ՆՈՐՔ 2018-I
2018-1
2018-1
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
I SSN 1829-2 232<br />
9 77182 92 2300 0<br />
18001<br />
1 / <strong>2018</strong><br />
i
ii
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ<br />
ԳՐԱԿԱՆ-ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ,<br />
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍ<br />
ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է 1933 ԹՎԱԿԱՆԻՑ<br />
“NORK” MAGAZINE OF WRITERS UNION OF ARMENIA is being published since 1933<br />
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Շարունակելի… . ................................................................... 3<br />
Հարցազրույց<br />
Հրանուշ Խառատյան. խոսում ենք ազգայինի մասին .......................... 6<br />
Հոբելյան<br />
Համազգայինի իննսունամեակը ............................................... 16<br />
Կենսագրություն<br />
Արամը (նյութը պատրաստել է Վարդուհի Պետրոսյանը) .............................. 20<br />
Արձակ<br />
Հրաչ Բեգլարյան<br />
Նռան հատիկ (վիպակի շարունակություն) ......................................... 28<br />
Սիրանույշ Գալստյան<br />
Պատմվածքներ ................................................................ 54<br />
Կարօ Արմենեան<br />
Փայտակարանցին (պատում).................................................... 62<br />
Թովմա Քահանա /Վահան/ Անդրեասյան<br />
Դոմինիկայի նամակները (պատմվածք) . ........................................ 76<br />
Պոեզիա<br />
Հաս Չախալյան<br />
Բանաստեղծություններ . ...................................................... 84<br />
Խաչիկ Մանուկյան<br />
Բանաստեղծություններ . .......................................................92<br />
1
Գոռ Հարությունյան<br />
Բանաստեղծություններ . ..................................................... 100<br />
Գեղարվեստափաստագրություն<br />
Ռուբեն Գինեյ<br />
Առաջին չինարեն Աստվածաշնչի հեղինակ Ջոհանես Լասսարի<br />
պատմությունը (հատվածներ գրքից) ............................................ 108<br />
Թարգմանություն<br />
Խոսե Անտոնիո Գուռիարան<br />
Հայեր. Մոռացված ցեղասպանություն` հայացք դրսից (հատվածներ վեպից)<br />
Թարգմանությունը իսպաներենից՝ Աղավնի Գրիգորյանի............................... 142<br />
Ծագումնաբանություն<br />
Նարինե Դիլբարյան<br />
Հայկի և Արամի մեջտեղում . ................................................. 152<br />
Շապիկին՝ Մոնի Հովսեփյան. «Էրեբունի», քվիլթ<br />
Համարի ներսում օգտագործվել է Մաուրից Կոռնելիս Էշերի<br />
«Կաստրովալվա» լիտոգրաֆիան, 1930թ.<br />
Գլխավոր խմբագիր և տնօրեն` Լիլիթ Հովսեփյան<br />
Գլխավոր խմբագրի օգնական` Արմինե Բոյաջյան<br />
ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ՝ 375019, Բաղրամյանի պող., 3<br />
ՀԵՌԱԽՈՍ +374 (011) 211933<br />
ՎԿԱՅԱԳԻՐ՝ 44<br />
ԴԱՍԻՉ՝ 77823<br />
ՏՊԱՔԱՆԱԿ՝ 500<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2018</strong><br />
2
ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ…<br />
Ապրիլյան պատերազմի օրերին ես<br />
Հայաստանում չէի, գնացել էի Իսպանիա<br />
և ոչինչ չգիտեի՝ այնպես էր պատահել,<br />
որ մեր Residencial Alamar փակ թաղամասի<br />
փոքրիկ էլեկտրակայանը շարքից<br />
դուրս էր եկել Ապրիլի 1-ին, և, բնականաբար,<br />
չկար նաև ինտերնետը։ Նույնիսկ<br />
մոտակա սրճարաններում։ Թաղամասի<br />
բնակիչներին հայտնեցին, որ վերականգնողական<br />
աշխատանքների համար մի քանի օր է պահանջվում, բոլորիս հատուկ<br />
լապտերներ բաժանեցին, որ մութ ժամերին միմյանցից և ինքներս մեզնից լեղաճաք<br />
չլինենք, և հայցեցին մեր ներողամտությունը։<br />
Մենք ներողամիտներով՝ իսպանացիները, բրիտանացիները, իռլանդացիները,<br />
չինացիները, հոլանդացիներն ու ես օրը մի քանի անգամ, կատակելով ու օֆ-օֆ<br />
ասելով, կտրում-անցնում էինք քաղաքի կենտրոնի հետ կապող կամուրջը և գրոհում<br />
ծովափնյա պանդոկները, որտեղ WiFi կար։<br />
Մտա ֆեյսբուք, որ ասեմ՝ ժողովուրդ, ողջ եմ, առողջ, մի անհանգստացեք․․․<br />
ու սկզբից ոչինչ չէի հասկանում․ Ադրբեջանի լայնածավալ հարձակողական գործողությունները․․․<br />
Հայկական պաշտոնական աղբյուրները․․․ զրահատեխնիկայի և<br />
մարտական ուղղաթիռի ոչնչացման մասին․․․ խաղաղ բնակավայրերի հրթիռակոծության<br />
հետևանքով 12-ամյա․․․<br />
Երբ հասկացա, տեղիցս վեր թռա, կարծեմ նաև ճչացի, չեմ հիշում։ Իսպանացիները,<br />
բրիտանացիները, իռլանդացիները, չինացիներն ու հոլանդացիները թափվեցին<br />
գլխիս, փորձում էին գոնե մի բան ըմբռնել իմ՝ «Երկրումս պատերա՛զմ է․․․<br />
տղանե՛րս․․․ հա՛յրս․․․» անկապ տեքստից։ Հետո կարդացին իրենց լեզուներով լուրերն<br />
ու տեղավորվեցին իմ սեղանի շուրջ։ Հետո միացան պանդոկատերերն ու մատուցողները,<br />
հետո՝ մյուս հաճախորդները։ Ես դարձա կենտրոնը Armenia հեռավոր ու<br />
շատերի համար անհայտ մի երկրի, ուր այս պահին չարիք էր ներխուժել։<br />
Ոմանք ծանոթ էին մեր պատմության տխուր էջերին, ոմանք էլ հարցուփորձ անելով<br />
ծանոթացան, պլշեցին genocidio բառից, և չկար մեկը, որ անհաղորդ մնար<br />
ինքնաբուխ ծավալված բանավեճին։ Խոսում ու խմում էինք իսպանական բարի<br />
գինին, խմում ու խոսում էինք։<br />
3
ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ<br />
Գիշերվա կեսն էր՝ պատշգամբում նստած ինքս ինձ համոզում էի, որ պառկեմ քնեմ,<br />
առավոտյան շուտ նորից իջնեմ ծովափ WiFi որսալու, երբ ներքևից ձայն տվեցին․<br />
- Buenas noches, Lilit! Como estas?<br />
Դուրս նայեցի։ Լապտերների լույսի հետևից ոչ ոք չէր երևում, բայց հասկացա, որ<br />
կամ իսպանացի, կամ բրիտանացի, կամ իռլանդացի, կամ չինացի, կամ հոլանդացի<br />
հարևաններս են՝ մեր թաղամասի չգրված օրենքով իրար հետ իսպաներեն էինք<br />
խոսում։ Լապտերները վեց թե յոթն էին, ուրեմն, խառն են։ Խառնազգովի եկել էին,<br />
որ հարցնեն, թե ինչպես եմ։<br />
- Լավ եմ,- ասացի հայերեն։ - Gracias․- Ու լաց եղա, որովհետև միայնակ չէի։<br />
Երկու օր հետո հոսանքը վերականգնվեց, ինտերնետն էլ հետը։ Երկու օր մենք<br />
«հայերով» կտրում-անցնում էինք կամուրջը, տեղավորվում ծովափնյա պանդոկներից<br />
մեկի սեղանի շուրջ և տարբեր լեզուներով լուրեր կարդում։ Հետո Ապրիլյան<br />
պատերազմն ավարտվեց։ Բայց շարունակում էինք խոսել ու խմել իսպանական բարի<br />
գինին, խմել ու խոսել։ Հետո ցրվեցինք մեր երկրներով․․․ ուր ամեն վայրկյան<br />
կարող է չարիք ներխուժել․․․<br />
<strong>ՆՈՐՔ</strong>-ի այս համարը, որ լույս է տեսնում <strong>2018</strong>-ի գարնանը, երբ նշում ենք միանգամից<br />
մի քանի նշանակալից տարեթվեր՝ ճակատագրերի մասին է։ Դրանք տարբեր<br />
են և, այնուամենայնիվ, արձագանքում են․ Համազգային հայ կրթական և մշակութային<br />
միության 90-ամյակին նվիրված խոսքը և Կարօ Արմենեանի «Փայտակարանցին»,<br />
իսպանացի գրող, լրագրող Խոսե Անտոնիո Գուռիարանի հայերի մասին<br />
երկրորդ գրքից հատվածները և լեհ գեղեցկուհու նամակների մասին պատմվածքը,<br />
Հրանուշ Խառատյանի հետ ազգայինի մասին բացառիկ հարցազրույցը և Խաչիկ<br />
Մանուկյանի պոեզիան, Ռուբեն Գինեյի չինարեն Աստվածաշնչի առաջին հեղինակ<br />
Ջոհանես Լասսարի մասին գեղարվեստափաստագրական գրքից հատվածները և<br />
ամսագրի շապիկին տեղադրված Մոնի Հովսեփյանի «Էրեբունի» քվիլթը։<br />
Լիլիթ Հովսեփյան<br />
4
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ<br />
ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ<br />
Ազգագրագետ, հասարակական<br />
գործիչ<br />
ԽՈՍՈՒՄ ԵՆՔ ԱԶԳԱՅԻՆԻ<br />
ՄԱՍԻՆ<br />
Գոյություն ունի՞ արդյոք ազգի էթնիկ հավաքական կերպար: Ինչպիսի՞ն<br />
է հայ ազգի կերպարը:<br />
Դուք ասում եք՝ «ազգի էթնիկ հավաքական կերպար»: Նշանակու՞մ է սա արդյոք,<br />
որ դուք տարբերակում եք «ազգ»-ը «էթնիկ»-ից, «էթնի՞կ» է արդյոք «ազգ»-ը, և եթե<br />
այո՝ ինչու՞ եք ասում «ազգի էթնիկ կերպար» և ոչ թե «ազգի ազգային կերպար»:<br />
Տվյալ դեպքում թերևս ենթադրելի է, որ «ազգ» ասելիս նկատի ունեք մարդկանց<br />
որոշ քանակի հավաքականություն, ովքեր ունեն որոշակի, պայմանականորեն<br />
«էթնիկական» բառով ներկայացված ընդհանուր հատկանիշներ՝ «հավաքական կերպար»:<br />
Ինչու՞ չենք կարող այդ «ընդհանուր հատկանիշները» ներկայացնել «ազգային»<br />
բառով՝ «հավաքական ազգային կերպար»: Սակայն Ձեր հարցի մեջ այս երկու<br />
բառերի՝ «ազգ»-ի և «էթնիկ»-ի տարբերակում կա, «ազգ»-ը մի բան է, «էթնիկ»-ը՝ այլ<br />
բան: Որո՞նք են այդ բառերի տարբերությունները կամ, առնվազն, տվյալ դեպքում,<br />
մենք ինչպե՞ս ենք հասկանում այդ երկու բառերի տարողությունները:<br />
Երկրորդ հարցն էլ կա, թե արդյո՞ք նույն բանն ենք հասկանում «ազգ» ասելիս,<br />
թե՞, այնուամենայնիվ, տարբեր է ընկալումը: Հարցս հռետորական չէ, այլ միան-<br />
6
գամայն գործնական և նաև գործառնական: Օրինակ, ՀՀ «Ազգային ժողովը» «հայ<br />
ազգի՞» ժողովն է, թե՞ Հայաստանի հասարակության, Հայաստանի քաղաքացիների:<br />
Բնական է, որ Հայաստանի քաղաքացիները միայն հայեր չեն, բայց Հայաստանի<br />
բոլոր քաղաքացիները մասնակցում են ՀՀ Ազգային ժողովի ընտրություններին,<br />
ուստի ՀՀ «Ազգային ժողովը» միայն հայերի «ժողով» չէ, այն հայաստանցիների<br />
«ժողով» է: Այստեղից բխում է, որ առնվազն ՀՀ «Ազգային ժողովը» էթնիկական չէ,<br />
քաղաքացիական է: Սա բխում է նաև այն փաստից, որ ՀՀ «Ազգային ժողովը» աշխարհի<br />
հայերի կողմից չի ձևավորվում, և նրանց շահերը չի ներկայացնում, այն<br />
ներկայացնում է կամ, առնվազն, պիտի ներկայացնի միայն Հայաստանի քաղաքացիների<br />
շահերը: Նույնն է պարագան նաև «ազգային օրենքներ», «ազգային գրադարան»<br />
և այլ գործածվող արտահայտությունների դեպքում: Սա արդեն իսկ նշանակում<br />
է, որ «ազգ» բառը տարընթերցումներ ունի, և նրա տարողություններից մեկն<br />
արդեն «էթնիկական» չէ: Չեմ մտնելու «ազգ», «ազգային», «նացիոն» բառերի քաղաքական,<br />
պաշտոնական և գրական-քաղաքացիական կարիերայի զարգացումների<br />
քննարկումների դաշտ, բայց կուզենայի մասնավորեցնել, «համաձայնեցնել», որ<br />
առնվազն ՀՀ անկախացումից հետո հայերենում «ազգ» բառը ձեռք է բերել ժամանակակից<br />
եվրոպական-քաղաքական «նացիոն» իմաստը նույնպես, որն ամենևին<br />
էթնիկական չէ, այլ նշանակում է «տվյալ երկրի քաղաքացիների ամբողջություն», բայց<br />
որը նույնպես ունի որոշակի հատկանիշների տեր մարդկանց հավաքականության<br />
«հավաքական կերպար»: Մյուս կողմից նույնիսկ Եվրոպայում «նացիոն» բառը չի<br />
կորցրել իր էթնիկական իմաստը, այդ թվում՝ իրավական փոստաթղթերում: Օրինակ՝<br />
«ազգային փոքրամասնություն» ձևակերպումը ոչ թե նշանակում է «տվյալ երկրի<br />
քաղաքացիների որոշակի հատկանիշներով փոքրամասնություն», այլ միանգամայն<br />
հստակ՝ «էթնիկական փոքրամասնություն»:<br />
Նաև երրորդ հացրը․ «ինչպիսի՞ն է հայ ազգի կերպարը»: Հայաստանի՞ «հայ<br />
ազգի», Հայաստանի քաղաքացիների, Հայաստանի բնակչության, Հայաստանի<br />
ինքնությամբ հայերի՞, թե՞ ողջ աշխարհի հայերի: Հասկանալի է, որ որպես «սփըռված<br />
էթնիկ միավոր», հայերի խմբերը աշխարհի տարբեր վայրերում ավելի շատ են<br />
տարբերվում միմյանցից, քան այսպես կոչված «ազգային պետության» սահմաններում<br />
և այդ սահմանների հարևանությամբ ապրող էթնիկ միավորները: Այս պարագայում<br />
ավելի շատ խոսքը կգնա այն օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ ընդհանրությունների<br />
մասին, որոնք այս կամ այն չափով նույնական են Հայաստանում, ապա նաև բոլոր<br />
իսլամական, քրիստոնեական, բուդդայական կրոնական միջավայրերում, ասիական,<br />
եվրոպական, հարավ-արևելյան՝ Հնդկաստան և արևելք, հյուսիսային և հարավային<br />
ամերիկյան, և այս ամենից զատ նաև այսպես կոչված ռուսական/խորհըրդային<br />
մշակութային միջավայրերում ապրող հայերի և հայկական խմբերի մասին:<br />
Եվ վերջապես չորրորդ հարց/հարցադրումը․ գոյություն ունի՞ արդյոք այդպիսի<br />
կերպար օբյեկտիվորեն, թե այն անհատների և խմբերի սուբյեկտիվ պատկերցումներ<br />
են, և սրանից արտածված՝ երկու դիտանկյուն՝ ինքնապատկերացումները և<br />
արտապատկերացումները: Ինքնապատկերացումները և արտապատկերացում-<br />
7
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ<br />
ներն իրենց հերթին կարող ենք բաժանել առնվազն երկու մասի՝ հայկական ինքնությամբ<br />
տարբեր խմբերի ինքնապատկերացումներն իրենց խմբի մասին և արտապատկերացումները<br />
հայերի մասին առհասարակ, այլէթնիկ խմբերի արտապատկերացումները<br />
հայերի մասին:<br />
Տեսականորեն ինքնապատկերացումներն ու արտապատկերացումները կարող<br />
են համարվել «ազգի կերպարը»: Երկուսն էլ ձևավորվող և ձևափոխվող են, որպես<br />
կանոն չկան մեկ անգամ և ընդմիշտ «տրված» կերպարներ: Ուրեմն կարող ենք խոսել<br />
«ընթացիկ կերպարի» մասին: Ներհայկական միջավայրում ընդունված ընթացիկ<br />
միջին պատկերացման համաձայն «հայերը շատ աշխատասեր, խելոք, հյուրասեր,<br />
խաղաղասեր, բարի, ավանդապահ, հավատարիմ, մշակութային, քաղաքակըրթության<br />
զարգացմանը համաքայլ, քրիստոնյա, տառապյալ, չհասկացված ժողովուրդ<br />
են»: Ընթացիկ արտապատկերացումները զգալիորեն տարբերկված են, բայց<br />
միջինացված հավաքականը հանգում է հետևյալին. ա/ հայերը տաղանդավոր, խելոք,<br />
ուսյալ, հնարամիտ, ճկուն, աշխատող, կուտակող, ժլատ, կասկածամիտ, վախկոտ,<br />
հարմարվող, պատրիարխալ (սա ավանդապահը չէ, այլ հայրիշխանականը<br />
կամ տղամարդակենտրոնը), ներամփոփված ժողովուրդ են, բ/ հայերը կայսերական<br />
հավակնություններով, պահանջատիրությամբ և հեռահար քաղաքական<br />
նպատակներով ժողովուրդ են (առավել տարածված է Հայաստանի հարևանությամբ<br />
ապրող թրքալեզուների և վրացիների միջավայրում):<br />
Այդ դեպքում՝ եթե նկատի ունենանք «ազգային շահ» կոչվածը, ի՞նչ ենք<br />
ենթադրում, երբ խոսում ենք ազգայինի, հատկապես՝ ազգային մշակույթի<br />
պահպանման մասին, ինչի կարևորությունը մշտապես քարոզվում է։<br />
Եթե «ազգային շահ» ասելով նկատի ունենք ազգապահպանությունը և այդ<br />
նպատակով՝ «ազգային ռեսուրսների» պաշտպանությունն ու զարգացումը՝ մի<br />
բան է, եթե «ազգային շահ» ասելով նկատի ունենք մարդկային բարոյականության,<br />
առաքինությունների հայկական ընկալումները՝ այլ բան, և բոլորովին տարբեր բան՝<br />
Հայաստանի և հայ ժողովրդի արժանապատիվ «ազգային ապագան»:<br />
Առաջին՝ «ազգապահպանության» դեպքում «ազգային մշակույթի պահպանություն»<br />
ասելով նկատի ունենք, կարծում եմ, անցյալի, ներկայի և ապագայի միջև<br />
մշակութային գլխավոր և կարևոր արժեքների ժառանգորդման ապահովումը՝ միշտ<br />
աչքի առաջ ունենալով դրանց իմացության օգտակարությունը և անհրաժեշտությունը:<br />
Անցյալի արժեքները հաճախ փոփոխական են, դրանք ձևափոխվում են<br />
կյանքի զարգացմանը համընթաց, պարզ, քարացած «պահպանությունը» կարող է<br />
բախվել և սովորաբար բախվում է ընթացիկ կյանքի փոփոխություններին։ Բայց<br />
կարող են նաև սահուն անցումներ լինել՝ պահելով արդիականացնել կամ արդիականացնելով<br />
պահել և փոխանցել: Օրինակ՝ կարծրացած եռասերունդ, երբեմն նույնիսկ<br />
քառասերունդ ընտանիքի մոդելը հարյուր տարի առաջ բախվեց ուրբանիզացվող<br />
հասարակության թելադրանքով անհրաժեշտություն դարձած երկսերունդ<br />
8
ընտանիքի մոդելին: Ուրբանիզացվող հասարակությունը բախվեց նաև ագրարայինից<br />
արդյունաբերացման անցման այլ թելադրանքներին՝ տնտեսաձև, աշխատանքի<br />
ձև, հագուստ, խոհանոց, տղամարդ-կին հարաբերություններ, դաստիարակություն<br />
և այլն: Այն երկրներում, որտեղ փոփոխությունները չպարտադրվող-պարտադրվող<br />
էին, այսինքն՝ փոխվում էին կյանքի պայմանները, որոնք անխուսափելիորեն<br />
ազդում էին հասարակական և ազգային կյանքի մշակութային երևույթների<br />
վրա, դրանք իրենց հետ «վերցնում էին» ամենակարևոր թվացողները և ինտեգրում<br />
նոր իրավիճակին:<br />
Հայերի դեպքն այստեղ մասնավոր էր: Հայերի դեպքում այս դարն ունեցել է ավելի<br />
շուտ անցյալի հետ խզում, քան փոփոխություն իմաստը: Թե արևելահայության,<br />
թե արևմտահայության համար: Խորհրդային արդիականացնող մոդելում թելադըրվում<br />
էր անցյալի հետ խզումը, ընդ որում այն չափազանցված էր գաղափարախոսությամբ<br />
և նաև փոփոխությունների պետական հարկադրանքով: Ողջ Խորհըրդային<br />
հասարակության հետ արևելահայերը «նոր կյանքին» անցնում էին պետության<br />
կողմից մշակված պատրաստի մոդելներով՝ սեփականության ձևը՝ կոլեկտիվ<br />
կամ պետական, ընտանիքը՝ կոմերիտական, հագուստը՝ «սովետական», ծեսերը՝<br />
բոշևիկյան-կոմունիստական, կրոնը՝ արգելված, հասարակական հարաբերությունները՝<br />
«հակադասակարգային», մասնավոր կյանքի նկատմամաբ վերահսկողությունը՝<br />
չեկիստական, անցյալին և պատմությանը դրական անդրադարձը՝ «նացիոնալիստական»,<br />
«ազգային արժեքները»՝ պրոլետարական և ինտերնացիոնալիստական<br />
և այլն:<br />
«Անցյալի ազգային արժեքների» հետ արևմտահայության խզումը այլ իրավիճակով<br />
էր պայմանավորված: Ցեղասպանության հետևանքով արևմտահայությունը<br />
կորցրեց հայրենիքը, որ միայն տարածք չէր: Հայրենիքը, որտեղ ապրողների համար<br />
այն իրենց ամենօրյա կյանքն իմաստավորողն էր, որտեղ մարդիկ լավ գիտեին, թե<br />
ինչ է Մշո Առաքելոց վանքը, մարդկանց տաղանդ պարգևող Սուրբ Կարապետը,<br />
գիտեին տարածքի հետ իրենց կապի հազարամյակների պատմությունը՝ «այս<br />
ծառի», «այս գյուղի», «այս գետի» հետ կապված իրենց ծիսական-մշակութային<br />
անելիքը՝ ուխտագնացության ժամանակը, ձևը, բովանդակությունը, այս կամ այն<br />
տոնի տեղական խորհուրդը, հավաքվող ծաղիկը, նվիրաբերությունները, իրենց<br />
ներքին արժանապատվության համակարգը, հարևան քրդերի հետ հարաբերությունների<br />
կարգավորումը և այլն՝ միանգամից և շատ կոպիտ ընդհատվեց և<br />
իմաստազրկվեց: Այդ ամենը այլ տարածքում ոչ միայն հնարավոր չէր վերականգնել,<br />
այլև վերականգնումը իմաստ և բովանդակություն չէր ունենա: Աշխարհի ոչ մի<br />
անկյունում, ոչ մի տարածքում չկար Վարդավառի տոնահանդեսի համար անհրաժեշտ,<br />
անցյալը ներկային կապող միջավայրը․ հատուկ «հայկական» միստիկական<br />
իմաստ ունեցող ջրերի ակունքները, հենց ա՛յն լեռները, որոնք պիտի հովանավորեին<br />
և պաշտպանեին իրենց, «Թուխ մանուկները», Եփրատից սպասվող միստիկական<br />
վտանգները և դրանք կանխարգելելու իմացությունները, հարևանի հետ հարաբերություններում<br />
զիջողամիտ լինելու-զիջելու-թելադրելու ավանդական ձևերը և բազմաթիվ<br />
9
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ<br />
այլ, կյանքը իմաստավորող երևույթներ: Չխոսելով արդեն այն մասին, որ ծանրագույն<br />
ողբերգությունը անիմաստի էր վերածել ներընտանեկան հարաբերությունների<br />
կարգավորումները՝ ինչպես ամուսնանալ, հարսանիք անել, ով ում պիտի ենթարկվի,<br />
ինչպես պիտի ենթարկվի, ով ինչ պարտականություն ունի, ինչպես թաղել<br />
մահացածին, դաստիարակել երեխաներին նոր միջավայրերում, որտեղ և ինչպես<br />
աշխատել, ով աշխատի և այլն, ու այս ամենը՝ համարյա բոլոր երկրներում իրենց<br />
իրավազրկության պայմաններում: Հասկանալի է, որ այստեղ շատ դժվար է խոսել<br />
անցյալի մշակութային ժառանգորդման մասին:<br />
Արդյունքում մենք «մշակույթի պահպանություն» ասելով հաճախ նկատի ունենք<br />
«մշակույթի վերկանգնում», ինչը շատ նուրբ, գիտակցված և համակարգված ծրագիր<br />
է՝ եթե այդ խնդիրն է դրված: Մենք չենք կարող, և իմաստ էլ չունի «անցյալում<br />
մնացած» մշակութային հասարակական երևույթները «տեղափոխել» ներկա: Դրանք<br />
պետք է ապրեին 20-րդ դարի կյանքի ազդեցությունները, փոփոխությունները և<br />
համընթաց դառնային այսօրվա պատկերացումներին: Դա չի կատարվել: Մեր դեպքում<br />
տեղի է ունեցել խզում, ոչ թե այդ երևույթների արդիականացում: Մեր ազգային<br />
մշակութային նկարագիրը ոչ թե փոխվել է, այլ փոխարինվել: Իրականում սա<br />
այն լուրջ պրոբլեմներից մեկն է, որը մեզ ստիպում է անընդհատ փնտրել մեր տեղը,<br />
մեր ինքնության կերպը: «Մշակույթի պահպանության» ուղղակի և մերկապարանոց<br />
քարոզով մենք բախվում ենք «ազգային մշակույթ» հասկացության բովանդակության<br />
փնտրտուքին և այն փնտրում... հարյուր տարվա վաղեմության ազգագրական<br />
նկարագրություններում: Նկատե՞լ եք, թե որքան տարածված է հանրայնորեն լայնորեն<br />
քարոզվող «հայկական ավանդական ընտանիք» ոչինչ չասող արտահայտությունը,<br />
կամ, որ ավելի վատ է՝ «հայկական ավանդական ընտանիքը» «պատրիարխալ<br />
ընտանիք» ներկայացնելու և այն խրախուսելու համառ ջանքերը:<br />
Բայց կան նաև արժեքներ, որոնք իսկապես ժամանակակից կյանքում ազգապահպան<br />
լուրջ առաքելություն ունեն: Օրինակ՝ լեզուն: Սակայն բավական չէ խոսել<br />
հայերենի իմացության անհրաժեշտության մասին, կարևոր է պայմաններ ստեղծել<br />
այդ իմացությունը նախ՝ հնարավոր, երկրորդ՝ անհրաժեշտ դարձնելու համար: Հայաստանի<br />
Հանրապետությունում դա հնարավոր է, սփյուռքում՝ շատ ավելի դըժվար:<br />
Հայերենի իմացությունն այնտեղ ավելի զգացմունքային/զգայական, քան գործնական<br />
խնդիր է:<br />
«Ազգային մշակույթի պահպանման կարևորությունը» կարող է գործնական<br />
դառնալ, եթե մարդիկ տեսնեն «արժանապատիվ ազգային գոյության» ապագան,<br />
այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության՝ որպես պետության և միջազգային իրավունքի<br />
սուբյեկտի, նորմալ և արժանապատիվ, ինքնասիրությամբ պետություն դառնալու<br />
ձգտումը և ջանքերը, Հայաստանի քաղաքացիների արժանապատվության<br />
նկատմամբ հարգանքը, Հայաստանի Հանրապետության հետ բարեկամանալու<br />
շահախնդիր քաղաքական հետաքրքրվածությունը, Հայաստանի տնտեսության<br />
զարգացումը և այլն, պայմանով, որ Հայաստանի անունը շարունակ չհնչի «կոռուպցիոն<br />
անվստահելիության» և «իրավական ամենաթողության» տեքստերում: Այսօր<br />
10
ոչինչ այնքան չի ազդում ինքնությամբ հայերի «ազգախուսափման», «ազգային<br />
ռեսուրսների» նվազման, «արժնապատիվ ազգային ապագայի» տեսլականի վրա,<br />
որքան Հայաստան երկրի արտաքին բացասական համբավը, և Հայաստանի քաղաքացիների<br />
նվաստացած վիճակը:<br />
Կա՞ արդյոք ձևավորված մշակութային քաղաքականություն, որը<br />
ստանձնում է սերունդների հոգևոր դաստիարակման դերը:<br />
Վստահ չեմ, բայց ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ չգիտեմ: Սփյուռքում, անշուշտ, ազգային<br />
մարմինները, հատկապես եկեղեցիները և դպրոցները գլխավորապես հայապահպանությամբ<br />
են զբաղված, բայց ո՞րն է «հայապահպանության» ձևակերպված<br />
առանցքային գաղափարը և դրան տանող ընտրված ճանապարհը՝ չգիտեմ: Այսօրվա<br />
մարտահրավերները շատ տարբեր են նույնիսկ 20-30 տարի առաջվա մարտահրավերներից,<br />
երբ ազգային դպրոցում սովորելն ու Հայ Առաքելական Եկեղեցու հետևորդ<br />
լինելը կատարում էին հայկական ինքնությունը փոխանցելու առաքելությունը:<br />
Մյուս կողմից տարեց տարի սփյուռքի հայության թվաքանակն աճում է, նրանց<br />
տնտեսական հնարավորությունները մեծանում են, բայց նվազում է ազգային<br />
դպրոցներում սովորողների և եկեղեցի հաճախողների, նույնիսկ՝ մկրտվողների թիվը:<br />
Նվազում է նաև հայախոսների կամ հայերենը պարզապես իմացողների թիվը: Բնականաբար<br />
շատ է մեծանում խառն ամուսնությունների թիվը: Չգիտեմ, կա՞ արդյոք<br />
իրավիճակի որևէ քննարկում, հետազոտություն, փոփոխությունների և դրանց հետեվանքների<br />
վերլուծություն, առաջարկ, ծրագիր:<br />
Ամեն ինչից զատ մարդիկ պիտի շահագրգռված լինեն հայ մնալ և հայ կոչվել:<br />
Շահախնդրությունները կարող են միանգամայն տարբեր լինել․ ազգային տնտեսական<br />
համագործակցություն, բանկեր, սոցիալական դիրք, ազգային բրենդներ սպորտային<br />
և պահանջարկ ունեցող մշակութային խմբեր, ազգային բարձրագույն ուսումնական<br />
հաստատություններ և այլն: Սրանք ներքին ազգային քաղաքականության տարրեր են,<br />
բայց այդ ուղղությամբ կա՞ արդյոք որևէ աշխատանք՝ չգիտեմ:<br />
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի Հանրապետությանը, ապա այստեղ, որքան ինձ<br />
հայտնի է, կա կրթության ազգային ծրագիր, որն իր մեջ պարունակում է «հայրենասիրության<br />
և հայրենիքի պաշտպանության խթանման» տարրեր: Այսինքն՝ հանձնաժողովը<br />
պիտի որոշի, թե կա՞ն արդյոք այդ տարրերը այս կամ այն դասագրքում,<br />
միջոցառումներում, դաստիարակությունում: Որոշ դրական պատասխան ստացած<br />
դասագրքերում ես հատուկ նայել եմ՝ սրտին, մտքին, հոգուն և իմացությանը ոչինչ<br />
չտվող պարզ, մերկ քարոզչություն է: Ինչպես վերջին տարիներին Երևանում Ս.Սարգսի<br />
տոնին կազմակերպվող ռազմա-ոստիկանա-քահանայական անհասկանալի և նույնիսկ<br />
վատ կազմակերպված շքերթները:<br />
Բացի այն, որ դրանք զուրկ են գեղագիտական ճաշակից, կապ չունեն «ավանդական<br />
մշակույթի» կամ ձևավորվող ցանկալի մշակույթի հետ, դրանք պարզապես<br />
մշակութային և տոնահանդեսային չեն: Այստեղ ոչ միայն «երիտասարդ սերնդին»,<br />
11
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ<br />
այլև ողջ հասարակությանը ուժի ցուցադրություն է՝ առանց նպատակի: Դրանց<br />
քաղաքացիական հասարակությունը չի մասնակցում, ներկայացում լինելով՝ նույնիսկ<br />
հանդիսատես չունեն, ասելիք չունեն, և դեռ ավելի վատ՝ «անցյալի ասելիքը»<br />
փոխում են բացասական իմաստով: Ժողովրդական պատկերցումներում Ս.Սարգիսը<br />
զորավոր հսկա է, արագավազ և հզոր ձիով հաղթահարում է բոլոր խոչընդոտները,<br />
շատ մարդկային է, բոլորին օգնության հասնող, նրանից մարդիկ սպասելիք<br />
և ակնկալիքներ ունեն, մարդկանց պաշտպանում է նույնիսկ իշխողներից և<br />
բնական աղետներից: Ի՞նչ ենք այսօրվա Ս.Սարգսի «տոնահանդեսների» շքերթներում<br />
տեսնում․ անհասկանալի տարազով, խեղջ, անկամ մի հեծյալ՝ հալից ընկած,<br />
երացած, նիհար, ծալվող ոտքերին հազիվ կանգնող, իր անզոր հեծյալի տակ կքված<br />
տխուր, մազաթափ ձիու վրա նստած, գլխավորում է համազգեստավոր տղամարդկանց<br />
մի մեծ բազմություն:<br />
Ու՞մ և ինչպե՞ս, ո՞ր կարոտյալներին է օգնության հասնում համազգեստավոր<br />
տղամարդկանց այս խումբը, եթե նրանց գլխավորող հեծյալին և ձիուն նայելիս<br />
սիրտդ ճմլվում է նրանց օգնելու, սրտապնդելու և քաջալերելու ցանկությունից:<br />
Ի՞նչ է քարոզում այս շքերթը, և եթե նույնիսկ ինչ-որ լավ բան է քարոզում՝ ինչպե՞ս<br />
հավատալ այս քարոզչությանը:<br />
Բայց գուցե կան նաև հաջողված օրինակներ, և ես դրանք պարզապես չգիտեմ:<br />
Ընդհանուր սոցիալ-մշակութային միջավայրը՝ դեռևս մեծ պահանջարկ ունեցող հեռուստատեսությունը,<br />
կրոնական քարոզչությունը, որոշ ժողովրդական և պետական<br />
տոների տոնահանդեսներին պետական և տեղական ինքնակառավարման<br />
մարմինների «մասնակցությունը», բիզնես միջավայրը, շրջակա միջավայրի, հայրենիքի<br />
բնության և ռեսուրսների նկատմամբ բացառապես շահագործողական վերաբերմունքը,<br />
արվեստի խիստ առևտրականացումը, իհարկե, «ազգային դաստիարակությունը»<br />
ձևավորող միջոցներ են, բայց սրանք «դաստիարակության քաղաքականություն»<br />
անվանելը շատ կլիներ: Կարծում եմ ավելի անաչառ կլինի, եթե ասենք,<br />
որ «դաստիարակության քաղաքականություն» կոչվածը քշվել է պլանային անհոգի<br />
միջոցառումների ոլորտ, իսկ աշխույժ և զարգացում ապրող իրական «ինքնադաստիարակությունը»<br />
ավելի նպաստում է հասարակական կյանքի տրոհմանը, մշակութային<br />
կյանքի և հայերեն լեզվի գռեհկացմանը, արժանապատվության նվաստացմանը,<br />
մշակութային խեղճությանը:<br />
Մշակութային խեղճությունը պայմանավորված է լինում նաև պարտադըրված<br />
ինքնամփոփությամբ, երբ ներքին խնդիրները քողարկվում են՝<br />
թերություններն ու մեղքերը օտար աչքից թաքցնելու մեր ավանդական<br />
միտումով։ Նույնիսկ արվեստի, գրականության ոլորտում։ Երբեմն ստեղծագործողի<br />
իրատեսությունը որակվում է որպես ազգային դավաճանություն:<br />
Արդյո՞ք մենք չենք մեկուսանում աշխարհից մեր` «թշնամին կիմանա» մշտական<br />
վախի պատճառով: Եվ ինչպե՞ս են այլ ազգերն այսօր ճանաչում Հայաստանը`<br />
անցյալ նվաճումներով, ցեղասպանության խնդրո՞վ միայն, թե՞...<br />
12
Չանդրադառնամ «ազգային դավաճանության» խնդրին: Ես չեմ հասկանում<br />
«մեր թշնամի» որակումը և մեր ներքին հարաբերությունները «թշնամու վերահըսկողությունից<br />
ազատելու» լեզուն: Մենք բարդ հարաբերություններ ունենք մեր<br />
տարածաշրջանի և դրանից դուրս գտնվող որոշ երկրների հետ: Եթե մեր թշնամին<br />
Թուրքիան և Ադրբեջանն են, ապա մենք պաշտոնապես մի միության մեջ ենք նրանց<br />
բարեկամ և Հայաստանի նկատմամբ բացասական դիրքորոշումը ցուցադրելու առիթը<br />
բաց չթողնող Ղազախստանի հետ: Սա «ազգային դավաճանությու՞ն» է: Կյանքն<br />
այնպիսին է, որ մենք միշտ և բոլորի հետ պիտի հարաբերություններ ունենանք<br />
և դրանք երբեմն-երբեմն կարող են նաև բարեկամական չլինել: Միշտ չէ, որ մենք<br />
ենք ձևավորում մեր հարաբերությունները, բայց միշտ պիտի ջանանք, որ ինքներս<br />
ձևավորենք դրանք կամ առնվազն ազդենք այդ ձևավորումների վրա: Լավագույնը՝<br />
մարդկանց և ազգերի նկատմամբ բարյացակամ լինելն է: Այդ թվում նաև թուրքերի<br />
և ադրբեջանցիների նկատմամբ: Այո, մենք չլուծված խնդիրներ ունենք, բայց՝ այդ<br />
երկրների իշխանությունների հետ: «Թշնամական հարաբերություններ» ստեղծողը<br />
միշտ իշխանություններն են: Թե ներհասարակական, թե միջհասարակական: Միշտ:<br />
Եվ մեր դատապարտումներն ուղղված են դրանք ծնած/ծնող իշխանությունների<br />
դեմ: Այսօր ոչ Թուրքիայի, ոչ Ադրբեջանի իշխանությունները չեն թաքցնում, որ իրենք<br />
մեր նկատմամբ ատելություն են սերմանում իրենց հասարակություններում: Դա<br />
անում են ծրագրավորված, հետևողական և բացահայտ: Ափսոս է, որ այդ երկրների<br />
հասարակություններն ստիպված են թե ատել, թե ատելություն ցուցադրել: Ատելությունը<br />
հասարակություն և ինքնություն կերտելու վատ ճանապարհ է, այն թե խեղճություն<br />
է, թե կասկածամտություն, թե վախ, թե ագրեսիվություն: Սովորաբար ատում<br />
են իրենցից ուժեղներին:<br />
Պետական քարոզչամեքենան, այո, փորձում է ինքն իրեն ներկայացնել իր իսկ<br />
պատկերացրած ցանկալի կերպարով, իսկ այլոց՝ իր նախընտրած կերպարով: Նրանք,<br />
ովքեր ավելի լավ են տիրապետում քարոզչությանը և հզոր հնարավորություններ<br />
ունեն, տիրապետում են նաև հակադրվողներին լռեցնելու միջոցներին, բայց վաղուց<br />
արդեն՝ թե՛ դրական, թե՛ բացասական քարոզչություններով դատողություններն<br />
անում են գլխավորապես քաղաքական նպատակներով: Իրաքը հպատակեցնելիս<br />
ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշը հանգիստ խղճով բացահայտ սուտ էր ասում Իրաքում<br />
քիմիական զենքի արտադրության և Սադամից ազատվելու իրաքցիների բաղձանքի<br />
մասին: Որքան գիտեմ, ողջ աշխարհում ոչ ոք այդ ստին չէր հավատում, այդ<br />
թվում՝ ամերիկացիները: Եթե կա նպատակ՝ ասելիքը միշտ էլ կգտնվի: Ոմանք նաև<br />
կգտնեն հակառակն ասողներին լռեցնելու միջոցները: Հիմա պատկերացնենք, որ<br />
մենք բողոքում ենք Հայաստանի հանքարդյունաբերության վնասների և հետևանքների<br />
մասին, և Թուրքիան հայտարարում է մեր հասարակությունը այդ «հետևանքներից<br />
փրկելու» ռազմական միջոցների մասին՝ ինչպես հենց հիմա նա Սիրիան է<br />
«փրկում քուրդ ահաբեկիչներից», այն ահաբեկիչներից, որոնց հենց ինքն է ստեղծել:<br />
Չխոսե՞նք, լռե՞նք, վախենա՞նք մեր թշնամու այդ կարգի հնարավոր միջամտությունից:<br />
Մյուս կողմից Ադրբեջանը ամեն ինչ արեց, որ «Սումգայիթի դեպքերի»<br />
13
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ<br />
պատասխանատվությունը հենց հայերի վրա ընկնի: Հաջողե՞ց: Բայց այլոց քաղաքական<br />
նպատակահարմար կամքի պարագայում կարող էր և «հաջողել»:<br />
Քաղաքական դերակատարները սովորաբար «հավատում են» այն ամենին, ինչին<br />
ուզում են հավատալ, ինչին հավատալը նպատակահարմար է:<br />
Ինչ վերաբերում է ճանաչողությանը, ապա այսօր աշխարհն այնքան մատչելի և<br />
իմանալի է դարձել, որ երկրի և ժողովուրդների ճանաչողության համար արվեստի<br />
հատուկ ուղղորդման կարիք չկա: Կարծում եմ ճշմարիտ արվեստն ավելի բացում/<br />
բացահայտում է անհատի դեռևս պակաս ճանաչելի «ներսի աշխարհը» և արվեստագետի,<br />
արվեստի գործի միջոցով՝ մասամբ նաև նրա հասարակությունն ու երկիրը:<br />
«Այլ ազգերը» Հայաստանը և հայերին ճանաչելու բազմաթիվ աղբյուրներ ունեն․<br />
հարևանությամբ ապրելը, անձնական շփումները, գիտությունը, գրականությունը,<br />
էլեկտրոնային աշխարհը, տվյալ «ազգի» ապրած երկրի, այսինքն՝ պետության քարոզչական<br />
քաղաքականությունը, այդ երկրի նկատմամբ այլ երկրների հետաքրքրությունը,<br />
երկրի համբավը, կինոն, ֆիլմում խաղացած դերասանը, խոհանոցը, տուրիստական<br />
գործակալությունների գովազդը, «ծանոթի հայ կինը» կամ ամուսինը, ուրիշների ուղղորդված<br />
քաղաքականությունը, նույնիսկ մուլտֆիլմում ասված ֆրազը:<br />
14
ՀՈԲԵԼՅԱՆ<br />
Համազգային հայ կրթական եվ<br />
մշակութային միության<br />
կենտրոնական վարչություն<br />
ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ<br />
ԻՆՆՍՈՒՆԱՄԵԱԿԸ<br />
Համազգայինը ծնաւ 1928-ի Մայիս 28-ին, անբարենպաստ պայմաններու մէջ,<br />
անհրաժեշտաբար։ Զուգադիպութիւն չէ, անշուշտ, որ ան հրապարակ կուգար Հայաստանի<br />
անկախութեան տասներորդ տարեդարձի օր մը` ի տես հայկական քաղաքական<br />
անկախութեան կորուստին, ընկերային ու հաւաքական կեանք կառավարելու<br />
միջոցներէն զուրկ. Համազգայինի հիմնադրութիւնը պիտի գար սպիացնելու<br />
հայկական Ցեղասպանութեան մշակութային եղեռնը` դառնալու հող, ուր հայ ինքնութեան<br />
բաղկացուցիչ տարրերը պիտի վերապրէին ու ծաղկէին։ Ըստ էութեան, Համազգայինի<br />
հիմնադրութիւնը գլխաւորաբար քաղաքական արարչագործութիւն<br />
մըն էր, որ կոչուած էր հանդիսանալու հայ հաւաքական ինքնութեան հաստատման<br />
եւ անոր ապագայ վերապրումին խիզախ երաշխիքը։<br />
Ա՛յս տեսլականին յարած էին Համազգայինի հիմնադիրները: Հեռատես մարդիկ,<br />
որոնք առօրեայէն անդին դիտելու, պատմութեան ընթացքը հունաւորելու<br />
առաջադրութեամբ կըներկայանային իրենց ժողովուրդին ինը տասնամեակներ<br />
առաջ։ Այսօր, երբ կ՚անդրադառնանք անոնց գործի կարեւորութեան, կըխորհրդածենք<br />
անոնց` մեզի ընծայած հնարաւորութեանց նշանակութեան մասին, երախտապարտ<br />
կըմնանք իրենց: Անոնց, որոնք հայապահպանման թումբը կառուցեցին մեր<br />
ներկայի հաշւոյն։<br />
16
Սկզբնականշրջանին հիմնադիրներու նպատակը կեդրոնացաւ ուսումնական<br />
հաստատութիւն մը հիմնադրելու ճիգին մէջ` այնտեղ թրծելու բարձրորակ հայ կրթութեան<br />
տէր երիտասարդութիւն, որ պիտի ստանձնէր Պոլսոյ Կեդրոնական, Թիֆլիսի<br />
Ներսիսեան կամ Էջմիածնի Գէորգեան ուսումնարաններու յատենոյ յանձնառութիւնը։<br />
Գիտելիքներու ջամբումին առընթեր, նորահաստատ ուսումնարանը պիտի<br />
կոփէր երիտասարդ մտաւորական խաւ մը, որ կոչուած էր ձեւ ու շունչ տալու հայ<br />
համայնքներու գաղափարական կեանքին։ Ա՛յս էր նպատակը համեստ պայմաններու<br />
մէջ հիմնադրուած, Պէյրութի մէջ հիմնուած «Նշան Փալանճեան» Ճեմարանին<br />
եւ աւելի ուշ` Հայագիտական Հիմնարկին։ Այս կրթական հաստատութիւնները<br />
պիտի կոփէին գաղութներու ուսուցիչներն ու խմբագիրները, գիտակից հայ մտաւորականութիւնն<br />
ու յանձնառու ղեկավար տարրը։<br />
Եթէ կրթութեան ճամբով ժողովուրդի մտաւոր կարիքներու բաւարարութիւնը<br />
անյետաձգելի նախապատուութիւն մըն էր, ապա նաեւ նոյնքան անմիջական անհրաժեշտութիւն<br />
էր մշակութային արտայայտութեան միջավայրի մը գոյառումը։ Ժամանակի<br />
ընթացքին Համազգայինը գիտցաւ նաեւ ստանձնել այդ դերակատարութիւնը։<br />
Իր մասնաճիւղներու ճամբով` Համազգայինը արուեստասէր հայ երիտասարդութեան<br />
տուաւ ստեղծագործելու հնարաւորութիւն։ Այսպէս է, օրինակ, որ<br />
հիմնադիրներու իսկ անմիջական մասնակցութեամբ գոյացաւ «Համազգայինի Թատերասէրներու<br />
Միութիւն»ը։ Այլուր Համազգայինը ակմբեց տեղական արուեստասէր<br />
հասարակութիւնը գրական երեկոներով, պարախումբերով, գրադարաններով,<br />
նկարչական ցուցահանդէսներով, հրատարակչական գործով, երգչախումբերով,<br />
գրախանութներով, օտար հասարակութիւնները հայ մշակոյթին հաղորդ դարձնելու<br />
նախաձեռնութիւններով։ Իսկ երբ վաթսունական թուականներէն սկսեալ միութիւնը<br />
տարածուեցաւ Միջին Արեւելքի սահմաններէն անդին, իր մասնաճիւղներով եւ շըրջանային<br />
կառոյցներով ան դարձաւ համագաղութային կազմակերպութիւն, որ<br />
տակաւին կըշարունակէ ամենուր սեւեռիլ նոյն գաղափարական նպատակներուն`<br />
իբր կողմնացոյց։<br />
Համազգայինը այսօր հայութեան կըներկայանայ իբր իր անուան տէր կազմակերպութիւն։<br />
Համազգային որակումը նախ կըթելադրէ, անշուշտ, ազգը համախըմբելու,<br />
նոյն մտածողութիւնը յառաջացնելու, ժողովուրդը դէպի ազգութիւն տանելու,<br />
զայն համ-ազգային դարձնելու գաղափարը։ Ապա Համազգայինը մեզի կըշարունակէ<br />
տալ համը ազգայինին, կըպարզէ մեզի արժէքը մեր ժողովուրդի ստեղծագործական<br />
ոգիին, աղուորութիւնը մեր հայութեան, կըշաղկապէ մեր անցեալը ներկային,<br />
կըշղթայէ մեր ներկան վաղուան ու մեր մշակութային ապագային։<br />
Երեք պատկերացումներ կըներկայանան մեզի, երբ կըգծագրենք միութեան<br />
յառաջիկայ ուղին։<br />
Առաջին հերթին Համազգայինը պիտի շարունակէ ստեղծել այն միջավայրը, ուր իր<br />
բնական յատկութիւններն ու ճարտարութիւնները զարգացնել փափաքող երիտասարդը<br />
պիտի գայ զանոնք հունաւորելու հայկականին ճանապարհով։ Նկարչական իր<br />
աշխատանոցներով, թատերական ելոյթներով, պարարուեստի ներկայացումներով,<br />
17
ՀՈԲԵԼՅԱՆ<br />
թէ դասախօսական երեկոներով, Համազգայինը առիթ պիտի տայ հայ պատանիին<br />
ու երիտասարդին իր բնածին յատկութիւնները զարգացնելու հայութեան ընդհանրական<br />
նպատակներու իրագործման ճամբուն վրայ։<br />
Երկրորդ` Համազգայինը զարկ պիտի տայ մեր մշակութային ժառանգին զանազան<br />
երեսներուն ճանաչողութեան։ Հաւաքական այս մեր դրամագլուխը բարձրագումար<br />
տոկոսներ կուտայ մեզի միայն, երբ կըգիտակցինք մեր կեանքին մէջ անոր<br />
ներկայութեան կարեւորութեան։ Առայդ Համազգայինը պիտի նպատակաւորէ հայկական<br />
ստեղծագործական անցեալ արտադրութիւններու ըստ արժանւոյն մեզի<br />
ներկայացումը։ Պիտի ճանչնանք մեր նկարիչներն ու երգահանները, մեր գրողներն ու<br />
փիլիսոփաները, մեր ստեղծողներն ու կատարողները, որպէսզի յաջորդ սերունդները<br />
ներշնչուին եւ գան ապրեցնելու մեր մշակոյթը իրենց նորարարութիւններով։<br />
Վերջապէս` Համազգայինը պիտի մտնէ օտարին հետ հաղորդակցութեան մէջ`<br />
փոխադարձաբար ստանալով անկէ մեր ազգային ինքնութիւնն իսկ սնուցանող<br />
մտաւորական նպաստ։ Շուրջ քսանեօթ տարեկան Հայաստանին, որ անկախութիւնը<br />
ընդարձակած է մեր այգիի սահմանները եւ մեզի կըթելադրէ դուրս գալ մեր ածուէն,<br />
Համազգայինը մնայուն շփման մէջ դնել միջ-ազգայինին` առանց երբեք աչքաթող<br />
ընելու ազգայինին վրայ կեդրոնանալու մեր նախապատուութիւնը։<br />
18
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ԱՐԱՄԸ<br />
«Արամ Մանուկյանը հայ ժողովրդի բավանդակ պատմության<br />
այն սակավաթիվ իրատես դեմքերից մեկն է, որոնց մեծությունը<br />
ճիշտ տեսնելու և գնահահատելու համար հարկավոր է<br />
ժամանակի հեռավորություն։»<br />
Հարություն Թուրշյան<br />
պատմաբան, գրող<br />
Մարդը, անձը, անհատը... Առաջին հայացքից թվում է` մենք դիտարկում ենք<br />
միևնույն նշանակության ու բովանդակության երեք հասկացողություն: Սակայն<br />
որքան էլ, որ հումանիզմն իր ողջ կոկորդով բղավի մարդկանց հավասարության<br />
մասին, միևնույն է` մարդկության պատմության հնագույն շրջանից մինչ այսօր անցած<br />
ճանապարհը մեզ ու տեսաբան-փիլիսոփաներին սովորեցրել է զատել մարդկանց<br />
ըստ իրենց տեսակների, բնավորության, կատարած գործերի, արտահայտած<br />
մտքերի, զգացողությունների ընկալման: Հավասարության տեսությունն ի սկզբանե<br />
պարտված տեսություն է` մարդու սուբյեկտ լինելու պատճառով: Այս տեսության<br />
կիրառումն էլ իր հերթին միֆ է, կատերելության ու իդեալականի իմիտացիա: Կարե-<br />
20
վորների անձնավորության հարցը միշտ էլ եղել է խոշորացույցի ներքո: Հասարակության<br />
ճակատին մի չերևացող, երրորդ աչք կա, որ զննում ու տեսնում է առաքելությամբ<br />
եկածներին, որը, համաձայն դիցի, երկրի ընդերքից է: Որքան մեծ է առաքելությունը,<br />
այնքան ծանր կլինեն առաքյալի ուսերի բեռները: Իսկ գուցե՞ հենց վաստակն<br />
ու բեռներն են մարդկանց անհատ դարձնողները:<br />
Նա ոմանց համար Սարգիս էր, ոմանց համար` Սերգեյ, շատերի համար էլ` Արամ:<br />
Անունների բազմազանությունը, սակայն, չփոխեցին անհատի իր համարձակ ու<br />
խորագետ ինքնությունը:<br />
Արամ Մանուկյան. ի՞նչ գիտենք այս հասարակական, քաղաքական գործչի ու<br />
քաղաքացու մասին: Առանց վարանելու կասեմ` գրեթե ոչի´նչ: Ազգային բնագիծ է.<br />
միշտ խորշում ենք ինքներս մեզ հետ իրական հանդիպումներից, գերադասում ենք<br />
լսել, քան տեսնել: Լսելով որոշեցինք, լսելով պարտվեցինք, լսելով տանուլ տվեցինք<br />
ու դաս չառանք, որ լավ է մեկ անգամ տեսնել, քան հազար անգամ լսել: Միշտ երկու<br />
ծայրահեղ կետերում ենք` գերագնահատման ու թերագնահատման: Մինչդեռ ազգային<br />
ու պետական անլուծելի թվացող ու մեզ հետապնդող հարցերի միակ ակունքը<br />
մեր իրական գնահատականը հերքելն ու չիմանալն է: Պատմության էջերը փաստեր<br />
են, որոնց ուսումնասիրության արդյունքում հնարավոր է լինում ընկալել քննվող ժամանակի<br />
մեջ ապրող մարդու աշխարհայացքը, ծավալած գործունեությունը, կենցաղը,<br />
վարքը, բարքը, նույնիսկ` բնագծերն ու կողմնորոշումները: Եվ, ուրեմն, ցավով<br />
պետք է փաստել, որ Արամ Մանուկյանը հայ ժողովրդի այն պատմական կերպարն է, ով<br />
չի գնահատվել արժանի կերպով ո´չ իր ժամանակակիցների, ո´չ մեր`այդ նույն ժամանակի<br />
պարանոցին վերլուծություններ ու ամփոփագրեր կախ տվողներիս կողմից:<br />
Մարդը սովորաբար չի սիրում կարդալ կենսագրական տեղեկություններ, դրանք<br />
երբեմն ձանձրալի են թվում: Թվերն ու դրանց միջև դրվող գծիկները երբեմն աչք նեղող<br />
ավելորդություն են երևում, բայց հենց այդ թվերն են առաքյալների իրական բեռները:<br />
Սարգիս Հարությունի Հովհաննիսյան: Ծնունդով Արցախից էր, ավելի կոնկրետ`<br />
Շուշի քաղաքից: Գուցե վայրն իր բովանդակությունն ունի, իր ներքին ուժականությունը.<br />
Շուշին մի քաղաք է, որ այն ժամանակ համարվում էր Արցախի քաղաքականմշակութային<br />
կենտրոնը, մի քաղաք, որ կարևոր նշանակություն ուներ ոչ միայն<br />
Արցախի, այլ` ողջ Հարավային Կովկասի տնտեսական, քաղաքական, մշակութային<br />
ու հասարակական կյանքում: Արամ Մանուկյանի ծննդավայրի վերաբերյալ պատմագետներն<br />
ու պատմագիտությունն առաջարկում է նաև այլ տարբերակ, սակայն հենց<br />
ինքը`Արամը, տարբեր աղբյուրներում իրեն հստակ համարել է Արցախի ծնունդ:<br />
«Ղարաբաղն ես լաւ կը ճանաչեմ, քանի որ անոր զաւակն եմ», - այսպես է արտահայտվել<br />
1904թ-ին Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հետ ունեցած իր մտերմիկ զրույցում: 1916թ.<br />
մայիսին, Պետրոգրադրում առաջին համագումարի պատգամավոր Արամն իր զրուցակցին<br />
ասել է. «Ես ռուսահպատակ եմ, ծնունդով՝ Շուշիից»։ Շուշեցի Իշխանի հետ<br />
1917-ին Վանում հանդիպելու ժամանակ Արամն ասել է. «Մեր հայրենակցութիւնն ու<br />
նախկին ծանօթութիւնը մեծ բան էր այս հեռաւոր եւ օտար հորիզոնի տակ»։<br />
21
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Որտեղ էլ, որ ծնված լինի, նա մեկն է, ով գիտակցում էր հանրային, ավելի կոնկրետ`<br />
ազգային շահերն ու կրում էր պատասխանատվության զգացում` իր գործունեության<br />
արդյունքով նպաստավոր լինելու այն երկրին, որից սերում էր: Այսպիսին<br />
լինում են անհատները: Խառնաշփոթն ստեղծվել էր Արամի ծնողների Զեյվայում<br />
ապրելու փաստի արդյունքում: Որոշ ուսումնասիրողներ Կապանի (Ղափան) Զեյվա<br />
գյուղի սբ․ Ստեփանոս եկեղեցու հւուշամատյաններում (Շուշիի մատյանները չեն<br />
պահպանվել) Արամ Մանուկյանի (Սարգիս Հովաննիսյանի) մասին ոչ մի տեղեկություն<br />
չեն գտել։ Չկար տեղեկություն նաև Արամի ծնողների, եղբայրների ու քույրերի<br />
