boti 7.

INSTITUTE OF HISTORY, 

MONGOLIAN ACADEMY 

OF SCIENCES 

INNER ASIA STUDIES UNIT, 

UNIVERSITY OF CAMBRIDGE 

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ 

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

(1982-1983) 

FIELD REPORTS IN MONGOLIAN 

ETHNOLOGY 

(1982-1983) 

[ VII ] 

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 

2011

ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí 

Ýðäìèéí çºâëºëèéí áàòàëñíààð õýâëýâ. 

“Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí áàðèìò, ýõ ñóðâàëæèéã 

ñóäàëãààíû ýðãýëòýíä îðóóëæ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ” 

òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéâ. 

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ 

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

(1982-1983) 

[ VII ] 

Ýðõýëñýí: Ñ.×óëóóí 

Õÿíàí íÿãòàëæ, îðøèë áè÷ñýí: Ã.Öýðýíõàíä, Ó.Áóëàã 

Ýìõýòãýñýí: Ä.Ò¿âøèíçàÿà 

Õàâòàñíû äèçàéí: Ö.Äàìäèí 

Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Á.Îäîí÷èìýã 

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 44.2 xx 

Õýâëýñýí ¿éëäâýð: “Cî¸ìáî ïðèíòèíã” ÕÕÊ-ä õýâëýâ. 

Öààñíû õýìæýý: 176õ250 

Õýâëýëòýíä: 2011 îíû 07-ð ñàðûí 29-íèé ºäºð 

ISSN: 0502 - 7853

ÃÀÐ×ÈÃ 

Ö.Àþóø 

1982 ÎÍÄ ÒªÂ, ÁÀÐÓÓÍ ÕÀËÕÀÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ 

Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 4 

Ä.Íàíñàëìàà 

1983 ÎÍÄ ªÌÍªÄ ÕÀËÕÀÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ 


Ã.Öýðýíõàíä 

1983 ÎÍÄ ÄÓÍÄÃÎÂÜ, ÄÎÐÍÎÃÎÂÜ, ªÌÍªÃÎÂÜ ÀÉÌÀÃÒ 

ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ 

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 251 

Ò.Äèñàí 

1983 ÎÍÄ ªÌÍªÃÎÂÜ, ÄÎÐÍÎÃÎÂÜ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ 


3

1982 ÎÍÄ ÒªÂ, ÁÀÐÓÓÍ ÕÀËÕÀÄ ÕÀÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ 

Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

I.Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí ãàçàð, õóãàöàà. 

4 

Ö.Àþóø 

1982 îíû 5 äóãààð ñàðûí 28- íààñ 7 äóãààð ñàðûí 10 õ¿ðòýë Áàðóóí õàëõóóä 

áóþó Ãîâü- Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë, Óâñ àéìãèéí ªíäºðõàíãàé, Ç¿¿íõàíãàé ñóìäûí 

õàëõ÷óóäûí äóíä àæèëëàâ. Õî¸ð äàõü ñóäàëãààã Òºâ õàëõûí íóòàã Àðõàíãàéí 

Æàðãàëàíò, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë, Òºãðºã ñóìäàä 1982 îíû 9- 10- ð ñàðä íýã ñàðûí 

õóãàöààòàé ÿâóóëñàí áîëíî. 

II.Ñóäàëãààíû çîðèëãî. 

Ñóäàëãààíä “Õàëõûí óãñààòíû ç¿é” õàìòûí á¿òýýëä îðîõ 4 ñýäâýýð (ò¿¿õ àæ 

àõóé, òàðèàëàí, õîîë óíä, óëàìæëàëò ø¿òëýã) ñóäàëãààíû ìàòåðèàë õóðèìòëóóëàâ. 

Õàëõ÷óóäûí óëàìæëàëò àæ àõóéí çàðèì õýëáýð, õîîë óíä, ø¿òëýãèéí àñóóäëûã 

áàéãàëü, ãàçàð ç¿é, ýðõëýõ àæ àõóé çýðýã áîäèò íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éëòýé óÿëäóóëæ 

ñóäëàõ çîðèëò òàâüæ, íèéòäýý 80 îð÷èì ìýäýýëýã÷èäòýé óóëçàæ, 6 õõ. îð÷èì 

(ìýäýý äàâõàðäñàí áàéäëààð) ýõ ìàòåðèàë, ìºí öººí ôîòî, ãàð çóðãèéí ìàòåðèàë 

öóãëóóëñàí áîëíî. 

III.Ñóäàëãààíû çàðèì ¿ð ä¿íãèéí òàëààð. 

Õàëõ÷óóäûí óëàìæëàëò àæ àõóéí çàðèì õýëáýð, òýäãýýðèéí îíöëîãòîé 

õîëáîãäîõ áàãàã¿é õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóëàâ. Òóõàéëáàë, áàðóóí, òºâ õàëõ÷óóäûí 

ò¿¿âýð àæ àõóéí òàëààð õóðèìòëóóëñàí ìàòåðèàëààñ àæèãëàõàä ñóäàëãàà ñîíãîí 

ÿâóóëñàí ãîâü, òàë õýýð, õàíãàéí á¿ñ íóòãóóäàä áàéãàëü ãàçàð ç¿éí òîäîðõîé 

íºõöºëòýé óÿëäàí ò¿¿âýð àæ àõóé íü áàñ ë íèëýýä ºâºðìºö îíöëîãòîé þì. 

ªâºðìºö òàë íü þóíû ºìíº ò¿¿æ àæèãëàæ áàéñàí èäýøíèé áîëîí ýìèéí 

óðãàìàëûí òºðºë, òîî, áîëîâñðóóëàõ àðãà, õîîë óíäàíäàà õýðýãëýæ áàéñàí òîãòñîí 

óëàìæëàë çýðýãò àæèãëàãäàæ áàéíà. 

Òóõàéëáàë, Õàíãàéí á¿ñ íóòàãò ò¿¿õ óðãàìëûí òºðºë ãîâü, òàë õýýð íóòãààñ 

õàðüöàíãóé áàÿëàã, ÿëàíãóÿà ìàõòàé õîîëîíä õîëüæ èääýã óðãàìàë íèëýýä ýëáýã, 

òýãýýä ÷ õîîëîíä èõýýõýí òîãòâîðòîé óëàìæèëñààð èðæýý. Æèøýý íü ÿìààõàé, 

ãè÷ãýíý, ñýâëýã, ìýõýýð çýðýã óðãàìàëûã ìàõ, öàãààí èäýýòýé õîëèõ çàìààð øºëòýé 

íèëýýä õîîëíû òºðëèéã õèéäýã áàéëàà. 

Õîîëíû õîëüöîíä çîðèóëæ äóðüäñàí íóòãóóäàä áàñ ë õàðüöàíãóé íèëýýä 

óðãàìàë ò¿¿æ àøèãëàæ áàéæýý. Ãîâèéí á¿ñ íóòàãò õîîëíû õîëüöíû óðãàìàë 

áóñàä á¿ñ íóòãèéã áîäâîë íèëýýä ºâºðìºö òàëòàé. Õîëüöíû ÷èãëýëèéí óðãàìëûã 

áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã õàäãàëæ íººöëºõ àðãà ºâºðìºö óëàìæëàëòàé þì. Çàðèì 

õîëüö óðãàìëûã äàíãààð õºëäººõ, õàòààõ, çàðèì óðãàìàëûã ààðö ã.ì. öàãààí 

èäýýí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé õîëüæ çîîëîéëîõ, ìºí äàðøëàõ çýðýã àðãà õýðýãëýæ óäààí 

õóãàöààãààð õàäãàëæ õîîëîíä àìòàëæ õîëüäîã áàéæýý. Ò¿¿æ èääýã æèìñíèé 

òºðëèéí óðãàìàë àëü ÷ á¿ñ íóòàãò áàéõ õýäèé áîëîâ÷ õàíãàéí á¿ñýíä àðàé îëîí 

òºðºë áàéæýý. Æèìñíèé óðãàìàëûã íººöºëæ èääýã çàíøèë àëü ÷ íóòàãò áàéãààã¿é 

íü àæèãëàãäàæ áàéíà, çºâõºí óðãàæ áîëîâñðîõ ¿åä ë ò¿¿æ èääýã óëàìæëàëòàé 

áàéñàí àæýý.

Ýìèéí óðãàìàë ò¿¿æ àøèãëàõ ÿâäàë èõýýõýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé þì. Ãýâ÷ 

õ¿íèé ýëäýâ ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ ÿìàð óðãàìàëûã ò¿¿æ áàéñíûã òóñãàéëàí çîðèëãî 

òàâüæ ñóäëààã¿é. Ýíý íü áèäíèé ñóäàëãààíû õ¿ðýýíýýñ õàëèõ, òóõàéëáàë ýíý 

ñýäâýýð äàãíàñàí ñóäàëãààíû àæëóóä áóé ó÷ðààñ äàâõàðäóóëààã¿é. Ãýõäýý ìàë, 

õ¿íèé îéð çóóðûí ºâ÷èí ýì÷ëýõýýð ò¿¿äýã çàðèì óðãàìàë, ò¿¿íèéã ò¿¿æ àøèãëàæ 

áàéñàí òàëààð áàãàã¿é ìàòåðèàë öóãëóóëñàí áîëíî. 

Õàëõ÷óóäûí óëàìæëàëò àæ àõóéí íºãºº íýã õýñýã áîëîõ ãàð òàðèàëàíãèéí 

õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë áàãà çýðãèéã õóðèìòëóóëëàà. Òºâ õàëõûí íóòàãò òàðèàëæ 

áàéñàí ãîëîìò ãàçðóóäààð ÿâààã¿é, ãîëäóó áàðóóí õàëõ÷óóäûí ãàð òàðèàëàíä 

õîëáîãäîëòîé õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóëàâ. Àëòàéí íóðóóíû àð, ºâºð òàëûí æèæèã 

ãîëóóä, òýð÷ëýí õàíãàéí íóðóóíû ¿ðãýëæëýë õýñýã áîëîõ Õàí Õºõèéí íóðóóíû 

çàðèì ãîëóóäûí äàãóó òàðèàëæ áàéñàí ãîëîìò ãàçàð, òàðèàíû òºðºë, ãàçàð 

áîëîâñðóóëàõ óëàìæëàëò àðãà, òàðèà öàéðóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ óëàìæëàëûí òàëààð 

ìàòåðèàë õóðèìòëóóëñàí áîëíî. 

Õàìòûí á¿òýýëä îðîõ “õîîë óíä” ñýäâýýð ñóäàëãààíû áàãàã¿é õýðýãëýãäýõ¿¿í 

öóãëóóëëàà. Ìàõàí õîîëíû îíöëîã, ò¿¿íèéã äàãíàõ õóãàöàà, ìàõàí õîîëíû ýõ 

ñóðâàëæ áîëñîí àãíóóðûí àìüòàä, ìàëûí òºðëèéí á¿òýö, ìàõàí õîîëíîîñ öàãààí 

õîîëîíä øèëæèõ íóòàã íóòãèéí îíöëîã, öàãààí õîîëíû ýõëýë, æèíõýíý òîãòâîðòîé 

äàãíàõ ¿å, õîîëíû òºðºë, òýäãýýðèéí õèéæ áýëäýõ ¿íäñýí àðãà, öàãààí èäýýí õîîë 

ààæìààð áàãàñàõ, õîîë óíäíû á¿òöýíä öàãààí õîîë óíäíû ýçëýõ õàðüöàà, ÿëàíãóÿà öàé 

óíäíû îíöëîã, ò¿¿íèé õîîë îðëîõ ºâºðìºö îíöëîã, õîîë óíäòàé õîëáîîòîé çàíøèë, 

¸ñëîëûí ¿å äýõ ìàõ, öàãààí õîîë, óíäíû îíöëîã çýðãèéã òîäðóóëàâ. Õîîë óíäíû 

óëàìæëàëò òîãòîëöîî, á¿òöýíä õ¿í àìûí ñóóðüøèë, ìàë àæ àõóéã íýãäýëæ¿¿ëñýí 

çýðýã íèéãýì- ýäèéí çàñãèéí ÷àíàðòàé ººð÷ëºëò¿¿ä, áàéãàëü ãàçàðç¿éí îíöëîã, 

òàâàí õîøóó ìàëûí õàðüöàà çýðýã òîäîðõîé áîäèò íºõöºë, øàëòãààí èõýýõýí 

íºëººòýé þì. Öàãààí õîîëíû õóâüä ãýõýä Àëòàéí íóðóóãààð íóòàãëàõ áàðóóí 

õàëõ÷óóäûí èõýâ÷ëýí õîíü, ÿìàà çýðýã áîã ìàëûí ìàõàí õîîë, õàðèí õàíãàéí á¿ñ 

íóòãèéí òºâ, áàðóóí õàëõ÷óóä áîã ìàë, ¿õðèéí ìàõàí õîîë äàãíàõ óëàìæëàëòàé 

áàéæýý. Ãýòýë õ¿í àì ñóóðüøèæ ìàõàí õîîëíû õýðýãöýý èõýññýíòýé óÿëäàí áóñàä 

áîä ìàë áîëîõ àäóó, òýìýýã èäøèíä ºðãºí õýðýãëýõ áîëñîí áàéíà. 

Òºâ, áàðóóí õàëõàä íèéòäýý ìàõàí õîîëíû ãîë ¿å íü ºâëèéí ýõýí ñàðààñ ýõýëæ 

õàâðûí äóíä ñàð, áàðàã àäàã ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëäýã óëàìæëàëòàé áàéæýý. Õàâðûí 

àäàã ñàðààñ çóí á¿õýëäýý íàìðûí ñàð, ÿëàíãóÿà ýõýí, äóíä ñàðóóäàä ìàõàí õîîë 

áàðàã õýðýãëýãäýõã¿é áàéæýý. Íàìðûí ñàðä ìàõàí õîîë ãîëäóó àíãèéí ìàõ, ìºí 

áàãà õýìæýýãýýð áîã ìàëûí ìàõàí õîîë õýðýãëýæ áàéãààä íàìðûí ñ¿¿ë ñàðààñ 

ìàõàí õîîëíû ãîë ¿å ýõýëäýã áàéíà. 

Ýíä áàéãàëü ãàçàðç¿éí áàéäëààð ÿíç á¿ðèéí àãíóóðûí àìüòäûí áàéðøèëòàé 

óÿëäàæ õàíãàé, òàë õýýðèéí çàðèì á¿ñ íóòàãò òàðâàãà, ìîäíû áîð ãºðººñ, ãàõàé, 

íºãºº á¿ñ íóòàãò áîð, öàãààí ãºðººñ, áºõºí, õóëàí, òàõü çýðýã àíãèéí ìàõàí á¿õýë 

õîîë íèëýýä èäýæ áàéæýý. 

Õàðèí ìàõàí õîîëíû òºãñãºëèéí ¿åä õàâðûí äóíä, àäàã ñàðóóäàä ºâºë 

íººöºëñºí ìàõ- óóö ìàõàà çàäëàæ èääýã. Ò¿¿íýýñ øóóä öàãààí õîîëîíä øèëæäýã 

áàéæýý. Áîðö õèéäýã çàíøèë áàðàã ¿ã¿é þì. Ìàõàí õîîë ººðòºº ºâºðìºö 

îíöëîãòîé, òóõàéëáàë ìàõûã äàíãààð íü õîîë õèéæ èäýõ áóþó á¿õýë ìàõàí õîîë 

èäýõ, õàðèí ìàõ, ãóðèë óðãàìëûí õîëèìîã õîîëíû òºðëèéí õóâüä îëîí áóñ, 

5

õàðüöàíãóé èõ äýëãýðýýã¿é áàéíà. Ìàõ- ãóðèë- óðãàìàëûí õîëèìîã õîîëíû òºðºë 

ãýâýë ãºöòýé ãè÷ãýíý, ÿìààõàé, ìýõýýðòýé øºë, õÿðàìöàãòàé øºëºí õîîë íèëýýä 

ò¿ãýýìýë áàéæýý. Íºãºº ìàõ- öàãààí èäýýí õîëèìîã õîîëíû òºðºë áàãà, ãîëäóó 

õóðààæ íººöºëæ õàòààñàí õýëáýðýýð (ààðóóë, ýýçãèé, òîñ) öàãààí èäýýã äàíãààð íü 

õîîë, ÿëàíãóÿà óíäòàé õàìò õîîëíû õýëáýðýýð èääýã áàéæýý. Ìàõàí õîîëíû ¿åä 

ãîëäóó á¿õýë ìàõ ÷àíàæ èääýã óëàìæëàë èõýýõýí òîãòâîðòîé áàéæýý. Á¿õýë ìàõàí 

õîîëíû ¿åä òàðàã, ìàõ, òîëãîé øèéð, ãýäýñ äîòîð ÷àíàæ èääýã. Ãýõäýý ãýäýñ äîòðûã 

èõýíõäýý õÿðàìöàã õýëáýðýýð ãîëäóó øºëòýé õîîë, ìºí õóóð÷ èääýã áàéëàà. 

Àëü ÷ óëèðàëä õîíîãò ãàíö óäàà õîîë õèéæ èääýã, òóõàéëáàë, óíòàõûí ºìíº 

îðîéí õîîë òóñãàéëàí áýëòãýæ èääýã çàíøèëòàé. Õîíîãèéí áóñàä ¿åä õîîëíû 

õýðýãöýýã ºâºðìºö õýëáýðýýð õàíãàäàã îíöëîãòîé. Æèøýý íü ºãëººíèé óíä íü 

ºâëèéí óëèðàëä ÷àíàñàí ìàõ, øºëòýé õîîë çýðãèéã òàâüæ õîíîîä ìàðãààø ºãëºº íü 

öàé- óíäòàé õàìò èääýã áàéñàí íü áàðàã õîîëíû ¿¿ðýãòýé áàéæýý. 

Ìàõàí õîîëíû ¿å áóþó ºâºë, õàâðûí óëèðàëä ¿äýä òóñãàéëàí õîîë õèéäýãã¿é, 

áàñ ë öàéòàé õàìò ÷àíàñàí ìàõ, õóðààñàí öàãààí èäýýíèé ÿíç á¿ðèéí òºðºë- ààðóóë, 

òîñ, ýýçãèé ãýõ ìýòèéã ãîëäóó èääýã áàéæýý. Èéìýðõ¿¿ ìàõ, öàãààí èäýýã öàéòàé 

õàìò óóõûã óíä óóõ ãýæ íýðëýäýã áºãººä ºãëºº, ºäðèéí õîîëûã ìàõ, öàãààí èäýý 

îðîëöóóëñàí öàéãààð îðëóóëàí ºíãºðººäºã íèéòëýã çàíøèëòàé áàéñàí àæýý. 

Õîîë óíäíû òîãòîëöîîíä áàðàã õàìãèéí óðò ¿ðãýëæèëäýã õîîëíû òºðºë íü 

öàãààí èäýý þì. Öàãààí èäýýí õîîë õàâðûí àäàã ñàð, èõýíõäýý çóíû ýõýí ñàðààñ 

áóþó ìàë íîãîîíä öàäàæ ñ¿¿ îðæ, ñ¿¿ èõýýð ñààæ áýëòãýõ ¿åýñ ýõýëäýã. Îðîéí 

õîîëîíä öàãààí èäýýíèé íèëýýä îëîí òºðëèéã îðîëöóóëàí õýðýãëýõ ¿åèéã öàãààí 

èäýýí õîîëíû ¿å ýõýëëýý ãýæ ¿çäýã. Öàãààí èäýýí õîîë äîòðîî õî¸ð òîìîîõîí ¿åòýé, 

òóõàéëáàë “øèíãýí õîíîã”, “ºòãºí õîíîã” ãýæ ÿëãàãäàõ áà “øèíãýí õîíîã”- èéí 

¿åä õîîëîíä ãîëäóó òàðàã, ýñâýë õîîðìîãîî óóæ óíòàõ, áóñàä öàãààí èäýýíèé òºðºë 

íèëýýä äóòìàã áàéäàã. Ýíý íü ñààì ñ¿¿íèé õ¿ðýëöýýòýé øóóä õîëáîîòîé þì. Ãýõäýý 

“øèíãýí õîíîã”- èéí ¿å òºäèé ë óäààí ¿ðãýëæèëäýãã¿é, äàðààãèéí ¿å “ºòãºí õîíîã”- 

ò øèëæäýã, ýíý ¿åä îðîéí õîîëîíä òàðàã (õîîðìîã) ñ¿¿, ýýäýì çýðýã õýä õýäýí òºðºë 

öàãààí èäýýã çýðýãö¿¿ëýí èäýæ óóäàã áàéíà. “ªòãºí õîíîã” ãàðàõ ¿åä áîä, áîã 

ìàëûí ñààëü æèãäýð÷ ñ¿¿ èõ ñààæ, ÿíç á¿ðèéí òºðëèéí öàãààí èäýý õèéõ áîëîìæ 

á¿ðääýã. Ýíý ¿åä ºðºì áàéëãàõ, òàðàã á¿ðýõ (õîîðìîã ýñãýõ), öàãàà ÷àíàõ, ýýçãèé, 

áÿñëàã øàõàæ ºãëºº, ºäðèéí öàéí äýýð õ¿ðýëöýýòýé èääýã áàéíà. Áîä, áîã ìàëûí 

ñààëü çóíû ýõýí ñàðààñ æèãäýð÷ èðäýã íü öàãààí èäýýí õîîëíû á¿òöýä ¿ëýìæ íºëºº 

¿ç¿¿ëäýã áà öààøäàà áàðàãöààëáàë çóíû àäàã ñàðààñ áîã ìàëûí ñààëüíààñ õîíèíû 

ñààëü òàñàð÷ ýõýëäýã íü áàñ õîîëîíä áàãàã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Ãýõäýý ¿õýð, 

ÿìàà, òýìýý çýðýã áîã, áîäûí ñààëü öààøèä ¿ðãýëæèëæ öàãààí èäýýí õîîë äàãíàñààð 

íàìðûí äóíä ñàð, óëìààð íàìðûí àäàã ñàð ãýõýä áàãàñ÷, çºâõºí öàé ñ¿ëýõ òºäèé ñ¿¿ 

àâ÷ óëìààð ìàõàí õîîëòîé çàëãàíà. 

Öàãààí èäýýí õîîë äàãíàæ áàéäàã ¿åä (çóí, íàìàð) õîíîãèéí îðîéí õîîëíû ãîë 

òºðºë íü òàðàã, öààøèëáàë õººð¿¿ëñýí õàëóóí ñ¿¿, ýýäýì þì. ªäðèéí öàãò äýýðõè 

öàãààí èäýýí õîîëíû òºðëèéã áàðàã óóæ èäýæ çàíøèëã¿é, õ¿¿õä¿¿ä ë ñ¿¿ (õ¿éòýí) 

òàðàã ãîëäóó óóäàã áàéæýý. ªãëºº, ºäðèéí öàãò ºðºì, ààðóóë, ýýçãèé, áÿñëàã ë 

ãîëëîæ èääýã áàéñàí àæýý. 

Õàìòûí á¿òýýëä îðîõ íýã ãîë ñýäýâ áîë õàëõ÷óóäûí óëàìæëàëò ø¿òëýãèéí 

àñóóäàë áàéãàà þì. Ýíý ñýäâýýð áàãàã¿é ñóäàëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í õóðèìòëóóëëàà. 

6

Áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë, àí àãíóóðûí áîëîí ìàë àæ àõóéí õîëáîãäîëòîé 

ø¿òëýã, àìüòàí ø¿òýõ, ìºí õ¿í òºðºõ, íÿëõ ¿åèéí àìüäðàëûí òîäîðõîé ìº÷ëºã, 

õ¿íèé ¿õëèéí òóõàé òºñººëºë íü ø¿òëýãèéí ýðòíèé õýëáýð¿¿ä áîëîõ ìàãè, ôåòèø, 

àíèíèñò áîëîí òîòåìä øèíæ ÷àíàðòàé ÿíç á¿ðèéí çàí ¿éëèéí óëàìæëàëààð 

äàìæñààð èðæýý. 

Àæ àõóéí ø¿òëýãèéí õ¿ðýýíä àãíóóðûí àæ àõóéòàé õîëáîîòîé ìàãè çàí 

¿éë, òýð÷ëýí àìüòàí ø¿òýõ ¸ñ íèëýýä óëàìæèëñààð èðæýý. Àâä ÿâàõ ¿åä àí÷äûí 

áàðèìòëàõ ýëäýâ õîðèî öýýð, àí àìüòàä àëàãäàõã¿é áàéõàä ¿éëäýõ ÿíç á¿ðèéí ìàãè 

çàí ¿éë èõýýõýí ò¿ãýýìýë þì. 

Òóõàéëáàë àí àëàãäàõã¿é áàéõàä àíãèéí ãîë çýìñýã áîëîõ áóó, õàâõ, òýð÷ëýí 

àí÷èä ººðñäºä áàéãàà ýëäýâ ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëèéã “áóó øèðãýëýõ”, “ãàé òàéëàõ” 

çýðýã ÿíç á¿ðèéí äîì- ìàãè çàí ¿éë ¿éëäýõ çàìààð çàéëóóëäàã áàéæýý. Àí 

àìüòàä àëàãäàõã¿é áàéõûã ãîëäóó òýäãýýðèéã ýçýíòýé áîëãîæ ¿çäýã òºñººëºëòýé 

õîëáîäîã áàéíà. Àìüòàí ø¿òýõ ¸ñ, òîòåì òºñººëºëòýé õîëáîãäîõ çàí ¿éë áàãàã¿é 

óëàìæëàãäæýý. Àìüòàí ø¿òýõ ¸ñ íü àðààòàí àìüòàä, æèã¿¿ðòýí øóâóó ø¿òýõ 

çàí ¿éëä èõýýõýí óëàìæëàãäàí èðñýí áàéíà. ×îíûã òîòåì÷ëîí ¿çýõ òºñººëºëòýé 

õîëáîîòîé íèëýýä ñîíèðõîëòîé çàí ¿éë õàäãàëàãäñààð èðæýý. Æèøýý íü àëèâàà 

àæèë ¿éëä çîðüæ ãàðàõàä ÷îíî äàéðàëäàõûã ñàéí ãýõ, ÷îíûí øºðìºñººð òîãòäîãã¿é 

õ¿¿õäèéí õ¿éã áîîõ, ÷îíûí òóëàì àðüñàíä áîîæ àâàõ, òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä “áýëòðýã”, 

“øààëóó” ãýäýã íýð ºãºõ, îâîã ÿñûã “÷îíî á¿ðòèéíõýí” ãýæ òóñãàéëàí íýðëýõ, ÷îíî 

ìàë èäýõèéã áýëýãøýýæ ¿çýõ, 5, 9 çîîñíû ìýðãýíä “öàãààí, õàð ÷îíî õºëëºæ áóóõ”- 

ûã ¿éëñ á¿òýõòýé õîëáîí òºñººëºõ çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. 

Àæ àõóéí ø¿òëýãèéí ñàëáàðò ìàë àæ àõóéòàé õîëáîîòîé ø¿òëýãèéí òºñººëºë, 

ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ¸ñ, çàí ¿éë èõýýõýã áàÿëàã þì. 

Ìàë ñ¿ðýã ºâ÷èí, áàéãàëèéí ãàìøèã, àðààòàíä ºðòºõ çýðýã òîõèîëäîëä òýäãýýð 

ìóó þìíààñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð ÿíç á¿ðèéí ìàãè çàí ¿éë ¿éëäýõ, ýëäýâ àìóëåòèéí 

õýëáýðýýð ôåòèøè ¸ñ ã¿éöýòãýæ áàéæýý. ßëàíãóÿà ìàë õýýë õàÿõ, íÿëõ òºë ìàë 

¿õýõ, ºâ÷èí òóñàõ, ìàë õýýð õîíîã çýðýãò ìàãè, ôåòèøè òºñººëëèéí ¿¿äíýýñ ÿíç 

á¿ðèéí ¸ñ, çàí ¿éë ¿éëäýæ áàéæýý. Ìàëûí õýýë òîãòîîõ çîðèëãîîð õºãíèéí òîâ÷, 

ýñâýë ýðýýí äýýñýýð íîõîéí öàâèàð óÿõ, òàðâàãà ìýòèéí àìüòíû àðüñûã ýõ ìàëä 

ç¿¿õ, íÿëõ òºëèéã ýëäýâ ìóó þìíààñ õàìãààëàõûí òóëä ñóõàé, çàã, òóóëàéí òîëãîé, 

òóóëàéí àðüñûã õºãíº, ãýðèéí õàíàíä óÿæ õàâ÷óóëàõ, ìàë õýýð õîíîã òîõèîëäîëä 

õàé÷íû àì õààæ áîîõ, öàâàãíû çºð¿¿ëãèéã øºâãººð íýâò õàòãàõ, õîðãîë àÿãàíä 

õºìðºõ, ãàëûí íóðìàíä ÷óëóó áóëàõ, “äîëîîí áóðõàí (ºâãºí) îäîíä ºðãºë ºðãºõ 

çýðýã ìàãè- ôåòèøè øèíæ ÷àíàðòàé ¸ñ ¿éëäýæ áàéæýý. Ìàëûí ¿ðæëèéã áýëýãäñýí 

îëîí òºðëèéí ºâºðìºö çàí ¿éë óëàìæëàãäàí èðæýý. Ýíý íü ìàëòàé õîëáîîòîé 

çàí ¿éë, õîîë óíä, ãýð îðîí ñóóö, õóâöàñ õóíàð çýðýãò òîäîðõîé òóñãàëàà îëñîí 

áàéíà. Ìºí ìàë ø¿òýõ òºñººëºë, òóõàéëáàë, òàâàí õîøóó ìàëààñ àäóó, õîíèéã 

áóñàä ìàëààñ èë¿¿ õ¿íäýòãýæ ¿çäýã ¸ñ èõýýõýí ò¿ãýýìýë þì. Ýíý íü þóíû ºìíº 

óíàà ìîðüòîé õîëáîîòîé öýýð õîðèî, òîëãîéã ºâºðìºö ìàÿãààð õºäººë¿¿ëæ òàâèõ, 

õîíèéã ÿíç á¿ðèéí ¸ñëîë, áàÿðûí ¿åä áýëãèéí äýýæèíä ÿâóóëàõ, òýð÷ëýí á¿õ òàâàí 

õîøóó ìàëûí ýöýã ìàëûã ýðõýìëýõ ¸ñ èõýýõýí óëàìæèëæýý. 

Õ¿íèé òºðºõ, ¿õëèéí òóõàé óëàìæëàëò ø¿òëýãèéí òºñººëºë èõýýõýí áàÿëàã 

þì. Õ¿¿õýä îëäîõ, òºðºõ, òºðñíèé äàðààõè àìüäðàëûí òîäîðõîé ìº÷ëºã¿¿äýä íÿëõ 

íÿðàé õ¿¿õäèéã ýëäýâ ìóó þì, ºâ÷èí ýìãýãýýñ õàìãààëàõ, ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð 

7

ìàãè çàí ¿éë ¿éëäýõ, ìºí ôåòèøè òºñººëëèéí ¿¿äíýýñ ÿíç á¿ðèéí ýä þìñ ç¿¿æ 

õýðýãëýæ áàéæýý. Ôåòèøè òºñººëºëòýé õîëáîîòîé ýëäýâ àìóëåòûí òóõàé îéëãîëò, 

òóõàéëáàë, ñîíäãîé òîîíû òºñººëºëòýé óÿëäàæ õ¿¿õäèéí ºëãèé, íÿëõ õ¿¿õäýä 

“åñ ç¿¿õ”, àìüòíû ä¿ðñ õàé÷èëæ ç¿¿õ, àìüòíû æèíõýíý àðüñ (¿åíãèéí àðüñ) ø¿ä, 

ÿñ çýðãèéã ç¿¿õ, áàéãàëèéí ýëäýâ óðãàìàë- ìîä (õàðãàíà, çàã ñóõàé) ç¿¿æ áàéñàí 

óëàìæëàëûã äóðüäàæ áîëíî. Õ¿íèé ¿õëèéí òóõàé ø¿òëýãèéí òºñººëºë îðøóóëãà, 

ò¿¿íèé äàðààõè ¿åä òîäîðõîé èëýðëýý îëäîã. Õ¿íèé ñ¿íñ äàõèí òºð¿¿ëýõ, ýñâýë 

çàéëóóëàõ çîðèëãîîð áàñ ë ýëäýâ ìàãè, ôåòèøè òºñººëëèéí ¿¿äíýýñ ÿíç á¿ðèéí ¸ñ, 

çàí ¿éë ¿éëäýæ áàéæýý. Õ¿íèé ¿õñýíèé äàðàà ñ¿íñ õîîëëîõ, õºäººë¿¿ëýõ ¿åä ãýð 

îðíîîñ ñ¿íñ çàéëóóëàõ, ìºí õºäººë¿¿ëñýíèé äàðàà ò¿¿íèéã äàãàõààñ áîëãîîìæèëæ 

ãàëûí õîîðîíäóóð õºäººë¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñ èðýõ, õ¿¿ð øàðèë à÷ñàí òýìýýã õàðãàíààð 

îðîîëãîõ, õàäàã ç¿¿ö òàâèõ, òîäîðõîé õóãàöààãààð óíàëãà, ýäýëãýýíä õýðýãëýõã¿é 

áàéõ çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. 

Óëàìæëàëò ø¿òëýãèéí ñýäâýýð õóðèìòëóóëñàí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë íü 

ø¿òëýãèéí ýðòíèé õýëáýð¿¿ä áîëîõ ìàãè: ôåòèøè, ýçýíòýé áîëãîí ¿çäýã ¿çëèéí 

òóõàé ìîíãîë÷óóäûí ø¿òëýãèéí òºñººëëèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õºíäºí ãàðãàõàä 

äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ñóäàëãààíû à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî. 

1982 îíû óãñààòíû ç¿éí õýýðèéí ñóäàëãààíû 

¿åä ìýäýý ºãñºí õ¿ì¿¿ñ 

¹ 

Õ¿ì¿¿ñèéí 

íýðñ 

1. Ñ.Ã¿íñýí 

2. Ã.Äîëãîð 

3. Ä.Øàãäàð 

4. Ä.Ýðäýíýöîãò 

5. ×.Äîâäîí 

6. Ã.Äóëàì 

7. Á.Ãàæèä 

8. Ñ.Òàãëèí 

9. Í.Òóâààí 

10. ª.Ò¿âäýí 

11. Ã.Ãàâäàé 

12. ×.Æàìñðàí 

13. Ñ.Ëõàíàà 

14. Ä.Äàìáà 

15. Î.Ðàã÷àà 

16. À.Õàëòàð 

17. Ã.Ãóíãàà 

Õ¿éñ 

Íàñ 

Àéìàã 

ýð 76 Ãîâü- Àëòàé 

Ñóì 

Õóóäàñíû 

¹ 

Òîíõèë 1 

ýì 70 - “- - “- 5 

ýð 54 - “- - “- 7 

ýð 80 - “- - “- 

ýì 73 - “- - “- 

ýì 52 - “- - “- 15 

ýì 78 - “- - “- 16 

ýð 74 - “- - “- 16 

ýð 78 - “- - “- 24 

ýð 77 - “- - “- 30 

ýð 74 - ”- - “- 36 

ýð 50 - “- - “- 37 

ýð 74 - “- - “- 38 

ýð 81 - “- - “- 44 

ýð 58 - “- - “- 49 

ýð 65 - “- - “- 49 

ýð 87 - “- - “- 52 

8

18. ß.Ä¿ãýðñ¿ðýí 

19. Ó.Æàìúÿí 

20. Ó.Øààõ¿¿ 

21. Ã.Ñàìäàí 

22. Ñ.Ñ¿õ 

23. Á.Øîâãîð 

24. Á.Äàâààõ¿¿ 

25. ×.Õèðàãâàà 

26. 

Ñàìáà- 

Ëõ¿íäýâ 

27. ×.Ïýëæýý 

28. Ò.Ïóíöàã 

29. Æ.Äîðæäýðýì 

30. ×.Íàðàí 

31. Á.Æàí÷èâ 

32. Á.Øààëóó 

33. Ñóíäóé 

34. Ä.Äàãâà 

35. Ä.ßãààí 

36. Ï.×¿õýð 

37. Ã.Ðàã÷àà 

38. Ñàéíõ¿¿ 

39. Õ.Ëóâñàíäîðæ 

40. Î.Öàâàà 

41. Ä.Íàíçàä 

42. Æ.Áàíçðàã÷ 

43. Á.×èëõààæàâ 

44. Ã.Äîðæ 

45. Ìàõðàíç 

46. Ä.Ï¿ðýâ 

47. Á.Ìàæèã 

48. Ä.Äàìäèí 

49. Á.Äàìäèí 

50. Æ.Ðàäíàà 

51. ×.Ã¿ðáàçàð 

52. Á.Áààòàðá¿ðãýä 

53. Ä.Ðýíöýí 

ýð 62 - “- - “- 53 

ýð 69 - “- - “- 58 

ýð 63 - “- - “- 61 

ýð 61 - “- - “- 65 

ýð 63 - “- - “- 65 

ýð 72 Óâñ 

9 

ªíäºðõàíãàé 64 

ýì 70 - “- - “- 65 

ýð 83 - “- - “- 66 

ýð 56 - “- - “- 69 

ýð 59 - “- - “- 70 

ýð 73 - “- - “- 74 

ýð 72 - “- - “- 75 

ýð 72 - “- - “- 79 

ýð 62 Óâñ 

Ç¿¿íõàíãàé 81 

ýð 63 - “- - “- 81 

ýð 80 - “- - “- 84 

ýð 57 - “- - “- 84 

ýð 64 - “- - “- 85 

ýð 66 - “- - “- 86 

ýð 70 - “- - “- 87 

ýì 87 - “- - “- 88 

ýð 53 - “- - “- 93 

ýì 75 - “- - “- 94 

ýð 78 - “- - “- 

ýð 72 - “- - “- 97 

ýð 73 - “- - “- 98 

ýð 75 - “- - “- 99 

ýð 84 - “- - “- 99 

ýð 73 Àðõàíãàé 

Æàðãàëàíò 100 

ýì 76 - “- - “- 113 

ýð 56 - “- - “- 114 

ýð 63 - “- - “- 116 

ýð 64 - “- - “- 139 

ýð 68 - “- - “- 140 

ýð 72 - “- - “- 144 

ýð 82 - “- - “- 150

54. Í.Äýìáýðýë 

55. Ä.Äàøáàëæèð 

56. Ë.Äàìáàäàðæàà 

57. Ð.¨íäîíæàìö 

58. ¨.Äàâàà 

59. Æ.Ä¿ãýð 

60. Ì.Æàðãàë 

61. Ä.Ï¿ðýâäîðæ 

62. Ñ.Àðâàé 

63. Á.Áàò- Î÷èð 

64. Ë.Õèøãýý 

65. ×.Îðãîäîë 

66. Æ.Íÿì 

67. Æ.Ã¿íä 

68. Ñîñîðáóðàì 

69. Ö.Ñóãàð 

70. Ñ.Æàìñðàíæàâ 

71. Á.Ãîòîâ 

72. ×èìýääîðæ 

73. Þ.Îíîëò 

74. Ò.Ñàíäóé 

75. Ø.Öýâýëìàà 

76. Ä.Ëõàìñ¿ðýí 

77. Ñ¿õ 

78. Öýðýíïóíöàã 

79. Æ.Ä¿âæèð 

80. Ã.Äîíäîâ 

81. À.Øàðàâ÷îãäîí 

82. Î.Áàíäè 

ýð 65 - “- - “- 152 

ýð 69 - “- - “- 154 

ýð 76 - “- - “- 155 

ýð 82 - “- - “- 156 

ýì 80 - “- - “- 163 

ýð 83 - “- - “- 164 

ýì 78 Àðõàíãàé 

ýð 43 ªâºðõàíãàé 

Ýðäýíýìàíäàë 165 

Ç¿éë 166 

ýì 83 - “- - “- 167 

ýð 78 - “- - “- 168 

ýì 56 - “- - “- 176 

ýì 65 - “- - “- 178 

ýì 74 - “- - “- 178 

ýð 72 - “- - “- 181 

ýì 79 - “- - “- 184 

ýð 72 - “- - “- 185 

ýð 72 - “- - “- 186 

ýð 56 - “- - “- 190 

ýð 82 - “- - “- 194 

ýð 73 - “- - “- 195 


Òºãðºã 201 

ýì 77 - “- - “- 207 

ýð 82 - “- - “- 210 

ýð 72 - “- - “- 212 



Áîãä 213 


ýð 83 - “- - “- 213 



ýð 84 - “- - “- 215 

10

ÁÀÐÓÓÍ ÕÀËÕ×ÓÓÄ (ÃÎÂÜ- ÀËÒÀÉÍ ÒÎÍÕÈË ÑÓÌ- 

ÓÐÈÀÍÕÀÉ ÕÀËÕ, ÓÂÑ ÀÉÌÃÈÉÍ Ç¯¯ÍÕÀÍÃÀÉ, ªÍÄªÐ- 

ÕÀÍÃÀÉ ÑÓÌ- ÝËÆÃÝÍ ÕÀËÕ)- ÛÍ ÄÓÍÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ 

ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÕÝÐÝÃËÝÄÝÕ¯¯Í 

1.Ñ.Ã¿íñýí, ýð, íàñ 76, òýòãýâýðò 

Ãîâü- Àëòàé, Òîíõèë ñóì 

Á¿ñ õàéðõàíûã òàõèóë, ãàí ãà÷èã òàéëàãäàæ áîðîî îðñîí ãýäýã. Ñàíãàñààð 

òàõèóëñàí áàéñàí ãýæ ÿðüäàã. Ñàíãàñ íü òàíãàä ãàçðûí þì ãýäýã. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

Òýð ñàíãàñ íü ñàâäàãèéã íü ìýñýëæ, ñýëýì øàà÷èõñàí, òýãýýä ë ãàí áîëäîã áîëñîí 

ãýëöäýã. Ìàíàé õ¿ðýýíèé ìýðãýí õàìáà ëàì áóþó ºâãºí áàãø Çóó ðóó ÿâààä ÷îéæèíã 

çàëæ èðýýä, Á¿ñèéí îâîîíä ÷îéæèíã òàõèàä ìºðã¿¿ë õèéæ òàâüñàí, ò¿¿íýýñ õîéø ë 

áîðîî öóòãà÷èõñàí þì ãýíý áèëýý. Îâîîíä 9 ýðäýíý áóìáàíä õèéæ òàâèàä òàõèñàí 

ãýäýã. 100 öàãààí ìîðüòîé õ¿í òàõèëãà àâàõ ó÷èðòàé. Ãýòýë 100 áèòãèé õýë, ýðýýí 

ìÿðààí þì áîäñîí ãýæ ÿðèëöäàã. 

Ñàâäàã, ëóñûí õîðëîë áîëíî ãýæ ÿðèëöäàã. Ëóñ íü õ¿í öýýæòýé, ìîãîé áºãñòýé 

þì áàéäàã ãýäýã. Öýýðòýé ãàçðààñ îãòîëäîãã¿é ìîä àâàõòàé çýðýã ìîãîé ýëáýãøýýä 

èðäýã. Áàãà áàéõàä ìîãîéãîîð îðîëäîõîä öýýðòýé áàéâ. Ñ¿¿ëä íü ìóó áîëäîã þì 

áàéíà áèëýý. Öàãààí öîîõîð ìîãîéã öàãààí ëóñ, õàð öîîõîðûã õàð ëóñûí õîðëîë 

áîëíî ãýæ öýýðëýæ áàéëàà. Ìîãîé ãýðò îðæ èðýõýä òºìºð öîõèîä ë õîëäóóëæ 

áàéäàã. Ìîãîéí õîðëîë áîëîõîîð ëàì íàð íîì óíøèæ áàéâ. 

Òîíõèë íóóðûã (ñóìûí áàðóóí óðä ðóó îðøèíî) ºâãºí áàãøèéí ¿åä òàõèäàã 

áàéñàí ãýäýã. Òîíõèë íýðèéã ñîëüæ, Æàâõëàí ãýæ áàé ãýñýí þì ãýíý áèëýý. Íóóðûí 

óðüä õàä óóëíààñ àðãàëü, ÿíãèð óíàæ ¿õýýä áàéæýý. Ýíý íü íóóð äîòðîîñ ñàâäàã õàð 

ëóñ ãàðààä áàéæýý. Ëóâñàíæàìáà ãýäýã áóðõàí òàõèñàí ãýäýã, õºõ ºíãºòýé áóðõàí, 

àð òàëààñ íü ìîãîé ò¿øñýí, õ¿í ä¿ðñòýé áóðõàí áàéäàã. Ýíý íü ëóñûí õààí þì. 

Øàíáóì- 9 ýðäýíèéí çàé õèéñýí þìûã õýëíý, òàõèõàä îðíî. 

Ìàíàé ýíä ÿâóóëûí áººòýé áàéâ. ªºëä, òàãíûí óðèàíõàéä áºº èõ áàéâ. 

Øàëààõàé áººã áºº íàðûí áàãø íü ãýäýã. Ñîõîð í¿äòýé, öóñààð óéëàõàä ººðò íü 

ìóó áîëñîí õ¿íèéã õîðëîäîã, òîñîîð óéëàõàä ñàéí þì, áóÿí õèøèã, ºãëºã áîëäîã 

ãýæ ÿðüäàã, õàâòãàé í¿¿ðòýé áàéñàí ãýæ ÿðèëöäàã. Îíãîäòîé óóëàíä î÷îîä áººëäºã 

ãýæ ÿðüäàã áàéâ. 

¯ðã¿é ýìýãòýéä ëàì íàð íîì áè÷ýýä çàëãèóëàõ ¸ñ áàéâ. Ñàõèóñ ç¿¿ëãýäýã. 

Ýðäýíèéí ç¿éë ç¿¿ñýí ýì ¿ðã¿é áàéäàã, ¿ð èðäýãã¿é ãýæ ÿðüæ áàéëàà. Òóíñàà èäâýë 

àìüòàí ¿ðã¿é áîëäîã ãýäýã. 

×îíî èäñýí, íîöñîí, õàäíààñ óíàñàí, óñàíä óíàñàí ìàëûí ìàõûã áóçàð ãýæ 

¿çäýã, òºðºõ ãýõ ìýòýä ñààä áîëäîã ãýäýã. 

Óëààí ìàõíû áóçàðûã öàãààí çýýðèéí ìàõûã èäâýë àðèëäàã ãýäýã. Öàãààí 

çýýðèéí çóëãàðñàí (¿ñã¿é áîëñîí) òîëãîé îëäâîë èõ ë õîâîð ãýæ ¿çäýã. 

Õ¿¿õäèéí ìàíöóéíû ìºðºí äýýð çýñýýð íóì ñóì õèéæ ç¿¿íý. Á¿ñýíä íü ç¿¿íý. 

Ñóõàé ìîä ýýëòýé ãýæ ÿðüæ áàéëàà, õ¿¿õäèéí á¿ñýíä ç¿¿íý. Ìàíàé ýíä ãîâüä 

óðãàíà. Òàâèëãà ãýæ áàñ àäèëõàí ìîä óóëàíä óðãàíà. Ãîâü ãàçàð øóëóóí, ãóàëèã 

óðãàñàí ñóõàéã àâ÷ áîëäîãã¿é ãýäýã, øóëìàñ îðîãíîæ áàéäàã ãýæ ¿çäýã. Ñóõàé 

11

ò¿ëýýä äýýð íü öàãààí ìàõ (õîøíîãî) øàðâàë øóëìàñ áèåëýýä èðäýã ãýæ ÿðüäàã. 

Öàãààí ìàõàíä äóðòàé þì áàéëã¿é. Ãýõäýý øóëìàñ öàãààí ìàõûã èäýæ áàéãàà íü 

ìºðºí äýýã¿¿ðýý õîéø íü õàÿàä áàéäàã ãýäýã. Øóëìàñ íü ýõíýð õ¿í øèã ë ä¿ðñòýé 

þì áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. Øóëìàñ, àëìàñ, ÿã÷èñ (ÿãòàñ) ãýäýã íýð¿¿äòýé, àðàé ººð ººð 

þì áàéäàã áàéõ, õ¿÷òýé, õ¿÷ã¿éãýýðýý ÿëãàãääàã. 

Ìîðèíä ýýëòýé ãýæ ñóõàéãààð òàøóóð õèéæ áàðüäàã. Õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ 

9 í¿õòýé òºìºð ìàíöóéä õàäíà, á¿ñíýýñ íü ç¿¿íý (ã¿éæ ÿâàà õ¿¿õäýä). Õàéðòàé 

ìîðèíûõîî õàçààðûí ñàãàëäàðãàíä æààõàí ñóõàé ç¿¿÷èõñýí áàéäàã, äàéðëàãà 

äàéðäàãã¿é ãýæ ¿çäýã. 

Óðüä ýñãèé ¿¿äòýé áàéõàä îðîî áóóðûí äàâèðõàé, çîîñ, ñóõàéòàé õàìò ¿¿äýí 

äýýðýý õàäñàí áàéäàã. 

Ñàäàà õºëëºæ (ã¿éö- ñàëàà õºëëºõ) ìóó þì ø¿ãëýäýã áîëîõòîé çýðýã õ¿¿õýä 

ýýðíý. Ýíý ¿åä ìºí áóóðíû äàâèðõàé çóëàé äýýð íü ò¿ðõñýí áàéäàã, äàâèðõàé, çîîñ, 

ñóõàéã õàëñàí áàéäàã. 

Çàíäàíãèéí óòààãààð ìîðü óòààä ç¿ðõ, çîðèãîíä íü ñàéí ãýäýã. 

Õ¿í ¿õýõ ¿åä (ãýðýýñ ãàðãàñíû äàðàà) ºðãºñòýé õàðãàíààð øóäàðäàã þì. 

¯¿íòýé õîëáîîòîé íýãýí äîìîã áàéäàã. ¯çìýð÷ õ¿í (äàëäûí þì ¿çäýã õ¿íèéã èíãýæ 

íýðëýíý)- èéã ýðëýãèéí ýë÷ õîðëîõ ãýýä àâààä ÿâæ áàéæýý. 

Ýë÷ íºãºº ¿çìýð÷ õ¿íýýñ: 

– ×è þóíààñ àéäàã âý? ãýõýä 

– Áè ã¿çýýòýé òîñ, õîíèíû ñ¿¿ëíýýñ àéäàã ãýæýý. 

Ýë÷ýýñ: 

–×è þóíààñ àéäàã âý? ãýõýä 

– Áè ºðãºñòýé õàðãàíààñ àéäàã ãýæýý. Öààø ÿâæ áàéãààä íºãºº õ¿í õàðãàíûí 

äîòîð îðîîä ñóó÷èõñàí ãýäýã. Ýë÷ ¿çìýð÷ õ¿íèé äóðòàé þì òîñ, ñ¿¿ë õî¸ðûã õàðãàíà 

ðóó õèéãýýä áàéæýý. Á¿ð ñ¿¿ëäýý äèéëýõýý áàéãààä ýë÷ õýëæýý. 

–×àìàéã äèéëýõã¿é þì áàéíà, ÷àìä Íàíæèí- öîîëóó ãýæ íýð ºãüå! ãýýä ÿâààä 

ºã÷ýý. Õýäýí æèëèéí äàðàà ýðëýã ýë÷ýý äàõèàä ÿâóóëæýý. Ýë÷ íýã óäàà ìîðü áîëæ 

õóâèðààä ãîëîîñ áºãñººðºº óñ óóæ áàéæýý. Íºãºº ¿çìýð÷ õ¿í ò¿¿íèéã õàðààä: 

- Ýý! Íàíæèí öîîëóó íýð àâ÷ áàéõäàà èéì þì ¿çýýã¿é, ÿàñàí ñîíèí þì ãýñýíä 

ýë÷ ò¿¿íèéã áàðèàä àâ÷ýý. 

Õ¿í ¿õñýíèé äàðàà ãýðò þì õîöîðñîí áàéõ ë ãýæ òýãæ, õ¿í ãàðãàñíû äàðàà 

õàðãàíààð øàâõàðääàã áàéõäàà. 

Ãàçàð óñàíä ñàéí ãýæ (ãàçàð óñíû õîðëîë áîëîõã¿é ãýæ) õ¿¿õäèéí á¿ñýíä 

ãàõàéí ñî¸î ç¿¿æ áàéâ. 

Õóóøèí ãýæ ëàì ÿðüäàã áàéâ. Õÿòàä õ¿í, ìýðãýëýæ, õ¿íèé ãàé áàðöàäûã õýëæ 

ºã÷ áàéëàà. 

Ìàë çóëáààä áàéõàä íàð áóðóó ýð÷òýé ýðýýí (öàãààí, õàð) óòñààð íîõîéíû 

çàâèàð áîîæ áàéäàã. 

Áîòãîëîõ èíãýíèé ñ¿¿ëíèé óíãè íü äýýð òàðâàãàíû ñ¿¿ë õàëñàí áàéäàã. Õýýë 

õàÿóëäàãã¿é ãýäýã. 

Àëæ èäñýí õîíèíû äýë¿¿ãýýð ìýðãýëäýã, çàõ íü õºðºº øèã áàéâàë õýë àìòàé 

ë áàéíà ãýæ ÿðüäàã. Öàãààí ø¿õýðò óíøèíà. Ä¿ãýðèéí Ä¿ãæàâ Öàãààí ø¿õýðòèéí 

áàëèí õèéãýýä ò¿ëíý. Àðäûí ëàì ãýâýë ¿äøèéí ãàíö îëíîîð äýë¿¿íèé õºðººíèé 

èð øèã õýñãèéã òàéð÷, îãòîëæ àâààä òóëãàíû (õàëóóí) èðìýãò õàéðààä áóðóó ¿¿äýýð 

12

ãàäàãø õàÿäàã. ¯äøèéí ãàíö îä áóþó õîâäîã ýìãýí ãýæ íýðëýäýã. Áàðóóí ºìíº 

(òýíãýðò) îä ãàðààã¿é áàéõàä ë ãàðäàã îä þì, ò¿¿íä ë çîðèóëæ áàéæ ìàãàäã¿é. 

¯ëäñýí äýë¿¿ã èääýã áàéõ. 

Äîëîîí áóðõàíä ë õýýð ÿâàà ìàëàà äààòãàäàã. Ñ¿¿, öàéíû äýýæýý ºðãºíº. 

Òóõàéëñàí òàõèë áàéäàã ãýäýã, áè ìýäýõã¿é. 

Õóëãàé÷ õ¿í “õ¿í òàâàí îä”- íä äààòãàäàã ãýäýã. Íàìàð áîëîîä èðýõëýýð ãàðäàã 

îä, íîõîéí ìºð øèã 5 îä áàéäàã. 

Àëòàíãàäàñ îäûã Íàìñðàéí äóãàíû àëòàí ãàíæèð ãýæ ÿðüäàã. Òèéì ó÷ðààñ 

Íàìñðàéí äàëëàãàíû ¿åä áààõàí þì ºðãºæ öàöàæ áàéäàã. Íàìñðàé áóðõàí òýíä 

áàéãàà þì. Ò¿¿íä çîðèóëæ þì ºðãºäºã çàëäàã æèøýýòýé. Áàÿí Íàìñðàé íü Ëõà 

íàðûí íýã þì. Óðüä àéë ãýíýò áàÿæèõûã Íàìñðàé áóðõàíòàé õîëáîæ ÿðüäàã. Ìàë 

àìüòíû áóÿíûã áîäîæ õºäºº àéëóóä “Íàìñðàéí äàëëàãà” àâàõóóëæ, óíøëàãà 

õèéëãýäýã áàéâ. 

“Ìè÷èä” –èéã Ãýðäýã îä ãýæ ÿðüäàã. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Íàðûã Îñîðæàìáà (ãàëò 

øèë äîí÷èðòîé), ñàðûã Ã¿íäñàìáà áóðõàí ãýæ çààäàã, Ã¿íäñàìáà íü çààí óíàñàí 

áóðõàí áóé. Òîãòìîë òàõèëãà (íàð, ñàðàíä) áàéãààã¿é. 

Ìàë øèíýýð ñýòýðëýõýä ýñãèéí äýýð õàø (õàñ)- ûí ä¿ðñ áóäààãààð õèéãýýä 

ñýòýðëýíý. 

Ãàë, ëóñûí ñýòýðò õºõ ç¿ñ (õºõ ÿìàà) îðíî. 

Äýëõèé åðòºíö /?/ íü ñ¿ìáýð óóë øèã 8 òàëòàé, Ëõà íàð íü óóëûí îðîé õýñýãò 

áàéäàã, ëõàìàÿí íàð íü óóëûí ¸ðîîë õýñãèéíõ þì. Ýíý õî¸ð õýñýã íü õîîðîíäîî 

äàéòàæ áóëààëääàã. Òýð ¿å íü öàñàí øóóðãà áîëäîã ãýäýã, øóóðãà áîëæ áàéâàë 

äàéòàæ áàéãàà ¿å þì. 

Íàë- ãýäñýíä óóíà, öàãààí öýöýãòýé, èø íü óðò. 

Ë¿äýâäîðæ äºðâºí òàë, õ¿ðýí áîð öýöýã, õàäíû ¿å äàãàí óðãàíà. Õîîëîéí 

ºâ÷èíä óóíà. 

Ñîðîîë óóøèãíû ºâ÷èíä õîæóóëûã íü óóíà. 

Çýðëýã Ðý ãîìáî- öóñ áàãàäóóëàõ ýìýíä îðíî. 

Æàìãàíøàðàâ- òîì øàð öýöýã. 

Õóíëèí- îëîí òàë öàãààí öýöýã. Ìàãíàããóìä îðíî. 

Øóõàé ¿ð¿¿ä- òîõîé õýðòýé (ìàëòàæ îëäîã, õîæóóë- ¿íäñèéã õýðýãëýíý). 

Ìàíà - òàíä îðíî. 

Ìèíæèí íàãâà – õàð ãîëòîé øàð öýöýã 

×àãäàããîìáî – õºõ öýöýã, õýðýýíèé õîøóó ÷ ãýíý. 

Ìîðèí äýãä – çóí óðãàíà. 

Õîíèí äýãä – íàìàð îðîéâòîð øèðýã äýýð óðãàíà. 

Ãèø¿¿í – Íàâ÷òàé, íàâ÷, õîæóóëûã õàëóóðñàí ìàëä ºãíº. Õàòààãààä í¿äýõëýýð 

øàð áóäàã áîëíî. Òýìýýíèé õàòèàð àðèëãàäàã ãýæ îíãîöîíä õèéæ óñàëäàã áàéâ. 

- Ìàí÷èí- õàëóóí öýöýã. Ìàë õîðëîíî. 

13

2.Ã.Äîëãîð, ýì, õàëõ, íàñ 70, ¿õýðòýé, òýòãýâýðò 

Ä.Øàãäàð, õàëõ, íàñ- 54, ýð, Ç¿éë áðèãàäàä àãåíò, ëóóòàé 

Æèðýìñýí ¿åä äàâñ èäýõ öýýðòýé. Õ¿¿õýä òîãòîõã¿é áàéõàä õóóøèí- ëàì ë þì 

õóì óíøèæ, ñàõèóñ ç¿¿æ ºã÷ áàéñàí ãýäýã. Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é õ¿í àéëä õàìààã¿é 

þì èäýõã¿é, íàðèéëæ áàéâ (öýýðëýæ). 

Ýíõðèé õ¿¿õäýä ¿åíãèéí àðüñ, íîõîé õàé÷èëæ ç¿¿æ áàéâ. Þì õàðààä èíýýõòýé 

áîëîõòîé çýðýã òîãëîîìîíä íü ¿åíãèéí àðüñ ç¿¿íý, òîì áîëîîä ã¿éõòýé çýðýã á¿ñýíä 

íü ç¿¿æ ºãíº. 

Áóóíû ñóì (áóóëñàí) í¿õëýýä ç¿¿íý. 

Øºíº óéëààä áàéäàã õ¿¿õäýä ñàðíû ãýðýëä òóãàëãà öóòãàíà. Òóãàëãà õàéëààä 

óñàíä õèéíý. Ãàðñàí òóãàëãûã á¿ñýíä íü, ýñâýë æèæèã áîë ìàíöóéä íü, òîãëîîìîíä 

íü ç¿¿æ ºãíº. 

Àäóóãàà õàðèóëàõ ãýæ óéëààä áàéíà ãýýä ñóõàéãààð òàøóóð, õàð ìîä, ýñâýë 

õóñààð óóðãà õèéãýýä ìàíöóéíû 3 á¿ñíèé äýýä á¿ñýíä ç¿¿õ, ýñâýë óíèíä õàâ÷óóëíà. 

Íîõîéí ä¿ðñèéã ýñãèéãýýð õàé÷èëæ á¿ñýíä ç¿¿õ, ìºí óíèíä ç¿¿íý. 

¯å íü çóíä íîãîîí, ºâºëä öàãààí ç¿ñòýé áîëíî. Ìàëûí “õàð äýëýí”- ñ¿¿ ãàðàõàà 

áîëüæ, óñ ãàð÷ ýõýëäýã. ¯ìõèé õ¿ðýí, ¿åíãèéí ìàõûã áîðöëîîä õîòîíä óìàëãàõàä 

àëãà áîëäîã. Àéëä îðîîä (õ¿¿õýä) ìóó áîëëîî ãýæ ¿çäýã, òèéì ó÷ðààñ ÷ õ¿¿õäèéã 10 

õýä õ¿ðòýë àéëä õàìààã¿é îðóóëäàãã¿é. 

Ãàçàð òààðàõã¿é ó÷ðààñ áàñ õ¿¿õýä ºâäºõ çîâîõ óäàà áàéäàã. 

Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é óëñ, åð íü àíõíû õ¿¿õýä ýíä÷èõëýýð ë ÿíç á¿ðèéí àðãà 

õýðýãëýæ ýõýëäýã. Àéëä óëààí þì (ìàõ) èäýõ 

Õ¿íòýé ¿ã õýë çºðºõ. 

Äýýñýí äýýã¿¿ð àëõàõ, óòàñ ýýðýõ, äýýñ òîìîõ çýðãèéã öýýðëýæ áàéâ. Õèé (õ¿é) 

íü îðîîëäîíî ãýäýã. 

Áàéíãà çóëáàäàã õ¿íä òàð÷èí (îõèí) òàðâàãàíû ñ¿¿ë ç¿¿æ ºãäºã, èéì äîìòîé 

áàéâ. 

Àðàã òàâèàä òºðíº, ýõýñ óíàõòàé çýðýã þìàíä áîîãîîä òàâü÷èõíà. 3 õîíîîä 

õ¿¿õýä óãààíà, óãààõûí ÿã ºìíºõºí òºðñºí ãàçðûí òýíä óõààä ýõýñ- ýý õèéæ áóëààä 

äýýð íü õ¿¿õäýý óãààíà. Í¿¿ãýýä ÿâàõòàé çýðýã òàâàãòàé èäýý, àðö óìàëãàæ ñàí 

òàâèàä õ¿¿õäýý òîéðóóëæ àðèóí óìààõàí! àðèóí óìààõàí, àðèóí óìààõàí! ãýæ õýëæ 

àðèóòãààä í¿¿äýã. Èõýñèéã ¿ð òàðèàòàé õàìò õàäàãò áîîãîîä óõñàí ãàçàðòàà õèéíý. 

Õàäàã íü ãàçðûã ë õ¿íäýòãýæ áàéãàà õýðýã þì. 

Õ¿¿õýäòýé àéë ºâñ áýë÷ýýðòýé ãàçàð áóóìààð áàéõ áîëîâ÷ ýâã¿é áàéâàë òºðèéí 

õàð õ¿í áóó òàâèàä áóóäàã áàéâ. Òºðèéí õàð õ¿íèéã èõ õ¿÷òýé ãýæ ¿çäýã. Åð íü àéë 

áóóäàãã¿é ãàçàð áóóõààð áîë ÿìàð ÷ àéë áóó òàâèàä, áóóäàã çàíøèëòàé áàéâ. 

Ëàì ÿâñàí íýã õ¿íèé ýõíýðèéí ç¿¿äýíä øèíý áóóäàëä áóóñíû äàðàà öàãààí 

äààâóó íºìºðñºí õ¿í ç¿¿äýíä îðîîä áîëîõã¿é áîëîõîîð áè (Øàãäàð ãóàé) øèíèéí 

ºãëºº áóó òàâüæ ºãºâ. Äàðàà íü ç¿¿äëýãäýõýý áîëüñîí þì. Òýð àéëûí áóóäëûí òýíä 

óðüä íü íýã õ¿í áîîæ ¿õñýí ãàçàð áàéâ. 

Õèé (õ¿é)- ã õàé÷ààð òàñëàíà, ¿ñ àâàõàä íü õýðýãëýíý ººð þìàíä õýðýãëýäýãã¿é. 

“¯¿ëýí òýíãýð” ãýæ õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéëä òýð òýíãýðèéã òàõèæ, áîñãîí äýýð 

íü íýã öºãöºíä ñ¿¿ õèéæ òàâüäàã. 

Îõèí òýíãýð ãýæ ñîíñîæ áàéâ. Þì á¿ãä òýíãýðòýé áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

14

Ñóõàéã ýõíýð ñàâäàãòàé ãýäýã. 

Äîãøèí ãàçàð ãýäýã íü ëóñ ñàâäàã íü äîãøèí ãýñýí ¿ã. Èéì ãàçàð áóóâàë ÿð 

ãàðàõ, òºë ìàë ¿õäýã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

Ëóó æèë èõ õóð áîðîîòîé, äîãøèí æèë áîëäîã ãýæ ÿðüäàã. Ëóó ìºðãºëäºõºä 

íü òýíãýð äóóãàð÷ áàéíà ãýäýã. 

3.Äî.Ýðäýíýöîãò, ýð, õàëõ, íàñ 80, 

×î.Äîâäîí, ýì, õàëõ, íàñ 73, Òîíõèë ñóì, òýòãýâýðò 

81 íàñòàé õ¿í 81 ìóó ¸ð ãýæ õýëäýãã¿é öýýðëýíý, 80- òàé, ýñâýë 82- òàé ãýæ 

õýëäýã çàíøèëòàé. 

Àäóó, òýìýý àëæ èääýãã¿é áàéâ, ñ¿¿ëäýý ë ñóðãóóëèéí õ¿¿õýä ñóóõ áîëîõîîð 

ë èäýæ ýõëýâ. 

Ìîðèéã 9 õàíãàë, ãàçàð óñàíä íü íýðëýæ ñýòýðëýæ áàéâ. 

ßðãàé õîâîðõîí óðãàíà, àâñààð õ¿í àâäàãã¿é ãýæ áàéâ. Õ¿íä ìóó òàâüäàã ë ãýæ 

òýãæ áàéâ. ªâ÷èí õ¿ðýõ (õºë, ãàð òàõèð áîëîõ), ìàë àõóé ÷îíî íîõîé èäýõ ÷ þìóó, 

ÿìàð íýã ìóó þì áîëíî ãýäýã áàéâ. 

Òàøóóð ë õèéäýã, õ¿äýð, áºõ ìîä þì. 

Àðöíû ¿íäñýýð öàöàë õèéäýã áàéâ. Àðöûã öýâýð ãýæ ¿çíý, óíãàñãàæ èõ 

õýðýãëýäýã, áóçàð áîõèð þìûã àðèóòãàäàã ãýæ õýëöäýã. 

Ãàðç õààõûí òóëä õààëò áîëäîã íàìæèâàíäàí ãýæ çóðàã áàéâ. Ãîíçãîé 

äºðâºëæèí õýëáýðòýé, óíèíààñ ç¿¿íý. 

Ñ¿¿í òàõèë öºãöºíä õèéãýýä ¿¿äýíä òàâüæ ÷ áàéâ. 

Ýñãèé óóòàíä þì õèéãýýä áîñãîíû äîòîð òàëä òàâüäàã áàéëàà. 

Áèò¿¿íèé îðîé ºðãºñòýé 3 õàðãàíà ãýð äýýð òàâüæ áàéâ. Ëõàì áóðõàí áóóð 

õºëºãëºæ èðäýã, áóóðíû õîîë áîëäîã, ìºí 3 ø öàñ òàâèíà, áóóðíû óíäàà íü áîëäîã 

ãýæ ÿðüäàã. 

Õ¿í îðøîîãîîä èðñýí óëñ ìàëûã þì äàãàæ èðíý ãýæ õàðãàíààð øóíõàð÷ áàéâ. 

Áàñ ãàë ò¿ëíý. 

Áóõàà îðîõã¿é ¿åä ýýëíèé ýõýí äýýð àðöààð ñàí òàâèíà. 

¯õýð çàñààä çàñààã ãýðèéí áàðóóí óðä õàâ÷óóëæ, õàòààæ áàéãààä õàÿäàã áàéâ. 

Íîõîéä àìñóóëàõ, èä¿¿ëýõ öýýðòýé áàéâ. 

Àäóóíû çàñààã ñ¿¿ëýíä íü ç¿¿äýã. Õýëýõ ¿ã íü: Èæèë ñ¿ðýã íü ìÿíãà áóì õ¿ð! 

ãýæ åðººæ áàéäàã. 

3 õîíîã (áîã ìàë)- èéí òóðø ãýðýýñ þì ãàðãàäàãã¿é, áîä ìàë 7 õîíîã öýýðòýé. 

Òýìýý áîòãîëîõîä õºë öýýðëýæ, õ¿í îéðòóóëäàãã¿é áàéâ. Áîòãî áàéãàà òàëä 

îéðòóóëàõã¿é, èðæ ÿâàà õ¿íä äîõèî ºã÷, ãýðèéí íºãºº òàëä áóóëãàäàã áàéâ. 

¯õýð äóòóó ãàðãàäàãã¿é, õàðèí õîíü, ÿìàà çóëáàíà, ýíý ¿åä íîõîéí çàâèàð 

ýðýýí äýýñýýð áîîíî. 

Õàãèéã õàòààæ áàéãààä õàÿæ áàéëàà (ãýðèéí áàðóóí òàëä ç¿¿äýã) 

¯õýð, õîíü, ÿìààíû “áàÿí õîò”- ûã öàãààí ìîä (ºâñ) òàâèàä îãòëîõäîî ÷àìàéã 

îãòëîîã¿é. Öàãààí ìîä îãòîëæ áàéíà ãýæ õýëýýä îãòëîíî. 

Áîã ìàëûíõàä ººõ ÷èõýýä èääýã. 

- Áàÿí áîëú¸! (ìàëòàé) ãýæ Íàìñðàé áóðõàíä çîðèóëæ àäóó, õîíü ñýòýðëýíý. 

- Íýã æèëä 1 óäàà ë æàñàà óíøóóëæ ñýòýð ñýðãýýäýã. 

15

- Ìàë õýýð õîíîõîä þì õÿðãàäàã õàé÷íû àìûã íîîñîîð îðîîãîîä ç¿¿í õàòàâ÷íû 

òýíä óíèíä (ýñâýë õàíûí òîëãîéíîîñ ºëãºõ) õàâ÷óóëäàã áàéâ. 

- Õîîë èä÷èõýýä ãàðâàë “õîâäîã ýìãýí” äîëîî÷èõíî ãýäýã. 

- Óíàãàíä ãàðñàí ãàçðûíõ íü ÷óëóóã ç¿¿äýã (¿õýýä áàéâàë). 

- Ãàõàéí ÿñûã òºëèéí òóõàéä ñàéí, õàíàíä ºëãºäºã áàéëàà. 

- Õóðãà, èøèã øýýñ íü áîîãäîõîä õàð ìàëãàéãààð ýì äîì! ãýæ õýëýýä öîõèíî. 

Ìàë ìàëãàéãààð öîõèäîãã¿é ãýæ öýýðëýäýã. 

- Öàãààëãûí ºãëºº îâîîíä ìºðãºíº. Îâîîã íàð ãàðàõ ç¿ã çàñíà. Íàðíààð ìºðãºë 

õèéíý. Òºðèéí ñ¿ëä èä ìºðãºæ áàéíà! ãýæ áàãà îâîî çàñàæ ìºðãºæ áàéâ. Èõ îâîîã 

Àëòàé, òýíãýðò çîðèóëæ áîñãîîä, ò¿¿íäýý ìºðãºæ áàéëàà. 

- “Áàÿí ãàë ò¿ëýõ”- ¿¿ðèéí õàðàíõóéãààð ò¿ëíý (öàãààëãûí ºãëºº). Îâîîíû 

óðä òàëä ò¿ëäýã. Æèëèéí ýöýñ áîëæ áàéãàà ó÷ðààñ ãàðç ãàéã õààæ áàéãàà ó÷èðòàé 

þì. Ãýðýýñ ãàë àâàà÷èæ ãàëûã àñààíà. 

- Îâîîí äýýð ìºðãºíº. Òàë òàë òèéø íü öàé, èäýý öàöíà. Ìàõ îðîõã¿é, áîîâ, 

ãóðèë, òîñ îðíî. Õ¿íòýé ÷àöóó îâîî áîñãîíî, äýýð íü àðö óìàëãàíà, öàé, èäýýíèé 

äýýæ õèéíý, óìàëãàíà. Òîì îâîîíä ìºðãºñíèé äàðàà õèøèã ñ¿ëäýíä ìºðãºíº, 

çºâõºí ýðýãòýé õ¿í ìºðãºíº, òîì îâîîíä õ¿í áîëãîí ìºðãºäºã. 

- Õýýë àâñàí áîë 5 ñàð áîëîîä øèðãýíý. Áóõàíä ãàðààã¿é áîë áÿðóó ø¿äëýí 

áîëòîë ÷ ñààíà. Õàâàð óóðàã ñààíãóóò áóöàëãàíà. Ýýçãèé ãýíý, 2 õîíîîä óóðàã 

øèíãýð÷ ñ¿¿ áîëíî. Öàé ñ¿ëíý. ªòãºí äýýðýý öàé ýýä¿¿ëíý. Èõýýõýí ãàðààä èðâýë 

õººð¿¿ëýýä ºðºì òàâèíà. ªðºìºº çàìáààòàé õîëüæ èäíý. Íîãîî ãàðààä èðýõòýý 

çýðýã ñ¿¿ èõñýíý, òàðàã, àéðàã õèéíý. Íîãîîíîîñ ºìíº öàéíä ë õýðýãëýíý. Òàðàã 

á¿ðíý, èäýæ ýõëýíý. Òàðãàà áóöàëãààä ààðóóë õèéíý, àéðàãààð ÷ õèéíý, àéðàãíûõ 

ñàéí áàéäàã. Õîîðìîã õèéíý, õàëóóí ñ¿¿ã òàðàã, ýñâýë àéðàãíû øàð óñààð (àéðãààð 

÷ áîëíî) ýýä¿¿ëýýä õîîðìîã õèéíý. Ñ¿¿ íü èõ áàéíà, íºãºº ýýä¿¿ëýõ òàðàã, øàð óñ 

íü áàãàâòàð áàéäàã. 

Ýýä¿¿ëèéí õóðóóä ààðóóëààñ ººð, õàòñàí áÿñëàãíààñ çººëºí, àìòòàéõàí þì 

áàéäàã. Ýýä¿¿ëèéí õóðóóäûã õèéõäýý àÿãàíä øàð óñ õèéãýýä ñ¿¿ õèéæ ýýä¿¿ëýýä 

øàõààä òàâü÷èõàíà. Ñ¿¿ õººð¿¿ëíý, ñ¿¿ óóíà, òàðàã óóíà, õîîðìîã óóíà, äýýð 

áèäíèé ¿åä áîðö õèéíý ãýæ áàéãààã¿é. Ñ¿¿ë ¿åä ãàðàâ. Øºíèéí öàãààí õîîëíû ¿åä 

èääýãã¿é áàéâ. Òàðèàíû ãóðèëûã ºãëºº, ¿äýä ë èääýã áàéâ. 

Çóíû ºãëºº ºðºì, ààðóóëàà èäíý, ºäºð ÷ áàñ ¿¿íèéãýý èäýæ, óíäàà ºíãºðººíº. 

Çàìáàéã àÿãàíû áººðºíä íààæ öàé õèéæ óóíà, òîñ õèéãýýä (çººõèé, øàð òîñ, 

ñ¿¿ãýýð) íóõààä èäíý. 

- ¯äýä òàðàã, õîîðìîã óóíà ãýæ áàéãààã¿é. Íàìàð áîëîîä íîãîî õàòààä ìàë 

õýýëòýýä èðýõëýýð ñ¿¿ øèðãýæ ñ¿¿ òàñðàíà. Öóâæ øèðãýíý. Õýýë àâñàí õýìæýýíäýý 

ë øèðãýíý. 

- ×àääàã íýãýí íü õàäíààñ (óóëíààñ) íýìýð àâ÷ õîîë çàëãàíà (àí õèéõ), ãýõäýý 

ãîëäóó ë ìàë àëíà. Àðâèëàí õàòààæ èäíý, ìºí ÷àíàæ èäíý. 

ªðºì, çººõèéã õóðààãààä öàãààí òîñ, ààðóóë íººöºëæ àâíà. Ìàëûí òîîíîîñ 

õàìààðíà, öººí ìàëòàé íü çóíäàà öàäàõ æèøýýòýé. 

- Òàðàã, àéðàãíû ààðóóë õèéíý, ñîì- ìîäîí ñàâàíä õèéæ áàéâ. Áèäíèéã áàãà 

áàéõàä õºõ¿¿ðýíä ë àéðàã õèéæ áàéâ. Àéðàã íü îëîí ìàëòàé àéëûí èäýý óíä áàéñàí 

þì. 

- Øºíèéí ìàõàí õîîëîíä öàãààí èäýýã çýðýãö¿¿ëæ èäýæ áàéñàíã¿é, ãîëäóó 

ºäðèéí óíäàíä ë èäýæ áàéâ. 

16

- Öàãààí òîñûã ààæèì ë õàãàëæ, ºâºë ë ýõýëæ èäíý. Òàðèàíû ãóðèë ãàðààä 

èðýõëýýð òîñîî õàãàëíà, íàìðûí àäàã ñàð, çóë ñàðààñ ë òàðèàíû ãóðèë ãàðíà. 

Ã¿çýýòýé òîñîî õàéëààä øàðûã íýã àíãè, øàãèéã áàñ íýã àíãè áîëãîîä àâíà. Ýñâýë 

õýâýýð íü ÷ ãóðèëòàé õîëüæ èäýæ áîëíî. Ãýõäýý øàãèéã äàíä íü èäíý. Òîñûã 

ãóðèëòàé õîëüæ èääýã. Ã¿çýýòýé òîñîî öóâóóëààä õàéëæ õîëüæ èäíý. 

- Áîð öàé ýõýëíý, ààðóóëààñ ë ýõýëæ öàéíä õèéæ èäíý. Ààðóóëûã õîîëîíä 

õîëèõ çàíøèë áàéõã¿é, äýâòýýæ èääýã áàéâ. Äýýð ¿åä òîäîðõîé õýìæýýòýé, öàã 

¿åòýé èäýæ áàéëàà. 

- Öàãààí ñ¿¿ òàñàðñàí ¿åýñ ºãëºº íü áîð öàé, ãóðèë, ààðóóë èäíý. Ìàõ çàëãàíà. 

Ìàõûã ¿äýä ÷àíàæ èääýãã¿é, ìºí ë ãóðèë, ààðóóë èäýæ áàéâ. 

- Ìàõ õºëäºõ ¿åýð ë èäýø õèéíý. 

- ¯õðèéí ìàõûã õºë õºëººð íü õàäãàëíà, áîã ìàëûíõûã àðüñàíä íü áîîíî, 

ìº÷ººð ýâäýæ ã¿çýýíä õèéæ õàäãàëíà. Ã¿çýý, àðüñàíä íü áîîñîí ìàõûã õîæèì 

ñ¿¿ëä íü èääýã. Õ¿ç¿¿ã øóëæ õîîëîíä õºøèãëºíº. Ãóÿ ýâäýõã¿é, íóðóó íóãàëíà. 

¯õýð àëààä “øîðëîãî ºãºõ” ãýæ ÿðèíà. Øîðëîãîíä õàâèðãà, ñýýð, õ¿ç¿¿, íóðóó, 

áººð, ç¿ðõ, ýëýã, ã¿çýý (õóóëáàð), ãóðãàëäàé, öóñ (ãýäñýíä öóòãàñàí öóñ) òàâèíà. 

Øîðëîãèéã òºðºë, óðàã, òàíèëûí õîëáîîòîé àéëä ºãíº. Ãîëäóó ë ººðèéí õ¿¿õýä, 

òºðñºí àõ çýðýã óëñàä ºãäºã. Õ¿¿õýä íü ýöãèéíäýý ºãíº. 

- Ìàíàéõ ë ãýõýä õ¿¿õýä ñóðãóóëüä ñóóñíààñ õîéø àäóó, òýìýý ýõýëæ èääýã 

áîëîâ. 

“ªíäºð” ãýæ òýìýýã öýýðëýæ, ìàõûã èääýãã¿é áàéâ. Îäîî àäóó, òýìýýíèé 

ìàõíààñ øîðëîãî ºãºõ áîëæýý. 

- “Õÿðàìöàã”- èéã ¿õðèéí, ìºí áîã ìàëûí öóñààð õèéíý. Çàðèì íü çàäãàé 

õèéíý, çàðèì íü îëãîé, ãýäñýíä íü öóòãààä õèéäýã. Áººð, ç¿ðõ, òóðàã ìàõ ÷ õèéíý. 

Ãºö ÷àíàõ ¿åä õºøèãëººä õèéäýã. Ò¿¿õèéãýýð íü ã¿çýýíä õèéíý, õîíü, ÿìààíû 

öóñààð õÿðàìöàãèéã ã¿çýýíä õèéíý. Õÿðàìöàãààð õóóøóóð õèéæ èäíý. Ýíý íü ñ¿¿ë 

¿åèéíõ þì, ãîë íü ãóðèë ýëáýãøñýíòýé õîëáîîòîé. Óðä õÿðàìöàãèéã õóóð÷ èäýõ, 

ãîëäóó ãýöòýé õÿðàìöàãòàé øºëòýé õîîë õèéæ èäýæ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä íàìàð öàãò Öîíæ, Áàð õºë, Õàð óñíààñ ãóðèë áàãà çýðãýýð àâ÷ 

áàéâ. 

- Èäýø õèéãýýä öóñíû õèëýí õýýð õÿðàìöàã õèéæ áàéâ. Ýíý íü õàäãàëàõòàé 

õîëáîîòîé áàéâ. Ìºí õîäîîä, ãýäýñ, îëãîéä íü öóñ öóòãàæ ÷àíàæ èäýæ áàéâ. Ãýäýñ, 

òîëãîé øèéðèéã ýõýëæ èäýýä ñ¿¿ëäýý òóðàã ìàõàíäàà îðäîã áàéâ. 

- Øèéð òîëãîéã õóéõëàæ èääýã áàéëàà. Ñ¿¿ëäýý õàëóóí óñàíä ¿åèéã áóëçàëæ 

÷àíàæ èääýã áîëîâ. Á¿ð äýýð ¿åä òîëãîéã ýð¿¿íýýñ íü ñàëãàæ ÷àíàäàã, ñ¿¿ëäýý áèò¿¿ 

õàìò ÷àíàõ áîëñîí. Äýýð öàãò àëñàí àìüòíû ýð¿¿ã çààâàë çààæ áàéëàà. Ýñ çààâàë 

ñ¿íñ íü ÿâäàãã¿é ãýæ áàéâ. Ìºí öóñûã áàçàæ áàéâ. Òîëãîé, øèéð íýã øºíèéí õîîë 

áîëäîã, áàñ ãýäýñ äîòîð íýã øºíèéí õîîë áîëíî. Òîëãîé, øèéðòýé õàìò öàãààí ìàõ, 

ýð¿¿ ÷àíàäàã çàíøèëòàé, á¿ë îëîí áîë íýìæ áîëíî. 

- Õ¿¿õäýä íýã øèéð, ÷èõ, õýð÷èì öàãààí ìàõ, õýë îíîãäóóëæ ºãäºã ¸ñòîé. 

Ãýäýñíýýñ õ¿¿õäýä áººð, ç¿ñýì ýëýã, ç¿ñýì ç¿ðõ, æààõàí ã¿çýý, óóøãè, øàâàé, 

íóãàëóóð (õ¿¿õäýä òóí ÷ î÷èõã¿é äýý), çàéäàñ î÷äîã. Òîëãîéã ãýðèéí ýçýí ýöýã õ¿í, 

àâãàé õ¿íä ýð¿¿, áàãàëçóóð ºãäºã çàíøèëòàé. Ààâ, àõûí õàæóóä õ¿¿õýä òîëãîéä ãàð 

õ¿ðýõ ¸ñ áàðàã áàéõã¿é, òàãíàéã ýìýãòýé õ¿í, óðàí áîëíî ãýæ èäíý, í¿äèéã ñàëãàæ 

èääýãã¿é, ýâýðíèé çàâñàðûí õóéõûã èääýãã¿é, ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

17

- “Öàãààí ìàõíû òîëãîé”- ã ýð õ¿í èäâýë ãýðèéíõýý áóéðûã îëäîãã¿é ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Öàãààí ìàõàíä õîø (õîñ), öîðîé, ñàéí ñàðõèíàã, ÷àöðàé (ºëºíã õ¿âñýí ¿åä 

ãàðíà) ÷èõíý. ×àöàðõàéíä ÷ öóñ öóòãàæ èäíý. Öîðîé ãýäýã íü ýëýãòýé õàìò áàéäàã 

íèìãýí õàëüñ ºðö þì. ªâ÷¿¿òýé õàìò õàí÷èð ãàðãàäàã. 

- Ò¿ãø¿¿ð ìàõûã ýð õ¿í èäýýä ìîðü ò¿ãøèíý ãýæ ÿðüäàã. 

- Ãýäýñ äîòðîîñ öóñ, ýëýã õî¸ðûã ýõýëæ àìñàíà, áóñàä ìàõíû äýýð íü òàâüäàã 

çàíøèëòàé. 

- Õîäîîäíû ºâºð òàë íü õàãàðâàë õîíü ºñºõ íü, àð òàë íü õàãàðâàë õîíü öººäºõ 

íü ãýæ ÿðüäàã. Õ¿íä ºãºõ, àéëä ºãºõ òîõèîëäîëä õîäîîäíû àìñàðûã õàãàëæ ºãíº, 

õ¿ëýãòýé õîîë áàéäàãã¿é ó÷èðòàé, òèéìýýñ çàëëàæ òàâüäàã áàéâ. Õ¿í ìàõ èäýõ 

¿åäýý “õ¿ëýãòýé ìàõ” ë ãýæ èõ íàðèéëäàã (áîëãîîìæèëäîã) çàíøèëòàé. 

- Ñýýð, õ¿ç¿¿ã ýõýëæ èäíý. Õàà, ãóÿûã ñ¿¿ëä íü èääýã. 

- Òóðàã ìàõíààñ àõìàä õ¿íä äàë, õîíä øàãàéò ÷ºìºã, ºíäºð õàâèðãà (4), ýìýãòýé 

õ¿íä ñýýð, ñ¿éæ ãîëäóó òàâèíà, åð íü ñýýð ë ãîëëîíî. 

- Õ¿¿ àâñàí õ¿íä (õ¿¿õýä áîîæ àâñàí ýìýãòýé- ýõ) ºâ÷¿¿, íýõèéòýé íü ºãäºã 

áàéëàà. 

- Õóðèì, äààõü àâàõ ¿åä õîíèíû õ¿íèé õóâü ãýæ õ¿ç¿¿ ºãäºã. 

- Õ¿ðãýí, áýð õî¸ð øàãàé ÷ºìºã äýðýí äîðîî õèéæ 3 õîíîã èääýã. 

- Áîîæ, ã¿çýýëæ áàéãààãàà ¿¿ö ãýæ íýðëýäýã, õîîë (ìàõ) áàðàãäààä õàâàð 

äóëààðñàí ¿åä õàâðûí í¿¿äëèéí ¿åä ë ÷àíàðòàé ìàõ çàäàëæ èäýæ áàéãàà þì. ¯¿ö 

äóóñààä áàðàã ìàõ òàñðàíà. Çàðèìäàà øèíýýð ìàë àëæ èääýã, ¿¿öíýñ øóóä öàãààí 

èäýýí õîîëîíä îðæ áàéãààã¿é. 

- Ìàíàéõàí ºâ÷¿¿ãèéí ãîëä òàðèà òàðüæ áàéâ. Óñíû õî¸ð òàëä, àõàð øèë, 

íàðèéâòàð ãàçàð, óñ íü áàãà, ã¿éöýäã¿é áàéâ. 30 îð÷èì àéë òàðèàëæ, æèëèéíõýý 

òàðèàã ë àâ÷ áàéëàà. Íýãäýëæèõýä ë çîãñîâ. Ãàíöõàí òàðèàòàé, çàðèì óëñ öàãààí 

òàðèà òàðüäàã áàéñàí, 3 óäàà óñàëäàã. Ýõëýýä “ãàçàð óñ”- àà óñëààä ãàçðàà ñàéõàí 

õàãñàðààä èðýõ ¿åä ãàçðàà õàãàëíà, ¿ðýý öàöíà. 21 õîíîîä “õàð øîðîî äàðàõ óñ”- 

ààð óñàëíà. Ýíý ¿åä òàðèà ñî¸îëîîä õýäýí õóðóó áîë÷èõñîí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ õîéø 7 

õîíîîä “ãýçýã óñ” óñàëíà. Ýíý óñàëãàà íü äàãòàðøñàí øîðîîã çàëëàæ ºãíº, øîðîî 

íü òàðèàã õàâ÷èæ, ñàéí óðãóóëäàãã¿é, ¿¿íèéã ë çàäëàæ ºã÷ áàéãàà þì. Èäýý ã¿éöýõ 

¿åä òàðèàíû áàéäëûã ñàéí õàðæ áàéãààä ñ¿¿ë÷èéí óñàëãààã õèéäýã. “Ààðöàí 

èäýý”- íèé óðüäõàí ¿åä ë ãýíý óñàëãààã õèéäýã, èäýýã óëàì áîëãîõ çîðèëãîòîé. 

Ñ¿¿ë÷èéí óñíààñ õîéø áàðàãöààëáàë, 20- èîä õîíîîä òàðèàãàà õàäíà, òàðèà ñàéõàí 

õîíãîðòîîä èðýõëýýð õàääàã. Óñíû áàéäëààñ áîëæ ë àéëóóä õàðèëöàí àäèëã¿é ¿åä 

òàðüæ, óñàëæ, õàäàæ áàéâ. 

Ïààç- òºìðººð õèéñýí ìàëòóóðààð ãàçàð òýãøèëíý, õàìàð øóóäóóã öààçààð 

ãàðãàíà. Õàìàð øóóäóóíóóä îéðõîí áàéíà. Íàìõàí, õýðýâ ºíäºð õèé÷èõâýë óñ 

íü íýâòðýõã¿é. Õàãàëñàí ãàçðààð äàãóóëæ ¿ðýý öàöààä äàðàà íü “õàìàð øóóäóó” 

ãàðãàíà. Ãàçðàà òàâëààä, òàâíóóäûí õîîðîíäóóð ¿ðýý öàöíà. Àíäèñààð òàâëàíà, 

ìîíãîë øàð- ààð (ñ¿¿ë ¿åä òýìýýãýýð õààÿà íýã) ç¿òã¿¿ëæ áàéâ. Àíãèñ òàðèà 

òàðüäàã ãàçðûã õýëíý. Òîãîîãîîð õýìæèæ òàðèàãàà öàöíà. Æèëä 4- 5 òóëàì, ýñâýë 

äýãò (íîîñîîð õèéñýí óóò) òàðèà àâ÷ áàéâ. ¯ð öàöñàíû äàðàà ïààçààð ãàçðàà 

òýãøèëæ, “õàìàð øóóäóó àâíà”. Àíäàñààð ãàçàð ÿâàõàä õàãàëàëã¿é õèé ºíãºðºõèéã 

“àíäàñ òîãëîõ” ãýæ ÿðüäàã. Äàðàà íü òàâëàæ ¿ðýý äàëäëàíà. Òàâ ¿ëäýýæ õàãàëíà, 

18

¿ð öàöñàíû äàðàà àíäàñààð òàâëàõ áóþó òàâ ýð¿¿ë ¿ëäñýí çóðâàñ ãàçðûã õàãàëæ 

¿ðèéã äàëäàëíà. Ãîëûí ñóâãèéã áóõ ãýäýã, á¿ãäýýð õàâàð çàñíà. Àíãèñíû áóõ ãýäýã 

íü ãîëîîñ ñàëààëñàí õýñãèéã õýëäýã. 

Òàðèàãàà ãàð õàäóóðààð, õóòãààð õàäàæ áàéâ. Õàäààä òîõîé ä¿¿ðýõëýýð 

“òàâûí òàðèà” áîëíî. ”Òàðèàíû öàí”- òàðèà õàòààõ ãàçàð, íîãîî ¿íäýñ, ãàçðûã 

òýãøèëæ õèéäýã. “Òàðèà óëàéëãàõ” (öàéðóóëàõ)- äàà öàíãèéí ãîëä õ¿í ìîðüäîî 

áàðüæ çîãñîíî, íýã ìîðüòîé õ¿í ìîðüäûã òóóíà, òàðèàãàà ìîðüäîîð ãèøã¿¿ëíý. 

Òàðèàíû ãóóðñ óíàíà. Ñàëõèíä öàöàæ ñàâàíã õèéñãýíý. Òàðèàã óóòàíä óóòàëæ àâíà. 

Óóðàíä õèéæ í¿äýýä òàðèàíû õèâýãèéã ñàëãàíà. ×óëóóí í¿ä¿¿ðýýð í¿äíý. “Òàðèà 

äýâýõ”ñàâàíä õèéæ õèâýãèéã íü äýâíý. Àÿãà àÿãààð òîãîîíä õèéæ õóóðíà. 

¨ãò ýñãèéãýýð íýã ¿ç¿¿ðèéã á¿ðñýí, òàðèà õóóðàõ ìîä þì. ¯¿ãýýð ë òàðèàãàà 

õºäºëãºæ õóóðäàã. Òîãîîã ñàéí óëàéòãàæ, õàëààæ òàðèàã õóóðíà. Òàðèàã ¿íñýýð 

õóóðäàã áàéâ. Ñ¿¿ëäýý ýëñýýð õóóðäàã áîëîâ. Ìºí çàðèì íü öýðäýýð ÷ õóóð÷ áàéâ. 

Õóóðñíû äàðàà ¿íñèéã äýâ÷èõäýã áàéâ. Õóóðñàíûõàà äàðàà òàðèàãàà öîíãîíîäîã 

áàéâ. Ýíý íü áàñ ë òàðèàíû õèâýãèéã ñàëãàæ áàéãàà þì. “Áîëñîí õèâýã, ò¿¿õèé 

õèâýã” ãýæ ÿðüäàã. Òàðèà òàòàõäàà òàðèàíû äýëãýö äýýð òýýðìýý òàâèàä õî¸ð õàíàíû 

õîîðîíä, ýñâýë õî¸ð óíèíû õîîðîíä àõàðäóó ìîäíû äýýä òàë ¿ç¿¿ðèéã ãàöààæ 

áàéãààä òýýðìýý ýðã¿¿ëíý. Òàðèàíû ìîä ãýæ òóñãàéëàí ÿðèíà. “Òýýðýìíèé í¿õ, äýýä 

òýýðýì, äîîä òýýðýì” ãýæ ÿðèíà. ªºðñäºº õèéæ áàéëàà. Òýýðýì çàñàõäàà øèðýìýýð 

öîõèæ í¿õëýõ, ìºí “òýýðýì àðààëæ” áàéâ, “òýýðýìíèé àðàà” ãýæ ÿðèíà. 

- Òàõèëòûí öàé- øèíèéí 3- íûã äóóñãààä 4- íººñ ýõýëäýã, èäýæ óóæ ë, íýã íü 

íºãººäºº î÷èíî. 

- Áèò¿¿íèé îðîéíû õîîë ò¿¿õèé ÿâäàã. 

4.Äóëàì, ýì, íàñ 52, õàëõ, Òîíõèë ñóì, 

Àëòàí- Îðãèë, áðèãàä, õîíü÷èí 

- Àì äîìòîõûã óëààí áóðõíû çýý ãýæ ÿðüäàã. Íàãàöûí ìîðèíû õàëóóí àìãàé, 

ìºí öºãºëñºí õ¿éíèé (õàòñàí) õýñãýýñ àâààä óíãàñãàæ óòäàã. 

- “Ìýýì ºâñºõ” ãîðüäîæ ºâääºã, òýð òóõàéí õ¿íýýñ ë þì àìñäàã ó÷èðòàé. 

Àðãàë õîìîîë áîîæ ºãíº, ÿàãààä ºâññºí þì, ìàé! ãýýä ë ºãíº. Äàðàà íü õîéíîîñ íü 

èäýõ þìàà ºãíº. 

- Õýðýý õàìààã¿é äóóãàðäàãã¿é, õýðýýíèé íîìòîé ëàì íîìûã ñºõººä òýíä òèéì 

þì áîëîõ íü ãýæ õýëäýã. 

- Õýðýý äóóãàðààä ºíãºðºõòýé çýðýã - Ñåéêåð (ñàéêýð) Ñåéêåð! Ñàéí õýëýý 

íààø íü ìóó õýëýý öààø íü ãýæ õýëýýä ºíãºð¿¿ëäýã. 

- Øààçãàé äóóãàðàõàä õîëîîñ òºðºë ñàäàí èðýõ íü ãýæ ÿðüäàã. 

- Ñîõîð ýëýýã îðîëääîãã¿é øóâóó ãýäýã. Õàâàð ýëýý èðäýã. Ýíý ¿åä õàíãàðüä 

ìèíü, õàéðõàí áèòãèé ¿ç¿¿ëýýðýé! ãýýä õîðìîéãîî äýâñýýä õî¸ð ãàðàà òîñîæ ìºðãºæ 

áàéäàã. 

Ìîãîéã õàéðõàí ãýæ õýëäýã. Ìîãîéíîîñ àéäàã õ¿í ë èíãýæ ìºðãºäºã. 

- Ìîãîéòîé îðîëäâîë ëóñòàé îðîëäîæ áàéíà ãýæ ÿðüäàã. Ãýðò ìîãîé îðæ 

èðñýí ¿åä òºìºð (õ¿ðç) öîõèîä ë õîëäóóë ãýæ õóó÷÷óóë õýëäýã. Ãýðýý òîéðóóëàí 

¿íñ àñãàäàã, ¿íñýí äýýã¿¿ð ãàðäàãã¿é ãýäýã, çàðààíû ¿ñ òàâüäàã. Äààõüòàé 3 íàñòàé 

õ¿¿õýäòýé àéëä ìîãîé îðäîãã¿é ãýæ ÿðüäàã. Áóðõàí, 3 íàñòàé õ¿¿õýä õî¸ðûã àäèëõàí 

ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

19

- ªðõíèé îîñîðûã óíæóóëäàãã¿é, õýðýâ óíæñàí áàéâàë òóóëàé ãèøãýõ ãýæ 

ìýðèéäýã. Ìºí çàì óðòàäàæ, õàéõ çàì õóãàöàà èõýñäýã ãýäýã. 

- Ìîä óíàâàë ÿâäàë èõýääýã, õàéëãà (ïîèñê) èõýääýã ãýäýã ¿ãòýé. 

5.Á.Ãàæèë, ýì, íàñ 78, õàëõ, Òîíõèë, Ñî¸ìáî áðèãàä 

- Óðüäûí õóðèì “ìîðèí òàõèë”- òàé áàéëàà. Á¿ñòýé òàëààñ íºãºº òàëäàà íýã 

ìîðü àâ÷èð÷ óÿäàã. Õàäìûí ãýðèéí áàðóóí õàÿàíä á¿ñíýýñ (õîøëîí) óÿ÷èõàíà. 

Òýð àéë ø¿äèéã íü òàòàæ ¿çýýä àäóó ðóóãàà òàâü÷èõäàã þì. Õ¿¿ òàëààñ òàõèëààð 

àðõè, èäýý, õàäàãòàé èðíý. Õàäãàà õî¸ð òàë õàðèëöàí áàðèëöàíà. Òàõèëààð õ¿ðãýí 

èðäýãã¿é, õóðèìûí óðüä ºäºð íü õ¿¿ òàë èðýýä áóó÷èõíà. Ìàðãààø ºãëºº íü áýðýý 

îðóóëààä àâààä ÿâíà äàà. 

- Áè 3 õ¿¿õýä äóòóó ãàðãàâ. Ìàíàé íºõºð 3 äàõü äóòóó ãàðñàí õ¿¿õäèéã õàäíû 

àíãàëä õèé÷èõñýí þì. Ò¿¿íýýñ õîéø õ¿¿õýä îëäîîã¿é þì. Ýðãýæ ãàðàõ ãàçàðã¿é 

þìàíä õèéäýãã¿é þì ãýíý áèëýý. Ìàíàéõ áóðóóäñàí þì. 

6.Ñ.Òàãëèí, ýð, õàëõ, íàñ 74, òàõèàòàé, 

Òîíõèë, Ñî¸ìáî áðèãàä 

- Ñàðàí äîòîð Ðàõ ãýäýã þì áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. Ýõëýýä íàð ãàðñàí, äàðàà íü ñàð 

¿¿ñýæ ãàðñàí ãýæ ÿðüäàã. Õ¿í ãýäýã àìüòàí áèò¿¿ íîîñòîé, áèå áèåíèéõýý ãýðëýýð 

þì îëæ ò¿¿æ èääýã áàéæýý. Èääýã þì íü çàðèì ¿åä óðãàäàã, çàðèì ¿åä óðãàäàãã¿é 

áàéæýý. Çàðèì õýñýã íü èõ ò¿¿äýã, çàðèì íü çàëõóó, çàëõóó íü íºãººä¿¿ëýýñýý õóëãàé 

õèéæ èääýã áàéæýý. Áèåèéíõ íü ãýðýë ãýíýò àëãà áîë÷èõñîí ãýäýã. Òýãýýä ºëñãºëºí 

çîâëîí òîõèîëäæýý. Òýãòýë íàð ãàð÷ èðæýý, ãýãýýòýé ñàéõàí þì ãýæ áàéòàë õîéøîî 

ÿâààä àëãà áîë÷èõæýý, õàðàíõóé áîëæýý, ÿàäàã áèëýý ãýæ áàéòàë ñàð ãàð÷ èðñýí 

ãýäýã äîìîãòîé. 

- Áèò¿¿íä (30) íàð õèðòäýã. Ðàõ ãýäýã àìüòàí áàðüæ áàéíà ãýæ ÿðüæ áàéâ. 15- 

íä ñàð õèðòäýã, ñàð áàðüäàã ó÷èðòàé. Íàðûã 3 æèëä, ñàðûã 3 ñàðä íýã óäàà õèðòäýã 

ãýäýã. Íàð, ñàð áàðüñàí ¿åä ò¿¿íèéã òàâèóëàõûí òóëä õàøãèðàõ, òóó! ãýæ íîõîé 

õóöóóëàõ, íîõîé òóðõèðàõ, áóó òàâèõ, õýíãýðýã öàí öîõèæ í¿äýõ çýðãèéã õèéäýã 

áàéâ. 

- Íàð áàðüñíû äàðàà çóðõàé çóðæ áàéëàà. ×óõàì þó áîëîõûã õýëíý, òóõàéëáàë, 

ºâ÷èí çîâëîí, áîðîî õóð ýëáýã áîëîõ òóõàé ãàðäàã þì. 

- “Ñàðíû áàðèàä” ãýæ òýð ¿çýæ áàéãàà òóõàéã õýëäýã, ýíý áàðèàä íü ìÿíäàã 

òóøààëòàíä ë ãîëäóó ãàð÷ áàéâ. 

- Íàð, ñàð áàðüñíû äàðàà áîðîî õóð îðîõûã íàð, ñàðûã óãààæ áàéíà ãýæ 

ÿðèëöäàã. 

- Ìàë ºâäºõ, ¿õýõ ¿åä óñ ðóó þì õèé÷èõýâ ¿¿? Áóðóó íóòàã ãàçàð ñýíäëýâ ¿¿? 

ãýõ ìýòýýð ÿðüæ áàéëàà. 

- Îäûã æààõàí, æààõàí åðòºíö ãàçàð ãýæ ÿðèëöàæ áàéâ. 

- Äîëîîí áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºæ çàëáèðäàã. 

- Ìè÷èä ñàðòàé îéðòîõûã “ñàð òîõèîõ” ãýæ ÿðüäàã, íàìàð, ºâºë, õàâàð òîõèîíî, 

çóí íü òîõèîíî, ãýõäýý õ¿íä ¿çýãäýõã¿é. 

- Ìè÷èä “ãóó ìºðãºëºº” ãýæ ÿðüäàã, ¿çýãäýõã¿é áîëîõûã ë õýëæ áóé áàéõ. 

- Àäóó òóðãèæ áàéíà, ìè÷èä òîõèîæýý ãýæ ÿðüäàã. 

20

- Òîõèîëãîî óãààæ áàéíà ãýæ òîõèîñíû äàðàà öàñ, áîðîî îðîõûã õýëäýã. 

- Ñàð á¿ðèéí 22- íä “õîõèðîí õèéõ” ãýæ òýíãýð äóóäàæ áàéäàã. Áîðîî, öàñ îðíî 

ãýñýí ¿ã. Áîðîî, öàñ îðîõã¿é ºíãºðâºë “õîõèðîí õèéõ”- ã¿é ºíãºðâºë òýíãýðèéí 

áà÷è, õî¸óë ÿâààä íýãèéãýý ìóó õýëáýë “õ¿íèé áà÷è” ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ñàð íü çóë ñàðûí 15, äóíä ñàðûí 13, àäàã ñàðûí 11, õàâðûí ýõýí ñàðûí 9, äóíä 

ñàðûí 7, àäàã ñàðûí 5, çóíû ýõýí ñàðûí 3- íä òîõèîäîã. Òîõèîëãî íü ÿàæ ºíãºðäºã 

þì áîë ãýæ ÿðüæ áàéëàà. 

- Ñàðûã ýìýãòýé, ìè÷èä (6- óóëàà) ñàðûã áóëààëäæýý. Ãýõäýý çóðãóóë ýðýãòýé 

ó÷ðààñ íýã íü àâ÷ áîëîõã¿é áàéæýý. Èéìýýñ ñàðäàà íýã óäàà çóðãóóëàà ñàðòàé 

óóëçààä (òîõèîãîîä) ñàëäàã áîëñîí þì ãýíý áèëýý. 

- Ëàãñàð- äºðâºëæèíä¿¿ õýëáýðòýé îëîí îä ãàðäàã. 

Õîâäîã ýìãýí ãýæ ¿äøèéí ãÿëãàðûã õýëíý. 

- Õî¸ð îéðõîí õîëáîî îä áóé, ò¿¿íèéã “÷îíûí í¿ä” ãýäýã. Ñàðòàé îéðòîæ 

èðýõèéã áàñ òîõèîõ ãýæ ÿðüæ áàéäàã. 

- Òýíãýð äóóãàð÷ áàéíà, ñ¿¿ ºðãº! ãýæ ñ¿¿ ë ºðãºäºã. Òýíãýð äóóãàðàõûã äóó 

äóóãàð÷ áàéíà ãýäýã. 

- Àÿíãà áóóæ ìàãàäã¿é ãýæ ãýð äýýðýý çàã õàâ÷óóëæ áàéâ. 

- Òýíãýðèéí ñóì ãýæ ãóðâàí òàëòàé, øºâºã øèã þì áàéäàã. Ìàë ñààäàã 

ñóóëãàíààñ ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. Òýíãýð äóóãàð÷ øèð¿¿í àÿíãà áóóõ ¿åä ñóì îé÷äîã 

ãýæ ÿðüæ áàéâ. Õ¿ðýë, òºìºð þì áàéñàí áàéõ. Õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ õ¿¿õäèéí 

òîãëîîìîíä ç¿¿äýã ÷ áàéñàí. 

- Çàãèéã áàñ òàðâàãàíû í¿õýí äýýð òàâüæ áàéâ. ªâ÷èí èðäýãã¿é ãýäýã. 

- Õºãíºíä çàãíû ¿ð (çàíãèëàà)- ûã ç¿¿æ áàéâ. Áàñ ë ìàëä ýýëòýé ãýæ áàéâ. 

- ×ºäðèéí ÷àãò õèéíý (çàã). 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë çàãààð òàøóóð õèéãýýä õàâ÷óóëàõ, õàæóóä íü 

òàâüäàã. 

- Ãóðâàëæèí äààâóóíä õ¿¿õäèéí äààõü õèéãýýä î¸íî, òýýíöýã ãýæ íýðëýäýã. 

