20 ақпан, 2020 жыл №20 (15490)

16 20 ақпан, бейсенбі, 2020 жыл ЗЕРДЕ
SARYARQA SAMALY
САНАДАҒЫ САН САУАЛ
Ғалымбек
ЖҰМАТОВ,
жазушы
«Нацмен» селосы
Жолымыз түсіп, еңбек ардагері Мойылжан Қанаевтың
өскен жері - Құлынды даласының бір шетіне қарай
жатқан Ресейдің Панкручихинский ауданындағы Нацмен
селосына барғанымыз бар. Селоның аты бұл жерде
саны аз халық тұрады деген мағына береді. Құлынды
даласы Тайганы жиектеген жерге аштықтан қашқан
ағайындарымыз барып тұрған екен. Осы ауыл жайын
тілге тиек етерде жыраққа кеткен туысқандарымыздың
«елім» деп өзегі өртеніп, қазақ ауылына талпынғаны
байқалады. Ресей өңірінде өмірінің өзегін тапқан еті
тірі азаматтың бірі Мойылжан Қанаев аудандық партия
комитетінің екіншісі хатшысы қызметіне дейін өскен.
Тіпті, бірінші хатшылыққа ұсынылар кезінде қазақ
тәрбиесінен оқшаулау қалған балаларын ойлап, Павлодар
облысының Шарбақты ауданына көшіп келген. Ауыл
шаруашылығының білікті маманы Ресейде алған тәжірибесін
қазақ жерінде пайдаланбақ болды. Бірақ қайда болсын
ізденетін адамдардың жолын бөгейтін білгіштер тосқауыл
қойып, оны жүзеге асырмай қойды. Аштықтан қашқан
қазақтар құраған село қазірде кішірейіп қалса да, әлі
тіршілігі бар. Сол жерде өскен малдың қоңдылығынан
жонынан бит домалайтынын көрдік. Өткен ғасырларда
Құлынды даласын жағалай қоныстанған бабаларымыз
Тайганы жиектеген өлкенің қысында қытымыр аяздың
елу градусты шамалайтын кезі көп болатынын білмеді
емес, білді. Бірақ алпыс-жетпіс метр биіктікті қуып өсетін
емен, қайыңдарының суықтан қорғап пана боларын
да білген ғой. Тіршіліктің жазғанын айтсаңшы. Аштық
қуған жұртшылық бабаларымызға пана болған өлкеден
қорған іздеп, қайта барған екен. Қай уақытта да құтпен
қарсы алары қазір де байқалып тұр. Жерді пайдалана
білгеннің үнемі ақ нан жейтініне, сүтке қанып, маймен
жүрек жалғайтынына тәнті болған едік. «Еңбек етсең,
емерсің» деген осы.
Интернет - әкем,
анам - желі
«Әкең қайда істейді, кәсібі қандай?» деген сауалға
баласы көзі атыздай болып ойлана қарап тұрады да:
«Әкем - бизнесмен!» деп таңдайын тақ еткізеді. Төбеден
тас түсіргендей түйінді жауап бердім деп маңғаздана
қозғалақтап қояды. Ал әкесі орманнан қарағай кесіп
сатып жүр ме, әлде көлге бір түссе ұшып шыға алмайтын
үй қаздарын қайықпен қырғидай аулап, сатып жүр
ме, ол жағынан хабарсыз. Бір білетіні үйге келуінен
кетуі көп болса да, әйтеуір «асыраушы» дегенге сай
тіршіліктің соңында жүретіні анық. Қыста шаңғы алып
беріп, жазда велосипед мінгізуге талпынбаса да, балаларын
ұялы телефоннан кенде қалдырмайды. Және
ол телефондары міндетті түрде интернетке қосылады.
Интернет барда, желілер қосылып тұрғанда әкесінің
ісіне, шешесінің күнделікті әңгімесіне бас қатырып
несі бар. Қайта «Мама, әнші Алтынайдың күйеуі Сәбит
үшінші рет Атыраулық әнші қызға үйленіпті ғой. Мен
қалай кеш білгенмін» - деп желідегі желдей ескен өсек
әңгімелерді таңертеңгі асын аузына алмас бұрын жеткізіп
отырған бала сәл қынжылып. «Бүгінгі заманның балалары
осындай, техникаға зерек. Ұйқыдан тұрысымен
телефонындағы барлық желілерді шарлап, жаңалықтарды
елден бұрын біліп отырады» - деп мақтанады шешесі.
Сосын таңғы шайдың үстінде; «Қазір мектепке барасың
ғой. Сабағыңды оқыдың ба?» деген жүз қайталанып,
әбден жауыр болған сұрағын қояды. «Қоя тұршы, мама.
