ՆՈՐՔ 2019-III
2019-3
2019-3
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
IS SN 1829-2232<br />
97 7182 92 23000<br />
19003<br />
3 / <strong>2019</strong><br />
i
ii
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ<br />
ԳՐԱԿԱՆ-ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ,<br />
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍ<br />
ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է 1933 ԹՎԱԿԱՆԻՑ<br />
“NORQ” MAGAZINE OF WRITERS UNION OF ARMENIA is being published since 1933<br />
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Շարունակելի<br />
Լիլիթ Հովսեփյան . ................................................................. 3<br />
Արձակ<br />
Բակուր Կարապետյան<br />
Տեխնոլոգները (պատմվածք)...................................................... 6<br />
Արմենուհի Սիսյան<br />
Ի նպաստ ժողովրդի (պատմվածք). ............................................. 12<br />
Մեղեդին չի ավարտվում (պատմվածք) .......................................... 14<br />
Նարեկ Թոփուզյան<br />
Բախչի էդ հատվածը (պատմվածք) .................................................. 18<br />
Նարինե Կռոյան<br />
...Ում ձեռքով կգա գայթակղությունը (պատմվածք) ............................. 24<br />
Անուշ Վարդանյան<br />
Չգիտեմ ինչու եմ այստեղ (պատմվածք) ......................................... 37<br />
Վարդան Սմբատյան<br />
Ուրախ թաղում (պատմվածք).....................................................42<br />
Սաթենիկ Ղազարյան<br />
Սիրո կոլաժ (պատմվածք).........................................................45<br />
Սամվել Կոսյան<br />
Ապրելու առաջին չորեքշաբթին (պատմվածք)....................................50<br />
1
Դիանա Խաչատրյան<br />
Գոլի կամուրջն ու խելառը (պատմվածք). ........................................57<br />
Հովիկ Վարդումյան<br />
Ճգնավորները (պատմվածք) ......................................................67<br />
Հրաչյա Մարտիրոսյան<br />
Դռնապանը (պատմվածք).........................................................74<br />
Վրեժ Սարուխանյան<br />
Լույսը պանելի տակ (պատմվածք)................................................86<br />
Գրախոսություն<br />
Արմեն Ավանեսյան<br />
Միշտ չէ, որ ժանրը հաղթահարվում է գրողի կողմից ..........................92<br />
Ռուբեն Հովսեփյան<br />
Պատմվածքներ................................................................ 100<br />
Շապիկին՝ Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ.<br />
«Ճամփորդը ծով մշուշի առջև», 1818թ.<br />
Համարի ներսում օգտագործվել են<br />
Մարկո Բորգրիվի, Հեռլուֆ Բիդստրուպի, Ռենե Մագրիտի աշխատանքները<br />
Հեղինակների ֆոտոպորտրետները՝ Բախշի Խաչատրյանի<br />
Գլխավոր խմբագիր և տնօրեն` Լիլիթ Հովսեփյան<br />
Էջադրում և ձևավորում՝ Ռուբեն Գինեյ<br />
ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ՝ 375019, Բաղրամյանի պող., 3<br />
ՀԵՌԱԽՈՍ` +374 (011) 211933<br />
ԷԼ. ՓՈՍՏ` norqamsagir@gmail.com<br />
ՎԿԱՅԱԳԻՐ՝ 44<br />
ԴԱՍԻՉ՝ 77823<br />
ՏՊԱՔԱՆԱԿ՝ 500<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2019</strong><br />
2
ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ…<br />
<strong>ՆՈՐՔ</strong>ի այս համարը նվիրված է Նորին<br />
Մեծություն Պատմվածքին։ Մի ժանր, որը<br />
ես պաշտում եմ, քանզի կատարելության<br />
հասնելը պատմվածք գրելիս՝ առանձին,<br />
գրեթե անհասանելի տաղանդին է հատուկ։<br />
Պաշտում եմ պատմվածքի Վարպետներին,<br />
որոնք իմ առջև փռել են դեպի<br />
հավերժություն և պարզ ճշմարտություն<br />
ներ տանող ամենակարճ ու ամենահարթ<br />
արահետը, և որոնցից ամենամտերիմը, հասկանալին ու համոզիչը` հայրս է: Ռուբեն<br />
Հովսեփյանը։<br />
Այս տարի Ռուբեն Հովսեփյանի անվան պատմվածքի ժանրի մրցանակի Ընտրող<br />
հանձնաժողովը երկու փուլ անցկացրեց (երկու փուլով ինքն էլ անցավ, ընթացքում<br />
փոխարինելով խռոված անդամներից մեկին շատ ավելի հեղինակավորով)․ մայիսին<br />
որոշեցինք հետաձգել մինչև աշուն, հոկտեմբերին հասկացանք, որ կամ պիտի տանք<br />
մրցանակը, կամ՝ ոչ։ Հանձնախմբի անդամները․ Ալեքսանդր Թոփչյանը, Սուսաննա<br />
Հարությունյանը, Կարինե Խոդիկյանը, Նորայր Ադալյանը և ես հենա-հենա կռվելու<br />
էինք, սակայն, ինչպես լինում է պատմվածքներում, մենք էլ ծնեցինք մեր Սողոմոնին։<br />
Սողոմոնյան հանգուցալուծումը ծնվեց Սուսաննա Հարությունյանի առաջարկից՝<br />
մրցանակ չշնորհելու փոխարեն խրախուսական պարգև հանձնել երկու հեղինակներին,<br />
որոնց առավելությունը մյուսների համեմատ անվիճելի էր բոլորիս համար։<br />
Հետո խոսում էինք փոքր արձակի ողորմելի վիճակի մասին, նաև այն մասին, որ<br />
մրցանակների հավակնորդ ստեղծագործողներից շատերը ջանք չեն գործադրում ոչ<br />
միայն հասկանալու համար, թե ինչ է նշանակում պատվավոր մրցանակի հավակնորդ<br />
լինելը, այլև՝ տեքստում տարրական սխալները ուղղելու համար։ Եվ քանի որ ես արդեն<br />
խոստացել էի <strong>ՆՈՐՔ</strong>ի այս համարում տպագրել ներկայացված բոլոր գործերը,<br />
Կարինե Խոդիկյանը առաջարկեց հրապարակել դրանք այնպես ինչպես գրված են՝<br />
քերականական և կետադրական սխալներով։ Սկզբից ոգևորվեցի, մտածեցի, որ<br />
Սողոմոնն էլ նույնը կասեր։ Բայց հետո․․․ <strong>ՆՈՐՔ</strong>ը խնայեցի։ Այնուամենայնիվ, խոստովանեմ՝<br />
այս անգամ խմբագրելիս ես էլ առանձնապես ջանք չեմ գործադրել, թողել<br />
եմ հեղինակի կարողությունն ընթերցողի հայեցողությանը։<br />
3
ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ<br />
Ի դեպ, <strong>ՆՈՐՔ</strong>ի էջադրող և ձևավորող՝ ճանաչված ռեժիսոր, գրող, ճանապարհորդ<br />
Ռուբեն Գինեյ Գասպարյանը իր հերթին արտահայտվեց, որ այս համարում՝ մրցանակի<br />
հավակնորդների գործերը պատկերազարդելու համար նա կարող էր ընդամենը<br />
ինտերնետից քաղել «դեպրեսիա», «մահ» և «ես ու իմ ես-ը» շաբլոնը։ Բայց․․․ <strong>ՆՈՐՔ</strong>ը<br />
խնայեց։<br />
Մրցանակաբաշխության արդյունքներն անմիջապես իմացողների զանգեր էլ<br />
եղան, դժգոհություններ էլ, ֆբ-ի ընկերությունից ինձ ջնջելն էլ (ինչպիսի ողբերգություն)։<br />
Էհ, Սողոմոնը վկա․․․ Կամ էլ՝ Արմեն Ավանեսյանը վկա, որը <strong>ՆՈՐՔ</strong>ի այս համարում<br />
մանրամասն ու բավականին նրբանկատորեն բացատրում է, թե որն է իսկական<br />
պատմվածքը։<br />
Այս տարի Ռուբեն Հովսեփյանի 80-ամյակն է և երրորդ տարին՝ առանց նրա։<br />
Պատմվածքի Վարպետը։ Ես դեռ չէի ծնվել, իսկ հայրս արդեն պատմելու բան ուներ․․․<br />
<strong>ՆՈՐՔ</strong>ի այս համարում․ Ռուբեն Հովսեփյանի անվան պատմվածքի ժանրի մրցանակի<br />
հավակնորդ բոլոր հեղինակները։<br />
Ռուբեն Հովսեփյան՝ պատմվածքներ «Որոնումներ» գրքից, 1965թ․<br />
Լիլիթ Հովսեփյան<br />
4
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ԲԱԿՈՒՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ<br />
ՏԵԽՆՈԼՈԳՆԵՐԸ<br />
Գործարան էի գնացել քսան տարվա առաջատար կոնստրուկտոր-տեխնոլոգի<br />
փորձառությունս առաջարկելու: Ժանգոտած աստիճաններով արտադրամաս բարձրացա:<br />
Երբեմնի եռուզեռով լեցուն արտադությունը ասես կախարդվել, պապանձվել<br />
էր: Մարդիկ չքացել էին. Համացանցային ժամանակներ են, թող իրենք իրենց<br />
աշխատեն:<br />
Հաստոցների, տեխնոլոգիական հոսքագծերի վրա տարիների փոշի էր կուտակվել:<br />
Հաստոցները պատրաստ էին մետաղ տաշելու: Սակայն նրանք հեռու էին էլեկտրոնային<br />
մտածելակերպից: Նրանք ոչ մի կերպ չէին ընկալում, թե ինչ կատարվեց գործարանի,<br />
երկրի, աշխարհի հետ: Ինչպե՞ս հասկացնեմ, որ ժամանակի ու քաղաքակրթության<br />
զարգացման ընթացքից դուրս են մնացել: Ինքնուրույն ոչինչ անել<br />
չէր կարող: Ֆրեզերային, գայլիկոնող ու մյուս բոլոր մետաղամշակման հաստոցները<br />
տարիներ շարունակ համբերությամբ սպասում են, որ վարպետ խառատները,<br />
ֆրեզերագործները, ռանդողները կգան, գործի կգցեն, կրկին աղմուկ, թըխկ ու<br />
շրխկոցով կլցնեն արտադրամասը, այնպես, որ մարդիկ իրար բան ասելու համար<br />
պետք է իրար ականջի բղավեն:<br />
Հաստոցներն ինձ համար կենդանի էակներ են: Ու ես մտովի խոսում էի նրանց<br />
հետ, անընդհատ հորդորում. «Համբերեք, ամեն ինչ լավ կլինի…»: Իհարկե, ինքս էլ<br />
6
չէի հավատում իմ հորդորին: Առաջընթաց ապրող երկրներից, որտեղ գնահատում<br />
են տեխնոլոգի աշխատանքը, կգան, որպես ջարդոն կտանեն հաստոցները, նոր<br />
ավտոմատ հոսքագծեր կստեղծեն: Այդ պահին թվաց, թե հաստոցները ընկալեցին<br />
մտքերս և ուզում են հարվածել ինձ: Արագացրի քայլերս, երբ ետևից թափվող մետաղների<br />
դղրդյուն տարածվեց: Քիչ ետ մնայի` մետաղակույտի տակ կմնայի:<br />
Ապա քար լռություն տիրեց:<br />
Մեռյալ արտադրամասի հեռավոր անկյունում մարդկային ձայն լսելով, քայլերս<br />
ուղղեցի այդ կողմը: Դռան վրա խոշոր տառերով գրված էր. «ԱՐՏԱԴՐԱՄԱՍԻ ՊԵՏ<br />
Ճ. ԽՈՆԴՔԱՐՅԱՆ»: Կիսաբաց դուռը ետ հրեցի: Տարեց մարդն ինքն իրեն խոսում էր,<br />
ինքն էլ իր հարցերին պատասխանում: Փորձեցի կռահել նրա անունը: Ճ-ով տղամարդու<br />
ոչ մի անուն չգտա: Գուցե կեղծանվան առաջին տառն է: Ճոյտ, Ճգնավոր,<br />
Ճարմանդ, Ճակնդեղ, Ճուտ… Գլխավերևում պատին երկրի նախորդ նախագահի<br />
մեծադիր նկարն էր: Երևի չգիտե, որ նախագահը վաղուց է փոխվել: Կամ թե իր<br />
համար միևնույնն է, թե ով է նախագահը: Նա էլ է համոզված, որ նախագահների<br />
անձանց փոփոխությամբ համակարգային փոփոխություններ տեղի չեն ունենում:<br />
Հավանաբար, երբ նկատողություն են արել, որ նոր նախագահ է ընտրվել, ձեռքը<br />
մեկնել է դեպի մեռյալ հաստոցները. “Երբ սրանք արթնանան քնից ու աշխույժով<br />
լցնեն արտադրամասը, այն ժամանակ նոր նախագահին էլ, նրա հաջորդին էլ կկախեմ<br />
պատից: Աչքերը կիսափակ նա ճոճվում էր տեղում ու ինքն իրեն խոսում: Ինձ մնում<br />
էր նրա մենաերկխոսությունը գրի առնել ճշգրտությամբ:<br />
“Ասում է՝<br />
-Քանի՞ տեխնոլոգ ունեք արտադրությունում: -Ասում եմ՝<br />
-48… - Ասում է՝<br />
-Գործարանում 48 աշխատող չունեք, 48 տեխնոլոգն ի՞նչ եք անում: -Ասում եմ՝<br />
-Պահում ենք, էլի, հո դուրս չենք նետելու:- Թե՝<br />
-Բա աշխատավարձ, թոշակ, հարկեր… -Ասում եմ՝<br />
-Ի՞նչ աշխատավարձ, ի՞նչ հարկ, կոմբինացված կորմ ենք տալիս, չաղացնում…<br />
-Ասում է՝<br />
-Հո չե՞ք մորթելու:<br />
-Տո բա ի՞նչ ենք անելու,- ասում եմ:- Թե՝<br />
-Տեխնոլոգներն են աշխարհի առաջընթացը կրողները: -Ասում եմ՝<br />
-Էս քեզ արտադրամասը, էս էլ քեզ 50 տարվա խորհրդային արտադրության<br />
հաստոցները: Շատ-շատ իրենց նման հաստոցներ արտադրես…- Թե՝<br />
-Իսկ կոնստրուկտոր չե՞ք պահում:<br />
-Տո չէ, -ասում եմ, -կոնստրուկտորի միսը չոր ու անհամ է: -Ասում է՝<br />
-Հո գիժ չեք, տեխնոլոգի մի՞ս եք ուտում: -Էս միամտին ասում եմ՝<br />
-Մե’նք չենք ուտում: Ծախում ենք: Փափուկ, համով, հոտով միս է, լավ խաշլամա<br />
է լինում… Ասում է՝<br />
-Խելռել է աշխարհը: Բայց դա հեչ. ո՞նց եք գտել, որ տեխնոլոգի միսը համով է:<br />
-Ասում եմ՝<br />
7
ԲԱԿՈՒՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Մի տեխնոլոգ կին պատահականորեն եռացող ջրով լիքը կաթսայի մեջ էր ընկել,<br />
հետքերը ծածկելու համար կերանք: Ու որոշեցինք տեխնոլոգներ ընդունել: Շնից շատ<br />
են հիմա անգործ տեխնոլոգները: -Ասում է՝<br />
-Իրենք գիտե՞ն, որ ուտելու համար են: -Ասում եմ.<br />
-Ի՞նչ պարտադիր է, որ իմանան: Բայց գլխի են: Լավ հաց ենք տալիս, կերակրում…<br />
Անցյալ օրը բոլորի աչքի առաջ մի քանի չաղացրած տեխնոլոգներ մորթեցինք:<br />
Իրենք եկան, կապեցին ոտքերը: Հարցնում են՝ բա մեր հերթը ե՞րբ է գալու… Ասում<br />
եմ՝ ինչո՞ւ եք վռազում, հերթ կա, բան կա, համ էլ. տվյալները պիտի բռնեն… -Թե՝<br />
-Անհավանական բաներ եք ասում: -Ասում եմ՝<br />
-Չե՞ս հավատում՝ արի ու տես:- Թե՝<br />
-Ես կրթությամբ տեխնոլոգ եմ: -Ասում եմ՝<br />
-Քեզ նման մաշկած աղվեսի չենք վերցնի:- Թե՝<br />
-Ինչո՞ւ: -Ասում եմ՝<br />
-Որովհետև մինչև չաղացնենք՝ ծախսը շատ կլինի, համ էլ՝ ձեր ցեղում գեր մարդ<br />
կա՞: -Թե՝<br />
-Չկա ու չի էլ եղել: -Ասում եմ՝<br />
-Ուզում ես կերակրենք, ու էդպես նիհար էլ մնա՞ս: Չէ, ախպեր, շառդ քաշի, գնա”:<br />
Ինքն իրեն խոսող արտադրամասի պետը գլուխը բարձրացրեց ու նկատեց ինձ:<br />
-Էդ ի՞նչ ես գրում: Չլինի՞ թե տեխնոլոգ ես ու լրագրողությո՞ւն ես անում, գործ<br />
չունես,:<br />
-Չէ, -ասում եմ, -տեսա զբաղված ես, որոշեցի սպասեմ:<br />
-Լսո՞ւմ էիր ինձ:<br />
-Դե հա, ես էլ մտածում էի, թե ինչո՞ւ է մեր երկիրը տեխնոլոգիայի առումով այսքան<br />
ետ մնում: Ոչ մի նորարարություն, ոչ մի առաջարկ: Խեղճ կոնստրուկտորների<br />
մտահղացումները մնում են թղթի վրա:<br />
-Տեխնոլոգիայով չմշակված կոնստրուկցիաները ո՞ւմ են պետք:<br />
-Ես տեխնոլոգ-կոնստրուկտոր եմ, -ասացի ես:<br />
-Դե էդպես ասա, կոնստրուկտորի ու տեխնոլոգի խառնուրդ ես, դրա համար էլ<br />
բանի պետք չես:<br />
-Ոստիկանություն եմ հայտնելու, գան փակեն արտադրությունը:<br />
-Ում ուզում ես՝ ասա: Բոլորն էլ մեր սպառողներն են: Երկու օր տեխնոլոգի միս<br />
չկար, եկել` խեղդում էին:<br />
-Ովքե՞ր էին խեղդում:<br />
-Պատգամավոր, ավագանի, դատավոր, դատախազ, նախարար, կատարածու…<br />
Հենց տեխնոլոգի գործ է ընկնում ձեռները` իսկույն մեզ մոտ են ուղարկում:<br />
-Հաստոցաշինականում էլ են տեխնոլոգների ընդունում: Հայտարարություն էին<br />
գրել թերթերում: Բայց որոշեցի ձեզ մոտ գալ: Ասում են` ձեզ մոտ լավ են նայում:<br />
-Հաստոցաշինականում ղալաթ են արել: Թե` “Նոր օրենքով մենաշնորհի իրավունք<br />
չունեք, համ էլ` մրցակցություն կլինի, մենք էլ ենք ուզում փող աշխատենք”:<br />
Զանգեցի դատախազին` նրանց գործարանն իսկույն փակեցին: Տեխնոլոգ չաղաց-<br />
8
նելը հո հաստոց արտադրել չի: Ի վերջո` մարդկանց հետ գործ ունես: Հո խոզ չի, որ<br />
կոմբինացված կերը լցնես դեմն ու մի քանի ամսից մորթես:<br />
-Քեռուս խոզերը Արցախի անտառում հաճար են ուտում: Էնքան համով միս է<br />
ստացվում…<br />
-Ի՞նչ է, Տոնաշենի անտառում է՞լ տեղնոլոգիական ֆերմա բացենք: Կարծում ես<br />
նրանք է՞լ հաճար կուտեն: Տեխնոլոգի միս կերած կա՞ս:<br />
-Չէ, -տարակուսած ասացի ես, զարմանալով, որ գիտե Տոնաշենի հետ իմ կապի<br />
մասին: Ուրեմն նա ճանաչում է ինձ:<br />
-Քաղաքի ո՞ր ռեստորանում ես ճաշում:<br />
-Ես ռեստորանում չեմ ճաշում…<br />
-Հա… պարզ է:<br />
-Ի՞նչն է պարզ:<br />
-Կիսակոնստրուկտոր-տեխնոլոգը այդքան փող չի ունենա:<br />
-Ես գրող եմ:<br />
-Երեկ մի ցնդած բանաստեղծ էր եկել: Գլուխս տարավ իր արտասանություններով:<br />
Ասում է` երկու հարյուր տարի հետո մարդիկ կհասկանան իրեն: Բայց բավականին<br />
պարզունակ էին բանաստեղծությունները: Մի նկատողություն արեցի` շշմել<br />
էր: Ասացի, որ տեխնոլոգ եմ, ու տեխնոլոգներն են աշխարհը շալակած առաջ տանում:<br />
Եթե տեխնոլոգները սկսեն բանաստեղծություն գրել, պոետների հացը կկտրեն:<br />
Չնայած ասում են, որ հիմա պոեզիա կարդացող չկա, ու նրանց գրքերը չեն առնում:<br />
-Ես արձակ եմ գրում:<br />
-Տեսնո՞ւմ ես, տեխնոլոգ ես ու գրող ես դարձել: Բա ինչո՞ւ ես մեզ մոտ եկել:<br />
-Ակնարկաշար եմ գրում: Նուբարաշենից սկսած քայլում եմ քաղաքով, տնիցտուն,<br />
հիմնարկից հիմնարկ մտնում, “Առավոտ” թերթի համար ռեպորտաժներ պատրաստում:<br />
Այս գործարանը ես գիտեմ: Ժամանակին այստեղ եմ աշխատել: Մինչև վերջերս<br />
իմ ստեղծած ազդանշանիչն էին արտադրում:<br />
-Հա՜, լսել եմ: Սերիական արտադրությունում քո գյուտի հիման վրա մեծ տնտեսական<br />
արդյունքի համար արտադրական միավորումը խոշոր չափի պարգևատրում<br />
էր ստացել, ու տնօրենը քո անունը ցուցակում չէր գրել, դու էլ ռեպորտաժ է, ինչ է,<br />
մի բան էիր գրել, ու հեռուստատեսությամբ հաղորդել, հետո էլ դիմում գրել ու ազատվել:<br />
-Արտադրամասի պետը քննախույզ չափեց ինձ ոտից գլուխ, ասաց, -տեսքիցդ<br />
չի երևում, թե լավ ես ապրում:<br />
Քթի տակ չարախնդաց: Մարմնովս սարսուռ անցավ: Գրպաններումս փնտրեցի<br />
բջջային հեռախոը: Զանգեմ ծանոթ դատախազին, հայտնեմ, որ իմ կյանքին վտանգ<br />
է սպառնում: Իսկ եթե դատախազն էլ է սրանց հաճախորդներից: Դե հա, իհարկե,<br />
մի անգամ առաջարկեց երեկոյան Ջրվեժի ռեստորաններից մեկում ընթրել միասին:<br />
Ասաց, որ հատուկ նրբահամ մսից խաշլամա է պատվիրել: Պառլամենտի խոսնակին<br />
էլ էր հրավիրել: Իրենք բլոտ են խաղալու, հետո ընթրեն: Ասացի, որ ես բլոտ չեմ<br />
խաղում ու հրաժարվեցի: Գուցե թերթի խմբագրին զանգեմ: Հազիվ թե նա սրանց<br />
հաճախորդը լինի: Ինչ-որ ալիքով հաղորդաշար է վարում:<br />
9
ԲԱԿՈՒՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Ի՞նչ ես փնտրում, -հարցրեց տեխնոլոգ բտող արտադրամասի պետը:<br />
-Հեռախոսս եմ փնտրում: Պետք է թերթի խմբագրին հարցնեմ` այս գործարանի<br />
մասին ռեպորտաժը կհետաքրքրի՞ նրան:<br />
-Գործ չունես, կարող է մեր հաճախորդը լինի, ու կքաշվես:<br />
-Չէ, հազիվ թե, նա իմանա` ամենը փակել կտա:<br />
-Հազիվ թե իմանա:<br />
-Ինչո՞ւ:<br />
-Դու այսօր կմնաս այստեղ, վաղը կորոշենք…<br />
-Բայց ինձ սպասում են խմբագրությունում, վաղվա համարին նյութ պետք է տանեմ:<br />
-Արի անցի տեխնոլոգի քո պարտականություններին: Դու նաև հրաշալի կոնստրուկտոր<br />
ես: Մեզ նման մասնագետ է պետք:<br />
-Ես վաղուց ինժեներությամբ չեմ զբաղվել, մոռացել եմ ամենը, -ասացի ես, -համ<br />
էլ` իմ գիտելիքները տեխնոլոգիական ժամանակակից պահանջներից ետ են մնացել:<br />
-Դե հա, քեզանից ի՞նչ ժամանակակից տեխնոլոգ…-նորից քմծիծաղեց արտադրամասի<br />
պետը:<br />
-Իսկ կարո՞ղ եք ցույց տալ տեխնոլոգների բտման ֆերման:<br />
Ճ. Խոնդքարյանը սկսեց ցնցումներով բարձրաձայն հռհռալ: Այդ պահին աչքովս<br />
ընկավ առաստաղի անկյունում կախած տեսախցիկի օբյեկտիվը: Այն կտրուկ ուղղվեց<br />
դեպի արտադրամասի պետը: Ճ-ն սրբեց աչքերը, ասաց.<br />
-Ի՜նչ սիրուն ասացիր` բտման ֆերմա: Հաճույքով քեզ ֆերմայի վարիչ կնշանակեի:<br />
Բայց արի դու էս մի դռնով ներս մտիր, քեզ ամեն ինչ պարզ կդառնա: Հետո<br />
կորոշենք քո ճակատագիրը:<br />
-Ճակատագի՞ր, -հարցրի ես, -իրոք, կարծես թե դա ձեր անվան առաջին տառի<br />
հետ կապ ունի…<br />
10
-Ինչ է, ձե՞ռ ես առնում ինձ:<br />
-Չէ, պարզապես մի ժամ է, Ճ-ով անուն չեմ գտնում:<br />
-Այ, եթե գտնես` քեզ հենց հիմա բաց կթողնեմ: Լավ, ներս մտիր:<br />
Հրեց պատն, ու դռան բացվածք հայտնվեց պատի մեջ: Զգուշությամբ ներս մտա:<br />
Առատ ու շլացուցիչ լույսը ծակծկեց աչքերս: Գծագրական սեղանի մոտ մի գեր<br />
երիտասարդ էր նստած: Նա կլանված ինչ-որ բան էր գծում: Նկատեց ինձ ու դեղնած<br />
թերթով անմիջապես ծածկեց գծագիրը: Գուցե և պետական գաղտնիք է ներկայացնում<br />
նրա աշխատանքը: Բայց մտածում էի նրան զգուշացնելու մասին` որևէ<br />
կերպ փախչի, հեռանա, քանի որ նրա կյանքը վտանգի տակ է: Սակայն ստուգել է<br />
պետք: Ասացի`<br />
-Ոնց որ երևում է` տեխնոլոգ եք:<br />
-Դե չէ, ես ի՞նչ տեխնոլոգ: Իսկական մասնագետը Գուլոյանն էր:<br />
-Գուլոյա՞ն: Գեր մարդ է՞ր: Մի 150 կիլոգրամանոց…<br />
-Հա’, հա’, հա’… չէ մի, 50 հազիվ լիներ:<br />
-Տեխնոլո՞գ էր:<br />
-Չէ, ի՞նչ տեխնոլոգ: Խոհարար էր:<br />
-Հա՜, -բազմանշանակ ասացի ես, -տեխնոլոգ է էփում: -Ընդհուպ մոտեցա ու կամաց<br />
ասացի, -ինչքան կարող ես` շուտ հեռացիր, մի քանի օրից քեզ մորթելու են:<br />
Կզբաղեցնեմ պարոն Ճ-ին, դու կփախչես:<br />
-Ճ-ն ո՞վ է…<br />
Մատով դույց տվեցի դուռը, որտեղից ներս էի մտել:<br />
-Ոչինչ չեմ հասկանում, -ուսերը թոթովելով ասաց գիրացած ու բտած տեխնոլոգը:<br />
-Գիտես, չէ՞, որ քեզ մորթելու են:<br />
-Ո՞ւմ են մորթելու, հո հիմար չես:<br />
-Նա ասաց, որ այստեղ տեխնոլոգների են բտում, որ մորթեն ռեստորանների համար,<br />
ասում է` ամենահամով խաշլաման է ստացվում: Ես կոնստրուկտոր եմ, իսկ<br />
կոնստրուկտորի միսը համով չի լինում:<br />
-Այդ խելա՞ռն է ասել:<br />
-Հա’…<br />
Այդ պահին տեսախցիկներով, ձայնագրիչներով մարդիկ ներս մտան: Երկար մազերով<br />
մի երիտասարդ մոտեցավ ու սեղմեց ձեռքս:<br />
-Շնորհավորում եմ, ուղղակի հրաշալի ստացվեց:<br />
-Ի՞նչը, -տարակուսած հարցրի ես:<br />
-Կարճ ֆիլմաշար ենք նկարահանում: Գործարան մտնելուց սկսած մենք ձեր ամեն<br />
մի քայլը նկարահանում էինք:<br />
-Իսկ այն Ճ. Խոնդքարյանը՞:<br />
-Նրան այստեղ ենք հայտնաբերել: Տաղանդավոր դերասան է:<br />
-Ուրեմն տեխնոլոգներին չե՞ն մորթելու:<br />
-Չէ, ինչ մորթել, ֆիլմակատակ էր…<br />
11
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ՍԻՍՅԱՆ<br />
Ի ՆՊԱՍՏ ԺՈՂՈՎՐԴԻ<br />
Մայրանուշը դռան առջևն ավլեց, հետո ավլելով իջավ դեպի երկրորդ հարկ, պատրաստվում<br />
էր շարունակել, բայց կանգ առավ: Հերի՛ք է: Երկրորդ հարկի Զառան մի<br />
ժամ առաջ հագած-կապած իջնում էր աստիճաններով: Պայուսակն էլ` երկար կանթով,<br />
ուսին գցած: Իր բարևին պատասխանեց, թե` բա չես գնո՞ւմ հանրահավաքի:<br />
Ինքն էլ պատասխանեց` չէ, դեռ տները պիտի հավաքի: Մեջքն ուղղեց, հագուստի<br />
փեշերը ձեռքերով թափ տվեց ու ավելի ուղղությունը բռնեց դեպի վեր՝ երրորդ հարկի<br />
իր տիրույթները: Ինչի՞ պիտի ինքը աստիճաններից այն կողմ ավլի՞ որ: Կարգին<br />
կնիկ լիներ էդ Զառան, իր դռան առջևը նախ կսրբեր-կհավաքեր, հետո կգնար, իրեն<br />
կգցեր հրապարակները` եսիմ ինչ հավաքի: Մտավ տուն, ավելը լվաց, մինչ կանցներ<br />
խոհանոց, ձեռքի հետ միացրեց հեռուստացույցը: Դեռ ոչ սերիալ կար, ոչ բան, էլի<br />
լուրեր էին: Ի՞նչ անենք, թե ինքը Զառայի պես երկար կանթով պայուսակը ուսին<br />
գցած չի գնում հրապարակ` հավաքելու, հո պարապ չի՞: Այ հիմա կուլտուրական<br />
կնստի ու լուրեր կնայի: Վա՜խ, քո ցավը տանեմ, Նիկոլն ա խոսում: Ի՜նչ լավ ա<br />
խոսում, ջա՜ն…<br />
-Սիրելի՛ ժողովուրդ, Հայաստանը իր պատմության մեջ նոր էջ է բացում: Սա<br />
իրական ժողովրդական իշխանություն է: Այսուհետ ամեն ինչ ծառայելու է ի նպաստ<br />
ժողովրդի, ի նպաստ ժողովրդի բարօրության…<br />
12
Մայրանուշի աչքերը փայլփլեցին, թուքը կուլ տվեց. նպաստ պիտի տա ժողովըրդին:<br />
Ինքը հենց սկզբից էլ սիրել էր Նիկոլին, ասենք` ո՞վ չի սիրում նրան: Հեն է՝ իրենց<br />
գյուղի Վարդուշը. տեսել է, որ նորահարսը դժվարանում է իրեն մամ ասել, ասել է.<br />
«Աղջի՛կ ջան, թե չես կռնա ընձի մամա ըսել, Նիգոլ ըսե, ես իրան շատ կսիրեմ»: Բա<br />
չէ, էն Մերժիրսերժինը…<br />
Կոշիկները հագավ, դուռը բացեց, որ դուրս գնա բակ` խանութ: Դռնից հետ դարձավ,<br />
պահարանը փորփրեց, գտավ-հանեց երկար կանթով պայուսակը, գցեց ուսը ու<br />
լուրջ դեմքով դուրս եկավ: Ներքևում հանդիպեց առաջին հարկի Ռուդիկ ձյաձյային:<br />
-Աչքներդ լույս, ժողովրդին նպաստ են տալիս:<br />
-Հա՞, ո՞վ ասաց:<br />
-էլ ով` Նիկո՛լը: Հենց նոր լսեցի լուրերով:<br />
-Հաստա՞տ:<br />
-Իմ ականջներով եմ լսել, քիչ առաջ, հո ինձնի՞ց չեմ հնարում, բա ես հենց էնպես<br />
բան ասող ե՞մ:<br />
-Վայ ապրե՛ս, դու էլ, Նիկոլն էլ, Մայրանո՛ւշ ջան:<br />
-Իսկ ինչքա՞ն են տալու,- խոսակցությանը միացավ մեկ ուրիշը:<br />
-Էդ մեկը չգիտեմ, դեռ պարզ չի,- լուրջ դեմքով պատասխանեց Մայրանուշը,-<br />
բայց կարևորը՝ ասել ա. ինքը խոսքի տեր մարդ ա, որ ասեց` վե՛րջ, կանի…<br />
-Հա՛, ճիշտ ես ասում, միշտ լավ լուրերի մեջ մնաս, մենք շատ շնորհակալ ենք<br />
մեր վարչապետին…<br />
-Խնդրեմ, խնդրեմ,- վրա բերեց Մայրանուշն ու ուղղվեց դեպի խանութ:<br />
Մինչև խանութ հասնելը, լուրն արդեն պտտվում էր թաղամասում: Մի քանիսը<br />
հերթերից խուսափելու համար որոշեցին անձնագրերով շուտ մոտենալ թաղապետարան:<br />
Բայց խանութում ասացին, որ առանց սոցքարտի չեն տա: Քիչ հետո պարզըվեց,<br />
որ առանց բնակության վայրի մասին տեղեկանքի էլ չեն ընդունում: Լավ բան<br />
չստացվեց: Ստիպված եղան հետ դառնալ: Մի երկու ավելի խելացիները ժխտեցին<br />
բնակության վայրի տեղեկանքի անհրաժեշտությունը: Տեղեկանք-մեղեկանք պետք<br />
չէ, էլ հին ժամանակնե՜րը չեն… Սոցքարտն ու անձնագիրը հերիք է: Ստացող եղել<br />
է, կողքի շենքից մեկի քեռին գնացել-ստացել է, տեղեկանք չեն ուզել: Մի քանի<br />
չուզողներ էլ չհավատացին, թե դեռ սպասեք…<br />
Ամեն անգամ լուրն ավետելիս` Մայրանուշը մի զարմացական «չեմ հասկանում,<br />
դուք լուրեր չեք նայո՞ւմ»-ն ասում էր ու ուսին գցած պայուսակը մի ուսից մյուսը<br />
տեղափոխում: «Շատ սահմանափակ ժողովուրդ են հա՛, ոչ լուրեր են լսում ոչ<br />
բան»,- մտածում էր ու ավելի ամուր բռնում պայուսակի երկար կանթը: Քիչ մնաց<br />
մոռանար. ինքը չէր վերցրել իր հետ անձնագիրն ու սոցքարտը, ինչ լավ է՝ խելքը<br />
կտրեց… Հպարտ քայլերով ուղևորվեց դեպի տուն՝ փաստաթղթերի ետևից, հնարավորինս<br />
շուտ տեր կանգնելու իր հասանելիք նպաստին: Վարչապե՛տն է ասել:<br />
13
ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ՍԻՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՄԵՂԵԴԻՆ ՉԻ ԱՎԱՐՏՎՈՒՄ<br />
I<br />
Երբ փոքր-ինչ անհանգիստ նայեցիր վրաս, ամեն բան պարզ դարձավ: Ամենևին<br />
չանհանգստացա դրանից, ընդհակառակը, ուրախացա: Ինձ դուր է գալիս, երբ դու<br />
մտածում ես իմ մասին: Նաև վստահ էի, որ ամուսնուդ հերթական փորձերն են,<br />
ոչինչ էլ չի ստացվելու: Ես մնալու եմ այստեղ: Իմ տեղը քեզ հետ է ու միշտ այդպես<br />
է լինելու: Հիշի՛ր սա, խնդրում եմ:<br />
Ամեն հեռախոսային խոսակցությունից հետո, երբ ամուսինդ խոսք է բացում իմ<br />
մասին, դու լարվում ես: Նա երբեք էլ գլխի չի ընկնում, որ դու չես ուզում բաժանվել<br />
ինձնից և իրեն ուշադիր լսելու պատճառը քո վախն է, թե չլինի՞ հանկարծ գործը գլուխ<br />
գա: Իսկ ես զգում եմ դա սրտիս բոլոր լարերով, ճիշտ, ինչպես երբ մատներդ հպվում<br />
են ինձ: Ո՛չ ոք, ասում եմ` ո՛չ ոք, երբեք չի հպվել ինձ այնպես շռայլորեն քնքուշ, ինչպես<br />
դու, այնպես ուժգնորեն մեղմ, ինչպես դու: Ես տարել եմ բարձրագոչ պոռթկումներ,<br />
թեթևամիտ արտահյտություններ, մանկական անդրադարձներ… Մեկ-երկու անգամ<br />
եղել է իմ հանդեպ լուրջ վերաբերմունք, բայց դա այնքան չափված-ձևված էր, որ<br />
ինձ համար միանգամայն օտար էր ու խորթ: Ես պաշտում եմ քո մատները: Միայն<br />
դու ես ճանաչում ինձ լիովին, դու ես բացում իմ ողջ հնարավորությունները, դու<br />
գիտես իմ թույլ կողմերն ու թերությունները և այնպես նրբորեն շրջանցել գիտես<br />
դրանք… Բայց, այդուհանդերձ, ես սիրում եմ քեզ անհամեմատ ավելի, քան դու: Երբ<br />
սպիտակ, երկար մատներդ քսվում են երեսիս, ու զգում եմ քո մերձիմոտ լինելը ինձ,<br />
խենթանում եմ ափերիդ խոնավ ջերմությունից ու դառնում անկառավարելի: Ամեն<br />
անգամ ես տրվում եմ քեզ անմնացորդ նվիրումով: Դու ես իմ տիրուհին, մերձավորը<br />
իմ: Բայց դու կարող ես ինձ տևական ժամանակով մոռանալ, ու դա շատ տխուր է:<br />
Երկար ժամանակ չէիր մոտենում ինձ: Գոնե պատկերացնո՞ւմ ես ինչ էի զգում…<br />
Երբ անցնում էիր կողքովս, երբեմն որսում էի շուրթերիցդ բխած «ա՜խը», որը իմ<br />
հանդեպ կարոտիդ արտահայտությունն էր, գիտեմ… Քանիցս քիչ է մնացել մնաս<br />
ինձ հետ, կարոտդ առնես ինձնից, բայց հետո շրջել ես գլուխդ դեպի ամուսնուդ<br />
հիվանդ հայրը, ով չէր կամենում լսել ձայնս, ու զսպել ես քեզ: Իսկ ես ինչպե՞ս անձայն<br />
սիրեմ քեզ, իմ Աստվածուհի՛։ Հետո նրան հաջորդեց ծերացող, հիվանդ մայրը, ում<br />
դարձյալ խնամում էիր, ու ինձ համար երբեք էլ ժամանակ չէր մնում: Ես վերածվեցի<br />
կափարիչը փակած մի դագաղի: Գիտեմ, կարոտում էիր ինձ, բայց չեմ կարող<br />
ներել, որ զրկում էիր քեզ ինձանից: Ես հրաշալի գիտեի, որ ոչ ոք չի հասկանալու քո<br />
զոհաբերությունը ու տանջվում էի: Դժվար էր քեզ համար, իսկ ես կարող էի օգնել,<br />
բավական է՝ հպվեիր ինձ: Սկզբից կհամբուրեի մատներիդ ծայրերը, հետո կլցնեի<br />
սիրտդ ու հոգիդ ինձնով, քո սիրած մեղեդիներով, չէ՞ որ ես լավ գիտեմ` ինչն է քեզ<br />
դուր գալիս, ու դու նորից կնորոգվեիր… Ես դա կարող էի ու դու գիտես այդ մասին:<br />
14
Դու ոչ միայն ինձ չէիր խնայում, այլ նաև քեզ, ու դա ինձ ավելի էր վշտացնում: Ես<br />
շարունակ քո վաղն էի, «հետոն», «մի օրը», որը երբեք չէր դառնում այսօր, իսկ այդ<br />
մի օրը ամիսներ, հետո տարիներ դառնալու սրիկա հատկությունն ունի: Դու ինձ<br />
մոռացության էիր մատնել, փաստորեն, դու ինձ լքել էիր:<br />
Երբ առաջին անգամ եկան իմ ետևից, դու տանը չէիր: Վերադառնալուցդ հետո<br />
ամուսինդ տխուր-տրտում հայտնեց, որ թերություններ ունեմ ու ինձ այնքան էլ չեն<br />
հավանել: Այդ պահին դեմքդ ուրախություն ճառագեց, ինչը նկատեց անգամ ամուսինդ,<br />
մի պահ զարմացավ, բայց հավանաբար, լուրջ չընդունեց: Նա երբեք էլ լուրջ չի<br />
ընդունել ո՛չ ուրախությունդ, ո՛չ տխրությունդ: Դու վերցրեցիր շորն ու սկսեցիր<br />
մաքրել վրայիս թեթև փոշին: Իսկ ես զգացի քո փաղաքշանքը: Դու պարզապես<br />
շոյո՜ւմ էիր ինձ այդ ժամանակ: Ես երջանիկ էի. դու դեռ սիրում ես, դեռ հիշո՜ւմ ես<br />
ինձ: Ինձ մնում էր սպասել, թե երբ նորից ամուսնուդ կդիմեն ինձ համար: Էլի եմ<br />
ուզում զգալ քնքշանդ իմ հանդեպ: Ես դրա կարիքը այնքան շատ ունեմ հիմա: Էլի<br />
մի երկու հիմար եկան ինձ տեսության ու չհավանեցին` երեսիս սպիի պատճառով:<br />
Պատկերացնո՞ւմ ես, նրանց ընդամենը երեսս դուր չէր եկել, կարծես ես ինչ-որ մի<br />
կահույք եմ կամ կոմոդ, իսկ երեսիս էլ, ասացեք խնդրեմ` «խալ» ունեմ: Դու նորից<br />
զվարթ պտտվեցիր իմ շուրջ, ու ձեռքերովդ շոշափեցիր իմ սպին: Ես դարձյալ երջանիկ<br />
եմ, իմ միա՛կ, սիրելի՛ տիրուհի: Դարձյալ կսպասեմ հաջորդ մի ապուշ զննողի:<br />
Քո ուշադրությունն ինձ ապրեցնում է:<br />
15
ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ՍԻՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
II<br />
Հեռախոսային խոսակցությունից հետո ամուսինդ հայտնեց քեզ, որ այն վերջին<br />
եկածները հավանել են ինձ: Նա ուրախ էր, իսկ դու անասելի տխրեցիր: Հստակ<br />
զգացի ձայնիդ դողը.<br />
-Հաստա՞տ հավանել են:<br />
-Հաստատ:<br />
Դուրս եկար սենյակից:<br />
Քիչ հետո թողեցիր խոհանոցիդ անվերջ գործերը, անջատեցիր հյուրասենյակի<br />
աննպատակ բարձրաձայնող հեռուստացույցը և… չեմ հավատում: Դու նստեցիր իմ,<br />
այո, հենց ի՛մ առջև ու գեղեցիկ, սպիտակ ձեռքերովդ բարձրացրեցիր արդեն դագաղի<br />
կափարիչ հիշեցնող իմ երեսը: Ես նորից զգում եմ հուզմունքից խոնավացող քո<br />
ափերը, մատներիցդ ճառագող ջերմությունը, ու սկսվում է կախարդանքը…<br />
Քո մատները ոչ թե սահում են իմ վրայով, այլ շոյում են ինձ, համբուրում, փաղաքշում<br />
են, նրանք ինձ սիրու՜մ են… Այդ սերն էր, որ թովիչ մեղեդի դարձավ: Միայն<br />
սերն է կարող փոխակերպումների հրաշք ստեղծել: Սկսեցին իրար հաջորդել մեր<br />
վաղեմի մեղեդիները, մեր սիրո վկայությունները… Ես շնչակտուր էի լինում քո<br />
սիրո հորձանքից ու ցնորվում երջանկությունից: Մեկը չավարտած, դու սկսում էիր<br />
նորը… Դու բացում էիր իմ մեջ նորանոր խորքեր, անգամ ես ինքս չգիտեի` ինչերի<br />
եմ ընդունակ: Եվ դրա պատճառը դու էիր: Այդ դու ես, հոգի՛ս, հասկանում իմ լեզուն,<br />
դու ես իմ բովանդակությունը դարձնում մեղեդի ու երգ, քեզ հետ եմ ես այնպե՜ս ներդաշնակ…<br />
Ինչքան տալիս ես ինձ, այնքան վերադարձնում եմ քեզ, որովհետև սերն<br />
է միայն, որ տալով լոկ ավելանում է ու չի նվազում, որովհետև հասկանում եմ քեզ<br />
ավելի, քան որևէ մեկը այս տան մեջ, որովհետև դու ինքդ քո ողջ էությամբ մեղեդի<br />
ես, սիրելի՛ս, ողջը հոգի ես ու սեր…<br />
Չգիտեմ` որքան երկար մենք նվիրվեցինք իրար, միայն հիշում եմ, որ հեռանալիս`<br />
չփակեցիր կափարիչը: Շնորհակալ եմ, հոգի՛ս, այդպես մեղեդին չի ավարտվում…<br />
<strong>III</strong><br />
Հաջորդ օրը եկան երեք ջլապինդ տղամարդ: Նրանցից մեկը հաշվեց կանաչ<br />
թղթադրամներն ու դրեց սեղանին: Դու տխուր ես: Մի՛ տխրիր, միա՛կս, հիշի՛ր, թե<br />
ինչ հրաշալի մեղեդիներ ծնվեցին երեկ մեր սիրուց: Դա ամենակարևորն է, ավելի,<br />
քան այն թղթադրամները, որոնք ամուսինդ ցույց տվեց քեզ ու բավականությամբ<br />
դրեց ձախ ծոցագրպանում`սրտին մոտիկ: Նրանք ինձ փակեցին, կապկպեցին հաստ<br />
պարաններով ու միահամուռ, համերաշխ տնքոցով պոկեցին ինձ հատակից: Բայց դու<br />
կարծես արտասվում ես… Ինչ երջանիկ եմ ես. դու իսկապես ինձ շատ ես սիրում…<br />
Ների՛ր, անգի՛նս, որ երբեմն կասկածել եմ սիրուդ, խռովել, նեղացել եմ քեզնից…<br />
16
Դանդաղ, հանդիսավոր, որպես սգո արարողություն, ինձ տանում են ձեր մեծ<br />
հյուրասենյակով, դու` իմ ետևից: Ահա արդեն հասնում են դռանը, դու` իմ ետևից:<br />
Դու արդեն ոչ էլ թաքցնում ես արցունքներդ… Միջանցքի դռանը չհասած՝ մի պահ<br />
կանգ առան որոշելու՝ ինչպես ավելի հեշտ հանեն ինձ դռնից: Դու քեզ առաջ գցեցիր`<br />
դուռն ավելի լայն բացելու: Այդ հիմարների մտքով իսկ չէր կարող անցնել, որ ինձ համար<br />
ես անհանգստանում, որ հանկարծ դռանը բախվելով՝ ցավ չպատճառեն ինձ:<br />
Մնաս բարով, սիրելի՛ս, ես հեռանում եմ, գիտեմ, որ կարոտելու ես ինձ ու ոչ ոք տանը<br />
չի հասկանալու տխրությանդ պատճառը, երբ հիշես ինձ… Հիշի՛ր, որ մեղեդին անվերջ<br />
է, ու մենք միասին ենք ստեղծել այն, մենք մեղեդին ապրել ենք միասին…<br />
17
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՆԱՐԵԿ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ<br />
ԲԱԽՉԻ ԷԴ ՀԱՏՎԱԾԸ<br />
Ծեգին գործի, իրիկունը գործից տուն ու ոչ մի շեղում էս մշտնջենական երթուղուց:<br />
Առավոտ գործի տեղում թուղթ, կեսօրին թուղթ ու նույն թուղթն էլ իրիկնաժամին`<br />
տանը: Իբր վաստակած հանգիստ, բայց իրականում աշխատանքային օրվա<br />
շարունակություն, որովհետև ի՜նչ ուզում ես արա, կուզե՞ս էդ թղթերը լեչոյով կեր,<br />
միևնույն է դրանց ծերը ոչ մի կերպ չի երևում: Հակասովետական վարքագծի ու<br />
մտքերի համար այցելություն Կագէբէի էս օպերին, Կագէբէի էն քննիչին` պարապի<br />
չարչարանք և´ օպերի, և´ հակառակ կողմի համար, որովհետև ոչ սա է կարողանում<br />
նրանից սովետական օրինավոր քաղաքացի ստանալ, ոչ նա Սովետից օրինապահ<br />
երկիր: Հորքուրը մարդուց բաժանվեց, հոպարը բանականությունը կորցրեց, մաման<br />
ոտքը ջարդեց, քաղցկեղը նենեին գերի վերցրեց, տանը հաց չկա, ձեթ չկա, կարագ<br />
կա, բայց հեսա կպրծնի, ձու կա, բայց պիտանելիության ժամկետը կհատնի, տանից<br />
է´ս է պակաս, է´ն է պակաս, պակա՜ս է, պակա՜ս, պակա՜ս ու էդ ամբողջի համար<br />
կա-չկա սոսկ մի պապա: Աշխարհի բոլոր նեղությունները պապայի ուսերին, էդ դեպքում<br />
յանի նորմալ չէ՞ր, որ պապան մեյմունությունների հեչ հավես չէր ունենա: Հլը<br />
ամենասկզբից մեյմունությունների առարկան խինկալին էր, էդ հետո խինկալին<br />
պոնչիկ-պեռաշկի դարձավ, բայց թեկուզ լիներ մի բաժակ արևածաղիկ, կամ քսանկոպեկանոց<br />
վաֆլեբաժակ... ի՞նչ պոնչիկ, ի՞նչ պեռաշկի, մարդը տունը լռվեր, էդ<br />
18
անտեր թղթերից մեկ-երկուսի հարցը լուծեր, մեջտեղից հաներ: Բայց շատ որ պոնչիկ-պեռաշկի<br />
ասվեց, պապան ստիպված էր տեղի տալ ու պապայի տեղի տալը<br />
սովորաբար հենց էսպես էլ տեղի էր ունենում` երկարատև պաշարում, ապա նահանջ<br />
պաշտպանական դիրքից. լա՜վ, դե որ էդքան ուզու՜մ եք…<br />
Էդ օրը ինչպես բոլոր օրերին, պապան գործ շատ ուներ, բայց ապերին լույս աշխարհ<br />
էր բերել, հողի մշակի պես կողքերը քաղհան արել և պարարտացրել էր<br />
արմտիքը, ձմեռները քիչ, ամառները շատ ավելի շատ, քոքին գյոլ էր կապել, պապիրոզ-կոֆեյի<br />
բրեյքներին, ապերի հետզհետև փոռ տվող շվաքի տակ նստած, դուրս<br />
էր փչել թոքերի ձևը կրկնօրինակող ծուխն ու նախատեսել, թե իր մսից պոկել-ապերին<br />
փոխանցելով հեռանկարում կտեսնի նրա մարդ դառնալը: Ինքնազրկանքի գնով<br />
ապերին մեկուսացրել էր կյանքի աներևույթ թակարդներից ու վերջապես ապերի<br />
ջանին էր կապել իր հավերժական վերարտադրության բոլոր համարձակ մտադրությունները,<br />
էդ դեպքում ինչո՞վ ամենասովորական մարդը ամենօրյա տքնաջան<br />
աշխատանք չի ու ինչո՞վ գործ չէր ապերը: Ապերն էլ էր գործ, ճիշտ ինչպես գոմաղբը<br />
քոքին, ցեցի դեղը տերևներին երազող ծիրանի ծառը: Պապան ծառութփի ո՛չ ժամանակ<br />
ուներ, ո՛չ հավես: Տանը ծառութփով զբաղվում էր փափուն, մի ոտքը մյուսից<br />
կարճ՝ երկար ժամանակ բիձուկը ոտքի վրա կանգնել չէր կարողանում ու ծիրանները<br />
և խաղողի որթատունկերը ջրելիս թեք էր ընկնում մարգի դոշին: Ջուրը ճըլճըլ՝<br />
պատահում էր ծառի արմատներին էր հասնում ճլճլալով, բայց պատահում էր<br />
նաև հորձանք տալով վարարում էր մարգերը, էս քեզ ներվայնանալու մի առի՞թ.<br />
ծառին չէր հերիքում հողի սնունդը, ծառին բռնում էր հիվանդությունը` էս էլ քեզ մի<br />
ուրիշ առիթ – հա պապան ծառութփի հետ գործ չուներ, բայց տերևի տակ պահ<br />
մտած էն մի ճութ հաջողված խաղողը պոկելիս նա հասկացել էր, որ փափույին էդ<br />
ճութ խաղողը տրվել է դժվարությամբ ու հասկացել էր, որ ցանկացած աշխատանք<br />
հաջողելու պարտադիր չափանիշը մոտեցման լրջությունն է: Պապան գիտակցում<br />
էր բռնած գործի լրջությունը ու կպել էր ապերին հիմնավորապես: Կամ ամեն ինչ,<br />
կամ ոչինչ: Ամեն ինչը ենթադրում էր նաև ինքնազրկանքը հանուն հարազատ մարդու<br />
քմահաճույքների բավարարման: Էդ օրը նա ապերի քմահաճույքը բավարարելու<br />
համար թղթապանակներից տռուզ դիպլոմատի կռիշկեն մի կերպ վրա տալով,<br />
նրան կայարանի պեռաշկիանոց տարավ: Մի տեսակ անձկալի հայացք նետեց<br />
դիպլոմատի վրա երբ դուրս էր գալիս: Չհասկանալ նրան երևի չէր լինի. է՜հ, էս<br />
ընթացքում որքան թուղթ կարելի կլիներ մեջտեղից հանել, բայց էն գործ, էս` գործ,<br />
նրանը չոր փաստեր, փաստերից կազմված անհամ ձևակերպումներ, էն բերկրելու<br />
կարիք չուներ, էն պապայի ձեռը բռնած նրա հետ տեղ գնալու կարիք չուներ: Էն<br />
կսպասեր, էս մեկն էր, որ հա պեռաշկի ու պեռաշկի:<br />
Կայարանի դիմացի մայթի պեռաշկիանոցը... երկաթյա չորս ոտ էմդէէֆի քառակուսի<br />
լիստի տակ` էդ քեզ սեղա՞ն, չորս ոտ սանտիմնոց պուճուր դիֆտի տակ, մի<br />
թիկնակ դիֆտի կողքը` էդ քեզ աթո՞ռ, դժոխքի ընդունարանի գույն ներկած պատեր<br />
ու քառասունը-քառասունի վրա մի պատուհանիկ դիմայինի վրա` ու էս էլ քեզ<br />
պեռաշկիանոցն իր էությամբ: Շունն իր լափը չի ուտի էս միջավայրում, բայց երբ<br />
19
ՆԱՐԵԿ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
մտնես՝ լիքը մարդ, տո մի լիքը մարդ ու միշտ ազատ տեղի հերթ: Պապան ազատ<br />
տեղի փնտրտուքով հայացքը պտտեց սրահով մեկ ու իր պատկերացմամբ նման մի<br />
տեղի վրա նշան բռնեց հայացքով: Հետո քայլ-քայլ, կասես աղերսանքով մոտեցավ<br />
սեղանին, բայց էնքան միայն, որ չասեին, թե բկին կանգնել, չի թողնում իրենց մի<br />
կտոր հացն ուտել ու սկսեց սպասել: Պապայի ու ապերի վերցրածն ի՞նչ պիտի լիներ`<br />
մարդա երկու պեռաշկի՞, հազիվ էդքան, չի բացառվում, որ քանակը չորսի<br />
չհասներ էլ ու էս հաշվարկից պապան դուրս թողներ իրեն, էդ դեպքում ոչինչ չէր<br />
խանգարում պեռաշկին ծամել դեպի տրամվայի կանգառն ընթանալիս, ծամել հենց<br />
տրամվայի վագոնի մեջ, բայց ծեսն իր կանոններն ուներ, թե չէ պեռաշկի կարելի<br />
էր ուտել նաև տանը, հենա երբ մաման հավեսի հետ զահլա դրած էր լինում, նե՜նց<br />
համով պեռաշկիներ էր սարքում. պանրո՜վ, սպանախո՜վ, սև թոքով:<br />
Պատուհանիկը ստեպ-ստեպ բացվում էր, այցելուների վրա մուննաթ գալիս տապակվող<br />
պեռաշկիների տժժոցով, արտաշնչում նրանց վրա ձիթահոտի դառնութունն,<br />
ապա խոհանոցի մի աշխատող պեռաշկիներով լի լագանը տարթոտ ֆարթուկին<br />
դեմ տված պարբերաբար բերում, շուռ էր տալիս ցանցի վրա ու հեռանում<br />
դեպի խոհանոցի աներևույթ խորքերը` հերթական չափաբաժնի հետևից: Ավելորդ<br />
ձեթը պեռաշկիների վրայից կաթ-կաթ, մզվում էր տակի ամանի մեջ ու ամեն պեռաշկու,<br />
պեռաշկու ամեն կրակ արցունքի հետ ապերի անհանգստությունը մեծանում<br />
էր. իսկ եթե հանկարծ տեղ չազատվի՞, իսկ եթե պեռաշկին հանկարծ պրծնի:<br />
Բայց տեղ այնուամենայնիվ ազատվեց, իսկ խոհանոցի աշխատողն էլ անընդհատ<br />
պեռաշկի էր բերում, չպրծավ, ուրեմն:<br />
Պեռաշկու եռման կտորը էս թշի տակից էն թշի տակ ու դեռ լրիվ չծամված<br />
դուզ դեպի ստամոքսը, էդ վայելք չէր, էդ տանջանք էր, բայց, երբ ապերն ամպած<br />
պապայի ձեռքը բռնած կանգառ էր ուղղվում, զգացողություն ուներ, թե ինքն ապրել<br />
է վայելքներից աներևակայելին, չկրկնվողը: Էդ, սակայն մինչև տուն: Մինչև տուն,<br />
որովհետև թարս պիտի լիներ, ուրիշ անգամ մաման՝ թե խմոր հունցելու հավես չունի,<br />
թե դաղվող ձեթի հետ զահլա չունի, հրաժարվում էր պեռաշկի սարքել, իսկ էսօր<br />
վերցրել ու առահա քեզ սյուրպրիզ` պեռաշկի էր սարքել: Լա՜վ էլի այ կնիկ, սարքելու<br />
էլ ուրիշ բան չկա՞ր: Այ մարդ ի՞նչ էր եղել պապային, չհասկացվեց, թեև երևի՞ էդ<br />
տրտում մթնոլորտը, երևի՞ հերթի մեջ բոլորից առաջ ընկնելը, ուրիշի դեռ չմաքրած<br />
փշրանքների շուրջ նստելը, հա Սովետն էսթետիզմով քիչ էր աչքի ընկնում, բայց<br />
եթե նույնիսկ դա այդպես էր, ապա ամեն ինչ իր` պապայի ձեռքում չէ՞ր, չէ՞ր ուզում<br />
գնալ, միգուցե պետք չէր գնալ, իսկ սենց. ճաշի սեղանի շուրջ նստած պապան լուռ<br />
կերավ, կերավ ճաշն ու հանկարծ ապերին ցույց տվեց սեղանի կենտրոնում սարած<br />
պեռաշկիների դեզը. «էս չէ՞ր ուզածդ արա, դե կե՛ր, կե´ր, չտեսի մեկը»,- հանկարծ<br />
ոչնչից փոթորիկ դարձավ պապան ու մի ոստյունով դեպի բալկոն, բալկոն` պեռաշկիներով<br />
սինին ձեռքը: Մեկի բերանն էս վարքից կտրուկ դադարեց շարժվել, մյուսի<br />
բերանի պարունակությունը կատիկը թռավ. «Այ պա, քեզ ի՞նչ եղավ»:<br />
Ապերն ու Ստյոպը հաճախ էին սուսերամարտում, մեկը կարդինալի գվարդիական<br />
էր, մյուսը` թագավորական հրացանակիր, մեկը՝ դյու Պլեսի, մյուսը՝ դը Տրևիլ,<br />
20
մեկը բրետոնցի, մյուսը՝ գասկոնցի, մեկի սուսերը` բահի կոթ, մյուսինը ճաղավանդակից<br />
պոկված ձող, բախչի էդ հատվածում նրանք սուսերները սկսում էին զարկել<br />
իրար ու փոշին նրանց զարկերից բռնում էր աշխարհը, թըրըխկ հա թըրըխկ, շըխկ<br />
հա շըխկ, սուսերները զարկվում էին իրար էնքան, մինչև մեկի ոտը սոթ կտար. «Հը,<br />
սուդըրյ, հանձնվու՞մ եք»,- ոտի վրա մնացածը վերևից սուսերը ճոճում էր գետնին<br />
փռվածի վրա: Հետո գետնին փռվածը ոտքի էր կանգնում, ձեռքի կոթը կամ ձողը<br />
ծնկան ծերին զարկում, իբր կոտրեց սուսերը մեջտեղից, իբր չունի ինքը թշնամուն<br />
ոչինչ տալու ու ցուցադրաբար հակառակորդի ոտքերի տակ էր նետում ձեռքի կոթ<br />
կամ ձողը: Ու երբ պապան ճաշասենյակ վերադարձավ դատարկ սինիով, տասնյակ<br />
պեռաշկիների կարկուտը սավան էր փռել բախչի էն մասում, որտեղ ապերը գետնատարած<br />
Ստյոպին բազմաթիվ անգամ դեմ էր տվել բահի կոթն ու պահանջել, որ նա<br />
հանձնվի Նորին Գերազանցություն Լյուդովիկոսի ողորմածությանը:<br />
Ավտո հոպարն էր ունեցել: Ժամանակին խոպանի մշտական տոմս ուներ հոպարն<br />
ու կոշկակարությամբ խոպանում լավ թվեր էր բռնել: Թոփ-թազա սպիտակ մի «Ջորի»<br />
առել, կապել էր ախոռի դռանը, խմած ժամանակ շուռ էր տվել ու ֆուտբոլի գնդակի<br />
նման մի քանի շրջան պտտել իր առանցքի շուրջը: Տենց ջարդոն դարձած էլ ջրի<br />
գին ծախել էր հարևանի վրա ու հիմա հոպարն ավտո չուներ: Պապան էլ չուներ<br />
ավտո, չէր ունեցել ու մտով չէր էլ անցկացրել ունենալ: Գործից պապան միշտ տուն<br />
էր վերադառնում հասարակական տրանսպորտով ու տան դեմն իջավ, թե չէ էս ծերից<br />
էն ծերն ավետում էր իր գալուստը. «Ապե՜ր», -ասես պատից պատ ծեծվելով,<br />
նրա ձայնը հաղթահարում էր աներևույթ ձորի գրավիտացիան, արձագանքելով ոլորվում<br />
վեր ու դմդմբում շրջակայքում: Ձենի վրա ապերը տանից դուրս էր թռչում ու<br />
թե փոստատարն էդ օրը պապայի սպասած մի թերթ, մի ժուռնալ բերած լիներ, ձեռաց<br />
ճանկում, վազում էր պապային ընդառաջ: Սա էս կողմից, նա` էն ու որտեղ<br />
հանդիպեցին` հանդիպեցին: Սիրում էր երևի պապան, որ իրեն սպասող կա, կա<br />
մեկն, ով ամեն անգամ նշանավորում է իր վերադարձը տուն ու միշտ մի ծամոն,<br />
մի պաղպաղակ, մի բան դուրս էր բերում գրպանից և խոթում տղի ձեռքը: Իսկ պաղպաղակն<br />
էդ օրը պապան նախապես էր խոստացել, հայտարարել էր, թե տուն է<br />
գալու քսանկոպեկանոց բաժակների մեծ խրձով ու էդ օրը առավոտվանից մինչև<br />
իրիկուն ձգվող նյարդային սպասման չավարտվող մի ընթացք էր: Կաթ, կաթ` ժամանակը<br />
դանդաղ-դժվար հեռանում էր, ինչպես կյանքը կհեռանար քաղցկեղով<br />
ճմրթված ուղեղից ու ժամանակի ամեն արցունքի հետ ապերի անհանգստությունը<br />
մեծանում էր. իսկ եթե հանկարծ իրիկունը չգա՞, իսկ եթե հանկարծ պապան հետը<br />
մառոժնի չբերի՞: Դե հիմի ապերն էրեխա, նրա պարագայում կարող էր պապայի ու<br />
պապայի բերածի միջև սպասման հավասարակշռությունն իր ողջ ծանրությամբ<br />
զոռ տալ կշեռքի երկրորդ նժարին և երբ ապերը պապային փաթաթվելու փոխարեն,<br />
նրա ձեռքին փաթաթվել, քաշքշում էր ձեռքի տոպրակն ու գրամեքենայի պես անվերջ<br />
տկտկում թե` պա՜ մառոժնին ու՞ր ա, մառոժնի բերե՞լ ես, էդ պահին կարող<br />
էր թվալ, թե ապերի համար չկար ոչինչ ավելի կարևոր, քան պաղպաղակը: Բայց<br />
մինչ տրտում եզրահանգումը, թե տես լակոտն ում համար պիտի ուրախանար,<br />
21
ՆԱՐԵԿ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ինչի համար է ուրախանում, պապան կարող էր գնահատել ապերի ջուր տարիքը,<br />
մինչդեռ պապան թարս մի հայացքի միջոցով ապերին չափալախելով, հետ մղեց<br />
նրան ձեռքի վրայից: Պաղպաղակով տոպրակը նա սառնարանը դրեց ու ուղղություն<br />
բռնեց դեպի ննջասենյակ` փոխվելու: Փոխվեց, տնային շորերը հագավ, վերադարձավ<br />
խոհանոց ու լավաշ-պանրով դուռումի համար գլուխ սոխից մի դիլիմ թրաշելու<br />
ընթացքում առերևույթ հանգիստ, բայց հասկացվեց` կափարիչը կատաղության<br />
գոլորշիներից ներսում զնգզնգում է: Գնաց-եկավ, ու բերանը բացեց՝ բան ասի, չասեց:<br />
Հետո նորից գնաց-եկավ ինչ-որ հնչյուններ արձակեց, բայց կեսից կուլ տվեց,<br />
վերջը խալադելնիկի դուռը բացեց ու մի ոստյունով դեպի բալկոն, բալկոն` պաղպաղակներով<br />
