Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
2019<br />
HISTORIA<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY<br />
4
JOLANTA CHOIŃSKA-MIKA, PIOTR SZLANTA,<br />
ANDRZEJ ZAWISTOWSKI<br />
HISTORIA<br />
PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY<br />
4
Spis treści<br />
I. Europa i świat podczas II wojny światowej<br />
1. Obrona Polski w 1939 r. 8<br />
2. Działania wojenne w latach 1939–1942 23<br />
3. Polityka Niemiec w okupowanej Europie 42<br />
4. Wielka koalicja antyhitlerowska 57<br />
5. Przełom na frontach i zakończenie II wojny światowej 67<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 87<br />
II. Polska w latach II wojny światowej<br />
6. Polska pod okupacją niemiecką i sowiecką 92<br />
7. Ludobójcza polityka okupantów wobec obywateli II Rzeczpospolitej 104<br />
8. Władze polskie na uchodźstwie 119<br />
9. Polskie Państwo Podziemne 134<br />
10. Polacy na frontach II wojny światowej 153<br />
11. Polityka sowiecka w stosunku do Polski 1942–1944 167<br />
12. Akcja „Burza” i powstanie warszawskie 177<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 196<br />
III. Polska i świat po II wojnie światowej<br />
13. Europa po II wojnie światowej 202<br />
14. Początki zimnej wojny 1945–1955 212<br />
15. Ziemie polskie po II wojnie światowej 225<br />
16. Tworzenie podstaw władzy komunistycznej w Polsce 238<br />
17. Podziemie niepodległościowe w walce z władzą komunistyczną 254<br />
18. Stalinizm w Polsce 1947–1956 264<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 282<br />
IV. Świat w 2. połowie XX wieku<br />
19. Europa Środkowo-Wschodnia pod wpływami sowieckimi 288<br />
20. Nowa mapa świata. Dekolonizacja 302<br />
21. Konflikty na Bliskim Wschodzie 318<br />
22. Zimna wojna – rywalizacja USA i ZSRS o dominację w świecie 330<br />
23. Daleki Wschód po II wojnie światowej 346<br />
24. Integracja europejska 357<br />
25. Przemiany społeczne, kulturowe i technologiczne na Zachodzie<br />
w 2. poł. XX w. 371<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 386
V. Polska Rzeczpospolita Ludowa<br />
26. Rok 1956 – Poznański Czerwiec i Polski Październik 390<br />
27. Polska w czasach Władysława Gomułki 1956–1970 402<br />
28. Protesty społeczne 1968 i 1970 r. 415<br />
29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980 426<br />
30. Opozycja polityczna w PRL w latach 1976–1980 442<br />
31. Narodziny „Solidarności” 1980–1981 451<br />
32. Czas stanu wojennego 1981–1983 464<br />
33. Polacy poza Polską 475<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 486<br />
VI. Polska i świat na przełomie XX i XXI wieku<br />
34. Kryzys w Związku Sowieckim 490<br />
35. Upadek Polski Ludowej i narodziny III Rzeczypospolitej 501<br />
36. Jesień Ludów 1989 r. i jej konsekwencje 516<br />
37. Rozpad Związku Sowieckiego, Czechosłowacji i Jugosławii 529<br />
38. Świat na początku XXI wieku 540<br />
39. III Rzeczpospolita 553<br />
40. Polska w integrującym się świecie 565<br />
Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 580<br />
Indeks ważniejszych pojęć 584<br />
Źródła fotografii i ilustracji 586
jak korzystać z podręcznika<br />
Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej<br />
ŚLADY PRZESZŁOŚCI<br />
WARTO WIEDZIEĆ<br />
BIOGRAM<br />
Obozy zagłady – specjalne obozy zorganizowane<br />
przez Niemców w celu masowego<br />
zabijania Żydów, Romów i Sinti.<br />
Przybywający do nich ludzie byli natychmiast<br />
kierowani do komór gazowych.<br />
objaśnienia<br />
ważniejszych<br />
pojęć<br />
Porządkuj wydarzenia i procesy historyczne<br />
WIELKA BRYTANIA<br />
I FRANCJA WYPOWIADAJĄ<br />
WOJNĘ NIEMCOM<br />
PODPISANIE KARTY<br />
ATLANTYCKIEJ<br />
OGŁOSZENIE<br />
DEKLARACJI NARODÓW<br />
ZJEDNOCZONYCH<br />
KONFERENCJA<br />
WIELKIEJ TRÓJKI<br />
W JAŁCIE<br />
3 IX 1939<br />
14 VIII 1941<br />
1 I 1942<br />
4–11 II 1945<br />
KALENDARIUM<br />
2 VIII 1945 koniec konferencji wielkiej trójki w Poczdamie<br />
27 IX 1947 założenie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych, tzw. Kominformu<br />
5 VI 1947 ogłoszenie w USA założeń Planu Marshalla<br />
VI 1948 – V 1949 kryzys berliński<br />
4 IV 1949 utworzenie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego<br />
Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności<br />
? Wyjaśnij znaczenie bitwy o Midway dla działań wojennych<br />
na Dalekim Wschodzie.<br />
POLECENIA<br />
1. Przedstaw cele rządu gen. Władysława Sikorskiego i omów<br />
ich realizację w latach 1939–1943.<br />
polecenia do ilustracji,<br />
map, schematów<br />
i diagramów<br />
polecenia na zakończenie<br />
lekcji<br />
POWTÓRZENIE<br />
POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY<br />
Zadanie 1.<br />
Scharakteryzuj system sowieckiej polityki represyjnej wobec różnych grup społeczeństwa polskiego<br />
w latach 1939–1943.<br />
Zadanie 2.<br />
Omów cele polityki narodowościowej władz niemieckich na okupowanych ziemiach polskich<br />
polecenia powtórzeniowe<br />
na zakończenie działów<br />
i przedstaw sposoby ich realizacji.<br />
Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać<br />
Zadanie 3.<br />
w zeszycie przedmiotowym.<br />
Zdaniem wielu polskich historyków decyzja o opuszczeniu ZSRS przez wojska gen. W. Andersa<br />
była nieunikniona. Czy zgadzasz się z tą tezą? Odpowiedź uzasadnij.<br />
Zadanie 4.<br />
„Polscy żołnierze walczyli z Niemcami od pierwszego dnia wojny w 1939 r. aż do samego jej końca<br />
w 1945 r.”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij.<br />
Zadanie 5.
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS<br />
II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
• Agresje Niemiec i Związku Sowieckiego w latach 1939–1941<br />
• Polityka hitlerowskich Niemiec w okupowanej Europie<br />
• Życie codzienne pod okupacją<br />
• Holokaust – zagłada Żydów<br />
• Narodziny i działania wielkiej koalicji antyhitlerowskiej<br />
• Działania wojenne w Europie 1941–1945<br />
• Wojna na Dalekim Wschodzie<br />
7
1 Obrona Polski w 1939 r.<br />
• Atak niemiecki i sowiecki na Polskę<br />
• Wybuch II wojny światowej<br />
• Walki w obronie Rzeczpospolit ej we wrześniu i w październiku 1939 r.<br />
• Bilans wojny obronnej<br />
PAKT<br />
RIBBENTROP-<br />
-MOŁOTOW<br />
ATAK NIEMIECKI<br />
NA POLSKĘ<br />
WYPOWIEDZENIE<br />
WOJNY NIEMCOM<br />
PRZEZ WIELKĄ<br />
BRYTANIĘ I FRANCJĘ<br />
ARMIA CZERWONA<br />
ATAKUJE<br />
RZECZPOSPOLITĄ<br />
W WARSZAWIE<br />
POWSTAJE<br />
SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU<br />
POLSKI<br />
KAPITULACJA SGO „POLESIE”<br />
POD KOCKIEM KOŃCZY<br />
OPÓR REGULARNYCH<br />
ODDZIAŁÓW WOJSKA<br />
POLSKIEGO<br />
23 VIII<br />
1 IX<br />
3 IX<br />
17 IX<br />
27 IX<br />
5 X<br />
8<br />
W przededniu wojny<br />
Na przełomie 1938 i 1939 r. politycy Francji i Wielkiej Brytanii liczyli, że prowadzona przez<br />
nich polityka appeasementu (czytaj: epizmentu) powstrzyma ekspansję Adolfa Hitlera i oddali<br />
groźbę wojny. Były to jednak złudne nadzieje. Już jesienią 1938 r. Niemcy zaproponowały Polsce<br />
zawarcie na 25 lat paktu o nieagresji. W zamian zażądały od Polaków zgody na likwidację<br />
Wolnego Miasta Gdańska i włączenia miasta do Rzeszy. Oczekiwano też, że Warszawa zgodzi się<br />
na budowę eksterytorialnej trasy i linii kolejowej przecinającej polskie Pomorze i łączącej Niemcy<br />
z Prusami Wschodnimi. Rząd polski odrzucił niemiecką propozycję.<br />
W marcu 1939 r. Niemcy złamały zawarty pół roku wcześniej układ monachijski i doprowadziły<br />
do likwidacji państwa czechosłowackiego. Kolejnym krokiem było odebranie Litwie<br />
Kłajpedy. Wydarzenia te zmieniły kierunek polityki<br />
brytyjskiej i francuskiej. Na początku kwietnia 1939 r.<br />
Wielka Brytania, która dotąd nie była związana z Polską<br />
układami wojskowymi, formalnie udzieliła Polsce gwarancji<br />
bezpieczeństwa. Identyczne zapewnienie złożyła<br />
Francja. W odpowiedzi Hitler zerwał zawartą w 1934 r.<br />
de<strong>kl</strong>arację polsko-niemiecką o niestosowaniu przemocy.<br />
Niemcy do wojny z Polską przygotowywali się już<br />
od początku kwietnia 1939 r. W tym samym czasie<br />
z Moskwy wysyłano sygnały, że Stalin jest gotowy złagodzić<br />
dotychczasową antyniemiecką politykę i zawrzeć<br />
porozumienie z Berlinem. Ostatecznie doszło do spotkania<br />
ministrów spraw zagranicznych obu państw,<br />
Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa,<br />
i 23 sierpnia 1939 r. Niemcy i ZSRS zawarły układ<br />
o nieagresji, nazwany paktem Ribbentrop-Mołotow.<br />
Polski plakat propagandowy z 1939 r.<br />
? Wyjaśnij, jakie jest przesłanie<br />
plakatu.<br />
Dołączony do niego tajny protokół ustalał nowy przebieg<br />
granic w Europie Środkowej. Porozumienie definitywnie<br />
kończyło porządek wersalski ustanowiony w Europie
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
po I wojnie światowej. Pakt moskiewski umożliwiał Hitlerowi atak na Polskę i tym samym oznaczał<br />
realizację kolejnego (po przyłączeniu Austrii i rozbiciu Czechosłowacji) etapu planu zawartego<br />
w Mein Kampf. Sojusz z Sowietami stawał się okazją do przejęcia ziem utraconych przez Niemcy<br />
na mocy traktatu wersalskiego (1919 r.) i w dalszej perspektywie umożliwiał zdobycie dla niemieckiego<br />
społeczeństwa tzw. przestrzeni życiowej (niem. Lebensraum, czytaj: lejbensraum).<br />
Miało to nastąpić poprzez wysiedlenie, wymordowanie lub wynarodowienie ludności mieszkającej<br />
za wschodnią granicą i w rezultacie uczynić z III Rzeszy najpotężniejsze państwo świata.<br />
Dla Stalina układ z Niemcami i nadchodząca wojna także oznaczały wymierne korzyści.<br />
Nadarzała się bowiem okazja do rozpoczęcia ekspansji komunizmu na Zachód i szansa na odzyskanie<br />
ziem utraconych przez Rosję w wyniku I wojny światowej.<br />
Sojusz niemiecko-sowiecki zawarty pod koniec sierpnia 1939 r. postawił Polskę w sytuacji,<br />
której przez całe dwudziestolecie starała się unikać: została za<strong>kl</strong>eszczona pomiędzy dwoma<br />
silniejszymi i agresywnymi krajami, w których panował system totalitarny. Teoretycznie nie<br />
była jednak osamotniona. Formalnymi sojusznikami militarnymi Rzeczpospolitej pozostawały<br />
Rumunia (antysowiecki sojusz podpisany w 1921 r.) oraz Francja (na mocy antyniemieckiego<br />
układu z 1921 r.). Sojusznikiem Polski stała się również Wielka Brytania. Wiosną 1939 r.<br />
Brytyjczycy udzielili Polakom gwarancji, a 25 sierpnia 1939 r. Polska i Wielka Brytania<br />
podpisały traktat sojuszniczy.<br />
Zestawienie sił francuskich, brytyjskich, niemieckich, polskich i sowieckich<br />
na początku września 1939 r.<br />
ALIANCI ZACHODNI NIEMCY* POLSKA ZSRS*<br />
845 tys. żołnierzy francuskich<br />
(przed mobilizacją)<br />
i ok. 100 tys. brytyjskich<br />
(tylko w Wlk. Brytanii)<br />
2,7 mln żołnierzy,<br />
w tym do ataku<br />
na Polskę 1,8 mln<br />
1 mln żołnierzy 600 tys. żołnierzy<br />
2555 czołgów** 2800 czołgów* 800 czołgów 5000 czołgów<br />
3300 samolotów** 2000 samolotów* 400 samolotów 3000 samolotów<br />
Na podst.: https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/1816286,1,wrzesien-1939-porownanie-sil.read,<br />
dostęp: 5.11.2021.<br />
* siły wykorzystane tylko przeciw Polsce ** francuskich i brytyjskich<br />
? Oceń potencjał militarny Polski i jej sojuszników w porównaniu z Niemcami i ZSRS.<br />
9
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
Na mocy układów z Francją i Wielką Brytanią Polska powinna otrzymać wsparcie zbrojne<br />
w ciągu 15 dni od momentu przystąpienia sojuszników do wojny. Dowództwo polskie<br />
z Naczelnym Wodzem marsz. Edwardem Rydzem-Śmigłym (1886–1941) zdawało sobie sprawę,<br />
że tylko zmuszenie Niemiec do walki na kilku frontach może dać Polsce szansę na zwycięstwo<br />
z liczniejszą i lepiej uzbrojoną armią niemiecką. Dlatego też plany obrony kraju uwzględniały<br />
wsparcie sojuszników.<br />
Już wiosną 1939 r. Polacy rozpoczęli niejawne przygotowania mobilizacyjne i zasilili rezerwistami<br />
część jednostek wojskowych, ale dopiero 23 sierpnia Wojsko Polskie przystąpiło do mobilizacji<br />
w okręgach graniczących z Niemcami. Tydzień później, 30 sierpnia, m.in. pod wpływem<br />
incydentów granicznych z 26 sierpnia, została ogłoszona mobilizacja powszechna. Początkowo<br />
planowano ogłosić ją 29 sierpnia, ale termin przesunięto pod naciskiem sojuszników, którzy<br />
uważali, że taki krok może niepotrzebnie zaognić sytuację. W rezultacie mobilizacja odbywała się<br />
częściowo już podczas niemieckiego bombardowania i wielu rezerwistów nie dotarło do wyznaczonych<br />
jednostek wojskowych.<br />
Związki operacyjne Wojska Polskiego (stan na 1 września 1939 r.)<br />
NACZELNY WÓDZ MARSZAŁEK EDWARD RYDZ-ŚMIGŁY<br />
JEDNOSTKA DOWÓDCA SKŁAD ZADANIE<br />
Armia<br />
„Pomorze”<br />
Armia „Poznań”<br />
Armia „Łódź”<br />
Armia „Kraków”<br />
Armia „Karpaty”<br />
Armia „Modlin”<br />
Armia „Prusy”<br />
Samodzielna<br />
Grupa Operacyjna<br />
„Narew”<br />
gen. Władysław<br />
Bortnowski<br />
gen. Tadeusz<br />
Kutrzeba<br />
gen. Juliusz<br />
Rómmel<br />
gen. Antoni<br />
Szylling<br />
gen. Kazimierz<br />
Fabrycy<br />
gen. Emil<br />
Przedrzymirski-<br />
-Krukowicz<br />
gen. Stefan<br />
Dąb-Biernacki<br />
gen. Czesław<br />
Młot-Fijałkowski<br />
5 dywizji piechoty,<br />
brygada kawalerii<br />
4 dywizje piechoty,<br />
2 brygady kawalerii<br />
5 dywizji piechoty,<br />
2 brygady kawalerii<br />
7 dywizji piechoty,<br />
brygada kawalerii, brygada<br />
kawalerii zmotoryzowanej<br />
obrona<br />
Pomorza<br />
obrona<br />
Wielkopolski<br />
obrona linii<br />
Łódź–Warszawa<br />