- Õ¿¿õäýä øóâóóí ÷óëóó (áîãøèðãî øèã), íóãàñàí ÷óëóó (íóãàñòàé àäèë), 

õóöûí ýâýð ÷óëóóäûã ç¿¿æ ºãäºã áàéâ. 

- “Çàäûí ÷óëóó” ãýæ öýõýð ºíãºòýé ÷óëóó áàéäàã, ñàéí ìýäýõã¿é. Õîâîð áàéâ, 

õýäýí òàëòàé ë ÷óëóó áàéñàí. 

- “Çàä áàðèõ” ãýæ ëàìä áîðîî îðóóëàõ ãýæ (áîðîî îðóóëäàã òóñãàé õ¿ì¿¿ñ 

áàéâ) ¸ñ ¿éëääýã. Íýã íî¸íä íàñòàé÷óóë èðýýä ãàí áîëæ áàéíà. Çàä áàðèóëáàë ÿàñàí 

þì áý? ãýõýä Äà ëàìûã äóóäàæ çàä áàðèóëààä 3- 4 õîíîã ë áîðîî îðóóëñàí þì. 

- Ýíõðèé õ¿¿õäýä óëààí ºíãºòýé äýýë, ýõíýð äýýë, áóðóó ýíãýðòýé äýýë õóâöàñ 

ºìñãºæ, ýìýãòýé òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä ëàì ýíãýðòýé äýýë, ýðýãòýé õ¿¿õäýä ýõíýð óóæ 

õèéæ ºìñãºæ áàéâ. 

- Ãàðòààì (÷óëóó), õîíõûã õî¸ð ìºð, ãóòëûí ºëìèé äýýð õàäàõ, ìàëòààðûã 

ãóðâàëæëààä øèëýíä íü õàäàæ áàéâ. 

- Äààõèéã ãóðâàëæèí õýëáýðòýé òýýíöýã õèéãýýä õî¸ð ìºð, ýñâýë àð øèëýíä íü 

õàääàã áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã óãààëãà õèéäýãã¿é áàéëàà. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí õ¿éã öàãààí çýýð, ãý÷èé ÷îíûí øºðìºñººð áîîæ áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã íîõîéí èä¿¿ðò àâàõ, òýíä õ¿éã áîîõ, ìºí õººòýé 

òîãîîãîîð õºìºð÷ ãàäóóð íü õ¿ðýýëæ çóðààä òîãîîãîî àâ÷ õ¿éã íü áîîãîîä ºëãèéäºæ 

áàéëàà. 

21

- Ãàäàñ øààæ îðõèõûã õîðèãëîæ áàéâ. 

- “Õàð õàëçàí òóóëàé” òóëãàíû 4 òîòãîíîîñ õºº àâààä (òîãîîíîîñ àâíà) 

õ¿¿õäèéí õàìàð äýýã¿¿ð ò¿ðõ÷èõýíý. ¯äøèéí á¿ðýíõèéãýýð (ãàíö îäíîîð) ë õàð 

õàëçàí òóóëàé õèéäýã. Îðîé á¿ãä ë õèéíý. Òîìõîí õ¿¿õýä ¿äýø îðîé ãàíöààð 

óíòààä ¿ëäýõýýð áîë õàð õàëçàí òóóëàé õèéãýýä äýðãýä íü øàíàãà òàâèàä ãàðäàã. 

Ìàíöóéòàé õ¿¿õäýä îðîé á¿ð ë õàð õàëçàí òóóëàé õèéäýã çàíøèëòàé. 

- Ãýðèéí ýçýí õîë ÿâáàë îð ýçýíã¿é õîíóóëàõã¿é, ÷óëóóí í¿ä¿¿ð òàâüæ 

õîíóóëíà. 

- Õ¿í íàñ áàðàõòàé çýðýã íºìºð÷ áàéñàí äýýë õóâöñûã ãàäàà àâàà÷ààä ò¿ðèéëãýí 

õàðóóëààä òàâü÷èõäàã. 

- Íàñ áàðàã÷èéã áîñãîí äýýð õºðºº, ýñâýë õóòãà õ¿ðãýýä ãàðãàäàã áàéâ. 

- Áàðóóí õàöàâ÷ààð ýðýãòýéã, ç¿¿í õàöàâ÷ààð ýìýãòýéã ãàðãàäàã áàéñàí áàéõ. 

Õàöàâ÷àà òàéëæ çàäëàõã¿é ¿åä ë òýãæ ãàðãàæ áàéâ. 

- Õààëãàíû áàðóóí, ç¿¿í õàöàâ÷èéã ýðýýí äýýñýýð áîîâîë ýýëòýé ãýæ ÿðüäàã. 

- Ìàëä ýýëòýé ãýæ îõèí íîõîé òýæýýæ áàéëàà. 

- Ìàë õýýë õàÿàä áàéâàë òýõ (óõíà), õóöíû íîîñîîð ýðýýí äýýñ òîìæ, íîõîéí 

öàâèàð áîîæ áàéâ. 

- Á¿ðòãýëèéí õóìñûã õ¿¿õäèéí ìàíöóé, á¿ñýíä ç¿¿æ áàéâ. 

- Èðâýñíèé õóìñûã áàñ ç¿¿æ áàéâ. 

- ¯åíãèé (ºâºë áîëæ öàéõòàé çýðýã) àðüñûã íÿëõ õ¿¿õäèéí ºëãèé, òîìõîí 

õ¿¿õäýä á¿ñ, àðä íü (øèëýíä) ç¿¿æ ºãíº. 

- Õàçààðûí öóëáóóðàíä ñóõàéãààð ÷àãò õèéæ õàçààðò ÷àãòàëæ áºõºëäºã. 

- Öóëáóóð, óóðãàí äýýã¿¿ð, áàãàíàí äýýã¿¿ð àëõàõûã èõ öýýðëýæ áàéâ. 

- Öàãààíààð íàð ãàðàõ ç¿ãò îâîî áîñãîíî. Õ¿íèé õèðòýé ºíäºð õèéäýã, äýýð íü 

õàâòãàé ÷óëóó òàâèàä àðö óìàëãàíà. 

- Çóë ñàðûí 25- íä õºäºº àéëóóäàä çóë àñààæ (ãàäàà) òàâèíà. 4 ìîä áîîãîîä 

ò¿¿íèé äýýð òîìõîí ñàâ (øàíàãàíä) çóë àñààíà. Øàíàãàíû ¸ðîîëä ãóðèë çóóð÷ 

äàðààä íàðèéí ºâñººð õºâºí îðîîæ îëîí òîîíû ãîë õèéæ ãóðèëàíäàà õàòãààä øàð 

òîñ õèéæ çóë õèéíý. ¯äýø çóëàà àñààæ ãýðòýý îðöãîîæ, “çóëûí öàé” óóöãààæ áàéëàà. 

Òóñãàé áîîâ öàãààí èäýý áýëòãýíý. Õàìãèéí àõìàä áýëòãýäýã. Çóëàà òîéð÷ ìºðãºíº. 

- Õ¿ðýý õèéäýä Öîã÷èí æàñàä òóñòàé ëàì õîîë áýëòãýæ, çóëûí 25- ààð ÿäóó 

ç¿ä¿¿ óëñûã õîîëëîäîã áàéâ. 

- Öàãààëãûí ºãëºº ¿¿ðèéí õàðàíõóéãààð “Áàÿí ãàë” ò¿ëíý. Õîò àéë áîëãîí 

¿¿íèéã ã¿éöýòãýíý. Çàññàí îâîîíûõîî áàðóóí òàëä ãàëàà ò¿ëíý. Õîò àéëä á¿ãä 

î÷èöãîîíî. 

- Óóëûí îðîéä íàð òóñàõòàé çýðýã îâîîíä ìºðãºíº. Öàé, èäýý öàöàæ ìºðãºë 

õèéäýã. Àéë á¿ðýýñ òàâàã èäýý, öàé îâîîí äýýð î÷èíî. Ìºðãºëèéí äàðàà öàé, èäýýãýý 

ãýð ãýðòýý îðóóëæ òàâü÷èõààä õàìãèéí íàñòàé àéëäàà èðæ çîëãîíî. Îâîîãîî òîéð÷ 

ìºðãºíº. Ýìýãòýé÷¿¿ä íýãýí àäèë ã¿éöýòãýíý. Óóëûí òîëãîéä íàð òóñàõòàé çýðýã 

ºðãºë òàõèëàà öàöàæ ìºðãºäºã. Àëòàé äýëõèé ìèíü! Õóó÷èí æèë ºíãºðëºº! Øèíý 

æèë èðëýý. Ýíý æèëä ºâ÷èí çîâëîíã¿é áàéõ áîëòóãàé! ãýæ õýëýýä çàëáèð÷ ìºðãºíº. 

- Õàäàã, òýõ (óõíà), õóöûí íîîñ, ºíãº ºíãèéí áºñ äààâóó ìîäîí ¿ç¿¿ðò óÿæ 

îâîîíä õàâ÷óóëíà. ßã íàð ãàðàõ ç¿ãò õàðóóëæ õàòãàäàã. Ìîäíû ¿ç¿¿ðò ÿìàð ë æèë 

ãàð÷ áàéíà. Òýð àìüòíû òîëãîéí ä¿ðñ ãàðãàæ áýõýëäýã. Çàëàì ãýæ íýðëýäýã. Çàëàìàà 

òýãýýä ë îâîîíäîî ¿ëäýýíý. Õîéòîí æèë íü øèíýýð õèéíý. Çàëàì àâàðãàíû äýë, 

22

áóóðíû çîãäîð, õóö, óõíûí çîãëîîðîîñ àâààä áýëä÷èõñýí áàéíà. Àëò, ìºíãºí óòàñ 

èõ óÿæ áàéâ. Îâîîí äýýð àðöàà óìàëãààä, èääýã, óóäàã öàé, èäýýãýý òàâèíà. Îâîî 

ðóóãàà õàðæ ìºðãºíº. 

- Ç¿ñ á¿òýí õóðãûã øèëæ õóö òàâèíà. Äºðâºí òóðóó, ýâýð, àìàíä íü øàð òîñ 

ò¿ðõýíý. 

- Çàñààã íîõîéä àìñóóëàõ öýýðòýé. Çàñàà ÷àíàñàí òîãîîã óãààãààä óãààäñûã 

÷ íîõîéä ºãºõ ¸ñ áàéõã¿é, ººð äàëä ãàçàð õèéäýã çàíøèëòàé. Çàñàõ õóòãàà ñàíä 

àðèóòãàíà, áààâíàãèéí íîîñíîîñ àâ÷ ñàíä õèéäýã. Õóòãàí äýýð ñ¿¿ äóñààíà, çàññàíû 

äàðàà õóòãà, ãàðûã óñààð óãààõ ¸ñ áàéãààã¿é. Ìàë çàññàí õ¿íä õàäàã, òàðèà ºãíº 

(ò¿¿õèéãýýð íü ºãíº), ¿ðèéí þì èíãýæ ºãäºã ¸ñòîé. Ãàð äýýð íü ñ¿¿ äóñààæ õèéõýä 

(öàéðóóëàõ) ãàðòàà ò¿ðõýýä õîðìîé õîòîíäîî ò¿ðõäýã. 

- ¯õýð àëæ ºãñºí õ¿íä àìàí õ¿ç¿¿ ÷àíàæ ºãíº. Òýãýýä ò¿ë÷èõýíý. Õºðãººä 

àæèãëàíà. Íîîñ õÿëãàñ íààëäàæ óó? ªºð þì íààëäñàí áàéæ ÷ áîëíî. Õ¿ç¿¿ãýý 

áàðüæ áàéãààä õóðàéëàíà. 

- ×èâíèé ¿ç¿¿ðèéã ãàëä ºðãºäºã, õóòãà õ¿ðãýõ ¸ñ áàéõã¿é. Ø¿äýýð òàñäàíà. 

- Õóðèìûí ¿åä îõèíû ãàäàà õ¿ðãýíèé ãýð áàðèõàä òîäîðõîé ç¿ãòýé. Ýíý íü 

óëèðëûí áàéäëààð ººð. Òóõàéëáàë, íàì÷ ãýäýã àìüòíû õºäºëãººíèé áàéäëààð, àì, 

ñ¿¿ë õî¸ðò áàðüæ áîëîõã¿é. Çààâàë õîäîîäîíä òààðóóëæ áàðüäàã ãýäýã. Òýð àìüòàí 

ýðãýæ áàéäàã ãýäýã. Îõèíû ýöýã ãýðèéí áóéð çààæ ºãäºã, òýäíèé òàëààñ öàé, èäýýòýé 

áóéðàí äýýð èðæ (õî¸ð òàë) öàéëäàã. Îõèíû òàëààñ øèíý ãýðèéí äîòóóð á¿ñë¿¿ð, 

÷àãòàãà, õàäàã ç¿¿æ ºã÷ áîëíî. Õîíèíû íîîñîîð õèéñýí á¿ñë¿¿ð ºãäºã. Á¿ñë¿¿ðèéí 

óÿàíû ¿ç¿¿ðèéã ººä, äýýø õàðæ áàéõààð òîõèðóóëæ óÿäàã, óðóó íü óíæóóëàõ 

öýýðòýé. 

- Ìàë çàññàíû äàðàà 3 õîíîãèéí äîòîð ñ¿¿ ãýðýýñ ãàäàãø (ººð àéëä, õ¿íä) 

ãàðãàäàãã¿é. 

- Ìàë òºëëºæ áàéãàà ¿åä ìàë àëæ èääýãã¿é, ìóó ë ãýæ áàéâ. 

- Ìàë áººí ¿õýõ ¿åä õîëäîæ çàéëæ í¿¿æ áàéëàà. 

- Äàâñ, àðö õîëüö óìàëãàæ àðèóòãàæ (ìàë ºâäºõ, ¿õýõ) áàéâ. Ñ¿¿íýýñ öàãààí, 

àðöíààñ àðèóí þì áàéõã¿é ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ñ¿¿íä ìº÷èð àðöàà ä¿ðýýä óìààõ! ãýýä 

öàëáàäàæ (öàëáàõ) áàéëàà. 

- Õîíèíû ÷àíäðóóã àðãàëûí àðüñ ò¿ëæ óòàæ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä íÿëõ õ¿¿õýä èõ óéëààä áàéâàë Çîñò ãýäýã óóëûã íàð çºâ òîéðóóëæ 

èðäýã áàéâ. Õ¿¿õäèéã àðãàíä õèéæ àâààä ÿâäàã áàéñàí. 

- Ìàíàé ýíä ªâ÷¿¿ãèéí ãîëûí áýë÷èðèéí æèæèã òîëãîéã õàâàð áîëãîí áîðîî 

îðóóëàõûí òóëä òàõèæ áàéâ. ßìàà àëæ, ìàõûã èäýýä, ÿñûã øàòààæ áàéâ. Ìîðü 

óðàëäàæ, áºõ áàðèëäàæ áàéëàà. 

- “Áóõ òàõèõ” óñíû (ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä) õºâººíä îâãîð äýðñýíä òàõèëãà õèéäýã 

áàéâ. Àëòàéí ñàí, Ëóñûí ñàí òàâüæ áàéñàí. Õàâàð òàðèàãàà òàðèõ ¿åä õèéäýã. Íýã 

ÿìàà àëíà, ìàõûã ëàì, èðñýí óëñ õóâààãààä èä÷èõíý. Òàõèëãûí ìàõûã á¿ãäèéã 

÷àíààä (ãýäýñ äîòîð, òîëãîé, øèéð á¿ãäèéã) òýâøèíä õèéæ òàâèíà. Òîëãîéíû ÿñûã 

øàòààäàã çàíøèëòàé. Îâîîíû (äîâíû) õàæóóä òóñãàé ãàëä øàòààíà. Ä¿ëöýí ãýæ 

ãÿëàëçñàí ýëñ õèéä äýýðýýñ àâ÷èð÷ áóëàã ðóó õèéäýã áàéëàà. Ñà÷èã ãýæ õ¿ðýý õèéä 

äýýð õèéäýã. Ò¿¿íýýñ óëñ àìüòàí èõ àâäàã áàéâ. Ò¿¿íýýñ àâ÷èð÷ áóëàã ðóó õèéæ 

áàéâ. Îëîí ÿíçûí ýëñýýð õèéäýã. 

- Õîäîîä òîãîîí äîòîð õàãàðâàë ìàë ºñíº ãýäýã. Àìñàðûã õ¿ëýãòýé ìàõ ãýäýã. 

Õ¿íä ºãºõäºº îãòîëæ, çàäëàæ òàâèíà. 

23

- Áèæèéí ãîëä óðä, õîéò òàëààð òàðèà òàðüæ áàéâ. Çàðèì ãàçàð ºðãºí, çàðèì 

ãàçàð íàðèéñ÷ èðäýã. Òàðèàí òàëáàé ñàéòàé áàéâ. Àðâàé õºõ òàðèà, öàãààí òàðèà 

áàãààõàí òàðüæ áàéëàà. 

- Ã¿çýý (ìàë àëæ èäýõýä)- íèé ¿ñòýé òàë õàð áàéâàë çóä áîëîõ íü ãýäýã. Öàãààí 

íü ýñðýã áàéäàã. 

- Óéëàõàéãààð æèðýìñýí õ¿íä ìýðãýëíý. Ìóõàð áîë ýì, ãîçãîð þì áàéâàë 

ýðýãòýé õ¿¿õýä ãàðàõ íü ãýäýã. 

- Äýë¿¿ íýã òàëäàà ºðâºí ñºðâºí èðìýãòýé áàéâàë õýë àìòàé áàéíà! ãýæ 

òóëãàíû á¿ñýíä õàéð! ãýæ áàéäàã. ªºõ ÷èõýæ èääýã. 

- Èìíýõ- èìèéã õàÿäàãã¿é, óòñààð õýëõýýä ãýðò õàòààäàã. 

- Ìàë ñîéíãîòîõîä çàñààíû øºëíººñ ºãíº. Õóòãàà óãààäàãã¿é, õ¿íäýðñýí ìàëä 

óãààæ ºãíº. 

- Ìàë çàñààä òàâèõäàà: ªäíººñ õºíãºí 

Ñóìíààñ õóðäàí äàð! ãýäýã. 

- “Õóòãàíû èð ºäºð” ãýæ áàéäàã. Ýíý ¿åä ñ¿íñ áºãöºíä ÿâæ áàéíà, çàñàõàä ìóó 

áîëíî. Ñ¿íñ òîëãîéä ÿâàà ¿åä çàñâàë ñàéí. Çóíû ñàðä áàð, òóóëàé õóòãàíû èð äýýð, 

õàâàðò ãàõàé, õóëãàíà, íàìðûí ãóðâàí ñàðä ìîãîé, ìîðü, ºâëèéí 3- í ñàðä ìè÷, 

òàõèà ºäºðò õóòãàíû èð áàéäàã. Ï¿ðýâ ãàðàãò ñ¿íñ áººðºíä ãýäýã. Íÿìä òîëãîéä, 

äàâààä õºëä, ìÿãìàðò óóøãèíä, ëõàãâàä ýëýã õ¿éñýíä, ï¿ðýâò áººðºíä, áààñàíä 

õ¿ç¿¿íèé àðä, áÿìáàä ñ¿¿ëýíä ãýäýã. 

Øèíæýý ºâ÷íèé ¿åä, íîãîîíû õîðîîð ¿õñýí ìàëûí ã¿çýýã ¿ëýýãýýä á¿ðèéãýýð 

õàäàí äýýð òàâüæ áàéãààä áóóäíà. ªëºí ãýäñèéã íü óíèíä îðîî÷èõíî (íýã ë óíèíä), 

òýãýýä ë ¿ðýãäýíý. 

Ìàë ãýíýò äàéâæ ºâëºõ ¿åä õàð, öàãààí ÷óëóóã õîîðîíä íü õàâèð÷ áàéãààä 

¿íýðë¿¿ëíý. 

- Õàð ëóñ õàð õºõ ìîãîé ë áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. Ëóñûã ñîõîð ãýæ ÿðüäàã. 

- Çàìä ÿâæ áàéòàë ìîãîé õºíäëºí áàéâàë ìóó ãýíý. Ìîãîé ºâºð ð¿¿ îðæ áàéãàà 

ìàÿãààð ÿâæ áàéâàë ñàéí. Ãàð÷ áàéâàë ìóó ãýäýã. 

- ×îíî äàéðàëäâàë ñàéí ãýæ ÿðüäàã. Õýçýýíèé ë ÷îíî ¿éëñýíä ñàéí, ÿëàíãóÿà 

ìàëä. 

- Öàãààëãûí ºãëºº ìîðü ÿíöãààõ, ìàë ìàéëàõ ñàéí ãýíý. 

- Öàãààëãûí ºãëºº ìàëàà çîðèóä øóóãèóëàõ ãýæ õîòîíäîî õóðãàà òàâüæ îðóóëæ 

ìàë õîíü ìàéëóóëäàã. 

- Ýëýý àëáàë ýëãýýðýý õîîñîí áîëäîã, õýðýý àëáàë õýòýýñýý õîîñîí áîëäîã ãýäýã. 

- Àíãèð, õºõ áóõ àëàõûã öýýðëýäýã. 

- Òîãîðóó àëäàãã¿é, õàðààë÷ àìüòàí, õàð òîãîðóóíû õàðààë àþóëòàé ãýäýã. 

- Ñîõîð ýëýýã õàíãàðüäûí çýý ãýæ ÿðüäàã. 

- Íîõîé ºäºð í¿¿õäýý íîõîéíû ä¿ðñ õàé÷èëæ òàâèàä äýýã¿¿ð íü à÷ààãàà 

õºòëººä ãàðäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Áóðõàí áàãø òàðèàã íîõîéíû õóâü ãýæ îíîîæýý. Ãýòýë õ¿í áóëààãààä àâ÷èõñàí, 

òèéìýýñ áîëñîí òàðèàíûõàà õèâýã ÷àíàæ ñ¿¿òýé õîëèîä íîõîéäîî ºãäºã ¸ñòîé. 

24

7.Í.Òóâààí, ýð, õàëõ, íàñ 78, Òîíõèë, Ñî¸ìáî áðèãàä 

- Àëòàéí ëóñ ñàâäàã ãýæ íýã òîì ýçýí ñàâäàã ¿ã¿é, äîð äîðîî ñàâäàã ëóñòàé 

ãýæ áàéâ. Îâîîã ÿìààãààð òàõèíà. Àðüñûã íàðèéõàí ç¿ñýýä ýðõíèé ãîë óòàñ õèéäýã 

áàéâ. Îâîîí äýýð ñàí òàâèíà. Ñàâäàãèéí ñàí Àëòàéí ñàí íü ò¿¿íèéã ë àðãàäñàí 

ó÷èðòàé þì óíøäàã. Äóãàðèã ÷óëóóí õàøàà øèã þì áàðèàä, ò¿¿í äîòðîî ÿìààíû 

ÿñûã øàòààäàã, òîëãîéí ÿñûã ìºëæèæ, òàðõèéã á¿ãä õ¿ì¿¿ñèéí ãàð äàìæóóëæ 

àìñóóëäàã áàéâ. Òîëãîéíû àðä íü áàéäàã çààã ãàçðààð íü çàä öîõèîä òàðõèéã èë 

áîëãîîä äàìæóóëíà. Õèíø¿¿ ë òàâüæ áàéãàà, ÿñûã Àëòàéä ºã÷ áàéãàà óõààíû áîëæ 

áàéíà. 

- Òîíõèëûí õ¿ðýýí äýýð øàâðààð Ìàéäàð òîìîîð õèéæ òàâüñàí áàéâ. Õ¿ðýýíèé 

4 ç¿ãò ìàéäàð ýðãýæ ÿâàõäàà çîãñîæ, íîìîî óíøèæ áàéëàà. 

- Ëóñ ñàâäàãã¿é ãàçàð ãýæ áàéãààã¿é, Óãàëçûí äàâààíû îâîîã çóí òàõèäàã áàéâ. 

Äàâæ í¿¿æ ÿâàõäàà 1- 2 ÷óëóó òàâüäàã, öàé, èäýý ºðãºíº. À÷èæ ÿâàà òýìýý, óíàæ 

ÿâàà ìîðèíûõîî íîîñ, äýëíýýñ àâààä çàëàìä íü (ãîçãîð ìîä) ç¿¿÷èõäýã áàéâ. Àëòàé 

äýëõèé ìèíü! ãýýä ë ºðãºäºã. 

- Íàñ äóóñàõàä ë ñ¿íñ äóóñàíà, ººð ÿìàð íýã þìàíä õóâèð÷ òºðíº. “Õîéò ìºð” 

óíøóóëñàí ëàìä ýìýýëòýé õàçààðòàé ìîðèéã íü ºã÷ áàéâ. 

- Õ¿í ¿õýõòýé çýðýã ñ¿íñèéã íü ÿâóóëààã¿é áîë ¿õýýð áîëæ áîëäîã ãýäýã. 

- Ñ¿íñèéã õ¿ðãýæ ºã÷ ÷àäàõã¿é, ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é ¿åä ë ÷ºòãºð áîëæ õóâèðàíà. 

Àìüòàé áîëãîíä ñ¿íñ áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Õ¿í ¿õýõòýé çýðýã 7 ãàðàã õººæ ¿çíý. ¯õëèéí ºäºð ìºí, áóñûã îëíî. Çººëºí 

ãàðàãò ¿õýõ, õàòóó ãàðàãò ¿õýõ ÿëãààòàé. Ìÿãìàð- óëààí, ýíý ãàðàãò ¿õñýí õ¿í 5- 6 

õ¿íèéã õîéíîîñîî äàãóóëäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Áÿìáà- õàðàì÷, õàòóó, íÿì áîë õèøèã 

ºäºð. 

- Àìüñãàà õóðààõòàé çýðýã õîíõ öîõèíî. Åðººë óíøèíà, õóâöñûã òàéëíà, 

áèåèéã çàñíà. Õàäãààð òîëãîéã áîîíî, ºðõ á¿òýýæ, çóë áàðèíà. Ãýðèéí äîòîðõèéã 

çàéëóóëíà. “Õ¿í, òýìýý õî¸ð ñýãíýýñýý “ãýäýã ¿ãòýé, õ¿¿ðíýýñ àéäàã. 

- Õîéìîðò õ¿ðãýýã¿é áîë ñ¿íñ íü áèåòýéãýý õàìò ë áàéãààä áàéäàã. Õîéìîðò 

ìîðü, ýìýýë õàçààðòàé íü ºãººã¿é áîë ¿õýýð- ÷ºòãºð áîëîõ æèøýýòýé. Ñ¿íñ íü òýð 

ç¿ãò îéõ íü, õ¿ðýõ íü òèéì àäóóòàé, íîõîéòîé ã.ì. àéëä îéæ õ¿ðëýý ãýæ ÿðèíà. Íýã 

àéëä 7, 14 õîíîã áîëîõ, àéëäàà ìóó áîëäîã. Òóõàéëáàë, òýð àéëûí õ¿í ºâäºõ, ìàëûí 

ãàðç ãàð÷ áîëíî. Èíãýæ ë õîëáîæ ÿðüæ áàéâ. “Øîî õàÿõ”, “ýðõè îðîîõ” çýðãýýð 

ìýäëýã áàéâ. Ëàìä ë õýëæ õààíààñ, þó áîëñíûã õýë¿¿ëæ àâäàã (ëàìä ñóäàð òàòàõ, 

çîîñ ã¿éëãýõ, çóðõàé çóðàõ, äàë ò¿ëýõ, äºðâºí áýðõ çýðãýýð ìýääýã). 

- ªðõíèé îîñîð áèòãèé óíæóóë! Òóóëàé ãèøãýíý ãýæ ÿðüæ áàéâ. Òóóëàé õàð 

ñ¿¿ëòýé, òààðóóõàí ãýíý. Áàñ ¿ç¿¿ð íü öàãààí ãýõ çýðãýýð áóëààëäñàí ÿíçòàé ÿðüæ 

áàéäàã. 

- Õ¿í ãàðãàõäàà öàã õàðíà, ÿñ áàðèõ 2 õ¿í òýìýýíä õàðãàíà, ýñâýë àðö òýãíýýä 

çºâ òàë ðóó í¿¿ðèéã õàðóóëàí òýìýýíèé òîëãîé ðóó òîëãîéã õàðóóëæ à÷èíà. Ãýðýýñ 

òîëãîéãîîð íü ãàðãàíà. Ç¿¿í õàöàâ÷ààð ãàðãàíà. Õàíûí àì, õàöàâ÷íû áîîäëûã òàéëæ 

ãàðãàíà. Õýðýâ õààëãààð ãàðãàõààð áîë áîñãîí äýýð õýäðýã òàâüæ ãàðãàäàã. Õýäýðãýí 

äýýã¿¿ð àëõàäàãã¿é ãýäýã ¿ãòýé. Ãýðèéã çººæ áàðèíà. Ãýð áàéñàí òóõàéí ãàçðààñ 

öýýðëýæ áàéâ. Ãýð äîòîðõèéã ºðãºñòýé õàðãàíààð øóäðàíà, îðøîîãîîä èðñýí óëñûã 

õàðãàíûí õî¸ð ãàëûí äóíäóóð ãàðãàíà. Ãýðèéã ñàíãààð àðèóòãàíà. Õ¿¿ð à÷ñàí 

25

òýìýýã õàðãàíààð øóäðàíà, õàäàã óÿíà, ààâûí øàðèë à÷ñàí ìàë ãýæ õàéðëàæ ÿâäàã. 

¯ð õ¿¿õýäã¿é òîõèîëäîëä ñàäàí òºðºë íü ÿñ áàðèíà. 

- Îðøîîõ ãàçðûã òóñãàéëàí ñîíãîæ áàéâ. Óðàãøàà õàðñàí, öàëãàð àì ãàçðûã 

ýðõýìëýíý. Àëñ óóëûã ò¿ø¿¿ëæ, ºøèãë¿¿ëñýí ìàÿãòàé ãàçàð òàâüäàã áàéâ. Òàâèõ 

ãàçðûã ñóð õºâ÷èëæ òàòàæ áàéãààä çóðíà. 

“Ñà÷èã ñàëàí àâàõ”- àâààä, àðö óìàëãàæ ñàí òàâèàä ãàçðûã àâíà. Òàøààí òîëãîé 

òóøàà ìºíãº òàâèõ, ýðäýíèéí ç¿éë õèéõ, ãàçðûã çóðàõ, àðö ñàí òàâèõ çýðãèéã ë 

íèéë¿¿ëýýä, “Ñà÷èò ñàëàí àâàõ” ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

Í¿¿ðèéã íàð ãàðàõ ç¿ã õàðóóëæ òàâèíà. Òîëãîé äîð íü íýã ÷óëóó, õºë äîð íü 

íýã ÷óëóó òàâèíà. ×óëóó äýðëýõ öýýðòýé áàéâ. Öàãààí äààâóóãààð á¿òýýíý. 

Îðøîîñîí ºäºð æèðèéí õîîë, óíäààð ºíãºðººæ áàéâ. ßñ áàðüñàí õ¿íä ãàð 

öàéëãàæ þì ºã÷ áàéâ. 

- Áóÿí òàðààõ 721 õîíîã äýýð ã¿éöýòãýæ áàéâ. Öàãààí èäýýãýýð ºíãºðººæ 

áàéëàà. Öàãààí áóäàà ¿çýìòýé ÷àíàíà. Íîõîéä õ¿ðòýë õóâü õ¿ðòýýäýã. Àõ ä¿¿ ñàäàí 

òºðºë, õàâü îéðûí àéëóóä ë öóãëàæ èäýæ óóíà. Á¿õ èðñýí óëñ óòàñ ç¿¿ (ñýíæ óòàñ) 

õàäàã, öàãààí äààâóó õ¿í á¿ãäýä ìààíü óíø! ãýæ ºãäºã çàíøèëòàé. 

- Îðøîîñîíîîñ õîéø àëü ç¿ãò îðøóóëñàí áàéíà òýð ç¿ãò í¿¿äýãã¿é, öýýðòýé, 

äàãàæ í¿¿äýãã¿é ãýæ áàéëàà. 

- “Äàâøóóðëàæ îðîõ” ÿñ áàðüæ áóé óëñ íóäàðãàà öààø íü ÷èõýýä, ãàäààä, 

äîòîîä õîðìîéãîî õîéø íü øóóæ á¿ñýíäýý õàâ÷óóëæ îðîõûã õýëäýã. Äîòîîä 

õîðìîéã õàâ÷óóëàõ öýýðòýé áàéäàã. 

- Çàìä íü (îðøîîõ) îëîí ìàë äàéðàëäààä óíàà ìàë íü õàçàéõã¿é ÿâàõ íü ãýæ àõ 

ä¿¿ ñàäàí íü áèëýãøýýäýã. 

Ìîãîé ÿâàõûã öýýðëýíý. 

- Óñ ãàòàëäàãã¿é, óñ äàãóóëæ òàâüäàãã¿é ãýäýã. Óñ ãàòëàõ øààðäëàãà ãàðâàë 

óëààí óòàñ òàòàæ áàéãààä ãàðäàã áàéëàà. 

- Îðøîîõ ãýýä î÷èõîä ìàë áàéâàë ñàéí ë ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Áóöààä ãýðýýäýý ÿâæ áàéõàä ýðãýæ õàðàõ, óäààí ÿâàõûã öýýðëýíý. Øèð¿¿í 

ÿâäàã ó÷èðòàé ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Õ¿¿ðèéã òàñ øóâóó èðæ èäýõ ¸ñòîé, èäâýë ñàéí ãýæ ÿðüæ áàéâ. Òîëãîé 

íü ñàëàõã¿é óäâàë ìóó, ìºí ãàçðûí ººä òîëãîé áàãà ÷ ãýñýí õºäºëñºí áîë ñàéí, 

óðóóäñàí áîë òààðóóõàí ë ãýæ ÿðüæ áàéëàà. 

- Îðøîîæ ÿâàõäàà òýìýýíèé áóðàíòàãèéã ìºðºí äýýã¿¿ðýý àâ÷ ÿâäàã ó÷èðòàé. 

- Õàð òîãîðóóíû õàðààë òºìºð äºðººíèé ñýíæèéã ñýòýðòýë õàðààäàã ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. Àëàõ õîðèîòîé áàéëàà. 

- Õýðýý íü ñààâ õýðýý, õàð (õîí) õýðýý ãýæ õî¸ð ÿíç. Õîí õýðýýã õýë äàìæóóëæ 

ÿâäàã ãýæ ÿðüäàã. Ñàéí õýë, ìóó õýë õî¸ðûã äàìæóóëäàã. Òóõàéëáàë ìóó þì îéõ 

èðýõ, ÷îíî ìàë èäýõ, ýñâýë ñàäàí òºðºë íü èðæ ÿâíà ãýõ ìýò. Õýðýý äóóãàðààä 

ºíãºðºõºä Ñººõºð! Ñººõºð! ãýæ õýëäýã. 

- Á¿ðãýäèéí õóìñ àâ÷ í¿õëýýä á¿ñíýýñ ç¿¿äýã. 

- Õºõ áóõ ãýðèéí õàÿàãààð èõ èðýýä áàéâàë èäýý ñààëü ýëáýãøèõ íü ãýæ 

áèëýãøýýíý. 

- Áîãøðîãî ãýðò òîîíîîð îðâîë ìóó ãýäýã (õàðöàãà õººãººä îðóóëàõ æèøýýòýé). 

Õýðýâ îðîîä èðâýë áàðüæ àâààä ¿ñèéã õóéõëààä òàâèíà. Ãàðçòàé áîëíî ãýæ 

æèøýýòýé. 

26

- Øàð øóâóó øºíººð îéðõîí õàÿàíä äóóãàðâàë ìóó. Ãàðç ãàðàõ, ìàë õ¿í ºâäºíº 

ãýæ áàéâ. Áóó òàâèàä õîëäóóëäàã. 

- Õàâàð àíãèð èðýõëýýð “Àíãèð, Àíãèð! Àéðàã íü ýñ” ãýæ õýëäýã. 

Óéë äóóãàðàõ (çóíä íü äóóãàðíà)- òàé çýðýã óéë! Óéë! 

Óéëíû ìàõûã ÷àíàÿ! 

Óõàíûí ã¿çýýãýýð 

Óñ õèéãýýä èð! ãýýä õàøãèðàëääàã. 

- ×îíî àëààä àðüñûã àâ÷ õýýð îðõèõäîî äºðâºí ìº÷- øºðìºñèéã îãòîëæ, ìºí 

øèëèéã (õ¿ç¿¿íèé òýíä) îãòëîîä äóõèéëãýæ, íèéòýä íü òóãäàéëãàæ, ãàçðûí óðóó 

õàðóóëæ õàÿíà. Ñ¿¿ëèéã òàñ íóãàëíà. ×îíî äàéðàëäàõàä ¿éëñ á¿òýõ þì áàéíà, ñàéí 

ãýæ áàéâ. ×îíûí øºðìºñººð ýíõðèé õ¿¿õäèéí õ¿éã áîîíî. 

- ¯íýã àëààä ç¿ãýýð ë îðõèíî, ¿íýã äàéðàëäàõàä ñàéíã¿é, ìóó ë ãýæ áèëýãøýýäýã, 

òààòàéä ¿çäýãã¿é. 

- Èðâýñ, øèë¿¿ñ, ìàíàë, ìóóð, ºìõèé õ¿ðýíã ìýýí õ¿¿ ãýæ ÿðüäàã. 

- Ìàëûí òîìóó ºâ÷íèé ¿åä (äýëýí àéõ ã.ì.) ºìõèé õ¿ðýíãèéí àðüñûã òóëàìëàæ 

ºâ÷ººä øîðîî ÷èõýæ õîòîíäîî õàÿäàã. 

- Àëàã äààãà äýëýí àéõ ºâ÷èíòýé õîëáîæ ÿðèíà. Ìàëûí äýëýí õºõ÷èõäºã ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Ìîãîéã ëóñòàé íýã òºðëèéí ãýæ ¿çäýã. Ãýðò ìîãîé îðñîí ¿åä ãàçàð ëóñòàé þì 

áîëîâ óó? ãýæ ÿðüäàã. 

- Ñîõîð ýëýý ààðóóë èäýý ø¿¿ðíý. Ìîãîéã ñàéí áàðèíà. Ìîãîé áèòãèé 

¿ç¿¿ëýýðýé! ãýæ ñ¿¿ öàöàæ ºðãºæ áàéäàã. 

- Ãàõàéí ñî¸î, õîíøîîðûã ¿¿äýíä õàâ÷óóëäàã. Ãàçàð óñ õàëäàõã¿é ãýæ òýãæ 

áàéâ. 

- Áàðóóí õàíàíä àðöíû óðûã þìàíä ñàéí ãýæ ç¿¿æ áàéâ. 

- Òýíãýð íü õàÿñàí àéë!, ¿¿äã¿é àéë ãýõ çýðãýýð ÿðüäàã. Èéì àéë òàõèëãà õèéæ 

áàéñàí áàéõ. 

- Öàãààëãààð ãýðèéí ãàäíà íýã òîì îâîî, áàñ æèæèã îâîîã äýýä, ýõýí òàëä 

õèéãýýä, ìºðãººä òýð ãàçðààñ æààõàí ÷óëóó àâäàã. Øèíèéí ºãëºº ë Àëòàéãààñ ë 

÷óëóóã íü àâ÷ áàéäàã. Þì îëæ àâàõ ¿¿ä íýýæ áàéãàà ë ó÷èðòàé (ìºíãºí) öàãààí 

÷óëóó àâàõûã ýðõýìëýäýã. 

- Òîì îâîîíä íàð ãàðàõ ç¿ãò íü “çàëàì” õàâ÷óóëæ áàéâ. 5 ºíãèéí (íîãîîí, 

óëààí, öàãààí, õºõ...) òýõ 1 *, õóö, áóóðíû çîãäîðîîñ àâ÷ óÿäàã. 

- Ñ¿ëäýíä ãîëäóó ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé óëñ ìºðãºõã¿é, òîì îâîîíä ÷ 

ìºðãºäºãã¿é. Ñ¿ëäèéí îâîîíä ýõýëæ ìºðãºõäºº íàð ãàðàõ ç¿ã ð¿¿ õàðæ ìºðãºäºãã¿é. 

- ¯¿ð øºíèéí õàãàöëààð (õàãàöàõ ¿åýð) “Áàÿí ãàë” ò¿ëíý. Íýã ë õ¿í ÿâààä 

ò¿ë÷èõíý. Çàðèì àéëä “Áàÿí ãàë” äýýã¿¿ð õ¿¿õä¿¿ä õàðàéëäàæ áàéäàã. 

- Ãàäàà ¿¿äýí äýýð ãóðâàí öàñ, õàðãàíà òàâèíà. Ëõàìûí õºëºã áóóðûí èäýø íü 

õàðãàíà, öàñ óíäàà íü ãýæ ÿðüæ áàéëàà. 

- Õîíü õÿðãàõ, àäóó äýëëýõ, òýìýý çîãäîðëîõîä ºäºð ¿çýæ, ãàð õ¿ð÷ áàéëàà. 

- Áóóð, àçàðãà ãýõ ìýò ìàë çàðàõ, õóäàëäàõ ¿åä õÿëãàñ, íîîñíîîñ íü àâààä 

òîîíîíû ÷àãòàãàíä óÿæ áàéâ. 

1 */ “Óõíà” ãýäýã óòãààð õýðýãëýãäýíý. 

27

- Òýíãýð ãýæ õ¿íèéã õàðñàí, ¿çñýí íýã ë þì áàéíà, õèé þì ë, õàðàãäàõ þì 

áàéõã¿é, òýíãýð íü õàÿ÷èõñàí ãýæ ÿðüäàã. Õîíèî ñàà÷èõààä òýíãýðò öàöëààð ñ¿¿ 

ºðãºæ öàöààä áàéäàã, öàéíû äýýæ ºðãºíº. Ãàçðààñ äýýø 18 áàãö, äîîøîî ìºí 18 

áàãö ãàçàð õ¿ðýýä óñàíä õ¿ðíý ãýäýã. Ãàçðûí äîð íýã åðòºíö, òýíãýðèéí äýýð áàñ íýã 

åðòºíö áàéäàã ãýõ æèøýýòýé, èíãýæ ë ëàì íàð ÿðüæ áàéâ. 

- Òýíãýðèéí ñóìûã ñààëèéí ñóóëãàíä ç¿¿æ áàéëàà. 

- Äýýä, äóíä, äîîä òèâ ãýæ òàíãàä íîìîíä áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

Áèäíèé òèâ íü äóíäàõü íü þì. 

Õ¿¿õäýä áóó, ñóì õîíãèîòîé, òýíãýðèéí ñóì, õóòãà (ñýëýì) òîðîî áóóðûí çààð, 

¿å, ñóõàé òàøóóð, ä¿¿÷¿¿ð, äýëõèéí 5 õ¿÷òýí, ìºí çàõíû ãîë, õî¸ð ìºðºí äýýð 

íü òýýíöýã ãýæ ãóðâàëæèí, äóãàðèã õýëáýðèéí þì ç¿¿æ áàéâ. Äóí ç¿¿íý. Çàõ÷èí, 

òîðãóóä íàð “õàð òýýíöýãí¿¿ä” ãýæ ìàíàéõíûã õýëäýã áàéâ. 

8.ª.Ò¿âäýí, õàëõ, ýð, íàñ 77, 

Òîíõèë, Ñî¸ìáî áðèãàä, òýòãýâýðò 

- Õºõ àðâàé, õîæóó ¿åä öàãààí òàðèà òàðüæ áàéâ. Áàðàãöààëáàë ìîíãîëûí 20 

îíä (1930) îíä ë ýõýëñýí áàéõ. ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä 60 îð÷èì àéë òàðüæ áàéâ. 1950- èàä 

îíû ýöñýýð íýãäýëæèâ. Òýãýýä òàðèà çîãñîâ. ¯ð ñóóëãààä “õàð øîðîî óñ”, ò¿¿íèé 

äàðàà 7 õîíîîä “ãýçýã óñ”, ñàðûí äàðàà ñ¿¿ë÷èéí óñ ºãíº. 100 õîíîîä òàðèà áîëäîã 

ãýæ áàéâ. Òàðèàíû ãàçàð õ¿í òàñàðäàãã¿é, òàðèà óðãàæ áàéõ õóãàöààíä òýð õàâü 

íóòãààð ìàë áàéäàãã¿é, óóëàíäàà ãàð÷ çóíøèíà. Òóñãàéëàí õàðæ ìàëëààä áàéõ 

øààðäëàãàã¿é, (ãîâü- óóë õîñîëñîí ãàçàð ç¿éí ºâºðìºö áàéðëàë) õàìãèéí ýõëýýä 2- 

3 õîíîã òàðèàíû ãàçðàà óñàëæ, ãàçðàà ÷èéãýýð õàíãàæ ºãíº. 3 õîíîãèéí äîòîð “ãàçàð 

óñàà” øèíãýýæ òààðóóëæ áàéãààä ãàçðàà õàãàëíà. Äýýð ¿åä ¿õðýýð, õîéõíî çàðèì íü 

òýìýýãýýð òàðüæ (õàãàëæ) áàéâ. Àíäàñ íü áîéòãîíä òºìºð õîøóó õèéñýí áàéíà. 

Õóñààð, õààÿà óëèàñààð õèéäýã. Àíäàñ äàðàõàä çàëóó óëñ îðíî. Õ¿÷ èõ øààðäàíà. 

Òºìºð õóøóóã áîéòãîíä ¿äýýðýýð ÷àãòàëæ õ¿ëíý. Àíäàñ äàðàõàä áîéòîãîíä 8 

òóñãàé áàðèóë õèéäýã. “Ñóì” ãýæ àíäàñ ÷èðýõýä çîðèóëñàí óðò ìîä áîéòãîíä íýâò 

í¿õëýæ øààíòàãëàæ õèéíý. Ñóì, áîéòîã õî¸ðûã “õàìàðæ” ãýæ òóñãàé òîõîé õýðèéí 

ìîäîí õîëáîî õèéæ ºãíº. Óðò íü àëä äýëýì îð÷èì áàéäàã. Ñóìíû íºãºº ¿ç¿¿ðò 

òýýãë¿¿ð õýð÷èì ãàðãàíà. ¯õðýý ýìýýëëýæ, õî¸ð õàæóó áººðíººñ ýõ äýýñ óÿæ, ñóìíû 

¿ç¿¿ðòýé áýõëýíý. ¯õýðò òóñãàé ýìýýë áàéãààã¿é, ìîðèíû ýìýýëèéí ãºëìèéã àâààä 

ë òîõ÷èõîíî. ¯õðèéã õàìðààð äºðëºíº. 

1, 2 ¿õðýýð õàãàëíà, 2 ¿õðýýð õàãàëàõààð áîë 4 ýõ äýýñ îðíî. Õàðèí òýìýý, 

ìîðèîð òàòàõààð áîë ãàíö ãàíöààð ÿâóóëäàã ó÷èðòàé. Òýíõýýòýé ó÷ðààñ õî¸ðëîõ 

øààðäëàãà áàéõã¿é. Òýìýýã õîìíîíî, øàòíû óðüä òàëä äýýñýý óÿæ ñóìòàé 

õîëáîíî. Àíäàñ õàìàðæã¿é áîë õîøóó ìóëòàð÷ óíàíà. Äîîøîî øóðãàæ îðîîä 

áàéäàã îíöëîãòîé. Àíäàñ õºëñëºæ áàéâ. Á¿òýí ºäºð àâàõàä òîãîîíû òàë òàðèàãààð 

õýëýëöýæ àâäàã. Ãàçàð õàãàëàõàä 3- 4 õ¿í îðíî. Àíäàñ áàðèíà (äàðíà). Íýã õ¿í ¿õýð 

õºòëºíº, íºãºº íýã õ¿í “õàìàð øóóäóó” òàòíà. Ãàçðàà òàâëà÷èõààä äàðàà íü ¿ðýý 

öàöíà. Äàðàà íü ãàçðàà õàãàëæ òýãøëýýä õàìàð øóóäóó àâíà. Õàâðûí àäàã ñàðûí 

20- íîîñ õîéø çóíû ýõýí ñàðûí 10- íààñ óðàãø ýíý õî¸ðûí õîîðîíä òàðèíà. Òàðèà 

ñî¸îëæ ¿íäýñëýýä “øàð ÷èõ” ãàðàõ íü 20- 30 õîíîãèéí çàâñàðò òîõèîëäîíî. 35- 40 

õîíîã õàð øîðîî óñààð óñëàíà. 7- 15 õîíîîä “ãýçýã óñ” õèéíý. Õàð øîðîî óñíû 

28

äàðàà ñî¸îëñîí “øàð ÷èõ” ñàéõàí õàð íîãîîí áîëîîä äýëãýýä èðíý. “Ãýçýã ¿ñ” íü 

òàðèàã äýâòýýæ ºãäºã. Ñ¿¿ë÷èéí óñíû ¿åä ãàíö íýã òîëãîé ãàðààä áàéíà. Óñëàõòàé 

çýðýã òîëãîéíóóä äýðèéãýýä èðíý. Íîãîîí áîëæ, øàðãàë óëààí ñóäàë ñóóíà. Äàðàà 

íü öàãààí ºíãºòýé áîëæ õàëèóðíà. Õóãàöàà õýòýð÷ òàðèâàë òàðèà õýíçäýæ, òàðèà 

áîëæ ºãºõã¿é, õºëäºíº. Ýðò òàðü÷èõâàë ¿ð ñî¸îëæ ÷àäàëã¿é õºëäºíº. 

Áèæèéí ãîëä (Áóãàò ñóìûí íóòàã) òàðèà òàñðààã¿é ÿâæ áàéíà. Íýãäýëæýýä 

òàðèàí äýýð àðâààä õ¿í ãàðãààä, ìàë ìàëëóóëàëã¿é äàí òàðèà äàãíóóëàâ. 

Ñàéí øóíãàäàã (øóðãàõ) àíäàñòàé áîë òàðèà òºº, ìóóõàí áîë 4 õóðóóãààñ äîîø 

áóëàãääàã ó÷èðòàé. Õàìàðæ íü ñàéí òîõèðñîí àíäàñ ñàéí øóíãàíà, òºìºð õîøóóã 

áîéòîãîíä áîî÷èõîîä (óñàíä) 1- 2 õîíîíî. Ýíý õóãàöààíä ìîä õººæ, õîëõèõã¿é 

áîëäîã. 

Õºõ òàðèàãààð ãóðèë õèéæ èäíý. Øàð òîñ, çººõèé, ñ¿¿ë õàéëààä åð íü ìàëûí 

ººõ õàéëààä õîðãî ººõºí òîñ ãàðãàæ àâíà. Ýäãýýðòýé çóóð÷ èäíý. Öàéíä ãóðèëûã 

“äàðæ” óóíà. 

Àðâàéã ãóðàâ ¿ñëýýä, äàðàà íü õèâãèéã àâààä “òàë á¿òýí” õèéæ ãºö õèéæ 

øºëòýé õîîëîíä ÷àíàæ èäíý. Ìàõàà ÷àíàæ àâààä ãºöºº õèéæ, áàñ ìàõ õºøèãëºæ 

÷àíàíà. Ãºö èõ óäààí ÷àíóóëäàã. “Òàë á¿òýí” õèéõäýý òàðèàãàà óóðàíä í¿äýæ 

ãàðãàæ àâíà. Öàãààí òàðèàãààð ãóðèë (ò¿¿õèé) õèéæ, ãóðèëòàé õîîë, áîîâ õèéäýã, 

èõ ë õîâîð áàéâ. Ãóðèë ¸ñëîëûí õîîëîíä îðäîãã¿é, èäýý òàâèàä õîéíîîñ íü ãóðèëàà 

õ¿íä òàâüæ ºãíº. 

- Òàðèàãàà òàðüæ äóóñààä òàðèàíû ýõýíä áóõíûõàà äýðãýä “áóõ òàõèõ” ãýæ 

øàâðààð îâîî áîñãîæ, ò¿¿í äýýð ñàí òàâüæ àðö óìàëãàíà. ßìàà àëíà, øàòààíà. 

- Ãîëûí ñàéðûã çàñàæ, áóõ ìàëòàæ áàéñàí. Àëòàéí ñàí òàâèíà, õàð õºõ ç¿ñìèéí 

ÿìààãààð òàõèæ áàéâ (Åð íü õàð õºõ, óëààí, õàð ºíãèéã ãàçàð óñíû þì ãýæ èéì 

ãóðâàí ç¿ñìèéí ÿìààãààð òàõèæ áàéâ). Áóõ òàòàõàä òàðèà òàðüñàí á¿õ àéëä çàðëààä 

àéëóóä áÿñëàã øàõàæ èðíý. Òàðàã, ñ¿¿ àâ÷èðíà, äóíäààñàà òàðèà ãàðãàæ, òàðèàãààð 

ÿìàà àâíà. Áóõûã áàãà ¿äèéí õèðä òàòíà. ßìààãàà ÷àíàæ áîëãîîä òîëãîé, óóö õî¸ðûã 

áóõ òàõèæ áàéãàà ëàìä òàâèíà. Ãàð õ¿ðýýä ºãíº. Íýã íü òîëãîéã ìºëæèíº. Óóöàíä 

õàðöàãà (6 õàâèðãà, 4 íóðóó) îðîõã¿é, çºâõºí ¿ëäñýí 5 íóðóóòàé õýñãèéã ë óóö ãýäýã. 

Ìàõàà îâîîíû õàæóóä ãàë ò¿ëæ ÷àíàíà. Ìàõàà ñàâàíä õèéæ îâîîíûõîî øèëä óñíû 

ýõýí òàëä òàâèíà. Îâîîã áèò¿¿ òîéð÷ ñóóöãàíà. Îâîîíû øèëä ëàì ñóóíà, óíøëàãà 

óíøèíà. Õóðàéëíà. ªºä íü öàé, èäýý ºðãºæ öàöíà. Òîëãîéã ìºëæººä òàðõèéã á¿ãä 

õ¿ì¿¿ñ àìñäàã çàíøèëòàé. Îäîî ÷ õ¿¿õäèéí äààõè àâàõàä òàðõèéã á¿ãä àìñàæ 

áàéíà. Õàìãèéí õ¿íäòýé ìàõàíä òîëãîé, óóö, ñýýð, äàë, 4 ºíäºð, øàãàé ÷ºìºã îðäîã, 

õ¿íäã¿é ìàõàíä ñ¿éæ îðäîã. Æèðèéí ¿åä ÷àíàõàä õýí ÷ èäýæ áîëíî. Õèíø¿¿ èõ 

òàâèõàä òàðèà ñàéí ãàðäàã ãýæ áàéëàà. Ëóñ àðãàäàæ áàéãàà ë ãýäýã áàéõ õèíø¿¿íä 

ëóñ äóðòàé ãýäýã. Òàðèà õàäàõ õàäóóð, ïààçûã äàðõ÷óóë õèéæ áàéâ. Òàðèà óëàéëãàæ, 

ñàâàí, èø õî¸ðîîñ ñàëãàíà. Õàòààæ áàéãààä ìîðèîð ãèøã¿¿ëæ óëàéëãàíà. Óëàéëãàõ 

ãýäýã íü ìîðèîð ãèøã¿¿ëýõ, äàðàà íü ñàëõèíä õàÿæ öýâýðëýõèéã õýëæ áàéãàà þì. 

- Òýýðìèéí ÷óëóóã Õ¿ðäýã, Õàâ÷èãèéí àì (õîéò õóëäàë)- ààñ õºõ, áîð ºíãèéí 

÷óëóó àâ÷ áàéâ. Òýýðìèéí ÷óëóóã àëõ, øèðìýýð çàñàæ áàéâ. Òàðèà öîíãíîõäîî 

óóðàíä òàðèàãàà õèéæ ÷óëóóí í¿ä¿¿ðýýð öîõèæ áàéâ. Òàðèàã ò¿¿õèéä íü ¿ñëýýä, 

áîëãîîä áàñ õèâãèéã íü öîíãíîæ ñàëãàíà. Ò¿¿õèéä íü öîíãíîæ ¿ñëýýä ò¿¿õèé 

õèâýãèéã ñàëãàíà. Áîëãîñíû äàðàà öîíãíîîä áîëñîí õèâýã ãàðíà. Ò¿¿íèéã äýâæ 

öýâýðëýíý, äàðàà íü òàðèàãàà òàòàæ, ãóðèë ãàðãàíà. Òýâøèíä õèéæ áàéãààä äýâíý. 

29

Òàðèà òàòàõàä òýýðýì, òàðèàíû ìîä, äýëãýö (ÿìààíû èëýãýýð) îðíî. Äîîä òýýðýìíèé 

ãîëûí í¿õýíä ìîä øààæ ãîçîéëãîîä äýýä òýýðìýý òàâèíà. Òýð ìîäûã òýýðýìíèé 

ãîë ãýæ íýðëýíý. Òýýðýìíèé øàâààñ ãýæ äýýä òýýðýìä òàðèà õèéõ àìñàð ãàðãàíà. 

¯õðèéí áààñ, çºãèé, öààñààð ÷ õèéíý. Ìàíàé ýíäýõèéí ÷óëóó èõ íèìãýí ó÷ðààñ 

ººðººñ íü øàâààñ ãàðãàæ áîëäîãã¿é. Òîãîîíä òàðèàãàà õóóðíà, ìîäîíä ýñãèé áàðüæ 

î¸îä òàðèà õóóðàõ ¸ãò õèéäýã. Òàðèàã òóëàì, äýãòýíä õèéæ õàëãàëíà. Äàãò ãýæ õî¸ð 

òàëäàà ñýíæòýé, áîð, ýñâýë õàð öîîõîð ñ¿ëæìýë áºõ õ¿äýð óóò áàéâ. Õÿòàäààñ àâ÷ 

áàéâ. Áîëñîí ãóðèëûã äààâóó, èëãýí óóòàíä õèéæ õàäãàëäàã áàéâ. Öàãààí òàðèàã 

òºìºð øèãø¿¿ðýýð øèãøèæ áàéâ. 

- Õóðèì íü “àì õýëýõ”, “àðõè óóëãàõ”, “õàðèó øèéä àâàõ”, “öàâóó õàäàã 

òàâèõ”, õóðèìûí ¿å- áýð ìîðäóóëàõ, “õºøèã òàéëàõ”, “õàäàì õýñýõ”, “ºì÷ àâàõ” 

ãýñýí ¿å¿äòýé. Õóðèìûí ¿åä “áýð ìÿëààõ ¸ñëîë õèéæ áàéâ. “Òàõèë òàâèõ” ÷èíýýòýé 

àéë ìîðèîð òàâüæ áàéâ, äîîãóóð íýã íü õàëçàí öàãààí õîíèîð òàâüæ áàéâ. Ëîíõ 

àðõè, øàðãà, õàëèóí, áîð (öàãààí) ç¿ñìèéí ìîðèîð òàâüæ áàéâ. Õóðèìûí ºìíºõºí 

õèéæ áàéëàà. Õ¿ðãýí äàãàæ î÷äîã áàéâ. Õóðèìûí àõëàã÷ î÷íî. Õ¿ðãýí, äóó÷, 

åðººë÷ î÷íî. Ãàäàà ¿äýíä (îõèíû ýöãèéí ãýðèéí) ìîðèî àâ÷èð÷ ¿ç¿¿ëíý. Ýð òàëûí 

õóðèìûí àõëàã÷ ìîðèíû ø¿ä òàòàæ ¿çäýã. Öàéëààä íàéðëàíà. Õ¿¿ òàëààñ á¿òýí 

õîíèíû ìàõ àâ÷èðäàã áàéæýý. 

- “Ñºí ñ¿¿ õ¿ðãýõ” õ¿¿ òàëààñ îõèíû òàëä õ¿ðãýäýã. “Æèë, ìýíãý, ñóóäàë” èõ 

õàðæ áàéñàí ãýäýã. Ìºíãº, ñóóäàë çàñàëòàé áàéñàí ãýíý áèëýý. 

- Õºøèãíèé öààíà öàãààí ýñãèéí äýýð áýðèéã ñóóëãàíà, øèíý ãýðýýñ íýã óíü, 

îõèíû òºðñºí ãýðýýñ íýã óíü àâ÷ õî¸ð óíèíä õºøãèéã óÿàä õóðèì íàéð äóóñòàë 

ò¿¿íèé àðä áýð ñóóäàã, óðä òàëä íü õ¿ðãýí ñóóäàã. 

- ¯õðèéí ìàõ ãýæ õ¿¿õýí òàëààñ íýã ìàë áîëãîæ ºãíº. Ò¿¿íèéã õ¿ðãýí, áýð, 

áýðãýí íàð 3 õîíîã èääýã ¸ñòîé. 

- Ýõëýýä îõèíû ýöãèéí ãýðò íàéð ýõëýíý. Öàã õàðæ áýð ãýðòýý îðæ èðíý. Áýð, 

õ¿ðãýí õî¸ðò íýã íýã àÿãà ñ¿¿ óóëãàíà, àÿãûã ºâºðòëºíº. Áýð ãàðíà, õî¸ð áýðãýí 

õºøèãòýé íü õàìò àâààä ãàðäàã, õîéíîîñ õ¿ðãýí ãàðíà. Øèíý ãýðò îðóóëààä 

õºøèãíèé öààíà ñóóëãà÷èõíà. Øèíý ãýðèéí íàéð ýõëýíý, ãýð ìÿëààíà. 

- Áýðèéí áàðààã ºãëºº íü (õóðèìûí) öàã õàðæ øèíý ãýðò îðóóëæ õóðààíà. Õî¸ð 

áýðãýí óäèðäàíà. Àâäàð, îð, ñóóëãà, óóð ë áàéäàã. 

- Øèíý ãýðèéí íàéðàíä äóó òàâèíà. Îõèíû ýöãèéíä ºãëºº õóðèì ýõëýõ, ñ¿¿ëä 

íü õ¿¿ãèéí ýöãèéí ãýðò áýð ìºðã¿¿ëíý. Óóöàíä õóðèìûí àõëàã÷èä ãàð õ¿ðíý. 

Æèâýðèéã ç¿ñýýä õóðèìàí äýýð õóâààí èäýöãýýíý. 

- Õ¿¿ òàë ãàäíàà àíõ øèíý ãýð áàðèàä “ãýð ìÿëààõ” ¸ñëîë õèéäýã. Òîãîî öàé 

÷àíààä óíèíä áîîâ õàòãààä öàéíäàà ä¿ðýýä ë åðººæ ìÿëààäàã áàéâ. Õóðèìûí 2- 3 

õîíîãèéí ºìíº ãýð ìÿëààæ áàéâ. Ñàäàí òºðëººð öóãëà÷èõäàã. 

- Íýã òîãîî òàðèà 8 êã áîëäîã. Òîãîî òàðèàãààð òîîöîæ õîîëîíäîî íàéìàà 

õèéäýã. 30 òîãîîãîîð ã¿¿, 50- èàä ìîðü, íýã ìîðü 35 õóðãàíû ¿íýòýé áàéâ. Íàìàð 

áîëîõîä àðûíõàí (Àëòàéí àð òàë) òàðèà àâàõ ãýýä òýìýý õîìíîîä èðöãýýäýã áàéâ. 

- Äîøëîãî- íàìðûí àäàã ñàð ë áîëíî. Ç¿ãýýð ë ò¿¿æ èäíý. ªäºð ºäºðò ë æààõàí 

æààõàí ò¿¿æ èääýã. Äîøëîãî ò¿¿õ ãýýä çîðèóä ÷ ÿâäàã áàéâ. 

- Àðöíû áàë áàñ ë íàìàð îðîé áîëíî. Õàäàí äýýð àðöíààñ áàë äóññàí áàéäàã. 

Òýð áîëãîí àðöòàé ãàçàð áàéäàãã¿é. Õàéæ ÿâæ îëíî. Ãàðààð ë àâ÷ èäíý. Ìàø õîâîð 

áàéäàã. Öýíõýð, öàãààí ºíãºòýé, øèíãýíä¿¿ ç¿éë áàéäàã, äîëîîæ èäíý, èõ ñàéõàí 

àìòòàé. 

30

- Õàä- æèæèã óëààí æèìñ áàéäàã, íàìàð áîëíî, þìàíä ÿâæ áàéõäàà äàéðàëäààä 

èäíý. Äîòðîî ÿñã¿é. Òèéì ýëáýã äàéðàëäàõã¿é. 

- Õàðìàã- ªâ÷¿¿, Õîíèí óñíû ãîâüä óðãàíà, èääýãã¿é, 

- Øîçîí- çººõèéòýé õîëüæ èäíý. Ýëñýí äîòîð óðãàíà. Ìîäîîð, ýñâýë ãàðààð 

ìàëòààä àâ÷èõàíà. Íàìàð àâíà, èõýýð èäýõã¿é, òîëãîéã õàÿíà. Çîðæ öýâýðëýíý. 

- ×èõýð ºâñ- ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä óðãàíà. Ìàëòàæ àâíà, õîæóóë ìàÿãòàé. Çîðîîä 

çàæëàõàä õèé õàíèàëãà äàðàãääàã, ýìèéí ÷àíàðòàé. 

- Ìàíà- í¿äýýä ýìýíä õîëüäîã, ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä óðãàíà. 

- Ãàíäèãàð- Èø ìîäûã ýìýíä îðíî, óóëàíä óðãàíà. 

- Ñýì- ýìýíä îðíî. Ãîâüä óðãàíà. Õîâîðõîí ºðãºñòýé, õàìõóóë øèã ãàçðààð 

íààëäàæ óðãàñàí áàéäàã. 

- Áàíçàä- Õàð õºõ íîãîî, ýìýíä îðíî, ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä óðãàíà. 

- Äàëàí òîâ÷ (áàøèã)- òîâ÷ øèã æèæèã, ºðãºñã¿é, ªâ÷¿¿ãèéí ãîëä óðãàíà. 

- Òýìýýí õºõ- ªâ÷¿¿ãèéí ãîë, Õóëäûí ãîëûí õîîðîíä öàãààí ãàçàð óðãàíà, 

ýìýíä îðíî. 

- Áàæóóíü- èääýãã¿é, ýìýíä îðíî. Ãîâüä óðãàíà, áóñàä ãàçàð èääýã þì áàéíà 

áèëýý. 

- Ñóëü- ìàíàé Äàðâè ñóìûí íóòàã, Áè÷èãèéí íóðóóíû àðààð Õ¿éñèéí ãîâüä 

óðãàíà. 

- Öàãààí èäýý çóíû ýõýí ñàðààñ ýõëýíý. Óðüä öàãààí èäýýãýýð ë áàéâ. Áîðö áàðàã 

õèéäýãã¿é. Èõ ìàõñààä èðâýë Àëòàéãààñ ãºðººñ áóóäààä èääýã áàéñàí. Çóíû ãóðâàí 

ñàð, íàìðûí õî¸ð ñàð ë öàãààí èäýý èäýýä äàðàà íü ìàõàíä îðäîã. ¯õýð õýýë àâñàí ÷ 

íàìàð îðîé õ¿ðòýë ñààëãàíà. Õîíèéã íàìðûí ýõýí ñàð õ¿ðòýë ñààæ áàéâ. ßìààã çóë 

ñàð õ¿ðòýë ñààæ öàéíû ñ¿¿ àâ÷ áàéâ. (Ìàëûí ñ¿¿íèé øèðãýëòèéí ñóäàëãààã àâàõ). 

Íàìðûí ýõýí ñàðààð áîãèéí ñààëü òàñàð÷ ýõëýíý. Íàìðûí äóíä ñàðààñ ë ýõýëæ 

õîíü ìàë àëæ èäýæ áàéâ. ªâëèéí äóíä ñàð èäýø õèéíý. Õºëäºõèéã èõ õàðãàëçàíà. 

Îðîéòâîë ìàëûí õýýë òîì áîëæ ºñ÷èõíº. ªâëèéí àäàã ñàð ãýõýä õýýë òîìîð÷, àìü 

îðíî. Õàâàð ìàë àëæ èäýæ áàéâ. Ýð ìàë, ñóâàé ýì õîíü àëíà. ªâëèéí èäýø áîëîõîä 

ýð, ýì ìàë õîëüæ èäýæ áàéâ. Çýýð, òàõü, õóëàí, àðãàëü, ÿíãèð èõ àëæ èäýæ áàéëàà. 

Çóë ñàð õóëàí èõ òàðãàëñàí áàéäàã. Àíãèéí ìàõûã ÷àíàæ èäíý, øºëòýé õîîë ÷ õèéæ 

èäíý. Õóëàí, òàõü õî¸ðûí ìàõààð øºëòýé õîîë õèéäýãã¿é áàéñàí. Ñàéõàí øºëòýé 

ìàõ áîë àðãàëü, áîð çýýðèéí ìàõ þì. Áîð, öàãààí çýýð, ÿíãèð, àðãàëèéí ýëýã, áººð, 

ç¿ðõ çýðãèéã àâ÷ èäíý. Õóëàí, òàõèéíõèéã õàÿäàã. Òàðâàãàíû ãýäýñ äîòðûã èääýãã¿é. 

Õàâàðò ñóâàé àðãàëü, ÿíãèð, ìºí õóëàí òàðãàí áàéäàã ó÷ðààñ àëæ èäýæ áàéëàà. 

- Îî÷ ñàõëûã àâäàãã¿é, àâ÷èõâàë ìóó ãýæ áàéâ. Õ¿í ãàð õ¿ðýõ öýýðòýé, õýðýâ 

õ¿ð÷èõâýë ýìýýëòýé ìîðèéã íü àâäàã ó÷èðòàé. 

9.Ãý.Ïàâäàé, ýð, õàëõ, íàñ 74, Òîíõèë, òýòãýâýðò 

- Áèæèéí ãîëä 50- 60- ààä àéë òàðèà òàðüæ áàéâ. Àëãà äàðàì ãàçàð 5 ø òàðèà 

îíîãäîõîîð áîäîæ ¿ð öàöíà. Íýã òàðèàíààñ (1 ø òàðèà) 8 ñàëàà, 8 ñàëàà íü 8 

òîëãîéòîé, 8 òîëãîéä 78 ø òàðèà áîëíî. 78- ûã 8- ààð ¿ðæ¿¿ëýõýýð 624 ø òàðèà 

áîëíî. Ãàíöõàí øèðõýã òàðèà èéì áîëäîã. Òàðèàíû ãàçðûã áîðäîõäîî íàìàðò õîíü 

õîòëóóëàõ, àäóó òýìýý õóðààæ çîãñîîäîã áàéñàí. Ýõëýýä ãàçðàà òàâëàíà. Òàðèà 

120 õîíîãèéí íàñòàé. Óñàëãàà íü “ãàçàð óñ ºãºõ”, “õàð øîðîî äàðàõ”, “ãýçýã óñ”, 

31

“öýöýã óñ” ãýæ áàéâ. ¯ðýý öàöààä 45 õîíîîä “õàð øîðîî äàðàõ- óñ, ¿¿íýýñ õîéø 7 

õîíîîä “ãýçýã óñ” ºãíº. Ýíý íü òàðèàíû áºãñèéã øîðîî õàâ÷èæ óðãóóëàõã¿é áàéõ 

òîõèîëäëûã àðèëãàæ, õàâ÷èëòûã çàäëàæ ºãäºã. 21 õîíîîä “öýöýã óñ”. Ýíý óñíààñ 

õîéø òàðèà èäýý ñóóíà. Áèå îëíî, óëààí ñóäàë ñóóíà. “Óñàí èäýý àâàõ”ýíý íü õîîñîí 

òîëãîé, óñàðõàã áàéäàã. “Ààðöàí èäýý” ñóóõòàé çýðýã òàðèà ìàÿãàà îëæ èðíý. Óõààí 

ñóäàë ñóóæ ýõëýíý. Äàðààëàë íü óñàí èäýý, ààðöàí èäýý, óëààí ñóäàë òàòàæ èðíý. 

Òàðèà áóòëàõ ãýäýã íü 51 ø òàðèàíààñ 8 ø ñàëàà ãàðàõûã áóòëàõ ãýäýã. 

- Õàìãèéí ýõëýýä õîîðîíäîî 2 ì îð÷èì çàéòàéãààð ãàçðàà õàãàëæ ãàçàð òàâëàíà. 

Òàâíû õîîðîíäóóð ¿ðýý öàöààä õàãàëæ, ¿ðýý äàëä îðóóëäàã. 

- Èë¿¿ð ãýæ áººðºíõèé õýëáýðòýé, äýðñ, ñîíäîã (ñîíäóóë) õàìòàòãàæ áîîæ 

õèéíý. Ãàçàð äýýã¿¿ðýý õ¿í ÷èð÷ ÿâäàã, òýãøèëíý. 

10.×îé.Æàìñðàí, ýð, õàëõ, íàñ 50, Òîíõèë, 

Îðãèë áðèãàä, õîíü÷èí 

- Õàðìàãàíû áóóðöàã- ªâ÷¿¿ãèéí ãîë óðãàíà. Çîðèóä ÿâæ ò¿¿õã¿é, æèðèéí ¿åä 

ÿâæ áàéõäàà ë ò¿¿æ èäíý, íàìàð áîëäîã. 

- Ãîíüä- ªâ÷¿¿ ã.ì. ãîëä óðãàíà. Øºëòýé õîîëîíä õèéæ àìòàëæ èäíý. Õàëóóí 

÷àíàðûí íîãîî ãàðààð (ãàðûíõàà ñàëààãààð øóâòàð÷) ò¿¿íý. Ò¿¿ñýí õîéíîî óñàíä 

õèéãýýä õàëüñ, õîãèéã ñàëãàæ àâíà. 

- ¯¿ðýãíý- øàãàíä (öàãààí òîñîíä) õîëüæ èäíý. ¯¿ðýãíýý í¿äýýä öàãààí òîñ 

õàéëààä øàð òîñûã íü àâààä ¿ëäñýí øàãàíä õîëèíî. Àÿòàéõàí àìòòàé áîëíî. Òîñ 

áîð ºíãºòýé áîëíî, ºñíº, õýìæýý, àìòàíä àøèãòàé. Ãàðààð (ìºí ãàðûí ñàëààãààð 

øóâòðàõ) ò¿¿íý. 

- Çýðëýã ñîíãèíî- íàìàð îðîé ò¿¿íý. Õºëäººæ õàäãàëíà, øºëòýé õîîëîíä õèéæ 

èäíý. Ãàäàñààð óõàæ ò¿¿íý. 

- Õóëìûí íóóðààñ òýíäýõèéí àéëóóä öàéíû õóæèð àâäàã. Íàð áèò¿¿ àâäàã 

ó÷èðòàé, íàð ¿çýõëýýð õàéë÷èõäàã þì. 

- Áîãèéí çººõèé õàéëààä øàð òîñûã öàéíä õèéíý, õóæèðòàé õàìò ñàìàð÷ öàé 

ñ¿ëíý. (ªâëèéí ñàðä), ãýõäýý íèéòëýã áóñ. 

- Ñîíãèíû õàëüñ ò¿ëáýë ìàëûí í¿ä ºâäºíº, ñîõîðíî ãýæ öýýðòýé. 

11.Ñý.Ëõàíàà, ýð, õàëõ, íàñ 74, Òîíõèë, òýòãýâýðò 

- Õýðýâ àâãàé, íºõºð ñóíäàëàõààð áîë áàãàíàà õîîðîíäóóð òàâèàä ñóíäàëäàã 

ãýäýã. 

- Õºøèã òàéëàõ ¸ñëîë ã¿éöýòãýýä áýð èë ãàðíà. 

- Õ¿¿ãèéí ¿ñ, áýðèéí ¿ñèéã íèéë¿¿ëæ ñàìíàäàã. ßñ ìàõ íèéëëýý ãýæ ÿðüäàã. 

- “Òàâàã õàÿõ” õóðèìûí ºãëºº õ¿¿ãèéí ãýð õ¿ðòýë óðàëäàæ áàéâ. Òàâàãòàé 

èäýý öàöààä ë óðàëääàã áàéâ. 

- Õóðèìûí ¿åä “Ñýíæ õºäºëãºõ” ¸ñ ã¿éöýòãýäýã áàéâ. Òîíòîéñîí òîéãî, 

áîíòîéñîí àðõè îëæ óóäàã. Àðõè íóóñàí áàéäãèéã îëæ óóäàã. 

- Ãýð ìÿëààõ ìàðãààø õóðèì áîëíî ãýæ áàéõàä ìÿëààíà. Øèíý ãýð áàðèõ 

áóéðàí äýýð îõèíû òàë öàé, èäýýòýé áýõëýýä áàéæ áàéäàã. Øèíý ãýðò õ¿¿õýí òàë 

îõèíû õýðýãëýëèéã îðóóëæ çàñíà. Äîòóóð á¿ñ, ÷àãòàãà îõèí òàë áýëäýíý. Ìÿëààõàä 

32

÷àãòàãàà õàäàãòàé áàðèàä èðíý (àëü òàëààñ àíõ ÿìàð ýäëýë ãàð÷ áàéãàà, õîëáîãäîõ ¸ñ 

àëü íýã òàëààñ õýðõýí õàìààðàõûã àæèãëàõ). 

- ×àãòàãûã ãýðèéí ñ¿ëä, ÷àãòàãàã¿éãýýð áîë áýëáýñýí ãýð ãýäýã. Õàìãèéí ñ¿¿ëä 

íü ÷àãòàãà ìÿëààíà. 

Èæèë õîíãîðûí äýëèéã 

Ýð÷ëýí àëãàäàæ õèéñýí 

Ýðäýíèéí ÷àãòàãà òàíûã ìÿëààÿ! 

Ãýð ìÿëààõäàà óíèíä áîîâ õàòãààä òîãîîòîé öàéíä ä¿ðýýä ë á¿õ þìàíä 

õ¿ðãýýä åðººæ ìÿëààãààä áàéäàã. Òîîíîí äýýð áîîâ, áÿñëàã òàâèíà. Õàìãèéí ýõëýýä 

òîîíî ìÿëààíà.. Ãýðýý åðººæ, ìÿëààæ äóóñààä öàéëæ, íàéðëàí äóóëæ ýõëýíý. Øèíý 

ãýðèéí ìÿëààëãàíä îõèíû ýöýã ãóðâàí óäàà óðèóëæ áàéæ èðäýã. 

Òîîíîíä ÷èíü íàð ìàíäàæ 

Òîòãîíä ÷èíü ñàð ìàíäàæ ÿâàõ áîëòóãàé! ãýæ åðººãººä øèíý ãýðèéí ÷àãòàãàíààñ 

õàäàã óÿäàã. 

- Õ¿ðãýí ¿çýãäýõ øèíý ãýðèéí ìÿëààëãàíû îðîé íü õ¿ðãýí îõèíû òàëä î÷èæ 

òýäíèé òàëûíõàíòàé ìýíä óñàà ìýäýëöäýã. 

- Ãýð ñàëãàõ õ¿¿ãèéí ýöýã ãýðòýéãýý í¿¿æ èðíý. Õ¿¿ãýý ãýðë¿¿ë÷èõýýä ñàëààä 

í¿¿ãýýä ÿâ÷èõíà. Øèíý ãýð ñàëãàõ íü 3 õîíîã, õýäýí ñàð, æèë ÷ òîéð÷ áàéæ ñàëàõ 


- Ýõèéí öàãààí ñ¿¿ îõèíû ýõýä õ¿¿ãèéí ýõ õàëçàí öàãààí õîíü ºãäºã çàíøèëòàé. 

- Ãýð ñàëãààä èðýõýä íü õ¿¿äýý ºì÷ ºãíº. Ãýð ñàëãàõ õ¿ðòýë îõèíû òàë äààíà. 

- Õ¿¿ òàëààñ ýðýãòýé áýðãýí, õ¿¿õíèé òàëààñ ýìýãòýé õ¿í áýðãýí áîëæ áàéíà. 

- ªì÷ ìàë õîëáîñîí äýýñýí äýýð õàäàã òàâüæ ¿ëäýýíý. Òýð òîõèîëäîëä ýâõäýã 

¸ñ áàéõã¿é. 

- Øèíý ãýð àíõ áàðèõ íóòàã ãàçàð íü áàÿæèõ, äýëãýðýõ ãàçðûã õàðíà. Áèò¿¿ 

õààíà õààíààñ ÷ îðîõã¿é, îéð õàâèéí õàäíû áàéäàë, òóõàéëáàë ãîçãîð õàä ÷óëóó 

áàéâàë ¿ð õ¿¿õýä íü, àðçãàð áººí ÷óëóó áàéâàë õîíü, àäóó ìàë íü ÷ áàéíà ãýõ. Ýíý 

àéëä îðñîí þì óðñàæ àëãà áîë÷èõã¿é, òèéì ñàéõàí óóëûã ºøèãëºñºí çýðãèéã 

õàðäàã áàéâ. Ñàéð õºíäèéí àì, õºòºë, öóâñàí îëîí óóëòàé ºíãèéö ãàçàð ìóó ãýäýã. 

- Õàíûí àìûí áîîäîë áèå áèåíäýý ÷àãòàëæ áàéâàë òýìýýã¿é áîëäîã, ãàäíààñ 

äîòîãø íü óÿõ, îîñîðûí ¿ç¿¿ðèéã õàíûí äóíäààñ äýýø ãàðãàäàãã¿é óÿõ ¸ñòîé ãýæ 

¿çäýã. Äóíä á¿ñíýýñ äýýø áîë ãàðç ãàðíà, àíãè õ¿í äýýðýëõýíý ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Äýýâýð, öàâàãèéã ºíãèéëãºæ áîëîõã¿é, ÿðçàéëãàæ áîëäîãã¿é ãýäýã þì ãàðíà 

ãýæ áàéâ. 

- Ãàëûí õàé÷èéã ºäºð ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëæ òàâèáàë ãàðç ãàðíà. Øºíº ãàëûí õîéò 

õºíäëºíãººð õàé÷èéã òàâüäàã. Ãàðç õààæ áàéíà ãýäýã. 

- Áîñãîí äýýð ñóóõ, ãèøãýõèéã öýýðëýæ áàéâ. 

- Ìîðü äàâõèäàãã¿é, õîíü ìàë íü ºñäºãã¿é àéëûã òýð àéëûí ¿¿ä íü òèéì ãýæ 

ÿðüæ áàéâ. 

- Õàðûí òýíãýð, öàãààíû òýíãýð ãýæ ÿëãàäàã. Çàÿàò 5 òýíãýð, 2 íü ààâ, ýýæèéí 

òýíãýð, ëóñ- ãàçðûí òýíãýð ã.ì. áàéäàã. Äýýä áóðõàí- òýíãýð ãýæ ÿðüäàã. 

- Áàðóóí õàòàâ÷èíä õàíûí òîëãîéä íîîñîîð àìûã áîîãîîä õàé÷ ç¿¿÷èõíý. 

×îíûí àì õàà! ãýýä ç¿¿íý. 

- Áîãòîî ÷ºìºã öîõèäîãã¿é, óíèíä õàâ÷óóëíà. Àäóó ìàíà! ãýæ õýëýýä 

õàâ÷óóëäàã. 

33

- Õîëáîîòîé õî¸ð õîìîîë áàéâàë óíàãà äààãà! ãýýä õàíûí òîëãîéä ç¿¿íý. 

- 7 áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºæ ìàëàà äààòãàæ áàéëàà. 

- Òîòãîí äýýð øàðàë÷èõñàí ñ¿¿òýé öºãö áàéäàã áàéâ. Òýíãýðò ë òàâüæ áàéñàí 

áàéõ! 

- Ãàðàã áîðòîí èõ öýýðëýíý. Þì ãàðãàõã¿é, ºðö, äàâñ ãàðãàäàãã¿é, ñ¿¿ öàãààí 

èäýý ãàðãàäàãã¿é, õîíü àëæ èäëýý ãýõýä ìàõ ãàðãàäàãã¿é öýýðëýäýã áàéëàà. 

- Óéë äóóãàðàõòàé çýðýã ë Óéë, Óéë! Óéëûí ìàõ ÷àíàÿ 

Óõàíûí ã¿çýýíä 

Óñ àâààä èð! ãýýä ë õàøãèðàëäàæ áàéâ. 

- Ìàë õýýë õàÿàä áàéâàë õóöûí íîîñ àëãàäààä íîõîéí öàâèàð áîîæ áàéëàà. 

- Öàãààí èäýý ãàðààä èðýõòýé çýðýã ë ìàõ àìñàõ ¸ñ áàéõã¿é, ìàë òºëëºõºä 

óóðàã èõ õººð¿¿ëæ èäíý. Óóðàã òàñàð÷ ñ¿¿ çàëãàíà. 

- Òºë óÿñàí õàíàíä çàã, çàãèéí óð õàâ÷óóëàõ, õºãíºíä çàã ç¿¿õ çàíøèëòàé. 

- Îíãîðõîé õàð òýìýý (ñàìñàà íü ñýòýðõèé) óíààä õîéøîî ÿâæ áàéíà ãýæ 

ç¿¿äýëáýë ìóó ãýäýã. 

- Ø¿ä óíàëàà ãýæ ç¿¿äýëáýë àõ ä¿¿ãýýñ ¿õëýý ãýäýã. 

- Ãóòàë õàíçàðëàà! ãýæ ç¿¿äýëáýë áàñ ë ìóó, ýëãýí ñàäíààñ ¿õëýý ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. Ìóó ç¿¿äèéã õ¿íä õýëäýãã¿é, òîâ÷èíäîî õýëäýã ãýæ áàéâ. 

- Øèíøýý ºâ÷èí èðâýë íýã ìàë (õîíü) àëààä òîëãîé, øèéðèéã õóéõëààä óóëûí 

îðîé äýýð ÷àíààä øàòààäàã, ìàõûã èäýöãýýíý. Òîì÷óóë àðõèäàíà. Õ¿¿õä¿¿äýýð 

“öàãààí ìîä” õàÿóëíà. 

- Íî¸íûõîîñ îõèí àâ÷ áàéãàà áîë “åñ õ¿ðãýæ” áàéâ. 9 òýìýý, 9 ëîíõ àðõè, 9 

öýíõýð áîð ìîðü ã.ì. 

- ¯õ÷èõýýä áàéäàã óíàãà, áîòãîíä óíàñàí ãàçðààñ íü 9 ÷óëóó àâ÷ ç¿¿äýã. 

- Õóö òàâèõ áîë ýâýð, ñ¿¿ë, õàìàð, àì, äóõàíä öàãààí èäýýãýýð ìÿëààëãà õèéæ, 

ò¿ðõýæ áàéâ. 

- Òýìýýíèé ìàõ èäâýë ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà ãýýä öýýðëýäýã áàéâ. 

- Àëü ë õîîñîð÷ áàéãàà àéëûí ìàëààñ õóö, óõíà, áóõ, àçðàãà òàâüæ áàéâ. 

- Õîøãîíîíû òîëãîéã ýð õ¿í èäâýë ãýðèéí ýçýí áóéð (ãýðèéí) îëäîãã¿é ãýæ 


- ªñºæ ÿâàà ìàëûí ºëºí óðò, äýë¿¿ íü òîì áàéäàã ãýäýã. 

- Äàëíû ÿñûã øèíæäýã, õýðýâ õ¿ç¿¿ íü óðò áàéâàë ìàë áàðàãäàíà, áîãèíî 

áîë ñàéí ãýäýã. Äàëíû òîëèî çàäãàé, öàãààí áîë ñàéí, çàõààñàà áîðëîñîí áîë ìàë 

áàðàãäàíà ãýäýã. 

- Àëñàí ìàëûí ã¿çýý òîì, õýâãèé õýëáýðòýé áîë ñàéí, öýâýðõýí áîë ìàë 

áàðàãëàíà, õîòãîð íü óðò áîë ñàéí. 

- Ýð ìàë ãàðâàë - “õ¿éñ çóçààðíà”, ñàéí ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- ªñºõ ìàë õºë óäààí, õºíãºí, ÿâàìòãàé áîë ìóó ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Õîäîîä ÷àíàõàä ÿëçàð÷ õàãàðààä áàéâàë ìàë (õîíü) ºñãºíº ãýæ ÿðüäàã. 

- Ãàëûí áóðõàí áàÿðëóóëíà ãýæ õàðëàã íóãàëóóð, ñýìæ ºðãºæ áàéâ. 

- Ìàë àëààä øîãæ- äýë¿¿ã øàðæ èäýõ çàíøèëòàé, ãàë áàÿðëàíà ãýæ áàéâ. 

“Õàð õàëçàí òóóëàé” óðüä íýã àéëûã 3 ÷ºòãºð õýðýëä¿¿ëæýý. Òýä ýð, ýì 

õî¸ðûã õýðýëä¿¿ëæ, õ¿¿õäèéã íü òýâýðë¿¿ëýýä ãàäàãø íü ã¿éëãýå! ãýæ õýëýëöñýí 

ãýäýã. Íýã íü î÷èæ õýðýëä¿¿ëýýä õî¸ð íü õ¿ëýýæ áàéæýý. Ýõ íü õ¿¿ãýý õººãººð 

“õàð õàëçàí òóóëàé” õèé÷èõýýä, äàðü ýõ óíøààä ÿâæýý. Íºãºº õî¸ð ÷ºòãºð ¿çýýã¿é 

34

ºíãºðºº÷èõæýý. Íýã ÷ºòãºð èðýýä àñóóõàä áèä ¿çñýíã¿é, õàðèí õàð õàëçàí èøãýý 

äàãóóëñàí äîãîëîí ÿìàà ÿâæ ºíãºðñºí ãýæýý. Äîãîëîí òàõèð, ÿìàà ÿâñàí íü äàðü ýõ 

õàãàñ óíøäàã ó÷ðààñ òýãæ òàõèð õàðàãäñàí þì ãýíý áèëýý. 

- Àâäàð äóóãàðâàë ñàéí, îëç îðíî ãýäýã. 

- Ñ¿ð ñ¿ëä ìàëãàé, á¿ñýíä áàéäàã, ìàëãàé, á¿ñ ñîëèõûã òààã¿é ãýæ áàéäàã. 

- Àìüòàí á¿õýí ñ¿íñòýé, ÷ºòãºð íü òººðñºí ñ¿íñ þì, ÿíç á¿ðýýð äóóãàð÷ ÿâäàã. 

- ¯õýýðèéí áóçàð áîëíî ãýæ ÿðüäàã. ×ºòãºð íü ÿíç ÿíç áîëæ ¿çýãäýíý. Õàøãèðíà, 

äóóãàðíà. ¯õýýð äóóãàðàõã¿é, áóçàð ë áîëíî. 

- Øàðèëûí òàøààí äîð íü íýã õàäàã äýâñýíý. Íýã ÷óëóóã ºøèãë¿¿ëæ òàâèíà. 

Òîëãîéã ÷óëóó äýðë¿¿ëýíý. 

- Õ¿í õàÿñíû äàðàà òîëãîé íü ººä ãàçàð ºíõºðñºí áàéâàë ¿ð õ¿¿õäýä ñàéí, 

óðóóãàà õºäºëñºí áîë ìóó, òààðóóõàí ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- ¯õñýí õ¿íèéã õàòàâ÷ òàéëæ ãàðãàíà. Ýñ òýãâýë õààëãà- áîñãî õºðººäºæ 

“ýâäýæ” ãàðãàæ áàéâ. 

- Õ¿í òàâüñàí ãàçðûí õàæóóãààð í¿¿æ ºíãºðºõäºº ãýðèéí òîîíî ¿ç¿¿ëýõ 

öýýðòýé ãýæ áàéâ. 

- Ìóó þì äàãàæ èðíý ãýæ õºäººë¿¿ëñíèé äàðàà õàðãàíà, ºðãºñòýé óëààí îðòóóë 

àñààæ, ãýð, ìàë õ¿íèéã øàâõàð÷ áàéâ. 

- Àëü ç¿ã õàÿñàí, òýð ç¿ã ð¿¿ í¿¿õ öýýðòýé áàéâ. 

- Í¿¿õ ºäºð ãàçàð ëóñ äîãøèð÷, òýíãýð ãàçàð ìóóäíà áàéõ ãýæ í¿¿íý ãýæ 

ÿðèõã¿é, “áÿðóóíû àì áîîíî” ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Áèäíèé ÿâæ áàéõàä çóíû ýõýí ñàðûí äóíä ¿å áóþó 14, 15, øèíý òîîëëîîð 

6- ð ñàðûí 5- 6 áàéâ. Àëòàéä çóíøèæ ýõýëæ áàéâ, íóòãèéíõàí çóíøëàãà îðîé áîëæ 

áàéíà ãýæ áàéâ. Öàãààí èäýý ãàðòàë õîíü àëæ èäýæ áàéëàà. 

- Õ¿í ¿õýõëýýð ºðõ á¿òýýíý, õààëãà ¿¿äèéã õºíäëºí óÿíà. 

Ìóóð îðæ õ¿¿ð áóçàðëàíà ãýæ áàéâ. Ìóóð ýçíýý ¿õýæ ¿¿ ãýæ øºíºä ãóðâàí 

óäàà ýðãýäýã, õàâ íîõîé ¿¿íèé ýñðýã áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- ¯ñ àâàõóóëàõäàà ¿ñýý àâàõóóëæ áàéãàà õ¿í ¿ñýíäýý ýõëýæ õóòãàà õ¿ðãýíý, ¿ñ 

àâàõóóëñàíû äàðàà òàìõèëäàã. Ëõàíàà ãóàé ¿ñýý àâàõóóëñíû äàðàà ìàëãàé, äýýëýý 

ºìñºæ, ãàð÷ øýýæ èðýýä ¿ñ àâñàí õ¿íä òàìõèëàâ (õàðèëöàí òàìõèëàëöàâ). 

- “Íàì÷èéí àì” ãýæ äºðâºí öàãèéí ýðãýëòýíä ýðãýæ áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

Ãàðàãèéí íàì÷ Ëõàãâà, æèëèéí íàì÷ íîõîé ãýäýã. Ýëäýâ ¿éë õýðýã ýõëýõ çýðýãò 


- ¯åíãèéí àðüñ ç¿¿íý (õ¿¿õäýä), ò¿¿íýýñ ë þì àéäàã ãýæ ÿðüäàã áàéëàà. 

- Óéëààä áàéäàã õ¿¿õäýä 15- íû ñàð ãàðàõòàé çýðýã òóãàëãà õàéëààä óñàíä 

õèéíý. Àéæ óéëààä áàéãàà þìíû ä¿ðñ ãàðíà, õ¿¿õäýä ç¿¿÷èõíý. 

- Áóÿí òàðààõ õ¿í íàñ áàðñàíû äàðàà 49 õîíîã äýýð õèéäýã. Õ¿¿õýä, íîõîé ñàéí 

õîîëëîíî, áóÿí òàðààõààñ (ýíý ¸ñûã ¿éëäýõýýñ ºìíº) ºìíº çîëãîõ öýýðòýé, ñ¿íñ íü 

òººðäºã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Àëñàí àìüòíû ñ¿âýýí äýýð íü õýð÷ëýýñ /+?/ òàâüæ ýñãýäýã. 

- Æàõ÷èí (çàõ÷èí) íàð öàãààëãààð áóóðàà ñàéí ñîéæ áàéãààä ë òàâüäàã 

çàíøèëòàé. (Òàâèõ- íîöîëäóóëàõ). Öàãààíû îâîîíä (òóñãàé îâîî áàéõ) ñàéí ìîðèî 

óíààä, ñàéõàí äýýëýý ºìñººä áóóãàà ¿¿ðýýä áóóðàà õºòëººä ë èðöãýýäýã. Áóó áóóäíà. 

- Àéëóóä ÿã òóõàéí ºâºëæººíä ýõëýí íàð òóñäàã çàì ãàçðûã îëîîä òýð çàì (íàð 

òóñàõ) ãàçàð äýýð îâîî áîñãîíî. 

Àëàã áóëàã îâîî ìèíü 

35

Àëòàí èõ äýëõèé ìèíü ãýýä ë õýëæ áàéäàã. 

- Øèíèéí ºãëºº áóó áóóäíà, ìºí ¿ðãýæ ñýðãýíý. 

- Õóðèìûí ºäºð ë “òàõèë òàâèõ” ¸ñûã ¿éëäýíý. Õ¿æ, çóë àñààíà, ÷îíõîðîî 

ºðãºíº, ìîðèî óÿíà. 

- Õ¿í îðøîîãîîä áóöàõäàà àðä õàðàõã¿é. Ìºðºí äýýã¿¿ðýý õîéø íü ãàë õàÿæ 

ÿâäàã. Þì õóì äàãàíà ãýæ òýãäýã. 

- Õºëèéí òàâàã ºøèãëºõ, ãèøãýõýä ãàð áàðèíà. 

- Ààâ, ýýæ íàñ áàðëàà ãýõýä áàðóóí ºâäºãíººñ íü àäèñ àâ÷ ãàð õ¿ðíý. 

- Íàñ áàðìàãö àëãààð íü øàíààã äýðë¿¿ëæ, íºãºº ãàðûã òàøààí äýýð íü òàâèíà. 

ªñãèéãýýð áºãñèéã òàãëàíà, ýð õ¿íèéã áîë ç¿¿í ãàðûã äýðë¿¿ëæ, íºãººã òàøààí 

äýýð òàâèíà. 

- Íàãàö, àâãà áîë 3 ¿å áàéäàã ãýäýã. “Øàò àõèíà” ãýæ ñàäàíãèéí òàëààð îéðòîæ 

áàéãààã õýëäýã. 

- ×èõ õàíãèíàõàä òààëãàíà. Áàðóóí ÷èõ õàíãèíàæ áàéëàà ãýõýä –Àëü ÷èõ âý? 

ãýæ òààëãàíà. Áàðóóí ÷èõ ãýæ õýëýýä òààâàë- ñàéí õýëæýý! ãýæ ÷èõ íü õàíãèíàæ 

áàéñàí õ¿í õýëíý. Îëîõã¿é (òààõã¿é) áîë ìóó õýëæ áàéíà ãýäýã. Õýðýâ ãàíöààð 

áàéõàä ÷èõ õàíãèíàâàë “îëëîî!” ãýýä ÷èõýý áàðèíà. Äóóãàðàõàà áàé÷èõâàë, ìóó 

äóóãàð÷ áàéâàë ñàéí ãýäýã. 

- Ç¿¿ä çºí ìóó áîëëîî! ¯õýõ íü ãýæ ÿðüäàã. Ç¿¿äýý ìàíàäàã. 

- Øèíý áóóäàëä áóóñíû äàðàà õ¿í, ìàë ºâäºæ çîâîîä áàéâàë ëóñò ìóó áîëîîä 

áàéíà ãýæ ÿðü áàéâ. 

- Ýð õ¿íèé ç¿¿í çîâõè õºäºëáºë ìóó, áàðóóí ÷èõ õºäºëáºë ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Õóðèìûí óðüä îðîé (ìàðãààø áýð ìîðäóóëàõ) “ñýíñ õºäºëãºõ” ¸ñ ã¿éöýòãýæ 

áàéâ. Ýíý íü õ¿íèé ñýòãýëä áîäñîí ç¿éëèéã õºäºëãºæ õýë¿¿ëýõ, ñýòãýëèéã õºäºëãºõ 

ãýñýí óòãàòàé þì. 

12.Äàìáà, ýð, íàñ 31, Óðèàíõàé õàëõ, Òîíõèë ñóì, 

òýòãýâýðò 

- Ãýðëýõ óëñûí æèëèéã ëàì øîîäîæ çóðõàéí àðãààð òààðóóëæ áàéâ. Ä¿íñýð 

æèëòýé õ¿ì¿¿ñèéã òààðóóõàí ãýäýã. Òóõàéí õ¿íèé æèëýýñ 7 äàõü æèëèéã ä¿íñýð, 4 

äýõ æèëèéã øèâøè ãýäýã. 

- Ààâûí òàëûã àâãà à÷, ýýæèéí òàëûã çýý íàãàö ãýíý. Áàðóóí ãàðûí ¿å áîëãîí 

õ¿íèé òºðëèéí ¿åèéã òîîëíî. Äàë ìºð íü ààâ, àòãàìàë ÷ºìºã íü õ¿¿, øóó íü à÷, 

áóãóéíààñ õóðóóíû ýöñèéí ¿å- æè÷, õóðóóíû àðààñ 1- ð ¿å íü ¿å, ò¿¿íèé äàðààãèéí 

¿å íü õàÿ áîëíî. 

- Ëóñûã ºäºð äóíä óíòäàã, áóñàä öàãò ¿ðãýëæ õàðæ áàéäàã ãýäýã. Ëóñûí ñàí 

òàâüæ íîì õóðóóëæ áàéâ. Ñà÷èã ãýæ îëîí ºíãèéí ýëñýýð äóãàðèã õýëáýðòýé þì 

õèéíý. Õèéñíèé äàðàà 7- 14 õîíîã óíøèëãà õèéíý. Òýãýýä ë Ä¿ëöýíãèéí ýëñ íýðòýé 

áîëíî. Ò¿¿íèéã áóëàã óñàíä õèéäýã. Ëóñäàà ë çîðèóëæ áàéãàà þì. Ëóñ íü 9 ç¿éëèéí 

àìüòàí áàéäàã ãýäýã. Ìàíãàñûí òºðºë, óóðòàé, ëóñ ãýäñýýð ãàçàð ç¿ëãýæ ÿâäàã, 

õºëã¿é, í¿äýýð ¿çýæ, äóóëæ ÿâíà. ×èõã¿é, ãàçàð ëóñ äîãøèðîõîä ìîãîé ¿çýãääýã. 

Ìîãîé ¿çýãäýýä èðýõëýýð òààðóóõàí áàéäàã. Ëóñàä ãýæ ÿðèíà. Ëóñ ãýæ ÿðüäàãã¿é, 

ãàé ãàðàõ, ÿâäàë á¿òýõã¿é áàéõ, ÷îíî, íîõîé ýðãýõ, ìàë àõóé ¿õýõ, ºâ÷èí ýýðýõ çýðýã 

íü äîãøèð÷ áàéãààãèéí øèíæ þì. Äîãøèí ãàçàðò öóñ, ìàõ, öàãààí èäýý îðâîë 

áóçàðäàæ äîãøèðäîã ãýæ ¿çäýã. Ëóñàä íü ñàâäàãààñ ººð þì. 

36

- Ñîõîð ýëýý îéðõîí ãàçàðò áîë àëä ãàçàð íýâò õàðäàã. Òèéìýýñ õàâõàíä 

îðäîãã¿é, õîë õàðàõ íü ìóó ãýäýã. Õàíãàðüä àâðàãà ìîãîéã èääýã. Ýëýý áàñ ìîãîé 

èääýã. 

Àäóó÷ áîãøðîãî, ýëýý õî¸ð 9 òºðëèéí àìüòíû õýë ñóðúÿ! ãýýä ÿâæýý. Ãýòýë 

ýëýý óíòààä õîöîð÷ýý. Öààä àäóó÷ áîãøèðãî (í¿¿äëèéí øóâóóä) ÿâààä ºã÷ýý. Ýëýýã 

ñýðýýä ÿâòàë íýãýí õàçãàð àçðàãà ¿ðýý ÿâæ áàéæýý. Ò¿¿íèéã äóóðèàæ äóóãàðààä ë 

àäóóíû ÿíöãààõûã ñóð÷ýý. Íºãºº àäóó÷ áîãøðîãî íü ýëýýíä ñîõîð ýëýý ãýæ íýð 

ºãñºí ãýäýã. 

- Óñíû øóâóóã ñîðäîã àìüòàí íü àâàðãà ìîãîé, õàìãààëàõ òºëººíººñ ÿíöãààëäàæ 

áàéæ ñîðóóëàõã¿é ãàðãàæ èðäýã. Õàíãàðüä øèã äóóãàðàõ ãýñýí óòãàòàé þì. 

- Äîìîã. Õàðààöàé õ¿íòýé íºõºðëºæ áàéæýý. Õàíãàðüä õýäãýíýíä þóíû ìàõ 

öóñ àìòòàé, õààíà áàéõàä íóòàã ñàéõàí áàéíàà? ìýäýýä èð ãýæ õýäãýíý (çºãèéã) 

ÿâóóëæýý. Õýäãýíýýñ õàðààöàé àñóóõàä àð ãàçàð ñàéõàí áàéíà. Õ¿íèé ìàõ öóñ 

ñàéõàí áàéíà ãýæ õýäãýíý õàðèóëæýý. Õàðààöàé õýäãýíýýñ èíãýæ àñóóæýý. Îëîí 

àìüòíû ìàõ öóñ àìñëàà. Òàíû õýëèéã ¿çüå! ãýæýý. ¯ç¿¿ëýíã¿¿ò õýëèéã íü ñóãà 

òàòààä õàÿ÷èõæýý. Çºãèé (õýäãýíý) Õàíãàðüä ðóó áóöààä íèñ÷ýý. Õàðààöàé äàãààä 

ÿâæýý. Íóòàãëàõàä ñ¿ìáýð óóëûí õîéò õàð àíãàëûã ñàéõàí áàéíà. Èäýõýä àâðàãà 

ìîãîéí öóñ ìàõ ñàéõàí áàéíà ãýæ çºãèé õýëëýý ãýæ õàðààöàé õýëæýý. Àâàðãà ìîãîé 

àíãàëàã ðóó ÿâæýý. Õàíãàðüä èäýõ ãýýä î÷èõîä ìîãîé àíãàëèãò îðæýý. Òýãýýä ë 

õàíãàðüä ìîãîéã ñàõèæ ñóóäàã áîëñîí ãýäýã. Õàðààöàé õ¿íä îéðòîæ íèñäýã ó÷èð íü 

õàðààöàé õ¿íòýé íºõºðëºæ ÿâñíûõàà õóâüä õ¿íèé àìüñãàë àâàõ ãýæ (õ¿íèé ìàõûã 

ìîãîéí ìàõ öóñ ãýæ ñîëüñîí) ÿâäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Ëóó áàéäàã ãýäýã ÿñã¿é, ¿çýãääýãã¿é. Òîìðîõîîðîî äýëõèéã á¿ñëýæ ãàðäàã, 

áàãàäàõààðàà õóìñàíä áàãòàæ ÷àääàã ãýäýã. Ëóóã àãààðò áàéäàã, ñàëõèàð õºäºëæ 

ÿâäàã. Ëóóíû õàæóóä íýã íü íàð áóðóó, íºãºº íü íàð çºâ ýð÷òýé ãàë áàéäàã, õî¸ð ãàë 

ñàëõè îéðòîõòîé çýðýã äóóãàðäàã ãýäýã. Ëóó äóóãàðâàë äýëõèé íóðíà ãýæ áàéâ. Ëóó 

óíæèæ Öàñòûí àð ðóó (Ñóòàé óóë) ãàíãà ãàðñàí ãýæ ÿðüäàã. 

- ªäðèéí ãóðâàí õàðóóë ãýæ 7 áóðõàí, õ¿í 5 îä, “áàãà äîëîî”- ã õýëæ áàéâ. 

- Ìàíæèéí çàõèðãààíä áàéõàä õÿòàäóóä ìóó àðãà õýðýãëýæ ñ¿ëäýíä ìºðã¿¿ëæ 

áàéíà ãýæ ÷óëóóíä ìºðã¿¿ëýõ áîëñîí ãýäýã. Òóõàéëáàë, æèíñ çýðýã îëãîæ áàéíà ãýæ 

÷óëóó òîëãîé äýýð íü áàéëãàõ òàðõèéã íü õàãà öîõèæ öóñûã íü ãîîæóóëæ áàéíà ãýæ 

óëààí çàëàà õèéõ áîëñîí ãýäýã. 

- Øèíýýð (öàãààí ñàðààð) îâîîíä íàðàí òàëààñàà õîéøîî õàðæ ìºðãºíº, 

îâîîíä ýõëýæ ìºðãººä äàðàà íü ñ¿ëäýíä ìºðãºíº. 

- Öàñòûí óíøëàãà ãýæ òóñãàé íîì áàéâ. Õîíèíû ìàõòàé òàõèíà, Îâîîí áóëàã 

ãýäýã ãàçàð (Öàñò õàéðõàíû õîðìîéä) òàõèëãà õèéäýã áàéâ. Çóíû ñàðä áàãòààæ ãàíö 

òàõèæ áàéâ. Ìàíàé ýíä Öýíäýí áîéä ãýæ ¿çìýð÷ õ¿í áàéâ. Áîéäààãààñ ãàðààä ÿìàà 

õàðæ áàéâ. Íýã ºäºð ÿìààãàà ãýðýýäýý ýðò òóóãààä èðæýý. 

Ýìãýí íü: 

- ßàãààä ýðò èðýâ? ãýñýíä 

ªâãºí íü: 

- Ìàíàé öàñòûí ëóñàä õýäýí ëàì íàðàà àâàõ ãýýä íýõýýä öàãààí áóõàà óíààä 

ºãºâ, ìàíàé à÷èéí ãýðèéã áèòãèé õºäºëãººðýé ãýæ ãóéëàà. ßàäàã áîë, ÷è öàé ºðãº! 