լի տոպրակը ձեռքը:<br />
Էդ տարի ՀԱԲ-ի տղերքն ու Յոթերորդ բանակային կորպուսի սալդատներն իրար<br />
կոկորդ բռնեցին, քաղաքի հեռավոր սահմանին, բայց նույնն է թե քաղաքի մեջ իրար<br />
վրա հազարավոր փամփուշտներ տեղացին, էնքան շատ փամփուշտներ, որ հաջորդ<br />
օրվա առավոտյան լակոտները դատարկ գիլզեքը սարերից բռերով էին հավաքում:<br />
Տասնյակ տղերքի ու Սովետի ընդամենը մի զինվորի արյուն թափվեց, էն էլ քթից, էն<br />
էլ մի քանի կաթիլ ու երևի ավելի շուտ թափվեց գլուխը տված ճնշումից, որովհետև<br />
հեչ մեկի մտքով չէր անցնի էդ տղերքի համարձակությունը: Իրիկունը քաղխորհրդի<br />
նախագահ Գեղամյանի սև «Վոլգան» ճանապարհի մեջտեղը կանգնած բէտէռներին<br />
ու բեռնատարներին օձագալար շրջանցելով, միայնակ ուրվականի պես սուրաց<br />
կորպուսի շտաբ` բանակցելու կորպուսի հրամանատարի հետ: Բանակցությանը<br />
հաջորդած առավոտյան ճամփեն բոյդանբոյ սկսեց փռփռալ սև լենթերով ու բուրալ<br />
ոգեկոչման մեխակների հոտով, իսկ մի ամիս անց Ստամբոլցյանը զոհված տղերքի<br />
պատվին հրապարակում խաչքար տնկեց, որի աղոտ պաստամենտը մութուցուրտ<br />
22
տարիներին լպստող վարդաշենցի Մստոյի կովը տենց էլ չհասկացավ դրա սակրալ<br />
նշանակությունը: Ապերն ու Կարոն գզվրտոցի հաջորդ օրը բախչի էդ հատվածից<br />
գլանակերպ երկաթի մի կտոր գտան, որի կողքից օղակ էր կախ տված ու որոշեցին<br />
օղը քաշել, բայց մտափոխվեցին: Տարան էդ երկաթի կտորը Կարոյի հորը ցույց տալու<br />
ու Կարոյի հերը դրա տեսքից տեղում սփրթնեց: Ու երբ պապան պաղպաղակի<br />
բաժակները տոպրակից հատիկ-հատիկ դուրս բերելով, սկսեց շպրտել դրանք և<br />
գոչել` «Առը քեզ մառոժնի, չտես լակոտ», դրանք մեկը մյուսի հետևից անձրևեցին<br />
բախչի էն հատվածում, որտեղ ապերն ու Կարոն ժամանակին նռնակի պայթուցիչը<br />
գտել, որոշել էին քաշել օղը, բայց մտափոխվել էին: Երբ պապայի փուքսն իրիկվայան<br />
թողեց, ապերն անորոշ մտադրություններով որոշեց գնալ տեսնելու պաղպաղակները,<br />
հա բայց ձմռան էն օրվանից, երբ նա տանիքի պռոշներից կախված սառցալեզվակները<br />
«Գրական թերթի» մեջ փաթաթելով, տարել էր պադվալում պահելու, էդ<br />
օրվանից ահա ընդամենը մի գարուն էր անցել: Գարնան վերջին օրերին նա պադվալ<br />
էր իջել, որ բերի դրանք Ստյոպի հետ խաղալու, բայց գլանակած թերթը գտել էր,<br />
իսկ սառցալեզվակները` ոչ: Իր էս փորձառության պայմաններում, թե ինչ հույսեր<br />
էր նա կապում պաղպաղակների հետ հայտնի չի, ամեն դեպքում պաղպաղակի հացը<br />
գտել էր, իսկ մեջի պաղպաղակը` ոչ:<br />
Դրանից հետո էլի պատահեց, սպագետին նոր էր մտել սովետական քաղաքացու<br />
ռացիոն ու իբր շատ կար, իբր սեղանից անպակաս էր, պապան մի օր վերցրեց<br />
սպագետիով լի կաստրուլկեն շուռ տվեց բախչի էն հատվածում, որտեղ փափուն<br />
ապերի ծննդյան նշանավորման համար թթի ծառ էր տնկել: Մի ուրիշ օր պապան<br />
բալկոնից շպրտեց ապերի դպրոցական տետր-դասագրքերը ու մի օր պապան հենց<br />
տենց ղազանով էլ շպրտեց ամառային տոլման: Ապերն ասում է առայսօր սովետական<br />
ֆաստֆուդից ամենաշատ սիրում է պեռաշկին, մառոժնիներից՝ բաժակովը,<br />
տոլմաներից ամառայինը` բադրջանովը: «Պապու՜, յանի խի էիր շպրտում»,- գաղտնիքն<br />
իմանալու անկեղծ ցանկությամբ պապային հարցնում են թոռները, իսկ պապան<br />
երկիմաստ ժպտում է, փնչացնում ու գլուխն ազատելու համար խեթում այն դրանց<br />
հոր ուղղությամբ: Հրեն դրանց հերը վաղուց արդեն մեծ, ամեն հարմար առիթով<br />
ձեռի տակն ընկածը գետնով ու պատերովն է տալիս: Շուտով թոռների հերթն էլ<br />
կգա, մի երկու բան պատին կտան, մի երկու բան գետնին ու միգուցե էդ ժամանակ<br />
հասկանան... կամ ո՞վ գիտի, գուցե չհասկացված մնան ինչպես պապան:<br />
23
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ<br />
...ՈՒՄ ՁԵՌՔՈՎ ԿԳԱ<br />
ԳԱՅԹԱԿՂՈՒԹՅՈՒՆԸ<br />
-Երկու հազար դրամ ջուրը,- ասաց բանկի աշխատակիցը՝ հայացքը համակարգչի<br />
մոնիտորից չկտրելով:<br />
Գեղամը զայրացավ. «Միայն ջրի համար՝ երկու հազա՞ր: Բա մնացածը՞...»:<br />
-Տպե՞մ,- հաճախորդի կողմը չնայելով՝ հարցրեց աշխատակիցը:<br />
-Հա, բա ինչ անեք:<br />
Անկարողությունից Գեղամն ակամա շուրջը նայեց՝ բնազդաբար կոմունալ վըճարումների<br />
մամլիչի տակ մնացած բախտակիցներ փնտրելու և գոնե դրանով սփոփվելու<br />
ակնկալիքով: Չգտավ: Կողքի պատուհանի մոտ անձնագիրը ձեռքին միջին տարիքի,<br />
փոքրամարմին, գիրուկ կին էր կանգնած:<br />
-Փոխանցումը հասե՞լ էէէէ....,- ձգեց կինը:<br />
Գեղամը ձևացրեց, թե չի լսում: Հասկացավ, որ կինը տեղացի չէ՝ «երևի մոտակա<br />
գյուղերից»: Կնոջ աղքատիկ և հավանաբար դեռ ոչ այնքան հեռավոր անցյալում<br />
նորաձև, երկարափեշ, թավշյա զգեստը ամրապնդեց Գեղամի առաջ քաշած վարկածը:<br />
Սակայն նրա դեդուկտիվ վերլուծությունը կրկին ընդհատվեց. ստիպված էր<br />
24
վերադառնալ իր «կոմունալներին»: Համոզված էր, որ բախտի դեմ խաղ չկա, և որոշեց<br />
հնարավորինս հլու ընդունել պատուհանից այն կողմ հնչող և գրպանը դատարկող<br />
թվերի ու բառերի՝ ականջների վրա ծանրացող բեռը. ամեն այլընտրանք չունեցողի<br />
պես նա այսուհետ միայն լսողի ու գլխով հավանություն տվողի դերում կլինի: Սակայն<br />
միապաղաղ ճոճումներից հոգնած գլուխն, այնուամենայնիվ, երբեմն թեքվում<br />
էր՝ կրկին անսալով, որպես մխիթարություն, բախտակիցներ փնտրելու անկառավարելի<br />
բնազդին: Հերթական թեքումը նրա տառապած հայացքը դարձյալ ուղղեց<br />
դեպի հարևան պատուհանի ու երկարափեշ կնոջ կողմը: Թվաց՝ սրտում ինչ-որ<br />
անոթ խցանվեց. գեղջկուհու ձեռքերի մեջ փողի անհավանական մեծ տրցակ կար:<br />
Մահապարտի թմբիրն անցավ. ասես ինչ-որ մեկը անուշադրի սպիրտով սրվակ<br />
մոտեցրեց քթին: Հայացքը կնոջից կտրել այլևս չէր ստացվում, սակայն հասկանում<br />
էր, որ երկար նայելն էլ առնվազն անհարմար է: Գեղամը այլ ուղղությամբ գլուխը<br />
թեքելու անմարդկային ճիգ գործադրեց՝ դեպի իր բաժին գանձապահը, դեպի փըրկության<br />
իր պատուհանը, սակայն, միևնույն է, կողմնային տեսողությունն աներեվակայելի<br />
համառությամբ շարունակեց կնոջ ճաքճքած մատների հետ հաշվել անսպառ<br />
թվացող գումարը. «Տեսնես ինչքա՞ն կլինի...»:<br />
-Երեք հարյուր հազար ռուբլի: Ճիշտ է, չէ՞,- ապակյա արգելապատնեշի մյուս<br />
կողմից ընդհատեցին կնոջը:<br />
-Հա, ապրես,- պատասխանեց կինն ու այնուամենայնիվ որոշեց մի անգամ ևս<br />
հաշվել:<br />
-Չե՞ք ուզում փոխանակել, դրամով ստանալ,- շարունակեցին ապակու մյուս<br />
կողմից:<br />
-Չէ, չէ,- շտապեց հաճախորդը:<br />
Նա փողը խնամքով դրեց պոլիէթիլենի մի տոպրակի մեջ, փակեց ձեռքի պայուսակն<br />
ու պատրաստվեց հեռանալ:<br />
«Մոտ երկու միլիոն երկու կամ երեք հարյուր հազար դրամ»,- արագ հաշվեց<br />
Գեղամն, ու աչքերը կուլ գնացին:<br />
-Վե՞րջ,- այս անգամ իրեն էին դիմում,- վարկեր չունե՞ք:<br />
-Ինչի՞, էս երկրում ես բացառությու՞ն եմ,- Գեղամը հեգնեց, սակայն նկատելով,<br />
որ իր հումորը չհասկացան կամ էլ ձևացրեցին, թե չհասկացան, շարունակեց,- ունեմ,<br />
բա չունե՞մ.... Հիմա չեմ կարող վճարել: Աշխարհը փոխվեց, իրավիճակ փոխվեց, իմ<br />
վարկերը մնացին:<br />
Ասաց ու շտապեց դուրս գալ՝ դեպի օդը, լույսը, դեպի այն ամենը, ինչը պիտի<br />
գոնե ժամանակավորապես խլացներ ճիտին պարտքի ճչացող ցավը:<br />
Շոգը նեղում էր: Ոտքով գնալն անտանելի կլիներ: Ստվեր փնտրելով՝ քայլեց<br />
կանգառի ուղղությամբ, որ հարելով զբոսայգուն՝ պիտի որ ներծծված լիներ այգին<br />
երիզող շագանակենիների զովությամբ:<br />
Երթուղայինն ուշանում էր:<br />
Հանկարծ կանգառի ծածկից դուրս, այգուց ձգվող սաղարթների տակ Գեղամը<br />
բանկի երեք հարյուր հազարանոց կնոջը նկատեց:<br />
25
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Եթե աչքովս տեսած չլինեի, չէի հավատա, որ սրա քոսոտ պայուսակի մեջ<br />
էդքան փող կա,- քրթմնջաց, ու գլուխը տարօրինակ կախվեց:<br />
Կանգառին ավտոբուս մոտեցավ և, ասես վերջին շնչում, սեղմեց արգելակները:<br />
Կինը, հավաքելով փեշերը, վերև բարձրացավ:<br />
Երբ ավտոբուսի հանգած շարժիչը նորից աշխատեց, Գեղամը խելահեղ մի ոստյունով<br />
թռավ ետևի դռան սանդուղքին ու ներս խցկվեց: Երևի արածն այնքան սովորական<br />
էր, որ ոչ ոք նրա կողմն անգամ չնայեց, միայն ինքը զարմացավ. վաղուց<br />
երիտասարդ չէր:<br />
«Ու՞ր է գնում տեսնես...»:<br />
Ավտոբուսը, մինչև քաղաքից դուրս գալը, էլի մի քանի կանգառ արեց՝ մինչև<br />
բերնեբերան լցվեց:<br />
Պատանիներ, երիտասարդ աղջիկներ կային՝ երևի ուսանողներ: Հիմնականում<br />
կանայք էին՝ հացով և այլազան մթերքներով ծանրաբեռնված:<br />
«Գյուղերում այլևս հաց չեն թխում»,- իր համար արձանագրեց Գեղամն ու տխրեց:<br />
Քաղաքից դուրս ավտոբուսն սկսեց աստիճանաբար դատարկվել: Շուտով իջավ<br />
նաև երկարափեշ կինը:<br />
Գեղամն սպասեց. մեկ-երկու կիլոմետր, և ինքն էլ կիջնի:<br />
Մայրուղին ոլորաններ չուներ: Նա գիտեր՝ որտեղ իջավ կինը: Շրջվեց ու, որպեսզի<br />
չվազի, ոտքերն սկսեց սովորականից ավելի լայն-լայն գցել:<br />
Ծիծաղը եկավ: Ի՞նչ էր անում..... Հարց էր տալիս և պատասխան չգտնելով՝ նորից<br />
ու նորից էր կրկնում հարցը: Սակայն գիտեր՝ ինչ-որ տեղ ներսում պատասխանը<br />
կար, պարզապես լավ կլիներ, եթե ոչ մի պատասխան էլ չլիներ. բանականության,<br />
իր ու իր ներսում ծվարած մեկի հետ անբարբառ այդ կռիվն իրեն պատառ-պատառ<br />
էր անելու: Վերջ: Չի մտածելու:<br />
Կնոջը մայրուղուց թեքվող խճածածկ ճանապարհի վրա տեսավ: Նա քայլում էր<br />
հանգիստ ու անշտապ:<br />
«Կարծես էդքան փողն իմ գրպանում է: Նույնիսկ ետ չի նայում»:<br />
Մտածեց, ու սիրտը կրծքավանդակը ճեղքելու փորձ արեց: Թվաց, թե սրտի վրա<br />
կողերի գծավոր հետքերը տեսավ, շոշափեց: Իսկ եթե շոշափողն ուրիշ մեկն է՞ր...<br />
Ճանապարհի ժապավենը կորավ բլրի ետևում, և Գեղամի տեսադաշտից անհետացավ<br />
նաև կինը: Նա մի պահ կանգ առավ, փորձեց կարգավորել արագացող<br />
շնչառությունը, ձգեց հսկայական դառնալու հավակնություններ ունեցող փորի գոտին<br />
ու... վազեց: Ոչ ոք չէր երևում:<br />
Բլրի կեռմանին հասնելով՝ մոտ տաս-տասնհինգ մետրի վրա կնոջը կրկին տեսավ:<br />
Կինը կռացել էր: Ձեռքին կոշիկ կար:<br />
Կանգ առավ. «Հավանաբար ավազ կամ քար է լցվել»:<br />
Շուտով, դժվարությամբ պահելով մարմինը, կինն սկսեց մի ոտքի վրա թռվռալ:<br />
Երկար ու ծավալուն փեշերը օդապարիկի պես փքվեցին՝ նրան ձվերը պաշտպանող<br />
թխսկանի նմանեցնելով, և Գեղամը հասցրեց ժպտալ:<br />
Չընկնելու համար կինն ավելի կռացավ ու տարածեց թևերը:<br />
26
Ուրիշ հարմար պահ կարող էր չլինել:<br />
Գեղամը կրկին վազեց ու մեջքից հարձակվելով՝ կնոջը տապալեց գետնին: Զոհը<br />
հարձակվողի ծանրության տակ սկսեց ակամա թպրտալ և դուրս սողալու փորձ<br />
արեց: Երկուսն էլ ծանր էին շնչում: Խճի խոշոր ու սրածայր կտորները մխրճվել էր կնոջ<br />
դեմքի մեջ, և օգնությություն կանչելու ամեն ճիգ բացառվում էր: Սակայն Գեղամն,<br />
իր համար անսպասելի, ավելի անելանելի վիճակում էր հայտնվել. նրա փորն ու լեշի<br />
նման փռված ծանր մարմինը ասես սոսնձվել էին կնոջ ներքնականման փափուկ<br />
բարեմասնություններին՝ բացառելով դիրքը փոխելու ամեն փորձ: Զավեշտալին<br />
այն էր, որ և կինը, և նրա վրա պառկածը ինչ որ չգրված մի օրինաչափությամբ<br />
չգիտես ինչու միասին էին որոշում շարժվել՝ մեկն ազատվելու, փրկվելու հուսահատ<br />
ճիգով, մյուսը՝ իր արածից շփոթված կամ անելիքը չիմացողի պես: Հետո նրանք<br />
միաժամանակ էլ դադար էին տալիս, կարծես՝ հանգստանում էին, և ամեն ինչ<br />
վերսկսվում էր: Գեղամն իհարկե հասկանում էր իր անհեթեթ վիճակը, սակայն կամ<br />
անելիքը չէր պատկերացնում, կամ չէր ուզում պատկերացնել այն՝ գիտակցելով նաև<br />
այդ վիճակի վտանգավորությունը. վաղ թե ուշ ինչ-որ մեկը կարող էր հայտնվել<br />
27
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
խճածածկ ճանապարհին, և իրեն ամենաքիչը բռնաբարության փորձի համար կարող<br />
էին ձերբակալել:<br />
Պառկածների համար իրադարձությունների զարգացումն արդեն սպառնում էր<br />
դուրս գալ ամեն տեսակ վերահսկողությունից, երբ նրանք միաժամանակ զգացին<br />
նաև, որ վերևի պառկածի մոտ իսկապես սկսեց բռնաբարության փորձի հոտ գալ:<br />
Գեղամը ժամին ու պարագային անհարիր վատ զգաց և փորձեց ձեռքը սեղմված<br />
մարմինների արանքը մտցնելով՝ մեղմել տղամարդկային կրքի անպատեհ ու անկառավարելի<br />
դրսևորումը: Ինքն էլ զարմացավ. կանացի ոչ մի բան այդ գեղջուկի մեջ, նրա<br />
փողերից բացի, իրեն որևէ կերպ չէր գրավել, չէր էլ կարող գրավել: Հասկացավ, որ<br />
քրտնում է, և ուր որ է հագուստն է սոսնձվելու անկառավարելի դարձած մարմնին:<br />
Հենց այդ պահին էլ ներքևի պառկածը մկանների անհավանական մի կծկումով<br />
տղամարդու տակից դուրս պրծնելու ևս մի փորձ արեց, և քանի որ այս անգամ նրանց<br />
ճիգերի միջև ներդաշնակություն չկար, կնոջը հաջողվեց գոռալ և օգնություն կանչել:<br />
Հապաղել չէր կարելի:<br />
Գեղամը իրադարձությունների թատերաբեմը շրջապատող քարակույտի միջից<br />
բնազդաբար քարի մի մեծ կտոր ճանկեց և մի ձեռքի ափի վրա հենվելով՝ մյուսով<br />
սկսեց հարվածներ տեղալ կնոջ գլխին:<br />
Ձեռքը խոնավացավ: Քրտինք չէր:<br />
Քարն ափի մեջ սեղմած՝ ետ-ետ սողաց ու ծնկների վրա նստեց:<br />
Կինն անշարժ էր:<br />
Պարզ չէր, թե տղամարդը որքան մնաց այդ վիճակում, մինչև զգաց, որ ձեռքը<br />
ցավում է. քարը դաջվել էր ափի մեջ՝ քերելով, պոկելով մաշկն ու ուրիշ մի արյան<br />
հետ խառնել սեփականը:<br />
Մարմնով սարսուռ անցավ: Նա դեն նետեց քարն ու ոտքի ելավ: Երբ դեռ կըռացած՝<br />
փախչելու մի քանի քայլ էր արել, հանկարծ ուղղահայաց արձանի նման քարացավ<br />
ու ետ նայեց:<br />
Կինը դարձյալ անշարժ էր: Փորի վրա պառկած՝ նա գլուխն իր կողմն էր թեքել<br />
և ասես հետևում էր տղամարդու յուրաքանչյուր քայլին: Գեղամը ռոբոտի նման<br />
մոտեցավ և մեխանիկորեն ցնցեց պառկածի մարմինը:<br />
Արձագանք չեղավ:<br />
Թվաց՝ մի ողջ հավիտենություն անցավ:<br />
Կնոջ աչքերը փակ էին: Գեղամը խոր շունչ քաշեց: Նա շփեց ճակատն ու գիշատչի<br />
շտապող հայացքով գտավ երանելի պայուսակը. իրեն միայն փողն էր պետք:<br />
Երբ ավարն արդեն պիջակի ծոցագրպանում էր, պիտի շուրջը կարգի բերեր:<br />
Հագուստը ճմրթվել էր, բայց արյան հետքեր չկային:<br />
Ափի մեջ մի քանի անգամ թքելով՝ մաքրեց վրայի արյան բծերն ու մազերը կարգի<br />
բերեց: Մնում էր փնտրել սպանության գործիքը, որ այդքան անհեռատեսորեն դեն<br />
էր նետել: Բախտը բերեց. երևի հոգնել էր, և քարն առանձնապես հեռու չէր ընկել:<br />
Իր հետ վերցրեց նաև արդեն դարչնագուն զոլերով ներկված սպանության գործիքն<br />
ու ճանապարհ ընկավ:<br />
28
Մայրուղի հասնելը երկար ժամանակ չպահանջեց: Շուտով հեռվում երևացին<br />
ալրաղացի բետոնե անգարների ուղղահայաց գալարները: Մտաբերեց՝ երեկ անձրև<br />
էր եկել՝ վարար, ջրառատ անձրև: Ուրեմն՝ ալրաղացի դիմացի պարապուրդում<br />
հիմա ահագին սունկ պիտի լիներ:<br />
Գեղամը մեխանիկորեն շոշափեց կուրծքն ու մյուս ծոցագրպանից պոլիէթիլենե<br />
ծալծլած մի պայուսակ հանեց: Անելիքը որոշված էր, և քայլերը նրան տարան այնտեղ,<br />
ուր իր տունը չէր:<br />
Սպիտակ, ասես ցույցի ելած սնկի գլխիկները բռունցքների նման հրել, ճեղքել<br />
էին հողի սեղմող կուրծքը, և ոչ մեծ տափարակը լիքն էր անձրևից հարբած սնկերով:<br />
Գեղամը մոռացել էր ամեն ինչի մասին: Նա զգուշավոր մի հրճվանքով ոտքերը<br />
դնում էր հողի բաց մակերեսին, որպեսզի հանկարծ ոչ մի սնկի մարմին ոտնակոխ<br />
չլինի իր ծանրության տակ: Կռանում, պոկում էր արմատից, ափսոսալով, որ գոնե<br />
դանակ չունի՝ դրանք հնարավորինս քիչ վնասելու համար:<br />
Տոպրակը լցվում էր:<br />
Շուտով մի կիսախարխուլ մեքենա մոտեցավ տափարակին, և իր նման մեկը<br />
դույլը ձեռքին դաշտ մտավ:<br />
-Բարև Ձեզ, սունկը շա՞տ է,- ափը ճակատին դնելով` դիմեց եկվորը:<br />
-Բարև, բարև Ձեզ,- Գեղամի ձայնը դողաց,- հա, լիքն է:<br />
Միայն այդժամ Գեղամը գիտակցեց թերևս երկու-երեք ժամ առաջ կատարվածի<br />
ողջ հրեշավորությունը, և գլուխը պտտվեց: Կարծես աներևույթ մի բռունցք նրան<br />
գետնին տապալեց: Հարվածից ոտքերը խամաճիկի անմարմին ոտքերի պես այս ու<br />
այն կողմ ընկան:<br />
Երբ աչքերը վարագուրող մշուշը վերջապես նոսրացավ, աներևակայելի մի ուժով<br />
հենվեց երկու ձեռքի վրա ու մի կերպ նստեց:<br />
-Վատ եք զգու՞մ, ինձ մոտ դեղ կա,- եկվորն էր:- Կուզե՞ք շտապօգնություն կանչեմ:<br />
-Չէ, շնորհակալ եմ: Ես միայն տուն եմ ուզում հասնել,- թվաց՝ իր ձայնը չէ:<br />
Բառերը մերթ կտրտվում, մերթ ձգվում էին չորացող արյան ու լորձի նման:<br />
-Սա դրեք լեզվի տակ,- պնդեց եկվորը:- Ես Ձեզ կտանեմ, տուն կտանեմ:<br />
Գեղամն արտասվում էր:<br />
-Մի նեղվեք, ինձ հետ էլ է լինում: Բա ինչ էիք ուզու՞մ: Իրավիճակ է փոխվում,<br />
էս արևի տակ էդքան կանգնել կլինի՞ մեր տարիքում: Ես էլ ցույցի ժամանակ եմ<br />
ուշաթափվել:<br />
Չհասկացավ՝ ինչպես մեքենա նստեց: Միայն գիտեր, որ ուղեկիցն անընդհատ<br />
խոսում է, և ինքը չի լսում:<br />
-Ես Ձեզ կարծես գիտեմ: Մի ժամանակ գազի գրասենյակում ինժեներ չէիք աշխատու՞մ:<br />
Ես էլ տեսուչ էի....<br />
-Ձեր հասցեն կասե՞ք: Հեռախոս ունե՞ք, Ձեր տնեցիներին տեղյակ պահեմ:<br />
Լսեց.<br />
-Հա, իհարկե, շնորհակալ եմ:<br />
Բացատրեց:<br />
29
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Երբ հերթը զանգելուն հասավ, դողացող ձեռքը հեռախոսի փոխարեն ծոցագըրպանում<br />
փողի տրցակը շոշափեց ու ետ դարձավ:<br />
-Երևի տանն եմ մոռացել,- ստեց:<br />
Վարորդը մերթ իրեն, մերթ ճանապարհին էր նայում: Հասկանալի էր, որ վախենում<br />
է և խոսում է պարզապես չլռելու համար.<br />
-Լավ է, որ հակառակ ուղղությամբ ենք գնալու. ալրաղացի մյուս կողմում ճանապարհը<br />
տղերքը փակել են: Էլ պատգամավոր, էլ ոստիկանություն, էլ սպեցնազ չեն<br />
կարողանում բացել: Հաղթելու ենք:<br />
Գեղամը մտածեց, որ մեռնում է, որ ուրիշի մեքենայի մեջ...., որ ուրիշի փողը<br />
գրպանում...., որ.... լավ է՝ ոստիկանւթյունն իր նմանի պարապը չէ.......................<br />
Որդին ու կինը ցած էին իջել:<br />
Փաստորեն՝ ճանապարհի մի հատվածը ջնջվել էր հիշողությունից:<br />
Իսկ եթե իրեն օգնող այդ բարի սամարացին գրպաններում փնտրել ու գտել էր<br />
հեռախոսը՞ և ոչ միայն...<br />
Նա սարսափից սառած մատներով հասցրեց շոշափել ծացագրպանը:<br />
Տեղում էր, կարծես՝ տեղում էր...<br />
Ուժերի գերլարումով հասավ բարձրահարկի իրենց՝ երրորդ հարկը, մտավ զուգարան<br />
և պատի ու կոյուղու խողովակի արանքում բաց մնացած մի ճեղքում հասցը-<br />
30
րեց թաքցնել այն, ինչի համար ուզում էր ապրել: Իրեն կողքից տեսավ: Գործողություններն<br />
ու պատկերը ծանոթ էին՝ ասես այս ամենն արդեն եղել էր, չէր հիշում՝<br />
որտեղ և ում հետ: Գուցե՝ ի՞ր....<br />
Երերալով դուրս եկավ ու..... կրկին ամեն ինչ պատվեց թանձր մշուշով:<br />
Միայն ականջների աղմուկը լսեց:<br />
Աչքերը բացվեցին բացարձակ լռության մեջ: Լռությունը հիվանդանոցային էր՝<br />
քլորի հոտով: Գլխացավը հուշեց կարևորը՝ չի մեռել:<br />
Կողքին կինն էր, ննջում էր:<br />
Հիշողությունն սկսեց դանդաղ վերականգնել այն օրվա իրադարձություները,<br />
որոնք նման չէին իր ապրած և ոչ մի օրվան, ոչ մի կարևոր ու անկարևոր իրադարձության:<br />
Նա դարձյալ չէր ուզում պատասխաններ փնտրել, չէր ուզում արդարացնել<br />
կամ մեղադրել իրեն: Ինչ եղել եղել է: Մի բան էր միայն ուզում իմանալ՝ ինչ<br />
եղավ այն կնոջ հետ... Տնքաց ու արթնացրեց ի՛ր կնոջը.<br />
-Գեղամ ջան, վայ.... փառք Աստծո... էս ինչ լավ է....<br />
Ասաց ու դուրս վազեց:<br />
Մի բժիշկ ու հավանաբար բուժքույր եկան:<br />
Ճնշումը չափեցին, աչքերի մեջ նայեցին, խնդրեցին շարժել ձեռքերն ու ոտքերը,<br />
հետո կաթոցիկը փոխեցին ու դուրս եկան:<br />
-Բժիշկն ասաց, որ բախտդ բերել է, Գեղամ ջան: Թեթև կաթված է եղել. երևի<br />
արյան զեղումն այնքան էլ մեծ չի եղել, բոլոր ռեֆլեքսներդ նորմայի մեջ են: Փառք<br />
Աստծու.... Երկու օրից դուրս կգրեն:<br />
Տղամարդը ժպտաց ու դեմքը ցավեց.<br />
-Լիդա, չեմ հիշում ՝ ո՞նց եմ էստեղ հայտնվել, ի՞նչ է եղել, ո՞նց...<br />
-Թե ասա՝ ինչ էր խելքիդ փչել, որ գնացել էիր սունկ հավաքելու: Շորերդ կեղտոտ,<br />
պիջակիդ թևքն էլ արյունոտվել էր. երևի ընկնելիս ձեռքդ քերծել էիր:<br />
Գեղամը լարվեց:<br />
-Աստված էն մարդուն երկար կյանք տա: Եթե նա էնտեղ չէր եղել, քեզ տուն չէր<br />
հասցրել.....,- կինն սկսեց արտասվել:<br />
-Իմացա՞ք, հարցրեցի՞ք՝ ով է:<br />
Գեղամը աչքերը փակ էր խոսում: Նրան թվում էր, որ բաց աչքերը կմատնեն իր<br />
բոլոր վախերն ու սպասումները:<br />
-Հա, բա ոնց: Դավիթը գնացել, շնորհակալություն է հայտնել: Հայկազ է անունը:<br />
Տան տեղն էլ, հեռախոսի համարն էլ վերցրել ենք:<br />
Գեղամն արդեն հանգիստ էր. նա քարի նման ամուր ալիբի ուներ: Մնում էր<br />
միայն մոռանալ այն չարաբաստիկ օրը, ջնջել ամեն տեսակ հիշողություն՝ կոյուղու<br />
խողովակի ետևում շինարարների անփութության պատճառով գոյացած ճեղքից<br />
բացի: Սակայն այդ նույն հշողությունն ավանակի համառությամբ ուղեղում ձգված<br />
սավանի վրա թանձրացող գույներով վերականգնում, նկարում էր նաև խճածածկ<br />
ճանապարհի մի կողմում ջախջախված գլխով ու բերանքսիվայր պառկած փոքրիկ այն<br />
կնոջ պատկերը, և քթում քլորի հոտին միախառնվում էր մի հոտ ևս՝ արյան հոտը:<br />
31
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Չէր նկատել, որ հիվանդասենյակում հեռուստացույց կա, որովհետև չէր նկատել<br />
նաև իրենից քիչ հեռու պառկած մի հիվանդի ևս: Հեռուստացույցը նրանն էր:<br />
Նկատեց, երբ պառկածն այն միացրեց:<br />
-Լիդա, դու գնա տուն, մի քիչ ուտելու բան բեր: Հա..... Բժշկին էլ ասա, որ ես<br />
վաղը դուրս եմ գրվելու: Եթե ամեն ինչ նորմալ է, ես էստեղ տալու ավել փող չունեմ,-<br />
հորդորեց կնոջն ու թեքվեց հեռուստացույցի կողմը:<br />
Լիդան արագ դուրս գնաց, սակայն արագ էլ վերադարձավ.<br />
-Ոստիկանությունից են եկել: Քեզ մի քանի հարց են տալու: Մենակ՝ չանհանգըստանաս:<br />
Անհագստացավ:<br />
Ոստիկանը երիտասարդ, նիհարիկ տղա էր.<br />
-Կասե՞ք՝ ինչպես է եղել, ի՞նչ է Ձեզ հետ պատահել, որ հայտնվել եք հիվանդանոցում:<br />
Գեղամն ակամա տնքաց:<br />
-Մի անհանգստացեք, հիվանդանոցում հայտվեցիք, ուրեմն՝ մենք էլ ենք գալու,-<br />
կատակեց երիտասարդը,- մեր գործն է:<br />
Միևնույն է, շնչառությունը հաճախացել էր, թվում էր՝ շունչը կկտրի, բայց ելքը<br />
պատասխանելն էր.<br />
-Հա, տղա ջան, իմ խելքից... Էդ արևին որոշեցի գնամ, սունկ հավաքեմ,- հազաց,-<br />
դե, դրա առաջին օրն անձրև էր եկել, սունկ անպայման կլիներ: Նստեցի ավտոբուս<br />
ու.... հասա էստեղ:<br />
-Լավ,- գրառումներից ոստիկանը գլուխը չբարձրացրեց:- Իսկ ճանապարհին<br />
արտասովոր ոչինչ չե՞ք նկատել:<br />
-Արտասովոր ի՞նչ պիտի լիներ, որ նկատեի:<br />
-Էդ կողմերում ավազակային հարձակում է եղել: Մի խեղճ գյուղացի կնոջ վրա<br />
են հարձակվել, գլխին քարով հարվածել....<br />
-Եվ ....- սիրտը վայրի ձիու նման ծառս եղավ:<br />
-Եվ ի՞նչ.... Գանգուղեղի բաց, ծանր վնասվածքով պառկած է Ձեզնից մի հարկ<br />
վերև: Պատկերացնու՞մ եք՝ աղջկա հարսանիքին էին պատրաստվում:<br />
Գեղամն զգաց, թե ինչպես է սարսափի հոսող լավան կաթվածահար անում<br />
բոլոր անդամները:<br />
-Անողի ձեռքերը կոտրվեն, լավ օր չունենա, բա էս տեսակ լավ, պայծառ օրերով<br />
էդպիսի բան կանե՞ն....<br />
Լիդայի չընդհատվող անեծքը լցվեց ականջների մեջ, ու մարմինն սկսեց ցնցվել:<br />
Ուշքի եկավ: Լիդայի և որդու լացից կարմրած դեմքերն էին լողում հորիզոնին<br />
մոտիկ, և կրկին՝ քլորահոտ լռություն: Արյան հոտը չկար: Չկար նաև ոստիկանը:<br />
Փորձեց բան ասել, չկարողացավ. կարծես՝ բերանն իր տեղում չէր: Աչքերը լցվեցին:<br />
-Մի հուզվիր, քեզ չի կարելի,- մյուս որդին էր՝ Հայկը:<br />
-Բա ուզում էիր վաղը դուրս գրվել, - Լիդան փորձեց կատակել:- Մի քանի օր էլ<br />
կպառկես:<br />
32
Գեղամը չառարկեց: Պատճառը միայն այն չէր, որ խոսել չէր կարողանում, ինքն<br />
էլ էր ուզում մնալ. այն կինն այդտեղ էր՝ ընդամենը մի հարկ վերև: Ճակատագրի<br />
հեգնանքն այնքան ակնհայտ էր, որ ինքն անպայման պիտի հակադրվեր նրան կամ<br />
ինչ-որ մի այլ բանի, որ ճակատագիր չէր, սակայն կար և անում էր այն, ինչ ուզում էր:<br />
Իսկ եթե ոչ մի ճակատագիր կամ դրա պես մի բան չկա՞, բոլորովին չկա, չի էլ եղել ...<br />
Հետո բիլիարդի ծանր գնդակների նման այլ մտքեր էին հայտնվում գլխում՝ մյուսները<br />
ցրիվ տալով: Գեղամը չէր հասկանում՝ ուրա՞խ է, թե՞ տխուր, որ այն կինը չի<br />
մեռել: Նրան մեկ ոգևորվում, մեկ ընկճում էր գեղջուկի կենդանի մնալու հանգամանքը:<br />
Իսկ եթե նա կազդուրվի և ճանաչի իրեն.... Գլուխը պայթում էր.<br />
-Ցավազրկող....- խոսքը վերադառնում էր:<br />
Չէ, ինքն ամուր կոճղ է: Իրեն ծնկի բերելն այնքան էլ հեշտ չէր լինի:<br />
Օրերը դանդաղ էին անցնում՝ առանց նորությունների: Նորությունները եկան<br />
անսպասելի: Հարևանի հեռուստացույցով տեղական լուրերն էին հեռարձակվում,<br />
և... «Ոստիկանությունն օգնություն էր խնդրում....»: Էկրանին լողացող լուսանկարներն<br />
անծանոթ էին, որովհետև անկյանք էին: Ի՞նչ կարող էին ասել այդ հիմար<br />
լուսանկարները իրենց գոտեմարտի, հույզերի, կրքի ու էլի ինչ-որ անհասկանալի<br />
զգացմունքների մասին, որոնք ինքը և գուցե այն կինը ևս ունեցան, ապրեցին: Ոչինչ:<br />
Գեղամին թվաց, թե իր ողջ կյանքն ընդամենը այդ մի հատիկ օրն էր, մյուս օրերը<br />
կարծես չէին էլ եղել՝ գուցե մեկ-երկու օր, երբ առաջին անգամ քնեց կնոջ հետ, որի<br />
անունը նույնիսկ չի հիշում, երբ որդին ծնվեց, երբ թոռնիկ ունեցավ, երբ.... Հիշելու<br />
այլևս ոչինչ չկար, և ի՞նչ... Մի՞թե ինքն ընդհանրապես ապրել է: Եղել է, միայն եղել<br />
է՝ ինչպես այն քարը, որով ինքը ջարդեց խեղճի գլուխը՝ դրանով իմաստավորելով<br />
աշխարհում այդ մի հատիկ քարի լինելիության պատճառը:<br />
Էկրանին, սակայն, ուրիշ լուսանկար հայտնվեց: Անմոռուկ էր՝ Հայոց ցեղասպանության<br />
100-ամյակի խորհրդանիշը: Զարմացավ: Սակայն հաղորդավարը բացատրեց.<br />
-Անմուռուկի պատկերով այս կրծքանշանը հարձակվողը թողել է հանցագործության<br />
վայրում: Ոստիկանությունը խնդրում է ուշադիր լինել և ձեր շրջապատում<br />
կրծքանշանի կորստի հետ կապված որևէ տեղեկության առկայության դեպքում՝<br />
անմիջապես տեղյակ պահել իրավապահ մարմիններին՝ զանգահարելով հետևյալ<br />
հեռախոսահամարներով......<br />
Գեղամն ակամա ձեռքը դեպի կուրծքը տարավ. անմոռուկը պիջակի կրծքին՝<br />
օձիքի վրա պիտի լիներ: «Հիմար...»: Նա միայն կարող էր ափերով ծածկել դեմքը:<br />
Չէ, ամեն բան գրողի ծոցը: Պիտի դուրս գար հիվանդանոցից: Այդտեղ քլորի ու<br />
արյան հոտն անբաժան են ու միասին՝ ավելի զզվելի:<br />
Բժշկին համոզելն այնքան էլ դժվար չէր. հիվանդանոցի մահճակալները չէին բավականացնում,<br />
իսկ հարևանը դեռ երկար պիտի պառկեր ու իր հեռուստացույցով<br />
հանդերձ՝ մնար հիվանդանոցային հոտավետ գերության մեջ: Լուրերին կարող էր<br />
նաև տանը հետևել:<br />
Հնարավոր ու անհնար բոլոր բարեկամ-ծանոթների այցելություններն արդեն<br />
կատաղեցնում էին: Իրեն պետք էր գոնե կարճ ժամանակով տանը մենակ մնալ:<br />
33
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Վերջապես ստացվեց:<br />
Փողն այնտեղ էր՝ ճեղքի մեջ: Մնում էր անմոռուկը: Իսկ պիջակը՞....<br />
Գտավ: Լվացքի համար նախատեսված հագուսների կույտի մեջ էր. Լիդան<br />
ֆիզիկապես ոչինչ չէր հասցնում, և դա լավ էր: Գեղամը փորձեց հանել կոստյումը<br />
ցանցապատ տաշտի միջից, սակայն դուռն աղմկոտ բացվեց, և թոռնիկի ծիծաղը<br />
նրան ստիպեց ճողոպրել ննջասենյակ:<br />
Հազիվ հասցրեց:<br />
-Պապ, էլի վատ ե՞ս...,- որդին էր:<br />
-Չէ, Հայկո ջան, լավ եմ, շատ լավ եմ,- Գեղամը երկար հազաց:<br />
Քիչ անց, սակայն, լավ զգաց և տեղից վեր կացավ. թոռան հետ խաղալ էր ուզում:<br />
-Իմացե՞լ ես, պապ, թե քաղաքում ի՞նչ են անում:<br />
-Ի՞նչ,- հենց այնպես հարցրեց:<br />
-Ասում են՝ մի քանի ուռոդ, համարները հանած՝ մեքենաները դիտավորյալ մարդկանց<br />
վրա են քշում:<br />
-Ո՞նց:<br />
-Տենց: Չգիտե՞ս, որ էս ամեն ինչը, էս հեղափոխությունը ամենքի սրտով չէ: Ինչ<br />
տեսակ հանցագործ ու սրիկա կողքիդ չի ապրում.. Չես էլ իմանում ՝ ով ով է:<br />
Կրծքավանդակի ճնշումից էր, թե սրտի անկանոն թակոցներն էին պատճառը՝<br />
հիվանդի հազը վերսկսվեց, և խոսակցությունը կիսատ մնաց:<br />
Օրն ավարտվեց՝ իր հետ բերելով ապրելու տարօրինակ և մեծագույն ցանկության<br />
հստակ գիտակցումը, և այս օրերի դաժան ընթացքի մեջ երևի առաջին անգամ<br />
նա քնեց:<br />
Առավոտն էլ էր ուրիշ: Ասես լուսաբացն արթնացումից առաջ վիտամինային կոկտեյլ<br />
էր խմել, և նրա առույգությունն ու ավյունը հոսում էր նաև Գեղամի երակներով:<br />
Նա այլևս չէր պառկելու. կյանքը երբեք այսքան քաղցր չէր եղել: Նույնիսկ սուրճ<br />
խմեց, թեև համը կարծես մոռացել էր: Հեռուստացույցի առջև նստած՝ նա ալիքներն էր<br />
փոխում, երբ ականջը որսաց բառերի պատառիկներ, որոնք ծանրացրին ականջները.<br />
«Այսօր հիվանդանոցում, այդպես էլ գիտակցության չգալով, մահացել է Սիրանուշ<br />
Պետիկյանը: Հիշեցնենք, որ օրեր առաջ նա ավազակային հարձակման էր<br />
ենթարկվել գյուղ տանող ճանապարհի վրա: Հանցագործի անձը դեռևս բացահայտված<br />
չէ ....»:<br />
Գեղամը կռացավ ու բռնեց գլուխը: Նա նույնիսկ իր զոհի անունը չգիտեր:<br />
Սակայն ընտանիքի անդամների սթափ ներկայությունը նրան թուլանալու հնարավորություն<br />
չէր տա: Նա պիտի խաղար և պիտի խաղար օսկարակիր լավագույն<br />
դերասանի պես: Վաղը եկեղեցի կգնա և Սիրանուշի ու իր համար մոմ կվառի: Այն<br />
արյունոտ փողերից էլ մի բան կգցի աղքատների համար եկեղեցում հավաքվող<br />
գանձանակի մեջ: Կգցի, անպայման կգցի:<br />
Գեղամն այդ գիշեր դարձյալ չքնեց: Առավոտի սպասումը ջլատում էր:<br />
Տաքսի նստեց: Մենակ էր ուզում գնալ: Տնեցիներին համոզեց ու գնաց:<br />
Երկար նստեց եկեղեցու ժամանակին մուգ կարմիր կտավով պատված նստարան-<br />
34
ներին, որոնք «հավատացյալ հետույքները հասցրել էին սևացնել»: Կենտրոնանալ<br />
չէր ստացվում: Մտքերը հեռու էին՝ տաճարի գմբեթից վեր, կամ ուրիշ մի տեղ:<br />
Չգիտեր: Որոշեց քայլել: Եկեղեցու նկարազարդ պատերը գուցե օգնեին բառեր գըտնել<br />
Աստծու հետ խոսելու համար: Սակայն ավետարանական սրբապատկերների<br />
սյուժետային բազմազանության տակ նկարների համար վճարողների հնչեղ անունները<br />
կարդաց ու էլ ավելի շփոթվեց. «Եվ թող քո ձախ ձեռքը չիմանա, թե ինչ է<br />
անում քո աջը…»: Մոմեր վառեց, սակայն անգամ նրանց կրակը չկարողացավ իրեն<br />
եկեղեցի բերել, երբ եկեղեցում էր: Մտածեց, որ Աստված մերժում է իրեն, որ իր<br />
նմաններն այստեղ տեղ չունեն: Իսկ եթե Աստված իր նման բոլորովին էլ այստեղ<br />
չէր, գուցե հիմա Նա Սիրանուշի կողքին էր և մխիթարում է նրան: Այնուամենայնիվ<br />
վաղ, թե ուշ Աստված կտեսնի իր զղջումը, իր նվիրաբերությունը.... Հիշեց՝ պիտի<br />
գանաձանակի մեջ փող գցեր:<br />
Գեղամը նորից նստեց: Ծոցագրպանից խնամքով հանեց փողի բաղձալի փաթեթն<br />
ու սկսեց հաշվել: Թղթադրամների կապտականաչը սահուն անհետացավ փողի<br />
մետաղյա պահոցի նեղլիկ բերանի մեջ, և Գեղամն իր առաքելությունն ավարտված<br />
համարեց: Հերթը վարկերինն էր:<br />
Օրվա մնացած մասը դեպի տարադրամի փոխանակման մերթ մի, մերթ մյուս<br />
կետը քայլելով՝ նա մաս-մաս ռուբլիները դրամ դարձրեց, այնուհետև՝... բանկեր:<br />
Շուտով ինքը՝ Գեղամ Սիրունյանն այլևս ոչ ոքի և ոչինչ պարք չի լինի: Նա ազատ էր,<br />
որովհետև գիտեր՝ ինչ է ազատությունը:<br />
Ազատությունը փողի առկայությունն ու պարտքերի բացակայությունն էր:<br />
Նա քայլեց դեպի մոտակա զբոսայգին ու նստեց: Վաղուց ոչինչ չէր կերել, չէր<br />
էլ ուզում: Պարզապես ուզում էր նստել, լսել այն արդորրը, որ իր ներսում էր: Այդ<br />
խաղաղությունը միայն եկեղեցու զանգերը խախտեցին՝ ազդարարելով երեկոյան<br />
ժամերգության սկիզբը:<br />
Տաճարի ներսում, ավագ քահանայի հրահանգով օրվա նվիրատվությունը թեմի<br />
առաջնորդարան տանելու նպատակով, երկու նորելուկ հոգևորական բացեցին գանձանակն<br />
ու կարկամեցին: Օտար, կապտականաչ թղթադրամները, ասես տիրոջ<br />
իրավունքով, նսեմացրել էին հայրենական մետաղադրամների աղքատիկ փայլը:<br />
-Տաս հազար ռուբլի է,- ասաց նրանցից մեկը՝ ափի մեջ տրորելով փողերի սառը<br />
մարմինները:<br />
-Մեր փողով ինչքա՞ն է,- հետաքրքրվեց մյուսը:<br />
-Մոտ յոթանասուն հազար դրամ կամ ավելի շատ...<br />
-Ո՞վ գիտի, սրանց մասին: Արի վերցնենք, հավասար կկիսենք....,- առաջարկողի<br />
ձայնը դողաց:<br />
-Չէ, ինչ ես ասում....<br />
-Ախր, էսպիսի բան չի եղել, ո՞վ պիտի իմանա: Կապաշխարենք, ծոմ կպահենք,<br />
կանցնի:<br />
Նրան չպատասխանեցին:<br />
Յուրաքանչյուրին հինգ հազար ռուբլի, և երեկոյի երանգներն ավելի պայծառ<br />
35
ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
դարձան: Իսկ գուցե Աստծո կամքն էր: Չէ որ Նա լավ գիտեր, թե իրենք հենց այս<br />
պահին որքան ունեին դրա կարիքը:<br />
Արևը բացակայող հորիզոնից ներքև էր իջել, սակայն երեկոն լուսավոր էր:<br />
Գեղամը պիտի տուն վերադառնար: Շտապել պետք չէր: Նա մի քանի օր կամ<br />
շաբաթ հետո ամեն ինչ կպատմի Լիդային: Ամեն ինչը միշտ չէ, որ ճշմարտությունն<br />
է, կամ... ու՞մ ճշմարտության մասին է խոսքը: Մի՞թե ազատության, ճիտին պարտքը<br />
վերջապես թոթափելու այս պարգևը իր ճշմարտությունը չէր: Իրենն էր, միայն իրենը:<br />
Ո՞ վ կարող էր այն իրենից խլել:<br />
Նա քայլում էր, և թվում էր օդի տաք թանձրությունն իրեն վեր է մղում՝ թեթև, թեթև...<br />
Եվ ....<br />
Սկզբում արգելակների և ասֆալտին ընդդիմացող անվադողերի շփման ծանր<br />
ոռնոցը լսեց: Ցավը հետո եկավ: Հետո նաև դեմքեր եկան՝ սարսափած ու վհատ,<br />
զարմացած՝ ինչպես բոլոր դեմքերը, որոնք այդպես էլ չեն հավատում իրենց մահկանացու<br />
լինելու աքսիոմին, որովհետև միշտ, միշտ, միշտ տեսնում են ուրիշի, ոչ<br />
թե սեփական մահը.<br />
-Սպանեցին փախան.... Խեղճ մարդ....<br />
Ցավը ներքևում մնաց:<br />
Գեղամը թռավ եկեղեցու գմբեթի վրայով: Նրա երկնամեձ պատուհաններից<br />
Գեղամի հետ նաև ինչ-որ անիմաստ բառեր թռան.<br />
-Վայ նրան, ում ձեռքով կգա գայթակղությունը....<br />
Ի՞նչ էին ասում այնտեղ՝ ներքևում, որտեղ բոլորի ձախ ձեռքերը գիտեին բոլորի<br />
աջերի մասին․․․․․․․<br />
Տանը, երբ Լիդան վերջապես ձեռնամուխ էր եղել ամուսնու հագուստների հըսկայական<br />
կույտը լվանալու անսպասելի հաճելի գործընթացին, ցանցապատ տաշտի<br />
հատակին գորշ դարչնագույն զոլերով մի մեծ քար գտավ: Երևի քարն էլ ի՛ր<br />
ազատությանն էր սպասում:<br />
-Վայ, Գեղամ, Գեղամ... Լրիվ խելքը թռցրել է: Ինչ ասես գրպանն է դնում, բերում<br />
տուն: Բա պիջա՞կը.... Էս կրծքի վրայի անցքը որտեղի՞ց....<br />
Քարը կորավ աղբատարի կեղտոտ խողովակում, իսկ անմոռուկը....<br />
Ո՞վ էր այն հիշելու: Աշխարհը փոխվում էր, իրավիճակ էր փոխվում:<br />
36
ԱՆՈՒՇ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
ՉԳԻՏԵՄ ԻՆՉՈՒ ԵՄ<br />
ԱՅՍՏԵՂ<br />
Այնպես է ստացվել, որ մանուկ հասակում ինձ հուզել են բարդ խնդիրներ. արդյո՞ք<br />
ես ատում եմ թուրք ազգին, արդյո՞ք ես անիծում եմ իմ վանեցի ազգականների<br />
թրատման համար:<br />
Երբ, որպես զբոսաշրջիկ, գտնվում էի Ստամբուլում, գիշերը շատ աստղազարդ<br />
էր և կախված էր նորալուսնի կեռը: Իմ մեջ զուգահեռ առաջացրեց մահաբեր յաթաղանի<br />
հետ... Իսկ երբ քայլում էի քաղաքի փողոցներով, չէի զգում ոչ մի ատելություն,<br />
որն ինձ համար անսպասելի էր. քաղաքի բնակիչները յուրացրել են զբոսաշըրջիկի<br />
հանդեպ սիրալիր լինելու օրենքը:<br />
Երբ վերհիշում էի մորս տարբեր պատմությունները ջարդի մասին, մեջս եռում<br />
էր, չէ` ոչ թե ատելությունից, այլ անզորության սուր զգացումից. ինչպես չենք պաշտպանվել,<br />
այլ բազում մարդիկ զոհվել են «Խոնարհաբար»...<br />
Երբ խոսում են բարոյական հաղթանակներից` ֆիզիկական զզվանք եմ զգում...<br />
Տո բավ է...<br />
Երբ գրեցին հայկական այսպես կոչված ագրեսիայի մասին, շունչս տեղը եկավ.<br />
չէ՞ որ մեկի փոխարեն մյուս այտը դեմ տալուց բացի Աստվածաշնչում ասված է.<br />
ԱԿՆ ԸՆԴ ԱԿԱՆ: ԱՏԱՄՆ ԸՆԴ ԱՏԱՄԱՆ...<br />
37
ԱՆՈՒՇ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Իզուր չէր, որ էպոսի Դավիթը Կոզբադինի ատամները քաշեց և շարեց ճակտին:<br />
Ինչ դժվար է բացել հոգու փակ շերտերը... բողոքը ոչ թե ճակատագրից, որ հայ եմ<br />
ծնվել, և հայ մարդու հոգում ցեղասպանության խարանը դաջված վերքով է բնորոշ:<br />
Մի օտարերկրացու, որը ասում էր. ինչո՞ւ եք անընդհատ խոսում ցեղասպանությունից,<br />
ասեցի, որ շատ բան կտայի այդ սև բախտը մեր ազգի ճակատագրից ջընջելու:<br />
Երբեք չէի ուզի, որ հայ ազգի մասին խոսելուց այդ թեման դառնա առաջնայինը:<br />
2015 թվին հայ մարդու շատ կոմպլեքսներ տեղի տվին.<br />
1. Նահատակների սրբադասում,<br />
2. Ֆրացիսկոսի տիեզերական պատարագը,<br />
3. Աշխարհի մեծերի խոնարհումը եղեռնի զոհերի հավերժական կրակին:<br />
Բայց գլխավոր մարդակեր մեղավորը՝ Օսմանյան կայսրությունը, դեռ չի ընդունել<br />
իր հանցանքը...<br />
Ես համոզված եմ, որ կգա այն պայծառ օրը, որ Տալվորիկի, Վանի, Կարսի վրա<br />
կբացվի իր զավակների երազանքի արևածագը...<br />
Եվ բազում ու բյուր զոհերը կխաղաղվեն:<br />
Եվ նրանց դաժան մահերը կիմաստավորվեն, երբ մայր հողը կհամբուրեն սեփական<br />
զավակների ներբանները...<br />
Այժմ իմ մասին:<br />
38
Ես ներհյուսվել եմ հորս ու մորս սիրուց և... արևի շողերից:<br />
Երբ մանուկ էի, խոսում էի իրերի հետ, մինչ մայրս կվերադառնար գործարանից,<br />
որտեղ նա լաբորանտ էր աշխատում: Մորս ծիծաղը զնգզնգում էր հանց մարգարտե<br />
հուլուքները մարմարե հատակի վրա զարկվելիս: Նա շփոթված նայում էր, թե ինչպես<br />
էին գլորվում փայլատ հատիկները...<br />
Ես խոսում էի գերմանական տիկնիկիս հետ, պատուհանի դիմաց աճող կաղնու<br />
հետ, ափսեների մեջ ուտելիք դասավորելիս: Իհարկե դա իմ գաղտնիքն էր: Այսօր<br />
էլ իմ լավագույն զրուցընկերը իմ մտքերն են. կյանքի իմաստի, տերևով տոլմայի,<br />
աղանձի, թոռ-երեխաներիս, ելակի, որը շուտով կհասունանա և այլն և այլն...<br />
Ինչ-որ տեղ ինձ սպասում են փետուրե դղյակը, անձրևաշիթե արծաթ վարագույրով<br />
փակված` գանձերով լեցուն քարանձավը:<br />
Այդպսին էր իմ՝ աղջնակի երևակայության ստեղծած երջանկության ոսկետառ<br />
բանաձևը...<br />
Իսկ հետո, ուզում եմ ասել, որ մի սովորական օր, որ պիտ գնաս քո գործերով.<br />
համալսարան, բժշկի, աշխատանքի և այլն` բոլորովին անսպասելի ավարտ կունենա:<br />
Կհանդիպես մեկին, ում մինչ այդ ծանոթ չէիր և օրը կավարտվի լրիվ ուրիշ կերպ<br />
քան սովորաբար, և դու այլևս չես լինի այնպիսին ինչ որ այդ էիր:<br />
Դու կհանդիպես սեր հանելուկին: Եվ քեզնից է կախված` մեղրամիսի տակառը<br />
կվերածվի՞ մեղրի շերտից հետո թրիքի շերտի, թե՞ միշտ կապրես մեղրագույնի հիսուն<br />
երանգներում...<br />
Ասեմ, որ անունս Աստղիկ է և ես ինձ չէի պատկերացնում մոր դերում: Բոլոր<br />
հեքիաթները, թե հղիությունը կարթնացնի մայրության բնազդը, իմ դեպքում չէր<br />
գործում: Ես տխրությամբ էի հետևում իմ կառուցիկ մարմնի դեֆորմացիային: Ես<br />
միշտ մտորել եմ ծերության և մահի մասին: Ո՞րն է նախընտրելի. մեռնել երիտասարդ,<br />
գեղեցիկ, անակնկալ մի տխուր դիպվածից, թե ապրել մինչև խորը ծերունազարդ<br />
հասակը: Կորցնել առանձգական քայլքը, կնճիռները «զարդարեն» նուրբ դիմագծերը...<br />
Ու՞ր է «մայրության ուրախություն» կոչվածը...<br />
Գուցե՞ թե ծնվելուց հետո կլցվեմ խանդաղատանքով...<br />
Առաջին շոկը գինեկոլոգն էր. պարզվեց, որ նա ՏՂԱՄԱՐԴ է: Օտար, անծանոթ և...<br />
Նա առանց նախաբանի անցավ իր պարտականությունների կատարմանը:<br />
Խոնարհությամբ ենթարկվելով, չեմ կարող նկարագրել հոգուս իրական տվայտանքները<br />
բիրտ վերաբերմունքից.<br />
Ա՜Խ, ԻՆՉՈ՞Ւ ԵՄ ԱՂՋԻԿ ԾՆՎԵԼ....<br />
Արտառոց և անծանոթ իրավիճակը խորը հետք թողեց:<br />
Ինձ զգում էի ստորացված...<br />
Հետո եկավ մեծ իրադարձությունը:<br />
Երեխան լույս աշխարհ եկավ գիշերվա կեսին: Հերթապահ բժիշկ չկար` ծնունդը<br />
ընդունեց ռուս բուժքույրը:<br />
ՎԻՃԱԿԸ ԳՑՎԱԾ Է<br />
Այդպես գոչեց մեծ զորավարը:<br />
39
ԱՆՈՒՇ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Ես նույնպես դա կգոչեի, եթե հասկանայի, որ կյանքիս ուղեծիրը շրջադարձ<br />
կատարեց 180 աստիճանով, և ծնվեց ԱՆԱՀԻՏԸ...<br />
Ռուսերեն բառերս մտքիցս թռան, լավ է, բուժքույրը հայերեն հասկանում էր. իմ<br />
պնդումներին, թե երեխան գալիս է, նա զայրանում էր.<br />
-Բժիշկը ասել է, որ առավոտյան նոր կծնվի:<br />
Մի կերպ բարձրացա սեղանին... և մանկիկը դուրս թռավ բուժքույրի վրա: Ոչ<br />
մի ցավ, ոչ մի նեղություն: Երջանիկ եմ, որ ազատվեցի ծանրությունից: Բուժքույրը<br />
խոսում էր.<br />
-Զոլոտայա գալովուշկա, կռասավիցա...<br />
Հասկացա, որ աղջիկ ծնվեց...<br />
Առաջին միտքս. դու էլ ես անցնելու այս ամենի միջով: Եվ սիրտս լցվեց խղճահարությամբ<br />
հանդեպ ճերմակ և ճչացող խմորագնդիկը...<br />
Հետո ուղիղ մեկ ժամ ինձ կարկատում էր գեղեցկադեմ բժշկուհին.<br />
-Դիմացիր, մայրիկ, դժվարը անցել ես:<br />
Իսկ հետո...<br />
Հետո, ես դարձա, բառի բուն իմաստով, այդ փոքրիկի գերին: Ողջ ուշադրությունս<br />
կլանեց ՆԱ, այլևս անգամ ամուսինս դարձավ ավելորդ: Մեծ հաճույք էի ստանում<br />
պուճուրիկին լողացնելիս և կրծքով կերակրելիս:<br />
Այն ներդաշնակությունը, որ կար իմ և ամուսնուս մարմինների միջև հօդս ցնդեց:<br />
Իմ ինտիմ կյանքը կորավ գիշերային, ցերեկային կերակրումների, բարուրաշորերի<br />
լվացքի և այլ հոգսերի գլխապտույտում...<br />
Այդ սիրտը ճմլող, անպատկերելի ցնցող զգացումը լինել «ՄԱՅՐ» ապրեցի, երբ<br />
մայրացա երկրորդ անգամ:<br />
Ամենը ծանոթ էր, ուրեմն ավելի հեշտ էր:<br />
Երկրորդ դստեր անունը ստացվեց ինքնաբերաբար. Անահիտ. դիցուհու անունը<br />
թելադրեց Ծովինար ջրային փերու անունը:<br />
Տաք, թրթռուն մանկիկը հոգիս լցրեց ջերմությամբ, և սկսվեց ինքս իմ հետ<br />
հաշտեցման դժվար գործընթացը:<br />
Իհարկե, ամենը կրկնվում էր, բայց ոչ մի ծանրություն չէր զգացվում: Ծովինարը,<br />
իր անվանը հավատարիմ, մեծ լոգարանակոնքում ձեռքիցս պոկվեց և սկսեց<br />
լողալ, անգամ ջրի տակ սուզված: Ամեն չոփչոփը վերածվում էր կրկեսային համարի<br />
և իր շուրջը հավաքում թե տան անդամներին, թե հարևաններին:<br />
Իսկ մյուս մեծ ցնցումը ապրեցի, երբ հիսուննանց ավարտվեց մայր դառնալու<br />
ֆիզիոլոգիական գործընթացը: Մեջս դատարկության, վիրավորվածության զգացումներ<br />
արթնացան.<br />
Այդպես էլ արու զավակ չունեցա...<br />
Հայ մարդու մեջ նստած տղա-մարտիկի պաշտամունքը և արու զավակը անհրաժեշտը<br />
է, թե ազգանվան շարունակականության, թե ազգին զինվոր պարգևելու<br />
անհրաժեշտության, թե՛ ենթագիտակցական, թե՛ գիտակցական իմպուլսով...<br />
Իսկ որ տղա թոռ կունենամ Դավիթ անունով՝ համոզված եմ:<br />
40
Երիտասարդությունը վարգում է, հանց վայրի մուստանգ:<br />
Կարևորը չկորցնել կյանքը, որպես կախարդական բյուրեղընկալելու զգացումը,<br />
որ ունենում ենք ջահել տարիքում:<br />
Կյանքում եղել են ժամեր, օրեր, անգամ ամիսներ, երբ ես ասես չեմ ապրել, հուշերը<br />
ջնջվել են, հանց չերևակված կինոժապավեն: Առանց սիրո, բաժանումի օրերը<br />
ռետին դարձած սրբել են գույն, ձայն, պատկեր...<br />
Ինձ ասում են. ո՞ւր ես անհետանալու...<br />
Ես պատկերացնում եմ, որ Կենտավրոսի համաստեղության ամենապայծառ<br />
աստղից կգա մի արտառոց թռչող ափսե և երբ ինձ հարցնեն` կգա՞ս մեզ հետ, ես<br />
մեծ հաճույքով ճամփա կընկնեմ:<br />
Հարդագողի ճանապարհներով...<br />
41
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՎԱՐԴԱՆ ՍՄԲԱՏՅԱՆ<br />
Լուսանկարը՝ Նառա Վարդանյանի<br />
ՈՒՐԱԽ ԹԱՂՈՒՄ<br />
Օրը չեմ հիշում, կիրակի էր, կարծեմ, կամ էլ` ուրբաթ: Վաղուց արդեն չեմ մտապահում<br />
շաբաթվա օրերը, թվերն ու մեռնողներին: Ինձ հաճախ դրա համար նախատում<br />
են` «ամեն ինչ մոռանում ես, գոնե հանգուցյալներիդ հիշիր, ծաղիկներ տար,<br />
գնա, մաքրիր մոլախոտը, խունկ ծխիր»: Ես սովորության համաձայն տմբտմբացնում<br />
եմ գլուխս, որ փակեն գարշահոտ բերանները: Իմ բոլոր սիրելիները մեռնելու<br />
ու մոռացվելու ենթակա չեն. նրանք ապրում են իմ չապրած օրերում: Ոմանք սա<br />
լսելիս վերջնականապես համոզվում են, որ խելքս թռցրել եմ, բայց կան նաև իմ<br />
խելագարությունը օրինաչափություն համարողներ, նրանք ազատ են կարծրատիպային<br />
իրականությունից:<br />
Արթնացա զանգի խլացնող ձայնից.<br />
-Վարդան, Մարկին մահամերձ հիվանդանոց են տարել, շուտ արի…<br />
Բառերը միշտ էլ անզոր են նկարագրելու այն, ինչ իրապես զգում ենք: Թերևս<br />
մեկ նախադասությամբ կամբողջացնեմ զգացածս` ցավը գիշատիչ գազանի պես<br />
երախը բացել, հոշոտում էր ինձ ներսից: Ներկաների դեմքի արտահայտություններն<br />
ու լռությունն ասացին ամեն ինչ. Մարկն արդեն չկար: Լռությունը խախտեց<br />
նրա մոր միատոն լացը: Օդը թացացավ, սպիտակ առաստաղին հավաքվեցին աղե<br />
ամպեր, հետո անձրևներ թափվեցին մեր աչքերից: Այդ օրը չմթնեց, ճեփ-ճերմակը<br />
42
կուրացրեց, ու նիրհեցի: Արթնացա երեխայի լացից: Բեղավոր բժիշկն արգելում էր<br />
տեսակցել հոգեվարքի մեջ գտնվող մորը, կարմրած աչքերով աղջնակը հրեց բժշկին<br />
ու մտավ պալատ: Կողքիս նստած են Մարկի քաղքենի կուրսընկերները, կաշառակեր<br />
դասախոսներն ու անծանոթ բարեկամները: Բոլորը նույն բանն են ասում.<br />
-Ո՞նց եղավ տենց բան, անհավատալի է, որ Մարկն էլ չկա:<br />
-Մարկը չի մեռել,- ասում եմ բարձրաձայն:<br />
Բոլորն ապուշ կտրած նայում են գունատ երեսիս: Ես շարունակում եմ հռետորի<br />
պես բարձր ձայնով.<br />
-Էս գերբնական մեռելների քաղաքում ի՞նչ մեռնել, այստեղ մահը վաղուց կեցություն<br />
է:<br />
