Κεντρική Πλατεῖα Λευκάδας - Μιά ἱστορική ἀνασκόπιση

1
Κεντρική Πλατεῖα Λευκάδας - Μιά ἱστορική ἀνασκόπιση
Ἀπό Χαρά Παπαδάτου – Γιαννοπούλου
Ἀναρτήθηκε στήν ἱστοσελίδα aromalefkadas στίς 18-9-2019
Ὥς προοίμιο:
Τίς πλατεῖες σήμερα τίς χαρακτηρίζουμε ὡς κοινόχρηστο χῶρο. Ἔχοντας χάσει ἐντελῶς τήν σχέση μας μέ
την οὐσία τοῦ συμβολισμοῦ τους καί τῆς χρήσεώς τους. Τήν πρώτη πλατεῖα στήν ἱστορία, σχεδίασε συνειδητά
ὁ Σόλων στήν μεγάλη πολεοδομική καί νομοθετική μεταρρύθμιση πού ἔκανε τό 595 π.Χ., ἡ σημερινή
ἀρχαία Ἀγορά, στήν Ἀθήνα, ὡς χῶρο διοικητικό, θρησκευτικό καί χῶρο ἀσκήσεως τῆς ἐξουσίας, πού ἀργότερα
ὀργανώθηκε ὡς δημοκρατικό πολίτευμα, ὅπως δέν τό γνώρισε, ἀπό τότε, ποτέ ὁ κόσμος. Ἄν σκεφθοῦμε
ὅτι σέ κάθε συνεδρίαση τῆς ἐκκλησίας τοῦ Δήμου (κάθε 9 ἡμέρες) ἔπαιρναν μέρος 6.000 πολίτες τότε
καταλαβαίνουμε τό νόημα, τή θέση καί τό μέγεθος τοῦ χώρου αὐτοῦ, στά κέντρα τῶν πόλεων τῆς ἀρχαίας
Ἑλλάδας. Καί ὁ χῶρος δέν ἔχασε ποτέ τόν συμβολισμό του παρά τίς κατά καιρούς ἀλλαγές τῆς μορφῆς τῶν
πολιτευμάτων.
Εἰκ.: 1. Ἡ πλατεῖα ὑπό βροχήν. Ἕνας ἰμπρεσιονιστικός
ποιητικός πίνακας τοῦ Π. Πανάγου, 1977. (Δῶρο τοῦ ἀ-
ξέχαστου φίλου μας Σπύρου Θάνου).
Παλαιότερα εἶχα ἀσχοληθεῖ μέ τήν κεντρική πλατεῖα τῆς Λευκάδας κυρίως στό βιβλίο μου Λευκάδα Ἐρευνῶντας,
1 μιά καί εἶναι τό σημαντικότερο σημεῖο ἀναφορᾶς τοῦ πολεοδομικοῦ της ἱστοῦ. Ἀργότερα τό θέμα
μέ ἀπασχόλησε σέ σχέδη μέ τίς Γιορτές Λόγου καί Τέχνης, ὅπου ἡ πλατεῖα ὑπῆρξε καταλυτικός παράγων
τῆς ἐπιτυχίας, τῆς πρωτοποριακῆς αὐτῆς, γιά τήν μεταπολεμική Ἑλλάδα, διοργανώσεως.
Ἡ πρόταση τῆς κ. Βιολέτας Σάντα νά καταγράψουμε τήν πορεία της στό χρόνο, ἔχοντας ἤδη συλλέξει μεγάλο
ἀριθμό φωτογραφιῶν τοῦ χώρου, μοῦ ξανάφερε τίς παλαιότερες ἀναζητήσεις μου γιά την πλατεῖα,
πού σήμερα μέ τήν ἀπόλυτη τουριστικοποίησή της καί μέ τήν ρημαγμένη ἐκκλησία τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνα,
μοῦ ματώνει κυριολεκτικά τήν ψυχή. Τόσα καί τόσα δέν μᾶς συνδέουν μέ τόν χῶρο αὐτό. Ἀπό τίς γύρες
στό πεντοφάναρο σάν μικρά παιδιά, τίς βόλτες μας πάνω – κάτω ὅταν πιά μεγαλώσαμε, τίς γιορτές καί
ὅλη τήν δραστηριότητα τῆς μικρῆς μας Κοινωνίας πού διαδραματιζόταν ἐκεῖ. Καί μάλιστα ὑπό τοῦ ἤχους
τῆς φιλαρμονικῆς πού ἔκανε πρόβες στό κτίριο δίπλα στήν πλατεῖα καί ἔντυνε μουσικά ἀκόμη καί τά ψώνια
μας. Σάν μιά σκηνή θεάτρου. Κυρίως ὅμως ὁ Ἅγιος Σπυρίδων καί τά σημαντικά γεγονότα πού συνδέθηκαν
μαζί του.
1
Χ. Παπαδάτου - Γιαννοπούλου, Λευκάδα Ερευνῶντας, Β΄Κεφάλαιο, Ἀχαϊκές Ἐκδόσεις, Πάτρα 1999.

2
Βεβαίως τά πάντα ρεῖ. Καί τίποτε δέν μένει ἴδιο στήν ζωή μας, κάτι πού φαίνεται στήν πολεοδομική καἰ
ἀρχιτεκτονική εἰκόνα τῶν πόλεων, μιά καί τόσο ἡ πολεοδομία, ὅσο καί ἡ ἀρχιτεκτονική εἶναι οἱ πρῶτοι
δέκτες τῶν κοινωνικῶν μεταλλάξεων. Ἔτσι παρακάτω θά προσπαθήσω νά παρακολουθήσω μερικά βήματά
της ἀπό τήν πρώτη της σχεδίαση.
Ἡ κεντρική πλατεῖα τῆς Λευκάδας, μᾶλλον ἡ μοναδική της, ἦταν πάντα τό κέντρο τῆς ζωῆς τῆς πόλεως.
Συνδέθηκε μέ ὅλα τά μεγάλα γεγονότα τῆς ἱστορίας τῆς πόλεως ἀπό τήν ἐποχή πού πρωτοσχεδιάστηκε
ἀπό τούς Ἑνετούς τό 1684, ὅταν μετά τήν κατάληψη τῆς Λευκάδας ἀπό τούς Τούρκους, ἀποφάσισαν νά
μεταθέσουν τήν πρωτεύουσα στήν Ἁμαξική, στήν σημερινή δηλαδή θέση. Οἱ Ἑνετοί φορεῖς τῆς δικῆς τους
ἀντιλήψεως περί ὀργανώσεως τῶν πολεῶν τους, σχεδιάζουν τήν πόλη κατά τά μεσαιωνικά πρότυπα.
Ἡ κεντρική πλατεῖα μέ τά σημεῖα ἀναφορᾶς τῆς κοινωνίας στήν προκειμένη οἱ ἐκλησίες καί ἀκτινωτά
γύρω ἀπό αὐτήν τό κεντρικό αὐτό σημεῖο τοποθετοῦνται οἱ δρόμοι πού ἔχουν ἔκ τῶν πραγμάτων σημεῖο
ἀναφορᾶς τήν κεντρική πλατεῖα. Ὑπάρχουν κυκλικοί δρόμοι γύρω ἀπό τό σημεῖο αὐτό ἀναφορᾶς καί σέ
μερικές περιπτώσει ὅπως στήν Λευκάδα ὑπάρχει καί ἕνας ἐμπορικός δρόμος (τό παζάρι).
Εἰκ.:2. Τό πρῶτο Τοπογραφικό τῆς πόλεως
ὑπό Santo Semitecolo τό 1727. Εἶναι ἑμφανἠς
ἡ σημασία τῆς πλατείας καί τοῦ βασικοῦ
ἐμπορικοῦ δρόμου ὡς βασικῶν συστατικῶν
τῆς ὀργανώσεως τοῦ οἰκισμοῦ. Σημαντικό
εἶναι ἡ χωροθέτηση δύο ναῶν
στήν πλατεῖα.
Εἰκ.:3. Ἡ παλαιά πόλις ὅπως τελικά διαμορφώθηκε.
Ὅλα περιστέφονται γύρω ἀ-
πό τήν πλατεῖα καί τό παζάρι. Μέ μπλέ
χρῶμα οἱ ἐκκλησίες.
Στό σχέδιο φαίνεται καθαρά ὁ κομβικός ρόλος τῆς πλατείας καί τοῦ παζαριοῦ. Στήν πλατεῖα ὑπῆρχαν οἱ
δύο ἐκκλησίες. Ἡ πρώτη ἐκκλησία πού κτίσθηκε μετά τήν μεταφορά στήν Ἁμαξική τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνα. Ἡ
αἴτηση γιά τήν ἀνέγερση τοῦ Ναοῦ ἔγινε στίς 7-2-1685, ἕξι περίπου μῆνες μετά τήν κατάληψη τῆς Λευκάδας
ἀπό τούς Ἑνετούς. Ὁ Ἅγ. Σπυρίδων εἶναι στην οὐσία ὁ θεμέλιος λίθος τῆς νέας πρωτεύουσας τοῦ νησιοῦ
καί ἡ σημερινή του κατάσταση εἶναι πράγματι ντροπή γιά τήν Λευκάδα. Ἡ λατινική ἐκκλησία χτίσθηκε
τό 1726, ἀφιερωμένη εἰς τό ὄνομα τῆς Ἀσπίλλου Συλλήψεως. 2 Εἶναι σημαντικό νά ἀναφέρουμε ὅτι
τό 1727 ἐμφανίζονται νά ἔχουν χτισθεῖ οἱ ἕντεκα σημαντικότερες ἐκκλησίες τῆς πόλεως. Σέ διάστημα
μόλις 43 ἐτῶν.
2
Κ. Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί τῆς Λευκάδος, σελ. 105.

3
Πρώτη συγκρότηση τῆς πλατείας
Τήν πρώτη συγκρότηση τῆς πλατείας ἔχουμε ἀπό τό κτηματολόγιο πού ἔκαναν οἱ Ἑνετοί καί σχεδίασε ὁ
Santo Semitecolo τό 1726 καί τό ἀντέγραψαν ἐπακριβῶς οἱ Ἄγγλοι τό 1827, (εἰκ.: 4). Ἡ πρώτη αὐτή πολεοδομική
ἀπεικόνιση εἶναι πολύ ἐνδιαφέρουσα. Ὑπάρχει ἀκόμη ἡ καθολική ἐκκλησία (9), ἀπέναντι ἀπό
τόν Ἅγ. Σπυρίδωνα. Τό οἰκόπεδο τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνα (8) εἶναι πολύ μεγάλο, κάτι πού ἀργότερα κατατμήθηκε
καί πωλήθηκε προφανῶς σέ ἰδιῶτες. Μεγάλο ἐνδιαφέρον ἔχει καί τό ἰδιοκτησιακό καθεστώς γύρω
ἀπό τήν Πλατεῖα.
Στήν θέση πού σήμερα εἶναι τό καφενεῖο τοῦ Τζορέλου ἦταν ἕνα μικρό κατάστημα τοῦ Μόσχου Βαλαωρίτη,
τοῦ πρώτου τῆς οἰκογενείας, πού μέ κομμένο χέρι ἦρθε ἀπό τήν Βαλαώρα στήν Λευκάδα. Ἀκολουθοῦν
πολλές καί μεγάλες ἰδιοκτησίες τοῦ Ψωμᾶ, οἰκογένεια πού ἔχει πλέον ἐκλείψει. Ἀλλά καί πολλά
γνωστά ὀνόματα τῆς κοινωνίας τῆς Χώρας, πού φθάνουν μέχρι σήμερα.
Εἰκ.: 4. Ἀπόσπασμα ἀπό τό κτηματολόγιο τοῦ Semitecolo. Εἶναι πολύ ἐνδιαφέρουσα ἡ καταγραφή τῶν
κατοίκων, ἡ ἀνθρωπογεωγραφία, γύρω ἀπό τήν πλατεῖα
Καταγραφές ἰδιοκτησιῶν καί ἰδιοκτητῶν γύρω ἀπό τήν πλατεῖα ἀπό τό κτηματολόγιο τοῦ Semitecolo.
Παρατίθενται καί τά ὀνόματα σύμφωνα κάθε φορά μέ τόν ἀριθμό ἰδιοκτησίας.
8. Ἅγιος Σπυρίδων, 9. Λατινική ἐκκλησία

