You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>10</strong> <strong>10</strong> <strong>тамыз</strong>, сенбі, <strong>2019</strong> <strong>жыл</strong> БІРТУАР<br />
САРЫАРҚА САМАЛЫ<br />
ӘЛКЕЙ МАРҒҰЛАННЫҢ ТУҒАНЫНА - 115 ЖЫЛ<br />
Ғалым жән е туған жер<br />
Дала данасы Асан қайғы бабамыз Баян тауын көргенде: «Ат ерін алмайтын жер екен. Бір түней<br />
кетемін деген адам бір жұма тоқтап қалады», - деген екен. Шынымен де, сұлу табиғаты Баянауылға<br />
көрік берген Қызылтау мен Ақбет тауы, толқыны көбік атып көпіршіген Сабынды көлі мен шыр<br />
айналған иірімі көп Жасыбай көлі көрген жанның жанын толқытады. Онымен қатарлас жатқан<br />
Торайғыр көлі, Біржан көлі, Тұзды көлдері мен жасыл орманды көрікті таудың бауырындағы<br />
саялы, сәнді адырлар, қыратты жоталар көптеп кездеседі. Осы бір Сарыарқа аталатын дарқан<br />
дала – ұлы шоғырлардың дәстүрлі елі.<br />
«Туып, өскен Баян-аула. Оның оң жағында<br />
тұрған Қарқаралы. Сол жағында Көкшетау,<br />
Сілеті, Өлеңті, Шідерті өзендері. Сырты Ерейментау,<br />
талды Ертіс. Бұл араның бәрі өзімізге<br />
белгілі. Қаныш пен біздің бабалар XVIII<br />
ғасырдың соңына дейін, Абылай өлгенше<br />
Көкшетау, Торайғыр көліне дейін жайлап<br />
жүрді», – деп жазады Әлкей Марғұлан.<br />
Кезінде ұлы батыр бабалары Абылай хан<br />
ту көтеріп, дабыл қақса, атақты Бұқар жырау<br />
Қалқаманұлы бастаған даналар - исі қазақ<br />
елінің рухын шыңдаған ел. Атақты Дулат би,<br />
Шоң би мен Шорман би, Торайғыр бидің,<br />
Шоқанның нағашысы, атақты Мұса Шорманов,<br />
терең ой иесі, ақын, философ Мәшһүр Жүсіп<br />
Көпейұлы секілді даналар елі. Бұл – Сәтбай<br />
ауылы, Шорман ауылы. Бұл- академик Манаш<br />
Қозыбаевтың сөзімен айтсақ, «тұнық бұлағы<br />
бар, жайқалған құрағы бар, атамекен тұрағы<br />
бар, жанған шырағы бар өңір». Оның ішінде<br />
ғалымның кіндік қаны тамған Баянауыл –<br />
ежелден оқу-білім, өнер қонған өңір. Бұл<br />
өңірде Жүсіпбек Аймауытов, Қошмұхамет<br />
Кемеңгеров, Сұлтанмахмұт Торайғыров,<br />
Жаяу Мұса Байжанов, Жұмат Шанин, тағы<br />
басқалар дүниеге келген. Әлкей Марғұлан<br />
туған орта – осындай ұлылар өңірі. Павлодар<br />
облысының бір ғана Баянауыл ауданынан<br />
Қазақ КСР Ғылым академиясының көптеген<br />
академигі мен корреспондент мүшелері<br />
шыққан. Атап айтсақ, академиктер –<br />
Қ.И.Сәтбаев, Ш.Ш.Шөкин, Ә.Бектұров,<br />
Х.Жұматов, Е.Бекмаханов, т.б. Яғни, академик<br />
Әлкей Марғұлан – тамырын тереңге тартқан<br />
жаңа тұрпаттағы қазақ ғылымының тал<br />
бесігінде өскен ұрпақ өкілі. Оның үстіне,<br />
атақты қанжығалы Бөгенбай батырдың замандасы<br />
Олжабай батырдың ұрпағы, асылдың<br />
сынығы, тұлпардың тұяғы.<br />
Әлкей Марғұлан - батыр бабасы Олжабай<br />
Толыбайұлы туралы көп зерттеген және<br />
бабасының мінезін бойына дарытқан, ел<br />
ісі дегенде, халқының болашағы үшін адал<br />
да батыл ғұмыр кешкен, бірақ табиғатынан<br />