ãýæýý. Óäàëã¿é øóóðãà ñàëõè õºäºëæ áóðãàñíû àìàíä áàéñàí õ¿ðýý, ãýð ñàëõèíä 

õàÿãäæýý. À÷èéíõ íü ãýð ãàéã¿é ¿ëäæýý. Òýãýýä õ¿ðýýã í¿¿ëãýæ ýíý îäîîãèéí 

37

áàéãàà äýýð áóóëãàñàí ãýäýã. ßàãààä áóõ óíàäàã þì áý? ãýõýä òýãýëã¿é ÿàõàâ, ýõíýð 

ëóñàäòàé ãàçàð ãýäýã. Öàñòûí (ñóòàéí) Ç¿éë áðèãàä èõ ñàðëàãòàé áàéäàã íü òèéì 

ó÷èðòàé. Áàñ ýíäýõèéí (Ç¿éëèéí ãîëûíõîí) ýìýãòýé óëñ çàëóóðõàã, ¿õýæ ¿ðýãäýõ íü 

áàãà, ýðýãòýé íü àìàðõàí ºòºëäºã ãýäýã äîìîãòîé. 

- Îâîî òàõèõàä õîíèíû ìàõàí òàõèëûã çààâàë øàòààæ áàéâ. Îâîîíû ×îíõîðûã 

õàéëëàà! ãýæ íýðëýäýã (øàòààõ çàí ¿éëèéí ó÷èð). 

- “Òàõèëûí õîíèí ÷îíõîð” ãýæ õ¿¿õíèé ààâ, ýýæèéíä õ¿¿ òàëààñ òàâüäàã 

(õóðèìûí ¿åä), äóòóó þì áàéõã¿é. Áàðóóí òàëûí ýâðèéã ñóãàëæ 7 õîðãîë õèéãýýä 

òàâüäàã. Áóðõàíûã ë õ¿íäýòãýæ áàéãàà õýðýã áàéõ. Ìàõ ¸ñ íü õàìãèéí äîîä òàëä 

øèéð, ºâ÷¿¿ õàí÷èðòàé, ãýäýñ äîòîð, ìº÷ ìàõ, òýãýýä óóöàà òàâèíà. Óðüä òàëä íü 

òîëãîé òàâèíà. Óóöàí äýýð öóñ, ýëýã òàâèíà. ¯¿íýýñ ýõëýí çààâàë ¸ñîëæ àìñàíà. 

Èéì çàíøèëòàé. 

- 5 ò¿ð¿¿ çàñàõ ãýæ óóö, øèëò ñýýð, õîíò øàãàéò, äàë 4 ºíäºð, òîëãîé çàñàõûã 

õýëäýã. Óóö çàñàõäàà ñ¿¿ëýí òàëä äýýä õºðñíººñ (ãóðâàëæèí) õýëáýðýýð íýã áàñ 

ò¿¿íýýñ õîéõíî íü (äºðâºëæèí)- ººð õºðñèéã ýñãýæ ç¿ñýæ àâíà. Òîëãîéä çàñàë 

õèéõäýý õî¸ð çàâüæèíä íýã íýã õóòãà õ¿ðãýíý. Ìàãíàé äóõàíä (ãóðâàëæèí)- ààð 

ç¿ñýæ õóéõûã àâíà. Ãóðâàëæíû íýã ¿ç¿¿ð õîíøîîð ðóó õàðíà. 

- Øèëò ñýýð çàñàõäàà õî¸ð òàëûí ìàõûã øèëýí òèéø áîëãîíî. Øèëíèé ººõíèé 

õºðñèéã àâíà. 

- Òîëãîé çàñàõ òîëãîéí õ¿ç¿¿òýé çàëãàõ õýñãèéí, òóõàéëáàë í¿äíèé óõàðõàéí 

äîîä õàæóóä áàéäàã õî¸ð áºíäãºð ÿñíû íýãèéã ìóëò öîõèæ, òàðõèéã 7 óäàà àìñäàã 

(çàñàõ ãýäýã íü ººð óòãàòàé). 

- ×ºìºã çàñàõ- äóíä ÷ºìºãíèé õî¸ð áºíäãºðòýé òàëûí íýãèéã íü ìóëò öîõèæ, 

ìºí õàâèðãààð ÷ºìºãíººñ á¿õ óëñàä àìñóóëäàã. 

- Äààõü àâàõ ã.ì. íàéðûí ¿åä ãèéäàà, áîîâ õèéæ áàéâ. Æèðèéí ¿åä õèéäýãã¿é, 

æèæèã äóãóé áîîâ õèéäýã. Õóðàë íîìûí ¿åä óë áîîâ, ãàâüæèéí äóãóé õèéäýã. 

- Õîíò øàãàéòûã çºâõºí õàëüñûã àâíà (õ¿íäýòãýëèéí ¸ñîíä) Äàë 4 ºíäºðò 

òóñãàé çàñàõ õºíäºõ þì áàéõã¿é. 

- Õóðèì íü “àì õýëýõ”, “àðõè óóëãàõ”, “õàðèó øèéä àâàõ”, “õóä ñýâèéí 

áàðàà ºãºõ”, “öàâóó õàäàã òàâèõ”, “õóðèì”, “õºøèã òàéëàõ” ãýäýã ¿å¿äòýé áàéâ. 

Ìºí “õàäàì äàðõëàõ”, “äàðõ òàéëàõ” ¸ñ ã¿éöýòãýæ áàéâ. Õ¿¿ òàëûí àâãà, àõ íàð 

õóðèìàíä ÿâäàãã¿é. 3 õîíîîä (õóðèìíààñ õîéø) “õºøèã òàéëàõ” ¸ñ ã¿éöýòãýæ 

áàéâ. Áýð õºøèãíèé öààíà ñóóæ áàéäàã, õàäàì òàë (àâãà óëñ) õºøèã òàéëíà, áóóíû 

ñ¿ìáýýð “Òîëãîé í¿öãýí òîãëîæ õºë í¿öãýí õºëáºð÷ ÿâ! ãýýä õºøãèéã ñºõíº. Áýð 

ãàð÷ èðæ, îðíû óðä ñóóíà, õºøãèéã òàéëæ îðûã íü á¿òýýíý. 

- “Äàðõ òàéëàõ” ãýäýã íü õàäàì òàëûíõàí áýðäýý õàäãàí äýýð õººðãºº òàâèàä 

ºãíº. ¯íýðëýýä áóöààæ ºãíº, õàäãàà ýðã¿¿ëæ áýðä ºãíº. Íàéð õóðèìàíä èðýýã¿é, 

õàäàì òàëûíõàí áýðòýéãýý 3 æèë çîëãîõã¿é, òàìõèëàõã¿é ÿâæ, äàðàà íü äàðõ òàéëæ 

áàéâ. 

- Áýð àâàõäàà íýã áîë ãàäàà íü õ¿¿ òàë î÷èæ áóóõã¿é ìîðäóóëààä àâíà, çàðèì 

íü ãàäààíàà áóóëãàæ áýðýý ºã÷ áàéâ. 

- Òàõèëûí åðººë ãýæ õ¿¿ òàëààñ îõèíû ýöãèéí ãýðò õýëæ áàéâ. 

- “Òàõèë àìëàõ” ãýæ õ¿¿ òàëààñ òóñãàé õ¿í èðíý. 8 ç¿éëèéí þì îðíî, Òàõèë 

òîãòîîõäîî çóë, õ¿æ, õàäàã, áÿñëàã, àðõè, ìàõ (÷îíõîð), ìîðü (õîíü), åñºí ýðäýíèéí 

ç¿éë (íýã þì áîëæ ÿâíà) îðóóëæ ºãäºã. 

38

- Ãýð õ¿¿õýí òàëä èðæ (ýöãèéí ãàäàà áóóõ) áóóíà (ìàéõàíòàé èðýýä áóó÷èõñàí ÷ 

áîëíî. Ãýðýýð èðýýä áóó÷èõñàí ÷ áîëíî). Õ¿¿õýí òàëààñ õýäýí óëñ “Ñýíæ õºäºëãºõ” 

ãýæ èðíý. Òýäíèéã ãýðòýý îðóóëíà. Öàé, èäýý òàâèíà. Õ¿¿õýí òàëûí èðñýí óëñ íýã 

íýã ñàâ àðõèòàé èðäýã. Õ¿¿ òàëûíõàíä õèéæ ºãíº, óóæ äóóñíà. Õ¿¿ òàë àðõè íýõíý. 

Äàðàà íü õ¿¿ òàëûí óëñ íýã íýã ñàâ àðõè ºãíº. Äóóñòàë óóíà. Õ¿¿õýí òàëààñ èðñýí 

óëñ õ¿¿ òàëûí óëñààñ àðõè íýõýæ ÿâäàã, òîõîéã áàðü÷èõàíà. Ýíý ¿åýð ë òàõèë àìëàõ, 

òîãòîîõ, õàäàã áàðèõ õ¿íèé òîî, òàõèë åðººõ õ¿í çýðãèéã ÿðèëöàæ àâíà. 

- Õ¿¿ òàëààñ ñºí õèéäýã, õàäàã áàðüäàã õ¿í, õàäàã á¿ñëýõ õ¿í, åðººë÷, õóðèì 

àõëàã÷ íàð ÿâäàã, õóðèì àõëàã÷ààñ ýõëýí óðóóäàæ ñóóíà. 

- “Õóä ñýâèéí áàðàà ºãºõ” ãýæ õî¸ð òàë õýëýëöýæ áàéãààä òîõèðîíî. Õ¿¿õýí 

òàë ë ãýõýä àëò, ìºíãº, õîíü ìàë ãàðãàäàã. Ãýðèéí äîòîð òàëûí õýðýãëýëèéã õ¿¿õýí 

òàë áýëòãýíý, áýðèéí îðîíä ìàë ºã÷ áàéãààã¿é áàéõ, õàñàã, çàõ÷èí òàëä ºãäºã ãýæ 

ÿðüäàã. Õ¿¿õýí òàëä î÷èæ “õóä ñýâèéí áàðàà”- ã õýëýëöýæ òîõèð÷ áàéâ. 

- “Òàâàã õàÿõ”- øèíý ãýðò áýð îðóóëàõààñ ºìíº õî¸ð áýðãýí òºðñºí ãýðò öàé 

óóëãààä ãàðãàæ øèíý ãýðò îðóóëàõ çàâñàðò”òàâàã õàÿäàã” þì. Ýíý íü ìóó þìíû ë 

äàðóóëãà ãýäýã. Òóõàéëáàë, øèíý ãýð áîëæ áóé õ¿ì¿¿ñèéã ÷ºòãºð õàðàõ ãýæ èðäýã 

ãýäýã. Ãýòýë òýð ¿åä öîõèîí çîäîîí áîëæ ÷ºòãºð çóãàëäàã ãýäýã. Òàâàãòàé èäýý ë 

áóëààëäàæ õî¸ð òàë íîöîëääîã áàéñàí áàéõ. 

- Õºøèã òàéëààä 7 õîíîã äýýðýý “õ¿¿ áýð àéë÷ëàõ” ãýæ ÿâäàã. Õî¸ð òàëûí 

õàäìóóäûã õýëíý. 

13.Î.Ðàã÷àà, ýð, íàñ 58, Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì, õîíü÷èí 

- À÷, àâãûí òàë õîîðîíäîî ñóóâàë ºâäºõ, çîâîõ, ýä ìàëä ìóó ãýæ áàéâ. À÷ àâãà 

áàéæ áàéãààä (òºðºë õ¿ì¿¿ñ) çýý íàãàö áîëæ õóâèð÷ òºðºë îéðòîæ áàéãàà ó÷ðààñ 

øàò àõèæ, ñàäàí òºðºë îéðòîæ ýõýëäýã ãýæ ÿðüäàã. 5- 6 ¿åýð ë õººæ áàéæ õîîðîíä íü 

ñóóëãàæ áàéâ. Ãýõäýý õààÿà àâãà, à÷ ýñâýë çýý íàãàöûí õ¿¿õä¿¿ä ñóó÷èõñàí áàéäàã. 

14.À.Õàëòàð, ýð, íàñ 65, Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì 

- Ñîíãèíî- ãàäàñ, ãºðººñíèé ýâýð çýðãýýð óõíà. Íàìàð ò¿¿ãýýä õºëäººæ èäíý, 

çóíû öàãò ñîíãèíû ãóóðñ õîîëîíä õààÿà õîëüäîã áàéâ. 

- Ìàíàé Ç¿éë áðèãàäàä ÿìàà, òýìýý áàéõã¿é áàéâ. Íóòàã òîõèðîõäîî ìóó þì. 

Õîíü, ¿õýð (ñàðëàãèéí) òàðàã ë èäýæ áàéâ. Ãîë íü ñàðëàãèéí òàðàã èäíý, çóíû ýõýí 

ñàðààñ òàðàã ãàðíà. ¯õýð òóãàëàõ íü õàâðûí äóíä ñàðààñ ýõýëäýã, ýíý ¿åýñ ýõëýýä 

öàéãàà ñ¿ëíý, àìò ìóóòàé ýýçãèé ÷àíàæ èäýæ áàéâ. 

- Òàðàã á¿ðýõäýý ààðóóë í¿äýýä äýâòýýãýýä á¿ðýõ, ýñâýë ààãòàé öàé ÷àíàæ 

òóíãààãààä ÷ õºðºíãº õèéæ á¿ðæ áàéâ. Á¿ðýõäýý 2 ÿíç, ñ¿¿ áýëòãýæ ìîäîí 

ñóóëãàíäàà õºðºíãºº õèéæ äýýðýýñ íü õèéæ á¿ðýõ, ýñâýë òîãîîòîé ñ¿¿íäýý õºðºíãº 

õèéæ ñàìàð÷ óóäëààä á¿òýýæ òàâüæ á¿ðæ áàéâ. 

- Øºíº õîíîã ãàðàõ øºíºä ìàõ èäýõã¿é, äàí öàãààí èäýýãýýð õîíîõ ¿åèéã 

õýëäýã. Èéì ¿åä îðîé òîì ñóóëãà òàðãàà òàâèàä, ñ¿¿ õººð¿¿ëíý, áàñ õîîðìîã õèéæ 

èäíý. Õîîðìîã õèéõäýý øàð óñ, ýñâýë òàðàãíààñ æààõíûã àÿãà ðóó õèéæ äýýðýýñ 

íü õººð¿¿ëñýí ñ¿¿ õèéæ ýýä¿¿ëæ áîëãîæ õîîðìîã õèéæ óóäàã. Ýíý ãóðâààñ (òàðàã, 

ñ¿¿, õîîðìîã) äóðòàéãàà èäíý. Õîîðìîã èõ óóâàë øàð èõ áîëäîã, òîëãîé ºâäºíº, ñ¿¿ 

39

èõýýð óóæ áîëäîãã¿é, ãîë íü òàðãàà ë óóæ áàéâ. 

- Ñàðëàã íèëýýä óäààí ñààëãàíà, áàðàã 12 ñàð õ¿ðòýë ñààëãàäàã. Íàìðûí ýõýí 

ñàðààñ ñ¿¿ íü ºòãºð÷ ºðºì ñàéõàí áîëäîã. Ýðò òóãàëàõ íü 11 ä¿ãýýð ñàðûí ¿åä 

øèðãýõ, îðîé òóãàëàõ íü 12, 1 ñàð õ¿ðòýë ñààëãàæ øóâòðóóëäàã. Õóñðàí ¿íýýòýé áîë 

õàâàð öàéíû ñ¿¿òýé áàéñààð áàéãààä çàëãàäàã. Õýäýí ñàð, åð íü ñ¿¿ òàñðàíà, òóãàë 

íü õºäëºõòýé çýðýã ë ñ¿¿ íü øèðãýäýã àìüòàí øèã áàéäàã. 

- Áÿñëàã- ò¿¿õèé ñ¿¿ãýýð õèéäýã, ºðìºíä õàëòàé ó÷ðààñ õààÿà ë øàõàæ èäíý. 

- Àðõè õýðýãëýõ ¿åä ë àéðàã õèéíý. Ò¿¿íýýñ áóñàä öàãò òàðãàà ÷àíàæ ààðóóë 

õèéíý. Áóöëàõ (òàðãàà) õ¿ðòýë õóòãàíà, òýãýýä ë áóöàëãàæ ÷àíàíà, ÷àíààä äóóñàõëààð 

áîç áîëíî. Ò¿¿íèéã óóòàíä õèéæ ø¿¿ãýýä ç¿ñýýä ààðóóë õèéíý. Õàðèí òàðàã 

ãàðàíãóóò (çóíû ýõýí ñàðä) áîç õèéãýýä ø¿¿íý. Ø¿¿õëýýð ààðö ãàðíà. Ýíý ààðöàà 

èõ íóõàæ èääýã áàéâ. (Áèä çóñëàíä àéëóóä áóóñíû äàðààõàí ñóäàëãàà ÿâóóëàâ. 

Àéë áîëãîíä ààðöûã òóñãàé, ýñâýë òàâàãòàé èäýýí äýýð òàâüæ, ààðö íóõàæ èä! ãýæ 

áàéëàà). 

- Ýýä¿¿ë öîõèõ- ¿¿íèéã ãîëäóó ýëáýã ñààìòàé àéëóóä õèéäýã. Ñààëèíä èõ 

õàëòàé. Îíöëîã íü ààðóóëààñ èë¿¿ àìòòàé. ªðìèéã àâàëã¿é õèéäýã ó÷ðààñ èõ 

òîñëîãòîé áàéäàã. Öàéíä õèéãýýä èäýõýä çººëºí áàéäàã. Æèæèã õ¿¿õäýä áàðèóëàõ 

òºäèé ë õèéíý. Àÿãààð õºìºð÷ òàâüäàã ó÷ààñ öîõèõ ãýæ íýðëýäýã þì. Áîðîî èõ îðîõ 

¿åä ºðºì áàéäàãã¿é (ºðºìòºõã¿é ãýñýí óòãà), ààðóóë òàâèõëààð õàòààõàä òºâºãòýé. 

Òèéì ¿åä ë ãîëäóó ýýä¿¿ë öîõèæ áàéâ. 

- ªðìºº ã¿çýýíä õóðààíà, öàãààí èäýý òàñàðñíààñ õîéø èääýã. ªðìºº ñàâàíä 

õóðààõëààð çººõèé áîëíî. Çººõèéãºº õàéëààä øàð òîñ, øàã ãàðãàæ àâíà. Øàãàíäàà 

õààÿà ¿¿ðãýíý õîëüæ áàéâ. Öàãààí øàã íü áàðààíäóó ºíãºòýé áîëäîã. 

- Áÿñëàãèéã õàòààæ õýðýãëýõ íü áàðàã çàíøààã¿é þì. 

- Çóíû ºãëºº ààðóóë, ºðºì èäíý. Ñ¿¿òýé öàé óóíà, øºíèéí õîîë íü òàðàã 

áàéäàã. ªãëºº õ¿¿õä¿¿ä òàðàã óóæ áîëíî. ¯äýä ààðóóë, ºðºì èäíý, ºðìèéã îëîí 

ñàâàíä áàéëãàæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 7- 8 ñàâàíä (ìîäîí, ýñâýë ñ¿ëæìýë ìîäîí ñàâ) 

ºðºì áàéëãàëàà ãýõýä 2- 3- èéã èäýýä áóñäûã õóðààæ áàéâ. 

- Òàðèàã ºäðèéí óíäàíä èäýæ áàéâ. Òàðèàã çýðãýëäýýõ ãàçðààñ àâ÷ áàéâ. 

Õîâäûí Áóëãàíä òîðãóóäûí òàðèà, Äàðâèéí íóòàã Õºâõºð, Ãîâü- Àëòàéí Äàðâèéí 

ýõýñèéí ãîëîîñ àâ÷ áàéâ. Ìàíàé Ç¿éëèéíõýí (Öàñò õàéðõàíû îéðîëöîîõ óëñ) 

ªâ÷¿¿, Áèæèéí ãîëîîñ òàðèà àâ÷ áàéãààã¿é. 

- Öàé, óíä áàðàã íýã ¿ã. Áàíòàíòàé öàé ãýæ õèéæ áàéâ. Ãàë äýýð òîãîîíä 

ãóðèëàà äàâòàæ áàéãààä öàé õèéäýã. Áóäààòàé öàé õèéæ óóæ áàéâ. Õÿìàð ãýæ óðüä 

èõ õèéæ óóæ áàéâ. Õ¿¿õäýä ¿ðãýëæ ÷àíàæ ºã÷ áàéâ. Òîì÷óóë ÷ óóíà. Øàð õººðñºí 

¿åä ë òîì÷óóëä õÿìàð áóöàëãàæ ºã÷ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä àäóó, ÿìàà, òýìýý, õîâîð, õîíèîð ë ãîëäîæ áàéâ. Äàðàà íü ñàðëàã 

îðäîã áàéâ. 

- Áîä ìàëûã íóãàñëàæ àëäàã áàéâ. Õîíü, ÿìààã àëààä öóñûã íü ºëºí õîäîîäîíä 

íü öóòãàæ èäýæ áàéâ. 

- Öàãààí ìàõ (õîøíîã)- ûã ñ¿¿ë ¿åä õîñ ãýõ áîëîâ. ¯õðèéí, àäóóíû öàãààí 

ìàõûã ãîë ìàõ õèéæ ýðã¿¿ëýõã¿é, ç¿ãýýð ë ººðèéã íü ýðã¿¿ëæ ÷àíàæ èääýã. 

¯¿ö ñ¿âýýã ãîëäóó àâ÷, ò¿¿í äîòîð íóðóó, õàâèðãà, öàãààí ìàõ, åð íü àëü ñàéí 

á¿ãäýýñ íü æààõàí æààõàí õèéãýýä õºëëºäºã áàéâ. Ã¿çýýíèé õóóëáàðûã ÷àíàæ èäýæ 

(¿õðèéí ã¿çýýã áàéâ). ¯¿ö äóóñààä õîíü àëæ èäýæ áàéâ. Õºäºº áîðö õèéäýãã¿é 

40

áàéâ. Ëàì íàð ë ñàðëàãèéí áîðö õèéæ áàéâ. 

- Õîíèíûõîîð (ãýäýñ äîòðîîð) õÿðàìöàã õèéæ èääýã áàéâ. Õÿðàìöàã õèéõäýý 

ºëºíä íü öóòãàõã¿é ãýäýñ äîòðûã ë ã¿çýýíä õèé÷èõýíý. 

- Øîðëîãî ãýæ õàâèðãà, ñýýð, íóðóó, õ¿ç¿¿, äîòîð ìàõààð õèéæ áàéâ. 

- ¯õðèéí òîëãîéã 4, ýñâýë 6 õóâààæ ÷àíàæ èääýã (õºðººäíº). 

- Òààõàéã õóéõëààä (¿õðèéí) ÷àíàæ èäíý, ìºí õîíü, ÿìààíû øèéðèéã õóéõëàæ 

èäíý. 

“Ìîíãîë (¿õýð), õîíèíû ìàõ õî¸ðûã èæèë, ÿìàà, ñàðëàã õî¸ðûí ìàõûã àäèë 


- Ñ¿¿ë ¿åä ÿìàà, ñàðëàãèéí ìàõûã áîðöëîæ ýõëýâ, ãóÿ, ýñâýë õààã áîðöëîíî. 

15.Ò.Ãóíãàà, ýð, íàñ 87, Ãîâü- Àëòàé, Òîíõèë ñóì, òýòãýâýðò 

- Áîðîî øîðîîòîé ¿åä õàäíû àãóé, õºíäèéä õîðãîäîõ õýðýã ãàðààä îðâîë 

øîðîî þì óó, ø¿¿ þì óó? ãýæ õýëýýä øîðîîíîîñ àâ÷ àìñäàã çàíøèëòàé. 

- Õàíèàä, íóñ õ¿¿õäýä õ¿ðýõýä “õàð õàëçàí òóóëàé” ãýæ õàìðûã õººëäºã, õàð, 

öàãààí ðàøààíààð óãààíà. Óãàà÷èõààä áóðóó ¿¿äýýð öàöäàã. 

- Äóòóó ø¿¿ñ ãýäýã áîë ýëýã, öóñ òàâèàã¿é áàéõ ¿åèéã õýëíý. Õýðýâ ýíý õî¸ðûã 

òàâèàã¿é áîë ãàð õ¿ðýõ ¸ñ áàéõã¿é. Ýõëýæ àìñààä äàðàà ø¿¿ñ- ìàõàíäàà õ¿ðíý. 

- Òîëãîé ºãñºí õ¿í àìàí õ¿ç¿¿ çàëãàõ òîëãîéí àð òàëûã õàãà öîõèîä òàðõèéã 

àìñàíà. Ãýð äîòîð õýäýí õ¿í áàéíà, á¿ãäýä àìñóóëíà. 

- Äóíä ÷ºìºã õýíä î÷íî. Òýð õ¿í ìºëæººä “áàÿí áóëóó”- íû ºíöºãèéã õóòãààð 

òàñ öîõèîä ÷ºìãèéã áàñ àìñóóëíà (çàñàõ íýð). 

- Õ¿íäèéí ¸ñ. Àëèâ íàéð íààäàì, òóõàéëáàë, äààõü, õóðèì, öàãààëãà, îâîî 

òàõèõ ã.ì. ¿åä á¿òýí ìàõ òºäèé ë ÷àíàõã¿é. 

- Óãààëãààð òîëãîé, õîíò øàãàéò, 4 ºíäºð áóðõàíä òàâèíà. 

- Áîãòîñ, ñ¿éæ, ñýýð ýìýãòýé õ¿íä òàâèíà, ýð õ¿íä ÿëàíãóÿà áîãòîñ, ñ¿éæ 

ºãäºãã¿é, òàâüñàí ÷ ãàð õ¿ðýõ ¸ñ áàéõã¿é. 

- Ìàíàé ýíä óóöûã á¿òýí òîìîîð ÷àíàõã¿é, çààâàë õàðöàãëàæ ÷àíàäàã, 

õàðöàãàòàé (ñ¿âýýíèé õàâèðãà îðîëöóóëàõ) ÷àíàæ áàéõûã ¿çýýã¿é. 

- Òîëãîéä äóõàí äýýð íü (ãóðâàëæèí) ç¿ñýæ ñºõºæ òàâèíà. Òîëãîéãîîð 

õ¿íäë¿¿ëæ çî÷ëóóëñàí õ¿í àìàð èäýõã¿é, ýð õ¿í ýâýðíèé õîðîíäîõ õóéõ èäýõã¿é, 

áóðõàíä ë ýð¿¿òýé ÷àíàæ òàâèíà. Áóñàä ¿åä ýð¿¿ã àâ÷ ÷àíàíà. Ýð õ¿í ýð¿¿ èäâýë 

çàðãàëääàã ãýäýã ¿ãòýé. 

- Óóöàíä äýýä òàëûí õàëüñíààñ ãîíçãîé äºðâºëæèí ýñãýæ, õóóëæ àâíà. Óóö 

òàëëàõ õ¿í áàðóóí ãàð òàëààñ, áàñ ç¿¿í ãàð òàëààñ 3, 3- ààð ç¿ñýæ ç¿ññýí ìàõàà òàë 

ñîëüæ òàâèàä, äàðàà íü îëîí ç¿ñýæ òàâèíà. Áàðóóí, ç¿¿í õàíàí òàëä ñóóñàí óëñàä 

õ¿ðòýýäýã. 

- Õîíò øàãàéòíû õàëüñûã ë àâ÷, õ¿íä òàâèíà. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä ¿åíãèéí àðüñ ç¿¿äýã. 

- Ãàõàéí ñî¸îãîîð ãàçàð ìàëòàõàä ãàçàð ëóñ õàëääàãã¿é ãýäýã. Õóäàã óñ ìàëòàõ, 

ëàéäàõàä ýõëýæ ñî¸îãîîð ¸ñëîõ æèøýýòýé. 

- “Õîâäîã ýìãýí” ãýäýã îä íü íýã æèë ¿äøèéí öîëìîí, íýã æèë ¿¿ðèéí öîëìîí 

áîëæ ÿâäàã ãýäýã. 

- “Õîìõîé äîëîîõ” ãýäýã. Õèé õóàðûí þì, õîâäîã ýìãýí îäòîé õîëáîîã¿é þì. 

41

16.ß.Ä¿ãýðñ¿ðýí, ýð, íàñ 62, Óðèàíõàé õàëõ, 

Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì 

- “Ãýçýã ¿ñ” ãýæ “õàð øîðîî äàðàõ” óñíààñ àðàé èõ, õ¿÷òýé ºã÷ áàéâ. Òàðèàíû 

¿ð ñóóëãààä ÷èéã äóòàæ ¿ð õàâ÷èæ óðãóóëàõã¿é áîëäîã. ¯¿íèéã çàäëàæ, çººëð¿¿ëæ 

ºãºõèéí òóëä “ãýçýã ¿ñ” ºã÷ áàéâ. Õàðèí ñ¿¿ë÷èéí óñûã ºíæèí õîíîí óñàëäàã. 

- “Ìàõàí øîðîî” ãýæ øàâàðäóó, ÷óëóó ìîä áàéõã¿é õºðñèéã õýëäýã. 

- Òàðèà íü 6 òàëòàé óðãàäàã, Õîâäûí Áóëãàí ãîëîîñ àâñàí òàðèà èíãýæ óðãàäàã. 

Óðäààñ àâ÷èðñàí ¿ð ìóó ãàðäàã ãýäýã ¿ãòýé. ¯ðèéã ñàëõè ñºðã¿¿ àâ÷ðàõ ìóó ãýæ 

áàéâ. Ñàëõè äàãóó, õîéíîîñ àâ÷èðñàí ¿ð ñàéí ãàðäàã (óðãàäàã) ãýæ áàéâ. 

- Íýã ¿ðýýñ 5- 6 ñàëàà (áóò) ãàð÷ òîëãîé òóñ á¿ð íü 4- 6 òàëòàé áàéíà. 60- 90 ø 

òàðèà ãàðíà. Ñàëàà, áóò ãýäýã íýð íü èæèë þì. 

- Õºðñºº áîðäîõäîî øóäóóíû àìàíä ¿íñ îâîîëæ óñààð ã¿éëãýæ òîðäîõ, íàìàðò 

õîíü õîòëóóëíà, çàðèì óëñ ãàçðàà ýýëæëýí ñººëæë¿¿ëæ, ºíæèæ òàðèàëæ áàéâ. 

- ¯ð ñóóëãàñíû äàðàà ýõëýýä íàâ÷ ãàðíà. Íàâ÷ öóõóéõ ¿åýð ìàëààð èä¿¿ëæ 

áàéâ, “¯ìõèé ÷èõ” ãýæ íýðëýäýã. Õýðýâ ¿¿íèéã èä¿¿ëáýë õîéøõè íü ñàéí óðãàäàã 

ãýäýã. Äàðàà íü (÷èõíèé äàðàà) áóòàëæ ýõýëíý. 

- 2 äàõü óñ (“ãýçýã ¿ñ”)- íààñ õîéø òàðèà íü ¿åëæ, õýäýí ¿åýð ºñºæ óðãàíà. 

¯¿íèéã “áóë÷èí” ãàð÷ áàéíà ãýæ ÿðüäàã. Äàðàà íü ¿ð (òàðèà) ãàðàõ àðàé áîëîîã¿é, 

ñàõàë ãàð÷ ýõýëäýã. Èíãýýä èäýýëæ ààðöàí èäýý áîëíî. Ýíý ¿åä íýã ñàéí óñàëæ ºãíº. 

Æèíõýíý èäýý áîëãîõ óñàëãàà þì. 

- Òàðèàãàà óñëàõûí òóëä äºðâºëæèí, äºðâºëæèí òàã õèéíý. Óñ ýëáýãòýé ãàçàð 

áîë òàãèéã òîì õèéäýã. Ìàíàé ªâ÷¿¿ãèéí ãîë óñ õîâîð ó÷ðààñ îëîí æèæèã òàã õèéæ 

áàéâ. (îíöëîã íü) 

- Òàðèà òàðèõûí ºìíº ãàçðàà ñàéí ¿çýæ, òîõèðîõ ýñýõèéã øàëãàäàã, þóíû ºìíº 

ãàçðàà õ¿ðçýýð ãèøãýýä øîðîîã ¿íýðëýõ, ãàçàð äýýð ãèøãýñýí øîðîîãîî öàöàæ 

õàÿõàä áóòàð÷ öàöàãäàæ áàéâàë òàðèàãàà òàðèíà. 

- Ãàçðàà óñëàõûí óðüä òàëä (òàðèà òàðèõààñ ºìíº) çýðëýã óðãàìëûã íü ò¿¿íý. 

Ãàçðàà óñàëíà. ªäºð, øºíº ºíæèí õîíóóëæ óñëàíà. ¯ðýý õýìæýýòýé öàöàõàä 

çîðèóëæ ãàçðàà òóóø òóóø õàãàëíà. ×èéã ñàéí òîõèðñîí ¿åä ãàçðàà õàãàëàõã¿é 

áîë àíäàñíû øîðîî áººíººð (á¿õëýýð) îé÷èõ àþóëòàé, ÷èéã íü òààðñàí ¿åä áóòàð÷ 

óíààä áàéäàã. 

- Ìàõàíäóó ñàéí õºðñòýé ãàçðûã çàéã¿é, ýð¿¿ë ãàçàð ¿ëäýýõã¿é õàãàëíà. 

Ýëñýí õºðñòýé ãàçàð áóþó ÷èéã àìàðìàí àëäàõ ãàçðûã ÿëèìã¿é ýð¿¿ë ãàçàð ¿ëäýýæ 

õàãàëäàã áàéâ. Ýíý íü ¿íäñýí ãàçðûíõàà ÷èéãèéã àëäàõã¿éí òóëä òýãæ õàãàëæ áàéâ. 

- Ïààç- ãààïóó, ìàëòóóðààð (òºìðººð õèéñýí) ãàçðàà òýãøèëýí òàòàæ, õàìàð 

øóóäóó àâ÷ äóóñãàäàã (ãàçàð áîëîâñðóóëàëòûí òºãñãºëèéí øàò). 

- Áîðîîíû óñààð òàðèà àâíà ãýæ áàéãààã¿é. “Äîëîîí õîíîãèéí áîðîîíîîñ 

äîëîîí óñ” ãýñýí þì ãýýä ë äàí ãîëûí óñààð óñëàæ áàéâ. 

- Òàðèà õàð íîãîîí ºíãºòýé áîëæ áóòëààä èðíý. Õýðýâ íàìàð òàðèàã èõ óñàëáàë 

óíàíà, áàñ ñàëõèíä óíàñàí òàðèàã óñëààä òîãòîîæ áàéâ. 

- 90 õîíîãîîñ ë öààø õóãàöàà ºíãºðººæ òàðèàãàà àâ÷ áàéâ. 

- Öàí äýýð òàðèàãàà õàòààæ áàéâ. Æààõàí ø¿¿íãýò (áîëîâñðîîã¿é, ã¿éöýä 

áîëîîã¿é òàðèàã) òàðèàã áàñ æààõàí äàðæ (äýëãýæ) áàéâ. Õî¸ð í¿äòýé ñýðýýãýýð 

ñýëãýí ýðã¿¿ëæ áàéâ. ªäºðò íýã óäàà ýðã¿¿ëíý. Õàòñàí òàðèàãàà ìîðèîð ãèøã¿¿ëíý. 

42

Ìîðüäûí òîî íü òàðèàíû èõ áàãààñ áîëíî. Ãèøã¿¿ëñýíèé äàðàà òàðèà ñàâàíòàéãàà 

õîëèëäîíî. Ñàëõèíä ººä íü öàöààä òàðèàãàà ÿëãàæ ¿ëäýýíý. Á¿ä¿¿í ñàâàíãóóä 

(ñ¿ðýë) ÿëãàð÷ ãàðíà. Öàí äýýð ñàëõèíû ýñðýã òàëä æààõàí ãàçàð óñëàíà. Õàòààä 

èðýõëýýð íü òàðèàãàà õàÿíà. Òàðèàãàà õó÷íà. Õîíóóëààä ñàâëàíà. Ýñâýë øóóä ñàâëàõ 

óäàà ÷ áàéäàã. Ñàëõèí òàëûí òàðèàíààñ ¿ðèéí òàðèàãàà àâäàã (îâîîëñîí òàðèàíû 

ñàëõèí òàëààñ). 

- Õýðýâ òîëãîé íü á¿ðýí áàöàð÷ óíààã¿é áàéâàë ìóíà (ìààõàé äîõèî)- ààð 

(ìîäîîð) öîõèæ áàöàëæ, ñàëõèíä õàÿæ ÿëãàíà. 

- Òàðèà ñàâëàæ áàéõàä õ¿í èðâýë “õýâøèí ºãºõ” ãýæ õóâü òàðèà ºã÷ áàéâ. 

Òóñàëñàí óëñàä òàðèà ºãíº. Áàãà òàðèàòàé áîë õ¿ðçýýð (ìîäîí) õýâøèí ºãíº, èõ áîë 

òîãîîãîîð ºãºõ æèøýýòýé. 

- Òàðèà óëàéòãàõäàà (öàéðóóëàõ) ìîäîí õ¿ðçýýð öàöíà. 

- Òàðèàíû ¿ðã¿é õ¿í õàâàð ¿ð çýýëæ, íàìàð õ¿¿òýé ºã÷ áàéâ. 

- Óñíû õýâ øóóäóóã òàðèà òàðüæ áàéãàà á¿õ óëñ íèéëæ çàñàæ áàéâ. 

- Òàðèà ñàéí àâàõûí òóëä ãàçàð ëóñàà òàõèæ áàéâ. 

- Ãàçàð õàãàëàõäàà çººëºí ãàðàãò õ¿ðç õ¿ðãýæ ¸ñëîíî. 

- ×îíûã àçòàé õ¿í àëäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Îíöãîé òýìäýãòýé (ººð ç¿ñ, òîëáî, ýâýð íü ºâºðìºö óðãàñàí) ãºðººñèéã 

àëàõûã öýýðëýæ áàéâ. 

- Îëîí ¿íýã àëàõûã öýýðëýäýã. Õýðýâ îëíûã àëáàë äàðóóëãà áîëãîæ íýã ÷îíî 

àëààðàé ãýæ áàéâ. 

- ×îíî àëàõûã ñàéí ¿éë, ÷îíî äàéðàëäàõààð ¿éë á¿òýìæòýé ÿâäàã ãýæ 

áýëýãøýýæ áàéâ. 

- Øèíý îí ãàðààä àíä ÿâàõàä ¿íýã äàéðàëäâàë ìóó ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Çóíû äóíä ñàðààñ òýõ òàðãàëæ ýõëýíý. Ìºí àðãàë óãàëç àëæ èäýæ áàéâ. Òºäèé 

ë îëîí õ¿í àí õèéäýãã¿é, áóóòàé õ¿í õîâîð áàéâ. Àí àëààä ãîë óñíûõàà àéëóóäàä 

òàðààæ ºãäºã çàíøèëòàé. Àíã (èäýõ ìàõòàé àí) ºâºë ãàíö õî¸ðîîð, öººíä¿¿, íàìàð 

àðàé èõ àëæ áàéâ. Äýýð ¿åä ñ¿¿ëòýé ãºðººñ, õóëàí õî¸ðûã èõ àëæ áàéâ. ¯õýð õºñºã 

áýëäýýä ÿâöãààäàã áàéâ. Çóë ñàð ë õóëàí àëíà, öàñàíä èõ èðíý. Õóëàíãèéí ìàõûã 

áîðöëîæ èääýã ãýæ õóó÷÷óóë ÿðüæ áàéâ. Òàðâàãà õàâõààð àãíàæ áàéâ. Áîîäîã 

õèéäýã áàéâ (÷óëóó õèéæ áîëãîõ), ãºðººñíèé ìàõààð ñàâàíä õîðõîã õèéæ èäýæ áàéâ. 

Òàðâàãà è÷ñýíèé äàðààõàí óòàõ, áàñ õàâàð óòàíà. Óñ òàâüæ ãàðãàõ, ìºí íîõîéãîîð 

áàðèóëæ àãíàæ áàéâ. Çýýðèéã õàâõààð àëæ áàéâ. 

- Ýðõ òàíõè õ¿¿õäýä öàãààí çýýðèéí àðüñààð ºëãèé õèéæ áàéñàí ãýäýã. 

- ßíãèðûí öóñûã õàëóóíä õýðýãëýæ áàéæýý. 

- Àðãàëûí óñàí õýýëèéã óðò íàñëàëòàíä õýðýãëýæ áàéâ. 

- Áºõºí 2 ÿíç: õîðõîé áºõºí, ñîðòîã áºõºí, øàðãûí ãîâüä õîðõîé áºõºí áàéäàã. 

Ýâýð íü õàëóóíä ñàéí ãýäýã. 

- Àíãèéí øîðëîãî ãýæ àéëä ò¿¿õèéãýýð àìñóóëäàã ìàõûã õýëæ áàéâ. 

- Àí÷èí õ¿í çóëä, àðüñ, ºâ÷¿¿ã çààâàë ººðºº àâíà. Áóñäûã òàðààíà. Ç¿ëäýý õ¿íä 

ºãâºë àí õàðèíà, õàòóóðíà ãýæ áàéâ. 

- Àíä ÿâàõäàà ãàíçàãûí õ¿íñòýé, ñàéõàí õóâöàñòàé ÿâáàë àëòàí äýëõèé 

áàÿðëàíà, àí àëàãäàíà ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ãýðèéí õ¿íýýñ (àâãàéãààñ) ººð õ¿íòýé àí÷èí õ¿í õàâüòâàë àíä ìóó ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. 

43

- Àíãèéí øîðëîãèéã ýìýãòýé õ¿íä ºãäºãã¿é, àíãèéí àç õàðèíà. Õ¿íèé ãàðò 

ºãäºãã¿é, ãýðò íü îðóóëààä þìàí äýýð òàâüäàã çàíøèëòàé (ãàðûí òóõàé îéëãîëò). 

- Áóó ãààðàõ (îíîî äààõã¿é áàéõ, àìüòàí äîãøèðîõ, îíîõîî áîëèõ)- ä íîõîéíû 

ñ¿ã õàé÷ëààä ìàõ íààæ áîñãîí äýýð òàâèàä áóóäàæ, áóóãàà ìÿëààæ ãààðààã ãàðãàäàã. 

Ìºí ººð õ¿íýýð áóóäóóëæ ¿çäýã óäàà ÷ áàéâ. 

- Õýðýâ õàâõàíä àìüòàí îðîõã¿é áîë õàâõàà àâãàéäàà àìûã àíãàéëãàæ, äîìíîîä 

àâàà÷èæ ç¿¿äýã ãýæ áàéâ. 

- Íýã ñóóðèí äýýð õî¸ð àðãàë àëàõ, òàøèð áóóäàõ, äóóãàð÷ ¿õýõèéã èõ öýýðëýíý. 

- Èðâýñ íü èõ õ¿íäòýé àí, áàðàãòàé áîë äàéðàëääàãã¿é, ìºðãºíº, óíàñàí 

áàéäëààð íü ãàçðûã íü òîéðóóëæ çóðààä ä¿ðñèéã ãàçàð äýýð ¿ëäýýæ èðâýñýý ºâ÷äºã. 

Ãýðòýý àâ÷ðààä àðüñûã ãàçàðò òàâüäàãã¿é öýýðòýé ãýæ áàéâ. 

- Òàñ, á¿ðãýäèéí õóøóóã àâ÷ áàéäàã, þóíä ñàéíûã ìýäýõã¿é. 

- ×îíî àëààä àðüñûã õóóëæ àâààä õ¿ç¿¿ã íü ñýòýëæ îãòëîíî. 4 õºëíèé 

áóë÷èíãóóäûã îãòëîíî. Ñ¿¿ëèéã òàéðíà, ñ¿¿ë îãòîëæ áàéãàà íü ÷îíîí òºðëººñ 

ººð÷èëæ áàéãàà þì ãýæ ÿðüäàã. Òîëãîéã ãàçðûí óðóó õºíòºð÷ òàâèàä îðõèäîã. 

- ¯õñýí ¿íýã äàéðàëäâàë çóðæ (òîéðóóëæ) àâäàã ãýäýã. 

- Ãàçðààñ (õºäºº) ÷ºäºð îëáîë áàñ çóðæ àâ÷ áàéâ. ªºðò íü ìóó áîëîõ þìàà ë 

òýãæ çóðæ àâ÷ áàéâ. 

- Èðâýñ àëñàí õ¿íèéã áàÿæèíà ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ìàë (òºë) ò¿¿ãäýõýä ñ¿¿ëíèé íü òàñ õàçààä öóñûã íü àìñóóëæ õàð ìàëãàéãààð 

ò¿¿äýãä! ò¿¿äýãä! ãýæ öîõèæ áàéäàã. 

- “Õ¿íèé õºõ ýðýõ” (ãîðüäîõ)- ä èõýð õ¿íèé îéìñ õóëãàéëæ àâ÷ðààä äîìíîäîã. 

- Ìàëûí õàð äýëýí ýðýõ- ä ñîõîð íîìèí áàðüæ àëæ óíãàñãàõ, ¿ìõèé õ¿ðýí, 

õÿòàä øààõàé, ¿õñýí õ¿íèé ãàâàë õîëáîæ õîòîíäîî òàâüäàã ãýäýã áàéâ. Õÿòàä 

øààõàé ðóó òýð ìàëûí ñ¿¿ã ñààãààä õàÿõ, ýñâýë áàñ óòààä õàÿäàã áàéâ. 

- ¯¿ ãàðàõàä àíãè õóøóóíû (ººëä, çàõ÷èí) àéëûí ¿¿äíèé áîñãîíä ¿ð÷èõäýã 

ãýäýã ¿ãòýé. 

- “×îíûí õÿðâàñ” ãýäãèéã (ºðºâñºãº áîëîëòîé) áîòãîíû øîðîîãîîð ¿äøèéí 

á¿ðýíõèéãýýð ¿ðäýã ãýäýã. 

- Òóóëàéí ìàõ èäâýë ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà ãýäýã. 

- ªðõíèé îîñîð óíæóóëäàãã¿é, òóóëàé ãèøãýíý, òóóëàéí ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð õàð, 

àëàíãóóò òàñäàæ õàÿäàã çàíøèëòàé. 

- ¯íýãíèé ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð öàãààí ñàéí ãýõ áîëîâ÷ èõýíõäýý ìóó àìüòàí ãýæ 

öýýðëýäýã. 

- ¯åí íü äóðã¿é íü õ¿ðâýë õ¿íèé ìºðºí (ïëå÷î) äýýã¿¿ð õàðàéæ øýýäýã, òýãýýä 

õ¿í íü ¿õäýã ãýæ ÿðüæ áàéâ. ¯åíãèéí àðüñûã õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ ç¿¿æ áàéâ. 

- ¯ìõèé õ¿ðýí îðîëäîõûã öýýðëýäýã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë àëàãäààãàíû øºðìºñººð õèé (õ¿éã)- ã íü áîîäîã 

ãýæ ÿðüäàã. Àëàã äààãà ¿çýãäëýý! Ìàëûí õàð äýëýí èðëýý! ãýæ ÿðüäàã. 

- Äýýð ¿åä ÷îíûí àâä ÿâàõäàà èë çàðëàæ ÿâäàãã¿é, íîõîé, ÷îíî õî¸ð íýã 

õýýëòýé ãýäýã. Òèéìýýñ äóóëãà÷èõàíà ãýäýã. Àÿãàíû ¸ðîîëä äýýð áè÷ýýä äàìæóóëæ 

ìýäýãääýã ãýæ áàéâ. 

44

17.Ó.Æàìúÿí, ýð, íàñ 64, 

Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì 

- Òààíûí òîëãîé çàäðààä èðýõèéí ¿åä àâààä ààðöòàé õîëüæ õàòààíà, ñ¿¿ëä íü 

í¿äýýä õîîëîíä àìò îðóóëäàã. 

- Äýãä ò¿¿æ õàíèàäàíä óóæ áàéâ. 

- Ãàíäèãàðûí ¿íäñèéã õàíèàäàíä, áóóðöàãèéã õàâàíä óóäàã. 

- Ìèíæ íàãâà- ãàçðûí ÿðàíä ñàéí, ãàíö õóðóóäàõàä áîîæ áàéâ. 

- Öàðâàí- Õàâäñàí þì øàâøèõ, õîîëîé çàéëíà. 

- Àëòàí ãàãíóóð- õàëóóðàõ, áóãëààíä óóõ, øàâøèõ çýðýãò õýðýãëýäýã. 

- Æóóçàé óðãàäàã, èäýæ çàíøààã¿é. 

- Õºì¿¿ëèéã äàâñòàé äàðøèëæ èäýæ áàéâ. 

- Ìàí÷èí- ø¿ä ë çàéëæ áàéñàí, ºâ÷íèéã äàðíà, àìàðõàí óíàãààõ îíöëîãòîé. 

- Äýýð ¿åä “äàë ò¿ëýõ”, “çîîñ ã¿éëãýõ”, “øºâãºí òºëºã” çýðãýýð ìýðãýëæ áàéâ. 

Øºâãºí òºëãº íü ýõíýð õ¿íèé ë ìýðãý þì. ¯¿ãýýð ìýðãýëýõäýý àÿãà õºìºð÷ òàâèàä 

¸ðîîëä íü õàð, öàãààí ¿íñýýð (÷àãòàí) òýìäýã àñãàæ, øºâºãíèé áºãñºíä óëààí 

óòàñòàé ç¿¿- òýâíý õàòãàíà, óòàñíààñ áàðèõàä ÿíç ÿíçûí ÷èãëýëä ÷èãëýæ áàéãààä 

õàð, öàãààí çóðààñíû àëü íýãýýð ã¿éíý. Öàãààíààð áîë ñàéí, õàðààð áîë ìóó ãýæ 

áàéâ. Äàë ò¿ëæ øàëàí äýýð ãàðñàí çóðààñ òýìäãýýð ìýðãýëäýã, ýñâýë äàë ÷àãíàæ 

áàéâ. Ò¿ëñýí äàëàà ìàëãàéä õèéãýýä àéëûí ãàäàà î÷èæ ñýì ÷àãíàíà. Ãóðâàí ¿ã 

ñîíñîæ, ò¿¿íèéãýý òàéëáàðëàõûã (íîìîîð ìýðãýëýõòýé òºñòýé). Øàòààñàí äàëàíä 

77 òºðëèéí þì òàéëäàã ãýæ áàéâ. 

- Õîí õýðýý àéëûí ãàäàà áóóäàãã¿é, øóâóó äóóãàðààä íèñýýä ºíãºðäºã, àëü 

ç¿ãýýñ, õààøàà ÿâàâ, õýä äóóãàðàõ çýðãèéã ãîë ¿íäýñ áîëãîæ áàéâ. 

- Äàðõàäûí áºº íàð ë áººëºõäºº 

Õ¿íèé ìàõàí õ¿íñòýíã¿¿ä 

Õ¿ðýë ÷óëóóí ç¿ðõòýíã¿¿ä 

Ãàë ìîãîé òàøóóðòàíãóóä 

Ãàëçóó ÷îíîí õºëºãòºíã¿¿ä ãýæ áàéñíûã ñàíàæ áàéíà. 

- Øàãàéãààð “øàãàé àòãàõ”, òóñãàé ñóìòàé áàéäàã. “Øàãàé õàðâàõ” õàøëàãàòàé, 

áîãèíî ñóìûã öàãààí çýýðíèé øèëáýíèé ÿñàíä ìîä øààæ õèéíý. 9 çýýðòýé, äóíä íü 

áóãà ãýæ òàâüæ áàéâ. Õîíèíû øàãàéãààð õèéíý. Áóãûã õîíèíû õýëáýðýýð òàâèíà. 

Õàæóó òàëûíõûã òýìýý, ìîðèîð ºðíº, òýìýýãýýð ºðâºë äàí òýìýýãýýð äóóñãàæ ºðºõ 

æèøýýòýé. Áóãûã îíîâîë õî¸ð òàëààñ íýã íýãèéã àâààä áàéíà. 

- Øàãàéãààð ìýëõèé ºðæ, øîî õàÿæ àâ÷ áàéâ. Õýí îëîí òîîòîé íü õîæèíî. 

- 4 áýðõ õàÿíà, ìýðãèéí òºðºë þì, òýð ºíººäºð èðâýë 4 áýðõ áóó ãýõ æèøýýòýé 

îðõèíî. 

- Øàãàéãààð ìîðü óðàëäóóëæ òîãëîæ áàéâ. ¯éëíèé ìîäîí äýýð îëîí çóðààñ 

çóðíà, 4 øàãàéãààð õàÿíà, ìîðü áóóâàë äýâøýýä ÿâààä áàéíà. 

- Øàãàéã ò¿ëäýãã¿é, íîõîé ºãäºãã¿é, ìàë áàðàãäàíà, õîîñðîíî ãýñýí óòãàòàé 


- Äýëýí àéõàä èõðèéí ºðººñºí õ¿íèé õºëººð äîìíîäîã áàéâ. 

- Ìàë àëäàõ, õýýð õîíîõ ¿åä “ìàë ìàíà!” ãýæ õýëýýä ìàëûí ÿâñàí ç¿ãýýñ ÷óëóó 

àâ÷ðààä òóëãàíû õàñàãíû äîîãóóð õèé÷èõäýã áàéâ. 4 õºëíèé õîîðîíäîõ çàéã õàñàã 

ãýäýã. 

45

- Õ¿¿õäèéã ãàíöààð îðõèæ ãàðàõààð áîë í¿ä¿¿ð, ýñâýë øàíàãà òàâüæ ãàðäàã. 

- Íÿëõ õ¿¿õýä ¿íýã÷ëýõ (èíýýõòýé áîëîõòîé çýðýã) áîëîõòîé çýðýã ¿íýãíèé ñ¿ã 

ýñãèéãýýð õàé÷ëààä ç¿¿÷èõíý. 

- ×îíî ãýæ õýëäýãã¿é, áîîõîé, ìºëõºº, èõ àìò ãýæ íýðëýæ áàéâ. 

- Àíãèéí äýýä áîð õàëçàí òóóëàé ãýæ èõ áèëýãøýýäýã. Òóóëàé äàéðàëäàõàä 

çààâàë àí àãíàäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ç¿äýð÷ òºðºõ ¿åä àâäðûí öîîæ ãàðãàõ, öî÷îîæ öàí, ñýëíýí äóóãàðãàõ, èõ 

äóíøààä áàéâàë áóó òàâüäàã áàéñàí ãýäýã. 

- Ààâààñ õ¿¿, à÷, ãó÷, æè÷, ¿å, õàÿ ãýæ äîîø 7 ¿å òîîëîõûã ë ìýäíý. Ýýæèéí 

òàëûã 5 ¿å òîîëäîã ãýäýã. Õàìãèéí óäààí òàñàðäàã ñàäàí òºðëèéí õîëáîî íü ýöãèéí 

òàë áàéäàã. Ìàíàéõíû Äàìáèë õîëäñîí ñàäàíãààñ, òóõàéëáàë, ýõèéí òàëä ãýðëýâ. 

Çýýíöýðýýñ ãàðñàí õ¿íòýé ñóóâ. Á¿äñ¿ðýí ãýäýã áîë (Äàìáèëûí àâãàé) Ýõèéí òàëä 

óã òºðºë ñàäàíãèéí ¿å ìóëòàðñàí ãýæ õóó÷÷óóë ÿðüæ áàéâ. Á¿äñ¿ðýí Äàìáèëûí 

ýýæèéí òàëûí ñàäàí, íàãàö òàëààñ ãàðñàí õ¿¿õýä þì, ãýõäýý ¿å ìóëòàðñàí. 

- Òàðèà òàðüæ áàéñàí ãîëîìòóóä, Òîíõèë ñóìàíä (Àëòàéí ºâºð) ªâ÷¿¿, 

Èõ óñ, Áàãà óñ, Ìîãîéí àìíû ãîëä: Áóãàò- ä (Àëòàéí ºâºð) Öàãààí ãîë, Òºãðºã 

ñóìàíä (Àëòàéí àð) Äàëàí ò¿ð¿¿íèé ãîë, ªãººìºð, Òºãðºãèéí ãîëä: Öýýë ñóìàíä 

Öàíãàëàõûí ãîë (Àëòàéí àð), áàñ ºâºðò íü íýã ãîëä òàðèàã¿é áàéâ. Àëòàé ñóìàíä 

(Àëòàéí ºâºð) Ìÿíãàíû ãîëä; Öîãò ñóìàíä (Àëòàéí ºâºð) Õàÿàãèéí ãîë, Òîîðîé, 

Óðòûí ãîëä; ×àíäìàíü ñóìàíä Ã¿õðýýãèéí ãîë (Àëòàéí àð); Áýãýð ñóìàíä Ìÿíãàíû 

ãîë, Îëîí áàéøèíò, ªºøèéí ãîëä (Àëòàéí àð); Äýëãýð ñóìàíä Äàãíàëòàéí ãîë 

(Àëòàéí àð); Õàëèóí ñóìàíä Íàìàëöàõ, Óñò, ×àöàðãàíà, Õàëèóíû ãîëä (Àëòàéí 

àð); Øàðãà ñóìàíä Øàðãûí ãîë (ãîâüä), Äóíä øàðãûí ãîë, Óðä øàðãûí ãîë (Óóëàí 

òàëäàà). Òàéøèð ñóìàíä Çóí, Ìîãîé Õóðèìòûí ãîë (Àëòàéí àð); Õîâä àéìãèéí 

Äàðâèéí õàëõ÷óóä (Õºâõºðèéí ãîëä) òàðüæ áàéâ. 

18. Øààõ¿¿, ýð, íàñ 63, Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì 

- Çóíû óëèðàëä ºãëºº áîñîîä ààðóóë, ºðºì èäíý, òàðàã óóõã¿é, õîíü ãóðàâ 

ñààæ áàéâ. ªãëºº á¿òýí ñààõã¿é, õàãàñëàíà. Õîíèî ñààæ ñ¿¿ãýý õººð¿¿ëíý, ñ¿¿ 

óóíà. ªðºìòýé õÿìàð óóíà. Õ¿¿õä¿¿ä ºäºð ñ¿¿ óóäàã. Æèí ¿äýä õîíü ¿äëýõýä õîíèî 

ñààíà, ààðóóë, ºðìºº èäíý, ñ¿¿ãýý õººð¿¿ëæ óóíà. Õîîðìîã óóæ áîëíî. Òàðèàíû 

ãóðèëòàé óíä óóíà. Ãóðèëûã çóóð÷, ýñâýë äàðæ èäíý (àÿãàíä õèéãýýä öàé õèéæ 

óóõ). Îðîéí ñààëèí äýýð õóðãàà íèéë¿¿ëíý. Îðîé òàðãàà èõ óóíà, ñ¿¿ áàãà çýðýã 

óóíà. Õîíü øèðãýõ íü ýðò, îðîé ÿíç á¿ð, ãýõäýý òºëëºñíººð ë áîëíî. Íàìðûí àäàã 

ñàðààñ õóö òàâèíà, Öàãààí ñàðûí ýõýýð òºëëºæ ýõýëäýã. Öàéíû ñ¿¿ ºâëèéí äóíä 

ñàð õ¿ð÷ òàñàðíà, ¿õýð ë ñààíà. Ìàõàí õîîëîíä îðíî. Ààðóóë ¿ðãýëæ èäíý, òýãýýä ë 

çóíøëàãàòàé çàëãàäàã. Òîñ èõ èäíý. Äýýä òàëûí àéë 10 ã¿çýý òîñ, äîîä òàë íü 2 ã¿çýý 

òîñ õóðààæ àâíà. Õ¿¿õäýä ºâºë öàãò öàãààí èäýýã àÿãàíä òîõèðóóëæ õèéæ ºãíº. Åð 

íü õ¿í áîëãîíä õóâèëààä ºã÷èõäºã áàéâ. 

- Òîñ õàéëàõ- æèíõýíý òîì òîñûã Öàãààí ñàðààð õàéëíà, õàéëóóëàëã¿é, 

çººõèéãýýð ãîëëîæ èäýæ áàéâ. Àéðãèéí öàãààí òîñûã öàéíä èõ óóíà. 

- Àðõè õèéõ ¿åä àéðàã ýñãýíý, ýíý íü ÿíç á¿ðèéí íàéð ¸ñëîë õèéõ ¿åä èõ áàéäàã. 

Íýãäýëæýýã¿é áàéõàä á¿õ ë àéë òîãîî íýðæ áàéâ, áººíººð ÿâæ àðõè óóæ áàéëàà. 

46

- Öàé ÷àíà÷èõààä äàðàà íü ñ¿ëýýä èõ ñàìàðäàã. Ýíý íü öàé èäýýøèíý. Öàé 

òîñ ñàéí õîëèëäîõ, òîñûã íü øèíãýýõ çîðèëãîòîé. Ýíý íü çàõ÷èí òàëûã äóóðàéñàí 

áàéõ. Îäîî áàéõã¿é áîëñîí, áàðóóí òèéø õýâýýð áàéíà. 

Ã¿¿íèé àéðàã õèéæ ÿâààã¿é. 

- Ëàì íàð áîðö õèéæ áàéâ. Ìàë÷èä õèéäýãã¿é áàéâ. 50 õýäýí îíîîñ ýõýëæ 

õèéõ áîëëîî. Îäîî íèéòäýý õèéæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ óðüä ìàëàà àëààä ë èäýæ áàéâ. 

Óðüä ìàõ ÷àíàæ èäýõ ãîëëîæ áàéñàí. Ñ¿¿ëäýý ë øºëòýé õîîë õèéõ áîëîâ. 

- Õÿðàìöàã èõ õèéæ èäýæ áàéâ (öóñààð õèéõ õîîëíû îíöãîé òºðºë ãàðñàí 

áîëîëòîé), õºøèãëºæ õóóð÷ èäýõ, ãºöòýé øºëºíä, ìºí øàð áóäààòàé õèéæ èäýæ 

áàéâ. Ãóðèë Õÿòàäààñ àâ÷ áàéâ. Øèéäàà õèéæ èäíý. Øºëºðõºã õèéäýã çàíøèëòàé. 

Õÿðàìöàãàíä áàãà çýðýã ìàõ õîëüæ áîëíî. 

- ªëºíä öóñ öóòãàõëààð çàéäàñ íýð àâíà. 

- Ñîíãèíîîð õîîë àìòàëíà. Òààíàíû ñîðñ ààðöòàé õîëüæ õèéæ, õîîëîíä 

àìòàëæ áàéëàà. 

- ¯¿ðãýíý ãýäýã óðãàìëûí òîëãîéã òîñ õàéëæ, øàãàíä äýëãýð õèéæ áàéâ. Àìò 

îðóóëæ, õýìæýýã èõýñãýíý, ÷èõýðëýã àìòòàé áîëãîäîã. 

- Øîçîí (ãî¸î)- ã øàãàíä õîëèíî. Õàòààãààä í¿äýýä õîëüæ áàéâ. Àðûíõàí èõ 

õîëèíî. Àëòàéõàí ¿¿ðãýíýý õîëèõ íü äèéëýíõ áàéâ. 

- Õºãø÷¿¿ë õÿðàìöàãàíä äóðòàé áàéâ. Ãóðèë õîâîð ó÷ðààñ õ¿¿õä¿¿ä øèéäààíä 

èõ äóðòàé áàéâ. 

- Á¿õýë ìàõûã òýâøèíä ãàðãàäàã áàéâ. Òóðàã ìàõ íü õ¿í õ¿íèé õ¿íäèéí ¸ñîîð 

ºãäºã. Äýýð ¿åä áîã ìàëààð èäýø õèéæ áàéâ. 

- ªâëèéí ºãëºº òàâüæ õîíîñîí õîîëîíä, öàéíä õèéæ èäíý, ààðóóë, òîñ (çººõèé) 

èäíý. ¯äýä õýðýâ øºíèéí ÷àíàñàí ìàõíû ¿ëäýãäýë, òàðèàí ãóðèë, áàíòàíòàé, 

áóäààòàé õèéæ óóíà. Õîíèíä ÿâààä èðñýí õ¿íä òàðèàíû ãóðèë, òîñ ºãíº, ìàõ òýð 

áîëãîí èäýæ áàéãààã¿é. Èðýõýä ìàõ ÷àíààä òàâèõã¿é. Îðîéí õîîë íü á¿õýë ìàõ, 

õÿðàìöàã, ãèéäàà èäýæ áàéâ. 

- ¯õðèéí ìàõààð ¿¿ö õèéæ áàéâ. 

19.Ã.Ñàìäàí ýð, íàñ 61, Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì, ìàë÷èí 

- Åñºí çîîñîîð ìýðãýëýõýä íýã òîëãîé çîîñ çààâàë áàéíà. Ñ¿ì, óóë îíãîö (ñàâ), 

àðñëàí, ÷îíî, íàð, ñàð, õýðýý, áóìáà ãýñýí òóñãàé íýð¿¿äòýé, íýã òîäîðõîé þìûã 

òºëººëíº. Óóë ãýõýýð ãàçàð íóòãèéã òºëººëíº. 

Àðñëàí ãýõýä õ¿÷òýé, áààòàðëàã, ¿éëñòýé ãýõ ìýò. ×îíî áóóõàä ¿éëñ ò¿ðãýí 

á¿òäýã, öàãààí, õàð ÷îíî àëèíä ÷ áóóñàí àæèë ñàéí, õàð íü àðàé ã¿éöýõã¿é. Òóõàéëáàë 

ìàë ýðæ ÿâàà áîë ò¿ðãýí îëäîõ æèøýýòýé. ªâ÷èí áîë ò¿ðãýí ýäãýõ, àìü íàñ íü áàò, 

ñàéí áàéõ óòãàòàé. Çîîñíû õºë, ºíãººð ë õºëëºæ áóóâàë ñàéí áàéäàã. Õýðýý íü õýë 

äóóëàõ, öàãààí õýðýý íü áàÿðò ìýäýý, õàð õýðýý íü õóäàë, ìóóã çààæ áîëíî. Ãýõäýý 

ÿàæ õºëëºñíººñ áîëíî. Õýðýâ ñàð, õàð óëòàé õºëëºæ áóóñàí áîë ¿õñýí þì óó, ýðãýæ 

ººðèéí ãàðò îðæ èðýõã¿é ãýñýí ¿ã (íàð, ñàðíû òóõàé òîäðóóëàõ). 

47

19à.Ñ.Ñ¿õ, ýð, íàñ 82, Ãîâü- Àëòàéí Òîíõèë ñóì 

- Ëóñàä íàéìàí àéìãèéã áîðîî îðîõã¿é, ìàë ÷îíî íîõîéä èäýãäýõ ¿åä òàõèæ 

áàéâ. Õàð ëóñàä, öàãààí ëóñàä ãýæ ÿëãàäàã. Õàð ëóñäûí õîðëîë ã¿éõ ãýæ ÿðüäàã. 

Ýíý íü ãàçàð ìàëòàõ, óõàõ çýðýãò äîãøðîõ ÿíçòàé. Áóëàã óñàíä öàãààí ñ¿¿, öóñ ìàõ 

îðóóëàõ, óñíû ýõýýð áóóõ, áóçàðäóóëàõàä äîãøèðíî. 

- Øóëìàñ íü çàãòàé, ñóõàéòàé ãàçàð îðøäîã ãýæ ÿðüäàã. Õ¿íýðõ¿¿ ÿíçòàé, 

çýñ õóøóóòàé þì áàéäàã ãýäýã. Øóëìàñ ýð, àëìàñ ýì þì. Õ¿íèé àéõ ñ¿íñ áóñ þì, 

áèäýíä ¿çýãäýõã¿é àìüòàí áàéäàã. Õýðýâ øóëìàñûã ¿çüå ãýâýë ñóõàé ò¿ëýýä öàãààí 

ìàõ øàðààä áàéâàë èäýõ ãýæ ãàð÷ èðäýã ãýäýã. Ãîâü öºëä ãàíöààð õî¸ð àÿãàíä íýãýíä 

óñ, íºãººä íü àðõè õèéãýýä øàòàð åðººë ñóóõàä àðõè íü áàðàãäààä ýõýëæ 2 õóðóó 

íü ãàðààä äàðàà íü áèå íü ãàð÷ èðäýã ãýäýã. Ñîãòîîä èðýõëýýð çýñ õóøóóã íü àâ÷ 

õàÿäàã. Òýãýõëýýð äàðàãääàã ãýäýã áàéâ. ×ºòãºð ãýäýã àíãàðàã þì. Õ¿í ¿õýýä ýðãýæ 

õîðãîäîõ þì áàéâàë ¿õýýð áîëäîã. Åð íü õ¿í ¿õýýä ÷ºòãºð, ¿õýýð áîëæ õóâèðäàã 

ãýäýã. 

- Ñàâäàã, ëóñàä õî¸ð õîëáîîòîé þì, ëóñàä áóóõ, áóöàõ ¿å öàãòàé, äýýä òýíãýðò 

áàéäàã, ñàâäàã íü äîîãóóð áàéäàã þì. 

Á.Øîâãîð, ýð, íàñ 72, õàëõ, ªíäºðõàíãàé 

Óâñ àéìàã, ªíäºðõàíãàé, Ç¿¿íõàíãàé ñóì (áàðóóí õàëõ) 

- Æèðýìñýí ¿åä òýìýýíèé ìàõ èäâýë ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà ãýäýã 

áàéâ. Òóóëàéí ìàõ èäýõèéã ìºí àäèë ¿çýæ áàéâ. 

- Æèðýìñýí õ¿íèéã áàëòàí äýýã¿¿ð àëõàõûã öýýðëýäýã. Ñ¿ð, äýýñýí äýýã¿¿ð 

àëõàõûã õîðèãëîäîã. 

- Àëèâàà õ¿íèéã (æèðèéí, æèðýìñýí ÿëãààã¿é) õºøèí äýýã¿¿ð àëõàõûã 

öýýðëýæ áàéâ. 

- Æèðýìñýí ¿åä äýýñ òîìîõ, óòàñ ýýðýõ, ýð÷òýé þìàí äýýã¿¿ð àëõàõûã õîðèãëîæ 

áàéâ. 

- Òàâèóðàà çàéëóóëààä òºðæ áàéâ. Áàðóóí òàëä òºäèé ë òºðäºã çàíøèë 

áàéãààã¿é. 

- Òºðººä 3 õîíîîä õ¿¿õýä óãààæ áàéâ. Ñàí òàâüæ àðèóòãàíà. Òýð (òºðñºí) 

ãàçðààñàà áîñîæ òîãîî øàíàãàíäàà õ¿ð÷ ýõëýíý. Èõýñèéã ñàéí ãàçàð òàâü ãýäýã, 

óñ ðóó îðîõûã èõ õîðèãëîäîã áàéâ. Áàðèìòëàõã¿é áîë ýõ, õ¿¿õýä õî¸ðò ìóó ãýæ 

áàéâ. “Èõýñ çàëàõ” ãýæ ÿðüäàã. Õóóðàé íàðàíä èë ãàçàð çàëàõ ¸ñòîé. Áóðóó õîéøîî 

õàðñàí ãàçàðò çàëàõ ìóó ãýäýã. Áóäàà òàðèà õàìò õèéæ çàëíà. Ãàçðûí öýâýðõýí, òýãø 

õàçãàéã õàðæ áàéëàà. 

- Òîãòâîðã¿é õ¿¿õäèéã áóãûí øºðìºñººð áîîæ àâäàã áàéâ. 

- Ëàìä õàäàã áàðüæ î÷èæ íýð àâ÷ áàéâ, ººðñäºº íýð ºãäºãã¿é. 

- Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä áóóíû ä¿ðñ (ìîä, òºìºð, çýñ, ãóóëü), õ¿¿õäýä ýýëòýé 

ãýæ öîîæ ÷ ç¿¿äýã áàéâ. 

- Öîãëèãòîé ìîäîí ºëãèéòýé áàéâ. Õºâ÷ ñóðíààñ ë çàéã¿é îëîí þì ç¿¿ñýí 

õàðàãääàã. 

- Õ¿¿õýä ã¿éãýýä èðýõýä õîíõ, çîîñ, åñºí í¿õ (çýñ) õèéæ ç¿¿æ áàéëàà. 

- Á¿ðãýäèéí õóìñ, ãàõàéí ñî¸î ç¿¿æ áàéâ. 

48

- Öàãààí ¿å (àðüñ) èõ ç¿¿äýã áàéâ. 

- Ñàðëàã öººí, ìîíãîëòîé, õîíü äèéëýíõ áàéâ. Òýìýý áàãà, ¿õýð íóðóó à÷äàã, 

áàñ àäóó íóðóó à÷èíà. 

- Õàâàð ìàë òºëëºõºä æèëáý ñààëü ñàéí áîë ñààãààä óóðàã ÷àíàíà. “Óóðàã 

áºñãºõ” ãýæ ÿðèíà. Òîãîîòîé óñàí äîòîð òóñãàé ñàâàíä ÷àíàíà. Ñ¿¿ øèíãýðýõòýé 

çýðýã öàé ñ¿ëíý. 

- Òàðàã èäýýä óíòàõûã õîíîã ãàðëàà ãýæ ÿðèíà. Øèíãýí õîíîã ãýæ òàðàã 

õ¿ðýõã¿é ¿å, ñ¿¿ õººð¿¿ëýýä óóæ áàéõ ¿åèéã õýëäýã áàéõ. 

- ¯õðèéí ìàõààð áîðö õèéæ áàéâ. Íàñòàé óëñ õîîë õèéæ èäíý. 

- Çóíû öàãò òîì, áàãàã¿é òàðàãàà óóãààä, ýýäýì õèéæ èäíý. 

- Çóí ºãëºº áîñîîä çººõèé- ºðºì èäíý. Ýýçãèé, öºðºì õîëüæ èäíý. Ýýäñýí 

òàðàãèéã óóòàíä ø¿¿ãýýä öºðºì áîëíî, ýýçãèéíýýñ óäààí õàòíà. (Áèäíèé 

ñóäàëãààãààð ÿâæ áàéõàä ºðºì, ýýçãèé õîëüæ öàé õèéæ ºãëºº, ¿äýä èäýõ íü ìàø 

ýëáýã áàéâ). 

- Çóí ¿äýä áàñ ë ýýçãèé, ºðºì, çººõèé èäíý. Ñ¿¿ íü áàéâàë õýäýí ñàâàíä ÷ ºðºì 

áàéëãàæ áîëíî. ªðºì õàòóóðààã¿é, õàìæ àâ÷ áîëîõã¿é õýñãèéã çººõèé ãýäýã. 

- Ààðóóëûã õóðóóä ãýæ áàéãàà þì. Òàðàã ÷àíàæ ñ¿¿ãýý õèéæ ýýä¿¿ëýýä ààðóóë 

õàâòãàé ¿ðãýëæ þì õèéíý. Ç¿ñýýä õèéõ ÷ áàéíà. Äýëãýö äýýð õàâòãàéëæ ÷ õèéíý. 

- Áÿñëàã ø¿¿õ ç¿ñýýä èäýõ ÷ ë áàéíà. Õýëõýýä õàòààõ ÷ áàéíà. 

- Ìîäîí õóâèíä ºðºì õóðààíà. Èõ áîëãîîä ã¿çýýëæ òàâüæ áàéâ. 

- Àäóóíû àéðãèéã õºõ¿¿ðò õèéæ áàéâ. Àéðàãíû ààðóóë õèéíý. Íýðýýä öàãàà 

ãàðíà, ø¿¿íý. 

21.Á.Äàâààõ¿¿, ýì, íàñ 70, Óâñ, ªíäºðõàíãàé 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã ÷îíûí àðüñàíä áîîæ àâäàã ãýäýã. 

- Æèðýìñýí ¿åä áàëòàí äýýã¿¿ð àëõàõûã öýýðëýíý. Åð íü áàëò, ìîðèíû àðãàìæ, 

áàãàíà 3- ûã õºíäëºí àëõàõûã èõ öýýðëýæ áàéâ. 

Áàãàíàí äýýã¿¿ð àëõâàë òîëãîé õóó÷òàé áîëäîã ãýäýã. Áàëò õýòýýñýý èðòýé 

ìýñ ó÷ðààñ ìóó þì. Áàëò ãàäàà õîíóóëäàãã¿é áàéâ. Òóí èõ öýýðëýæ áàéâ, çààâàë 

õýâòýýãýýð òàâèóëäàã. 

- ¯äýø, ºäºð ÷ ãýñýí íÿëõ õ¿¿õäèéã óíòóóëæ ¿ëäýýõýýð áîë øàíàãàà òàâüæ 

áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéí ºëãèéíä ìîðü äóòóó èäýýä õàÿ÷èõñàí ºâñèéã ãýðëýýä ç¿¿÷èõñýí 

áàéäàã. Ìºí óõíûí øýýã (õîíãîíû øýýãòýé ¿ñíýýñ àâààä) ñàâëààä ç¿¿íý. 

- Æèæèã íóì ñóì òºìðººð õèéæ ç¿¿äýã. 

- Íÿëõ õ¿¿õýäòýé àéë ¿åíãèéí àðüñ èõ ç¿¿íý. Õ¿¿õäýä èõ ýýëòýé ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. 

- Áóãûí ñî¸î õ¿¿õäýä ç¿¿íý. 

- Òàâèóð õî¸ðõîí óäàà õºäºëäºã ãýäýã ¿ãòýé, àâãàé õ¿í õºíãºðºõ ¿åä, íºãºº íü 

í¿¿õ ¿åä õºäºëäºã ãýäýã õóó÷ ¿ãòýé. 

- Èõñèéã öàãààí äààâóóíä áîîæ öýâýðõýí ãàçàð, õàð ìîäíû îðîé äýýð èë ãàçàð 

òàâüäàã, õýòýýñ öýâýðõýí ç¿éë ãýæ ¿çäýã, øóâóó, íîõîé õ¿ðýõ, óñ ãîë ðóó îðîõûã èõ 

öýýðëýíý. Çîâëîí ºâ÷èí ýýðäýã ãýæ áàéâ. 

49

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí ýõýñèéã æèíãýð íîõîéä õàðæ áàéãààä èä¿¿ë÷èõäýã ãýæ 

ÿðüäàã. Òýãâýë õ¿¿õýä íü òîãòäîã ãýäýã. 

- Åñºí í¿õèéã 9 íàñ õ¿ðòýë ç¿¿íý. Òºìºð, çýñ, ãóóëèàð õèéäýã áàéâ. 

- Ç¿¿äëýýä óéëàãíààä áàéäàã õ¿¿õäýä ¿íýã ýñãèéãýýð õàé÷ëààä ç¿¿äýã. 

- Õýðýâ èäýø øºíº ãýðýýñ õ¿¿õýä àâ÷ ãàðàõ áîë “áîð õàëçàí òóóëàé” õèéæ 

õàìðûã õººäºæ ãàðãàæ áàéâ. 

- Óéë øóâóó äóóãàðàõ õîâîð, äóóãàðâàë ìóó áîëäîã ãýæ áàéâ. 

- Îðîé ¿äýø (òºë ìàëûí ¿åä) èõ øóóãèëäàõûã öýýðëýæ áàéâ. 

22.×.Õèðàãâàà, ýð, íàñ 83, ªíäºðõàíãàé, òýòãýâýðò 

- Õ¿íèé ñ¿íñ íü àëèâàà íýã þìàíä îðøîîä ÿâààä áàéæ áîëíî ãýæ ¿çäýã. 

- Õîíü ìàëàà òîãòîîãîîä áàéõ, óðãàìàë íîãîî ñàéòàé, òàëáèóí ãàçàð ñîíãîæ 

õ¿íýý îðøîîäîã. Ýðãýí òîéðîíä 4 õ¿÷òýíèé øèíæ á¿ðäñýí ãàçàð ñàéí ãýæ ñóäàðò 

ãàðäàã. Áàðóóí õîéò òàëä õºõ ëóó, ç¿¿í òàëä öàãààí àðñëàí ãýõ áà 4 óóëûí äóíä ñàéí 

ãýäýã. 

- Äîãøèí ãàçàðò õ¿í îðøóóë÷èõààä ãàé ãàðç, ºâ÷èí çîâëîí áîëîîä áàéäàã ãýæ 

ÿðüäàã. Ìàë ¿õýõ çýðýãòýé õîëáîæ ãàçàð äîãøèðëîî ãýæ ¿çäýã. Åðºíõèéäºº á¿õ 

ãàçàð ëóñòàé, òýð äóíäàà õýñýãõýí ãàçàð ÷ áàéæ áîëíî. Õîð õºíººë íü õàðèëöàí 

àäèëã¿é. 

- Õ¿í îðøîîõ ãàçàð äýýð ýñãèé äýâñýíý. Îðîíãûí ýâðýýð çóðíà. Ýíý íü ãàçàð 

ëóñûã íîìõîðóóëæ áàéãàà þì. ßñò ìýëõèé òàâèíà. Ãàçàð äýëõèé ìýëõèé äýýð 

îðøäîã ãýæ ¿çíý. Ò¿¿íèé õîäîîäîíä îðøîîæ áàéãàà þì ë ãýæ òýãäýã. Áàëò ÿíçòàé 

þì. Áàñ î÷èð (÷èìýã)- îîð ãàçðàà äîìíîæ çóðíà. Ãàõàéí ñî¸îãîîð çóðíà. Ãàõàé 

ãàçàð ñýíäèéëæ ÿâäàã ó÷ðààñ ãýìòýë áàéõã¿é ãýäýã. Öàé, ñ¿¿, èäýýíèéõýý äýýæèéã 

ºðãºíº. Ãàçàð äýýð õàäàã, öàãààí áºñ äýëãýæ òàâèíà. 

- Õ¿íýý áàðóóí òèéø õàðóóëæ õýâò¿¿ëíý. Áàðóóí ãàðûã äýðë¿¿ëíý. Ç¿¿í ãàðûã 

ñ¿éæèí äýýð òàâüäàã. Íýã ãàð íü äýýä 9 í¿õ ñ¿â, íºãºº íü äîîä í¿õ ñ¿âèéã õààæ 

áàéãàà þì. Õîéøèõ ¿ëäñýíäýý ¿õýë çîâëîí çàëãàæ áîëçîøã¿é ãýæ òýãäýã. Òîëãîé, 

õºëä íü ÷óëóóãààð øàõàæ ºãíº. Ýñãèé äýâñäýã íü ãàçàð ëóñàä ãýìòýë õºíººë 

áîëîõã¿é ãýæ ¿çäýãòýé õîëáîîòîé áàéëàà. 

- Îðøîîãîîä èðñýí óëñ õ¿í òàâüñàí ç¿ã ð¿¿ õàðæ õàð ðàøààíààð óãààíà, öàöíà, 

öàãààí ðàøààíààð íààøàà, ãýð ººä õàðæ áàéæ óãààíà. 

- Õ¿¿ð- øàðèë à÷ñàí ìàëä õàäàã ç¿¿æ òàâüäàã. 

- Ãýðýý çàéëóóëíà, àðö, äàâñ õèéæ øàòààæ àðèóòãàíà. Äàâñ ãàëä õèéõýä áàÿñäàã, 

ìóó þì áàéâàë äóó ãàð÷ õººíº. 

- Îðøîîõäîî ìóó ç¿ãò îðøîîæ, èðæ áóé õ¿íèé ñàéí ç¿ãýýñ èðíý. 

- Îðøîîõ ãýýä ÿâæ áàéõàä ¿íýã äàéðàëäàõàä ìóó, ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí ãýæ 

áàéâ. Ìàëààñ õîíü, àäóó õî¸ð äàéðàëäâàë ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Õàð õýðýý äóóãàðâàë ìóó ãýæ ¿çýæ áàéâ (îðøîîõ ¿åä). 

- Ìîãîé çàì õºíäëºí ãàðàõûã ìóó, çàì äàãóó ÿâæ áàéâàë ñàéí ãýäýã, ñºðæ ÿâáàë 

ìóó ãýäýã (îðøîîõ ¿åä). 

- Õ¿í îðøîîãîîä çàìä óñ äàéðàëäààä ñàéí ãýíý. 

- ×îíî õýäèé ñýòãýë ìóó àìüòàí áîëîâ÷ åðºíõèéäºº, õýòýýñýý ñàéí àìüòàí 

ãýäýã, ÷îíî ¿çýãäâýë ñàéí ãýæ áàéâ. 

50

- Õ¿í íàñ áàðñíû äàðàà “7 õîíîã òàðààõ” ãýæ þì ãàðãàäàãã¿é, àìüòàí àëæ 

áîëäîãã¿é, öýýðëýäýã. 

- Ñ¿íñ öààøäàà õóâèðàõàä 49 õîíîã äîòîð ¿éëäýõ ¸ñûã çºð÷âºë ñààä áîëíî ãýæ 

¿çýæ áàéâ. 

- Íàñ áàðñàí õ¿íèé äýðãýä ººðò íü äóðòàé áàéñàí þìûã òàâèíà. Äîÿí- à ãýæ 

ãóðèë, àìòàòíû ç¿éë, çººëºí ýä, ¿íýðòýí õ¿æ, äóóòàé þì õîíõ òàâèíà. 

- “Õîíîã òàðààõ” ºäºð ñààõàëò, àõ ä¿¿ãýýð öóãëàð÷ öàãààí õîîë áóäàà ÷àíàæ 

äàéëæ èä¿¿ëíý. 

- Ñ¿íñ õ¿í áîëæ òºðºõ, ýñâýë àìüòàí áîëæ òºðæ áîëíî. Ýñýðãýíý òýíãýðèéí 

îðîíä (äàéí õèéæ áàéäàã ãàçàð) î÷èæ òºðæ áîëíî. 

- Æèðýìñýí õ¿í áîîñîí èíãý óíàõ íü àëü àëèíäàà ìóó ãýæ ¿çýæ áàéâ. 

- - Æèðýìñýí õ¿í ºäºðò çààâàë íýã óäàà àðãà ¿¿ð÷ àðãàëä ÿâàõ ¸ñòîé ãýäýã. 

Çîâëîí ç¿ä¿¿ðèéã àðàã àâäàã ãýäýã. 

- Ãºðººñ àëæ èðýýä ìàõûã àðàãò õèéæ, äàðàà íü ò¿¿íýýñ àâíà. 

- Àðãèéã ãýðýýñ ãàðãàõäàà àìûã óðóó íü õàðóóëæ ãàðãàäàã. 

- Õóð áîðîî îðîõã¿é ¿åä õîðãîë õàÿõ, öàñ, õóð áîðîî îðîõã¿é ¿åä íîõîé íýìíýæ 

áàéâ. Õóðûí òýíãýðèéã óóðëóóëæ çàäëàæ áàéãàà óõààíòàé þì. “Òýíãýðèéí àãààð” 

ãýäýã äóó äóóëàõààð áîðîî îðóóëäàã. 

- Áóãà óíàñàí õ¿íèéã äàðöàã áàðèóëààä çóðæ îðîí äîîãóóðàà õèé÷èõäýã ãýäýã. 

Õýðýâ äàðöàãèéã õóìèæ çóðâàë øóóðãà äàðàãääàã ãýäýã (õàð äîì þì). 

- Äýì÷èã äàöàíãèéí ñàõèóñ Øàëøè áóðõàíä íîõîé ñýòýðëýæ áàéâ. 

- ¯íýýíä áóõ ã¿éõã¿é áîë òîãîîíû õàð õóñàì óóãèóëæ, õèíø¿¿ õÿðâàñ òàâüæ 

áàéâ. 

- Èíãý áîòãîëæ ÷àäàõã¿é äóíøààä áàéâàë ýõíýð õ¿í ãî¸ õóâöñàà ºìñºæ öàéíû 

óóðàà äýðãýä íü õýä òîãøäîã. Èíãýíèé äóíøàà ãàðãàõ ãýæ ÿâíàà! ãýæ õýëäýã. Õîîñîí 

óóð í¿ääýãã¿é ãýäýã ó÷èð íü ýíý þì. 

- Ýìýãòýé õ¿íèé ñàâ õàçàéñàí ¿åä íóðóóí äýýð íü óóðàà òàâüæ ò¿íøèæ äîì 

õèéäýã. 

- Õ¿íòýé ñóóãààã¿é ýìýãòýé õ¿í õýðýâ ýõíýð (õ¿¿õýäòýé áîëñîí ¿åä) áîëîõ 

áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä äîìáîòîé öàéíäàà öàé, èäýýãýý òàâüæ, ¿ñýý õàãàëæ àâãàé 

áîëäîã ãýäýã. 

- Àÿíãàíä æèðõ ìóó ãýæ ÿðüäàã. 

- Õóëãàé÷ õ¿í “õàð òýíãýð” òàõèäàã, èõ õ¿÷òýé òýíãýð ãýæ áàéâ. 

- ¯íñèéã íàð ãàðàõ ç¿ãò õàíäóóëæ àñãàäàãã¿é ãýæ áàéâ (íàð ãàðàõ ç¿ãò õèéõ 

õîðèîòîé þì, ò¿¿íèé ýñðýã õèéõ ¿éë). ¯íñýíä ñàéí, ìóó þì õàëääàãã¿é ãýæ ¿çýæ 

áàéëàà. 

23.Ñàìáàëëõ¿íäýâ, ýð, íàñ 56, Óâñ, ªíäºðõàíãàé 

- Ìàíàé ýíä ¿õðèéí í¿ä, óëààëçãàíà, ã¿çýýëçãýíý, òîøëîé, ñîíãèíî, ìàíãèð, 

æîíæîîëîé, ñàìàð, öàãààí òºìñ, ìýõýýð áººðãºíº (ãóðèë õèéæ õàéëìàã õèéíý), 

ãîíèë (õàëóóí íîãîî), ºíäºð öîðæ, áîðîëçãîíî (öàé èäýýø¿¿ëíý) óðãàíà. 

- Ýìèéí óðãàìàë ãýâýë óëààí ºâñ, èõ ºâñ, õºõ, øàð äýãä, öàðâàí, áàøèã, ÷àãòàâ, 

ãàíãà, øàðõíû øàð öýöýã, þìä¿¿æèí, àðö, ãàíäèãàð, ÿìààí ñàðäèã, áàëãàíà (ìîä) 

áàéäàã. 

51

- ¯õðèéí í¿ä, óëààëçãàíà, ã¿çýýëçã ýíý, òîøëîéã áîëñîí ¿åä íü ò¿¿æ èäíý, 

íººöºëæ èäýæ áàéãààã¿é, ÷àöàðãàíà Áàðóóíòóðóóíû íóòàãò áàãà çýðýã óðãàíà. 

- Ñîíãèíûã ãàäñààð óõíà, ìàíãèð áàñ àäèë, õ¿ì¿¿ë, õ¿íõýýëèéã ààðöòàé õîëüæ 

çóóðààä çîîëîé õèéíý. Ìºí äàðøëàæ èääýã. Ñîíãèíûã óóòàíä õèéæ õºëäººíº. 

Øºëòýé, áîîñîí õîîëîíä õîëüæ èäíý. Öàãààí õààí áîëîí õÿòàäûí õóäàëäàà èõ 

íýâòýð÷ ãóðèë áàéñàí. 

- Æîíæîîëîé- ¿íäýñèéã óõàæ èäíý. Õ¿¿õä¿¿ä ë èääýã, ÷èõýðëýã àìòòàé. 

- Ñàìðûã öàéðóóëààä õóóð÷ èäýõ, ýñâýë áîðãîöîéã áàðüæ áàéãààä èäýæ áàéâ. 

Õàäãàëæ èääýã, õ¿í èðýõýä òàâàãò õèéãýýä òàâüäàã. 

- Öàãààí òºìñ óõààä õàòààæ, øºëòýé, á¿õýë õîîëîíä õàìò ÷àíàæ èäýæ áàéâ. 

Ãàäàñ (ãàñíàãààð)- ààð óõäàã áàéâ. 

24.×.Ïýëæýý, ýð, íàñ 59, Óâñ, ªíäºðõàíãàé, ìîðü òýðýã÷ 

- Ìàíàé ýíä ç¿¿í ò¿ð¿¿íû ãîëä Óëààí Áóãàò (Õàðãàíà Òîëãîéí õºíäèé (ãîëûí 

àäàã), Òºõºì (Áàðóóí òóðóóíû ãîëä), Áóäàà, ×èãæèéí ãîë, Óëààí òîëãîéí ºâºð çýðýã 

ãàçàðò òàðèà òàðüæ áàéâ. 

- Àðâàé (¿ñòýé òàðèà), í¿öãýí òàðèà (óëààí áóóäàé) òàðèàëæ áàéâ. 

- Ãàçðûã ëàâ ë 3 óñàëæ áàéñàí áàéõ, èõ õóðòàé æèë öººõºí óñëàíà. Áàãà áàéâàë 

èõ óñàëäàã áàéâ. 

- Ãîëûí õàæóóãààð îéðõîí òàðèàíû áóõ òàòäàã áàéâ. Áóõàà õàìæèæ òàòàæ áàéâ. 

- Òàðèàã- àéë àéëûíõààð òàðèõ íü òóñ òóñäàà áàéâ. Àíäàñààð ãàçðàà õàãàëíà, 

öººõºí áàéâ, äàìæóóëæ õýðýãëýäýã. Ìºí õ¿ðçýýð ãèøãýæ õàãàëæ áàéëàà. Àíäñûã 

àäóóíä áàãà, ¿õýð, òýìýý õî¸ðò èë¿¿ îðóóëæ áàéâ. 

- ¯ðýý öàö÷èõààä íýã þì ÷èðæ ÿâæ áàéñàí øèã ñàíàãäàíà. Ìºí äºðâºëæèëººä 

õàìàð øîðîî ãàðãàæ áàéñàí øèã áîäîãäîíî. 

- Òàðèàã ãàð õàäóóðààð õàäàæ áàéâ. 

- Õàðàì- ãýðèéí áóéðàí ÷èíýýí ãàçðûã óñàëæ øàëëàæ íÿãòðóóëæ õèéæ áàéâ. 

- Òàðèà öàéðóóëàõäàà èøèéã íü ñàëãàíà. Ìîðüäûã áàñ áèåýñ íü õîëáîæ, 

õàðàìíû ãîëä øîí øààæ óÿíà, ìîðüäîîð ãèøã¿¿ëíý. Èøèéã íü ò¿ðæ çàéëóóëààä 

òàðèàãàà õàìæ àâíà. Ñàõàë èø íü îé÷ñîí áàéäàã. Äàðàà íü ñàëõèíä ñàìðàíà, òàðèà 

íü ¿ëäýíý, èíãýæ õîãèéã íü õèéñãýýä óóòàëæ àâíà, ãýð ãýðòýý àâ÷èðíà. 

- Òàðèà ¿åëýõ – óóðàíä õèéæ áàëòààð öîõèæ ¿ñëýíý. Òîãîîíä õèéæ æààõàí 

æààõíààð õóóð÷ áîëãîîä, í¿äýæ ãóðèë õèéíý. Ò¿¿õèé ¿ñëýýä, äàðàà íü áîëãîæ 

¿ñëýíý. Òàðèà ÷óëóóëàõ ãýæ øîðîî ÷óëóóã àâíà. Äàðàà íü õóóðíà. Äàðàà íü ¿ñëýíý, 

äýâíý, íàðèéí öýâýðëýãýý þì, òýýðýì, ýñâýë óóðàíä í¿äýæ ãóðèë áîëãîíî. ¯ñòýé 

òàðèà (àðâàé)- ã õî¸ð óäàà ¿ñëýíý. Àðâàéí ãóðèëûã øàð òîñ, öàãààí çººõèéòýé çóóð÷ 

èäíý, àäóóíû òîñîíä çóóð÷ èäíý. 

Í¿öãýí òàðèàãààð ãºö õèéæ ìàõòàé (õºøèãëºñºí) õîîëîíä õèéæ áóäààíû 

îðîíãîîð èäýæ áàéâ. Ò¿¿õèé ãóðèë õèéæ èäýæ áàéãààã¿é øèã áèëýý. “Ãóðèë äàðæ” 

èäýõ ãýæ õºãø÷¿¿ë ãóðèëûã òîîòîé áàãñàð÷ öàé õèéæ óóãààä (äàõèí, äàõèí) áàéäàã. 

Öàéíä íîðñîí äýýä õýñãèéã äîëîîæ èäýýä äàõèí öàé õèéæ óóäàã. Õ¿¿õä¿¿ä çóóð÷ 

èäýõ äóðòàé. Òàðèà ñàéí àâñàí àéë æèëèéí òóðø òàñðàëòã¿é èäýæ áàéëàà. Õ¿í 

èðýõýä òàâàãò ãóðèë õèéæ, äýýð íü øàð òîñ õýð÷ýýä òàâèíà, äýëãýð çàíøñàí ¸ñ áàéâ. 

Õ¿í èðýõòýé çýðýã òàâàãòàé èäýý òàâèõààñ ãàäíà õàéëìàã èõ õèéæ ºã÷ õ¿íäýëæ 

52

áàéâ. Çººõèé, øàð òîñ õî¸ðîîð õèéíý (ºðìººð ãýñýí ¿ã). Ãóðèë æààõàí ë õîëèíî. 

ªºõºí òîñîîð õèéäãèéã ºíõð¿¿ë ãýæ íýðëýäýã. Ìýõýýðèéí ãóðèë õèéæ õàéëìàã 

õèéæ áàéâ. Ìºí á¿¿ðãýíèéí ãóðèëààð õàéëìàã õèéäýã. Íàìàð îðîé áîëñîí õîéíî 

ìýõýýðèéí òîãîî ò¿íøèæ àâäàã. Òîãîîòîé ãàçàð äóó íü ººð, ò¿í ò¿í ãýæ áàéäàã. 

- Çººõèé, ºðºì òàñàðõàé (äóóñàõ) çýðýã ë õàéëìàã õèéõýý çîãñäîã. Õîëîîñ 

ÿâàà, õ¿í çî÷èëæ èðñýí óëñàä õèéæ ºãíº. Àéë ñààõàëòûí õ¿íä òýð áîëãîíä 

õàéëìàã õèéãýýä áàéõã¿é. Åð íü èðñýí õ¿íèéã öàé, ãóðèë, èäýý, õàéëìàãààð äàéëæ 

ºíãºðººíº. Õàéëìàã èõ õ¿íäòýé èäýýíä îðíî. 

- Óíä, öàé õî¸ð àäèë, õèìàð ãýäýã ¿ñ, ñ¿¿, äàâñ ÷àíàæ áîëãîñíûã õýëíý, 

õ¿¿õä¿¿ä èõ óóíà. 

- Ýìèéí óðãàìëóóä îðóóëæ öàé ÷àíàæ óóíà. Öýýíèéí ¿íäýñ öàéíä õèéæ ÷àíàæ 

áàéâ, èäýýã (öàé) áàãà õèéíý, öýýíý õèéõýä öàéã ºòãºð¿¿ëäýã. 

- ªíäºð ÷îðæè ãýæ ãàíö íàðèéí áîãèíî èøòýé, õóìèæ óðãàäàã óðãàìàë. 

ßäàðãààíä ñàéí ãýæ öàéíä õèéæ óóæ áàéâ. Öàéíä èäýý îðóóëæ öýýíý, ºíäºð æîðæè 

õîëüæ èäýý õèéæ áàéâ. 

- Áîð áóðãàñíû øàð öýöãèéã öàéíä õèéæ óóæ áàéâ. 

- Õàéðñàí öàé- øàð òîñ, ýñâýë ººõºí òîñ, ýñâýë äàí õîíèíû ñ¿¿ë òîãîî ðóó 

õèéãýýä ãóðèëàà õèéæ õóóð÷ áîëãîíî. ×àíàñàí õàð öàéãàà õèéíý. Òýãýýä áóöàëãàæ 

ñ¿ëæ óóíà, õàðààð õèéæ ÷ áîëíî. 

- Öàé õîðõîãëîæ óóõ- óñàà áóöàëãàíà, òàãòàé ñàâàíä õèéíý. Äýýðýýñ íü èäýýãýý 

õèéíã¿¿ò óëàéññàí ÷óëóó (4- 5 ø) õèéíý. Öóâóóëæ õèéäýã. 2- 3 óäàà áóöàëãàæ äàðàí 

äàõèàä õèéíý. Õèéä ñàéí, õèé çàñäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Óíäíû òºðºë ãýâýë õàð öàé, 

ñ¿¿òýé öàé, õàéðñàí öàé, õîðõîãëîñîí öàé, õÿðàì, ýýäýì ãýæ áàéíà. Òàðãàí äýýð óñ 

(ò¿¿õèé) õèéæ óóõûã öýýäýì ãýäýã. Õ¿¿õä¿¿ä èõ óóíà, öàíãàà ñàéí ãàðãàäàã. Àéðàã, 

àðõè óóäàã áàéâ. Àéðãèéã äýëãýð õèéæ áàéâ. 

- Õàéðñàí öàéã ºâºë ãîëäóó õèéæ óóíà. Çóñëàíä èõ õèéõã¿é, òýíãýð ìóóõàéä 

õààÿà õèéæ óóíà. 

- Òàðàã, ñ¿¿ õî¸ðûã õîëüæ õîîðìîã áîëãîæ óóæ áàéâ. Õ¿¿õä¿¿äýä äýýã¿¿ð 

õîîëîíä îðíî. Õîîðìîãèéã ñ¿¿ õººð¿¿ëýýä ñàâàíä õèéæ ºðºì áàéëãàõûí ºìíºõºí 

õèéäýã, ¿¿íèéã ò¿¿õèé ñ¿¿ãýýð õèéõ ãýæ íýðëýäýã. Îðîé, ºãëºº àëü ÷ ¿åä õèéíý. 

- Áÿñëàã, ýýçãèé, áººíèéã ýýäìýýð õèéíý. Ýýäìýý øàõàæ õèéâýë áÿñëàã, 

øàõàõã¿éãýýð óóòàíä íü áîîæ àâáàë áººí áîëíî. Áîëñîí ñ¿¿íèé áººíèéã íýã, õî¸ð 

ºäºð èäýõýä çîðèóëæ õèéíý. Ò¿¿õèé ñ¿¿íèé áººíèéã õóðààæ, õýëõýæ õàòààæ èääýã. 

Áÿñëàã ç¿ñýýä õýëõýæ õàòààæ, ºâºëä èääýã. Çººëºí áàéäàã. 

- Ýýçãèéã áàñ õóðààæ èäíý. Õàéëìàãò ýýçãèé õîëüæ èäíý. Òîì÷èëæ ÿëãààä 

æèæãèéã õàéëìàãò õèéäýã. Õàéëìàãàíä ìºí öºðºì ààðóóëíû íóíòàãèéã õèéæ èäíý. 

Ã¿¿íèé àéðãààð õèéñíèéã õóðóóä, ¿õýð, õîíèíûõûã ààðóóë ãýæ ÿðèíà. Ààðóóëûã 

õèéõäýý òàðãàà áóöàëãàæ, áîëñîí ñ¿¿ õèéæ, øàð óñûã ãîîæóóëæ, ãàðààð áàçàëæ 

òàâèáàë öºðºì, õýðýâ øàð óñûã øàõñàíû äàðàà äýëãýöýí äýýð õàâòãàéëæ áàéãààä 

õóòãààð ç¿ñýýä õàòààñíûã ààðóóë ãýäýã. Àéðãààð òîãîî íýðíý. Öàãààãàà ø¿¿ãýýä ìºí 

öºðºì, ààðóóë õèéæ áîëíî. 

- Ò¿¿õèé ñ¿¿ãýýð àéðàã õèéæ, òîñ óíàãààæ àâíà, àéðãèéí òîñ íýðòýé. 

- Çººõèéã õàéëæ øàð òîñ ãàðãàíà, öààíà íü öºâ ¿ëäýíý. 

- Òîñ õîëèõ, ýñâýë õîëüñîí òîñ öºâèéã ýýçãèé, ñ¿¿, öºðºìòýé õîëüæ õèéñíèéã 

õýëíý. Íàìàð îðîéõîí (çóë ñàð ¿çýæ òîñ õîëèíî). Ã¿çýýòýé ºðºì (çººõèéãºº) 

53

öóâðóóëæ õîëèîä áàéäàã. 

- Ìàë õýýë àâ÷ øèðãýõòýé çýðýã öàãààí èäýý òàñðàíà. Ýõëýýä ñ¿¿ãýý óóíà, 

òàðàãëàíà. 9 ä¿ãýýð ñàð ãýõýä ë áóóð÷ ýõýëíý. Ñ¿¿ ãàð÷ áàéãàà ¿åý “øèíãýí õîíîã”, 

òàðàãëààä èðýõëýýð “ºòãºí õîíîã” áîëæ áàéãàà þì. Øèíãýí õîíîãèéí ¿åä ñ¿¿ 

õººð¿¿ëæ óóíà. Áóäààíä õîëüæ ÷àíàæ èäíý. Öàé ñ¿ëíý. 

- Ìàõàí èäýøòýé ¿åä îðîéí õîîëîíä ìàõ èäíý. Çºâõºí ºãëºº, ºäºð ë öàãààí 

èäýý îðîëöóóëæ èäíý. 

- Õ¿ì¿¿ñèéí òîëãîé, õàð òºìñèéã ààðóóëòàé õîëüæ õàòààãààä í¿äýæ õîîëîíä 

õèéæ áàéâ. 

- Õÿðàìöàã- øàð áóäàà, ãºöòýé õîëüæ èääýã áàéâ. ¯õýð, õîíèíû äîòðîîð ë 

õÿðàìöàã õèéäýã. Õîëèîä ë ã¿çýýíä õèéíý. Ìàõ íýìýðëýæ õºøèãëººä õîîëîíä õèéæ 

÷ áàéâ. 

- Òîëãîé øèéð, õîøíîãî, ýð¿¿, ºâ÷¿¿ã íýã äîð ÷àíàæ èäýæ áàéâ. Øèéæ¿¿ 

áóäàà ãýæ øºëºíä íü áóäàà õàÿàä èäýæ áàéâ. Á¿õýë õîîëíû øºëºíä áóäàà õàÿæ 

èäýõèéã øèéæ¿¿ ãýæ íýðëýäýã, øºëºíä õàÿñàí áóäààòàé õîîëûã òýãýæ íýðëýæ áàéâ. 

- Ã¿¿íèé àéðàã çóíû (6 äóãààð ñàðûí 20- íîîñ) äóíä ñàðààñ 9 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë 

óóæ áàéâ. Àéðàã ãàðñàí ¿åä öàé ÷ óóõàà çîãñîíî. Õîîë ÷ áàãà èäíý, èõ ºåã áàéäàã. 

- Òýìýýíèé ìàõ èäýæ áàéãààã¿é, õîíü, ¿õýð ãîëëîæ, òýãýýä õîíü èäýæ áàéâ. 11 

ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ëýýð ìàõ õºëëºõ ¿åýð ë èäýø õèéíý. 

- Äýýð ¿åä ãàíö õî¸ð õºëººð áîðö õèéæ áàéâ. Ãîëäóó ¿õýð, ÿìààíû õºëººð 

õèéíý. 

- ¯¿ö õèéõ áîãèéã ãóëóóçëóóëæ äîòîð íü äîòîð òàëûã õèéæ áàéâ. ¯õðèéí ¿¿ö 

ºíäºð õàâèðãà, íóðóó, ñýýð, õ¿ç¿¿, ººõòýé ñàéí ìàõíààñ àâ÷ öàãààí ã¿çýýíä áîîíî. 

Äàâààãààð äàâàõ ¿åäýý ë ýõëýæ èäíý. Öàãààí ñàðûí õóó÷äààð äàâàà äàâæ áàéâ. 

¯¿öíýýñ ãàíö õî¸ð ýð õîíü, ÿìàà àëæ èäýæ áàéòàë öàãààí èäýýí õîîëîíä çàëãàäàã. 

- Áóóç íü õîæóó ¿åä ýõýëñýí õîîë. 

- Öàãààí ñàðààð öàé, òàâãèéí èäýý, òàòàø õîîë õèéíý. Äýýð ¿åä ãèéäàà, 

øºëòýé õîîë õèéñíýý òàòàø õîîë ãýæ íýðëýæ áàéâ. Îäîî áóóç õèéõ áîëæýý. 

Ãýõäýý óðüäûíõààð øºëòýé õîîë óðüäàæ (ýðõýì) áàéíà. Áóóçûã îíöãîéëæ óðüòàë 

áîëãîõã¿é. Øèíýýð á¿òýí ìàõ ÷àíàæ òàâèõ çàíøèë áàéãààã¿é. 

- Áóðõàíä (øèíýýð) òîëãîé, ñ¿¿ë, õîíäòîé øààíò òàâüæ áàéâ. Àéë á¿ðò òàâèíà. 

- ªâºëä øºëòýé õîîë ãýâýë áóäààòàé. Ãºöòýé, ãóðèëòàé õîîë îðæ áàéíà. 