ծննդյան, ամուսնության կամ մահվան վերաբերյալ։ Ուստի՝ հաշվի առնելով Արամի վըստահ<br />
լինելը, կարելի է եզրակացնել, որ նրա ծննդավայրն, այնուամենայնիվ, Շուշին է:<br />
Իսկ ի՞նչ տեղեկություններ կան առհասարակ նրա ծնողների, եղբայրների ու քույրերի<br />
մասին։ Արամի հայրը զինագործ էր: Երեխաների`Հովհաննեսի, Կարապետի,<br />
Սարգսի (Արամի), Աննայի ու Սառայի խնամքով հիմնականում զբաղվում էր մայրը՝<br />
Սոնան: Արամը (Սարգիսը) կրտսերն էր՝ իսկ դա հայ ընտանիքներում ենթադրում է<br />
հավելյալ ջերմ վերաբերմունք, և մեծացել է սիրո ու հոգատարության ներքո:<br />
Նախնական կրթությունը ստացել է Շուշիի Ագուլյաց ծխական դպրոցում, հետո,<br />
1895 թ․, ավագ եղբոր աջակցությամբ ընդունվել այն ժամանակի համար բավականին<br />
առաջադեմ ուսումնական հաստատություններից մեկի՝ Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղ)<br />
թեմական հոգևոր դպրոցի երրորդ պատրաստական դասարան։<br />
Արամի պատանեկությունը համընկավ հայ ազգային, հասարակական-քաղաքական<br />
կյանքի բավականին ընդգծված ակտիվության հետ, ինչը նրա կյանքում անհետևանք<br />
մնալ չէր կարող:<br />
1880-ականների կեսերից ազգային-ազատագրական պայքարի «բեմ» մտան<br />
հայ ազգային քաղաքական կուսակցությունները։ Նրանք եկան ու իրենց ձեռքն<br />
առան դարի 60-ական թթ. վերջից մինչև 80-ական թթ. կեսերը «երկու Հայաստանների»<br />
համար պայքարող ազատագրական փոքրիկ խմբակներին պատկանող<br />
առաջնորդի դրոշը։<br />
1885թ. Վանում Մկրտիչ Ավետիսյանի (Թերլեմեզյանի) գլխավորությամբ ստեղծվեց<br />
«Արմենական» կուսակցությունը։<br />
1887թ. Ժնևում Ավետիս Նազարբեկյանը (Նազարբեկ), Մարո Վարդանյանը (հետագայում՝<br />
Նազարբեկյանի կինը), Ռուբեն Խանազատը ստեղծեցին Հնչակյան կուսակցությունը։<br />
1890թ. Թբիլիսիում Քրիստափոր Միքայելյանը, Սիմոն Զավարյանը, Ռոստոմը<br />
(Ստեփան Զորյան) մի շարք ընկերների հետ միասին հռչակեցին «Հայ յեղափոխականների<br />
դաշնակցության» ստեղծումը։ Այս կուսակցությունը նպատակ ուներ միավորել<br />
այն ժամանակ գոյություն ունեցող բոլոր ազգային հեղափոխական կազմակերպությունները<br />
(սկզբում ՀՅԴ-ին միացավ «Հնչակյան» կուսակցությունը, սա<br />
կայն կարճ ժամանակ հետո անջատվեց)։ 1892թ. Թիֆլիսում գումարվեց ՀՅԴ առաջին<br />
ժողովը, որի ընթացքում կուսակցությունը վերանվանվեց «Հայ յեղափոխական<br />
դաշնակցություն»։<br />
22
Արամ Մանուկյանի տունը Երևանում<br />
Ինչպես և այդ ժամանակ գոյացած ցանկացած հայ քաղաքական կազմակերպության,<br />
ՀՅԴ-ի միակ նպատակը հայ ժովորդին ամեն կերպ աջակցելն էր, և նշյալ երեք<br />
կուսակցություններն էլ վստահ էին, որ ժողովուրդը պետք է և կարող է ազատագրվել<br />
սեփական ուժերով։ Արամ Մանուկյանի հետագա հավաստիությամբ, 19-րդ դարավերջին<br />
«դէպի Հայաստան», այսինքն՝ Երկիր էին ուզում «երթալ նույնիսկ 10-12 տարեկան<br />
պատանիները»։ Սա ոգեշունչ մի վիճակ էր, մի բնական խանդավառություն, որ<br />
համակել էր բոլոր նրանց, ում մտահոգում էր ազգի ազատագրումն ու փրկությունը:<br />
Հայաշատ կենտրոնների նման Շուշին ևս դարձել էր ազգային հեղափոխական<br />
վայրիվերումների կենտրոն, և հետևելով շատերի օրինակին Արամը ևս անդամակցեց<br />
«Դաշնակցությանը»՝ կարճ ժամանակում կարողանալով դառնալ տեղական<br />
խմբերի ղեկավարներից մեկը։<br />
Նա ահռելի աշխատանք է կատարել թեմական դպրոցում սովորելու ընթացքում․<br />
օգնել է չքավոր երեխաներին՝ քաղաքի տարբեր դպրոցներ ընդունվելու և դպրոցական<br />
կարիքները հոգալու գործում, բացել է խմբակներ։ Սովորողներն ակտիվ կյանք<br />
էին վարում թեմական դպրոցի շրջանակներում ու այնքան ակտիվ էին, որ մի խումբ<br />
աշակերտներ նույնիսկ հեռացվել էին կրթօջախից։ Սա նպատակին հասնելու յուրօրինակ<br />
մի գործընթաց էր, որ հասունանում էր ազգի ընտրյալների ճանապարհին:<br />
Տարիներ անց Արամ Մանուկյանն այդ առիթով ասել է. «Բենիկ վարդապետի օրով<br />
աշակերտական ըմբոստությունները ծայր տւին և վերջացան այն մեծ ցույցով (ամավերջի<br />
հանդեսի առթիւ) (1901թ. հունիս – հեղ․), որ դպրոցը դարձրեց ոստիկանատուն,<br />
իսկ Բենիկին ու իր խմբակին` ոստիկանական գործակալներ։ Սկսվում է<br />
ձերբակալությունների և դպրոցից վռնդումների երկար շարան»։ 1900-1901թթ.<br />
23
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
ուսումնական տարում Արցախի թեմական դպրոցից հեռացված աշակերտների<br />
թվում էր նաև Սարգիս Հովհաննիսյանը՝ Արամը։<br />
Արամ Մանուկյանի կյանքն ու գործնեությունն ուսումնասիրած բոլոր հեղինակներն<br />
հստակ շեշտել են, որ նա հեռացվել է թեմական դպրոցից Բենիկի տեսչության<br />
շրջանում, սակայն նշել են տարբեր թվականներ, որոնք չեն համապատասխանում<br />
վարդապետի տեսչության տարիներին (1900-1903թթ.), այսպիսի տարբերություններ<br />
կան նաև Երևանի թեմական դպրոցն ավարտելու կապակցությամբ։ Հակասությունների<br />
պատճառն այն է, որ Արամի կյանքի վերաբերյալ հեղինակների վկայությունները<br />
գրվել են տարիներ անց՝ հիշողությունների, հուշերի հիման վրա` խախտելով<br />
որոշ հստակություններ:<br />
Շուշիի դպրոցից հեռացված աշակերտներն ուսումը շարունակել են Երևանի<br />
թեմական դպրոցում (գործել է 1837-1920թթ), որն, ինչպես հավաստում են որոշ<br />
ուսումնասիրողներ, բավականին հյուրընկալ և համբերատար անձնակազմ է ունեցել,<br />
և որի՝ 1903թ. մայիսի 23-ի մանկավարժական ժողովի արձանագրության մեջ<br />
հիշատակվում է, որ 11 աշակերտների հետ միասին դպրոցն ավարտել է նաև<br />
«Յովհաննիսեան Սարգիսը»։<br />
1901-1903թթ. Արամը լայն գործունեություն է ծավալել Անդրկովկասում։ 1903թ.<br />
Կարսում զբաղվել է զենքի և կամավորական խմբերի հարցերով։ 1904-1908թթ.<br />
ակտիվություն է ցուցաբերել Վանում, իսկ Օրդու քաղաքում ուսուցիչ է աշխատել,<br />
այնուհետև գործել է Ժնևում։ 1911թ. Վանում ղեկավարել է ՀՅԴ գործունությունը,<br />
Վասպուրականում մեծ համբավ է ունեցել։ Կազմակերպել և ղեկավարել է Վանի<br />
ինքնապաշտպանությունը, որի հաղթական ավարտից հետո նշանակվել է Վանի<br />
նահանգապետ։ 1916-1917թթ. Թիֆլիսում զբաղվել է արևմտահայ գաղթականների<br />
հարցերով։ 1917թ. վերջից եղել է Երևանի Ազգային Խորհրդի փաստացի ղեկավարը,<br />
Հատուկ Կոմիտեի նախագահը և Պաշտպանության Գործերի վարիչը։ Սարդարապատի<br />
հերոսամարտի կազմակերպիչներից մեկն էր։<br />
1918թ. մայիսի 26-ին Բաթումում թուրքական կողմը նոր վերջնագիր ներկայացրեց<br />
անդրկովկասյան պատվիրակությանը։ Նրանով, ի հավելումն մայիսի 11-ի վերջնագրի,<br />
թուրքերը պահանջում էին լրացուցիչ տարածքներ Երևանի նահանգի հաշվին։<br />
Վերջնագիրն էլ ավելի սրեց հայերի, վրացիների և կովկասյան թաթարների<br />
(ներկայիս ադրբեջանցիներ) միջև առկա հակասությունները։<br />
1928թ. մայիսի 26-ին վրացիներն ու կովկասյան թաթարները՝ գերմանական զորքերի<br />
աջակցությամբ, լուծարեցին Անդրկովկասյան Սեյմը։ Վրաց քաղաքական գործիչներն<br />
օգտագործելով հարմար պահը՝ հռչակեցին Վրաստանի անկախությունը։<br />
Հաջորդ օրը կովկասյան թաթարների ներկայացուցիչները հայտարարեցին իրենց<br />
պետության ստեղծման մասին՝ կոչելով այն Ադրբեջան: Այս իրադրության մեջ հայերին<br />
այլ տարբերակ չէր մնում, քան թուրքերի հետ ընդհանուր հայտարարի գալը,<br />
այլապես Արևելյան Հայաստանի տարածքը, մեղմ ասած, կբաժանվեր Վրաստանի<br />
և Ադրբեջանի միջև։ Դժվարին քննարկումներից հետո Հայոց Ազգային Խորհուրդը<br />
մայիսի 28-ին որոշեց պատվիրակություն ուղարկել Բաթում, որպեսզի Հայաստանի<br />
24
և Թուրքիայի միջև հաշտություն կնքվի։ Իսկ Հայաստանի անկախությունն, ավելի<br />
ճիշտ՝ հայկական գավառների նկատմամբ Հայոց Ազգային Խորհուրդի գերագույն<br />
իշխանությունը հռչակվեց մայիսի 30-ին։<br />
Ինչպես գրում է Սիմոն Վրացյանը, «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջութեան<br />
լուծումով եւ Վրաստանի ու Ազրբէյջանի անկախութեան հռչակումով ստեղծուաց<br />
նոր դրութեան հանդէպ, Հայոց Ազգային Խորհուրդը իրեն յայտարարում է Հայկական<br />
գաւառների Գերագոյն ու Միակ իշխանութիւն։ Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով<br />
թողնելով մօտիկ օրերը՝ կազմել Հայոց Ազգային Կառավարութիւն, Ազգային<br />
Խորհուրդը ժամանակաւորապէս ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները՝<br />
հայկական գաւառների քաղաքական ու վարչական ղեկը վարելու համար»։<br />
1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրը<br />
ծանրագույններից էր Հայաստանի համար. Ըստ պայմանագրի Հայաստանին<br />
էր մնում 11 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք և մի քանի կիլոմետր<br />
երկաթուղագիծ։ Բայց և այնպես, այս պայմանագրով կատարվեց հայ ժողովորդի<br />
երազանքը՝ վերականգնվեց երկար սպասված պետականությունը, ինչը, այնուամենայնիվ,<br />
միանշանակ չընդունվեց հասարակության կողմից, առաջ քաշելով մինչ<br />
այսօր էլ շարունակվող հակառակ կարծիքների բանավեճ։<br />
Բաթումիի պայմանագիրը խառնաշփոթ առաջացրեց նաև Երևանի նահանգի<br />
հայության շրջանում։ Գումարվում էին բազմամարդ հավաքներ ընդդեմ հաշտության։<br />
Ժողովուրդը պահանջում էր հրաժարվել պայմանագրից, բոլորի հայացքն ուղղված<br />
էր դեպի նահանգապետը։ Արամը, որոշ ժամանակ լռելուց հետո, որոշեց ընդունել<br />
պայմանագրի անհրաժեշտությունը։ 1918թ. հունիսի 5-ին Երևանի Հայոց Ազգային<br />
Խորհրդի նախաձեռնությամբ գումարված ներկայացուցչական ժողովում նա պարզաբանեց,<br />
թե ինչու է կողմ հաշտությանը։ Նրա խոսքի մանրամասները, ցավոք,<br />
հայտնի չեն, սակայն նույն օրը հավաքներից մեկում ելույթ ունենալիս Արամը հայտարարել<br />
է, որ ներկա դրությամբ Թիֆլիսի Ազգային Խորհուրդն այլևս ելք չունի<br />
և ստիպված է հաշտություն կնքել։ Ի վերջո, Երևանի Հայոց Ազգային Խորհուրդը,<br />
իրատեսորեն գնահատելով իրավիճակն ու հնարավորությունները` չաջակցեց Բաթումիի<br />
պայմանագրի մերժելուն։<br />
Հարկ է նշել նաև, որ պայմանագրի դեմ բողոքի ցույցերը հիմնականում լինում<br />
էին զգացմունքային հողի վրա և այլընտրանքի տեղ չէին թողնում։ Դրա վկայություններից<br />
է այն դեպքը, երբ ցույցերից մեկի ժամանակ Արամ Մանուկյանը՝ համաձայնելով<br />
ներկաների պատերազմելու պահանջին, առաջարկել է զինվորներ հավաքել,<br />
սակայն առաջարկն այդպես էլ անպատասխան է մնացել։ 1918թ. ամռանը՝<br />
Խալիլի հետ հանդիպմանը, ասել է. «Սարդարապատի ճակատամարտի մէջ, եթէ<br />
դուք 5-6 ժամ եւս դիմանայիք, մենք պարտվուած էինք, որովհետեւ բնաւ փամփուշտ<br />
չէր մնացած»։<br />
Գնդապետ Արարատյանը, վերլուծելով 1918թ սկզբին Երևանի նահանգում կատարված<br />
դեպքերը, 1919թ. փետրվարին գրել է․ «Երևանի շրջանում այն ժամանակ<br />
ամբողջ իշխանությունը հաստատուն կերպով գտնվում էր Արամի ձեռքում»։ Իսկ<br />
25
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Հերոսամարտից տարիներ անց Սիմոն Վրացյանը հավատացրել է. «Յիշենք միշտ,<br />
որ, եթէ այսօր Հայաստանը Հայաստան է իր ազգագրական կազմով եւ ազգային<br />
պետական կառոյցով, հայութիւնը այդ բանի համար երախտագէտ պէտք է լինի<br />
առաւելապէս Արամին եւ Դրոյին եւ, իհարկէ, Արարատեան Աշխարհի հայ ժողովրդին<br />
ու գործիչներին»։<br />
Արամին Անկախ Հայաստանի հիմնադիր են անվանել Նիկոլ Աղբալ յանը՝ ՀՅԴ<br />
Արևելյան բյուրոյի անունից նրան ձոնած դամբանակում, հայրենական և սփյուռքի<br />
բազմաթիվ պատմաբաններ և գործիչներ։ Հարություն Թուրշյանի կարծիքով «Արամն<br />
այն եզակի գործիչներից է, ով թեև խորհրդահայ պատմագիտության կողմից չգնահատվեց<br />
ըստ արժանավույն, բայց և զերծ մնաց փնովվելուց»։<br />
Մինչդեռ, քննադատողներ եղել են ու մնում են, ինչը բնական է, երբ մարդու<br />
գնահատականը տրվում է նրա ապրած ժամանակաշրջանի կոնտեքստից դուրս։<br />
Հ․Գ․ Արամ Մանուկյանը մահացել է 1919 թ․ հունվարի 29-ին բծավոր տիֆից, թաղված<br />
է Երևանի քաղաքային պանթեոնում։<br />
26
ԱՐՁԱԿ<br />
ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Արձակագիր, բանաստեղծ,<br />
հրապարակախոս<br />
ՆՌԱՆ ՀԱՏԻԿ<br />
(շարունակություն)<br />
Մի քանի օրից ինձ դուրս են գրում հիվանդանոցից: Դուրս գրվելուց առաջ գերմաներեն<br />
երկտող եմ թողնում պրոֆեսորի համար. «Շնորհակալություն Գերմանիային<br />
և գերմանացի ժողովրդին: Ես այստեղ եկա հիվանդ և գնում եմ առողջացած»:<br />
Օտտոն թիկունքիցս կարդում է գրածս ու զարմացած ծպպացնում է շուրթերը.<br />
- Քանի՞ օր ես պառկել հիվանդանոցում: Երկու շաբա՞թ: Երկու շաբաթում ո՞նց<br />
կարողացար այսքանը սովորել: Ընդունակ ես, Ալիզ, ընդունակ:<br />
Հայկական չափանիշներով Օտտոյի բնակարանը շատ ընդարձակ է: Մի քանի<br />
ննջասենյակ ունի, մի քանի լոգարան-զուգարան... Տեսնես այսքանը մի մարդու<br />
ինչի՞ն է, ի՞նչ պիտի անի: Սիրուն է հատկապես ննջասենյակը, որ նա պատրաստել<br />
է հատուկ խնամքով: Մահճակալը լայն է, ասես քառակուսի լինի` քանդակած գլուխներով,<br />
արևելյան զարդերով...<br />
- Նոր եմ առել,- ասում է Օտտոն, և ես հասկանում եմ, որ առանձին ջանք է թափել,<br />
որպեսզի ամեն ինչ ճաշակով ու լավ լինի: Չլինի՞ կարծում է, թե հարեմի կին<br />
եմ, արևելքի կին․․.<br />
.․․Ես այդպես էլ չկարողացա իմ կասկածամտությունից ազատվել ու անկաշկանդ<br />
դառնալ: Այդպես էլ չկարողացա իմ ներքին «ես»-ը համապատասխանեցնել<br />
արտաքինիս՝ երկփեղկված, անհամարձակ էությունս ինձ հոշոտեց տարիներ շարունակ:<br />
Հիմա էլ այդպես է, հիմա էլ չի ազատվում ինքն իրենից և առանց նախապայմանների<br />
չի կարողանում տրվել Օտտոյին:<br />
28
Ասենք ես չեմ ցանկանում պատմել մեր սիրո մասին, մեր գիշերների մասին: Ինչու՞<br />
պատմեմ: Ես հո նրա համար չե՞մ գրիչ վերցրել, որ նկարագրեմ այս կամ այն համբույրը<br />
կամ գրկախառնումը: Յուրաքանչյուրը գիտի այդ մասին: Նույնիսկ նորածին<br />
երեխան գիտի, որ բազմանալու, սերունդ տալու համար հարկավոր է սիրել հակառակ<br />
սեռին պատկանող մեկին․․․ Սակայն Օտտոյի գրկում ես հասկացա, որ կինը<br />
սիրո կարիք ունի, հոգատարությանը խառնված սիրո կարիք․․․ Օտտոն նույնպես<br />
վերածնվել էր: Դարձել էր առավել քնքուշ, սիրազեղ, քնարական․․.<br />
Հա, մոռացա ասել, որ հիվանդանոցում գործած կտավս նվիրեցի բժշկին, իսկ<br />
տուն գալուց անմիջապես հետո սկսեցի նկարել: Սկզբում ինքս էլ չգիտեի, թե ինչ եմ<br />
ուզում անել, բայց հետո հասկացա, որ Օտտոյի դիմանկարն է ստացվում: Նկարում<br />
էի այնպես, ինչպես ճանաչում էի նրան` հեզ, համբերող, սիրառատ, նաև` զուսպ,<br />
քիթը մի քիչ վեր տնկած, խարտյաշ մազերը ճակատին թափված...<br />
Օտտոն արագ ձևակերպեց հարկավոր փաստաթղթերը և մենք պսակվեցինք<br />
եկեղեցում` կաթոլիկ ծեսով: Քահանան ինձ չհարցրեց՝ մկրտվա՞ծ եմ, թե՞ ոչ: Եթե<br />
հարցներ էլ, մի կարգին պատասխան չէի տալու, որովհետև չեմ հիշում իմ մկրտված<br />
լինել կամ չլիները․ իմ կարծիքով Աստված մարդկանց սրտերին է նայում և ոչ թե<br />
նրանց մկրտված լինել-չլինելուն: Ու հիմա արդեն ո՛չ աչքով տալուց եմ վախենում,<br />
ո՛չ էլ զգուշանում եմ նախանձից, դրա համար էլ հաստատ ասում եմ` երջանիկ էի:<br />
Ես իմ կյանքում այդպիսի երջանիկ, խենթ, ուրախ, այդքան անկոպլեքս Ալիս երբեք<br />
չեմ ճանաչել: Գերմաներեն լեզվով արդեն խոսում էի տանելի, խոսում էի ակցենտով,<br />
բայց խոսելուցս չէի քաշվում: Իմ խնդրանքով մեր հարսանիքին նաև ինձ բուժող<br />
պրոֆեսորին հրավիրեցինք: Թե հարսանեկան երեկոյի ժամանակ ուրիշներն ինչ էին<br />
անում, չգիտեմ, բայց ես պարում էի: Պարում էի ուրախ ու անկաշկանդ: Մեղրամիսն<br />
անցկացրեցինք Միջերկրական ծովի ափին, մի աննշան վայրում, ուր աղմուկը քիչ<br />
էր, իսկ հարմարավետությունը`շատ: Երբեք չէի էլ երազել, որ կարող եմ այդքան հանգիստ,<br />
այդքան անհոգ, այդքան անծանրաբեռն լինել: Նույնիսկ նկարել չէի ուզում:<br />
Օրվա մեծ մասն անց էի կացնում արևահարվելով: Ծովի ջուրը գալիս էր մարմնիս,<br />
կլիման ու սնունդն ինձ ավելի փարթամ ու ավելի գեղեցիկ էին դարձրել․ երբ գնում<br />
էի ծովափ, ողնաշարով զգում էի տղամարդկանց հայացքներն ու ինձ իսկական կին<br />
էի զգում: Կին և ոչ թե հոգսի բեռի տակ կքած, մտածմունքից կուչ եկած, անընդհատ<br />
ինքն իրեն քննադատող մի էակ:<br />
Օտտոն լավն էր: Մինչև նրան հանդիպելը ես եվրոպացի տղամարդկանց այլ կերպ<br />
էի պատկերացնում: Այդ պատկերացումն ավելի շատ գալիս էր կինոնկարներից ու<br />
հեռուստացույցից: Իսկ հիմա զգում եմ, որ մարդը մարդ է` որտեղ էլ որ լինի:<br />
Մեղրամսից հետո վերադարձանք Հռենոսի ափին գտնվող այդ փոքրիկ ու կանաչ<br />
քաղաքը: Օտտոն՝ իր, իսկ ես՝ իմ աշխատանքին: Որոշել էի հավաքել գործերս ու<br />
մի փոքրիկ ցուցահանդես բացել: Աշխատում էի անձնատուր, ամեն ինչ մոռացած,<br />
բայց նաև լավ տնտեսուհի մնալով․ ուզում էի այնպես անել, որ ամուսինս որքան<br />
հնարավոր է քիչ սնվի դրսում և ճաշակի իմ խոհանոցի բարիքները: Հայկական ճաշեր<br />
էի եփում, որոնց համար Օտտոն խենթանում էր:<br />
29
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Մի երեկո, ընթրիկից հետո, բերեց իր ալբոմը։ Լուսանկարում պատկերված մարդը<br />
ջահել, բարակ, բոյով մեկն էր` ռազմագերու շորերով․ կանգնած է` հայացքի մեջ թախիծ,<br />
ինչ-որ կառույցի առաջ, ու նայում է հեռուն: Լուսանկարի միջից ինչ-որ ծանոթ<br />
ու տաք հոսանք գալիս, պարուրում է ինձ: Տեսնես ինչու՞: Տեսնես այդ մարդու՞ն եմ<br />
ծանոթ, թե՞...<br />
- Ծանոթ բան չե՞ս տեսնում,- ժպտում է Օտտոն:<br />
- Ծանոթ բան կա,- պատասխնում եմ,- բայց չգիտեմ, թե ինչ:<br />
- Մարդուն հաստատ չես ճանաչի,- թեք ժպտում է նա,- լուսանկարում պատկերվածը<br />
հայրս է՝ երիտասարդ տարիքում: Ռազմագերի էր քո երկրում՝ ինչ-որ ստորջրյա<br />
էլեկտրակայան են կառուցելիս եղել: Պատմում էր․ «Առավոտ վաղ մեզ ոտքով շուրջ<br />
հինգ կիլոմետր տանում էին աշխատանքի՝ մինչև երեկո: Ծանր, դաժան աշխատանք<br />
էր, բայց ավելի լավ էր, քան ռազմաճակատը, և ավելի լավ, քան ռազմաճակատում<br />
զոհվելը: Մի անգամ, երբ շարքով քայլում էինք, ինձ վրա հարձակվեց ինչ-որ կին: Ճըչում<br />
էր, հայհոյում, խփում: Լաց էր լինում ու հայհոյում, լաց էր լինում ու խփում:<br />
Սկզբից անակնկալի եկա, հետո հասկացա՝ գերմանացի էի: Ո՞վ գիտե, գուցե նրա<br />
որդին կամ ամուսինը կորել էր աշխարհակործան այս պատերազմում: Ո՞վ իմանա՝<br />
ի՞նչ վիշտ էր տանջում այդ կնոջ սիրտը, որ վրեժն ինձնից` մի հասարակ գերմանացուց<br />
էր առնում: Ես հո չէ՞ի կարող կնոջը դիմադրել: Ես հո չէ՞ի կարող նրա հետ կըռվել:<br />
Բացի այդ, գիտակցում էի, թե ինչ ցավ ենք պատճառել այդ ժողովրդին: Ինչու՞<br />
միայն այդ՝ աշխարհի ուրիշ շատ ժողովուրդների էինք ցավ պատճառել․․. Ինձ մի<br />
կերպ ազատեցին նրա ձեռքից: Մի կողմ քաշվեցի և ամբողջ օրը մտածում էի աշխարհի<br />
վարք ու բարքի մասին: Իմ ժողովրդին ինչո՞ւ թշնամացրին աշխարհի հետ:<br />
Մտածում էի, հիշում հայրենի եզերքը, և սիրտս մղկտում էր: Ամբողջ օրը լաց էի լինում,<br />
բայց ոչ թե երեսիս քերծվածքի ցավից, այլ` վիրավորանքից»:<br />
Օտտոն հոգոց է հանում ու շարունակում.<br />
- Հայրս չէր սիրում պատերազմի և իր ռազմագերի եղած օրերի մասին խոսել,<br />
բայց մի երկու անգամ պատմել է, և ես ամեն ինչ հիշում եմ: Ես պատերազմից մի<br />
տաս տարի հետո ծնված ուշ երեխա եմ, իսկ հայրս ինձ շատ էր սիրում: Դրա համար<br />
էլ մեկ-մեկ երես էր տալիս, որ այլ պայմաններում չէր անի: Բայց հորս պատմության<br />
վերջին չեմ հասել.<br />
«Հաջորդ օրը, վաղ առավոտյան նորից մեր ճանապարհին հայտնվեց երեկվա<br />
կինը: Արդեն չարացած չէր, լաց էր լինում, խոսում ինքն իրեն, հետո փեշի տակից<br />
մի կտոր հաց հանեց ու պարզեց ինձ: Ես վախեցած ետ քաշվեցի` ի՞նչ իմանաս մըտքով<br />
ինչ է անցել։ Նա մեզ ուղեկցող պահակներից մեկի ականջին ինչ-որ բան ասաց:<br />
Պահակը մոտեցավ ինձ ու թարգմանեց. «Ասում է` վերցրու հացը, ո՞վ գիտե՝ գուցե<br />
թե իմ որդին չի զոհվել, գերի է ընկել, ու ձեր երկրի մայրերից մեկն էլ նրան է հաց<br />
տալիս»: Ես լաց եղա, լաց եղավ նաև կինը: Մայրերը ամեն տեղ էլ մայր են: Եթե մարդիկ<br />
նրանց սրտի զարկը լսեն, աշխարհում երբեք պատերազմ չի լինի․․. Հետո այդ<br />
կինը հաճախ էր ինձ հաց բերում...»:<br />
Հայրս մինչև կյանքի վերջը հիշում էր հացի անունը հայերեն և միշտ ասում էր,<br />
30
որ դուք լավ ժողովուրդ եք: Մի անգամ նա նույնիսկ խեղդվող աղջկա էր փրկել և սիրահարվել<br />
նրան: Պատմում էր, թե ինչպես էր աղջիկն ընկել ջրանցքը և լողալ չգիտեր:<br />
Ինքը` գերմանացի ռազմագերի, նետվել էր սառցաջրի մեջ և իր կյանքը վտանգելով<br />
փրկել աղջկան: «Թեթև-թեթև էր, փետուրի նման,- միշտ ասում էր հայրս՝ մի ժամանակ<br />
Հայաստանում գերմանական ռազմագերի եղած Արթուր Հետմանը,- սպիտակ,<br />
գեղեցիկ մաշկ ուներ և սև-սև աչքեր»: Այդքանն էր ասում, բայց այնպես էր ասում,<br />
որ ես ակամա պատկերացնում էի այդ աղջկան: Այնքան էր պատմել նրա մասին,<br />
որ ինձ թվում էր, թե դուք` հայուհիներդ, անհաս, երկնային էակներ եք: Ես գուցե թե<br />
ենթագիտակցորեն արդեն սիրահարված էի քեզ, երբ հանդիպեցինք: Հայրս ասում<br />
էր, թե դուք լավ ժողովուրդ եք և ձեր տնտեսուհիները շատ ճարտար ձեռք ունեն:<br />
Հիմա արդեն լրիվ հասկանում եմ նրան:<br />
***<br />
Մի անգամ Օտտոն տուն եկավ և ասաց, որ վաղը պատրաստվեմ հավաքակայան<br />
գնալու:<br />
- Ինչու՞,- զարմացա ես:<br />
- Ինչ-որ փաստաթղթեր է պետք ձևակերպել,- ձեռքը թափ տվեց նա:<br />
Հավաքակայան ասածդ այնքան էր պտտվել ուղեղիս մեջ, որ այն ինձ թվում էր<br />
համակենտրոնացման ճամբարի պես մի բան: Վատ նախազգացում ունեի: Գիտեի,<br />
որ Օտտոն ինձ այնտեղ չի թողնի, բայց ներքուստ չէի հավատում, որ իմ երջանկությունը<br />
կարող է այդքան երկար տևել: Վախենում էի, քանի որ կյանքիս ընթացքում<br />
երբեք երջանկությունը երկար չի տևել: Դրա համար էլ, երբ վախենալու ինչ-որ բան<br />
է լինում, ինձ գլխովին նետում եմ դրա մեջ: Ինչ լինում է, թող լինի: Ի՞նչ դողդողալ,<br />
ի՞նչ երկար բարակ մտածել: Ես աշխարհում քիչ բան չեմ կորցրել, ես աշխարհում<br />
շատ բան եմ սովորել, բայց անհայտը միշտ էլ վախեցնում ու զգուշացնում է:<br />
Հավաքակայան հասնելուց հետո փոխվեցին իմ պատկերացումները: Մի առանձին<br />
տարածք է, մաքուր, կոկիկ, խնամված գազոններով, փողոցներով: Պարզապես<br />
այդ տարածքից չի կարելի դուրս գալ առանց պատկան մարմիններին հայտնելու: Ինչ<br />
ազգի մարդիկ ասես կա այնտեղ ու հիմնական մասը՝ նախկին Խորհրդային Միության<br />
հանրապետություններից: Քիչ չեն նաև հայերը: Հենց առաջին հանդիպողը Աբոն էր:<br />
- Պա՛հ, պա՛հ, էս ո՞նց ես զարգացել, բարև էլ չես տա,- նեղացավ նա:<br />
Երբ Գերմանիա մտանք, նա գիրուկ, կերած-խմած, գեղեցիկ տղամարդ էր: Հիմա<br />
նիհարել է, աչքերը փոս են ընկել, բայց գոհ է, քանի որ գործ է գտել, մի քանի անգամ<br />
էլ փող է ուղարկել տնեցիներին:<br />
- Գիտե՞ս ինչ գործ կենեմ,- հպարտանում է Աբոն ու պատասխանի չսպասելով<br />
շարունակում,- քյարփինջի գործ կենեմ:<br />
Հետո իմացա, որ նրա «քյարփինջի գործը» քանդված շինությունների հին աղյուսները<br />
հավաքել, մաքրել ու դասավորելն է: Երբ հին շենքերը քանդում են, Աբոն ու իր նման<br />
մի քանիսը հավաքում են ամբողջական մնացած աղյուսները և առանձին դասավորում:<br />
31
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
- Գիտե՞ս ինչ ժողովուրդ են գերմանացիները, քուր ջան, կարգապահ, իրանց<br />
լավն ու վատը իմացող ժողովուրդ: Տե՛ս, Լեննագանի պես քաղաքը ժաժքը քանդեց,<br />
մենք էղած-չեղածը տարանք, լցրինք աղբանոցը, իսկ էսոնք հեչ մե բանմ չեն թապե:<br />
Էսոնք իրանց հին քյարփինջներն էլ կօգտագործեն,- զարմանում է Աբոն:<br />
Աբոյի զարմանքը սահման չէր ունեցել հատկապես աշխատանքի առաջին օրը,<br />
երբ գործատերը պահանջել էր, որ նա հավաքած աղյուսները հատ-հատ նախ ավելով<br />
մաքրի, ապա` խոզանակով:<br />
Ես հավաքակայանում շատ հայերի տեսա: Երբ իմացան, որ գերմանացին իմ<br />
ամուսինն է, ավելի մտերմացան: Ես լավ եմ հասկանում նրանց՝ ո՞վ գիտե, գուցե թե<br />
հանկարծ պետք գամ, աշխատանքի տեղավորեմ:<br />
Սիրտս կտոր-կտոր էր լինում, ուզում էի լաց լինել: Այս ի՜նչ օրի ենք հասել: Աբոն՝<br />
հպարտ, ուտող-խմող, իր հողի ու ջրի համար հոգի տվող Աբոն եկել, գերմանացու<br />
համար աղյուս է մաքրում: Մի բան է աղյուսը հանել-դասավորելը, մի այլ բան է այն<br />
խոզանակով մաքրելը: Մաքրում, վրան նույնիսկ փոշու մի հատիկ չի թողնում և<br />
ուրախ է, որ գործ ունի, ուրախ է, որ աշխատանք տվող կա, հետին, քիչ վարձատըրվող,<br />
գերմանացու պատվին ոչ վայել աշխատանք: Աբոն պատմում է և նրա աչքերի<br />
մեջ այլևս չկա նախկին փայլը, չեմ տեսնում կնոջը մեծարող, նրան ցանկացող տղամարդուն:<br />
Աբոն իր պատմության մեջ մի փոքր ճեղք է գտնում ու շուրջը նայելով<br />
շշնջում է ականջիս.<br />
- Էդոր շուտվանի՞ց գիտեիր, թե՞ նոր ես ճանչցե:<br />
Ամուսնուս նկատի ունի: Նրա հարցի մեջ շողոմ-շողոքորթություն եմ զգում: Չեմ<br />
ցանկանում, որ նա ինձ շողոքորթի և դրանով ցածրանա աչքիս ու նրա հարցն անպատասխան<br />
եմ թողնում: Հայացքս շուռ եմ տալիս, որ հուզմունքս զսպեմ: Աբոն հավաքակայանի<br />
միակ հայը չէ, էլի կան: Գալիս, ծանոթանում են ու պատմում իրենց<br />
պատմությունները: Պատմությունների մեջ երկրից հեռացած, ընտանիք պահելու և<br />
բախտ գտնելու համար աշխարհե-աշխարհ անցած մադկանց հույզերն ու ցավերն<br />
են, մեծ հույսերն ու փոքրիկ ուրախությունները: Ինձնից օգնության ակնկալիք ունեն,<br />
սակայն չեն հասկանում, որ ես ինքս դեռևս օգնության կարիք ունեմ: Ճիշտ է, խղճում եմ<br />
նրանցից յուրաքանչյուրին, հասկանում, բայց չեմ ցանկանում, որ ստորանան:<br />
Իսկ Կարինեն այնպես է ժպտում ու բարևում, կարծես հազար տարվա ծանոթներ<br />
ենք:<br />
- Կարինե,- ներկայանում է,- հետո աչքով է անում,- լավ էլ տղա ես ճարել:- Եվ<br />
խոսքը միանգամից փոխելով սկսում է պատմել իր պատմությունը: Պատմություն,<br />
որ ցանկացած հայի պատմության նման է՝ տխուր, տանջանքներով լի, ինքնասիրությունը<br />
մի կողմ դրած մարդու պատմություն:<br />
- Երբ մեր գործարանը սեփականաշնորհեցին, քուր ջան,- պատմում է նա,- և<br />
մեզ ասացին` նստեք տանը, ես հասկացա, որ սովամահ լինելը աշխարհում եղած<br />
ամանալավ բանը չէ: Փորձեցի ինչ-որ բան ձեռնարկել: Տոկոսով փող վերցրեցի ու<br />
սկսեցի առևտուր անել: Բայց աշխարհի ոչ մի ժողովուրդ չէր արել այն, որ մենք արեցինք:<br />
Տնտեսագիտությունը նման օրենքներ չունի: Վերցրած փողի դիմաց օրեկան<br />
32
մեկ տոկոս էինք վճարում... Դե հաշվիր, մարդն ինչքա՞ն օգուտ պիտի անի, որ կարողանա<br />
էդ տոկոսները փակել:<br />
Մի խոսքով, գնում էի Լեհաստան, ապրանքը բերում, հասցնում էի Հայաստան<br />
ու փողատեր-տոկոսատերերը գալիս, տոկոսի փոխարեն ապրանքն առնում, գնում<br />
էին: Ես մնում էի դատարկ: Տոկոսներն աճում էին ձնագնդու պես, և չէի իմանում<br />
անելիքս: Վերջը տունը ծախեցի, գորգերս, հեռուստացույցս, սառնարանս, անկողինըս<br />
տարան տոկոսի դիմաց: Մարդ ու կնիկ ելանք, փախանք Ռուսաստան: Ամուսինըս<br />
սկսեց աշխատել շինարարության վրա, իսկ ես՝ շուկայում թեյ վաճառել: Պատկերացնու՞մ<br />
ես: Այն Կարինեն, որի ինքնասիրությունը վիրավորվում էր նույնիսկ երբ<br />
որևէ մեկը մի քիչ թեք էր նայում իրեն, հիմա սկսեց շուկայում թեյ ծախել: Հատուկ<br />
տախտակ էի կախել վզիցս, վրան` թերմոսով թեյ, շաքար, ծխախոտ, նման մանրմունր<br />
բաներ և առավոտից իրիկուն ոտքի վրա էի: Դեմքս, որ սովոր չէր սառը օդին,<br />
սկզբում թեփոտվեց, հետո սևացավ, դարձավ ասֆալտի գույնի: Այդպես աշխատեցի<br />
մի քանի տարի: Արդեն սովորել էի և ինքնասիրությունս ոչ մի բանից չէր խոցվում:<br />
Շուկայում առևտուր անողների մեծ մասը թուրքեր էին: Իմ հաճախորդների մեծ<br />
մասն էլ էին նրանք: Գալիս էին, թեյ առնում, իրենց արևին մեկ-մեկ էլ քաղցր խոսք<br />
ասում: Սկզբում նեղանում էի, հետո մի տեսակ բթացա, սովորեցի: Իմ և ամուսնուս<br />
վաստակը միացնում, ուղարկում էինք Հայաստան, որ տոկոսները փակենք, որ երեխաներս<br />
ապրեն, որ ծնողներս չնեղվեն:<br />
Արդեն վեց տարի է երեխաներիս չեմ տեսել... Երբ հաշվեցի ու տեսա, որ տոկոսներից<br />
համարյա ազատվել եմ կամ ամեն տոկոսատիրոջ այնքան փող եմ ուղարկել,<br />
որ իր տվածից ավել ու ավել է, որոշեցի Ռուսաստանից հեռանալ: Գնալ մի երկիր,<br />
ուր խաղաղ է, ուր հանգիստ է, ուր հնարավոր կլինի մի քիչ էլ ինքդ քեզ համար ապրել:<br />
Ախր ո՞վ գիտե, թե մարդը քանի տարվա կյանք ունի: Ամուսինս էլ էր նույն կարծիքին,<br />
մանավանդ, որ առողջությունն այլևս չէր ներում շինարարությունում աշխատելու<br />
համար: Նախ գնացինք Չեխիա, ապա եկանք Գերմանիա: Այստեղ էլ ահա`<br />
հավաքակայան բերեցին: Ճիշտ է, լավ է, որ օրվա հացը կա, որոշ բան էլ նույնիսկ<br />
խնայել ենք, բայց հանգիստ ապրել չի լինում, ամեն ժամ ահը սրտներումս է: Մտածում<br />
ենք` ուր որ է, կհեռացնեն, կարտաքսեն: Արտաքսեն` ի՞նչ ենք անելու: Ասենք<br />
Հայաստան գնացինք` աշխատանք չկա, անելիք չկա, կենցաղ չկա, ճանապարհ<br />
չկա... Թե գնանք` մեր հարազատներին ո՞վ է պահելու, ախր էրեխի տեր ենք... Հիմա<br />
լավ է, որ դու կաս: Թե տանը գործ-մործ լինի, ինձ ասա...<br />
Ես չգիտեմ` ինչ պատասխանեմ: Դրա համար էլ շշնջում եմ.<br />
- Որ գործ լինի` իմաց կտամ:<br />
- Ինչի դու էդքան խելք չունե՞ս, որ գործն ինքդ անես: Գերմանացին փող չունի՞,<br />
թող տա, էլի:<br />
Դե արի ու այս կնոջը հասկացրու, որ «գերմանացին» իմ ամուսինն է: Նրան թվում<br />
է, թե ես ճարպկություն եմ արել ու իմ բախտը բանել է: Դե եթե այդպես է, ուրեմն ես<br />
էլ պարտավոր եմ իր համար ինչ-որ բան անել: Որ օրենքո՞վ: Ազգակցությա՛ն օրենքով,<br />
որ ասում է, թե աշխարհում եղած-չեղած մի բուռ հայ ենք ու իրար պարտավոր ենք<br />
33
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
օգնել: Հայաստանում իրար չենք ճանաչում, իրար կոկորդ ենք կրծում, իսկ դրսում<br />
չգիտես ինչ գեներ են արթնանում, չգիտես ինչ արյուն է, որ կանչում է: Կանչում է և<br />
իրար միշտ պարտք ենք, միշտ պարտական, և այդ պարտքը մինչև կյանքներիս վերջ<br />
փակել չենք կարողանում: Մեզնից յուրաքնչյուրը դրսում ինչ գործ ուզում է լինի՝ կանի,<br />
իսկ Հայաստանում բոլորս թագավոր ենք կամ առնվազն` թագավորացու:<br />
Լաց լինել եմ ուզում, իսկ Օտտոն չկա: Գնացել է իմ հարցերը կարգավորելու:<br />
Գնացել է, որ ինձ` սրանցից մեկին, հանի տիղմից, հանի աներեսության ճահճից ու<br />
տանի, խառնի աշխարհի քաղաքակիրթ հևքին: Օտտոյին հանդիպելուց ի վեր ես<br />
կարծես անկամք եմ դարձել. ո՛չ կարողանում եմ մի բան մտածել, ո՛չ կարողանում եմ<br />
մի բան խոստանալ, ո՛չ կարողանում եմ մի բան ասել, ու լուռ, աչքերս խոնարհած<br />
նայում եմ ձեռքերիս: Կարծես մեղավոր եմ այս մարդկանց առաջ, կարծես ես նրանցից<br />
ամեն մեկից մի քիչ բախտ եմ խլել և հիմա նրանք անբախտ են, ես` բախտավոր:<br />
Շուրջս հավաքված հայերի խմբի մեջ լուռ է միայն մի տղա: Նայում է, նայում<br />
և ասես ինքն իրեն հարց տալու նման ասում. «Ալի՞սն է: Ալիսն է, բա ո՞վ է…»: Փորփըրում<br />
եմ հիշողությունս ու նրան գտնել չեմ կարողանում: Այլևս չեմ համբերում և ի<br />
պատասխան նրա կիսաձայն խոսքին, հարց եմ տալիս.<br />
- Ծանո՞թ ենք:<br />
- Չէ, հոգոց է հանում նա,- ես Ձեզ ճանաչում եմ, իսկ Դուք ինձ` դժվար թե: Մենք<br />
նույն թաղից էինք: Դուք ամուսնացած էիք մեր կողքի շենքում:<br />
- Ձեր անունն ի՞նչ է:<br />
- Վարդան,- ասես իր դժբախտության համար մեղավորն անունն է՝ դժգոհ քըրթմընջում<br />
է նա:<br />
- Բա ինչպե՞ս եք հայտնվել այստեղ:<br />
- Երկար պատմություն է,- աչքերը կախում է ու սկսում եղունգների հետ խաղալ:-<br />
Դուք այդքան ժամանակ չեք ունենա լսելու, մանավանդ, որ Ձեր ընկերը գալիս է:<br />
- Լավ, ես քեզ որտե՞ղ տեսնեմ,- միանգամից մտերմիկ տոնի եմ անցնում:<br />
- Առայժմ այստեղ եմ: Բավարարվում եմ գերմանացիների տված սնունդով, մեկմեկ<br />
էլ աշխատանք եմ ճարում:<br />
- Ի՞նչ անեմ քեզ համար:<br />
- Ոչինչ, ի՞նչ կարող եք անել: Կմնամ, մինչև մի դուռ կբացվի, կգնամ Հայաստան:<br />
- Ուզում ես վերադառնա՞լ,- զարմանում եմ ես:<br />
- Բա ի՞նչ․․ղ ինչքա՞ն մնամ ուրիշի երկրում, որքա՞ն նայեմ ուրիշի հացին: Այստեղ<br />
աշխատանք չկա, այնտեղ էլ աշխատանք չկա: Այստեղ ծանոթ-բարեկամ չկա, իսկ<br />
Հայաստանն իմն է:<br />
Մոտենում է Օտտոն: Ժպտում է մանկական, միամիտ ժպիտով: Ես մինչև հիմա<br />
չեմ կարողանում հասկանալ. Օտտոն իրո՞ք միամիտ է, թե՞ այդպես է ցույց տալիս:<br />
- Գնանք, Ալիզ,- ասում է, հետո նայում է դեմքիս ու զարմանում,- ինչու՞ ես տխրել:<br />
- Ծանոթ մարդու հանդիպեցի:<br />
- Ո՞վ է:<br />
- Ընկեր:<br />
34
Չեմ ասում` հարևան, սրանք հարևանության մեր պատկերացումը չեն կիսում:<br />
Օտտոն շտապում է: Ես այցեքարտս մեկնում եմ Վարդանին.<br />
- Ժամանակ ունենաս` զանգահարիր, կխոսենք:<br />
- Այստեղ ինչն է շատ` ժամանակը,- ժպտում է Վարդանը:<br />
Մեքենայի մեջ Օտտոն ինձ բացատրում է, որ եթե մենք ամուսնացել ենք, ապա<br />
քաղաքացիություն ստանալու համար, այս ու այն օրենքի համաձայն, ես պարտավոր<br />
եմ այս ու այն փաստաթղթերը լրացնել… Ես միայն ժպտում եմ: Ժպտում եմ ոչ<br />
թե որովհետև չեմ հասկանում, թե Գերմանիայի պես երկրի համար որքան կարևոր<br />
է ամեն ինչ տեղը տեղին անելը, այլ որովհետև նրա դեմքին նոր գիծ եմ նկատել:<br />
- Մի՛ ժպտա, ուշադիր լսիր,- ձեռքս բռնում է նա,- մեր կյանքում կարևոր է ամեն<br />
ինչն օրինական ու ճիշտ անելը: Ի՞նչ իմանաս․․․ ամեն ինչ էլ կարող է պատահել:<br />
- Ինչի՞ մասին ես ասում,- նկատածս գծի հետ խոսելով պատասխանում եմ նրան:<br />
- Եթե հանկարծ ինձ մի բան պատահի, իմ իրավահաջորդը դու ես լինելու:<br />
Ես սթափվում եմ: Ո՞նց թե՝ ինձ մի բան պատահի: Խե՞նթ է, ինչ է, իրեն ի՞նչ պիտի<br />
պատահի: Հազիվ իմ այս անսանձ կյանքում մի հենարան եմ գտել, մի տղամարդ,<br />
որ իրոք սիրում է ինձ, որ հոգում է իմ մասին, հաճախ առանց խոսքի հասկանում է<br />
ինձ, իսկ նա՞...<br />
- Մի՛ ասա այդպես, հա՞, մի՛ ասա,- խնդրում եմ նրան:<br />
- Չէ, Ալիզ, իզուր չէ, որ ես քեզ սիրում եմ: Քեզ համար նյութը ոչինչ է, քեզ համար<br />
հոգու բաներն ավելի են կարևոր, բայց հասկացիր, որ մարդն աշխարհում հաց է<br />
ուտում, ջուր է խմում, հիվանդանում է, նաև… մեռնում: Ես հիմա մեռնել չեմ պատրաստվում,<br />
բայց հասկացիր, աշխարհում անակնկալներ են լինում, իսկ դու անպաշտպան<br />
ես: Հանկարծ ու պատահի։<br />
- Դու գիտես, Օտտո, դու գիտես,- շշնջում եմ,- ես քո ասած բաներից ոչինչ չեմ<br />
հասկանում: Ես իմ գույների հետ եմ, իմ ներկերի ու թելերի հետ: Ներիր, որ քեզ հոգս<br />
եմ պատճառում, ներիր, որ ծանր հոգսերը ուսերիդ եմ թողնում, բայց ի՞նչ անեմ:<br />
Ամբողջ ճանապարհին, նաև տուն հասնելուց հետո չեմ կարողանում մոռանալ<br />
Վարդանին: Նրան առաջ չեմ ճանաչել, թեպետ իր ասելով մեր հարևան շենքից էր:<br />
Ինքը երեխա է եղել, ես` հարս, ու չեմ կարողանում հիշել, չնայած որ աչքս անընդհատ<br />
ուրիշի երեխաների վրա էր:<br />
Սկեսուրս դա չէր հավանում ու միշտ քրթմնջում էր.<br />
- Թե որ այդքան սիրում էիր, մի հատ ունենայիր, էլի...<br />
Ես այդպիսի պահերին չէի ուզում երեխա ունենալ, քանի որ գիտեի` ինքն էլ էր<br />
ուրախանալու: Չէի ուզում, որ ինքն ուրախանար ու երեխա էլ չէի ուզում: Բայց երբ<br />
չարությունս անցնում էր, երեխայի կարոտի լացից խեղդվում էի․․․ Հիմա զարմանում<br />
եմ, որ Վարդանին չեմ ճանաչել, չնայած դա ի՞նչ կարևոր է:<br />
Հասնում եմ տուն և անցնում աշխատանքի: Միայն այդ ժամանակ եմ մոռանում<br />
ամեն ինչ, երբեմն՝ նույնիսկ հաց ուտելը: Գործում ու գործում եմ, նկարում ու նկարում:<br />
Օտտոն մեկ-մեկ զարմանում էր իմ աշխատասիրության վրա: Մեկ-մեկ կանգնում,<br />
նայում էր, թե ինչպես եմ նկարում, հետո կամացուկ մոտենում ու համբուրում<br />
35
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
էր պարանոցս: Ասես վախենում էր, որ իր շարժումներից կարող է մի զարմանալի<br />
բան կատարվել: Նրա հայացքից մեկ-մեկ այն տպավորությունն էի ստանում, ասես<br />
ես այս աշխարհից չեմ ու երկնքից եմ ընկել: Քիչ էր մնում քրքջամ նրա միամտության<br />
վրա, բայց որքան էլ որ ինքս նրա աչքերում միամիտ երևայի, ես էլ ի՛մ կանացի<br />
խորամանկությունն ունեի: Թող ինձ միշտ սիրի, բայց երբեք չկարողանա մտնել հոգուս<br />
կեղևից ներս, այնտեղ, ուր իմ եսն է, ինքնասիրահարված, ինքն իրեն ձաղկող,<br />
ինքնապաստան ու ինքնամերժ... Թող սիրահարված մնա ինձ ու կարոտի, որ դրսում<br />
չուշանա ու տունը նրա համար ձգող, խաղաղ ափ լինի: Ես երբեք այդ մասին չեմ<br />
խոսում նրա հետ, բայց ամեն ինչ անում եմ դրա համար: Մեկ-մեկ, երբ ձեռքերս<br />
աշխատել չեն ցանկանում, մի համով ճաշ եմ պատրաստում կամ թխվածք: Օտտոն<br />
ուտում ու զարմանում է.<br />
- Ո՞ւր էիր մինչև հիմա,- հարցնում է կես-կատակ,- շուտ գայիր, էլի՜:<br />
- Ես ի՞նչ իմանայի, թե Գերմանիա եմ գալու, ես ի՞նչ իմանայի, թե այստեղ ինչ-որ<br />
ոստիկան ձեռնաշղթաները պատրաստ պահած սպասում է ինձ:<br />
- Ինչ քեզ հանդիպել եմ, Ալիզ, էլ ուրիշ կնոջ նայել չեմ կարողանում,- մի անգամ<br />
խոստովանեց նա ու ես չիմացա, թե ինչ պատասխանեմ: Չիմացա` դա լա՞վ է, թե՞<br />
վատ: Թե ճիշտն ասեմ, ես ինձ երբեք էլ կարգին կին չեմ համարել, ես ինձ խորամանկ<br />
կին չեմ համարել, ես ինձ հմայիչ կին չեմ համարել: Ավելի ճիշտ, այդ մասին մի կարգին<br />
չեմ էլ մտածել: Ի՞նչ մտածեի, երբ որբանոցում ուշք ու միտքս կուշտ ուտելն էր...<br />
Երբ մեծացա, միշտ դժբախտ էի համարում ինձ: Անընդհատ ուզում էի կոկորդիս<br />
կանգնած գունդը կուլ տալ ու չէի կարողանում: Այդ գնդի մասին հիմա մոռացել եմ:<br />
Թե ասեմ Օտտոյի համար խենթանում եմ, չէ, բայց նրան չեմ էլ ատում: Ուզում եմ, որ<br />
միշտ կողքիս լինի, ուզում եմ, որ միշտ հոգատար լինի իմ նկատմամբ:<br />
Ասում են՝ մարդու հետ հազար տարի պիտի ապրես, որ ճանաչես, ասում են՝<br />
տղամարդու հետ պիտի պառկես, որ ճանաչես, բայց ես դրան չեմ հավատում: Կարծում<br />
էի, թե Օտտո ինձ չի խանդում, բայց… Ասենք կեսից պատմելը ճիշտ չի լինի:<br />
Ամեն ինչ սկզբից պիտի պատմեմ, որ հասկանալը հեշտ լինի:<br />
Վարդանը զանգահարեց, ես նրան տուն հրավիրեցի: Ասաց` կարող է գալ, քաղաքին<br />
ծանոթ է, ասաց` նաև գերմաներեն գիտի: Ու եկավ, ձեռքին մի հատիկ կարմիր<br />
վարդ: Թեև ծաղիկ ստանալը հաճելի էր, սակայն մեղքս եկավ՝ գաղթական, փախըստականի<br />
կարգավիճակով Գերմանիա եկած մարդուն փող որտեղի՞ց:<br />
- Ես փող ունեմ,- ժպտաց Վարդանը,- ես աշխատել գիտեմ, ես աշխատել սիրում<br />
եմ, իսկ այս երկիրն էլ աշխատող մարդկանց է սիրում: Այս երկրում աշխատող մարդուն<br />
եթե շատ չվճարեն, քիչ կվճարեն:<br />
Հայավարի սեղան դրեցի, մի քիչ հաց կերանք, հետո Վարդանն սկսեց պատմել իր գլխին<br />
եկածը: Պատմում էր ասես խաղալով, կարծես ուրիշ մեկի մասին էր խոսքը և ոչ թե իր:<br />
- Սովորում էի Երևանի Պետական տնտեսագիտական համալսարանում: Լավ<br />
էի սովորում, հազար երազանք ունեի: Մի օր ընկերս եկավ, թե՝ գիտե՞ս, Ամերիկա<br />
գնալու հնարավորություն կա: Կա ինչ-որ կազմակերպություն, որ Ամերիկայի Միացյալ<br />
Նահանգներ է տանում: Գնում ես որպես ուսանող`աշխատելու և զբոսնելու:<br />
36
Ասում են, մի երեք հազար դոլար ծախսում ես, բայց երեք ամսում այդքան ու էլի<br />
այդքան վաստակում: Համոզեցի ծնողներիս, տունը գրավ դրեցինք, երեք հազար<br />
հինգ հարյուր դոլար փող վերցրեցի ու՝ Ամերիկա՜, որտե՞ղ ես, գալիս եմ:<br />
Կազմակերպությունն ինձ համար գործատու էր գտել: Բայց գործատուն մարդ<br />
չէր: Այսինքն հայի չափանիշներով մարդ չէր, իսկ այնպես իսկական ամերիկացի էր.<br />
իր շահը իմացող, ինձ նմանին վերևից նայող: Ես նման վերաբերմունքը հանդուրժել<br />
չէի կարող և սկսեցի ատամ ցույց տալ: Իմ գործը խանութը մաքուր պահելն էր: Այնտեղ<br />
այդ գործն անողին մաքրության մենեջեր էին ասում, իսկ որ մերավարի ասենք`<br />
հավաքարար էի: Բայց գիտե՞ս, որ այնտեղի հավաքարարությունը մեր իմացածի<br />
պես չէ: Աշխատում էի ժամը երեք դոլարով, այսինքն` ձրի: Դիմացա մի երկու շաբաթ,<br />
հետո թքեցի ամեն ինչի վրա ու սկսեցի նոր գործ փնտրել: Նոր գործս ավելի լավն էր`<br />
այգում հաշմանդամներին ման էի տալիս սայլակով: Քշում էի սայլակը` ժամը յոթ<br />
դոլար վճարով: Պատահում էր, որ վերջում թեյավճար էլ էին տալիս: Ես շատ արագ<br />
հասկացա, որ Ամեիկա ասածդ դրախտ չէ, և եթե այսպես գնա, պարտքերս շուտ չեմ<br />
կարողանա փակել: Երբ տուն էի զանգահարում, ծնողներս լացակումած փող էին<br />
ուզում: Պարտքատերը խեղդում էր, ու մերոնք չգիտեին ինչ անեն: Մի երկու անգամ<br />
երկու հարյուրական դոլար ուղարկեցի, բայց փորձանքի մեջ ընկա:<br />
Դու Ամերիկայում եղե՞լ ես: Չե՞ս եղել,- հարցնում է նա ու բացասական շարժումս<br />
որսալով չի թողնում, որ խոսեմ,- լավ է, որ չես եղել,- ասում է: - Պիտի տեսնես, թե<br />
ինչպես են վերևից նայում եկածին, պիտի տեսնես, թե որքան արհամարհանքով<br />
են վերաբերվում ուրիշ մարդկանց: Ասում են Ամերիկան ազատ երկիր է, բայց այդ<br />
ազատությունն ինձ համար չէր: Ես շատ զայրացած ու վիրավորված էի, շատ հոգնած<br />
ու ձանձրացած էի, դրա համար էլ չկարողացա տանել սևամորթի վերաբերմունքը․<br />
ես ամբողջ օրը սնվում էի «Հոթ դոգ» կոչվածով, մի անգամ էլ փողոցում<br />
հերթ կանգնած, ասեցի, որ մի բրդուճ տա, իսկ սա ինձ չի տեսնում: Նայում է երեսիս<br />
ու չի տեսնում: Համբերեցի հինգ րոպե ու պայթեցի: Երբ ձայնս բարձրացրի,<br />
նեգրը հայհոյեց․․. Մենք Երևանում ուրիշ չափանիշներով ենք առաջնորդվում, մենք<br />
Հայաստանում անտեղի տեղը մարդուն կպչելու համար պատժում ենք բռունցքներով,<br />
ու ես բռունցքի դիմեցի: Նեգրը ճղճղոցով ոստիկան կանչեց: Արդյունքն այն եղավ,<br />
որ ինձ արտաքսեցին Նյու-Յորք նահանգից: Ծակ գրպանով, պարտքը վզիս, առանց<br />
ծանոթի ու բարեկամի, առանց հետագա ծրագրերի, մեկնեցի Բալթիմոր:<br />
Վարդանի դեմքի մկանները քարացած են, չեն շարժվում, երկու տարվա թափառումները<br />
նրան զգուշավոր են դարձրել: Հիմա գիտի, որ չարժե ամեն մեկի հետ բաց<br />
ու անմիջական լինել, հիմա համոզված է, որ մարդիկ միշտ չէ, որ ազնիվ ու բարի են:<br />
Աշխարհը հորդ տունը չէ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները սևամորթինն է և ոչ թե<br />
քոնը: Դրա համար էլ պատմում է անտարբեր, պատմում է բառեր ընտրելով, ու ես<br />
մտքիս մեջ նեղանում եմ նրանից, որ չի ցանկանում բաց խոսել: Նեղանում եմ, բայց<br />
ցույց չեմ տալիս: Իսկ նա շարունակում է.<br />
- Բալթիմորում նոր գործ գտա. շինարարություն էր, ինչ-որ շենք էին քանդում,<br />
ես էլ փայտեր պիտի կրեի, դասավորեի մի տեղում: Այդ գործից մոտ հազար դոլար<br />
37
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
վաստակեցի, ութ հարյուրն ուղարկեցի տուն, իսկ մնացածով սկսեցի կիսաքաղց<br />
գոյություն քարշ տալ: Ծնողներս ասում էին, որ շուտ անեմ, թե չէ անտուն կմնանք:<br />
Մի անգամ սուպերմարկետ մտա ու տեսա, որ հետևող չկա․․. մի խոսքով՝ գողություն<br />
արեցի: Միամիտ տղա էի, չէի նկատել, որ տեսախցիկները հետևում են ինձ:<br />
Մի երկու ջինսե տաբաթ էի վերցրել, դրել ծոցս, մի երկու հատ էլ փողկապ: Թե ճիշտն<br />
ասեմ, եթե այդ փողկապները շպրտած լինեին, չէի վերցնի, բայց մտածեցի` կտանեմ<br />
Հայաստան, ընկերներիս կնվիրեմ: Գլուխդ ի՞նչ ցավեցնեմ` բռնվեցի: Ինձ հանձնեցին<br />
ոստիկանություն: Սկսեցին քննել, չնայած քննելու ոչինչ չկար, պարզից էլ<br />
պարզ էր, որ ես քաղցած եմ և ստիպված եմ եղել ձեռքս գողության մեկնել:<br />
Ոստիկանության աշխատակիցը չէր հավատում, որ քաղցած եմ, քանի որ սնընդամթերք<br />
չէի գողացել: Ինձ բանտ տարան: Բանտ ասածդ իմ պատկերացումներին<br />
չէր համապատասխանում: Ամերիկյան բանտը մաքուր է, լուսավոր ու տաք, սակայն<br />
արևի լույս չի ընկնում ընդհանրապես: Ինձ ամենաշատը տանջում էր, որ ներսում<br />
հավասար լույս էր, ցերեկային լամպերից ընկած նեոնային անգույն լույս՝ սիրտըդ<br />
սեղմվում է, սիրտդ ցավում է, ուզում ես դուրս ելնել, արև տեսնել, բայց չեն<br />
թողնում: Բացի օրեկան մեկ ժամ զբոսանքից, մնացած ժամանակը ներսում ես ու<br />
չգիտես ինչ անես: Որպես պատիժ խոլեստերինով հարուստ սնունդ էին տալիս: Ա՛յ<br />
քեզ բա՜ն, այդ մասին թող ամերիկացիները մտածեին, ինձ համար ի՞նչ... Ես միշտ էլ<br />
խոլեստերինով հարուստ սնունդ եմ կերել: Մեր երկրում ո՞վ է մտածում դրա մասին:<br />