4
Βορινή πλευρά- πλατείας
318. Μόσχος Βαλαωρίτης, Κατάστημα
319. Δημήτριος Βαφέας, Κατάστημα
320. Ἀποστόλης Ψωμᾶς, Κατάστημα
321. Ἀναστάσης Μήτσουρας, Κατάστημα
322. Ἰάκωβος Μαρίνος, Κατάστημα
323. Λάμπρος Βανδῶρος, οἰκία
324. Ἀναστάσης Κατσαΐτης, οἰκία καί κατάστημα
325. Παναγής Ψωμᾶς, οἰκία καί κατάστημα
345. Παναγής Ψιλιανός, οἰκία.
356. Παπά- Σούνδιας, οἰκία
357. Νικολός Σούνδιας
370. Ἀναστάσης Κόνταρης, διώροφο
Βoρείως τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος
252. Παναγιώτης Πολίτης
245. Ἀνδροῦτσος Παπαδᾶτος
244. Φράγκος Δουκατᾶς
241. Νικολός Μπελούσης
235. Γιάννης Κατσαΐτης
227. Παπά- Γιώργης Ὀρφανός
222. Παπά Βασίλης Ζαμπέλης.
Ἀνατολική πλευρά τῆς πλατείας
432. Ἀντιγόνη Κόνταρη, οἰκία
433. Σταῦρος Ψωμᾶς, οἰκία
434. Ἀπόστολος Μοντεσᾶντος, οἰκία
Νότια πλευρά τῆς πλατείας καί ἀρχή
παζαριοῦ
482. Ἀποστόλης Ψωμᾶς, οἰκία
485. Στάθης Λαυρᾶνος, οἰκία
484. Κυριακή Σουμίλα, οἰκία
483. Μηλιά Καλοαρχοντοπούλα, οἰκία
488. Σίμος Σότης(;). Οἰκία καί κατάστημα
492. Χρῆστος Πολίτης, οἰκία
491. Γεῶργος Χαλικιόπουλος, οἰκία
493. Χαλικιόπουλος, οἰκία
Τό ἄρθρο αὐτό ἔγινε αἰτία γιά μιά ἐξονυχιστική ἔρευνα γιά τήν ὕπαρξη ἤ ὄχι Διοικητηρίου στήν Χώρα, 3
καί γιά τήν πιθανή σχέση του μέ τήν πλατεῖα. Πάλι ἀγαθοποιός αἰτία, ἡ κ. Σάντα πού παραπέμποντας
στό ἄρθρο της: «Η ιστορία ενός κτιρίου στην Κεντρική Πλατεία της Λευκάδας», στόν Π. Ροντογιάννη, Οἱ
Πρωτεύουσες τῆς Λευκάδας, σελ. 219, ἀναφέρει ὅτι τό γωνιακό κτίριο ὅπου ἡ παλιά Νομαρχία ἦταν ἀπό
τούς Ἑνετούς μέχρι καί τού Ἄγγλους ἕδρα τοῦ Διοικητηρίου τῆς Λευκάδας, ὡς τό 1825.
Θά προσπαθήσουμε μιά διερεύνηση μιά καί εἶναι σημαντικό θέμα γιά τήν πλατεῖα. Στίς καταγαραφές
τοῦ κτηματολογίου τοῦ 1726, ἐκτός ἁπό τίς ἐκκλησίες δέν ἀναφέρεται πουθενά δημόσιο κτίριο. Καί δέν
εἶναι περίεργο. Ἡ διοίκηση ἦταν μέσα στό Φρούριο ὅπως καί ἡ κατοικία τοῦ Προνοητοῦ.
Εἰκ.: 5. Τό φρούριο κατά Coronelli τό
1685. 4 Τά προφρουριακά ἐρίσματα (πράσινο
χρῶμα), ἦταν ἡ πρώτη ἀμυντική
γραμμή. Τό κυρίως φρούριο μέ τούς προμαχῶνες
(πορτοκαλί χρῶμα), ἦταν ἡ
δεύτερη ἀμυντική γραμμή. Τό ἀνατολικό
κτίριο (κόκκινο χρῶμα (Β) μέ τήν τάφρο
(πράσινο χρῶμα), ἦταν ἡ τρίτη
γραμμή ἀμύνης. Ἐκεῖ ἦταν ἡ ἕδρα τῆς
διοικήσεως, ἡ κατοικία τῶν προνοητῶν,
οἱ στρατῶνες, ἀποθῆκες πυρομαχικῶν,
δεξαμενές νεροῦ.Ἧταν τό πιό ἀσφαλές
μέρος γιά τήν κατοικία καί ἕδρα τῶν
προνοητῶν
3
Σχετικά μέ τό φλέγον αὐτό θέμα, θέλω νά εὐχαριστήσω πολύ τίς κυρίες Ἑλένη Γράψα πρώην διευθύντρια τῶν ΓΑΚ
Λευκάδος καί τήν Κ. Χριστίνα Παπακώστα, δύο ἐξαιρετικές ἐρευνήτριες τοῦ χώρου μας, γιά τίς ἐνδιαφέρουσες καί
ἐπικοδομητικές συζητήσεις μας καί τίς πληροφορίες πού μοῦ δώσανε.
4
Τό φρούριο κατά Coronelli, ἐπεξεργασμένο χρωματικά στό βιβλίο: Χ. Παπαδάτου–Γιαννοπούλου, Λευκάδα Ἐρευνῶντας,
Πάτρα 1999, σελ. 32.

5
Στό ἄρθρο 1 τοῦ Καταστατικοῦ Χάρτη τῆς Ἁγίας Μαύρας περί, Περί καταρτίσεως τοῦ Κοινοτικοῦ Συμβουλίου
πού ἐγκρίθηκε ἀπό τόν Φραγκίσκο Μοροζίνη στίς 20-2-1685, προγραμματίζεται καί χῶρος
συνεδριάσεων γιά τό τοπικό Συμβούλιο ἐκτός τοῦ φρουρίου: «Τό Συμβούλιον θά συνέρχηται ἐν τῇ παρά
τό φρούριον τῆς Ἁγίας Μαύρας πολίχνῃ, καλουμένη «Χώρα», ἐν ᾖ (μολονότι δέον νά κατεδαφισθοῦν ὅλα
τά κτίρια), θ᾿ ἀφαιθεῖ ἡ μᾶλλον κατάλληλος οἰκία διά τάς ἀνάγκας τοῦ Συμβουλίου, ἥτις ἐπί τῷ σκοπῷ
τούτῳ θά διευθετηθῇ δεόντως».(Κ. Μαχαιρᾶς: Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας, Ἀθῆναι 1951 σελ. 41-42, καί
117).
Βέβαια τό κτίριο αὐτό λόγω ἐλλείψεως πόρων δέν εἶχε διευθετηθεῖ μέχρι τό 1760, μιά καί σέ δ/γμα τοῦ
Φραγκίσκου Γριμάνη στίς 9-3-1760, μεταξύ τῶν ἄλλων ἀναφέρεται ὅτι πρέπει νά ὁρισθεῖ φόρος γιά τήν
ἀνέγερση κτιρίου καταλλήλου γιά τίς συνεδριάσεις τοῦ Συμβουλίου, σέ θέση πού θά ὁρισθεῖ, καί νά στεγάζεται
ἐπίσης στό ἴδιο οἴκημα τό ἀρχειοφυλακεῖο. (Κ. Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας, Ἀθῆναι
1951, σελ. 119). 5 Καί φυσικά μιλᾶμε γιά κτίριο τοῦ τοπικοῦ Συμβουλίου καί ὄχι Διοικητήριο. 6
Ὅπως φαίνεται τό πρόβλημα αὐτό δέν λύθηκε ριζικά, διότι βλέπουμε ἀργότερα ὅτι οἱ συνεδριάσεις τοῦ
Συμβουλίου, ἀλλά καί οἱ κατά καιρούς ἐκλογές γίνονται κυρίως στόν Ναό τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος, ἀλλά
καί τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Σέ μία περιγραφή γιά τήν ἀνάδειξη νέου ἱεράρχου τοῦ νησιοῦ, ἀναφέρεται ὅτι
γινόταν πρόσκληση τοῦ λαοῦ στόν Ναό τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος. Ἐκεῖ ἐρχόταν καί οἱ Προνοητές καί λοιπές
ἀρχές. Μετά τό τέλος τῆς ἐκλογῆς καί τῆς τελετῆς ἀναφέρεται κατά γράμμα, ὅτι οἱ ἀρχές ἐπέστρεφαν ἐν
πομπῇ στό Διοικητικό Κέντρο, στό Φρούριο τῆς Ἁγίας Μαύρας. (Κ. Μαχαιρᾶς: Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας,
Ἀθῆναι 1951 σελ. 228). Σημειωτέον ὅτι οἱ Ἑνετοί μείνανε μέχρι τό 1797 στήν Λευκάδα.
Περί τά τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα ὁ περιηγητής Andrè Grasset de Saint Sauveur, 7 περιηγήθηκε τίς βενετικές κτήσεις
τῆς δυτικῆς Ἑλλάδας μεταξύ τῶν ἐτῶν 1781-1798. Ἐκτός τῶν πολλῶν ἄλλων ἐνδιαφερόντων στοιχείων
πού δίνει γιά τήν Λευκάδα, ἔχουμε καί μιά μαρτυρία γιά τήν πλατεῖα ἀλλά καί τό παζάρι.
«Ἡ Ἁμαξική ἔχει γίνει ἡ πρωτεύουσα τοῦ νησιοῦ, καί ὁ Προνοητής, ἀφήνοντας τό φρούριο καθόρισε τήν κατοικία
του ἐκεῖ. Αὐτή ἡ πόλις εἶναι κακῶς χτισμένη καί πολύ ἀκατάστατη. Μόνο πρίν ἀπό λίγα χρόνια ὁ κεντρικός
δρόμος πλακοστρώθηκε. (Προφανῶς ἐννοεῖ τό καλντερίμι διότι ἡ πλακόστρωση ἦταν ἐξαιρετικά δαπανηρή).
Καταλήγει στή πλατεῖα τοῦ Ἁγίου Μάρκου (Place Saint Marc), μιά μικρή πλατεῖα ὄχι μακριά ἀπό
τήν θάλασσα. Στήν ἀνατολική πλευρά βρίσκεται ἡ λατινική ἐκκλησία στήν ἄλλη πλευρά της ἡ ἑλληνική
ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνα. Τό σπίτι πού κατέχει ὁ Προβλεπτής εἶναι ἐπίσης σέ αὐτήν τήν πλατεῖα καί
καταλαμβάνει μία ἀπό τίς γωνίες. (Σημ.: Δέν προσδιορίζει ποιά γωνία). Ἡ πλατεῖα ἦταν πλακοστρωμένη
καί στήν μέση ἦταν μιά στήλη μαρμάρινη πού μεταφέρθηκε ἀπό τήν Νικόπολη καί ἐπάνω στήθηκε ὁ Λέων
τοῦ Ἁγίου Μάρκου». (Andrè Grasset de Saint Sauveur, Voyage historique, littéraire et pittoresque dans les isles et
possessions ci-devant vénitiennes du Levant Τόμος Β΄, σελ. 336). Βλέπουμε ὅτι ἡ πλατεῖα τότε ὀνομαζόταν
πλατεῖα τοῦ Ἁγίου Μάρκου καί ὅτι τό παζάρι ἦταν στρωμένο μέ καλτερίμι, κάτι πού δέν ἔφθασε μέχρι τίς
ἡμέρες μας.
Ὁ Ροντογιάννης ὑποθέτει, ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω, ὅτι ἡ ΝΔ γωνία αὐτή ἦταν τό κτίριο τῆς διοικήσεως,
ἀπό τότε μέχρι καί τούς Ἄγγλους. Ἐκεῖ πού ἀργότερα ἦταν τό κτίριο τῆς λέσχης Ὁμόνοια καί μετά τό
κτίριο τῆς Νομαρχίας, (Π. Ροντογιάννης, Οἱ Πρωτεύουσες τῆς Λευκάδας, Ἑταιρεία Λευκαδικῶν Μελετῶν,
Ἑπετηρίς Ζ΄, Ἀθῆναι 1988, σελ., 192, 219). Δέν προκύπτει ὅμως αὐτό ἀκριβῶς ἀπό τά λεγόμενα τοῦ Andrè
Grasset de Saint Sauveur, ἀλλά καί οὔτε ἀπό στοιχεῖα πού θά ἀναφέρουμε παρακάτω. Μπορεῖ ἡ κατοικία
τοῦ Προνοητοῦ νά ἦταν σέ κάποια γωνία τῆς πλατείας, ἀλλά ὄχι καί Διοικητήριο, ἥ ἔστω ἕδρα τοῦ Συμβουλίου,
διότι ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω κτίριο Διοικητηρίου δέν ὑπῆρχε.
5
Εἶναι ἄξιο ἀναφορᾶς ὅτι τήν χρονιά αὐτή : «ὁ Γενικός Προνοητής Θαλάσσης Φραγκίσκος Γριμάνη, γράφων πρός τήν Ἑ-
νετικήν Σύγκλητον, ἐπρότεινε, ὅπως μετατεθεῖ ἡ ἕδρα τοῦ Γενικοῦ Προνοητοῦ Θαλάσσης ἐκ Κερκύρας εἰς Λευκάδα, λόγω
τῆς κεντρικῆς θέσεώς της». ( Κ. Μαχαιρᾶς Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας , Ἀθῆναι 1951, σελ. 131). Ὁ Γριμάνη κατάλαβε
πολύ καλά τήν χωροταξική διάσταση τῆς Λευκάδας ὡς κέντρου τῶν Ἑπτανήσων ἀλλά καί τῆς ἔναντι Στερεᾶς.
Ἡ πρότασή του δέν ἔγινε δεκτή. Ἄν γινόταν θά ἄλλαζε ριζικά ἡ εἰκόνα τῆς Χώρας ἀλλά καί τοῦ νησιοῦ γενικῶς.
6 Σύμφωνα δέ μέ τήν ἐρευνήτρια κ. Χριστίνα Παπακώστα στήν διοικητική δομή τῆς Ἑνετίας δέν ὑπῆρχε ἡ ἔννοια τοῦ
Διοικητηρίου ὡς κτιρίου. Κτίριο Διοικητηρίου δέν ὑπάρχει οὔτε καί στήν Κέρκυρα. Ἡ Διοίκηση ἀσκοῦνταν κεντρικά
καί ἄνωθεν. Τό κτίριο ἦταν γιά τό τοπικό Συμβούλιο.
7
Andrè Grasset de Saint Sauveur,Voyage historique, littéraire et pittoresque dans les isles et possessions ci-devant vénitiennes du
Levant, Παρίσι, 1800.

