pobierz 8,1 mb (pdf)

Uniwersytet Zielonogórski 

Wydział Humanistyczny 

Instytut Nauk Pomocniczych Historii 

Artur Ladra 

Zabytki epigrafiki na elementach 

sepulklarnych w średniowiecznych, 

wiejskich kościołach powiatu 

nowosolskiego do roku 1815 

Praca magisterska napisana pod kierunkiem 

prof. dr hab. Joachima Zdrenki 

Zielona Góra 2005

Spis treści 

WSTĘP..................................................................................................................................... 5 

1. HISTORIA KOŚCIOŁÓW ........................................................................................... 9 

1.1. MIROCIN DOLNY (NIEDER HERZOGSWALDAU). KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. ANDRZEJA............ 9 

1.2. MIROCIN GÓRNY (OBERZOGSWALDAU). KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JERZEGO........................ 11 

1.3. SOLNIKI (CZOLNIK, ZELLING). KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MARCINA...................................... 14 

1.4. STUDZIENIEC (STREIDELSDORF). KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. WAWRZYŃCA............................ 18 

1.5. NOWA SÓL (NEU SALTZ). KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA....................... 22 

2 HISTORIA RODÓW. .................................................................................................. 25 

2.1. RÓD ABSCHATZ........................................................................................................... 25 

2.2. RÓD DYHERRN ............................................................................................................. 26 

2.3. RÓD VON BRAUN.......................................................................................................... 29 

2.4. RÓD VON GERSDORF .................................................................................................... 30 

2.5. RÓD VON GLAUBITZ..................................................................................................... 34 

2.6. RÓD VON KITTLITZ....................................................................................................... 38 

2.7. RÓD VON KOTTWITZ .................................................................................................... 41 

2.8. RÓD VON LITTWITZ...................................................................................................... 42 

2.9. RÓD VON LOS............................................................................................................... 43 

2.10. RÓD VON RACHENBERG ............................................................................................... 44 

2.11. RÓD VON ROTENBURG ................................................................................................. 49 

2.12. RÓD VON STOSCH......................................................................................................... 51 

2.13. RÓD VON UNRUH ......................................................................................................... 52 

3. SZTUKA DOLNEGO ŚLĄSKA ................................................................................. 54 

3.1. SZTUKA SAKRALNA DOLNEGO ŚLĄSKA- KOŚCIOŁY.................................................... 54 

3.2. SZTUKA SEPULKLARNA DOLNEGO ŚLĄSKA – PŁYTY NAGROBNE I EPITAFIA. ............ 58 

3.2.1. Cmentarz ..................................................................................................................... 58 

3.2.2. Epigrafika.................................................................................................................... 58 

3.2.3. Płyty nagrobne i epitafia ............................................................................................. 59 

3.2.4. Sztuka sepulklarna....................................................................................................... 59 

4. WYKAZ I CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW SEPULKLARNYCH W 

POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCIACH POWIATU NOWOSOLSKIEGO..... 67 

4.1. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW SEPULKLARNYCH W POSZCZEGÓLNYCH 

MIEJSCOWOŚCIACH. .............................................................................................................. 68 

4.1.1. Mirocin Dolny (Nieder Herzogswaldau)..................................................................... 68 

4.1.2. Mirocin Górny (Ober Herzogswaldau) ....................................................................... 69 

4.1.3. Nowa Sól (Neu Saltz).................................................................................................. 71 

4.1.4. Rudno (Rauden) .......................................................................................................... 79 

4.1.5. Solniki (Zöling, Zoeling)............................................................................................. 82 

4.1.6. Studzieniec (Streidelsdorf).......................................................................................... 96 

ZAKOŃCZENIE................................................................................................................. 104 

3

BIBLIOGRAFIA................................................................................................................. 107 

ANEKSY.............................................................................................................................. 115 

4

Wstęp 

Powiat nowosolski leży w południowo-wschodniej części województwa 

lubuskiego w środkowej części dorzecza Odry. Siedzibą powiatu jest Nowa Sól- 

ponad czterdziestotysięczne miasto położone na lewym brzegu Odry. Powiat 

zajmuje obszar 771 km ², na jego całym obszarze rozsiane są wiejskie kościoły 

doby średniowiecza wybudowane w stylu romańskim i gotyckim, które stanowią 

kuźnię wiedzy, kultury i nauki ukazując nam jak wielki wpływ na rozwój tych 

ziem i świadomości ludności, która owe ziemie zamieszkiwała miało panowanie 

niemieckie (obszar ten znajdował się w rękach niemieckich od XIII wieku do 

końca drugiej wojny światowej). Kościoły ziemi nowosolskiej są cennym 

reliktem i dokumentem w poszukiwaniu śladów przeszłości, znajdujące się 

w nich, wmurowane w ścianę, położone luzem na ziemi lub oparte o te wieczne 

fundamenty,,których nie przemoże żadna siła’’ stare, płaskorzeżbione płyty 

nagrobne i epitafia stanowią dzisiaj cząstkę bogatej historii tych terenów, 

poszerzając naszą wiedzę o ludziach zasłużonych dla regionu, byłych 

mieszkańcach tych ziem przeważnie pochodzenia niemieckiego. 

Szczególna wartość płyt nagrobnych i epitafiów polega na tym, że zatrzymał 

się na nich czas, czas istniejący w postaci naturalnego lapidarium ze starymi 

zabytkowymi napisami, oraz przedstawieniami figuralnymi osób, którym 

poświęcone zostały płyty w celu ich upamiętnienia. Każda płyta nagrobna czy 

epitafium ma swoją przeszłość, dziś ukrytą, poszczerbioną, zabrudzoną 

a niekiedy zapomnianą. W tym celu, aby ukazać przeznaczenie płyt, ich 

dydaktyzm, treść inskrypcji, oraz pełną wartość została utworzona nowa 

dyscyplina pomocnicza historii- Epigrafika, która można też nazwać działem 

historii pisma. Zajmuje się ona pismem monumentalnym wykonywanym bez 

pomocy jakiegokolwiek narzędzia pisarskiego w materiale twardym takim jak: 

kamień, metal czy drewno, który służył jako kumulator-przekaźnik wiedzy 

i surowiec do zapisywania danych treści i tekstów 1 . 

1 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001, s. 361. 

5

Nazwa tej nauki wywodzi się od greckiego słowa ,,epigraphé’’ co znaczy 

napis. Silny wpływ na rozwój pisma epigraficznego wywarła kapitała antyczna 

szczególnie w XVII wieku kiedy pojawiła się na nowo w użyciu po przerwie, 

jaką miała od końca średniowiecza. W starożytności pismo epigraficzne spełniało 

funkcję pisma codziennego, które w okresie renesansu na nowo zostanie 

rozpowszechnione jako forma zdobnictwa i nadawania charakteru budowlom 

i zabytkom, po czasy manieryzmu kiedy przez zastosowanie sygli- czyli skrótów 

ograniczających się do pierwszych liter danego wyrazu (najczęściej widocznych 

w zapisywaniu imion i trudnych nazw) i ligatur- polegających na łączeniu dwóch 

liter w wyrazie w całość stało się powszechnym motywem podkreślającym 

bogatość pisma i jego wyglądu oraz charakter treści, najbardziej 

rozpowszechnione w XVII i XVIII wieku. 2 Na płytach nagrobnych, które zostaną 

przedstawione w dalszej części pracy najintensywniej przewijającym się 

rodzajem pisma jest kapitała rzymska i fraktura, za pomocą których na 

pomnikach z piaskowca zostały naniesione formy dydaktyczne, treści 

wychwalające zmarłego i jego czyny, sentencje religijne wykonane w języku 

niemieckim i łacińskim. 3 Jednak mimo chęci oddania jak największej 

wyrazistości inskrypcji i podkreślenia jej walorów pisemnych przez użycie 

owych skrótów, spędza ona sen z powiek wielu naukowcom, gdyż tak naprawdę 

występują ogromne trudności z czytaniem inskrypcji na materiale twardym 

owego okresu, drugim problemem jest brak opracowań na temat piśmiennictwa 

epigraficznego i jego rodzajów. Z takimi właśnie rodzajami inskrypcji na płytach 

nagrobnych i epitafiach oraz z problemami w ich odczytaniu spotkamy się 

podczas czytania powyższej pracy. 

Na podstawie prac wielu autorów, w tym J. Szamańskiego możnaby 

wywnioskować, że ta młoda dyscyplina historyczna nie jest jeszcze aż tak 

2 Ibidem, s. 363. 

3 M. Tureczek, Inskrypcje na zabytkach gmin: Międzyrzecz i Trzciel w powiecie międzyrzeckim do roku 

1815, s. 24. 

6

popularna wśród nauk pomocniczych historii w naszym kraju, poza okresem 

średniowiecza, który posiada liczne opracowania obcojęzyczne jak i polskie 4 . 

Na badanym terenie jak dotąd nie odnotowano poza historiografią niemiecką 

doby XIX i XX wieku, (można tu wymienić działo Hermanna Hoffmana ,,Die 

katholischen Kirchen in Neusalz und Rauden’’, w którym znajdują się także 

wiadomości dotyczące XVI i XVII wiecznych zabytków znajdujących się na 

terenie kościołów św. Michała Archanioła oraz św. Szymona i Tadeusza Judy w 

Nowej Soli i w Rudnie) 5 na badanym obszarze, opracowań dotyczących 

procesów badawczych o charakterze epigraficznym na terenie powiatu 

nowosolskiego. Dlatego celem owej pracy będzie przedstawienie stanu zabytków 

epigraficznych na danym terenie, w miejscowościach Mirocinie Górnym, 

Mirocinie Dolnym, Nowej Soli (płyty nagrobne przedstawicieli rodu Kittlitz 

i Glaubitz zostały opracowane przez naukowców z Instytutu Nauk Pomocniczych 

Historii na Uniwersytecie Zielonogórskim), Rudnie, Solnikach i Studzieńcu, do 

roku 1815 gdzie wcześniejszych pobieżnych prac badawczych dokonał Lubuski 

Konserwator Zabytków. W powyższej pracy przedstawię historię miejscowości 

i kościołów, w których obrębie znajdują się badane elementy sepulklarne, 

opisując szczegółowo wszelkie detale historyczne związane z tymi obiektami 

w danych miejscowościach, podejmę problematykę rodów, z których pochodziły 

osoby, którym ufundowano pomniki i które władały tymi miejscowościami 

wywierając wpływ na rozwój ich historii, od rodu Abschatz (płyta nagrobna 

przedstawicielki rodu znajduje się w Studzieńcu) poczynając, po rody Braun 

(Płyty nagrobne przedstawicieli rodu znajdują się w Solnikach), Dyhhern 

(Studzieniec, Mirocin Dolny) Gersdorf (Solniki), Glaubitz (Nowa Sól, 

przeniesione z Kirche Muzeum z Langhermsdorf), Kittlitz (Nowa Sól), Los 

(Solniki), Rachenberg (Solniki), Rotenburg (Studzieniec), Stosh (Studzieniec), 

kończąc na rodzie Unruh (Solniki), postaram się przeprowadzić charakterystykę 

płyt nagrobnych znajdujących się w omawianych miejscowościach powiatu 

4 Corpus Inscritptionum Poloniae, t. I, pod red. J. Szymańskiego, Kielce 1975, s. 11. 

5 H. Hoffmann, Die katholischen Kirchen in Neusalz und Rauden, Breslau 1935. 

7

nowosolskiego, z wnikliwym opisaniem najmniejszych szczegółów na nie 

naniesionych a także rozpoznać zdobienia heraldyczne znajdujące się na płytach 

i przyporządkować je do odpowiednich rodów szlacheckich. 

Poprzez rozczytywanie płyt i inskrypcji na nich umieszczonych dowiadujemy się 

nie tylko o zmarłej osobie, lecz także o historii danego regionu co przyczynia się 

do poszerzania i rozwoju patriotyzmu lokalnego opartego na wspólnej historii 

i dorobku osób upamiętnionych. Jednak często materiał źródłowy (płyty 

nagrobne i epitafia) jest zagrożony zniszczeniem, jako stary zarośnięty pomnik 

odchodzi w zapomnienie, czekając na zatarcie napisów i wizerunków, które są 

jego sercem i księgą wiedzy. Nikt nie przejmuje się jego losem, pośrednia wiedza 

o nim leży skomasowana w teczkach konserwatora zabytków, oczekując na 

badaczy, którzy zainteresują się nim odrestaurują i w pełni zbadają, co jednak 

wiąże się z nakładami finansowymi potrzebnymi do przeprowadzenia badań, 

których brak. Mam nadzieję ze powyższe dzieło choć w najmniejszym stopniu 

pomoże w opisywaniu zabytków sepulklarnych w miejscowościach powiatu 

Nowa Sól podczas procesu badawczego, który na dniach rozpoczną pracownicy 

naukowi Instytutu Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego. 

8

1. Historia kościołów 

1.1. Mirocin Dolny (Nieder Herzogswaldau). 

Kościół p.w. św. Andrzeja 

,,Mittel et Nieder Herzogswaldau does dedicationis anniversaria dominica post 

festum omnium sanctorum, ius culturae dominium habet ac pro tampore; 

lustratissimus dominus Georgius Abraham a Dyhern. investitus et installatus. 

Extat adhusc domucula huius altaristae, quae vocatur Altersthauβ. Domus 

Parochialis bene accomodata , agri 8 virgae et pratuum in Streidelsdorff Litterae 

confirmationis Rudolphi episcopi adsunt, quarum copia hrs subiicitur. Et notadur: 

haec fundatio infert pro tempore viginti unreos cum dimidio. IN Fest 

b.M.V.incoleos assumptae fit huc peregrinatio legavit illustrissimus dominus 

a Dyhern 24 imperiales, inde obligatur parochus clerum et musicos praesentes 

tractare.Copia literatreum episcopi Rudolphi in nominee domina Amen 1 ’’. 

Wzmianka w języku łacińskim od której rozpocząłem pisanie powyższego 

rozdziału mówi o patronach kościoła i fundatorach, dobrodziejach z rodu Dyhrrn, 

właścicielach Mirocina Dolnego, którzy przyczynili się do rozbudowy kościoła 

i powiększenia jego inwentarza. Jednak przed tą wzmianką były jeszcze 

wcześniejsze zapiski o nim traktujące, mianowicie pierwsza wzmianka 

odnotowana jest w dokumencie księcia Konrada z 1271 roku jako 

(Herzogswaldau), który nadał klasztorowi Sióstr Magdalenek w Bytomiu 

Odrzańskim 5 łanów ziemi w Mirocinie Dolnym (Herzogswaldau) 2 , następnie 

około 1305 roku pojawiają się dwa kolejne dokumenty, w których wymieniona 

jest nazwa omawianej miejscowości, z roku 1321 pochodzi wzmianka, w której 

wymieniony jest Waltherus de Herzogswalde 3 . Wiadomo, że w roku 1468 bracia 

Nickel i Hans Ebirsbach wraz z Ottonem Kittlitzem byli właścicielami osady 4 . 

Wieś z XIII wieku, powstała podczas akcji kolonizacyjnej mającej na celu 

1 

J. Jungnitz, Visitationsberichte der Diözese Breslau, B.III, Archidiakonat Glogau, T. 1, Breslau, s.209. 

2 

C. Grunhagen, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Codex diplomaticus Silesiae, Breslau 1886, SR 

nr. 1375. 

3 

R. Kąsinowska, Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003, s. 131. 

4 

T. Andrzejewski, Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004, s. 121. 

9

zagospodarowanie na zachód od Kożuchowa puszczy granicznej (przesieki) 

oddzielającej Śląsk od Łużyc, okolice te zagospodarowali kolonizatorzy 

z Cesarstwa Niemieckiego. Nazwa Herzogswaldau oznacza ‘‘las książęcy’’, 

osadę założono na karczunku, jako wieś typu- łańcuchówka. Kościół 

wzmiankowano pośrednio w roku 1485 (w tym też roku wymieniony został 

altarysta), w roku 1522 biskup wrocławski Jacobus (Jakub) potwierdził powzięte 

przez swojego poprzednika Johannesa Thurzo oddzielenie Andreaskirche 

(kościoła Andrzeja) w Mirocinie Dolnym od parafii macierzystej w Mirocinie 

Górnym 5 . Zbudowany w stylu gotyckim, jako kościół parafialny, stał się 

kościołem filialnym parafii w Mirocinie Górnym. 23 VII 1499 pojawiła się 

wzmianka w dokumencie wydanym przez Władysława króla Węgier, na jego 

mocy władca nadał Hansowi Ladlaw z Urazu(Auris) i Hansowi Glawbis – 

Mirocin oraz Studzieniec 6 . Pierwszy krótki opis miejscowości przedstawił 

w 1660 roku J. Jungnitz ‘’M.U.N. Herzogswaldau, Titulus ecclesiae sub honore 

s. Andreae apostoli,...Ecclesia ex muro scandulis tecta, Tabularium 

ex asseribus...turris lignea separato ab ecclesia...’’ 7 . Kolejna wzmianka tego 

samego autora pochodzi z lat 1687-1688,,...Structura eins lapidibus erecta, 

scandulis bene tecta et lateribus strata, per totum tabulata, habens fenestras 4... 

introitus 2 sub clausura ... hic habet medicum mansum agrorum... 8 ’’ Za Czasów 

H. Lutscha kościół p.w. Wniebowzięcia NMP (obecna nazwa, wcześniej według 

protokołów z wizytacji z 1670 roku stwierdzono ze nosił wezwanie św. Andrzeja 

apostoła, o czym świadczy wyżej zamieszczony tekst w języku łacińskim) 

znajdował się w ruinie, według niego został zbudowany w krótkim czasie, chór 

sklepiono w XVII wieku 9 . Wzniesiony z kamieni granitowych i rudy bagiennej, 

kamieni łamanych i polnych cegły użyto jedynie w otworach nie posiadał 

przypór ani okien od północnej strony, utworzony na sztucznym wzgórzu, 

otoczony kamiennym murem polnym na skrzyżowaniu dróg z Zielonej Góry do 

5 

J. Jungnitz, Visitationsberichte der Diözese Breslau, B.III, Archidiakonat Glogau, T.1, Breslau, s. 593. 

6 

Archiwum Państwowe we Wrocławiu, rep. 46, nr.32 gg. 

7 

J. Jungnitz, op.cit, s. 593. 

8 

ibidem, s. 593. 

9 

H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, t.III, Breslau 1891, s. 90. 

10

Bobrownik i Kożuchowa. Na terenie cmentarza znajdowała się wolnostojąca 

dzwonnica. H. Lutsch datuje kościół na rok około 1500, odmienną opcje 

przedstawił Tadeusz Kozaczewski oraz H. Kozaczewska-Gołasz umieszczając 

go w ramach miedzy 1262 –1309 rokiem 10 . Według Lutscha, informacje przez 

niego zdobyte wskazują na fundacje kościoła przez Nicolausa von Ebersbach 

oraz Assveri Pruffer 11 . Pierwotny kościół składał się z jednej nawy, prezbiterium 

na planie prostokąta i zakrystii od strony północnej. Prezbiterium nakryte 

sklepieniem kolebkowym z lunetami, od strony południowej otwory wejściowe 

w ostrołukowych, uskokowych portalach ceglanych. Drewniana dzwonnica nie 

zachowała się do czasów współczesnych. Portale oraz okna ostrołubowe 

w połączeniu z typem budowli pozwalają odnieść powstanie kościoła do końca 

XIII-lub początku XIV wieku. 12 Wieś istniała już w roku 1271, wtedy 

prawdopodobnie wybudowano także kościół. Na przełomie XVII-XVIII wieku 

została zmieniona bryła kościoła, obniżono dachy i podwyższono mury. W XIX 

coraz mniej katolików zamieszkiwało ziemie gdzie znajdował się kościół, został 

opuszczony a od roku 1945 ponownie użytkowany 13 . W latach 1937 i 1939 

kościół jest wzmiankowany w zapiskach konserwatora śląskiego 14 . W Mirocinie 

Dolnym znajduje się płyta nagrobna przedstawiciela rodu von Dyhhern. 

1.2. Mirocin Górny (Oberzogswaldau). Kościół 

p.w. św. Jerzego. 

Wieś założona około XIV wieku, pierwotna nazwa wsi brzmiała 

Herzogswaldau, Oberzogswaldau- ,,las książęcy’’. Na początku XIV wieku 

Mirocin Górny, Dolny i Środkowy nosiły tę samą nazwę. Do rozbicia 

miejscowości doszło z chwilą, kiedy Książe Konrad Głogowski nadał 5 łanów 

10 

T. Kozaczewski, Przyczyny rozwoju budownictwa murowanego na Sląsku w XIII wieku, Sobótka, 

Wrocław 1975, nr.1, s. 39. 

11 

H. Lutsch, op.cit., s. 90. 

12 

T. Kozaczewski, Przyczyny rozwoju..., s. 39. 

13 

S. Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987, s. 141. 

14 

Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Prowinzial Konserwator Niedersleschien, sygn. 284, s. 1- 3. 

11

ziemi w Mirocinie siostrom Magdalenkom (o czym wcześniej wspomniałem). 

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1321 roku i wymienia 

Waltherusa de Herzoginwalde, o którym była mowa przy opisywaniu Mirocina 

Dolnego, druga wzmianka mówi o latach 1417-1452, kiedy to właścicielem wsi 

był Hantsche Glawbiss zu Herzogenwalde 15 . W dokumencie z 1440 roku 

wymienieni są posiadacze ziemscy mający włości w Mirocinie górnym, mowa 

o kuzynach Clemensie i Wolframie Unru. 16 W 1499 roku dawne lenno Hansa 

Glaubnitza- Herzogiswalde, Streitellsdorff, Purben i Lindau zostały przez króla 

Władysława Jagiellończyka darowane Hansowi Liedlau z Auros, od niego to 

Mirocin Górny odkupił Albrecht von Schlichting z bratankami Winzesem, 

Hansem, Asmanem, Albrechtem i Cristofem 17 . W 1535 Asman sprzedał swoją 

część majątku w Mirocinie Górnym Ernestowi von Dyherrn ze Studzieńca i od 

tego czasu Mirocin Górny został związany z tym rodem do początku XX 

wieku 18 . Ernest von Dyherrn jest poświadczony jako właściciel w 1547 roku, 

Georg von Dyherrn, prawdopodobnie syn Ernesta w 1597 roku w swoich rękach 

skupiał wszystkie folwarki Mirocina. ,,...S. Laurenti, festum (dedicatione 

domincum) s. Hedwigis, collator nobilis dominuus Georgius Sigsmundus 

a Dyhern, parochus idem qui Ober Hertzogswaldau. Sub honore s. Georgii 

adificata et erecta est, anniversaria dedicationis dies dominica post festum 

s. Michaelia archiewangeli celebratur, ius collaturae habet dominicum, pro 

tempore nob. Dominuus Georgius Godhardus a Dyhern.’’, w powyższym tekście 

w języku łacińskim pojawia się nazwa miejscowości i nazwisko jednego 

z darczyńców kościelnych, którym był Georg von Dyherrn. Wówczas istniał 

Mirocin Dolny, Średni i Górny, powstały w kolejnych etapach osadnictwa. 

Następnym właścicielem Mirocina Górnego, był wzmiankowany w 1650 roku 

Georg Albrecht, w 1670 widoczny jest Georg Abraham jako kolejny właściciel 

miejscowości, jednak umiera bezpotomnie. W roku 1667 Georg Abraham von 

Dyherrn sprzedał część swoich dóbr w Mirocinie Górnym Georgowi 

15 R. Kąsinowska, op.cit., s.131. 

16 Ibidem, s. 131. 

17 Codex diplomaticus Silesiae, Bd. 24, wyd., K. Wuttke, Breslau 1908, s.145. 

18 R. Kąsinowska, op.cit., s.131. 

12

Gotthardowi von Dyherrn 19 . W 1674 roku Georg Gotthard skupił w swoim ręku 

Mirocin Górny oraz części Środkowego i Dolnego, ostatni raz jest on 

wymieniany w 1705 roku, w kościele znajduje się poświecona mu płyta z 1701 

roku. Jego następca był Melchior Friedrich, po jego śmierci w 1733 roku majątek 

przejęła żona Anna Helena von Nimpsch. W roku 1901 dobrami zarządzał Paul 

von Dyherrn, jednak w 1909 roku zostały one rozdzielone przez jego dzieci. 

W pierwszej połowie XIV wieku wzniesiono kościół w stylu gotyckim 

w Mirocinie Górnym pod wezwaniem św. Jerzego, który stał się osobna 

jednostką osadniczą i oddzielną parafią. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi 

z roku 1352, w dokumencie wymienia się księdza Nicolaus in Herzogswaldin 20 . 

Następnie został kościołem parafialnym dla Mirocina Dolnego według dekretu 

Biskupa wrocławskiego z 1522 roku, który oddzielał parafię Mirocina Dolnego 

od Górnego, w tamtym okresie nazywano go kościołem mariackim, nazwa ta 

przetrwała do XVII wieku, z przerwą w okresie reformacji 21 . W XIV wieku 

kościół został przebudowany, poszerzono okna oraz założono sklepienia 

w miejscu stropu. Salowy, założony na rzucie wydłużonego prostokąta 

zamkniętego trójbocznie od wschodu. Wnętrze kościoła nakryte jest 

pięcioprzęsłowym sklepieniem sieciowym , w zakrystii widoczne jest sklepienie 

kolebkowe, w kaplicy kolebkowo- krzyżowe. Okna ostrołukowe, dwustronnie 

rozglifione. Wejście do kościoła znajduje się od południowej strony z drzwiami 

zdobionymi XIV wiecznymi okuciami 22 . Od zachodu dostawiono wieżę w XVI 

wieku, z XVI wieku pochodzi także chrzcielnica z piaskowca, w XVII wieku 

rozbudowano kaplicę, w XVIII wieku kruchtę. W XV wieku plac kościelny 

z cmentarzem otoczono murem z bramką. Jako materiału budowlanego użyto 

kamieni polnych oraz kamieni rudy polnej. W kościele znajduje się wmurowana 

płyta nagrobna upamiętniająca zmarłego w 1609 roku zarządcę majątku 

Fryderyka Schossera, oraz nieczytelna płyta przy wejściu do krypty. Z lat 1936- 

19 Ibidem, s. 132. 

20 T. Andrzejewski, Miejscowości..., s. 122. 

21 H. Lutsch, op.cit., s. 91. 

22 S. Kowalski, Zabytki..., s. 142. 

13

1937 pochodzą dokumenty śląskiego konserwatora zabytków, w których 

wymieniona jest nazwa Oberherzogwaldau, obecnie przechowywane 

w Archiwum Państwowym we Wrocławiu 23 . 

1.3. Solniki (Czolnik, Zelling). Kościół p.w. św. 

Marcina. 

Wieś znajdująca się w gminie Kożuchów. Poprzednie zanotowane nazwy wsi 

to Czolnik (1295) w dokumencie wymieniony Jasco du Czolnik, Czalnig (1409), 

Czaling (1440), Zolingh (1481), Colling (1501), Colzcigk (1505), Zoeling 

(1847) 24 .Nazwa Solniki wystąpiła tez w dokumencie z 28 IV 1421 w którym 

Teodoryk z Kluczborka, kanonik i oficjał wrocławski poświadcza sprzedaż 

Marcinowi synowi Zygmunta altaryście kożuchowskiemu czynszu ze Solnik 

(wymienionych jako Czolkaw) 25 .Do roku 1405 wymienia się Johana von 

Frankinfurta, który sprzedał miejscowość braciom Phiłpowi i Paulowi von 

Unruh. W 1409 roku pojawia się wzmianka o Jachinie de Czallnig. W 1481 roku 

osada znajdowała się w rękach Kottwitzów Hansa i Bernarda, od 1486 roku do 

1506 jako jedyny właściciel wymieniany jest Bernd von Kottwitz ostatnim 

z rodu który władał wsią był Andreas poświadczony w 1506 roku. Od 1540 roku 

piecze nad miejscowością sprawował Wenzel von Brown (monografista rodu, 

Magnus von Braun uważa, że miało to miejsce w 1520 roku), najstarsza 

wzmianka w źródłach traktująca o Wenzelu von Braun auf Czelnigk pochodzi 

z 1528 roku 26 . Sinapius uważał, że linia z Solnik wyodrębniła się po śmierci 

Wenzela w 1566 roku, kiedy to jego dobra przypadły Wenzelowi von Braun 

Młodszemu (płyty nagrobne obu znajdują się w kościele w Solnikach) 27 . 

Po śmierci Wenzela Młodszego w 1585 roku majątek przejął jego syn, Joachim 

Sigismund, który zmarł bezdzietnie. Ostatnią właścicielką Solnik była Henrietta 

von Brown. Kościół usytuowany jest na pagórku w pewnej odległości od wsi, 

23 

Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Provinzial, sygn. 284, s.10-11. 

24 

G. Przybyłowicz, Solniki, Kościół p.w. św. Marcina, Wrocław 1969, maszynopis w arch. WOSOZZ w 

Zielonej Górze, sygn. 448. 

25 

Archiwum Państwowe we Wrocławiu, rep. 46, nr. 52 b. 

26 

R. Kąsinowska, op.cit., s. 221. 

27 Ibidem, s. 221. 

14

jest budowlą jednonawową pułapową z prezbiterium zakończonym prostokątnie, 

najprawdopodobniej krytym drewniana kolebka. Mury budowli wzniesiono 

z kamienia polnego, do budowy ościeży portali zastosowano cegłę. Kościół 

powstawał w dwóch etapach świadczy o tym styk na linii nawa- prezbiterium 28 . 

