын нэг өдөр”, “Маш нууц”, 1997 онд<br />
“Хань”, 1998 онд “Хүмүүс” зэрэг сонинууд шинээр гарч, олон<br />
жил сонины зах зээл дээр амжилттай оршин тогтнож байгаагийн<br />
зарим нь хурц содон үйл явдал, дуулиан шуугиантай мэдээллээрээ,<br />
зарим нь зорилтот зах зээлээрээ ялгарч байна. Энэхүү зурвас<br />
үед Монголын сонины зах зээлд мэдээллийн хурц ширүүн<br />
өрсөлдөөн, менежментийн нарийн шийдлүүд, мэдээллийг бизнес<br />
болгох урлаг урьд өмнө байгаагүйгээр хөгжсөн бөгөөд үүнд шар<br />
хэвлэлүүд ихээхэн үүрэгтэй байж, сэтгүүлзүйн <strong>хөгжил</strong>д эерэг<br />
сөрөг үр дагаврын аль алийг авчирсан, эцсийн дүндээ Монголын<br />
хэвлэл мэдээлэл сэтгүүлзүйн салбар урагш хөгжин цэгцрэх суурь<br />
тавигдсан чухал цаг үе байжээ. 1999 оны сүүлч гэхэд Монголд<br />
үндэсний хэмжээнд тардаг өдөр тутмын 4 сонин гарч байсан нь<br />
хэвлэл мэдээллийн салбар богинохон хугацаанд хүчтэй тэлснийг<br />
илтгэж байна.<br />
Энэ зурвас үеэс эхлэн Монголын төр хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарын урсгалаараа замбараагүй байдалд анхаарал хандуулж<br />
эхэлсэн бөгөөд 1996 онд Монголын нийт хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэлд шалгалт хийж, үйл ажиллагаа явуулаагүй, явуулахаас<br />
татгалзаж байгаа хэвлэлүүдийг улсын бүртгэлээс хасч, “Халуун<br />
хөнжил”, “Тодорхой нууц” зэрэг хэт задгай агуулгатай, садар<br />
самууныг сурталчилсан хэд хэдэн сонинг хаасан байна.<br />
123<br />
Батмөнх.Д. Чөлөөт хэвлэл ба нэр төр. УБ., 2005. х.34.<br />
111
Бадам-Очирын Галаарид<br />
2.3. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийн үйл явц эрчимжсэн үе<br />
(2008 оноос өнөөг хүртэл)<br />
Төрөөс хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйн салбарт чиглэсэн цэгцтэй,<br />
тууштай бодлого авч хэрэгжүүлээгүй ч зах зээлийн өөрөө аяндаа<br />
цэгцэрч, хаос төлөв байдлаас тодорхой тогтолцоо руу тэмүүлэх зүй<br />
тогтол 2000-аад оноос хойш Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар,<br />
тэр дундаа сонины зах зээлд эхэлсэн болохыг өмнөх дэд бүлэгт<br />
тодорхойлсон билээ. Энэ нь 2000 оны дунд үеэс сонинууд илэрхий<br />
зохиомол худал мэдээлэл, гаж этгээд, эротик болон хов живийн<br />
сэдвээс татгалзаж, өрсөлдөгч шар сонины борлуулалт тогтмол<br />
буурч, өдөр тутмын сонины тоо нэмэгдэж эхэлснээс харагдаж<br />
байна.<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн үйл явцыг<br />
бид 1990-1998, 1998-2008, 2008 оноос одоог хүртэл гэж арав арван<br />
жилээр үечилсэн нь санаатайгаар тэгшитгэн хуваасан асуудал биш,<br />
судалгааны үр дүнд тодорхой болсон бодит байдал юм. Жишээ<br />
нь, хоёр ба гуравдугаар үе шатын заагийг хэрхэн тодорхойлсон<br />
бэ гэхэд л тухайн жилүүд дэх сонины зах зээлийн борлуулалт,<br />
захиалгын статистик үзүүлэлтийн харьцуулсан судалгаа тэргүүтэй<br />
хэд хэдэн хүчин зүйлд түшиглэн 2008 он бол Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн цэгцрэл үе дуусгавар болж, төлөвшлийн үйл<br />
явц эрчимжиж эхэлсэн мөчлөг мөн гэж тогтоов.<br />
Хэвлэл захиалгад монополь байсаар ирсэн “Монгол шуудан”<br />
компанийн хэвлэл захиалгын тоог судалж үзэхэд 2006 онд 808000<br />
ш, 2006 онд 755553 ш, 2007 онд 714733 ш, 2008 онд 681380 ш, 2009<br />
онд 379601 ширхэг хэвлэл тус тус захиалж, захиалгын тоо тогтмол<br />
буурчээ (Хавсралт-2). Гэхдээ шар сонины борлуулалт эрс муудсан<br />
болохоос өдөр тутмын сониных буураагүй, харин ч эсрэгээрээ<br />
борлуулалтын тоо нь 2007 онтой харьцуулбал 2008 онд 17 хувиар<br />
өсч борлуулалтын нийт зах зээлийн 70 орчим хувийг эзлэх болсон<br />
үзүүлэлт өнөөг хүртэл хадгалагдсаар байна. Тухайн үеийн шар<br />
сонинуудаас хамгийн олон буюу 2004 оноос хойш тогтмол 52-65<br />
мянган хувь хэвлэгдэж байсан “Зиндаа” сонины захиалга гэхэд 2008<br />
оны гуравдугаар улиралд 60 хувь буурсан, 2009 оны I улирлын (энэ<br />
захиалга 2008 оны сүүлээр хийгдсэн) хэвлэл захиалгаар 15 мянган<br />
хувиас дээш захиалга авсан шар сонин гараагүй, энэ байдал цаашид<br />
112
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ч хэвээр хадгалагдаж буй, шар сонинуудын амласан төрөл бүрийн<br />
урамшуулал, хонжвор уншигч захиалагчдад нөлөөлөхөө больсон<br />
нь 2008 оноор үечлэх асуудал маргаангүй зөв болохыг нотолж<br />
байна. Харин 2009 оноос хойших сонин <strong>хэвлэлийн</strong> захиалга,<br />
борлуулалтын бууралт нь эдийн засгийн хүчин зүйл, тодруулбал<br />
2009-2010 оноос улс орон даяар эхэлсэн эдийн засгийн хямралтай<br />
холбоотойгоор бүх төрлийн <strong>хэвлэлийн</strong> захиалга борлуулалт эрс<br />
муудсан үзэгдэл болохоос 2008 оных шиг шар хэвлэл зах зээлээс<br />
шахагдаж, чанартай сэтгүүлзүйн давамгайлал эхэлсэн түүхэн<br />
мөчлөг биш юм.<br />
1999 онд үндэсний хэмжээний өдөр тутмын 5 сонин байсан бол<br />
энэ тоо 2008 онд хамгийн олон буюу 18 болсон бөгөөд улс орон<br />
даяар нөмөрсөн эдийн засгийн хямрал хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
хүчтэй нөлөөлөөгүй бол дараагийн жилүүдэд ч энэ тоо буурахгүй<br />
байх магадлалтай байв. Дурдсан хугацаанд тогтмол үйл ажиллагаа<br />
эрхэлж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тоо хэлбэлзэж байсан<br />
ч контентын чанар, агуулгын хувьд сайжирч, сонины зах зээлд<br />
шар сэтгүүл зүйн орон зай хумигдсаар ирсэн нь харьцуулсан<br />
судалгаагаар нотлогдож байна.<br />
Өдөр тутмын сонин: Монголын сонины зах зээл <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> <strong>төлөвшил</strong> эрчимжсэн сүүлийн арав орчим жилд тоон<br />
болоод чанарын үзүүлэлтийн хувьд ихээхэн өөрчлөгдсөн байна.<br />
Гэхдээ энэ үеийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн талаархи албан<br />
ёсны тоон мэдээллүүд ихээхэн зөрүүтэй байгаа нь судалгааны<br />
явцад харагдлаа. Тухайлбал, ХЭҮК-оос 2008 онд хэвлүүлсэн<br />
“Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний 2007 оны байдлын<br />
талаархи тайлан”-д Монголд 1680 сонин, 55 сэтгүүл, 237 радио<br />
телевиз байна 124 гэсэн бол ХЗДХЯ 2007 оны үйл ажиллагааны<br />
тайландаа тогтмол үйл ажиллагаатай хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл<br />
151 байгаагийн 69 нь сонин, 72 нь сэтгүүл, 10 нь телевиз, студи<br />
байна 125 гэж мэдээлжээ.<br />
Мэдээллийн ийм зөрүүтэй байдал нь ХЭҮК болохоор 1991 оноос<br />
124 Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний 2007 оны байдлын талаарх илтгэл.<br />
ХЭҮК. УБ., 2008. х.33<br />
125<br />
ХЗДХЯ-ны 2007 оны үйл ажиллагааны тайлан. //www.pmis.gov.mn ХЗДХЯ-ны<br />
вэбсайт.<br />
113
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хойш улсын бүртгэлд албан ёсоор бүртгүүлсэн хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүдийн жагсаалтыг ашигласан, МХХ-ийн судалгаанд зарим<br />
мэдээллийн хэрэгсэл хамрагдалгүй үлдэх тохиолдол байдгаас<br />
үүдэлтэй гэж үзэж байна.<br />
Гэхдээ 1991-2007 онуудад нийтдээ 527 нэрийн сэтгүүл улсын<br />
бүртгэлд албан ёсоор бүртгүүлсэн 126 баримт байсаар атал ХЭҮК-ын<br />
тайланд 55 сэтгүүл гэж дурдсан нь ташаарал юм.<br />
Гэхдээ 2006-2012 онуудад өдөр тутмын сонины оргил үе<br />
байсан нь тодорхой байна. Энэ хооронд өдөр тутмын “Өглөөний<br />
сонин” (2006), “Үндэсний шуудан” (2007), “Нийслэл таймс” (2009),<br />
“Өдрийн шуудан” (2009), “Улс төрийн тойм” (2011), “Үндэсний<br />
мэдээ” (2011), “Засгийн газрын мэдээ”(2014) гэсэн нэр бүхий<br />
сонинуудаар баяжсан нь зах зээлд өдөр тутмын сонины нэр хүнд,<br />
эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотой байна. Ялангуяа 2008 оны үед өдөр<br />
тутмын сонины борлуулалт, нэр хүнд хамгийн өндөр үзүүлэлттэй<br />
байсан нь өдөр тутмын 18 сонин гарч, тухайн оны хамгийн их<br />
борлуулалттай 10 сонины 8 нь өдөр тутмынх байсан баримт<br />
нотлоно. Мөн онд өдөр тутмын сонины борлуулалтын тоо өмнөх<br />
онтой харьцуулбал 25 хувиар өсч, сонины борлуулалтын нийт<br />
зах зээлийн 73 хувийг эзлэх болсон байна. Судалгаагаар хамгийн<br />
түгээмэл сонины жагсаалтад “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр”, “Зууны<br />
мэдээ”, “Засгийн газрын мэдээ”, “Монголын үнэн”, “Үндэсний<br />
шуудан”, “Өглөөний сонин” сонинууд олон жил тогтмол нэрлэгдэж<br />
байгаа нь бас үүний давхар нотолгоо болж байна.<br />
Гэвч улс орны эдийн засгийн хямрал 2011 оноос эхлэн<br />
өдөр тутмын сонины зах зээлд мэдэгдэхүйц нөлөөлж, захиалга<br />
борлуулалт буурч, санхүүгийн хүндрэлд орсны улмаас зарим сонин<br />
үйл ажиллагаагаа бүр болон түр зогсоох, цахим хэлбэрт шилжих,<br />
гаралтын давтамжаа холдуулах зэрэг арга хэмжээ авч эхэлсэн<br />
байна. Тухайлбал, 2012 онд “Ардын эрх”, “Монцамэ мэдээ”,<br />
2013 онд “Улаанбаатар таймс”, “Нийгмийн толь” сонинууд үйл<br />
ажиллагаагаа зогсоов. Өдөр тутмын сонинуудын тоо ингэж жилээс<br />
жилд буурсаар 2017 он дуусахад 8 сонин зах зээл дээр тэсч үлдсэн<br />
байна.<br />
126<br />
Содномпил.О, Одхүү.С. Монголын сонины шинэ давлагаан. УБ., 2013. х.275-<br />
289.<br />
114
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Гэхдээ нийтийг хамарсан энэ уналтыг сөрж, шинээр өдөр<br />
тутмын сонин гаргасан тохиолдол бас байна. Ингэж шинээр гарсан<br />
ч богино хугацаанд зах зээлд нэр хүндтэй болж, эрэлт борлуулалт<br />
сайтай сонины жагсаалтад тогтмол орох болсон сонин бол 2014<br />
онд анх байгуулагдсан “Засгийн газрын мэдээ” юм. Энэ сонин<br />
нь анхнаасаа олон улсын стандартаар, барууны сэтгүүлзүйн хэв<br />
маягийг ханган ажиллаж, аналитик мэдээллийг түлхүү өгөхийг<br />
хичээж ирсэн нь богино хугацаанд байр сууриа бататгах нөхцөл болж<br />
өгчээ. Голчлон эдийн засаг, улс төрийн мэдээ мэдээлэл нийтэлдэг.<br />
Дэлхийд алдартай “Financial times” сониныг хавсралтаар гаргаж,<br />
дэлхийн бизнес, эдийн засгийн салбарын мэдээллийг түгээдэг.<br />
“Засгийн газрын мэдээ” нь “Блүүмберг Монголиа” телевиз, “Forbes<br />
Mongolia” сэтгүүлийг харьяалдаг “National News Corporation”-ийн<br />
сонин юм.<br />
Чөлөөт хэвлэл төлөвших үйл явц эрчимжсэн сүүлийн арваад<br />
жилд сонин <strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлд нэр хүнд нь байнга өндөр<br />
байгаа өдөр тутмын “Өнөөдөр”, “Зууны мэдээ”, “Өдрийн сонин”<br />
сонинуудын 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 15-29-ний өдрүүдийн<br />
дугаарт контент анализ хийж үзлээ.<br />
Дурдсан хугацаанд дээрх сонинууд А3 форматын 8-24 нүүрээр<br />
хэвлэгдэж (“Өдрийн сонин” 12-20, “Өнөөдөр” 16-24, “Зууны мэдээ”<br />
8-12 нүүр), нэг дугаарт зар сурталчилгааны бичвэрүүд оролгүйгээр<br />
20-72 мэдээ материал (“Өдрийн сонин” 24-35, “Өнөөдөр” 33-72<br />
бичвэр) нийтлэгдсэн байна.<br />
Арван жилийн өмнөх мөн үетэй харьцуулбал “Өнөөдөр”<br />
сонины нүүр хуудасны тоо нэлээд цөөрч ихэвчлэн 16 нүүрээр<br />
хэвлэгдэх болсон бол “Өдрийн сонин” ихэнхдээ 16-20 нүүрээр<br />
хэвлэгдэж ерөнхий дүнгээр нүүр хуудасны тоо нэмэгдсэн байна.<br />
Харин “Зууны мэдээ” сонины дурдсан хугацаанд 2 удаа 12,<br />
бусад өдрүүдэд нь 8 нүүрээр хэвлэгдсэн байна. Монголын эдийн<br />
засагт 2011 оноос хойш үргэлжилж байгаа эдийн засгийн хямрал<br />
сонины зах зээлд хүчтэй нөлөөлж, реклам сурталчилгаа багассан,<br />
захиалгын тоо буурсан зэрэг хүчин зүйлийн улмаас нэгж дугаарын<br />
нүүр хуудасны тоо цөөрсөн байна.<br />
Материалын тооны хувьд арван жилийн өмнөх мөн үетэй<br />
харьцуулбал эрс цөөрсөн нь нүүр хуудасны тоо багассан, сонины<br />
115
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хагас нүүр, бүтэн нүүр эзэлсэн том бичвэрүүд зонхилж буйтай<br />
холбоотой бөгөөд энэ байдал аль аль сонинд тэгш ажиглагдлаа.<br />
1996 оны мөн үеийн мэдээллийн багтаамж өндөртэй сонин болох<br />
“Ардын эрх”-ийн 8 нүүртэй дугааруудад 40-52 материал нийтлэгдэж<br />
байсан нь нэг дугаарт 6-6.5 нэгж материал ногдож буй үзүүлэлт<br />
юм. Харин 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 15-29-ний “Өнөөдөр”<br />
сонины нэг нүүрт дундчаар сэтгүүлзүйн 2-3 бичвэр ногдож байна.<br />
Судалгаанд авагдсан хугацаанд удахгүй болох УИХ-ын<br />
сонгуульд намууд хэрхэн оролцох, улстөрч С.Зоригийн үхэлтэй<br />
холбогдуулан эхнэр Б.Булганыг хорьж байгаа нөхцөл байдал,<br />
шинэ цагийн улстөрийн хэлмэгдүүлэлтийн асуудал сонинуудын<br />
анхаарлын төвд байсан байна.<br />
УИХ-ын сонгууль болон тус сонгуульд намууд хэрхэн оролцох<br />
асуудлыг “Зууны мэдээ” сонин “Ч.Хүрэлбаатар: МАН, МАХН<br />
энэ сонгуульд ялахаас өөр гарц байхгүй” (2016.04.19. №78),<br />
“Эвсээгүйн цаана...” (2016.04.21. №80), “Ч.Улаан: Хоёр нам<br />
эвсээгүйд олигархиуд баярлаж байгаа байх” (2016.04.25. №82),<br />
“МАХН сонгуульд дангаараа оролцоно” (2016.04.29. №86) зэрэг<br />
ярилцлага, нийтлэлүүдээрээ хөнджээ. “Зууны мэдээ” сонин энэ<br />
сэдвийг хөндөхдөө ихэвчлэн улстөрчдөөс ярилцлага авч, тодруулга<br />
хийсэн бөгөөд тоймч, нийтлэлчдийн бичвэр үгүйлэгдэж байна.<br />
“Өнөөдөр” сонинд энэ асуудлаар “Ардчилсан намынхан<br />
эвлэрч чадах уу” (2016.04.15. №87), “Сульдсан төр ба хэтэрсэн<br />
эрх” (2016.04.18. №88), “МАН, МАХН-ынхан 51:25 харьцаагаар<br />
эвсэх үү” (2016.04.19. №90), “Баяртай, пропорциональ тогтолцоо”<br />
(2016.04.25.№95), “90 бие даагчийн дууль” (2016.04.26. №96),<br />
“Нам, эвслүүд сонгуульд оролцохоо албан ёсоор илэрхийлж байна”,<br />
“Н.Энхбаяр: Намайг оролцуулахгүй бол ардчилсан сонгууль<br />
болохгүй”, “Том жижиг тойргийн аль нь вэ” (2016.04.29. №99) зэрэг<br />
нийтлэл, ярилцлага гарчээ. “Өнөөдөр” сонин дурдсан асуудлаар<br />
бүтээлч ажиллаж, сэтгүүлч тоймчид үйл явдлыг задлан шинжилсэн<br />
нийтлэл бичвэрүүд түлхүү нийтэлсэн байна. Дөрөвдүгээр сарын<br />
29-ний №99-д гэхэд л УИХ-ын сонгуулийн асуудлыг тусгай сэдэв<br />
болгон А1, А2, А3 дугаар нүүрүүддээ сурвалжлага, ярилцлага,<br />
тоймчийн нийтлэл дамжуулан нийтэлсэн нь үүний нотолгоо юм.<br />
“Өдрийн сонин” энэ сэдвээр “Ч.Улаан: Эвсэл хэр сайн<br />
116
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ажиллахаас алсдаа хоёр нам нэгдэх түүхэн үйл явц хамаарна”,<br />
“Ах” намын сэрүүн зүүдлэх нь арай хэтэрч байна” (2016.04.15.<br />
№92), “Л.Эрхэмбаяр: Ардчилсан нам сонгуульд дангаараа орно”,<br />
“Ч.Хүрэлбаатар: МАХН эцсийн байдлаар саналаа өгөхгүй бол МАН<br />
дангаараа сонгуульд орно”, “Б.Тулга: МАХН эвсэх байр суурьтай<br />
хэвээр байгаа” (2016.04.20. №93) зэрэг цөөвтөр бичвэр нийтэлсэн ч<br />
энэ нь улстөрийн сэдвийг бага хөндсөн гэсэн үг биш бөгөөд зарим<br />
тохиолдолд 16 нүүртэй дугаарын 4 нь “Улс төр” гэсэн нэртэй,<br />
нэг нь “Баримт, үйл явдал” нэртэй ч улстөрийн сэдвээр дагнасан<br />
тохиолдол байна (2016.04.20.№93).<br />
Судалгаанд хамрагдсан хугацааны өдөр тутмын сонинуудын нэг<br />
гол сэдэв нь улстөрч С.Зориг агсны үхлийн шалтгааныг тодруулах<br />
асуудалтай холбогдуулан түүний гэргий Б.Булганыг цагдан<br />
хорьсон асуудал байв. “Зууны мэдээ” сонин уг сэдвийг тасралтгүй<br />
мөшгөж, шинэ цагийн улстөрийн хэлмэгдүүлэлт гэдэг өнцгөөс<br />
“Ц.Оюунгэрэл: Б.Булган эмч хүн тулдаа залхаан цээрлүүлэлтийг<br />
давж байх шиг санагдсан” (2016.04.19. №78) ярилцлага, “Б.Булган<br />
шоронд, ардчиллыг цэцэг өргөж тэмдэглэв” (2016.04.21. №80),<br />
“Малчин, Б.Булган хоёр яагаад холбогдчихов?” (2016.04.26. №83<br />
нийтлэл бичиж, улмаар МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг шоронд<br />
хорьж байсан асуудлыг (“Цаг төрийн үймээн ба Н.Энхбаярын<br />
хэлмэгдэл” №78, 79) зэрэгцүүлэн хөнджээ.<br />
“Өдрийн сонин” ч энэ өдрүүдэд “Ц.Оюунгэрэл: Б.Булганы<br />
хоригдож буй орчныг хараад би шууд цочирдсон” (2016.04.15.<br />
№89), “Л.Болд: Хүнийг хорьчихоод мартчихдаг байдлыг хуулиар<br />
хаах хэрэгтэй” (2016.04.20. №93), “Б.Булганыг өмгөөлөхдөө<br />
талийгаачийг мартаж боломгүй” (2016.04.25.№97) зэргээр<br />
Б.Булганы асуудлыг тасралтгүй хөндсөн бөгөөд шинэ цагийн<br />
улстөрийн хэлмэгдүүлэлтийн асуудлыг хөндөхийн тулд урьд<br />
өмнө нь хоригдож ял эдлээд гарсан хүний ярилцлага (“П.Даш:<br />
Хэн нь хэнийгээ хэлмэгдүүлж байгаагаа мэдэхээ больсон цагт л<br />
хэлмэгдүүлэлт дуусна” /2016.04.18. №91) нийтэлсэн байна.<br />
Харин “Өнөөдөр” сонин Б.Булганы асуудалд төдийлөн ач<br />
холбогдол өгөөгүй бөгөөд “Б.Булганд бал, цаас өгүүлдэггүй<br />
байсныг шалгалтаар тогтоожээ” (2016.04.28. №98) гэсэн гарчигтай<br />
мэдээллийг л “Дуулианы эргэн тойронд” хөмсөгний дор нийтэлжээ.<br />
117
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Судалгаанаас харахад сонинуудын нийтлэлд улстөрийн сэдэв<br />
гол сэдэв хэвээр байгаа ч танин мэдэхүйн сэдэв илүү өргөжиж,<br />
Хүмүүс, Амьдрал гэсэн сэдвүүд нэлээд түлхүү болсон нь анхаарал<br />
татаж байна. Энэ нь “Зууны мэдээ” сонины “Амьдралын тойрог”,<br />
“Өөр мэдээ”, “Ярилцах цаг”; “Өдрийн сонин”-ы “Танайд өнжье”,<br />
“Нэг ангийнхан”, “Дэлхийн хүмүүс”, “Цаг үе, залуус”, “Өөрөөс нь”,<br />
“Дурсахуй”; “Өнөөдөр” сонины “Хоймор”, “Сониуч”, “Нийслэл<br />
надаас эхэлдэг”, “Сураг алдарсан хүн” зэрэг нүүр булангуудад<br />
хүмүүсийн аж амьдрал, үүх түүх, жаргал зовлонг бичиж нийтлэх<br />
болсноор илэрч байна.<br />
Анхаарал татаж буй өөр нэг асуудал бол шүүмжлэлт нийтлэлээс<br />
гадна сэтгүүлчийн эрэн сурвалжлагад ач холбогдол өгч байгаа<br />
нь “Зууны мэдээ” сонин “Сэтгүүлчийн эрэн сурвалжлага”,<br />
“Өнөөдөр” сонин “Эрэн сурвалжлах” нэртэй булан нээж, тодорхой<br />
асуудлуудаар эрэн сурвалжилсан нийтлэлүүд гаргаж эхэлснээс<br />
тодорхой байна. “Зууны мэдээ” сонин “Үндэсний бахархлаа<br />
наймалцсан нууц тогтоолын эрэлд” (№85. №87) цувралаараа<br />
шонхор шувууг тусгай зөвшөөрлийн дагуу барьж гадаадад<br />
гаргахтай холбоотой асуудлыг хөндөж, 2015 онд БОНХАЖЯ 100<br />
шонхор барих зөвшөөрөл олгосон, МХЕГ 189 шонхорт эрүүл<br />
мэндийн бичиг олгосон, ГТЕГ-ын мэдээллээр бол улсын хилээр 181<br />
шонхор гарсан гэх статистикийн зөрүүтэй мэдээлийн мөрөөр эрэн<br />
сурвалжилжээ. Гэхдээ судалгаанд хамрагдсан хугацаанд “Өнөөдөр”<br />
сонины “Эрэн сурвалжлах” нүүрт нийтлэгдсэн материалууд эрэн<br />
сурвалжлах гэхээсээсээ гэмт хэрэг, зөрчлийн тухай мэдээ мэдээлэл<br />
гэж тодорхойлогдох материалууд түлхүү байгаа нь 2016.04.21-ний<br />
өдрийн 91 дүгээрийн “Эрэн сурвалжлах” нүүрт “Эртний булш,<br />
хиргэсүүр тоногчдыг газар дээр нь баривчиллаа”, “Дорнодын ШТСаас<br />
гурван сая төгрөг дээрэмдэв”, “Э.Амарбат: Цаашид УИХ-ын<br />
гишүүний бүрэн эрхээр далайлгахыг хүлээн зөвшөөрөхгүй” зэрэг<br />
мэдээ, ярилцлага нийтлэгдсэнээс анзаарагдаж байна.<br />
1996, 2006 онуудын өдөр тутмын сонинуудын нийтлэлийн<br />
агуулгатай харьцуулбал 2016 он гэхэд сонинууд нийгмийн<br />
хурц эмзэг сэдвүүдийг түлхүү нийтэлж, дата сэтгүүлзүйн<br />
элементүүдийг нэвтрүүлж, тодорхой сэдвийг далайцтай<br />
хөнддөг болсон ахиц дэвшил ажиглагдаж байна. Жишээлбэл,<br />
118
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
“Өнөөдөр” сонин тодорхой нэг сэдвийг “Энэ дугаарын онцлох<br />
сэдэв” гэж сонгодог болсноор асуудлыг илүү далайцтай хөндөж<br />
чаддаг болжээ. Тус сонин 2016.04.21-ний №91-ийн онцлох сэдвээр<br />
“Цэцэрлэгжүүлэлт”, 2016.04.28-ны №98-ын онцлох сэдвээр<br />
“Хүүхэд харах үйлчилгээ”-г сонгосон байна. Жишээ болгоход,<br />
тус сонин “Хүүхэд харах үйлчилгээ” сэдэвтэй багц материалыг<br />
тухайн дугаарын А1, А6-А7 дугаар нүүрүүд дамжуулан нийтэлжээ.<br />
Уг багцад “Хүүхдийг харах биш, хариуцаж үйлчлээсэй” асуудал<br />
дэвшүүлсэн нийтлэл, “Ж.Азжаргал: Хүүхэд харах үйлчилгээнд<br />
10.328 хүүхэд хамруулна” ярилцлага, “Цэцэрлэгт “гологдож, гэртээ<br />
цоожлуулахгүй” өдрийн сурвалжлага, “Өнөөдөр”-ийн асуулт”<br />
буланд иргэдээс хүүхэд харах үйлчилгээтэй холбогдуулан илгээсэн<br />
таван асуулт, тэдгээрийн хариултыг нийтлэж, 2015-2016 оны<br />
хичээлийн жилийн цэцэрлэгийн тоо, хүүхэд харах үйлчилгээнд<br />
зарцуулах хөрөнгө, хүүхэд харагчдын тоо зэрэг статистик<br />
үзүүлэлтүүдийг инфографикаар харуулсан байна.<br />
Нэгтгэн дүгнэвэл, судалгаанд хамрагдсан сонинууд нь төр<br />
засгийн үйл ажиллагааг <strong>чөлөөт</strong>эй шүүмжилж чаддаг, мэдээллийн<br />
хэрэгслийн бие даасан шинж илүү тодорхой болсон, мэдээллийн<br />
агуулгад чанарын ихээхэн өөрчлөлт гарсан, улстөрийн явцуу<br />
сэдвээр голлон хөөцөлддөг практикаас татгалзаж, нийгэм, хүн,<br />
амьдрал руу түлхүү хандах чиг хандлагатай болсон зэрэг өөрчлөлт<br />
нь Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>төлөвшил</strong> эрчимтэй явж байгаагийн үр дүн<br />
гэж үзэж байна. Дурдсан хугацаанд мэдээллийн технологийн<br />
салбарт техникийн асар их дэвшил гарч аудио, видео мэдээлэл,<br />
тоон мэдээллийн дарангуйллын эрин эхэлсэн нь мэдээлэл түгэх<br />
хурдад онцгой нөлөөлснөөр сонинууд шуурхай мэдээллийн төлөө<br />
өрсөлдөөнөөс шахагдаж, нэгэнт түгсэн мэдээллийг бататгаж,<br />
тодлож нотлож, дүн шинжилгээ хийсэн жинтэй бичвэр, шүүмжлэлт,<br />
асуудал дэвшүүлсэн, эрэн сурвалжилсан нийтлэл түлхүү нийтэлдэг<br />
болсон байна. Энэ нь мэргэжлийн сэтгүүлзүйн ач холбогдлыг<br />
товойлгон, өдөр тутмын сонинууд нийт сонины борлуулалтын зах<br />
зээлийн 80 хувийг тогтвортой эзлэхэд хүргэсэн байна гэж дүгнэж<br />
байна.<br />
“Өнөөдөр дэлхий дахины сэтгүүлзүйн мэдээлэлд тавигдаж<br />
буй хамгийн гол шаардлагуудын нэг бол мэдээллийн багтаамжийг<br />
119
Бадам-Очирын Галаарид<br />
дээшлүүлэх, идэвхтэй, ашигтай мэдээллийн хэмжээг эрс<br />
нэмэгдүүлэх явдал гэж үздэг” 127 шалгуураар авч үзвэл дурдсан<br />
хугацаанд дээрх сонинууд нь мэдээллийн багтаамжийн хувьд<br />
ухралт хийсэн ч ашигтай мэдээллийн хэмжээ нь эрс нэмэгдсэн<br />
байна гэж үзэж байна.<br />
Өдөр тутмын бус сонинуудын төлөв байдал: “Монголын<br />
хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр” тайланд мэдээлснээр 2016 оны сүүл<br />
гэхэд Монгол улсын хэмжээнд 446 мэдээллийн хэрэгсэл ажиллаж<br />
байсны 89 нь сонин бөгөөд тэдгээрийн 11 нь өдөр тутмын, 4 нь 3-4<br />
хоног, 25 нь долоо хоног, 23 нь 10-14 хоног, 14 нь сар тутмын сонин<br />
байна 128 . (Хавсралт-3)<br />
Долоо хоногт 2-3 дугаар гардаг сонинууд нь ихэвчлэн 15-<br />
аас дээш жил тогтмол гарч буй “Зар мэдээ сурталчилгаа” (1996),<br />
“Шуурхай зар” (1998) зэрэг сонинууд юм.<br />
Долоо хоног тутмын сонины сүүлийн 7 жилийн дундаж тоо<br />
30 байгаагаас энэ төрлийн сонины зах зээл тогтвортой байгаа мэт<br />
дүр зураг харагдах боловч шинээр хэдэн сонин гарсан, төв, орон<br />
нутгийн сонины эзлэх хувь зэргээр нь задлан шинжлэхээр огт<br />
өөр дүр зураг гарч ирж байна. Олон жил тогтвортой хэвлэгдэж<br />
байгаа долоо хоног тутмын сонин нь мэдээллийн МОНЦАМЭ<br />
агентлагийн гадаад хэлээр эрхлэн гаргадаг багц хэвлэлүүд болох<br />
“Монгол цушин” (2003), “Новости Монголии” (2002), “Монголын<br />
мэдээ” (хятад хэлээр, 1929), “Mongol messenger” (1991), “Хүмүүн<br />
бичиг”(монгол бичгээр, 1992), мөн УБТЗ-ын хэрэг эрхлэх газрын<br />
харьяа “Ган зам” (1957), МҮЭ-үүдийн Төв зөвлөлийн “Хөдөлмөр”<br />
(1924), Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” (1945), МХАҮТ-ийн “Бизнес<br />
таймс” (1995), бүх цэргийн “Соёмбо” (1925) сонинууд байна. 2005<br />
оноос хойш шинээр нэмэгдсэн 10 гаруй сониныг судалж үзэхэд<br />
санхүүгийн мэдээллийн “Санхүүгийн лавлах мэдээ” (2006), “Опен<br />
доор” (2014)-оос бусад нь хөдөө орон нутгийн сонинууд байгаа<br />
ба тэдгээрийн дийлэнх нь “Эгэл” ХХК гэсэн ганц компанийн<br />
эзэмшлийнх байна. Эдгээрийн нэг дугаарын хэвлэлтийн тоо нь<br />
127<br />
Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн судалгааны бүтээлүүд. II боть. Сэтгүүлзүйн онолын<br />
үндэс. УБ., 2016. х.236.<br />
128<br />
Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. МХХ. УБ., 2017. х.3.<br />
120
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
ч харьцангуй цөөн бөгөөд “Соёмбо”, “Сэрүүлэг”, “Хөдөлмөр”,<br />
“Хүмүүн бичиг”, “Ган зам” сониноос бусад нь 2015 оны байдлаар<br />
нэг удаадаа 250-900 ширхэг хэвлэгдэж байна.<br />
Өдөр тутам, долоо хоногт 2-3, мөн долоо хоног тутам тогтмол<br />
хэвлэгддэг сонинууд дунд 2015 он гэхэд нэг ч шар сонин байхгүй<br />
болсон нь сонины зах зээл дэх шар <strong>хэвлэлийн</strong> орон зай улам бүр<br />
багассаар буйн нотолгоо юм.<br />
10-14 хоногт нэг дугаар гаргадаг сонины тоо 2005 оноос хойш<br />
45-50-ын хооронд тогтвортой байж байгаад 2014-2016 онуудад 23-<br />
аар цөөрсөн нь ийм давтамжтай сонины хэрэглээ буурч, хэрэглэгчид<br />
тухайлан захиалж унших нь багасч буйтай холбоотой юм. 10-14<br />
хоногийн давтамжтай сонины зах зээлд 2005 оноос хойш “Далд<br />
амьдрал”(2008), “Болсон явдал”(2005), “Хориотой бүс”(2011) зэрэг<br />
цөөн тооны шар сонин шинээр орж ирсэн бөгөөд ийм давтамжтай<br />
шар сонинууд дотроос “Ноцтой мэдээ”(1998) бусдаасаа борлуулалт<br />
сайтай байна. Шар сонины зах зээл ийнхүү хумигдаж, борлуулалт<br />
буурч байгаа нь нэг талаасаа иргэдийн мэдээллийг ач холбогдлоор<br />
нь ялгаж салгах чадвар нэмэгдэж буйтай, нөгөө талаасаа ийм<br />
төрлийн мэдээлэлд дурлагсад цахим орчноос хүссэн мэдээллээ<br />
илүү түргэн, хямдаар олж авдаг болсонтой холбоотой гэж үзэж<br />
байна.<br />
Сар тутам гардаг сонины тоо 2005-2016 оны хугацаанд<br />
дундчаар 20 дотор тогтвортой байгаа ч нийт борлуулсан тоо<br />
ширхэгийн эзлэх хувийн жин нь жил ирэх тусам буурсаар байгаа<br />
нь ач холбогдлоо алдаж буйн нотолгоо юм.<br />
2005-2016 оны хооронд зах зээлд борлогдсон нийт сонины<br />
80 хувь нь өдөр тутмын сонин байгаа нь Монголын сонины зах<br />
зээлд өдөр тутмын сонин үнэмлэхүй давамгайлж байгааг харуулж<br />
байна. Дурдаж буй хугацаанд борлогдсон нийт сонины 82.6 хувь нь<br />
захиалгаар борлогджээ. МХХ-ийн судалгаагаар 2015 оны байдлаар<br />
нийт сонин уншигчдын 18 хувь нь л сониныг захиалах буюу өөрөө<br />
худалдан авч уншдаг 129 гэснийг өмнөх хоёр тоо баримттай хамтатгаж<br />
үзээд өнөөгийн зах зээлд зөв менежмент хийж чадвал өдөр тутмын<br />
129<br />
“Өнөртогтох.Б. “До.Цэнджав: Монголд анх удаа паппараци зургийг “Монголын<br />
мэдээ” гаргаж байлаа”. //Монголын мэдээ сонин. 2013.01.31. http://www.mminfo.<br />
mn/content/40277.shtml?alias=interview<br />
121
Бадам-Очирын Галаарид<br />
сонинуудад зах зээлээ хамгаалах, тэлэх нэмэлт боломжууд байна<br />
гэж дүгнэж болохоор байна. (Хавсралт-4)<br />
Технологийн шинэчлэл ба сонины зах зээл: Монголын<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн түүхээс харахад 1940-өөд оны эхээр<br />
сонины ротаци машинтай болсноор сонин хэвлэлтэд томоохон<br />
дэвшил гарч 130 , 1993 онд Засгийн газраас гаргасан “Монгол дахь<br />
Чөлөөт хараат бус хэвлэл” төслийг хэрэгжүүлэх тухай тогтоолын<br />
дагуу Данийн буцалтгүй тусламжаар “Чөлөөт хэвлэл сан” сонины<br />
хэвлэх үйлдвэр, Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> хүрээлэн хоёрыг 1996<br />
оны хоёрдугаар сарын 16-нд албан ёсоор байгуулсан нь сонины<br />
хэвлэлтийг дэлхийн жишигт аваачсан үйл явдал болжээ.<br />
Сонины үйлдвэрлэлийн салбарт ийнхүү хамгийн орчин үеийн<br />
дэвшилтэт технологи, менежментийн шинэ зарчим нэвтэрсэн<br />
нь зөвхөн үйлдвэрлэлийн салбарт хамаатай асуудал биш, харин<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үндэс суурь тавигдах, тогтолцоо<br />
бий болох, төлөвших үйл явцын үе шат болгонд нөлөөлсөн нь<br />
технологийн шинэчлэл болоод зөв менежментийн ач холбогдлыг<br />
тодлон харуулж байна. “Чөлөөт хэвлэл сан” нь ашгийн бус<br />
байгууллага бөгөөд бүх сонинд ижил тэгш нөхцлөөр үйлчлэхээс<br />
гадна жил болгон цэвэр орлогынхоо 20 хувийг сэтгүүл зүй<br />
болон хэвлэл мэдээллийн салбарын мэргэжлийн ур чадварыг<br />
дээшлүүлэхэд зориулан тэтгэлэг хэлбэрээр редакц, төрийн бус<br />
байгууллагуудад олгож байсан нь Монголд <strong>чөлөөт</strong> хараат бус<br />
хэвлэл мэдээллийг хөгжүүлэхэд ихээхэн дэмжлэг болсон гэж<br />
үзэж байна. Үүнийг “Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong> хараат бус төсөл”-ийн<br />
менежер Й.Ринггаард “Өнөөдөр бид шилжилтийн үедээ яваа<br />
олон оронд хараат бус сонингууд хаалгаа барьж, эсвэл гадаадын<br />
хөрөнгөөр худалдагдаж байгааг харж байна. Энэ нь <strong>хэвлэлийн</strong> олон<br />
эшт байдлыг улам доройтуулдаг. Ийм байдал Монголд болохоос<br />
урьдчилан сэргийлэхэд “Чөлөөт хэвлэл сан” хэвлэх үйлдвэр чухал<br />
үүрэг гүйцэтгэсэн” 131 гэж тодорхойлжээ.<br />
Хэвлэлийн технологийн шинэ зах зээлийг дагаад сонинуудын<br />
хувьд зардлаа нөхөх, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэн эдийн засгийн<br />
130<br />
Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. МХХ. УБ., 2016. х.20.<br />
131<br />
Болормаа.Н. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> голомт. УБ., 2007. х.11.<br />
122
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хараат бус байдлаа хангахын төлөөх шинэ сорилтуудтай нүүр тулах<br />
болсон юм. Бид энэ нөхцөл байдлыг харгалзаж, 1996 онд үүсэн<br />
байгуулагдсанаасаа хойш захиалга борлуулалтын тоогоор өдөр<br />
тутмын сонинуудаас тогтмол эхний гуравт орж буй “Өнөөдөр”<br />
сонины реклам сурталчилгааны байдалд дараах бичил судалгааг<br />
хийв. 1996 оны есдүгээр сард А2 форматын 8 нүүрээр, хар<br />
цагаанаар гарсан “Өнөөдөр” сонины анхны дугаарт 1/8 хэмжээтэй<br />
2 ширхэг реклам гарч байсан бол 2006 оны дөрөвдүгээр сарын<br />
17-ны даваа гарагийн №88 нь А2 форматын 34 нүүрээр өнгөтөөр<br />
гарч, нийтдээ 16.5 нүүр буюу тухайн дугаарын бүх талбайн 48.5<br />
хувийг реклам сурталчилгаа, зар эзэлжээ. Энэ дугаарын F2 нүүрт<br />
нийтлэгдсэн “Тогтвортой амьжиргаа” төслийн материал агуулгын<br />
хувьд сурталчилгааны шинжтэй байгаа ч нүүр нь тодорхой<br />
нэргүй, төлбөртэй гэсэн тэмдэглэгээ байхгүй учраас рекламны<br />
тоонд оруулаагүй болно. Хэрэв энэ нүүр нэмэгдвэл дугаарын нийт<br />
талбайн 51.4 хувь нь сурталчилгаа болох бөгөөд эдгээрээс зар<br />
ганцхан нүүр, үлдсэн нь реклам сурталчилгаа байна. “Өнөөдөр”<br />
сонины дугаарууд 2006 онд ихэвчлэн 28 нүүр, заримдаа 16, мөн 34<br />
нүүрээр гардаг байсан байна.<br />
Тус сонины 2017 оны гуравдугаар сарын 24-ний өдрийн баасан<br />
гарагийн дугаарт шинжилгээ хийж үзэхэд 16 нүүр сонины 5.5 нүүрт<br />
нь реклам сурталчилгаа оногдож байгаа нь тухайн дугаарын нийт<br />
талбайн 34.3 хувь гэсэн үг юм.<br />
1996 оны эхний хагаст төрийн мэдлийн “Ардын эрх” сонин<br />
монополь байх үедээ А2-ын 8 нүүрээр гардаг, түүний 1 нүүр нь<br />
реклам сурталчилгаа байдаг байсан нь нийт талбайн 12 хувьтай<br />
тэнцэж байв. Энэ үед рекламанд ач холбогдол бага өгдөг,<br />
төлбөртэй нийтлэл байгаагүй бол 2006 он гэхэд өдөр тутмын нэр<br />
хүнд бүхий сонины рекламын гол талбар болсныг судалгааны дүн<br />
харуулж байна. Харин улс орны эдийн засагт учирсан хямрал,<br />
хэвлэл мэдээллийн зах зээлийн бүтцийн өөрчлөлт зэрэг хүчин<br />
зүйлийн улмаас сонины нийт талбайд эзлэх реклам сурталчилгааны<br />
олдоц 2017 он гэхэд багассан учраас өдөр тутмын сонинууд нүүр<br />
хуудасны тоогоо цөөлөх болжээ. Гэхдээ л дугаарын рекламны эзлэх<br />
жинг 30 хувиас доош оруулалгүй барьж байгаа нь өндөр <strong>хөгжил</strong>тэй<br />
123
Бадам-Очирын Галаарид<br />
орнуудын хэвлэл мэдээллийн зар сурталчилгаанд гаргаж буй зай<br />
талбайгаас харьцангуй өндөр байна.<br />
Үнэ тарифын хувьд 1996 онд “Ардын эрх” сонины 1 нүүр<br />
рекламны үнэ 150000₮ байсан бол 2006 он гэхэд өдөр тутмын<br />
сонины нэг нүүрний рекламны үнэ 500000-600000₮, 2016 онд<br />
хар цагаан нүүрний реклам 800000-950000₮, өнгөт нүүрнийх 1.5-<br />
3.0 сая төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. Үүнийг тухайн үеийн Монгол<br />
банкны ханшаар долларт шилжүүлж тооцвол өдөр тутмын сонины<br />
А2 форматын нэг нүүр рекламны үнэ 1996 онд 274.1$, 2006 онд<br />
429.1-515$, 2016 онд хар цагаан нь 372.9-442.8$, өнгөт нь 699.3-<br />
1398.6$ байжээ гэсэн үг юм.<br />
Сонины далд орлого буюу сэтгүүлч ажилтантай, эсвэл редакцтай<br />
үнэ тохиролцон материал төлбөртэйгээр нийтлүүлэх явдал нэлээд<br />
олон жил ажиглагдаж байгаа ч ханшийг нь тодруулах, энэхүү далд<br />
зах зээлд хэдий хэмжээний хөрөнгө эргэлдэж буйг судлан тогтоох<br />
боломжгүй, баталгаатай мэдээлэл олдохгүй байна.<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрэлдэж төлөвших<br />
үйл явц дахь техник технологийн нөлөөллийг судлах асуудал нь<br />
нээлттэй байгаа томоохон сэдэв бөгөөд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>төлөвшил</strong><br />
нь мэдээллийн технологийн огцом <strong>хөгжил</strong> нийгмийн амьдралын<br />
бүхий л салбарт онцгой нөлөөлж буй энэ цаг үетэй давхцаж байгаа<br />
учраас энэ асуудлыг олон талаас нь нягтлах хэрэгцээ шаардлага<br />
бий болж байна. 2005 онд Монгол Улсын Засгийн газраас “Цахим<br />
Монгол” хөтөлбөр 132 хэрэгжүүлэх шийдвэр гарсан нь <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> <strong>төлөвшил</strong> дэх технологийн оролцоог эрс нэмэгдүүлэх<br />
үйл явцын эхлэл болсон гэж үзэж байна. Мэдээллийн технологийг<br />
хөгжүүлэх зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол<br />
Улсын Засгийн газар 2008 онд “Бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн<br />
тогтолцоог бий болгох”, 2012 онд “Цахим засаг” үндэсний хөтөлбөр<br />
батлан хэрэгжүүлж эхэлснээр 2017 он гэхэд улсын хэмжээнд нийт<br />
21 аймаг, 285 сум өргөн зурвасын утасгүй интернэтэд холбогдож,<br />
интернэт хэрэглэгчдийн тоо 2010-2016 оны хооронд 199.9 мянгаас<br />
2656.3 мянга буюу 13 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна.<br />
132<br />
“Цахим Монгол” мэдээлэл, харилцаа холбоо, технологийн хөгжлийн хөтөлбөр.<br />
Монгол Улсын Засгийн газар // http://www.must.edu.mn/mn/pdf/3538Tsahim.pdf<br />
124
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Мэдээллийн технологийн энэхүү үсрэнгүй <strong>хөгжил</strong> нь хэвлэл<br />
мэдээллийн байгууллагууд интернэтэд шилэн кабель болон Wi-FIаар<br />
холбогдох, сэтгүүлчид нөүтбүүк, ухаалаг гар утас, iPad зэргийг<br />
ашиглан цахим орчинд ажиллах боломж олгосноор мэдээлэл<br />
цуглуулах, боловсруулах, түгээх үйл ажиллагааг асар ихээр<br />
хөнгөвчилж байна.<br />
Уламжлалт сонины захиалагчдын тоо багасч байгаа нь үнэн<br />
боловч өдөр тутмын сонинууд өөрийн цахим хувилбартай, вэб<br />
сайт, фейсбүүк, твиттер зэрэг мэдээллээ түгээх олон сувагтай<br />
болсноор хэрэглэгчдийн тоогоо алдахгүй байх, улмаар нэмэгдүүлэх<br />
нөхцлүүдийг шинээр бий болгож байгаа нь иргэдийн мэдэх<br />
эрхэд үйлчлэх үүргээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд амжилттай<br />
хэрэгжүүлэхэд сайнаар нөлөөлж байна. Энэ нь бас сонины дугаараа<br />
борлуулж ашиг олдог санхүүгийн уламжлалт хэв загварт өөрчлөлт<br />
оруулж, контентоо цахим хэлбэрээр борлуулах, зар сурталчилгааны<br />
олон сувагт загварыг хэрэглэгчдэд санал болгох боломжийг хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүдэд олгож байна.<br />
2005 онд Монголын интернэт хэрэглэгчдийн тоо 9015 байснаа<br />
2015 онд 2121.9 мянга болж 235.3 дахин өссөн үзүүлэлтийг сонины<br />
захиалга борлуулалт дурдсан хугацаанд 37.4 хувиар буурсан<br />
үзүүлэлттэй харьцуулах юм бол уламжлалт мэдээлийн хэрэгслийн<br />
зах зээлийн хэлбэлзэл харьцангуй бага байгаа нь тодорхой болно.<br />
(Хавсралт-5. х.211)<br />
“Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумаас гаргасан судалгаагаар<br />
Монгол улс дэлхийд хамгийн хямдхан интернет ашигладаг 10 орны<br />
нэг. Үүрэн телефоны операторуудад бүртгэлтэй хэрэглэгчдийн<br />
тоо аль хэдийн 5 сая давж, ухаалаг утастай хэрэглэгчдийн тоо 2<br />
саяд хүрсэн” гэж www.unread.today 2016 оны аравдугаар 6-нд<br />
“Монголчуудын дата хэрэглээтэй холбоотой сонирхолтой 3 баримт”<br />
танин мэдэхүйн нийтлэлдээ өгүүлснээс үзвэл уламжлалт хэвлэл<br />
мэдээллийн зах зээлийг шинэ технологитой холбосон хөгжлийн<br />
шинэ загвар бүрдүүлэх өргөн боломж байгааг харуулж байна.<br />
Үүнийг амжилттай хэрэгжүүлэх нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоог<br />
бэхжүүлэх, төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх болно.<br />
125
ГУТГААР БҮЛЭГ: ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ХӨГЖЛИЙН<br />
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ,<br />
ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ<br />
3.1. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн нөхцөл байдал, нөлөөлж<br />
буй хүчин зүйл<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн байдлыг тодорхойлохын тулд хэд<br />
хэдэн хүчин зүйлтэй холбон системтэй тоймлож, задлан шинжилж,<br />
үнэлгээ хийсэн болно.<br />
1.Мэргэжлийн салбарын бодлого, үйл ажиллагааны<br />
хэрэгжилтийн нөлөө: Монголын сэтгүүлчдийн байгууллага,<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарынхан <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хэрхэн хүлээн авч,<br />
хэдий үеэс ямар оролцоотой явж ирсэн түүх нь тодорхой юм.<br />
Монголын сэтгүүлчдийн холбоо үүсэн бий болсон цагаасаа олон<br />
улсын хамтын нийгэмлэгүүдтэй хамтран ажилласаар ирсэн байна.<br />
МСХ нь анх Прагад төвтэй Олон улсын сэтгүүлчдийн байгууллага<br />
- МОЖ (Международная организация журналистов) буюу International<br />
Organization of Journalists (IOJ)-ийн гишүүнээр 1950 оны<br />
долдугаар сард гишүүнээр элсчээ 133 . 1991 онд МСХ-ноос салж<br />
байгуулагдсан Монголын <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан сэтгүүлчдийн эвлэл<br />
Брюссельд төвтэй Олон улсын сэтгүүлчдийн холбоонд 1992 онд<br />
орлогч гишүүн, 1997 онд жинхэнэ гишүүнээр элсчээ. МЧАСЭийг<br />