- Õîîëîíä ñîíãèíî õºëäººæ õèéíý, ãîíüä õàòààæ õîëèíî, õ¿íõýýë, õ¿ì¿¿ëèéí 

òîëãîéã äàðæ àìòëàæ áàéâ. 

- Öàãààí öàé- øèíèéí íýãíýýñ ýõëýæ ýýëæ äàðààãààð õèéíý. Äàðàà íü òàòàø 

õîîë ýõýëäýã. Òàâãèéí èäýý òàâèõ, õàéëìàã, öàéãààð äàéëàõûã öàãààí öàé óóíà ãýæ 

íýðëýäýã. Öàãààí öàéíû äàðàà ìºí ë ä¿¿ àéëààñ ýõëýæ òàòàø- øºëòýé õîîë (øèíèéí 

íýãýíä)- îîð äàéëàõ ¿å ýõëýíý, íàñòàé àéëààð äóóñíà. 

25.Ã.Ïóíöàã, ýð, íàñ 73, Óâñ, ªíäºðõàíãàé 

- Âàíëèã- òóðàíõàé ìàëä òýíõð¿¿ëýõ ãýæ ºãäºã. 

- Åìä¿¿æèí- ìàëûí õàëüñ ãàðãàõàä ñàéí, ñàâíû õàëóóíä óóëãàíà. 

- Ñîðîîë- ìàëûí õàíèàäàíä ñàéí, óóøèãíû òàëä óóëãàíà. 

- Øàð ìîä- òýìýýíèé õàíèàëãàíä ñàéí. 

54

- Ñóõàé- ìîðèíû õàçààðààñ ç¿¿äýã, íýã ë äîì þì. Æèëáýíäýõã¿é ãýäýã. 

- “Öàãààí öàé- óóõ” áîëñíû äîìîã ×èíãèñ õààí èõ ìóó ºäºð, øèíèéí íýãýíä 

¿õñýí ãýäýã. Ìóóã íü ñàéíààð òàéëàõ ãýæ òýãæ öàãààí öàé óóõ áîëñîí ãýäýã. Åñ ýõëýõ 

ºäºð ìîíãîë÷óóä õÿòàäóóäûã äàãàæ öàãààëæ áàéæýý. Òýãýýä ìîíãîë÷óóä õààíûõàà 

¿õñýí ìóó ºäðèéã öàãààëæ ñàéí áîëãîõ ãýæ øèíèéí íýãýíä öàãààí öàé óóõ áîëñîí 


- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã ÷îíûí òóëìàíä àâäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ìºí Øààëóó ãýäýã 

íýð ºãäºã ãýäýã. Ìºí ýõýñèéã íü õàð, öàãààí äýýñýýð áîîãîîä æèéìàà íîõîé (ýì)- ä 

ºãäºã ãýäýã. Îð äýðèéã ãýðèéí äîòîð òàë ñîëüæ òàâèíà. Õºë õîðèíî. 

- Õîë þìàíä ÿâàõàä ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí ¿éëñ á¿òíý ãýæ ÿðüäàã. 

×îíî àëààä àðüñûã íü ñàðüñàí õîíøîîð äýýð íü õ¿ðãýýä íàð çºâ ýðã¿¿ëæ 

õóðàé! ãýæ õýëýýä 

÷îíûí öàãààí 

¿íýãíèé óëààí 

ýëýã á¿ëãýýðýý 

ýã÷ ä¿¿ãýýðýý àëàãäàõ áîëòóãàé! 

ãýæ õýëäýã. 

- ¯¿ðýýð ç¿¿äëýõ ç¿¿äèéã çºíºòýé, øèíæäýã ãýäýã. 

- Ãààëàõ ¸ñ- àíä öóã ÿâàà óëñààñàà íýãèéíõýý í¿¿ð àìûã õººäºæ òàøóóðäàæ 

õººäºã. Áóó îíîõîî áàéõòàé çýðýã òýìýý óíàñàí õ¿í ýñãèéãýýð õàé÷ëààä áóóäàæ 

áàéæýý. Ìºí áóóãàà öàãààí òàíãààð çàéëäàã ãýäýã. 

- Õàçààð, áóó õî¸ðûã öóã òàâüäàãã¿é ãýäýã. 

- Ãàëûí õàé÷ øàâ øàâ ãýæ äóóãàðãàõ ÷îíûí ø¿ä õóðöäàíà ãýæ öýýðëýäýã. 

- Õºðººíèé õºâ÷ äóóãàðãàõ, õýäðýãíèé èð ººä õàðóóëàõ, îëáîã óðóó õàðóóëàõ, 

ãóòëûí ò¿ðèéíèé äîòîð òàëä õóòãà íèéëýõ, àñààãààã¿é òàìõèàð òàìõèëàõ, 

õººðºãíººñ õàëáàãààð íü õ¿íä ºã÷ çî÷ëîõ, áóðóó ¿¿äýýð ãàðàõ, õ¿íèé àðä äàâõàð 

çîãñîõûã í¿ãýë ãýæ öýýðëýæ áàéâ. Õ¿í õîðîîõ ¿åä ë ã¿éöýòãýäýã ¸ñíóóä ãýäýã. 

Òóõàéëáàë, àëóóëàõ õ¿íä öàé õèéæ ºãºõäºº öàâ÷èæ áàðèõ, òàìõèëàõäàà õàëáàãààð 

íü ºãºõ, àìíû òàìõè àñààõã¿é ºãºõ, àëàõ ãýýä àâààä ãàðàõàä õýäðýãíèé èð ãýäðýã 

õàðóóëæ õàÿõ, õºðººíèé õºâ÷èéã òàñ íÿñ ãýæ äóóãàðãàõ, îëáîãèéã áóðóó õàðóóëæ 

õàÿõ, àëàõ çàðëèã óíøèíãóóò õóòãûã ãóòëûí äîòîîð òàëä íèéëäýã ãýæ ÿðüäàã. 

26.Æ.Äîðæäýðýì, ýð, íàñ 72, Óâñ, ªíäºðõàíãàé 

- Ìàíàé ýíä òàðâàãà, ÷àíäàãà, òóóëàé, ãóð, ç¿ð (ãºðººñ), ñ¿¿ëä ãàõàéòàé áîëîâ. 

Áóãà, ñîãîî, ¿íýã, ÷îíî, õÿðñ, àðãàëü, öàãààí çýýð, äýýð ¿åä õóëàí, òàõü áàéñàí ãýäýã, 

áàñ ñîëîíãî, ¿ìõèé õ¿ðýí, ìàíóóë, äîðãî, øèë¿¿ñ, ÷èðõ, ¿å, ¿õýð îãîòíî, áîçëîãî 

(ãîâüä) áàéäàã. 

- Øóâóóíààñ øààçãàé, á¿ðãýä, òàñ, õàðöàãà, øàð øóâóó, òîíøóóë øàòàð 

øààçãàé, ºâººëæ, õºõºº, õºõ áóõ, õîéëîã, ÿòóó, ¿éë, ýëýý, àëàãòóó òîãîðóó, ãàëóó, 

àíãèð, òîîäîã, õýðýý (õîí), öàãààí õýðýý, óëààí õóøóóò, õàðààöàé, ñàðüñàí áàãâààõàé 

áàéäàã. 

- Ç¿ëäòýé àí ãýâýë ãºðººñ, ãàõàé, áóãà, ñîãîî, àðãàëü, öàãààí çýýð, õóëàí, òàõü 

þì. Õýðýâ àí÷èí àíãèéí ìàõûã ýìýýë äýýðýý ë ãàðãàñàí áîë “ìýðãý ìàõ” ºãäºãã¿é, 

õàðèí õóâààæ áàéõàä èðâýë “ìýðãý” ºãíº. Àí÷èä àöãèéí ìàõ õóâààõäàà ç¿ëä 

55

(ºâ÷¿¿òýé), óóö, ãýäýñ àâíà, óóöûã îíîî çàÿà ÷ ãýíý. Ìàõ õóâààõàä 

“¯íýã ¿ç¿¿ðýýñýý 

Áóãà ¸çîîðîîñîî” ãýæ 

¯íýãèéã õàìãèéí ñ¿¿ëä íü àëñàí íü àâàõ, áóãà ã.ì.- èéã îíîîã¿é áàéñàí ÷ àíõ 

áóóäñàí íü àâäàã çàíøèëòàé. 

- Àíãèéí ìàõ àâààä èðýõýä àâãàé íü àðàã àâ÷èð÷ ºãíº, çààâàë àðãààð äàìæóóëæ 

àâ÷ áàéâ. Àõèæ àâàõ, àí óëàéøèðóóëàõ ãýæ òýãäýã ãýäýã, ìàëûí ìàõ àðãàíä 

õèéäýãã¿é, öýýðòýé óëàéøèðíà ãýäýã. 

- Ç¿ëäíýýñ àéëä àìñóóëæ ºãºõ ¸ñ áàéõã¿é, ÷àíàñàí ¿åä èðæ èäýæ áîëíî, 

ºã÷èõâºë àí õàðüäàã ãýäýã. Àíãèéí ìàõûã òîãîîíû õººíä õ¿ðãýäýãã¿é öýýðòýé, àíä 

ÿâæ áàéõàä õýýð áèòãèé õýâò, õàçààðûí àà áèòãèé àìãàé÷èëæ ÿâ! ãýäýã. 

- Ñîðîãèéí àþóëààñ çàéëóóëæ àëü! ãýæ àí÷èí õ¿í çàëáèð÷ ÿâäàã ãýäýã, ñîðîã 

ãýäýã íü ãàíö ýâýðòýé áóãà þì. Õýðýâ äàéðàëäâàë òýð ºäºð, òýð æèëèéí, ñàðûí àí 

àëàãääàãã¿é ãýäýã. Ìºí äîðãî àëáàë àí õààäàã ãýäýã. 

- Àíä ÿâàõàä ¿íýã äàéðàëäàõàä ìóó ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí, òóóëàé äàéðàëäâàë 

ñàéí ãýæ áàéâ. 

- ×îíûí øºðìºñººð òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí õ¿éñ áîîâîë ñàéí ãýäýã. 

- Òàñûí äîíüò- ûã òýíãýð äîíüò, òàðâàãàíûõûã ãàçàð äîíüò ãýæ ÿðüäàã. 

- Ãºðººñíèé æóë÷è- èéã àäóóíû øèëáýíä ºã÷ áàéâ. Õàëüñíû (õýýëíèé) äîòîð 

òàëûí óñûã æóë÷è ãýäýã. 

- ×îíî àëààä çààâàë ÷àöàëæ îðõèæ áàéâ, ¿åýð îãòëîíî. Ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ðèéã 

õàìðûí í¿õ ð¿¿ øóðãóóëíà, äóãàðàã áîëãîæ òàâèíà. 

- Ãàëçóó ÷îíûí àðüñààð áàðàà á¿òýýâýë áàÿæäàã, áàñ òîãòäîãã¿é, ýíõðèé 

õ¿¿õäýä õóøóóã íü àâ÷ ç¿¿äýã ãýäýã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä “øààëóó”, “áýëòðýã” ãýæ íýð ºãäºã. ×îíûã òóëìàëæ 

ºâ÷ººä áîîæ àëààä áóðóó ¿¿äýýð ãàðãàæ àéëä ºãäºã, òýãýýä ýíõðèé õ¿¿õäèéã 

ýðýãòýé õ¿¿õýä áàéâàë Øààëóó, ýìýãòýé áàéâàë Áýëòðýã íýð ºãäºã çàíøèëòàé. 

×îíûí õîíøîîð- õóøóóã õ¿¿õäèéí ºëãèé, õóâöñàíä ç¿¿äýã. 

- Áààâãàéí ¿ñ, õóìñ, ãàõàéí ñî¸îã õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ áàéâ. 

- Íýã õààíûä òîãòäîãã¿é õ¿¿õýä áàéæýý. 7 õîíîîä ë àâààä ë ÿâ÷èõäàã áàéâ. 

Íýã óäàà õîíîã äºõººä èðýõëýýð ýõ íü õ¿¿ãèéíõýý õàìðûã õººäººä ÿâ÷èõæýý. Ãýòýë 

íºãºº õ¿¿õýä àâààä ÿâ÷èõäàã àìüòàä ¿çýëã¿é ºíãºð÷ýý. Çºâõºí ë áîð õàëçàí òóóëàé 

¿çýãäæýý. Òýãýýä ë àìàð ñàéõàí àìüäðàõ áîëæýý. 

- Òºìºð óóðàíä þì í¿äýõýýñ ºìíº, áàñ õîéíî íü òóóëàéíû õºëººð àð÷èæ 

öýâýðëýäýã áàéâ. 

- Òóóëàéí ñ¿¿ë, óðóóëòàé õîëáîîòîé äîìîã: Õ¿¿õýäòýé íýã àéë áàéæýý. Òóóëàé 

õ¿¿õäèéã íü àëààä ìàõûã íü ààâ, ýýæ õî¸ðò õóóð÷ ºã÷ýý. Òýãýýä ë òýð õî¸ðûã 

õ¿¿õäèéíõýý ìàõûã èääýã ãýæ äîîãëîäîã áàéæýý. Íºãºº õî¸ð öàâóó áóöàëãàæ 

õàäàí äýýð àñãàæ, ò¿¿íä òóóëàéã íààëäóóëàí áàðüæ àâ÷ýý. Óëààí óòñààð òóóëàéíû 

óðóóëûã öîîëîîä óÿ÷èõæýý. Ãàëûí øèëýýâðýýð öîõèõ ãýòýë óðóóë íü ñýòýð÷ òàñðààä 

äàâõèõàä íü çºâõºí ñ¿¿ëèéã íü õàëüò öîõèîä ÿâóóëæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø ë ñ¿¿ë íü 

õàð, óðóóë íü ñýòýðõèé áîëñîí ãýäýã. 

- Ñàðàí äýýð Ðàõ ãýäýã àìüòàí áàéäàã, áàñ çàðèìäàà ìè÷ ÷ áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. Ýðò 

öàãò Î÷èðâààíü, Ìàíäøèð, Æàíðàéñýã ãýäýã 3 áóðõàí ìºíõèéí ðàøààí çàëæ ÿâààä 

çàìäàà Ðàõòàé äàéðàëäæýý. Òýð òýäíèéã íîéðñîõ õîîðîíä íü ðàøààíûã óó÷èõààä 

56

ñàâàíä íü øýý÷èõæýý. Î÷èðâààíü õîéíîîñ íü õººæ, ñàð, íàðíààñ õààíà áàéíà ãýõýä 

ñàð ýí¿¿õýíä ÿâíà ãýæýý, íàð õîë ÿâ÷èõñàí ãýæýý. ¯¿íýýñ õîéø ñàðûã îéðõîí 

õóãàöààíä áàðüäàã, íàðûã óäààí áàéæ çàëãèäàã ãýäýã äîìîãòîé (êîñìîãîíèñêîå 

îêàçàíèå). 

- Ìàëûí îðîî îðîõã¿é ¿åä áóãûí ººõ óóãèóëäàã áàéñàí çàíøèëòàé. 

- Àí÷èä àìüòàí àëàãäàõàà áîëèâîë “ãàé õèéõ” ãýæ òóñãàé ¸ñ ¿éëääýã áàéâ. Íýã 

òýìäýãòýé ìîä, ýñâýë ÷óëóó àâààä ÿâæ áàéãàà àí÷äààñ íýã òîî èë¿¿ áîëãîæ, ãàðòàà 

çàéëààä á¿õ àí÷äààð òàòóóëíà, òýð òýìäýãòýé þì î÷ñîí õ¿í (àí÷èí)- ã ãàéëàíà. 

Òóõàéëáàë, á¿õ àí÷èí áóóíûõàà øèéðèéã òýíèéëãýæ çîãñîæ áàéãààä òýð òóõàéí 

õ¿íèéã äóíäóóðàà äàâõèóëæ, ãàéãàà õàÿ! ãýæ òàøóóðääàã. Ãàé ãýäýã íü àíä õîðëîëòîé 

þì áàéäàã ãýæ îéëãîí áàéëàà. Ãàéòàé ìºðòëºº àëü íýã àí÷èí ãàéãàà ãàðãóóëàõã¿é 

óóðëààä ÿâ÷èõâàë, òýð õ¿íäýý ìóó ãýæ ÿðüæ áàéâ. Óäàëã¿é íàñ áàð÷èõñàí ãýäýã ÿðèà 

÷ áàéñàí þì. 

- Õàâõàíä àìüòàí îðîõã¿é áîë àâãàé õ¿íèé ºìäººð óëàâ÷èéã íü õèéõ, àâãàé 

õ¿íýýð õàâõàà òàøóóðäóóëæ áàéâ. Ó÷èð íü õàâõûã àíõ àâãàé õ¿í ãàðãàñàí ãýäýã. 

- Àí àãíàõ ¿åä, ýñâýë æèðèéí ¿åä ã¿éäëèéí àìüòàí (àí) àëáàë ¿ð õ¿¿õýä, ººðò 

íü ìóó áîëäîã ãýæ áàéâ. 

“Ãàëûí õàé÷ àíãèéí ìàõàíä õ¿ðãýõ õîðèîòîé áàéëàà, õººäâºë àí õàðèíà ãýæ 

¿çäýã. 

- Äîðãî àëàõûã (äàéðàëäàõûã) èõ öýýðëýæ áàéâ. 

- ¯õñýí ¿íýã õýâòýæ áàéâàë, òýðíèé ÿíçààð çóðààä àâ÷ áàéâ. 

- Àíä ÿâæ áàéãààä àì çºðºõèéã ìóó ãýæ, ýâòýé ÿâàõûã ýðõýìëýæ áàéâ. 

- Æèðõèéã öàõèëãààíä ìóó, òýíãýð íèðãýäýã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Îëèáî (õóëãàíà) òýíãýð õî¸ðûã õîîðîíäîî òýìöýëäòýé ãýäýã, 1000 

õóâèëãààíòàé ãýæ áàéâ. Òýíãýð íèðãýõ ¿åä Îëèáî òýíä áàéíà! ãýæ õàøãèðäàã ãýäýã. 

- Ýëýýíèé ñ¿¿äýð îðîîä èðýõýä àõ ä¿¿ ñàäàí èðýõ íü ãýäýã. 

- Øààçãàé äóóãàðàõàä- øààçãàé ñàéí õýë, ñàéí õýë, íàð çºâ ãýæ õýëäýã. 

- Àëàãòóó èðýõýä õýäýí òîîòîé èðíý, ò¿¿íèé òîîãîîð (àíõ èðýõýä) ã¿çýý çººõèé 

àâíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Òîãîðóóíû ºíäºã, çóëçàãûã àëáàë òºìºð äºðººíèé ñýíæ ñýòýðòýë õàðààäàã 

ãýäýã. 

- Õýðýý (õîí) äóóãàðàõëààð ìóó ãýæ áàéâ, ººäººñ íü íóëèìæ áàéâ. 

- Çóíû ýõýí ñàðä (íîãîîíîîð) íàðèéí ãºðººñ àëæ õààÿà èäýæ áàéâ. 

- Òàðâàãûã è÷ýýíýýñ ãàðñíû äàðààõàí áàãà çýðýã àëæ èäýæ áàéâ. 

- Íàìàð îðîîíû ¿åä ãàíö íýã ãóð, ç¿ð àëæ èäýæ áàéâ. ªâëèéí ñàðä èõàëàõã¿é, 

õîîëîíäîî èõ õýðýãëýæ áàéñàí óëèðàë áàéñàíã¿é. Íàìàðò çýýð àëæ èäýæ áàéâ. 

27.×.Íàðàí, ýð, íàñ 72, Óâñ, ªíäºðõàíãàé, òýòãýâýðò 

- Ñàâäàãò õîðëîãäîõ ¿åä ò¿¿íèéã çàéëóóëàõûí òóëä îíãîä õàð- òýíãýð- õàð ëóñûí 

ãàçðààñ òýäíèéã äóóäàæ èð¿¿ëæ áàéãàà þì. Ëóñûí ãýì áîëîîä áàéõàä îíãîäòîéãîî 

ÿðèëöàæ, ò¿¿íýýñ àì àâ÷ òèéì ëóñûí õîðëîë áîëñîí, ò¿¿íèéã àðèëãàõûã ë çààëãàæ 

áàéãàà þì. Äóóäàæ ë öààäàõ þìàà îíãîäîîð àðãàëóóëæ áàéãàà þì. Ãýðò áºº íàð 

áººëºõäºº ç¿¿í õîéò òàëûí öàâàã ÿðààä õàðóé á¿ðèéãýýð ¿äýø áººëäºã. Áºº óóë 

òàõèíà. Òàõèõ ¿åäýý õàð ÿìàà àëíà. Òîëãîéã íü ò¿¿õèéãýýð àðüñààð íü áîîãîîä øîâõ 

57

õàäíû îðîé äýýð òàâü÷èõààä òýð äýýðýý áººëíº. Õàäíààñ óíàõ áàðèõ ãýæ áàéõã¿é. 

Àñàð ÷àäàëòàé óëñ áàéäàã. Òàõèëãàíä õàð ÿìàà, èäýý (öàãààí èäýý), áàñ çàëàì ãýæ 

(õàð ìîäíû çóëçàãàí ìº÷ðººð õèéíý) èäýý òàõèëûí õîéò òàëä ººðèéí óðüä òàëä 

õàòãàäàã. Óóë òàõèõäàà ºäºð áººëíº. Àðö óóãèëíà, òàðèàíû ãóðèë óóãèóëíà. Áàñ 

ºëºíã íü ¿ëýýãýýä íàð çºâ 3 óäàà, íàð áóðóó 3 îðîîãîîä òîëãîéã òàâü÷èõñàí áàéäàã. 

Òîëãîéã óðàãø õàðóóëæ òàâèíà. Òàõèë íü ç¿¿í õîéò ç¿ãò õàðæ, òýð ë äóóäàõ ç¿ãò 

ë õàðæ áàéäàã. Õ¿íèé ºâ÷èí, ìàëûí ºâ÷èíä ë áàñ áººëíº. Àðãàëæ ÷àäàæ áàéëàà. 

Áººãèéí îíãîäûí ñýòýð ãýæ øàðãà, áîð ìîðü áàéâ. Õàíãàë ìîðüä áàéäàã, ñýòýð 

àðèóëàõ ¿åä òàë õýíãýðýã öîõèõ, õóâöàñíààñ íü ¿ðãýõ ãýæ áàéäàãã¿é áàéëàà. Ñýòýð 

ãýäýã (ñýòýðò ìîðü íü) àòàà ñàõèóñàíä, Ëõà òýíãýðò íü, öààä õàðñàí þìàíä íü ë 

çîðèóëæ ìîðü ñýòýðëýäýã áàéñàí þì. Àòàà 5 òýíãýð, 8 öàãààí òýíãýð, 8 õàð òýíãýð 

ãýæ áàéäàã. Íýðèéí íîìóóäàä òýíãýðèéí òóõàé ãàðíà. Õóëãàé÷ íàðûã õàð òýíãýð 

õàðæ ÿâäàã ãýäýã. Áàÿæèõ, ñàéí ñàéõàí ÿâíà ãýäýã áîë öàãààí òýíãýð õàðæ áàéíà 

ãýñýí ¿ã. Áîäñîíîîð þì íü á¿òýõã¿é áàéõûã òýíãýð íü õîëäñîí ãýæ ÿðüäàã. Áººãèéí 

õóâöàñûã îðãîé ÷èìýã ãýæ íýðëýäýã. Ìàëãàéä õàð òèòýì- õàð óòàñ óíæóóëæ, ÿíç 

á¿ðèéí äààâóóãààð àëàãëóóëñàí, îðîé äýýð íü øàð øóâóóíû ºä õàòãàñàí áàéäàã. 

Äóóëãà ãýæ ìàëãàéã íýðëýæ áàéâ. Îðãîé- õóâöàñ (äýýë íü) íü õî¸ð ìºðºí äýýðýý 

øàð øóâóóíû ºä, õîëáîãî àð ðóóãàà óíæóóëñàí áàéíà. Ãàðõèòàé, ìºí äààâóóãààð 

ìîãîéíû ä¿ðñ õèéãýýä ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. Òàë õýíãýðýãòýé, äîòðîî õºíäºëòýé, îëîí 

ãàðõèòàé öîõèóðòàé øàæèãíàñàí äóóòàé, áººëñºí ¿åèéã òàéëáàðëàäàã õ¿í áàéäàã. 

Òèéì òèéì áîëæ ãýäãèéã ãýð äîòðîîñ íü íýã õ¿í íü õýëæ ºãäºã. Îíãîä ãàð÷ áàéãàà 

íü õýä çîãèñîîä, õî¸ð ãàðààñ íü àâààä ãàðíà. Õàíãèíàòàë äóóëààä äóóñäàã. Óóëàíä 

òàõèëãà õèéäýã íü òýíãýð- îíãîäîî ë òàõèæ áàéãàà þì. 

- Õàí õºõèé 33 ñàâäàãòàé ãýäýã. Õºõèéäºº çàëáèð÷ áàéâàë ÿìàð íýã õîð õºíººë 

èðäýãã¿é ãýäýã. 

- Öàãààëãààð èíäðýý ãýðèéí óðä çàñíà. Ìºðãºõäºº õàíãàé äýëõèé ìèíü ãýæ 

ýõëýíý. Õºõèéäºº ýõýëæ çàëáèðíà. Äàðàà íü 10 ç¿ãèéí ëóñäàä çàëáèðíà. Íàð ñàéõàí 

øàðëààä òóñàõ ¿åä ìºðãºë ýõëýíý. 4 ç¿ãò õàðæ ìºðãºíº. Ýõëýýä íàð ðóó õàðæ 

ìºðãºíº. Íàð çºâ òîéð÷ áóñàä ç¿ãò ìºðãºíº. Èíäýð äýýð òàõèëä àðö ñàí óóãèóëíà. 

Òàõèëûí èäýýíä áîîâ, öàãààí èäýýíèé äýýæ òàâèíà, õàìãèéí ýõëýýä íàðàí ç¿ã 

ºðãºíº. Öàöàæ ºðãºíº. Òýãýýä ë áàñ íàð çºâ ýðãýæ ºðãºíº, ºðãºëºº ñàâäàãóóäàä 

çîðèóëæ áàéãàà þì. Îðøèæ, àìüäàð÷ áàéãàà õàíãàéí äýëõèéí ýçýíäýý – ñàâäàãò ë 

ºðãºæ áàéãàà þì. 

- ªíãºòýé ñàéõàí õóâöàñòàé, ñàéí ìîðüòîé ÿâæ áàéâàë ñàâäàã áàÿñäàã ãýæ áàéâ. 

- Øèíý áóóäàëä áóóãààä ñàâäàãàà àðãàäàæ ñàí òàâüæ, öàé èäýýíèéõýý äýýæèéã 

ºðãºæ áàéäàã. 

- Õàð ëóñàä (îëîí òîîíû äàãàâàð)- ä õàð òýíãýð ÷ áàéíà. Ò¿¿íä áàãòàõã¿é 

äýýã¿¿ð òýíãýð¿¿ä ÷ èõ áàéíà. Áºº íàð ýäíèéã äóóäàæ ÷àäàõã¿é, õàð ëóñàä íü ºâ÷èí 

çîâëîí, ãàé õîðëîë ó÷ðóóëàõ æèøýýòýé. Õàð ëóñàä ãîëäóó ãàçàð äýëõèéä îðøèæ 

áàéíà. Õààÿà íýã ÷àäàëòàé íü äýýã¿¿ð áàéæ áîëîõ þì. Áºº íàð öàãààí ëóñòûã ÷ 

äóóäíà. 

58

28.Á.Æàí÷èâ, ýð, íàñ 52, Òýòãýâýðò, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé ñóì 

- Óâñ àéìãèéí Òàðèàëàí ñóìàíä íèëýýä õýäýí æèë àæèëëàâ. Ýíä áàéõàä çàðèì 

ç¿éë àæèãëàãäàæ áàéâ. Æèøýý íü: õîòîíãóóä ÷îíûí õºë, ãºðººñíèé õºëèéã õîîðîíä 

íü õîëáîîä æààçíûõàà àðä ø¿òýæ áàéäàã. Ìºí àäóóíû “õàð ñýýð”- èéã õîéìîðò 

ç¿¿÷èõýýä õàð ¿äýýð øèã áîëòîë àâ÷ ÿâäàã. 

- Õîòîíãóóä òàðèà òàðèõààñàà ºìíº òîëáî òýìäýãã¿é 10 õàð ÿìààíààñ 9- ûã 

àëæ öóñûã íü òàðèã ðóóãàà öàöààä, ¿ëäñýí íýã ÿìààã ãîëûí áóõíû ýõýíä àâàà÷èæ 

(õîîëîéã íü îãòîëæ) ÿìààãàà àëæ íàð çºâ íýã òîéðóóëààä öóñûã íü óñ ðóó öàöíà. 

Ìºí ìàõûã íü óñ ðóóãàà õèé÷èõäýã çàíøèëòàé. 

29.Á.Øààëóó, ýð, õàëõ, íàñ 63, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- 1921- 1922 îíû ¿åä ë ñ¿¿ë÷èéí óäàà ñ¿ëä öýíãýâ. ×èíãèñèéí ºðëºãò 

íýãèéíõ íü õàðúÿà áàéñàí óëñ ãýäýã. Èäýð÷óëóóòààñ í¿¿ëãýæ àâ÷èðñàí óëñ ãýäýã. 9 

ìàíæëàãàòàé õàð òóã ìàíàé õîøóóíä áàéñàí ãýäýã. Ñ¿ëä öýíãýõýä àäóó àëæ òàõèëãà 

ºðãºäºã. Òóã÷èíä òîëãîéã òàâüäàã ãýäýã. 3 æèë áîëîîä 1 òàõèæ ñ¿ëä öýíãýæ áàéâ. 

- Áè ýõýýñ 2 äàõü õ¿¿õýä, ò¿ð¿¿÷èéí õ¿¿õýä ýíäýõëýýð íàäàä ãàðàõòàé çýðýã 

Øààëóó áóþó ÷îíûí õ¿¿ ãýñýí íýð ºãñºí þì. Äîìîã íü ×îíî ìàë èäýýä ã¿çýýã íü 

èääýãã¿é. ×îíî õýýðýýñ õ¿¿õýä îëæ áýëòðýãòýéãýý õàìò òýæýýãýýä òîì áîëãîæýý. 

Òýð õ¿¿õýä áýëòðýãòýé íààäàæ áàéæýý. Àÿí÷èä ò¿¿íèéã àâ÷ýý. Øºíº ÷îíî óëèàä 

áàéæ ãýíý. Õ¿¿õýä ãàðàõ ãýýä áàéæýý. ßàãààä ãàðàõ ãýýä áàéíà ãýñýí ÷èíü Øààëóó 

õ¿¿ ýýæäýý èð! ãýýä áàéíà ãýæ õ¿¿ õýëæýý. Òýãýýä õóó÷íû óëñ ÷îíûí õ¿¿ Øààëóó 


- Òîãòäîãã¿é õ¿ì¿¿ñèéã õî¸ð òîãîîíû õîîðîíä àâíà. Íýã òîãîîíä íü õèéæ, 

íºãººãººð íü õºìºð÷ àâ÷ áàéâ. Òîãîî ãýæ áàñ íýð ºãíº. 

- Ìºí ÷îíûí òóëìàíä áîîæ àâäàã. Èíãýæ àâñàí ýðýãòýé õ¿¿õäýä Áîîõîé, 

ýìýãòýéä íü Áýëòðýã ãýäýã íýð ºãººä áàéäàã. 

- Áàñ èõýðèéí ºðººñºí õ¿íýýð ýõ áàðèóëæ àâààä ºìäºíä áîîæ àâäàã ãýäýã. 

- Ìàëûí äýëýí àéõàä èõðèéí ºðººñºí õ¿íèé õºë, ýñâýë ºðººñºí îéìñîîð íü 

äîìíîæ áàéäàã. 

- Çººâðèéí óñ, çººõèé õóðààõ ãýæ ÿìàà òóëàìëàæ áàéëàà. 

- Õ¿¿õäýä ¿å, áóãûí ñî¸î, õ¿äðèéí çààð, ãàõàéí ñî¸î ç¿¿íý. 

- “Øèðãýëýõ”- ýíý õýäýí ºòðºë áàéäàã, óñààð õèéõ øèðãý, ýíý íü ñàâàíä óñ 

õèéãýýä äàâñ õèéæ òºìºð (õóñóóð, ãàëûí õàé÷) óëàéòãààä õ¿¿õäèéí òýíä àâàà÷ààä 

óñ ðóó òºìðºº ä¿ðæ, øèðãý! øèðãý! ãýæ õýëýýä ýõëýæ íàð áóðóó 3 óäàà, äàðàà íü íàð 

çºâ 3 óäàà ýðã¿¿ëæ áóðóó ¿¿äýýð ãàðãàæ õàÿäàã, øèðãýëýõäýý ¿äøèéí ãàíö îä ãàðàõ 

¿åèéã òîõèîëäóóëæ õèéäýã. 

- Ýíõðèé õ¿¿õýäòýé àéë ãýðèéí äîòîð ¿¿äíèé 3 òàëä ºðãºñòýé óëààí õàðãàíà 


- Øàíàãàíä íóðàì (ãàë) õèéãýýä 7 äàâñ, 7 ãàë, 7 óñ õèéãýýä øèðãýëíý. 

- Ìºí ¿äýø òóãàëãà öóòãàæ áàéâ. Õ¿¿õýä õºëñººä óéëààä áàéõëààð õàéëñàí 

òóãàëãà óñ ðóó õèéíý. Íîõîé, ¿õýð ìàë, ìîðüòîé õ¿íýýñ ÷ õºëññºí áàéæ áîëíî. 

Õ¿¿õäèéí äýðãýä áàéæ áàéãààä ¿éëäýíý. Àëü íýã þìíààñ õºëññºí þìíû ä¿ðñ 

ãàðàõàà áîëèõòîé çýðýã çîãñäîã. 

59

- ¯íýãíèé ä¿ðñ ýñãèéãýýð, ýñâýë ÷èõìýë ìàÿãààð õ¿í ìîðäóóëààä õèéæ ç¿¿äýã 

áàéâ. 

- ßìàð íýã õ¿í ºãëºº ýðò þìàíä ÿâàõàä ÷îíîòîé äàéðàëäâàë ñàéí ãýäýã. ×îíî 

ìàë èäâýë ìàë ºñíº, ãàðç øààäàãã¿é. “×îíûí àì ººäðºã, õóëãàéí ãàð õàð” ãýæ 

ÿðüäàã. ×îíî äóóññàí ãýäýã. Òýãýýä ìàë öººð÷ýý. ×îíûí äàëëàãà àâ÷ Òàãíààñ áîð 

õàëçàí ÷îíî ñ¿ðýã àâ÷èðñàí ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä ìàë ìàíàæ õîíî! ãýýä ãàë ãàäàãø õàÿäàã (ãàíö çó÷èë) áàéíà. 

- Õîðãîë öàâãàí äîð õèéæ áàéäàã. 

- Õîíèíä öýöýã ºâ÷èí áîëîõîä öàãààí òàðâàãàíû àðüñààð öîõèäîã (øèëá¿¿ðèéí 

¿ç¿¿ðýýñ óÿ÷èõààä øàâõàðäàæ áîëíî). 

- Äýëýí àéõàä õºñðèéí ÿñààð (õ¿íä õýëýëã¿é) äîìíîíî, áàñ øàíàãàíû ¸ðîîëä 

õººãººð ÷àãò çóðæ (+) äîìíîíî. 

- Ãàëûí õàé÷èéã ¿¿ä ð¿¿ óðóó íü õàðóóëæ àìûã àíãàéëãàæ òàâèõ öýýðòýé, 

ãàëûí õîéò òàëä òàâüäàã. 

- Òîãîîã ¿¿ä ð¿¿ õàçãàé òàâèâàë ãàðç ãàðàõ, ç¿¿í òèéø íü õàçãàé òàâèâàë 

ººðòºº ºâ÷èí ãóéõ, àâ÷ðàõ, áàðóóí õîéø íü õàçãàé òàâèâàë îëç ãóéíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Øºíº äºðâºëæ õîîñîí îðõèäîãã¿é, àðãàë ä¿¿ðýí áàéõûã ýðõýìëýíý. 

- “Òºë ìàëàà ñàéí áàéëãàõûí òóëä öàãààí èäýý ãàðãàäàãã¿é, öýýðòýé, òºëëºæ 

áóé ¿åèéí õàëóóí óóðàã ãàðãàõ á¿ð öýýðòýé. 

- Öýíõýð îîíûí ºâ÷¿¿ãýýð ãàëàà òàõèóëäàã áàéñàí ãýäýã. Ìàëûí ºâ÷¿¿ãýýð ÷ 

áîëäîã. 

- Òºëèéí ¿åä ¿äøèéí õàðóé á¿ðèéãýýð õ¿í øóóãèõûã èõ öýýðëýäýã áàéâ. 

- Ìàë òºë (ÿëàíãóÿà òºë ìàë- õóðãà)- èéã òîîëîõûã èõ öýýðëýæ áàéâ. 

- Õºãíèéí òîâ÷ òîîë÷èõîîä ÿâàõàä çààâàë òºë ¿õäýã áàéâ. 

- Òºëèéí ¿åä õ¿í õýðýëäýõ íºëººòýé áàéâ. Øîí óÿà ãýðýýñ õîë áàéâ, õ¿í 

õàìààã¿é îðóóëäàãã¿é. 

- Ýìýãòýé áîëëîî ãýõýä ãàíãà ºâñ èõ óóãèóëíà. 

- Ìàëûí ýìãýã àðèëãàõûí òóëä “öàãààí ìîä” èõ òîãëîæ áàéëàà. 

Õîò òîéð÷ óóõàéëíà, ºâäñºí ¿åä ÷ òîãëîíî, ºâ÷èí èð¿¿ëýõã¿é áàéëãàõûí òóëä ÷ 

òîãëîæ áàéâ. “Öàãààí ìîä”- îî ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä “öàãààí òýìýý”, “òàðâàã÷ààí áîëîõ” 

çýðýã òîãëîîì òîãëîäîã áàéâ. “Öàãààí ìîä”- ûã ìàëûí õèéìîðüò ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä ñààõàà çºð¿¿ëíý. Õîíèî õî¸ð ñààíà, äààãàà 

äýëëýæ òàìãàëíà. Õóðãàà õºíãºëíº. Ýíý ¿åýñ ë ýõëýæ “öàãààí ìîä” ã.ì. òîãëîîì 

òîãëîíî. Õýäõýí õîíîã òîãëîîä çîãñ÷èõîíî. 

- Õîíü ãýíýò ¿õýõýä õîòîí äîòîð ãàë ò¿ëæ ìàõàà ÷àíààä ë õ¿¿õýä øóóõàäã¿é 

áóæèãíààä ºíãºðäºã áàéâ. 

- Ìàë ò¿ëýãäýõýä ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ðèéã õàçààä, õºëñòýé õàð ìàëãàéãààð öîõèæ, 

ò¿¿äýã! ò¿¿äýã àðèë! ãýæ õýëäýã áàéâ. 

- Ìàë õýýð ÿâæ áàéãààä îé÷èõëîîð ÷óëóó õàã öîõèîä ¿íýðë¿¿ëæ áàéëàà. 

- ×ºäºð õóëãàé õèéñýí õ¿í ¿õýæ ÷àääàãã¿é ãýäýã. ×ºäºð îëîõ ìóó, îëáîë ãàäóóð 

íü çóðæ àâäàã ¸ñòîé. 

- 7 áóðõàíä ë èõ çàëáèð÷ äààòãàæ áàéëàà. 

- Çàðèì õ¿í íàð ãàðàõàä íàðàíä ìºðãºäºã. Íàð óðãàõàä Ëõàì- Îñîð æàìàà 

áóðõàí ãàð÷ èðäýã ãýæ ò¿¿íä ìºðãºäºã. Íàð íü òýð áóðõàí þì ãýíý áèëýý. 

60

- Íî¸íû äýðãýä ñ¿ëäíèé òóñãàé áàéøèí áàéñàí ãýäýã. Îëîí (í¿¿õ ¿åä) ìîðüòîé 

õ¿í õàìãààëæ ÿâäàã, öýíãýõ ¿åä îëîí öàãààí íºìðºãòýé óëñ ÿâäàã áàéæýý. 

30.Ñóíäóé, ýð, íàñ 80, õàëõ, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Õàíõèëöàãèéí ãîëûí ç¿¿í òàë, áàðóóí õîéò òàë, äóíä õýñýã, àäàã ðóó òàðèà 

òàðüæ áàéâ. Ýõýýð íü ñýð¿¿äýýä, ÷óëóó ìîä èõòýé, òàðüäàãã¿é áàéâ. Äýýð ¿åä ìàíàé 

ýíä òàðèà òàðüäàãã¿é áàéâ. Áàÿäóóä äýýð èõ òàðüæ áàéâ. Ç¿¿íõàíãàé, ªíäºðõàíãàé 

ñóìäàä òàðèõ áîëîâ. Øîðîîí ¿å, èäýýí óñ ãýæ ÿëãàæ áàéâ. 

- Çóíû äóíä ñàðààñ ë ã¿¿ óÿäàã áàéâ. 

- Íàðæ àðõè ãàðãàäàã íü õîâîðäóó áàéâ. Íýðñíèé äàðàà ààðö ãàðãàíà, ààðöààð 

ààðóóë õèéäýã. 

- Õàëõàä õî¸ð òóã áàéñàí ãýäýã, òóã÷ ãýäýã òóñãàé õ¿í õàäãàëäàã áàéæýý. 

Ñ¿ëäíèé æèâýð ãýæ öàãààí àäóóíû ñ¿¿ëýýð õèéäýã áàéæýý. 

- Ìàíàé ýíä Æàìúÿí çàéðàí ãýæ áàãà áàéõàä áàéâ. 

31.Ä.Äàãâà, ýð, íàñ 57, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Óäãàíû õóâöàñ øóâóóíû ºäòýé, ìàëãàéã îðãîé ãýäýã, õóâöñûã ÷èìýã ãýæ 

íýðëýíý, ýíãýð íü çàäãàé, õàëàò øèã þì áàéñàí. Ìàíàé ýýæ óäãàí áàéâ. 1949 îíä 

õóâöñàà øàòàà÷èõñàí. 1967 îíä íàñ áàðàâ. 1949 îíä ºðòººíèé àäóóí äîòîð ñýòýðòýé 

õýýð õàëçàí ã¿¿ áàéâ. ×îíî èä÷èõñýí áàéâ (Íýã ºãëºº ¿çòýë), õ¿íä õýëáýë, - Çà, ëàâ 

òàíàé ýýæ ºíãºðñºí ãýæ õýëýâ. Ãýðòýý èðòýë ýýæ ìààíü àðãàëàà ò¿¿æ ÿâàâ. Áîëñîí 

þìûã á¿ãäèéã õýëýõýä áè º÷èãäºð õóâöñàà øàòàà÷èõñàí þì. Ýçýí íü (îíãîä- òýíãýð) 

èðýýä óíààãàà àâààä ÿâæýý ãýæ áàéâ. 

- Õºõèéí (õàí) íîõîé ìàë èäýõ ººäðºã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ìýðãýí ãóíüæ ãýäýã öýöãèéã àâàõ èõ ÿâäàëòàé ãýäýã. Çàäûí ºâñ ãýæ áàñ áàéäàã. 

Ýíý õî¸ðûã õîëüæ, àÿãàíä óñ õèéãýýä áîðîî îðóóëæ, òýíãýð çàäëàäàã ãýäýã. ßñíû 

áýðòýíãý- õóãàðàõàä çàäûí ºâñ, ìýðãýí ãóíüæ óóíà. Èéì ¿åä òýíãýð ìóõàéðäàã, ÿñ 

áýðòñýí õ¿í ýäãýýðèéã óóãààä ÿëãàäñàà äàëä (òýíãýðýýñ) áóëäàã çàíøèëòàé. 

- Òóâàààñ çàäûí ºâñ àâ÷èð÷, “çàä òàâèõ” ãýäãèéã õèéæ áîðîî îðóóëäàã áàéæýý. 

32.Ä.ßãààí, ýð, íàñ 64, õàëõ, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Ýõýñ öºëºõã¿é áîë õîîñîí óóð í¿äýæ, ãýð òîéð÷ öºãëºâ ¿¿, öºãëºâ ¿¿? ãýæ 

õýëýýä ÿâäàã, áàñ ºðõíèé îîñîð ¿ìõ¿¿ëíý. 

- Õàð ãºðººñíèé õóìñ, ¿ñ òºðºõ ýìýãòýé õ¿íä ç¿¿äýã ãýäýã. 

- Óéëààä áàéäàã õ¿¿õäèéí äýð- òîëãîéí äîîãóóð õîíèíû, ýñâýë òýìýýíèé 

õîðãîëòîé äàðñ õèéõ, ýñâýë àäóóíû çàæëààä õàÿñàí ºâñèéã äîîãóóð íü õèéäýã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë ÷îíûí øºðìºñººð õ¿éã íü áîîäîã. 

- Øàãàé õàðâàõ, äààëóó òîãëîõîä òýíãýð íèðãýäýã ãýæ áàéâ. 

- Óëààí áóðõàí (öàãààí ÷ àäèë) ºâ÷íèé ¿åä äààëóó òîãëîõ, õàíà óíü äóóãàðãàæ 

í¿¿õ, òýìýý äóóãàðãàõûã èõ öýýðëýæ áàéâ. 

- ×îíî èõ ãîë óñààð ãàðàõäàà õ¿¿õä¿¿ä (áýëòðýãý)- ýý ã¿çýýíä õèéæ ãàðñàí. 

Òèéì ó÷ðààñ ìàë èäýýä ã¿çýýã íü ¿ëäýýäýã ãýäýã äîìîãòîé. Ìºí íýã õ¿¿õýä 

òººð÷èõñºí ¿åä ÷îíî áýëòðýãýòýéãýý öóã òýæýýæýý. Àÿí÷èä äàéðàëäàæ àâ÷ýý. Ãýòýë 

61

÷îíî óëèõàä ÷îíûí õ¿¿ Øààëóó èð, ñàðüñàí ìýýìýý õºõ! ãýæ áàéíà ãýæ õ¿¿õýä 

õýëñýí ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ìýðãýí ãóíüæ ãýæ ñ¿¿òýé öýöýã áàéäàã. Õýðýâ òàñëàõàä òýíãýð çàäàðíà ãýæ 

áàéâ. 

- Òýíãýðýýä õîðãîë öàöàõàä òýíãýð çàäàðíà ãýæ áàéâ. 

- Öàñ, áîðîî îðîõîä ãàðàà òîñîõûã õîðèãëîäîã áàéâ. 

- Øèíèéí íýãýíä Èíäýðèéí äýðãýä íàðàí ç¿ã õàðæ ìºðãºæ áàéëàà. 

33.Ï.×¿õýð, ýð, íàñ 56, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Àíãèéí èõ íü “áîð õàëçàí òóóëàé” ãýæ ÿðüäàã. Øèíý ãàðãààä àíä ÿâàõàä ÷îíî 

äàéðàëäâàë ñàéí, íîõîé ºäºð àíä ìîðäâîë ñàéí ãýäýã. Öàãààí ñàðûí 15- íààñ õîéø 

ë àí õººíº (ëàâ ¿ñëýã àí áàéõ), åð íü óðüä öàãò àí òèéì èõ õººãººä áàéõã¿é ø¿¿. 

- Äýýð ¿åä áîòãî, òóãàëàà òîãòîîõûí òóëä ë ãàðàõòàé çýðýã áèåèéã íü ÿíçààð 

òîéðóóëæ çóðààä àâ÷ áàéëàà. 

- ßâóóëûí àí àìüòàä àëàõ òèéì ñàéíã¿é ãýæ áàéâ. 

- Äîðãûã õàâõ, ñààëü òàâüæ, çîâîîæ àëáàë ìóó ãýäýã. 

- Àí àëàãäàõã¿é, îíîãäîõã¿é áàéõàä ëóñûí ýçýä õààæ áàéíà ãýæ ÿðüöãààæ áàéâ. 

- Àíä ÿâàõàä ëàì õ¿í äàéðàëäàõàä ìóó ãýæ áàéâ. 

- Àâãàé õ¿í øýýæ áàéõàä àíä ãàðàõàä ñàéí, åð íü àëèâàà àæèëä ÿâàõ ¿åä àâãàé 

õ¿íèéã ñàéí ë ãýæ áàéâ. 

- Àí àëæ èðýýä àðãàíä õèéíý, àí óëàéøèðäàã. Èõýñäýã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Áóó øèðãýëýõäýý áóðóó õàðóóëæ ìîðäîîä òàøóóðäàæ áàéâ. 

Ìºí áóó ãààëàõäàà òîãîîíû ø¿ðã¿¿ëýýð øàâõàðäàæ áàéâ. Ìºí áóðóó òàëûí 

õàâòàñàà îíãîéëãîîä õ¿í ìîðäóóëæ ýñãèéãýýð ¿íýã õàé÷ëààä ñàëòààí äîîãóóðàà 

áóóääàã áàéâ. 

- Àäóó÷èí õ¿í ãàðàà óãààâàë àäóó òóðäàã ãýæ áàéâ. 

- Àíãèéí ìàõûã õºº õ¿ðãýëã¿é ÷àíàõ ¸ñòîé. 

- Çýìèéã çýñíèé çýâòýé ÷àíàõ. 

- ×îíî ìàë èäâýë çýìèéã õººäººä õàÿ÷èõäàã, çîãñîîõ ë ó÷èðòàé þì. 

- Àäóóíä ãîëäóó äàë õýëõýæ ç¿¿íý. Äàë ºëçèéòýé ãýíý. ×îíî èääýãã¿é (ìàëûã) 

ãýæ áàéâ. ×îíî “Äàëòààñ äàâààí öààãóóð Õîíõòîîñ õîîñîí ãàðàõã¿é” ãýæ ÿâäàã 

ãýäýã. Äàëàí äýýã¿¿ð “Óì” ãýäýã ¿ñýã çóðààä ç¿¿æ áàéâ. 

- ×îíûã èõ òýíãýðòýé àìüòàí, ÷îíî àëñàí õ¿íèéã ò¿¿íýýñ èë¿¿ òýíãýðòýé ãýæ 

áàéâ. 

- ×îíî õ¿¿ëýõ (îðîõ) ¿åäýý õ¿í ð¿¿ äàéðäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã ÷îíûí àðüñàíä áîîæ àâàõ, ÷îíûí õ¿¿ Øààëóó ãýæ íýð 

ºã÷ áàéâ. ×îíûí øààã ç¿¿æ ºãâºë õ¿¿õýä òîãòâîðòîé áàéäàã ãýäýã. 

- ×îíî àëààä àðüñûã ñàðüñàí õîíøîîð äýýð íü ¿ëäýýæ õîðìîéãîî äýâñýæ 

“Á¿¿ðýã á¿ëòýðòýë 

Õàâòàñ õàëèòàë 

Äàðààõü íü äàõíûõ 

Ìºäºõ íü ìºðíèéõ! õóðàé, õóðàé, õóðàé ãýýä àðüñàà òàñäàæ àâ÷ áàéâ. 

- Áè ëóñûí õîðëîë áîëæ áººë¿¿ëæ áàéâ. Áóëàã øàíä ðóó ñ¿¿ õèéñýí, öýýðòýé 

ãàçðààñ ìîä îãòîëñîí ãýæ òàéëáàðëàæ áàéâ. 

62

- Çàëàì ãýæ çóëçàãàí ìîäíû îðîéã àâ÷ ºíãº á¿ðèéí äààâóó óÿàä òóõàéí ãàçàð 

õàòãóóëæ áàéâ. 

- Áººãèéí óðèëãà íü: 

Äàëàé öàãààí äóãàíòàé 

Äàìæèí Äîðëèã íýðòýé 

Õºøºº ÷óëóóí äàìæëàãàòàé 

Õàëóóí íóðìàí äýâñãýðòýé 

Õàéëñàí øèðìýí óíäòàé 

Õ¿íèé ìàõàí õ¿íñòýé 

Õ¿ðýë ÷óëóóí ç¿ðõòýé ãýäýã. Õàðûí îíãîä õ¿÷òýé áóðõàí ãýäãèéã áóäàã, øóíõ 

õî¸ð ãýæ áàéâ. 

34.Ã.Ðàã÷àà, ýð, õàëõ, íàñ 70, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- ßñ õóãàðàõàä ìýðãýí ãóíüæ ãýäãèéã óóäàã. Óóñàí õ¿í èë øýýæ, áààõûã 

öýýðëýíý. Õýðýâ òýíãýðò ¿ç¿¿ëáýë çàäàðäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Èõ ºâñ áàñ ë óóñàí õ¿í äàëä íóóäàã. Èõ ºâñíèé ¿íäýñ ò¿¿õýä òýíãýð îðäîã 

(áîðîî, öàñ) ãýæ áàéâ. 

- Òýíãýð ìîä ðóó íèðãýäýã, õ¿ðýë ñóì îëääîã, òýíãýðèéí ñóì ãýæ íýðëýäýã. 

Õ¿íä ýýëòýé ñàéí, õ¿¿õäýä, ñààëèéí õóâèíãààñ ç¿¿æ ºã÷ áàéâ. 

- Ìàëûí ýðã¿¿ä ñàéí ãýæ çýëíýýñ ÷îíûí àìàí õ¿ç¿¿ ç¿¿æ áàéâ. 

- ¯¿äýí òýíãýðèéí ñàõèóñ ãýæ ¿¿äíèé äîòîð òàëä ìîäîíä íîì áè÷ýýä òîòãîíîîñ 

ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. 

- “Øóâóóíû çàä”, “Òàðâàãàíû çàä” ãýæ õàâðûí äóíä ñàðûí 15- íààñ õîéø 

áîëíî. Òýíãýð ìóóõàéðíà, òóõàéëáàë øóâóó èðýõ, òàðâàãà ãàðàõ ¿åä çààâàë òýíãýð 

ìóóõàéð÷ áàéâ. 

35.Ñàéíõ¿¿, ýì, íàñ 87, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Õàâõ ãààðàõàä áîñãîí äýýðýý õàâõàà òàâüæ, á¿ñã¿é õ¿íýýð 7 àëõóóëäàã 

çàíøèëòàé: 

- Àìàí äýýð ÿð ãàðàõàä áîñãîíû ìîäíîîñ àâ÷ óòóóëäàã ãýæ áàéâ. 

- ¯õðèéí ñ¿¿ë ÷àíààä ìºëæèæ, ÿñààð íü íºõºðòýé áîëîõûã øîäîæ íîõîéä ºã÷ 

áàéâ. 

- Õîíü õýýë õàÿàä áàéõëààð õºãíèéí òîâ÷îîð íîõîéí öàâèàð áîîõ, áîëæìîð 

øóâóóã àëààä õîòîíä áóëäàã ãýæ áàéâ. 

- Àõ ä¿¿ ñàäàíãààñ ¿õñýíèé äàðàà ñàéõàí ç¿¿ä ç¿¿äëýýä áàéâàë ýðãýæ òºðºõ íü, 

ìóóõàé ç¿¿ä ç¿¿äëýâýë áóÿí íýõýæ áàéíà ãýäýã áàéâ. Ñàéõàí ç¿¿ä ãýäýã íü ñàéõàí 

öàðàéòàé, ñàéõàí þì ÿðüæ, ãî¸ õóâöàñòàé ÿâæ áàéõûã õýëíý. Èéì áàéâàë ýðãýæ 

òºðíº. Öîãöñîî ñîëèîä òºðºõ íü ãýäýã. Ìºí ñ¿¿, òàðàã, áóäàãòàé þìààð òýìäýã 

(øàðèë äýýð) òàâüæ áàéâ. Òýð íü ãàðñàí õ¿¿õýä òèéì òýìäýãòýé òºðíº. ¯õñýí õ¿í 

ç¿¿äýíä ìàë òóóæ èðýõ, ºëãèéòýé õ¿¿õýä àâ÷ðààä ºãºõ çýðýãò ýðãýæ òºðæ áàéíà ãýæ 

ÿðèíà. Òîëãîé, ãàð, íóðóóí äýýð øóëóóí, äóãàðèã õýëáýðýýð õ¿æýýð àñààæ äàðàõ 

çýðãýýð áàñ òýìäýã òàâüäàã. Çîâõèíä íü òýð òýìäýã ãàðñàí áàéäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

63

- ¯õñýí õ¿íèé õýðýãëýæ áàéñàí àÿãûã á¿ð õàÿõ, ýñâýë ÿíç ÿíçûí þì õèéãýýä 

äýðãýä íü òàâüäàã áàéâ. 

- Õîéòîõ óíøèõ öààñàí äýýð õ¿í çóðààä èäýõ óóõ þìòàé íü õàìò õºäºº àâàà÷èæ 

ò¿ëæ áàéâ. Òýð ä¿ðñ áàðààíòàæ õàð áîëáîë äîîøîî òàìä îðîõ íü, öàãààíòàæ (öàé, 

äàâñ, ýðäýíèéí ç¿éë, ÷èõýð áóðàì õèéæ øàòààíà) áàéâàë ñàéí ãýäýã. Òàâàãòàé þìàí 

äýýðýý ä¿ðñýý ìîäîíä õàâ÷óóëààä áîñãîíî. Òîéðóóëààä ìîä, àðãàë çýðãýëýæ ò¿ëíý. 

Òýãýýä ñàéí àæèãëàæ áàéäàã. Òýíãýðò îëîí áóðõàä áàéäàã. Òýíä òºðºõ, ýñâýë ýðãýæ 

õ¿íäýý òºðºõ, ýñâýë òàìä òºðíº ãýæ áàéâ. 49 õîíîã äîòîð áóÿí ¿éëä¿¿ëáýë òýð 

õîíîãòîî áàãòàæ èðäýã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Àëòàí ñàâ íýýõýä òèéì ýä þìàíä, òèéì ìàë, õ¿íäýý õîðãîäîæ ãýäýã íü 

ìýäýãäýíý. Òîõèðñîí õàðèóëãà, äàðóóëãà õèéæ áàéâ. Õîðãîäñîí þìûã íü ëàì 

õàðä ºã÷èõºæ áàéâ. Ìºí ìóó áîë õàÿ÷èõàæ áàéâ. Ìàëûã áîë õàäàã ç¿¿ãýýä òàâèõ, 

ìóóãààð ýäëýõã¿é áàéëàà. Íàñ áàðñàí õ¿íèé ë óíàà ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéõ. 

- Øàðèëûã 7 õîíîîä ¿çíý. Òàñ øóâóó èä÷èõñýí áàéâàë ñàéí, óäàæ áàéâàë ìóó, 

ñ¿íñ íü òîíèëîîã¿é ó÷ðààñ óääàã ãýæ áàéâ. Ñ¿íñ òîíèëîîã¿é, ººð òºðºëä þìàíä 

õóâèðààã¿é ó÷ðààñ ýðãýæ ÷ºòãºð áîëæ îðèëäîã. Äóóãàðäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. ×ºòãºð 

õ¿¿ðýíäýý õîðãîîä, ýðãýýä áàéäàã. Õ¿íèéã õîðëîäîã ãýæ ÿðüäàã. 

- Áóã äàðñàí äîìîã. Áóãûã áýð õ¿í äàðäàã ãýäýã ÿðèàòàé. 

Õàäàì ýýæ íü èäýý, óíäíûõàà äýýæèéã íýã ñàâàíä ë õèé÷èõýýä áàéæýý. Áýð íü 

ó÷ðûã îëîõã¿é áàéâ. Íýã óäàà áýð íü òîãîî íýðýýä àÿãàíä äýýæèéã íü õèé÷èõæýý. 

Àëãà áîë÷èõîîä áàéâ. 3 óäàà õèéñíèé äàðàà õàðñàí ÷èíü àÿãàí äîòîð íü ºâäºãòºº 

õ¿ðñýí ñàõàëòàé æèæèãõýí õ¿í ñîãòîîä áàéæýý. Áýð ãàëûí õàé÷ààð ÷èìõýæ àâààä 

õàëóóí öàãààíä õèé÷èõæýý. Äàðàà íü ¿çñýí ÷èíü ãàíöõàí ñ¿¿æíèé ÿñ ¿ëäæýý. 

Ìàðãààø ºãëºº íü õàäàì ýýæ íü öàðàé ìóóòàé áîñîæ èðýýä äýýæýý òàâüñàí óó? 

ãýæýý. Òàâüñàí, õýâýýðýý áàéíà ãýæýý. Òýãýýä áýð íü á¿ãäèéã ÿðüæýý. Ýýæ íü þóíä 

òýãýâ ãýæ áýðýý çàãíàæýý. Õàäàì ýöýã íü íàñ áàðààä ýðãýæ áóã áîëæ íºõöººä áàéñàí 

ó÷èð íü ýíý þì. 

- Øóëàìíû ýð íü ýì õ¿íòýé, ýð íü ýì õ¿íòýé íºãöººä áàéäàã ãýäýã. Ýð õ¿íä 

õ¿¿õýí õ¿í äàñààä õàíûí òîëãîé, áàãàíàí äýýð ñàíäàéëæ ñóóõ, ãàäàà ìîðèíû äýðãýä 

ñóóõ çýðãýýð äàãàäàã, áàñ ìîðèíîîñ òàòàæ óíàãàäàã ãýäýã. ×óõàì ÷ºòãºð íü þìóó, 

øóëàì íü þìóó, ìýäýõã¿é. Òýãæ ë ÿðüäàã. 

- Õîíîã òàðààõ. Õîíîã òàðààñíû äàðàà öýýð õîðèî òàéëàãäàæ áàéâ. Õîíîã 

òàðààõ ºäºð ë öàãààí õîîëîîð äàéëíà. Õ¿ì¿¿ñò õàäàã áàðüæ ºãíº. 49 õîíîîä 

¿éëäýíý. Òîì ëàì, íî¸í óëñàä 100 õîíîîä õèéæ áàéâ. Ýíý õóãàöààíä çîëãîäîãã¿é. 

Àìüòàí àëàõã¿é, ãýðýýñ þì ãàðãàõã¿é. ¯ëäñýí óëñàä ë ìóó áîëäîã ãýäýã. 

- Íàñ áàðñàí àéëä õ¿í îðîõûã èõ öýýðëýíý. Áóðóó äýâ áîë÷èõîíî. Ìóó þì 

áîëíî ãýæ áàéâ. 

- Õ¿í íàñ áàðàõòàé çýðýã ºðõ á¿òýýíý. Áóðóó òàëûí õàòàâ÷íààñ óÿíà, õàÿà 

ìàíàíà, ºðãºñòýé õàðãàíà á¿ñë¿¿ðò õàâ÷óóëíà. 

- Òºëèéí ¿åä îëîí õ¿íèé õºëººð ìóó þì èðýõ âý? ãýæ ñàí òàâèõ, ñóäàð íîì 

áàðüæ õîò òîéðíî. 

- ¯õñýí õ¿íèé ¿ñ, õóìñûã àâíà, õóìñ, ¿ñ èõ áàÿðëàäàã ãýäýã. 

- 9 ñ¿âèéã íü òàãëàõã¿é áîë øóóðãà ñàëõè òàâüäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Íîõîéí òîëãîéí ÿñ, òºðººã¿é (õ¿¿õýä ãàðãààã¿é) ýìýãòýé õ¿íèé ºìäèéã òóëàì 

øèã þìàíä õèéæ ìàë ýìãýãòýõ ¿åä (õàð äýëýí ã.ì. ¿åä) õîò òîéðóóëæ ÷èð÷ íýã õ¿í 

àðààñ íü í¿äýæ ìàëàà ¿ðãýýæ äîìíîæ áàéëàà. 

64

- Õ¿í îðøîîõ, ýõëýýä ÿíçëàõ ¿åä þì ÿðèõ, àëèâàà þìíû ÷àíãà äóó øóóãèàíûã 

öýýðëýäýã áàéâ. 

- Õàâàíòàé áàéæ áàéãààä ¿õñýí õ¿íèéã õýýð èë õàÿõàä òýíãýð çàäàðäàã ãýæ 

ÿðüæ áàéâ. Øîðîîãîîð öàöàæ äàëäàëæ òàâüæ áàéâ. 

- Áóëàã øàíäàíä þì õèéõëýýð ëóñò ãàçàð óñ áóçàðäàæ òýð õ¿íä ìóó þì áîëäîã 


- Çàäûí ºâñ ãýæ òóñãàé ºâñ áàéäàã. Ò¿¿íèéã òàñëàõàä òýíãýð çàäàðäàã ãýæ áàéâ. 

Ýíý ºâñèéã óëààí óòñààð 7 øèðõýã õîëáîîä óñòàé ñàâàíä õèéõýä ñýð¿¿ òàòàæ, áîðîî 

õóð îðäîã ãýäýã. Óðèàíõàé íàð ë òýíãýð çàäàëæ õóëãàé õèéäýã ãýæ ÿðüäàã. 

- ªâäºõ ¿åä ë áºº íàð áººëººä ãàçàð óñíààñ áîëñîí áàéíà ãýäýã áàéâ. Õ¿í 

ºâäñºí ¿åä ë çàëæ èð¿¿ëýýä áººë¿¿ëäýã áàéâ. 

- Öàé ÷àíàæ àâààä ýõëýýä áàðóóí òèéø Õàí õºõèéä, äàðàà íü ç¿¿í ç¿ã òºðèéí 

ñ¿ëäýíä (õîòûí ç¿ãò) ºðãºäºã. 

- Ãàí òàéëàõ ãýæ Ãàíæóóð ýðãýäýã áàéâ. 

- Øóâóó èðýõ öàãò ë “øóâóóíû çàä” áîëæ áàéíà ãýäýã. Òýíãýð çààâàë ìóóõàéðäàã. 

¯¿íèéã ë òýãæ ÿðèíà. 

- “Òàðâàãàíû çàä”- õàâàð òàðâàãà è÷ýýíýýñ ãàðàõòàé çýðýã öàñ îðíî. ¯¿íèéã çàä 

ãýæ ÿðèíà. Òàðâàãà ìºðºº ¿çýõ ãýæ òàðâàãàíû çàä áîëæ áàéíà. Òàðâàãà ìºðºº ¿çýæ 

çóä òóðõàí, ºâ÷èí çîâëîí áîëîõûã ìýääýã ãýäýã ¿ãòýé. Òàðâàãà íü ¿ìõèé õ¿ðýí, õ¿í, 

çóëûí àþóë çýðãýýñ õàìãààëæ è÷ýý- í¿õýý 3 äàâõàð áºãëºäºã ãýäýã. 

- ßâæ áàéãàà óñíû øóâóóíû õîéíîîñ õàðäàãã¿é. Èðæ áàéãàà øóâóóíû ººäººñ 

ñ¿¿ ºðãºäºã ó÷èðòàé. 

- Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ýëýý èðäýã. Ýëýýíä ýðýýí ìîãîéíû àþóë áèòãèé ¿ç¿¿ë! ãýæ 

ñ¿¿ ºðãºäºã. Ñîõîð ýëýý ÿíçãààëàà! óëàé ãàðàõ íü ë ãýæ ÿðüäàã. 

- Øóâóóíû ºíäºã õàãàëàõ, õîðîîõîä õàðààäàã, øóâóóã èõ õàðààë÷ àìüòàí ãýäýã. 

Òºìºð äºðººíèé ñýíæ ñýòýðòýë õàðààäàã ãýäýã. 

- Õîí õýðýý äóóãàðàõàä ìóó õ¿í ¿õ¿¿ëäýã øóâóó ãýæ áàéâ. 

- Óéë õàâàð äóóãàðâàë ñàéí, ºâºë äóóãàðâàë çóä áîëíî, ãóäãèé! ãóäãèé! ãýâýë 

ñàéí, ºº- èéã, ºº- èéã ãýæ äóóãàðâàë çóä áîëíî, îðîé ¿äýø óéë îéðõîí äóóãàðàõ ìóó 

ãýäýã, ººäººñ íü ãàë öàöàæ áàéëàà. 

Óõíûí òóëìààð 

Óñ àâààä èð! 

Óéëíû ìàõ ÷àíàÿ! ãýýä ãàë öàöàæ áàéâ. 

- ¯äýø ãàðäàã íýã îäûã õîâäîã ýìãýí ãýäýã. 

- Äîëîîí áóðõàíä ¿äýø îðîéä ñ¿¿ ºðãºíº, ºâ÷èí çîâëîíã¿é áàéëãàõ òóõàéä ë 

äààòãàæ, àëèâ ìóó þì áîëãîíûã çàéëóóëæ õàéðëà! ãýýä çàëáèð÷ ºðãºë ºðãºíº. 

- Õ¿í îä ãýæ òàõèäàã îä áàéâ. 

- Óìàéí äîé – ãýæ õ¿¿õýä ãàðàõã¿é õ¿í òàõèëãà õèéëãýæ áàéâ. 

- Äýëýí àéõàä øàíëóóíû áºãñººð äîìíîíî, èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí õ¿í, ìºí 

èõýð õ¿¿õäèéí îéìñ õóëãàéëæ èðýýä äîìíîäîã. 

- Õóðèìûí òóõàé. Õ¿¿ òàëààñ ýõëýýä ãóéíà, 2 õ¿í ÿâíà. 2 äàõü óäààãàà ÿâíà. 

Äàðàà íü “õàðèó àâàõ” ãýæ 4 õ¿í î÷èíî. Àðõè, õàäàãòàé ÿâíà. “Àðõè, õàäàã òàâèõ” 

ãýæ äàðàà íü î÷íî. Íàéð áîëæ, àõ ä¿¿ä íü (îõèíû) õàäàã ºãíº. “Õóä õóäã¿é àâàõ” ãýæ 

õ¿¿ òàëààñ áàñ ÿâíà. Ýñãèé íîîñ, õ¿¿õíèé çàñàëä îðîõ ìºíãº àâàà÷èæ ºãíº. Àéëûí 

65

ãàäíà õºíäèé ãýð àâàà÷ààä áàðèíà. Õ¿¿õíèé òàë äîòîðõèéã òºõººðíº. Õ¿¿õíýý õ¿¿ 

òàë àâíà. Ãýð ñàëãàíà, ñàð, 1 æèëèéí äàðàà ÷ áîëíî. Õ¿¿õýí òàë äóðã¿é áàéâàë 

“õàäàã, àðõè òàâèõ” ¿åä òºðºë îéðòëîî ãýæ ìàðãààí áîëäîã. Ìºí õóðèìûí ¿åä ÷ 

èéì ìàðãààí áîëäîã áàéâ. Ãýõäýý öººâòºð. Ãýð ñàëãàæ èðýýä ýöãèéí ãàë, áóðõàíä 

áýð ìºðã¿¿ëýíý. Ýýæ íü áóöàõäàà ººðèéí ãàðààð õîðìîé äýýð íü ÷óëóó òàâèíà. 

Ãýð ñàëãàæ èðýýä îõèíû òàëûã áóöàõ ¿åä “õîì íýãæèõ” ãýæ òýìýýíèé õîìîíä àðõè 

íóó÷èõààä õî¸ð òàë îëæ óóöãààæ áàéâ. Ãýð ñàëãààä èðæ áàéõàä “òàâàã õººõ” ãýæ 

õ¿¿ òàëààñ ìîðüòîé õ¿í èäýý èðæ áàéãàà óëñûí ººäººñ öàöäàã, öààä òàë íü õººæ 

ã¿éöâýë òàøóóðääàã áàéâ. Ãýð à÷àà ãàäàà èðýõ ¿åä íýã õ¿í õ¿¿ òàëààñ áàãàíàíä 

õàäàã óÿàä øèíý ãýð áàðèõ áóéðàí äýýð çîãñîæ áàéäàã. Õ¿¿õíèé òàëààñ åðººë 

áèëýãòýé ¿ãýý õýëýýä ãýðýý áàðèíà. 

“ªâ÷¿¿ öîõèõ” ãýæ õóðèì õèéñíèé ºäºð, îðîé íü õî¸ð òàëûíõàí õýò 

óðàëäóóëàí öàõèæ, ãàë àñààíà. ªâ÷¿¿ àâ÷ èäíý. Õóðèìûí øèíý ãýðèéã õ¿ðãýí 

áóó ¿¿ð÷, òîéðóóëíà. Áýðèéã ä¿¿ð÷ èðýýä öàãààí ýñãèé äýýð áóóëãàæ, ìîðèéã íü 

3 äàâõàð ÷ºäðººð ÷ºäºðëºæ ç¿¿í õàöàâ÷íààñ óÿíà. Áýðèéã îðóóëæ èðýýä ñóóëãàæ 

øàãàéò ÷ºìãèéã áàðèóëæ áàéãààä õ¿ðãýíýýð øàãàéò ìóëòëóóëíà. “Øàðãà ìîðèî 

óÿæ, øàãàéò ÷ºìãºº ìóëòëàõ” ë ãýæ ÿðèíà. Ãýðëýæ áàéãààãèéí ë ¸ñ þì. 

“Ñ¿é õ¿ðãýõ” ãýæ ñ¿éíä íýã ìîðü èðíý. “Òºìºð äààõ õóóðàé ÷îíî ã¿éöýõ õ¿ëýã” 

ãýæ ºãäºã ó÷èðòàé. Ñ¿éíèé ìàõ ãýæ á¿òýí õîíèíû ìàõ ÷àíàæ òàâèíà. Õîðãîëûã 

íü ýâýðò íü õèéæ íîîñîîð áºãëºíº. Õîäîîäîíä íü õóóðàé õàòãàñàí áàéäàã. Ñ¿éã 

õóðèìûí ºäºð ë õ¿ðãýæ èðíý. Îõèíû ýöãèéí ãýðèéí ¿¿äýíä ìàõàà òàâèíà. Õóðèìûí 

îðîé ë ýíý ¸ñûã õèéäýã. Ìàõûã ãýðò îðóóëæ õóâààíà. 3 õîíîîä (õóðèìûí äàðàà) 

“õºøèã òàéëàõ” ¸ñëîë õèéæ áàéâ. Õ¿¿ òàëààñ ýöýã íü î÷íî. Îõèíû ãàäàà øèíý ãýðò 

áîëíî. 

- Íàãàö òàë 3 ¿åýñ õîéø òºðºë õàìààðäàãã¿é. Àâãûí òàë òàñàðäàãã¿é áàéõ, 

íàãàö òàë çýý òàëäàà èõ õ¿íäòýé áàéäàã. Çýýä íàãàö íàð àõäàæ, íàãàöûí øàð íîõîéí 

íü ÷ àõàëäàã ãýäýã. Ýã÷, ä¿¿ãèéí õ¿¿õýä õîîðîíäîî áºë, áºëººñ ãàðñàí íü áºëºíöºð 

áîëíî. Òºðñºí àõ, ä¿¿ (ýìýãòýé) õî¸ðûí õ¿¿õýä çýý, íàãàö áîëíî. Òºðñºí ýìýãòýé 

ä¿¿ãèéí õ¿¿õýä ýõèéíõýý àõàä çýý, òºðñºí àõûí íü õ¿¿õýä ààâûíõàà ýìýãòýé ä¿¿ä 

à÷ áîëíî. 

36. Õ.Ëóâñàíäîðæ, ýð, õàëõ, íàñ 53, 

Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé, áèîëîãèéí áàãø 

- Æèìñíýýñ ¿õðèéí í¿ä, òîøëîé, õàä, ã¿çýýëçãýíý, óëààëçãàíà ò¿¿æ èäíý. 

- Õîîëîíä àìòëàõ óðãàìàë ãýâýë òààíà, õºì¿¿ë, çýðëýã ñîíãèíî, ìàíãèð, ãîíüä 

áàéíà. 

- Ìýõýýð, ¿¿ðãýíèéã àâ÷ ãóðèë õèéæ, õàéëìàã õèéäýã. 

- Öàãààí òºìñ áóëæ èäíý. Ààðöòàé áàãñàð÷ èäíý. Õàòààæ áàéãààä øºëòýé 

õîîëîíä õèéæ èäíý. Õàòààñàí õîéíî íü õàð òºìñ ãýäýã. Òºìñ óõäàã òóñãàé çýâñýã 

áàéñàí ãýäýã. Õîëáîãî õýëáýðòýé, ãèøãýõ ÷àãòòàé (èøèíäýý) ãèøãýæ îðóóëààä 

õºøèæ àâäàã áàéæýý. 

- Òààíà, õºì¿¿ëèéã òîëãîé, èøèéã ààðöòàé áàãñàð÷ äóãóé (çîîëîé) õèéäýã. 

ªâºë í¿äýýä õîîëîíä àìòàëíà. 

- Ñîíãèíûã ãîëäóó ò¿¿ãýýä õºëäººæ õýðýãëýæ áàéâ. 

66

- ¯õýð ãîíüäûí òîëãîéã àâ÷, õóóðààä í¿äíý. Ãóðèë øèã áîëãîæ õîîëîíä õîëèíî. 

- Ìàíãèð õýð÷èæ õîîëîíä õîëüæ èäíý. 

- Óëààí ºâñ (òîëãîé, èø) ñàâàíä þì ¿ëäýõ, õàã- õàëüñûã ò¿ðãýí õººæ ãàðãàíà. 

- Øàð ìîä- õîëòîñíû äîòîð òàëûí öàãààí õàëüñûã àâíà. Æèëáýí, õàòèíãàðò 

ºãíº. 

- Öýýíèéí ¿íäýñ, ñºäíèé òîëãîéãîîð öàé èäýýøë¿¿ëæ óóæ áàéâ. 

- Öàãààí ò¿ð¿¿- äàðàëòàíä óëàíä äýâñýíý. Õýòíèé óóë õèéíý. Öîîðãîíû í¿¿ðñ, 

öàéíû õóæèðòàé õîëüæ óóë õèéíý. 

- Ìººã- õîîëîíä õýð÷èæ õèéäýã, áàñ ºâ÷èí õººõ, ãàäàãøëóóëàõ ìàÿãààð 

õýðýãëýæ áàéâ. 

- Æîíæîîëîéí ¿íäñèéã èäíý. 

- Ãè÷ãýíý- ãîëûí çàõàä óðãàíà, ¿íäñèéã èääýã áàéâ. 

- Õóðãàí ÷èõ- èøèéã íü øèìíý. Èñãýëýí àìòòàé, àì öàíãààíä çàæèëäàã áàéâ. 

- Áàøèã –áýðòýíãýíä óóíà. 

- Ã¿¿í ñààì- øàð ìîäíû áóóðöàã, ººðººð õýëáýë ¿ð íü þì. Õÿñààíä óðãàíà, 

÷èõýðëýã àìòòàé, èääýã ë áàéâ. 

- Õºõººíèé àéðàã- ýíãýðä¿¿ ãàçàð óðãàíà. Øèìíý, ýñãýëýí àìòòàé, øèìýýä 

õàÿäàã. 

- ×àãòàâ (¿íäýñ) áèò¿¿ õàâäàð òàðààõàä õýðýãëýíý. 

- Ìîíãîë òóéïëàí- Õàí õºõèéä óðãàíà. Óæèã ºâ÷íèéã ãàäàãøëóóëàõàä óóíà. 

- Õàëãàé 4 õóðóó õèðòýé óðãàõ ¿åä àâààä í¿äýýä õîîëîíä õîëèíî. 

- Ñàìàð- õóóð÷ èäíý. Ýñâýë íóðìàëæ èäíý (íóðàìëààä). 

- Ãºãñãºíº- öàãààí ¿íäýñ, ò¿¿õèé èäíý. Ãè÷ãýíýòýé àäèë, áàñ íóðàìëàæ èäýæ 

áàéâ. 

- Ìýõýýðèéí òîëãîé á¿¿ðãýíý. Õóóðààä ºðºìòýé õîëüæ èäíý. Ãóðèë áîëãîæ 

õàéëìàã õèéíý. 

37.Î.Öàçàà, ýì, íàñ 75, Ä.Íàíçàä, ýð, íàñ 78, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Áóðõàíäàà ºäºð òóòàì òàõèëûí èäýýã ñýðãýýæ òàâèíà. Öºãöºíä öàé ÷àíààä 

äýýæèéã ºðãºíº. Ñ¿¿ ºðãºæ áîëíî. Òàðèàòàé öºãö áàéíà. Äýýð íü õ¿æ õàòãàíà. Áàñ 

øàëñàéí òàõèë ãýæ ºðºì, áÿñëàã, áîîâ ÿíç á¿ðèéí äýýæèéí òàõèëûí öºãö áàéíà. 

- Á¿õýë ìàõ ÷àíààä îãòîëæ òàâèíà. Ãàëäàà ºäºð áîëãîí õîîëíîîñ ºðãºíº. 

ßëàíãóÿà ìàõ ÷àíààä èõ ºðãºíº. 

- Öàãààí ñàðààð áèò¿¿íèé îðîé çàõûí ãàíö îäíîîð áóðõàíäàà òàõèë ºðãºæ 

òàâèíà. Òàâãèéí èäýý, ø¿¿ñ òàâèíà, ø¿¿ñýíä õîíèíû òîëãîé, ýð¿¿òýé áèò¿¿ òàâèíà. 

Õàðèí ¿¿ð øºíèéí çààãààð òîëãîéã çààæ ¿¿ä ð¿¿ ýðã¿¿ëæ òàâüäàã. ¯äýø òàõèë 

òàâèõäàà òîëãîéã áóðõàíààä õàðóóëæ òàâèíà. ¯¿íòýé õîëáîîòîé äîìîã áàéäàã. 

Õîíèí òîëãîéòîé õîòãîð õàð ìàíãàñ Ëõàì áóðõàíòàé äàéòæýý. Òýãýýä ìàíãàñàà 

ºâëèéí àäàã ñàðûí áèò¿¿íä äàðñàí ãýäýã. Öàãààí ñàð íü ¿¿íèé òóõàé áàÿð ãýäýã. 

Òàõèëûí òîëãîéí õàæóóä 4 ºíäºð, õîíòîé øààíò ÷ºìºã, ñ¿¿ë, ãóðãàëäàéòàé òàâèíà. 

Òîëãîéã øàð òîñîîð ÷èìíý. Òîëãîéí õóéõûã õóòãàíû ¿ç¿¿ðýýð ýñãýæ ìàãíàé äýýð 

íü ÿñ (õàñ) çóðäàã. Áóðõàíä òàâèõ òàâàãèéí èäýýã áîîâ, òîñîîð õèéäýã. ¯¿ð øºíèéí 

çààãààð Ëõàì áóðõàí 3000 åðòºíöèéã òîéðäîã ãýäýã ¿ãòýé. Áóðõàíû òàõèëûã 

øèíèéí íýãíèé îðîé õóðààíà. Àéë õóíàðààð õóâààãààä èä÷èõíý. 

67

- Öàãààëãàä èíäýðò òàâàãòàé èäýý, öàéòàé î÷íî. Ìàõ î÷èõ ¸ñ áàéãààã¿é, öàé, 

òàâàãòàé èäýýíýýñ Õàí õºõèé, òºð ñ¿ëäýíä ºðãºíº, öàé, èäýýãýý àâ÷èð÷ òàâèíà, 

çîëãîíî. Òýãýýä ë èäýæ óóíà. Èíäðèéí èäýýã àéë áîëãîí çàñíà. Òóõàéëáàë õýäýí õîò 

òýð áóóöàíä áàéíà. Ò¿¿íèé òîîãîîð èíäýðò öàé, èäýýòýéãýý î÷íî. Ìºðãºñíèé äàðàà 

õàìãèéí àõ àéëäàà öàé, èäýýãýý àâààä îðíî. Òýíäýý õóâààæ èäýæ àìñàæ ¸ñîëíî. 

Öàãààí ñàðààð ø¿¿ñ áýëòãýõ ¸ñ áàéãààã¿é, ãîë õîîë íü ãèéäàà áàéâ. Áàíø óñàíä 

÷àíààä äàéëäàã áàéëàà. 

Öàãààëãààð õ¿ðýýíä óë áîîâ õèéäýã. Õºäººä ñàì áîîâ, õºãøèí áîîâ, ìóøãèà 

áîîâ, áîîðöîã õèéæ áàéâ. Áîîâîî ºðººä ýýçãèé, òîñ, ààðóóëàà õèéíý. Òàâãèéí ÷èìýã 

öàãààí èäýý áàéâ, èðñýí õ¿íä öàé, èäýý, øºëòýé õîîëîî õèéãýýä ºã÷èõíº. 

- Çóíû ýõýí ñàðûí 3- íä ìàëàà çàñíà, èìíýíý, äàëëàãûí õóâèíä óñ, ñ¿¿, òàðèà, 

çàñààãàà õèéíý. 

- Ã¿¿íèé ¿ðñ ãàðãàõ ãýæ óíàãà òàâèõäàà õèéæ áàéâ. Ëàì íîì óíøèíà. Ã¿¿íèé 

ñ¿¿íýýñ ºðãºíº, óíàãàà íàð çºâ çýë òîéðóóëæ ãóðèéëààä òàâèíà. Íîãòòîé òàâèíà, 

õýä õîíîîä íîãòûã àâ÷ áàéâ. 

- Õºðºíãº ºíäºðëºõ îëîí íýðæ, àðõè óóõ, ÿìàð ÷ ìàëûí àéðãèéã äóóñãàæ áóé 

¿å þì. 

- Õóðèìûí ¿åä àðõè, áîîâ, áÿñëàã, ºðºì, ààðóóë îðíî. Ýýçãèéã øèðãýýìýë èäýý 

ãýýä î÷äîãã¿é àéëä. Ñ¿é ºãºõ ãýæ á¿òýí õîíèíû ø¿¿ñ ìîäîí òýâøèíä ìàõàà õèéæ, 

áÿñëàã, äýýð íü òàâèíà. Á¿ðýí øàëãàæ õàðæ ¿çýæ àâíà, õîäîîäûã ýõýëæ ¿ç¿¿ëæ ºãººä 

íóóãààä áóöààãààä àâ÷èõäàã. Õèøèãòýé ìàõ ãýæ ¿çäýã. Òýð ºäºð ë ìàõûã õóâààæ 

èäýæ ¸ñîëíî. Ýð¿¿ î÷äîãã¿é, ñ¿éæ îðäîãã¿é, íàéð íèéëæ õèéñíýýñ õîéø “õàðèó 

õóðèì” áîëäîã. Îõèíû ýöãèéí òàë õ¿¿ òàëûã äàéëæ áàéãàà þì. Îõèíû ýöãèéí òàëä 

õèéäýã øèã ñàíàãäàíà. Á¿òýí ø¿¿ñ ÷àíàíà, õîíèíû ìàõ áàéäàã. 

- Õ¿¿õýä óãààõ öàãò õîíäòîé øààíò ÷ºìºã, 4 ºíäºðòýé ýõýä î÷íî. Áàðüñàí 

ýõýä óóö íü î÷íî. Àéëóóä òàâàãòàé èäýýòýé èðíý. Óóöûã èðñýí õ¿í á¿ãäýä îãòîëæ 

àìñóóëíà. 

- Ýñãèé õèéõ ¿åýð õîíü ìàë àëíà. Ãýõäýý ¸ñëîëûí áèø áàéõ. Ç¿ãýýð ë èäýõ ãýæ 

àëíà. Õàéëìàã õèéíý, áÿñëàã øàõíà. Ýõýëæ òàðãààð ìÿëààíà, òàòàõ õî¸ð õ¿íä òàðàã 

ºãíº. Õàìãèéí ýõëýýä çºãèé, ìîðü, óëñ àìüòàí òàðãàà óó÷èõààä òººðºã! òººðºã! ãýýä 

àÿãàà øèäýýä ÿâäàã. 

- Îðøóóëãûí ¿åä öàãààí õîîë ãîëëîíî. “Õîíîã òàðààõ” ãýæ 7, 21, 49 õîíîã äýýð 

áîëíî. Ãàíö óäààä ë öàé, èäýýòýé áîëæ ºíãºðíº. Õèøèã áóÿíàà ë òîãòîîõûí òóëä 

äàëëàãà àâ÷ áàéãàà þì. 

- “Õàâõ ãààðàõ” ¿åä áîñãîíäîî õàÿ÷èõñàí áàéäàã. 

- Øóóðãàíä ãýð òîãòâîðòîé ãýæ ÷àãòàãàíààñ õàçààð, äàâñ ç¿¿íý. Õàíûí òîëãîéä 

õóâèíòàé óñ ç¿¿íý. 

- Àíõ ýõýëæ òýíãýð äóóãàðàõàä äîìáîíä òàðàã õèéæ, öàöààä õóòãàæ ãýðýý 

ìÿëààæ áàéâ. Ýëäýâ øèëýý (ìàë, õ¿íèé ýëäýâ ºâ÷èí çîâëîí) àðèëäàã ãýæ ¿çäýã. 

- Æèðõòýé ãàçàð íààäàæ áîëäîãã¿é, òýíãýð íèðãýíý ãýäýã. 

- Çàäûí ºâñ, çàäà÷ õ¿í ãýæ òóñãàé, õóëãàé÷ ñàéí çàäà÷ õ¿í öàñ îðóóëààä ìºðºº 

àðèëãàäàã ãýäýã ¿ãòýé, óðèàíõàéä áàéäàã ãýäýã. 

- Òýíãýð çàäëàõ öàñ îðóóëàõ, ò¿¿íèéã çîãñîîõûã çàäëàõ ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ò¿éìýð 

ãàðàõàä òýíãýð çàäëàæ öàñ îðóóëæ óíòðààæ áàéâ. 

- Ýð ãàíö õ¿í áóöàæ ÿâàà øóâóóã õàðäàãã¿é, íàñ àõàðääàã ãýäýã. 

- Ýëýý àëáàë ýëãýýðýý õîîñðîíî ãýäýã. 

68

- Ìîãîéã ëóñ ãýäýã, ãýðò îðæ èðâýë ¿õðèéí ñ¿¿ òîñîíî. Õîíèíû ñ¿¿ã ëóñûí 

õîð, ãàçàð äýýð äóñààâàë ëóñ ãýìòýíý ãýæ áàéâ. Óñàíä îðóóëàõ öýýðòýé, èõ ë õè÷ýýæ 

áàéâ. Ãàçàð äýëõèé òàõèõàä ìîíãîë ¿õðèéí ñ¿¿, öàãààí ÿìààíû ñ¿¿ îðæ áàéâ. 

- Óëèðëûí 4 õóãàöàà- 4 äóíä ñàðä õóãàöààã ººðººð ¿çýæ, ýäãýýð ºäð¿¿äýä 

õîë þìàíä ÿâàõ, ¿éëäâýð ¿éëäýõ (ãýð òºõººðºõ, äýýë ýñãýõ), ãýçýã ¿ñýý àâàõóóëàõ 

çýðãèéã õîðèãëîæ áàéâ. 

- Ñàð, íàð õèðòýõ ºäºð òºðñºí õ¿¿õýä àõàð áîãèíî íàñòàé áîëäîã ãýäýã. Áàñ 

õèðòýõ ¿åýð ãàíãàð øààçàíä óñ õèéãýýä ñàéñàí (çààíû) ÿñàí ñàâõ ä¿ðýýä õàðàõàä 

Ðàõ ãýäýã àìüòàí õàðàãääàã. Ò¿¿íèéã õàðñàí õ¿í áàéâàë íàñàíä íü öºâòýé, áîãèíî 

íàñàëäàã ãýäýã. 

38.Æ.Áàíçðàã÷, ýð, õàëõ, íàñ 72, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Áîãò ÷ºìãºíä ìîä õàòãààä óíèíä õàâ÷óóëäàã. Àäóó ìàíàäàã ãýäýã. 

- Ìàë õýýð ãàäàà õîíîõîä óóðàíä ìàëûí áààñ (àäóó àëãà áàéâàë àäóóíûõ, õîíü 

áîë õîíèíûõûã õèéõ) õèéãýýä áºãëº÷èõºíº. 

- Ã¿¿íèé óíàãà õºäºëãºõ áîëæ áàéíà, ìîíãîë ìîäîí óóðãà áàðü! ãýæ áàéäàã, 

áóðãàñàí (ìîíãîë ìîä) óóðãûã ýýëòýé ãýäýã. 

- Óíàãà äóòóó ãàðààä áàéâàë äýëèéã íü àâ÷èõ ãýäýã áàéâ. 

- Óðä àéðàã èõ áàéëàà, õ¿í îðæ èðýõýä àéðàã ë õèéæ ºã÷ áàéâ (íýãäýëæèõ ÿâöàä 

õîîë óíäíû á¿òöýä òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëæýý). 

- Çóíû ýõýí ñàð àäóó äýëëýæ, òàìãàëæ áàéâ. Òàðàã, àéðàã áýëòãýæ õèéäýã áàéâ. 

- Õàéðòàé ìîðèî çàðæ õóäàëäàõäàà ñîéëãî äýëíýýñ íü àâ÷ ÷àãòàãàíäàà ç¿¿õ, 

äîòîîä õîðìîéãîîð õîøóóã íü àð÷èæ áàéâ. 

- Àäóó çàñààä çàñààã ñ¿¿ëíýýñ íü ç¿¿íý. Àì, õàìàðò íü ¿íýðò¿¿ëíý. ¯ìõ¿¿ëæ 

áàéâ. 3 ºäºð ãýðýýñ þì ãàðãàäàãã¿é, çàññàí õóòãà, ñàâñëàãà õî¸ðûã 3 õîíîã óíèíä 

õàâ÷óóëæ áàéãààä àâäàð ñàâàíä õàäãàëíà. 

- Ìàë ìàíà! ãýæ õýëýýä ¿¿äýýð õàðàíõóé áîëîõòîé çýðýã ãàë öàöäàã áàéâ. (Ìàë 

èðýõã¿é áàéõ ¿åä). 

- Ìºí 7 áóðõàí, Ëõà 5 òýíãýð, ¿¿äýí òýíãýðò äààòãàæ çàëáèð÷ áàéâ. 

- Ýðõè òàòàõ, çîîñ ã¿éëãýõ, øîî õàÿõ, øîîãîîð ìýðãýëæ áàéâ. Ñ¿¿ë ¿åä 

“õîâëîãî òàâèõ” ìýðãý äýëãýðýâ. 

- Ìºí àëãàíû ¸ðîîëä õàð, öàãààí õî¸ðîîð õººäººä øºâºãíèé áºãñ ð¿¿ òýâíý 

øàâ÷èõíà. Óæèãàí äýýðýýñ íü áàðèíà. Òýãýõýä õàð, öàãààí õî¸ðûí íýãèéã äàãàíà. 

Ò¿¿ãýýð ë ìýäýæ áàéâ. 

- Ìîðèíîîñ óíàñàí õ¿íèé òàðõè äîðãèõîä óóð í¿äýæ áàéâ. 

39.Á.×èëõààæàâ, ýð, íàñ 73, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé, õàëõ 

- Ìîðèíä (àäóóíä) äàëíû ÿñ èõ ç¿¿æ áàéâ. Æèæèã àäóó, óíàãà, äààãàíä óóò 

õàâòàãàíä äàâñ, í¿¿ðñ õèéæ ç¿¿äýã, ÷îíî íîõîéíîîñ õàìãààëæ áàéâ. 

- ¯ìõèé õ¿ðýíãèéí àðüñûã ìàë ýìãýãòýõýä õîòíû çàõàä áóëàõ, õèéñãýõ çýðãýýð 

õýðýãëýæ áàéâ. 

- Õ¿íèé íóòãààñ àâñàí ìîðèéã ã¿éëãýõã¿éí òóëä ¿¿äýíä àâ÷èð÷ ãýðèéí ýçýí 

ð¿¿ õàðóóëæ Àëòàíãýðýëýýð íóðóóí äýýð íü àäèñëààä áàðóóí óðä õºëºíä íü óòàñ 3, 

ýñâýë çàíãèëàà ãàðãàæ óÿäàã áàéâ. 

69

- Õ¿íèé ãàçàð áîë äàë èäýõäýý ç¿¿í ãàð òàëààñ, ººðèéí ãýðò áîë áàðóóí ãàð 

òàëààñ ýõýëæ îãòîëæ èäýæ áàéâ. 

- Õàëóóí õîøóóòàé ìàë õ¿íèé ãàçàð ºã÷ áàéíà ãýæ õèøèã áóÿíûã àâàõ ãýæ 

ñîéëãîíîîñ æààõàí àâ÷ ÷àãòàãàíààñ ç¿¿äýã áàéâ. 

- “ªëçèé õ¿¿” ãýæ ÷îíîíîîñ õàìãààëæ îðîé ¿äýø àäóó òàâèõäàà íýã ìîðèíä 

ÿíãèðöàã òîõîæ, ÿíãèðöàãíû õî¸ð á¿¿ðýãíèé õîîðîíäóóð õî¸ð òàëä ãîçãîð ìîä 

õàäàæ, õîð ìîäûã áàñ ýäýýð á¿ðíý (ýñãèéãýýð ÷ á¿ðíý) ºãëºº èðýýä ë àâ÷èõàæ áàéâ 

(îáåðåãàòåëüíûé àìóëåò). 

40.Ø.Äîðæ, ýð, íàñ 75, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Ñ¿ëä öýíãýõýä áºõ, ìîðü óðàëäàæ, ñóì õàðâàæ áàéëàà. Ìîäîíä ¿õðèéí øàð 

òàòàæ áàéãààä õàðâàäàã áàéâ. Àäóó àëæ òàõèë ºðãºäºã, òîëãîéãîîð íü òàõèäàã ãýæ 

áàéâ. 

- Ç¿ãò ìºðãºõºä (Öàãààí ñàðààð) ýõýëæ íàðàíä ìºðãºíº (?), Õºõèéä ìºðãºíº. 

- Áîä àëààä “ãýð ìàõ” ãýæ òºðñºí õ¿¿õýä, õ¿ðãýí, àõ ä¿¿ àéëä àìñóóëæ áàéâ. 

Ãýð ìàõàíä áººð, ç¿ðõ, ñýýð, ýñâýë íóðóó, õàâèðãà îðíî. 

- Ìàëûí ýìãýãýíä ñàéí ãýæ öàãààí òàðâàãàíû àðüñ ãýðò ç¿¿íý, àðüñààð íü õîíü 

¿ðãýýíý. 

- Ëàì íàðààð ñàõèóñ õèéëãýæ ¿õðýýñ ç¿¿äýã áàéâ. 

41.Ìàõðàíà, ýð, õàëõ, íàñ 84, Óâñ, Ç¿¿íõàíãàé 

- Õ¿í 5 îä òàõèæ áàéâ, 5 òýíãýð ãýäýã. ¯¿íèéã òàõèæ áàéâàë õàð ç¿ãèéí òýíãýð 

õàðæ áàéäàã. Õóëãàé÷ õ¿í èõ òàõèíà. Èéìýýñ àëèâàà þì õóëãàé õèéõýä òýð àéëûí 

õ¿í, íîõîé íü ìýääýãã¿é ãýæ ÿðüäàã. Ëàì íàðò òàõèëãûí òóñãàé ñóäàð áàéâ. Ëàì 

íàðààñ àñóóõàä õèéìîðü ÷èíü ìóó áàéíà. Õ¿í òàâàí îä òàõèóë, äîëîîí áóðõàí 

òàõèóë ãýõ æèøýýòýé õýëíý. Òàõèëãà õèéõ ¿åä Ëàì íîìîî äýëãýæ óíøèíà. Òîòãîí 

äýýð õî¸ð öºãöºíä ñ¿¿ õèéãýýä òàâèíà. Äóóññàíû äàðàà òýð ñ¿¿ã ºðãº! ãýæ õýëäýã. 

Ãîë íü õ¿í òàâàí îäîî áîäîîä ºðãº ãýäýã áàéâ. Åð íü àÿí æèí òýýõ áóþó íóòàã 

îðíîîñîî àëñ õîë ÿâàà óëñ õ¿í òàâàí îä, äîëîîí áóðõàíûã òàõèæ ÿâàõ ¸ñòîé. Æèíä 

ÿâàà óëñ èäýæ ÿâàà õîîë (ìàõ)- íîîñîî 7 ìàõ ýñâýë 5 ø ìàõ îãòîëæ, çàëáèðààä 

ºðãºäºã ãýäýã. Õóëãàé÷ õ¿í ãýõýä ÷àíàñàí öàé, õîîëíûõîî äýýæèéã ºðãºæ áàéõ 

æèøýýòýé. Õ¿í òàâàí îä íü ¿äýø ç¿¿í ºìíº òàëä ãàðíà. ªâºë öàãò ýðò ãàðíà. Õ¿í 

òàâàí îäûã ýð õ¿íèé 5 òýíãýð ãýæ ÿðüäàã. Àòààí òýíãýðèéí ñýòýð áîë òýð õ¿í òàâàí 

îäíû ë ñýòýð þì. 

42.Äà.Ï¿ðýâ, ýð, íàñ 73, õàëõ, Àðõàíãàé, 

Æàðãàëàíò ñóì, Õîîëò áðèãàä 

- Öàãààí ñàðààð áóðõàíäàà áèò¿¿ òîëãîé, õîíäòîé øààíò, 4 ºíäºð, á¿ä¿¿í 

ãýäýñ (ãóðãàëäàé- õîøãîíîãî) òóñãàé òàâàãò õèéæ òàõèë òàâèíà. Áàñ òóñãàé òàâàãò 

öàãààí èäýýãýýð (õóðóóä, ààðóóë, öàãààí, øàð òîñ, ºðìººð) òàõèë òàâèíà. Áèò¿¿íèé 

îðîé òàâèíà. Òîëãîéí õîøóó òàëûã ¿äýø áóðõíààä õàðóóëæ òàâèàä ìàðãààø ºãëºº 

(øèíèéí) ¿¿ð öàéõ ¿åýð ýðã¿¿ëæ, ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëæ òàâèíà. 

70

- Ìºí áóðõàíûõàà ºìíº îëáîãîí äýýð “àëàã ìýëõèé” ìºí áóðõíààä òîëãîéã 

õàðóóëæ øàãàéãààð ºðíº. ¯¿íèéã æèëèéí çàñàë ãýæ ÿðüæ áàéâ. Øîî õàÿæ òîãëîíî. 

Ìóó þìûã çàéëóóëæ áàéãàà þì ãýæ ë èíãýæ æèëèéí çàñàë õèéæ áàéâ. (Òîãëîëòûí 

õýëáýðýýð òºñººëºõ) Òîéð÷ ñóóãààä øîî õàÿæ, øîîã õàìãèéí íàñòàé õ¿í ýõýëæ 

õàÿíà. Õýí îëîí àâñàí íü ñàéí ãýäýã, òóõàéëáàë òýð õ¿í òýð æèëäýý áèå, ìàë èäýý, 

îëç îìîã ñàéíòàé ÿâàõ íü ãýæ ÿðüäàã áàéâ. Õàìãèéí áàãà òîî àâñíûã îëç îìîã òààðóó 

ÿâàõ íü ãýæ ÿðèíà. (òîîíû îéëãîëò áîäîëòîé) “Àäàã ìýëõèé”- ã äýìáýðýëòýé, ñàéí 

þìûã èð¿¿ëäýã, ìóó þìûã ÿâóóëäàã òîãëîîì ãýæ áàéâ. 

- Øèíèéí ãóðâàíä ë èäýýãýý õóðààæ õîòûíõîíäîî àìñóóëæ õ¿ðãýäýã áàéâ. 

- “Ñóóäàë íýãäñýí” áîë (íýã ãýðèéí õî¸ð õ¿í – ýð, ýì) “ñóóäàë ñàë” ãýæ 3 

óäàà õýëýýä øèíèéí ºãëºº áóðõàíä òàâüñàí áèò¿¿ ÷àíàñàí òîëãîéíû ýð¿¿ã çààãààä 

òàâü÷èõäàã (çàíøèëòàé) áàéâ. 

- Áèò¿¿ðãýíèé ìàõ ÷àíàæ íýã íýãýíäýý ºã÷ áàéâ. Ýðýãòýé, íàñòàé õ¿íòýé àéëä 

äàë, ýìýãòýé, ºíäºð íàñòàé àéëä ñ¿éæ ìº÷ ìàõààð àõëóóëæ òàâèàä ìàõ õ¿ðãýæ áàéâ. 

- Ýðäýíýìàíäàë òèéø øèíèéí ºãëºº ë “ìºñºí øàãàé” ãýýä ë èõ þì áîë÷èõäîã 

ãýæ äóóëñàí. 

- Øèíèéí ºãëºº áóðõàíàà äýëãýíý, ìºðãºë ¿éëäýíý. Ñ¿¿ õººð¿¿ëíý. Íàñòàé 

õ¿íä ýõýëæ àÿãàòàé ñ¿¿ ºãíº, ò¿¿íèéã ä¿ãýð¿¿ëæ á¿õ õ¿í àìñààä ë çîëãîíî. 

- Øèíèéí ºãëºº ñ¿ëäýíä ìºðãºõ ãýæ áàéñàí ãýäýã, ºãëºº ãî¸ õóâöàñ ºìñººä ë 

óóëàíä ãàð÷ áàéñàí ãýæ ÿðüäàã, ìýäýõã¿é. 

- “Äóõ ã¿éëãýõ”- ¸ñ Çàÿûí øàâü òàëä ë áàéñàí þì, ó÷ðûã ñàéí ìýäýõã¿é. 

- Øèíèéí ãóðâàíä áóðõàíû èäýý õóâààãààä òîëãîéã ãýðèéí ýçýí èäýæ áàéâ. Àíõ 

òàâèõäàà (áóðõàíä) àìàíä íü øàð òîñ õàâ÷óóëíà. Õàìàð, øèëèéã õóóëæ èääýãã¿é 

áàéâ. Òàõèëä òàâüñàí òîëãîéí ÿñíû í¿äíèé óóðõàé ýíý òýðò òîñ õèéõýýä ë óóëàíä 

àâàà÷èæ òàâüæ áàéâ. Æèðèéí ¿åä àëæ èäñýí ìàëûí òîëãîéã õàãàëæ òàøñàíû äàðàà 

ë õàìðûã èäíý. 

- Àéë÷èíãèéí äýýæèíä á¿òýí ìàõ ÿâíà, òîëãîé äàãàíà. 

- Îâîî òàõèõàä òîëãîéã èäýæ õîðîîõã¿é, õî¸ð ºíäºð õàâèðãà, óóðàã ñ¿¿ëòýé 

íü îâîîí äýýð îðõèîä ÿâäàã áàéâ. Õàíãàéäàà ë çîðèóëæ òýð òîëãîéã îðõèäîã áàéâ. 

Îâîîí äýýð èíäýð çàñíà. Ò¿¿í äýýð ë îðõèíî. Ãîëöóó 13 èíäýðòýé áàéäàã. 

- Ò¿ãø¿¿ð ìàõûã ýð õ¿í èääýãã¿é, ìîðü ò¿ãøèíý ãýæ áàéâ. 

- “Õîíèíû õîò” –õîøãîíîãî- á¿ä¿¿í ãýäýñíèé àìûã ñ¿¿ëíýýñ àâàõäàà (õóóëàõ 

¿åä ÿðàõäàà) òîì àðüñòàé àâäàã áàéâ. Õîòûã òîì àâäàã ãýæ áàéâ. ×èâèéã èääýãã¿é, 

ãàëä ë ºðãºæ áàéâ. Õîòûã ýð õ¿í èääýãã¿é ë ãýæ áàéâ. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

- Äàëààð òóõàéí àéëûí ìàë (õîíü) ºñºõèéã øèíæèæ áàéëàà. Õîíèíû îìîã, 

íîõîéí îìîã, õîíèíû õîò ãýýä ë äàëûã øèíæäýã áàéâ. 

- Õóö, àçàðãà ¿õýõýä òîëãîéã óóëûí îðîé äýýð óðàãø íü õàðóóëæ òàâèõ, ýñâýë 

ºíäºð ìîäîíä ìº÷èðò ºëãºäºã áàéâ. Ýíý íü íàð ìàíäàõ ç¿ãèéã ë õàðóóëæ, äýìáýðýë 

áîäîæ ºëçèéòýé ñàéí ë ãýæ òýãæ áàéâ. 

- Àäóó çîõèîõ (õºíãºëºõ, çàñàõ) ¿åä çîõèîæ áàéãàà ãàçðûíõàà òýíä çîìãîë 

ò¿ëæ, äîòîð íü çàñààãàà õèéãýýä áàéäàã, äàâñòàé óñààð çàñààã óãààæ, ø¿¿ñèéã àìàíä 

íü ò¿ðõýæ àìñóóëäàã çàíøèëòàé áàéâ. 

- ¯õýð, õîíü (íàðèéí ìàë) ÿìààíûõûã ÷àíàæ èäíý. Àðãàëûí öîãîí äýýð ºðºì, 

òîñ õèéæ õèíø¿¿ òàâèíà. Õàìãèéí ýõëýýä îõèí õóðãàíààñ ýõëýíý. Æèæèã õºõíèéõ 

íü õîîðîíä õóòãàà õºíäëºí òàâèíà. ¯ñíýýñ íü çóëãààæ ãàë (õèíø¿¿) äýýð òàâèíà. 