Մեռելներն սկսում են ծիծաղել վրաս, արնակալած աչքերով մի բժիշկ հրում է<br />
ուսս ու շշուկով ասում.<br />
-Ձեզ լա՞վ եք զգում: Գունատ եք, եկեք զննեմ ձեզ։<br />
Ձայնը լղոզվում է օդում ու օքսիդանում աչքերիս իջնող մշուշում: Արթնանում եմ<br />
դեղերի գարշահոտից, փորձում եմ նստել:<br />
-Սպասեք, ավելի լավ է պառկեք, դուք լավ չէիք. քիչ առաջ ուշաթափվեցիք:<br />
-Պիտի գնամ. ընկերոջս թաղումն է,- ասում եմ դեղնակտուց բուժքրոջն ու նետում<br />
ինձ առաջին պատահած տաքսին:<br />
Թափորը դանդաղ գնում է, քայլերի հետ ուժգնացող Մարկի մոր լացը մերթ ընթ<br />
մերթ դառնում է վակուումային: Արևը հասած նարնջի պես վարդագունել, ծորում է,<br />
հպվում Մարկի դեմքին, համբուրում նրա ճերմակ կոպերն ու անկնճիռ, լայն ճակատը:<br />
Թափորը կանգ է առնում խորը փոսի մոտ, արևը փոխում է ուղեծիրը: Հողն<br />
այնքա՜ն տաք է ու խնկաբույր: Նայում եմ շուրջս, բոլորի դեմքերը նույնն են, նույն<br />
անբովանդակ տխուր հայացքները, նույնիսկ սգալիս նույնն են, գրողը տանի. ոչ մի<br />
տարբերվող դիմախաղ, չեն արտասվում, բոլորն արցունքները պահում են սեփական<br />
ողբերգությունների համար: Քահանան իր չհղկված բարիտոնով սկսում է ծեսը:<br />
Աղոթքը կարդում է արագ, շուտասելուկի պես: Անսպասելի անձրևի մի կաթիլ ընկնում<br />
է քահանայի ճակատին, ամպրոպը հաստատում է անձրևի իսկությունը:<br />
Քահանան խոժոռված դեմքով ու լիրիկ ձայնով նվնվում է.<br />
-Տեսնում եք՝ անգամ Աստված է սգում մեզ հետ մեր սիրելի Մարկի անժամանակ<br />
մահվան համար: Անձրևն Աստծո արցունքներն են (աննկատ տեղավորում է չորս<br />
հարյուր դոլարը գրպանում):<br />
Մոտենում ու մեկնում եմ թաշկինակս։<br />
-Տեր հայր, իսկ գո՞ւցե Աստված է թքում անպատկառ մարդու ճակատին, սա<br />
պարզապես անձրև չէ,- ասում եմ, դարձյալ մեկնում թաշկինակս:<br />
Շիկնած ու կատաղած սաստում է.<br />
-Երիտասարդ, ամոթ ունեցեք…<br />
-Ամո՞թ։ Տեր հայր, անամոթները սովորաբար կարողանում են լռել, զսպել ցասումը,<br />
կարողանում են ապրել՝ ձկների պես համրացած, անամոթները գրեթե միշտ<br />
խոսում են Աստծուց։<br />
43
ՎԱՐԴԱՆ ՍՄԲԱՏՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Անձրևը դադարեց: Մարկի դեմքը կորցնում է դիմագծերը, նայում եմ նրան ու<br />
տեսնում եմ թավիշ: Գույները լողում են անհաղորդ դեմքին. երևի Աստված նկարում<br />
է քեզ իր երկնային արքայության համար, Մարկ, դու Աստծո ամենագեղեցիկ ապրող<br />
կտավը կլինես: Ասում են` դրախտում ամեն ինչ ճերմակ է, երևի Աստված հոգնել է<br />
կուրացնող ճերմակից, նա սպասում է քեզ:<br />
Մարկին մենակ չթաղեցինք: Ոմանք նրա հետ թաղեցին իրենց խիղճը, ոմանք`<br />
արժանապատվությունը: Ես նրա հետ թաղեցի իմ հոգին:<br />
-Իմ սկիզբը իմ վերջի մեջ է: Էլիոթի այս տիեզերական ֆրազը դարձրել էիր քոնը,<br />
գնա. քեզ սպասում են վերևում Լենոնը, Վան Գոգը` կեղտոտ ձեռքերով, Արթուր<br />
Ռեմբոն՝ արևահարված, գարեջրի շշերում խեղդված Բուքովսկին, Եսենինը` պարանից<br />
հենց նոր ընկած, Հեմինգուեյը` ծխախոտը վառած, Դալին` կիսախելագար ժպիտով:<br />
Ներիր մեզ` ապրող, համակերպվող, վախկոտ մեռելներիս:<br />
Շոյում եմ անկնճիռ ճակատդ: Արևը նորից համբուրում է քեզ, գունապնակ եմ<br />
տեսնում, ոչ թե դագաղ: Փայտե գունապնակը կորչում է հողի տակ, արևը ննջում է<br />
ամպոտ սպիտակ սավանների վրա, մեկն ականջիս շշնջում է.<br />
-Թո՛ւյլ տուր, որ մեռելնե՛րը թաղեն իրենց մեռելներին (Մատթ. 8.21-22, Ղուկ. 9.60):<br />
44
ՍԱԹԵՆԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆ<br />
ՍԻՐՈ ԿՈԼԱԺ<br />
Ձյան փափուկ, ճերմակ փաթիլները, գարնան փքուն` խատուտիկի փետուրիկներ<br />
դարձած՝ սփռվել էին երկնակամարով: Փաթիլներն իջնում էին հանդարտ, տաք<br />
ձեռքերին` գգվող… Եղանակը՝ շփոթության գրկում, ձմռանը` գարնան թովչանք ու<br />
ջերմություն տված ժպտում էր:<br />
Ձյան փաթիլի հիշողությունը տեսիլք էր մտապատկերում: Ժամանակը սիրում է<br />
ձգվել ժամանակի ու…` ժամանակի միջև, այդ էլ՝ սպասում անունն ունի: Սպասումը<br />
ծվարած դռան հետևում` պոռթկում է: Դուռը փակ էր: Սահման է: Դրսի ու ներսի<br />
կապն անջատող իրական անսահմանություն, որ եթե չխանգարես, երբեք չի փոխվի:<br />
Իրական կյանքն այնտեղ է, դռան մյուս կողմում, ոտնաձայներ են` տարբեր, լռության<br />
մեջ արձագանքելով, սպասման հետ խաղալով, մոտենում են ու հեռանում,<br />
մոտենում են ու… հեռանում… խլանում՝ տարածության մեջ, օտար, օտար ու՝ անդառնալի<br />
հեռացող: Նրա ոտնաձայներն այնքան հարազատ էին, որ եթե անգամ եթերային,<br />
անտեսանելի շշուկով մոտենար, կզգար հոգու խորքում:<br />
Բնականից զգայուն բնավորությունն ավելի էր սրվել, դարձել դյուրագրգիռ:<br />
Սպասում էր՝ ամբողջովին: Դուռը բացվելու պահը` հեքիաթային, միֆ, երազանք:<br />
Դռան hետևում. համրությունը լսելի էր դարձնում սրտի սեփական զարկերը: Սիրում<br />
էր հայելիներ: Այնքան էր սիրում, որ տունը հայելապատ էր: Հայելի էին պատերը,<br />
45
ՍԱԹԵՆԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
դուռը, իր միտքը, իսկ հայելին արտացոլանք է, հակադարձ պատկեր՝ իրականի:<br />
Դատարկ: Խենթացած մենության: Կրկնվող իրերի… սառը, անշունչ… թեև հոգով ու<br />
տարիներով շնչավորված:<br />
Կին-հայելի-կին:<br />
Ահա: Մենության, հիշողության, անցյալի ու ներկայի խաբկանքը: Հայելու արծաթափայլը,<br />
ուր միայն արևն էր խուրձ-խուրձ թափառում, կտավ էր արևի, միմիայն<br />
արևի վրձնի: Քո ստվերն այնտեղ չկա: Հիշողությունն էր բերել ու շուրջը շաղախել<br />
տղամարդու ներկերի բույրով, ոտնաձայներով. հայելիները լցրել նրա անդրադարձով…<br />
և անդրադարձն էր ըմբոշխնում ջերմությունը` կնոջ ու արևի:<br />
Վրձինն ընդմիջումներով ցատկոտում էր` ուրվագծելով կնոջ մարմնաձևը: Կնոջ<br />
հայացքը հետևում էր ձեռքի շարժմանը: Քիչ հեռու, այնտեղ, կտավի վրա, իր արյան<br />
խաղով, իր հույզերն էր կենդանացնում տղամարդը: Նրա քննախույզ աչքերը զգում<br />
էին կնոջ մարմնի յուրաքանչյուր թրթիռը.<br />
-Չշարժվե՛ս, ի՜նչ գեղեցիկ ես… եթե հոգնես՝ կասե՛ս: Չշարժվե՛ս, լա՛վ է, լա՛վ է,<br />
այդպե՛ս: Դու գիտե՞ս, որ հրաշք ես: Քեզ կարելի է անվերջ ու անվերջ նկարել ու<br />
չհոգնել, նայել ու չհոգնել… Դու…<br />
Տղամարդուց՝ շոյող ջերմություն էր տարածվում ու պարուրում կնոջ մարմինը,<br />
այդ անտեսանելի հոգու նետերը, որին չէր դիմացել անգամ Շամիրամն իր աշխարհատեր,<br />
ինքնիշխան բնավորությամբ՝ կլանում էր կնոջը, իսկ տղամարդը գիտեր իր<br />
անվրեպ, հոխորտացող լեզվի կարողությունը: Կինը ենթարկվում էր իր իսկ հոգում<br />
արթնացող ոգևորությանը, այն տիրում ու պահանջում էր, այդ փոթորիկն անկառավարելի<br />
էր… Աշխարհը փակվել էր այս աչքերի ծիրում, որ անթարթ խոժոռվում<br />
էին մերթ կտավին, մերթ իր մարմնին: Երբ վար էր նայում, փակվում էր, ասես<br />
վարագուրվում էր, աչքերը դուռ էին կլանման, սեփական կորստի, անսահմանության…<br />
մինչև ու՞ր, հարցն անհեթեթ է…<br />
Բարձր հնչում էր նրա ձայնը.<br />
-Չշարժվե՛ս: Քո մարմինն ինձ ապշեցնելու չափ հմայում է: Դու գիտե՞ս: Դու գիտե՞ս,<br />
թե որքա՜ն գեղեցիկ ես:<br />
Մարմնի բթացած մկանները բողոքում էին: Ոչինչ չզգալով, պահ մոռանում էր<br />
հրամանի մասին, թեև, այն անընդհատ հնչում էր ականջներում, այդպես լինում է<br />
հիպնոսի ժամանակ, թերևս, կախարդված ձայնից, թե աչքերի ցոլանքից, միևնույն<br />
է փոխում էր դիրքը:<br />
Կտավի վրա ինչ-որ բան չէր ստացվում: Տղամարդը թողեց վրձինն ու մոտեցավ<br />
կնոջը: Ձեռքը մեկնեց, որ ուղղի՞, թե՞ հպվի… մարմնին: Այդպես թվաց, այդպես ընկալեց<br />
զգայականը: Մի առանձին պետություն էր այդ զգայականը, այդ զգայաաշխարհը`<br />
սեփական տիրույթում: Չէր ենթարկվում, չէր սպասում իր կողմից հրահանգի:<br />
Ինքն իրենով գործում էր, ինքն իրենով լցվում ու սպառնում: Հիմա էլ անհնազանդ,<br />
արագ ու անսպասելի պարտադրեց իրեն միանգամից վեր թռչել: Կորցրեց ինքնատիրապետումը:<br />
Մոտեցումն ու հպումն արագ ու անսպասելի էր: Եվ կինը վեր թռավ՝<br />
միանգամից, լարվեց ու ամբողջ մարմնով ձգվեց: Յուրաքանչյուր բջիջ զգացել էր<br />
46
տղամարդու մոտենալը: Վախի, թե անորոշության զգացումը պատնեշի վերածված`<br />
հզորացավ, տիրեց կնոջ բանականությունը:<br />
-Քո մաշկի թրթռոցն անգամ նկատվում է, թող ուղղեմ: Մազերդ: Ես քեզ չեմ մոտենա:<br />
Այսպես:<br />
Տղամարդը հետ քայլեց դեպի նկարակալը:<br />
Չանցավ: Պատսպարված, պատնեշված միտքը, միևնույնն է ազատություն տվեց<br />
սիրուց տրոփող հոգուն, մարմնի թրթիռին, շնչառությանը…<br />
Տղամարդը մոտեցավ նկարակալին ու շարունակեց նախկին զմայլանքով նկարել,<br />
այս անգամ խորհրդավոր, հիացմունքը չթաքցնող ժպիտը դեմքին ու հեգնախառն<br />
աչքերով: Նրա հայացքում ավելացել էր հաղթանակած արուն:<br />
-Ձեռքդ հեռացրու կրծքիցդ, խնդրում եմ, ես չեմ մոտենա:<br />
Կնոջ կրծքին թառել էր ամոթխածությունը, սեղմված մատները, որ վարագուրել<br />
էին կուրծքը, տրոփում էին սրտի զարկերին համաչափ:<br />
Նրանք զարկերի հետ բարձրանում-իջնում էին:<br />
…<br />
Հայելին հիշողությունը կրկնապատկեց ու… խախտեց միօրինակ լռությունը: Սպասումն<br />
ավարտվեց: Այն չէր էլ եղել: Կարոտը մարմին էր ստացել, ու հրեշ դարձած<br />
ահագնացել: Ամեն ինչ ավարտվում է: Այդպես ճիշտ է: Տղամարդու զննող հայացքը<br />
հիշողության խորքից գալիս ու շոյում էր, կանչում իր գիրկ: Անհամբերությունը միացած<br />
կարոտի բնավորությանը, որ պոռթկուն էր ու խենթ, երկուստեք անտարբեր<br />
ծիծաղում էին, հեգնում, չարախնդում, հրահրում կարոտին հետամուտ լինել՝ վերջապես<br />
կորցնել այդ հավասարակշռվածը… Եվ իբրև, պատահական հայտնվել այնտեղ,<br />
որտեղ զգացել էր սիրո ուշադրությունը:<br />
…<br />
Դուռը կիսաբաց էր: Կինը գիտեր՝ հոգին խաղաղ է: Ժամանակ էր անցել, քննարկվել<br />
էր, ներկայացվել սառը դատողության նախատինքին: Հայելու մեջ կրկնել էր՝ մի<br />
քանի անգամ, դասը սերտելու պես, որ ինքը գիտի ինքնատիրապետման գաղտնիքը,<br />
ինքը` Շամիրամ է… և այդ սեր կոչվող զգացմունքը, երբեք էլ դուրս չի գա ու չի իշխի:<br />
Արագ, թեքելով կանացի ճկուն մարմինը` անցավ երկու հակառակության սահմանը,<br />
և դրսի արևի ճառագայթները միանգամից պատնեշվեցին` ներսի ստվերով:<br />
Դեռ չէր կողմնորոշվել իր քայլում: Դեռ չէր գնահատել ներսի ու դրսի տարբերությունը,<br />
երբ աչքերը հանդիպեցին տղամարդու առնական, մինչ գոտկատեղը մերկ, պատուհանից<br />
սրահ ընկած արևի տակ փայլող մարմնին: Հայացքն արագ փախցրեց, բայց<br />
արդեն ուշ էր: Տղամարդու աչքերի ցոլանքը հասցրել էր պայթեցնել կարոտի ու<br />
կրքի ականը: Եվ տղամարդն էլ այդ նկատել էր:<br />
-Բարև:<br />
-Գեղեցկացել ես: Կանայք նման են երաժշտական գործիքի: Նստի՛ր: Ես քեզ<br />
սուրճ կտամ: Դե գիտես, թե ինչ համով սուրճ եմ պատրաստում:<br />
Նա խոսում էր ու շարունակում աշխատել: Ինչ-որ չափում էր, հավաքում, նորից<br />
չափում, միաժամանակ կքելով ծնկներին: Մեկ նայում էր կնոջը, մեկ էլ թիկունքով<br />
47
ՍԱԹԵՆԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
շրջվում: Խաղ էր: Նկատել էր ու զգացել կնոջ հայացքում անզուսպ կրակը, որ չկար<br />
մինչ այդ, ներքուստ հրճվում էր, գուցե զգալով, թե ինչպես է կինը հայացքով շոյում<br />
իր առնական թիկունքն ու մտքում՝ համբուրում:<br />
Դատավորի խստությամբ նախապատրաստված կանացի միտքը, նորից ոտքի<br />
հանեց նրան, ուղեղում կրկնեց հրամանը՝ ենթարկվելու և նա վեր կացավ: Քայլ արեց<br />
հեռանալու: Դռան ճեղքից ընկնող լույսի ու մութի ստվերը խախտվեց: Կինը հայտնըվեց<br />
տղամարդու աքցանի նման ամուր բազուկներում:<br />
-Կարոտե՜լ եմ:<br />
Հրաբխի ջերմությունն իրենն էր համարում երկուսին էլ: Համբույրը, գեղեցիկ,<br />
ապրեցնող այդ համբույրը, որ չգիտես ինչպես է հաղթանակում բանականությանը…<br />
Տղամարդը թողեց կնոջն ու մոտեցավ պատուհանին: Լույսը խանգարում էր: Լսվեց<br />
48
վարագույրի շրշյունը: Կինն իր ազատության պահը գտած, ճկուն քայլով, այնպես<br />
ինչպես սահել էր ներս, նույնկերպ և սահեց դուրս: Խաղը չէր ավարտվել:<br />
Վարագույրը բացվել ու փակվել էր: Ծես: Կնոջ ու տղամարդու: Բանականությունն<br />
իր հաղթանակն էր տոնում, զգացմունքների թույլ ու անկարող բողոքի դեմ:<br />
-Հետ դարձիր: Հետ:<br />
Հայելին կրկնվում է: Հիշողությունը պատմում: Կադր է, կինոժապավեն, որ արտացոլվում<br />
է հայելում: Կտավը արտացոլանքն է կյանքի` հայացքով դեպ ներս: Ամեն<br />
անգամ, երբ հեռանում էր տղամարդը, երբ փակվում էր դուռը՝ լռում ոտնաձայները,<br />
ալիք էր բարձրանում լքվածության, ձեռքերի ու զգացողության դեմ, որ անհագուրդ<br />
կարոտով զգում ու շնչում էին բույրը, հոտը, այն ներկերով հագեցած, յուրովի,<br />
միայն քո հոտը:<br />
Կին-հայելի-կին: Սպասում-կարոտ-սպասում: Կրկին սեր, կրկին կին, կրկին սպասում…<br />
հայելի: Սեր:<br />
…<br />
-Դու ասում էիր. գեղեցիկ մարմին ունեմ, և, որ պետք է նկարես: Նկարեցիր:<br />
Առանց շփման` գծերը կյանք չունեն: Լռում ես, թաքնվում շրջանակի հետևում:<br />
Կին, հայելի, կին: Կին, հայելի, սեր:<br />
Դիմակահանդես էր: Խաղը պիտի ընթանար մինչ ավարտ, և դիմակը հանվեր:<br />
Անկեղծությունը սեփական ես-ի հետ է: Խաղի ընթացքը նույնպես: Դիմակը հոգում<br />
էր, բայց պիտի չքվեր, վերանար: Այդպես ճիշտ է: Եթե ոչ, չգիտես ինչ կլինի: Միևնույնն<br />
է` կրկին չգիտես: Բոլոր ճանապարհները սխալ են, խաղի կանոնները փոփոխական:<br />
Ճառագայթավրձին: Հնարված բառ, այն գործում է հայելու մակերևույթին:<br />
Հայելակտավ:<br />
-Թաքցրու կախարդական վրձինդ, որ ամեն ժամ ու րոպե կենդանացնում է<br />
կտավի ողորկ մակերևույթը, խլում նվիրումս, ոչինչ չտալով: Կարո՞ղ ես, նկարիր կարոտի<br />
խելացնոր գույները. ներկապնակդ աղքատ է:<br />
Հոգնել եմ:<br />
Որքան էլ փորձեցի հղկել, հարմարեցնել, լրացնել ամբողջությունը՝ չստացվեց…<br />
չստացվեց: Մնաց անավարտ:<br />
Հոգումս իշխում է մենությունը:<br />
Մեկն ինձ բացատրեց. «մենակ ծնվում են, մենակ մահանում»…<br />
Կին-տղամարդ:<br />
…<br />
Կնոջ ձեռքը բարձրացավ հայելուն` հայելին փշուր դարձաց շրխկաց հատակին:<br />
-Փորձիր մի հարված, և ամբողջությունն այս հայելու նման փշուր-փշուր կփլվի<br />
ափիդ: Հոգոց կհանի ձեռքիդ ծանրությունից, կտոր-կտոր կփլվի հատակին: Արծաթափայլ<br />
կտորներին արևը կխտանա իր երփներանգ բնավորությամբ:<br />
Կին… հայելի… կին:…<br />
49
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ<br />
ԱՊՐԵԼՈՒ ԱՌԱՋԻՆ<br />
ՉՈՐԵՔՇԱԲԹԻՆ<br />
Աչքերը դժվարությամբ բացեց ու առաջին պատկերը հիվանդասենյակի պատուհանից<br />
երևացող ծառն էր ու ճյուղին նստած ագռավը, որ թվաց իրեն է նայում:<br />
Ինչո՞ւ է հայտնվել: Ասում են ամեն զինվորի հետ մի նոր ագռավ է ծնվում: Հնարավոր<br />
է, որ սա հենց իրենը լինի: Եթե իրենն է, էլի պիտի տեսած լիներ: Սրանք զինվորի<br />
հետ ծնվում են, բայց համազգեստ չեն սիրում, կրակոցներ չեն սիրում... Հիմա ի՞նչն<br />
է ստիպել, որ երևա: Չլինի՞ հայտնվում են, երբ զինվորը մահացել կամ մահանում<br />
է: Ինքը կարող էր և չլինել, երբ թշնամին կրակում էր ու հիմա էլ հայտնի չէ` կա,<br />
թե չկա: Վանոն ու Վրեժը զոհվեցին, ինքը դեռ ապրում է, որ դանդաղ մահանա,<br />
Վանոյին ու Վրեժին հիշելով մահանա: Ներսն ալեկոծվեց: Ցավոտ հիշողությունները<br />
մառախուղի պես իջան աչքերին ու փակեցին աչքերը: Կրծքին ծանրություն զգաց:<br />
Զգացողություն կար, որ ագռավը ներս մտել ու փորձում է կտցել սիրտը: Ձեռքը<br />
տարավ ագռավին քշելու ու ամբողջ մարմնով ցնվեց: Ինչ-որ մեկը քնքշորեն գրկեց<br />
ուսերն ու փորձեց հանգստացնել:<br />
-Ո՞վ ես, որտեղի՞ց:<br />
-Բուժքույրը, միշտ սենյակում եմ եղել:<br />
-Վիճակս անհո՞ւյս է:<br />
-Բժիշկներն ամեն ինչ անում են, որ ոտքի կանգնես:<br />
50
-Բա ինչո՞ւ ես արտասվում:<br />
-Չեմ արտասվում:<br />
-Տաք կաթիլ կաթեց դեմքիս, արցունքի նման էր:<br />
-Աչքերդ բացիր, կտեսնես, որ չեմ արտասվում:<br />
-Բացեմ էլ, մառախուղը չի թողնի դեմքդ տեսնեմ: Հիմա որտե՞ղ եմ:<br />
-Հոսպիտալում:<br />
-Ո՞ց են բերել:<br />
-Արյուն շատ էիր կորցրել: Համարյա անզգա էիր: Վիճակդ փոխվել է, նույնիսկ<br />
կարողանում ես խոսել:<br />
-Որ լավ է, ագռավն ինչո՞ւ է հայտնվել:<br />
-Ի՞նչ ագռավ:<br />
-Պատուհանից դուրս, ծառի վրա:<br />
-Էդ ծառին հաճախ է նստում:<br />
-Թե՞ իմ հետ է հայտնվել:<br />
-Քեզանից առաջ էլ կար:<br />
-Ծնողներս գիտե՞ն:<br />
-Հայտնած կլինեն:<br />
-Ավելի լավ է չիմանան, գուցե ոտքի կանգնեմ: Վանոն ու Վրեժը զոհվեցին:<br />
-Միայն նրանք չէ:<br />
-Ես էլ չպիտի փրկվեի:<br />
-Մի ասա:<br />
-Էլի արտասվո՞ւմ ես:<br />
-Չէ:<br />
-Բա ի՞նչ է կաթում դեմքիս:<br />
-Փորձիր քնել, քեզ շատ խոսել չի կարելի:<br />
Ինքն էլ զգաց, որ հոգնել է: Նախկինում, երբ աչքերը փակում էր ու քնած չէր,<br />
ներսում վարդագույնն էր: Վաղուց վարդագույնը չի երևացել, փոխարենը գորշը<br />
խտանում ու խտանում է: Հիմա գորշի մեջ սև թիթեռներ էին, ու թիթեռների թևաբախումներից<br />
առաջացող թեթև քամուց դող զգաց: Թիթեռներից մեկն Անիի դեմքն<br />
ուներ ու աչքերի առաջ պտտվելով աննկատ իջավ ուսին: Անին ասում էր. «Լավ է,<br />
որ մանկությունը մեջդ շատ է, վատ է, որ դեռ տղամարդ չես դարձել»: Ուզում էր<br />
հարցնել, թե ինչպես են տղամարդ դառնում: Միշտ է ուզել հարցնել ու լռել է: Եթե<br />
հիմա էլ լռի, գուցե այլևս հնարավորություն չլինի հարցնելու, որովհետև... Անիի<br />
դեմքը անհետանում ու հայտնվում էր, խանգարելով կենտրոնանալ: Մինչ կկողմնորոշվեր,<br />
չգիտես որտեղից հայտնված ագռավը անսպասելի կտցեց թիթեռին ու չարագուշակ<br />
կռռալով պտտվում էր գորշի մեջ: Ձգվեց, փորձեց բռնել ագռավին, սակայն<br />
ցավի հազարավոր նետեր խոցեցին մարմինը: Ամբողջ մարմնով ցնցվեց ու թվաց<br />
գահավիժում է: Ճչաց ու այնքան բարձր, որ սեփական ձայնը դեռ երկար ականջների<br />
մեջ ալիքվում էր: Բուժքույրը հավանաբար ցավազրկող ներարկեց: Զգաց ոնց<br />
են ցավերը ձյան պես հալվում ու արցունք դարձած լցվում աչքերի մեջ: Վախենո՞ւմ<br />
51
ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
է մահից, թե՞ չի վախենում: Վախը փախչել ու թաքնվել է ենթադրում: Իրենք չփախան<br />
ու չփորձեցին թաքնվել: Ի՞նչն էր, որ վախից ավելի ուժեղ էր, որ թույլ չէր<br />
տալիս մտածել փախչելու կամ թաքնվելու մասին: Չգիտես ինչու փորձեց գուշակել,<br />
թե ինչ է զգացել ամենաառաջին մարդը, երբ տեսել է իր նմանի առաջին մահը:<br />
Երևի ոչինչ էլ չի զգացել, կարծելով, որ մահն էլ ապրելու ձև է, որովհետև չի իմացել<br />
մահն ինչ է: Իսկ ինքը գիտի՞... Թշնամու զինվորներին առաջինը Վանոն տեսավ:<br />
Առաջանում էին զգուշորեն, սարդի ոտնաձայների պես լուռ: Որոշել էին իրենց հանկարծակիի<br />
բերել: Բազմաքանակ էին, հարյուրից ավել: Վանոն իսկույն կապվեց հրամանատարի<br />
հետ: Հրամանատարի հրամանը նահանջն էր, սակայն թշնամու զինվորները<br />
երևի Վանոյին տեսել էին ու սկսեցին կրակել, անհնարին դարձնելով հետքայլը:<br />
Մեծաքանակ խմբին երեքով դիմակայելը ստույգ մահ էր: Թաքնվելն անհնարին<br />
էր, փախչելը թույլ կտար մահվանն ավելի արագ իրենց գտնել: Թշնամու մոտենալու<br />
հետ իրենք էլ կրակեցին: Անմարդկային վայնասուններից հասկացան, որ կարողացել<br />
են մի քանիսին տապալել: Անտեսանելի ինչ-որ մեկը կարծես ուժ էր տալիս,<br />
ինչ-որ անբացատրելի զգացում, որ մինչ թշնամու հայտնվելը թույլ ու նվազ էր<br />
թվում, բայց այդ պահին հասցրեց իրենց կերպարանափոխել: Վանոն ինքն իր մեջ<br />
ներքաշվածը չէր, Վրեժը կատակասերն ու շատակերը չէր, ինքը` ինքը չէր... Կրակոցները<br />
շարունակվում էին: Թշնամին, կորուստներ տալով մոտենում էր: Մահը թշնամու<br />
տեսքն ուներ, մեկի չէ, տասնյակների սևակնած, աչքերի մեջ արյուն ու գոռումգոչյունով<br />
մոտեցող դեմքերի: Կրակում էին թշնամու ու մահվան վրա, մարտնչում<br />
էին թշնամու ու մահվան դեմ: Որովայնի ձախ կողմի ուժեղ ցավից մի պահ կծկվեց:<br />
Հաջորդ պահին ցավը հաղթահարելով շարունակեց կրակել: Ցավն ուժգնանում էր,<br />
տհաճ թուլությունն ավելի ու ավելի զգալի էր դառնում: Չզգաց էլ, ինչպես ավտոմատն<br />
ընկավ ձեռքերից, ու թուլացած կողքի ընկավ: Վրեժը թողեց կրակելը, իր<br />
թևերից բռնած քարշ տվեց դեպի խրամատի ներս ընկած հատվածը, ուր ավելի<br />
ապահով էր: Թեև թուլությանը, դեռ կարողանում էր գնահատել իրավիճակը: Վանոն<br />
իրար հետևից մի քանի նռնակ շպրտեց թշնամու կողմը: Քիչ անց գերանդու բերանն<br />
ընկած խոտի պես ինքն էլ պառկեց: Վրեժին այլևս չէր տեսնում, սևը շրջապատում<br />
ծածկել էր ամեն ինչ, աչքերի առջև կինոժապավենի պես միայն իր կյանքի ընթացքն<br />
էր: Հայրը, մայրը, քույրը, Անին, զինվորական հավաքակայանը, դեմքեր` ծանոթանծանոթ:<br />
Զարմացավ, որ մահը կարողանում է մարդու ողջ կյանքը մի վարկյանի<br />
մեջ տեղավորել: Որովայնի ցավը ջրի պես տարածվում էր մարմնի բոլոր հատվածներում,<br />
հոսում էր մարմնից դուրս, խավարին խառնված քշում դեպի անծանոթ<br />
փոսը: Անկումը կյանքից երկար թվաց, հաջորդեց սալաքարի պես ծանր լռությունը,<br />
որ իջավ ու կափարիչի պես ծածկեց փոսը:<br />
Աչքերը դժվարությամբ բացեց ու անմիջապես էլ նայեց պատուհանից դուրս:<br />
Ագռավն էլի ծառի ճյուղին էր:<br />
-Բարի լույս,- լսեց բուժքրոջ ձայնը,- աչքերիդ լույսը ոնց որ շատացել է:<br />
-Ինչո՞ւ բարի լույս,- զարմացավ ու առաջին անգամ տեսավ բուժքրոջը, ով մինչ<br />
այդ ընդամենը ձայն էր: Երևի իրենից մի քանի տարի մեծ լիներ:<br />
52
-Որովհետև օրը նոր է բացվում և այսօր չորեքշաբթի է:<br />
-Հետո ի՞նչ:<br />
-Այն, որ երեքշաբթի քնել ու չորեքշաբթի արթնացել ես:<br />
-Փոսն էի ընկել:<br />
-Փոսից դուրս ես եկել կամ ուզում ես դուրս գալ:<br />
-Աչքերիս մառախուղն էլ է նոսրացել: Առաջին անգամ քեզ տեսա:<br />
-Հիասթափվեցի՞ր:<br />
-Կարևորը՝ շատ բարի ես:<br />
-Ընդամե՞նը...<br />
-Ու գեղեցիկ...<br />
-Օհո...<br />
-Ագռավը միշտ ճյուղի՞ն է եղել:<br />
-Գնում-գալիս է: Պատրաստվիր բժշկին դիմավորելու: Նրան էլ առաջին անգամ<br />
ես տեսնելու, թեև նրա շնորհիվ ես կարողանում տեսնել:<br />
-Ձայների աշխարհից հոգնել էի: Հիմա երևացողը դու ես ու ագռավը: Մեկ էլ պատերազմը,<br />
որին փակ աչքերով էլ եմ տեսնում:<br />
-Ամենաշատը ինչ կամ ում կուզեիր տեսնել:<br />
-Ծնողներիս:<br />
53
ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Սիրած աղջիկ չունե՞ս:<br />
-Եղել է:<br />
-Հիմա ո՞ւր է:<br />
-Դեռ չեմ ճշտել:<br />
-Ինչ էլ եղած լինի, հեռուն բորբոքում է զգացումները: Հանդիպես, ի՞նչ ես ասելու:<br />
-Դեռ էդ բառերը չեմ գտել:<br />
Բժշկի հայտնվելն ընդհատեց զրույցը: Կարծում էր բժիշկը ալեհեր մեկը կլինի,<br />
սակայն երևի հիսուն էլ չկար: Ժպիտը դեմքին մոտեցավ:<br />
-Բարի լույս զինվոր,- ասաց ու ակնթարթորեն իր վրայից մի կողմ նետեց վերմակը:-<br />
Կարո՞ղ ես աջ թեքվել:<br />
Ինքն ընդամենը վարտիքով էր ու բուժքրոջ ներկայությունից ամաչելով, մեղավոր<br />
հայացքը նրա կողմը` փորձեց վերմակը նորից վրան քաշել:<br />
-Ամաչելու ոչինչ չկա,- հորդորեց բժիշկը,- բուժքույրը քեզ հագուստներով չի էլ<br />
տեսել: Հիմա կարևորը վերքի վիճակն է,– ու սկսեց քանդել վիրակապը: Երբ մատները<br />
դիպան վերքին, սուր ցավ զգաց, սակայն զսպեց իրեն, որ ձայն չհանի: Բժշկի<br />
մատները շարունակում էին պտտվել վերքի շուրջը:<br />
-Լավ է, լավ է... Բախտավոր աստղի տակ ես ծնվել:<br />
-Բժիշկ,- ուզեց հարցնել, եթե այդքան լավ է, ինչու էր թուլացել ու ոչինչ չէր զգում:<br />
-Արյուն շատ էիր կորցրել,- ասես հարցը գուշակելով պատասխանեց բժիշկը:<br />
- Կյանքի համար արյունը նույնքան կենսական է, որքան հողը: Հողն էլ կորցնելիս<br />
հետևանքը թուլությունն է: Շատ կորցրեցիր, թուլությունն ավելանալու է, մինչև...<br />
Փառք Աստծո, գործը մինչև-ին չհասավ,- ապա դիմելով բուժքրոջը,- կարող ես վիրակապել:<br />
Ներարկումները չմոռանաս: Հիմա ի վիճակի է նույնիսկ այցելուներ ընդունել:<br />
-Ծնողնե՞րս են:<br />
-Նրանց հերթն էլ կգա:<br />
-Ուրիշ էլ ո՞վ:<br />
-Հրամանատարդ զանգահարեց... Հո դե՞մ չես:<br />
-Տեսքս...<br />
Սակայն բժիշկն արդեն դուրս էր եկել: Բուժքույրը վիրակապում էր ու բուժքրոջ<br />
թիկունքի վրայով նորից պատուհանից դուրս նայեց: Ագռավը շարունակում էր ճյուղին<br />
նստած մնալ: Եթե վտանգն անցել է, նշանակում է ագռավի համար ինքն այլևս<br />
հետաքրքիր չպիտի լինի, բայց ոնց որ չի ուզում իրենից բաժանվել: Անիի դեմքն ի՞նչ<br />
է արել: Թե՞ տեսիլքը նախանշան էր, որ կորցրել է Անիին... Ինքն է նրան կորցրե՞լ,<br />
թե՞ Անին իրեն: Բժիշկը ընկերներին հիշեց: Ինչո՞ւ նրանք և ոչ ինքը կամ ինչու ինքն<br />
էլ նրանց հետ չէ, եթե ճիշտ է, որ նույն ճակատագրի մարդիկ մի տեղ են հավաքվում:<br />
Բացառություններ լինում են ու պարզվում է ինքն է բացառությունը: Հիշեց, որ<br />
հրամանատարն այցելելու է ու տարօրինակ մեղքի զգացումից սառնություն զգաց:<br />
Մեղքի, որ բացառությունը կարող էր մի ուրիշը լինել, թեկուզ Վանոն կամ Վրեժը:<br />
Ներսը կրակվեց, թվաց այրվում է: Բուժքրոջը խնդրեց պատուհանը բացել:<br />
-Կմրսես, չի կարելի,- թախանձելու պես մերժեց բուժքույրը:<br />
54
-Շոգ է, այրվում եմ,- տնքաց:<br />
-Ջերմությունդ ինչո՞ւ բարձրացավ,- համարյա բղավեց բուժքույրը, անընդհատ<br />
կրկնելով՝ էս ջերմաչափն ո՞ւր կորավ:- Երբ ջերմաչափը գտել էր, մոտեցավ, չմոռանալով<br />
զգուշացնել,- շուտ չհանես:- Ու քիչ անց, ջերմաչափին նայելուց հետո միայն,<br />
այսուայն կողմ անհանգիստ քայլելը դադարեցրեց:- Փառք Աստծո, նույնն է:<br />
-Հիմա պատուհանը կբացե՞ս, մի քանի վարկյանով:<br />
-Ախր ինչի՞ համար, մրսեցիր, վիճակդ ավելի կբարդանա:<br />
-Ուզում եմ ագռավը ներս գա:<br />
-Սրամտելու ժամանակ ես գտել...<br />
-Ուզում եմ ներս գա, իմանամ ի՞նչ է ուզում, որ չի հեռանում: Կբացե՞ս:<br />
-Միայն լավ ծածկվիր,- խնդրելու պես հորդորեց բուժքույրն ու գնաց պատուհանը<br />
բացելու: Երբ սպասում էր, թե պատուհանի բացվելուն ագռավն ինչպես կարձագանքի,<br />
ագռավը թռավ ճյուղից ու այնքան արագ ներս մտավ, որ երկուսն էլ չհասցրեցին<br />
հասկանալ, ինչ կատարվեց: Ագռավը մի երկու պտույտ արեց սենյակում ու իջավ<br />
մահճակալին: Լուռ իրար էին նայում: Առաջինը ագռավը խզեց լռությունը, կռռաց ու<br />
մահճակալը լքելով, ինչպես մտել էր, նույնքան արագ էլ դուրս թռավ: Նրա հետևից<br />
բուժքույրն անմիջապես փակեց պատուհանը:<br />
-Էլ էդ ծառին չի թառի,- ասաց ու վերմակը, որ մինչև ծնոտն էր քաշել, հետ տարավ:<br />
-Պատմեին, չէի հավատա:- Բուժքույրը չէր կարողանում թաքցնել զարմանքը:-<br />
Կարծես ուզում էր խոսել:<br />
-Չէ` ճշտել:<br />
-Ի՞նչը:<br />
-Ապրելու հոտն է ուժե՞ղ, թե՞ մեռնելու: Կռռոցը դժգոհի կռռոց էր, հավանաբար<br />
էլ էդ ծառին չի թառի:<br />
-Պատերազմն ում ասես կգժվացնի:<br />
-Դուռն են ծեծում:<br />
-Հրամանատարդ կլինի,- ու բուժքույրը գնաց դուռը բացելու:<br />
Հրամանատարին երբեք չէր պատկերացնի սպիտակ խալաթով: Դեմքի ամենօրյա<br />
խստությունը լուծվել էր ճերմակի մեջ և հրամանատարի ժպիտն էլ ճերմակ<br />
թվաց:<br />
-Ո՞նց ես, հերոս- մոտեցավ ու ձեռքը մեկնեց:- Բժիշկն ասեց, որ լավ ես:<br />
-Հրամանատար,- ձեռքը մեկնելուց առաջ փորձեց ձգվել:<br />
-Մի լարվիր,- հորդորեց հրամանատարը,- կարևորը վտանգն անցել է:<br />
-Տղաները...- ու չկարողացավ շարունակել:<br />
-Պատերազմն առանց զոհերի չի լինում... Ամեն ինչ նրա համար է, որ ողջերն<br />
ապրեն: Զոհերին կարևորելու համար ապրեն: Ինչ տղաներ զոհվեցին... Դեռ ջահել,<br />
բայց գիտեին ապրելու գինն ու զոհվելու գինը,- ապա կարծես միայն իրեն լսելի,- թե<br />
ինչո՞ւ են այսքան ձգտում սպանել իրար, երբ կյանքն առանց այդ էլ կարճ է:<br />
-Չկարողացանք նահանջել:<br />
-Փոխարենը խանգարեցիք թշնամուն ծրագրածն անել: Հա, ծնողներիդ հետ եմ<br />
55
ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
խոսել: Այստեղ կլինեն, կայցելեն: Մի աղջիկ էլ զանգեց, Անի էր անունը, քեզանից էր<br />
հարցնում:<br />
-Անի՞ն...<br />
-Ասացի, որ տեսնելու եմ քեզ: Երևի այսօր էլ զանգահարի: Ի՞նչ ասեմ:<br />
-Որ լավ եմ... Մեկ էլ...<br />
-Մեկ էլ ի՞նչ:<br />
-Որ ներսիս մանկությունն է զոհվել:<br />
-Բոլորիս մանկությունը: Միանգամից հարյուր տարով հասունացանք... Ուրախ<br />
եմ քո համար: Գնացի, խառը օրեր են, չես իմանա թշնամին էլ ինչ սադրանքի կդիմի:<br />
-Հրամանատար...<br />
-Ասա:<br />
-Բարևիր տղաներին: Ապաքինվեցի, վերադառնալու եմ:<br />
-Սպասում ենք:<br />
Հրամանատարի գնալուց հետո մի անգամ էլ պատուհանից դուրս նայեց: Ագռավն<br />
էլի ծառի ճյուղին էր: Երևի դժվարանում է իր ապրելու հետ հաշտվել: Ոտքի ելավ,<br />
առաջինը սրան քշելը կլինի, քշել հեռու, երկրի սահմաններից էլ դուրս... Ու մինչ<br />
մտածում էր ոնց ու ինչպես է քշելու, ագռավը, որ անշարժ նստած էր, նորից բարձր<br />
կռռաց, ապա անսպասելի օդ բարձրացավ ու ամբողջ մարմնով քարի արագությամբ<br />
բախվեց ապակուն: Հարվածից ապակին փշրվեց, ու սարսափելի էր տեսնել<br />
ագռավին՝ կծիկ դառած, ապակու կտորների հետ գահավիժելիս:<br />
56
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ<br />
ԳՈԼԻ ԿԱՄՈՒՐՋՆ ՈՒ ԽԵԼԱՌԸ<br />
Դուռը շրխկոցով փակվեց, խուլ աղմուկը իմ թիկունքում, դռան խռով հայացքը<br />
ու մինչև մեջքս ձգվող տարածություն, որը իմ քարացած աշխարհն էր: Այդ աշխարհը<br />
մեծ էր, օտար, չներող ամենակուլը: Նորից թիկունքով էի կանգնել տանը,<br />
չհասկացվածության շարունակական պոռթկումները, կոկորդ քրքրող բղավոցները<br />
դարձել էին սուր ու սովորական ինքնախոստովանաք, կյանքի հերթական մերժված<br />
ծեսը: Թաղը նույն ծանոթ հայացքով էր, իսկ ես միայն գորշ ճանապարհին մնացած<br />
ծիածանագույն մազութն էի տեսնում: Այն հարազատ, բայց և խորթ աշխարհի պատկերն<br />
էր՝ ծիածանի երանգները արտացոլված թանձր կեղտի մեջ: Շարժիչների ձայնը,<br />
ծուխը, արևի տապը, ամենը խեղդում էր, խեղդվում էր ներսս: Քայլեցի դեպի կրպակը,<br />
որ մի սառը բան վերցնեմ, ինչ-որ տեղից վառվածի հոտ էր գալիս: Արևի շողերից<br />
փայլփլող հյութի շիշը ընդիմանում էր, չէր ուզում բացվել, մատս վնասելով բացեցի<br />
ու տեսա, թե ինչպես արյան շիթը հոսեց անգույն պղպջակների մեջ: Լեզուն ճանաչեց<br />
սեփական արյանս համը, հետո ներսս: Ամեն ինչ ավելի ուժգին էր վառվում:<br />
Հին ճանապարհով էի գնում, ճանապարհի վերջում՝ հեռու մի անկյունում ագռավ<br />
նստեց չորացած ճյուղին, օդում սուլաց մեռնող ծառի դողը:<br />
57
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Հասել էի փոքրիկ լճի եզրին, այս ճանապարհը անցնում էի, երբ անհաշտությունների<br />
մեջ էի: Երևի բոլորին է ծանոթ անհաշտության ուղին, որը սկզբից բռնկվում<br />
է ուղեղում ու միշտ հասնում ինչ-որ բանի եզրին, որից այն կողմ անմերձենալին է,<br />
երկար սպասված հաշտությունների ու հավերժական կորուսյալի կոչումին դատապարտված<br />
խաղաղության սահմանը, որը մարդ ամենասկզբից էլ ձգտել է ոչնչացնել:<br />
Նույնն են վերադարձի ճանապարհները, բայց պետք է չսայթակել կեսճամփին:<br />
Լիճը՝ լիճ էր, բայց մարդիկ գոլ էին ասում, այդպես անվանել էին մեզանից առաջ,<br />
մեր ծնողներից առաջ ու այդպես կասեն մեզանից հետո: Հնությունը ծոր էր տալիս<br />
այդ բառից, ինչպես գոլի մուգ ջրերից ու մաշված, բայց կյանք շնչող փայտե կամըրջից,<br />
կամուրջ, որը դարեր շարունակ անխռով ու հեզ լսում է մոլորյալների խոստովանությունները:<br />
Կան վայրեր, որտեղ ձգտում ենք վերադառնալ, երբ անհաշտ ենք<br />
ինքներս մեզ հետ, աշխարհի, մարդկանց ու ծուռ օրենքների հետ, վայրեր, որոնք<br />
իրենց մեջ են առել կյանքից զարկվածներին ու մերժվածներին, խավարի մատույցներում<br />
խաղաղություն փնտրող մոլորյալ կոչվածներին:<br />
Գոլը եզերող դեղձենիների ստվերում ականջներս խցանեցի երաժշտությամբ,<br />
պատնեշում էի ներսս դրսի արձագանքներից, սպիտակ լարը խճճվել էր մատներիս<br />
արանքում:<br />
Գոլի ջրերը այսօր խաղաղ էին, իսկ մուգ հայելու վրա կախված էր խելառի հայացքը:<br />
Թաղի խելառն էր, ում սովորական դարձած ներկայությունը դարձրել էր<br />
նրան մի տեսակ անտեսանելի: Նա ապրում էր ինչպես ստվեր, բակի տներից մեկի<br />
նկուղում, մեր կյանքի ստվերն էր նա: Նայում էր ջրերին, ես՝ նրան: Աննկատ գլխումս<br />
թպրտած այն միտքը, որ նա միշտ այս վայրերում է թափառում իր փայլփլուն դույլը<br />
ձեռքին: «Ու ինչի՞ն է պետք…. Խելառ է էլի, բայց ապրի, որովհետև մի ահագին ժամանակ<br />
զբաղեցրեց գլուխս, փաստորեն գժերն էլ են կարողանում օգտակար լինել»:<br />
Արտաքինը հնարավորություն չէր տալիս տարիքը գուշակել. բիզ-բիզ մազեր, գորշ,<br />
բազմաշերտ հագուստ, հյութից զուրկ կաշի ու աչքերը՝ բիբերին թառած անծանոթ<br />
դրոշմով։ Էլ չէր նայում գոլին, ինձ էր նայում։ Գունաթափ բիբերի դրոշմը կանչում էր,<br />
ու ես արդեն նրա կողքին էի՝ գոլի կամրջի վրա:<br />
-Շուտ-շուտ ես գալիս, հա՞, այդպես է ստացվում, երբ չենք կարողանում, կամ էլ<br />
չենք ուզում հաշտության գալ, նախընտրում ենք օտարացումը:<br />
Ձայնն էլ բիբերի դրոշմի պես օտար էր, ուրիշ, առեղծվածային։ Պատասխանս<br />
խելառ ծիծաղը եղավ:<br />
-Տուն գնա, տուն, ուշ է: Մեղք ես:<br />
Դանդաղ նստեց իր փայլուն դույլի կողքին, բիզ-բիզ գլուխը կախեց ու սկսեց խոսել:<br />
Խոսում էր ինքն իր հետ, դույլի ու գոլի խորքի հետ: «Տուն գնա, տուն, գնա քանի<br />
շատ ուշ չէ, քանի դեռ կարող ես վերադառնալ, դու տուն ունե՞ս: Ես չունեմ, գիտե՞ս<br />
չունեմ, տուն չի կոչվում այն վայրը, ուր գիշերում ենք խավարին ու արթնանում կծող<br />
լույսի հետ: Դա տուն չի, կացարան է ու աշխարհը լիքն է այդպիսի կացարաններով,<br />
աշխարհի տերերը դրանք տուն են կոչել: Կացարաններ ստեղծողները: Դեղնավուն<br />
կատվի ձագերը ապրում են հատակի տակ, դրանց գիշերային ծվծվոցները չեն թող-<br />
58
նում, որ երազներ տեսնեմ: Ձայնը գողացել է իմ երազները: Դեղնավուն կատուն ամեն<br />
օր գալիս ու պոչը քսում էր ձեռքերիս, հետո թավալ էր տալիս խանձված խոտի վրա,<br />
խաղ էր անում, որ մի անգամ էլ հացի չորացած կտորներ ստանա: Բա՜, դեղնավուն<br />
կատվի ձագերը սոված են: Բայց մի գիշեր խուլ ծվծվոցը անհետացավ, ինչպես<br />
երազները: Դեղնավուն կատուն պոչը չքսեց ձեռքերիս ու խաղ էլ չարեց, մազերը<br />
բիզ-բիզ էին դարձել: Այդ օր առաջին անգամ տեսա ճանկերը սրած, դու էլ իմացիր՝<br />
կյանքում բոլորս էլ գոնե մի անգամ ստիպված սրում ենք մեր ճանկերը, սրում ենք,<br />
որովհետև ցավ ենք զգում, որովհետև անօգնական ենք, որովհետև սկսում ենք<br />
հասկանալ, որ որոշ բաների դեմ ինչքան էլ պայքարենք, մեկ է պարտված կմնանք:<br />
Գազանը տարել էր ձագերը, դեղնավունը ճանաչել էր գազանի դեմքը: Ես տուն չունեմ,<br />
տունը ձագերի ձայներն են, իսկական տունը նրանց ձայնով է ծիծաղում ու<br />
արտասվում: Իսկական տան պատերի ճաքերից հիշողությունն է ժայթքում: Ես ճանաչել<br />
եմ այս աշխարհում գազանի դեմքը: Քեզ ասե՞լ են, որ դրախտը մեկն է, բայց<br />
դժոխքը տարբեր է լինում, շատ է լինում, գիտեմ՝ իմ ճանաչած գազանի համար է<br />
ստեղծվել ամենասարսափելի դժոխքը, ուր եռացող կուպրով լճերն են, այնտեղ բնակվում<br />
են նրանք, ովքեր միայն իրենց ոսկորով լցված մսե տոպրակների մասին են<br />
կարողանում մտածել: Շարունակ դրա մասին եմ պատմում ինձ հանդիպողներին,<br />
բայց աշխարհի խելառներին ո՞վ կկարողանա լսել: Մարդիկ միայն կյանքի ջրազուրկ<br />
ճանկերն են ընդունակ տեսնել, նրանք չեն ուզում տեսնել ճանկեր աճեցնողին: Տե՛ս<br />
դույլը, միշտ ինձ հետ է, այս կյանքի պատկերը նրա մեջ է, միշտ ինձ մոտ եմ պահում,<br />
որ հանկարծ սահմանը անցնեմ ինձ հետ լինի: Այս դույլը նրա համար է, որ այնտեղ<br />
ցույց տամ: Նայի՛ր փայլուն է, լրիվ նոր, բոլոր տեսնողների համար ամենալավն է:<br />
Ծիծաղելի է: Ոչ ոք չի էլ նկատում, որ դույլի տակը, նրա հիմքը չկա, պոկված է, կապ<br />
չունի, թե բռնակը ինչքան նոր է, միևնույն է, այս շրջանաձև լճի մուգ ջրերից չեմ կարողանա<br />
երբեք լցնել սրա մեջ, հոսում է»:<br />
Ուղեղս չէր հասցնում ընկալել բառերի շնչահեղձ արտահոսքը, բայց միտքս մի<br />
տեսակ սկսել էր ցավել նրան լսելուց, ցավում էր տարօրինակ, ֆիզիկական ցավով,<br />
երբեմն պատահում է, որ շատ հստակ գիտես առողջդ լինելուդ մասին, իսկ ներսդ<br />
միևնույն է ծվատվում է, այդպիսի մի ցավ էլ հիմա էր հոսում կաշվիս տակ նրա<br />
արտաբերած յուրաքանչյուր բառի հետ:<br />
-Իսկ ո՞ւր էս ուզում գնալ, այդ ու՞ր պիտի կարողանաս անցնել, որ մի հատ էլ դույլն<br />
էս ուզում հետդ տանել,- նույնիսկ ինձ համար անսպասելի հետաքրքությամբ հարցրեցի:<br />
-Այդ տեղը անուն չունի, ինչպես անանուն են մեր բոլոր չհասկացված պահանջները<br />
կյանքից, անանուն են մեր իսկական երազների նման, երբ պտտվում ենք ու<br />
պտտվում, մեր առջև դնում նորանոր նպատակներ, մտածում, որ երբ այս մեկն էլ<br />
նվաճենք ներքին մարդը կհանգստանա, կբավարարվի, բայց նորից կիսատության<br />
սուր, թունավոր ճանկերը մխրճվում են ուղեղիդ մեջ, մաշկազերծ են անում մարմինդ,<br />
արյուն են հանում, դաղում են հոգիդ, դա էլ անուն չունի, չէ՞, մարդկային կիսատությունը,<br />
բանականությանդ ու հոգուդ չբացահայտված դատարկ հատվածը,<br />
անուն չունի, պարպելու ձևն էլ մարդը չկարողացավ լցնել ու կապ չունի՝ ինչքան<br />
59
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
զարգացավ, ինչեր հայտնագործեց ու ստեղծեց, իր թաց ափերով կերտած արվեստը<br />
ինչքան մոտեցրեց երկնքին, մեկ է մնաց տխուր, որովհետև դեռ չի կարողանում<br />
լիարժեքության ուղին գտնել, ձևը չգիտի, տեսակը չի հասկանում: Կամ էլ ունի<br />
անուն ու ես եմ, որ անվանելու ձևը չգիտեմ, մի անգամ, շա՜տ-շա՜տ վաղուց էր, լսել<br />
եմ, որ շրջանաձև գոլի վրայի կամրջից հնարավոր է այդ վայրը հասնել: Ախր ջրերը<br />
շատ են մուգ, խավար: Հնարավոր չի հալածյալի հայացքը որսալ կապույտ, հոսող<br />
քաոսում, մոլորվելը շատ դյուրին է դարձել:<br />
Նա դեռ խոսում էր իր անհատակ ընկերոջ, երկնքի գիշերային խավարը արտացոլող<br />
լճի ջրերի ու իր ներսի հետ: Նրա համար արդեն կարևոր էլ չէր կամրջին եմ ես,<br />
թե չէ: Որոշել էի վերադառնալ տուն, երբ ձայնը նորից դիմեց ինձ.<br />
-Քո բիբերում, աչքերիդ հատակում խճճված կարմիր մանրաթելերի անկյուններում<br />
տարօրինակ մի բան է իջած: Հավատա՝ չեմ խաբում, ես դա իրոք տեսնում եմ,<br />
ներսինդ գիտի, որ աշխարհի խելառը երբեք չի ստի: Հիշի՛ր, հոշոտված մատղաշների<br />
արյան հոտից խենթացածները տեղ չունեն այստեղ…<br />
Կատարվածը մի ամբողջ կյանք երկարեց, այնինչ ընդամենը քարացած ակըն-<br />
թարթ էր հավերժության ոլորաններում: Չէի հիշում՝ ինչպես եղավ, ընդամենը զգում<br />
էի ջրի սառնությունը, դաղող թացը մաշկիս, ուղեղ շամփրող ամենակուլ կապտա-<br />
60
վուն հոսանքն էր շուրջբոլորս: Գիշերային մղձավանջներ հիշեցնող պատառ-պատառ<br />
եղած պատկերներ էին վերակառուցվում, դեմքեր էին լողում, որ ավելի շատ նման էին<br />
քրքրված, մոխրագույն լուսանկարների: Մատներն անհույս երկարում էին դեպի խորքը:<br />
Կաթնագույն պատերով հիվանդասենյակում էի պառկած, ձախ ձեռքս երկու անգամ<br />
ցնցվեց կանաչ գծերով վերմակին: Կարճլիկ, մի քիչ կախ այտերով ու մարմնին<br />
տարօրինակորեն անհամաչափ երկար ձեռքերով բժիշկը հայացքը լարեց կանաչ<br />
գծերի վրա: Հեռուներից գաղթացի հայացքս լողաց կաթնագույնի մեջ ու կանգ առավ<br />
կախված, փամփլիկ այտերով դեմքին:<br />
-Երիտասա՛րդ, կարծում եմ կյանքը կամ էլ Աստված, ինչին ավելի շատ են հակված<br />
հավատալ շարքային մահկանացուները, ձեզ իրոք շատ է սիրում: Գլխի այդպիսի<br />
ուժգին հարվածից հետո, եթե անկեղծ լինեմ, չէինք էլ հավատում, որ կկարողանաք<br />
գիտակցության գալ:<br />
Ընկույզի մուրաբայի գույն ունեցող մազերով բժիշկը շարունակում էր նայել ոչինչ<br />
չասող հայացքով: Մի փոքր բարձրանալով բարձից հարցրեցի, թե ինչ է կատարվում:<br />
-Հիմա հանգստանալ է պետք, ոչ թե հարցաքննություն կազմակերպել,- բժշկին<br />
վերադարձել էր իր սովորական հանգիստ հայացքը,- կարծում եմ մինչև ամսվա<br />
վերջ լիովին կկազդուրվեք, եթե միայն նոր եղանակներ չփորձեք մոգոնել, որ կյանքի<br />
հետ ձեր հաշիվները մաքրեք:<br />
Պետք է խոստովանեմ, որ լիովին չէի կարողանում գիտակցել ինձ հետ կատարվածը,<br />
իրականությունը ի վիճակի չէի սթափ վերլուծել: Ընդամենը հիշում էի, որ լճի<br />
մոտ էի ու հանկարծ արթնացա կաթնագույն հիվանդասենյակում, հետն էլ մեղադըրվում<br />
էի ինքնասպանության փորձ անելու մեջ:<br />
***<br />
Սպիտակ մառախուղի մեջ հոսում էր ճանապարհը: Մատով մի քանի աստղ<br />
նկարեցի մեքենայի մրսած ապակուն: Հորս պապական տան մոտ էի, որը գտնվում<br />
էր հին գավառական քաղաքում: Ճանապարհը դադարել էր հոսել, իսկ գորշ կտուրների<br />
ու երկնքի միջև օդապարուկների պես կախվել էին հիշողությունները: Հիշողություններ,<br />
որոնք ներս են մտնում մեր սրտի հետնամուտքով, միահյուսվում մեր<br />
մաշկին, դառնում մեր ամեն զարկի խուլ արձագանքը: Հիմա այդ տանը ապրում<br />
էր պապիս վերջին եղբայրը ու հայրս հենց նրա՝ իր երորրդ հորեղբոր մոտ էր ինձ<br />
ուղարկում: Հոգու խորքում վստահ էր, որ տունը, որտեղ անցել էր մեր ազգի բոլոր<br />
տղամարդկանց մանկությունը, իսկ որոշների նաև ամբողջ կյանքը, իմ մտքին և հոգուն<br />
անդորր կկարողանար պարգևել, չնայած ոչ մի անգամ, նույնիսկ կողմնակի<br />
կերպով նման միտք չէր արտահայտել, բայց ես դա գիտակցում էի:<br />
Եղյամե ժանյակը պատել էր հողը, մի բուռ հնից ու մի բուռ նորից հունցած քաղաքը<br />
լրիվ ուրիշ ձև էր բուրում, պատմությամբ, ուրիշ տեսակի մարդկանցով, մութ<br />
61
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
մառաններով, որտեղ կավե ամաններով հալեցրած կարագի էին պահում ու պառավները<br />
դեռ խաչ էին հանում կարագի վրա, որ դևերը գիշերը չկարողանան գողանալ:<br />
Բայց այդ ամենից առավել անցյալի հետ քաղաքը կամրջում էին պատմությունները,<br />
որոնք տարօրինակ էին, անհավատալի ու անհասկանալի, բայց մարդիկ աներեր<br />
հավատով էին լցված այդ ամենի հանդեպ, ճիշտ այնպես, ինչպես հավատում էին,<br />
որ դևերը տան յուղը միշտ գողանալ են փորձում ու միայն խաչն է, որ այն ի զորու<br />
է պաշտպանել:<br />
Անցյալիս հուշերի մեջ միշտ կենդանի էր մուգ կանաչ կոշիկներով այգեպանը,<br />
երբ այգում էր ու կոշիկներին ցեխի գնդեր էին կպած: Կարծես ոչինչ չէր փոխվել,<br />
նույն այգին էր, խուլ այգեպանը երկու-երեկ օր էր ինչ սկսել էր էտ անել, իսկ շաբաթվա<br />
վերջին Զատիկ էր: Ու ես հիշեցի, որ այդպիսի մի շաբաթ մեր տուն տեղափոխվեց<br />
Մավինը:<br />
Ինչու հիշեցի անցյալի խորքերից մեկում ննջող խունացած այդ հերթական հուշը,<br />
ինքս էլ չգիտեմ: Մավինը մենակ էր ապրում, միշտ էլ մենակ էր եղել: Ժամանակ առ<br />
ժամանակ նա մեզ հյուր էր գալիս, գալիս էր շատ կարճ ժամանակով, այցելություններ,<br />
որոնք երեք օրից ավել չէին տևում: Մավինը երբեք չէր շեղվել իր մենակությունից,<br />
ինչպես ճշմարիտ հավատացյալը իր ուղուց, իր ուսմունքից: Սիրում էր կրկնել, որ<br />
մարդ պետք է ներքին մենակության դեմ պայքարի, եթե դրանից գլուխ կարողանա<br />
հանել, ուրեմն ինչ-որ չափով կյանքում հաղթող է:<br />
Նա թարգմանիչ էր, զանազան մանր ու միջին կարևորության պաշտոնական<br />
թարգմանություններ էր անում: Ես նրան միշտ նույն ձևով եմ հիշում, միշտ նույնն էր,<br />
ժամանակը ոչինչ չէր փոխում նրա արտաքինի մեջ, անփոփոխ էր նաև հայացքը:<br />
Ոչ ծեր էր, ոչ երիտասարդ: Մեկ-մեկ ինձ նույնիսկ թվում էր, որ ժամանակը իր հավերժական<br />
մսաղացի մեջ էր առել նրան, ու նա քարացել էր, մոլորվել նրա երախում:<br />
Բայց ամեն ինչ փոխվեց այն պահին, երբ թաց ասֆալտի վրա ընկավ լուսարձակների<br />
կարմրավուն լույսը, այդ գիշեր Մավինին բերեցին մեր տուն:<br />
Հասկացա….<br />
Ամեն ինչ փոխվում է…<br />
Կյանքը, մահը…<br />
Ապրելու ձևը<br />
Մեռնելու եղանակները…<br />
Նրա մոտ մի բան փոխվել էր:<br />
Զատկի շաբաթն էր ու Մավինը հիվանդացել էր: Աշխարհի ամենատարօրինակ<br />
հիվանդն էր, ամենատարօրինակ հիվանդությամբ, իր բաց կապույտ ծաղիկներով<br />
անկողնում ավելի շատ սիրում էր նստած մնալ, քան պառկել, ու սիրում էր, երբ<br />
մեղմիկ տրորում էին մեջքը՝ փխրուն, գարնան արևից տաքացած հողի հետ խաղ<br />
անելու նման:<br />
Դրսից գալիս էր խուլ այգեպանի փնթփնթոցը:<br />
-Նորից ի՞նչ է պատահել,- պատուհանից կախվելով՝ հարցրեցի նրան:<br />
-Էլի ուշացա, գնացել էի ծառերի համար պարարտանյութ գնելու, բայց էլի ուշ<br />
62
հասա, ուշանում ենք, ժամանակ չկա, չի մնացել, հասկանում ես, տես արևն էլ բարձրացել<br />
է, դեմքս, ձեռքերս այրվում են: Նորից էն անիծյալ կույր անցորդին հանդիպեցի<br />
տունդարձի ճանապարհին:<br />
-Ի՞նչ կույր:<br />
-Դե էն կույրին, որի ձեռնափայտի վրա միշտ արծաթե զանգուլակներ են կախված:<br />
Գրողի տարածը հենց սկսում է իր պատմությունները կամքիցդ անկախ մեխվում<br />
ես տեղումդ, ոչ մի կերպ չես կարողանում տեղիցդ շարժվել մինչև իր պատմությունները<br />
չի վերջացնում:<br />
Զանգուլակներով կույր անցորդի մասին խուլ այգեպանից էի լսել, մեկ-մեկ, երբ<br />
տրամադրությունը բացված էր լինում ինձ պատմում էր նրա հետ ունեցած զրույցների<br />
մասին:<br />
Մավինի սենյակն էր գլխումս, մանուշակագույն շապիկով էր ու էլի նստած: Հարցրեցի<br />
որպիսությունը: Աչքերը կիսախուփ էին, ուզում էի, որ խոսեր, գուցե այդպես<br />
հայացքը փոխվեր: Միշտ սարսափել եմ կիսախուփ հայացքներից, դրանք նման են<br />
կիսատ կյանքերին ու կիսատ ապրած զգացմունքներին, կիսատ-պռատ օրերին, երբ<br />
զգում ենք, որ ողջ չենք, բայց նաև չենք մեռել:<br />
-Այսօր այնպես եմ, ինչպես անցած քանի օրերը,- պատասխանեց հայացքը չփոխելով,<br />
հետո լայն բացված աչքերով հարցրեց,- բժշկից մի բան չիմացա՞ր, մի բան չասա՞ց<br />
իմ այս տարօրինակ, հանկարծահաս հիվանդության մասին:<br />
-Ստուգումների պատասխանները մաքուր են, ասում է՝ հոգնածությունից ծնված<br />
մարմնի ցավ է, շուտով կանցնի, այդքան պետք չի մտածել:<br />