өте мейірімді, бар ғұмырын кезінде қолдан<br />
шығарып алған халқының қымбат қазына,<br />
мол тарихын там-тұмдап жинап, халқына<br />
қайта сыйлаған ғұлама ғалым, ардақты<br />
азамат.<br />
Ғалымның археологиялық экспедициялар<br />
кезінде жазған күнделіктерін оқи отырып, оның<br />
ғұламалығымен қатар қарапайымдылығына,<br />
жан дүниесінің тереңдігіне, адами қасиеттеріне,<br />
отансүйгіштігі мен ұлтжандылығына,<br />
қажыр-қайратына қайран қаласың. Сүйікті<br />
Сарыарқасының тарихқа толы әр тасын,<br />
әр төбесін, тоқсан бұлағы, өзен-көлдері<br />
мен әрбір қыстағының тарихына үңіліп,<br />
мақтанып, самал желіне кеудесін тосып,<br />
жаны масайрап рақаттанады.<br />
Баяндай жан тербетер жер бола ма?<br />
Еліндей жарқын мінез ел бола ма?<br />
Жас бала туысымен ойға бөгер,<br />
Өскенде одан артық ер бола ма?<br />
Арқаның бір еркесі сұлу Баян.<br />
Ол таудың көркемдігі көптен аян.<br />
Не ойшыл, нелер саңлақ түлеп ұшып,<br />
Бауырынан осы таудың шыққаны аян, -<br />
деп жырлайды ғалым «Тау мен дала<br />
сырласым» атты күнделік өлеңінде.<br />
Тұңғыш Президентіміз өзінің «Болашаққа<br />
бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында<br />
«Туған жер» бағдарламасын қолға алуды<br />
ұсынғаны белгілі. Мақалада отансүйгіштік<br />
сезімнің кіндік қаның тамған жеріңе, өскен<br />
ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни, туған<br />
жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталатыны<br />
баса айтылады. Туған топырақты қастерлеу,<br />
туған елге, бабалардың тері мен қаны сіңген<br />
туған жерге деген сүйіспеншіліктің қандай<br />
қасиет екенін және оның адамға қандай<br />
нәр беретінін әрбір жас ұлан академик,<br />
ғұлама ғалым Ә.Марғұлан тұлғасынан көріп,<br />
нағыз ұлтжандылықтың үлгісін бойына сіңірсе<br />
болғандай.<br />
Ғалымның соңғы жазылған күнделіктеріне<br />
көңіл аударсақ, мысалы, 1974 <strong>жыл</strong>дың<br />
14 шілдесі мен 14 <strong>тамыз</strong>ы аралығында Орталық<br />
Қазақстан экспедициясы жұмыстарымен жүріп,<br />
туған жердің әр тасы, әр үңгірі мен әрбір<br />
қыстақ, өзен, көлдерін көзбен көріп, бабалары<br />
өткен жолдармен табаны талғанша аралап<br />
өтіп, фотоға, киноға түсіріпті. Сондай-ақ, көз<br />
көрген туыс, құрбымен кездесіп, Сарыарқаның<br />
дариядай дана қарияларын тыңдап, бала<br />
күндерін еске алып, көп <strong>жыл</strong>дар арман<br />
болған Жасыбай көліне шомылып, жалаң<br />
аяқ жүріп, туған жерге, туған елге деген<br />
сағыныш мауқын басып қайтқан екен. Осы<br />
жолы туған жері Сарыарқаға деген терең<br />
тебіренісі мен сағынышын қағазға өлең<br />
жолдарымен жеткізген. Бұған ғалымның<br />
жоғарыда аталған «Тау мен дала сырласым»<br />
атты күнделікте қалған өлең жолдары куә.<br />
Ол 20 шілде күні Тағыбай бұлақта жұмыс<br />
жасап жатқан Мирді ертіп (шәкірті археологғалым<br />
Мир Қадырбаев) Жосалы совхозында<br />