6
Ἀφοῦ τό κτίριο τοῦ Συμβουλίου πού προγραμμάτιζαν οἱ Ἑνετοί δέν εἶχε γίνει μέχρι τό 1760, τότε θεωρῶ
ὅτι δέν ἔγινε ποτέ. Διότι τό 1797 ἦρθαν οἱ Δημοκρατικοί Γάλλοι καί τό 1798 οἱ Ρωσσότουρκοι. Ἀπό τό 1800
μέχρι τό 1807 ἔχουμε τήν Ἑπτάνησο Πολιτεία, μετά ἀκολουθοῦν οἱ αὐτοκρατορικοί Γάλλοι καί τό 1807 οἱ
Ἀγγλοι. 8 Οἱ ἀλεπάλληλες αὐτές ἀλλαγές κατακτητῶν γιά μικρό χρονικό διάστημα, μέ ἐξαίρεση βέβαια
τήν Ἑπτάνησο Πολιτεία, δέν βοηθοῦσαν στήν ἀνέγερση τέτοιου δαπανηροῦ ἔργου. Ἀλλά καί ἐπί Ἄγγλων
δέν φαίνεται νά ἔγινε τίποτε.
Συνεχίζουμε ὅμως τά τῆς πλατείας:
Τό 1797 ἡ Λευκάδα καταλαμβάνεται ἀπό τούς Δημοκρατικούς Γάλλους τοῦ Ναπολέοντα. Στίς 22 Αὐγούστου
τοῦ 1797 ἀποφασίσθηκε νά γίνει ἡ συμβολική τελετή γιά τήν κατάλυση τοῦ παλαιοῦ πολιτεύματος
καί τῆς ἐγκαταστάσεως τοῦ ἐλεύθερου πολιτεύματος πού ἔφεραν οἱ δημοκρατικοί Γάλλοι. 9 Καί αὐτό ἔ-
γινε βέβαια στήν πλατεῖα, στήν ὁποία κατεδαφίσθηκε ὁ Λέων τῆς Ἑνετίας, ὡς λείψανον τοῦ ἀριστοκρατικοῦ
πολιτεύματος καί φυτεύτηκε τό δένδρο τῆς ἀναγεννήσεως τῆς Λευκάδας, ὅπως εἶπαν. Συγχρόνως
κάηκε τό βιβλίο τῶν Προνομίων τῆς Κοινότητας Ἁγίας Μαύρας. Ἁπλῶς κάψανε σημαντικά ἀρχεῖα γιά τήν
ἱστορία τῆς πόλεως. Διότι ὡς γνωστον προϋποθέσεις γιά Libro d’ Οro δέν ὑπῆρχαν στήν Λευκάδα, ὅπως
στά ἄλλα Ἰόνια Νησιά, (Κ. Μαχαιρᾶς, Πολιτική καί Διπλωματική Ἱστορία τῆς Λευκάδος, 1797-1810, Ἀθῆναι
1954, τ. A΄, σελ. 39-41). Στήν τελετή τῆς πλατείας κλήθηκαν νά παραστοῦν ὄχι μόνον οἱ κάτοικοι τῆς
πόλεως ἀλλά καί οἱ κάτοικοι τῶν χωριῶν.
Τό 1798 ἔγινε ἡ πλακόστρωση τῆς πλατείας (πού ἀναφέρει καί ὁ Andrè Grasset), ἡ ὁποία δέν εἶχε τήν ἔκταση
τῆς σημερινῆς, διότι ὑπῆρχε ὁ λατινικός Ναός μέ τό νεκροταφεῖο του. Παρατηρήθηκαν τότε περιπτώσεις
κλοπῆς τῶν πλακῶν τῆς πλατείας, ἡ ὁποία εἶχε κοστίσει ἀρκετά στό Δημόσιο. Γιά τόν σκοπό αὐτό ἐ-
λήφθηκαν δραστικά μέτρα. (Κ. Μαχαιρᾶς, Πολιτική καί Διπλωματική Ἱστορία τῆς Λευκάδος, 1797-1810,
Ἀθῆναι 1954, σελ.55). Τά ἐγκαίνια τῆς πλακοστρωμένης πλατείας γίνανε στίς 16-4-1798 μέ τήν ἀνάδειξη
τῆς Δημογεροντίας τῆς Νήσου.
Ἡ πλατεῖα δηλαδή δέν εἶναι μόνον τόπος συγκεντρώσεως ἀλλά καί χῶρος γιά τίς δημόσιες συνεδριάσεις
τῆς Διοικήσεως, κάτι πού ἀργότερα, τόν δημόσιο αὐτό χαρακτῆρα, δέν ἤθελαν οἱ Γάλλοι. (Κ. Μαχαιρᾶς,
Πολιτική καί Διπλωματική Ἱστορία τῆς Λευκάδος, Ἀθῆναι 1954, σελ. 70).
Κατά τήν περίοδο τῶν Δημοκρατικῶν Γάλλων ἀναφέρεται ὅτι ὑπῆρχε κτίριο γιά συνεδριάσεις, ἀλλά ὄχι
καί ἡ θέση του. Θά μπορούσαμε νά ὑποθέσουμε ὅτι ἦταν μέσα στό φρούριο: «Ἡ αἴθουσα τῶν συνεδριάσεων
τῆς Προσωρινῆς Δημοκρατικῆς Κυβερνήσεως ἐχωρίζετο διά κικγλιδώματος εἰς δύο μέρη. Έν μέν τῷ μικρωτέρῳ
ἐκ τούτων συνεδρίαζεν ἡ Κυβέρνησις ἐν δέ τῷ μεγαλυτέρῳ παρίσταντο οἱ πολῖται». (Κ. Μαχαιρᾶς, Πολιτική
καί Διπλωματική Ἱστορία τῆς Λευκάδος, 1797-1810, Ἀθῆναι 1954, σελ.29). Τό ἐρώτημα ὅμως εἶναι πού
ἦταν τό κτίριο αὐτό. Ἐπίσης ὁ Μαχαιρᾶς ἀναφέρει συχνά τό Δημαρχεῖον, γιά τό ὁποῖο δέν ἀναφέρει πού
ἦταν. Τό θέμα εἶναι, ἄν ὑπῆρχε τότε Δημαρχεῖο.
Κατά τήν περίοδο τῶν δημοκρατικῶν Γάλλων ἔγινε κάτι ἀνάλογο μέ τό 1819. Ὁ Νομάρχης Ποσώλ ζήτησε
ἀπό τούς νεοδιορισθέντες δημογέροντες χρηματικό ποσόν γιά τίς ἀνάγκες τοῦ Γαλλικοῦ στρατοῦ. Οἱ δημογέροντες
ἀρνήθηκαν καί παραιτήθηκαν. Ὁ Πετριτσόπουλος μάλιστα συνελήφθη. Ὁ Ποσώλ διώρισε
νέους Δημογέροντες ἀλλά καί αὐτοί ἀρνήθηκαν νά συλλέξουν τό ποσόν ἀπό τούς χειμαζομένους κατοίκους.
Καί αὐτοί τέθηκαν σέ περιορισμό. Ἐν τῶ μεταξύ ἔγιναν γνωστά τά γεγονότα καί μαζεύτηκε κόσμος
πολύς πού διαδήλωναν ὑπέρ τῶν Δημογερόντων καί ἐναντίον τοῦ φόρου. Ὁ Νομάρχης Ποσώλ διώρισε
πάλι νέους Δημογέροντες, οἱ ὁποῖοι καί αὐτοί δέν ἐνέδωσαν. Προκειμένου ἡ διαμαρτυρία τοῦ κόσμου νά
μήν ὁδηγηθεῖ σέ λαϊκή ἐξέγερση, ἡ Γαλλική διοίκηση δέν ἐπέμεινε στό αἴτημά της. Ἡ σθεναρή ἀρνητική
θέση ὅλων τῶν δημογερόντων καί τοῦ λαοῦ τῆ Λευκάδας στήν ἀντιμετώπιση τοῦ θέματος ὑπῆρξε ἀποφασιστική.
Καί ὁ φόρος δέν ἐπεβλήθη. Αὐτά ὅμως ὅλα ἔδειχναν καί τήν δύσκολη οἰκονομική κατάσταση τῶν
8
Ἀνεξάρτητα τό τί ἔλεγαν ἦταν ὅλοι κοινοί κατακτητές.
9
Θά πρέπει νά ὑπενθυμίσουμε ὅτι νά νησιά εἶχαν διαφοροποιημένα πολιτεύματα: Στήν Κέρκυρα καί Ζάκυνθο τό
πολίτευμα ἦταν ἀριστοκρατικό, στήν Κεφαλληνία καί Κύθηρα ἦτα ἀριστοκρατικο - ριζοσπαστικό καί στήν Λευκάδα
δημοκρατικό. (Κ. Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας (1684-1797), Ἀθῆναι 1951, σελ. 303).