obrona<br />
Górnego Śląska<br />
2 brygady górskie obrona<br />
Podkarpacia<br />
2 dywizje piechoty,<br />
2 brygady kawalerii<br />
8 dywizji piechoty,<br />
brygada kawalerii<br />
2 dywizje piechoty,<br />
2 brygady kawalerii<br />
obrona Warszawy<br />
od strony Prus<br />
Wsch.<br />
odwód<br />
Naczelnego Wodza<br />
obrona Warszawy<br />
od strony<br />
Prus Wsch.<br />
Wybuch wojny<br />
31 sierpnia 1939 r. grupa niemieckich funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa (SD) przebrana<br />
w polskie mundury zajęła radiostację w należących wówczas do Niemiec Gliwicach i nadała<br />
po polsku wezwanie do walki z Niemcami. Napastnicy pozostawili na miejscu kilka trupów<br />
10
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
przebranych w polskie mundury, żeby nie<br />
było wątpliwości, kto dokonał napadu. Wydarzenie<br />
w Gliwicach posłużyło Niemcom jako<br />
pretekst do rozpoczęcia wojny z Polską.<br />
Atak nastąpił 1 września 1939 r. Rozkaz<br />
Hitlera wyznaczył termin rozpoczęcia działań<br />
na godz. 4.45. O 4.48, stojący w gdańskim<br />
porcie niemiecki pancernik szkolny Schleswig-Holstein,<br />
rozpoczął ostrzał w kierunku<br />
polskiej Wojskowej Składnicy Tranzytowej<br />
na Westerplatte, gdzie stacjonowała załoga<br />
pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego<br />
i kpt. Franciszka Dąbrowskiego. Wydarzenie<br />
to uznaje się za początek wojny.<br />
Pancernik Schleswig-Holstein ostrzeliwuje Westerplatte.<br />
WARTO WIEDZIEĆ<br />
Kiedy rozpoczęła się wojna?<br />
Choć od wybuchu II wojny światowej minęło już ponad 80 lat, do dzisiaj trwają spory<br />
o moment jej początku. Pierwotnie Hitler wyznaczył termin ataku na Polskę na 26 sierpnia<br />
1939 r. Rozkaz jednak, na wiadomość o zawarciu polsko-brytyjskiego sojuszu wojskowego,<br />
w ostatniej chwili został wstrzymany. Jedynie niewielki oddział niemiecki zaatakował<br />
polską stację kolejową w Mostach koło Jabłonkowa na Śląsku Cieszyńskim. W tym samym<br />
czasie w pobliżu Mławy śmiertelne strzały ugodziły dwóch polskich strażników granicznych.<br />
W kolejnych dniach Niemcy przeprowadzali liczne prowokacje i akcje sabotażowe.<br />
29 sierpnia niemiecki dywersant podłożył bombę na dworcu w Tarnowie. W wyniku eksplozji<br />
zginęły przynajmniej 22 osoby, a ok. 30 zostało rannych. Krótko po północy 1 września<br />
Niemcy zaatakowali polski posterunek graniczny w Jeziorkach (Wielkopolska). Od niemieckich<br />
kul zginął jeden z wartowników – Piotr Konieczka. Często jest on uważany za<br />
pierwszą ofiarę II wojny światowej. Do wymiany ognia dochodziło też na Śląsku. Około<br />
godz. 4.20 rozpoczął się atak na most graniczny w Tczewie, o 4.48 Schleswig-Holstein<br />
otworzył ogień na Westerplatte, a po godz. 5.00 bomby spadły na Wieluń. Pomimo<br />
tak wielu wydarzeń związanych z niemieckim atakiem na Polskę przyjęto, że za początek<br />
wojny należy uznać atak na Westerplatte.<br />
Atak rozpoczął się bez formalnego wypowiedzenia wojny, a Hitler ogłosił podczas przemówienia<br />
w Reichstagu, że to Polska napadła na Niemcy, które musiały odpowiedzieć ogniem w obronie<br />
własnej. Wojska niemieckie realizowały przygotowany wcześniej plan „Fall Weiss” („Plan Biały”).<br />
Zakładał on przeprowadzenie tzw. wojny błyskawicznej (blitzkrieg, czytaj: blickrig), która<br />
polegała na zmasowanym ataku na wybrane miejsca przy użyciu broni pancernej, oddziałów<br />
zmotoryzowanych i lotnictwa.<br />
Uderzenia na Polskę dokonano jednocześnie z trzech stron: z północnego zachodu – na Pomorze;<br />
z położonych na północy Prus Wschodnich – na Warszawę; oraz z południa i południowego<br />
zachodu (z kontrolowanego przez Niemców terytorium Protektoratu Czech i Moraw). Do ataku<br />
na Polskę przyłączyły się także oddziały słowackie, które wkroczyły na Podhale. Węgrzy,<br />
sprzymierzeni z III Rzeszą, ale sympatyzujący z Polakami, kategorycznie odmówili udzielenia<br />
Niemcom wsparcia.<br />
11
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
1 2<br />
(1) Pułkownik Julian Filipowicz, dowódca Wołyńskiej Brygady Kawalerii w swoim gabinecie,<br />
zdjęcie sprzed wojny.<br />
(2) Bitwa pod Mokrą, obraz Stefana Garwatowskiego. Bitwa pod Mokrą pokazała, jak skutecznym<br />
przeciwnikiem dla Wehrmachtu, w tym niemieckich czołgów, była walcząca pieszo kawaleria.<br />
Pułki kawalerii miały wysokie morale, dysponowały bronią przeciwpancerną, a dzięki koniom<br />
przemieszczały się szybciej niż piechota. Walkę w szyku konnym podejmowano jedynie<br />
w ostateczności. Niemiecka propaganda za wszelką cenę starała się stworzyć nieprawdziwy obraz<br />
polskich kawalerzystów jako szaleńców, którzy z szablami atakują czołgi.<br />
? Wyjaśnij, w jakim celu Niemcy przedstawiali nieprawdziwy obraz polskiej kawalerii.<br />
Polski plan obrony zakładał podjęcie walki już na linii granicznej, a następnie kontynuowanie<br />
jej na liniach wielkich rzek: Narwi, Wisły, Noteci i Warty. Celem obrony było wytrwanie do czasu<br />
zbrojnego wystąpienia Francji i Wielkiej Brytanii. W pierwszych dniach wojny podczas tzw.<br />
bitwy granicznej doszło do licznych starć. 1 września pod Mokrą wchodząca w skład Armii<br />
„Łódź” Wołyńska Brygada Kawalerii dowodzona przez płk. Juliana Filipowicza (1895–1945),<br />
wzmocniona przez pociąg pancerny, powstrzymywała przez cały dzień natarcie niemieckiej<br />
dywizji pancernej, zadając jej poważne straty. Od 1 do 5 września w Borach Tucholskich<br />
trwała bitwa, w której część Armii „Pomorze” próbowała zapobiec przedostaniu się oddziałów<br />
Wehrmachtu z Niemiec do Prus Wschodnich. Umożliwiło to ewakuację Wojska Polskiego<br />
z Pomorza i opóźniło wzmocnienie sił napierających na Polskę z Prus Wschodnich. Było to istotne,<br />
ponieważ w tym samym czasie trwała bitwa pod Mławą (1–3 września). Armia „Modlin”<br />
powstrzymywała tam niemieckie natarcie w kierunku Warszawy.<br />
Mimo kilku sukcesów, nie udało się wojskom polskim zatrzymać niemieckiego natarcia.<br />
Polskie oddziały obawiały się, że zostaną okrążone, dlatego dość szybko wycofały się ze Śląska,<br />
gdzie ciężar walki z najeźdźcą, m.in. w Katowicach i Chorzowie, podjęła miejscowa samoobrona<br />
złożona z harcerzy i dawnych powstańców śląskich.<br />
Symbolicznym końcem tej fazy obrony Polski stał się upadek Westerplatte 7 września.<br />
Licząca ok. 200 żołnierzy polska załoga miała bronić się maksymalnie 12 godzin, do czasu<br />
nadejścia odsieczy, w rzeczywistości, m.in. dzięki determinacji kpt. Franciszka Dąbrowskiego,<br />
walka o polską placówkę trwała znacznie dłużej.<br />
12
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
Obrona Westerplatte szybko stała się legendą. Wieści o kontynuowaniu walki przez załogę<br />
składnicy od samego początku podawało Polskie Radio. Słowa „Westerplatte broni się!” podtrzymywały<br />
ducha walczących żołnierzy i cywilów w całym kraju. 7 września rano, ze względu<br />
na planowany przez Niemców szturm oraz wyczerpanie możliwości obrony po stronie polskiej,<br />
dowódca placówki mjr Henryk Sucharski podjął decyzję o kapitulacji.<br />
Obrona<br />
3 września 1939 r. Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Wkrótce<br />
w stanie wojny z Niemcami znalazły się także brytyjskie i francuskie dominia i terytoria zależne.<br />
W ten sposób lokalny konflikt zbrojny polsko-niemiecki przekształcił się w wojnę światową.<br />
Decyzja sojuszników dała Polakom nadzieję na szybkie rozpoczęcie wojny na Zachodzie.<br />
Spodziewano się, że Niemcy wycofają części sił Wehrmachtu z frontu polskiego i skierują je przeciwko<br />
Francji i Wielkiej Brytanii. Wojsko Polskie musiało jednak wytrwać do czasu rozpoczęcia<br />
walk na granicy francusko-niemieckiej. Tymczasem już 8 września niemieckie oddziały pancerne<br />
dotarły do przedmieść Warszawy, a zorganizowana obrona na linii Wisły, Narwi i Sanu uległa<br />
załamaniu. W tej sytuacji Naczelny Wódz marsz. Edward Rydz-Śmigły wyraził zgodę na podjęcie<br />
kontruderzenia. Zadanie miały wykonać oddziały Armii „Poznań” dowodzone przez gen. Tadeusza<br />
Kutrzebę (nie uczestniczyły one do tej pory w walce) oraz częściowo rozbite na Pomorzu jednostki<br />
Armii „Pomorze” gen. Władysława Bortnowskiego. Celem ataku było zatrzymanie sił niemieckich<br />
zmierzających ku Warszawie. Ważny był również efekt psychologiczny planowanego manewru –<br />
Polacy, którzy do tej pory przede wszystkim się bronili, mieli przejąć inicjatywę i zaatakować.<br />
9 września wojska polskie przystąpiły do ataku. Tak rozpoczęła się największa bitwa kampanii<br />
wrześniowej – bitwa nad Bzurą (czasami zwana też bitwą pod Kutnem). Polacy, wykorzystując<br />
zaskoczenie, w pierwszych dniach odnieśli znaczące sukcesy, jednak z upływem czasu możliwości<br />
bojowe sił polskich malały i ze względu na niemiecką przewagę techniczną szala zwycięstwa przechyliła<br />
się na stronę Niemiec. Ostatecznie 22 września bitwa zakończyła się <strong>kl</strong>ęską wojsk polskich<br />
i jedynie nielicznym oddziałom rozbitych armii „Poznań” i „Pomorze” udało się przebić do Warszawy.<br />
BIOGRAM<br />
Władysław Raginis (1908–1939) – oficer Wojska Polskiego,<br />
dowódca obrony odcinka Wizna.<br />
Do Wojska Polskiego wstąpił w 1927 r. Po ukończeniu szkoły<br />
oficerskiej rozpoczął służbę w 76. pułku piechoty w Grodnie.<br />
W 1939 r. przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza. We wrześniu<br />
1939 r. otrzymał zadanie obrony dziewięciokilometrowego<br />
odcinka na linii Biebrzy i Narwi w okolicach Wizny. Do dyspozycji<br />
miał 720 ludzi i 12 częściowo niedokończonych schronów.<br />
Razem z dowodzącym artylerią por. Stanisławem Brykalskim,<br />
aby wzmocnić morale żołnierzy, złożył przysięgę, że do końca<br />
będą bronić powierzonych im pozycji. W czasie walk por. Brykalski<br />
zginął. W obliczu <strong>kl</strong>ęski kpt. Raginis polecił ostatnim obrońcom<br />
złożyć broń lub przebijać się ku polskim oddziałom, a sam popełnił<br />
samobójstwo, rozrywając się granatem. Obrona odcinka Wizna<br />
często nazywana jest „polskimi Termopilami”.<br />
? Wyjaśnij, do jakich wydarzeń nawiązuje określenie<br />
„polskie Termopile”. Czego symbolem są Termopile?<br />
Władysław Raginis<br />
13
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
Zacięte walki obronne trwały także w innych częściach kraju. Do legendy przeszła bohaterska<br />
obrona odcinka Wizna (7–10 września), którym dowodził kpt. Władysław Raginis.<br />
Razem z 720 żołnierzami przez trzy dni wstrzymywali marsz na Warszawę przeszło 40-tysięcznego<br />
korpusu pancernego gen. Heinza Guderiana (twórcy koncepcji wojny błyskawicznej).<br />
Równie bohaterską walkę stoczyły w Gdyni i na Kępie Oksywskiej oddziały płk. Stanisława<br />
Dąbka, pełniącego obowiązki dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża. 19 września, po wielu<br />
dniach zaciętych walk i w obliczu nieuchronnej <strong>kl</strong>ęski, pułkownik wydał podkomendnym<br />
rozkaz zaprzestania walki, a potem odebrał sobie życie. W tym samym czasie na południu Polski<br />
po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim (17–20 września) Niemcy zmusili do kapitulacji resztki<br />
armii „Lublin” i „Kraków”. Kilka dni później w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim<br />
(22–27 września) zostały rozbite oddziały polskiego Frontu Północnego, powstałego z jednostek<br />
odwodowych lub zreorganizowanych po porażkach w pierwszych dniach walk.<br />
Postawa sojuszników Polski<br />
Porażki na froncie nie zachwiały w Polakach wiary, że wkrótce nastąpi tak oczekiwane rozpoczęcie<br />
działań wojennych na Zachodzie. Od 13 września, po utracie znacznych połaci kraju,<br />
część polskich oddziałów rozpoczęła odwrót w stronę województw południowo-wschodnich,<br />
na tzw. przedmoście rumuńskie, aby przy granicy rumuńskiej i węgierskiej oczekiwać uderzenia<br />
Francuzów i Brytyjczyków. Wraz z wojskiem i Naczelnym Wodzem wycofały się tam również<br />
władze cywilne z prezydentem Ignacym Mościckim i premierem gen. Felicjanem Sławojem-<br />
-Składkowskim na czele. Niestety Polacy nie wiedzieli, że premierzy Francji (Édouard Daladier)<br />
i Wielkiej Brytanii (Neville Chamberlain) już 12 września podczas spotkania we francuskim<br />
Abbeville odstąpili od planu przeprowadzenia ofensywy na Niemcy. Sojusznicy uznali,<br />
że los Polski jest już przesądzony – zarówno ze względu na dynamikę niemieckiego natarcia,<br />
jak i niechęć dowództwa francuskiego do podejmowania zdecydowanych działań ofensywnych.<br />
Decyzje te były złamaniem ustaleń zawartych<br />
w traktatach sojuszniczych.<br />
14<br />
Karykatura z prasy francuskiej komentująca<br />
wkroczenie wojsk sowieckich do Polski<br />
17 września 1939 r.<br />
? Scharakteryzuj przesłanie karykatury, uwzględniając<br />
wykorzystane przez autora symbole.<br />
Agresja sowiecka<br />
Ostatecznym ciosem dla powodzenia wojny<br />
obronnej okazały się wydarzenia na granicy<br />
wschodniej. 17 września 1939 r., zgodnie<br />
z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow,<br />
Armia Czerwona zaatakowała Polskę.<br />
Było to złamanie łączącego ZSRS i Rzeczpospolitą<br />
układu o nieagresji z 1932 r. Oficjalnie<br />
Sowieci ogłosili, że ze względu na ucieczkę<br />
polskiego rządu za granicę i upadek<br />
państwa polskiego wkraczają na tereny polskie,<br />
aby chronić zagrożoną wojną ludność<br />
białoruską i ukraińską. Takie tłumaczenie<br />
było kłamliwym zabiegiem propagandowym,<br />
ponieważ armia polska wciąż stawiała<br />
opór najeźdźcy, a władze Rzeczpospolitej<br />
nadal przebywały na jej terytorium.