W końcu XV wieku budowle powiększono o wieże zachodnią, kaplice północna 

oraz zakrystie. Wnętrza otrzymały sklepienie sieciowe oraz późnogotyckie żebra, 

zakrystia kolbę. Okna zakończone półokrągło, luki arkadowe i okiennice są lekko 

wystopniowane z cegieł. Podczas przebudowy sklepień przebito nowe otwory 

okienne, w czasach nowożytnych dostawiono od południa kruchtę oraz 

przekształcono okna, wnętrze świątyni pokryto tynkami. Kościół św. Marcina 

(obecnie św. Anny) pochodzi z XIII wieku, z lat 1220—1223 pochodzi 

wzmianka ,,Eclessia sancti Martini apud Czolnik’’ 29 zapisana przez biskupa 

wrocławskiego Wawrzyńca (1208-1232) poświadcza istnienie świątyni w tym 

okresie. Kościół posiada cechy późnoromańskie, niewielkie zastosowanie cegły, 

pełno łukowe przysklepienie otworów , ostrołukowy kamienno-ceglany portal do 

prezbiterium, brak przypór pierwotnych. Datę rozpoczęcia budowli kościoła 

przypisuje się na rok 1220, chociaż według Jurka najstarsza wzmianka 

o uposażeniu parafii pochodzi z 1295 roku a nie z lat 1220-1232 jak uważano do 

teraz. Kościół wzniesiony został etapowo od prezbiterium prowadzono 

rozbudowę w kierunku zachodnim. W drugiej połowie XV wieku przebudowa 

kościoła na styl gotycki zmieniła bryłę i wnętrze świątyni. Zmiany obejmowały 

rozbudowę obiektu i założenie sklepień sieciowych 30 . Wielu autorów 

rozpisywało się na temat kościoła w Solnikach między innymi z ciekawszych 

prac możemy wyróżnić 23-stronnicowe dzieło Ernsta Schumachera 

,,Die st. Martins Kirche zu zonig. Hist. u. architekton. geshildert’’ gdzie zawarte 

są dzieje budowli od legend o jej złożeniu po XIX wiek. Według niego 

fundatorem świątyni był Henryk I Brodaty, wcześniej według legendy na 

28 T. Kozaczewski, Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku. Miejscowości P-S, Prace 

Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, z. 29, Wrocław 

1994, s. 23. 


30 H. Gołasz, G. Przybyłowicz- Staffa, Kościoły romańskie w Iławie, Brzegu Głogowskim, Świętej 

Katarzynie i w Solnikach, Wrocław 1972, s. 55. 

15

pierwotnym miejscu położenia budowli znajdowało się pogańskie miejsce kultu 

(Solniki prawdopodobnie maja pogańskie zręby). Pod koniec XIII wieku wieś 

wraz z kościołem została podporządkowana kolegiacie głogowskiej, której 

prałat-kontor objął patronat nad kościołem na równi z księciem, patronat ten 

trwał do roku 1810 31 . W roku 1715 parafia posiadał już własnego proboszcza(od 

roku 1295 do 1715 sprawował ten urząd prałat-kontor).Po roku 1295 parafia 

zaczęła się rozrastać, stała się macierzysta parafią dla kilku kościołów filialnych 

w okolicy 32 . Kościół na przestrzeni wieków wiele razy był przebudowywany 

i remontowany Schumacher podaje szczegółowy opis tych remontów i napraw 

miedzy innymi w 1863. Drugim z opisujących obiekt jest Hans Lutsch 

w ,,Verzeignis der Kunstdenkmaller der Prowinz Schlesien ‘’wspomina 

o dokumencie biskupa Jana Romki z roku 1295, w którym występuje nazwa 

,,Czolnik’’ –pogańska świątynia 33 . Lutsch datuje budowlę na XVI lub XVI wiek, 

określając ją jako miejsce pielgrzymek. Według autora za budulec przybytku 

posłużył łamany kamień, kościół jest sklepiony sieciowo, rozpięty na 

późnogotyckich żebrach z wbudowana w północnej ścianie nawy kapliczką 

św. Anny. Autor opisuje także płyty nagrobne znajdujące się na zewnątrz 

i wewnątrz kościoła pochodzące datując je na XVI-XVII wiek (na podstawie 

umieszczonych na nich dat) 34 . Trzecią osoba zajmującą się historią kościoła był 

E. Michael w dziele pod tytułem ,,Die Schlesische Kirche und ihr Patronat im 

mittelalter unter polonischen Recht’’ także opisuje konsekracje kościoła przez 

biskupa Wawrzyńca, czym potwierdza wiarygodność poprzednich autorów. 

Wymienia datę podporządkowania kościoła kolegiacie głogowskiej, jako rok 

1295 35 . Parafia w Solnikach miała zbierać dziesięcinę z okolicznych 15 wsi, 

wiemy o tym na podstawie streszczenia zaginionego oryginału dokumentu 

biskupa Wawrzyńca, zawartego w dokumencie biskupa Jana Romki z 16 VI 

1295 roku ,, ...Nos Johanes Dei Gratia Episcopus vratislaviensis scire volumus 

31 Ibidem, s. 55. 

32 E. Michael, Die schlesische Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polnischen Recht, Görlitz 

1929, s. 75. 


34 Ibidem, s. 102. 

35 E. Michael, op.cit., s. 75. 

16

...’’,,...quod cui... dominus Henrikus dux Silesiae et dominus 

Glogowiae...cupiens...ut de redditibus ecclesiae sancti Martini apud 

Czolnik...’’ 36 . Kolejna wzmianka pochodzi z Codex Diplomaticus nec non 

epistolaris silesiae,,...in Glogovia cantoriam creare in ecclesia Beata Virginis 

curaremus...decimus sive redetitus villarum infrascriptarum alodiorum et 

ortorum, pront in instrumentis felicis recordationis venerabilis fratris nostrii 

Laurentii quondam episcopi Vratislaviensis non viciatis nec cancelatis invenimus 

et perlegrimus, ita curavimus presentibus insercudos et eadem instrumenta 

renowanda videlicet...in Czolnik tabernam et 15 scotos... 37 ’’ Na podstawie pracy 

K.J. Pilchów datowanie kościoła zostaje określone na XIV do XV wieku. 

Według nich dwie pierwsze wzmianki o osadzie ,,Czolnik’’ pochodzą z XIII 

wieku , pierwsza z nich mówiąca o ustaleniu dziesięciny dla biskupa 

wrocławskiego Wawrzyńca (czym potwierdzają wiarygodność poprzednich 

autorów), druga natomiast to bulla papieża Innocentego IV z 9 sierpnia 1245 

roku stanowiąca o określeniu prawa i posiadłości biskupstwa wrocławskiego, 

w co włączone są Solniki 38 . Kolejna wzmianka o kościele znajduje się 

w dokumencie Jana Romki biskupa wrocławskiego z 16 VI 1295 roku, o którym 

wcześniej wspomniałem. Dokument został wydany na prośbę księcia Henryka V 

Grubego, opis w dokumencie świadczył, że kieruje on dziesięciną z kościoła 

parafialnego w Solnikach do kolegiaty Najświętszej Maryi Panny w Głogowie. 

Określenie wartości tej dziesięciny jest przedstawione w dokumencie z 2 lipca 

1295 roku. Z roku 1687 pochodzi wzmianka zaświadczająca o istnieniu kościoła 

za czasów biskupa Wawrzyńca,,...Ecclesia in Zelling est inter primaskatholicas 

eclesias in hoc ducatu, et quidem secunda post Hoch-Kirschensem...’’ 39 

W Solnikach zlokalizowano płyty nagrobne umieszczone wewnątrz kościoła i na 

zewnątrz upamiętniające rody Unruh, Braun, Rachenberg i Gersdorf, oraz ród 

von Los. 

36 

Ibidem, s. 224. 

37 

K. Muszyński, Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, t. II, Wrocław 1959, nr. 224; Codex 

diplomaticus Silesiae SR. 888. 

38 

H. Gołasz, G. Przybyłowicz- Staffa, op.cit., s. 56. 

39 

J. Jungnitz,Visitatione..., t. I, s. 582. 

17

1.4. Studzieniec (Streidelsdorf). Kościół p.w. św. 

Wawrzyńca. 

Wieś typu łańcuchówka położona 11 km na zachód od Nowej Soli na trasie 

Wrocław-Szczecin w gminie Kożuchów 40 . Został tam Wybudowany kościół 

filialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1255 

roku, w dokumencie księcia Konrada Głogowskiego wymieniona jest nazwa 

Studelscho 41 , następna informacja znajduje się 1376 w dokumencie kardynała 

Jana St. Marcus gdzie rozważany jest ‘’rector ecclesiae’’ w Stritilsdorf 42 . 

W dokumentach sądowych z lat 1432-1435 jako właściciel wsi 

wzmiankowany jest Joachim Tobias von Knobelsdorff ze Stypułowa Dolnego, 

a w roku 1435 wymieniany jest studzieniecki sołtys Nickel. Prawdopodobnie już 

przed 1499 dobra studzieńskie należały do Hansa von Glaubitz. W 1499 przejął 

je Hans von Liedlau. Który w 1512 sprzedał Studzieniec Friedrichowi von 

Dyherrn, założycielowi studzienieckiej linii rodu. W roku 1521 widoczny jest 

Hans von Dyherrn ze Studzieńca, a w latach 1535-1536 Ernest. Sławną postacią 

z linii studzienieckiej rodu był Christoph von Dyherrn, z 1655 roku pochodzi 

wzmianka o nim wydana w Lesznie, w której wymieniono nazwę miejscowości ,, 

Rittersitz in Streitelsdorf ’’. Ostatnia wzmianka o Dyherrnach ze Studzieńca 

pochodzi z 1681 roku kiedy to wymienia się spadkobierców zmarłego Georga 

Siegmunda 43 . Z roku 1702 pochodził kontrakt, który prawdopodobnie dotyczył 

przejścia dóbr należących do Dyherrnów (w tym Studzieńca) w ręce Johanna 

Tobiasa von Knobelsdorff. Ostatnim z Knobelsdorffów, który zarządzał 

majątkiem był Karl Siegmund, który w 1812 roku sprzedał Studzieniec. Kościół, 

powstał w XIII wieku, wybudowany w stylu wczesno gotyckim, murowany 44 . 


41 APW, Provinzial, T. 33900-T, rep. 76, nr. 74, sub. III, nr. 166. 


43 R. Kąsinowska, op.cit., s. 230. 

44 H. Kozaczewska- Gołasz, Studzieniec, Kościół p.w. św. Wawrzyńca, Wrocław 1974, maszynopis w 

arch. WOSOZZ w Zielonej Górze. 

18

W roku 1255 książe Konrad głogowski podarował wieś Studelscho 

kościołowi mariackiemu i kolegiacie w Głogowie za przyzwoleniem przekazania 

jej prawu niemieckiemu, następnie zatwierdził swoje postanowienie 25 IV 1256 

roku. Według H. Lutscha budynek został wzniesiony około roku 1500 wraz 

z chórem, wcześniej niż wzniesiona na stronie północnej nawa, prezbiterium 

datowane jest około roku 1479. W roku 1908 kościół remontowano 45 . 

Do budowy przybytku posłużyły kamienie rudy łąkowej i kamienie polne. Do 

naszych czasów zachowało się prezbiterium w partii przyziemnej zakończone 

półkoliście, u góry zamknięte wielobocznie, po stronie północnej nie ma żadnych 

okien, otwarcia niektórych stron są częściowo zamknięte półkolami. Hanna 

Kozaczewska-Gołasz umiejscawia najstarszą część kościoła w XIII wieku, 

dokładniej w jego drugiej połowie 46 . Kościół posiada barokowe wyposażenie 

z XVII-XVIII wieku. W ścianach wewnętrznych i zewnętrznych znajdują się 

renesansowe płyty nagrobne z XVI wieku. Z 1753 roku pochodzi dzwonnica 

drewniana-słupowa. W Studzieńcu znajdują się płyty nagrobne upamiętniające 

rody von Diren (Dyherrn), Rotenburg, Stosch i Abaschatz. Rudno (Rauden). 

Kościół p.w. św. Szymona i Tadeusza Judy. 

,,...Ius collaturae habet collegium sociatetis iesu in Glogoviae Maioris, 

parochus modernuus residus in Neu Saltz incorporatur – Neu Saltz, Kollisch, 

Modernitz, Altschem, Netschau, Tscheppel, Libschitz, Koser, Tschifer...’’ 

Powyższa wzmianka świadczy o tym że przed laty parafii w Rudnie podlegały 

kościoły z sąsiadujących miejscowości, między innymi Nowej Soli. W Rudnie 

znajduje się kościół filialny pod wezwaniem św. Szymona i Tadeusza Judy 

apostołów, datowany na 3 ćwierć XIII wieku. Pierwszy raz Rudno 

wzmiankowano w 1261 roku jako Rauden. Prawdopodobnie Rudno istniało już 

w XII wieku. W 1261 roku 9 VIII książe Konrad głogowski zezwolił 

właścicielowi Rudna (Rutna) rycerzowi Myśliborowi Słup nadać osadzie prawa 

45 H. Lutsch,Verzeichnis..., t. III, s. 99. 

46 H. Kozaczewska- Gołasz, Trzynastowieczne kościoły wiejskie woj. zielonogórskiego z drewnianymi 

kolbami, Wrocław 1974, maszynopis w Instytucie Historii Architektury i Sztuki Politechniki 

Wrocławskiej, s. 6. 

19

niemieckie 47 . Następnie powstał tam kościół, o którym mowa. W roku 1314 

Rudno było własnością książęcą. Matylda księżna Śląska i Głogowa wraz 

z Henrykiem i Janem panami Śląska i Głogowa dnia 23 VIII tegoż samego roku 

sprzedała osadę Rudna-Teodorykowi prepozytorowi klasztoru Sióstr Magdalenek 

w Bytomiu Odrzańskim 48 . Do wieku XVII nie ma żadnych zapisków na temat 

kościoła. Ślady zachowania prezbiterium na strychu wskazują, ze tak jak inne 

budowle w tym czasie świątynia w Rudnie miała wysokie pozorne sklepienie 

kolebkowe w części prezbiterialnej. W XV wieku wzniesiono parterową część 

wieży, dalsza budowę przerwano. W czasach wojny 30-letniej kościół najpewniej 

został spalony, i znajdował się w ręku protestantów, mówią o tym protokoły 

powizytacyjne kurii wrocławskiej z 1670 roku i z 1688 roku oraz o nowym 

wyposażeniu wnętrza 49 . W XIX wieku pożar zniszczył dach kościoła i stropy. W 

bryle kościoła detale zachowały styl gotycki. Znajdowała się tam dzwonnica z 

1774 roku. Wszelkich dokumentów o budowie kościoła i utworzeniu parafii 

brak. W czasie reformacji Rudno i przynależne okoliczne wioski przeszły na 

luteranizm. W którym roku kościół przeszedł 

w ręce protestantów nie wiadomo. W roku 1654 21 lutego kościół został oddany 

katolikom 50 . Od roku 1651 Rudno stanowiło dobra zastawne. W roku 1664 

Rudno stało się własnością Ojców Jezuitów z Głogowa, którzy sprawowali także 

patronat nad kościołem. Z tego okresu pozostały pamiątki w kościele, boczne 

ołtarze św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Layoli, świadczące 

o pobycie Jezuitów 51 . Po Jezuitach w roku 1764 Rudno w swoje panowanie 

włączył książe Karolathu(Siedliska). Historia powstanie kościoła w Rudnie jak 

i parafii nie jest znana, ani co do czasu, ani fundatorów, można snuć jedynie 

przypuszczenia co do jego datowania. Pierwszy kościół który wzniesiono był 

prawdopodobnie drewniany. Obecnie istniejący został zbudowany miedzy 1570- 

47 H. Hoffmann, Die Katholischen Kirchen in Neusalz und Rauden, Breslau 1935, s. 23; APW, nr. T. 

44277-T. 44433, rep. 120, nr. 3, sub. III, nr. 359. 

48 H. Kozaczewska- Gołasz, Rudno, Kościół p.w. św. Szymona i Tadeusza Judy, Wrocław 1974, 

maszynopis w arch. WOSOZZ w Zielonej Górze, sygn. 729 

49 W. Urban, Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w Archidiakonacie opolskim i głogowskim w czasach 

nowożytnych, cz. II, Archidiakonat głogowski, Warszawa 1975, s. 49. 

50 Kronika kościelna parafii w Rudnie, Nowa Sól 1972, s. 3. 

51 Ibidem, s. 4. 

20

1600 rokiem. Budynek kościelny jest jednonawowy, z węższym prezbiterium 

zamkniętym od wschodu trójbocznie 52 . Przy prezbiterium od strony północnej 

znajduje się zakrystia, przy nawie od południa kruchta i przybudówka będąca 

dolną częścią nieukończonej wieży. Pierwotnie kościół posiadał wieżę, która po 

spaleniu nie została odbudowana. W zastępstwie spalonej wieży zbudowano na 

placu kościelnym, dzwonnicę, w której do czasów ostatniej wojny znajdowały 

się dwa dzwony. Na jednym umieszczony był napis ,, Scriptus laudet Dominum. 

Laudate Dominum in cymbalis benesonantibus. Refusa sum Anno 1678 sub 

R(everendo) D(omino) Georgio Schindel Parocho in Rauden’’. Na drugim 

z dzwonów miesił się napis ,, Simon Koysche mich goss 1677.Umgegossen 

Johann Karl Furst von Karolath Schoneich und dem Pfarrer Anton Rayman’’ 53 . 

W XIX wieku do głównego wejścia kościoła został dobudowany przedsionek. 

Pod progiem wejścia do przybudówki wmurowana jest płyta kamienna 

z zatartymi napisami i data 1570 ( jest to przypuszczalnie rok budowy kościoła 

?). Proboszczowie Rudna mieszkali w osadzie do roku 1731, kiedy to przenieśli 

się na stałe do Nowej Soli za sprawa ojca proboszcza Johanna Schumana. Od 

tamtej chwili kościół w Rudnie obsługiwany był przez księży mieszkających 

przy parafii św. Michała w Nowej Soli. Do Naszych czasów przetrwały nazwiska 

proboszczów, którzy pełnili funkcje po 1654, czyli odebrania kościoła z rak 

protestantów: Melchior Rizman(1654-1657), Martin Franz Birbach(1657-1659), 

Franz Ignatz Werner(1660-1662), Gottfried Ferdinand Wolf(1662-1671), Georg 

Ignatz Schindler(1671-1687), Franz Andreas Hossman (1687-1731), oraz 

wspomniany już Johann Schuman (1731-1745) 54 . Z początkiem XX wieku 

Rudno zamieszkiwała w większości ludność niemiecka, protestancka, co wiązało 

się z przejęciem kościoła przez luteran. Dopiero w 1958 świątynia na nowo 

przeszła w ręce księży z parafii św. Michała w Nowej Soli. W Rudnie znajduje 

się płyta nagrobna upamiętniająca członka rodziny Litwitz, oraz Storn. 


53 Kronika kościelna, s. 6. 

54 A., K. Wesołowscy, 400 lat kościoła p.w. św. Michała Archanioła w Nowej Soli 1596-1996, Nowa Sól 

1997, s.14; H. Hoffmann, op,cit., s. 8-9. 

21

1.5. Nowa Sól (Neu Saltz). Kościół p.w. św. 

Michała Archanioła 

Na lewym brzegu Odry w 1563 roku w Nowej Soli ( Zum Neuen Saltze bei 

Moderitz), założono warzelnie soli, w tymże roku liczba ludności w osadzie 

wynosiła 50 osób, krytyczne chwile dla osada nadeszły na początku XVII wieku 

kiedy to ludność została zdziesiątkowana przez wojnę 30-letnią (1618-1648), 

a następnie przez zarazę (1631). Osada otrzymała prawa miejskie w 1743 roku 55 . 

Kościół pierwotnie ewangelicki powstał w latach 1591-1596, wzmiankę na ten 

temat możemy znaleźć w pamiętniku Schulza ,, w 1591 roku dzięki Panu 

Danielowi Preussowi (zarządca dóbr solnych), położono kamień węgielny pod 

budowę ewangelickiego kościoła’’, (kartusz herbowy Samuela Preussa von 

Preusendorff auf Planchenow, znajduje się wewnątrz kościoła na jednej ze ścian, 

upamiętnia Preussa jako ,,comes, palatinus fundator 1596’’ 56 . Budowa 

rozpoczęła się dokładnie 22 kwietnia, wzniesiono mury i dach. Była to budowla 

solowa z czworoboczna wieżą od zachodu, wzniesiona w stylu renesansowym 

i barkowym bez wyraźnych cech. Kościół jest budowlą jednonawową 

z transeptem, zamkniętą od wschodu półkolista apsyda. Wnętrza nakryte 

sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Do wieży i zachodnich partii korpusu 

przylegały wydłużone lokalności z emporami na piętrach, na dole od strony 

południowej przylegały zakrystia i kruchta, od północy kaplica i składzik 57 . 

Cześć ta przetrwała w stanie nie zmienionym, jedynie zniszczony pożarem 

kopulasty hełm wieży został zastąpiony dachem stożkowym. Pieniądze na 

budowę kościoła zdobył Preuss od cesarza Rudolfa II , był to datek w wysokości 

200 guldenów, w dalszej części budowę pokrył z własnych funduszy. Budowa 

kościoła zakończyła się w 1597 roku, następnie poświęcony został 27 maja 

55 Nowa Sól. Dzieje miasta, w opracowaniu zespołu: G. Wyder, T. Nodzyński, pod red. Joachima 

Benyskiewicza, Zielona Góra 1993, s. 59. 

56 H. Hoffmann, op.cit., s. 16; H. Lutsch, Verzeichnis..., s. 9. 


22

w Zielone Światki przez pastora Marcina Ruffera z Rakowa koło Smardzewa pod 

Świebodzinem oraz diakona z Żubrowa Abrahama Cremerusa 58 . Pierwszym 

pastorem ewangelickim w nowo powstałej świątyni został Melchior Ritulius 

(1597-1625), wraz z nim wzmiankowany jest wikariusz Weisprung, po nich 

opiekę nad parafią objął Johanus Cammentz (1651-1654), po nim to katolicy 

przejęli świątynię. Następny proboszcz parafii Jan Szuman (późniejszy rektor 

alumnatu wrocławskiego) w 1731 roku przeniósł swoją siedzibę do Nowej Soli. 

Dwa lata po poświęceniu świątyni na wieży umieszczono dzwon mistrza Jakuba 

Getza. Kościół sąsiadował z od północy z kompleksem warzelniczym. Zgodnie 

z panującym w średniowieczu zwyczajem wokół kościoła wytyczono 

wieloboczny plac przeznaczony na cmentarz (w owym czasie katolicy z Nowej 

Soli grzebali swoich zmarłych w Otyniu, protestanci zaś w Rudnie) 59 . Pierwotnie 

kościół był budowlą jednonawową, prostokątną w założenia o trójbocznym 

zamknięciu od wschodu czworoboczna częściowo wtopiona w korpus wieżą 

z wykrojonymi faliście bokami szczytu. Najstarszy przekaz ikonograficzny 

dotyczący wieży pochodzi z XVIII wieku i przedstawia hełm z podwójną 

latarnią. Jego kształt i wymiary wskazują na to ze został wybudowany w okresie 

renesansu. W tej formie hełm przetrwał do współczesności, kiedy został 

zastąpiony dachem namiotowym. Do budowy kościoła użyto kamienia i cegły, 

wnętrze kościoła otrzymało sklepienia kolebkowo - krzyżowe, zachowane do 

dziś. Budowla posiadała wąskie, zamknięte półkoliście okna. W roku 1651 

świątynie przejęli katolicy na mocy pokoju westfalskiego, prawdopodobnie 

przerabiając wnętrze kościoła. W roku 1688 kościół poszerzono 

o dwukondygnacyjny aneks od północy, znalazły się w nim kaplica i składzik. 

W 1728 roku dobudowana została zakrystia. Swój wygląd kościół zawdzięcza 

Jerzemu Ernstowi von Holhring, przedstawicielowi najwyższej władzy cesarskiej 

na Śląsku, który to z własnych funduszy zbudował hełm na wieży kościelnej 

(1696) 60 . Wieża ta spłonęła w 1736 roku. Z roku 1596 pochodzi kartusz herbowy 

w stylu renesansowym, zamieszczony na balustradzie balkonu, następnie z roku 

58 A., K. Wesołowscy, op.cit., s. 8. 


60 Ibidem, s.15. 

23

1699 pochodzą dwa witrażyki herbowe usytuowane w loży od strony północnej. 

Kościół został odnowiony w 1852 roku, a w roku 1880 został rozbudowany, 

przez podzielenie go nawą poprzeczną, która dwukrotnie powiększyła wnętrze 

budowli. Przykościelny cmentarz odgradzał mur z bramą od strony południowej. 

W roku 1669 utworzono katolicką szkołę parafialną usytuowana w pobliżu 

kościoła. W drugiej połowie XVII wieku ludność Nowej Soli poddana została 

germanizacji, kazania wygłaszano w języku niemieckim od 1667 roku. Ostatnim 

niemieckim duszpasterzem był ksiądz Henryk Piwowar, który w 1945 roku 

został wysiedlony do Niemiec, po nim pierwszym powojennym polskim 

proboszczem został ksiądz Bolesław Balicki. 61 W Nowej Soli znajduje się płyty 

nagrobne przedstawicieli rodu Glaubitz i Kittlitz. 

61 Ibidem, s. 15. 

24

2. Historia rodów. 

W powyższym rozdziale postaram się przybliżyć i scharakteryzować historię 

rodów szlacheckich do, których należały upamiętnione na płytach nagrobnych 

osoby. 

2.1. Ród Abschatz 

Pisani jako Absatz, Abschatz Tschaurike, Absztach. Nazwisko rodowe 

utworzone od imienia Eustachy, dwie historie traktują na temat pochodzenia 

rodu, według pierwszej Abschatzowie przybyli na Śląsk z Meranu, towarzysząc 

świętej Jadwidze. Druga wersja mówi o ich przybyciu z Wielkopolski na służbę 

do jednego ze śląskich Piastów 1 . Pierwsze wzmianki o nich na Śląsku pochodzą 

już z XIII wieku, według legendy walczyli z nawałą tatarska pod Legnicą w 1241 

roku 2 . 

Pierwsza zanotowana wzmianka o Abschatzach na Śląsku pochodzi z 1311 roku 

z dokumentów książąt legnickich i wymienia Albrechta von Abschatz. Następnie 

widziani są w 1402 roku bracia Jan, Stefan, Albert i Mikołaj właściciele 

Żuchlowa (Schuettlau) w okolicach Góry Śląskiej (Guhrau) 3 . W XV wieku 

nastąpiło rozbicie rodu na liczne linie na Górnym i Dolnym Śląsku: 

- linia baronowska z Kosisk (Koiskau) w księstwie legnickim 

- szlachecka linia z Chmielowa (Schmellwitz) i Lisowa (Onerkwitz) 

- szlachecka linia z Komornik (Kummernick) w księstwie legnickim oraz 

z Malczewa ( Maltschawe) w okolicach Trzebnicy. 

- linia z Zaborowic (Saborowitz) koło Góry Śląskiej, której 

przedstawiciele używali zamiennego przydomka ,, Tschaurike’’ 4 . 

- linia oświęcimska odnotowana w 1410 roku z Grodźca. Według 

Plináčka przywędrowali z ze Strzela i część z nich przyjęła nazwisko 

1 R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej A-C, tom I, Katowice 2002, s. 60. 




25

Ossowskich z Osowa. Z czym nie do końca zgadzają się heraldycy 

polscy. 

Przedstawiciele rodu posiadali rozległe dominia na ziemiach śląskich oraz 

zajmowali wysokie stanowiska na dworach książąt władających tymi ziemiami. 

Tylo Abschatz z Legnicy wspomagał wojska krzyżackie w bitwie pod 

Grunwaldem, zmarł po 1423 roku 5 . W 1514 roku wymieniany jest Jan Abschatz 

jako właściciel Otmętu (Ottmuth) koło Opola. W 1574 roku wzmiankowany jest 

Jan Assman Abschatz wśród szlachty księstwa oleśnickiego. W 1695 roku 

wybitny niemiecki poeta doby baroku Jan Assman Abschatz (1646-1699) wraz 

z kuzynem Janem Jerzym otrzymali tytuły baronów. W1708 roku jako rektor 

Akademii Rycerskiej w Legnicy zanotowany został Wolff Assman von 

Abschatz. Rodowymi siedzibami Abschatzów były Komorniki (Kummernick) 

i Reszatory (Ruestern) w księstwie legnickim, oprócz tych ziem na 

wymienionym obszarze posiadali także inne, liczne majątki, do końca XIX 

wieku w ich rękach pozostał tylko Broniszów (Brunzelwaldau) i Radwanów 

(Seiffersdorf), koło Kożuchowa. Sinapius uważa że ich nieślubną linią baronów 

von Abschatz byli Latowscy z Kowali (Kawallen) w okolicach Trzebnicy. 

2.2. Ród Dyherrn 

Przedstawiciele tego rodu przybyli na Śląsk z Dera koło Miśni Miśni według 

Blazka z Nadrenii już w XIII wieku, ich korzeni można także doszukiwać się 

w Hesji lub Saksonii 6 . W dziele Sinapiusa pierwszy przedstawiciel rodu von 

Dyherrn pojawia się w 1179 roku, następnie w 1209 roku występuje niejaki 

Genfried von Dern 7 . Już w 1281 roku pojawiają się w dokumentach księcia 

głogowskiego Henryka rycerze de Der, Deer, Deher, Dher. W roku 1276 

wzmiankowany jest Hartwig i w 1282 roku Konrad. Pochodzili oni z rodu 


6 T. Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku, Poznań 1996, s. 212. 

7 J. Sinapius, Schlesischer Curiositäten Erste Vorstellung darinnen die ansehlichien Geschlester des 

Schlesischen Adels, Lepzig 1720, s. 179. 

26

Derów, którzy w herbie posiadali kroczącego w prawo koguta 8 . Synami tego 

ostatniego mogli być bracia von Der widoczni w Głogowie. Takim herbem 

pieczętowali się w latach 1290-1299 Siban de Der wzmiankowany w latach 

1287-1311, pierwszy raz Sinapius wymienia go w 1297 roku 9 , jego brat Werner 

widoczny w dokumentach między 1299 a 1323 rokiem, pełnił w latach 1300- 

1301 funkcje marszałka książęcego, następnie Heineman i Otto znani 

z dokumentów z lat 1289-1297, ten ostatni pełnił funkcje kapelana, kanclerza 

książęcego oraz był scholastykiem głogowskim, także wymieniony jest ich 

bratanek Mikołaj z Jedrzychowa (Heinersdorf) koło Zielonej Góry (Gruenberg). 