Մեր երկրում կարևորը կուշտ լինելն է: Իսկ ամերիկացիները մտածում են... Իմ կարճ<br />
խելքով մտածես-չմտածես, մեկ է: Ո՞ր մի ամերիկացին է հարյուր տարի ապրում:<br />
Ինչ էլ որ անես, մարդն ապրում է այնքան, որքան որ ապրելու էր: Դրա համար էլ ես<br />
մեծ հաճույքով ուտում էի ոչ միայն իմ, այլև հարևանիս բաժին ճաշը: Ասենք ես ոչ<br />
թե ձրի էի ուտում, այլ վաստակում էի ուտելու իրավունքը:<br />
Հարևանս քրեական հեղինակություն էր` քառակուսի գլխով, քառակուսի ուսերով,<br />
քառակուսի կզակով, և մեծ կարծիքի էր իր խելքի մասին: Խոսում էր կիսաբառերով,<br />
որը ես շատ դժվար էի հասկանում: Կամ նրա խոսակցականի մեջ ինչ-որ<br />
թերություն կար, կամ էլ դա նրա ժարգոնն էր: Առաջին օրն ինձ առաջարկեց շախմատ<br />
խաղալ՝ ճաշաբաժնի վրա: Համաձայնեցի, ի՞նչ պիտի անեի, ամբողջ օրը պարապ<br />
էի: Նա կարծում էր, թե կարգին շախմատ խաղալ գիտի, բայց թույլ էր ու ես<br />
հաղթում էի: Բայց մեկ-մեկ էլ թողնում էի, որ ինքը տաներ, հատկապես այն ժամանակ,<br />
երբ կատաղած էր լինում: Որ ճիշտն ասեմ` վախենում էի՝ ի՞նչ իմանաս ինչ<br />
կարող է պատահել: Զիջում էի, պարտվում ու ճաշս իրեն էի տալիս: Պիտի տեսնեիր,<br />
թե ո՜նց էր ուրախանում, ո՜նց էր պարծենում: Հաստատ գիտեի, որ շատ փող ունի,<br />
բայց իրեն հազար դոլար տայիր` այդքան չէր ուրախանա, որքան իմ ճաշը տանելիս:<br />
Կամաց-կամաց մտերմացանք: Մի օր էլ, երբ շատ էի նեղված միապաղաղ, ամեն<br />
անկյուն թափանցող լույսից, և լացս գալիս էր, նրան պատմեցի իմ պատմությունը:<br />
Թե ինչու պատմեցի, չգիտեմ: Քեզ պատմում եմ, որովհետև հարազատ մարդ ես,<br />
նույն քաղաքից ենք, նույն թաղամասից ու նույն օդն ենք շնչել: Դու ինձ չես ճանաչել,<br />
քանի որ փոքր եմ եղել, իսկ ես քեզ ճանաչել եմ: Դու մեր հարևանի հարսն էիր, Ալիս,<br />
38
շատ էիր սիրուն՝ չէի կարողանում հայացքս քեզնից կտրել, չնայած, որ մի մատ լակոտ<br />
էի: Իսկ քառակուսի դեմքով, քառակուսի կզակով, քառակուսի խելքով սևամորթին<br />
ինչու՞ էի պատմում իմ կյանքը` չգիտեմ: Հիմա էլ հիշում եմ նրա թաց հայացքը<br />
իմ պատմելու ընթացքում: Նայեց, նայեց, ժպտաց.<br />
- Մի մտածիր, բո՛յ, մի բան կանենք:<br />
Ես այդ ամենը նրա համար չէի պատմել, որ «մի բան աներ»: Սիրտս լիքն էր՝<br />
դատարկեցի, սիրտս ցավում էր` դարմանեցի: Ամեն մարդու միշտ պետք է մեկը,<br />
որպեսզի հետը և՛ տխրությունն ու հոգսը կիսի, և՛ ուրախությունը: Մենակ մարդը<br />
բանի պետք չէ... Մի քանի օրից եկան, թե` քեզ կանչում է փաստաբանդ: Ինձ փաստաբան<br />
որտեղի՞ց: Զարմացա, բայց գնացի: Սևամորթը, որի իսկական անունն այդպես<br />
էլ չիմացա, ձայն չհանեց: Կամաց վեր կացավ շախմատի տախտակի հտևից ու<br />
սկսեց քայլել: Հետո իմացա, որ ամեն ինչ ինքն էր կազմակերպել, Ջեկը՝ ինձ այդպես<br />
էր ներկայացել… Նաև ինձ ազատ արձակելու համար երաշխավորական գումար էր<br />
վճարել, ու ես ազատվեցի բանտից: Չկարողացա նույնիսկ կարգին շնորհակալություն<br />
հայտնել: Գոնե մարդավարի նայեի աչքերի մեջ ու շնորհակալությունս ասեի:<br />
Իսկ այսպես սրտիս մեջ ահագին ծանրություն է մնացել ու մեծ պարտք:<br />
39
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Բանտից ազատեցին, դատ էին նշանակել, բայց փաստաբանը հասկացրեց, որ<br />
լավ կլինի ես դատի օրն այլևս ԱՄՆ-ում չլինեմ: Հավաքեցի իրերս: Սրտիս ու մտքիս<br />
մեջ շնորհակալություն ասացի Ջեկին ու …Իմ երկշաբաթյա բանտարկությունից գըլխիս<br />
մի սպիտակ մազափունջ մնաց, մեկ էլ սրտիս մեջ Ջեկի առաջ մի մեծ պարք:<br />
Դա այդպես:<br />
Հետո Հայաստան գնալու փոխարեն եկա Գերմանիա: Հարկավոր էր աշխատել,<br />
պարտքերը փակել: Տոկոսները տվել, պրծել եմ: Ու հիմա այստեղ եմ: Ասում եմ մի<br />
քիչ էլ փող աշխատեմ, գնամ Հայաստան:<br />
Հետո Վարդանն սկսեց պատմել մեր քաղաքի մասին:<br />
- Սկզբում վիճակը շատ ծանր էր, հետո կարծես թե լավացավ: Նախ լույս տվեցին,<br />
հետո հացի կտրոնը վերացավ...<br />
- Ախր ես այդ ժամանակ այնտեղ էի,- հոգոց հանեցի,- կյանքը մի քիչ լավացավ,<br />
նոր հեռացա Հայաստանից: Իսկ մերոնց մասին ի՞նչ գիտես:<br />
- Ձերո՞նց,- զարմացած նայեց ինձ: Հասկացա` չուզեց ասել, թե որ «ձերոնք» էին,<br />
էլ այստեղ գալդ ու ամուսնանալդ ինչու՞ համար էր: Հասկացա՝ մտածեց, բայց<br />
չարտահայտվեց: Կամքը լարելով ժպիտ նկարեց դեմքին ու ասաց.<br />
- Սկեսուրդ մահացավ:<br />
- Ո՞նց,- լուրն անակնկալ էր ու ես տեղից վեր կացա:<br />
- Քո գնալուց հետո էր երևի, թաղը խոսում էր, թե ոնց է Արաքսյայի հարսը տան<br />
եղած-չեղածն առել, փախել, թե ոնց է նույնիսկ գերդաստանի ժառանգություն ստացած<br />
հին զարդերը տարել: Ասում էին` իբր սիրած ես ունեցել, իբր սիրածդ նամակ է<br />
գրել քեզ ու դու ամեն ինչ առել, թռել ես: Հետո էլ սկեսուրդ իբրև թե չի դիմացել այդ<br />
վշտին ու կաթված է ստացել: Ամուսինդ չի ամուսնացել, ապրում է մենակ: Գալուցս<br />
առաջ եմ տեսել` կռացել, մի բուռ էր դարձել...<br />
Վարդանը խոսում, հետո տեսնում է, որ հուզվել եմ, ու լռում է: Չի ցանկանում<br />
հուզմունքս ավելացնել ու լռում է: Ես անկախ ինձնից լաց եմ լինում: Չեմ ուզում նրան<br />
պատմել իմ կյանքի մանրամասները, չեմ ուզում ասել, թե ինչ եմ քաշել, ու լաց եմ<br />
լինում: Արցունքները հոսում են առատ ու անարգել: Սկեսրոջս համար եմ լաց լինում,<br />
որ այդքան անխիղճ էր ու ժլատ, նախկին ամուսնուս անճարակության համար եմ<br />
լաց լինում, Կարինեի համար, որ շուկայի թուրքերի համար թեյ է սարքել ու լռությամբ<br />
տարել է նրանց լպիրշ հայացքները, Աբոյի համար եմ լաց լինում, որ գերմանացու<br />
հին աղյուսներն է սրբում, երբ իր քաղաքում հարյուրավոր կիսաքանդ տներ<br />
կան, ուր վայրենացած կատուները հունվարի վերջին իրենց կատվային սերունդն<br />
աճեցնելու համար սերենադ են երգում գիշերն ի լույս, և դոմիկ-տնակների խեղճուկրակ<br />
ծուխը ելնում է վերև, բայց այդքան ուժ չունի, որ խառնվի երկնքի լազուրին:<br />
Անուժ, անօգնական ու խեղճ է, դրա համար էլ իջնում է ներքև ու փաթաթվում մարդկանց<br />
աչքերին, հոգուն, չթողնելով, որ իրենք իրենց հիշեն, հասու լինեն սեփական<br />
ինքնությանը, և մղում է դեպի օտար ափեր… Աբոն գուցե ինքն էլ գլխի չէ, որ մոռացության<br />
այդ մշուշի մեջ քաղաքի վրա թանձրացել, մնացել է դրսում գտնվողների<br />
մասին հիշողությունը և երջանիկ է, որ հաց ունի: Հարուստ երկրի սեղանից ընկած<br />
40
հացի մի փշրանք, որ ոսկի գտածի պես հրճվեցնում է նրան և ստիպում, որ ավելի<br />
լավ կատարի իր գործը:<br />
Ես Վարդանին եմ խղճում, որ քսաներկու տարեկան տեղով հասել է օվկիանոսից<br />
այն կողմ, քաղցից չմեռնելու համար գողություն է արել, բանտ է նստել և խղճի<br />
վրա մի սևամորթի չվերադարձված պարտքի բեռն ունի: Հետո հասել է այստեղ ու<br />
իմ մեջ հարազատ մարդ է գտել՝ մեկին, ում հայրենքիում ճանաչել ու չի ճանաչել, ում<br />
մասին տարածած ասեկոսեներին ավելի շատ հավատացել է, քան չի հավատացել:<br />
Ես լաց եմ լինում և ինձ հետ լաց է լինում Վարդանը: Հետո գրկում ենք իրար ու միասին<br />
ենք լաց լինում։ Չենք նկատել, թե երբ է ներս մտել Օտտոն: Նա մի քիչ զարմացած<br />
է, մի քիչ` սփրթնած: Չի հասկանում ինչ է կատարվում: Երևի հիշեց, թե Վարդանն<br />
ով է, բայց չի հասկանում, թե նա ինչու է ինձ փաթաթվել և ինչու ենք երկուսս<br />
էլ լաց լինում: Ես նրան ո՞նց բացատրեմ, թե մենք` հայերս, օտարության մեջ բարեկամ<br />
ու մտերիմ ենք դառնում և իրար հանդիպելիս կամ լավ ուրախանում ու խենթանում<br />
ենք, կամ լաց ենք լինում հոնգուր-հոնգուր: Ես նրան ո՞նց ապացուցեմ, թե<br />
Վարդանն ինձանից ութ տարով փոքր է, և նրան խանդելու հարկ չկա:<br />
Օտտոն Վարդանի ներկայությամբ չի խոսում, անցնում է իր սենյակը, պատճառաբանելով,<br />
թե հոգնած է, իսկ երբ Վարդանը գնում է, նայում է աչքերիս ու հարց է տալիս.<br />
- Ինչու՞:<br />
Ես փարձում եմ պատմել, բացատրել, ապացուցել, բայց բան չի ստացվում գալիս:<br />
Վերջապես դուրս եմ գալիս հունից ու ճչում.<br />
- Իրար սիրող մարդիկ չեն փաթաթվում ու լաց լինում: Մի՞թե չես հասկանում, որ<br />
մենք իրարից հայրենիքի կարոտն ենք առնում...<br />
Բայց դա էլ չի օգնում: Երբեք չէի մտածել, թե սրանց տղամարդիկ կարող են այդքան<br />
խանդոտ լինել: Կամ Օտտոն ճիշտ գերմանացի չէ, կամ իմ պատկերացումն է<br />
սխալ եղել այս ժողովրդի մասին: Բայց դրա ժամանակը չէ: Հասկանում եմ, որ կարեվոր<br />
բան եմ կորցնում: Չէ, հոգսս այս տունը, իմ խաղաղությունը չէ, այլ այս մարդու<br />
վստահությունը: Այլևս չեմ խոսում, վեր եմ կենում և սկսում եմ հավաքել ունեցածչունեցածս:<br />
Ասենք ի՞նչ ունեմ, որ… Մի երկու շոր, որ էլի ինքն է առել, մի քանի կծիկ<br />
թել, շյուղեր ու հելուններ… Արցունքներս զսպել չեմ կարողանում, չեմ էլ ցանկանում:<br />
Ուզում եմ առանց հրաժեշտի, կամացուկ հեռանալ: Կգնամ, մի տեղ կլուսացնեմ,<br />
հետո... Հետո ինչ-որ կերպ Հայաստան կգնամ: Ի՞նչ եմ կորցրել այս հեռուներում:<br />
Ինչ լինում է, թող լինի: Իմ քաղաքը չեմ վերադառնա, բայց Հայաստանում միշտ մի<br />
անկյուն կգտնվի...<br />
Մի վերջին հայացք եմ գցում տան վրա, ու սիրտս մրմռում է: Կարծում էի, թե սեր<br />
չկա այդ բարի, կապույտ աչքերով գերմանացու նկատմամբ, բայց տեսնում եմ, որ<br />
սխալվել եմ: Օտտոն նստել է գլուխը ձեռքերին հենած, աչքերը փակ: Ես թաթերիս<br />
վրա մոտենում եմ դռանը, անձայն հեռանում եմ: Չգիտեմ, զգում է իմ հեռանալը, թե<br />
ոչ, բայց ես գնում եմ առանց ետ նայելու, գնում եմ առանց հայացք գցելու այն տանը,<br />
ուր մի տարի ու մի քանի ամիս խաղաղ ու անաղմուկ ապրեցի: Ստեղծագործեցի...<br />
Շատ ժամանակ հոգիս երջանիկ ճխաց սիրուց, և թե թախիծ եղավ՝ տաք ու գունավոր<br />
41
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
եղավ, որ կտավի վրա երանգ դառնա: Ես ո՛չ կտավներս վերցրեցի, ո՛չ էլ գործվածքներս:<br />
Այդքանը ու՞ր տանեի և ինչու՞: Մի՞թե պետք է, որ դրանք հետս քարշ տամ, երբ գլխիս<br />
վերևում տանիք չունեմ, իսկ ոտքերս նորից մաշելու են ճանապարհները:<br />
Դանդաղ քայլելով հեռացա տանից, փակեցի դարպասը և քայլեցի: Շտապելու<br />
բան չկար, շտապելու տեղ չկար: ճանապարհը ճանապարհ է, ի՞նչ տարբերություն:<br />
Մի քիչ առաջ անձրև է եկել, մայթերը փայլում են ջրից, բազմագույն լույսերն<br />
անդրադառնում են ջրափոսերի մեջ: Գիշերային քաղաքի գույներով ես երբևէ նկար<br />
կանեմ: Ո՛չ դժբախտ եմ, ո՛չ տխուր, ո՛չ հիասթափված: Համակերպվել եմ, քանզի գիտեմ՝<br />
սա ճակատագրիս հերթական խաղն է, ինչ էլ որ անեմ, չեմ կարողանալու դեմն<br />
առնել: Կարծես լսում եմ, որ մեկը տալիս է անունս, կարծես մեկը կանչում է, բայց<br />
ես ետ չեմ նայում: Ո՞վ պիտի լինի, ո՞վ պիտի կանչի: Աշխարհում Ալիսին կանչող<br />
չկա: Ալիսը հասած, ճաքած նռան միջից ընկած հատիկ է, որի մասին ոչ ոք չգիտի:<br />
Նույնիսկ նուռը չգիտի, որ իր մի հատիկն ընկել է գետնին: Ոտքերն անցնում են նրա<br />
կողքով, անցնում են անտարբեր, ուզում են տրորել, բայց ինչ-որ ձեռք պահում, չի<br />
թողնում, որ տրորվի: Օրերի, ճանապարհների փոշին նստում է վրան, բայց բավական<br />
է մի տաք անձրև գա, որպեսզի լվացվի ու դարձյալ փայլի:<br />
- Ալի՜զ,- դարձյալ ականջիս է հասնում կանչը, բայց ես չեմ հավատում: Իմ խենթ,<br />
իմ անսահման երևակայությունն է ուզում, որ իրեն կանչեն:<br />
- Ալի՛զ,- Օտտոն բռնում է թևիցս,- ու՞ր ես գնում: Ո՞ւր ես գնում, Ալիզ:<br />
Հևում է, վրայից քրտինք է թափվում: Երևի շատ է վազել:<br />
- Ես չգիտեի, որ դու գնացել ես: Կարծեցի դուրս եկար, որ մի քիչ թարմ օդ շնչես...<br />
Ներիր, Ալիզ... Ես քեզ սիրում եմ: Ես մի քիչ, ես մի քիչ...<br />
Ես չեմ ցանկանում, որ նա արդարանա, չեմ ուզում, որ խեղճանա իմ առաջ: Ես<br />
հեռանալիս հասկացա, որ նրան սիրում եմ: Դրա համար էլ չեմ ուզում, որ նա իմ<br />
առաջ խեղճանա, արդարանա: Եվ շուրթերով փակում եմ նրա բերանը...<br />
Երբ տուն ենք հասնում, միայն ասում եմ.<br />
- Ինձ մի՛ խանդիր ու մի կասկածիր, ես վիրավորվում եմ դրանից: Վարդանն ինձ<br />
համար փոքր եղբայր է միայն: Ես գիտեմ, որ ձեր երկրում տարիքը կարևոր չէ, բայց<br />
մեր ժողովուրդն ուրիշ է, Օտտո: Ամեն հայ մյուսին բարեկամ է: Մենք քիչ ենք, դրա<br />
համար էլ ամեն մի հայի համար ուրախանում ենք և տխրում ենք մեկս մյուսի տխրությամբ:<br />
Վարդանն իր պատմությունն էր պատմում, շատ տխուր էր, ընդհանուր ծանոթի<br />
էինք հիշել և դարձյալ լաց լինելու էր, մեր քաղաքն էինք հիշել, դրա համար էլ<br />
լաց էինք լինում...<br />
- Ներիր, Ալիզ, բայց ձեր ժողովրդին հասկանալը դժվար է,- հոգոց է հանում նա և<br />
գիշերը քնում է երեխայի անխռով քնով:<br />
***<br />
Այդ ամառ անձևները լվացին երկնքի աչքերը: Երկնքի աչքերի աղբյուրակները<br />
թաց ու թաց էին ամեն օր: Երկիրը չէր կարողանում տեղավորել այդքան խոնավու-<br />
42
թյունը և անձրևը արցունքի պես գլորվում էր երկրի դեմքն ի վար: Անձրևը գալիս էր<br />
մեկ օր, երկու օր, երեք օր… Թաց փողոցներ են, թաց մայթեր, թաց երազներ, որոնք<br />
գիշերն ի լույս լաց են լինում մարդկանց մեղքերի համար: Լաց են լինում անհագ,<br />
ագահորեն և այդ ագահությունը գալիս, փաթաթվում է մարդկանց հոգիներին: Ես<br />
անձրևի համար ցավ չեմ ապրում: Այն միշտ էլ մաքրել, լվացել է երկրի դեմքը, անձրևը<br />
աշխարհը միշտ էլ մի քիչ ավելի մաքուր է դարձրել, մի քիչ ավելի գեղեցիկ․․․<br />
Բայց այս անձրևն ուրիշ էր: Գալիս էր անհագորեն, թափվում էր մոլեգնորեն: Ասես<br />
Աստված բարկացել էր մեր կատաղի մոլությունների վրա, ասես Աստված զայրացել<br />
էր մեր թևակոտոր, խենթ երազների համար և մաքրում ու մաքրում էր աշխարհը:<br />
Գետերն ուռչում, գալարվում էին, ելնում ափերից ու լցվում բնակավայրերը:<br />
Արդեն երեք օր է, որ Օտտոն տուն է գալիս հոգնած, կորացած:<br />
- Վիճակը վատ է,- ասում է,- մարդկային զոհեր կան, հեղեղվել են ոչ միայն գյուղերը,<br />
ցանքատարածությունները, այլև մի քանի քաղաքներ:<br />
Ես ամեն օր պատուհանից տեսնում եմ բազում ու բազմագույն անձրևանոցներ:<br />
Դրանք անձրևի տակ պսպղում են, բայց սիրտս չեն ուրախացնում, քանզի գիտեմ,<br />
որ մոլեգնած ջուրը սպառնում է ամեն ինչին: Մի օր անց քաղաքի փողոցները լցվում<br />
են ջրով: Օտտոն երկու գիշեր է տուն չի գալիս: Երրորդ օրը զանգահարում է.<br />
- Ալիզ, ներիր, մահացու վտանգ է կախվել շատերի գլխին, մարդկանց ենք փըրկում:<br />
Չգիտեմ, թե երբ տուն կգամ:<br />
Ինչ-որ անտեսանելի ձեռք սեղմում է կուրծքս: Չգիտես ինչու մտածում եմ, որ<br />
նրան այլևս չեմ տեսնելու:<br />
- Օտտո, զգույշ եղիր,- ասում եմ լացակումած:<br />
- Մի վախեցիր, կանցնի: Ամեն մի փորձանք ուշ թե շուտ անցնում է,- ասում է նա:<br />
Զգում եմ, որ ժպտում է:<br />
- Կարոտել եմ քեզ,- ասում եմ:<br />
- Ես էլ,- դարձյալ ժպտում է,- հենց ջուրը հանդարտվի, վտանգն անցնի, կգամ:<br />
Հետս հետաքրքիր բան է կատարվում, ասես մանկատանը զսպած ու չհեղած բոլոր<br />
արցունքներս դուրս են հորդում հիմա, երբ կյանքս կարծես թե մի քիչ ապահով<br />
է դարձել: Դնում եմ լսափողն ու սկսում եմ արտասվել:<br />
Ջուրը չի ցածրանում, իսկ վտանգը քանի գնում, ավելանում է: Ես տեսնում եմ,<br />
թե ինչպես քաղաքի փողոցներում ջուրը ծածկում է մեքենաները, և մարդիկ տեղաշարժվում<br />
են նավակներով: Ինձ համար չէի վախենում: Ես չորրորդ հարկում եմ,<br />
տանը ուտելիք կա, մտքիս մեջ Օտտոն է: Ես չգիտեի, որ նրան այսքան սիրում եմ:<br />
Ամուսնանալուցս առաջ չէի կարծում, թե այսքան կկապվեմ նրա հետ, թե առանց<br />
նրա ապրել չեմ կարողանա: Օրնիբուն նայում եմ լուսամուտից, նայում եմ և սպասում<br />
նրա գալուն կամ զանգին: Իսկ նա չի գալիս, չի զանգահարում: Սիրտս դարձյալ<br />
կծկվում է: Եթե նույնիսկ չի կարողանում զանգահարել, նշանակում է շատ է զբաղված<br />
կամ տեղը շատ է նեղ: Գիշերը քնել չեմ կարողանում: Շորերով պառկում եմ<br />
բազմոցին և ականջս ձայնի է սպասում: Հեռուստացույցը չեմ անջատում՝ ցույց են<br />
տալիս, թե ինչ է կատարվում Գերմանիայի գետափնյա բնակավայրերում: Գնալով<br />
43
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
ավելանում է զոհերի թիվը: Նայում եմ հեռուստացույցի էկրանին ու մտքիս մեջ<br />
Օտտոն է: Գիտեմ, ճարպիկ է, մարզված մարմին ունի, բայց սիրտս չի հանգստանում<br />
և անընդհատ ճմլվում է<br />
Երևի մի քանի րոպե աչքս կպնում է, և երազ եմ տեսնում: Իբրև թե Կեչառիսի<br />
վանքի մոտի մատուռում եմ: Մատուռի ներսում զով է, չնայած, որ արևը դրսում<br />
կայծ ու կրակ է թափում: Եկեղեցու ու մատուռի բակում հազարամյա շիրմաքարեր<br />
կան: Նրանք նույնպես շիկացել են ամռան բարկ արևից: Մոտենում եմ նրանցից մեկին<br />
ու տեսնում վրան պառկած Օտտոյին:<br />
- Ինչու՞ ես այստեղ պառկել,- զարմացած հարցնում եմ:<br />
- Այստեղ լավ է,- ժպտում է,- այստեղ հանգիստ է ու տաք:<br />
Իբր թե ռուսերեն է խոսում: Ինչու՞ է գերմանացի Օտտոն Հայաստանի Կեչառիսի<br />
վանքի տապանաքարի վրա պառկել ու ռուսերեն խոսում, չեմ հասկանում:<br />
- Վեր կաց,- ասում եմ,- վեր կաց, տուն գնանք:<br />
- Չէ՛,- համառում է նա,- իմ տունն այստեղ է:<br />
- Դու գերմանացի ես, քո տունը Գերմանիայում է:<br />
- Չէ, դու չգիտես: Հորս գերության ժամանակներից ի վեր իմ տունն այստեղ է:<br />
Դրսում շոգ-շոգ է, մատուռի ներսում զով է, հաճելի: Ուզում եմ ծնկի իջնել ու<br />
աղոթք անել, բայց չեմ կարողանում: Ինչ-որ ձայն, որի տիրոջը չեմ տեսնում, ինձ<br />
ասում է, որ իմ աղոթքն այլևս ամուսնուս օգնել չի կարող:<br />
- Դուք` մարդիկդ, միշտ ուշացած եք աղոթում,- հանդիմանում է,- աղոթում եք,<br />
երբ փորձանքի մեջ եք լինում, իսկ մնացած ժամանակ անհոգ ու անսիրտ եք, ինքնասեր<br />
ու ձեզնից բացի ուրիշ ոչինչ չնկատող:<br />
Ես վեր եմ թռչում: Սիրտս զարկում է արագ, քրտինք է հոսում վրայիցս: Առաջին<br />
բանը, որ անում եմ, լուսամուտին մոտենալն է՝ տեսնես անձրևը չի՞ դադարել: Անձրևը<br />
մաղում է մանրահատիկ ու անդադրում, ասես Նոյի ժամանակներն են: Գալիս<br />
ու գալիս է, թափվում ու թափվում: Մի՞թե Աստված դարձյալ ջրհեղեղ պիտի անի,<br />
մի՞թե Բարձրյալը չի խղճում մարդկանց: Մենակությունից երբեք չեմ նեղվել, բայց<br />
ահա հիմա անհանգիստ ու անկանգ պտտվում եմ բնակարանում: Մտքիս մեջ ամուսինս<br />
է ու տարօրինակ երազս: Ի՞նչ է նշանակում այդ երազը: Օտտոն ինչու՞ էր<br />
պառկել տապանաքարի վրա ու վեր չէր կենում: Ի՞նչ ձայն էր ասում, որ իմ աղոթքս<br />
անօգուտ է այլևս...<br />
Ուխտ եմ անում, որ եթե ամեն ինչ բարեհաջող վերջանա ու գնամ Հայաստան՝<br />
կհասնեմ Կեչառիս, կաղոթեմ այդ մատուռում, մատաղ կանեմ:<br />
Չէ, ամեն ինչի մեղավորը ես եմ: Ե՛ս անհոգ գտնվեցի, տրվեցի ուրախության:<br />
Ախր հայի ուրախությունն էլ զգուշավոր պիտի լինի: Այն, ինչ եկել է գեներով, չի<br />
կարելի ջնջել: Նայիր հայի ուրախությանը և գերմանացու, ռուսի ուրախությունը<br />
տես: Դրանք խիստ տարբեր են: Երբ մայրս մի քիչ շատ էր ծիծաղում, անպայման<br />
զգուշանում էր.<br />
- Շատ ծիծաղեցի, չլինի՞ փորձանք գա:<br />
Երբ Պուպուշ պապան ուշանում էր, մայրս իրար էր խառնվում, գլուխը կորցնում:<br />
44
Ինքն իրեն մեղադրում էր, որ շատ է ծիծաղել: Իսկ հետո, երբ մայրս մահացավ, օր<br />
չկար, որ հայրացուս գերեզմանոց չգնար, օր չկար, որ մոռանար նրան: Գնում էր ասես<br />
ժամադրության, հանգնվում էր բծախնդրորեն: Դա շրջապատի աչքից չէր վրիպել,<br />
չէր վրիպել նաև նրա քրոջ աչքից: Եկել էր մեր տուն ու կռվում էր եղբոր հետ.<br />
- Վախենում ես քարի տակից ելնի, գնա՞: Ոչ մի տեղ էլ չի գնա: Ո՞վ է տեսել` մարդ<br />
ամեն օր գերեզմանոց գնա… Լավ նշան չէ:<br />
Նրա խոսքերից Պուպուշ պապան վիրավորվել էր, նույնիսկ լաց եղավ.<br />
- Իմ սիրտն այդպես է ուզում,- ասաց, բայց այլևս այդքան հաճախ չէր գնում<br />
գերեզմանոց:<br />
Չէ, հայի ուրախությունը զգուշավոր պիտի լինի: Ես շատ ուրախացա իմ ուրախության<br />
վրա, դրա համար էլ տագնապը եկել, խեղդում է: Չգիտեմ` հայն իրոք որևէ կապ<br />
ունի՞ այս պարագայում, թե՞ ոչ, բայց հիմա ամեն բանի համար ինձ եմ մեղադրում:<br />
Ախր ո՞վ է ասել, որ ինձ նման որբն իրավունք ունի անհոգ ու բախտավոր լինելու․․․<br />
Կեսգիշերն անց է: Քունս չի տանում: Բացում եմ սառնարանը, հանում եմ գինու<br />
շիշը: Կյանքում հարբած չկամ: Եղել է, որ խմել եմ մեկ-երկու բաժակ, սեղանակիցներից<br />
ետ չմանալու համար մի քանի կում արել ու վերջ: Հիմա թվում է, որ եթե խմեմ, այս<br />
տագնապը կանցնի: Գինին հայկական է, վրան գրած է «Նռան գինի»: Օտտոն տեսել<br />
էր վաճառասրահում, երեք թե չորս շիշ գնել, բերել էր.<br />
- Ալիզ, հայկական է,- կապույտ ժպտում էին աչքերը:<br />
Խմում եմ անհագորեն, խմում եմ ամեն ինչ մոռանալու համար: Բժիշկն ինձ խըստիվ<br />
արգելել է խմել, բայց բժշկին որ լսեմ, հիմա կխենթանամ: Խմում եմ դարձյալ<br />
մի լիքը բաժակ ու աչքերիս առաջ մշուշվում է: Գինու շիշը հանգիստ սպասում է<br />
սեղանին: Նրա գործը սպասելն է, հանգիստ, անմռունչ սպասելը: Ով կդարտարկի<br />
պարունակությունը, իր համար միևնույն է, ինքը սպասողն է: Գիտի` որքան սպասի,<br />
այնքան ազնվանալու է: Գիտի` որքան մնա, այնքան ավելի թնդանալու է։ Դրա համար<br />
էլ լի է համբերությամբ: Սկզբում գինին՝ երբ դեռ նոր է լցված լինում շշի մեջ,<br />
փորձում է դուրս ժայթքել, իր խելառ ուրախությամբ պարուրել մարդուն, իսկ հետո,<br />
օրը օրին, տարին տարվան՝ սպասում է: Սպասում է, որպեսզի մարդը հասնի գինի<br />
խմելու աստիճանին: Հո պատահական չէ՞, որ գինի խմելը ամեն մեկինը չի: Գինին պիտի<br />
խմես այնպես, որ ինքը չզգա և դու չզգաս: Իրար պիտի տրվեք սիրահարների նման:<br />
Ես գինի խմել չգիտեմ: Նայում եմ շշին ու մտածում. «Գինու շիշը մա՞րդ է, թե՞<br />
հող… Գուցե արյու՞ն է»… Ես գինի խմել չգիտեմ: Գինին պետք է խմել կում-կում:<br />
Ոմանք խմելուց առաջ այն տաքացնում են, մյուսները հոտ են քաշում… Ես խմում<br />
եմ զգացողությունս բթացնելու համար:<br />
Իսկ անձրևը մաղում ու մաղում է: Ես սիրում եմ ամռան անձրևը, բայց սա այն<br />
խենթ, այն անհոգ անձրևը չէ, սա կործանիչ է, սա անձրևին հակառակ ինչ-որ բան<br />
է անձրևի տեսքով: Երբ անձրևը շատ է անձրևում, դառնում է խոնավ ու թաց մգլանք:<br />
Նեխում է ամեն ինչ: Նվում, բորբոսապատ է դառնում նաև մարմինը մարդու՝ չգիտեմ,<br />
այսպիսի անձրևի ժամանակ մարդու հոգին ի՞նչ է դառնում, բայց նռան գինին<br />
մի քիչ բթացնում է տագնապս: Հարբած, բթացած ուղեղս հուշում է, որ Աստծո<br />
45
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
անվախճանությունը նռան մեջ է: Ով դա չգիտի, ուրեմն բան չի հասկանում այս աշխարհի<br />
կարգ ու վարքից: Չի հասկանում, թե այդ ինչպես է եղել, որ քեզ սերն այցելել<br />
է երեսուն ու մի քանի տարեկան հասակում, այցելել է այնքան անսպասելի ու աննըկատ,<br />
որ չես իմացել, թե ինչպես ես քեզ մոռանալու աստիճան սուզվել նրա մեջ:<br />
Եվ այդ սերը եկել է գերմանացի մի ոստիկանի կերպարանքով, որի մասին իմացածդ<br />
այն է, որ ինքն էլ քեզ է սիրում: Որ նախքան ամուսնությունը խոստացել է քեզ ծանոթացնել<br />
իր մոր հետ, բայց հետո ո՛չ ինքն է հիշել այդ մասին, ո՛չ էլ դու ես հիշեցրել:<br />
Մեկը, որ քեզ համար ամեն ինչ է եղել մի տարի ու մի քանի ամիս, որ հասկացել է քո<br />
նռան հատիկ լինելը:<br />
Ինչպե՞ս եղավ: Հա, մի անգամ առավոտյան վեր կացա ու սեղանին նկար տեսա:<br />
Ի՛նքն էր նկարել: Նուռ էր՝ կիսված, հատիկները կարմիր: Մի քիչ հյութ էր ծորացել<br />
և հատիկները թափվել էին: Նկարը մակագրված էր «Ալիզ»: Ամրացրել եմ իմ աշխատասենյակի<br />
պատին: Ամեն օր տեսնում եմ և համոզվում, որ նա շատ ճիշտ է ընկալել<br />
իմ էությունը:<br />
Նստել եմ, նայում եմ գինու դատարկ շշին և սպասում եմ, բայց թմրության միջից<br />
գիտակցում եմ, որ նրան այլևս չեմ տեսնելու: Չէ, տեսածս երազը չէ մեղավորը, ես<br />
գիտեմ, թե ինչ է արվեստագետի զգացողությունը: Իսկ այն ինձ պարուրել է, և սիրտս<br />
սառչում է, ճմլվում, ճմլվում անընդհատ ու աշխարհում ոչ ոք չի կարող բացատրել,<br />
թե ինչու է ճմլվում սիրող մարդու սիրտը:<br />
Նստել եմ տան մեջ, գինի եմ խմում ու լաց եմ լինում: Կնոջ հիմար երևակայությո՞ւնն<br />
է, թե՞ ինչը՝ ինձ ասում է, որ Օտտոյին այլևս չեմ տեսնելու: Վիշտն ուժեղ չէ,<br />
խենթացնող չէ, պարզապես մի բարկ կսկիծ է, որ չի հանգստանում և ոչ մի վայրկյան:<br />
Առավոտվա դեմ աչքս մի քիչ կպնում է: Քնում եմ հենց սեղանի մոտ, գլուխս ձեռքերիս<br />
դրած: Հետո արթնանում եմ, կարգի եմ բերում ինձ, կարգի եմ բերում բնակարանը<br />
և սպասում եմ: Ժամը տասի մոտերքը հնչում է դռան զանգը: Խենթի նման<br />
նետվում եմ դեպի դուռը: Շեմին կանգնած է ոստիկանության ինչ-որ աստիճանավոր:<br />
- Ֆրաու Հետմա՞ն,- հարցնում է պաշտոնական:<br />
- Այո,- շշնջում եմ մի կերպ:<br />
- Թույլ կտա՞ք առաջ գալ,- դարձյալ հարցնում է նա:<br />
Ես ետ եմ քաշվում: Մտնում ենք հյուրասենյակ: Նա նստում է աթոռի ծայրին: Քիչ<br />
է մնում ճչամ. «Դե ասա, էլ ի՞նչ ես երկարացնում»:<br />
Նա ասես լսում է իմ ներքին ճիչն ու ասում է.<br />
- Ձեր ամուսինը զոհվել է հանուն մարդկանց փրկության․․․<br />
Ես այլևս ոչինչ չեմ լսում: Աչքերիս առաջ սևանում է, կամաց նստում եմ հատակին:<br />
Չէ, չեմ ուշաթափվել, գիտակցությունս կարծես թե տեղն է, բայց դանդաղ նստում<br />
եմ հատակին: Սպան էլի ինչ-որ բան է ասում, էլի ինչ-որ բան է բացատրում, ինձ<br />
ջուր է տալիս, բայց ես նրա ասածից ոչինչ չեմ հասկանում: Ականջներս թշշում են,<br />
բերանս չորացել է: Նայում եմ նրա շուրթերին ու չեմ հասկանում, թե էլի ինչ է ասում:<br />
- Հիմա որտե՞ղ է,- մի կերպ հարցնում եմ նրան:<br />
Բացատրում է դարձյալ, ինչ-որ բան է ասում, իսկ ես լսում ու չեմ լսում, հասկա-<br />
46
նում ու չեմ հասկանում, կարծես գլխիցս մի վայրկյանի մեջ թռել, հեռացել են գերմաներեն<br />
բոլոր բառերը: Հետո սպան տեղից բարձրանում է, ես էլ ճանապարհ եմ դնում<br />
նրան: Գալիս եմ ետ, նստում բազմոցին: Չեմ լալիս, չեմ հառաչում, քարացել, մնացել<br />
եմ: Սրտիս մեջ անարձագանք զնգոց է, նույնպիսի զրնգոց է գլխիս մեջ: Սառնարանից<br />
հանում եմ գինու մյուս շիշը: Խմում եմ ագահորեն, խմում եմ միանգամից<br />
ու արցունքներս թափվում են: Լալիս եմ ձայնս գլուխս գցած: Լալիս եմ իմ կորցրած<br />
երջանկության համար, լալիս եմ խեղճ Օտտոյի ջահելության, նրա կտրված կյանքի<br />
համար: Գիտեմ, որ մտածածս հիմարություն է, բայց գլխիցս հանել չեմ կարողանում,<br />
որ Օտտոյի մահվան պատճառը ես եմ եղել: Մի ուրիշը կասեր` դու տանը նստած ի՞նչ<br />
մեղավոր էիր, բայց ես գիտեմ, որ եթե նրան չհանդիպեի, կապրեր հարյուր տարի,<br />
կապրեր գերմանացու իր մի քիչ սառը, մի քիչ հաշվարկված կյանքով ու ինքն իրեն<br />
ջուրը չէր նետի մի աղջնակի փրկելու համար:<br />
Տարիներ առաջ նրա ռազմագերի հայրը իմ փոքրիկ քաղաքում աշնան սառնաշունչ<br />
ջուրն էր նետվել մի ուրիշ աղջկա փրկելու համար: Փրկել էր, և Աստված հաստատ<br />
իր այդ բարության համար էր նրան հայրենիք վերադարձրել, չէր թողել, որ անանուն<br />
գերեզման ունենար իմ փոքրիկ քաղաքի հողում...<br />
Օտտոն նույն բանն էր արել՝ իր քաղաքում: Իրեն նետել էր ջուրը փոքրիկ աղջկան<br />
փրկելու համար և փրկել էր: Ես չեմ զարմանում, որովհետև ճանաչում եմ նրան, գիտեմ,<br />
թե որքան էր երազում երեխա ունենալ: Ավելի շատ աղջիկ, քան տղա: Հավատում<br />
եմ, որ նա իրեն ջուրն է նետել հենց իր երազած դստերը փրկելու համար:<br />
Այստեղ դագաղի երեսը բաց չեն թողնում, ծածկում են: Ես նայում եմ ծաղիկներով<br />
ծածկված դագաղին ու թվում է, թե ուր-որ է գալու է նա: Մարդիկ մոտենում, ցավակցում<br />
են ինձ, սեղմում են ձեռքս: Ես ինքնաբերանար շնորհակալություն եմ հայտնում,<br />
բայց կտրված եմ երկրից: Տեսնում ու չեմ տեսնում, լսում ու չեմ լսում:<br />
Եկել է նաև մայրը: Սև գլխաշորով, փոքրիկ, սպիտակ պառավ է: Նստել է գլուխը<br />
վեր բռնած, ասես ոչ ոքի չի տեսնում: Իսկ ինձ նայում է վերևից: Ո՞վ գիտե՝ նրա մեջ<br />
ի՞նչ մտքեր են խմորվում: Ես լալիս եմ, լալիս եմ անդադար, աչքերս թաշկինակի մեջ<br />
թաքցրած ու զարմանում եմ` ինձ որտեղի՞ց այսքան արտասուք:<br />
- Հերիք է, կուրացար,- լսում եմ կողքից: Առաջին պահ գլխի չեմ ընկնում, որ հետս<br />
հայերեն են խոսում, բայց բարձրացնում եմ գլուխս ու տեսնում եմ Կարինեին: Որտեղի՞ց<br />
է իմացել, ու՞մ հետ է եկել: Մի քիչ ուշ մոտենում են նաև Աբոն ու Վարդանը:<br />
Թաղման ժամանակ Կարինեն բռնում է թևս:<br />
Ես ամբողջ ժամանակ մտածում եմ, թե որտեղի՞ց են իմացել, հետո եմ իմանում,<br />
որ հեռուստացույցի գրեթե բոլոր ալիքները խոսել են այդ մասին, պատմել Օտտո<br />
Հետմանի ցուցաբերած խիզախության մասին: Վարդանը ճանաչել է և մյուսներին<br />
բերել է մեր տուն, այնտեղից էլ իմացել են, թե որ եկեղեցում պիտի լինի հոգեհանգիստը:<br />
Օտտոյի մայրը` ֆրաու Մարթան, թաղումից հետո թողնում, գնում է առանց ինձ<br />
հետ մի բառ փոխանակելու: Ես էլ մեր օրենքով հոգու հաց եմ տալիս: Հավաքվում<br />
են մերոնք, մխիթարում: Հետո էլ յոթնօրեք ու քառասունք եմ անում, ու էլի գալիս են:<br />
47
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
- Դե լավ, էդքան դարդ մի անի, գերմանացի էր, էլի,- իր արևին մխիթարում է Աբոն:<br />
Ես վիրավորվում եմ, լաց եմ լինում ու նրան հասկացնում եմ, որ ես Օտտոյին սիրում<br />
էի, որ նա իմ կյանքում միակ մարդն է եղել, որի կողքին անհոգ եմ ապրել, միակ<br />
մարդն է եղել, որի գոյությունը ինձ թույլ է տվել աշխարհից չվախենալ: Չգիտեմ՝<br />
հասկանո՞ւմ է, թե՞ ոչ:<br />
Օտտոյի մահից հետո և՛ բնակարանն է ինձ մնացել և՛ հուշանվերների փոքրիկ<br />
խանութը: Խանութի մասին ես ոչինչ չգիտեի: Եկավ նոտարը, թղթեր հանեց և իմացա,<br />
որ նա մահվանից մի քանի շաբաթ առաջ է առել հուշանվերների այդ խանութը:<br />
Նրան լավ եմ ճանաչում, առել է ինձ համար, առել է, որ իմ գործերը վաճառի...<br />
․․․ Պուպուշ պապան ասում էր, թե վշտի դեմ ամենաուժեղ դեղը աշխատանքն է:<br />
Գլխովին թաղվիր աշխատանքի մեջ, որպեսզի մոռանաս: Եվ ես թաղվեցի:<br />
Ձեռքս եմ առնում խանութի կառավարումը, սկսում եմ ուսումնասիրել օրենքները`<br />
որքան հարկ պիտի վճարես, ինչ ու որ դեպքերում՝ որքան տուգանք: Խանութի<br />
գործերին զուգահեռ շարունակում եմ ստեղծագործել: Աշխատում եմ հափշտակվածի<br />
նման: Իմ այդ կտավը կոչվում է «Անձրև»: Մթամած երկինք է, անձրևը մաղում<br />
է: Ամեն ինչից երևում է, որ այն հիվանդագին, սխալ անձրև է, որ ոչ թե սրբում, տանում<br />
է մարդու վիշտը, այլ մարդուն ցավ է պատճառում, իսկ բնությանը` բորբոս:<br />
Մութ-մառապատ երկնքի ֆոնի վրա Օտտոյի դիմանկարն է: Ավելի ճիշտ`երկինքը<br />
նրա դեմքով: Մի քիչ ուշադիր նայես` կտեսնես, որ նա ամեն տեղ է` ծառերի, խոտերի,<br />
անձրևի յուրաքանչյուր կաթիլի մեջ:<br />
Նկարում եմ տենդորեն, նկարում եմ գրեթե առանց հանգստանալու: Մեջքս ցավում<br />
է, ձեռքերս հոգնում են, բայց շարունակում եմ: Երկու ամսում ավարտում եմ մի<br />
շարք, որի ընդհանուր խորագիրը դարձյալ «Անձրև» է: Հենց այդ տարի էլ բացում եմ<br />
իմ առաջին ցուցահանդեսը:<br />
Ասեմ՝ այն մարդաշատ էր, ճիշտ չի լինի: Ցուցահանդես բացողը սովորաբար<br />
հեռուստատեսությունից ու թերթերից մարդ պիտի կանչի: Իսկ ես ոչ մեկին հատուկ<br />
չէի հրավիրել, մանավանդ, որ ծանոթներիս շրջանակն այդքան լայն չէ: Զարմացա,<br />
երբ տեսա, որ ներկա է նաև Ֆրաու Մարթան: Մոտեցա նրան:<br />
- Ներեցեք,- ասացի,- ես ինքս ներկայանամ Ձեզ: Օտտոն էր ուզում ներկայացնել, բայց…<br />
Չի խոսում, բռնում է ձեռքս, տանում «Ջրահեղձը» կտավի մոտ: Կանգնում ենք<br />
անխոս: Արցունքները թափվում են աչքերից ու չի ցանկանում թաքցնել դրանք: Ինչ<br />
է մտածում, ինչ է զգում, հասկանում եմ սրտով: Նրա ազնվական հպարտությունը<br />
թույլ չի տալիս, որ ես` մի օտար կին, տեսնեմ իր վիշտը, բայց նաև իրեն զսպել չի<br />
կարողանում: Սեղմում է ձեռքս, նայում է նկարին ու շշնջում.<br />
- Որքա՜ն լավ եք ճանաչել նրան:<br />
Ես լռում եմ, ձեռքս տանում եմ դեպի նկարը և իջեցնում պատից.<br />
- Սա Ձերն է:<br />
- Ո՛չ, ո՜չ,- հրաժարվում է նա, հետո վախենալով, որ ճիշտ չեմ հասկանա իրեն,<br />
բացատրում է,- ինձ մոտ ո՞վ պիտի տեսնի, իսկ այստեղ որքա՜ն շատ այցելուներ կան...<br />
Հրաժեշտից առաջ ինձ հրավիրում է իր տուն:<br />
48
Մենակ է ապրում ֆրաու Մարթան: Մենակ՝ հսկայական տան մեջ: Ամեն ինչ կա,<br />
բայց մարդկային կարեկցություն չկա, և այդ մենակությունը նրա համար դառնում<br />
է ցավ, ասես պատերը փլվում են գլխին, ասես երկինքը շուռ է գալիս, ու ինքը օրծերության<br />
մնացել է անձրևի տակ: Մենք մտերմանում ենք: Ոչ միայն հանուն Օտտոյի<br />
հիշատակի, այլ նաև շնորհիվ այն շքեղ հոգու, որ ունի գերմանացի այս կինը:<br />
Ափսոսում եմ, որ Օտտոն մեզ իր կենդանության օրոք չի ծանոթացրել, բայց եղածը<br />
եղած է, և գուցե թե այսպես ավելի ճիշտ է: Նրան հրավիրում եմ միասին, իմ բնակարանում<br />
ապրել, բայց նա հրաժարվում է:<br />
- Նա՛յն, նա՜յն,- ասում է,- ես քեզ նեղություն կպատճառեմ:<br />
Որքան բացատրում եմ, որքան փորձում եմ հակառակը ապացուցել, չի համոզվում:<br />
- Ամեն մարդ ի՛ր կյանքն ունի,- ասում է,- Դու երիտասրդ կին ես, կարող է ընկեր<br />
ունենաս...<br />
Համոզում եմ, որ Օտտոյից հետո չեմ ցանկանում որևէ մեկին ունենալ, որ ուրախ<br />
կլինեմ նրան միշտ կողքիս տեսնել, սակայն բան դուրս չի գալիս: Եվրոպան մնում<br />
է Եվրոպա, իսկ գերմանուհին, որքան էլ որ Օտտոյի մայրը լինի, գերմանուհի է, իր<br />
սովորույթներից ու կենցաղից չի ցանկանում հրաժարվել ոչ մի գնով:<br />
Հենց առաջին ցուցահանդեսից մի քանի նկար վաճառեցի ու մի քանի ձեռագործ:<br />
Այդքան գումար ես իմ կյանքում տեսած չկայի: Մի պահ շփոթվել էի, զարմացել:<br />
Ի՞նչ պիտի անեմ այդքան փողը: Բայց հետո հասկացա․ եթե Աստված մեկին փող<br />
է տալիս, նաև այն օգտահործելու ձևն է սովորեցնում: Ես ավելի ուշ հասկացա, որ<br />
ավելի դժվար է փող աշխատելը, քան ծախսելը: Բացի այդ, փողն ու՞մ տաս, որ չվերցնի:<br />
Մարդուն փող տալը հեշտ է, նրանից փող վերցնելն է դժվար: Իսկ այն ժամանակ<br />
մտածեցի և հնարը գտա: Գնացի հավաքակայան՝ մերոնց մոտ: Ամեն մեկին մի կլորիկ<br />
գումար առաջարկեցի, եթե Հայաստան վերադառնան:<br />
- Ընչի՞,-զարմանում է Աբոն,- գումարը տուր, ղրկենք էրեխանցը, իսկ մենք<br />
մնանք, աշխատինք:<br />
- Չէ,- ասում եմ,- գումարը տամ, գնացեք Հայաստան, այնտեղ աշխատեք, նաև<br />
մարդկանց համար աշխատանք ստեղծեք:<br />
Աբոն թերահավատությամբ նայում է վրաս: Հազիվ է զսպում ծիծաղը. ես չե՞մ<br />
հասկանում, թե՞ իրոք այդքան միամիտ եմ: Նայում, խնդմնդում է, հետո էլ, թե.<br />
- Ժամանակ տուր, մտածենք:<br />
Նրանք սկսում են մտածել, իսկ ես զարմանում եմ: Եթե նախքան այդ առաջարկս<br />
ասեի՝ գնացեք Հայաստան, կասեին՝ աշխատանք չկա, դրամ չկա, գնանք Հայաստան՝<br />
ի՞նչ անենք: Հիմա ասում եմ՝ գնացեք, գործ սկսեք, ոտները կախ են գցում:<br />
- Ե՛ս կգնամ,- ասում է Վարդանը, - բայց գումարը հիմա մի տուր, հիմա որ տաս, կամ<br />
ձեռքիցս կառնեն, կամ կծախսեմ, ու չեմ խոստանում, թե այն կհասցնեմ Հայաստան:<br />
- Դուք բոլորդ գնացեք, ես գումարը կուղարկեմ,- հավաստիացնում եմ նրանց։<br />
Աբոն չի համաձայնվում, Կարինեն կասկածանքով նայում է երեսիս, Վարդանը ոգեվորված<br />
է, բայց էլի երկմտում է՝ բա որ խաբե՞մ:<br />
Ես հիասթափված եմ, զայրացած եմ նաև: Բա չզայրանա՞մ․ փող եմ առաջարկում՝<br />
49
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
ի՛մ աշխատած փողը, իսկ սրանք... Ես եմ մեղավորը: Արվեստագետի իմ վարդագույն<br />
երազանքները բերեցի, փորձեցի հագցնել մարդկանց: Նրանք մի՞թե պարտավոր են<br />
ինձ հավատալու, մի՞թե քիչ են խաբվել, որ նորից հավատան: Հետո ի՞նչ, որ ես ծանոթ<br />
մեկն եմ: Հիմա ո՞վ է ուրիշին հենց այնպես փող տալիս: Իմ հիասթափությունը<br />
չափ չունի․ «Մենք՝ այստեղ հայտնված հայերս այնքան ենք կտրվել մեր հողից, մեր<br />
երկրից, որ ոչ մի կերպ չենք ցանկանում վերադառնալ։ Մոռացել ենք հայի շինարար,<br />
բաբախող ու տաք երակը, չնայած անընդհատ մեզ և ուրիշներին հիշեցնում ենք<br />
մեր հայությունը»:<br />
Որոշեցի այլևս փող չառաջարկել և դրամը դրեցի բանկ՝ հավաքված տոկոսը կուղարկեմ<br />
Հայաստան վերադարձողին։ Լավ եկամուտ էր բերում նաև Օտտոյի խանութը:<br />
Ես նրա համար նոր ցուցանակ էի պատվիրել. «Օտտո. գեղանկարչական<br />
խանութ»: Արդեն մշտական հաճախորդներ ունեի, որոնք բարձր էին գնահատում<br />
իմ կտավներն ու գոբելենները: Չմոռանամ ասել, որ Գերմանական պետությունն էլ<br />
ինձ՝ որպես հայրենիքի համար զոհվածի այրու, ամեն ամիս նպաստ էր վճարում:<br />
Մի անգամ սրահում տարիքով մարդ հայտնվեց, որ ցանկանում էր իր հավաքածուն<br />
հարստացնել անհայտ նկարչի նոր գործերով: Նայեցի նրա ցույց տված լուսանկարին<br />
ու հասկացա, որ անհայտ նկարիչը․․․ ես եմ: Նա այդ մասին չգիտեր և ինձ պատմում<br />
էր, թե ինչպես երկու տարի առաջ ձեռք բերեց լուսանկարին պատկերված գործը:<br />
Իմ «Արևածաղիկն» էր: Այն կտավը, որ Կուրտը տարել և փոխարենը մի քանի թելի<br />
կոճ ու հելյուններ էր բերել:<br />
Ներկայացրեցի գործերիցս երկուսը, բայց չասացի, որ իմն են: Նա երկուսն էլ գնեց:<br />
Հետո խնդրեց, որ հանդիպում կազմակերպեմ հեղինակի հետ: Այլևս չկարողացա<br />
զսպել ինձ, ժպտացի.<br />
- Ես եմ հեղինակը:<br />
Որոշ ժամանակ հետո հրավեր ստացա Բեռլինից՝ ժամանակակից արվեստագետների<br />
հավաքին մասնակցելու:<br />
Անցնում են օրեր, աշխատում եմ ինքնամոռաց, և ճանաչումն ու գնահատանքը<br />
դառնում են սովորական: Սովորական են հրավերները, ցուցահանդեսներն են սովորական,<br />
բայց հոգիս մնում է վիրավոր: Գուցե հենց դա է պատճառը, որ իմ արվեստը<br />
սիրելի է դարձնում շատերին: Հիմա գիտեմ, որ արվեստագետը կամ սիրահարված<br />
պիտի լինի, կամ՝ նեղված: Ցավն է, որ հնարավորություն է տալիս խոսելու<br />
մարդկանց սրտերի հետ:<br />
Թե ասեմ օրերս միապաղաղ են անցնում, ճիշտ չի լինի, սակայն սրտիս մեջ մըրմուռ<br />
կա: Մրմուռ՝ իմ նախկին ամուսնու նկատմամբ: Տարօրինակ կին եմ, չէ՞: Թողել,<br />
հեռացել եմ, նորից եմ ամուսնացել, բայց նրան չեմ մոռանում: Չեմ մոռանում, քանի<br />
որ պարտք եմ մնացել: Չէ, կյանքով չեմ պարտք, այլ նրա թանկագին զարդերը տանելու<br />
համար: Չնայած, եթե ճիշտն ասենք, այդ զարդերը նվեր էի ստացել, դրանք<br />
իմն էին, բայց այնուամենայնիվ... իմ կարծիքով՝ գողություն էր: Թե ուրիշին էլ չըխոստովանեմ,<br />
ինքս ինձ հո խոստովանում եմ, որ արածս գողություն է: Որոշեցի<br />
50
նրան փող ուղարկել: Հիմա ես շատ փող ունեմ․․․ Զարմանալին գիտե՞ք ինչն է: Այն, որ<br />
ես դեռևս չեմ սովորել փողը բանի տեղ չդնել: Դրա համար ժամանակ է հարկավոր:<br />
Նեղվում եմ փողի շատությունից: Ճիշտ է, միլիոնատեր չեմ, բայց այնքան ունեմ, որ<br />
կարող եմ նրան մի կլորիկ գումար ուղարկել: Մնում է հասկանամ, թե ինչպես: Նախ<br />
չգիտեմ՝ ո՞ղջ է թե... Եթե նույնիսկ ապրում է, էլի չգիտեմ՝ կկարողանա՞ առանց մոր<br />
տեր կանգնել ստացածին:<br />
Իսկ այստեղ գտնվող հայերին չեմ ուզում շտապեցնել, համոզել: Ճիշտն ասած՝<br />
մի քիչ էլ նեղացել եմ. ո՛չ հավաքակայան եմ գնում, ո՛չ էլ զանգում, հետաքրքրվում եմ:<br />
Ապրում եմ իմ կյանքով, բայց սիրտս մշտապես ինքն իրեն պարտապան է համարում<br />
աշխարհի առաջ: Տեսնես ինչու՞: Տեսնես ե՞րբ պիտի մի քիչ եսասեր դառնամ։<br />
Վատ լուրը կայծակի պես է. նախ տեսնում ես ցոլքը, հետո, ժամանակ անց,<br />
առնում ես որոտի ձայնը, ու թեև վախենալու պահն անցած է լինում՝ վախենում ես:<br />
Ինքդ քեզ փորձում ես հավատացնել, որ վախենալու բան չկա, որ վախենալու պահն<br />
արդեն անցել է, բայց մարմինդ, հոգիդ կուչ են գալիս:<br />
Հավաքակայանում մեր տղաների հետ կատարվածն իմանում եմ մամուլից:<br />
Փոքրիկ ու աննշան մի թերթում նկարագրված էր, թե ինչպես հավաքակայանում<br />
եղած տարբեր ազգերի ներկայացուցիչ փախստականները հերոսաբար դիմադրել<br />
են իրենց վրա հարձակվող գերմանական ազգայնամոլ երիտասարդներին․․․ Ի՞նչ<br />
ասես՝ ապրում են կուշտ ու կուռ, կյանքում այլ հետաքրքրություն չունեն և վտանգ<br />
են զգում, իմանալով, որ իրենց երկրում օտարազգի մարդիկ են բնավորվում: Քաղաքական<br />
ինչ-ինչ շրջանակաների դրդմամբ նրանց երակների մեջ արթնանում է ազգայնամոլ<br />
արյունը, և որոշում են ազգային հողը մաքրել օտար տարրերից:<br />
Նրանց հարբած, գաղափարական հաշիշից ոգևորված խմբերը գիշերով շրջապատում<br />
են հավաքակայանի տարածքը: Տագնապած մարդիկ դիմում են ոստիկանությանը:<br />
Ոստիկանները գալիս են, բայց չեն խառնվում: Հասկանալի է՝ ով որ կազմակերպել<br />
է այդ շարժումը, նաև ոստիկանական շրջանակների վրա ազդեցություն<br />
ունի: Ոստիկանները չեն շտապում խառնվել, բայց չէ՞ որ իրենց երկիրը ժողովրդավարական<br />
է, իսկ ժողովրդավարությունն իրավունք չի տալիս անպաշտպան թողնել<br />
պաշտպանության կարիք ունեցողներին․ իբր փորձում են երիտասարդներին հանգստացնել,<br />
իբր տաքգլուխ, կյանքի բարին ու չարը դեռևս չճանաչած կանաչ ծիլերեն՝ մի քիչ<br />
չարաճճիություն կանեն, հետո կհանգստանան ու կհեռանան: Մի երկու կոտրված<br />
ապակին ի՞նչ է, որ գերմանական պետությունը չների իր ապագան կերտողներին:<br />
- Դուրս Գերմանիայից, Գերմանիան՝ գերմանացիներին համար է...,- և նման այլ<br />
կարգախոսներից հարբած, նախ գոռգոռացել, հետո փորձել էին ձեռքն ընկած<br />
փախստականների վրա իրենց բռունցքի ուժը փորձել: Սլովենացի մի աղջկա էին<br />
ուզում բռնաբարել, հետո Աբոյի սև աչք-ունքը երրորդ կարգի մարդ լինելու բացահայտ<br />
նշան էին համարել և գարեջրի շշով հասցրել էին գլխին:<br />
Հավաքակայանի բնակիչները նոր «Հակաֆաշիստական խմբավորում» էին կազմել<br />
և դիմադրում էին մինչև վերջ: Աղյուսի կտորտանքով, ձեռքներն ընկած ամեն ինչով<br />
51
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
հալածել էին հարձակվողներին: Այդ ժամանակ արդեն խառնվեց ոստիկանությունը:<br />
Ճամբարականների սխալն այն էր, որ իրենք էլ էին մի երկուսի գլուխը ջարդել․․․<br />
․․․ Մի քանի դատավարությունների մասնակցեցի և հասկացա, որ գերմանացին<br />
գերմանացուն երբեք էլ չի դատի ինչ-որ փախստականի հարվածելու համար: Արտաքին<br />
ձևը պահպանվում է. բա չե՞ք ասի՝ Գերմանիան ժողովրդավարական երկիր է։<br />
Այդ բանը նաև մեր տղաներն էին հասկացել ու եթե սկզբում զայրացած էին, հիմա<br />
արդեն հուսահատ էին ու մտահոգված՝ հետագա անելիքի շուրջ:<br />
Վարդանը հաստատ որոշել էր Հայաստան վերադառնալ:<br />
- Գիտեմ,- ասում էր,- հենց օդանավակայանից էլ ինձ բանակ կտանեն, բայց ավելի<br />
լավ է հայի հետ Հայաստանը պաշտպանեմ, քան կատաղած գերմանացիներից՝ իմ<br />
սեփական կաշին:<br />
Հետո կարծես ինքն իրեն էր մխիթարում.<br />
- Բանակ է, էլի, հո բանտ չի՞: Կծառայեմ երկու տարի, հետո ոտքս հանգիստ ու<br />
վստահ կդնեմ Հայաստանի հողին: - Փորձող հայացքով նայում էր դեմքիս՝ ի՞նչ կասեմ:<br />
Ես ժպտում էի, իբր չեմ հասկանում նրա ակնարկը: Ժամանակը ինձ էլ էր խորամանկ<br />
դարձրել՝ սպասում էի մինչև ինքը հաստատ որոշի, մինչև հաստատ խնդրի,<br />
մինչև հաստատ գիտակցի, որ իմ արածը ոչ թե իրեն ոչնչի համար հատուցվող<br />
պարտք է, այլ լավություն...<br />
Ուրիշ կերպ էր մտածում Աբոն.<br />
- Այ քուր, Գերմանիայի նման էրկրին սովորած մարդըմ Գյումրիում կապրե՞...<br />
Նրա ընտանիքին Գյումրիում վերջերս բնակարան էին տվել: Ուրախացել, աշխարհով<br />
մեկ էր եղել, բայց Հայաստան վերադառնալը մտքին չկար:<br />
- Էրտամ, ի՞նչ էնեմ,- հոգոց է հանում տխուր,- ավելի լավ է՝ հնար գտնիմ, մե<br />
կերպըմ յոլա էրտամ, մինչև անցնիմ Դանիա կամ Հոլանդիա: Ճամպա եմ իմացել,<br />
«կանալ» եմ կպցրել: - Լռում է մի քիչ, հետո միանգամից ասում է մտքինը,- քեզի<br />
պդի սեռական փոքրամասնության անդամ համարես...<br />
Իմ դառն ու տխուր հայացքին ի պատասխան լպիրշանում է.<br />
- Ըդպեսով խո սեռական փաքրամասնություն չդառա՞նք: Թե՞ կասկածես գը...<br />
- Ես քո ունակություններին չեմ կասկածում, իմ կասկածանքն այլ բանի մասին<br />
է:, պատասխանեցի։<br />
- Ինչի՞:<br />
- Դու հա՞յ ես, թե՞...<br />
- Ես հայ եմ, եթե կուզես ճիշտը իմանալ՝ իսկական հայը ես եմ: Գիտե՞ս ինչի՞...<br />
Ըսեմ: Աշխատածս փողը՝ մինչև վերջին կոպեկը, ղրգեմ գը Հայաստան: Ղրգեմ գը, օր<br />
կաշառք տան ու մեզի հասանելիք բնակարանն ստանանք, օր էրէխեքս սորվին, օր<br />
մորս հասանելիք թոշակը ճիշտ ու ժամանակին տան, էլի՞ թվեմ… Կուզեմ Հոլանդիա<br />