Сабақ оқимын деп телефоннан бір қызықты хабарды
байқамай қалармын. Білесің бе, мама, қазір барлық
балалардың телефондары интернетке қосылған. Бір
кластасым естіген жаңалықтан қалып қойсам, масқара
ғой. Олай жұрттың соңынан қалғанымша мектепке
бармағаным жақсы...» Осындайды естігенде орталықтан
жырақ жатқаннан кейін әке міндетін интернет, шеше
міндетін желілер иемденіп кеткен-ау деп өкініп те қоямыз.
Қазір жол түсіп еліміздің астанасына жиі барамыз.
Бір жолы жолдасымыз - мәжіліс депутаты, үйіне таңғы
шайға шақырды. Конференцияның алдында шай ішіп,
бой жылытып алар мүмкіндік бар. Үлкен столды жағалай
отыра кеттік. Үлкен залдың шеткі тұсында екі бала
жан-жағына қарамастан, телефондарына шұқшиып отыр.
- Әй, мыналар сабағына бармаған ба? - деді үй иесі.
- Жүргізуші келді ғой. Қазір тездетіп барады, - деді
балалардың шешесі.
- Біз жолда бір себептермен кешігіп қалсақ, бұлар
мүлде мектепке бармай ма? Осы кезде ыңғайсызданған
жүргізуші басын қылтитты. Екі бала бір қора жұртшылықа
бұрылып қарамастан, сөмкелерін сүйретіп сыртқа беттеді.
(Жалғасы бар).
ЕМ-ДӘМ
Тұз
Тұздың пайдасы, халық емшілігіндегі маңызы туралы
өткенде жазған едік. Жалпы, қай ел болмасын тұзды
асқа қосу, түрлі сырқаттарды емдеуге, сондай-ақ төрт
мүлік малға беруде де жоғары мән беретіні белгілі.
Тұзбен сынған сүйекті емдеген. Ол
үшін түйенің шудасына (ұзын жүндері)
қара тұзды ұсақтап, оны ыстық суға
шылап 7 күн бойы сынған сүйекке
тартады. Сонда сынған жерде суық
қалмайды және кейін сары су тұрмайды.
Мұны «сормақта» деп атаған.
Қазақ нәресте дүниеге келген соң
күн аралатып тұзды суға шомылдырады.
Сонда баланың терісі тез ширап,
түрлі тері ауруының алдын алады.
Сонымен бірге, тұз денедегі судың
сақталып тұруына ықпал жасайды.
Қазір кейбіреулер диета сақтаудың
жолы осы деп, ет пен майды, тұзды
күнделікті тағамнан шектейді. Бұл
дұрыс емес. Адамның ағзасы, әсіресе
балалардың денсаулығы үшін ет-май,
тұз жеткілікті мөлшерде болуы тиіс.
Бір өкініштісі, қазіргі балалар тұзды
тағамнан гөрі тәттіге үйір, көп жағдайда
қант, химиялық қоспалары бар дәмдерді
жиі жейді. Бұл дұрыс емес. Балалар
арасындағы қан қысымы, тіпті обырдың
«жасарып» кеткені осылайша дұрыс
тамақтанбаудың салдары екенін
зерттеушілер жиі айтады. Тұзды
мөлшермен пайдалану керек. Егер
көп пайдалансаңыз, бүйрекке салмақ
түседі. Адам денесіне тұз жиналу –
EM-DÁM
Tuz
«Достық үйінде» өткен «Еңбекпен
көркейген өмір» атты дөңгелек үстелге
Темірболат Дәйкеновтің отбасы, туыстары,
әріптестері мен шәкірттері келді.
- Әр перзентке өз әкесі - асқар тау.
Әкеміз бізге туған ауылын, сол ауылдағы
әр шаңырақты қадірлеп, қастерлеуді
үйретті. Бізді адал еңбекке баулып,
өн бойымызға ұлттық тәлім-тәрбиені
сіңіре білді. Сонымен қатар, ұлтқа,
ұзақ уақыт қимыл жасамаудан яғни
терлемеуден пайда болады. Сондықтан
үнемі жүгіріп, қозғалып, ағзадағы
қалдық-тұздарды терлеу арқылы
шығарып тұру керек. Батыс аймақтарда
«Ащылау» деген дәстүр бар. Ыстық
күні тұзға пісірілген балықты жеп,
шөлдеп, терлеген сайын көк шай
ішеді. Сонда адам денесіндегі тұзды
термен дене тазарады, жасарады,
денсаулық жақсарады деп есептейді.
Бұл - бұрыннан келе жатқан дәстүр.
Қазақ бұрыннан төрт мүлік малға да
үнемі тұз жалатып, сор жерде шығатын
шөпке жайып, аунатып отырған.