Լռության մեջ երկար ժամանակ մեջքն էի տրորում, միսը փափուկ էր, տաք:<br />
-Չեմ հիշում՝ երբ, ումից, երազում, թե իրականության մեջ, իրոք չեմ հիշում,<br />
բայց հիշում եմ ասված բառերը՝ ամենասարսափելի հիվանդությունները անուն չեն<br />
ունենում,- արտաբերեց Մավինը պինդ սեղմած կոպերով,- ես թարգմանիչ եմ, դու<br />
գիտես, չէ՞, տարօրինակ է, շա՜տ, ուզում եմ, որ իմանաս՝ կյանքում ամենակարևորը<br />
անթարգմանելի է մնում: Ես, օրինակ ամենակարևորը չկարողացա թարգմանել, չի<br />
թարգմանվում, հասկանու՞մ ես, կամ գուցե կյանքը թույլ չի տալիս, որ թարգմանես:<br />
Հիմա ես կարծում եմ, որ կյանքի հիմքը ինչ-որ մի պահի փլուզվել է, ամեն ինչ հենց<br />
այդ փլուզման հետևանքն է: Թվում է, որ կյանքի իմաստը անընդհատ ինչ-որ նոր<br />
բան ստեղծելու մեջ է կայանում: Ոտքդ դրեցիր չտրորված հողի վրա, ծնվելու նման<br />
է, երկու դեպքում էլ ցատկում ես կյանքի անհայտության մեջ: Բայց հիմա ամբողջ<br />
խնդիրը նրա մեջ է, որ էլ կարևոր չէ, թե ինչ ենք ստեղծում ու ինչու ենք ստեղծում,<br />
կամ ում և ինչին կծառայի այդ ստեծվածը, կարևորը, որ կա…. Ամենակուլ հրեշ է,<br />
որը սեղմում է մարդուն, սեղմվում է մարդուն:<br />
Հայացքը նորից կիսախուփ դարձավ:<br />
-Կիսատ ապրած կյանք է մեր կյանքը, չպարպված, մատներիդ արանքից հոսող<br />
դեղնակարմրավուն լույսի պես, որը քոնն է և միևնույն ժամանակ անհաս է, չշոշափվող,<br />
անմերձենալի, մաշկդ, մարմինդ չի զգում այն, չի դողում, չի սառսռում: Ապրում<br />
ես կյանքդ մինչև վերջ չասված բառերի նման, այն բառերի, որ կուլ են գնացել հոգումդ,<br />
63
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
բառեր, որ գուցե ամենակարևորն էին լինելու քեզ համար: Խուլը էտ է անում դըրսում,<br />
բոլորն են էտ անում, կյանքի ավելորդ մասն են էտում, չորացած է, անպետք:<br />
Մի օր կհասկանաս, կհասկանան, որ մեր կյանքի ամենակարևոր բառերը, ամենախոր<br />
ու անկեղծ հույզերը, մաքրամաքուր զգացմունքները այդ նույն էտի մկրատի<br />
արծաթե երախին զոհ գնացին, արյունոտվելով դեռ չծնված մեռան:<br />
Կյանքը չես թարգմանի<br />
Ամենակարևոր բառերը չեն թարգմանվում<br />
Բայց ես ուզեցի թարգմանել...<br />
Թարգմանել բոլոր չծնված սերերը,<br />
Թարգմանել Աստծուն:<br />
Պատուհանի տակ այգեպանը խուլ տնքում էր: Հաջորդ առավոտ Մավինին մեռած<br />
էինք գտել իր սենյակում, առաջին պահին թվացել էր նույնիսկ, որ պարզապես նըստած<br />
դիրքով քնել է, ինչպես սիրում էր, բայց չէ: Այդպես էլ չիմացանք, թե ինչից կամ<br />
ինչպես մահացավ, բայց աներևույթ ձայնը խուլ շշնջում էր, որ դա ընտրություն էր:<br />
***<br />
Մեծ հորեղբոր դեմքը համարյա չէի հիշում, դիմագծերը հալվել-լուծվել էին, բացի<br />
աչքերից, այդ պղնձագույն, վառվող աչքերը տարօրինակ, մոգական ազդեցություն<br />
էին թողնում ինձ վրա դեռ մանուկ հասակից: Նրա մասին ասում էին, որ իսկական<br />
արվեստագետ է, կար ժամանակ, որ այդ բառի իսկական իմաստը չէի հասկանում,<br />
իսկ հետո սկսեցի չհասկանալ մեր ընտանիքի ամենահասակավորին: Հիմա հարմար<br />
առիթ էր տրվել ինձ մտերմանալ նրա հետ, նաև հասկանալ Մավինի պատմությունը,<br />
թե ինչ էր իրականում այդ ժամանակ պատահել նրան, մեկին, ում արյունն<br />
ու սերմը, պատմությունն ու վիշտը հոսում էին իմ մեջ ճիշտ այնպես, ինչպես հորս<br />
մեջ: Արդեն քառասուն օր էր, որ պապիս տանն էի: Խաղաղությունը իջել էր ինձ<br />
վրա անձրևոտ մեղեդու պես, երբ հորեղբայրս կանչեց իր մոտ ու ասաց, որ արդեն<br />
ժամանակն է տուն վերադառնալու: Վերջին խորհուրդները տալու համար էր կանչել,<br />
որովհետև մեկ օր ավել մնալն անգամ կարող էր ավերիչ կորուստների պատճառը<br />
դառնալ:<br />
-Մենք բոլորս մեր գալու և գնալու ճիշտ ժամանակը ունենք, միայն կարևոր է,<br />
որ ակնթարթը չկորցնենք, չկորցնենք մեր հիշողությունները կյանքի խոնավ հետնախորշերում,-<br />
պղնձե ձայնով ասաց,- առավոտյան գնալու էս, դու հիմա երևի գալուդ<br />
իսկական իմաստը չես հասկանում, բայց սիրտդ, հոգուդ ձեղնահարկում կարծրացած<br />
հիշողություններդ, աչքերիդ հատակում նստած տոհմիդ անպաշտպան կարոտները<br />
դա գիտեն, մարմինդ դա գիտի ու, երբ գա ժամանակը, միտքդ էլ ամեն ինչ<br />
կհասկանա: Հա, չմոռանամ ասել, որ արծաթե զանգուլակներով կույր անցորդը մի<br />
օր ինձ պատմեց իր ու Մավինի առաջին ու միակ զրույցը: Դու դա հաստատ կուզես<br />
իմանալ, հենց դրա համար ես եկել:<br />
64
Մավինը նրան հարցրել էր ինքնասպանություն գործողների ու Աստծու պատժի<br />
մասին, ուզեցել էր իմանալ, թե ինչու է հենց դա համարվում ամենամեծ մեղքը,<br />
միայն նրա համար, որ չես հասցնում ապաշխարել, իսկ երբ մեկ ուրիշին ես զրկում<br />
ապրելու հնարավորությունից, բայց հնարավորություն ես ունենում ապաշխարելու,<br />
ապա թողություն կստանաս, քեզ կներեն, իսկ ոչի՞նչ, որ նրանք ուզում էին ապրել<br />
ու զրկվել են դրանից: Մի՞թե ճիշտ է խաչին գամել ազատ ընտրություն կատարելու<br />
քո մարդկային իրավունքը: Բոլորին տանջում է այն միտքը, որ այնուամենայնիվ<br />
մենք ամենքս դատապարտված ենք մեռնելուն, իսկ Մավինին տանջում էր այն, որ<br />
մենք դատապարտվել ենք կյանքին ու մեզ ոչ ոք երբեք չի հարցրել՝ ուզում ենք մենք<br />
կյանքը, ծնունդը, ապրել երևույթը, պարզապես մի օր մենք շպրտվում ենք կյանքի<br />
հորձանուտը ու անկախ մեր կամքից սկսում ենք ապրել, հենց այդ պահից է բռնաբարվում<br />
մեր ազատության բնածին ձգտումը:<br />
Կամուրջից այն կողմ՝ դրսի տաք խոնավության ու կապտադեղին մշուշների մեջ<br />
սվսվում էին նռնենիները՝ բնության արյունը: Մշուշված ձայնով նա շարունակեց.<br />
-Կպատասխանեմ բոլոր հարցերիդ, որոնց ծնողը միշտ էլ անցյալն է: Քո այստեղ<br />
գտնվելու ընթացքում բացահայտեցիր ծննդավայրիդ բոլոր հեքիաթները ու առասպելները,<br />
հիմա մնում է, որ դրանք օգնեն քեզ ապրել, ճիշտ ապրել: Ես գիտեմ, որ յուրաքանչյուրիս<br />
խորքում մութ, անհատակ մի օվկիանոս է ալեկոծվում, որտեղ լող են<br />
տալիս մոխրացած առագաստներով մեծ հարցականները, բորոտի ձեռքերով կյանքի<br />
մեղքերը:<br />
Խոհանոցից մեղրաջրով ու կարագով դաղած ալյուրի հոտ էր գալիս: Ես տվեցի<br />
նրան վերջին հարցը, որը հուզում էր սիրտս ու արյունս.<br />
-Ինչո՞ւ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏ, ինչո՞ւ ես ստեղծագործում:<br />
Ու բառերը հոսեցին մարմնիս ու մտքիս մեջ ճիշտ այնպես, ինչպես տաք անձևրը<br />
ճաքճքած ու խանձված հողի մեջ՝ մանրիկ կաթիլներով:<br />
-Որովհետև մեզ ստեղծեցին աստծո դեմքով ու նմանությամբ, որովհետև մենք էլ<br />
ստեղծագործություն ենք, բայց հերթով բոլորս էլ մի օր դարձանք աստվածասպան,<br />
ժանգոտ դանակով մորթեցինք մեր ներսի աստծուն, ստեղծում եմ, որովհետև կյանքը<br />
աստվածասպան է, իսկ ես պատրաստ չեմ դառնալ որդերի կեր: Գիտես, սա ուղի է<br />
կռվելու համար մահվան դեմ, երբեք չեմ հասկանա, թե ինչու են մարդիկ մահվանը<br />
միշտ մոտենում դրսի կողմից, պետք է նրա ներսում լինել, որովեհտև Նա մեր մեջ<br />
է: Ես տեսնում եմ կիսաստվերում մարդկանց դեմքեր, որոնք գիշերվա լռության մեջ<br />
սառ ցնցումներով արթնացումներ են ունենում, երբ մի կարճ ակնթարթ հոգու հընչյունը<br />
հիշեցնում է, որ կգա այն պահը, երբ ամեն բան կգլորվի ամենակուլ, խեղդող,<br />
անծանոթ ու սառը, սևի շիթերի մեջ: Այլևս երբեք չզգալու գիտակցված սարսափը<br />
մեզ կյանքի խելառ է դարձնում: Ստեղծելը դարձել է միակ միջոցը կյանքի եռքը պահելու,<br />
հրաբորբ աչքերով առեղծվածի դեմ պայքարելու մեր նուրբ զենքը: Արվեստագետը<br />
մորթում է իմ բոլոր սարսափները, հոշոտում է ներսի անդամալույծին, որը չի<br />
թողնում ապրել, նա է, որ ջնջում է մեր հիշողությունները, կտրում է մեզ մեզանից:<br />
Դու հենց դրա համար եկար, որ հիշես, հիշես մոռացվածը, հիշես անցյալում կա-<br />
65
ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
տարվածը, հիշես քեզ, քո այն եսը, որին անդմալույծը մի օր ճզմել էր: Այն պատմությունները<br />
ու զրույցները, որ այստեղ լսեցիր ու որոնց մասին հարցնում էիր շարունակ`<br />
մեր երակներով հոսող անցյալ կյանքն է, նրա կենարար հյութը: Ընդամենը<br />
մաքրիր փոշին, ու իրականը կփայլատակի, հարություն տուր մեռած պատմություններին<br />
ու կվերագտնես քեզ ու քո տեսակը տիեզերքի հրեշավոր անսահմանության<br />
մեջ, էլ չես զգա մենության դառնահամը….<br />
Ճնշող լույսի տակ բացեցի աչքերս, կրկին կաթնագույն պատերն էին: Մի պահ<br />
էլի չհասկացա ինձ հետ կատարվածը, բայց արդեն կարողացա հիշել, հիշել ամենակարևորի<br />
մասին՝ մեռած բառերի ու չապրված կյանքերի:<br />
66
ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆ<br />
ՃԳՆԱՎՈՐՆԵՐԸ<br />
Արտը բարձրացել էր առողջ, խիտ շարքերով։ Սինին շպրտեիր` մինչև մյուս եզրը<br />
սահելով կգնար։ Հասկերը հղի կնոջ կրծքերի նման լցվելուց ուռել էին, ուր որ է կըճաքեին։<br />
Անզգուշորեն ձեռքդ դիպչեր, ցորենի հատիկները կցողեին գետինը, ինչպես<br />
արոտից տուն դարձող քաղցած հորթի համար կաթ բերող մոր լիքությունից տրաքող<br />
կրծքից ծորացող կաթը...<br />
Մի ձեռք ժամանակին արտը քաղհանել էր, մաքրել մոլախոտերից։ Բազմագույն<br />
միջատների նախիրները սողում էին լիքությունից պայթող հասկերի վրա, մեկից<br />
մյուսը թռչում։ Արտույտներն օդում կախված երգում էին առատության, աստվածային<br />
բարության ու սիրո երգը... Թեթև, գոլ քամին շրջում էր հասկերի միջտարածքում,<br />
սիրո խոսքեր շշնջում ականջներին։ Հասկերը գոլ քամու շշնջոցից ու մեղմ սուլոցներից<br />
արբած, կռանում էին, համբուրում միմյանց... Խաղաղության երջանկությունից<br />
ծնված ալիքները վազում էին արտի վրայով, աշխատում հասնել միմյանց<br />
հետևից։ Մանկան նման քրքջալով վազում էին... Եվ հեռվից նայողի վրա հանդարտ,<br />
մեղմ ալիքներից կնճռոտված ծովի տպավորություն էին թողնում...։<br />
Փոքրիկ մի աղջնակ գնում էր կանաչ, գույնզգույն ծաղիկներով զարդարված դաշտով...<br />
հոգեթով ինչ-որ երգ էր երգում։ Անծայրածիր դաշտերում ու լեռնալանջերին<br />
67
ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
մակաղող բնակավայրերից ծուխ էր բարձրանում դեպի երկինք։ Ծխի ոլոր-մոլոր<br />
խողովակները պարաններ էին երկնքի բնակարաններից կախված, որտեղից հրեշտակները<br />
վեր ու վար էին անում...<br />
Սարալանջից կառչած գյուղի ճամփան բռնած գնում էր։ Երբ արևը պպզեց գյուղի<br />
արևմուտքը հսկող լեռան գագաթին, բնակիչներն սկսեցին դաշտերից ու հանդերից<br />
գյուղ վերադառնալ։ Ամենօրյա աշխատանքից հոգնած, ծանրացած ոտքերը քարշ<br />
տալով, ցածրաձայն զրուցելով քայլում էին։ Հոգնած, բայց վաստակած, գոհ էին<br />
Արարիչ Աստծուց խաղաղության ու լիության համար։ Արևմուտքի սարերից թռած,<br />
գյուղի վրա կախված ամպերը ջրում էին արևից տաքացած, ծարաված ծառերն ու<br />
կանաչները։ Լեռան սապատից աչքով անող արևը բարի գիշեր մաղթելուց առաջ<br />
խաղում էր շողացող անձրևի կաթիլների հետ։ Յոթնագույն ծիածանի գոտին միմյանց<br />
էր կապել երկինքն ու երկիրը։ Կանաչ-կարմիր-կապույտ-դեղին ծաղիկների<br />
մեջ քայլող աղջնակի երգը շրջում էր Երկրի վրա, բարձրանում երկինք, խառնվում<br />
ծիածանի գույներին... Հրեշտակները ծիածանի գույների մեջ բռնոցի էին խաղում...<br />
Արարիչը ժպտում էր...<br />
Լեռներ տանող ճանապարհն անցնում էր գյուղի միջով, միմյանց վրա կախված<br />
բլուրներից կառչելով գնում դեպի երկինք։ Գյուղով անցնելիս հանդիպողները բարեվում<br />
էին, զրույցի բռնվում։ Երբ հասավ գյուղի փոքրիկ հրապարակ, շրջապատեցին։<br />
Վաղուց անծանոթ մարդ չէին տեսել...<br />
-Շուտով կմթնի,- ասաց մի ծերունի,- լավ կլինի մնաս գյուղում։ Առավոտյան<br />
կճանապարհենք։<br />
Ինքը լուռ ժպտում էր, վայելում գյուղի ու մարդկանց գոլ խաղաղությունը, տաքացնող<br />
դրական էներգիան, ռունգերը խտուտ տվող աթարի ու չորացող մրգերի<br />
հոտը։ «Քարայրներում առյուծներ են ապրում,- ասաց մի ուրիշը,- կարող են վնասել։<br />
Մնա, առավոտյան կգնաս... Մեր պապերը պատմում էին, որ այնտեղ մի ճգնավոր է<br />
ապրել։ Քեզ նման անցնելիս է եղել մեր գյուղով, ասել են մնա, բայց չի լսել... Գնացել<br />
է լեռները։ Մտածել են, թե առյուծները կհոշոտեն։ Առավոտյան վաղ, զենքերը վերցնելով,<br />
գնացել են ու զարմացած տեսել հանգիստ քնած է։ Առյուծներն էլ կատուների<br />
նման փաթաթվել են նրան... Զարմանքից բերանները բաց է մնացել։ Վախեցել են<br />
մոտենալ, բարձրացել են մի քարի վրա ու ձայն տվել, որ իմանան ո՞ղջ է, թե՞ մեռած։<br />
Նրանց ձայնից առյուծները ոտքի են ելել, սկսել են մռնչալ ու դեպի իրենց գալ։ Երբ<br />
պատրաստվել են կրակել, մարդն արթնացել է, վազել առյուծների մոտ, խոսել հետները։<br />
Տեսել են՝ էդ կենդանիները, որոնցից սարսափում էին, նրանց վախից սար<br />
չէին բարձրանում, կատուների նման մռռում են, քսմսվում ոտքերին... Մնացել են<br />
զարմանք կտրած...»։<br />
Երկար տարիներ այդ ճգնավորն ապրել է քարանձավում, առյուծների հետ։ Մեկմեկ<br />
գյուղ է իջել, օգնել հիվանդներին ու ծերերին...<br />
-Սուրբ է եղել,- միջամտեց մի ուրիշը։- Մի օր էլ էդ մարդն անսպասելի անհետացել<br />
է։ Ո՞ւր է գնացել, չեն իմացել։ Էդ օրվանից սարը սրբացել է նրանց համար։ Էդ<br />
սարը մեզ համար էլ է սուրբ։ Սրբավայր է։<br />
68
-Ճգնավորի անհետանալուց հետո էդ լեռան ճանապարհը փակվել է,- նորից<br />
միջամտեց ծերունին։- Ամեն մարդ չի կարող բարձրանալ։ Ո՛չ պատնեշ կա, ո՛չ էլ<br />
դուռ ու դարպաս, բայց մարդկանց առջև փակվում է։ Երբեմն ջահելները փորձում<br />
են անցնել էդ պատնեշից, բայց հիասթափված ետ են գալիս։ Աշխարհից շատ գիտնականներ,<br />
իմաստուն մարդիկ են եկել, փորձել են բացել լեռան գաղտնիքը, բայց<br />
չի հաջողվել, էդ դրված սահմանից մի ոտք էլ չեն կարողացել առաջ գցել... Բայց<br />
ոմանք անցնում են... Շատ քիչ թվով մարդիկ... Երևի հասարակ մահկանացուներ<br />
չեն... Կա՛մ աստվածներ են, կա՛մ Աստծո հրեշտակներ։<br />
Գնում են ու անհետանում։ Գնացողը, աներևույթ պատից անցնողն այլևս ետ<br />
չի գալիս... Ո՞ւր են գնում... Ինչպե՞ս են ապրում էդ լեռան վրա, ոչ ոք մինչև էսօր չի<br />
իմանում...<br />
Բոլորը շունչները պահած լսում էին ծերունուն։<br />
-Դու էլ չես կարող անցնել,- շունչը տեղը բերեց ծերունին։- Մնա, առավոտյան,<br />
երբ լույսը բացվի, բարին իջնի Երկրի վրա, քեզ կճանապարհենք։<br />
-էդ ճգնավորը ես եմ,- ծիծաղեց անծանոթը,- նրանից առաջ կայի, նրանից հետո<br />
էլ կամ։- Այնպես անկեղծ էր ծիծաղում, որ արդեն մթնող օրը լուսավորվեց։<br />
Զրուցակիցները ժպտում էին՝ մտածելով, թե խելքն այնքան էլ տեղը չի, բայց երբ<br />
նրա ծիծաղից մթնող օրը լուսավորվեց, սկսեցին հավատալ։ Եվ երբ գյուղից դուրս<br />
եկավ ու բարձրացավ սարը տանող ճանապարհով, երկար ժամանակ կանգնած<br />
նայում էին հետևից...<br />
Գիշերը հանգիստ անցավ։ Առյուծների մռնչոցը չէր լսվում։ Գյուղի անհանգիստ<br />
և հետաքրքրասեր բնակիչները չկարողացան քնել։ Մտածում էին երևի կերան խեղճին։<br />
Մի կողմից էլ հավատում էին, թե զորություն ունի էդ մարդը։ Մթնող օրը լուսավորող<br />
զորություն։<br />
«էդ ճգնավորը ես եմ»,- ասաց անծանոթը։ Ի՞նչ գործ ուներ լեռներում, որ չուզեց<br />
մնալ մինչև լույսը բացվի, նոր գնա։<br />
«Ես գնում եմ վերևից նայեմ աշխարհին,- ասաց անծանոթը։- Վերևից ուրիշ<br />
ձևով է երևում։ Դարեր առաջ մի թագավոր էր ապրում։ Նրա մասին ասում էին շատ<br />
խելացի, արդարամիտ թագավոր է։ Հպատակների դատն ինքն էր անում։ Աշխատում<br />
էր պաշտպանել արդարներին ու անմեղներին։ Բայց պատերազմի դաշտում շատ<br />
անխիղճ էր, ատում էր հակառակորդի զինվորներին։ Մարտի դաշտում անխնա<br />
կոտորում էր, գերիներին գլխատում։ Իսկ խաղաղ ժամանակ արդար դատ էր անում<br />
և Աստծուց արդարություն պահանջում։ Մի օր էլ Աստծո հրեշտակը եկավ, ձեռքը<br />
բռնեց, տարավ կանգնեցրեց բարձր լեռան վրա ու ասաց.<br />
-Նայիր, ով մահկանացու, արդյոք տեսնո՞ւմ ես մարդկանց...<br />
-Տեսնում եմ,- պատասխանեց թագավորը։<br />
-Ինչպե՞ս ես տեսնում,- հարցրեց հրեշտակը։<br />
-Կարծես մրջյուններ լինեն,- պատասխանեց թագավորը։<br />
-Արդյոք ճանաչո՞ւմ ես նրանցից մեկն ու մեկին,- հարցրեց Աստծո հրեշտակը։-<br />
Արդյոք կարո՞ղ ես զանազանել բարեկամին ու թշնամուն։<br />
69
ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Ո՛չ,- պատասխանեց թագավորը,- բոլորը նույնն են։<br />
-Աստված վերևից է նայում,- ասաց Աստծո հրեշտակը։- Եթե դու էլ այսքան բարձրից<br />
նայես, քեզ համար թե՛ քո, և թե՛ հակառակորդի զինվորները նույնը կլինեն։<br />
Բոլորն Աստծու արարածներն են...<br />
Ասում են էդ օրվանից թագավորն ուրիշ մարդ դարձավ։ Խուսափում էր պատերազմից,<br />
աշխատում խաղաղության մեջ ապրել...<br />
Անծանոթը գնաց ու այլևս չվերադարձավ։ «Եթե չկարողանար անցնել անտեսանելի<br />
պատից, ետ կգար»։ Նրա գնալուց հետո դեռ մի քանի օր էլ հավաքվում էին<br />
գյուղի հրապարակում, կարծիքներ փոխանակում, բայց հետո մոռացան։ Նա ո՛չ<br />
առաջինն էր, ո՛չ էլ վերջինը։ Դարերի, տարիների ընթացքում էլի էին եկել-անցել ու<br />
այլևս չէին վերադարձել։<br />
Գյուղացիներն ինչ արեցին, ինչքան համոզեցին, չմնաց։ Աշխարհը վառվում էր։<br />
ժամանակն իր հոսքից հազարավոր, միլիոնավոր մարդկանց դուրս էր թքում։ Առավոտյան<br />
լուսաբացից առաջ հասավ լեռան բարձունքները։ Անտեսանելի պատնեշը<br />
նրա առաջ բաց էր։ Շատ անգամներ էր եկել ու անցել, նորից ետ եկել ու նորից<br />
բարձրացել։ Եկավ, կանգնեց ճգնավորների քարանձավի առաջ, խոր շունչ քաշեց։<br />
Վախենում էր ներքև նայել։ Սրբավայրի պահապանը քնից արթնացավ, վազեց մոտն<br />
ու ճանաչելով՝ ծնկի իջավ։ Կռացավ, բռնեց պահապանի ձեռքից, ոտքի կանգնեցրեց.<br />
70
-Երկար ժամանակ այստեղ չեմ եղել։ Իմ գնալուց հետո բազմաթիվ պահապաններ<br />
են ապրել ու մահացել...<br />
-Բայց դու նույնն ես մնացել...,- աղոթքի նման շշնջաց պահապանը։<br />
-Ծանր ու դժվար ժամանակներ են սկսվում,- ասաց,- պետք է արթնացնել քնածներին։<br />
Պահապանը ժպտաց։ Բազմաթիվ անգամներ ինչ-որ մարդիկ էին եկել, ասել,<br />
թե իրավունք ունեն քարանձավ մտնելու, բայց չէին կարողացել։ Այդ մասին սերնդեսերունդ<br />
տարբեր պատմություններ էին շրջում։ Ասում են, մի անգամ թշնամիներին<br />
հաջողվել է անցնել պատնեշները։ Պատմությունը հատուկ չի ասում, թե դա երբ է<br />
եղել, քանի տարի կամ դար առաջ։ Չի էլ ասում, թե ովքեր են եղել։ Մի պատմության<br />
մեջ չինացիներ են եղել։ Մի պատմության մեջ ավելի հին ժամանակների մասին են<br />
խոսում, իբր թե մոնղոլական մեծ խանն է եղել։ Նույնիսկ ասում են, թե Եվրոպայից<br />
եկած ինչ-որ արշավախումբ է եղել։ Նրանց առաջնորդ Ադոլֆ Հիտլերն ուղարկել է,<br />
որ գտնեն և իր համար տանեն կյանքի ու հավերժության գաղտնիքը։ Մի խոսքով<br />
շատերն են եկել այստեղ, բոլորը նույն նպատակով։ Բոլորն էլ ցանկացել են ձեռք<br />
գցել այստեղի թաքնագիտությունը, բացել աշխարհի ու կյանքի գաղտնիքները և<br />
տիրել Աշխարհին։ Բոլորը ցանկացել են Աշխարհի տիրակալը դառնալ...<br />
Պատմությունը շարունակում է, թե ով էլ որ եղել է, ցանկացել է մտնել քարանձավ<br />
և բացահայտել գաղտնիքը։ Ասում են՝ երբ չինացիները կամ մոնղոլները, կամ Եվրոպայից<br />
եկածները ջարդել են աներևույթ պատնեշը և հասել քարանձավին, նրանց<br />
առաջնորդը մի կողմ է քշել պահապանին ու ներս մտել։ Բոլորը շունչները պահած<br />
սպասել են... Մի քանի րոպե չանցած առաջնորդը ճչալով դուրս է վազել։ Նրա սարսափից<br />
չռված աչքերն արյունամած են եղել։ Դուրս է եկել ու ընկել։ Ինչքան հարցրել են,<br />
թե ինչ է տեսել, ոչինչ չի ասել։ Սարսափելի գլխացավից գալարվելով մահացել է...<br />
Նաև պատմում են, թե առաջնորդը ներս է մտել ու երկար ժամանակ դուրս<br />
չի եկել։ Ասել են մտնենք ներս, տեսնենք ինչ եղավ էդ մարդու հետ։ Տեսել են երկու<br />
ձեռքով գլուխը բռնած, նստած է մի քարի։ Մոտեցել են, հարցրել ինչ է պատահել,<br />
բայց նա անիմաստ հայացքը նրանց հառած լռել է։ Գրկել, հանել են դուրս։ Դրսում<br />
մի քանի օր մնալով, ուշքի է եկել։ Հրամայել է պահապանին ազատ արձակել և<br />
անմիջապես հեռանալու հրաման է տվել։ Պատմությունները շատ են ու տարբեր։<br />
Սակայն մի բանում բոլորը նույնն են․ եկողները մտածում են Աշխարհի տիրակալ<br />
դառնալու մասին։<br />
Պահապանը պատրաստ կանգնած հրամանի էր սպասում։ Եկվորը ծնկի իջավ,<br />
ձեռքերի ափերը միացրեց, պահեց կրծքին ու վերացավ աշխարհից։ Պահապանը<br />
գիտեր, որ ներս մտնելու իրավունք է խնդրում։ Այդ աղոթքն ինքն էլ գիտեր։ Պահապան<br />
նշանակելուց առաջ բացել էին գաղտնիքը։ Ինքը շաբաթը մեկ ներս էր մըտնում,<br />
խնամում, ծառայում ճգնավորներին։ Հսկա քարանձավը լիքն էր «Լոտոսի»<br />
դիրքով նստածներով։ Շատերը մի քանի դար, մի քանի հազարամյակ։ Չնայած<br />
մերձակա բնակիչները դրանց ճգնավորներ էին ասում, բայց իրականում Արարիչ<br />
Աստծո առաքյալներն էին, որ տարբեր ժամանակներում Երկիր էին իջել, որպեսզի<br />
մարդկությանը փրկեն կործանումից։ Աստված մարդկանց ստեղծել էր, դրել Երկրի<br />
71
ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
վրա, ամեն ինչ տվել երջանիկ կյանքի համար, բայց սատանան անընդհատ գայթակղում,<br />
խաբում էր։ Եվ մարդիկ սատանայի նման էին դառնում, սատանայի վարք<br />
էին ձեռք բերում։ Եթե չլինեին այն եզակի մարդիկ, ովքեր դիմանում ու հակադրվում<br />
էին սատանայի գայթակղությանը, երկիրը նույնպես մի անմարդաբնակ անապատ,<br />
մեռած մոլորակ կդառնար, ինչպես Մարս մոլորակը կամ մյուսները։<br />
Սակայն խաբվողներն ավելի շատ էին, քան գայթակղությունից խուսափողները,<br />
որոնք գնալով պակասում էին Երկրի վրա։ Այդ էր պատճառը, որ ժամանակ առ<br />
ժամանակ Երկիրը հասնում էր կործանման եզրին։ Մարդիկ ուտում էին միմյանց։<br />
Միլիոններով...<br />
Այդ ժամանակ գալիս էր արթնացնելու քնածներին, որ գնան մարդկանց մեջ և փըրկեն<br />
կործանվող Աշխարհը։ Պահապանը ծնկի իջած կողքին, նույնպես աղոթում էր։<br />
Երկուսով ներս մտան։ Մեղմ, հոգեզմայլ երաժշտություն էր լսվում։ Նախամուտքից<br />
մի ուրիշ դուռ էր բացվում։ Ներս մտնելու իրավունք չունեցողները կարողանում<br />
էին ներս թափանցել մինչև նախամուտք։ Երկրորդ դռնից կարող էին անցնել միայն<br />
գաղտնաբառն իմացողները։<br />
Մի պահ կանգնեց մեծ սրահի դռան մոտ, երեսին խաչ հանեց ու ներս մտավ։<br />
Բազմաթիվ մումիաներ էին նստած։ Չտեսնողների համար կյանք չկար, բայց ինքը<br />
տեսնում էր կյանքի բարակ, համարյա անտեսանելի թելը, որ երկինք էր բարձրանում։<br />
Երկնքում Արարչի մոտ սավառնող հոգիները մի բարակ թելով կապված էին<br />
քարանձավում նստած մարմինների հետ։ Չիմացող մարդու համար չորացած մումիաները<br />
դիակներ էին։ Բայց տարածվող անուշահոտը վկայում էր կենդանության<br />
մասին։ Այնպիսի տպավորություն էր, կարծես մի անտես ձեռք անընդհատ բուրավետ<br />
խեժեր ու խունկ էր ծխում։ Գիտեր ում ժամանակն է։ Մոտեցավ, ձեռքը դրեց գլխին։<br />
Անկենդան մումիան սկսեց լուսավորվել։ Քարանձավի մուտքից ներս սահող լույսը<br />
մոտեցավ, մտավ մումիայի մեջ և կենդանացրեց։ Այդպես չորսին մոտեցավ։ Երկնքից<br />
վերադարձած չորս առաքյալների հետ դուրս եկան քարանձավից և լեռան բարձրությունից<br />
նայեցին Աշխարհին։<br />
-Եկել է գործելու ժամանակը,- ասաց Հավերժական ճամփորդը։<br />
Ներքևում առայժմ խաղաղություն էր։ Լեռնալանջին և հարթավայրերում խաղաղությամբ<br />
շնչող գյուղերից ծուխ էր բարձրանում։ Կովերի նախիրներն ու ոչխարների<br />
հոտերը փռվել էին կանաչ դաշտերում ու լեռնալանջերին։ Լսվում էր տարբեր<br />
թռչունների համերգը։ Մեղուները խոնարհ բզզոցով ծաղկից-ծաղիկ էին թռչում։<br />
Հեռու և մոտիկ քաղաքներում եռում էր կյանքը։<br />
Փոքրիկ մի աղջնակ դաշտի գույնզգույն խալիի վրայով անցնելով՝ մի չքնաղ, հոգեթով<br />
երգ էր երգում։ Երկնքի բազմատեսակ թռչունները թևածելով աղջկա գլխավերևում,<br />
սուլոցներով ձայնակցում էին նրան։ Արևը ժպտալով կկոցում էր աչքերը։<br />
Հողը, ծաղիկները, մարդիկ, գազանները, կենդանիները, թռչունները միասնաբար<br />
աղոթում էին Արարիչ Աստծուն։ Սակայն լեռան վրա կանգնածների աչքերին պատկերը<br />
հանկարծակի փոխվեց։ Մի դիպուկահար նշանառության տակ էր առել աղջնակին։<br />
Երկնքից մի ահարկու, արնաբերան դեմք, ժպիտը ծամածռելով սպասում էր։<br />
72
-Ո՜չ...,- կանչեց,- ո՜չ...<br />
Բայց արդեն ուշ էր։ Դիպուկահարը ձգել էր ձգանը։ Երգը լռեց։ Աղջնակը մի պահ<br />
զարմացած երկնքին նայեց ու դանդաղ սահեց ծնկահար կանգնած ծաղիկների մեջ։<br />
Բազմագույն ծաղիկները գլուխները խոնարհեցին։ Դաշտերի բոլոր գույները մեռան։<br />
Սավառնող թռչունները երկինք նետված քարերի նման շրմփացին գետնին։ Ամեն<br />
ինչ մեռավ։ Մնաց միայն սևը՝ մեռյալ աշխարհի դեմքը։ Հետո սկսեցին տարբեր կողմերից<br />
կրակել։ Տարբեր զենքերով։ Ասպարեզ եկավ զրահատեխնիկան։ Կրակում<br />
էին վերևից ու ներքևից։ Հրթիռային կայանքներից հրթիռներ էին թռչում։ Երկնքում<br />
բազմապիսի թռչող ապարատներ հայտնվեցին։ Աշխարհը խառնվեց, դարձավ անկառավարելի<br />
խառնարան։ Զրահատեխնիկան դիմացից շարժվեց առաջ։ Ինչքան<br />
խփում էին, այնքան բազմապատկվում էր։ Ռումբեր ու արկեր էին պայթում։ Հրթիռները<br />
սուլոցով թրատում էին երկինքը...<br />
Հետո արեգակի դեմքը ծածկեց սարսափազդու սունկը։ Երկինք ու երկիր խառնըվեցին<br />
իրար։ Դաշտերը դարձան վառված ու մեռած անապատ, լցվեցին մարդկանց,<br />
կենդանիների ու թռչունների դիակներով։ Ուռած, փքված դիակների նեխահոտը<br />
լցվեց Աշխարհը, շնչելու օդը պակասեց։<br />
Փոքրիկ աղջնակի երգը մեռավ։ Գերեզմանային լռություն տիրեց։ Երկրագունդը<br />
դարձավ մի վառված գնդակ...<br />
-Տեր Արարիչ...,- կանչեց։<br />
-Տեր Արարիչ...,- կանչեցին երկնքից իջած առաքյալները,- հրաման տուր...<br />
Արևն արդեն հասել էր զենիթին, բայց դեռ ծնկի իջած աղաչում էին Արարչին։ Իսկ<br />
երկնքից նայող այլանդակ դեմքը ծամածռվում էր՝ մեկ քմծիծաղում, մեկ քրքջում...<br />
Ապա խաղաղություն իջավ։ Այդ ամենը միայն տեսիլք էր։ Ներքևում խաղաղ<br />
երանություն էր։ Փոքրիկ աղջնակի հոգեզմայլ երգը շրջում էր կանաչ արտում։<br />
-Տեսա՞ք,- ասաց ձայնը,- գնացեք և կանգնեցրեք։ Գնացեք, փակեք չարի ճանապարհը։<br />
Եթե գնաք, դո՛ւք կկրեք Աշխարհի չարչարանքները, եթե հրաժարվեք՝ Աշխարհը։<br />
Ընդունեք տառապանքը, որ Աշխարհը փրկվի։<br />
73
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ<br />
ԴՌՆԱՊԱՆԸ<br />
1<br />
Մանկապարտեզին, ուր աշխատում էր Նորայր Աբգարյանի կինը` Հեղինե Արշակյանը,<br />
հանկարծ հարկավոր եղավ դռնապան: Այդ հաստիքի նախկին տերը, հաստատությունից<br />
կատարված գողության պատճառով` հրաժարվել էր աշխատանքից:<br />
Հեղինեն, որ վաղուց գիտեր այդ փոքրիկ հաստատությանը առնչվելու և ընտանիքի<br />
աղքատիկ եկամուտը ինչ-որ չափով բարելավելու ամուսնու մտադրության մասին,<br />
ազատված թափուր աշխատատեղը լրացնելու համար, մանկապարտեզի տնօրենին<br />
առաջարկել էր վերջինի թեկնածությունն, որն առանց առարկության ընդունվել<br />
էր: Մանկապարտեզի դարպասն առանց հսկողության չմնալու անհրաժեշտությունից<br />
դրդված` տնօրենն անմիջապես Հեղինեին էր հանձնել հաստատության<br />
բակի դարպասի, նախասրահի և բաժիններից մեկի բանալիները, աշխատանքի<br />
ընդունվելու համար փաստաթղթերի ձևակերպումը թողնելով հաջորդ օրվան: Աշխատանքից<br />
վերադառնալով և ուրախ մի երգ դնդնալով` կինը գլխից վեր պահած թափահարում<br />
էր բանալիները, կարծես, ասել կամենալով, որ ամուսնու իղձը կատարվեց,<br />
իսկ նա ե՞րբ և ինչո՞վ պիտի հատուցեր դրա դիմաց:<br />
-Ապրես,- բերկրալի արձագանքեց ամուսինը,- հարմար առիթը բաց չթողեցիր:<br />
Մեկ-մեկ խելոք բաներ էլ ես անում: Միայն, թե աշխատանքը լքածը չմտածի, թե իր<br />
74
գործը մենք խլեցինք: Գուցե, նա զղջացել է ազատման դիմում գրելու համար, բայց<br />
ես չլինեի լքված աշխատանքին տեր կանգնողը, մեկ ուրիշն էր լինելու: Այսուհետ,<br />
դռնապանությունը պիտի լինի իմ հիմնական աշխատանքը: Անհամբեր սպասում<br />
եմ այն օրվան, երբ, ի վերջո, կթոթափեմ թերթի թղթակցի անշնորհակալ գործը: Տերերի<br />
կամքը պիտի կատարես, բայց ես նողկում եմ վզիս շղթա կրելուց: Ե՞րբ պիտի<br />
թոշակի անցնեմ: Տեր Աստված, մինչև այդ բաղձալի պահը դեռ որքան ժամանակ<br />
կա` ավելի, քան իննը տարի: Եթե մարդիկ արդարամիտ ու բարյացկամ լինեին, աշխատանքից<br />
փախուստ տալու անհրաժեշտություն չէր զգացվի: Աշխատանքային<br />
կարգը բարձրացնելու և նյութական վիճակը բարելավելու տարիների իմ ոգորումը,<br />
դեմ առավ գործընկերների անհաղթահարելի պատնեշին: Գլուխ եկող գործը նրանք<br />
տապալեցին, որպեսզի ինձ լլկված ու զրկված զգամ: Ենթադրենք, ըստ նրանց կարծիքի,<br />
ես այն լրագրողը չեմ, ով արժանի է աշխատանքային բարձր կարգի, սակայն,<br />
եթե այն ինձ շնորհվեր, նյութական կացությունս ինչ-որ չափով կբարելավվեր, իսկ<br />
իրե՞նց ինչ էր լինելու, որ չուզեցին աշխատակցի վրա արև դիպչի: Անպատվաբեր<br />
ու նվաստացուցիչ է նման մարդկանց միջավայրում գոյություն քարշ տալը: Միշտ<br />
պիտի առընթեր աշխատանք ունենամ, որպեսզի, խզումից հետո, ինձ անապահով<br />
չզգամ: Ո՞վ գիտե, գուցե, հաջորդ բռնկման պահին լքեմ այդ աշխատանքն ու հեռանամ,<br />
իսկ դռնապանությունը, 100 ռուբլի աշխատավարձով, նման կացության պահին,<br />
ինչ-որ չափով զորավիգ կլինի, չի թողնի, որ քաղցի մատնվենք:<br />
-Մտածիր ուրիշ աշխատանք ձեռք բերելու մասին,- ասաց Հեղինեն,- համատեղությունը<br />
դռնապանությա՞մբ պիտի լինի, բակ ավլելո՞վ պիտի գոյություն պաշտպանես:<br />
-Բա էլ ուրիշ ինչո՞վ,- ասաց Նորայրը:- Սա այս երկրի այն բացառիկ աշխատանքներից<br />
է, որում բացառված են գողությունն ու ստորաքարշությունը: Չկա նաև խարդախ<br />
գործարք: Մաքրում ես երեխաների ոտքի տակ եղածը և վերջ, դե դարպասը<br />
փակել-բացելն էլ ես աշխատանք չեմ համարում: Թեև զբաղմունքը ստորին կարգի<br />
է, բայց նշանակությունը` կարևոր: Ի վերջո, մաքրում ես շրջակա տարածքի մի փոքրիկ<br />
հատվածը, տարածք, որը ապականել են: Եվ, ամենաէականը` արածդ մաքրություն<br />
է և ոչ աղտեղություն: Իսկ ամենագլխավորի մասին դեռ չեմ խոսում:<br />
-Եվ ո՞րն է այն,- հարցրեց կինը:<br />
-Այն, որ այդ աշխատանքը, ինձ մեկուսի մի անկյուն կշնորհի, որտեղ կգտնեմ իմ<br />
ազատությունը, կխորհեմ, կխոկամ:<br />
2<br />
Հաջորդ օրը, Նորայր Աբգարյանը դիմում ներկայացրեց մանկապարտեզի տնօրենին<br />
և անցավ աշխատանքի: Նրա պարտականությունն էր վաղ առավոտյան ժամը<br />
վեցին բացել դարպասը (այդ պահին մատակարարող վարորդը բերում էր մանկապարտեզի<br />
հացը), ավլել բակը, ջրել մերձակա ծառերն ու կանաչ տարածությունը:<br />
Դժվարը` առավոտ վաղ արթնանալն էր, սակայն անկողնուց կտրվելուց և լվացվելուց<br />
75
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
հետո, դժկամությունն անցնում էր: Դեռ արևը չծագած` ջրում ու ավլում էր բակը:<br />
Այդ պահը հարմար էր: Երթևեկ չկար, շրջակայքը դեռ ամայի էր և որևէ մեկը չէր<br />
տեսնի, որ ճանաչված լրագրողը, ցախավելն աջ ու ձախ շարժելով` մաքրում է<br />
մանկապարտեզի բակը: Բակը մաքրելուց և վարորդից հացն ընդունելուց հետո նա<br />
տուն էր վերադառնում, ուր նրան սպասում էին ռադիոհաղորդումներն ու գրքերը:<br />
Ռադիոընդունիչով` ռուսերեն լսում էր տարբեր երկրների ռադիոկայանների լրատվական<br />
թողարկումները, ընթերցում վերջին ժամանակները գնած գրքերը, որոնցով<br />
միշտ շրջապատված էր մահճակալը: Ընթերցելու անսպառ պաշար ուներ, սակայն,<br />
շատ չանցած` աչքերը շաղվում էին և վրա էր հասնում վաղորդյան անդիմադրելի<br />
նիրհը, որին հանձնվում էր հաճույքով, ամբողջ էությամբ: Առավոտյան քունը խորունկ<br />
չէր: Կես քուն, կես արթուն` վայելում էր վաստակած մարդու գոհունակությունը<br />
և ձեռքը մեկնում էր ժամացույցին՝ իմանալու համար, թե վեր կենալու ժամը չէ՞:<br />
Օրվա երկրորդ կեսին պիտի ներկայանար հիմնական աշխատանքին, որն արդեն<br />
քարշ էր տալիս ավելի քան տաս տարի: Այդ ասպարեզում, անբավականության<br />
հարուցիչներն` իր զրկվածությունն ու անփոխարինելիության մարմաջով լցված,<br />
ինքնագոհությամբ փքուն որոշ անձանց հետ գործակցությունն էր: Նոր աշխատանք<br />
ձեռք բերելուց հետո, նա իրեն ավելի ազատ ու ինքնիշխան էր զգում: Սակայն,<br />
հոգու անդորրը կարող էր խաթարվել մի իրողությամբ, որը բարեբախտաբար լուրջ<br />
հետևանք չունեցավ: Ինքնագլուխ, առանց տնօրենի թույլտվության, Նորայրն երեք<br />
օրով ծննդավայր մեկնեց: Կինն աշխատելու էր իր փոխարեն: Հուսով էր, որ այդ կարճ<br />
ժամանակամիջոցում իր բացակայությունը չի զգացվի: Երբ վերադարձավ, թվում<br />
էր, թե ամեն ինչ կարգին է: Գործը չէր տուժել: Ամուսնու փոխարեն, կինն արել էր այն,<br />
ինչ անհրաժեշտ էր: Սակայն, բացակայած օրերի դիմաց, նրա ստորագրությունը<br />
չէր գրանցվել հաճախումների մատյանում, որի հետևանքով նա վարձատրություն<br />
չստացավ: Ցավալի էր այդպես անսպասելի զրկվել ավելի քան տաս ռուբլի գումարից,<br />
սակայն ընդդիմանալ չէր լինի, որովհետև մեղքն իրենն էր: Կինը գրեթե լացակումած<br />
ասաց.<br />
-Գոնե մեկ օր շուտ վերադառնայիր` նախքան ցուցակը հաշվապահություն տանելը,<br />
կստորագրեիր և հասանելիքը կստանայիր, թե չէ ինչ ստացվեց: Քո բացակայության<br />
ժամանակ, ես ամեն օր վաղ արթնացել, տեղը-տեղին մաքրել եմ բակը, ծառ<br />
ու կանաչը ջրել, հիմա պարզվում է, որ էդ աշխատանքը զուր է անցել: Ստացածդ<br />
ի՞նչ է, որ էդքան գումար էլ ետ պահեն: Աշխատանքիդ տեր կանգնիր, թե չէ` էդ ավելը<br />
կշպրտեմ և միայն իմ գործը կանեմ: Թե ինչու՞ գլխացավանք ստեղծեցի: Երանի էիր<br />
տալիս նախկին դռնապանին, թե պալատի ու այգու տեր է, առոք- փառոք շրջում<br />
է բակում, հիմա ինքդ ես նրա փոխարեն, ինչու չես ուզում էդ փառքը վայելել, թե՞<br />
կարծում էիր` միայն բանալիները պիտի գրպանդ դնեիր և վերջ: Կարծում էիր,<br />
ամեն ինչ հե՞շտ է լինելու: Դեռ ձմեռն էլ` բակի ձյունը պիտի մաքրես:<br />
-Ուր էր, թե ձյուն գար,- ասաց Նորայրը,- վերջին տարիներին ձյուն ո՞վ է տեսել:<br />
Այ կնիկ, դու ինչու՞ էդպես շուտ հուսահատվեցիր: Ի՞նչ իմանայի, թե իմ բացակայությունը<br />
էդ հետևանքը կունենար: Ես էլ մտածում էի, թե գործն էստեղ արվում է,<br />
76
դրա համար էլ չէի ուզում շտապ վերադառնալ: Ախր էնտեղ` գյուղում էլ գործեր<br />
ունեի, իսկ ստորագրության մասին մոռացել էի: Երեք օրվա աշխատավարձը չեն<br />
տալու` թող չտան: Իմ կյանքը կորուստներով է լի, թող էդ մեկն էլ ավելանա: Մյուս<br />
անգամ նման բան չի լինի:<br />
3<br />
Մանկապարտեզի ցանկապատն էին վերանորոգել: Շինարարության հետքերը<br />
մնացել էին բակում: Վաղ առավոտյան Նորայրը ավելով շատ էր շփել բակի այն մասը,<br />
ուր ավազի ու ցեմենտի շաղախն էր արվել, սակայն, արածի հետքը չէր ջնջվել:<br />
Նորայրը մանկապարտեզ գնաց, որպեսզի հաճախումների մատյանում ստորագրի:<br />
Աշխատակցուհիներից մեկը ռետինե խողովակը միացրել ջրի ծորակին ու բակն<br />
էր ջրում: Նա ջրի հոսանքը պահել էր ասֆալտի վրա և ավելով շփում, վերացնում էր<br />
նախորդ օրն արված շաղախի հետքերը:<br />
-Տնօրենն ասաց, որ բակը մաքուր չէ,- Նորայրի ողջույն առնելուց հետո, դեմքի<br />
դժգոհ արտահայտությամբ ասաց աշխատակցուհին:<br />
Նորայրը հասկացավ, որ նրա վրդովմունքը, ոչ թե բակի մաքրության համար է,<br />
այլ այն պատճառով, որ ինքն ուրիշի գործն է անում: Եթե տնօրենի դիտողությունը<br />
խիստ է եղել, ապա պետք է ենթադրել որ ինքը օրինազանցություն է թույլ տվել, որի<br />
համար պատիժ է հասնում: Բայց ինքը պատրաստ է տնօրենին, աշխատակցուհուն,<br />
բոլորին ազատել իր հանցանքը կշռադատելու և համապատասխան վճիռ կայացնելու<br />
հոգսից, դիմում կներկայացնի և կազատվի այն աշխատանքից, որին ձեռնամուխ<br />
եղավ մի քանի շաբաթ առաջ: Մեծահոգությունը մի՞թե երկրի երեսից ջնջվել<br />
է: Կինը տնօրենին ասել էր, որ ամուսնու նկատմամբ ներողամիտ լինի, քանզի նա,<br />
հնարավոր է, որ կատարելապես գլուխ չբերի այն գործը, որը սահմանված է կնոջ<br />
համար։ Էլի կարող էր աշխատանքը տեղը-տեղին անել, եթե հարկադրված չլիներ<br />
ավելը մթության մեջ շարժել: Իսկ օրը ցերեկով, անցորդների աչքերի առջև, մի՞թե<br />
իրեն թույլ կտար ավել անել: Էդ մեկը` չեղավ: Գերադասելի էր, ամսական հարյուր<br />
ռուբլի չունենալը, քան մեկ անգամ ավելը ձեռին հասարակությանը երևալը:<br />
Տնօրենը տեղում չէր: Հակառակ դեպքում, իր բռնկումը նրա մոտ անխուսափելի<br />
կլիներ: Տնօրենի առանձնասենյակի դուռը բացեց նրա տեղակալը: Ներս մտնելով`<br />
Նորայրը ստորագրեց հաճախումների մատյանում:<br />
Նորայրը մտադիր էր մեկ օրով ևս ծննդավայր մեկնել, սակայն աշխատակցուհու<br />
հետ ունեցած խոսակցությունից հետո մտադրությունը փոխեց:<br />
Հաջորդ առավոտյան, մանկապարտեզում գործերն արագ ավարտելուց հետո,<br />
Նորայրը տուն վերադարձավ: Կինն անխռով մեկնվել էր անկողնում` վաղորդյան<br />
քաղցր քնի երանության մեջ սուզված: Ուրախ էր, որ չէր խանգարել կնոջը, հաճույքի<br />
այդ պահն ըմբոշխնելու համար: Իր զոհողությամբ նպաստել էր, որ կինն առանց<br />
ընդհատումի իր քունը վայելի: Այդ անձնազոհությունից նա գոհունակություն ու<br />
77
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
բավարարվածություն էր զգում: Եթե ինքը վերստին ծննդավայր մեկներ, ապա կինն<br />
այս պահին, քունը խաթարած, մանկապարտեզի բակում մաքրություն պիտի աներ:<br />
Զգում էր, որ քաղաքից ևս մեկ օր բացակայելու վճիռը փոխելը ոչ միայն ճիշտ, այլև,<br />
անհրժեշտ էր: Կողակցին նեցուկ լինելու խանդաղատագին զգացումն արգելում էր<br />
նրան միամտել ու քնել:<br />
Հեռախոսազանգը կնոջն արթնացրեց: Նորայրը, կոպերը փակ` պառկած էր: Կինը<br />
նայեց նրա կողմը և մտածելով, որ քնած է, շտապ մոտեցավ հեռախոսին, որպեսզի<br />
կանխի զանգի նոր ղողանջը: Ընկալուչն ականջի տանելով` նա մի պահ լսում էր և<br />
ապա պատասխանեց.<br />
-Ո՞նց թե մաքրված չէ, խեղճ մարդը, լույսը չբացված` էդտեղ է եկել, իր գործն<br />
արել: Ուզում էիր, որ նրա մաքրած բակը հայելու պես փայլե՞ր: Տղամարդ է, էդքան<br />
էլ հազիվ…<br />
Խոսակցին` կնոջ հաջորդ պատասխանը պոռթկումով եղավ: Հուզմունքից, երևի,<br />
նա մոռացել էր անկողնում պառկած ամուսնու մասին և այն, որ այնպես պիտի խոսի,<br />
որ նրան չարթնացնի.<br />
-Հա, ես հասկանում եմ, բայց ի՞նչ դժվար էր, որ նրա կիսատ թողածը մեկնումեկը<br />
լրացներ:<br />
Հայտնի չէր, թե կինն ինչ պատասխան ստացավ և «լավ, ի սեր Աստծո, ասելով`<br />
ընկալուչը դրեց:<br />
Նորայրը թռավ անկողնուց ու հոխորտաց.<br />
-Ի՞նչ են ուզում:<br />
Հետագայում, երբ Նորայրն ավելի սառը դատողությամբ կշռադատեց իրողությունը,<br />
հասկացավ, որ բռնկումը բխում էր իր մեղավորությունից: Եթե բակը ինչպես<br />
հարկն է մաքրած լիներ` հազիվ թե հավասարակշռությունից դուրս գար: Բայց իր<br />
թույլ տված թերացումը` միտումնավոր չէր: Պարզապես չէր ուզում, չէր կարող ավելը<br />
ձեռին, ի տես ամենքի`աղջամուղջում կատարված աշխատանքի թերությունները<br />
շտկել արևի լույսով:<br />
-Ո՞մ հետ էիր խոսում, հիմա ես նրա պատասխանը կտամ,- տաքացած ասաց<br />
Նորայրը և խոյացավ դեպի հեռախոսը:<br />
-Լավ, էլ դու ինչու՞ ես խառնվում մեր խոսակցությանը,- ամուսնու հուզմունքից<br />
աղետ գուշակելով` դժգոհեց Հեղինեն,- հիմա ես կգնամ էնտեղ, քո կիսատ թողածը<br />
կլրացնեմ:<br />
-Ոչ էլ դու էդ բանը կանես,- ասաց Նորայրը, - օրը քանի՞ անգամ պիտի էդ աղաներին<br />
ծառայենք:<br />
-Դե արածդ մաքուր չի ստացվել,- ասաց կինը,- հակառակի պես, ասում են էլ, թե<br />
մեզ մոտ էսօր շրջկոմից հանձնաժողով է գալու:<br />
-Թող իրենք մաքրեն,- ասավ Նորայրը:<br />
-Ինչու՞ պիտի մեր գործն ուրիշն անի,- ասաց կինը:<br />
Նորայրը հավաքեց հեռախոսահամարը, բայց կապը մանկապարտեզի հետ չըստացվեց:<br />
Մեկ ուրիշ հիմնարկից անծանոթ մի ձայն պատասխանեց նրան: Հետա-<br />
78
գայում, երբ զղջումը ծանր մամլակի պես ճզմում էր նրան, ցավով խորհում էր, որ<br />
նախախնամությունը դրդեց, օգնեց իրեն, որ հեռախոսահամարը սխալ հավաքի և<br />
աշխատակցի հետ առճակատումից խուսափի, բայց ինքը չըմբռնելով կատարվածի<br />
խորհուրդը, երկրորդ անգամ պտտեցրեց հեռախոսի սկավառակը, շտկեց սխալը<br />
և աշխատակցի հետ խոսելիս` վեհերոտ պահվածքով իրական դարձրեց իր նյութական<br />
կարիքները հոգացող աշխատանքը կորցնելու վտանգը: Տվյալ պահին նա<br />
բռնկված էր մանկապարտեզի տնօրինությանը վերջնագիր ներկայացնելու մոլուցքով,<br />
իսկ դրա հետևանքը շատ աղոտ ու մշուշված էր երևում: Տարերքին դիմակայելու<br />
անզորությամբ և միջամտության փորձ չանելով` Հեղինեն դիտում էր ամուսնու<br />
գործողությունները:<br />
Հեռախոսազանգին պատասխանեց տնօրենի տեղակալը: Նորայրի հուզումը<br />
պիտի պարպվեր և կարևոր չէր, թե ով է իր հետ խոսողը:<br />
-Տիկին,- գոռոցի հասնող բարձր ձայնով ասաց Նորայրը,- օրը քանի՞ անգամ ես<br />
պիտի բակը մաքրեմ:<br />
-Որքան որ պահանջվի,- ասաց տեղակալը:<br />
-Ինքներդ մաքրեք,- նույն բարձր տոնով շարունակեց Նորայրը,- երբ Ձեր տունը<br />
թափթփված է լինում, ո՞վ է մաքրում, էդ գործի համար հարևանի՞ն եք կանչում: Ի՞նչ<br />
եք կարծում, օրը ցերեկով ես պիտի գամ և ձեր ոտքերի տա՞կը մաքրեմ, շատ չեղա՞վ:<br />
79
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Կարծես, գրոհից ընկրկելով` տեղակալը հեռախոսափողը դրեց, սակայն, Նորայրը<br />
դեռ լիցքաթափված չէր:<br />
-Նա քեզ չէր կանչում, այլ ինձ,- ափսոսանքով ասաց Հեղինեն, մտածելով որ<br />
ամուսինը` վեհերոտության համար, թերևս, ծանր հատուցի:<br />
Նորայրը կրկին հավաքեց հեռախոսահամարը: Նրա զանգին ուշացումով պատասխանեցին:<br />
Խոսողը վերստին տնօրենի տեղակալն էր:<br />
-Կրա՞կն ընկա, որ էդ աշխատանքը հանձն առա և բանալիները վերցրի,- նույն տոնով<br />
շարունակեց Նորայրը,- ետ առեք ինձանից էդ շնորհները ձեր բակի մաքրությունն<br />
էլ, ավելն էլ և մնացած բաները թող գրողի ծոցը կորչեն: Ես Ձեր հավաքարա՞րն եմ:<br />
-Նորայր…,- խոսակցին կարգի հրավիրելու լրջությամբ արտաբերեց տնօրենի<br />
տեղակալն ու հեռախոսն անջատեց:<br />
-Ի…,ի…, քեզ պահել չգիտես, անզուսպ ես, ասաց Հեղինեն:<br />
-Բա չէ, դրանց դեմ պիտի խեղճանամ,- ասաց ամուսինը,- բանալիները կտանես,<br />
կհանձնես իրենց: Վերջ, սրանից հետո էլ ես էնտեղ երևացողը չեմ: Մի հարցնող<br />
լինի՝ ո՞ր մանկապարտեզի դռնապանն է բակի մաքրությամբ զբաղվում: Մանկապարտեզների<br />
բոլոր աշխատողները կանայք են, նրանք են փոխնեփոխ էդ գործն անում:<br />
-Էդ մասին նախապես պիտի պայմանավորվեիր տնօրենի հետ, էն ժամանակ,<br />
երբ աշխատանքի ընդունվելու համար նրան դիմում ներկայացրիր,- ասաց կինը:-<br />
Էսքանից հետո կարծում ես բանալին կրկին քո գրպանու՞մ է մնալու: Օֆ դե, կտանք<br />
իրենց, կպրծնենք: Վաղը ձմեռ է գալու, դու ձյուն մաքրողը չես: Ես նրանց հետ վեճի<br />
բռնվելու գլուխ չունեմ: Էդ գլխացավանքից կազատվենք:<br />
-Դե, վեր կաց, էլ ի՞նչ ես սպասում, տար բանալին տուր իրենց, թե չէ մեկ էլ<br />
տեսար` փոշմանեցինք:<br />
-Էլ նոր…,- ասաց կինը,- հրես վեր կկենամ, կգնամ:<br />
Քիչ անց, Հեղինեն վերմակը վրայից ետ տարավ և սկսեց դանդաղ շորերը հագնել:<br />
Երբ նա տնից դուրս էր գալիս, Նորայրը հապճեպ մտածում էր, թե նա արդյո՞ք<br />
վերցրեց բանալին, որը միջանցքում կախված էր մեխից: Բայց ինչու՞ էր այդ հարցը<br />
իրեն հետաքրքրում, չէ՞ որ վճիռն արդեն կայացած էր, և այլևս մանկապարտեզի<br />
կողմ չէր շրջվելու: Բայց կինը գուցե լուրջ չէր ասում, թե բանալին կտանի, պարզապես<br />
վախեցնում էր: Նա գնաց, բայց Նորայրը չէր ուզում միջանցք գնալ տեսնելու<br />
համար` բանալին տեղու՞մ է, թե՞ ոչ:<br />
Կինը, որ մանկապարտեզից մի լուր պիտի բերեր, ուշանում էր: Ամուսնությունից<br />
իվեր, առաջին անգամ էր, որ նրա ուշացումով անհանգստացած չէր: Ընդհակառակը,<br />
ուզում էր որ նա այս անգամ շուտ չվերադառնա: Տնից նրա բացակայելը<br />
միշտ էլ ամուսնու հոգում տագնապ էր հարուցել: Կարծես թե իրենից խլվում էր<br />
նա, երբ որևէ տեղ գնալով` ուշ էր տուն վերադառնում: Իսկ հիմա նրա ուշացումն<br />
այն հույսն էր ծնում, թե նա մանկապարտեզ գնացել է ոչ թե, հիրավի, բանալին ետ<br />
վերադարձնելու մտադրությամբ, ինչպես ինքն էր նրան պարտադրել, այլ բակը մեկ<br />
անգամ ևս մաքրելու համար:<br />
Տնից դուրս գալուց երկու ժամ անց, Հեղինեն վերադարձավ:<br />
80
-Է, ի՞նչ կար էնտեղ, բակն իրա՞վ մաքուր չէր, ինչու՞ էին իրար անցել,- իրադրության<br />
մասին կնոջից խոսք քաշելու համար անհամբեր հարցրեց Նորայրը, թեև նրան<br />
հետաքրողը ոչ այն էր,ինչի մասին խոսեց, այլ առաջին հերթին` բանալու հարցը: Իր<br />
մո՞տ էր, թե՞ , իրոք, հանձնել էր այն:<br />
-Բակն էլ, շրջակայքն էլ շատ կեղտոտ էին, տնաշեն, էդպե՞ս են մաքրում, ասաց կինը:<br />
-Եվ դու մաքրեցի՞ր,- հարցապնդումը շարունակեց ամուսինը:<br />
-Էլ ինչու՞ մաքրեի,- ասաց կինը,- ես բանալին հանձնեցի տնօրենի տեղակալին,<br />
էսօրվանից մենք էդ աշխատանքից ձեռ քաշեցինք:<br />
«Իրա՞վ, ինչ էլ հանգիստ է խոսում,- խորհում էր Նորայրը,- երևի ինձ վախեցնելու<br />
համար է ասում, թե չէ` սրտում մի կաթիլ ափսոսանք չկա»:<br />
-Ավելի լավ,- կեղծ անտարբերությամբ արձագանքեց ամուսինը,- հիմա թող իմանան,<br />
որ իրենց ողորմածության կարիքը չունենք: Բանալին կվերադարձնեն նախկին<br />
աշխատողին, երևի հիմա նա զղջացել է, որ աշխատանքը լքել է:<br />
-Հազիվ թե,- ասաց կինը:- Նախկին աշխատողին, տնօրենը ետ չի կանչի: Դու<br />
լսեիր, թե նա աշխատանքից ազատվելիս ինչ վիավորական խոսքեր ասաց տնօրենին:<br />
Փողոցային ստահակն էլ էդ բառերը չէր ասի: Է, տնօրենը նրա հույսի՞ն է մնացել,<br />
էնքան թեկնածուներ կլինեն: Ո՞վ չի ուզի փոքրիկ աշխատանքի դիմաց ամսեկան<br />
100 ռուբլի ստանալ: Աչքը կծակի՞:<br />
-Մենք չուզեցինք…,- խորհրդավոր արտաբերեց Նորայրը:<br />
-Հիմա այլևս ծունկ ծեծելու ժամանակ չէ, ուշ է,- ասաց կինը:- Գիտեի, որ պիտի<br />