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
Napaść sowiecka ostatecznie zniweczyła polskie plany obronne. Po ataku z obu stron<br />
Naczelny Wódz marsz. Edward Rydz-Śmigły nakazał, aby wszyscy żołnierze, którzy<br />
mogą to jeszcze uczynić, wycofywali się do krajów neutralnych: do Rumunii i na Węgry.<br />
Rozkazał też, aby z Armią Czerwoną walczyć jedynie w przypadku podjęcia przez nią prób<br />
rozbrajania oddziałów Wojska Polskiego. W nocy z 17 na 18 września prezydent Mościcki,<br />
premier Sławoj-Składkowski oraz Naczelny Wódz przekroczyli granicę rumuńską z zamiarem<br />
przedostania się do Francji, by stamtąd kontynuować walkę. Wciąż bowiem liczono na szybką<br />
ofensywę sojuszników.<br />
Decyzja Naczelnego Wodza<br />
o przekroczeniu granicy rumuńskiej<br />
O ile decyzję władz cywilnych II Rzeczpospolitej o przekroczeniu<br />
granicy z Rumunią uważa się najczęściej za zasadną, to wyjazd<br />
Naczelnego Wodza wywołuje do dzisiaj wśród historyków kontrowersje.<br />
Ponieważ wojsko, którym dowodził, wciąż walczyło<br />
z najeźdźcami. Nic dziwnego, że już w 1939 r. czyn marszałka<br />
Rydza-Śmigłego został przez większość społeczeństwa uznany<br />
za haniebną zdradę. Prof. P. Wieczorkiewicz tak skomentował to<br />
wydarzenie: „Trzeba być człowiekiem zupełnie nieznającym historii<br />
Polski, aby widzieć w niej coś złego. To samo zrobił w 1809 i później<br />
w 1813 książę Józef Poniatowski, a w 1831 naczelny wódz powstania listopadowego.<br />
Gdy walka militarna nie ma szans, trzeba opuścić kraj i próbować kontynuować ją<br />
gdzie indziej. Warto zwrócić uwagę, że w PRL kłamliwie nie łączono wyjścia naczelnego wodza<br />
z atakiem sowieckim. Przedstawiano to jako ucieczkę, a nie tak, jak było w rzeczywistości,<br />
reakcję na 17 września. Stalin marzył o złapaniu Mościckiego, Rydza czy Becka i należało zrobić<br />
wszystko, żeby do tego nie dopuścić. Mam tylko jedno zastrzeżenie do naczelnego wodza,<br />
który się wahał, co ma robić. Wracać do okupowanej Warszawy i walczyć do końca czy też,<br />
na co namawiali go wszyscy, wyjechać. Chociaż opuścił kraj później niż Mościcki i rząd, to powinien<br />
był to zrobić jeszcze później. Proponowano mu, i to było genialne, żeby przekroczył granicę<br />
z karabinem w ręku, ostrzeliwując się symbolicznie nadciągającym oddziałom sowieckim.<br />
Byłby to piękny czyn i myślę, że wtedy nikt nie mógłby mieć do niego nawet cienia pretensji”*.<br />
? Poszukaj dodatkowych informacji na temat decyzji marsz. Rydza-Śmigłego i przedstaw<br />
w <strong>kl</strong>asie swoje stanowisko i ocenę w tej sprawie.<br />
* Cyt. za: http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_050917/plus_minus_a_1.html,<br />
dostęp: 21.11.2021.<br />
Upadek Rzeczpospolitej<br />
Wkroczenie Sowietów przesądziło o losie Polski, ale nie przerwało walk obronnych. 22 września<br />
Niemcy po zmasowanych atakach artyleryjskich i bombowych ostatecznie okrążyli Warszawę.<br />
Oprócz żołnierzy w obronę stolicy zaangażowani byli także jej mieszkańcy, mobilizowani radiowymi<br />
przemówieniami przez prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego. Jako cywilny komisarz<br />
przy Dowództwie Obrony Warszawy (gen. W. Czuma) koordynował cywilną obronę miasta:<br />
budowę umocnień, wspieranie walczących żołnierzy, udzielanie pomocy uchodźcom i ofiarom<br />
bombardowań.<br />
15
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
BIOGRAM<br />
Stefan Starzyński w swoim gabinecie<br />
w warszawskim ratuszu.<br />
Stefan Starzyński (1893–1939?) – legionista, oficer Wojska<br />
Polskiego, prezydent Warszawy.<br />
W czasie I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich i członek<br />
Polskiej Organizacji Wojskowej. Po odzyskaniu niepodległości<br />
przez Polskę oficer Wojska Polskiego, następnie polityk.<br />
W 1934 r. został wyznaczony przez rząd na prezydenta<br />
Warszawy. Zainicjował wieloletni plan przebudowy i modernizacji<br />
miasta. We wrześniu 1939 r. jako komisarz cywilny<br />
przy Dowództwie Obrony Warszawy. Po kapitulacji nie opuścił<br />
miasta. Pozostał na stanowisku, organizując życie Warszawy<br />
w wojennej rzeczywistości. W październiku 1939 r. został<br />
aresztowany przez Niemców. Najprawdopodobniej rozstrzelano<br />
go w grudniu tego samego roku, choć szczegóły dotyczące<br />
okoliczności jego śmierci wciąż kryją wiele tajemnic.<br />
Obrona Polski<br />
w 1939 r.<br />
? Oceń sytuację<br />
obronną Polski<br />
we wrześniu 1939 r.<br />
na podstawie układu<br />
jej granic. Które z nich<br />
nie zostały zaatakowane?<br />
? Omów działania<br />
niemieckie i sowieckie<br />
podczas ataku na Polskę<br />
we wrześniu 1939 r.<br />
16
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
Na wschodnich terenach Rzeczpospolitej od 12 września<br />
przed atakującymi Niemcami i od 19 września także<br />
przed Sowietami bronił się Lwów (gen. W. Langner).<br />
Miasto ostatecznie skapitulowało i 22 września zostało<br />
zajęte przez Armię Czerwoną. Tego samego dnia, po trzech<br />
dniach krwawych walk, Sowieci opanowali Grodno, gdzie<br />
oprócz wojska opór Armii Czerwonej stawili również<br />
mieszkańcy miasta. W obronę Grodna licznie zaangażowała<br />
się młodzież. Walkę z Sowietami prowadziły także<br />
dowodzone przez gen. Wilhelma Orlika-Rückemanna<br />
oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, staczając zacięte<br />
boje pod Szackiem (28–30 września) i Wytycznem<br />
(1 października).<br />
28 września, z powodu ogromu zniszczeń i braku nadziei<br />
na odsiecz, skapitulowała Warszawa. Jej upadek stał się ostatecznym<br />
sygnałem, że obrona Polski dobiega końca. Dzień<br />
później złożyła broń załoga twierdzy Modlin, a 2 października<br />
poddała się polska załoga na Helu dowodzona przez<br />
kontradm. Józefa Unruga. Ostatnia bitwa obronna została<br />
stoczona pod Kockiem w dniach 2–5 października przez<br />
Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie” gen. Franciszka<br />
Kleeberga. Wraz z jej kapitulacją walki wygasły.<br />
Żołnierze Wehrmachtu i Armii Czerwonej<br />
spotkali się w Brześciu nad Bugiem.<br />
22 września 1939 r. na ulicach miasta<br />
odbyła się wspólna defilada obu armii,<br />
którą przyjął generał Heinz Guderian<br />
(w środku) i kombryg (odpowiednik<br />
generała brygady) Siemion Kriwoszein<br />
(pierwszy z prawej).<br />
? Przedstaw propagandowe i psychologiczne<br />
znaczenie dla Niemców oraz Sowietów<br />
defilady w Brześciu.<br />
Wojna totalna i zbrodnie wojenne<br />
Prowadzona przez Niemców i Sowietów wojna z Polską od samego początku była wojną totalną.<br />
Agresorzy nie ograniczali się tylko do walki z żołnierzami, ale atakowali też cele cywilne. Hitler<br />
rozkazał swoim żołnierzom: „Bądźcie bez litości! Bądźcie brutalni! […] Każda nowa armia polska,<br />
która się pojawi, winna być natychmiast zdruzgotana. Wojna ma być wojną wyniszczenia”.<br />
Już nad ranem 1 września 1939 r. niemieckie lotnictwo dokonało nalotu na Wieluń<br />
i zniszczyło go w 75%. Zginęło wówczas ponad tysiąc osób. 13 września podobny los spotkał<br />
leżący z dala od pola walki Frampol. Bombardowanie miasta zostało przeprowadzone przez<br />
Luftwaffe wyłącznie w celach ćwiczebnych. Zniszczeniu uległo ok. 90% budynków. Przez wiele<br />
dni była bombardowana także oblężona Warszawa. Tylko 25 września zrzucono na stolicę Polski<br />
630 ton bomb. Łącznie we wrześniu 1939 r. w gruzach legło ok. 10% miejskiej zabudowy<br />
miasta, w tym wiele gmachów publicznych (szpitale, kościoły, gazownia). W czasie całej kampanii<br />
niemieckie lotnictwo atakowało obiekty cywilne, dworce kolejowe i pociągi, a na drogach<br />
i polach – kolumny cywilów uciekających przed zbliżającym się frontem.<br />
Okrutnie rozprawiano się także z tymi, którzy mieli odwagę stawić opór najeźdźcom. 1 września<br />
do walki stanęła załoga Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku. Pocztowcy bronili się przez<br />
wiele godzin, skapitulowali dopiero po podpaleniu budynku. Zginęło wtedy 14 obrońców. Kolejnych<br />
28 osób Niemcy uznali za partyzantów, skazali na karę śmierci i rozstrzelali. Już 2 września<br />
uruchomiono na Pomorzu obóz koncentracyjny KL Stutthof, do którego trafili Polacy z Gdańska<br />
i okolic. Także po zdobyciu Bydgoszczy publicznie rozstrzelano ok. 600–800 Polaków. Była to<br />
zemsta Niemców za wydarzenia z 3 września, które hitlerowska propaganda ochrzciła mianem<br />
„krwawej niedzieli”. Tego dnia wycofujące się z Pomorza oddziały polskie zostały zaatakowane<br />
17
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
Rozstrzelanie Polaków<br />
w Bydgoszczy we wrześniu 1939 r.<br />
przez niemieckich dywersantów<br />
i w odwecie rozstrzelały w Bydgoszczy<br />
ok. 300 osób narodowości<br />
niemieckiej, zwłaszcza tych, przy<br />
których znaleziono broń.<br />
Od początku wojny Niemcy z bezwzględnością traktowali polskich Żydów – publicznie<br />
upokarzali, okradali i w wielu wypadkach mordowali (m.in. w Trzebini, Katowicach, Częstochowie<br />
i Przemyślu).<br />
Z rąk niemieckich niejednokrotnie ginęli również polscy jeńcy, mimo że chroniła ich konwencja<br />
genewska, podpisana także przez Niemcy. Gwarantowała ona żołnierzom, którzy trafili do niewoli,<br />
ochronę i pomoc medyczną. Do jednej z największych zbrodni doszło 9 września pod Ciepielowem,<br />
gdzie rozstrzelano co najmniej 250 polskich żołnierzy. Wcześniej zmuszono ich do zdjęcia<br />
mundurów, żeby upozorować egzekucję partyzantów. W nocy z 13 na 14 września w Zambrowie<br />
na ok. 4 tys. jeńców trzymanych pod strażą wpadł tabun koni. Polacy próbowali się ratować<br />
przed stratowaniem, co doprowadziło do otwarcia ognia przez pilnujących ich Niemców. Zginęło<br />
ok. 100 osób, a rannym przez kilka godzin odmawiano pomocy lekarskiej.<br />
Również Sowieci traktowali pokonanych Polaków w bestialski sposób. Po upadku Grodna<br />
wymordowali ok. 300 polskich obrońców, w tym wielu uczniów grodzieńskich szkół.<br />
22 września pod Grodnem żołnierze Armii Czerwonej pojmali i rozstrzelali gen. Józefa Olszynę-<br />
-Wilczyńskiego. Po bitwie pod Szackiem Sowieci zamordowali 18 wziętych do niewoli polskich<br />
oficerów. Oprócz mordów dokonywanych przez czerwonoarmistów komunistyczne bandy napadały<br />
na przedstawicieli polskich władz, żołnierzy i ziemiańskie dwory.<br />
Bilans strat<br />
Obrona Polski w 1939 r. zakończyła się <strong>kl</strong>ęską, choć strona polska nigdy nie podpisała aktu<br />
kapitulacji (broń składały jedynie poszczególne armie lub punkty oporu). Na taki wynik<br />
walk złożyło się wiele przyczyn. Do najważniejszych można zaliczyć przewagę liczebną obu<br />
ŚLADY PRZESZŁOŚCI<br />
Szczątki żołnierza odnalezione<br />
na Westerplatte.<br />
Foto. Marcin Gadomski/PAP<br />
Wydarzenia z II wojny światowej i tragiczny los narodu polskiego<br />
zostały utrwalone przez liczne miejsca pamięci i muzea, w tym Muzeum<br />
II Wojny Światowej w Gdańsku i Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku.<br />
Nie tylko zbierają one dokumenty i pamiątki z tamtych wydarzeń,<br />
lecz także patronują innym inicjatywom, np. ekshumacjom<br />
mogił żołnierskich, które mimo upływu lat są nadal odkrywane. Jesienią<br />
2019 r. archeolodzy z Muzeum II Wojny Światowej odnaleźli<br />
na Westerplatte szczątki dziewięciu osób. Dzięki badaniom DNA,<br />
przeprowadzonym przez zespół Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar<br />