Біздің түркі жұрты тұзды жақсы
пайдаланған. Қытай, Моңғолиядан келген
қазақтардың үлкендері, Талдықорған
жақтың тұрғындары шайды тұзбен
(шайға тұз салып) ішеді. Бұл шөл
басады және термен сыртқа шығып
жатқан тұздың орнын толтырады, зат
алмасуды жақсартады. Қазақтардың
көпшілігі етті тұздап сақтайды, піскен
етке тұздық құяды. Дегенмен тұзды
көп тұтынудан сақтаныңыз. Өйткені
ағзаға тұз көп барған кезде су ішу
керек, ал бұл қан қысымын көтереді,
артериялық гипертензияның даму
қаупін тудырады.
Tuzdyń paıdasy, halyq emshiligindegi mańyzy týraly ótkende jazǵan edik.
Jalpy, qaı el bolmasyn tuzdy asqa qosý, túrli syrqattardy emdeýge, sondaı-aq
tórt múlik malǵa berýde de joǵary mán beretini belgili.
Tuzben synǵan súıekti emdegen. Ol úshin
túıeniń shýdasyna (uzyn júnderi) qara tuzdy
usaqtap, ony ystyq sýǵa shylap 7 kún boıy
synǵan súıekke tartady. Sonda synǵan jerde
sýyq qalmaıdy jáne keıin sary sý turmaıdy.
Muny «sormaqta» dep ataǵan.
Qazaq náreste dúnıege kelgen soń kún
aralatyp tuzdy sýǵa shomyldyrady. Sonda
balanyń terisi tez shırap, túrli teri aýrýynyń
aldyn alady. Sonymen birge, tuz denedegi
sýdyń saqtalyp turýyna yqpal jasaıdy. Qazir
keıbireýler dıeta saqtaýdyń joly osy dep, et pen
maıdy, tuzdy kúndelikti taǵamnan shekteıdi.
Bul durys emes. Adamnyń aǵzasy, ásirese
balalardyń densaý-lyǵy úshin et-maı, tuz jetkilikti
mólsherde bolýy tıis. Bir ókinishtisi, qazirgi
balalar tuzdy taǵamnan góri táttige úıir, kóp
jaǵdaıda qant, hımıalyq qospalary bar dámderdi
jıi jeıdi. Bul durys emes. Balalar arasyndaǵy
qan qysymy, tipti obyrdyń «jasaryp» ketkeni
osylaısha durys tamaqtanbaýdyń saldary ekenin
zertteýshiler jıi aıtady. Tuzdy mólshermen
Денсаулықты жақсарту үшін үйде
тұзды кеңінен пайдалануға болады.
Мәселен, артық салмақтан арылу
үшін, аяқ-қолда ревматизм болса
ыстықтау ваннаға теңіз тұзын не қара
тұз (ас тұзы да жарай береді) салып,
15 минут тұзға жатқан жөн (мұндайда
қан қысымынан сақтаныңыз). Тұзды
су денені сергітіп, бойдағы жағымсыз
әсерді сорып алады. Бас ауырған
кезде тұзды суға шүберекті малып,
таңып тастаса жағдай жақсарады.
Сүйек қақсағанда 1 стақан бал,
1 стақан тұз және 1/5 стақан шомыр
шырынын араластырып, ауыратын жерге
таңып тастау керек. Қазақ арасында
кең тараған ұшықтау рәсімі де тұзбен
байланысты. Бас айналып, жүрек
айныса, тоңып немесе дене қызуы
көтерілсе, ұшынған деп түсініп, тұзбен
ұшықтаған. Ұшықтау кезінде ыстық не
суық суға тұз қосып, араластырып,
сырқатқа «ұшық-ұшық» деп дүркіндүркін
бүркіген. Тұз жамандықты,
уайымды, сырқатты әкетеді деген
осындай пайым бар. Бас ауырса,
қан қысымы көтерілсе, әрине, ең
алдымен дәрігерге қаралған жөн.
Әзірлеген – С.ТАУҚЫЗЫ.
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫР
Еңбекпен көркейген өмір
Облыстың білім беру саласында ұзақ жылдар бойы басшылық
қызмет атқарып, іскерлігімен көшбасшы бола білген
Темірболат Дәйкенов көзі тірі болса, 80 жасқа толар еді.
Осы мерейлі датаға орай ұлағатты ұстазды әріптестері
мен шәкірттері еске алды.
Қарлығаш ХАШЫМҚЫЗЫ
paıdalaný kerek. Eger kóp paıdalansańyz,
búırekke salmaq túsedi. Adam denesine
tuz jınalý – uzaq ýaqyt qımyl jasamaýdan
áǵnı terlemeýden paıda bolady. Sondyqtan
únemi júgirip, qozǵalyp, aǵzadaǵy qaldyqtuzdardy
terleý arqyly shyǵaryp turý kerek.