Wszyscy bracia prawdopodobnie przybyli razem na Śląsk jeszcze w młodym 

wieku. W latach1281-1292 poświadczony jest towarzysz księcia głogowskiego, 

kasztelan głogowski Dytryk, określany jako brat Sybana von Der. W pierwszej 

połowie XIV wieku widoczni u boku księcia głogowsko-żagańskiego synowie 

Sybana von Der - Otto udokumentowany w latach 1319-1337 oraz Piotr 

wzmiankowany między 1319 a 1349 rokiem. W Sinapiusie możemy znaleźć 

wzmiankę świadczącą o pobycie Guntnerusa Dyr na dworze księcia Bernarda 

i Henryka w Jaworze w 1310 roku. 10 Od XIV wieku śląscy przedstawiciele rodu 

przyjęli herb prawie identyczny z polskim Doliwą. W 1326 poświadczonym 

właścicielem Kaczkowa (Katschkau) koło Góry Ślaskiej (Guhrau) był Christian 

Der, w 1382 roku występuje Nicek zwany Kaczkowski. W latach 1347-1378 

w dokumentach księcia żagańskiego pojawia się Dytryk von Der, który w 1378 

zasiadał w składzie komisji, która dokonała podziału Głogowa. W 1398 roku 

u boku księcia żagańskiego pojawił się Gunter von Der. W 1414 Szymon Der 

z Kaczkowa był kanonikiem poznańskim, w herbie posiadał belkę i nad nią dwie 

róże, w 1414 roku Herb Derów określało się jako ,,Clenodium Duarum 

rosarium’’ 11 . Później w herbie tego rodu występowały trzy róże ułożone 

w skos 12 . W XV wieku dzielili się na licznie linie i domy ich przedstawiciele 

8 R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej D-G, Katowice 2002, s. 101. 

9 J. Sinapius, op.cit., s. 181. 

10 Ibidem, s. 181. 

11 T. Jurek, op.cit., s. 212. 

12 Ibidem, s. 213. 

27

w różnych okresach otrzymywali tytuły baronów i hrabiów. W rodzie Dyhernów 

wyróżniamy dwie główne linie: głogowska i oleśnicka 13 . 

- Linia głogowska: dzieliła się na 4 domy. Pierwszy z nich to dom Glinka 

(Gleinig) koło Wołowa (Wohlau). 

Jego protoplastą był Piotr de Deyr w 1334 właściciel ,,willa Glynna’’ 14 . 

Jego potomkowie posiadali Wyszęcice (Wischeutz), Słup (Schlaupp) 

i Gryzyce (Krischuetz). Drugim z domów był Studzieniec (Streidelsdorff) 

koło Kożuchowa (Freystadt). Jego założycielem był Gabriel von Dyhrn 

występujący w dokumentach około 1450 roku 15 . Dom wymarł pod koniec 

XVII. Trzecim z kolei był dom Chełmek (Koelchmen) koło Kożuchowa 

(Freystadt), zapoczątkowany przez Jana von Dyhrn około roku 1550, jego 

potomkowie posiadali Chełmek, Lubięcin (Liebenzig), Konotop 

(Konotopp) i Pyrnik (Piring). Ostatnim Czwartym z domów w linii 

głogowskiej był dom Niemstów (Herzogswaldau), koło Lubięcina, 

zapoczątkowany około 1550 roku przez Ernsta von Dyhrn. W 1663 roku 

cesarz Leopold I austriacki nadał prawa miejskie wsi Persig, zmieniając jej 

nazwę na Dyhernfuhrt ( Brzeg Dolny), ku czci nowego kanclerza 

Abrahama von Dyhern (Dyhrrn),dom ten wymarł około 1823 roku 

ostatnim jego przedstawicielem był Ernst Karol Fryderyk. 

- Linia oleśnicka: założył ja w XIV wieku Konrad von Dihr, dworzanin 

Konrada I Oleśnickiego. Siedzibą rodowa została Lipka ( Schoenau) koło 

Oleśnicy (Oels). W 1502 N. von Dihr był starosta okręgu sądowego 

Wąsoszy ( Herrnstadt). W 1504 roku bracia Wincenty, Jan, Mikołaj 

i Henryk Dyhrn gospodarzyli razem na Lipce i w Milkowicach 

(Lampersdorf). Od 1529 roku właścicielem Lipki, Dziadów i Mostu 

(Ulbersdorf) i Siekierowic ( Schicherwitz) był Jerzy Dir (zmarły w 1580 

roku), żonaty z Barbara córką Jerzego V Posadowskiego, właściciela 

13 R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej D-G, Katowice 2002, s. 101. 


15 Ibidem, s. 186. 

28

Posadowic (Postelwitz) i Satoka (Zantoch). W 1683 roku Fryderyk von 

Dyhrn otrzymał tytuł czeskiego barona 16 . 

- Linia Hrabiowska Dyhern- Czettritz: nazwisko Dyhrn wraz z herbem 

przyjął do swojego generał Ernst Henryk hrabia von Czettritz-Neuhaus. 

Linia ta wymarła w 1866 roku 17 . 

2.3. Ród von Braun 

Stary ród rycerski o bogatej historii, przybyły na Śląsk z Alzacji, 

w dokumentach wymieniani jako Brown. Na Śląsku znani już od XIII wieku, 

jednak Jurek nie wymienia ich wśród obcego rycerstwa przybyłego na Śląsk 18 . 

W 1286 roku książe Bolko Świdnicki nadał Braunom folwark w Chocianowcu 

(Gross Koteznau) z zamkiem,, Schwidiger’’. Sinapius wymienia niejakiego Pana 

Bruno, który był wojskowym na służbie u księcia Bolka Świdnickiego 19 . W XIII 

i XIV wieku członkowie tego rodu zajmowali wysokie stanowiska na prawie 

wszystkich dworach książąt dolnośląskich. W latach 1374-1378 Piotr Braun 

występujący w polskich źródłach jako,, Brovn ’’vel Brun’’ był z ramienia księcia 

Władysława Opolczyka sędzią generalnym Rusi Czerwonej i po ustąpieniu 

księcia pozostał na Rusi 20 . 

W XVI wieku ród ten podzielił się na kilka linii. Pierwsza z nich pochodziła 

z Przecławia (Ottendorf) koło Szprotawy (Sprottau). W 1498 Kasper Brown był 

starosta Szprotawy, prawdopodobnie jego synem był Baltazar senior von Braun, 

w 1501 roku członek rady księstwa głogowskiego 21 . Jego synem był zmarły 

w 1566 roku Wacław senior. Miał dwóch synów Wacława juniora i Baltazara 

juniora. Następna linią była linia z Drwalowic (Wallitz) koło Kożuchowa, jej 

założycielem był Baltazar junior syn Wacława z Przecławia. Trzecia z kolei linią 

była linia z Solin (Zoelling) koło Kożuchowa. Jej założycielem był drugi syn 

Wacława seniora.-Wacław junior (1540-1585), żonaty z Sabina bon Glaubis. 

16 

R. Sękowski, Herbarz...D-G, 2002, s. 102. 

17 


18 

R. Sękowski, Herbarz szlacht śląskiej A-C, Katowice 2002, s. 279. 

19 

J. Sinapius, op.cit., s. 176. 

20 

R. Sękowski, Herbarz..., s. 279. 

21 


29

Miał dwóch synów-Joachima (urodzonego w1569 roku), który odziedziczył po 

ojcu Solniki i Krzysztofa ( urodzonego w 1571 roku)- założyciela linii 

z Dziadoszyc ( Doeringau). Dnia 31.12. 1699 roku tytuły baronów otrzymali 

bracia: Krzysztof Fryderyk, właściciel Soboty ( Zobten) koło Lwówka Śląskiego, 

(Loewenberg) i Górnych Twardocic (Ober Harpersdorf) koło Złotoryi 

(Goldberg), Ernst Konrad, właściciel Dolnych Twardocic (Nieder Harpersdorf) 

oraz Karol Fryderyk Czwarta linia, o której już wspomniałem pochodziła 

z Dziadoszyc (Doeringau), koło Kożuchowa, jej założycielem był Krzysztof 

(urodzony w 1571 roku), syn Władysława juniora z Solnik, piąta linia pochodziła 

z Drogomila (Neuhersdorf) koło Bytomia Odrzańskiego (Bauthen am Oder). 

Kolejne przedstawicielstwo tego rodu osiadło w Kębłowie (Kammelwitz) koło 

Ścinawy (Steinau), siódma linia pochodziła z Legnickiego Pola (Wahstatt), 

ostatni przedstawiciele z ósmej linii zamieszkiwali Syców (Polnisch 

Wartenberg). 

Dnia 30.06.1573 roku tytuły czeskich baronów otrzymali J. Von Braun, 

właściciel Państwa Stanowego Syców (Wartenberg) oraz Jan von Braun, 

pułkownik wojsk cesarskich. 22 Jerzy von Braun w 1578 roku był członkiem 

komisji ustalającej granice śląsko-wielkopolską. Na jego cześć w 1585 roku 

wybito medal. W XVII i XVIII wieku wymarły prawie wszystkie linie tego 

rodu, w XIX wieku istnieli tylko potomkowie linii z Solnik posiadający tę 

miejscowość 23 . 

2.4. Ród von Gersdorf 

Według Heneliusa i Sinapiusa wywodzili się z rycerstwa brendenburskiego. 

Ród ten był wzmiankowany już w XI wieku 24 . Tomasz Jurek uważa że migracja 

rodu na Śląsk z Górnych Łużyc miała miejsce w XIV wieku 25 . W dziele 

Sinapiusa przy historii rodu Gersdorf możemy znaleźć wzmiankę, że w roku 

22 R. Sękowski, Herbarz...D-G, s. 280. 

23 Ibidem, s. 280. 



30

1205 Albrecht von Gressdorf pan na Tomkowicach (Thomaswaldau) i Grabinie 

(Graeben) koło Świdnicy był marszałkiem dworu księżnej Jadwigi, czyli jest to 

pierwsza wzmianka poświadczająca obecność członka rodu na ziemiach 

polskich 26 . Odmienną opcję na ten temat przedstawia Krany, który uważa że 

protoplastami rodu jako pierwszymi zanotowanymi w dokumentach śląskich byli 

bracia Cristan, Rulko i Jencz wymieniani w 1301 roku. Jeszcze inaczej sprawę 

przedstawia T. Jurek, który jako pierwszego na Śląsku upatruje Christiana de 

Gerharsdorf, przedstawiciela łużyckiej rodziny Gersdorz pochodzącej 

z miejscowości Gersdorf, wymienionego w latach 1307-1327, być może 

przybyłego z Miśni, pełnił on funkcje landtwójta Zgorzelca w latach 1301, 1307- 

1308 i od 1317 oraz w Budziszynie w latach 1318-1319 27 . W 1307 roku 

zanotowany jest u boku margrabiego Hermana z Brandenburgii w Świeżawie, 

w 1310 roku świadczył w dokumencie prywatnym braci von Landeskrone dla 

klasztoru w Nowogródźcu, w 1316 roku obecny był na dworze wrocławskim 

następnie legnickim. W 1319 roku osiadł na Łużycach i otrzymał od księcia 

Henryka jaworskiego prawo patronatu nad kościołem w Sobocie (Zobten) 28 . 

Zmarł w 1328 roku. Następnie widoczni są 

w dokumentach śląskich Nikel i Piotr w roku 1376, jako nabywcy majątku 

w okolicach Lwówka Śląskiego (Loewenberg) od rodu Hacków. Pierwszy z nich 

został burgrabią Książa w 1378 roku. Na polach Grunwaldu w 1410 roku 

w oddziałach śląskich wspomagających rycerstwo zakonu krzyżackiego walczył 

Krzysztof von Gersdorf 29 . W roku 1437 Franco von Kersdorf był mistrzem 

zakonu krzyżackiego w Inflantach, również habit zakonny przywdział jego brat 

Walter 30 . W roku 1414 Thomas i Hans von Gersdorf jako świta księcia Ludwika 

brzeskiego brali udział na soborze w Konstancji 31 . W 1425 na dworze księcia 

Bolka głogowskiego wzmiankowany był Thimo Gersdorf, a w 1459 roku na 

dworze księżnej Jadwigi w Lubinie a następnie u księcia Fryderyka I legnickiego 



28 Ibidem, s. 227. 


30 Ibidem, s. 343. 

31 Ibidem, s. 343. 

31

wymieniono Stefana Gersdorfa. W XV wieku Gersdorfowie posiadali rozległe 

dobra w księstwie głogowskim. Nie można przypisać ich pochodzenia 

konkretnym rodzinom łużyckim gdyż w owym czasie występowały 22 linie 

rodowe Gersdorfów na Łużycach 32 . 

Najwybitniejszymi przedstawicielami rodu byli: doktor obojga praw Melchior 

von Gersdorf zmarły w 1538 roku, jego epitafium znajduje się w kościele świętej 

Marii Magdaleny we Wrocławiu, oraz Rudolf uczony i pisarz pan na Wichowie 

(Weichau), Przylaskach (Reinshein), Skibicach (Peterwaldau), Marcinowie 

(Merzdorf) koło Kożuchowa (Freistadt) 33 . 

W XVI wieku nastąpił podział rodu na linie. Możemy wyróżnić dwie 

największe: z Czerńca (Schwarzau) i Sichowa (Seichau). 

- Linia z Czerńca (Schwarzau): w pierwszej połowie XVI wieku 

właścicielem majątku był Jan von Gersdorf, żonaty z Magdaleną von 

Kittlitz miał dwóch synów i dwie córki. Ewę urodzoną w 1596 roku, 

oraz Małgorzatę zamężną dwa razy, pierwszy raz z Zygfrydem von 

Knobelsdorf, za drugim razem z Adamem von Bibran. Synowie 

Zygmunta i Adama byli założycielami tychże dwóch linii. Najstarszy 

syn Jana-Zygmunt żył na przełomie XVI i XVII wieku. Miał 

dziewięcioro dzieci, w tym pięciu synów: Zygmunta, Krzysztofa, 

Rudolfa, Jana Kaspra i Maksymiliana, z czego: 

� Zygmunt-zmarł bezdzietnie 

� Krzysztof- był właścicielem Ochli, Świdnicy i Jeleniowa, 

żonaty z Katarzyną von Glaubitz miał pięcioro dzieci. 

� Rudolf- zmarły w 1629 roku właściciel Wichowa, był 

członkiem rady księstwa oleśnickiego, żonaty z Anną Marią 

Zeidlitz. 

32 T. Jurek, op.cit., s. 227 


� Jan Kasper- zmarł bezpotomnie 

32

� Maksymilian- był członkiem rady cesarskiej, w 1645 roku 

otrzymał tytuł barona. Zmarł bezpotomnie. 

- Linia z Sichowa (Seichau): Młodszy brat Zygmunta Adam był 

właścicielem Sichowa i Nielestna (Waltersdorf), żonaty z Kunegundą 

Braun z Drwalowic, miał dwójkę dzieci. Jana i Magdalenę późniejszą 

panią Rachenberg. Majątek po ojcu odziedziczył Jan, członek rady 

cesarskiej, żonaty z Anną Schwinitz. Mieli dwójkę dzieci Zuzannę oraz 

Jerzego Rudolfa, który został radcą Wyższego Urzędu Śląskiego we 

Wrocławiu, następnie otrzymał tytuł barona w 1668 roku, był 

właścicielem Zameczna , Witanowic i Grabika. Jego żoną była Anna 

Katarzyna von Salza z Ebersbach na Górnych Łużycach. Mieli pięcioro 

dzieci, w 1701 roku jedno z nich, mianowicie Jerzy Rudolf junior 

otrzymał tytuł barona. W 1738 roku Karol Zygfryd von Gersdorff, tajny 

radca dworu saskiego i polskiego, starosta księstwa zgorzeleckiego 

kupił od barona von Klix miejscowość Stary Zawiadów (Alt 

Seidenburg), który 1764 roku przekształcił w dziedziczny majorat. W 

XIX wieku ordynatem majątku był Karol von Gersdorff. 

Oprócz dwóch wyżej wymienionych linii ród Gersdorfów rozprzestrzenił się 

na całym Śląsku. W latach 1607 i 1616 Nikol von Gersdorff był starostą księstwa 

kłodzkiego. Następnie w 1632 roku Fryderyk był zapisany jako właściciel 

Brzeźna (Breesen) koło Trzebnicy (Treibnitz). W 1664 roku w dokumentach 

księstwa kłodzkiego występuje Krzysztof Adolf von Gersdorff. Na Górnym 

Śląsku w 1539 roku wymieniony jest Jan Gersdorff z Losen w służbie króla 

polskiego notowany na ziemiach opolsko-raciborskich. Jerzy Gersdorff w latach 

1568-1578 był urzędnikiem państwa Wodzisław Śląski. W 1723 roku Krzysztof 

Fryderyk baron von Gersdorff, tajny radca polsko-saski otrzymał tytuł hrabiego 

Rzeszy. Miał syna Fryderyka Kaspra, na którym linia rodu wymarła. Urski 

uważa że ród Gersdorfów zawędrował do Polski w 1641 roku uciekając przed 

33

prześladowaniami religijnymi w Czechach. W 1888 roku w Zgorzelcu został 

założony związek familijny rodu 34 . 

2.5. Ród von Glaubitz 

Stary ród śląski i górnołużycki, znany również w Polsce, od tego nazwiska 

powstała nazwa polskiego herbu- Glaubicz. Wywodzili się z Glaubitz koło Riesa 

w Miśni. Znane są dwie odmiany herbu: ryba bez przepaski i ryba z przepaską 

(karp) 35 . Ród Galubitz dzielił się na liczne domy i linie, których reprezentanci 

otrzymali tytuł baronów. Śląski ród wymarł w XIX wieku, posiadał majątki w 

hrabstwie kłodzkim, księstwie legnickim i głogowskim. W XIX wieku 

przedstawiciele rodu zamieszkiwali jeszcze w księstwie Baden 36 . 

- Księstwo kłodzkie: 

Najwcześniej nazwisko to występuje w dokumentach hrabstwa kłodzkiego 

w formie Glaubos, Glubos, Glawbiz z przydomkiem Schieler vel Schueler. 

Rycerze XIII wieczni wywodzący się z tego rodu widoczni są 

w dokumentach miśnieńskich a w szczególności w dokumentach rodu von 

Eilenburg, z którym wywędrowali na Dolne Łużyce, gdzie posiadał dobra 

Piotr von Glaubitz 37 . Imiona Piotr i Otto należały do najczęściej 

występujących w tym rodzie. W roku 1287 Zygfryd Glubos z synem 

Piotrem kupili wieś Sobolów w okolicach Legnicy. W Głogowie od 1302 

roku notowany jest Henryk de Gluboczk, od roku 1316 widoczny 

w kłodzkiem jest Otton de Glubos 38 . Glaubitzowie posiadali na tej ziemi 

liczne majątki, których cześć wykupił w 1343 roku arcybiskup Pragi 

Ernest. W 1322 roku w dokumentach występuje Otte Gloubos, w 1341 

roku Otto i Reinczko Glubos, w 1342 roku wzmiankowany jest Ottokar 

Glaubitz, a w 1344 roku Otto ,,alde’’ senior i Otto,, sin sun’’ junior. 

34 Ibidem, s. 345. 

35 J. Sinapius, op.cit., s.401. 



38 Ibidem, s. 228. 

34

W 1346 roku Otto, Reinczko i Mikołaj, być może bracia oświadczyli, że 

otrzymali w lenno zamek Karpień (Karpenstein). W 1350 roku 

w dokumentach występują Hans, Ruprecht, Konrad, Georg, Andreas, Otto 

i Dietrich von Glaubitz, a w 1356 roku Otto senior, Otto zwany Schueler, 

Ruprecht i Hans. W 1357 roku Konrad sprzedał swój majątek- 

Niedźwiedną (Weissbrodt). Otto zwany Schueler był właścicielem zamku 

Szczerba (Schnallenstein), zmarł po 1397 roku, miał trzech synów 

Bernarda, Mikołaja i Jerzego. Inny Otto w 1381 roku posiadał Wilkanów 

(Woelfelsdorf), a trzeci Otto Międzylesie (Mittelwalde).Wszyscy trzej 

Ottonowie w 1381 roku uposażyli szpital w Bystrzycy Kłodzkiej 

(Habelschwerdt). Synem, Ottona z Wilkanowa (Woelfelsdorf) był Konrad 

Glubos, który odziedziczył majątek po ojcu. W 1403 roku Otto z 

Międzylesia zwany Schremme, uposażył probostwo w Kłodzku (Glatz), 

jego synami byli Otto junior i Wolfart. Hans w 1410 roku brał udział w 

bitwie pod Grunwaldem, wśród rycerstwa śląskiego, które wspomagało 

Krzyżaków 39 . W 1424 roku Bernard syn Ottona zwany Schueler właściciel 

zamku Szczerb (Schnallenstein) oraz Otto junior i Wolfart synowie Ottona 

z Międzylesia podpisali umowę w sprawie przesieki. Szczerba i 

Międzylesie znajdowały się w rękach Glaubitzów do drugiej połowy XV 

wieku. 

- Księstwo legnickie: 

W księstwie legnickim przedstawiciele tego rodu pojawiają się w tym 

samym czasie, co w hrabstwie kłodzkim. W 1335 roku na dworze księcia 

Bolesława legnickiego przebywał Peschko Glubez, a w 1349 roku 

notowany był Pecze Glaubicz, prawdopodobnie ta sama osoba. W 1337 

roku na dworze księcia Bolka świdnickiego przebywał Otto Glubenz. 

Później w Ksiestwie legnickim, brak zapisków na temat przedstawicieli 

rodu. 

39 R. Sękowski, Herbarz..D-G., s. 365. 

35

- Księstwo głogowskie 

W księstwie głogowskim nazwisko to pojawia się w dokumentach od XIV 

wieku. Pierwszym wzmiankowanym na tych ziemiach był Henryk w latach 

1302-1323, jego synowie Mikołaj, Peczko, Henryk, Otto i Franczke 

sprzedali Biechów odziedziczony po ojcu. Peczko otrzymał od księcia Jana 

ścinawskiego wieś Bukowicę (Bokwitz), świadkiem był bliżej nie 

określony Tycze von Glaubitz. W latach 1338-1359 wzmiankowany był w 

źródłach Jan-Henczel von Glaubitz. W następnych latach Glaubitzowie 

posiadali na tych ziemiach rozległe majątki. W 1420 roku dokumenty 

głogowskie odnotowują Peterlina (Petera) Glaubitz. W 1456 roku bracia 

Heinze, Kasper, Balcer i Melchior byli właścicielami Miłakowa (Milkau) 

i Żukowa (Suckau). W 1469 roku Heinze (Jerzy) występuje jako wójt 

dziedziczny Bytomia nad Odrą (Bauthen a.d. Oder) 40 . W 1468 roku 

Werner von Glaubitz kupił połowę wójtostwa w Brzegu Głogowskim 

(Brieg), a w 1503 roku Kasper Glaubitz kupił Nową Wieś (Neudorf). Na 

początku XVI wieku podzieli się na dwie główne linie: ze Starej 

Jabłony(Altgabel) i Zameczna (Samitz) oraz z Brzegu Głogowskiego 

(Brieg). 

40 Ibidem, s. 365. 

� Dom Stara Jabłona(Altgabel) 

Genealogię tej linii można ustalić około 1503 roku od Stefana 

von Glaubitz, właściciela Starej Jabłony. Miał on pięciu synów: 

Oswalda, który sprzedał Szczepów (Seppau) w 1518 roku 

Krzysztofowi von Glaubitz z Brzegu Głogowskiego. Odtąd 

miejscowość ta należała do linii brzeskiej Glaubitzów. 

� Dom Zameczno (Samitz) 

W drugiej połowie XVI wieku właścicielami Zameczna byli 

bracia: Adam i Krzysztof ze Starej Jabłony. Krzysztof nie miał 

potomka, jego majątek odziedziczył bratanek Stefan, syn 

Adama. Stefan natomiast miał trzech synów: Jana, Krzysztofa 

36

i Stefana juniora oraz córkę Dorotę. Nie ma więcej wzmianek 

o tym domu. 

� Linia z Brzegu Głogowskiego (Brieg) 

Linia ta dzieliła się na dwie grupy: Czernica (Tschirne)-Bytom 

Odrzański (Bauthen a.d. Oder) oraz Brzeg Głogowski (Brieg)- 

Szczepów (Seppau). 

Podział na grupy nastąpił pod koniec XV wieku. Jerzy von 

Glaubitz (zmarły w 1483 roku), żonaty z Katarzyną von Sack 

miał dwóch synów: Melchiora i Krzysztofa. Pierwszy był 

założycielem grupy Czernica –Bytom Odrzański, drugi grupy 

Brzeg Głogowski-Szczepów 41 . 

• Grupa Brzeg Głogowski (Brieg)- Szczepów (Seppau). 

Dzieliła się na domy: Brzeg Głogowski (Brieg), Kotla 

(Kuttlau), Szczepów (Seppau), Bonów (Baunau), Dalków 

(Dalkau), Wierzbnice (Wuerbitz). 

Założycielem grupy Brzeg Głogowski-Szczepów był syn 

Jerzego, brat Melchiora z Czernicy-Krzysztof. W 1503 roku 

zakupił on od Wernera von Glaubitz połowę wójtostwa 

Bytomia Odrzańskiego, a w 1518 roku od Walentyna von 

Glaubitz ze Starej Jabłony nabył Szczepów. 

- Dom Brzeg Głogowski (Brieg) 

Właścicielem Brzegu Głogowskiego był Zygmunt, najstarszy 

z synów Krzysztofa (zmarły w 1550 roku). 

- Dom Kotla (Kuttlau) 


Drugi syn Krzysztofa Jan (zmarły w 1597 roku) właściciel 

Parchowa (Parchau) był założycielem tego domu. 

37

- Dom Bonów (Baunau), Dalków (Dalkau) i Wierzbnice 

(Wuerbitz). 

Trzeci syn Krzysztofa, był założycielem domu Bonów, Dalków 

i Wierzbnice a także wydzielonego później domu Urzuty 

(Langhermsdorf). 

- Dom Urzuty (Langhermsdorf) 

Jego założycielem był Jan syn Krzysztofa juniora właściciela 

Bonowa i Dalkowa. Oprócz Urzut posiadał także Lipinki 

(Linden). 

2.6. Ród von Kittlitz 

- Dom Szczepów (Seppau), Regów (Reihe) i Kurów (Kauer) 

Czwarty syn Krzysztofa Albrecht, brat Zygmunta, Jana 

i Krzysztofa był założycielem wyżej wymienionych domów. 

W księstwie głogowskim istniał jeszcze jeden dom Galubitzów 

ze Szklar (Glaesersdorf). Pod koniec XVI wieku właścicielem 

tej miejscowości był nieznany członek rodu Glaubitz. Na 

Śląsku przedstawiciele tego rodu pojawiali się sporadycznie 42 . 

Ród łużycki osiadły w wielu regionach niemieckich. Pochodzili z Górnych 

Łużyc z Kiettlitz pod Lobau 43 . Znany od XII wieku, przedstawiciele pisani jako 

Ketlitz, Kiettlitz, Kietlitz, Kittlitz, Kietlicz. Hainricus Ketlich był rycerzem 

księcia Sobiesława czeskiego. Henryk (prawdopodobnie ten sam) i jego bracia 

Zygfryd (Sifridus) i Bertold (Bertholdus) byli w 1160 roku ministriałami 

biskupów miśnieńskich 44 . Według legendy rodowej pochodzili od książąt 

słowiańskich. Jeden z książąt miał czterech synów, kiedy najstarszy z nich został 

władcą wypędził pozostałych braci z kraju. Wtedy to ich matka dała im na drogę 

42 R. Sękowski, Herbarz...H-K, s. 368. 



38

złoty łańcuch na szyję, który podzielili na trzy części. W ten sposób miała 

powstać druga odmiana herbu Kietlicz, pierwsza odmiana herbu w Polsce 

składała się na trzy złote pętle w rozstrój na złotej tarczy. Na Śląsku obydwie 

odmiany traktowane były jako oddzielne herby, nie mające ze sobą nic 

wspólnego. Odmiana pierwsza, złote pętle była herbem górnośląskich Kiczków 

i pochodzących od nich rodów Żegotów, Cyganów, Karwińskich i innych, 

odmiana druga była własnością dolnośląskich Kittlitzów. W XIV wieku w herbie 

rodu znajdowała się tarcza dzielona w skos, z prawej strony naniesiona była pół 

koza, z lewej belki ułożone w skos 45 . 

Ród przywędrował na Śląsk w początkach XIII wieku z Górnych Łużyc 

(górnośląscy Kiczkowie prawdopodobnie przybyli z Moraw). W Polsce jednym 

z pierwszych przedstawicieli tego rodu był arcybiskup gnieźnieński Henryk 

Kietlicz (1199-1219), jednak już przed 1177 rokiem nieznany Kietlicz służył 

księciu Mieszkowi Staremu, pełnił funkcje kasztelana krakowskiego, następnie 

został wygnany na Węgry lub na Ruś 46 . W latach 1223-1239 następny 

reprezentant rodu był kanonikiem wrocławskim, w roku 1255 Otto von Kittlitz 

pojawił się u boku księcia Bolesława Rogatki, a w latach 1277-1281 Henryk 

(Heineman) von Kittlitz widoczny był przy księciu Henryku Probusie. Wszyscy 

wymienieni dotychczas przeze mnie członkowie rodu najprawdopodobniej nie 

osiedlili się na trwałe na Śląsku, dopiero przedstawiciele następnego pokolenia 

rodu związali się z tym regionem. W kościele franciszkanów w Budziszynie 

(Bautzen) został pochowany w 1408 roku biskup Miśni Jan von Kittlitz. W 1454 

roku Sebastian baron von Kittlitz osiadł na terenie państwa krzyżackiego, dając 

początek pruskiej linii Kittlizów 47 . Na Śląsku Kittlitzowie pojawiają się pierwszy 

raz w źródłach w 1202 roku na dworze Henryka Brodatego 48 . Od drugiej połowy 

XIII wieku nazwisko rodowe występuję bardzo często w źródłach śląskich. 