Totalitaryzmów, do 1 września 2021 r. udało się ustalić tożsamość<br />
sześciu z nich. Byli to polscy żołnierze polegli we wrześniu 1939 r.<br />
18
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
Uchodźcy na ulicy Warszawy, zdjęcie amerykańskiego<br />
fotografa Juliena Bryana (czytaj: żiuliena brajana).<br />
Powołanie do służby wojskowej prawie miliona mężczyzn<br />
w 1939 r. sprawiło, że troska o los wielu rodzin spadła<br />
na barki kobiet. Często głodne i wycieńczone, razem<br />
z dziećmi uciekały przed nadciągającym wrogiem i szukały<br />
schronienia w dużych miastach. Kobiety i dzieci stanowiły<br />
wówczas większość wśród dziesiątków tysięcy uchodźców.<br />
? Omów metody i skutki prowadzenia działań<br />
wojennych przeciw ludności cywilnej.<br />
agresorów, rozciągnięte i pozbawione przeszkód naturalnych linie graniczne (co umożliwiło<br />
skuteczny atak niemalże ze wszystkich stron), taktykę blitzkriegu zastosowaną przez Niemców<br />
oraz brak wsparcia Polski przez sojuszników. Wobec takich wyzwań żaden polski plan obrony<br />
nie miał szans powodzenia. Mimo to Polska broniła się znacznie dłużej, niż wcześniej zakładali<br />
to Niemcy i Sowieci.<br />
W walkach z Niemcami poległo ok. 70 tys. polskich żołnierzy, a prawie 133 tys.<br />
zostało rannych. Tak wysokie straty wynikały przede wszystkim z przewagi technicznej Wehrmachtu<br />
(zwłaszcza w lotnictwie i wojskach zmotoryzowanych). Do niemieckiej niewoli trafiło<br />
blisko 420 tys. polskich żołnierzy. Część szeregowców została wkrótce zwolniona, ale większość<br />
jeńców spędziła wojnę w obozach. Oficerowie przebywali w tzw. oflagach, a żołnierze – w tzw.<br />
stalagach. Prawie 80 tys. polskich żołnierzy udało się przekroczyć granicę, głównie węgierską<br />
i rumuńską.<br />
Trudniej oszacować straty wśród ludności cywilnej. Z powodu stosowania przez Niemców<br />
wojny totalnej mogły one sięgnąć nawet 150–200 tys. zabitych. Tysiące ludzi straciły<br />
dach nad głową, ponieważ wiele miejscowości zostało w znacznym stopniu zniszczonych.<br />
Straty poniesione w walce z Sowietami nie są dokładnie znane. Prawdopodobnie w starciach<br />
zginęło, zmarło od ran lub zostało zamordowanych ok. 17–19 tys. żołnierzy. Taki<br />
bilans wynikał w znacznym stopniu z tego, że na terenach zajętych przez Armię Czerwoną<br />
znajdowały się przede wszystkim złożone z rezerwistów oddziały tyłowe i ośrodki zapasowe.<br />
Nie wszystkie jednostki były przygotowane do walki. Trzeba też pamiętać, że w wyniku<br />
rozkazu Naczelnego Wodza polskie oddziały często nie podejmowały walki z Sowietami.<br />
Do niewoli trafiło blisko 240 tys. żołnierzy oraz tysiące funkcjonariuszy służb mundurowych<br />
WARTO WIEDZIEĆ<br />
Erwina Barzychowska<br />
Ofiarami obu agresorów były także dzieci. Symbolem ich losu<br />
i cierpień stała się m.in. Erwina Barzychowska, sierota wychowywana<br />
przez jednego z pracowników Poczty Polskiej w Gdańsku.<br />
Podczas obrony budynku była w środku i została dot<strong>kl</strong>iwie poparzona<br />
przez niemieckie miotacze ognia. Nieleczona, zmarła<br />
w cierpieniach kilka tygodni po kapitulacji w niemieckim szpitalu.<br />
W chwili śmierci miała 10 lat.<br />
Innym przykładem jest 15-letni obrońca Grodna – Tadeusz<br />
Jasiński. Schwytany przez czerwonoarmistów w chwili ataku<br />
na sowiecki czołg, został przywiązany do pancerza jako „żywa<br />
tarcza”. Odbity przez Polaków zmarł z powodu odniesionych ran.<br />
19
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
(policji, więziennictwa, kolei, pocztowców). Oficerów i część pracowników służb mundurowych<br />
osadzono w obozach w Starobielsku, Ostaszkowie i Kozielsku.<br />
Wehrmacht w czasie inwazji na Polskę stracił ponad 16 tys. żołnierzy, 27 tys. zostało rannych<br />
i kilkaset uznano za zaginionych. Były to straty stosunkowo niewielkie, co zaskoczyło dowódców<br />
niemieckich i utwierdziło w przekonaniu o skuteczności prowadzenia wojny błyskawicznej.<br />
Dużo większe straty poniesiono w sprzęcie bojowym. Zniszczeniu lub poważnemu uszkodzeniu<br />
uległy 674 czołgi i 319 wozów pancernych. Lotnictwo utraciło 521 samolotów, z czego w walce<br />
ok. 230. Straty sowieckie są trudniejsze do oszacowania. Sowieci przyznali się do 1 tys. zabitych<br />
i 2–3 tys. rannych, ale dane są z pewnością znaczenie zaniżone. Armia Czerwona utraciła też<br />
ok. 150 czołgów i 20 samolotów.<br />
Kampania wrześniowa / kampania polska / wojna<br />
obronna 1939 r.<br />
Od wielu lat historycy spierają się, jak syntetycznie nazwać działania wojenne, od których<br />
rozpoczęła się II wojna światowa. Przez długi czas najpopularniejszym określeniem była<br />
nazwa „kampania wrześniowa”. Krytycy tego zapisu zauważają jednak, że w ten sposób<br />
pomija się niezwy<strong>kl</strong>e ważne walki toczone w pierwszym tygodniu października 1939 r. Z kolei<br />
określenie „kampania polska” nawiązuje do innych podobnych kampanii z czasów II wojny<br />
światowej – np. norweskiej czy francuskiej – ale dla wielu jest ono także niefortunne, bowiem<br />
jest wprost tłumaczeniem nazwy niemieckiej i narzuca spojrzenie z tej perspektywy. Pojawia<br />
się również określenie „wojna obronna 1939 r.”. Ono jednak też nie jest precyzyjne, ponieważ<br />
we wrześniu 1939 r. zaczęła się II wojna światowa, a nie tylko lokalna wojna polsko-niemiecka.<br />
? Które z podanych wyżej argumentów uważasz za najbardziej trafne? Uzasadnij swoje<br />
stanowisko.<br />
KALENDARIUM<br />
23 VIII podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow<br />
25 VIII zawarcie sojuszu polsko-brytyjskiego<br />
1 IX atak Niemiec na Polskę:<br />
– początek oblężenia Westerplatte<br />
– bombardowanie Wielunia<br />
– bitwa pod Mokrą<br />
– zdobycie przez Niemców Poczty Polskiej w Gdańsku<br />
1–3 IX bitwa pod Mławą<br />
1–5 IX bitwa w Borach Tucholskich<br />
2 IX wycofanie się wojsk polskich ze Śląska<br />
3 IX Wielka Brytania i Francja wypowiadają wojnę III Rzeszy<br />
7 IX kapitulacja Westerplatte<br />
9–22 IX bitwa nad Bzurą<br />
10 IX przełamanie polskiej obrony pod Wizną<br />
20
1. Obrona Polski w 1939 r.<br />
KALENDARIUM<br />
12 IX<br />
w Abbeville premierzy Francji i Wielkiej Brytanii podejmują decyzję o wstrzymaniu<br />
ofensywy na froncie zachodnim<br />
17 IX atak ZSRS na Polskę<br />
18 IX rząd i Naczelny Wódz przekraczają granicę polsko-rumuńską<br />
20–22 IX obrona Grodna<br />
22 IX kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną<br />
28 IX kapitulacja Warszawy<br />
28–30 IX bitwa jednostek KOP z wojskami sowieckimi pod Szackiem<br />
2 X kapitulacja Helu<br />
5 X zakończenie bitwy pod Kockiem<br />
POLECENIA<br />
1. Podaj przykłady niemieckich zbrodni wojennych popełnionych na ziemiach polskich<br />
we wrześniu 1939 r.<br />
2. Wyjaśnij genezę agresji sowieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. oraz bezpośrednie jej<br />
następstwa.<br />
3. Przedstaw przykłady bohaterskiej postawy żołnierzy i cywilów w czasie wojny obronnej 1939 r.<br />
4. „O <strong>kl</strong>ęsce Polski we wrześniu 1939 r. zdecydowała przewaga techniczna i liczebna agresorów”.<br />
Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij.<br />
5. Przeczytaj relację nauczycielki Grażyny Lipińskiej z Grodna i wykonaj polecenia.<br />
Na wezwanie megafonu zbierają się tysięczne rzesze ludzi z łopatami. Kopiemy rowy i stawiamy<br />
zapory na wszystkich możliwych drogach, wiodących do miasta. Nie mamy przecież<br />
wywiadu, nie wiemy, z jakiej strony i który z dwu wrogów na nas uderzy. Kopiemy także<br />
w mieście, wznosimy barykady na ulicach, balami zastawiamy oba mosty […]. Sąsiedni<br />
budynek szkolny, internat, kościółek, podwórze i ogród również fortyfikują się. Żołnierze<br />
na rozkaz młodego podchorążego taszczą na dziedziniec szkolny cekaemy, pełne skrzynki<br />
nabojów, karabiny i wiele innego sprzętu. Chłopcy ze Szkoły Ogrodniczej przywdziewają<br />
mundury, zbroją się w karabiny, robią nasypy, rowy strzeleckie. My – liczne kobiety – biegamy<br />
za prowiantem, przygotowujemy lekarstwa, bandaże, nosze i butelki z benzyną – tę<br />
improwizowaną broń przeciwczołgową.<br />
G. Lipińska, Jeśli zapomnę o nich…, Warszawa 1988, s. 19.<br />
a) Na podstawie mapy ze s. 16 oraz wiadomości z podręcznika scharakteryzuj sytuację militarną<br />
w rejonie Grodna we wrześniu 1939 r. Uwzględnij działania wojsk polskich, niemieckich<br />
i sowieckich.<br />
b) Odwołując się do tekstu, scharakteryzuj postawę mieszkańców Grodna w obliczu<br />
zbliżającego się nieprzyjaciela. Przedstaw, jakie kroki podjęto, żeby przygotować miasto<br />
do obrony i jaki był udział kobiet w tych przygotowaniach?<br />
21
I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
6. Przeczytaj tekst odezwy dowódcy sowieckiego Frontu Białoruskiego Michaiła Kowalowa,<br />
kolportowanej w formie ulotki wśród Polaków po agresji Armii Czerwonej na Polskę<br />
17 września 1939 r., i wykonaj polecenia.<br />
Rzołnierze Armii Polskiej!<br />
Pańsko-burżuazjny Rząd Polski, wciągnowszy Was w awanturystyczną wojnę, pozornie<br />
przewaliło się. Ono okazało się bezsilnym rządzić krajem i zorganizować obronu. Ministrzy<br />
i gienerałowie, schwycili nagrabione imi złoto, tchórzliwie ucie<strong>kl</strong>i, pozostawiają armię i cały<br />
lud Polski na wolę losu.<br />
Armia Polska pocierpieła surową porażkę, od którego ona nie oprawić wstanie się. Wam,<br />
waszym żonom, dzieciam, braciam i siostram ugraża głodna śmierć i zniszczenie.<br />
W te ciężkie dni dla Was potężny Związek Radziecki wyciąga Wam ręce braterskiej pomocy.<br />
Nie przeciwcie się Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. Wasze przeciewenie bez<br />
kożyści i przerzeczono na całą zgubę. My idziemy do Was nie jako zdobywcy, a jako wasi<br />
braci po <strong>kl</strong>asu, jako wasi wyzwoleńcy od ucisku obszarników i kapitalistów.<br />
Wielka i niezwolczona Armia Czerwona niesie na swoich sztandarach procującym, braterstwo<br />
i szczęśliwe życie.<br />
Rzołnierze Armii Polskiej! Nie proliwacie doremnie krwi za cudze Wam interesy obszarników<br />
i kapitalistów.<br />
Was przymuszają uciskać białorusinów, ukraińców. Rządzące kołe Polskie sieją narodową<br />
rużność między polakami, białorusinami i ukraińcami.<br />
Pamiętajcie! Nie może być swobodny naród, uciskające drugie narody. Pracujące białorusini<br />
i ukraińcy – Wasi procujące, a nie wrogi. Razem z nimi budujcie szczęśliwe dorobkowe życie.<br />
Rzucajcie broń! Przechodźcie na stronę Armii Czerwonej. Wam zabezpieczona swoboda<br />
i szczęśliwe życie. […]<br />
a) Rozważ, do kogo była skierowana odezwa i jaki cel przyświecał jej twórcom. Wskaż w tekście<br />
fragmenty potwierdzające twoją opinię.<br />
b) Odwołując się do tekstu, wymień argumenty, których użył Kowalow, żeby uzasadnić<br />
wkroczenie armii sowieckiej na ziemie polskie. Do jakich wartości uniwersalnych nawiązał<br />
w tekście odezwy?<br />
c) Przeanalizuj i oceń tekst odezwy pod względem stylistyczno-językowym. Przedstaw wyniki<br />
analizy, a następnie odwołując się do poprzednich poleceń, sformułuj wnioski dotyczące<br />
charakteru działań propagandowych podejmowanych przez władze sowieckie w 1939 r. oraz<br />
ich potencjalnej skuteczności.<br />
22<br />
WARTO PRZECZYTAĆ<br />
„A więc wojna...” Ludność cywilna we wrześniu 1939 r., oprac. P. Rokicki, A. Rudzińska i inni, Warszawa–Lublin<br />