7
Λευκαδίων. (Κ. Μαχαιρᾶς, Πολιτική καί Διπλωματική Ἱστορία τῆς Λευκάδος, Ἀθῆναι 1954, τ. Α΄, σελ.
62,63). Οἱ Ἄγγλο ἀντιμετώπισαν τό θέμα διαφορετικά τό 1819 μέ τά γνωστά ἀποτελέσματα.
Στίς 17-2-1801 ὅλες οἱ ἀρχές καί ὁ λαός τῆς Λευκάδας ὕψωσαν τήν σημαία τῆς Ἑπτανήσου Πολιτείας στό
Φρούριο, τό Διοικητικό δηλαδή Κέντρο, ἀφοῦ κατέβασαν τίς σημαῖες τῶν Ρώσσων καί τῶν Τούρκων, (Κ.
Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς, Ἀθῆναι 1958, σελ. 37). Τό πρῶτο σχετικά ἐλεύθερο ἑλληνικό κράτος (ἦταν ὠς γνωστόν
ὑπό τῆς ὑψηλή ἐποπτεία τοῦ Σουλτάνου) ἦταν μιά πραγματικότητα ἔστω καί ἄν διήρκησε μόνο μερικά
χρόνια.
Εἶναι καλό νά θυμόμασε ὅτι οἱ κτιριακές μνῆμες ἀπό τό τέλος τοῦ 18ου αἰῶνα εἶναι ἀκόμη ζωντανές. Παράδειγμα,
ἐκτός τῶν ναῶν τῆς πόλεως, ἡ οἰκία Ζαμπελίων, πού ἐλπίζουμε τώρα νά ἀποκατασταθεῖ. Ἄν
λάβουμε ὑπ’ ὄψιν τό κτίριο αὐτό, τήν οἰκία Βαλαωρίτη δίπλα στήν Λέση Ὁμόνοια καί τίς μαρτυρίες γιά τὀ
ὑψηλό κτίριο Πετριτσόπουλου στήν θέση τῆς λέσχης, ἀλλά καί τό κτίριο Ψωμᾶ δείχνουν ὅτι ἡ μικρή Λευκάδα
εἶχε ἕνα μεγάλο καί σημαντικό κτιριακό πλοῦτο στά τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα.
Εἰκ.: 6. Οἰκία Ζαμπελίων,
σήμερα.
19ος αἰῶνας
Ἑκατό χρόνια ἀγότερα τά πράγματα ἔχουν ἀλλάξει κατά πολύ. Ὁ σεισμός τοῦ 1825 ἔπαιξε μεγάλο ρόλο
στήν ἀνανέωση κυρίως τῶν κτιρίων. Οἱ οἰκοδομικές ἄδειες πού βρίσκονται στό ἀρχειοφυλακεῖο Λευκάδας
δείχνουν ἀνάγλυφα τήν νέα πορεία τῆς πόλεως κυρίως μέ τήν ἐπισκευή τῶν περισσοτέρων κτιρίων καί
τήν ἀνέγερση νέων. Ἡ πλατεῖα ἀλλάζει καί αὐτή. Ἡ λατινική ἐκκλησία κατεδαφίζεται ἀπό τόν σεισμό
καί δέν ἀνακατασκευάζεται. Ὀπότε ἡ πλατεῖα μεγαλώνει καί γίνεται πιό λειτουργική γιά τίς ἀνάγκες τῆς
πόλεως. Τά κτίρια μεγαλώνουν καί οἱ οἰκοδομικές ἄδειες πού εἶναι πλέον ὑποχρεωτικές δημιουργοῦν καί
τίς συνθῆκες πιό προσεγμένων οἰκοδομῶν. Βέβαια παραμένει ἡ βασική δομή τῶν κτιρίων. Πέτρα στό ἰσόγειο
καί ξύλο στούς ὀρόφους. Οἱ κάθετες ξύλινες ἐπενδύσει τῶν ὄψεων τῶν κτιρίων καί τά συνεχόμενα
μπαλκόνια, δημιουργοῦν μιά ἰδιόρρυθμη μορφολογία λιμναίου ἤ καί μοναστηριακοῦ χαρακτῆρα. 10 Ὥς
γνωστό οἱ Ἄγγλοι καταλαμβάνουν τήν Λευκάδα τό 1810. Ἡ ἐξέγερση τοῦ 1819 ὀφείλεται σέ ἕνα
δυσβάστακτό φόρο πού ἐπέβαλαν. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἕνας νέος φόρος γιά τήν ἀνέγερση κτιρίου γιά τίς
συνεδριάσεις τοῦ Συμβουλίου ἦταν ἀδιανόητος. Δέν τό κατάφεραν οὔτε οἱ Ἑνετοί.
Τό 1827 οἱ Ἄγγγλοι σχεδιάζουν μιά τροποποίηση, (εἰκ.: 7) στό πολεοδομικό σχέδιο τῆς Λευκάδας. Ὅπως
βλέπουμε προτείνουν δύο πλατεῖες B καί C στό πιό πολυκατοικημένο τμῆμα τοῦ οἰκισμοῦ καί τήν αὔξηση
10
Μιά καί τότε ὑπῆρχαν μόνο ξύλινες ἐπενδύσεις. Οἱ ἐπενδύσει μέ λαμαρίνα ἀρχίζουν ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 1920.

8
τῆς ἐπιφανείας τῆς κεντρικῆς πλατείας μέ τήν κατεδάφιση τῶν κτιρίων τῆς βορείας πλευρᾶς της. Ἡ βασική
ἐπιδίωξη τῶν Ἄγγλων μέ τήν τροποποίσηση αὐτή ἦταν κυρίως ἡ διάσπαση τοῦ ἐσωτερικοῦ πολεοδομικοῦ
ἱστοῦ, δίνοντας ἔτσι τήν δυνατότητα καλλιτέρου ἐλέγχου τῶν πολιτῶν, μετά μάλιστα τήν ἐξέγερση
του 1819. 11
Εἰκ.: 7. Τροποποίηση τοπογραφικοῦ Σχεδίου ὑπό τῶν Ἄγγλων τό 1827. Ἐντός τοῦ κόκκινου κύκλου οἱ
διοικητικοί χῶροι πού προτείνουν οἱ Ἄγγλοι. (Ἁρχειοφυλακεῖο Λευκάδος).
Ὑπάρχει ἀναλυτικό κείμενο (ἐπάνω ἀριστερά) πού ἐξηγεῖ τίς ἐπεμβάσει πού προτείνονται: Στό ἄκρο ἀριστερά
μέ τό γράμμα f πού ἐπαναλαμβάνεται δύο φορές καί εἶναι ὅπου σήμερα τό Ξενοδοχεῖο Νήρικος
μέχρι καί τό Ξενοδοχεῖο Λευκάς, προτείνεται: Προτεινόμενη θέση γιά Δικαστήρια, Δημαρχεῖο καί Σταθμό
Χωροφυλακῆς, ὄπισθεν τῶν ὅποιων θά ἠδύνατο νά κατασκευασθοῦν Φυλακαί. Πού σημαίνει ὅτι οἱ Ἄγγλοι
σχεδίαζαν ἕνα διοικητικό κέντρο στό σημεῖο αὐτό.
Καί αὐτοί ὅμως δέν προτείνουν κτίριο Διοικητηρίου. Τελικά τό Πολεοδομικό Σχέδιο αὐτό δέν ὑλοποιήθηκε.
Μετά τόν σεισμό του 1825, τό 1830 χτίσθηκαν τά δύο μεγάλα κτίρια τά Δικαστήρια μέ τό ἀρχειοφυλακεῖο
καί δίπλα τό παλιό Γυμνάσιο, πού πρίν ἦταν τό τοποτηρητήριο. (Κ. Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς, 1700-1864,
Ἀθῆναι 1958, σελ. 127,πηγή Ἀρχειοφυλακεῖο Λευκάδας).
Προφανῶς ἦταν τά κτίρια πού στήν ἀρχή ἤθελαν νά χτίσουν στά σημεῖα f f . Ἄρα τό κάποιας μορφῆς
κτίριο τοῦ τοποτηρητοῦ δέν ἦταν ποτέ στήν πλατεῖα. Πάντως ἡ παράδοση τῆς νήσου τό 1864 ἀπό τούς
Ἄγγλους στήν Ἑλλάδα ἔγινε στό Φρούριο, ὅπου κατέβηκε ἡ ἀγγλική σημαία καί ἀναρτήθηκε ἡ Ἑλληνική.
(Κ. Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς, 1700-1864, Ἀθῆναι 1958, σελ. 192). Βλέπουμε ὅτι τό Φρούριο παραμένει καί στούς
Ἄγγλους τό σημεῖο ἀναφορᾶς τῆς ἐξουσίας.
11
Εἶναι γνωστόν ὅτι τά διάσημα βουλεβάρτα τοῦ Παρισιοῦ, ἀκτινωτά γύρω ἀπό τήν Ἀψίδα τοῦ Θριάμβου πού γίνανε
τό 1856, ἔγιναν μέ ἀποκλειστικό σκοπό νά διασπαστοῦν οἰ φτωχογειτονιές πού εἶχαν ἀρχίσει πάλι τίς ἐξεγέρσεις,
ὥστε νά μπορεῖ νά εἰσβάλει τακτικός στρατός γιά τήν καταστολή τους.

9
Εἰκόνες τῆς πλατείας κατά τόν πρῶτο ἥμισυ τοῦ 19ου αἰῶνα.
Εἰκ.: 8. Ἡ ἀνατολική πλευρά τῆς κεντρικῆς
πλατείας. Τό σπίτι μέ τόν πόντζο ἦταν ἡ οἰκία Σούρμπη
καί πρῶτο κατάστημα τῆς Φιλαρμονικῆς(;).
Μεταποιημένο στέγασε τήν Δημαρχία ὥς τό 1970.
Τό μεσαῖο διώροφο ἦταν οἰκία τοῦ ἐμπόρου Π.
Φίλιππα, τώρα τό ξενοδοχεῖο «Πάτραι». Δεξιά ἡ
οἰκία Ψωμᾶ. Δέν ὑπάρχει ἡ λατινική ἐκκλησία, ἡ
ὁποία κατέρρευσε κατά τόν σεισμό τοῦ 1825 καί δέν
ξαναχτίστηκε ἔκτοτε. Ἄρα ἡ ἀπεικόνιση εἶναι μετά
τό 1825. Ἧταν δέ τοποθετημένη μπροστά στήν οἰκία
Σούρμπη ἐπί τῆς πλατείας. (Κ. Μαχαιρᾶς, ΝΑΟΙ ΚΑΙ
ΜΟΝΑΙ ΛΕΥΚΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1957, σ. 105 ). 12
Εἰκ.: 9. Θέα ἀπό τήν πλατεῖα πρός τό παζάρι.
Δεξιά ὁ Ἁγ. Σπυρίδων. Ἀριστερά ἡ πλατεῖα καί τό
γωνιακό ἰσόγειο κατάστημα γιά τό ὁποῖο θά
ξαναμιλήσουμε. Καί δίπλα τό μεγάλο κτίριο τῆς
οἰκογενείας Βαλαωρίτη.
Εἰκ.: 10. Δρόμος τῆς «Ἁγίας Μαύρας. Ἡ σημερινή
ὁδός Νταῖρπφελντ λίγο πρίν τήν πλατεῖα.
12
Οἱ τρεῖς ἀπεικονίσεις, 8,9,10, ἀπό Bonamore A. Dis. Canedi Inc. Santa Maura, l’antica Leucade, ora quartier generale
della Legione italo-ellenica / Strada di S. Maura. Veduta del Boschetto, giardino pubblico.- Piazza e strada del Bazar.- Piazza
principale di S. Maura, parte orientale. Anno pubblicazione: 1878