W tym czasie posiadali większość majątków w księstwach głogowskim 

45 S. Mikucki, Rycerstwo słowiańskie w Wapenboek Gerlego, w: Studia Źródłoznawcze, z. 3, Warszawa 

1958, s. 113; A. Heymowski, Herby polskie w Armorial Bellenville, w: Studia Źródłoznawcze, t. 32-33, 

.s. 121. 

46 T. Jurek, op.cit., s. 241 


48 Ibidem, s. 358. 

39

i legnickim. W 1410 roku trzech przedstawicieli tego rodu: Polke, Hannus 

i Nickel brało udział w bitwie pod Grunwaldem wraz z rycerstwem śląskim, 

które posiłkowało rycerzy zakonnych 49 . W osiem lat później Polke (Volke) 

zostaje wymieniony w dokumencie księstwa świdnickiego. W 1559 roku Erazm 

von Kittlitz był starostą księstwa brzeskiego, a w 1565 roku Kasper von Kittlitz 

był starostą księstwa głogowskiego. W 1575 roku Barbara von Kittlitz była 

przełożoną klasztoru w Szprotawie (Sprottau). Od początku XV rodzina dzieliła 

się na liczne linie, z których najbardziej znanymi były linie rodowe von Kittlitz 

z Ocic (Ottendorf) i Małomic ( Mallmitz). 

- Linia z Ocic (Ottendorf) 

Linia ta istniała już w połowie XV wieku, właścicieli Ocic tytułowano 

baronami, lecz prawdopodobnie nie mieli do tego prawa. 

- Linia z Małomic (Mallmitz) 

Linia ta istniała od XIV wieku w księstwie głogowskim. Prawdopodobnie 

powiązana była z Kittlitzami z Górnych Łużyc. Około 1510 roku Mikołaj 

baron von Kittlitz był właścicielem Małomic. Uważa się, że ostatnia 

przedstawicielką tej linii rodu była Urszula Marianna (1640-1694), 

właścicielka Małomic i Sprembergu na Łużycach, żona pułkownika wojsk 

cesarskich Karola Moryca (urodzonego w 1619 roku) hrabiego von 

Redern z Krapkowic (Krappitz), właściciela Bergcku na Łużycach, który 

jako wiano od żony otrzymał Małomice i Chocianów (Kotzenau). Ród von 

Kittlitz w swoich włościach skupiał także, Drzonków (Drentkau), Żeleźnik 

(Eisenberg), Jawornik (Jauernig), Michałów (Michelau), Iławę (Eilau), 

zamek w Ścinawie (Steinau), oraz przez pewien czas państwo Muskau. Na 

początku XIX wieku głową rodu był Rudolf baron von Kittlitz z linii 

Ocice właściciel Tyńczyka, starosta powiatu legnickiego. Jego nieznany 

brat w 1806 roku był sztabskapitanem regimentu von Treuenfels i zmarł 


40

w Jeleniej Górze (Hirschberg) w 1825 roku w stopniu kapitana. W 1886 

roku Oskar baron von Kittlitz kupił majątek w Sobolicach (Zoblitz), który 

po nim odziedziczyła wdowa Jutta von Kricken. 

2.7. Ród von Kottwitz 

W latach 1312-1317 na dworze Księcia głogowskiego pojawił się Witek de 

Kotwyz. Pod Głogowem istnieje wieś Leszkowice (Kottwitz), nie wiadomo czy 

wieś przyjęła nazwę od nazwiska rodowego czy też, nazwisko rodowe zostało 

przyjęte od nazwy wsi. Korzenie rodu można wywieść z Niemiec, 

prawdopodobnie z Miśni, znajdowało się tam 10 miejscowości w średniowieczu 

o podobnie pisanej nazwie jak nazwisko rodowe 50 . Z jednej z tych wsi 

pochodziła zamożna rodzina rycerska, którą w XIII i w XIV wieku 

reprezentowali Reinhard wzmiankowany w 1253 roku, Otton pisany w 1268 

roku, Otton, o którym czytamy w latach 1302-1332, bracia Fryderyk opisywany 

w latach 1349-1367, oraz Henryk, kanclerz margrabiego Fryderyka Surowego 

w latach 1349-1362. Imionami charakterystycznymi i często występującymi 

w rodzie były Reinhard i Gunter. Kottwitzowie zawędrowali z Miśni na Górne 

Łużyce, posiadali wspólny herb ze śląskimi Kottwitzami. W latach 1280-1290 na 

Łużycach pojawił się Witek von Kottwitz z braćmi Zygfrydem i Konradem, być 

może ten sam Witek wzmiankowany był w księstwie głogowskim. W 1290 roku 

Sinapius wymienia Fryderyka von Kottwitz w Głogowie 51 . W następnym 

pokoleniu widoczny jest Bernard von Kottwitz, który świadczył w dokumentach 

łużyckich i śląskich miedzy innymi u księcia Henryka Jaworskiego, być może 

ten sam Bernhardus jest widoczny w pracy Sinapiusa, pod hasłem- ,, ze starych 

śląskich dokumentów’’ wymieniany w 1346 roku jako rycerz na służbie księcia 

Bolka 52 . Śląscy Kottwitzowie z Głogowa wywodzili się od Witka, po nim 

pojawiają się w dokumentach jego synowie Reinhard (1323-1352), Ulryk (1325 

rok), Otto (1327 rok), Werner (1337 rok), oraz Mikołaj (lata 1326-1354). 



52 Ibidem 

41

Reinhard posiadał dobra w Iławie, Mikołaj w Lasocicach pod Wschową (od 

niego wywodzi się ród Kottwitzów we Wschowskiem). Herb rodzinny 

pochodzący z XV wieku, przedstawia belkę ułożoną w pas. Jednak w 1384 roku 

Gunter, Konrad i Witold z Dittersbach mieli na pieczęciach bawolą głowę (jak 

i polska Wieniawa, wzorowali swój herb na miejscowych herbach szlacheckich, 

Wieniawę przyjęli przelotnie) 53 . Choć herb z belką przejęli rodowcy śląscy, 

wielkopolscy i łużyccy, nie była to jego pierwotna postać. Kottwitzowie 

miśnieńscy w XIV wieku posługiwali się herbem, który przedstawiał dwie belki 

ułożone w skos i taki sam herb nosił jeszcze ich krewniak osiadły na Dolnych 

Łużycach w 1499 roku. W Miśni Witte von Kottwitz pieczętował się Gryfem. 

Różne linie rodowe przyjmowały w herbie nowe godła, jednak pozostawiając 

motyw zmieniającej położenie belki. 

2.8. Ród von Littwitz 

Krótką wzmiankę o owym rodzie znajduje się w dziele J. Sinapio, można tam 

wyczytać że Sigismundus Litwitz z Reute miał za żonę Nieznaną kobietę z rodu 

Nostitz wraz z nią w wianie otrzymał wioskę niedaleko Szprotawy. Ich 

dzieckiem była Dorothea. Georg von Littwitz pan na Reute był żonaty z Anną 

Glaubitz z niej zrodzone dzieci to : Balentin z Reute oraz Nieznany z imienia 

Litwitz z Heinersdorff, który ożenił się z Anną Dorotcheą Knobelsdorff, ze 

Stypułowa i miał z nią Nieznanego z imienia syna. Ich drugi syn Hedwig zmarł 

w 1706 roku. Nieznany von Littwitz z Reute poślubił Nieznaną kobietę z rodu 

Niebelschutz z Ellgut. Ich dziećmi byli : Johann Wolff i Balthasar Friedrich. 

- Linia głogowska 

Nieznany Littwitz wziął za żonę kobietę z rodu Stosch z Simbsen 

w okręgu głogowskim, ich potomkowie to: Nieznany Littwitz, żonaty 

z kobietą z rodu Kreckwitz z Gole w powiecie głogowskim , której matka 

pochodziła z rodu Tschamer i Osten. Ich syn Nieznany z imienia Litwitz 

53 J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 163; Herby 

rycerstwa śląskiego na miniaturach ,,Kodeksu o św. Jadwidze’’ z 1353 roku, s. 15. 

42

ożenił się z kobieta z rodu Haugwitz z Kleinobisch (z rodu von Sack 

pochodziła jej matka). Ich Dzieci to: 

Georg Sigismund z Golschwitz rezydował w Goltschrorf, wziął ślub 

z Barbarą Zeidlits z Gellendorf w 1643. 

Ich córka Urszula Marta wyszła za mąż za Hansa Heinricha von Hertel 

w 1676 roku, zmarł on w 1693 roku pochowany w Gotschdorff. Po nim 

dziedziczyła żona, która zmarła w 1700. 

- Linia wrocławska 

W 1539 roku zmarł Nikol von Littwitz, w 1558 roku zmarł Georg 

z królewskiej legnickiej rady 54 , którego żoną była kobieta z Sende. 

- Linia Wolauischen 

Ostatnimi potomkami tej linii byli Barbara Margaretcha von Littwitz oraz 

jej mąż Adam Sigismund von Unruhe. 

2.9. Ród von Los 

Ród starego, miśnieńskiego pochodzenia, który osadził się na Śląsku i 

w Czechach. Sinapius pisze że nazywali się wcześniej Rebefelder, gdyż w herbie 

mieli na zielonym polu latorośl 55 . Niektórych członków rodu Rebel można 

uważać za protoplastów rodu von Los. Bucelinus opisuje ich herb jako czarną 

głowa bawoła bez szyi, na żółtym polu, głowa zwrócona jest na prawo przed 

siebie, dalej w klejnocie znajdują się kwiaty strusie, pomiędzy którymi na zmianę 

występują czerwone i białe róże. W 1499 roku został wymieniony Daniel von 

Los na ziemiach głogowskich, w latach 1510-1513 Sigismundo von Los 

z księstwa głogowskiego, następnie Cristopch von Los kanclerz rady 

królewskiej w roku 1595 56 . W 1612 Heinrivch Otto jest wymieniony jako hrabia 

w Czechach i Karlstein. W 1619 roku zmarł Bernhard von Los z Toppendorff, 

mistrz rycerski na Śląsku. Heinze von Losen władca księstwa świdnickiego 


55 Ibidem, s. 612 

56 Ibidem 

43

i Jaworskiego był kapitanem króla Sigismunda w Czechach. W herbie Śląskim 

na żółtej tarczy mieli czarnego byka w otoczce w klejnocie z czerwonymi 

i białymi wstążkami oplatanymi i ozdobionymi pawimi piórami, z wieńcem 

z czerwonych i białych róż w którego środku umieszczona była głowa byka 57 . 

2.10. Ród von Rachenberg 

Pochodzili z Saksonii, zakorzenili się trwale na obszarze Śląska tworząc 

lokalne linie rodu w kilku księstwach śląskich i na Łużycach. Do wielkiego 

znaczenia doszli przede wszystkim w księstwie głogowskim, gdzie posiadali 

rozległe dobra. Z głogowskiej linii rodu wywodziło się wielu wybitnych 

polityków i wojskowych, którzy wiernie służyli władcom piastowskim, 

niemieckim cesarzom oraz jagiellońskim władcom Polski i Czech. Byli oni 

propagatorami reformacji i zagorzałymi zwolennikami Luteranizmu. Za ich 

rodzinną siedzibę uważa się zamek Rachenberg pod Frauenstein, położony 

w masywie niemieckich Rudaw na pograniczu Niemiec i Czech 58 . W dziele 

Sinapiusa jako pierwszy z Rachenbergów wzmiankowany jest Heinrich von 

Rechberg w 1019 roku, choć i przed nim znajdujemy wzmianki o owym rodzie 

pochodzące z roku 996 59 . Następna z zachowanych wzmianek wymienia w roku 

1270 Apitza de Rachenberc 60 . Pod koniec XIII wieku w saksońskich 

dokumentach pojawiają się także Gelfrad, Theodor i Heinrich, którzy 

pieczętowali się głową barana. Ten sam herb występuje również u Haugwitzów, 

z którymi Rachenbergowie byli prawdopodobnie spokrewnieni, nie wyklucza się, 

że razem przybyli na Śląsk pod koniec XIII wieku. Pierwszym na terenie Śląska 

przedstawicielem rodu był Heinrich de Rechenberk pochodził z Pleislandu 

z Rachenberg pod Frauenstein, (z tej miejscowości pisała się rodzina 

ministriałów Rzeszy) pojawił się w roku 1290 w dokumencie księcia Henryka 

III, identyfikować go można z imiennikiem widocznym w 1273 roku przy 

57 

Ibidem 

58 

T. Andrzejewski, K. Motyl, Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki i dwory Rachenbergów 

i Schönaichów, Nowa Sól 2002, s.7. 

59 


60 

T. Andrzejewski, K. Motyl, Siedziby rycerskie..., s.7. 

44

hrabiach von Waldenburg, świadczył także w 1299 roku w Lipsku przy 

landgrafie turyngskim 61 . Kilka lat później na Śląsku widoczni są Dietrich 

w latach 1311-1314 oraz bracia Gelfrad 1311-1318 i Gunter 1315-1328, którzy 

prawdopodobnie byli braćmi lub synami Heinricha, którzy przybyli na te ziemie 

w kilka lat po nim. Otrzymywali oni nadania w księstwie śląskim między innymi 

Gelfrad w legnickim, na dworze księcia Bolka legnickiego. Związani z dworem 

książęcym Rachenbergowie- potomkowie Gelfrada posiadali w połowie XIV 

wieku dobra w księstwie brzeskim i legnickim. Z tej linii także pochodził 

duchowny Gunter, który pełnił funkcję plebana w Chojnowie, następnie był 

dziekanem kolegiaty brzeskiej. Rachenbergowie śląscy pieczętowali się głową 

barana i używali rzadkiego imienia Gelfrad. 62 

Protoplastą głogowskiej linii rodu był prawdopodobnie Gunter 

wzmiankowany w latach 1314-1315 na dworze żagańskim, następnie legnickim 

w latach 1327-1328, syn Heinricha I, wymienionego w 1290 roku. Jego żoną 

była Adela von Pannewitz, ich synem zapewne Henryk wzmiankowany w latach 

1323-1340. Zapewne występujący w dokumentach księstwa legnickiego, 

Gelfrad, Dietrich i Heinrich byli synami wcześniej wspomnianego Guntera. 

Wybitną osobą z rodu w księstwie głogowskim był Heinrich III wzmiankowany 

w latach 1369-1391, jemu to przypisuje się budowę rodowej siedziby w Borowie 

Polskim (Windischborau), który w posiadaniu rodziny znalazł się 

prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku. Pozycję rodu ugruntowali jego 

synowie, Nickel, Gunter, Heinrich i Clemens. W tym samym czasie we władaniu 

czeskim znajdowała się połowa ziem głogowskich a Luksemburgowie nadawali 

je swoim stronnikom, tak też najstarszy z braci Nickel otrzymał w lenno 

królewską część Bytomia Odrzańskiego z Siedliskiem i Tarnowem Jeziernym. 

W 1391 roku bracia Rachenberg otrzymali w lenno od cesarza Kliczków 

(Klitschdorf) pod Bolesławcem, a w 1397 książę legnicki Ruprecht jako opiekun 

małoletnich książąt głogowskich sprzedał im Przemków, ziemie te w rękach 

Rachenbergów pozostały do 1631 roku, posiadała je linia przemkowska 

61 Ibidem 


45

i kliczkowska. W rękach Nickela i Guntera znalazły się także tereny puszczy 

Zgorzeleckiej i Oleśniczkowskiej, oraz ziemie na Górnych Łużycach. W 1408 

roku Nickel zakupił od rodziny von Landeskrone Nowogrodziec nad Kwisą 

(Naumburg a/Queis). Clemensa wymienia się rok później jako wójta Borowa 

Wielkiego (Grossenborau), wsi znajdującej się w pobliżu siedziby rodu 

w Borowie Polskim gdzie czterej bracia w roku 1414 ufundowali kościół 

parafialny pod wezwaniem Marii Panny, Barbary i Klemensa. Na początku XV 

Rachenbergowie związali się z dworem książąt głogowskich, w roku 1418 

najstarszy z braci Nickel towarzyszył księciu Henrykowi X na soborze 

w Konstancji 63 . W drugiej połowie XV wieku bracia Nickel III z Kliczkowa 

i Melchior I z Borowa Polskiego (być może byli potomkami Clemensa 

Rachenberga, którego wymieniano na początku XV wieku), pełnili znaczące 

funkcje w księstwie głogowskim. W 1468 roku Melchior kupił od księcia 

Henryka X zamek w Sławie, jako właściciel Sławy jest wymieniany w dziele 

Sinapiusa. Kiedy zmarł Henryk X Rachenbergowie poparli w sporze o władzę 

Jana II żagańskiego, w zamian za to otrzymali od niego status wieczystego lenna 

na wszystkie majątki rodu w roku 1477. Melchior zmarł około 1482 roku, jego 

majątek rozdzielono miedzy synów. Nickel Rachenberg wiernie służył Janowi II, 

w latach 1488-1489, stawiał czoło naporom wojsk króla węgierskiego Macieja 

Korwina, który starał się objąć nad nim władzę. W styczniu 1489 dowodził 

obroną osaczonej twierdzy w Świebodzinie. 

Największy rozkwit linia głogowska Rachenbergów osiągnęła na początku 

XVI wieku, sprawca tego był Hans- syn Melchiora I ze Sławy urodzony około 

1480 roku. Jako młodzieniec został wysłany na dwór królewski do Pragi wraz 

z bratem Heinrichem, gdzie uczyli się sztuki wojennej. Służył u boku Króla 

Władysława Jagiellończyka, Jana Olbrachta i Zygmunta 64 , szczególnym 

zaufaniem dążył go ten ostatni, nadając mu w lenno wójtostwo w Bytomiu 

Odrzańskim i w Sławie w latach 1507-1508. Kiedy Zygmunt został królem Hans 

udał się za nim na dwór krakowski by tam mu wiernie służyć. Był wybitnym 

63 T. Andrzejewski, K. Motyl, Siedziby rycerskie..., s. 8. 


46

wojskowym, brał udział w wyprawach przeciwko Turcji, Tatarom i Rosji, 

hospodarowi mołdawskiemu oraz Krzyżakom, szczególną sławę zdobył w bitwie 

pod Orszą w 1514 roku 65 . Następnie powrócił na Śląsk gdzie wraz z bratem 

Nickelem IV pomnażał majątek rodu, zakupując między innymi Otyń 

z przyległymi wsiami, rozpoczął budowę zamku w Otyniu w stylu 

renesansowym, W lenno otrzymał od króla zamek w Kożuchowie. Za jego 

inicjatywą w roku 1522 odprawiono pierwsze w księstwie głogowskim 

luterańskie nabożeństwo. Przejście na protestantyzm nie zmieniło nastawienia 

władców do jego osoby, przykładem może być katolicki cesarz Ferdynand I 

Habsburg, który w 1528 roku mianował Hansa kapitanem i potwierdził nadania 

Jagiellońskie, 6 lat później nadał mu tytuł barona dziedziczny dla jego 

potomków. Hans Rachenberg zmarł w Pradze w 1537 roku, prawdopodobnie 

pochowano go w Kożuchowie. Nie miał potomka w linii męskiej, jedynie dwie 

córki, przed śmiercią dokonał podziału majątku obejmującego Bytom Odrzański, 

Sławę, Otyń, Przemków, Tranów Jezierny, Nowe Miasteczko, Borów Polski 

i liczne wsi. Brat Clemens otrzymał Borów Wielki i Sławę, bratanek Franz 

Bytom z Tarnowem Jeziernym, drugi bratanek Georg otrzymał Otyń i Borów 

Polski, siostrzeniec Melchior von Giersdorf otrzymał dożywotnio Nowe 

Miasteczko, które dziedziczyć mieli brat Clemens i jego synowie. Dobra 

przemkowskie prawdopodobnie znalazły się w posiadaniu Georga z Kliczkowa. 

Dzięki podziałowi majątku doszło do rozdrobnienia rodu i podziału na kilka linii. 

Linia siedlisko-bytomska, jej założycielami byli Melchior i Balthasar, drugi 

z nich posiadał Siedlisko, zmarł w 1530 roku, Melchior był starostą 

myśliborskim w Brandenburgii, zmarł około 1540 roku, jego potomkowie dali 

początek niemieckim liniom rodu. Po jego śmierci dobra siedlisko-bytomskie 

przejął syn Balthasara-Franz, który sprzedał Bytom w 1561 roku Fabianowi 

Schonaichowi, zmarł około 1584 roku, od jego potomków prawdopodobnie 

wywodzi się linia rodu z Prus Wschodnich. 

Linia sławska, protoplasta tej linii był prawdopodobnie brat Hansa, Clemens, 

przed nimi panem Sławy był ich brat Nickel IV, następnie linia rozwinęła się na 

65 Ibidem 

47

kilka bocznych między innymi Sława, Borów Wielki, Przybyszów i Strącze. Syn 

Clemensa Balthasar władał Sławą i Borowem Wielkim do 1567 roku, kiedy to 

dobra zostały rozdzielone między jego synów Melchiora III i Heinricha. Heinrich 

władał Borowem, zmarł bezpotomnie w 1597, schedę po nim przejął bratanek 

Sigismund Rachenberg z Przybyszowa, a po nim jego syn Wolfgang. Po śmierci 

Wolfganga w 1650 roku linia ta wygasła, Borów Wielki stał się własnością 

rodziny von Kreckwitz. Melchior III ze Sławy otrzymał od cesarza w 1612 roku 

tytuł barona, przed śmiercią w 1612 roku starał się o uzyskanie majątków po 

zmarłym krewniaku z Otynia, po nim kontynuatorami tej idei byli jego synowie 

Balthasar i Hans a także jego wnuk Sigismund, który jako pan Sławy zostaje 

wymieniony w 1664 roku, trzy lata później majątek znalazł się w rękach Franza 

von Barwitz-Fernemont. Żyjący współcześnie Rachenbergowie zamieszkujący 

Niemcy wywodzą swoje pochodzenie z linii sławskiej 66 . 

Linia otyńsko-borowska, zapoczątkował ją Georg von Rachenberg, w latach 

1548-1550 prowadził budowę i rozbudowę zamku w Borowie Polskim, zmarł 

w 1559 roku jego syn Melchior zmarł trzy lata później, po nim majątek 

odziedziczył syn Hans, który w 1571 roku przeniósł się na stałe do Otynia gdzie 

rozpoczął budowę kościoła. Hans miał syna Johanna Georga, ostatniego w linii 

ciągłej przedstawiciela rodu, jego śmierć w 1610 roku była przyczynkiem do 

sporu o dobra otyńsko-borowskie, między siostrą Johanna Georga-Heleną von 

Sprintzenstein a krewnym Melchiorem III ze sławy, spór miał dwa podłoża, 

pierwszym była chęć pozyskania majątku po zmarłym, drugi natomiast powód 

miał podłoże religijne, Helena była katoliczką a Melchior protestantem. Po 

śmierci Heleny w 1628 roku majątek przejął jej mąż-Johann Ernest von 

Sprintzenstein, który w dalszym ciągu spierał się o majątek z Rachenbergami ze 

Sławy. Konflikt został rozstrzygnięty przez trzecią stronę, w1649 roku dobra 

otyńskie przejęli jezuici. 

Linia kliczkowsko- przemkowska, jej założycielem był prawdopodobnie 

Nickel III von Rachenberg, jeden z dowódców księcia głogowskiego Jana II. 

Jego potomek Caspar Średni (1545-1588) przebudował zamek gotycki 

66 Ibidem, s. 10. 

48

w Kliczkowie, natomiast jego syn Caspar Młodszy (1573-1612), w 1608 roku 

został gubernatorem księstw świdnickiego i jaworskiego, ponadto zostały mu 

nadane tytuły szambelana i radcy cesarskiego. W 1610 roku cesarz Rudolf II 

Habsburg nadał mu tytuł barona. Był żonaty z Maria von Rachenberg ze Sławy, 

miał liczne potomstwo, jednak większość jego dzieci zmarła być może na skutek 

bliskiego pokrewieństwa rodziców. Po śmierci Caspara w 1612 roku jego 

majątek odziedziczył jego syn Hans Wolfgang. W 1631 roku sprzedał Kliczków 

i Przemków rodzinie von Schellendorff i wyjechał do Sławy, gdzie zmarł 

przypuszczalnie w 1653 roku (według, niektórych uczonych zginał na wojnie). 

Ostatnim z Kliczkowskich Rachenbergów był Leopold Friedrich (1658-1714), 

który w 1704 roku został nagrodzony tytułem reichsgrafa. Większość śląskich 

linii Rachenbergów wygasła w I połowie XVII wieku, majątki po nich 

odziedziczyli jezuici i inne rodziny szlacheckie 67 . 

2.11. Ród von Rotenburg 

Początki tego rodu według Sinapiusa sięgają starego rycerskiego rodu 

Rotenburg z Tyrolu. Swoje korzenie wywodzą także od starego rodu zwanego 

Kaltern. Sinapius wymienia datę 942 rok i umiejscawia w niej przybyłego 

osobnika z tegoż rodu –Augustina z Kaltern do Rotenburg nad Zauber 68 . W 948 

roku wymieniony jest Wilhelm z Kaltern przybyły na turniej do Kostnitz. W 995 

roku wzmiankowana jest śmierć Bernwardusa hrabiego Rottenburg, biskupa 

Würzburga, którego brat Burckhardt klasztor Camburg koło miasta Hall 

w Schwabii ufundował, po nim zapisany był biskup Würzburga Henricius, hrabia 

z Rottenburga, który wspaniały klasztor S. Gumbert w Anspach założył 69 . 

W 1130 roku Christian von Rotenburg i jego syn Gottschald odnotowani zostali 

na posiadłościach koło Brunszwiku. W Niemczech można było znaleźć różne 

miasta i zamki, które nosiły nazwę Rotenburg, miedzy innymi hrabiowski 

schwarzburdzki zamek Rotenburg nad Soławą (niemiecką Sale) należący do 

67 Ibidem, s. 11. 


69 Ibidem 

49

hrabiego z Marinsfeld, miasto Rotenburg nad Zauber; miasto Rotenburg nad 

(Neckarem), miasto Rotenburg w księstwie Bremy, miasto Rotenburg nad Fuldą 

w Hesji, czy Miasteczko Rotenburg nad Nysą w Górnych Łużycach 70 . 

W 1407 i 1411 roku wzmiankowany jest Heinrich Rottenburg ostatni 

z tyrolskich Rotenburgów. W tarczy herbowej Rottenburgowie tyrolscy mieli 

fragment murów miasta z dwiema wieżami bez dachu ze złoconymi 

krużgankami. W XIV wieku tyrolscy przedstawiciele rodu udali się do Alzacji 

i na Śląsk, gdzie w księstwie krośnieńskim ród przeżywał rozkwit przez 400 lat. 

Na tych ziemiach przyjęli nowy herb, mieli podzieloną tarczę w pas, której 

połowa miała 6 czerwono-białych na ukos podciągniętych do góry pasów, druga 

część tarczy po prawej stronie byłą biała, po środku znajdował się ukoronowany, 

wyprostowany czerwony lew z podwójnym ogonem, który prawdopodobnie 

wskazywał na czeskie pochodzenie 71 . W klejnocie znajdowały się dwa połączone 

ze sobą białe młyńskie kamienie, stojące prosto, jeden za drugim, tak, że ostatni 

mógł być widziany z daleka. Z obu kamieni wychodziły z każdej strony cztery 

strusie pióra, które były na przemian białe i czerwone. Rotenburgowie mieli 

także pojawić się w Szwajcarii, w 1310 roku w kronice czeskiej widoczny jest 

Heinrich von Rotenburg 72 . 

W 1256 roku jako posiadacza wsi Sulejowo na Górnym Śląsku wymienia się 

rycerza Krystiana de Rotemberg 73 . W roku 1264 świadczył w dokumencie 

margrabiego barndenburskiego w Zgorzelcu. Prawdopodobnie od Krystiana 

wywodzili się łużyccy rycerze Rothenburg na Nysą, całkiem prawdpopdobne jest 

też, że Krystian po młodzieńczych wojażach osiadł na Łużycach, gdzie od jego 

nazwiska nazwę przyjął gród, który na tych ziemiach uzyskał. Krystian mógł się 

wywodzić z Rothenbach (Rotenberc) w Pleislandzie. Jego potomkami byli z całą 

pewnością rycerze piszący się von Rotenburg, którzy są widoczni 

w dokumentach z XIV wieku u boku książąt z lini głogowskiej, posiadali dobra 

70 Ibidem, s. 772-773. 

71 Ibidem, s. 773. 

72 Ibidem 


50

pod Szprotawą : Konrad pisany w 1396 roku, Krystian wzmiankowany w 1399 

roku, oraz Henryk występujący w źródłach w 1388 roku 74 . 

2.12. Ród von Stosch 

Ród wywodzący swoje korzenie z Czech, Moraw i Śląska. W rycerskim 

herbie na czerwonej tarczy mieli dwa kwiaty białe, w klejnocie grzebień z piór. 