2009.<br />
T. Głowiński, R. Igielski, M. Lebel, Bitewnym szlakiem Września 1939 roku. Polskie bitwy i boje<br />
w obronie Rzeczypospolitej, Warszawa–Wrocław 2019.<br />
R. Moorhouse, Polska 1939. Pierwsi przeciw Hitlerowi. Kraków 2019.<br />
A. Wodzyński, W odwrocie i walce. Codzienność polskich żołnierzy podczas kampanii 1939 roku,<br />
Gdańsk 2013.<br />
S. Żerko, Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939, Poznań 2020.
II. POLSKA W LATACH<br />
II WOJNY ŚWIATOWEJ<br />
• Polska pod niemiecką i sowiecką okupacją<br />
• Działalność władz RP na uchodźstwie<br />
• Polskie Państwo Podziemne i jego armia<br />
• Polityka Stalina wobec Polski<br />
• Polacy na frontach II wojny światowej<br />
• Akcja „Burza” i powstanie warszawskie
POWTÓRZENIE<br />
POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY<br />
Zadanie 1.<br />
Scharakteryzuj system sowieckiej polityki represyjnej wobec różnych grup społeczeństwa polskiego<br />
w latach 1939–1943.<br />
Zadanie 2.<br />
Omów cele polityki narodowościowej władz niemieckich na okupowanych ziemiach polskich<br />
i przedstaw sposoby ich realizacji.<br />
Zadanie 3.<br />
Zdaniem wielu polskich historyków decyzja o opuszczeniu ZSRS przez wojska gen. W. Andersa<br />
była nieunikniona. Czy zgadzasz się z tą tezą? Odpowiedź uzasadnij.<br />
Zadanie 4.<br />
„Polscy żołnierze walczyli z Niemcami od pierwszego dnia wojny w 1939 r. aż do samego jej końca<br />
w 1945 r.”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij.<br />
Zadanie 5.<br />
„Polska w okresie II wojny światowej zachowała ciągłość polskich struktur państwowych: cywilnych<br />
i wojskowych” – podaj argumenty uzasadniające tę opinię.<br />
Zadanie 6.<br />
„Sowiecki komitet zniewolenia” – tak współczesny historyk określił PKWN. Omów genezę<br />
i działalność PKWN, scharakteryzuj jego miejsce w planach politycznych Stalina wobec Polski.<br />
Zadanie 7.<br />
Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj polecenia.<br />
a) Wyjaśnij, do jakich wydarzeń<br />
nawiązuje niemiecki plakat,<br />
i określ prawdopodobny czas jego<br />
powstania.<br />
b) Rozważ, do kogo był adresowany,<br />
i scharakteryzuj propagandowy<br />
przekaz plakatu.<br />
196
Zadanie 8.<br />
Przeczytaj fragmenty De<strong>kl</strong>aracji Rządu RP z 24 lutego 1942 r. i wykonaj polecenia.<br />
1. Polska stać będzie na gruncie kultury i zasad chrześcijańskich.<br />
2. Polska będzie państwem demokratycznym i republikańskim, przestrzegającym ściśle<br />
zasady rządów prawnych, odpowiedzialnych przed rzetelnym przedstawicielstwem narodowym,<br />
reprezentującym w pełni wolę całego społeczeństwa i wybranym w powszechnym,<br />
równym, bezpośrednim i tajnym głosowaniu. Naród polski odcina się bezwzględnie<br />
od wszelkich sprzecznych z zasadami demokratycznymi, totalitarnych systemów rządzenia<br />
i jakiejkolwiek formy dyktatur.<br />
3. Polska zapewni poszanowanie wolności i praw obywatelskich wszystkim wiernym<br />
Rzeczpospolitej obywatelom, bez względu na różnice narodowościowe, wyznania i rasy.<br />
[…] Wolność wyznania, sumienia i słowa, stowarzyszania i zgromadzania się będzie<br />
wszystkim w pełni zapewniona. Wymiar sprawiedliwości będzie niezależny od jakichkolwiek<br />
wpływów administracji państwowej.<br />
4. Polska powojenna dążyć będzie do zagwarantowania całej swojej ludności zatrudnienia<br />
i godziwego zarobku, usuwając w ten sposób ze swych ziem <strong>kl</strong>ęskę bezrobocia. Każdy obywatel<br />
mieć będzie prawo do pracy i obowiązek pracy przy zachowaniu swobody wyboru<br />
zatrudnienia […].<br />
5. Racjonalna reforma rolna, gwarantując masom włościańskim sprawiedliwy podział ziem,<br />
stworzyć powinna, poza nielicznymi gospodarstwami wzorowymi i doświadczalnymi, niewielkie,<br />
obsługiwane w zasadzie przez rodziny właścicieli, lecz samodzielne warsztaty rolne,<br />
opłacalne i posiadające zdolność produkcyjną. Opierając się na tych założeniach prawno-<br />
-politycznych i społeczno-gospodarczych, podniesiemy poziom bytu mas pracujących –<br />
włościan, robotników i inteligencji, zapewniając im współudział należyty w rozwoju własnej<br />
kultury narodowej. […]<br />
http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/LDU19430080040/O/LDU19430080040.pdf,<br />
dostęp: 15.01.2022.<br />
a) Scharakteryzuj wizję ustroju politycznego powojennej Polski przedstawioną w dokumencie.<br />
b) Wyjaśnij, na czym polegał program społeczny rządu RP zaproponowany w De<strong>kl</strong>aracji.<br />
Zadanie 9.<br />
Wskaż prawidłową kolejność wydarzeń – od najdawniejszego do najbliższego naszym czasom –<br />
wpisując odpowiednią liczbę do tabeli.<br />
WYDARZENIE<br />
Wybuch powstania w getcie warszawskim<br />
Powstanie PKWN<br />
KOLEJNOŚĆ<br />
Bitwa pod Lenino<br />
Powstanie Armii Krajowej<br />
Szturm Berlina<br />
Wybuch powstania warszawskiego<br />
197
POWTÓRZENIE<br />
Zadanie 10.<br />
Przeczytaj fragment raportu gen. SS Jürgena Stroopa i wykonaj polecenia.<br />
Stawiany przez Żydów i bandytów opór mógł zostać złamany tylko przez energiczną i niezmordowaną,<br />
trwającą dzień i noc akcję bojową oddziałów szturmowych. 23.4.1943 Reichsführer<br />
SS* za pośrednictwem wyższego dowódcy SS i policji wschód w Krakowie<br />
wydał rozkaz przeszukania z największą bezwzględnością i nieubłaganą surowością getta<br />
warszawskiego. Dlatego też zdecydowałem się teraz na całkowite zniszczenie żydowskiej<br />
dzielnicy mieszkaniowej przez spalenie wszystkich bloków mieszkalnych, łącznie z blokami<br />
przy zakładach zbrojeniowych. Systematycznie opróżniano jeden zakład po drugim<br />
i niezwłocznie podpalano. Wtedy Żydzi prawie zawsze wychodzili ze swych kryjówek<br />
i bunkrów. Nieraz Żydzi pozostawali w płonących domach tak długo, aż wreszcie<br />
z powodu żaru i z obawy przed śmiercią w płomieniach woleli wyskakiwać z pięter<br />
po uprzednim zrzuceniu na ulicę materaców i innych wyściełanych przedmiotów. Z połamanymi<br />
kośćmi usiłowali się oni potem jeszcze czołgać przez ulicę do bloków, które bądź<br />
wcale, bądź tylko częściowo stały w płomieniach. Często zmieniali Żydzi swe kryjówki<br />
w nocy, przenosząc się do wypalonych już ruin, gdzie znajdowali schronienie dopóty,<br />
dopóki nie znalazły ich tam jakieś oddziały szturmowe. Przebywanie w kanałach też nie<br />
było już po pierwszych 8 dniach przyjemne. Bardzo często można było na ulicach usłyszeć<br />
wyraźne głosy dochodzące z kanałów przez włazy. Wówczas SS-mani, policjanci lub<br />
saperzy Wehrmachtu odważnie włazili do szybu, ażeby wyciągnąć Żydów i nierzadko<br />
potykali się o ciała nieżywych już Żydów albo też byli ostrzeliwani. Aby wypędzić Żydów,<br />
trzeba było stale używać świec dymnych. […] Wielu Żydów, których liczby nie można<br />
było ustalić, zlikwidowano w kanałach i bunkrach przez wysadzenie tych bunkrów i kanałów<br />
w powietrze. […]<br />
Akcja trwała często od wczesnego ranka aż do późnych godzin nocnych. Nocne oddziały<br />
zwiadowcze żołnierzy, z nogami obwiązanymi szmatami, deptały Żydom po piętach i utrzymywały<br />
ich w ciągłym napięciu. Nieraz zatrzymywano i likwidowano Żydów, którzy wykorzystywali<br />
noc, aby wydobytą z opuszczonych bunkrów żywnością uzupełnić swoje zapasy<br />
albo nawiązać łączność czy wymienić wiadomości z sąsiednimi grupami. […]<br />
Tylko dzięki nieprzerwanemu i niezmordowanemu udziałowi w akcji wszystkich sił udało się<br />
ująć lub z całą pewnością zgładzić ogółem 56 065 Żydów. Do tej liczby należy jeszcze dodać<br />
Żydów, którzy zginęli na skutek wysadzenia w powietrze, pożarów itd., których liczby nie<br />
można było jednak ustalić. […]<br />
Wielka akcja została zakończona 16.5.1943 wysadzeniem w powietrze synagogi warszawskiej<br />
o godzinie 20.15.<br />
Obecnie w byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej nie ma już ani jednego przedsiębiorstwa.<br />
Wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość, surowce i maszyny, zostało wywiezione<br />
i zmagazynowane. Wszystkie znajdujące się tam budynki itp. zostały zniszczone. Jedyny<br />
wyjątek stanowi tzw. więzienie Policji Bezpieczeństwa przy Dzielnej, które wyłączono<br />
ze zniszczenia.<br />
*Heinrich Himmler<br />
Jürgen Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. A. Żbikowski,<br />
Warszawa 2009, s. 38–40.<br />
198
a) Odwołując się do tekstu, omów działania, które podjął Jürgen Stroop, by wykonać rozkaz<br />
Himmlera. Przedstaw trudności, na jakie napotkali Niemcy, realizując to zadanie.<br />
b) Na podstawie raportu przedstaw bilans akcji kierowanej przez Stroopa. Wyjaśnij, dlaczego autor<br />
raportu nazywa ją „wielką”.<br />
Zadanie 11.<br />
Przeczytaj raport z 17 marca 1940 r. gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego do gen. Kazimierza<br />
Sosnkowskiego o sytuacji na terenie okupacji sowieckiej i wykonaj polecenia.<br />
Od 9 lutego począwszy, nastąpiło masowe wywożenie w głąb Rosji elementu pracującego<br />
dawniej nie tylko politycznie, ale i społecznie, i gospodarczo. Wywożono całe rodziny, starców,<br />
kobiety i nawet najmniejsze dzieci, zostawiając pół godziny na spakowanie się. O rozmiarach<br />
wysiedlenia może świadczyć, że z powiatu lidzkiego* odszedł transport 300 wagonów<br />
towarowych nie ogrzewanych. W pierwszej kolejności wywieziono rodziny wszystkich<br />
osadników i gajowych. […]<br />
Nastrój ludności da się streścić w krótkim wyrażeniu chłopa z Dziśnieńszczyzny**: tego,<br />
co Polaki nie potrafili z nami zrobić przez 20 lat, bolszewicy zrobili w ciągu kilku miesięcy –<br />
my teraz Polaki wszyscy. Poza niezwy<strong>kl</strong>e minimalną ilością sympatyków komunizmu […]<br />
tak ludność polska, jak i białoruska oczekują z utęsknieniem wskrzeszenia Polski. […]<br />
Walka o polską szkołę coraz bardziej się rozpala, szkoła polska podlega coraz szybszej likwidacji;<br />
dzieje się to przez ciągłe areszty nauczycieli polskich, przez masowe areszty młodzieży<br />
gimnazjalnej. […]<br />
Bolszewicy masowo wszędzie angażują konfidentów; niestety należy przyznać, że sporo ludzi<br />
poszło na tę podłą służbę. […]<br />
Stosunki gospodarcze pogarszają się z dnia na dzień. […]<br />
Dziś miasta i miasteczka mają niezwykły wygląd: prawie wszystkie s<strong>kl</strong>epy są puste i zamknięte.<br />
* Lida, powiat lidzki – miejscowość i powiat w województwie nowogródzkim.<br />
** Dzisna, powiat dziśnieński – miejscowość i powiat w województwie wileńskim (od 1926 r.).<br />
Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 254.<br />
a) Przypomnij, jaką funkcję pełnił gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski w 1940 r.<br />
b) Odwołując się do tekstu, omów politykę władz sowieckich wobec mieszkańców ziem zajętych<br />
w 1939 r. przez Armię Czerwoną.<br />
c) Zinterpretuj zacytowane w tekście słowa Białorusina „my teraz Polaki wszyscy”.<br />
d) Na jakie zjawiska w relacjach polsko-białoruskich zwracał uwagę autor raportu?<br />
Zadanie 12.<br />
Przepisz tabelkę i oceń prawdziwość poniższych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, albo<br />
F – jeśli jest fałszywe.<br />
1. De<strong>kl</strong>arację Rządu RP z 24 lutego 1942 r. wydał rząd, na którego czele stał<br />
Stanisław Mikołajczyk.<br />
2. Organizacja „Wachlarz” zajmowała się działalnością sabotażowo-dywersyjną<br />
na terenach leżących na wschód od rzeki Bug.<br />
3. W styczniu 1942 r. działająca przed wojną i w pierwszych miesiącach okupacji<br />
Komunistyczna Partia Polski przekształciła się w Polską Partię Robotniczą.<br />
P<br />
P<br />
P<br />
F<br />
F<br />
F<br />
199
POWTÓRZENIE<br />
4. Przyczyną zerwania stosunków polsko-sowieckich była m.in. informacja<br />
o odkryciu grobów polskich oficerów pomordowanych w Katyniu.<br />
5. Polska 1. Dywizja Pancerna wzięła udział w bitwie pod Falaise<br />
w Normandii.<br />
P<br />
P<br />
F<br />
F<br />
Zadanie 13.<br />
Porównaj liczebność Polskich Sił Zbrojnych i ludowego Wojska Polskiego i wykonaj polecenia.<br />
400 000<br />
350 000<br />
300 000<br />
250 000<br />
200 000<br />
150 000<br />
100 000<br />
50 000<br />
0<br />
XI<br />
1939<br />
V<br />
1940<br />
VIII<br />
1940<br />
VIII<br />
1942<br />
VII<br />
1943<br />
I<br />
1944<br />
VII<br />
1944<br />
V<br />
1945<br />
Ency<strong>kl</strong>opedia Szkolna. <strong>Historia</strong>, Warszawa 1993, s. 808.<br />
Polskie Siły Zbrojne ludowe Wojsko Polskie<br />
a) Wyjaśnij, w jakim okresie i dlaczego doszło do rozbudowy ludowego Wojska Polskiego.<br />
b) Podaj przyczynę gwałtownego spadku liczebności Polskich Sił Zbrojnych w sierpniu 1940 r.<br />
i wzrostu ich liczebności między sierpniem 1940 a sierpniem 1942 r.<br />
PROPOZYCJE TEMATÓW WYPRACOWAŃ<br />
1. „Rzeczpospolita Polska”, pismo ukazujące się pod auspicjami Delegatury Rządu na Kraj,<br />
informując w sierpniu 1941 r. o układzie Sikorski–Majski, okrzyknęła go „pierwszym wielkim<br />
triumfem Rządu”. Rozważ zasadność tej oceny w kontekście polityki gen. Sikorskiego<br />
w latach 1939–1941.<br />
2. „Rok 1943 był przełomowy dla przyszłości Polski”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź<br />
uzasadnij, uwzględniając sytuację w okupowanym kraju i kontekst międzynarodowy.<br />
3. Omów proces budowania przez ZSRS komunistycznego zaplecza w okupowanej Polsce.<br />
200
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA<br />
LUDOWA<br />
• Postalinowska odwilż<br />
• Bunty społeczne w latach 1968, 1970, 1976<br />
• Opozycja polityczna w latach 1976–1980<br />
• Narodziny „Solidarności” i stan wojenny