10
Οἱ παραπάνω ἀπεικονίσεις (εἰκ.: 8, 9, 10) πρέπει νά ἔγιναν στά μέσα τοῦ 19ου αἰῶνα, παρά τό ὅτι δημοσιεύθηκαν
τό 1878. Ὁπωσδήποτε μετά τόν σεισμό τοῦ 1825, ἀφοῦ ὅπως εἴπαμε δέν φαίνεται πιά ὁ λατινικός
Ναός. Καί αὐτό διότι ἀπό τό 1850 ἔχουμε πολλές καί μεγάλες οἰκοδομές, πού ἀλλάζουν τήν ὄψη τῶν κτιρίων
ἀλλά καί τήν ὄψη τῆς πόλεως.
Μετά τόν 1825 ἀνακατασκευάσθηκε καί ὁ Ναός τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνα, τό ἀρχαιότερο μνημεῖο τῆς σύγχρονης
Χώρας. Στο ἀρχειοφυλακεῖο Λευκάδας βρίσκουμε τήν οἰκοδομική ἄδεια τοῦ Ναοῦ πού ἐκδόθηκε τό
1836 καί ὑπογράφουν οἱ ἐπίτροποι τοῦ Ναοῦ Νικόλαος Σταῦρος καί Ἀστέριος Βερύκιος.
Εἰκ.: 11. Οἰκοδομική ἄδεια γιά τόν Ἅγιο Σπυρίδωνα.
Τό κείμενο στήν κορυφή τῆς πρώτης σελίδας τῆς οἰκοδομικῆς ἀδείας ἀναφέρει:
«Κάτοψη καί προοπτική τοῦ ναοῦ τοῦ ἐνδοξοτάτου Ἁγίου Σπυρίδωνος, ἡ ὁποία βρίσκεται σέ αὐτήν τήν πόλη
ἀπό τήν ὁποία προέρχονται οἱ ἐπίτροποι αὐτῆς κύριοι Νικόλαος Σταῦρος καί Ἀστέριος Βερύκιος, σκοπεύοντας
νά ἐπιδιορθώσουν τοίχους χωρίς νά ἀλλάξουν τήν κάτοψη». 13 Πού σημαίνει ὁτι ὁ Ναός κράτησε
τίς γενικές του διαστάσεις πού εἶχε πρίν τόν σεισμό. (Ἀρχειοφυλακεῖο Λευκάδας).
Ὁ Ναός εἶναι ὁ μόνος Ναός στήν Λευκάδα πού εἶχε διπλή σειρά στασιδιῶν. Μία, ἐν ἐπαφῆ μέ τίς τρεῖς
πλευρές, ἐκτός τοῦ ἱεροῦ, καί μία παράλληλη μέ τήν πρώτη μέ ἕνα διάδρομο μεταξύ τους. Ἔδινε τήν
ἐντύπωση τώρα πού τό θυμᾶμαι αἴθουσας διεξαγωγῆς διαφόρων τελετῶν. Ἧταν ἐντυπωσιακός μέ τό
περίλαμπρο τέμπλο του. Ἡ διπλή αὐτή σειρά στασιδιῶν πιστεύω ὅτι εἶχε κάποιο λόγο. Δέν ἦταν μόνο γιά
τίς θρησκευτικές λειτουργίες, ἄλλά ἦταν καί διότι ἐκεῖ γινόταν καί διάφορες συγκεντρώσεις διοικητικοῦ
χαρακτῆρα γιά τό νησί, ἐκλογές κ.τ.λ. Ἔτσι ὁ Ναός, ἔπαιζε ἕνα εὐρύτερο ρόλο ὡς κέντρο τῆς ζωῆς τῆς
πόλεως, ἐκτός ἀπό τόν θρησκευτικό.
13
Εὐχαριστῶ πολύ τήν κ. Χ. Παπακώστα γιά τήν μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς οἰκοδομικῆς ἀδείας.

11
Παραδείγματα κτιρίων στό δεύτερο ἥμισυ τοῦ 19ου αἰῶνα, πού δείχνουν τήν σημαντική πρόοδο τοῦ
οἰκιστικοῦ πλούτου στήν Λευκάδα καί κατ’ ἐπέκτσιν του οἰκονομικοῦ ἐπιπέδου τῶν πολιτῶν.
Εἰκ.: 12. Δικαστήρια-Γυμνάσιο 1830.
Εἰκ.: 13. Οικία Ἀρταβάνη (νῦν
Βερυκίου) 1853. Κεντρική πλατεῖα.
Εἰκ.: 14. Κτίριο Ἀβέρωφ,
1850-60
Εἰκ.: 15. Κτίριο «Ὀρφεύς» 1850. Εἰκ.: 16. Οἰκία Σερεπίσου, 1864. Εἰκ.: 17. Οικία Φραγκούλη,
κεντρική ὁδός, 1890.
Εἰκ.: 18. Κεντρική πλατεῖα Λευκάδος, W. Dörpfeld, D-DAI-ATH 150, 1891. 14 Βορειοδυτική της πλευρά.
Ἡ φωτογραφία εἶναι πολύ σημαντική διότι δείχνει τήν πλατεῖα στό τέλος τοῦ 19ου αἰῶνα μέ μιά
σαφῶς βελτιωμένη κτιριακή εἰκόνα. Τό γωναῖο κτίριο ὅπου σήμερα τό καφενεῖο Τζορέλου, δείχνει
μιά ὑποδειγματική ξύλινη ἀνωδομή, καθώς καί τό ἔναντι αὐτοῦ, τό τριώροφο κτίριο μέ ἀρμενάλι,
(σοφίτα). Στόν τεῖχο τῆς ἐκκλησίας φαίνεται καί τό ἡλιακό ρολόϊ.
14
Κατάλογος Ἐκθέσεως Φωτογραφιῶν ἀπό τό Ἀνασκαφικό Ἔργο καί τά ταξείδια τοῦ W. Dörpfeld. Διεθνές Συνέδριο
πρός τμήν τοῦ W. Dörpfeld, Γιορτές Λόγου καί Τέχνης Λευκάδας 2006.

12
Τό Hyde Park στήν πλατεῖα
Ἕνα σημαντικό στοιχεῖο πού πλέον ἔχει ἐντελῶς ξεχαστεῖ εἶναι αὐτό πού περιγράφει ὁ Π. Κουνιάκης στό
ἔργο του Ἡ Σύγχρονος Λευκάς 1890 -1936, 15 σχετικά μέ τήν πλατεῖα. Ἀντιγράφω κατά λέξη: «Ἡ πρός τήν
πλατεῖαν πλευρά τοῦ τετραγώνου τούτου, μέχρι τῆς οἰκίας Ψωμᾶ καί πρός τήν πλατείαν ἦτο σανιδόφρακτος,
εἰς τό μέσον δέ τῆς πλευρᾶς ἔκειτο λιθίνη κλίμαξ μέ δύο ἀναβάσεις 3-4 μέτρων ὕψους(!!) καί εἰς τήν
κορυφήν τῆς κλίμακος αὐτῆς, οἱ διάφοροι ρήτορες ἀνερχόμενοι ὡμίλουν πρός τό πλῆθος ἤ ἐν καιρῷ ἐκλογῶν,
ἤ συλλαλητηρίου, καί ἐκεῖ καθ’ ἑκάστην Κυριακήν τοῦ Πάσχα, κατά τάς ἐσπερινάς ὥρας ἐκαίετο τό
ὁμοίωμα τοῦ Ἰούδα καί διάφορα πυροτεχνήματα (ρόδες, πυροβόλα, φρούρια) ἅτινα κατεσκεύαζεν ὁ Ἀναστάσιος
Μαυροκέφαλος.
Πού σημαίνει ὅτι στό νότιο μέρος τῆς πλατείας ὑπῆρχε δημόσιο βῆμα γιά ὅσους ἤθελαν νά μιλήσουν. Κάτι
πράγματι πρωτοποριακό καί δημοκρατικό θά λέγαμε. Κάτι σάν τό σημεῖο ὁμιλητῶν στό Hyde Park τοῦ
Λονδίνου. Ἐπίσης ὅτι ὁ σημερινός «πόλεμος τῶν βεγγαλικῶν»,πού ζοῦμε κάθε βραδυά Ἁναστάσεως καί
τρέχουμε ὅλοι πανικόβλητοι, ἀπό παράπλευρα σοκάκια νά πᾶμε στήν ἐκκλησία, εἶναι ἔθιμο ἀπό τότε.
Εἰκ.: 19. Στήν παραπάνω εἰκόνα φαίνεται στήν ἄκρη δεξιά ἕνα εἶδος κλίμακας. Πιθανόν νά εἶναι
αὐτό τό βῆμα πού περιγράφει ὁ Π. Κουνιάκης ἀκριβῶς στήν θέση αὐτή. Βλέπουμε ἀκόμη τά
γωνιακά ἰσόγεια κτίσματα καί δίπλα τήν οἰκία Βαλαωρίτη, τριώροφη μέ ἀρμενάλι. (Πηγή: ΕΛΙΑ,
Ἄρωμα Λευκάδας). Θά πρέπεινά εἶναι τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα. Διότι ἀρχές, στήν γωνία αὐτή, χτίσθηκε
ἡ λέσχη πού φαίνεται στήν εἰκ.:20. Βλέπουμε ἐπίσης ἕνα κιόσκι μπροστά ἀπό τόν Ἅγιο Σπυρίδωνα
καί ἕνα δένδρο. Εἶναι ἄραγε τό δένδρο τῆς Ἐλευθερίας (!) πού φυτεύτηκε ἐπί τῶν Δημοκρατικῶν
Γάλλων τό 1797; Ἄν εἶναι αὐτό σημαίνει ὅτι τό δένδρο ἄντεξε 100 περίπου χρόνια.
Κάτι ἄλλο ἐπίσης σημαντικό πού ἀναφέρει ὁ Π. Κουνιάκης: «Ἡ οἰκία Ψωμᾶ ἄλλοτε ἦτο ἕνα ὑπολογίσιμον
Μουσεῖον, διότι ἐκεῖ ἐφυλάσσοντο πλεῖστα ἱστορικά κειμήλια ἔγγραφα τοῦ ἱεροῦ ἀγῶνος, νομίσματα τῆς ἐ-
ποχῆς τῶν ἀρχόντων Λευκάδος Ζεύξου κ.τ.λ. Οἱ δώδεκα χάρτες τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος, ὅπως τήν ὡραματίσθη
ὁ Ρήγας Φερραῖος καί τούς ὁποίους εἶχεν ἐκτυπώσει εἰς Τεργέστην ὀλίγον πρό τοῦ τραγικοῦ του θανάτου,
μέ πρωτεύουσαν τήν Κωνσταντινούπολιν». 16 Καί πολλά ἄλλα. Στήν κεντρική πλατεῖα λοιπόν ἐκτός
τῶν μουσείων πού καταγράφει τό 1852 ὁ Ἰ. Σταματέλος, ἔχουμε καί μουσεῖο στήν οἰκία Ψωμᾶ.
15
Τυπογραφεῖον Ἀ. Κουλουμπῆ, ἐν Πάτραις 1937,
16
Ὁ Ἰω. Ν. Σταματέλος, λόγιος τοῦ 19ου αἰῶνα δημοσιεύει τό 1852 στό περιοδικό «ΝΕΑ ΠΑΝΔΩΡΑ», Τόμος 3, Ἀρ. 63,
ἄρθρο μέ θέμα: «Ὁ πρός τήν ἀρχαιολογίαν ἔρως ἐν τῇ νήσῳ Λευκάδι (Ι. Ν. Σταματέλος, Λευκάδιος)». Βρισκόμαστε
στά μέσα τοῦ 19ου αἰῶνα. Καί μέ ἐκπληξη βλέπουμε πόσοι ἀσχολοῦνται μέ τήν ἀρχαιολογία καί ἔχουν μάλιστα
ὀργανώσει μικρά μουσεῖα μέ ἀξιόλογα εὑρήματα κυρίως στόν χῶρο τῶν νομισμάτων. «Ταῦτα δ’ εἰσί τῶν Κ.Κ. Δρ. Δ.
Πετριτσοπούλου (β), Δρ. Σπ. Ζαμπελίου, Δρ. Π. Κατσαΐτου (γ), Κυρ. Φ. Δάστονος, Κυρ. Ν. Ζαμπελίου, καί Κυρ. Ανδ.
Σταύρου.