71

- Ýð õóðãà çàñàæ ýõëýõäýý ìºí ë çàñààíû ¿ñíýýñ àâ÷ õèíø¿¿ ãàëäàà õèéãýýä 

áàéäàã. ªäºð, öàãòàé ýõëýæ áàéëàà. ¯ðòýé, øèìòýé, îëîí áîëîõ ë óòãàòàé. Òóñãàé 

íîìòîé, ò¿¿íèéã ë õàðæ ñàð, ºäºð, öàãèéã òîõèðóóëæ áàéâ. 

- Àäóóã çàðàõàä õ¿ðýõýä ñ¿¿ë, ñîéëãîíîîñ íü àâ÷ ¿ëäýýí, øèãøèãýíýýñ 

ç¿¿÷èõäýã, ¿õðèéí ñ¿¿ëíýýñ àâíà. Õîíèíû çàñàà, óìäàãíû íîîñíîîñ íü àâààä 

¿ëäýýäýã. Õààíà òàâüäàãèéã ìàðòæýý. 

- Äîãèéí ãàçðààð ìàë ÿâàõ ãàéã¿é, õ¿í ë ÷óëóó, ìîä õºäºëãºõèéã õîðüæ, 

öýýðëýæ áàéâ. Ñîíãèíî ìàëòàõ, ãàçàð ñýíäëýõ, ìîä îãòëîõ çýðãèéã öýýðëýíý. 

Îãòëîõîîð ìàëûí õºë õóãàðàõ, õ¿í óíàõ, ºâäºõ æèøýýòýé. Ëóñ ñàâäàãèéí õîðëîë 


- Ýöýã ìàëûã ÷îíî, íîõîé èä÷èõâýë òýð òóõàéí ìàëàíäàà òààðóó, õèéìîðü 

ëóíäàà ìóóòàé ë ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ñ¿¿, áÿñëàã èõ õ¿íäòýé èäýýíä îðäîã áàéâ. Øèíèéí ºãëºº õàíãàé äýëõèéäýý 

ñ¿¿, öàãààí èäýý ºðãºæ, îðæ èðâýë õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿ãýý àìñààä çîëãîäîã áàéâ. 

- Ìàë ºâ÷ëºõ ¿åä àðö, öýíõýð øàâàã, ãàíãà çýðýã óðãàìàë àâ÷èð÷ ¿äýø á¿ðèéãýýð 

øàòààæ óòàæ áàéâ. Ìºí öàãààí äóí òàòàæ, õîòîî ä¿ãýðäýã áàéâ. 

- “Öàãààí ìîä õàÿæ” èõ òîãëîäîã. Õîíèíû ãýíýòèéí ¿õëèéã çîãñîîõ ãýæ ¿õñýí 

ìàëûí ã¿çýýã ¿ëýýæ, äýýð íü ¿íýã çóðààä óóðãàíû ¿ç¿¿ðò óÿàä àâãàé õ¿í áóóäàæ 

áàéâ. Õàøààíû ãîëä (õîíèíû) ãîçîéëãîæ áàéãààä áóóäíà. ¯íýãíèé ä¿ðñèéã õºº 

í¿¿ðñòýé ìîäîîð çóðíà. 

–Åð íü ìàë ºâäºõºä ¿õýõýä æàâàð ñàëõè öîõèëîã (ñàëõèëàõ ç¿ã) ãàçðààñ öýíõýð 

øàâãààð ìàíàëçàòàë óòäàã áàéëàà. 

- Òºëèéí ¿åä õ¿íèé ¿éìýýí, õàíãàéí àìüòàí õ¿ðñýí ìàëûã íèéë¿¿ëýõã¿é áàéõ, 

¿ðãýýõ öî÷îîõûã èõ öýýðëýäýã, òºëä õ¿í îéðòóóëàõ äóðã¿é áàéâ. 

- Ìºí ñàõèóñ ç¿¿äýã, òóñãàé óóòàíä õèé÷èõñýí áàéäàã. Óíèíä ç¿¿õ, ýñâýë ò¿ð¿¿ 

ãàðñàí õóðãàíä ç¿¿íý. 

- Äàéðëàãà äàéðàõ (ìàë) ¿åä õî¸ð ÷óëóó õàâèðààä (¿íýðèéã ãàðòàë) õàìàðò íü 

áàðèíà. 

- Ãýíýò òàòàæ óíàñàí õîíèéã ººðèéí ÿíçààð òîéðóóëæ ãàçàð çóðíà, ìàëûã 

çàéëóóëæ òàâèíà. 

- “Õóðãà ò¿¿äýãäýõ” ¿åä õýäðýãíèé èðýýð íóðóó, õýýëýýð íü ¿ðæ àð÷èæ, ñ¿¿ëíèé 

¿ç¿¿ðèéã òàñ õàçäàã áàéâ. 

- Ìºí ñóäàð áàðüæ õîò ýðãýíý. 

- Ìàëûí õàøààíû ¿¿äýí äýýð õî¸ð øîíä õºëãºí ñóäàð òàâüæ áîñãîîä õîíèî 

õîòóóëæ, áèë÷ýýäýã áàéëàà. 

- Áóõ îðîõã¿é áîë çàãàñíû (òóëûí àðüñ õàòàà÷èõñàí áàéäàã) àðüñààð óòàæ áàéâ. 

Ìºí “¯íýãýí ñàí” òàâüäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ìýäýõã¿é. “¯íýýíèé çýëýí äýýð òàâüäàã”, 

“¿íýãýí ñàí” ãýæ ÿðüäàã. Ãàíãà ñàëõèí òàëä íü øàòààíà. 

- Áÿðóóíû íºëºº (ºâäºõ) í¿äíýýñ íóóõ ãàðàõ, öàöàãà àëäàõ ¿åä ãàíãà öóòãàõ 

(óóëãàõ), óòàõàä ìàø ñàéí. 

- Ñîííãèíî èõ óõàõàä õîíü ìàë ¿ñýð÷ òàòààä ¿õýýä áàéíà ãýýä èõ äóðã¿é áàéäàã. 

- “¯¿äýí òýíãýð”- èéí òàõèëãà õèéõýä ¿¿äýí äîòîð òàëä øèðäýã äýâñýýä øèðýý 

òàâüæ, òàõèë ºð÷èõñºí, òîòãîí äýýð öºãöºíä èäýý öàãààíû äýýæýýð òàõèë òàâüæ 

áàéâ. Òîòãîí äýýð òàõèëòàé àéë õàâòãàéäàà ë áàéâ. Æèëäýý ë íýã òàõèóëäàã áàéñàí 

áàéõ. Ëàì ë òàõèíà. Óíøëàãà òóñãàé áàéñàí áàéõ. Ãàë òàõèëãà, ¿¿äýí òýíãýðèéí 

òàõèëãà òóñ òóñäàà õèéæ áàéâ. 

72

- Ñàâäàã äýâæèä 8 àéìãèéí òàõèëãà õèéäýã. Ëàì íàð ë òàõèæ áàéâ. Ãàçàð 

äýëõèéí ë òàõèëãà ãýæ ÿðüæ áàéâ. Äýâæèäèéí 8 àéìàã ãýæ ãàðíà. Îä, ãàðàã, ñàð, íàð 

öºìèéã ë òàõèæ áàéãàà õýðýã áàéõ. 

- Îðîí íóòãèéí ýçäýä çîðèóëæ ºãëººíèé öàéíààñ òàõèë ºðãºæ áàéâ. ªäºð 

òóòàì ñ¿¿ õººð¿¿ëýýä ë ºðãºíº. 

- Ìàë àëäàõ, õýýð õîíîõîä õàé÷íû àì áîîíî, öàâàãíû çºð¿¿ëãýíä øºâºã 

õàòãàíà. Þì çàõèæ ñ¿¿, öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºíº. 

- Ìàëä ñ¿ðõèé ãýæ þì õóì õýëæ øèâøýýä ÷óëóó òóëãàíû ¿íñýí äîîð õèéäýã. 

Ò¿¿íèéã á¿ëýýí àâ÷ ÿâàõ ¸ñòîé, õºðãºäºãã¿é çàíøèëòàé áàéâ. Òóëãàí äîðîî ë 

õàäãàëæ ÿâäàã çàíøèëòàé. 

- “Àëòàí ãýðëèéí ä¿éâèé” ãýæ ÷îíî, íîõîéí àì, ìàëûí ºâ÷èíä ë äýýð ¿åýñ ë 

èõ ë õýðýãëýæ áàéñàí þì. 

- Èõýñ óíàãàõàä õîîñîí óóð í¿äýõ, áóó áóóäàõ, ºðõíèé îîñîð ¿ìõ¿¿ëýõ çýðãèéã 

õèéäýã áàéâ. 

- Õ¿í òàâàí îä áàñ ë òàõèëãàòàé áàéñàí áàéõ. 

- Ñàð áàðèõàä ìààíü ìýãçýì óíøèíà, äóí òàòíà. Öàí öîõèíî, áóóäíà. Ðàõè 

ãýäýã àìüòàí ñàð, íàðûã çàëãèäàã, ò¿¿íèéã ò¿ðãýí òàâèóëàõ ãýæ òèéì þì õèéäýã 

áàéâ. 

- Íýã æèë “õîâäîã ýìãýí” áîëäîã, íýã æèë “¿¿ðèéí öîëìîí” áîëäîã îä áàéäàã 

ãýäýã. 

- Ñàð ìè÷äèéí òîõèîëãî ÿðüäàã. Òýíãýðèéí áàéäëûã òîõèîëãîîð àæèæ áàéäàã. 

Ñàðä íýã óäàà òîõèîíî, òîõèîëãîîð öàñ, áîðîî îðâîë õîéøäîî îðîõ äóðòàé áàéäàã. 

- Ãàëûí òýíãýð òàíèóëàõ ìèëõà òýíãýð áàéäàã ãýäýã. Ò¿¿íèéã òàõèóëäàã. 

- Òàâàí õîøóó ìàëûã äîð äîðîî ýçýíòýé, òýíãýðòýé, òóñãàé òàõèëãàòàé ãýæ 

ÿðüäàã. 

- ¯õðèéí òýíãýð ãýæ Ãàìáàãàðàâ ãýæ ñàõàëòàé ºâãºí áàéäàã. Ìèëçàí áîë 

¿õðèéí ýìãýã ºâ÷èí þì. 

- Õîíèíû ýçýí òýíãýð Çàìáàëãàðàâ ãýäýã. Ëóó óíàñàí ë áóðõàí áàéñàí. Òîëãîé 

ðóó íü óñ öóòãààä áàéäàã áàéâ. 

- Àäóóíû ýçýí îëîí áàðààí Ãîìáî, Äàìäèí- ßäàì ãýýä ë (Ãîìáîíàãâà) ÿðüäàã. 

ßìàà, òýìýýã ìýäýõã¿é, íààäóóëä áàãòäàã. Äîð äîðîî ë óíøëàãàòàé, òóõàéí ìàëä 

ºâ÷èí õ¿ðýõýä óíøèæ òàõèäàã áàéæýý. 

- Õóö, óõíà òàâèõäàà àì, öîõ ìàãíàéä íü ñ¿¿ àìñóóëàõ, ò¿ðõýõ çýðãýýð ë îëîí 

¿ð òºë ºã! ãýæ õýëýýä òàâüäàã áàéâ. 

- Áóõ òàâèõäàà óëààí ñóõàé í¿õëýýä öàãààí ìÿíäñàí óòñààð îîñîðëîîä 

õ¿ç¿¿íýýñ ç¿¿÷èõäýã áàéñàí. ªâ÷èí ýìãýãýýñ õààäàã ãýæ ¿çäýã. Ñóõàéã áàñ òóãàëûí 

õ¿ç¿¿â÷, ìîðèíû õàçààð íîãòîíä ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. ¯õýýä áàéäàã óíàãà, òóãàëàíä 

ç¿¿äýã. 

- Ñóõàé òà óóðààð õóòãà îëñîí ìîðü îðîîëãîõîä àðèëäàã ãýæ áàéâ. 

- ªëãèé ãóðâàí óÿàòàé. Ò¿¿íýýñ òýýã, ¿íýãíèé ä¿ðñ, 9 í¿õ (òºìºð) õîæèãíóóð 

(õîíõ), òýýã íü äºðâºëæèí, øèíèéí íàéìíû ñàð øèã òàë õýëáýðòýé, òýýã ÷ áàéäàã. 

Õàðààñ áóñàä ºíãèéí ýäýýð ãýðëýæ õèéäýã. Öàöãèéã øàð óòñààð õèéæ áàéñàí áàéõ. 

- ¯íýãíèé õàìðûã òîì õ¿í ç¿¿äýã. Èõ ë ìàðòàìõàé õ¿í ç¿¿äýã ãýæ ÿðüäàã. 

ªìäíèéõºº çàõàíä ë î¸÷èõñîí ÿâäàã. 

- Çàãàñíû íóðóó ç¿¿äýã áàéâ. Èõ óðò íàñòàé àìüòàí ãýæ ÿðüäàã. 

73

- Ýìýãòýé õ¿¿õýä ø¿äýý õàâèðâàë ìóó ãýýä ñîãîîíû ñî¸î ç¿¿äýã øèã ñàíàãäàíà. 

- Ãàõàéí ñî¸îã ñààëèíé õóâèíãààñ ç¿¿äýã. Äýëýí àéõàä õýðýãòýé áàéõ. 

- Æèðýìñýí áàéõàä àðãàìæàà ãýõ ìýò ýð÷òýé þìàí äýýã¿¿ð àëõàõ, óòàñ ýýðýõ, 

àëãàäàõ, þì î¸õûã çýðãèéã öýýðëýäýã. 

- Îõèí õ¿äýðèéí ìàõûã ýìýãòýé õ¿íä èä¿¿ëäýãã¿é. Õóøíû øèëìýã èõ èääýã 

þì. 

- Õ¿¿õýä òºð¿¿ëýýä 3 õîíîã áîëîîä óãààíà. Õîíèíû ìàõíû øºëºíä óãààäàã. 

Ñàíãèéí ëàì ãýæ óðèãäàæ èðäýã áàéâ. Óíøëàãàòàé, ðàøààíààð óãààíà. Òîëãîé 

÷àíàäàãã¿é, ýõýä íü õ¿ç¿¿ã íü çîðèóëíà. Àâñàí ýõýä (õ¿¿õýä) íü óóöûã òàâü÷èõñàí 

áàéäàã. 

- Ýíý íóòãèéí Ñºäºãèéí ãîë îëîí áóëàãòàé, öàãààí áóðãàñòàé, ÿãã¿é äîãøèí 

ãàçàð ãýæ ÿðüäàã. Óñàíä þì õèéäýãã¿é, í¿¿ð ãàð óãààõã¿é, áóðãàñíààñ îãòëîõ 


- Òºðèéí ìàãíàé ãýäýã óóëûã òàõèäàã áàéâ. Äýýðýý èíäýðòýé, ýëãýíýýñ íü 

Ñàíãàäûí áóëàã óðñàíà. Ò¿¿íèéã áàñ ë àìàðã¿é ãýäýã. Åð íü íèéòäýý ë àìàðã¿é ãýäýã. 

Áóëàãò þì îðóóëáàë ìàë ºâ÷èëäºã, õ¿í òàòàæ óíàäàã ãýäýã. Ãîë ãîëäîî ë íóòãèéíõàí 

äààòãàæ, áîëãîîìæèëæ èäýý öàãààãàà ºðãºæ ë áàéäàã. Òóñãàéëñàí òàõèëãàòàé áóëàã 

óñ áàéäàãã¿é. 

- Ãàçàð ëóñûí õîðëîë ãýæ ãýíýò ãýíýò ë ºâ÷èëäºã áàéâ. Ëóñ áîë óñ áóëãèéí ýçýä 

þì. Ñàâäàã äýâæèä íü îðîí õàíãàéí ýçýä þì. 

- Ìîä îãòëîõîä àìàíäàà ë þì õýëæ øèâøèæ àâ÷ áàéñàí áàéõ. 

- Ìîãîé ýëáýãøýýä ìàë õàòãààä èðýõòýé çýðýã ë ãàçàð óñòàé õîëáîæ ÿðèíà. 

Ýíäýõèéí áóëàãò þì õèé÷èõýæ, òýíäýýñ ìîä îãòîë÷èõîæ ãýæ ÿðèëöàöãààäàã. Èéì 

¿åä ëóñûí òàõèëãà õèéäýã áàéâ. ßâæ ¿çýãäýõ (ìîãîé), ìàë õàòãàõ, ãýðò îðæ èðýõ 

çýðãýýð èäýðëýã áàéâ. Ãýð òîéðóóëæ õºõ ¿íñ àñãàäàã. Ìºðºº ¿çäýãã¿é àìüòàí ãýäýã. 

Õýðýâ ¿íñýí äýýã¿¿ð ãàðâàë ìºð íü ãàðíà, Èéìýýñ ¿íñýíä îéðòäîãã¿é ãýäýã. Ãýðèéí 

áàðóóí áèåèéã áàðüæ ¿íñýý àñãàäàã. ¯íñýí äýýã¿¿ð ãèøãýæ àëõàäàãã¿é áàéâ. 

- Õóìñûã ãîëäóó õàäàí äîð õèéäýã. ¯ñèéã ò¿ëäýã, áàðóóí õîéø óóëààð õàÿäàã 

ãýäýã. Õ¿í èðæ ÿâáàë ¿íñ (ººäººñ íü) àñãàäàãã¿é. Ãàíö õ¿í àñãàäàã ó÷èðòàé áàéâ. 

- Óñ àâ÷ ÿâàà õ¿í, ìàëàà ñààãààä ÿâæ áàéãà àõ õ¿íòýé äàéðàëäâàë çààâàë àìñàõ 

¸ñòîé. 

- “Ýçýí ñ¿ëäýíä ìºðãºõ” ãýæ óóëàí äýýð ãàð÷ øèíèéí ºãëºº ãî¸îä ë íàðàí ç¿ã 

ìºðãºäºã áàéñàí ãýäýã. 

- Õýðýì òýíãýðýýñ óíàäàã àìüòàí ãýæ ÿðüäàã. 

- Öàãààí øàð ¿å õî¸óë áàéäàã. Îëáè îéä áàéäàã. 

- Ýëýý àëàõûã öýýðëýäýã. Àäóóí äóóòàé øóâóó, ýëýý òîéð÷ óíãàëäàõàä ìàëûí 

ºâ÷èí èðäýã. Ãàðç ãàðäàã ãýæ ÿðüäàã. Çºíòýé øóâóó ãýæ ÿðèíà. “Ýëýý ìóó ÷ ãàðüäûí 

çýý, øààçãàé ìóó ÷ òîãîñûí çýý” ãýäýã. Õàíãàðüä àâðàãà ìîãîé èääýã. Ìºí ýëýý 

ìîãîé èääýã ãàíöõàí øóâóó þì. 

- Òîãîðóóíû ºíäºã, çóëçàãûã íü àëæ áîëîõã¿é, õàðààë÷ øóâóó ãýäýã. Òºìºð 

äºðººíèé ñýíæ òàñ õàðààäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Çóðìûã õàìãèéí õàðààë÷ àìüòàí ãýäýã. ¯ð õ¿¿õäýä òóñäàã. ¯ð òºëºíä íü 

õ¿÷òýé õàðààë õ¿ðãýäýã ãýæ ÿðüäàã (õ¿í àìüòàí, ìàë àäãóóñ). 

- Õóí ñàéí çºíòýé, ºëçèéòýé øóâóó ãýäýã. Àéëûí ãàäàà îéð áóóâàë ñàéí ãýæ 

áýëýãøýýäýã. Õóíãèéí äóó äóóëààðàé. Àìüòíû íàñ óðòàñäàã ãýæ ÿðüäàã. 

74

- Õýðýýã óðüä÷èëàí ìóó þì áîëîõûã ìýääýã, õýëäýã ãýäýã. Íîìîíä ýíý òóõàé 

áàéäàã. ßìàð öàãò õààøàà õàðæ äóóãàðàõ çýðãèéã àæèíà. Õýðýý àéëûí ãýð áàðàà, 

ìàë ðóó ÷èãëýæ èðæ äóóãàðàõ, àÿí çàìä, ìàëä ÿâàõ çýðýã òîäîðõîé ¿åä äóóãàðàõ 

íü ó÷èðòàé. Õýðýý äóóãàðàõàä “àìàíäàà ºëçèéòýé, àëãàíäàà òîñòîé ÿâààðàé” ãýýä 

õàøãèð÷ áàéäàã. 

- Õàâàð èðæ ÿâàà øóâóóã óãòàæ ñ¿¿, öàé ºðãºæ, íàñ óðòàñãàäàã, áóöàæ ÿâàà 

(íàìàð) øóâóóã õàðóóëäàãã¿é öýýðòýé áàéâ. 

- Óéë äóóãàðàõûã òààðóó, ìóó þì áîëíî ãýäýã. 

- Áèò¿¿íèé øºíº á¿ä¿¿í ãèø¿¿ ò¿ëæ, ãàëàà ìàíàæ õîíîäîã. Ãàë ìàíàæ õîíîâîë 

íàñ óðòàñäàã, ýä áàÿí áîëíî ãýæ áàéâ. 

- Øàð øóâóóã òààðóó ãýæ ÿðèíà. Õ¿¿õýä, õ¿¿õýä ãýæ äóóãàðàõààñ áóñàä ÿíç 

äóóãàðûã áàñ òààðóóã, ãàçàð ëóñààð õºëëºñºí ãýæ ¿çíý. Ìóóõàé äóóãàðàõ ¿åäýý ë 

èíãýæ ãàçàð ëóñààð õºëëºäºã. Ìóó þì õ¿ðãýäýã ó÷èðòàé, åð íü øóâóóä ÷èíü ãàçàð 

ëóñ, ñàâäàãèéí ë ýë÷ áàéäàã ó÷èðòàé. 

- Óðò íàñòàé àìüòàí ãýæ áóãûã òºäèé ë àëäàãã¿é, äóðã¿é áàéëàà. Àëñàí ¿åä 

òîëãîéã ìîäîíä ºëãºäºã. 

- Ýõýýñýý òºðººä àéëä îãò î÷îîã¿é íÿëõ õ¿¿õäèéã àéëä îðóóëààä òýð àéëûí 

¿íñíýýñ àâààä õàìàð äýýã¿¿ð íü ò¿ðõäýã, ìóó þì õàëäààõã¿é ë äîì þì. 

- “Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä çàã ç¿ñýì” ãýäýã íîì (õ¿¿õäèéí 5 ñàõüÿàã äààâóóíä 

áîîæ ìºðºí äýýð íü õàä÷èõäàã áàéâ.) 

- “Õ¿¿õýä õºëñºõ” ¿åä øààçàíä óñ õèéæ áóðóó áàðü÷èõààä (èðìýãýýñ öàâ÷èæ 

áàðèõ) ýðã¿¿ëýýä ãýðýý 3 ä¿ãýðýýä òîäîðõîé ç¿ã ð¿¿ íü öàöäàã. Òóëãàíû õºë äîðîîñ 

í¿¿ðñ, áîñãîí äîîðîîñ øîðîî ãóðàâ ãóðàâ õèéãýýä 9 áîëãîõ, ìºí îðîí äîîðõè 

øîðîîíîîñ 3, 3, 9 óäàà õèéäýã. Õºëññºí þìíûõ íü ç¿ã ð¿¿ öàöäàã ãýäýã. Ìîðüòîé 

õ¿íýýñ õºëññºí áîë ÿâñàí ç¿ã ð¿¿ íü õàÿõ æèøýýòýé. 

- Àÿí çàì, àëèâàà þìàíä ÿâæ áàéõàä ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí, “÷îíî ìºðò ñàéí” 

ãýæ ÿðèíà. Õàðèí ¿íýã äàéðàëäâàë òààðóóõàí ãýäýã. 

- Íîõîé ¿õâýë òîëãîéã áàðóóí ç¿ã õàðóóëæ, ñ¿¿ëèéã òàñ öîõèîä õàÿäàã ãýäýã. 

- Õ¿í (¿õñýí) õºäººä¿¿ëñíèé õîéíî ãýð îðíîî çàéëóóëæ áàðèíà. 3 õîíóóëààä 

ãàðãàíà. Ýíý õîîðîíä øàðèëûí ºìíº íü àÿãàíä ñ¿¿ õèéãýýä òàâèíà. Òîëãîéí äýýä 

òàëä çóë àñààãààä òàâü÷èõàíà. Ìºí õºëãºí ñóäàð òàâèíà. Õºäººë¿¿ëýýä ÿâàõòàé 

çýðýã àÿãàòàé ñ¿¿ã õîéíîîñ îîñ öàöíà. Àÿãûã ãàçàð äýýð î÷îîä îðøóóëñíû äàðàà èäýý, 

öàãàà õèéãýýä òàâü÷èõíà. Àâààä ãàðñíû äàðàà ºðãºñòýé óëààí õàðãàíààð ãýðèéí 

äîòîð, ãàäíà òàëûã øèðâýíý. Ãóðâàí õîíîãèéí òóðø õàðãàíûã ãýðèéí íýã òàëûí 

á¿ñýíä õàâ÷óóë÷èõñàí áàéäàã. ¯õñýí ãàçàð áóþó õ¿¿ð áàéñàí ãàçàð äýýð òýìäýã 

áîëãîí õýäýí ÷óëóó òàâèíà. Öàãààí ÿìáóóí óóòàíä õ¿¿ðèéã õèéíý. Õàÿõäàà î¸äëûã 

íü óðààä òàâüæ îðõèäîã. 3 õîíîã òóðø ýñãèé ¿¿äèéã ñóíãààä õàÿíà. ªðõèéã á¿òýýíý. 

Äîòîð ìîäîí õààëãûã õààíà. Õ¿¿ð àâ÷ ãàðàõûí óðüä áîñãîí äýýð õî¸ð çîìãîë òàâèíà 

(íààëäóóëæ òàâèíà), õ¿¿ð àâààä ãàð÷ áàéãàà õ¿í õóãà ãèøãýýä ãàðäàã. Òîëãîé, í¿äèéã 

õàäãààð áîîíî. Íàñ áàðàõ ¿åä õºëºí òàëààñ ýõëýí ºñãèéãººä 3 äàõèí öîõèíî. Áàðóóí 

ãàðûã øàíàà òóëóóëæ, ÷èãæèé õóðóóãààð õàìðûí í¿õèéã áºãë¿¿ëíý. Ç¿¿í ãàðûã 

òàøààí äýýð òàâèóëíà. Õóðóó òýãø, òýíãýð áàéõ ¸ñòîé. 7, 21 õîíîãèéí äîòîð ë ìàë 

ñ¿ðãýíä õàíãàéí àìüòàí îðóóëàõã¿é áàéõûã èõ ýðõýìëýíý. Ìàë àëóóëäàãã¿é. Òýð 

àéë (¿ëäýãñýä)- ûí ìàë, õ¿íä ºâ÷èí, çîâëîí òîõèîëääîã èõ ìóó ãýæ ¿çäýã. Õ¿¿ð à÷ñàí 

ìîðèíû õàçààðûí çóóçàéíä, ýñâýë öóðâóóë (öóëáóóðò)- ä íü õàäàã óÿ÷èõíà. 7 õîíîã 

75

òàâüæ ñîéæ áàðüæ àâíà. Õ¿í õºäººë¿¿ëýõ õ¿í äîòîîä õîðìîéã ãýäðýã õàâ÷óóëíà, 

íóäðàãàà äîòîãø ÷èõíý. Õóâöñûã (¿õñýí õ¿íèé), äýâñãýðèéã ãàäàà ãàðãàæ, 3, ýñâýë 

7 õîíîã ñýãñðýýä øîøãîí äýýð òàâü÷èõàíà, àðö, ãàíãààð óòíà. 

- Ãàçðûí øèíæ. Áàðóóí ç¿ã õàðñàí, íàðàí ç¿ã õàðñàí ãàçàðò ñàéí ãýäýã. Áóëàã 

óñíû îéðîëöîî òàâèõ öýýðòýé. Ñýâð¿¿ä¿¿ ë òàâüæ áàéâ. Ãàçàð äýýð èðýõäýý íàð 

çºâ ä¿ãýðýýä äîðîîñ ºãñºæ èðæ îðøîîõ çàíøèëòàé áàéâ. ªãñºæ óðóóäàõ íü ãîë óñ, 

óóëûí ºíäºð íàìûã õàðãàëçàíà. Óðóóäàæ ÿâæ òàâüæ áîëîõã¿é. Óñ ãàòëàõ çàìäàà, 

äóðòàéã¿é. Óñ, ìºñ àâààä ÿâæ áàéãàà õ¿íòýé äàéðàëäàõàä çààâàë áóóæ àìñäàã 

çàíøèëòàé. Ç¿ãýýð ë ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ñýðòýí ãàçàð, õîíü, õóóðàé ìîä àëü ÷ ãýñýí 

õàðàãäàæ áàéâàë öýýðëýäýã. Æààõàí áèò¿¿, äàëä ãàçàðò ë õàÿíà. Õýâòýýä õàðàõàä 

òýíãýð (îãòîðãóé) äóíä ýíä, òýíäýýñ þì öóõóéõã¿é áàéâàë ç¿ãýýð. Ñàéí ãýæ ÿðüäàã. 

- Òóõàéí òàâèõ ãàçàðò 9 ýðäýíèéí ç¿éëýýñ àâààä ÿâíà. Øîðîîíä íü áóëààä 

õàäàã òýíèéëãýýä, 4 ºíöºãò íü ÷óëóó òàâèàä ÿâíà. Îðîíãèéí ýâðýýð óðíà. Öàã 

àëäàæ îðøîîõ, ãàçàð çîõèñã¿é áàéõ òîõèîëäîëä ÿñûã àâ÷ “ãàçàð þ¿ëýõ”- ººð ãàçàðò 

àâàà÷èæ òàâüäàã. Ãàçàðòàà çîõèõã¿é ó÷ðààñ ãàçðûí ýçýä- òýíãýð ëóñ õîîðîíäîî 

õÿðàìàëäàæ èðýõëýýð ¿ëäñýí ¿ð õ¿¿õýä, ìàë, ýä, õºðºíãºíä ãàðç ó÷èðäàã. Ëóñ 

ñàâäàãèéí òîäîðõîé îðîí ãàçàðò òóõàéí òàâüñàí õ¿í çîõèõã¿é áîëæ, õÿìðàëäàæ, 

òýð àéëä ìóó áîëäîã ó÷èðòàé. 

- 8 õîíîîä ¿ð õ¿¿õýä íü ýðãýíý. Þì õ¿ð÷ îéðòîîã¿é áîë ç¿ãýýð áàéãààä áàéâàë 

3 õîíîîä òàñ ýðãýíý. 2- 3 ýðãýõýä çààâàë àëãà áîëíî. Äîðîîñ (õºë òàëààñ) õºíäºæ 

ýõýëñýí áîë ñàéí, äýýä òàëààñ áîë òààðóóõàí ãýäýã. 

- Õîéòîõ õèéëãýñýí õ¿íä ñ¿íñ íü ÿâ÷èõäàã. ¯ã¿é áîë øàðèëàà ñàõèäàã ë ãýæ 

ÿðüäàã. Õîöîð÷ áàéãàà õ¿í, ìàëä õîðãîäñîí áîë ýìãýã áîëæ òýìäýã ºãäºã ãýäýã. 

Ç¿¿äýíä ºãäºã. Èðýõäýý çàí àâèð çººëºí, õàòóó áàéõ çýðãèéã àæäàã. Õàòóó õýö¿¿ 

áàéâàë èðñýí óëñàä (õ¿íä) õîîë óíä ñàéí õèéæ ºã÷ áàéâàë ÿâ÷èõäàã ãýæ ÿðèíà. 

Õîîë óíäíààñ ãàäíà ºðãºë ºãíº. Ìààíü ìýãçýì áîäîîðîé ãýýä õàäàã þìàà áàðüæ 

ºãíº. 

- Õîéòîõ õèéëãýõýä åðººë óíøèíà. Íàñ áàðñàí õ¿íèé þìíààñ ºãâºë ñàéí, åð íü 

þó ºã÷ áîëíî. Íàðèéí ë îðóóëàõ õýðýãòýé. 

- Áóðãàñàíä (ìààíü äàðààä) óÿàä òîëãîéí ººä 3 àëõààä õàòãàæ ¿ëäýýäýã. 

- Ã¿íöýã õèéõ. Öàãààí öºâ õàéëààä ÷èõýðòýé öàãààí áóäàà àãøààãààä áýëòãýíý. 

Á¿õ óëñàä ºãëºã áàðèëãà ºãäºã. Äàðààãèéí òºðºëä çîâëîíã¿é ÿâóóëàõàä ë çîðèóëæ 

òýãæ ºã÷ áàéãàà þì. 

- Îðøîîãîîä èðñýí óëñ ýõëýýä áàðààí ðàøààíààð öààøàà õàðæ óãààíà, íààø 

ÿâæ (ãýðýýä) ãàëûí äýýã¿¿ð (2- 3 ãàë áàéíà) ãàð÷, íààíà íü öàãààí ðàøààíààð íààøàà 

õàðæ óãààíà, òýãýýä ë ãýðò îðæ èðíý. 

- Õ¿í íàñ áàðñíû äàðàà õóäàëäàà àðèëæàà õèéõ, ìàë õàð ºã÷ àâàõ, í¿¿æ ñóóõ, 

öýýðòýé. ßäààä 21 õîíîæ áàéæ í¿¿íý. Õ¿í ãàðãàñàí ç¿ãò í¿¿õèéã õîðèãëîíî. Ãàçàð 

íóòàã, ãîë óñûã ºãñºæ ë í¿¿õ çàíøèëòàé. 

- ¯ëäñýí óëñûí ìàë, èäýý, òýð ¿õñýí õ¿íèé ñ¿íñ ñ¿ëäèéã ººä òàòàõ ë ãýæ áóÿí 

¿éëä¿¿ëæ áàéâ. 

- 3 ¿å ìóëòðàõàä ãýðëýæ áîëíî ãýäýã. Ýðýãòýé õ¿íèéã 5- 7 ¿åýð òîîëîõ, ýìýãòýé 

õ¿íèéã 3 ¿å òîîëæ ñóóæ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä Áàÿíäàëàéõàí, Îíäîãîíûõîí, Òàíãàäûíõàí, Òàñûíõàí (íýã ë àéë 

óëñ þì), ÷îíîí á¿ðòèéíõýí, áîðûíõîí ãýæ ÿëãàæ õýëäýã. Õýçýýíèé ¿åèéí ºâºã 

áàéñíûã ìýäýõã¿é. 

76

- Ñîíãèíî õàëèàð, ãîãîä, öýýíý, õàëóóí ãîíüä óðãàíà. 

- Ìºí ¿õðèéí í¿ä, íýðñ, äîøëîé, õàä, óëààëçãàíà, ã¿çýýëçãýíý, äîëîîãîíî áóé. 

Áàñ ìýõýýð, ãè÷ãýíý, ñýâëýã (òºìñ), ÿìààõàé (¿íäýñ) òàðèà óðãàíà. 

- Áóëãàíû ýì ¿íäýñ ìàÿãèéí, äýýðýý íàâ÷òàé óðãàìàë. Ìàëûí õàëóóí, ìàë 

äóòóó òºë ãàðãàõ, áýðòýíãý çýðýãò ñàéí. 

- Àëòàí ãàãíóóð áýðòýíãýíä ñàéí, öýíõýð äýãä äîòðûí õàëóóíä ñàéí. 

- Áàøèã- õîîë íü çîõèõã¿é, òºë ìàë, ìºí ÿìàð ÷ ìàëûí õàëóóíä ñàéí. 

- Þìä¿¿æèí- ìàëûí öóñàíä ñàéí, öóñ èõäýõ, àëäàõ ¿åä õýðýãëýíý. 

- Ñîíãèíûã íàìðûí äóíä ñàðä öàðèëààð (øîíãèéí í¿õ óõäàã) óõàæ ò¿¿íý. 

Ìàõàí ç¿éëèéí õîîëîíä àìò îðóóëæ (áóóç), øºëòýé õîîëòîé èäíý. Ãàçàð óõàæ 

äîòîð íü õèéæ õàäãàëíà. Õàâàð íîãîîð÷ èðýõ ¿åä ãàçàðò ñóóëãààä äàõèí íàìàð 

õóðààæ àâààä èðäýã ÷ áàéâ. 

- Õàëèàðûã ãàðààð çóëãààæ ò¿¿íý. Öààçóóðààð õýð÷èíý. Äàâñ öàöàæ, ñàâàíä 

(ìîäîíä ëîíõ) äàðíà. 6 äóãààð ñàðûí äóíäóóð ò¿¿íý, æèë òîéðîí ÷ èäýæ áîëíî. Áàñ 

áºãñºí òàëûã áîîæ õàòààãààä í¿äýæ íóíòàãëààä õàäãàëæ èäýæ áàéâ. 

- Ãîãîë- çóíû äóíä ñàðä (7 äóãààð ñàðä) áîëíî. Ãàðààð ò¿¿íý. Õýð÷ýýä äàâñàëæ 

äàðøèëæ èäíý. Ñîíãèíîòîé òºñòýé íîãîî. 

- Öýýíç íàìðûí äóíä ñàðä áîëíî. Öàðèëààð ìàëòàíà. Õºøèãëºñºí õîîëîíä 

õîëüæ èäíý. Õàëóóí ÷àíàðòàé, ¿íäýñ þì. Í¿äýæ õàòààíà. Õàëüñûã õóñàæ öýâýðëýíý, 

õýð÷èíý. ßã èäýõäýý (èäýõèéí õýìæýýãýýð) õîíèíû ñ¿¿íä ÷àíàíà, ñ¿¿ íü øèíãýíý. 

Ãýð äýýð òàâüæ õàòààíà. Òýãýýä ë õîîëîíä õîëüæ èäíý. Ãîëäóó áèå äîðîé õ¿í ë èäíý. 

- Öàãààíû øàð ñ¿¿íä áóöàëãààä õàòààæ, õîîëòîé õîëüæ èäíý. Äîòîð õàëóóíòàé 

õ¿í õýðýãëýíý. 

- Õàëóóí ãîíüä çóíû ýõýí ñàðä ãàðààð øóâòàð÷ ò¿¿íý. Í¿äýæ áîëîâñðóóëíà. 

Õºøèãëºñºí õîîë (ãóðèëòàé õîîë ã.ì.)- íä õèéíý. Õàëóóí ÷àíàðòàé. 

- Ìýõýýð “ìýõýýðèéí óóðõàé” ãýæ õóëãàíû í¿õíýýñ àâíà. Íàìðûí äóíä ñàðä ë 

àâíà. Òîñîíä õîëèíî. Ãóðèë áîëãîæ áàéæ õîëèíî. 

- Ãè÷ãýíý. Õàâàð àâäàã, îëîí ñàëàà ¿íäýñ þì. Õºøèãëºñºí õîîëîíä õèéíý. 

Õàòààãààä í¿äýýä ãóðèë áîëãîæ òîñîíä õîëèíî. ßãààâòàð òîñ áîëäîã. 

- Ñýâëýã öàðèëààð óõíà. Íàìðûí ýõýí ñàðä á¿òíýýð ÷àíàíà. Äàðàà íü íóõààä 

òîñîíä õîëèíî. Ãîëäóó ë ñ¿¿íä ÷àíàæ èäíý. Îðîé ñ¿¿ õººð¿¿ëýõäýý õèéíý. ªãëºº 

íü ñ¿¿ãýý òóíãààæ, ñýâëýãýý àâ÷ èäíý. ªðºìòýé õîëüæ ÷ èääýã áàéâ. 

- ßìààõàé. Íàìðûí äóíä ñàðûí îð÷èì àâíà. Öàðèëààð óõíà. Ìàõàí õîîëîíä 

(õºøèãëºñºí) õîëèíî. Óãààãààä ìàõòàé àäèëõàí õýð÷èæ õºøèãëººä õèéäýã. Òîëãîé, 

áºãñ òàëûã öýâýðëýíý. Õàëóóí ÷àíàðòàé. Ãóðèëûí îðîíãîîð ÿìààõàé, ãè÷ãýíèéã 

õýðýãëýæ áàéâ. ßìààõàéã ÷àíààä íóõààä ãóðèë ãàðãàæ çóòàí õèéæ óóäàã áàéâ. 

- Òàðèà ¿íäýñ þì, ìàëä ÿâæ áàéãàà óëñ ë óõàæ çàæèëäàã. Õ¿÷òýé ýñãýëýí 

àìòòàé, óóëûí àð òàëûõ àìòòàé, ÷èõýðëýã áàéäàã. 

- Æèìñèéã óðãàæ áàéãàà ¿åä ë ò¿¿æ àâäàã, èääýã. 

- Íýðñýýð ýýçãèé áóöàëãàäàã áàéâ. Íýðñ ò¿¿æ õóâèíä õèéãýýä áàçààä, äàðàà 

íü õàëüñûã àâ÷ õàÿíà. Áîëñîí ñ¿¿ áóöàëãàæ, íýðñíèé ø¿¿ñýýð ýýä¿¿ëýýä ÷àíàíà. 

Èíãýæ íýðñíèé ýýçãèé õèéäýã. Ìºí äàíãààð èäíý. Òîñîíä áàñ õîëüæ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä (Õîîëò áðèãàä) õîíü, ò¿ðìýã, ¿õýð, àäóó, ÿìàà öººõºí áàéâ. Õîíèíû 

òàðàã õèéíý. ªâëèéí èäøèíä ¿õýð, õîíü, ÿìàà, àäóóã öººâòºð õýðýãëýæ áàéâ. 

77

43.Á.Ìàæèã, ýì, íàñ 76. Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò ñóì, Õîîëò áðèãàä 

- Ãàë ò¿éìýð (óóë ìîäîíä) ãàðàõàä óóðíû àì ººäººñ íü õàðóóëäàã ãýäýã ¿ãòýé 

áàéâ. 

- Ãàðûí ¿¿ã íàãàö íàðààð òîñëóóëäàã ãýæ áàéâ. 

- Õîëäñîí íàãàö òàëä ãýðëýæ áîëíî, îéðõîí áîë öýýðòýé. 

- Õ¿¿õäèéí àì ãýìòýõýä íàãàö íàðûí ìîðèíû õàëóóí àìãàéãààð òîòãîîð 

îðóóëààä äîìíîäîã áàéâ. Ýõýí äîì! ýõýí äîì! Õýçýý ìîðèíû õàçààðààð äîìíóóëæ 

áàéëàà ãýæ õýëäýã. 

- Ìàëûí äýëýí àéõàä ãóóëèí øàíàãà, òýíãýðèéí ñóìààð äîìíîæ áàéäàã. 

- Èõýñèéã ãàçàð óõàæ òàâüæ áàéâ. ¯åýð óñ ÿâàõã¿é ãàçàð ë áóëæ áàéâ. Õýðýâ 

óñ ¿åð îéð òàâèâàë óðñàæ áóëàã øàíäàíä îðæ òºðñºí õ¿¿õýä, ýõýä íü ìóó þì áîëíî 

ãýäýã áàéâ. 

- Õóðãà, èøèã, òóãàë ò¿¿äýãäýíý. Ò¿¿äýãäýõýä “ò¿¿äýãíèé òîëãîé óðóóãàà õàð! 

Õóðãàíû òîëãîé ººäºº õàð! (Òóõàéí ÿìàð ìàë áàéíà ò¿¿íèé òîëãîéã ººäºº õàð! ãýæ 

õýëíý) ãýýä ìàëãàéãààð îðîîëãîæ áàéâ. Õàð ìàëãàéãààð äîìíîäîã ãýäýã ¿ãòýé. 

- ¯íýýíèé äýëýí öî÷èõîä îðîñ ãóòëûí óëààð äîìíîõ, èõýð õ¿íèé îéìîîð 

äîìíîäîã áàéâ. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä äîìíîõäîî “Ýõýí äîì! ãýæ 3 óäàà õýëäýã áàéñàí 

áàéõ. 

- Ìàæèã ãóàéí õ¿¿ãèéí õ¿¿õäèéí òîãëîîì õýëõýæ ç¿¿ñýí áàéâ.¯¿íä: øóâóó, 

õîíèíû öóòãàìàë ä¿ðñ, òýýã (óóëààí õ¿ðýí ºíãºòýé, øîî äºðâºëæèí õýëáýðòýé) 

ñî¸î, õîíõ 2 ø, ä¿ãýðýã ãàðõèí õýëáýðòýé ÿñ, ÷àâãàíû ÿñ (äóðèàëãàæ õèéñýí 

áîëîëòîé). 

- Ìàë õýýð õîíîõîä õîíèíû 7 õîðãîë, ãàëûí 7 í¿¿ðñ õèéæ, àÿãààð õºìºð÷ òàâüæ 

äîìíîæ áàéâ. Ãàëûí àõàä ë õºìºð÷èõäºã. Ìºí ¿éëíèé õàé÷íû àìûã áîîæ õàíûí 

ºí÷èí òîëãîé, õàòàãíû õàæóó òàëûí óíè ºëãºäºãã¿é äýýä òàëûí äóòóó òîëãîéíîîñ 

ºëãºæ áàéâ. 

- Ìóíà ñàéí ãýæ õ¿¿õäèéí ºëãèéíèé óÿà á¿ñýíä ç¿¿äýã. 

- ßâóóã õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ øèëýíä íü, á¿ñýíä õàäàæ áàéâ. Ýðýãòýéä ýð ÿâóó, 

ýìýãòýéä ýì ÿâóó ç¿¿æ áàéâ. 

- Áóãàíû ñî¸î ç¿¿íý. 

- Çàäûí ÷óëóó ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ñàéí ìýäýõã¿é. 

- Ãîëûí áóðãàñíààñ îãòîëæ àâàõ çàíøèë ë áàéãààã¿é. Óíàñàí áóðãàñ ë àâäàã 

áàéâ. 

- Áóëàã øàíä, àéõòàð õàð óñòàé ãàçðûí ìîäûã îãòîëäîãã¿é ãýäýã. 

- Ýðýãòýé ãàðàõàä àðàé èë¿¿ äóðòàé. 

- Õýðýìèéã áîðîî áóëàíãèéí õóðààð óíàäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Ýöãèéí ÿñûã ñàéí ãàçàð òàâèâàë ¿ð õ¿¿õýä, ìàë èäýýíä òóí ñàéí ãýæ áàéâ. 

78

44.Ä.Äàìäèí, ýð, íàñ 56, Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò ñóì, 

Õîîë áðèãàä, ìàë÷èí 

- Àäóóòàé õààÿà íýã àéë äýýð ¿åä àéðàã õèéäýã áàéâ. 

- Òàðèàíû èøýýð öàéíû èäýý õèéäýã, æààõàí óëààâòàð öàé áîëíî. Øàð ÿðãóéíû 

íàâ÷ààð áàñ õóóðàé öàé õèéäýã áàéâ. Øàðàâòàð öàé áîëíî. 

- Óíä óóõ- èäýõ þìòàé ë õàìò öàé óóõ ¿åèéã õýëäýã. 

- ªâºë, õàâàðò æèãíýñýí öàé, õèéöýëñýí öàé õèéæ óóíà, ãîëäóó ë ãóðèëààð 

õèéæ óóíà. Øàð áóäààòàé õèéâýë áóäààòàé öàé ãýæ ÿðèíà. Ìàë èäýýíä ÿâàõ, õ¿íä 

õ¿÷èð àæèëä ÿâàõ ¿åä ë ãóðèëòàé öàé óóíà. 

- Õîðõîãëîñîí öàé- öàéãààð öàéã õîðõîãëîæ óóäàã, ÿäàðñàí, òýíõýý òàìèð 

ìóóäñàí ¿åä ë õèéæ óóäàã áàéâ. 

Õîðëîãëîõäîî íóíòàãëàñàí õóóðàé öàéã øàð òîñòîé õîëüæ òîãîîíä õóóðààä 

÷àíàñàí õàð öàéãàà õèéæ, ñ¿ëæ óóõûã õýëäýã. Ýíý ¿åèéã “öàé öîðãèõ” ãýæ ÿðüäàã. 

Àìàðæñàíû äàðàà õèé òîãòîõ ¿åä èõ ñàéí. 

- Öàéã çóí, õàâàð õî¸ðò èõ óóíà. ªâºëä ºäºð áîãèíî áàéíà. Ãàéã¿é, íàìàðò èõ 

óóõã¿é. ªâëèéí ñàðä (1 ä¿ãýýð ñàðààñ 3 ñàð õ¿ðòýë ë) õàð öàé óóíà. 

- Õÿðàì óñ, ñ¿¿, äàâñ õèéæ ÷àíàñàíûã õýëíý. Áàãà÷óóä õ¿¿õýä èõ óóíà, çóíû 

öàãò ë àðàé äèéëýíõ óóíà. 

- Öýýä¿¿ëãý àÿãàíû ¸ðîîëä òàðàã äóñààãààä ò¿¿õèé óñ õèéãýä óóõûã õýëíý. 

Çóíû õàëóóíä ë óóíà. 

- Õîíèíû òàðàãíààñ ºìíº ¿õðèéí (¿íýýíèé) òàðàã ãàðíà. Ñ¿¿ãýý òîãîîíäîî 

õèéãýýä õºðºíãºíººñ (2 ¿íýý ë òóãàëàõòàé çýðýã òàðàã ãàðíà) õèéæ ñàìðààä ìîäîí 

õóâèíä á¿ðäýã áàéâ. Õºðºíãèéã þì õºëäºõ öàãààð õàâòàãàíä õèéãýýä òàâèíà. 5 

äóãààð ñàðûí ýõýýð õàâòãàéäàà òàðàã ãàðíà. Áîðîîòîé õ¿éòýí ºäºð ë (çóíû ¿åä) 

õààÿà õîîë õèéæ èäíý. 

- ¯¿ö õèéõ õàâàð ìàë òºëëºõ ¿åýð èäýõýýð ¿õðèéí áîëîí õîíèíû ã¿çýýíä 

õàìãèéí ººõòýé àÿòàéõàí ìàõíààñ õèéæ õºëäººíº. Ìîäîí ï¿íçýíä õèéæ õàäãàëíà. 

- ¯õýð, õîíèíû óóðãèéã áºñãºæ (“óóðàã áºñãºõ”) èäíý. Àëü ÷ ìàë åð íü 2 

õîíîîä ë òºëëºëñíèé äàðàà, ñ¿¿ íü øèíãýðíý. Òîãîîíä óóðãàà áóöàëãààä áÿñëàã 

ìàÿãòàé þì áîëãîíî. 

- Òàðàã, ñ¿¿ ãàðàõëààð îðîé íü òàðàã, ñ¿¿ãýý óóíà, ºãëºº íü ñººõèé èäýæ áîëíî. 

Òàðãèéã õàâàð, çóí áîë ºäºð áàñ óóíà. 

- Îäîî òàðàã, ñ¿¿ óóãààä óíòàõã¿é, çààâàë õîîë èäýæ áàéíà. Õàâðààñ ýõëýýä 

èäýø õ¿ðòýë áîðöòîé õîîë èäýæ áàéíà. Íàìàð õ¿éòðýýä èðýõýä õààÿà ìàë àëæ èäýæ 

áàéíà. 

- Õîíèíû òàðàã íààäàì ºíãºðººãººä õîíèíû ñààëü òàòðàõòàé çýðýã çîãñîíî. 

¯íýýíèé òàðàã èäíý. ¯íýýíèé òàðàã 11 ä¿ãýýð ñàðä ¿ðãýëæèëæ áàéãààä òàñðàíà (10 

äóãààð ñàðä áèäíèé ÿâæ áàéõàä ¿õðèéí òàðàã áàãàññàí áàéâ). Ñ¿¿íèé õýìæýýãýýð 

áàãàññààð áàéãààä ë òàðàã òàñðàíà. 

- Èäýø 12 äóãààð ñàðûí ýõýýð õèéíý. Èäýø õ¿ðòýë ãàíö íýã ìàë èäýæ áàéâ. 

ªâºëä ìàõàí õîîë ãîëëîíî. 

- ªâºëä óíäàíäàà õàòóó èäýýãýý ãîëëîæ èäýæ áàéâ. 

- ªâëèéí îðîé ìàõ ÷àíàæ èäíý. ªãëºº îðîéí ÷àíàñàí ìàõàà öàéíä õºøèãëºæ 

èäíý. Òîñ, ààðóóë, ýýçãèéãýý èäíý. 

79

- ªâëèéí ñàðä ¿äýä õàòóó èäýýãýý èäíý. 

- Õÿðàìöàã èõ èäýæ áàéâ. Ìàëûí äîòðûã ìàõòàé õîëüæ õýð÷ýýä õÿðàìöàã 

õèéíý. Íàðèéí ìàëûí (áîã ìàë) äîòðûã (ãýäýñ) õî¸ðûã íýã ã¿çýýíä õèéõ æèøýýòýé. 

- Õ¿íõýýëèéí òîëãîé õààÿà íýã àéë õîîëîíä õîëüæ èäýæ áàéâ. Äóãóé áàðüæ 

õàòààíà. 

- Óóøèãèéã õÿðàìöãàíä õèéõýýñ ãàäíà õàòààæ èäýæ áàéâ. 

- Øèíýýð ë áàíø õèéäýã áàéâ. Óñàíä ÷àíàíà, áàíøèíä õ¿íõýýëèéí òîëãîé 

õîëüæ àìò îðóóëäàã áàéâ. 

- Òîëãîé øèðèéã ºâºëä èäýæ áàéâ. Òîëãîé øèéðòýé õàìò óóðàã ñ¿¿ë õóéõëààä 

÷àíàíà. 

- Ñàðõèíàãàíä ãýäýñíèé ººõ õèéãýýä ÷àíàæ èäýæ áàéâ. 

45.Áà.Äàìäèí, ýð, íàñ 63, Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò. 

Õîîëò áðèãàä, òýòãýâýðò 

- Õ¿¿õýä òºðñíèé äàðàà 2- 3 ºäºðò áèæ ¿ðãýëæèëäýã. Àâãàé õ¿íèé ñ¿éõýýð 

äîìíîíî. Áàñ ìºíãºí ýýìýãýýð äîìíîæ áîëíî. 

- “Õ¿¿õäèéí ìº÷ëºã” òºðñíèé äàðàà òîõèîëäîõ þìûã (ºâ÷íèé òºðë¿¿ä) õýëæ 

áàéíà. Òººðãºíä ë òýä òýäýí íàñàí äýýðýý ìº÷ëºãòýé ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéí ÷èõ ºâäºõºä (áóëàãòàõàä) íîéòîí áóðãàñ ººðººð íü àëäëóóëæ, 

õýìæèæ àâààä óíèíä õàâ÷óóëíà. 3 óäàà èíãýæ äîì ã¿éöýòãýíý. Ç¿ãýýð áîëîõã¿é 

áîë èíãýæ äàõèí äàõèí ¿éëäýíý. Õýðýâ óäààøðàõààð áîë õîíèíû áýë÷ýýðò áàéäàã 

öàãààí ºâñíèé îðîéä òîãòñîí õîðãîë àâ÷èð÷ ò¿ëæ øàòààãààä ¿íñèéã íü ÷èõ ð¿¿ íü 

õèéäýã. 

- Ëóóí õýýòýé þìòàé àéëä àÿíãà áóóäàãã¿é, òîéðäîã ãýæ ¿çýæ áàéâ. 

- Õîøóóíû ãîë îâîîí äýýð ÷óëóóí èíäýð áàðèíà. Äóãóé õýëáýðòýé 13 èíäýð 

áàéäàã.12 æèæèãä¿¿, ãîëûíõ íü òîì áàéâ. Îâîî òàõèõàä Äàëõûã òàõèæ áàéñàí 

áàéõ. Äàí öàãààí ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ ë èõ äàâõèëääàã áàéâ. Óëààí, øàð, íîãîîí äàðöàã 

áàðèàä 4 òàëààñ õîøóóëäàæ çºðæ äàâõèäàã. Îâîîíîîñ õîëõîí öàãààí äýâñýã ãàçàð 

äàâõèëëàíà. 12 ìîðüòîé õ¿í, 3,3- ààð çîãñîæ áàéãààä ººä ººäººãºº çºðºëäºæ 

äàâõèíà. 

à... – ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ 

á... –ÿâàõ ÷èãëýë 

- Ñàâäàã íàðûí áóóäàë áóóäàã ¿å ãýæ çóíû àäàã ñàðûã õýëäýã. 

- Áàÿíç¿ðõèéí îâîîã äàí õàð÷óóë àí÷äûí òàõèóëäàã îâîî áàéâ. Õàð÷óóë áóó 

çýâñýãòýéãýý äýýð íü ãàðíà. Îâîîí äýýð á¿ãäýýð 4 ç¿ãò íü ãàðààä (òàñàðöãààæ 4 

ç¿ãò íü) áóóäàöãààæ, ¿¿íèé äàðàà áóó çýâñãýý àðèóòãàäàã áàéâ. 13 ñàíãèéí èíäýð 

(îâîî)- òîé, ãîëä íü ìîäîîð îâîî áîñãîñîí áàéâ. Ýíý óóë íü Õóíòàéæ 70 áóãà àëààä 

îíîî çàÿàãààð íü Áîãä ýçýíä áýëýã õ¿ðã¿¿ëñýí þì. Òýãýýä ò¿¿íä áàã òàñàëæ ºãñºí 

ãýäýã. 70 áóãûí øºðìºñººð ø¿íøèãëýñýí ãýæ ÿðüäàã. Õèâ õàäãàíä øºðìºñ á¿ðèéã 

áîîãîîä õèéñýí ãýäýã. ×óëóóí ñàâ õèéãýýä äîòîð íü òàâüñàí ãýäýã. Îðîñóóä èðæ 

óõñàí, äàðàà íü ñýðãýýæ òàõèñàí, ñ¿¿ëä íü ò¿éìýðò îðñîí þì. 

- Õóð áîðîî ýðò áóóëãàõ ãýæ ãàí ãà÷èãòàé ¿åä ýðò îâîî òàõèæ, õóð îðóóëæ áàéâ. 

Îâîîíû òàõèëãà õîíü áàéâ. Ìºí áÿñëàã, ºðºì, ñ¿¿, àéðàã, àðõè îðíî. Îâîîí äýýð 

áèò¿¿ òîëãîé, õîíäòîé øààíò, 4 ºíäºð, óóðàã ñ¿¿ëèéã ¿ëäýýäýã áàéñàí. 

80

- Æàâàëûí áóëàã óñ íü ìóóäàõëààð òàõèæ áàéâ. Õàæóóäàà èíäýðòýé áàéâ. 

- Òàõèëãàòàé îâîîíóóä äýýð ìîäîí øóóìàë, ýñâýë ÷óëóóí äýýð òàõèäàã áóðõàä 

ýçäèéí ä¿ðñèéã çóðààä òàâü÷èõñàí áàéäàã þì áàéíà áèëýý. 

- Õîøóóíû îâîîã òàõèæ, òýð æèëèéí ãàé ãàðçûã õààæ, õ¿í, ìàë, èäýýã ñàéí 

áàéëãàõ çîðèëãîòîé áàéâ. Õ¿í, ìàëûí ºâ÷èí îðóóëæ èðýõã¿é, þìàà àðâèæóóëàõ, 

áàÿæóóëàõ òóõàéä ë òàõèæ áàéëàà. ªâ÷èí çîâëîí ÷óõàì þóíààñ áîëæ áàéíà, ãàçàð 

ëóñààñ áîëæ áàéâàë ò¿¿íèéã òàõèæ òàéõ æèøýýòýé áàéëàà. 

- Àíã ýçýíòýé ë ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Õóëãàé÷ õ¿íä “õàð òýíãýð” ãýæ áàéâ. Õàð òýíãýð íü àâñàí õóëãàé÷, àí÷èí ãýæ 

ÿðüæ áàéâ. Òèéì õóëãàéã áàðèãääàãã¿é, ñàíààãààð ë áîëäîã áàéñàí ãýæ ÿðüäàã áàéâ. 

- Àíä ÿâæ áàéãààä áóó îíîõîî áàéâàë îòîãèéí ãàë òîéðóóëæ, áóó øèðãýëíý 

(“áóó øèðãýëýõ”) îòîãèéí ãàë ðóó äàâñ õèéãýýä: 

Ãààðààãàà òàâü! 

Ãàíçàãàà óëàéëãà! øèðãý! øèðãý! øèðãý! ãýæ õýëýýä áóóãàà áóðóó õàðóóëæ 

çàéäëààä áóóí äýýðýý äàõ, áîãö òîõîæ óíààä íàð çºâ 3 óäàà òîéðíî. Áóóãàà ºðãºñò 

óëààí õàðãàíààð îðîîëãîæ ÿâíà. Ìîðü øîãøèæ áàéãàà þì øèã øîãøèæ ÿâäàã. 

- Áóó òóñàõã¿é áîëîõîä áîñãîíû äîîãóóð ¿äýø àâãàéã ¿íýýãýý ñààõ ãýýä ÿâñíû 

õîéíî õèéãýýä äýýã¿¿ð íü àëõóóëäàã ãýäýã. 

- Áóó ãààðàõ íü àëñàí àìüòíû ìàõàíä õºº õ¿ðãýõ, ÷îíî èäñýí çýì ìàõòàé àíãèéí 

ìàõûã õîëèõòîé õîëáîíî. Øààçãàé àëáàë ñàðûí àí õààãääàã, õýðýý àëáàë æèëèéí àí 

õààäàã, ýëýý àëáàë òýð ýëýã áºëºãèéí àí÷äûí á¿ãäèéí àí õààãääàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Áóó ãààðàõ ¿åä áàñ áóðóó õàòàâ÷íû òýíä ºí÷èí òîëãîéä ¿íýãíèé ñ¿ã (ä¿ðñ) 

õàâ÷óóëæ ñóìã¿é, äàðèàð áóóääàã çàíøèëòàé áàéâ. ¯íýãíèé ñ¿ãèéã öààñàí äýýð 

çóðàõ (õººãººð), õàé÷èëæ ç¿¿æ áàéâ. 

- Óéëàìõàé õ¿¿õäýä ¿íýã õàé÷èëæ ç¿¿äýã, ìºí ìîäîîð ÷ õèéæ áîëíî. 

- Îòîã áîëîîä ÿâæ áàéõàä þìíààñ íóóæ àâ÷ èäýõ, òàìõèíààñ íóóæ àâàõ (ÿìàð 

íýã þìíààñ íóóæ àâàõ), ÷îíî íîõîéí çýì ìàõ àâ÷ ÿâàõûã õîðèãëîíî. Ìºí àäóóíû 

ìàõ àâ÷ ÿâàõûã öýýðëýíý. Åð íü äýýð ¿åä àäóó áàãà èäýæ áàéâ. 

- Àíä ãàðñàí õîéíî ç¿¿äýý ìàíàíà, õýëäýãã¿é çàíøèëòàé. Õ¿í àëæ ç¿¿äýëáýë, 

áóãà àëàõ, ëàì õ¿í àëæ ç¿¿äýëáýë ¿íýã àëàõ, ñàâäàã ç¿¿äëýãäâýë õ¿í àéìàð òîì 

õ¿í, àéìààð àðààòàí ÷ èðæ áîëíî. Òýäíýýñ þì àâ÷ áàéâàë ñàéí, èéì ¿åä áóãà, ãàõàé 

àëàãäàíà ãýæ ÿðüæ áàéäàã. Ç¿¿äýíä õ¿íòýé õýðýëäýõ, õ¿í þì ºãºõ ãýýä áîëèõ, àâàõ 

ãýñýí þìûã ºãºõã¿é áàéõàä àí àëàãääàãã¿é. Õýðýâ íàéð õóðèì áîëæ, èäýæ óóæ 

áàéâàë ñàéí ãýäýã. 

- Õàð ãºðºº÷èíã¿¿ä “¿íýãýí ñàí” ãýäãèéã òàâèóëäàã áàéñàí ãýäýã. 

- Øèíèéí ºãëºº “ñ¿ëäýíä ìºðãºíº”. Ãýðèéí õîéò òàëä (òýð ç¿ãò) 3 ÷óëóó 

çîîãîîä ãàë ò¿ëýýä öàé, èäýýòýé î÷îîä, àÿãàíä èäýýíýýñ õèéæ æèëäýý îëîõ îëç, ãýðò 

òîõèîëäîõ ãàé ãàðç õààõ òóõàéä ë ãóéæ, öàé, èäýýíýýñ ºðãºæ, ìºðãºäºã. 

- Ñàâäàã íü ýð, ýì áàéíà. Çàðèì óóëûã ýì ñàâäàãòàé ãýäýã. Òèéì ãàçàð àí 

àëàãääàãã¿é ãýæ ÿðüæ áàéâ. Õ¿¿õýä ñàâäàãòàé óóë ãýæ áàéíà. Èõ òàõèæ áàéâ. Ñàâäàã 

ýð íü ãî¸ ÷àìèí õóâöàñòàé ýìýãòýé õ¿íä ë ¿çýãäýæ áîëíî. 

- Àíä ãàðààä ÿâæ áàéòàë õî¸ð ãàðûí àëãà çàãàòíàõ, ç¿¿í í¿äíèé çîâõè òàòâàë 

àíãèéí ñîâèí ãýäýã. Áàðóóí í¿äíèéõ òàòâàë áàÿðûí ñîâèí (ººð þìàíä) ãýíý. Äîîä 

çîâõè òàòâàë ìóó, óéëíà ãýäýã, ñ¿¿ ò¿ðõäýã çàíøèëòàé. 

81

- Àíä ãàðààä ÿâæ áàéòàë ¿íýã äàéðàëäâàë ìóó, ìºðò ìóó ãýäýã áàéâ. Àí÷èä 

áóöàæ èðýýä ìºðºº (ç¿ãýý) ººð÷èëæ ãàð÷ áàéâ. 

- ×îíî äàéðàëäâàë ìºðò ñàéí ãýæ èõ áàÿðëàäàã. 

- Àíä ãàðàõ ºäºð íü ìÿãìàð, áÿìáàä ñàéí, áÿìáàä àíä ãàðààä àìüòàí àëáàë á¿ð 

ñàéí ãýíý. Øèíèéí 8, 15, 22- íä, 3- íä, áèò¿¿íä àíä ãàðàõ öýýðòýé áàéâ. 

- Áóóäñàí àìüòàí õýëýý õºíäëºí çóóæ ¿õñýí áàéâàë äàõèæ àëàõ íü ãýõ, áàñ 

àëñàí àíãèéí ìàõ òàòàëäààä (õóóëàõ ¿åä) áàéâàë äàõèæ àëàõ íü ãýæ ÿðüäàã. 

- Õºíäëºíãººñ ÿìàð íýã õ¿í àíãèéí ìàõ õóâààæ äóóñààã¿é áàéõàä èðâýë 

õóâèàðò îðóóëíà. Õóâààæ äóóññàí õîéíî èðâýë “ìýðãý ìàõ” ë ºãíº. ¯¿íä õ¿ç¿¿, 

ñýýð ºãíº. Íàñíû ýðýìáýýð õóâèàð õèéíý. Àõìàäàä óóö, äàðàà÷èéí õ¿íä ãóÿ, 

äàðààãèéíõàä õàà, ä¿¿ õ¿íä õ¿ç¿¿, ñýýð ºãíº. Äàõèàä áóãà àëàõàä 2 äàõü õ¿íä óóö 

îíîãäîõ æèøýýòýé. Æèíõýíý áóóäñàí õ¿íä ç¿ëä, ãýäýñ äîòðûã àâíà. Ç¿ëäèéã ººð 

õ¿íä ºãâºë àí ãààðíà. Ãýðò èðòëýý ººð õ¿íä ºãºõ çàíøèë áàéãààã¿é, ãàíçàãíààñ ºã÷ 

áîëîõã¿é. 

- Áóãûí òîëãîéí ÿñûã äýýð ãàçàð íàð ìàíäàõ ç¿ã ð¿¿ õàðóóëæ òàâüæ áàéâ. 

- Ãºðººñíèé òîëãîéíû àðüñ, õºë (ç¿ëä)- èéã òóõàéëáàë, òîëãîéí àðüñûã ç¿ëäýëæ 

õóóëààä õàíûí òîëãîéä ºëãºæ áàéãààä í¿¿õäýý ìîäîíä ºëãººä ÿâäàã. Ç¿ëäèéã ÷îíî 

íîõîé, õ¿í, ìàë ãèøã¿¿ëäýãã¿é áàéâ. 

- Öîâîîíû (ºâ÷íèé íýð) ìàëûí ç¿ëäèéã ë õàíûí ºí÷èí òîëãîéä ºëãºäºã áàéâ. 

- Æèæèã àìüòíû ç¿ëäèéã çààâàë õàòààæ áàéæ õàÿäàã. Ó÷èð íü íîõîé, øóâóóíä 

õ¿ðã¿¿ëýõã¿é ãýñýí ñàíàà þì. Ìàõûã èääýã àìüòàä (ãºðººñ, òóðàã)- ûã ç¿ëäëýíý. 

- Áóãà àëààä 3 ìºðãºæ çàëáèðíà. Áóóãàà ìÿëààíà, ýâðèéí àäãèéí õàðààíààñ (4 

õàðàà óðãàäàã) äîîä òàëûíõààñ àäèñ àâíà. 

- Ãàëçóóðñàí íîõîéã àíãèéí áóóãààð áóóäàæ áóóíû ãààðààã ãàðãàäàã ãýäýã. 

- ×îíî àëààä ÷èõ, í¿äèéã ºíãºðººæ àðüñûã õóóëæ, õàìðûí õýñãèéã õóóëàõäàà 

íàð áóðóó ýð÷èëæ õóóëæ àâíà. Áèå (öîãöîñ)- èéã íü õºëíèé øºðìºñ òàñàëíà. Åð íü 

ýâäýæ õºíäºæ îðõèäîã. 

- Ãàõàé àëààä õàâòàí õèéæ æèðýýëýõ, 6 õºë õèéõ, èéì 2 ÿíçààð ýâäýíý. 

- Æèæèã ¿ñëýã ýíãèéí õóâüä äýýð ¿åä äóí öàãààí õýðýì àëáàë õ¿íä ºãäºãã¿é, 

õèøãèéí ñàâàíä õèéäýã, öàãààí òàðâàãà àëáàë äàëëóóð õèéíý. 

- Àíä ãàðààä ÿâòàë ýìýãòýé õ¿í äàéðàëäâàë ìóó. Ëàì õ¿í äàéðàëäâàë áàñ ìóó. 

Àí õààäàã ãýæ áàéâ. Óñ àâààä ÿâæ áàéãàà õ¿íòýé äàéðàëäâàë àìñàíà, èõ ñàéí ãýíý. 

- Àíä ãàðàõäàà çàìä òîõèîëäîõ çýìíýýñ õîëóóð ãàðíà. ¯õýãñäèéí òàâüñàí 

ãàçðààñ õîëóóð ãàðäàã (òàâèàä óäààã¿é òîõèîëäîë áàéíà). Õýðýâ àíä ãàðòàë õ¿¿ð 

îðøóóëààä ÿâæ áàéãàà óëñòàé äàéðàëäâàë ãàð õ¿ðãýõ, òàøóóðûí ¿ç¿¿ð õ¿ðãýõ, 

ýñâýë õàìò ÿâàëöàæ îðøóóëàëöààä, àíä ÿâàëã¿é áóó÷èõàæ áàéâ. 

- Õàëáàãà îìîãäîæ áàðèõ (àìñðààñ öàâ÷èæ áàðèõ), õàëáàãà òîãîî óãñàð÷ òàâèõ, 

òîãîîãîîð óñ õóòãàõ öýýðòýé, õººòýé òîãîîãîîð óñ õóòãàõàä ìîðèíû íóðóó àìàðõàí 

àâíà. 

- Àëòàí ãàãíààã õýýðèéí òîãîîíä óñ õèéãýýä ¿íäñèéã õèéãýýä òàâèíà. Öàñ 

îðóóëíà. Õóí÷èðûí ¿íäñèéã áàñ òîãîîòîé óñàíä õèéæ á¿òýýíý, áàñ ë èíãýæ öàñ 

îðóóëäàã áàéñàí ãýäýã (Ñóð àðãàìæ øèã óðò ¿íäýñ áóé). 

- Çàäòàé òóë (çàãàñ) ãýæ áóé, á¿ãäýä áàéõã¿é, ò¿¿íèé çàäûí ÷óëóóã àâ÷ ñàâòàé, 

àÿãàòàé óñàíä õèéæ, ñýð¿¿ îðóóëæ õ¿éòð¿¿ëäýã áàéñàí. 

82

- Íàìàð òýìýý, ¿õýð, ìîðü ñîéõîä òýð çàäûí ÷óëóóã óñàíä õèéäýã çàíøèëòàé. 

Òýð ñîéæ áóé ìàëûí õàæóóä ë óñòàé ñàâàíä õèéäýã áàéõ. 

- Òóëûí çàäûí õàð ÷óëóó õîâîð, èõ õ¿éòð¿¿ëäýã ãýäýã, öàãààí ºíãºòýé íü 

æèðèéí ë õ¿éòýí, ñýð¿¿í îðóóëíà. Òóëûã ñýðýýãýýð àâäàã Òóë ìàöàõ õººöºëäººíèé 

¿å þì. Ýíý ¿åä õàð ÷óëóóòàé òóë ìàöàæ áàéâàë òýíãýð èõ õ¿éòýð÷, øóóðãà, öàñ 

áîëäîã. 

- Æèðèéí çàäûí ÷óëóó áóé, õàð ñóäàëòàé, öýíõýð öàõèóðàí ÷óëóó áàéäàã. 

Òóëûí çàäûí ÷óëóóã èë¿¿ õ¿÷òýé ãýæ ÿðüäàã. 

- ªâºëæººíººñ í¿¿õ, áóóõ çýðãèéã õàðãàëçàíà. Ìóó ºäºð í¿¿õýä çààâàë ë íýã 

ìóó þì áîëíî. Ìàëûí õºë õóãàðàõ, ýñâýë ¿õäýã ÷ óäàà áàéäàã. 

- Øèíý ãàð÷ áóé èäýý íü èõ ë ººð þì. ßíç á¿ðèéí þì õàðãàëçàõ õýðýãòýé. 

Óóðãûí ñ¿¿ã (àíõ ìàë òºëëºõºä) ãàðãàäàãã¿é, àõ ä¿¿äýý ÷ ºãäºãã¿é (òóãàë ¿õýõ, 

äýëýí õàâòàõ þì áîëæ áîëíî). 

- Àéðãèéí õºðºíãº õàòààõ, õºëäººõ 2 ÿíç áàéíà. Òàðàãíû õºðºíãº ãàðãàäàãã¿é. 

Çàðèì ¿åä ãóéãààä ë îëäîãã¿é. Òàðàãíû õºðºíãº ãàðãà÷èõâàë ìàë èäýý îñîëäîíî 

ãýæ ÿðüäàã. Íîäíèí ãàðãààä ¿íýý ìàëûí äýëýí õàâäñàí, àéðàã ýñýõýý áîëüñîí ãýæ 

ÿðüäàã. Õºðºíãº ãàðãà÷èõààð àðõè ãàðàõàà áîë÷èõäîã. 

- Õàëóóí àðõè ãàðãàäàãã¿é, ýðõýýíý (ìóóäíà –àìòã¿é áîëîõ), àðõè ò¿ëýãäýæ, 

àéðàã ò¿ëýãäýíý (÷àíàæ áóé). 

- Öàãàà èäýýã íàð æàðãàñíààñ õîéø îãò ãàðãàõã¿é, òýíãýðèéí á¿ðýíõèéä öàãàà 

èäýý ãàðãàõã¿é, ìàë ÷ õ¿ðòýë á¿ðõýã ºäºð ºãäºãã¿é, 2- 3 õîíîã (öýëìýã áîëòîë) 

õ¿ëýýæ áàéãààä àâààä ÿâäàã. Õóäàëäàæ àâàõ, ñîëèõ çýðýãò ¿¿íèéã çààâàë öýýðëýíý. 

- Òàðàãíû õºðºíãº (àéðàãíû õºðºíãº) òîãîî íýðýõèéí òóëä àéðàã ýñãýäýã. 

- Õºðºíãºíèé äàðàà îðîõ ýðõýì èäýý áîë ºðºì áàéæ áîëíî. Òàâàãòàé èäýýíýýñ 

ýõýëæ ºðºìíººñ àìñäàã çàíøèëòàé. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä ãàëûí õàé÷èéã ãàëûí õîéìîðü õàìõèàä òýãø òàâüäàã (ãàëä 

çýðýãöýýãýýð). 

- Äýëýí àéõàä ¿äøèéí á¿ðèéãýýð õóñóóð, òîãîîíû áàðèóëààð äîìíîíî. Ýõýí 

äîì! ãýæ 3 óäàà õýëæ, õýçýý èíãýæ áàðèóë, õóñóóðààð äîìíóóëäàã áèëýý! ãýäýã. 

- Ìºí èõýð õ¿íèé äîòîîä õîðìîé, îéìñûã àâ÷ äîìíîäîã áàéâ. 

- Àéðàã áàðóóí òàëä òàâèíà. Äýýð ¿åä ìîäîí õóâèíä òàðàã á¿ðæ áàéâ. 

- Õàìãèéí àíõàí òîãîî íýðýýä õîòûíõîíäîî àìñóóëàõäàà òàâàãò ýõëýýä ýýðýì 

àâ÷ àìñóóëààä (ýýðýì òîì èäýýíä îðíî) àðõèà õèéæ ºãäºã. Àðõè ãàðàõëààð ýýðýì 

óíàíà. Ýýðýì ãýðýýñ ãàðãàäàãã¿é áàéõ. 

- Á¿ðõýýðèéã õîéìîðò äýýð, öýâýðõýí ãàçàð òàâüäàã, àâààä óðàãø õàíäàõã¿é. 

- Ãàëä ýýðýì ºðãºõã¿é, àðõè ë ºðãºíº. 

- Öàé ÷àíààä õàíãàé äýëõèéäýý ºðãºíº. Áàéæ áàéãàà íóòãàà áîäîîä ë, “Òºðèéí 

ìàãíàé” óóëàà áîäîîä ë ºðãºíº. 

- ¯íýýãýý ñààãààä ãýðò îðæ èðýýä ò¿¿õèé ñ¿¿íýýñ ë öàöëààð ºðãºíº. 

- “Õºðºíãº çàëàõ” òîãîîãîî íýðæ õºðºíãº çàëààä öàãàà, ýýðýì, àðõèà 

õîòûíõîíäîî àìñóóëäàã çàíøèëòàé áàéâ. 

- Òºëä ýýëòýé ãýæ öàéíû òàìãà (öààñàí äýýð äàðñàí áàéâ) óíèíä õàâ÷óóëñàí 

áàéäàã. 

- Òºëèéí ¿åä ¿äýø õ¿¿õäèéí äóó øóóãèàíûã èõ õîðüæ áàéâ. 

83

- Õîëîîñ ÿâàà òýìýýòýé õ¿í, ãàäíûí õîøóóíû õºëñòýé ìîðüòîé õ¿íýýñ èõ 

öýýðëýäýã. ªâ÷èí ñýäýðäýã ãýäýã áàéâ. ßëàíãóÿà öîâîî ºâ÷íèé ¿åä èõ öýýðëýæ áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä ÿìààíä ãîäðîí, õîíèíä õîõèðîî, öîâîî, öýöýã, ¿õýðò ìèëàí, 

àäóóíä ñàõóó, øàð áàäàã ºâ÷èí òóñäàã áàéâ. 

- Öýöýã (öîîõîð)- ãýýð ºâäºõºä (ìàë) 3 ¿åèéí äàðõàíààð õººðºã äàðóóëàõ, 

õîðõîé (ìîãîé)- í ìàõààð óòàõ, ¿ìõèé õ¿ðýíãèéí ìàõààð (ìàëàà õîòîëæ) óòàæ áàéâ. 

ßìàð ÷ óëèðàëä ºâäºæ áîëíî. Òýíãýðèéí äóóòàé ¿åä áàãà çýðýã òàñàð÷ áàéâ. 

- Ø¿ëõèéí ¿åä ëàì óëñàä õîðèî õèéæ, ìàëûí òîîãîîð ¿ñ àâ÷ ºã÷ äààòãóóëæ 

áàéâ. ¯õýðò èõ òóñàæ áàéâ. Ñàëàà òóðóóòàé àìüòàíä áàéäàã ãýäýã. Åð íü øèð¿¿í 

òîìóó ºâ÷íèé ¿åä èíãýæ ëàìä äààòãàæ áàéâ. 

- Öîâîî ºâ÷èí çºâõºí çóíû ýõýí ñàðä ë òóñíà. Ìàë íîãîîíä öàäàæ ã¿éöýæ 

áàéõàä ë òóñíà. ¯õýõýý õ¿ðâýë òýíä ýíäã¿é ãÿëàëçàíà. 

- ¯õñýí ìàëûã çàì áýë÷èðò áóëíà. Èõ ãîë óñàíä óðñãàíà. 

- ¯õýõýýñ àðàé ºìíº (Òóñóóò íü àíõíû õîíèéã) àëààä ãºðººñ øèã ç¿ëäýýä 

òîëãîé ÷èõòýé àâààä õàíûí ºí÷èí òîëãîéä ºëãº÷èõíº. Äàðàà íü ë (ºâ÷èí ºíãºðëºº 

ãýõòýé çýðýã) àâààä õàÿ÷èõíà. 

- ¯õñýí ìàëûí ã¿çýýã ¿ëýýãýýä óóðãà õàòãààä îðîéä íü óÿàä ýðýãòýé õ¿í áóóäíà. 

¯íýã ã¿çýýí äýýð çóðíà. Áóóäñàíû äàðàà ã¿çýýã õîòîíä áóëäàã. 

- ¯õñýí ìàëûí ìàõûã ÷àíààä áààõàí õ¿¿õýä öóãëóóëààä õóðèìëààä “öàãààí 

ìîä” õàÿäàã þì. Òóðàã ìàõûã ë ÷àíàæ ãýäýñ äîòðûã áóëíà (çàì ãàçàðò). Ãýðòýý 

ìàõàà èäýýä ãàäàà öîâîî äýãäýýõ, ÿâóóëæ çàéëóóëàõ çîðèëãîîð “öàãààí ìîä” õàÿæ 

òîãëîíî. Õîòîî òîéðóóëààä ë òîãëîíî. Ìàëä ýýëòýé ãýæ “öàãààí ìîä” èõ õàÿæ áàéâ. 

- Ìàë òºëëºõººð øàãàé õàðâàõ (õîòîí äîòðîî èõ òîãëîíî), õîòîíäîî “øàãàé 

àòãàõ” çýðãýýð èõ òîãëîíî. 

- Òºëèéí ¿åä áàñ öàãààí ìîä òîãëîíî. Õ¿¿õä¿¿ä ë òîãëîíî. Îòîã ñàõèã÷ààð 

ãàíö íýã òîì õ¿í áàéäàã. 

- Öîâîî ºâ÷íèé ¿åä ¿õñýí ìàëûí ãýäýñ äîòðîîñ õàðèéí õîøóóíû õ¿íèé ìîðèíû 

òîõîìíû çººëºâ÷èíä (áààñ, ýñâýë ãýäýñíýýñ æèæèã õýñãèéã) õàâ÷óóëæ õèéäýã. 

- Ìºí õàðèéí õîøóóíû í¿¿ñýí àéëûí ãîëîìò ¿íñýíä àâàà÷èæ ãýäýñ äîòðîîñ 

íü áóëæ íóóæ áàéâ. 

- Ãýäñèéã íü øóâòðààä õàâòãàéãààð íü òîòãîíû ãîë äóíäàõü óíü îðîîäîã. 

- Íýõèéã íü ¿¿äíèé äîòîð òàëä öîâäîëæ äýâñýýä îëîí õ¿íýýð ãèøã¿¿ëíý. 

- Öîâîîã áàñ Óäãàí ìîäîíä äààòãàæ ãýäýñ äîòðîîð íü îðîîõ, ç¿ëäèéã íü 

ºëãºíº. ªâ÷íèéã òàñàëæ àðèëãàæ àëü! ãýæ ñýòýð ºðãºäºã (äààâóó, äààëèìáààð). Õàð 

ìîäòîé ãàçàð óäãàí ìîä ýëáýã. Óäãàí ìîäîíä îéðòäîã ¸ñ áàéõã¿é, óíàñàí áàéñàí 

÷ àâ÷ ò¿ëýõã¿é. Óäãàí ìîä ãýæ ìº÷èð íü íýã äîðîîñ áººãíºð÷ óðãààä áººðºíõèé 

áîë÷èõñîí áàéäàã. 

- ¯õðèéí ìèëàí ºâ÷èí òóñàõàä îðãîí çàéëæ ãàðäàã áàéâ. Ìýäýãäýõã¿é (àéë 

àìüòàíä) áàéæ áàéãààä øºíººð í¿¿æ çàéëäàã. 

- Äàëëàãûí õºíºãºíä òýíãýðèéí ñóì ç¿¿äýã áàéâ. ¯íýýíèé äýëýí õºõºíä ñàéí 

ãýæ áàéñàí áàéõ. Òýíãýðèéí ñóì àÿíãà áóóõàä áóóäàã, 3 æèë áîëîîä îëääîã ãýäýã 

áàéâ. Àÿíãà áóóñàí ãàçàð ë ýðíý. Õàçààð, çóóçàé, õýò áýë ÷ ë áàéäàã ãýæ ÿðüäàã, Ìîä 

ðóó áóóõàä òýð ñóì íü ìîäûã çàä öîõèæ áàéíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Áàÿí òýíãýð äàéðâàë áàÿæäàã. Õîîñîí òýíãýð äàéðâàë õîîñîðäîã ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. Ìàë äýýð àÿíãà áóóõàä õàí ÿñòàé õ¿í àâ÷èð÷ òýíãýð äýãäýýëãýäýã áàéâ. Äýãäýý 

84

õèéõã¿é áîë òýíãýð èõ ìóóõàéðäàã áàéâ. Ìºí áºº, óäãàí õ¿íèéã àâ÷èð÷ äýãäýýëãýäýã 

áàéâ. Ìàõûã ÷àíààä îëóóë öóãëàæ õóðèì õóòèàð õèéæ èääýã. ×àíàñàí ìàõàíä õàí 

ÿñòàé õ¿í àíõ ãàð õ¿ð÷ õºíäºíº. Ýâäýýä áóñàä óëñàä õóâààæ ºãäºã. Òýíãýð áóðõàíäàà 

ìàõíààñ õóâààæ ºãíº. Õàí (òàéæ) ÿñòàé õ¿í á¿õ õóâöàñ õýðýãëýëýý ºìñºæ, öàãààí 

ìîðü óíàæ èðýýä ë àÿíãà áóóñàí ìàëûí òýíä ë äóó íü õàäààä áàéäàã ãýäýã áàéâ. 

Òýíãýð ýçäýä õýëäýã òóñãàé ¿ãòýé ë áàéñàí áàéõ. 

- Õîòíû õºðçºí õîâõëîõäîî “õóöíû îëáîã” ãýæ òóñãàé õºðâºí õîâõëîõã¿é 

¿ëäýã çàíøèëòàé. 

- Á¿ä¿¿í ãýäýñ- õîøíîãîíû “áàÿí ò¿ð¿¿”- ã ýð õ¿í áàðàãòàé áîë èääýãã¿é. 

- Äàëíû õóóäñûã ãàíöààð (ýð íü äàëûã) èäýõã¿é ãýäýã. Ãàíöààð èäâýë ìîðü 

÷ºäºð ºøèãëºæ ¿õäýã ãýäýã (ãàíöààð èäýõ òîõèîëäîë). 

- ªâ÷¿¿ ìàõ- áýð, ýìýãòýé õ¿íä îíîãääîã ìàõ þì. Áýð õ¿íä á¿äýðõèéòýé ºãíº. 

ªºðèéí ãàðìàë õ¿¿õýíä á¿äýðõèéã¿é ºãíº. Õ¿íèé õ¿í áîëñîí ó÷ðààñ òýãæ ºãäºã 

ó÷èðòàé. 

- Ñàðõèíàã îëíûã èäâýë áºº õ¿íèé õàðâàë õ¿ðäýãã¿é, áºº èäýæ ÷àääàãã¿é ãýæ 

áàéâ. 

- Ýëãýíä ò¿ãø¿¿ð ìàõ ãýæ áóé. Ò¿¿íèéã èäâýë ìîðü ò¿ãøèíý ãýäýã áàéâ. 

- Õàðüò ÷ºìºã íóìàí ÷ºìºã õàãàëäàãã¿é ãýäýã. Ìàëàà ìàëëóóëæ, áóðóó, çºâ 

õàòàâ÷èíä (ñóìíû îíü) í¿õýíä íü ºâñ õàòãààä õàâ÷óóëäàã áàéâ. 

- Òóðàíõàé ýöýíõèé àäóóãàà òàâèõäàà äàë ç¿¿õ, ìºí õàðüò ÷ºìºã ç¿¿äýã áàéâ. 

Õàìò õîëáîîä ç¿¿÷èõýæ áîëíî. Àäóóíä õîíõ ç¿¿õèéã öýýðëýíý. 

- Ìàë ñýòýðëýõ íü ÿñ ç¿¿÷èõýýñ ººð þì. Äîãøèí áóëàã øàíäòàé ãàçàð íóòàãëàæ 

áàéãàà àéë “ëóñûí ñýòýð” õàòóóëæ áàéâ. 

- Òàõèæ ø¿òýæ áàéãàà áóðõàíóóäàä çîðèóëæ ñýòýð òàòíà. Àòààãèéí ñýòýð ãýæ 

óëààí áîð ìîðü áàéâ. Ãîâèéí ëõàãèéí ñýòýð ãýæ áàéäàã. 

- Äàÿí äýýðõèéí ñýòýð ìàëä áàñ ñýòýðëýäýã. Àäóó ë ñýòýðëýäýã. 

- Ëóóã 88 øèäòýé, 108 õóâèëãààíòàé ãýæ ÿðüæ áàéâ. Çàðèì æèë îëîí ëóóòàé, 

çàðèì æèë íü ãàíö ëóóòàé ãýæ áàéâ. 

Ëóó óíæèõ íü çóíû öàãò áîëäîã ãýæ áàéâ. Òýìýýíèé í¿öãýí áîòãî øèã þì 

áàéäàã ãýæ áàéëàà. Ëóó øèðâýõ çóíû öàãò õ¿÷òýé, ãýíýòèéí, ñàëõèòàé øóóðãà 

áîëîõûã õýëäýã. Øèðâýëòýíä áîñîî ìîä òàñàðäàã ãýæ áàéâ. ¯¿ë ìàíàíãààð äýýøýý 

ãàðäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- ×îíûí àì õààíà ãýæ 1, 3, 7 (...) ÷óëóó òóëãàíû íóðàìíû ãîë óëàíä õèéäýã, ëàì 

òàðèíäàæ ºã÷ áàéâ, òýð àéëûí ìàë ðóó ÷îíî îðäîãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Áàñ ÷îíûí àìûã äýâõäýýä çóð÷èõñàí äààâóóí äýýð äàðìàë çóðàã áàéäàã. Ñàÿã 

ãýæ íýðëýäýã, ÷îíûí àì õààäàã ç¿éë þì. Ìàë õýýð õîíîõîä ¿¿äýíä ç¿¿÷èõäýã (?), 

Ëõàì- Îñîðæàí áóðõàíû òàðíèéã ÷îíûí ä¿ðñíèé áèåýð áèò¿¿ äàðìàëäñàí áàéäàã. 

Î÷èðîîð àìûã íü òýâõäñýí áàéäàã. 

- Öîâîî, öýöýã ºâ÷íèé òóõàéä áàñ ë ñàÿûã ºã÷ áàéâ. Õîòîíä, ýñâýë ýöýã ìàëä 

ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. Ýíý íü ãýðëýñýí áººðºíõèé ãîíçãîé þì áàéäàã áàéâ. 

- Ëóñûí õîðëîë, ãàçàð ëóñûí õîðëîë ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ýíý íü áóëàã øàíä ðóó 

áóçàð áóëàé þì îðóóëàõ, õàìààã¿é óñíû ýõýýñ ìîä îãòëîõ çýðãýýñ ë ìàë, õ¿í ºâëºõ 

ÿâäàë áàéâ. 

- Òýíãýð àíõ ãóðàâ äóóãàðàõàä òàðàã, ñ¿¿ãýýð ãýðýý ìÿëààæ, “Çóíãàà íààø 

íü çóäàà öààø íü” ãýæ õýëýýä ìÿëààíà. Ãýð äýýðýý äóñààíà, òîéð÷ ÿâíà, òýíãýðýýä 

ºðãºíº. 

85

- ªãëºº íàð ìàíäàõàä õîéò òàëä ñîëîíãî òàòâàë çóä áîëíî ãýæ áàéâ. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä äîëîîí áóðõàíä äààòãàæ ñ¿¿ ºðãºíº, ýðèõ àÿãàíä õºìºðíº 

õ¿¿õäèéí äýýëíèé õàíöóéä õîðãîë õèéæ áîîíî. 

- Áîñîî îðîîëîí áîñîæ ãýíý ãýæ ÿðüæ áàéâ. Òàðâàãûã íóì, ñóìààð õàðâàæ 

áîëäîãã¿é ãýäýã äîìîãòîé. Òàðâàãà íàð äîëîî áàéñíûã õàðâàñààð áàéãààä ãàíö 

áîëãîæýý. Áóðõàí áàãø áîëîõã¿éã ìýäýýä ýðõèé íóðóóã îãòîëæ àâààä òàâèõàä 

òàðâàãà òàíãàðàã òàâüæýý. 

“Õàãä ºâñ èäýõã¿é 

Õàð óñ óóõã¿é 

Ýðýã í¿õëýæ 

Ýð õ¿í çîâîîæ ÿâíà” ãýæ õýëýýä îð÷èõñîí ãýäýã. Òàðâàãàíä ýðõèé õóðóóíû 

îð áàéäàã þì. Äàëàé âàíãèéí õîøóóíä íýãýí ºâãºíèé õ¿¿ òàðâàãûã íóì ñóìààð 

õàðâàæýý. Òàðâàãà íü ñóìûã àâààä í¿õýíäýý îð÷èõñîí ãýäýã. Îòîã õîøóóãààðàà 

óõààä ýëãýí óëààí õàä áîëãîæ òóëãààä èðýõýä ñóìàíä íü (àâààä îðñîí) äýðñýýð íóì 

òààðóóë÷èõñàí, õºâ÷ã¿é ë áàéñàí ãýäýã. Òàðâàãà íü øàéøèéñàí, öàãààí ñàõàëòàé 

ºâãºí áàéñàí ãýäýã. Òýãýýä ò¿¿íèéã äàðñàí ãýäýã. Òàðâàãà èíãýæ õ¿í áîëæ õóâèðñíûã 

áîñîî îðîîëîí ãýæ ÿðüäàã. 

- Õóìñ, ¿ñ (ºíãºðñºí õ¿íèé), õî¸ðûã èõ ìóóäààä äîðäîîä èðýõëýýð àâ÷èõäàã. 

Àëü áîëîõîîð áàéõã¿é áîëãîõûã õè÷ýýäýã. 

- Õºäºº òàâü÷èõñàíû äàðàà õºíäºæ áàðèõã¿é áîë ìóó ãýäýã. 

- Èäýæ óóæ áàéñàí þìíààñ íü àÿãàíä õèéãýýä òàâèõ, òîëãîéí òýíä çóë àñààæ 

òàâüæ áàéâ. 

- Õýâòýæ áàéñàí ãàçàðò íü ÷óëóóãààð òýìäýã òàâèíà. Àëõàæ ãèøãýõ öýýðòýé 

áàéâ. Ãýðýý áóóö çàéëæ áàéâ. 

- ¯ðñ øàòààõ ¿íýý, áóõ äàãàõã¿é áîë õàð õóñàì, çàãàñíû ñ¿¿ë, ãàíãà øàòààäàã. 

¯ðñíèé ñàí ãýæ òàâèóëäàã áàéñàí ãýäýã. 

- Ìàë õýýë õàÿõàä õººòýé òîãîîíä çóëáèðäàñûã õºìðºõ, òýæýýñýí íîõîéíû 

çàâèàð ýðýýí äýýñýýð îðîîäîã áàéëàà. Ç¿¿í õîéò ç¿ãò õºìºð÷ áàéñàí áàéõ. 

- Õóðãà, èøèã, áÿðóóíû çàñààã èäíý. Àäóóíûõûã õàÿíà, òîì áóõûíõûã øàòààäàã. 

- Èìèéã àâ÷ õîöîðäîã. Îíî èìèéã õýëõýýä ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. Àâ÷ õîöðîõ ë 

áîëîìæòîé èìèéã ¿ëäýýíý, õàäãàëíà. 

- Çàñààã àëü áîëîõîîð õóðäàí ÷àíàæ äóóñãàäàã áàéâ (Çàñàà ë ñî¸íãîðíî). Õýðýâ 

óäàõ òîõèîëäîëä). Íàðèéí ìàëûã çàñààä 3 õîíîã, àäóó çàñààä 7 õîíîã èäýý öàãàà 

ãàðãàõûã õîðèãëîæ áàéâ. 

- Õ¿¿õýä óãààõ ¿åä õàãàñ, á¿òýí òýýã (õàãàñ, á¿òýí) ýã÷, ä¿¿ íàð íü àâààä èðäýã 

áàéâ. Õ¿¿õýä õýä õîíîîä ¿íýã÷èëýýä èðýõòýé çýðýã ¿íýãíèé ä¿ðñ õàé÷èëæ ç¿¿äýã. 

- Àëñ í¿¿õýä õ¿¿õäèéí õàìðûã òîòãîíû (òóëãà) õºº ò¿ðõýíý, õàëçàí òóóëàé 

áîëãîõ ãýæ ÿðèíà. ¯¿íèéã áàñ àéëä î÷èõ, àâ÷ðàõ ¿åä (õ¿¿õäèéã) ò¿ðõýíý. 

- Îð õ¿íã¿é õîíîõ áîë ìóíà, áàëò òàâü÷èõñàí áàéäàã. 

- Õ¿¿õäèéí 5 ñàõúÿ ãýæ ãîíçãîé áàðèíòàãòàé þì íýõèé ºëãèéíèé õóíèàñ, òîì 

áîëîîä èðýõëýýð äýýëèéí çàõàíä íü õàäñàí áàéäàã. 

- Õ¿¿õäèéí çýâñýã (òîãëîîì)- íä çàãàñíû àìàí õ¿ç¿¿, õàòàí õ¿ç¿¿ íóðóóã 

ýýëòýé ãýæ ç¿¿äýã áàéâ. Õàìãèéí ýýëòýé íü õ¿ç¿¿ ãýäýã. 

86

- Ñóõàéãààð ìàëä ýýëòýé ãýæ òºëëºõ ¿åä æèæèãõýí òàøóóð õèéãýýä ºëãº÷èõñºí 

áàéäàã. 

- Ýõíýð (ýíõðèé) õ¿¿õäýä õ¿äðèéí øàãàé ç¿¿äýã. 

- Ãàõàéí áèë¿¿, ñî¸îã áàñ ç¿¿íý. Áèë¿¿ ãýæ ìàòèãàð ñî¸îã èðýëæ áàéäàã äàâõàð 

õàâòãàé ø¿ä þì. 

- ¯ð õ¿¿õýä îëäîõã¿é áîë “Äàÿí äýýðõ”- ä î÷äîã áàéâ. ×óëóóí õ¿í ë áàéäàã 

ãýäýã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã àéëä õóëãàéëæ (ýöýã, ýõýýñ íü) àâ÷ òîãòîîäîã ¸ñòîé áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã áóðóó õàòàâ÷ààð àâ÷ ãàðíà. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã õ¿í ÿâàõ çàì äýýð õàÿæ òººð¿¿ëäýã, äàëäààñ õàðæ, òýð 

íóòãèéí òèéì õ¿í àâëàà ãýäãèéã ìýääýã ãýäýã. 

- Øààëàé õ¿¿! øààíò áîãòîñîî èä! ãýæ äóóääàã ãýæ ÿðüäàã (÷îíûí õýë ìýäýõ). 

- Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é õ¿í æèðýìñýí ¿åäýý õîëûí àéë÷èí þì èäýõ, çýìíèé 

ìàõ èäýõ, õóðèì íàéðûí þì èäýõèéã öýýðëýíý. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã 3, 5 íàñ õ¿ðòýë ãýðýýñ ãàðãàäàãã¿é, õºë õîðèíî, ººðèéã 

íü ãàðãààä ÿâòàë ë õºë ãàäíààñ õîðèíî. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä áóðóó ýíãýðòýé äýýë, ò¿íòãèéòýé àâãàé äýýë õèéæ 

ºìñãºíº. Íýðèéã õºõ íîõîé, îðîñ ãýæ íýð ºã÷ áàéâ. 

- Äàëíû ÿñààð àí ãºðºº, ìàë àëäàõ ¿åä ìýðãýëæ áàéâ. 

- Õýýë ñàëãàõäàà öàãààí ºâñ òàâüæ îãòîëíî, ýðýãòýé õ¿í õýýë (óñûã) õàãàëíà, 

“ãàë òàõèõ”, “õóðãà” ãýæ õàìãèéí æèæèã õóðãûã (ìàë àëàõàä) àâ÷ ººõ ñýìæýýð 

áèò¿¿ îðîîãîîä ãàëäàà ºðãº÷èõºíº. Íîõîéä ºãäºãã¿é, òîìõîíûã õàíûí í¿äýíä 

õàâ÷óóëæ õàòààæ õàÿíà. Õýýëèéã õàãàëàëã¿é õàÿäàãã¿é, áîäûí õýýëèéã òîãîîíä 

õºìºðíº. ßàãààä òýãäýãèéã ìýäýõã¿é. Ñàâ (íàðèéí ìàë) æèæèã áîë ººõ ÷èõýýä 

óíèíä õàâ÷óóëæ áàéãààä øèéð òîëãîéòîé õàìò ÷àíààä èääýã áàéâ. 

- Äàëûã ãàíöààð èäýõýä õ¿ðâýë òóëãàíû ÷óëóóíä (ìàõíààñ) íààãààä îðõèäîã 

ãýäýã. 

- Äýë¿¿ãýýð øèíæèíý, øîâõîí, øîâõîí õýë ãàðñàí áàéäàã. Èéì ¿åä õýë àì 

õ¿ð÷ ãýýä òóëãàíä øîâõ ¿ç¿¿ðèéã õàéðäàã. 

- Äàëíû ìºãººðñèéã àâàõàä õîòãîð áàéâàë ìàë (õîíü) ºñºæ ä¿¿ðýýã¿é (äóòóó) 

áàéíà. Òýãøõýí áîëñîí áàéâàë ºñºæ ä¿¿ð÷ýý ãýæ ÿðüäàã. Òîëãîé (äàëíû)- ä õ¿íèé 

îìîã, ìàëûí îìîã ãýæ áàéäàã. 

- Äýë¿¿, öºñ òîì áîë òàðãàí îðîõ íü ãýæ áàéäàã. 

- Õ¿íòýé ñóóõ, ñóóõã¿éã ìýäýõ ¸ñ ¿õðèéí ãîäîí ñ¿¿ëèéí ÷àíààä ìºëæèæ, öºìä 

õ¿¿õí¿¿äèéí íýð çààæ ºãººä íîõîéä ºã÷ ¿ç¿¿ëíý. Çàðèìûã õîøóóãààð ò¿ëõýíý, 

çàðèìûã èäíý. Èä÷èõñýíèéã (íýð ºãñºí ÿñ) õ¿íòýé ñóóõ íü ãýæ ÿðèíà. 

- Ñàëõè øóóðãà, “ëóóíû øèðâýëòýíä” ëóóí õýý ñàéí ãýäýã. 

- Òýíãýð äóóãàðàõàä ãààíñ òàìõè, þìàí äîîãóóð íóóõ, çàãàñíû ñ¿¿ë, ÿñ 

(çàãàñíû àëü íýã þì) ãýðòýý èë áàéëãàõ ñàéí ãýäýã. 

- Àí÷èí õ¿íèé ýðõýìëýæ ÿâäàã ç¿éë áîë àëü íýã ãàçàð áóóãààä áóóãàà íýã ÷èãò 

õàðóóëæ ºëãºõ, øîð ìîä áàéâ. Õîîëîî øîðäîæ èäíý, ìîäîîð çîðíî. Õóãàëàõûã 

öýýðëýíý, öýâýð íàíäèí àâ÷ ÿâíà. Õîíîãëîñîí ãàçàðòàà áîîãîîä òàâü÷èõàíà. Àëä 

õýðòýé ìîä áàéíà. 

- Øîðíû ìàõ íàéð õóðèìàí äýýð øîðíû ìàõ ãýæ òóñãàé ìàõ òàðààäàã. Çîðèóä 

øîð çîðæ õýðýãëýæ áàéâ. Ãýð á¿ðäýã, ýë÷ óëñ èðýõ, îâîî òàõèõ ¿åä øîðëîæ ìàõàí 

õóâü ºãäºã. Õîíèíû ìàõòàé õóðèì ãýæ áàéõã¿é. 

87

- Ìàë ò¿¿äýãäýõýä ò¿¿äýã òàâü! ò¿¿äýã òàâü! ãýýä õºëñòýé ìàëãàéãààð øàâõðàíà. 

- Äàéðëàãà (ãÿëàëçâàë óíàäàã ºâ÷èí) äàéðñàí ìàëûã òîéðóóëæ çóðíà. Áîñãîíî, 

áàñ õî¸ð ÷óëóó õàâèð÷ õèíø¿¿ ¿íýðò¿¿ëíý. ßìàð ÿíçòàé óíàñàí áàéíà, òýð ÿíçààð 

çóðíà. ×óëóó õàðøóóëäàãã¿é ãýäýã ¿ãòýé. 

- Òýíãýð (àÿíãàíä öîõèñîí ¿åä) íèðãýñýí ¿åä õàí ÿñòàé õ¿í, áºº, óäãàíûã 

àâ÷èðíà, òýíãýð ýçýíòýé ÿðüäàã óëñ ãýæ áàéâ. 

- ¯õðèéí ìèëàíãààñ òîì ãýðýý îðõèîä æèæèã ãýðýýð çàéëæ í¿¿æ áàéâ. 

- Õîíü õ¿íä õóäàëäàõ, ºãºõºä çàñààíû ¿ñíýýñ íü àâààä ÷àãòàãàíä ç¿¿äýã. 

- ×îíî ìàë èä÷èõýýä áàéâàë ìèíèé ñ¿ðýã áèëýý! ýçýí õààíû ãàí ñ¿ðýã! ãýýä 

õÿòàä îíãèòîé õàëáàãààð òàìãàë÷èõäàã çàíøèëòàé. Íîöñîí ìàëûã ýäãýõòýé çýðýã 

áàñ ë òýãæ òàìãàëæ áóðóóëóóëæ áàéâ. Ýäãýýã¿é áàéõàä ÷ òàìãàëæ áîëíî. Àäóó, 

¿õðèéã ë òýãäýã þì. 

- Íàðèéí ìàëûã íîöñîí øàðõàíä õººëºõ, çýìýíä ÷ õººëºõ, áàñ ìàëûí õàð 

õººãººð òýìäýã òàâüäàã. Çýìýíä íü õºº öàöíà. 

- ¯õýãñäèéã ýðýýí äýýñýýð õ¿ëäýã, õ¿ëñýí ë áîëíî. Øàðèë àâàà÷ñàí ãàçðàà òàñ 

õÿðãààä îðõèíî. 

- Ãýðèéí îîñîð á¿÷èíä õîëüæ ýðýýëäýãã¿é. Îðîéõîí øèã øààçãàé äóãàðààä 

áàéâàë ìàë òàðàõ, áóéëàõ íü, ìàë õýýð õîíîõ ÷ áàéíà. Ìàëûã ÷îíî, íîõîé èäýõèéã 

õýðýý àíääàãã¿é, õîí õýðýý íàìä! ¯çýãäëýý ãýõýä ë ÷îíî, íîõîé ìàëä îð÷èõñîí 

áàéäàã ãýæ ÿðüäàã (íàìä òàë õºíäèéä áóóæ èðýõ). 

- Ýëýý óíãàëäààä áàéâàë óëàé ãàðàõ íü ãýæ áàéäàã. 

- Õîòîíä ìàë, ÿëàíãóÿà ¿õýð ìººðºëäººä èðâýë ýçýíäýý ìóó ãýæ áàéâ. 