үүсгэн байгуулагч Ц.Дашдондов энэ үйл явдлыг “Монголын<br />
сэтгүүлчдийн байгууллагын нэр хүндийг өсгөж, гадаад харилцаа,<br />
хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлээр хийсэн их<br />
чухал алхам” 134 гэж үнэлсэн байна. Монголын сэтгүүлчдийн хоёр<br />
байгууллага 2001 оны нэгдүгээр сарын 18-нд хамтарсан тогтоол<br />
гаргаж 135 , МСХ, МЧАСЭ-г нэгтгэх их хурлыг зохион байгуулах<br />
ажлын хэсгийг Б.Пүрэвдашаар ахлуулан байгуулсан байна. Нэгдсэн<br />
133<br />
Батжаргал.Д. Зуун жил. УБ., 2012. х.38<br />
134<br />
Дашдондов.Ц. Бийрээр бичсэнийг балтаар цавчсан ч үл балармой. I дэвтэр.<br />
УБ., 2013. х.213.<br />
135<br />
Үржинбадам.Д, Сумъяа.Я. Монголын сэтгүүлчдийн байгууллагын түүхэн<br />
замнал.УБ., 2011. х.330.<br />
126
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
их хурал 2002 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр болж Монголын<br />
сэтгүүлчдийн төв байгууллагыг МСНЭ гэж нэрлэсэн бөгөөд МСНЭ<br />
нь IFJ-ийн гишүүнчлэлийг уламжлан авснаар хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөний төлөөх олон улсын үйл хэрэгт идэвхтэй оролцогч<br />
хэвээр үлдсэн байна.<br />
Монгол дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний байдлыг олон улсын<br />
хамтын нийгэмлэгүүдээс тавьж буй шаардлагын түвшин рүү<br />
ойртуулах талаар 1990-ээд оны дунд үеэс эхлэн МЧАСЭ идэвхтэй<br />
ажиллаж, IFJ-тэй хамтран төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж эхэлсэн<br />
байна. Тухайлбал 1995-1996 онуудад МЧАСЭ нь ОУСХ-той хамтран<br />
“Ардчиллын төлөөх хэвлэл мэдээлэл”, “Сонгуулийг сурталчлах нь”<br />
төслүүдийг Европын холбооны “ТАСИС” хөтөлбөрийн хүрээнд<br />
хэрэгжүүлжээ. 1996 онд анх удаагаа олон улсын шинжээчдийн баг<br />
урьж УИХ-ын сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн мониторинг<br />
хийсэн байна. Энэ үеэс эхлэн Монгол дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг<br />
баталгаажуулах, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоог бэхжүүлэхийн<br />
төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг бие даасан байгууллагууд бий болж<br />
эхэлжээ. 1999 онд байгуулагдсан “Глоб интернэшнл төв” ТББ нь<br />
Монголын ардчиллыг хөхиүлэн дэмжих, иргэдийг мэдээлэлтэй<br />
болоход нь туслах, олон нийтийг чадавхжуулахын тулд хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарын эрхзүйн шинэтгэлийг идэвхжүүлэх, сургалт<br />
судалгаа хийх зэрэг олон талт ажлыг дотоодын болон олон улсын<br />
байгууллагуудтай хамтран хийж байгаа нь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө,<br />
иргэдийн мэдэх эрхийн талаархи олон нийтийн ойлголт <strong>төлөвшил</strong>д<br />
чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Данийн Засгийн газрын тусламжаар<br />
байгуулсан Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> хүрээлэн Монгол улсад <strong>чөлөөт</strong>,<br />
бие даасан, олон ургальч хэвлэл мэдээллийг хөгжүүлэх, хэвлэл<br />
мэдээллийн ажилтнуудын мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэхэд<br />
туслах, шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий дүн шинжилгээ хийж,<br />
хэвлэл мэдээллийн судалгааны мэдээллийн солилцоог дэмжин<br />
дэлгэрүүлэх зорилгоор байгуулагдсан тогтмол үйл ажиллагаатай<br />
байгууллага болсон байна. Тус хүрээлэн Дани Улсын Олон Улсын<br />
Хөгжлийн Агентлагаас санхүүжсэн “Чөлөөт хэвлэл” (1995-1999),<br />
НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс санхүүжсэн “Ардчилал ба сэтгүүл<br />
зүй” (1997-2000), ТАСИС-аас санхүүжсэн “Хариуцлагатай, олон<br />
ургальч хэвлэл мэдээлэл ба сэтгүүл зүйн мэргэжлийн стандарт”<br />
127
Бадам-Очирын Галаарид<br />
(1999-2001), ДАНИДА-аас санхүүжсэн “Монгол дахь сэтгүүл зүй ба<br />
хэвлэл мэдээлэл / Монголын хэвлэл мэдээллийн мониторинг” (1999-<br />
2002) Нээлттэй Нийгмийн Хүрээлэнгээс санхүүжсэн “Стратегийн<br />
хөгжлийн дэмжлэг” (2003-2004), ЮНЕСКО-гийн дэмжлэгтэй<br />
“Фото сэтгүүл зүйн сургалт” (2004-2005), Английн төв номын сан,<br />
Лизбет Розингийн сангийн дэмжлэгтэйгээр “Тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong><br />
цахим архив”-ын төсөл (2000-2007) зэрэг олон төсөл хэрэгжүүлсэн<br />
байна. Энэ бүхэн Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д хувь<br />
нэмрээ оруулсан нь тодорхой. Гэхдээ Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүдийн <strong>чөлөөт</strong> байдлыг тодорхойлохдоо ямар шалгуур<br />
баримталж байгаа нь анхаарал татаж байна.<br />
2.Хэвлэл мэдээллийн эрхзүйн орчин, түүний нөлөө: Монгол<br />
Улсын тухайд иргэдийнхээ үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг<br />
Үндсэн хуулиндаа баталгаажуулж өгсөн бөгөөд тус хуулийн 16.16-<br />
д “Итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх, үг<br />
хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсах, цуглаан хийх эрх <strong>чөлөөт</strong>эй”,<br />
16.17-д “Төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан<br />
хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх,<br />
хүлээн авах эрхтэй” гэж тус тус заасан. Тэгэхдээ Монгол Улсын<br />
Үндсэн хуулийн 17-р зүйлээр иргэдийн “мэдээлэл хайх, хүлээн авах<br />
эрх”-ийг нь баталгаажуулсан атлаа мэдээлэл түгээх эрхийн талаар<br />
үг үсэг оруулаагүй байна.<br />
Манай улс 1961 онд НҮБ-д элссэн цагаасаа хойш идэвхтэй үйл<br />
ажиллагаа явуулж байгаа гишүүн орны хувьд Хүний эрхийн түгээмэл<br />
тунхаглалыг хүлээн зөвшөөрч, Иргэний болон улстөрийн эрхийн<br />
тухай олон улсын Пактыг 1974 онд соёрхон баталж, олон улсын<br />
эрхзүйн эдгээр баримт бичгүүдэд тусгагдсан зүйл заалтуудыг дагаж<br />
мөрдөх, хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээсэн. Тийм болохоор Монгол Улсын<br />
Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10-ын 3 дахь хэсэгт “Монгол<br />
Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон<br />
тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн<br />
нэгэн адил үйлчилнэ” гэж заасны дагуу Иргэний болон улстөрийн<br />
эрхийн тухай олон улсын пактын хүлээн зөвшөөрсөн орны хувьд<br />
иргэдийн маань мэдээллийг хил хязгаар үл харгалзан хайх, хүлээн<br />
авах, түгээх эрх нь баталгаажсан гэж үздэг.<br />
Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн үүргээ<br />
128
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
биелүүлэх, ардчиллын үйл явцыг гүнзгийрүүлэхийн тулд Монголын<br />
төр <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг хуулиар хамгаалан баталгаажуулах,<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарын хууль эрхзүйн орчныг сайжруулах<br />
шаардлага зайлшгүй тулгарсан бөгөөд энэ үйл явц амар хялбар<br />
байгаагүй гэж хэлж болно.<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулах асуудлыг 1989 оны<br />
арванхоёрдугаар сарын 10-нд Олон улсын хүний эрхийн өдрийг<br />
тохиолдуулан Монголын Ардчилсан Холбооноос зохион байгуулсан<br />
анхны цуглаанаас дэвшүүлсэн ба МАХН-ын Төв хороо, БНМАУ-ын<br />
АИХ-ын ҮIII чуулганд өргөн барьсан 13 зүйлт улстөрийн шаардлага<br />
бүхий бичигт “Хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаатай болгох” 136 гэсэн<br />
шаардлага багтсан нь энэ чиглэлийн тэмцлийн эхлэл байжээ.<br />
Монголд ардчилсан хувьсгал өрнөсөн 1989, 1990-ээд онуудад<br />
шинэ тулгар байгуулагдсан улстөрийн нам, хөдөлгөөнүүдийн<br />
ихэнхийнх нь мөрийн хөтөлбөр, тулгуур баримтуудад <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөг хангах үзэл санаа тусгагдаж байсан бөгөөд МоАХ-ны<br />
Ерөнхий зохицуулах зөвлөл 1990 оны гуравдугаар сард 4 бүлэг, 13<br />
зүйл бүхий “Монгол Улсын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай<br />
хууль”-ийн төсөл боловсруулан олон нийтэд түгээсэн байна. Дөрвөн<br />
бүлэг нь “Иргэдийн үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл олж авах эрх<br />
чөлөө”, “Хэвлэл мэдээллийн байгуулагуудын үйл ажиллагааны эрх<br />
чөлөө”, “Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтан сэтгүүлчдийн<br />
мэргэжлийн үйл ажиллагааны эрх чөлөө”, “Хэвлэл мэдээллийн эрх<br />
чөлөөний хэм хэмжээ” гэж багцлагдсан бөгөөд “Ерөнхий зүйл” гэсэн<br />
хэсэгт “Иргэд, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, тэдгээрийн ажилтан<br />
сэтгүүлчид Монгол улсын Үндсэн хууль, бусад хууль, ХҮБ-ын<br />
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаар хангагдсан хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөг эдэлнэ. Иргэд, хэвлэл мэдээллийн байгууллага,<br />
тэдгээрийн ажилтан сэтгүүлчид үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх<br />
эрхээр хангагдана. Төр улс, аливаа нам эвсэл, холбоо, хөдөлгөөн,<br />
олон нийтийн болон бусад байгууллагууд албан тушаалтан, хувь<br />
хүмүүс, иргэд нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага, тэдгээрийн<br />
ажилтан сэтгүүлчид өөрийн үзэл бодлыг тулган хүлээлгэх, хяналт<br />
тавих, айлган сүрдүүлэх, шахалт хавчилт үзүүлэх болон бусад ямар<br />
136<br />
Нарангэрэл.Р. Яагаад ардчилал гэж...? –УБ., 2012. х.19<br />
129
Бадам-Очирын Галаарид<br />
нэг арга хэлбэрээр тэдний эрхийг хязгаарлан боогдуулах, хэвлэл<br />
мэдээллийн эрхийг дангаараа өмчлөх ёсгүй” 137 гэж хуулийн ерөнхий<br />
үзэл санааг тодорхойлсон байна.<br />
Энэхүү хуулийн төслийг тухайн цаг үеийн нийгмийн сэтгэлгээний<br />
түвшин, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөнд хандах хандлагатай харьцуулан<br />
жишвэл нэн дэвшилтэт хандлага байсан бөгөөд дан ганц <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөг хангах бус, мэдээллийн эрх чөлөөг баталгаажуулах<br />
өргөн агуулга бүхий хуулийн төсөл байсан нь анхаарал татаж<br />
байна. Харамсалтай нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуультай<br />
болох энэ санаачлага тухайн үедээ шийдэгдээгүй бөгөөд найман<br />
жилийн дараа 1998 оны наймдугаар сарын 28-нд УИХ-аас 4 зүйлтэй<br />
“Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль” баталсан байна.<br />
Хэвлэл мэдээллийн салбарын <strong>хөгжил</strong>д онцгой нөлөө үзүүлсэн<br />
дараагийн хууль нь 2005 оны нэгдүгээр сарын 27-ны өдөр УИХаас<br />
баталсан “Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль” юм.<br />
Энэ хуулийг баталснаар өмнө нь төрийн мэдэлд байсан үндэсний<br />
радио, телевиз олон нийтийн статустай болж, олон нийтэд үйлчилж,<br />
тэдний хяналт санхүүжилтэд байх эрхзүйн орчин бүрдсэн байна.<br />
Ингэснээр хувийн хөрөнгө оруулалттай радио, арилжааны сувгууд<br />
төрийн мэдлийн монополь телевиз, радиотой зах зээлд өрсөлдөх<br />
тэнцвэргүй шудрага бус байдлыг халах боломж нээгдэв.<br />
Мөн олон нийтийн мэдлийн радио, телевизтэй, түүнийгээ<br />
зохицуулсан хуультай болсон нь сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарын түүхэнд урьд өмнө нь байгаагүй чухал үйл явдал<br />
болжээ. Тус хуулийн 3 дугаар зүйлийн 1-д “Олон нийтийн радио,<br />
телевиз энэ хуулийн дагуу байгуулагдаж, гагцхүү олон нийтийн<br />
эрх ашигт үйлчилдэг, тэдний өмнө хариуцлага хүлээж, хяналт<br />
дор нь үйл ажиллагаагаа явуулдаг ашгийн төлөө бус хуулийн<br />
этгээд мөн” гэж тодорхойлсон байна. Олон нийтийн радио,<br />
телевиз нь энэхүү хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 1-д заасны дагуу үйл<br />
ажиллагаандаа хараат бус байх, бодит мэдээлэл олж авах иргэний<br />
эрхийг хүндэтгэх, олон ургальч үзэл, ил тод байдлыг эрхэмлэх,<br />
аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан, хувь хүн, улс<br />
төрийн намын эрх ашгийг бус нийт үндэсний эрх ашгийг дээдлэх<br />
137<br />
Монгол улсын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль. Төсөл. “Шинэ<br />
толь” сонин. 1990.03.29. №2<br />
130
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үндсэн зарчмыг баримтлахаар болсон байна. Олон нийтийн радио,<br />
телевизийн сурвалжлагч, редакцийн хараат бус байдлыг хуулиар<br />
баталгаажуулж, МҮОНРТ-ийн сэтгүүлчийн төр, байгууллага болон<br />
хувь хүний нууцтай холбоотойгоос бусад мэдээллийг олж авах,<br />
нийтийн хүртээл болгох эрхийг нь хуульчилж, арилжааны болон<br />
далд сурталчилгаа нэвтрүүлэхийг хориглож, үйл ажиллагаагаа<br />
хуулийн дагуу ил тод тайлагнан мэдээлэх үүрэг хүлээлгэсэн зэрэг<br />
нь эрхзүйн зохицуулалтын хувьд цоо шинэ үзэгдэл болжээ.<br />
Монголын сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллагсад<br />
мэдээлэл олж авах эрхээ эдлэх боломж нөхцлийг нь нэмэгдүүлсэн<br />
өөр нэгэн хууль бол 2011 оны Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл<br />
авах эрхийн тухай (МИТБМАЭ) хууль юм. Энэ хууль УИХ-ын<br />
хоёр бүрэн эрхийн хугацаа дамжин таван жил хүлээгдсэний эцэст<br />
батлагдсан бөгөөд төрийн байгууллага, төрийн өмчийн аж ахуйн<br />
нэгжүүдэд үйл ажиллагаагаа ил тод, нээлттэй байлгахыг үүрэг<br />
болгож, иргэн, хуулийн этгээдийн мэдээлэл хайх, хүлээн авах, төрийн<br />
байгууллагаас хүссэн мэдээллээ тодорхой хугацаанд гаргуулах<br />
боломжийг хангаж өгснөөрөө онцлог юм. Төрийн байгууллагууд<br />
энэ хууль батлагдсанаар үйл ажиллагаа, хүний нөөцийн бодлого,<br />
төсөв, санхүү, төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа,<br />
ажил үйлчилгээ худалдан авах ажиллагаа буюу тендерийг ил тод<br />
байлгах үүрэг хүлээжээ. Мэдээлэл олж авах боломж нөхцлийг<br />
хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчид төдийгүй иргэдэд нээлттэй болгож<br />
өгснөөрөө энэ хууль чухал ач холбогдолтой болжээ.<br />
Шилэн дансны тухай хууль 2015 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс<br />
хүчин төгөлдөр болсноор тус хуулийн үйлчлэлд хамаарах<br />
байгууллагуудын 5 сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий гүйлгээ<br />
болгон ил тод болсон, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн<br />
ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан<br />
сэргийлэх тухай хуулиар нийтийн албан тушаалтнууд ашиг<br />
сонирхлын мэдүүлгээ, мөн Авлигын эсрэг хуулиар өөрийн болон<br />
гэр бүлийнхээ хөрөнгө орлогыг мэдүүлдэг болсон нь төр болоод<br />
түүнд ажиллагсадтай холбоотой асар их мэдээллийг нээлттэй<br />
болгон мэдээллийн ил тод байдлыг хангасан, сэтгүүлчид, хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүдэд асар их боломж олгосон эерэг алхмууд<br />
болжээ.<br />
131
Бадам-Очирын Галаарид<br />
2015 оны долдугаар сарын 8-нд УИХ-аас баталж, 2016 оны<br />
нэгдүгээр сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр болсон Нийтийн сонсголын<br />
тухай хууль мэдээллийн ил тод байдлыг нэмэгдүүлэхэд чухал<br />
ач холбогдолтой хууль болжээ.Энэ хуулийн зорилтыг “төрийн<br />
байгууллага, албан тушаалтан энэхүү хуульд заасан асуудлаар<br />
нийтийн сонсголыг зохион байгуулж төрийг удирдах хэрэгт<br />
иргэдийн оролцоог хангахад оршино” гэж тодорхойлсон байна. Энэ<br />
хуулийн 3.1-д “Нийтийн сонсголыг зохион байгуулахад ардчилсан<br />
ёс, хууль дээдлэх, талуудын оролцоог тэгш хангах, иргэний мэдэх<br />
эрх, үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх эрх чөлөөг хангах, үр<br />
нөлөөтэй байх зарчмыг удирдлага болгоно” гэсэн бөгөөд хууль<br />
санаачлагч, төрийн байгууллага, албан тушаалтан, нутгийн өөрөө<br />
удирдах болон нутгийн захиргааны байгууллага нийтийн сонсголыг<br />
зохион байгуулах үүрэг хүлээсэн байна. Тэгэхдээ хууль тогтоомж,<br />
захиргааны хэм хэмжээний акт, тэдгээрийн хэрэгжилтэд тавих<br />
хяналт, хуульд заасан нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн асуудал,<br />
татварын хууль тогтоомж болон төсөв батлах, төсвийн орлого ба<br />
зарцуулалтад тавих хяналт, УИХ-аас томилогдох албан тушаалтны<br />
асуудлаар шийдвэр гаргахаас өмнө нийтийн сонсгол зохион<br />
байгуулахаар хуульд тусгажээ. Хуулийн 5.1.1-д “нийтийн сонсгол”<br />
гэж юу болохыг тодорхойлохдоо “...хууль тогтоомж, захиргааны<br />
хэм хэмжээний актыг тогтоох, төрийн байгууллага, нутгийн өөрөө<br />
удирдах болон нутгийн захиргааны байгууллага, албан тушаалтны<br />
үйл ажиллагаанд хяналт тавих, түүнчлэн хууль тогтоомж, захиргааны<br />
хэм хэмжээний актын хэрэгжилтийг үнэлэх, нийтийн эрх ашгийг<br />
хөндсөн асуудлаар шийдвэр гаргахын өмнө төрийн байгууллага,<br />
албан тушаалтан, иргэн, хуулийн этгээд, мэргэжлийн шинжээчээс<br />
санал сонсох, мэдээлэл авах үйл ажиллагааг” хэлнэ гэсэн байна. Энэ<br />
хууль хэрэгжсэнээр хууль тогтоох, төсөв хянах, албан томилгоо,<br />
төлөвлөлт, орон нутгийн зэрэг тодорхой асуудлуудаар шийдвэр<br />
гарахаас нь өмнө иргэд, хуулийн этгээд хүсэлт гарган мэдээлэл авч,<br />
санал бодлоо илэрхийлэх боломж хуулиар баталгаажсан бөгөөд<br />
уг сонсголд тухайн асуудлаар мэргэшсэн мэргэжлийн холбоод,<br />
төрийн бус байгууллагуудыг заавал оролцуулах болсноор иргэдийн<br />
мэдэх эрх, мэдээлэл олж авах эрхэд хуулийн бас нэгэн хамгаалалт<br />
бий болжээ. Энэ нь дам утгаараа хэвлэл мэдээллийн байгууллага,<br />
132
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
сэтгүүлчдийн мэдээлэл олж авах боломжид эерэгээр нөлөөлж<br />
байна.<br />
Мөн 2016 онд УИХ-аас баталсан “Төрийн ба албаны нууцын<br />
тухай хууль”-иар мэдээлэл нууцлах хугацааг 60 жил байсныг 30<br />
болгон богиносгосон нь мэдээллийн ил тод байдлын чиглэлд хийсэн<br />
эерэг шийдвэрийн нэг болжээ. Гэхдээ нууцад хамаарах мэдээллийн<br />
хүрээг хэт ерөнхий заасан хуучин хийдэл арилаагүй, мэдээллийг<br />
нууцын зэрэглэлд оруулах, ил болгох, өөрчлөх, нууцлалын хугацааг<br />
сунгах асуудлыг Засгийн газрын бүрэн эрхэд хамааруулсан зэрэг<br />
эрсдэл энэхүү хуульд байгаа нь анхаарах асуудал юм.<br />
Мэдээллийн ил тод байдалтай холбоотой дээр дурдсан эрхзүйн<br />
эдгээр зохицуулалтууд нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо<br />
бэхжих нэг гол хүчин зүйл болсон эрхзүйн орчны төлөв байдалд<br />
шууд болон дам нөлөө үзүүлж байна.<br />
3.Улс төрийн орчин, түүний нөлөө: Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн асуудлыг судлахад онцгой анхаарал<br />
хандуулах сэдэв бол улстөрийн орчин юм.<br />
Үзэл суртал, улстөрийн хатуу цагдан хяналт бүхий нийгмийн<br />
тогтолцооноос олон ургальч үзлийг эрхэмлэсэн <strong>чөлөөт</strong> нийгэм рүү<br />
шилжих шилжилтийн үе нь коммунист сэтгүүл зүйгээс ардчилсан<br />
<strong>чөлөөт</strong> сэтгүүл зүй рүү шилжих үйл явцтай давхацсан, өөр хувилбар<br />
байх боломжгүй байсан бөгөөд энэ шилжилт улстөрийн аргаар<br />
хийгдсэн нь 1990-ээд оны эхэн үеийн үйл явцаас тодорхой байна.<br />
1980-аад оны сүүлийн хагаст Монголын сэтгүүл зүйд урьд<br />
өмнө хаалттай байсан улстөрийн сэдвүүдийг хөндөх зэргээр олон<br />
ургальч үзэл илэрч эхэлсэн боловч энэ нь өргөн утгаар авч үзвэл<br />
социализмын сургаал номлолоос гажсан байдлыг засах, зөв замаар<br />
нь хөгжүүлэх эрмэлзэл тэмүүллийн хүрээнд л эргэлдэж байжээ.<br />
Олон жилийн хугацаанд бүрэлдэн бий болсон улстөр, эдийн<br />
засгийн систем, үзэл суртлын номлол үр дүнд хүрэхгүй нь тодорхой<br />
болоод байсан ч үүнийг системийн засч залруулж өөрчилж болох<br />
хямрал гэж харснаас эргэлт буцалтгүй сүйрэл гэж ухаарсан нь<br />
цөөхөн байжээ. Нийгмийн тогтолцоог үндсээр нь өөрчлөх тухай<br />
ил тод яриа мэдэгдэл 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд<br />
болсон МоАХ-ны анхдугаар цуглаанаас эхлэн гарч эхэлсэн ч<br />
“Эдийн засгийн механизмыг хөдөлгөгч гол хүч болох социалист<br />
133
Бадам-Очирын Галаарид<br />
зах зээлийн концепцыг боловсруулан” 138 , “Социалист гурван хэм<br />
хэмжээ буюу шудрага ёс, тэгш эрх, эрх чөлөөг нийгмийн амьдралын<br />
бүх хүрээнд эрхэмлэх” 139 -ийг уриалж байсан нь улстөрийн шинэ<br />
хүчнүүдийн байр суурь ч эхэндээ социализмын алдааг залруулах<br />
тухай итгэл үнэмшилд суурилж байсныг харуулж байна. Гэхдээ<br />
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалтуудыг хэрэгжүүлэх,<br />
“<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг баталгаатай болгох” 140 , “Улстөр, олон<br />
нийтийн бүх байгууллагыг <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй<br />
байх эрхээр хангах” 141 зэрэг шаардлагуудыг анхнаасаа дэвшүүлэн<br />
тавьж байсан нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны суурь хөрсийг<br />
бүрдүүлэх, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний тухай тулгуур<br />
ойлголтыг Монголын улстөрд оруулж ирэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн<br />
гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний<br />
талаар нийтлэг шийдвэр гаргах хөрсийг бүрдүүлж, тэр нь 1992 онд<br />
баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлд<br />
тус улсын иргэн нь “үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх, үг хэлэх<br />
хэвлэн нийтлэх”, “төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан<br />
хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх,<br />
хүлээн авах эрхтэй” хэмээн тусч, иргэдийн мэдэх эрх, мэдээллийн<br />
эрх чөлөөг баталгаажуулсан дараа дараагийн хуулиуд гарах суурь<br />
нөхцөл болж өгчээ.<br />
Энэ үеийн Монгол орны улстөрийн дүр зургийг тодорхойлохдоо<br />
судлаач Д.Чулуунжав “1990-1992 оны хооронд шилжилтийн<br />
шинжтэй төр, засаг Монгол оронд оршин байсан ба харин 1992<br />
оны эцэс рүү шинэ, ардчилсан Үндсэн хуулийн дагуу чанарын<br />
хувьд цоо шинэ төрийн байгууламжийг бүтээж буй болгосон юм” 142<br />
гэсэн байна. Энэхүү төрийн тогтолцооны өөрчлөлт <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
хөгжих таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд доктор<br />
138<br />
МАХН-ын Төв хорооны YII бүгд хурал, БНМАУ-ын Ардын их Хурлын YIII<br />
чуулганд МоАХ-ны цуглаанд оролцогсдоос өргөн барих бичиг. УБ., 1989.XII.10<br />
139<br />
Ардчилсан социалист хөдөлгөөнөөс Монголын ард түмэнд хандаж гаргасан<br />
тунхаг. УБ., 1990.I.04<br />
140<br />
МоАХ-ны өргөн барих бичиг. “Б”-гийн 4-р заалт. 1989.12.10<br />
141<br />
Ардчилсан Социалист Хөдөлгөөний тунхаг. 1990.01.04<br />
142<br />
Чулуунжав.Д. Монгол дахь либералчлал ба ардчиллын онол, практикийн<br />
тулгуур асуудлууд. УБ., 2007. тал-49<br />
134
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
М.Зулькафилийн тэмдэглэсэнчлэн “Аливаа өөрчлөлтөд хамгийн<br />
түрүүнд өртөж, шинэ сэргэг зүйлийг мэдрэх чадвар, боломжоороо<br />
сэтгүүлзүй нийгмийн бусад институтээс давуу байдаг онцлогтой” 143<br />
нь энэ удаад батлагдаж, нийгмийн амьдралд хэвлэл мэдээллийн<br />
үзүүлэх нөлөө гүнзгийрч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тоо ч эрс<br />
нэмэгджээ. Энэ зурвас үед Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний либертари онол хэрэгжих улстөрийн<br />
таатай нөхцөл бүрэлдсэн байна.<br />
Энэ нь XYII-XYIII зуунд <strong>хэвлэлийн</strong> салбар дахь авторитаризмын<br />
эсрэг тэмцэгчдийн баримталж байсан <strong>чөлөөт</strong> хэмээх үг жинхэнэ<br />
утгаараа үйлчилдэг, ямар ч хориг саадгүй сэтгүүл зүйг бий болгох<br />
эрмэлзэлтэй нэн төстэй үзэгдэл байжээ. Үүний үр дүнд хэвлэл<br />
мэдээллийн салбар нийгмийн эрх ашигт үйлчлэх таатай нөхцөл<br />
бүрдэж, нийгмийн шинэ тогтолцоон дахь мэдээллийн засаглалын үе<br />
эхэлсэн нь тухайн цаг үеийн <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д нөлөөлсөн<br />
улстөрийн эерэг орчин болж байжээ.<br />
Доктор Б.Болд-Эрдэнэ “Мэдээллийн засаглал нь ардчилсан<br />
нийгмийн нэг гол онцлог төдийгүй түүний хөгжлийн амин чухал<br />
асуудал билээ. Энэ нь төр засгийн бодлогод хяналт тавих, нийгмийн<br />
янз бүрийн үзэл бодол, байр суурийг <strong>чөлөөт</strong>эй илэрхийлэх,<br />
бүлгүүдийн зөвшилцөлд үйлчлэх явдал юм” 144 гэж мэдээллийн<br />
засаглалыг тодорхойлсон байна. Тэгвэл 1990-ээд оны эхэн хагас,<br />
тодруулбал Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны үндэс<br />
бүрэлдсэн үеийн олонхи хэвлэл мэдээлэлд аливаа төрлийн цагдан<br />
хяналт харьцангуй бага үйлчилж, иргэдийн янз бүрийн үзэл бодол,<br />
байр суурийг <strong>чөлөөт</strong>эй нийтэлж, бүлгүүдийн зөвшилцлийг хангаж<br />
чадаж байжээ.<br />
Харин төрийн мэдлийн цөөн тооны хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүдэд төрийн байгууллага, албан тушаалтны хөндлөнгийн<br />
оролцоо нэлээд хүчтэй байж, мэдээлэл олж авах боломж, хөрөнгө<br />
санхүүгийн чадавхийн хувьд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлүүдээс харьцангуй давуу<br />
байдалд оршиж байсан бөгөөд тухайн үед энэ нөхцлийг судлаачид<br />
“Гарааны тэгш бус байдал”, “Улстөрийн шууд оролцоо” зэргээр<br />
143<br />
Зулькафиль.М. Орчин үеийн Монголын сэтгүүлзүй. УБ., 1997. х.15<br />
144<br />
Болд-Эрдэнэ.Б. Нийгэм, улс төр, хэвлэл мэдээлэл. УБ., 1999. х.80<br />
135
Бадам-Очирын Галаарид<br />
томъёолж байсан байна.<br />
1998 онд батлагдсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай<br />
хуульд заасны дагуу Монголын төр, засаг 1999 оны нэгдүгээр сарын<br />
1-нээс эхлэн өөрийн мэдлийн монополь хэвлэлүүд болох “Ардын<br />
эрх”, “Засгийн газрын мэдээ” зэрэг сонинуудаа татан буулгасан<br />
ч орон нутгийн төр захиргааны байгууллагын мэдлийн хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүд Засаг даргын Тамгын газрын харьяанаас<br />
гарч, ИТХ-ынхаа мэдэлд очицгоосон нь төрийн мэдэлд хэвээр<br />
үлдсэн хэрэг бөгөөд энэ нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д тухайн үеийн<br />
улстөрийн орчин сөргөөр нөлөөлж байсны бодит илрэл мөн.<br />
Мэдээллийн хамгийн хүчирхэг суваг болох Үндэсний радио,<br />
телевизийг Монголын төр өөрийн мэдэлд 2006 оны долдугаар<br />
сарын 1-ний өдрийг хүртэл, өөрөөр хэлбэл Хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөний хуулийг зөрчин найман жил байлгаж чадсан нь<br />
улстөрийн орчин <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д сөргөөр нөлөөлж<br />
байсны бас нэг жишээ мөн. Хэвлэл мэдээллийн салбарынхан,<br />
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг дээдлэгчдийн удаа дараагийн<br />
шахалт шаардлагын үр дүнд 2005 оны нэгдүгээр сарын 27-нд Олон<br />
нийтийн радио, телевизийн тухай хуулийг УИХ-аар баталсан нь<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг улстөрийн нөлөөнөөс ангид байлгах үйлсэд олсон<br />
том ололт болсон байна. Гэхдээ уг хуулийн 3 дугаар зүйлийн 1-д<br />
“Олон нийтийн радио, телевиз энэ хуулийн дагуу байгуулагдаж,<br />
гагцхүү олон нийтийн эрх ашигт үйлчилдэг, тэдний өмнө харуцлага<br />
хүлээж, хяналт дор нь үйл ажиллагаагаа явуулдаг ашгийн төлөө бус<br />
хуулийн этгээд мөн” гэж заасан боловч тус байгууллагын удирдах<br />
дээд байгууллага болох Үндэсний зөвлөлийн 15 гишүүний 4-ийг<br />
нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, 7-г нь Улсын Их Хурал, 4-ийг<br />
нь Монгол Улсын Засгийн газар нэр дэвшүүлэн УИХ-д өргөн<br />
мэдүүлж (Хуулийн 21-ийн 5; 21-ийн 7), нэр дэвшсэн хүмүүсийг<br />
УИХ хэлэлцэн томилох (Хуулийн 21-ийн 8) заалт оруулсан нь<br />
олон нийтийн радио телевизийн үйл ажиллагаа нь хараат бус байх<br />
(Хуулийн 4-ийн 1) үндсэн зарчимд нь харшилсан, улстөрийн дээд<br />
түвшний оролцоог хуулиар баталгаажуулж өгсөн үйлдэл болсон<br />
бөгөөд энэхүү хууль өдгөө хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна. Мөн<br />
удирдах дээд байгууллага болох Үндэсний зөвлөлийн санхүүгийн<br />
хараат бус байдлыг баталгаажуулж өгөөгүй учраас Гүйцэтгэх<br />
136
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
удирдлагаас хараат байх нөхцлийг үүсгэж байгаа нь энэ хуулийн<br />
сул тал юм.<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо хөгжин бэхжихэд<br />
улстөрийн орчин зарим талаар түлхэц өгсөн ч зарим талаар чөдөр<br />
тушаа болж байгаа нь хэвлэл мэдээллийн салбар өдий хүртэл хууль<br />
эрхзүйн бүрэн зохицуулалтгүй байгаа, 1998 оны Хэвлэл мэдээллийн<br />
эрх чөлөөний тухай хууль түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн бөгөөд илүү<br />
нарийвчилсан хуулийн зохицуулалт хэрэгтэй байна гэдгийг хаа<br />
хаанаа хүлээн зөвшөөрдөг ч хууль санаачлах эрх бүхий субъектүүд<br />
болох Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, УИХ-ын<br />
гишүүдээс өргөн барьсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай<br />
хуулийн гурван төсөл УИХ-ын гурван удаагийн сонгуульт хугацаа<br />
дамжин батлагдахгүй байгаа, заримыг хууль санаачлагч нь буцаан<br />
татсанаас тодорхой байна.<br />
Улстөрийн амьдралд төлөөллийн ардчиллын зарчим үйлчилдэг<br />
Монгол Улсын хувьд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоог төгөлдөржүүлэх<br />
асуудал улстөрийн орчноос хамгийн ихээр хамааралтай ч <strong>хэвлэлийн</strong><br />
бүрэн эрх чөлөөг хуулиар баталгаажуулах улстөрийн эр зориг<br />
дутмаг, ардчиллын амин сүнс болсон хэвлэл мэдээллийн эрх<br />
чөлөөг хүндэтгэх улстөрийн соёл тэр бүр хэвшээгүй зэрэг нөхцөл<br />
шалтгааны улмаас сүүлийн арваад жилд олигтой ахиц дэвшил<br />
гараагүй байна.<br />
4.Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> эдийн засаг, дэд бүтцийн орчин:<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бэхжин хөгжих үндсэн<br />
хүчин зүйлийн нэг нь эдийн засгийн таатай орчин юм. Доктор<br />
М.Зулькафиль 1990 оноос хойш Монголд <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүлзүйн эх<br />
суурь тавигдаж, дөрвөн чиглэлд гол өөрчлөлт гарсны нэг нь олон<br />
нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн систем бүхэлдээ өөрчлөгдсөн явдал<br />
гэж үзээд энэхүү өөрчлөлт хийгдэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн<br />
тоонд “Хүн бүр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг эрхлэн гаргах<br />
боломж бүрдсэн” 145 -ийг нэрлэжээ. 1990-ээд оны эхээр анх удаагаа<br />
олдсон энэхүү боломжийг ашиглан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл<br />
эрхлэн гаргаж байсан мэргэжлийн сэтгүүлч болон салбарын бус<br />
145<br />
Зулькафиль.М. “Даяарчлалын үеийн Монголын сэтгүүлзүйн онцлог, тулгамдсан<br />
асуудлууд” илтгэл. “Зохиомж” дээд сургууль. Эрдэм шинжилгээний бичиг №15.<br />
УБ., 2012. х.11.<br />
137
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хүмүүсийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үүсгэн байгуулсан зорилго<br />
шалтгаанаар нь:<br />
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эрхлэн гаргах нь бизнесийн<br />
нэг хэлбэр хэмээн үзэж ашиг олох зорилгоор энэ үйл ажиллагааг<br />
эрхэлсэн мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус хүмүүс,<br />
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эрхлэн гаргах нь хэн нэгнээс<br />
хамааралгүйгээр өөрийн болоод бусдын үзэл бодлыг <strong>чөлөөт</strong>эй<br />
илэрхийлэх боломж гэж үзэн энэ үйл ажиллагааг эрхэлсэн<br />
мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус хүмүүс,<br />
-Сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн салбартаа дуртай бөгөөд өөр<br />
салбарт ажиллаж чадахгүй гэж үзсэн мэргэжлийн хүмүүс гэж<br />
ангилж болмоор байна.<br />
Монголд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо бүрдэж эхлэх үеэсээ<br />
аливаа хэлбэрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эрхлэн гаргах нь<br />
олон нийтэд мэдээ мэдээлэл түгээхээс гадна ашиг олж болдог бизнес<br />
юм гэдгийг ойлгуулсан бөгөөд өөрсдийгөө үзэл суртлын байлдагч<br />
гэсэн итгэл үнэмшилтэй байсан мэргэжлийн сэтгүүлчид мэдээллийн<br />
бизнесийн ач холбогдлыг эхэн үедээ төдийлөн анзаарахгүй, урьдын<br />
адил ямар нэгэн редакцид харьяалагдаж, цалин болоод бичлэгийн<br />
шагнал авахыг чухалд үзэж байжээ.<br />
Харин шинэ тулгар байгуулагдсан улстөрийн нам, хүчнүүд<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эрхлэн гаргах нь бизнесийн нэг хэлбэр<br />
гэдгийг анхнаасаа мэдэж, “Улс төр, олон нийтийн бүх байгууллагыг<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байх эрхээр хангах. Эдгээр<br />
нь өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх”-ийн чухлыг зарлан тунхаглаж<br />
байжээ 146 .<br />
Монгол улс хараахан шинэ Үндсэн хуультай болж чадаагүй,<br />
хуучин нь үйлчлэхэд түвэгтэй болсон завсрын үе буюу 1990-1992<br />
онд <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны үндэс суурь тавигдах эдийн<br />
засгийн орчин тун таатай байсан гэж дүгнэж болно.<br />
1990 онд “Үнэн”, “Хөдөлмөр”, “Залуучуудын үнэн” зэрэг төвийн<br />
сонины нэг дугаарын худалдах үнэ 15-20 мөнгө байсан бол шинээр<br />
бий болсон “Ардчилал” сонин 1 төгрөг, “Үг” сонин 50 мөнгөөр<br />
зарагдаж байжээ. Энэ нь тухайн үеийн ханшаар нэг сониныг 10-20<br />
146 Ардчилсан социалист хөдөлгөөнөөс Монголын ард түмэнд хандаж гаргасан<br />
тунхаг. УБ., 1990.01.04<br />
138
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
цент буюу 2016 оны есдүгээр сарын 25-ны өдрийн Монголбанкны<br />
албан ёсны ханшаар бол нэгж сониныг 1129-2258 орчим төгрөгөөр<br />
борлуулж байсан гэсэн үг юм. Өнөөгийн зах зээл дээр илүү олон<br />
нүүртэй, өнгөт сонинууд дээд тал нь 1500 төгрөгөөр борлуулагдаж<br />
байгаатай харьцуулбал илүү их үнэтэй байжээ. “Ардчилал” сонины<br />
нэг дугаар 100000-200000, “Үг” сониных 50000-70000 ширхэг<br />
хэвлэгдэн үлдэгдэлгүй борлодог байсан нь олон байгууллага,<br />
хүмүүст сонины бизнес рүү хошуурах сэдэл төрүүлсэн байна.<br />
(Хавсралт-6. х.212)<br />
Зар мэдээллийн анхны хувийн сонин болох “Зар бичиг”-ийг 1991<br />
онд өөрийн хамтран зүтгэгч Баатарчулуунтай нийлж байгуулсан<br />
Н.Ням-Осор “Бид сониноо “Өнгөт хэвлэл” компаниар өнгөтэй<br />
хэвлүүлж, 7 хоногт нэг удаа 4 нүүрээр гаргадаг байсан. Нэг удаадаа<br />
40 мянган ширхэг хэвлүүлж 2 төгрөгөөр борлуулдаг байсан” 147 гэж<br />
ярьснаас үзвэл сардаа 320 орчим мянган төгрөгийн борлуулалт<br />
хийдэг байсан байна. 1991 оны зургадугаар сараас 1992 оныг дуустал<br />
монгол төгрөгийн америк доллартай дүйх ханш нь 40:1 байсан 148<br />
байна. “Зар бичиг” сонин 1991 оны зунаас эхлэн борлогдсон, тэр<br />
үед 1 ам доллар 40 төгрөгийн ханштай байсан болохоор тус сонин<br />
сардаа 8 мянган долларын борлуулалт хийдэг байсан нь тухайн<br />
үедээ асар их мөнгө юм. Зарын сониныг энд жишээ болгон авсан<br />
нь тухайн үеийн хамгийн эрэлт багатай сэдвээр төрөлжсөн сонины<br />
борлуулалтын орлогыг тодорхойлох гэсэн оролдлого юм.<br />
Оюун санааны эрх чөлөөгүй нийгмээс дөнгөж ангижирч байгаа<br />
олон түмэнд оюун санааны эрэлт хэрэгцээн дэх үүссэн хомсдлыг<br />
шуурхай нөхөх онцгой эрэлт бий болдог ба энэхүү эрэлт нь ямар<br />
ч сэдвийн мэдээллийг хүлээн авахад бэлэн байдаг, мэдээллийг ач<br />
холбогдлоор нь эрэмбэлдэггүй, харин дуулиан шуугиант байдал,<br />
сонирхол татах хэлбэрийг нь чухалчилдгийг 1980-90-ээд оны зааг<br />
үеийн монгол уншигчид бодитоор нотлон харуулсан гэж болно.<br />
Энэ үед улстөрийн хориотой байсан сэдвээс гадна эротик порно,<br />
ид шидийн ертөнц, зурхай шашин, аллага хүчирхийлэл гээд бүхий<br />
л сэдэв эрэлттэй байсан нь нийгмийн шилжилтийн эхний арваад<br />
147<br />
Ням-Осор Н. Дурсамж. 2016.09.07. Б.Галааридын хувийн архив<br />
148<br />
Монгол банк. Судалгааны ажлын эмхэтгэл №7. УБ., 2004. х.15.<br />
139
Бадам-Очирын Галаарид<br />
жилийн сонин <strong>хэвлэлийн</strong> борлуулалтаас харагдаж байна. Түүний<br />
бодит нотолгоо нь “Халуун хөнжил” сонин юм. Тус сониныг<br />
үүсгэн байгуулж, эрхлэн гаргаж байсан сэтгүүлч С.Баярмөнх 2013<br />
онд “Өглөөний сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа тэр үеийн сонины<br />
борлуулалтын талаар ярихдаа “Бид тэр үед “Улаан-Од” сониноос<br />
хараахан гараагүй байсан юм. Нэг ёсондоо нууцаар давхар сонин<br />
гаргаад явсан хэрэг. Тэр үед сонин 60 мөнгө, нэг төгрөгөөр зарагддаг<br />
байхад бид дөрөв “Халуун хөнжил”-өө шууд таван төгрөгөөр зарж<br />
эхэлсэн. Гудамжинд гаргаад зартал ёстой шуурга шиг л шуураад<br />
алга болсон. Ганцхан дугаарын ашиг нь гэхэд л гурван жилийн<br />
цалинтай тэнцэж байсан юмдаг. Дараа нь эхний дугаараа дахиж<br />
хэдэн удаа хэвлээд бүр 15 төгрөгөөр зарсан. ...Сүүлдээ манай сонинг<br />
авах гээд бараг л дугаарладаг болсон. “Хүүхдийн 100”-гийн сонин<br />
борлуулагч бүр хэдэн мянгаар нь авдаг байсан. Сүүлдээ манай сонин<br />
25 төгрөгөөр ч олдохоо больчихсон байлаа” 149 гэсэн нь 1990-ээд<br />
оны эхэн үе хэвлэл мэдээллийн зах зээлийн хувьд эдийн засгийн<br />
ээлтэй орчин, сонин сэтгүүл эрхлэн гаргах нь ашиг сайтай бизнес<br />
байсныг нотолж байна.<br />
Гэхдээ энэ үеийн сонин хэвлэлүүд зөвхөн борлуулалтын<br />
орлогоороо үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлдэг онцлогтой байв.<br />
Энэ нь байгууллага аж ахуйн нэгжүүд реклам сурталчилгаа хийж<br />
сураагүй, тэгээд ч хуримтлал бүхий үндэсний хөрөнгөтнүүд<br />
бий болох үйл явц дөнгөж үр хөврөлийн шатандаа байж ихэнх<br />
нь ганзагын наймаанд явж байсан, редакциуд сонин сэтгүүлээ<br />
борлуулахаас өөрөөр хөрөнгө босгож хуримтлал үүсгэж болно<br />
гэдгийг үндсэндээ мэддэггүй, мэдсэн ч тэр нь үр дүнд хүрэх<br />
магадлал багатай үе байсантай холбоотой юм. Тэр үед төлбөртэй<br />
нийтлэл гэж байсангүй.<br />
Энэ нөхцөл байдал нь зөвхөн хэвлэмэл хэвлэл /принтмедиа/-д<br />
хөгжих, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломж олгосон болохоос<br />
телевиз, радиогийн хувьд зах зээлийн жамаар хөгжих зам нь<br />
хаалттай байсан байна. 1991 онд Аж ахуйн нэгжийн тухай хууль<br />
батлагдсаны дараа “Тэнхлэг”, ЭМ-би-си, “Зохиогчийн телевиз”,<br />
“Жолоо”, Худалдаа арилжааны <strong>чөлөөт</strong> телевиз зэрэг анхны хувийн<br />
149<br />
http://sonin.mn/news/easy-page/21598<br />
140
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
телевизүүд үүсгэн байгуулагдаж, нэвтрүүлгээ цацаж эхэлсэн боловч<br />