(қазіргі Ж.Аймауытов атындағы кеңшар) тұратын<br />
Ғалымжан Ысхақұлының үйінде болып, қазақ<br />
өрнектерінен 20 фото түсіреді. Тағыбай<br />
бұлақ пен Жосалы арасы - 30 шақырым.<br />
Келесі күні, яғни 21 шілдеде Жосалыдан<br />
60 шақырым қашықтықтағы Баян қаласына<br />
келіп, Ақылбек Қажмағамбетовтің үйінде<br />
болып, сонан соң Қаныш Сәтбаевтың музейін<br />
камераға түсіреді. Күннің екінші жартысында<br />
Баяннан 50 шақырым Алексеевкаға (қазіргі<br />
Құндыкөл кеңшары) таяу тұрған Шақпақ<br />
деген ескі кен орнын тексереді. Кешінде<br />
Жаңажол (қазір М.Жүсіп Көпейұлы атында)<br />
кеңшарына келіп, бала күнінде бірге оқыған<br />
Құрманғалидың үйінде болады. Ол кеште<br />
Әлекеңмен бірге Сүлеймен Ерхановтың інісі<br />
Мәжікен мен ғалымның аталарының туысқан<br />
жерлесі, көзі ашық, көп білетін Жанайдар<br />
болады.<br />
«Құрманғали, Мәжікен мен Жанайдар –<br />
үшеуі қосылып, ХХ ғасырдың тарихын шертіп,<br />
жер-суды тереңінен ақтарып, көз алдымыздан<br />
өткізіп отырды. Оқымаған қара қазақта бұл<br />
күнде бұлардан артығы болмауы керек.<br />
Үшеуінің білімі де, ойы да, толғануы да,<br />
алысқа көз жіберуі де университет профессорларынан<br />
бөтендігі жоқ. Жастарға білім<br />
берудің, дұрыс тәрбиелеп өсірудің қайнар<br />
бұлағы. Баян аула төңірегінде мұндай кісілер<br />
бұрын көп болған. Біздің өзіміз де сондай<br />
кемеңгер, ақылды кісілердің бауырында өсіп,<br />
солардан тәрбие алып көтерілгенбіз», – деп<br />
жазыпты ғалым.<br />
22 шілдеде Ащы өзенінің оң жағасында<br />
бұрынғы Мәлік қорасына таяу жерде орналасқан<br />
Жаңажол совхозына келеді. Бала күндерінде<br />
талай шарлаған бұл жерлердің жері, суы, елі<br />
– бәрі көзге <strong>жыл</strong>ы көрінеді. Мәлік қорасының<br />
үйіндісі ғана қалған. Құрманғали, Мәліктермен<br />
аталас Баязит екеуі бұл жерлерде талай<br />
болып, балаларымен бірге ойнаған жерлер.<br />
Баязиттің үйінде қонып шыққан соң,<br />
ондағы қарияларды алып, Баян тауын<br />
аралауға шығады. Жол-жөнекей бұрын белгілі<br />
ауылдардың қыстаулары болған Доғалақ,<br />
Қойтас, Қызыл қоныстарын көреді. Қазір<br />
тек қоралардың орны қалған екен.<br />
Ғалым Сұлтанмахмұттың қабіріне<br />
барып, Торайғыр көлін камераға түсіріп,<br />
кейін Жасыбай көліне бет алады. Найзатас<br />
пен Баянтаудың биік басы тұнжырап тұрғандай<br />
көрінеді. Баянның теріскей бетіндегі ну<br />
қарағай, зәулім қия тастар Әлекеңе бала<br />
күннен белгілі. Көзге <strong>жыл</strong>усырап, мені тағы<br />
көр деп тұр. Олардың арасынан иіріліп<br />
өтетін машинаның тастақ жолы мүдіртпей<br />
тез-ақ Жасыбай көліне алып келеді.<br />
Жасыбай көліне күндізгі сағат екілер шамасында<br />
келеді. Көлдің көз тартар сұлулығы<br />
әлі сол қалпында. Зәулім қия тастың ортасында<br />
қолмен отырғызғандай, суы мөлдір,<br />
терең, түбінде жатқан гранит тастар мүлтіксіз<br />
көрініп тұрады. Бірақ шынының, ағаштың,<br />