- Óíàæ ÿâñàí ìîðü äºðºº õàçàõ, ìîðü õàðààõ (óðóóë íü ÿçàâ, òàòàâ ãýõ) çýðãèéã 

ìóó, õ¿í ºâäºõ, ¿õýõ çýðýãòýé õîëáîäîã. Ýçíýý õàðààñàí ìîðèéã çàðíà. 

- Ìîðèíû ø¿ä íü õàð áîëæ ìýíãýðòýõ íü ìóó ãýäýã. Õ¿íä çàðíà, àâñàí õ¿íä 

ç¿ãýýð, ýçýíäýý òààðóó þì. 

- Õàçñàí, õàðààñàí ìîðèéã òîõìîîðîî äîîø, äýýø íü öîõèíî. Ýâøýýõèéã 

ãýìã¿é ãýäýã áàéõ, ìýäýõã¿é. 

- Ìîðü õàðààæ áàéãàà ¿åä ¿çñýí õ¿í ýçýíä íü ò¿ðãýí õýëýõ ¸ñòîé. Òýãýõã¿é áîë 

¿çñýí õ¿íä ìóó áîëíî. 

- Áàëçðóó äîãîë ºâ÷íèéã õýëíý. 

- Äýëýí àéõàä 3 ¿äýø õóñóóð, áàðèóëààð äîìíîäîã. 

- Ãàäàñ øààëãààòàé îðõèõûã öýýðëýäýã. Ãàçàðò ºðãºñ îðíî. Ñóãàëæ õàÿæ ÿâæ 

áàé! ãýäýã. 

- Ýíõðèé õ¿¿õäýä íóäàðãàòàé äýýë õèéæ ºìñãºíº. Ýíý íü òîì õ¿í áîëãîæ ë 

çàéëóóëæ áàéãàà ìàÿãòàé þì. Ãàíçàãàëààíû þì (èäýõ óóõ þì) õîðèîòîé öýýðòýé 

áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéí ¿ñèéã 3, 5- òàéä íü àâ÷ áàéâ. Òóí öààä òàë íü 9 õ¿ðãýæ áàéñàí áàéõ. 

- Äýýëèéí óõëààäñûã 4 íóãàëààä àðä íü (õ¿¿õäèéí äýýëíèé) ç¿¿æ õàäíà. 

- Õî¸ð ìºðºí äýýð íü ÿâóó õàäíà (ç¿¿íý), áàðóóí ìºðºí äýýð ýð ÿâóó, íºãºº 

äýýð íü ýì ÿâóó ç¿¿äýã. 

- Ø¿äýý õàâèðäàã õ¿¿õäýä áóãûí ÿâóó ø¿ä ç¿¿íý. Ýìýãòýé õ¿¿õäýä ìýýæèí 

ñîãîîíû ÿâóó ø¿ä ç¿¿íý. 

- Òºðºõ õ¿íèé áèåíä áààâãàéí àðüñ ç¿¿äýã. Ìºí ¿ñ ç¿¿íý. 

- Õ¿íèé ñ¿íñ ñ¿ëä íü ÿâ÷èõñàí áàéâàë á¿ñýýð íü äóóääàã ãýäýã. 

88

- Øèíý ãýð áàðèõàä ºðõ, ¿¿ä õî¸ð ýìýãòýé òàëààñ èðäýã. 

- Äýðíèé óóòàíä íÿëõ õ¿¿õäèéí õóâöàñ (?) õèéæ ýìýãòýé òàëààñ ÿâóóëäàã 


- Íàéð ýõëýýä 3 äóãàðààíû äàðàà ÷àãòàãà ìÿëààíà, òîòãîíû ãîëîîñ 9 ýðäýíèéí 

ç¿éë, áóäàà ç¿¿íý. 

- Õ¿ç¿¿ã íóãàëàõã¿é ¿ðãýëæ õàÿäàãã¿é, òîîãîîð íü íóãàëæ ìºëæèíº. Õ¿ç¿¿ 

ñàëãàëã¿é ìºëæèõã¿é õàÿâàë àìíû õèøèãò ìóó, ìàõ ìºëæ¿¿ðòýé õàÿãäàíà ãýæ 

áàéâ. 

Íàð, ñàðíû òóõàé äîìîã 

Àéëûí õ¿¿õýä óñ àâàõ ãýæ ÿâààä èðýõã¿é áàéæýý. Èðýõã¿é áîëîõîîð íü ýöýã, ýõ 

íü íàð àâ÷èõàà þó, ñàð àâ÷èõàà þó ãýæ äóóäñàí þì ãýæ áèëýý. Òýãòýë óñàíä ÿâñàí 

îõèíûã íü öýýæèéã íü íàð, áºãñèéã íü ñàð àâ÷èõñàí þì ãýíý áèëýý. Òèéì ó÷ðààñ 

óñàíä ÿâñàí õ¿¿õäèéã òýãæ õýëäýãã¿é. Íîõîé õàõëàà! ò¿ðãýí ÿâààðàé! ãýæ äóóääàã 

ó÷èðòàé. Îäîî ÷ ýíý çàíøëûã áàðèìòàëñààð áàéíà. Ñàðûã ýìýãòýé ãýäýã. Áóñäûã 

íü ýð ãýäýã. Òýãýýä ë ñàðòàé áóñàä íü òîõèîäîã áîëñîí ãýäýã. Ìè÷èä ñàðûã àâàõ 

ãýæ õîîðîíäîî òýìöýëäýýä ñ¿¿ëäýý òýìöýæ, òýãýýä ë ñàðä íýã óäàà ñàðòàé á¿ãäýýð 

òîõèîõ áîëñîí ãýäýã äîìîãòîé. 

- Ñàð, íàð õèðòýõèéã ðàõ ãýäýã àìüòàí áàðüäàã ãýäýã. Òàíèóëàõûí òóëä áóóäíà. 

Ò¿ìïýí í¿äíý, äóí, öàí äóóãàðãàíà, ëàì íàð íîì óíøèíà. Ðàõ ãýäýã àìüòàí íü øàâüæ 

õîðõîé øèã àìüòàí ãýäýã. Ìàíàé ýíä ìîäíû õîëòîñíû çàâñàð, ÷óëóóí äîð øàâüæ 

ãýæ øàð ºíãºòýé, îëîí õºëòýé (äàí õºë áîëñîí), 2 õóðóó õýðòýé óðòòàé àìüòàí 

áàéäàã. Ýíý øàâæ íü ðàõàä èõ òóñàëæ, ¿õðèéí ÷èíýýí òîìîð÷, ñàõëààðàà íàð, ñàðûã 

ðàõàä óóðãàëæ áàðüæ ºãäºã ãýæ ÿðüäàã. ¯çýãäñýí ãàçàðò àëäàã çàíøèëòàé, àëàõäàà 

Íàð á¿¿ ¿ç! Ñàð á¿¿ ¿ç! ãýæ õýëýýä àëíà. Ìºí øàâæèíä àÿíãà òàòàãäàæ áóóäàã ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Òîãîî óãààäàã ºðãºñòýé óëààí õàðãàíûã áîîäîëòîé èë õàÿäàãã¿é, áàñ ãóòëûí 

óëûã çààâàë õàíçàëæ õàÿäàã. Ìºí àâãàé õ¿íèé ò¿íòãèéíèé ìàòèãàð õàðãàíûã çààâàë 

çàäëàæ õàÿäàã. Õýðýâ òýãýõã¿é áîë ýäãýýð þìñ íü ñàðûã áîõèðäóóëæ áóçàðëàäàã 

ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ñàð áàðèõ ¿åä ýãö õàðäàãã¿é ãýäýã. Ãóóëèí ò¿ìïýíä óñ õèéæ ãýðò òàâèàä, 

ñàðûã ò¿¿íä òóñãààä õàðíà. Òýð ¿åä óñàíä ñàð íü öîâõ÷îîä õºäëººä áàéõ øèã áîëäîã. 

- Äýýë ìÿëààõàä ýíãýðýýñ íü ýõýëíý. Íàð çºâ ä¿ãýðýíý. 

ªäºð á¿ð ºíãèéí äýýë ºìñºæ ÿâààðàé 

Ñàð á¿ð ñàéõàí äýýë ºìñºæ ÿâààðàé 

Äîòîîä õîðìîéä íü 7 õ¿¿õýä ãýõ ìýòýýð ãàäààä, äîòîîä óðä õîðìîéã ìÿëààíà. 

òîîñ õàëäàõààð 

Òîñ õàëä! ãýæ äóóñãàíà. 

- Õºëèéí õóìñûã ãàçàðò çààâàë áóëíà. 

Áóëàõäàà 

Òýõèéí ýâýð òýíãýðò õ¿ðýõýýð 

Òýìýýí ñ¿¿ë ãàçàðò õ¿ðýõýä 

Òóóëàéä ýâýð óðãàõûí öàãò 

Òóãàëä ñî¸î óðãàõûí öàãò 

×è ò¿¿ãýýð 

Áè ¿¿ãýýð 

89

Áèë¿¿òèéí ãîëä ýðãýæ àâúÿ! ãýæ õýëäýã. 

- Áèë¿¿, öàéíû õóæðûã ãàðààð ºãäºãã¿é ãýäýã. 

- Òàøóóðàà ñîëüäîãã¿é, äàõèí óóëçäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Õîâäîã ýìãýíòýé æèë ãýæ ãàíö òîì îä áàéäàã. 

Õàëçàí áîðíîé, áîð òóóëàé áîëãîõ ¸ñ 

Õ¿¿õäèéã ãàíöààð îðõèõ, àéë õóíàðò îðîõ ¿åä ë õàìðûã õººäºæ áàéäàã. 

¯¿íòýé õîëáîîòîé äîìîã íü: 

Õî¸ð ÷ºòãºð íýã õ¿¿õýäòýé ýð, ýì õî¸ðûã õýðýëä¿¿ëýýä, íýãèéã íü õ¿¿õäèéã 

íü àâàõóóëààä ã¿éëãýå, òýãýýä õ¿¿õäèéã àâúÿ ãýæ õýëýëöæýý. Òýð àéëä ¿çìýð÷ õ¿í 

èðýýä õîíîõ ãýæ áàéæýý. Îðîé õîîëîî ÷àíààä ãàðãàõ ãýæ áàéòàë íýã ÷ºòãºð íü îðæ 

èðýýä àâãàé ÷àíàñàí ìàõ ãàðãàæ áàéòàë íýã ìàõûã õîíèíû õîðãîëîîð öîõèîä óíàãàæ 

øîðîîäóóëæýý. Ýð íü àâãàéãàà çàãíàæ òýð õî¸ð õýðýëäæýý. Íºõºð íü àâãàéãàà 

õººæýý. Íýã õºòºë äàâààä ë òºðñºí ãýðòýý î÷èõ ¸ñòîé áàéâ. Òýð õºòºë äýýð íºãºº 

÷ºòãºð õ¿ëýýæ áàéæýý. Àâãàé íü õ¿¿õäýý òýâðýýä ã¿éæýý. Íºãººõ ÷ºòãºð íü àðààñ 

íü èðæ, áè ÿâóóëñàí, õààíà áàéíà? ãýæýý. ¯çñýíã¿é, ¿¿ãýýð ë òîãîî ¿¿ðñýí äîãîëîí 

Äàðü ýõ ÿâààä ºíãºðñºí ãýæýý. 

- Õàíèàëãààä áàéõàä öàãààí ºâñ, ýñâýë í¿¿ðñ (øàòñàí ìîäíû) àâ÷ ìèíèé îðîíä 

÷è õàíèàëãà! ãýýä äýðýí äîðîî õèé÷èõäýã. 

- Ìàíàé ýíä çóðàì, æèðõ, îëáè, öàãààí, øàð ñîëîíãî (¿å), ¿õýð îãîòíî, ¿ìõèé 

õ¿ðýí, àëàãäààãà, õóëãàíà, ñîõîð íîìèí, õýðãýëçèé (õàäíû), ìàíóóë, õýðýì, òóóëàé, 

÷àíäàãà áàéäàã. 

- Ìîãîé èõ ¿çýãäýýä èðýõýä ëóñ äîãøèðëîî ãýäýã. Ãýðò îðæ èðâýë àìàíä íü ñ¿¿ 

äóñààãààä ÿâóóëíà. 

- Íîãîîíîîð àíõíû ýëýý èðýõýä, 

Ýëýý ãóàé! Ýëýý ãóàé! 

Ýðýýí ìîãîéãîî áèòãèé ¿ç¿¿ëýýðýé! ãýýä çàëáèð÷ ìºðãºäºã. Ýëýýã õàíãàðüäûí 

çýý ãýæ ÿðüäàã. Òèéìýýñ ýëýý ìîãîéã ¿çñýí ãàçðàà äàðæ áàéäàã. Èíãýæ çàëáèðàõàä 

òýð æèëýý äààãààä ìîãîé ¿çýãääýãã¿é. 

- Ñîõîð íîìèí òýíãýðò áóðóó õýðýã õèéñýí ãýæ ÿðüäàã. Òýíãýð íèðãýõ ãýæ 

õººæýý. Îëîí îâîîõîéíû àëèíä íü áàéíà ãýæ íàìàéã íèðãýõ âý? ãýýä ãàçàðò îð÷èõñîí 

ãýäýã. Äóóòàé áîðîîíû ¿åä ñîõîð íîìèíãèéí í¿õíèé îéðîëöîî ÿâàõûã õîðèãëîäîã. 

- Æèðõèéã òýíãýð íèðãýäýã ãýäýã, áîðîîòîé ¿åä æèðõýíä îéðòîõ öýýðòýé. 

- Îëáè ìîäîíä ¿¿ðëýäýã àìüòàí. Îéð õàâüä íü àéë àìüòàí áóóäàãã¿é, òýíãýð 

íèðãýäýã ãýäýã. Îëáèòîé ìîä ðóó íèðãýäýã ãýäýã. Ìàõàí äàëàâ÷òàé, õî¸ð ìîäíû 

õîîðîíä íèñýæ ÿâäàã. 

- Òóóëàéã ìàëä ýýëòýé ãýæ àëàõàä äóðã¿é. Òóóëàéòàé ãàçàð ìàë ºñíº. Òóóëàé èõ 

¿çýãäâýë ìàë ºñºõ íü ãýæ áýëýãøýýäýã. 

- ¯õýð îãîòíî àëàõ öýýðòýé. ¯õýðò ýýëòýé ãýäýã. ¯õýð ºñãºäºã ãýäýã. ¯õýð 

ìàÿãòàé àìüòàí. Ø¿ëõèéãýýð ¿õäýã. Áàñ ýðäýíèéí õóëãàíà ãýæ ÿðèíà. Ýðäýíèéí 

õóëãàíàòàé (çóðìàë) èõ àäèëõàí. 

- Àëàãäààãûã ñàéí ýðèéí ìîðü õ¿ëýã ãýäýã. Íýã áàÿí àéë àäóóãàà óñàëæ áàéæýý. 

Óñàíä íü óóøèã õºâ÷ áàéâ. Àäóó íü ¿ðãýýä îðîõã¿é áàéæýý. Òýãýõëýýð íü óóðãààðàà 

ºëãººä õàÿ÷èõæýý. Óóøèã íü ìàíãàñ áîëæ õóâèðààä áîñîîä èðæýý. 

Ìàíãàñ àäóó÷íààñ: 

- Àäóóãàà ºãºõ ¿¿? ººðèéãºº ºãºõ ¿¿? ãýæýý. 

90

Ìàíàéõ í¿¿íý, õ¿¿ãèéíõýý òîãëîäîã àëò, ìºíãºí øàãàéã áóóöàí äîð áóëíà, 

õ¿¿ãýý àâ÷èð! ãýæ ÿâóóëíà. Òýãýõëýýð ìèíèé õ¿¿ã èä! ãýæ õýëæýý. 

Òýð àéë í¿¿ãýýä øèíý áóóäàëä áóóæýý. 

Õ¿¿ íü: - Ìèíèé àëò, ìºíãºí øàãàé õààíà áàéíà? ãýæ ààâààñàà àñóóõàä 

ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. 

Ýýæýýñýý àñóóõàä áóóöàí äýýð ìàðòñàí áèç ãýæýý. 

- Àâãàéãàà àâ÷ðàõ ãýýä ààâààñàà ÿìàð ìîðèîð ÿâàõ âý? ãýõýä ñ¿¿ëä ÿâäàã áîð 

äààãà óíà! ãýæýý. 

Ýýæ íü: 8 õºëòýé øàðãà ìîðèî óíà! ãýæýý. 

- ßìàð õîîëòîé ÿâàõ âý? ãýæ ààâààñàà àñóóõàä 

- Õàìóóòàé áîð òºëãºº àâààä ÿâ! ãýæýý. 

Ýýæýýñýý àñóóõàä: 

- Õîíèí äóíä ÿâäàã õîòãîð áîð èðãýý àâààä ÿâ! ãýæýý. Áóóöàí äýýðýý èðýõýä 

ýð¿¿, ºâäºã íü íèéëñýí ýìãýí øàãàéãààð íü òîãëîæ áàéæýý. 

Ìèíèé øàãàéã ºãºº÷! ãýæ õ¿¿ã õýëýõýä ýìãýí áîñîõëîîðîî ñóóæ ÷àääàãã¿é, 

ñóóõëààð áîñîæ ÷àääàãã¿é ãýæ õýëýõýä, 

Ìîðü íü õ¿¿ä: 

- Áè õîòîéíî, ø¿¿ð÷ àâààðàé! ãýæýý. Õ¿¿ øàãàéãàà ø¿¿ð÷ àâààä çóãàòààæýý. 

Òºìºð õÿíãàð áàðüñàí ÷àâãàíö áîñîæ èðýýä, 8 äàâàà äàâóóëàí õººæ, 8 õºëèéã 

òàñ öàâ÷èæ, áàñ áèåèéã íü öàâ÷æýý. Ìîðü íü àëàãäààãà áîëæ í¿õ ð¿¿ õ¿¿ã àâààä 

îð÷èõæýý. Ìàíãàñûã í¿õýíä ò¿ãææýý. Òýãýýä ë àëàãäààãàíû óðüä õî¸ð õºë íü 

áîãèíîõîí áàéäàã. Áàñ í¿õýý ¿ðãýëæ ò¿ãæäýã áîëñîí ãýäýã. Àëàãäààãàòàé ãàçàð 

àäóóíû òîì (ºâ÷èí) èðäýãã¿é ãýäýã. Áàñ àëàãäààãûã õîíèíû íóñ, ÿìààíû äýëýí 

õºõäºã ãýæ ÿðüäàã. 

- Ìàëä ýýëòýé ãýæ “ãàõàé îòîã” ãýæ õàìàð äîòîð íü áàéäàã ãóðâàëæèí õýëáýðòýé 

ÿñûã ñààëèéí õóâèíãààñ, ìºí õ¿¿õäýä çýìñýãíýý íü ç¿¿íý. Ëóñ àéëãàäàã ãýæ ÿðèíà. 

Ãàõàéí òîëãîéã (ÿñûã) ñàðàâ÷ õîðîîí äýýð òàâüäàã çàíøèëòàé. 

- Áóãûã óðò íàñòàé àìüòàí, îëíûã àëáàë ìóó ãýäýã. ªòëººä ¿õñýí áóãà ãýæ 

áàéäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã. ªòëºõººðºº äàðõè (óíóóë ìîä) áîëäîã ãýæ ÿðüäàã. 

“Áóðõè ºòëºõººðºº áóò áîëäîã 

Áóãà ºòëºõººðºº äàðõè áîëäîã” ãýäýã ¿ãòýé. Áºãñºí òàëààñàà ýõýëæ äàðõè 

áîëäîã ãýäýã. Áºãñ íü äàðõè áîë÷èõñîí. Öýýæ íü áóãà õýâýýðýý áàéñàí. Òýãýýä áàñ 

äóóäàæ áàéñàí ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ýëýýã àäóóí äóóòàé øóâóó ãýíý. Áàñ àë÷èõâàë óñààð ãàðàõ ¿åä ñàë, çàâü 

õºìºð÷èõäºã ãýäýã ¿ãòýé. 

- Äýýð ¿åä òàøèð òàðâàãà àëñàí õ¿í, õ¿íèé ãàíö õ¿¿, õîéëîãèéí ìàõ èäñýí 

õ¿í öýðýãò î÷èõîä òóã òàõèæ áàéñàí ãýäýã. Òèéìýýñ äýýð õýëñýí ç¿éë¿¿äèéã èõ 

áîëãîîìæèëäîã áàéâ. 

- Ãýðèéí çóë àðèëäàã ãýæ òîãîî íýðäýã áàéâ. 

- Òýíãýð ãóðàâ äóóãàðàõàä ìÿëààíà. 3 äóóãàðäàã íü çóíû òýíãýð ìºí ¿¿? ãýäãèéã 

ë òàíèõ òýìäýã þì. Öàã áóñûí áóþó õàâàð ýðò äóóãàðâàë çóä áîëäîã ãýæ áàéâ. 1, 2 

äóóãàðàõàä òààëàõã¿é. 

- Ñàëõèíä ñàéí ãýæ óñûã äààäàãã¿é ãýæ òîîíîíîîñ óñ ç¿¿æ áàéâ. 

- Çóíû öàãèéí õ¿÷òýé ñàëõèéã ëóó øèðâýëýý! ãýäýã áàéâ. 

- Íîîñ ýñãèéíèé ¿åä ëàì íàð áîðîî õàðèóëäàã áàéâ. Ýðèõ áàðèàä ë íîì óíøèæ 

ë áàéäàã. 

91

- Óóë õàíãàéã òàõèæ áîðîî îðóóëäàã áàéâ. 

- Õàðüò (íóìàí) ÷ºìºã ÷îíîíä íóì ñóì áàðüñàí õ¿í øèã õàðàãääàã ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. 

- Äàëíû ÿñûã õîòîí äóíä óóðãà (óðò ìîä) áîñãîîä ç¿¿÷èõäýã. Äàë (ÿñ) äàë 

õîíîãîî äààäàã ãýäýã ¿ãòýé. ×îíî äàëààð ìýðãýëýýä àë÷èõíà ãýæ áîääîã ãýäýã. 

- Æèðõèéã ìîäíîîñ áóóëãàõäàà: - “Äýýðýýñ ÷èíü óëààí ãàë 

Äîðîîñ ÷èíü ýðýýí ìîãîé” ãýæ õýëäýã. 

- ßìàð ÷ ìàëûã õîòîîñ ãýðýýñ á¿ð ãàðãàõàä (îäîî áîë áýëòãýëä ºãºõ ã.ì.) 

äîòîîä õîðìîéãîîð õàëóóí àìüñãààã àð÷èõ, ìºí ¿ñ íîîñíîîñ íü õîò áóóö ðóó õàÿæ 

¿ëäýýäýã. Õèøèã áóÿíûã íü ¿ëäýýíý ãýæ òýãæ áàéâ. 

Ãàëä õèéõ çàðèì õîðèî öýýðòýé õîîëíû òóõàé äîìîã 

Íýãýí ¿çìýð÷ õ¿í àéëä (õîîñîí) õîíîæýý. Õî¸ð àéëûí ãàëûí áóðõàí îðæ èðýýä 

õîîðîíäîî õóó÷èëæýý. Õîîñîí àéëûí ãàëûí áóðõàí ÿðèõäàà: 

- Íàäàä þì á¿ãäýýñýý, áàñ õàìãèéí ñàéíààñ íü ºðãºäºã ãýæýý. Áè áàÿæóóëàõûí 

òóëä ë ÿâäàã ãýæýý. 

Áàÿí àéëûí áóðõàí õýëýõäýý: 

- Íàäàä õîäîîäíû öóñ, ñàðõèíàãíû áààñ ºãäºã (àðèëãàõ) ãýæýý. Áè (áóðõàí) 

øàòààõ ãýæ áàéãàà þì ãýæýý. Ãàëûí áóðõàí õîäîîäíû õàð öóñ, ñàðõèíàãàíû 

áààñíààñ èõ àéäàã ãýäýã. Òèéì ó÷ðààñ ãàëä îéðòóóëäàãã¿é. 

- Îðîé ¿äýø òóëãàíä ãàë ãÿëàëçààä ë ÷àíäðóó ãàð÷ áàéäàã. Öîãîí äîòîð ºíãº 

ºíãèéí ãýðýë ãàðààä ÷àíäðóó áóæèãíàæ áàéäàã. ×àíäðóóã õ¿¿õäèéí ñ¿íñ ãýäýã. 

Èéìýýñ ÷àíäðóó (áóæèãíàæ áóéã) ãàëûí áóðõàíòàé òîãëîæ áàéíà ãýæ ÿðüäàã. Ãàëûí 

áóðõàíûã Ìèðàíç ãýäýã. 

- Õîäîîä ÷àíàæ áàéõàä õàãàðâàë áàÿæèõ íü ãýäýã. Áàÿí íóãàëóóð (õîäîîäíû 

öóñàíä õ¿ðýõ ººõòýé õýñýã)- ûã ãýðèéí ýçýí èäýõ ¸ñòîé. Àéë àìüòàíä ºãäºãã¿é. 

ýìýãòýé õ¿¿õäýä “Íóãàëóóð èäâýë íóòàã ã¿éäýã” ãýýä íóãàëóóð ºãäºãã¿é çàíøèëòàé 

áàéâ. (Çàëóó ýìýãòýé õ¿íä ÷ àäèë) 

- Õ¿¿õýä (áýð) àâààä ãàðàõàä õóó÷èí á¿ñýëæ áàéñàí á¿ñýýð íü äàëëààä õîöîðäîã. 

Õèøèã áóÿíûã íü ¿ëäýýæ áàéãàà þì. 

- Õ¿¿õíèéã (áýð) õàäàì òàëä îðõèõäîî ýýæ íü íýã õîðìîé äýýð íü áàëò, íºãºº 

õîðìîé äýýð íü ìºíãº òàâèàä “Áàëò øèã áàò ìºíãº øèã ìºíõ! ãýæ õýëýýä îðõèíî. 

- Äîòîîä õîðìîé (áýðèéí)- ã õ¿¿ãèéí ýýæ (õàäàì) äàðíà. Ãàäààä õîðìîé äýýð 

áàëò, ìºíãº òàâèàä ãàðíà. Áýðèéã ÿâ÷èõàæ ìàãàäã¿é ãýæ òýãäýã áàéâ. 

- Áýð ãóéëãàíû èäýýíýýñ õ¿¿õäýä àìñóóëäàãã¿é, öýýðòýé. 

- “Ñýâ íèéë¿¿ëýõ” ãýæ ýðèéí òîëãîé äýýð (õ¿ðãýíèé) áýðèéí ¿ñèéã òàâèàä 

ñàìíàæ áàéâ, íýã õ¿í ë áîëãîæ áàéãàà óõààíòàé þì. 

- Á¿ñ çàíãèäàõ ñàéí, òàñàðâàë ìóó ãýæ áàéâ. “Òóóëàéí ÷èõ” çàíãèäàæ (óíòàõäàà) 

òàâüæ áàéâ, “õàð äàðæ” ç¿¿äýëäýãã¿é ãýäýã. 

- Þìàíä ãàðààä ÿâæ áàéòàë òóóëàé äàéðàëäâàë ìºðò ñàéí, þì á¿òýõ íü ãýæ 

áèëýãøýýäýã. 

- Óðä á¿¿ðýã õóãàðâàë ìóó, 3 õîíîãèéí äîòîð ñýëáýäýã, õîéò á¿¿ðýã õóãàðâàë 

ñàéí, ãàíçàãà ä¿¿ðýí, 3 æèë õýâýýð òîõäîã ãýäýã. Ãàíçàãàëàà äààõã¿é õóãàðëàà ãýæ 

¿çäýã. 

- Ýõýñ ò¿äýõýä õîîñîí óóð í¿ääýã, õîîñîí óóð í¿äýõ öýýðòýé. 

92

- Òºðºõ ¿åä öîîæíóóäûã äóòóó îíãîéëãîíî. Íóóöààð òºðæ áóé ç¿ãò íü î÷îîä 

áóóäíà. 

- Ç¿¿ã óæèãòàé ¿ëäýýâýë þì óäààí á¿òäýã, äóóñäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Íýã õîòîä (õîò àéëä) 2, 3 æèðýìñýí õ¿í áàéõûã òààðóó ãýäýã áàéâ. Õàðøèëíà 

ãýýä ñàëãàæ í¿¿ëãýíý, çîëãîäîãã¿é ãýæ áàéñàí øèã ñàíàãäàíà. 

- Ýì õ¿íä ìàëãàé õèéõ (î¸õ) òààðóó, ººäºº àìòàé õóâöàñ ¿éë÷èíä ñàéí ãýæ 

áàéâ. 

- Ìàëãàé õ¿íä áýëýãëýõ ìóó ãýäýã. 

- ªìä õ¿íä áýëãýíä ºãºõ ìóó, öîîðõîé ¸ðîîëòîé ãýæ áàéâ. 

- Í¿¿äýë ñóóäàëòàé ¿åä õóâöàñ ýñãýõ òààðóó. 

- Íàð æàðãààã¿é áàéõàä þì î¸æ äóóñãàõ íü ñàéí ãýäýã. 

- ßìàð ÷ õ¿íä õóâöàñ î¸æ ºãºõäºº íýã øèëáý òîâ÷ äóòóó ºãäºã ó÷èðòàé. Ä¿¿ðñýí 

äîð íü õóâöàñûã ºìñºõ ñàéí ãýäýã. Íàð æàðãàñíààñ õîéø ºìñºõèéã öýýðëýíý. 

- Çàõã¿é öàìö î¸äîã, ºìñºæ áàéâ, õóâöàñíû òîî ã¿éöýíý ãýæ òýãäýã áàéâ 

(Çàõòàé õóâöàñíû òîî ã¿éöýíý ãýæ ÿðüäàã). 

- ×îíî ãýæ îëîí ÿðèõ òààðóó. Ìºëõºº, áîîõîé ãýæ ÿðèíà. Àäóóíû õÿëãàñ 

äóóãàðãàõûã ÷îíûí ø¿ä õóðöëàíà ãýæ áàéâ. Íýðýýð íü îëîí óäàà õýëýõ íü ø¿ä íü 

õóðöëàíà ãýæ áàéâ. 

- ßìàð íýã õ¿í èðæ õîíîíî ãýæ õèé îð çàñäàãã¿é. 

- Õóðóóâ÷ ñóãàðàõàä ¿éë èðýõ íü ãýæ áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí õ¿éã áóãûí “õóëãàé÷ øàíäàñààð” áîîäîã ãýæ áàéâ. 

- Õóëãàéä þìàà àëä÷èõâàë ÷îíûí øºðìºñ øàòààæ (õàëààæ) àòèðóóëäàã. Èíãýõýä 

õóëãàé÷èéí øºðìºñ òàòäàã ãýäýã. Õýðýâ çºâ ãàðãàõã¿é áîë ººðò íü ìóó, ýðãýæ õîð 

áîëäîã ãýæ áàéâ. Øºðìºñíèé àòèðààã çºâ ãàðãàõã¿é, õýâýíä íü îðóóëàõã¿é áîë 

ººðò íü ìóó áîëäîã ãýäýã. 

- Íàéðûã “ëàì 3 ýðäýíý”, õýðýâ ìýäýõã¿é áîë “õºãëºã õàíãàé”, “ºíäºð õàíãàé”, 

“õî¸ð õàíãàé” äóóãààð ýõëýíý. Öàãèéí äóó íü “õàíãàðãàí áààõàí øàðãà” ãýäýã äóó 

áàéäàã (êóëüò ïðèðîäû è êóëüò æèâîòíûõ). 

46.Æ.Ðàäíàà, ýð, íàñ 64. Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò, 

Õîîëò áðèãàä 

- Øóâóó öàãààð äóóãàðäàã àìüòàí. Óéë íîãîîíîîð äóóãàðíà. Óéë äóóãàðàõòàé 

çýðýã ¿íýý ñ¿¿ îðîõ íü ãýäýã áàéâ. 

- Ãàë òàõèõ óóëíààñ çîðèóä õóóðàé õàéëààñ àâ÷ðóóëíà. ¯íñýý ãàðãàæ, òîðãîí 

ýëñýýð öàðäàíà. Ò¿¿í äýýð òîíîîëæèí î÷èð çóðààä äóíä íü Áàäàìòîâæèä çóðíà. 

Äýýð íü ãóðèëààð ÿìàà õèéãýýä äýýð íü òîðãîíû ººäºñ òàâèíà, ñààãààð íîãòëîíî, 

ìîäîî ºðæ òàâèíà. Òîðãîíû ººäñººð ýìýýë õèéíý. Õàéëààñûã 4 òàë òàâèíà. Òîòãîíä 

ñýìæ òàâèíà. Øàëíû äîòîð 4 òàëä (òóëãàíû) ãóðèëàí áàëèí òàâüæ áàéâ. 

- Õóñ ðóó àÿíãà áóóõã¿é, áîðîîòîé ¿åä õàð ìîäíû ¸ðîîëä ñóóõûã öýýðëýæ áàéâ. 

- Ãàë òàõèõàä ¿¿äýíä (äîòîð òàëä) íàðèéí ìàëûí àðüñ ãàë ðóó õ¿ç¿¿ã õàðóóëæ 

äýâñýýä ñýìæýýð îðîîñîí òàâàãòàé ºâ÷¿¿ áàðüæ 4 òèéøýýãýý õóðàéëæ áàéâ. Ëàì 

íîì óíøèíà. Óíøëàãûí äóíä õýðä ºâ÷¿¿ãýý ãàë ðóóãàà õèéäýã. Öàé ÷àíàíà. Òîãîîíû 

ãàäíà õ¿éñèéã øàð òîñîîð òîñëîîä òàâèíà. Öàé ö¿é áîëíî. Ãàëûí áóóëãûí ºäºð 

ãýæ òóñãàé ºäºð òîõèîëäóóëàí òàõèæ áàéâ. Áàëãàí ãýæ àðàëä óðãàäàã áóðãàñòàé 

93

òºñòýé ìîä àâ÷ðóóëæ õîëüæ ò¿ëäýã áàéñàí áàéõ. Ñýòýðòýé ÿìààã õºòëºæ àâ÷ðààä 

ãýðò îðóóëæ ¿¿äýíä äýâññýí àðüñàí äýýð çîãñîîæ ìÿëààæ, ñýòýð ñàìáàéã ç¿¿ãýýä 

èæèëä íü òàâüæ áàéâ. 

- Óäãàí ìîäûã îãòëîõã¿é, õàð ìîäîíä ë óäãàí ìîä áàéäàã. Ìº÷ðèéã õ¿ðòýë 

õóãàëàõûã õîðèãëîíî. 

- Ãàíö îíöãîé óðãàñàí ìîäûã äîãøèí ãýíý. Ìº÷ðèéã õóãàëàõã¿é, äîð íü ñóóõ, 

õàâüòàõûã õîðèãëîíî. Ìóó þì îðîãíîäîã ãýæ ÿðüäàã. Ãàíö ìîäîíä äóó ãàðäàã ãýäýã. 

- Ãýðèéí ¿¿äèéã õàäàí ¿ç¿¿ð ÷èãë¿¿ëæ áàðüäàãã¿é. Õîéíîî ãàðñàí õàäàí 

¿ç¿¿ðèéã äîãøèí ãàçàð ãýæ áàéâ. Ìóó þì õîðãîääîã ãýæ ÿðüäàã. 

- Õýñýã áººí ìîäîíä õ¿ðäýãã¿é, öýýðòýé, áóëãèéí ýõíèé ìîä, õîéøîî õàðñàí 

àðûí ìîäíîîñ ìîä îãòîëäîãã¿é, õîðèîòîé. 

- Õóñàí áàãàíà ë áàéâ (äýýð ¿åä). Àðàé äîòíî ¿çýæ áàéâ. 

- Õóñàí øààäìûã ãýðèéí áàðóóí õàòàâ÷èíäàà ãîçîéëãîæ òàâüäàã. Ìóíà áóñ, 

àðàé óðò áàéäàã. Äàéñàí ë èðâýë öîõèõ ó÷èðòàé. Øóëóóí õýëáýðòýé, òàøóóðààñ óðò. 

4, 8 àðñëàíòàé äºðºº ãýæ áàéâ. Ýýëòýé ãýæ ÿðüäàã. ×îíî äàãàõàä öîõèõîä 

äàãàäàãã¿é ãýæ áàéâ. ×îíî äàãààä ñàëàõã¿é áàéâàë ãîëõèíîîñ (àðàëûã íü ìóëòàëæ) 

ãàðãàæ, äºðººãººð øèðâýæ ýðã¿¿ëýõýä ÷îíî õàâüòäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Øèëá¿¿ðèéã áóðãàñààð ë õèéäýã áàéâ. 

- Óóðãûã áóðãàñ, õóñààð õèéäýã áàéñàí. 

- ¯¿äíèé ñàõèóñ ãýæ á¿ð÷èõñýí, äºðâºëæèí õàð þì áàéñàí. Õàíûí òîëãîéíîîñ 

ç¿¿ñýí áàéäàã. 

47.×.Ã¿ðáàçàð, ýð, íàñ 68, Àðõàíãàé, 

Æàðãàëàíò, òºâ äýýð 

- Ìàíàé ýíä ÿñ ãýæ ÿðèíà. Òàñûíõàí, îíäîãîíûõîí, áîðõûíõîí (ãºðºº÷íèé 

á¿ëýã), Áàÿíäàëàéõàí, õºõèéíõºí, òàéæèéíõàí (õàí ÿñòàé óëñ), áàñ ýíãèéí óëñûã ÷ 

òýãæ òàéæèéíõàí ãýäýã. Øîðõûíõîí, á¿ðòèéíõýí ãýæ áàéâ. Á¿ðòèéõýí ãýäýã íýã ë 

ÿñíû óëñ þì. Ãºðºº÷íèé á¿ëýã áóþó áîðõûíõîí õàðóóëààñ èðñýí óëñ þì. Ãýðëýõýä 

ÿñ áàðèìòàëæ áàéâ. Óðüä õóðèì õèéõýä íàéðàíäàà ÿñíûõàà (òóõàéëáàë, òàñûíõàí 

ãýõýä ë) òºðºë ñàäàíãàà àâ÷èð÷ õóíäàãà ºãäºã (àëü, àëü òàë íü) çàíøèëòàé áàéâ. 

- Áè 25 íàñòàéäàà 1989 îíä ãýðëýâ. Ýíý ¿åä ãîëäóó ñàíàëààðàà ãýðëýæ áàéâ. 

Ýíý ¿åýð ë “áýð èõ îðãóóëæ” áàéâ. Óðüä èõ áàéãààã¿é áàéõ. 

- Áèä ãóðâàí ¿åý ìýääýã óëñ, ºâºã, ýöýã, ººðèéí ¿åý ìýäíý. Íàãàö íàðûí òàëûã 

õîë ¿çýæ (õîëäñîí ãýæ) ýã÷, ä¿¿ õî¸ðîîñ ãàðñàí á¿ë íàð ñóóäàã. Ýíý ¸ñ Áàÿíäàëàéõàí 

äîòîð ë áàéãààä áàéäàã. Áèä ÷ ýíý òàëààð (áîëäîãã¿é ãýäýã òóõàé) ÿðèàä áàéäàã. 

- Ýõèéí òàëûã 3 ¿åýñ öààø ë òîîëæ, òóõàéëáàë, íàãàö- çýý- çýýíöýð ìóëòðàõàä 

ë ñóóæ áîëäîã áàéæýý. 

- Ñ¿é õ¿ðãýõ ñ¿éíä äîîä òàëûí óëñ 3, 5 ñîíãîäîã. Äýýä òàë íü 7, 9 ñîíãîäîã áîä 

ºãäºã áàâ. Ñîíãîäîã ãýäýã íü çýãñýí ñàéí ãýñýí ¿ã. 

- ßìàðâàà þìàíä ÿâàõàä áîð ãºðººñ, ¿íýã õºíäëºí ãàðàõûã ìóó, ÷îíî 

äàéðàëäâàë “ìºðò ñàéí” ãýæ áýëýãøýýäýã. 

- Óëààí ñîíãèíûã èäýø õèéãýýä ìàëûí ýëýã, óóøèãèéã íü øîðäîæ õºëäººãººä 

ñîíãèíîòîé õîëüæ ÷àíãàðóóëààä õóóðãàà õèéæ èäýæ áàéâ. Òóðàã (áóãà, ñîãîî), 

ãºðñíèé ìàõûã ñîíãèíîòîé õîëüæ, ø¿¿ñýíä íü õóóð÷ èäýæ áàéâ. ¯íýýíèé ñóäàñ 

94

(õàã) äàâñ, ñîíãèíîòîé õîëüæ õóóð÷ èäýæ áàéâ. Ñóäñààð íü óëààí, öàãààí ñóäàñ ãýæ 

áóé, ò¿¿íèéã ÿëãàæ, ñàëãàæ õàÿíà. 

- Õàëòàð (õàð) àðâàéã ¿ñëýæ, àðâàéí ãóðèë õèéæ èäýæ áàéâ. Á¿ëýýí óñ õèéãýýä 

í¿äýæ ¿ñëýíý. Øºëòýé õîîë, õÿðàìöàãàíä õèéæ èäýæ áàéâ. Àðõàíãàé Öýöýðëýã 

ñóìûí Òóóëàíò áðèãàäààñ öààø òàðüæ áàéâ. Îäîîãèéí Õºâñãºëèéí Àðøààíò 

ñóìûí íóòàã Àöààñ õóäàëäàæ àâ÷ èäýæ áàéâ. Òàðèàòàé õîîë (øºëòýé õîîë)- ûã 

íýëýíõèéäýý èäýæ áàéâ. Áóóç, áàíø õîâîð áàéâ. 

- Ñîíãèíûã öàðèë, áàñ ìîäîí ãàäñààð ÷ óõàæ áàéâ (öàðèë íü øîíãèéí í¿õ 

óõäàã áàãàæ). 

- ßìààõàé (¿íäýñ), ãè÷ãýíý (¿íäýñ), ìýõýýð íýýõ (¿íäýñ), õàëóóí ãîíüä, íºãººã 

íü ç¿ãýýð ÷ ãîíüä ãýæ íýðëýíý. Õàëèàð, õ¿íõýýëèéí òîëãîé áóþó ãîãîä, öýýíý 

(¿íäýñ) õàëóóí ÷àíàðòàé. 

- ßìààõàéã íàìðûí äóíä ñàðä àâíà. Àéëûí ºâºëæºº áóóöàíä óðãàñàí áàéäàã. 

Ìîäîí ãàëñààð óõíà. Åð íü ãàçàð õºëäºõèéí óðä ë àâíà. Øºëòýé õîîëîíä ãóðèëûí 

îðîíä ë èääýã óðãàìàë, çóòàí õèéæ óóíà. ßìààõàé íü ìº÷ð¿¿äòýé á¿ëýýí óñàíä 

óãààíà, õàð òîëãîéã íü àâ÷ õàÿíà. Äîîä òàëûí ¿íäñèéã òàñëàíà. Äýýä òàëûí ñàðâóóã 

òàñëàæ õàÿíà. Ãîë õýñãèéã íü àâíà. Íîéòîí äýýð íü áîë ÿëç ÷àíààä, íóõààä ñ¿¿òýé 

õîëüæ çóòàí õèéíý. Õºøèãëºñºí õîîë (ìàõ õºøèãëºñºí øºëòýé õîîëûã èíãýæ 

íýðëýíý)- íä áàñ õèéæ èäíý. 

- ßìààõàéã öýâýðëýýä ìºí õýð÷èæ õàòààíà. Øóìàéæ (õóìàéæ) æèæèãõýí áîëæ 

õàòíà. Á¿ëýýí óñàíä äýâòýýíý, èõ ºñíº. Èíãýýä õºøèãëºñºí õîîëîíä õèéæ èääýã. 

Áàñ õàòààñàí ÿìààõàéã í¿äýæ, øèãøýýä çóòàí õèéæ áîëäîã áàéâ. Áàñ “ÿìààõàé” – 

íû ãóðèë õèéãýýä òîñ õîëüæ èäýæ áàéâ. Ãóðèë öàãààí ºíãºòýé, òîñ ÿãààâòàð ºíãºòýé 

áîëäîã. Ñºâºíä õîëüæ áîëíî. Èíãýæ àðâèæóóëæ èääýã. Õàëóóí ÷àíàðòàé óðãàìàë, 

áèåíä ñàéí, øýýãýýä áàéõàä ë õîîë õèéãýýä èä÷èõýä áîëüäîã þì. 

- Ãè÷ãýíý çóñëàíãèéí äýíæ ãîë óñíû çàõààð óðãàíà. Áîëîâñðóóëàõ íü 

ÿìààõàéòàé àäèëäóó, ãè÷ãýíèéã õàâàð ìàëòàæ àâäàã îíöëîãòîé. Ãè÷ãýíèéí ãóðèë 

àðàé óëààíäóó ºíãºòýé áîëíî, õîëüñîí òîñ íü ÷ àðàé óëààíäóó áîëíî. Õºøèãëºñºí 

õîîëîíä õîëüæ èäíý, çóòàí õèéæ óóíà. 

- ßìààõàé, ãè÷ãýíý, ñýâëýã (öàãààí òºìñ)- èéã ºðñºíä áàéëãàæ èäíý. Ñ¿¿ 

õººð¿¿ëýýä ñ¿¿íäýý õèé÷èõíý. Õýä õýäýí óäàà ñàãñààíà (äàõèí äàõèí ãàë ò¿ëæ 

ñ¿¿ãýý õàëààõûí íýð), ÿìààõàé, ñýâëýã õî¸ðûã ºðìºíä áàéëãàæ èäýõäýý àðàé èë¿¿ 

äóðòàé áàéâ. 

- Ñýâëýãèéã õàòààãààä í¿äýýä ààðöòàé õîëüæ äóãóé áàðèíà. (Çîîäîé õèéõ), 

÷èõýðëýã àìòòàé áîëäîã. Åð íü ÿìààõàé, ñýâëýã õî¸ð ÷èõýðëýãä¿¿ àìòòàé, õàðèí öàã 

íü îðîéòâîë ÿìààõàéíû ÷èõýðëýã àìò áàãàñíà. 

- Ìýõýýð ººõòýé ìàõòàé õîîëîíä (õºøèãëºñºí õîîëîíä) ãóðèëûí îðîíãîîð 

õèéæ èäýæ áàéâ. 

- Ìýõýýðèéã ãîë íü áîð òîñ èõ õîëüæ èäýæ áàéâ. Ã¿éöýä õàòààãààä í¿äýæ ãóðèë 

õèéíý. Í¿äýõýýñ ºìíº ñàéõàí öýâýðëýíý. Í¿äýýä øèãøèíý. Ãóðèëûã íü øàð òîñîíä 

õîëüæ, áîð òîñ õèéíý. Áàðààí áîð ºíãºòýé òîñ áîëíî. Áàñ ýýçãèé õèéíý. Ýýçãèéã 

òºäèé ë èõ õèéäýãã¿é. Õóðààñàí ºðìºº áàéëãàæ øàðûã íü àâíà. Øàðûã íü àâàëã¿é 

ìýõýýð õîëüæ áàðàã áîëîõã¿é. Øàðûã íü àâààä (øàð òîñûã ÿëãààä) ýýçãèé õîëüñíûã 

öàãààí òîñ ãýäýã. Áîð òîñ õèéõ, åð íü ìýõýýðèéí ãóðèë õèéõ òºâºãòýé ó÷ðààñ öàãààí 

òîñîî ë èõ õèéæ áàéâ. 

95

- Áàðààí öàéíä õýíç ºðºì õèéæ èäíý. Ìºí õýíç ºðºìíèé òîñ õîëüæ èääýã. 

Öàãààí ºðºìèéã áàñ áàðààí öàéíä ç¿ãýýð õèéãýýä ÷ óóíà. 

- Õîíü, ÿìààíû öàãààí ºðìèéã õîëèõîä öºâ íü èë¿¿ ãàðíà. Øàð íü áàãà ãàðíà. 

¯õðèéíõ íü øàð íü èõ, ñºâ áàãà áàéäàã. Òîñîî õîëèîä ìîäîí õóâèí, ýñâýë ã¿çýýíä 

õàäãàëíà. 

- Öýýíý ¿íäñèéã àøèãëàíà. Íàìðûí äóíä ñàðûí õóó÷äààð, ãàçàð õºëäºõººñ 

ºìíº ìàëòàíà. Íèëýýä óðò ¿íäýñ áàéäàã. ¯íäñýýð íü ãóðèë õèéõã¿é. Òýð áîëãîí 

õîîëîíä õèéäýãã¿é, çàëóó õ¿íä òîõèðîõã¿é, õàëóóí ÷àíàðòàé, öóñ õººðäºã. Øºëòýé 

õîîëîíä íàñòàé óëñ í¿äýæ íóíòàãëààä çºâõºí àëãàíäàà õèéæ èääýã. Õîîëîíä àìò 

îðóóëàõ, àðâèæóóëàõ ãîë íü áóñ þì. 

- Õàâðûí òóðàíõàé ìîíãîë (¿õýð), ÿìààíä öýýíý ÷àíàæ øºëèéã íü ºãºõºä 

áîñîîä èðíý. Åð íü òóðæ ÿäàðñàí ìàëä ºãíº. 

- Õàëèàð 6 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ë õ¿í èäýõýý àâíà. Ìàëä ºãºõèéã àðàé 

ñ¿¿ëäõýí àâäàã. Ò¿ðãýí óðãàöòàé ò¿ðãýí ìóóääàã óðãàìàë, öàðàì, ñýð¿¿í ãàçàð 

óðãàíà. Ãàðààð çóëãààæ ò¿¿íý. Õºâõºíä óðãàäàã ë íýãýí òºðëèéí íàâ÷ þì. Çóëãààõàä 

¿íäýñòýé ãàð÷ èðíý. ¯íäñèéã èäýõã¿é. Õàëèàðûã ãîëäóó õàé÷ààð õàé÷èëæ äàâñòàé 

õîëèîä (íÿëàõûã íü áîë äàâñòàé õîëüæ øóóä ãàðààð áàçàæ íóõíà) óóðàíä õèéæ áàãà 

çýðýã í¿äýæ äàðíà (äàðøëàíà), õàëóóí ÷àíàðòàé, õººðãºäºã îíöëîãòîé. Õºøèãëºñºí 

õîîëîíä ë õîëüæ àìò îðóóëæ èäíý. 

- Õàëóóí ãîíüä ãàðààð ò¿¿íý. Ãîëûí çàõààð óðãàíà. Ò¿¿ñíèé äàðàà õàòààíà, 

í¿äíý. Õºøèãëºñºí õîîëîíä õîëüæ èäíý. Íàñòàé÷óóë ãîëäóó àÿãàíä õèéæ èäíý. 

Òîãîîòîé õîîëîíä òýð áîëãîí õèéõã¿é, á¿ëýýí (õàëóóí) ÷àíàðûã àøèãëàæ áàéãàà 

þì. 

- Ãîãîä ãàðààð ò¿¿íý. Õºøèãëºñºí õîîëîíä õèéíý. Óðãàæ áàéãàà ¿åä (íîãîî ãàð÷ 

áóé ¿åä) èøèéã íü ò¿¿ãýýä õºøèãëºñºí õîîëîíä õèéäýã. Íààäìûí ¿åýð òîëãîéëíî. 

Òîëãîéã ò¿¿ãýýä õî¸ð àëãàíû çàâñàðààð àëãàäààä ààðöòàé õîëüæ (ààðöààð áàðèóëæ) 

äóãóé (çîîäîé) õèéõèéí òóëä ààðö îðóóëæ õîëèõ, äóãóé áàðèíà. Òîãîîòîé õîîëîíä 

(äëÿ âñåõ) õèéæ èäíý. Õîîë àðèâëàõàä íýìýðòýé áóñ, õàðèí àìò îðóóëæ áàéãàà þì. 

Åð íü óëààí ñîíãèíî, ãîãîä, õàëèàð íü àìò îðóóëàõ ¿¿ðýãòýé þì. 

- Óëààí ñîíãèíû äàí ºâºð ãàçàð ãîëäóó óðãàíà. Äîãøèí ãàçàðò óðãàäàã ãýæ 

ÿðüäàã. Îëîí òîîãîîð (ò¿ì) ìàëòâàë òààðóó ãýäýã. Õàëüñûã íü ãàëä îðâîë ìóó, 

ìàëûí í¿ä ºâäºíº ãýæ ÿðüäàã. 

- ßìààõàéí çóòàí, ãè÷ãýíèé çóòàí ãýæ ÿðèíà. 

- Áàíòàí ãóðèëûã äóòóó çóóðààä ¿ðæ àëãàäààä õºøèãëºñºí õîîë õèéõèéã 

õýëäýã. 

- Çóòàíã öàé, õÿðìààð ýõëýæ ºñãºí, äàðàà íü ñ¿¿ õèéíý. ªºõ òîñ îðóóëàõã¿é 

äàí ñ¿¿ãýýð ÷ õèéæ áîëíî. Çóòàíã ýõëýýä òîñ, ýñâýë ººõ õàéëæ õàëààãààä ãóðèëàà 

õèéæ õàéðààä, õàëóóí öàé, ýñâýë õÿðàìàà õèéæ ºñãººä, òýãýýä õýä õýä äàõèí ñ¿¿ 

íýìæ õèéíý. 

- ªíõð¿¿ëãý çóòàí áîëãîõûí óðä òàë, òóõàéëáàë, ãóðèë õèéæ äàéð÷ ñ¿¿ 

õèéëã¿é, àðãóóí áîëãîæ èäýõèéã õýëäýã. ªíõð¿¿ëãèéã çºâõºí ãóðèëààð õèéíý. 

ßìààõàé, ãè÷ãýíýýð õèéäýãã¿é. 

96

48.Á.Áààòàðá¿ðãýä, ýð, íàñ, 72, Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò ñóì, òýòãýâýðò 

- Ãýð á¿ë áîëîõîä ýöãèéí òàëûã íèëýýä õàðãàëçàíà. Ýõèéí òàëûã 3 ¿å õ¿ðòýë 

òîîöîæ ãýðëýíý. ªºðººð õýëáýë “çýý õ¿íä òºðºëã¿é, çýýðýíä íóòàãã¿é” ãýæ ÿðüäàã 

áàéëàà. Òºðºë õ¿ì¿¿ñ ñóóâàë ¿ð òºë áàéõã¿é. ªâ÷èí çîâëîí äàéðíà. ßäóó ç¿ä¿¿ 

ÿâäàã ãýæ ÿðüæ áàéëàà. (áàðèìæààëàõ) 

Òºðõºì îéðõîí áîëîõîîð ýðýìäýã çýðýìäýã, ýëèé áàëàé õ¿¿õýä ãàðíà ãýæ áàéâ. 

Ààâ, ýýæèéí òàëûí óëñûã òºðõºì òºðºë óëñ ãýäýã. Òºðºë òºðõºìä îéðõîí ñóóâàë 

(ãýðëýõ) íàñòàé÷óóë õóðèìàíä ñóóäàãã¿é. Àëü òàëä íü ñóóõ þì ãýýä äóðã¿éöäýã. 

Îãò ñóóäàãã¿é áàéâ. Õýíèé òàëûí õýí ãýæ ñóóõ âý? ãýäýã áàéâ. Øàäàð òîì õ¿í 

èðýõýý áàé÷èõëààð òýð òóõàéí õóðèì ¸ñëîë ñóëðààä ÿâ÷èõíà ø¿¿ äýý. Õóðèìàí äýýð 

õ¿¿õä¿¿ä ÷ òºðºë ñàäàíãàà òàíüæ àâäàã. Øîðõûíõîí, Áàÿíäàëàéõàí ãýäýã ÷èíü íýã 

ë òºðõºì òºðºë ñàäíû óëñûã õýëæ áàéãàà þì. Ààâûí ¿åä òºðõºì òîãòîæ òºð óëñ 

ë ¿¿ññýí áàéíà. Ýõèéí ¿åä ÷ ìàë àäãóóñ øèã ë ÿâæ áàéæýý. Òºðñºí àõ, ä¿¿ãèéí 

õ¿¿õä¿¿ä õîîðîíäîî àâãà, à÷ ë áîëíî. Ýã÷, ä¿¿ õî¸ðûí õ¿¿õä¿¿ä áºë áîëíî. 

Áºëèéí õ¿¿õä¿¿ä áºëºíöºð áîëíî. Áºë íàð ÷èíü èõ òºðõºìñºæ ÿâäàã óëñ áàéäàã. 

Áºë, áºëºíöºð ãýýä ë öààøäàà ñàäàí óëñ áîëäîã ø¿¿. Á¿ñòýé òàë àâãà à÷, á¿ñã¿é òàë 

íü çýý íàãàö ãýýä ë ÿâààä áàéíà. Àíõ ýõèéí ¿åä íàãàö òàë õ¿íäòýé, ààâûí ¿åä àâãûí 

òàë õ¿íäòýé áîëæýý. 

- Õóðèìàíä òºðõìºº ìýäýõã¿é áîë õàäàã îíîãäîõã¿é. Áàãà ë õàäàã îíîãäîíî. 

Åðººë äóó äóóëóóëíà. Ñàéí ìýäýæ áàéãàà áîë äýýøýý äýâøýýä ñóóíà. Ìýäýõã¿é áîë 

äîîãóóð ë ñóóíà. Èðñýí óëñûí òýðíèé õ¿¿ òýð ãýýä óäàì ñóäðûã íü ñàéí õººæ õýëíý. 

Èéì òèéì õ¿íèé òýð ãýæ òºðõºì òºðºë ñàäàí õººæ ÿðèëöäàã. 

- Õóðèìûã “õ¿ðãýí îðóóëæ” àâ÷ áàéãàà þì ãýýä îõèíû òàë ÷ òîëãîéëîîä õèéäýã 

íýã ¸ñ. Áàñ áýð àâ÷ (ìîðäóóëæ) áàéíà ãýýä õ¿¿ãèéí òàë òîëãîéëîîä õèéäýã ÷ ¸ñ áàéâ. 

Ãýð îðîí òºõººð÷ áàéãàà áîë õ¿¿ òàë íýã ººð, õ¿¿õíèé òàëä õ¿¿ îðîîä ñóóæ áàéãàà 

(îõèí òàë ãýð îðîí áýëäýõ) áîë õ¿¿õýí òàë íî¸ðõîîä àâíà. Àëü ÷ òîõèîëäîëä òºðõºì 

õººæ õóðèìàí äýýð ÿðèëöäàã áàéâ. Îõèíû òàë ÷ “õ¿ðãýí îðóóëàõàä” áàñ ë øèíý ãýð 

áàðèàä àâ÷èõíà ø¿¿ äýý. Õî¸ð õ¿¿õýíòýé ÷ þì óó, ýñâýë íýã õ¿¿õýíòýé ÷ áàé, áàÿí 

÷èíýýëýã àéë õ¿í á¿ë äóòàõëààð “õ¿ðãýí îðóóëàõ” àâíà. Áýð ãóéæ áàéãàà øèã ë 

õ¿ðãýíýý ãóéãààä àâ÷èõíà. Çàðö ãýæ àâàõààñ íàð îíäîî ë þì ãýæ óëñ àìüòàí ¸æëîæ 

áàéíà. Õ¿¿ã¿é õ¿í ë õºðºíãº çàëãàìæëóóëàõûí òóëä ë õ¿¿õýíýý ãàðãàæ ºãºõã¿éí 

òóëä ë òýãäýã áàéñàí áàéõ. Öººõºí ë áàéñàí þì. 

- Õ¿¿ãýý ãýðë¿¿ëæ áàéãàà áîëîõîîð á¿òýí õîíèíû ìàõààð äýýæ òàâüæ áàéâ. 

- Ýöýã, ýõ íü ìýäýýä ë õî¸ð õ¿¿õäèéã íèéë¿¿ë÷èõýæ áàéâ. Öàãààí äààâóóãààð 

áýðèéí òîëãîéã áîñãîîä ä¿¿ðýýä àâ÷èð÷ áàéâ. Õóâüñãàë ìàíäàõàä 10 õýëòýé áàéâ. 

Òýð ¿åä òèéì òîì íàéð õóðèì áàéõàà áîëüæ áàéâ. Ãýõäýý áèä ñàéí ìýäýõã¿é þì. 

- Ýõëýýä õ¿¿õýí ãóéæ áóðõàíä õàäàã òàâüæ áàéâ. 

- Äàðàà íü “äýýæ òàâèõ” ãýæ àðõè, áÿñëàãòàé î÷íî. 

- “Ñ¿é áýëýã õ¿ðãýõ” ãýæ õóðèìòàé õàìò áîëæ áàéâ. Ãýðýý à÷èæ ÿâäàãã¿é (õ¿¿ 

òàë), õ¿¿õíýý ¿¿ðýýä èðæ áàéâ. Õî¸ð ýë÷ áóé õ¿ðãýýä ÿâíà, áýðãýí ãýæ áýð àâàõàä 

ÿâæ áàéâ. Ñ¿é áýëýã õ¿ðãýæ õ¿¿ãýý ãýðëýõ ºäºð “àìñàðòàé õîäîîä” ÷àíààä ºíäºðõºí 

þìàí äýýð òàâü÷èõàíà (âàíäàí äýýð), õî¸ð òàëûí ýë÷ òýð õîäîîäûã ìîðüòîé äàâõèæ 

èðýýä ø¿¿ð÷ àâ÷ áàéâ. Õ¿¿ òàë àâáàë ñàéí, õ¿¿õýí òàë àâ÷èõâàë òààðóó ãýæ áàéâ. 

Õýíèé òàë ººäðºã ÿâàõûã ë äýìáýðýëäñýí ñîðèëò þì. 

97

- Õîäîîä ÷àíààä õîäîîäíû íóãàëóóðûí ¿ç¿¿ðèéã ãàëä ºðãºíº, óäààõûã áóðõàíä 

òàâèíà. 

- Õ¿¿õíýý ýõ íü õ¿ðãýæ èðíý. Ààâ íü 3 õîíîãèéí äàðàà “ýðãýëò” ãýæ èðäýã. Ýõ 

íü òýð ºäºðòºº áóöàæ ÿâäàã. ßâàõäàà îõèíûõîî õîðìîé äýýð ÷óëóó òàâèàä 

“Øààñàí ãàäàñ øèã áºõ 

Øàõñàí áÿñëàã øèã æèìáèéæ ÿâààðàé” ãýæ õýëýýä ÿâäàã áàéëàà. “Ýðãýëò”- ýýð 

ààâ íü öàé, èäýý óóãààä ë áóöíà. Õ¿¿ãèéí òàë ë èõ õ¿íäýòãýæ äàéëæ ÿâóóëæ áàéâ. 

- Õóðèìûí ºäºð îõèíû òàëûíõíûã õººäºã ¸ñ áàéâ. 

- “Àéë÷èí õèéõ” äýýæ äîîæòîé ë ÿâæ, ºì÷ õóâèà î÷èæ àâäàã áàéâ. Äóðààð 

ë íýã ºäºð ÿâàõã¿é, áîëçîî õýëöýý óðüñàí ¿åä ë ÿâæ áàéâ. Áýð, õ¿ðãýí àéë÷èëæ 

ãèé÷íýýð èðýõýä ºâ÷¿¿ ë òàâüäàã áàéâ. Àìñààä äýýø íü òîì÷óóëä ºãäºã. Óðóóäóóëààä 

áóöààãààä ºãäºã áàéñàí. 

- Õ¿¿õýí àâñàí ãàçàð (òàëä)- ò ýýæèä íü “ýõèéí öàãààí ñ¿¿”- íèé õîíü ãýæ àìüä 

õîíü ºãäºã áàéâ (õîíü ë àìëàäàã, äàðàà íü ë àâíà). 

- Ñ¿é õ¿ðãýõýä áîä ìàëàà çààâàë õºòºëæ àâàà÷èæ ºãíº. Óëààí íîãòòîé áàéâ. 

“Ìîðèî íîãòîëæ 

Õîíèî áîãòîëæ àâñàí” ãýæ ÿðèíà (Ìàõòàé õîëáîîòîé ë áîãòëîõ ãýñýí ¿ã ãàðñàí 

áàéõ. Áîãòûã íóãàëàõ ãýñýí ¿ã áîëîâ óó). 

- Áÿñëàãèéã ýíòýé, òýãòýé þì. Åð íü ýñãèé, áÿñëàã õî¸ð èõ õ¿íäòýé ÿâäàã. 

Äºðâºëæèí õèéñýí áàéíà ø¿¿, òýã õààø õààøàà àäèë, äºðâºëæèí ãýñýí ñàíàà þì. 

Òàõèë òàâèõ (îâîî çýðýãò)- ä àâ÷ ÿâíà. Õîíèíû ìàõ àâ÷ ÿâàõàä ë áÿñëàã äàãàíà. 

Òàâàã ÷èìýõýä áÿñëàã èõ îðíî. Õ¿¿õäýä èäýý àâ÷ ºãºõºä ÷ ç¿ñýì áÿñëàã àâààä ºãíº. 

Õóðàë õóðààä ÷àâèðàà ºãºõºä ç¿ñýì áÿñëàã òàâüæ ºãíº. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë õ¿¿õäýý íàñ áàðàõàä òóëìàí óóòàíä õèéãýýä óóðàã 

ñ¿¿ë, õîìòîé øààíò, öàãààí èäýý õèéãýýä îëîí çàìûí áýë÷èðò õàÿäàã. Èíãýæ ë 

ñ¿íñ ñ¿ëäèéã íü òººðºëä¿¿ëæ áàéëàà. Ýðãýæ î÷èõ ¸ñ áàéãààã¿é áàéõ, äàãàíà ãýäýã 

áàéñàí áîëîâ óó. 

- Òîì õ¿íèé õóâüä ë ýä õºðºíãº, ìàë çýðýãò ñ¿íñ íü õîðãîäëîî ãýýä ¿ã¿é õèéæ 

áàéëàà. 

- Èõ óóö òîëãîéòîé, áàãà óóö òîëãîéã¿é, áàãà óóöûã (áèò¿¿íèé ìàõ) áèò¿¿íä 

÷àíàíà, áèò¿¿ëãýíèé ìàõ ãýýä ë øèíý ãàðñàí õîéíî óëñ èäíý. Èõ óóöûã õîéìîðò 

òàõèëãàíä òàâèíà. Øèíèéí 3- íä õîòîîðîî õóâààæ (õóâü îëãîíî) èäýöãýýäýã, 

õàðèëöàí ñîëèëöîæ èäíý. Õîë áàéãàà õ¿¿õä¿¿äýý “òàõèëûí ìàõ” ãýæ õ¿ðã¿¿ëýõ, 

èðýõèéã íü õ¿ëýýæ áàéãààä ºãºõ æèøýýòýé. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä òîòãîí äýýð öºãöºíä ñ¿¿ õèéãýýä òàâü÷èõàíà. Áàñ õàé÷íû 

àìûã íîîñîîð îðîîãîîä áàðóóí õàíàíû ºí÷èí òîëãîéíîîñ ºëãº÷èõíº. 

- Îëáè îãîòíû ìàõûã áýðõýäñýí, òºðæ ÷àäàõã¿é õ¿íä ºãºõºä ãàðäàã ãýäýã. Àéë 

ãýðòýý àâ÷ ÿâäàãã¿é, òýðíèé áàéñàí ãàçàðò àÿíãà áóóäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Çóíû öàãò 

¿çýãääýãã¿é. ªìõèé óëèàãàíä è÷äýã. ªâºë ãàð÷ èðäýã àìüòàí áàéäàã. 

- Òóóëàé, ÷àíäàãàíû ìàõ èäýõ, áàñ òýìýýã æèðýìñýí õ¿í õàðæ áîëäîãã¿é, 

ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà ãýæ öýýðëýäýã áàéëàà. 

- Ñàðàí äýýðõè ä¿ðñèéã õ¿¿õäèéí áºãñ ãýæ ÿðüäàã. Óñ àâ÷ ÿâñàí õ¿¿õäèéã ñàð 

íü àâàâ óó? Íàð íü àâàâ óó? ãýñýí ãýäýã. Õ¿¿õäèéí öýýæ íü íàðàí äýýð áàéäàã ãýäýã. 

Óñàíä ÿâñàí õ¿¿õäèéã ñàð, íàðíû àëü íü àâàâ? ãýæ õýëýõýä õóâààãààä àâ÷èõñàí þì 

ãýíý áèëýý ãýæ ÿðüäàã. 

98

- Óñàíä ÿâñàí õ¿¿õäèéã íîõîé õàõëàà! ãýæ õàøãèðäàã. ßàãààä óäàâ, áóøóó ÿâ 

ãýæ õýëäýã¿é ãýäýã ¿ãòýé. 

- Äýë¿¿ã àâààä ¿íñ ð¿¿ õàÿäàã çàíøèëòàé. Öóñ íü õàòäàãã¿é ìàõ ãýæ ÿðüäàã. 

- Òýð ýíý ªëèéí äàâàà ãýæ ÿðüäàã. ªºëäèéí äàéíû ¿åä áîñãîñîí ãýæ ÿðüäàã. 

Äàâààí äýýð ãàðààä áàéæ ë áàéòàë ºâñ õàòãàñàí õºõ ò¿ð¿¿ èðæ íýã õ¿íèé ºâºð 

äýýð áóóñàí ãýäýã. Òýãýýä ë ýíý õàâüä ë õ¿í áàéíà ãýæ ìýäñýí ãýäýã. Èíãýýä ººëä 

ìîíãîë÷óóä áàéëäñàí ãýäýã. Òýíä áàéñàí óëñ ë õ¿íèé òîîãîîð ÷óëóó àâ÷èð÷ òàâüñàí 

ãýäýã äîìîãòîé. 

- Ìàë õ¿íèé ºâ÷èí ãàðàõàä ÿéøèë äóíãèéí ÿñ òàòàæ áàéëàà. 

- Ìàëûí õàëäâàðòàé ºâ÷èí õ¿íèé òîìóó õàíèàä ãàðàõ ¿åä ë ìàíäààãèéã “óóë 

óãààæ áàéíà (“óóë óãààõ”)” ãýæ áóìáàíä óñ õèé÷èõýýä òîëü ðóó óñ äóñààãààä õàäãààð 

àð÷ààä áàéäàã áàéâ. Ìàíäàà òàðèàòàé áàéäàã, ìàíäààòàé òàðèàãàà äóãóéëààä áàéäàã. 

Ëàì ë ã¿éöýòãýíý, àðãà çàñàë þì. 

- “Õàð òàéëàõ”- ä ñ¿¿ èõ ãîëëîíî. Õ¿í îðøóóëàõàä ÷ òýã ãîðèòîã òàòààä ë ñ¿¿ 

öàöàõ, òàðèà öàöàõ æèøýýòýé. 

- Öàãààëãà øèíýýð ýõëýýä ë öàéãàà ë ºãíº. Õàäàì ýõýä õ¿¿ òàëààñ õàëçàí öàãààí 

õîíü àìëààä àÿãàòàé ñ¿¿, õàäàãòàé áàðèíà. Ãàíöààð óóõã¿é, ãýðò áàéãàà á¿õ óëñàä 

òîéðóóëæ ºãíº. Áýð àâ÷ðàõàä áàñ ë ñ¿¿ ºãíº. 

- Òàâàãòàé èäýýã òàâèõàä (õ¿íä) ãîëäóó ë ºðºìíººñ àìñàíà. Îäîî ÷ ÷èõðýýð 

äàð÷èõñàí áàéõàä þóã íü àìñàõ þì ãýæ áàéäàã. 

- Áîä ìàë àëààä çýìñ ìàõ (áàñ ãýð ìàõ ÷ ãýäýã) áººð, ç¿ðõ, õàâèðãà, íóðóó, 

ñýýðèéã àëñàí õ¿íä ºãäºã. “Ãýð ìàõ”- àà ºãñºí, îëîí ò¿ìýíòýéãýý õóâààæ èäñýí ãýð÷ 

áýëòãýæ áàéãàà ë ÿíçòàé þì. Ýíý çýìñ ìàõ ò¿ãýýæ ºãºõ çàíøèë ÷èíü àéë õîòûíõîíä 

çýìñ- ìàõ ºãäºã çàíøèëòàé. 

- ¯õðèéí àìàí õ¿ç¿¿ã ÷àíàæ èäýýä í¿õýíä íü ººõ ÷èõýýä õàíàíä ºëãºæ áàéãààä 

äàðàà íü ãàëäàà ò¿ë÷èõäýã, áóÿí õèøèã íü àìàí õ¿ç¿¿íäýý áàéäàã ë áàéëã¿é. 

- Ìàëûí çàñàà ÷àíààä øºëèéã íü íîõîéä ºãäºãã¿é. Ãàëûí çàõ ðóó õèé÷èõäýã 

áàéâ. Çàñààíû øºëèéã ãàäàà àñãàäàãã¿é öýýðòýé áàéâ. 

- Àäóóíû çàñààã ãàëä áóëñàí ÷ áîëîõ, ñ¿¿ëýíä íü óÿ÷èõäàã þì. 

- Ìàë àëæ èäýõýä õýýë íü òîìðîîã¿é, æèæèã áàéâàë ººõºíä áîîãîîä ãàëäàà 

ºðãºäºã, òîìîðñíûã õàòààæ ë áàéâ. 

- Íàñ áàðñàí ýöýã, ýõèéí õóâöàñûã ëàì íàðò åðººë óíøóóëààä õîéòîõûã íü 

ÿâóóëæ áàéíà ãýýä ºã÷èõäºã áàéëàà. 

- Ãîëîìò ñàõèíà ãýæ õ¿¿ òºðºõºä äóðòàé. Õ¿¿õýí ãàðâàë àéëûí õ¿í áîëíî ãýæ 

áàéâ. 

- Òóë (çàãàñíû)- ûí òàðõèíä öàãààí, áàðààí õî¸ð ÷óëóó áàéäàã. Ò¿¿íèéã çàäûí 

÷óëóó ãýäýã. Íýã ºíãº áîë òèéì ñàéí áóñ, ÷àäàõã¿é, óñàíä õèéõýä ë áîðîî õóð îðäîã. 

Õèéñýí óñíûõàà ã¿íýýð áàðèìæààëæ, ÷èéã õóð, íàñ îðîõ íü ãýæ òºñººëäºã. 

- Áóãûí õîäîîäîíä áàñ öàãààí, áàðààí ÷óëóó áàéäàã. Ìºí ë çàäûí ÷óëóó ãýäýã. 

Íýã ºíãèéíõ áàéâàë áèø þì. 

- Ãàçàðò áàñ çàäûí ÷óëóó ãýæ áàéäàã. Ò¿¿ãýýð òýíãýð çàäàëäãèéã ìýäýõã¿é. 

- Áàðèà÷èí õ¿í (óëñ) ãýæ õ¿í áýðòýõýä ºâñ óðãàìàë ºãäºã áàéâ. Ò¿¿íýýñ áîëæ 

òýíãýð çàäàðäàã ãýæ ÿðüäàã. Òýð (òîäîðõîé õ¿í) áàðèà÷ààð áàðèóëñàí ãýíý áèëýý 

òýíãýð ýâã¿éäýõ áàéõäàà ãýæ ÿðüæ áàéäàã. ¯íýõýýð òýãýõ øèã áîëäîã. Øàðõ ÿñûã 

ýäãýýõ íýã ë ¿íäýñ ìàëòàæ óóëãàäàã. ¯¿íýýñ ë áîëëîî ãýæ ÿðüäàã. 

99

- Äýýð ¿åä ýíä (×óëóóò ãîë) çàãàñààð àìüäàðäàã óëñ áàéâ. Øºíº ãîëûí çàõàä 

ãàë ò¿ëæ, íèìãýí óñàíä èð¿¿ëæ áàéãààä ñýðýýäýæ ò¿ðæ ãàðãàäàã áàéâ. 

- Çàãàñíû íóðóó ÿñûã õ¿¿õäèéí çýìñýãýíä ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. Òîîã íü ñàíàõã¿é 

áàéíà. Óðò íàñíû àìüòàí, õàðààòàé, öàâ÷èõã¿é àìüòàí, ò¿¿íèéã ë äóóðàéëãàæ 

òýãäýã áàéõ. 

- Áóãûí, ìºí ñîãîîíû ñî¸î íü ÿâóó øèã þì áàéäàã. Ò¿¿íèéã õ¿¿õäýä ç¿¿íý. 

Áóãà áàñ ë óðò íàñòàé. Õºãøèðººä ¿õäýã áóãà ãýæ áàéõã¿é. Íàñæèõààðàà äàðõè ìîä 

áîëæ õóâèðäàã ãýäýã. ¯õñýí áóãûí ñýã ìýã, äîðîéòñîí ñóëüäñàí áóãà ãýæ áàéäàãã¿é. 

- Äîëîîí áóðõàíûã äîëîîí ºâãºí ë ãýäýã. Ìè÷èä ãýäýã 7 îäíîîñ íýãèéã 

àâààä äóíäàà õèé÷èõñýí, ìè÷èä èðæ àâ÷èõàæ ìàãàäã¿é ãýýä ë ýðãýæ áàéäàã ãýäýã 

äîìîãòîé. Õàìãèéí æèæèã, äóíä íü áàéäàã îäûã òýãæ ÿðüäàã. 

- Öîâîî èðæ ìàë ¿õýýä áàéâàë øîí äýýð ã¿çýýã íü ¿ëýýãýýä òàâü÷èõäàã áàéâ. 

Õèéñãýäýã óõààíòàé þì áàéõ. 

49.Ä.Ðýíöýí ýð, íàñ 82, Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò, òýòãýâýðò 

- Áýðòñýí õ¿íä íýã ¿íäýñ òàñàëæ óóëãàäàã. Ò¿¿íèéã óõàæ àâàõàä ë òýíãýð 

çàäàðäàã. Áàñ óóñíû äàðàà èë áèå çàñàõ (øýýõ, áààõ) çýðýãò áàñ òýíãýð çàäàðíà ãýäýã. 

¯íäýñ àâàõäàà þìààð á¿òýýæ, íóóæ àâàõ ó÷èðòàé. Áàñ ºòãºí, øèíãýíèéã ãàäàà èë 

àñãàäàãã¿é, áóëäàã ãýæ ÿðüäàã. Òýíãýð ìóóõàéð÷ èðýõòýé çýðýã (àëèâàà õ¿íèé õºë, 

ãàð íü áýðòñýí ¿åä) “çàä áîëæ” áàéíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Ñàéí ëàì íàð òàðíèéí õ¿÷ýýð òýíãýð çàäàëæ ÷ ÷àääàã. Àðèëãàæ ÷ ÷àääàã ãýæ 

áàéñàí þì. 

- Èõñèéã áóëíà. Õýýð çàëóó ìîäòîé ãàçàð àâàà÷èæ ºëãºäºã. Óñ ðóó îðîõûã èõ 

õîðèãëîäîã. 

- Õ¿í îðøîîõäîî òóëàõ óóëûã õàðàí, õºëºº òàâèõàä õàäàí õîøóó, ãàíö ìîäûã 

õàðóóëàõã¿é. Òýäãýýðýýñ áîë÷èõëîî ãýäýã ÿðèà áàéâ. Õóó÷íààð óóëûí îðîé, óñíû 

çàõàä ãýæ ë ÿðüäàã. Á¿ñã¿é õ¿íèéã äýýð ãàçàðò ãàðãàæ òàâèõûã òààðóó, á¿ñòýé õ¿íèéã 

äýýõ íü ç¿ãýýð ãýäýã. Óðä òàëààð íü õºòºë îíè, ãàíö ìîä ãýõ ìýòèéã çàéëóóëæ òàâèõûã 

ýðõýìëýíý. Òýð òàâüæ áóé õ¿íèé í¿¿ðýíä èë òàøààëäàæ õàðàãäàõûã öýýðëýíý. Èéì 

ãàçðààð ã¿éäýë äàìæäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Íî¸í ìîä, óäãàí ìîäíû ìº÷ðèéã õóãàëàõ òîõèîëäîëä ìóó þì äàéðàëäàæ 

áàéâ. 

- Õóø, õàð ìîäîíä ë óäãàí ìîä áàéäàã. 

- Ýðò äýðý ¿åä Íî¸íõ¿¿ óäãàí ãýæ áàéñàí ãýäýã. Íàìàéã áàãà áàéõàä ë áàéñàí 

áàéõ. 

- Ã¿ðòýí ×îéæèí ãýæ áàéñàí. Óäãàíòàé ë àäèëäóó áàéñàí óëñ. ×îéæèí òºìºð 

òóøààòàé ë áóóæ áàéñàí ãýäýã. Õàéäàâ ×îéæèí ãýæ Áîãäûí ¿åä áàéñàí ãýæ ÿðüäàã. 

Òîäîðõîé ñàõèóñ ëõà íàðûí íýðèéí ºìíºñ ë áóóäàã óëñ ãýäýã. Ñýëìýí äýýðýý áºõèéí 

õýâòýõýä àðààð íü ¿ç¿¿ð íü öóõóéäàã. Ñýëìýý çàíãèääàã áàéñàí ãýæ ÿðüäàã. 

- Áè øàð ãýëýíãèéíõýíä õàìààðäàã. 7 õ¿¿òýé õ¿í áàéâ. Õàìãèéí òîì õ¿¿ãèéí 

á¿ëãýýñ ë ÿâàà õ¿í ãýæ íàìàéã õýëäýã. Õóó÷èí äýýð ¿åä ýðýãòýé íü 7 ¿å, á¿ñã¿é íü 5 

¿åýð ë òºðõºìñºæ áàéâ. ¯å ìóëòàð÷ áàéæ ãýðëýäýã. Îäîî ÷ 3 ¿å ìóëòàð÷ ñóóæ áàéíà. 

- Àõ ä¿¿ õî¸ðûí õóâüä àõ íü áýðòýéãýý íèéëæ áîëäîãã¿é. Õàðèí ä¿¿ íü 

áýðãýíòýéãýý íèéëæ áîëäîã áàéâ. Õààÿà èéì àéëóóä áàéâ. Àõ íü ä¿¿äýý ¿õýõäýý 

100

çàõèàëãà ºã÷ áàéñàí ãýäýã. Òèéì òîõèîëäîëä ë ä¿¿ íü áýðãýí àâãàé- ýã÷òýéãýý ñóóäàã. 

- Òàéæ (õ¿¿ã¿é) ¿õâýë äîîä ¿åèéí àõìàä òàéæ çàëãàæ áàéâ. Òàéæ òàéæààñ 

àâàõëààð (áýð) ÿçãóóðàà ýâääýã ãýäýã. 

- Á¿ñã¿é õ¿í ýð õîíèíû á¿ä¿¿í ãýäýñ (õîíèíû õîøíîãî)- íèé àëãàíàãèéã 

èääýã, ýì õîíèíû àëãàíàãèéí èäýõ öýýðòýé áàéâ. Ìºëæººä ãîëäóó ãàëä õèéäýã. Ýì 

õîíèíû àëãàíàã ñàâòàéãàà õàìò áàéäàã. Õ¿íòýé ë õîëáîîòîé áàéõ, “àëàõûã àëàõ, 

àëãàíàãèéã òîì àâààðàé” ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ýð õîíèíûõûã óìäàã, ýì õîíèíûõûã äýëýí ãýæ ÿëãàíà. 

- Á¿òýí õîíèíû ìàõ òàâèõàä òîëãîéã õºíääºã. Áàðóóí çàâüæíààñ ¿¿ñãýýä ç¿¿í 

çàâüæ, õàìàðò õóòãà õ¿ðãýýä ÷èõíèé àðààð õóòãà õ¿ðãýíý. 2- 3 ýñãýíý. Àìñàõäàà 

çàâüæíààñ, ÷èõíèé àð òàëààñ ÷ àìñàæ áîëíî. Äàðàà íü óóöàíä õ¿ðíý. Õàâèðãàíä 

õ¿ðíý. Äàðàà íü îðîõ õ¿íäòýé ìàõ ãýâýë 4 ºíäºð, õîìòîé øààíò, óóðàã ñ¿¿ë íýã 

òàâãàíä õèéæ áîëíî. Ìºí ñýýð, äàë, õàâèðãà òàâàãëàíà, íàñòàé÷óóäàä ºãíº. 

- Áîãòîñûã òîì õ¿íä öýýðëýíý, øààíò ò¿ð¿¿íä ÿâíà. Õàðüò ÷ºìºã áàãà ä¿¿ íàðò 

ºãíº. Çàðèì ãàçàð äàëíààñ ñýýð íü àõàëäàã. 

- Ýìýãòýé õ¿íä î÷èõ õ¿íäòýé ìàõ ñ¿éæ áàéäàã. 

- Á¿òýí õîíèíû ìàõûã îðëîõ ìàõ áîë óóö, äýýð íü 4 õàâèðãà, õîìòîé øààíò 

áàéæ áîëíî. 

- Ýìýãòýé õ¿íä óóö ºãºõ ãàíöõàí ¿å áîë õ¿¿õýä áàðüæ àâñàí ¿åä ë òîõèîëäîíî. 

- ªâ÷¿¿ã ýì ìàõ ãýæ àÿíä àâ÷ ÿâäàãã¿é. 

- Á¿ä¿¿í ãýäñèéã (ãóðãàëäàé) àÿíä àâ÷ ÿâàõã¿é. Çàì ñóíàäàã ãýäýã. Ìàíàé 

íóòàãò ¸ñëîëûí ¿åä á¿ñã¿é õ¿íä á¿ä¿¿í ãýäýñ ºãíº. 

- Õ¿ç¿¿ ñýýðíýýñ äîîä òàëä íü îðíî (õ¿íäèéí äàðààëàë) òîì óëñ ë ñýýð, õ¿ç¿¿íä 

õ¿ðäýã áàéâ. 

- Õóðèìàí äýýð õ¿ðãýíä ë õ¿ç¿¿ ºãºõ çàíøèëòàé áàéâ. 

- Ñàâàí äîòîð õýýë òîìîðñîí ¿åä (ìàë àëàõ ¿åä) õóòãààð õàãàëäàãã¿é, ãàðààð 

ãîëäóó ñàëãàäàã, á¿ñã¿é õ¿í ¿¿íèéã õèéõ òààðóó, ýð õ¿í ë õàãàëäàã çàíøèëòàé. 

50.Í.Äýìáýðýë, ýð, íàñ 65, Àðõàíãàé, Æàðãàëàíò, 

Àñàéò áðèãàä 

- ªðìèéã ººðºº áîëîâñîðñîí èäýý ãýæ õàìãèéí äýýä òàëä ÿâäàã. 

- “Õºõ ºòãºíäºº áóóæ 

Õºãøèí õîíèî àëæ èäýõ” ãýäýã ¿ãòýé. Èõ ë îðîé áîëñîí õîéíî ìàë àëæ áàéâ. 

- Öàé, õîîëíû äýýæèéã ãýðèéí ýçýíä õèéæ ºã÷ áàéâ (Äýìáýðýë ãóàéí àâãàé) 

- Äýìáýðýë ãóàé “õàòóó èäýý” ãýæ ÿëãàæ ÿðüæ áàéâ. 

- Íîéòîí ìîä îãòëîõ, ñîíãèíî èõýýð óõàõ öýýðòýé. 

- ¨ë øóâóóíààñ íýã òàéãà (íîõîé), íýã ñ¿õ, íýã ¸ë ãàðäàã. Ìºí õóðäàí ãýäýã. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä õàçààð òîòãîíû äýýð õºíäëºí õàâ÷óóëæ áàéâ. 

- Ï¿ìáýíàà ãýæ ìîäîîð ñèéëñýí õ¿íèé ä¿ðñ, áàñ õàæóóä íü í¿¿ðýí òàëäàà 

ãóðâàí (ãóðâàëæèí áàéðëàëààð) äóãàðèã ä¿ðñèéã á¿ëòèéëãýæ ñèéëñýí ä¿ðñ áàéâ. 

Ãàçðûí ã¿éäýëä ñàéí ãýæ áóðõàíû øèðýýí äýýð òàâüñàí áàéâ. Ýöãýýñ óëàìæèëæ 

àâñàí þì. “Õ¿íèé ë ç¿ëä” ãýæ ÿðüæ áàéâ. Òîëãîé, í¿ä, õàìàð, àì, óóøèã, íóðóóíû 

ÿñ ãýõ ìýòèéã ìàø òîäîðõîé òîìîîð òîâîéëãîæ, îíöãîéëæ ñèéëæýý. 

- Ãýçýãã¿é õàð õ¿íèéã áýëýâñýí ãýýä ìàë àëóóëäàãã¿é áàéâ. 

101

- ×àí÷èãã¿é (ìºíãºí ÷èìýã) àâãàéã áàñ áýëýâñýí ãýæ íýðëýæ áàéâ. 

- Õýý, óóæàà í¿¿õäýý ºìñºæ ãî¸äîã íü ëóñ ñàâäàã áàÿñóóëæ áàéíà ãýäýã áàéâ. 

- Ýöýã, ýõýý îðøóóëàõäàà õ¿¿õä¿¿ä íü ãî¸÷èõäîã. Ëóñ ñàâäàãòàé õàìààðàõã¿é, 

õ¿íäýëæ ë áàéãàà õýðýã áàéõ. 

- Áóõàí ýýçãèé ãýæ õ¿¿õä¿¿äýä ºãäºã õóâü áàéëàà. 

- Õîðõîé öºðºì ãýæ ø¿¿ðýí øàíàãààð õèéäýã. 

- Ñàð áàðèõàä ãýðò òóñàæ áàéãàà ñàðíû ãýðýëä ò¿ìïýíä óñ õèéãýýä òàâü÷èõäàã, 

ñàð õîéø, óðàãøàà õºäëººä áàéõ øèã áîëäîã. 

- Ãýðèéí ñ¿ëä ºäºð ãýæ õºäºëãºäºãã¿é ãýäýã. 

- Áàãàíà ò¿øäýãã¿é, áàãàíà þì ºðãºæ ¿ðãýëæ çîâæ áàéäàã ãýäýã ¿ãòýé. Áàãàíà 

öîõèäîãã¿é, ãýð äîðãèíî ãýäýã. 

- Ìàíàé ýíä ààðóóë, õóðóóä, öºðºì (áàçàæ õèéíý) õèéíý, õóðóóäûã ãîëäóó 

äýýæèéí èäýýíä òàâèíà. 

- Áîð òîñ –à/ìýõýýðèéã äàí øàð òîñîíä ÷ õèéæ áîð òîñ õèéæ áîëíî. 

á/öºâòýé øàð òîñîíä ÷ õîëüæ õèéæ áîëíî. 

- Öàãààí ºðºì. Òîñ õîëèîã¿é áàéõ ¿åèéí õóðààñàí ºðºì þì. 

- Íààäìààñ õîéø ë íýëýíõèéäýý àéðàãàà ýñãýæ, òîãîî íýðæ óóíà. Íàìðûí àäàã 

ñàðä ãîëäóó “õºðºíãº çàëíà”. 

- Õîíèíû ãýäýñ ÷àíàæ áàéõ, òîëãîé øèéð ÷àíàæ áàéõàä äàéðàëäâàë òýð èðæ 

áàéãàà òóõàéí õ¿íäýý ñàéí ãýäýã, çààâàë àìñàæ ÿâäàã ó÷èðòàé. 

- Àéëä èðýõýä òîñ õîëüæ áàéâàë òààðóóõàí ãýäýã. 

- Öàé ÷àíàæ áàéõàä ÿâæ áîëäîãã¿é. Òàâàí òàìñàã èäýý ãýæ ÿðüäàã. Òóí ÿàðàëòàé 

áîë õóðóóãàà õèéæ àìñ÷èõààä ÿâíà. Åð íü èäýý õèéñíýýñ õîéø çààâàë ë àìñàæ áàéæ 

ÿâàõ ó÷èðòàé. ßâëàà! óñ ðóóãàà èäýýãýý õèé÷èõ, àìñàÿ! ãýæ õýëæ áîëíî. 

- Õ¿í þìàíä (àÿí æèí, àâ àí, ìàë ýðýõ ã.ì.) ÿâàõ ¿åä ãàë äýýð óñ áàéëãàõ ìóó 

ãýäýã. 

- Õ¿í ¿äýýä ãàðãààä ¿ëäñýí óëñ ãýðò îðæ öàé óóöãààãààä ãýð ãýðòýý ÿâäàã, 

ãýðèéí ãàäíààñ ÿâäàãã¿é ãýäýã. 

- Õºðºíãº çàëààä õºðºíãºíèéõºº àðõèéã õîòîîðîî õóâààæ óóöãààíà. Çîðèóä 

çàëæ óðèõã¿é, õºðºíãº ø¿¿÷èõýý ààðöàà òàâèíà. Õàâàð áóöàëãàæ óóíà. Íýðýýã¿é 

õºðºíãº õàäãàëæ, õàâàð (õóð õºðºíãº) òàðãàà õèéãýýä ýñãýíý. 

- Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí òàðãàà óóòàíä õèéãýýä õºëäºº÷èõíº (íýëýýä îðîé òàðàã 

òàñðàõ áîëîëòîé). 

- Á¿ä¿¿í ãýäýñíèé (ãóðãàëäàé) á¿ä¿¿í òàëûã “áàÿí ò¿ð¿¿” ãýäýã þì. 

51.Ä.Äàøáàëæèð, ýð, íàñ 69, Àðõàíãàéí Æàðãàëàíò, Àñàéò áðèãàä 

- Áóõ õºäëºõ áóõ îðîõ ãýñýí óòãàòàé. 

- Õýýë àâàëòààð ¿íýý (áóõñààä èðíý) ¿õýð øèðãýõ æèøýýòýé. 

- 11 ä¿ãýýð ñàðûí áºãñººð ¿íýý øèðãýæ, 12, 1, 2 ñàðä áàðààí öàé óóíà, ¿íýý ìàë 

ñàéòàé àéë ñ¿¿ãýý õºëäººæ àâààä ñ¿¿òýé öàé óóíà. 

- “Áóó øèðãýëýõ” áóó ãààð÷ (“àí ãààðàõ”) ãýýä “áóó øèðãýëæ”, îòîãûíõîî ãàë 

ðóó äàâñ õàÿàä áóóíûõàà øèéðèéã òýíèéëãýýä áóðóó õàðóóëæ ìîðäîîä ãàëàà òîéð÷ 

“Ãààãàà òàâü! 

Ãàíçàãàà íèéë¿¿ë!” ãýýä 3 óäàà ÿâæ áàéâ. 

102

- “Õ¿ðãýí îðóóëàõ” ìàíàé ààâûã ýíý Æàðãàëàíò ñóìààñ Çàâõàíû Èõ- Óóë 

ñóìàíä àâàà÷èæ õ¿ðãýí îðóóëñàí þì. Îòãîí îõèíîî ãýðýýñ ãàðãàõã¿é ãýýä òýãæ 

õ¿ðãýí îðóóëäàã íü þìòàéõàí óëñûí çàí áàéâ. Ìàíàé ààâ òýäíèéä çàðàãäàæ áàéãààä 

õ¿ðãýí îðñîí þì ãýíý áèëýý. 

- ¯å òîîëæ ãýðëýæ áàéñàí áàéõ. “Çýý íàðààñàà àâáàë çýâðýí äàâíà. Íàãàö 

íàðààñàà àâáàë íàð íü ãàðàõ” ãýõ ìýòýýð ÿðüäàã. Íàãàö íàðààñ àâíà ãýäýã íü íàãàöûí 

õ¿¿õä¿¿äýýñ ¿å äàìæèæ ë áàéæ ãýðëýõ þì. 

“Çýý íàãàöûí ñ¿éõýýòýé 

Çýñ ãóóëèéí õîëüöòîé” ãýäýã ¿ãòýé. 

- Äýýð ¿åä àäóóíû ìàõûã “õóëàíãèéí ìàõ” ãýæ öýýðëýæ, áàãà ë èäýæ áàéâ. 

- Áèò¿¿íä “áèò¿¿ëíý” ãýæ áààõàí á¿õýë ìàõ ÷àíàæ õàðèëöàí ºãºëöºæ áàéâ. 

- Èäýø õèéæ ºãñºí õ¿íä “æèìñ ìàõ” ãýæ ºãººä áàñ öîõèî ãýæ æèæèã õýíç 

õóðãà ºã÷ áàéâ. 

- Àëü ÷ ìàëûí ìàõàíä òîëãîéëîõ ìº÷ ìàõ çààâàë áàéõ ¸ñòîé áàéëàà. 

- Àñàéò ãîë òàëä ã¿¿íèé àéðàã õèéäýã. Ãýõäýý ìàíàé ýíä 2- 3 ã¿¿ áàðèàä 

áàéõã¿é. Õàéðõàí ñóì åð íü óðàãøàà èõ óÿíà. Óíàãà ìàõëàõòàé çýðýã ë óÿíà. Íàìàð 

ë õ¿ðòýë ã¿¿ óÿäàã. “Õó÷ëàãàíû àéðàã” ãýýä ë ø¿ä õàãà òàøñàí àéðàã áàéâ. (Õó÷èæ 

óóõ íü öàãèéí õóâüä îðîé, ãýõäýý ýðò íàìàðæèõ ãàçàð ç¿éí îíöëîã). Àéðàãíû öàãò 

îëíîîð öàéëæ óóäàã ¸ñ áàéãààã¿é áàéõ, õóðóóëàõ çàíøèë áàéãààã¿é áàéõ. Óëèàñòàé, 

Ýðäýíýìàíäàë òàëä õóðóóëäàã áàéõ. 

- Áóõ õºäëºõã¿é áàéõ ¿åä ò¿ëýíõèé õóñàì, ãàíãà ºâñ, áóãûí õ¿¿ë¿¿ð (÷èâíèé 

¿ç¿¿ð àðüñòàé ¿ñòýé)- èéã øàòààæ áàéâ. 

52.Ë.Äàìáàäàðæàà, ýð, íàñ 76, Àðõàíãàé, Àñàéò áðèãàä 

- Òóóëàéã õ¿íèé ìàõ èäýõ þìñàí ãýæ áîäîæ ÿâäàã ãýäýã. 

- Õ¿¿õäýä ãàõàéí õàìàð ç¿¿õ ãàçàð óñàíä ñàéí ãýäýã. 

- Ìºí õîíèíûõîî õîòîíä ãàçàð óñàíä ãýæ ãàõàéí òîëãîé (ãàâàë) òàâüäàã. 

- Ãýðò àâäàð ñàâ òàñ íÿñ ãýæ äóóãàðàõûã ìóó, õ¿í ºâäºíº, ¿õýæ ÷ áîëíî ãýíý. 

- Ãýðò íóðóó ¿¿ðýõ, èñãýðýõèéã öýýðëýäýã. 

- Õàíèàä, öýöãýýð ¿õñýí õ¿íèéã àâäðàíä íóãà íóãà äàðæ õèéãýýä õ¿ëýýä 

õàÿ÷èõäàã. ¯¿íòýé õîëáîæ ë àâäàð äóóãàðâàë äîòðîî õèéëãýõ ãýæ áàéíà óó ãýæ 

ñýæèãëýäýã. 

- ×îíî á¿ðòèéíõýí ãýäýã ÿñíûõíû òóõàé ãýâýë ÷îíî àëàõ ãýýä ÿâæ áàéòàë 

õ¿¿õýä óéëàõ øèã áîëñîí ãýäýã. Òýãýýä ÷îíûí ¿¿ðíýýñ ºëãèéòýé õ¿¿õýä îëîõîä 

àìüä áàéæýý. Òýð õ¿¿õäýýñ óãñààëñíûã “×îíîí á¿ðòèéí ÿñíûõàí” ãýæ ÿðüäàã. Îäîî 

èõ öººð÷ áàéíà. Õàìãèéí àõìàä íü Äýìáýðýë ãóàé þì. 

- Ñàðûí áóóëòûã õóóðàé ãàçàð, õàð ìîäíû çàâñàðò àâàà÷ààä õàÿäàã, óñàíä 

îéðòóóëäàãã¿é öýýðòýé áàéâ. 

53.Ð.¨íäîíæàìö, ýð, íàñ 52, Àðõàíãàéí 

Æàðãàëàíò, Àñàéò áðèãàä 

- Àâãàé õ¿í ýõíýð õóâöàñàà ºìñººä ãî¸æ, áóóöàí äýýðýý (ºâºëæºº ð¿¿ í¿¿õ 

¿åä) ò¿ð¿¿ëæ èðâýë ñàâäàã ëóñûí äàðóóëãà áîëäîã ãýäýã ¿ãòýé. Ýõíýð õ¿í õàíãàðüä 

103

öîãëîñîí (öîãöîëñîíîîðîî) áîëîõîîð ñàâäàã ëóñûí õîðëîëûã äàðäàã ãýæ ÿðüäàã 

áàéâ. 

- Ìîãîé ¿çýãäýæ äàéðàëäâàë ìºðò ìóó ãýäýã. Ìîãîéí õîð ¿ç¿¿ðòýý áàéäàã ãýæ 

çààâàë ñ¿¿ëýýð íü òîéð÷ ãàðäàã ãýäýã. 

- Çàõûí ãàíö ìîä, õîéøîî õàðñàí õàäàí ¿ç¿¿ðèéã òààðóó, äîãøèí ãàçàð ãýæ 

áàéâ. Äîãøèí ãàçðààñ þì àâàõàä çààâàë íýã þì áîëäîã áàéëàà. 

- Ìîä çîðîõ, íîéòîí ìîä îãòëîõ öýýðòýé. 

- Àëèâàà õ¿í õ¿íä þì ºãºõ ãýõýä ñààòóóëæ áè ºã÷èõºå! ãýäýã íü ìóó, ºãëºãèéã 

ñààòóóëæ áàéãàà þì. 

- Öàãààí ãàçàð ÷ äàéðëàãà äàéðíà. Ã¿éäýëòýé þì ãýæ ÿðüäàã. 

- Õàä, ãàíö ìîäíîîñ õîëóóð òîéð÷ ãàðäàã. 

- Ëóóíû õýýòýé àâäàð ñàâ, ìºí ìîäîîð ÷ ëóóíû òîëãîé çîðîîä õàíûí òîëãîéä 

ºëãº÷èõäºã. Ñàëõè øóóðãàíä ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Àÿíãûí ñóì ãýæ (àÿíãà áóóõ ¿åä áóóäàã ãýäýã) ìàëä ýýëòýé, ìàëûí äýëýí õºõ 

àéõã¿é ãýýä ñààëèéí õóâèíãààñ ç¿¿÷èõäýã áàéâ. 

- Çàõûí ãàíö ìîäîíä áîðîîíîîð áèòãèé õîðãîäîîðîé ãýæ áàéäàã. 

- Æèðõòýé ìîäîíä àÿíãà áóóäàã ãýæ ÿðüäàã áàéâ. Æèðõíèé àðüñûã ãýðò 

îéðòóóëäàãã¿é. 

- Óóðíû àìûã ãàë ðóó õàðóóëäàã¿é ãýäýã. Ãàë ò¿éìýð ãàðàõàä ýõíýð õ¿í óóðíû 

àìûã ò¿éìðèéí ç¿ã õàðóóëæ óóðàà çàéäàëæ (ìîðäîõ) óóæààðàà äýâäýã ãýäýã. Ãàë 

ò¿éìýð äàéðàëääàãã¿é ãýäýã þì. Òèéìýýñ ãýðò ãàë ðóó õàðóóëäàãã¿é þì. 

- Ýõýñ ò¿äýõýä ãýð òîéð÷ óóðàà áàðèàä ò¿íøäýã (öîõèäîã) çàíøèëòàé. 

- “Ìàë õýýð õîíîõîä õàçààðàà ýâõýýä ìàë ñàéí ìàíà!” ãýæ õýëýýä òîòãîíä 


- Øèéäýìèéã ãýðò òàâüäàã áàéëàà. Þì ë ¿¿äýýð îðæ èðýõýä öîõèäîã óõààíòàé 

þì. 

- Øèíý áýð íóãàëóóð èäâýë íóòàãòàà áóöíà ãýýä ºãäºãã¿é. 

- Íÿëõ õ¿¿õýä ãàë ðóó õàðààä áàéäàã. ¯¿íèéã ãàëûí áóðõàí ¿çýæ áàéíà ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Òîãîðóóíû ºíäºð õàãàëáàë òºìºð äºðººíèé ñýíæ ñýòýðòýë õàðààäàã ãýæ áàéâ. 

- “Õîì õîðîîõ”- õîì ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñ áººãíºð÷ ñóóõ, áàéõ ãýñýí óòãàòàé. Õîðîîõ 

ãýäýã íü õàãàñûã àâààä ÿâ÷èõíà ãýñýí ¿ã. Ýíý çàíøèë íü õóðèìûí ¿åä áîëíî. Õîäîîäíû 

öóñíû ãàäàà ñàâàíä õºøèøëººä? òàâü÷èõñàí áàéäàã, ìîðüòîé óëñ èðýýä ø¿¿ðýõýä 

õóñàí áàãàíààð äàëàéæ öîõèäîã áàéñàí þì. Õî¸ð õ¿íèé íèéëñýí íàéðàí äýýð ë 

áîëæ áàéâ. Íàéð ãýðò ¿ðãýëæèëæ áàéíà, ãàäàà ë òèéì þì áîëíî. Óëñ ë õîäîîäíû 

öóñíû äýðãýä ë öóãëààä ñóóæ áàéäàã. Åð íü íýã àéëä, àðõè áººãíºð÷ óóöãààõûã õîì 

õîðîîãîîä èðýâ ¿¿? ãýæ àñóóæ áàéäàã. Õîì õîðîîâ óó? ãýæ àñóóíà äàà. 

- Óëèàñòàéí ãîëûí àäàã ðóó “Áàëæèí ÷óëóó” ãýæ áººðºíõèé ÷óëóóíóóä áàéäàã. 

- Öîâîîãîîð ¿õñýí õîíèíû ã¿çýýã ¿ëýýãýýä ò¿¿í äýýð àâãàé õ¿íèé ä¿ðñ 

çóð÷èõààä õàøààíû øîíä óÿ÷èõààä áóóääàã. Öîâõðîãîíû ýçýí ë àâãàé õ¿íýýñ àéäàã 

áàéñàí þì áîëîâ óó, ìýäýõã¿é. ¯õñýí ìàëûã íü òîîíîëæèí (+) çàì äýýð áóëäàã ãýæ 

ÿðüäàã. Ìàõûã íü õóðèìëààä èä÷èõäýã. Õóðèìëàõ ãýäýã íü òîãîîí äýýð ìàõàà õèéæ 

á¿ðõýýðýý òàâèàä ÷àíàæ, á¿ãä õîòîîðîî õóâààí èääýã çàíøèëòàé, òýð ìàë ¿õñýí 

òóõàéí àéëä èäíý, ãàäàãø íü ãàðãàäàãã¿é. Öîâîîãîîð ¿õñýí ìàëûã àëü íýã þìíààñ 

õîëûí õ¿íèé ìîðèíû òîõîìíû äîîãóóð õèéäýã ãýäýã. 

104

- Ýëýý àëàõ íü á¿ñòýé õ¿¿õýäòýé õ¿íä ìóó ãýäýã. Õ¿¿õýä íü ¿õíý, õ¿¿õýäã¿é 

õ¿í ýëýý àëàõàä õ¿¿õýäòýé áîëäîã ãýäýã. 

- Òàøóóð õºäººíººñ îëáîë ñàãàëäàðãûã íü òàñàëæ õàÿàä àâäàã ãýæ áàéâ. 

- Õóëãàé÷ õ¿í ÷ºäºð õóëãàé õèéäýãã¿é ãýäýã. 

- ¯õýýðèéí 3 øóâóó ãýæ øàð øóâóó, óéë, ÷îã÷îãûã õýëäýã. Áóääûí ¸ñ áàéõ. 

- Æèëèéí çàñàë ãýæ ñ¿ëäýíä ìºðãºíº. Èðýýä çîëãîõîîñîî ºìíº áèò¿¿íèé îðîé 

áóðõàíäàà òàâüñàí áèò¿¿ òîëãîé (4 ºíäºð, õîìòîé øààíò, á¿ä¿¿í ãýäýñ õîøíîãî)- 

ûã ýð¿¿ã íü çààæ, ãàð÷ áàéãàà æèëèéí çàñàë ãýæ ýð¿¿ òîëãîéã õî¸ð çààëàà! ãýæ 

õýëäýã. Òîëãîéí õîøóó òàëûã ýðã¿¿ëæ òàâüæ áàéâ. 

- Äýýð ¿åä á¿òýí õîíèíû ìàõ áóðõàíäàà òàâüäàã áàéñíàà ñ¿¿ëä òºëººë¿¿ëæ, 

ãýäýñ äîòðûã á¿ä¿¿í ãýäñýýð îðëóóëäàã áîëñîí ãýæ ÿðüäàã. 

- Çàÿûí øàâüä “Äóõ ã¿éëãýõ” ãýæ ¿õðèéí äóõ ÷àíààä çîëãîõ ãýæ èðñýí óëñàä 

äàéëëàãà öàéëëàãà áîëæ áàéñàí áàéõ. 