29<br />
Dekada Edwarda Gierka<br />
1970–1980<br />
• Polityka gospodarcza Edwarda Gierka i jej wpływ na życie społeczeństwa<br />
• Nowelizacja Konstytucji PRL<br />
• Protesty społeczne w 1976 r. – przyczyny i skutki<br />
• Początek pontyfikatu papieża Jana Pawła II<br />
EDWARD<br />
DECYZJA<br />
GIEREK O REKONSTRUKCJI<br />
I SEKRETARZEM ZAMKU KRÓLEWSKIEGO<br />
KC PZPR W WARSZAWIE<br />
REFORMA<br />
ADMINISTRACYJNA,<br />
NOWY PODZIAŁ<br />
TERYTORIALNY<br />
ZMIANA<br />
KONSTYTUCJI<br />
PRL<br />
PROTESTY<br />
SPOŁECZNE PO<br />
PODWYŻKACH CEN<br />
WYBÓR<br />
KARDYNAŁA<br />
KAROLA WOJTYŁY<br />
NA PAPIEŻA<br />
20 XII 1970<br />
19 I 1971<br />
28 V 1975<br />
10 II 1976<br />
25–30 VI 1976<br />
16 X 1978<br />
Dobrobyt na kredyt<br />
Objęcie funkcji I sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka oraz stanowiska premiera przez<br />
Piotra Jaroszewicza otworzyło kolejną epokę w historii Polski Ludowej. Podstawowym zadaniem<br />
stojącym przed nową ekipą było uspokojenie nastrojów społecznych. Gierek, w odróżnieniu<br />
od Gomułki, dążył do porozumienia ze strajkującymi robotnikami i pojechał na Wybrzeże,<br />
żeby podjąć z nimi rozmowy. Spotkania, mimo nadzoru SB, miały częściowo spontaniczny<br />
charakter i doprowadziły do zakończenia strajków. Ostatecznie rząd wycofał się z podwyżek<br />
dopiero po strajkach łódzkich włókniarek w lutym 1971 r.<br />
Gierek krytycznie odniósł się do polityki gospodarczej poprzedniego rządu. Uważał, że po<br />
25 latach od zakończenia wojny należy skończyć z hasłami wyrzeczeń oraz odbudowy i skupić się<br />
na rzeczywistej poprawie warunków życia Polaków. Dlatego hasłem jego rządów stała się budowa<br />
„Drugiej Polski” – kraju nowoczesnego i będącego potęgą gospodarczą. Cel ten zamierzano<br />
osiągnąć poprzez wzrost konsumpcji i wydatków państwa na świadczenia społeczne oraz znaczne<br />
zwiększenie inwestycji przemysłowych. Miało to przymieść rządzącym uznanie społeczeństwa.<br />
BIOGRAM<br />
Edward Gierek (1913–2001)<br />
Urodził się w Zagłębiu Dąbrowskim, ale dzieciństwo i młodość<br />
spędził za granicą, najpierw we Francji (gdzie jego rodzina wyemigrowała<br />
z powodów ekonomicznych), później w Belgii.<br />
We Francji związał się z ruchem komunistycznym. Od 1943 r.<br />
działał w belgijskim antyniemieckim ruchu oporu. Do Polski<br />
wrócił w 1948 r. i rozpoczął karierę działacza partyjnego w PPR,<br />
a następnie w PZPR. Już przed 1956 r. zajmował wysokie stanowiska<br />
w partii, ale dopiero od 1956 r. znalazł się w gronie<br />
liderów partyjnych. Od 1957 do 1970 r. kierował Komitetem<br />
Wojewódzkim PZPR w Katowicach, a w grudniu 1970 r. został<br />
I sekretarzem KC PZPR. Stanowisko utracił we wrześniu 1980 r.,<br />
kilka miesięcy później usunięto go z partii z zarzutami o doprowadzenie<br />
kraju do załamania gospodarczego. W czasie stanu<br />
wojennego był internowany.<br />
426
29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980<br />
„Pomożecie?”<br />
Z postacią Edwarda Gierka najbardziej jednak związał się slogan „Pomożecie? Pomożemy!”.<br />
25 stycznia 1971 r. – podczas spotkania I sekretarza KC PZPR z gdańskimi stoczniowcami –<br />
Gierek mówił: „Chciałbym zakończyć apelem o zaufanie, wiarę i pomoc, o coraz lepszą pracę.<br />
Możecie towarzysze być przekonani, że my tak samo jak wy jesteśmy ulepieni z tej samej gliny<br />
i nie mamy innego celu jak ten, który żeśmy zde<strong>kl</strong>arowali [...]. Jeśli nam pomożecie, to sądzę, że<br />
ten cel uda nam się wspólnie osiągnąć. Jak ‒ pomożecie?”. Jak zauważył historyk Jerzy Eisler:<br />
„Powszechnie uważa się […], że odpowiedziało mu chóralne: «Pomożemy!» wypowiedziane<br />
przez stoczniowców. O tym, że nic takiego się wówczas nie wydarzyło, można się przekonać,<br />
oglądając archiwalny film z tego spotkania lub słuchając nagrania magnetofonowego.<br />
Rozległy się tylko umiarkowane o<strong>kl</strong>aski, ale środki masowego przekazu niemal od razu<br />
postanowiły zdyskontować propagandowo podróż nowego I sekretarza KC na Wybrzeże”.<br />
Jednym z pierwszych kroków ku realizacji wyznaczonego celu było zamrożenie cen<br />
najważniejszych artykułów konsumpcyjnych i zmiana polityki wobec wsi. Rolnicy zostali<br />
objęci bezpłatną opieką zdrowotną, zlikwidowano też obowiązkowe dostawy zbóż, ziemniaków<br />
i zwierząt rzeźnych, co miało podnieść zyski rolników i zachęcić ich do większej wydajności.<br />
Wsparcie finansowe na rozwój gospodarstw wiejskich zapewniono poprzez system łatwo dostępnych<br />
kredytów. Władze miały nadzieję, że decyzje te zaowocują zwiększeniem produkcji żywności<br />
i przyczynią się do poprawy zaopatrzenia s<strong>kl</strong>epów w miastach.<br />
W 1. połowie lat 70. nastąpił wzrost produkcji artykułów konsumpcyjnych, co zauważalnie<br />
poprawiło poziom życia społeczeństwa. Było to możliwe m.in. dzięki kredytom zaciągniętym<br />
przez rząd w krajach zachodnich. Część z nich uzyskano w bankach komercyjnych, inne<br />
od zagranicznych instytucji rządowych. Polska zakupiła także na Zachodzie nowe technologie<br />
i licencje, które pozwoliły na częściowe unowocześnienie i rozwój gospodarki.<br />
1 2 3<br />
W styczniu 1971 r. na wniosek Edwarda Gierka Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o rekonstrukcji<br />
Zamku Królewskiego w Warszawie. Został on zbombardowany przez Luftwaffe we wrześniu 1939 r., a ostatecznie<br />
wysadzony w powietrze przez Niemców po upadku powstania warszawskiego. Pozostały po nim jedynie<br />
piwnice i niewielkie fragmenty. Największym z nich było okno mieszkania Stefana Żeromskiego (1) ‒ na drugim<br />
piętrze Zamku pisarz mieszkał w latach 1924‒1925. Po wojnie kilkukrotnie podejmowano nieskuteczną próbę<br />
rozpoczęcia odbudowy zamku. Decyzja Gierka o odbudowie, a w zasadzie rekonstrukcji Zamku, była sygnałem<br />
powrotu do polskiej tradycji i budowy „nowej Polski”. Prace ruszyły już w 1971 r. (2), a w 1975 r. w obecności wielu<br />
mieszkańców stolicy zamontowano hełm na Wieży Zygmuntowskiej (3). Prace ostatecznie zakończyły się w 1984 r.<br />
427
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA<br />
NAJWIĘKSZE INWESTYCJE EPOKI GIERKA<br />
1. Budowa Portu Północnego w Gdańsku. Port<br />
został oddany do użytku 22 lipca 1974 r. razem<br />
z drugą inwestycją – Rafinerią Gdańską, z którą<br />
jest połączony rurociągiem. Przeładowuje się<br />
tu głównie ładunki masowe: węgiel i ropę naftową<br />
oraz kontenery.<br />
2. Trasa szybkiego ruchu Warszawa–Katowice,<br />
tzw. gierkówka, została oddana do użytku<br />
w październiku 1976 r. Była to jedna z pierwszych<br />
dwupasmowych tras samochodowych w Polsce.<br />
Pomiędzy Częstochową i Piotrkowem Tryb. prace<br />
budowlane wykonywało wojsko, dlatego tę część<br />
„gierkówki” nazwano „Trasą czynu żołnierskiego”.<br />
3. Fabryka Samochodów Małolitrażowych<br />
w Tychach. W 1975 r. rozpoczęto w niej produkcję<br />
Fiata 126p (popularnego „malucha”, samochodu<br />
dostępnego w założeniu dla każdej rodziny),<br />
symbolu modernizacji PRL i obiektu marzeń<br />
Polaków.<br />
4. Dworzec Centralny w Warszawie. Największy<br />
dworzec pasażerski w Polsce został otwarty<br />
w grudniu 1975 r. i przejął obsługę wszystkich<br />
połączeń dalekobieżnych w Warszawie.<br />
5. Budowa Huty „Katowice” w Dąbrowie<br />
Górniczej. Nowy kombinat hutniczy miał być<br />
największym i najnowocześniejszym zakładem<br />
metalurgicznym w PRL. Jej budowę zatwierdził<br />
VI Zjazd PZPR w grudniu 1971 r. Była największą<br />
inwestycją epoki Gierka.<br />
6. Układanie torów Centralnej Magistrali<br />
Kolejowej. Dwutorowa i w pełni zelektryfikowana<br />
magistrala została otworzona w 1977 r. i była<br />
planowana dla pociągów rozwijających prędkości<br />
powyżej 160 km/h.<br />
428
29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980<br />
WARTO WIEDZIEĆ<br />
W celu zdobycia środków finansowych ekipa Gierka nie cofała się przed żadnym rozwiązaniem.<br />
W 1975 r. władze PRL wynegocjowały z RFN bardzo korzystną umowę kredytową. W zamian<br />
rząd komunistyczny zgodził się na wyjazd do Niemiec obywateli polskich mających niemieckie<br />
korzenie. W ciągu pięciu lat z możliwości opuszczenia PRL skorzystało ponad 130 tys.<br />
osób, zwłaszcza z Górnego Śląska, Opolszczyzny i Mazur. Wyjechało wielu ludzi młodych,<br />
w wieku produkcyjnym, zatrudnionych w przemyśle, często w jego <strong>kl</strong>uczowych gałęziach. Ich<br />
motywacje były różne: jedni chcieli poprawy warunków życia, inni czuli się Niemcami i mieli<br />
poczucie wyobcowania w Polsce, niektórzy podjęli decyzję pod presją rodzin mieszkających<br />
już za granicą. Taka skala emigracji była wielkim zaskoczeniem dla władz polskich.<br />
Duży nacisk położono na budownictwo mieszkaniowe. Rozwinięto, zapoczątkowaną<br />
w schyłkowym okresie rządów Gomułki, akcję budowy bloków z „wielkiej płyty”. Niemal<br />
przez całą dekadę rocznie oddawano do użytku ponad 200 tys. mieszkań, a w rekordowym<br />
1978 r. przekroczono 280 tys.<br />
Zaciągnięte kredyty i rozwój gospodarki przełożył się na zaopatrzenie s<strong>kl</strong>epów. Oprócz towarów<br />
polskich lub z krajów socjalistycznych, na półkach pojawiły się także artykuły zachodnie.<br />
Były wśród nich towary, które dwadzieścia lat wcześniej propaganda PRL piętnowała jako symbol<br />
kapitalizmu: Coca-Cola czy papierosy Marlboro. Teraz dzięki licencjom produkowano je<br />
w polskich zakładach i trafiały do krajowych s<strong>kl</strong>epów.<br />
Mimo wielu obietnic władze nie mogły zaopatrzyć s<strong>kl</strong>epów w takim stopniu, aby pożądanych<br />
artykułów wystarczyło dla wszystkich chętnych. Organizowano więc dodatkowe formy sprzedaży.<br />
Więcej atrakcyjnych produktów można było nabyć w utworzonej wówczas sieci s<strong>kl</strong>epów<br />
Pewex. Sprzedawano tam za waluty zagraniczne zarówno produkty importowane z Zachodu,<br />
jak i artykuły produkcji krajowej, np. samochody czy alkohol. Dostęp do tych s<strong>kl</strong>epów był więc<br />
ograniczony. Wprowadzono także tzw. „s<strong>kl</strong>epy komercyjne”. Zaopatrywano je lepiej niż zwykłe<br />
s<strong>kl</strong>epy, ale ceny artykułów były wyższe niż w normalnych punktach sprzedaży.<br />
Półki z markowymi towarami<br />
w s<strong>kl</strong>epie sieci Pewex i nominowany<br />
w dolarach bon Banku<br />
PEKAO SA uprawniający<br />
do zakupów w tych s<strong>kl</strong>epach.<br />
Najbardziej poszukiwane towary<br />
od 1974 r. sprzedawano za waluty<br />
zagraniczne w Pewexach. Ponieważ<br />
prywatny zakup i sprzedaż<br />
dolarów były zabronione, państwo<br />
emitowało specjalne bony, na które<br />
wymieniano zarobioną za granicą<br />
walutę. Jednak poszukujący<br />
dolarów mogli je kupić u ulicznych<br />
handlarzy. Choć było to niezgodne<br />
z prawem, władze przymykały oko<br />
na taki handel. Zakupione w ten<br />
sposób dolary trafiały bowiem<br />
do państwowych Pewexów.<br />
429
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA<br />
Najważniejsze inwestycje przemysłowe w Polsce Ludowej w latach 1945–1989.<br />
? Wymień na podstawie mapy najważniejsze inwestycje gospodarcze dekady Gierka.<br />
? Na podstawie mapy i podręcznika przedstaw i oceń, najważniejsze cele inwestycji i przedsięwzięć<br />
dokonanych przez Edwarda Gierka.<br />
430
29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980<br />
30 000<br />
25 000<br />
20 000<br />
Wzrost zadłużenia zagranicznego w epoce Edwarda Gierka (w mln dolarów USA)<br />
15 000<br />
10 000<br />
5000<br />
0 987<br />
1971<br />
23 981 25 059<br />
18 840<br />
14 917<br />
12 141<br />
8382<br />
5220<br />
1249 2623<br />
1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980<br />
Źródło: W. Morawski Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2011, s. 299.<br />
Otwarcie PRL na Zachód<br />
W odróżnieniu od poprzednich ekip rządzących Polską, Gierek prowadził ożywioną działalność<br />
na arenie międzynarodowej. Pozostał lojalny wobec Moskwy, ale jednocześnie nawiązał kontakty<br />
z przywódcami państw zachodnich. Szczególnie ciepłe stosunki połączyły wówczas Polskę i Francję.<br />
Bliskie relacje z prezydentami Francji Georges’em Pompidou (1911–1974, czytaj: żorżem<br />
pompidu) i jego następcą Valérym Giscardem d’Estaingem (1926–2020, czytaj: walerym żiskardem<br />
destę) ułatwiała Gierkowi biegła znajomość francuskiego, którego nauczył się, mieszkając<br />
przez ponad 20 lat we Francji i Belgii. W 1972 r. Polska i Francja podpisały de<strong>kl</strong>arację o współpracy<br />
i przyjaźni, a ponieważ oba kraje należały do przeciwnych obozów polityczno-wojskowo-gospodarczych,<br />
było to czymś wyjątkowym w ówczesnej sytuacji. W 1974 r. Gierek, jako pierwszy polski<br />
przywódca, odwiedził Biały Dom, gdzie podejmowany był przez prezydenta Geralda Forda<br />
(1913–2006) z honorami należnymi szefowi rządu. Sam także trzykrotnie gościł prezydentów USA<br />
w Polsce: w 1972 r. Richarda Nixona, w 1975 r. Geralda Forda, a w 1977 r. Jimmy’ego Cartera.<br />
Edward Gierek w czasie tzw. wizyt gospodarskich, podczas których jeździł po Polsce i odwiedzał<br />
zakłady produkcyjne i wsie. Epokę Gierka charakteryzowała tzw. propaganda sukcesu. W prasie,<br />
radiu, telewizji i na ulicznych plakatach lub transparentach bezkrytycznie wychwalano politykę władz<br />
(a szczególnie Gierka) oraz wyolbrzymiano sukcesy gospodarcze. Podkreślano, że polityka I sekretarza<br />