Nieznane są początki rodu, które mogą sięgać czasów starych słowiańskich 

królów jak pisze Sinapius 75 . Protoplastą śląskiej linii mógł być Johan Stosch von 

Raunitz z Lilutowitz, którego żoną była Anna von Kotulinski z Jelcza, w 1164 

roku jest on widoczny przy księciu Konradzie ,,Krzywostopym’’ 76 (wolne 

tłumaczenie przydomka księcia dokonane przeze mnie na podstawie 

niemieckiego zapisu w księdze Johannusa Sinapio). Ród odnotowany wcześniej 

na Węgrzech niż na Śląsku. Są wzmiankowani jako hrabiowie i panowie na 

Śląsku w 1253 roku, posiadający dobra ziemskie w księstwie ,,Wolauischen’’ 

i ,,Wichbilde’’. W starych listach przedstawiciele rodu nazywają sami siebie 

Stochen von Bor, von Gur, von Gaur, od nich nazwana prawdopodobnie 

miejscowość Guhren oraz Guraischen położone w księstwie głogowskim. W 

1681 został odnotowany w tym okręgu Ludwik von Schonleben, a przed rokiem 

1474 odnotowany został Melchior von Guhr. Według starych dzieł i kronik 

dowiadujemy się że przed 960 rokiem Bolesław Srogi powierzył jeden 

z oddziałów swojej armii dzielnemu Stoflko, zapisanemu z tytułem dowódcy 

polowego, od którego rodzinna linia miśnieńska wzięła swój początek. Co do 

herbu rodowego Stosch to na czerwonej tarczy znajdują się dwa, (w jej dolnej) 

części kwiaty skrzyżowane, a w koronie pióropusz. W 1240 roku u księcia 

Henryka Pobożnego na Śląsku kanclerzem książęcym był Nicol Stosch von 

Kaunitz 75 . W 1240 roku, rok przed bitwą pod Legnica wymieniony został Pertri 

Stofchowitz, w 1297 roku widoczny jest Johan de Stoffaw teść Henryka 

74 

Ibidem 

75 

J. Sinapius, op.cit., s.945. 

76 

Ibidem 

75 


51

Frankenberg odnotowany w jednym z listów o majątkach w księstwie 

brzeskim 76 . W roku 1309 wymieniony jest Nicolas ze Steina klasztorowi 

z Laubus zapisał posiadłość Geinz i Tiemmendorr. Lub też doprowadził do ich 

zjednoczenia. W 1317roku wymieniany został Peter von Stoschewitz rycerz 

księcia Konrada I. Posiadał miejscowość Peterwitz w okręgu trzebnickim, 

nazywano go Peter von Peterwitz od nazwy miejscowości, której był 

właścicielem. Otto Stoschwitz zu Petrowicz wymieniany jest w roku 1337, 

w latach 1323 i 1329 pojawiają się panowie von Stauschof w listach legnickich. 

W roku 1336 Heintze i Nicol synowie Petera Stochwitz sprzedali księciu 

Konradowi I z Delse połowę miejscowości Jenkwitz. W liście biskupa Prezlai 

i kapitana Wrocławia z 1358 roku wymieniony jest Ranfoldus Stosch 77 . 

W roku1442 Friedrich Stosch pan Tschirny pokonał w bitwie biskupa Wrocławia 

i księcia Konrada z Dels. 

2.13. Ród von Unruh 

Stary ród szlachecki w dziele Sinapiusa pierwsza wzmianka pochodzi z XII 

wieku ,,A. 1109 soll einer von Unruh sich in der Abgesandten Konigs Boleslai 

III in Pohlen an Kanser Henricum befunden haben’’ 78 . Pierwszy raz w Polsce 

wzmiankowani w dokumencie prywatnym Mikołaja z Ruskowa koło Brzegu 

(Brieg) w 1310 roku, następnie na dworze głogowskim w latach 1314-1326 

wzmiankowany był Jan Unru, (Unruge, Unruwe) 79 . Jego potomkami byli Henryk 

Młodszy (1326-1352), Jan (1334-1360), Piotr (1342-1371) oraz Henryk i Piotr 

(Sweyn-Świnia), którzy występowali przy księciu głogowsko-żagańskim i mieli 

majątki w głogowskim. Henryk pisał się Rubetum, a Piotr z Schlesseldorf. Jan 

zwany Vingir osiadł pod Kożuchowem, pełnił funkcję reprezentanta rycerstwa 

dystryktu Glogau ( Głogów), w 1348 roku był królewskim starostą Głogowa. 

Kojarzony z nim Jan Unruh występował w dokumentach brzeskich w latach 

76 Ibidem 

77 Ibidem 


79 Ibidem 

52

1354-1360, pisał się von Toppendorf (Garnczary). W dokumentach głogowskich 

wzmiankowani są przedstawiciele rodu, którzy osiadli pod Kożuchowem, 

Mikołaj starosta Żagania w 1373 roku, Maciej w 1376 roku, Werner w latach 

1378-1387, Wolfram w 1381 roku, Franczlin w 1388 roku, Dytryk w 1386 roku, 

Filip w 1393 roku, oraz bracia Wincenty, Mikołaj, Klemens, Jakub 

i prawdopodobnie Andrzej, synowie Piotra z Herwigsdorf wzmiankowanego 

między 1386 a 1408 rokiem i Jana w latach 1395-1398 80 . W 1418 roku Mikołaj 

reprezentował ziemian kożuchowskich, a Andrzej zielonogórskich. Piotr Unruh 

był kanonikiem brzeskim w 1380 roku i dziekanem poznańskim w 1385 roku, 

prawdopodobnie za nim to Unruhowie podążyli do południowej Wielkopolski, 

gdzie od XV wieku dali początek rodzinie Unrugów 81 . W roku 1401 wymieniony 

zostaje Hans von Unruh, obecny w księstwie głogowskim. W roku 1422 George 

von Unruh służył księciu Ludwikowi II, był komendantem miasta Złotoryi. 

Unruhowie śląscy pieczętowali się wspiętym lwem o rozdwojonym ogonie. 

Pochodzenie rodu nie jest pewne gdyż taki sam przydomek występował u kilku 

innych rodzin niemieckich, miedzy innymi u Unruhów z Turyngii, z okolic 

Muhlhausen i Erfurtu, byli związani z Zakonem Najświętszej Marii Panny. 

Imieniem charakterystycznym dla rodu było imię Konrad (jednak obce Unruhom 

śląskim), w herbie posiadali skośną belkę i blanki w górnym polu 82 . Kolejni 

Unruhowie wywodzili się z Frankonii, z Arustein koło Wurzburga, inni 

z Wirtembergii, nazwisko rodowe przejawiało się także wśród mieszczan 

Goslaru. Nie posiadamy dowodów na łączenie wyżej wymienionych rodzin ze 

śląskimi rycerzami o tym samym przydomku. 

80 Ibidem 

81 Ibidem, s. 330. 

82 S. Kozierowski, Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku, Poznań 1929, s. 110. 

53

3. Sztuka Dolnego Śląska 

3.1. Sztuka sakralna Dolnego Śląska- Kościoły 

Pierwszym dziełem na temat zabytków architektury Śląska była pięciotomowa 

praca historyka sztuki Hansa Lutscha ,, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der 

prowinz Schlesien’’ wydana we Wrocławiu w 1888 roku, następna praca pod 

tytułem ,,Die Bau-und Kunstenkmaler Schlesiens’’ została opracowana i wydana 

przed II wojną światową przez Q. Grundmana. Po II wojnie badaniem sztuki 

śląskiej zajął się badacz polski Z. Świechowski, jego dzieło architektura na 

Śląsku do połowy XIII wieku’’ zostało wydane w 1955 roku i dotyczyło 

zabytków, kościołów architektury stylu romańskiego. W 1978 roku spod pióra J. 

Pilcha wyszły,, Zabytki architektury Dolnego Śląska’’, oraz ,,Zabytki 

Środkowego Nadodrza’’- S. Kowalskiego, wydane w 1976 roku 1 . 

W XIII wieku zapoczątkowano kolonizację Śląska wyniszczonego najazdami 

i wojnami, co wiązało się z rozbudową miast, sprowadzano największych 

specjalistów z Niemiec i w mniejszym stopniu z innych krajów Europy 

zachodniej, akcję tą zapoczątkował Henryk Brodaty. Według przepisów każde 

miasto obejmujące więcej niż 5,6 ha posiadać miało kościół parafialny. 

Z lat 1228 i 1261 pochodzą dokumenty, mówiące o budowie kościołów we 

wsiach liczących więcej niż 100 łanów. W 1261 roku Henryk III Wrocławski 

obniżył tą granicę do 50 łanów. Kościoły w tych miejscowościach miały spełniać 

funkcje integracji społeczeństwa, koszty budowy pokrywała ludność danej 

miejscowości 2 . Podstawowym materiałem budulcowym na wsiach były kamienie 

łamane, narzutowe, ceglane. Stylowe dla wsi było wznoszenie kościołów 

jednonawowych z prezbiterium zamkniętym prostą ścianą, w której wykonany 

był duży otwór okienny oświetlający prezbiterium tak zwane okno 

maswerkowe 3 . W kościołach pojawiały się sklepienia nad prezbiterium i niekiedy 

nad nawami, wcześniej stosowano je tylko nad półkolistymi absydami, 

1 T. Kozaczewski, Wiejskie ko.ścioły parafialne XIII wieku na Śląsku. Prace Nukowe Instytutu Historii 

Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej. Miejscowości B-G, nr. 11, s.4. 



54

przeważnie stosowano sklepienia krzyżowe. Początkowo sklepienia traktowano 

jako fragment przykrycia wnętrza, stosowana była duża grubość murów i ich 

niewielka wysokość. Podstawowym materiałem do budowy dużych wysokich 

ścian stała się równo ułożona cegła, która wyparła kamień narzutowy. 

Wprowadzenie drewnianych kolb nad prezbiteriami doprowadziło do 

wytworzenia się w budownictwie wyraźnej cechy charakteryzującej sakralne 

budowle Śląska, osadzania okien bardzo wysokich o niewielkim prześwicie. 

Kościoły śląskie posiadały dużą powierzchnie, niekiedy dochodzącą do 200 

metrów. Stawiano je na wzniesieniach, ale także na miejscach położonych niżej. 

Świątynie wznoszone podczas budowy osady lokowano na jej terenie, jeśli 

kościół budowany był później miejscem jego lokalizacji były tereny poza 

zabudową osiedla. W XIII wieku w miastach i wsiach Dolnego Śląska 

wzniesiono około 400 kościołów parafialnych, co może świadczyć o potencjale 

ekonomicznym dzielnicy tamtego okresu 4 . Podstawowymi typami śląskich 

kościołów parafialnych wznoszonych na wsiach i w niektórych mniejszych 

miastach były, budowle składające się na dwa wydzielone elementy, czyli nawę 

i apsydę 5 . W XIII wieku rozpoczęto rozbudowę naw w kościołach. Pojawiły się 

także lektoria, przegrody oddzielające prezbiterium od nawy. Wznoszone w XIII 

wieku kościoły tradycją sięgają kościołów wcześniejszych wieków, XIII wiek 

nie wnosi nic nowego, jest to okres kontynuacji starych rozwiązań z elementami 

nowych konstrukcji. Pojawiły się kościoły z absydami wielobocznymi, 

w kościołach jedno i wielonawowych, apsyda znalazła się w przedłużeniu 

prostokątnego prezbiterium. Przez cały XIII wiek wznoszono budowle sakralne 

z prosto zakończonym prezbiterium, szczególne zastosowanie miał ten styl 

w świątyniach wiejskich. Kościoły XI wieczne składały się z nawy 

i kwadratowego prezbiterium, następnie pojawiły się rozwiązania 

z wydłużonymi dwuprzęsłowymi prezbiteriami oraz wieżami. Wprowadzono 

dodatkową bryłę od zachodu, co pozwoliło zwiększyć efekt przestrzenny. Do 

przykrycia wnętrz kościołów stosowano w zależności od posiadanych środków 



55

materialnych, przykrycia płaskie i przestrzenne, drewniane, kamienne i ceglane. 

W nawach stosowano stropy drewniane, belkowe, wsparte na rzędzie 

drewnianych słupów, ustawionych na osi kościoła, w części prezbiterialnej 

stropy występują rzadko, przykrywano je drewnianą kolbą, zwłaszcza na 

północnych terenach Śląska gdzie brak było budulca kamiennego 6 . XIII wieczne 

prezbiteria w kościołach przeważnie sklepiano, przeważały sklepienia krzyżowe 

i żebrowe oraz bezżebrowe. 

Do budowy kościołów stosowano przeważnie budulec miejscowy chyba, że 

takowego nie było, do szybkiego rozwoju budownictwa przyczynił się sposób 

wytwarzania cegły i jej zastosowania. W XIII wieku traktowano ją jak kamień 

i poddawano obróbce kamieniarskiej, za to odmienna sytuacja panowała na 

Śląsku Opolskim gdzie szerokim zastosowaniem w budownictwie tamtego 

okresu cieszył się kamień a zastosowanie cegły było znikome 7 . Łupi miały 

zastosowanie jako naturalne płytki, do obudowy ścian lub sklepień. Piaskowiec 

pełniący funkcję kamienia łamanego służył do tworzenia fundamentów w formie 

dużych bloków. Bazalt służył do budowy ścian i fundamentów pod postacią 

kamienia łamanego, do tych samych celów stosowano także rudę 8 . 

Rozwiązania stosowane na Śląsku w tym okresie były kontynuacją sztuki 

romańskiej. Pod budowlą zakładano fundamenty, wykonane na zaprawie 

wapiennej, lub ceglane na tej samej zaprawie. Stosowano przypory, związane ze 

sklepieniami. Do budowy sklepień stosowano, kamienia łamanego, ciosu i cegły. 

W najstarszych budowlach romańskich krój okien jest romański, posiada łuk 

kolisty o małym prześwicie, rozchylonych mniej lub bardziej ościeżach. 

W postaci ozdobnej okna występowały głównie w apsydach. W świątyniach 

występowały także przezrocza, zlokalizowano je w dwóch kościołach na Śląsku 

pochodzących z XIII wieku, w tym samym okresie pojawiły się także okna 

ostrołukowe, szczególnie takie, w których występował maswerk. Okno takie, 

znacznej wielkości przeważnie umieszczano we wschodniej ścianie szczytowej 

6 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego od średniowiecza do końca XIX wieku, 

Kraków 1974, s. 46. 


8 Ibidem 

56

prezbiterium, (reszta okien była stosunkowo małych rozmiarów), zakończone 

ostrołukowo lub łukiem pełnym 9 . W wiejskich kościołach szczególnie 

charakterystyczne są portale małe i proste, obramieniowe, duże o silnie 

rozczłonkowanych ościeżach. 

Co do architektonicznego przesłania to kościół miał stanowić nowość we wsi, 

kamienne mury były dla ludzi wyrazem trwałości, kościoły kamienne tworzyły 

pewnego rodzaju fasadę, miały wyraz niezniszczalności, wtapiały się 

w otoczenie. Na Śląsku Opolskim budowle tamtego okresu przypominały zamki 

obronne, wyróżniała je masywność murów, wieża miała zastosowanie jako punkt 

obserwacyjny 10 .Na tych ziemiach szerokie zastosowanie w budowlach 

sakralnych miały systemy filarowo-szkarpowe, które odrzucały łuki przyporowe 

po czym zastępowano je przybudowanymi do filarów wewnętrznymi szkarpami. 

Kościoły wznoszone z czerwonej cegły, nie kontrastowały z otoczeniem, gryzły 

się z nim. W kościołach tych znajdowały się maleńkie okna, które w połowie 

XIII wieku przybrały odpowiedni kształt i formę ostrołukową, lecz z początku 

tylko od wschodniej strony przybytku. Innym ożywieniem były portale, 

kamienne rzadkością wykonane z cegły, portale nie posiadały swojego 

określonego miejsca w kościołach. Umieszczano je w zachodniej elewacji 

szczytowej bądź bocznej przeważnie od południa. W kościołach portale jak 

i okna oraz fryzy i cokoły tworzyły swoiste bogactwo budowli oraz podkreślały 

horyzontalny układ budowli. W budowlach sakralnych Śląska Opolskiego słabo 

rozpowszechnione były formy dekoracyjne wnętrz tak szeroko występujących 

i charakteryzujących gotyckie sakralne budownictwo ceglane Dolnego Ślaska 11 . 

Wnętrza kościołów można podzielić na architekturę naw jak i architekturę 

prezbiterialną. Nawy niskie, pokryte stropem, słabo oświetlone, posiadły surowy 

wygląd, ściany nawy pokrywano pobielonymi tynkami. Wnętrza, niektórych naw 

wzbogacały empory, umieszczane w zachodniej części, do empory prowadziły 

schody wewnątrz kościoła, najczęściej drewniane znajdowały się przy, którejś ze 

ścian nawy. We wschodniej części nawy umieszczano przegrody i lektoria 

9 T. Kozaczewski, Wiejskie ko.ścioły parafialne..., s. 8. 

10 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska opolskiego, s. 46. 

11 Ibidem, s. 47. 

57

praktycznie schodzące się z prezbiterium. Prezbiteria zajmowały przestrzeń 

mniejszą niż nawy, posiadały lepsze oświetlenie, posiadały niewielką rozpiętość. 

Prezbiterium zakładano na kwadracie, z którym w kontraście była mniejsza 

apsyda, półkolista lub wieloboczna. Nakrywano je sklepieniem żagielkowym, lub 

krzyżowym. 

3.2. Sztuka sepulklarna Dolnego Śląska – płyty 

nagrobne i epitafia. 

Na początku, w owym podpunkcie rozdziału, chciałbym wyjaśnić kilka pojęć, 

które wiążą się z jego tematem i będą z dużą intensywnością występować w 

dalszej części pracy. 

3.2.1. Cmentarz 

Miejsce gdzie w grobach pojedynczych lub zbiorowych grzebie się zmarłych, 

lub chowa prochy po ich spaleniu. Powstawały w związku z kultem zmarłych 

i wiarą w życie pozagrobowe, pierwszy raz słowo oznaczające te miejsce 

pojawiło się w zapiskach z 1415 roku w formie ,,cmyntarz’’. Nazwa przyjęła się 

z języka łacińskiego ,,cimiterium’’, ,, cemeterium’’, gdzie przedostało się 

z greckiego ,,Koimeterion’’ co oznaczało ,,miejsce spokoju’’ 12 . 

3.2.2. Epigrafika 

Nauka pomocnicza historii lub dział historii piśmiennictwa, którego ramy 

obejmuje pismo monumentalne wykonane na materiale twardym (kamień, metal, 

drewno) w celu utrwalania określonych informacji 13 . 

12 J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996, s. 138. 

13 J. Szymański, Nauki..., Warszawa 2001, s. 361. 

58

3.2.3. Płyty nagrobne i epitafia 

Pod tym pojęciem możemy rozumieć płytę kamienną lub metalową 

przykrywającą grób. Epitafium to ozdobna tablica z metalu, kamienia, lub 

drewna poświęcona pamięci zmarłego lub zmarłych osób, nie zawsze związana 

z miejscem pochówku. Epitafia często wykonywano w postaci płaskorzeźby, 

były niekiedy malowane, przedstawiały portret zmarłego z inskrypcją, herbami, 

scenami figuralnymi, symbolami 14 . 

3.2.4. Sztuka sepulklarna (łacińskie sepulclaris) – grobowy, 

nagrobkowy, cmentarny. 

Pojęcie sztuka sepulklarna oznacza ogół twórczości artystycznej która wiąże 

się z wiarą w życie pozagrobowe lub dąży do utrwalenia pamięci o zmarłych 15 . 

Płyty i epitafia najczęściej umieszczano w kościołach i na cmentarzach. Na 

mocy uchwały Soboru Rzymskiego z 1059 roku rozwinęła się tendencja do 

chowania ludzi na cmentarzach znajdujących się w obrębie miejscowości (intra 

muros), a nie tak jak wcześniej było na styl rzymski, poza miastami (extra 

muros), ściślej chodziło o zostawianie przestrzeni grzebalnej szerokiej na 60 

kroków podczas wznoszenia kościołów (lub długości, którą wyznaczał cień 

kościoła), która w przyszłości miała służyć jako cmentarz 16 . Zmarli mieli 

spoczywać pod pieczą kościoła. Groby nie posiadały trwałego charakteru, kilka 

warstw zwłok mogło leżeć ułożonych na sobie. Nagrobki stawiane były na 

cmentarzach wiejskich lub małych miastach, należały do ludzi, nie posiadających 

funduszy na wykonanie dla zmarłego porządnego pomnika czy epitafium. Do 

naszych czasów zachowała się ich znikoma ilość, należą do nich nagrobki z XVII 

i XVIII wieku, w większym stopniu stawiane przez mieszczan niż przez szlachtę. 

Co do pojawienia się pierwszych pochówków w obrządku katolickim na 

ziemiach polskich to przełomowym momentem dla ich rozwoju było przyjęcie 

14 J. Zdrenka, Inskrypcje na zabytkach Rugii do XVIII wieku, Gdańsk 2001, s. 113, 139. 

15 Słownik Wyrazów Obcych PWN, Warszawa 19180, s. 735. 

16 J. Kolbuszewski, op.cit., s. 143, 156. 

59

chrztu przez Mieszka I w 966 roku. Wydarzenie to wprowadziło państwo 

pierwszych Piastów w krąg chrześcijańskich państw zachodnich i wiązało się 

z pojawieniem się w Polsce nowego zwyczaju chowania zmarłych, 

organizowania cmentarzy jako miejsc podlegających kościołowi, oraz sposobu 

upamiętniania zmarłych 17 . Już święty Augustyn propagował kult śmierci 

w swoich naukach co stało się przyczynkiem do jego rozwinięcia we wczesnym 

średniowieczu, stając się centralnym punktem przemyśleń o egzystencji 

człowieka oraz upamiętnianiu zmarłych osób 18 . Kultura polska szeroko 

nawiązywała i dostosowała swoje potrzeby do wzorców zachodnich. Nagrobna 

epigrafika pojawiła się na naszych ziemiach już w początkach XI wieku, więc 

stosunkowo szybko jak na państwo, które niedawno wkroczyło na drogę nowej 

wiary. Z tego to okresu pochodzi nagrobna inskrypcja w języku łacińskim 

z katedry gnieźnieńskiej, która znajdowała się na płycie grobowej trzech polskich 

męczenników. Następnym przejawem epigrafiki wczesnośredniowiecznej na 

ziemiach polskich jest płyta nagrobna biskupa krakowskiego Maura z XII wieku, 

kolejnym elementem jednym z najcenniejszych na naszych ziemiach, choć 

spędzającym naukowcom sen z powiek jest epitafium króla Bolesława 

Chrobrego, zachowane mimo zniszczenia nagrobka, datowane na XII wiek o ile 

nie pochodzące z wcześniejszego okresu 19 . Stare najbardziej znane polskie XII 

i XIII wieczne płyty nagrobne pochodzą z Łęczycy-Tumu, Strzelna, Wiślicy 

(gdzie znajduje się XII wieczne, przykuwające wzrok, wmurowane w ziemie 

epitafium przedstawiające trzy osoby: mężczyznę, kobietę i dziecko, którzy na 

znak pokory i oddania Bogu a także jako karę za grzechy chcą być deptani przez 

wiernych, jest to motyw często występujący w dobie średniowiecza w sztuce 

sepulklarnej), Kalisza i Konina. Polska epigrafika w początkach swojego 

istnienia rozwijała się w języku łacińskim, od XVI wieku w języku polskim. 

Uczono jak przygotowywać się na śmierć i jak umierać aby osiągnąć zbawienie. 

Już Mikołaj Rej wprowadzał dydaktyzm nauk dobrego umierania w epigrafice 

nagrobnej poprzez epitafium z Apoftegmatów tegoż autora, które mogło mieć 

17 J. Kolbuszewski, op.cit., s.115. 

18 Ibidem, 116. 

19 J. Kolbuszewski, op.cit., s. 117 

60

zeczywiste zastosowanie nagrobne 20 . Podsumowując chrystianizacja 

doprowadziła do ograniczenia grzebania zmarłych na polach, pod progami 

domów, już w X wieku pojawiły się na ziemiach polskich cmentarze 

przykościelne, na których chowano zwłoki twarzą na wschód, ograniczone 

prawami kościoła i nieprzykościelne- nawiązujące do tradycji pogańskiej, gdzie 

stosowano metody antywampiryczne mające na celu według wierzeń 

zapobieganie opuszczaniu grobów przez zmarłych. W XII wieku cmentarze 

nieprzykościelne zanikły, całkowicie zdominowane przez cmentarze 

przykościelne 21 . Na przykościelnych cmentarzach grzebani byli zwyczajni ludzie 

o średnim statusie społecznym. Jednakże od początku średniowiecza zaczęły 

dawać o sobie znać formy dynastyczne i rodowe pochówków, społeczne 

i kulturalne, forma i miejsce pochówku poczęły nabierać doniosłego znaczenia, 

ukazując potęgę rodu zmarłego oraz jego przynależność społeczną 22 . Ponieważ 

przykościelne cmentarze nie były miejscem gdzie groby mogłyby przetrwać 

,,wieczność’’, dlatego na miejsce pochówków wybrano kościoły. W chwili kiedy 

począł rozwijać się ten ,,ruch’’ miejsca w kościele (w nawach, kościelnych 

podziemiach, przedsionkach) zarezerwowane były tylko dla duchownych. 

Następnie prawo te złagodzono, wyrażając zgodę na składanie w kościołach ciał 

zmarłych fundatorów i darczyńców kościelnych 23 . Pochówki w kościołach wraz 

z płytami upamiętniającymi i epitafiami stały się swoistym wyrażeniem i oznaką 

chwały o zmarłym i wiecznej pamięci, często zdażało się że w jednym miejscu 

spoczywało ciało zmarłego w innym serce a w jeszcze innym epitafium, zdażało 

się że strach przed zapomnieniem przez potomnych popychał bogatsze osoby do 

wystawiania sobie kilku epitafiów, w różnych kościołach, których zadaniem było 

szeroko pojęte upamiętnianie zmarłego w każdym, choćby najmniejszym detalu, 

który został wyeksponowany przez autorów płyt doby renesansu i humanizmu. 

Przełomowym wydarzeniem dla Śląskiej sztuki sepulkalarno-pomnikowej była 

reformacja, zachodzące w jej sferze zmiany polityczne, religijne i społeczne 

20 Ibidem. 

21 Ibidem, s. 120. 

22 Ibidem, s. 120. 

23 K. Kalinowski, Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986. s. 208. 

61

kształtujące nową treść oraz funkcje ideowe owej sztuki 24 . W okresie 

kontrreformacji nagrobki protestantów były niszczone jako heretyckie do 

naszych czasów zachowało się niewiele pochodzących z tego okresu, a szkoda 

gdyż to właśnie wtedy pojawiały się pierwsze zręby piśmiennictwa polskiego na 

płytach nagrobnych 25 . Według spostrzeżenia Katarzyny Cieślak, współczesne 

pomniki na cmentarzach i te osadzone w przestrzeni publicznej są owocem 

ewolucji pomników nagrobnych, wewnątrzkoscielnych 26 . Według Tadeusza 

Chrzanowskiego i Mariana Korzeckiego płyty nagrobne znajdujące się na Śląsku 

Opolskim nie były niczym innym jak portretami zmarłych, gdzie aż przesadnie 

dbano o dokładność w ujęciu wszystkich cech postaci. W barokowych rzeźbach 

na tym terenie pojawiły się czynniki dynamizujące postać, upiększające przez 

dodanie wzorów orientalnych na przykład małżowiny. To właśnie dla tego 

regionu specyficzne stało się umieszczanie upamiętniających płyt nagrobnych 

z płasko rzeźbionymi postaciami w kościołach 27 . Nigdzie indziej płyty nagrobne 

nie występowały w tak dużym stopniu jak na Śląsku, wiec są elementem, 

świadczącym o specyfice tego regionu. Płyty pochodzące z pracowni mistrzów 

Śląska Opolskiego przewyższają techniką wykonania i walorami plastycznymi 

płyty pochodzące z Dolnego Śląska 28 . Popularne na tych terenach było 

wykonywanie płyt dla bogatego mieszczaństwa przedstawiających rzędy 

klęczących postaci. Na Dolnym Śląsku rzeźby barokowe były częściami zespołu 

ołtarzy, przeważnie malowane były na kolor czarno-złoty, dostosowany do 

koloru ołtarza. 

Po wojnie 30 –letniej sytuacja ekonomiczna diametralnie się pogorszyła, co 

doprowadziło do ograniczenia wykonywania i wznoszenia nagrobków 

upamiętniających w tym regionie kraju, jednak już w II połowie XVII wieku 

sytuacja poczęła się stabilizować. Wykonywano liczne płyty nagrobne za wzór 

przyjmujące stojące postaci zmarłych osób, powielając tym samym styl 

kamieniarski, który rozwinął się na Dolnym Śląsku w drugiej połowie XVI i 

24 Ibidem, s. 125 

25 J. Kolbuszewski, op.cit., s. 52. 



28 Ibidem, s. 58. 

62

w początkach XVII wieku. Pojawiały się zarówno w kręgach chrześcijańskich 

jak i protestanckich, dokumentując przynależność klasową zmarłego, przeważnie 

do szlachty. Płyta z postacią stojącą najczęściej posiadała atrybuty, które ją 

charakteryzowały, mianowicie: oznaki wojennego rzemiosła, znaki 

przynależności stanowej, herby i ich zestawienia 29 . W Kamieniarstwie w XVII 

wieku pojawił się nowy styl polegający na odejściu od tradycyjnego frontalnego 

nieruchomego przedstawienia postaci, starający się ukazać ruch przez wydobycie 

figury z tła i wyodrębnienie naturalnych gestów, przez co rozumieć można 

miedzy innymi zwrócenie figury bokiem do widza, lub przedstawienie postaci na 

płycie w stroju paradnym, przykładem jest płyta z kościoła w Solnikach gdzie 

klęczący bokiem mężczyzna adoruje krzyż Chrystusowy. Jest to pełny realizm 

tamtego okresu występujący w sztuce kamieniarskiej. Według schematu 

wykonywania na płycie nagrobnej znajdowała się pełno-plastyczna figura 

wydobyta z tła, na obrzeżu naniesiony był napis, a w wolnych płaszczyznach 

naroży znajdowały się tarcze herbowe 30 . Co do schematu na epitafiach 

pochodzących z końcówki XVI wieku, przewija się motyw ludzi adorujących 

Chrystusa podczas ukrzyżowania, jest to przykład stosunkowo często widoczny 

na płytach protestanckich mieszkańców miast, którzy w XVII wieku byli 

aktywnymi zleceniodawcami. W okresie baroku motyw ten stracił na znaczeniu. 

Wiek XVII przynosi nam kolejną odmianę, polega ona na odwróceniu stosunków 

między przedstawieniem figury zmarłego a przedmiotem adoracji, na rzecz 

wyeksponowania postaci, która stała się elementem dominującym na płycie 31 . 