զղջաս…<br />
-Ով, ե՞ս…,- թնդաց ամուսինը:<br />
-Բա էլ ո՞վ:<br />
-Չհավատաս…<br />
-Էդ մասին էլ չխոսենք, եղածն` եղած է,- ասաց կինը,- էլ ինչու՞ մեր նյարդերը<br />
սղոցենք:<br />
-Կարծում էիր իմ վճռից ե՞տ պիտի կանգնեի,- ասաց ամուսինը:<br />
-Կանգնես թե չկանգնես` միևնույն է, այլևս նրանցից բանալին ետ առնող չկա:<br />
«Բայց նա բանալին իրո՞ք հանձնել է,- խորհում էր Նորայրը,- ոչ մի գործ էդպես<br />
հապճեպ չէր արել: Սպասեր մի քիչ, բռնկումս անցներ: Ո՞ր սատանան դրդեց, որ<br />
տեղիցս վեր թռչեմ, հեռախոսով մարդկանց գլխին լուտանք թափեմ: Դե հիմա եկ<br />
աղերսիր, որ աշխատանքդ ուրիշի չտան: Առյուծ էիր կտրել, հիմա ինչու՞ կատու<br />
դառար: Բոլոր ձախորդություններիդ պատճառը ինքդ ես: Առաջին դե՞պքն է, որ քեզանից<br />
ետ ես վանում բախտի պարգևը: Նյութական ողորմելի կացությունդ հարյուր<br />
ռուբլով բարելավվել էր, պիտի անկախանայիր` չսպասելով, թե գործընկերներդ երբ<br />
կբարեհաճեին քեզ աշխատանքային բարձր կարգ շնորհել: Եվ, ամենակարևորը`<br />
տրամադրությանդ տակ էր մի ամբողջ հաստատություն, ուր կարող էիր երեկոները,<br />
հանգստյան և տոն օրերին առանձնության վայելքն ըմբոշխնել: Երբ բնակարանի<br />
հեղձուկը խեղդեր, չորս-հինգ րոպե ծախսելով կհայտնվեիր թանձրասաղարթ<br />
ծառերով շրջապատված հաստատությունում, ուր լռությունն ու մաքուր օդն են<br />
81
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
թագավորում: Եթե հաջողվեր այդ աշխատանքը ցմահ պահպանել, այդ հաստատությունն<br />
էլ իր բազմաթիվ հարկաբաժիններով, էլեկտրականությամբ, բարձրախոսով,<br />
որոշակի ժամերի, երկրորդ բնակարանը կլիներ: Ինչու՞ երջանկության ջահը<br />
մարեցի և այսպես` խավարում մնացի»:<br />
Որդի՞ն ինչ կասեր իր անխոհեմ արարքի մասին:<br />
-Գիտե՞ս,- ասաց նրան, մանկապարտեզի աշխատանքը ձգեցի:<br />
-Ճիշտ արեցիր,- առանց ափսոսանքի նշույլի արձագանքեց որդին:<br />
-Բա չէ, պիտի գնայի էդ դշխուհիների հավաքարարը դառնայի, նրանց ոտքի<br />
տակը մաքրեի:<br />
-Քեզ պե՞տք էր,- հոր վճռին համերաշխ ասաց որդին:<br />
Հայրը լուռ մնաց, բայց հոգում փոթորկվում էր ինքնադատապարտումը. «Ինձ<br />
պետք էր և այն էլ ինչպես: Քթի տակ մեկուսի բնակարան, եկամտի լրացուցիչ աղբյուր,<br />
օր ծերության ապավեն: Այն ամենը, որոնցով հասուն կյանքդ պիտի իմաստավորվեր,<br />
առանց լուրջ պատճառի անդունդը նետեցիր: Գոնե, իմանայիր, թե խոսակցիդ<br />
ուզածն ինչ էր: Լաչառ կնկա պես բորբոքվեցիր, փոխանակ տղամարդու<br />
սառնասրտություն ունենայիր»:<br />
-Ո՞վ գիտե, կարող է պատահել, որ ետ կանչեն, բայց էլ ո՞վ է էնտեղ գնացողը,-<br />
ասաց Նորայրը և մտքում շարունակեց խորհրդածությունը. «Վազելով կգնաս,<br />
կաղաչես-կպաղատես, որ նրանց հոգու բարի դռները բացվեն, չնկատելու տան<br />
իրենց նկատմամբ ցույց տված կոպիտ, անհարգալի վերաբերմունքը և կրկին քեզ<br />
հանձնեն բանալիները, բայց նրանց համար մեկ չէ՞, թե ով բակը կմաքրի: Համենայն<br />
82
դեպս, դռնապանի հաստիքն անտերունչ չեն թողնի: Կզանգահարեն քաղաքից<br />
բացակայող տնօրենին, և նա էլ կհանձնարարի, որ մեկնումեկին կապեն էդ գործը`<br />
մինչև իր վերադարձը: Բայց կարելի է կանխել էդ բանը: Հիմա՞…, բայյց քիչ առաջ<br />
չէ՞ր, որ հոխորտացիր, սպառնացիր: Է՞դ է քո տղամարդկությունը: Եվ նրանց առաջ<br />
պիտի կոտր ընկնես, և ընտանիքիդ: Տհաճ միջադեպից, գոնե, մի քիչ պիտի անցնի,<br />
բայց հետո էլ, ախր, գուցե ուշ լինի:<br />
-Ետ կկանչեն` ոչինչ, չեն կանչի` ավելի լավ,- ասաց որդին:<br />
«Ախ, եթե իմանայիր, թե ինչ ծանր վիճակում է հայրդ, խղճայիր և օգնեիր նրան,-<br />
շարունակեց խորհել Նորայրը:- Արտաքինից անվրդով եմ երևում, բայց ներսումս<br />
ամեն ինչ փլուզվում է՝ և երջանկություն, և հույս: Ծերության շեմին կանգնած մարդուն<br />
էլ ի՞նչը պիտի երջանկացնի, բացի ապահովությունն ու բարեկեցությունը<br />
ու, նաև, մեկուսի մի անկյունը` տենդը հոգուց թոթափելու, հեռավոր ու քաղցր<br />
հիշողությունների մեջ խորասուզվելու համար: Ջահելության հետ սերն էլ անցավ:<br />
Էլ ինչո՞վ պիտի արժեվորվեր մահկանացուի գոյությունը այս արևի տակ, որն անիմաստ<br />
է առանց սիրո: Սեր էլ չտեսանք և դրա փոխարեն լիուլի տառապեցի: Հիմա<br />
մի քիչ շունչ քաշելու, հանգստնալու ժամանակն է, սակայն ինչու՞ ձեռից տվեցի<br />
ամոքում և անդորր խոստացող օթևանը: Այդ հանգրվանը կառուցված էր առանց քո<br />
ծախսի ու չարչարանքի, այն քեզ նվիրել էր պատահականությունը: Մեծ հմտություն<br />
պետք չէր բախտի շնորհին ընտելանալու համար, հարկավոր էր պարզապես անխելք<br />
չլինել»:<br />
4<br />
Հագել էր սև գույնի, մանր, սպիտակ պուտերով վերնաշապիկ, որը ներդաշնակվում<br />
էր ալեխառն մազերով դեմքի հետ: Տխուր խոհերից մազերն առատ աճել էին, և<br />
սափրվելու ուժ ու տրամադրություն չկար: Ավերված հոգով Նորայրը խմբագրություն<br />
գնաց: Այնտեղ` աշխատատեղում, ոչ- ոքի չհաղորդակցվեց: Այնտեղ սրտամոտ<br />
մեկին, հարմար զրուցակից չգտավ: Հիմա աշխատակիցներն ավելի խորթ ու դավադիր<br />
էին թվում: Կորցրել էր նեցուկը և նրանց դեմ թույլ ու անպաշտպան էր զգում:<br />
Ինչ իմանար, թե անակնկալ մի դիպվածով հրաժեշտ չէր տալու նաև այդ աշխատանքին,<br />
որը քարշ էր տալիս ակամա, գոյություն պաշտպանելու համար: Եթե նման<br />
բան լիներ, ինչի՞պիտի ապավիներ: Ոչ մի վայրկյան նրան չէր լքում ինքնադատապարտման,<br />
անզորության զգացումը: Տխուր, կեղեքող մտքերից հալածված` մի քանի<br />
ժամ անց տուն վերադարձավ:<br />
-Մի սափրվեիր, էլի,- հանդիմանեց կինը,- երեսիդ էդ մազը, գիտե՞ս, ինչքան է<br />
քեզ ծերացնում:<br />
-Է, այ կնիկ, դրա ժամանա՞կն է…,- տխուր ասաց Նորայրը:<br />
-Ինչու՞ ես մթնել, չլինի՞ մտածում ես, թե դռնապանությունը ձեռիցդ գնաց:<br />
-Ասա վեճս էլ է…<br />
83
ՀՐԱՉՅԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
-Ի՞նչ իմանամ, էդ մարդկանց իզուր տեղը շշպռեցիր, հիմա էլ ի՞նչ երեսով մեղա<br />
գաս:<br />
-Ե՞ս մեղա գամ` չհավատաս:<br />
-Բա էլ ինչու՞ ես դարդ անում, էնպես ես փոխվել, ասես, ուրվական լինես:<br />
-Է, դու կարծում ես դրա մասի՞ն եմ մտածում:<br />
-Բա էլ ինչի՞:<br />
-Քի՞չ բան կա:<br />
Գժտությունից տասներկու ժամ էր անցել: Մանկապարտեզից տեղեկություն<br />
չուներ: Երբ աշխատանքն էնտեղ ավարտվեր, տեսնես դարպասն ո՞վ պիտի փակեր:<br />
Հաջորդ առավոտյան ո՞վ պիտի դարպասը փակի ու բակն ավլի: Եթե կինն<br />
այդ գործն աներ, գուցե եղածը մոռացվեր: Բայց մինչև նրան չհորդորես, չհամոզես,<br />
նման բան չի անի: Ախր, ինչպե՞ս նրա հետ էդ մասին խոսես, երբ ցույց ես տալիս,<br />
թե արածիդ համար չես զղջում:<br />
Գիշերը կինն ավրդով քնեց, իսկ Նորայրը գոտեմարտում էր անկողնու հետ:<br />
Լույսը բացվեց, սակայն Հեղինեի անխռով քունը շարունակվում էր: Պետք էր նրան<br />
արթնացնել, ուղարկել մանկապարտեզ, քանի դեռ այնտեղ նոր մարդ չէին ճարել:<br />
Հապաղելը ճակատագրական կլիներ: Հետո, ամբողջ կյանքում, իրեն չէր ներելու<br />
դանդաղկոտության համար: Բայց հանդուգն արարքից ընդամենը մեկ օր անց իր<br />
սխալն ընդունելու, հեզ ոչխար դառնալու քաջություն չկա: Գործը կինը կարող է կարգավորել,<br />
բայց նա էլ խորունկ քնած է: Վեր կաց, էդ քունը երբ էլ ասես ձեռ կնկնի,<br />
կորցրածի ետևից վազիր, որ, գուցե, հասնես, ետ բերես:<br />
Կնոջը չարթնացրեց: Նա աչքերը բացեց աշխատանքի մեկնելուց մի քանի րոպե<br />
առաջ:<br />
-Էդքան էլ քնե՞լ կլինի,- ասաց Նորայրը:<br />
-Ու՞մ եմ վնաս տվել,- ասաց կինը:<br />
«Վնասը հետո կզգաս»,- մտքում ասաց ամուսինը և բարձրաձայն շարունակեց.<br />
-Գնայիր էն անտեր տեղը, ազատման դիմումը տանեիր, տայիր իրենց: Թե չէ մի<br />
բան պատահի, մենք ենք պատասխան տալու:<br />
-Դիմումը գրե՞լ ես,- հարցրեց կինը:<br />
-Կգրեմ:<br />
Կինը վեր կացավ, լվացվեց և պատրաստվեց գնալու:<br />
-Գրեցի՞ր,- ամուսնուն հարցրեց կինը:<br />
-Դեռ չէ,- ասաց ամուսինը:<br />
-Դե, ես գնալու եմ, շուտ արա:<br />
-Գնայիր, տեսնեիր ինչ են ասում,- վարանոտ ասաց Նորայրը,- դիմումն երբ էլ<br />
ասես կգրվի:<br />
-Դե, ասա՝ չես ուզում, էլի, աշխատանքից ազատվես:<br />
-Ո՞վ ասաց:<br />
-Ես հասկացա:<br />
-Դու շատ բան կարող ես ենթադրել:<br />
84
Կինը գնաց և շատ չանցած` վերադարձավ: Կանգնեց միջանցքում և բանալիները<br />
գրպանից հանելով` խաղացրեց ամուսնու աչքերի դեմ, ինչպես դա արել էր երկու<br />
ամիս առաջ:<br />
-Էդ… բերեցի՞ր…,- բերկրանքը զսպած, անտարբեր ձևանալով ասաց ամուսինը:<br />
-Չբերեի՞…<br />
-Ես չասացի չբերեիր,- ի վերջո ձևական անտարբերությունից դուրս գալով<br />
ասաց Նորայրը,- լավ է` մեկ ուրիշին չեն տվել: Իսկ ի՞նչ ասացին:<br />
-Ի՞նչ պիտի…, ասացին՝ մարդ է, ջղայնացել է, կհանդարտվի,- ասաց կինը:- Բա<br />
խոհարարը: Նա ուզեցել է լքված բանալիները գրպանը դնի, իրենով անի, բայց տեղակալը<br />
թույլ չի տվել, ասելով. «Սպասիր, մի էն մարդու հետ հաշիվներս պարզենք…»<br />
«Երջանկությունը վերադարձավ, էլ ես նրան չեմ կորցնի…»,- խանդաղատանքով<br />
խորհեց Նորայրը։<br />
-Իսկապես, իզուր տեղը ես տեղակալին կոպիտ խոսքեր ասացի,- իր մեղքը խոստովանեց<br />
Նորայրը:<br />
-Լիրբ ես, է,- մտերիմ տոնով ասաց կինը,- լիրբ ես…<br />
85
ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ՎՐԵԺ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ<br />
ԼՈՒՅՍԸ ՊԱՆԵԼԻ ՏԱԿ<br />
Ցնցումն այնքան ահավոր էր, որ գրեթե ոչ ոք չգտավ իր առաջին անելիքը... Մի<br />
քանի վայրկյանում բարձրահարկերը խոնարհվելով գերեզմանոց դարձան: Պանելների<br />
ու բետոնի շինվածքների արանքում կենդանի մնացածները չհասցրեցին անգամ<br />
ճչալ: Հրաշքով փրկվածները փորձում էին հասկանալ՝ երա՞զ է թե... Ով հասկացավ,<br />
սկսեց անզոր գոռալ ու մաքրել աչքերը փոշուց՝ աշխարհի վե՞րջն է: Մաքրում<br />
էին, բայց լույս չկար, գերեզմանային խավար էր, հույսն էլ գրեթե մեռած...<br />
Միայն րոպեներ անց Արմենը հիշեց, որ ինքը սրճարանում էր, կողքի սեղանին<br />
երիտասարդ աղջիկներ էին, ու հանկարծ՝ ցնցում, դղրդոց, խավար... Ընկած էր մեջքին...<br />
Շոշափեց տարածությունը, մի կես մետր բարձրության վրա տանիքի պանելն<br />
էր... Մի կերպ սողաց, փորձեց ելք գտնել: Ձեռքն առաջ պարզեց ճշտելու՝ տեղ կա՞<br />
շարժվելու... Ափը ինչ-որ փափուկ բանի դեմ առավ, շոշափեց: Կնոջ ոտք էր, տաք,<br />
նույնիսկ երակի զարկը զգաց: Ձեռքը շոշափելով վեր բարձրացավ, հպվեց կրծքին,<br />
հետո՝ դեմքին...<br />
-Հե՛յ, ո՞ղջ ես թե մեռած,- սարսուռով գոռաց Արմենը և ցնցեց կնոջ դեմքը: Մի<br />
քանի վայրկյանից կինը ճչաց՝ «Էս ու՞ր եմ, ի՞նչ է եղել, դու մա՞րդ ես թե ուրվական,<br />
ինչու՞ ենք այս խավարում»:<br />
Արմենը մոլորովեց՝ ո՞ր ինչուին պատասխանի, ինչպես բացատրի, որ երկրաշարժից<br />
ավերված շենքի առաջին հարկի սրճարանում ենք: Ինչո՞վ օգնի կնոջը գոնե<br />
86
փոքր ինչ սթափվելու մղձավանջից՝ թեև ինքն էլ գրեթե նույն մղձավանջի մեջ է: Հիշեց,<br />
իր սեղանին երկու շիշ հանքային ջուր կար, գուցե գտնի: Ձեռքը աջուձախ պարզեց,<br />
շշերը չէին կոտրվել: Բացեց մեկը, շոշափելով արագ մոտեցրեց աղջկա շուրթերին:<br />
-Քույրի՛կ ջան, խմի՛ր, մի քիչ սթափվիր, որ հասկանաս ուր ես...<br />
Աղջիկը մի երկու կում արեց, փոքր ինչ սթափվեց ու միանգամից գազանի նման<br />
ոռնաց՝ «Մերոնք ու՞ր են, ես վախենու՜մ եմ...»:<br />
-Ողբալը չի փրկի, պիտի մի արանք գտնենք, շարժվենք, գուցե վերևում մեր կանչը<br />
լսեն,- աղջկան սիրտ տվեց Արմենը:- Փորձենք սողալով առաջ գնալ:<br />
-Ես անկարող եմ սողալ, մարմինս չի ենթարկվում ինձ,- կմկմոցով ասաց աղջիկը:<br />
Արմենը ձեռքով զգում էր նրա մարմնի դողն ու սարսուռը:<br />
-Լա՛վ, դու բռնիր իմ ձեռքից, ես փորձեմ առաջ գնալ,- հույս տվեց Արմենը: Մի<br />
քանի մետր սողացին, դեմը պատ է... Հետո հակառակ ուղղությամբ սողացին:<br />
Գետնի և պանելի արանքը ավելի էր նեղանում, իսկ փոշու ծանր հոտը խեղդում էր:<br />
-Մի քիչ ուշքի գանք և ուրիշ ելք մտածենք: Գուցե մի ինչ-որ չոր բանով պատին<br />
հարվածեմ, ձայնը վերևում լսվի: Մի բետոնի կտոր գտավ, երկար հարվածեց պատին:<br />
Երկուսով միասին գոռում էին՝ «Օգնությու՜ն, օգնությու՜ն»... Ոչինչ չէր լսվում,<br />
և լռությունն ավելի ահեղ ու ծանր էր դառնում... Արմենը փորձում էր մղձավանջից<br />
հանել աղջկան, բայց հուսադրող ասելիք չուներ:<br />
-Քու՛ր ջան, անունդ ի՞նչ է, ո՞վ ես դու,- փորձեց խոսակցությամբ մեղմել տագնապն<br />
ու անորոշ սպասումը:<br />
-Անունս Աստղիկ է, բանասիրական ֆակուլտետի ուսանող եմ,- արցունքների<br />
միջից հազիվ խոսեց Աստղիկը:- Ախպե՛ր ջան, բա քո անունն ի՞նչ է, դու ո՞վ ես:<br />
-Անունս Արմեն է, ես ժուռնալիստ եմ,- կողքի շրջվեց Արմենը և հանքային ջրի<br />
շիշը կրկին մոտեցրեց Աստղիկին՝ «Մի քիչ էլ խմիր՝ կոկորդիդ փոշին մաքրվի»:<br />
Աստղիկը դողում էր: Արմենը ավելի մոտեցավ, ձեռքով գրկեց Աստղիկի գլուխը:<br />
Արցունքից դեմքի փոշին ցեխ էր դարձել, կոպերն ու թարթիչները հազիվ էին շարժըվում:<br />
Արմենը թրջեց իր թաշկինակն ու ինչքան հնարավոր էր մաքրեց աղջկա աչքերը՝<br />
«Դիմանա՛նք, ոնց լինի՝ մեզ կգտնեն՝ միայն թե հանկարծ պանելը չիջնի»:<br />
Հնարավոր փլվածքի սարսափից Աստղիկը պինդ սեղմեց Արմենի ձեռքը ու ակամա<br />
գլուխը դրեց նրա կրծքին: Հույս էր որոնում: Արմենը փոշոտ կրծքին մի քանի անգամ<br />
զգաց արցունքի խոնավությունը: Ժամեր անցան, ոչ մի ձայն չէր լսվում վերևից,<br />
փլվածքի շերտը հաստ էր: Անորոշության մութ սարդոստայնում թպրտում էր հույսը:<br />
Կողքերից հողի շերտ չկար, որ գոնե ձեռքերով փորեն... Միակ տարբերակը կարծես<br />
թե սպասելն էր, լավ է, որ գոնե երկու շիշ հանքային ջուրը կա, իսկ Արմենի գըրպանում՝<br />
ընդամենը երեք շոկոլադ: Անհույս գալարումներից, ցավից ու սարսափի<br />
անորոշ տագնապներից, խավարից Աստղիկը հոգնել էր, կոպերը դանդաղ իջան...<br />
Արմենը չէր շարժվում, ձախ ձեռքը նրա գլխատակին էր... Աղջիկը թեև հոգնած, բայց<br />
համաչափ շնչում էր: Անծանոթ աղջկա ծոցի անսովոր, բայց հաճելի հոտն ու կրծքի<br />
տաքությունը Արմենի միտքը մեկ-երկու վայրկյան ակամա շեղեցին... Չհասկացավ՝<br />
խղճահարությունի՞ց էր, գուցե իր մենակությունը փարատելու անորոշությունի՞ց,<br />
87
ՎՐԵԺ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
ամեն ինչ կորցնելու սարսափի՞ց թե ինչ-որ անհայտ բանից Աստղիկին համբուրելու<br />
ցանկություն ունեցավ... «Դա անպայման հույս, ուժ կտա Աստղիկին»,- ինքն իրեն<br />
համոզեց Արմենը, բայց նույն պահին ամոթ զգաց, որ ինքն իրեն խաբում է:- Մի՞թե<br />
այսպիսի մղձավանջից ու մահվան տագնապից ավելի զորեղ ուժ կա... Բայց այս<br />
անօգնական աղջկա անզոր ներկայությունից կարծես ուժեղանում եմ»,- անթափանց<br />
խավարում շիկնեց Արմենը և գլուխն այնքան մոտեցրեց Աստղիկին, որ<br />
ավելի մոտիկից զգա կրծքի անդիմադրելի բույրն ու ձգող տաքությունը: Պանելի ու<br />
կրծքի արանքում գլխապտույտ սկսվեց, մի ինչ-որ թաքուն ուժ մեղմում էր մահվան<br />
սարսափը... Խավարը լիքն է առեղծվածներով:<br />
Միայն ժամեր անց արթնացավ աղջիկը՝ ինչ-որ մեկի ձեռքը իր գլխի տակ: Անմիջապես<br />
հիշեց, չհասցրեց ճչալ ու գլուխը չհեռացրեց: Չհասկացավ՝ վախի՞ց չհեռացրեց<br />
թե տղամարդու փրկարար մոտիկությունից, գուցե հույսի ջերմությունի՞ց կամ...<br />
Այդ կամի վրա սիրտն անսովոր խփեց՝ «Չէ՛, սրտխփոցը ոնց որ թե մղձավանջից չէր,<br />
մի ուրիշ բանից է՝ անծանոթ, անսովոր, բայց երանելի...»:<br />
-Արմե՛ն, սարսափս ոնց որ թե մի քիչ մեղմացել է, միայն թե ահավոր տագնապում<br />
եմ՝ «Մի՞թե չեն հասցնի մեզ կենդանի գտնել»:<br />
-Լաց չլինե՛ս, որ գոնե կարողանանք վերևից ձայներ լսել,- հույս տվեց Արմենը՝<br />
գրկելով Աստղիկի գլուխը: Մի տաք դող անցավ Աստղիկի մարմնով՝ «Ես ոչ մի<br />
տղամարդու այդպես մոտիկից չեմ զգացել՝ վախից ու տագնապից է թե... Էս ինչքան<br />
թե կա մղձավանջի մեջ, գուցե նաև լու՞յս էլ կա»: Բայց հասկացավ, որ պանելի տակ<br />
անծանոթ տղամարդու շնչառությունը ապրելու ցանկությունն ու հույսը ավելի<br />
ուժեղացրեց: Հատակին թափված բետոնի փշրանքներից ու դեկտեմբերյան ցրտից<br />
պաղ հատակը դող բերեց նրա մարմնին: Իրենց վերարկուները հանդերձարանում<br />
էին մնացել: Քիչ անց դողն ավելացավ ու խառնվեց անսովոր զգացողությանը: Խավարի<br />
անհայտ լռության մեջ դողահար աղջկա ատամնախփոցը սթափեցրեց Արմենին:<br />
-Աստղի՛կ, ուրիշ ելք չկա, ես շրջվեմ մեջքի վրա, դու մի կերպ հարմարվիր իմ մարմընին,<br />
որ հատակի բետոնի սառնությունը մարմինդ չանցնի,- ասաց Արմենը ու զգաց,<br />
որ Աստղիկը մթի մեջ շիկնեց, փորձեց հրաժարվել՝ իբր իրեն բեռ չլինելու համար:<br />
Արմենը օգնեց: Աղջիկն անսովոր ամոթխածությամբ պարզապես մտավ տղայի<br />
տաք գիրկը: Թեև անթափանց մութ էր, բայց Արմենը աչքերն ավելի լարեց՝ կարծես<br />
ուզում էր խավարում տեսնել կուսական կրծքի լույսը, աչքերի փայլը... Տղան փորձում<br />
էր իրեն զսպել, բայց մի ներքին երանություն արթնացել էր մեջը... Նա կարողացավ<br />
միայն միտքը զսպել, բայց սիրտը ոնց որ թե չի ենթարկվում: Անսովոր<br />
զգացում էր, մի՞թե մղձավանջում... Մթի մեջ իրենց շուրթերն իրար երկար չորոնեցին...<br />
Սարսափը հրաշքով մի պահ ցնդեց, իսկ պանելի հնարավոր փլուզումը արդեն<br />
մոռացել էին: Անհույս խավարում գալարվում էին ու շուրթերով իրար հույս տալիս:<br />
Համբույրը փրկություն էր, հույս, հավատ, սեր... Ու կառչել էին նրանից: Հետո եղավ<br />
անխուսափելին... Ոչ մեկը ոչ մի բառ չասաց, այդպես ժամեր մնացին, կարծես մոլորեցնում<br />
էին մահվան ուրվականին...<br />
-Արմե՛ն, ես պանելից էլ չեմ վախենում, միայն թե երկուսով լույսը տեսնենք,-<br />
շշնջաց Աստղիկը շատ կամաց. կարծես քիչ այն կողմ իրենց լսող կար...<br />
88
-Աստղի՛կ, պանելի տակ ես փրկության լույսն արդեն գտել եմ,- նույն շշուկով<br />
պատասխանեց Արմենը: Հենց այդ լույսը մեզ փրկելու է, նա զորեղ է, մեզ ուժ կտա<br />
դիմանալու, նա չի մեռնում...<br />
-Արմե՛ն, պատկերացրու՝ մենք փրկվել ենք ու ինչ լուսավոր զավակ ենք ունենալու...<br />
Երկուսով մոռացել էին երկրաշարժն ու պանելը... Արթուն երազի երանության<br />
թևերին՝ նրանք արդեն ծննդատան մոտ էին: Արմենը հայրաբար բարձրանում էր<br />
ծննդատան աստիճաններով՝ ձեռքին կարմիր վարդերի մեծ փունջը: Աստղիկը<br />
նորածնի բարուրը գրկին՝ նորաթուխ մոր հպարտությամբ մոտենում էր Արմենին՝<br />
«Անունը ի՞նչ դնենք... Առավոտյան նա կարթնանա ու գղգղոցով կլցնի մեր տունը,<br />
ինչ լուսավոր տուն ունենք...»:<br />
Հանկարծ պանելը ցնցումից մի փոքր իջավ, ու ցնդեց երանելին... Երազում արդեն<br />
մայրացած Աստղիկը զավակին կորցնելու սարսափից պինդ գրկեց հայրացած<br />
Արմենին՝ «Գոնե այսպես հաղթենք մահին»:<br />
-Մի վախեցի՛ր, փրկվելու ենք, մենք զավակ ենք ունենալու,- հույս տվեց Արմենը՝<br />
լարելով լսողությունը:<br />
-Եթե մեզ չգտնեն, գոնե մի քանի օր էլ անիծյալ պանելը չիջնի: Ես պանելի տակ<br />
մի ամբողջ կյանք ապրեցի: Հա՛, Արմե՛ն, արդեն քանի՞ օր է...<br />
-Ոնց որ թե երրորդ օրն է: Գրպանիս վերջին՝ երրորդ շոկոլադը կեր, ուժերդ հավաքիր,<br />
դիմացիր, մեզ փրկելու են:<br />
Աստղիկը երրորդ շոկոլադը կիսեց, գրեթե զոռով կեսը դրեց Արմենի բերանը:<br />
Չծամեցին, որ քաղցրությունը երկար մնա...<br />
Հանկարծ պանելը կրկին ցնցվեց ու մի քանի սանտիմետր էլ իջավ: Հույսի թելը<br />
բարակել էր և ուր որ է կտրվելու է... «Մի՞թե մեր լուսավոր երազը կմնա սառն ու<br />
անշունչ պանելի տակ, մի՞թե մեր փոքրիկին չենք տեսնելու, մի՞թե...»,- գրեթե հուսահատ<br />
դողում էր Աստղիկը: Կրկին մռայլվեց լռությունը ու պանելից ավելի ծանր դարձավ:<br />
Մի՞թե պանելի վերևում կյանք չի մնացել...<br />
-Աստղի՛կ, վերևից փրկարարների շան հաչոց եմ լսում, նա մեր հոտն առել է, մի<br />
քիչ էլ դիմացիր,- հանկարծ ճչաց Արմենը: Քիչ հետո փրկարարների ձայները լսվեցին՝<br />
«Էհե՜յ, եթե ողջ եք, մի քիչ դիմացեք»: Անակնկալ փրկության հույսը կարծես երազ<br />
էր, կարկամել էին, վախենում էին գոռալ, որ հանկարծ չցնդի երազը՝ գոնե մի քիչ էլ<br />
այդ հույսի մեջ ապրեն: Բայց վերևի ձայներն ավելի ուժեղացան, և փրկարարների<br />
գործիքի զգույշ հարվածից մի փոքրիկ անցք բացվեց: Լույսը ներս խուժեց, ու անցքը<br />
մեծանում էր: Հետո վերևից մեկը գոռաց՝ «Ձեռքդ տու՛ր»:<br />
-Աստղի՛կ, առաջ դու գնա, ձեռքդ անցքից պարզիր,- ասաց Արմենը՝ հրելով<br />
Աստղիկին դեպի փրկարար անցքը:<br />
Երկու հոգի ուշագնաց Աստղիկին դուրս քաշեցին, դրեցին պատգարակին: Շպապօգնության<br />
մեքենան անմիջապես տարավ մոտակա որևէ սանիտարական վրան:<br />
Փրկարարները փորձեցին անցքը լայնացնել: Ցնցումից հանկարծ պանելը մի քանի<br />
սանտիմեր իջավ, շարժվելը գրեթե անհնար էր: Մետաղե հենակներ հրեցին պանելի<br />
տակ, որ լրիվ չիջնի: Անցքը շատ էր նեղացել, հնարավոր չէր դուրս քաշել Արմենին:<br />
89
ՎՐԵԺ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ<br />
Մուրճով ու կացնով պանելի եզրը մի փոքր կոտրեցին: Արմենը մի կերպ ձեռքը անցքից<br />
պարզեց փրկարարներին:<br />
-Էդ կնոջը տեղ չտանե՛ք,- գոռաց Արմենը պանելի տակից:<br />
Մի քանի րոպեից Արմենին մի կերպ դուրս քաշեցին պանելի տակից, ու նույն պահին<br />
էլ մետաղե հենակները ծալվեցին... Պանելը մի վայրկյանում շրխկաց հատակին:<br />
-Ու՞ր է այն կինը,- հազիվ շշնջաց Արմենը:<br />
-Նրան ուղարկել ենք վերակենդանացման, գուցե մայրաքաղաք կտեղափոխեն<br />
կամ էլ Հայաստանից դուրս,- հանգստացրեց փրկարարը:<br />
-Հիմա ու՞ր է, հասցե՛ն ասեք,- թախանձանքով խնդրեց Արմենը՝ հրաժարվելով<br />
պառկել պատգարակին:<br />
-Ախպե՛ր ջան, էս քաղաքում հիմա հասցե չկա, ավերակների կույտ է,- բացատրեց<br />
փրկարարը:<br />
-Ինձ մի՛ տարեք, պառկեցրե՛ք էս անհասցե պանելին, նա անպայման տուն կվերադառնա,-<br />
համառեց Արմենը:<br />
-Նա քո կի՞նն է, հետո որոնող ծառայությունով կգտնես:<br />
-Այո՛, իմ կինն է, բայց ես նրա ազգանունն ու հայրանունը և նախկին հասցեն չգիտեմ:<br />
Փրկարարները տարակուսանքով իրար նայեցին՝ «Քանի՞ տարվա ամուսիններ<br />
եք, ու՞ր և ե՞րբ եք ամուսնացել»:<br />
-Երեկ, պանելի տակ...<br />
Դեկտեմբերյան սառը օդում արցունքի մի քանի կաթիլ ծաղկեցին արևի ջերմությամբ<br />
և փշրվեցին պանելի սառը բետոնին... Քիչ հեռվից մի ձայն սրատեց լռությունը՝<br />
«Արմե՛ն, մենք լույսը տեսա՜նք»...<br />
Փրկարարները պատգարակով Աստղիկին էին բերում... Բոլորը անշարժացել էին...<br />
Թեև երեք օրում վիշտը քարացել էր բոլորի դեմքին, բայց մի թեթև ժպիտ խառնվեց<br />
օրվա ցավին ու մտավ նաև պանելի տակ...<br />
Իսկ պանելի տակից Լույս էր բարձրանում...<br />
90
ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ԱՐՄԵՆ ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ<br />
Գրականագետ, քննադատ<br />
ՄԻՇՏ ՉԷ, ՈՐ ԺԱՆՐԸ<br />
ՀԱՂԹԱՀԱՐՎՈՒՄ Է ԳՐՈՂԻ<br />
ԿՈՂՄԻՑ<br />
21-րդ դարի հայ արձակը, մասնավորապես պատմվածքը ներժանրային տարաբնույթ<br />
խմորումների մեջ է: Աշխույժ ստեղծագործական ընթացքի մեջ են թե՛ երիտասարդ<br />
ստեղծագործողները, թե՛ միջին և թե՛ ավագ սերնդի գրողները: Թեմաները<br />
տարաբնույթ են, բարձրացված հարցերն ու գաղափարները՝ հաճախ ժամանակին<br />
համահունչ: Այնուհանդերձ կարևոր բացթողում է կերպարի առանձգականությունը:<br />
Սույն հարցերին էլ կանդրադառնանք, տեսադաշտում ունենալով տարբեր սերնդի<br />
գրողների մի փունջ պատմվածքներ:<br />
Քննության առարկա են հանդիսանում Սամվել Կոսյանի «Ապրելու առաջին չորեքշաբթին»,<br />
Վրեժ Սարուխանյանի «Լույսը պանելի տակ», Հովիկ Վարդումյանի «Ճըգնավորները»<br />
Նարինե Կռոյանի, «…Ում ձեռքով կգա գայթակղությունը», Սաթենիկ Ղազարյանի<br />
«Սիրո կոլաժ», Բակուր Կարապետյանի «Տեխնոլոգները», Վարդան Սմբատյանի<br />
«Ուրախ թաղում», Նարեկ Թոփուզյանի «Բախչի էդ հատվածը», Հրաչյա<br />
Մարտիրոսյանի «Դռնապանը», Դիանա Խաչատրյանի «Գոլի կամուրջն ու խելառը»,<br />
Անուշ Վարդանյանի «Չգիտեմ ինչու եմ այստեղ», Արմենուհի Սիսյանի «Մեղեդին չի<br />
ավարտվում» պատմվածքները:<br />
92
Անշուշտ, այս ստեղծագործությունները նույնարժեք չեն և տարբեր մակարդակներ<br />
են ի հայտ բերում թե՛ գրողական վարպետության տեսանկյունից և թե՛ իրենց<br />
արդիական հարցադրումներով:<br />
Նախ անդրադառնանք վերնագրային ձևակերպումներին: Մի քանի վերնագրեր<br />
կան, որոնք մեղմ ասած գրավիչ չեն և իրենց մեջ ընթացք, առեղծվածայնություն<br />
չեն պարունակում: Վրեժ Սարուխանյանի պատմվածքի վերնագրում իր տեղը չի<br />
գտնում պանելը: Թերևս ավելի հաջող կլիներ «Լույսը փլատակների տակ» վերնագիրը,<br />
որը պատմվածքի բովանդակությանը ավելի համահունչ է: Ի վերջո պատմվածքի<br />
դիպաշարն այնպիսին է, որ ավերիչ երկրաշարժից փլատակների տակ մի քանի օր<br />
միասին անցկացրած անծանոթ տղան ու աղջիկը սիրո շնորհիվ դիմանում են<br />
փորձությանը, փրկվում և իրար ամուսիններ հայտարարում: Նարեկ Թոփուզյանի<br />
«Բախչի էդ հատվածը» ևս ոչինչ չասող վերնագիր է: Հասկանալի է, որ հեղինակը<br />
փորձել է դեպքերը կառուցել այնպես, որ «բախչի էդ հատվածում» հայտնվող տարբեր<br />
իրերը պետք է բացահայտեին կերպարի հոգեբանությունը: Սակայն մյուս կողմից<br />
վավերապատում հիշեցնող այս ստեղծագործության մեջ ոչ մի թիրախային<br />
կշիռ, ընդհանրացնող գաղափար, իմաստային հագեցվածություն չի կրում բախչի<br />
այն հատվածը, որը կարող էր նաև չկարևորվել հեղինակի կողմից: Բակուր Կարապետյանի<br />
«Տեխնոլոգները» ևս չհիմնավորված և իր վրա պատմվածքի ասելիքային<br />
ընդհանրացումը չկրող ձևակերպում է: Գործարանում աշխատանքի համար արտադրամասի<br />
պետ Ճ. Խոնդքարյանին է դիմում տեխնոլոգը, ու նրանց միջև անհեթեթ<br />
երկխոսություն է ծավալվում տեխնոլոգների մասին, որոնց դույն գործարանում<br />
գիրացնում ու պարարտացնում են մորթելու և մսամթերելու համար: Ապա վերջում<br />
պարզվում է, որ այդ ամենը նկարահանում են՝ իբրև ֆիլմակատակ: Դիանա Խաչատրյանի<br />
պատմվածքի վերնագրի մասին ևս կարելի է խոսել: Նախ ձևակերպումը<br />
93
ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐՄԵՆ ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ<br />
անհաջող է այն իմաստով, որ պատմվածքում գյոլից 1 , կամուրջից ու խելառից առավել<br />
շեշտակիր երևույթների է անդրադառնում հեղինակը: Սակայն առաջին պլան<br />
մղելով լճակը, խելառին և գրեթե անիմաստ կամուրջը, հեղինակը ապակողմնորոշում<br />
է ընթերցողին:<br />
Այս ստեղծագործություններում առկա են ներժանրային տարբեր կառուցումներ:<br />
Նախ նշենք, որ դրանց մի մասը գրեթե չի համապատասխանում պատմվածքի<br />
ժանրին: Սաթենիկ Ղազարյանի «Սիրո կոլաժը» պատմվածք չէ այն իմաստով, որ<br />
սյուժե և դեպքերի զարգացում չկա, առկա է իրավիճակային զգայությունների կոլաժ,<br />
և հեղինակը ճիշտ էլ վարվել է, որ «կոլաժ» ժանրորոշումը դրել է վերնագրում: Մի<br />
խոսքով սա դասական իմաստով պատմվածք չէ:<br />
Անուշ Վարդանյանի «Չգիտեմ ինչու եմ այստեղ» երկը էսսեիստիկ բնույթ ունի:<br />
Չհիմնավերված ու ճակատային է թուրք-հայ հարաբերությունների հիշատակումը<br />
ստեղծագործության սկզբում, որը շարունակության հետ գրեթե կապ չունի: Ընդհանրապես,<br />
պատմություն, դեպքերի տեղաշարժ չկա: Կնոջ կյանքի դրվագային անցումներ<br />
են, որոնք հաճախ որոշարկված չեն: Էսսեին բնորոշ հատկականություն<br />
ունի նաև Արմենուհի Սիսյանի «Մեղեդին չի ավարտվում» ստեղծագործությունը:<br />
Այն իրենից ներկայացնում է քնարական զեղում՝ ինչ-որ առարկայի ու կնոջ միջև<br />
սեր, որը արտահայտվում է առարկայի կողմից: Գուցե գաղափարական իմաստով<br />
հեղինակը փորձել է մատնանշել վերջին տարիներին հայ և համաշխարհային գրականության<br />
մեջ առկա այն խնդիրը, որ իրերն ու առարկաները ապրում են մարդկային<br />
կյանքով և հաճախ կարևորվում մարդկանցից: Սակայն միջոցների և ասելիքը<br />
տեղ հասցնելու եղանակի ընտրությունը անհաջող է: Արդյունքում ստացվել է,<br />
որ ինչ-որ առարկա խոսում է իր և տիրուհու սիրո մասին և թե ինչ առարկա է, այդ<br />
էլ չի ընկալվում: Մի բան է նշում հեղինակը. այն դժվարությամբ են դուրս բերում<br />
դռնով: Այս ստեղծագործությունը մի շարք թերընկալումների առիթ է տալիս նաև:<br />
Կարծում եմ դիտանկյունը սխալ է ընտրված:<br />
Նարեկ Թոփուզյանի «Բախչի էդ հատվածը» հուշապատում է վավերագրության<br />
երանգներով, կա դասական պատմվածքի նախադրություն, որը սակայն զարգացում<br />
չունի, չկա հանգույց, գործողությունների զարգացում, գագաթնակետ և հանգուցալուծում:<br />
Ստացվում է սոսկ հուշագրություն՝ առանց պատմվածքին բնորոշ մի<br />
շարք առանձնահատկությունների:<br />
Հովիկ Վարդումյանի «Ճգնավորները» բարոյաբանական ասքապատում է: Չկա<br />
դիպաշարային զարգացում, գերակա է նկարագրականությունը: Որպես այդպիսին՝<br />
սա պատմություն չէ, այլև կարծրատիպային առասպելական ընկալումների շարադրում:<br />
Գաղափարական շեշտադրումը ընդգծված է, կա Աստծո և նրա առաքյալների ընկալումը,<br />
կա ընդդեմ պատերազմի ավերածությունների գրողի հստակ դիրքորոշումը:<br />
Դասական պատմվածքի ժանրով են ստեղծված Հրաչյա Մարտիրոսյանի «Դռնա-<br />
1 Պետք է լինի գյոլ, որը նշանակում է լիճ, լճակ, սակայն հեղինակը ոչ միայն վերնագրում,<br />
այլև պատմվածքում օգտագործում է գոլ ձևը:<br />
94
պանը», Նարինե Կռոյանի «…Ում ձեռքով կգա գայթակղությունը», Սամվել Կոսյանի<br />
«Ապրելու առաջին չորեքշաբթին» պատմվածքները: Առաջինը՝ հին ու հնաբույր է:<br />
Սյուժե կա, կերպար կա, սակայն ասելիք չկա: Բոլոր հասկացությունները, որոնք առկա<br />
են այս ստեղծագործության մեջ, օտարված են այսօրվա մարդու ընկալումներից:<br />
Նարինե Կռոյանի պատմվածքը լավ գործ է, սյուժեի զարգացումը հետաքրքրաշարժ<br />
է, կերպարն ունի հոգեբանություն, կենսագրություն, անցնում է ոճիրի և պատիժի<br />
միջով՝ հստակ տեղ հասցնելով հեղինակի ասելիքը:<br />
Սամվել Կոսյանի «Ապրելու առաջին չորեքշաբթին» պատմվածքը աչքի է ընկնում<br />
հրաշալի միֆապատումի և իրապատումի համադրումով: Հեղինակի ասելիքի<br />
ենթատեքստը՝ 2016-ի ապրիլին է վերաբերում, սակայն գրողը նյութն ու թեման ընդհանրացրել<br />
է և դարձրել բոլոր ժամանակների պատերազմի, զինվորի, կյանքի ու<br />
մահվան, հերոսացման, անկումների ու վախերի մի ամբողջական հոգեբանական<br />
կծիկ: Թերևս քննվող պատմվածքների մեջ լավագույնն է:<br />
Այս պատմվածքներում բազմաթիվ կերպարներ են կերտվել, այնուամենայնիվ<br />
կերպարի ամբողջականության տեսանկյունից, իմ կարծիքով, արդի հայ արձակում<br />
դեռ շատ անելիքներ կան: Խոսքս վերաբերում է հատկապես կերպարի առանձգականությանը<br />
և ներքին կենսագրությանը: Ստեղծվում են կերպարներ, որոնք ոչ անցյալ<br />
ունեն, ոչ էլ նրանց ապագան է ենթադրելի: Կերպարները միշտ չէ, որ գաղափարի<br />
շուրջ են հյուսված: Կարելի է ասել ամբողջական կերպարներ են Նարինե Կռոյանի<br />
պատմվածքում՝ Գեղամը, Սամվել Կոսյանի պատմվածքում՝ զինվորը, Վրեժ Սարուխանյանի<br />
կերպարները՝ Արմենն ու Աստղիկը, և Դիանա Խաչատրյանի պատմվածքի<br />
նարատիվը իր վրա կրող ես-ը: Ինքնասպանություն գործող կերպարի առանձգականությունը<br />
լավ է գտնված և, ընդհանրապես, թվում է այս երկի հղացումը հետաքրքիր<br />
է, սակայն անփորձությունն ու անփությունը մեծ որակ են կազմում և ընդհատումներով<br />
պատումի պատճառ են դառնում: Խմբագրման հսկայական աշխատանք կա:<br />
Սա անպատասխանատվություն է գրական երկի և տեքստի նկատմամբ: Գրողը<br />
երկար պետք է աշխատի տեքստի վրա, տեքստն է պահանջում, քանզի ասելիքը<br />
կառուցելու և մատուցելու ձևերն անսահմանափակ են: Արդյունքում հրաշալի<br />
պատմվածքի հավակնություն ունեցող նյութը անտեղի վատնվել է վատ կառուցման<br />
և մատուցման պատճառով:<br />
Մնացյալ բոլոր պատմվածքներում կերպարները էպիզոդիկ երևումներով են ի<br />
հայտ գալիս, հաճախ չեն ամբողջանում և մնում են կաղապարային մակարդակում:<br />
Այս ստեղծագործություններում շրջանառվում են տարբեր թեմատիկ ընդգըրկումներ:<br />
Խորհրդային ժամանակների հուշ-պատառիկների շուրջ են հյուսված Վրեժ<br />
Սարուխանյանի «Լույսը պանելի տակ», Բակուր Կարապետյանի «Տեխնոլոգները»,<br />
Նարեկ Թոփուզյանի «Բախչի էդ հատվածը», Հրաչյա Մարտիրոսյանի «Դռնապանը»<br />
պատմվածքները:<br />
Կյանքի և մահվան թեման անընդհատ շրջանառվել է բոլոր ժամանակների գրողների<br />
կողմից: Այսօր էլ այդ առեղծվածը հուզում է գրողներին, և կյանքի ու մահվան<br />
հավերժական պայքարի թեման իրենց պատմությունների համար առանցքային<br />
թեմա են դարձրել. Սամվել Կոսյանը «Ապրելու առաջին չորեքշաբթին», Հովիկ<br />
95
ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐՄԵՆ ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ<br />
Վարդումյանը «Ճգնավորները», Նարինե Կռոյանը «…Ում ձեռքով կգա գայթակղությունը»,<br />
Վարդան Սմբատյանը «Ուրախ թաղում» և Դիանա Խաչատրյանը «Գոլի կամուրջն<br />
ու խելառը»:<br />
Վարդան Սմբատյանը թվում է լավ պատմվածք է հեղինակել, կա որոշակի հուզականություն<br />
և գաղափարական շեշտադրումներ, սական ինչ-որ տեղ դիպաշարը<br />
կիսատ է մնում: Կարծես հեղինակն ուզում է արագ ազատվել թեմայից, ինչի արդյունքում<br />
մի շարք կերպարներ չհիմնավորված են մնում: Թերևս հաջողված է 400<br />
դոլարը թաքուն գրպանը տեղավորող քահանայի կերպարը:<br />
Միշտ չէ, որ հեղինակները կարողացել են հաղթահարել թեմայի ընձեռած հնարավորությունները:<br />
Այստեղ անհրաժեշտ է նշել թերևս Սամվել Կոսյանի պատմվածքի<br />
թեմատիկ առանձգականությունը: Զինվորի և հիվանդանոցի պատուհանից երևացող<br />
ծառին թառած ագռավի ներքին հաղորդակցումները միտված են ցուցանելու<br />
կյանքի ու մահվան անխուսափելիության առկայությունը յուրաքանչյուրի կյանքում:<br />
Երբեմն գրողը այդ ներքին հաղորդակցումները խիստ շոշափելի է դարձնում.<br />
«Զգացողություն կար, որ ագռավը ներս մտել ու փորձում է կտցել սիրտը»: Սա մահվան<br />
ներկայությունը հասցնում է էքզիստենցիալ մակարդակի, որն էլ թերևս հեղի-<br />
96
նակի նպատակն է դառնում: Ի վերջո զինվորը հաղթահարում է մահը և հասունանում<br />
հարյուր տարով:<br />
Կյանքի ու մահվան միջև գոտեմարտի հուզիչ պատմություն է Վրեժ Սարուխանյանի<br />
պատմությունը: Պատումը պարզ ու անսեթևեթ է, սյուժե կա, որի մեծ մասը<br />
թաքնված էր ու ենթադրելի: Ժորժ Ռոդենբախը մահվանը հավասարադրում է սերը:<br />
Այս պատմվածքում նման թեմատիկ-գաղափարական միտում կա: Ավերիչ երկրաշարժից<br />
փլատակների տակ հայտնված կերպարներին ոչինչ չի մնում, քան իրար սիրել,<br />
և մահվան էքզիստենցիալ ներկայությանը զուգակշիռ է դառնում սերը: Դարձյալ հաղթահարվում<br />
է մահը և փլատակներից փրկվում են երեք օրվա մեջ մի կյանք ապրած<br />
սիրահարները, որոնք գիտեն միայն միմյանց անուններն ու ճանաչում են սոսկ միմյանց<br />
մարմինների բույրը: Գուցե Վրեժ Սարուխանյանը մի փոքր շտապել է, ինչի արդյունքում<br />
էքզիստենցիալ իրավիճակը ամբողջությամբ բացահայտված չէ: Սա էլ հանգեցրել<br />
է այն բանին, որ դեպքերի ընթացքը մի փոքր անհամոզիչ է: Այնուամենայնիվ<br />
հեղինակը կարողացել է ստեղծել այն գողտրիկ հեքիաթը, որին յուրաքանչյուրը<br />
ուզում է հավատալ:<br />
Գաղափարական առումով այս պատմվածքները հիմնականում համամարդկային<br />
բնույթ ունեն: Յուրաքանչյուր գրող փորձել է պատկերել այսօրվա մարդու տագնապներն<br />
ու խոհերի շղթան: Բոլորի մոտ չի, որ սա հաջողվել է: Առանձնակի շեշտադըրված<br />
գաղափարաբանություն ունի Հովիկ Վարդումյանի «Ճգնավորները» պատմըվածքը:<br />
Հիմնական գաղափարն այն է, որ մարդկությունն ամեն ինչ անում է ինքնաոչնչացման<br />
համար և միայն սերն ու հավատն են, որ հետաձգում են հերթական<br />
աշխարհի վերջը:<br />
Ամենակործան պատերազմի ժխտման ու բացառման գաղափարի շուրջ է հյուսված<br />
նաև Սամվել Կոսյանի «Ապրելու առաջին չորեքշաբթին» պատմվածքը: Ի վերջո<br />
կյանքը հաղթանակում է, քանի որ պատերազմն ու մահը խորհրդանշող ագռավը<br />
ծառի ճյուղից հանկարծակի սլանում է բախվում հիվանդանոցի պատուհանին ու<br />
կոտրված ապակիների շրխկոցի ներքո ընկնում ցած:<br />
Խղճի ու մտքի հավերժական անհաշտության ու բախման գաղափարի շուրջ է<br />
հյուսված Նարինե Կռոյանի «…Ում ձեռքով կգա գայթակղությունը» պատմվածքը:<br />
Այս պատմվածքում առկա է նաև մեր ժամանակների սոցիալական շերտերի արտացոլումը:<br />
Գեղամը վարկերի տակ կքած, հերթական ամսվա վարձավճարները բանկում<br />
մուծելիս հանկարծ տեսնում է մի գյուղացի կնոջ, որի մոտ մեծ քանակի արտարժույթով<br />
դրամ է նկատում: Կուրացած փողի գայթակղությունից, ինչպես նաև<br />
առօրեական սոցիալական խնդիրներից, սովորական կյանքով ապրող արդեն թոռնատեր<br />
Գեղամը հետևում է կնոջը և հարմար մի պահի ավազակային հարձակում գործելով<br />
վիրավորում և կյանքից զրկում է նրան: Մեղքը գործված էր, հատուցումը չէր<br />
ուշանալու: Եվ Գեղամին այնքան է տանջում խիղճը, որ մտամոլոր կամ նույնիսկ<br />
ինքնակամ (սա հեղինակը առկախ է թողնում, ինչը ավելի արժեքավոր է դարձնում<br />
պատմվածքի հյուսվածքը) Գեղամը ընկնում է մեքենայի տակ ու «Գեղամը թռավ<br />
եկեղեցու գմբեթի վրայով: Նրա երկնամերձ պատուհաններից Գեղամի հետ նաև<br />
97
ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐՄԵՆ ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ<br />
ինչ-որ անիմաստ բառեր թռան»: Հեղինակի գաղափարական խնդրադրումը մերկապարանոց<br />
չի: Այն ի հայտ է գալիս դիպաշարի զարգացման ընթացքում: Սա պատմըվածքի<br />
հաջողվածության գրավական է դառնում:<br />
Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ քննության առնված ստեղծագործություններից<br />
ոչ բոլորն են պատմվածքներ: Ամեն արձակ երկ չէ, որ պատմվածք է: Այսինքն<br />
միշտ չէ, որ ժանրը հաղթահարվում է գրողի կողմից: Այս պատմվածքների մեջ<br />
առանձնակի հաջողված են Սամվել Կոսյանի և Նարինե Կռոյանի պատմվածքները:<br />
Հաջողված լինելու հավակնություն ունեն Հովիկ Վարդումյանի և Վրեժ Սարուխանյանի<br />
պատմվածքները: Մնացյալ գործերը ընթացիկ ստեղծագործություններ են:<br />
98
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Տարիներ առաջ, մասնակցելով գրական մի թունդ բանավեճի, հոդվածիս բնաբան<br />
էի ընտրել Ջոյսի և Պաուերի երկխոսության, ահա, այս հատվածը, որ կարծում եմ,<br />
այսօր էլ արդիական է հնչում.<br />
ՋՈՅՍ- Ի՞նչ եք ուզում գրել։<br />
ՊԱՈՒԵՐ- Մի որևէ բան՝ ֆրանսիական սատիրիկների հանգով, ավանդույթով։<br />
ՋՈՅՍ- Ոչինչ չի ստացվի։ Դուք իռլանդացի եք և պետք է գրեք իռլանդական<br />
հանգով։ Փոխառնված գրելաոճը ոչինչ չի տա։ Գրելիս դուք պիտի ղեկավարվեք ձեր<br />
արյան մեջ եղածով և ոչ թե այն ամենով, ինչ ունեք գլխում։<br />
ՊԱՈՒԵՐ- Բայց ես հոգնել եմ գրականության մեջ ազգային հատկանիշներից։ Ես<br />
ուզում եմ, որ իմ ստեղծագործությունները վերազգային բնույթ կրեն, ինչպես բոլոր<br />
մեծ գրողների գործերը։<br />
ՋՈՅՍ- Մեծ գրողներն առաջին հերթին ազգային են։ Հենց ազգային ընդգծվածությունն<br />
է պայմանավորում նրանց ստեղծագործության համաշխարհային նշանակությունը։<br />
Ինչ վերաբերում է ինձ, ես միշտ էլ գրում եմ Դուբլինի մասին և դա<br />
նշանակում է, որ թափանցում եմ աշխարհի բոլոր մայրաքաղաքների սիրտը։ Մասնավորում<br />
է բովանդակված ընդհանուրը։<br />
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ<br />
100
ԱՌԱՋԻՆ ԿԻՆԸ<br />
Կորել էր Տատյանա Արկադևնայի սենյակի բանալին:<br />
Նա կեսօրին էր հասել անապատ, նրան տրամադրել էին աուլի դատարկ սենյակներից<br />
այն մեկը, որի միակ պատուհանը սովորական ուղղանկյուն բացվածք չէր:<br />
Բարաքը կցմցելիս վարպետը կամ չի ունեցել պատուհանի սովորական շրջանակ,<br />
կամ զզված է եղել միօրինակությունից ու օգտագործել է տակառի անպետք օղը: Նա<br />
ի՞նչ իմանար, որ կլոր պատուհանը հետագայում տղամարդկանց երևակայության<br />
մեջ դառնալու է կանացի աչք, և որ այդ մենաչքը տգեղ ու անհեթեթ չի դիտվելու,<br />
որովհետև ահավոր մեծ ուժ է երևակայությունը, եթե երևակայությանը վերագրենք<br />
նաև այն ամենը, ինչ ծնվում է նրանից: Հնարամիտ մեկը ձիու պոչի մազերից<br />
հսկայական հոնք էր սոսնձել, ամրացրել էր պատուհանի վերևում, գուցե նույն<br />
տղամարդը, գուցե մեկ ուրիշը, ածուխով սևացրել էր աչքի աջ ու ձախ ակնդիրները,<br />
աուլի վրա թափվող պատահական անձրևները չէին լվացել ածուխը, խցկել էին<br />
ծեփի տակ, ավազախառն քամիները քրքրել էին հոնքը՝ մազերը նոսրացել էին, մազեր<br />
էին կախ ընկել, դարձել թարթիչներ, և այսպիսով աչքը տարիների ընթացքում<br />
մշակվել էր, կոկվել:<br />
Այդ սենյակում դեռ ոչ մի կին չէր ապրել: Այդ սենյակում յուրաքանչյուր տղամարդ<br />
կարող էր ապրել իր ուզած կնոջ հետ:<br />
Եվ, ահա, եկել էր առաջին կինը, ու նրան, բնականաբար, տրամադրել էին կլոր<br />
պատուհանով սենյակը, որի դուռը, ինչպես և աուլի մնացած բոլոր դռները, պարտադիր<br />
չէր կողպել, բայց Տատյանա Արկադևնան անապատ էր հասել կեսօրին ու դեռ<br />
չէր հասցրել հաղթահարել սովորության ուժը. Աշխաբադում, որտեղից նա եկել էր,<br />
մեծ ու փոքր բոլոր քաղաքներում մարդիկ տնից դուրս գալիս կողպում են դռները,<br />
միևնույն է, տանը գողանալու ինչք ունե՞ն, թե՞ ոչ, միևնույն է, կա՞ անհրաժեշտություն,<br />
թե՞ ոչ: Հավանաբար ոչ մի ասպարեզում այնքան հնարամտություն չի մսխվել,<br />
որքան փականքի արտադրության մեջ, հապա փորձեք հիշել, թե ձեր կյանքում քանի<br />
խորամանկ փականք եք տեսել ու օգտագործել: Մեղավորն անպայման առաջին<br />
միամիտն է, փականքի գյուտարարը, և եթե մարդու գող տեսակն այսքան կենսունակ<br />
ստացվեց, ապա մեղքն, իրոք, հենց այդ առաջին միամտի ու նրա հետնորդների<br />
շլինքից չի՞ կախված: Գողին պիտի ոչնչացնեին, այնինչ վարժեցրին կռվել փականքի<br />
խորամանկացման հետ. որքան բարդանում էր փականքի կառուցվածքը, այնքան<br />
նրբանում էին գողի մատները: Համենայն դեպս, դեռ չի եղել մի կողպ դուռ, որ գողը<br />
բացած չլինի:<br />
Բանալին ընկել էր Աղե լճի ճանապարհին կամ լճափի ավազներին և, եթե գիշեր<br />
էլ չլիներ, մեկ է, չէր գտնվելու․ անապատի ավազը, ոնց որ ջուրը, կլանում, սուզում է<br />
101
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
իր մեջ՝ ինչ վայր է ընկնում և ջրի նման էլ ծածկում է հետքերը: Տղամարդիկ չէին<br />
ուզում, որ բանալու պես չնչին իրի պատճառով մտահոգվեր անապատ եկած առաջին<br />
կինը. նրանք խոստանում էին ջարդել փակ դուռը, հոխորտում էին փշրել բարաքի<br />
չորս պատերը, վերջապես էլի կան դատարկ սենյակներ, չէ՞, իսկ ամենից շատ<br />
նրանցից յուրաքանչյուրը Տատյանա Արկադևնային երազում էր առաջարկել իր<br />
խուցը, իր՝ դեռ կնոջ մարմին չգրկած անապատային անկողինը:<br />
Տատյանա Արկադևնայի մտքով չէր անցել, ոչ էլ Աշխաբադում հուշել էին նրան,<br />
որ անապատում, թեև աղահամ, թեև գարշահոտ, բայց և իսկական լիճ է լինելու,<br />
և ավելորդ էր համարել ճամպրուկ խոթել լողազգեստը ու հիմա լողում էր մերկ<br />
կամ կիսամերկ. ոչ ոք չտեսավ, թե ինչպես և ինչով նա լիճ մտավ, նրա հրամանով<br />
բոլորս շրջել էինք երեսներս, շունչներս պահած լսում էինք կանացի հանդերձների<br />
շրշյունները, որ հենց ընկնում էին ավազներին, մարում էին իսկույն:<br />
Ես նայում էի աուլի փտող ոսկորների պաղ առկայծումների նման աղոտ լույսերին,<br />
ջանում էի գտնել կլոր պատուհանը, բայց դա անհնար էր, որովհետև հեռավորությունն<br />
ու իմ կարճատեսությունը աղճատում էին պատկերները: Գիշերվա այն ժամն<br />
էր, երբ Աշխաբադի ռադիոկայանը «բարի գիշեր» էր մաղթում իր ունկնդիրներին<br />
և, ուրեմն, պիտի լռեին եթերը գրաված թուրքմենական դութառի ծլնգծլնգոցները,<br />
ու ես միջակ հզորություն ունեցող իմ ընդունիչով կարող էի լսել Երևանի ձայնը:<br />
102
Ես քսաներեք տարեկան էի: Անապատն ինձ թվում էր լքված ավազե ժամացույց,<br />
որի վերին ձագարանման անոթը պարպվել էր վաղուց, իսկ վարինը՝ բերնեբերան,<br />
ինչև նեղ կոկորդը լիքն էր մանր, դեղնավուն ավազով, ու այդ ավազի տակ քնել էր<br />
Ժամանակը: Ես հարբած էի: Բակից հեռացրած շան նման ուզում էի ոռնալ կարոտից:<br />
Ռուսական թունդ օղին խարտում էր, խարտում էր, խարտում էր հայրենախտի<br />
ժանգը, ու ես հաճելի սարսուռով զգում էի ընկնավորության սահմաններին քսվող<br />
պահերի մոտեցումը, որ խլրտում էին անցյալի հնչյուններով ու պատկերներով:<br />
Լսածդ ոչ մի հնչյուն չի մարում, տեսածդ ոչ մի պատկեր չի ջնջվում, դրանք դարսդարս<br />
կամ խառնիխուռն ամբարվում են ներսումդ ու քնում, քանի դեռ չեն բթացել<br />
զգայարաններդ, քանի դեռ աստծո եկող օրը անկրկնելի է, քանի քեզ չի պատանավորել<br />
նորին մեծություն Ծերությունը: Երբ խցանվում են ականջներդ, երբ խեղճանում<br />
են աչքերդ, երբ ներսդ լիքն է, երբ լեցունությունդ կտրատում է բոլոր կապերը՝<br />
քեզ հասցնելով անսահման ազատության, ահա այդ ժամանակ են արթնանում լսածդ<br />
հնչյունները, տեսածդ պատկերները: Եվ կամ՝ երբ շուրջդ լռություն է, երբ միօրինակությունից<br />
պաղում են աչքերդ, երբ անապատում ես...<br />
Մութ, ցեխոտ փողոցներով, անձրևի շրխկոցի տակ, ես հետևում էի հորս, ամեն<br />
սայթաքելիս սարսափելով, որ հիմա-հիմա կորցնելու եմ նրան: Ես չգիտեի, թե ուր<br />
է նա գնում և ինչու. նույն փողոցներն էին, նույն մութը, անձրևը: Տպավորությունն<br />
այնպիսին էր, թե սկզբում նա, հետո ես՝ մտել էինք խավար մի թունել, որի լուսավոր<br />
ծայրը չկար, դուրս գալու հույսը չկար, իսկ վերևից՝ ժայռերի պատռվածքներից<br />
չռռում էր լպրծուն, սառը ջուրը, որ պիտի ցեխ դառնար ոտքերի տակ կամ արդեն<br />
ցեխ էր՝ օդում: Ես շտապում էի հասնել նրան որևէ հեռագրասյան մոտ, ուր լապտեր<br />
էր ճոճվում, նայել դեմքին՝ համոզվելու, որ ճիշտ չէ, ճիշտ չէ կասկածս:<br />
Երեք տարի առաջ շուկայի մուտքի մոտ մի բիձա ծանր պարկը փորձել էր շալակն<br />
առնել ու չէր կարողացել: Տարօրինակն այն էր, որ շուկա ելումուտ անող տղամարդկանցից<br />
որևէ մեկին դիմելու փոխարեն բիձուկը լակոտիս մոտ կանչեց: Ես մատներով<br />