- “Öàãààëãà” ãýæ çîëãîñîí àéë íü (õàìãèéí íàñòàé àõìàä àéë) òàðèà ¿ñëýýä 

ààðö, ñºâ (öàãààí òîñ), øàð òîñ, ñ¿¿ õèéæ ÷àíàæ õèéíý. Õ¿ì¿¿ñèéí àÿãà áîëãîíä 

õèéæ, öàäòàë íü èä¿¿ëäýã áàéâ. Äýýõýí ¿åä õîòûíõîí öàãààëãàà íèéëæ õèéæ 

áàéñàí ãýäýã. 

- Îðøóóëãûí ¿åä áàñ öàãààëãà õèéäýã. 

- Õîéò óóëàíä íàð òóñàõàä ë çîëãîíî, íàðíààð çîëãîäîã ãýæ áàéâ. 

- Áººíäºº öàé óóæ, èäýý àìñààä, öàãààëãà èääýã. Øèíèéí äàéëëàãàíä öàé, 

èäýý, öàãààëãà, áàíø ë îðæ áàéâ. Áèò¿¿íä àéëààñ èðñýí óóöûã èðñýí óëñàä àìñóóëæ 

áîëíî, áèò¿¿íèé îðîé ë íàñòàé ýöýã ýõäýý óóö áàðüäàã. Ýýæäýý ñ¿éæ, á¿ä¿¿í ãýäýñ, 

ýìýãòýé ä¿¿ä ºâ÷¿¿, á¿ñã¿é ýã÷ áîë äóíä ÷ºìºã çýðãèéã ºãíº. Ãàíö ìàõ ÿâäàãã¿é, 

øèíèéí ºãëºº çààâàë ìàõ ºãºõã¿é, áèò¿¿íèé óóöûã àìñóóëæ áîëíî, àëáà áóñ þì. 

- Çîëãîîä ë öàé, èäýý áîëñíû äàðàà –Çà ìýëõèéãýý îðõè¸! ãýýä øîî õàÿíà. 

Ìýëõèéãýý ºðæ õîíóóëíà. Ãýäðýã, ººäºº õàðñàí ìýëõèé äýýð åðòºíö òîãòñîí ãýæ 

¿çäýã. Áóääûí ñóðãààë þì. 

- Ñàøè ìýëõèé õèéõ ãýæ áóääûí ¸ñîíä ¿õýãñýäèéí äîð íü öààñàí äýýð çóðààä 

òàâüäàã çàíøèëòàé. Ñàøè- ãàçàð- äýëõèé ãýñýí óòãàòàé. 

- Ìýëõèé òîãëîõîîñ ºìíº 4 øàãàé îðõèíî. Áýðõíèé øàãàéã ÿëãàæ àâíà. Íàð 

çºâ ýð÷òýé øàãàé 2, íàð áóðóó ýð÷òýé øàãàé 2- ûã àâíà. Íàð çºâ íü íàð áóðóó íü. 

Ãàíö îðõèîä ë 4 òàëààð ýðã¿¿ëýõýä 4 óäààãèéí òîõèîëäîëä 4 áýðõ áàéâàë ñàéí ãýäýã. 

Îëîí îðõèîä áóóõã¿é áîë òààðóó ãýäýã. 

Áýðõ íü ìîðü, õîíü, ÿìàà, òýìýý (¿õýð) áóóëãàõ çîðèëãîòîé. Òýìýýã ìîðü, (ºìíºä 

õàëõòàé õàðüöóóëàõàä) õîíèéã õîíü, ìîðü íü òýìýý, ¿õýð íü ÿìàà áîëäîã áàéíà. 

Á¿òýí áýðõ ãýäýã íü 4 òàëäàà ë ìîðü, õîíü, ÿìàà, òýìýý áýðõ áàéõ òîõèîëäëûã 

õýëíý. Ìîðü, òýìýýíèé õîíõîð íü íýã òèéøýý õàðâàë á¿òýí áýðõ áîëäîãã¿é. 

- Àÿíãà äýãäýýõ ìàë äýýð àÿíãà áóóõàä áºº íàð äýãäýýäýã. Ìàíàé ýíä Ö¿ëýí 

áºº ãýæ ãýæ í¿¿æ èðñýí õ¿í áàéâ. Áºº õýíãýðãýý öîõèîä õîíü ¿ðãýýãýýä ë þóíààñ 

ãàéòàâ, íàäààñ ãàéòàâ óó? ãýýä ë òàë õýíãýðãýý öîõèäîã áàéâ. Áàñ õàí ÿñòàí ãýæ 

òàéæ õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Òýä áàñ àÿíãà äýãäýýäýã áàéâ. Òàéæ íàð ëóó àÿíãà áóóäàãã¿é ãýæ 

ÿðüæ áàéâ. Äóóòàé áîðîî îðîõîä õàøãèðäàã áàéâ. 

- Øèð¿¿í ñàëõè øóóðãà áîëîõûã ëóó øèðãýëýý ãýæ ÿðüæ áàéâ. Îéä ìîä çóðâàñ 

óíàãà÷èõñàí áàéäàã. Çàíãèðñàí, õóòãàðñàí ¿¿ëòýé áàéõàä ë ëóó óíæäàã ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. Òýíãýð äóóóãàðàõûã ëóó äóóãàð÷ áàéíà ãýäýã. 

105

- Õàâàð ýðò òýíãýð äóó ãàðàõûã çóäûí òýíãýð äóóãàðëàà ãýäýã. Äóóíäàà òýíãýð 

çàäàð÷ áàéíà ãýæ öàñ øóóðãà áîëîõûã õýëäýã áàéâ. 

- Òýíãýð çóí 3 óäàà äóóãàðàõàä àâãàé õ¿í õóâöñàà ºìñººä 

“Çóëàà öààø íü 

Çóíàà íààø íü” ãýýä ë ñ¿¿ ºðãºäºã áàéâ. 

- Àÿíãûí ñóì (àÿíãà íèðãýñíýýñ õîéø) ãóðâàí æèë áîëîîä ãàðäàã ãýæ ÿðüäàã, 

òýãýýä î÷èæ ¿çýæ àâäàã ãýäýã. Ìàëûí äýëýíä ÿð ãàðàõã¿é ãýæ ñààëèéí õóâèíä ç¿¿æ 

áàéâ. 

- Àëòàí ãàãíààã èë àÿãàíä óñ õèéãýýä ãàëàà òýíãýðýýä õàðóóëààä òàâü÷èõäàã. 

Òýíãýð çàäëàõ àðãà þì. Áîðîî îðîõã¿é áîë àëòàí ãàãíààã óõäàã. Àëòàí ãàãíààã íóóæ 

àâààä íóóæ èääýã (õýðýãëýíý). Òýãýõã¿é áîë òýíãýð çàäëàíà, îðíî (öàñ, áîðîî) ãýäýã. 

- Äàâààíû îâîîíû õàæóóãààð ãàðàõäàà ìîðèíû ñ¿¿ëíýýñ òóãèéã õàÿõ, ÷óëóó 

àâààä õàÿõ æèøýýòýé. 

- Óäãàí ìîä ñàãñàæ áººãíºñºí, øóâóó øààçãàé ¿¿ðëýñýí ìîä áàéäàã. Áººòýé 

ãàçðûí óäãàí ìîä äîãøèí áàéäàã, õîðëîæ áàðüäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Óëààí õàä, õóóðàé ìîä, îëîí õºòëèéí ãàçàð ¿õýãñýäèéã òàâèâàë ìóó, ¿ëäñýí 

óëñäàà ë ìóó áîëäîã áàéñàí áàéõ. 

- Õóñààð áàãàíà, õàçààð íîãòíû ºëã¿¿ð õèéíý. Õóñàí ãàäàñ áàéäàãã¿é, ãàçàðò 

õóñàí ãàäàñ øààäàãã¿é ãýäýã. 

- Çóíû ýõýí ñàðûí 3- íä “õîíü òîãòîîäîã”, ºëçèéòýé ñàéí ºäºð ãýäýã. 3 íÿìòàé 

ºäºð ÿã òîõèîëäîæ òààðäàã, õîíü òîãòîîõîîñ ºìíº õóðãà ýõòýéãýý õàìò ÿâäàã. 

- Õóðãà çàñàõàä õóðãà, èøèã á¿ðýýñ çàñààíû ¿ñíýýñ àâ÷ õèíø¿¿íä äýýð òàâèíà. 

“Õèíø¿¿ õÿðâàñ òàâèõ” ãýæ ÿðèíà. Ìàë çàñààä ä¿ð! ä¿ð! ãýæ õýëýýä òàâèíà. Ä¿¿ð÷ 

àðâèí áîë ãýñýí óòãàòàé áàéõ. Õàð õàëçàí, ýñâýë õàð õ¿ç¿¿òýé õóðãàíààñ ýõýëæ 

çàñíà. 

- Ìàëûí “ç¿ñ ýâäðýõ”, ñàéí ç¿ñ ãàðàõã¿é áàéõûã õýëíý. 

- Íàð, ñàðíû òóõàé äîìîã. Ñàð, íàð áàéõã¿é áàéõàä õ¿í ººðººñºº ãýðýëòýé 

áàéæýý. ¯ð æèìñýýð õîîëëîäîã áàéæýý. Ìóó þì çàëõóóãààñ áîëæýý. Ìàðãààøèéí 

þìàà ò¿¿æ îâîîëäîã áàéâ. Çàëõóó õýñýã àâ÷ èäýýä áàéæýý. Ìóó þì íºëººòýé ó÷ðààñ 

çàëõóó óëñûí ãýðýë àëãà áîëæýý. Óíàëã¿é áóñäûí íü ãýðýë àëãà áîë÷èõæýý. Òýãýýä ë 

îëîí àìüòíû ó÷ðààð íàð, ñàð ãàðñàí ãýæ ÿðüäàã. 

- Àíõíû òîãîîã çººëºí ãàðàãò íýðíý. Õîòîîð áººãíºæ ýýðýì àìñàæ ¸ñîëíî. 

Òàâàãòàé ºðºì èäýýí äýýð ýýðìèéã õóñààä òàâü÷èõñàí áàéäàã. Á¿ãä àìñàíà. Äàðàà 

íü àðõèà àìñàíà. Òýð ºäºð èäýýíýýñ ýýðýì àõëàíà. Äýýæ íü áîëæ òýðã¿¿ëíý. 

- Õºðºíãº çàëñàí ºäºð, îéð àéëóóäàä õýëíý. Ýýðýì, àðõèà àìñàæ èäýæ óóíà. 

Ýýðýì ãàëä ºðãºäºãã¿é. 

- Õºðºíãèéã àéëä ºãäºãã¿é, ãàðçòàé ãàé ãàðíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Òàõèëãàòàé ãàçàð àí õèéõ äóðã¿é. 

- Äýýð ¿åä ãýðýý áóóëãà÷èõàæ áàéãààä õ¿íýý ãàðãàæ áàéâ. Òýãýõã¿é òîõèîëäîëä 

áîñãîí äýýð 3 íàðèéí ìîä òàâüæ áàéãààä õóãà ãèøãýýä ãàðíà, õî¸ð òèéø íü õàÿ÷èõíà. 

- ¯õñýí õîéíî íü 3 õîíîãèéí äîòîð õîìòîé øààíò çýðýã ìàõ ºìíº íü òàâèíà. 

- Ñýðýý äàðàõ ãýæ ã¿ðýì áàéâ. Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéëä íîõîéí õºñðèéí 

òîëãîéä (ÿñ) þì õóì õèéãýýä îðîí äîð áóëäàã ãýäýã. Ìîðü ºãíº, õàðèí òîõîì, 

çººëºâ÷ õî¸ðûí íýãèéã àâíà. Òàøóóðûã áóðóó òàëûí ãàíçàãàíààñ óÿíà. 

106

- ªâëèéí ºãëºº õîíîñîí õîîëîî èäýæ áîëíî. Öàãààí òîñ, ýýçãèé èäíý. Øºíºä 

ìàõàí õîîëîî èääýã. äýã. ¯äýä ýýçãèé, ààðóóë, öàãààí òîñ, õàòààñàí øàõìàë (áÿñëàã) ÷ 

èäíý. 

- Áîîâûã çºâõºí áóðõàíäàà òàâèõààð õèéæ áàéâ. ×îðæ áîîâ ãýæ õèéæ áàéâ 

(Çóðàã 1), ñàìíàà áîîâ (Çóðàã 2). Áóðõàíä õîíèíû òîëãîéòîé ìàõàí òàâàã, áàñ áîîâ, 

öàãààí èäýýãýýð òàâàã òàõèë òàâèíà. Çààâàë ýâýðòýé òîëãîé òàâüæ áàéâ, øàð òîñîîð 

÷èìíý. 

- Çóíû ýõýí ñàð õ¿ðòýë õóðààñàí öàãààí èäýýãýý èäíý. Õóðëàõ óäàà ÷ áàéíà. 

- Çóíû áîðîîòîé õ¿éòýí ºäºð öàé ãóðèëäàæ óóäàã. 

- Áóäààòàé öàé ÷ õîéõíî øèã ãàðñàí áàéõ. 

- Öàé öîðãèæ óóõ òîãîîãîî ñàéí õàëààãààä øàð òîñòîé íóíòàã öàé õèéãýýä 

õóóðíà. Ò¿ð¿¿ ÷àíàñàí öàéãàà áàãà áàãààð õèéæ öîðãèíî. Òýãýýä áóöàëãààä ë óóíà. 

- Öàãààí èäýýã òàð÷èã öàã, îëîí õ¿íòýé àéë, ìºí áàãà õóðààñàí ¿åä ýðò äóóñäàã. 

- Èäýøíèé öàãààð õ¿¿õä¿¿ä ¿íõýëöýã õèéíý. Õîò àéëóóä õ¿¿õäèéí òîîãîîð 

¿íõýëöýã çºð¿¿ëæ ºãäºã. 

- ¯õýð àëæ èäýõýä áîãèíî ñ¿¿ëèéã á¿ñã¿é õ¿¿õýäòýé àéëä ºãíº. Öàãààí ãîëûã 

á¿ñòýé õ¿íä ºãäºã. 

- ¯õýð àëæ èäýýä ¿õðèéí ºâ÷¿¿ã áàãà ñàãà ìàõòàé õàìò ÷àíààä áýðäýý ºãíº. Áàñ 

áýð áîëîîä ÿâ÷èõñàí îõèíäîî ºãíº. 

- ¯¿ö ìàõ íàðèéí ìàõ ºãíº. ¯õðèéí õýðõíýãýíä íü áîîíî. Íýã òàëûí õàâèðãà, 

õî¸ð ñ¿âýý, íóðóó, ñýýð òàëëàíà, á¿ä¿¿í ãýäýñ, ìºí õîíèíû ìàõòàé õîëüæ õèéíý. 

Óðä áîë ¿¿öýý õàâðûí àäàã ñàðä èõ òýâäâýë õàâðûí äóíä ñàð çàäëàíà. Îðîé çàäëààä 

¿íýð îðóóë÷èõñàí ÷ áàéäàã. ¯¿öíèé ìàõûã ãîëäóó ÷àíàæ èäíý. Ìýõýýð õàìò ÷àíààä 

èääýã áàéâ. 

- Ìýõýýð õàâàð íýýõ õîðèîòîé áàéâ. Õýðýâ ìýõýýð íýýõýýð áîë Ìàíàéõ ãàíö 

õàð ÿìààòàé, èøãýý õàÿ÷èõñàí, èäýõ þìã¿é áîë÷èõñîí. Ìýõýýð íýýæ èäýõ ãýæ ÿâíà 

ãýýä íýýäýã ãýäýã. 

- ¯¿ö äóóñàõàä òàðãà ãàð÷èõñàí áàéâàë õîíü àëæ èäýõã¿é. Õýðýâ òàðàã ãàðààã¿é 

(îðîé çóí áîëîõ) õîâîð áàéâàë ìàë àëæ èäýæ, öàãààí èäýýòýé çàëãàíà. 

- “Õºõ ºòãºíäºº áóóæ, õºãøèí õîíèîðîî øºë óóÿ!” ãýäýã ¿ãòýé. Ýíý ¿åä 

öàãààí áàãàñ÷èõñàí áàéäàã. ªâëèéí ýõýí ñàð ºâºëæººíä áóóíà. ªâëèéí ýõýí ñàðä 

ë çóë ñàðûí 25- íààñ ºìíº èäýø õèéäýã. Çóëûí 25- íû “óëàà íýõýæ áàéíà” ãýæ 

õ¿¿õä¿¿ä õîòûíõîî àéëûã õýñýæ, áóõàí ýýçãèé, öàãààí òîñ àâäàã áàéâ. Çóëûí 25- 

íààð õºãø¿¿ë (àéëóóä) îðîéõîí çóëàà ºðãºæ ìààíü èõ óíøèíà. Ãàäàà òîì çóë (ãîëò 

öºãöºíä) ºðãºíº. Ãýðò áàéãàà õ¿íèé òîîãîîð ãîë îðîîãîîä äàðàà íü íýã ãîë áîëãîæ 

çóëàíäàà õàòãàíà. Òýãýýä ë çóëàà ºðãºíº. 

- Ìàõ èääýã ¿å íü ºâëèéí ýõýí ñàð õàãàñäóó, äóíä, àäàã ñàð, õàâðûí ýõýí, äóíä 

ñàð, õàâðûí àäàã ñàð ¿¿ö çàäëàæ èäíý. ¯¿öèéã çààâàë àäàã ñàð õ¿ðãýæ çàäëàõã¿é 

ø¿¿. Äóíä ñàðä ë çàäëàíà. Èõ óäâàë ÿëçðàíà. Õàâðûí äóíä ñàðààñ òàðàã, öàãàà 

ãàðíà. Ýðòõýí áóõ, õóöàíä ãàðñàí áîë ìàë òºëëºæ, öàãàà èäýý ãàðíà. 

- Áîðö õèéíý ãýæ áàéãààã¿é, ãàíö íýã õîíèíû óóö ãîë ÿñûã íü àâààä õàòààäàã 

áàéâ. 

- Õàíãàéãààñ ãºðººñ, òóðàã, ãàõàé àëæ èäíý. ¯¿íèéã èäýøíèé ºìíº ÷ èäíý, 

ºâºë ÷ èäýæ áàéâ. 

- Õîíü òîãòîîõ ¿åýñ õîéø “õîîë ãàðëàà” ãýæ ÿðüäàã. ¯¿íýýñ ºìíº àëäàã îíîã 

øèíæòýé. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä “õîíü òîãòîîíî”. 

107

- “Óðò øàð ëàì çàëàð÷ èðëýý!” ãýæ õàâðûã õýëäýã, õîîë óíä áàãàòàé ¿åèéã 

õýëæ áàéãàà þì. Íýã àéëä ¿õðèéí õàâèðãà ¿ëäæýý. Õ¿¿õä¿¿ä íü õýçýý èäýõ þì áý? 

ãýõýä ààâ, ýýæ íü “óðò øàð ëàì èðýõëýýð èäíý” ãýæýý. Íýã ºäºð óðò øàð äýýëòýé 

õ¿í èðýõëýýð íü ÷àíààä ºã÷èõñºí ãýäýã. Òàð÷èã öàã èðýõëýýð èäíý ãýñýí óòãàòàéã 

îéëãîñîíã¿é. 

- “Õîéøîî (ýðãýæ õàðàõ, ãýäðýã õàðàõ) õàðâàë ãàçàð÷ áîëäîã. Õîéøäîî çàõèâàë 

õóó÷è÷ áîëäîã” ãýäýã ¿ãòýé. 

- Ìàíàé ýíä õ¿¿õýä àéëä îðæ èðýõýä ãàðò íü èäýõ þì àâ÷ ºãäºã çàíøèëòàé. 

Ààðóóë, ýýçãèé, ã.ì. ºãíº. Îäîî àðàé ººð áîëæýý. 

54.¨.Äàâàà, ýì, íàñ 80, Àðõàíãàé Æàðãàëàíò, Õîîëò áðèãàä 

- Áàëæèí ÷óëóóãààð ìàëûí äýëýí ºâäºõºä äîìíîäîã áàéâ. Áººðºíõèé 

õýëáýðòýé, óëààí ºíãºòýé. Æèæèãõýí ÷óëóó áàéäàã. Õààíààñ àâ÷ áàéñíûã ìýäýõã¿é. 

- Ìàë ò¿¿äýãäýõýä ãýçýãíèé ñàìààð äîìíîäîã áàéâ. Ýõýí äîì! ýõýí äîì! õýçýý 

ãýçýãíèé ñàìààð äîìíóóëæ áàéëàà! ãýæ õýëæ äîìíîíî. 

- Øèðýí õºõ¿¿ðò àéðàã õèéäýã íýã íü õèéæ áàéëàà. Ãîëäóó ë ìîäîí ñàâàíä 

õèéäýã áàéâ. 

- Òàâàãòàé èäýýíýýñ ºðºì ë ýõýëæ àìñäàã çàíøèëòàé. 

- Íàéð ¸ñëîëä ã¿¿íèé àéðàã ë àìñóóëæ áàéâ. 

- Òºðºõèéã áóçàð ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéõ. Äàíäàà õààÿà ðóó ë òºðæ áàéâ. 

- Àì áàðèõ à÷ ãàðëàà! ãýæ èõ áàÿðëàäàã áàéñàí áàéõ. 

- Õóñ ìîä ðóó òýíãýðèéí ñóì áóóäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã. 

- Õîíü õóðãàëæ ÷àäàõã¿é áîë öàâèíä íü 7 õîðãîë õàâ÷óóëæ õîëáèðóóëæ 

äîìíîæ áàéâ. 

55.Æ.Ä¿ãýð, ýð, íàñ 83, Àðõàíãàéí Æàðãàëàíò ñóì, òºâ, òýòãýâýðò 

- Äýãä- øàð, öàãààí, óëààí, õºõ ãýæ ÿëãàíà. Íàìàð ò¿¿íý. Õàìãèéí ñ¿¿ëä àâäàã 

íü õºõ äýãä þì. Õàíèàä, øàðëàõàä óóõ ýìýíä îðíî. 

- ßðãóé õºõ, öàãààí, øàð ÿðãóé áàéäàã. Öàðìàíä óðãàíà. Õàëóóí ÷àíàðòàé, 

ñýð¿¿í òàëûí ºâ÷èí. Òóõàéëáàë, õ¿éòýí õèé, ÿäàðãàà çýðýãò ºãíº. 

- Õîíäèí íîãîîí öýöýã, öóñíû õººðºëò, õàíèàä çýðýãò ºãíº. 

- Óäâàë ëîìáî õàíèàä, õèé øàð çýðýãò óóíà. 

- Áàøèã öóñíû ºâ÷èíä óóíà. 

- Äàãøè õàíèàä, øàðõàíä õýðýãëýíý. 

- Àëòàí ãàãíàà áýðòýíãýíä óóíà. 

- Ìºíãºí ãàãíàà- áýðòýíãýíä óóíà. 

- Ñàâèé ìÿäàã íîõîé õîøóóíû ÿãààí öýöýã. 

- Íèâèé ìÿäàã- õºõ öýöýã. 

- Ëóäýä äîðæ Õîíõîí õºõ öýöýã. 

- Ë¿ãìýã õºõ öýöýã, õóó÷ õàëóóíû ýìýíä îðíî. 

- Ë¿ã÷èí öýíõýðä¿¿, áººí óðãàäàã, õîðäñîí òîõèîëäîëä ºãºõ ýìýíä îðíî. 

- Þìä¿¿æèí õàã òîãòîõîä óíàãààõ çîðèëãîîð óóëãàíà. 

- Ë¿ãð¿¿ãàðàâ öàãààí, øàð, õ¿ðýí ìýò ÿëãàâàðòàé, õîðûí òàëä óóíà, òàìèð 

òýíõýëèéí ýìýíä îðíî. 

108

- Áàíçäîî íîãîîí ºíãºòýé, ãàøóóí àìòòàé, áóóöíû õàâèàð óðãàíà. Õàíèàäíû 

òàëä ñàéí. 

- Ìàí÷èí ãàðàâ Áóëãàí àéìàã, õóó÷èí Õàíä âàíãèéí òàëààñ àâäàã. 

- Ýìýíä îðäîã, ¿íäýñ ãýâýë ìàí÷èí, äàëàí ò¿ð¿¿, õàìõóóë, ãèø¿¿í, áàìáàé, 

õóí÷èð, öýýíý (öýöýã) çýðýã þì. 

- Öýýíèéí ¿íäñèéã íàìðûí äóíä ñàðûí 14- íä ãàçàð äýýð íü õýýð õîíîæ, 

15- íû øºíèéí çààãààð äýýð íü öàãààí áºñººð á¿òýýæ àâäàã ãýæ ÿðüäàã, áèä òýãæ 

áàéãààã¿é. 

- Åð íü ýìýíä ìîä, ÷óëóó, ýðäýíý, ¿ð, öýöýã, ¿íäýñ, àìüòíû ìàõ, ñ¿¿ ýìèéí 

ç¿éëä îðæ áàéâ (òèéì òèéì þìíû ãàðàëòàé ýì). 

56.Ì.Æàðãàë, ýì, íàñ 78, Àðõàíãàéí Ýðäýíýìàíäàë, òýòãýâýðò 

- “Äóõ ã¿éëãýõ” ãýæ áèò¿¿íä õèéäýã. Îäîîãèéí ªíäºð- Óëààí ñóì òàëä 

õèéäýã áàéâ. Òàë øèàðü (øèéð), øààí ÷ºìºã, ¿õðèéí òîëãîéã äóíäóóð íü õóâààãààä 

(õ¿éõëààä?) òàâãàíä õèéãýýä ãýðò ãýðò äàìæóóëäàã. Øèéðíèé òàë (òàë øèéð)- ûã 

õ¿¿õä¿¿äýä õóâààãààä ºã÷èõäºã. Òàë òîëãîé õàìàðã¿é ÿâóóëäàã. 

- Ýíõðèé õ¿¿õäèéí ¿ñèéã 5- òàé äýýð àâ÷ áàéâ. 

- Äýëýí àéõàí øàð øóâóóíû ¿¿ðýýð äîìíîäîã. ¯¿ðýýñ íü æààõàí èðíý. Õàçàà 

øàð øóâóóíû ¿¿ðýýð äîìíóóëäàã áèëýý! ýõýí äîì! ãýæ õýëäýã. 

- Ýðäýíýìàíäàë òàëä ¿õðèéí òîëãîéã 4 õóâààæ ÷àíàíà. 

- ¯ñíèé ñýâýýð ¿õðèéí õàìàð çººëºí áîëäîã. ªëçèéòýé áàéäàã ãýæ õàìàã÷ 

õèéæ áàéâ. 

- Óéë, øàð øóâóó õî¸ðûã ¿õýýðèéí øóâóó ãýæ áàéâ. Àëü àëü íü äóóãàðàõûã 

òààðóó, ìóó ãýæ áàéâ. Øàð øóâóó õî¸ð äóóòàé. Õ¿¿õýä øèã äóóãàðâàë ìóóã¿é ãýäýã. 

- ×îíûí àì õààäàã ãýæ ìîäîîð õèéñýí ÷îíûí ä¿ðñèéã áàðëàæ äàðààä ç¿¿õ, 

ýñâýë áàð õèéæ ç¿¿õ, ìºí óóë õàäàíä áàðààð öààñàí äýýð äàðæ òàâüäàã. Ìàíãàñûí 

àìûã õààäàã ãýæ ÿðüäàã. 

109

ªÂªÐÕÀÍÃÀÉÍ Ç¯ÉË ÑÓÌ (ÒªÂ ÕÀËÕ) 

57.Ä.Ï¿ðýâäîðæ, ýð, íàñ 43, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë ñóì, àäóó÷èí 

- Àÿíãàíä öîõèóëñàí ìàëûí ÿñûã ñàâàíä õèéãýýä ãýðò àâ÷èð÷ (õîéò òàëä) 

óÿ÷èõñàí áàéäàã. Àÿíãà òààðäàãã¿é, áóóäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã. Ìàëûí ìàõíààñ èäýõ 

ãýýä ë ÿâöãààæ áàéäàã. Äóí öàãààí ìàõ áàéäàã. Áàñ àÿíãà äàéðäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã. 

- Áîã ìàëûí õàã ãàðàõã¿é áàéõàä ñ¿éæíèé õºñðèéí ÿñ óíæèæ áóé õàãíààñ óÿæ 

ä¿¿æèëäýã çàíøèëòàé. 

- Ñîíãèíûí õàëüñ ãàëä õèéõýä ìàëûí í¿ä ºâääºã ãýäýã. Õ¿¿õäèéí òîëãîéä 

¿ëä, ò¿¿õèé ãàðäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Àäóóíû äýëýí (ã¿¿íèé) àéõàä óóðãàíû áóíøóóðãààð äîìíîäîã. Àðààñ íü ýì 

äîì! ãýýä äîìíîæ áàéäàã. 

- ¯íýýíèé äýëýí àéõàä öàãààí ÷óëóóí äýýð ñààæ, ò¿ð¿¿ëãýí õàðóóëààä áàéñàí 

ãàçàðò íü òàâü÷èõäàã. Áàñ ñ¿ëæñýí ãýçýãíèé ¿ç¿¿ðýýð àð÷äàã, èíãýæ ãýçãýýð äîìíîäîã 

áàéâ. 

- Òîîíîíû ãîëîîñ ÷óëóó ç¿¿õýä õóé ñàëõèíä ñàéí ãýäýã. 

- Òºðñºí ãàçðûí (òóõàéëáàë Îðõîíû) ÷óëóóã ªâºðõàíãàéä (Ç¿éë ñóìàíä 

èðñýí) èðñýí àéëóóä ÷àãòàãíààñ ç¿¿æ áàéëàà. 

- Àðõè ñóë ãàðààä áàéâàë ÷àíãà ãàðãàõ ãýæ èõ àãñàì õ¿íèé íýð õýëäýã ãýäýã 

¿ãòýé. 

- Öàãààí çàíäàíãààð óòàõàä ìîðèíû ãóòàã ãàðäàã ãýäýã. 

- Îòîã óóõ - ã¿¿ òàâèõ ¿åä ë õèéäýã. Àéë àìüòíû õ¿íä õýëæ áîëíî. Àðõè, 

àéðãàà óóíà. Óóãàí óíàãàà òàìãàëíà. Ýõýëæ óÿõäàà ÷ óóãàí óíàãàà óóðãàëíà. Çýë 

àâàõäàà í¿õ ð¿¿ íü áóäàà õèéíý. Ñààìíààñ ºðãºíº. Çýëýý íàð çºâ ýâõýæ àâíà. Èíãýýä 

ë îòîã óóõ ¸ñëîë áîëíî. Îòîã óóõ ¿åä íàéðëàíà. Äóó äóóëíà. Ýõëýõ, òºãñºõ ¿åä 

“Æàðãàëòàé äýëãýð” ãýäýã äóó äóóëíà. 

58.Ñ.Àðâàé, ýì, íàñ 83, ªâºðõàíãàé Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- ¯õýã- ººæèí- äóóãàðâàë õ¿í îðîõ íü ãýæ ÿðüæ áàéâ. Àéëä áýð áîëæ îðîõîä 

á¿ñã¿é õ¿íèéã äàãóóëæ 1- 2 ¿õýã ºãäºã áàéâ. Íýõèé ºëãèé, ýñãèé æèâõòýé áàéâ. 

Ñóðààð 3 á¿ñ õèéäýã áàéâ. Äóíä á¿ñíýýñ çîîñ (9, ýñâýë 5), õîíõ ç¿¿íý. Àäóó, õîíü 

õî¸ðûã ýýëòýé ãýýä ìîä çîðîîä õèéäýã áàéâ. 

- Îðîîæ óéëààä áàéäàã õ¿¿õýäòýé àéë áîñãîíû øîðîî, áàñ îðíû äîðîîñ øîðîî 

àâ÷ àÿãàòàé óñàíä õèéãýýä õàëóóí òºìºð ä¿ðæ, õ¿¿õäýý òîéðóóëæ ýðã¿¿ëýýä ãàäàà 

öàöäàã áàéâ. “Óñ ýðã¿¿ëýõ” ãýæ ÿðüäàã. 

- Îðîé ¿äýø õ¿¿õýä ãàíöààðûã ¿ëäýýõäýý äýðãýä íü ñ¿õ òàâüäàã áàéâ. Îð 

ýçýíã¿é õîíîõîä áàñ ñ¿õ òàâüäàã áàéñàí. 

- Õ¿¿õäèéí ¿ñèéã çóíû ýõýí ñàðä ãóðàâòàéä íü àâäàã áàéâ. 

- Èõñèéã òºðñºí ãàçàðò íü í¿õ óõààä õèé÷èõäýã. 

- Óñàí õóðãà, èøèã ãýæ æààõàí þìûã ñýìæ ººõºíä îðîîãîîä ãàëä õèé÷èõäýã. 

Ìºí õàíàíä õàâ÷óóë÷èõäàã áàéâ. 

- Áîîì ãýæ ñàâíû ýõýí äýýð íýã íàðèéõàí þì áàéäàã. Ò¿¿íèéã õýëíý. Áîîìûã 

ñàëãàæ ÷àíàäàã, ñàëãààðàé ë ãýæ áàéäàã. 

110

- Õîøíîãîíû õî¸ð òàëûã àâ÷, äóíä òàëûã àéëä ºãíº. “Áàÿí ò¿ð¿¿”- ã öàãààí 

ñàðààð øèíèéí íýãýíä õîíü õàðèóëñàí õ¿íä ºãäºã. 

- Õºâ÷èðºõèé (÷èâ) ¿ç¿¿ð õýñãèéã òàñäàæ õàÿäàã. Áóñäûã õàçàæ èääýã áàéñàí 

áàéõ. 

- Àäóóíû çàñààã íýãèéã òóóðàéã íü àð÷ààä ñ¿¿ëýíä óÿíà. Íºãººã àìàíä íü 

õèéíý. Íîõîéä áèòãèé ºãººðýé ãýæ áàéäàã. ×àíààä áóðõàíä òàâèíà. Øºë óñûã 

íîõîé øóâóóíä îéðòóóëäàãã¿é, áóäààòàé óãààäñûã ãàäàà àñãàäàãã¿é, ãýðòýý ë íýã 

ãàçàð àñãàäàã áàéâ. 

- Ìàë õóäàëäàõàä äýë, ñ¿¿ëíýýñ, õîíèéã áîë ñàëòààíû íü ¿ñ íîîñíîîñ íü àâààä 

ãàëäàà ºðãº÷èõäºã. Õèøãèéã íü ë àâ÷ áàéíà ãýäýã áàéâ. 

- Äºìºã ìîðü ¿õýõýä ìàë òîãòîõ ýíãýð ãàçàð àâàà÷èæ òîîëãîéã òàâüäàã. 

- Õ¿¿õäèéã òîãòîîõûí òóëä Òºâ àéìãèéí Ýðäýíýñàíò ñóìûí íóòàãò (Á¿ðäèéí 

çàëãàà) íýã ÷óëóó áàéäàã.Ò¿¿íä î÷èæ ñóóäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- ¯õýã, àâäàð õî¸ðûã í¿¿õ öàãò à÷èõäàà õ¿¿õäèéí øºëíèé õîíèíû øàãàé 

÷ºìãººð ÷àãòàëäàã. Èéì çàíøèëòàé áàéâ. Í¿¿æ áóóãààä äîòîð íü õèé÷èõäýã. 

- ¯ç¿¿ð íóðóó ãýäýã íü ñ¿âýýíèé 3 õàâèðãà ñóóõ íóðóóã õýëäýã. 

- Ìàíàé ýíä ýöýã íü (õ¿¿õýä óãààõ ¿åä) óóöûã òàëëàäàã. Á¿ðä àðüñûã ºãäºã 

(àðüñûã ñ¿¿ëä íü ýëäýýä ÷ ºã÷ áîëíî). 

59.Á.Áàò- Î÷èð, ýð, íàñ 78, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Ãàçàð çººëð¿¿ëýõ (Äîãøèí ãàçàð) ãýæ ë îðîíãèéí ýâðýýð çóðäàã þì. 

- Òýíãýðèéí äóóíä ñàéí ãýæ ãóðâàëæèí () õýëáýðòýé þì öààñàí äýýð äàðààä 

òàíãàä íîì áè÷÷èõñýí ãýðò áàéëãàäàã. 

- Áàðóóí õ¿ðýýí äýýð (Øàíõûí õ¿ðýý) 4 ¿õýð äýýð àÿíãà áóóñàí þì. Òàéæ 

õ¿íýýð àÿíãà äýãäýýëãýâ. Óðò òàøóóðòàé, ò¿¿ãýýðýý ¿õñýí ¿õðèéã øàâõàðààä ë 

õàøãèðààä áàéâ. ¯¿íèé äàðàà ¿õðèéí ìàõûã àâ÷ èääýã áàéâ. Òàéæ íü îòîò æèíñòýé, 

õºõ áîð ìîðüòîé áàéñàí áàéõ. 

- Ìîäîíä àÿíãà áóóõàä òýíãýðèéí ñóì íü çàä öîõèöñîí áàéäàã. Òýð ìîäíîîñ 

àâ÷èð÷ ãýðòýý ºëãºäºã áàéñàí. 

- Ýðèõýý øóâòàð÷ áîðîî õàðèóëäàã õ¿í áàéñàí. 

- Áóõ äàãóóëàõ ãýæ àðö óóãèóëäàã áàéâ. 

- “Àëòàí çóëáàñàãà”- ûã (èäýø õèéõ ¿åä ìàëûí õýýëýíä áàéäàã) àâ÷ áàéâ. 

Õàÿäàãã¿é. 

- Çºíººä ¿õñýí ýöýã ìàëûí òîëãîé (õóöíû)- ã õîðîîí äýýð òàâèíà. Õàéðòàé 

ìîðèî ¿õýõ òîõèîëäîëä îâîîí äýýð (ºíäºð ãàçàð) àâàà÷èæ òàâüäàã áàéâ. Àëæ èäñýí 

àäóóíû òîëãîéã áàñ ë èíãýäýã. Àëõàæ ãèøãýäýãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Òóãàëûã áàñ õàÿäàãã¿é, èäýøíèé ¿åä õýýëíýýñ ãàðñàí ¿õñýí òóãàëûã õºðºí 

õîðîîí äýýð òàâüæ áàéâ. 

- “Áàÿí ò¿ð¿¿íä” áàéäàã áîîìûã òîéðóóëæ ìºëæººä õàÿíà. Áîîì íü ñàâòàé 

çàëãàõ õýñýã þì. 

- Ýð õîíèíû õºâ÷èðõèéíèé íàðèéí ¿ç¿¿ðèéã èääýãã¿é ¿ëäñýí õýñãèéã èääýã. 

- Øèíèéí íýãýíä õîíèíû õ¿íä õóðãàíû óóòàíä íü “áàÿí ò¿ð¿¿”, áîîâ, 

ààðóóëòàé õèéæ ÿâóóëäàã. Ìàë îëîí áîëîõ, õ¿é çóçààðäàã ãýæ òýãæ õèéäýã. Õ¿é 

çóçààðàõ ãýäýã ìàë îëîí áîëîõûã õýëæ áàéãàà þì. 

111

- Õ¿íä ìàë ºãºõ (ñîëèõ ã.ì.), òóõàéëáàë õóö òàâèõ ãýõ ìýòýä õèøãèéã íü 

àâäàãã¿é. Õàðèí çàðàõ õóäàëäàõàä õèøãèéã àâíà. Óìäàãíû õóøãàíû ¿ñíýýñ íü 

àâäàã. Áÿìáà ãàðàã íü õèøèã ºäºð ó÷ðààñ õîíü õóäàëääàãã¿é. 

- Ìàë çàññàí ¿åä ñ¿¿ öàãàà, ìàë ãàðãàäàãã¿é, 3 õîíîã äîòîð öýýðòýé áàéâ. Þì 

ãàðãàâàë èäýýëæ õóâèëíà ãýäýã áàéâ. 

- Óðüä çàðèì àéë ìàë èõ òºëëºæ áàéõàä ÿäóó ãóéëãà÷èí õ¿íèéã îðóóëäàãã¿é 

áàéâ. 

- Èíãý áîòãîëæ áàéõàä õ¿í õàâüòóóëäàãã¿é. 

- Òýìýýíèé òîëãîéí ÿñàí äýýã¿¿ð àëõäàãã¿é. Ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà 

ãýäýã áàéâ. 

- ¯õýð èõýðëýõèéã ìóó, áàðàãëàõ íü ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Õîíèéã õîõèðîî, ÿìààã ãîäðîí ãýæ õàðààäàã, ÿìààíû ãîäðîí, ¿õðèéí ìèëçàí, 

õ¿¿õäèéí öàãààí áóðõàí õàìò ÿâäàã ãýæ áàéâ. 

- Òºëèéí öààä õàíàíä ñóõàé ãýäýã ìîä óÿæ õàâ÷óóëäàã. Õóðãà àä àëáèíäàõàä 

ñóõàéãààð íóðóóí äýýã¿¿ð íü 3 óäàà õºðººäºæ äîìíîæ áàéâ. 

- Õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ íóì ñóì òºìðººð õèéæ ºëãèéíèé òîëãîéä õàääàã áàéâ. 

- “Õ¿¿õäèéí íààäàì” ãýæ äóí, õóøãà, àðñëàí, õ¿÷òýí, çîîñ (3, 9ø) óÿäàã áàéâ. 

9 íàñ õ¿ðýõëýýð “9 í¿õ” ç¿¿ëãýäýã áàéâ. 

- Ýñãèéãýýð ¿íýã õàé÷ëààä äýýð íü ç¿¿õ, ýñâýë çóðààä óÿõ ÷ áàéíà. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä þì óó, ãîëöóó 5 íàñ õ¿ðòýë þì õóì ç¿¿æ áàéëàà. 

- Äýýð ¿åä íÿëõ õ¿¿õýä îñîëäîõîä óóòàíä õèéæ, øàãàé ÷ºìºã, ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð, 

õîíãîíû áîðâèòîé ¿ç¿¿ð õàìò õèéæ õàÿ÷èõäàã áàéâ. Õàðèí òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã 

îëîí çàìûí óóëçâàð äýýð, ººðèéí íóòãààñ ãàðãàæ, õàðü íóòàãò òàâüäàã çàíøèëòàé 

áàéâ. 

- Äýýð ¿åä òîì õ¿í ¿õýõýä 7 õîíîîä ãàðãàäàã. Íàñíû õýìæýý ã¿éöýõ ãýæ 

ÿðüäàãã¿é þì. 

- “Øèíæýý íýýõ”- ëàì íàðòàé áàéõ ¿åä ã¿éöýòãýæ áàéâ. 

- Õ¿í íàñ áàðñíû äàðàà (õýðýâ íàñòàé õ¿í áàéâàë) õºøèã òàòààä õàìò áàéíà. 

“Íîìûí õºíæèë” ãýæ 9 õýëèéí íîì áàãòñàí ãýæ ÿðüäàã. Òýð õºíæëèéí ñ¿¿äðýýð 

äàéðóóëæ áàéõ. Ìºí Äîðæãîòîâ ãýäýã íîì òîëãîéí òýíä òàâèíà. Çóë ºðãºíº. Íîì 

ìýääýã íü íîì óíøäàã áàéâ. 

- Õºäººë¿¿ëýýä õààÿà ãàíö íýã õ¿íèé òóõàéä òîëãîéíû áàðóóí õàæóóä ãàçàð 

óõààä äóðòàé þìûã íü òàâüäàã áàéâ. 

- Îðøîîãîîä èðñýí ìàë, õ¿íèéã ëàìààñ àâñàí ðàøààíààð àðøààëààä öýâýðëýíý. 

Õî¸ð óòàà øóðãà ãýæ òàâèíà. Õàÿ÷èõààä äàëä îðòîë ýðãýæ õàðäàãã¿é. Èõ ò¿ðãýí 

ÿâäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- ¨äîð ãýæ áóðãàñàíä öàãààí äààâóóí äýýð þì áè÷ýýä òîëãîéí òýíä õàòãàæ 

áàéâ. 

- Öàãààí ÷óëóó äýðë¿¿ëíý. 

- ßñ áàðüñàí õ¿íä õàäàã, õàëóóí õîøóóòàé ìàë, åð íü õàëçàí öàãààí õîíü ºãäºã 

áàéâ. 

- 3 æèë áîëîîä “ãàçàð òàõèõ” ãýæ ýðãýæ î÷èæ áàéâ. Èäýý óíäòàé (ààâ, ýýæèéí 

ãàçàð äýýð) àõ ä¿¿ íàðààðàà î÷îîä öóãëàæ ã¿éöýòãýäýã áàéâ. Ëàì î÷èíî, “äàëëàãà” 

àâíà. Ãàçàð íü 3 æèë õàðæ áàéäàã ãýæ ÿðüäàã áàéâ. Öàãààí èäýý óíäàà èõ öàöàæ 

ºðãºæ áàéäàã. Íàñ áàðñàí õ¿íèéã õîðëîñîí þì 3 æèë õàðäàã ãýäýã. Àõ ä¿¿ íàðààñ 

112

íýãèéã àâàõ ÷ óäààòàé. Òèéìýýñ ýñ ò¿¿íèéã çàéëóóëæ áàéãàà ó÷èðòàé. Äàëëàãûí 

èäýý çóí áîë öàãààí èäýý, ºâºë áîë áîîâ, òîñ áàéäàã. Ãàð ãàð äýýðýý òàâèàä ë 

ýðã¿¿ëæ äàëëàãà àâíà. 

- Ãàçàð àâàõäàà èõ þì öàöàæ áàéâ. Ëóñ áàÿðëàäàã ãýäýã. Ãàçðàà îëæ òàâüñàí 

áîë áàÿæèíà, îëîîã¿é áîë õîîñîðäîã ãýäýã. Ãàçàð àâàõàä ëàì øîî õàÿíà, ìºí ìîðü 

øýýñýí ãàçàð òàâèâàë ñàéí ãýäýã. Ãàçðàà îëîîã¿é íü ¿ð õ¿¿õýä ¿õýõ, ìàë áàðàãäàõ 

æèøýýòýé, ãàçðàà òàõèõëààð ººð áîëîîä èðäýã. Ñàéí áîëäîã ãýäýã. 

- Ã¿éäýëòýé ãàçàð ãýäýã íü õàäàí õîøóóã õýëíý. Èéì ãàçðûã ÷èãë¿¿ëæ 

òàâüäàãã¿é. 

- “Øèíæýý íýýõ”- ä àõ ä¿¿ãèéí òèéì òèéì õ¿íä öýýðòýé ãýæ ãàðäàã. Ýíý öýýðèéã 

ãàðãàõ ¸ñòîé. Ã¿ðýì óíøèíà, àðøààëíà, ñàí òàâèíà. Èíãýõã¿é áîë ýðãýëòýí äýýðýý 

àâ÷èõ ãýýä áàéäàã ãýäýã. Ñýòãýëäýý áîäîæ ¿õýõèéã öýýðòýé ãýäýã. Òóõàéëáàë ìèíèé 

òàëûí òýð ë õ¿í èðñýíã¿é ãýõ æèøýýòýé. Ýä þìàíä ë õîðãîäîæ áîëíî. Òèéì þìàíä 

õîðãîäîæ áàéãààä ÿâæ (¿õýæ) ãýæ ãàðíà. Òèéì þìûã ëàìä ºãíº. Ýñâýë õýðýãã¿é þì 

áàéâàë õàÿíà. Ýìýãòýé õ¿íèéã ýýð¿¿ë, àðàã, óóðàíäàà õîðãîäîæ áàéãààä ÿâ÷èõàæ 

ãýæ ÿðüäàã. Ýìýãòýé õ¿íèé ñ¿íñ çýð¿¿ëäýý, ýðýãòýé õ¿íèéõ á¿ñýíäýý áàéäàã ãýäýã. 

Õ¿íòýé á¿ñýý ñîëèõîä áîë õàìò áàðüæ áàéãààä 3 øóâòðààä ñîëüäîã ãýäýã. Ýð¿¿ëýý 

ýìýãòýé õ¿í õ¿íä ºãäºãã¿é ãýäýã ¿ãòýé. 

- Àðàã ò¿øèæ àìàðæèíà. Àðãèéã õºìºðëºõººð àìàðäàã. Äýýæýý õàðàõëààð 

çîâæ áàéäàã ãýäýã õîîñîí àðãèéã äýýø íü õàðóóëæ òàâüäàãã¿é. Õ¿íèé ìºð äýýð 

àðàã áàéõ òààðóó ãýäýã. Çàéëóóëæ áàéäàã. Í¿¿õ ¿åä à÷ààí äýýð õºìºð÷ äàðóóëäàã. 

- Á¿ñã¿é õ¿í íàñ áàðñíû äàðàà àðãàíä ñ¿¿ äóñààãààä ¿¿ðäýã ãýäýã ¿ãòýé. 

- Á¿ñã¿é õ¿íèéã íàñ áàðñíû äàðàà áàðüæ áàéñàí ýýð¿¿ëèéí ¿ç¿¿ðèéã æààõàí 

øîâõëîæ çîðäîã ó÷èðòàé. 

- Ãàçàð àâàõàä ÷óëóóãààð 84 ø ìýëõèé çàñäàã ãýäýã. Çàðèì ëàì íàð ìýëõèéíèé 

çóðàã òàâüäàã. Ìýëõèéã ºðººòýé íü ¿ëäýýäýã. 

- Òýð æèëèéí çàñàë ãýæ øèíèéã ºãëºº çàñíà. Øîî õàÿæ òîãëîíî, ìýëõèé 

øàãàéãààð ºðíº. Îëîí øàà àâñíûã ñàéí ãýäýã. Æèëýý äààäàã çàñàë ãýæ áàéâ. Ìºí 

öàãààí ñàðûí áîîâíû ºíãº, õèéæ áàéãàà ýñãèéãýýð øèíæäýã áàéâ. Øèíýýð (öàãààí 

ñàð) ìýëõèé çàñàõ íü ìóó þìûã õîëäóóëàõ, ñàéí þìûã íààø òàòàõ ¸ñòîé ãýæ ÿðüæ 

áàéâ. 

- Àäóó áýë÷ýýðò çàëààä çàëñàí ç¿ãòýý óóðãàà õàðóóëæ òàâü! ãýäýã. Áóðóó òàâèàä, 

õóëãàé (àäóó) àâ÷èõ ÷ ãýæ áàéäàã. 

- Õîíèéã áàðóóí õîéò ç¿ãýýñ èðñýí àìüòàí, òýð ç¿ã áýë÷ýýæ áàé! ãýæ áàéâ. 

- ¯õñýí õ¿íèé õîéò òºðëèéã ¿ðãýëæ ë õ¿í áîëæ òºðºõººð ÿðüæ áàéâ. Õàí ÿñòàé 

õóâðàãà õ¿í, õ¿íèé ãàíö õ¿¿ áîëîõ íü ãýõ æèøýýòýé. 

- Àìüñãàà õààõòàé çýðýã íü ºðõºº á¿òýýæ, ¿¿äýý ìîä õºíäëºí òàâüæ áîîäîã. 

- Àéëóóä òîä ºíãèéí þì, åð íü óëààí áºñ äààâóó ÿâàõ, ãàðàõ ç¿ãò íü õàâ÷óóëäàã 

áàéâ. 

- Áîñãîíû äîòîð, ãàäíà ìîä òàâüæ õóãà ãèøãýæ õ¿¿ð ãàðãàæ áàéâ. 

- Ãàçàð àâàõ ¿åä ò¿ëñýí ãàëûí ¿íñèéã çààâàë øîðîîãîîð äàðæ ¿ëäýýæ áàéâ. 

¯íñýíä ìºð ãàðíà ãýæ áàéâ. Ãàçàð àâàõ ¿åä óòàà òàâüæ àðö óóãèóëäàã, ¿¿íèé ¿íñèéã 

ë òýãäýã. 

- “Ïî óíøèõ” ýíý íü ñ¿íñèéã ë çàéëóóëæ ÿâóóëæ áóé ¿å þì. Ëàì íîì óíøèæ, 

ýíý ¿åä ºðõíèé õîøóóã áàãà çýðýã ýðã¿¿ëæ òàòíà. Ñ¿íñ äàéðàëäñàí þìàíäàà çààâàë 

113

ìóó áîëäîã ãýäýã. ¯äýø óíøèíà. ¯õñýí õ¿íèé äýðãýä çààâàë óíøèõã¿é. Ïî óíøààä 

íèëýýä áàéæ áàéãààä ë ºðõíèé õîøóó òàò, óòàà òàâü! ãýæ áàéäàã. Äàðàà íü äàõèàä 

á¿òýýíý. Ìàðãààø íü ñ¿íñ õààãóóð ãàð÷ âý? ãýæ ¿çíý. Çóëàã, ç¿ðõ, õàìðààð ãýäýã. 

Ñ¿íñ ãàðñàí ãàçàð öóñ ãàðñàí áàéäàã. Ñàéí ïîîäâîë ìºí óã õ¿í áóÿí õèéæ ÿâñàí 

õ¿í áîë ñ¿íñ íü çóëàéãààð íü ãàðäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. Ïîã õàæóó ãýðýýñ, ýñâýë á¿ð 

õîëîîñ óíøèæ áîëíî. 

- Õ¿íèé õîéòîõ, “ïî óíøèõ”, “øèíæýý íýýõ”- ä ººð ëàì íàð áàéæ áîëíî. 

- Ãàçàð ¿çýõ (àâàõ) ãýýä ÿâàõàä õ¿í, îëîí äàéðàëäàõ ñàéí ãýæ ÿðüäàã. 

- Õàÿõ ãýýä ÿâàõàä õ¿í äàéðàëäâàë óóëçàõ ¸ñã¿é. 

- Õ¿í (¿õñýí) à÷èõäàà õî¸ð õîîñîí äºðâºëæ óðóó íü õàðóóëæ òýãíýýä äýýð íü 

õàíàà òàâèàä à÷èíà. 

- Öýâýð õóðèì ãýäýã íü ãàçàð àâ÷ áàéõàä õ¿í äàéðàëäàæ, èäýý, óíäààíààñ èäâýë 

ñàéí, ëóñûí þìíààñ (èäýý) èäëýý ãýæ ÿðüäàã. Ãàçàð äýýð àâàà÷ñàí èäýõ óóõ þìàà 

äóóñãàõã¿é, áóöààæ àâ÷èð÷ àõ ä¿¿ ñàäàíäàà àìñóóëäàã çàíøèëòàé. 

- Ãóðâàí á¿ñòýé õ¿¿õäèéí óãààëãà- õóðèìàíä (3 óäàà) î÷èõ, äàéðàëäàõàä ñàéí, 

àæèë ÿâäàë ñàíàñíààð á¿òäýã, æèëýý äààäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Õ¿í ºíãºðñºí àéëä ýíõðéè õ¿¿õäèéã îðóóëäàãã¿é. 

- Õî¸ð (õ¿í õºäººë¿¿ëýýä) äºðâºëæ, õàíà, õîì øàòûã øóðãà (ãàëûí)- íû öààíà 

áóóëãààä õîíóóëæ àâäàã, òýìýýã àðøààëààä, õàäàã ç¿¿æ òàâüäàã, îðõèñîí þìàà áàñ 

ë àðèóòãààä àâ÷èõàæ áàéâ. 

- Íàñ áàðàõ ¿åä õîíõ, ýñâýë äýøèã õàâèð÷ äóóãàðãàäàã. Ñ¿íñ ãàðààã¿é áîëîõëîîð 

öî÷èæ àéæ áàéäàã ãýäýã. 

- ¯õýýðèéí áóçàð ãýäýã, ýíý íü ¿õñýí õ¿íèé ÿâäëûí þì, àéæ öî÷âîë ºâääºã. 

- Áóÿí íîì õèéãýýã¿é õ¿í ¿õýõëýýðýý ÷ºòãºð áîëäîã. 

- Çàðèì õ¿í àìüä áàéõäàà ñ¿íñ ÿâ÷èõñàí áàéäàã. Ñ¿íñ íü á¿ñýýð íü äóóääàã. 

Õîò òîéðîîä äóóäíà, á¿ñèéã íü äýíñëýýä áàéäàã ñ¿ëä ñ¿íñèéã íü ë äýíñëýæ áàéãàà 

þì. 

- Ýìýãòýé õ¿íèé ñ¿íñèéã ýýð¿¿ëýýð íü äóóääàã ãýäýã. Äàéðàëäààã¿é. 

- Ç¿¿í òèéø õ¿í ãàðãàñàí áîë ç¿¿í ç¿ã ìóó, ìºðººð íü èðýõã¿é òîéð÷, ººð 

òàëààñ èðäýã ó÷èðòàé. 

- Îðøîîñîí ç¿ã äàãàæ õºäºëäºãã¿é, ººð ç¿ã ð¿¿ ýõýëæ ãàð÷ õºäëººä òýð ç¿ãò 

íü í¿¿æ áîëíî. 

- Ëóñ îðîíãî ãýäýã àìüòíààñ àéäàã. Òèéìýýñ îðîíãûí ýâðýýð çóðàõàä çàéëæ 

ºãäºã ãýäýã. 

- Ãàëûí õàé÷ àíãàéëãàæ áèòãèé òàâü! ãàðç ãàðíà ãýæ áàéâ. 

- Ãàëçóó ÷îíî èðýõýä áàãàíààðàà: - ×àìààñ õ¿÷òýé õ¿í èðëýý! ãýýä áàðüæ ãàðäàã 

ãýäýã ¿ãòýé. Áàãàíà áèòãèé ò¿øèæ ñóó, ¿ðãýëæ áîñîî áàéäàã ó÷ðààñ ç¿äýð÷ çîâæ 

áàéäàã ãýäýã. 

- Ä¿¿ àéëä îðâîë óóöíû áàðóóí òàëàà ýõëýæ õºíäºíº, àõ íàñòàé àéëä áîë ç¿¿í 

òàëààñ õºíäºíº. 

- Õîíèíû òîëãîé íàéðàíä òàâèõã¿é, çºâõºí ë áèò¿¿íä ÷àíàæ áóðõàíä òàâèíà. 

Òîëãîéòîé õàìò 4 ºíäºð, äàë, õîøíîãî áàÿí ò¿ð¿¿ã õîìò ÷ºìºã (øàãàéò), òîëãîéã 

õºíäºõäºº áàðóóí øàíààíààñ ýõëýæ õºíäºíº. 

- Øàíàà æàâü÷èíä íýã, ÷èõíèé àðààð íýã óäàà, ìàãíàé äýýð 3 ýñãýíý, ç¿¿í òàë 

ÿã àäèëõàí. 

114

- Äàëûã áàðóóí òàëààñ (òîëãîé íü ñóóæ áóé õ¿íèé ç¿ã õàðíà), óðòààø íü 3 óäàà 

õóòãà õ¿ðãýíý. 

- Õàâèðàãà õî¸ð õî¸ðîîð ç¿ñýæ òàâèíà. 

- Õîøíîãûã ¿ç¿¿ðýýñ íü 4 õóðóó ç¿ñíý. 5 õóðóó õýìæýýíä áàñ íýã ç¿ñíý. 

- Øààíò ÷ºìºã õîí äýýð íü (ãóðâàëæíààð) ç¿ñíý. ×ºìãèéã 3 óäàà õºíäëºí 

ç¿ñíý. 

- Óóö áàðóóí òàëààñ çàõ àâíà. Äàõèí ç¿ñýæ àâààä áóðõàíä òàâèíà. Õàëüñëàíà. 

- Õîøíîãûã íàðèéí ¿ç¿¿ðýýð íü õ¿í ð¿¿ õàðóóëæ òàâèíà. 

- ×ºìºã á¿ðèéã íàðèéí òàëààð íü òàâèíà. 

- Áîãò ÷ºìºã òàâàãò òàâüäàãã¿é, õóãàëäàãã¿é ãýäýã. 

- Õèøèã ìàõ àòãààë ÷ºìºã îðíî. 

- Õàðèéí, ãàäíûí õ¿íä ºãäºãã¿é, õèøèã ìàõûã àõ ä¿¿ äîòðîî èääýã, õàðü, 

ýíãèéí õ¿íä àòãààë ÷ºìºã ºãºõºä ñàéí ãýäýã. Áóñàä ìàõíààñ ò¿ð¿¿ (ýõýëæ) 3 óäàà 

îãòîëæ èääýã ãýäýã. 

- Õîäîîäíû òîëãîé õýñãýýñ 3 îãòîëíî. Õ¿íä ºãäºãã¿é, õîäîîäíû öóñíààñ çààâàë 

àìñäàã ¸ñòîé. 

- Òàâàí öóëä õîäîîä, ãýäýñ, áººð, ç¿ðõ, ýëýã îðíî. 

- ªâ÷¿¿ ìàõ õèøèã ìàõ þì. Á¿ñã¿é õ¿íèé õóâü ìàõ. Á¿ñòýé õ¿í á¿äýðõèé, 

òîëãîé èääýã. Äîòíû àéëäàà õîðìîé (öîðîé)- òîé ºãíº. Æèðèéí èäýõ ¿åä õîðìîéã 

àâíà. Àéëä ºâ÷¿¿ á¿äýðõèéòýé ÿâäàãã¿é. 

- Áîãèíî õàâèðãà íýãèéã ãàëä ºðãºíº. Ýõíèé áîãèíî 3 õàâèðãà õèøãýíä 

ÿâäàãã¿é, ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä öýýðòýé (á¿òýí õîíèíû) ìàõòàé àéë÷ëàõàä çààâàë àâíà 

(¿ëäýýäýã). 

- Õàíèàä òîìóó ãàðñàí ¿åä õ¿ðýý õèéäýä ñîð çàëæ, ãóðâàëæèí ãàë ò¿ëæ, 

ãóðâàëæèí áàëèí õèéãýýä øàòààæ òýð ãàðñàí ç¿ãò õàÿäàã. 

- Õ¿ç¿¿ã áàñ àéëä ãîëäóó ÿâóóëäàãã¿é. 

- Ñýýðíèé äýýä òàëààñ (òîëãîé òàë) 3 ¿å íóãàëíà, ãîë ìàõ áàñ ÿâàõã¿é, 

¿íõýëöýãíèé ìàõ áàñ ÿâàõã¿é. 

- ¯íõýëöýã àéëûí õ¿¿õäýä ºãüå ãýâýë ºðººñºí ìàõûã ÷èõýýä, íºãººã ¿ëäýýäýã. 

- Öàãààí ñàðààð òýð áîëãîí áîîâ õèéäýãã¿é, àÿíä ÿâàõäàà õîðãîë, äºðâºëæèí 

áîîâ õèéäýã áàéâ. 

- Òàâàãò èäýý òàâèõäàà ¸ðîîëä ýýçãèé, äàðàà íü ààðóóë, õóðóóä õèéíý, õîëüñîí 

öàãààí òîñ òàâèíà. ªðºì õàòààæ ÷èìíý, øàð òîñ òàâèíà (Öàãààí ñàðààð). 

- Öàãààí ñàðààð “öàãàà” ãýæ çààâàë ÷àíàíà. Ãýð ãýðòýý ÷àíàæ, çîëãîñîí àéëä 

íýã òîãîîíä õèéíý. Ò¿¿íýýñ áóðõàíäàà òàâèíà, ìîãîé öàéëóóëæ áàéíà ãýæ ãýðýý 

òîéðóóëæ ìîãîé ãóàé öàãààãàà óó! ãýýä ãýð äýýð äóñààíà. Äàðàà íü ãýðòýý àõ íàðòàé 

õ¿íäýý õèéæ ºãíº. Òýãýýä á¿ãäýýð èäýöãýýíý. Õ¿í á¿ð 3, 7 óäàà èääýã çàíøèëòàé. 

Òîî ã¿éöýæ èäíý ãýæ èíãýæ ¸ñîëäîã. Èõýíõ òýð àéëûí ñàâàíä ¿ëäýíý. Ìºí õîòûíõîî 

àéë àéëûí ñàâàíä õèéãýýä ÿâóóëíà. 7 õîíîã (3 õîíîã ÷ áîëíî) èääýã ãýæ áàéâ. Îëîí 

õîíîã èäâýë ñàéí ãýäýã. Ýëáýã äýëáýã áàéõ ó÷èðòàé þì. Çóíøëàãà ñàéí (îëîí õîíîã 

áîë) áîëäîã ãýæ áàéâ. 

- Àìàí õ¿ç¿¿, õàòàí õ¿ç¿¿ õî¸ðûã øèíý áýð, õ¿ðãýí õî¸ð ñàëãàäàã ãýæ áàéâ. 

Õî¸ð ýöýã íü õàðæ áàéõ æèøýýòýé. 

Ç¿éë ñóì, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò. Õ- 6 

Ìàëûí òîî. 1965 îíä. 

115

Á¿õ ìàë 78759 

òýìýý - 1071 

àäóó- 1202 

¿õýð- 6144 

õîíü- 50505 

ÿìàà- 967 

1981 îíä – Á¿õ ìàë - 89251 

òýìýý - 335 

àäóó- 8795 

¿õýð- 5563 

õîíü- 61577 

ÿìàà- 12951 

Ìàíàé ñóì õóó÷èí òàë õýýð, ãîâèéí á¿ñýíä áàãòàæ áàéâ. Ñ¿¿ëäýý á¿õýëä íü òàë 

õýýðèéí á¿ñýíä áàãòààõ áîëîâ. Ãèø¿¿äèéí àìèíû áîä ìàë, ò¿¿íèé äîòîð òýìýýíèé 

òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áóóðñàí. 1965 îíä àìèíû àæ àõóéä 423 òýìýý áàéñàí áîë 

1981 îíä 127 áîëæ áàãàñàâ (Íýãäëèéí îðëîã÷ äàðãûí ìýäýý). 

60.Ë.Õèøèãýý, ýì, íàñ 56, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë, ñóì, 2- ð áðèãàä 

- Ãýðèéí ÷àãòàãàíû õàâ÷óóëãûã õºãø÷¿¿ë ë õîíèíû õîäîîä, ºëçèé, ìºí ìàëûí 

õýýë ºðãºº ìàÿãààð õàâ÷óóëäàã ãýæ ÿðüäàã. Ìàëûí ºðãºº ñàâ ìàÿãààð ÷àãòàãà 

õàâ÷óóëæ ¿ç¿¿ëýâ. 

Òîîíî. Òàâàí óíü äàìæóóëàí õàâ÷óóëíà. 

- Õîäîîäíû àìñàð èäâýë àìòàé (õýë àì) áîëäîã ãýæ õ¿¿õäýä èä¿¿ëäýãã¿é. 

- Õîøíîãîíû “áàÿí ò¿ð¿¿”- ã ãýðèéí õîéìîð õàðóóëæ õàâ÷óóëáàë õ¿ðãýí 

òººðäºã ãýýä ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëæ õàâ÷óóëíà (ìàë àëæ èäýõ ¿åä). 

Õºâ÷èðõèé (÷èâ)- ã õóòãà ìýñýýð èääýãã¿é, ø¿äýýð èäíý, òîðãîí ¿ç¿¿ðèéã 

èääýãã¿é. 

- Á¿ðä ñóì òèéø “áèò¿¿ëãý”- íèé ìàõàí äýýð áèò¿¿ òîëãîé òàâüäàã áàéâ. 

Áèò¿¿ðýõ øºíº ë ìàõòàé õàìò (óóö, ñýýð) àéëóóäàä òàâàãòàé áèò¿¿ òîëãîé õàðèëöàí 

çºð¿¿ëæ àìñàæ èäýöãýýäýã áàéâ Áàñ áàíø ÿâíà. 

- Ýìýýë çàñàõ øèíý ýìýýë çàñàæ äóóñààä (õ¿¿õäýä) ýõ íü àíõëàí ìîðäîæ 

¸ñëîíî. Áÿñëàã ãàíçàãàëóóëäàã çàíøèëòàé, òýð áÿñëàãèéã ãýðòýý îðóóëæ èðýýä 

ç¿ñýýä ë ýìýýëèéí ìÿëààëãà ãýýä ë õóâààæ èäýæ áàéâ. 

Õèøèãò ãóàéí ãýðèéí õîéìîðüò õàíûí òîëãîéä “Áîíä” ãýæ õàâòãàé äºðâºëæèí 

ìîäîí äýýð çóðàãòàé ç¿éë áàéâ. 

- Õîíü ìàë àëæ èäýõýä õýýë îëñîí áàéâàë ºðãººòýé õàÿâàë õóðãà õºëääºã ãýæ 

áàéâ, ìàëûí õýýë ãýæ ÿðüäàã. 

- ×àãòàãûã ìºí õîäîîä, õîíèíû õîò õîðîî ìàÿãààð õàâ÷óóëäàã ãýæ áàéëàà. 

- Øèíãýí èäýýã ãýðò ãîëäóó ë òàë òîãîîã¿é òàëä, îðã¿é òàëä ë áàéðëóóëæ áàéâ. 

116

61.×.Îðãîäîë, ýì, íàñ 65, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Ìèíèé Îðãîäîë íýðèéã ëàìààñ àâààã¿é, ìàíàé ààâ çîîñ ã¿éëãýýä íýð ºãñºí 

ãýäýã. Íàìàéã 5 íàñ õ¿ðòýë øîâîîõîéä (õàíàã¿é ãýðò) áàéëãàñàí ãýäýã. Ò¿ð¿¿÷èéí 

õ¿¿õä¿¿ä ë òîãòäîãã¿é áàéæýý. Òýãýýä ë íàìàéã øîâîîõîéä òºð¿¿ëæ, òýíä íü 

ºñãºñºí þì. Áàñ õî¸ðòîéä ìèíü ¿ñèéã àâñàí. Ìèíèé õ¿¿õä¿¿äèéí ¿ñèéã èíãýæ 

òàâòàéä íü àâ÷ áàéãààðàé ãýñýí. Áóðóó ýíãýðòýé äýýëòýé áàéâ. Ìºí ë 5 õ¿ðòýë 

ºìññºí. 

- Õîäîîäíû àìñðûã ãàäíûí (òýð àéëààñ áóñàä àéëûí) õ¿íä ºãäºãã¿é ãýäýã. 

Àìûã íü àâ÷ òàâü÷èõààä ë õóâààíà. Õ¿íòýé ñóóãààã¿é çàëóó ýìýãòýéä íóãàëóóð 

ºãäºãã¿é. Èäýõ öýýðòýé. Õýðýâ èäâýë õ¿íòýé ñóóñàí õîéíîî áóöàæ èðäýã ãýäýã. 

Ìºí àéëä íóãàëóóðã¿é ãýäýñ àìñóóëäàãã¿é çàíøèëòàé. Õýðýâ íóãàëóóðã¿é ãýäýñ 

àìñóóëáàë (åð íü ãýäýñ äóòóó ë áîë) áóöààäàã ãýäýã. Ãýäýñ àìñóóëäàã ¸ñ íü àéëûí 

õîòíîîñ ìàë èäýýã¿é. Àéëûí õîòîíä îðîîã¿éí ãýð÷ òýìäýã þì ãýíý áèëýý. 

- Õîäîîäíû ñ¿ëáýýðèéã õàð õ¿í (ìàë àëñàí õ¿í) çîðîîä, ¿ç¿¿ðèéã íü ãàëä 

æààõàí ò¿ëæ õîäîîäîî ñ¿ëáýäýã. Õàð õ¿íýýð öóñ çààâàë áàçóóëäàã ¸ñòîé. 

62.Æ.Íÿì, ýì, íàñ 74, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Øèëá¿¿ðèéã õàìààã¿é äîð õàÿäàãã¿é, õîíèíäîî ÿâæ èðýýä ãýðèéí õîøëîí, 

ýñâýë ãýð äýýðýý õóéâûã íü èøèíä íü îðîîæ õàâ÷óóëäàã (òàâüäàã). Íîõîé øèëá¿¿ðýýð 

îðîîëãîõ öýýðòýé áàéñàí áàéõ. 

- Õºãíèéí òîâ÷èéã çàäëàæ þì õèéäýãã¿é áàéñàí áàéõ. 

- Ìàë çàññàíû äàðàà 3 õîíîãèéí äîòîð ãàçàð óõóóëäàãã¿é, ìîðü àðãàìæèõ 

ãàäàñ øààëãàõã¿é, õ¿¿õä¿¿äýä ýíä, òýíä ãàçàð ñýíäèéëãýõèéã öýýðëýæ áàéâ. Õýðýâ 

ìàë (òºë) ñî¸íãîòîîä ¿õâýë ìàõûã ÷àíàæ èäýýä øºëèéã íü ÿñòàé íü õàìò ¿¿äíèé 

äîòîð òàëä áóë÷èõäàã áàéâ. Íîõîéä õàâüòóóëäàãã¿é áàéñàí. 

- Õºãíèéã õîíèíû íîîîñîîð òîìîæ áàéâ. Ñàðëàãèéí íîîñ áàéâ, ãýõäýý ò¿¿ãýýð 

òîìîõã¿é ë áàéâ, ìàë õýýë õàÿõàä õºãíèéí õóðóóãààð íîõîéí öàâèàð óÿæ áàéâ 

(Õºãíº, õºãíèéí õóðóó, õºãíèéí õóðóó (òîâ÷). 

- Áîîì ºâ÷íººð ¿õñýí ìàëûí ìàõûã ñàéí ÷àíàæ èäýæ áàéâ. Çýñòýé õàìò ÷àíàäàã 


- Øèíèéí íýãýíä õîíèíä ÿâæ áóé õ¿íä õýäýí õîò àéë áàéíà, òýð òîîëîíãîîð 

õîøíîãîíû áàÿí ò¿ð¿¿, öàãààí òîñ, áîîâ õóðãàíû óóòàíä íü õèéæ ºã÷ áàéâ. Îðîé 

õîíèíîîñ èðýõòýé çýðýã õîòîí äîòðîî “õîíèíû õèøèã” õóâààæ èäíý ãýæ öóãëàðààä 

èäýöãýýäýã áàéâ. 

- Õºâ÷èðõèé (÷èâ)- èéã õ¿¿õä¿¿ä èääýã áàéâ. Õîðèîòîé ë áàéãààã¿é þì. 

- Çýý õ¿í àõ íàðûí äýðãýä äàë èääýãã¿é, òîì óëñàä ë ¸ñîðõîæ ºã÷ áàéâ. 

- Äàëëàãûí õóâü ìàõûã 3 õîíîîä èäýæ áàéâ. Äàëëàãàíû õóâèíä áàéñàí áàÿí 

ò¿ð¿¿ã ìºëæººä ãàëä õèé÷èõäýã áàéñàí áàéõ. 

- “Ãàëûí õóðãà” ãýæ õýýë àâñàí ìàë àëæ èäýýä ººõºíä îðîîãîîä ãàëäàà ºðãºäºã 

áàéâ. 

- “Øàð øóâóóäàõ” òîãëîîìûí òóõàé õî¸ð ãàðûí õóðóóíä òîãëîäîã, õî¸óë 

òîãëîíî, íýã íü àñóóäàã, íºãºº íü õàðèóëíà. Õî¸ð äîëîîâîð, ýðõèé õóðóóíû õóìñûã 

íàð, ñàð, îä ãýíý. Ýíý ãóðâàí õóðóóíû íèéëýõ õýñýãò, îðîé äýýð íü ìîä õàòãàíà. 

117

Ò¿¿íèéãýý øàð øóâóó ñóóæ áàéíà ãýäýã. Øàð øóâóóíààñ ãàë àâ÷ òîãëîæ áàéñàí 

øèã ñàíàãäàíà, ýñâýë øàð øóâóó ãàë àâàõ ãýæ àñóóäàã áèë¿¿, ñàéí ñàíàõã¿é áàéíà. 

“Òîîíîîð ÷èíü ãàë óëàëçààä 

Õàÿàãààð ÷èíü ãàë ãÿëàëçààä” áàéíà ãýäýã. Òýãýýä ë ìàíàé íîõîé çóóäàã ø¿¿! õàâ 

õóâ! ãýýä ë íîöîëäîöãîîæ áàéâ. Õî¸ð äîëîîâîð, ýðõèé õóðóó ãóðâûã àëòàí, ìºíãºí 

ø¿ðýí áàãàíà ãýäýã. Ãóðâàí òàëûí í¿õèéã áóóð, áóõ, àçàðãà îðäîã ãýæ áàéâ. Õî¸ð 

÷èãæèéã õîëáîîòîé áÿðóó, ç¿¿í ãàðûí äýýä òàëûí àðûí õýñãèéã øàð, áîð íîõîéí 

õýâòýø ãýäýã, ç¿¿í ãàðûí ÿäàì, äóíä (áàðóóí ãàðûí ÿäàì, äóíä õóðóóí äýýã¿¿ð 

õºíäëºí ãàðàõ) õóðóóã ààâ, ýýæèéí îð äýð ãýíý. Áàðóóí ãàðûí ººäºº õàðñàí àëãàíû 

õîíõîðûã ò¿ìýí õîíèíû õýâòýø ãýäýã. Ç¿¿í ãàðûí ýðõèé õóðóóã àðãàìæààòàé ìîðü 

ãýäýã. 

- Ìàëûí çàñààã èäýõýýð íóðóó áººðíèé ºâ÷èí õºäºëãºäºã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ìîðèíû òîëãîé (ÿñ)- ã ìàë õóé áàéðëàæ òîãòìîîð ãàçàðò òàâèóëäàã áàéâ. 

Îíãîðõîé í¿õ áîëãîíûã áºãëºæ òàâüæ áàéâ. 

- Áèò¿¿ öàãààí õàëüñòàé õ¿¿õýä ãàðàõàä ñ¿éõíèé ýýìãýýð õàëüñûã õàãàëäàã 

áàéâ. 

- Õîíèíû öîîõîð ºâ÷èí (ñ¿¿ëíèé õýñãýýð þì òóóð÷ ãàðíà, õàëäâàðòàé)- èé ¿åä 

õ¿ç¿¿ (¿ìõèé õ¿ðýí)- íèé àðüñ óÿõ, àëààä õîòîíä áóëàõ çýðýã ¸ñ ã¿éöýòãýäýã áàéâ. 

- Èõñèéã õàÿæ áàéãààã¿é áàéõ. Àâñàí ýõ ë ýíä òýíä àâàà÷èæ òàâüäàã áàéâ. 

- “Ö¿¿ õàÿõ” ýíý òîãëîîìîîð òîãëîõîä ãàçàð ëóñ äîãøèðäîãã¿é, ýýëòýé ãýæ èõ 

òîãëóóëäàã áàéâ. 

- Ìàëûí ÿñààð òîãëîõ òóõàé ¿õðèéí ýâýðíèé òóãàëìàéãààð ãóíè õèéäýã, õîíü, 

ÿìààíû ýâðýýð ¿íýý õèéíý. Ýð ¿õðèéí ýâðýýð ãîëäóó ãóíè õèéäýã. Òîì ýâðýýð íü 

øàð õèéäýã. Õóöûí ýâðèéã áóõ ãýæ òîãëîäîã. Õîíü, ÿìààíû ýâðèéí òóãàëìàéãààð 

òóãàë õèéæ òîãëîíî, óÿæ òîãëîíî. ¯õðèéí òàãàëöàãíààñ ø¿äëýí õîíü, òºëºã, ìºí 

ñàðâàà (äààãà), áàñ ñàðëàã ãàðãàíà (øèëáýíèé òàãàëöàãèéã íèéëýõ õýñãýýñ ãàðãàäàã), 

áàñ õàéíàã ãýæ ãàðãàíà. Àäóóíû øèëáýíýýñ ýð, ýì õîíü, èíãý ãàðãàíà. Á¿õ ìàëûí 

øèëáýíèé ¿åíýýñ áîòãî ãàðãàíà. Äîîä òàëààñ íü ñàðëàã, èíãý, íîõîé ãàðãàíà. 

Áîðâèíîîñ íîõîé ãàðãàíà. Òîéãîîð ºâãºí ãýæ ãàðãàæ òîãëîíî. Óðüä õºëíèé (áîä 

ìàë- àäóó, ¿õýð) áîãòîñîíä çîâëîíò ¿å áàéäàã, õàéíàã õèéíý. 

- ×óëóóãààð ãýð õèéæ òîãëîíî, õàð ÷óëóóãààð õàíà, öàãààí ÷óëóóãààð äîòîð 

òàëä äýâñýíý. ×óëóóãààð õîðîî áàðèíà. 

- Øàãàéãààð (øààãààð) àäóó õèéæ òîãëîíî. Íàð çºâ ýðãýëòòýéã ìîðü, íàð 

áóðóóã ã¿¿ ãýæ ÿëãàíà. 

- ìîðü ã¿¿ 

- Áîä, áîã ìàëûí àðààãààð ÿìàà õèéíý, áîãèéíõîîð ãîëäóó õèéäýã. 

- Áîðâèíîîñ íîõîé ãàðãàõàä ò¿¿íòýé çàëãàæ áóé ÿñààð òýìýý õèéíý. 

- Í¿¿õäýý ýäãýýð òîãëîîìîî àâààä ÿâäàã áàéâ. 

63.Æà.Ã¿íä, ýð, íàñ 72, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Ñàíãèéí äàëàé íóóðûã íîãîîíîîð çóíû ýõýí ñàðä õ¿ðýýíýýñ îëîí ëàì íàð 

èðæ òàõèæ áàéâ. 4 òàëä íü ¿äýëæ áàéãààä ë òàõèíà. “Ãàíæóóð ýðãýõ” ãýæ íýðèéäýæ 

áàéâ. Öàãààí ãîëäóó, øèíý õîìòîé òýìýýíä à÷èæ ÿâæ áàéâ. 

- Ç¿éëèéí ãîë áàñ òàõèëãàòàé áàéâ. Ãîëîîñ óðàãø ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí 

118

æèâõíèé ¿íñ àñãàæ áàéñàí ãàçàð ãýæ öàãààí òîëãîé áàéäàã. Íàñòàé÷óóë äîòîðò ñàéí 

ãýæ áóöàëãàæ óóäàã áàéâ. 

- Òàõèëãàòàé óóëûí àìüòíûã òýð á¿ð àëäàãã¿é, òàõèëãàòàé óóë áîëãîí ë 

äîãøèí ãàçàð áàéñàí áàéõ, õîøóó íóòàãòàà ºâ÷èí çîâëîí õàëäààõã¿é áàéõ. Áîðîî 

õóð èõ îðóóëàõ, ìàë ñ¿ðýã òàðãàëóóëàõ ãýæ ë òàõèæ áàéëàà. Îâîîíû òàõèëãàíä 

ìàë îðäîãã¿é áàéâ. Îâîî òàõèëãûã öàãààíààð ºíãºð¿¿ëäýã áàéâ. Ò¿ð¿¿ëñýí áºõºä 

áÿñëàãààð ìîðü õèéãýýä õàäàãòàé ºã÷ áàéâ. 

- Áóóðëûí õºøººíèé õàæóóãààð àÿí÷èí æèí÷èä èõ ºíãºðäºã ãàçàð þì, ìºíãº 

öààñ èõ òàâüäàã áàéâ. Òîëãîéã íü àâààä õàÿ÷èõñàí áàéâ. Ñ¿¿ëä àâ÷èð÷ òàâèâ. 

Òýìýýíýýñýý çîãäîð çóëãààæ ç¿¿íý. Àæèë ¿éëñ, àÿí çàìä ë ñàéí ãýæ òýãæ áàéâ. 

- Òàéæ íàðûí áàã ç¿éëèéí ãîëûí îð÷èìä íóòàãëàæ áàéâ. 

- Òýíãýð íèðãýñýí ¿åä òàéæ ÿçãóóðòàé óëñ èðæ äýãäýýäýã áàéâ. Îòîã, æèíñ, 

õóâöàñàà ºìñºæ, öàãààí ìîðü óíàæ èðíý. Àÿíãà íèðãýñýí ¿åä èðýýä ãýðèéí ºðõèéã 

á¿òýýíý, òýãýýä èõ çàãíàäàã áàéâ. Òàéæ õ¿í î÷ñîíîîñ õîéø áóñàä õ¿í õ¿ðíý. Òàéæ 

àéëä àÿíãà íèðãýäýãã¿é ãýæ ÿðüäàã. Äóóòàé áîðîî îðîõ ¿åä ñ¿ëäýý ýðýãòýé õ¿í 

áîëãîí ë õàøãèðäàã áàéâ. Àéðàãòàé àéë àéðãàà á¿ëíý, àÿíãà áóóäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

Áàñ òîîíîîð óòàà ãàð÷ áàéõàä àÿíãà áóóäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Çóí ýõýëæ òýíãýð äóóãàðàõàä íàñòàé÷óóä ñ¿¿ë ºðãºæ áàéäàã, äóó äóóãàð÷ 

áàéíà ãýæ ÿðüäàã. 

- Òýíãýðèéí äóóíä çàã ýýëòýé ãýæ ãýðòýý áàéëãàäàã áàéâ. 

- Ëóóã 90 õýäýí õóâèëãààíòàé, õóäàã óñ , õ¿íèé ãýäñýíä è÷èæ áàéäàã ãýæ ÿðüäàã. 

ªâºë õóäàãò ëóó è÷äýã, õóäàãò öàãààí áîòãî øèã þì áàéíà ãýýä öýâýðëýí ýñãèéãýýð 

á¿òýýäýã ÷ áàéâ. 

- Ìºíäºð áîðîîíû ¿åä Ñàíãèéí äàëàé íóóðûã äýýø íü òàò÷èõëàà, ëóóã ýðýýí 

ìîãîéðõóó þì áàéäàã ãýäýã, ëóó óíæñàí ãàçàð ºí áîëîõ íü ãýæ áàéâ. 

- Àÿíãàä öîõèóëñàí õ¿íèéã áóëäàã áàéâ. 5 òýíãýð íü çàéëñàí õ¿íä áóóäàã ãýäýã. 

- Àÿíãàíä öîõèóëñàí ìàëûí ìàõûã ãàð õ¿ðäýãã¿é áàéâ. Ñ¿¿ë ¿åä èääýã áîëîâ. 

Àÿíãà áóóñàí ãàçðûí øîðîîíîîñ àâààä ãýðò òàâüäàã. Äàõèàä àÿíãà áóóäàãã¿é ãýæ 

áàéâ. 

- Àÿíãà íèðãýõýä ñóì áóóæ èðäýã ãýäýã. Õ¿ðýë ñóì, ìºí õóòãûã ÷ õóâèíä ç¿¿äýã 

áàéâ. Ìàëûí äýëýí õºõ õàâäàãã¿é ãýæ áàéâ. ªâäâºë ò¿¿ãýýð äîìíîäîã áàéëàà. 

- Ñàëõèíä ñàéí ãýæ òîîíîíîîñ óñ ç¿¿äýã áàéâ. 

- Òýíãýð çàäëàõ õîðèî öýýðòýé ãàçðààñ ìîä ÷óëóó, óñ óðãàìëûã àâáàë òýíãýð 

çàäàðäàã ãýæ áàéâ. Äîãøèí ãàçðûí áóëàã øàíäûã óõàæ áàðèâàë òýíãýð øóóðãà 

òàâüäàã ãýæ áàéâ. 

- Ñàð õèðòýõ. Ñàðûã ðàõ ãýäýã áºãñã¿é àìüòàí çàëãèäàã ãýäýã. Äºðâºí í¿äòýé 

óëààí õàëòàð íîõîé õóöóóëàõ, òºìºð í¿äýõ çýðýã ¸ñ ã¿éöýòãýäýã áàéâ. 

- Òºëèéí ¿åä ºâ÷èí äàãàíà ãýæ õºë õîðüäîã. ßëàíãóÿà èíãý áîòãîëîõîä õ¿í 

îðóóëäàãã¿é áàéâ. Õ¿íèé ººäººñ òîñîæ î÷îîä õýëäýã áàéâ. 

- Òºëèéí õºãíèéí òàëä òóóëàéí òîëãîé, àðüñ ç¿¿äýã áàéâ. Òóóëàéã ìàëä ýýëòýé 


- Õîîë óíä ìàíàéä ¿õýð öººí, õîíü, àäóó, ÿìàà ãîëëîíî. Ãîâü òàëäàà òýìýýòýé 

áàéâ. Ñ¿¿ ãàðñíû äàðàà òàðàã, óíäàà ãàðíà. Äýýð ¿åä õîíü õóðãàëàõòàé çýðýã õàâðûí 

ýõýí ñàðä öºðºì ãàðíà. Õóðãàíààñ èë¿¿ë÷èëæ ñààãààä õóðààãààä áàéõëààð ãàøèëíà, 

èõýýõýí áîëîîä èðýõëýýð öºðºìíèé ààðóóë òàâèíà, áàñ ç¿ãýýð áóöàëãààä óóíà. 

119

Óóðàãíû áºãñíèé øèíãýí ñ¿¿ã õóðààæ öºðºì õèéæ áàéãàà þì. Äàí óóðãààð óóðàã 

÷àíàæ èäíý. Õóðãà òîìîð÷ èðýõëýýð öºðºìíèé ¿å äóóñíà. Öºðºì òàñðààä õýñýã 

ÿâíà. Íîãîî èäýýä èðýõëýýð òàðàã, óíäàà óóíà. Òàðãàà ýõýëæ á¿ðíý. Ò¿¿íèé äàðàà 

óíäàà õèéäýã. Õîíèíû òàðàã, óíäààã ãîëäóó òóñãàé õèéäýã. Õîíèíû ñ¿¿ ºòãºí, õóðö 

áàéäàã, ¿õðèéíõ øèíãýí. 

- Øèíãýí ñ¿¿íýýñ òàðàã á¿ðæ ò¿¿ãýýð îðîéíû õîîë áîëãîæ èäýõ ¿åèéã õîíîãëîõ 

ãýäýã. Ýíý ¿åä îðîé òàðàã óóíà. Íàñòàé óëñ ýýäýì õèéæ èäíý. Ñ¿¿ óóíà. Òàðàãíààñ 

èë¿¿ ãàðñàí ñ¿¿ãýýð óíäàà õèé÷èõñýí áàéäàã. Äýýð ¿åä ãîëäóó ìîäîí ñàâ õººðöºã, 

¿õðèéí øèðýí áîðâè, èõ óíäààòàé- àéëóóä õºõ¿¿ðò õèéäýã áàéâ. 

- ªäºð äóíä áÿñëàã, ºðºì èäíý, ºðìèéã áàñ ºãëººã¿¿ð èääýã áàéâ. Íàñòàé÷óóä 

õàëòàð àðâàé, áàñ áîëñîí ãóðèë ÷ àâ÷èð÷ áàéâ. Áîð ãóðèëûã ºäºð äóíä èäíý. 

- ªðìèéã ìîäîí ñàâàíä õóðààäàã, òîñ õîëèíî, ýýçãèéòýé õîëèíî, õàíãàé òàëä 

ìýõýýðòýé õîëüäîã. Òîñ õîëèîä ã¿çýýíä õàäãàëíà. Õóñìûã òóñãàé õóðààíà, ãîëäóó 

õ¿¿õä¿¿ä èäíý. 

Ààðóóëûã óíäàà ÷àíààä öàãààãààð õèéõ, ýñâýë òîãîî íýðýýä öàãàà ãàðãàæ, 

ò¿¿íèéãýý øàõàæ ààðö áîëãîîä ò¿¿íèéãýý òýâøèí äýýð õàâòãàéëæ íààãààä (ààðöàà) 

òýâíý, íàðèéõàí õóòãà ãýõ ìýòýýð òîîíîëæëîîä çóð÷èæ õóâààíà. 

- Õóðóóäûã àðàé ººðººð õèéíý. Ààðöàà áÿñëàã øèã øàõààä óðò óðò ç¿ñýýä 

òàâèíà, õóðóóäààð òàâàã çàñàõ, õîëüæ õ¿í, àõ ä¿¿ íàðò ºãºõºä ãîëäóó õýðýãëýäýã. 

- Áÿñëàã ºäºð òóòàì èäýõ èäýýíä õèéäýãã¿é. Õóðàë íîì, æàñàà, àéë÷èíä ÿâàõ 

¿åä ë áÿñëàã øàõäàã áàéâ. 

- Ã¿¿íèé àéðàã ãàðààä èðýõëýýð àéðãààð ãîëëîîä ÿâ÷èõíà. Öàé òºäèé ë óóõã¿é. 

- Ààðöûã õºëäººíº, áóäààòàé, ýñâýë äàíãààð íü áóöàëãàæ óóíà. ªâëèéí 

óëèðàëä îðîé ë ãîëäóó óóäàã. 

- Àðõè. Íèéòäýý 8 äóãààð ñàðä ë á¿ãä æèãäýð÷ íýðíý, óóöãààíà. Íàñòàé÷óóë ë 

ãîëëîæ óóæ áàéâ. 

- ×îíûí øàãàéã ìîðèíû õóñóóðò ç¿¿íý, ìîðü õóðäàëíà ãýäýã. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí õ¿éã àëàãäààãàíû øºðìºñººð áîîæ áàéâ. 

- Äîìîã.Ã¿çýýíä õèéãýýä õàÿ÷èõñàí õ¿¿õäèéã ÷îíî òýæýýñýí ãýäýã. Òýãýýä ë 

ìàëûí ã¿çýýã õàãàëäàãã¿é ãýäýã. Òýð õ¿¿õäèéã Øààëóó íýðòýé þì ãýíý áèëýý ãýäýã. 

- Þìàíä ÿâæ áàéõàä ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí, õýýðèéí õèéìîðüòîé àìüòàí ãýæ 

áàéâ. 

64.Ñîñîðáóðàì, ýì, íàñ 79, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã õóëãàé õèéæ àâäàã çàíøèëòàé. Íÿëõ õ¿¿õäèéã ñàðíû 

ãýðýë (òóÿà) äàéðóóëàõûã öýýðëýäýã. 

- Õ¿¿õäèéí ºëãèéíèé á¿ñíýýñ áóóðíû òîëãîé, õóöûí òîëãîé ìîäîîð çîðîîä 

ç¿¿äýã áàéâ. 

- Íÿëõ õ¿¿õäèéí ¿ñèéã õîíõîðöîã, íÿëõûí ¿ñèéã ñýãñýý, áàñ äààõü àâàõ ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Àðãàà ò¿øèæ òºðäºã, ñóóæ òºðñºí ãàçàðòàà ýõýñýý öýâýðõýí þìàíä áîîãîîä 

äýýð íü àâäàð ñàâàà òàâü÷èõäàã áàéâ. 

120

65.Ö.Ñóãàð, ýð, íàñ 72, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Ìîíãîëûí Öàãààí ñàðààð á¿òýí õîíèíû íû ìàõ ÷àíàäàã. Æàñ ãàçàðò á¿òýí 

õîíèéã ãýäýñ äîòîðòîé íü òàâüäàã áàéâ. Àéëä òýãýõã¿é. Áóðõàíä ýð¿¿ã¿é òîëãîé, 

4 ºíäºð, õîøíîãî, øààíò òàâèíà. Áàÿí- ªíäºð ñóì òèéøýý áèò¿¿ òîëãîé òàâüäàã. 

Ìàíàé ýíä çàíøààã¿é. 

- Áèò¿¿ðãý õîò àéë õîîðîíäîî ìàõ ÷àíààä ë çºð¿¿ëäýã áàéâ. Ãóðâàí íóðóóòàé 

óóö ë ÷àíàæ ÿâóóëíà. 

- Øèíèéí íýãíèé òàíãàä íîìûí ¸ñîíä õàìãèéí ìóó ºäºð ãýæ ëàì íàð ÿðüäàã. 

- Áóðõàíä öàãààí èäýýíýýñ ààðóóë, òîñ õàãàëæ õîëüæ òàâèíà. 

- Øèíýýð á¿õ àéë áàíø õèéäýã. 

- Øèíýýð öàãààíû áóäàà ãýæ ÷èõýð, áóäàà, ààðö ãóðâààð õèéæ áàéâ. Çîëãîõ 

àéëäàà àéë àéëààñ àâ÷èðíà. Íýã òîãîîíä íèéë¿¿ëæ õèéíý. Ò¿¿íýýñýý èäýöãýýíý. 

Ãóðàâ, ýñâýë äîëîîí óäàà àìñàæ èäýæ ¸ñëîõ çàíøèëòàé. Õóó÷èí öàãò èäýõ íü ãîë 

áóñ, ¸ñëîõ íü ãîë áàéâ. Õàìãèéí ýõëýýä àÿãà ä¿¿ðýí õèéãýýä äàõèàä ä¿¿ðã¿¿ëýõ 

çýðãýýð òîñ ã¿éöýýæ èäýæ áàéâ. Èíãýæ õàìòàð÷ èäýýä áóöààãààä ñàâ ñàâàíäàà õèéæ 

ãýð ãýðòýý áóäààãàà àâàà÷äàã áàéâ. 

- Áèò¿¿ðãèéã ìàõààð ºíãºðººæ áàéâ. Òóðàã ìàõ ÷àíàíà. Àéëä ñîëèëöîõ ìàõ 

íü äàë, 4 ºíäºð, 2 íóðóó, õîøíîãî, áàíø ÿâíà, ìàõ, áàíø ãýýä ë 2 òàâàã ÿâæ áàéëàà. 

- Øèíèéí ºãëºº áóðõàíäàà ìºðãº÷èõººä ë çîëãîäîã áàéâ. Ãàäàà ìºðãºë 

õèéäýãã¿é áàéâ. 

- Áàÿí ñàâûã ºðãºº ãýäýã, ººõ ÷èõýýä óíèíä õàâ÷óóëæ áàéãààä ÷àíàæ èäýæ áàéâ. 

- Àäóó çàðâàë äýëíýýñ íü àâààä ÷àãòàãàíä óÿäàã, õîíü çàðâàë õóøãàíû ¿ñíýýñ 

àâààä ãàëäàà ºðãºíº. Äîòîîä õîðìîéãîîð ìàëûíõàà õîøóóã àð÷ààä ºãäºã. Ìàëûí 

áóÿí õèøèã õàäãàëàõ ãýæ ë òýãäýã áàéâ. 

- Áèò¿¿íèé øºíº ýìýãòýé óëñàä (àéëûí) çîðèóëæ ºâ÷¿¿, áîãò ÷ºìºã ÿâóóëíà. 

- “Àìíû íóãàëóóð” öóñ (øàâàé), ººõºí íóãàëóóð õî¸ðûí çàâñàð áàéäàã çàëãàõ 

õýñãèéã õýëíý. Ãàäíûí õ¿íä èä¿¿ëäýãã¿é, äîòðîî èääýã çàíøèëòàé áàéâ. 

- Õîäîîäíû àìûã õýí ÷ õàìààã¿é èääýã. 

- Õóíäàí, öàãààí õàëçàí õîíèéã èõ õ¿íäýòãýæ áàéâ. 

- Èäýøíèé ¿åä õ¿¿õä¿¿ä ¿íõýëöýã ÷èõäýã. 

- Áóðõàíä òàâüñàí òîëãîéã 3 õîíóóëààä àâíà, àéë õîòîîðîî õóâààæ èäíý. 

- Ìàíàéä óóöàíä 3 ¿å ñ¿¿ë ¿ëäýýæ àâíà. 

- “Òóóæ ÿäàæ ÿâñàí ÷ 

Òóóëàéí çýì àâäàã 

Çýâýð÷ ÿäàæ ÿâñàí ÷ 

Çýýðèéí çýì àâäàãã¿é” ãýäýã ¿ãòýé. Õºãíèéí ýõýíä òóóëàéí çýì àâ÷èð÷ òàâüäàã 

áàéâ. Øóâóó øààõ÷èñàí (èä÷èõñýí) òóóëàéí ñýãíýýñ ë ÿìàð íýã þì àâ÷èõäàã. 

- Øèíèéí íýãýíä õîíèíä ÿâñàí õ¿íä õîøíîãîíû ò¿ð¿¿ õóðãàíû óóòàíä íü 

õèéæ õóâèëæ ºãäºã áàéâ. 

- Öàãààí ñàðûí àéðàã ãýæ ¿ëäýýæ áàéñàíã¿é. Îòîãëîõ ãýæ ýöñèéí àéðãàà 

á¿ãäýýð öóãëàæ áàéãààä óó÷èõäàã áàéâ. 

- Õàâðûí äóíä ñàðààñ õîíîã ãàðíà (?), çóë ñàð ãàðòàë öàãààí èäýý èäýõ ÷ áàéíà. 

- ªâºëä òîì÷óóë á¿õýë ìàõ èäíý, õ¿¿õä¿¿ä ààðöòàé áóäàà, õÿðàìöàãòàé áóäàà 

èääýã áàéâ. Øèíäèéãýýñ áîëñîí, ò¿¿íèé áóäàà àâ÷èð÷ áàéâ. Õÿðàìöàãàíä ãýäýñ 

äîòîð áàðàã á¿ãä îðíî. Çàðèì àéë óóøèã îðóóëäàãã¿é. 

121

66.Ñ.Æàìñðàíæàâ, ýð, íàñ 72, ªâºðõàíãàé, Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Çàíàáàçàðûí õ¿éã îðøîîñîí ãàçàð, æèâõíèé ¿íñ àñãàñàí ãàçàð ãýýä õýä õýäýí 

ãàçàð áóé. Õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é, õ¿¿õýä ãàðäàãã¿é óëñ î÷èæ æèâõíèé ¿íñ àñãàñàí 

ãýäýã ººõºí öàãààí ÷óëóóòàé òîëãîéãîîñ ÷óëóó àâ÷ áàéñàí. 

- Áóóðëûí õºøºº çàìààð ÿâàà àÿí÷èí æèí÷èí õàæóóãààð íü ºíãºðºõäºº 

òýìýýíèé çîãäîð, õàäàã, òîðãîíû ººäºñ çýðãèéã ç¿¿íý. Èäýõ óóõ þì ºðãºíº. Õîë, 

îéðíîîñ ÷óëóó àâ÷èð÷ òàâèíà. Þì ºðãººä õýëýõ ¿ã íü: 

Îâîî íü èõèéã òàíüä 

Îëç íü èõèéã íàäàä 

Ã¿íä¿ ñàðâààí ä¿ä¿ õî 

Ñîñîé æèâóó ñàðæè ëõîî” ãýæ õýëýýä íàð çºâ òîéðîîä ÿâäàã áàéâ. Õºøºº íü 

ºìíºº õàâòãàé ÷óëóóòàé, òýðýí äýýð ë ºðãºëºº òàâèíà. 

- Õàðõîðèíû íóòàã Áàãà- Ýðýýíèé ºâºðò õàâòãàé íèìãýí õºõ ÷óëóó áàéäàã. 

Ò¿¿í äýýð õ¿íèé ñèéëáýð çóðàãòàé, íóòãèéí óëñ ÿðèõ íü ò¿¿íèéã áîñãîâîë ñàëõè 

øóóðãà áîëæ, òýíãýð ìóóõàéðäàã ãýäýã. 

- Ç¿¿íõàéðõàí òàõèëãàòàé áàéâ. Öººí õýäýí ìîä óðãàíà. Ãàõàé, øèë¿¿ñ, áîð 

ãºðººñòýé áàéâ. ßðãàé óðãàíà. Óíàñàí ÿðãàé àâàõ ÷ öýýðòýé áàéâ. Öººâòºð öàãààí, 

õàð òàðâàãàòàé, àëæ áîëîõã¿é, õîðèîòîé áàéâ. Áóëàã øàíäàíä öóñ, öàãààí èäýý 

îðóóëàõ öýýðòýé áàéâ. Ëóñ äîãøèðíî ãýæ áàéâ. 

- Äîãøèí ãàçàð (ëóñ ñàâäàãòàé) ãýäýã áîë ç¿¿í õîéøîî õàðñàí õàæóó, áóëàãòàé 

ãàçðûã õýëäýã. Òèéì ãàçðûã ýâäýõ, óñ àâàõäàà øàíàãà õàëáàãàà ñàéí öýâýðëýæ áàé! 


- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýä àëàãäààãàíû øºðìºñººð õ¿éã áîîäîã. ¯íýãíèé àðüñ ç¿¿õ, 

ýñãèéãýýð ¿íýã õàé÷èëäàã áàéâ. 

- Õîíü òºëëºõ, òºë ¿õýõ ¿åä, õýýë õàÿõ ¿åä ñàí òàâèõ, Àëòàíãýðýë áàðüæ õîò 

ýðãýõ, ×îéðûí äàöàíãèéí äóãàíû ¿¿äíèé øîðîîíîîñ öàöàõ, ìºí Ä¿ëçýí ãýäãèéã 

öàöàæ áàéâ. Òîðãîí ýëñèéã 5 ºíãèéí áóäãàíä õîëüæ, äºðâºëæèí øîðîîí äýýð 

ñ¿ìèéí õýëáýðòýé þì õèéãýýä óíøëàãà óíøèæ, äàõèí áººãí¿¿ëæ áàéâ. Ñàíãèéí 

äàëàé íóóðûã òàõèõàä ¿¿íèéã áàñ óñ ðóó õàÿäàã áàéâ. Ìºí óëñ àìüòàí àâ÷ õàäãàëíà. 

- Òºëä òóóëàé ýýëòýé ãýæ òºëèéí äýýð òóóëàéí àðüñ ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. 

- Ýìèéí óðãàìàë ãýâýë 4- 5 ÿíçûí äýãä, àëòàí ãàãíóóð 2- 3 òºðºë, ñºä, íîõîéí 

õîøóó, òàâàí ñàëàà, áàíçäîî, ëàíòàíç- õîíõîí öýöýã, ìàí÷èí, áàí÷èíãàðàâ, ¿íýãýí 

ñ¿¿ë- öýíõýð öýöýã, òóóëàéí òàãíàà- òàðâàãàí øèéð ò¿¿äýã áàéâ. 

- Õîîë àìòëàõàä çîðèóëæ òààíà, ñîíãèíî, áèðààã- òîëãîéí õýñýã- õ¿ðýí 

áóóðöàãòàé ¿ð; ãîíüä õ¿íõýýë, æóóçàé, õ¿ì¿¿ë, öýýíý (øýýñ àëäàõàä ñàéí) ò¿¿äýã 

áàéâ. 

- Æèìñ ãýâýë äîøëîé, ìºí ãè÷ãýíý (¿íäýñ), ÿìààõàé (¿íäýñ), á¿¿ðãýíý (òîëãîé, 

ìýõýýð) õóðãàí, ¿õýð ìýõýýð ãýæ 2 ÿíç ò¿¿äýã áàéâ. Õºâäíèé áîð îãîòíî ìýõýýð 

öóãëóóëäàã, íàìðûí àäàã ñàðä ìýõýýðèéí îðä íýýäýã, ìýõýýðèéí ãóðèë õèéäýã. 

Á¿¿ðãýíèéã òîñîíä õîëèíî, äàíä íü òîñîíä õóóðààä ÷ èäíý. 

- Ãè÷ãýíèéã óõàæ èäíý, óñàíä óãààäàã ÷àíàíà. ªºõ òîñòîé õîëèîä ÷àíàíà, 

áàíòàí ìàÿãòàé þì áîëíî. 

- Ìýõýýðèéã õºìºí äýýð õàòààíà, ìîäîí óóðàíä í¿äýýä ãóðèë õèéíý, ÷èõýðëýã 

àìòòàé. 

122

- Á¿ðä ñóìûí íóòàãò ýëñýíä õàðìàã èõ óðãàíà. Õóæèðòûí íóòàãò äîøëîé, 

ã¿çýýëçãýíý óðãàíà. 

- Ìàíàé ýíä õóæèðòàé öàé óóíà. Àìíû õóæèðûã Õ¿éñèéí ãîëîîñ àâíà. 

Õóæèðòàé íóòãèéíõàí ë èõ óóíà. Öàé èäýýøèõ íü ñàéí, õîäîîäîíä ñàéí, ñ¿¿ íü 

ãàøëàõã¿é. Öàéíä óñ, ñ¿¿, öàé, äàâñ, õóæèð ãýýä 5 ÿíçûí þì îðíî. 

- Öàéíû èäýý îðëîõ óðãàìàë áîë áóðæãàð áîð, áîð áóðààãóóë, íîõîéí õîøóó 

áàéäàã. 

- Òààíà. Äàâñòàé õîëüæ í¿äýýä äóãóé õèéíý (çîîëîé), óòñààð õýëõýæ õàòààíà. 

Ýñâýë òýâøèí äýýð íààíà. 

- Æóóçàé- õýãýýä äàâñëààä ã¿çýýíèé áóëàí, îëãîéä õèéæ õàäãàëíà. 

- Õ¿íõýýë- õýð÷èæ äàâñàëíà. 

- Õ¿ì¿¿ë- äàðøèëæ èäíý. 

- Öýýíý- öýâýðëýýä í¿äýæ ãóðèë øèã íóíòàãëààä õîîëîíä ¿ðæ èäíý. 