аль нь ч амжилт олоогүй байна. Үүний шалтгааныг судалж үзээд<br />
доктор Ю.Эрдэнэтуяа “Тухайн үед сэтгүүлч, уран бүтээлчдийн цалин<br />
хөлс тогтмол, нийтлэлийн урамшил бага, ажиллах нөхцөл тааруу<br />
байсан нь зарим хүнийг аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж орлого<br />
олох, амьдралаа дээшлүүлэх, хамгийн гол нь <strong>чөлөөт</strong>эй уран бүтээл<br />
хийх гэсэн эрмэлзлэлээ хэрэгжүүлэхэд нь зүй ёсоор нөлөөлсөн юм.<br />
Үүний ололттой зүйл нь гэвэл телевизийг мэдээллийн төдийгүй<br />
арилжааны хэрэгслийн зориулалтаар ажиллуулж болдгийг харуулж<br />
өгсөн явдал байлаа” 150 гэж дүгнэсэн нь үнэн бодитой дүгнэлт юм.<br />
1990-ээд оны эхэн хагас дахь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> эдийн засгийн<br />
орчныг судлахад татварын хяналт сул, татвар бүрэн төлөх механизм<br />
бүрдээгүй, <strong>хэвлэлийн</strong> бүтээгдэхүүний борлуулалтын тогтолцоо<br />
завсрын байдалд орсон, шинээр бий болсон ихэнх сонин сэтгүүл<br />
нийтийн хэвлэл захиалгад ордоггүй, санхүүгийн сахилга бат сул,<br />
тайлан тэнцэл гаргадаггүй, хөдөлмөрийн харилцааны асуудлыг<br />
хуулийн хүрээнд шийддэггүй, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл шинээр<br />
бий болгох үйл явц нь энгийн хялбар учраас тухайн хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслийнх нь борлуулалт муудаад ирэхээр өөр шинэ<br />
содон нэртэй сонин сэтгүүл эрхлэн гаргах, тэр бүү хэл ашиг олохын<br />
тулд өвөрмөц содон нэртэй сониныг ганцхан дугаар гаргаад орхих<br />
нь түгээмэл үзэгдэл байжээ. Энэ нь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны<br />
эдийн засгийн орчин бас ямар нэгэн зохицуулалт төлөвлөлтгүй хаос<br />
байдалд шилжээд байсныг харуулж байна.<br />
1990-ээд оны хоёрдугаар хагаст Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
зах зээл дээрх энэхүү эмх замбараагүй хаос төлөв байдал аажмаар<br />
хувьсаж, хувийн телевиз, өдөр тутмын сонинуудын тоо нэмэгдсэнээр<br />
чанарын өөрчлөлт хийгдэж эхэлсэн гэж үзэж болно. Хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслүүд бизнес эрхлэгч аж ахуйн нэгж гэдэг утгаараа<br />
санхүүгийн хариуцлага хүлээдэг, төрөл бүрийн татвар төлдөг,<br />
ажиллагсдынхаа нийгмийн асуудалд анхаардаг болж эхэлснээр<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> эдийн засгийн орчны дүр зураг өөрчлөгдөж,<br />
шинэ хэлбэрийн асуудал хүндрэлүүд бий болж эхэлжээ.<br />
150<br />
Эрдэнэтуяа Ю. “Чөлөөт сэтгүүлзүй-Монголын радио телевизийн өнөөгийн<br />
байдал” өгүүлэл //Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүлзүйн зарим асуудал. УБ., 2002. х.79.<br />
141
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Тухайн үедээ Монголын топ 3 сонины нэгд тооцогдож байсан<br />
“Өнөөдөр” сонины нэгдүгээр орлогч эрхлэгч С.Батбаатар “2011 оны<br />
3 дугаар сар хүртэл “Монгол шуудан”-д 5 хувь биш, 13-18 хувийн<br />
татвар төлж байсан. Өдөр тутмын сонины холбооныхон нэгдэж<br />
УИХ, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын даргатай уулзаж байж<br />
улсын төсөвт нэг тэрбум төгрөг суулгасны хүчинд сүүлийн жил<br />
гаруй хугацаанд 5 хувийн татвар төлж байгаа” 151 гэжээ. Захиалгын<br />
үнийн дүнгийн ¼-ийг шуудангуудад өгч байгаа, цаана нь хэвлэх<br />
үйлдвэрийн зардал, гаалийн болон НӨАТ гэхчилэн олон татвар<br />
ихээхэн дарамт болж, сонин санхүүгийн хувьд бэхжихэд хүнд<br />
байгааг тэрбээр дурьдсанаас үзвэл хэвлэл мэдээллийн салбарын<br />
эдийн засгийн орчин арав хүрэхгүй жилийн дотор зах зээлийн<br />
жам ёсонд захирагдаж эхэлсэн, энэ зах зээл дээр сул мөнгө байхаа<br />
больсон, алдагдалд орохгүйн тулд оновчтой зөв маркетинг хийх<br />
хэрэгтэй болж эхэлсэн байна.<br />
Дэд бүтцийн тухайд 1990-ээд оны эхний хагаст хэвлэл захиалгыг<br />
төрийн мэдлийн аж ахуйн нэгж зохион байгуулдаг уламжлалт<br />
тогтолцоо хэвээр үйлчилж, харилцаа холбоо, шуудангийн салбарт<br />
хувийн хөрөнгө оруулалт байсангүй. Энэ үед төрийн мэдлийн<br />
хэвлэлүүд голчлон хэвлэл захиалгад ордог байсан бөгөөд хувиараа<br />
сонин хэвлэл эрхлэн гаргагчид өөрсдийн сонин хэвлэлээ нийтийн<br />
захиалгад оруулах гэж шамддаггүй, шуудан холбооны байгууллага<br />
нь өрсөлдөгч байхгүй, монополь бүтэцтэй учраас байгаа байдалдаа<br />
сэтгэл ханаж, ашиг орлогоо нэмэх эрэлхийлэл хийдэггүй болохоор<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong>хэнд үйлчлэх сонирхол багатай байжээ.<br />
Энэ үед <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл эрхлэн гаргаж байсан гол төлөөлөгчдийн<br />
нэг болох сэтгүүлч О.Содномпил сонин хэвлэл хувиараа эрхлэн<br />
гаргагчид нийтийн хэвлэл захиалгад орох гэж шамддаггүй байсан<br />
учир шалтгааныг “Тэр үед ямар ч сонин дор хаяж 5-10 мянган<br />
хувь хэвлэгддэг байсан. Борлуулагчид бидний сониныг үйлдвэр дээр<br />
ирж хүлээж байгаад аваад явдаг, редакцид хүрэлгүй тараагдаад<br />
дуусдаг байсан. Заримдаа хоёр гурав хоноод нөгөө дугаараа дахиад<br />
олон мянган хувь хэвлэх хэрэгцээ ч гардаг байсан. Эхлээд борлуулсан<br />
151<br />
Чимэддондог.Ц, Одсүрэн.Б. Эрүүл сэтгүүлзүйн бизнесийн орчин. УБ., 2012.<br />
х.48.<br />
142
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үнийн дүнгийн 5-10 хувийг авдаг байсан борлуулагчид маань сүүлдээ<br />
борлуулалт сайтай сонинуудыг боодол боодлоор нь бэлэн мөнгөөр<br />
худалдаад авчихдаг болсон. Хэвлэл захиалгад орох шаардлага<br />
байгаагүй” 152 гэж тайлбарлажээ.<br />
Хэвлэлийн тараалт түгээлт, борлуулалтын асуудал нь <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо хөгжихөд чухал үүрэгтэй бөгөөд сэтгүүл<br />
зүйн түүх судлалд анзаарахгүй орхиж үл болох асуудлын нэг<br />
юм. Хэвлэлийн түгээлт тараалтын хамгийн түгээмэл хэлбэр нь<br />
шуудангаар дамжуулан захиалах хэлбэр учраас <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тогтолцооны дэд бүтцийн салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг нь шуудангаар<br />
дамжуулан хэвлэл захиалах үйлчилгээ гэж үздэг. Монгол улсын<br />
шуудангийн түүх нэн эртнээс улбаатай ч шуудан харилцааны<br />
ууган компани болох “Монгол шуудан” 1921 онд Шуудан бичиг,<br />
цахилгаан мэдээний ерөнхий хороо нэртэй байгуулагдаж 153 , 1950-<br />
иад оны сүүлчээс эрчимтэй хөгжиж, шуудангийн технологи өргөн<br />
нэвтэрсэн байна 154 . Дотоодын шуудангийн үйлчилгээ үзүүлэгч<br />
хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж Монгол улсын хувьд 2002 онд анх<br />
удаагаа байгуулагдсан нь “Улаанбаатар шуудан” ХХК юм.<br />
2003 оны тавдугаар сарын 15-нд УИХ-аас Шуудангийн тухай<br />
хууль баталснаар аж ахуйн нэгжүүд өмчийн хэлбэрээс үл хамааран<br />
дотоод, гадаадын шуудангийн үйлчилгээ эрхлэх хууль эрхзүйн<br />
орчин бүрдсэн байна. Энэ нь зах зээлд таатайгаар нөлөөлж 2007<br />
он гэхэд Монгол улсад дотоодын шуудангийн үйлчилгээ эрхлэгч<br />
компанийн тоо 6 болсон байна. Гэхдээ төрийн өмчит ХК байгаад<br />
хожим нь ХХК болсон “Монгол шуудан” олон жилийн турш энэ<br />
зах зээлд үндсэндээ дангаараа ноёлж байна. Үүний нотолгоо нь<br />
шуудангийн үйлчилгээ эрхлэгч компаниудын дотоодын зах зээлд<br />
эзлэх хувь 2007 онд “Монгол шуудан” ХК 98.9, “Их Монгол<br />
шуудан” ХХК 0.6, “Улаанбаатар шуудан” ХХК 0.5 хувь байсан 155<br />
бол 2015 оны эцэс гэхэд энэ үзүүлэлт “Монгол шуудан” ХХК 93.9,<br />
“Улаанбаатар шуудан” ХХК 3.9, “Түгээмэл шуурхай шуудан” ХХК<br />
152<br />
Содномпил.О. Дурсамж. 2016.10.18. Б.Галааридын хувийн архив<br />
153<br />
Британника нэвтэрхий толь. IV боть. УБ., 2011. х.2066.<br />
154<br />
Монголын үндэсний нэвтэрхий толь. III боть. УБ., 2009. х.1883.<br />
155<br />
http://www.crc.gov.mn/k/3b<br />
143
Бадам-Очирын Галаарид<br />
1.79 хувьтай 156 байгаа явдал юм.<br />
“Монгол шуудан” ТӨХК 2011 оны дөрөвдүгээр улирлын<br />
хэвлэл захиалгын зар сурталчилгаандаа “21 аймаг, 325 сум дахь<br />
өөрийн шуудангийн салбар, Улаанбаатар хотын 39 салбараар<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> захиалгыг хүлээн авч байна. Манай захиалгад дотоодын<br />
16 нэр төрлийн өдөр тутмын сонин, 100-аад нэрийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
болон орон нутгийн хэвлэл, түүнчлэн хамгийн сүүлийн үеийн<br />
сонирхолтой ном, сэтгүүлүүд багтсан байгаа” 157 гэж зарлаж байсан<br />
бол 5 жилийн дараа буюу 2016 онд тус компани өдөр тутмын сонин<br />
14, төвийн бусад сонин 115, сэтгүүл 139 нэр төрөл, орон нутгийн<br />
сонин 30 гаруй, 2000 гаруй нэр төрлийн номны захиалгыг Монгол<br />
орон даяар тархсан сүлжээ, салбаруудаараа дамжуулан захиалуулж,<br />
түргэн шуурхай хүргэн үйлчилж байгаа тухайгаа мэдээлэл түгээсэн<br />
байна 158 . Энэ нь “Монгол шуудан” компани тогтмол хэвлэгдэн гарч<br />
буй ихэнх сонин, сэтгүүлийг орон даяар захиалуулах ажлыг олон<br />
жил тогтвортой эрхлэн хэвлэл захиалгын зах зээлд давуу байдлаа<br />
хадгалж чадаж байгааг харуулж байна. Хэвлэл захиалга хүргэлтийн<br />
үйлчилгээ эрхлэх эрхийг шуудангийн компаниудад өгөхдөө<br />
нутаг дэвсгэрийн хязгаарлалт тавьдаг нь “Монгол шуудан” ХХКийн<br />
энэхүү монополь байдалд шууд нөлөөлж байна. Тухайлбал,<br />
2016 оны байдлаар Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хэвлэл захиалга<br />
хүргэлтийн үйлчилгээ эрхлэх эрх бүхий дотоодын шуудангийн<br />
үйлчилгээ эрхлэгчид 7 байгаа ч Монгол даяар үйлчлэх эрхийг<br />
“Монгол шуудан” ХХК дангаараа, Улаанбаатар, Эрдэнэт хотуудын<br />
нутаг дэвсгэрт үйлчлэх эрхийг “Түгээмэл шуурхай шуудан” ХХК<br />
ганцаар эдэлж, бусад нь зөвхөн Улаанбаатарт хэвлэл захиалгын үйл<br />
ажиллагаа эрхлэн явуулж байна.<br />
Хэвлэл захиалгын тооны өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж буй хүчин<br />
зүйлүүдийн дотор дотоодын агаарын тээврийн үйлчилгээ хумигдсан,<br />
өртөг нь нэмэгдсэн, орон даяараа интернетийн сүлжээтэй болж, олон<br />
сувагт телевизийн үйлчилгээ нэвтэрснээр иргэд аливаа мэдээллийг<br />
түргэн шуурхай хүлээн авдаг болж хэвлэмэл сонин сэтгүүлээс<br />
156<br />
Харилцаа холбооны салбарын 2015 оны жилийн эцсийн үндсэн үзүүлэлтүүд.<br />
УБ., 2016. х.28.<br />
157<br />
http://www.news.mn/r/80612<br />
158<br />
http://mongolpost.mn/more/33<br />
144
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
мэдээлэл авах хэрэгцээ багассан зэрэг нөхцөл шалтгааныг эн<br />
тэргүүнд дурдаж болно.Тогтмол хэвлэлүүд захиалга борлуулалтын<br />
тоогоо өсгөхөөр маркетингийн олон арга хэлбэр ашиглаж байгаа ч<br />
олигтой үр дүнд хүрэхгүй байгаа нь принтмедиагийн тээвэрлэлтийн<br />
өртөг зардал нэмэгдэж, мэдээллийнх нь шуурхай байдал алдагдаж<br />
буйтай холбоотой гэж дүгнэж байна.<br />
1990-ээд оны дунд үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд хэвлэл<br />
захиалгыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд өөрийн хүчээр зохион<br />
байгуулах оролдлого хийсээр ирсэн ч хүссэн үр дүндээ хүрсэн,<br />
шуудангаар дамжуулан захиалга авах үйлчилгээнээс илүү гарсан<br />
тохиолдол нэг ч байхгүй байна. 2006-2016 онуудад Монголд<br />
тогтмол хэвлэгдэн гарч буй сонинуудын нийт борлуулалтын 82.6<br />
хувь нь шуудангийн захиалгад ногдож буй дундаж үзүүлэлт үүний<br />
нотолгоо юм.<br />
5.Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> олон улсын жишиг хандлага: Чөлөөт<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн байдлыг дэлхийн нийтлэг чиг хандлагатай<br />
харьцуулан үнэлэх нь энэхүү ажлын бас нэг зорилго юм.<br />
МХХ-ийн “Монголын ОНМХ-ийн тойм судалгаа” (1997),<br />
“Монголын ОНМХ-ийн <strong>чөлөөт</strong> байдлын тухай судалгааны тойм”<br />
(1998), 1999 оноос хойш явуулж буй “Монголын хэвлэл мэдээлэл-<br />
Өнөөдөр” мониторинг, ШУА-ийн ФСЭ-ийн хүрээлэнгийн “Чөлөөт<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн байдал” (1998), “Ардчилсан засаглалын төлөв<br />
байдалд гарсан өөрчлөлт” (2008), Соросын сангийн “Сэтгүүлчийн<br />
мэргэжил ба нийгмийн байдал” (1998), Глоб интернэшнл ТББ,<br />
“Нээлттэй нийгэм” хүрээлэнгийн “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө<br />
Монголын өнөөгийн байдал” (2005-2006), Глоб интернэншл төвийн<br />
“Хэвлэлийн эрх чөлөөний тайлан” (2005 оноос хойших), ЮНЕСКОгийн<br />
“Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын төлөв байдал”<br />
(2007) зэрэг олон судалгаа мониторинг тасралтгүй хийгдсээр<br />
ирсэн нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны бодит байдлыг<br />
төсөөлөхөд чухал хэрэглэгдэхүүн болсоор иржээ. Судалгаа болгон<br />
өөрийн аргачлалтай бөгөөд шалгуур үзүүлэлтүүд нь ч өөр өөр байна.<br />
Эдгээрээс хамгийн сүүлд хийсэн дорвитой судалгаа нь 2013<br />
оны нэгдүгээр сараас 2015 оны арваннэгдүгээр сар хүртэл хийсэн<br />
“Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээ 159 юм. Монгол<br />
159<br />
http://www.globeinter.org.mn/images/upld/MDI_UNESCO_2016_mon.pdf<br />
145
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Улсын хэвлэл мэдээллийн салбарын хөгжлийн түвшинг тодорхойлох<br />
энэ судалгааг улс орны хэвлэл мэдээллийн салбар ба уг салбарын<br />
хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийн нарийвчилсан тойм гаргахад<br />
ашигладаг, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүн шинжилгээний<br />
арга хэрэгсэл болох ЮНЕСКО-гийн хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн<br />
шалгуур үзүүлэлтэд тулгуурлан Глоб Интернэшнл Төв (ГИТ)<br />
болон салбарын мэргэшсэн ТББ-ууд болох Монголын Хэвлэлийн<br />
Хүрээлэн, Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, Ил тод байдал<br />
сан хамтран гүйцэтгэсэн байна.<br />
2012 онд Фридрих Эбертийн сангийн Монгол дахь төлөөлөгчийн<br />
газраас Азийн хэвлэл мэдээллийн барометрийг Монгол улсад зохион<br />
байгуулсан бөгөөд Монголын хэвлэл мэдээллийн мэргэжилтнүүд<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний олон улсын стандартыг ашиглан улс<br />
орныхоо хэвлэл мэдээллийн байдалд дүн шинжилгээ хийж үнэлгээ<br />
өгснөөрөө бусад судалгаанаас ялгаатай байв. Мэргэжилтнүүд<br />
хэвлэл мэдээллийн байдал үндэсний хэмжээнд ямар буйг 45<br />
шалгуур үзүүлэлтээр хэлэлцэж, оноогоор дүгнэжээ. Энэ үнэлгээгээр<br />
“Монголын хэвлэл мэдээлэл эрх зүйн хувьд харьцангуй либерал<br />
орчинд, барууны хэвлэл мэдээллийн загвар, үнэт зүйлсийг удирдамж<br />
болгон хөгжиж байгаа бөгөөд иргэдэд мэдээлэл авах, үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх өргөн боломж нээлттэй байна. Гэсэн хэдий ч <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөг тууштай бэхжүүлэх улстөрийн хүсэл эрмэлзэл дутмаг<br />
байгаагийн улмаас сэтгүүлчид айдас, болгоомжлол, улстөр,<br />
бизнесийн хөндлөнгийн хүчтэй нөлөөллийн дор өдөр тутмын үйл<br />
ажиллагаагаа явуулж, сэтгүүлзүйн чанар, хэвлэл мэдээлэлд итгэх<br />
итгэл үнэмшил буурсаар байна” 160 гэсэн дүгнэлт гарсан байна.<br />
Харин ГИТ, МХХ, МСНЭ, “Ил тод байдал” сангаас хамтран<br />
2013-2015 онд хийсэн “Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн<br />
үнэлгээ” нь ЮНЕСКО-гийн мэдээлэл харилцааны хөгжлийн<br />
хөтөлбөрийн хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтэд<br />
суурилж, 1. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, хэвлэл мэдэллийн<br />
олон ургальч, олон талт байдлыг хангаж буй эрхзүй, зохицуулалтын<br />
тогтолцоо; 2. Хэвлэл мэдээллийн олон ургальч, олон талт байдал,<br />
салбарын эдийн засгийн түвшин, өмчлөлийн ил тод байдал; 3.<br />
хэвлэл мэдээлэл нь ардчилсан яриа хэлэлцээний талбар болох нь; 4.<br />
160<br />
Азийн хэвлэл мэдээллийн барометр Монгол Улс 2012. УБ., 2012. х.12-13.<br />
146
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, олон ургальч ба олон талт үзэл бодлыг<br />
хөхиүлэн дэмждэг байгууллагуудад мэргэжлийн чадавх олгох ба<br />
дэмжих нь; 5. Олон ургальч ба хараат бус хэвлэл мэдээллийг дэмжих<br />
хүчин чадалтай дэд бүтэц гэсэн хэсгүүдэд хуваан судалгаа хийсэн<br />
нь хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээг бодитой, иж бүрнээр<br />
гаргах нөхцлийг бүрдүүлж өгчээ. Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарын хөгжлийн замд тулгарч буй сорилтуудын харьцуулсан<br />
ерөнхий тоймыг гаргаж, чиглэл тус бүрээр юуг анхаарвал зохих<br />
зөвлөмж өгсөнд энэхүү судалгааны бас нэгэн ач холбогдол оршино.<br />
Энэхүү судалгаа нь ЮНЕСКО болон Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
чиглэлийн төрийн бус байгууллагууд хамтран хийсэн “Зүүн хойд<br />
Азийн бүс нутагт хийгдсэн хамгийн анхны үнэлгээ” 161 болсон байна.<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт хийсэн удаа дараагийн<br />
судалгаа, үнэлгээнүүд, судлаачийн хувьд олж нягталсан мэдээлэл,<br />
өгөгдлүүдэд дүн шинжилгээ хийж үзвэл Монголд өнөөдөр <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо батжин бэхжиж, иргэдийн үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөг хангахын төлөө сүүлийн хорь гаруй<br />
жилд ихээхэн ахиц гарсан ч ардчиллыг бэхжүүлэх, сэтгүүлзүй<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарын хараат бус үйл ажиллагаа, чадавхийг<br />
нэмэгдүүлэхийн тулд зайлшгүй шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан<br />
хэд хэдэн асуудал байна.<br />
6.Мэдээллийн аюулгүй байдал: Монголын сэтгүүлзүй, хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарын зайлшгүй анхаарвал зохих, өнөөдрийг хүртэл<br />
зохих ёсны анхаарал хандуулаагүй, судалж хөндөөгүй байгаа нэг<br />
асуудал бол мэдээллийн аюулгүй байдал юм. Мэдээллийн аюулгүй<br />
байдал дэлхий даяар хамгийн чухал сэдэв болсон, улс орон болгон<br />
үүнийг үндэсний эрх ашигаа хамгаалах түвшинд авч үзэж байна.<br />
Судлаачид мэдээллийн аюулгүй байдал гэдгийг “Хүний амь бие,<br />
эрүүл мэнд, эрх, эрх чөлөө, нийгэм төрийн үйл ажиллагаанд учрах<br />
аливаа жижиг эрсдлээс эхлэн тэдгээрийн амин чухал эрх ашгийг<br />
хамгаалах хүртэл яригдах онол практикийн наад захын ойлголт” 162<br />
гэж энгийнээр тайлбарлаж болно гэж үзэж байна.<br />
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын тухай хууль 2001<br />
оны 12 дугаар сарын 27-нд батлагдсан бөгөөд тус хуулийн 3.1-д<br />
161<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээ. УБ., 2016. х.5.<br />
162 Аюулгүй байдлын онол практикийн тулгамдсан асуудлууд. УБ., 2016. х.3.<br />
147
Бадам-Очирын Галаарид<br />
“Үндэсний аюулгүй байдал” гэж Монгол Улсын үндэсний язгуур<br />
ашиг сонирхлыг хангах гадаад, дотоод таатай нөхцөл баталгаатай<br />
хангагдсан байдлыг хэлнэ” хэмээн тодорхойлж, Монгол Улсын<br />
оршин тогтнохуй, нийгэм-төрийн байгуулал, иргэдийн эрх, эрх<br />
чөлөө, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, технологи, мэдээлэл, монгол<br />
соёл иргэншил, хүн ам, удмын сан, экологи, хүнсний аюулгүй<br />
байдал гэсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нэрлэсэн байна. Ингэснээр<br />
мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах, мэдээллийн бүрэн бүтэн<br />
байдлыг хамгаалах асуудал үндэсний аюулгүй байдлын цогц<br />
бодлогын бүрэлдэхүүн хэсэг болж чадсан байна. “Мэдээллийн<br />
аюулгүй байдал” гэдгийг өнөөдөр “Мэдээллийн салбарт үндэсний<br />
ашиг сонирхлыг хамгаалах, төр, иргэн, хувийн хэвшлийн<br />
мэдээллийн бүрэн бүтэн, нууцлагдсан, хүртээмжтэй байдлыг<br />
баталгаажуулах”; “мэдээлэл, түүний орчинг иргэн, байгууллага,<br />
төрийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн хамгаалсан байдал” 163 зэргээр<br />
томъёолж байна.<br />
Үндэсний аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон мэдээлэл<br />
харилцан солилцох, ҮАБЗ-өөс гарах шийдвэрийн төсөл<br />
боловсруулахад туслах болон гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх<br />
асуудлаар зөвлөлдөх төрийн байгууллага хоорондын орон тооны<br />
бус байнгын ажлын хэсгийг гадаад бодлогын, мэдээллийн аюулгүй<br />
байдлын, шашны зэрэг 9 чиглэлээр байгуулах тухай заалтыг 2012<br />
оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрийн хуулиар нэмсэн нь мэдээллийн<br />
аюулгүй байдлын ач холбогдлыг улам бүр тодотгож өгчээ.<br />
1994 онд УИХ-аар баталсан Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл<br />
баримтлал нь Монгол улсын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах,<br />
нийгмийн шилжилтийн хүнд бэрх цаг үед үндэсний эрх ашгаа<br />
сахин хамгаалж, ирээдүйн хөгжлийн суурийг зөв тавихад чухал<br />
үүрэг гүйцэтгэсэн билээ. Үндсэн хуулийн дараа орох ач холбогдол<br />
бүхий чухал баримт бичиг болох Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл<br />
баримтлалыг 2010 оны 7-р сарын 15-ны өдөр УИХ-аар шинэчлэн<br />
батлав. Ингэж богино хугацаанд үзэл баримтлалдаа засвар<br />
оруулахад хүргэсэн гол хүчин зүйлүүдийн нэг нь мэдээллийн<br />
аюулгүй байдалтай холбоотойгоор үүссэн гадаад, дотоод орчны<br />
163<br />
Доржням.Ц, Цогтоо.М, Эрдэнэ.С. Аюулгүй байдлын нэр томъёоны тайлбар<br />
толь. УБ., 2016. х.83.<br />
148
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
өөрчлөлтүүд гэж хэлж болно.<br />
Шинэ зууны эхнээс мэдээллийн харилцааны технологи онцгой<br />
хурдтай хөгжиж, байгууллага хүмүүсийн харилцааны хязгаар<br />
улсын хилээс биш, харин мэдээллийн технологийн шинэчлэлтээс<br />
хамаардаг болсноор цоо шинэ боломж, хөгжлийн огт өөр загвар<br />
бий болж эхэллээ. Энэ нь нэг талдаа <strong>хөгжил</strong> дэвшил боловч нөгөө<br />
талдаа шинэ аюул, шинэ эрсдэлүүд юм. Мэдээллийн хэрэгслүүд,<br />
нийгмийн сүлжээ ашиглан үндэсний эв нэгдэлд сөргөөр нөлөөлөх,<br />
хувь хүний оюуны дархлааг сулруулах, үндэстний нийтлэг байдлыг<br />
сарниулах эрсдлийг мэргэжилтнүүд хамгийн түрүүнд нэрлэж байна.<br />
Шинэ зуунд мэдээллийн орон зай дайны хамгийн халуун<br />
цэг, гол талбар болон хувирч байна. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр хүн<br />
төрөлтний түүхэнд байгаагүй өргөн цар хүрээтэй дайны гал дэлхий<br />
ертөнц даяар дүрэлзэж, дэлхийн хүн ам бараг тэр чигээрээ шахам<br />
энэ дайны оролцогч, ялагч ялагдагч болж байна. Ийм тохиолдолд<br />
үндэсний аюулгүй байдлын асуудал нь дан ганц төр хариуцах ёстой<br />
улстөр, цэрэг дайны заналхийлэлтэй холбоотой асуудал биш болж,<br />
байгууллага иргэдийн, тэр дундаа хэвлэл мэдээллийн салбарынхны<br />
үүрэг оролцоо эрс нэмэгдэж байна. Мэдээлэл өнөөдөр зэвсэг,<br />
мөнгө, эрх мэдэл, аюул занал, эрсдэл, <strong>хөгжил</strong> дэвшлийн эх үүсвэр,<br />
мөн хамгаалалтын хүчирхэг хэрэгсэл болон хувирч байна. Тийм<br />
болохоор Монголын төр 2010 онд үндэсний аюулгүй байдлын<br />
томъёоллоо шинэчилж, хандлага шийдлээ өөрчилж, оршин<br />
тогтнохуйн, эдийн засгийн, хүний, хүрээлэн буй орчны, мэдээллийн,<br />
дотоод аюулгүй байдал гэсэн зургаан чиглэлээр аюулгүй байдлаа<br />
цогцоор нь, хоорондын харилцан уялдаатайгаар хангах гол арга<br />
замуудаа тодорхойлсон гэж хэлж болно.<br />
Ялангуяа үндэсний эрх ашиг, эх орон, үндэс угсаа, түүх соёлоо<br />
дээдлэх явдлыг гол үнэт зүйлээ болгосон нийгмийн сэтгэл зүйг<br />
бий болгох, төлөвшүүлэх бодлогыг төр, олон нийттэйгээ хамтран<br />
хэрэгжүүлэх нь хэвлэл мэдээллийн салбарынхны эрхэм чухаг<br />
үүрэг болон тавигдаж байна. Ийм нөхцөлд нэгдүгээрт, мэдээллийн<br />
аюулгүй байдлыг ханган бэхжүүлэхэд хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарынхны үүрэг оролцоо юу вэ, хоёрдугаарт, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбар дахь мэдээллийн аюулгүй байдал хэр түвшинд байна вэ гэсэн<br />
үндсэн хоёр асуудалд эн тэргүүнд анхаарал хандуулах хэрэгтэй.<br />
149
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Үүний тулд мэдээллийн аюулгүй байдлын гол онцлогууд нь юу<br />
вэ гэсэн асуултад эхлээд хариулах хэрэгтэй болно. Хүртээмжтэй<br />
байдал (Availability), Бүрэн бүтэн байдал (Integrity), Нууцлалт байдал<br />
(Confidentiality) гэсэн үндсэн гурван үзүүлэлтийг хангаж чадсанаар<br />
мэдээллийн аюулгүй байдал бий болно гэж үздэг. Үүнийг CIA<br />
гурвалжин гэж товчлон нэрлэх нь ч бас байдаг. Хүртээмжтэй байдал<br />
гэдэг нь шаардлагатай мэдээллийн үйлчилгээг хүссэн үедээ авах<br />
боломж; Бүрэн бүтэн байдал гэдэг нь мэдээлэл цаг үедээ нийцсэн,<br />
зөрчилгүй, зөвшөөрөлгүйгээр өөрчлөх устгахаас хамгаалагдсан<br />
байх; Нууцлалт гэдэг нь зөвшөөрөлгүй хууль бусаар нэвтрэхээс<br />
мэдээлэл хамгаалагдсан байдлыг илэрхийлж байна. Мэдээллийн<br />
аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг олон улсын түвшинд Эрхзүй,<br />
Захиргаа удирдлага, Дэг (процедур), программ-техникийн гэсэн 4<br />
түвшинд ангилан үздэг. Монгол Улсад ч энэ жишгийг баримталж<br />
байна.<br />
Мэдээллийн аюулгүй байдалд улс орон болгон онцгой анхаарал<br />
хандуулж байгаа, мэдээллийн үнэлэмж, ач холбогдол, үүрэг онцгой<br />
нэмэгдсэн энэ цаг үед Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар нь<br />
иргэдийг зөв мэдээллээр хангах, танин мэдүүлэх үүргээ энэ чиглэл<br />
рүү түлхүү хандуулах шаардлагатай байна. Нийгэмд тустай аливаа<br />
асуудлаар мэдээ мэдээлэл түгээж, танин мэдүүлж, соён гэгээрүүлэх<br />
нь энэ салбарын үндсэн чиг үүрэг. Харамсалтай нь, манай салбарын<br />
үйлдвэрлэн түгээж буй нийт контентод энд яригдаж буй сэдэвт<br />
холбогдох агуулга тун бага хувийг эзлэж байна. Сэтгүүл зүй, хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарын эрдэмтэн судлаачдын тоо өсөн нэмэгдэж<br />
байгаа ч мэдээллийн аюулгүй байдлын чиглэлээр судалгаа хийдэг<br />
байгууллага, судлаач байхгүй, энэ чиглэлээр эрдэм судлалын нэг ч<br />
бүтээл гараагүй байгаа нь манай салбарынхан мэдээллийн аюулгүй<br />
байдлыг Монгол Улсын хэмжээнд ханган бэхжүүлэх үйл хэрэгт<br />
оролцохгүй, нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлэхгүй байгаагийн<br />
илрэл гэж үзэж байна.<br />
Мэдээллийн дайн, мэдээллийн өрсөлдөөн, мэдээллийн<br />
гэмт хэрэгт улс орнууд өөрийн хүсэх, эс хүсэхээс үл хамааран<br />
татагдан орчихоод байгаа, мэдээллийн аж үйлдвэрийн <strong>хөгжил</strong> хүн<br />
төрөлхтөнд шинэ шинэ боломжийг шинэ шинэ эрсдэлтэй хамтад<br />
нь тулган хүлээлгэчихээд байгаа энэ цаг үед мэдээллийн аюулгүй<br />
150
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
байдлын асуудлыг олон нийтэд зөвөөр ойлгуулах, технологийн<br />
дэвшлийг хувь хүний болоод улс орны хөгжлийн хэрэглүүр болгож<br />
чаддаг иргэдтэй болгохын төлөө хэвлэл мэдээллийн салбарынхан<br />
төр засаг, мэргэжлийн хүрээнийхний дэмжлэгтэйгээр идэвхтэй, үр<br />
дүнтэй ажиллах нь цаг үеийн захиалга болжээ.<br />
Монгол улс хөгжлийн түвшин доогуур орны нэг атлаа интернет<br />
болон гар утас, цахим технологийн хэрэглээгээрээ өндөр үзүүлэлттэй<br />
байгаа нь 2016 оны зургадугаар сарын 30-ны байдлаар гар утас<br />
хэрэглэгч 3.1 сая, интернет хэрэглэгч 2.5 сая, олон сувагт телевиз<br />
үзэгчдийн тоо 752.5 мянга байгаа 164 баримтаас тодорхой байна.<br />
2016 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар Монгол улсын хэмжээнд 387<br />
мэдээллийн хэрэгсэл тогтмол ажиллаж байна 165 . 2016 онд 17.9 сая<br />
ширхэг сонин, 3.7 сая ширхэг сэтгүүл борлосон, телевизийн 130<br />
орчим сувгийн 50-иадыг нь үндэсний хэмжээнд үзэх боломжтой,<br />
мэдээллийн 100 орчим сайт тогтвортой ажиллаж байв. Олон нийтэд<br />
мэдээлэл түгээх ийм өргөн боломжийг зөв зүйтэй ашиглаж чадвал<br />
ямар ч асуудлын мөн чанарыг хэрэглэгчдэд зөвөөр ойлгуулж,<br />
танин мэдүүлж, соён гэгээрүүлж чадна. Энэ тал дээрээ манай<br />
төрийн бодлого ч, мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудалд онцгой<br />
хамааралтай талуудын бодлого ч ихээхэн хоцорч доголдож, уялдаа<br />
холбоо, зохион байгуулалт үгүйлэгдэж байгаа учраас иргэдийн<br />
мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах талаархи мэдлэг нэн дутмаг<br />
байна.<br />
Уг нь манай улсын тоон мэдээллийн түүх дөч гаруй жилийн<br />
түүхтэй. Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн 1972 онд<br />
машинт тооцооллын хэлтэс байгуулан механик машинаар мэдээлэл<br />
боловсруулж байгаад 1978 оны гуравдугаар сарын 23-наас III үеийн,<br />
тухайн үедээ хүчин чадал сайтай “ЕС-1022” маркийн тооцоолох<br />
электрон машиныг Монголд анх удаа ашиглаж эхэлсэн” 166 нь<br />
гарааны түүх гэж хэлж болно.1994 онд Монгол улс интернетийн<br />
анхны үйлчилгээгээ авч, 1996 онд интернет нэвтэрснийг албан<br />
164<br />
Харилцаа холбооны салбарын 2016 оны эхний хагас жилийн үндсэн үзүүлэлтүүд.<br />
http://www.crc.gov.mn/k/35/23<br />
165<br />
МХХ. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. УБ., 2016. х.2.<br />
166<br />
Аззаяа.Д. Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн хөгжлийн<br />
түүхийн жимээр. УБ., 2016. х.157.<br />
151
Бадам-Очирын Галаарид<br />
ёсоор зарласан. Тэр үед бид технологийн гайхамшгийг шагшиж<br />
байсан болохоос энэхүү ололтын сүүдэртэй талыг мэдэхгүй байлаа.<br />
Гэвч бид л мэдээгүй болохоос дэлхий мэдэж байсан юм. АНУ<br />
1983 онд “Компьютерийн системийн аюулгүй байдлыг үнэлэх<br />
шалгуурууд” 167 -ыг албажуулж, 1987 онд “Компьютерийн аюулгүй<br />
байдлын тухай хууль” 168 баталсан нь оргүй хоосноос гаргасан<br />
шийдэл биш байв. Монголд интернет дөнгөж нэвтэрч байсан 1995<br />
онд Оросын Төв банк хакеруудад хэдэн тэрбум рублиэ алдаж байсан<br />
байна 169 .<br />
Энэ хооронд мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудлыг судалдаг<br />
бие даасан салбар үүсч, мэдээллийн аюулгүй байдлаар дагнасан<br />
мэргэжил бий болж, улс орнууд эрхзүйн орчноо сайжруулж,<br />
тодорхой хууль, стандартууд батлан мөрдөж эхэлжээ. Зөвхөн<br />
АНУ-д гэхэд л мэдээллийн аюулгүй байдалтай холбоотой хууль<br />
эрхзүйн 500 гаруй баримт бичиг хүчин төгөлдөр болжээ.<br />
Нөгөө талдаа мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг үйл<br />
ажиллагаанууд ч идэвхжиж, шинэ шинэ хэлбэрүүд бий болж байна.<br />
Дэлхий даяар кибер гэмт хэрэг хүрээгээ эрс тэлж, хохирогчдын тоо<br />
сая саяар, хохирлын хэмжээ тэрбум тэрбумаар яригддаг боллоо.<br />
2015 онд гэхэд л АНУ-ын төрийн албан хаагч дөрвөн сая хүний<br />
мэдээлэл алдсан гэж мэдээлж байсан ч сүүлдээ энэ тоо 18 сая<br />
болж нэмэгдэв. Дэлхийн 30-аад орны банк санхүүгийн 100 орчим<br />
байгууллагаас хоёр жилийн дотор 1 тэрбум орчим америк доллар<br />
хулгайлсан үндэстэн дамнасан кибер дээрэмчдийн бүлэглэлийн<br />
дуулиан намжаагүй байна 170 . ОХУ-ын Ерөнхий сайдын <strong>хэвлэлийн</strong><br />
төлөөлөгчийн цахим шууданд нэвтэрч, том том банкууд<br />
харилцагчдынхаа тухай мэдээллийг алдчихаж байгаа нь мэдээллийн<br />
аюулгүй байдал маш хурц асуудал болсныг нотлож байна.<br />
Мэдээлэл, харилцаа холбооны цоо шинэ технологид суурилсан,<br />
хил хязгаарын тухай газарзүйн уламжлалт ойлголтыг таягдан<br />
167<br />
Trusted Computer System Evaluation Criteria (TCSEC). // http://csrc.nist.gov/<br />
publications/history/dod85.pdf<br />
168<br />
Computer Security Law of 1987, Public Law No. 100-235 (H.R. 145), Jan. 8, 1988.<br />
// https://epic.org/crypto/csa/csa.html<br />
169<br />
Галатенко.В.А. Основы информационной безопасности. М., 2003. х.7.<br />
170<br />
Хакеры украли миллиард долларов в ходе крупнейшей атаки на банки. https://<br />
lenta.ru/news/2015/02/16/yardhack/ 2016.02.16.<br />
152
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хаясан, даяаршсан сүлжээ бүхий мэдээллийн нийгэм, виртуаль<br />
гүрэн нэгэнт бий болчихоод байгаа энэ нөхцөлд цаг үеэ зөв мэдэрч,<br />
түүнд дасан зохицох, ашиг олж чадахгүй юм аа гэхэд эрсдэл<br />
хохиролгүй амьдарч чадах иргэнийг бий болгохын төлөө төр засаг,<br />
олон нийт, бүхий л салбарынхан нэгдмэл хүчээр зүтгэх хэрэгтэй<br />
байна. Үүнд хэвлэл мэдээллийн салбарын мэдээлэх, мэдлэгжүүлэх,<br />
танин мэдүүлэх, соён гийгүүлэх үүрэг нэн чухал юм.<br />
Хоёрдугаар чухал асуудал бол хэвлэл мэдээллийн салбарын<br />
мэдээллийн аюулгүй байдал ямар түвшинд байна вэ гэдэг асуудал<br />
юм.<br />
Иргэний нийгмийг бүрэлдэн төлөвших, мэдээллээр хангагдах<br />
үйл явцын гол зэвсэг нь <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл гэж үздэг. Хэвлэл мэдээлэл<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй байх нэг гол нөхцөл нь хууль эрхзүйн таатай орчин. Бас<br />
нэг чухал хүчин зүйл нь санхүүгийн хараат бус байдал. Гэхдээ<br />
эдгээр эрх чөлөөгөөр хангагдсан ч гэсэн хэвлэл мэдээллийнхэн<br />
бодит үнэнийг олон нийтэд түгээх эрх чөлөөгөө хязгаарлуулж<br />
мэдэх дам хүчин зүйлүүд бас гарч ирдгийн нэг нь мэдээллийн<br />
аюулгүй байдал юм. Сэтгүүлчдийн ажил ихээхэн цахимжсан,<br />
редакциуд бүрэн компьютержсэн, мэдээллийн нэгдсэн сүлжээнд<br />
холбогдсон, тоон технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа өнөө үед<br />
тэдний мэдээлэл хүлээн авах, боловсруулах, түгээх үйл ажиллагаа<br />
нь техник технологийн алдаа саатлаас болоод хэсэгчлэн болон<br />
бүрэн саатах аюул үргэлж байсаар байдаг. Шууд нэвтрүүлгийг<br />
санаатайгаар таслах, элдэв төрлийн саад доголдол үүсгэх, газар<br />
дээрээс нь мэдээлэл шуурхай дамжуулах үйл явцад нөлөөлөх<br />
эрсдэл байнга байдаг. 2004 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч<br />
Н.Энхбаяр залуучуудтай онлайн ярилцлага хийж байтал кибер<br />
довтолгоо болж, сүлжээ нь унаж байсан тохиолдол бий. Улстөрийн<br />
сонгуулийн үеэр зарим захиалгат төлбөрт нэвтрүүлэг гарах,<br />
ноцтой мэдээлэл цацагдах үеэр хэрэглэгчдийн телевизийн дүрс<br />
жирэлзэх, дуу тасрах зэрэг үзэгдэл ажиглагддаг нь мэдээллийн<br />
аюулгүй байдлын зөрчилтэй холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Хэдэн<br />
жилийн өмнө Сонгуулийн ерөнхий хороо кибер халдлагад өртөж<br />
сонгогчдынхоо нэрсийн жагсаалтыг алдаж байсан тохиолдол ч бий.<br />
Төрийн онцгой үүрэг бүхий байгууллагын мэдээллийн аюулгүй<br />
байдал ийм түвшинд байхад санхүүгийн хувьд ихэнх нь асуудалтай<br />
153
Бадам-Очирын Галаарид<br />
байдаг хувийн хэвшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ямар байх<br />
нь тодорхой. Энэ байдал нь хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйн салбарын<br />
сул тал болж байна.<br />
Мэдээллийн аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангах нь хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааны онцлог бөгөөд мэдээлэл<br />
олж авах, боловсруулах, түгээх тасралтгүй үйл явц, үйлдвэрлэл<br />
учраас мэдээллийн системд нь их хэмжээний мэдээлэл хадгалагдаж,<br />
үргэлж шинэ мэдээллээр нэмэгдэж байдаг. Олон нийтэд<br />
түгээгээгүй, боловсруулаагүй мэдээлэл ч ихээр хуримталдаг. Тийм<br />
учраас мэдээллийн системийн аюулгүй байдалд онцгой анхаарч<br />
компьютерийн аюулгүй байдал, өгөгдлийн аюулгүй байдал,<br />
программ хангамжийн аюулгүй байдал, харилцаа холбооны аюулгүй<br />
байдлыг хангахад онцгойлон анхаарах ёстой. Харамсалтай нь манай<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хямд техник төхөөрөмж худалдан<br />
авч, программ хангамжийн аюулгүй байдлыг анхаарлын гадна<br />
орхиж, гадаад дотоод аюулгүй байдлын алинд нь ч тавих анхаарал<br />
нь сул байна. Энэ нь мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангахын<br />
ач холбогдлыг бүрэн дүүрэн ойлгохгүй, ач холбогдол өгөхгүй<br />
байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. Компьютерийн сүлжээнээс<br />
мэдээллийн хамгаалалтыг авч хаяхад дундаж компаниудын 40,<br />
том компаниудын 33 хувь нь хэдхэн өдрийн дотор, банкуудын 33<br />
хувь нь 2-5 цагийн дотор сүйрнэ гэж Америкийн мэргэжилтнүүд<br />
тооцсон байдаг 171 . Гэтэл Монголын тогтмол үйл ажиллагаа явуулж<br />
буй 400 орчим, тогтмол бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг олон арван<br />
редакцийн мэдээллийн сүлжээнд байгууллага, иргэдийн талаарх<br />
хэдий хэмжээний ямар чухал мэдээлэл хадгалагдаж, магадгүй кибер<br />
халдлагад өртөж буйг тодорхойлох аргагүй юм.<br />
Энд чухалчлан ярих ёстой бас нэг сэдэв бол хувь сэтгүүлчийн<br />
мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудал. Уг асуудалд урьд өмнө<br />
нь энэ өнцгөөс хандаж байсан практик үгүй бололтой. Бусад улс<br />
орны хувьд ингэж анхаарах хэрэгцээ шаардлага үгүй ч байж<br />
мэднэ. Харин Монголын тухайд энэ нь байгууллагын мэдээллийн<br />
аюулгүй байдалтай эн тэнцэхүйц, заримдаа давж гарахуйц асуудал<br />
гэж үзэж байна. Энэ нь салбарын ажилтнуудын ёсзүй, нийгмийн<br />
171<br />
Кузнецов.Н.И. Мэдээлэл, түүнийг олж цуглуулах, хамгаалах, шинжлэх. УБ.,<br />
2013. х.126.<br />
154
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хангамж, эдийн засгийн чадавхи, сахилга хариуцлагын байдал<br />
өнөөдөр санаа зовоох түвшинд байгаатай холбоотой юм. Мөн<br />
сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтан нь мэдээлэл тээгч онцгой<br />
субъектын хувьд мэдээллийн аюулгүй байдалдаа дээд зэргээр<br />
анхаарах явдал мэргэжлийн стандарт болж хэвшиж чадаагүй,<br />
салбарын ажилтнуудын IT мэдлэг харьцангуй сул байна. Гэтэл<br />
мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны 80 хувь<br />
нь хувь хүний зан үйл, мэдлэгээс, үлдсэн 20 хувь нь өндөр<br />
технологи, шилдэг мэргэжилтнээс хамаардаг болох нь судалгаагаар<br />
нэгэнт тогтоогджээ. Чухал мэдээлэл, чухал чухал эх сурвалжид<br />
ойр байдаг нийгмийн хэсэгт хамаарагддаг сэтгүүлчид, хэвлэл<br />
мэдээллийн ажилтнууд аливаа мэдээ мэдээллийг хамгаалалтгүй<br />
хадгалдаг, хуулах устгахдаа хяналт тавьдаггүй, салан задгай,<br />
мэдээллийн аюулгүй байдлын болоод техникийн мэдлэг нимгэний<br />
улмаас мэдээллийн аюулгүй байдлыг биш, харин эсрэгээр нь<br />
мэдээллийн аюултай байдлыг бий болгох нь элбэг байгаа нь<br />
анхаарах асуудал юм. Аль-кайдагийн алан хядагчдын сургалтад<br />