էրտամ, քանի օր հոլանդացոնց մեջ հայի նկատմամբ ատելություն չկա: Կամ հըլը<br />
լավ չեն ճանչցե մեզի, կամ լավ կյանքը բնական ատելությունը պակսեցուցել է<br />
հոլանդացոնց մեջ...<br />
52
Աբոն ծխախոտ է կպցնում, հետո մի կողմ է դնում պարտադրովի ցինիկությունը:<br />
Նա այդպիսի ժամանակ միշտ Գյումրվա բարբառով է խոսում: Երևի այդպես՝ կատակի<br />
տակ հեշտ է իսկական ասելիքը ծածկելը կամ այդպես ավելի հեշտ է արտահայտվելը:<br />
Հիմնական ասելիքն ավարտելուց հետո ինձ է դիմում գրական հայերենով.<br />
- Գիտեմ, որ իմ մասին լավ չես մտածում, Ալիս աղջիկ, բայց քեզ պիտի ասեմ,<br />
որ սերդ սրտիս մեջ է: Կարող ես չհավատալ, կարող ես մերժել, կարող ես ծիծաղել,<br />
բայց քեզ առաջին անգամ տեսնելուցս ի վեր ոչ մի անգամ չեմ մոռացել: Մտքիս մեջ<br />
հազար անգամ խանդել եմ քո գերմանացուն, բայց չգիտեմ ինչ անեմ:<br />
- Ոչինչ էլ մի արա, Աբո, ես քեզ չեմ սիրում: Դու այստեղ ինձ համար միայն եղբոր<br />
պես ես, այն էլ՝ չար եղբոր: Որ լավ բան անել չի կարողանում իր քրոջ համար,<br />
դրա համար էլ իր գոյությունը միշտ հիշեցնում է չարաճճիությամբ: Գնա քո ճանապարհով,<br />
գնա՝ ուր աչքդ կտրում է, ու ինձ մի՛ հիշիր, քանի որ ես ուշ թե շուտ հայրենիք<br />
եմ վերադառնալու:<br />
Այս գիշեր նորից երազ տեսա: Երազի գույները, ձայները, բույրերը աներկրային<br />
էին: Ամբողջ օրը մտածում էի և հիմա արդեն հաստատ գիտեմ, որ այդ գույները<br />
մարդուն միայն սեփական հայրենիքում են գալիս, այն էլ միայն երբ հոգին մաքուր<br />
է, իսկ սիրտը՝ աշխարհի ու մարդկանց առջև լիովին բաց:<br />
Ես Վարդանին, Կարինեին, Աբոյին կօգնեմ, իհարկե, եթե Հայաստան գնան, բայց<br />
երևի թե առաջին վերադարձողներից մեկը ինքս կլինեմ: Անշուշտ, այստեղ կթողնեմ և՛<br />
արվեստանոցս, և՛ խանութս, որովհետև տունս Հայաստանում է։ Տուն եմ գալիս, որպեսզի<br />
իմ աստանդական կյանքի մնացած մասն Արարատի աչքի տակ անցկացնեմ:<br />
Տարածված ճշմարտություն է. հայ արվեստագետը օտար երկրում պիտի կայանա,<br />
որ հայրենիքում նրան բանի տեղ դնեն, հայ մարդն օտար աշխարհում պիտի<br />
իրեն դրսևորի, որ տուն վարադառնալուց հետը հաշվի նստեն: Ես հաջողել եմ,<br />
ուրեմն, հիմա և՛ խելացի եմ, և՛ հարգանքի արժանի: Ես հիմա փող ունեմ: Ես հիմա<br />
աշխարհում հայտնի արվեստագետ եմ՝ Լիզ Արմեն անունով: Լիզն Ալիսն է, Արմենը՝<br />
իմ հայության խորհրդանիշը: Իսկ Լիզ Արմենը չի կարող ուրիշ հայրենիք ունենալ<br />
Հայաստանից բացի: Եթե գիշերվա երազս չլիներ, երևի թե այդքան չշտապեի:<br />
Հիմա որոշել եմ գործակալներիս միջոցով տուն գնել Հայաստանում: Ընտրելու եմ<br />
նախալեռնային շրջանը, ուր և՛ դաշտի շոգը կա, և՛ լեռների զովը:<br />
53
ԱՐՁԱԿ<br />
ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ԳԱԼՍՏՅԱՆ<br />
Կինոգետ, ԵԹԿՊԻ դասախոս<br />
ԾՈՎԻ ՄԻ ԿԱԹԻԼ՝ ԽԼԱԹՑԻ<br />
ԳԱՍՊԱՐԻ ՈՐԴԻ ՂԱԶԱՐԻ<br />
ՀԱՄԱՐ<br />
193... թվականի ՞ամսի ՞օրը Բաթումի նավահանգստում սովորական մի օր էր:<br />
Բայց ոչ Գասպարի ու նրա մերձավորների համար: Նավերն այստեղ, ինչպես ամեն<br />
մի նավահանգիստ-քաղաքում, գալիս էին ու գնում`բերելով ու տանելով ճակատագրեր:<br />
Ճակատագրեր, որոնցով լցված էին նավախցերը, արկղերն ու ճամպրուկները:<br />
Ճակատագրեր, որ պատկանում էին մարդկանց: Եվ փոխում էին մարդկանց:<br />
Ճակատագրեր, որ ծով բազմություն էին և` կաթիլ ծովի մեջ: Ու միայն քահ-քահ<br />
ծիծաղող ճայերն էին երկնքից տեսնում, թե ինչպես էին վերադարձող նավի տախտակամածին<br />
կանգնած ճակատագրերը ձուլվում ափին իրենց սպասող բազմությանը<br />
կամ` հակառակը, ինչպես էր հոծ բազմությունը երկճեղքվում, երբ նավն անջատվում<br />
էր իրենից ու մեկնում հեռու անհայտություն: Ամեն մի նավ իր հերթին ճակատագիր<br />
ուներ` ծնվելու, կառուցվելու իսկ օրվանից: Ու ոչ ոք չգիտեր, թե փոթորկուն կամ<br />
խաղաղ ծովի նման նրա կյանքը որքան կտևի: Ամեն մի մեկնում կարող էր վերջինը<br />
լինել, եթե անգամ առաջինն էր: Ու ինչպես նավը`իր մարդկանց միջոցով մի պահ ձուլ-<br />
54
վում էր դիմավորող կամ հրաժեշտ տվող մյուս մարդկանց, այդպես էլ նավի ճակատագիրն<br />
էր իր մեջ առնում կյանքը իրեն վստահած մարդկանց: «SOS… Փրկեցեք<br />
մեր հոգիները»,- շշնջում կամ ահազանգում էր ուղարկվող ճիչ-ազդանշանը հարկ<br />
եղած պահին: Բայց ինչո՞ւ միայն հոգիները… Հոգիներն այդ մարմին ունեին ու ճակատագիր:<br />
Բաց ծովում ու ծովախորշերում դարանակալած վտանգների միջով անցնելուց<br />
ու ափ ոտք դնելուց հետո, մայր հողը համբուրելուց և նավին շնորհակալ<br />
խոնարհվելուց հետո անգամ իրական վտանգները ոմանց համար տակավին<br />
առջևում էին: Մինչդեռ ոչ նավը գիտի իր ճակատագիրը, ոչ էլ`մարդը։ Նույնիսկ եթե<br />
նա ծովը նետվողներից չէ, այլ շատ զգուշավոր...<br />
Մարսելում ապրած ու աշխատած տարիներին խլաթցի Գասպարի ու բիթլիսեցի<br />
Նազլուի որդի Ղազարը (որի աչքերը Վանա ծովի գույնն ունեին, որովհետև տեսել ու<br />
հիշել էին այդ գույնը և պահ տվել հոգու խորքին, թեև հետո ճակատագրի բերումով<br />
տեսել էին ուրիշ ծովեր) կոտորածից անհայրենիք փրկվելուց հետո Բաթումում թողնելով<br />
ծնող ու գեղեցկուհի կին, երեք երեխա, ում տվել էր Փայլուն, Գեղամ և Անժել<br />
անունները, ստիպված էր լինել զգուշավոր, ապրել զգուշավոր, նամակ գրել`դարձյալ<br />
զգուշավոր: Աշխատանքից տուն (ի՜նչ տուն, վարձակալած սենյակ) վերադառնալիս<br />
նախ ստուգում էր, թե մարսելցի տանտիրուհին արդյո՞ք չի թեթևացրել դեռևս Էրգրից<br />
բերած ու իր հետ ամենուր ման եկած ընկուզենու փայտից զարդատուփի<br />
պարունակությունը, և հետո միայն մտածում ստամոքսի դատարկությունը լցնելու<br />
մասին: Մարսելցի տանտիրուհին էլ էր զգուշավոր`բավարարվել էր որոշ ընդմիջումներով<br />
երեք ոսկի յուրացնելով: Նա չէր էլ կարող երևակայել անգամ, որ Ղազարը՝<br />
ծնունդով մի երկրից, ուր չէր կարելի չլինել զգուշավոր և հնարամիտ, իր աշխատած<br />
գումարը թաքցնում է մահճակալի ոտքերի մեջ:<br />
Ընթրելուց հետո մտքերն ու ապրումները թղթին հանձնելու ժամանակն էր: Ամեն<br />
օր նամակ էր գրում: Չուղարկվող նամակներ: Գրում էր, որ չխելագարվի: Կարոտից:<br />
Մենակությունից: Առաջին ամիսներին ավելի հաճախ էր գրում: Հետո հոր մի ակնարկից<br />
հետո, թե` «որդի՛, այդչափ պարա՞պ ես, գործ չունի՞ս, որ այդչափ կգրես...»,<br />
կասկած էր ընկել մեջը, մինչև մի օր մի վանեցի հայի հանդիպեց, որն իրեն պատմեց,<br />
թե սովետների երկրում լավ բաներ չեն կատարվում... Այդ օրվանից երեք ամիսը<br />
մեկ բարև ու մի լուսանկար էր ուղարկում ընտանիքին և բողոքում բուրժուական<br />
երկրից, ուր մարդկանց անխնա շահագործում են: Ամենահետաքրքիրը սակայն<br />
չուղարկվող նամակներն էին, որ գուցե մի օր վեպ, ասք կարող էին դառնալ, ոդիսական<br />
նամականի: Իսկ պարոն Ֆրոյդը և պարոն Յունգը պարզապես կցնցվեին,<br />
եթե իմանային, որ իրենց հոգեվերլուծության, առհասարակ, իրենց գոյության մասին<br />
գաղափար չունեցող, բայց թուրքերի մտքով (միայն թուրքերի՞) ու ձեռքով մարմին<br />
առած սարսափից ու դեռ հետո էլ բոլշևիկների ձեռքից պրծած այս հայը գենետիկ<br />
հնարամտություն ունի, որն իրեն հուշում է, թե ինչպես ազատվել հոգին տանջող<br />
ցավերից: Ղազարը գրում էր ամեն օր: Գրում էր Էրգիր կոչված դրախտի մասին`<br />
միտումնավոր կենդանացնելով մանկության անջնջելի պայծառ հուշերը, որովհետև<br />
դրանք ջերմացնում էին և ապրեցնում, գրում էր Մարսելի ու նրա մարդկանց մասին,<br />
55
ԱՐՁԱԿ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ԳԱԼՍՏՅԱՆ<br />
որովհետև վախենում էր, թե նույնիսկ երբ ոտք դնի տուն, հազիվ թե համարձակվի<br />
պատմել այն, ինչ տեսել ու ապրել է բնավ ոչ հեքիաթային, սակայն սքանչելի քաղաքում,<br />
այդուհանդերձ, սքանչելի: Նամակները կուտակվում էին, լցվում իրար գլխի,<br />
մինչև մի օր եկավ դրանք այրելու ժամանակը: Այդ օրը Ղազարը սկսել էր դասավորել<br />
հենց նոր գնած կաշվե անգլիական ճամպրուկները:<br />
Արդեն մի ամիս է ինչ դուրս էր եկել աշխատանքից, թեև գործատուն խորհուրդ չէր<br />
տվել վերադառնալ սովետների երկիր: Բայց Ղազարի այդ անմիտ թվացող որոշումը<br />
մեղմացուցիչ հանգամանք ուներ. այնտեղ իր ընտանիքն էր: Քիչ-քիչ պակասում էր<br />
մահճակալի մետաղե ոտքերում ապաստան գտած կարողությունը` վերածվելով<br />
նվերների թանկագին մարդկանց համար: Մի քանի տարվա աշխատանքը դառնում<br />
էր մի քանի տարվա հագուստ ու կոշիկ, սրբիչ ու սպիտակեղեն, «նուբար անելու»<br />
ֆրանսիական շոկոլադ ու, վերջապես, անժամկետ խաղալիք, որ արժանի էին բոլշեվիկների<br />
երկրում՝ փոխանցիկ դրոշի կամ պատգամի նման, երեխաների ձեռքից ձեռք<br />
անցնելու` սերնդեսերունդ կրթելով նրանց միտքն ու ճաշակը, հակառակ այդ գռեհկամիտ<br />
իշխանավորների, որ «բուրժուական» վտանգ էին տեսնում գեղեցիկ յուրաքանչյուր<br />
բանի մեջ:<br />
Ղազարն ամենաշատը (խաղալիքներից ու մանկական շորերից բացի) փայփայում<br />
էր ադամանդե ականջօղերը, որ առկայծում էին իր Նոյեմի աչքերի փայլին նման՝<br />
56
ճիշտ այն պահին, երբ ինքն այդ նրբագեղ օրիորդին արեց գուցե աշխարհում ամենատարօրինակ<br />
հնչած առաջարկությունը. «Կյանք կմտնի՞ս ինձի հետ»: Այդ փայլի մեջ<br />
ինքն իրեն զսպող մի խոհեմություն կար, որ տարբերակում է իսկական ադամանդը<br />
կեղծից, քանզի արհեստականի մեջ կա անհիմն մի ինքնավստահություն, որ ավելորդ<br />
շառավիղ է տալիս նրա փայլին` դարձնելով այն գիշատիչ ու մի տեսակ աչք<br />
ծակող: «Կյանք կմտնի՞ս…»,- կրկնեց Ղազարը ու ինքն իր ձայնից շփոթված համբուրեց<br />
ականջօղերը, դրեց փոքրիկ տուփի մեջ ու թաքցրեց ծոցագրպանում: Վերջ:<br />
Նա պատրաստ էր լքելու ծովաբույր այդ քաղաքը իր նավահանգստով, ուր նավերը<br />
հույսի խարիսխ էին գցում ամեն օր: Ինչ լավ է, որ գոնե այդ վերջին ամիսը նա<br />
չաշխատեց, այլ վայելեց վերջապես այն կյանքը, որին հիրավի արժանի էր:<br />
Նավախցում տեղավորվելուց հետո Ղազարին թվում էր, թե իր սրտի թրթռացող<br />
զարկերն արագացնում են ժամանակը: Չէր հիշում, թե երբ էր վերջին անգամ այդպես<br />
հանգիստ քնել։ Տեսավ, որ տուն է մտնում։ Տեսավ, թե ինչպես է մեկը մյուսի հետևից<br />
բացում ճամպրուկները, ինչպես են երեխաներն ուրախությունից թռչկոտում... Անհամբեր<br />
դուրս եկավ նավամատույց և իմացավ, որ քառասուն րոպեից կլինեն Բաթումի<br />
նավահանգստում:<br />
Իսկ այնտեղ՝ ափին այլ պատկեր էր: Թեև նավահանգստի համար սովորական<br />
պատկեր, բայց ո՛չ՝ Ղազարի հոր՝ Գասպարի ու նրա մերձավորների: Մերձավորների,<br />
որովհետև Գասպարի որդի Ղազարին դիմավորելու էին եկել ոչ միայն ընտանիքն ու<br />
ազգականները, այլև ընկերներն ու հարևանները: Հսկայական այդ պատվիրակության<br />
համար այդ օրը սովորականի պես չէր սկսվել: Եվ սովորականից վաղ էր սկըսվել:<br />
Գասպարը մնում-մնում բեղերն էր ուղղում, կարծես թե ծովից փչող քամին<br />
կծռմռեր այն անխախտ տեսքը, որ պիտի ունենան պատվավոր մարդու բեղերը:<br />
Գասպարն անասելի հպարտ էր:<br />
Նա՜վը, - ճռնչաց բազմությունը:<br />
Անթիվ ճակատագրերով լի նավը բերում էր մարդկանց իրենց ճակատագրին ընդառաջ:<br />
Եվ նրանց մեջ էր Ղազարը: Երբ նավը երկայնքով դիպավ նավահանգստի<br />
մարդածածկ հրապարակին, բոլորը մի ամբողջ դարձան: Բոլորը նույն երկնքի տակ<br />
նույն օդն էին շնչում: Մի քանի րոպե հետո միայն, երբ ոտքը ցամաքին դրած Ղազարին<br />
ու էլի մի քանի հոգու շրջապատեցին չեկիստները (որոնց հայ գաղթականները<br />
«դժոխքի առաքյալ» էին անվանում), թույլ չտալով նույնիսկ փարվել ու գրկախառնվել<br />
հարազատներին, այդժամ պարզ դարձավ, որ նույն երկնքի տակ են, բայց նույն օդը<br />
չեն շնչում: Իսկ քահ-քահ ծիծաղող ճայերի հեչ պետքը չէր:<br />
Մի քանի օր շարունակվող հարցաքննությունն ավելի երկար տևեց, քան երկար ու<br />
ձիգ տարիները, որ Ղազարն անց էր կացրել բոլորից հեռու: Անճառելի տառապանքին<br />
ինչպե՞ս դիմացավ: Տեղացող հարվածները ջնջում էին ամեն ինչ՝ զգաց, որ եթե ոչինչ<br />
չմնա, ապրելն իրոք անհնար կդառնա: Եվ գլխին ու մարմնին տեղացող հարվածների<br />
ընթացքում հիշեց այն տագնապալի հանգիստ քունը`նավախցում անցկացրած վերջին<br />
գիշերը, և աչքերը տեսան նորից այն երազը, ուր երեխաներն ուրախ թռչկոտում<br />
էին, երբ մեկը մյուսի հետևից բացվում էին ճամպրուկները: Այդ երազն էր, որ փրկեց<br />
57
ԱՐՁԱԿ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ԳԱԼՍՏՅԱՆ<br />
նրան իրական մղձավանջից: Ասես խոր քնի մեջ էր տեսնում, թե ինչպես են բռնագըրավում<br />
տարիների իր աշխատանքը։ Խոր քնի մեջ են ծաղրում, կոչելով «ֆրանտ» և<br />
«լորդ», և իրե՛ն չեն հարվածում… Այդ սատանաներն ասես ի զորու էին շրջանցելու<br />
ամենազգուշավոր մարդու զգուշավորությունը, հեռվեհեռու կարդալու բոլոր չուղարկված,<br />
անգամ չգրված նամակները:<br />
Մի քանի օր անց նրան այնուամենայնիվ բաց թողեցին: Գուցե համոզվեցին, որ<br />
իրոք խոստովանելու բան չունի:<br />
Նավի ու նավահանգստի հոծ, միաձույլ ամբոխից գազանաբար անջատվելու<br />
պահից շատ բան փոխվեց հատկապես հայ գաղթականների կյանքում ու մտքերում:<br />
Եվ ոչ միայն հայ: Երկու օր անց սև կաշվե բաճկոնավորների մի ոհմակ եկավ<br />
հույն հարևանուհու` Աֆրոդիտայի (նրան քնքշորեն, հայավարի Աֆրո էին կոչում)<br />
հետևից, որովհետև նա Ղազարի հարազատների հետ միասին հեկեկացել էր` ասելով.<br />
«Он как голубоглазый англичанин… Такой красавец! И одет был как лорд!»։ Այդքանն<br />
էլ բավական էր հակասովետական տարր ճանաչվելու համար: Այդպիսի օրեր<br />
էին ու տարիներ: Անտանելի ժամանակներ: Ու մարդիկ սարսափից լուռ էին մնում:<br />
Իսկ երբ անցան այդ անծպտուն տարիները, միոտանի Ղազարը (փտախտ էր սկսվել<br />
այն չարաբաստիկ հարցաքննությունից հետո, որն ավարտվել էր ոտքի անդամահատությամբ),<br />
հենակներն առնելով թևերի տակ, իջնում էր բակ, իսկ երբեմն գնում,<br />
հասնում էր ծովամերձ բուլվար, նստում ծառերի շվաքում տեղադրված նստարանին<br />
ու ընտանիքի անդորրը չխաթարելու համար`իր պատմությունն անում «ճնճղներին»...<br />
Շարունակ կարելի է կրկնել, որ մարդիկ սիրում են պատմել պատմություններ,<br />
որոնց արդեն միայն իրենք են հավատում: Այս մեկն այն պատմություններից է, որ<br />
պիտի պատմվեր, որովհետև եղելություն է... Իբրև մի կաթիլ` ծով պատմություններից,<br />
որ դեռ պիտի պատմվեն։<br />
58
ԼՈՐԻ ԱՆՁՐև՝ ՖՈՔՍԹՐՈԹ<br />
ՀԱՄՈՅԻ ՀԱՄԱՐ<br />
Եթե անձրև էր սկսվում, ապա կարող էր շարունակվել մինչև երկու շաբաթ նույնիսկ։<br />
Գալիս էր ու գալիս... Կարծես երբեք չէր եկել։ Մարդիկ ռետինե երկար սապոգներով,<br />
դույլերը գլխներին պահած` արագ-արագ, համարյա վազեվազ, գնում էին<br />
այսուայնկողմ։ Ով` հացի խանութ, ով` շախմատ կամ նարդի խաղալու։ Ոմանք էլ<br />
հավաքվում էին լոտոի կամ թղթախաղի շուրջ։ Այդ տեսակ եղանակին ուրիշ էլ ի՞նչ<br />
կարող ես անել։ Կոշկակարներն ու մյուս վարպետները մի ժամանակ գնում, բացում<br />
էին իրենց արհեստանոցներն ու սպասում, թե մուշտարի կգա։ Այնինչ, անցորդներն<br />
անտարբեր ու շտապ-շտապ քայլերով շրջանցում էին նրանց դռները` թողնելով,<br />
որ միայնակ վայելեն ռադիոյի ձայնը։ Հովանոց ունեցողներն էլ այսպիսի օրերին<br />
նախընտրում էին դույլը, ասելով, թե` «զոնթիկը մեղք է, կփչանա, օղուլ…»։ Իրոք,<br />
պատահել էր, որ անձրևի շիթերի ուժգնությանը չէին դիմացել հովանոցների ճաղերը։<br />
Իսկ խաղի ընթացքում մատուցվող թեյի ու «ղայֆեի» գոլորշիների մեջ լուծվում<br />
էին խեղդող հուշերն ու տագնապները։<br />
Այնպես որ, երկարատև անձրևը շատերի սրտովն էր...<br />
Բաթումը լի էր հայ գաղթականներով։ Ծովափնյա դուրեկան քաղաք էր, կանաչ`<br />
եզերված ծովի ու երկնքի կապույտով։ Սակայն գաղթականները Բաթումում հանգըրվանել<br />
գեթ մի հույսով` այստեղից մոտիկ էր թվում «Էրգիրը»։ Ապրում էին, սպասելով<br />
այն օրվան, երբ կվերադառնան իրենց սպասող հայրենի տներն ու կվերսկսեն<br />
անցած-գնացած, ձեռքներից խլված կյանքը։ Փոխարենը նրանցից շատերի ոսկորները<br />
հանգրվան գտան Սիբիրում կամ առնվազն ճաշակեցին ու հիշապահեցին այդ<br />
ահասարսուռ ցուրտը։ Երեխաները հաճախ էին ծիծաղում, տեսնելով անգամ ամռանը<br />
տաք հագնվող այդ մարդկանց։ Բայց փոքրիկների անհոգ ծիծաղը բնավ չէր<br />
զայրացնում, թեև մի քիչ նեղացնում էր նրանց, ում ոսկորների մեջ սողոսկել ու<br />
մնացել էր ձյունաթույր Սիբիրը։<br />
Համոն ողջ վերադարձածներից մեկն էր։ Երկու ոտքից կաղ էր, դրա համար<br />
նրան Ֆոքսթրոթ Համո էին կոչում։ Ոչ ոք ստույգ չգիտեր, թե երբվանից էր կաղում<br />
Համոն։ Ավելի ճիշտ, իմացողները` խոսքները մեկ արած լռում էին։ Այս ծերունու<br />
կյանքի պատմությունը տաբու էր կարծես գաղթականների ավագ սերնդի համար։<br />
Մյուսներին մնում էր զոռ տալ երևակայությանը։ Այդպիսով, բազմազգ փոքրիկ քաղաքում<br />
զանազան պատմություններ էին հյուսվել Համոյի երկսայր կաղության շուրջ։<br />
Վրացիներն իրենց հատուկ առոգանությամբ ասում էին. «Он такой артистичный,<br />
мог бы стать хорошим танцором...»։ Ռուսները պնդում էին. «Да нет, он наверняка<br />
59
ԱՐՁԱԿ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ԳԱԼՍՏՅԱՆ<br />
калека от рождения!»։ Հրեաները մտածում էին. «А чем он занимался до того, как<br />
это случилось?»։ Հույները լուռ ուղեկցում էին Համոյին կարեկից հայացքով… Նրանցից<br />
շատերի հետևից ժամանակին եկել էր «Черный ворон» կոչված մեքենան։ Այդպիսի<br />
հարկադիր տևական ճամփորդություններից հետո մարդիկ լռակյաց են դառնում։<br />
Եվ ոչ այն պատճառով, թե պատմելու բան չունեն։<br />
Երբ հայ երեխաներն էին մեծահասակներից ուզում իմանալ, թե ինչ է պատահել<br />
քեռի Համոյի հետ, և կամ հետո էլ` այդ երեխաների երեխաներն էին հետաքրքրվում<br />
Համո պապիկի կաղության պատճառներով, ստանում էին խիստ պատասխան.<br />
«Ձեներդ կտրե՛ք, էդի ձեր գործ չէ...»։ Եվ նրանց մնում էր ինքնուրույն պատասխաններ<br />
գտնել։ Այդպես, ոմանք լսել էին, թե Համոյի ոտքերը թուրքերն էին նալել… Ուրիշներն<br />
ասում էին, որ հիշողներ կան, թե Համոն կոտորածից հետո մի ոտքով էր կաղում,<br />
իսկ երկրորդը վնասել էր աքսորում, ծառահատման ժամանակ։ «Չէ՛, չէ՛, Սիբիրում<br />
նադզիռատելը ստիպել էր Համոյին բոբիկ կանգնել սառույցի վրա», - ուղղում էին<br />
մյուսները։ Եվ այդպես էլ ոչ ոք հաստատ չգիտեր ու չէր կարողանում իմանալ Համոյի<br />
իրական պատմությունը։<br />
Իսկ անձրևոտ օրերը սովորական բան էին այս փոքրիկ քաղաքի համար։ Զուր<br />
չէր, որ աշխարհագրության դասագրքում գրված էր. «Տարեկան տեղումներն այստեղ<br />
հասնում են երկու հազար միլիմետրի»։ Սակայն տարվա մեջ մի շրջան կար,<br />
երբ Համոյի ներկայությունը հատկապես էր շեշտվում աշխարհում։ Դա տեղի էր ունենում<br />
լորի սեզոնին: Փոքրիկ այդ թռչնի որս անելու կարիք չկար Բաթումում։ Բանն<br />
60
այն է, որ ուժեղ անձրևից լորը երկնքից ուղղակի թափվում էր ցած, ընկնում գետնին։<br />
Մի կողմից` ուռուցիկ փողոցների փոս ընկած մայթեզրերով դեպի կոյուղու<br />
անցքերն էին հոսում թափված անձրևի գետերը, մյուս կողմից` մարդիկ նույն այն<br />
դույլերով, որոնցով անձրևից պաշտպանվելով քիչ առաջ ծածկել էին գլուխները,<br />
փորձում էին գետնին թպրտացող լորերին բռնել... Պետք էր ընդամենը ճիշտ պահին<br />
դույլը շուռ տալ ճիշտ տեղում։ Եվ այդ գործի իսկական վարպետը Ֆոքսթրոթ Համոն<br />
էր։ Չնայած կաղությանը՝ նրա հետ ոչ ոք չէր կարող մրցել այդ հարցում։ Նա<br />
ճոճվելով վազում և «օպլ յա~» ասելով բռնում էր հերթական թռչնակին։ Իսկ մարդիկ<br />
ուրախանում էին, մանավանդ, երեխաները։ Դժվար տարիներ էին, ու նրանք հրճվանքով<br />
կանխավայելում էին երկնքից թափված նրբահամ ուտեստի համը... Իսկ Ֆոքսթրոթ<br />
Համոն հպարտ ու ինքնագոհ բաժանում էր «որսամիսը» հերթի շարված երեխաներին։<br />
Անձրևն այս քաղաքում շատերի սրտով էր...<br />
61
ԱՐՁԱԿ<br />
ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
Լուսանկարը՝ Գալուստ Պապյանի<br />
ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ԳԾԵՐ<br />
Ծնածեմ 1936 ին՝ Սուրիոյ մայրաքաղաք՝ Դամասկոսի մէջ։<br />
Նախնական և երկրորդական կրթութիւնս՝ Պէյրութի Համազգայինի Նշան Փալանճեան<br />
Ճեմարանի յարկին տակ, որուն ընթացքը աւարտած եմ 1954-ին։ Մասնագիտութեամբ<br />
տնտեսագէ՛տ՝ Պոսթընի Համալսարանէն և ֆինանսագէ՛տ՝ Փենսիլվանիոյ<br />
Համալսարանի Ուորթընի Անուան Ֆինանսագիտութեան Հիմնարկէն՝ միջազգային<br />
ֆինանսներու գծով (ԱՄՆ)։<br />
Վարած եմ շարք մը պատասխանատու պաշտօններ Ուէսթինկհաուզ և Սիմընս<br />
ընկերութիւններու համաշխարհային ֆինանսական կառոյցներուն մէջ։ Նաև՝ որպէս<br />
Պետական Ֆինանսներու Տնօրէ՛ն վերոյիշեալ երկու ընկերութիւններու՝ Ուաշինկթընի<br />
մէջ։ Ներկայիս՝ կոչուածեմ հանգստի։<br />
Հանրային և կուսակցական աշխատանքներու գծով, պատասխանատւութիւններ<br />
վերցուցած եմ շարք մը մարմիններու մէջ յատկապէս Հայ Դատի հետապնդման<br />
ծրագիրներուն հետ առընչուող։ Եղած եմ Նախագահ՝ Ամերիկայի Հայ Դատի Յանձնախումբին<br />
և Armenian National Committee of America (ANCA)-ի։ Անդամ՝ Հայ Յեղափոխական<br />
Դաշնակցութեան։ Մաս կազմած եմ կուսակցութեան շարք մը մարմիններուն,<br />
մասնագիտական խորհուրդներուն և ՀՅԴ Բիւրոյին։<br />
Գրել սկսած եմ իմ ճեմարանական տարիներուն գրական և լրագրական նախափորձերով։<br />
1970-ին և 1977-ին լոյս տեսած են «Մարմին և Արիւն» խորագիրը կրող<br />
բանաստեղծութեան երկու գրքերս։ Արձակ և չափածոյ էջերով աշխատակցած եմ<br />
62
Պէյրութի «Ահեկան», «Սփիւռք», «Բագին» և «Ազդակ Գրական» և «Հորիզոն Գրական»<br />
պարբերականներուն, ինչպէս նաև Նիւ Եորքի «Մենք»ին, Փարիզի «Յառաջ»ին, Երեվանի<br />
«Նորք»ին և «Գրական Թերթ»ին։<br />
Քաղաքական և հասարակական վերլուծումներով յօդուածներ ստորագրած եմ<br />
ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ին և ՀՅԴ շրջանային օրգաններուն և այլ թերթերու մէջ<br />
(«Հայրենիք», «Ասպարէզ», «Հորիզոն», «Ազդակ», «Ազատ Օր», «Ալիք», «Յուսաբեր»,<br />
«Արմենիա», «Ապառաժ», «Գանձասար»)։ Կը շարունակեմ աշխատակցիլ։<br />
ՓԱՅՏԱԿԱՐԱՆՑԻՆ<br />
Երբ աներ հայրս հողին յանձնեցինք, Կիլիկիայէն բերուած փափախը նորէն ձեռք<br />
փոխեց։ Մէկ տարուան մէջ երկրորդ անգամն էր։ Սարսռալի բան մը սկսեր էր դառնալ<br />
այլեւս այդ փափախը մեզի՝ նորերուս համար. եւ սակայն փափախին իսկական<br />
տէրերը թէ՛ յամառ եւ թէ՛ զուարթամիտ մնացին եւ աւանդութիւնը երբեք<br />
չ՚ընդհատուեցաւ։ Սկիզբը ութ հոգի էին։ Մէկ զէյթունցի. երեք սսեցիներ. մէկ հոգի<br />
Հաճընէն ազատուած, իսկ աներ հայրս՝ Վահկայ Բերդէն. կար մարաշցի Նիկողոսը<br />
եւ վերջապէս՝ Փայտակարանցի՛ն։<br />
Աներ հօրս հողակոյտին մօտակայքը, հաստաբուն կաղնիի մը կռթնած, կեցեր<br />
էր Փայտակարանցին եւ չէր խօսեր։ Ան հեռուէն միայն հետեւեցաւ թաղմանական<br />
արարողութեան։ Երբ այլեւս բոլորս կը մեկնէինք, յանկարծ փղըձկեցաւ եւ վտիտ եւ<br />
խորշոմած դէմքը թաղեց իր լայն թաշկինակին մէջ։ Թեւերը մտանք եւ զինք առաջնորդեցինք<br />
դէպի Տէր Հօր ինքնաշարժը։ Յանկարծ ամէն մարդ զգաց, թէ հիներէն ուրիշ<br />
մարդ չէր մնացեր այլեւս...մնացեր էր միայն Փայտակարանցին։ Մնացեր էր մինակ։<br />
Նոյն իրիկունը, երբ յուզումը մեր ներսն էր դեռ եւ աներ հօրս թարմ կատակները<br />
կը կրկնէինք իրարու ու հեռուէ հեռու կը խօսէինք իրեն հետ, աներձագս՝ Մկրտիչը<br />
յանկարծ յիշեց փափախը.<br />
- Իրա՜ւ ծօ...բացագանչեցինք հինգ կողմէ ու սկսանք պահարանները վար թափել<br />
եւ փնտռել հին փափախը։<br />
Ամբողջ շաբաթը անցաւ շփոթ։ Երկրորդ շաբաթն ալ հոս ու հոն վազվզեցինք<br />
այլեւայլ կարգադրութիւններով։ Իրիկունները կը բոլորուէինք զոքանչ մօրս սեղանին<br />
շուրջ։ Աներ հօրս մահը նոր կենդանութիւն տուեր էր մեր ընթրիքի սեղանին։<br />
Մենք վերստին մօտեցեր էինք իրարու. երեխաները մեծ ոգեւորութեամբ խառնուեր<br />
63
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
էին իրարու. ասիկա Մեծ Տատիին տունն էր. այսինքն՝ իրենց թագաւորութիւ՛նը։ Իսկ<br />
մեծերս անհասկնալիօրէն հաշտ ու համերաշխ էինք այլեւս։ Զոքանչ մայրս սուր<br />
աչք ունէր եւ յաջորդ օրն իսկ նկատեց պատահածը.<br />
- Լուսահոգի՜ն... ըսաւ. վրանիս նորէն շնորհք բերաւ։<br />
Լեցուն հագագներով խնդացինք եւ կարծես սուգը չքացաւ մէկէն։ Մեր Մաման<br />
գիտէր իր ընտանիքը։ Քառասունքին նախորդող օրերուն էր։ Իրիկուն մը, Տէր Հայրը<br />
այցի եկաւ եւ իր մխիթարական ջերմ խօսքերէն ետք, երբ սուրճը խմեր էինք այլեւս,<br />
մաքրեց կոկորդը երկու անգամ, հազաց եւ կանչել տուաւ տան բոլոր երեխաները...<br />
Երեխաները տարբեր բնակչութիւն էին իրենց Մեծ Հօր տան մէջ։<br />
Ասիկա «հայկական» հողն էր...հոսկէ ներս մտնողը յանկարծ կը թօթափէր ծընողական<br />
լուծը։ Եւ ուրեմն դիւրին չեղաւ զիրենք հաւաքելը այդ իրիկուն, բայց երբ<br />
վերջապէս հաւաքուեցան ու շարուեցան Տէր Հօր առջեւ, յանկարծ լռութիւն տիրեց.<br />
բոլորս սպասեցինք Տէր Հօր յայտնի աղօթքին.<br />
- Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ...<br />
“Հայր Մեր”ին մրմունջները կը թափանցէին հիւրասենեակին բոլոր անկիւնները.<br />
անոնք կ՚անցնէին մեր երակներէն ներս. այդ բառերը թաւ էին եւ անզիջելի. անոնց<br />
հոգեմօտ գրաբարը կը քսուէր Տէր Հօր աստուածաշնչական պեխ ու մօրուքին եւ<br />
անկրկնելի կը դարձնէր ամէն բան։ Իսկական հովիւ մըն էր պէյլանցի այս աւագերէցը։<br />
Ան լաւ կը ճանչնար իր հօտը։ Գիտէր իր ծխականներէն իւրաքանչիւրին բնաւորութիւնը։<br />
Գիտէր, թէ ո՞ր “լակոտ”ը “քաշած” էր իր ո՞ր պապին...Հիներուն հետ անցեր<br />
էր արիւնի ճամբաներէն որպէս անոնց կրտսերը. մանկուց եղեր էր ատաղձագործի<br />
աշկերտ. յետոյ Արտաւազդ Սրբազանին յորդորներով եւ ձերամբ՝ ձեռնադրուեր էր<br />
քահանայ եւ այս քաղաքին մէջ ան արդէն պսակեր ու մկրտեր էր քանի մը սերունդ։<br />
64
Այժմ մէկիկ-մէկիկ կը թաղէր այն ծերերը, որոնց յամառութեան շնորհիւ, տարիներ<br />
առաջ, քաղաքին արեւմտակողմը՝ Պրիճ Պողոտային նայող ամայի բլուրի մը գագաթին<br />
բարձրացաւ մեր նոր եկեղեցին։<br />
Տէր Հայրը յիշեց հիմնարկէքի կիրակին եւ ծոցի գրպանէն հանեց այդ հին լուսանըկարը...<br />
Տղաքը բոլորուեցան զոքանչ մօրս շուրջը եւ յետոյ ձեռքէ ձեռք անցաւ այդ<br />
լուսանկարը։ Կիլիկեցիներու խումբն էր։ Կեցեր էին մէկ շարքի վրայ նորաշէն եկեղեցւոյ<br />
շեմին առջեւ։ Բարձր ճակատներո՛վ եւ թեւերը ագուցուած իրարու։ Նստողը Տէր<br />
Հայրն էր, իսկ խումբին մէջտեղը՝ Զէյթունցի Կարապետը. երիցագո՛յնը։ Փափախը<br />
կրողն ալ ան էր նկարին մէջ։ Փափա՞խը։<br />
- Ծօ, սա փափախը մէջտեղ չելաւ...ձայնեցինք քանի մը կողմէ։<br />
Փափախը պէտք էր փոխանցուեր Փայտակարանցիին եւ Տէր Հայրը պատշաճ<br />
անձն էր այդ գործողութեան համար։ Հոս էր, որ պարզուեցաւ գաղտնիքը, քանի որ<br />
Տէր Հայրը նորէն հազաց, նորէն շտկեց պեխն ու մօրուքը.<br />
- Նստեցէ՛ք, նստեցէ՛ք... ըսաւ։<br />
Հիւանդանոց փոխադրուելէն շաբաթ մը առաջ, աներ հայրս, ինքն իր ձեռքով,<br />
փափախը յանձներ էր Փայտակարանցիին։ Տէր Հայրն էր նկարագրողը.<br />
- Խենթ մի ըլլար, այ մա՛րդ։ - Դուն ա՛ռ սա փափախը... - Չե՛մ առներ։<br />
- Ա՛ռ, ա՛ռ... Ասկէ ետք դուն ես տէրը։<br />
- Ատանկ բան չկայ. դուն դեռ երկաթի պէս մարդ ես, մեծ ախպա՛րս։<br />
Վէճը տեղի ունեցեր էր Տէր Հօր գրասենեակին մէջ։ Ի վերջոյ ձայները նուաղեր<br />
էին։ Վերջին խօսքը ըսեր էր աներ հայրս.<br />
- Հայկա՛զ, աս խօսքը շատ չերկարենք. ես շատ ժամանակ չունիմ. սաքանը գիտցիր<br />
որ ալ տէրը դուն ես։ Ես վերջացա՛յ։<br />
Փափախը մնացեր էր Տէր Հօր սեղանին վրայ, իսկ աներ հայրս քալեր էր դուրս։<br />
Փայտակարանը քաղաք մըն է, որուն ճշգրիտ տեղը ոչ ոք գիտէ այսօր։ Ան դեռ<br />
կ՚ապրի մեր տեսողութենէն գաղտնի եւ կը պահէ իր ինքնութիւնը։ Փայտակարանը<br />
աշխարհ մըն է, ուր վերջ կը գտնէ մեր երկիրը։ Հոն կը միանան Արաքս եւ Կուր գետերը<br />
եւ անկէ անդին հայեր չեն ապրիր այլեւս։ Հոսկէ է, որ ներս կը մտնէ թշնամին։ Հոս է,<br />
որ մենք պիտի պաշտպանենք մեր հողը։ Եթէ հոս չկրնանք պաշտպանել, թշնամին<br />
մեզ պիտի քշէ մինչեւ Կարս, մինչեւ Կարին։ Մեզ մեր երկրէն դուրս պիտի հանէ։ Այն<br />
ատեն գաղութներու հայը եկեղեցիներ պիտի շինէ եւ պիտի խմբուի անոնց շուրջ...<br />
բայց յանուն ինչի՞...<br />
Թէ ի՞նչ կը ջանար ըսել Փայտակարանցին այս պատումներով, երբեք ալ յստակ<br />
չեղաւ մեզի՝ երիտասարդներու՛ս։<br />
Երբեմն մեզմէ մէկնումէկը կը լրջանար եւ կը հակաճառէր.<br />
- Ընկ. Հայկա՛զ, սա գրածդ հէքիաթ է, այ մա՛րդ, մեր վիճակը բացատրելու համար։<br />
Սողոմոնեանն ալ աշակերտած էր Նիկոլ Աղբալեանին։ Հին ճեմարանական մըն էր<br />
ան եւ դեռ կը պահէր մոլի ընթերցողի իր համբաւը։ Սողոմոնեանն ու Փայտակարանցին<br />
վէճի կը բռնուէին այսպիսի հարցերու վրայ եւ մենք, կատակաբան ու առոյգ, կը<br />
65
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
շրջա պատէինք զիրենք հրահրելով բոցերը վէճին։ Երկուքն ալ ի վերջոյ օգնութեան պիտի<br />
կանչէին Աղբալեանը, որուն խօսքը վիճելի չէր։ Սողոմոնեանը խնամքով կազմել տուած<br />
էր «Բանասէրի Յուշագիրը»։ Անոր պրակներուն տողերը իմաստութեան անսպառ<br />
աղբիւր էին իրեն համար։ Երբեմն իր ըսածը ապացուցանելու համար, կաշեկազմ<br />
հատոր մը թեւին տակ, ներս կը մտնէր, երբ մենք հաւաքուած կ՚ըլլայինք կուսակցական<br />
ժողովի։ Մէկ ամիս առաջ կիսատ մնացած վէճն էր, որ վերստին կեանք<br />
կ՚առնէր երկուքին միջեւ, մինչեւ որ Կոմիտէի հերթապահը բացուած յայտարարէր<br />
մեր ամսական նիստը։<br />
Փայտակարանցին դպրոց տեսած չէր։ Ան իր հայերէնը սորվեցաւ գրեթէ բնազդաբար։<br />
Գրականութեան իր ծանօթութիւնը օրինաւոր ոչինչ ունէր։ Ան ամբարուած<br />
էր անիշխանական ագահութեամբ մը։ Ծաւալուն ու խայտաբղէտ վէպի մը բեկորներն<br />
էին, որոնք կցուած էին իրարու ահաւոր մէկ հապճեպով։ Տարիներ առաջ,<br />
Պէյրութի մէջ, Ուատի Ապու Ժեմիլ փողոցին վրայ գտնուող Ճեմարանի հին շէնքին<br />
երկրորդ յարկը, Լեւոն Շանթ եւ Աղբալեան, ամէնօրեայ դպրոցին զուգահեռ, հաստատեր<br />
էին գիշերային լսարան մը, որուն աշակերտները իրենք եղան. ինք եւ իր<br />
բախտակիցնե՛րը։ Ցերեկը, կը չարչարուէին արհեստաւորի սեղաններուն առջեւ, իսկ<br />
իրիկունը ականջ կտրած կը խմէին անվեղար Վարդապետին՝ Աղբալեանի հեզահոգի<br />
բառերը գրեթէ ոչինչ հասկնալով անոնցմէ... Այսուհանդերձ անհասկնալին թափանցելու<br />
իր ուրոյն եղանակն ունէր եւ Վարդապետը գիտէր անոր գաղտնիքը։ Տարին<br />
չբոլորած՝ Փայտակարանցին արդէն սկսեր էր կապեր գտնել Եղիշէին եւ իր միջեւ։ Հայոց<br />
հին մատենագրութիւնը կ՚ուրախացնէր զինք. հոն կը գտնէր իր լուսաբանութիւնը։<br />
- Հէքիա՛թ է, Ընկ. Հայկա՛զ. մեր ամբողջ մատենագրութիւնը հէքիաթ է. դուք ասանկ<br />
մարդիկ էք. ձեր ամբողջ սերունդը հէքիաթի զոհ է, կը բարկանար Սողոմոնեանը։<br />
Փայտակարանցին անդրդուելի կը մնար ու միայն հեռուէ-հեռու կը ժպտէր.<br />
- Եկուր ես քու գլուխդ աւելի խառնեմ սա մեր ժողովը չ՚ըսկսած, կը դառնար ան<br />
Սողոմոնեանին։ Հա՛յկը... հիմա բա՛ց խօսինք. առասպե՞լ է , թէ իրականութիւն. ըսէ՛<br />
նայիմ սա ձեր պաշտած Թոյնպիները ի՞նչ կ՚ըսեն։<br />
- Թոյնպիները բա՛ն չեն ըսեր, Ընկ. Հայկա՛զ, բայց ես ըսեմ. շինծու բան է. ամէն<br />
ազգ կը սիրէ իր պատմութիւնը խորհրդաւոր դարձնել։<br />
- Ատոնք ձեր սորվածներն են, ընկերս. հապա ձեր մտածա՞ծը. ձեր զգացա՞ծը։<br />
Դուք չէ՞ք ճանչնար ձեր նախահայրը։ Դուն ինչպէ՞ս կրնաս հաւատալ Սերոբ Աղբիւրին<br />
եւ կասկածի ենթարկել Հայկին ըրածը։ Հարկա՜ւ... ատ քու պարոններդ վստահելի<br />
աղբիւր կ՚ուզեն։ Ես գո՛հ եմ, ընկերս. ես իմ Աղբիւրս ունիմ. ես ուրիշ աղբիւրի պէտք<br />
չունիմ, քանի որ ես գիտեմ, թէ ես ով եմ... Ես Առնոլտ-Մառնոլտ չեմ ճանչնար. գնա՛<br />
իմ կողմէս բարեւ ըրէ։<br />
Երկար ժամանակ, կը կարծէինք, թէ Փայտակարանը Կիլիկիոյ հին քաղաքներէն<br />
մէկն էր. անու՛ն մը՝ որ անպայման թաղուած պէտք էր ըլլար աւերակներու տակ.<br />
ան անպայման ունէր իր թրքական անունը այսօր. ունէր իր գոյութիւնը մեզմէ ու<br />
աշխարհէն հեռու, Տաւրոսեան Լեռներու անհասանելի մէկ անկիւնը։<br />
66
- Սա Փայտակարանին պոչը ձգեցէ՛ք, ըսաւ աներ հայրս այդ իրիկուն, երբ ընթրիքէն<br />
ետք ինք եւ ես կը ճեմէինք մեր տան մօտակայքը։ Տղոց ալ ըսէ, շատ վրան<br />
թող չիյնան...<br />
Զարմացած նայեցայ դէմքին։ Դէմքին վրայ կար խօսքը չաւարտած մարդու<br />
արտայայտութիւն։ Խօսքը շարունակել ուզող մարդու արտայայտութիւ՛ն մը՝ որ շատ<br />
դանդաղ եւ կողմնակի կը բանայ իր ծրարը։<br />
- Հայկազը դժբախտ տղայ է... Բոլորս ալ դժբախտութիւն տեսանք. բայց Հայկազին<br />
պատմութիւնը ամենէն գէշն է։ Հայկազը չի գիտեր, թէ ինք ո՞վ է... Չի գիտեր, թէ<br />
ու՞ր ծնած է. միայն կը յիշէ որբանոցը։<br />
Շշմած կը նայիմ իրեն եւ իր դէմքին լրջութիւնը լռութեան կը դատապարտէ զիս։<br />
Աներ հայրս երբեք այսպէս չէ խօսած ինծի։ Կը յառաջանանք մայթն ի վեր։ Իր քայլերը<br />
դանդաղ են. իր խօսքերը՝ ժլա՛տ. ան ինծի չի նայիր. կը խօսի նայելով դիմացը եւ իր<br />
մտքերը պահելով պաղ ու անանձնական։ Դէպքերուն դաժան բեռը վաղուց նստած<br />
է մէջը։ Անոնք օտար չեն իրեն. անոնք այլեւս դաժան չեն. ապրուած ու անցեալ դարձած<br />
են. անոնք այլեւս իր չարքաշ մկանին շերտերն են։<br />
- Հապա Փայտակարա՞նը... հարց կու տամ ապշանքով։ Հապա Փայտակարանցի<br />
ստորագրութեամբ իր թղթակցութիւննե՞րը «Հայրենիք»ին մէջ...<br />
- Ի՜նչ Փայտակարան, կ՚ըսէ. անոնք բոլորը իր հնարած բաներն են. ատանկ տեղ<br />
չկայ մեր երկիրը, կ՚ըսէ. իր խելքէ՛ն հանած է։ Լա՛ւ ալ պատմող է. եթէ ուսում տեսած<br />
ըլլար, բարձր տեղ կը հասնէր։<br />
67
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
Տարիներ ետք, ես յիշեցի Փայտակարանցիին խօսքերը, երբ ան մեկնած էր այս<br />
աշխարհէն։ Անի Հիւրանոցը տաքուկ անկիւն մը ունի, որ ձմրան ցուրտին իր մտերիմ<br />
պատերուն տակ կը հաւաքէ Երեւանի կրակուբոց տղաքը։ Դուրսը մեր հին երկրին<br />
սառնամանիքն է, իսկ ներսը՝ տաք Ուրարտու՛ն։<br />
- Սուրճի լիքէօ՛ր ունենք, ընկեր ջան, կ՚ըսէ մատուցողը, որ ընտանի վանկերով<br />
լայնսիրտ աղջիկ մըն է։<br />
Սպառած են քոնեաքին բոլոր շիշերը. սպառած են շամփանիան եւ գինին. ձմրան<br />
գիշերը կ՚երկարի Ուրարտուի մտերիմ սեղաններուն շուրջ, ուր կը յամենան մայրաքաղաքին<br />
անուղղաները։<br />
- Զօրա՛յր, կ՚ըսեմ, ի՞նչ գիտես Փայտակարանի մասին...<br />
- Նա անցեալում եղել է, բայց այժմ չկայ։ Նրա լինելու փաստը մեր մատենագիրների<br />
եւ Եղիշէի պատմութեան մէջ է։ Շատերի համար նա խորհրդաւոր առասպել<br />
է, ինչպէս եղել է Ատլանտիսը. ինչպէս ունեցել ենք Արշակաւան. բայց առասպելները<br />
աւելի հզօր կեանքով են ապրում մեր երկրում. առասպելներից յառնում է կեանքը...<br />
- Զօրա՛յր, կ՚ըսեմ, խմե՛նք Փայտակարանցիին կենացը. ան մեր առասպելին վերջին<br />
բեկորն էր...<br />
Օրերը կը խառնուին իրարու եւ ես այլեւս չեմ կրնար զանազանել զանոնք<br />
իրարմէ։ Իմ ընկերներս յոգնիլ չեն գիտեր։ Իմ աչքերուս առջեւ աշխարհը կը թաւալի<br />
անսպասելի գահավիժումներով եւ ես կ՚ըսկսիմ չյիշել ինքզինքս ու այն աշխարհը,<br />
որմէ բաժնուեր ու եկեր էի հոս դեռ քանի մը օրեր առաջ։ Կեցեր ենք Էջմիածնի<br />
պատերուն տակ։ Ձմրան մարդամօտ արեւն է մեր չորս կողմը եւ հայոց հեռաւոր ու<br />
չքնաղ ու մեկուսի երկրին անաղմուկ յետ-միջօրէն։ Կեցեր ենք կողք-կողքի՝ Ռուբէնը,<br />
Ռազմիկը, Մանուկը։ Ու ճիշտ այն վայրկեանին, երբ լուսանկարողը պիտի գողնայ<br />
պահը, կը սպրդի Ռուբէնին համով սրամտութիւնը եւ բոլորս կը խնդացնէ։ Մեր շուրջը,<br />
երեք հարիւր վաթսուն աստիճանի վրայ, մեր լեռնաշխարհն է՝ խրոխտ, յայտնի,<br />
աննկուն, ինչպէս այս տղա՛քը՝ որոնք կեցած են վեհ ու անաղարտ, եթէ նոյնիսկ կաշկանդուած<br />
է առօրեան եւ վեհապետը՝ խո՛րթ։ «Ինչի՞ է դրօշը կարմիր ու կապոյտ,<br />
հարց է տալի երեխէն»... «Երեւակայութեան պակասի՛ց... բալա ջան, ասում է տատը»։<br />
Տղաքը իրարու բերնէ կը խլեն Հայկական Րատիոյի մանրավէպերը։ «Հանրապետութեան<br />
օրով էլ նարնջագոյն կտաւը պակասեց. դրսի՛ց բերեցին...», դաւադիր քմծիծաղով<br />
կը խորհրդածէ Ռազմիկը։ Մինչ մենք կը խնդանք, մեր երկրին անտեսանելի<br />
ձեռքը արդէն յափշտակած է այս ծուէնն ալ եւ խառնած՝ մեծ առասպելին։ Մանրավէպերու<br />
գանձը անսպառ է։ Անոնք կ՚ըստեղծուին ամէն օր, ամէն վայրկեան. կ՚ըստեղծուին իմ<br />
աչքերուս առջե եւ անխափանելի ալիքներով կը տարածուին աշխարհով մէկ։<br />
Ասոնք, բոլո՜րն ալ, փայտակարանցիներ են... կ՚ըսեմ մտքէս ու կը խնդամ։<br />
Ու կը տեսնեմ Փայտակարանցիին հին ու հալած ժպիտը։ Յայտնի է, որ քոնեաքը<br />
թափանցեր է ուղեղէս ու երակներէս ներս։ Տղաքը չար ժպիտներով կը նային իրարու։<br />
Ռուբէնը աչք կ՚ընէ։ Կը հրճուին տեսնելով երկինքէն ինկած այս գաղութահայուն<br />
արագընթաց այլասերումը։ Կ՚ըզգամ, որ անսովոր բան մը կը տրոփէ կուրծքիս տակ<br />
քանդելով բոլոր կարգերը եւ խուճապի մատնելով ամէն բան։<br />
68
Հիմա կը ջանամ յիշողութեան այս կցկտուր էջերը քով-քովի բերել եւ վերակառուցել<br />
անոր տիպարը ու չեմ կրնար։ Ամէն անգամ, որ կ՚անցնիմ սեղանին առջեւ,<br />
անոր բազմաչարչար դէմքը առջեւս է եւ ամէն անգամ դէպքերու խառն ծուէններէն<br />
նոր ու անկարելի պատմութիւն մը կը հիւսէ եւ կ՚ըստիպէ, որ հաւատամ իր ըսածին։<br />
Երբ աչքերուս մէջ կը կարդայ կարեկցող մարդու թերահաւատութիւնս, անհամբերութենէն<br />
շրթունքները կը խածնէ ու կը լռէ. կամ կը պոռթկայ այնպէ՛ս ՝ որ սենեակին<br />
լռութեան մէջ կը լսեմ իր շառաչուն ապտակը։ Ան վաղուց մեկնած է այս աշխարհէն<br />
եւ սակայն իր առասպելը դեռ կը տանջէ զիս ամէն օր։<br />
Փայտակարանցին ընտանիք ունէր. երկու տղայ, մէկ աղջիկ։ Ես կը յիշեմ։ Իր թաղումը<br />
կատարեցինք մեծ շուքով։ Այդ տարի ստուար շարքեր ունէր մեր կոմիտէութիւնը,<br />
քանի որ մեծ թիւով հայեր եկած էին Հալէպէն, Պէյրութէն, Գահիրէէն, Ամմանէն<br />
եւ խանդավառ տղաք փարեր էին գործին։ Փայտակարանցիին դագաղը ծածկուած<br />
էր եռագոյնով եւ «Մահ կամ Ազատութիւն» նշանաբանը կրող մեր դրօշով։ Փայտակարանցին<br />
ուզեր էր, որ դագաղը բերուի եկեղեցի...Ընկերներու ուսերուն վրայ, դագաղը<br />
վար կ՚իջնէր եկեղեցւոյ բարձունքէն աշնան այդ մինակուկ օրուան ոսկեգոյն<br />
արեւին տակ. այդ պահը շատ լաւ կը յիշեմ։ Անձայն տիեզերքի մը մէջ անշարժացած<br />
չորեքշաբթի մըն էր։ Ընկերներու խոժոռ դէմքերուն առջեւէն դագաղը անցաւ անկենդան<br />
ու սարսռալի։ Կը լսուէին միայն դագաղակիր ընկերներու ոտնաձայները։<br />
Այդ պահուն էր, որ մէջս մտաւ այս աններելի կասկածը։ Բեռ մը՝ զոր կրեր եմ մինչեւ<br />
այսօր եւ չեմ ներեր ինքզինքիս։ Զայն պէտք է խոստովանիմ թողութիւն աղերսելով<br />
իրմէ եւ ձեզմէ։ Պէտք է ազատեմ ինքզինքս մեր տառապած ընկերոջ հեռաւոր ու<br />
քաղցր յիշատակէն, քանի որ իսկական մարտիրոս մըն էր ան եւ մարտիրոսի մը<br />
կեանքով անցաւ այս աշխարհէն։<br />
Մէկ օր առաջ, մեռելատան լռութեան մէջ, երբ վերջին այցը կու տայինք իր անշունչ<br />
մարմնին, առաջին անգամ ըլլալով կանգ առի եւ զննեցի իր դէմքը։ Ան գտած<br />
էր իր վերջին եւ մնայուն խաղաղութիւնը։ Իր փոքրացած, մաշած դէմքին վրայ մնացեր<br />
էր վերջին խոհը եւ աչքերը փակուեր էին անոր գաղտնիքին վրայ։ Իր պարագաները<br />
ուզեր էին, որ իրեն հետ գերեզման իջնէր նաեւ իր նշանաւոր փափախը,<br />
որուն մէջ զգուշութեամբ տեղաւորած էին իր գլուխը։ Քովս կեցող երիտասարդ<br />
ընկերներէն մէկը քովինին բան մը փսփսաց.<br />
- Փափախի՛ն նայէ, ըսաւ. Աթաթիւրքի՛ պէս պառկեցուցեր են մարդը...<br />
Կատակաբան պոլսեցի մըն էր, որ իր վրայ հրաւիրեց ուրիշ ընկերներու սաստը։<br />
- Հոգերնիդ մ՚ընէք, ընկերնե՛ր, ես խօսքը մարդուն էրեսին կ՚ըսեմ... շարունակեց<br />
ան ու դուրս ելաւ։<br />
Սաստողներն ալ հազիւ կրցան զսպել իրենց խնդուքը այս անգամ։<br />
Թեթեւ սրտով ըսուած խօսքեր էին։ Մեր պոլսեցի ընկերը թերեւս միակ անձն էր,<br />
որուն քաշքշուքէն համ կ՚առնէր Փայտակարանցին։ Նորէն ինծի քար մի նետեր, ծօ,<br />
անառա՛կ... կ՚ըսէր ան եւ լայն ու կուշտ կը խնդար։<br />
Քարը, որ կը նետուի, կրնայ բոլորովին անմեղ ըլլալ։ Կրնայ ըլլալ բարի ու աննպատակ<br />
քար մը, մեքենական ու քմայքոտ։ Մեր խայծերէն ծնած, պզտիկ ու անճակատագիր<br />
69
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
ու անհետեւանք կարծուող քա՛ր մը։ Բայց անոր ինկած տեղը կայ... ուր ան ինչպիսի՜<br />
կշիռներ կրնայ խախտել։ Քարեր կան, որոնք կը նստին ներսդ չկլլուող եւ կոկորդդ<br />
սեղմող պատառի մը պէս։ Այդպէս եղաւ։ Ինչպէ՞ս յանկարծ յիշեցի աներ հօրս վաղուց<br />
մոռցուած խօսքերը։ Ինչպէ՞ս անոնք եկան ու գտան զիս։ «Հայկազը դժբախտ տղայ<br />
է. չի գիտեր թէ ո՞վ է... ուրկէ՞ եկած է... ու՞ր ծնած է»։ Ահաւոր սրիկայութիւ՛ն մը՝ որուն<br />
զոհն էինք մենք նոյնիսկ այսքան տարի ետք։ Դէմքեր կը տարբաղադրուէին աչքիս<br />
առջեւ։ Թոյնի թանձր առու մը սկսեր էր հոսիլ դէպի ստամոքսս. դէպի ծունկերս.<br />
մինչեւ մատներուս ծայրը։<br />
Օրերը անցան միանման եւ ապարդիւն։ Մէջէս բան մը պարպուած էր եւ ես կը<br />
խուսափէի ժողովներէն։ Բնազդս ինծի ընել կու տար մինչ այդ ըրած բաներուս հակառակը։<br />
Պոլսեցի մեր ընկերը իր տեսա՞ծն էր, որ ըսաւ։ Յանկարծական, անգիտակցական<br />
յայտնութիւ՞ն մըն էր, որ իրմով լեզու կ՚ելլէր։ Անասելի ճշմարտութիւ՞ն մը՝<br />
որմէ անմասն մնաց կեանքը... որ անմասն մնաց մեզմէ։ Ձգեց, որ մենք ապրինք այս<br />
սահմանափակ ու պատահական ու աննկատ կեանքը, իսկ ինք գնաց խառնուելու<br />
ամէն բան իւրացնող եւ հաւասարեցնող հողին... Եւ հիմա, որ արդէն Փայտակարանցին<br />
յանձներ էինք այս անանուն եւ անհասցէ հողին, ան դուրս կու գար այդ<br />
յետին ճակատագրական բացուածքէն եւ մեր կատակաբան ընկերոջ անգիտակից<br />
խօսքերուն մէջէն կը յայտնէր ինքզինք իր վերջնական ճշմարտութեամբ... կ՚ըսէր<br />
վերջապէս, թէ ինք ո՞վ է։ Այսքան պա՛րզ։<br />
Եթէ Փայտակարանցին չէր գիտեր իր ով ըլլալը, ուրկէ՞ գիտեր, թէ ինք հայ էր...<br />
կը պոռչտար ապուշ եւ յամառ ձայն մը ներսէս։ (Յանկարծ կը յիշէի իր խօսքերը<br />
ուղղուած թուրք հիւպատոսին Նիւ Եորքի մեր ցոյցին օրը։ «Դուն ուրկէ՞ գիտես, թէ<br />
հայ չես, Պր. Էօզտեմիր. ուրկէ՞ գիտես, թէ իմ զարմիկս չես...»։) Հարցումը, որ կը կրծէր<br />
ներսս, թէկուզ սարսափով, թէկուզ զզուանքով, արդեօք առաջին անգա՞մն էր, որ<br />
կը հարցուէր։ Արդեօք աներ հայրս չէ՞ր հարցուցած ինքզինքին։<br />
Կը նայէի խմբանկարին եւ սիրտս անձկութեամբ կը տրոփէր։ Սրիկա՛յ... կը պոռայի<br />
ես ինքզինքիս. սրիկա՛յ, ծանիր զքեզ։ Այնքան սիրելի հոգի մըն էր ծերունի մեր ընկերը,<br />
որ այսպէս անցեր-գացեր էր այս աշխարհէն եւ ես այնքան բան կը պարտէի իրեն։<br />
Այնքան բան ան սորվեցուցեր էր ինծի իմ ինքնութեանս մասին. իմ հայութեանս մասին։<br />
Երբ կ՚իյնայինք կասկածի բաւիղներուն մէջ եւ երբ ճեղքեր կը բացուէին մեր եւ<br />
մեր ինքնութեան միջեւ եւ այլեւս չէինք կրնար հանել մեր տան ճամբան, Փայտակարանցին<br />
կը կանգնէր ոտքի, գիշերուան այդ ուշ ժամուն, այսինքն՝ երբ օրակարգը<br />
վերածուած կ՚ըլլար խորացող կնճիռի մը, ան իր պարզուկ ու առասպելախառն<br />
պատումներովը եւ վճիտ ու անառարկելի իր հայերէնով մեզի ցոյց կու տար մեր<br />
իսկական եւ անվիճելի երկրին ուղղութիւնը։<br />
«Կ՚երդնում պատւոյս եւ հայրենիքիս վրայ...» «Կրկնեցէ՛ք», պահանջեր էր ան մեր<br />
երդման արարողութեան ընթացքին։ Երդումին ամէն մէկ բառը ան կրկրնել տուեր էր<br />
մեզի կնքահօր իր հեղինակութեամբ։ «...Իսկ եթէ հարկ ըլլայ՝ նաեւ կեանքիս գնով...»<br />
«Անգա՛մ մըն ալ կրկնեցէք», պնդեր էր ան։ «...Ծառայել Հայաստանի եւ հայութեան<br />
ազատագրութեան դատին։» Կրկնեցէ՛ք բարձրաձայն։ Եւ յետոյ յիշեցուցեր՝ «Ոչ միայն<br />
70
Հայաստանը պիտի ազատագրուի... այլեւ հա՛յը։» «Մէկուն ազատագրութիւնը միւսով<br />
կ՚ըլլայ», շեշտեր էր ան իր աջ ձեռքի դողդոջուն ցուցամատով։ Ես կ՚անցնիմ-կ՚երթամ,<br />
բայց դուք միշտ պէտք է յիշէք իմ աս խօսքս։ Աս բառերը ձեր ականջին օղ ըրէք...<br />
հրահանգեր էր ան։ Ասոնք Աղբալեանի՛ խօսքեր են... ըսեր էր ան աչքերը մեր աչքերուն<br />
յարած։<br />
Յետոյ, մենք շատ խնդացինք քաշքշելով իր խօսքերը՝ «Աս բառերը ձեր ականջին<br />
օ՜ղ ըրէք... Ասոնք Աղբալեանի խօսքեր են», կը կրկնէինք մատ թօթուելով իրարու<br />
վրայ... Բայց յամենայն դէպս չկրցանք մոռնալ իր յորդորը եւ մենք ալ՝ մեր կարգին<br />
զայն կրկնեցինք մեր յաջորդներուն՝ «Ինչպէս կ՚ըսէր Ընկ. Փայտակարանցին...» Իր<br />
խօսքերը դասականացան մեր կոմիտէութեան կեանքին մէջ։ Այդ խօսքերուն մէջ<br />
աստուածաշնչական ուժ մը կար, որ մեզ ամուր կապերով կը կապէր Քրիստափորին,<br />