doprowadziła do tego, że Polska stała się 10. potęgą gospodarczą świata.<br />
431
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA<br />
Dzięki stopniowemu otwieraniu się na świat i ociepleniu wizerunku Polski również<br />
zwy<strong>kl</strong>i Polacy dostali szansę na poznanie warunków życia na Zachodzie. W telewizji i kinach<br />
pojawiły się zachodnie filmy, łatwiej było uzyskać paszport i wyjechać za granicę, choć dokumenty<br />
te wydawano na ściśle określony czas, a zgodę na wyjazd musiało wyrazić SB.<br />
Ze względu na znaczenie Kościoła katolickiego dla Polaków ekipa Gierka starała się także<br />
nawiązać kontakty z Watykanem. Chciano to jednak uczynić z pominięciem polskiego Kościoła,<br />
a zwłaszcza kardynała Stefana Wyszyńskiego. Działania te nie przyniosły jednak pożądanego<br />
rezultatu, choć PRL i Stolica Apostolska nawiązały robocze kontakty, a Edward Gierek w 1977 r.<br />
został nawet przyjęty przez papieża Pawła VI. Watykan jednak nie pozwolił na zmarginalizowanie<br />
polskiego prymasa.<br />
Podpisany w grudniu 1970 r. układ z RFN otworzył drogę do ostatecznego unormowania<br />
administracji kościelnej na ziemiach zachodnich i północnych. W 1972 r. papież ustanowił<br />
na tych terenach nowe diecezje, które objęli biskupi ordynariusze (a nie jak dotychczas tymczasowi<br />
zarządcy). W ten sposób zakończył się trwający od 1945 r. konflikt na tym tle pomiędzy<br />
państwem polskim a Watykanem. Jednocześnie władze nie rezygnowały z polityki szykanowania<br />
Kościoła. Nadal zdarzało się, że odmawiano bez uzasadnionych przyczyn zgody na budowę<br />
nowych kościołów, szczególnie w diecezjach, których biskupi znani byli z antypartyjnych wypowiedzi.<br />
W wielu miejscach Polski wznoszono więc je nielegalnie, narażając się na represje władz.<br />
Partia umacnia swoją władzę<br />
Zmiany wprowadzone przez ekipę Gierka doprowadziły do umocnienia się PZPR. Odniesione<br />
sukcesy zachęciły wiele osób do wstępowania w szeregi partii. W latach 70. należało do niej<br />
już 3 mln Polaków. Przeorganizowano też zrzeszenia młodzieżowe. Utworzony w 2. połowie<br />
lat 50. Związek Młodzieży Socjalistycznej przemianowano na Socjalistyczny Związek Młodzieży<br />
Polskiej, pod którego kierownictwem stworzono Federację Socjalistycznych Związków<br />
Młodzieży Polskiej. Federacja objęła wszystkie organizacje młodzieżowe i podporządkowała<br />
je ideowo PZPR.<br />
WARTO WIEDZIEĆ<br />
Symbolem całkowitego podporządkowania ZSRS<br />
było nadanie sekretarzowi generalnemu KC KPZR<br />
Leonidowi Breżniewowi najwyższego polskiego<br />
odznaczenia wojennego – Krzyża Wielkiego Orderu<br />
Virtuti Militari. Order ten mógł być nadany tylko wodzowi<br />
za wygraną w decydującej bitwie, tymczasem<br />
Breżniew, choć dosłużył się stopnia generalskiego<br />
w Armii Czerwonej, był jedynie oficerem politycznym.<br />
Dekoracji dokonano w Warszawie 21 lipca<br />
1974 r. Polscy przywódcy wpisali się tym gestem<br />
w legendę, którą budował wokół swojego<br />
zaangażowania w wojnę sowiecki sekretarz<br />
generalny. Spragniony orderów<br />
i zaszczytów Breżniew wyolbrzymiał<br />
swoje zasługi. W 1976 r.<br />
zdecydował nawet o nadaniu sobie<br />
stopnia marszałka ZSRS.<br />
432
29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980<br />
W 1975 r. przeprowadzono reformę administracyjną, likwidując powiaty i zwiększając liczbę<br />
województw z 17 do 49. Oficjalnie zmiany te miały dostosować administrację terenową do aktualnych<br />
potrzeb i umożliwić szybszy rozwój miastom, które uczyniono stolicami województw.<br />
W rzeczywistości Gierek osiągnął w ten sposób dwa cele: poprzez zwiększenie liczby urzędów<br />
wzmocnił nadzór nad obywatelami i jednocześnie osłabił znaczenie wojewódzkich sekretarzy partyjnych,<br />
których po reformie było wprawdzie więcej, ale zarządzali mniejszymi obszarami. Miało to<br />
również utrudnić pojawienie się silnego pretendenta, zdolnego do odebrania władzy ekipie Gierka.<br />
Zmiana w Konstytucji PRL<br />
W 1975 r. w gronie najwyższych władz PZPR postanowiono zmienić zapisy konstytucyjne.<br />
Chodziło o zagwarantowanie w ustawie zasadniczej socjalistycznego charakteru państwa,<br />
dominującej roli partii komunistycznej oraz sojuszu z ZSRS. Zmiana konstytucji<br />
nie miała praktycznego znaczenia, lecz wywołała w wielu kręgach społeczeństwa głosy oburzenia,<br />
które wyraziło się w licznych listach protestacyjnych. Były to pierwsze wyraźne oznaki<br />
niezadowolenia z polityki Gierka. Sprzeciwiali się intelektualiści, głos zabrał także Kościół.<br />
Protesty okazały się bezskuteczne i 10 lutego 1976 r. sejm przyjął proponowane zapisy. Jedynym<br />
posłem, który wstrzymał się wówczas od głosu, był Stanisław Stomma, reprezentujący<br />
katolickie koło poselskie „Znak”. Za karę usunięto go z listy kandydatów na posłów na sejm<br />
następnej kadencji.<br />
Sukcesy sportowe<br />
W latach 70. Polacy odnosili wiele sukcesów sportowych.<br />
Na igrzyskach olimpijskich w Monachium<br />
w 1972 r. polska reprezentacja zajęła 7. miejsce w <strong>kl</strong>asyfikacji<br />
medalowej, zdobywając 21 medali, w tym<br />
5 złotych. Szczególnie cenny okazał się złoty medal<br />
zdobyty wówczas przez reprezentację piłki nożnej pod<br />
kierunkiem Kazimierza Górskiego (1921–2006).<br />
Dwa lata później polscy piłkarze zajęli trzecie miejsce<br />
na mistrzostwach świata organizowanych w RFN.<br />
Na olimpiadzie w Montrealu w 1976 r. polscy sportowcy<br />
wypadli jeszcze lepiej: zdobyli 26 medali,<br />
w tym 7 złotych i 6. miejsce w <strong>kl</strong>asyfikacji. Polskich<br />
kibiców szczególnie ucieszyło pokonanie przez polską<br />
reprezentację drużyny ZSRS w finale siatkówki.<br />
Sukcesy odnosili także indywidualni zawodnicy:<br />
w kolarstwie Ryszard Szurkowski (1946–2021) i Stanisław<br />
Szozda (1950–2013), a w tenisie ziemnym −<br />
Wojciech Fibak (ur. 1952), w lekkiej atletyce Irena<br />
Szewińska (1946–2018). W 1976 r. na igrzyskach<br />
w Montrealu zdobyła ona złoty medal i ustanowiła<br />
rekord świata.<br />
Władze umiejętnie wykorzystywały te sukcesy<br />
w swojej propagandzie, podkreślając, że są one możliwe<br />
dzięki polityce partii i rządu.<br />
Władysław Kozakiewicz (ur. 1953)<br />
po zwycięstwie w konkursie skoku<br />
o tyczce na olimpiadzie w Moskwie<br />
w 1980 r. pokazał wygwizdującej go<br />
sowieckiej widowni obraźliwy gest.<br />
Chciał w ten sposób wyrazić, że nic<br />
sobie nie robi z niechęci widzów. Zdjęcie<br />
Kozakiewicza obiegło prasę na całym<br />
świecie, nie pokazały go tylko gazety<br />
z bloku wschodniego. Władze polskie<br />
musiały potem tłumaczyć się sowieckim<br />
przywódcom z zachowania sportowca,<br />
zapewniając m.in. że doznał on skurczu.<br />
Określenie „gest Kozakiewicza” na stałe<br />
weszło do języka polskiego.<br />
433
Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w.<br />
Krystyna Janda w filmie Przesłuchanie<br />
w reżyserii Ryszarda Bugajskiego. Obraz zrealizowany<br />
w latach 1981–1982, opowiadający<br />
o bezwzględności UB, trafił do kin dopiero w 1989 r.<br />
Filmy, które zamiast na ekrany trafiały na półki<br />
w magazynie, nazywano „półkownikami”.<br />
Kard z powstałego 1976 r. filmu Człowiek z marmuru<br />
A. Wajdy. Film opowiadał o dramatycznych losach przodownika<br />
pracy z czasów stalinowskich, który zmaga się z otaczającym<br />
co coraz bardzie systemem totalitarnym. Choć cenzura<br />
dopuściła obraz do kin, to jednak utrudniano widzom jego<br />
obejrzenie. Kontynuacją dzieła był Człowiek z żelaza (1981),<br />
opowiadający o rodzących się na Wybrzeżu związkach<br />
i wydarzeniach z sierpnia 1981 r.<br />
Stanisław Lem zyskał międzynarodową<br />
sławę jako autor powieści i opowiadań<br />
fantastycznonaukowych, w których<br />
zawarł rozważania dotyczące perspektyw<br />
rozwoju ludzkości oraz przyszłości nauki<br />
i technologii. Utwory Lema zalicza się<br />
do <strong>kl</strong>asyki fantastyki naukowej na świecie.<br />
Tadeusz Kantor (po prawej) podczas<br />
spekta<strong>kl</strong>u Umarła <strong>kl</strong>asa w teatrze<br />
Cricot 2, 1983 r. Kantor, malarz, scenograf,<br />
reżyser, twórca happeningów, był jednym<br />
z najbardziej rozpoznawalnych na świecie<br />
polskich twórców. W 1955 r. wraz z Marią<br />
Jaremą założył w Krakowie awangardowy<br />
teatr Cricot 2, którym kierował do śmierci<br />
w 1990 r. Od lat 70. wystawiał w nim autorskie<br />
przedstawienia, w których sam uczestniczył.<br />
W Umarłej <strong>kl</strong>asie obok aktorów „grały”<br />
także manekiny uosabiające przeszłość.<br />
434
W latach 80. rozkwit przeżywała<br />
muzyka rockowa. Szczególną<br />
popularnością cieszyły się m.in.<br />
zespoły Lombard, Maanam,<br />
Perfect, Lady Pank i Republika,<br />
a także punkrockowe TZN Xenna,<br />
Dezerter, Deuter, WC. Szczególne<br />
znaczenie dla polskiej muzyki zdobył<br />
festiwal w Jarocinie – największy<br />
festiwal muzyki rockowej w bloku<br />
wschodnim. Występowali na nim<br />
twórcy reprezentujący różne<br />
odmiany rocka. Wielu z nich,<br />
ze względu na radykalnie<br />
antysystemowy przekaz, nie mogło<br />
liczyć na zaistnienie w państwowych<br />
mediach ani na wydanie płyty.<br />
Festiwal stał się strefą wolności<br />
i miejscem spotkań młodzieży<br />
należącej do subkultur.<br />
W latach 80. dużą popularność zdobyły<br />
działania nieformalnego środowiska młodzieżowo-artystycznego<br />
działającego pod nazwą<br />
Pomarańczowa Alternatywa. Jego twórcy organizowali<br />
uliczne happeningi, podczas których<br />
wykpiwali PRL-owską rzeczywistość.<br />
Po odejściu od socrealizmu<br />
w Polsce rozwijała się<br />
architektura modernistyczna.<br />
W budownictwie mieszkaniowym<br />
królowały pojemne bloki<br />
mieszkalne o bardzo prostych<br />
formach. Powstały jednak także<br />
ciekawe, oryginalne budynki<br />
użyteczności publicznej, jak<br />
np. Spodek, hala widowiskowo-<br />
-sportowa w Katowicach,<br />
otwarta w 1971 r. Budowla<br />
przypominająca pojazd kosmitów<br />
stała się symbolem miasta.<br />
435
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA<br />
Oficjalna kultura<br />
Lata 70. były czasem rozkwitu polskiej kultury. Złoty okres przeżywały zwłaszcza teatr i film.<br />
Na scenach teatru sukcesy święcili tacy reżyserzy jak: Andrzej Wajda, Adam Hanuszkiewicz<br />
(1924–2011), Konrad Swinarski (1929–1975) czy Jerzy Jarocki (1929–2012). Na potrzeby<br />
kin i rozwijającej się telewizji powstawały polskie superprodukcje filmowe, będące ekranizacjami<br />
wybitnych powieści: Ziemia obiecana w reżyserii Andrzeja Wajdy, Potop Jerzego Hoffmana<br />
(ur. 1932 r.) czy Noce i dnie Jerzego Antczaka (ur. 1929 r.).<br />
Pod koniec dekady miejsce wysokobudżetowych filmów kostiumowych zajęły filmy reżyserów<br />
nurtu „kina moralnego niepokoju”: Krzysztofa Zanussiego (ur. 1939 r.), Agnieszki Holland<br />
(ur. 1948 r.), Krzysztofa Kieślowskiego (1941–1996).<br />
W 1974 r. ukazał się tom poezji Pan Cogito Zbigniewa Herberta. Panowała moda na ambitną<br />
literaturę, propagowaną m.in. przez założone w 1971 r. czasopismo „Literatura na Świecie”.<br />
Światową sławę zyskali kompozytorzy i dyrygenci – Witold Lutosławski (1913–1994)<br />
i Krzysztof Penderecki (1933–2020). W październiku 1975 r. Krystian Zimerman (ur. 1956 r.)<br />
zajął pierwsze miejsce w prestiżowym Konkursie Chopinowskim, co zapoczątkowało jego międzynarodową<br />
karierę.<br />
Specyficznym i ważnym elementem kultury stały się <strong>kl</strong>uby studenckie i kabarety, zwłaszcza<br />
działający od 1956 r. krakowski kabaret Piwnica pod Baranami, występujący w kawiarni<br />
Nowy Świat w Warszawie kabaret Dudek czy kabaret Pod Egidą. Współpracowali z nimi najlepsi<br />
polscy aktorzy, poeci i autorzy tekstów.<br />
Protesty w czerwcu 1976 r.<br />
Pomimo początkowych sukcesów centralnie sterowana gospodarka PRL szybko stała się niewydolna.<br />
Duża część przeprowadzonych inwestycji okazała się nietrafiona lub nie osiągnęła<br />
spodziewanych rezultatów. Ustalone przez państwo ceny nie pokrywały kosztów wyprodukowanych<br />
towarów. Zagraniczne kredyty poprawiły przejściowo sytuację, ale na spłatę<br />
zaciągniętych zobowiązań trzeba było przeznaczać coraz więcej środków. W 1976 r. spłaty<br />
zobowiązań pochłaniały ok. 36 %. wpływów uzyskiwanych z eksportu. Cztery lata później,<br />
w 1980 r. na spłatę rat kredytów przeznaczano już 82 % tych wpływów. Oznaczało to,<br />
że zmniejszyły się środki, które można było przeznaczyć na import mięsa i paszy dla zwierząt.<br />
Przekładało się to na kłopoty z zaopatrzeniem s<strong>kl</strong>epów. Dodatkowym źródłem kłopotów stały<br />
się relacje gospodarcze w ramach RWPG, zwłaszcza<br />
ze Związkiem Sowieckim, który kupował w Polsce<br />
wiele surowców i towarów po zaniżonych cenach.<br />
W efekcie zmniejszały się dochody budżetu państwa,<br />
a wydatki były coraz większe.<br />
Władze zdawały sobie sprawę, że przynosząca<br />
poparcie społeczne polityka utrzymywania zamrożonych<br />
niskich cen musi się kiedyś skończyć. Jej kontynuowanie<br />
groziło załamaniem budżetu i dostaw<br />
Protestujący robotnicy radomscy na ulicach miasta<br />
w czerwcu 1976 r.<br />
436
29. Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w.<br />
na rynek. W czerwcu 1976 r. rząd zdecydował się więc na wysoką podwyżkę cen żywności –<br />
m.in. cukru o 90 %, a mięsa o 70 %. Była to pierwsza tego typu decyzja od grudnia 1970 r.<br />