“Нийтийн мэдээллийг ашиглан хууль бус оролдлого хийхгүйгээр<br />
дайсныхаа мэдээллийн наяас доошгүй хувийг олж авч болно” 172 гэж<br />
зааварладгаас харвал жирийн хүмүүсээс хавьгүй илүү мэдээлэл<br />
эзэмшдэг сэтгүүлч сурвалжлагч нарт мэдээллийн аюулгүй байдлыг<br />
хамгаалах мэдлэг, дадал суулгах хэрэгцээ шаардлага нэн их байна.<br />
Өнөөдрийн сэтгүүлчдийн мэдээлэл олох, боловсруулах, хадгалах,<br />
түгээх зэрэг мэргэжлийн бүхий л үйл ажиллааг компьютер,<br />
нөтбүүк, андроид үйлдлийн системтэй гар утас, таблет зэрэг техник<br />
хэрэгсэл, компьютерийн дотоод сүлжээ, интернетгүйгээр төсөөлөх<br />
боломжгүй юм. Янз бүрийн улс орны үйлдлийн систем, мэдээлэл<br />
харилцаа холбооны ашиглаж болох бүхий л шийдлийг хэрэглэж<br />
байна. Сэтгүүлчид мэдээлэл олж авах, түгээх, идэвхжүүлэхийн тулд<br />
нийгмийн сүлжээнд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ бүхэн нь<br />
сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн салбарын ажилтнуудыг мэдээллийн<br />
аюулгүй байдал талаасаа хамгийн эрсдэлтэй бүлэгт хамаарахад<br />
хүргэж байна. Хувь хүний хүмүүжил, дадалтай холбоотойгоор<br />
хөндөн яривал зохих мэдээллийн аюулгүй байдлын бас нэг асуудал<br />
172<br />
Холбоо мэдээллийн хувьд нэг улсын хараат болж болзошгүй байна. http://vip76.<br />
mn/content/10068<br />
155
Бадам-Очирын Галаарид<br />
нь мэдээлэл хулгайлах, хууль бусаар ашиглах, зарах, устгах,<br />
өөрчлөх явдал юм. Монгол улсын хувьд ийм хэлбэрийн гэмт хэрэг<br />
анх 1995 онд гарсан гэж үздэг. Тэгэхэд нэгэн хувийн компанийн<br />
програмч ажлаас гарахдаа тухайн байгууллагын нууц мэдээллийг<br />
хуулбарлан авч өрсөлдөгч компанид нь зарснаар анхны цахим гэмт<br />
хэрэгтэн болж байжээ. Тэгвэл өнөөдөр хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
ажиллагсдын дунд ажлаас халагдах, хөдөлмөрийн харилцааны<br />
маргаан үүсгэх үедээ сүлжээний нууцлалыг дур мэдэн өөрчлөх,<br />
өгөдлийн санг барьцаалах, мэдээлэл худалдах зэрэг ёс зүйгүй<br />
үйлдлүүд мэр сэр гарсан нь нууц биш. Мөн ажиллагсдын техник<br />
технологийн мэдлэг дутмаг, мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангахын<br />
тулд дагаж мөрдөх стандартгүй, сүлжээний хамгаалалт сул зэрэг<br />
шалтгаанаар мэдээлэл устах, халдлагад өртөх эрсдэл их нэн байна.<br />
Дээр дурдсан бүхэн нь Монголын сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбар дахь мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудалд холбогдогч<br />
талууд анхаарал хандуулж, нарийвчилсан судалгаа хийж, сургалт<br />
явуулж, шат дараалсан арга хэмжээ авах цаг нэгэнт болсныг<br />
харуулж байна. Ингэж салбарын мэдээллийн аюулгүй байдлыг<br />
сайжруулснаар иргэд олон нийт бодитой мэдээллээр хангагдах,<br />
хүссэн мэдээллээ дуртай үедээ олж авах, хамгийн гол нь баталгаатай<br />
мэдээлэлтэй болох боломж илүү ихээр хамгаалагдана.<br />
3.2. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн тулгамдаж буй асуудлууд,<br />
шийдвэрлэх арга зам<br />
1990-ээд оноос хойш дан ганц Монгол улс төдийгүй дэлхий<br />
даяараа хэвлэл мэдээллийн салбарын асар их өөрчлөлтийг өөрийн<br />
хүсэл зорилгоос үл хамааран хүлээн авахаас аргагүй байдалд<br />
хүрээд байна. Энэ нь дэлхийн улс орнууд капиталист, социалист<br />
гэсэн хоёр системд үзэл суртлаараа хуваагдахаа больж, иргэдийн<br />
үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөг дээдлэх нь эрхэм<br />
чухаг зүйл гэдэгтэй санаа нийлэх улс орнуудын тоо жилээс жилд<br />
нэмэгдсээр байгаатай холбоотой юм. Монгол улс <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
чөлөөг хангах асуудлаар томоохон амжилт олж, Азидаа сайн<br />
жишгийн нэгээр нэрлэгдэж байгаа ч <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д<br />
тулгамдсан асуудал, сорилтууд байсаар байна. Эдгээрийг<br />
мэргэжлийн сэтгүүл зүй шинээр төлөвших үйл явц, хэвлэл<br />
156
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
мэдээллийн хэрэгсэл болоод сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл<br />
ажиллагаан дахь хараат бус байдал, өөрийн зохицуулалт, ёсзүй,<br />
ур чадвар, эрхзүйн зохицуултын асуудал гэж ангилан авч үзэж,<br />
дүн шинжилгээ хийх нь зүйтэй юм.<br />
1.Хувьсан өөрчлөгдөж байгаа сэтгүүл зүйн шинэ хандлагууд<br />
ба <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлд тулгарч буй асуудал:<br />
1980-аад оны дунд, 1990-ээд оноос эхэн үеэс хойш дэлхий даяар<br />
хэвлэл мэдээллийн салбар асар ихээр өөрчлөгдөж байгаатай шууд<br />
холбоотойгоор сэтгүүлзүйд технологийн ололт дэвшил урьд өмнө<br />
байгаагүй ихээр нөлөөлж, мэргэжлийн сэтгүүлзүй мэдээллийн<br />
технологийн түрэлтэд зохицон өөрчлөгдөх, шинээр төлөвших<br />
үйл явц өнөөдөр ид өрнөж байна. Уламжлалт сэтгүүлзүйн онол,<br />
баримтлалыг энэхүү шинэ түрлэгтэй холбоотойгоор эргэн харах<br />
хэрэгцээ шаардлага ч зүй ёсоор гарч байна.<br />
Интернет бий болж, тэр нь сэтгүүл зүйд нэвтэрснээр бүтэц,<br />
чанарыг томоохон өөрчлөлт гарлаа. Доктор Б.Болд-Эрдэнэ сэтгүүл<br />
зүйн энэхүү шинэ чиглэлийг судлаад “Интернет сэтгүүл зүй бий<br />
болсноор сэтгүүл, сонины үндсэн ялгаат байдалд өөрчлөлт гарч,<br />
нэгэн орон зайд нэгтгэгдэх болов. Интернет үйл явдал баримт,<br />
мэдээллийг эгшин зуур, шууд, эргэх холбоо бүхий технологиор<br />
олон нийтэд хүргэх боломжийг бүрдүүлэхийн хамт мэдээ болон<br />
нийтлэлзүйн бүтээлийг нэгэн зиндаа түвшинд, өөр хоорондоо<br />
уялдаа холбоотойгоор дэлгэх “орон зай”-г нээсэн юм. Мөн<br />
бичлэгийн төрөл зүйлийн ялгаа бүдгэрч, сурвалжлага, хөрөг, мэдээ,<br />
өгүүллийн хооронд “тэг хуруу зайтай” болсон нь интернет сэтгүүл<br />
зүйн онцлог” 173 гэж үзжээ. Сэтгүүл зүйд хэдийгээр ийм том өөрчлөлт<br />
гарсан ч үндсэн зорилго нь хэвээрээ үлдсэн гэж үзэж болно.<br />
“Мэдээлэл байхгүй бол сэтгүүл зүй нь нийгмийн өмнө хүлээсэн<br />
үүргээ гүйцэтгэх ямар ч арга боломжгүй. Мэдээлэл нь сэтгүүл зүй,<br />
олон нийт хоорондын амьд, хөдөлгөгч хүчин зүйл нь болж байж л<br />
нийгмийн өвөрмөц бие даасан тогтолцоо байх өргөн хүрээтэй, олон<br />
талт зорилгодоо хүрнэ” 174 гэсэн уламжлалт сэтгүүл зүйн талаар<br />
173 Болд-Эрдэнэ.Б. Интернет сэтгүүл зүй. УБ., 2009. х.13.<br />
174<br />
Прохоров.Е.П. Введение в теорию журналистики. М., 2003. с.35.<br />
157
Бадам-Очирын Галаарид<br />
профессор Е.П.Прохоровын хийсэн дүгнэлт шинэ сэтгүүл зүйн<br />
хувьд ч нэгэн адил үйлчлэх дүгнэлт юм. Мэдээллийн технологийн<br />
<strong>хөгжил</strong>тэй холбоотойгоор хэвлэл мэдээллийн салбарт гарсан асар<br />
том өөрчлөлт нь сэтгүүлзүйг илүү баялаг болгож, боломжийг<br />
нь тэлж өгсөн болохоос нийгмийн өмнө хүлээсэн үндсэн үүрэг<br />
зорилгод нь өөрчлөлт ороогүй гэдгийг олон улсын түвшинд хүлээн<br />
зөвшөөрч баталгаажуулсан нэгэн чухал баримт бичиг бол НҮБ-ын<br />
Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, НҮБ-ын Хүний эрхийн комиссор,<br />
ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий захирлын 2011 тавдугаар сарын 3-нд<br />
Дэлхийн <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний өдрийг тохиолдуулан гаргасан<br />
хамтарсан илгээлт юм. Уг илгээлтэд “Шинэ технологи болоод<br />
мэдээллийн хэрэгслүүд үзэл бодлоо илэрхийлэх урьд өмнө байгаагүй<br />
боломжийг бидний өмнө нээж өгч байна. Улам олон хүн өөрийн<br />
оронд төдийгүй хилийн чинадад мэдээллийг хамтран ашиглаж,<br />
санал солилцох боломжтой болж байна. Энэ нь уран бүтээлийн<br />
хувьд , эрүүл нийгмийн хувьд, мөн хүн болгоныг харилцан ярианы<br />
шинэ хэлбэрт татан оролцуулах таатай хөрс болж байна” 175 гэж<br />
цохон тэмдэглээд хэвлэл мэдээллийн салбар дахь хувьсгал нь үзэл<br />
бодлоо илэрхийлэх үйлдэл, хүлээх хариуцлага хоёрын тэнцвэрт<br />
байдал, ерөөсөө үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний талаар шинэ<br />
мэтгэлцээнийг бий болгож байгааг сануулсан байна.<br />
Мэдээллийн харилцааны технологийн үсрэнгүй <strong>хөгжил</strong> нь<br />
иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хил хязгааргүй болгож,<br />
мэргэжлийн сэтгүүлч, мэргэжлийн бус хүн хоёрын ялгаа заагийг<br />
бүдгэрүүлж эхлээд байна. Энэ байдал нь өнгөц харахад уламжлалт<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд хохиролтой мэт санагдаж болох ч<br />
судлаачид эсрэг дүгнэлт хийж байгаа нь “Энэ бүх байдал уламжлалт<br />
хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүдэд ашигтай нөлөө үзүүлсэн юм.<br />
Учир нь тэдний явуулж байсан зөвхөн олон түмэн рүү хандсан нэг<br />
чиглэлтэй харилцааг хоёр талын эргэх холбоотой буюу интерактив<br />
болгож өгсөн байна. Ингэснээрээ хэвлэл мэдээлэлд төвлөрсөн их<br />
эрх мэдлийн хагасыг хэрэглэгчид рүү илгээж нийгмийн харилцаан<br />
175<br />
Joint message by UN Secretary-General, UN High Commissioner for Human<br />
Rights and UNESCO Director-General on the occasion World Press Freedom Day. unmongolia.mn/web/speech030511.html<br />
158
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
дахь “эрх мэдлийг тэнцвэржүүлсэн” 176 гэж үзэж буйгаас тодорхой<br />
харагдана.<br />
Аливаа техник технологийн дэвшил нь эцсийн дүндээ<br />
төвлөрлийг бий болгож, мэргэжлийн ур чадвар, бүтээмжийг<br />
нэмэгдүүлдэг зүй тогтолтой. Харин мэдээллийн харилцааны шинэ<br />
технологиуд хэвлэл мэдээллийн салбарт нэвтэрснээр энэ зүй тогтол<br />
хэвээр хадгалагдахын зэрэгцээ бас эвдэглэх үйл явц ажиглагдаж<br />
байгаа нь уламжлалт сэтгүүлзүйд тулгамдаад буй асуудлуудаар<br />
дамжин илэрч байна.<br />
Нэгдүгээрт, сэтгүүлчид аливаа мэдээллийг хамгийн түрүүнд<br />
олж авч олон нийтэд боловсруулан түгээдэг арга хэлбэр хоцрогдож,<br />
аливаа үйл явдлын гэрч болсон ямар ч хүн бусдаас өрсөн уг<br />
мэдээллийг хил хязгааргүй түгээх боломж бий болсон нь сэтгүүлч<br />
мэргэжлийн давуу байдалд хохирол учрууллаа.<br />
Хоёрдугаарт, дурын хүн хүссэн мэдээллээ олон нийттэй<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй бөгөөд хурдтайгаар хуваалцаж, эргэх холбоо үүсгэх<br />
болсноор мэргэжлийн сэтгүүлч, редакторын хөдөлмөрийг дутуу<br />
үнэлэх, сэтгүүлчийн мэргэжил амар хялбар гэж гэнэн дүгнэлт хийх,<br />
үл тоох, мэргэжлийн стандартад сөргөөр нөлөөлөх хандлага гарч<br />
эхлэв.<br />
Гуравдугаарт, технологийн дэвшил хүний хөдөлмөрийг<br />
хөнгөвчилж, урьд өмнө нь тус тусдаа мэргэжлийн хүмүүс хийж<br />
гүйцэтгэдэг байсан ажил үүргийг нэг хүн хийх боломжтой болсон<br />
нь сэтгүүлзүйн салбарын ажил мэргэжлүүдийн ялгаа заагийг<br />
арилгаж, тэдгээр мэргэжлийг мэргэжлийн сэтгүүлчийн эзэмшвэл<br />
зохих чадварын түвшинд аваачсан нь сэтгүүлзүйд шинэлэг үзэгдэл<br />
болоод байна. Өнөөдрийн мэргэжлийн сэтгүүлч нь тодорхой<br />
хэмжээний IT мэргэжилтэн, эх бэлтгэгч, дизайнер, орчуулагч,<br />
гэрэл зурагчин, зураглаач байх хэрэгцээ шаардлага бий болж, энэ<br />
хэмжээгээр сэтгүүлч мэргэжлийн мөн чанарт өөрчлөлт гарч байна.<br />
Дөрөвдүгээрт, уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, шинэ<br />
мэдээллийн хэрэгсэл хоёр харилцан бие биенээ тэтгэж, илүү хурдтай<br />
хүчирхэг, олон талтай болсноор сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарт цогц шинэчлэл хийгдэж байна. Технологийн үсрэнгүй<br />
176<br />
Оюунгэрэл.А. Олон түмний харилцааны онол. УБ., 2009. х.23.<br />
159
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хөгжлийн үр дүнд принтмедиа эрс өөрчлөгдөж, радио телевизийн<br />
цацалт түгээлт олон хувилбартай болж, цахим технологид суурилсан<br />
нийлэгжилтийн үйл явц хүчтэй ажиглагдаж байна.<br />
Ийм нөхцөлд мэргэжлийн сэтгүүл зүйн төлөвшлийн асуудал<br />
онцгой чухал бөгөөд энэ салбарт гарч буй асар хурдтай өөрчлөлт,<br />
сорилт бэрхшээлийг хэрхэн даван туулж, зөв чиг баримжаагаа<br />
алдахгүй байх, нийгмийн ухамсрыг төлөвшүүлэх, соён гэгээрүүлэх,<br />
мэдлэгжүүлэх, мэдээлэлжүүлэх үндсэн үүргээ хэрхэн биелүүлэх<br />
нь хүндхэн даалгавар болоод байна. Энд мэргэжлийн сэтгүүлч<br />
гэдгийг зөвхөн сэтгүүлч мэргэжлийн дипломтой боловсон хүчин<br />
гэдэг явцуу утгаар хэлээгүй болно. Янз бүрийн ажил мэргэжлийн<br />
хүмүүс сэтгүүлчээр ажиллаж болох бөгөөд “гагцхүү ардчилсан<br />
нийгэм, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл, тэдгээрийн үүрэг зорилго, мөн чанарыг<br />
зөв ойлгож ухаарсан тэр төвшинд ажиллаж чадах хариуцлага,<br />
сэтгүүлчийн ёсзүй, мэдлэг мэдээлэлтэй, орчин үеийн сэтгүүлзүйн<br />
зарчим, бичлэгийн арга техник, ур чадварыг эзэмшсэн байх” 177<br />
шаардлагатай байна. Мэргэжлийн сэтгүүлч гэдгийг чухамдаа энэ<br />
байр сууринаас ойлгож, хүлээн зөвшөөрснөөр өөр мэргэжилтэй ч<br />
сэтгүүлчийн авьяастай, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үндсэн зарчмыг мөрдлөг<br />
болгож чадах, сэтгүүлчийн мэргэжлийн ёсзүйг эрхэмлэн дээдэлж<br />
чадах хүмүүс тус салбарт өргөнөөр орж ирж, шинээр төлөвшиж буй<br />
сэтгүүлзүйг илүү чадавхитай, цаг үеийн шаардлагад нийцсэн салбар<br />
болгож чадна. Өөрөөр хэлбэл энэ салбарт ажиллагсдад сэтгүүлчийн<br />
мэргэжил заавал эзэмшсэн байх шаардлага тавих биш, харин<br />
мэргэжлийн ёсзүйг дээдлэн хүндэлдэг, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үндсэн<br />
зарчмуудыг дагаж мөрдөх соёлтой, сэтгүүлзүйн бүтээгдхүүнийг<br />
стандартын түвшинд боловсруулан гаргах чадвартай эсэх дээр нь<br />
хатуу шалгуур тавих нь сэтгүүлзүйг чадавхжуулах, эрүүлжүүлэхэд<br />
сайнаар нөлөөлнө.<br />
2.Хэвлэлийн хараат бус байдал, тулгамдаж буй асуудал:<br />
Хараат бус байдал <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцооны нэн чухал<br />
бүрэлдэхүүн хэсэг, гол шалгуурын нэг болдог. Ардчилсан нийгэм<br />
дэх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн гол үүрэг нь иргэдийн мэдэх<br />
эрх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хангахад оршино гэсэн суурь<br />
177<br />
Батбаатар.Ж. Суурь сэтгүүлзүй. УБ., 2010. х.19.<br />
160
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
зарчмаас урган гардаг асуудал бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл,<br />
редакц, сэтгүүлчийн үйл ажиллагааны хараат бус байдал юм.<br />
Хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын асуудлыг хуульчлах<br />
шаардлага байдаггүй бол хараат бус байдлыг хангах асуудлыг<br />
хуулиар баталгаажуулах зайлшгүй шаардлагатай болдог. Яагаад<br />
гэвэл энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчийн эрхийн<br />
асуудал төдий биш, тэдний хараат бусаар ажиллаж, бодит<br />
мэдээллийг олон нийтэд хүргэх боломжийг хуульчлан хангах тухай,<br />
өөрөөр хэлбэл нийгмийн хариуцлагын тухай асуудал юм. Энэ нь<br />
зөвхөн төрөөс хамаардаг асуудал биш, хувийн хэвшлээс, өмчлөгч<br />
эздээс, редакцийн үйл ажиллагаанаас ч хамаарч болох асуудал<br />
учраас ийнхүү хуулиар хамгаалах хэрэгцээ гарч ирдэг.<br />
Үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомжуудаар мэдээлэл хайх,<br />
хүлээж авах, түгээх суурь эрх баталгаажсан нь эдгээр үйл<br />
ажиллагаанд хараат бус байдал зайлшгүй хэрэгтэйг тодотгож байгаа<br />
юм. Мөн Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Иргэний ба улстөрийн<br />
эрхийн тухай олон улсын пакт зэрэг олон улсын гэрээ, баримт<br />
бичгийг Монгол улс соёрхон баталсан, тэдгээрийн дотоодын хууль<br />
тогтоомжийн нэгэн адилаар дагаж мөрдөх үүрэг хүлээсэн нь хэвлэл<br />
мэдээллийн хараат бус байдлын ач холбогдлыг улам нэмэгдүүлж<br />
байна. “Мэдээлэл гэдэг бол эрх мэдэл. Мэдээллийг олон хүн эзэмших<br />
тусам эрх мэдэл тэр хэмжээгээр тархдаг. Олон нийтэд мэдээлэл<br />
хүргэх гол хэрэгсэл нь хараат бус, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээлэл юм” 178<br />
гэсэн тодорхойлолтоос мэдээлэл эрж хайх, олж авах, боловсруулах,<br />
түгээх үйл ажиллагаанд хараат бус байдал хэр чухал үүрэгтэй нь<br />
тодорхой байна.<br />
УИХ-аас 1998 онд баталсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний<br />
тухай хуульд олон нийтийн мэдээллийн агуулгад төрөөс хяналт /<br />
цензур/ тогтоохгүй, хяналт тавих байгууллага байгуулахгүй, ийм<br />
хяналтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй, төрийн байгууллага<br />
өөрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглоно<br />
гэж заасан. Энэ нь хэвлэл мэдээллийн салбар дахь төрийн оролцоог<br />
хязгаарлаж, хувийн хэвшлийн боломжийг дээд зэргээр нээж өгсөн<br />
алхам юм. Ингэж төрийн оролцоо нөлөөллийг багасгасан нь энэ<br />
178<br />
Жереми Поуп. Авилгалын эсрэг сурвалж бичиг. УБ., 2003. х.174.<br />
161
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хуулийн сайн тал боловч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчид<br />
нь эзэн өмчлөгчдийн хараат байдалд орох, тэдний сонирхол, эрх<br />
ашигт үйлчлэх нөхцлийг нээлттэй орхисон байна. Эндээс редакцийн<br />
хараат бус байдал, сэтгүүлчийн хараат бус байдал зэрэг багц асуудал<br />
урган гарч байна.<br />
Хараат бус байдлын тухай асуудлыг илүү тодорхой хөндөхийн<br />
тулд түүний эсрэг тал буюу хараат байдлын тухай эхлээд ярих<br />
хэрэгтэй болно. Хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйн бүх шатны үйл<br />
ажиллагаанд хамгийн их сөргөөр нөлөөлдөг гол хүчин зүйл бол<br />
төрөөс хараат байдал юм. УИХ-аас 1998 онд баталсан Хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар төрөөс тавих хяналтыг<br />
багасгаж, цензурыг хориглосон нь хэвлэл мэдээллийн төрөөс хараат<br />
байдлыг халсан гэсэн үг биш юм. Үндэсний аюулгүй байдалд харш,<br />
дайн тулаан, хүчирхийлэлд уриалан дуудсан, олон нийтэд түгээхэд<br />
ёсзүйн хувьд зохисгүй агуулга бүхий мэдээлэл түгээхийг төрөөс<br />
хязгаарладаг нь олон улсын жишиг юм. Шашны тэнцвэрт байдлыг<br />
хангах асуудал ч мөн үүнд хамаарна. Энд “Хэвлэлийн эрх чөлөө бол<br />
<strong>чөлөөт</strong> нийгмийн тулгуур. Гэвч <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө гэдэг ойлголт<br />
нь нийтлэлийн агуулгыг урьдчилан хянах, гэмт хэргийн агуулгатай<br />
нийтлэлийг хянах эрхийг хязгаарлах ёсгүй” 179 гэсэн Английн хуульч<br />
Уильям Блэкстоны тодорхойлолтын үзэл санаа үйлчилдэг. Төрөөс<br />
тавих хяналт нь эдгээр хязгаарлалтаас илүү өргөн хүрээтэй болсон<br />
тохиолдолд улстөрөөс хараат байдал бий боллоо гэж үздэг.<br />
Монголын өнөөгийн нөхцөлд улстөрийн нөлөө, ялангуяа эрх<br />
баригч намын нөлөө төрийн бүх шатанд мэдрэгдэж, сонгуулийн<br />
дараа ялсан нам нь төрийн ажилтнуудыг хоморголон халж, оронд<br />
нь өөрийн гэсэн хүмүүсээ ажилд оруулдаг зүй бус үйл ажиллагаа<br />
сүүлийн хэдэн сонгууль дараалан болж байгаа бөгөөд үүний сөрөг<br />
нөлөө нь хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйд ч бас тусгалаа олж, үйл<br />
ажиллагааных нь хараат бус байдалд нөлөөлж байгааг төрөөс буюу<br />
улстөрөөс хараат байдал гэж үзэж болно.<br />
Хөндөх ёстой дараагийн сэдэв бол хэвлэл мэдээллийн эдийн<br />
засгийн хараат байдал юм. ОУСХ-ны “Хэрвээ сэтгүүлчид авлига,<br />
ядуурал, айдас болгоомжлолын нөхцөлд байгаа бол тэнд <strong>хэвлэлийн</strong><br />
179<br />
Жэйн Кэртли. Хэвлэл мэдээллийн хууль. УБ., 2010. х.26.<br />
162
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
эрх чөлөө байхгүй” 180 гэсэн анхааруулга нь хэвлэл мэдээллийн<br />
эдийн засгийн чадавхи, хараат бус байдлын асуудалд ч нэгэн адил<br />
хамаатай асуудал юм. Санхүүгийн хувьд хараат хэвлэл мэдээлэл<br />
бодит утгаараа <strong>чөлөөт</strong> байж хэрхэвч чадахгүй бөгөөд томоохон<br />
зар сурталчилгаа нийлүүлэгчид, улстөр бизнесийн бүлэглэлийнхэн<br />
хараа хяналтдаа байлгаж, өөрсдийн дураар удирдан чиглүүлэх,<br />
таалал сонирхолдоо нийцсэн мэдээ мэдээлэл түгээлгэхийг оролддог<br />
нь жам ёсны үзэгдэл юм. Төрийн байгууллагууд ч гэсэн санхүүгийн<br />
сул дорой байдлыг нь далимдуулан хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
нөлөөгөө бэхжүүлэх боломжоос татгалздаггүй. Энэ байдлыг олон<br />
улсын түвшинд “Хэвлэл нь санхүүгийн хувьд бие даахгүйгээр<br />
үйл ажиллагааны хувьд бие дааж хараат бус байж чадахгүй” 181<br />
гэж 1981 онд Таллорын тунхаглалаар дүгнэсэн байдаг. Иймээс<br />
хэвлэл мэдээллийн эдийн засгийн хараат бус байдлыг хуульчлан<br />
баталгаажуулах шаардлага зайлшгүй гарч ирдэг.<br />
Редакцын хараат байдлын тухай асуудлыг авч үзэхгүйгээр хэвлэл<br />
мэдээллийн хараат бус байдлын талаар ярих боломжгүй. Редакцын<br />
хараат бус байдлын асуудал нь бизнесийн соёл, мөн салбарын<br />
онцлогоос ихээхэн хамаардаг асуудал юм. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр<br />
үйлчилж буй Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль тус<br />
салбарт хувийн хэвшил үнэмлэхүй ноёрхох боломжоор хангасан<br />
учраас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өмчлөгч буюу эздийн хүсэл<br />
зоригоос салбарын хувь заяа ихээхэн хамаарч байна.<br />
Редакцын хараат байдал гэдэг нь тухайн мэдээллийн хэрэгсэлд<br />
ажиллаж буй сэтгүүлч, редакцын мэргэжлийн үйл ажиллагаа эзэн<br />
буюу хөрөнгө оруулагчаас хамааралтайн тухай асуудал юм. Хувийн<br />
телевизийн нэгэн эзэн найзуудтайгаа өөрийнхөө сувгийг үзэж байтал<br />
эхнэрийнх нь клип цацагджээ, тэгмэгц зурагтын удирдлагаар дууг<br />
нь чангалахын оронд телевиз рүүгээ утасдаад “Наад дуугаа чангал<br />
даа” гэж хэлэн ёсоор болгожээ 182 гэх мэдээлэл хэвлэл мэдээллийн<br />
эздийн бизнесийн соёл, редакцын хараат бус байдлыг хэрхэн<br />
180<br />
ОУСХ-ны баримт бичиг. http://www.global-unions.org/+-ifj-+.html<br />
181<br />
Таллорын тунхаглал. http://www.upi.com/Archives/1981/05/18/Text-of-the-<br />
Declaration-of-Talloires-adopted-by-leaders/6298359006400/<br />
182<br />
Болор-Эрдэнэ.Э. Редакцийн хараат бус байдал. http://globeinter.org.mn/images/<br />
upld/3bolorerdene.pdf<br />
163
Бадам-Очирын Галаарид<br />
эвдэж буйн жишээ юм. Монголын хэвлэл мэдээллийн байдлыг<br />
монгол мэргэжилтнүүдээр үнэлүүлсэн “Азийн хэвлэл мэдээллийн<br />
барометр. Монгол улс 2012”-оос “”Редакцын хараат бус байдал...<br />
зэрэг тулгуур асуудлууд одоо хүртэл шийдэгдээгүй байна. Хэвлэл<br />
мэдээллийн удирдах ажилтан, эрхлэгчид эздийн өмнөөс сэтгүүлзүйн<br />
үйл ажиллагааг хянах хандлага түгээмэл байна” 183 гэж үнэлсэн<br />
бөгөөд энэ байдалд эерэг өөрчлөлт одоо хүртэл гараагүй байна.<br />
2011 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Засгийн газраас Хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг тус тусдаа<br />
боловсруулж УИХ-д өргөн барьсан бөгөөд хэлэлцүүлгийн явцад<br />
эдгээр төслийг нэгтгэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн<br />
барьсан төслийг гол болгохоор шийдвэрлэжээ. Энэ хуулийн төсөл<br />
хоёр парламент дамжсан бөгөөд 2013 оны нэгдүгээр сарын 24-нд<br />
хууль санаачлагч өөрөө эргүүлэн татав. Энэ үйл явдлын талаар<br />
тухайн үеийн мэдээллийн хэрэгсэлд “Энэ удаагийн УИХ хамгийн<br />
олон <strong>хэвлэлийн</strong> эзэдтэй учраас Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай<br />
хуулийн төсөл батлагдахгүй гэсэн яриа гарч байсан. Нөгөөтэйгүүр<br />
батлагдсан ч УИХ-д хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эзэн олон<br />
байгаа учраас сэтгүүл зүйн хараат бус байдал, сэтгүүлчийн эрх<br />
чөлөөг хамгаалсан сайн хууль гарахгүй гэж байсан юм. Олны үг<br />
ортой гэдгийг баталж, уг хуулийн төслийг санаачлагч нь өчигдөр<br />
эргүүлэн татлаа” 184 гэж тайлбарлаж байв. Энэ хуулийг батлуулахгүй<br />
байх сонирхлоо хэвлэл мэдээллийн томоохон хэрэгслийн эзэд<br />
хуулийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үеэр ил тод илэрхийлцгээж<br />
байсан бөгөөд Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын нэгдсэн холбоо<br />
нэртэй хаана ч бүртгэлгүй, урьд өмнө нь үйл ажиллагаа явуулж<br />
байгаагүй байгууллага уг хуулийн төслийг УИХ-ын чуулганаар<br />
хэлэлцэх өдрийн өдөр тутмын сонинуудад эсэргүүцсэн мэдэгдэл<br />
нийтлүүлж, УИХ-ын зарим гишүүд хэлэлцүүлгийн үеэр тэрхүү<br />
мэдэгдэлд ихээхэн ач холбогдол өгч байжээ.<br />
Тус хуулийн төслийн ажлын хэсгийг ахалж байсан УИХ-ын<br />
гишүүн М.Батчимэг энэ үйл явдлаас жил гаруйн дараа Хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэ төсөл санаачлан<br />
183<br />
Азийн хэвлэл мэдээллийн барометр Монгол Улс 2012. УБ., 2013. х.72<br />
184<br />
Шийлэгтөмөр.С. Гадаадад яваа Ерөнхийлөгч батлагдах гэж байсан <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хуулийг татлаа. http://new.mn/News/Detail?news_code=1681<br />
164
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
УИХ-д өргөн барьсан ба энэ тухайгаа “Сэтгүүл зүйг өөрөөсөө<br />
хараат байлгах боломжтой гурван үндсэн субьект нь төр, хөрөнгө<br />
оруулагч, мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй харилцагч. Үүнээс хөрөнгө<br />
оруулагч хамгийн эмзэг нь. Би өөрөө хөрөнгөө оруулсан юм чинь<br />
нөлөөлөхгүй яах юм бэ гэсэн хандлага түгээмэл байдаг. Чөлөөт<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> тухай ярьж л байгаа бол хөрөнгө оруулагч сэтгүүлчээ<br />
шууд цензурдах, юу хүссэнээ бичүүлэх, сэтгүүлч, редакцын<br />
үйл ажиллагаанд дур зоргоороо нөлөөлөх асуудлыг хязгаарлах<br />
шаардлага тавихаас өөр аргагүй. Хуучин хуулийн төсөлд хөрөнгө<br />
оруулагчид эздийн зүгээс <strong>хэвлэлийн</strong> редакцтайгаа сэтгүүл зүйн<br />
мэргэжлийн үйл ажиллагаанд нь хөндлөнгөөс шууд цензур тавихгүй<br />
байх тухай хараат бус байдлын гэрээ байгуулах 8 дугаар зүйл гэж<br />
бий. Үүн дээр л эздийн зүгээс гол эсэргүүцэл гарч байсан” 185 гэж<br />
гол эсэргүүцэл хаанаас юун дээр гарсныг тодорхой өгүүлсэн байна.<br />
Дурдагдан буй хуулийн төсөл буюу Монгол Улсын Ерөнхийлөгч<br />
Ц.Элбэгдоржоос өргөн бариад хоёр жилийн дараа буцаан татсан<br />
тэрхүү төслийн “Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын бие даасан,<br />
хараат бус байдал” нэртэй ҮIII зүйлийн 1-д “Хэвлэл мэдээллийн<br />
байгууллагын редакц нь тухайн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын<br />
үүсгэн байгуулагч, хувь нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигч нарын<br />
ашиг сонирхлоос хараат бусаар бие даан үйл ажиллагаа явуулна”,<br />
2-т “хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үүсгэн байгуулагч, хувь<br />
нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигч нь редакцын үйл ажиллагаанд<br />
хөндлөнгөөс оролцох, нөлөөлөхийг хориглоно”, 3-т “Хэвлэл<br />
мэдээллийн байгууллагын редакцын эрхлэгч нь үүсгэн байгуулагч,<br />
хувь нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигчтэй хараат бус байдлыг<br />
хангах гэрээ байгуулж, байгууллагын ёс зүйн дүрэм, дотоод<br />
журамдаа тусгах үүрэг хүлээнэ”, 4-т “Нийтлэл нэвтрүүлгийн ивээн<br />
тэтгэгч, санхүүжүүлэгч тухайн нийтлэл, нэвтрүүлгийн агуулгад<br />
нөлөөлөхийг хориглоно” 186 гэж тусгасан байжээ. Ингэж хэвлэл<br />
мэдээллийн хэрэгслийн санхүүжилт болон нийтлэлийн сонирхлыг<br />
нарийн ялгаж зааглах, сэтгүүлчид мэргэжлийн мэдээ мэдээллийг<br />
185<br />
Нарантөгс.Л. Мэргэжлийн сэтгүүл зүй л үлдэнэ. 2014.05.27. https://www.news.<br />
mn/content/print/180175<br />
186<br />
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд хараат бус байдлыг<br />
баталгаажуулах нь. www.parliament.mn/files/download/82959<br />
165
Бадам-Очирын Галаарид<br />
санхүүгийн ашиг сонирхлоос ангид бэлтгэж түгээх нөхцлийг<br />
хуульчлан баталгаажуулахаар оролдсон нь эздийн эсэргүүцэлтэй<br />
тулан эцэст нь хууль санаачлагч төслөө буцааж татахад хүрчээ.<br />
Үүний дараа УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг нарын гишүүдээс өргөн<br />
барьсан хуулийн шинэ төслийг парламент хэлэлцэх асуудлын<br />
жагсаалтад хэдэнтээ оруулсан ч учир битүүлэг шалтгаанаар<br />
хэлэлцэлгүй хойшлуулж байгаад 2016 оны сонгуулиар бүрдсэн<br />
шинэ УИХ-аас хууль санаачлагчдад нь эргүүлэн өгсөн байна.<br />
Хэвлэл мэдээлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэ төсөл ийнхүү<br />
хэдэн парламент дамжин хэлэлцэгдэхгүй байгаа нь Монголд хараат<br />
бус, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэлийг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэх сонирхол хууль<br />
тогтоогчид, улстөрийн намууд, мөн хэвлэл мэдээллийн салбарын<br />
зарим хөрөнгө оруулагчдад байхгүй байгааг нотлон харуулж байна<br />
гэж дүгнэж байна.<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар зохицуулалтгүйгээс<br />
ямар байдалд ороод байгааг “Төрийн бус хэвлэл мэдээллийн<br />
байгууллагуудын хувьд редакцын хараат бус байдлыг хангах<br />
хууль эрх зүйн болон сайн дурын зохицуулалт байдаггүй. Хэвлэл<br />
мэдээллийн эзэд, тэдний найз нөхөд, түншлэгчид болон зар<br />
сурталчилгааны орлогын эх үүсвэр болж буй этгээдүүд редакцийн<br />
агуулга, мэргэжлийн үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлөх нь түгээмэл” 187 ,<br />
“Түүнчлэн улс төрч, эрх мэдэл бүхий бусад албан тушаалтныг<br />
шүүмжилсэн материал нийтэлж, нэвтрүүлэх тохиолдолд тухайн<br />
албан тушаалтан сэтгүүлч, редакцыг шууд дарамтлах тохиолдол<br />
цөөн бус гардаг 188 гэсэн дүгнэлтээс харж болно.<br />
Энэ байдалд судлаачид редакцын хараат бус байдлыг<br />
баталгаажуулах зохицуулалтын тодорхой механизмыг санал<br />
болгож буйн нэг жишээ бол доктор М.Одмандах “Редакцын хараат<br />
бус байдлыг баталгаажуулах нэг боломж нь сонины эзэн, эрхлэгч<br />
буюу ажил олгогч, ажилтан сэтгүүлч нарын хооронд байгуулах<br />
хөдөлмөрийн гэрээ. Өнөөгийн байдлаар хөдөлмөрийн гэрээ хийж,<br />
редакцын өөрийн онцлогийг тодорхойлох ёс зүйн дүрэм журамтай<br />
187<br />
Хэвлэл мэдээллийн зохицуулалт. mongolia.mom-rsf.org/mn/translation-findings/<br />
translation<br />
188<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээ. ГИТ. 2015. х.31.<br />
166
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл цөөхөн байна” 189 гэснээс тодорхой<br />
байна.<br />
Чөлөөт хэвлэл мэдээллийн гол шалгуурын нэг болсон хараат<br />
бус байдлыг хангах асуудлыг хуульчлан баталгаажуулах хэмжээнд<br />
Монголын улстөрийн соёл төлөвшөөгүй, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарт хөрөнгө оруулсан эзэд энэхүү бизнесийнхээ нийгмийн<br />
ач холбогдол, хариуцлага, бусад бизнесээс ялгарах онцлогийг<br />
ойлгоогүй байгаа учраас хэвлэл мэдээллийн хараат байдал хэсэгтээ<br />
хадгалагдах төлөвтэй байна. Энэ нь Монгол улс <strong>хэвлэлийн</strong> бүрэн<br />
эрх <strong>чөлөөт</strong>эй орон болтол тодорхой хугацаа хэрэгтэй гэсэн үг юм.<br />
3.Мэргэжлийн ёс зүйд тулгарч буй асуудлууд:<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн явцад зайлшгүй шийдвэрлэвэл<br />
зохих бэрхшээлийн нэг болох хэвлэл мэдээллийн салбарын ажилтан,<br />
сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ёсзүйн асуудал 1980-аад оны сүүлээс<br />
илүү идэвхтэй яригдаж эхэлсэн байдаг. Эрдэмтэн Ц.Мөнхжаргал<br />
“Сэтгүүлчийн ёс суртахуун” нэртэй товхимолдоо “Сэтгүүлчийн<br />
ёс суртахууны тухай манайд боловсрогдож судлагдсан нь бага.<br />
Энэ талаар дагнаж ажилласан хүн үгүй учир энэхүү чухал ач<br />
холбогдолтой асуудал туйлын орхигдонгуй байна. Иймд уг асуудлыг<br />
эрдэмтэд, судлаачид, сэтгүүлч нийтлэлчид онцгой анхаарч,<br />
цаашид дорвитой, гүн бат үндэслэлтэй нарийвчлан судалсан эрдэм<br />
шинжилгээний бүтээл хийх хүсэл бодол төрүүлэхийн үүднээс<br />
энэхүү бяцхан өгүүллийг толилуулахын дашрамд сэтгүүлчийн ёс<br />
суртахууны асуудлыг олон талаас нь гүн гүнзгий судлах хэрэгтэй<br />
байгааг зориуд анхааруулмаар байна” 190 гэснээс үзвэл энэ сэдэв урьд<br />
өмнө нь анхаарлын гадна орхигдсон сэдэв байжээ. Үүний давхар<br />
нотолгоо нь доктор М.Зулькафилийн “Урд өмнө бараг судлагдаж<br />
байгаагүй, ерээд оноос нэлээд өндөр түвшинд яригдаж олон хүний<br />
анхааралд өртсөн асуудал бол сэтгүүлчийн ёсзүй хариуцлагын<br />
асуудал юм. Хэвлэл хянах газрыг татан буулгаж, ХМХ-ийг эрхлэн<br />
гаргах асуудлыг амар хялбар болгож, ил тод байдал, олон ургальч<br />
үзэл хэвийн үзэгдэл болсон нь юуны өмнө сэтгүүлчийн ёсзүй,<br />
189<br />
Одмандах.М. Орчин цагийн сэтгүүлзүй ба хараат бус байдал. “Сэтгүүлч”<br />
сэтгүүл. 2006. №1(24)<br />
190<br />
Мөнхжаргал.Ц. Сэтгүүлчийн ёс суртахуун. УБ., 1987. х.21-22.<br />
167
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хариуцлагын асуудалд өөрөөр хандахад хүргэсэн” 191 гэдэг дүгнэлт<br />
юм.<br />
Монголд үндэсний сэтгүүлзүй 1913 онд үүсч, улмаар<br />
социализмын он жилүүдэд хэвлэл мэдээллийн салбар тогтвортой<br />
сайн хөгжиж ирсэн атлаа сэтгүүлчийн ёсзүйн асуудлыг ийнхүү<br />
анхаарлын гадна орхиж ирсэн нь гайхмаар зүйл биш. Тоталитар<br />
дэглэмийн үед үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө<br />
хязгаарлагдмал, үзэл суртлын хатуу цагдан хяналттай учраас<br />
олон түмний үнэнийг мэдэх эрхийг дээдлэх, хүний язгуур эрхийг<br />
хамгаалах ёсзүйн хэрэгцээ байсангүй.<br />
Сэтгүүлчийн ёсзүйн зарчмыг мэргэжлийн холбооны зүгээс<br />
баталж мөрдүүлэх анхны оролдлого бол 1989 онд МСХ-ны II бүгд<br />
хурлаар хэлэлцэн сайшаасан ёсзүйн дүрэм юм. МСХ-ны хороо<br />
“Монголын сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ёсзүйн зарчим”-ын төслийг<br />
сэтгүүлчдийн салбар, уран бүтээлчид, холбогдох байгуулагуудаар<br />
хэлэлцүүлж, саналыг нь тусган МСХ-ны хорооны нарийн бичгийн<br />
дарга нарын 1989 оны хоёрдугаар сарын 23-ны өдрийн зөвлөгөөнөөр<br />
сайшааж, МСХ-ны хорооны II бүгд хуралд оруулж хэлэлцүүлэхээр<br />
шийдвэрлэсэн байна. Энэхүү баримт бичгийг боловсруулахын<br />
тулд олон улсын ижил төстэй баримт бичгүүдтэй сэтгүүлчид,<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарынхныг танилцуулах нөлөөллийн<br />
ажлыг өмнө нь хийж байсан нь “Сэтгүүлчдийн ёсзүйн олон улсын<br />
зарчим”, “Америкийн сэтгүүлчдийн ёсзүйн зарчим”-ыг “Сэтгүүлч”<br />
сэтгүүл(1989. №1)-д орчуулан нийтэлж байснаас тодорхой байна.<br />
1990 оны дөрөвдүгээр сарын 26-27-нд болсон Монголын<br />
сэтгүүлчдийн холбооны YI их хурлаас баталсан үндсэн баримт<br />
бичиг болох “Монголын сэтгүүлчдийн эрхэмлэх зарчим” нь МСХны<br />
зорилго чиглэл, үйл ажиллагааны онцлогийг зарлан тунхагласан<br />
шинжтэй боловч 6-р зүйлдээ “Сэтгүүлчид нийгмийн өмнө хүлээх<br />
хариуцлагаа ухамсарлаж, эв эеийг эрхэмлэн дээдэлж, мэргэжлийнхээ<br />
нэр төрийг өргөж, өөрөө өөртөө шүүгч байх зарчмыг тууштай<br />
баримтлана” 192 гэж оруулсан нь хараат бус байдал, нийгмийн<br />
хариуцлага, өөрийн зохицуулалтын асуудлыг анх удаагаа зарчим<br />
191<br />
Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн онолын зарим асуудал. УБ., 2012. х.83.<br />
192<br />
Монголын сэтгүүлчдийн эрхэмлэх зарчим. “сэтгүүлч” сэтгүүл. 1990. №3. х.28.<br />
168
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
болгон тунхагласнаараа үнэ цэнэтэй болжээ. Сэтгүүлчид Иргэний<br />
болон эрүүгийн хуулийн дагуу шүүхэд дуудагдах явдал ихэссэн<br />
тул МСХ 1996 онд Ёс зүйн үндэсний семинар зохион байгуулж<br />
хот хөдөөгийн сэтгүүлчдийг оролцуулсан бөгөөд “семинарт<br />
оролцогсдын ихэнх нь Монголын нөхцөлд тохирсон сэтгүүлчийн<br />
ёсзүйн нэгдсэн зарчимтай болох нь хэрэгтэй тухай онцлон ярьсан” 193<br />
байна. Дараагийн баримт бичгийг 1996 онд МСХ, МЧАСЭийн<br />
нэгдсэн их хурлаар боловсруулж баталсан байна. Г.Санчир<br />
тэргүүнтэй Монголын <strong>чөлөөт</strong> сонинуудын холбоо 2003 онд мөн<br />
Сэтгүүлчдийн ёсзүйн дүрэм баталж мөрдөхийг оролдож байв.<br />
Дөрөв дэх удаад нь 2005 оны гуравдугаар сарын 11-нд болсон<br />
МСНЭ-ийн II их хурлаас 10 зүйл бүхий ”Монголын сэтгүүлчдийн<br />
ёс зүйн зарчим”-ыг баталсан байна. “Мэдээлэл авах, үг хэлэх эрх<br />
чөлөө бол хүний үндсэн эрх гэдгийг дээдлэж, сэтгүүлчийн эрх<br />
үүргээс нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага ямагт дээгүүр байх<br />
ёстойг эрхэмлэж Монголын сэтгүүлчид дараах ёсзүйн зарчмыг<br />
өөрсдийн мэргэжлийн хэм хэмжээ хэмээн тунхаглаж байна” 194 гэж<br />
үндсэн агуулгаа тодорхойлсон энэхүү ёсзүйн зарчим нь олон улсын<br />
жишигт дөхөж очсон, IFJ-гийн “Сэтгүүлчдийн баримтлах зарчим”-<br />
ыг үндсэндээ давтсан баримт бичиг болж чадсан нь Монголын<br />
сэтгүүлчдийн хувьд мэргэжлийн ёсзүйн асуудлаар урагштай алхам<br />
хийсэн том ололт байв. Монголын сэтгүүлчид арваад жил ярьсны<br />
эцэст ийнхүү ёсзүйн зарчмаа шинэчлэн баталсан болсон боловч<br />
харамсалтай нь түүнийг хэрэгжүүлэх, уг зарчмыг зөрчигсөдтэй<br />
хариуцлага тооцох механизм байхгүй учраас амжилт олоогүй<br />
байна. Өмнөх оролдлогууд амжилт олоогүйн гол шалтгаан нь мөн л<br />
үүнд оршиж байсан байна.<br />
Монголын сэтгүүлчдийн ёсзүйн зарчим ийнхүү олон улсын<br />
жишигт ойртсон хэлбэрээр батлагдахад эрдэмтэн судлаачдын<br />
нөлөө их гэж үзэж байна. Учир нь 2004, 2005 онуудад сэтгүүлчийн<br />
ёсзүйн сэдвээр хэд хэдэн ном шил даран гарсан байна. Доктор<br />
М.Зулькафиль, Ч.Чойсамба нар 2004 онд “Сэтгүүлчийн ёс зүй”<br />
нэг сэдэвт зохиол бичсэн нь Ц.Мөнхжаргалын “Сэтгүүлчийн<br />
193<br />
Ёс зүйн семинар. “Сэтгүүлч” сэтгүүл. 1996. №2. х.12.<br />
194<br />
Үржинбадам.Д, Сумъяа.Я. Монголын сэтгүүлчдийн байгууллагын түүхэн<br />
замнал //“Монголын шилдэг нийтлэл” цуврал. XYII боть. УБ., 2011. х.169.<br />
169
Бадам-Очирын Галаарид<br />
ёс суртахуун” (1987) товхимлоос хойш гарч байгаа анхны<br />
дорвитой бүтээл байв. Судлаачид эл бүтээлдээ сэтгүүлчийн ёсзүй,<br />
хариуцлагын асуудлыг онолын үүднээс хөндөж, үнэлэлт дүгнэлт<br />
өгч, цаашид нарийвчлан судлах эхлэлийг тавьсан нь чухал ач<br />
холбогдолтой болжээ. Үүний араас Ч.Чойсамбын “Сэтгүүлчийн<br />
ёс зүйн алдаа” (2004), Н.Дариймаагийн “Сэтгүүлчийн мэргэжлийн<br />
ёсзүй” (2005), Б.Түмэнбаярын “Сэтгүүлчийн ёс зүй” (2005) зэрэг<br />