Ռոստոմին, Սիմոն Զաւարեանին եւ բոլոր միւսներուն, որոնց նկարները կախուած<br />
էին մեր ակումբի պատերէն։<br />
Կը գտնուէի անելանելի կացութեան մը մէջ։ Փայտակարացին մեռած էր բոլորին<br />
համար, բայց ան ողջ էր դեռ... Ան ողջ էր սարսափելի ներկայութեամբ մը։ Խղճահարող<br />
իր աչքերը անհուն բարութեամբ մը յարած էր իմ աչքերուս։ Կ՚ըզգայի, թէ բան մը<br />
խախտած էր մէջս։ Յանկարծ խարիսխ մըն էր, որ փրթած էր եւ ծովամոյն եղած եւ<br />
ես մեղաւոր կ՚ըզգայի մեր երէց ընկերոջ առջեւ եւ ելք կը փնտռէի։ Եւ չէի հասկնար<br />
ինչու՞ բարկութիւնս կը դառնար ամէն բան կատակի վերածող մեր պոլսեցի ընկերոջ<br />
դէմ, թէեւ չէի համարձակեր ըսել որեւէ բան։<br />
Ի վերջոյ հանարձակեցայ։ Ի վերջոյ խօսեցայ։ Ուրիշ ելք չունէի։ Միակ աղբիւրս<br />
ինքն էր, քանի որ իրմով սկսաւ այս հոգեսպառ կռիւը։<br />
Հայոց եկեղեցւոյ կողքին, կիլիկեցիները շիներ էին սրահ, շիներ էին դասարաններ,<br />
Ակնունի Ակումբ, գրադարան եւ խոհանոց։ Գիշերուան այդ ուշ ժամուն ես մտայ<br />
ներս։ Բեմին վրայ կեցեր էր պոլսեցին եւ կը զննէր բեմահարթակին տարածութիւնը։<br />
Տասը տարի առաջ, ան ժամաներ էր հոս եւ երեք ամիս ետք մենք արդէն ունէինք<br />
թատերախումբ։ Բեմի վարպետ մըն էր մեր ընկերը, որ մեզ կը կլանէր իր շէնշող<br />
դերասանութեամբը։ Իմ մթաստուեր դիրքէս, այժմ ես զինք կը տեսնէի հեռուէն, իսկ<br />
ինք չէր տեսնէր զիս։ Կը տեսնէր աներեւոյթ կեանքը, որ կը լռէր բեմին վրայ։ Յաջորդ<br />
օր, պիտի ներկայացուէր նոր թատերախաղ մը, որուն անունը կը պահէին գաղտնի...<br />
Երբ քալեցի դէպի բեմը, կարծես աներեւոյթ կեանքը յանկարծ նահանջեց դէպի<br />
բեմին խորերը եւ պոլսեցին անակնկալի եկած բացագանչեց.<br />
- Էկու՛ պէ, ըսաւ, ճամբա՞դ կորսնցուցիր։<br />
Երբ բարձրացայ վեր, նկատեց քրտինքս եւ տագնապահար դէմքս.<br />
- Հիւա՞նդ ես, տղա՛յ, հարցուց մտահոգ։<br />
- Ո՛չ, ըսի շփոթ, բայց քեզի հարցում մը ունիմ։<br />
Սպասեց ուշադիր։ Կ՚ըզգայի, թէ կը փորձէր նայիլ ինծմէ ներս։<br />
- Ի՞նչ գիտես Փայտակարանցիին մասին։<br />
- Դուն ինչ գիտես նէ, ես ալ ատ գիտեմ, ըսաւ զարմանքով։ Բա՞ն մը կայ...<br />
71
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
- Ուրտեղացի՞ էր... հարցուցի։<br />
- Փայտակարանցի՛. անունը վրա՛ն է նէ։<br />
- Ու՞ր է Փայտակարանը... հարցուցի նորէն։<br />
- Խելքս ատ բաներուն շատ չի հասնիր, ըսաւ. մերին ատենը Հայոց<br />
Պատմութիւնը վերցուցեր էին Կեդրոնականէն. հայութիւննիս ինչպէ՞ս պահեցինք,<br />
Աստուած գիտէ։<br />
Յետոյ նորէն աչքերը սեւեռեց՝<br />
- Ի՞նչ է, բա՞ն մը կայ, տղա՛յ... հարցուց նորէն։<br />
- Դուն չէի՞ր ըսողը թաղման օրը, որ Փայտակարանցին կը նմանէր...<br />
- Ախ, Աթաթիւրքի՛ն, հա՞... ընդմիջեց անակնկալի եկած եւ իր կոկորդալի խընդուքով։<br />
Իրա՛ւ ալ կը նմանէր...ըսաւ։<br />
Բայց կատակաբանութիւնը սառեցաւ շուտով։ Լռեց պահ մը հասկնալ փորձելով,<br />
թէ ի՞նչ կը կատարուէր այսպէս յանկարծ։ Ուրկէ՞ կու գար այս անտեղի եւ անժամանակ<br />
հարցուփորձը։ Յետոյ կարծես հասկցաւ ու լայն ու հանգիստ ժպիտ մը<br />
երեւցաւ դէմքին վրայ՝<br />
- Էկու՛ ծօ, ըսաւ, էկու նստինք քիչ մը։<br />
Բեմին ետեւը, սենեակ մը կար, ուր մեծ դիզուածքն էր բեմական իրերու։ Անյիշատակ<br />
ժամանակներէ ի վեր դիզուած էին անոնք եւ իրենց տեղէն չէին շարժած։<br />
Հոն էր, որ տեղի կ՚ունենար դերասաններու դիմայարդարումը եւ ուր անոնք կը<br />
կերպարանափոխուէին բեմական հեւքի մէջ եւ կը վերածուէին ուրիշ մարդերու։<br />
Հոն էր նաեւ իր սեղանը ու վրան գրքեր, որոնց վրայ ուրիշ գրքեր եւ փոշի եւ յոգնութիւն<br />
եւ խառնաշփոթ եւ այս կացութեան կը հսկէին Շէքսպիրն ու Ադամեանը իրենց<br />
տժգոյն ապակիներուն ետեւէն։<br />
- Նայէ,՛ ի՞նչ ըսած է ատ Մակպէթ կոչուող հերիֆը իր բժիշկին... քրքրուած գրքին<br />
էջը ինծի երկարելով՝ «...Չե՞ս կարող դեղ տալ մի հիւանդ մտքի եւ արմատացած մի<br />
վիշտ դուրս քաշել յիշողութիւնից...»:<br />
- Քանի հարիւր տարի առաջ գրե՛ր է մարդը. նա՛հ, կարդա... ըսուելիքը ըսուած<br />
է օրուան լոյսի պէս. ալ ըսելիք չէ մնացած, ընկե՛րս։ Քանի անգամ ալ որ խաղամ աս<br />
խաղը, ա՛ս տողին վրայ աչքերս կը լեցուին...<br />
Աչքերը իսկապէս լեցուեր էին եւ կ՚ուզէր աւելին ըսել եւ ըսաւ.<br />
- Թուրքի՞ կը նմանէր մարդը. հարկա՛ւ կը նմանէր։ Հայու՞ կը նմանէր. հարկա՛ւ<br />
կը նմանէր։ Որու՞ն տնկըլին։ Դուն մարդուն հոգիի՛ն նայիս պիտի։ Դուն մարդուն<br />
ապրած կեանքին նայիս պիտի։ Ինծի համար՝ ատ մարդը սուրբ մըն էր։ Իրակա՛ն<br />
սուրբ մը։ Սուրբ ըսածդ ինտո՞ր կ՚ըլլայ...<br />
Յետոյ աւելցուց.<br />
- Աս քու հիւանդութիւնդ բուժում չունի, տղա՛յ։ Ասոր բուժումը ներսէդ պիտի գայ։<br />
Ա՛տ ալ ըսեր է մարդը, նայէ՛...<br />
Նորէն երկնցուց Շէքսպիրի մրոտած հատորը. «...Այդպիսի դէպքում պէտք է<br />
հիւանդը ինքն իրեն բուժէ...» Յետոյ նորէն կարդաց եւ այս անգամ յատուկ վերացումով՝<br />
«...Ջնջել ուղեղից նրա մէջ գրուած վրդովումները եւ մոռացաբեր քաղցր<br />
72
դեղթափով յստակել նրա խճողուած կուրծքը այն նեխուած նիւթից, որ ծանրանում<br />
է նրա սրտի վրայ...»<br />
- Երբ բանակ գացինք, կ՚անցնէինք աւերակ գիւղերու քովէն. ամէն եկեղեցիի<br />
թէփէն մինարէ՛ մը. մարդիկը նստեր են տակը՝ համրիչ կը քաշեն... դէմքերնու՛ն նայիս.<br />
Թորոսի կը նմանին. Սարգիսի կը նմանին. իսլամացուա՛ծ հայեր. բռնի խլուած իրենց<br />
արմատէն. նստեր են հոն. հողը նոյն հողն է. տունը նոյն տունն է. եկեղեցին նոյն<br />
եկեղեցին է. Թորոսը եղեր է Ահմէտ. Սարգիսը եղեր է Մէհմէտ. վերջացա՞ւ... Մէկէն<br />
թրքացա՞ն... Ատանկ չը՛ վերջանար, աղբարիկ... Փայտակարանցին խոշոր սիրտ մը<br />
ունէր. ինք գիտէ՛ր իր ով ըլլալը. ինծմէ ու քեզմէ աղէկ գիտէր. դուն գիտե՞ս քու ով<br />
ըլլալդ. ա՛տ է խնդիրը. մնացեալը պարա՛պ տուր։<br />
Չեմ յիշեր, թէ ինչպէ՞ս բաժնուեցանք այդ իրիկուն։ Չեմ յիշեր, թէ օրերը ինչպէ՞ս<br />
հալեցուցին մղձաւանջային այդ հոգեվիճակը, որ երկար ժամանակ հալածեր էր զիս<br />
կասկածի սպանիչ նոպաներով։ Պոլսեցի մեր ընկերը իր պարզունակ բառերով եւ մեր<br />
երկրի իրականութեան ցնցիչ ոգեկոչումներով զիս տարեր էր բոլորովին այլ ուղղութեամբ։<br />
Ան զիս տարեր էր դէպի իմ ներքին տարածութիւնս եւ հոն տիրող շփոթը։<br />
Ո՞վ էի ես։ Ո՞վ էինք մենք՝ բոլո՛րս։ Ի՞նչ բան էր այս ազգը, որուն կը պատկանէինք։<br />
Ինչպէ՞ս կը բացայայտուէր գաղտնիքը։ Ինչպէ՞ս կը ճշտուէր սահմանը։ Այո, սահմա՛նը։<br />
Ոչ ոք կրցաւ յստակօրէն գծել սահմանները մեր երկրին։ Աչքդ բա՛ց, կ՚ըսէի<br />
ներսէս։ Ուիլսըն մը պիտի գար Վիրճինիայի ագարակներէն եւ գծեր այդ սահմանը<br />
մեզի համար... Կարելի չէր այսպէս ապրիլ։ Կարելի չէր ապառիկով վարել այս կեանքը։<br />
Ի վերջոյ մե՛նք պիտի քաշենք գիծը, կ՚ըսէի շարունակ։ Ի վերջոյ մենք մեր ձեռքերուն<br />
մէջ պիտի առնենք մեր ճակատագրին սանձերը։<br />
Տարիները սահեցան Փայտակարանցիի յիշատակին վրայէն։ Ժամանակները<br />
փոխուեցան։ Նոյնիսկ իմ տարեկիցներս այժմ ցրուած են ամէն կողմ։ Կիլիկեցիներու<br />
հին կոմիտէն անճանաչելի դարձած է։ Նոր երիտասարդութիւն եկած եւ լեցուած<br />
է շարքերուն մէջ։ Ասոնք հիմա կը պահանջեն «հանգրուանայի՜ն» ծրագիր. մեզի<br />
կը բացատրեն ռազմավարութեան եւ մարտավարութեան տարբերութիւնները։<br />
Նոր բառե՛ր՝ որոնցմէ անտեղեակ մեկնեցաւ Փայտակարանցին... Օր մը հարց տուի<br />
պատասխանատու մարմնի ընկերներուն, թէ արդեօ՞ք մեր պատմական արխիւին<br />
մէջ տեղ պիտի տրուի նաեւ Փայտակարանցիի նման խոնարհ շարքայիններուն։<br />
Արդեօ՞ք Ռոստոմի, Արմէն Գարոյի, Ռուբէնի թուղթերուն կողքին տեղ մըն ալ պիտի<br />
ըլլայ վերապահուած կոմիտէներու անանուն զինուորներուն, որոնք տարիներուն<br />
հետ կը շիջին նոյն պարտականութեան ճամբուն վրայ։<br />
Հիմա կը հասկնամ զինք։ Գիշերուան այն ժամուն երբ մեր վէճերը... կը գրեմ<br />
ու կանգ կ՚առնեմ։ Չեմ կրնար շարունակել մտքիս թելը։ Թերեւս չեմ ուզեր։ Թերեւս<br />
միտքս կը մերժէ այս հին էջերը բանալ նորերուն առջեւ։ Տողը կ՚ընդհատեմ անաւարտ...<br />
եւ քանի մը շաբաթ եւս կը սահի պատմութեան վրայէն։ Երէցներու տունը,<br />
ուր կը բնակիմ, կը գտնուի մայրաքաղաքի հեռաւոր արուարձաններէն մէկուն մէջ։<br />
Այլեւս կը դժկամակիմ եւ հեռու կ՚ուզեմ մնալ ժողովներէն։ Բայց յանկարծ երիտասարդ<br />
73
ԱՐՁԱԿ ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ<br />
ընկեր մը կը յայտնուի ու կ՚ըստիպէ, որ ընկերանամ իրեն։ Երկար պտոյտներով կը<br />
ճեղքենք գիշերը ու կը հասնինք ժողովի վայրը։<br />
Դաշնակցական ժողովը անհասկնալի ուժականութիւն մը ունի։ Ան յանկարծ կը<br />
կլանէ էութիւնդ։ Ան կը մոռցնէ քու ծերութիւնդ։ Ան կը հաւասարեցնէ բոլոր ընկերները<br />
իրարու։ Ան կը մտրակէ գաղափարներու հեղեղը։ Այդտեղ որոշումներ կ՚առնուին<br />
ամէն ինչի մասին։ Հոն է, որ ես կը մերժեմ տեղի տալ եւ ընդունիլ ժամանակի վճիռը։<br />
Ես հիմա նստած եմ ժողովին մէջ որպէս երիցագոյնը այս խումբին։ Ինչպէ՞ս յանկարծ<br />
հասանք հոս։ Ու՞ր գացին մեծ ընկերները։ Նստած եմ լուռ եւ կը հետեւիմ բանավէճին։<br />
Կ՚ըզգամ, որ այս բոլորը նոյն դառնութեան երակներէն կը յորդին թաւալ գլոր<br />
տանելով ամէն բան։ Ես կը մերժեմ ընդունիլ կարգ մը տղոց նորօրեայ վարկածը,<br />
թէ.... «հողը կը սահի Սփիւռքի մարդուն ոտքերուն տակէն»...Պարապ խօ՛սք, կ՚ըսեմ<br />
իրենց, Սփիւռքի մարդն ալ թող մարդ ըլլայ եւ թոյլ չտայ. թող ամուր կենա՛յ վրան.<br />
թող կրակի տայ ամէն օրինագիրք. թող օդը հանէ ամէն սակարա՛ն... Դուք ինչի՞ս<br />
մարդիկն էք, ծօ՛, կը պոռամ եւ արիւնը գլուխս կը խուժէ։ Այդ որքա՞ն նրբացեր են,<br />
կ՚ըսեմ, ձեր ճաշակները. որքա՜ն մաքուր եղունգներ ունիք. ատ ի՜նչ ծեքծեքուն<br />
խօսքեր են, կ՚ըսեմ։ Դուք ե՞րբ իրաւունք շահեցաք ատանկ բարակ ու ձիգ մանելու.<br />
դուք մեր թերթերուն սիւնակները ձրի՞ գտաք։ Դուք չէ՞ք ըմբռներ որ անոնք մեր<br />
հին դրօշակին ամէն օր բացուող, ամէն օր պարզուող ծալքերն են, որուն վրայ<br />
Քրիստափորը օր մը գրեց՝ Յարատեւ Կռի՛ւ...<br />
Այսպիսի խօսքերու տարափն է, որ յանկարծ դուրս կը յորդի ուղեղէս եւ անխոստովանելի<br />
գոհունակութեամբ մը կը պարուրէ մարմինս։ Գաղտնի ելք մըն է. գաղտնի<br />
ճե՛ղք մը հողէն դուրս՝ որմէ կարծես ներս կը նայի... ի՛նքը՝ Փայտակարանցին եւ<br />
կարծես կ՚ըսկսի հետզհետէ տեսնել իր անտեսանելի երկիրը... Կը յիշեմ. ինքն էր,<br />
որ մահուընէ շաբաթ մը առաջ «Չնախատեսուած Հարցեր»ու օրակարգի կէտէն<br />
օգտուելով՝ ոտքի ելաւ եւ շշմեցուց բոլորս։<br />
«Ընկերնե՛ր» գոչեց... անսովոր ու պիրկ ձայնով մը եւ պրկեց ուշադրութիւնը բոլորիս.<br />
- Հաւատացէ՛ք, Ընկերներ, որ անկախութեան օրերը մօտ են... ըսաւ։<br />
Լախտի անակնկալ հարուած մըն էր։ Յանկարծ ծանր լռութիւն տիրեց ժողովասենեակին<br />
մէջ։ Կարծես ժողովը նոր կ՚ըսկսէր... Ապշած նայեցանք իրարու երես։<br />
Չհասկցանք, թէ ի՞նչ կը կատարուէր։ Ոչ ոք մտածեց սրամտելու մասին.<br />
- Այդ օրերը ես չպիտի տեսնեմ, ըսաւ, բայց դուք պիտի տեսնէք... Պատրա՛ստ եղէք<br />
այդ օրուան. մի՛ տեղաւորուիք. մենք եկեցեցի շինեցինք. դպրոց շինեցինք. ակումբ<br />
շինեցինք, որ դուք հո՛ս հասնիք։ Բայց դուք երկի՛ր պիտի կառուցէք. դուք պետութիւն<br />
պիտի ստեղծէք. ամենէն ծանր գործը ձեր գործը պիտի ըլլայ...<br />
Չէինք հասկնար, թէ ի՞նչ կը կատարուէր։ Արդեօ՞ք Փայտակարացին հրաժեշտ<br />
կու տար կեանքին։ Արդեօ՞ք օրուան սոսկ իրերէն անդին բաներ կը տեսնէր ան եւ<br />
կը տեսնէր սահմռկեցուցիչ յստակութեամբ եւ մենք եւս ականատեսն էինք ցնցիչ<br />
այդ հանգրուանին...<br />
74
Իր այդ անակնկալ պոռթկումը շատ լաւ կը յիշեմ։ Ես միակն եմ այս ժողովին մէջ,<br />
որ դեռ կը յիշէ այդ պահը։ Ինչպէ՞ս կրցաւ ընել ան։ Ինչպէ՞ս յանկարծ պահ մը հաւատա<br />
ցինք։ Անթեղուած ինչ՞ բնազդ էր, որ ան յանկարծ կրցեր էր արթնցնել... Ինչպէ՞ս<br />
սկսեր էի դողալ ներսէս զգալով, որ եկեր էր ժամը... Կ՚ըզգայի այն ինչ կ՚ըզգային<br />
Խանասորի մարտիկները իրենց արշաւանքի նախօրեակին։ Կ՚ըզգայի, որ յանկարծ<br />
մեր ժողովասենեակին մէջ յայտնուեր էին Դումանը, Վարդանը, Իշխանը... Կը յիշեմ,<br />
թէ ինչպիսի ուժգնութեամբ ապրեր էի այդ պահը եւ թէ ինչպէս գիշերը բաւեր էր,<br />
որ մենք վերադառնայինք իրականութեան եւ վերսկսէինք Սփիւռքը ծայրէն անկախութեան<br />
անխորտակելի երազը մեր աչքերուն մէջ։<br />
75
ԱՐՁԱԿ<br />
ԹՈՎՄԱ ՔԱՀԱՆԱ<br />
/ՎԱՀԱՆ/ ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ, արձակագիր,<br />
երգահան<br />
ԴՈՄԻՆԻԿԱՅԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ<br />
Դեռևս երեսունհինգ տարի առաջ կար «Արաքս» սրճարանը` Աբովյան և Թումանյան<br />
փողոցների անկյունում: Դա բոլորն են հիշում, ոչ միայն` ես: Համենայնդեպս,<br />
հիշում են բոլոր իմ տարեկիցները: Եվ սա փաստ է:<br />
Այդ սրճարանում շատ էին լինում Երևանի երիտասարդները, այնտեղ են անցել<br />
իմ երիտասարդության տարիները, այնտեղ մենք ընկերներով բազմիցս նստել ու<br />
խոսել ենք դեսից-դենից: Ահա, հենց այդտեղ էլ մոտ երեսունհինգ տարի առաջ պատահեց<br />
մի պատմություն:<br />
Նոյեմբերյան անձրևոտ երեկո էր: Սրճարանում ժխոր էր, մարդիկ խոսում էին,<br />
խմում, ծխում, շարժում սեղաններն ու աթոռները: Սեղանի առաջ նստած էի ես, իմ<br />
այդ ժամանակվա ծանոթներից Մարտինը, Յուրան և... էլի ինչ-որ մեկը, որի անունը<br />
չեմ հիշում: Գինի էինք խմում և զրուցում տարբեր բաներից: Թե ով ինչով էր զբաղվում,<br />
այլևս չեմ հիշում: Մարտինն էլ, Յուրան էլ պատահական ծանոթներից էին,<br />
իսկ ա՛յ այն երրորդի հետ ընդհանրապես նոր էի ծանոթացել: Մենք բոլորս այն հազարավոր<br />
մարդկանցից ենք, որ ամեն օր նոր ծանոթներ ենք ձեռք բերում, բարևում<br />
սրճարաններում, փողոցներում, տրանսպորտում, աշխատավայրում, բայց ոչ ոքի<br />
մասին ոչինչ չգիտենք: Ի˜նչ արած, քաղաք է: Վա´զք:<br />
Եվ այսպես, ութսունական թվականների նոյեմբերյան անձրևոտ մի երեկո «Արաքս»<br />
սրճարանում մեր չորսից մեկը` նա, որի անունը չեմ հիշում, սկսեց մի պատմություն:<br />
76
Մենք բոլորս մի քիչ հարբել էինք և՛ գինուց, և՛ ապակու վրա փայլող անձրևի կաթիլների<br />
խաղից, և՛ դրսի մեքենաների երեկոյի մեջ տարրալուծված լույսերից, և՛ այն ամենից,<br />
ինչ երեկոյան սրճարանի աղմկոտ խորհրդավորության մասունք է համարվում:<br />
- Այո՛,- հառաչեց նա, երբ բոլորս մի պահ լուռ էինք:<br />
Նայեցինք նրան: Սպասում էինք:<br />
- Մի անգամ սիրահարվել եմ այնպիսի՛ մի աղջկա...,- ու նայեց մի երանելի թախծոտ<br />
դեմքով, որ բոլորս պատկերացրինք այդ աղջկան: Գեղեցկուհի էր:<br />
- Լեհուհի՛ էր,- ավելացրեց նա,- անունը` Դոմինիկա:<br />
Դոմինիկա՛: Հնչում է ինչպես երաժշտություն: Եթե լեհուհի է, ուրեմն ծղոտագույն<br />
մազեր ունի, արբեցնող մազեր: Հաճելի է լսել որևէ պատմություն սիրո մասին<br />
աշնանային անձրևոտ մի երեկո` մարմնիդ մեջ զգալով գինու գգվանքը:<br />
- Մենք ծանոթացանք Պիցունդայում,- սկսեց նա` վառելով ծխախոտը,- ես և նա: Պատահաբա՛ր:<br />
Ծովափնյա ճաշարանում նստած էինք տղաներով, մեկ էլ անցավ` քրոջ և հոր<br />
հետ: Դե, դուք բոլորդ գիտեք, թե ինչ է կատարվում այդ ժամանակ: Աննկարագրելի մի բան:<br />
Ես հասկացա, որ այդ պահին աշխարհում ամեն ինչ կախված էր այդ աղջկանից:<br />
- Էն ասա, մարմինը լա՞վն էր,- քրթմնջալով հարցրեց Մարտինը:<br />
- Հարցնու՛մ ես,- տխուր ժպտաց նա։- Այդպիսի մարմին ես չեմ տեսել։<br />
Մարտինը մեզ նայեց և ուրախ աչքով արեց։<br />
- Մենք միասին լողում էինք։ Շատ երիտասարդ էինք։ Ես ռուսերեն էի խոսում,<br />
նա ջարդված ռուսերենով պատասխանում էր։<br />
- Է, մի բան եղա՞վ ձեր միջև,- նորից քրթմնջաց Մարտինը։<br />
Պատմողը մի պահ լռեց։<br />
- Հայրն անընդհատ հետևում էր նրան։ Մյուս աղջկան էլ կարգադրել էր, որ<br />
մենակ չթողնի։<br />
Դոմինիկան շատ ամաչկոտ էր։ Ասաց, որ քոլեջում է սովորում, ուզում էր ուսուցչուհի<br />
դառնալ։ Ես սիրահարված աչքերով նայում էի... գլուխս լրիվ կորցրել էի։<br />
- Ինչու՞ էիր կորցրել գլուխդ,- հարցրինք կամ ես, կամ Մարտինը. չեմ հիշում: Յուրան<br />
ընդհանրապես չէր խոսում: Նա քչախոս էր: Հանդիպումների ժամանակ կարող<br />
էր ասել մեկ կամ երկու խոսք: Կարճահասակ տղա էր: Համեստ բնավորություն<br />
ուներ ու խելոք, ուշադիր լսող աչքեր:<br />
Եվ այսպես՝ «ինչու՞ էիր կորցրել գլուխդ»,- հարցրինք:<br />
- Հապա ինչպե՞ս: Նա` Լեհաստանում, իսկ ես` այստեղ: Հեռավորությունն անկարելի<br />
է սիրո համար:<br />
- Ինչքա՞ն էիք միասին:<br />
- Ուղիղ երեք օր:<br />
- Այդքան քի՞չ,- զարմացանք:<br />
- Եվ ոչինչ չեղա՞վ: Ես առիթը բաց չէի թողնի, մի բան կանեի,- խնդալով ասաց<br />
Մարտինն ու մարմինը հետ գցեց աթոռի վրա: Այդ պահերին նա շատ հպարտ,<br />
ինքնավստահ տեսք ուներ: Երկար, ուղիղ, հետ սանրած մազեր, արծվաքիթ դեմք,<br />
լայն ճակատ, թիկնեղ մարմին: Կարծում եմ` նա կանանց դուր էր գալիս:<br />
77
ԱՐՁԱԿ ԹՈՎՄԱ ՔԱՀԱՆԱ / ՎԱՀԱՆ / ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ<br />
Պատմողը խոժոռված էր: Երևում էր, որ իրեն դուր չի գալիս Մարտինի խոսելաձևը:<br />
- Ես վերցրի նրա հասցեն, ու մենք սկսեցինք նամակներ գրել իրար:<br />
Այդ խոսքերի հետ նա ձեռքը տարավ ծոցագրպանն ու նամակների մի կապոց<br />
դուրս հանեց: Մեր առջև դրված էին ծրարներ, որոնց վրա լեհերեն գրված էր` Լեհաստան,<br />
քաղաք Կրակով, Կոնևի փողոց համար հինգ, Դոմինիկա Մախնիկ:<br />
- Ահա՛ նրա նամակները,- ժպտաց:<br />
Հետո խնամքով հավաքեց բոլոր նամակները, կապոց արեց ու տարավ ծոցագրպանը:<br />
- Պատկերացրեք սրտի տրոփյունով տուն վազող մի երիտասարդի, որը շտապում<br />
է հեռու տեղ մեկնող իր սիրած աղջկան որևէ բան նվիրել: Նրա ավտոբուսը ուր որ է<br />
պետք է մեկներ, իսկ ես դեռ նվեր չէի վերցրել: Նվերն ինձ համար շատ կարևոր էր.<br />
այն մեզ կապող, թալիսմանի պես ինչ-որ մի բան պետք է լիներ: Ես արդեն գիտեի`<br />
ինչ պետք է նվիրեմ: Այն տանը, որը մենք տղաներով վարձել էինք, պահարանի<br />
վրա ճապոնական կարմիր հեռադիտակ էի դրել, թատերական հեռադիտակ: Ահա<br />
հենց այդ հեռադիտակն էլ շտապում էի վերցնել: Ես տուն հասա, ծեծեցի դուռը:<br />
Պարզվեց` ոչ ոք չկա: Տղաները ծովափ էին գնացել: Տան հետին պատուհանը դուրս<br />
էր գալիս հարևան տան բակի կողմը, որը մեզնից մետաղյա ցանկապատով էր անջատված:<br />
Ես կյանքումս այդպիսի ցանկապատով չէի բարձրացել, բայց այդ ժամանակ<br />
առանց մտածելու մագլցեցի: Հիշում եմ` ինչպես էի պատռել շապիկս և քերծել մեջքս:<br />
Մի խոսքով, վերցրի հեռադիտակն ու նույնկերպ ցանկապատի վրայով անցա, վազեցի<br />
ավտոկայան: Երբ ավտոկայանում նրանց ընտանիքը չտեսա, մեջս ինչ-որ<br />
բան պոկվեց ու ես, երևի, կուշաթափվեի արդեն, եթե քիչ անց չնկատեի Դոմինիկայի<br />
ավտոբուսը: Դա Լեհաստանից ժամանած տուրիստական ավտոբուս էր,<br />
տարբերվում էր տեղական ավտոբուսներից: Հետո եկավ նա: Ինձ տեսավ ու շառագունեց,<br />
որովհետև ընկերուհիների հետ էր: Ես...<br />
Այդ պահին ինչ-որ աղմուկ եղավ: Մեր դիմացի սեղանից ինչ-որ կին կոպտեց մի<br />
տղամարդու: Ըստ երևույթին, ամուսինն էր: Սա սպառնաց նրան: Հետո, եթե սխալ<br />
չեմ հիշում, կինը զզվանքով «տականք» անվանեց նրան:<br />
- Ու դուք բաժանվեցի՞ք,- հարցրեցինք ես կամ Մարտինը:<br />
Նա լուռ նայեց մեզ ու գլխով արեց:<br />
Այո՛: Բաժանում: Իսկ և իսկ այսպիսի անձրևոտ երեկոյի համար: Գինի, անձրև և<br />
բաժանում: Երանելի և թախծոտ պատմություն:<br />
- Մենք իրար երկար էինք գրում,- շարունակեց նա:- Ես նրան սիրում էի: Տարածությունն<br />
իմ սերը միայն սաստկացրեց: Ամեն շաբաթ նամակ էի գրում ու… սպասու՛մ:<br />
Չէի քնում գիշերները: Ես միայն նոր հասկացա, թե ինչ բան է գիշերը սիրահարվածի<br />
համար: Դա... տառապանք է ու երանություն, որ...<br />
Նա չշարունակեց, միայն տարուբերեց գլուխը: Ծանրակշիռ ցավ էր: Հասկանալի<br />
ցավ էր: Հանկարծ ոգևորվեց ու ասաց.<br />
- Ես նույնիսկ լեհերեն եմ սովորել: Կես տարվա մեջ սովորել եմ: Այ, հիմա կարող<br />
եմ որևէ բան թարգմանել:<br />
Նայեց մեզ:<br />
78
- Ոչ ոք լեհերեն տեքստ չունի՞:<br />
Չունեինք: Նա, չգիտես ինչու, տխրեց, վհատվեց: Բայց ընդամենը մի պահ:<br />
Հետո պայծառացավ.<br />
Ես կարող եմ երգե՛լ լեհերեն:<br />
Երգեց: Իսկապես նման էր լեհերենի: Երգի տեքստը մոտավորապես սա էր. «Մի´<br />
լար, աղջիկ, մի´ տխրիր, զինվորը կվերադառնա»։ Մեզ համար հասկանալի էր:<br />
Մենք ժպտացինք, որովհետև ողջ սրճարանը մեզ էր նայում:<br />
- Ահա, այսպիսի մի երգ,- վերջացնելուց հետո ասաց նա:<br />
Էհ, խմեցինք: Լավ էր: Ամեն ինչ շատ լավ էր:<br />
- Հիմա ազատ խոսու՞մ ես լեհերեն,- հարցրի ես (ինչու՞ ես... Գուցե Մարտի՞նը...<br />
Չէ, այնուամենայնիվ` ես):<br />
- Հանգի՛ստ: Ես Դոմինիկային լեհերեն էի գրում: Նա նամակներում զարմանում<br />
էր, որ ես լեհերեն շատ լավ գիտեմ:<br />
Հետո հառաչեց ու կամացուկ ասաց.<br />
- Վերջին նամակում խնդրում էր, որ ես շտապ մեկնեմ Լեհաստան: Ահա այսպես<br />
էր սկսվում նամակը. «Սիրելիս, ես քեզ խնդրում եմ, խնդրում եմ, խնդրում եմ...»:<br />
Ինչ-որ բան էր պատահել:<br />
Ես անձրևոտ ապակիների վրա պարզորոշ տեսա Դոմինիկային, որ խնդրում էր…<br />
- Իսկ նամակի վերջում մի քանի կաթիլ արցունք կար թափված:<br />
Անձրևոտ ապակու վրա Դոմինիկայի դեմքին ավելացան արցունքի մի քանի կաթիլ:<br />
Դա նույն անձրևն էր: Անձրևն արցունք էր:<br />
- Ու էդ բոզի հետ ես գնացի,- ասաց բարձրաձայն ինչ-որ տղամարդ ու ծիծաղեց:<br />
Ծիծաղեցին նաև նրա ընկերները: Մենք մի քանի րոպե նրանց նայեցինք` լուռ: Շատ<br />
են խմել: Դատարկ շշեր շատ կային սեղանին:<br />
- Իսկ ի՞նչ եղավ հետո,- հարցրինք:<br />
Նա ուսերը թոթվեց, խմեց գինու մնացորդն ու լուռ նայեց դեպի փողոց:<br />
- Քեզ լքե՞ց,- հեգնոտ ժպիտով հարցրեց Մարտինը:<br />
Նա մտածեց այդ հարցի մասին, հետո ասաց.<br />
- Նա ինձ սիրել է: Շատ է սիրել:<br />
Ծոցից հանեց նամակները: Սկսեց տնտղել ու շոյել: Շոյում էր Դոմինիկային:<br />
- Վերջին տագնապալի նամակից հետո, որտեղ խնդրում էր գալ Լեհաստան, ես<br />
այլևս նամակ չստացա: Անընդհատ գրում էի, բայց պատասխան չկար: Մենք իրար<br />
գրում էինք ուղիղ մեկ տարի`շաբաթը մեկ, և հիմա... լռություն: Ես չդիմացա, զանգեցի<br />
Կրակով: Այն ժամանակ արտասահման զանգելը լի էր բազմաթիվ խնդիրներով`<br />
կապված օրգանների հետ: Դե, դուք լավ գիտեք: Չնայած հիմա էլ է նույնը:<br />
Մի խոսքով, ճար չկար, զանգեցի: Հեռախոսն ունեի: Ինչ-որ տղամարդկային ձայն<br />
պատասխանեց (ըստ երևույթին` հայրն էր), որ Դոմինիկան տանը չէ: Հետո, իմանալով՝<br />
ով եմ, խիստ ձայնով ասաց, որ այլևս չզանգեմ: Ես չդադարեցի զանգել:<br />
Երբեմն ոչ ոք չէր պատասխանում, երբեմն հեռախոսը վերցնում էր նույն տղամարդը,<br />
մի անգամ էլ մի կին վերցրեց: Մի օր ինձ կանչեցին օրգաններից և սկսեցին<br />
79
ԱՐՁԱԿ ԹՈՎՄԱ ՔԱՀԱՆԱ / ՎԱՀԱՆ / ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ<br />
հարցուփորձ անել Լեհաստանի հետ իմ կապերի մասին: Երկար հարցաքննությունից<br />
հետո ինձ կարգադրեցին այլևս չզանգել: Ասացին, որ այդ աղջիկն այլևս<br />
Լեհաստանում չէ, նա ամուսնացել է: Բայց ես չեմ հավատում: Ինչ-որ ուրիշ բան է<br />
կատարվել: Եթե Դոմինիկան ամուսնանար, ինձ տեղյակ կպահեր և կխնդրեր այլևս<br />
չգրել կամ չզանգել:<br />
Նա ափերով փակեց աչքերը: Մարտինն ինձ աչքով արեց և սեղանի վրա դրված<br />
նամակներից մեկը թաքուն թռցրեց: Բաց արեց ծրարը, հանեց գրոտած թուղթը,<br />
շուռումուռ արեց, խընդաց և ցույց տվեց ինձ ու Յուրային: Կապույտ թանաքով<br />
գրված տեքստի վերջում կարմիր շրթներկով համբույրի հետք էր: Դոմինիկան գեղեցիկ<br />
շուրթեր ուներ: Մարտինի ծիծաղի վրա պատմողը հեռացրեց ափերն աչքերից<br />
և տեսավ կատարվածը: Խլեց նամակը` գոռալով.<br />
- Չհամարձակվե՛ս:<br />
- Ինչու՞ ես պատմություն սարքում: Մեծ բան չի: Ընդամենը երեք օր եք ծանոթ<br />
եղել, ձեր միջև ոչինչ չի եղել, ու էդպես սիրահարվել ես, հա՞,- ծիծաղում էր Մարտինը:<br />
- Չհամարձակվե՛ս,- բռունցքով սեղանին հարվածեց պատմողը: Բոլորը նայեցին<br />
մեզ։ Պատահում է: Այդ երեկոյի ընթացքում արդեն մի քանի աղմկոտ դեպք եղավ:<br />
- Դոմինիկա՛...,- խուլ հառաչեց պատմողը:<br />
Տիրեց լռություն: Յուրան նրա համար գինի լցրեց, անխոս տվեց բաժակը:<br />
Հետաքրքիր դեմք ուներ Յուրան: Երբեք չէր կարելի իմանալ նրա հոգեվիճակը`<br />
տխուր է, ուրախ է... Դեմքը ոչինչ չէր արտահայտում: Նա միշտ ուշադիր լսում էր, և<br />
եթե հարց չտայիր` չէր խոսի:<br />
80
Այդ երեկոյից այլևս ոչինչ չեմ հիշում. ինչի մասին էինք ուրիշ խոսում, ինչպես<br />
բաժանվեցինք... Ամեն ինչ ջնջվել է հիշողությունիցս: Տարիներն անցան մեկ օրվա<br />
նման: Յուրան զոհվեց արցախյան պատերազմի ժամանակ: Ես պատկերացնում<br />
եմ իրեն` լուռ, անձայն կռվում է, անձայն ընդունում է իրեն խոցող գնդակը, ընկնում<br />
է, մնում բաց աչքերով: Ահա այդպես նայում է երկինք: Երևի իր կյանքի ընթացքում<br />
ասված բառերը կարելի էր հաշվել: Սակայն նա հերոս է` թաղված է Եռաբլուրում:<br />
Իսկ այ Մարտինը... Ես իր դեմքը հասցրել էի մոռանալ: Վերջին տարիներին մեկը<br />
գալիս է ինձ մոտ և որպես հին ծանոթ փող է խնդրում: Առաջին երկու անգամները<br />
նրան չճանաչեցի, միայն դեմքից հասկանում էի, որ հին ծանոթ է, հետո հասկացա,<br />
որ Մարտինն է: Նախկին հպարտ, ինքնահավան դեմքից բան չի մնացել. հետ սանրած<br />
երկար մազերը դեռևս կան, բայց սպիտակ են և ցանցառ, ճակատն ավելի է<br />
լայնացել, դեմքին խոր ակոսներ են հայտնվել` ժամանակի կնիքը: Հոգնած, տանջված<br />
տեսք ունի: Իսկ պատմողին չեմ տեսել, որ տեսնեմ էլ` չեմ ճանաչի: Բայց Դոմինիկայի<br />
պատմությունը հիշում եմ և հիշում եմ ավելի հաճախ, քան կարելի է կարծել:<br />
Եվ այստեղ ես ուզում եմ մի խոստովանություն անել. ինձ թվում է, որ այդ ես եմ<br />
սիրահարված եղել Դոմինիկային, դա իմ պատմությունն է, իսկ նա... նա հնարել<br />
է: Վերջերս ես համարյա համոզված եմ, որ հենց այդպես էլ եղել է: Այո, այդպես է<br />
եղել. ե՛ս եմ սիրել Դոմինիկային, ե՛ս եմ նամակներ գրել, ի՛նձ է նա պատասխանել:<br />
Վերջապես` ինչու՞ եմ հստակ հիշում նրա հասցեն` Լեհաստան, քաղաք Կրակով,<br />
Կոնևի փողոց համար հինգ: Սա մանրուք է, իսկ ես հիշում եմ: Մարդիկ կարևոր բաներ<br />
են մոռանում, իսկ ես հիշում եմ մի աղջկա հասցե, որի հետ ինչ-որ մեկն է ծանոթացել,<br />
ոչ` ես: Եվ դա եղել է տասնյակ տարիներ առաջ: Այդպես չի լինում: Ուրեմն<br />
ես ճիշտ եմ. ես եմ սիրել Դոմինիկային, իսկ նա հնարել է: Ես հիշում եմ Դոմինիկային`<br />
ծղոտագույն մազերով, գեղեցիկ, սլացիկ, ամաչկոտ, ամեն առիթով շառագունող...<br />
Նա նուրբ, քնարական ձայն ունի: Նա սիրում է ինձ... ախ, ոչ, սիրում էր: Վերջապես<br />
ո՞վ ասաց, որ այն պատմողն, ընդհանրապես, գոյություն է ունեցել: Գուցե այդ ե՞ս<br />
եմ պատմել Դոմինիկայի մասին, գուցե տարիների ընթացքում մոռացե՞լ եմ, որ մենք<br />
ընդամենը երեքով ենք եղել սրճարանում:<br />
Մարտինը կես տարին մեկ գալիս է մոտս և երկու հազար դրամ խնդրում։ Նա<br />
խոստանում է երկուշաբթի օրը վերադարձնել։ Երկուշաբթի օրը նա չի գալիս և դրամը<br />
չի վերադարձնում, կես տարի անց նորից գալիս է փող խնդրելու մինչև երկուշաբթի։<br />
Նա դժբախտ է. իրեն չեն հասկացել, ամեն ինչ կորցրել է, վարում է բոմժի կյանք։<br />
Իր խոսքերից ես այդպես էլ չհասկացա՝ ամուսնացած եղե՞լ է, երեխաներ ունի՞…<br />
Ես ամեն անգամ ուշադիր լսում եմ նրա բողոքները և հետո, երբ նա հասնում է իր<br />
այցելության բուն նպատակին, այսինքն՝ փող է խնդրում, տալիս եմ… և այսպես շարունակ։<br />
Մի անգամ, երբ հարցերն ինձ տանջում էին, այսինքն՝ չէի կարողանում հասկանալ՝<br />
ով էր պատմողը՝ ես, թե նա, որին չեմ հիշում, կամ պատմողն ընդհանրապես<br />
գոյություն է ունեցել, թե ոչ, Մարտինին հարցրի սրճարանի այդ երեկոյի մասին։ Նա<br />
չհիշեց ո´չ Դոմինիկային, ո´չ որևէ մեկին, որ նրա մասին պատմել է։ Ես մանրամասն<br />
պատմեցի այս պատմությունը, բայց նա, միևնույն է, չհիշեց, այսինքն՝ հիշում էր,<br />
81
ԱՐՁԱԿ ԹՈՎՄԱ ՔԱՀԱՆԱ / ՎԱՀԱՆ / ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ<br />
որ մենք՝ ես, նա և Յուրան երբեմն ութսունական թվականներին հանդիպում էինք<br />
«Արաքս» սրճարանում, բայց ինչի մասին էինք խոսում և, առավել ևս` Դոմինիկայի<br />
պատմությունը չհիշեց: Այդպես էլ ոչինչ չպարզեցի: Որ ես սիրում էի Դոմինիկային և<br />
հիմա էլ սիրում եմ, դա փաստ է, բայց իրականում` եղել է պատմողը, թե ոչ` չեմ հիշում:<br />
Դոմինիկա՛... Հիասքանչ աղջիկ, ամաչկոտ, շառագունող հրեշտակ, զրնգուն ծիծաղով<br />
դիցուհի, լուսե հեքիաթ, ծղոտագույն արբեցնող մազերով հավերժահարս... ու՞ր<br />
ես հիմա: Ո՞վ համբուրեց քո գեղեցիկ շուրթերը, ո՞վ կշռաքար կախեց քո կարապե<br />
նուրբ պարանոցին, ո՞ր աղացի քարը աղաց քո փխրուն կյանքը, ո՞ր երախը կուլ<br />
տվեց քո երազկոտ հոգին...<br />
Մտքերս շաղվում են: Մարտինը կա, «Արաքս» սրճարանը կար, Յուրան կար: Նա<br />
հերոս է, նրա գերեզմանը Եռաբլուրում է: Իսկ Դոմինիկան, իսկ նրա պատմությունը...<br />
Ամբոխը վազում է հետ-առաջ, մեքենաները սլանում են: Հրմշտոց: Ժխոր: Գրասենյակային<br />
եռուզեռ: Համակարգչաայֆոնայփադային մղձավանջ: Այս ամենը նման<br />
է հսկայական ռետինի, որ ջնջում է պարբերաբար քո գիտակցությունը, քո հիշողությունը,<br />
և դու ոչ մի կերպ չես կարողանում հասկանալ` ինչն է եղել, ինչը` ոչ: Մարդկային<br />
մոխրագույն, ստվերակերպ զանգվածի, դժոխային ժխորի ականջները խլացնող,<br />
հոգեխում ալիքների հոսքերում երբեմն-երբեմն փայլում է Դոմինիկայի պայծառ,<br />
արևանման ժպիտը, հնչում է կենսատու ծիծաղը... ու նորից կորչում:<br />
Ահա այսպիսի խառնաշփոթ, այսպիսի ցնորված աշխարհ…<br />
82
ՊՈԵԶԻԱ<br />
ՀԱՍ ՉԱԽԱԼՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ<br />
ԵՐԿԻՐ և ԵՐԿՐԻՍ<br />
ՄԱՍՐԵՆԻ<br />
Մասրենի երկի՛ր,<br />
կարմրաղոթք<br />
ու խնկալռած....<br />
դու ոտնաչափ սեր<br />
քարտեզի վրա,<br />
ուր սիրտս ծնկեց<br />
քո մամռաքար<br />
հոգեկարոտը<br />
խմելու համար...<br />
Դու՝ էլ երկիր չես,<br />
ո՛չ հող, ո՛չ էլ օդ,<br />
այլ` իմ բջիջը`<br />
ներարկված<br />
Աստծո լույսարցունքներով…<br />
84
Ես քեզ հականիշ<br />
էլ չունեմ, Երկի՛ր,<br />
այն փետուրներում<br />
թաց քարանձավի,<br />
ուր ժամանակը<br />
սլաքներ կախեց<br />
հարատևության,<br />
որ դու, ծաղկելով<br />
իմ երակներում,<br />
ինձ պորտալարես<br />
գոյությունը քո<br />
առանց հետագիծ....<br />
ճչա՛, իմ Երկի՛ր,<br />
դու աստվածային<br />
վերջին հոգեդող...<br />
ԱՂՈԹՔ ԵՐԿՐԻՍ<br />
Քերի՛ր քարերիցդ -Հա՛յր մեր,<br />
ու մի ՛թող արքայություն նրանց,<br />
ովքեր վաճառեցին իրենց<br />
հոգեվարքից հետո<br />
եղիցի հարություն<br />
գնելու համար…<br />
Զի չունեն նրանք խրատ,<br />
բայց երկնում են<br />
պատվիրաններ<br />
մեղսաստեղծ…<br />
քեզ ծամեցին նրանք՝<br />
իբրև սուրբ չորրորդություն,<br />
զի չտեսան իրար,<br />
չշնչեցին և քեզ…<br />
Ների՛ր նրանց,Երկի՛ր,<br />
հանապազօր հացով,<br />
85
ՊՈԵԶԻԱ ՀԱՍ ՉԱԽԱԼՅԱՆ<br />
որ փշրանքդ կերած`<br />
անիծեցին հենց քե´զ,<br />
զի դու այդ ինքնության<br />
վերջին նշխարն ես,<br />
հավիտյանս հավիտենից<br />
ԱՄԵ՜Ն…<br />
***<br />
Վեր կաց,Երկի՛ր,<br />
քեզ են կանչում<br />
այն Տղերքը,<br />
որ մանկության<br />
օրորոցից քո մասին են<br />
հեքիաթ լսել….<br />
Այո, Երկի՛ր, խրամատը<br />
կյանքն է նրանց,<br />
ուր և չկա օր, ամսաթիվ,<br />
բայց մեր վաղը<br />
այնտեղից է սկիզբ առնում.<br />
Քո Տղերքը քոնն են, Երկի՛ր,<br />
ու սրտերը նրանց՝<br />
Դրոշ անկախության,<br />
ծիրանագույն սարերից են<br />
բարձրանում….<br />
Վեր կաց, Երկի՛ր,<br />
քո Տղերքի արյունով է<br />
հողդ սնվել,<br />
որ բողբոջի մի նոր<br />
Գարուն`<br />
առանց արյուն…<br />
****<br />
Իմ եդեմատու՜ն,<br />
ես կգամ քեզ մոտ,<br />
չանիծե՛ս դու ինձ,<br />
զի հոգիս արդեն<br />
քո թաց հասկերից<br />
ասեղնագործեց<br />
86
փշե գլխաշոր,<br />
որ ոտաբոբիկ<br />
քո սաղմոսները<br />
պատռեն մի երկինք,<br />
ուր ծիրանագույն<br />
բջիջը Նաիրի<br />
եղիցի սարսուռ<br />
մատյան է քերծել<br />
հոգեինքնության<br />
հաստաբուն ծառից,<br />
որ հոգեարմատ<br />
գոյության համար<br />
իմ երակներում<br />
քանդակվեն ճյուղեր<br />
նռնաերազի…<br />
Իմ եդեմատո՜ւն,<br />
ես կգամ քեզ մոտ,<br />
էլ չկծկվես քարտեզի վրա`<br />
իմ չոր կոկորդին<br />
դառնալով մի կում`<br />
կուլ չգնացող…<br />
Ների՛ր դու հենց ինձ՝<br />
եդեմավտար<br />
փշե նաիրուհուն,<br />
ով սիրտդ կախեց<br />
իր պարանոցից՝<br />
որպես հոգեքուն…<br />
***<br />
Դաղձահոտ երկի՛ր,<br />
ամպերից անդին<br />
դու կծկվել ես<br />
մի հին թփի տակ,<br />
որ լուռ մերկանաս<br />
եդեմակործան<br />
այն գեղեցկությամբ,<br />
որը չի շնչել<br />
ոչ մի մարգարե,<br />
երբ գրում էր քեզ՝<br />
87
ՊՈԵԶԻԱ ՀԱՍ ՉԱԽԱԼՅԱՆ<br />
այրելով Աստծո<br />
երակները այն<br />
մագաղաթներում,<br />
ուր ծնկի եկանք`<br />
խաչակիրք դողի<br />
մեղուներդ խեղճ,<br />
որ մեղր լինենք<br />
քո թեյի համար<br />
և անքեզ նեխենք…<br />
***<br />
Նոյականչ երկի՛ր,<br />
սրբապատվիրան`<br />
ժայռերին մաշված,<br />
դարձել ես տապան,<br />
աղավնակարոտ<br />
հոգեհեղեղում,<br />
որ արարատվես,<br />
եվ մեր արնաքամ<br />
բառերի ներսում<br />
դու տեղավորես<br />
թոքերդ հույսի,<br />
որ արտաշնչած<br />
օրերի դիմաց<br />
վարձույթով տրվեց<br />
ու չունեցավ իր<br />
աղոթատեղին,<br />
ուր կարող ենք մենք<br />
շորերով մրսել<br />
ու էլ չմեռնել...<br />
և ուր ինքնակամ<br />
մատնահետքը մեր<br />
էլ չշոշափեց<br />
փոշիդ քարեդար,<br />
զի որովհետև<br />
Նոյի իմ Երկի՛ր,<br />
դու մեր գլխի տակ<br />
բարձի փոխարեն<br />
մի փետուր չեղար…<br />
88
ՄԱՄՌԱՔԱՐ<br />
Մամռաքարե Երկի՜ր,<br />
հույսի թաց հասկերում նիրհող,<br />
քեզ քամել են հացից,<br />
ու դու հաց ես եղել՝<br />
փշալարից կախված,<br />
որը երկինք չուներ….<br />
Նարեկածին Երկի՜ր,<br />
պատարագված աղոթքներում<br />
լուսախորան`<br />
դու հալվել ես խաչին,<br />
որ փնտրում էր մեռոն<br />
ինքնահարության….<br />
Փետրահան Երկի՜ր,<br />
գարուններում շնչող,<br />
քեզ կերգեն ուրիշ<br />
փամփուշտները նռնարյան…<br />
***<br />
Անշոր իմ Երկի՛ր`<br />
մկրտված հույսի<br />
թաց արցունքներով,<br />
ես, պորտալարված<br />
քո երկունքներից,<br />
ծնունդ եմ առել<br />
ապրիլյան մի օր,<br />
որ մակագրեմ<br />
քո մագաղաթյա<br />
շուրթերի վրա<br />
եղիցի Ամե՛ն,<br />
ու եղիցի Լու՛յս…<br />
89
ՊՈԵԶԻԱ ՀԱՍ ՉԱԽԱԼՅԱՆ<br />
ԿՏՈՒՐԵ ԵՐԿԻՐ<br />
Կտուրե երկի՛ր,<br />
մի քիչ շատ ես<br />
ու մի քիչ քիչ,<br />
երբ թռչուններդ<br />
սոված են<br />
մաշկիս տակ,<br />
և փեշիցդ գլորվում են<br />
քարերը,<br />
որ զառանցել են քեզ...<br />
Դու ջուր ես ցանում<br />
գնացողի հետևից<br />
ու թմրում`<br />
որպես վերջնահեքիաթ…<br />
Մենք տանում ենք քեզ<br />
կիլոգրամներով,<br />
ուր ցուցիչը սիրո<br />
ծանր է, իսկ դու `թեթև...<br />
սակայն շատ ես,Երկի՛ր,<br />
ու մի քիչ քիչ,<br />
որովհետև քարն էլ<br />
իր տունն ունի,<br />
իսկ դու `տանտեր,<br />
թռի՛ր, իմ թաց Երկի՛ր,<br />
բայց քեզ դու չլքես...<br />
90
ԼԵՌ ԻՄ ԵՐԿԻ՛Ր<br />
Քշի՛ր մեզ,Երկի՛ր,<br />
քո սմբակավոր<br />
օրերից կիսատ,<br />
ուր խորհրդային<br />
վառարաններում<br />
խանձահամ գրքեր<br />
վառեցինք հույսով,<br />
որ քեզ կգրենք<br />
մեռնելուց առաջ<br />
մեր տան պատերին՝<br />
իբրև հոգեսով....<br />
և ատելության<br />
մաշկից ելնելով`<br />
մենք կերանք իրար....<br />
արնահոս տենդով<br />
համակված,<br />
կոչեցինք քեզ լեռ,<br />
որ հեռուներից<br />
լոկ երկրպագենք<br />
ու չմոտենանք,<br />
և որովհետև<br />
մենք քո ցորենի<br />
հատիկների մեջ,<br />
սաղմն ենք ներարկել<br />
հայահարության...<br />
91
ՊՈԵԶԻԱ<br />
ԽԱՉԻԿ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ<br />
ԱՆՍԱՆՁՈՒԹՅՈՒՆ<br />
xxx<br />
Ինձ մի հուշիր, չեմ անելու քո ուզածով,<br />
Կամակոր չեմ, պարզապես իմ կյանքն եմ ապրում,<br />
Երևելի անունները տողադարձող<br />
Ժամանակն է մոռացության գինով արբում։<br />
Կգա մի օր, ժանյակներով կզարդարեմ<br />
Մոլորակը՝ նվերի պես քեզ հանձնելուց,<br />
Հագեցումի համար պետք չէր ապրել դարեր,<br />
Կարոտն էր, որ պապանձվում էր չեղած սիրուց։<br />
Գուցե հետո այս ամենը փոխադարձեմ,<br />
Եթերային տարածքներիս վերադարձով,<br />
Անսեր պահի մտրակներով ծեծված քածեր<br />
Կմոտենան դիակառքի շքին լացով։<br />
Եվ ոչ մի բան չի լինելու քո ուզածով.<br />
Ես ավելի տիրական եմ, քան գիտեիր,<br />
Քո ծփծփուն մակերեսը հերիք չէ, ծո՛վ,<br />
Որ ցնծությամբ հեղեմ ընթացքն իմ կրքերի։<br />
92
xxx<br />
Փոխանակ դեպի վախճան տանես,<br />
Անմահության ես մղում անհոգ,<br />
Գուցե ուրիշի հետ ես խառնել՝<br />
Քեզ հավատարիմ ու սրտամոտ։<br />
Այս սահմաններում ինձ չպահես,<br />
Քո հորինածից կուշտ եմ լրիվ,<br />
Տաք աղոթքի դեմ վաղուց պաղ ես,<br />
Հոգու սպանդ է, հացի կռիվ։<br />
Խառնակիչներին լավ գոհացրիր`<br />
Մոլորակն իրենց ընծայելով,<br />
Եվ ավելորդ է դարձել անձն իմ,<br />
Իր հայրենիքում՝ չփլախ կենվոր։<br />
Դուրս եմ գալիս քո տիրույթներից,<br />
Որտեղ զորացավ ամեն ջեբկիր.<br />
Ինձ ոչինչ պետք չէ, դե բա՛ց թող ինձ,<br />
Տե՛ր, թե կարող ես՝ դու քե՛զ փրկիր։<br />
xxx<br />
Չեն ուզում տառերը բառ կազմել,<br />
Չեն ուզում պայթել կոկորդիս մեջ,<br />
Կրծքիդ բազմածալ մութն է բազմել,<br />
Կարոտից ջարդվում են ձեռքերս խեղճ,<br />
Լեզուն դուրս գցած շնչատ շան պես<br />
Վազում է սերն անճանապարհ,<br />
Ու իմ աչքերը տեսնում եմ ես<br />
Նրա անհայացք դեմքի վրա...<br />
Իսկ ժամանակը` լրբի վարքով,<br />
Մոմերն է մարում վերջին հույսի<br />
Եվ կամակատար ճորտերից գոհ՝<br />
Գլուխն է հենում մահվան ուսին...<br />
Թափառախումբն են լքում հերթով<br />
Շնչավորները՝ ցավից կքած,<br />
Էլ չեն գոհանում սիրո անթով<br />
Գրկից ծիկրակող զիստերով բաց։<br />
Սարին թիկնել են մութ ամպերը,<br />
Նոր հեղեղներ են գոյավորվում,<br />
Երգի ցնորքով ես արբել եմ,<br />
93
ՊՈԵԶԻԱ ԽԱՉԻԿ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Ինքս իմ մեջ չեմ տեղավորվում...<br />
Հիմա փշրու՛մ եմ լի գավերը<br />
Ու տարինե՛րն եմ չապրած փշրում...<br />
Չկան լուսառատ էն լավերը,<br />
Միայն ցավերն են անսաստ խշշում...<br />
xxx<br />
Բա՞ որ գնամ ու երկնքում ասեն` «պետք չես»,<br />
Գնալ-գալուս ծախսերը ո՞վ կվճարի,<br />
Հրեշտակաց մռութները հերթով պաչեմ,<br />
Թաշկինակներ թափահարեն ճանապարհիս։<br />
Անմահության միակ ձևը վաղուց գիտեմ,<br />
Հոգիդ երբեք սիրուց պիտի չբաժանվի,<br />
Արարչական անցումների մասնագետ եմ,<br />
Ուշք դարձրեք չսնգուրված իմ բառերին։<br />
Նախորդ դարի մարտին էր, որ նորից եկա,<br />
Սա անձրև չէ,<br />
Իմ կարոտի ջուրն է գալիս,<br />
Դուք լավն եք շա՜տ, բայց չեմ կարող մնալ երկար՝<br />
Իմ վերջին սեր հրեշտակն է հեռվում լալիս։<br />
94
ԱՍՏՎԱԾՆԵՐԻ ԾԱՓԵՐԻ ՆԵՐՔՈ<br />
xxx<br />
Ես հրացայտ արևին եմ շունչս տալու,<br />
Սարսափահար հոգիների հաշվառուն չեմ,<br />
Հարկավոր չէր ողորմությունն այս խնդալու՝<br />
Իբրև պարգև ընդունելով, որ կյանք կոչեմ։<br />
Ովքե՞ր էին սիրո շուրջը հերթապահում,<br />
Որ չլինի՝ նրա շնչով հեռու՜ թռչեմ,<br />
Զորեղներին գլխատելիս չեն հապաղում,<br />
Աստվածային ճախրանքները մեզ համար չեն։<br />
Եվ ամենն այս, որ ինքնաբուխ հղացվել է,<br />
Խանդաղատանք ունեցողին պիտի տանջեն,<br />
Կվարարի մոռացության պաղ անձրևը<br />
Խաբկանքի մեջ՝ ամենքիս ճո՛րտ կճանաչեն,<br />
Քմայքների կամակատա՛ր ողորմելի,<br />
Մեզ ծաղրական մի անունով մոտ կկանչեն,<br />
Որ հնազանդ սպասարկենք շողոմներին,<br />
Ապա հոգնած գիշերվա մութ գրկում հանգչենք։<br />
Չարքերը մեր ուղեղներին կծանրանան՝<br />
Անմարսելի, գորշ երազներ մեզ հղելով,<br />
Կծածանվեն սավանները ճերմակ մահվան,<br />
Որ մեզ Աստծո ոտքերի տակ դարձնեն հող։<br />
Զսպվի՛ր, եթե ինքդ քո մեջ չես ավարտվում<br />
Եվ մայրական կաթի համը վերագտիր,<br />
Տխուր է, երբ գոյությանդ չես հավատում,<br />
Տխուր է, երբ կյանքն է դառնում իշու փթիր։<br />
xxx<br />
Այս գարունն էլ գրկիս մեջ չի տեղավորվում,<br />
Հետս տանեմ՝ թող կչկչա աշնան թևին,<br />
Թե չէ չարի զավակները փոս են փորում,<br />
Որ պարտակեն զվարթանքն իմ ամբողջովին։<br />
Կյանքիս վերջին շրջադարձին երեք սողուն<br />
Հետևում են՝ ատամի տակ թույներ պահած,<br />
95
ՊՈԵԶԻԱ ԽԱՉԻԿ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Բայց ես վաղուց հավերժության մեջ եմ լողում,<br />
Էլ չեմ կարող գգվել մահին թևատարած։<br />
Սա մի ուրիշ ժամանակ է, որն անցնում է,<br />
Բայց ես նրա չափումներում վաղուց չկամ,<br />
Անսանձելի սիրո չքնաղ հիացումը<br />
Անցումների մեջ նշել է ինձ բացակա։<br />
Չարությունն է ուրացողի հոգին պատում,<br />
Իրենք իրենց կրակների մեջ մարում են,<br />
Եթերաքայլ ես գնում եմ հայրական տուն,<br />
Որտեղից այս ամենայնի արարումն էր։<br />
xxx<br />
Ես ավելի մոտ եմ լճին, քան բադերը,<br />
Էպոսն ասաց՝ տունդ ջրի մոտ կսարքես,<br />
Իմ հոգու պես ամուր են իմ տան պատերը,<br />
Երերունը ժամանակն է, կայուն եմ ես։<br />
Եվ առերես թշնամիներ բնավ չունեմ,<br />
(Մեղք չառնեմ իմ դյուրահավատ սիրտ ու հոգուն)<br />
Հզորները լի գավերով ինձ կանչում են,<br />
Թույլիկները թիկունքից են դավեր նյութում։<br />
Կուլ չգնաց, մնացել է իմ կոկորդում<br />
Լույսի, սիրո, երջանկության պատառը ճոխ,<br />
Վիշտ ու ցավի ալիքներն են վրաս հորդում,<br />
Պարարտ հող եմ ես հոգսերին՝ վրաս աճող։<br />
Արժեքները խարդախությամբ չեն նվաճում,<br />
Հե՜յ, լղտորնե՛ր, որ կաք, սակայն հոգի չունեք,<br />
Գողին թողած՝ Աստծուն էիք երեկ խաչում,<br />
Այսօր էլ ինձ հուդայապաչ կողջունեք։<br />
xxx<br />
Եթե ուշադիր նայեք՝<br />
Կտեսնեք, որ Խաչիկ Մանուկյանը ես չեմ,<br />
Նա հովի պես անցել է ծերունիների խաղաղ հայացքների վրայով,<br />
Նա կաթիլ֊կաթիլ լցվել է ծփացող ջրերի մեջ,<br />
Նա սարերի ծաղիկները մեկիկ-֊մեկիկ բույրով է հագեցրել,<br />
Նա սիրո ցող է դարձել առավոտվա խոտերին,<br />
Նա հիմա բարձրանում է`ամպ դառնալու համար,<br />
Նա ամբողջացնում է անեզրությունը,<br />
96
Նա եռագույնով բարուրում է այս փոքիկ մոլորակը՝<br />
Օրորի տակ իր լուսածոր երգերի։<br />
Եթե կարոտեք ինձ<br />
(Իսկ դա անխուսափելի է,<br />
Որովհետև ձեր սերն անխափան պահեցի բոլոր աղետների դեմ),<br />
Ապա դեմքով շրջվեք դեպի փողոցը հեքիաթների,<br />
Նայեցեք ծիծաղող մանկանց աչքերին՝<br />
Եվ կտեսնեք ինձ...<br />
xxx<br />
Քեզ չեմ շրջանցի, քեզ ապրելու եմ՝<br />
Իմ հրաշք երկիր, իմ խինդ ու ցավ,<br />
Քեզանից հեռու՝ ինձ ատելու եմ<br />
Բոլոր պահերի մեջ ուրացյալ։<br />
Քեզանից հեռու՝ ինձ կապելու են<br />
Անորոշության պոչից անծայր,<br />
Փայլփլանքներով ինձ խաբելու են՝<br />
97
ՊՈԵԶԻԱ ԽԱՉԻԿ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ<br />
Անսեր, աններկա ու անանցյալ...<br />
Նրանց համար, որ քեզնից հեռու են,<br />
Քո կարոտի տաք արցունքը կա,<br />
Քեզանից հեռու՝ ես մեռնելու եմ՝<br />
Ինքս իմ էության մեջ բացակա։<br />
xxx<br />
Լեռան լանջով, աշնանային գինետոնին՝<br />
Խրոխտ քայլքով զարկու՛մ էի իմ նաղարան,<br />
Ձայնն էր հասնում աստվածների Պանթեոնին.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Պարում էին հուրիները հրափրփուր<br />
Աշխարհից վեր՝ քարայծերի ժայռի վրա,<br />
Ամպրոպի պես մեկը զարկեց սրտիս թափուր.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Թևեր առանք ու վերուվար սավառնեցինք,<br />
Արեգակի արարչական շունչը առանք,<br />
98
Հեքիաթն անցավ, փետուրի պես ցած սահեցինք.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Ասի՝ գնամ հեռվում անկյանք մի վայր գտնեմ,<br />
Կնոջ ձայնով հանկարծ խոսեց ջուրը վարար,<br />
Ասաց՝ եկա հոսելով քո ծոցը մտնեմ.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Հիմա զուր եմ երազներս փրկել ջանում,<br />
Ինքնափթիթ պատում էր սա մի ավարա,<br />
Շշնջացին, որ ընթացքն է իմ վերջանում.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Բայց այստեղ էլ (չնախանձեք ոգուս բախտին)<br />
Ինձ թողեցին երկնահարթակ բեմի վրա՝<br />
Ո՛չ դժոխքի դուռը տարան, ո՛չ դրախտի.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...<br />
Համբյուրներ են շարում կյանքի պարանոցին,<br />
Սերը նորից գյո՜լ է տվել երկրի վրա,<br />
Բարուրվում ու ձայնն եմ լսում օրորոցիս.<br />
Վա՜յ քու, արա՛...