Już następnego dnia po ogłoszeniu podwyżek, 25 czerwca 1976 r., zastrajkowały załogi<br />
w kilkudziesięciu zakładach pracy. Najpoważniejsze protesty odbyły się w podwarszawskim<br />
Ursusie, Płocku oraz Radomiu. W tym ostatnim mieście manifestanci podpalili nawet Komitet<br />
Wojewódzki PZPR.<br />
Na bunty władze zareagowały zdecydowanie. Doszło do strać demonstrantów z interweniującą<br />
milicją i ZOMO, niektórzy z nich zostali ranni. Jednak, w przeciwieństwie do lat<br />
1956 i 1970, władze nie użyły broni palnej. Wielu aresztowanych pobito dopiero po zatrzymaniu.<br />
Na posterunkach organizowano im tzw. „ścieżki zdrowia”, czyli biegi przez szpaler bijących pałkami<br />
milicjantów. Część protestujących robotników w szybkich procesach skazano na wieloletnie<br />
więzienie. Wielu uczestników protestów zwolniono z pracy i uniemożliwiano im<br />
znalezienie nowego zatrudnienia.<br />
Choć protesty udało się szybko opanować, władza przestraszyła się ich skali i wycofała się<br />
z podwyżek. Jednocześnie rozpętano dynamiczną kampanię propagandową przeciwko protestującym.<br />
Organizowano „spontaniczne” wiece poparcia dla PZPR i jej przywódcy, podobnie<br />
jak w 1968 r., a uczestników protestów nazywano „warchołami” i „chuliganami”.<br />
Początki nadchodzącego kryzysu<br />
Po wycofaniu się z podwyżek, władze nie miały pomysłu, jak uchronić gospodarkę przed spodziewanym<br />
załamaniem. Postępujący kryzys wpływał na codzienne życie Polaków, które stawało się<br />
coraz cięższe. W s<strong>kl</strong>epach brakowało towarów, a zdobycie tego, co w nich akurat było, wymagało<br />
oczekiwania w kilkugodzinnych kolejkach. Dynamicznie za to rozwijał się „czarny rynek”, gdzie<br />
sprzedawano deficytowe towary, ale po wygórowanych cenach. Powszechną praktyką stało się<br />
kupowanie „na zapas” tego, co właśnie znajdowało się w s<strong>kl</strong>epie, oraz „załatwianie” potrzebnych<br />
artykułów (mebli, benzyny, samochodu). Wydłużał się też czas oczekiwania na przydział mieszkania.<br />
Narastały negatywne zjawiska społeczne, takie jak korupcja i kradzież mienia państwowego.<br />
ŚLADY PRZESZŁOŚCI<br />
Dla gierkowskiej propagandy jednym z dowodów na rosnące<br />
znaczenie Polski na świecie było wysłanie w przestrzeń<br />
kosmiczną polskiego astronauty (lub kosmonauty<br />
– jak mówiono w bloku wschodnim). Był nim mjr<br />
Mirosław Hermaszewski (ur. 1941 r., na zdjęciu z prawej),<br />
który w towarzystwie sowieckiego płk. Piotra Klimuka<br />
(ur. 1942 r.) w czerwcu 1978 r. odbył ośmiodniową podróż<br />
na orbicie okołoziemskiej. W ten sposób Polska stała się<br />
czwartym państwem na świecie (po ZSRS, USA, i Czechosłowacji),<br />
którego obywatel znalazł się w Kosmosie. Obaj<br />
kosmonauci po powrocie na Ziemię byli przyjmowani<br />
w ZSRS i PRL z najwyższymi honorami. Zostali odznaczeni,<br />
odwiedzali zakłady pracy i gościli na masowych<br />
wiecach. Polski kosmonauta przemawiał nawet w sejmie,<br />
stał się bohaterem piosenek oraz filmów dokumentalnych,<br />
a jego wizerunek trafił na pocztowy znaczek.<br />
437
VI. POLSKA I ŚWIAT NA PRZEŁOMIE XX I XXI W.<br />
Rząd próbował zaradzić problemom poprzez reglamentację najtrudniej dostępnych artykułów.<br />
W sierpniu 1976 r. pojawiły się kartki na cukier, a w 1980 r. w podobny sposób ograniczono<br />
sprzedaż mleka w proszku dla niemowląt. Na przełomie 1978 i 1979 r. doszło do potężnego<br />
ataku zimy. Wielkie opady śniegu i bardzo niskie temperatury na kilka dni sparaliżowały kraj. Ocenia<br />
się, że tzw. zima stulecia była decydującym ciosem dla chylącej się ku upadkowi gospodarki.<br />
W 1979 r. dochód narodowy spadł o 2 % w porównaniu do roku poprzedniego. Była to pierwsza<br />
tego typu sytuacja po 1945 r. Gierek próbował ratować swoją pozycję, wskazując, że winnym<br />
załamania gospodarczego jest premier Piotr Jaroszewicz. W lutym 1980 r. został on odwołany<br />
z funkcji premiera. Zastąpił go bliski współpracownik Gierka – Edward Babiuch (1927–2021).<br />
Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża<br />
16 października 1978 r., niespodziewanie dla całego świata, kon<strong>kl</strong>awe zebrane w Watykanie<br />
po śmierci papieża Jana Pawła I wybrało na jego następcę arcybiskupa krakowskiego kardynała<br />
Karola Wojtyłę (1920–2005). Po raz pierwszy od ponad 450 lat głową Kościoła katolickiego<br />
został duchowny pochodzący spoza Włoch, w dodatku z kraju należącego do bloku<br />
podporządkowanego Związkowi Sowieckiemu. Był to silny cios w prowadzoną przez komunistów<br />
politykę ograniczania wpływów i roli Kościoła. Nowy papież – Jan Paweł II – szybko<br />
stał się autorytetem i wsparciem dla Polaków oraz innych narodów Europy Środkowej<br />
i Wschodniej, nie tylko w kwestiach wiary.<br />
Prawdziwe wyzwanie dla ekipy Gierka stanowiła wizyta papieża Polaka w ojczyźnie<br />
w czerwcu 1979 r. Była to pierwsza wizyta głowy Kościoła katolickiego w komunistycznym<br />
Jan Paweł II (właśc. Karol<br />
Wojtyła, 1920–2005)<br />
BIOGRAM<br />
Urodził się w Wadowicach. Po zdaniu matury w 1938 r. rozpoczął<br />
studia na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego w Krakowie. Podczas okupacji w latach<br />
1940–1944 pracował fizycznie w kamieniołomach, a od<br />
1942 r. uczestniczył w tajnych kompletach Wydziału Teologicznego<br />
UJ. Studia ukończył w 1946 r. i w tym samym<br />
roku przyjął święcenia kapłańskie. Następnie kontynuował<br />
studia teologiczne w Rzymie. W 1953 r. habilitował<br />
się na Uniwersytecie Jagiellońskim. Rok później rozpoczął<br />
pracę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, prowadząc<br />
wykłady z teologii moralnej i historii doktryn etycznych.<br />
Praktykował też działalność literacką. W 1958 r. mianowany<br />
biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej,<br />
a 30 grudnia 1963 r. arcybiskupem metropolitą krakowskim.<br />
Kapelusz kardynalski otrzymał w 1967 r. Aktywnie<br />
uczestniczył w pracach Soboru Watykańskiego II oraz w życiu Kościoła w Polsce<br />
(m.in. jako wiceprzewodniczący Konferencji Episkopatu Polski).<br />
16 października 1978 r. wybrany na papieża. W czasie ponad 26 lat pontyfikatu odbył<br />
104 pielgrzymki zagraniczne, zyskując miano papieża-pielgrzyma. W czasie swojej<br />
posługi m.in. ogłosił nowy Katechizm Kościoła katolickiego (1992 r.), wspierał dialog<br />
między wyznaniami, wprowadził do kalendarza kościelnego nowe uroczystości, m.in.<br />
Światowy Dzień Młodzieży i Światowy Dzień Chorego. Był autorem 14 ency<strong>kl</strong>ik, czyli specjalnych<br />
orędzi do biskupów i wiernych. Jego śmierć i pogrzeb zgromadził ok. 2–5 mln<br />
osób różnych wyznań i prawie 150 oficjalnych delegacji państwowych.<br />
438
29. Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w.<br />
Msza święta na placu Zwycięstwa<br />
w Warszawie zgromadziła dziesiątki<br />
tysięcy wiernych i była jednym<br />
z najważniejszych wydarzeń<br />
pielgrzymki Jana Pawła II do ojczyzny.<br />
państwie, a władze, choć niechętnie,<br />
wyraziły na nią zgodę. Starano się<br />
jednak pomniejszyć jej rangę i tak<br />
ją transmitować, aby nie pokazywać<br />
zgromadzonych na spotkaniach<br />
z papieżem tłumów. Część Polaków<br />
mieszkających blisko granicy z Czechosłowacją<br />
i NRD nie mogła ich oglądać, państwa te poprosiły bowiem polskie władze o czasowe<br />
wyłącznie przygranicznych nadajników telewizyjnych. Nie chciano, aby obywatele innych<br />
państw socjalistycznych oglądali religijne uroczystości.<br />
Polacy, niezależnie od światopoglądu i stosunku do Kościoła, przywitali Jana Pawła II<br />
z niezwykłym entuzjazmem i wielką radością. Z uwagą słuchano tego, co ma do przekazania.<br />
Szczególnego znaczenia nabrały słowa papieża wypowiedziane podczas mszy św. odprawionej<br />
na placu Zwycięstwa (obecnie plac Piłsudskiego) w Warszawie: „Niech zstąpi Duch Twój!<br />
I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”.<br />
Wizyta uzmysłowiła Polakom, że stanowią wielką siłę jako wspólnota, i pokazała, jak niewielkie<br />
społeczne poparcie ma PZPR. W kolejnych latach przeciwnicy komunizmu uznali pierwszą<br />
pielgrzymkę Jana Pawła II i wypowiedziane w Warszawie słowa za symboliczny początek przemian,<br />
które przyniosły Polsce powstanie „Solidarności”.<br />
KALENDARIUM<br />
1970 20 XII – usunięcie Gomułki ze stanowiska I sekretarza KC PZPR i wybór<br />
Edwarda Gierka na nowego przywódcę partii<br />
23 XII – Piotr Jaroszewicz następcą premiera Józefa Cyrankiewicza<br />
1971 19 I – decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie<br />
15 II – wycofanie się władz z podwyżek cen<br />
1975 28 V – reforma administracyjna i wprowadzenie nowego podziału terytorialnego<br />
1976 10 II – nowelizacja Konstytucji PRL<br />
25 VI – początek protestów robotniczych w Ursusie, Radomiu i Płocku<br />
13 VIII – wprowadzenie kartek na cukier<br />
1978 27 VI – początek lotu Mirosława Hermaszewskiego w Kosmos<br />
16 X – wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża<br />
1978/1979 – zima stulecia<br />
1979 2–10 VI – I pielgrzymka Jana Pawła II do Polski<br />
1980 18 II – dymisja Piotra Jaroszewicza, powołanie na nowego premiera Edwarda<br />
Babiucha<br />
439
V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA<br />
POLECENIA<br />
1. Wyjaśnij, na czym polegała koncepcja budowy „Drugiej Polski” i omów sposoby wdrażania tego<br />
projektu w życie.<br />
2. Oceń mocne i słabe strony polityki gospodarczej prowadzonej przez PZPR w latach 70. XX w.<br />
3. Scharakteryzuj politykę „otwarcia na Zachód” ekipy Edwarda Gierka.<br />
4. Dowiedz się, jakie dzieła polskiej literatury przeniesiono na ekran w okresie PRL. Sprawdź, która<br />
część Trylogii Sienkiewicza nie doczekała się wówczas ekranizacji. Jak myślisz, dlaczego?<br />
5. Wyjaśnij, na czym polegała nowelizacja konstytucji PRL i jakie były jej cele.<br />
6. Wyjaśnij, jakie znaczenie propagandowe miało wysłanie w Kosmos pierwszego polskiego<br />
kosmonauty.<br />
7. Porównaj przyczyny, charakter i zasięg robotniczych protestów w 1970 i 1976 r. Wskaz<br />
podobieństwa i różnice.<br />
8. Zbierz informacje i przygotuj prezentację na temat założeń i różnych form „propagandy<br />
sukcesu”.<br />
9. Przeczytaj fragmenty przemówienia Edwarda Gierka, wygłoszonego na VIII Plenum KC PZPR<br />
w Warszawie 6–7.02.1971 r. i wykonaj polecenia.<br />
Trzeba tu z cała powagą stwierdzić, że władza ludowa nie może wyrzec się stosowania<br />
wszelkich niezbędnych środków w obronie ładu i porządku społecznego, w obronie życia<br />
obywateli, i mienia społecznego, w walce z elementami aspołecznymi i anarchistycznymi,<br />
z elementami wrogimi. Jednakże w grudniowym kryzysie nie te czynniki stanowiły główny<br />
nurt. Próby rozwiązania konfliktu z <strong>kl</strong>asą robotniczą za pomocą siły – głęboko sprzeczna<br />
z zasadami socjalizmu – mogły doprowadzić jedynie do przelewu krwi, wykopać przepaść<br />
między władzą ludową i narodem orz otworzyć pole do działania sił rzeczywiście reakcyjnych<br />
i antysocjalistycznych. Niestety takie właśnie były decyzje kierownictwa, podjęte wbrew odczuciom<br />
większości aktywu partyjnego, bez konsultacji z całym biurem politycznym, a nawet<br />
bez poinformowania Komitetu Centralnego, który obradował w dniu 14 grudnia, o sytuacji<br />
na Wybrzeżu. Dramat sytuacji polegał na tym, że nie rozumiano charakteru wydarzeń,<br />
a zwłaszcza ich przyczyn. […]<br />
Będziemy jednocześnie pracować nad programem rozwoju gospodarki do roku 1980. Pod wieloma<br />
względami jest to w naszym rozwoju dziesięciolecie decydujące. Po pierwsze dlatego,<br />
że w tym czasie powinniśmy przejść w naszej gospodarce od rewolucji przemysłowej, której<br />
już dokonaliśmy, do rewolucji naukowo-technicznej, która jest równie głęboka i dynamizuje<br />
od dłuższego czasu rozwój wysoko rozwiniętych krajów.<br />
Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 407.<br />
a) Określ, kogo obarcza Gierek winą za wydarzenia grudniowe i jak wyjaśnia ich przyczynę.<br />
Rozważ, dlaczego przyjął taką interpretację.<br />
b) Wyjaśnij, w jakich okolicznościach – zdaniem Gierka – władza może uciec się do użycia<br />
„wszelkich niezbędnych środków”. Jak rozumiesz, w kontekście wypadków na Wybrzeżu,<br />
to sformułowanie?<br />
440
29. Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w.<br />
10. Odwołując się do elementów graficznych plakatu, scharakteryzuj jego propagandowe<br />
przesłanie. Jaką rolę, zdaniem autora plakatu, spełnia PZPR?<br />
11. Określ, jaki proces społeczny został zilustrowany na wykresie. Scharakteryzuj przebieg tego<br />
procesu. Rozważ jego bezpośrednie oraz długofalowe następstwa.<br />
Pracownicy pełnozatrudnieni w gospodarce uspołecznionej<br />
wg poziomu wykształcenia (w tysiącach).<br />
3000<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
1970<br />
1975<br />
1979<br />
wyższe<br />
policealne i średnie<br />
zawodowe<br />
średnie<br />
ogólnokształcące<br />
zasadnicze<br />
zawodowe<br />
WARTO PRZECZYTAĆ<br />
J. Eisler, „Polskie miesiące” czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.<br />
P. Sasanka, Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2006.<br />
J. Szumski, Rozliczenia z ekipą Gierka 1980–1984, Warszawa 2018.<br />
441
VI. POLSKA I ŚWIAT NA PRZEŁOMIE<br />
XX I XXI WIEKU<br />
• Kryzys i upadek ZSRS<br />
• Koniec PRL i początek III RP<br />
• Jesień Ludów i powstanie nowych państw w Europie<br />
• Konflikty i wyzwania współczesnego świata<br />
• Integracja Polski z NATO i UE