Wiek XVII charakteryzują w sztuce speulklarnej drewniane epitafia z bogato 

rozbudowanym kartuszem, głównym elementem, którym jest tablica 

inskrypcyjna z umiejscowionym pod nią malowanym wizerunkiem zmarłej 

osoby, nad nią natomiast znajdowała się druga tablica z emblematem, herbem, 

sentencją lub wersetem biblijnym. Bogatym rzucającym się w oczy elementem 

były snycerskie lub rzeźbiarskie obramienia kartuszy, na których znajdowały się 

motywy dekoracyjne charakteryzujące dany okres. 

29 K. Kalinowski, op.cit., s. 49. 

30 Ibidem, s. 50. 


63

Płyta nagrobna posiadała formę prostokątnej tablicy inskrypcyjnej 

z naniesionymi w górnej części płyty i w narożach płasko rzeźbionymi 

elementami, puttami, trupimi czaszkami, piszczelami lub ujętymi wizerunkami 

zmarłych co było rzadkością. Ujęta była w obramienie kartuszowe lub wić 

akantową, które były kontynuacją epitafiów z XVI i XVII wieku 32 . Poziom 

wykonywania elementów dekoracyjnych i zdobień oraz przedstawień figuralnych 

na płytach XVI i XVII wiecznych znajdujących się na wsiach jest raczej słaby, 

na skutek tego że były wykonywane w większości w prowincjonalnych 

warsztatach kamieniarskich. Z odmienną sytuacją spotykamy się w miastach, 

gdzie funkcjonowały warsztaty kamieniarskie wielkich mistrzów, cenionych 

i podziwianych do dzisiaj, W drugiej połowie XVII wieku pojawił się nowy 

motyw rzeźby sepulklarnej, mianowicie płaskorzeżbione popiersie zmarłego 

ujęte w ¾ , mniej sztywne, o wiele bardziej oddające formę życia przedstawionej 

postaci, odmienne od monotematycznych i małoplastycznych ujęć frontalnych 

zmarłego przedstawianych na płytach nagrobnych renesansowych 

i późnorenesansowych 33 . W mniejszych miejscowościach i na wsiach wizerunek 

taki tworzył całość z prostokątną płytą, najczęściej przedstawiał wizerunek 

zmarłego, który zajmował górną część płyty w części dolnej znajdował się napis, 

a obramienia płyty pokrywały wieńce laurowe. 

W początkach XVI wieku na Śląsku występowało sześć rodzajów (typów) 

nagrobków 34 : 

- tumbowy 

- baldachimowy z posągiem typu sansovinowskiego 

- portretowy 

- przyścienny z postacią stojącą 

- przyścienny z postacią klęczącą 

- heraldyczno-inskrypcyjny. 

32 K. Kalinowski, op.cit., s. 51. 

33 Ibidem, s. 53. 

34 T. Andrzejewski, Pomniki sepulklarne Rachenbergów w powiecie nowosolskim w: Lubuski 

Konserwator Zabytków, Zielona góra 2003, s. 133. 

64

Rzeźbione nagrobki miały ścisłe powiązanie z miejscem pochówku, na 

ziemiach księstwa głogowskiego w kościołach wiejskich, nad którymi pieczę 

sprawowała lokalna szlachta, jej przedstawicieli chowano pod posadzką chóru 

lub w dobudowanych do chóru kaplicach. Następnie nagrobki były lokowane 

w miejscu innym niż miejsce pochówku, jednakże w dalszym ciągu 

z uwydatnianiem odseparowania i demonstrowania obszarów zajmowanych 

przez pomniki sepulklarne, co świadczyło o prestiżu stanowym oraz 

wychwalaniu i wychwalaniu patrona. 

Na ziemiach śląskich szczególną popularność uzyskał nagrobek płytowy 

z płasko rzeźbionym przedstawieniem postaci stojącej 35 . Była to najczęściej płyta 

wykonana w piaskowcu, postać zmarłego miała zazwyczaj charakter płaski, 

naturalną wielkość osoby przedstawionej, ujęta była frontalnie, w bogatych w 

ozdoby kostiumach lub zbrojach, przedstawienie takie charakteryzowało 

pomnikową sztukę sepulklarną XVII wieku. Płyta nagrobna z postacią stojącą 

wywodzi swój rodowód od średniowiecznego nagrobka tumbowego, od niej to 

zapożyczyła przedstawienie figury upamiętniającej zmarłego, herby rodowe w 

narożach oraz napisy na krawędziach 36 . Oprócz płyt nagrobnych z figura stojącą, 

na Śląsku szczególne znaczenie uzyskały także w XVI i w XVII wieku nagrobki 

inskrypcyjno-heraldyczne. Forma tego rodzaju nagrobka przypominała 

średniowieczne płyty przykrywające miejsca pochówku. 

Epitafia renesansowe występujące na Śląsku w XVII wieku były podobnie jak 

płyty nagrobne związane ze śmiercią człowieka i jego upamiętnieniem, jednak 

nie zawsze były związane z miejscem pochówku. Na początku umieszczano je 

w okolicach nagrobków, następnie na zewnętrznych murach kościołów lub na 

krużgankach. Tu także reformacja pozostawiła swój odcisk zmieniając formę 

ideową owych elementów sepulklarnych, tym samym odbijając od ich 

jednokierunkowej istoty i funkcji jaką była modlitwa i kontemplacja, obrazujące 

przedstawienie postaci zmarłego na płycie. W XVI wieku stały się 

przyściennymi monumentami z przedstawieniami o treściach religijnych, 


36 Ibidem, s.148. 

65

z inskrypcjami przedstawiającymi przeważnie znaki heraldyczne, ,,mówiące’’ 

o zmarłym i jego rodzinie. Przedstawienie na epitafiach osób zmarłych oraz chęć 

ich upamiętnienia doprowadziło do zatarcia wszelkich różnic między 

ideologicznym przesłaniem płyt i epitafiów i wykształcenia form epitafijno- 

nagrobkowych. Rozróżnić je możemy w wielu wypadkach tylko ze względu na 

treść inskrypcji na nich zapisanej. 37 Epitafium rzeźbione rozpowszechniło się na 

Śląsku w połowie XVI stulecia, możemy rozróżnić dwa rodzaje owych obiektów. 

Pierwszym z nich jest epitafium inskrypcyjne, na którym znajdowały się napisy 

dotyczące zmarłego oraz znaki heraldyczne, drugim rodzajem jest epitafium 

obrazowe, z przedstawieniami scen biblijnych oraz osoby zmarłej, bywały 

bogato zdobione. Najbardziej rozwinęły się epitafia obrazowe , które od płyt 

płaskorzeźbnych, poprzez obrazy ujęte w proste ramy stały się rozbudowanymi 

monumentami architektonicznymi wielokondygnacyjnymi, kilkuosiowymi 

zdobnymi w figury i reliefy. Wiele pomników sepulklarnych nie zachowało się 

do naszych czasów gdyż jak wspominałem umieszczane były na zewnętrznych 

ścianach kościoła, co w połączeniu z czynnikami naturalnymi sprzyjało ich 

rozkładowi.. 

37 J. Szymański, Nauki..., s. 361, 365. 

66

4. Wykaz i charakterystyka obiektów 

sepulklarnych w poszczególnych 

miejscowościach powiatu nowosolskiego. 

W niniejszym rozdziale scharakteryzuje sylwetki XVI, XVII i XVIII 

wiecznych pomników sepulklarnych (płyt nagrobnych i epitafiów), które 

znajdują się na terenie powiatu Nowa Sól w miejscowościach Mirocin Dolny, 

Mirocin Górny, Nowa Sól, Rudno, Solniki, Studzieniec. 

Do opisania owych elementów przyjmę schemat katalogowy utworzony przez T. 

Andrzejewskiego, (do scharakteryzowania pomników sepulklarnych 

Rachenbergów w powiecie nowosolskim), który przedstawiam poniżej: 

I. lokalizacja miejsca, w którym znajduje się zabytek (miejscowość, 

nazwa kościoła, usytuowanie zewnętrzne lub wewnętrzne pomników 

w ramach kościoła) oraz jego dzieje. 

II. Opis pomnika (materiał, z którego jest wykonany, wymiary płyty, 

wymiary pola z inskrypcją, wymiary liter małych i dużych, rodzaje 

pisma, treść inskrypcji), wyposażenie heraldyczne. 

III. Krótka Notatka o osobie upamiętnionej na pomniku. 

IV. Stan zachowania pomnika. 

67

4.1. Charakterystyka obiektów sepulklarnych w 

poszczególnych miejscowościach. 

4.1.1. Mirocin Dolny (Nieder Herzogswaldau) 

1. Płyta nagrobna Jerzego von Dyherrn 

I. Znajduje się w kościele filialnym pod wezwaniem 

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wmurowana 

w ścianę wschodnią w wewnętrznej prezbiterialnej części 

kościoła. Powstała w okresie renesansu w 1588 roku, autor 

płyty nie jest znany. 

II. Płyta prostokątna wykonana z piaskowca o wymiarach: 125 

cm (długość) x 70 cm (szerokość), wymiary pola 

z inskrypcją 108 cm (długość) x 56 cm (szerokość), długość 

liter 5 cm. Obwiedziona bordiurą o delikatnym rytym 

ornamencie z wici roślinnej, z napisem w górnej części 

w języku łacińskim: TRANSENDUM. Poniżej w całości 

pokryta inskrypcją wewnątrz płyty w języku niemieckim 

kapitałą rzymską o treści: 

DEN IST DECEMB: ANNO 88 / HAT GOT DER ALMECHTIGE 

DEN / EDLENGES TRENGENHERN / GEORGE V(ON). DYHERN 

DIE ZEIT /ZUOBER HERZOGSWALDA: VND / SEINE GELIEBTE 

HAVSER AV / DIESE EDLETUGENT SAME FRAV / BARBARA 

BREUN IN MITEL / NEM SON EIN ZVMERSTEN GSEG: / NET: 

WELCHEN SIE DEN ZIDECEMB: / TAVFEN VND CASPARVM 

NENNEN / LASSEND DIESEN HAT GOT DEN IS / MARTIIDES 89 

IARES WIDER VON N / IHNE NAMEGEFORT WELHES LEI: / 

BIGEN ALHIR BEGRABEN LIGET / DAS SELICHENN HABET ER 

68

RUHET IN GOTES /HANT: D. LEIBES FROLICHEN / VER 

WEGVNG WARTENT / CHRISTVS IST MIN LEBEN SER: / BEN 

IST MEIN GEWINS 

III. Upamiętniony na płycie Georg Dyhern według Sinapiusa 

osiadł w Mirocinie Dolnym po 1550 roku. Zmarł w roku 

1588 przeżywszy 89 lat. Był żonaty z Barbarą Braun. 

IV. Płyta zachowana w dobrym stanie, inskrypcja wewnątrz 

płyty miejscami słabo czytelna. Pobielona wapnem 

podczas malowania kościoła. 

4.1.2. Mirocin Górny (Ober Herzogswaldau) 

1. Płyta nagrobna Fryderyka Schössera. 

I. Znajduje się w kościele pod wezwaniem św. Jerzego, 

osadzona na kotwach na zewnątrz we wschodniej ścianie 

budowli. Płyta późnorenesansowa wykonana w pierwszej 

ćwierci XVII wieku, około 1609 roku. Autor płyty nie jest 

znany. 

II. Płyta prostokątna wykonana z piaskowca, kamieniarka, 

o wymiarach: 195 cm (długość) x 85 cm (szerokość), 

długość liter 4 cm . Płyta bez form, bez elementów 

zdobniczych, w całości pokryta inskrypcją, wykonaną 

w języku niemieckim, kapitałą rzymską o treści: 

IMIHAR NACH CHRISTI I GEBVRT / 1609 DEN 18 DECEMB 

VMB 3 VHRDES / MORGENS IST ALHIR ŻV OBER HER,, / 

ŻOGGSWALTA SELIGLICH ENTSCHLAF ,, / ENDER 

ERENVESTE VND WOLBENAMß,, / TE HER FRIDRICH 

69

SCHOSSER DISES / / VND MIETMAN NACH DEM ERAVFDISE / 

WELT GELEBET OBERHERŻOGWALTISCHEN GVTTES 

/GEWESENER TREWER VERWALTER 47 IHAR VND 2 MO,, / 

NAT DESSEN SEEL(IG) IN DER HAND / GOTTES DER. HINTERS 

TELLIGE / CORPER ABER ALHIR AVF DISEM / KIRCHHOFE 

RVHET ERWARTENDE / DER EROLICHEN AVFFERSTE HUNG 

AVF DEN GROSSEN TAG VNSERS / HERN VND HEILANDES / 

IESV CHRISTI / PSAM XXXI. V. VI. / 

DEINE HENDE BEFHELE ICH MEI,, / NEN GEIST DV HAST 

MICH ERLOSET / HER DV TREVER GOT / IOHAN AM 3 / WER 

AN DEN SOHN GOTTES GLEV,, / BET DER HAT DAS EWIGE 

LEBEN 

III. O osobie upamiętnionej na płycie informacji brak, wiadomo 

tylko ze był zarządcą majątku Mirocin Górny 

(Oberherzogswaldau) i zmarł w 1609 roku, w wieku 47 lat. 

Mirocin Górny należał wtedy do Georga von Dyhern, który 

zakupił go około 1600 roku i to prawdopodobnie jemu służył 

owy Fryderyk. Wystawienie płyty osobie nie pochodzącej ze 

szlacheckiego rodu świadczyć mogło o bardzo dobrej 

sytuacji finansowej rodu von Dyhern oraz o szczególnych 

zasługach upamiętnionego. 

IV. Płyta zachowana w bardzo dobrym stanie, inskrypcja 

wyrazista i czytelna. Płyta pobielona prawdopodobnie 


70

2. Płyta nagrobna nieznanej osoby. 

I. W Mirocinie Górnym na zewnątrz od północno- zachodniej 

strony kościoła znajduje się ulokowana na ziemi, 

barokowa płyta nagrobna spełniająca funkcję klapy 

otwierającej wejście do kościelnych krypt. Powstała pod 

koniec XVII wieku, około 1692 roku. 

II. Płyta prostokątna Wykonana z piaskowca o wymiarach: 

195cm x 85cm.W czterech narożach znajdują się uchwyty 

do podnoszenia, zapewne zamocowane w późniejszym 

okresie. Płyta nieczytelna, widnieją na niej oznaczenia: 

G.G. V.D[...] A I D. G V S. ANNO. 1692. 

III. Brak informacji o osobie, której została poświęcona płyta. 

IV. Płyta zachowana w bardzo złym stanie porośnięta mchem. 

Napisy zatarte, nieczytelne. Płyta powinna zostać poddana 

zabiegom konserwatorskim. 

4.1.3. Nowa Sól (Neu Saltz) 

1. Płyta nagrobna Ulricha von Kittlitz. 

I. Znajduje się przytwierdzona pionowo za pomocą kotew do 

zachodniej, zewnętrznej ściany salki św. Stanisława Kostki, 

przy kościele parafialnym pod wezwaniem św. Michała 

Archanioła. Wykonana pod koniec XVI wieku, około 1568 

roku. 

II. Płyta prostokątna wykonana z piaskowca przedstawiająca 

postać stojącą, o wymiarach: 189 cm x 88 cm, szerokość 

71

ordiury 5,5 cm, długość pola z inskrypcją 189 cm, długość 

liter 5,5 cm. 

Upamiętniona osoba została przedstawiona majestatycznie, 

w postawie stojącej, w pięknej zbroi pół płytowej 

charakterystycznej dla okresu, w którym wykonano płytę. 

W prawej ręce postać trzyma buławę, lewą ma położoną na 

rękojeści miecza, (który jest ułamany),z prawej strony także 

do pasa ma przytwierdzony sztylet, na głowie hełm 

z przyłbicą podniesioną do góry, przez co ma odkrytą 

wyrazistą twarz, przedstawiającą ,,personę’’ mającą około 

40 lat, widoczne przystrzyżone wąsy. Prawdopodobnie przez 

wpływ warunków atmosferycznych nos osobnika został 

ukruszony. Na bordiurze znajduje się napis w języku 

niemieckim wykonany kapitałą rzymską o treści: 

IM 1568 IAR AM SON TAG IUB,, / ILATE IST HERR ULRICH 

HERR VON KITLITZ VON DER SCHWEIDNTZ ZVC LO / [...] 

ALISCHES HAVSE IN GOT SELIGLICHEN VOR SCHIEDEN IST 

SEINE SALTERS 44 IAR 

W czterech narożach płyty znajdują się cztery kartusze 

herbowe z labrami i klejnotami. Pierwszy od lewej 

w górnym narożu należy do przedstawionej osoby i ukazuje 

że pochodziła z rodu Kittlitz 1 , następnie kartusz herbowy 

w prawym górnym narożu należy do rodu Unruh 2 , jeden 

z dolnych kartuszy jest charakterystyczny dla rodu, Schoft 

1 http://genealog.home.pl/g.pl?kd=1&hb=0378 

2 J. Siebmacher, New Wappenbuch darinnen des H. Rom. Reichs Teutsches Nation Hoher Potentaten 

Fürsten, Herzen und Adels Personen auch anderer Standt und Stätte Wappen in der Zahl 3320 beneben 

ihrer Schilt und Helmkleinoten, Norimberge 1605, s. 55. 

72

i tak też podpisany, ostatni z kartuszy jest na chwile obecna 

przeze mnie nie rozpoznany. Na płycie przedstawiony jest 

wizerunek Ulricha von Kittlitz ze Świdnicy, zmarłego 

w 1568 roku, w wieku 44 lat. 

III. Płyta zachowana w dobrym stanie, czytelna inskrypcja 

znajdująca się na bordiurze, wyraziste przedstawienie 

figuralne, dolna część płyty została ukruszona przez co 

nie da się odczytać napisów na jej dolnym obramieniu. 

Na obiekcie występuje lekka zielona naleciałość. 

2. Płyta nagrobna Georga Oswalda von Glaubitz. 


północnej zewnętrznej ściany salki św. Stanisława Kostki, 


Archanioła. Została wykonana pod koniec XVII wieku około 

1696 roku. 

II. Płyta ma kształt prostokąta, wykonana z piaskowca, nie 

posiada przedstawień figuralnych, w całości pokryta jest 

inskrypcją lub zdobieniami heraldycznymi. Płyta posiada 

następujące wymiary: 189cm x 102 cm (długość i szerokość 

płyty), wymiary dużych liter wynoszą 4 cm i małych 3 cm. 

Po obu stronach płyty występują roślinne motywy 

zdobnicze. W górnej środkowej części płyty w wieńcu 

laurowym znajduje się napis IHS, w dolnej środkowej części 

płyty, także okolony wieńcem napis MRIA. Inskrypcja 

znajdująca się na płycie w obramieniu przypominającym 

ramę zwierciadła, pisana w języku niemieckim frakturą 

o treści: 

73

IHS. / Allhier Ruhet / Ihn Gott / Somfft Undt S’erlig / Der 

Weylandt / Hoch Edelgebohrne Ritter v(on): herr herr / George 

Oswaldt von Glaubitz / Auff Reichenau, Pargantz / Undt Poidritz: 

/ Welcher / A(nn)o 1671 den 2 Novembris morgens. umh 9 uhr / 

Zu langenhermmsdorf mit diese weldt gebphren / den 8 hujus 

daselbsten getauffet, Undt / A(nn)o 1696 den 5 February. des 

Morgens / umb halb 3 uhr, noch Achstagiger Bettlagerung / Am 

Denen Blattern wiederr imh in / Gott verschieden, nach dem 

Ersein / Alter auff 24 jahr 23 wochen / 3 Tage weniger 6½. 

Stunden / Gebracht / Desen Stele / Gott / gnadig seig. Amen. / 

MARIA 3 

W czterech narożach płyty umieszczone są cztery 

(podpisane) kartusze herbowe z labrami i klejnotami, oraz 

z wymienionymi nazwami rodów, do, których przynależą. 

W lewym górnym rogu występuje herb zmarłego z rodu 

podpisany jako Glaubitz 4 , następnie w prawym górnym rogu 

herb podpisany jako Niesemoschel, w lewym dolnym rogu 

herb jest podpisany jako Gablentz i w prawym dolnym rogu 

także podpisany herb rodziny Körbsberg. 

III. Na płycie nagrobnej wymieniony jest Georg Oswald von 

Glaubitz 5 , którego upamiętnia pomnik, zmarł w roku 1696 

przeżywszy 24 lata. 

IV. Płyta bardzo czytelna, wyrazista inskrypcja i zdobienia 

heraldyczne, dobrze zachowana. 

3 H. Hoffmann, Die katholischen Kirchen in Neusalz und Rauden, Breslau 1935, s. 19. 

4 J. Siebmacher, op.cit., s. 67. 

5 H. Hoffmann, op.cit., s. 19. 

74

3. Płyta nagrobna Heinricha Ottena von Glaubitz 




Archanioła. Wykonana w końcu XVII wieku, około 1697 

roku. 

II. Jest to płyta prostokątna, wykonana z piaskowca, 

o wymiarach 189cm x 117 cm, na płycie w polu 

inskrypcyjnym występują duże i małe litery o wymiarach 

kolejno 4 cm i 3 cm. W środku płyty znajduje się pole 

inskrypcyjne w kształcie zwierciadła’’, dalszą część płyty 

pokrywają ozdobne elementy roślinne. W górnej części płyty 

znajdują się rzeźby dwóch postaci z uwydatnieniem rysów 

twarzy kobiety w koronie na głowie od lewej strony 

i mężczyzny od prawej, które podtrzymują herb rodu von 

Glaubitz, który jest umieszczony w środkowej górnej części 

płyty tuż nad polem inskrypcyjnym (prawdopodobnie są to 

podobizny aniołów). W dolnej partii płyty występuje 

analogiczna sytuacja, choć jest tam widoczna tylko jedna 

osoba z mało widocznymi rysami twarzy, która nie 

podtrzymuje herbu i jest bardziej wkomponowana niż 

uwydatniona w tło i treść płyty (prawdopodobnie jest to 

także jak i u góry pomnika przedstawienie postaci anioła), 

nie wiadomo, co znajdowało się z drugiej strony płyty gdyż 

jej cześć jest ułamana lub ukruszona, można wnioskować, że 

prawdopodobnie był tam umieszczony kartusz herbowy, 

wraz z przedstawieniem osoby (prawdopodobnie oblicza 

anioła). 

Na płycie znajduje się inskrypcja pisana w języku 

niemieckim, frakturą o treści: 

75

Also Krönsten / Diese Vier Humbt Tu / genden Den 

wohlgebohren,, / ,, nen Ritter v(on): herren herren / Heinrich 

Otten von Glau,,/ ,,biß auff Langhermßdorff / Reichenau Poidris 

v(on): Pargantß., / Deß Königl: Glogauischen Mann,, /,, rechts 

wohlverordneten gewesenen / Beysitzer undt Landeß Eltesten / 

Freystadtfischen Kreyseßes welche Er / stets in seinem leben 

geliebet undt / geübet hatt undt dessen treue be,, / gleiterin biß inß 

grab gewesen / nach dem Er endtlich Anno / 1697. den 2 

Decembr: / Seelig in dem herren ent,, / schlaffen v(on): die 

fruhseit,, / ,, ige Vollkommenheit / in dem 35. jahre seineß / 

Alterß erreichet 6 . 




Na pomniku znajdują się trzy kartusze herbowe z klejnotami 

i labrami, (czwarty kartusz znajdował się w prawej bocznej 

partii płyty, która niestety nie zachowała się do naszych 

czasów)równo naniesione względem czterech stron świata, 

w górnej i dolnej partii płyty względem środka oraz z lewej 

strony płyty także na obrzeżu wzdłuż także środka płyty. 

Pierwszy górny herb należy do zmarłego, przedstawia rybę 

charakterystyczną dla rodu Glaubitz, dolny herb 

prawdopodobnie należał do rodu Protengater 7 , co 

stwierdziłem po przeprowadzonych badaniach. Kartusz 

herbowy z lewej strony płyty upamiętnia ród Gablenz. 

III. Osobą upamiętnioną na pomniku jest Heinrich Otten von 

Glaubitz 8 , zmarły w 1697 roku w wieku 35 lat. 

76

IV. Płyta dobrze zachowana, inskrypcja czytelna, lekko 

pobielone pole inskrypcyjne, znajdują się na nim 

naleciałości, dolna część pola z inskrypcja lekko zatarta. Jej 

dolna prawa część (do połowy pomnika), została ukruszona 

lub odłamana. Po elementach zdobnictwa znajdujących się 

na płycie możemy sądzić że znajdował się tam (tak samo jak 

i z drugiej strony płyty) kartusz herbowy oraz 

przedstawienie figuralne osoby podtrzymującej herb wraz 

z ramą pola inskrypcyjnego. 

4. Płyta nagrobna Oswalda von Glaubitz. 




Archanioła. Wykonana pod koniec XVII wieku, około roku 

1687. 

II. Jest to płyta barokowa, o kształcie prostokąta, materiałem, 

który posłużył do jej wykonania jest piaskowiec. Pomnik 

jest długi na 189 cm i szeroki na 102 cm. Długość liter 

w polu inskrypcyjnym wynosi odpowiednio: małe litery 

mają po 3cm a duże litery po 4cm. 

Osoba upamiętniona na płycie pełniła prawdopodobnie 

funkcje wojskowe, można to stwierdzić po zdobieniu płyty 

poza polem inskrypcyjnym, bogatym w panopie, oraz 

atrybuty wojenne takie jak, skrzyżowane chorągwie, 

włócznie, halabardy, miecze, trąbki, szable w dolnej 

środkowej części płyty znajduje się armata. W górnej 

środkowej części płyty znajduje się oblicze anioła 

podtrzymującego obramowanie pola inskrypcyjnego 

mającego kształt zwierciadła. Na obramowaniu pola 

77

inskrypcyjnego pojawiają się także zdobnicze elementy 

roślinne. W dolnej części płyty jest umieszczony także 

motyw zdobniczy przedstawiający czaszkę i symbolizujący 

śmierć i cierpienie. W czterech narożach płyty znajdują się 

cztery kartusze herbowe. 

W polu inskrypcyjnym znajduje się tekst pisany w języku 

niemieckim frakturą o treści: 

Anno 1624. den 20. Decembris / Ist auff diese Weldt Gebohren / 

Weylandt: / Der Hoch Edelgebohrne Ritter, und / herr, herr Otto 

Oßwald vonn Glaubitz / auff Langen Hermßdorff, Schrien, 

Reichenaw, Pagantz, und Poidritz ξ / Könige Glogauischer,, und 

Furste: Saga,, / nischer Landt,, undt Manngerichts Assessor, / Deß 

Furstenth,mbs Sagan, / Landes Eltester, / undt, / Deputirter des 

Freÿ Städtischen / Kreÿsesß, / Ist gestorben Anno 1687, den 12, 

Martÿ, / Glocte 2.uhr. nachmittage / Deßen Alter. / erstrecket sich 

auff 62. Jahr. 11. wochen. / 5. tage, / Erwartet, nebst allen / 

Recht,, / Gläubigen die fröliche aufferstehung / der Todten Zum 

Ewigen Leben / Amen 9 . 


Na Płycie znajdują się cztery podpisane kartusze herbowe 

z klejnotami i labrami. Pierwszy od lewej w górnym narożu 

upamiętnia zmarłego z rodu Glaubitz, następny w prawym 

górnym rogu jest charakterystyczny dla rodu Gablenz i tak 

na płycie podpisany, w kolejnych dwóch dolnych narożach 

znajdują się kartusze herbowe rodów Schellendorf i Nostritz. 

78

III. Pomnik został wystawiony dla upamiętnienia Oswalda von 

Glaubitz, zmarłego w 1687 roku w wieku 62 lat. 

IV. Płyta nagrobna czytelna jedynie na dole płyty napisy lekko 

zatarte, zachowana w dobrym stanie, szczególnie dobrze 

widoczne są przestawienia heraldyczne oraz wzorce 

zdobnicze. 

4.1.4. Rudno (Rauden) 

1. Płyta nagrobna Polyxeny Margarethy von Litwitz. 

I. Jest oparta o wschodnia zewnętrzną elewację kościoła 

św. Szymona i Tadeusza Judy Apostołów. Wykonana 

w XVIII wieku, około roku 1742. 

II. Płyta prostokątna wykonana z piaskowca, o wymiarach 185 

cm x 96 cm, o długości i szerokości pola inskrypcyjnego 

129cm x 86 cm, wielkości liter małych i dużych inskrypcji 

różnią się wymiarami, w 3 i 4 wersie litery duże mają po 6,5 

cm, małe po 4 cm, w dalszej części tekstu wymiary liter są 

jednakowe, duże mają po 3,5 cm, natomiast małe litery 2cm. 

Główną ozdobą płyty jest osiem kartuszy herbowych 

umieszczonych na jej narożach i pośrodku w dolnej i górnej 

partii płyty. Płyta obramowana jest bordiurą, w jej 

centralnym punkcie znajduje się zwieńczone koroną pole 

inskrypcyjne w kształcie zwierciadła z inskrypcją pisaną 

w języku niemieckim frakturą o treści: 

79

Von die [...] wird gekrönet / Und die [...] Hoch,, in Wohlgebor. 

fr(au): / fr(au): Polyxene Margaretha Von Litwitz, geborne von 

Pannewitz / sine Gemallin / Des hoch,, u(nd): Wohlehr [...] 

Heinrich / Goltlob von Litwitz, herrn auf Neu,, und / Altschon 

Dobrischen in Koßliß. / Welche d: 28 Febr 1708 im haus 

Baundach gebohren, 1735 Der wahlt, / Und aus einer Ziebcig, [...] 

/ Eine stunden v: [...]zwei [...] Herrn / Lebte in der walt so [...] 

und wohl, Daß Ihr / das Angedenden auch nach [...] Kronen aus 

licher / Starb d. 4 Jan: 1742 hentshcau Seelig. / Ihr Alter war 35 

Jahr 5 Wochen, u(nd): 2 Tage / wer wohl gelebt und wohl 

gestorben. Des der hat Ihre name er wochen, / Das ist der [...] 