ՊՈԵԶԻԱ<br />
ԳՈՌ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ<br />
ՄԻՋԱՆԿՅԱԼ ԶՐՈՒՅՑ<br />
Տե՛ր, արտոնիր լինել<br />
Սուրհանդակը դարիս,<br />
Եվ Լուրն առնել տանել<br />
Աշխարհներով անծիր…<br />
Միլիոն թացված աչքից<br />
Քեզ աղերսներ բերեմ<br />
Եվ կարոտներ չեղծված՝<br />
Նրանց պղտոր լացից:<br />
Տե՛ր, արտոնիր լինել<br />
Կառապանը դարիս,<br />
Եվ վարգերն իմ Ձիու<br />
Թող չհամրի ոչ ոք,<br />
Աշխարհներով անծիր՝<br />
Չնայելով հալիս,<br />
Անցնեմ ու Քեզ բերեմ<br />
Խաչիդ խորհուրդը լոկ:<br />
100
Տե՛ր, արտոնիր լինել<br />
Գաղափարը դարիս,<br />
Եվ թափառել անխոնջ<br />
Աշխարհներով անծիր,<br />
Թող իմ շունչը լինի<br />
Լուծը Երիվարիս,<br />
Դառնամ ու Քեզ ասեմ՝<br />
«Եվ ոչ միայն հացիւ…»:<br />
Տե՛ր, արտոնիր լինել<br />
Եվ դահիճը դարիս,<br />
Աշխարհներով անծիր,<br />
Որ վայրենի ոխով<br />
Շաղ տամ գանգերն այն բութ՝<br />
Կարոտ յաթաղանիս…<br />
Էլի՜ դառնամ ես Քեզ՝<br />
Խունկ ու մանանեխով:<br />
Տե՛ր, արտոնիր լինել<br />
Արարողը դարիս,<br />
Երկինքներով անցնել,<br />
Կպած մնալ հողիս,<br />
Ի՜նչ էլ լինեմ՝ էլի<br />
Մնամ բանող մի Եզ,<br />
Տե՛ր, արտոնիր լինել,<br />
Լինել մի քիչ ես:<br />
101
ՊՈԵԶԻԱ ԳՈՌ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ<br />
ԶԱՌԱՆՑԱՆՔ<br />
Ցուրտ է անկողնում իմ հիմա՝<br />
Ձմեռը մահիճս է մտել,<br />
Մենակ եմ, մենակ է և Նա,<br />
Գանգիս մեջ մի հուշ եմ գտել:<br />
Հածում են դառնաղի ու հորդ՝<br />
Գլխիս մեջ օրերս սառած,<br />
Վխտում են պոռնիկներ ու մի լորդ՝<br />
Մահճիս շուրջ կրակներ վառած:<br />
Մահճիս շուրջ կրակներ ու բոց՝<br />
Կրակներ, որ ցուրտ են գուժում,<br />
Սողում է սնարիս մի օձ,<br />
Ում թույնը երբեք չի բուժում:<br />
Սողում է դեպի ինձ մի օձ՝<br />
Ոխակալ հայացքով ամբարիշտ,<br />
-Ես փակ եմ, ես փակ եմ, ես՝ գոց,<br />
Գանգիս մեջ ճչում է մի վիշտ:<br />
Խելագար դո՛ւ կյանք, դո՛ւ կավատ,<br />
Դո՛ւ լորդ՝ պոռնիկներ բուծող,<br />
Ես ունեի քո հանդեպ մե՜ծ հավատ<br />
Եվ կամք՝ օձերին հալածող…<br />
Բայց ցուրտ է, ու ցուրտը հիմա<br />
Սարսուռ է՝ ներսս է պատել,<br />
Մենակ եմ, մենակ է և Նա.<br />
Օրերիս վախճանն եմ գտել:<br />
102
ԵՐԱՆԻ ԼԻՆԵՐ…<br />
Երանի մի կին խմեր կենացս,<br />
Համբուրող շուրթը խարդախ չլիներ,<br />
Առներ ափի մեջ կաթիլվող լացս,<br />
Գիշերակացս տևական լիներ:<br />
Երանի մի կին քամեր կարոտս<br />
Ու մինչև վերջին կաթիլը խմեր,<br />
Աննշմար, անվարձ կապեր նարոտս,<br />
Ինձ իմ օրերից անխնա խլեր:<br />
Երանի մի կին արտոներ՝ սերս<br />
Մինչև մրուրը մսխել իր մահճին,<br />
Լիներ ստրուկս, դառնար և տերս՝<br />
Մեծահոգաբար կաշառեր «դահճին»:<br />
Երանի մի կին անմյուռոն լիներ՝<br />
Լիներ Անպատիվ, Անարգ ու անտուն,<br />
Թող որ նախնական մեղքում գալարվեր,<br />
Մնա՛ր նախնական՝ երազեր հեռո՜ւն…<br />
Երանի մի կին խմեր կենացս,<br />
Մարմարվող ափը կարկամ չլիներ,<br />
Քնքշորեն ծածկեր ամեն մի բացս,<br />
Ապրումի վարձս երանի լիներ:<br />
103
ՊՈԵԶԻԱ ԳՈՌ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ<br />
104
* * *<br />
Ես երգեր եմ երգել ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար ես ցավեր եմ հերքել,<br />
Ես մահեր եմ բեկել ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար ծիածան եմ ներկել…<br />
Ինչ-որ մեկի համար ես արյուն եմ թորել,<br />
Ես քրտինք եմ ծորել ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար առասպել եմ զորել,<br />
Ես կյանքեր եմ զոհել ինչ-որ մեկի համար…<br />
Ես նարոտ եմ հյուսել ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար վառել անհանգ լույսեր,<br />
Ես երկնել եմ հույսեր ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար եղել լոկ կարուսել…<br />
Ինչ-որ մեկի համար դավանանք եմ մորթել,<br />
Ես դավեր եմ դյութել ինչ-որ մեկի համար,<br />
Ինչ-որ մեկի համար սատանա եմ ճորտել,<br />
Ես Աստծուն եմ շորթել ինչ-որ մեկի համար…<br />
Ես եղել եմ ինքս՝այնպես, ինչպես ոչ ոք,<br />
Եվ ամենքը ինչպես՝լավ ու վատ եմ եղել,<br />
Սակայն ինչ-որ մեկը ինձ կարծել է անհոգ՝<br />
Մառ հոգսերով դառը որոշել է նեղել:<br />
105
ՊՈԵԶԻԱ ԳՈՌ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ<br />
ԳՆԱՄ...<br />
Երկար հյուր եղա: Ժամն է, Տուն գնամ,<br />
Ճամփան Տունդարձի կածանով է մութ,<br />
Գալը հեշտ չեղավ, դարձն՝ ի՞նչ իմանամ,<br />
Կեռմաններ կան շատ ժայռով երկնահուպ:<br />
Ժամն է, Տուն գնամ: Երկար հյուր եղա,<br />
Ճամփան Տունդարձի վերելք է վիհով,<br />
Ավել-պակասի համար ես՝ մեղա,<br />
Մնացողներին օրհնանք ու կորով:<br />
Երկար հյուր եղա: Ժամն է, Տուն գնամ.<br />
Որքա՜ն երկինքներ դեռ կան անցնելու,<br />
Բացականերին մի ուրիշ անգամ,<br />
Ուրիշ Ճամփեքով կգամ տեսնելու:<br />
Ժամն է, Տուն գնամ: Երկար հյուր եղա,<br />
Չիմացա, սակայն, գալս ում փրկեց...<br />
Բայց գիտեմ հաստատ՝ ես... ես այն չեղա,<br />
Ես ինքս չեղա... Ինձ բախտը հերքեց:<br />
Երկար հյուր եղա: Ժամն է, Տուն գնամ,<br />
Թափ տամ հոգուս մեջ թավալվող փոշին,<br />
Գալս հեշտ չեղավ, Դարձն՝ ի՞նչ իմանամ,<br />
Ինձ պահ տամ ինձնից մնացող հուշին:<br />
106
107
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Կինոռեժիսոր, պատմագետ<br />
ԱՌԱՋԻՆ ՉԻՆԱՐԵՆ<br />
ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ ՀԵՂԻՆԱԿ<br />
ՋՈՀԱՆԵՍ ԼԱՍՍԱՐԻ<br />
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ (ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ ԳՐՔԻՑ)<br />
ՆԱԽԱԲԱՆ<br />
Պատմական անգոյությունից մարդուն վերակենդանացնելու փորձ կատարելիս<br />
սովորաբար բազմաթիվ խոչընդոտների ես դեմ առնում։ Դրանք, մեծ մասամբ, փաստեր<br />
են, որոնց վրա հիմնված է լինում կենսագրության ժամանակագրական հավաստիությունը,<br />
և որոնց աղբյուրները՝ նամակները, օրատետրերը, հաշվետվությունները<br />
ուսումնասիրելու ընթացքում պետք է կարողանաս տվյալների ճշգրիտ համադըրություն<br />
կատարել և հանգել ճիշտ եզրակացության, հաշվի առնելով պատմական<br />
կոնտեքստը և հեղինակների երբեմն միմյանց հակասող տեղեկությունների<br />
սուբյեկտիվությունը։<br />
2012 թ․ օգոստոսին, «ANDIN. հայոց ճանապարհորդության տարեգրություն»<br />
ֆիլմի նկարահանման ժամանակ, ես այցելեցի Հնդկաստանի Սերամփուր քաղաքը,<br />
ուր ինձ բախտ վիճակվեց գտնել այն տունը, որտեղ աշխատել է Ջոհանես Լասսարը։<br />
108
Իսկ Սերամփուրի քոլեջում հաջողվեց հայտնաբերել Նոր Կտակարանի չինարեն օրինակը՝<br />
մատիտով արված նշումներով։ Դրանք Լասսարի ձեռքով հայերեն գրառումներ էին։<br />
Նրա մասին առաջին տեղեկություններից մինչև 1822 թ․Սուրբ Գրքերի չինարեն<br />
թարգմանության հրապարակումը անցել է ավելի քան տասնյոթ տարի։ Այդ ժամանակահատվածում<br />
կատարված իրադարձությունների ականատեսների և մասնակիցների<br />
վկայությունները, որոնց ամբողջական պատկերը կարողացա ստանալ քայլ<br />
առ քայլ հետազոտելով յուրաքանչյուր փաստաթուղթ, պարզաբանում են այն զարմանալի<br />
իրողությունը, որ բրիտանացիների կողմից նախաձեռնած, Ասիայում Բրիտանիայի<br />
շահերի համար կարևոր, Բապտիստական առաքելության ազդեցությունը<br />
հզորացնող գործընթացը վստահվել էր ոչ միայն հայազգի, այլև մինչև վերջ Հայ Առաքելական<br />
Եկեղեցուն հավատարիմ մնացող երիտասարդին՝ Ջոհանես Լասսարին։<br />
ՍԿԻԶԲ․ ՖՈՐՏ ՈՒԻԼՅԱՄ և<br />
ՍԵՐԱՄՓՈՒՐՅԱՆ ԵՌՅԱԿԸ<br />
«Այս լեզուն, որով խոսում են հսկայական քանակությամբ<br />
մարդիկ՝ երեք հարյուր միլիոնից ոչ պակաս,<br />
համարվում էր անհասանելի եվրոպացիների համար»<br />
19-րդ դարի առաջին կեսին Ասիայի երկրներում շարունակվում էր գաղութային<br />
էքսպանսիայի քաղաքականությունն իր բոլոր ավանդույթներով։ Առավելությունը<br />
պատկանում էր Օստ-Հնդկական ընկերությանը, որի ազդեցությունն արևելքում<br />
գնալով հաստատվում էր։ Անգլիացիները նկատելի դեր էին խաղում տարածաշըրջանի<br />
վարչական, տնտեսական և քաղաքական կյանքում։ Քրիստոնեական հաստատությունների<br />
թիվը աճում էր, ու թեև գործող միաբանությունների շարքում էին<br />
նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչները, նրանք երբեք չէին զբաղվում<br />
միսիոներական գործունեությամբ։<br />
Աստվածաշունչը ասիական լեզուների փոխադրելու գաղափարը արևելյան գաղութներում<br />
բողոքականների առաքելության տրամաբանական շարունակությունն<br />
էր։ Անհրաժեշտ էր հնարավորինս արագ հասցնել Աստծո խոսքը Հնդկաստանի<br />
տեղաբնիկների մտքին և սրտին։<br />
1792 թ․ բրիտանական Քեթերինգում հիմնվեց Բապտիստական միությունը, իսկ<br />
արդեն մեկ տարի անց Բենգալիայի ափերին ոտք դրեց միության ամենավառ ներկայացուցիչներից<br />
մեկը՝ վերապատվելի Ուիլյամ Քերրին իր ընտանիքով։<br />
109
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Օստ-Հնդկական ընկերության պաշտոնական շենքը.<br />
հյուսիսային մուտքը Լիդենհոլ փողոցից<br />
Նա արժանացավ սառը ընդունելության իր իսկ հայրենակիցների կողմից։ Բանն<br />
այն էր, որ Օստ-Հնդկական ընկերության պաշտոնյաները նախապես թշնամորեն էին<br />
տրամադրված Հնդկաստանում իրենց ազդեցության շրջանակներում կատարվող<br />
ցանկացած ոչ կոմերցիոն ակտիվության նկատմամբ։ Նրանք մտավախություն<br />
ունեին, որ քրիստոնեության և դասական կրթության տարածումը տեղի բնակչության<br />
մեջ կարող է ընդհանուր դժգոհություն արթնացնել, ինչը արդյունքում կհասնի<br />
բրիտանացիների վտարման գաղափարին։<br />
Քերրին խորթ զավակի կարգավիճակով, բայց իրեն հատուկ՝ բնագետի եռանդով<br />
տրվեց շրջապատող նոր աշխարհի ուսումնասիրմանը։ Նա հավաքում էր անծանոթ<br />
բույսերի տեսակներ և ուղարկում եվրոպացի իր գործընկերներին, իսկ դրան<br />
զուգահեռ սկսել էր սովորել բենգալերեն և սանսկրիտ։<br />
Վեց տարի անց, 1799 թ․ հոկտեմբերին, արևելյան Հնդկաստան ժամանած ամերիկյան<br />
«Criterion» նավից իջան ևս երկու միսիոներներ՝ Ջոշուա Մարշմանը և Ուիլյամ<br />
Ուարդը։ Մարշմանն իր հետ բերել էր նաև կնոջը և երեխաներին, որոնցից մեկը<br />
նորածին էր, և այս հանգամանքը վկայում էր Հնդկաստանում երկարաժամկետ<br />
բնակություն հաստատելու նրանց մտադրության մասին։ Իսկ քանի որ Կալկաթայում<br />
մնալը նրանց արգելված էր, միսիոներները դիմեցին հոլանդական իշխանություն-<br />
110
Բապտիստական առաքելությանը պատկանող առաջին տպարանը Կալկաթայում<br />
ներին, որպեսզի թույլտվություն ստանան տեղափոխվել Հուգլի գետի աջ ափին<br />
գտնվող Սերամփուր քաղաք։ Շուտով Մարշմանին և Ուարդին միացավ նաև Քեր-<br />
րին, և այդպես ստեղծվեց հայտնի «Սերամփուրյան Եռյակը»։<br />
Արդեն 1800 թվականին քաղաքում հայտնվեց առաջին տպագրական մեքենան,<br />
որին էլ բախտ էր վիճակվելու հետագա 32 տարվա ընթացքում քառասունից ավելի<br />
ասիական ու եվրոպական լեզուներով սուրբ տեքստերի 212 հազար միավոր էջ<br />
թողարկել։ Նույն ժամանակ Կալկաթայում՝ Սերամփուրից ընդամենը 15 մղոն հեռավորության<br />
վրա, բացվեց հնդիկ տղաների համար դպրոցը՝ Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջը։<br />
Հիմքը դրված էր, և Կոլեգիան անցավ Աստվածաշունչը բոլոր հասանելի լեզուներով<br />
թարգմանելու իր ծրագրի իրագործմանը։<br />
Նախնական ցուցակում չինարենը դեռ նշված չէր, ինչի կապակցությամբ էլ<br />
օրինաչափ հարց է առաջանում՝ ե՞րբ և ո՞ւմ կողմից է առաջարկվել Սուրբ Գրքի<br />
չինական տարբերակի ստեղծման գաղափարը։ Քոլեջի պրոռեկտոր Կլաուդիուս<br />
Բաքենենի հավաստիությամբ, իրականում այդ միտքը ի սկզբանե եղել է նրա և<br />
դասախոսական կազմի ուշադրության կենտրոնում, պարզապես շատ դժվար և<br />
111
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
չափազանց կարևոր էր գտնել խորագետ մի պրոֆեսորի, որը ոչ միայն կզբաղվեր<br />
տեքստերի թարգմանությամբ, այլև հանձն կառներ չինարենի դասավանդումը։<br />
Բաքենենը խոստովանում էր․<br />
«․․․ ու թեև Տիբեթի կողմից չինական ֆորտերը ուշի-ուշով հետևում են Բենգալիայի<br />
մեր տարածքներին, Ընկերությունում չի գտնվի գոնե մեկ ծառայող, ով տիրապետում<br />
է չինարեն լեզվին»։<br />
Այդ ժամանակաշրջանում Ցինի կառավարությունը մահվան սպառնալիքով<br />
արգելում էր օտարերկրացիներին չինարեն սովորեցնել․ Մակաոյում՝ պորտուգալացիներին,<br />
Հնդկաչինում՝ ֆրանսիացիներին, Օստ-Հնդկաստանում՝ հոլանդացիներին։<br />
Դա էր պատճառը, որ լեզվական այդ խոչընդոտը հաղթահարելուն նպաստող<br />
մեկի հայտնաբերումը բրիտանացիների համար կենսական խնդիր էր դարձել։<br />
Եվ այդ մեկը գտնվեց։ Դա հայ երիտասարդ Ջոհանես Լասսարն էր, որ հայտնվեց<br />
անհրաժեշտ պահին՝ անհրաժեշտ վայրում։<br />
ՉԻՆԱՐԵՆ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉԸ<br />
Փայտե տպագրական մեքենան Ուիլյամ Քերրիի աչքով առաջին անգամ ընկավ<br />
1798 թ․-ին։ Նրա ընկերը՝ միսթր Ուդնին, գնեց այն, վճարելով 40 ֆունթ, և Քերրին<br />
այլևս մտադիր չէր զսպել իր եռանդը Աստվածաշունչը ասիացիների հոգիներին<br />
հասցնելու նպատակի ճանապարհին։ Արդեն 1803 թ․-ի դեկտեմբերին նա գրում էր․<br />
«Մենք հնարավորություն ունենք, երբ կամենանք, փոխադրելու Աստծո խոսքը բոլոր<br />
ասիական լեզուների տասնհինգ տարվա ընթացքում։ Մեր դիրքը թույլ է տալիս<br />
ակնկալել բոլոր երկների աջակցությունը։ Այստեղ մենք կարող ենք տարբեր լեզուներով<br />
լիտերներ պատրաստել՝ ամսեկան 700 ռուփիից մի մասը բաժին հանելով<br />
աշխատանքը ավարտելու համար։ Լեզուները հետևյալն են․ մարատխի, օրիյա, տելուգու,<br />
հինդուստանի, բուտաներեն, բիրմաներեն, չինարեն, կանտոներեն, տոնկինյան։<br />
Այս մեծագույն գործի վրա մենք կենտրոնացրել ենք մեր ողջ ուշադրությունը»։<br />
Երբ Սերամփուրյան Եռյակը վերջնականապես հաստատեց լեզուների ցանկը,<br />
չինարենի թարգմանության պարտականությունները ստանձնեց Ջոշուա Մարշմանը,<br />
որը պատանեկության տարիներից տարված էր Չինաստանով, նրա հարուստ<br />
պատմությունով և մշակույթով։ Բայց քանի որ նախևառաջ հարկավոր էր սովորել<br />
տեղի լեզուները՝ հաղորդակցվելու և դասավանդելու համար, Մարշմանի ուժերն ու<br />
ժամանակը չէին հերիքում, ու նույնիսկ երեք տարի անց մինչ նա իրեն պատրաստհամարեց<br />
մարտահրավեր նետելու Ճենաց աշխարհի լեզվին, պարզվեց, որ ինքնուրույն<br />
հաղթելն անհնար է։<br />
112
Եվ այստեղ՝ հիմնվելով միսիոներների էպիստոլյար ժառանգության վրա, կարելի<br />
է որոշել, թե որ պահին ասպարեզում հայտնվեց Ջոհանես Լասսարը։ Բապտիստական<br />
միությանն ուղղված միսիներների 1804 թ․-ի ապրիլյան նամակում ասվում է․<br />
«Վերջին ութ տարիների ընթացքում կատարված աշխատանքի արդյունքը՝ երկու<br />
զուգահեռ թարգմանություններն են, որոնցից մեկը հիմնվում է նախորդի վրա, իսկ<br />
մյուսը բոլորովին նոր է»։ Վերջին տարբերակը սկիզբ է առել 1804 թ-ի սեպտեմբերից<br />
հետո, և հեղինակն է Լասսարը, որին վարձել է Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի տնօրինությունը,<br />
իսկ ավելի ստույգ՝ անձամբ դոկտոր Բաքենենը։<br />
Կարելի է եզրակացնել, որ 1804-ի կեսերին, ըստ երևույթի, չինարենի մասնագետի<br />
որոնումներն արդեն սկսվել էին։ Իսկ օգոստոսին կամ սեպտեմբերին Բաքենենը<br />
Կալկաթայում ծանոթանում է Լասսարի հետ․<br />
«Երկարատև որոնումներից հետո հաջողվեց գտնել միսթր Լասսարին՝ նա հայ<br />
է, քրիստոնյա, կրոնակից, ծնված Չինաստանում։ Լասսարին վարձել էին պորտուգալացիները<br />
Մակաոյում՝ Պեկինի թագավորական տան հետ պաշտոնական նամակագրության<br />
համար, և նշանակում է, որ նա տիրապետում է չինարենին։ Նա համաձայնվեց<br />
հրաժարվել կոմերցիոն գործունեությունից և միանալ Քոլեջի աշխատանքին<br />
տարեկան 450 ֆունթ աշխատավարձի դիմաց։ Սպասվող կրճատումների<br />
պատճառով նրան չէին կարող վճարել այդ գումարը, սակայն խնդիրն այնքան կարեվոր<br />
էր, իսկ միսթր Լասսարը այնքան էր համապատասխանում բոլոր պահանջներին,<br />
որ, այնուամենայնիվ, որոշեցին թողնել նրան՝ վճարելով վերոնշյալ գումարը մասնավոր<br />
կերպով։ Նա անմիջապես անցավ Աստվածաշունչը չինարենով թարգմանելու<br />
իր գործին և աշխատում է մինչ օրս»։<br />
Առաջին ամիսներին Լասսարը աշխատում էր Կալկաթայի Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջում,<br />
հետո տեղափոխվեց Սերամփուր, որտեղ նրա ղեկավարությամբ բացվեցին չինա-<br />
րենի ուսուցանման դասարաններ։<br />
․․․Մակաոն 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին փոքր կղզու սահմաններում<br />
կենտրոնացված մի առևտրական գաղութ էր։ Բազմաթիվ օտարերկրացիներից<br />
գերիշխում էին պորտուգալացիները՝ այս ջրերում առաջին եվրոպացիների հետնորդները,<br />
սակայն հանդիպում էին և այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։ Առևտրային նավատերերի<br />
շարքում մշտապես ընդգրկված են եղել Նոր Ջուղայից, Մադրասից, Կալկաթայից<br />
եկած հայերը։<br />
«Ջոհանես» անունը Մակաոյի հայ վաճառականների ընտանիքների պատմության<br />
մեջ ամենաառեղծվածային և չհետազոտվածներից է։ Բավական է միայն նշել,<br />
որ ցեղի նահապետ Ջոհանես Մաթևոսին հաջողվել էր կեսդարվա ընթացքում այնքան<br />
ունեցվածք ձեռք բերել, որպեսզի կարողանար մրցակցել ամբողջ կղզու տարեկան<br />
հասույթի հետ։<br />
Նա Սերամփուրում Աստվածաշունչը չինարենի փոխադրող Լասսարի հարազատ<br />
հորեղբայրն էր։<br />
113
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Մակաո քաղաքի ծովածոցը. 1810թ.<br />
114
Մաթևոսը Նոր Ջուղայից առաջին անգամ Կալկաթա էր եկել 1760-ականների<br />
սկզբին։ Երիտասարդ տարիներին մետաքսի շահավետ առևտուր էր անում Կալկաթայի<br />
և Մուրշիդաբադի միջև, հետո գործը տեղափոխեց արևելյան շրջանների<br />
խորքը, պահպանելով սերտ կապերը Հնդկաստանի հայերի հետ։<br />
Մակաոյում նա հայտնվեց 1761-ին, կարճ ժամանակով, որովհետև օտարերկրացիներին<br />
թույլ չէր տրվում գտնվել այդ տարածքում սեզոնային առևտրի շրջանից<br />
դուրս։ Մաթևոսը մի քանի անգամ խնդրագրով դիմել է իշխանություններին՝ Պորտուգալիայի<br />
քաղաքացիություն ստանալու համար, և վերջապես, 1783 թ․ դեկտեմբերի<br />
5-ն նրա խնդրանքը բավարարվել է։ Այսուհետ նա կարող էր բնակվել և աշխատել<br />
Մակաոյում կլոր տարի։<br />
Մաթևոսը մահացավ 1794-ի դեկտեմբերի 10-ին, երբ արդեն իր ժամանակի ամենահարուստ<br />
մարդկանցից մեկն էր։ Ուներ երկու եղբայր՝ Խաչիկ և Լազար (Catchik<br />
Joannes և Lazaro Joannes)։ Հայկական պատրոնոմիկ ավանդույթի կանոններով հոր<br />
անունը ժառանգող որդին ստանում էր այն իբրև ազգանուն, և ամեն հաջորդ<br />
սերունդ կրում էր ձևափոխված տարբերակը։ Լազարի որդին՝ Ջոհանեսը բրիտանական<br />
արխիվներում նշված է որպես Լասսար կամ Լասսեր։<br />
Լասսարի հոր և ընտանիքի Մակաո տեղափոխվելու մասին չկան ստույգ տեղեկություններ։<br />
Սակայն հրապարակված մատյանների 1790-ականների վերջերի փաստաթըղթերում<br />
հիշատակվում է, որ Լազարը և նրա կինը Մակաո են մտել 18 տարի<br />
առաջ, այսինքն՝ 1780 կամ 1781 թվականներին։ Լազարի անունը հանդիպում է մի<br />
քանի ուրիշ փաստաթղթերում ևս, բայց խոսքը գնում է միայն առևտրային գործարքների<br />
մասին և հնարավոր չէ հասկանալ, թե որքան ժամանակ է նա անցկացրել<br />
կղզու վրա։ Փոխարենը հայտնի է, որ Ջոհանեսը ծնվել է Մակաոյում՝ ծնողների<br />
բնակություն հաստատելուց անմիջապես հետո՝ 1780-ին կամ 1781-ին։<br />
Ջոշուա Մարշմանի «The Christian Observer»-ում հրապարակված նամակներից<br />
մեկում ասվում է․<br />
«Քսաներեք տարեկան հասակում նա /Լասսարը/ որոշել էր նվիրվել առևտրին։<br />
Նա եկել էր Կալկաթա բեռնված մի քանի հարյուր ֆունթ արժողությամբ թեյի արկղերով։<br />
Բայց նախախնամությունը նրա համար այլ ճակատագիր էր պատրաստել,<br />
որովհետև առևտուր անելու փորձն անհաջողությամբ ավարտվեց։ Այդ սեզոնում<br />
Կալկաթա ներմուծված թեյի քանակն այնքան մեծ էր, որ անմիջապես ազդել էր գնի<br />
վրա, գցելով մեր երիտասարդ վաճառականին դժվար կացության մեջ։ Սակայն շնորհիվ<br />
հենց այդ հանգամանքների էլ նրա մասին իմացավ դոկտոր Բաքենենը։ Բարձր<br />
գնահատելով Լասսարի ընդունակությունները, նա փրկեց իրադրությունը՝ պարգեվելով<br />
աշխատանք, որով երիտասարդը զբաղվում է մինչև հիմա։»<br />
Հիմնվելով նամակների և արխիվային այլ փաստագրության վրա, կարելի է եզրակացնել,<br />
որ Լասսարը ծնվել է 1781 թ․-ից ոչ ավելի շուտ, և երբ Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի<br />
պրոռեկտոր Բաքենենը 1804-ին դիմեց նրան Սուրբ Գրքերը չինարենի թարգմանելու<br />
առաջարկով, Լասսարն ընդամենը 23 տարեկան էր։<br />
115
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Լասսարի հորեղբայր Ջոհանես Մաթևոսի գույքամատյանը, 1797թ.<br />
Լիսաբոնի պատմական արխիվ (AHU), միկրոֆիլմ<br />
116
Այլ հարց է, թե ինչն էր ստիպել Ջոհանեսի հորը՝ Լազարին, հետագայում թողնել<br />
Մակաոն և տեղափոխվել Կալկաթա։<br />
Հայտնի է, որ Մաթևոսի մահից հետո նրա մտերիմների սոցիալական վիճակը<br />
վատթարացել էր։ Մակաոի իշխանությունները հրաժարվել էին նրանց տալ նույն<br />
ազատություններն ու բոլոր այն արտոնությունները, որ ենթադրում էր Պորտուգալիայի<br />
քաղաքացիությունը և որոնք ուներ Մաթևոսը։ Վերջի վերջո, ճնշումներից ազատվելու<br />
համար, Լազարը ընտանիքով տեղափոխվեց Հնդկաստան, որտեղ էլ նրա<br />
որդին հանդիպեց Բաքենենին։<br />
Առավել ճշգրիտ լինելու համար կարելի է հաշվի առնել նաև Բապտիստական<br />
առաքելության ամենամյա հաշվետվություններից մեկի տվյալնելները, որ պատմում<br />
են, թե իբր երիտասրդ Լասսարը եկել էր Կալկաթա 1805 թ․-ին և անարդյունք փորձեր<br />
են անում քոլեջի աշակերտներից չինարեն սովորելու ցանկացողներ գտնել, և իբր<br />
հենց այսպես են նրանք հանդիպել Բաքենենի հետ։<br />
Սակայն, քիչ հավանական է, որ Լասսարը ինքնուրույն այցելեր Ֆորտ Ուիլյամ<br />
քոլեջ՝ աշխատանք փնտրելու նպատակով։ Հարկ է նշել նաև, որ Բաքենենն իր<br />
հուշերում պատմում է, որ երիտասարդը ստիպված է եղել հրաժարվել իր առևտրական<br />
գործունեությունից, որպեսզի միանա քոլեջի աշխատանքներին՝ 450 ֆունթ<br />
վարձավճարի դիմաց։<br />
Եվ այնուամենայնիվ՝ այս կամ այլ հանգամանքներում, հետաքրքիր է, թե ինչու<br />
պետք է Մաթևոսի պես ազդեցիկ ու հարուստ մարդու եղբորորդին համաձայնվեր<br />
ծառայել բրիտանական քոլեջում, այն էլ այդքան փոքր գումարով, մինչդեռ վաճառականները<br />
միայն սեզոնային առևտրից ստանում էին 450 ֆունթից ավելի եկամուտ։<br />
Այս հարցի պատասխանը, հնարավոր է, պետք է փնտրել մի ուշագրավ փաստաթղթում։<br />
Դա հորեղբայր Մաթևոսի կտակն է՝ միջմայրցամաքային կոմերցիայի պատմության<br />
հրաշալի մի հուշարձան, որի բնագիրը պահպանվում է Իսֆահանի Սուրբ<br />
Քրիստոս Ամենափրկիչ եկեղեցու պահոցում, իսկ պորտուգալերեն կրկնօրինակը՝<br />
Լիսաբոնում։<br />
Կտակում հիշատակվում են Մաթևոսի եղբոր՝ Լազարի երկու որդիները և դուստրը։<br />
Պայմանագրի համաձայն, ընդհանուր գործի եկամուտը պետք է բաշխվի որդիների<br />
միջև, որոնցից մեկը, անկասկած, Ջոհանես Լասսարն է, իսկ երրորդ մասը հատկացվում<br />
է նրանց քրոջը։ Կտակը գրվել է Կանտոնում, Մաթևոսի մահից վեց օր առաջ։<br />
Այս փաստաթուղթը բացառում է ընտանիքի հնարավոր աղքատությունը, ու<br />
թեև նրանք ստիպված էին լքել Մակաոն, դա արել են բոլորովին այլ՝ Պորտուգալիայի<br />
քաղաքացիություն չստանալու պատճառով։<br />
Հնդկաստան տեղափոխվելուց հետո նրանց սերտ բարեկամական և առևտրային<br />
կապերը Կալկաթայի հայ համայնքի հետ թույլ էին տալիս պահպանել ընտանեկան<br />
կուտակումները։ Իսկ հաշվի առնելով «The Chrisitan Observer»-ի հոդվածը,<br />
ուր տեղեկացվում է, որ Լասսարի հարազատները Կալկաթայում բարեկեցիկ կյանք<br />
էին վարում, և ինքն էլ անձամբ որոշակի ունեցվածքի տեր էր, ապա 450 ֆունթ<br />
117
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի անդամները. Ուիլյամ Ուարդ, Ջոշուա Մարշման, Ուիլյամ Քերրի,<br />
Ջոն Թոմաս և Էնդրյու Ֆուլեր<br />
118
տարեկանաշխատավարձը չպետք է որ գայթակղեր երիտասարդին։ Եվ ուրեմն<br />
միայն գործի հանդեպ անշահախնդիր հետաքրքրությունը կարող էր նրան պար-<br />
տադրել եկամտաբեր առևտրից գերադասել պրոֆեսորի պաշտոնը։<br />
Լասսարը ծնվել և մանկությունը անցկացրել է Մակաոյում՝ բազմազգ սեթլմենթում,<br />
որտեղ գերակշռում էին Չինաստանից և Հարավարևելյան պետություններից եկածները։<br />
Նրա հետաքրքրասիրությունը, ամենայն հավանականությամբ, դրսևորվել<br />
էր դեռևս մանուկ հասակում։ Նա ավելի հակված էր գրասենյակային լռության ներքո<br />
խոհամիտ ապրելակերպ վարելու, քան ռիսկերով լի, անհանգիստ առևտրային աշխարհի<br />
գործարքներին մասնակցելու։ Նրա աշխատասիրությունը վկայում է դարաշրջանի<br />
գիտնականներին բնորոշ բոլոր հատկանիշների մասին՝ կենտրոնացած,<br />
տարի առ տարի, նա շարունակաբար աշխատել է նույն նախագծի շուրջ, ուշադրություն<br />
չդարձնելով փոքրիկ Սերամփուրյան առաքելությանը բաժին հասած փորձություններին։<br />
Ու դժվար է հավատալ, որ մարդը կարող է ծախսել անցանկալի ու<br />
անհետաքրքիր աշխատանքի վրա սեփական կյանքի 17 տարին։<br />
Լասսարի հետ ծանոթանալուց ընդամենը մեկ տարի անց Ջոշուա Մարշմանը<br />
գրել է իր ընկերոջը՝ դոկտոր Ռիլանդին․<br />
«Իր ասելով, նա ծնվել է Մակաոյում, հարուստ ընտանիքում, և, բնականաբար,<br />
մանկուց հետաքրքրվել է չինարենով։ Մասամբ տիրապետելով լեզվին, նա ցանկացել<br />
է կատարելագործվել, ինչի հավանությունը ստացել է իր հորից։ Համապատասխան<br />
տարիքում նրան ուղարկել են Կանտոն, որտեղ հայտնաբերվել են տեղի բնակչության<br />
հետ շփվելու նրա առավելությունները՝ համեմատ մնացած բոլոր օտարերկրացիների,<br />
որոնք զրկված էին իրենց ֆակտորիաները լքելու իրավունքից։ Այստեղ<br />
նրա խնամակալներն էին երկուսը՝ չինարեն և մանդարին լեզուների ուսուցիչները։<br />
Առաջինը ստանում էր ամսեկան 30, իսկ երկրորդը՝ 35 դոլար։ Առաջինը իսկական<br />
գիտնական էր, բայց և՝ իսկական չինացու պես, պարտադրում էր նրան /Լասսարին/<br />
անգիր անել ահռելի քանակությամբ հիերոգլիֆներ, որոնց իմաստը բացահայտելու<br />
խնդիրը թողնում էր աշակերտին։ Երկրորդը, որին հետագայում պահեցին (այսպես<br />
արտահայտվում է միսթր Լասսարը), այլ խառնվածքի տեր մարդ էր։ Նա զբաղվում<br />
էր ինքնակրթությամբ և մեծ բավականություն էր ստանում, երբ ջանասեր աշակերտին<br />
իր գիտելիքները փոխանցելուց հետո ստանում էր արժանի արձագանք։<br />
Եվ իսկապես՝ նրա /Լասսարի/ սովորելու ցանկությունն այնքան մեծ էր, որ նա /Լասսարը/<br />
չէր սահմանափակվում ցերեկվա ժամերով, այլ օգտագործում էր գիշերվա<br />
մի մասը՝ նպատակին հասնելու համար։ Այդ մարդու մոտ սովորելիս նա, չինացիների<br />
նման, յուրացրեց գրեթե 40 հատոր և դրանից հետո ընդունակ էր ինքնուրույն<br />
շարունակել, քանի որ կարող էր օգտվել այն հիանալի բառարաններից, որոնց<br />
տիրապետում են չինացիները։ Այսպես, մի քանի տարի սովորելուց հետո, նա,<br />
իր հոր թույլտվությամբ, սկսեց օգնել պորտուգալացիներին Պեկինի տան հետ նամակագրություն<br />
վարելու գործում։ Կարծում եմ, որ դա նպաստեց նրա չինարենով<br />
119
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Առևտրական պայմանագիր Լասսարի հոր` Lazaro-ի անձնական ստորագրությամբ.<br />
Մակաո, 1798թ. Հաագայի ազգային արխիվ<br />
ընթերցանությանը։ Նրա կիրքը դեպի չինական գրքերը ավելի մեծ է, քան իմ ծանոթներինը՝<br />
դեպի անգլիականը։<br />
Ավելի ուշ՝ Կալկաթայի ճանապարհին, ես նկատեցի, որ նա բաճկոնակի տակ<br />
չինարեն հատորյակ է պահում՝ ճիշտ այնպես, ինչպես ես եմ վարվում անգլիական<br />
գրքերի հետ»։<br />
Սկզբնական շրջանում Լասսարը աշխատում էր Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի ղեկավարության<br />
պատրոնաժի ներքո։ Քոլեջի՝ 1805թ․-ի մարտի 1-ի հաղորդագրության մեջ<br />
նշվում է, որ «Լասսարը և նրա հետ միասին չին մունշիները» թարգմանում են<br />
Ծննդոցը և Ավետարանն ըստ Մատթեոսի, և որ նախագիծը ֆինանսավորվում է<br />
մասնավոր անձանց կողմից։ Կլաուդիուս Բաքենենն իր հերթին գրում է, որ Աստվածաշնչի<br />
որոշ գլուխներ ոչ միայն թարգմանված են, այլ նաև հանձնված են տպագրության։<br />
Հենց այդ ժամանակ է, որ Ջոհանես Լասսարին պրոֆեսորի կոչում են տալիս։<br />
1805թ․ վերջին Լասսարը տեղափոխվում է Սերամփուր, որտեղ բացվել էին չինարենի<br />
ուսումնասիրության դասարաններ։ Ընդհանուր որոշման համաձայն, որպես<br />
աշակերտ պետք է ընտրվեին ավագ միսիոներներից մեկը և առնվազն երեք պատանի։<br />
Ուիլյամ Քերրին միանգամից հրաժարվեց, և զարմանալի չէր, որ նրա փոխարեն<br />
պատրաստակամություն հայտնեց Ջոշուա Մարշմանը։ Դոկտոր Ռիլանդին<br />
ուղղված 1806թ․ մարտի 14-ի իր նամակում Մարշմանը հիացմունքով է տեղեկացնում<br />
իր նոր նշանակության մասին․<br />
«Սկսել եմ ուսումնասիրել չինարենը և արդեն գիտեմ մոտ 400 դարձվածք։ Միսթր<br />
Լասսարը հոյակապ ուսուցիչ է և չափազանց բանիմաց։ Այժմ արդեն անցել եմ գրավոր<br />
պարապմունքների․․․ կարող եմ ասել, որ այն /լեզուն/ ենթարկվում է յուրացնելուն»։<br />
120
Լասսարի դասարանի աշակերտները չորսն էին․ հայր և որդի Մարշմանները,<br />
մի երիտասարդ՝ Ջ․ Ֆ․Սենդիս անունով, և Ուիլյամ Քերրիի որդին՝ Ջաբեսը։<br />
Սկզբնական շրջանում ուսուցումը դժվար էր ընթանում՝ դասարանում չկային<br />
ո՛չ բառարաններ, ո՛չ այլ օժանդակ գրքեր։ Ավելի բարդ էր, հավանաբար, Սուրբ<br />
Գրքերի թարգմանության հարցը։ Լասսարն իր հետ Սերամփուր էր բերել երկու<br />
չինացիների, որոնք, ըստ երևույթի, օգնում էին նրան գործն իր ամբողջ ծավալով<br />
գլուխ բերել։ Մարշմանի խոստովանությամբ, ինքը ստիպված էր սովորել չինարեն<br />
«հենց չինարենից», որովհետև Լասսարը անգլերենին չէր տիրապետում այն աստիճան,<br />
որպեսզի նրանք միմյանց հետ ընդհանուր լեզու գտնեին։<br />
Մինչ տպագրության հանձնելը Լասսարը պատրաստել էր չինարեն երեք մատյան<br />
և ուղարկել էր Կալկաթա՝ վերապատվելի դոկտոր Բրաունին։ Բրաունը բարձր էր<br />
գնահատել աշխատանքը, սակայն խորհուրդ էր տվել գործընկերներին «․․․լուրջ<br />
չվերաբերվել մի գործի, որը շտապողական բնույթ է կրում»։ Ավելի ուշ նա գրել է․<br />
«Եթե Աստված նրան /Լասսարին/ չտանի մոտակա հինգ-վեց տարիների ընթացքում,<br />
նա կավարտի չինարեն լեզվով Աստվածաշունչը թարգմանելու իր մեծ գործը։<br />
Նամակի ամսաթիվը՝ 1806 թ․-ի սեպտեմբերի 13-ն է։ Հետևաբար չինարեն լիտերները<br />
դեռ պատրաստ չէին, և Լասսարն իր ձեռքով էր կազմել նամակները, որպեսզի<br />
ցույց տա, թե որքան է առաջադիմել առաքելությունը լեզվի տիրապետման գործում։<br />
Առաջին քննությունը նշանակվել էր 1808 թ․ փետրվարի 10-ին և մանրամասն<br />
նկարագրված է Սերամփուրյան առաքելության հաշվետվություններում։ Աշակերտների<br />
ցուցակը լրացնում էին 13 տարեկան Ջոն Քլարկ Մարշմանը, 15 տարեկան Ջաբես<br />
Քերրին, 8 տարեկան Բենջամեն Մարշմանը և ինքը՝ միսիոներ Ջոշուա Մարշմանը։<br />
Քննության ավարտին Լասսարը, Կլաուդիուս Բաքենենի անունից, անձամբ պարգեվատրեց<br />
հանձնեց ուսման մեջ հաջողությունների հասած աշակերտներին։ Մի քանի օր<br />
անց, Կալկաթայում անցկացվող Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի ամենամյա ժողովի ժամանակ,<br />
գեներալ-նահանգապետ Լորդ Մինթոն նշել էր․<br />
«Երեք պատանիները ոչ միայն տիրապետել են խոսակցական չինարենին, ինչը,<br />
որքան հասկանում եմ՝ հազվադեպ երևույթ է եվրոպացիների միջավայրում, այլև<br />
հիացմունքի աստիճանի արժանի կերպով սովորել են մաքսիմալ կոռեկտ և ազատ<br />
օգտագործել գրավոր խոսքը։ Չանդրադառնալով սույն ամսի 10-ին Սերամփուրում<br />
կայացած քննության մանրամասներին, որոնց ինքս, այնուհանդերձ, ծանոթ եմ,<br />
շեշտեմ միայն, որ պատանիներն արդեն ընդունակ են կարդալ և թարգմանել չինարեն<br />
գրքեր, ինչպես նաև՝ շարադրել սեփական տեքստերը։ Համապատասխանորեն<br />
կարգավորված տպագրական մեքենան նույնպես պատրաստ է շահագործման․․․<br />
Պետք է նշեմ միսթր Լասսարի և նրան շրջապատող բոլոր այն հարգարժան մարդկանց<br />
ջանասիրությունն ու հաստատակամությունը, որոնք օգնում են ավարտին<br />
հասցնել չինարենի փոխադրված Ավետարաններն՝ ըստ Մատթեոսի, Մարկոսի և Ղուկասի,<br />
և ինչը, անկասկած, բարենպաստ կլինի այդ վիթխարի և խիտ բնակեցված<br />
տարածաշրջանի /Չինաստանի/ համար։»<br />
121
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Մի ամբողջ տարի, 1807թ․, Լասսարն իր չինացի օգնականների հետ միասին<br />
զբաղված էին Ավետարանն ըստ Մատթեոսի թարգմանությամբ։ Շուտով ամենօրյա<br />
կանոնակարգի մեջ ընդգրկվեց Նոր Կտակարանից ևս երկու գիրք՝ Ավետարանն ըստ<br />
Ղուկասի և Ավետարանն ըստ Մարկոսի։ Իսկ 1807 թ․ մայիսի 19-ին Ավետարանն<br />
ըստ Մատթեոսի թարգմանությունը վերջապես ավարտված էր։<br />
Ամենայն հավանականությամբ, այդ երեք ավետարանների նախնական տարբերակներն<br />
արված էին Լասսարի ձեռքով արդեն իսկ 1806-ի սեպտեմբերին՝ Ֆորտ<br />
Ուիլյամ ուղարկելու համար, սակայն տպագրական մեքենան դեռ չէր գործածվում,<br />
որովհետև փայտե լիտերները պատրաստ չէին։ Արդյունքում՝ ուսումնասիրելով աշխատանքների<br />
ժամանակագրությունը, կարելի է տեսնել, որ 1807 թ-ի վերջին Սուրբ Գրքերի<br />
թարգմանությունը հաջողվել էր հասցնել մինչև Ավետարանն ըստ Հովհաննեսի։<br />
Շուտով Լասսարը, հատուկ եռանդով, ևս մի ձեռագիր նախապատրաստեց։<br />
Նաև գրել էր չինարեն նամակ, որի բովանդակությունն անհայտ է մնացել։ Այս նյութերը<br />
1807 թ․ ուղարկվել էին Լոնդոն՝ Կենտերբերիի արքեպիսկոպոսին։ Այժմ դրանք<br />
պահվում են Լամբետի գրադարանում և, անկասկած, մանրամասն հետազոտություն<br />
են պահանջում»։<br />
1808 թ․ սեպտեմբերին անցկացվեց չինարեն լեզվի երկրորդ քննությունը, որն<br />
արժանացավ ղեկավարության առավել մեծ ուշադրության․<br />
«Երկուշաբթի օրը, սեպտեմբերի 26-ին, կայացավ չինարեն լեզվի երկրորդ քննությունը<br />
Ասիական միության փոխնախագահ Ջոն Հարինգտոնի, դոկտոր Ջոն Լեյդենի,<br />
չինարեն լեզվի պրոֆեսոր միսթր Լասսարի, մայոր Լ․Ֆ․ Սմիթի, Պարսկաստանի դեսպանության<br />
քարտուղարի, կապիտան Քեմփի, լեյտենանտների և այլ ջենթլմենների<br />
ներկայությամբ։ Նախագահում էր միսթր Հարինգտոնը։<br />
Քննությունը բացեցին Ջաբես Քերրին և Բենջամեն Մարշմանը, որոնք բանավոր<br />
կրկնողության ցուցադրությամբ արտասանեցին արդեն տպագրության հանձնված<br />
Քոնֆուցիի Lun-gnee աշխատության վերջին երեք գլուխները։ Այս գլուխներն ընդգըրկում<br />
են 4500 հիերոգլիֆ։ Երկրորդ հատորի 50 էջերը, որոնք բաղկացած են 6000<br />
հիերոգլիֆից, ներկայացնում էր Ջոշուա Մարշմանը։ Այնուհետև ստուգվեց նրանց<br />
հիերոգլիֆների իմաստային ընկալումը, իսկ հետո նրանք չինարեն գրավոր շարադրություններ<br />
հանձնեցին․ յոթը՝ Ջոշուա Մարշմանը, չորսը՝ Ջաբես Քերրին, և մեկը՝<br />
Բենջամեն Մարշմանը։<br />
Քննական բանավեճի կարգախոսն էր․ «Չինարեն լեզուն սովորելու լավագույն<br />
միջոցը դասականների գործերը հիշելն է»։<br />
Քննությանը ներկա գտնվող ջենթլմենները հայտնեցին իրենց բավարարվածությունը․․․<br />
Ավարտից հետո Ջոշուա Մարշմանը Լասսարից` 40 ռուփի, իսկ պատանիները՝<br />
30-ական ռուփի պարգև ստացան»։<br />
Սերամփուրյան առաքելությունից երկու մղոն հեռավորության վրա գտնվում էր<br />
չթի գործվածքներ արտադրող ֆաբրիկան, որ հիմնել էին եվրոպացիները նկարագըրվող<br />
իրադարձություններից քսան տարի առաջ։ Փայտե լիտերներ պատրաստող իս-<br />
122
կական մասնագետներ ձեռք բերելու հնարավորություն չունենալով Մարշմանը որոշեց<br />
հրավիրել չթի ֆաբրիկայիում աշխատող երկու հնդիկ-նկարիչների, որոնց զբաղմունքը<br />
դարձավ հնդկարմավից փոքրիկ տախտակների վրա ֆիգուրներ փորելը։<br />
Նրանց վերահսկում էին Լասսարն ու երկու չին օգնականներ։ Նամակներից երեվում<br />
է, որ այդ աշխատանքը շատ ջանք ու ժամանակ էր պահանջում։ Բայց ի վերջո<br />
լիտերները ուղարկվեցին տպարան։<br />
Իրենց որակով Սերամփուրում լույս տեսած գրքերը զիջում էին Պեկինում թողարկվածներին,<br />
սակայն բավականաչափ լավ էին պատրաստված, որպեսզի աշխատանքն<br />
այդ ուղղությամբ շարունակվեր։<br />
Այժմ, երբ միսիոներների ձեռքին կային եվրոպացիների կողմից երբևէ պատրաստված<br />
առաջին չինարեն էջերը, Մարշմանը կարող էր ավելի լուրջ աջակցություն<br />
ակնկալել քոլեջի ղեկավարությունից։ Նա անմիջապես մեկնեց Կալկաթա և հանդիպելով<br />
Լորդ Մինթոյի հետ, համոզեց նրան ֆինանսավորման միջոցներ հայթայթել<br />
Աստվածաշնչի թարգմանությունն ու տպագրությունը իրականացնելու համար։<br />
Ընդհանուր ուժերով հաջողվեց հավաքել 2300 գինեյ գումարի չափով հանգանակություն։<br />
Մարշմանը ստանձնեց Քոնֆուցիի աշխատությունների անգլերեն<br />
թարգմանությունը, իսկ Լասսարն իր վրա վերցրեց Նոր Կտակարանի տեքստերի<br />
նախապատրաստական աշխատանքների գործընթացը։<br />
ՄՐՑԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Լոնդոնի միսիոներական Միությունն արդեն 1804 թ․ քննարկում էր իր անդամներին<br />
Չինաստան ուղարկելու հարցը՝ լեզուն սովորելու և Սուրբ Գրքերը չինարեն<br />
թարգմանելու նպատակով։ Ռոբերտ Մորիսոն անունով սարկավագն ընդունեց Ճենաց<br />
Աշխարհ մեկնելու առաջարկը, թեև, իր օրատետրի գրառումների համաձայն,<br />
այդ հեռանկարը միաժամանակ և՛ գայթակղում էր, և՛ վախեցնում․<br />
«Սա իմ կյանքի կարևորագույն պահերից մեկն է։ Տե՛ր Աստված, եթե ինքդ չես<br />
գալու ինձ հետ, ուրեմն ի՛նձ էլ այստեղից դուրս մի հանի»։<br />
Միաբանությունը խորհուրդ էր տվել երիտասարդին աստղագիտության և չինարեն<br />
լեզվի դասընթաց անցնել։ Իբրև ուսուցիչ նշանակվել է ծնուննդով Կանտոնից,<br />
բայց Լոնդոնում բնակվող միսթր Յոնգ-Սամ-Տական, որը Մորիսոնի պատմելով՝ իշխող<br />
բնավորության և ճափից դուրս գոռոզության տեր մարդ էր։<br />
1806-ից մինչև 1807-ի գարունը Մորիսոնն անցկացրեց չինարենն ուսումնասիրելով։<br />
Նա նաև մանրամասնորեն կրկնօրինակեց Բրիտանական թանգարանում<br />
պահպանվող մագաղաթը, որն էլ հետագայում դարձավ ոչ միայն Աստվածաշնունչը<br />
ամբողջությամբ թարգմանելու համար նրա լեզվաբանական հիմքը, այլև՝ երկու<br />
մրցակցող միսիոներական համայնքների միջև թեժ կռիվների առարկա։<br />
123
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Մորիսոնը ժամանեց Մակաո 1807 թ․ սեպտեմբերի 4-ին, «Trindent» ամերիկյան<br />
նավով։ Երեք օրում նա հասավ Կանտոն, որտեղ անմիջապես գործի անցավ։ Գիտե՞ր<br />
արդոք չինարեն Աստվածաշունչը տպագրելու Սերամփուրի առաքելության մտադրությունների<br />
մասին։ Ամենայն հավանականությամբ, չգիտեր, բայց և ուրախ կլիներ<br />
նրանց հետ համագործակցել, եթե չլիներ Լոնդոնի քննադատական վերաբերմունքը։<br />
Իսկ ինչու՞ էր Լոնդոնը ծուռ աչքով նայում Լասսարի և Մարշմանի գործունեությանը<br />
և ինչու՞ են նրանց մասին տվյալները տարբեր հրապարակումներում<br />
ծայրահեղ հակասական։<br />
Լոնդոնյան միաբանությունը ստանալով Ուիլյամ Քերրիից Սուրբ Գրքի չինարեն<br />
թարգմանության մասին առաջին տեղեկությունները, միանգամից անհանգստություն<br />
ցուցաբերեց։ Դժգոհությունն առաջին հերթին ուղղված էր Ջոհանես Լասսարի<br />
թեկնածության կողմը։<br />
Մորիսոնն ինքն էլ էր անվստահությամբ համակված՝ հազիվ էր հայտնվել Կանտոնում,<br />
երբ արդեն, նոյեմբերին, գրում էր Ջոզեֆ Հարդկասլին, միսթր Ռեյներին և<br />
Լոնդոնյան Միության մյուս անդամներին․<br />
«Հարգելի սըր, աշխատանքը, որը դուք ցանկանում եք տեսնել, դեռևս անիրագործելի<br />
է։ Վախենամ, որ մեր Հնդկաստանի եղբայրությունը մոլորության մեջ է<br />
ընկել հայազգի ջենթլմեն Ջոհանես Լասսարի կողմից։ Կարծում եմ չինարենում նրա<br />
ընդունակությունները, ինչպես և Սուրբ տեքստերի նրա իմացությունը կասկածի<br />
տակ դնելու համար բավական հիմքեր կան։ Ես իմ օրատետրում պատմել եմ, թե<br />
ինչպես եմ խաբվել նրա ուսուցչի կողմից։ Նրա /Լասսարի/ այսպես կոչված ուսուցիչը<br />
պարզապես ունայնախոս, տգետ և անազնիվ մեկն է»։<br />
Մի քանի շաբաթ չանցած Մորիսոնը նորից է գրում․<br />
«Գաղափար չունենալով այն մասին, թե որքան ժամանակ է ինձ հատկացվելու<br />
այստեղ /Կանտոնում/ մնալու համար, ես, այնուամենայնիվ, ձեռք բերեցի մի քանի<br />
չինարեն գիրք, թուղթ, մատիտ և այլ պարագաներ։ Զերծ չմնացի նաև խարդախությունից,<br />