13
Ὁ Κουνιάκης καταγράφει μέ πᾶσα λεπτομέρεια ὅλα τά καταστήματα τῆς κεντρικῆς ὁδοῦ ἀπό τόν Ἅγ.
Μηνᾶ μέχρι κάτω. Ἄξιον ἀναφορᾶς εἶναι ὅτι κάτω ἀπό τήν μεγάλη «πατριαρχική», ὅπως γράφει οἰκία τῆς
οἰκογενείας Βαλαωρίτη (εἰκ.: 19), ὑπῆρχαν καταστήματα μεταξύ αὐτῶν καί τό «πρωτόγωνον καφενεῖον
τῶν Εὐσταθίου καί Γεωργίου Βρεττοῦ ἐκ Κολυβάτων, … καί ἐντός τοῦ καφενείου αὐτοῦ ἐσύχναζον ὅλα τά
τότε γερόντια τῆς ἐποχῆς, ὁ Ἀχερένιος, ὁ Καράφλας, ὁ Ματαράγκας, ὁ Γατῆς, ὁ Πᾶνος Χόρτης, ὁ Ἀσμένης
ὁ Γέρω Τζίλιος Μαυροκέφαλος». Ἄραγε οἱ τύποι τῆς ἔποχῆς; Στήν γωνία μέ τήν πλατεῖα ἦταν τό καφενεῖο
τοῦ Πολυχρόνη Σταμπόγλη, ὁ ὁποῖος ἐτοποθέτει καθίσματα εἰς τήν γωνία τῆς πλατείας. (εἰκ.:19).
Στό βιβλίο τοῦ Δ. Μαλακάση, Τά Παλιά σπίτια τῆςΛευκάδας, (Ἐκδόσεις Fagotto, Ἀθήνα 2000, σελ. 73), γιά
τό γωνιακό αὐτό κτίριο διαβάζουμε: «Ὁ Πᾶνος θερμός ἀγόρασε τό κτίριο ἀπό τόν Σωτήριον καί Ἐλοϊζία Βαρζέλη,
θυγατέρα τοῦ Δημητρίου Σούνδια τό 1873. Ἑκεῖ ἔχτισε τήν Λέσχη Ὁμόνοια. Ἀπό τό συμβόλαιο προκύπτει
ὅτι τά ἰσόγεια κτίσματα στήν γωνία χτίσθηκαν μετά τό 1825, πάνω στά ἐρείπια τῆς «ὑψηλῆς οἰκοδομῆς»
Πετριτσοπούλου». Ἀργότερα ὁ Π. Θερμός πούλησε τό κτίριο στόν γιατρό Περικλῆ Σημέτα. Ἄν τό σπίτι Πετριτσοπούλου
πού φαίνεται νά προερχόταν ἀπό τό τέλος τοῦ 18ου αιῶνα, ἦταν χῶρος διοικήσεως καί μάλιστα
πρίν τήν Ἀγγλοκρατία, θά γραφόταν στό συμβόλαιο. Ἀλλά δέν ἀναφέρεται τίποτε καί ὁ ἀείμνηστος
Δ. Μαλακάσης ἦταν πολύ προσεκτικός. Ἄρα δέν εἶναι σίγουρο ὅτι τό γωνιακό κτίριο κατά καιρούς
ἦταν ἕδρα τῆς διοικήσεως τῶν ἑκάστοτε κατακτητῶν τῆς Λευκάδας. Τό κτίριο τῆς Λέσχης μαζί μέ τό μεγάλο
κτίριο τῆς οἰκογενείας Βαλαωρίτη ἀλλά καί τοῦ Ψωμᾶ, κάηκαν σέ πυρκαγιά τό 1943. (εἰκ: 19).
Ἡ πλατεῖα τήν ἐποχή αὐτή ἀναφέρεται ὡς «Συνοικία τοῦ θαυματουργοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος».Ἕνα ἄλλο παλαιό
κτίριο στήν πλατεῖα εἶναι τό Ξενοδοχεῖο Πάτραι, πού κατά τον Δ. Μαλακάση εἶναι κληρονόμων Γεωργίου
Κατωπόδη-Κουτσούργια, πρώην Ἰωάννη Γραμμάτικα, πρώη Ἀμαλίας Κατωπόδη, πρώην κληρονόμων
Πάνου Φίλιππα». Τό πρώην Δημαρχεῖο τῆς πόλεως πού ἦταν ἐκεῖ μέχρι τό 1970, ἦταν κληρονόμων
Θεοδώρου καί Ἀντωνίου Κατωπόδη, πρώην Ἀδελφῶν Μαχαιρᾶ, πρώην Σούρμπη, (Συμβόλαιο τοῦ 1876).
Θεωρῶ ὅτι ὁ Δ. Μαλακάσης πού εἶχε στήν διάθεσή του τά συμβόλαια πού εἶχαν καταρτησθεῖ, ἄν ἔβρισκε
κάποιο κτίριο διοικήσεως θά τό κατέγραφε. Ἀλλά ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω δέν ὑπῆρχε. Κτίριο συνεδριάσεων
τοῦ τοπικοῦ συμβουλίου εἶχε προγραμματισθεῖ, ἀλλά καί αὐτό δέν ἔγινε. Ἐξ ἄλλου ὑπῆρχε ὁ
Ἁγ. Σπυρίδων καί περιστασιακά καί οἱ ἄλλες ἐκκλησίες.
Ἡ πλατεῖα ἦταν τό ἀδιαφιλονίκητο κέντρο τῆς ζωῆς τῆς πόλεως. κοινωνικό, ἐμπορικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό.
Ὁ Ἰωάνννης Βαλαωρίτης στά ἅπαντα τοῦ πατέρα του, γράφει (τ. Α, σελ. 175), πῶς ὑποδέχτηκε ἡ
Λευκάδα τόν Βαλαωρίτη μετά τήν ἀπαγγελία τοῦ ποιήματός του στίς 25 Μαρτίου 1872 στήν Ἀθήνα γιά
τόν Γρηγόριο τόν Ε΄, ὅπου ἦταν ἕνας πραγματικός θρίαμβος. Καί ἐκεῖ ὁ Βαλαωρίτης ἀπήγγειλε πάλι τό
ποίημα.
Εἰκ.: 20. Νότια πλευρά τῆς πλατείας στήν συμβολη της μέ τό παζάρι. Ἡ λέσχη Ὁμόνοια,
τήν ὁποία ἀνήγειρε ὁ ἐπιτυχημένος ἔμπορος Πᾶνος Θερμός τό 1903. Ἡ λέσχη αὐτή
συγκέντρωσε τήν κοινωνική ζωή τῆς πόλεως. Ἀριστερά διασώζεται ἀκόμη ἡ οἰκία Ψωμᾶ
καί δεξιά ἡ οἰκία Βαλαωρίτη. Βρισκόμαστε στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰῶνα.

14
Μιά ἐνδιαφέρουσα φωτογραφία στόν κεντρικό δρόμο (σήμερα Νταῖρπφελντ) στήν συμβολή του μέ τήν
πλατεία, ἔχουμε ἀπό τόν Φρεντερίκ Μπουασσονά (1858-1946), τό 1912. Τά στοιχεῖα παίρνουμε ἀπό τό ἐνδιαφέρον
ἄρθρο στό Ἄρωμα Λευκάδας. Ἡ συγκεκριμμένη φωτογραφία δίνει πράγματι σημαντικές πληροφορίες
γιά το σημεῖο αὐτό. Βλέπουμε ξενοδοχεῖο μέ ταμπέλα στήν τουρκική γλῶσσα. Καί ἐπίσης ἕνα δεύτερο
ξονοδοχεῖο στό κτίριο δίπλα στήν νοτία πλευρά τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος. Ἄρα ἡ πλατεῖα εἶχε μεγάλη
κίνηση τήν ἐποχή αὐτή καί μάλιστα μέ ἐπισκέπτες ἀπό τήν Στερεά πού ἦταν ἀκόμη ὑπό τουρκική δουλεία.
Εἰκ.: 19. Φωτογραφία Φ. Μπουασσονά, 1912. Συμβολή ὁδοῦ Νταῖρπφελντ τή
πλατεῖα. (Πηγή: Ἄρωμα Λευκάδας).
Συνεχίζουμε μέ μιά φωτογραφική περίηγηση στά μετέπειτα χρόνια:
Εἰκ.: 20. Πλατεία Ἁγ. Σπυρίδωνος, Κηδεία Ν.Α. Τσιρίμπαση 1938. Ἡ ἐκκλησία
φαίνεται ἀνακαινισμένη καί λαμπερή. Δίπλα ἕνα παραδοσιακό ξύλινο ἀνώγιο
μέ ἐνδιαφέρουσα προσεγμένη ξυλοδεσιά. Καί στό βάθος ὁ δρόμος μέ τήν εἰκαστική
θά ἔλεγα ἀλληλουχία στεγῶν διαφόρων ὑψῶν καί μεγεθῶν.(Λευκάδα,
Ἀλισάχνη, στά ἴχνη τῆς ζωῆς μας, Βιβλιοπωλεῖον Τσιρίμπαση 2012, σελ. 101)

15
Εἰκ.: 21. Ἡ πλατεία μέχρι καί τό 1953. Αὐτό καταφαίνεται ἀπό τό κτίριο τῆς ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΑΘΗ-
ΝΩΝ, ἡ ὁποία λειτούργησε ἀπό 1893-1953. 17 Δεύτερο πρός τά ἀριστερά τῆς οἰκίας Ἀρταβάνη.
Πρέπει νά εἶναι πρίν τό 1948 διότι στήν ἑπόμενη φωτογραφία τό σπίτι ἀριστερά στήν οἰκία
Ἀρταβάνη εἶναι ἰσόγειο καί παλαιό, ἐνῶ στήν ἑπόμενη φωτογραφία φαίνεται νέο καί διώροφο.
(Πηγή: Ἄρωμα Λευκάδας).
Εἰκ.: 22. Ἡ πλατεῖα στόν σεισμό τοῦ 1948.- Βλέπουμε τήν βόρεια πλευρά της. Ἡ πλατεῖα
προσφέρει καί σέ αὐτήν τήν δαματική περίσταση τόν χῶρος της. (Πηγή: British Pathe καί
Ἄρωμα Λευκάδας).
17
Η Τράπεζα Αθηνών λειτούργησε ως Τραπεζικός Ὀργανισμός ἀπό τό 1893 έως τό 1953. (el.wikipedia.org/wiki/ Τράπεζα_
Αθηνών_(1893-1953).