հազիվ էի գտել պարկի տակը, դեռ ուժ չէի տվել ձեռքերիս, պարկն արդեն թառել էր<br />
բիձուկի թիկունքին: Նա շրջվեց շնորհակալություն հայտնելու, ու ես սարսափեցի<br />
նրա դեմքից. դա դեմք չէր՝ դիմակ էր: Նա փորձեց ժպտալ, գուցե և ժպտաց, բայց<br />
դա ժպիտ չէր, ավելի ճիշտ՝ ժպիտ էր դիմակի տակ, անշարժ, քարացած, ինչպիսիք<br />
ունենում են գերեզմանատան անհաջող հուշարձանները: Դա մեռած կամ մեռնող<br />
ժպիտ էր: Դա մեռած կամ մեռնող դեմք էր: Տասը-տասներկու քայլ գնաց բիձուկն<br />
ու ընկավ: Մարդիկ հավաքվեցին, արձակեցին ընկածի վերնաշապկի կոճակները,<br />
ջուր ցանեցին երեսին, կսմթեցին, ապտակեցին՝ ոչինչ չօգնեց: Նա մեռած էր: Պարկի<br />
բերանը բացվել էր, մայթին, մարդկանց ոտքերի տակ տրորվում, իրենք իրենց<br />
թերթվում էին պարկից դուրս պրծած, մաշված կազմերով հին-հին գրքերի էջերը:<br />
Այդ օրից բիձուկի դիմակ-դեմքը հետապնդում էր ինձ: Ես երևակայում էի, թե<br />
մարդկանց դեմքերին նայելով՝ կարող եմ գուշակել նրանց Մահը:<br />
Անձրևը դադարել էր, երբ հայրս հասավ երկաթուղային գծերին: Սկզբում ես կարծեցի,<br />
թե երկաթուղային թաց գծերն ու ավազաթմբի մյուս կողմի ճահիճը ցոլցլում են<br />
103
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
կայարանի լուսարձակից, բայց հենց լուսարձակը շարժվեց, ու, ասես, վազ տվեցին<br />
զույգ գծերը, գլխի ընկա, որ շոգեքարշը պոկվեց տեղից, ետևից քարշ տալով փայտոջիլի<br />
հոտ ունեցող վագոնները՝ անքուն ուղևորներով, աշխարհի ամենանախանձելի<br />
մարդկանցով. իրոք, նախանձելի են նրանք, երբ քթերը ապակիներին սեղմած՝<br />
փախչում են մոտիցդ, քեզ նայելով մի ակնթարթ միայն, հետևյալ պահին մոռանալու<br />
համար դեմքդ էլ, թախիծդ էլ. դու մի աննշան մանրամասն ես այն բնանկարի, որ<br />
ուղևորությունից հետո նրանք պահելու են որպես հուշ, տպավորություն: Իսկ նրանց<br />
կճատ քթերը գուցե թե դու երբեք էլ չմոռանաս:<br />
Շոգեքարշի լուսարձակը դեռ հեռվից լուսավորեց հորս ոտքից գլուխ, և ես հասցրի<br />
տեսնել նրա դեմքը: Ոչ,- ուրախացա,- հորս դեմքը դիմակ չէր: Հոգնած, չարչարված<br />
դեմք էր, բայց դիմակ չէր, ու ես չբղավեցի, չկանչեցի հորս: Համոզված էի՝ գնացքն<br />
անցնելու էր նրա կողքով:<br />
Վերջին վագոնի պոչից կառչած հորս հայացքում ինքն իրեն հաղթած մարդու<br />
ժպիտ կար ու պարտվածի խեղճություն...<br />
-Ապուշ,- լճի միջից ինձ հասավ մեկի ձայնը,- կամ քնելու գնա, կամ ջուրը մտիր:<br />
Աղի, գարշահոտ ջրերում տղամարդիկ շարժվում էին այնպես, որ և լողի տպավորություն<br />
թողնեն, և չհեռանան Տատյանա Արկադևնայից: Հանդիսատեսի իմ վիճակը<br />
գրգռում էր տղամարդկանց, գոնե նրան, ով ձայն տվեց,- լճում կչկչացող հարբած<br />
կինը հրաշքով գլխիվայր շրջել էր ժամացույցը, տղամարդկանց հիշեցնելով, որ<br />
պատրանքը՝ պատրանք, բայց կա նաև իրական մարմին՝ գեղեցիկ է, տգեղ է, սա է,-<br />
և իմ հավատարմությունը հնին, պատրանքներին՝ դավաճանություն էր:<br />
-Տատյանա Արկադևնա,- լսվեց նույն ձայնը, ու հիմա ճանաչեցի օս Մայրանսաևին,-<br />
հապա նայեք. ավազներին փռված մեր տղան կարծես Մուհամմեդը լինի այն պահին,<br />
երբ նոր կրոնն էր հորինում:<br />
-Բայց նա ավելի Քրիստոսին է նման,- կնոջ ձայնը խեղդվեց ընդհանուր քրքիջի մեջ:<br />
Ծիծաղի կծիկը քանդվել էր, ոչ մեկն անմասն չէր ուզում մնալ. ընկերության<br />
ստորջրյա կապերը, նման դեպքերում, շարժման մեջ են դնում բոլորին ճիշտ այնպես,<br />
ինչպես տիկնիկներին՝ դերասանի մատներին փաթաթված լարերը:<br />
-Թող նա իջեցնի վարտիքը՝ տեսնենք թլփատվա՞ծ է, թե՞ ոչ:<br />
-Թող նա իջեցնի վարտիքը՝ տեսնենք որևէ բան ունի՞:<br />
Սրամտությամբ կնոջ համակրանքը շահելու աճուրդ էր հայտարարված՝ ո՞վ<br />
ավելին: Երևակայական մուրճը չէր հասցնում զարկել երեք անգամ, թեև հերթական<br />
սրամտությունը հաճախ զիջում էր նախորդին:<br />
Մի տեսակ հայրաբար, մտքումս,- քիչ ավելի ուշ գլխի ընկա, որ Տատյանա<br />
Արկադևնայի փոխարեն եմ ընտրություն կատարում,- թվարկում էի ամեն սրամտողի<br />
առավելություններն ու թերությունները, մի բան, որ չէր կարող անել կեսօրին անապատ<br />
եկած կինը: Բայց իմացություններս ավելի շատ խանգարում էին, քան՝ օգնում.<br />
երբ ճանաչում ես մարդուն,- իսկ ես երկրորդ տարին էր անապատում էի, և<br />
աշխատանքից բացի ու հենց աշխատանքում էլ մենք ուրիշ ոչինչ չունեինք անելու,<br />
քան մեկմեկու ուսումնասիրելը,- ակամա ընդունում ես նրան ամբողջությամբ: Մո-<br />
104
ռացվել են հիասթափության, հիացմունքի պահերը, որ ոչ թե տվյալ մարդու, այլ<br />
առհասարակ մարդու մասին քո պակասավոր պատկերացումների արդյունք են: Երբ<br />
ճանաչում ես մարդուն, և ոչ թե նրա այս կամ այն հատկությունը, այլևս անհնար<br />
է, անիմաստ է համեմատել նրան մեկ ուրիշի հետ: Եվ, վերջապես, մտքումս կատարված<br />
ընտրության փորձը գոնե մի գիշերով կին ունենալու համար էր՝ պարգև, որին,<br />
անհարմար է նույնիսկ ասել, արժանի էին բոլորը: Նույնիսկ կալանավորներին, կարծեմ,<br />
թույլ է տրվում ժամանակ առ ժամանակ տեսակցել կանանց հետ: Նրանց<br />
տրվում է առանձին սենյակ, միայնություն, և դռան մյուս կողմում քայլող հսկիչը,<br />
որին իսկույն մոռանում են կարոտած ամուսինները, այլևս բանտապահ չէ, այլ մեղրամիսի<br />
առաջին գիշերը հսկող սկեսրայր: Բանտի կարգը խախտողներին որպես պատիժ<br />
զրկում են կնոջ հետ հերթական տեսակցության իրավունքից: Չեն արգելում<br />
շնչել, սնվել, արտաքնոց գնալ, արգելում են տեսակցել կնոջ հետ: Ուրեմն, այդ արգելքն<br />
է պատժի առավելագույն չափը:<br />
Եթե ես ընտրեի մեկին, նշանակում է պիտի պատժեի մնացածներին: Ես դեմ չէի ոչ<br />
մեկի ընտրությանը, բայց և կողմ էի առանձին-առանձին յուրաքանչյուրին: Առաջին<br />
պահ, թվաց, վրեժխնդիր կլինեմ Մայրանսաևից, դուրս կգցեմ նրան մրցակիցների<br />
ցուցակից. անապատ գալուս առաջին օրը սա ինձանից տասնհինգ ռուբլի վերցրեց,<br />
որ, իբր, մի ծանոթի միջոցով ինձ համար ծալովի մահճակալ ճարի: «Հայրենակից,-<br />
ասաց (Կովկասը մեր ընդհանուր հայրենիքն էր),- հատակին քնելը բանի նման չէ:<br />
Անապատում ինչն է շատ՝ օձը և ամեն տեսակի զեռունը: Դուռը չես փակի՝ շոգ է,<br />
բաց կթողնես, սրանք են ներս խցկվում»: Երեկոյան նա հարբած էր ու շշկլված լեզվով<br />
համոզում էր ինձ, որ խմել է ոչ իմ փողերով,- փառք ալլահին, անապատում<br />
վատ չեն վաստակում՝ ջրի պակասի դիմաց վարձատրվում ես, բնակավայրերից<br />
հեռու ապրելու համար նույնպես, անապատն էլ հատուկ վարձատրության գոտի է,<br />
իսկ ծալովի մահճակալին ես կպառկեմ վաղը, ամենաուշը՝ մյուս օրը, եթե մինչև այդ<br />
սենյակ խուժած օձերն ու ամեն տեսակ զեռունը ինձ չուտեն:<br />
Ես վաղուց մոռացել էի այս միջադեպը, կարծեմ այն օրից, երբ ինքս ինձ ասացի.<br />
ենթադրենք՝ կորցրել ես տասնհինգ ռուբլին կամ չես ունեցել, և հիմա ընտրելիս հիշեցի,<br />
բայց միայն մի պահ իշխեց վրեժխնդիր լինելու ցանկությունս: Ես նրան պատժելու<br />
ուժ չունեի:<br />
Չգիտեմ որտեղից,- աուլում գրադարան չկար, և ամեն գրադարան չէ, որ ունի<br />
այդ գիրքը,- նա մի քանի օրով ճարել էր «Անամգարանդա Կալիանամատա»-ի հին<br />
հրատարակություններից մեկը ու հաճույքով, բարձրաձայն կարդում էր կենակցման<br />
ձևերի մասին զանազան պատմություններ:<br />
«Շան կյանք է, չէ՞: Ամիսներով կնոջ փեշ չենք տեսնում, իսկ երբ մի շաբաթով<br />
քաղաք ենք ընկնում, կոնծում ենք այնքան, որ դառնում ենք շնչող մեռել: Եվ լավ էլ<br />
անում ենք, որ կոնծում ենք, միևնույն է, մի շաբաթում կնիկ չես ճարի: Նրանք հո<br />
չե՞ն նստում ու սպասում, թե երբ է անապատից բեղը ցցած գալու Մայրանսաևը,<br />
այդ անբախտ շանորդին, որի կյանքը, տեսնես, ինչո՞ւ չստացվեց»:<br />
Չէ, ես նրան մերժելու ուժ չունեի:<br />
105
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Եվ ոչ էլ որևէ մեկին, ու ջուրը մտա, որ խառնվեմ նրանց՝ ընտրության մենաշնորհը<br />
հանձնելով դրության տիրուհուն:<br />
Ես լող տալ չգիտեի, բայց խեղդվելու վախը չկար, և ոչ թե այն պատճառով, որ<br />
շուրջս բոլորն էլ հիանալի լողորդներ էին - ինձ բոլորովին մոռացած նրանք պտտվում<br />
էին Տատյանա Արկադևնայի շուրջը, և դժվար թե հուզմունքի, ցանկասիրության այդ<br />
ալիքների մեջ նկատվեր մեկն ու մեկի հատակ սուզվելը: Պարզապես ջուրը սոսկալի<br />
աղի էր, ծանր, գերհագեցած լուծույթ, այլևս անընդունակ որևէ նոր բան ներսն առնելու:<br />
Եվ որքան դժվար էր նկատել մեկն ու մեկի անհետացումը, նույնքան էլ դըժվար<br />
էր նկատել որևէ մեկի ներկայությունը: Տղամարդկային մի հոծ զանգված էր<br />
շողոքորթում մերկ կնոջ շուրջ, և ես չգիտեի, թե որքան դեռ կդիմադրեր կինը, ու<br />
ինչով կվերջանար արու սարդերի հարսանեկան պարը հիշեցնող այս տեսարանը:<br />
Շողոքորթանքին, քծնանքին,- այդ անդիմադրելի ուժին,- ո՞վ է դիմացել, որ Տատյանա<br />
Արկադևնան դիմանա: Նույնիսկ Քրիստոսը չդիմացավ, թույլ տվեց, որ Մարիամը<br />
նարդոսի ազնիվ յուղով օծի իր ոտքերը:<br />
Ջո՞ւրն էր վարակված կրքով, թե՞ կնոջ կլորիկ ուսերն էին մագնիսի նման ձգող,<br />
ինձ արդեն գրավում էր Տատյանա Արկադևնան, բայց գայթակղությունս թաքցնելու<br />
համար հնարում էի, թե իբր հետաքրքրվում եմ իմանալ՝ մե՞րկ է լիճ մտել նա, կիսամե՞րկ,<br />
այսքանը, ու երևակայում էի, թե ես Ոդիսևսն եմ և ահա կամովին կապկպված՝<br />
ճգնում եմ և վայելել սիրենների երգը, և չկործանվել: Ցանկությամբ ես աստիճանաբար<br />
միանում էի անապատի տղամարդկանց, ու նրանց քծնանքը, կնոջը տիրանալու<br />
նրանց այս դաժան մարաթոնը, որ անհայտ էր, թե որքան էր դեռ տևելու, այլևս<br />
ծիծաղաշարժ չէր: Բայց ես պաղ, օտարի հայացքով երկար էի նայել տղամարդկանց,<br />
ու այդ իմ օտարի հայացքը, որ մնացել էր լճափին, խայթում էր ծոծրակս: Ես ինձ<br />
չկարողացա համոզել, որ հայացքս տեսնելու ցանկությունս անմտություն է, ցնորք,<br />
որ հայացքս չեշիրյան կատվի ժպիտ չէ, օդում կախված․ ծոծրակիս խայթոցն այնքան<br />
էր իրական, որքան հենց ծոծրակս: Ես շրջվեցի լճափի կողմը, տեսա կաղ ուղտին,<br />
ու նույն պահին մեկի ոսկրոտ, ամուր ձեռքը ինձ սեղմեց, սուզեց հատակ: Դեռ ջրի<br />
տակ, մինչև վեր բարձրանալս, ես մտածում էի, որ հերթական կատակի զոհ դարձա<br />
էլի ու երբ գլուխս դուրս հանեմ ջրից, պիտի լսեմ տղամարդկանց քրքիջը: Բայց իմ<br />
դուրս գալուն սպասում էր միայն Մայրանսաևը՝ խոժոռ, արնակալած աչքերով, տեր<br />
աստված, այնպիսի թավ հոնքերով, որոնցից յուրաքանչյուրը կփոխարիներ Բուդյոնիի<br />
բեղին: Ես նրա հայացքի տակ խեղճացա այնպես, ինչպես երևի անծանոթ մեկի<br />
ոտնաթաթը տրորող մարդն է խեղճանում: Իսկ լճափին հայտնված կաղ ուղտը տեսապատրանք<br />
չէր: Հիմա նա հոտոտում էր Տատյանա Արկադևնայի շորերը, փորձում<br />
էր համը՝ ատամների տակ ծամծմելով, ասես ոսկեդրամը կեղծից զանազանող առևտրական,<br />
ուզում էր ճշտել՝ իրո՞ք կին է մերկացել լճափին:<br />
-Կարո՞ղ ես ստել,- հարցրեց Մայրանսաևը:<br />
Հարցեր կան, որ միջոց են, կամուրջ՝ հասնելու իսկական հարցին, որ, հավանաբար,<br />
մեկեն դժվար է ասել, կամ ո՞վ գիտե, գուցե մարդուս մեջ արմատացել է իսկականը,<br />
կարևորը քիչ թատերականացված ասել-լսել տալու եղանակը:<br />
106
-Ոչ,- ասացի ես:<br />
-Ուրեմն, սովորիր ստել: Ստիր, բայց մի ապրիր գերանի պես: Դու ոչինչ չես անում,<br />
դու այնքան ես բութ, որ նույնիսկ հանցանք չես գործի:<br />
Ես ընկա թիկունքիս, փորձում էի հիշել կարդացածս որևէ տող՝ պատասխանելու<br />
Մայրանսաևին: Ես ձեռքերս վեր էի պարզել նրա, անապատի տղամարդկանց փորձառության<br />
դիմաց, հաստատ իմանալով, որ նրանց կենսափորձը միայն իրենցն է, իմը<br />
չէ, ու ես, բնականաբար, չեմ կարող վարվել այնպես, ինչպես նրանց թելադրում է<br />
իրենց կենսափորձը: Եվ քանի դեռ չկա իմը, ու եթե ապավինելու անհրաժեշտություն<br />
է ստեղծվել, ապա լավ չէ՞ դիմել գրքերին: Իսկ ի՞նչ են բարբաջում գրքերը:<br />
-Նեբիտ-Դաղում մի օր կորցրել էի հյուրանոցի ճամփան...- Մայրանսաևի ձայնը<br />
հազիվ էր հասնում լսողությանս, կարծես դեռ ջրի տակն էի ու ձուկ դառած լսում,<br />
հասկանում էի մարդկային լեզուն: Աղի, գարշահոտ ջրերում ապրող միակ ձուկն էի,<br />
միայն ես էի դիմացել միջավայրի մահացու փոփոխությանը:<br />
-Հերն էլ անիծած,- մտածեցի,- կքնեմ որևէ պատի տակ՝ շան կամ խոզի նման,<br />
մեկ չէ՞, թե որտեղ ու ոնց է քնում հարբած, մենակ տղամարդը...<br />
Մայրանսաևի պատմության ծայրը բռնած, ես՝ ապրող միակ ձուկս, շարժեցի<br />
պոչս, հասա Տատյանա Արկադևնայի սպիտակ ոտքերին, քսվեցի նրանց, խուտուտեցի,<br />
և կինը հաճույքից գլուխը կորցրած սուզվեց, որ տեսնի՝ այդ ո՞վ է, ի՞նչն է<br />
խուտուտում:<br />
-Մտա մի պարտեզ, ընկա ցամաք առուն, հարմար տեղավորվեցի՝ ոնց որ չափովս<br />
փորած լինեին: Ուզում էի փակել աչքերս, մեկ էլ տեսնեմ ճյուղերի արանքից<br />
լուսավոր պատուհան է երևում...<br />
107
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
«Դու ի՞նչ գործ ունես այս թունավոր լճում, ձկնիկ»,- զարմացավ Տատյանա<br />
Արկադևնան:<br />
«Երկանքն եմ փնտրում»,- ասացի ես:<br />
«Ոչինչ չեմ հասկանում,- կապույտ աչքերը կկոցեց Տատյանա Արկադևնան, թույլ<br />
տալով, որ ես դառնամ կենդանի կրծքազարդ,- լճում ինչո՞ւ պիտի երկանք փնտրեն»:<br />
«Չգիտե՞ք,- հարցրի,- չգիտե՞ք ինչպես աղիացավ ջուրը»:<br />
-Սրա՞նք ինչու չեն քնել,- մտածեցի, ու սատանան բոթեց, թե՝ ել, ել: Մոտեցա պատուհանին,<br />
ներս եմ նայում. նիհար, փսլնքոտ մի լակոտ, իսկը քո տարիքին, նստած<br />
էր սեղանի մոտ, լրագիր էր կարդում, իսկ նրա կինը, հավատա ճաշակիս, նման կին<br />
չեմ տեսել, թեյ էր լցնում այդ փսլնքոտի բաժակը...<br />
«Հիմա կպատմեմ, ինչպես որ եղել է,- ասացի ես Տատյանա Արկադևնային,- միայն<br />
թե դուք երբեմն-երբեմն դուրս եկեք ջրի երես, օդ շնչեք...<br />
Ժամանակին այս լիճը մեծ ծով էր՝ քաղցրահամ, զուլալ, ձկնառատ... Դեռ իմ պապերը,<br />
պապերիս պապերը դուրս չէին եկել ձվերից, երբ ծովափում,- ծովափն այն<br />
ժամանակ լեռներին էր հասնում,- այսպիսի դեպք պատահեց...»:<br />
«Հեքիա՞թ ես պատմում, ձկնիկ»,- ժպտաց Տատյանա Արկադևնան:<br />
-Կնոջը չէր նայում լակոտը, քիթը կախել էր լրագրի վրա ու այնպիսի լուրջ տեսք<br />
ուներ, ասես երկու-երեք կյանք էր ապրել արդեն, զզվել էր ամենօրյա հաճույքներից<br />
ու հիմա ծնվել էր նորից, որ միայն լրագիր կարդա...<br />
«Տատյանա Արկադևնա,- ծվծվացի ես-ձուկս,- դուք է՞լ, դուք է՞լ չեք հավատում...<br />
Ես չգիտեմ, թե ինչն եք դուք հեքիաթ անվանում, բայց այն, ինչ պիտի պատմեմ, եղելություն<br />
է, իրականություն, ինչպես լճափի կաղ ուղտը, որ քրքրում է ձեր շրջազգեստը...»:<br />
-Քեֆս թողեց, այնքան էի կատաղել, ու երբ բռունցքով զարկեցի, փշրեցի լուսամուտի<br />
ապակին, բոլորովին լուրջ էի, հավատա: Ափսոս, ավելի շատ կինը վախեցավ:<br />
-Մարդիկ, Մայրանսաև,- վերջապես կարդացածս մի միտք հիշեցի ես,- թյուրիմացաբար<br />
կարծում են, թե հաճույքն է իդեալը: Ոչ թե հաճույքը, իմացությունն է մարդու<br />
նպատակը:<br />
-Դու թքեցիր փայփայածդ նպատակի ճակատին՝ հենց ընկար թիկունքիդ,- ասաց<br />
Մայրանսաևը արհամարհանքով,- լավ է սատկես անապատում, քան այդ անօգուտ<br />
լեշդ Հայաստան տանես:<br />
Զգացողությունս, որ պիտի փորձեմ նկարագրել, ավելի վաղ էր խտղտում,- երևի<br />
այն պահից, երբ նկատել էի Տատյանա Արկադևնայի կլորիկ ուսերը, բայց կարևորություն<br />
չէի տալիս՝ մտածելով, որ անցողիկ բան է, բորբոքված երևակայության հետեվանք,-<br />
ես իմ ներսում մի այլ ես-ի սաղմը հանկարծ զգացի, ինչպես երևի կինն է<br />
զգում իր պտուղը: Տարբերությունն այն էր, սակայն, որ իմ ներսինը աճում էր անհավատալի<br />
արագությամբ, և նա մտադիր չէր ծնվել այնպես, ինչպես մենք բոլորս ենք<br />
ծնվել: Նա աճում էր՝ աստիճանաբար գրավելով մարմինս, մտքերս, ցանկություններս:<br />
Բայց նաև չէր ոչնչացնում ինձ: Իմ ամեն ինչը մնում էր անփոփոխ: Համենայն դեպս,<br />
Մայրանսաևի արհամարհանքից հետո երբ զգացի, որ ավարտվել կամ ավարտին<br />
մոտ է նրա աճը, ես՝ ես էի, ու իմ մեջ դեռ լողում էր Ձուկը:<br />
108
-Նա մեկն է, մենք՝ յոթը,- գլխով Տատյանա Արկադևնայի կողմը ցույց տվեցի ես<br />
ու միտքս կիսատ թողած հիշեցի Թիֆլիսից մեր փոքր քաղաքը տեղափոխված<br />
Նանային, որն ավարտական տարում պիտի դառնար մեր դասընկերուհին:- Պատերազմի<br />
տարիներին թերսնված սերնդիս ճիշտ պատկերը, Մայրանսաև, մեր դասարանի<br />
աղջիկներն էին: Նրանք չէին հասունանում: Տասնվեց, տասնյոթ տարեկաններ<br />
էին՝ թույլ զարգացած կրծքերով, և չկար մեկը, որ կրծկալ հագներ: Բայց այդ թերությունը<br />
մենք՝ տղաներս, նկատեցինք այն օրը միայն, երբ առաջին անգամ դասարան<br />
մտավ Թիֆլիսից եկած Նանան:<br />
-Նա, իհարկե, ճերմակ մաշկ ուներ:<br />
-Ամենից առաջ, Մայրանսաև, նա մեզ ապշեցրեց մաշկի ճերմակությամբ. մերոնք<br />
մեզ նման արևահար՝ թրծած կավի գույն ունեին կամ, պարզապես, սև էին, մուր:<br />
-Խե՜ղճ աղջիկներ...<br />
-Մենք կոպիտ, աննրբանկատ հայացքներ էինք գցում մեկ՝ թիֆլիսուհու, մեկ՝ մեր<br />
խեղճ աղջիկների վրա, որոնց կյանքում ուրիշ ավելի վատ օր երևի չի եղել: Նրանք<br />
տեղնուտեղը ատեցին թիֆլիսուհուն, այլևս երբեք չներելու պայմանով, և մեզ, որ<br />
նորեկի ճերմակ մաշկով շլացած՝ ահա-ահա հայտնագործելու էինք կուրծքը...<br />
-Խե՜ղճ տղաներ...<br />
-Այդ օրը, Ալեքսեյ, և էլի հաջորդ շատ օրեր, մենք չէինք կարողանում նայել մեր<br />
աղջիկներին. միայն համեմատությունից առաջացած հիասթափությունը չէր պատճառը,<br />
մի ուրիշ բան էլ կար, որ դժվարանում եմ բացատրել:<br />
-Դուք մտածում էիք, թե աղջիկները երկար-երկար տարիներ խաբել են ձեզ:<br />
-Ճիշտ է, Ալյոշա, ճիշտ է... Սեպտեմբերի վերջերից, սովորաբար, մեզ կտրում էին<br />
դասերից, այս կամ այն գյուղն էին տանում՝ բամբակ հավաքելու: Տնից մենք մեզ<br />
հետ պարտավոր էինք վերցնել ուտելիք և, որ ամենակարևորն էր, գոգնոց: Առանց<br />
գոգնոցի բամբակ հավաքել հնարավոր չէր, լավ էր ուտելիքդ մոռանայիր տանը,<br />
քան՝ գոգնոցը: Չեմ հիշում, թե ով առաջինը խորամանկեց, բայց հաստատ գիտեմ,<br />
որ թիֆլիսուհու մասնակցությամբ բամբակահավաքի երրորդ օրը տղաներից ոչ<br />
մեկն այլևս գոգնոց չուներ: Բոլորս Նանային մոտ մարգեր էինք ընտրում, բուռ-բուռ<br />
հավաքած բամբակը նրա գոգնոցն էինք լցնում: Մենք այդ աշուն մեծացանք՝ այդ մի<br />
հատիկ գոգնոցին ու գոգնոցի կապերը պահող կոնքերին քսվելով...<br />
Մայրանսաևն անսպասելի սուզվեց, այնքան արագ, որ ես չհասցրի տեսնել նրա<br />
դեմքը՝ իմանալու, թե ինչ տպավորություն թողեց պատմությունս, ջրի երես ելավ<br />
արդեն Տատյանա Արկադևնային շրջապատած տղամարդկանց մոտ ու փորձում էր<br />
խցկվել, վերագտնել իր տեղը, բայց իմ մեղքով նա անվերադարձ կորցրել էր վայելքի<br />
վերջին րոպեները: Տատյանա Արկադևնան թախանձում էր տղամարդկանց խնայել<br />
իրեն, բաց թողնել:<br />
-Աստված վկա, կյանքումս այսքան չեմ հոգնել,- երդվում էր նա,- կարծես մի շաբաթ<br />
անընդմեջ լվացք արած լինեմ: Շրջվեք, պիտի դուրս գամ:<br />
Նա չսպասեց մեր շրջվելուն,- գուցե համոզված էր, որ շրջվող չի լինի, և անօգուտ<br />
էր համարում պնդելը, կամ ո՞վ է հասկանում կանացի բարության խորքը,- լողաց<br />
109
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
մինչև այնտեղ, ուր ոտքերն առաջին անգամ դիպան հատակին ու այդտեղից քայլեց<br />
դեպի ափ՝ աստիճանաբար ցուցադրելով ջրից բարձրացող մերկությունը:<br />
Ոչ ոք չշարժվեց նրա ետևից: Քարացան բոլորը: Աղի, գարշահոտ լճի հարթության<br />
վրա ոչ մի կոհակ չէր փախչում. յոթ ապշած գլուխներ էին միայն դուրս ցցվել ջրից<br />
ու անթարթ աչքերով դիտում էին մերկ կնոջ ու կաղ ուղտի մենամարտը: Ուղտին<br />
կամ դուր էր եկել Տատյանա Արկադևնայի շրջազգեստի համը, կամ սուր-սուր ատամները<br />
ծակծկել, կարթել էին չիթը:<br />
-Թող, կաղ սատանա, թող,- բղավում էր մերկ կինը:<br />
Քաշքշուկից ձգվում, շտկվում էր ուղտի ծուռ վիզը, և ավելի էր ցցվում միակ<br />
սապատը. ուղտը լայն չռել էր ոտքերը՝ առանց մատնելու կաղությունը և գազազած<br />
թափահարում էր գլուխը՝ սպառնալով բզիկ-բզիկ անել ավարը: Նա համարյա վայրենացած<br />
ուղտ էր: Նրանից վաղուց ձեռք էին քաշել թուրքմենները, թույլ տալով միայն,<br />
որ երբեմն-երբեմն մոտենա յուրտերին ու ջուր խմի ինչքան կարող է: Նա չէր տառապում<br />
կեղծ համեստությամբ, խմում էր չորս, հինգ դույլ ջուր ու էլի չքվում էր անապատի<br />
ծոցը՝ սաքսաուլներ կրծելու, օազիսներում տուղտ ճարելու:<br />
Վերջապես, Տատյանա Արկադևնան խլեց շրջազգեստը, քշեց կաղ ուղտին, և երբ<br />
մոլեգնած ուղտը, կոխկրտելով լճափի թաց ավազները, սլացավ կիսամութից մութը<br />
ու անէացավ, մի այնպիսի լռություն տիրեց շուրջբոլորը, որ անապատում նույնիսկ<br />
դժվար է պատկերացնել: Թվաց, ուր որ է լսելի կդառնան բարխանների տեղաշարժման<br />
շշուկները:<br />
-Դուրս եկեք, պինգվիններ,- հանկարծ ճչաց Տատյանա Արկադևնան:<br />
Աներևակայելի արագությամբ ու Տատյանա Արկադևնայի ծիծաղի տակ,- այդ<br />
ծիծաղն ինձ թվաց հիստերիկ լացը խեղդող թաշկինակ,- մենք ափ ելանք, խճճվելով<br />
փողքերի մեջ, կարերը տրաքտրաքացնելով հագանք տաբատներս, որոնց ծալքերում<br />
պահ մտած ավազահատիկները տզրուկների պես սոսնձվեցին ոտքներիս ու պիտի<br />
խայթեին, քանի դեռ թաց էինք:<br />
«Նա ինչո՞ւ է ուզում լալ: Վախենո՞ւմ է, թե՞ խղճում է մեզ»,- մտածում էի, սեղմելով<br />
գոտիս մինչև վերջին անցքը:<br />
Եվ եկավ ժամանակը կրկին հիշելու կորած բանալին: Ես առաջարկեցի լայն ճակատ<br />
բռնած մինչև բարաք քայլել ոտաբոբիկ, գուցե թե մեր ոտնամատները որսան<br />
փափուկ ավազների տակ պառկած մետաղի կոշտությունը:<br />
Ոչ ոք չառարկեց, միայն ավագ երկրաբան Մանժոսովը քթի տակ անհասկանալի<br />
փնթփնթաց: Եթե նա որոշ հույսեր փայփայելով,- Տատյանա Արկադևնային գործուղել<br />
էին մեզ մոտ Մանժոսովի հաշվետվության գծագրական աշխատանքները կատարելու<br />
համար,- ուրախ էր, որ կորել է բանալին, ուրեմն, բնական է, որ պիտի<br />
չարանար իմ առաջարկից, որքան էլ ավազների մեջ ընկած կեսմատ երկաթակտոր<br />
գտնելը հավասար էր հրաշքի: Իսկ հրաշքներ չեն լինում. մեր ոտաբոբիկ թափորը<br />
ձեռնունայն կանգ առավ կլոր պատուհանով սենյակի դիմաց:<br />
Տատյանա Արկադևնան տանջված, հոգնած տեսք ուներ: Փոքրացած ու ճպռոտած<br />
աչքերի տակ կախվել էին կապույտ պարկեր, իսկ ճակատին նստած աղի պսպղուն<br />
110
բյուրեղիկները, որ լճի պարտադիր խարանն էր, ավելի էին ընդգծում նրա զարգացող<br />
կնճիռները: Կայտառությունը, խմիչքի ազդեցության հետ, մնացել էր լճում,<br />
տեղը զիջելով ամբողջ կես օր բենզինատարի տոթ խցիկում լխկլխկալու հոգնությանը:<br />
Մարդը ի՞նչ, մեքենան է ուժասպառվում անապատի ճանապարհին: Տասըտասնհինգ<br />
կիլոմետրը մեկ եռում է մեքենայի ջուրը, շիկանում է շարժիչը, և ուզես,<br />
թե չուզես, շտապես, թե չշտապես, պիտի կանգ առնես, ցուցամատիդ երեսի կողմը<br />
թքոտես, տնկես հյուսիս, հարավ, արևելք, արևմուտք, մինչև այրվող օդում որսաս,-<br />
ծիծաղելի է ասել,- քամու շարժման ուղղությունը: Գտա՞ր, մեքենայի մռութը բաց,<br />
դեմ արա քամուն ու սպասիր գազազած մետաղի հանդարտվելուն: Իսկ դու փռվիր<br />
մեքենայի քառասունհինգ աստիճան ջերմությամբ շվաքի տակ ու երևակայիր, թե<br />
սոճիների անտառում ես պառկած, և մաշկիդ ծակոտիներից բուսնող քրտինքի կաթիլները<br />
մրջյուններ են, այդ նրանք են խուտուտում մարմինդ: Եթե խուտուտի տեղում<br />
մատներդ մրջյուն են տրորել, եթե ձեռքդ նորից գլխիդ տակ տանելիս դարանակալ<br />
եղինջ հանդիպի, ապա խայթված մատդ անպայման բերանդ կկոխես ու կզգաս<br />
մրջյունի թթվաշ համը: Իսկ քրտինքն աղի է, ինչպես Աղե լճի ջուրը... Ժամանակին<br />
այս լիճը մեծ ծով էր, Տատյանա Արկադևնա, քաղցրահամ, զուլալ, ձկնառատ...<br />
Տատյանա Արկադևնայի դեմքին և՛ վախ կար, և՛ խղճահարություն: Ավելի ճիշտ՝<br />
միայն վախ էր՝ ծնված խղճահարությունից: Նա վախեցած էր իր խղճահարությունից:<br />
Նա պատրաստ էր տալ ամեն ինչ, միայն թե փախչեր մեր շրջապատումից, իր<br />
խղճահարությունից: Նա չէր ցանկանում ոչ մեկին,- իմ անփորձ աչքերն ինչպե՞ս<br />
նկատեցին,- բայց տրվելու էր առաջինին, ով նրան քարշ կտար իր ետևից: Եվ տրվելու<br />
էր չցանկանալով: Տրվելու էր խղճալով:<br />
Մեր հայացքները հանդիպեցին. նա, կարծեմ, գլխի ընկավ, որ ես հասկացել եմ<br />
իր վիճակը, ու ձեռքը հարդին գցող խեղդվողի նման այլևս պոկ չեկավ ինձնից:<br />
-Տատյանա Արկադևնա,- Մանժոսովի ձայնն էր,- գուցե դուք ուզում եք ծանոթանա՞լ<br />
հաշվետվության նյութերին... Մենք կարող ենք առանձնանալ:<br />
-Կորչի աշխատանքը,- ռադիստ Յուրայի բարակ, համարյա կանացի ձայնն էր,-<br />
Մադրիդը հիմա գիտե՞ք ինչ երաժշտություն է հաղորդում...<br />
Տատյանա Արկադևնան ինձ էր նայում. նրա հոգնած, ինչ-ինչ սպասելիքներից<br />
հետզհետե աշխուժացող հայացքը սահում էր վրայովս գուրգուրող ձեռքի նման և<br />
ասես նպատակ ուներ կենդանացնելու մեռած կամ քնած նյարդերս: Իմ ներսում<br />
մարում, կորչում էր «Ես ի՞նչ կարող եմ անել» ճիչը, հիմա ինձ սարսափելի չէին<br />
Մայրանսաևի, ոչ էլ Տատյանա Արկադևնային անապատ բերող բենզինատարի վարորդի<br />
մկանները: Տուրուդմփոցը բացառված չէր, կարող էր ծագել ամեն վայրկյան՝<br />
թթու մի խոսքից, խեթ նայվածքից, հենց այնպես՝ անառիթ: Եվ լավ է, որ մինչև<br />
տուրուդմփոցը քեզ հաջողվում է պայթեցնել հակառակորդի հնարավորությունները<br />
խոշորացնող սարսափի փուչիկը:<br />
Բայց կատարվեց անսպասելին. Տատյանա Արկադևնայի սևեռուն հայացքի<br />
հետքը բռնած տղամարդիկ իրենց մեջ գտան ինձ: «Ահա թե ում ընտրեց, վերջապես,<br />
Տատյանա Արկադևնան»: Թյուրիմացությունն ինձ համար ակներև էր, բայց պահն<br />
111
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
այնպիսին էր, որ ես ակամա ստանձնեցի ընտրյալի դերը: «Հապա ի՞նչ էիք կարծում»:<br />
Նրանք մոռացան դուռը ջարդելու, պատերը փշրելու հոխորտանքները, միամիտ<br />
պատրվակներով, երկիմաստ ժպիտներով, քաշվեցին իրենց խցերը՝ կլոր պատուհանի<br />
դիմաց թողնելով ինձ ու Տատյանա Արկադևնային: Ես հիացած էի: Ես ուղղակի<br />
օրհնում էի տղամարդկային ազնիվ ցեղի ծնունդը:<br />
Միայն բենզինատարի վարորդը չդիմացավ, ոռնաց հեռվում, հետո այնտեղ,<br />
ուր լսվեց ու մարեց ոռնոցը, հռնդաց մեքենայի շարժիչը, կատաղի շրխկաց խցիկի<br />
դուռը, և բենզինատարը ակնթարթ միայն լուսահարելով մեզ՝ սլացավ աուլով, բռնեց<br />
երևի քաղաք տանող ճանապարհը:<br />
-Խելառ,- հազիվ արտասանեց Տատյանա Արկադևնան, հենվեց բարաքի պատին<br />
ու փղձկաց:<br />
Ես վազ տվեցի ետ, թափ առա, եկա ու զարկվեցի դռանը: Բարաքը ցնցվեց,<br />
տախտակնե՞րը, թե՞ ոսկորներս ճթճթացին, իսկ դուռը մնաց անշարժ:<br />
-Պետք չէ,- արցունքները երեսին քսելով՝ ասաց Տատյանա Արկադևնան,- մի ջարդիր...<br />
ես կգամ քեզ մոտ...<br />
Խոսքերը ասես մեկ արած՝ անապատի տղամարդիկ մարեցին խցերի լույսերը՝<br />
մեզ գցելով խավարի բերանը, գուցե քթերով սեղմվեցին լուսամուտի ապակիներին՝<br />
նախանձով դիտելու մեր գնացքի ընթացքը, որ պիտի խեղդվեր ավազների մեջ,<br />
պիտի խափանվեր, ու մենք պիտի վար իջնեինք վագոնից՝ ոտքով շարունակելու<br />
մնացած ճանապարհը: Եվ ես հայտնագործեցի, որ մնացած ճանապարհը մենք<br />
պիտի անցնեինք լճի հատակի ավազների մեջ խրվելով, այնինչ կարող էինք լողալ,<br />
ես՝ շարժելով լողաթևերս, նա՝ սպիտակ ոտքերը:<br />
«Ձկնիկ, այ ձկնիկ, դու կիսատ թողեցիր հեքիաթդ»:<br />
«Ծովափին, լեռների ոտքերի տակ,- շարունակեցի,- մի գյուղակում երկու եղբայր<br />
էին ապրում...»:<br />
«Մեկը՝ հարուստ, մյուսը՝ աղքա՞տ»:<br />
«Ըհը, մեկը՝ հարուստ, մյուսը՝ աղքատ»:<br />
«Տեսա՞ր, ինչպես բոլոր հեքիաթներում»:<br />
«Բայց ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ հեքիաթները շատ են նման եղելությանը... Հարուստ<br />
եղբայրը ժլատ էր, աղքատը՝ բարի: Բայց նա ոչինչ չուներ, և մարդիկ չգիտեին, որ<br />
նա բարի է: Միայն ձկները, իմ նախապապերը գիտեին. նա այնքան էր ձուկ որսում,<br />
որքան հարկավոր էր ընտանիքը սովից փրկելու համար: Եվ իմ նախապապերը որոշեցին<br />
օգնել նրան: Մի օր...»:<br />
«Ոսկե ձկնի՞կը հայտնվեց»:<br />
«Ոչ, սովորական մի ձուկ, ու ձկնորսին մողեսի կես պոչ տվեց»:<br />
«Մողեսի՞»:<br />
«Մողեսի: Ու ասաց. բարի ձկնորս, վերցրու այս կես պոչը, լեռները գնա: Լեռներում,<br />
տափակ քարի վրա կհանդիպես պոչատ մողեսին, մողեսների թագաժառանգին,<br />
որն ահա յոթ ամիս է, կտրված պոչն է փնտրում: Կտաս նրան փնտրածը, ու<br />
երբ նա քեզ արքա հոր մոտ կտանի, ու երբ արքան քեզ կուզենա վարձատրել, ոչինչ<br />
112
չվերցնես: Հրաժարվիր ամեն ինչից, մինչև կառաջարկի կախարդական երկանքը:<br />
Երկանքից չհրաժարվես: Ձախից աջ պտտելիս՝ դու կարող ես ասել. երկանք, երկանք,<br />
ալյուր աղա, և երկանքը քեզ ալյուր կտա: Պտտիր քարը և ոսկի խնդրիր. ոսկի կտա:<br />
Երկանքը կբանի օր ու գիշեր, քանի դեռ դու չես պտտել քարը աջից ձախ: Չմոռանաս՝<br />
աջից ձախ: Ասաց ու ծովը սուզվեց: Իսկ ձկնորսը լեռները գնաց, գտավ պոչատ<br />
մողեսին, տվեց կես պոչը ու փոխարենը տեր դարձավ կախարդական երկանքին:<br />
Իսկապես, բարի մարդ էր ձկնորսը: Նա ոչ միայն իր, այլև համագյուղացիների համար<br />
էլ էր ալյուր, ոսկի, ամեն-ամեն ինչ աղում: Նույնիսկ չար ու ժլատ եղբոր համար:<br />
Բայց հարուստ եղբորը չգոհացրեց ձկնորսի տվածը: Նա ցանկացավ սեփականացնել<br />
երկանքը: Եվ մի գիշեր նա բոլորից ծածուկ մտավ եղբոր տուն, գողացավ<br />
երկանքը, նավակ նստեց, որ փախչի, հեռանա հարազատ գյուղից: նա իր հետ ուտելիք<br />
էր վերցրել. հաց, խաշած հավկիթներ, կանաչի, բայց շտապելուց մոռացել էր աղը»:<br />
-Ջուր ունե՞ս,- հարցրեց Տատյանա Արկադևնան, երբ հենց հատակին փռված<br />
ներքնակի վրա ես մաքուր սավան գցեցի:<br />
-Երկու դույլ,- ասացի,- եթե չի գոլորշիացել:<br />
-Մեկն ինձ, մյուսը՝ քեզ: Մաքրվենք աղից:<br />
«Բա էլ ո՞ր օրվա համար է երկանքը,- մտածեց հարուստ եղբայրը ու, հիշելով, թե<br />
ինչպես էր ձկնորսը գործի գցում քարերը, պտտեց ձախից աջ ու շշնջաց.- Երկանք,<br />
երկանք, աղ աղա»: Երկանքը սկսեց աղալ: Բայց, այ քեզ դժբախտություն, հարուստ<br />
եղբայրը չգիտեր, թե ինչպես են կանգնեցնում երկանքի պտույտները: Նա խնդրեց,<br />
պաղատեց, բղավեց, հայհոյեց՝ օգուտ չկար, երկանքը գործում էր, հա գործում: Շուտով<br />
աղով լցվեց նավակը, ծանրացավ ու խորտակվեց: Հարուստ եղբայրը խեղդվեց,<br />
երկանքը սուզվեց հատակ՝ անընդհատ աղալով: Ու ծովն աստիճանաբար աղիացավ:<br />
Ու ծովն աստիճանաբար փոքրացավ: Ու ձկները սկսեցին մահանալ: Միայն<br />
մեր տոհմն էր դիմանում: Երևի նրա համար, որ գտներ երկանքը:<br />
«Տխուր հեքիաթ է...»:<br />
Իմ բաժին դույլը ձեռքիս՝ դուրս եկա սենյակից և տկլոր ու հպարտ կանգնեցի շեմի<br />
տախտակամածին: Քաղցրահամ ջուրը մաքրում էր մարմնիս կպած լճի գարշահոտությունը,<br />
աղը, և ինձ թվում էր, թե վրայիցս թափվում են ձկան թեփուկները:<br />
Ինձ թվում էր, ես՝ մեռած ձկների վերջին հույսս, ահա գտել եմ երկանքը, դուրս եմ<br />
հանել ափ, պտտել եմ քարը աջից ձախ՝ փրկելով լիճը ոչնչացումից: Մաքուր ջուրը<br />
սրբեց, տարավ օդից ինձ անջատող շղարշը. ես սկսեցի շնչել մաշկով, մազերով, ես<br />
խառնվեցի օդին...<br />
Տատյանա Արկադևնան ինձ սպասելով քնել էր՝ շեկ մազերի խուրձը փարթամ<br />
կրծքին ցրիվ տված: Ես նրան չարթնացրի. կամացուկ, զգույշ տեղավորվեցի կողքին,<br />
ինչպես մորս մոտ կպառկեի, եթե նա անձրևոտ, մութ մի գիշեր... Բայց իմ այս մաքուր,<br />
տաք երջանկության միջից ես անքեն ու ներողամիտ ժպտացի նրան...<br />
113
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
ՄԱՅԻՍՄԵԿՅԱՆ ՇՔԱՀԱՆԴԵՍ<br />
Ապրիլի վերջին սատանան շշնջացել էր կնոջս ականջին մայիսմեկյան տոներին<br />
ու հաջորդող ծննդյանս օրը չթողնել ինձ Մոսկվայում անտեր ու միայնակ, ուսանողի<br />
կարգավիճակով, մանավանդ, զարմանալիորեն արագ մեծացող դստրիկներիս հագին<br />
նեղ էին գալիս ամիսներ առաջ գնված շորերը: Նրանց լույս աշխարհ բերելիս<br />
հաշվի չէինք առել այն հանգամանքը, որ յոթ տարվա տարբերությամբ ծնված փոքրն<br />
անմիջապես չէր կարող հագնել ավագի շորերը, պիտի սպասեր յոթ տարի, իսկ<br />
յոթ տարվա ընթացքում կանացի աշխարհը յոթանասուն անգամ փոխում է թե՛ իր<br />
տեսքն ու ձևը և թե՛ գույնն ու գույների համադրությունը: Եվ անթև ու թևավոր,<br />
կարճափեշ ու երկարափեշ, գույնզգույն ու խայտաբղետ այդ օձաշապիկները մնում<br />
էին անմաշ ու դարս-դարս կուտակվում զգեստապահարանի ամենակուլ դարակներում:<br />
Մի խոսքով, տոնը՝ տոն, ծննդյան օրը՝ ծննդյան օր, բայց պետք էր «Մանկական<br />
աշխարհ» հանրախանութին մերձ որևէ հյուրանոցում սենյակ պատվիրել,<br />
որպեսզի յոթ տարվա տարբերությամբ ծնված աղջնակների մայրը շատ չհոգներ<br />
մեծ քաղաքի եռուզեռում: Հո չէի՞ կարող նրան մութ ու գարշահոտ միջանցքներով,<br />
ընդհանուր խոհանոցով ու զուգարանով հանրակացարան տանել, ուր բնակվող<br />
լայնարձակ երկրի դեռևս անհայտ ու բազմալեզու բանաստեղծների, արձակագիրների,<br />
կինոբեմադրիչների տոնական կենցաղը տեսնելով, կինս, ամենայն իրավունքով,<br />
ոտք ու ձեռքս կապած, ինձ տուն պիտի տաներ:<br />
-Ես հո չե՞մ կարող նրան հանրակացարան տանել,- ասացի Գրողների տան<br />
հյուրանոցների հարցով զբաղվող շիկահեր, վիթխարամարմին Պաշկևիչին, իբր ի<br />
միջի այլոց, նրա սեղանին դնելով շոկոլադի տուփը:<br />
-Իհարկե չես կարող,- համաձայնեց տիկին Պաշկևիչը,- սիրուհիների անակնկալ<br />
այցելությունից օրինավոր և ոչ մի կին հրճվանք չի ապրում:<br />
-Ես սիրուհի չունեմ,- բողոքեցի ես, մտքումս վճռելով, որ եթե մերժի, շոկոլադը ետ<br />
եմ վերցնելու և ասելու եմ՝ որքան էլ փորձես «ս» տառի փոխարեն «շ» օգտագործել,<br />
միևնույն է, չես կարող թաքցնել, որ հայի համար ատելի Պասկևիչի զարմից ես: Այլոց<br />
վաստակը, հաղթանակը սեփականած այդ տականքը ասպարեզից հեռացրեց ոչ<br />
միայն իր ազգակցին՝ Երմոլովին, ու մեր ազգակցին՝ Լազարյանցին, այլև սրբազան<br />
Ներսես Աշտարակեցուն, չերկնչելով նույնիսկ Տեր Աստծուց, որին, կարծես թե, ինքն<br />
էլ էր երկրպագում:<br />
Մտքերս ասես կարդալով, տիկին Պաշկևիչը շոկոլադի տուփը հմտորեն դարակը<br />
գցեց և թղթապանակից հանեց «Մոսկվա» հյուրանոցի հասցեով ուղեգիրը, իսկ ես,<br />
հույսի շողից ոգևորված, կրկնեցի.<br />
114
-Ես սիրուհի չունեմ:<br />
-Իհարկե, չունես,- քթի տակ խնդաց տիկին Պաշկևիչը,- ո՞ր հայն է Մոսկվայում<br />
սիրուհի պահում... և կամ վրացին, չեչենը, ուզբեկը... Մոսկվան ձեզ համար մենաստան<br />
է... դուք ավելի շուտ ձեր մատները կկացնահարեք, քան կտրվեք գայթակղությանը...<br />
Քեզ տալիս ենք Թուրքմենիայի նախարարաց խորհրդի նախագահի համարը...<br />
դաշնամուրով, սպասքով... լյուքս... Վայելիր...<br />
Համարն, իրոք, շքեղ էր, ընդարձակ, ուր ազատորեն կարող էին վարգել աքալթինյան<br />
նժույգները, և որպեսզի վարգը լիներ անաղմուկ ու չխանգարեր հարևան<br />
բնակիչների հանգիստը, հատակին փռված էին թուրքմենական սքանչելի գորգեր:<br />
Վաղ գարնանը, մի քանի օրով ծաղկում է անապատը: Մանրապսակ ծաղիկ են<br />
պայթեցնում բոլոր ավազահատիկները, սաքսաուլները ծաղկեփնջեր են կազմում,<br />
բարխանները վերածվում են ծաղկե սարերի... Եվ, ահա, այս գորգերը ճիշտ այդ<br />
կարճատև ու հրաշք պահն էին ցուցադրում:<br />
Ամեն ինչի խոշորը, մեծը, բարձրը, վեհը սիրող Ստալինի ճաշակով կառուցված<br />
հյուրանոցի լուսամուտներից մեզ բաժին հասածները նայում էին ուղիղ Կարմիր<br />
հրապարակին, դամբարանին, դամբարանի ամբիոնին:<br />
-Ըհը,- հպարտանալով ասացի ես կնոջս,- առավոտյան կնստես լուսամուտի մոտ<br />
և կնայես, թե ինչպես են երկրի առաջնորդները ողջունում խանդավառ աշխատավորներին:-<br />
Ակնհայտ էր, որ կնոջս դուր էր եկել համարը, միայն թե դաշնամուրը<br />
կարծես իր տեղում չէր, և ոչ էլ սուրճի գաճաճ սեղանը: Բայց երբ սուրճի գաճաճ<br />
սեղանը աթոռներով լուսամուտի տակ տեղափոխվեցին, իսկ անվավոր դաշնամուրը<br />
սահեց դեպի ճապոնական սպասքով պահարանը, պարզվեց, որ պահարանը հավակնում<br />
է սնկագլուխ լուսամփոփով գրասեղանի տեղը գրավել, գրասեղանն էլ<br />
արմավենու կերպարի մեջ մտած ֆիկուսի:<br />
-Բա որ նա հանկարծ գա՞,- հարցրեց կինս բանալով ճամպրուկը, որտեղ, ամենայն<br />
հավանականությամբ, լվացքի պարան էլ պիտի լիներ:<br />
-Ո՞վ,- հարցրեցի ես պատերին մեխ փնտրելով:<br />
-Տանտերը՝ Կիրգիզիայի նախարարաց խորհրդի նախագահը...<br />
-Մայիսմեկը ամենուր է,- հանգստացրեցի ես,- Ուզբեկստանում էլ են առաջնորդները<br />
ողջունում խանդավառ աշխատավորներին: Հավանորեն նա կգա աշնանը,<br />
բամբակի մթերման պլանը կատարելու կապակցությամբ... Ի դեպ,- ասացի,- կարո՞ղ<br />
ես բացատրել, թե ինչպես է Ադրբեջանը Թուրքմենիայից ավելի շուտ կատարում<br />
բամբակի մթերման պլանը, եթե մեր տանտիրոջ հայրենիքում անհամեմատ վաղ է<br />
բացվում գարունը, իսկ ամռանը՝ ավելի շոգ լինում:<br />
-Երբ չորս ընկեր ես տուն բերում ու մի շիշ օղի, չե՞ս զարմանում, որ սեղանին էլի<br />
երեք շիշ է հայտնվում:<br />
-Ուրախանում եմ... Ի՞նչ կապ ունի օղին բամբակի հետ:<br />
-Ուղղակի: Ինչպես ես եմ օղի պահում քեզ ուրախացնելու համար, այնպես էլ<br />
Հեյդար Ալիևն է բամբակ թաքցնում նախորդ տարվա բերքից: Արագ-արագ հանձնում<br />
է, շքանշան ստանում... Այս համարում միկրոֆոն չկա՞:<br />
115
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Ես ձեռքս խոթեցի օդանցքի փոսը և այնտեղից դուրս բերեցի պարսատիկ հիշեցնող<br />
պատառոտած, ահռելի չափսերի մի կրծկալ ու միջին մեծության, օգտագործված<br />
պահպանակներ: Օդանցքի մրոտ մթությունից ինձ չարաճճի աչքով արեց շիկահեր<br />
ու վիթխարամարմին Պաշկևիչը և, աքալթինյան նժույգը հեծած, քառատրոփ սուրաց<br />
թուրքմենական սքանչելի գորգերի վրայով, անէացավ անապատի հեռուներում,<br />
ուր ծաղկած բարխանները ձուլվել էին երկնքին:<br />
Տաք ջրով ցնցուղի տակ ես լվանում էի զզվանքս ու մտածում, որ, ի տարբերություն<br />
կանանց, տղամարդկային մեր ցեղը հեշտությամբ է մաքրվում մեղքից...<br />
Կնոջս տնաբույր ճամպրուկում լվացքի պարան, անշուշտ, չկար, բայց կար բարձի<br />
երես, և դա իմ բարձի երեսն էր, որ Մոսկվա էր հասել հատուկ առաքելությամբ.<br />
մի քանի օրում ասեղնագործ այդ պարկը, սպունգի նման, պիտի հավաքեր իր մեջ<br />
իմ կորսված հոտը և տեղափոխեր Երևան՝ դստրերիցս փոքրի գլխատակ, քանզի<br />
աշխարհը դեռևս և գլխավորապես հոտերով ճանաչող այդ մարդուկը, պարպելով<br />
ողջ պարունակությունը, փուքսը թողած փուչիկ էր դարձրել բարձս... Եվ մոր սրտում<br />
կասկած էր բուն դրել, թե մեր փոքրը կարող է և մոռանալ հարազատ հորը...<br />
Ես փորձում էի մտքումս նկարել մեր փոքրի դեմքը ու չէի կարողանում, ավագս<br />
էր խանգարում: Ավագիս վառվռուն, խոշոր աչքերն էի մտաբերում (փոքրինը պիտի<br />
որ թախծոտ լինեին), սպիտակ, կաթնահունց մաշկը (փոքրս թխամաշկ էր ծնվել),<br />
շագանակագույն, փափլիկ մազերը (փոքրիս գանգուրները սև էին ու պսպղուն), պահանջկոտ,<br />
առարկություն չհանդուրժող ձայնը (փոքրս սուսիկ-փուսիկ էր), և, ի վերջո,<br />
հոգնեցի անհավասար ու անհեթեթ այս գոյամարտից և կտրականապես մերժեցի<br />
այն դիմանկարը, որ գծագրվում էր երկուսի խառնուրդից: Իմ անճարակությունից,<br />
անզորությունից աշխարհն ասես փոքրանում էր...<br />
Արդեն քնի մեջ, երազում ես տառապում էի, ապարդյուն փնտրում իմ փոքրին<br />
տան բակում, քաղաքի փողոցներում, մանկական այգու ծառուղիներում, խելահեղ<br />
արագությամբ պտտվող կարուսելի շրջանակում... Ես վազվզում էի հանդիպածս բոլոր<br />
աղջնակների ետևից, և երբ նրանք շրջվում, ապշած աչուկներով ինձ էին նայում,<br />
պարզվում էր, որ բոլորն էլ ավագիս դիմագծերն ունեն: Ես քրտնել էի, ես շնչահեղձ<br />
էի լինում, գլուխս բարձին չէր... Սուզվել էի աղե մի խորը լիճ, որի հատակից զանգի<br />
թույլ ղողանջ էր արձակվում... Հարկի հերթապահն էր ժամկոչը:<br />
-Դուռը բացեք... Հյուր ունեք...<br />
Արևելքի երկրներում, թերևս, կեսօր էր կամ գոնե առավոտ, բայց ոչ երբեք Մոսկվայում,<br />
որտեղ այլևս չէին հասնում հյուսիսափայլի հեռավոր շորշոփները, և լուսամուտի<br />
ապակուն կճատ քիթը դեմ արած Կարմիր հրապարակը դեռևս մրափում էր<br />
կաթնավուն մշուշի մեջ: Կնոջս կասկածող աչքերում ես կրկին տեսա աքալթինյան<br />
նժույգն հեծած շիկահեր ու վիթխարամարմին Պաշկևիչի տեսիլքը և բղավեցի<br />
խոսափողի մեջ.<br />
-Այս ժամին ի՞նչ գրողի տարած հյուր:<br />
-Դուռը բացեք կտեսնեք,- հորանջեց ժամկոչը:<br />
-Տանտերն է,- խալաթը վրան գցեց կինս,- Ղազախստանի նախարարաց խորհըրդի<br />
նախագահը... Ասում էի, չէ՞... Ի՜նչ խայտառակություն...<br />
116
Հյուրն արդեն դռան մյուս կողմում էր: Ես զգում էի նրա շնչառությունը և օծանելիքի<br />
բույրը: Հասցրել էր սափրվել: Բայց ձիու փնչոց ու խրխինջ չկար: Կիսաբաց<br />
դռան արանքից ներս ցցվեց վաղորդյան հյուրի առաջ մեկնված ձեռքը, որ ծաղկեփընջի՞,<br />
թե՞ դանակի պես գրքույկ էր բռնել:<br />
-Կներեք,- ասաց գրքույկավորը,- բայց ես պիտի հերթապահեմ ձեր համարում:<br />
Եվ ժպտաց.- Ծառայություն է: Կներեք:<br />
Ներս հրավիրելով արդեն ներս մտած ՊԱԿ-ի աշխատակցին և հասկանալով, որ<br />
այս պահից ի վեր նա է դրության տերը, ես դիմադրության ոգին դրսևորեցի կնոջս<br />
ուղղված մանր-մունր հրահանգներում, որոնց միջոցով փորձում էի ընդգծել իմ<br />
իրավունքը և գրքույկավորի հյուր լինելու հանգամանքը:<br />
-Հանքային ջուր տուր մարդուն,- ասացի ես:<br />
-Գուցե օղի՞,- խայթեց կինս,- մի բարի լույս չասե՞ք մեկմեկու:<br />
-Ոչ,- ասացի ես,- նա ծառայության մեջ է: Սուրճ հյուրասիրիր, բաստուրմա,<br />
կանաչի, լավաշ...<br />
-Իսկ ո՞րն է նրա ծառայության իմաստը,- հետաքրքրվեց կինս:<br />
-Ռուսերեն խոսիր,- ասացի,- անհարմար է:<br />
-Իրեն հասկանալի ռուսերենով ծառայության իմաստի մասին հարցումն ավելի<br />
անհարմար չէ՞,- պոկ չէր գալիս կինս:<br />
-Նայիր լուսամուտից դուրս,- գրեթե բղավեցի ես:- Ի՞նչ ես տեսնում:<br />
-Կարմիր հրապարակը, դամբարանը, դամբարանի ամբիոնը, որտեղից երկրի<br />
առաջնորդները շուտով կողջունեն խանդավառ աշխատավորներին:<br />
-Թիրախ է, չէ՞:<br />
-Ի՞նչն է թիրախ:<br />
-Դամբարանը, ամբիոնը, առաջնորդը... Հեռահար հրացանով մեր լուսամուտից<br />
նշանակետին խփելը մի բաժակ հանքային ջուր խմելու պես բան է...<br />
-Բայց մեզ որտեղի՞ց հեռահար հրացան:<br />
-Իսկ նա գիտի՞, ունես հրացան, թե ոչ:<br />
-Թող խուզարկի բոլոր քունջուպուճախները, ճամպրուկը ու մեզ հանգիստ<br />
թողնի... Էս ի՜նչ կրակն ընկանք... Ավելի լավ չէ՞ր, տերը՝ Տաջիկստանի նախարարաց<br />
խորհրդի նախագահը եկած լիներ...<br />
-Ռուսերեն խոսիր, անհարմար է, Մատենադարանից պատմիր, Մարտիրոս Սարյանից...<br />
Էս մարդը վախենում է հանքային ջուրը թունավորած լինենք... Տես, չի<br />
խմում... Չբացված շիշ դիր սեղանին ու բացիչ: Թող իր ձեռքով բացի ու խմի:<br />
Լույսը բացվում էր: Կարմիր հրապարակի մատույցներում համազգեստավոր ու<br />
ծպտյալ ոստիկաններ էին երևում, հետզհետե ուժգնացող լուսավորության ոսպնյակը<br />
ընթեռնելի էր դարձնում պաստառներին գրված տառերը, բառերը... Կինս<br />
փորձեց բացել լուսամուտի փեղկը և, չգիտես ինչու, բացելուց առաջ նայեց ՊԱԿ-ի<br />
աշխատակցին: Մեր հյուրը գլուխը բացասաբար շարժեց՝ չի կարելի:<br />
-Էս ի՞նչ կրակն ընկանք,- փնթփնթաց կինս,- ես էլ ուզում էի բարձդ արևի տակ<br />
դնեմ... Ջուրդ ցնդեր, հոտդ մնար...<br />
117
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Հրապարակ էին մտնում փողային նվագախմբի երաժիշտները: Հսկայական<br />
թմբուկը երկուսով էին տանում՝ համաչափ, միաժամանակ գցելով քայլերը, որ առաջ<br />
ու ետ չընկնեն, չթեքեն գործիքը և սրածայր կոշկածայրերով չխոցոտեն գերպրկումից<br />
զրնգացող կաշին: Գործն ավարտելով, հրապարակից հեռանում էին ջրցան մեքենաները,<br />
և ձախ արմունկները խցիկներից հպարտորեն դուրս հանած վարորդները,<br />
հենց նոր միզած ու շալվարները կոճկած տղամարդկանց հատուկ խաղաղությամբ,<br />
բարի երթ էին մաղթում երաժիշտներին:<br />
ՊԱԿ-ի աշխատակիցը հրաժարվեց նաև սուրճից, բաստուրմայի տեսքից ու հոտից,<br />
թուքը կուլ տվեց, բայց և իսկույն ստեց, թե նախաճաշել է արդեն: Թերևս<br />
նախորդ օրվա ընթրիքն էր նախաճաշիկ համարում:<br />
-Բա ի՞նչ ենք անելու,- շվարեց կինս,- հո չե՞նք կարող ձևացնել, թե տանը հյուր<br />
չկա, ու հանգիստ խղճով մեր սուրճը խմել: Էս ի՞նչ կրակն ընկանք:<br />
-Սկզբից դու հետը զրուցիր, ես խմեմ, հետո ես կզրուցեմ՝ դու կխմես,- հնարը<br />
գտա ես, ու որպեսզի հերթականության խնդիրը չվիճարկվի, վրա պրծա սուրճին:<br />
-Եղե՞լ եք Հայաստանում,- սիրալիր հարցրեց կինս:<br />
-Օ՜, այո,- լայն ժպտաց ՊԱԿ-ի աշխատակիցը,- ծառայության բերումով ո՜ւր<br />
ասես չեմ եղել...<br />
-Ո՞րն է այս մարդու ծառայության իմաստը Հայաստանում,- հայերեն ինձ դիմեց<br />
կինս,- Հայաստանում հեռահար հրացանով թիրախի վրա կրակողներին հսկող չկա՞:<br />
-Անշուշտ կա: Բայց կենտրոնի հսկողներն ավելի հմուտ են:<br />
-Ինչո՞ւ:<br />
-Որովհետև կենտրոնից են: Կենտրոնը հո միայն տարածական, աշխարհագրական<br />
հասկացությո՞ւն չէ... Կենտրոնը էություն է, որակ...<br />
-Նաև առավելությո՛ւն... Եթե, ասենք, Համո Սահյանը կենտրոնում ապրելիս լիներ՝<br />
Նոբելյան մրցանակ կստանա՞ր:<br />
-Այո, թերևս: Համենայն դեպս շատ փող կունենար... Հիմա դու խմիր սուրճդ, ես<br />
եմ զրուցելու...<br />
Լուսամուտից արդեն երևում էին ցուցարարների գլխամասային շարքերը:<br />
Հարյուրավոր, հազարավոր դրոշներ էին փողփողում և դեռ միլիոնները Գորկու ու<br />
հարակից փողոցներում էին... Տեր իմ աստված, մտածում էի ես, ահա թե ինչի վրա<br />
է վատնվում Ադրբեջանի, Թուրքմենիայի, Ուզբեկստանի բամբակը... Ահա թե ինչու<br />
են այդքան քիչ մանկական շորերը, որոնց համար է, ի վերջո, Մոսկվա ժամանել<br />
կինս, ինքն իրեն, թերևս նաև աշխարհին ու ինձ խաբելով, թե տոնական օրերին<br />