мэргэжлийн судлаачдын ном хэвлэгдэн гарснаар Монголын<br />
сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ёсзүйн асуудал судалгааны эргэлтэд<br />
орсон гэж хэлж болно.<br />
Хэдийгээр сэтгүүлчийн мэргэжлийн ёсзүйн асуудал ийнхүү<br />
анхаарлын төвд орж ирж чадсан боловч <strong>хэвлэлийн</strong> өөрийн<br />
зохицуулалтын тухай ойлголт бүрхэг байсан учраас ямар ч сайн<br />
дүрэм зарчим байгаад хэрэгжүүлэх механизм нь хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарт байсангүй. Энэ болоод дараа дараагийн сэтгүүлчдийн их<br />
хурлаар баталсан ёсзүйн зарчмууд хэрэгжилгүй цаасан дээр үлдсэн<br />
байна. Доктор Ж.Батбаатар “Үүний гол шалтгаан нь <strong>хэвлэлийн</strong><br />
өөрийн хяналт зохицуулалтын механизмыг бүрдүүлж чадаагүй,<br />
өөрөө хэлбэл тэдгээр ёсзүйн дүрмийг мэргэжлийн үйл ажиллагаандаа<br />
баримтлан хэрэгжүүлэхэд нь туслах, хяналт тавих зүй ёсны бүтцийг<br />
бүрдүүлэн ажиллуулж чадаагүй байгаатай холбоотой юм. Тэр нь<br />
чухамдаа бидний дахин хөндөн тавьж байгаа өөрийн зохицуулалтын<br />
байгууллага буюу Хэвлэлийн зөвлөл билээ” 195 гэж дүгнэсэн нь<br />
оновчтой зөв дүгнэлт болжээ. Ийм байгууллага зайлшгүй байх<br />
ёстой болсон учир шалтгааныг судлаачид нягтлаад “Өрнөдийн<br />
орнуудад <strong>хэвлэлийн</strong> ёс зүйг шүүмжлэхийн зэрэгцээ түүнийг тордож<br />
байхгүй бол хэтэрхий эрээ цээргүй болж байгааг бүх нийтээр хүлээн<br />
зөвшөөрч байсан ч сэтгүүлчийн үйл ажиллагааг хуулийн хүрээнд<br />
элдэв хязгаарлалт хийх замаар хорих нь эргээд ардчиллын үйлсэд<br />
эсрэгээр нөлөөлөх магадлалтайг бодолцож, аль аль эрх ашгийг нь<br />
хохироохгүйгээр зохицуулалт хийх арга зам хайсны дүнд хэвлэл<br />
мэдээллийн өөрийгөө зохицуулах системийг бий болгожээ” 196 гэж<br />
үзсэн байдаг.<br />
195<br />
Батбаатар.Ж. Хэвлэлийн зөвлөл ба бидний туршлага. “Хэвлэлийн өөрийн<br />
зохицуулалт” гарын авлага. УБ., 2009. х.44.<br />
196<br />
Базар.Ч. Эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүй.УБ., 2007. х.208<br />
170
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Олон улсын практикт ийнхүү хамгийн ихээр дэлгэрсэн<br />
хариуцлагын тогтолцоо болох Хэвлэлийн консул, Омбудсментэй<br />
болох хэрэгцээ шаардлага байгаа тухай яриа 1990-ээд оны тэргүүн<br />
хагасаас эхлэн Монголд яригдсан боловч тодорхой үр дүнд хүрэлгүй<br />
олон жил болсон учраас доктор Ж.Батбаатар “бидний дахин<br />
хөндөн тавьж байгаа өөрийн зохицуулалтын байгууллага” гэж<br />
дээр онцолжээ. Гэхдээ энэ хооронд Монголын хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарынхан гар хумхин суугаагүй бөгөөд асуудлын чухлыг<br />
ойлгуулах нөлөөллийн ажлууд хийгдэж, зарим нэгэн туршилт<br />
хүртэл хийж байсны баталгаа нь 2004 оны УИХ-ын сонгууль,<br />
орон нутгийн сонгууль, 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар<br />
Хэвлэлийн түр зөвлөл ажилласан явдал юм.<br />
Энд 2004 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр ажилласан Хэвлэлийн<br />
цэцийн жишээг энд ярих шаардлагатай гэж үзэж байна. МСНЭ,<br />
“Глоб Интернэшнл” ТББ, Нээлттэй нийгэм форумын хамтарсан<br />
“Чөлөөтэй бөгөөд шудрага байх нь” төслийн хүрээнд энэ цэц МСНЭийн<br />
дэргэд ажилласан байна. Цэцийн дүрмийг МСНЭ, Монголын<br />
сонины холбоо, Монголын <strong>чөлөөт</strong> сонинуудын холбоо хамтарсан<br />
хурлаараа хэлэлцэн баталсан нь тухайн үедээ зөвшилцөл, хамтын<br />
ажиллагааны том дэвшил байв. Хэвлэлийн цэц “Сонгуулийн үеэр<br />
сэтгүүлчдийн баримтлах зарчим”-даа нотолгоотой баримтад<br />
тулгуурласан тэнцвэртэй мэдээлэл түгээх, өөрийн үзэл бодлыг<br />
тулгахгүй, бусдыг уриалахгүй байх, сурталчилгаа төлбөртэй<br />
эсэхийг ялган заах, тухайн нийтлэл, нэвтрүүлгийг бүтээсэн сэтгүүлч<br />
нэрээ тавих, мэргэжлийн алдаа гаргасан бол шуурхай залруулах,<br />
ноцтой баримт илчилсэн эх сурвалжийг нууцлах зэрэг зарчмыг<br />
тусгаж өгсөн байна. Цэц нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ёсзүйтэй<br />
холбоотой гомдлыг хүлээн авч олонхоороо шийдвэрлэн, талуудыг<br />
эвлэрүүлж, шийдвэрээ олон нийтэд өөрийн зохицуулалтын<br />
зохимжтой хэлбэрээр түгээх дүрэмтэй байв. Түр цэцийн нэр<br />
дээр ирсэн 2 гомдлыг энэ дүрмийн дагуу шийдэхийн тулд 4 удаа<br />
хуралдсан байна. Түр цэцийн үйл ажиллагааг эрдэмтэн судлаачид<br />
“Энэ нь хэдийгээр зөвхөн сонгуулийн үеэр ажиллах түр хугацааны<br />
Цэц байсан ч Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэнд өөрийн зохицуулалтын<br />
хяналтын тогтолцоог бий болгох гэсэн анхны бодит оролдлого,<br />
171
Бадам-Очирын Галаарид<br />
туршилт байсан” 197 гэж үзсэн байна.<br />
МСНЭ <strong>хэвлэлийн</strong> өөрийн зохицуулалтын байнгын ажиллагаатай<br />
байгууллага байгуулах санаачлага гарган дэргэдээ Ёс зүйн хороо<br />
байгуулах тухай <strong>хэвлэлийн</strong> бага хурал 2008 оны дөрөвдүгээр<br />
сарын 24-нд хийснийхээ маргаашаас эхлэн ард нь ямар нэгэн<br />
улстөр байна гэсэн өдөр тутмын сонинуудын хардлага дайралтад<br />
өртөн амжилт олоогүй байна. Тэр үеийн өдөр тутмын сонинууд<br />
“Сэтгүүлчдийнх нь эрх ашгийг хамгаалах нэрээр эрхлэгчдийнх нь<br />
амыг үдэх зорилго нуугдаж байгаа” 198 , “Арга мухардсан ч төрөөс<br />
дэмжлэг авч болохгүй. Тэгэх аваас улстөрчдөөс хамааралтай болох<br />
нь тодорхой” 199 , “Хэн нэгэн донор байгууллага гарч ирээд энэ<br />
мөнгийг ав гэхэд нэг хэсэгтээ явах байх. Тэгвэл мөнгө дуусахад л<br />
тэр байгууллагын үйл ажиллагаа зогсоно” 200 зэргээр бичиж байснаас<br />
үзвэл Хэвлэлийн консул байгуулах цаг нь болоогүй гэсэн эргэлзээ,<br />
үүсгэн байгуулагчид нь улстөрчидтэй хэлцэл хийж мэднэ гэсэн<br />
хардлага байснаас энэ санаачлагыг хүлээж аваагүй байна.<br />
Хэвлэл мэдээлийн салбарын эзэд, сэтгүүлчдийн дунд байгаа<br />
энэ ойлголт хандлагыг өөрчлөхийн тулд <strong>хэвлэлийн</strong> өөрийн<br />
зохицуулалтын байгууллага гэж юу болох, түүний загвар, бусдын<br />
туршлага, хэрхэн байгуулах, сэтгүүлчийн ёсзүйн дүрмийг хэрхэн<br />
боловсруулах талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл бүхий гарын авлагыг<br />
“Хэвлэлийн эрх чөлөөний мониторинг ба Монголд хараат бус<br />
хэвлэл мэдэллийн эрхийг дэмжих нь” төслийн хүрээнд Нээлттэй<br />
нийгэм форумын дэмжлэгээр “Глоб Интернэшнл” ТББ бэлтгэн<br />
хэвлүүлсэн нь энэ сэдвээр сэтгүүлч редактор, эзэд, судлаачид, албан<br />
тушаалтнуудад зориулан гаргасан анхны дорвитой хэрэглэгдэхүүн<br />
болсон байна. Ийм гарын авлага гаргах болсон шалтгаанаа эрхлэн<br />
гаргагчид “Сэтгүүлчид ёсзүйн салбарт хамтран ажиллах нь<br />
197<br />
Батбаатар.Ж. Хэвлэлийн зөвлөл ба бидний туршлага. “Хэвлэлийн өөрийн<br />
зохицуулалт” гарын авлага. УБ., 2009. х.44.<br />
198<br />
Мөнгөндалай.Д. “Хэвлэлийн ёсзүйн консул” гэгчийн ард хэн нуугдаж байна вэ?<br />
“Өдрийн сонин” сонин. 2008.04.29.<br />
199<br />
Цогнэмэх.Б. Хэвлэлийн консулыг “хадны мангаа” болгомооргүй байна. “Зууны<br />
шуудан” сонин. 2008.05.06.<br />
200<br />
Мөнхмандах.М. Сэтгүүлчийн давуу чанар нь универсаль байх ёстой. “Цаг төр”<br />
сэтгүүл. 2008.<br />
172
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
өөрсдийн хууль ёсны эрхээ Засгийн газраар зөвшөөрүүлж сургах<br />
сайхан боломж билээ. Зөвхөн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл мэдээлэл л бүрэн<br />
хариуцлагатай байж чадна. Хэвлэлийн өөрийн зохицуулалт болон<br />
чанартай сэтгүүлзүйг дэмжих нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх<br />
чөлөө, үйл ажиллагааны баталгаа болно” 201 гэж тайлбарлажээ.<br />
Ийм чухал гарын авлага гарч, өөрийн зохицуулалтын байгууллага<br />
бий болгох бэлэн жорыг санал болгосон ч Монголын хэвлэл<br />
мэдээллийн салбарынхан энэ асуудлыг идэвхтэй сөхөж тавилгүй<br />
бараг зургаан жил болсонд <strong>хэвлэлийн</strong> эздийн айдас болгоомжлол<br />
ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж дүгнэж болно. Харин 2014 оны эхээр<br />
л хэвлэл мэдээллийг хууль эрхзүйн болзошгүй дарамтаас урьдчилан<br />
хамгаалах, сэтгүүлчдэд тохирсон шудрага хариуцлага хүлээлгэх,<br />
ингэснээр хэвлэл мэдээллийн салбарын нэр хүнд, иргэдийн<br />
итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэхэд өөрийн зохицуулалтын механизм<br />
онцгой ач холбогдолтой гэдгийг илүү түлхүү ярьж эхэлсэн байна.<br />
Ингэснээр 2014 оны гуравдугаар сард Хэвлэл мэдээллийн салбарт<br />
өөрийн зохицуулалтын байгууллага бий болгох, мэргэжлийн ёсзүйг<br />
хүндэтгэн хэрэгжүүлэхийг дэмжих зорилго бүхий “Медиа Консул<br />
Монголиа” клубыг хэсэг сэтгүүлч үүсгэн байгуулсан байна 202 .<br />
Олон улсын жишигт нийцсэн өөрийн зохицуулалтын байгууллага<br />
байгуулах тус клубын санаачлагыг Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл,<br />
Хэвлэлийн хүрээлэн, Глоб Интернэшнл ТББ, Монголын телевизийн<br />
холбоо, Монголын сайтын холбоо, Ил тод байдал сан, Монголын<br />
<strong>чөлөөт</strong> сонины холбоо зэрэг байгууллагууд, ikon.mn, news.mn,<br />
gogo.mn зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, МУИС, МУБИС-ийн<br />
сэтгүүлзүйн тэнхимүүд эхний ээлжинд дэмжсэн байна. Монголын<br />
сэтгүүлчдийн эвлэл, Хэвлэлийн хүрээлэн, ГИТ, DW академи,<br />
Фридрих Эбертийн сан хамтран 2014 оны есдүгээр сарын 22-24-<br />
нд “Хэвлэлийн зөвлөл байгуулах ажлын хэсгийн зөвлөгөөн”-ийг<br />
зохион байгуулсан нь өөрийн зохицуулалтын байгууллага байгуулах<br />
чиглэлд хийсэн хоёр дахь том алхам байв.<br />
Энэ үед нэгэн хүндрэл гарч ирсэн нь Монголын сэтгүүлчдийн<br />
эвлэлийн 2011 оны 12 дугаар сарын 10-нд хуралдсан XV их хурлаар<br />
201<br />
Хэвлэлийн өөрийн зохицуулалт. (Эмх. Ц.Онон). УБ., 2009. х.5.<br />
202 Сэтгүүлчид өөрийгөө хамгаалах Монголын сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн<br />
салбарын хөшүүрэгтэй болно. ikon.mn/n/4x8<br />
173
Бадам-Очирын Галаарид<br />
баталсан “Монголын сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ёсзүйн дүрэм”-ийг<br />
хэрхэх асуудал байв. Сэтгүүлчдийн ёсзүйн асуудлыг Монголын<br />
сэтгүүлчдийн эвлэл хариуцах ёстой, өөрийн зохицуулалтын<br />
байгууллагыг харьяандаа байлгах ёстой гэдэг байр суурийг тухайн<br />
үеийн МСЭ-ийн эрх барих дээд байгууллага – Гүйцэтгэх хорооны<br />
зарим гишүүд барьж байв. Гэхдээ олонхи гишүүд нь Хэвлэл<br />
мэдээллийн өөрийн зохицуулалт буюу ёсзүйн асуудал хариуцсан<br />
байгууллага нь биеэ даасан хараат бус байх ёстой гэсэн зарчмыг үйл<br />
ажиллагаандаа мөрдлөг болгож байсан бөгөөд 2014 оны 7 дугаар<br />
сарын 02-нд 01/42 тоот албан бичгийг Медиа консул клубт илгээж,<br />
хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын байгууллага байгуулах<br />
аливаа оролдлогыг хөхиүлэн дэмжих нь МСЭ-ийн эрхэм үүрэг<br />
гэж үзэж буйгаа дахин нотлоод тухайн онд хуралдах ээлжит их<br />
хурлаараа асуудлыг шийднэ гэдгээ амласан байна. Улмаар МСНЭ<br />
нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн эрх ашгийг хамгаалан ажиллана,<br />
салбарын ҮЭ, өөрийн зохицуулалтын байгууллагын хараат бус<br />
байдлыг хүндэтгэн хамгаална гэдгээ 2015 оны нэгдүгээр сарын 30-<br />
нд болсон 16 дугаар их хурлаараа хэлэлцэн шийдэж, сэтгүүлчийн<br />
ёсзүй, мэргэжлийн хэм хэмжээг сахиулах чиг үүргээс татгалзсан<br />
нь Монголын хэвлэл мэдээллийн зөвлөл, <strong>хэвлэлийн</strong> өөрийн<br />
зохицуулалтын шинэ тулгар байгууллагыг дэмжсэн алхам болжээ.<br />
Монголын сэтгүүлчдийн төв байгууллага ийм шийдэл гаргаагүй<br />
бол Хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн ёсзүйн дүрэм зарчим нэгдмэл<br />
байж чадахгүй, өөрийн зохицуулалтын байгууллага бий болоход<br />
хүндрэлтэй нөхцөл үүсэх байв.<br />
2015 оны нэгдүгээр сарын 28-нд Хэвлэл мэдээллийн ёсзүйн<br />
зөвлөлийг үүсгэн байгуулах чуулган болж 203 , 15 гишүүнтэй<br />
Удирдах зөвлөл, 30 гишүүнтэй хоёр хороо бүхий Ёсзүйн<br />
зөвлөлийг байгуулсан байна. Ингэснээр олон жил яригдсан өөрийн<br />
зохицуулалтын байгууллагаа сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн<br />
байгуулагад ажиллагсад олон улсын жишгээр сайн дурын үндсэн<br />
дээр байгуулж, сэтгүүлчдийн ёсзүйн төлөвшлийг хөгжүүлж, хэвлэл<br />
мэдээллийн нэр хүндийг дээшлүүлэх, хариуцлагын тогтолцоог<br />
бий болгох талаар идэвхтэй ажиллаж эхэлжээ. Хэвлэл мэдээллийн<br />
203<br />
Дэлгэр.Л. Хэвлэл, мэдээллийн ёсзүйн зөвлөлийг байгууллаа. 2015.01.28. eagle.<br />
mn/content/read/27971.htm<br />
174
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
өөрийн зохицуулалтын байгууллага ийнхүү бий болсон нь хуулийн<br />
зохицуулалт нэрийн дор дарамт цагдалт бий болох эрсдлээс салбараа<br />
хамгаалсан, мэргэжлийн ёсзүйн зөрчлийг хязгаарлан хэрэглэгчдээ<br />
хамгаалсан, хамгийн гол нь хүний суурь эрх болох үнэнийг мэдэх<br />
эрхийг дээдэлсэн чухал алхам болсон байна.<br />
Гэвч хэвлэл, мэдээллийн ёсзүйн зөвлөл байгуулагдсанаар<br />
салбарын ёсзүйн асуудал шийдэгдчихгүй, нэгэнт чиг баримжаагаа<br />
алдаж, ёсзүйн доройтолд орсон тогтолцоо эрүүлжихэд тодорхой<br />
хугацаа хэрэгтэй нь хэвлэл мэдээллийн салбарын өнөөгийн<br />
байдлаас тодорхой харагдаж байна. “Сэтгүүлчид өөрийн эрхээ<br />
хэтрүүлэн ойлгох, ёсзүйн хэм хэмжээгээ мэдэхгүй байх, өөрсдийгөө<br />
дөрөвдэх засаглал гэж эндүүрэн захирч засаглах, хүчлэх, сүр<br />
үзүүлэх оролдлого хийх, ёс суртахууны хамгийн энгийн хэмжүүрт<br />
ч тэнцэмгүй ёс бус үйлдэл гаргах явдал түгээмэл байгаа нь хэвлэл<br />
мэдээллийн эрх чөлөөг сэтгүүлчид өөрсдөө боомилох, мэргэжлийн<br />
нэр хүндээ унагаах үндэслэл болж байна” 204 гэж 2012.11.06-ны өдөр<br />
Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимд зохион байгуулагдсан<br />
“Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай” хуулийн төслийн<br />
хэлэлцүүлгийн илтгэлд дурдагдаж байсан ёсзүйн дутагдлууд<br />
өнөөдөр ч амь бөхтэй оршсоор байна.<br />
Гэхдээ Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар өөрийн<br />
зохицуулалтын байгууллагатай болсон, сэтгүүлчдийн мэргэжлийн<br />
ёсзүйн асуудлыг тэргүүн зэрэгт гаргаж ирсэн, оюуны өмч,<br />
зохиогчийн эрхийг дээдлэх соёл хэвшиж эхэлж байгаа зэрэг нь<br />
сүүлийн таван жилд хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлзүйн салбарт гарсан<br />
том дэвшил гэж үзэж байна.<br />
4.Эрхзүйн зохицуулалтын хүрээнд тулгамдаж буй асуудлууд:<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар сүүлийн хорь гучаад<br />
жилд асар хурдтай хөгжсөн боловч хууль эрхзүйн зохицуулалт<br />
сул, боловсронгуй бус байгаа нь анхаарал татах асуудал мөн.<br />
Ардчиллын гол хэмжүүр болсон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө<br />
нь нэг талдаа эрх чөлөө, нөгөө талдаа хариуцлага гэдгийг монголчууд<br />
нийтээрээ ойлгоход нэлээд хугацаа шаардагдсан. Тэр хооронд<br />
204<br />
Галаарид.Б. Сэтгүүлчийн мэргэжлийн нэр хүнд, хариуцлага, ёсзүй. https://www.<br />
news.mn/?id=122333<br />
175
Бадам-Очирын Галаарид<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөг хязгааргүй, онцгой эрх чөлөө гэж үзэх буруу<br />
ойлголт төлөвшиж хэвлэл мэдээллийн салбарынхан хууль эрхзүйн<br />
аливаа зохицуулалтад дургүй, ихээхэн эмзэглэж, хардаж хүлээж<br />
авдаг байдал бий болсон, хууль тогтоогчид хэвлэл мэдээллийнхний<br />
зоргоороо байдлыг хөндөж өөртөө эрсдэл дуудахаас зайлсхийн<br />
хийвэл зохих эрхзүйн зохицуулалтыг хүртэл хойшлуулсар ирсэн<br />
нь энэ салбарт буруу соёл тогтох, түүнийгээ байх ёстой зүйл гэж<br />
хүлээж авахад хүргэсэн байна. Гэтэл татвар, гааль, байгаль орчин<br />
зэрэг салбаруудын эрхзүйн зохицуулалт энэ хооронд харьцангуй<br />
хурдтай хийгдэж, олон улсын нийтлэг жишигт нийцсэн хууль<br />
эрхзүйн тогтолцоотой болж чадсаны үр дүн нь амьдрал дээр тод<br />
мэдрэгдэж байна. Харин хэвлэл мэдээллийн салбар хуулийн нарийн<br />
зохицуулалт хийх, ойлголтын зөрүүгээ арилгаж нэг мөр болгох<br />
асуудлууд асар их хуримтлагдсан, эрхзүйн зохицуулалт талдаа<br />
хамгийн хоцрогдсон, ярвигтай салбарын нэг болж хувираад байна.<br />
Эдгээрээс хамгийн их яригддаг ч шийдвэрлэж чадахгүй байгаа,<br />
хууль болон эрхзүйн бусад актуудаар зайлшгүй зохицуулбал зохих<br />
дараах асуудлууд байна. Үүнд:<br />
Нэгдүгээрт, 1998 оны “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай<br />
хууль”-ийг шинэчлэх хэрэгцээ шаардлага байгааг хаа хаанаа хүлээн<br />
зөвшөөрдөг ч 2010 оноос хойш гурван төсөл өргөн баригдаж, гурван<br />
парламент дамжаад батлагдалгүй орхигдсон нь энэ хуулийг сонирхогч<br />
талуудын өөр өөр ашиг сонирхлоос хамааралтай байна. Энэ хууль<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарын эрхийг баталгаажуулсан суурь хууль,<br />
салбарын “Үндсэн хууль” байдаг учраас үүнийг батлахгүйгээр тус<br />
салбарт эрхзүйн зөв зохицуулалт хийх боломжгүй юм. Энэ суурь<br />
хуулиар үндсэн эрхүүдийг нь баталгаажуулж өгдөг, зохицуулалт<br />
хязгаарлалтыг дагалдах бусад хууль, эрхзүйн актуудаар тогтоож<br />
өгдөг нь олон улсын жишиг юм. Гэтэл Монголын парламент байж<br />
болох бүх хориг хязгаарлалтыг энэхүү суурь хуулинд суулгах гэж<br />
оролддогийн нэг жишээ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн<br />
барьсан хуулийн төслийг УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын<br />
хороогоор 2013 оны нэгдүгээр сарын 16-нд хэлэлцэхэд УИХын<br />
дарга З.Энхболд “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлч<br />
мэдээллээ нийтэд түгээхийн өмнө тухайн мэдээлэлд хөндөгдөж<br />
176
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
байгаа этгээдээс лавлагаа авах үүрэг хүлээнэ” 205 гэсэн заалт нэмэх<br />
санал оруулж байсан явдал юм. Иймд Хэвлэл мэдээллийн эрх<br />
чөлөөний тухай хуулийг үндсэн эрхүүдийг баталгаажуулах хууль<br />
гэдэг агуулгаар нь боловсруулан батлах хэрэгцээ шаардлага байна.<br />
Хоёрдугаарт, сэтгүүлчийн мэдээллийн нууц эх сурвалжийг<br />
хамгаалах эрхийг хуульчлах асуудлаар 1990-ээд оноос ярьсан<br />
боловч өнгөрсөн хугацаанд ямар ч ахиц гарсангүй. Гэтэл нэрээ<br />
нууцлах зарчмыг хүлээн зөвшөөрсөн анхны захирамж Шведэд<br />
1766 онд гарснаас хойш дэлхийн 100 гаруй орон сэтгүүлчийн<br />
эх сурвалжийг хамгаалах эрхзүйн зохицуулалт хийгээд байна.<br />
Ингэхдээ Испани, Португал, Латин америкийн орнуудын бараг тал<br />
хувь нь Үндсэн хуулиараа, Швед, Австри зэрэг орнууд Хэвлэлийн<br />
тухай хуулиар, Бельги Эх сурвалж хамгаалах тухай хуулиар, Франц,<br />
Перу Эрүүгийн болон иргэний процессийн хуулиараа тус тус<br />
баталгаажуулсан байна. Дэлхийн олон орон ийнхүү сэтгүүлчийн эх<br />
сурвалжаа хамгаалах эрхэд онцгойлон ач холбогдол өгдөг нь үзэл<br />
бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг дээдэлж, хэрэг зөрчил, буруу үйл<br />
ажиллагаатай холбоотой мэдээллийг олон нийтэд хүргэх сувгийг<br />
<strong>чөлөөт</strong>эй байлгах нэг арга зам гэж үздэгтэй холбоотой юм.<br />
Сэтгүүлчид мэдээллийн эх сурвалжаа нууцлах асуудлыг<br />
хуульчлуулахыг хүсдэг нь өөрсдөдөө онцгой эрх, давуу байдал<br />
бий болгох гэсэн хүсэл биш, харин нууц мэдээлэл өгдөг хүмүүсээ<br />
хамгаалахын үүднээс ийм шаардлага тавьдаг. Сэтгүүлчдийг ингэж<br />
хуулийн хамгаалалтад оруулах хэрэгцээ шаардлага нь “олон<br />
нийттэй, сэтгүүлчидтэй ярилцсаныхаа төлөө ноцтой үр дагавар<br />
бүхий эрсдэлтэй тулгарч буй тэр мэдээлэгчийн өмнө хүлээсэн<br />
үүрэг гэж үздэг. Ингэхгүй бол мэдээлэл нууц болж, ямагт мэдээлэл<br />
хүсдэг олон нийтийн хэрэгцээг хангаж чадахаа болино. Хэрэв нэг л<br />
мэдээлэгчийн нууц байдал алдагдвал чухал мэдээлэлтэй өөр хүмүүс<br />
сэтгүүлчдэд хандахыг хүсэхээ болино” 206 гэдгээр тайлбарлагддаг.<br />
Монгол Улсын тухайд мэдээллийн эх сурвалжийг хамгаалах<br />
хууль тогтоомж байхгүй. 2005 онд батлагдсан Олон нийтийн радио<br />
205<br />
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг анхны хэлэлцүүлэгт<br />
бэлтгэсэн тухай Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлт. 2013.01.16.<br />
х.8.<br />
206<br />
Сэтгүүлчийн мэдээллийн нууц эх сурвалжийг хамгаалах нь. УБ., 2008. х.31.<br />
177
Бадам-Очирын Галаарид<br />
телевизийн тухай хуулийн 34-ийн 2-т “Гэмт хэргээс урьдчилан<br />
сэргийлэх, нийтийн ашиг сонирхол хөнлөглсөн гэж шүүх үзэж ил<br />
болгосноос бусад тохиолдолд олон нийтийн радио, телевизийн<br />
ажилтан мэдээллийн эх сурвалжийг нууцлах эрхтэй” гэж заасан<br />
нь одоогоор эх сурвалжийг нууцлах асуудлыг хуульчилсан анхны<br />
бөгөөд цорын ганц тохиолдол боловч энэ нь зөвхөн олон нийтийн<br />
радио, телевизийн сэтгүүлчдэд л хамаатай гэдгээрээ явцуу заалт<br />
юм. Харин Монголын хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын<br />
байгууллага болох Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлөөс гаргасан “Хэвлэл<br />
мэдээллийн ёсзүйн зарчим”-д “Мэдээллийн нууц эх сурвалжаа<br />
чандлан хамгаална” гэсэн заалт байгааг Монголын нийт сэтгүүлчдэд<br />
хамаатай түгээмэл үйлчлэх баримт бичиг гэж үзэж болно. Гэхдээ<br />
ёсзүйн ийм хэм хэмжээнүүд нь хууль зүйн хүчин чадлын хувьд<br />
шүүхэд хамгаалалт болж чаддаггүй учраас сэтгүүлчийн мэдээллийн<br />
эх сурвалжийг нууцлах эрхийг бусад орнуудын нэгэн адил хуулиар<br />
баталгаажуулж, “Сэтгүүлчийн нууц эх сурвалжийг хамгаалах тухай<br />
хууль” батлан гаргах хэрэгцээ шаардлага байсаар байна.<br />
Гуравдугаарт, редакц, сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл<br />
ажиллагааны хараат бус байдлыг хуульчлан баталгаажуулах<br />
асуудал нээлттэй хэвээр байна. Өрнөдийн сэтгүүлзүйд дагаж<br />
мөрддөг “Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> арван номлол”-ын 3-т “Хэвлэл эдийн<br />
засаг ба нийтлэлийн сонирхлыг хооронд нь хатуу зааглах... Хөрөнгө<br />
оруулагч ч гэсэн шүүмжлүүлж болох бөгөөд түүний таалалд<br />
тохирсон нийтлэлийн чиглэлийг баримталж болохгүй” гэсэн зарчим<br />
Монголын өнөөгийн сэтгүүлзүйгээс харагдахгүй байна.<br />
Сэтгүүлч, редакц, эзэд хоорондын харилцааны эрхзүйн үндсийг<br />
хуулиар тодорхойлох, сэтгүүлч редакцийн бие даасан, хараат бус<br />
байдлыг хамгаалах хэрэгцээ шаардлагыг бий болгож буй нөхцөл<br />
шалтгааныг судлаач М.Батсуурь судалж үзээд “Монгол улсад<br />
редакцийн хараат бус байдлыг хангах эрх зүйн орчинг хангалтгүй<br />
буюу нэг талаас өмчлөгч, нөгөө талаас сэтгүүлчийн хоорондын<br />
үйл ажиллагаа, харилцан хүлээх үүрэг, реклам болон төлбөрт<br />
нэвтрүүлгээс сэтгүүлчийн мэргэжлийн нэвтрүүлгийг зааглан<br />
хамгаалах асуудал, сэтгүүлч, редакци болон өмчлөгчийн хамтын<br />
маргааныг зохицуулах зорилготой гуравдагч этгээд (омбудсман)-<br />
ийн эрх зүйн байдал, маргааныг шийдвэрлэх журам зэрэг олон<br />
178
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
асуудал хуулийн гадна орхигджээ. Иймээс өмчлөгчөөс сэтгүүлчийн<br />
үйл ажиллагаанд хутгалдан орох, хяналт тавих, цензурдэх боломж<br />
нээлттэй бөгөөд ихэнх телевиз нь ямар нэгэн улс төрч, бизнеcмений<br />
өмч, улмаар зөвхөн тухайн хүний үйл ажиллагааг сурталчилж,<br />
иргэдэд хэт нэг талыг барьсан, бодит бус мэдээллийг тараах явдал<br />
түгээмэл байна. Тухайн байгууллагад ажиллаж буй сэтгүүлч,<br />
хэвлэл мэдээллийн ажилтан нь зөвхөн удирдлагаас зөвшөөрсөн,<br />
зааварчилсан мэдээллийг нийтэлж, ингэснээр өөрсдийн мэргэжлийн<br />
үйл ажиллагааг хараат бусаар явуулах боломж хязгаарлагдсан<br />
байна” 207 гэж 8 жилийн өмнө (2010) дүгнэж байсан нь өнөөгийн<br />
байдалтай яв цав нийцэж байгаа нь дурдсан хугацаанд энэ чиглэлээр<br />
ахиц дэвшил гараагүйг нотолж байна.<br />
Редакц, сэтгүүлчийн үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг<br />
мэргэжлийн ёсзүй буюу соёлын түвшинд шийдэж болох<br />
асуудал мэтээр авч үзэх нь учир дутагдалтай бөгөөд хуульчлан<br />
баталгаажуулж байж л үр дүнд хүрдэг. Ийм тогтолцоо бий болгох<br />
санал санаачлага нь хэвлэл мэдээллийг өөрсдийн эрхшээлдээ хараат<br />
байлгах хүсэл сонирхолтой нийгмийн тэр хэсгийн зүгээс хүчтэй<br />
эсэргүүцэлтэй тулгардаг учраас 2011 оноос хойш УИХ-д өргөн<br />
барьсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслүүд<br />
амжилтад хүрээгүйн бас нэг шалтгаан нь болсон байна.<br />
Дөрөвдүгээрт, хэвлэл мэдээллийн салбарын <strong>хөгжил</strong>д тулгарч<br />
буй асуудлуудыг шийдвэрлэхтэй холбоотой эрхзүйн гол гол акт,<br />
баримт бичгүүд байхгүй, эсвэл бодит амьдралтай зөрчилдөж<br />
байгаа нь түгээмэл байна. Тухайлбал, хэвлэл мэдээллийн хэт<br />
төвлөрлийг тусгайлан зохицуулдаг хууль эрхзүйн зохицуулалт<br />
байхгүйгээс тус салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг зарим компаниуд<br />
монопольдож байгааг телевиз радиогийн олон сувгийн үйлчилгээг<br />
хиймэл дагуулаар дамжуулах үйлчилгээ эрхэлдэг ДиДэш ТВ<br />
ХХК, шуудангийн салбарт давамгайлагч Монгол Шуудан ТӨХК,<br />
интернэтийн бөөний урсгал үйлчилгээний зах зээл дэх “Жемнет”<br />
ХХК зэрэг байгууллагын жишээнээс харж болно.<br />
Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад тусгай зөвшөөрөл<br />
олгох, тэднийг бүртгэх үйл ажиллагаа Засгийн газарт харьяалагддаг<br />
207<br />
Батсуурь.М. Редакцийн хараат бус байдал. УБ., 2010. х.12<br />
179
Бадам-Очирын Галаарид<br />
учраас улстөрөөс хараат байх магадлал өндөр байгаа нь ХХЗХ-ноос<br />
тусгай зөвшөөрөл авдаг телевизүүд гэхэд л тус хорооны удирдлагын<br />
бүтцээс хамаараад “МАХН эрх барьж байх үед энэ намд талтай<br />
сувгууд байгуулагдсан бол дараагийн дөрвөн жилд нь буюу 2004-<br />
2008 оны эвслийн засгийн газрын үед голчлон Ардчилсан намын<br />
байр суурийг дэмждэг зүтгэлтнүүд тусгай зөвшөөрөл авч сувгаа<br />
нээсэн” 208 гэдэг мэдээллээс тодорхой харагдаж байна.<br />
Төрөөс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд аливаа төрлийн цагдан<br />
хяналт хэрэгжүүлэхийг хуулиар хориглосон ч мэдээллийг<br />
шүүлтүүрдэх, технологийн хязгаарлалт хийх зэрэг шинэ төрлийн<br />
цагдан хяналт бий болох эрсдлээс сэргийлэх, олон нийтийн<br />
мэдээллийн эх сурвалж болсон онлайн сэтгүүлчдийг хамгаалах<br />
талаар хууль эрхзүйн баталгаа алга байна. Өөр орнуудын Засгийн<br />
газар, үндэстэн дамнасан корпорациудын эрхшээл, нөлөөллөөс<br />
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг хамгаалах эрхзүйн орчныг<br />
бүрдүүлэх асуудал анхаарлын гадна байна.<br />
“Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тухай хууль”, “Контентын<br />
тухай хууль”, “Өргөн нэвтрүүлгийн тухай хууль” зэрэг салбарын<br />
эрхзүйн зохицуулалтад чухал үүрэгтэй олон хууль үгүйлэгдэж<br />
байгаа ч хуулийн төсөл боловсруулах, өргөн барих асуудал янз<br />
бүрийн шатанд саатаж, улстөрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөх<br />
бүрийд хууль тогтоогчдын зүгээс асуудалд хандах хандлага хувирч<br />
байгаа нь Монголын сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарт хууль,<br />
эрхзүйн таатай орчин бий болтол ихээхэн хугацаа шаардлагатайг<br />
харуулж байна.<br />
Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхийн зэрэгцээ дэлхий нийтийн чиг<br />
хандлагыг даган олон нийтийн харилцаа, сэтгүүл зүйн салбарт<br />
үүссэн дараах нөхцөл байдлыг харгалзан дараах бодлогын арга<br />
хэмжээг бид авч хэрэгжүүлэхийг санал болгож байна.<br />
Шийдвэрлэх арга зам<br />
Монголд нэгэнт бий болсон <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо,<br />
түүний төлөвшлийн асуудлыг судлах явцад хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэл, редакц, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааны хараат<br />
208<br />
Legal Assessment of Laws affecting media in Mongolia. mongolia.mom-rsf.org/<br />
uploads/tx_lfrogmom/documents/11-243_import.pdf<br />
180
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
бус байдал баталгаажаагүй, соёл болж хэвшээгүй, мэргэжлийн<br />
ёс зүйн асуудал нэн хурц, мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудал<br />
анхаарлын гадна үлдсэн, эрх зүйн зохицуулалт дутмаг, салбарын<br />
ажиллагсдын нийгмийн асуудал орхигдсон нь сул тал болж байна.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> тогтолцоо хөгжсөн улс орнуудын туршлага,<br />
НҮБ-аас хүн төрөлхтний хөгжлийн төлөө тавьж буй зорилго<br />
зорилт, медиа орчны хөгжлийн өнгө аяс зэрэг олон хүчин<br />
зүйлийг харьцуулсны үндсэн дээр Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
тогтолцоонд илэрч буй дээрх дутагдлуудыг засахын тулд дараах<br />
макро түвшний бодлогыг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй юм. Үүнд:<br />
Нэгдүгээрт, 2030 он хүртэл дэлхийн улс орнуудын баримтлах<br />
хөгжлийн үндсэн концепц болох Тогтвортой хөгжлийн бодлогын<br />
үзэл санааны хүрээнд Монгол Улсын төр, Засгийн газраас <strong>чөлөөт</strong><br />
<strong>хэвлэлийн</strong> төлөвшлийг дэмжихийн тулд урт болон дунд хугацаанд<br />
баримтлах бодлогоо нарийвчлан тодорхойлж, Үндэсний сэтгүүлзүй,<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарын хөгжлийн үзэл баримтлалыг батлан,<br />
төрөөс энэ салбарын чадавхийг дээшлүүлэх талаар системтэй<br />
бодлого хэрэгжүүлэх.<br />
Хоёрдугаарт, олон нийтийг иргэдийн мэдэх эрх, үзэл бодлоо<br />
илэрхийлэх эрх, <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний талаар суурь ойлголттой<br />
болгох, олон ургальч үзлийг хүндэтгэх соёлд сургах, мэдээллийн<br />
урсгал дундаас хэрэгтэй, чухал мэдээллийг олж ашиглах чадвартай<br />
болгохын тулд боловсролын бодлогод цэцэрлэг, сургуулийн<br />
наснаас эхлэн ирээдүйн медиа хэрэглэгчийг бэлтгэх асуудлыг<br />
тусган хэрэгжүүлэх. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн<br />
бичиг үсгийн боловсрол(media and information literacy)-ыг<br />
хөгжүүлэх төрийн бодлого, түүнийг дагалдсан цогц арга хэмжээг<br />
авч хэрэгжүүлэх.<br />
Гуравдугаарт, Сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарын<br />
мэргэжлийн холбоо нь үндэсний хэмжээнд ганц байх асуудлыг<br />
хуульчилж, тэрхүү холбоо нь сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслийн ажилтнуудын мэргэжлийн стандартын доод хэмжээг<br />
тогтоодог, зэрэг олгодог, мэргэжлийн болон ёсзүйн алдаа дутагдалд<br />
нь хариуцлага тооцдог, салбарын бодлогыг тодорхойлдог, гадаад<br />
дотоодод салбараа төлөөлдөг тогтолцоог бий болгох зэрэг болно.<br />
181
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Практик зөвлөмж<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong>д нөлөөлж буй<br />
зарим хүчин зүйл, тулгамдаж буй асуудлыг судалсны үндсэн дээр<br />
тодорхойлсон шийдвэрлэх арга замуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд<br />
дараах практик зөвлөмжүүдийг санал болгож байна. Үүнд:<br />
- Иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийг бататгахын тулд улстөрийн орчин нөхцлөөс үл хамааран<br />
Монголын төрөөс урт хугацаанд тогтвортой баримтлах үндсэн<br />
бодлогыг баталгаажуулан мөрдөх;<br />
- Сэтгүүлзүй, хэвлэл мэдээллийн салбарт хууль эрхзүйн<br />
таатай орчин бий болгох, зохицуулалтыг сайжруулах бүх талын<br />
санаачлагыг дэмжиж, хууль тогтоох байгууллагаас эдгээр асуудалд<br />
хандах хандлага улстөрийн тухайн үеийн байдлаас үл хамааран<br />
тогтвортой байх нөхцлийг хангах;<br />
- Сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарын чадавхийг<br />
нэмэгдүүлэх үүрэг зорилго бүхий тусгай сан байгуулж, зардлыг<br />
улсын төсөв, бусад эх үүсвэрээс бүрдүүлэн олон нийтийн<br />
хөндлөнгийн хяналт дор ажиллуулдаг механизм бий болгох;<br />
- Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халтай шийдвэрүүдийг<br />
төрөөс гаргах, шинэ төрлийн цагдан хяналт бий болохоос урьдчилан<br />
сэргийлэх ажлыг системтэй зохион байгуулах;<br />
- Сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарын мэргэжилтэн<br />
бэлтгэдэг их, дээд сургууль, тэнхмүүд, эрдэмтэн судлаачдын үйл<br />
ажиллагааг дэмжсэн тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдийг Засгийн газраас<br />
тогтмол нээлттэй сонгон шалгаруулж хэрэгжүүлэх;<br />
- Хэвлэл мэдээлэл, олон нийтийн харилцааны онолын шилдэг<br />
бүтээлүүдийг орчуулан хэвлэх ажлыг бүх талаар дэмжих;<br />
- Сэтгүүл зүй судлалыг цогц бодлогоор тал бүрээр дэмжиж,<br />
судалгаа хийх, онолын сурах бичиг, гарын авлага, ном товхимол<br />
бичиж хэвлүүлэх ажилд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх механизм бий<br />
болгох;<br />
- Мэдээллийн бичиг үсгийн боловсрол олгох үндэсний хөтөлбөр<br />
боловсруулж хэрэгжүүлэх, иргэдэд мэдээллийн чанарыг үнэлж, зөв<br />
сонгох, ашиглах чадвар суулгах;<br />
- Хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг<br />
байгууллагууд чанартай мэдээллийн хэрэгслүүдтэй хамтран медиа<br />
182
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
боловсролыг дэмжих аян өрнүүлж, төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх;<br />
- ЮНЕСКО-гийн Мэдээлэл, харилцаа, холбооны хөгжлийн<br />
хөтөлбөрийн (IPDC), Бүх нийтийн мэдээллийн хөтөлбөр (IFAP),<br />
НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн зорилт 2030 (SDGs) зэрэг дэлхий<br />
нийт, олон улсын хэмжээнд хэрэгжүүлж буй бодлого, зорилттой<br />
үндэсний сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарын хөгжлийн<br />
бодлогыг уялдуулах;<br />
- ЮНЕСКО-гийн Мэдээлэл харилцааны хөгжлийн хөтөлбөрийн<br />
хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтэд тулгуурлан<br />
Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээг тогтмол хийж,<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний байдлаа хянаж байх;<br />
- Барууны орнуудын сэтгүүл зүйн сургалтын хөтөлбөрүүд,<br />
ЮНЕСКО-гоос гаргасан “Хөгжиж буй болон ардчилал дэлгэрч буй<br />
орнуудад зориулсан сэтгүүлзүйн боловсролын загвар хөтөлбөр”<br />
зэргээс Монголын онцлогт тохирох, хэрэгтэйг нь сонгох замаар<br />
сэтгүүл зүйн мэргэжлийн сургалтын хөтөлбөрийг баяжуулах,<br />
ЮНЕСКО-гоос 2017 онд дэлхийн улс орнуудад санал болгосон<br />
сэтгүүл зүйн боловсролын ирээдүйн хөгжлийн загварыг ерөнхий<br />
чиг баримжаагаа болгох;<br />
- Салбарын чадавхийг нэмэгдүүлэхийн тулд мэргэжлийн холбоо<br />
үндэсний хэмжээнд ганц байх, нэгдмэл бодлогоор хөгжих асуудлыг<br />
хуульчлах;<br />
- Сэтгүүлчид мэргэжлийн зэрэг олгох, мэргэжлийн болон<br />
ёсзүйн алдаа дутагдалд нь хариуцлага тооцдог байх эрхийг энэхүү<br />
мэргэжлийн холбоонд олгох;<br />
- Сэтгүүл зүйн салбар, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд ажиллагсдын<br />
мэргэжлийн орчин үеийн шаардлагын доод хэмжүүрийг тогтоосон<br />
стандартыг бий болгож мөрдүүлэх;<br />
183
ДҮГНЭЛТ<br />
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, төлөвшлийн асуудлыг<br />
сэтгүүл зүйн түүхэн уламжлал, <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл үүсч хөгжих нийгэм<br />
түүхийн урьдач нөхцөл шалтгаан, үүсч бий болсон онцлог хийгээд<br />
хөгжлийн үе шат, үйл явцыг судлаад дараах дүгнэлтүүдэд хүрлээ.<br />
1. Манжийн дарлал, харь гүрнүүдийн түрэмгийлэл дор 200 гаруй<br />
жил эрх чөлөөгүй байсан Монголд эрх чөлөөг эрхэмлэх хүсэл зориг,<br />
тэмцэл, үйл хэрэг ил далд өрнөхийн хэрээр ХIХ зууны төгсгөл, ХХ<br />
зууны эхэнд нийгмийн ухамсарт үзэл бодлын эрх чөлөөний үндэс<br />
бүрэлдсэн байна. Гэвч харь гүрнээс Монголчуудад зориулан гаргаж<br />
байсан сонин сэтгүүл, тэдний хийж байсан суртал ухуулга энэхүү<br />
мэдээллийн шинэ орон зайд түрэн орж ирснээр үзэл бодлын эрх<br />
чөлөө түгэн дэлгэрэх боломж хумигдсан болохыг тухайн үеийн<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> түүх гэрчилж байна.<br />
2. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал монголчуудын<br />
ухамсрыг сэргээж, энэ дашрамд хүн төрөлхтний нийгмийн<br />
<strong>хөгжил</strong>тэй эргэн хөл нийлэх боломж бүрдэж, улс үндэсний сэргэн<br />
мандах түүхэн үйл явцын нөлөөгөөр 20-р зууны эхэнд Монголд<br />
үндэсний сэтгүүл зүй үүсэх нөхцөл бүрдэж, улмаар анхны хэвлэлүүд<br />
гарч үзэл бодлын эрх чөлөөний шинэ орчин дахин бүрэлдсэн<br />
байна. Үндэсний анхны хэвлэлүүдэд <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөөний<br />
элемент багагүй байсан нь судалгаагаар тогтоогдож байгаа ч зарим<br />
судлаачдын үзсэн шиг “тухайн үед Монголд <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл байсан”<br />
гэсэн дүгнэлт хийхэд учир дутагдалтай болох нь батлагдлаа.<br />
3. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараа Монголд нэг намын<br />
тогтолцоо, нэг хүнийг тахин шүтэх үзэл, коммунист үзэл суртал,<br />
социалист систем 70 жилийн туршид оршин тогтнож <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөө хатуу хяналтад орсон нь тухайн үеийн <strong>хэвлэлийн</strong> талаарх<br />
төрөөс авч хэрэгжүүлж байсан арга хэмжээ, сонин <strong>хэвлэлийн</strong> статус,<br />
нийтлэлийн бодлого, агуулгаас тодорхой харагдаж байна. Үүнд<br />
хамгийн хүчтэй нөлөөлж байсан хүчин зүйл бол нам төрийн зүгээс<br />
байгуулан ажиллуулсан хэвлэл, утга зохиолыг хянах тогтолцоо<br />
байв.<br />
4. Монголын сэтгүүл зүй 1980 оны сүүлч хүртэл коммунист<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> үзэл суртал, цагдан хяналтын дор <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
184
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
чөлөөнөөс ангид байсан ч 1980-аад оны сүүл үеийн зарим <strong>хэвлэлийн</strong><br />
асуудал дэвшүүлсэн нийтлэлүүдэд хурц, дайчин шүүмжлэлт өнгө<br />
аяс бий болж, Монголын сэтгүүл зүйд үзэл бодлын эрх чөлөөний<br />
шинэ хандлагын эхлэл тавигдаж, улмаар <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бодитой<br />
үүсч хөгжих урьдач нөхцөл бүрэлджээ.<br />
5. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд богинохон хугацааны<br />