Batys aımaqtarda «Ashylaý» degen dástúr
bar. Ystyq kúni tuzǵa pisirilgen balyqty
jep, shóldep, terlegen saıyn kók shaı ishedi.
Sonda adam denesindegi tuzdy termen dene
tazarady, jasarady, densaýlyq jaqsarady dep
esepteıdi. Bul - burynnan kele jatqan dástúr.
Qazaq burynnan tórt múlik malǵa da únemi
tuz jalatyp, sor jerde shyǵatyn shópke jaıyp,
aýnatyp otyrǵan.
Bizdiń túrki jurty tuzdy jaqsy paıdalanǵan.
Qytaı, Mońǵolıadan kelgen qazaqtardyń
úlkenderi, Taldyqorǵan jaqtyń turǵyndary
shaıdy tuzben (shaıǵa tuz salyp) ishedi. Bul
shól basady jáne termen syrtqa shyǵyp jatqan
tuzdyń ornyn toltyrady, zat almasýdy jaqsartady.
Qazaqtardyń kópshiligi etti tuzdap saqtaıdy,
туған халқың үшін аянбай қызмет етудің
жолын көрсетті. Әкеміздің мұрындық
болуымен ашылған мұражай өңір
педагогтарына өз қызметін көрсетіп
тұр. Осы орайда, ол кісінің қажырлы
еңбегін бүгінгі ұрпаққа үлгі етіп, айтып
жүрген әріптестеріне, көпке өнеге
болар салиқалы ғұмырында үзеңгілес
болған достарына жылы естеліктері
үшін алғысымызды білдіреміз, - деді
Күмісай Темірболатқызы.
Жиын барысында қатысушылар
Т.Дәйкеновтің еңбек жолы мен жетістіктері
pisken etke tuzdyq quıady. Degenmen tuzdy
kóp tutynýdan saqtanyńyz. Óıtkeni aǵzaǵa
tuz kóp barǵan kezde sý ishý kerek, al bul qan
qysymyn kóteredi, arterıalyq gıpertenzıanyń
damý qaýpin týdyrady.
Densaýlyqty jaqsartý úshin úıde tuzdy
keńinen paıdalanýǵa bolady. Máselen, artyq
salmaqtan arylý úshin, aıaq-qolda revmatızm
bolsa ystyqtaý vannaǵa teńiz tuzyn ne qara
tuz (as tuzy da jaraı beredi) salyp, 15 mınýt
tuzǵa jatqan jón (mundaıda qan qysymynan
saqtanyńyz). Tuzdy sý deneni sergitip, boıdaǵy
jaǵymsyz áserdi soryp alady. Bas aýyrǵan
kezde tuzdy sýǵa shúberekti malyp, tańyp
tastasa jaǵdaı jaqsarady. Súıek qaqsaǵanda
1 staqan bal, 1 staqan tuz jáne 1/5 staqan
shomyr shyrynyn aralastyryp, aýyratyn
jerge tańyp tastaý kerek. Qazaq arasynda
keń taraǵan ushyqtaý rásimi de tuzben
baılanysty. Bas aınalyp, júrek aınysa, tońyp
nemese dene qyzýy kóterilse, ushynǵan dep
túsinip, tuzben ushyqtaǵan. Ushyqtaý kezinde
ystyq ne sýyq sýǵa tuz qosyp, aralastyryp,
syrqatqa «ushyq-ushyq» dep dúrkin-dúrkin
búrkigen. Tuz jamandyqty, ýaıymdy, syrqatty
áketedi degen osyndaı paıym bar. Bas aýyrsa,
qan qysymy kóterilse, árıne, eń aldymen
dárigerge qaralǵan jón.
Ázirlegen – S.TAÝQYZY.
жайлы құнды естеліктерімен бөлісті.
Сонымен қатар, педагогтың атына
көше беруді ұсынды.
Айта кетелік, Темірболат Ережепбайұлы
Дәйкенов 1940 жылы 10 ақпанда Качир
(қазіргі Тереңкөл) ауданының Жайлауағаш
ауылында дүниеге келген. Жастайынан
небір қиындықтарды басынан кешірген
азамат тағдырға мойымастан, білімге
құштар болып өсті. Оның ұстаздық
еңбек жолы 1958 жылы Тендік бастауыш
мектебінде мұғалімдіктен басталды.
Темірболат Ережепбайұлының
басшылығымен облыста әртүрлі
тақырыптарда ғылыми-әдістемелік
семинар, конференция, педагогикалық
оқу, байқау, көрмелер ұйымдастырылып,
ондай іс-шараларға ғалымдар мен
БАҚ өкілдерін жиі қатыстырып, озат
педагогикалық тәжірибелер облыс,
республика көлемінде таратылды.