ամուսնուն անտեր ու միայնակ թողնելը վեր է իր ուժերից:<br />
-Քանի՞ զավակ ունեք,- հարցրեցի ես ՊԱԿ-ի աշխատակցին:<br />
-Երկու դուստր,- լայն ժպտաց ՊԱԿ-ի աշխատակիցը:<br />
-Ես էլ,- չգիտես ինչու ուրախացա ես:<br />
-Գիտեմ,- խորիմաստ ժպտաց ՊԱԿ-ի աշխատակիցը:<br />
-Ինչպե՞ս թե գիտի,- զարմացավ, վախեցավ, ըմբոստացավ կինս:- Նրանք, ինչ է,<br />
քրքրե՞լ են մեզ ոտից գլուխ:<br />
118
-Հյուրանոցային այս համարը իր դիրքով, հավանաբար, ամենավտանգավորներից<br />
է,- եզրակացրեցի ես,- և այս օրերին որևէ մեկին հատկացնելուց առաջ պարզում<br />
են նրա ինքնությունը:<br />
-Նշանակում է դու լա՞վ համարում ունես նրանց ծառայությունում,- չգիտես ուրախացավ,<br />
թե տխրեց կինս:<br />
-Իսկ ինչո՞ւ պիտի վատ համարում ունենամ... Երեսունյոթին ձերբակալված,<br />
գնդակահարված, աքսորում մեռած բոլոր ազգականներս արդարացված են... Հայրս<br />
գլուխը կախ, ողջ կյանքն աշխատել է այս երկրի համար, իմ պատմվածքներն էլ<br />
հրապարակվելուց առաջ մաքրաջրվում են գրաքննության ավազանում... Ինչո՞ւ<br />
պիտի վատ համարում ունենամ...<br />
-Էս ի՜նչ կրակն ընկանք,- սուրճի վերջին կումը խմելով ասաց կինս ու բերանքսիվայր<br />
շրջեց բաժակը, ինչպես միշտ դժվար պահերին, երբ, սուրճի մրուրին ապավինելով,<br />
փորձում էր պայծառ ապագայի հեռանկարով տանելի դարձնել տհաճ ներկան:<br />
Պայծառ ապագան, բնական է, մոտ չէր գալիս, բայց, իրոք, տանելի էր դառնում ներկան:<br />
Դամբարանի ամբիոնը կենդանանում էր: Մեկը մյուսի ետևից հայտնվում էին երկրի<br />
առաջնորդներն ու ըստ աստիճանակարգի շարվում կողք-կողքի: Զինվորականներն<br />
ավելի պարզորոշ էին երևում, նրանց ուսադիրներից, մետաղյա ճարմանդներից,<br />
շքանշաններից ճառագող հավելյալ լուսավորությունն ընդհատվում էր շարքի կենտրոնում,<br />
ուր թիրախն էր, եթե տեսարանը դիտեիր հեռահար հրացանով զինված<br />
նշանաձիգի աչքով: Թիրախից աջ լայնեզր գլխարկների թավուտն էր:<br />
ՊԱԿ-ի աշխատակիցն ամբողջովին աչք էր դարձել ու ականջ, թիկունքով էլ էր<br />
որսում մեր աննշան ու անաղմուկ շարժումները: Դեմքի լայն ժպիտը վերածվել էր<br />
մի արտահայտության, որ ունենում է որսաշունը՝ գազանի կամ թռչնի հայտնվելուց<br />
ակնթարթ առաջ. դեռ անվրեպ ցուցամատը չի սեղմել ձգանը, փամփուշտն իր քամակին<br />
դեռ չի ստացել անհրաժեշտ աքացին, բայց որսաշան գերզգայուն հոտոտելիքն<br />
արդեն թրթռում է վառոդի հոտի գրգիռից: Դեռ չի ճայթել կրակոցը, բայց նրա<br />
սևեռման, սպասման, անդիմադրելի ձգողականությամբ օժտված դաշտում, արդեն<br />
թփի արանքից գազանի դնչիկն է նկատվում ու թռչնի թպրտոցը ծառի կատարին:<br />
Եվ երբ լսվեց մեր դռան թակոցը, թվաց, թե հեռահար հրացանի փակաղակն է<br />
չխկչխկում: ՊԱԿ-ի աշխատակիցը թաքնվեց պահարանի ետևում և գլխով արեց՝ բացեք:<br />
Կինս բացեց դուռը և մատներով փակեց բերանը, որ չճչա ապշանքից. ամեն<br />
ինչի մեծը, խոշորը, բարձրը սիրող Ստալինի ճաշակով կառուցված հյուրանոցի<br />
մեզ բաժին հասած դռան վիթխարի բացվածքում հայտնված լողլողի միայն իրանն<br />
էր երևում: Գլուխը նկատվեց ավելի ուշ, երբ գլխատերը կռանալով ներս մտավ ու<br />
կոտրատված ռուսերենով հարցրեց՝ կարելի՞ է մեր լուսամուտից դիտել մայիսմեկյան<br />
շքերթը: Իր համարի լուսամուտները չէին նայում Կարմիր հրապարակին:<br />
Բախտը չէր բերել: Եվ կամ ինքնությունն էր կասկածելի: Եվ կամ այս լողլողի մտքով<br />
չէր անցել շոկոլադի տուփ հրամցնել մի այլ Պաշկևիչի:<br />
Նրա ձեռքին գնդացրի մեծության լուսանկարչական սարք կար, աչքերին հաստ<br />
ապակիներով ակնոց - այնքան բարձրից էր նայում երկրին, որ աչքերը խեղճացել<br />
119
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
էին: Ես հանկարծ զգացի, որ ՊԱԿ-ի աշխատակցի կասկածով եմ նայում օտարերկրացուն<br />
և չեմ կարողանում վճռել՝ թույլ տա՞լ, թե՞ ոչ: ՊԱԿ-ի աշխատակիցը գըլխով<br />
արեց՝ կարելի է: Դուռը կրկին թակեցին, կարճ տաբատով ջահելներ էին, մի<br />
քանիսը կանացի տեսակից, թեև նրանց հարկավոր տեղերում չէր նշմարվում կուրծք<br />
ասած հրաշալիքը: Նրանք էլ էին զինված լուսանկարչական սարքերով՝ ավելի փոքր<br />
չափսերի, և ճռվողում էին լուսաբացի հետ արթնացած ճնճղուկների նման: Հետո<br />
չափազանց աշխույժ մի տատիկ բուսնեց, որ ՊԱԿ-ի աշխատակցին տանտեր կարծելով,<br />
նկատելի շողոքորթում էր, հյուրասիրում ծամոն, սիգար ու բոված նուշ: Ինքնակառավարվող<br />
սայլակով մի ծերուկ հայտնվեց՝ ձեռքին կանադական դրոշակ, որի<br />
մետաքսը խուտուտում էր տիրոջ անկենդան ծնկներին մրափած հսկայական կատվին:<br />
Եվ էլի երկու զույգ ջահելներ եկան, որոնցից երկուսի հարկավոր տեղերում<br />
ամեն ինչ կարգին էր:<br />
Եվ այս մրջնանոցում ես կորցրեցի կնոջս... Նա, իհարկե, կար, գոյություն ուներ,<br />
ամենուր նրա շարժման հետքերն էին, սակայն շարժման արագության մեջ ինքն<br />
այլևս չէր նկատվում: Բոլորի ձեռքերին սուրճի բաժակներ հայտնվեցին, պանրով,<br />
կանաչիով, բաստուրմայով լցոնված լավաշի բրդուճներ, զրնգացին հանքային ջրի<br />
պղպջակներ պայթեցնող բաժակները, որոնց պարունակության գույնը շուտով<br />
վերածվեց կարմրի... Դատարկ շշերն իսկույն չքվում էին, հայտնվում նորերը, բրդուճները<br />
խժռվում էին ու կրկին կոլոլվում, նույնիսկ թխկենու տերևի պատկերով դրոշակի<br />
տակ արթնացած կատուն էր բաստուրմա խժռում, լցոնի մնացյալ բաղադրիչները<br />
թքելով հատակին: Պանրի գլուխը տաշտշվելով կորցնում էր իր տեսքը, ինչպես<br />
հանքանյութ պարունակող լեռն է մաշվում աչքիդ առաջ, և խառը կանաչիների<br />
բուրումնավետ ցողունները ծամծմող օտարերկրացիները, կոնյակի գոլորշիների<br />
մեջ լողալով, շարժվում էին դեպի դաշնամուրը: Մի քանի զույգ ձեռքեր և անհամար<br />
մատներ զարկվեցին ստեղներին, ու վայրենի պարեղանակի ելևէջների տակ<br />
դոփդոփեց աքալթինյան ձիերի անսանձ երամակը... Աշխույժ տատիկը, հաճույքից<br />
մեռնելով, ուղղակի ծեծում էր ՊԱԿ-ի աշխատակցին... Այլևս ոչ մեկին չէր հետաքըրքըրում<br />
մայիսմեկյան շքերթը, որ ձանձրալի կինոնկարի նման պատկերվում էր մեր<br />
լուսամուտից: Խելահեղ նեգրական պարի հորձանուտում անշարժ էր միայն ՊԱԿ-ի<br />
աշխատակիցը՝ աջը պիջակի տակ թաքնված ատրճանակին սեղմված:<br />
Կեսօրին, երբ ավարտվել էր ցույցը և հարևաններս դուրս էին եկել ետճակատամարտյան<br />
ռազմադաշտ հիշեցնող հյուրանոցային մեր համարից, Իվան Իվանիչը<br />
մի բաժակ կոնյակ խմեց, ախորժակով կծեց բրդուճի ծայրը և ասաց.<br />
-Ի՜նչ ծանր օր էր...<br />
-Խեղճ մարդ,- լսվեց կնոջս հառաչանքը բազմոցի կողմից, և ես վերջապես գտա<br />
նրան, փափլիկ բարձերի արանքում կուչ եկած. նա խղճահարությունից ուզում էր<br />
լաց լինել կոնյակի երկրորդ բաժակը դատարկող ՊԱԿ-ի աշխատակցի համար և,<br />
թարթիչները դարձրած հենակ, դեռևս դիմադրում էր ծանրությունից իրար մոտեցող<br />
կոպերին: Եվ մինչ ՊԱԿ-ի աշխատակիցը երրորդ բաժակն էր դատարկում ու<br />
մաքրում շուրթերը, որ մոտենա, համբուրի մայիսմեկյան խրախճանքի տիրուհու<br />
120
ձեռքը, կինս արդեն քնած էր, ինչպես քնում են քաղհանից, լավաշ թխելուց հոգնած<br />
կանայք...<br />
-Ծանր օր էր,- լայն ժպտաց Իվան Իվանիչը և հանկարծ քրքջաց: Գլուխը տըմբտըմբացնում<br />
էր ու քրքջում: Ասես հենց նոր էր դուրս եկել վթարված ավտոմեքենաների<br />
միջից ու հասկացել՝ ողջ ու անվնաս է: Ասես անցել էր բժշկական զննության<br />
բոլոր փորձասենյակներով և իմացել, որ կասկածներն ավելորդ են՝ պողպատի<br />
առողջություն ունի, ապրելու է հարյուր տարի և յոթ կոտոշ է հանելու...<br />
Քրքիջը գեղեցկացրել էր Իվան Իվանիչին: Նրա միջից չքվել էր որսաշունը: Նա,<br />
այնուամենայնիվ, համբուրեց քնած կնոջս հոգնած ձեռքը և ականջիս շշնջաց.<br />
-Անհեթեթություն չէ՞, սիրելիս, որ ես էի ձեզ հսկում և ոչ թե դուք ինձ... Չէ՞ որ ես<br />
էի զինվածը:<br />
Իրոք, ինքն էր զինվածը, իսկ մենք նեգրական պար էինք պարում...<br />
121
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
ԽՈՐԱՆԱՐԴԻԿՆԵՐՈՎ ՏՈՒՆԸ<br />
Ծորակի ջրաշիթը յուղի նման փափուկ փշրվում էր բրդի վրա: Եվ ուշահաս<br />
կարմիր թութն էլ կարկտահարում էր գետինը, տաշտակը, ջուրը, բակ դուրս բերած<br />
թախտերը: Թթենու վրա թռչնի շուկա է՝ թթի հետ փետուրներ են թափվում, ծերտ<br />
է կաթում:<br />
Ճոճի մի ծայրը կկապեմ թթենուց, մյուսը՝ հրեն, չորությունից ճաք տված սյունից,<br />
աղջիկս կօրորվի, կերգի՝ ճլորթի, ճլորթի, պապա, լսում ե՞ս, ճլորթի-ճլորթի:<br />
Առավոտները կմտնեմ ծորակի տակ, կշփվեմ սառը ջրով, կպնդանամ, կապրեմ<br />
հարյուր քսան տարի, ութսուներորդ տարում կգրեմ երկարակեցության ձեռնարկ,<br />
Ատերհովի հե՛րն էլ անիծած:<br />
-Վարձու սենյակ ունե՞ք:<br />
Բուրդ լվացող կինը տաշտակից հանեց ջրի պաղությունից կարմիր խեցգետին<br />
դարձած ձեռքերը, սեղմեց, բռունցք սարքեց, և նրա մատների արանքներից բրդի<br />
թրջված մալանչներ դուրս պրծան:<br />
-Ուսանո՞ղ ես:<br />
-Աղջիկս մանկապարտեզ է գնում, կինս աշխատում է, ես աշխատում եմ՝ համարյա<br />
ուսանող ենք: Առավոտ գնում ենք, իրիկունը՝ գալիս: Մինչև ամուսնանալը կնոջս<br />
հետ հինգ տարի ընկերություն ենք արել և այդ ընթացքում կռվել ենք մեր բոլոր կռիվները:<br />
Հիմա այլևս չենք կռվում: Խաղաղ, հաշտ ընտանիք ենք, թե վարձով սենյակ<br />
ունեք, տվեք:<br />
Գոտիի վրա ածելի սրող վարսավիրի համբերությամբ կինը գոգնոցով չորացնում<br />
է ձեռքերը: Զոլավոր գոգնոցի թրջված, ճմռթված հատվածը սրճի բաժակի<br />
մրուրոտ հատակ դարձավ: Երեք կարճ ճանապարհ, ափսեաչափ ականջներով անպոչ<br />
նապաստակ, դինոզավր, մի տրոլեյբուս, որի անիվներն անպոչ նապաստակի<br />
ափսեաչափ ականջներ են, մի կացին...<br />
-Չէ, չկա,- կինը բարկացած թափ տվեց գոգնոցը,- գյուղում թողնում եք ձեր տունն<br />
ու տեղը, մորեխի նման գալիս լցվում եք քաղաք, չտեսի նման աչքերդ չռում եք սրանրա<br />
փեշերին: Չկա, չկա:<br />
-Գոգնոցին էի նայում:<br />
-Չկա:<br />
-Գոգնոցի վրա ձեր թաց մատները նկարել են նապաստակ, տրոլեյբուս...<br />
-Չկա՜:<br />
Զզվելի արտաքին ունեմ. կարճատեսությունից կկոցված աչքերս, վերին հաստ,<br />
կախված շրթունքս, աչքերս, կկոցումից հավաքված հոնքերս մի այնպիսի չարություն<br />
են տվել դեմքիս, որ բոլորին թվում է, թե ես աշխարհ եմ եկել սատանայի<br />
122
առաջադրանքով, որ այսօր կամ վաղը կատարվելու է ջրհեղեղից հետո ամենասարսափելին,<br />
և դրա հեղինակը ես եմ լինելու:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Լուսամուտի երկաթյա ճաղերի արանքից ծուխ արձակող կիսամերկ տղամարդն<br />
այնպես է նայում վրաս, ինչպես տրամվայի լեփ-լեցուն վագոնում ենթադրվող գըրպանահատին<br />
կնայեն առաջին աշխատավարձը ստացած աղջիկները:<br />
-Ձեր երիկամները հիվանդ են,- ասացի ես նրան,- ձեր աչքերի տակ ուռուցքներ կան:<br />
Հիմա արդեն ինձ խենթ է համարում: Սոխի սերմի չափ աչքերը բացուխուփ է<br />
անում, իսկ մատները խաղում են փորի ծալքերի հետ: Իսկ փորը կենգուրուի պարկ է:<br />
Իսկ բեղը սև շերտիկ է, որ կարծես մտադիր է պոկվելու:<br />
-Օնորե Դոմիեն թող քեզ նկարի...<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Այգեստանում սենյակ էինք վարձել՝ ապրեցինք մի ամառ ու մի աշուն: Աշնանավերջին<br />
դրսի ցրտող օդից վախեցած՝ կիսանկուղային սենյակ խուժեցին միջատների<br />
հարյուրավոր տեսակներ: Նրանք մտնում էին օրորոց, կծոտում էին մեր նորածին<br />
աղջկա բաց-բաց մասերը: Մեզ էլ էին կծոտում՝ դիմանում էինք, բայց որ մանկանը<br />
կծոտեցին՝ չդիմացանք:<br />
Աջափնյակում սենյակ վարձեցինք՝ ապրեցինք վեց ամիս: Յոթերորդ ամսվա գըլխին<br />
թաղային հսկիչի համբերությունը հատավ:<br />
-Գրանցիր,- առաջարկեց տանտիրոջը:<br />
-Չեմ գրանցի,- հրաժարվեց տանտերը:<br />
-Դուրս արա,- հրամայեց թաղայինը:<br />
-Դուրս եկեք,- վռնդեց տանտերը:<br />
Ուղիղ մի տարով բնակարանը մեզ տրամադրեցին Բաբայան ամուսինները և<br />
մեկնեցին Իրաք: Բաղդադում կառուցեցին՝ ինչ պիտի կառուցեին, վերադարձան,<br />
մենք վարձեցինք քեռի Վարդանի սենյակներից մեկը:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Քեռի Վարդանը առավոտյան դրոշակի նման թափահարում էր ձեռքի հեռագիրը:<br />
-Սիմոնս գալիս է, Սիմոնս:<br />
-Աչքերդ լույս, քեռի Վարդան,- սրտանց ուրախացավ կինս, իսկ աղջիկս խորանարդիկներով<br />
տուն էր շարում:<br />
-Քեֆ ենք անելու, հա՞,- աչքով արեցի ես:<br />
-Հա,- շփոթվեց տանտերս,- հա, քեֆ ենք անելու:<br />
-Մի հալալ կաթնակեր աղջիկ էլ գտնենք՝ պսակենք, վերջանա, գնա,- մեծավարի<br />
բարեմաղթեցի ես, իսկ աղջիկս խորանարդիկներով տուն էր շարում:<br />
-Ինչ էի ասում. հա, ճիշտ ու ճիշտ մտքինս ասացիր: Սիմոնս պսակելու տղա է.<br />
հենց եկավ՝ պսակելու եմ: Նորապսակներին ի՞նչ է պետք, հո լավ գիտեք, պետք է<br />
առանձին անկյուն: Մի խոսքով, չնեղանաք, սենյակը պիտի ազատեք:<br />
Գնաց՝ հեռագիրը թողեց սեղանին:<br />
-Էլի՞,- ճչաց կինս,- էլի՞:<br />
123
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Իսկ աղջիկս խորանարդիկներով տուն էր շարում:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
-Մի' բղավիր, տղա,- սաստեց այս կրակ շոգին երեք պիջակ հագած բիձան,- կամաց,<br />
հեր օրհնած, բակում մեռել կա: Սիանոսը գիշերս գնաց:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք,- շշնջացի,- ինձ սենյակ է պետք, որտեղ մկներ ու բլոճներ<br />
չլինեն: Մկները վախեցնում են կնոջս, բլոճները կծոտում են աղջկաս:<br />
-Ասում էի՝ Սիանոս, կեր, խմիր, աշխարհն ինձ ու քեզ չի մնա: Ասում էի՝ Սիանոս,<br />
պահածդ ոսկիներից մեկը հանիր, ատամ գցիր բերանդ, որ հացդ ծամես: Լսող կա՞ր:<br />
Հիմա տես ինչ կռիվ է ընկնելու ազգականների մեջ: Իսկ դու ի՞նչ ես բղավում, հեր<br />
օրհնած: Մարդիկ հո խուլ չե՞ն: Ասենք, խուլեր էլ կան, բայց արժե՞ դրանց համար<br />
կոկորդ մաշել: Խուլը խուլ է, բղավես, չբղավես՝ չի լսելու: Չէ, մեր բակում ազատ<br />
սենյակ չկա:<br />
-Տանտիրոջս տղան վաղը, մյուս օրը պիտի գա Պյառնուից ու պիտի պսակվի:<br />
Նորապսակներին առանձին անկյուն է պետք: Առանձին անկյուն բոլորիս էլ պետք<br />
է, բայց առաջին հերթին՝ նորապսակներին: Մի խոսքով, վաղը, մյուս օրը պիտի<br />
ազատենք սենյակը:<br />
-Տանտիրոջդ տղան կորե՞լ էր:<br />
124
-Ինչո՞ւ պիտի կորչեր: Ծառայում էր Պյառնու քաղաքում:<br />
-Հաա՜,- ասաց ծերուկը,- ծառայում էր: Իսկ կորածները ե՞րբ են գալու: Եղբայրս՝<br />
Անդրանիկը, ե՞րբ է գալու: Գրկի երեխա էի՝ անցանք Եփրատը: Հիվանդ, թույլ մանչ<br />
էր: Ես նրան ամեն գիշեր տեսնում եմ: Գնում է, իսկ ես ետևից բղավում եմ՝ Անդրանի՜կ:<br />
Շրջվում է կանչիս վրա: Անունը Անդրանիկ է, ազգանունը՝ Բարսեղյան, հոր<br />
անունը՝ Պետրոս:<br />
Կորած մարդիկ, կորած իրերի նման, լուռ են: Կորած իրերի նման՝ չեն հայտնում<br />
իրենց տեղը: Ինչու ձայն չեք հանում, կորած հայեր: Անդրանիկ Պետրոսի Բարսեղյան,<br />
ինչո՞ւ չես ճչում աշխարհով մեկ, որ դու կորել ես և պատրաստ ես գտնվելու:<br />
Ամեն օրվա երազը, տղաս, իրականության նման է:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Մայրս ասում էր՝ քաղաքի աղջիկը գյուղ չի գա, գյուղի աղջիկ ուզենք՝ մնա գյուղում:<br />
Ի՞նչ ես կորցրել այդ զահրումար քաղաքում:<br />
Հայրս ասում էր՝ հարսնատես գնա առավոտ կանուխ, հարսնացուին հանիր<br />
անկողնուց, տնտղիր: Այդ ժամին թե փնթի չեղավ՝ ընտրությունդ հաջող է: Իսկ ինչ<br />
վերաբերում է քաղաք գնալուն՝ գնա, աստված քեզ հետ: Բայց որ գնացիր՝ պիտի<br />
գրավես քաղաքը: Գյուղից գնացողը պիտի գրավել իմանա:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Քաղաքը գրավելուց առաջ անապատն էի ուզում գրավել:<br />
Ջուր էինք որոնում անապատում: Երկու տարի շարունակ ջուր էինք որոնում:<br />
Եվ գտանք: Երբեմն պատահում է այնպես, որ գտնում ես որոնածդ: Ուղտի նման<br />
խմեցինք քաղցրահամ ջուրը, լցրեցինք չորս շիշ, և որովհետև տրակտոր, ուղղաթիռ<br />
չկար՝ ոտքով ճամփա ընկանք: Մենք չէինք կարող սպասել: Մենք օր առաջ պիտի<br />
աուլ հասցնեինք մեր գտած ջուրը:<br />
Ուսապարկում շշերը զնգում էին, և այդ զնգոցներով կարելի էր հաշվել քայլերը:<br />
Եվ մեր քայլերը մոլորվեցին իրար նման բարխանների մեջ: Քամին ջնջել էր երեք օր<br />
առաջ ջուր, սննդամթերք բերած տրակտորի հետքերը: Գնում էինք ոչ ճիշտ, բայց<br />
շարունակում էինք քայլել:<br />
Երբ սաստկացավ ծարավը, ավելի թափով զնգզնգացին շշերը: Եվ, որպեսզի<br />
ճանապարհը կարճանար, որպեսզի ցրվեր մոլորվելու տհաճ զգացումը, Պյոտրը,<br />
բերանը չորացնելով, անվերջ խոսում էր: Հետո հանկարծ հարցրեց.<br />
-Տեսե՞լ ես սպանված մարդ:<br />
Անապա՞տն էր պատճառը, սարսափելի ծարա՞վը, շշերի զնգզնգո՞ցը, թե հարցը,<br />
մարմինս փշոտվեց:<br />
-Չէ,- ասացի,- չեմ տեսել:<br />
Եվ որպեսզի ճանապարհը կարճանար, որպեսզի ցրվեր մոլորվելու տհաճ զգացումը,<br />
որպեսզի չզգացվեր ծարավը, Պյոտրը պատմեց.<br />
-Ամեն բարաք մի բիձա ուներ: Հատուկ ընտրությամբ էր, թե պատահմամբ, բայց<br />
ամեն բարաք մի բիձա ուներ, որը չէր կարող ծառ կտրել և զբաղվում էր բարաքը<br />
մաքրելով, վռիկ եփելով:<br />
125
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Տխուր, խաղաղ բիձա էր Արխիպը: Հարմոն ուներ, ազատ ժամերին նստում էր<br />
բարաքի դռանը, նվագում էր ինչ գիտեր, հառաչելով նայում էր հյուսիս, ասում էր՝<br />
յոլկի՜-պալկի, նայում էր հարավ, ասում էր՝ յոլկի՜-պալկի: Փափուկ բիձա էր, մրջյուն<br />
տրորած չէր լինի և թե ինչպես էր ընկել մեր մեջ՝ աստված գիտեր:<br />
Ամեն բարաք իր վերակացուն ուներ: Հատուկ ընտրությամբ էր, թե պատահմամբ,<br />
մեր վերակացուն կատաղածի մեկն էր: Եվ նրա կատաղության զոհը Արխիպն էր:<br />
«Արխիպ,- ասում էր,- շա՛ն բիձա, բարաքը ո՞նց ես մաքրել. մի մատ փոշի կա»:<br />
«Արխիպ,- ասում էր,- իժի ծնունդ, դեն գցիր հարմոնդ»:<br />
Նրա ներկայությամբ Արխիպը կորցնում էր գլուխը: Նրա ներկայությամբ Արխիպը<br />
մագնիսին մոտեցրած երկաթի փշրանքի էր նման: Իսկ վերակացուն ձեռք չէր քաշում<br />
նրանից: Նա ստիպում էր Արխիպին վազել բարաքի շուրջ մի քանի անգամ, այնքան,<br />
մինչև ուշաթափվեր, վայր ընկներ: Նա ոտքով շուռումուռ էր անում Արխիպի<br />
թուլացած մարմինը՝ «Հը՞, սատկեցի՞ր: Հը՞, շունչդ պրծա՞վ»:<br />
Զարմանում էինք, թե ո՞նց էր դիմանում այդ չորուկ, այդ վտիտ մարդը: Ոչ մի խոսք չէր<br />
ասում: Ձայն չհանեց նաև այն օրը, երբ վերակացուն ոտքերի տակ գցեց նրա հարմոնը:<br />
Հիմա արդեն առանց հարմոնի էր նստում բարաքի դռանը և ջրակալած աչքերով<br />
չափչփում Սիբիրի հյուսիսն ու հարավը:<br />
Ու մի օր անտառ հասավ Արխիպի ձայնը: Վատ բան նախազգալով, դեն նետեցինք<br />
սղոցները, կացինները, վազեցինք ձայնի ուղղությամբ: Ապակեփայլ աչքերով,<br />
մազերը ցրիվ տված՝ Արխիպը մեզ էր մոտենում, անընդհատ բղավելով. «Ես մարդ<br />
եմ սպանել, ես մարդ եմ սպանել...»:<br />
Արխիպը կացինը իջեցրել էր քնած վերակացուի գլխին:<br />
Ծարավը սաստկանում էր, իսկ աուլը չկար ու չկար:<br />
Առանց իրար հետ պայմանավորվելու մենք բաց արեցինք շշերից մեկը ու խմեցինք:<br />
Մնաց երեք շիշ:<br />
-Էլ ոչ մի կաթիլ,- ասաց Պյոտրը,- կդիմանանք:<br />
-Ոչ մի կաթիլ:<br />
Գնում էինք:<br />
-Իսկ ի՞նչ եղավ Արխիպը:<br />
-Տարան: Ո՞ւր պիտի տանեին: Ուր էլ տանեին, պիտի ճանապարհին մեռներ:<br />
Նոր վերակացու եկավ: Մարդավարի էր պահում իրեն:<br />
Տրակտորի աղմուկ էր լսվում: Ետ էինք նայում՝ ձայնը մարում էր:<br />
Զընգ-զընգ-զընգ...<br />
Տրակտորի աղմուկ էր լսվում: Ետ էինք նայում՝ ձայնը մարում էր:<br />
Զընգ-զընգ-զընգ...<br />
Տրակտորի աղմուկ էր լսվում: Ետ էինք նայում՝ ձայնը մարում էր: Որոշեցինք՝<br />
այլևս ետ չպիտի նայենք, բայց տրակտորի աղմուկն ուժգնանում էր, ահա, հասավ,<br />
հիմա կտրորի մեզ թրթուրների տակ, ետ էինք նայում՝ ձայնը մարում էր:<br />
Եվ հանկարծ օազիս երևաց: Թուրքմեն չոբանը ջրհորից ջուր է դուրս հանում,<br />
լցնում տաշտակի մեջ: Ոչխարներն իրար կպած խմում են ջուրը: Չոբանը Տաճը չէ՞:<br />
126
Նա, որի ուղտը կորել էր անցած շաբաթ: Որի ուղտը եկել-հասել էր հորատանցք:<br />
Վեց դույլ ջուր խմեց ու էլի անհետացավ:<br />
-Տա՜ճ, Տա՜ճ:<br />
Տաճը ջրհորից ջուր էր հանում, լցնում էր տաշտակի մեջ:<br />
-Տա՜ճ, Տա՜ճ...<br />
Մենք բաց արեցինք երկրորդ շիշը: Ջուրը տաքացել էր, բայց ջուր էր, քաղցրահամ:<br />
Մեր գտած ջուրնէր:<br />
-Էլ ոչ մի կաթիլ,- ասաց Պյոտրը:<br />
-Ոչ մի կաթիլ:<br />
Նստեցինք, հանգստացանք, սթափվեցինք պատրանքներից:<br />
-Ոչ մի մարդ չի մեռնում,- ասաց Պյոտրը,- բոլորը սպանվում են: Հիմա մենք ծարավ<br />
ենք, հոգնած ենք, մոլորված, ունենք երկու շիշ ջուր և չենք խմում: Եվ չխմելով՝<br />
դանդաղ սպանվում ենք:<br />
-Բայց կարող ենք և խմել:<br />
-Կարող ենք, բայց չենք խմի: Հիմա արդեն ոչ թե տեղ հասցնելու, ցույց տալու<br />
համար, այլ մեզ համար: Մենք մեր ուսապարկում պիտի ջուր ունենանք: Երբ վերջանա<br />
ջուրը, երբ չլսվի շշերի զնգզնգոցը, մենք կսպանվենք:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
...Հանկարծ Պյոտրը ցնցվեց, վեր թռավ տեղից, բայց էլի վայր ընկավ: Նրա ոտքերի<br />
տակից մի ֆշշոց փախավ, խառնվեց սաքսաուլին:<br />
-Խայթեց անիծածը,- զարմանալիորեն հանգիստ ասաց Պյոտրը և քշտեց շալվարի<br />
տուտը,- կոբրա էր, ճանաչեցի: Դանա՜կդ: Կտրիր, այ, այս կարմրած տեղը...<br />
Ինչո՞վ կապենք: Այդպես: Հիմա պիտի ծծվի: Հիմա պիտի ծծվի: Բերանս չի հասնում:<br />
Փոքր ժամանակ հասնում էր: Դու չե՞ս զզվի: Վախենո՞ւմ ես, թե զզվում: Պինդ, պինդ:<br />
Ես թքում էի թույնով արյունը և զարմանում, թե ինչպես կարողացա դանակով<br />
կտրել Պյոտրի ոտքը: Ես ամուր ձգեցի գոտին, և ծնկից վերևս կանգ առավ սիրտը<br />
գնացող արյան հոսքը: Շեկ ավազներին ընկած՝ մենք դանդաղ սպանվում էինք ու<br />
դիտում անապատի ալարկոտ մայրամուտը: Եվ այդ մայրամուտի բոցերի մեջ այրվում<br />
էին երկսապատավոր դժբախտ ուղտերը:<br />
Ես փախա անապատից...<br />
-Դու էլ ե՞ս գյուղից եկել,- հարցրի ցուցափեղկի ետևում կանգնած տղամարդ<br />
խրտվիլակին:- Եվ սա՞ է քո գրավածը: Մի զույգ կոշիկ, սև կոստյում, փողկապ, վերնաշապիկ,<br />
երկու մետրանոց ակվարիում: Գյուղում պապիս քրքրված քուրքն էիր հագնում,<br />
հորս զինվորական շալվարը, քեզ զարդարում էինք պահածոյի դատարկ տուփերով և,<br />
երբ ճնճղուկներ էին գալիս խաղող կտցելու, ձգում էինք լարդ, որ կենդանանաս, աղմկես:<br />
-Մեր խանութում վաճառվում են տղամարդկանց հագուստներ,- ասաց խըրտվիլակը,-<br />
մեր խանութում վաճառվում են տղամարդկանց հագուստներ: Մեր խանութում<br />
վաճառվում են տղամարդկանց հագուստներ:<br />
...«Չորրորդ հա՞րկ, խնդրեմ: Հինգերորդ հա՞րկ, խնդրեմ: Ութերորդ հա՞րկ, խընդրեմ,-<br />
ասում էր վերելակի կինը,- հինգերորդ հա՞րկ, խնդրեմ: Երրորդ հա՞րկ, խնդրեմ:<br />
Առաջին հա՞րկ, խնդրեմ»:<br />
127
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
Մի անգամ վերելակը կանգնեց հարկերի արանքներում մի տեղ: Էլեկտրականությունն<br />
էր անջատվել: Ես էի և վերելակի կինը: Մութ խցիկ՝ կախված օդում,<br />
պայմանական անվանումով՝ չորրորդ և հինգերորդ հարկերի արանքում: Այլևս պայմանական<br />
ոչինչ չկար: Բացարձակ մութ էր, բացարձակ մենակություն, բացարձակ<br />
լռություն, բացարձակ անսահմանություն: Եվ կինը քնեց: Այլևս հարկեր չկային,<br />
վերև-ներքև, ոչինչ չկար, ու ես սարսափեցի այդ բացարձակությունից: Եվ աստված<br />
էի կանչում, որ շուտ միացնեն էլեկտրական հոսանքը, որ շուտ հայտնվի պայմանականությունը,<br />
երևան վերևն ու ներքևը, մեծ ու փոքր տները, հարկերը, կարճ<br />
ու երկար փողոցները, խելոք-հիմար, տխուր-տխուր մարդիկ, և որ վերելակի կինը<br />
զարթնի, ասի. «Չորրորդ հա՞րկ, խնդրեմ: Հինգերորդ հա՞րկ, խնդրեմ: Ութերորդ<br />
հա՞րկ, խնդրեմ»:<br />
-Վարձով սենյակ ունե՞ք:<br />
Պատշգամբում ուղեգորգ ծեծող կինը փռշտալուց հետո օրորեց գլուխը: Երեկոյան<br />
ուղեգո՞րգ կծեծեն:<br />
-Մենք էլ ենք վարձով ապրում,- նետեց նա:<br />
-Մենք էլ,- լսվեց վերևից:<br />
Պատի երգող ժամացույցների նման բոլոր լուսամուտների փեղկերը շրխկոցով<br />
ծալվեցին, և լուսավոր-մութ բացվածքներում հայտնվեցին տղամարդկանց, կանանց<br />
գլուխներ...<br />
-Հիմա ի՞նչ պիտի անենք,- հարցրեց կինս, նոր թրջոց դնելով ճակատիս:<br />
-Չբղավես,- ասացի ես,- մարդիկ հո խուլ չե՞ն: Խուլեր էլ կան, ճիշտ է, բայց արժե՞<br />
դրանց համար կոկորդ մաշել: Խուլը խուլ է: Բղավես-չբղավես՝ չի լսելու:<br />
Հետո ասացի՝ զգույշ քայլիր, կնիկ, հատակը տատանվում է, և կարող է, հանկարծ,<br />
փուլ գալ աղջկաս խորանարդիկներով տունը:<br />
128
ՀՐԴԵՀ<br />
Հուղարկավորման արարողությունը պահպանել էր դարերով կոկված իր ծեսն<br />
ու կարգը, բացի երկինք նայելու սովորությունից, որի շնորհիվ մարդիկ, եթե չէին էլ<br />
գտնում աստծուն, գոնե տեսնում էին ամպերի կուտակումն ու շարժումը և գուշակում՝<br />
անձրև կլինի՞, թե ոչ: Եվ երկինքը չէր խաբում նրանց: Երկինքը հիմա էլ չէր<br />
խաբել, պարզապես ոչ ոք չնկատեց, որ անձրևաբեր, երևի մոլորված ամպը վերին<br />
քամիների քաշքշոցից ցրվեց ավելի արագ, քան նրա ծույլ կաթկթոցը կհասներ<br />
երկիր, որտեղ մարդիկ փոսն էին իջեցնում Ասլանյան Բենիամինի դագաղը: Արև էր<br />
և անձրև: Տասնյակ ծիածաններ բուսնեցին գերեզմանատանը, հավատից մասամբ<br />
հեռացած տասնյակ սրտեր թրթռացին ակնհայտ հրաշքի շողարձակումից, և անտեղյակությամբ<br />
զրահավորված գեղեցիկ այդ պահը սուրբ հռչակեց համարյա բոլոր<br />
ննջեցյալներին:<br />
Այս գերեզմանատանը նկարիչ Հարությունը մեռել չուներ: Նա միակն էր հուղարկավորներից,<br />
որի հայացքը, գուրգուրելով ծիածանների հսկա կորերը, նրանց լուսավոր<br />
գույների մեջ չէր փնտրել հարազատ դիմագծեր: Նա տնփեսա էր: Մի տոպրակ<br />
սևահողը, որ Լեհաստանից բերել էր տվել Ամալյան ու թաղել բազալտե անշուք<br />
սալի տակ, ոչ մի դիմագիծ չէր ծնել Հարությունի մտապատկերում, նա կնոջ զոհված<br />
ամուսնու լուսանկարն էլ չէր տեսել: Այնինչ Ամալյան առաջինը ճչաց հիացմունքախառը<br />
սարսափից ու ծնկի էր գալու ծիածանի դիմաց, եթե Հարությունը ձեռքը<br />
չհասցներ թևատակը խցկել: Ներշնչված թաղեցիների առաջ լարախաղացի հանդերձով<br />
ու լանգառքը ձեռքին Վարդան պապը հայտնվեց, տիկնիկի մեծության գիժ<br />
Աննան, վաղամեռիկ Վաղինակը... Իսկ երբ չքվեց հրաշքը, ակնթարթորեն ջնջելով<br />
նաև իր հետքերը, հողի, օդի թացությունը, գերեզմանատանը միայն Հարությունի<br />
դեմքի արտահայտությունն էր համապատասխանում իրավիճակին. տպավորությունն<br />
այնպիսին էր, կարծես ոչ ոք, բացի նրանից, չէր ողբում Ասլանյան Բենիամինի<br />
կորուստը: Ծիածանները գեղեցկացրել էին Մահը:<br />
Թողնելով ուշքի եկած Ամալյայի թևը, Հարությունը հեռացավ փոսից, որ չլսի<br />
քարերի զարկվող չրխկոցը, նստեց անծանոթ մի գերեզմանաքարի ու գլուխն առավ<br />
ափերի մեջ: Ոտքը մրջնանոցի վրա էր դրել, շալվարի փողքի տակ խլվլոց սկսվեց,<br />
կծմծոց, անտանելի քոր ընկավ մարմինը, բայց նա համառորեն չուզեց փոխել տեղը<br />
և ոչ էլ մրջյուններին էր տրորում:<br />
Բնության հետ համեմատվելիս շահում են հզորները, թույլերը չարանում են և<br />
կամ խեղճանում, եթե ազնիվ են հոգով: Հարությունը խեղճացել էր: Նա ամոթով հիշել<br />
էր անորակ ներկերով քսմսված կարմիր այն պաստառները, որ անձրևից, քամուց,<br />
դաժան արևից խունանում էին ավելի արագ, քան ավարտվում էր հերթական<br />
129
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
տոնը, բոլոր այն դիմանկարները, որ կրկնօրինակում, ցանկացած չափսով խոշորացնում<br />
էր ըստ լրագրային լուսանկարների, ստվարաթղթե ծառերը, տները, բնակարանները,<br />
կահ-կարասին, որ իրականության պատրանք էին ստեղծում բեմում. այս<br />
ամենից հնոտիների կույտ էր դարսել ծիածանների դիմաց ու խեղճացել էր: Հնոտիների<br />
կույտն ապրած կյանքն էր, ծիածանները՝ անհասանելի երազը: Անհասանելի,<br />
որովհետև նա տասնվեց տարեկան չէր, ոչ էլ երեսունվեց, և վաղուց արդեն մսխել<br />
էր կյանքը նորից սկսելու խենթության եռանդը:<br />
Չսպասելով փոսը լցվելուն, հուղարկավորներից շատերը,- հատկապես կանայք,<br />
որոնք, ծեսին հլու, խումբ-խումբ ետ էին քաշվել, երբ տղամարդիկ ձեռքերն առան<br />
բահերը,- ցրվեցին գերեզմանատանը, սուզվեցին շիրմաքարերի ետևում, և քիչ անց<br />
այս ու այն կողմից բարձրացող կապույտ ծխաքուլաները օդը լցրեցին խնկաբույրով:<br />
Ծխում էին բոլոր այն շիրիմները, որոնց վրա քիչ առաջ ծիածաններ էին կախվել:<br />
Տե՜ր աստված, այդ ինչ մաքուր գույներ էին և ինչ թափանցիկ... Գույների տակից<br />
երևում էր կապույտ երկինքը, ավելի ցածրում՝ Արագածի կանաչ փեշը, ներքևում՝<br />
կլոր-կլոր ու գորշ բլուրները: Դա էր հրաշքը և ոչ թե բորբոքված աչք ու մտքից թռած<br />
պատրանքը: Գույնը թափանցում էր գույնի տակից, գույնը տարածվում էր այնքան,<br />
որքան հնարավոր էր տարածվել, որից հետո չէր ավարտվում, չէր մարում, վերածվում<br />
էր այլ գույնի: Ամեն ինչ գույն էր ու գունախաղ և ոչ մի գիծ: Գույների միջև չկար<br />
սահմանագիծ: Գիծը խեղճությունն է հորինել: Եթե կա գիծ, ուրեմն տափակ է դեռ<br />
երկիրը, ու նրա տակ կրիա է տնքում և կամ՝ փիղ:<br />
Բենիամինի՝ արաբի դեմքով որդուն մեծավարի շրջապատած տղաների մեջ Հարությունը<br />
հայացքով փնտրեց-գտավ Ամալյայի առաջնեկին, մատով մոտ կանչեց, կանչից<br />
հետո գլխի ընկնելով, որ ասելու ոչինչ չունի: Մտերիմ մեկի կարոտ էր զգում, թե ինչ:<br />
Մորն էր նման Հովիկը, լոշտակ ականջներն էին տարբեր, Հարությունը միշտ էլ<br />
հազիվ էր զսպում այդ ականջները քաշելու, ոլորելու տարօրինակ կիրքը: Տեսնում<br />
էր թե չէ՝ մատները քոր էին գալիս: Մի անգամ էին նրա քոր եկող մատները քսվել<br />
տղայի ականջին, բայց իսկույն էլ, առանց ուժ գործադրելու, ետ էին քաշվել: Ճիշտ<br />
ժամանակին էր Հարությունին սթափեցրել այն միտքը, թե տղայական այդ հասակում,<br />
հավանաբար և ոչ մեկը տղամարդկային ցեղից, չի դիմացել ինքն իր հասունացումը<br />
ստուգելու գայթակղությանը: Ստուգելը փորձանք չէ, ախտին տրվելն է փորձանքը:<br />
«Հը՞,- աչքով էր արել Հարությունը ծառի ետևում շալվարի կոճակը փնտրող<br />
տղային,- ամեն ինչ կարգի՞ն է»:<br />
Այդ օրից նրանք մտերմացան, թշնամական բանակում թողնելով մյուսին՝ Սուրենին,<br />
որն իր փոքրիկ ինքնակալի քմահաճույքներով ու խանդով պարզապես դժոխք<br />
դարձրեց ամուսնական մահիճը: Նա կարող էր հայտնվել գիշերվա ցանկացած պահին,<br />
ցանկացած պատրվակով, ամենաանհեթեթ հարց ու խնդիրքով և խլինքի պես<br />
քթից կախված ժպիտը մի կարգին չթաքցրած՝ կարող էր առոք-փառոք տեղավորվել<br />
դժբախտ ամուսինների արանքում: «Քնադեղ տուր նրան»,- մի օր չդիմացավ, բղավեց<br />
Հարությունը, բայց քնադեղն էլ չէր օգնի, որովհետև արթուն էր վախը, թե հիմահիմա<br />
կճռռա դուռը, կվառվի լույսը, ու փոքրիկ այդ հրեշը կհարցնի. «Իսկ ինչո՞ւ է<br />
ջուրը ջրիկ»:<br />
130
-Թափվել գլխին՝ չեք թողնում լաց լինի,- հանդիմանեց Հարությունը Հովիկին:<br />
-Մեկ է,- ասաց Հովիկը,- լացը չի գալիս:<br />
-Քսան զույգ աչք կա վրան մեխված, ո՞նց լացի: Բաներ կան, որ մենակության<br />
մեջ են անում:<br />
-Դրանից չէ:- Տղան գլուխը կախ գցեց, կոշկածայրով քանդում էր մրջնանոցը ու<br />
հիշում կեղտոտ բռնակներով ու արյան հին հետքերով այն պատգարակը, որ կարծես<br />
ինքն իրեն դուրս էր սահում շտապ օգնության մեքենայից: Մեծահասակներից<br />
ոչ ոք չկար թաղում, մեքենայի վարորդը մոտ կանչեց տղաներին: «Ի՞նչ եք շվարել,<br />
հը... Դե, ձեզ տեսնեմ, շո՛ւտ, շո՛ւտ...»: Երկուսով առջևից, երկուսով ետևից բռնած,-<br />
առջևինների բախտը բերեց, նրանք չէին տեսնում պառկած մարդուն, որ և Ասլանյան<br />
Բենիամինն էր, և նա չէր,- նրանք ներս տարան պատգարակը, դրեցին պատըշգամբի<br />
գորգածածկ թախտին և դուրս փախան իսկույն, սակայն վարորդը նրանց<br />
ետ ուղարկեց, պատգարակը պիտի բերեին: Ողբը սկսած Մերսեդեսը ինքը բարձրացրեց<br />
ամուսնուն, որպեսզի տղաները կարողանան տակից դուրս քաշել պատգարակը,<br />
և այդ պահին կնոջ գրկում կծկվող մարմինը հանկարծ տնքոց արձակեց:-<br />
Դրանից չէ,- կրկնեց Հովիկը:- Նա չէր սիրում հորը:<br />
Տղայի աչքերում մեղադրանք չկար ընկերոջ հասցեին, նույնիսկ համերաշխության<br />
կայծեր էին պսպղում, որ Հարությունին ավելի դաժան թվացին, քան արտասանված<br />
բառերը:<br />
«Մենք սրանց խաղալիքի, տիկնիկի տեղ ենք դնում,- մտքում խոսեց Հարությունը,-<br />
առանց մտածելու, որ օրերից մի օր ցցվելու են դիմացդ ծիածանի նման ու իրենց<br />
մաքրության միջից թքելու են ճակատիդ: Չէր սիրում... Իսկ ի՞նչ սիրելու մարդ էր:<br />
Մեղա, մեղա, թարմ շիրիմի վրա է, խոզ մարդ էր, բայց մենք ողորմաթաս ենք բարձրացնելու,<br />
չէ՞, գովաբանելու ենք նրա չեղած առաքինությունները: Իսկ սրանք, ըհը՝<br />
«չէր սիրում» ու վերջ...»:<br />
Ցաքուցրիվ մտքերի հանկարծակի կապակցումից նա անակնկալի եկավ, երբ<br />
իր համար պարզեց, որ առեղծվածային «այն աշխարհ» կոչվածը, իրոք, գոյություն<br />
ունի, բայց ոչ երկնքում կամ գետնի տակ, այլ հենց այստեղ՝ երկրի վրա, ապրողների<br />
մեջ: Մարդիկ չեն կարողացել բացատրել մեռածի ներկայությունը, գրեթե ողջությունը՝<br />
հողի տակ թաղվելուց էլ հետո և ստիպված հորինել են «այն աշխարհը», որտեղ<br />
իբր շարունակվում է կյանքը: Այնինչ շարունակությունն այստեղ է, այս աշխարհում:<br />
Մենք շփվում ենք հանգուցյալների հետ ամեն օր, ամեն ժամ ճիշտ այնպես, ինչպես<br />
ողջերի, ճիշտ այնքան, որքան ողջերի, և սա է ճշմարտությունը: Ասել է թե՝ ինքդ<br />
մինչև քո մահը ապրածովդ ես դառնալու այն շարունակությունը, որ մնալու է հավերժությանը:<br />
Ասել է թե՝ ինքդ քեզ ես ծնում: Չնչին, աննկա՞տ է շարունակությունդ,<br />
ուրեմն ինքդ ես եղել այդպիսին...<br />
-Դե լավ, գնա,- չոր-չոր ասաց Հարությունը,- ու հագիր գլխարկդ: Արդեն կարելի է:<br />
Արևը գլխիդ կտա:<br />
Նա ինքն էլ հագավ գլխարկը, հրաժեշտի մի հայացք գցեց լցված փոսին, որի<br />
վրա ծաղկեպսակներ էին կոտրատում, և հեռացավ գերեզմանատնից՝ ատամների<br />
131
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
տակ կրճտացնելով օղու գոլորշիների մեջ եփվելու, խաշվելու՝ չգիտես ում ուղղված<br />
սպառնալիքը:<br />
Կեսգիշերին, փողերի դիմաց աղոթքն սկսելուց առաջ, կայարանի ռեստորանի<br />
բուֆետապանը մեղմ հորդորանքով կառամատույց դուրս բերեց Հարությունին և,<br />
համենայն դեպս, կանգնեցրեց նրան դեմքով դեպի քաղաք ու կարճ, կտրուկ հրահանգեց՝<br />
«տուն»: Հարությունը երեք քայլ էլ չարեց տան ուղղությամբ, շրջվեց հարյուր<br />
ութսուն աստիճանով, ընկավ երկաթուղագծերի լաբիրինթոսը, շրջանցեց հատուկենտ<br />
վագոնները և կանգնեց ակումբի դռան դիմաց: Ձեռքին փաթեթ կար, շիշ.<br />
դուռը թակեց ոտքով և, երբ ներսից քստքստոց լսվեց, ասաց.<br />
-Ես եմ, Գարե, ես եմ, մահից մոռացված բիձա...<br />
Մարդիկ կան, որ երեսուն տարեկանից բիձա են, և, ուրեմն, երեսունից հետո<br />
ինչքան էլ ապրեն՝ աչք է ծակում: Ակումբի պահակ Գարեգինին «մահից մոռացված»<br />
էին կոչում արդեն մի տասը-տասնհինգ տարի, թեև յոթանասունն էլ չէր լրացել:<br />
Գաճաճ, ամրակազմ բիձա էր, սուսիկ-փուսիկ, սակայն նրա սուսիկփուսիկության<br />
մեջ նենգություն չկար: Նա կարճ հասակը աստծուց ընդունել էր ներողամտությամբ<br />
ու չէր համակվել իր տեսակին բնորոշ այն չարությամբ, որի դրսևորած ուժը երբեմն<br />
մեծ հաղթանակներ է տոնում: Սկզբում միայն հսկիչ էր, տոմս ունեցողներին հանդիմանանքով,<br />
չունեցողներին քաջալերանքով կինոդահլիճ էր թողնում, հետո համատեղության<br />
կարգով պահակ էլ «ձեռնադրվեց». միևնույն է, գիշերով տանը անելիք<br />
չուներ, պառավին վաղուց էր թաղել: Նա սիրում էր մենակությունը, և կարծես<br />
սրտովն էր, որ տղաները, մեկը մյուսի ետևից, զինվորական ծառայությունն ավարտելով,<br />
մնացին անծայրածիր Ռուսաստանում: Նամակ էլ չէին գրում այդ շուն-շանորդիները,<br />
տարին մեկ-երկու անգամ ողջության լուր կրտսերի ռուս կինն էր բերում,<br />
որն ուղեկցող էր հեռավոր ուղևորության գնացքներում: «Сообщите дяде Гаре что<br />
сыновья живы-здоровы,- առանց վագոնից իջնելու ծղրտում էր նա կայարանապետի<br />
կամ վարսավիր Սիմոնի ականջի համար,- чего и ему желают»:<br />
Կինոն նրա մոլուցքն էր: Ոչ մի կինոնկար բաց չէր թողնում, դիտում էր այնքան<br />
անգամ, որքան անգամ ցուցադրում էին, բայց միշտ կեսից, որովհետև մինչ ներս<br />
էր թողնում ուշացողներին, այդ «ժամ ու պատարագ չունեցողներին», կինոնկարը<br />
կես էր լինում: Ներկայացումների օրերին, հատկապես հյուրախաղային, ակումբի<br />
վարիչն ինքն էր կանգնում դռան մոտ, զրկելով Գարեին բարձր հասարակության<br />
հետ շփվելու հաճելի հնարավորությունից: Գուցե դա էր պատճառը, որ Գարեն չէր<br />
սիրում թատրոնը, մի տեսակ օտարություն էր զգում իր և թատրոնի միջև: Իսկ<br />
կինոն իրենն էր: Պահականությունն ստանձնելուց հետո նա հաճախ էր բարձրանում<br />
կինոխցիկ, օգնում մեխանիկին ետ հավաքել ժապավենը, դահլիճի լույսն էր<br />
մարում-վառում, հետևում էր ձայնի, պայծառության որակին․ դրանք անհրաժեշտ<br />
դասեր էին, որ պսակվեցին կինոսարքը գործի գցելու հմտության ձեռքբերումով:<br />
Գարեն ցնծում էր: Հիմա նա չէր նախատում ուշացողներին, փոքր-ինչ, նույնիսկ,<br />
սիրում էր նրանց և սպասում, անհամբեր սպասում գիշերվան, երբ պիտի փակեր<br />
դռները, մարեր բոլոր լույսերն ու բարձրանար կինոխցիկ, միայնակ վայելելու քաղաքակրթության<br />
այդ հրաշալի գյուտը:<br />
132
Մի գիշեր քիչ մնաց բռնվեր հանցանքի վայրում: Կնոջ ճղճղոցին չդիմանալով՝<br />
ակումբի վարիչն էր ետ դարձել, որ քնի իր առանձնասենյակում: Լավ էր, ականջները<br />
դեռ չէին զուլալվել կնոջ անեծքներից, մինչ դուռը ծեծում էր, չլսեց դատարկ դահլիճում<br />
արձագանք տվող Տարզանի ճիչը:<br />
Հիմա էլ, կեսքուն-կեսարթուն, առաջին պահերի մեջ փորձառությունը Գարեին<br />
հուշեց, թե ակումբի վարիչն է էլի փախել չարլեզու կնոջից: Դրա համար էլ խնամքով<br />
հագավ բաճկոնակը, գուլպաներն ու կոշիկները, որովհետև գիտեր՝ կնոջից զզված<br />
մարդը երկար է խոսում, իսկ խոսողին լսող է պետք, եթե չես ուզում, որ նա խելագարվի:<br />
Բայց երբ ճանաչեց նկարիչի ձայնը, էլ ավելորդ համարեց կապել քուղերը,<br />
կոճկել կոճակները, ոտքերը քստքստացնելով եկավ, բացեց դուռը, ներս առավ հարբած<br />
Հարությունին:<br />
-Ի՞նչ կա, Հարություն,- հարցրեց Գարեն, երբ փակում էր դուռը և թիկունքով<br />
տեսնում, թե ինչ հապճեպությամբ է նկարիչը բիլիարդի սեղանին շարում երշիկն ու<br />
հացը, օղու շիշն ու ծիծակը, բաժակներն ու կանաչին:- Չլինի՞ շտապ պատվեր ես<br />
ստացել:<br />
-Հա,- քրքջաց Հարությունը:- Ստացել եմ: Սատանայից... Սադայելից:<br />
«Էս կնանիք ինչո՞ւ են կատաղել,- մտածեց Գարեն:- Չլինի՞ թե վերադառնում են<br />
դրանց իշխանության ժամանակները: Ծառերից կապել է պետք դրանց ու ճիպոտել...<br />
Բայց կօգնի՞: Դիմացկուն են շան քածերն ու ապրելու համար այնքան ճիշտ են<br />
ստեղծված...»:<br />
-Մահից մոռացված,- Գարեին մտքերից կտրեց Հարությունը,- էդ ո՞նց ես էդպես<br />
աննկատ, թաքուն ապրում, որ Նրա ամեն գալուց ուրիշ մեկն է մանգաղի տակ<br />
ընկնում:- Մատը թեթևակի կտրելով, նա բաց արեց օղու շիշը, լցրեց բաժակները:-<br />
Հը՞: Անմա՞հ ես: Թե անմահ ես՝ անշարժ նստիր, պիտի նկարեմ մռութդ:- Նա վազեց<br />
դեպի արվեստանոցի դուռը, երևի թուղթ, մատիտ բերելու, բայց տեղ չհասած ետ<br />
դարձավ, խմեց իր բաժին օղին:<br />
-Ո՞ւմ հոգեհացին ես կոնծել,- հարցրեց Գարեն՝ լպստելով օղուց թարմացած<br />
շրթները:- Բենիամինի՞: Օղորմի իրեն: Օղորմի անցավորաց... Մի մարդ կար մեր<br />
գյուղում, Հովսեփ էր անունը, բայց գյուղացիք դրան «Օղորմի տվեք մեռելներիս» էին<br />
ասում: Բարի, ուրիշի հոգսի տակ կամավոր մտնող մարդ էր. մեկի հողն էր փորում,<br />
մեկի երինջը մորթում, մյուսի կտուրն էր նորոգում, բայց թե ուզենայիր վարձ տալ,<br />
նեղանում էր, ասում. «Օղորմի տվեք մեռելներիս»: Դա էր դրա վարձը: Մի օր սա<br />
վարարած գետն է ընկնում: Ջուրը քշո՜ւմ է, ո՜նց է քշում, զարկում ափերին, քարերին,<br />
ու մեկը չի հանդիպում, որ ձեռք տա, օգնի, դուրս քաշի ջրից: Խեղդվելուց<br />
առաջ գիտե՞ս ինչ է բղավում: Բղավում է. «Օղորմի տվեք մեռելներիս, որ ոչ ոք չհանդիպեց,<br />
թե չէ, ով գիտե, հանդիպողը գուցե փորձեր օգնել ինձ ու հետս խեղդվեր»:<br />
Գարեին տարօրինակ թվաց Հարությունի լուռ լացը. պատմությունն, իր կարծիքով,<br />
զավեշտական էր, համենայն դեպս, ում պատմել էր, ծիծաղ էր առաջացրել և ոչ թե լաց:<br />
«Ինչքան մարդ, էնքան բնավորություն,- մտածեց Գարեն:- Մարդուն հասկանալ կլինի՞»:<br />
-Օղորմի տվեք մեռելներիս,- հանկարծ բղավեց Հարությունը ու ձեռքն առավ բիլիարդի<br />
երկար խաղաձողը:<br />
133
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ<br />
-Հիշեցի,- ուրախ ձայն տվեց Գարեն,- էն կատաղած հրացանակրին ես նման...<br />
Չէ, ավելի ճիշտ, հողմաղացի հետ կռիվ անող էն խելառ ասպետին...<br />
Թե ինչ նմանություն էր տեսել Գարեն, պարզ չէր, բայց Հարությունը կարծես այդ<br />
համեմատությանն էր սպասում. խաղաձողն առաջ պարզած՝ նա սկսեց վազվզել<br />
սրահում, հենց ընթացքից խթահարելով իր իսկ նկարած պլակատները, ցուցատախտակները,<br />
դիմանկարները: Գարեն զվարճանում էր: Նրան թվում էր, թե, ամեն<br />
օրվա պես, ահա, գործի է գցել կինոսարքը, որի հզոր շողերն այս անգամ ոչ թե հարթ<br />
պաստառին, այլ երեք չափումներով տարածության մեջ էին շարժում առաջացրել:<br />
-Ճակատագիրն է մեզ առաջնորդում, բարեկամ իմ Սանչո-Գարո,- խռպոտած ձայնով<br />
բղավում էր Հարությունը:- Մեր կռիվն արդարացի է:- Խաղաձողի սուր ծայրը խըրվեց<br />
շրջանի արդյունաբերական արտադրանքի աճը ցույց տվող տոկոսի մեջ ու պատռեց<br />
ցուցատախտակի պաստառը:- Երկրի երեսից վերացնել չարության սերմը, նշանակում<br />
է հավատալ և ճշմարտությամբ ծառայել աստծուն: Սա մեր խնդիրը, Սանչո-<br />
Գարե, բարեկամս:<br />
Հետո նա թուլացավ և ոտքերը հազիվ քարշ տալով եկավ-նստեց քրքջացող Գարեի<br />
դիմաց:<br />
-Առավոտն ուշքի գաս՝ խփելու ես գլխիդ,- ասաց Գարեն՝ օղուց, ծիծաղից փափկած<br />
ձայնով:- Մի տարվա չարչարանքդ փչացրեցիր:<br />
-Տե՜ր աստված,- զառանցում էր Հարությունը:- Այդ ինչ մաքուր գույներ էին և ինչ<br />
թափանցիկ...<br />
Նա կրկին լաց եղավ, լացի մեջ անհասկանալի, անիմաստ բառեր թրջելով: Քիչ<br />
անց, երբ Գարեն վճռել էր բաց անել վարիչի առանձնասենյակը և այնտեղ, փափուկ<br />
բազմոցի վրա տեղավորել նկարիչին, հարբածի բառերն արդեն որոշակի իմաստ<br />
էին ձեռք բերել:<br />
-Գնա, Գարե, ի՞նչ կլինի, որ տուն գնաս: Մարդ ես, չէ՞,- խնդրում էր Հարությունը:-<br />
Տունդ մոտ է, չէ: Գնա տանդ քնի, հա՞... Վերցրու օղու շիշը ու գնա... Գնա, հա՞... Ամոթ<br />
է, չէ՞... նստած նայում ես, թե ոնց եմ երեխի պես լալիս... Գնա, հա՞... գնա, հա՞... Դե<br />
գնա, էլի, մահից մոռացված բիձա... ուզում ես սիրտս պայթի՞... գնա ու օղորմի տուր<br />
մեռելներիս...<br />
Առավոտյան, ակումբի սևացած տեսքից սարսափահար Գարեն խոստովանեց,<br />
որ տանն է քնել այդ գիշեր, բայց չգիտես ինչու թաքցրեց Հարությունին իր փոխարեն<br />
ակումբում թողնելու փաստը: Երևի չէր հավատում, թե ամենագազազած հըրդեհը<br />
նույնիսկ իր բոցերի մեջ կարող է այնպես այրել մարդուն, որ ոչ մի հետք չմնա:<br />
Նա կարծում էր, գրեթե համոզված էր, թե օրերից մի օր, չգիտես ինչ անհայտությունից,<br />
կրկին հայտնվելու է Հարությունը, որն այնքան նման էր հողմաղացների հետ<br />
կռիվ տվող այն խելառ ասպետին:<br />
134
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
ՁԿՆԱՊՈՒՐԸ ՇԱՏ Է ՀԱՄԵՂ<br />
Ես հագնում եմ դեռևս նոր թվացող տասնինը սանտիմետր լայնություն ունեցող<br />
փողքերով տաբատս և վրաս գցում սպիտակ՝ դպրոցն ավարտելու առթիվ հորս<br />
նվիրած վերնաշապիկը։ Մազերս հարդարելը մի ակնթարթի գործ է։ Նրանք շատ<br />
են հնազանդ։<br />
-Ես ուշ կգամ, մայրիկ։<br />
-Ինչո՞ւ։<br />
-Կինո եմ գնալու, Լիլիկի հետ։<br />
Լիլիկը մորաքրոջս աղջիկն է և իմ ամենամոտիկը դպրոցն ավարտելուց հետո։<br />
Կինո առանց նրա չեմ գնում, քանի որ ես դեռ սիրած աղջիկ չունեմ։<br />
Ընկերներս, որոնց մի մասն ինստիտուտ ընդունվեցին, մնացածները՝ աշխատանքի<br />
տարբեր տեղեր, համարյա բոլորն էլ աղջիկներ ունեն։ Իսկ ես դեռևս Լիլիկի<br />
հետ եմ կինո գնում։<br />
Ես էլ պատրաստվեցի ընդունվել ինստիտուտ, դպրոցն ավարտելուց հետո։ Որոշակի<br />
չգիտեի ու դեռ մինչև այժմ էլ չգիտեմ, թե որտեղ կցանկանայի ընդունվել։<br />
Գործերս հանձնեցի շինարարական ու կտրվեցի հենց առաջին քննությունից։ Չէ,<br />
այդ իմ տեղը չէր, ես այդ հասկացա կտրվելուց դեռ մի քանի ժամ առաջ։<br />
Ինստիտուտի բակում շատ ինձ նմանները կային։ Մեկի հետ չեմ էլ հիշում, թե<br />
ինչպես ծանոթացա։ Եկել էր, կարծեմ՝ Սանահինից։ Այո, այո, Սանահինից էր եկել։<br />
Նա ցույց տվեց ինձ իր նկարչական տետրը, որը լիքն էր Սանահինի վանքի խոյակների<br />
և սյուների էսքիզներով։ Հետո երկար ու ոգևորված պատմում էր վանքի<br />
պատմության ու ինչ-որ երկարաբազուկների մասին։ Ինչ լավ եղավ, որ ես կտրվեցի<br />
հենց առաջին քննությունից։ Չէ, այդ իմ տեղը չէր, այլ նրանը՝ սանահինցունը։<br />
Հետո ես` ազատ, ման էի գալիս։<br />
-Թող հանգստանա մի քիչ,- ասում էր մայրս հաճախ, ու տանը բոլորն էլ կարծում<br />
էին, թե ես իսկապես հոգնել եմ։<br />
Մի օր, սակայն, երբ ձանձրույթից չգիտեի ինչ անել, վճռականապես հայտարարեցի<br />
տանը, որ աշխատելու եմ։<br />
-Որտե՞ղ,- վախեցած հարցրեց մայրս։<br />
-Թեկուզև փողոցների մաքրման տրեստում,- ասացի ես, հաստատ չիմանալով,<br />
սակայն, գոյություն ունի՞ այդպիսի տրեստ, թե՞ ոչ։ Մի քանի օր հետո արդեն աշխատում<br />
էի, իհարկե ոչ ասածս տրեստում, շինարարության վրա էի։<br />
-Թևերդ կհաստանան,- նախանձով ասում էր փոքր եղբայրս ու ամեն երեկո շոշափում<br />
մկաններս։<br />
136
Աշխատանքն այնքան էլ հեշտ չէր, որքան կարծում էի։ Մի ամիս հետո ստացա<br />
առաջին աշխատավարձս, որը և վերջինը եղավ։<br />