ինչի համար պարտական եմ Ջոհանես Լասսարի այսպես կոչված ուսուցչին։<br />
Նրան հաջողվեց խաբել ինձ 28-30 դոլար գումարի։»<br />
Մորիսոնի այսպիսի վերաբերմունքը հանդեպ մի մարդու, որին նա ոչ՛ անձամբ<br />
ճանաչում էր, ո՛չ էլ ծանոթ էր գործերին, բխում էր առաջին հերթին Լոնդոնում տիրող<br />
տրամադրություններից՝ նույնիսկ անկախ Լասսարի նկատմամբ դժգոհությունից։<br />
Սերամփուրյան Եռյակը՝ Քերրին, Մարշմանը և Ուարդը իրենց ժամանակի նոնկոնֆորմիստներից<br />
էին։ Նրանք բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչներ էին․ կոշկակար,<br />
տպագրիչ և դասատու։ Նրանք չէին համապատասխանում ընդունված և<br />
հարգված ակադեմիական շրջանակների ստանդարտներին։<br />
Իսկ Լասսարի հայկական ծագումը լրացուցիչ առիթ դարձավ քննադատողների<br />
համար, որոնք ծանոթ չէին Հայ Առաքելական եկեղեցու առանձնահատկություններին։<br />
Այդ ժամանակաշրջանում բրիտանացիների մեծ մասի համար հայերը<br />
նույն հերետիկոսներն էին, ինչպես, ասենք, հինդուիզմի կողմնակիցները՝ այն տարբերությամբ,<br />
որ հայերի կրոնական արարողություններն ավելի պարզ էին և ընկալելի։<br />
124
Այնուամենայնիվ, առաջին տարիներին Մորիսոնի և Սերամփուրյան Եռյակի<br />
միջև հարաբերությունները վատ չէին դասավորվում։ Երկու կողմերն էլ մեծ ջանքեր<br />
էին գործադրում չինարեն լեզվին տիրապետելու համար և իրենց ուժերն էին ներդնում<br />
Սուրբ տեքստերի առաջին թարգմանության գործի մեջ։ Մորիսոնը Բենգալիայի<br />
միսիոներներին ապահովում էր անհրաժեշտ գրքերով և նյութերով, օրինակ, ինչը<br />
որ բավականին ուշագրավ է՝ տրամադրել էր Բրիտանական թանգարանից բերված<br />
մագաղաթի գրադարձությունը։<br />
1809 թ․ տպարանից դուրս եկավ Մարշմանի աշխատանքի արդյունքը՝ Քոնֆուցիի<br />
գործերի անգլերեն թարգմանությունը, որի կրկնօրինակը նա ուղարկեց Կանտոն՝<br />
Մորիսոնին։ Գիրքը հասցեատիրոջը հասավ երկու տարի անց, իսկ Մորիսոնն<br />
աշխատությունը ստանալուց հետո համարեց այն իր սեփական «Չինական քերականության<br />
առանձնահատկություններից» ծայրաստիճան տարբերվող և, բնականաբար,<br />
համոզված էր, որ չինարենի ընկալման իր մեթոդը շատ ավելի ճիշտ է, քան<br />
Լասսարինն ու Մարշմանինը։<br />
Նա իր հերթին փոխանցեց «Չինական քերականության առանձնահատկությունները»<br />
Կալկաթա, Լորդ Մինթոյին, հուսալով, որ աշխատությունը կհրապարակվի<br />
Սերամփուրում, սակայն ընհուպ մինչև 1815 թ․ ոչ մի էջ այդպես էլ տպագրության<br />
չէր հանձնվել։ Եվ երբ մեկ տարի անց լույս տեսավ Մարշմանի գիրքը, որի վերնագիրը<br />
նախորդի նմանակ էր՝ «Clavis Sinica կամ չինական քերականության առանձնահատկությունները»,<br />
մոլեգնած Մորիսոնն անմիջապես մեղադրեց Սերամփուրի առաքելության<br />
անդամներին գրագողության մեջ։<br />
Մինչդեռ կատարվածի պատճառը ոչ թե միսիոներների չարամտությունն էր, այլ<br />
19-րդ դարասկզբի փոստային կապի անկատարելիությունը։ Մորիսոնն իր ձեռագիրը<br />
փոխանցել էր 1811-ին, և անհրաշեժտ եղավ մեկ տարի, որպեսզի այն հասնի<br />
Բենգալիա։ Մարշմանի խոսքերով, նա չէր տեսել Մորիսոնի տարբերակը ընդհուպ<br />
մինչև 1814 թ․, երբ արդեն իր սեփականն ավարտված էր։ Նրա այս հայտարարության<br />
ճշմարիտ լինելը հաստատում է Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջում ընթերցանության առաջարկված<br />
գրքերի ցանկը, ուր Մարշմանի գործի մասին առաջին տեղեկությունը<br />
գրանցված է մինչև 1813-ի սեպտեմբերի 20-ը, մինչդեռ Մորիսոնի «Քերականությունը»<br />
նույն աղբյուրներում հայտվնել է միայն 1814 թ․։ Ինքը Մարշմանն, ի դեպ,<br />
հերքելով գրագողության մեղադրանքը, առաջարկում էր տեքստերի համեմատական<br />
փորձաքննություն անցկացնել։<br />
Ցավոք, 1814-1815 թթ․ այս իրադարձությունները բացասական ազդեցություն<br />
ունեցան ընդհանուր նպատակին ծառայող երկու ասիական առաքելությունների<br />
հարաբերությունների զարգացման վրա։ Այսուհետ երկու կողմերը՝ Մարշմանն ու<br />
Լասսարը Հնդկաստանում և Մորիսոնը Չինաստանում, ակամա ներքաշված էին<br />
մրցակցության մեջ՝ ո՞վ է լինելու Աստվածաշնչի ամբողջական չինարեն տարբերակի<br />
առաջին հեղինակը։<br />
125
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Տամարինից պատրաստված փայտե լիտերները չինարեն լեզվով.<br />
Բոդլեյան գրադարան<br />
ՍԵՐԱՄՓՈՒՐԻ ՏՊԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵՔԵՆԱՆ<br />
1808 թ․-ից չինարեն լեզվով փայտե լիտերների պատրաստումը հնդիկ փորագրիչների<br />
ձեռքերով արագորեն առաջ էր գնում։ 1809-ի օգոստոսին տպագրված էր<br />
Ավետարան ըստ Մատթեոսի թարգմանության կեսը։ Նոյեմբերին ավարտվեց չորս<br />
Ավետարանների, Գործք առաքելոց, Պողոսի թղթերի թարգմանությունը։ Շուտով<br />
տպագրության հանձնվեցին Ավետարան ըստ Մատթեոսի տասներկու գլուխները,<br />
իսկ թարգմանված էջերի ընդհանուր թիվը հասավ Թուղթ եփեսացիներին մատյանին։<br />
Վերջապես, 1810-ի մարտի 8-ին ամբողջությամբ պատրաստ էր Մատթեոսի<br />
Ավետարանը, որի տեղն անմիջապես գրավեց Ավետարանն ըստ Մարկոսի։<br />
1811 թ․ օգոստոսին առաքելության տպագրական գործունեության մեջ կարևոր<br />
փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Վերջերս Լոնդոնից Հնդկաստան ժամանած<br />
126
նկարիչ Ջոն Լաուսոնը նպաստեց տպագրության նոր մեթոդի՝ մետաղյա լիտերների<br />
կիրառմանը։ Միսիոներների նամակները վկայում են․<br />
«Չինարեն լեզվով Թվերի գրքից մենք առաջ ենք գնացել և հասել ենք Սամուելի գրքի<br />
առաջին գլխին։ Նաև երրորդ անգամ ստուգում ենք Ավետարանն ըստ Հովհաննեսի,<br />
որը մտադիր ենք շուտով թողարկել՝ օգտագործելով մետաղյա լիտերներ։ Մենք հույս<br />
ունենք գերազանցել չինացիներին տպագրության արվեստում, և դա զգալի կկրճատի<br />
մեր ծախսերը։ Շնորհիվ նոր մեթոդի Հին և Նոր Կտակարանների տպագրությունը<br />
կարժենա 400 ֆունթ ստեռլինգ։ Բացի դրանից, մետաղյա լիտերները անգնահատելի<br />
առավելություն են տալիս ցանկացած փուլում տեքստի սրբագրության<br />
ժամանակ, քանի որ երկուական բլոկերի պատրաստումը ավելի քիչ ջանք է պահանջում,<br />
քան երբ դրանք ամբողջական ծառից էինք մշակվում։»<br />
Այժմ արդեն լիտերները փոխվում էին ըստ պահանջի՝ առանց ընդհանուր տեքստին<br />
կպչելու, մինչդեռ փայտե բլոկի վրա փորագրված մեկ սխալ հիերոգլիֆի պատճառով<br />
հարկավոր էր փոխել ամբողջ սալիկը։ Իսկ այդպիսի սխալներ հաճախ էին<br />
պատահում, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հնդիկ փորագրիչները չինարենին<br />
չէին տիրապետում։ Հարյուրավոր սալիկների փոխելու վրա շաբաթներ ու<br />
ամիսներ էին ծախսվում։<br />
Լաուսոնի նորամուծության շնորհիվ գործը արագացել էր, և մեկը մյուսի հետևից<br />
լույս էին տեսնում նոր թարգմանված հատորներ․ 1812 թ․, դեռ հին մեթոդով, տպագըրվեց<br />
Ավետարանն ըստ Մատթեոսի ամբողջությամբ, իսկ արդեն 1813-ին, մետաղյա<br />
լիտերների օգնությամբ՝ Նոր Կտակարանը։<br />
Սերամփուրի առաքելության հաջողությունների մասին տեղեկությունները վըշտացրել<br />
էին Մորիսոնին՝ նա ինքն էր շտապում Կանտոնում Նոր Կտակարանի թարգմանությունը<br />
հրապարակել։ Լսելով, որ Լասսարի տարբերակն արդեն տպագրված<br />
է, նա միանքամից որոշեց ուշադրությունն ուղղել դեպի Հին Կտակարանի մատյանները՝<br />
Ծննդոցը և Սաղմոսարանը։<br />
ՈՒՍՈՒՑԻՉ և ԱՇԱԿԵՐՏ․ ԼԱՍՍԱՐԻ և<br />
ՄԱՐՇՄԱՆԻ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ<br />
Երբ նրանք հանդիպեցին, Լասսարը մոտ 24 տարեկան էր, իսկ Մարշմանը՝ 37,<br />
սակայն տարիքային սուբորդինացիա չստեղծվեց, որովհետև Մարշմանը հենց սկըզբից<br />
ապավինում էր երիտասարդի գիտելիքներին, ջանասիրությանը և բնավորության<br />
առանձնահատկություններին, ինչի վկայությունն է «The Christian Observer»-ում<br />
հրապարակված նրա առաջին տպավորությունըգործընկերոջ մասին․<br />
127
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Չինարեն լեզվի թարգմանիչները աշխատանքի պահին<br />
«Իմ ծանոթությունը նրա /Լասսարի/ հետ իբրև ուսուցչի, նրա մտավոր կարողությունների<br />
հետ, թույլ են տալիս, հիմնվելով իրական պատկերի վրա, վստահաբար<br />
ասել, որ ամենօրյա մեր շփումը ամրապնդում է իմ կարծիքը նրա բնածին ուժի<br />
և չինարեն լեզվի ուսուցչի կարողությունների գերազանցման մասին։ Ստիպված<br />
եմ խոստովանել, որ թերահավատ էի նրա ընդունակությունների նկատմամբ,<br />
սակայն նրա աննկուն համառությունը և աչալրջությունը դասավանդման գործում<br />
շուտով համոզեցին ինձ, որ նա ավելին է իրենից ներկայացնում, քան մի սովորական<br />
վարժապետ։ Երբ ես հետևում եմ, թե ինչպես է նա երեք ժամ անդադար՝ և այդպես,<br />
հնարավոր է, երեսուն օր՝ կրկնում նույն բառերն ու դարձվածքները, որսալով հնչյունային<br />
ամենաչնչին փոփոխությունները, որը ես անկարող եմ ընբռնել, ես զարմացած<br />
հարցնում եմ ինքս ինձ՝ ի՞նչն է ստիպում այս մարդուն այսչափ համառորեն<br />
զբաղվել մի գործով, որից ես վաղուց կփախչեի․․․ Եվ ո՞վ էր նրան բռնացնողը,<br />
եթե նա ցանկանար թեթևացնել իր աշխատանքը։ Ո՞վ կարող էր նկատել նրա<br />
անբարեխղճությունը։ Որքա՜ն մեծ է այս մարդու ջանասիրության ու հաստատակամության<br />
և իմ ճանաչած ասիացի դասատուների ալարկոտության ու խորամանկության<br />
միջև տարբերությունը»։<br />
128
Մարշմանը շահագրգռված էր չինարեն լեզվին տիրապետելու, և նրան ոգեշընչում<br />
էր Չինաստանի բնակչությանը քրիստոնեություն ներարկելու հեռանկարը։<br />
Հարկ է հիշել նաև, որ Սերամփուրի առաքելությունն այդ ամբողջ ժամանակ<br />
շարունակում էր գոյատևել Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի հովանավորությունից դուրս՝ ֆինանսավորումը<br />
կատարվում էր մասնավոր հանգանակությունների հաշվին։ Այդ<br />
մասին վկայում են Հարինգտոնի և Լեյդենի 1809 թ․ փետրվարի 18-ի «Սերամփուրի<br />
չինարեն լեզվի փոքրիկ, բայց պատվավոր դասարանի» մասին զեկույցները։<br />
Լասսարի ծառայությունների վարձավճարը տարիների ընթացքում չէր փոխվել<br />
և կազմում էր ամսեկան 300 ռուփի։ Համեմատության համար․ պարսկերենի ուսուցիչ<br />
միսթր Սաբաթը ստանում էր 300 ռուփի, իսկ Լասսարի չինացի օգնականներից<br />
մեկը՝ ընդամենը 4 ֆունթ ամսեկան։<br />
Հաջորդ երկու տարվա ընթացքում՝ Նոր Կտակարանի թարգմանության մեկնարկի<br />
առիթով, Լասսարի աշխատավարձը նախատեսվում էր բարձրացնել տարեկան<br />
3600-ից մինչև 7200 ռուփի։<br />
Քոնֆուցիի աշխատությունները հրապարակելուց հետո Լասսարն անցավ Նոր<br />
Կտակարանի չինարեն տարբերակին։ Գործընթացը տևեց ևս երեք տարի։ Թվում<br />
է, թե արդեն իսկ պատրաստ նախորդ Սուրբ գրքերի՝ չորս Ավետարանների, Գործք<br />
առաքելոցի և Պողոսի Թղթերի հիման վրա աշխատատանքը պետք է որ շուտ ավարտվեր,<br />
սակայն ոչ այն դեպքում, երբ խոսքը գնում է Լասսարի ու Մարշմանի մասին։<br />
Թարգմանիչները նախ համեմատում էին տեքստերը, որից հետո Լասսարը ստանում<br />
էր հատվածի անգլերեն կրկնօրինակը հետագա մշակման համար։ Երբ հատվածն<br />
արդեն «ապրված» էր լինում, պատրաստվում էր ևս երկու կրկնօրինակ,<br />
որոնցից մեկը Լասսարը տանում էր տուն՝ հայերենի հետ համեմատելու համար,<br />
մյուսով Մարշմանն էր աշխատում՝ չինացիների օգնությամբ։<br />
Հետազոտվում էր յուրաքանչյուր կտոր, և եթե անհասկանալի կամ չհամընկնող<br />
մասեր էին պատահում, առանձին և մանրամասն քննարկվում էր ամեն մի հիերոգլիֆ։<br />
Եվ միայն համաձայնության գալուց հետո տեքստերը հանձնվում էին արհեստանոցում<br />
սպասող փորագրիչներին։<br />
Դատելով պահպանված աղբյուրներից, մետաղյա լիտերների վերահսկողությունը<br />
կատարում էին կրտսեր աշակերտները․ Մարշմանի և Քերրիի որդիները։ Այդ աշխատանքի<br />
վրա նրանք օրեկան մեկուկես ժամ էին ծախսում։<br />
Առաջին տպագիր էջերը դարձյալ չէին համարվում վերջնական նյութ։ Դրանք<br />
ստանալուց հետո թարգմանիչներից յուրաքանչյուրը նորից խմբագրում էր իր հատվածը,<br />
հաշվի առնելով համեմատական գործոնը։ Եվ միայն կասկածներ չունենալու<br />
դեպքում վերջնական տարբերակը նորից իջնում էր տպարան։<br />
Այս գործելաոճը, իհարկե, շատ ժամակ ու ջանք էր պահանջում, չհաշված, որ<br />
դանդաղեցնում էր հրապարակման գործընթացը։ Բայց չինարենի յուրահատկությունները<br />
և միսիոներներին նախկինում ծանոթ բոլոր լեզուներից խիստ տարբերվելու<br />
հանգամանքը պարտադրում էր բացառիկ պատասխանատվության։<br />
129
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Թարգմանության ավարտից առաջ Մարշմանը գրում էր դոկտոր Ռիլանդին․<br />
«Ինչպես քեզ ասել էի, թարգմանելու ընթացքում միսթր Լասսարը նստում է կողքիս՝<br />
նույն տեղում, որ զբաղեցրել է ամիսներ շարունակ, և թարգմանում է անգլերենից`<br />
հղումներ անելով նաև դեպի հայերենի իր իմացությունը։ Մենք միասին երկար<br />
կարդում ենք ընտրված հատվածը, մինչ նա կսկսի /թարգմանել/ և մինչև նա<br />
աշխատանքը չհամարի ավարտված։ Հետո նա պարզաբանումներ է անում որոշակի<br />
բառերի կամ դարձվածքների վերաբերյալ։ Դրան հետևում են տեքստի գլուխների<br />
մեկ առ մեկ ուղղումները, երբ ես նորից կարդում եմ չինարեն յուրաքանչյուր վանկը<br />
և կամ կասկածներս եմ հայտնում որևէ հիերոգլիֆի առումով, կամ հրաժարվում<br />
եմ մեկից և փոխարինում այն մյուսով։ Այսպիսով, մեկ գլուխն ավարտելու համար<br />
երեք-չորս ժամ տարած աշխատանքից հետո ես հանձնում եմ նրան չինարեն /<br />
տարբերակը/ և դանդաղ, շեշտված արտասանում եմ անգլերեն, մինչ նա համեմատում<br />
է երկու տարբերակները»։<br />
Անկասկած, Լասսարն առաջին տարիներին էր նվաճել միսիոներների հարգանքն<br />
ու համակրանքը։ Չինարեն լեզվի պրոֆեսորի նրա կարգավիճակը անվիճելի էր։<br />
Վստահաբար կարելի է ասել, որ առանց Լասսարի աջակցության Մարշմանը երբեք<br />
չէր հասնի նման հաջողությունների անգամ միայն նրան վերագրվող Քոնֆուցիի<br />
աշխատությունների թարգմանության գործում։ Բավական է կարդալ դոկտոր Ռիլանդին<br />
ուղղված նրա հերթական նամակում արված խոստովանությունը․<br />
«․․․Այսպես ուրեմն, խոսելով չինարեն լեզվի մասին պետք է նշեմ, որ Աստծո<br />
օգնությամբ մեզ հաջողվեց առաջընթաց ունենալ․․․ Վերջին հինգ տարիների ընթացքում<br />
ինձ վիճակվեց կարդալ չինարեն ավելի շատ, քան նախորդ տարիներին, և այդ<br />
իմ ձգտումը պայմանավորված է մեր հաջողություններով։ Ես ի սրտե ցանկանում<br />
եմ տեսնել թարգմանված Սուրբ Գրքերի ուղին այնքան հստակ, որքան տեսել եմ<br />
Սանսկրիտով թարգմանությունը․․․ Գուցե դու ինքդ դատողություններ կանես, եթե<br />
ասեմ, որ Նոր Կտակարանի յուրաքանչյուր էջը բաղկացած է 500 հիերոգլիֆից<br />
և ոչ թե 30ից կամ 15-ից, և դրանք ինձ ծանոթ չեն։ Հասանելի բառարանների միջոցով<br />
ես ուսումնասիրում եմ դրանք, կրճատելով անծանոթների քանակը․․․ Ես հասկանում<br />
եմ, որ կան կասկածներ այն բանի շուրջ, թե ում են իրականում պատկանում<br />
Քոնֆուցիի թարգմանությունները՝ ի՞նձ, թե՞ միսթր Լասսարին։ Կարող եմ խոստովանել,<br />
որ հինգ տարվա ընթացքում ես օգտվել եմ միսթր Լասսարից ինչպես օգտվում<br />
են բառարաններից կամ մեկնություններից։»<br />
Մարշմանի կասկածները թարգմանության որակի առումով նկատելի են նրա<br />
նամակներում և «Քոնֆուցիի» նախաբանում․ նման մտայնությունները հաճախ են<br />
այցելում նրանց, ովքեր ստիպված են ենթարկվել գործընկերոջը, երբ իրենք խնդրին<br />
լիարժեք չեն տիրապետում։<br />
Եվ դժվարություն չի հանդիսանում եզրակացնել, որ ոչ միայն Աստվածաշնչի<br />
չինարեն, այլ նաև Քոնֆուցիի անգլերեն թարգմանությունների զգալի մասն իրոք<br />
130
Ջոշուա Մարշմանն իր աշխատասենյակում<br />
արվել է անձամբ Ջոհանես Լասսարի կողմից, և հետո միայն կատարվել է Մարշմանի<br />
հետ համատեղ ստուգումը։<br />
Այս հանգամանքն է, որ թույլ էր տվել Սերամփուրյան Եռյակի հակառակորդներին<br />
դարձյալ հիշատակել Լասսարի անձը հերթական քննադատության համար,<br />
կասկածի տակ առնելով այն ապշեցուցիչ փաստը, որ ոմն հայազգի երիտասարդի<br />
հաջողվել է չինարեն Աստվածաշունչ ստեղծել։ Եվ արդեն պարզ է դառնում, թե ինչու<br />
է այդ տարբերակը աշխարհում ավելի հայտնի որպես «Մարշմանի Աստվածաշունչ»։<br />
Նոր Կտակարանի թարգմանության երեք տարով ուշացումը պայմանավորված<br />
էր 1812 թ․ տեղի ունեցած մի շարք ողբերգական իրադարձություններով։<br />
Սկզբում, անհայտ հիվանդությունից, որը հետագայում ախտորոշվել էր որպես<br />
ժանտատենդ, մահացան Մարշմանի նորածին զավակը, աշակերտներից մեկը, սպասուհին<br />
և Ոիլյամ Ուարդի փոքրիկ դուստրը՝ Մերին։<br />
131
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Որոշ ժամանակ հետո համայնքը նոր աղետի ենթարկվեց։ Մարտի 11-ն հանկարծակի<br />
հրդեհ բռնկվեց պահեստում և տպագրական արտադրության շենքում։<br />
Դոկտոր Ռիլանդին ուղղված նամակում Մարշմանը պատմում է․<br />
«Նախորդ երեկո, ժամը վեցի կողմերը, գրասենյակումս նստած մտորում էի մեր<br />
Հոր ճանապարհների մասին, որ նույն օրը, մեկ շաբաթ առաջ, իր մոտ էր տարել իմ<br />
նորածին որդուն։ Սակայն ավելի մեծ ցավ էր պատճառում մեր թանկագին եղբայր<br />
Ուարդի վեցամյա դստեր կորուստը։ Մինչ ես խորհում էի այդ իրադարձությունների<br />
շուրջ և փորձում էի կենտրոնանալ այն մտքին, որ մեր գոյությունը շնորհիվ Աստծո<br />
է, և մտածում էի, թե ինչպես հասցնեմ այդ միտքը երեկոյան քարոզի ժամանակ,<br />
հանկարծ ինչ-որ մեկը ճչաց․ «Օգնեցե՛ք: Տպարանի շենքում հրդե՛հ է»։ Ես անմիջապես<br />
վազեցի այնտեղ և հեռավոր սենյակներից մեկում՝ 200 ֆուտ երկայնքով, տեսա, որ<br />
կրակն արդեն ոչնչացնում է թամիլերեն և սինգալերեն լեզուներով Նոր Կտակարանի<br />
համար նախատեսված անգլիական թղթի 700 փաթեթներով դարակները։ Հինգ<br />
րոպեում սենյակն այնքան լցվեց ծխով, որ անգամ մոմը չէր ստացվում վառել։ Լուսամուտները<br />
բացելու հնարավորություն չունելալով և որևէ մեկին ներս թողնելուց<br />
խուսափելով մենք նորից փակեցինք դռները՝ հուսալով, որ ծուխը կրակը կխեղդի։»<br />
Իսկ այսպես է նկարագրում աղետը մի ուրիշ ականատես՝ դոկտոր Ջորջ Սմիթը․<br />
«Մայրամուտից հետո, 1812 թ․ մարտի 11-ին, բոլոր աշխատողները՝ փորագրիչները,<br />
շարողները, տպագրիչները, կազմողները տուն էին գնացել։ Սեղանի շուրջ<br />
մնացել էին միայն Ուարդը և սպասավորներից մի քանիսը՝ խմբագրական վերջին<br />
աշխատանքները անելու համար։ Նրա երկու սենյակները զբաղեցնում էին տպագրական<br />
տան հյուսիսային մասը։ Հարավային սենյակները լցված էին թղթով և հրատարակչական<br />
նյութերով։ Քիչ այն կողմ թղթի արտադրության արհեստանոցն էր․ տասնըչորս<br />
արևելյան լեզուներով լիտերներ գումարած նոր եկածները՝ իվրիտ, հունարեն<br />
և անգլերեն լեզուներով, Բիբլիական Միությունից ստացված թղթի մեծ պաշարներ,<br />
տպագրական սարքեր, անգին մագաղաթներ, քերականության և թարգմանության<br />
դասագրքեր, հաշվապահական գրքեր և ամենակարևորը՝ ասիական լեզուներով<br />
մետաղյա լիտերներ՝ այս ամենը հավաքված էր մի տեղում, ուր գտնվում էր փաստաթղթերով<br />
և ռուփիներով սեյֆը․․․ Խեղդահեղձ անող ծուխը տպարանից ներթափանցում<br />
էր գրասենյակ․․․ իսկ կեսգիշերին տանիքը փուլ եկավ իր ամբողջ լայնքով,<br />
և կրակի սյունը խոյացավ դեպի երկինք։»<br />
Հրդեհի պատճառն այդպես էլ չպարզվեց։ Վարկածներից մեկի համաձայն բոցավառվել<br />
էին դարակների վրա շարված թղթի փաթեթները՝ հավանաբար, նարգիլեից<br />
կամ ծխամորճից ընկած ածխաբեկորից։ Բարեբախտաբար, ոչ ոք չէր տուժել։ Աղետի<br />
մասին լուրը արագորեն տարածվեց բոլոր եվրոպական համայնքներով և շուտով<br />
հասավ Բրիտանիա։<br />
Հրդեհի հաջորդ օրը Կալկաթայից Սերամփուր եկավ Ուիլյամ Քերրին։ Նյութական<br />
վնասի չափը գնահատվեց 70 000 ռուփի կամ 10 000 ֆունթ։ Այրվել էր անգլիական<br />
132
Լասսարի և Մարշմանի թարգմանած Ավետարանն ըստ Մատթեոսի.<br />
Սերամփուր, 1813թ., Ֆրանսիայի ազգային գրադարան (BnF), բացառիկ գրքերի բաժին<br />
թղթի 2000 փաթեթ, ոչնչացվել էին բառարաններ, որոնց մեջ էին սանսկրիտի հենց<br />
նոր կազմված հինգ հատորները, պարսկերեն լեզվով Սուրբ տեքստերի 55 հազար<br />
տպագիր էջ, Քոնֆուցիի երկու հատորներ։ Սակայն անվնաս էր մնացել տառամայրը<br />
(մատրիցա), որից ձուլվում էին լիտերները՝ հրդեհից որոշ ժամանակ առաջ կաղապարները<br />
տեղափոխել էին շենքի մյուս կողմի սենյակներ, ուր կրակը չէր հասել։<br />
Սերամփուրի առաքելության գլխին եկած պատուհասը, մյուս կողմից, համընդհանուր<br />
ուշադրության առիթ դարձավ։ Բրիտանական կայսրության հպատակները<br />
ամենուրեք դրամահավաք էին կազմակերպել։ Վերապատվելի Էնդրյու Ֆուլերը դեպքից<br />
մեկ ամիս անց գրում էր․ «Փողը գալիս է աշխարհի բոլոր անկյուններից։ Մեր<br />
միությունը երբեք այսքան չէր բարգավաճել»։<br />
1813 թ․ լույս տեսավ Նոր Կտակարանի չինարեն տարբերակը։ Լասսարին և<br />
Մարշմանին դարձյալ քննադատության ենթարկեցին լուրը Եվրոպա հասնելուն<br />
պես, ընդ որում Մարշմանին մեղադրում էին, որ Աստվածաշունչը թարգմանելիս նա<br />
օգտվել է հայերեն այլընթերցվածքից։ Թարգմանիչների պաշտպան հանդիսացող<br />
133
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
դոկտոր Քերրին, սակայն, պնդում էր, որ յուրաքանչյուր բառ, յուրաքանչյուր նախադասություն,<br />
յուրաքանչյուր դարձվածք մանրամասնորեն ստուգվում էր թարգմանության<br />
տարբեր փուլերին, և որ ինքը անձամբ է զբաղվել սրբագրությամբ՝ համեմատելով<br />
տեքստերը հունարենի և եբրայերենի հետ։<br />
Մինչ Սերամփուրում կատարվում էին վերոնշյալ դրամատիկ իրադարձությունները,<br />
Լասսարի վաղեմի մրցակից Մորիսոնը Կանտոնում շարունակում էր իր գործունեությունը։<br />
Տեղեկանալով, որ Լասսարն արդեն հրապարակել է չինարեն Նոր Կտակարանը,<br />
նա անմիջապես աշխատանքներ է ծավալում Հին Կտակարանի թարգմանության<br />
շուրջ, գաղափար չունենալով անգամ, որ այն տպագրվելու է միայն 1919-ի<br />
նոյեմբերին։<br />
Ուշանալու պատճառները մի քանիսն էին։ Նախ Մորիսոնի ձեռքի տակ արդեն<br />
չկար Բրիտանական թանգարանից այն մագաղաթը, որի հիման վրա նա արել<br />
էր առաջին թարգմանությունները։ Բացի այդ, 1816 թ․ նրան բախտ վիճակվեց<br />
լորդ Ուիլյամ Ամհերստի ուղեկցի դերում այցելել Պեկին՝ երկարատև ու հոգնեցուցիչ<br />
մի ճամփորդություն, որն ավարտվեց 1817-ի հունվարի 1-ին, ուժասպառ անելով<br />
Մորիսոնին և խախտելով բոլոր ժամկետները։<br />
Սկսած 1818 թ․-ից Մորիսոնն ակտիվորեն զբաղվում էր Հին Կտակարանի մատյանների<br />
չինարեն թարգմանությամբ։ Նրա մրցակիցները ևս ժամանակ չէին կորցնում<br />
և չէին զիջում արագությամբ։ 1820-ին Լասսարը և Մարշմանը նոր բարձունքներ<br />
էին գրավել․ բացի Նոր Կտակարանը արդեն թարգմանված և տպագրված էին<br />
Հնգամատյանը, Սրբախոսությունը (հագիոգրաֆիա), Մարգարեականը, և 1821-ի<br />
դեկտեմբերին Սերամփուրի առաքելությունը հույս ուներ մի քանի ամսում ավարտել<br />
և հրատարակել Հին Կտակարանն ամբողջությամբ։<br />
Լասսարի և Մարշմանի Աստվածաշնչի չինարեն տարբերակը գրեթե պատրաստ<br />
էր, երբ Մալակկայում անսպասելի մահացավ Մորիսոնի գործընկեր վերապատվելի<br />
Ուիլյամ Միլնը։ Մնալով միայնակ Մորիսոնը դադարեցրեց աշխատանքը, մինչ կգտներ<br />
նոր օգնականների։ 1823 թ․ մարտին, գտնվելով Մալակկայում նա գրում է Լոնդոն․<br />
«Այժմ արդեն ութ հոգի են ներգրավված չինարեն Աստվածաշնչի հրատարակման<br />
գուրծում, և եթե որևէ անկանխատեսելի բան չպատահի, ապա երեք ամսից ամեն<br />
ինչ պատրաստ կլինի։»<br />
Ըստ երևույթի Մորիսոնն այս նամակը գրելիս դեռ տեղյակ չէր, որ Սերամփուրում<br />
արդեն լույս էր տեսել առաջին չինարեն Աստվածաշնչի վերջին էջը։<br />
Լասսարի տարբերակի կրկնօրինակը ներկայացվել էր Բրիտանական և Օտարերկրյա<br />
Բիբլիական միության ամենամյա ժողովում 1823 թ․ մայիսի 7-ին։ Խորհրդի<br />
անդամ Լորդ Թինմուտն իր խոսքի մեջ շեշտել էր, որ Սուրբ Գրքի շնորհանդեսը<br />
Միության պատմության ամենանշանակալից իրադարձությունն է։<br />
Թեև Լասսարի և Մորիսոնի երկու տարբերակներն էլ ունեն ոճական և իդիո-<br />
մատիկ թերություններ, քանի որ երկուսն էլ ավելի մեծ ուշադրություն էին դարձնում<br />
134
հիերոգլիֆների իմաստային և ոչ թե բովանդակային նշանակությանը, այնուամենայնիվ,<br />
հենց Լասսարի Աստվածաշունչը հիմք դարձավ հետագայում փոփոխված և ուղղված<br />
աշխատությունների համար, որոնց թվում է նաև մինչ օրս Չինաստանի քրիստոնյաների<br />
կողմից օգտագործվող «Պատգամավորական տարբերակը» (1852-1854)։<br />
ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ ՀԱՅԵՐԵՆ<br />
ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԵՐԱՄՓՈՒՐՈՒՄ<br />
Ջոհանես Լասսարի 17 տարվա աշխատանքի արդյունքները հետաքրքրություն<br />
են առաջացնում նաև այն առումով, թե ինչ միջոցներ է նա կիրառել և որ աղբյուրներից<br />
է օգտվել աշխատելու ընթացքում։<br />
Նամակներից և օրատետրերից քաղված տեղեկությունները երբեմն հակասական<br />
պատկեր են ստեղծում։ Մի կողմից ստացվում է, որ Լասսարն ընդունակ էր հիմնվել<br />
ինչպես հունական կամ անգլիական, այնպես էլ հայկական տարբերակի վրա։ Իսկ<br />
մյուս կողմից, եթե հաշվի առնել երկու մրցակցող Միությունների հովանու ներքո<br />
գործող հեղինակների փոխհարաբերությունները, ապա Լասսարի ընդունակությունների<br />
հանդեպ կասկածամտության պատճառները շատ թե քիչ հասկանալի<br />
են դառնում։<br />
Սերամփուրյան Եռյակը, որ ի սկզբանե քննադատության էր ենթարկվել «ոչ ակադեմիական»<br />
իր ծագման համար, ստիպված էր ժամանակ առ ժամանակ պաշտպանել<br />
սեփական դիրքերը և թարգմանությամբ զբաղվելու իրավունքը։ Եվ հայազգի<br />
երիտասարդի ներկայությունն իրենց շարքերում չէր կարող լրացուցիչ առավելություն<br />
հանդիսանար, մանավանդ որ նա, գոնե առաջին մի քանի տարին, գրեթե<br />
ինքնուրույն գործունեություն էր ծավալել։ Լասսարին ուղղված մեղադրանքներից<br />
հիմնականն այն էր, որ նա պատկանում է Հայ Առաքելական եկեղեցուն և որպես<br />
սկզբնաղբյուր կարող էր օգտագործել Աստվածաշնչի միայն հայերեն տարբերակը։<br />
«Christian Review» հանդեսում հրապարակված դոկտոր Մեդհարսթի քննադատական<br />
նամակին ի պատասխան բերված է հետևյալ փաստարկը․<br />
«Դոկտոր Մեդհարսթի այն դիտողությունը, իբր միսթր Լասսարը թարգմանելու<br />
ընթացքում օգտվում էր հայերեն Աստվածաշնչից, այնքան էլ ճշգրիտ չէ։ Կարելի է<br />
մտածել, որ այդ ջենթլմենն է թարգմանել Աստվածաշունչն ամբողջությամբ»։<br />
Ֆորտ Ուիլյամ քոլեջի պրոռեկտոր Կլաուդիուս Բաքենենը նույնպես Լասսարի<br />
պաշտպաններից էր․<br />
«Միսթր Ջոհանես Լասսարն այսօր գտնվում է Բենգալիայում և թարգմանում է<br />
Աստվածաշունչը չինարեն լեզվով։ Նա ինքը հայ քրիստոնյա է և թարգմանում է<br />
հիմնականում օգտվելով հայերեն Աստվածաշնչից, սակայն նա նույնպես տիրապետում<br />
է անգլերենին և դիմում է նաև անգլիական հրատարակությանը։»<br />
135
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Մինչդեռ Մարշմանն իր «Քերականության» նախաբանում պնդում է, որ Լասսարն<br />
աշխատում է բացառապես հայերեն գրքերով, քանի որ չգիտի անգլերեն։<br />
Գումարելով այս բոլոր տեղեկությունները կարելի է եզրակացնել, որ գործընթացի<br />
մեկնարկին Ջոհանես Լասսարը տիրապետում էր միայն հայերենին և չինարենին,<br />
գուցե և մի քանի այլ լեզուներին, բայց ոչ՝ անգլերենին։<br />
Հայտնի է, որ աշխատանքի առաջին փուլում՝ 1806-ի սկզբին, Լասսարի ձեռքին<br />
կար հայերեն Աստվածաշունչը՝ դա կարող էլ լինել իր սեփականը կամ հայրական<br />
տնից ժամանակավոր վերցրած։ Պատմական հայրենիքից հազարավոր կիլոմետրեր<br />
հեռավորության վրա գտնվող հայ ընտանիքները միևնույն է հավատարիմ էին մնում<br />
ազգային ավանդույթներին, և Ջոհանեսի հոր՝ Լազարի անձնական գրադարանում,<br />
իհարկե, չէին կարող չլինել մշակութային արժեք հանդիսացող նմուշներ։<br />
Լասսարի հորեղբայր Մաթևոսը կյանքի մեծ մասն անցկացրել էր Հնդկաստանում<br />
և հայկականի հետ մեկտեղ պահպանել է էր նաև հնդկական ավանդույթները,<br />
նույնիսկ երբ տեղափոխվեց Մակաո։ Պորտուգալիայի քաղաքացիություն ստանալով<br />
նա պարտադրված էր առօրյա կյանքում Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու կանոններին<br />
էլ հարմարվել։ Ի վերջո Մաթևոսն ընտրեց իր ապրելակերպի միակ բանաձևը՝<br />
մնաց հավատարիմ Հայ Առաքելական Եկեղեցուն։<br />
Նա իր ժամանակի ամենազարգացած մարդկանցից էր, նրա գրադարանում<br />
կային 118 ֆոլիանտներ հայերեն, անգլերեն, պորտուգալերեն, ֆրանսերեն, լատիներեն,<br />
հունարեն, պարսկերեն լեզուներով և մի քանի հնդկական դիալեկտով։<br />
Մաթևոսի կտակում նշված էին Հայաստանի պատմության հինգ հատորները,<br />
Ամերիկայի պատմության հատորները, Չինաստանի պատմության երկու հատորները,<br />
ինչպես նաև առաջին պորտուգալացի ճանապարհորդների տարեգրությունը,<br />
Կառլոս Մեծի կենսագրությունը և Տելեմաքոսի արկածները։ Իսկ գույքագրման ցանկում<br />
հայտնաբերվում են․ չորս հայերեն Աստվածաշունչ, տասնմեկ Նոր Կտակարան,<br />
Վեց Ավետարան և յոթ Սաղմոսարան։ 18-րդ դարի առևտրականի համար սա<br />
հիրավի տպավորիչ հավաքածու է։<br />
Մինչև 1806 թ․Աստվածաշնչի հայերեն տարբերակները չորսն էին, որ լույս էին<br />
տեսել Ամստերդամում՝ 1666-ին, Կոնստանդնուպոլսում՝ 1705-ին, Վենետիկում՝<br />
1733-ին և 1805-ին։ Իսկ 1817-ին հայտնվեցին ևս երկուսը՝ Սանկտ Պետերբուրգում<br />
և, որ հատկանշական է, Սերամփուրում՝ այն դեպքում, երբ Կալկաթան ու Մադրասն<br />
էին համարվում Հնդկաստանի հայության ինտելեկտուալ կենտրոններ։<br />
Փոքրիկ Սերամփուր քաղաքում Ջոհանես Լասսարը միակ հայը չէր։ Մատյաններում<br />
հիշատակվում են առնվազն ևս երկուսը․ Կարապետ Արատունը (Carapiet<br />
Aratoon) և Ջոն Պետերը (John Peter), որոնք ընդունել էին բապտիստական մկրտությունը<br />
և դարձել բողոքական Եկեղեցու ջատագով։<br />
Հայ Առաքելական եկեղեցուն Ջոհանես Լասսարի հավատարիմ մնալու վկայությունն<br />
է Ջոշուա Մարշմանի 1811 թ․ փետրվարի 24-ի նամակը, որտեղ նա բերում է<br />
136
բապտիստական մկրտություն անցած եվրոպացի միսիոներների և տեղի բնակիչների<br />
ցուցակը, առանձին ներկայացնելով հայերին՝ Կարապետ Արատունին և Ջոն<br />
Պետերին, առանց Լասսարին հիշատակելու։<br />
Հայերեն Աստվածաշնչի հրատարակությանը նվիրված հոդվածում, որը տպագըրվել<br />
է 1814 թ․ «At Culcutta» հանդեսում, Լասսարը գրում է․<br />
«Հայերը․․․ ցրված են ամբողջ Ասիայով և բնակավայր են հաստատել ամեն տեղ,<br />
ուր հնարավոր է զբաղվել առևտրով։ Նրանք ունեն եկեղեցիներ Կալկաթայում, Չինսուրում,<br />
Դակկայում, Սայդաբադում։ Փոքրաթիվ համայնք կա Պատնայում, Կանպուրում<br />
և Հնդկաստանի տարբեր անկյուններում։ Նրանք բնակվում են նաև Մադրասում,<br />
Բոմբեյում, Սուրատում, Բաղդադում, Բուշիրում, Մուսկատում, իսկ Ասիայի<br />
մյուս մասերում Երուսաղեմում, Դիարբեքիրում, Կոնստանդնուպոլսում, և ունեն<br />
պատրիարքատ։ Հայերի զգալի մասն ապրում է Վենետիկում։ Աստվածաշնչի առավել<br />
ճշգրիտ հրատարակությունները տպագրվել են այնտեղ, Հնդկաստանից հեռու,<br />
այդ պատճառով են գրքերը բավականին թանկ և հազվագյուտ մեր կողմերի համար։<br />
Կալկաթայում Աստվածաշունչը հնարավոր չէ ձեռք բերել 60 կամ 70 ռուփիից պակաս<br />
գնով, և քանակն էլ այնքան քիչ է, որ անգամ այդ գումարով է անհասանելի,<br />
եթե միայն որևէ ջենթլմենի մահից հետո նրա անձնական գրադարանը չեն հանում<br />
վաճառքի։ Իմ ձեռքին եղած կրկնօրինակը կարելի է գնել 120 ռուփիից ոչ պակաս։<br />
Եվ եթե Կալկաթայի նման քաղաքում, որտեղ բնակվում են մեծ թվով հայեր, Աստվածաշնչի<br />
կարիքն այդքան մեծ է, ապա ի՞նչ է կատարվում մյուս տեղերում։»<br />
Կլաուդիուս Բաքենենը 1812 թ․ նշում էր․<br />
«Հինդուստանի հայերը մեր հպատակներն են։ Նրանք ընդունում են տարածաշրջանում<br />
մեր կառավարությունը․․․ Նրանք պահպանել են Սուրբ Գիրքն իր նախնական<br />
մաքրությամբ․․․ Նրանց կանոնները համապատասխանում են Աստվածաշնչի<br />
կանոններին․․․ և մեր կայսրության տարածքում նրանք ունեն նույնքան դեպի դրախտ<br />
ուղղված սայրաձողեր (եկեղեցիներ), որքան և մենք ունենք։ Մի՞թե նրանք արժանի<br />
չեն, որպեսզի փորձենք նվաճել նրանց վստահությունը և ամրապնդել նրանց<br />
արժանապատվությունը։ Համենայն դեպս, թույլ տվեք անել դա դյուրին իրականացվող<br />
գործերով։ Մենք ունենք տպագրության հնարավորություն, իսկ նրանք՝<br />
ոչ։ Եկեք հրատարակենք հայերեն Աստվածաշունչը և հենց իրենցից ընտրենք պատկան<br />
աշխատողների՝ գործընթացը ղեկավարելու համար, և օգնենք նրանց տարածել<br />
գիրքը ամբողջ արևելքում։»<br />
1813 թ․ հունիսի 12-ին Բիբլիական միության նախաձեռնությամբ որոշում կայացվեց<br />
Սերամփուրում տպագրել հայերեն Աստվածաշունչը։ Լիտերների մի մասն այդ<br />
պահին արդեն պատրաստ էր։ Հավանաբար, գործն առաջ գնաց այն բանից հետո,<br />
երբ Կալկաթայի մեծահարուստ և տեղի դպրոցի ռեկտոր Ջոհանես Սարգիսը, մի<br />
քանի հայերի հետ միասին, 5000 ռուփի լրացուցիչ գումար հատկացրեց։<br />
Միսիոներների մատյանի 1816-ի գրառումները վկայում են․<br />
«Հայերեն Աստվածաշնչը ուշանում էր լիտերների բացակայության ինչպես նաև<br />
137
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
Սերամփուրում տպագրված հայերեն Աստվածաշունչը. 1817թ.<br />
Օրինակը գտնվում է Սերամփուրի քոլեջի գրադարանում<br />
գործընթացը ղեկավարելու համար համապատասխան մարդ փնտրելու պատճառով։<br />
Այժմ բոլոր խոչընդոտները վերացված են, և մենք հույս ունենք, որ գիրքը<br />
լույս կտեսնի հաջորդ տարվա սկզբին։»<br />
Կանխատեսումը ճիշտ էր՝ 1817 թ․ երկրորդ կեսին հայերեն Աստվածաշնչի 2000 օրինակ<br />
դուրս եկան Սերամփուրի տպարանից։ Դա 5-րդ դասական հրատարակությունն էր։<br />
ԼԱՍՍԱՐԸ և ՉԿԱՅԱՑԱԾ<br />
ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԵՊԻ<br />
ՏԻԲԵԹ<br />
Ընդունված կարծիք կա, որ Տիբեթի հայ համայնքը դադարեցրել է իր գոյությունը<br />
18-դ դարի առաջին քառորդում, երբ 1717 թ․ Լհասա քաղաքն ընկավ ջունգարների<br />
ճնշման տակ։ Այնուամենայնիվ, ենթադրվում է, որ հայ վաճառականները շարունակում<br />
էին առևտուր անել այդ հեռավոր շրջանների հետ, հասնելով դժվարանցանելի<br />
լեռնանցքներով Լհասա և չինական Սինին։<br />
138
1810 թ․ հռչակավոր ճանապարհորդ Թոմաս Մաննինգը, որոշելով բոլոր հնարավոր<br />
միջոցներով ներթափանցել Տիբեթի սիրտ Լհասա, եկավ Կալկաթա՝ ուղեկից<br />
գտնելու համար։<br />
Բենգալիայում Մաննինգը ծանոթացավ Ջոշուա Մարշմանի հետ, ով միակն էր,<br />
բացի իրենից, որ նույնչափ տարված էր Չինաստանով։ Նախքան ճանապարհ<br />
ընկնելը Մաննինգը դիմեց Մարշմանին․<br />
«Թանկագին բարեկամ, ես որոշում կայացրի մեկնել Սիլխետ, և եթե հաջողվի՝<br />
Մանիպոր, և մտադիր եմ Կալկաթայից շարժվել ութ կամ տաս օրից։ Այս հրատապ<br />
մեկնումը պայմանավորված է ժամանակի սղությամբ։ Հույս ունեմ, որ կհասնեմ<br />
արևելք, Մանիպորով՝ դեպի քեզ լավ ծանոթ կայսրություն․․․ Այժմ ուզում եմ պատմել<br />
քեզ իմ ծրագրերի մասին և ապավինում եմ քո աջակցությանը։ Միսթր Լասսարը<br />
հենց այն մարդն է, որ պետք է ուղեկցի ինձ որպես հայ։ Ես պատրաստ եմ ապահովել<br />
ամեն ինչով և հոգ տանել ամեն բանի մասին։ Հաշվի առնելով նրա չինարենի իմացությունը<br />
դու անմիջապես կարող ես գնահատել իմ շանսերը։ Նրա պարգևը վերջում<br />
լինելու է համեստ այն պատճառով, որ իմ նպատակներն են նույնպիսին, սակայն<br />
ես վերաբերվելու եմ նրան նույն անսահման հարգանքով, որ տածում եմ քո<br />
նկատմամբ»։<br />
Դժվար է ասել՝ արդո՞ք Մաննինգը հիմնվում էր Տիբեթի հետ առևտուր անող<br />
հայերի մասին տեղեկությունների վրա, թե՞ նրան պարզապես, բացի ուղեկցից,<br />
նաև չինարենին տիրապետող մեկն էր անհրաժեշտ։ Սակայն ուշագրավ են «․․․պետք<br />
է ուղեկցի ինձ որպես հայ» խոսքերը, որ բացահայտում են Մաննինգի ցանկությունը<br />
շրջապատված լինել որոշակի փորձ և գիտելիք ունեցող մարդկանցով, ում ներկայությունը<br />
վստահություն է ներշնչում։<br />
Ցավոք, ինչպես հայտնի է, Լասսարը հրավերը չէր ընդունել։ Նա մնաց Սերամփուրում`<br />
շարունակելու Սուրբ Գրքի շուրջ աշխատանքները։<br />
ՎԵՐՋԱԲԱՆ<br />
Աղբյուրների մեծ մասի մեջ նշված Լասսարի մահվան տարեթիվը՝ 1835 թ․, համընկնում<br />
է։ Այս տվյալի միակ անուղղակի հիմք է հանդիսանում «Chinese Repository»<br />
հանդեսում հրապարակված Քոլման Բրիջմանի «Chinese Versions Of The Bible»<br />
հոդվածից մի տեղեկանք․<br />
«Մենք կարծում ենք, որ միսթր Լասսարի մահվան մասին լուրը մեր աչքին ընկել<br />
է, սակայն որտեղ և երբ է դա տեղի ունեցել, չենք կարող վերհիշել»։<br />
Հայտնի է, որ 1835 թ․ Սերամփուր քաղաքում բնակվում էր հինգ հայ, որոնց թիվը<br />
1840-ին կրճատվել էր մինչև մեկը։ Արդո՞ք նրանց մեջ էր Ջոհանես Լասսարը, մինչ<br />
139
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱՓԱՍՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒԲԵՆ ԳԻՆԵՅ<br />
այսօր անհայտ է մնում։ Մյուս կողմից, նրա մասին վերջին տեղեկությունը ստացվել<br />
է 1821 թ․-ին, երբ մահացավ վերապատվելի Քերրիի երկրորդ կինը՝ Շարլոտը․<br />
«Թաղմանը, մյուսների հետ միասին, մասնակցում էին միսթր Ջոշուա Մարշմանը<br />
և մի հայ ջենթլմեն»։<br />
Պատճառը, թե ինչու հանկարծ Սերամփուրի առաքելության մասին մանրամասն<br />
պատմող աղբյուրները հանկարծ դադարում են հիշատակել Լասսարի անունը,<br />
կարող է պայմանավորված լինել երկու հանգամանքով․ կամ Աստվածաշունչը հրատարակելուց<br />
հետո Լասսարը լքել է Սերամփուրը, համարելով, որ իր բազմամյա<br />
անձնական առաքելությունն ավարտված է, կամ վաղաժամ մահացել է։ Վերջինը քիչ<br />
հավանական է, որովհետև նման իրադարձությունն անմիջապես կարտացոլվեր<br />
միսիոներների ժամանակագրության մեջ, ուր տեղ են գտել շատ ավելի պակաս<br />
նշանակության դեպքեր։<br />
Հավանաբար Ջոհանես Լասսարն իրոք լքել է Սերամփուրն ու մեկնել է մի այլ<br />
քաղաք, գուցե և՝ Մակաո կամ Կանտոն։<br />
Այս կոնտեքստում, զգուշության որոշակի չափով, կարելի է նշել 1822 թ․ մամուլում<br />
հրապարակված մի հայ վաճառականի մահվան լուրը, ուր գրված էր նրա<br />
անունը՝ Լազար Ջոհանես էսքվայր (Lazar Johannes Esq.), և մահվան վայրը՝ Բոմբեյ,<br />
Սև Քաղաքի մերձակայք։<br />
Հայկական անունների փոխանցման պատրոնոմիկ համակարգի համաձայն,<br />
ստացվում է, որ խոսքը գնում է մեկ ուրիշի մասին․․․ եթե, իհարկե, հոդվածի հեղինակը<br />
Լասսարի անունն ու ազգանունը պատահաբար չի շփոթել։<br />
140
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ԽՈՍԵ ԱՆՏՈՆԻՈ<br />
ԳՈՒՌԻԱՐԱՆ<br />
Գրող, լրագրող,<br />
«Pueblo» օրաթերթի փոխտնօրեն<br />
ՀԱՅԵՐ. ՄՈՌԱՑՎԱԾ<br />
ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ` ՀԱՅԱՑՔ ԴՐՍԻՑ<br />
1980թ-ի դեկտեմբերի 29-ին Մադրիդում, ԱՍԱԼԱ–ի կազմակերպած պայթյունի<br />
հետևանքով ծանր վիրավորվում է իսպանացի լրագրող, «Պուեբլո»<br />
թերթի փոխտնօրեն Խոսե Անտոնիո Գուռիարանը: Հայերի հանդեպ ատելությամբ<br />
լցվելու փոխարեն իսպանացի լրագրողը սկսում է սեփական հետաքննությունը.<br />
հավաքում է նյութեր, ուսումնասիրում է հայոց պատմությունը,<br />
որի արդյունքում ծնվում են հայերին ու հայոց պատմությանը նվիրված նրա<br />
երկու գրքերը: Առաջին գիրքը` «Ռումբը», բավականին մեծ ճանաչում ունի<br />
Ամերիկայի Միացյալ նահանգներում, Ֆրանսիայում, Արգենտինայում, հայկական<br />
այլ գաղթօջախներում: 2012թ. թարգմանվել է հայերեն, գրքի վրա է<br />
հիմնված՝ Ռոբեր Կետիկյանի «Մի խենթ պատմություն» ֆիլմը:<br />
Երկրորդ գիրքը` «Հայեր. մոռացված ցեղասպանություն» (Armenios. El<br />
genocidio olvidado), Գուռիարանի ճամփորդությունն է Հայաստան` պայթյունից<br />
քսանվեց տարի անց, Հայաստանն ու հայերը նրա աչքերով, անդրադարձ<br />
պատմական անցքերին ու ցեղասպանությունից հետո տարբեր երկրներում,<br />
այդ թվում Իսպանիայում հանգրվանած հայերի սերունդների ճակատագիրը:<br />
142
ՔՍԱՆՎԵՑ ՏԱՐԻ ԱՆՑ. ՌՈՒՄԲԸ<br />
Տպավորիչ է: Իր հավերժական սառույցների ծովով ու քարացած լավայով` ցըրված<br />
ամենուր մութ քերվածքներում, իր հավերժ ձյունածածկ գագաթով, որ ամպերն<br />
է ճեղքում, ճերմակ, ամպերից էլ վեր, հինգ հազար հարյուր երեսունհինգ մետր հասակով<br />
Արարատը նայում է ինքն իրեն՝ իր իսկ բարձունքից, ու տեսնում քուրդ հովիվներին`<br />