темірдің, кірпіштің сынықтарымен толып,<br />
әбден кірлеген, бұрынғыдай мүлтіксіз таза<br />
емес көлдің жағасы ғалымның көңілін түсіріп<br />
тастағандай. Оны таза ұстау ешкімнің ойына<br />
келмегені қапаландырды.<br />
Мұндай көлдер /Рица/ Кавказда да,<br />
Сібірде де бар. Олар мөлдір таза түрін<br />
сол қалпында сақтаған. «Сұлу дүниені таза<br />
қалпында ұстамасаң, оның адамға беретін<br />
әсері де күшті болмайды ғой» деп ойлады<br />
ғалым. Жасыбай мен Торайғыр көлдері –<br />
Арқадағы сұлу көлдердің бірі. Оларды<br />
жеткіншек ұрпақ сүйсінетіндей таза ұстау<br />
зор географиялық, әлеуметтік мәні бар<br />
істің бірі болуға тиісті.<br />
Көптен бері Жасыбай көліне шомылмаған<br />
еді. Оның мөлдір әдемі суына шомылып,<br />
екі сағаттай жағасында болады. Жалаң аяқ<br />
жүріп, тастарын басып, бала күндерін еске<br />
түсіріп, ортасына дейін жүзіп барды. Шілде<br />
айында оның суы <strong>жыл</strong>ы әрі жұмсақ болады,<br />
денең мұздап, шіміркенуді білмейді. Судың<br />
бетінде жата бергің келеді. Алматыдан келген<br />
үлкен ғалымның су бетінде жатқанына биік<br />
таста отырған жергілікті қариялар қарап,<br />
іштерінен риза болып отырғандары байқалады.<br />
Жасыбай көлінде бала күндеріндей емінеркін<br />
жүзіп алып, су жағасына шығып, тағы<br />
біраз отырды. Алда қыруар жұмыс, тағы ұзақ<br />
жол күтіп тұрғандықтан, түс ауа Жаңажол<br />
совхозына бет алды. Ғалымның жанында<br />
жол көрсетіп, еріп жүрген қариялар сол<br />
Жаңажол совхозынан болатын. Жолшыбай<br />
Қазан ауыз, Теміртас деп аталатын ескі<br />
қола дәуірінен белгілі кен орындарын көріп<br />
өтіп, Ескелдідегі Мәшһүр Жүсіптің белгісіне<br />
барады. Әлекеңнің Мәшһүр Жүсіптің мазарына<br />
да көңілі толмағаны байқалады.<br />
«Белгі сондайлық қызықты емес, жай<br />
балшықтан қарапайым түрде жасалған<br />
мазар. Үстіне сағана да орнатылмаған.<br />
Топырағы борап жатыр», – деп жазыпты<br />
ғалым күнделігінде.<br />
Сол күнгі кешті көпті көрген, 80-нің<br />
сеңгіріне келген кемеңгер қарт Мәжікеннің<br />
үйінде өткізеді. Қарт алдымен Баянауыл<br />
Баянауыл. Ғалымның туған жері – Қарақуысқа барар жол.<br />
төңірегінде болған игі адамдарды сөз<br />
етіп, оның ішінде көп оқып, жұрт алдында<br />
аты шыққан Әбікей, Кәрібай, Сәкен, Жаяу<br />
Мұса, Сұлтанмахмұт, Шәйбай, оның әкесі<br />
Аббас, Кәрім Сәтбаев, өз ағасы Сүлеймен<br />
секілді кісілердің өмірбаяндарына, аталарына<br />
тоқталады. Жақсы көретін Қанышты,<br />
онымен бала күнін бірге өткізгенін толық<br />
сипаттап, академикпен бірге болған күндерін<br />
әңгімелейді. Солардың ішіндегі Әлекеңнің<br />
көңілін елең еткізгені – Мәжікен қарттың<br />
Қаныштың үйінде қонақта болып, Боржай сияқты<br />
әрі шешен, әрі білгіш кісімен мәслихаттас<br />
болғаны. Боржай ауыздыға сөз, аяқтыға<br />
жол бермейтін Баян төңірегіндегі саңлақ<br />
кісінің бірі болған.<br />
Мәжікен саяси-әлеуметтік тұрмысты жақсы<br />