Տեղամասի աշխղեկը փողը ստանալուց առաջ քաշեց ինձ իր ետևից դեպի նորակառույց<br />
շենքի առաջին հարկը։ Երկիմաստ ժպտում էր ու թփթփացնում ուսս։<br />
-Դու ինձ շատ դուր եկար, Աշոտ, հենց առաջին օրվանից։ Դրա համար էլ ավել եմ<br />
գրել քեզ, մոտ երկու հարյուր ռուբլի։ Ստացիր ու արի ախպոր նման կիսենք։<br />
-Իսկ ինչքա՞ն է ընդհանրապես հասնում ինձ,- զսպելով բարկությունս հարցրի ես։<br />
-Յոթանասուն։<br />
Ես ստորագրեցի, ստացա դրամը և վերցնելով ինձ հասանելիք յոթանասունը,<br />
մնացածը աշխղեկին տվեցի։<br />
-Առ,- ու շուռ եկա, որ գնամ։<br />
-Վերցրու այս երեսունն էլ։<br />
Այդ օրն իմ աշխատանքային վերջին օրն էր։<br />
ՉԷ, ինչ ուզում եք ասեք, դպրոցում այդպես չէր։ Ես երկար չէի կարողանում ուշքի<br />
գալ։ Մի՞թե այլ է դպրոցը, այլ է կյանքը։<br />
Եթե սա է կյանքը, ուրեմն․․․<br />
Ես այլևս չէի աշխատում։<br />
-Թող հանգստանա այս տարի,- ընդառաջ էր գնում մայրս, ու ես հանգստանում<br />
էի, երբեմն էլ կինո գնում Լիլիկի հետ։<br />
137
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
Տանից նոր էի դուրս եկել, երբ հանդիպեցի Լիլիկին։<br />
-Բարև։<br />
-Բարև։<br />
-Գիտե՞ս, Աշոտ, այսօր ես չեմ կարող գալ։<br />
-Ինչո՞ւ։<br />
-Ինձ հրավիրել են մի հավաքույթի։ Մերժել չեմ կարող։ Քեզ հետս տանել նույնպես<br />
չեմ կարող, որովհետև միայն ինձ են հրավիրել։<br />
Ճիշտ է, ես հուզվեցի, բայց ի՞նչ կարող էի անել։<br />
-Գնա․․․<br />
Ահա թե ինչ բան է սիրած աղջիկ չունենալը։ Ես թափառեցի մի քիչ կինոթատրոնի<br />
դիմաց ու տուն դարձա։<br />
-Լիլիկը քիչ վատ էր զգում իրեն,- բացատրեցի ես ու անցա իմ սենյակը։ Ի՞նչ<br />
անել։ Ամենքից լավը խաչբառ լրացնելն է։ «Զկան տեսակ»։ Քանի՞ տեսակ ձուկ<br />
գոյություն ունի։<br />
Ձանձրալի է․․․<br />
Ձեռքս եմ առնում Սարոյանի պատմվածքները։<br />
«Չորս, հինգ, վեց, նապաստակը դուրս վազեց»։ Ինչ զարմանալի մարդիկ են այդ<br />
ամերիկացիները։ Անհոգ, զվարթ։ Թե՞ Սարոյանն է այդպես պատկերում։<br />
«Իշխան»։ Եվ ինչպես էլ միանգամից գլխի չընկա, որ ձկան տեսակներից մեկն<br />
էլ Իշխանն է։<br />
Ի՞նչ անել։ Էհ, ինչ լինում է, թող լինի։ Այս գիշեր անցկացնել է պետք, իսկ վաղը<br />
ձուկ որսալու կգնամ։ Դեռ աշխատավարձիս փողով կարթեր էի գնել, որոնք, սակայն,<br />
հենց խանութի փաթեթով էլ մինչև օրս դրված էին գրքի պահարանի վերևում։<br />
Առավոտյան շատ վաղ արթնացա։ Բոլորն էլ քնած էին։ Սեղանին թողնելով մի<br />
գրություն՝ ուղղված մորս, որ ձուկ որսալու եմ գնում անհայտ ուղղությամբ, և վերցնելով<br />
կարթերն ու փոքրիկ դույլը, դուրս եկա։<br />
Վաղուց լսել էի, որ Էջմիածնից այն կողմ գեղեցիկ մի լիճ կա, որից Սև ջուր անունով<br />
գետակն է սկիզբ առնում։ Լսել էի նաև, որ այնտեղ ձկներ շատ կան։ Որոշեցի այնտեղ<br />
էլ գնալ։<br />
Մի բեռնատար մեքենայի թափքում ցրտից կուչ գալով հասա տեղ։ Տեղը, ինչպես<br />
որ պատմում էին, շատ էր գեղեցիկ։ Գետակը համարյա չէր երևում եղեգների միջից,<br />
որոնք իմ հասակին էին։ Հարկավոր էր լավ տեղ ընտրել և մի երկար եղեգ կտրել։ Ի<br />
զարմանքս ինձ ես միակը և առաջինը չէի։ Դեռ հեռվից նկատեցի ուշադիր կարթի<br />
կտցվելուն սպասող մի ծերուկի։<br />
-Բարի լույս, հայրիկ։<br />
-Բարև՜,- ու հետաքրքիր չափեց ինձ ոտից գլուխ։ Կողքին դրված դույլը դատարկ էր։<br />
-Ոչինչ չկա՞։<br />
-Ինչո՞ւ չէ, պետք է համբերել, սպասել։<br />
Նստեցի նրանից քիչ հեռու։<br />
Երբեմն ծերունին բարձրացնում էր կարթը ու դեպի իրեն ուղղում։ Եթե լինում<br />
138
էին էլ, ապա մանրիկ ձկներ էին։ Բայց նա էլի նույն հանգստությամբ ջուրն էր գցում<br />
կարթը։ Ես էլ գցեցի կարթս։ Այ, թե մի հրաշքով մեծ ձուկ բռնեի․․․ Ինչպե՜ս կբարկանար<br />
ծերուկը։ Սրտատրոփ սպասում էի։<br />
-Դինամիտ են գցում լակոտները, այ դրանից էլ ձուկ չկա,- բացատրեց ծերուկը։<br />
Վերջապես ծերուկին բախտը ժպտաց։ Նա մի ահագին ձուկ բռնեց և քիչ նայելով<br />
վրան, դույլը գցեց։<br />
Արևն արդեն դուրս էր եկել, ու ջուրը ցոլցլում էր։ Ջրերն այնքան զուլալ էին։<br />
Ինչո՞ւ էին «Սև ջուր» անվանել գետակին, այդպես էլ չհասկացա։<br />
-Օյ, օյ, օյ,- հաճույքով ձայնեց ծերուկը,- շատ մեծն է երևում։ Դե արի, արի․․․<br />
Ու քաշեց դուրս։<br />
Դե մարդ պետք է բախտ ունենա։ Կարթս կտցող չկար։ Ես բարկացած փոխեցի տեղս։<br />
-Դու առաջին անգա՞մ ես ձուկ բռնում,- հարցրեց ծերուկը։<br />
-Չէ, ինչո՞ւ․․․ Այսինքն, այո՝ առաջին անգամ, բայց գրքերում կարդացել եմ, թե<br />
ինչպես պետք է բռնել։<br />
-Դա ես հենց սկզբից հասկացա։ Համբերություն չունես։<br />
Մինչև կեսօր ես տեղս փոխեցի մի քանի անգամ, բայց բռնեցի ընդամենը մեկ<br />
փոքրիկ ձուկ։ Իսկ ծերուկի դույլը լցվել էր։<br />
-Չե՞ս վերջացնում,- հավաքելով իրերը գոռաց ծերուկը։ Ես արդեն շատ էի հեռացել<br />
նրանից։<br />
-Դեռ ոչ։<br />
Քիչ հետո ծերուկի մոտ կրակ երևաց։ Ձկնապուր է եփում երևի։ Սաստիկ քաղց<br />
զգացի։ Ախր, առավոտվանից ոչինչ չէի կերել։<br />
«Համբերություն չունես»։<br />
Ես կարթը էլի գցեցի ջուրը։ Հաշվեմ մինչև հարյուրը, տեսնեմ կկտցե՞ն։ Մեկ,<br />
երկու, երեք․․․ Մյուս անգամ գալուց ծերուկի տեղում կնստեմ։ Դե, նա փորձված է<br />
երևում և գիտի, թե որտեղ են շատ ձկներ լինում։ Համբերության բան չկա։ Թող<br />
հապա ծերուկը իմ տեղը լիներ, տեսնեմ ինչպե՞ս էր համբերելու։<br />
Է՜ հեյ,- ծերուկն էր ու ձեռքով էր անում։ Միգուցե լավ տե՞ղ է ցույց տալու։<br />
Մոտեցա։<br />
-Քանի՞սն ես բռնել։<br />
-Մեկը,- ու կախեցի գլուխս։<br />
-Օ՛, աոաջին օրվա համար դա շատ լավ Է։ Ես այդ մեկն էլ չեմ բռնել առաջին անգամ։<br />
Երեխայի տեղ է դնում՝ մխիթարում ու կարծում է չեմ հասկանում։<br />
-Դե, նստիր։<br />
Ես մերժել չեմ կարող, թեպետ հասկացա, որ երեխայի տեղ է դնում։<br />
Ձկնապուրը շատ էր համեղ։<br />
-Աշխատո՞ւմ ես, տղաս։<br />
Ինչո՞ւ չհարցրեց՝ «սովորո՞ւմ ես, տղաս»։ Երևի հիմարի տպավորություն թողեցի։<br />
-Աշխատում էի, պապի, հետո թողեցի։<br />
-Ասում եմ, չէ՞։ Համբերություն չունես։ Դու ձկնորս չես դառնա։<br />
139
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
-Դե, դուք սկզբից լսեք, թե ինչու դուրս եկա,- բարկացած վեր թռա ես։ Իսկ նա<br />
միայն ժպտում էր։ Զարմանալի ծերուկ է, ինձ բարկացնում է, իսկ ինքը՝ ժպտում։<br />
Ես պատմեցի ինչպես որ եղել էր։ Ծերուկի ժպիտը մարեց։<br />
-Եվ դու ոչ մեկին չհայտնեցի՞ր։<br />
-Ոչ մեկին։<br />
-Իզուր։ Այդ շանորդուն․․․<br />
-Հետո ասում եք, թե համբերություն չունեմ։ Այ, պապի, ուզում եք հավատացեք,<br />
ուզում եք ոչ, մեջս այնքան ուժ եմ զգում, որ․․․ Թող ասեն շուռ տուր այսինչ սարը,<br />
ցամաքեցրու այս գետը, կանեմ, ազնիվ խոսք, կանեմ։ Դուք հիմի երևի կպատմեք՝<br />
մեր ժամանակ այս էինք անում, այն էինք անում։ Հավատում եմ, անում էիք։ Այդ մասին<br />
ես և՛ կարդացել եմ, և՛ կինոնկարներ դիտել։ Իսկ ի՞նչ ենք անում մենք։ Այ, պարապությունից<br />
ձուկ եմ բռնում, և այն էլ չի հաջողվում։<br />
Ծերուկը հետաքրքիր լսում էր ինձ, իսկ ես չգիտեմ ինչու կարողանում էի ազատ<br />
խոսել, բացել սիրտս։<br />
-Ես գիտեմ, ամեն մարդ ունի իր տեղը կյանքում, ինչպես ասում են՝ կետը։ Բայց<br />
ո՞րն է իմը։ Կարծում էի այդ շինարարությունում էր։ Կաշխատեի, հետո ինստիտուտ<br />
կընդունվեի, հետո․․․ Դե հետո ամեն ինչ կգնար իր ձևով։ Բայց․․․<br />
Չէ, ինչ ուզում եք ասեք, պապի, դպրոցն այլ էր, իսկ կյանքն՝ այլ է։ Այնտեղ երազներ<br />
են առանց իրականության, իսկ կյանքում՝ իրականություն է առանց երազների։<br />
Ես միայն մի ակնթարթ նայեցի ծերունու դեմքին ու իսկույն զգացի, որ նա պատրաստվում<br />
է խոսելու։<br />
-Քեզ նման տղաներ խոպանից ցորեն են պոկում, իսկապես որ գետեր են ցամաքեցնում<br />
ու սարեր շուռ տալիս։ Իսկ դու ասում ես՝ իսկ ի՞նչ ենք անում մենք։ Լավ<br />
կլիներ ասեիր՝ իսկ ի՞նչ եմ անում ես։ Այդպես ավելի ճիշտ կլինի։<br />
-Բայց, պապի․․․<br />
-Սպասիր։ Ինչ որ մեկը կեղտոտ է։ Կարող է։ Կարող է էլի լինեն այդպիսիները,<br />
բայց հետո՞ ինչ։ Համարյա կես դար հաստոցի մոտ դետալ եմ մշակել, ու այ, իմ այս<br />
քրտինքով եմ ապրել։ Ու շատերն են այդպես։ Մեզ էլ նայիր, ինչո՞ւ ես կյանքը միայն<br />
այդ մեկով ցանկանում ճանաչել։ Ես քո փոխարեն կգնայի նույն տեղը, կհայտնեի<br />
ամեն ինչ ու կշարունակեի աշխատել։ Ով գիտե, գուցե հենց իրոք այդ է քո կետը։<br />
Ծերուկը ելավ տեղից, իսկ ես ասելու ոչինչ չունեի, այսինքն այնքան շատ ունեի,<br />
որ ոչինչ ասել չէի կարող։<br />
-Դե, ես գնացի, շուտով թոռս պիտի գա մանկապարտեզից։ Խոստացել եմ այսօր<br />
այգի տանել։ Իսկ դու․․․ էլի փորձիր։<br />
Ես ցտեսություն ասացի ու կարթը ձեռքիս գնացի գետով դեպի վար, այնտեղ,<br />
ուր առավոտյան նստած էր ծերուկը։<br />
Ես կարթը ջուրը չգցեցի։ Երկար նայում էի ցոլցլուն ու զուլալ ջրերին, որոնց սև<br />
էին անվանել, չգիտես թե ինչու։<br />
«Մեզ էլ նայիր, ինչո՞ւ ես կյանքը միայն այդ մեկով ցանկանում ճանաչել»։<br />
Հետո վեր ելա, որ տուն գնամ։<br />
140
Արդեն մարած օջախի մոտ, հենց կանաչների վրա, ձկներ կային թափված։ Ծերուկի<br />
բռնած ձկներն էին։ Կիսել էր․․․<br />
Հիշեցի շինարարության մեր տեղամասի աշխղեկին։<br />
«Ստացիր ու արի, ախպոր նման կիսենք»։ Ինչո՞ւ չհայտնեցի ոչ մեկին, ախր այդ<br />
շանորդուն․․․<br />
«Մեզ էլ նայիր․․․»։<br />
Այնքան թեթև էի շնչում, ասես ջրից հենց նոր դուրս եկած լինեի։ Տուն հասա<br />
երեկոյան ու մորս մեկնեցի կիսով լի ձկնադույլը։<br />
-Վերցրու, մամ, ձկնապուրը շատ է համեղ։ Սա մենք ենք բռնել։<br />
-Այսինքն՝ ո՞վ։<br />
-Դե ես ու պապը, այն էլի, որ․․․ Մամ, վաղը ես գործի եմ գնալու, հենց նույն տեղը։<br />
Մայրս զարմացած ետևիցս էր նայում։ Եթե եղբայրս լսեր որոշումս, էլի նախանձով<br />
կասեր՝ թևերդ կհաստանան։<br />
Ես հիմա կհագնեմ համարյա նոր թվացող տաբատս ու հորս նվիրած վերնաշապիկը<br />
և դուրս կգամ։ Կինո կգնամ, թեկուզ և մենակ։ Լիլիկը թող հավաքույթների<br />
գնա, իսկ ես ինձ համար աղջիկ կգտնեմ։ Չէ՞ որ նա՝ իմ այդ աղջիկը կա, գոյություն<br />
ունի, այնպես ինչպես և իմ կետը կյանքում, որը գուցե հենց իրոք այնտեղ է, ուր<br />
պետք է գնամ առավոտյան։<br />
141
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
ԵՍ ԵՎ ՀԱՅՐՍ<br />
Ես ուշ հասա կանգառին, և հենց շարժվեց տրամվայը, նստեցի։ Հայրս արդեն<br />
վագոնի կենտրոնում էր։ Ինձ չնկատեց։ Վագոնը լեփ-լեցուն էր։ Մի քանի անգամ<br />
ցանկացա ճեղքել մարդկանց պատնեշը, մոտենալ՝ չհաջողվեց։<br />
Մենք համարյա միշտ միևնույն տրամվայով ենք աշխատանքից տուն դառնում։<br />
Հոգնած ենք լինում, բաղձում մի փափուկ նստարան և տրամվայի դանդաղ, համաչափ<br />
ընթացք։ Բայց տրամվայը միշտ էլ լիքն է լինում և արագ ընթանում, ամբողջ<br />
«կոկորդով» մեկ բղավելով։<br />
Մարդկանց գլուխների վրայից տեսնում եմ հորս հոգնած դեմքը։ Նա լուսամուտից<br />
անտարբեր դուրս է նայում։ Շուռ չի գալիս մինչև իսկ այն ժամանակ, երբ<br />
հրում են իջնողները։ Հետո մի գլուխ ծածկում է հորս դեմքը։ Ընդհանրապես լավ է<br />
բարձր հասակ ունենալը, բայց ոչ տրամվայում։ Իսկույն աչքի ես ընկնում։<br />
Ես նայում եմ ուղևորներին։ Ես սիրում եմ նայել աշխատանքից վերադարձող<br />
մարդկանց։ Դեմքերին նայելով կարելի է ամեն ինչ իմանալ։ Հաստ պայուսակով և<br />
ավելի հաստ փորով այս մարդն անպայման հաշվապահ է։ Դժգոհ է երևում, բայց<br />
ոչ այնքան աշխատանքի վայրից, որքան տրամվայի ուղևորներից։ Ախր, նրան ամենքից<br />
շատ է հարկավոր ազատ նստարան։<br />
Երկու կարմիր-կարմիր շրթունքներ հեռանում են իրարից մի մատնաչափ ու էլի<br />
միանում։ Աղջիկը հորանջում էր։ Ձեռքերն ազատ չէին, թե չէ միայն աղջիկներին<br />
հատուկ ձեռքի գեղեցիկ շարժումով կփակեր բերանը։ Նա երևի քարտուղարուհի<br />
է որևէ մինիստրությունում։ Ես սիրում եմ նայել աղջիկներին։ Նրանք ծաղիկների<br />
են նման։ Ճիշտ է, երբ հորս հետ եմ լինում, գողունի եմ նայում կամ՝ բոլորովին<br />
չնկատելու դնում, բայց երբ մենակ եմ լինում... Այնքան եմ նայում, մինչև որ նրանք<br />
պատասխան հայացք են նետում վրաս։ Ինչ հայացքներ ասես, որ չեն լինում նման<br />
պահերին։ Մեկը բարկացած է նայում, կիտելով սև հոնքերը, մյուսն աշխատում է<br />
հնարավորության սահմաններում ցույց տալ ձեռքի մատանին, երրորդը ժպտում է<br />
(ամենից շատ այդ պահերին եմ ինձ լավ զգում)։ Երբեմն էլ ինձնից համառ են նայում։<br />
Ես պարտվում եմ։<br />
Այս կինը տնային տնտեսուհի է։ Լի պայուսակով շուկայից է վերադառնում։ Բայց<br />
ինչո՞ւ այսքան ուշ։ Երևի ուրիշ գործերով է զբաղված եղել և մոռացել է ճաշի մասին։<br />
Հիմա տանը ամուսնու հետ կսկսվի... Աշխատանքից վերադարձող ամուսինները<br />
սիրում են, երբ ճաշը պատրաստ է լինում։ Իմ հայրը երբեք առիթ չի ունեցել վիճել<br />
մորս հետ այդպիսի հարցերով։ Միշտ էլ մեր ճաշը պատրաստ է եղել ժամանակին։<br />
Ես քիչ էլ առաջացա։ Կարող էի լրիվ մոտենալ հորս, բայց կանգ առա։ Իմ հասակի<br />
մի աղջիկ քաղաքավարի կերպով վեր ելավ տեղից։<br />
142
-Նստեցեք, հայրիկ։<br />
«Հայրիկը» հայրս էր։ Շփոթված նստեց, մոռանալով շնորհակալություն հայտնել։<br />
Վայ, ինչքան ճեիմակ մազեր ունի հայրս։ Ինչո՞ւ մինչև այժմ չէի նկատել։ «Նստեցեք,<br />
հայրիկ»։ Հայրս է՞լ հասավ այդ հասակին։ Մեծացել է հայրս։<br />
Ես մի պահ բարկանում եմ քաղաքավարի աղջկա վրա ու թեթևակի հրում<br />
նրան, թեպետ տրամվայը չէր ցնցվում։ Չափից ավելի շատ քաղաքավարի են այս<br />
աղջիկները։ Ինչո՞ւ նկատեց, որ մեծացել է հայրս։ Իմ մեծանալը ոչ ոք չի նկատում։<br />
Անցյալ օրը մեր գործարանի հավաքույթում մի աղջկա հետ ծանոթացա։ Լավ<br />
աղջիկ էր։ Ուզում էի խորացնել մեր զրույցը, մինչև անգամ հրավիրեցի կինոնկար<br />
դիտելու, իսկ նա, թե՝ «Դու դեռ փոքր ես»։ Այ, թե ինչ։ Նույնիսկ հայրս չի նկատում։<br />
Մի տարուց ավելի ծխում եմ, իսկ նա չի ընդունում այդ։ Չի ընդունում բառիս լայն<br />
իմաստով։<br />
«Ծխում է։ Դրան մի տեսեք։ Երեկ չէ մեկել օրը ավարտեց դպրոցը, հիմա էլ ծխում<br />
է»։ Պարզապես չի ցանկանում ընդունել, որ «երեկ չէ մեկել օրը» մոտավորապես երեք<br />
տարի է, ու ես ոչ թե նախկին դպրոցականն եմ, այլ քսանամյա երիտասարդ, որն<br />
արդեն որակավորում ունի գործարանում ու համարյա նույնքան աշխատավարձ է<br />
ստանում, որքան և ինքը։ «Ծխում է»։<br />
Ահա և մեր կանգառը։<br />
Ես ետ եմ քաշվում, որ հայրս չտեսնի ինձ։ Նա իջնում է դանդաղ, գլուխը կախ։<br />
Ինչ-որ բանի մասին է մտածում։ Չէ, դա բոլորովին էլ հոգնածությունից չէ։ Գրպանից<br />
հանում է ծխախոտատուփը և գլանակ վառում։ Մոտենում եմ։<br />
-Դու այս տրամվայո՞վ եկար,- ասես ինչ-որ բանից վախեցած, հարցնում է հայրս։<br />
-Ոչ, ավտոբուսով,- ստում եմ ես, ինքս էլ չիմանալով թե ինչու։<br />
Հայրս ագահաբար կուլ է տալիս ծուխը, հետո այն դուրս հանում բերանից,<br />
քթանցքերից։ Անդիմադրելի պահանջ եմ զգում ծխելու։ Ուզում եմ որևէ պատճառով<br />
ետ ընկնել, բայց` հայրս կանխում է ինձ։ Նույն դանդաղ շարժումով գրպանից հանում<br />
է ծխախոտատուփը և մեկնում ինձ։ Ես ապշած եմ։<br />
-Ծխիր։<br />
-Հայրիկ...- Ինձ թվում է, թե հորս աչքերում արցունքներ են երևում։ Ինչո՞ւ։ Ոչ,<br />
նա ժպտում է։<br />
-Վերցրու։- Ամաչելով վերցնում եմ գլանակը։ Հայրս հետաքրքիր չափում է ինձ<br />
ոտքից գլուխ։ Ի՞նչ է պատահել հորս։<br />
-Լավ բան չէ ծխելը, բայց որ սովորել ես, ծխիր։ Դու արդեն բավականին մեծ ես։<br />
Մենք մոտենում ենք մեր տան շքամուտքին։ Դեռ դռան մոտից զգում եմ մորս<br />
պատրաստած ճաշի բույրը։ Սեղմում եմ կոճակը՝ զրընգ...<br />
Բաց արա դուռը, մայր, աշխատանքից դարձել են մեծ մարդիկ։<br />
143
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
ԱՆԱՊԱՏԱՅԻՆ<br />
ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՆԵՐ<br />
ԱՎԱԶՆԵՐԸ<br />
Բնության մեջ ամեն ինչ պատճառաբանված է, անեն ինչ ունի իր սկիզբը։ Եթե<br />
ոչ ծաղկին, ապա քաջ հայտնի է մարդկանց, որ դրանք սկզբում սերմ են եղել, հետո<br />
կանաչ ցողուն, բողբոջներ են ուռեցրել և նոր միայն ծաղկել։ Նրանց հողն ու ջուրն<br />
են սնել։ Ու եթե հանկարծ մի ծաղիկ ճչում է ողջ աշխարհով մեկ, թե ինքը ծնող չունի,<br />
դա դեռ չի նշանակում, որ հերքվում է բնության պատճառականությունը։<br />
Ավազներն էլ են ճչում։ Լռին անապատում միայն նրանց աղմուկն է լսվում.<br />
-Մենք ծնող չունենք, մենք պապիկ չունենք․․․<br />
Բայց դե քամին հո գիտե, որ ինքն է ներարկել ավազներին ճչալու ունակությունը։<br />
Սիրող ծնողի նման նա շարունակում է գուրգուրել ավազներին.<br />
-Ես եմ ձեր ծնողը․․․- Քամին երախտամոռ չէ։ Նա պատմում է ավազներին նաև<br />
իր ծնողի՝ արևի մասին։<br />
-Նա է ձեր պապը, այ՝ այն հրագունդը։- Ավազները լսել անգամ չեն ուզում։<br />
-Մենք ծնող չունենք, մենք պապիկ չունենք․․․<br />
Երբեմն քամին բարկանում է ավազների վրա և մոլեգնում ահարկու։ Ապտակում է<br />
շրխկոցով, նետում վեր ու օդը լցնում ավազների լացով։<br />
Արևը նման պահերին թաքնվում է փոշե ամպերի ետևը։ Պատշաճ չէ՝ խառնվել<br />
որդու ընտանեկան գործերին։<br />
ԼԻՃԸ<br />
Բնությունը քմահաճ խաղեր ունի։ Պարզ, արևոտ եղանակին մեկ էլ տեսար կուտակվեցին<br />
ամպերը ու վրա տվեց տեղատարափը։ Քմահաճություն չէ՞։<br />
Նրա քմահաճությունն այնտեղ է հասել, որ ստիպել է անապատում ավազներին<br />
ետ քաշվել ու տեղ բանալ․․․ Ջրերի համար։<br />
Լիճ անապատում․․․ Քմահաճություն չէ՞։ Լճում՝ ալիքներ, ափին՝ ալիքներ։ Այստեղ<br />
ջրերն են փոթորկում, այնտեղ՝ ավազները։ Ջրերը բողոքում են՝ «նեղ է տեղը»։<br />
Ավազները չարախնդում են՝ «դա էլ է ձեզ շատ»։ Նրանք աղմուկով լիճն են թափվում՝<br />
կլանելու, ցամաքեցնելու ջուրը, բայց անզորությունից բարկացած հատակն են սուզ-<br />
144
վում։ Լիճը հաղթում է, բայց՝ նեղ է տեղը։ Հատակից ավազները թունավորում են լիճը։<br />
Ջուրն աղիանում է, դառնանում։ Հառաչում է լիճը անզավակ մոր նման։ Ոչ ձկներ են<br />
լող տալիս ջրերում, ոչ էլ՝ նույնիսկ օձեր։ Աղի է ջուրը։<br />
Ավազները հրճվում են, մոռանալով սակայն, որ հատակում են, որ շուտով պիտի<br />
ծանրաբեռնվեն «բարկացած» նոր ավազների տակ։<br />
Քմահաճ է բնությունը։<br />
ՍԱՔՍԱՈՒԼԸ<br />
Օդը մշուշվել էր ավազե ամպերից։ Քամին դեռ մոլեգնում էր ու ավազակույտեր<br />
շպրտում վեր։ Վազում են բարխանները ինչ-որ մի տեղ ամուր հենակետ գտնելու<br />
հույսով։<br />
Անկենդան բնություն։<br />
․․․Երբ վերջացավ փոթորիկը, սաքսաուլը կամացուկ բարձրացրեց գլուխը։ Նոր<br />
ավազաբլուրներ էին առաջացել ու նորաձև ալիքներ։ Նա ծանրություն էր զգում վրան։<br />
Շնչելը դժվարացել էր։ Սաքսաուլը թափ տվեց իրեն։ Ավազակույտը ետ քաշվեց։<br />
Շնչելը հեշտացավ։ Նա հպարտորեն նայեց շուրջը։ Ոտքերի տակ փռվել էին քիչ<br />
առաջ գազազած ավազները։ «Երևակայում են, թե կարող են կուլ տալ ամեն ինչ։<br />
Ողորմելիներ․․․»։ Ինքն է անապատի տերը։ Նա է, որ չի վախենում ավազներից և<br />
անվանում նրանց՝ ողորմելիներ։<br />
145
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
ՄԱՐԴԻԿ<br />
Մարդիկ կանգ առան։ Իսկույն վայր դրեցին ուսապարկերը, ծանրոցները և մաքրեցին<br />
ավազախառը քրտինքը դեմքերից։ Բարխանները շրջափակել էին տեղանքը<br />
ու մի ահագին «ամֆիթատրոն» ստեղծել։ Քիչ հեռու` օրորվում էր մի սաքսաուլ։<br />
-Այստեղ բնակավայր կդառնա, երբ նավթ գտնենք,- մտածեցին մարդիկ ու կումկում<br />
սկսեցին տափաշշերից ջուր խմել։ Ավազների կուսականությունը տրորվում էր<br />
մարդկանց ոտքերի տակ։ Անհանդուրժելի էր և ստորացուցիչ։<br />
Այստեղ կխփենք մեր վրանները,- որոշեցին մարդիկ արձակելով ուսապարկերը։<br />
Գազազեցին ավազները` ինչպե՞ս թե...<br />
Պտուտահողմը պարուրեց մարդկանց ու շրջապատը։ Շնչելն անկարելի էր։<br />
«Հեռացե՛ք, հեռացե՛ք»,- ճչում էին կատաղած ավազները։ Մարդիկ կծկվեցին։ Ավազներին<br />
հաղթանակը կատարյալ թվաց։<br />
«Թող գնան»։ Երկինքը նորից մաքրվեց։ Մարդիկ թափ տվեցին ավազը հագուստների<br />
վրայից։<br />
«Անիծյալ անապատ»։<br />
Քիչ հեռու նույն հպարտությամբ գլուխն էր օրորում սաքսաուլը։<br />
Մարդիկ ժպտացին։<br />
«Այստեղ կխփենք մեր վրանները»։<br />
Սաքսաուլը զարմացել էր։ Նա սկսեց դողալ անհասկանալի մի զգացումից։<br />
«Դեռ ժպտում են...»։<br />
Ու հանկարծ նա իրեն մարդկանց առաջ մի քիչ ավազ զգաց։<br />
146
ԵԹԵ ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ ԱՇՈԻՆ<br />
ԼԻՆԵՐ<br />
Ահա և ծանոթ՝ սև, երկաթյա ճաղերով, պարուրածաղիկներով վարագուրված<br />
երկար ու բարձր պարիսպը։ Էլի մի քանի քայլ ու դարպասը կերևա։ Պարսպից այն<br />
կողմ բազմերանգ, անուշահոտ ծաղիկներ են ու ծաղիկներին նմանվող մանուկներ։<br />
Ծաղիկները մարգերում են, իրար հավասար, գեղեցիկ շարքերով, մանուկները՝ նրանց<br />
շուրջը։ Ո՞րն է ծաղիկը։ Դժվար է տարբերել։<br />
Ծառերից ծանրորեն ընկնում են վերջին ոսկեգույն տերևներն ու երգում ոտքերի<br />
տակ։ Մի ամբողջ կյանք են ապրել տերևները։ Շատ երգեր ունեն։<br />
Դարպասի մոտ նրանք կանգ առան։ Ներս մտնում են միայն մանուկները։ Դարպասից<br />
այն կողմ մանուկների, ծաղիկների աշխարհն է։<br />
-Խելոք կմնաս։ Երեկոյան կգամ քո ետևից,- ասաց պառավն ու շտկեց թոռան<br />
բաճկոնակի վեր ցցված օձիքը։<br />
-Ես կսպասեմ, տատի։<br />
Պառավը շոյեց փոքրիկի քիչ պաղած մատներն ու նկատեց, որ նրա վերնաշապիկի<br />
վերևի կոճակն արձակվել է նորից։<br />
-Անհնազանդ կոճակ է,- փնթփնթաց նա։ Թոռը ցանկացավ խույս տալ, բայց<br />
պառավի դողդողացող մատներն արդեն բռնել էին կոճակը։<br />
-Վահանն էլ եկավ, տատի։<br />
Մանկանը մի ծերուկ էր ուղեկցում։ Երևի պապն էր։ Հիմա ամեն տեղ պապերն<br />
ու տատերն են երեխաներին մանկապարտեզ ուղեկցում։ Հաճելի զբաղմունք։<br />
-Մենք Վահանի հետ, տատի, ստվարաթղթից տներ ենք կառուցում, մեծ ու<br />
բարձր տներ։<br />
Պառավը ժպտաց։ «Հիմա ստվարաթղթից են պատրաստում, կմեծանան՝ իսկականը<br />
կկառուցեն։ Կյանքում ամեն ինչ ստվարաթղթից է սկսվում»։<br />
Ծերուկն էլ ժպտաց ու նրա ժպտացող, ջրակալած աչքերը պառավին ծանոթ,<br />
շատ ծանոթ թվացին։ Իհարկե, նա է։ Տարիները շատ բան են ջնջել, փոխել, կնճռոտել,<br />
բայց․․․ Ոչ, սխալվել չի կարող։ Աչքերը․․․ Իրենց փոքրիկ բներից անհամարձակ դուրս<br />
նայող աչքերը նույնն են։<br />
-Դու ինձ չե՞ս հիշում, Արմենակ։<br />
Ծերունին ցնցվեց։ Նրա աչքերն ավելի փոքրացան և համարյա թաքնվեցին ճակատի<br />
ու այտերի կնճիռների միջև։ Նա մայթի մի կտոր էր տեսնում միայն ու դեղնակարմիր<br />
փոքրիկ տերևակույտ, որը տրորվում էր անհամար ոտքերի տակ։<br />
147
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
«Չե՞ս հիշում, Արմենակ։ Ես չեմ կարող սխալվել։ Ամեն ինչին կասկածանքով<br />
նայող աչքերդ հառել ես վրաս ու չե՞ս ցանկանում հիշել։ Իսկ ես լավ եմ հիշում։ Դու<br />
էլ պիտի հիշես։ Մեզ Ստեփանը ծանոթացրեց։ Դու նոր էիր գործուղվել Քավթառլու։<br />
Հիշո՞ւմ ես, ամբողջ գիշերը նստած էինք կտրանը ու երազում էինք․․․ Մեր երազները<br />
հանդուգն էին, համարձակ, համարյա խելացնոր։ Բայց մենք հավատում էինք այդ<br />
երազներին, այլապես չէինք երազի։ Կոմիտեն ինձ կարևոր հանձնարարությամբ<br />
Ղուլիջան գյուղն ուղարկեց։ Դու այն ժամանակ էլ կասկածամիտ էիր։ Հիշո՞ւմ ես,<br />
վստահ չէիր, որ մի երիտասարդ աղջիկ կարող էր բջիջ ստեղծել։ Հետո մենք Ստեփանի<br />
հետ ամուսնացանք։ Դա էլ քո դուրը չեկավ։ «Հեղափոխականը պետք է մոռանա<br />
իր անձնականը։ Ի՞նչ ամուսնություն, երբ առջևում է համաշխարհային հեղափոխությունը»։<br />
Բայց մենք ամուսնացանք։ Կարծում ես խանգարո՞ւմ էր գործին մեր<br />
ամուսնությունը։ Ոչ, Արմենակ։ Մեր ընդհանուր նպատակին հասնելու ձգտմանը<br />
ավելացել էր մի այլ՝ փոխադարձ նվիրվածության ու պատասխանատվության ոչ<br />
պակաս զորեղ զգացում ևս, ու ոչ մի ուժ այլևս մեզ բաժանել չէր կարող, ոչ մի արգելք<br />
չկար, որ խանգարեր մեր գործին։ Մենք ամեն տեղ միասին էինք։ Միասին էինք<br />
նաև այն ժամանակ, երբ մեզ բաժանում էին կիլոմետրեր, սահմաններ, սվիններ․․․<br />
Հիշո՞ւմ ես, Քավթառլուում մենք էլ բարձրացրեցինք ապստամբության դրոշ, մայիսյան<br />
այն թեժ օրերին։ Դու էլ էիր մեզ հետ։ Շատերն էին մեզ հետ։ Մենք պարտվեցինք,<br />
բայց դա հաղթական պարտություն էր։ Դա՝ սկիզբն էր մեծ հաղթության։ Դու շատ<br />
էիր հուսահատված։ Այդ օրերին դու նմանվում էիր խաղում պարտված մանկանը։<br />
Բանտ, սոսկալի փորձություններ, փախուստ, նորից պայքար, Կարմիր բանակ․․․<br />
Մեր երազներն իրականացան։ Չէին կարող չիրականացվել։ Մենք շատ էինք հավատում։<br />
Հիշո՞ւմ ես, մի փոքրիկ խնջույք էր մեր տանը։ Տղա էինք ունեցել։ Դու բաժակ<br />
բարձրացրեցիր․<br />
«Ձեր տղան ռևոլյուցիայի ծնունդն է։ Թող Ռևոլյուցիա լինի անունը»։ Մենք բոլորս<br />
խմեցինք մեր նորածին Ռևոլյուցիայի կենացը։ Չե՞ս հիշում, Արմենակ․․․»։<br />
-Մի՞թե դու ես, Աննա․․․<br />
-Ես եմ։<br />
-Փոխվել ես, ծերացել։ Տարիները․․․<br />
«Տարիները․․․ Ինչպե՞ս չեմ հիշում, Աննա։ Տարիները փոխում են մարդու դիմագծերը,<br />
ճաղատացնում են, կորացնում, բայց․․․ Հուշերը մնում են։ Ինչպե՞ս չեմ հիշում․․․<br />
միայն մի՛ նայիր այդպես, Աննա։ Այդպես արդեն նայել ես մեկ անգամ։ Դժվար<br />
է հիշելը․․․ Ի՜նչ աշուն էր․․․ Աշունները պիտի միանման լինեն, սովորական։ Եթե սովորական<br />
լիներ․․․<br />
Ստեփանի հետ միասին դուրս եկանք Կենտկոմից։ Նա մռայլ էր։ Նստեցինք պուրակում,<br />
խոնավ նստարանի վրա։ Տերևները թափվում էին ու թափվում։ Այգում միայն<br />
ստվերներ էին շրջում։<br />
«Արմենակ, սարսափելի թյուրիմացություն է կատարվում, կամ՝ ոճիր»։ Ես սոսկացի․<br />
«Ինչե՞ր ես ասում, Ստեփան»։ Ձերբակալվել էին ժողովրդի մի քանի «թշնամիներ»։<br />
«Պետք էր մաքրել մեր շարքերը։ Մաքրում էինք։ Կարիք կա՞ արդյոք հուզվել<br />
148
դրա համար»։ Այգու լռությունը ու խոնավությունը ճնշում էր, ու դուրս եկանք։ Բաժանվեցինք<br />
փողոցում ու բաժանվեցինք վերջին անգամ։ Առավոտյան իմացա, որ<br />
նրան էլ են տարել։ Նա իմ ընկերն էր, ճիշտ է, բայց․․․ Սոսկալի տարիներ էին, Աննա։<br />
Որդին հորն էր կասկածում, եղբայրը՝ եղբորը։ Իսկ դու նայում ես ինձ վրա այնպես,<br />
ասես ամեն ինչում ես եմ մեղավոր։ «Ժողովրդի թշնամի»։ Ես ինչպե՞ս կարող էի<br />
չհավատալ։ Դու հեկեկալով ինձ մոտ եկար։ «Ինչո՞ւ ես լռում, Արմենակ։ ՉԷ՞ որ դուք<br />
միասին եք աշխատել, միասին պայքարել։ Ինչո՞ւ ես լռում։» «Նա ժողովրդի թշնամի է»։<br />
«Եվ դու հավատո՞ւմ ես։ Ինչպե՞ս ես ապրում այդ հավատով»։ Ես կծկվեցի քո<br />
հայացքի տակ։ Մի պահ թվաց, թե հիմա պիտի բղավեմ, բղավեմ ամբողջ աշխարհով<br />
մեկ, որ Ստեփանն անմեղ է, որ նա իմ ընկերն է, որ․․․<br />
Քեզ դուրս տարան։<br />
Մի նայիր այդպես, Աննա։ Ես կծկվում եմ քո հայացքի տակ։<br />
-Քանի՞ տարի է անցել։<br />
-Այո, անցել են,- հառաչեց պառավը։<br />
-Տատի, քեզ ի՞նչ եղավ։<br />
-Ոչինչ, զավակս․․․<br />
«Անմեղ մանուկ, նրա աշխարհը պարսպից այն կողմ է, ծաղիկները, ստվարաթըղթե<br />
տները։ Եթե ամեն աշուն այսպիսին լինի, նրա աշխարհը միշտ էլ ծաղիկները<br />
կմնան։ Ստեփանը շատ էր սիրում ծաղիկներ։ Նա ամեն առավոտ ջրում էր իր<br />
ձեռքով ցանած ծաղիկները։ Գիշերը տարան նրան։<br />
149
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
«Չմոռանաս ջրել ծաղիկները, Աննա»,- վերջին պահին ասաց նա։ Իսկ դու նետեցիր<br />
իմ երեսին․ «Նա ժողովրդի թշնամի է»։ Ինչպե՞ս էիր հավատում այդ նողկալի<br />
ստին։ Դու կարծում ես, որ ես որպես կի՞ն էի բողոքում և այս ու այն կողմ վազում։<br />
Իմ մեջ կորել էր ամեն մի կանացիություն, իմ մեջ խոսում էր մարտական ընկերոջ<br />
վիրավորանքը, հուզմունքը, ցասումը։ Իսկ դու լռում էիր։ Թող լռությունը վախկոտության<br />
արդյունք լինի։ Վախկոտության համար օրենքով մարդկանց չեն դատապարտում,<br />
թեպետ դա էլ դատապարտելի է։ Բայց դու ախր չէիր հավատում քո ընկերոջը,<br />
նշանակում է և այն գործին, որի համար չէ՞ որ ընկերոջդ հետ էիր պայքարում։<br />
Ես որպես նրա կինը չեկա քեզ մոտ։ Դու այդ երևի չհասկանաս»։<br />
-Պապի, քեզ ի՞նչ եղավ․․․<br />
-Ոչինչ, ոչինչ․․․<br />
«Ես ուշ հասկացա, Աննա, ողջ իրողությունը։ Չարանենգ սպանություններին,<br />
ձերբակալություններին թվում էր թե վերջ չկա։ Մարդ ակամա սկսում էր վախենալ<br />
նույնիսկ սեփական ստվերից։ Վեր բարձրացան անփորձ, նոր մարդիկ, որոնց դեռ<br />
սովորեցնել էր պետք, դաստիարակել։ Եվ կարծում ես պատահակա՞ն է, որ այժմ<br />
հաճախ են դատապարտյալների աթոռներին նստում այդպիսիները։ Այդ այն աշնան<br />
հետքերն են․․․ Ուշ էր, երբ հասկացա։ Ոչինչ անել չէի կարող։ Իսկ դու մեղադրում ես<br />
ինձ։ Աչքերդ նույն փայլով են նայում»։<br />
-Մենք կուշանանք, տատիկ։<br />
-Մենք կուշանանք, պապիկ։<br />
-Ես կսպասեմ քեզ,- ասաց պառավը ու էլի շոյեց թոռան մազերը։<br />
Մանուկները ներս մտան դարպասից ձեռք-ձեռքի տված։ Կանցնեն տարիները,<br />
և նրանք մի կողմ նետելով ստվարաթղթերը, իսկական տներ կկառուցեն։ Միայն<br />
թե ամեն աշուն այսպիսին լինի։ Միայն թե ամեն աշնան ծաղիկներ լինեն։ Պառավն<br />
ու ծերունին երկար նայում էին մանուկների ետևից։ Նրանց արդեն դժվար էր տարբերել։<br />
Բակում շատ ծաղիկներ կային։<br />
«Գոնե նրանք լավ ընկերներ դառնան»,- մտածեց ծերունին։<br />
«Նրանք լավ ընկերներ կդառնան»,- մտածեց պառավը։<br />
Հետո նրանք շուռ եկան ու դանդաղ քայլերով հեռացան տարբեր ճանապարհներով։<br />
150
ԳԻՇԵՐԸ ՔԱՂԱՔՈՒՄ<br />
Խանութների ցուցափեղկերից լույսերը թափվում էին փողոց, երկարացնելով<br />
էլեկտրասյուների ու ծառերի ստվերները։ Այդ ստվերները ֆանտաստիկ պատկերներ<br />
էին հիշեցնում։<br />
Սրճարանի շքամուտքի վերևում թարթվող նեոնե տառերից «Ճ»-ն չէր վառվում։<br />
Մնացել էր՝ ՍՈՒՐ։ Բոլորովին այլ իմաստ։ Կյանքում երբեք հակառակը չի լինում։ Ինչո՞ւ<br />
այնտեղ, որտեղ սուր են վաճառում, չի ավելանում մի չնչին «Ճ»-ը ու փոխում իմաստը։<br />
Սրահը դատարկ է, դուռը՝ փակ։ Ցածրիկ սեղաններ, աթոռներ, ինչ-որ բան ասել<br />
ցանկացող նկարներ, փայլող ապակյա սրճաղացներ։ Մի շուն հոտոտում է դուռն ու<br />
լիզում ասֆալտը, աշխուժորեն շարժելով բրդոտ պոչը։ Շները քաղաքում հայտնվում<br />
են գիշերը։ Ցերեկը նրանք քնում են։ Դա նշանակում է՝ հարմարվել պայմաններին։<br />
Շունը լսեց մոտեցող քայլերի ձայնը ու ետ քաշվեց դռնից։ Նրանք երկար իրար<br />
էին նայում։ Հետո մարդը շարունակեց ճանապարհը, ուշադրությամբ հետևելով իր<br />
մեկ առաջ, մեկ նորից ետ վազող ստվերներին։<br />
Ստվերների աշխարհ է գիշերը։<br />
Հետո՝ ջահելների մի խումբ անցավ նրա կողքով։ Երգում էին։ Ի՞նչ։ Ծանոթ մի երգ<br />
էր։ Երևի հարբած էին։ Ինչո՞ւ անպայման հարբած։ Ինչո՞ւ փողոցում երգողներին<br />
հարբած են անվանում։ Եթե այդպես է, ուրեմն ողջ Իտալիան պետք է հարբեցող<br />
անունը ունենա։ Ամեն երկիր իր օրենքներն ունի, բայց․․․ Երգը երգ է։<br />
Մնացին էլի ստվերները։<br />
Փողոցի անկյունում փոքրիկ մի խարույկ էր վառվում։ Կայծերը քիչ վեր էին բարձրանում<br />
ու մարում օդում։ Փայտյա արկղի վրա նստել էր մի մարդ ու ձեռքի ձողով<br />
խաղում էր կրակի հետ։ Կայծերը նա էր բարձրացնում։<br />
-Բարի երեկո, հայրիկ։<br />
-Բարև։<br />
-Վտանգավոր չե՞ն այդ կայծերը։ Հանկարծ հրդեհ չբռնկվի՞։<br />
-Առաջին անգամ չէ, որ խարույկ եմ վառում։ Դու, ինչ է, հրշե՞ջ ես։<br />
-Չէ։ Կարելի՞ է վառել սիգարետը ձեր կրակով։ Խարույկից վառելն իր համն ունի։<br />
-Ես մեր քաղաքի ամենահին պահակն եմ։- Մարդը նստեց պահակի կողքին։<br />
Պահակը խառնեց խարույկը, ու նոր կայծեր բարձրացան։<br />
-Սիրում եմ խաղալ կրակի հետ։ Թուլություն է։<br />
-Ես երկու ամիս չէի եղել քաղաքում։<br />
-Որտե՞ղ էիր։<br />
-Լեռներում։ Այնտեղ էլ խարույկներ ենք վառում, բայց ավելի մեծ։ Բոցը մինչև<br />
151
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
երկինքն է հասնում։ Կարոտել էի քաղաքին։ Ամեն մարդ մի թուլություն ունի։ Դուք<br />
երբևիցե բացակայե՞լ եք քաղաքից։<br />
-Գիշերային քաղաքից՝ ոչ։ Ցերեկային քաղաքը համարյա չեմ ճանաչում։<br />
-Ես էլ եմ պահակ աշխատել ուսանող ժամանակ։ Գիշերները։ Ճանաչում եմ գիշերային<br />
քաղաքը։<br />
Պահակն աշխուժացավ։ Նա փայտի նոր կտորներ գցեց կրակին։ Խարույկը ծխեց<br />
մի փոքր, հետո թեժացավ։<br />
֊Ծնողներս օգնել չէին կարողանում։ Թոշակով ապրել դժվար էր։ Սկսեցի աշխատել։<br />
Բայց երկար չտևեց։<br />
-Հիվանդացա՞ր։ Գիշերները ցուրտ է լինում։ Հո չե՞ս մրսում։ Վերցրու վերարկուս։<br />
-Ոչ, ոչ։ Պարզապես․․․<br />
Մարդը նոր սիգարետ վառեց ու բարձրացրեց պիջակի օձիքը։<br />
-Մի աղջկա էի սիրում։ Նա էլ՝ ինձ։ Համենայն դեպս այդպես էր հավատացնում։<br />
Իմացավ, որ պահակ եմ աշխատում։ Ավելի ճիշտ՝ տեսավ։ Ցրտից կծկվել էի խանութի<br />
մոտ, երբ նա անցնում էր ընկերուհիների հետ։ Տեսավ։<br />
-Պարզ է։<br />
-Ի՞նչն է պարզ։<br />
-Դե, անհարմար ես զգացել ու դուրս եկել աշխատանքից։- Մարդը կախեց գլուխը։<br />
Այո, թաքցնելու հարկ չկա։ Անհարմար էր զգացել։ Աղջիկը շատ էր զարմացել։<br />
«Դո՞ւ։ Մի՞թե դու ես։»<br />
«Ես եմ»։<br />
«Հապա ինչո՞ւ․․․ Չէիր ասում․․․»։<br />
Հենց մյուս օրը դուրս էր եկել աշխատանքից։<br />
-Ես հպարտանում եմ, երիտասարդ, որ պահակ եմ։ Ես մեր քաղաքի ամենահին<br />
պահակն եմ։<br />
«Իրոք հպարտանում է։ Երևի իրավունք ունի»։<br />
-Իմ պահակության ժամանակ դեռ ոչինչ չի պակասել։<br />
«Ոչ մի բան չի պակասել»։ Իսկ ինչո՞ւ պիտի պակասի։ Ինչո՞ւ ընդհանրապես<br />
պիտի լինեն պահակները։ Եթե չլինեն, գուցե և պակասի։<br />
-Այնտեղ՝ սրճարանի պատին մի տառ է պակասում։<br />
-Ճ-ն։<br />
-Այո, Ճ-ն։<br />
-Մի քանի օր առաջ եմ նկատել։ Հայտնեցի դիրեկտորին։ Չեմ սիրում, երբ որևէ<br />
բան է պակասում։<br />
Մարդը ելավ։<br />
-Գնո՞ւմ ես։<br />
-Հա։ Կարոտել եմ քաղաքին։ Մի քիչ առնեմ կարոտս։- Պահակն էլ ելավ։<br />
-Նա հիմա քո կի՞նն է։<br />
-Ո՞վ։<br />
-Դե, այն աղջիկը, որ․․․- Մարդը ցուրտ զգաց ու սարսափելի ծարավ։<br />
152
-Ոչ։ Գիտե՞ս, հայրիկ․․․ Մեր սիրո մեջ ինչ-որ մի բան էր պակասում։ Ես այդ հենց<br />
այն օրը հասկացա։ Նրա աչքերում խղճահարություն կար։<br />
Փողոցը լի էր ցուցափեղկերից դուրս թափվող լույսերով ու ստվերներով։ Ստվերները<br />
ֆանտաստիկ պատկերներ էին հիշեցնում։<br />
Հեքիաթային է գիշերային քաղաքը, բայց․․․ Այն չէ։ Ցերեկն ուրիշ է։ Առանց մարդկանց<br />
քաղաքը նմանվում է դատարկ բեմահարթակի։<br />
Կյանքում ոչ մի բան չպիտի պակասի։<br />
Կյանքում ամեն մի տառ պիտի իր տեղում լինի։ Նույնիսկ չնչին Ճ-ն չպիտի պակասի․․․<br />
Որպեսզի ամենահին պահակներն անգամ ամենավերջինները դառնան,<br />
որպեսզի գիշերները քաղաքում չքնեն միայն շներն ու երգող ջահելները։<br />
153
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
ԱՍՏՂԵՐԸ ԾԻԾԱՂՈՒՄ ԵՆ<br />
Մակույկի «քիթը» թեթևակի բարձրացավ ու խրվեց լճափնյա ավազների մեջ։<br />
Ճկուն եղեգները պատրաստակամ ետ քաշվեցին ու ահա` մերկ, մի քանի ավազաբըլրակներով<br />
ձևավորված ափը։<br />
Բլրակներից մեկը եգիպտական բուրգ էր հիշեցնում, գագաթին` ավազագույն,<br />
գորշ վրան։ Թիերը ափին գցելով, տղան սկսեց թափ տալ շալվարի թրջված փողքերը։<br />
Եղեգները մեղմ խշշացին, ու ուղիղ մակույկի մոտ հայտնվեց մի փոքրիկ<br />
կատվի ձագ։<br />
-Մյաու...- Այսինքն` բարև։ Տղան կռացավ ու շոյեց կատվի սպիտակ, մի քանի սև<br />
ու դեղնավուն բծերով մորթը։<br />
-Մյաու...- Այսինքն` ձուկ տուր։ Մակույկի մեջ մի քանի փոքրիկ ձկներ էին ցատկոտում<br />
ու գրգռում կատվաձագի ախորժակը։ Բլրակի հենց գագաթին՝ վրանի դռան<br />
մոտից մեկը ձեռքով էր անում։<br />
-Կենդանի՞ ես։<br />
-Ինչպես տեսնում ես,- պատասխանեց տղան, կատվին իջեցնելով մակույկի մեջ։<br />
Թող բոլորին էլ ուտի։ Հետո դանդաղ քայլերով սկսեց բարձրանալ դեպի վրանը։<br />
-Ինչո՞ւ ես կանչել, ճգնավոր։<br />
-Գուշակիր։<br />
-Երևի մեծ ձուկ ես բռնել ու ցանկանում ես պարծենալ։ Քեզ նման ճգնավորները<br />
ուրիշ զբաղմունք չունեն։- Նրանք ողջունեցին միմյանց ու վրան մտան։<br />
-Ես մի հյուր էլ ունեմ, Աշոտ, ծանոթացիր։ Աշխաբադից է։ Թղթակից։<br />
Վրանում արդեն մութ էր ու հարկավոր էր վառել նավթի լամպը։<br />
-Այս սուտ խոսողների մասի՞ն եք գրելու,- դիմեց Աշոտը թղթակցին։- Դե, ո՞վ<br />
չգիտե սրանց. «Վաղը սպասվում է քիչ ամպամած, առանց տեղումների եղանակ»։<br />
Փչոց է։ Վաղն արև է լինելու ու քառասուն աստիճան ջերմություն։<br />
-Գուշակիր, թե ինչու եմ կանչել։<br />
-Կարծում ես գնչու գուշա՞կ եմ։ Նոր ռադիոընդունիչ ես հավաքել։<br />
Սեղանի վրա հայտնվեց կարմիր, քիչ դեղնավուն հաճելի երանգով կոնյակի<br />
շիշը։ Աշոտը ձեռքն առավ շիշը ու մոտեցրեց աչքերին։<br />
-Երևանյա՞ն է։<br />
-Երևանյան։<br />
-Տեսապատրանք չէ՞, կամ խարդախություն։<br />
-Չէ, ազնիվ խոսք։<br />
-Դու, Կոլյա, ամենալավ, ամենաազնիվ ճգնավորն ես` բոլոր ճգնավորներից։<br />
154
Նիկոլայը տնատերի հապշտապությամբ սեղանին է շարում բաժակներ, տապակած<br />
ձուկ, սոխ ու հացի մի քանի չորացած կտորներ։<br />
-Կոնյակի մասին չգրեք, Անդրեյ, կկարծեն քննադատում ենք, թե ինչու է այդքան<br />
քիչ։ Դե, մենք հասկացող մարդիկ ենք և գիտենք, որ Երևանյանը ամենալավն է ու չի<br />
բավարարում բոլորին։ Դուք այս ճգնավորի ազնվության մասին գրեք։ Մի անգամ․․․-<br />
Նա ձեռքի ափով հարվածեց շշի հատակին ու խցանը դուրս թռավ, ցայտեցնելով<br />
մի քանի կաթիլ։<br />
-Զգույշ։<br />
-Մի անգամ միասին որսի գնացինք։ Չորս սուզահավ խփեց, իսկ ես՝ ոչ մեկը։<br />
Տուն դառնալ չէի ուզում։ Անհարմար էր։ Դուք որսորդ չե՞ք։<br />
-Ոչ։<br />
-Ձեզ համար հեշտ է ապրելը։ Նման դեպքերում անհարմար չեք զգա։ Իսկ ինձ<br />
համար մեռնել էր նշանակում դատարկ ետ դառնալը։ Եվ ի՞նչ եք կարծում․․․ Կոլյա,<br />
լցրու բաժակները։<br />
-Քիչ-քի՞չ, թե՞ միանգամից։<br />
-Քիչ-քիչ։ Բավականությունը կարճել պետք չէ։- Դուրեկան կլկլոցով լցվեցին բաժակները<br />
ու սեղանին մնաց էլի կիսով լի շիշը։ Նավթի լամպը թրթռում էր, ու վրանի<br />
պատին ամբողջ հասակով դողդողում՝ հենասյան ստվերը։ Աշոտը միանգամից դատարկեց<br />
բաժակը ու ձեռքն առավ ձկան գլուխը։ Նիկոլայը սպասում էր թղթակցին,<br />
իսկ նա՝ ուշացնում էր։ Զեռքին գլանակ կար։<br />
155
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
-Դու ռուսացել ես, Աշոտ։ Խմում ես առանց կենացների։ Ախր, ձեզ մոտ Հայաստանում...<br />
-Ես ազնիվ մարդկանց կենացը խմեցի։- Թղթակիցը ծամածռեց դեմքը.<br />
-Դժվար է գնում։<br />
-Կոլյա, քո հյուրը անպատվում է։ Բացատրիր նրան, որ ամենալավը գոյություն<br />
ունեցողներից` Երևանյան կոնյակն է, իսկ ես գնամ մակույկից դուրս բերեմ կատվին։<br />
Հիմա երևի տռզվել ու չի կարողանում դուրս գալ։<br />
-Երևանյանը ամենալավն է, Անդրեյ։- Թղթակիցը ծիծաղեց։<br />
-Դե, ես գիտեմ, և իզուր է նա վիրավորվում։ Երկրաբա՞ն է։<br />
-Ըհը։ Վերջերս ջրի հսկայական հանքավայր գտավ։<br />
-Անապատո՞ւմ։<br />
-Ըհը։<br />
-Երկրաբանների մասին ուզում եմ կինոսցենար գրել։<br />
-Որպես նախատիպ վերցրու նրան։<br />
-Մրցանակաբաշխություն է հայտարարված։ Ցանկանում եմ մասնակցել։<br />
-Վերցրու նրան։<br />
-Նա իր պատմությունը կիսատ թողեց։<br />
-Իմ խփած բադերից երկուսը իրեն տվեցի։<br />
-Վերցրե՞ց։<br />
-Ոչ։ Հպարտ է։ Հաջորդ օրը վեց հատ խփեց, իսկ ես՝ ոչ մեկը։ Առաջարկեց երեքը։<br />
-Վերցրեցի՞ր։<br />
-Հհը։ Ես հպարտ չեմ։- Փնչացնելով ներս եկավ Աշոտը։<br />
-Դրսում ավելի լույս է, քան քո խցում։ Այնտեղ աստղեր կան, լուսին, իսկ այստեղ՝<br />
միայն դողդողացող լամպ։ Ետ ես մնում մեր դարից, ճգնավոր։ Քո կատուն երևի<br />
տաս օր չէր կերել։ Խեղճ ձկնիկներից ոսկորներ էլ չէին մնացել։<br />
-Նա ձուկ շատ է սիրում։<br />
-Լցրու, Կոլյա։<br />
-Ես երկրաբանների մասին կինոսցենար եմ գրելու,- ասաց թղթակիցը։<br />
-Չեք կարող։<br />
-Ինչո՞ւ։<br />
-Որովհետև դուք թղթակից եք։ Եթե թղթակիցների մասին գրեք՝ կստացվի։<br />
Թղթակիցը զարմացած վեր ելավ։<br />
-Հապա ինչպե՞ս են գրողները գրում տարբեր մասնագիտությունների տեր մարդկանց<br />
մասին։<br />
-Օրինակ։ Լցրու, Կոլյա, ետ ես մնում․․․ Մեր դարից։<br />
-Բոլորը, բոլորը․․․ Նրանք հո միայն իրենց գրողների մասի՞ն չեն գրում։<br />
-Սարսափելի ձանձրալի կլիներ։ Բայց եթե գրում են, ասենք, ձկնորսի մասին,<br />
նշանակում է իրենք ձկնորս են եղել, բժիշկների մասին՝ բժիշկ են եղել, ֆիզիկոսների<br />
մասին՝ ֆիզիկոս են եղել։ Դա, ախր, շատ է պարզ։ Իսկ դուք միայն թղթակից եք։<br />
-Ես արդեն երկրորդ տարին է, ինչ արշավախմբերում եմ լինում։<br />
156
- Քիչ է։<br />
-Խմենք,- Կոլյան բարձրացրեց բաժակը։<br />
-Խմենք, Անդրեյ, ու մի նեղացիր։ Ես այդպես եմ կարծում։ Գուցե սխալվում եմ։<br />
Հետո վառեցին սիգարետները։ Վրանի դռնից ներս էր թափանցում լուսնի<br />
սպիտակավուն լույսը ու լճակի ալիքների մեղմ ճլոփյունը։ Եղեգները սվվում էին ու<br />
այդ սվվոցն էլ էր լսվում։<br />
-Կոլյա, դու ինձ պիտի օգնես։ Հիմա կբացատրեմ։ Դու այս հարցում պիտի որ<br />
գլուխ հանես։<br />
Թղթակիցը ձեռքն առավ մահճակալի վրա գցած լրագիրը ու էլի տեղը դրեց։ Հին էր։<br />
-Ջրերի շահագործման համար մի ավտոմատ սարք է հարկավոր, որ հնարավոր<br />
լինի իսկույն նկատել ջրի քիմիական կազմի փոփոխությունը։ Ահա իմ գծագրերը։<br />
-Ավելի լավ չէ՞ անալիզի ենթարկել ջուրը։<br />
-Կուշացնենք, Կոլյա։<br />
-Արդեն շահագործմա՞ն եք անցել,- հարցրեց թղթակիցը։ Աշոտը խորը շունչ քաշեց։<br />
-Դեռ ոչ։ Մի քանի օր առաջ ուղարկեցինք գծագրերը, արդյունքները` պաշարները<br />
հաստատելու համար։ Մինչև շահագործումը դեռ․․․<br />
-Էլ ո՞ւր ես շտապում։- Զարթեցուցիչի զանգն այնպես բարձր ու անսպասելի<br />
զնգաց, որ երեքն էլ վեր թռան տեղերից։<br />
-Դե, ես գնացի դիտումների,- վերցնելով գործիքներով լի կաշվե փոքրիկ ճամպրուկը,<br />
ասաց Նիկոլայը,- հարկավոր է որոշել վաղվա եղանակը։<br />
-Չպետք է ուշանալ, Անդրեյ։ Տեսնո՞ւմ ես, մարդիկ հնարել են զարթեցուցիչներ․․․<br />
Ասում են, խուլերի համար հատուկ ժամացույցներ կան, որոնք փոքրիկ մուրճիկներով<br />
հարվածում են ձեռքին ու հիշեցնում՝ ուշանում ես։ Չպետք է ուշանալ։<br />
Լճակի կողմից սուլոց էր լսվում ու շների հաչոց։ Քաղաքից որսորդներ էին եկել։<br />
-Դուրս գանք։ Դրսում ավելի լույս է։- Մի քանի մակույկ դանդաղ սահում էին<br />
դեպի խիտ եղեգնուտները։ Գրպանի լապտերների շողերը չարաճճիորեն վազվզում<br />
էին ջրերի վրայով, ասես մրցելով աստղերի ցոլքերի հետ։ Իսկ ցոլքերը շատ էին,<br />
համարյա այնքան, որքան երկնքում։<br />
-Երբ նայում ես ցոլցլացող աստղերին, թվում է, թե նրանք մտածում են։ Դրանք<br />
ինձ միշտ հիշեցնում են մաթեմատիկայի ուսուցչիս։ Մտածելիս նա կկոցում էր աչքերը։-<br />
Անդրեյը լճի մակերևույթին նկատեց ցոլացող աստղի ծիրը, բայց երկնքում<br />
չհասցրեց տեսնել։ Արդեն մարել էր։<br />
-Քեզ ոչ մի անգամ չի՞ թվացել, որ աստղերը մտածում են։ Բայց ի՞նչ։ Երբեմն<br />
թվում է նաև, որ նրանք ծիծաղում են մեզ վրա։ Ծիծաղում են, որ թռչում ենք, թռչում<br />
ու դեռ չենք կարողանում հասնել իրենց։ Իրավունք ունեն։ Ուշանում ենք։<br />
-Շուտով երևի լուսին կթռչենք։<br />
-Շուտով․․․ Շուտով գրում են կինոնկարների ցուցատախտակների վրա։ Իսկ<br />
աստղերն ո՞վ գիտե, քանի դար են ծիծաղում։ Մեծ հաճույքով հիմա մի երկու բաժակ<br />
սուրճ կխմեի։ Դու սիրո՞ւմ ես թունդ, դառը սուրճ։<br />
-Ես միշտ կաթով եմ խմում։<br />
157
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ «ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐ» ԳՐՔԻՑ, 1965<br />
-Ես դառն եմ սիրում։ Բայց դե ճգնավորի մոտ որտեղի՞ց սուրճ։ Նա դեռ լամպի<br />
տակ է տիեզերագնացների մասին կարդում։ Ահա և նա։<br />
Նիկոլայը նստեց նրանց կողքին։<br />
-Դու չասացիր ամենակարևորը, Աշոտ։ Ինչպե՞ս պիտի ցույց տա քո այդ ավտոմատ<br />
սարքը քիմիական բաղադրության փոփոխությունը։<br />
-Հենց այդ հարցում էլ պիտի օգնես։ Դա պիտի որ կապված լինի դիմադրության<br />
հետ։ Տարբեր լուծույթները տարբեր դիմադրություններ ունեն։ Մտածիր, գուցե որևէ<br />
բան դուրս գա։ Դու կարո՞ղ ես սուրճ պատրաստել։<br />
-Ոչ։<br />
-Հայրս կոնյակից հետո սուրճ է խմում։ Բալզակին սուրճն է սպանել։<br />
Մակույկներն արդեն չէին երևում։ Լճակի ջրերը խաղաղ էին, ու ավելի պայծառ<br />
էին արտացոլվում աստղերը։ Հեռվից լսվում էր շների հաչոցը։<br />
-Վաղն անապատ եմ գնալու։ Ջրերի դեռ հսկայական պաշարներ կան։ Մինչև<br />
հաստատվեն այս հանքավայրի պաշարները, երևի նորը գտնենք։ Դե, ես գնամ։-<br />
Նրանք մոտեցան մակույկին, որի մոտ դեռ նստած էր կատվի ձագը։<br />
-Շարժվել չի կարողանում։- Կոլյան գիրկն առավ նրան։<br />
-Իսկ դու գրիր, Անդրեյ։ Ուշադրություն մի՛ դարձրու վրաս։ Մենք՝ երկրաբաններս<br />
լուրջ ժողովուրդ չենք։ Սիրում ենք կատակել։ Գրիր ու հաճախ նայիր աստղերին։<br />
Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, թե նրանք երբեմն մտածում են, երբեմն էլ ծիծաղում<br />
մեզ վրա։<br />
158
Եղեգները նորից ուղղվեցին ու ծածկեցին լճափը։ Թիերի վարժ ճլոփյունն էր լսվում<br />
ու Աշոտի մեղմ սուլոցը։<br />
Նիկոլայը կատվին մի կողմ գցելով, տուն գնաց, իսկ Անդրեյը դեռ կանգնած էր<br />
լճափին գլուխը վեր՝ դեպի աստղազարդ երկինքը․ «Նրանք, ուրեմն, մտածում են,<br />
երբեմն էլ՝ ծիծաղում»։ Հանկարծ մի աստղ ցոլաց, ու նա չհասցրեց տեսնել այդ ցոլանքը<br />
ջրերի վրա։ Արդեն մարել էր։<br />
«Ծիծաղում են»։<br />
Չէ, կինոսցենար գրել դեռ պետք չէ։ Հարկավոր է գրել մի փոքրիկ ակնարկ եղանակ<br />
գուշակողների, երկրաբանների, ձուկ շատ սիրող կատվիկի, մտածող ու ծիծաղող<br />
աստղերի մասին։ Կոնյակի մասին էլ։ Դա քննադատություն չի լինի։<br />
Կհասկանան, որ Երևանյանը քիչ է, որովհետև ամենալավն է ու չի բավարարում։<br />
Առայժմ այսքանը, իսկ կինոսցենարն՝ հետո, հետո...<br />
159
Հանդեսը տպագրվում է<br />
ՀՀ Մշակույթի նախարարության աջակցությամբ<br />
Համարի տպագրությանը նպաստել է Համազգային հայ<br />
կրթական և մշակութային միությունը<br />
Տեղեկատվական աջակցությունը`<br />
All-Armenia.com<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2019</strong><br />
160
Change language