Lebens Lauff: / Der selst die Ehre / Kronen auf / 


11 Ibidem, s. 59. 

12 Ibidem, s. 167. 

13 Ibidem, s. 166. 

14 Ibidem, s. 50. 

15 Ibidem, s. 66. 

Jak wcześniej wspomniałem na pomniku znajduje się osiem 

kartuszy herbowych z klejnotami i labrami symbolizujących 

rody: w lewym górnym rogu herb rodu Litwitz (do tego rodu 

należała osoba upamiętniona na płycie), następnie w górnej 

partii płyty drugi od lewej herb rodu Pannewitz 10 , trzeci 

z kolei von Glaubitz, czwarty w prawym narożu płyty 

charakteryzuje ród von Lest 11 . W dolnej części płyty 

pierwszy od lewej kartusz herbowy rodu von Open 12 , 

następnie herb rodowy von Löben 13 , von Tschamer 14 , 

kończąc na kartuszu herbowym w dolnym prawym narożu 

płyty charakteryzującym ród von Biberaw 15 . 

80

III. Pomnik wykonano dla upamiętnienia zmarłych Polyxeny 

Margarethy von Litwitz oraz Heinricha Goltloba von Litwitz 

zmarłego w 1742 roku w wieku 35 lat. 

IV. Stan zachowania płyty jest zły, lewa i górna partia jest 

zatarta i nieczytelna, tak jak i część napisów w polu 

inskrypcyjnym, płyta jest pobielona i zabrudzona od wapna, 

szczególnie zabrudzone i niewidoczne są kartusze herbowe 

znajdujące się w górnej części płyty. 

2. Płyta upamiętniająca Katharinę Storn. 

I. Zlokalizowana w zewnętrznej wschodniej elewacji kościoła 

św. Szymona i Tadeusza Judy, wmurowana w ścianę. 

Wykonana na początku trzeciej ćwierci XVI wieku, około 

1570 roku. 

II. Płyta o kształcie prostokąta, wykonana z piaskowca, 

o brązowym kolorze, o wymiarach 74 cm x 52 cm 

wielkości liter 2 cm, bez przedstawień figuralnych w całości 

pokryta inskrypcją pisaną w języku niemieckim, kapitałą 

rzymską o treści: 

EIN KINDLEIN KLEIN HIER LIGT BEGRABN / KCHATARINA 

STORN WAR SEIN NAHM / DEN ZEHEND AVGVST GOTT 

DAS LEBEN / AUFF DIESE WELT IHM HAT GEGEBN / NACH 

CHRIST GEBURT ABER TAVSNT IHAR / FVNF HVNDERT 

SIBN VND SIBTZIG WAR., / NVR ANBLICKT DIE BETRVBTTE 

ZEITT, / ZV GOTT BALDT KERT IHN WHON VND FREVD / 

81

ACH LIEBR GOT DAS., EWIG LEBEN / THV ALLN CHRISTN 

ZV(M) ERBTHEIL / GEGEBEN 16 

III. Płytę wykonano dla upamiętnienia zmarłej w 1570 roku 

Kathariny Storn. 

IV. Płyta czytelna lecz w większości, szczególnie w bocznych 

partiach zamazana wapnem oraz pobielona. W lewym 

dolnym narożu starta farba (koloru brązowego) 

przykrywająca płytę. Powinna zostać poddana zabiegom 

konserwatorskim w celu odrestaurowania. 

4.1.5. Solniki (Zöling, Zoeling). 

1. Płyta nagrobna Joachima Sigismunda von Braun. 

I. Wmurowana w zachodnią zewnętrzną ścianę kościoła 

św. Marcina (obecnie św. Anny), wykonana na początku 

trzeciej ćwierci XVII wieku około roku 1668. 

II. Omawiany pomnik ma kształt prostokąta o wymiarach 179 

cm x 99 cm i długości liter małych 2,5 cm oraz dużych 3,5 

cm, oraz polu inskrypcyjnym o wymiarach 114 cm x 87 cm, 

jest wykonany z piaskowca. Na płycie brak przedstawień 

figuralnych, praktycznie cała jej płaszczyzna jest przykryta 

polem inskrypcyjnym w kształcie zwierciadła. Na obrzeżach 

ramy okalającej pole inskrypcyjne występują motywy 

roślinne (przedstawienia kwiatów).Na górnych i dolnych 

narożach płyty umieszczone są cztery kartusze herbowe, po 

jednym na każde naroże. Miedzy kartuszami dolnymi 

16 Kronika kościelna parafii w Rudnie, Nowa Sól 1972, s. 4. 

82

i górnym w środkowej dolnej i środkowej górnej partii płyty 

występują przedstawienia twarzy w koronach, jedna na 

górze i jedna u dołu pomnika. W polu inskrypcyjnym 

znajduje się tekst w języku niemieckim (występują także 

słowa polskie, francuskie i łacińskie) pisany frakturą 

o treści: 

Unter Diesen Steine / Ruhen die Gebeine / So der Roth 

Enthom(m)en Gutte Nacht genom(m)en / von derthewren Seele, / 

Das Hoch Wohl Edelgebohrnen Herren Herre(n) Joachim / 

Sigismund v(on): Braun, auff Zölnig und Zapten Welcher / 

gebohren 1627 den 28 NOVEMBR. Nach gelegtem / Gunde der 

pietat vnd studien sich begeben in die fremtode mit / gewüntschter 

Erudition die Errde des Vaterlandes / betreten. Deßentwegen vom 

Freÿstadt(ische) Craise Zum Lande / Eltisten, vom Glogawisch, 

Fürstenthum zum König,, / lichen Mann vom Römischen Kaÿser, 

umb wohlge,, / führten= Glog(auischen) Fürstenthum 

betreftenden Ambossada / zum Kaÿser(liche) Rath erhoben. Auch 

uber dieses beÿdehnen / Hoch Fürst(eliche) Assemble, in 

Bresslaw Landes, bestalten. / Stelle trewlich versorget, masen Er 

von dannen Kranck / auff Zölling Kommen Zeittliches haft er 

verlasen. / In wahrer anruffung Gottes den VIII Augusti / gegen 9 

uhren der Morgenß. Anno 1668 see / lig dise weldt Gegeben und 

des Ewige erhunget/ Aetat: XL Anno VII Mens / VIII Dier / Hier 

in Diesen Höle / Schlafet im [...] irdisch heise / [...] Lebt der Geist 

83

Na płycie znajdują się wcześniej wspomniane cztery 

kartusze herbowe z labrami i klejnotami, każdy kolejno 

podpisany pierwszy od lewej w górnym narożu jako ,,der 

von Braun’’, w górnym narożu od prawej ,,der von 

Ronnitzer’’, lewy dolny kartusz herbowy jako ,,der von 

Zetlietz’’ i prawy dolny jako ,,der von Falkenhann’’. 

III. Płyta nagrobna upamiętnia Joachima Sigismunda von Braun 

zmarłego w 1668 roku w wieku 41 lat. 

IV. Płyta zachowana w dobrym stanie, inskrypcja czytelna 

jedynie dolna partia płyty wraz z ostatnimi linijkami tekstu 

na polu inskrypcyjnym zatarta. Widoczne kartusze herbowe, 

wraz z przedstawieniami heraldycznymi. Dalsza część płyty 

poza polem inskrypcyjnym pobielona. Płyta powinna zostać 

poddana zabiegom konserwatorskim, ze względu na treść 

i stan zachowania. Jest to jeden z ciekawszych zabytków 

w opisywanym katalogu pomników sepulklarnych 

w powiecie nowosolskim. 

2. Płyta nagrobna Anny von Rachenberg 

I. Wmurowana w południową, zewnętrzną elewację 

kościoła pod wezwaniem św. Marcina (obecnie 

św. Anny). Pochodząca z XVI wieku. 

II. Wykonana z piaskowca, prostokątna, późno renesansowa, 

o wymiarach 192cm x 84cm i wielkości liter 3 cm, 

przedstawiająca kobietę w pozycji stojącej, frontalnie, ze 

złożonymi rękoma do modlitwy na wysokości splotu 

słonecznego. w długiej pofałdowanej sukni z krótkimi 

rękawami, z ozdobnymi poduszkami na ramionach, 

rozchodzącej się od góry do dołu, z chustą na głowie oraz 

chustką przewiązaną na szyi. Bez wyraźnych rysów twarzy. 

84


18 Ibidem, s. 32. 

Na dolnym zwieńczeniu sukni na obu jej końcach znajdują 

się dwa kartusze herbowe. Większą część płyty za 

wyjątkiem przedstawienia figuralnego upamiętnionej 

przykrywa nieczytelna inskrypcja, wykonana w języku 

niemieckim, kapitałą rzymską. Udało mi się rozpoznać datę- 

1563 rok, prawdopodobnie jest to czas zgonu lub narodzin 

upamiętnionej. Ozdobą pomnika są trzy kartusze herbowe z 

labrami i klejnotami (o istnieniu dwóch z nich wspomniałem 

wyżej), znajdowały się na niej cztery jednak jeden 

z nich został ukruszony lub zwietrzał wraz z prawym 

górnym narożnikiem płyty. Pierwszy z nich usytuowany w 

górnym lewym należy do rodu Rachenberg i symbolizuje 

,,korzenie’’ zmarłej osoby, dla której płyta została 

wykonana, następnie w dolnych narożach płyty znajdują się 

kartusze herbowe: rodu Gotschen 17 oraz na podstawie badań, 

które przeprowadziłem druga tarcza herbowa 

prawdopodobnie należała do rodu Tretzka z: Linda 18 . Płyta 

nagrobna należy do Anny von Rachenberg. 

III. Płyta zachowana w bardzo złym stanie, nieczytelna, 

zwietrzała powierzchnia z odtrąconym prawym górnym 

narożnikiem gdzie umiejscowiony był kartusz herbowy, 

zachlapana farbą wapienną. Powinna zostać poddana 

zabiegom konserwatorskim. 

85

3. Płyta nagrobna Wenecjusza (Wiganta) Gersdorf. 

I. Wmurowana we wschodnią zewnętrzną elewację kościoła 

pod wezwaniem św. Marcina (obecnie św. Anny). Powstała 

w XVII wieku, około 1621 roku 19 . 

II. Prostokątna, wykonana z piaskowca o wymiarach 185cm 

x 93 cm, szerokości bordiury 5,5 cm oraz wielkości liter 3,5 

cm. Głównym elementem pomnika jest przedstawienie 

figuralne Wenecjusza Gersdorf ,,auf Linda’’, w pozycji 

frontalnej, charakterystycznej dla XVI wiecznych płyt 

sepulklarnych wykonywanych na Śląsku, jednak możemy 

zauważyć realizm postaci jaki starał się przedstawić artysta 

tworzący wizerunek upamiętnionego, odchylając w pewnym 

stopniu jego tors do lewej strony, oraz ukazując ruch 

podniesioną prawą ręką, zgiętą w pół, z rozwartymi palcami 

u dłoni, jakby gestykulując. Autor chciał uwierzytelnić 

osobę pozostawiając ją w wiecznym ruchu. Postać ubrana 

jest w zbroję pół płytową charakterystyczną dla okresu 

renesansu, z gorsetem do wokół karku, w nagolennikach, 

z szablą lub rapierem przymocowanym do pasa z lewej 

strony, i położoną na rękojeści lewą ręką. Mężczyzna ma 

zatarte rysy twarzy jednak widoczne są długie włosy 

opadające na ramiona, dokładnie przystrzyżone, oraz mało 

widoczny zarys zadbanej, także krótko przystrzyżonej brody. 

Na bordiurze znajduje się inskrypcja w języku niemieckim, 

wykonana kapitałą rzymską, miejscami zatarta i nieczytelna. 

Przedstawię jej fragment, o następującej treści, który udało 

mi się odczytać: 

19 H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, t. III, Breslau 1891, s. 102. 

86

[...] DEN 7 MARTY IST IN GOTT / SEGLICH ENTSCHLAFEN 

DER EDLE GESTRENG VND WOLBENMAM / [...] HERR [...] 

VON GERSDORFE AVF LINDA SEIN ALT / [...] IM GOTT GENED. 

IST VND BARMHERZIGE SEIN WOLBE AMEN 


21 Ibidem, s. 68. 

22 Ibidem, s. 180. 


24 Ibidem, s. 166. 

Na płycie znajduje się osiem kartuszy herbowych z labrami 

i klejnotami oraz z wymienionymi pierwszymi literami 

nazwisk rodów, które upamiętniają. Pierwszy w górnym 

lewym rogu oznaczony literą G, należy do rodu Gersdorff 20 , 

drugi w kolejności od lewej strony płyty oznaczony literą 

S symbolizował ród Spiler 21 , trzeci także oznaczony literą 

S był charakterystyczny dla rodu von Saltza 22 , ostatni 

z kartuszy w górnej partii płyty, czyli pierwszy od prawej 

był podpisany literą N i symbolizował rodzinę Nimptscher 23 . 

Pierwszy kartusz herbowy w dolnej części płyty, od lewej 

strony patrząc oznaczony był literą G, w chwili obecnej nie 

udało mi się zidentyfikować, którą z rodzin symbolizował 

owy kartusz herbowy. Następny w kolejności oznaczony 

literą W, rozpoznałem jako kartusz herbowy rodu 

Warnsdorf 24 kolejny oznaczony literą K symbolizował ród 

Kittlitz, i ostatni, czyli pierwszy od prawej w dolnej partii 

płyty oznaczony literą T, w chwili obecnej nie został przeze 

mnie zidentyfikowany. 

III. Płyta zachowana w złym stanie, w górnej części płyty napisy 

na bordiurze ukruszone bądź zatarte, płyta miejscami 

pobielona wapnem. Twarz upamiętnionego całkowicie 

zatarta Lewa strona od środkowej części płyty w dół oraz jej 

87

dolna partia całkowicie zniszczona, miejscami odłamane 

kawałki płyty, wytarte i zwietrzałe. Dobrze zachowane 

cztery górne kartusze herbowe. Pomnik powinien zostać 

poddany zabiegom konserwatorskim. 

4. Płyta nagrobna Nieznanego przedstawiciela rodu 

Braun. 

I. Usytuowana w północnej wewnętrznej elewacji kościoła pod 

wezwaniem św. Marcina (obecnie św. Anny), wmurowana 

w ścianę. Płyta nagrobna renesansowa wykonana około 1557 

roku. 

II. Prostokątna, wykonana z piaskowca, o wymiarach 

190cm x 90 cm, szerokości bordiury 6 cm, oraz 

wielkości liter 3,5 cm. 

Centralne miejsce na płycie przypada przedstawieniu 

figuralnemu upamiętnionej osoby w pozycji stojącej 

frontalnej. Osobnik ubrany jest w kunsztownie wykonany 

kaftan, z żabotem okalającym kark i szyję, zakończony na 

nadgarstkach wypustkami. Na plecy ma zarzucony płaszcz, 

na nogach szerokie spodnie uwydatnione w okolicach ud, 

poniżej na wysokości ud zapewne rajtuzy. Jego stopy 

rozchodzą się do lewej i prawej strony, postać ma ręce zgięte 

w łokciach, jedna z nich (prawa) oparta jest na pasie 

zapiętym wokół tułowia, do którego przypięta jest szabla lub 

rapier w drugiej (lewej) trzyma hełm. Wyraziście oddane są 

rysy i układ owalnej, pociągłej twarzy, z lekko zadartym 

nosem, krótko przystrzyżonymi włosami, zadbanymi 

wąsami i brodą. Na bordiurze znajduje się nieczytelna 

inskrypcja, po niektórych rozpoznanych 

(,,rozszyfrowanych’’) literach można stwierdzić ze pisana 

88

kapitałą rzymską. W dolnej partii płyty znajdują się cztery 

kartusze herbowe z labrami i klejnotami po dwa z lewej 

i dwa z prawej strony, na wysokości kostek i kolan postaci. 

Jednak nie udało mi się w obecnej chwili rozpoznać żadnego 

z nich ze względu na słabą czytelność płyty. Wiadomo 

jedynie, że pierwszy od góry z lewej strony symbolizuje ród 

Braun. 

III. Płyta zachowana w złym stanie, w całości pobielona, 

inskrypcja na bordiurze zamazana, jedynie dobrze widoczne 

rysy postaci uwydatnione przez pobielenie płyty. 

5. Płyta nagrobna Nickela von Unruh. 

I. Znajduje się w północnej wewnętrznej części kościoła pod 

wezwaniem św. Marcina (obecnie św. Anny), wmurowana w 

ścianę. Wykonana około 1606 roku w stylu późno 

renesansowym. 

II. Pomnik o kształcie prostokąta wykonano z piaskowca, jest 

długi na 184 cm i szeroki na 90 cm, bordiura jest szeroka na 

5,5 cm i długa na 174 cm, długość liter wynosi 3,5 cm. Na 

płycie przedstawiony jest mężczyzna w średnim wieku, 

w pozycji frontalnej, z rękoma złożonymi do modlitwy, 

w kaftanie zapinanym na guziki, z gorsetem wokół szyi, 

w długich spodniach i butach, na które prawdopodobnie były 

naciągnięte rajtuzy. Ma na sobie płaszcz, z wywiniętą 

przednią częścią, który przykrywa większość jego ciała i 

z rozłożonym na ramionach kołnierzem. Bardzo wyraźnie 

zarysowała się twarz upamiętnionego na płycie, przedstawia 

go jako stosunkowo młodego osobnika, z krótkim wąsem, 

modnie jak na tamten okres ułożonymi i zaczesanymi na bok 

włosami. Wyraz twarzy podkreślają wyraźnie przedstawione 

89

wi. Na dole płyty uwagę przykuwa element, na którym 

stoi postać, coś jakby podium i siedząca na nim trójka 

niemowląt. Na obrzeżach płyty znajduje się inskrypcja 

wykonana w języku niemieckim z domieszką łaciny, 


ANNO 1606 DEN: AVGVSTILLO NONI DESTES / SUMB 3 V(ON). 

HRRIST IN GOTS MEINE ICH VORSCHIEDEN DER 

EDLECHRNVEST VND WOLBENAMTEN [...] / KELVON 

VNRVH AVF ŻECKLAW SEINE SAFTERS / 16[...] TAGE 

DEMGOT GENADE DAS BLVT IESV CHRIST IRE WIGE UNS 

VON ALLENS VNDEN [...] 

W dolnej i górnej części płyty w okolicy naroży znajdują się 

cztery kartusze herbowe z labrami i klejnotami po jednym na 

każde naroże, każdy z kartuszy jest podpisany. Pierwszy 

w górnym lewym rogu świadczący o pochodzeniu zmarłego 

z rodu von Unruh, w prawym górnym rogu znajduje się 

kartusz herbowy rodu von Los, w dolnej lewej i prawej 

części płyty znajdują się kartusze herbowe rodów von 

Dyherrn (na płycie podpisany jako DIHER) oraz rodu von 

Stosch ( podpisanego jako STVSTHER). 

III. Płyta zachowana w dość dobrym stanie, czytelna, jednak 

pewne utrudnienia w jej odczytaniu sprawia fakt, że jest cała 

pobielona, przez co niektóre szczegóły sprawiają trudności 

w zapoznaniu się z treścią płyty. 

90

6. Płyta nagrobna Krzysztofa von Unruh. 



w ścianę. Wykonana w stylu renesansowym na początku 

XVII wieku, około 1609 roku. 

II. Płyta ma kształt prostokąta, jako budulec posłużył 

piaskowiec. Wymiary pomnika to: długość 183 cm 

szerokość 90 cm, szerokość bordiury 6 cm, długość liter 3,5 

cm. Głównym elementem płyty jest wysunięta na pierwszy 

plan postać męska w podeszłym wieku, usytuowana 

w pozycji frontalnej. Ubrana w płaszcz zapięty pod szyją, 

sięgający kolan, z położonym (wywiniętym) na ramiona 

kołnierzem, zakończonym po obu stronach ozdobnymi 

frędzlami. Ma na sobie zapinany na guziki kaftan, szerokie 

spodnie, zwężające się w okolicach kolan, prawdopodobnie 

rajtuzy oraz na nogach buty zwieńczone ozdobnymi 

klamrami. Mężczyzna stoi na podwyższeniu, w jednej z rąk 

(prawej) trzyma rękawicę, na jednym z palców widoczny 

jest pierścień, drugą (lewą) ma schowaną pod płaszczem, 

można zauważyć tylko lekko wystające spod niego palce. 

Postać ma wyraziście ujętą twarz, przystrzyżone włosy 

uwydatniające łysiejące czoło, widać lekko odstające od 

głowy uszy, starannie przystrzyżone i zadbane wąsy i brodę, 

oraz zawinięty zadarty lekko do góry nos. Na bordiurze 

znajduje się napis w języku niemieckim, wykonany kapitałą 

rzymską o treści: 

91

IHM IAR 1609 DEN. 24. FEB(RUAR): DES MOR,, / GENS 

ZWISCHEN 3 VND 4 IST GOTT SELIGK EN ESCHLAFFEN DER 

EDLE GE,, / STRENGE EHERENVESTE CHRISTOF VON / 

VNRVH AVFF ZECHLAW VND DEN ZO MARTY ALHIE 

BEGRABEN WORDEN 

W czterech narożach płyty znajdują się podpisane kolejno 

począwszy od górnego lewego naroża kartusze herbowe 

z klejnotami i labrami należące do rodów: von VNRVH, von 

LOS, von DIHR, oraz von STUSTZ. 

III. Płyta zachowana w dobrym stanie, czytelna, w całości 

pobielona podczas malowania kościoła. 

7. Płyta nagrobna Konrada von Braun. 

I. Znajduje się w południowej, wewnętrznej części kościoła 

pod wezwaniem św. Marcina (obecnie św. Anny), 

wmurowana w ścianę. Wykonana w stylu późno 

renesansowym w pierwszych latach XVII wieku, około 1602 

roku. 

II. Wykonana z piaskowca, ma kształt prostokąta o wymiarach 

185cm x 93 cm, szerokości bordiury 6cm, oraz długości liter 

3,5 cm. Na płycie przedstawiony jest mężczyzna 

w podeszłym wieku, stojący na wzniesieniu, z rękoma 

złożonymi do modlitwy, w pozycji frontalnej do 

obserwatora. Jest odziany w długi zapięty płaszcz, którego 

rękawy kończą się w okolicach łokci (i dalej schodzą w dół 

ku kartuszom herbowym) nachodzący na buty, rozchodzi się 

on u dołu. Na ramionach ma kołnierz, a wokół szyi gorset. 

92

Na przedramionach widoczne są elementy rękawów kaftana. 

Postać ma krótkie włosy na głowie twarz owalną, pociągłą, 

z przystrzyżonym zadbanym wąsem, z małym owalnym 

czubkiem nosa. Widoczne jest także usytuowanie wyżej 

prawego oka nad lewym. Na obramowaniu płyty znajduje 

się napis w języku niemieckim pisany kapitałą rzymską 

o treści: 

ANNO 1602 DEN 26. DECEMBRIS AVF DEN / AB ERST 

ZWISCHEN [...] 3 [...] IST DER EDLER: / LINGR IN GOT 

SELIGLICH ENSCHLAFFENS [...] SALTERO 

W górnej i dolnej części płyty znajdują się cztery kartusze 

herbowe po dwa na każda stronę, pierwszy od lewej 

w górnym narożu symbolizuje zmarłego z rodu von Braun, 

następny w prawym górnym narożu jest charakterystyczny 

dla rodu Rachenberg, trzeci kartusz herbowy znajdujący się 

na dole należał do rodu Losstitz, czwartego nie udało mi się 

rozpoznać w obecnej chwili. 

III. Płyta upamiętnia zmarłego w 1602 roku Konrada von Braun. 

IV. Napisy na płycie są nieczytelne rozmazane, kartusze 

herbowe z labrami i klejnotami trudne do odszyfrowania- 

związane jest to z białą barwą, którą płyta uzyskała podczas 

malowania kościoła, kiedy została cała pobielona. Lewa 

strona płyty jest wytarta i zachlapana od brązowej farby. 

93

8. Płyta nagrobna Wacława von Braun. 



w ścianę, renesansowa, powstałą około 1585 roku. 

II. Wykonana z piaskowca płyta prostokątna ma wymiary 

184cm x 98 cm, pole inskrypcyjne jest długie na 57 cm 

i szerokie na 98 cm, wysokość liter wynosi 5,5 cm. 

Centralnym punktem płyty jest klęcząca postać ukazana 

odmiennie niż na stereotypowych dla Śląska tamtego okresu 

przedstawieniach frontalnych ukazana w ruchu odmiennym, 

bokiem do widza, przez co do obrazu tego zostaje 

wprowadzony dynamizm i poruszenie. Mężczyzna jest 

przedstawiony jako postać z ogoloną głową, długą brodą, ze 

złożonymi do modlitwy rękoma prosi ukrzyżowanego Jezusa 

(usytuowanego wraz z krzyżem w prawej partii płyty) 

o przebaczenie za grzechy. Jest ubrany w kaftan z długimi 

rękawami, sięgający do pasa, z lewej strony ma 

przywieszoną szable. Pod jego kolanami znajduje się pole 

inskrypcyjne z tekstem pisanym w języku niemieckim, 


IHARE 1585 DEN VON OVEMBER 75 HTIDER EDLER. AVVESTE 

WENETZTE / [...] VON VTTENDORF DER ELI: / R ZV ZOLLING 

KOLTENSTEIN BE: / INEM LEBEN BASSENE AUSE / [...] EN 

GOT DER ALMECHTIGE / ITME GNEDIGRUND BARMHE / 

ZICK IN GOT VERSCHIEDEN DEI 

94

Na wysokości ud klęczącego mężczyzny umiejscowiony jest 

jedyny na płycie kartusz herbowy z klejnotem i labrami 

symbolizujący ród von Braun 25 . 

III. Płyta zachowana w dość dobrym stanie, występują jednak na 

niej miejscowe zatarcia spowodowane pobieleniem płyty 


9. Płyta nagrobna Urszuli von Los. 

I. Znajduje się w zachodniej wewnętrznej części kościoła pod 


w ścianę. Powstała w XVI wieku, około 1563 roku 26 . 

II. Wykonana z piaskowca płyta prostokątna ma wymiary 179 

cm x 74 cm, bordiura na obrzeżach jest szeroka na 4 cm. Na 

pomniku została przedstawiona kobieta, z rękoma złożonymi 

do modlitwy, frontalnie do widza, w czepcu na głowie 

i zawiązaną na twarzy chustą, w długiej sukni rozchodzącej 

się ku dołowi, na której miejscami wyodrębnione są fałdy. 

Inskrypcja na płycie jest nieczytelna. W dolnych (prawym 

i lewym) narożach sukni znajdują się dwa kartusze herbowe 

z klejnotami i labrami, powyżej także znajdują się dwa 

kartusze jednak umieszczone w narożach płyty. Pierwszy 

kartusz należy do rodu von Losen 27 , następnie tarcza 

herbowa w górnym prawym (prawdopodobnie należy do 

rodu von Opeln) dolnym lewym rogu nie zostały przeze 

mnie w chwili obecnej rozpoznane.. Ostatni kartusz herbowy 

na płycie należał do rodu Popschutz 28 . 

III. Osobą upamiętnioną na płycie jest Urszula von Lossen 


26 H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, t. III, Breslau 1891, s. 102 


28 Ibidem, s. 54. 

95

z Hermbsdorf, żona Melchiora von Opeln zmarłego w 1593 

roku 29 . 

IV. Płyta zachowana w niezbyt dobrym stanie, wytarte 

i rozmywające się napisy, nieczytelna. W całości pobielona 

wapnem i farbą podczas malowania. 

4.1.6. Studzieniec (Streidelsdorf) 

1. Płyta nagrobna Joachime Dyherrn. 

I. Zlokalizowana w zachodniej wewnętrznej elewacji kościoła 

pod wezwaniem św. Wawrzyńca, wmurowana w ścianę. Na 

podstawie danych znajdujących się na płycie, datowana na 

XVI wiek około 1572 roku. 

II. Materiałem, który posłużył do wykonania płyty był 

piaskowiec, pomnik ma kształt prostokąta o wymiarach 77 

cm x 59 cm, szerokości bordiury 6,5 cm oraz wysokości liter 

2,5 cm. Głównym elementem zdobniczym płyty jest pole 

inskrypcyjne i napis wykonany w języku niemieckim, 


AL HIE LIGT BEGRABE NIDES / EDLEN WOHL EHRENVESTEN 

WOLBENAMTEN JOACHIME DIE / AVS THEM TWEN DER 

DE […] JOACHIM GENA / (ALHIE) NDT HAT GELEBT 2. IAHR 

WENI / GER FUN WOCHEN IST IM 1572 IARE DEN / 29 MARTII 

SELIGLICHE VOR / SCHIDEN DEM GOT EINE FROLICHE / 

NDT (HAT GELEBT) ,, AVFERSTEHUNG VOR’’ / LEIHE AMEN 

29 H. Lutsch, Verzeichnis..., s. 102. 

96

oraz cztery kartusze herbowe z klejnotami i labrami 

znajdujące się wewnątrz płyty, symbolizujące rody: 

Dyherrn 30 (pierwszy kartusz w lewym górnym rogu), Kittlitz 

(drugi kartusz w prawym górnym rogu), Unruhe (trzeci 

kartusz w lewym dolnym rogu), oraz czwarty kartusz 

podpisany na płycie jako Rechenberg. 

III. Płyta zachowana w dobrym stanie, czytelna, w dolnej partii 

płyty, niektóre litery zatarte, w całości pobielona od wapna, 

prawdopodobnie podczas malowania kościoła. 

IV. Na płycie został upamiętniony Joachim von Dyherrn zmarły 

w 1572 roku wieku 2 lat. 

2. Płyta nagrobna Barbary von Rodenbergerin 

(Rotenburg). 


I. Zlokalizowana w zachodniej wewnętrznej elewacji kościoła 

pod wezwaniem św. Wawrzyńca, wmurowana w ścianę. Na 

podstawie danych znajdujących się na płycie, datowana na 

XVII wiek, około 1626 roku. 