իր լանջերին նախիրն արածեցնելիս, մի վանք, որ կարծես թե լքված է, աշտարակին<br />
նրբագեղ գագաթով` տիպիկ հայկական, ՆԱՏՕ-ի ռազմաբազան, ուր ելումուտ<br />
են անում հյուսիսամերիկյան զինյալները, և շատ ավելի ցածում՝ Մեսոպոտամիայի<br />
պատմական հողերը` Եփրատ ու Տիգրիս գետերի միջև. Իրաք, Թուրքիա,<br />
Իրան: Քիչ այն կողմ, բարձրավանդակին` լեռներով քողարկված, Արաքսի ու նրա<br />
վտակ Հրազդանի կիրճերի միջև, Երևանն է՝ Հայաստանի մայրաքաղաքը: Դեպի<br />
քաղաքն է ուղղություն վերցրել ինքնաթիռը․ անվրդով է, չի շտապում, ըմբոշխնում<br />
է վեհությունը Սուրբ լեռան, ճոճվում է քամիներից ու սև թուխպերից պոկված<br />
կարմրավուն ամպերից։<br />
…Երբեք չէի ենթադրում այսքան մոտիկից տեսնել Արարատը, ո՛չ էլ այցելել Հայաստան՝<br />
ռումբի պայթյունը մաշկիս վրա զգալուց հետո․ Մադրիդում, Իսպանիայի<br />
հրապարակում, ինն անց քսան, 1980-ի դեկտեմբերի 29-ին, որ ծրագրված և իրագործված<br />
էր ԱՍԱԼԱ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի կողմից:<br />
143
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՈՍԵ ԱՆՏՈՆԻՈ ԳՈՒՌԻԱՐԱՆ<br />
Հիմա մտածում եմ, որ դա ավելի վաղ չեմ արել, որովհետև ֆիզիկական և հոգեբանական<br />
վնասվածքները հաղթահարելուն ուղղված ջանքերից հետո, երբ վիրավորված<br />
ես մեկի կողմից, ում չես ճանաչում, ով քե՛զ չի ճանաչում՝ վախենում<br />
էի, որ ուղեղիս միջի ուրվականները կհայտնվեն կրկին, դեմ առ դեմ՝ հայկական<br />
իրականությանը հանդիպելիս:<br />
….Աերոբուս 320-ը կորցնում է բարձրությունն ու տարանջատում է մտքերս` քառորդ<br />
դար առաջ ունեցած դառը կենսափորձը և հիացմունքս առեղծվածային Արարատով,<br />
որ հալվում է ինքնաթիռը թաց ու կայուն մառախուղով պարուրող ամպերի<br />
ետևում: Ինձ զգուշացրել էին, որ միշտ չէ, որ հայոց աշխարհի և տարածաշրջանի<br />
ամենաբարձր Սուրբ գագաթը երևում է իր ողջ վեհությամբ, որ Արարատը քմահաճ<br />
է` անհետանում և հայտնվում է անկանխատեսելի, և Երևանից անգամ, կան օրեր,<br />
երբ չես տեսնի նրա վսեմ ու միայնակ գագաթը, որ գոտևորում է մի փակ, կոնաձև<br />
խառնարան` նրա հրաբխային ծագման վկայությունը:<br />
Նույնը վերաբերում է մյուս գագաթին, որն այս պահին, երբ վերջացել է ամառը՝<br />
ձյունաթափ է, և որը բացարձակապես չի փորձում մրցել հսկայի հետ իր «համեստ»<br />
երեք հազար ինը հարյուր իննսունվեց մետր բարձրությամբ: Չոր ու ամայի են մեկի<br />
ու մյուսի լանջերը, սա բացատրում է մայրաքաղաքի շոգը, ամառվա բարձր ջերմաստիճանը,<br />
թեև Երևանի բարձրությունը տատանվում է ինը հարյուրից՝ հազար երեք<br />
հարյուր մետրերի միջև:<br />
ԱՐԱՐԱՏԻ ՍՏՎԵՐԸ. ԵՂԵՌՆ ԵՎ ՀՈԼՈՔՈՍՏ<br />
Իր կախված օդով և ցուցադրված իրերով Երևանի Վերնիսաժը նման է չորս տիպիկ<br />
եվրոպական փողոցային տոնավաճառներից յուրաքանչյուրին` Փարիզի, Լոնդոնի,<br />
Մադրիդի և Լիսաբոնի: Բայց Վերնիսաժը շատ ավելի էժան է, քան Marche<br />
aux Puce (Օուեն պողոտա) և Portobeo-ն, և ավելի պակաս խաբեբա ու աճպարար,<br />
քան Rastro (Մադրիդ), Feira da Ladra (Լիսաբոն): Տարածքով ավելի փոքր, քան բացօթյա<br />
առևտրի մյուս տոնավաճառները` բացառությամբ Feira da Ladra, հայկական<br />
Վերնիսաժը մնացած բոլորից տարբերվում է հետևյալ երկու առանձնահատկություններով.<br />
ռուսական ապրանքների տեսականիով, ինչը պայմանավարված է այս<br />
երկրում նրանց ներկայության յոթ տասնամյակով, և իր հարուստ արևելյան կոլորիտով`շնորհիվ<br />
հին հայկական գորգերի ու սփռոցների, որ կախված են պարաններից<br />
տոնավաճառի բոլոր կողմերում: Օգտագործված և նոր հագուստ, երաժըշտական<br />
և արհեստավորական գործիքներ, շագանակագույն-մանուշակագույն<br />
հրաշագեղ կահույք ծիրանի փայտից՝ շատ հայկական մի ծառ ու մի բառ, որ կրկին<br />
այստեղից է ծագում:<br />
Ազգային օրվա տոնակատարությունը աշխուժություն է մտցրել, ոգևորել է գնորդներին:<br />
Այն, ինչ վաճառվում է որպես հնություն, իրականում հենց հնություն է, բայց<br />
միևնույն ժամանակ գնորդը զգուշացվում է, երբ պատճեն է ձեռք բերում. արծաթյա<br />
144
զարդեր կիսաթանկարժեք քարերով, որ լայն տարածում ունեն երկրում, Roskof<br />
ժամացույցներ՝ առանց ապրանքանշանի, որ վաճառվում էին և դեռ վաճառվում են<br />
Մոսկվայում, Լենինի կամ Ստալինի դեմքով, կարմիր աստղով և մուրճ-մանգաղով:<br />
Գլխարկներ Աստրախանից, խորհրդային բանակի համազգեստ և շագանակագույն<br />
բաճկոններ, որ այսօր աճուրդային են: Զրնգան ձայներով երեխաներ են վազվզում<br />
հնաոճ կահույքի, գրքերի, ինքնաեռների, բրոնզե`մինչև երկու-երեք հայուր տարի<br />
հնության իրերի, սուրճ կամ թեյ եփելու համար նախատեսված պղնձե սարքերի<br />
արանքներում: Ամենը խառնված հայկական երաժշտության հետ, գումարվելով,<br />
նպաստում է մելանխոլիկ ու դրախտային՝ Ասիական տոնավաճառներին բնորոշ<br />
մթնոլորտին: Ենթադրում եմ, որ մետաքսի ուղու քարավանատները, որտեղ հանգըստանում,<br />
վաճառում կամ փոխանակում էին իրենց ապրանքը Արևմուտքի և Արևելքի<br />
ճամփորդները, պիտի ընդհանուր մի բան ունեցած լինեն բացօթյա այս բազմալեզու<br />
տոնավաճառի հետ: Թեև պակասում են բույրերով ու օծանելիքով սրվակերը՝ դրանք<br />
չտեսա ոչ մի տեղ այս շուկայում:<br />
Ուղևորվում ենք դեպի Հանրապետության հրապարակ` խառնված մարդկանց<br />
հետ, որ շարժվում են այդ կողմ: Օդում տոնական տրամադրություն է, տոնի մթնոլորտն<br />
145
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՈՍԵ ԱՆՏՈՆԻՈ ԳՈՒՌԻԱՐԱՆ<br />
է տիրում: Կարիք չկա ավելորդ հարցերի. դինամիկներին միացված համերգը դեռ<br />
հրապարակ չհասած մեզ հուշում է, որ ճիշտ ժամանակին ենք հայտնվել այստեղ:<br />
...Հրապարակն ու ու հարակից շենքերը քաղաքում Խորհրդային տարիներին<br />
կառուցված գեղեցկագույն համալիրներից է: Քարի երանգը վարդագույնն է` շագանակագույն<br />
շերտերով: Արևոտ օրերին, ինպես այսօր է, քարը ձեռք է բերում մայրամուտի<br />
ոսկե երանգներ` ցանկացած ժամի: Դա տուֆն է մոտակա լեռներից, որ<br />
տեսել եմ այլ վայրերում, տարբեր գույների. կարմրավուն, դեղնավուն կամ կանաչավուն:<br />
Տուֆի երանգները փոփոխական են, ներառյալ մոխրագույնը և այստեղից<br />
էլ` անսահման, որ մգանում են անձրևներից ու պայծառանում արևից: Սա փակ<br />
հրապարակ չի, բաց է մեծ փողոցների համար, որ հրապարակում էլ ավարտվում<br />
են. Աբովյան, Նալբանդյան, Ամիրյան, Տիգրան Մեծ, Իտալիայի, Բեյրութի փողոցները:<br />
Դրա շնորհիվ հրապարակը ոչ թե շարունակական շղթայի տեսք ունի, այլ բաժանվում է<br />
առանձին բլոկների, ինչպիսիք են Մարիոտը, Ազգային Պատկերասրահը, Պատմության<br />
թանգարանը, Կառավարական շենքը և հարակից մի քանի նախարարություններ:<br />
…Համերգն ավարտվում է, և որոշում ենք այցելել Ցեղասպանության հուշահամալիր՝<br />
այնուհետև կրկին հրապարակ վերադառնալու մտադրությամբ: Դա կանենք<br />
գիշերը, որպեսզի ականատեսը լինենք երաժշտական ներկայացման, որ ուղեկցվելու<br />
է հրավառությամբ և թանգարանների դիմաց շատրվանների պարով: Մինչ այդ փորձում<br />
ենք ևս մի պտույտ տալ հրապարակում և տեսնել բազալտե խճանկարը, որ<br />
հսկա հայկական գորգի պատկերն է: Այնքան շատ մարդ կա, որ անհնար է մոտենալ:<br />
…Մինչ կուղևորվեինք Ծիծեռնակաբերդ, որտեղ գտնվում է հուշահամալիրը,<br />
Հովիկը մեզ ման տվեց քաղաքով: Այգիներում, հրապարկներում ու պուրակներում<br />
դժվար չի հայտնաբերել բրոնզից կամ քարից մեծածավալ արձաններ ու արձանախմբեր`<br />
Խորհդային տարիների ժառանգությունը: Դրանց չի զիջում ժամանակակից<br />
քանդակը. կոլումբիացի քանդակագործ Ֆերնանդո Բոտերոյի հսկա կատուն, որ<br />
երեք մետրով վեր է խոյանում Կասկադում, աստիճանների մոտ:<br />
Ու էլի՛ աստիճաններով պիտի բարձրանաս Եղեռնի հուշահամալիր հասնելու համար՝<br />
ամենից հաճախ այցելվող վայրը, ամենախորհրդանշականը, ամենացավոտը<br />
բոլոր հուշակոթողներից, որ կան Հայաստանում:<br />
Հրազդան գետի ձորաբերանի ամենաբարձր բլրի վրա 1965 թ․ կառուցված հուշակոթողը<br />
2005 թ․-ի ապրիլին՝ կոտորածի հիսունամյա տարելիցին ընդունել է մեկ<br />
միլիոն այցելու: Եթե անգամ հաշվի առնենք հայկական տարբեր գաղթօջախներից<br />
հայերի ներկայությունը, անհնար է թվում այդ թիվը մի երկրի համար, որ ունի երկու<br />
միլիոնից մի քիչ ավել բնակչություն:<br />
Ժամանել էին նաև մեծաքանակ այլազգի պատվիրակություններ որպես համընդհանուր<br />
բողոք` ուղղված Անկարային, որպեսզի Թուրքիան ճանաչի եղելությունը:<br />
Մեկ տարի անց Ժակ Շիրակը հուշարձանին ծաղկեպսակ է տեղադրել՝ Ֆրանսիայի<br />
գույներով, և ասել է. «Յուրաքանչյուր երկիր իր զարգացման չափով պիտի ընդունի<br />
անցյալի իր սխալները, և կարծում եմ, որ Թուրքիան պիտի վերանայի այս հարցն ու<br />
146
ընդունի անցյալի ի՛ր սխաները»: Այդ օրը նրան հուշահամալիր ուղեկցող հայերի մի<br />
մասը զառամյալ ծերունիներ էին՝ մարդիկ, ովքեր ապրել ու վերապրել էին Եղեռնը և<br />
իրենց երախտիքն էին հայտնում Ֆրանսիայի նախագահին, որ արդեն իսկ 2001թ.<br />
օրենքով ճանաչեց հայոց ցեղասպանությունը։<br />
Մեր այցելության օրը, որ համընկավ Անկախության օրվան, այս հողի շատ<br />
զավակներ են բարձրանում դեպի Հուշահամալիր՝ ծաղիկներ դնելու երեք տարբեր<br />
տեղերում. կոտորածներից տուժած հարյուր գյուղերի տեղանունները կրող պատի<br />
մոտ, հայերի պայքարն ընդդեմ ճակատագրի և հայոց աշխարհի վերածնունդը<br />
խորհրդանշող քառասունչորս մետր բարձրությամբ դեպի երկինք ձգվող բազալտի<br />
հիմքով հուշարձանի պատվանդանին, և հավերժ կրակի շուրջը, որ մի պարզ ու<br />
հասկանալի, կրկին բազալտից, հուշակոթող է․ շրջանաձև տեղադրված տասներկու<br />
մեծ, «գլխատված» սալեր, որ խորհրդանշում են նախկինում հայկական, իսկ այսօր<br />
Թուրքիայում գտնվող տասներկու նահանգները:<br />
Այս անգամ հույզերն ալեկոծում են խումբը: Ցեղասպանության հուշահամալիրի<br />
բնութագիրն է․ մուգ մարմարը, հայերը` Հայաստանից ու սփյուռքից, ծերունիները`<br />
բեռնված ծաղիկներով ու հիշողություններով: Ամենը գումարվում ու դառնում է<br />
զգայական, բարձրանում, սեղմում է հայ ընկերներիս աչքերն ու կոկորդը: Ամեն մեկն<br />
իր մտքերով առանձանում է մի կողմում, Գրիգորն ու Ռոզան ծաղկեպսակ են դնում<br />
պատի Հաճն անվան մոտ` այն քաղաքը, որտեղից սերում են նրանց նախնիները:<br />
Քրիստիանը և Զաբելը քայլում են ձեռք-ձեռքի, լուռ ու դանդաղ, պսակների շուրջ,<br />
որ դրել են Ժակ Շիրակն ու Հովհաննես Պողոս II-ը, և էլի մի քանի անվանի մարդիկ,<br />
որ փորձել են կոտրել այս հարցի հանդեպ լուռ անտարբերությունը: Արմենը չի<br />
թողնում հորը միայնակ, երբ նա մոտենում է անմար կրակին: Եփրուհին նայում է<br />
մե՛կ Արարատին, մե՛կ հուշահամալիրին։ Հելենան ու ես թողնում ենք մյուսներին<br />
իրենց հուշերի հետ, մի կողմ հեռանում և հետևում մոտեցող մարդկային երթին. սև<br />
հագուստով, հասակն առած մարդիկ դանդաղ բարձրանում են մինչև հարթակը:<br />
Նայում ենք Երևանին`տոնակատարությունների և օդն աղտոտող ծխի միջով:<br />
ՄԱԴՐԻԴԻ ՀԱՅ ԹԱԳԱՎՈՐԸ. ՁԻՈՎ ԵՎ ԺԱՊԱՎԵՆՈՎ<br />
Երբ գրում էի «Ռումբը», փնտրեցի Հայաստանի պատմությանը վերաբերող փաստեր<br />
սփյուռքահայ համայնքում, պահոցներում ու գրադարաններում, հին ու նոր<br />
գրախանութներում: Պատահաբար հանդիպեցի հետաքրքիր հիշատակման՝ մի<br />
պատվիրակության մասին, որ եկել էր Մադրիդ 1383թ.-ին․ Վիլիայում անծանոթ հագուստով<br />
մի տղամարդու ուղեկցում էր լռակյաց ֆրանցիսկացի հոգևորականը:<br />
Նրանց առաքելությունն էր քրիստոնեական Եվրոպայի թագավորներին ու արքայազններին<br />
հանձնել Կիլիկիայի հայ թագավորի նամակները՝ դա Կիպրոսի դիմացը գտնվող<br />
փոքր ու հարուստ պետություն էր, որտեղ ավարտվում է Միջերկրականը:<br />
147
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՈՍԵ ԱՆՏՈՆԻՈ ԳՈՒՌԻԱՐԱՆ<br />
Փոքր Ասիայի միակ քրիստոնյա տարածքն էր Կիլիկիան, որ հարձակման է ենթարկվել<br />
մուսուլմանների կողմից երեք դարերի ընթացքում: Լեվոն VI-ի կառավարման<br />
տարիներին, 1375 թ. մամլուկները պաշարում են Սիսը` թագավորության<br />
մայրաքաղաքը, դաժան ճակատամարտերից հետո գրավում այն, կալանավորում<br />
թագավորին և տանում Կահիրե ազնվազարմ պալատականների հետ միասին,<br />
ակնկալելով ստանալ խոշոր փրկագին: Լեվոն VI-ը պատվիրակություն է ուղարկում<br />
Եվրոպայում տարբեր քրիստոնեական երկրներ իր ազատության համար փրկանք<br />
ձեռք բերելու ակնհայտ առաքելությամբ: Իրական նպատակը Կիլիկիան վերադարձնելու<br />
համար Եվրոպայից օգնություն խնդրելն էր:<br />
…Երկու սուրհանդակները մտնում են թերակղզի Բարսելոնում` Արագոնի և Կատալունիայի<br />
թագավորին հանդիպելու և հանձնարարականներ ստանալու առաջադըրությամբ:<br />
Պեդրո IV-ը նրանց սիրով ընդունում և օգնում է ֆինանսապես, բայց<br />
Կիլիկիան մուսուլմանների ձեռքից ազատելու համար զորքերը միավորելու խընդրանքին<br />
կտրուկ «Ո՛չ» է ասում։ Պատվիրակներին նրա պատասխանը չպիտի էլ զարմացներ.<br />
նախքան Բարսելոն գալը արդեն նույնատիպ բացասական պատասխան<br />
էին ստացել եվրոպական այլ թագավորական տներից՝ պատճառաբանությամբ,<br />
որ այսպիսի ռիսկային նախաձեռնության համար և՛ փող է պակասում, և՛ զինուժ:<br />
Սուրհանդակները շարունակում են ճանապարհը մինչև Մեդինա, որտեղ գտնվում<br />
էր Կաստիլիայի թագավոր Խուան I-ի նստավայրը:<br />
Անգամ առանց նրան անձամբ ճանաչելու, հայոց թագավորը մեծ սպասելիքներ<br />
ուներ, իմանալով վերջինիս հզորության ու քրիստոնեությանը նվիրվածության մասին:<br />
Եվ հայերը վերադարձի ճամփա են բռնում դեպի Եգիպտոս՝ երկու սուրհանդակի<br />
ուղեկցությամբ և բեռնված նվերներով, որ Խուան I-ը ուղարկել էր սուլթանին: Կաստիլիայի<br />
թագավորի անունը բացում է պատվիրակության առաջ բոլոր դռները,<br />
Կահիրեում սուլթանն անձամբ է դիմավորում նրանց, ինչպես ամենապատվավոր<br />
դեսպանների, ընդունում է ընծաները և ասում, որ ավելիի կարիքը չկա, և որ Խուան<br />
I-ի միջնորդությունը բավարար է հայոց թագավորին ազատ արձակելու համար:<br />
Այսպիսով, սեպտեմբերի երեսունին, դեսպանության ժամանումից մի քանի օր<br />
անց, Լևոն VI-ը ուղևորվում է դեպի վերոհիշյալ եվրոպական երկրներն ու թագավորական<br />
տները, ուր այցելել էին իր պատվիրակները։<br />
…Խուան I –ին Հայոց թագավորն անկեղծորեն հայտնում է, որ կտրել-անցել է<br />
այսքան կիլոմետր միակ նպատակով՝ ետ վերցնել իր թագավորությունը մամլուկներից,<br />
ինչը կարող է հաջողվել միայն այն դեպքում, եթե օգնություն ստանա եվրոպական<br />
քրիստանյա արքայազններից: Նույն անկեղծությամբ էլ Խուան I-նն է պատասխանում.<br />
այդ հարցում ոչնչով օգնել չի կարող, բայց պատրաստ է անժամկետ նրան<br />
հանձնել երեք կարևորագույն տարածքներ`Մադրիդը, Վիլիա Ռեալը (ներկայիս Ռեալ<br />
քաղաքը) և Անդուխարը: Ժամանակագիր Պերես դե Այալան այսպես է նկարագրում<br />
թագավորական նվիրատվությունը.<br />
«Հաջորդ օրը դոն Խուանը նրան ի ցմահ հանձնեց Մադրիդի գավառը, Վիլիա<br />
148
Ռեալը և Անդուխարը՝ բոլոր լիազորություններով, իրավունքներով և հարկերով, որ<br />
այնտեղ կային, և տվեց նրան յուրաքանչյուր տարվա համար և իր ողջ կյանքի հա-<br />
մար հազար և մեկ մարավեդի (իսպանական ոսկեդրամ – հեղ․)»:<br />
….Այդ դարաշրջանում Մադրիդը բազմազգ էր և հանդուրժող: Այնտեղ համատեղ<br />
ապրում էին քրիստոնյաներ, հրեաներ և մուսուլմաններ: Վերջինները մեծամասամբ<br />
ապրում էին Մորերիա թաղամասում և զբաղվում էին հողագործությամբ և արհեստավորությամբ`<br />
պղինձ, բրոնզ և փայտ էին մշակում: Հրեաները ապրում էին նույն<br />
թաղամասում, կամ հարակից թաղերում, ներգրավված էին առևտրում և բանկային<br />
գործում: Քրիստոնեական բնակավայրերում, որ ամենամեծ տարածքն էին զբաղեցնում,<br />
կար տասը եկեղեցի և ուրիշ շատ «բարեր»։ Օրենքները խթանում էին փոխըմբռնումը<br />
ազգաբնակչության միջև:<br />
Չկան շատ փաստեր այն մասին, թե հայ թագավոր Լևոն VI-ը ինչպես է կատարել<br />
իր պարտականությունները իբրև Մադրիդի, Վիլիա Ռեալի և Անդուխարի թագավոր<br />
և կառավարիչ, ո՛չ էլ, թե ինչպիսին են եղել այդ տարածքներն իրականում: Այո՛,<br />
կան հաստատ տեղեկություններ, որ Լևոն VI-ը վերակառուցեց Ալկասար Ռեալի՝<br />
հրդեհից ավերված աշտարակները, ընդարձակեց իր այգիներն ու նվազեցրեց հարկերը:<br />
Գրող և լրագրող Ռաուլ դել Պոսոն պետք է որ գտած լինի այս հետաքրքիր<br />
կերպարի մասին տեղեկություններ, ինչի հիման վրա նշել է, որ նա ցածրահասակ<br />
էր, կրթված և համակրելի, չէր խոսում կաստիլերեն, և նրա համար թարգմանում էր<br />
մի ֆրանցիսկացի հոգևորական:<br />
Օտարերկրացի, որ նորացրեց մադրիդաբնակների իրավունքները, և ում մահմեդականները<br />
գահընկեց էին արել, այլ պատճառներից բացի, նա՛և որովհետև<br />
Հայաստանը քրիստոնյա երկիր էր և օժանդակել էր Խաչակիրներին` սա է ամենն,<br />
ինչ համապատասխանում է իրականությանը:<br />
ՍԵՎԱՆԱ ԼՃԻ ԻՇԽԱՆԸ<br />
Միկրոավտոբուսը դարձել է մեր մի մասը: Ավտոբուսում ենք անցկացնում օրեր<br />
և ժամեր, մեզ տանում է բոլոր ուղղություններով․ պատուհանից այն կողմ արագացող<br />
շարքով իրար են հաջորդում Կովկասյան լեռները, հին ռուսական տրակտորները`<br />
բազմաթիվ անգամ վերանորոգված, վայրի մտրուկները, և Սևանա լիճ թափվող<br />
քսանութ գետակներից մի քանիսը: Հովիկն ինձ հիշեցնում է Խուան Չիկոյին`<br />
Շտեյնբերգի «Կորուսույալ ավտոբուս»-ի վարորդին, որ վերցնում է իր ուղևորներին<br />
մի կորած մայրուղուց ու տանում նրանց ճամփորդության, ինչը վճռորոշ է դառնում<br />
ու փոխում նրանց կյանքը։ Ինչպես Կալիֆորնիական Նոբելյան մրացանակակրի<br />
ուղևորները` Հովիկի միկրոավտոտբուսի ուղևորներս զգում ենք նոր ճանապարհներ<br />
անցնելու հուզականությունը՝ նոր անհայտ ուղիներ, երբ աչքերդ բացում ես<br />
զարմանքից ամեն ոլորանից հետո:<br />
149
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՈՍԵ ԱՆՏՈՆԻՈ ԳՈՒՌԻԱՐԱՆ<br />
Երկու շաբաթվա ընթացքում, որ շրջում ենք Հայաստանում, համարյա անքան<br />
ժամեր եմ անց կացրել այս փոխադրամիջոցի մեջ, որքան հյուրանոցում, և պիտի<br />
խոստովանեմ, որ այսպես անցկացրած ժամանակը շատ ավելի հարստացնող ու<br />
զվարճալի է: Ավելի դիդակտիկ՝ նաև Հովիկի շնորհիվ, որ բացառությամբ ձմռան<br />
երեք-չորս ամիսների, երբ ձյունը ծածկում է ամեն ինչ, փոխարինում է թատրոնի<br />
հանդեպ իր սերը գիդի հստակ պաշտոնով:<br />
Գիշերը լավագույն ժամանակն է զրույցների և մտորումների համար, և երբ<br />
վերադառնանք լճից, ուզում եմ խնդրել, որ պատմի ինձ իր հայ-լիբանանյան ընտանիքի<br />
պատմությունը: Մի քանի անգամ փորձել եմ, նա միշտ խույս է տալիս, չգիտեմ՝<br />
կարծում է, որ այն ինչ պատահել է իր ընտանիքին, պակա՞ս արդիական է<br />
այն պատմություններից, որ ճամփորդում են մեզ հետ, թե՞ որովհետև նրան ցավ է<br />
պատճառում հին վերքերը թարմացնելը: Անգամ եթե այդպես է, պիտի փորձեմ, նույն<br />
կերպ պիտի վարվեմ «կորուսյալ միկրոավտոբուսի» մյուս հայ ուղևորների հետ, քանի<br />
որ այն ինչ տեսնում ու լսում եմ՝ Ցեղասպանության թողած պերճախոս հետևանքն է:<br />
150
ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ՆԱՐԻՆԵ ԴԻԼԲԱՐՅԱՆ<br />
Լեզվաբան, Երևանի պետական<br />
համալսարանի հայոց լեզվի<br />
պատմության ամբիոնի դոցենտ<br />
ՀԱՅԿԻ ԵՎ ԱՐԱՄԻ ՄԵՋՏԵՂՈՒՄ<br />
ՀԱՅՈՑ ԺՈՂՈՎՐԴԱՆՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ՄԵՐ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՄՓԱՆ<br />
Ազգային ինքնության որոնումները 21-րդ դարում էլ շարունակում են մտահոգել<br />
մեծ ու փոքր, հզոր ու անկյալ ազգերին և պետություններին: Չարդարացավ այն<br />
միամիտ հասարակագիտական պնդումը, թե ազգերի կազմավորումն ու ինքնահաստատումն<br />
այլևս ավարտված է, աշխարհի սահմանները՝ գծված, ավարտված,<br />
միավորումներն ու ուժային բևեռները՝ կայացած:<br />
Նոր հազարամյակում սկսվեց հզոր միությունների վերախմբավորումը, Եվրամիությունից<br />
անջատվող Մեծ Բրիտանիան դեռ առաջին քայլն է, անգամ պետությունների<br />
կազմում ծայրագավառներն ըմբոստանում են մետրոպոլիայի դեմ, և<br />
այդ ըմբոստացման հիմքում ազգային ննջող ինքնության բռնկումներն են, ժողովուրդները<br />
վերստին ուզում են տարանջատվել, գուցե հետագայում վերստին միանալու<br />
նկրտումով կամ էլ անվերադարձ հեռացումի հրամայականով:<br />
Իսպանացիների և կատալոնացիների վերջին բախումները և անկախության<br />
հանրաքվեն խորհրդանշում են մարդկության զարգացման մի նոր շրջափուլ, հետբաբելոնյան<br />
կամ հետարդյունաբերական մի նոր աշտարակաշինությունից հետո,<br />
լեզուները խառնակվել են, գերակա անկախության ոգին թևածում է:<br />
Միով բանիվ, մի նոր ուրվական է հայտնվել մեր հորիզոնում՝ ազգային ինքնության<br />
ոգին, ու ազգերը փնտրում են իրենց նախահայրերին, նախաստեղծ աստվածներին,<br />
այն սրբազան բնակավայրերը, որտեղ ծնվել են, որտեղից հեռացել, բայց<br />
անպայմանորեն ուզում են վերադառնալ: Իսկ ինքնության բանալին, իմ անսասան<br />
152
համոզմամբ, անունների մեջ է, այն վաղնջական ստացվածքի, որ բերում ենք մեզ<br />
հետ: Իզուր չէր պնդում Քոնֆուցին, որ երկրում իրավիճակը շտկելուց առաջ<br />
պետք է նախ անուններն ուղղել, որովհետև դրանք հեռացել են իրենց սկզբնական<br />
ճիշտ բովանդակությունից, աղավաղվել, իսկ անունների աղավաղումը բերում է<br />
անվանակիրների խեղաթյուրման, բացարձակ անկման: Այս տեսանկյունից առաջնայինը<br />
ժողովրդանուններն են, այն անվանումները, որոնցով նախ՝ ազգերն են<br />
իրենք իրենց ճանաչում, ապա՝ աշխարհն է նրանց ընդունում:<br />
Ժողովրդանունների ստուգաբանության և ծագումնաբանության հանդեպ հետաքըրքրությունը<br />
գիտական, մշակութային, գեղարվեստական մակարդակներում ոչ<br />
միայն չի մարում, այլև միջամուխ է նոր շրջափուլի: Թե՛ նոր կայացող, թե՛ արդեն<br />
պետական-քաղաքական գործունեության հարուստ փորձ ունեցող ազգերը վերըստին<br />
անդրադառնում են իրենց վաղնջական և շրջանառության մեջ գտնվող անվանումներին<br />
ու ինքնանվանումներին՝ դրանց մեջ վերականգնելով իրենց նախահայրենիքը,<br />
ծագումը և գաղթի ուղղությունները: Ըստ էության՝ աստվածաշնչյան հայտնի<br />
3 հարցերի պատասխաններն էլ գիտականորեն որոնվում են ժողովրդանունների<br />
մեջ՝ ա. Ո՞յր ես դու, բ. Ուստի՞ գաս գ. Յ՞ո երթաս… ժողովրդանուններն արդեն<br />
ենթարկվում են բազմակողմ հետազոտության՝ իրենց պարունակած լեզվական և<br />
արտալեզվական բովանդակության զուգադրմամբ:<br />
Հայոց աշխարհընկալման տվայտանքները համահունչ են համաշխարհային<br />
զարգացումներին, ուստի մենք ականատեսն ենք մի իրողության, որ ժողովրդանունները<br />
սկսում են խորապես հետազոտվել ոչ միայն պատմագետների, լեզվաբանների<br />
և բանասերների կողմից, այլև մշակութաբանների, կրոնագետների և բանագետների:<br />
Այս գիտակարգերի տվյալների համահավաք վերլուծությունը ստեղծում է կայուն<br />
հիմք ժողովրդանունների առավել հավանական և սակավակասկած մեկնաբանությունների<br />
համար: Փորձենք ի մի բերել մեր հիմնական ժողովրդանունների՝<br />
հայ, արմեն/արամ, հին և նոր ըմբռնումները՝ գոնե մի փոքր մերձենալու ազգային<br />
ինքնության հայոց բանաձևին:<br />
Հայոց հիմնային ժողովրդանունները փաստացի նույնանում են հնագույն աղբյուրներում<br />
վկայված տեղանունների հետ՝ Հայ→Հայք→Հայաստան, Արմեն→Արման→Արմենիա:<br />
Ժողովրդանունները դժվարստուգաբանելի միավորներ են, քանզի նրանց<br />
նախնական նշանակությունը և հնչյունական պատկերը մթագնած են, ուստի բացի<br />
լեզվական գործիքներից՝ դրանց գաղտնագրերը բացահայտելու համար պետք է<br />
վերականգնել ժողովրդանուն-դյուցազնանունների (էպոնիմ) ազգածին (էթնոգենետիկ)<br />
առասպելները՝ Հայ→Հայկ→Հայք կամ Արմեն→Արման→Արմենիա: Այդ առասպելի<br />
վերականգնումն ի վերջո կհանգեցնի մեր առաջնային ժողովրդանունների՝ հայ-ի և<br />
արմեն-ի ընդհանրության բացահայտմանը:<br />
Առաջնայինը հայ անվանման ներքին իմաստի բացահայտումն է, որովհետև<br />
դա մեր ինքնանունն է: Մեր զարմի հիմքում Հայկ դյուցազունն էր, որի շնորհիվ էլ<br />
մենք դարձանք հայեր: Հայ ժողովրդանունը պետք է ամենից առաջ ընկալել որպես<br />
հասարակության սոցիալական կառուցվածքի միավոր: Հայագիտության մեջ հատ-<br />
153
ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՆԱՐԻՆԵ ԴԻԼԲԱՐՅԱՆ<br />
կապես տարածված է այն վարկածը, թե հայ անվանումը բխում է poti հնդեվրոպական<br />
հիմքից, որ նշանակում է տեր-տանտեր: Որոշ բարբառներում տարեց կանայք<br />
իրենց ամուսիններին անվանում են երրորդ դեմքով՝ մեր հայը, այսինքն՝ ամուսինը,<br />
ընտանիքի գլխավորը: Գլխավոր բառը հոմանիշ է գլխատեր արտահայտության<br />
հետ, որ նշանակում է իմ գլխի տեր՝ կապվելով poti հնդեվրոպական հիմնաձևի<br />
հետ և՛ ձևով, և՛ բովանդակությամբ: Հայկը հայրիշխանական մեր տոհմի գլուխն<br />
էր, նրա անձնանունն էլ բառակազմորեն վերլուծվում է 2 բաղադրիչների՝ հայ արմատ<br />
և -իկ ածանց, որը հին հայերենում ուներ ժողովրդանվանակերտ գործառույթ՝<br />
պարսիկ, հնդիկ, տաճիկ, տաջիկ, ռուզիկ: Նման կառույցներում այն հավաքականություն<br />
և հոգնակիություն էր արտահայտում՝ մարդ- մարդիկ ձևերի համաբանությամբ,<br />
և հոմանիշ էր –ք ձևույթին՝ հայ-հայիկ/Հայկ-Հայք: Նման նշանակություն<br />
է ունեցել նաև -ակ ածանցը Հայկի որդու Արամանեակ-ի անվան մեջ: Այս –իկ/-ակ<br />
ածանցների ծագման վերաբերյալ ավանդույթի ուժով գործում է դրանց իրանական<br />
ընկալման կարծրատիպը, որովհետև պարսկերենում այն գործուն ածանց էր և բազմաթիվ<br />
իրանական բառեր փոխառել ենք հենց այս ածանցներով: Բայց այս վերջածանցներով<br />
կազմությունների առկայությունը մեծ հնություն ունեցող անվանումներում,<br />
ինչպես նաև գրաբարում պահպանված դրանց թեքման հնագույն ձևերը՝<br />
ներքին թեքման դեպքում ն-ի վերականգնումը ա հոլովիչի հետ՝ -ան, -ունք հոգնակի<br />
ուղղականի կազմությունը, վկայում են, որ -ակ/-իկ-ը բնիկ հայկական ածանցներ<br />
154
են: Այս մասին առաջինը վկայում է Գևորգ Ջահուկյանն իր «Ստուգաբանական բառարանում»՝<br />
իրանական ծագումը կասկածի ենթարկելով: Այս բազմիմաստ ածանցների<br />
համար վերականգնվում է հ.-ե. kon բաղադրյալ նախաձևը ī հիմքակազմ տարրով:<br />
Հայկը նահապետ էր, տոհմի ավագն ու տերը, ուստի նրա զարմն էլ տերունական<br />
էր: Ինչպես պնդում էր Ղևոնդ Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք<br />
Հայոց» աշխատանքում, նրա հակառակորդ Բելի անվան մեջ ևս վերականգնվում է<br />
տեր-տիրակալ նշանակությունը:<br />
Բանահյուսական նյութերը վկայում են, որ երկրային հերոսները երկնային դառնալու<br />
առաքելություն ունեն: Հայոց վաղնջական պատկերացումներում աստվածայինը<br />
նույնացվում էր շողացող երկնքի, լուսավոր օրվա և նախնիների պաշտամունքի<br />
հետ: Ուստի ազգի նահապետների անուններն ամրակայվում էին երկնային<br />
մարմինների անվանումներում:<br />
Այսպես՝ հայկական ավանդությամբ Օրիոնի համաստեղությունը կոչվել է մեր<br />
նախահայր Հայկի անվամբ, ժողովրդական երգերում վկայված է Հայկի հնչյունափոխված<br />
բարբառային ձևը՝ Խէք՝ որպես Օրիոն: Յուրաքանչյուր ազգի նախահոր<br />
մասին հյուսվում են առասպելներ, վիպասքեր, որոնք հաճախ ընդհանուր հիմք ունեն<br />
տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ: Հայոց հնագույն դյուցազներգության՝<br />
վիպասանքի մասին առավել ամբողջական տեղեկություններ պահպանվել են<br />
քերթողահայր Խորենացու Հայոց պատմության մեջ: Ազգային ինքնության ձևավորման<br />
հիմքում միշտ հակառակորդ հերոսին հաղթող դյուցազունն է: Հայկի և Բելի<br />
հակամարտության ավանդազրույցն ընկած է մեր ազգային ինքնության ձևավորման<br />
հիմքում: Նախահոր հաղթանակը գեղարվեստական ազդու կերպավորում է<br />
ստանում: Հայկի հզոր աղեղը և երեքթևյան նետը մեր հաղթանակի խորհրդանիշն<br />
են դարձել, Բելը երեքթևյան նետով խոցվեց և գետին տապալվեց: Այսօր փորձեր<br />
են կատարվում Հայկի ավանդազրույցին համահունչ առասպելներ գտնել հնդեվրոպական<br />
և ոչ հնդեվրոպական այլ հին ժողովուրդների բանահյուսության մեջ՝ բացահայտելու<br />
համար ժողովրդի նախահոր հավերժական արքետիպը: Իբրև այդպիսին<br />
հնարավոր է առանձնացնել է հին հնդկական Ռուդրա աստծո հետ կապված ավանդազրույցները,<br />
Ռուդրան Mannerbund-ի հայրն էր և առաջնորդը: Այս տոհմի անդամները<br />
կոչվում էին ռուդրա-ներ, ինչպես Հայկյան զարմի ներկայացուցիչները՝ հայքհայկազունք:<br />
Հնդկաստանում Օրիոնի համաստեղությունը կապվում է Փրաջարպատի<br />
արարիչ աստուծո հետ, որին Ռուդրան խոցել է երեքմասնյա նետով: Այս<br />
եռամասն նետը ուղղակի կապվում է Օրիոնի գոտու երեք աստղերի հետ: Ռուդրա<br />
աստծոն տրվող մակդիրները՝ ganarpati, pasurpati, vratarpaty, grahapati, sabhapati<br />
և այլ, դարձյալ կազմված են հնդեվրոպական poti հիմնաձևից, ինչպես նաև նրա<br />
կողմից խոցված Փրաջարպատի հակառակորդ աստծո անունը: Այս համաբանությամբ<br />
էլ բացատրվում է Հայկի և Բելի հակամարտությունը՝ որպես երկու տոհմերի<br />
տիրակալների բախում: Մեր տերն ազատամիտ էր, վեհանձն, նա թողնում է Բելին<br />
իր տիրույթները, հեռանում հյուսիս` այնտեղ ինքնուրույնաբար հյուսելու իր ճակատագիրը,<br />
կառուցելու իր երկիրը, ամայության մեջ հայկյան իր երազն իրականություն<br />
155
ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՆԱՐԻՆԵ ԴԻԼԲԱՐՅԱՆ<br />
դարձնելու: Այստեղից էլ հայոց հավերժական կարման՝ կառուցել, շենացնել, հետո<br />
թողնել այն օտար տերերին՝ վստահ, որ դու դարձյալ կկառուցես….<br />
Հիշենք նաև, որ հայ բառը կապվում է նաև Կողքիսի հին Aîα անվան և թեսալական<br />
համանուն քաղաքի հետ. Aîα նշանակում է մեծ մայր կամ երկիր. այս իմաստները<br />
միավորվում են իբրև մայր երկիր: Չմոռանանք նաև արգոնավորդների հունական<br />
առասպելը և նրա հերոսներից Արմենիոն Թեսալացուն: Ըստ այս առասպելի<br />
տարբերակներից մեկի՝ արգոնավորդները նավում են ոչ թե դեպի Կողքիս/Կոլխիդա,<br />
այլ դեպի Այա երկիր, որտեղ պահվում էր հաջողության և բարգավաճման գրավական<br />
Ոսկե գեղմը: Aîα/Այա անվանումը որոշ հետազոտողներ հնչյունական բացատրելի<br />
անցումներով հանգեցնում են Հայասա տեղանվանը՝ Այա>Հայա>Հայասա><br />
Հայք: Այս համընկնումը ամրակայվում է նաև տեղագրական փաստարկներով, և<br />
փաստորեն ուղղակի կապ է ստեղծվում հայ և արմեն անվանումների միջև, որոնք ի<br />
սկզբանե հոմանիշ էին:<br />
Արմեն ժողովրդանվան համար իբրև սկզբնաձև վերականգնվում է ուրարտական<br />
սեպագիր արձանագրություններում վկայված Arme/Urme հայտնի էթնոտեղանունը:<br />
Հայոց ազգածագման վերաբերյալ իր աշխատանքներով հայտնի Յոզեֆ<br />
Մարկվարտը արմեն ժողովրդանվան հիմքում տեսնում էր arm-arim- կամ arumարմատը,<br />
որին կցվել էր ուրարտական -ini վերջավորությունը, այստեղից էլ՝ սեպագիր<br />
աղբյուրներում վկայված Urmeni/Armeni ձևերը: Arm արմատը նա զուգադրում<br />
է «Իլիականում» հիշատակված Զևսի և Տիփոնի մենամարտի վայրի անվան հետ՝<br />
εỉν ’Αρίμοις: Արիմո ցեղանունը Մարկվարտը կապում է Աստվածաշնչի Արամի և<br />
ուրարտական առաջին արքա Արամոյի անունների հետ, իսկ հայ ինքնանվանումը<br />
համարում է ավելի ուշ առաջացած ձև: Արամ-ը փաստորեն դիտարկվում է որպես<br />
հայ ժողովրդի բուն ցեղանուն:<br />
Արմեն անվան ստուգաբանությունը առկա է ամենից առաջ հայ մատենագրության<br />
մեջ. Խորենացին այն կապում է Հայկի հաջորդներից Արամ-ի անվան հետ՝ մեզ<br />
կոչելով Արամեան ազն: Իսկ Սեբեոսը Արմեն-ը բխեցնում է Արամանեակ անունից,<br />
որն էլ գիտնականները զուգադրում են ուրարտական Aramu թագավորի անվան<br />
հետ՝ վերականգնելով դրանց ընդհանուր լեզվական հիմքը:<br />
Արամը ևս դյուցազն-նահապետ էր, տոհմապետ-թագավոր, որը սպանում է<br />
ասորական հերոս Բ/արշամին: Առասպելաբանության մեջ Բարշամն աստված էր՝<br />
ասորերեն՝ Ba'al Šamin «երկնքի տիրակալ»: Վերջինս հայոց պատմիչների երկերում<br />
ունի «սպիտակափառ» մակդիրը, ավանդաբար նրա կուռքը պատրաստում էին<br />
փղոսկրից կամ արծաթադիր բյուրեղապակուց: Այս ավանդազրույցն ունի իր հին<br />
հնդկական զուգահեռը. Հայոց Արամը հիշեցնում է հնդկական Ռամա աստվածությանը,<br />
որի անունը ստուգաբանվում է հնդեվրոպական rė-mo «մուգ, սև» արմատի<br />
միջոցով: Հնդկական դյուցազներգության մեջ Ռաման տապարով հաղթում է մեկ<br />
այլ հերոսի՝ Արջունային, որի անունն էլ ծագում է հականիշ harg - «վառ, սպիտակ»<br />
արմատից: Փաստացի ունենք հնագույն առասպելական հակամարտություն՝ սևի<br />
և սպիտակի, լույսի և խավարի, որն առկա է աշխարհի բոլոր ժողովուրդների բանա-<br />
156
հյուսության և դիցաբանության մեջ: Ընդ որում, սևի և սպիտակի հակադրության<br />
մեջ բնավ էլ սևը բացասական չէ, սպիտակն էլ՝ դրական: Արամի կերպարի դիցաբանական<br />
բնութագրիչներից ելնելով՝ հետազոտողները նրան նույնացնում են ամպրոպի<br />
սև աստվածության հետ, որը հակամարտության մեջ է իր սպիտակ հակառակորդի<br />
հետ: Այսինքն՝ Արմեն ժողովրդանվան համար իբրև հնագույն նախաձև վերականգնում<br />
է հնդեվրոպական rė-mo-ն «մուգ, սև», վերջինս էլ տարբեր հերթագայություններով<br />
դարձել է Արամ-Արամանեակ-Արմենակ: Արմենն ու Հայկը հավերժ խաղաղասեր<br />
էին, նվաճողականությունից հեռու, նրանք պայքարի էին ելնում միայն<br />
կենաց ու մահու, սահմանային իրավիճակում, բայց այդ դեպքում միշտ հաղթում<br />
էին, օտարի հողին, գույքին ու կայքին այդպես էլ երբեք աչք չդրին….<br />
Արմեն անվանումն ունի նաև հունարենի հետ կապվող յուրօրինակ մի բացատրություն,<br />
այն կապվում է հունարեն ά՛ρμενος արմատի հետ, որն ուներ «բարեկամ,<br />
համակիր» իմաստները, այսինքն, նշանակում էր ոչ թշնամական ազգ` նման բնութագրմամբ<br />
հույները հայ-արմեններին հակադրում էին Փոքր Ասիայի մնացյալ ժողովուրդներին,<br />
որոնց հետ մշտապես թշնամական հարաբերություններիմեջ էին եղել:<br />
Եթե Արմեն/Արամ ժողովրդանվան արմատը Ար-ն է, ապա դյուրությամբ ուղղակի<br />
կապ է ստեղծվում Արմենի և մեր հնագույն հզոր, հայրենասեր թագավորի միջև՝<br />
Արմեն→Արա Գեղեցիկ: Ինչպես իր զուգընկեր նահապետները՝ Հայկն ու Արամը, Արան<br />
մարդու կարգավիճակից անցում է կատարում դեպի աստվածացում: Արա Գեղեցիկի<br />
157
ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՆԱՐԻՆԵ ԴԻԼԲԱՐՅԱՆ<br />
պաշտամունքը հեթանոսական Հայաստանում ամենազորեղն է եղել ու ամենասիրելին:<br />
Երբեք ոչ մի քմայքների առջև չի երկնչել, գլուխը կորցրել կամ խաբվել:<br />
Ոչ մի Շամիրամ չգայթակղեց Արային, նա հավատարիմ մնաց իր Նուարդին: Մեր<br />
էթնոգենետիկ վիպասանքում ամեն ինչ հստակ է, հերոսներն ամուր, ի տարբերություն<br />
առավել ուշ ձևավորված «Սասնա ծռեր»-ի, որտեղ հերոսները ծուռ են ուղիղ<br />
իմաստով, Մեծ Մհերը գայթակղվեց Իսմիլ Խաթունի գինով և հմայքներով, ու ծընվեց<br />
չարիքը՝ Մսրա Մելիքի կերպարով, Դավիթը՝ Չմշկիկ Սուլթանի դյութանքով,<br />
Գյուրջիստանի գյոզալներով, հետևանքը առավել քան կործանարար էր` նզովեց իր<br />
դյուցազուն որդուն և սպանվեց թշնամուց ծնված դստեր թունավոր նետից: Փոքր<br />
Մհերի ուսերին էլ ծանրացավ հայրական նզովքը, ու փակվեց Ագռավաքարում,<br />
մինչ այսօր սպասում ենք վերադարձի: Իսկ հայրենիքին, ընտանիքին անդավաճան<br />
Արան, թեև ընկավ Շամիրամի զինվորների նետից, բայց հարություն առավ, այսինքն՝<br />
հաղթեց: Արա Գեղեցիկի՝ իբրև մեռնող և հարություն առնող աստվածության ուժի<br />
և արդարության խորհրդանիշը դարձավ Քրիստոսը:<br />
Գրիգոր Ղափանցյանը ծագումնաբանական և լեզվական ընդհանրություն է բացահայտում<br />
հայոց Արա Գեղեցիկի և խեթական A-a-ra-aš աստվածության, ուրարտական<br />
Ar’a-ի, բաբելոնական հանդերձյալ աշխարհի անվանման միջև, որ կոչվում<br />
էր Arallu: Բաբելոնական առասպելաբանության մեջ կա նաև նույնանուն լեռ, որի<br />
վրա կանգնած է մեր աշխարհը: Մեզ համար արիական այդ լեռն Արարատն է,<br />
որ բիբլիական դարձավ ողջ աշխարհի համար: Իսկ Հիսուսը Քրիստոսն է դառնում,<br />
որի կերպարը խորհրդանշում է խոր անցյալից եկող հավերժական հավատալիքները<br />
մահվան հանդեպ կյանքի հաղթանակի մասին: Արան համադրական աստվածություն<br />
էր, որն իր մեջ խտացնում էր մահվան և հարության գաղափարները,<br />
այսինքն՝ բնության հավերժակայությունը՝ մահ, ապա՝ հարություն, ձմեռ-վախճան<br />
և զարթոնք-գարուն կամ արևամուտ-գիշեր և արևածագ-ցերեկ: Այս հայկական<br />
աստվածության մասին հիշատակություններ կան ոչ միայն հայ մատենագրության<br />
մեջ՝ Խորենացի, Բուզանդ, Անանուն, այլև հին հունական աղբյուրներում, մասնավորապես<br />
Պլատոնի մոտ:<br />
Արայի և Հայկի պաշտամունքն անքակտելի է: Արա դիցանունից բազմաթիվ հայկական<br />
տեղանուններ են կազմվել, ինչպես օրինակ՝ Արագած լեռնանունը, որը<br />
ստուգաբանորեն նշանակում է Արայի գահ: Ստեղծվել են անձնանուններ, տոհմանուններ.<br />
Արան և Հայկը մեր ազգային գոյության հիմքերն են, ուստի երկուսն էլ<br />
ունեն իրենց համարժեքները երկնակամարում՝ Արան իր աստղը, իսկ Հայկը՝ Օրիոնի<br />
համաստեղությունը: Մեր ինքնության ոլորանների գեղարվեստական ընդհանրացումը<br />
գտանք Գրիգոր Ղափանցյանի այս պատկերում. «Նրանք երկուսով (Արան և<br />
Հայկը - Ն.Դ.), ըստ իս, արտացոլում են հայ ժողովրդի գոյության պատմական խորհուրդը:<br />
Մի դեպքում առաջ է մղվում պահապան աստուծո և հայերի կազմավորողի<br />
նախակերպարը, առավել ճշգրիտ՝ գաղափարականացումն ու աստվածացումն այն<br />
ժողովրդի, որը ձևավորվել է դեռևս պատմության արշալույսին Հայասա արքայությունում<br />
Եփրատի վերին հովտում: Իսկ մյուս դեպքում այս հայ-արմինների դիցա-<br />
158
րանը գլխավորում է կենսական գործընթացի խորհրդանիշը՝ Արան: Անհամար<br />
փորձությունների ընթացքում հայերը չեն հրաժարվել և չեն հրաժարվի իրենց կեցության<br />
այս երկու խորհրդանիշերից՝ Հայկից՝ որպես հայ ցեղի գաղափարից, ինչպես որ<br />
առ այսօր էլ իրենց անվանում են հայերը, և Արայից, որը հավերժական վերածննդի<br />
և կյանքի համար պայքարի խորհրդանիշն է»:<br />
Մեր հիմնական երկու ժողովրդանունների հիմքում այն հայկական տոհմերի<br />
իրական նահապետներն էն, ովքեր բնակեցրել էին Հայկական բարձրավանդակը<br />
հազարամյակներ առաջ՝ մարտնչելով հակառակորդների դեմ, միաժամանակ ունենալով<br />
դաշնակիցներ և իրենց խոր հետքը թողնելով բանահյուսական աղբյուրներում:<br />
Ժամանակի ընթացքում նրանք դարձել են աստվածներ՝ երկրային հերոսնահապետերից<br />
վերածվելով երկնային պաշտամունքի միավորների, և նրանց անցած<br />
պատմությունն ամրագրվել է իրենց անունների մեջ: Դրանք յուրօրինակ գաղտնագըրեր<br />
են, որոնք պարունակում են հարուստ փաստեր թե՛ տվյալ ազգի, թե՛ նրան<br />
շրջապատող մյուս ժողովուրդների հարաբերությունների պատմության մասին:<br />
Այսօր մեր փոքր երկրի գոյատևումը մեծ ու բարդ աշխարհում՝ թշնամիներով<br />
պարուրված, կարող է անհույս թվալ, գուցե այդ պատճառով էլ մենք մոռանում ենք<br />
մեր հին նախնի աստվածներին, վիպասանք ու պատմությունը, և թափառականի<br />
մախաղով գնում օտար երկրներ՝ հանգրվաններ փնտրելու: Հարազատ երկրում ապրելու<br />
համար շատերի ուժերը, հույսը չեն բավականացնում: Բայց այդ հետնապահի<br />
անհուսության մեջ միշտ պետք է հիշել, որ Հայոց աշխարհը բացառիկ երկիր է, մեր<br />
նախնի Հայկն ու Արան՝ հզոր և անդավաճան, միշտ ելք գտնող և հաղթող, արեգակի<br />
պես մայր մտնող, ապա միշտ ծագող: Մեր հնագույն մշակույթի մեջ այնքան<br />
անհավանական ուժ կա, որ կարող է մեզ երջանիկ դարձնել: Պետք է ընդամենը<br />
վերադառնալ այդ ակունքներին, ուղղել անունները, վերականգնել նրանց նախնական<br />
ճշմարիտ բովանդակությունը, վերստին բացահայտել թաքուն դարձած մեր<br />
հոգևոր գանձերը ու, ամենակարևորը, տեր կանգնել դրանց:<br />
Մեր անվան հիմքում տերն է, տիրոջ գաղափարը, իսկ տերերը չեն փախչում, այլ<br />
միշտ տեր են կանգնում իրենց բախտին, երկրին, պատմությանն ու առաքելությանը:<br />
159
Հանդեսը տպագրվում է<br />
ՀՀ Մշակույթի նախարարության աջակցությամբ<br />
Համարի տպագրությանը նպաստել է Համազգային հայ<br />
կրթական և մշակութային միությունը<br />
Տեղեկատվական աջակցությունը`<br />
All-Armenia.com<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2018</strong><br />
160
Change language