болумен қатар, қазақ халқының рухани<br />
тіршілігіне, оның өнершілдік салтына да<br />
жетік болатын. Әңгіменің бір парасы Баянаула<br />
жерінде болған атақты шеберлер жайында<br />
өрбіді. Оның ішінде Күлік елінде болған атақты<br />
ершілер, үйшілер, ағаш шеберлері туралы,<br />
ұсталары, зергерлері туралы айтады. Ағаштан<br />
түйін түйген қырнаушылар, темірден, алтыннан,<br />
күмістен нақыш жасаған зергерлер тобын<br />
көз алдынан өткізді. Олардың ішінде Бәкір,<br />
Ақбөпе, өзінің анасы Нұрбике Барлыбай<br />
келіні бар-тын. Бұл кісінің ойып жасаған<br />
тұскиізі Париж көрмесінде қойылып, өнер<br />
зерттеушілердің қаламынан түспеген.<br />
Әлкейді бұрын көре алмай, оны сағынумен,<br />
көзімнің тірісінде бір көрсем деп армандап<br />
жүрген 80 жастағы Мәжікен қарт сол кеште<br />
ғалымға қарап отырып, ХХ ғасырдың тарихынан<br />
сыр шертеді. Жасы 70-тен асқан академик<br />
Ә.Марғұлан да оған тесіле қарап, көзін<br />
айырмай, кеш бойы тыңдай береді, тыңдай<br />
береді. Келесі күні таңнан Шақпақ кенін<br />
тексеруге барады. Бұл Алексей қыстағынан<br />
жеті шақырым күнгей, батыста, көп бұйраттың<br />
ішінде. Алғаш рет оны С.И.Поповтың шабарманы<br />
Ташимов дейтін Семейдің саудагері<br />
ашқан. Сол күнге дейін сақталып келген<br />
40-тан аса шұңқырларды планшетке фотоға<br />
түсіреді. Алғабас өзенін зерттеп, ондағы<br />
мүсін тастарды суретке түсіріп, жол-жөнекей<br />
айрықта болып, Қаныштың әкесі Имантайдың<br />
бейітін фотоға түсірген.<br />
Ақжарға, одан кейін Қарқаралы, Шет<br />
ауданы жағына барып, кешінде Жосалы<br />
фермасында түнейді. Бұл жерден тегісімен<br />
Бабастар, алысқан Шаң тимес, Қызылтау,<br />
Семіз бұғы көрініп тұрады. Кеш болып кеткен<br />
соң, Сұңқар қияға соға алмай, ол жердің<br />
тастарын көріп үлгермеген.<br />
Келесі күні Жосалы фермасынан шығып,<br />
ол жердегі Ащы өзенінің бойында ерте<br />
кезде (қыпшақ заманында) қыстақ болған<br />
қаланың орнын көруге барады. Оны ел<br />
«Әулие бұлақ» дейді, бірақ күн тым ыстық<br />
болғандықтан, еркін қарай алмай, кешке<br />
қарай Бұғылы тауына жол тартады. Келесі<br />
күні тағы ұзақ жол... Осылайша ғалым туған<br />
жердің тау-тасын талмай аралайды.<br />
«12 <strong>тамыз</strong>да Ескене тауындағы үшінші<br />
фермадан шыққан соң бөгелмей, асфальтпен<br />
Қарағандыға қайттық. Жөнекей<br />
Сейфуллин совхозына (Иманақ тауы), ондағы<br />
Төлебай салды жақсы білетін Қадіркей<br />
Садуақасұлымен кездесуді ойлағанмын,<br />
қария суық тигізіп, сырқаттау деген соң<br />
үйіне соқпай кеттік. Бұл <strong>жыл</strong>ғы экспедиция<br />
жорығын осы арада бітіріп, Қарағандыда<br />
бір күн дем алған соң, августың 14-і<br />
күні Алматыға үйге келдім. Бұдан кейін<br />
Сарыарқаға барам ба, жоқ па, оны ілгерідегі<br />
өмір көрсетер», – деп күнделікті аяқтапты<br />
ғалым.<br />
Марван ХАМИТОВА,<br />
тарих ғылымдарының кандидаты,<br />
Алматы қаласы.
Change language