16
Εἰκ.: 23. Ἀνατολική πλευρά 1960, φωτ. Κ. Μεγαλοκονόμου.
Ἐξαιρετικές φωτογραφίες τοῦ Κ.
Μεγαλοκονόμου. (Πηγή: Ἄρωμα Λευκάδας).
Εἰκ.: 24. Βόρεια πλευρά 1960, φωτ. Κ. Μεγαλοκονόμου.
(Πηγή: Ἄρωμα Λευκάδας).
Εἰκ.: 25. Ἡ πλατεῖα στήν δεκαετία τοῦ 1960. Ὁ Ἅγ. Σπυρίδων. Γιά νά θυμόμαστε τήν πανέμορφη
πλατεῖα μας μέ τίς ὡραιότατες πλάκες καί τόν Ναό ὅπως ἦτανε. (Ν. Κατωπόδης-Πανοθῶμος,
Ἔτη Φωτός).

17
Εἰκ.: 26. Βορινή πλευρά τῆς πλατείας. Πρέπει νά εἶναι τέλη δεκαετίας τοῦ 1960, ἀρχές τοῦ
1970. Ἐδῶ φαίνεται μιά ἄστοχη ἐνέργεια πού ἔγινε, μέ τό νά ἀνεβάσουν τό ἐπίπεδο τῆς
πλατεῖας, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀποξηλώσουν τίς παλαιές ὡραῖες πλάκες μέ τίς ὁποίες ἦταν
στρωμένη ἡ πλατεῖα, πού βλέπουμε στίς προηγούμενς 3 φωτογραφίες. Ἀκόμη τό κτίριο
Ἀρταβάνη δεσπόζει τῆς πλατείας μέ τό ὕψος του. (Ν. Κατωπόδης - Πανοθῶμος, Ἔτη Φωτός).
Περίοδος γιορτῶν Λόγου καί Τέχνης
Ὁ ἀείμνηστος Σωκράτης Καραντινός ὁ μεγάλος αὐτός θεατράνθρωπος,
σέ συζήτησή του μέ τόν ἐπίσης ἀείμνηστο Ἀντώνη Τζεβελέκη,
στά χρόνια κατά τήν μεταπολίτευση, τοῦ εἶπε: Τήν πλατεῖα
καί τά μάτια σας, Ἀντώνη. Εἷναι ἕνα ἀνεπανάληπτο σκηνικό. 18
Θά πρέπει ἐδῶ νά ξαναθυμηθοῦμε κάτι πολύ σημαντικό γιά τήν Λευκάδα.
Τό νησί, ὅπως ἐμεῖς οἱ παλιότεροι τό θυμόμαστε μεταπολεμικά ἦταν ἕνα πάμπτωχο νησί, καί ἐν πολλοῖς
ἄγνωστο. Ὅταν στήν Ἀθήνα, πού πῆγα στήν πρώτη τάξη τοῦ Γυμνασίου, μέ ρωτοῦσαν ἀπό πού
εἶμαι καί ἔλεγα ἀπό τήν Λευκάδα, δέν γνώριζαν πού εἶναι. Καί ἀναγκαζόμουν νά λέω ὅτι εἶναι ἕνα νησί
κάτω ἀπό τήν Κέρκυρα. Ὁ προβληματισμός γιά τήν ἄρση αὐτῆς τῆς ἀπομονώσεως τοῦ νησιοῦ ἦταν
μεγάλος στούς πνευματικούς ἰδίως ἀνθρώπους, ἑνός νησιοῦ φτωχοῦ, ἀλλά μέ μεγάλη πνευματική παράδοση.
Καί ἡ ἰδέα ἦταν ἡ διοργάνωση πνευματικῶν ἐκδηλώσεων, τῶν γνωστῶν μας Γιορτῶν Λόγου
καί Τέχνης.
Ἡ Λευκάδα μεταπολεμικά εἶναι ἡ πρώτη πού χρησιμοποίησε σάν μοντέλο ἀναπτύξεως τίς πνευματικές
καί καλλιτεχνικές ἐκδηλώσεις. Ἡ ἀφύπνιση τοῦ νησιοῦ, ἡ τουριστική του ἀνάπτυξη, ἡ σημερινή του
ἔντονη παρουσία, ἐπετεύχθηκαν μέσα ἀπό τίς Γιορτές Λόγου καί Τέχνης τῆς Λευκάδας, μέσω δηλαδή
ἑνός πνευματικοῦ θεσμοῦ καί ὄχι μέσω ἀνυπάρκτων προγραμμάτων περιφερειακῆς ἀναπτύξεως, μιᾶς
κεντρικῆς ἐξουσίας πού 60 χρόνια μετά τόν πόλεμο δέν εἷχει ἀκόμη ἀνακαλύψει τήν, ἐκτός Ἀθηνῶν,
Ἑλλάδα.
18
Χαρά Παπαδάτου – Γιαννοπούλου, ΓΙΟΡΤΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ, Πάτρα, Ἰούνιος 2005.
Προσωπική μαρτυρία.

18
Καί αὐτό εἶναι ἡ μεγάλη πρωτοτυπία τῆς Λευκάδας. Ἕνα πνευματικός θεσμός ὥς μέσον ἀναπτύξεως,
σέ χρόνους δίσεκτους. Καί σ' αὐτό ἡ Λευκάδα εἶναι ἡ πρώτη διδάξασα στόν μεταπολεμικό οἰκονομικό
χάρτη τῆς Χώρας. Καί αὐτό ἔγινε μέ ὄχημα τήν κεντρική πλατεῖα, ἡ ὁποῖα ἔπαιξε τόν σπουδαιότερο
ρόλο στήν μεγάλη αὐτή πολιτιστική καί ἀναπτυξιακή προσπάθεια γιά τό νησί. Καί ἐδῶ ἐπιστρέφουμε
στό θέμα μας. Στό μεγάλο αὐτό κεφάλαιο γιά τό νησί μας, ἡ πλατεῖα παίζει καταλυτικό ρόλο. Διότι
χωρίς αὐτήν δέν θά εἴχαμε τήν ἐπιτυχία τοῦ ἐγχειρήματος αὐτοῦ.
Ὥς χῶρος τῶν ἐκδηλώσεων ὁρίζεται ἀπό τήν ἀρχή ἡ κεντρική πλατεῖα. 19
Ἦταν ὁ ἰδεώδης χῶρος. Ἕνα κλειστό τετράπλευρο, τό ὁποῖο ἀπό τίς τρεῖς πλευρές πλαισίωναν κτίρια
τῆς παραδοσιακῆς μας ἀρχιτεκτονικῆς καί ἀπό τήν τετάρτη πλευρά ὁ Ναός τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος, τό
ἀρχαιοτέρο μνημείο τῆς πόλεως, ὁ θεμέλιος λίθος τῆς πόλεως, μέ τό ἐξαιρετικῆς τέχνης ξυλόγλυπτο
τέμπλο του. Συγχρόνως ἐφάπτεται μέ τόν βασικό δρόμο τῆς πόλεως, τό παζάρι. Ἕνα φυσικό σκηνικό μέ
ὑψηλή αἰσθητική πού δέν ἤταν ἀναγκαία καμμία ἄλλη ἐπέμβαση ἤ σκηνική προσθήκη. Μιά φυσική
αἴθουσα μέ μεγάλη χωρητικότητα, ἡ ὁποῖα ξεχείλιζε ἀπό κόσμο σέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις.
Ἡ κεντρική πλατεῖα, ἡ ὁποῖα συνδέθηκε μέ ὅλα τά μεγάλα γεγονότα τῆς πόλεως ἀπό τήν ἵδρυσή της,
καί ἡ ὁποία ἦταν καθημερινά ὁ χῶρος ἐπαφῆς, συναναστροφῆς, βόλτας τῶν κατοίκων, ἔγινε ἡ καρδιά
τῶν ἑορτῶν. Ὁ χῶρος αὐτός γιά πολλά χρόνια (1955-1982) γιά 27 ὁλόκληρα χρόνια ἔδρασε σάν φυσικό
σκηνικό καί πλαισίωσε τίς πνευματικές καί καλλιτεχνικές ἐκδηλώσεις τῆς πρωτόγνωρης αὐτῆς ἐμπειρίας.
Καί θά πρέπει στήν θορυβώδη καί ριχή εποχή μας νά θυμίσουμε, ὅτι καί οἱ πνευματικοῦ περιεχομένου
διαλέξεις γινόταν στήν πλατεῖα, ὅπου ἐπικρατοῦσε ἀπόλυτη σιγή. Ἄν δέν ἦταν ὁ χῶρος αὐτός πού ἐξασφάλιζε
τήν εὐρεῖα λαϊκή συμμετοχή, δέν θά γινόταν τίποτε. Ἡ κατάργηση τῆς πλατείας ὡς κέντρου
τῶν Γιορτῶν σήμανε καί τό τέλος τῆς πάνδημης ἀποδοχῆς τους ὡς πνευματικοῦ γεγονότος. Σήμανε τό
τέλος τοῦ λαϊκοῦ χαρακτῆρα τῶν Γιορτῶν. Δέν ἦταν πλέον ἐκδήλωση γιά τούς πολλούς, δέν ὑπῆρξε
ἔκτοτε συρροή τοῦ κόσμου καί ἀπό τά διπλανά χωριά, ὅπου μετά τό τέλος κάθε παραστάσεως ἔβλεπες
μέ τά πόδια νά γυρίζουν στά χωριά, κόσμος πολύς.
Ἄν δέν ἦταν ὁ χῶρος αὐτός, ἕνα ἀνοιχτό θέατρο, φυσικό σκηνικό βγαλμένο ἀπό μιά ἄλλη ἐποχή, καμμία
Κάλλας δέν θά τραγουδοῦσε καί κανένας ἀπό τά μεγαλύτερα πνευματικά κεφάλαια τῆς Ἑλλάδας
δέν θά ἔρχόταν. Ὁ χῶρος ὑπέβαλε, δικαιώνοντας πλήρως τήν ἐκτίμηση τοῦ Σωκράτη Καραντινοῦ.
Εἰκ.: 27. Ἡ Μαρία Κάλλας,
τραγουδᾶ γιά τό κοινό τῆς
Λευκάδας στήν πλατεῖα της
τό 1964. (Βιβλιοπωλεῖον Τσιρίμπαση,
Λευκάδα, Ἀλισάχνη,
στά ἴχνη τῆς ζωῆς μας, Λευκάδα
2012, σελ. 163).
19
Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Οἱ πρωτεργάτες καί ἐμεῖς, Εἰσήγηση στήν ἡμερίδα γιά τά 60 χρόνια τῶν Γιορτῶν
Λόγου καί Τέχνης,πού διοργανώθηκε ἀπό τό Πνευματικό Κέντρο Λευκάδας, Ἰούλιος 2015.