II. Wykonana z piaskowca, prostokątna o wymiarach 2,50m x 

85 cm, długości pola inskrypcyjnego w górnej partii płyty 

równej 26 cm, oraz wielkości liter 3cm. Centralnym 

punktem płyty jest przedstawienie figuralne osoby 

upamiętnionej, ukazanej jako dostojna, bogato ubrana 

kobieta w długiej sukni sięgającej stóp zdobnej w dwa 

dekoracyjne pasy z rzędami kwiatów, rozszerzanej ku 

dołowi, z widocznymi pofałdowaniami na wierzchu ubrania, 

z bufiastymi poduszkami na ramionach, na przedramionach 

wąskimi rękawami, z wysokim gorsetem okalającym szyję. 

W dolnej części sukni po dwóch stronach płyty znajdują się 

97

dwa kartusze herbowe. Na głowie ma dopasowany czepiec 

wraz ze zdobioną w pionowe pasy czapką. Ustawiona jest 

w pozycji frontalnej twarzą do wejścia do kościoła, ze 

złożonymi do modlitwy rękoma. Najwyższy element płyty 

stanowi portal, pod nim znajduje się pole inskrypcyjne, na 

którym umieszczony jest napis w języku niemieckim, pisany 


ANNO 1626 AM RAUF IBER ERVNG ZWISCHEN IS ZWISCHEN 

4 STVD VND 5 AN / DER HALBEN UHR IST DIE EDLSE 

ERENDUGENT REICHE FRAV / BARBARA GEBORNE 

RODENBERGERIN VON BEVTNITZ DES EDLEN 

WOLERNUESTEN WOLBENAM: / TEN HER HANS VON 

WARNSTORF AVF KUNA ELICHE HAVSER AV IN GOT 

SELIGVT: / END SCHLAFEN IBES ALTTERS 16 IAR DER GOT 

GENEDIC VND BARMHERTZIG SEIN WOLTE 

31 Ibidem, s. 54. 

32 Ibidem, s. 57. 

33 Ibidem 

Na płycie znajdują się cztery kartusze herbowe z klejnotami 

i labrami w czterech rogach płyty po dwa na lewa i prawą 

stronę ( o dwóch z nich wcześniej wspomniałem), zostały 

rozpoznane jako kartusze symbolizujące rody: pierwszy od 

lewej w górnym narożu ród Rotenburg 31 , drugi w prawym 

górnym narożu ród Kittlitz, trzeci w lewym dolnym narożu 

ród Grunberg 32 , oraz czwarty w dolnym prawym narożu ród 

Burchersdorf 33 . 

III. Osobą upamiętnioną na płycie jest Barbara von 

Rodenbergerin (Rotenburg), zmarła w 1626 roku w wieku 

16 lat. 

98

IV. Stan zachowania płyty jest dobry, napisy w polu 

inskrypcyjnym widoczne, jedynie pierwsza górna linijka 

(wers) sprawia trudności w odczytaniu gdyż jest zatarta. 

Płyta została w całości pobielona, prawdopodobnie podczas 

malowania kościoła. 

3. Płyta nagrobna Nieznanej kobiety z rodu von Stosch, 

żony Christopha Diren. 

I. Zamontowana za pomocą kotew we wschodniej zewnętrznej 

ścianie kościoła filialnego pod wezwaniem św. Wawrzyńca. 

Wykonana pod koniec XVI wieku, około 1584 roku, autor 


II. Płyta renesansowa w kształcie prostokąta, wykonana 

z piaskowca, o wymiarach 180 cm x 88 cm, szerokości pola 

inskrypcyjnego 10, 5 cm oraz długości tegoż pola równej 

180 cm, litery w polu inskrypcyjnym mają długość 3cm. 

Z przedstawieniem figuralnym kobiety stojącej w pozie 

frontalnej, postać jest centralnie wkomponowana w płytę. 

Przedstawiona kobieta jest ubrana w długą suknię, 

z uniesionymi i złożonymi do modlitwy rękoma, na 

wysokości piersi, z czepkiem założonym na głowie, chustą 

zawiązaną pod szyją, opadającą na ramiona. Fałdy sukni 

rozszerzają się ku dołowi, są proste, linearne. Przedstawienie 

postaci rozsadza ramy płyty, w którą została wpisana. Na 

bocznych i górnych obrzeżach płyty znajduje się napis 

w języku niemieckim, wykonany kapitałą rzymska, który 

udało mi się po części rozczytać, o treści: 

IM 1584 IAR DEN 26 MIN [...] ZU MHERTZOG [...] DV STOSCHEN 

[...] / MELCHIOR VON BRAVNSCHVON WEICHNITZ [...] / 

99

HAVSSEN WITTWE [...] BEI. CHRISTOF DIREN IRER 

ERZOGENEN TOCHTER VND EREVNDEN [...]GRABEN GOT 

VOR LEIHE IHRE IN FROLICHE AFFER: / STEHVNG. AMEN 

MELCHIOR VON BRAVNSCHVON 

34 J. Siebmacher,op.cit.., s. 57. 

Na płycie znajdują się motywy heraldyczne w postaci 

czterech tarczy herbowych z klejnotami i labrami, 

z wypisanymi ponad herbami nazwami rodów (czytelny 

tylko jeden napis w lewym górnym rogu przy tarczy 

herbowej o treści ,, DV STOSCHEN 34 ’’. Ponadto udało mi 

się rozpoznać znajdujące się na tarczach herbowych, 

kolejne herby należące do rodów: von Deir oraz Rotenburg, 

w chwili obecnej nie udało mi się odczytać ostatniego 

z nich. Na płycie występują ślady korozji kamienia, 

spowodowane wpływem czynników atmosferycznych, 

szczególnie na twarzy upamiętnionej oraz na obrzeżach 

pomnika. Płyta pomalowana jest farbą emulsyjną. Inskrypcja 

w większości nieczytelna. 

100

4. Płyta nagrobna Nieznanej kobiety z bliżej 

nieokreślonego rodu. 



Wykonana pod koniec XVI wieku, renesansowa, autor 


II. Wykonana z piaskowca, zachowana we fragmencie, brak 

jest płyty tworzącej ramy dla całej konfiguracji, obecne 

wymiary zachowanej części płyty (przedstawienia 

figuralnego) wynoszą 156cm x 73cm. Do obecnych czasów 

zachowała się jedynie postać stojącej kobiety, w pozycji 

frontalnej ze skrzyżowanymi rękoma, na wysokości stanu. 

Postać ubrana jest w długą suknię rozszerzoną ku dołowi, 

głowę ma przykrytą niskim, dopasowanym czepcem 

z chustką okrywającą włosy. Suknia z kryzą wokół szyi jest 

bogato zdobiona, z bufiastymi rękawami, poniżej znajdują 

się wąskie rękawy z dekoracyjnymi pasami. Na szyi ma 

zawieszone dwa łańcuchy. W dolnej partii, na narożnikach 

sukni występują motywy heraldyczne, dwie tarcze herbowe 

z klejnotami i labrami, według moich ustaleń 

prawdopodobnie należącymi do rodów: pierwszy-Unruhe, 

oraz drugi kartusz należący do rodów Wulfen (?) lub 

Hinspberg (?). 

III. Stan zachowania płyt bardzo zły, brak prostokątnej ramy 

tworzącej całokształt płyty, zachowana część prawie 

w całości pokryta korozją, oraz emulsją. Postać ma 

odłamaną lewą rękę w okolicy łokcia. Twarz zamazana, 

niewyraźna. Powinna zostać poddana zabiegom 

konserwatorskim. 

101

5. Płyta nagrobna Nieznanej kobiety, według moich 

ustaleń pochodzącej z rodu Abschatz. 



Wykonana pod koniec XVI wieku około 1594 roku., Płyta 

wykonana w stylu renesansowym, autor nie jest znany. 

II. Jako główny budulec do jej utworzenia posłużył piaskowiec. 

Opisywany obiekt ma kształt prostokątnej płyty 

o wymiarach 180 cm x 88cm, oraz wysokości liter 3cm. 

W centralnym punkcie płyty znajduje się kobieta w pozycji 

frontalnej, stojącej, z rękoma złożonymi do modlitwy, 

zgiętymi w łokciach, głową nakrytą wysokim czepcem 

z chustą zawiązaną pod brodą, która opada na ramiona. 

Ubrana jest w suknię, która rozszerza się ku dołowi, rękawy 

sukni znajdujące się w okolicach ramion mają kształt lekko 

bufiasty i zawężają się przy łokciach. Na sukni występują 

fałdy zaznaczone linearnie. Obrzeża płyty ( szerokie na 

11,5cm) są pokryte zatartą mało czytelną inskrypcją 

w języku niemieckim wykonaną kapitałą rzymską. Część 

tekstu udało mi się odczytać, jego treść jest następująca: 

IM 1594 IAR[...] ADE MARTY IST / IN GOT SELIGLICHEN [...] 

ERSTEDLE VND VIELEVGENTER EIGIE [...] BEGRABEN GO. 

VOR LETHE ICH / VND DV ZVM [...] SCHATZEN GEORG VON 

KOTWITZ AV GIPS [...] / SCHENE EHE GERIW IST BEI. 

CHRISTOF [...] HERTZOG SWALDE GESTORBEN [...] VNS 

ALLEN EIN EROLICHE AWF ERS 

102

35 Ibidem, s. 51. 

36 Ibidem, s. 167. 

Na płycie znajdują się zdobnicze elementy heraldyczne, 

cztery tarcze herbowe z klejnotami i labrami. Według 

przeprowadzonych przeze mnie badań pierwszy herb 

w górnym lewym narożniku należał do rodu von Abschatz 35 , 

co świadczyć może o pochodzeniu z tego rodu kobiety 

upamiętnionej na płycie, następne prawdopodobnie należały 

od rodów: von Stosch (w górnym prawym narożniku), do 

rodu Kittlitz (w lewym dolnym narożniku) i ostatni do rodu 

Löben 36 (prawe dolne naroże płyty). 

III. Płyta zachowana w złym stanie, widoczna korozja kamienia, 

zatarte rysy twarzy przedstawionej osoby, płyta w całości 

pokryta farbą emulsyjną. Większa część napisu na płycie 

nieczytelna. 

103

Zakończenie 

Inskrypcje na kamiennych tablicach ku czci zmarłych zawierają nazwiska, daty 

urodzin i śmierci, karierę i zasługi zmarłego. Często wyliczone są tytuły i piastowane 

stanowiska, a także zwroty kierowane do Boga lub fragmenty poezji. 

Charakterystyczne jest podkreślenie odrębności zmarłego od innych spoczywających 

w tym samym miejscu. Kamienne płyty posiadają bogate inskrypcje zwieńczone 

często herbami rodowymi. Każdy epitafijny kamień kryje bogate biografie,, które 

wpisały się w historię naszego regionu. Grób w kościele traktowany był jako zaszczyt, 

którego dostąpić mogli tylko wybrani, na przykład fundatorzy i darczyńcy kościoła, 

lub ci, którzy szlachetnością i zasługami wyróżniać mieli się spośród innych. Płyty 

nagrobne i tablice upamiętniające z napisem ku czci zmarłego związane z dana osobą 

znajdują się w centralnych punktach kościoła, na ścianach lub w posadzce, 

zwieńczone herbami jako imiennym znakiem osobistym, tworzą ozdobną formę 

kościołów z całopostaciowymi figuralnymi płaskorzeźbami osób zmarłych zajmują 

czołowe miejsca w kościele. Postacie zmarłych wykonane są w formie płaskorzeźby. 

Płyty występują w formie epitafium, czyli, płyty nagrobnej z tekstem były 

przytwierdzone do ścian wewnętrznych i zewnętrznych kościołów i miały służyć jako 

element dydaktyczny ,, ku pamięci zmarłego’’. Mężczyźni najczęściej przedstawiani 

są w zbrojach, pięknych ozdobnych kaftanach, z atrybutami wojennymi, 

w ,,dominalnych''pozach patrzący na wszystkich z góry tworząc trwały obraz pamięci 

o sobie. Kobiety przedstawione są w pieknych sukniach z kryzą z czepkami na głowie 

i rękoma złożonymi do modlitwy w pozycjach frontalnych stojących, uwydatniony jest 

każdy choćby najmniejszy szczegół, drobna fałdka na sukni, oddająca artyzm i realizm 

płasko rzeźbionej postaci a także precyzję rzeźbiarską we wzorach i szyciach owych 

kostiumów. Jakby chcących obserwować z góry wszystkich poddanych i mieszkańców 

wsi, którzy przychodzili na modlitwę do kościoła. 

104

Postacie te są ubrane odświętnie, sprawiając wrażenie figur, w które zostało tchnięte 

życie, kamieni, które ,,mogą przemówić’’. 

Płyty nagrobne były często narażone na dewastację następnych pokoleń,. Przyczyny 

tego mogły być różne, od bezmyślności człowieka do braku świadomości, co do 

zasług zmarłego dla danej wsi czy miasta, lub też brak wrażliwości na piękno 

artystycznego wyrazu zawartego w kamieniu. Większość omówionych obiektów 

sepulklarnych wymaga podjęcia na szeroką skalę prac konserwatorskich 

i renowacyjnych. Kilkadziesiąt lat przy biernej postawie lokalnych władz może 

doprowadzić do całkowitej ich dewastacji. Szacunek do przeszłości to nasz 

obowiązek, stanowi bowiem miarę człowieczeństwa i pamięci o nas samych, 

korzeniach, historii tradycjach i wartościach, które w nas mieszkają. 

Badania obiektów sztuki sepulklarnej na terenie powiatu Nowa Sól wykazały 

występowanie na owym terenie z dużą intensywnością płyt nagrobnych o charakterze 

inskrypcyjnym w większości przypadków pochodzących z XVI i XVII wieku, co 

może wskazywać na szeroko rozwinięty w tym regionie charakter sztuki sepulklarnęj 

szczególnie oddziałujący na ludzi stanu szlacheckiego owych ziem w dobie renesansu 

i baroku. Osoby upamiętniono na płytach w szczególności pokrytych inskrypcją pisaną 

w języku niemieckim, co też obrazuje nam udział napływowej zachodniej szlachty 

w życiu mieszkańców Śląska i stosunków jakie miedzy nimi zachodziły, świadczy to 

także o tym, że wszelakie przejawy piśmiennictwa na owych ziemiach między XVI a 

XVIII wiekiem miały podłoże ,,germańskie, ’’ podczas przeprowadzonych badań 

natknąłem się na tylko jeden wyraz w języku polskim występujący na płycie nagrobnej 

Joachima Sigismuna von Braun z Solnik, o treści ,,...Ambosada...’’, być może to jedna 

z pierwszych form terminu ambasada. Na tej podstawie z całą pewnością mogę 

stwierdzić ze językiem dominującym, w którym wykonywane były napisy 

inskrypcyjne na płytach omawianego powiatu nowosolskiego był język niemiecki 

i łacina. Omawiane przeze mnie zabytki okolic Nowej Soli w większości przypadków 

zachowane są w dobrym stanie, i nie sprawiają problemów z odczytaniem zawartej na 

nich treści, jednak kilka z nich zostało zapomnianych przez ludzi, co tylko ,,pomaga’’ 

w ich dalszym rozkładzie, i jak zaznaczyłem we wstępie nie pomaga to realizacji 

przesłania płyt i celu dydaktycznego ,, ku pamięci’’. Konieczne jest przeprowadzenie 

105

prac konserwatorskich w celu odrestaurowania płyt i dania im szansy, aby dla 

następnych pokoleń były źródłem wiedzy i kultury o historii miejscowości, w której 

się znajdują. 

106

a. źródła archiwalne: 

Bibliografia 

Archiwum Państwowe we Wrocławiu 

- Akt sprzedania Rudna prepozytorowi klasztoru w Bytomiu przez księżną śląską 

Matyldę. T. 44277- 44433, nr. sygn.: SR 3413. 

- Akt nadania rycerzowi Myśliborowi Słup dóbr w Rudnie wystawiony przez księcia 

Konrada. T. 44277- 44433, nr sygn.: sub. III. 359, nr. rep.12, nr.3. 

- Akt nadania Mirocina Hansowi Ladlaw z Urazu i Hansowi Glawbis wystawiony przez 

króla Władysława., rep., 46 nr sygn.: 32 gg. 

- Akt nadania Kościołowi św. Marii w Głogowie wsi Studelscho. T. 33900-34015, 

sygn.: sub.III. nr. 166. 

- Akta wizytacyjne i konserwatorskie z Mirocina Górnego. nr. sygn:. MG II 6334/1, MG 

II 6634/2, MG II 6634/3, MG II 6634/4/1, MG 6634/4/2. 

Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu 

- ,, Trawer und Ehren-Gedachnitz (...) Her Chirstoff von Dyhhern auf Streidelsdorf, 

Ludwigsdorf...’’, Polnisch-Lissa 1655, sygn. 544689. 

b. Źródła niepublikowane 

- K o z a c z e w s k a – G o ł a s z H., Mirocin Dolny-Kościół, Wrocław 1974, 

maszynopis w arch. WOSOZZ. w Zielonej Górze. 

- K o z a c z e w s k a – G o ł a s z H., Rudno-Kościół, Wrocław 1974, maszynopis w 

arch. WOSOZZ. w Zielonej Górze. 

- K o z a c z e w s k a – G o ł a s z H., Solniki–Kościół, Wrocław 1969, maszynopis w 

arch. WOSOZZ. w Zielonej Górze. 

107

- K o z a c z e w s k a – G o ł a s z H., Studzieniec-Kościół, Wrocław 1974, maszynopis 

w arch. WOSOZZ. w Zielonej Górze. 

- Kroniki archiwalne parafii św. Michała Archanioła w Nowej Soli po 1945 roku, (w:) 

zbiory proboszcza Jana Trutego przy kościele św. Michała. 

- Księga parafialna Nowej Soli i Rudna z początków XVIII wieku, w zbiory biblioteki 

parafialnej przy kościele św. Michała. 

- Regesta Paroch, Neo-Sal et Raudentis, (w:) zbiorach biblioteki parafialnej przy 

kościele św. Michała Archanioła w Nowej Soli 

c. Źródła publikowane 

J u n g n i t z J., Visitationsberichte der Diözese Breslau, B. III., Archidiakonat Glogau, 

T.1. Breslau. 

S i e b m a c h e r J., Grosses und Allgemeines Wappenbuch, BD.VI. Abth8, Provinz 

Schlesien T. 1-3, Neörnberg 1887-1894. 

S i e b m a c her J., New Wappenbuch darinnen des H. Rom. Reichs Teutsches Nation 

Hoher Potentaten Fürsten, Herzen und Adels Personen auch anderer Standt und Stätte 

Wappen in der Zahl 3320 beneben ihrer Schilt und Helmkleinoten, Norimberge 1605. 

S i n a p i u s J., Schlesischer Curiositäten Erste Vorstellung darinnen die ansehlichien 

Geschlester des Schlesischen Adels, Lepzig 1720. 

S i n a p i u s J., Des schlesischen Adels andere Theil oder Forstetzung Schleschischer 

Curiositäten darinnen..., Leipzig- Breslau 1728. 

Z i m m e r m a n n F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. X, Brieg 1791. 

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo Zielonogórskie, pow. Nowa Sól, opr. 

108

T a d e u s z C h r z a n o w s k i, M a r i a n K o r n e c k i, Warszawa 1958, maszynopis 

(w:) Instytut Sztuki PAN. 

d. Literatura 

A n d r z e j e w s k i T., M o t y l K., Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki 

i dwory Rachenbergów i Schönaichów, Nowa Sól 2002. 

A n d r z e j e w s k i T., W r z a s z c z M., Miejscowości powiatu nowosolskiego. Zarys 

dziejów, Nowa Sól 2002. 

Bericht Der Provinzional-Konservators des Kunstdenkmäler der Provinz Nieder-Schlesien 

über die Tätigkeit von 1. Januar 1927 bis 31. December 1929, Breslau 1930. 

B r a u n M., Von Die Freiherrn von Braun (w:) Jachrbuch der Schlesichen Friedrich- 

Wilhelms-Universitat zu Breslau, B. VI, 1961. 

B r o n i s c h P., Geschichte von Neusaltz a.d. Oder, Neusaltz 1893, (w:) Zbiorach 

Muzeum Regionalnego w Nowej Soli. 

C e t w i ń s k i M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w., Biogramy i rodowody, Wrocław 

1982. 

C h r z a n o w s k i T., Neogotyk około 1600, próba interpretacji (w:) Sztuka około 1600 

roku, Warszawa 1974. 

C h r z a n o w s k i T., K o r n e c k i M., Sztuka Śląska Opolskiego od średniowiecza do 

końca XIX wieku, Kraków 1974. 

D o b r o w o l s k i T., Sztuka na Śląsku, Katowice-Wrocław 1948. 

109

D o m a ń s k i J., Nazwy miejscowe dzisiejszego i dawnego okręgu wrocławskiego, 

Warszawa 1967. 

Codex diplomaticus Silesiae, t. 24, Die inventore der Nichtstatlichen Archive Schlesien, 

Breslau 1830. 

G o ł as z H., P r z y b y ł o w i c z-S t a f f a G., Kościoły romańskie w Iławie, Brzegu 

Głogowskim, Świętej Katarzynie i Solnikach. Prace Naukowe Instytutu Historii 

Architektury i Sztuki Techniki Politechniki Wrocławskiej, Monografie, nr.2, Wrocław 

1972. 

G r ü n h a g e n G., Regesten zur Schlesischen Geschichte, Codex diplomaticus Silesiae, 

Breslau 1868-1886. 

H a r a s i m o w i c z J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji, Wrocław 

1986. 

H e l l e r O., Die Freistädten Kreis, Freistadt 1844. 

H e ł m o ń s k i A., Herby polskie w Armorial Bellenville (w:) Studia źródłoznawcze, 

t.32-33, Warszawa 1969. 

H o f f m a n n H., Die katholischen Kirchen in Nausalz und Rauden, Breslau 1935. 

Herby rycerskie na Śląsku na miniat. ,, Kodeks o św. Jadwidze’’ z 1353 roku, 

J a k u b a s z e k E., Zabytki sztuki (w:) Województwo zielonogórskie-przewodnik, 


J u r e k T., Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku, Poznań 1996. 

110

K a l i n o w s k i K., Architektura barokowa na Śląsku w 2 połowie XVII wieku, 

Wrocław 1974. 

K a l i n o w s k i K., Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986. 

K ą s i n o w s k a R., Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 

2003. 

K ę b ł o w s k i J., Renesansowa rzeźba na Śląsku-1500-1560, Poznań 1967. 

K o l b u s z e w s k i J., Cmentarze, Wrocław 1996. 

K o r t a W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003. 

K o w a l s k i S., Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987. 

K o w a l s k i S., Architektura romańska środkowego Nadodrza w świetle badań 

przeprowadzonych w latach 1952-1972, (w:) Kultura, historia, region, Zielona Góra 1975. 

K o z a c z e w s k a –G o ł a s z H., Drewniane kolebki w budownictwie 

średniowiecznym (w:) Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XXIV, z. 2, Wrocław 

1979. 

K o z a c z e w s k i T., Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Śląsku (w:) 

Zeszyty Politechniki Wrocławskiej, nr.16, Wrocław 1957. 

K o z a c z e w s k i T., K o z a c z e w s k a – G o ł a s z H., Drewniane sklepienia 

trzynastowiecznych kościołów kamiennych północnych rejonów Śląska (w:) Kwartalnik 

Architektury i Urbanistyki, t. XIX, z. 3, Wrocław 1974. 

111

K o z a c z e w s k i T., Przyczyny rozwoju budownictwa murowanego na Śląsku w XIII 

wieku, Sobótka 1973. 

K o z a c z e w s k i T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku. Prace 

Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Urbanistyki, (w:) Zesz. Politechniki 

Wrocławskiej, Monografie, T. 11, Wrocław 1990. 

K o z i e r o w s k i S., Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIV-XVI wieku, Poznań 1929. 

K r a n e A., Wappen und Handbuch des Schlesien (einschliesslich der Oberlausitz) 

landegessem Adels, Görlitz 1901-1904. 

M a l c z y ń s k i K., Codex diplomaticus nec non epistolans Silesiae, t. III, nr. 224, 


M i c h a e l E., Die Schlesische Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polnischen 

Recht, Görlitz 1899. 

M i k u c k i S., Rycerstwo słowiańskie w Wapenboeck Gerlego (w:) Studia 

źródłoznawcze, z.3, Warszawa 1958. 

M u s z y ń s k i J., Konserwacja zabytków województwie zielonogórskim (w:) Przegląd 

zachodni, z.5, Wrocław 1962. 

Niemieckie inskrypcje w Polsce. Dolny Śląsk, t. I, Kożuchów, Kożuchów-Kraków 1999. 

Nowa Sól. Dzieje miasta w opr. Zesp. G r. W y d e r, T. N o d z y ń s k i e g o pod red. J. 

B e n y s k i e w i c z a , Zielona Góra 1993. 

P i l c h J., Zabytki architektury Dolnego Śląska, Wrocław 1978. 

112

R e c h e n b e r g, Frh, H., Beiträge zu einer Geschichte der familie Rechenberg, Dresden 

1903. 

R e c h e n b e r g, Frh, w., Die Familien von Rechenberg in Schlesien bis sechzten 

Jahrhundert, ,,Rachenberger Hefte’’, H. VIII., Trier 2003. 

R o z p ę d o w s k i J., Warowne kościoły na Śląsku, (w:) Roczniki sztuki śląskiej, t. III, 


S ę k o w s k i R., Herbarz szlacht śląskiej, t. 1-3, Katowice 2002-2003. 

S c h u l t z W.G., Zum Neuen Salze. Darstellen gen Quellen zur Geschichte der Stadt 

Neusalz, Bd. I, Neusalz 1926. 

S c h u m m a c h e r E., Die st. Martins-Kirche zu Zönig, Hist. u. architekton. 

Geshieldert, Breslau 1874. 

S z y m a ń s k i J ., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993. 

S z y m a ń s k i J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001. 

Ś m i e c h o w s k i Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Wrocław 1955. 

U n r u h, Die Unrugher, Cöllen 1906. 

U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego Archidiecezji Głogowskiej, ATK, 


Z d r e n k a J., Inskrypcje na zabytkach Rugii do końca XVIII wieku, Gdańsk 2001. 

113

Z l a t M., Polskie badania nad sztuką śląską w latach 1954-1964, [w:] ,,Biuletyn historii 

sztuki’’, nr.2, z. 27, Wrocław 1965. 

e. strony internetowe 

http://genealog.home.pl/g.pl?kd=1&hb=0378 

http://www.heraldique-europeenne.org/Armoriaux/Gelre/index.html 

http://www.szkola.nowemiasteczko.org/portal3/pages/przewodnik_7.php 

http://shop.store.yahoo.com/4crests/gerherlin.html 

http://olesnica.nienaltowski.net/HerbyWszystkie.htm 

http://republika.pl/akromer/herby_szlach.html 

http://www.szlachta.org/heraldry.htm#shield 

http://genealog.home.pl/g.pl?kd=1&hb=0378 

114

ANEKSY 

115

- 

Fot. 1. Kościół p.w. św. Andrzeja w Mirocinie Dolnym (Nieder Herzogswaldau) 

Fot. 2. Kościół p.w. św. Jerzego w Mirocinie Górnym (Obe Herzogswaladau) 

116

Fot. 3. Kościół p.w. św. Marcina p. w. św. Marcina w Solnikach (Zelling) 

Fot. 4. Kościół p.w. św. Wawrzyńca w Studzieńcu (Streidelsdorf) 

117

Fot. 5. Kościół p.w. św. Szymona i Tadeusza Judy w Rudnie (Rauden) 

Fot. 5.1. Kościół p.w. św. Szymona i Tadeusza Judy w Rudnie (Rauden), po remoncie 

118

Fot. 6. Kościół p.w. św. Michała Archanioła w Nowej Soli (Neu Saltz) 

Fot. 7. Płyta nagrobna Jerzego von Dyherrn z Mirocina Dolnego 

119

Fot. 8. Płyta nagrobna Fryderyka Schössera z Mirocina Górnego 

Fot. 8.1. Płyta nagrobna Nieznanej osoby z Mirocina Górnego z datą 1692. 

120

Fot. 9. Płyta nagrobna Ulricha von Kittlitz z Nowej Soli 

Fot. 9.1. Płyta nagrobna Georga Oswalda von Glaubitz z Nowej Soli 

121

Fot. 9.2. Heinricha Ottena von Glaubitz z Nowej Soli 

Fot. 9.3. Płyta nagrobna Oswalda von Glaubitz z Nowej Soli 

122

Fot. 10. Płyta nagrobna Polyxeny Margarethy von Litwitz z Rudna 

Fot. 10.1. Płyta nagrobna upamiętniająca Katharinę Storn z Rudna 

123

Fot. 11. Płyta nagrobna upamiętniająca Joachima Sigismunda von Braun z Solnik 

Fot. 11.1. Płyta nagrobna Anny von Rachenberg z Solnik 

124

Fot. 11.2. Płyta nagrobna Wenecjusza (Wiganta) Gersdorf z Solnik 

Fot. 11.3. Płyta nagrobna Nieznanego przedstawiciela rodu Braun z Solnik 

125

Fot. 11.4. Płyta nagrobna Nickela von Unruh z Solnik 

Fot. 11.5. Płyta nagrobna Krzysztofa von Unruh z Solnik 

126

Fot. 11.6. Płyta nagrobna Konrada von Braun z Solnik 

Fot. 11.7. Płyta nagrobna Wacława von Braun z Solnik 

127

Fot. 11.8. Płyta nagrobna Urszuli von Los z Solnik 

Fot. 12. Płyta nagrobna Joachime Dyherrn ze Studzieńca 

128

Fot. 12.1. Płyta nagrobna Barbary von Rodenbergerin (Rotenburg) ze Studzieńca 

Fot. 12.2. Płyta nagrobna Nieznanej kobiety z rodu Stosch, żony Christopha Diren ze Studzieńca 

129

Fot. 12.3. Pozostałość płyty nagrobnej z przedstawieniem figuralnym Nieznanej kobiety z nieokreślonego rodu ze 

Studzieńca 

Fot. 12.4. Płyta nagrobna kobiety pochodzącej z rodu Abschatz ze Studzieńca 

130

pobierz 8,1 mb (pdf)

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?