дотор <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл олноор гарч, Монголын сэтгүүл зүйд <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөөний үндэс бүрэлдэн, үзэл бодлын эрх чөлөөний шинэ<br />
орчин бий болж ирсэн байна. Энэ нөхцөлд Монголд гарсан хамгийн<br />
анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл бол “Шинэ толь” /1990/ юм.<br />
6. Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> түүхийг үүсэл <strong>хөгжил</strong>,<br />
төлөвшлийн явцад нь задлан шинжилгээ хийсний үндсэн дээр<br />
хөгжлийн гурван үе шатыг туулсан байна хэмээн үзээд үечлэлийн<br />
шинэ ангилал гаргаж, үе шат болгоныг онцлогоор нь зааглан, тухай<br />
бүрийг тодорхойлон дараах дүгнэлтийг хийлээ. Үүнд:<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн эхэн үе /1990 – 1998/-д ардчилсан<br />
нийгмийн тогтолцоонд Үндсэн хуулиар /1992/ “үг хэлэх, хэвлэн<br />
нийтлэх” эрх баталгаажсанаар үзэл бодлын эрх чөлөө, <strong>хэвлэлийн</strong><br />
эрх чөлөө түгэн дэлгэрсэн сайн тал байвч, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> үзэл<br />
онол цэгцрээгүй, нийгмийн ухамсарт хараахан зөв төлөвшөөгүйгээс<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө хэт туйлширч гажуудсан байна. Мөн энэ үед<br />
“төрийн мэдлийн хэвлэл” амь бөхтэй оршиж, хэвлэл мэдээллийн<br />
зах зээлд монополь байдал тогтоож, <strong>чөлөөт</strong> өрсөлдөөнд саад тотгор<br />
учруулж байсан нь ажиглагдлаа.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> цэгцрэл (self-organizing) үе /1998-2008/-д<br />
Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль /1998/ батлагдсанаар <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл хөгжих нийгэм, улс төр, эдийн засгийн <strong>чөлөөт</strong> таатай орчин<br />
бүрэлдэх эхлэл тавигджээ. Ингэснээр <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл цэгцрэн<br />
хөгжих нөхцөл бүрдсэн байна. Төрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгслүүд устаж, олон нийтийн болон арилжааны статустай<br />
тогтмол хэвлэл <strong>чөлөөт</strong> зах зээлийн жамаар өрсөлдөж, редакциуд<br />
төрөөс хараат бусаар <strong>чөлөөт</strong>эй ажиллах нөхцөл бүрджээ. Чанартай<br />
мэдээлэл, шүүмжлэлт чанарыг энэ үеийн сонин хэвлэл чухалчилж,<br />
улмаар буурьтай өдөр тутмын сонины зах зээл сэргэн, шар<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> орон зай хумигдаж эхэлсэн байна. Гэхдээ энэ үед <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэлд замбараагүй байдал, туйлширсан эрх чөлөө, гажуудал<br />
185
Бадам-Очирын Галаарид<br />
хэвээр оршиж байсныг судалгааны баримт харуулж байлаа.<br />
Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> хөгжлийн гурав дахь шатанд /2008 оноос<br />
хойш/ хэвлэл дэх туйлширсан либертари хандлага намжихын<br />
зэрэгцээ нийгмийн хариуцлагын үзэл хандлага өсөн нэмэгдэж,<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> зах зээлд өдөр тутмын сонины байр суурь зонхилох<br />
болжээ. Нийтлэлийн агуулга чанаржиж, шүүмжлэлт болон эрэн<br />
сурвалжилсан чиглэлүүд <strong>чөлөөт</strong> сонинуудын бодлогод онцлох<br />
байр суурь эзлэх болсноор <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> төлөвших үйл явц<br />
эрчимжсэн гэж бид үзлээ. Гэхдээ сонины зах зээл, өрсөлдөөнд<br />
төвлөрөл, далд эзэмшил, эдийн засгийн хямрал, шинэ технологийн<br />
давамгайлал зэрэг нь сөргөөр нөлөөлж бэрхшээл учруулах болсон<br />
тул бүрэн төлөвшихөд саад учирсаар байна. Ийнхүү сүүлийн арваад<br />
жил Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл шинэ сорилтуудтай тулгарсан ч<br />
төлөвших үйл явц нь эрчимжтэй өрнөж байна.<br />
7. Дээрх дүгнэлтийг сонинуудын агуулгад хийсэн контент<br />
анализын дараах үр дүнгүүд давхар бататгаж байна. Үзэл суртлын<br />
хаалттай нийгмээс оюун санааны нээлттэй орчинд шилжих үйл<br />
явцын эхэн үед хэрэглэгчид дуулиан шуугиантай, хачирхалтай<br />
мэдээлэл рүү хошуурдаг учраас шар хэвлэл хөгжих нөхцөл аяндаа<br />
бүрддэг, энэ зурвас үед хэрэглэгчид мэдээллийг ач холбогдлоор<br />
нь чухалчилж үздэггүй болох нь Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хөгжлийн эхлэл үеийн сонинуудын баримтаас тодорхой харагдаж<br />
байна. Гэвч <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> тухай ойлголт хаа хаанаа цэгцэрч,<br />
нийгмийн эрэлт хэрэгцээ нь ашигтай, чухал мэдээлэл рүү хандахын<br />
хэрээр шар <strong>хэвлэлийн</strong> орон зай хумигдаж, чанартай сэтгүүлзүйн<br />
хэрэглээ, нэр хүнд өсдгийг зах зээлд борлуулалтын тоогоор олон жил<br />
ноёрхож байсан шар сонинуудын гаралт 2006-2007 онуудад огцом<br />
буурч, сүүлийн арваад жилд өдөр тутмын сонинууд зах зээлийн 80<br />
орчим хувийг эзэлж байгаагаас харагдлаа. Өөрөөр хэлбэл Монгол<br />
дахь <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>д чанарын үе шаттай ахиц гарч,<br />
мэргэжлийн хариуцлагатай, ёсзүйтэй сэтгүүл зүй төлөвших үйл<br />
явц эрчимжиж байна. Мөн өнөөгийн нийгмийн сүлжээний урсгал,<br />
мэдээллийн чанар, хэлбэрээс шалтгаалаад мэргэжлийн сэтгүүлзүйг<br />
заагтай хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлага бий болсон нь тодорхой<br />
байна.<br />
186
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
8. Судалгааг нэгтгэн дүгнэвэл Монголд 1990 оноос үүсч бий<br />
болсон <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл тодорхой үе шатуудыг туулан хөгжиж буй<br />
ч сонгодог утгаараа төлөвшиж хараахан чадаагүй байна хэмээн<br />
үзлээ. Чөлөөт хэвлэл Монголд ийнхүү бүрэн төлөвшиж чадахгүй<br />
байгаагийн шалтгаан нь өнөөгийн тулгамдаж байгаа олон асуудал,<br />
тулгарч байгаа бэрхшээлүүд /эдийн засаг, эрх зүй, мэргэжлийн<br />
түвшин, мэдээлэл харилцааны талбарт гарсан шинэ чиг хандлага<br />
зэргээс үүдсэн/-тэй холбоотой бөгөөд эдгээрийг засаж залруулах,<br />
сайжруулахгүй аваас хөгжлийн энэхүү чухал үйл явц удаашрах<br />
төлөвтэй байна. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> мөн чанарт харшилж байгаа<br />
эдгээр олон асуудлын зэрэгцээ шинэ тутам үүсч дэлхий нийтийг<br />
хамарсан мэдээлэл харилцааны болон технологийн дэвшлийн үйл<br />
явцууд давхар нөлөөлж, асуудлыг улам ээдрээтэй болгож байгаа<br />
тул салбарын бодлогыг ул суурьтай боловсруулж, шийдвэртэй арга<br />
хэмжээг авч хэрэгжүүлэх нь чухал болоод байна.<br />
187
НОМЗҮЙ<br />
I. Эшэлсэн ном зохиол<br />
A. Монгол хэлээр<br />
1. Аззаяа.Д. Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн<br />
хөгжлийн түүхийн жимээр. УБ., 2016.<br />
2. Азийн хэвлэл мэдээллийн барометр Монгол Улс. УБ., 2012.<br />
3. Алтанхуяг.Н. МСДН. УБ., 2000.<br />
4. Амарсанаа.С. Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд. УБ.,<br />
2011.<br />
5. Амартүвшин.С. Тоон хувьсгал ба Монголын хэвлэл мэдээлэл”.<br />
“Эрдэм шинжилгээний бичиг”. МУБИС-НХУС. УБ., 2015.<br />
№2.<br />
6. Амартүвшин.С. Хэвлэл мэдээлэл дэх улс төрийн хараат байдал<br />
ба эзэмшлийг ил тод болгох асуудалд //“Эрдэм шинжилгээний<br />
бичиг”. МУБИС-НХУС. УБ., 2015. №3.<br />
7. Аюулгүй байдлын онол практикийн тулгамдсан асуудлууд.<br />
УБ., 2016.<br />
8. Баасансүрэн.Т. 1990 оны ардчилсан хувьсгал ба Монгол дахь<br />
<strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, түүний цаашдын төлөв. “Монголд<br />
<strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэвлэл бүрэлдэн төлөвшсөн нь” 5 боть.<br />
Гутгаар дэвтэр. УБ., 2009.<br />
9. Баасансүрэн.Т. ХХ зууны эхэн үеийн Монголын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл.<br />
// ”Монголд <strong>чөлөөт</strong> ардчилсан хэвлэл бүрэлдэн төлөвшсөн нь”<br />
5 боть. Тэргүүн дэвтэр. I хэсэг. УБ., 2009.<br />
10. Базар.Ч. Эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүй. УБ., 2007.<br />
11. Батбаатар.Ж. Суурь сэтгүүл зүй. УБ., 2010.<br />
12. Батбаатар.Ж. Хэвлэлийн эрх чөлөө ба бодит байдал. // МУБИС.<br />
“Монгол судлалын чуулган” сэтгүүл. №9 /44/. УБ., 2010.<br />
13. Батжаргал.Д. Зуун жил /Монголын сэтгүүлзүйн он дарааллын<br />
товчоон/. УБ., 2012.<br />
14. Батмөнх.Д. Чөлөөт хэвлэл ба нэр төр. УБ., 2005.<br />
15. Батсуурь.М. Редакцийн хараат бус байдал. УБ., 2010.<br />
16. Батхишиг.Б. Ардчилал шинэчлэлийн үйлсэд. УБ., 2007.<br />
17. Батчулуун.Ч. Монголын эмэгтэйчүүдийн <strong>хэвлэлийн</strong> тойм.<br />
УБ., 1982.<br />
188
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
18. Болд-Эрдэнэ.Б. Нийгэм, улс төр, хэвлэл мэдээлэл. УБ., 1999.<br />
19. Болд-Эрдэнэ.Б. Интернет сэтгүүлзүй. УБ., 2009.<br />
20. Болд-Эрдэнэ.Б. Олон нийтийн харилцаа. УБ., 2006.<br />
21. Болд-Эрдэнэ.Б. Сэтгүүл зүйн дөрвөн онол дахь хүний тухай<br />
асуудал. //”Сэтгүүл зүй” ЭШ-ний сэтгүүл. МУИС-НХУС.<br />
2007. №7(280).<br />
22. Болормаа.Н. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> голомт. УБ., 2007.<br />
23. Британника нэвтэрхий толь. IV боть. УБ., 2011.<br />
24. Дамбажав.И. Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан<br />
монгол үгийн дээж. УБ., 2010.<br />
25. Дашдондов.Ц. Бийрээр бичсэнийг балтаар цавчсан ч үл<br />
балармой. I дэвтэр. УБ., 2013.<br />
26. Дашдондов.Ц. Эрээнтэй бараантай амьдралын эвлүүлэггүй<br />
тэмдэглэл II. УБ., 2011. тал-49.<br />
27. Должинсүрэн.Ш. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн товчоон. УБ.,<br />
2016.<br />
28. Доржням.Ц, Цогтоо.М, Эрдэнэ.С. Аюулгүй байдлын нэр<br />
томъёоны тайлбар толь. УБ., 2016.<br />
29. Дурсамжаар бүтсэн “Хөдөлмөр”-ийн түүх. I дэвтэр. УБ., 2013.<br />
30. Дэлэг.Г. Монголын тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн тэмдэглэл. УБ.,<br />
1965.<br />
31. Жереми Поуп. Авилгалын эсрэг сурвалж бичиг. УБ., 2003.<br />
32. Жэйн Кэртли. Хэвлэл мэдээллийн хууль. УБ., 2010.<br />
33. Зулькафиль.М. “Даяарчлалын үеийн Монголын сэтгүүлзүйн<br />
онцлог, тулгамдсан асуудлууд” илтгэл. //Эрдэм шинжилгээний<br />
бичиг. “Зохиомж” дээд сургууль. №15. УБ., 2012.<br />
34. Зулькафиль.М. Орчин үеийн Монголын сэтгүүлзүй. УБ., 1997.<br />
35. Зулькафиль.М. Орчин үеийн сэтгүүл зүй. Сэтгүүл зүйн<br />
судалгааны бүтээлүүд. I боть. УБ., 2015.<br />
36. Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн онолын зарим асуудал. УБ., 2012.<br />
37. Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн онолын үндэс. УБ., 2004.<br />
38. Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн судалгааны бүтээлүүд. II боть.<br />
Сэтгүүлзүйн онолын үндэс. УБ., 2016.<br />
39. Зулькафиль.М. Сэтгүүлзүйн тайлбар толь. УБ. 2005.<br />
40. Колесников.М.С. Сүхбаатар. УБ., 1965.<br />
41. Коростовец.И.Я. Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар. УБ., 2010.<br />
42. Кузнецов.Н.И. Мэдээлэл, түүнийг олж цуглуулах, хамгаалах,<br />
шинжлэх. УБ., 2013.<br />
189
Бадам-Очирын Галаарид<br />
43. Лигдэн.Б. “Би” дурсамжийн ном. УБ., 2004.<br />
44. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний 2007 оны байдлын<br />
талаарх илтгэл. ХЭҮК. УБ., 2008.<br />
45. Монголын үндэсний нэвтэрхий толь. III боть. УБ., 2009.<br />
46. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. МХХ. УБ., 2017.<br />
47. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. МХХ. УБ., 2017.<br />
48. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын төлөв байдал. (Ред.<br />
Зияшева Дана) УБ., 2007.<br />
49. Монголын хэвлэл мэдээллийн хөгжлийн үнэлгээ. ГИТ. УБ.,<br />
2015.<br />
50. Мөнхжаргал.Ц. Сэтгүүлчийн ёс суртахуун. УБ., 1987.<br />
51. Нарангэрэл.Р. Яагаад ардчилал гэж...? УБ., 2012<br />
52. Нарангэрэл.С. Эрх зүйн толь бичиг. УБ., 2007.<br />
53. Нацагдорж.Ш. Халхын түүх. УБ., 1963.<br />
54. Норовсүрэн.Л, Зулькафиль.М, Чойсамба.Ч. Монголын<br />
сэтгүүлзүй-100: Хамгийн хамгийн хамгийн. УБ., 2013.<br />
55. Норовсүрэн.Л. Монголын сэтгүүл зүйн түүхэн тойм. Тэргүүн<br />
боть. УБ., 2011.<br />
56. Нямдаш.Ж. Монголын анхны үйлдвэр. УБ., 2014.<br />
57. Одмандах.М. Орчин цагийн сэтгүүлзүй ба хараат бус байдал.<br />
//“Сэтгүүлч” сэтгүүл. 2006. №1(24).<br />
58. Олон улсын хүний эрхийн билл. УБ., 2015.<br />
59. Оюунгэрэл.А. Олон түмний харилцааны онол. УБ., 2009.<br />
60. Оюунчимэг.Т. Миний хүссэн ардчилал биш. УБ., 2011.<br />
61. Өнөрбаяр.Ч, Ариунаа.М, Отгонтуяа.Д. Төрийн онол. УБ.,<br />
2007.<br />
62. Сиберт.Ф, Шрамм.У, Питерсон.Т. Хэвлэл мэдээллийн дөрвөн<br />
онол (орч. М.Зулькафиль, Г.Өнөрбаяр). УБ., 2016.<br />
63. Содномдаржаа.Т. Монгол ард улсын ном <strong>хэвлэлийн</strong> хураангуй<br />
түүх. УБ., 1965.<br />
64. Содномпил.О, Одхүү.С. Монголын сонины шинэ давалгаан.<br />
УБ., 2013.<br />
65. Судалгааны ажлын эмхэтгэл №7. Монгол банк. УБ., 2004.<br />
66. Сэтгүүлчийн мэдээллийн нууц эх сурвалжийг хамгаалах нь.<br />
УБ., 2008<br />
67. Түдэв.Л. Он цагийн мэдээ. УБ., 2005.<br />
68. Үржинбадам.Д, Сумъяа.Я. Монголын сэтгүүлчдийн<br />
190
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
байгууллагын түүхэн замнал. //“Монголын шилдэг нийтлэл”<br />
цуврал. XҮII боть. УБ., 2011.<br />
69. Хавчуур.Г. Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн түүх. УБ.,<br />
2007.<br />
70. Харилцаа Холбооны Салбарын 2015 оны жилийн эцсийн<br />
үндсэн үзүүлэлтүүд. УБ., 2016.<br />
71. Хэвлэлийн өөрийн зохицуулалт. Гарын авлага. (Эмх. Ц.Онон).<br />
УБ., 2009.<br />
72. Хэвлэлийн тухай тогтоол шийдвэр. (Эмх. Цэрэннадмид.Д)<br />
УБ., 1987.<br />
73. Чимэддондог.Ц, Одсүрэн.Б. Эрүүл сэтгүүлзүйн бизнесийн<br />
орчин. УБ., 2012.<br />
74. Чимид.Б. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал: Хүний эрх, шүүх<br />
эрх мэдэл. II боть. УБ., 2004.<br />
75. Чулуун.Р. “Өнөөдөр” - арван жилийн түүхэн товъёог. УБ.,<br />
2006.<br />
76. Чулуунжав.Д. Монгол дахь либералчлал ба ардчиллын онол,<br />
практикийн тулгуур асуудлууд. УБ., 2007.<br />
77. Шарль Монтескье. Хуулийн амин сүнс. (Орч. Т.Төмөрхүлэг).<br />
УБ., 2009.<br />
78. Шудрагаар шүүлгэх эрх. Эмнести Интернэшнл. УБ., 2004.<br />
79. Эрдэнэтуяа.Ю. Чөлөөт сэтгүүлзүй - Монголын радио<br />
телевизийн өнөөгийн байдал. /Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong> сэтгүүлзүйн<br />
зарим асуудал. УБ., 2002.<br />
Б. Гадаад хэлээр<br />
1. Батмунх.Д. Роль средств массовой коммуникации в<br />
формировании общественного мнения в Монголии: социальнопсихологический<br />
аспект. Автореф. дис. ... канд. психол. наук:<br />
19.00.05 / Рос. акад. упр. М., 1993.<br />
2. Галатенко.В.А. Основы информационной безопасности. М.,<br />
2003.<br />
3. Гегель.Г. Философия права. Сочинения. ҮII боть. М.-Л., 1934.<br />
4. Гримм.Э.Д. Сборник договоров и других документов по<br />
истории международных отношений на Дальнем Востоке<br />
(1842-1925). М., 1927.<br />
5. Дэннис.Э, Мэррилл.Д. Беседы о масс-медиа. –М., 1997.<br />
191
Бадам-Очирын Галаарид<br />
6. Заятуев.Г.Н. Первые газеты революционной Монголии. Улан-<br />
Уде. 1962.<br />
7. Подопригора.С.Я. Философский словарь. Ростов-на-Дону.<br />
2010.<br />
8. Прохоров.Е.П. Введение в теорию журналистики. М., 2003.<br />
II. Цахим хэрэглэгдэхүүн<br />
1. http://www.crc.gov.mn<br />
2. http://www.global-unions.org<br />
3. http://www.globeinter.org.mn<br />
4. http://www.mongolia.mom-rsf.org<br />
5. http://www.pmis.gov.mn<br />
6. http://www.un-mongolia.mn<br />
7. http://www.upi.com<br />
III. Судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн<br />
1. “Ардчилал” сонин. 1990, 2015 он<br />
2. “Ардчилал-Таймс” сонин. 1993 он<br />
3. “Ардын эрх” сонин. 1990, 1996 он<br />
4. “Засгийн газрын мэдээ” сонин. 1996 он<br />
5. “МН-Өнөөдөр” сонин. 1996.09.20.<br />
6. “Монголын мэдээ” сонин. 1998.<br />
7. “Монцамэ мэдээ” сонин. 2012.<br />
8. “Өдрийн сонин” сонин. 1999, 2006, 2008, 2016<br />
9. “Өнөөдөр” (Баабарын) сонин. 1992.<br />
10. “Өнөөдөр” сонин. 1997, 2006, 2016<br />
11. “Пионерийн үнэн” сонин. 1944.<br />
12. “Сайн байна уу” сонин. 1992.<br />
13. “Сэрүүлэг” сонин. 1996.<br />
14. “Үг” сонин. 1990.<br />
15. “Үндэсний дэвшил” сонин. 1990.<br />
16. “Үнэн” сонин 1984, 1985, 1986, 1987, 1988.<br />
17. “Хүлэг” сонин. 1990.<br />
18. “Хүмүүн” сонин. 1990.<br />
19. “Цагийн толь” сонин. 2013.<br />
20. “Шинэ толь” сонин. 1990.<br />
21. “Энэ хүүхнүүд үү” сонин. 1992.<br />
192
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
RESUME<br />
Scientific grounds of research work:<br />
In summing up researches on studying development of Mongolian<br />
journalism, it can be concluded that there are full grounds to consider<br />
quite matured the studies on the history of emergence of periodicals and<br />
of establishment of journalism in Mongolia, Mongolian press dating to<br />
the period of Bogd Khaan ruling, and periodicals from so called socialist<br />
times. However, the complex study of the primary stage of formation<br />
of the free press system in Mongolia since 1989 democratic revolution,<br />
particularly, on the process of occurrence of free press is still on early<br />
phase, and related materials in large number are waiting for their time to<br />
find their application in the research circulation. Thus, complex studies<br />
and multilateral reviews are essential indeed on such issues as specifics<br />
of free press development in Mongolia, the free press formation process<br />
as well as how had the Mongolian society understood and perceive the<br />
freedom of press and free press and ways journalists and media have<br />
realized it by their own.<br />
Theme study:<br />
Although presently no research has been conducted yet on complex<br />
study of free press development in Mongolia, there are not less works<br />
on studying it in the context of learning the history of Mongolian press,<br />
changes in journalism, journalists professionalism-related issues, and<br />
journalism development tendency.<br />
For instance, Dr. G.Deleg, Prof. M.Zulkafil, L.Norovsuren and Dr.<br />
T.Baasansuren have forwarded their ideas upon studying the time of formation<br />
of free press.<br />
Conducted between January 2013 and November 2015, study themed<br />
“Mongolian press development assessment” is the most profound survey<br />
among comprehensive studies on freedom of press and free press, that<br />
have been conducted by the Press Institute, the Institute of Philosophy,<br />
Sociology and Rights of the Mongolian Academy of Sciences, the Open<br />
Society Foundation and the Glob International NGO.<br />
Research goal and objectives:<br />
The goal of the research is to study and define an issue of emergence,<br />
193
Бадам-Очирын Галаарид<br />
self-organization and development of free press in Mongolia based on<br />
present mass media and freedom of press theory and concepts.<br />
The following objectives were set in order to reach the research goal:<br />
- To study and find out when did free press emerge in Mongolia, to<br />
respond to different position of scholars and researchers and to make<br />
certain scientifically grounded conclusion;<br />
- To study and analyze the process of free press development in<br />
Mongolia using an example of newspapers being issued since the 1980s,<br />
classify in certain stages and identify specific features of each stage;<br />
- To determine pressing issues of free press self-organization and<br />
development and assess their reasons and consequences;<br />
- To find out ways of solving the problems and come up with certain<br />
proposals thereon.<br />
Research subject and resources:<br />
Studied are specifics of democratic free journalism self-organization<br />
and freedom of press in Mongolia on the basis of facts of newspapers<br />
being issued since the 1980s.<br />
Research methods:<br />
Libertarian idea, theories of free press and social responsibility and<br />
press freedom philosophy were applied as a theoretical fundament and<br />
main criteria by studying the research subject. A logical method, method<br />
of studying resources and materials of sociological surveys, methods<br />
of comparative study, observation and conversation were used as well.<br />
A method of content analysis was applied by analyzing the contents of<br />
newspapers selected for study as representatives of free press.<br />
Research originality:<br />
This work is the first ever attempt to study an issue of emergence and<br />
development of free press in Mongolia exceptionally in complex way at<br />
the level of mono theme work.<br />
Theoretical and practical significance of research:<br />
This research is the first of its kind specialized study which is analyzing<br />
and assessing issues of emergence and development of free press in<br />
Mongolia using an example of newspapers and has an important significance<br />
by putting into scientific circulation tens of new facts, information,<br />
materials, conclusions and explanations.<br />
Research structure:<br />
194
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
This mono theme work consists of introduction, three main parts,<br />
conclusion and bibliography.<br />
Research content:<br />
In the first part, I reviewed in a general manner a concept of freedom<br />
of press and free press in Mongolia. In particular, scholars forward<br />
a number of controversial ideas regarding the existence of free press in<br />
Mongolian traditional journalism. In view of this, a research has been<br />
conducted on this matter and an objective conclusion has been made<br />
herein. Herein, it is also proved that it is impossible to conclude in direct<br />
way that the first publications used to be “free”, even though they had<br />
free character and elements of free press are found in it.<br />
The research assesses how some preconditions formed by the end of<br />
the 1980s, have influenced on emergence of free press in the 1990s as<br />
well.<br />
In the second part, development of free press in Mongolia is elaborated<br />
in three stages<br />
- Primary stage of free press development (from 1990 to 1998s)<br />
- Stage of free press development self-organization (from 1998 to<br />
2008s)<br />
- Stage of intensive process of free press self-organization (from<br />
2008s until now). In this part, an analysis of major publications of that<br />
period was conducted and perspectives of free press development were<br />
formulated and assessed.<br />
The third part reviews the current state and pressing issues of free<br />
press development and ways of solution, thereby a focus is made on<br />
analyses, assessments and explanations of the researcher. Thereby, its<br />
first paragraph identifies in systematic manner factors that have effects<br />
on the current state of free press, and the next paragraph considers problems<br />
in free press development and identifies ways of their solution.<br />
In studying in comprehensive manner development and formation<br />
of free press in Mongolia in terms of historical tradition of journalism,<br />
social and historical preconditions and specifics of free press emergence,<br />
stages, process and challenges of its development, I came to the following<br />
conclusion.<br />
1. With breaking out both in open and hidden way movements, protests<br />
and endeavors for freedom of Mongolia which was dominated by<br />
195
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Manchuria for over 200 years, soil of thinking had been built in public<br />
consciousness by the end XIX and beginning XX centuries. However,<br />
the history of press of that time attests that with entering newspapers and<br />
magazines published by foreign states for Mongolians as well as their<br />
propaganda into new information space, opportunities had got limited<br />
for spreading freedom of thinking.<br />
2. The 1911 National Liberation Revolution revived the national<br />
consciousness of Mongolians which make it possible to keep in line with<br />
social development of global community, and historical process of national<br />
revival early XX century had contributed to creating conditions<br />
for development of national journalism in Mongolia as a result of which<br />
new printed publications and new environment for realizing freedom<br />
of thinking had appeared. Despite the research has identified quite a<br />
few elements of free press in first national publications, it has proved<br />
that conclusion of some researchers as “that time, there was free press in<br />
Mongolia” is unconvincing.<br />
3. Upon 1921 People’s Revolution, a one-party system, cult of personality<br />
and communist ideology have set in Mongolia for over 70 years.<br />
Under such conditions, freedom of press was placed under strict control<br />
which is attested by status, publication policy and content of mass media<br />
as well as measures taken on the part of the state in regard of mass media.<br />
State censorship system in press and literature is a factor which had<br />
exerted the most strong influence.<br />
4. Right until end of the 1980s, Mongolian journalism had undergone<br />
rigid censorship and lack of freedom of press. However, by the end of the<br />
1980s, notes of keen and spirited critiques came out in some publications<br />
having raised issues, which had set subsequently a fresh tone of freedom<br />
of press in Mongolian journalism and created, thereby, preconditions for<br />
development of free press in its real sense.<br />
5. As a result of 1990 democratic revolution, free press has emerged<br />
in large number, a foundation was laid for freedom of press in Mongolia<br />
and a new environment of freedom of thinking was created. The “Shine<br />
toli” /1990/ was the first free newspaper to be issued in Mongolia under<br />
such circumstances.<br />
6. Basing on an analysis of history of free press in Mongolia in terms<br />
of the process of its development and self-organization, I defined that it<br />
196
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
has undergone three stages as a whole and made the following inference<br />
having identified new stages of classification and characterizing each<br />
stage by its specific qualities. In particular, these are:<br />
Primary stage of free press development (from 1990 to 1998s.), beneficial<br />
side of which is the fact that guaranteeing “freedom of speech and<br />
press” in new democratic Constitution /1992/ was conducive to spreading<br />
and ensuring the freedom of thinking and freedom of press. However,<br />
due to unformed concept on freedom of press in society, the freedom of<br />
press crossed the line. It is observed that then the state-owned media was<br />
preserving its steady existence while holding a monopoly position on the<br />
information market and constituting an obstacle to a free competition.<br />
Stage of free press development self-organization (from 1998 to<br />
2008s.) Adoption of the law on freedom of press in 1998 laid the foundation<br />
for creating favorable, free political and socio-economic environment<br />
for developing free press. As such, conditions were created for<br />
developing free press in its classical sense. Elimination of state-owned<br />
mass media enabled free periodicals with both public and commercial<br />
status to gradually compete by principles of the free market and ensured<br />
editorial independence. Newspapers and publications of that time were<br />
prioritizing quality information and critical approach which contributed<br />
to reviving the market of quality daily newspapers, and in contrary,<br />
narrowed the space for yellow press. Nevertheless, research materials<br />
shows existence of disorder in free press and of excessive and distorted<br />
freedom.<br />
In the course of the third stage of free press development (from 2008s<br />
until now), excessively libertarian tendency in press was replaced by the<br />
idea on social responsibility when daily newspapers has taken on dominating<br />
position on the media market. I consider that content transition to<br />
quality level and prioritizing critical approach and investigative reporting<br />
in publication policy of free press stimulated the process of self-organization<br />
of free press. However, the process of full self-organization<br />
has still been facing obstacles since such factors as centralization, anonymous<br />
ownership, economic crisis, superiority of new technologies are<br />
having a negative impact on the competition and the media market as a<br />
whole. Thus, the free press self-organization process is underway at an<br />
intense pace despite new and new challenges the free press is confronted<br />
197
Бадам-Очирын Галаарид<br />
with in the last decade.<br />
7. The following results of analyses conducted in contents of newspapers<br />
prove doubly the inference made before. Materials of newspapers<br />
belonging to the primary stage of free press development confirm the<br />
fact that at the primary stage of the process of transiting from closed due<br />
to ideological doctrine society to open society, when readers are hunting<br />
for scandal and sensational news, conditions naturally came out for yellow<br />
press development. During this period of time, significance of information<br />
and news plays not so important role for consumers. But when<br />
concept on free press matures at all levels, and a demand rises for useful<br />
and important information in the society, the yellow press loses its space,<br />
and in contrary, the consumption and reputation of quality journalism<br />
gain its weight. This is obvious from the drastic fall in issue of yellow<br />
newspapers in 2006-2008 when daily newspapers attained 80 percent of<br />
the market within last decade.<br />
8. In summarizing the research, a conclusion can be made that although<br />
free press which has emerged in Mongolia since the 1990s, is<br />
developing going through certain stages, it has been failing still to develop<br />
in its classical sense. Reasons for that is a wide range of problems<br />
and challenges related to economics, legal environment, professional<br />
skills of journalists, and new trends in the sphere of information<br />
technologies. Therefore, it is of importance to correct and resolve these<br />
challenges. Otherwise, the important process of development might slow<br />
down. Apart from these issues contradicting to the free press essence, the<br />
situation is becoming complicated due to advances of information and<br />
communication technologies, innovations that have embraced the entire<br />
world. In view of this, it is indispensable to develop substantially media<br />
industry policy and undertake decisive steps in this direction.<br />
198
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
РЕЗЮМЕ<br />
Научные обоснования исследовательской работы:<br />
Обобщив исследования по изучению развития монгольской<br />
журналистики, можно заключить, что существует полное<br />
обоснование считать вполне установившимися исследования об<br />
истории возникновения периодических изданий и становления<br />
журналистики в Монголии, прессы Монголии времен правления<br />
Богдо хаана и периодических изданий так наз. социалистических<br />
времен. Однако, изучение в комплексном порядке начальной стадии<br />
формирования системы свободной прессы в Монголии в период<br />
после демократической революции 1989 года, в частности, процесса<br />
возникновения свободной прессы находится все еще на раннем<br />
этапе, а относящиеся к ним материалы в огромном количестве ждут<br />
своего времени, чтобы найти свое применение в исследовательском<br />
обороте. В силу этого, уже необходимы комплексное исследование<br />
и многаторонняя оценка таких вопросов, как особенности развития<br />
свободной прессы в Монголии, процесс формирования свободной<br />
прессы, а также как понимало и восприняло монгольское общество<br />
свободу печати и свободную прессу и как сами журналисты и<br />
медийная сфера реализовали их.<br />
Изучение темы:<br />
Хотя на данный момент не проведено исследование по<br />
комплексному изучению развития свободной печати в Монголии,<br />
существует немало работ по ее исследованию в контексте изучения<br />
истории монгольской прессы, изменений в журналистике,<br />
вопроса профессионализма журналистов, тенденции развития<br />
журналистики.<br />
К примеру, доктор Г.Дэлэг, профессор М.Зулькафиль,<br />
Л.Норовсурэн и доктор Т.Баасансурэн, изучив время формирования<br />
свободной прессы в Монголии, выдвигали свои новые идеи.<br />
Среди многосторонних исследований о свободе прессы и<br />
свободной прессе, проведенных Институтом прессы, Институтом<br />
философии, социологии и права Академии наук Монголии, фондом<br />
Сороса и неправительственной организацией “Глоб интернэшнл”,<br />
199
Бадам-Очирын Галаарид<br />
самым основательным является исследование “Оценка развития<br />
монгольской прессы”, проведенное в период с января 2013 года по<br />
ноябрь 2015 года.<br />
Цель и задачи исследовательской работы:<br />
Цель настоящего исследования состоит в изучении и<br />
установлении вопроса возникновения, формирования и развития<br />
свободной прессы в Монголии на основе теории и концепции<br />
современных СМИ и свободы печати.<br />
Для осуществления цели настоящей исследовательской работы<br />
поставлены следующие задачи:<br />
- Исследовать и установить когда же именно появилась в<br />
Монголии свободная пресса, ответить на разные позиции ученых<br />
и исследователей, сделать конкретное научно-обоснованное<br />
заключение;<br />
- Исследовать и проанализировать процесс развития свободной<br />
печати в Монголии на примере газет, выходящих с конца 1980-<br />
ых гг., классифицировать по конкретным стадиям и определить<br />
особенности каждой стадии;<br />
- Определить насущные вопросы формирования и развития<br />
свободной прессы, дать оценку их причинам и последствиям;<br />
- Определить пути решения проблем и выдвинуть конкретные<br />
предложения.<br />
Предмет изучения, источники:<br />
Изучены особенности формирования демократической<br />
свободной журналистики и свободы печати в Монголии на основе<br />
фактов о газетах, выходящих в период с конца 1980-ых годов по сей<br />
день.<br />
Методика исследования:<br />
При изучении предмета, либертарная концепция, теории<br />
свободной прессы и общественной ответственности, философия<br />
свободы печати применены в качестве теоретической основы и<br />
основных критерий. Также использованы логический метод, метод<br />
изучения источников и материалов социологических исследований,<br />
методы сопоставительного исследования, наблюдения и<br />
собеседования. При анализировании контента газет, выбранных для<br />
изучения в качестве представителей свободной печати, использован<br />
200
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
метод анализа контента.<br />
Новизна исследования:<br />
Настоящая работа является первой попыткой исследования<br />
исключительно в комплексном порядке вопроса становления и<br />
развития свободной прессы в Монголии на уровне однотемного<br />
произведения.<br />
Теоретическая и практическая значимость исследования:<br />
Настоящая исследовательская работа является первым<br />
специализированным исследованием, проанализировавшим и<br />
оценившим вопросы возникновения и развития свободной прессы в<br />
Монголии на примере газет и имеет важную значимость введением<br />
десятков новых фактов, информации, материалов, заключений и<br />
пояснений в научный оборот.<br />
Структура исследовательской работы:<br />
Данное однотемное произведение состоит из введения, трех<br />
основных частей, заключения и библиографии.<br />
Содержание исследования:<br />
В первой части рассмотрено в обобщенном плане концепцию<br />
свободной прессы и вопросы свободы печати Монголии. В<br />
частности, исследователи выдвигают множество спорных идей<br />
по поводу существования свободной прессы в традионной<br />
журналистике Монголии. Здесь проведено исследование данного<br />
вопроса и сделано объективное заключение. Также в настоящей<br />
работе доказано о невозможности непосредственно заключить,<br />
что первые издания были “свободными”, хотя в них наблюдаются<br />
элементы свободы прессы, и они имели свободный характер.<br />
Также здесь дана оценка тому, каким образом повлияли<br />
некоторые предпосылки, сформировавшиеся в конце 1980-ых<br />
годов для возникновения свободной прессы в 1990-х годах.<br />
Во второй части развитие свободной прессы в Монголии<br />
рассмотрено в трех стадиях<br />
- Начальная стадия развития свободной прессы (с 1990 до 1998<br />
г.)<br />
- Стадия упорядочения развития свободной прессы (с 1998 до<br />
2008 г.)<br />
- Стадия интенсивного процесса формирования свободной<br />
201
Бадам-Очирын Галаарид<br />
прессы (с 2008 г. по сей день). Проведен анализ контента главных<br />
изданий данных периодов, и сформулирована и дана оценка<br />
перспективе развития свободной печати.<br />