19
Ἡ μεταφορά τους κατά καιρούς σέ ἄλλες θέσεις καί τέλος οἱ ἐκδηλώσεις πνεύματος σέ κλειστή αἴθουσα
μετέτρεψε τήν πάνδημη συμμετοχή σέ ἐκδήλωση εὐάριθμων ἐλίτ. Καί φυσικά σήμανε τό τέλος
τῶν Γιορτῶν Λόγου καί Τέχνης, ὅπως τίς ἤθελαν οἱ πρωτεργάτες τους. Καί καλόν θά ἦταν νά διάβαζαν
σήμερα, ὅσοι άσχολοῦνται μέ τό θέμα, τά προγράμματα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης γιά νά καταλάβουν ὅτι οἱ
γιορτές ἥταν κάτι ἐντελῶς διαφορετικό ἀπό αὐτά πού γίνονται σήμερα. Καί ὅτι ἡ πλατεῖα ἦταν ἡ άρχή
καί τό τέλος, μέ τόν δημόσιο χορό πού ἔκλεινε τίς πολύπλοκες καί γοητευτικές ἐκδηλώσεις.
Στό κάτω μέρος τῆς πλατείας ἦταν τότε τό Δημαρχεῖο. Ἔτσι ἡ πλατεῖα ἦταν συγχρόνως ὁ χῶρος πού
σέ συνδυασμό μέ τό Δημαρχεῖο εἶναι ἡ ἔκφραση τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως. Ὁ χῶρος γιά τήν συγκέντρωση
τῶν πολιτῶν. Ὁ χῶρος πού λειτουργεῖ συμβολικά γιά τήν κοινωνική ζωή τῶν κατοίκων. Δέν εἶναι
τυχαῖο πού ἡ μεγάλη ἐπιτυχία τῶν ἐκδηλώσεων συνδυάσθηκε μέ τόν χῶρο αὐτό τῆς πλατείας, μιά
καί ὅλοι οἱ ἐπισκέπτες πού ἦρθαν, Ἕλληνες ἀλλά καί ξένοι εἶχαν γοητευθεῖ ἀπό τόν ἰδανικό αὐτό χῶρο
γιά ὑπαίθριες ἐκδηλώσεις.
Εἰκ.: 28. Πλατεῖα Λευκάδας, Βραδυά ἐκδηλώσεως Φόλκλόρ, 1964. (Rhein Zeitung).
Ἡ φωτογραφία (εἰκ.:28) εἶναι ἀπό τήν γερμανική ἐφημερίδα Rhein Zeitung τό 1964. Ὁ δημοσιογράφος
πού τήν τράβηξε συνόδευε τό συγκρότημα λαϊκῶν χορῶν τοῦ ἰδιαίτερα γραφικοῦ χωριοῦ Bacharach,
πού βρίσκεται στίς ὄχθες τοῦ Ρήνου καί οἱ κάτοικοι ἀσχολοῦνται σχεδόν ἀποκλειστικά μέ τήν παραγωγή
κρασιοῦ. Στήν σκηνή τό συγκρότημα ἀπό τό Bacharach.
Ἡ φωτογραφία εἶναι τραβηγμένη μέ εὐρυγώνιο φακό ἀπό τό κτίριο πίσω ἀπό τό ἱερό τοῦ Ἁγίου
Σπυρίδωνα, στό γωνιακό κτίριο τῆς πλατείας, Βερροιώτη καί Νταῖφπφελντ. Οἱ λευκές ζῶνες πού
φαίνονται χιαστί, εἶναι οἱ γιρλάντες φωτισμοῦ. Τό ἄρθρο κάνει ἐκτενῆ άναφορά στίς γιορτές στήν
Λευκάδα μέ μεγάλο ἐνδιαφέρον καί φυσικά στό ἀναπάντεχο γεγονός τῆς παρουσιάσεως τῆς μεγάλης
ντίβας.
Αὐτό πού ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρει στήν φωτογραφία αὐτή, εἶναι ἡ πλατεῖα πού φαίνεται σάν μιά μεγάλη
αἴθουσα θεάτρου, πού σήμερα δέν τολμοῦμε νά φανταστοῦμε ὅτι θά ξαναγίνει ἔτσι. Αὐτή ἦταν ἡ πλατεῖα
κατά τίς γιορτές ἀπό τό 1955 μέχρι καί τό 1982, ὅταν στήν οὐσία οἱ γιορτές, ἔπαψαν νά ὑφίστανται,
ὅπως ξεκίνησαν καί ἔπαψε καί ἡ πλατεῖα νά εἶναι ὁ ὀμφαλός τῆς πόλεως.

20
῾Ἠ πλατεῖα σήμερα, Πάσχα 2019.
Εἰκ.: 29. Δυτική πλευρά Πλατείας. Ὁ πολύπαθος Ἅγιος Σπυρίδων. Μήπως θά ἔπρεπε νά έχουμε
τύψεις;
Εἰκ.: 30. Βόρεια γωνία τῆς πλατείας.
Εἰκ.: 31. Συνέχεια τῆς προηγουμένης φωτογραφίας. Τό
κτίριο Ἀρταβάνη δέν δεσπόζει πλέον τῆς πλατείας.

21
Εἰκ.: 32. Ἀνατολική πλευρά. Εἶναι ἡ μόνη πού δέν ἔ-
χει οὐσιωδῶς ἀλλάξει.
Εἰκ.: 33. Νότια πλευρά στήν συμβολή της μέ τό παζάρι.
Τό γωνιακό κτίριο πού παλιά ἦταν Λέσχη Ὁμόνοια
καί μετά ἡ Νομαρχία. 20
Ἡ πλατεῖα σήμερα ὑπάρχει ἀλλά ἔχει αἰσθητά ἀλλοιωθεῖ ἡ πολεοδομική της κλίμακα. Κυρίως ὅμως
ἔχει πάψει νά εἶναι τό κέντρο τῆς ζωῆς τῆς πόλεως. Περιφερειακά ἔχει γεμίσει ἀπό ὑψηλά κτίρια πού
ξεπέρασαν σέ ὕψος τό κτίριο Ὰρταβάνη πού παλαιότερα ἦταν τό ὑψηλότερο τῆς πλατείας. Καί ἐπίσης
τά βράδυα πού ἡ πλατεῖα, ὅπως τήν θυμόμαστε, ἦταν πράγματι τό κέντρο τῆς ζωῆς τῆς πόλεως, τώρα
εἶναι ἕνα καταστροφικό συνοθύλευμα ἀνθρώπων, μέ πολύ θόρυβο, μέσα σέ κακό φωτισμό καί μέ τήν
πλατεῖα νά ἔχει γίνει ἀπό δημόσιος χῶρος, χῶρος ἰδωτικῆς χρήσεως ἀπό τά παρακείμενα κατάστήματα.
Μιά ὁριοθέτηση τῶν καθισμάτων θά ἦταν ἀναγκαία, μέ τό ὅριο νά γίνεται μέ ζαρντινιέρες ἀνθέων, καί
ὄχι μέ κάγκελα. Πρῶτον νά καταλαμβάνουν μιά ὁρισμένη ἐπιφάνεια ἴδια γιά ὅλους, δεύτερον τό μεγαλύτερο
μέρος της νά παραμείνει ἐλεύθερο, νά φωτισθεῖ πολύ καλά καί νά σταματήσει νά εἶναι παιδική
χαρά. Καί νά ὑπάρξουν καί προδιαγραφές καί γιά τίς ὀμπρέλλες.
Καί ἐμεῖς σάν παιδιά πηγαίναμε στήν ἱεροτελεστία τῆς βόλτας στήν πλατεῖα, πού γινόταν μέ πολύ εὐπρέπεια,
χωρίς φωνασκίες καί μέ ἀπόλυτο σεβασμό στήν γεμάτη μέ κόσμο πλατεῖα. Ὅταν βλέπω αὐτό
πού γίνεται τώρα δέν τήν ἀναγνωρίζω. Ἕνας ἄλλος κόσμος χωρίς κοινωνική ἀγωγή, χωρίς κανόνες
σεβασμοῦ τῶν ἄλλων, ἔχουν ἀλλοιώσει τό σημαντικότερο χῶρο τῆς μικρῆς μας πόλης.
Ὅλα λοιπόν γιά τά χρήματα. Ἀλλά «Οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος». Καί μιά περιοχή μέ τόσο
μεγάλη πολιτιστική παράδοση θά ἔπρεπε νά τό ξέρει. Εὔχομαι οἱ τοπικοί ἄρχοντές μας νά καταλάβουν
τό μεγάλο αὐτό ἀτόπημα καί νά ἐπαναφέρουν τό παλαιό πολιτιστικό ἐπίπεδο στήν καρδιά τῆς πόλεως.
Καί ἐκεῖ θά ἔπρεπε μέ προσεκτικό σχεδιασμό νά λαμβάνουν χώρα, μερικές ἔστω, ἐκδηλώσεις τῶν
Γιορτῶν.
Ἀπό τό 1981 ἡ Λευκάδα ἔχει χαρακτηρισθεῖ ὡς ἱστορικός τόπος πού χρήζει προστασίας. Καί ἀργότερα
θεσπίστηκαν καί ὅροι δομήσεως γιά τήν προστασία τοῦ παραδοσιακοῦ της χαρακτῆρα. Ἀλλά ὅλα αὐτά
εἶναι γιά νά λέμε ὅτι κάτι κάνουμε. Ἡ πολεοδομία καί ἡ ἀρχιτεκτονκή ἔκπαλαι ὑπηρετοῦν τήν ἑκάστοτε
κυρίαρχη ἰδεολογία. Καί σήμερα κυριαρχεῖ ἡ μερκαντιλιστική ἱδεολογία. Καί αὐτή ἔχει προκαλέσει
μεγάλη σύγχυση στήν ἀρχιτεκτονική πού στήν οὐσία ἀδυνατεῖ νά ἰσορροπήσει μεταξύ τῆς ἐμπορευματοποιήσεως
καί τῆς οὐσίας τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, ὅπως αὐτή προσδιορίσθηκε σέ ἐποχές ὑψηλοῦ πολιτισμοῦ
καί πού δέν διδάσκεται πλέον οὔτε στίς σχολές τῆς ἀρχιτεκτονικῆς.
20
Τίς φωτογραφίες 29-31 πῆρα τό περασμένο Πάσχα τοῦ 2019.

22
Ποιός θά μποροῦσε π.χ. νά φανταστεῖ, ὅτι τό σημαντικότερο μουσεῖο τοῦ κόσμου, αὐτό τῆς Ἀκροπόλεως
θά μελετοῦνταν μέ προδιαγραφές σούπερ μάρκετ, μέ κυλιόμενες σκάλες στό κέντρο ἀκριβῶς τοῦ
χώρου; Καί μέ προδιαγραφές σούπερ μάρκετ ὀργανώθηκε ἡ ἔκθεση τῶν πολυτιμοτέρων εὑρημάτων τοῦ
κόσμου; Ὕστερα ἀπό αὐτά δέν προκαλεῖ ἔκπληξη ἡ καταστροφή τῶν παραδοσιακῶν μας συνόλων, λόγω
μή ἐπαφῆς πλέον μέ τό βαθύτερο νόημα καί τήν οὐσία τῆς ἀρχιτεκτονικῆς ἀλλά καί τοῦ βαθύτερου
κοινωνικοῦ συμβολισμοῦ της.
Κλείνοντας τή μικρή αὐτή ἀναφορά γιά τήν κεντρική πλατεῖα θά ἤθελα νά πῶ ὅτι δέν χάθηκαν ὅλα.
Παρά τήν ἀλλαγή τῆς πολεοδομικῆς κλίμακας, λόγω τήν νέων κτιρίων πού ὑψώθηκαν, καί παρά τήν
ἀπαξίωσή της πολλά χρόνια τώρα, ἡ πλατεῖα, θά μποροῦσε νά παίξει οὐσιώδη ρόλο στήν πνευματική
καί καλλιτεχνική ὑπόσταση καί γενικῶς στήν ἐπανασύνδεσή της μέ τήν ζωή τῆς πόλεως. Θά μποροῦσε
μέ κατάλληλους χειρισμούς νά μετατραπεῖ σέ ἕνα στολίδι γιά τήν πόλη. Οἱ τρόποι ὑπάρχουν.
Χρειάζονται βέβαια πολλά πράγματα γι’ αὐτό. Κυρίως μιά ἄλλη νοοτροπία καί ἕνα ἄλλο πολιτιστικό
ἐπίπεδο. Ἀρκεῖ ἡ Λευκάδα νά ἀντλήσει σωστά παρακαταθῆκες ἀπό τό ἱστορικό της παρελθόν.
Πρέπει νά θέλει κανείς καί τότε θά μπορέσει.
Εἴθε.