В третьей части рассматриваются нынешнее положение<br />
и актуальные вопросы развития свободной прессы, пути их<br />
решения, при этом основной акцент делается на анализах, оценках<br />
и пояснениях исследователя. В частности, систематически<br />
определены в первом параграфе факторы, влияющие на нынешнее<br />
состояние свободной прессы, а в последующем параграфе<br />
рассмотрены актуальные вопросы в развитии свободной прессы и<br />
определены пути их решения.<br />
Исследовав в комплексном порядке развитие и формирование<br />
свободной печати в Монголии с точки зрения исторической<br />
традиции журналистики, социальных и исторических предпосылок<br />
и особенностей возникновения свободной прессы, стадии, процесс,<br />
актуальные вопросы ее развития, пришел к следующему выводу.<br />
1. С развертыванием как открыто, так и тайно движений,<br />
протестов и стремлений за свободу Монголии, которая находилась<br />
под господством Маньчжурии на протяжении более 200 лет, к концу<br />
ХIХ и в начале ХХ вв. в общественном сознании сформировалась<br />
почва свободы мышления. Однако, история печати того времени<br />
свидетельствует о том, что с проникновением газет и журналов,<br />
выпускавшихся иностранными государствами для монголов, а<br />
также их пропаганды в новое информационное пространство,<br />
ограничились возможности распространения свободы мышления.<br />
2. Национальная освободительная революция 1911 года<br />
возродила национальное сознание монголов, наряду с чем<br />
появились возможности вновь идти в ногу с социальным развитием<br />
человечества, а под воздействием исторического процесса<br />
национального возрождения в начале ХХ века появились условия<br />
для становления национальной журналистики в Монголии, в<br />
результате чего появились новые печатные издания и новая<br />
среда для реализации свободы мышления. Хотя исследование<br />
установило наличие элементов свободы печати в первых<br />
национальных изданиях, однако доказало, что заключение<br />
некоторых исследователей “в то время существовала свободная<br />
202
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
печать в Монголии” малоубедительное.<br />
3. После Народной революции 1921 года в Монголии<br />
установились на протяжении 70 лет однопартийная система, культ<br />
личности, коммунистическая идеология. В таких условиях свобода<br />
печати оказалась под строгим контролем, о чем свидетельствуют<br />
статус, публикационная политика и контенты СМИ и меры,<br />
принимавшиеся со стороны государства в отношении СМИ.<br />
Фактором, оказывавшим самое сильное влияние, является<br />
государственная система цензуры в прессе и литературе.<br />
4. Вплоть до конца 1980-ых годов монгольская журналистика<br />
находилась под жесткой идеологической цензурой и за пределами<br />
свободы прессы. Однако, к концу 1980-ых годов в некоторых<br />
публикациях, поднимающих актуальные вопросы, появились ноты<br />
жесткой и смелой критики, в последствии задав в монгольской<br />
журналистике новый тон свободы мышления и создав тем самым<br />
предпосылки для возникновения и развития свободной прессы в<br />
реальности.<br />
5. В результате демократической революции 1990 года<br />
появилась в большом количестве свободная пресса, заложилась<br />
основа свободы печати в монгольской журналистике и появилась<br />
новая среда свободы мышления. Первым свободным изданием,<br />
появившимся в Монголии при таких условиях, является “Шинэ<br />
толь” /1990/.<br />
6. На основе проведения анализа истории свободной прессы<br />
в Монголии с точки зрения процесса развития и формирования<br />
установил, что она в целом прошла три этапа развития, и, определив<br />
новые стадии классфицикации и характеризовав каждую стадию<br />
ее специфическими особенностями, сделал следующий вывод. В<br />
частности,<br />
Начальная стадия развития свободной прессы /1990-1998<br />
гг./-преимущественной стороной которой можно назвать тот<br />
факт, что с гарантированием “свободы слова и печати” в новой<br />
демократической Конституции /1992 г./ распространилась и<br />
закрепилась свобода мышления и свобода печати. Однако, из-за<br />
несформировавшегося в сознании общества понятия о свободной<br />
прессе, свобода печати перешла за грань. Здесь наблюдается,<br />
203
Бадам-Очирын Галаарид<br />
что в то время государственная пресса прочно продолжала свое<br />
существование, установив монополию на информационном рынке<br />
и представляя препятствие свободной конкуренции.<br />
Стадия упорядочения (Self-organizing) свободной прессы /1998-<br />
2008 гг./ С принятием закона о свободе печати /1998 г./ заложен<br />
фундамент создания благоприятной, свободной политической,<br />
социально-экономической среды для развития свободной прессы.<br />
Тем самым сформировались условия для развития свободной прессы<br />
в классическом смысле. Ликвидация государственных средств<br />
массовой информации позволила свободным периодическим<br />
изданиям с как общественным, так и коммерческим статусом<br />
постепенно конкурировать по рыночному принципу, а редакциям<br />
работать независимо и самостоятельно. Газеты и издания того<br />
времени ставили в приоритет качественную информацию и<br />
критический подход, что способствовало возрождению рынка<br />
качественных ежедневных газет и наоброт, сузило пространство<br />
желтой прессы. Тем не менее, исследовательские материалы<br />
показывают о наличии в то время беспорядка в свободной прессе,<br />
чрезмерная и искаженная свобода.<br />
В ходе третьей стадии развития свободной прессы /с 2008<br />
г./ чрезмерно либертарная тенденция в прессе уступила свое<br />
место идее об общественной ответственности, и на медийном<br />
рынке доминирующую позицию заняли ежедневные газеты.<br />
Считаю, что переход контентов на качественный уровень и<br />
уделение критическому подходу и журналисткому расследованию<br />
особого места в публикационной политике свободной прессы<br />
стимулировали процесс формирования свободной прессы. Тем<br />
не менее, процесс полного формирования все еще сталкивается<br />
с препятствиями, поскольку такие факторы, как централизация,<br />
анонимное владение, экономический кризис, превосходство новых<br />
технологий негативно сказываются на конкуренции и на рынке<br />
прессы в целом. Таким образом, процесс формирования свободной<br />
прессы идет интенсивными темпами, несмотря на новые и новые<br />
испытания, с которыми сталкивается свободная пресса в последние<br />
десять лет.<br />
204
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
7. Следующие результаты анализов, произведенных в<br />
контентах газет, вдвойне подтверждают сделанный выше вывод.<br />
Материалы газет, относящихся к периоду начальной стадии<br />
развития свободной прессы, служат верным подтверждением того<br />
факта, что в начальной стадии процесса перехода от закрытого в<br />
силу идеологических доктрин общества к открытому обществу,<br />
когда читатели – потребители были в погоне за скандальными и<br />
сенсационными новостями, само собой появляются условия для<br />
развития желтой прессы. В этом промежутке времени, значимость<br />
информации и новостей играет не столь важную роль для<br />
потребителя. Но когда понятие о свободной прессе созревает на<br />
всех уровня и в обществе растет спрос уже на полезную и важную<br />
информацию, сужается пространство желтой прессы, и наборот,<br />
растет потребление и репутация качественной журналистики.<br />
Об этом свидетельствует тот факт, что в 2006-2008 гг. резко упал<br />
выпуск желтых газет, доминировавших на рынке по количеству<br />
тиражей на протяжении многих лет, на 80 процентов уступив место<br />
ежедневным газетам за последние 10 лет.<br />
8. Обобщая исследование, можно сделать вывод, что хотя<br />
возникшая в Монголии с 1990-ых годов свободная пресса<br />
развивается, проходя конкретные стадии, она все же не сумела<br />
сформироваться в ее классическом понятии. Причиной тому<br />
служит наличие актуальных проблем и испытаний, связанные<br />
с экономикой, правовой средой, профессиональным уровнем и<br />
новыми направлениями в сфере информационных технологий.<br />
Поэтому необходимо исправить и разрешить эти проблемы, иначе<br />
этот важный процесс развития может замедлится. Наряду с данными<br />
вопросами, противоречащими сути свободной прессы, осложняет<br />
вопрос продвижение инфомационных и коммуникационных<br />
технологий, охватившее весь мир новшество. В силу этого,<br />
необходимо основательно разработать политику медийной<br />
индустрии и принять решительные меры в этом направлении.<br />
205
ХАВСРАЛТ 1<br />
1. Монгол дахь <strong>хэвлэлийн</strong> эрх чөлөө, <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> орчны<br />
талаархи судалгаануудын жагсаалт<br />
2. Монголын хэвлэл мэдээлэл ба сонгуулийн сурталчилгаа.<br />
МХХ. 1996<br />
3. 1996 оны сонгуулийн үеийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн<br />
ашиглалт. МХХ<br />
4. “Сонгууль ба хэвлэл мэдээлэл” мониторинг. 1996<br />
5. “Эмэгтэй сэтгүүлч” санал асуулгын судалгаа. МХХ. 1996<br />
6. Хэвлэл мэдээллийн зар сурталчилгааны талаарх судалгаа.<br />
МХХ.1998<br />
7. Монголын олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн талаарх<br />
тойм судалгаа. МХХ. 1997<br />
8. Монголын олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн <strong>чөлөөт</strong><br />
байдлын тухай судалгааны тойм. МХХ. 1998<br />
9. Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> өнөөгийн байдал.ШУА-ын ФСЭ-ийн<br />
хүрээлэн. 1998<br />
10. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр мониторинг. МХХ. 1999-<br />
2017<br />
11. Сонины нийтлэл ба олон нийтийн санаа бодол. МХХ. 1999<br />
12. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчдэд хууль зүйн<br />
зөвлөгөө өгөх, сургалт явуулах хэрэгцээ. ГИТ. 2002<br />
13. Монгол улс шилжилтийн үед: Үзэл бодлоо <strong>чөлөөт</strong>эй<br />
илэрхийлэх болон мэдээллийн эрх чөлөөнд нөлөөлж буй<br />
Монгол улсын хуулиудад хийсэн задлан шинжилгээ. Тоби<br />
Мендел. ГИТ. XIX байгууллага. УБ., 2002<br />
14. Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийн үзэл<br />
баримтлал. ГИТ. 2003<br />
15. ТББ-ын онлайн мэдээллийн хэрэгцээ. Нээлттэй мэдээлэл төв.<br />
2003<br />
16. Хэвлэл мэдээлэл хэрэглэгчдийн судалгаа. МХХ. 2003 оноос<br />
хойш /Нийт 100 гаруй тайлан/<br />
17. Монгол дахь мэдээллийн эрх чөлөө. МХХ. 2004<br />
18. Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуультай холбоотой судалгаа.<br />
ХЗҮХ. 2004<br />
206
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
19. “Чөлөөтэй бөгөөд шударга байх” нь олон нийт, сэтгүүлчдийн<br />
дунд явуулсан судалгаа. ГИТ. 2004<br />
20. Мэдээлэл хайх олж авах түгээх эрхийн хэрэгжилтийн төлөв<br />
байдал. ХЭҮК. 2005<br />
21. Төрийн нууц ба Мэдээллийн эрх чөлөө. ГИТ. АНУ-ын ЭСЯ.<br />
2006<br />
22. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, Монголын өнөөгийн байдал<br />
2005-2006. ГИТ-Нээлттэй Нийгэм Форум<br />
23. Редакцийн хараат бус байдлын судалгаа. МХХ. 2007<br />
24. Хэвлэлийн өөрийгөө зохицуулах механизм буюу Хэвлэлийн<br />
Консулуудыг харьцуулсан судалгаа. ННФ. 2007<br />
25. МҮОНТ-ийн шилжилтийн үеийн хөтөлбөрийн бүтэц, мэдээ,<br />
мэдээллийн агуулгын мониторинг. МХХ. 2008<br />
26. Мэдээллийн эрх чөлөө: Хуулийн харьцуулсан судалгаа, Тоби<br />
Мендел. ЮНЕСКО. 2008<br />
27. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр хийсэн хэвлэл мэдээллийн<br />
мониторингийн судалгаа. ГИТ, Нээлттэй нийгэм форум,<br />
ИБУИВУ-ын ЭСЯ, Тайваны ардчиллын сан. 2008<br />
28. Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт<br />
2011/2012. UNDEF, ФСЭХ. 2013<br />
29. Зар сурталчилгаа ба гэм хор. ХЗҮХ. 2009<br />
30. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэмшил ба төвлөрөл”<br />
харьцуулсан судалгаа. ГИТ. 2010<br />
31. Редакцийн хараат бус байдал: Эрх зүйн зохицуулалт ба<br />
харьцуулалт. ГИТ. 2010<br />
32. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн жендерийн мэдрэмжтэй<br />
байдлын шалгуур. НҮБ-ын Хүн амын сан, ЖТБҮХ, IRIM.<br />
2010<br />
33. МҮОНТ-ийн шилжилтийн үеийн төлбөрийн бүтэц, мэдээ,<br />
нэвтрүүлгийн агуулгын мониторинг-2. МХХ. 2011<br />
34. МҮОНТ-ийн шилжилтийн үеийн хөтөлбөрийн бүтэц, мэдээ,<br />
нэвтрүүлгийн агуулгын мониторинг-3 судалгааны тайлан.<br />
МХХ. 2011<br />
35. Монголын зарим тогтмол хэвлэлд 2000, 2008 онд нийтлэгдсэн<br />
эмэгтэй улс төрчдийн талаарх харьцуулсан судалгаа. МХХ.<br />
2011<br />
207
Бадам-Очирын Галаарид<br />
36. “Хэвлэл мэдээллийн хариуцлага ба сэтгүүл зүйн хэм хэмжээ”<br />
үндэсний хэмжээний санал асуулга болон контент анализийн<br />
судалгаа.МХХ. 2011<br />
37. Монгол дахь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний байдалд<br />
хийсэн баримт тогтоох судалгаа. Форум Ази. 2011<br />
38. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн мониторинг. МХХ. 2012<br />
39. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх зүйн орчин: Бүртгэл,<br />
тусгай зөвшөөрөл, эзэмшил, татаасын асуудал. ХЗҮХ. 2013<br />
40. Цахим орчин дахь хүүхдийн эрхийн хамгаалалт. ХЗҮХ. 2013<br />
41. Парламентын сурвалжлага ба сэтгүүлчийн хариуцлага. МХХ,<br />
Конрад Аденаурын сан<br />
42. Сэтгүүлчдийн дунд хийсэн судалгаа. ГИТ. 2014<br />
43. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын төлөв байдал. UNE-<br />
SCO. 2007<br />
44. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын тогтвортой хөгжлийн<br />
талаарх ойлголт, мэдлэг, хандлага, хийж буй үйл ажиллагаа,<br />
нөөц бололцоо, тулгарч буй бэрхшээлийг судлах суурь<br />
судалгаа. БОНХАЖЯ, “Тогтвортой хөгжлийн боловсрол”<br />
төсөл<br />
Хэвлэл захиалгын тоо Хавсралт 2<br />
(“Монгол шуудан” ХХК-ийн мэдээлэл ашиглав)<br />
208
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
МОНГОЛЫН ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН БҮТЭЦ Хавсралт 3<br />
3-А. Монголын хэвлэл мэдээллийн бүтцийн харьцуулалт<br />
/1999-2004/<br />
3-Б. Монголын хэвлэл мэдээллийн бүтцийн харьцуулалт<br />
/2005-2010/<br />
209
Бадам-Очирын Галаарид<br />
3-В. Монголын хэвлэл мэдээллийн бүтцийн харьцуулалт<br />
/2011-2017/<br />
3-Г. Монголын хэвлэл мэдээллийн нийт тоо /Жилээр/<br />
210
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
СОНИНУУДЫН БОРЛУУЛАЛТЫН СТАТИСТИК<br />
ҮЗҮҮЛЭЛТ Хавсралт 4<br />
А. Сонины нийт борлуулалт /жилээр/<br />
ИНТЕРНЕТ ХЭРЭГЛЭГЧИД БА ЦАХИМ МЭДЭЭЛЛИЙН<br />
ХЭРЭГСЛИЙН СТАТИСТИК ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД Хавсралт 5<br />
Интернет хэрэглэгчдийн тоо (мянга. хэрэглэгч) /жилээр/<br />
(Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны мэдээлэл ашиглав)<br />
211
Бадам-Очирын Галаарид<br />
СОНИНУУДЫН БОРЛУУЛАЛТЫН ҮНИЙН<br />
ХЭЛБЭЛЗЭЛ Хавсралт 6<br />
Нэг дугаарын үнийн хэлбэлзэл /Дамтамжаар<br />
Сонины үнийн хэлбэлзэл /Доллараар/<br />
Долларын ханш<br />
Сонины дундаж<br />
үнэ<br />
Сонины үнэ<br />
доллараар<br />
1990 он 5.4₮ 1₮ 0.18$<br />
1995 он 473.6₮ 150₮ 0.31$<br />
2000 он 1097₮ 300₮ 0.27$<br />
2005 он 1226.68₮ 350₮ 0.28$<br />
2010 он 1256.47₮ 475₮ 0.37$<br />
2015 он 1995.84₮ 750₮ 0.37$<br />
212
ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ<br />
АИХ – Ардын их хурал<br />
АН – Ардчилсан нам<br />
АНУ – Америкийн Нэгдсэн Улс<br />
АСХ - Ардчилсан социалист<br />
хөдөлгөөн<br />
БНМАУ – Бүгд Найрамдах Монгол<br />
Ард Улс<br />
БОНХАЖЯ – Байгаль орчин,<br />
ногоон <strong>хөгжил</strong>, аялал жуулчлалын<br />
яам<br />
ГИТ – Глоб интернэшнл төв<br />
ГТЕГ – Гааль, татварын ерөнхий<br />
газар<br />
ДАНИДА – Данийн олон улсын<br />
тусламжийн байгууллага<br />
ЗХУ – Зөвлөлт холбоот улс<br />
ИТХ – Иргэдийн төлөөлөгчдийн<br />
хурал<br />
МАН – Монгол ардын нам<br />
МАХН – Монгол ардын хувьсгалт<br />
нам<br />
МИТБМАЭ - Мэдээллийн ил тод<br />
байдал ба мэдээлэл авах эрх<br />
МННХ – Монголын нээлттэй<br />
нийгэмлэг хүрээлэн<br />
МоАН – Монголын ардчилсан нам<br />
МоАХ – Монголын ардчилсан<br />
холбоо<br />
МРТХЭГ – Монголын радио<br />
телевизийн хэрэг эрхлэх газар<br />
МСДН – Монголын социалдемократ<br />
нам<br />
МСНЭ – Монголын сэтгүүлчдийн<br />
нэгдсэн эвлэл<br />
МСХ – Монголын сэтгүүлчдийн<br />
холбоо<br />
МУБИС – Монгол улсын<br />
Монгол хэлээр<br />
213<br />
боловсролын их сургууль<br />
МУБИС-НХУС – Монгол улсын<br />
боловсролын их сургуулийн<br />
Нийгэм хүмүүнлэгийн их сургууль<br />
МУИС-НХУС – Монгол улсын их<br />
сургууль Нийгэм хүмүүнлэгийн<br />
ухааны сургууль<br />
МҮДН – Монголын үндэсний<br />
дэвшлийн нам<br />
МҮОНРТ – Монголын үндэсний<br />
олон нийтийн радио телевиз<br />
МҮЭ – Монголын үйлдвэрчний<br />
эвлэл<br />
МХЕГ – Мэргэжлийн хяналтын<br />
ерөнхий газар<br />
МХХ – Монголын <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хүрээлэн<br />
МЧАСЭ – Монголын <strong>чөлөөт</strong><br />
ардчилсан сэтгүүлчдийн эвлэл<br />
М.-Л. – Москва-Ленинград<br />
НАХЯ – Нийгмийг аюулаас<br />
хамгаалах яам<br />
НӨАТ – Нэмүү өртгийн албан<br />
татвар<br />
НҮБ – Нэгдсэн үндэстний<br />
байгууллага<br />
ОК/Б/Н – Оросын коммунист /<br />
большевик/ нам<br />
ОНМХ – Олон нийтийн мэдээллийн<br />
хэрэгсэл<br />
ОУСХ – Олон улсын сэтгүүлчдийн<br />
холбоо<br />
СнЗ – Сайд нарын зөвлөл<br />
ТАСИС – Тусгаар улсуудад<br />
зориулсан Европын холбооны<br />
техник туслалцааны хөтөлбөр<br />
ТББ – Төрийн бус байгууллага
ТӨХК – Төрийн өмчит хувьцаат<br />
компани<br />
УБ – Улаанбаатар<br />
УБДС – Улсын багшийн дээд<br />
сургууль<br />
УБТЗ – Улаанбаатар төмөр зам<br />
УИХ – Улсын их хурал<br />
ҮАБЗ – Үндэсний аюулгүй<br />
байдлын зөвлөл<br />
ХЗЯ – Хууль зүйн яам<br />
ХЗДХЯ – Хууль зүй, дотоод<br />
хэргийн яам<br />
ХК – Хувьцаат компани<br />
ХМХ – Хэвлэл мэдээллийн<br />
хэрэгсэл<br />
ХХК – Хязгаарлагдмал<br />
хариуцлагатай компани<br />
ХЭҮК – Хүний эрхийн үндэсний<br />
комисс<br />
ШДХ – Шинэ дэвшилт холбоо<br />
ШУА – Шинжлэх ухааны академи<br />
ШТС – Шатахуун түгээх станц<br />
ЭШ – Эрдэм шинжилгээ<br />
ФСЭ-ийн хүрээлэн – Философи,<br />
социологи, эрхийн хүрээлэн<br />
ЮНЕСКО – Нэгдсэн үндэстний<br />
байгууллагын боловсрол, шинжлэх<br />
ухаан, соёлын байгууллага<br />
AUSAID (The Australian Agency<br />
for International Development) -<br />
Австралийн Олон улсын хєгжлийн<br />
агентлаг<br />
DW (Deutsche Welle) – Дойче<br />
Вилле академи<br />
FIEJ (Federation Internationale des<br />
Editeurs de Journaux et Publications)<br />
- Олон улсын хэвлэн нийтлэгчдийн<br />
холбоо<br />
IAPA (The Inter American Press<br />
Association) - Америк Дундын<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> эвлэл<br />
IFAP (Information for All Programme)<br />
– ЮНЕСКО-гийн Бүх<br />
нийтийн мэдээллийн хөтөлбөр<br />
IFPP (International Federation of<br />
the Periodical Press) - Олон улсын<br />
тогтмол <strong>хэвлэлийн</strong> холбоо<br />
IFJ (International Federation of Journalists)<br />
– Олон улсын сэтгүүлчдийн<br />
холбоо<br />
IOJ (International Organization<br />
of Journalists) – Олон улсын<br />
сэтгүүлчдийн байгууллага<br />
Гадаад хэлээр<br />
214<br />
IPDC (International Programme for<br />
the Development of Communication)<br />
- ЮНЕСКО-гийн Мэдээлэл,<br />
харилцааны хөгжлийн хөтөлбөр<br />
IPI (International Press Institute) -<br />
Олон улсын <strong>хэвлэлийн</strong> хүрээлэн<br />
МОЖ<br />
(Международная<br />
организация журналистов) – Олон<br />
улсын сэтгүүлчдийн байгууллага<br />
NANBA (North American National<br />
Broadcasters Association)<br />
- Хойд Америкийн өргөн<br />
нэвтрүүлэгчдийн эвлэл<br />
SDGs (Sustainable Development<br />
Goals) - НҮБ-ын Тогтвортой<br />
хөгжлийн зорилт<br />
SPJ (Society of Professional Journalists)<br />
- Мэргэжлийн сэтгүүлчдийн<br />
нийгэмлэг<br />
TCSEC (Trusted Computer System<br />
Evaluation Criteria) -<br />
WPFC (World Press Freedom Committee)<br />
– Дэлхийн <strong>хэвлэлийн</strong> эрх<br />
чөлөөний хороо
ХҮНИЙ НЭРИЙН ТАЙЛБАРТ ХЭЛХЭЭ<br />
Адияахүү.С – Сэтгүүлч.<br />
“Ардчилал”(1990) сонинд хянагч,<br />
сурвалжлагч, эрхлэгийн алба<br />
хашиж байсан. (х.75)<br />
Адьяа – Тухайн үеийн МАХНын<br />
Төв хорооны нарийнг бичгийн<br />
дарга. (х.54)<br />
Азбаяр.Л – Улсын <strong>хэвлэлийн</strong><br />
комбинатын ажилчин. Ардчиллыг<br />
талархан дэмжигч. (x.72, 73)<br />
Аззаяа.Д - “Ус цаг уур, орчны<br />
судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн<br />
хөгжлийн түүхийн жимээр” (УБ.,<br />
2016) номын зохиогч. (x.151)<br />
Аким Готовын – “Ил товчоо”<br />
(1990) сониныг санаачилж, эрхлэн<br />
гаргагч. Сэтгүүлч, орчуулагч.<br />
(x.79)<br />
Алтанхуяг Норовын – Улс төрч.<br />
Ардчилсан социалист хөдөлгөөний<br />
анхдагчдын нэг. (x.77)<br />
Амардаваа.Т – “Хувийн амьдрал”<br />
(1995) сониныг үүсгэн байгуулагч.<br />
“Хувийн соёл” (1999), “Урт чихт”<br />
(1995), “Жигшүүрт хэрэг” (1995),<br />
“Яагаад”, “Гадаад амьдрал”<br />
сонинуудыг эрхлэн гаргадаг<br />
“Итгэлт-Оюу” ХХК-ийг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.108)<br />
Амаржаргал.Д – Ховд аймгийн<br />
“Цацал” (1990) сониныг эрхлэн<br />
гаргагч. (x.86)<br />
Амарсанаа Сүхбаатарын –<br />
Сэтгүүлч. “Ардчилсан хувьсгалын<br />
тэргүүн эгнээнд” (УБ., 2011)<br />
номын зохиогч. (x.11, 61, 68, 69,<br />
70, 71, 72, 73, 75)<br />
Амартүвшин Сүхээгийн –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
(x.59, 98, 106)<br />
Ариунаа.М – “Төрийн онол”<br />
(УБ., 2007) гарын авлага<br />
боловсруулагчдын нэг. (x.27)<br />
Аюурзана Гунаажавын – Яруу<br />
найрагч. “Өчигдөр” (1996)<br />
сониныг эрхлэн гаргагч. (x.104)<br />
Баасансүрэн Тугалхүүгийн –<br />
Сэтгүүлч, зохиолч. Сэтгүүл зүй<br />
судлаач эрдэмтэн. (x.10, 11, 12, 36,<br />
38, 60, 70, 72)<br />
Баатаржав Аюушийн – Сэтгүүлч.<br />
“Үг” (1990) сонины анхны<br />
дугааруудыг бэлтгэн гаргагчдын<br />
нэг. “Спортын ертөнц” (1990)<br />
сэтгүүлийг санаачлагч. (x.88)<br />
Баатарцогт.А – “Энэ хүүхнүүд<br />
үү” (1992) сонины анхны дугаарыг<br />
хамтран бэлтгэгч. (x.89)<br />
Баатарчулуун – “Зар бичиг”<br />
(1991) сониныг Н.Ням-Осортой<br />
хамтран гаргасан анхдагч. (x.139)<br />
Бадамням.Д. – “Угай бэшэг”<br />
(1991) сониныг эрхлэн гаргасан.<br />
(x.89)<br />
Бадамсүрэн Ядамдоржийн –<br />
“Алаг хорвоо”(1994), “Хонгор<br />
зул”(1994), “Янаг хорвоо”(1994)<br />
сониныг үүсгэн байгуулагч. (x.108)<br />
Базар Чимэдийн – Сэтгүүл зүй<br />
судлаач эрдэмтэн. (x.170)<br />
Бадмаев Петр Александрович –<br />
Буриад эмч. Хаант Оросын сангийн<br />
хөрөнгөөр П.А.Бадмаев “Дорнод<br />
хязгаарын амьдрал” (1895-1898)<br />
сониныг монгол хэлээр гаргаж<br />
байсан. (x.33)<br />
215
Бадрал.С - Монголын анхны веб<br />
сайтыг 1994 онд бүтээгч (x.106)<br />
Бадрахбаатар.Д - “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг”, “Нийслэл хүрээний<br />
сонин бичиг”-т ажиллаж байсан<br />
Монголын ууган сэтгүүлчдийн нэг.<br />
(x.38, 40)<br />
Батсуурь.М - Хуульч. “Редакцийн<br />
хараат бус байдал” (УБ., 2010)<br />
гарын авлагыг эмхэтгэгч. (x.178,<br />
179)<br />
Балдорж Цэрэндоржийн –<br />
Сэтгүүлч, зохиолч. Хэвлэл<br />
мэдээллийн “Монгол ньюс” (1996)<br />
ХХК-г үүсгэн байгуулагч. (x.56,<br />
80)<br />
Батбаатар Жамъянсүрэнгийн<br />
– Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
(x.13, 41, 52, 93, 94, 160, 170, 171,<br />
172)<br />
Батбаатар Содномдаржаагийн –<br />
Сэтгүүлч. Тухайн үеийн “Өнөөдөр”<br />
сонины нэгдүгээр орлогч эрхлэгч.<br />
(x.142)<br />
Батбаяр Бат-Эрдэнийн (Баабар) –<br />
“Өнөөдөр” (1992) сониныг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.57, 80)<br />
Батбаяр Цэрэнсодномын<br />
(“Алмас”) – “Монголын<br />
залуучууд”, “Бодлын солбицол”<br />
сонинд ажиллаж байсан сэтгүүлч.<br />
(x.79)<br />
Батжаргал Долгорын – Хүүхдийн<br />
зохиолч. “Зуун жил” (УБ., 2012)<br />
номыг эмхэтгэгч. “Маанар”(1993)<br />
сониныг эрхлэн гаргагч. (x.126)<br />
Батмөнх Дугарсүрэнгийн –<br />
Сэтгүүлч, эрдэмтэн, судлаач. (x.65,<br />
111)<br />
Батмөнх Жамбын – Төр нийгмийн<br />
зүтгэлтэн. (x.57)<br />
Бат-Үүл Эрдэнийн – Монголын<br />
ардчиллын төлөө хөдөлгөөний<br />
анхны лидерүүдийн нэг. (x.61)<br />
Батхишиг.Б - “Ардчилал<br />
шинэчлэлийн үйлсэд” (УБ., 2007)<br />
номын зохиогч. (x.59, 61)<br />
Батчимэг Мигэддоржийн –<br />
Улстөрч. Тухайн үеийн УИХ-ын<br />
гишүүн. (x.164, 166)<br />
Батчулуун.Ч – Сэтгүүлч.<br />
“Монголын эмэгтэйчүүд”<br />
сэтгүүлийн эрхлэгч байсан. (x.47)<br />
Баяраа Санжаасүрэнгийн -<br />
Сэтгүүлч. “Шинэ толь” (1990)<br />
сонины эрхлэгч. (x.69, 70, 71, 72,<br />
73)<br />
Баяраа Ц – “Халуун хөнжил”<br />
(1993), “Монголын нэг өдөр”(1996)<br />
сониныг үүсгэн байгуулагчдын<br />
нэг. (x.107, 108)<br />
Баярмагнай Адьяагийн –<br />
МУИС-ийн сэтгүүлчийн ангийг<br />
анх төгсөгчдийн нэг. “Улаан од”<br />
сонины эрхлэгч байсан. (x.54)<br />
Баярмөнх Сэнгээгийн –<br />
Сэтгүүлч. “Халуун хөнжил”(1993),<br />
“Сэрүүлэг”(1996) сониныг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.107, 108, 140)<br />
Баярсайхан – “Эрүүл энх”<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газрын анхны<br />
ажилтнуудын нэг. (x.88)<br />
Баярсайхан Банзрагчийн – Говь-<br />
Алтай аймгийн “Хөх дөл” (1990)<br />
сониныг эрхлэн гаргагч. (x.86)<br />
Баясгалан Очирхүүгийн – “Энэ<br />
хүүхнүүд үү” (1992) сониныг<br />
үүсгэн байгуулж эрхлэн гаргагч.<br />
(x.89)<br />
Баянтунгалаг.Ч - Булган аймгийн<br />
216
“Цагийн гэгээ” (1990) сонины<br />
эрхлэгч. (x.86)<br />
Блэкстон Уильям (Blackstone<br />
William) - Английн хуульч, гүн<br />
ухаантан (x.162)<br />
Бодоо Догсомын - “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг”, “Нийслэл хүрээний<br />
сонин бичиг”-т ажиллаж байсан<br />
Монголын ууган сэтгүүлчдийн нэг.<br />
1921 оны ардын хувьсгалын анхны<br />
7 удирдагчийн нэг. (x.38, 40)<br />
Болдбат Шоовдойн – Говь-Алтай<br />
аймгийн “Хөх дөл” (1990) сониныг<br />
эрхлэн гаргагч. (x.86)<br />
Болд-Эрдэнэ Баастын - Сэтгүүл<br />
зүй судлаач эрдэмтэн. (x.8, 13, 19,<br />
20, 24, 52, 53, 58, 62, 67, 89, 135,<br />
157)<br />
Болормаа.Н – “Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong><br />
голомт” (УБ., 2007) номын зохиогч.<br />
(x.122)<br />
Боожоо.С – Анхны хувийн хэвлэл<br />
“Монголын жаран” (1990) сониныг<br />
үүсгэн байгуулж, эрхлэн гаргагч.<br />
(x.91)<br />
Бошигт.Г. – Монголын ардчиллын<br />
төлөө хөдөлгөөний анхдагчдын<br />
нэг. (x.74)<br />
Бөхбат Пүрэвийн - “Цагийн толь”<br />
(1988) сониныг санаачилж, эрхлэн<br />
гаргагчдын нэг. (x.59, 60)<br />
Булган.Б – Улстөрч С.Зориг агсны<br />
гэргий. (x.116, 117)<br />
Бумдалай.Г – Увс аймгийн<br />
“Малчин тариачин” (1991) сонины<br />
эрхлэгч. (x.86)<br />
Буянзаяа Цэнд-Аюушийн –<br />
“Маш нууц”(1996) сонины үүсгэн<br />
байгуулагч, “Улаанбаатарын<br />
мэдээ”(1998) сониныг эрхлэн<br />
гаргагч. (x.108)<br />
Бүрнээ Сүрэнгийн - “Цагийн<br />
толь” (1988) сониныг санаачилж<br />
гаргагчдын нэг. (x.60)<br />
Бүрэнтогтох Хайнжамцын<br />
– Сэтгүүлч, зохиолч. “Бодлын<br />
солбицол” сонины ажилтан. (x.79)<br />
Галаарид Бадам-Очирын –<br />
Сэтгүүлч. “Өнөөдөр” (1996)<br />
сонины анхны эрхлэгч. (x.58, 81,<br />
139, 143, 175)<br />
Галатенко.В.А. - “Основы<br />
информационной безопасности”<br />
(М., 2003) номын зохиогч. (x.152)<br />
Галсансүх Баатарын – Яруу<br />
найрагч. “Салах ёс” (1993),“Ноцтой<br />
мэдээ” (1998) сонины үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.108)<br />
Ганбаатар Сайнхүүгийн –<br />
Улстөрч. (x.101)<br />
Ганбат.Б – Увс аймгийн “Эв<br />
нэгдэл” (1990) сонины эрхлэгч.<br />
(x.86)<br />
Ганболд.А – Өвөрхангай аймгийн<br />
“Хүлэг” (1990) сониныг эрхлэн<br />
гаргагч. (x.86)<br />
Ганболд Баасанжавын – “Бодлын<br />
солбицол” (1991) сонины эрхлэгч.<br />
(x.97)<br />
Ганхуяг Цогзолын – Чөлөөт<br />
нийтлэлч. “Улаанбаатар”, “Үг”,<br />
“Бодлын солбицол” зэрэг сонинд<br />
хэвлэн нийтлэгч. (x.79)<br />
Гегель (Georg Wilhelm Hegel) –<br />
Германы философич. (x.17, 18)<br />
Горбачев Михаил Сергеевич –<br />
ЗХУ-д “Перестройка”-г эхлүүлсэн<br />
удирдагч. (x.32)<br />
Гөлөгдэмбэрэл.Д – Өвөрхангай<br />
аймгийн “Хүлэг”(1990) сониныг<br />
217
эрхлэн гаргагч. (x.86)<br />
Гүрринчин.И - Сэтгүүлч.<br />
Тухайн үеийн “Үнэн” сонины<br />
сурвалжлагч. (x.56)<br />
Гримм Эрвин Давидович<br />
– Оросын түүхч. Санкт-<br />
Петербургийн эзэн хааны их<br />
сургуулийн захирал байсан. (x.36)<br />
Гутенберг Йохан (Gutenberg Johan)<br />
- Хэвлэлийн үйлдвэрлэлд<br />
хувьсгал хийсэн хүн. (x.8)<br />
Гэрэлсайхан.Ш – Фото сэтгүүлч.<br />
“Энэ хүүхнүүд үү” (1992) сонины<br />
анхны дугаарыг хамтран бэлтгэгч.<br />
(x.89)<br />
Даваажав.Р. – “Монголын дуу<br />
хоолой”(1990), “Бизнес таймс”<br />
(1994), “Монголын сонин”(1995),<br />
“Хүмүүс” (1998), “Нөгөөдөр”<br />
(1998) сониныг үүсгэн байгуулж,<br />
эрхлэн гаргагч. (x.91)<br />
Дагва.З - “Хэвлэлийн үйлдвэрийн<br />
үүсэл, хөгжлийн түүхэн тэмдэглэл”<br />
(УБ., 1974) номыг зохиогч. (x.31)<br />
Дамбажав Идшинноровын –<br />
Сэтгүүлч. “Оюун билгийн мэлмийг<br />
нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн<br />
дээж” тайлбар толь(УБ., 2010)-ийг<br />
зохиогч. (x.16, 34)<br />
Дамба-Очир Дорждамбын –<br />
Улстөрч. (x.101)<br />
Дариймаа.Н - Сэтгүүлч, судлаач.<br />
“Сэтгүүлчийн ёс зүй” (2005)<br />
номын зохиогч. (x.170)<br />
Даш Пүрэвийн – Хошууч генерал.<br />
Онцгой байдлын ерөнхий газрын<br />
дарга асан. (x.117)<br />
Дашбалбар Очирбатын – Яруу<br />
найрагч, нийтлэлч, улстөрч. (x.79)<br />
Дашдамба Цэрэнжамцын -<br />
“Цагийн толь” (1988) сониныг<br />
санаачилж гаргагчдын нэг. (x.59,<br />
60)<br />
Дашдондов Цэрэндоржийн –<br />
Сэтгүүлч, тользүйч. Монголын<br />
<strong>чөлөөт</strong> ардчилсан сэтгүүлчдийн<br />
эвлэл(1991)-ийг үүсгэн байгуулагч.<br />
(x.41, 55, 126)<br />
Дашзэвэг.Д – “Цагийн толь”<br />
(1988) сониныг санаачилж, эрхлэн<br />
гаргагчдын нэг. (x.60)<br />
Дашням.А - “Монгол оронд хэвлэл<br />
үүсч хөгжсөн түүхээс” (УБ., 1962)<br />
номын зохиогч. (x.31)<br />
Дашням.Л. – Сэтгүүлч. Тухайн<br />
үеийн “Үнэн” сонины сурвалжлагч.<br />
(x.56)<br />
Дашням Лувсандамбын – Яруу<br />
найрагч, судлаач. “Үндэсний<br />
дэвшил” сонины анхны эрхлэгч.<br />
(x.78)<br />
Деннис Эверетт (Dennis Everette)<br />
- Америкийн судлаач. (x.20)<br />
Должинсүрэн Шалхааны<br />
- “Чөлөөт <strong>хэвлэлийн</strong> түүхэн<br />
товчоон” (УБ., 2016) номын<br />
зохиогч. (x.69, 70, 73, 78, 109)<br />
Дорж.Б - “Шинэ толь хэмээх<br />
бичиг”, “Нийслэл хүрээний<br />
сонин бичиг”-т ажиллаж байсан<br />
Монголын ууган сэтгүүлчдийн нэг.<br />
(x.40)<br />
Доржням.Ц – “Аюулгүй байдлын<br />
нэр томъёоны тайлбар толь” (УБ.,<br />
2016) зохиогчийн нэг.<br />
Доржсүрэн – Зураач, гэрэл<br />
зурагчин. “Эрүүл энх” <strong>хэвлэлийн</strong><br />
газрын анхны ажилтны нэг. (x.88)<br />
Дулмаа Чирмооны – Сэтгүүлч.<br />
“Эрүүл энх”(1990) <strong>хэвлэлийн</strong><br />
218
газрын анхны ажилтнуудын нэг.<br />
(x.88)<br />
Дүгэрсүрэн.Л - Говь-Алтай<br />
аймгийн “Итгэл” (1991) сонины<br />
эрхлэгч. (x.86)<br />
Дэлэг Гэндэнжамцын – Сэтгүүл<br />
зүй судлаач эрдэмтэн. (x.10, 31, 36,<br />
39, 44, 45, 199)<br />
Жадамбаа.Ш – Тухайн үеийн<br />
Батлан хамгаалахын сайд. (x.83)<br />
Жамбалдорж Сумъяагийн –<br />
Сэтгүүлч, судлаач. “Хөдөлмөр”<br />
сонины эрхлэгч байсан. (x.54)<br />
Жамц.Г – Сэтгүүлч. Тухайн үед<br />
“Үнэн” сонины сурвалжлагч.<br />
(x.56)<br />
Жанцансамбуу.Н – “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг”, “Нийслэл хүрээний<br />
сонин бичиг”-т ажиллаж байсан<br />
Монголын анхны сэтгүүлчдийн<br />
нэг. (x.38,40)<br />
Жаргалсайхан Нацагийн –<br />
“Шинэ толь” (1990) сонины<br />
макетыг хийж, хэвлэсэн 3<br />
залуугийн нэг. (x.70)<br />
Жереми Поуп - “Авилгалын эсрэг<br />
сурвалж бичиг”(УБ., 2003) номын<br />
зохиогч. (x.161)<br />
Жигжид.Б – Тухайн үеийн Эрчим<br />
хүч, уул уурхайн сайд. (x.84)<br />
Заятуев.Г.Н – Монгол судлаач.<br />
“Первые газеты революционной<br />
Монголии” (Улаан-Үд.1962)<br />
номын зохиогч. (x.44)<br />
Зияшева Дана – “Монголын<br />
хэвлэл мэдээллийн салбарын төлөв<br />
байдал”(УБ., 2007) судалгааны<br />
эмхэтгэлийн ерөнхий редактор.<br />
(x.44)<br />
Зориг Санжаасүрэнгийн –<br />
Улстөрч. Монголын ардчиллын<br />
төлөө хөдөлгөөний удирдагч. (69,<br />
70, 71, 72, 74, 76, 116)<br />
Зоригт.Л – Сэтгүүлч. “Халуун<br />
хөнжил”(1993), “Хөх тэнгэр”(1995)<br />
сониныг үүсгэн байгуулагчдын<br />
нэг. (x.107)<br />
Зоригтбаатар.Э - “Элбэгдорж<br />
Ринчиногийн үнэн түүх<br />
мандтугай!” өгүүлэл(2016.03.18)-<br />
ийг бичигч. (x.43)<br />
Зулькафиль Маулетийн –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
Инкелз Алекс - “Зөвлөлт Орос<br />
дахь олон нийтийн үзэл бодол”<br />
номыг зохиогч америк эрдэмтэн.<br />
(x.10, 13, 24, 28, 36, 37, 45, 49, 53,<br />
60, 63, 67, 68, 85, 92, 93, 120, 135,<br />
137, 168, 169 )<br />
Колесников Михаил Сергеевич<br />
- Дорно дахиныг судлаач. “ЖЗЛ”<br />
цувралаар Д.Сүхбаатар, Рихард<br />
Зорге, Миклухо-Маклай зэрэг<br />
алдартнуудын талаар ном бичсэн<br />
зохиолч. (x.32)<br />
Коростовец Иван Яковлевич<br />
– Оросын бүрэн эрхэт тусгай<br />
төлөөлөгч. Өдрийн тэмдэглэл нь<br />
“Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар”<br />
(УБ., 2010) нэрээр хэвлэгдсэн.<br />
(x.32, 37)<br />
Кузнецов.Н.И - “Мэдээлэл,<br />
түүнийг олж цуглуулах, хамгаалах,<br />
шинжлэх” (УБ., 2013) номын<br />
зохиогч. (x.154)<br />
Куланда Чонайн – Сэтгүүлч.<br />
“Монгол таймс” сониныг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.76)<br />
Кэртли Жэйн – “Хэвлэл<br />
мэдээллийн хууль”(УБ., 2010)<br />
219
номын зохиогч. (x.162)<br />
Ламжав - Тухайн үеийн МАХНын<br />
Төв Хорооны Улстөрийн<br />
товчооны гишүүн. (x.54)<br />
Ламжав Дондовын - “иргэн<br />
Ламжав” гэж алдаршсан. “Хайд<br />
парк” (1989) ханын сонин эрхлэн<br />
гаргагч. (x.62)<br />
Лигдэн Батмөнхийн – Нийтлэлч.<br />
Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх”<br />
(1990) сонины анхны ерөнхий<br />
эрхлэгч. (x.87)<br />
Локк Жон (John Locke) – Английн<br />
философич. (x.19,20)<br />
Лосол Дарьзавын – 1921 он ардын<br />
хувьсгалын анхны 7 удирдагчдын<br />
нэг. (x.43)<br />
Лувсаншарав – Тухайн үеийн<br />
МАХН-ын Төв хорооны нарийн<br />
бичгийн дарга (x.31)<br />
Лхагва Нанжаагийн – Сэтгүүлч.<br />
Нэг үе “Ардчилал” сонины эрхлэгч<br />
байсан. (x.57, 58, 75, 76)<br />
Маквэйл Деннис( Dennis Mc-<br />
Quail) - Олон нийтийн харилцааны<br />
нэрт онолч. (x.27, 29)<br />
Малиновский – Богд хаант<br />
Монгол улсын үед их бууны<br />
сургагчаар ажиллаж байсан орос<br />
офицер (x.32)<br />
Мильтон Жон (Jon Milton) –<br />
Английн яруу найрагч, сэтгэгч, улс<br />
төрч. (x.19, 27)<br />
Монголхүү.Б – Сэтгүүлч, зохиолч.<br />
Байгал хамгааллын чиглэлийн<br />
анхны <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл “Бодь гөрөөс”<br />
(1990) сонины эрхлэгч. (x.89)<br />
Монтескье Шарль (Charles Montesquieu)<br />
– Францын зохиолч, гүн<br />
ухаантан. (x.17)<br />
Мөнгөндалай Дашбалбарын –<br />
Сэтгүүлч. Тухайн үеийн “Өдрийн<br />
сонин” сонины сурвалжлагч.<br />
(x.172)<br />
Мөнхбаяр.Ч – Сэтгүүлч. “Шинэ<br />
үе” (1990) сониныг эрхлэн гаргагч.<br />
(x.89, 91)<br />
Мөнхжаргал.Ц – Монголын<br />
сэтгүүлчдийн холбооны хорооны<br />
дарга агсан. “Сэтгүүлчийн ёс<br />
суртахуун” (УБ., 1987) товхимлыг<br />
зохиогч. (x.167, 169)<br />
Мөнхмандах Мягмарын –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
(x.172)<br />
Мөнх-Очир Дондогжалын -<br />
Зурхай судлаач, нийтлэлч. “Эрүүл<br />
энх” (1990) <strong>хэвлэлийн</strong> газрын<br />
анхны ажилтнуудын нэг. (x.88)<br />
Мэррилл.Ж (Merrill, John Calhoun)<br />
- Америкийн судлаач. (x.20)<br />
Мягмаржав Алтангэрэлийн<br />
- Барилгачдын <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл<br />
“Монгол өргөө” (1990) сониныг<br />
эрхлэн гаргагч. (x.83, 87)<br />
Мягмарсамбуу Шавьхүүгийн –<br />
Хэвлэлийн дизайнер. “Ардчилал”<br />
сонины загварыг анх дэглэгч (x.69,<br />
70, 72, 73, 75, 76)<br />
Мягмарсүрэн Жамбалын –<br />
Сэтгүүлч. “Өдрийн сонин” сонины<br />
анхны ерөнхий эрхлэгч. (x.72,88)<br />
Намсрай.Ц - МАХН-ын Төв<br />
Хорооны Улстөрийн товчооны<br />
гишүүн. (x.54)<br />
Наранбилэг.Н – Тухайн үеийн<br />
“Ардын эрх” сонины сурвалжлагч.<br />
(x.83)<br />
Нарангэрэл Ринчингийн –<br />
Иргэний нийгмийн зүтгэлтэн.<br />
220
“Яагаад ардчилал гэж...?” (УБ.,<br />
2012) номын зохиогч. (x.129)<br />
Нарангэрэл Содовсүрэнгийн -<br />
Хуульч, Академич (x.17)<br />
Нарантөгс.Л – Сэтгүүлч. Тухайн<br />
үеийн ньюс.мн сайтын редактор.<br />
(x.165)<br />
Наранхүү.С – Ховд аймгийн<br />
“Цацал” (1990) сониныг эрхлэн<br />
гаргагч. (x.86)<br />
Нацагдорж Дашдоржийн –<br />
Монголын шинэ үеийн утга<br />
зохиолыг үндэслэгч. (x.59)<br />
Нацагдорж Шагдаржавын –<br />
Эрдэмтэн, түүхч. (x.36)<br />
Нацагням.Ц – Сэтгүүлч. “Үг”<br />
(1990) сонины анхны дугааруудыг<br />
бэлтгэн гаргагчдын нэг. “Охид<br />
хөвгүүд” сэтгүүлийг санаачлагч.<br />
(x.88, 108)<br />
Норовсүрэн Ломбын – Сэтгүүл<br />
зүй судлаач эрдэмтэн. (x.10, 34, 35,<br />
36, 37, 39, 60)<br />
Нямаа Долгорын – Яруу найрагч,<br />
сэтгүүлч. “Залуучуудын үнэн”<br />
сонины эрхлэгч байсан. (x.54)<br />
Нямаа.М – Хөвсгөл аймгийн<br />
“Үзэл бодол” (1991) сонины<br />
эрхлэгч. (x.86)<br />
Нямготов.Л – Сэтгүүлч.<br />
Тухайн үеийн “Үнэн” сонины<br />
сурвалжлагч. (x.56)<br />
Нямдаш.Ж – Сэтгүүлч.<br />
“Монголын анхны үйлдвэр” (УБ.,<br />
2014) номын зохиогч. (x.32, 33)<br />
Ням-Осор Намсрайн – “Зар<br />
бичиг” (1991) сониныг зураач<br />
Баатарчулуунтай хамтран гаргасан<br />
анхдагч. (x.139)<br />
Одмандах Мягмарсүрэнгийн –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
(x.166, 167)<br />
Одхүү.С - “Монголын сонины<br />
шинэ давалгаан” (УБ., 2013) номыг<br />
зохиогчдын нэг. Сонинуудын<br />
анхны дугаар цуглуулагч. (x.91,<br />
114)<br />
Олзвой.Л - “Цагийн толь” (1988)<br />
сониныг эрхлэн гаргагчдын нэг.<br />
(x.60)<br />
Онон Цэрэнжамцын – Сэтгүүлч.<br />
“Хэвлэлийн өөрийн зохицуулалт”<br />
(УБ., 2009) товхимлыг эмхэтгэгч.<br />
(x.173)<br />
Отгонтуяа.Д - “Төрийн онол”<br />
(УБ., 2007) гарын авлага<br />
боловсруулагчдын нэг. (x.27)<br />
Очирбат Пунсалмаагийн -<br />
Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч,<br />
төр нийгмийн зүтгэлтэн. (x.87)<br />
Оюунгэрэл Цэдэвдамбын -<br />
Улстөрч. Зохиолч. (x.101, 117)<br />
Оюунгэрэл.А – Сэтгүүлч. “Олон<br />
түмний харилцааны онол” (УБ.,<br />
2009) номын зохиогч. (x.159)<br />
Оюунцэцэг Жамсрандоржийн –<br />
Орчуулагч, яруу найрагч. “Эрүүл<br />
энх” <strong>хэвлэлийн</strong> газрын анхдагчдын<br />
нэг. (x.88)<br />
Оюунчимэг Тодын – МоАХ-ны<br />
ууган зүтгэлтнүүдийн нэг. “Миний<br />
хүссэн ардчилал биш” (УБ., 2011)<br />
номын зохиогч. (x.70)<br />
Өнөрбаяр.Г – Сэтгүүл зүй судлаач.<br />
Сэтгүүлч. (x.24, 28, 45, 49, 53, 63)<br />
Өнөрбаяр.Ч – “Төрийн онол”<br />
гарын авлага (УБ., 2007)<br />
боловсруулагчдын нэг. (x.27)<br />
Өнөртогтох.Б. – Сэтгүүлч. Тухайн<br />
үеийн “Монголын мэдээ” сонины<br />
221
Бадам-Очирын Галаарид<br />
сурвалжлагч (x.978 121)<br />
Өөлд.Ц - Тухайн үеийн Хүнс,<br />
хөдөө аж ахуйн сайд. (x.83)<br />
Пэйн Томас (Thomas Paine) –<br />
Зохиолч, нийтлэлч, “Америкийн<br />
загалмайлсан эцэг” гэгддэг. (x.20)<br />
Питерсон.Т – “Хэвлэл мэдээллийн<br />
дөрвөн онол” номыг зохиогчдын<br />
нэг. (x.24, 28, 45, 49, 53, 63, 93)<br />
Подопригора Станислав<br />
Яковлевич – Философич.<br />
“Философский словарь” (Ростовна-Дону.,<br />
2010) толь бүтээгч. (x.16)<br />
Прохоров Евгений Павлович<br />
– Зөвлөлтийн болоод Оросын<br />
орчин цагийн сэтгүүл зүйн онолыг<br />
үндэслэгч. (x.157, 158)<br />
Пүрэвдаш Баарангийн –<br />
Сэтгүүлч. “Ардын эрх”, “Өнөөдөр”<br />
сонинуудад эрхлэгч, орлогч<br />
эрхлэгч, Монцамэ агентлагийн<br />
даргын алба хашиж байсан. (x.126)<br />
Пүрэвдорж Гомбын – Зохиолч,<br />
сэтгүүлч. “Эрүүл энх” <strong>хэвлэлийн</strong><br />
газрын анхдагчдын нэг. (x.88)<br />
Равжаа Дулдуйтын – Говийн<br />
догшин хутагт. (x.25)<br />
Ренчин.Ц – Тухайн үеийн “Үнэн”<br />
сонины сурвалжлагч<br />
Ринггаард Й - Данийн Засгийн<br />
газрын “Монгол дахь <strong>чөлөөт</strong><br />
хараат бус төсөл”(1993)-ийн<br />
менежер (x.122)<br />
Ринчен Бямбын – Монголч<br />
эрдэмтэн. Зохиолч, орчуулагч.<br />
(x.31)<br />
Санчир Гомбожавын – Сэтгүүлч.<br />
“Дээдсийн амьдрал”(1997)<br />
сониныг үүсгэн байгуулагч. (x.169)<br />
Сиберт.Ф.С – “Хэвлэл мэдээллийн<br />
дөрвөн онол” номыг зохиогчдын<br />
нэг. (x.24, 27, 28, 45, 49, 53, 63, 93)<br />
Содномдаржаа.Т - “Монгол ард<br />
улсын ном <strong>хэвлэлийн</strong> хураангуй<br />
түүх” (УБ., 1965) номын зохиогч.<br />
(x.31)<br />
Содномпил Ойдовын –<br />
“Монголын сонины шинэ<br />
давалгаан” (УБ., 2013) номыг<br />
зохиогчдын нэг. Сэтгүүлч, яруу<br />
найрагч. (x.91, 114, 142)<br />
Содномцэгмид.Д – Сэтгүүлч.<br />
Тухайн үеийн “Хөдөлмөр” сонины<br />
хэлтсийн эрхлэгч. (x.58)<br />
Сумъяа.Я – “Монголын<br />
сэтгүүлчдийн байгууллагын<br />
түүхэн замнал” (УБ., 2011) номын<br />
хамтран зохиогч. (x.126, 169)<br />
Сундуй.О - “Цагийн толь” (1988)<br />
сониныг санаачилж гаргагчдын<br />
нэг. (x.60)<br />
Сүхбаатар Дамдины – 1921<br />
оны ардын хувьсгалын анхны 7<br />
удирдагчдын нэг. (x.32, 43, 59, 73,<br />
96)<br />
Сүхбаатар.Дарьсүрэнгийн –<br />
“Цагийн толь” сониныг үүсгэн<br />
байгуулагчдын нэг, тус сонины<br />
эрхлэгч. (x.59, 60, 69, 79)<br />
Тогоо.Ө – Сэтгүүлч. Тухайн үеийн<br />
“Үнэн” сонины сурвалжлагч.<br />
(x.56)<br />
Төмөрхуяг.Н - Шатар<br />
сонирхогчдын “Монгол шатар”<br />
(1991) сониныг үүсгэн байгуулж<br />
эрхлэн гаргагч. (x.59)<br />
Төрбаяр.Л – Сэтгүүлч.<br />
“Халуун хөнжил” (1993), “Хөх<br />
тэнгэр”(1995) сониныг үүсгэн<br />
байгуулагчдын нэг. (x.107)<br />
222
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
Тулга.Б - Тухайн үеийн Байгаль<br />
орчин, ногоон хөгжлийн дэд сайд.<br />
(x.117)<br />
Түдэв Лодонгийн – Нэрт<br />
нийтлэлч, зохиолч, эрдэмтэн.<br />
(x.53, 54, 55, 57, 58, 64, 79)<br />
Түмэнбаяр.Б - “Сэтгүүлчийн ёс<br />
зүй” (2005) номын зохиогч (x.170)<br />
Тэмүүлэн Баярмагнайгийн –<br />
Сэтгүүлч. Монголын өдөр тутмын<br />
сонины ерөнхий эрхлэгч анхны<br />
эмэгтэй. 2004 онд хувийн өдөр<br />
тутмын ”Ардын эрх” сонин бий<br />
болоход анхны эрхлэгчээр нь<br />
ажиллаж байсан. (x.96)<br />
Тэрбиш – “Шинэ толь” (1990)<br />
сонины макетыг хийж, хэвлэсэн 3<br />
залуугийн нэг. (x.70)<br />
Улаан.Ч – Улстөрч. Тухайн үеийн<br />
УИХ-ын гишүүн. (x.116)<br />
Уранзул Доржийн – “Үндэсний<br />
дэвшил” сонины ууган<br />
ажилтнуудын нэг. Монголын<br />
парламентын анхны сэтгүүлчдийн<br />
нэг. (x.78)<br />
Уянга Шагдарын – Яруу найрагч,<br />
сэтгүүлч. “Бодлын солбицол”<br />
сонины анхны ажилтнуудын нэг.<br />
(x.79)<br />
Үржинбадам.Д - Монголын<br />
сэтгүүлчдийн холбооны хорооны<br />
орлогч дарга агсан. “Монголын<br />
сэтгүүлчдийн байгууллагын<br />
түүхэн замнал” (УБ., 2011) номын<br />
зохиогч. (x.126, 169)<br />
Фрийдланд Роберт – Монголд<br />
хөрөнгө оруулсан канад бизнесмен.<br />
(x.101)<br />
Хавчуур Гончигдоржийн -<br />
“Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> үйлдвэрлэлийн<br />
түүх” (УБ., 2007) номын<br />
зохиогч. (x.31, 32)<br />
Хүрэлбаатар Үржингийн –<br />
Нийслэлийн төр захиргааны<br />
хэвлэл “Улаанбаатар” сониныг<br />
санаачлагч, анхны ерөнхий<br />
эрхлэгч. Монголын анхны багц<br />
хэвлэл эрхлэн гаргагчдын нэг.<br />
(x.89)<br />
Хүрэлбаатар.Ч – Чөлөөт сэтгүүлч.<br />
“Зүүд” (1993) сониныг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.108, 116)<br />
Хүрэлбаатар Чимэдийн -<br />
Улстөрч. Тухайн үеийн УИХ-ын<br />
гишүүн. (x.116)<br />
Цогнэмэх Битогтохын –<br />
Сэтгүүлч, жүжгийн зохиолч.<br />
(x.100, 172)<br />
Цогт.Ц – Тухайн үеийн Худалдаа<br />
үйлдвэрийн сайд. (x.83)<br />
Цогт Дагвадоржийн – Яруу<br />
найрагч. “Эрүүл энх” <strong>хэвлэлийн</strong><br />
газрын анхны ажилтнуудын нэг.<br />
(x.88)<br />
Цогтоо.М - “Аюулгүй байдлын<br />
нэр томъёоны тайлбар толь” (УБ.,<br />
2016) зохиогчийн нэг. (x.148)<br />
Цогтсайхан Сосорбарамын –<br />
Сэтгүүлч. “Хонх” хамтлагийг<br />
үүсгэн байгуулагч. Ардчилсан<br />
хувьсгалын лидерүүдийн нэг.<br />
(x.61, 69)<br />
Цэвээн Жамсрангийн (Цэвээн<br />
Жамцарано) - Соён гэгээрүүлэгч,<br />
эрдэмтэн судлаач. “Шинэ толь<br />
хэмээх бичиг”-ийг эрхлэн гаргагч.<br />
(x.10, 37, 38, 39, 40, 43)<br />
Цэдэн.Д – “Толь” (1995) сониныг<br />
үүсгэн байгуулагч. (x.108)<br />
Цэен-Ойдов.Ш – Сэтгүүлч,<br />
223
зохиолч. Тухайн үеийн “Үнэн”<br />
сонины сурвалжлагч. (x.56)<br />
Цэнддоо Бямбажавын – Сэтгүүлч,<br />
фельетонч, яруу найрагч. “Үг”<br />
сонины хоёр дахь эрхлэгч. (x.56,<br />
57, 78)<br />
Цэнджав Долгорын – “Монголын<br />
мэдээ” сонины анхны орлогч<br />
эрхлэгч. (x.97, 121)<br />
Цэрэннадмид.Д – Сэтгүүлч.<br />
“Хэвлэлийн тухай тогтоол<br />
шийдвэр” (УБ., 1987)-ийг<br />
эмхэтгэгч. (x.8)<br />
Чантуу Бямбын – Сэтгүүлч.<br />
“Улаан од” сонины эрхлэгч байсан.<br />
(x.54)<br />
Чимид Бираагийн - Хуульч.<br />
Монгол Улсын ардчилсан Үндсэн<br />
хуулийн эцэг. (x.17)<br />
Чойбалсан Хорлоогийн – 1921<br />
оны ардын хувьсгалын анхны 7<br />
удирдагчийн нэг. (x.43, 47)<br />
Чойжилжав.А – Сэтгүүлч.<br />
Тухайн үеийн “Үнэн” сонины<br />
сурвалжлагч. (x.56)<br />
Чойсамба Чойжилжавын –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач, эрдэмтэн.<br />
(x.13, 60, 169)<br />
Чулуун Рагчаагийн - Сэтгүүлч.<br />
“Өнөөдөр” - арван жилийн түүхэн<br />
товъёог” (УБ., 2006)-ийг эмхэтгэгч.<br />
(x.81)<br />
Чулуунбаатар Долгорын –<br />
Сэтгүүлч. “Монголын мэдээ”<br />
сонины анхны ерөнхий эрхлэгч.<br />
(x.97)<br />
Чулуунжав.Д – Философич.<br />
“Монгол дахь либералчлал ба<br />
ардчиллын онол, практикийн<br />
тулгуур асуудлууд” (УБ., 2007)<br />
бүтээлийн зохиогч. (x.134)<br />
Шрамм.У - “Хэвлэл мэдээллийн<br />
дөрвөн онол” номыг зохиогчдын<br />
нэг. (x.24, 27, 28, 45, 49, 53, 63, 93)<br />
Элбэгдорж Ринчино –<br />
Коминтернээс 1921-1925 онд<br />
Монголд ажилласан төлөөлөгч.<br />
(x.43)<br />
Элбэгдорж Цахиагийн –<br />
Сэтгүүлч. Монголын ардчилсан<br />
хөдөлгөөний лидерүүдийн нэг.<br />
(x.72, 73, 74, 100, 101, 165)<br />
Энх-Амгалан Лувсанцэрэнгийн<br />
– Сэтгүүлч. Тухайн үеийн “Ил<br />
товчоо” сонины ажилтан. (x.79)<br />
Энхбаяр Намбарын – Монгол<br />
Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч<br />
(x.101, 116, 117, 153)<br />
Энхбаяр Сорогдогийн – Утга<br />
зохиолын судлаач, шүүмжлэгч.<br />
(x.79)<br />
Энхболд Зандаахүүгийн -<br />
Улстөрч. Тухайн үеийн УИХ-ын<br />
дарга. (x.176)<br />
Энхболд Миеэгомбын – Улстөрч.<br />
(x.100)<br />
Энхдалай Чүлтэмийн – “Эрүүл<br />
энх” (1990) <strong>хэвлэлийн</strong> газрыг<br />
санаачлагч, Монголын анхны багц<br />
хэвлэл эрхлэн гаргагчдын нэг.<br />
(x.88, 89)<br />
Энхтүвшин Доржзовдын –<br />
Сэтгүүлч. Тухайн үеийн “Өглөөний<br />
сонин”-ны сурвалжлагч. (x.96)<br />
Энхтөр.Го. – Сэтгүүлч. Тухайн<br />
үеийн “Өнөөдөр” сонины<br />
сурвалжлагч. (x.100)<br />
Эрдэнэ.С – “Аюулгүй байдлын<br />
нэр томъёоны тайлбар толь” (УБ.,<br />
2016) зохиогчийн нэг. (x.148)<br />
224
Эрдэнэ.Ч. - Тухайн үеийн “Үнэн”<br />
сонины сурвалжлагч<br />
Эрдэнэбаатар Батын – Сэтгүүлч.<br />
“Хөх толбо”(1993) сониныг үүсгэн<br />
байгуулагч. (x.72, 75, 77)<br />
Эрдэнэбат – “Шинэ толь” (1990)<br />
сонины макетыг хийж, хэвлэсэн 3<br />
залуугийн нэг. (x.70)<br />
Эрдэнэбат Бадарчийн – “Эрэл”<br />
ХХК-ийн захирал. “Монголын<br />
мэдээ” сониныг үүсгэн байгуулагч.<br />
(x.97)<br />
Эрдэнэбат Зориг(Банзар)-ийн<br />
– Ардчиллын анхдагчдын нэг.<br />
“Үндэсний дэвшил” сонины хоёр<br />
дахь эрхлэгч. (x.73, 78)<br />
Эрдэнэбилэг.Ч - Хөвсгөл аймгийн<br />
“Давалгаа” (1990) сониныг эрхлэн<br />
гаргагч. (x.86)<br />
Эрдэнэтуяа Юндэнгийн –<br />
Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтэн.<br />
(x.86)<br />
Эрскин Томас (Thomas Erskine)<br />
– Английн алдартай өмгөөлөгч,<br />
либерал үзэлтэн. (x.20)<br />
Эрхэмбаяр Ломбын – Улстөрч.<br />
Тухайн үеийн УИХ-ын гишүүн.<br />
(x.117)<br />
225
ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ХЭРЭГСЛИЙН НЭРИЙН<br />
ТАЙЛБАРТ ХЭЛХЭЭ<br />
“Авто” (1998) – Замын цагдаагийн<br />
газар, “Авто” сонины газрын<br />
хамтарсан сонин.<br />
“Авто мото ертөнц” (1998)<br />
– Монголын автомашин,<br />
мотоциклын холбооны сэтгүүл.<br />
“Автотехникийн мэдээ” (1998) –<br />
Автотехникийн мэдээ, мэдээллийн<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл.<br />
“Ажилчны зам” (1929) – МҮЭийн<br />
Төв зөвлөлөөс хятад хэлээр<br />
гаргаж байсан сонин.<br />
“Алаг шаазгай” (1991) –<br />
“Улаанбаатар” (1990) сонины<br />
дагуул сонин. Зар мэдээний<br />
төрөлжсөн хэвлэл.<br />
“Алаг хорвоо” (1994) – “Онцгой<br />
мэдээлэлтэй сонин” тодотголтой<br />
хэвлэл. Үүсгэн байгуулагч “Хонгор<br />
зул”(1994)-ын Я.Бадамсүрэн.<br />
“Алтан босго” (1992) – Гаалийн<br />
ерөнхий газрын хэвлэл.<br />
“Улаанбаатар” (1990) сонины<br />
дагуул сонин хэлбэрээр гарч байв.<br />
“Амьдрах ухаан” (1991) – Хөвсгөл<br />
аймгийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл.<br />
“Анагаах арга билэг” [] – “Эрүүл<br />
энх” <strong>хэвлэлийн</strong> газраас эрхлэн<br />
гаргаж байсан анагаах ухааны<br />
хэвлэл. (1990)<br />
“Ардчилал”(1990) – МоАХ-ны<br />
сонин. МАХН-ын хяналтаас ангид<br />
анхны сонины нэг.<br />
“ардчилал” (1990) – МоАХны<br />
“Ардчилал” сонины анхны<br />
дугаартай зэрэгцэн гарч хураагдсан<br />
сонин.<br />
“Арга билиг” (1990) – Монголын<br />
хятад судлаачдын холбооны сонин.<br />
Дараа нь “Улаанбаатар” (1990)<br />
сонины дагуул сонин болсон.<br />
“Аргагүй амраг” (1995) – “Хайрын<br />
сонин” тодотголтой хэвлэл.<br />
“Ардчилал Таймс” (1993) –<br />
Нанж Лхагва, Ч.Куланда, С.Зориг,<br />
Ш.Мягмарсамбуу нарын үүсгэн<br />
байгуулсан хувийн сонин.<br />
“Ардын үндэсний эрх” (1932)<br />
сонин – БНМАУ-ын Засгийн<br />
газрын сонин. (Мөн “Ардын<br />
эрх” (1990) сониныхон 1998 онд<br />
сониноо богино хугацаанд “Ардын<br />
үндэсний эрх” нэрээр гаргасан<br />
удаатай).<br />
“Ардын цэрэг” (1924) - МАН-ын<br />
Төв хороо, Цэргийн яамны хэвлэл.<br />
“Ардын эрх” (1990) “Төрийн төв<br />
хэвлэл” статустай сонин. Анхны<br />
эрхлэгч нь Батмөнхийн Лигдэн.<br />
“Ардын эрх” (2004) – “Бодь”<br />
группээс эрхлэн гаргаж байсан<br />
өдөр тутмын сонин. Анхны эрхлэгч<br />
нь Баярмагнайгийн Тэмүүлэн.<br />
“Бамбар” (1990) – Монголын<br />
оюутны холбооны сонин.<br />
“Бамбар” (1998) – Хүүхдэд<br />
зориулсан сонин. Үүсгэн<br />
байгуулагч Даваадоржийн<br />
Булгантамир.<br />
“Би Би Би” (1995)–“Монгол ньюс”<br />
компанийн хүүхдэд зориулсан<br />
“Монголын хүүхдийн үндэсний<br />
226
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл” тодотголтой<br />
сонин.<br />
“Бизнес таймс” (1995)<br />
– Монголын худалдаа аж<br />
үйлдвэрийн танхим, “Женко”<br />
ХХК, сэтгүүлч Р.Даваажав нар анх<br />
үүсгэн байгуулсан сонин.<br />
“Билүү” (1990) – “Монголын<br />
шог зураачдын хэвлэл” гэсэн<br />
тодотголтой сонин. Тангадын<br />
Мандир эрхлэн гаргаж байв.<br />
“БНМАУ-ын Засгийн газрын<br />
албаны сэтгүүл” (1926) – Засгийн<br />
газрын албан мэдээллийн сэтгүүл<br />
“Бодлын солбицол” (1991) –<br />
“Үнэн” сонины дэргэдэх хараат<br />
бус сонин. Санаачлагч Л.Түдэв.<br />
Эрхлэгч Б.Ганболд<br />
“Бодь гөрөөс” (1990) – “Монголын<br />
байгаль хамгааллын хэвлэл” гэсэн<br />
тодотголтой гарсан сонин. Эрхлэгч<br />
нь Б.Монголхүү.<br />
“Болсон явдал” (2005) – Элдэв<br />
шуугиант үйл явлын тухай мэдээ<br />
мэдээллийн сонин.<br />
“Бүсгүйчүүдийн санал” (1925) –<br />
МАН-ын Төв Хорооны суртлын<br />
хэлтсийн дэргэдэх бүсгүйчүүдийн<br />
тасгаас эрхлэн гаргаж байсан<br />
сэтгүүл.<br />
“Бүх Монголын улаан<br />
үйлдвэрчин” (1928) – Монголын<br />
үйлдвэрчний эвлэлийн сэтгүүл.<br />
“Гайхмаараа” (1994) – “Шинжлэх<br />
ухаан, танин мэдэхүйн <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл” тодотголтой этгээд<br />
содон мэдээллийн сонин. Эзэд нь<br />
С.Баярмөнх, Ц.Баяраа.<br />
“Ган зам” (1957) – УБТЗ-ын<br />
сонин. 1957 онд “Найрамдлын<br />
зам” нэрээр анх гарч, 1990 оноос<br />
“Өдтэй бичиг”, 1993 оноос “Ган<br />
зам” нэртэй болсон.<br />
“Гэгээн судар” (1992) – Утга<br />
зохиол, уран сайхны төрөлжсөн<br />
сонин. Эрхлэгч нь Бороохойн<br />
Батхүү.<br />
“Давалгаа” (1990) – Хөвсгөл<br />
аймгийн МоАХ, МоАН-ын хэвлэл.<br />
Эрхлэгч Ч.Эрдэнэбилэг.<br />
“Далд амьдрал” (2008) –<br />
Шуугиант мэдээллийн сонин.<br />
“Дорнод хязгаарын амьдрал”<br />
(1895) - Хаант Оросын хөрөнгөөр<br />
П.А.Бадмаев эрхлэн гаргаж<br />
байсан сонин. Оросын нөлөөг<br />
монголчуудын дунд тэлэх<br />
зорилгоор хэвлэн гаргаж байв.<br />
“Дөлгөөн Хэрлэн” (1990) –<br />
Багануур хотын хэвлэл. Эрхлэгч<br />
нь сэтгүүлч Н.Тэрбиш.<br />
“Дэлгэр мөрөн” (1990) – Хөвсгөл<br />
аймгийн МАХН-ын хороо,<br />
АДХГЗ-ны хэвлэл.<br />
“Жолоо” зохиогчийн телевиз<br />
(1991) – Монголын анхны<br />
арилжааны телевизүүдийн нэг.<br />
Үүсгэн байгуулагч Ж.Солонго,<br />
Б.Галаарид.<br />
“Жолооны ард” (1999) –<br />
“Жолоочийн сонин” тодотголтой<br />
хэвлэл.<br />
“Завсарлага-Time out” (1998) –<br />
Амралт, <strong>чөлөөт</strong> цагт зориулсан<br />
сонин. Эрхлэгч нь Г.Баярсайхан.<br />
“Залгамжлагч” (1926) –<br />
Монголын хувьсгалт залуучуудын<br />
эвлэл, Монголын пионерийн<br />
байгууллагын хэвлэл.<br />
“Залуучуудын үнэн” (1930) –<br />
227
Бадам-Очирын Галаарид<br />
Монголын залуучуудын анхны<br />
хэвлэл 1924.03.26-нд “Манай<br />
үнэн” нэрээр 10 дугаар гараад<br />
“Ардын эрх”(1924)-тэй нийлсэн.<br />
1930 оноос хойш “Залуучуудын<br />
үнэн” нэрээр тасралтгүй гарч<br />
байгаад 1991 онд “Монголын<br />
залуучууд” нэртэй болсон .<br />
“Зар мэдээ сурталчилгаа”<br />
(1996) - “Зар мэдээ сурталчилгаа”<br />
ХХК-иас эрхлэн гаргадаг зарын<br />
төрөлжсөн сонин. Үүсгэн<br />
байгуулагч Д.Баясгалан.<br />
“Засгийн газрын мэдээ” (1991) –<br />
БНМАУ-ын Засгийн газрын сонин.<br />
Эрхлэгч Хорлоогийн Цэвлээ.<br />
“Засгийн газрын мэдээ” (2014)<br />
– “Блүүмберг Монголиа” (2012)<br />
телевиз, “Forbes Mongolia”<br />
(2014) сэтгүүлийг эзэмшигч NTN<br />
медиагруппээс эрхлэн гаргасан<br />
өдөр тутмын сонин.<br />
“Зохиогчийн телевиз” (1991) –<br />
Сэтгүүлч Ш.Гүрбазарын үүсгэн<br />
байгуулсан телевиз.<br />
“Зууны мэдээ” (1999) – “Засгийн<br />
газрын мэдээ” (1990) сонины<br />
суурин дээр байгуулагдсан хувийн<br />
өдөр тутмын сонин.<br />
”Зүүд” (1993) – “Үг” (1990)<br />
сонины газраас гаргасан амралт<br />
<strong>чөлөөт</strong> цагийн дугаар. Эрхлэгч<br />
Ч.Хүрэлбаатар.<br />
“Известия” (1924) – Орос-Монгол<br />
клуб, Орос-Монгол <strong>хэвлэлийн</strong><br />
хорооны орос хэл дээр гарч байсан<br />
сонин.<br />
“Ийгл” телевиз (1995) - 1995<br />
онд Монголын Телевизийн<br />
Компани(MBC), Америкийн<br />
ашгийн бус Among Foundation<br />
байгууллагатай хамтран<br />
байгуулсан.<br />
“Ил товчоо” (1990) – Монцамэ<br />
агентлагийн дэргэдэх сонин. 1994<br />
онд Засгийн газрын мэдлээс гарсан<br />
”Итгэл” (1991) – Говь-Алтай<br />
аймгийн МАХН-ын хорооны<br />
хэвлэл. Эрхлэгч Л.Дүгэрсүрэн.<br />
“Малчин тариачин” (1991) –<br />
Увс аймгийн малчин тариачны<br />
холбоо, Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн<br />
холбооны зөвлөлийн сонин.<br />
Эрхлэгч Г.Бумдалай.<br />
“Манай зам” (1923) – Монголын<br />
залуучуудад зориулсан сэтгүүл.<br />
“Манай үнэн” (1924) –<br />
Залуучуудын байгууллагын<br />
хэвлэл.<br />
“Манлайн баясгалан” (1990)<br />
– Эрхлэгч – Рэгжийбуугийн<br />
Нямдорж. Монголын үндэсний<br />
бөхийн холбооны хэвлэл.<br />
“Маш нууц” (1993) – Улсын<br />
аюулгүй байдлыг хамгаалах<br />
байгууллагын сонин. Эрхлэгч нь<br />
Д.Чинзориг.<br />
“Маш нууц” (1996) – Нийтлэл<br />
мэдээллийн 14 хоног тутмын<br />
сонин. Эрхлэн гаргагч Ц.Буянзаяа.<br />
Удалгүй энэ сониныг орчуулагч<br />
О.Чинбаяр эзэмших болсон.<br />
“Монгол Ардын нам” (1923)<br />
– Монгол ардын намаас эрхлэн<br />
гаргаж байсан сэтгүүл.<br />
“Монгол ер үгийн сэтгүүл”<br />
(1911) – Сар тутмын сэтгүүл. Манж<br />
Чин улсын дараа байгуулагдсан<br />
БНХУ-аас монголчуудад өөрийн<br />
бодлогоо сурталчлах зорилгоор<br />
228
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
монгол хэлээр гаргаж байсан<br />
хэвлэл.<br />
“Монгол өргөө” (1990) –<br />
Монголын барилгачдын холбооны<br />
сонин. Эрхлэгч А.Мягмаржав.<br />
“Барилгачин” сэтгүүлийн<br />
редакцаас бэлтгэн гаргадаг байсан.<br />
“Монгол шатар” (1991) –<br />
Монголын шатарчдын <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл. Тус сонины ерөнхий<br />
редактор нь Н.Төмөрхуяг.<br />
“Монголын жаран” (1990) –<br />
С.Боожоо эрхлэн гаргасан анхны<br />
хувийн, монгол бичгээр олон<br />
өнгөөр хэвлэгдсэн сонин.<br />
“Монголын мэдээ” (1998) –<br />
“Эрэл” ХХК үүсгэн байгуулсан<br />
өдөр тутмын сонин. Эрхлэгч<br />
Долгорын Чулуунбаатар.<br />
“Монголын мэдээ” (1929) –<br />
Монцамэ агентлагийн долоо хоног<br />
тутам хятад хэлээр гардаг сонин.<br />
“Ажилчны зам” (1929) сонины<br />
үргэлжлэл.<br />
“Монголын нэг өдөр” (1996)<br />
– “Халуун хөнжил”(1993)-<br />
ийн Цогбадрахын Баяраа,<br />
Лхамаахүүгийн Зоригт нарын<br />
үүсгэн байгуулж эрхлэн гаргасан<br />
мэдээллийн сонин.<br />
“Монголын сонин бичиг” (1909)<br />
– Хаант Оросын санхүүжилтээр<br />
гарч байсан сонин.<br />
“Монгол үгийн бодорол” (1905)<br />
– Манжийн төрөөс монголчуудад<br />
зориулан хэвлүүлж байсан сар<br />
тутмын хэвлэл.<br />
“Монгол фермер” (1998) –<br />
Сургалт, сурталчилгаа, мэдээллийн<br />
<strong>чөлөөт</strong> сонин.<br />
“Монголын ажилчин” (1990) –<br />
“Монголын ажилчдын төв хэвлэл”<br />
гэсэн тодотголтой гарсан сонин.<br />
“Монголын үнэн” (1920) –<br />
Коминтернын Алс дорнодын<br />
хорооны Монгол-Түвдийн<br />
хэлтсээс Эрхүүд монголоор<br />
хэвлэж, Монголд тарааж эхэлсэн<br />
сонин.<br />
“Монгол цушин” (2003) –<br />
Монцамэ агентлагаас япон хэлээр<br />
гаргадаг долоо хоног тутмын<br />
сонин.<br />
“Монголия сегодня” (2002)<br />
– Орос хэлээр Улаанбаатарт<br />
хэвлэгдэн гардаг сонин.<br />
“Монцамэ мэдээ” (2005) –<br />
Монцамэ агентлагаас эрхлэн<br />
гаргасан өдөр тутмын сонин.<br />
“Нийгмийн толь” (2013) – Өдөр<br />
тутмын сонин.<br />
“Нийгэм журмын зам” сэтгүүл<br />
“Нийслэл таймс” (2009) – Өдөр<br />
тутмын сонин. Эрхлэн гаргагч<br />
“Ханбогдын хоймор” ХХК.<br />
“Нийслэл хүрээний сонин бичиг”<br />
(1915) – Монголын сэхээтнүүд<br />
Хаант Оросын консулын газрын<br />
материал техникийн баазад<br />
суурилан гаргаж байсан сонин.<br />
“Новости Монголии” (1942) -<br />
1942-1956 онд “Правда”, 1956-1958<br />
онд “Монгольские новости” , 1963<br />
оноос “Новости Монголии” нэрээр<br />
хэвлэгдэх болсон. Харьяалал нь<br />
“Үнэн” сонин, МРТУХ, Монцамэ<br />
агентлаг гэхчлэн солигдож ирсэн.<br />
“Номын чуулга” (1991) –<br />
“Соёмбо” <strong>хэвлэлийн</strong> газраас<br />
ном, хэвэлэлийн үйлдвэрлэлийн<br />
229
Бадам-Очирын Галаарид<br />
салбарынханд зориулан гаргаж<br />
байсан сонин. Эрхлэгч нь<br />
С.Авирмэд.<br />
“Ноцтой мэдээ” (1998) – Элдэв<br />
сонин, дуулиан шуугиант<br />
мэдээллийн сонин. Үүсгэн<br />
байгуулагч Баатарын Галсансүх.<br />
“Нөгөөдөр” (1998) –<br />
Дуулиант мэдээлэл, ярилцлага<br />
сурвалжлагаар дагнасан сонин.<br />
Эрхлэгч Р.Даваажав.<br />
“Нулимс” (1994) – Архи, тамхины<br />
хороос иргэдээ хамгаалах<br />
үндэсний нийгэмлэгийн сонин.<br />
Эрхлэгч Ц.Нацагням.<br />
“Нүгэл буян” (1990) – Цагдаагийн<br />
ерөнхий газар, “Улаанбаатар”<br />
(1990) сонины хамтарсан хэвлэл.<br />
“Нүүдэлчин” (1992) – Монголын<br />
малчин, тариаланчдад зориулсан<br />
сонин.<br />
“Ням гариг” (1994) – “Ардын<br />
эрх” (1990) сонины амралтын<br />
дугаар. 1999 оноос бие даасан<br />
сонин болсон.<br />
“Опен доор” (2014) – Сэтгүүлч<br />
Б.Ганчимэг нарын үүсгэн<br />
байгуулсан 7 хоног тутмын сонин.<br />
“Өглөөний сонин” (2006) –<br />
Өдөр тутмын мэдээллийн сонин.<br />
Анхны эрхлэгч Лувсандашийн<br />
Нинжжамц.<br />
“Өдрийн сонин” (1999) – Төрийн<br />
төв хэвлэл “Ардын эрх” сонины<br />
суурин дээр байгуулагдсан хараат<br />
бус сонин. 1998 оны 12 дугаар<br />
сараас 1999 оны гуравдугаар сарын<br />
хооронд “Ардын эрх “ гэдэг нэрээ<br />
“Ардын үндэсний эрх”, “Үндэсний<br />
эрх”, “Өдрийн толь” гэж гурван<br />
удаа сольж, эцэст нь “Өдрийн<br />
сонин” нэрээр гарах болсон.<br />
“Өдрийн шуудан” (2009) – Өдөр<br />
тутмын сонин.<br />
“Өнөөдөр” (1992) – Баабар<br />
(Б.Батбаяр) нарын үүсгэн<br />
байгуулсан сонин. Өдөр тутмын<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл эрхлэн гаргах 2 дахь<br />
удаагийн оролдлого.<br />
“Өнөөдөр” (1996) – Ц.Балдоржийн<br />
“Монгол ньюс” ХХК-ийн сонин.<br />
Анх “МН-Өнөөдөр” нэрээр гарч<br />
байсан.<br />
“Өнөөдөр-Weekend” – “Өнөөдөр”<br />
(1996) сонины амралт, <strong>чөлөөт</strong><br />
цагийн дугаар.<br />
“Өрх бүл” (1990) “ - “Эрүүл энх”<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газраас эрхлэн гаргаж<br />
байсан гэр бүлийн сэтгүүл.<br />
“Өчигдөр” (1996) – “Чөлөөт<br />
гоо зүйн нийгэмлэгийн Монгол<br />
дахь салбарын сонин” гэсэн<br />
тодотголтой гарсан хэвлэл. Эзэн<br />
нь Галсангийн Бэхбат. Эрхлэгч нь<br />
Гунаажавын Аюурзана. 1999 оноос<br />
“Өдрийн сонин” (1999) сонины<br />
дагуул болж нэрээ “Амралтын<br />
сонин” болгон өөрчилсөн.<br />
“Парламент” (1998) – “Эрүүл<br />
амьдаръя. Ухаантай амьдаръя.<br />
Баян амьдаръя” уриатай нийгэм,<br />
улстөрийн сонин. Эрхлэгч<br />
Хээшигийн Ариунбаатар.<br />
“Пионерийн үнэн” (1944)<br />
- Монгол ардын хувьсгалт<br />
залуучуудын эвлэлийн төв хороо<br />
ба Ардыг гэгээрүүлэх яамнаас<br />
хүүхдүүдэд зориулан гаргаж<br />
байсан сонин.<br />
“Салхи” (1994) – “Дээж-С”<br />
230
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
(1993), “Шуугиан” (1993)<br />
сонины хамтарсан эротик хэвлэл.<br />
Эрхлэн гаргагч О.Содномпил,<br />
Т.Даваадорж.<br />
“Сайн байна уу?”(1992) – Үүсгэн<br />
байгуулагч нь “Ардчилал” (1990)<br />
сонин. Үндэсний өдөр тутмын<br />
<strong>чөлөөт</strong> сонин гаргах анхны<br />
оролдлого.<br />
“Салах ёс” (1993) – “Үхлийг<br />
өөртөө хэмжиж үзье” уриатай<br />
сонин. Эрхлэн гаргагч нь<br />
Б.Галсансүх.<br />
“Санхүүгийн лавлах мэдээ”<br />
(2006) - “Санхүүгийн лавлах<br />
мэдээ” сонины газрын 7 хоног<br />
тутмын хэвлэл.<br />
“Секс бизнес” (1995) – “Янаглал<br />
бол хайр дурлалын урлаг” уриатай<br />
эротик, уран сайхны сонин.<br />
“Симба” (1998) – Хүүхэд<br />
багачуудад зориулсан танин<br />
мэдэхүйн сонин.<br />
“Соёмбо” (1924) – Зэвсэгт<br />
хүчний салбарын сонин. “Ардын<br />
цэрэг” (1924), “Улаан цэргийн<br />
соёлын зам” (1929), “Улаан од”<br />
(1930), “Тусгаар тогтнол” (1990),<br />
“Соёмбо” (1997) гэж нэрээ<br />
өөрчилж ирсэн түүхтэй сонин.<br />
“Социал демократ” (1990) –<br />
АСХ, МСДН-ын сонин. 2 дугаар<br />
гарсан.<br />
“Спортын ертөнц” (1990) –<br />
“Эрүүл энх” <strong>хэвлэлийн</strong> газраас<br />
эрхлэн гаргаж байсан спортын<br />
сэтгүүл. Санаачлагч нь сэтгүүлч<br />
Аюушийн Баатаржав.<br />
“Супер” (1993) – Залуучуудад<br />
зориулсан <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл. Үүсгэн<br />
байгуулагч, эрхлэн гаргагч нь<br />
Д.Батжаргал.<br />
“Сэрүүлэг” (1996) – Мэдээлэл,<br />
уран сайхны хэвлэл. Үүсгэн<br />
байгуулагч С.Баярмөнх. Эрхлэн<br />
гаргагч С.Отгонмөнх.<br />
“Таван цагираг” (1991) – Хөл<br />
бөмбөгийн “Боролдой” клубын<br />
санаачлагаар гарч байсан сонин.<br />
“Танилцъя” (1993) – Танилцах<br />
төрөлжсөн мэдээллийн сонин.<br />
“Техникийг эдэлж чадна” (1925)<br />
– Монголын тээвэрчдийн сэтгүүл.<br />
“Толь” (1995) – Олон улсын<br />
сэтгүүлчдийн<br />
“АСМОпресс”<br />
нийгэмлэгийн Монгол<br />
дахь салбарын сонин” гэсэн<br />
тодотголтой хэвлэл. Үүсгэн<br />
байгуулагч, эрхлэгч нь “Улаан од”<br />
сонины сурвалжлагч асан Д.Цэдэн.<br />
“The problems” (1999) –<br />
“Ардчилал Таймс” (1993) сонины<br />
үргэлжлэл, сүүлчийн хувилбар<br />
“Түүхийн хүрд” (1990) – Түүхч<br />
С.Идшинноров эрхлэгчтэй,<br />
“Түүхчдийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл”<br />
тодотголтой сонин.<br />
“ТV мэдээ” (1998) – Монголын<br />
радио телевизийн хэрэг эрхлэх<br />
газрын сонин.<br />
“Тэмүүлэл” (1990) – Эрдэнэт<br />
хотын Хувьсгалт залуучуудын<br />
эвлэлийн хорооны хэвлэл.<br />
“Тэнхлэг” телевиз (1991)<br />
– Монголын анхны хувийн<br />
телевизүүдийн нэг. Үүсгэн<br />
байгуулагч Д.Гарам-Очир.<br />
”Угай бэшэг” (1991) – Монголын<br />
буриадын өв соёлын нийгэмлэгийн<br />
хэвлэл. Эрхлэгч Д.Бадамням.<br />
231
Бадам-Очирын Галаарид<br />
“Улаанбаатар” (1990) –<br />
Нийслэлийн төр, захиргааны<br />
төв хэвлэл. Санаачлагч нь<br />
Ү.Хүрэлбаатар, Л.Энэбиш,<br />
С.Батчулуун нарын хүмүүс.<br />
“Улаан од” (1930) – Бүх цэргийн<br />
төв хэвлэл. “Ардын цэрэг” (1924),<br />
“Улаан цэргийн соёлын зам”<br />
(1929), “Улаан од” (1930), “Тусгаар<br />
тогтнол” (1990), “Соёмбо” (1997)<br />
гэж нэрээ өөрчилж байсан.<br />
“Улаан цэргийн бодлого” (1927)<br />
– Цэргийн сэтгүүл. “Ардын цэрэг”<br />
(1924), “Улаан од” (1930) сонины<br />
хавсралт.<br />
“Улаанбаатарын мэдээ”(1929) –<br />
Улаанбаатар хотын намын хороо,<br />
захиргааны сонин. 1929-1936 онд<br />
“Улаанбаатар хотын мэдээ” нэрээр<br />
гарч, хэсэг завсарлаад 1954 оноос<br />
“Улаанбаатарын мэдээ” нэрээр<br />
хэвлэгдсэн.<br />
“Улаанбаатарын мэдээ” (1998) –<br />
Хувийн сонин. Үүсгэн байгуулагч<br />
В.Алтанцэцэг, эрхлэгч Ц.Буянзаяа.<br />
“Улаанбаатар таймс” (2013) –<br />
“Улаанбаатар” (1990) сониныг<br />
хувьчлан ийм нэрээр хэсэг<br />
хугацаанд гаргажээ.<br />
“Улаанбаатарын үдэш” (1994)<br />
– “Улаанбаатар” (1990) сонины<br />
амралт, <strong>чөлөөт</strong> цагийн дугаар.<br />
“Улаан туяа” (1929) – Ардыг<br />
гэгээрүүлэх яамны хэвлэл.<br />
“Улс төрийн тойм” (2011) – Өдөр<br />
тутмын сонин байснаа 2016 оноос<br />
долоо хоног тутмын сонин болсон.<br />
“Уран үгсийн чуулган” (1929) –<br />
Монголын зохиолчдын сэтгүүл.<br />
“Уриа” (1921) – Ардын засагт<br />
Монгол улсын анхны сонин.<br />
МАХН-ын Төв хороо, Ардын<br />
засгийн газар, Цэрэг, ардыг<br />
гэгээрүүлэх хэлтсээс эрхлэн<br />
гаргаж байсан.<br />
“Урлах эрдэм” (1990) –<br />
Дизайнеруудад зориулсан сонин.<br />
“Утга зохиол” (1955) – Монголын<br />
зохиолчдын эвлэлийн хороо,<br />
БНМАУ-ын Соёлын яамны сонин.<br />
Анхны эрхлэгч нь С.Дашдэндэв.<br />
“Утга зохиол, урлаг” (1963) –<br />
“Утга зохиол” (1955) сонины<br />
үргэлжлэл. МЗЭ-ийн хэвлэл.<br />
“Үг” (1990) – МСДН, АСХ-ний<br />
сонин.<br />
“Үдшийн мэнд” (1993) – “Халуун<br />
хөнжил”-ийн дараа бий болсон<br />
эротик сонин. Эрхлэгч Б.Одгэрэл.<br />
“Үерхэл love” (1998) – Өсвөр<br />
үеийнхэнд зориулсан сонин.<br />
“Үзэл бодол” (1991) – Хөвсгөл<br />
аймгийн намын байгууллагын<br />
сонин. Эрхлэгч М.Нямаа.<br />
“Үндэсний дэвшил” (1990) –<br />
МҮДН, ШДХ-ны сонин.<br />
“Үндэсний мэдээ” (2011) – Өдөр<br />
тутмын сонин.<br />
“Үндэсний шуудан” (2007) – Өдөр<br />
тутмын сонин. Үүсгэн байгуулагч<br />
нь Баасанжавын Ганболд.<br />
“Үнэн” (1925) – МАХН-ын<br />
Төв хорооны хэвлэл. 1942 оны<br />
нэгдүгээр сараас өдөр тутмын<br />
сонин болсон. 1942-1953 онд орос,<br />
монгол хэлээр хослон гарч байсан.<br />
“Хайр дурлал” (1994) – Хайр<br />
дурлалын сэдэвт нийтлэл, уран<br />
сайхны сонин. Үүсгэн байгуулагч<br />
Жанчивдоржийн Дашзэгвэ.<br />
232
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
“Халуун хөнжил” (1993) –<br />
Монголын анхны эротик хэвлэл.<br />
“Хань” (1998) – Гэр бүл,<br />
эмэгтэйчүүдэд зориулсан сонин.<br />
Үүсгэн байгуулагч эрхлэгч нь<br />
“Ы” (1993) сонины эзэн сэтгүүлч<br />
Д.Батсүх.<br />
“Харилцан туслалцах хоршооны<br />
сонин” (1924) – МАХН-ын Төв<br />
хорооноос эрхлэн гаргаж байсан<br />
сонин.<br />
“Хозяйство Монголии” (1926) –<br />
Орос-Монголын <strong>хэвлэлийн</strong> хороо,<br />
Орос-Монгол клубын хэвлэл.<br />
“Хойчийг залгамжлагч” (1990) –<br />
“Пионерийн үнэн” (1944) сонины<br />
үргэлжлэл.<br />
“Хонгор зул” (1994) – “Хайрын<br />
сонин” тодотголтой хэвлэл.<br />
Үүсгэн байгуулж эрхлэн гаргагч<br />
Я.Бадамсүрэн.<br />
“Хориотой бүс” (2011) – Элдэв<br />
сонин, дуулиан шуугиант<br />
мэдээллийн сонин.<br />
“Хос мөр” (1994) – Гэр бүлийн<br />
сонин. Үүсгэн байгуулж эрхлэн<br />
гаргагч Лувсангийн Даваасүрэн.<br />
Худалдаа арилжааны <strong>чөлөөт</strong><br />
телевиз (1991) – Анхны хувийн<br />
<strong>чөлөөт</strong> сувгийн нэг. Үүсгэн<br />
байгуулагч нь найруулагч Сумхүү.<br />
“Хөдөлмөр” (1947) – МҮЭ-ийн<br />
сонин. 1947 оноос эхлэн гарсан.<br />
“Улаан үйлдвэрчний эвлэлийн зам”<br />
(1934), “Ажилчны соёлын зам”<br />
(1936) сонинуудын үргэлжлэл.<br />
“Хөдөлмөрийн төлөө” –<br />
Өвөрхангай аймгийн МАХНын<br />
хороо, АДХ-ын Гүйцэтгэх<br />
захиргааны сонин.<br />
“Хөх дөл” (1990) – МоАХ, МоАНын<br />
Говь-Алтай аймгийн сонин.<br />
Эрхлэн гаргасан Банзрагчийн<br />
Баярсайхан, Шоовдойн Болдбат.<br />
“Хөх толбо” (1993) – Сэтгүүлч<br />
Батын Эрдэнэбаатарын үүсгэн<br />
байгуулсан сонин.<br />
“Хөх тэнгэр” (1995) – Нийгэм,<br />
улстөр, мэдээллийн сонин.<br />
Үүсгэн байгуулагч нь “Халуун<br />
хөнжил”(1993)-ийн Л.Төрбаяр,<br />
Л.Зоригт нар.<br />
“Хувийн амьдрал” (1995) –<br />
Олны танил хүмүүсийн хувийн<br />
амьдралыг дэлгэн бичдэг сонин.<br />
Үүсгэн байгуулагч, эзэн нь<br />
Т.Амардаваа.<br />
“Хүлэг” (1990) – Өвөрхангай<br />
аймгийн сонин. Орон нутгийн<br />
анхны <strong>чөлөөт</strong> сонин.<br />
“Хүмүүн” (1990) - Эрүүлийг<br />
хамгаалах, нийгэм хангамжийн<br />
ажилтны ҮЭ-ийн гүйцэтгэх хороо,<br />
Эрүүлийг хамгаалах, нийгэм<br />
хангамжийн ажилтны холбоо,<br />
Эрүүлийг хамгаалах, нийгэм<br />
хангамжийн яамны хэвлэл.<br />
“Хүмүүн бичиг” (1992) –<br />
Монцамэ агентлагаас монгол<br />
бичгээр гаргадаг долоо хоног<br />
тутмын сонин.<br />
“Хүмүүс” (1998) – Мэдээллийн<br />
сонин. Хэсэг хугацаанд хамгийн<br />
их борлуулалттай сонинуудын<br />
нэг байсан. Үүсгэн байгуулагч<br />
Р.Даваажав. Хоёр дахь эзэмшигч<br />
Р.Хадбаатар.<br />
“Цагийн гэгээ” (1990) –<br />
Булган аймгийн <strong>чөлөөт</strong> хэвлэл.<br />
Д.Баянтунгалаг нар эрхлэн<br />
233
Бадам-Очирын Галаарид<br />
гаргажээ.<br />
“Цагийн толь” (1988) – УБДСийн<br />
оюутнуудаас санаачлан цөөн<br />
дугаар гаргаад хаагдсан сонин.<br />
“Цацал” (1990) – Ховд аймгийн<br />
сонин. Эрхлэгч Д.Амаржаргал,<br />
С.Наранхүү.<br />
“Цог” (1944) – МАХН-ын Төв<br />
хорооны шийдвэрээр гаргаж<br />
эхэлсэн уран зохиолын сэтгүүл.<br />
“Цох” (1998) – Хүүхдийн танин<br />
мэдэхүй, уран сайхны сонин.<br />
Эрхлэгч Б.Тогтохжаргал.<br />
“Цэнгэлийн манлай” (1991)<br />
– Дундговь аймгийн МАХНын<br />
хорооны сонин. Эрхлэгч<br />
П.Төмөрбаатар.<br />
“Цэнхэр дэлгэц” (1992) – Сэтгүүлч<br />
Галигаагийн Баярсайханы<br />
эрхлэн гаргаж байсан телевизийн<br />
хөтөлбөрийн сонин.<br />
“Чиний зураг” (1995) – 16-<br />
18 насныханд зориулсан сонин.<br />
Үүсгэн байгуулагч Даваадоржийн<br />
Булгантамир.<br />
“Шинэ үе” (1990) – Ч.Мөнхбаяр,<br />
Ш.Одонтөр нар эрхлэн гаргасан,<br />
залуучуудад зориулсан сонин.<br />
“Шинэ сонин” (1995) - “Эр эмийн<br />
явдал” гэсэн тодотголтой эротик<br />
сонин.<br />
“Шинэ толь”(1990) – МоАХны<br />
анхдугаар их хурлын үеэр<br />
тараагдсан <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong><br />
анхдагч сонин. Эрхлэгч С.Баяраа.<br />
“Шинэ толь хэмээх бичиг”<br />
(1913) – Жамсрангийн Цэвээн<br />
тэргүүтэй Монголын сэхээтнүүд<br />
Оросын техник, санхүүгийн<br />
дэмжлэгтэйгээр бие даан гаргасан<br />
анхны сонин.<br />
“Шуурхай зар” (1991) –<br />
“Ширэвгэр” ХХК-иас эрхлэн<br />
гаргадаг зарын төрөлжсөн сонин.<br />
“Эв нэгдэл” (1990) – Увс аймгийн<br />
МАХН-ын хорооны сонин.<br />
Эрхлэгч Б.Ганбат.<br />
“Эвийн хүч” (1991) – Сэлэнгэ<br />
аймгийн МАХН-ын хорооны<br />
сонин. Эрхлэгч Ж.Лхагвасүрэн.<br />
“Эм-би-си” телевиз – Анхны<br />
телевизүүдийн нэг. Монголын<br />
мэдээллийг гадаадад дамжуулах<br />
зорилгоор байгуулагдсан. Үүсгэн<br />
байгуулагч нь Ж.Түвшинбат.<br />
“Элч” (1991) – Дорнод аймгийн<br />
МАХН-ын хорооны хэвлэл.<br />
“Энэ хүүхнүүд үү” (1992) -<br />
Монголын эмэгтэйчүүдийн<br />
нийтлэл уран сайхны <strong>чөлөөт</strong><br />
хэвлэл. Үүсгэн байгуулагч<br />
О.Баясгалан.<br />
“Энэрэл” (1990) – “Эрүүл энх”<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газраас эрхлэн гаргаж<br />
байсан сувилагч нарт зориулсан<br />
сэтгүүл.<br />
“Эрүүл мэнд” (1959) – Эрүүл<br />
мэндийн сэдэвт төрөлжсөн<br />
сэтгүүл.<br />
“Эрх чөлөө” (1945) – Хөвсгөл<br />
аймгийн МАХН-ын хороо, Ардын<br />
депутатуудын хурлын гүйцэтгэх<br />
захиргааны сонин байсан. Өдгөө<br />
<strong>чөлөөт</strong> хэвлэл.<br />
“Эрчүүд” (1990) – “Эрүүл энх”<br />
<strong>хэвлэлийн</strong> газраас эрхлэн гаргаж<br />
байсан эрчүүдэд зориулсан<br />
сэтгүүл. Санаачлагч нь сэтгүүлч<br />
Цэдэвсүрэнгийн Нацагням.<br />
“Эр+Эм” (1994) – “Супер” (1993)<br />
234
Монголын <strong>чөлөөт</strong> <strong>хэвлэлийн</strong> <strong>хөгжил</strong>, <strong>төлөвшил</strong><br />
сэтгүүлийн дэргэдэх сонин.<br />
Эрхлэгч Д.Батжаргал.<br />
“Янаг хорвоо” (1994) – Насанд<br />
хүрэгчдэд зориулсан эротик сонин.<br />
Үүсгэн байгуулагч Я.Бадамсүрэн.<br />
“24 цаг” (1999) – “Зууны мэдээ”<br />
(1999) сонины амралтын дугаар.<br />
“25-р суваг” телевиз (1996) - Ц.<br />
Балдорж, Ш.Отгонбилэг, З.Алтай,<br />
А.Авирмэд, Д.Галсанжаргал,<br />
Л.Жаргалсайхан нар үүсгэн<br />
байгуулсан хувийн телевиз.<br />
“Mongol messenger” (1991) –<br />
Монцамэ агентлагаас англи хэлээр<br />
гаргадаг долоо хоног тутмын<br />
сонин.<br />
“UB post” (1996) – “Монгол ньюс”<br />
группын англи хэлээр гаргадаг<br />
сонин.<br />
235
Бадам-Очирын Галаарид<br />
МОНГОЛЫН ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ХӨГЖИЛ, ТӨЛӨВШИЛ<br />
(1980-аад оны сүүлч үеэс өнөөг хүртэлх сонины жишээгээр)<br />
Судалгааны ажил<br />
Редактор: Ж.Батбаатар<br />
Техник редактор: Г.Хөхтөмөр<br />
Дизайнер: С.Ням<br />
Хэвлэлтэд 2018 оны 04 сарын 20. Цаасны хэмжээ 21х10.5 см.<br />
Шрифт Mogul Times New Roman. х.х-14.75. Хэвлэсэн тоо 300ш<br />
Эхийг “Цалиг” <strong>хэвлэлийн</strong> газарт бэлтгэж,<br />
“Соёмбо принтинг” ХХК-д хэвлэв.<br />
236
Change language