- Òîøëîé- õîâîðäóó óðãàíà, ÿâóóò ë äàéðàëäàõàä ë ò¿¿æ èääýã. 

- Õóðãà öýýæëýõýä äýãä, òóãàëûí ÷àöàãàíä ÷ºäºð ºâñ, ñîéëãî àëäñàí ìàëä 

öàãààí ò¿ð¿¿, ñî¸íãîäñîí ìàëä ìºí öàãààí ò¿ð¿¿ ºãíº. Áàñ öàãààí ò¿ð¿¿ãýýð óóë 

õèéæ óòàæ áàéâ. Ãîâü õýñýãòýý ìýääýãã¿é þì. 

- Ñýëýíãýýñ áîð ãóðèë, ÷àíãààìàë- áîëñîí áóäàà àâ÷èðäàã áàéâ. 

- Ìèëàíãààð ¿õñýí ¿õðèéí ìàõûã çýñòýé õîëüæ ÷àíàæ èäýæ áàéâ. 

- Õîíèíä òàòàâ òóñàõàä “ö¿¿ õàÿíà”, ã¿çýýã ¿ëýýãýýä õîòîíä ìîä çîîãîîä óÿæ 

áóóäàíà. Íóòàã ñýëíý. 

- Ìàë ãýíýò ¿õýõýä äàéðëàãà äàéðëàà! ãýäýã. ×èõèéã èìíýýä, òîéðóóëæ çóðààä 

òàâü÷èõäàã. 

- Õîòîíä õîíü õýýä õîíîñîí, áèå íü õ¿ðýíò÷èõñýí áàéâàë îä õàðâàæýý ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Íîõîé èõ ãàëçóóð÷ áàéâ. Ãàëçóóðóóëàõã¿éí òóëä 7 òîãîîíû õºº, 7 ø æèæèã 

øèðýì íîõîéäîî ºãäºã áàéâ. Ìàëûã áîë áîðâèíû íèìãýí õýñãýýð óëàéòãàñàí 

øºâãººð öîðãèäîã áàéâ. 

- Õàâàíòàé õ¿í ¿õýõëýýð èë òàâèõàä òýíãýð çàäàðäàã. Ìóóõàéðäàã ãýæ áàéâ. 

- Àÿíãà íèðãýõýä òýíãýðèéí ñóì áóóäàã ãýæ ÿðüäàã. Ìàëä ýýëòýé ãýæ õóâèíãààñ 

ç¿¿äýã. 

- ªí÷èí öîõèî, øîâõ óóë, ºí÷èí ìîäîíä àÿíãà áóóäàã. Ìººãíèé õ¿ðýýòýé ãàçàð 

áàñ àÿíãà áóóäàã ãýäýã. Òèéì ãàçðóóäàä îéð áóóõ öýýðòýé, õàäàí õîøóó ãîëëîæ 

áóóäàãã¿é. Äýë õàä ãîëëîõ áóóäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéí õàìðûã àéëä îðóóëàõ, øºíº óíòóóëàõ ¿åä õººäºõ áàéâ. 

- Õ¿¿õýä õàíèàä õ¿ðýõýä ãàëûí õàé÷ óëàéòãààä ñàâàíä óñ õèéæ áóðóó õàòàâ÷íû 

øîðîîíîîñ óñ ðóóãàà õèéæ õ¿¿õäèéí äýýã¿¿ð íàð çºâ, áóðóó 3, 3 ýðã¿¿ëýýä õàé÷àà 

óñ ðóóãàà ä¿ðæ ãàäàà öàöäàã. 

- Àì ãýìòýõýä íàãàöûí ìîðèíû àìãàé çóóëãàíà. 

- Õ¿¿õäèéí ¿ñèéã ñýãñýý, àðä íü äààõèðñàí õýñãèéã õîíõîðöîã ãýíý. 

- 9 íàñòàé õ¿ðýõòýé çýðýã òºìðººð 9 í¿õ õèéæ ç¿¿íý. 

- ¯õðèéí õàã óíàõã¿é áàéõàä ñ¿éæíèé õºñðèéí ÿñ ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. 

- ßâæ (áóöàæ áóé) áàéãàà øóâóóã õàðäàãã¿é, èðýõýä íü õàðñàí õ¿í ¿õñýí áàéíà 

ãýäýã. 

- ¯íýã õóöàõ ìóó, øàð øóâóó èíýýõ ìóó ãýäýã. 

123

- Óéë òîîíîí äýýð äóóãàðàõàä 

Óõíûí ã¿çýýãýýð 

Óñ àâààä èð! ãýýä øîðîî öàöäàã ãýæ áàéâ. 

67.Á.Ãîòîâ, ýð, íàñ 56, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë ñóì, 2- ð áðèãàä 

“Òºðèéí õóëãàé÷ 

Òºõìèéí (óóæèì èõ íóòàã) ÷îíî” õî¸ðûã áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. Àëñ þìàíä ÿâæ 

áàéõàä ÷îíî äàéðàëäàõàä ¿éëñ á¿òíý ãýæ ÿðüäàã. ¯íýã äàéðàëäâàë áàçààõã¿é ãýäýã. 

Õýðýâ ÷îíî ýíãýð ñóéëæ ãàðâàë á¿ð ñàéí ãýäýã. Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéí õ¿éã ÷îíûí 

øºðìºñººð áîîæ àâäàã ãýæ ÿðüäàã. Àëä÷èõñàí æèæèã õ¿¿õäèéã ÷îíî òýæýýñýí ãýäýã 

¿ãòýé. Òýð õ¿¿õýä ýýæ ààâäàà èðýýä õîîë óíä èäýõã¿é áàéñàí ãýäýã. ×îíî óëèõààð òýð 

õ¿¿õýä ýýæ ààâäàà Èð! Õîîëîî èä! ãýæ áàéíàà ãýæ áàéñàí ãýäýã äîìîãòîé. Õýýðèéí 

àìüòàí ãýæ öýýðëýäýã, “õóëãàé áóçàðòàé, ÷îíî ºëçèéòýé” ãýæ ìàë õóëãàéëàõ, ÷îíî 

èäýõèéã ÿðüæ áàéâ. Áýëòðýãòýé íü ¿ð ¿íäñýýð àëàõ íü òààðàìæã¿é ãýæ áàéâ. ×îíî 

àëààä ç¿ëäýëæ õàÿõ ãýæ áàéâ. 4 íàðèéí ìº÷èéã íóãàëààä, ºâ÷¿¿ã õàäààä, óóøèã 

ç¿ðõèéã óíæóóëààä, ñýýð õ¿ç¿¿ã íóãàëààä, õîøóó í¿¿ðèéã äîîãóóð íü íóãàëæ 

õèéãýýä ºâ÷¿¿ãýýð í¿¿ðèéã òàãëààä îðõèäîã áàéâ. Õýðýâ ç¿ãýýð ë îðõèõîä àí 

í¿¿ðëýäýãã¿é, õîâîð îëäîõ æèøýýòýé. ×îíî àëààä èðñýí õ¿íä ñ¿¿ àìñóóëæ áàéñàí 

ãýäýã. 

- ¨ëûã åñ ýõëýõýýð ºíäºãëºäºã, íýã òàòëàãà ñóð, íýã ñ¿õ, íýã òàéãà, 1 ºíäºã 

ãàðäàã ãýæ ÿðüäàã. Òýñýð÷ õàãàðäàã, òýãýýä ë àíãààõàé áîëäîã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ýíä òàðâàãà, òóóëàé, õ¿ç¿¿ (¿ìõèé õ¿ðýí), ìàíóóë, õÿðñ, çóðàì, áîð ãºðººñ, 

¿íýã, ÷îíî, ÿíãèð áàéâ. Õîéëîã, ÿòóó, øààçãàé, õàð õýðýý, òóðèàëàõ, óëààí õîóóò, 

õàðöàãà, õºõºº, óéë, øàð øóâóó, ñàð, ýëýý, á¿ðãýä, òàñ, ÿòãà øààçãàé (ñ¿¿ë ¿åä èðýõ 

áîëæýý), õóí, òîãîðóó, àíãèð áàéäàã. 

- Øóâóóíû çóä áîëîõ ãýæ í¿¿äëèéí øóâóó èðýõ ¿åèéã òýãæ ÿðüæ áàéâ. Èðñíèé 

äàðàà òýíãýð ìóóõàéðäàã. Õàâàð òàðâàãà öîîëîõëîîð áàñ òýíãýð ýâã¿éðýõ íü, çóä 

áîëîõ íü ãýæ áàéâ. Òàðâàãà, øóâóóíû çóä ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- ¯íñýí äýýð òýäýí òóóðëèàõ èðæýý. Òýäýí ã¿çýý òîñ õîëèõ íü ãýæ áàéâ. Åð íü 

ãàäàà èðæ áóóõàä ë òýãæ ÿðüæ áàéâ. 

- Ýëýý ýëýýã áèòãèé àëæ ÿâààðàé ãýäýã. Øóâóóíû õààí, ò¿ð¿¿íä íü èðæ, ñ¿¿ëä 

íü ÿâäàã øóâóó ãýäýã áàéâ. Ýëýý àëáàë ýãíýãò õîîñîí ÿâíà ãýæ áàéâ. Áóöàæ ÿâàõ íü 

¿çýãääýãã¿é, õýðýâ ¿çâýë áóöàæ èðýõýä íü ¿çñýí òýð õ¿í íü áàéäàãã¿é áîëäîã ãýæ 

áàéâ. Òèéìýýñ ÷ óñíû øóâóó áóöàõàä õ¿¿õäèéã õàðóóëàõ äóðã¿é áàéâ. Ýëýý àëñàí 

õ¿í çàâèíä ñóóæ áîëäîãã¿é, õºìºð÷èõäºã ãýæ áàéâ. Ýëýý, ìîãîé õî¸ðûã ºñòýé ãýæ 

ÿðüäàã. 

- Ìîãîéíû õàëüñûã ìàëûí õàã óíàõã¿é áàéõàä ñàéí ãýäýã. Àìàðõàí ãóóæäàã 

àìüòàí ãýäýã. 

- Ýëýýíèé ñ¿¿äýð ãýðò îðîõîä îëç îðîõ íü ãýæ ÿðüäàã. 

- Ìîãîé 3 íàñòàé õ¿¿õäýýñ õàãà àòãàíà ãýæ èõ àéäàã ãýæ ÿðüäàã. Ãýðò 

îðóóëàõã¿éí òóëä ¿íñ òîéðóóëààä àñãàñàí áàéäàã. 

- Ìàíààõàí òýíãýð íü àíãèéí ýçýí þì. Ãàíçàãàíû ñàí, ìàíààõàí ñàí òàâèóëæ 


- Òàõèëãàòàé óóëàíä ãºðººëæ áîëäîãã¿é. Áóó õàðóóëæ áóóäàæ áîëäîãã¿é ãýæ 

áàéâ. Ëóñûí õààä äóðã¿éöýíý ãýæ áàéâ. 

124

- ¯çìýð÷ õ¿í ãýæ áàéäàã. Öàãààí çýýð áóóäààä îíîõã¿é áàéæýý. Òýð ãºðººñèéã 

ýçýí òýíãýð íü õàëõàë÷èõààä áàéñàí ãýäýã. Àíòàé ãàçàð ë òýð ýçýí- òýíãýð áàéäàã 

ãýæ ÿðüäàã. Àíä ãàðàõ, àí àëàãäàõã¿é áàéõàä ë òýð ìàíààõàí áóðõàí (ýçýí- òýíãýð)- 

èéã òàõèæ, ñàí òàâèóëæ áàéæýý. Àíòàé ë õàìò áàéäàã, îðøäîã ãýæ ÿðüæ áàéíà. 

- Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä çîîñ, ãîâèéí ÷óëóó (øàð, óëààí ºíãºòýé), ìîðèíû 

ä¿ðñ (öóòãàìàë), ÿâóó (îõèí), ÷îíûí øàãàé, àð ¿ð (ýìèéí óðãàìàë), ¿íýãíèé õàìàð, 

õ¿ðýë (òýíãýðèéí) ñóì, ìîðèíû öóòãàìàë õ¿ðýë ä¿ðñ, ýð ÿâóó ç¿¿äýã áàéâ. 

- ¯íýãíèé õàìàð ç¿¿õýä õ¿¿õýä ç¿¿äýëäýãã¿é ãýäýã. 

- Åñºí õààíû åñºí çîîñ õ¿¿õäýä ç¿¿âýë ñàéí ãýäýã. Åñºí õààí ø¿òýæ áàéãàà 

áîëæ, çîîñ íü á¿ãä åñºí ÿíçûí ¿ñýãòýé áàéõ ¸ñòîé ãýæ áàéâ. 

- Áàñ åñºí í¿õ ç¿¿äýã áàéâ. 

- Õ¿ðýë ñóì- òýíãýðèéí äóóíä ñàéí, ìàëûí ºâ÷èíä ñàéí ãýæ óíèíä óÿäàã ÷ 

áàéâ. Äýëýí äîìíîíî, ñààëèéí õóâèíãààñ ç¿¿íý. 

- Óéëûã Ëõàì áóðõàíû çàðëàãà ãýäýã. Óéë äóóãàðàõàä 

Óõàíû ã¿æýýãýýð 

Óñ àâààä èð 

Õóö òîãîîíä 

Óéëûí ìàõ ÷àíàÿ 

Óéëàí ñóóõàà! ãýæ õýëäýã. Õàíûí òîëãîéíîîñ äýýø äóóãàðâàë ñàéí, äîîø 

äóóãàðâàë ìóó ãýäýã. Ëàâ ë Ëõàìààñ ë õýëòýé èðäýã áàéõ ãýäýã. 

- Øàð øóâóó ç¿ãýýð äóóãàðâàë ç¿ãýýð. Õàðèí èíýýæ áàéãàà þì øèã ýëäâýýð 

äóóãàðâàë ìóó ãýäýã. 

- Øààçãàé øóâóóã ìýðãýí øóâóó ãýäýã. Ìºí äóóãàðàõàä íü Ñàéí õýë! Ñàéí õýë! 

ãýæ õýëäýã. 

- Ñàð øóâóó õîò ºíãèéæ áàéíà. ªâ÷èí èðýõ íü (ìàëä) ãýæ ñýæèãëýäýã. 

- Á¿ðãýä õóìñûã íü õ¿¿õäèéí òîãëîîìíîîñ ç¿¿÷èõñýí áàéäàã. 

- Øóâóóíû ºíäºãèéã õàëãàëáàë õàðààë íü õ¿ðíý ãýæ áàéâ. 

- Àí õèéõ ãýýä ÿâàõàä òóóëàé ýõëýýä äàéðàëäâàë çààâàë àãíàäàã. Òóóëàéí çýì 

äàéðàëäâàë çààâàë àâäàã ãýæ ÿðüäàã. Òóóëàéã ìàëä ýýëòýé ãýäýã. Ñ¿¿ëèéã íü õóðãàíû 

öýöýã ºâ÷èí (øºâºã ÿð)- íä ñàéí ãýäýã. 

- Çýýðèéí çýì àâáàë èõ ìóó ãýæ áàéâ. Òóóëàéí çýìíýýñ çààâàë àâäàã ãýäýã. 

- ¯ìõèé õ¿ðýí ãýæ õýëäýãã¿é. Àìíû õèøèãò ìóó, õ¿ç¿¿ ë ãýæ áàéäàã. Áóëãàí 

ñóóñàð ÷ ãýæ áàñ öýýðëýäýã. 

- Öàãààí ñàðààð øàãàéãààð ìîðü óðàëäóóëæ òîãëîäîã. 4 áýðõ õàÿõàä 4 ìîðü 

áóóâàë èõ ñàéí. Ïîìáîðîé õàÿõ ãýæ áàéâ. Òºäºí òîî óðüäàæ õèéñýí íü õîæèíî 

ãýæ áàéâ. Òààðàõã¿é áîë ò¿ëýãäýíý. 32 õîæèíî ãýâýë 34 õîæ÷èõâîë ò¿ëýãäýíý. 4 

øàãàéãààð òîãëîíî. 4 ìîðü áóóâàë 4 òîîíä àâíà. 4 ñîëèíãî áóóâàë 8 òîîíä àâíà. 2 

õîíü, 2 ÿìàà áóóâàë 2 òîîíä àâíà. 3 ÿìàà, íýã ìîðü áóóâàë òîîã¿é áàéäàã ãýõ ìýò. 

- Øàãàéã áóóñíààð ìîðèí øàãàé, ã¿¿í øàãàé ãýæ ÿëãàíà. Íàð çºâ ýð÷òýé ìîðü, 

áóðóó ýð÷òýéã ã¿¿ ãýäýã. 

- Õºº èõ öýýðòýé áàéâ, àí äóðã¿éëõýíý ãýäýã. Àí÷èí õ¿í ÷îíî èäñýí àìüòíû 

çýì äàéðàëäàõûã èõ öýýðëýíý. Àíãèéí ìàõûã õººòýé õîëèõûã èõ öýýðëýíý. 

- Õàâõ ãààðàõ ¿åä áýëáýñýí õ¿íýýð àëàõóóëäàã ãýæ ÿðüäàã áàéâ. 

- Õ¿í îðøóóëàõ ãýýä ÿâæ áàéõàä õ¿í äàéðàëäâàë ñàéí, áóöàæ áàéõàä 

äàéðàëäâàë ìóó ãýæ áàéâ. 

- Ãàçàð ¿çýõ (àâàõ) ãýýä ÿâæ áàéõàä äàéðàëäàõàä ñàéí ãýäýã. 

125

- Àí÷èí õ¿í ç¿¿äýý ìàíàäàã ë ãýäýã, ñàéí ìýäýõã¿é. 

- “Øàð øóâóóöàõ” õî¸ð ãàðíû õî¸ð äîëîîâîð, áàðóóí ãàðûí ýðõèé õóðóó 

íèéëýõ îðîéä øàð øóâóó ñóóæ áàéíà ãýõ áà ãóðâàí õóðóóíû õóìñûã íàð, ñàð, îä 

ãýæ íýðëýäýã. 

68.×èìèääîðæ, ýð, íàñ 82, ªâºðõàíãàéínÇ¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Àäóó àëæ èäýýä òîëãîéã íü äýýõíý ãàçàð òàâüæ áàéâ. 

- Çóíû íàð áóöñàíààñ õîéø ºäºð óðò áîëíî. Þìûã óðò äýëãýð ñàéõàí áàéëãàõ 

ãýæ ýíý ¿åä õèéæ áàéâ. 

- ¯¿äýí òýíãýð òàõèõ ëàì èðýýä ë ¿¿äíèé äîòîð òàëä øèðäýã äýâñýæ, øèðýý 

òàâèàä òàõèë ºðæ òóñãàé ñàí óíøëàãà óíøäàã áàéâ. 

- Áèò¿¿íä Ëõàì õóðíà. Øèíèéí íýãíèé ºãëºº Ëõàìä ºðãºë ºðãººä çîëãîäîã. 

Õóðëûã ¿¿ð öàéòàë õóðíà. Á¿òýí õîíèíû ìàõààð ºðãºë ºðãºíº. Ìàõûã á¿õ óëñàä 

õóâààæ ºãíº. 

- Áóíäõîðîë ãýð àéë áîëîõ, ¿õýë ìýòýä áàðüæ ÿâæ áàéñàí áàéõ. Ñóóäàë 

ä¿ðñýëñýí þì áàéâ. 

- Äîëîîí îäíû òàõèëãûí ñóäàð, áàñ òàâàí îäíû ñóäàð ãýæ áàéâ. 

- Òýíãýðèéí äóóíä ñàéí ãýæ òóñãàé ñàõèóñ áàéâ. 

- Áîðîî îðîõ ¿åä Àëòàíãýðýë áàðèàä ñóó÷èõäàã. Àëòàíãýðýëòýé àéëä àÿíãà 

áóóäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Èõ ãîëûí (Îðõîíû) ÷óëóóã òîîíîíä ç¿¿âýë ñàëõèíä ãýð õºäºëäºãã¿é ãýäýã. 

- Òàéæ õ¿í àÿíãà äýãäýýäýã ãýäýã. Òàéæ óëñ 7 öàãààí ìîðü óíààä öîõèóëñàí 

þìûã òîéð÷ áàéäàã. Òýíãýð íèðãýñýí õ¿íèéã ìîäîí äýýð îðøîîäîã ãýæ áàéâ. 

- Ç¿éëèéí ãîëîîñ ç¿¿í óðàãø öàãààí òîëãîé áóé Çàíàáàçàðûí æèâõíèé ¿íñ 

àñãàæ áàéñàí ãýäýã. Òýð ãàçðààñ ýíý òîëãîé óðãàñàí ãýäýã. Ã¿¿ áàðüäàã àéë õºõ¿¿ðò 

õèéíý. Óíäààíû õºõ¿¿ðò áàñ õèéíý. 

- Òýìýýíèé ñ¿¿ ºðãºäºãã¿é, ëóñò òààðäàãã¿é ãýæ áàéâ. Õàíãàéä òýìýýòýé óëñ 

èðæ ìýäýëã¿é ñ¿¿ ºðãºæ, òýíãýð äîãøðóóëæ áàéñàí ãýäýã. 

- ªíäºð áîãäûí èõñèéã çàëñàí ãàçàð ãýæ ãîëûí áàðóóí õºâººíä ñóâðàã áîñãîñîí 

ãýæ ÿðüäàã. Îâîîëãîòîé øàâàð áóé. Ñàâíû õóó÷ ºâ÷èíä ñàéí ãýæ óëñ àâäàã þì. 

69.Þ.Îíîëò, ýð, íàñ 73, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë ñóì, 2- ð áðèãàä 

- Öýýæèí ãýðòýé àéë õààÿà íýã áàéñàí. 

- ¯õýãíèé äýýä òàëä ýñãèéãýýð õ¿õýð ãýäýã òóñãàé áèò¿¿ëýõ ç¿éë õèéæ ºãäºã. 

- ¯õýãñäèéã ÿã áàéãàà ãàçàð äýýð íü îâîîõîé áàðüæ ºãäºã. Ãýðýý çàéëóóëíà. 

- Ýíõðèé (òîãòäîãã¿é) õ¿¿õäèéã áóðóó õàòàâ÷ààð ãàðãàæ, àéëä õ¿í áîëãîäîã 

ãýäýã. Æààõàí õ¿¿õäýä 3, 5 õ¿ðòýë ë ýëäâèéí äýýë õóâöàñ õèéæ ºìñãºæ áàéâ. 

- Ãýðèéí ñ¿ëä òîîíî, ÷àãòàãàíä áàéäàã ãýæ áàéâ. ×àãòàãàà çºâ õàâ÷óóëæ áàé 

ãýäýã. 

- Ò¿øýýò ã¿íèéõýí ìºðãºëººð èðýýä ìýäýëã¿é òýìýýíèé (èíãýíèé ñ¿¿) ñ¿¿ 

(öàé ÷ ÿëãààã¿é) õàíãàéä ºðãºæ òýíãýð øóóðãà òàâèóëæ, öàñ øóóðãàíä äàðàãäñàí 

óäàà ÷ áóé. 

126

- Òýìýýíèé ìàõ èääýãã¿é óëñ òýìýý èäñýí àéëä õ¿¿õäýý õ¿ðòýë õàâüòóóëäàãã¿é 

áàéâ. Ñýòýðõèé óðóóëòàé àìüòàí, õ¿éòýí õîøóóòàé àìüòàí ãýæ áàéâ. 

- Ìàë õóäàëäàõàä àäóóíààñ äýë, òýìýýíýýñ çîãäîð, õîíèíû óìäàãíààñ óíãàñ àâ÷ 

ãýðèéí ÷àãòàãàíä ç¿¿íý, õîðìîéãîîð õîøóóã íü àð÷èíà. 

- Àäóóã òýíãýðèéí çàÿàòàé àìüòàí ãýæ ÿðüäàã. Àäóó èäýýä òîëãîéã äýýð ãàçàð 

òàâüæ õàÿæ áàéâ, òîëãîéí õîíõîð ãàçàðò íü ÷óëóó õèéæ òàâüäàã. Òîëãîé ðóó íü í¿äýõ, 

õàðààõûã õîðèãëîíî. ¯íýý ìàëàà çîäñîí õ¿íèéã ººäã¿é õ¿í ãýæ ÿðüäàã áàéëàà. 

- Ìàíàé ýíä Ç¿¿í Õàéðõàíä, áóñàä òàõèëãàòàé ãàçàð àí öýýðòýé áàéâ. 

- Ýíõðèé õ¿¿õäýä ýìýýë, ÿíãèà ãýæ íýð ºã÷ áàéâ. 

- Óðä á¿¿ðýã õóãàðâàë ýð õ¿íèé õèéìîðüò ìóó ãýæ áàéâ. 

- Èíãý áîòãîëîõîä õàëüñûã áàãàíààð îðîîæ àâäàã, èíãýæ çàéëóóëæ õîëäóóëæ 

áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéí àì ãýìòýõýä òºìºð óëàéòãààä áàãàíàà öîðãèæ óòààãààð íü óòàæ 

äîìíîæ áàéâ. Ìºí íàãàöûí ìîðèíû õàçààðûí àìãàéãààð äîìíîäîã áàéëàà. 

- Áàãàíà ò¿øèõèéã öýýðëýäýã áàéâ. 

- Áàãàíàíû äîòóóð þì õóì ºëãºäºãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Àäóó çàñààä àìàíä íü ¿ìõ¿¿ëýõ, ñ¿¿ëýíä íü óÿíà. Íýãèéã ãýð äýýð òàâü÷èõíà. 

4 òóóðàéã àð÷èíà, íîõîéä ºãäºãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Ã¿¿íèé äýëýí àéõàä óóðãàíû áóëöóóãààð äîìíîäîã. 

- Õóðãà, èøèã çàñàõàä ºðºì, áóäààãààð õèíø¿¿ òàâèíà. Îõèí õóðãûã ýõýëæ 

çàñíà. ¯ñ àâ÷ õèíø¿¿íä õèéíý. Çàñàõ ºäðèéã õàðíà, õîíèéã ãàõàé, òóóëàé ºäºð 

èâýýë ãýäýã (àäóóã íîõîé ºäºð çàñíà). Ã¿¿ áàðèõ, äýë õÿëãàñ àâñàí ÷ ýíý ºäðèéã 

õàðæ õèéäýã. 

- Òýìýý çàñààä áºõíèé àðä íü õ¿í øèã ä¿ðñ ýñãèéãýýð õàé÷ëààä õàÿ÷èõñàí 

áàéäàã. 

- Ìàë ñî¸íãîòîõîä íîõîé çàñààä õóøãà çàñààã íü ºã÷ áàéâ. 

- Ìàë çàñàõ ¿åä ñààëèéí õóâèíä áóäàà, öèéäýì õèéíý, çàññàí õóòãàíû öóñûã 

3 õîíîã óãààõã¿é, çàñàõ õóòãûã àðèóòãàíà, çàñàõ õ¿í ãàðàà àðèóòãàíà, çàðèì õ¿í 

çàññàíû äàðàà ãàðàà óãààäàãã¿é, çàññàí õ¿íä áóäàà îðîëöóóëæ ãàð öàéëãàíà. 

- ×àíàñàí çàñààã àéëä ºãºõ ¸ñ áàéãààã¿é. Îðæ èðñýí õ¿í èäâýë èäýæ áîëíî, 

çàñààíû ¿ñ óíãàñûã õàÿäàãã¿é, çàñààòàé õàìò íààëäñàí ¿ñèéã èäýæ áàéãàà õ¿í 

ãàë ðóó õèéíý, åð íü èääýãã¿é áîëãîíîî ãàë ðóó õèéíý, íîõîéä ºãºõ ¸ñ áàéõã¿é. 

Òîãîîíû óãààäñûã ¿íñ ð¿¿ãýý (òóëãàòàé ¿åä) àñãà÷èõíà. Õºãíºº ãýð äýýã¿¿ðýý 

òîõîîä òàâü÷èõíà. Àäóó çàñààä íîãò, õ¿ëýýã ìºí ãýð äýýð òàâüäàã. Àäóó çàñààä 

äîîãóóð íü íîãò øèäýæ äýýã¿¿ð íü àëõóóëäàã. 

- Ìàë çàñàæ äóóñààä õèíø¿¿ãýý àâ÷ðààä ãàë ðóóãàà õèéíý. 

- Ñàð, íàð áàðèõàä õ¿ðç, öàðèë í¿äíý, íîõîé òóðõèðàíà, õèéä ãàçàð õóðàë íîì 

õóðíà, õýíãýðýã öàí í¿äíý. Ñàð õèðòýõèéã õàðàõûã öýýðëýíý. 

- Ìîãîéã ìóóãóé ë àìüòàí ãýæ áàéâ. Ìîãîéí ÷óóëãàíòàé äàéðàëäâàë õîðìîéãîî 

äýâñýýä ìºðãºäºã, äàéðàëäàõàä ñàéí ãýæ áàéâ. Ãýðò îðæ èðýõ, õ¿í äýýã¿¿ð ÿâàõûã 

ñàéí ãýäýã. Ìàíàé íóòãèéí íýã õ¿í õàâàð íîãîîíîîð õºäºº óíò÷èõñàí þì. Ò¿¿íèé 

íýã õàíöóéãààð ìîãîé îðæ íºãººãººð ãàðñàí þì. Òýäíèéõýí íýëäýý áàÿæè÷èõñàí 

þì. Áàñ èõ íàñàëñàí þì. Ìàë èäýý, íàñàíä ñàéí þì. Ìîãîéã áàéãàà ãàçðàà ìóóã¿é 

ãýæ ÿðüäàã. Ìîãîéã çºâ ýðýýí àìüòàí ãýæ áàéâ. Õîøëîíãîî çºâ ýðýýí áóþó õî¸ð õàð, 

õî¸ð öàãààí ñººëæèëæ, õàðàëäààãààð íü íèéë¿¿ëæ õèéæ áàéâ. 

127

- Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 8- íä òýíãýð äóóãàð÷ áîðîî îðäîã ãýäýã. Çóä àðèëæ, 

çóí èðæ áàéíà ãýæ ÿðüäàã. Øèíèéí íàéìàíä õóñðàí ã¿¿ãýý óÿ÷èõñàí õ¿¿õäèéí 

ñýâëýã àâíà, ñààõàëò òàâü÷èõñàí áàéäàã. Õàâàð òýíãýð äóóãàðàõûã òýíãýð õàòóóðäàã, 

çóí ¿çäýãã¿é, øóóðãàòàé áîëäîã ãýäýã. 

- Áóóöàíä áóóæ áàéæ ë õîíü àëæ èäýæ áàéâ. 

- Õîíü ìàëä ñàéí ãýæ òóóëàéí çàì, òîëãîé, ñ¿¿ë çýðãèéã àâ÷ðààä ìàëûí äýýð 

õàâ÷óóë÷èõñàí áàéäàã. Õàâàð õîíü õóðãàëàõ ¿åä õóðãàíû öààíà õàâ÷óóëñàí áàéäàã. 

- Øèëá¿¿ðèéã ãàçàð õàÿäàãã¿é, ººä íü ãýð äýýð òàâüäàã. 

- Àðàã, ñàâðûã õîòîí òàëäàà òàâüäàãã¿é áàéâ. Ìºí äýýø õàðóóëæ (õîîñîí) 

òàâüäàãã¿é. 

- Èðæ ÿâàà õ¿íèé ººäººñ ¿íñ áàðüæ ãàðàõ öýýðòýé áàéâ. 

- Õîøíîãîíû ò¿ð¿¿ã õ¿íä ºãäºãã¿é. 

- Øèíèéí íýãýíä õîíü áèë÷ýýõäýý áóäààãààð öàöäàã áàéâ. 

- Ã¿¿ òàâèàä çýëíèé ãàäàñíû í¿õýíä áóäàà õèéäýã. 

- Ãàäíààñ èðñýí õ¿íä õîøíîãîíû ò¿ð¿¿, ãýäýñíèé çàíãèëàà, õîäîîäíû ìóõàð 

çýðãèéã ºãºõã¿é, ãýäýñíèé çàíãèëààã çàäëàæ èäýõ, ýñâýë ãàëä ºðãºíº. 

- Õóäàã óñûã îéìñîîð àðèóòãàäàã. 

- Áîãèíî õàâèðãà, õ¿ç¿¿òýé çààâàë ¿ëäýýíý, õîíîñîí õ¿íä ÷àíàæ ºãºõ ¸ñ 

áàéõã¿é, õ¿íä ìàõ òàâüæ ºãºõºä õ¿ç¿¿ îðîëöóóëàõã¿é, áîãèíî 3 õàâèðãàíû õàìãèéí 

áîãèíûã ãàëä ºðãºäºã ó÷èðòàé. 

- Õàâàð õîíèíû óóðàãèéã ãàäàãø îãò ãàðãàõã¿é. 

- Òýð áîëãîí áÿñëàã øàõàæ èääýãã¿é, õýðýãòýé öàãòàà ë øàõíà. 

- Òàâãàíä ýýçãèé, ààðóóë, ºðºìºº òàâüäàã. Îðæ èðñýí õ¿í äýýð íü áàéãààãààñ 

àìñäàã. 

- Çóí, íàìàðò èðñýí õ¿íä ã¿¿íèé àéðãàà ë õèéæ ºãíº. 

- Öàãààí ñàðààð öàé ýõýëæ àìñóóëíà. Äýýð ¿åä àéðàã ¿ëäýýæ ºâºë óóæ 

õýðýãëýäýãã¿é áàéâ. 

- ªãëºº áîëãîí äýëõèéä öàé, ñ¿¿, àéðàãíûõàà äýýæèéã ºðãºíº. 

- Øèíèéí 1, 2- íä ýìýãòýé õ¿í çîëãóóò õèéäýãã¿é, 3- íä çîëãîíî. 

- Õºõ¿¿ðýý óãààæ (íàìàðò) áóäàà õèéãýýä òàâèíà. 

- Øèíèéí íýãýíä îðîé õîíü õîòëîõîä ò¿ð¿¿ ýõýýð íü áóäàà öàöàæ áàéäàã. 

- Òàøóóðûí íàéìàà õèéõýä ñàãàëäàðãûã íü àâ÷ ¿ëääýã. 

- Ìàë àëæ èäýõýä õýýëýí äîòîð áàéäàã óñàí õóðãà, èøãèéã ñýìæèíä áîîæ ãàëä 

ºðãºäºã. 

- Õóðóóäàà ààðöàà øàõààä ç¿ñýæ õèéíý. Ààðóóë íü ààðöàà ìîäîí äýýð íààæ 

õèéäýã. 

- Öàãààí ñàðààð á¿òýí õîíü ÷àíàíà. Õ¿¿õýä óãààõ ¿åä áàñ á¿òýí ìàõ îðíî, 

àâñàí ýõýä ñ¿âðýãòýé (öîðîéòîé) ºâ÷¿¿ ºãíº. Ñàíãèéí ëàìä óóö ºãíº. 

- Ìàõ òàâèõäàà óóö, äýýð íü ñýýð á¿òíýýð òàâèíà. Äàë 4 ºíäºð äóíä ÷ºìºã, 

õîøíîãî òàâèíà. Øààíò ÷ºìºã õ¿¿õäèéí õóâü ìàõàíä ÿâíà. Áîãò, õàðüò ÷ºìºã 

òàâèõã¿é, ñ¿âýýíèé 6 õàâèðãà òàâèõã¿é, õ¿ç¿¿ ÷àíàäàãã¿é. 

- Òàõèëûí ìàõàíä òîëãîé ýð¿¿ã¿é, õîí øààíò, 4 ºíäºð, õîøíîãî, á¿òýí ñ¿¿ë 

õóéõëàæ òàâèíà. Áóðõàíä áàñ èäýýãýýð òàõèë òàâèíà. Öàãààí èäýýíýýñ þì áîëãîíîîñ 


128

þì. 

- Øîâõ íàéðëàõ ãýäýã íü øèð¿¿í èäýæ óóõ, ò¿ðãýí çóóð íàéðëààä òàðàõûí íýð 

- Íàéð 3 äóãàðààòàé ãýäýã. Åð íü íàéð 3 äóãàðààòàé, 3 ò¿ðëýãòýé. Íýã äóó 

äóóëààä íýã èäýæ óóæ, èíãýæ 9 ò¿ðëýã, 3 óäàà èäýæ óóõûã õýëæ áàéâ. Ýõíèé 

ò¿ðëýãíèé äàðàà àéðàã, àðõè ÿâàõûã ýõíèé äóãàðàà ãýæ íýðëýäýã. 

- Õóðóó ãàðãàõ. Ã¿¿ îëîí óíàãàëæ àéðàã ýëáýã öàãò îëóóë öóãëàðàí óóõûã õýëæ 

áàéãàà þì. Íàìàð îðîéõîí õóðóóääàã. 

- Ã¿¿íèé àéðàã ãàðààã¿é áàéõàä óíäàà óóäàãò íü óíäààãàà õèéæ ºãíº. Öàé 

óóõàä íü öàéãàà ºãäºã. 

- Çóí òàðãàà á¿ðæ èäíý. Èäýýíèé äýýæ ãýäýã. Òàðàã èäýýä, óíäàà óóãààä, ýýäýì 

èäýýä óíòäàã. 

- Òààíà, õ¿ì¿¿ë äàâñàëæ í¿äýýä äóãóé (ñîðñ) õèéäýã áàéâ. 

- Õÿðàìöàã øàð áóäààòàé õîëüæ èäíý. Áóäààòàé õÿðàìöàã ë ãýæ íýðëýíý. 

Õºëäººãººä õºøèãëºæ èääýã. 

- ¯¿ö òóðàã ìàõ áîîíî. Ýñãèé óóò, õºðººð õîðãî õèéæ äîòîð íü õàäãàëíà. 

- Õîíèíû ìàõíààñ áîë 7 õºë, ¿õðèéí ìàõààð ¿¿ö õèéíý. Øèíýýñ õîéø çàäëàíà. 

Èä ãýñýõ ¿åýð ë õàãàëíà, ñýðâýýíý, ÷àíàæ èäíý. ¯¿öíýýñ ë öàãààí èäýý çàëãàíà. 

¯¿öíýýñ õîéø ãàíö, õî¸ð ìàë (õîíü) èäýæ áîëíî. Çóíû ýõýí ñàð ë öàãààí èäýýòýé 

çàëãàíà. Ñýâðýýñýí ¿¿öèéí ìàõûã äóóñíà. 

- Ñ¿âýðãýòýé ºâ÷¿¿, øºëíèé õîíèíû íýõèéã àâñàí ýõýä ºã÷ áàéâ. Àâñàí ýõ íü 

íýõèé ºëãèé õèéæ èðäýã áàéâ. 

- Õàâòñàíäàà òºðíº. Àðàãø ò¿øèíý. Èõñèéã þìàíä áîîãîîä òàâü÷èõàíà, 

ãàðãàäàãã¿é áàéâ. Äýýð íü àâäàð ñàâ òàâü÷èõäàã. Õ¿¿õäýý óãààñíû äàðàà ë þì 

õóìòàé õàìò àðãàíä õèéãýýä àâààä ÿâíà. Óñ äàéðàõã¿é, óñíààñ õîë ãàçàð, äýðñòýé 

áèò¿¿ ãàçàð òàâüäàã. Õýðýâ òýð áóóäëààñ í¿¿õ áîë áóëààä îðõèäîã. 

- Òºëèéí õýâòðèéã óõàõ äóðã¿é áàéâ. Áóóö, ¿íñ õàÿàä ë áàéäàã. Òàâàí õºãíº 

òàòëàà ãýõýä 5 îâîéñîí þì áîë÷èõñîí áàéäàã. 

- Ñààõ òàâèõààñ ºìíº äºðâºëæèí ìàÿãààð õºãíºº òàòàæ õóðãà, èøãýý õºãíºíº. 

Íýã óäàà ñààíà, õîíèíû óíãàñààð ë õºãíºº òîìîíî. 

- Øèíýýð äýýð ¿åä áîîâ õèéäýãã¿é áàéâ. Ñ¿¿ëäýý õýâèéí áîîâ õèéõ áîëîâ. 

- Áèò¿¿íýýð óóöàà òàëëàíà, Öàãààí ñàðààð óëñ àìñàæ èäíý. 

- “Øàð øóâóóöëàõ” òîãëîîì, îðîé äýýð íü øàð øóâóó ñóóæ áàéíà ãýäýã. Øàð 

øóâóó õàà÷ñàí ãýõëýýð øàð áóäààíä ÿâñàí ãýäýã. Ãàë àâúÿ! ãýäýã. Íî¸í, õàòíû îð äýð 

ãýæ áóé. 

- Ìàë õýýð õîíîõîä øºâºã çàâàãò øàà÷èõñàí áàéäàã. 

- Ãàëûí õàé÷íû àì àíãàéëãàæ òàâüäàãã¿é. 

- Òàðãèéí õºðºíãº þìàíä õèéæ õàòààãààä ñ¿¿ëä íü äýâòýýæ òàðàã á¿ðäýã. 

ªâºðõàíãàé. Òºãðºã ñóì 

Ìàëûí õàðüöàà. 1957 

Òýìýý – 11545 

Àäóó – 1019 

¯õýð - 98 

Õîíü - 40533 

129

ßìàà – 23156 

Áóõ – 85451 

1967 îí 

Òýìýý – 8317 

Àäóó – 10590 

¯õýð – 913 

Õîíü – 36942 

ßìàà – 21454 

Á¿ãä – 78216 

1981 îí 

Òýìýý – 7590 

Àäóó – 7590 

Õîíü – 46293 

ßìàà – 29659 

Á¿ãä – 95304 

Òºãðºã ñóìûí ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà 

(1952- 1980) X- 1 

70.Ò.Ñàíäóé, ýð, íàñ 74, ªâºðõàíãàé, Òºãðºã ñóì 

- Ñóõàé ìîäûã õàìààã¿é àâäàãã¿é ãýäýã. ßëàíãóÿà Áîòèóëûí ñóõàéã àâäàãã¿é 


- Õààÿà ãàíöõàí óðãàñàí õàéëààñûã èõ õàéðëàäàã. 

- 9 í¿õ èõ ýýë øààæ, õ¿¿õäýä ç¿¿æ áàéâ. Çýñ, ãóóëèàð õèéíý. Á¿¿âýé Õàòàíáààòàð 

Öàõàðò áàðèãäààä 9 öàãààí ýñãèéíä áîîëãîæ, ò¿¿íèéã 9 îãòîëæ ãàðñàí. Ò¿¿íýýñ 

áîëæ 9 ç¿¿äýã áîëñîí ãýäýã. Ìàíàéõàí õ¿¿õäèéã á¿¿âýé! á¿¿âýé! ãýæ áàéõàä Öàõàðò 

õ¿¿õýä àéëãàõäàà á¿¿âýé àâ! ãýæ õýëäýã. Èíãýæ õàðààäàã ãýäýã. 

Ìºí ººëä¿¿ä á¿¿âýé àâ! ãýæ õàðààäàã ãýäýã. Åñºí í¿õèéã ìàíöóé, ã¿éæ ÿâàà 

õ¿¿õäèéí á¿ñýíä ç¿¿íý. Îäîî ÷ 9 öàãààí ìºíãº ç¿¿÷èõñýí áàéíà. 

- Òàøóóð, ø¿ðâ¿¿ë (øèëá¿¿ð)- èéã äîð ãàçàð õàÿäàãã¿é, äýýð ë òàâüæ áàéâ. 

- Õ¿¿õäýä ýýëòýé ãýæ õîíõ, äºíãº ( ) òºìºð ç¿¿äýã áàéâ. 

- Õààÿà íýã óëñ ñàëõè øîðîîíä ñàéí ãýæ í¿õòýé ÷óëóó ãýðò ç¿¿äýã áàéâ. 

- Ãàíãà (ýõýëòýé) ýõýëòòýé õîëûí õºòºë ãîëëîæ áóóäàãã¿é (ãýð áàðèõã¿é) ãýæ 

áàéâ. Ãàíãà ãýäýã íü ýðýãëýæ õîøóóðñàí õî¸ð óëààí õóøóó, èéì ãàçðûã ë ãîëëîæ 

áóóäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- ßðãàé ìîä õîâîðõîí óðãàíà, ò¿¿íèéã òýð áîëãîí àâàõ öýýðòýé áàéâ. 

- Ãàø (õàø) ãààíñ, õººðºã (ýðäýíèéí ÷óëóó) ýäëýõýä ýçýíäýý ýýëòýé, óíàà 

ìîðèíîîñ îé÷èõîä ãýìòäýãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Çàäãàé óñ, õóäàãò õºº õ¿ðãýäýãã¿é, öóñ îðóóëàõ öýýðòýé áàéâ. 

- Õàíèàä, íóñ õ¿ðñýí õ¿¿õäèéã õººãººð õàð õàëçàí áîëãîæ áàéâ. 

- Àíãèéí ìàõûã ãàëûí õàé÷ààð áàðüäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- ¯äýø îðîé õ¿¿õäèéã óíòóóëæ ¿ëäýýõýýð áîë ñ¿õ òàâüäàã áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë õ¿¿õýääýý áóðóó ýíãýðòýé äýýë ºìñãºæ áàéëàà. 

- Òºðºëò óäàõàä áýëõàìûí îãîòíî áàðüæ òºðºõºä ñàéí ãýæ õóó÷èä ÿðüæ áàéâ. 

Õààíà áàéäãèéã ìýäýõã¿é. 

130

- Èõñèéã õºäºº àâàà÷èæ õàÿõ, ýñâýë áóóäàë äýýð áºñºíä áîîæ (äýýð íü òàâèàä) 

îðõèäîã áàéñàí. 

- Á¿ñýý çàíãèäààä òîëãîéí òóøàà òàâèíà, á¿ñýíä ñ¿íñ áàéäàã ãýæ áàéâ. 

- Õ¿¿õäèéã ãóðàâ õîíîîä óãààäàã, øºëíèé õîíèíû ìàõíû õ¿ç¿¿íèé øºëººð 

óãààíà. Àâñàí ýõýä õîíèíû íýõèé, öîðîéòîé ºâ÷¿¿ ºãäºã. 

- Îð äýð ãîëäóó áàðóóí òàëäàà áàéâ. 

- Òîëãîéã òàâàãòàé ìàõàí äýýð òàâüäàãã¿é, áóðõàíä òàõèë òàâèíà, áàñ øààíòàíä 

ñ¿¿ë õàòãààä òàâèíà. 

- ¯õýã àðäàà îîñîðòîé, äýýðýý õ¿õýðòýé áàéâ, à÷èõäàà øààíò ÷ºìãººð ÷àãòëàíà. 

- Óðä 7 áîãò ÷ºìºã óòàà áîë÷èõñîí ë õàíàíû òîëãîéíîîñ ºëãººòýé áàéäàã áàéâ. 

Äàã òîîëäîã ãýäýã áàéâ. 7 õîíîãîîð òîîëíî. Õýëõýýòýé áàéäàã (öóâðóóëààä ã¿éëãýæ 

òîîëæ áàéñàí áîëîëòîé). 

- Äàë, òîéã, øààã àâíà, õàìààã¿é õàÿàäàãã¿é, õóóäàñ á¿òíýýð íýã õ¿í èääýãã¿é, 

õóâààäàã. 

- Òîéãèéã ìºëæººä ìîðü õóðäàí áîë! ãýýä òîîíîîð õàÿ÷èõäàã áàéâ. 

- Äàëààð øèíæèíý. Õîò òîìòîé äàë áàéíà. Õîíü îëîí áîëîõ íü ãýõ áà îìîã 

èõòýé äàë áàéíà ãýõ çýðãýýð ÿðèëöäàã. Äàë ò¿ëæ èõ ìýðãýëäýã áàéâ. 

- “Øàð øóâóóöàõ” ãýæ òîãëîæ áàéâ. Õàð, øàð íîõîéí õýâòýð ãýæ ÿðüæ áàéâ, 

ìàðòæýý. 

- ªðõíèé ãàäóóð îîñðûã õîøëîíä îðóóëààä ººä íü ãýð äýýð õàÿíà. Ñ¿¿ëýý 

àãññàí áàð øèíæòýé ãýæ áàéâ. 

- Àäóóíû òîëãîéã ÷óëóóãààð ÷èìýýä îâãîð òîâãîð ãàçàð òàâüäàã áàéâ. 

Ò¿¿õèéãýýð ìºëæººä, ìàõûã èäíý. ßñûã òýãæ òàâüæ áàéâ. 

- Ìàë àëæ èäýõýä (õýýë àâñàí ¿åä) ìàëûí ä¿ðñòýé áîëãîíûã “ãàëûí õóðãà” ãýýä 

ººõºíä öóãëààä ãàëä ºðãºäºã áàéâ. 

- Øèíèéí íýãýíä 3 õ¿í îðæ èðýõã¿é áîë õîíèíûõîî õ¿íèéã öàéëäàã ãýäýã 

áàéâ. 

- “Áàÿí ò¿ð¿¿” èäñýí ýð õ¿í ãýðèéí áóéð îëäîãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Àéë÷èíä ìàõ ÿâàõàä ºâ÷¿¿íèé á¿äýðõèéã çààâàë àâíà. Áîãèíî õàâèðãà (3 ø) 

àâíà. Õ¿ç¿¿ ¿ëäýýäýã, ÿâóóëàõ ¸ñ áàéãààã¿é. 

- Ãýäýñ ÷àíàæ áàéõàä èðâýë çààâàë àìñàæ ÿâäàã ãýäýã. Áîîì íóãàëóóð ãýæ 

øàâàé, íóãàëóóð õî¸ðûí çààãèéã õýëäýã. 

- Ãýäýñíèé çàíãèëààã çààâàë çàäëàæ èääýã ãýäýã. 

- Óéëàíõàéãààð ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿¿õýä òºðõèéã øîääîã. 

- Õ¿¿õýí øîäîõ áîä ìàëûí áîãèíî ñ¿¿ëýýð øîäíî. ¯å ¿åýð íü öóâðóóëæ 

òàâèíà. Íîõîé äóóäíà. ¯å áîëãîíä íýã íýã õ¿¿õýí îíîîíî. Ýõýëæ íîõîé èäñýíèéã 

õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õ¿íòýé ñóóõ íü ãýäýã. 

- Õîíü, àäóó õî¸ðûã èõ õ¿íäëýíý. Ìîðèíû òîëãîé ðóó ñàâàõ, øàâõðàõûã 

öýýðëýíý. 

- ¯õðèéí “öàãààí ºâãºí” ãýæ ñ¿ðõèé ºâ÷èí áàéñàí ãýæ ÿðüäàã. 

- Õîíèíä òàòàâ ºâ÷èí òóñàõàä (¿õýõýä) óíèíä ºëºí ãýäñèéã îðîîãîîä 

ºëãº÷èõäºã. 

- Ìàë õºäºº õîíîõîä ¿éëíèé õàé÷íû àìûã óíãàñààð îðîîãîîä õàíûí òîëãîéä 

ºëãºäºã. ×îíûí àì õààæ áàéãàà þì. Áàñ àÿãàíä õýäýí õîðãîë õèéãýýä õºìºð÷ òàâèíà. 

- Õ¿¿õäèéí äýýë ìÿëààõäàà íàñòàé÷óóë åðººíº. Óðä õîðìîéíîîñ ýõýëíý. Óðä 

õîðìîéã óíàãà äààãà 

131

Äîòîîä õîðìîéã òîñ ººõ 

Õîíü õóðãà, ýçýí ìºíõ ýä õýâðýã ãýýä äóóñãàäàã. 

- Àñóóäàã íóðóóã õàðèéí, ãàäíûí íóòàãò î÷îîä íóãàëæ èääýãã¿é ãýæ áàéâ. Áàñ 

ýíý íóðóóãààð øèíæèíý. Ñ¿ìáýð óóëûí øèíæòýé ãýõ, ýñâýë çààíû ñî¸îíû ýñâýë 

äýëñýí áºõèéí øèíæòýé, áàñ õýâòýý çààíû øèíæòýé ãýæ áàéâ. 

- Äýýð ¿åä þìàí ò¿ð¿¿ ë øàãàéãààð 4 áýðõ õàÿæ ¿çäýã áàéâ (ìîðü, õîíü, 

òýìýý, ¿õýð), øàãàéãààð øàãàé õàìàõ, øàãàé íÿñëàõ, ìîðü óðàëäóóëàõ, õîìáîðîé 

õàÿõ, òýìýý öîõèõ, 12 ìîðü áóóëãàõ, 4 áýðõ õàÿõ, 3 ìîðü, íýã õîíü áóóëãàõ ãýõ ìýò 

òîãëîäîã. Ìîðü óðàëäóóëàõ íü îëîí ìîðü öóâóóëæ òàâèàä 4 øàãàé îðõèæ ìîðü 

áóóñàíä àõèóëààä áàéíà. Íýã, íýã ìîðü ýöñèéí øàãàéíû õàæóóä òàâüñàí áàéäàã. 

12 ìîðü áóóëãàõ ãýäýã íü 12 øàãàéãààð 12 óäàà õàÿæ òîãëîíî, õîæèë ãýæ ÿðèõã¿é. 

Ãàíöààðàà õàÿñàí ÷ áîëíî. Òýìýý öîõèõ ãýäýã íü îëîí øàãàé õàÿàä áóóñàí òýìýýã 

ìîðü, ýñâýë ¿õýð, ýñâýë õîíèîð öîõèíî. Òýìýý íü óÿõã¿é áîë ò¿¿íèéã (òýäãýýðèéã) 

àâààä õîöîðíî. Òýìýýã¿é íü õîæèãäîíî. 

- Ñàéí ë ãýæ 3 ìîðü, íýã õîíü áóóëãàæ òîãëîäîã. 

- “7 äàõü” ãýæ áàñ ë ç¿ãýýð 7 øàõàé õàÿæ òîãëîíî. 7 ìîðü, 7 õîíü ãýõ ìýòýýð 

èæèë áóóëãàæ òîãëîíî. 

- Çýíäìýíý ãýæ 12 æèëýýð òîãëîäîã òîãëîîì áàéâ. 

- Áóãà òàâèõ ãýæ áàéâ. 

- Àëàã ìýëõèé ãýæ øàãàéãààð ºð÷èõººä øîîíû í¿õýýð àâöãààæ áàéíà. 

- Àäóó çàñààä íýãèéã ñ¿¿ëýíä íü, íºãººã 4 òàâãèéã öîõèîä õàÿíà. 

- ¯õðèéí çàñààã èäýõã¿é, õàÿäàã áàéõ, ¿õýð öººí, ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿õýðòýé áîëæ 

áàéíà. 

- Èøèã, õóðãàíû ÷èìõýýë (çàñàà) èäíý. Ãýðèéí ãàäàà áàìáàé (ýñãèé ñèìâîë 

áàéæ áîëîõ) äýâñýæ äàëëàãûí õóâèíäàà øàð áóäàà õèéíý. Îõèí õóðãà ýõýëæ çàñíà. 

Õóòãààð äîìíîîä, ¿ñ çóëãààæ õèíø¿¿íä õèéíý. Òýãýýä ë áîñãîæ òàâèíà (ýì õ¿éñèéã 

¿ðæëèéí òýìäýã áèëýãäýë), ÷èìõýýä ÷àíààä ãàðãàæ áîëîõã¿é. Òýð ºäºðòºº èäýæ 

áàðíà. Èñðýí õ¿í èäýæ áîëíî. 3 ºäºð í¿¿õã¿é. Ñ¿¿, öàãààí èäýý, åð íü þì õóì 

ãàðãàõã¿é. Ìºí õºíãºëñºí ãàðàà óãààíà. Ãýõäýý õîéìîðò øèðäýãíèé àðààð (ñºõºæ) 

óãààäàã. Äýâññýí áàìáàé äýâñãýðýý çààâàë ãýð äýýð òàâèíà. ×èìõýýëèéí ¿ëäýãäýë 

áóäààã íîõîéä õàâüòóóëäàãã¿é. 3 õîíóóëààä áóòíû îðîé, ýñâýë õîòîíäîî àñãàäàã. 

Ìàë çàññàí õ¿íä áóäàà îðîëöóóëæ ººð þì äàãóóëæ ãàð öàéëãàíà. 

- Òºëèéí ÷èãæèðèéã ºäºð ¿ç¿¿ëæ àâäàã áàéâ. 

- Èíãý áîòãîëæ áóé ¿åä (ªìíºãîâèéí Ìàíäàë- Îâîî ñóì òèéø) ýðýë ñóðëûí 

õ¿í èðýõ, òîãîî õººëºõèéã èõ öýýðëýäýã. 

- Õîíü ÷àíäðóóòàé áîëîõîä àìüä òóóëàé äýãä¿¿ëäýã ãýäýã áàéâ. 

- Õîíü öàãààí õîðõîéòîõîä (îìðóó- ñ¿¿ëýíä øèãäýýä òîì áîëíî) õîòîíä 

õ¿¿õä¿¿ä øóóãèóëæ, çîëãóóëäàã áàéâ. 

- Òýìýýíèé õàíèàä áîëîõîä òóóëàéí ìàõûã îíãîöîíä õèéæ óñàëäàã. 

- Èøèã ¿õýýä áàéâàë, ¿õñýí èøèãíèé 4 õºëèéã õ¿ëýýä õàÿ÷èõäàã. 

- Õºãíèéí áóëäðóóãààð íîõîéí öàâèàð öàâ÷èëæ 7 çàíãèëäàã ãýäýã. 

- Õàâàð óóðàã ÷àíàæ óóðàã áºñººíº. Óðãàà ãàçàðò áºñººãººä ç¿ñ÷èõýä ñàéõàí 

õîîë áîëíî. ªäºð ë èäíý, õóâèíä õóðààæ èõ áîëãîõ, ýñâýë áàãà áàãààð ÷àíàæ èäíý. 

- Òºëºã èõýýð õóðãàëàõàä õàÿàãààð æèæèãõýí õºãíº õèéæ òàò÷èõñàí áàéäàã. 

- Äàëëàãàíû õóâèíä õ¿ðýë ç¿¿íý. Ìàëûí äýëýí õºõ öî÷äîãã¿é ãýæ áàéâ. 

132

- Àéðàã, àðõè áóðóóäàãã¿é ãýæ õºõ¿¿ðýýñ õóëàíãèéí òóóðàé ç¿¿äýã ãýäýã. 

- Äýëýí àéõàä ñàíãèéí áîéïîð, õóëàíãèéí òóóðàé, øàíàãààð äîìíîæ áàéäàã. 

- Òýíãýðèéí äóóíä çàäûí ÷óëóó ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Ãóðâàëæèí ¿ç¿¿ðòýé þìûã òýíãýðèéí ñóì ãýæ áàéâ. Àÿíãàòàé õàìò áóóäàã 

ãýäýã. 

- Ñàðàí äýýð áàéäàã ä¿ðñèéã áîðòîãî õóâèí áàðüñàí ýìýãòýé õ¿í ãýæ ÿðüäàã. 

- Ðàõ ãýäýã àìüòàí ñàðûã çàëãèäàã (õèðòýõ ¿å), ºëºã÷èí íîõîé ºëãèéòýé õ¿¿õýä 

õ¿ðòýë àâàð ãýæ õàøãèðäàã ãýäýã. Òºìºð, òîãîî í¿äíý, íîõîéí ãºëºã ãàñàëãàíà. 

- Õóé èðýõýä ãàíö íü ãàäóóð õîéð íü ãýðèéí õîîðîíäóóð! ãàäóóð, ãàäóóð ãýæ 

áàéäàã. 

- Õàíãàéíõàí çàã çàõèóëæ àâ÷ áàéâ. Õàð ìîäíû ýñðýã, çàãàíä àÿíãà áóóäàãã¿é 

ãýäýã. 

- Ëóó òýíãýðò áàéäàã ãýäýã. Ëóó óíæèõ ãýæ áàéäàã ãýäýã. Ëóóã áóóö, óñàíä 

è÷äýã ãýäýã. Áóóöàíä è÷èõýä áóóö õàëóóðäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Ìîãîé àëäàãã¿é, àëáàë ëóñààñ õîðëîë áîëíî ãýäýã. Õàéðõàí ãýæ íýðëýäýã. 

(ãàçàðòàé õîëáîí äîîä åðòºíö) Ìîãîéí ÷óóëãàíòàé òààðàëäâàë îéìñîî òàéëààä 

òàâüäàã ãýäýã. Îéìñîíä ýðäýì õèéäýã ãýäýã. 

- Õýðýý ìóó ãýäýã. Ñàéí, ìóó õî¸ð õýëòýé ãýäýã. Íèñýýä ºíãºðºõºä: 

Ìóó õýëýý öààø íü 

Ñàéí õýëýý íààø íü ãýæ õýëäýã. 

- Óéë äóóãàðàõ òààðóó ãýäýã, äóóãàðàõ ¿åä íü: 

Óõíûí òóëàìààð 

Óñ àâààä èð! 

Óéëíû ìàõ ÷àíàÿ ãýæ õàøãèðäàã. 

- Ýëýý àëäàãã¿é, àëáàë óñàíä óíàæ ¿õäýã ãýäýã. 

- Àëèâ àÿí æèí, ìàë õàðä ÿâàõàä ÷îíî ýõëýýä äàéðàëäâàë ñàéí ãýäýã. Òººðñºí 

õ¿¿õäèéã ÷îíî àâ÷èõñàí. Àÿí÷èä äàéðàëäààä ãàëäàà îðóóëæ àâ÷ýý. ×îíî óëèõààð 

íºãºº õ¿¿õýä Øààëóó õ¿¿ ãýæ áàéíà ãýæ õýëñýí ãýäýã. 

- Õóöàí óóëûí ºâºð äýõ õýäýí òîîðîé- õàéëààñíààñ õóãàëäàãã¿é. Àâäàãã¿é ãýæ 

áàéâ. 

- Ìàíàé ýíä Ãóóëèíãèéí óäãàí ãýæ áàéâ. Áè ìîðèî àëä÷èõààä ìýðãýë¿¿ëæ 

áàéëàà. Ìàíäààíû òîëü øèã þì ýðã¿¿ëýýä áàéâ. Õàäãàà ìºðºí äýýã¿¿ðýý òîõ÷èõäîã. 

Òîëü í¿¿ðýí õýñýãòýý 12 æèë øèã þì áàéâ. Îîñðîîñ íü áàðüæ ýðã¿¿ëæ áàéâ. Òýãýýä 

äàðæ çîãñîîæ áàéâ. Õóâöàñ íü æèðèéí áàéâ. Áóóõ ¿åäýý ë ºìñäºã ãýæ áàéñàí. 

Îíèã áºº ãýæ 20 îð÷èì íàñòàé áàéõàä áàéâ. Àðöûí õàâüä íóòàãëàäàã. Áºº, 

óäãàí õàðààäàã, õàð ç¿ãèéí òýíãýð ø¿òñýí óëñ ãýæ ÿðüäàã. Îíãîä íü îðæ èðýõëýýð 

õýëýý îãòîëäîã. Ñýëìýýð ýíä òýíäýý á¿ëäýã, ä¿ðëýã, òýð ¿åäýý óõààíã¿é áîëäîã øèã 

þì ÿðüäàã. 

71.Ø.Öýâýëìàà, ýì, íàñ 77, ªâºðõàíãàéí 

Òºãðºã ñóì, òýòãýâýðò 

- “Øàð øóâóóöàõ” òîãëîîì ãóðâàí õóðóóíû (íèéëýõ õýñýã) îðîé äýýð øàð 

øóâóó òàðèàãàà òàðüäàã. Ãóðâàí òàëûí çàéã àçàðãà, áóóð, áóõ îðäîã ãàçàð ãýíý. Äîîä 

(áàðóóí ãàð) àëãàíû õîíõîðûã ò¿ìýí õîíèíû õýâòýø, ààâ, ýýæèéí îð äýð, õàð, øàð 

133

íîõîé õýâòýæ (ç¿¿í ãàðûí äýýä òàë), äîìáîòîé öàé, ç¿¿í ãàðûí ýðõèé õóðóóã øàðãà 

ìîðèíû õºëäºº ãýäýã. 

- ¯¿ãýýð þó îðäîã þì áý? ãýõëýýð õàçäàã. Õàð áóóð îðäîã. Ëàâ ë õàìãèéí ñ¿¿ëä 

ãàë àâúÿ! ãýõýä ãàë áàéõã¿é ãýíý. Òîîíîîð ÷èíü ãàë ãÿëàëäààä ãàë áèø, çóë ãýäýã, ýíý 

ãàëàà ºã! ãýõòýé çýðýã ãàë ºãºõã¿é. Õàâ õàâ! ãýýä ë õººöºëääºã. 

- Óóðòàé õàìò ñ¿õ ºãäºãã¿é ãýäýã. Ñ¿õýý ¿ëäýýäýã. 

- Äýëýí àéõàä øàíàãàíû ¸ðîîëä óì ãýäýã ¿ñýã çóðààä ¿äøèéí á¿ðýíõèéãýýð 

äîìíîäîã. 

- Àðãàà ò¿øèæ òýãíýæ òºðíº. Õîîñîí àðàã áàéõ. Õàçãàé òàâèõ, àðãàëààð ä¿¿ðýí 

áàé ãýæ áàéâ. 

- Õººòýé òîãîî, ¿íñ õ¿íèé ººäººñ àâ÷ ãàðäàãã¿é ãýäýã. 

- Õ¿íèé ñ¿íñ á¿ñýíäýý áàéäàã. Ñîëèõ òîõèîëäîëä çýðýãö¿¿ëæ áàðüæ ñýãñðýýä 

ñîëüæ áàé ãýæ áàéâ. 

- Äîòóóð ýðýýí õîøëîíã òýíãýðèéí äóóíä ñàéí ãýæ áàéâ. 

- Ìàë ¿õýýä áàéâàë ýðýýí øèäìýñýýð àì õºëèéã áîîãîîä õàÿ÷èõäàã áàéâ. 

- Äóóòàé áîðîîíä òàéæ ÿçãóóðòàé õ¿í õàøãèðàíà. Àëòàíãýðýë õºëãºí ñóäðààð 

öîõèíî. Òýíãýð íèðãýñýí ìàëûí ìàõûã õîòëîîðîî äîð íü õóðèìëàæ äóóñãàäàã ãýæ 

áàéâ. 

- ¯íñýí äýýð ãèøãýäýãã¿é ãýæ áàéâ. Õ¿íèé ñ¿íñ ýðãýýä àõ ä¿¿äýý èðýõýä òýä 

íàð íü ìóó çàãíààä áàéäàã ãýäýã. ßàõëààðàà èíãýýä áàéíà ãýýä ¿íäñýí äýýð î÷èæ 

ãèøãýýä ìºðºº õàðàõàä äàðàãääàãã¿é, ñ¿¿äðýý õàðàõàä áàñ ¿çýãääýãã¿é, òýð ¿åä áè 

¿õýæ ãýæ ìýäëýã ãýäýã. Èíãýýä ë ÿâäàã ãàçàð ëóóãàà ÿâäàã ãýæ ÿðüæ áàéâ. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé àéë óðöàíä ºñãºäºã ãýäýã. Ìºí òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã 

õàð óõíûí òóëìàíä áîîæ àâäàã ãýæ ÿðüäàã (ªâ÷íèé ýçíèéã àéëãàõ çîðèëãîîð èéì 

àðüñàíä áîîæ àâ÷ áàéñàí áàéæ áîëîõ). 

- Áàðèâ÷èéã áóðóó ýíãýðòýé õèéæ ºìñãºõ, áàñ ýõíýð äýýë, ìàëãàé ºìñãºäºã 

áàéâ. Òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäèéã 5 õ¿ðòýæ ¿ñèéã àâäàã áàéñàí áàéõ. 

- “ßìààí òîëãîé ÿìáàíä îðäîãã¿é, ÿàòãàð õàòàí õýðýã ø¿¿äýãã¿é” ãýäýã ¿ãòýé, 

¸ñëîëûí õîîëîíä èøëýõ. Ýð õ¿í ÿìààíû ñ¿¿ë èääýãã¿é, ìîðü øàðâàíà ãýäýã, õàìðûã 

èäâýë ìîðü òóðãèíà ãýäýã. 

- Öàéíû äýýæèéã íàðàí ç¿ã ºðãºíº. Ëóñûí õààíä, îðîí äýëõèéäýý ë ºðãºæ 

áàéãàà þì. 

- 7 áóðõàíä ºðãºë ºðãºíº. Æàðãàõã¿éãýýð áèäíèéã õàðæ ÿâäàã ãýæ ÿðüäàã. 

- Àâñàí ¿ñ õàÿõäàà àðö óðãà! ãýæ õýëýýä õàÿäàã ãýäýã. 

- Õóìñûã òîñ ìîðüòîé 

Õîíèí õ¿íñòýé 

Õî¸óä ãóðâóóë èðíý ãýæ õýëýýä áóë! ãýäýã áàéâ. 

- Ñàðàí äýýð áàéãàà ä¿ðñèéã ñàðíû òóóëàé ãýæ ÿðüäàã. 

- Õýðýâ ãàäàñ øààãààä îðõèâîë ãàçàð äýëõèé øàíàëæ áàéäàã ãýäýã. Õýðýâ 

øààëòòàé ãàäàñ áàéâàë õàìààã¿é àâäàãã¿é. Òýäíèé ãàäàñ ãýæ õýëýýä ñóãàëæ àâäàã 


- Õóäàã óñàíä öàãààí èäýý îðóóëæ áîëäîãã¿é ãýæ áàéâ (õàð, öàãààíû õàðøèéí 

òóõàé îéëãîëò áîëîëòîé). 

- Ãàëä öàãààí þì îðóóëæ áîëîõã¿é. Í¿äýíä öàãàà óíàõòàé àäèë ãýæ áàéâ. 

- Õýðýâ õóäàãò ìàë îé÷îîä ¿õñýí áîë Ã¿ëòýíãèéí øîðîî ãýäãèéã õèéæ, àðãàäàæ 

áàéâ. (øîðîîíû ó÷ðûã òàéëàõ ýðòíèé ÿìàð ýëåìåíò áîëîõ) 

134

- ×èõýð ºâñ ò¿¿ãýýä õàëüñàëæ àðèëãààä çàæèëààä õàÿàæ áàéäàã. Ìîäîîð óõíà. 

Ãî¸îã àðèëãàæ èäíý. Ãîëäóó óíäààòàé, ñ¿¿òýé, ºðºìòýé õîëüæ èäíý. Àëü ÷ öàãò 

áàéæ áàéäàã. Øèëá¿¿ðýýð óõàæ áîëíî. 

- Ö¿ëõýðèéã íàìðûí äóíä ñàðä ò¿¿íý. Ò¿¿ãýýð äàðø õèéãýýä îâîîëíî, õîîë 

óíäòàé çîðèóä ÿâæ ò¿¿íý. Äàðàà íü õýä õîíîã õàòààãààä öîõèîä èäýýã íü àâíà. 

Ñàëõèíä õàÿæ ºâñ õîãèéã àðèëãàíà. Á¿ðýýñèéã ìîäîîð, åð íü èíõýýð í¿äíý. Óðò 

ø¿äòýé ñàâðààð ò¿ðæ öóãëóóëæ ò¿¿íý. Ò¿¿ãýýä áóóç õèéíý ãýæ òóñãàé òóñãàé 

îâîîëíî. Ò¿¿íèéãýý çººæ õàìàðëàæ äàðø õèéäýã. Ñóõàéãààð èíõýý õèéæ, ¿äýýðýýð 

áîîíî èíõýíä áóéë, õàìàð ãýäýã þì îðíî. Öóã ò¿¿ñýí óëñ ä¿íõ¿¿ãýýð õýìæýýëæ 

õóâààæ àâíà. Õàëóóí òîãîîíä õóóðíà. Í¿äýýä öàéíä õèéíý. Ìàõòàé øºëºíä õîëüæ 

èäíý. Õóóð÷ èäýõäýý óðäààð óñàíä õèéæ õººëãººä, øîðîîëîîä, õèâýãèéã íü àâààä 

áóöàëãààä óñûã øèðãýýíý. Òýãýýä ë õóòãàíä áàéíà, ýâýð÷ èðíý. Ýãøèõëýýð íü 

ãàðãàæ, óóðàíä õèéæ í¿äíý. Òýãýýä èäíý. Øýýñ õ¿ðýõýä èõ ñàéí. Õàëóóí ÷àíàðòàé. 

ªºõ òîñòîé õîëüæ èäíý. Õººñºí öóëèõàðûã õóóðààä õºøèãëºñºí ãî¸îòîé õîëüæ 

í¿äýýä èääýã áàéâ. 

- Õ¿¿ðýã ãàøóóí àìòòàé, øàð áóäàðãàíà þì ò¿¿æ àâààä ö¿ëõýð øèã óñàíä 

õººæ, èíãýõäýý á¿ð îëîí äàõèí óñûã ñàéõàí öýâýð áîëòîë (õººõºä) óãààãààä õóóð÷, 

í¿äýæ èäíý. Ñàéí óãààõã¿é áîë ãàøóóí áàéäàã. 

- Øàðèëæ õî¸ð ÿíç. Õîíèí, ÿìààí ãýæ áàéäàã, õîíèí øàðèëæèéã ñ¿¿íä 

áóöàëãàæ èääýã. Õàëóóí òîãîîíä õóóð÷èõäàã áàéâ. 

- Õàðìàã ç¿ãýýð ë ò¿¿ãýýä èääýã áàéâ. Ø¿¿ñèéã àâäàã õ¿í áàéñàí ãýäýã. Þì 

ýýä¿¿ëäýã áàéñàí áàéõ. Çóí îðîéõîí äîâîíä óðãàíà. Õàð õ¿ðýí ºíãºòýé áîëíî. 

Ìàëä ÿâæ áàéõäàà ë ò¿¿æ èäíý. 

- Òààíà, äàâñòàé õàìò í¿äýýä äóãóé õèéíý. Ãýäýñ äîòîðò õîëèíî (öóñíû 

õîëüöîî), áàñ ààðöòàé õîëüæ äóãóé õèéæ õàòààíà. Ãóðèëòàé õîîëîíä õèéíý. 

- Õºì¿¿ë äàâñòàé äàðíà. Ãóðèëòàé õîîëîíä õîëüæ èäíý. Ãàðààð ò¿¿íý. 

Õÿðàìöàãàíä õºì¿¿ë, òààíà õîëüæ èääýã áàéâ. Áàãà áàéõàä ãóðèëòàé õîîë òºäèé ë 

èääýãã¿é áàéâ. Õÿðàìöàãòàé áóäàà õèéæ èääýã. 

72.Ä.Ëõàìñ¿ðýí, ýð, íàñ 82, ªâºðõàíãàéí Ç¿éë ñóì, òýòãýâýðò 

- Öóëõèð öàéðóóëàõ èíõ ãýäýã áàãàæ íü òàøóóð èíõ, ñàâàð èíõ ãýæ 2 ÿíç 

áàéíà. Ãàíö á¿ä¿¿âòýð ìîäîîð õèéâýë òàøóóð èíõ áîëíî. 4 ìîäûã çýðýãö¿¿ëýí 

õàìàð áîîæ, áóéëëàí èø õàäàæ õèéâýë ñàâàð èíõ áîëíî. 4 ñàëàà ìîä íü óðòààðàà 

òîõîé õèðòýé áàéäàã. Èø íü àëä õýðòýé. Öóëõèð ãýæ ÿðüæ áàéâ. Áóéëàíä äàéëàéäàñ 

ãàðãàæ èíõýý á¿ëíý. Öóëõèð ò¿¿õ ñàâàð íü 5- 6 ø¿äòýé áàéâ. Ø¿äíèé óðò òîõîé 

õèðòýé, àëä õèðòýé èøèíä áîîíî. Ñàâðûã ìîíãîë ìîäîîð õèéæ áàéâ. Ñàâðûí ø¿ä 

áàðàã ýãöõýí, ¿ë ìýäýã ìàòèãàð áàéäàã. 

- Øèãø¿¿ðèéã ÿìààíû èëýã öîâäîëæ õèéíý. Ãîíçãîéäóó äºðâºëæèí õýëáýðòýé, 

õàëóóí óëàéòãàñàí øºâãººð öîðãèæ í¿õëýíý. Öîâäîëæ õàòààæ áàéãààä öîðãèíî. 

Öóëõèðàà òàâüæ í¿äëýã äýâñãýðèéã öàâàã, äýýâðèéí ýñãèéãýýð õèéäýã áàéâ. Åð 

íü 3 öàâàã ë òàâüäàã. Äîîð íýãèéã äýâñýýä, õî¸ðûã äýýð íü äóãàðèãààð (ãýð äýýð 

òàâüäàã ìàÿãààð) äýâñýíý. Íàìðûí äóíä ñàðûí 15- íä àëèâàà ¿ð èäýý áîëîâñîðäîã 

ãýäýã. Ýíý ¿åýñ ë ýõýëæ õóðààíà. Èõ îðîéòâîë èäýý íü óíàíà. Ñ¿¿í èäýýã ñàéõàí 

135

õ¿ðýý ñóóëãàíà. Óëààí áîëãîíî, åð íü óðãàæ áàéõäàà ýõëýýä óñ áàéäàã. Õýä¿¿ë ë 

íèéëæ öóëõèð ò¿¿íý. Ýð, ýì õîëèëäîîä ò¿¿íý. Ãýð ãýðýýñýý öàâàã àâ÷ ÿâíà. 5, 10 

õîíîã õóãàöààãààð ò¿¿íý. Ñàâàð ä¿¿ðýýä èðýõëýýð õºëººðºº ãèøãýæ ñàëãàíà. 3, 4 

ñàâàð öóëõèðûã íýã äîð òàâèíà. ¯¿íèéã áóóç ãýæ íýðëýíý. Áóóçûã öóãëóóëæ, äàðø 

õèéäýã. Äàðàà íü òýð ÷èãýýð íü îðõèíî. 10- 20- èîä õîíîîä ýðãýæ èðíý. Òýãýýä 

öîõèíî. Äàðøàà ñàâðààð çàäàëíà. Äýâñãýð äýýðýý òàñàëæ öîõèîä áàéíà. Öóëõèð 

öîõèõ ãýæ ÿðèíà. Õàòñàí öóëõèð øàæèãíàòàë ¿¿ðíý. Öóëõèðûí èø, ºðãºñ çýðãèéã 

èíãýæ öîõèæ ñàëãààä ìàëòàæ äýâñãýðýýñ çàéëóóëíà. Èíãýýä íýã äàðøàà äóóñààä 

íºãºº äàðøèí äýýð î÷äîã. Íîîõîé ÿëãàæ õàÿñíû äàðàà çàãèéí ñàõëààð, áîãèíî 

ñàâðààð ñàìàð÷ (çººëºí ñàëõèòàé ºäºð) æèæèã ò¿éðýí, õîã øîðîîã õèéñãýíý. 

Äàðàà íü øèãø¿¿ðò õèéæ øèãøèæ øèãø¿¿ðèéí í¿õýýð èäýýã äîîø íü óíàãàíà. 

Æèæèã øèëáý õîã ¿ëäýíý. ¯¿íèé äàðàà ÿìààí òóëàì, ýíãèéí óóòàíä õèé÷èõýíý. 

Îðîëöñîí õ¿íèé òîîãîîð õóâààæ àâíà, ýõëýýä èæèë óóòààð äàðàà íü òîãîî, áàãà 

áîëñíûã øàíàãààð õóâààíà. Óñààð óãààæ ýëñèéã öýâýðëýíý. Èäýõ èäýõýýð òàñàëæ 

óãààæ öýâýðëýíý. Òîãîîíä õóóðíà. Õóóðàõààñ ºìíº óñàíä äýâòýýæ áóöàëãàíà. Óñ íü 

øèðãýæ èðíý. Òýãýýä õóóðíà. Äàðàà íü óóðàíäàà õèéæ í¿äíý. Õàëóóíààð íü í¿äýæ 

ãóðèë øèã áîëãîäîã. ªðºì, öàãààí èäýýòýé çóóð÷ èäíý. Áàñ ººõ òîñòîé õîëüæ öàé 

õèéãýýä àÿãààð õºìºð÷ òàâèàä èõýñãýæ èäíý. Ìàõíû øºëºíä õèéæ èäíý. Ãýõäýý 

äóòóóõàí í¿äýæ õèéäýã, õººëãºæ õóóðàõã¿é, òýãýýä äóòóó í¿ääýã îíöëîãòîé. 

Öóëõèðòàé õîîë ë ãýæ ÿðüäàã. Öóëõèðòàé öàé õèéæ óóíà, ãýõäýý óñààð õººõ, õóóðàõ 

ãýæ áàéõã¿é, øóóä óóòíààñ íü àâààä õóóðàéãààð õóóð÷ òýãýýä óñ áóëõàæ ýëñèéã íü 

àâààä öàéíäàà õèéíý. Õóóðàéãààð õóóð÷ äóòóóõàí í¿äíý. Òýãýýä áóëõàæ öýâýðëýíý. 

Ìºí öóëõèðûã ãî¸îòîé õîëüæ í¿äýýä èäýæ áàéâ. ×èõýðä¿¿ àìòòàé þì áîëíî. 

Öóëõèðûã øàð òîñ, ñ¿¿ãýýð çóóð÷ èäíý. 

- Õ¿¿ðýã øàð áóäàðãàíû òîëãîéíîîñ ãàðíà. Ãàðààð ò¿¿íý, õîðìîéëæ ò¿¿íý. 

Äýâñãýð äýýð õàòààãààä èíõäýíý. Íîîõîéã àð÷èæ öýâýðëýíý. ¯íñèéã õèéñãýíý. 

Øèãøýýä óóòëàíà. Óñààð óãààíà, èõ øîðâîã, îëîí äàõèí óãààíà. ×àíàõ ÷àíàõààð 

óãààæ áîëíî. Áàñ õóäàã äýýð áººíººð àâàà÷èæ óãààæ áîëíî. Öóõàð øèãýý õóóðíà. 

Í¿äíý, ººõ, òîñ, öàãààí èäýýòýé õîëüæ çóóð÷ èäíý. Áàñ ãî¸îòîé õîëüæ í¿äýæ èäíý. 

- Õîíèí øàðèëæ ò¿¿ãýýä èäýýã íü àâíà. Èíãýíèé ñ¿¿íä áóöàëãàæ óóíà, ñ¿¿ 

ºòãºð÷ áîòèãîðñîí áîëäîã. (íîîõîé àâàõ, øèãøèõ, õóóðàõ, í¿äýõ) 

- Òýìýýíèé õàíèàäàíä ÷èõýð ºâñ ºãäºã. 

- Áàæóóíà ¿íäñèéã íóðìàëæ õ¿¿õä¿¿ä èääýã áàéâ. 

- Ãî¸î ãàçàð õºëäºõººñ ºìíº ë ñàéõàí àìòòàé áàéäàã. Õàâàð óðãàíà, óðãàíãóóò 

ç¿ãýýð àìòòàé, óäàëã¿é ºòºëíº. Ìîäîí øîðîîð óõíà. 

- Õàðìàã- äîâíîîñ øóóä ò¿¿æ èääýã. 

- ×èõýð ºâñ- ¿íäýñ þì, çàæèëààä øèìæ õàÿíà. 

- Öóëõèð, ãî¸îã òºë ìàë, áîòãî ÷àöàãà àëäàõàä ºãäºã áàéâ. 

- Òàðàã ñ¿¿ëä á¿ðýõ áîëîâ, öààõ íü áàéãààã¿é, óíäàà õèéäýã áàéâ. Èíãýíèéõèéã 

óíäàà, àäóóíûõûã àéðàã ãýíý. 

- Íîãîî èäýæ õîíü, ÿìààãàà ñààãààä ë õîíîã ãàðíà. Ñààõ òàâèõààñ ºìíº ãàðíà 

(öàãààí èäýýíèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà ãàçàð ç¿éí áóñ íóòàã á¿ðò àðàé ººð øèíæòýé), 

øèíãýí õîíîã ãýæ ñ¿¿, óíäààãààð áàéõûã õýëíý. Óóæ, öàé ñ¿ëæ òààðààä áàéäàã ¿å 

þì. ªòãºí õîíîã ãýäýã íü ýýçãèé, ààðóóë àâààä èðýõòýé çýðýã ýõýëäýã. Èäýý àâäàã 

¿åýñ ýõýëíý. Òîãîî íýðýýä, ýýçãèé áóöàëãààä ë èðíý. 

- Öàãààí èäýý ààðóóë, ýýçãèé, ºðºì çýðãèéã õýëíý. Õèð çýðýã èäýý àâñàí áý? 

136

ãýõýä òýäýí ã¿çýý ºðºì (òîñ), ààðóóë, ýýçãèé ãýäýã. Áÿñëàã ç¿ñýæ õàòààäàã, ýýäýì 

õóðààäàãã¿é, ñ¿¿ õººð¿¿ëýõ ¿åä ë õàëóóí ñ¿¿ãýýð ë èäíý. Õàìãèéí èõ óóäàã, ýðõýì 

èäýý ã¿¿íèé àéðàã áàéâ. Åð íü àéðàãòàé áàéõàä òàâàã òàâüæ ÷ áîëíî. Òàâèõã¿é áàéæ 

÷ áîëíî. 

- Äýýð ¿åä áîðö õèéäýãã¿é áàéâ. 

- Áîä òºäèé ë èääýãã¿é, õîíü, ÿìààãàà èääýã áàéâ. Òýìýý èääýãã¿é. 

- Õîíü óíãàñàà óíààä èðýõëýýð øèðãýíý. 

- Ñýð¿¿ îðîîä èðýõëýýð õààÿà íýã, õîíü, ÿìàà èäíý. 

- ªâëèéí ºãëºº ¿ëäñýí õîîëîî èäíý, öàãààí èäýý èäíý, ¿äýä áóäààòàé öàé óóíà. 

73.Ñ¿õ, ýð, íàñ 72, ªâºðõàíãàéí Òºãðºã ñóì, òýòãýâýðò 

- ×îéæèí áîëîõ õ¿í áàãà õ¿¿õýä áàéõäàà óíàæ òóñààä áàéäàã. Ýì÷ëýýä 

äèéëäýãã¿é áàéäàã. Òýãýõëýýð íü áàðóóí Çóóä ÿâóóëæ áàéâ. Õýðýâ ÷îéæèí áîëîõ 

áîë òýíä î÷îîä óíàæ òóñàõ íü áîëü÷èõäîã ãýäýã. Ìàíàé ýíä Äàì÷àéí ×îéæèí, 

Õÿíãàðàâûí ×îéæèí ãýæ õî¸ð ×îéæèí áàéâ. Õ¿ðýýí äýýð òóñãàé ñ¿ìòýé. Òýð 

ñ¿ìäýý áóóäàã áàéñàí. ×îéæèí á¿ð áóóäàã òóñãàé þìòàé. Òóõàéëáàë Öàìáààñ áóóõ, 

ýñâýë Æàìñðàíãààñ áóóõ ãýõ ìýòýýð ÿëãàãäàæ áàéâ. 

- Áºº óäãàí ãýæ öººí áàéâ. Áàãà áàéõàä ÿâóóëûí õýäýí õ¿í îéðîëöîî èðæ 

ìàéõàí øààæ áóóäàëëàâ. Òýä ë òàë õýíãýðýãòýé óëñ áàéâ. Íîõîéí áààñ, òýìýýíèé 

õºõ øèð íóóæ áàéãààä øàòààõàä áºº óäãàíû õîð õºíººë õ¿ðäýãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Õàäàí õóøóó, îíöãîé ãàíö ìîäîíä îíãîä îðøäîã ãýäýã. 

- Ñýëýíãèéí Øààìàðûí ñòàíöûí òýíä íàðñíû áàðóóí ¿ç¿¿ðò ãàíö òîì íàðñ 

áàéäàã. Îòãîí òýíãýðèéí îíãîäòîé ãýæ ÿðüäàã. 

74.Öýðýíïóíöàã, ýð, íàñ 57, ªâºðõàíãàéí Áîãä ñóì, òýìýý÷èí 

- Áàãà áàéõàä òýìýý èääýãã¿é áàéâ. 

- Îðñîí áóóðíû äàâèðõàé îðîíä óÿõàä ìîãîé îðæ èðäýãã¿é ãýäýã. 

- Òýìýýíèé çàñààã áºõíººñ óÿäàã, íîõîé øóâóó èäíý ãýæ òýãäýã. Õóðãàíû 

çàñààã ÷àíààä èäíý, ¿ëäâýðèéã õîéìîðüò àâäðûí òýíä àñãàäàã. Íîõîé øóâóó èäâýë 

õ¿íäýðíý ãýäýã. 

- Áîç (èíãýíèé) ãîëäóó õàâàð, áóñàä ìàë òºëººã¿é áàéõàä óóíà, áóñàä öàãò 

èäíý, ãýõäýý áàãà õýðýãëýíý. 

- Áîäîí ñààëèéí ¿åä öàãàà èõ óóíà. 

75.Æ.Ä¿âæèð, ýð, íàñ 77, ªâºðõàíãàéí Òºãðºã ñóì 

- Äàðõàíû áóðõàí áàéñàí ãýæ õóó÷óóä ÿðüäàã, øèíèéí ºãëºº äºøºº õîéìîðüòîî 

òàâüæ (çàëààä) ºìíº íü òóñãàé òàâàãòàé èäýý òàâüäàã, æèðèéí ¿åä ìîäîí ñóóðüòàé 

äºø òóëãàíû õîéíî ë áàéæ áàéäàã. Äºøèí äýýã¿¿ð àëõäàãã¿é, öýýðòýé áàéâ. Äºøíèé 

äîîä òàëûã ãýäðýã äýýø íü õàðóóëæ òàâüäàãã¿é ãýæ áàéâ. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 50 ëàí 

ìºíãèéã çààâàë äºøèí äýýð ýâääýã, ººð þìàí äýýð áîëäîãã¿é ãýæ áàéâ. Äàðõàí õ¿í 

áóðõàíàà òàõèóëäàã áàéñàí ãýäýã. 

137

- Íàäààð ìºíãººð ìîðü, õîíü öóòãóóëäàã áàéâ. Áóðõàíä ë òàâüäàã ãýæ áàéâ. 

- Õàçààðûí àìãàé, àé, òýíõëýã çàëãàõ õýñýã äýýð ìîðèí òîëãîé ìºíãººð öóòãóóëæ 

õèéëãýäýã áàéâ. 

- Ìºíãºí àÿãàíû ¸ðîîëä çºðñºí çàãàñ, áàñ ëóóíû ä¿ðñ ãàðãàæ õèéæ áàéâ. 

- Áóðõàíû õàéðöàãàí äýýð ìîäîîð õèéñýí ìàëûí ä¿ðñ (õîíü, ìîðü) áàéäàã 

áàéâ. 

- 12 æèëòýé àÿãà (õàæóó áººðººð íü) íýã óäàà õèéñýí. 

- ßíç á¿ðèéí ñàõèóñ (õàâñðàëò çóðàã ¿çíý ¿¿). 

76.Ã.Äîíäîâ, ýð, íàñ 83, ªâºðõàíãàéí Òºãðºã ñóì 

- ×èâèéã õóòãààð îãòîëäîãã¿é áàéñàí áàéõ, ø¿äýýð òàñ õàçààä èäýæ áàéâ. 

- Áîäîí ñààëü, áîãîí ñààëü ãýæ õî¸ð ÿëãàíà. 

- 81- òýé ¿õâýë 9 ñ¿âèéã íü óëààí óòñààð î¸îä 9 àëä í¿õýíä áóëäàã ãýæ áàéâ. 81 

äýýð ¿õñýí àéë ìóó áîëäîã ãýæ áàéâ. 

77.À.Øàðàâ÷îãäîí, ýì, íýñ 82, ªâºðõàíãàéí Òºãðºã ñóì 

- Ìàëûí äýëýí àéõàä øàíàãàíû ¸ðîîëä õàñ ( ) çóðààä ãóðâàí ¿çäýø, ãóðâàí 

ºãëºº äîìíîäîã. Ýì äîì! Ýõýí äîì! ãýæ õýëíý. 

- Áýëãèé (ýãö óðä á¿ñëýõèéíä î¸äîã õàâòãàé ç¿éë) ýõíýð õ¿íèéã áýëýâñýí ýì 

ãýæ, èõ öýýðëýíý, ýíõðèé õ¿¿õäýä áîë õàäàæ ºãäºã. 

- Èæèë áóðóó ìàë (ýíä òýíäýýñ àâñàí ìàë)- ûã àâ÷ðààä òîãîîíû õàëèâààð 

äîìíîäîã (õàëèâ íü òîãîîòîé õàìò áàéäàã ñàâ). 

- Äºðâºëæ õîîñîí õîíóóëäàãã¿é ãýäýã, çààâàë àðãàë ä¿¿ðãýæ òàâüäàã. 

- Äàëëàãûí õóâèíä ãàäíûí õ¿íèéã ãàð õ¿ðãýõ, áàðèóëäàãã¿é ãýæ áàéâ. 

- Ç¿¿ õàÿ÷èõâàë øèðäýã äîîãóóð ¿íñ õèéãýýä íóóäãàéí íóóñíûã èë ãàðãà! ãýæ 

õýëäýã. 

- Ìàë òºëëºõ ¿åä õàíöóéãàà áîîæ òàâüäàã. ßëàíãóÿà èíãý áîòãîëóóëàõã¿é ë 

ãýæ òýãäýã. 

- Õóëãàé çýëãèéä ìàë àëäàõ âý ãýæ ë øºâãºº õàð, öàãààí óíãàñààð îðîîäîã 

(øºâºã ¿ç¿¿ðòýé çýâñýã, ¿ç¿¿ðèéã äàðàõ ìàÿãòàé). 

78.Î.Áàíäè, ýð, íàñ 84, ªâºðõàíãàé, Òºãðºã ñóì 

- Äàðõàíû áóðõàí ãýæ àëõ áàðüñàí øàëäàí õ¿í áóðõàí áàéäàã. Äºø íü çàñàã 

õýðãýìòýé, ã¿í õýðãýìòýé, âàí õýðãýìòýé ãýæ ÷èõýýð íü ÿëãàæ ÿðüæ áàéâ. 1, 2, 3 

÷èõòýé áàéäàã (çýðãèéíõýý äýâýýð). Èéì äºøèíä ãààíñíû ãàë öîõèõ öýýðòýé. Äºø 

ãýäðýã íü õàðóóëäàãã¿é ãýæ áàéâ. Öàãààí ñàðààð áóðõàíûõàà ºìíº äºøºº òàâèàä 

õàäàã òîõîæ, çóë ºðãºíº, áîîâ þìààð òàõèë òàâü÷èõñàí áàéäàã. 

- Äîëîîí áóðõàí (ºâãºí) íü òàõèëãàòàé áàéâ. Äîëîîí áàëèí, äîëîîí çóë õèéäýã 

àéë áàéñàí. Óíøëàãà ìîíãîëîîð ¿çýýã¿é, òàíãàäààð áàéäàã. Òýð ñàðûí òýäýíä äîëîîí 

áóðõàí áóóõ ºäºð ãýæ áàéäàã. Íàñòàé÷óóë äîëîîí ºâãºí ãýæ íýðëýæ áàéâ. Äîëîîí 

áóðõàí òàõèëãûí ¿åä îäíû áàéãàà ÷èãò öàâàã, òóóðãàíû àì õî¸ðûã ÿðààä äîëîîí 

áàëèí, äîëîîí çóëàà ºðãºæ õàðóóëæ èë òàõèë ¿éëääýã áàéâ. Äîëîîí áóðõàíä õ¿í, 

ìàë, ºâ÷èí çîâëîí á¿ãäèéã äààòãàæ áàéäàã. 

138

- ªãëºº íàðàí ç¿ã, îðîé äîëîîí áóðõàíä äýýæ ºðãºíº. Ýõëýýä ë áàéãàëü îðîí 

äýëõèéãýý áîäîæ ºðãºäºã. Ýíä ãýõýä Õîíãîð, Íàà õàéðõàíàà áîäîæ ºðãºëºº ºðãºíº. 

- Õ¿í òàâàí îäûã õóëãàé÷ õ¿í òàõèäàã ãýäýã. 

- Òýìýýíèé äýâñýë ãýæ òóñãàé óíøëàãûí ñóäàð áàéäàã. Äýâñýë ãýäýã íü áóçàð 

àðèëãàõ ãýñýí óòãàòàé. Òýìýýíä ºâ÷èí ýìãýã èðñýí ¿åä õèéäýã. Òýìýýíèé òîîãîîð 

ãóðèë, ýñâýë øàâðààð òýìýý õèéãýýä òýâøèíä ºðººä óíãàñààð õ¿ðýýë÷èõýíý. Õ¿íèé 

ä¿ðñ õèéæ õàð òýìýý óíóóëààä îíãîö (óñíû) ä¿¿ð¿¿ëýýä, õîâîî ãàíçàãàëóóëààä 

íîõîé õºòëóóëæ, øèëá¿¿ð áàðèóëààä õèéäýã. Õàð óòñààð íàíãâà (îãòîðãóé ãýäýã 

óòãàòàé) ãýäýã þì õèéæ òýìýýòýé õ¿íèé ä¿ðñíèé õîéõíî, àðä õàòãàíà (òàâèíà). 

- Òàâàí õóøóó ìàë áîëãîíä Áàíçðàã÷ ãýæ áàéäàã. 

- Ìàëä ºâ÷èí èðýõýä Áóìñàí èõ óíøèíà. Ãóðèëààð òàâàí óëààí õ¿ðýë õèéãýýä 

áýðýýìýýãýýð áóäíà. Íýã ¿ðýë íü íýã òîëãîé ìàëûã òºëººëæ áàéãàà ó÷èðòàé. Ë¿ä 

óõààíòàé õ¿íèé ä¿ðñ áàéõ ¸ñòîé. 

- “Ìàíààõàí ñàí” ãýæ õºäºº òàâüñàí ñàí, ìàíààõàí òýíãýðýýñ ë þì ãóéñàí 

ìàÿãòàé þì áàéäàã. Áóðõàíû äýðãýä ýíý ñàíã òàâüæ áîëîõã¿é ãýæ áàéâ (Ýíý ñàíãèéí 

íîìûã Áîãä ñóìûí Ïóíöàãäýëýãò ºãñºí. Óíøèæ áàéäàã ñóðàãòàé). 

- Ëàìûí ãýãýýí Øàà Õàéðõàíààñ äàëëàãà àâäàã áàéñàí ãýæ äóóëñàí. Ãýãýýíèé 

íóòàã Áîãäûí íóòàã Õîëáîîëæ äýýðýýñ äàëëàãà àâäàã ãýæ áàéâ. Ëàìûí ãýãýýíèé 

òýìýýã Øàà õàéðõàíûõ äýýð ãýðèéí áóéðàí õýðòýé ãàçàð òàõèëãûí îâîîòîé áàéâ. 

Îâîîí äýýð äàëëàãûí ñóì ¿ç¿¿ðýýð îâîî ðóó õàòãà÷èõñàí, àö, ºäòýé òàë íü ººäºº 

õàðæ áàéñàí. Äàëëàãûí ñóì, òîëüòîéãîî áàéñàí. 

- Óñíû øóâóó èðýõ, ÿâàõ ¿åýð ë äàëëàãà àâäàã, áóÿí õèøèã àâ÷èðäàã ãýæ áàéâ. 

Òèéìýýñ ¿¿íèéã òîõèîëäóóëàí õèéæ áàéâ. 

- Áóíä õîðîë ãýæ ã¿éäýë õààäàã þì áàéâ. 8 ñóóäëûí ÷àãæòàé áàéäàã. ¯õýãñäèéí 

õ¿¿ð à÷èõ, õ¿¿õýä àâàõ, áýð ìîðäóóëàõàä õýðýãëýíý. 

- Äàìäèíãèéí Ï¿ðýâ ãýæ ñàõèóñ, ãàçàð óñíààñ ãýìòäýãã¿é ãýæ áàéâ. Ãàçàð 

óñíû þìûã õààäàã ó÷èðòàé. 

- Í¿¿äëèéí øóâóóã èõ ó÷èðòàé àìüòàí, èðýõäýý áàéãàà ãàçðààñàà áóÿí õèøèã 

àâ÷èðäàã ãýæ áàéâ. “Øóâóóíû äàëëàãà” ãýæ ìîíãîë ñóäàð áàéâ. Óé ãàøóóòàé ÿâëàà 

ãýõ áóþó èðýõäýý øóóãèàä èðëýý, çóí áàçààõã¿é íü ãýæ áàéâ. Øóâóóòàé õîëáîîòîé 

äîìîã. Íýã íóóð äàëàéòàé ãàçàð õóíãèéí õºë õóãàð÷ýý. Ýìãýí ºâãºí ºâºëæ¿¿ëæ 

ýäãýýæýý. Õàâàð øóâóóä èðæýý. Õóí íü òàñ õàð áîëñîí áàéæýý. Áóñàä øóâóóíäàà 

íèéëýýä ÿâ÷èõæýý. Õîéòîí íü èðæýý. Íýã øóâóó ñàëæ íèñýýä õ¿íèé òîëãîé õàÿæýý. 

Äîòîð íü ø¿ð, ñóâä áàéæýý. Òýð õî¸ð ¿¿íèéã çàðààä àìüäàð÷ýý. ªñºëæ õºëèéã 

íü õóãàëààä ºâºëæ¿¿ëæýý. Íýã õóí, äàðàà áàñ ë òîëãîé õàÿæýý. Äîòîð íü íóñ öýð 

áàéæýý, òýãýýä ë õàíèàä òîìóó äýëãýð÷ýý. 

- Ñ¿ëäýí òýíãýð Äàëõà ãýäýã, çýâñýã íü ñóì þì, ýíý ë äàëëàãûí ñóì þì, ¿¿íä 

îðæ áàéãàà, õîëáîîòîé (¿¿íòýé) þì áàéãàà þì. 

- Çàÿà 5 òýíãýð Ãîâèéí ëõà. 

- Ï¿ìáýíàà ãýâýë öîãöîî ãýñýí ¿ã, 2 í¿ä, õî¸ð ÷èõ ã.ì. þì. 

- ¯¿äýí òýíãýð ãýâýë Ãî Ëõà þì. 

- Äýðíèé öýöýã, ¿¿äíèé òîòãî çààâàë áàéõ ¸ñòîé ãýäýã, õ¿¿õíèé òàëààñ èðäýã. 

Äýðíèé öýöýã 5 òîâõòîé, õ¿ã (¿õýã), äîòóóð õîøëîí õ¿¿õýí òàëààñ èðíý. Òîëãîé, 

õºëíèé äýðíèé ÷èìýã öýöãèéã àìàðõàí îé÷èõîîð õèéäýã, õýðýâ òîëãîé äýðíèé 

öýöýã ýõýëæ îé÷âîë õ¿¿, íºãºº äýðíèéõ óðäààð îé÷âîë îõèí òºðºõ íü ãýæ ÿðüäàã. 

139

- Øèíý àéëä äàëëàãàíû õóâèí õ¿¿õýí òàëààñ ºãíº. 

- Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã õ¿ãýíä (¿õýãò) õèéäýãã¿é áàéâ. Àöààí äýýð òàâèíà, 

õ¿¿õýäòýé àéë ë ¿õýãýíä õ¿õýð î¸äîã. 

- Õóðèìûí ¿åä Ç¿¿í õààÿà íü 

¯ðèéí ÷óóëãà áîë 

Áàðóóí õàÿà íü 

Ìàëûí ÷óóëãà áîë ãýýä ë åðººíº. 

- Çàðèì àéë äàëëàãà àâàõäàà ÷àãòàãàíû ¿ç¿¿ðèéã õóâèíä õèé÷èõýýä äàëëàãà 

àâ÷ áàéâ. 5 óíèíä 3 íóãàëæ õàâ÷óóëæ áàé! ãýæ áàéâ. 

- Äàëëàãàíû õóâèíä “áàÿí ñàâ” (õóðãàíû ãýð), õîäîîäíû õèéäýã, øààíò 

÷ºìºã, äýýð íü áàðóóí õàà, áàÿí ò¿ð¿¿òýé õîøíîãîî õèéäýã. Òàõèëä ñ¿¿ë, òîëãîé, 

øààíò ÷ºìºã õàìòàä íü òàâèíà. Õîíèíû ìàõ òýâøèíä õèéæ òàâèíà. Äàëëàãà àâààä 

äóóñàõàä áóðõàíû ºìíº ìàõàí òàõèë òîëãîé, ñ¿¿ë, øààíò ÷ºìºã ¿ëäýíý. 3 õîíîîä 

(äàëëàãà àâñàíû äàðàà) äàëëàãàíû õóâèíòàé ìàõ, òàõèëûí ìàõûã òýð ãýðèéí óëñ 

èääýã çàíøèëòàé. 

- Ãýðëýæ áàéãàà àéëûí äýðýí äîð õ¿ç¿¿ ¿ëäýýíý. 3 õîíîîä ýð, ýì õî¸ð õóòãà 

õ¿ðãýëã¿é, ø¿äýýð èääýã ¸ñòîé. 

- Ãýðëýæ áàéãàà ¿åä øààíò ÷ºìºãíèé øààã õºíäººä ºãºõºä ýðõèé õóðóóãààð 

ìóëòàëæ äàðíà, àõìàä óëñ ìàõûã íü èääýã áàéõ, ÿñûã íü õ¿ãíèé (¿õýã) îîñîðò 

õàâ÷óóëíà, í¿¿õ ¿åäýý õ¿ãýý ÷àãòàëæ ÿâ ãýäýã. 

- Äàëëàãà àâàõ ãýäýã íü ìàë, õ¿í, ýä õîãøëûí áóÿí õèøãèéí òóõàéä õèéæ 


- Äàëëàãûí ¿åä õóâèíä òàâüñàí ò¿¿õèé õààã ãýð äîòðîî ë ÷àíàæ õóâààæ èäíý. 

- Àäóó, õîíü çàðàõàä õàëóóí õîøóóòàé ìàë ãýæ ìàõààñ àâñàí íîîñ óíãàñààð 

õîøóóã àð÷äàã. 

- Äàëëàãûí õóâèíä óñ õàìààã¿é õèéõã¿é. Ãàäíûí õ¿íä áàðèóëàõã¿é, ìàëûí 

çàñàà õèéäýã. Òýíãýðèéí õ¿ðýë ñóì õóâèíãààñ ç¿¿äýã, ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

- Õ¿¿õäèéí øèíý äýýëèéã íîõîéä íºìºðãºíº. Ñ¿õýíä íºìºðãºíº. Åðººë íü: 

Óðüä õîðìîéã íü óíàãà äààãàíû áóÿí õèøèã òîãòîõ áîëòóãàé! 

Äîòîîä õîðìîéä íü òîðîì áîòãîíû áóÿí õèøèã òîãòîîõ áîëòóãàé! 

Õîéò õîðìîéä íü õîíü õóðãàíû áóÿí õèøèã òîãòîõ áîëòóãàé ãýäýã. 

- Àäóó, òýìýý õºíãºëººä õ¿ëñýí äýýñèéã ãýð äýýð õàÿäàã, ãàçàð õàÿæ, õàìààã¿é 

äýýã¿¿ð íü ãèøãýæ àëõàäàãã¿é. Ñóíãàæ òàâüäàã. Ìàë òýíãýð áàéõûí ë áýëýã åðººë 

áàéõ. 

- Òýìýýíèé àéðàãíû õºõ¿¿ðèéí õàðààíä áóóð, áîòãîòîé èíãý. 

- Ã¿¿íèé àéðàãíû õºõ¿¿ðèéí õàðààíä ã¿¿, àçàðãà ñèéëäýã. 

- À÷, àâãà, çýý áîë àõ ä¿¿ óëñ þì. Çýýíöýðýýñ öààø ñàäàí òºðºë òàñàðäàã. 

- Ð¿âàë ãýæ ãàçðûí çàñàë þì. ßñò ìýëõèé ãýñýí ¿ã. Ìîäîîð ãîë õèéãýýä óòñààð 

îðîîãîîä õ¿¿ðíèé îéðîëöîî òàâü÷èõäàã. Ãóðèëààð ÿñò ìýëõèé õèéíý. Äîãøèí ãàçàð 

¿¿íä íîìõîðíî. Õýðýâ ãàçðûí çàñàë õèéõã¿é áîë õîéò òàëä ¿éëäýæ áàéãàà óëñäàà 

ë ìóó þì. 

- Ñýæýäëàâñàí ãýäýã íîìîíä ãàçðûí øèíæ áàéäàã. Ëàâøè á¿ðäñýí ãàçàð ãýæ 

4 ç¿ãò íü øèíæõàðíà. Òýíãýð ãàçðûí ñî¸î õàâñàí áîë ìóó øèíæòýé ãýäýã. Ýíý íü 

ãàçàðò 2 ãîçãîð, ò¿¿íèé õîîðîíäóóð òýíãýð äîîøîîãîî ãóðâàëæèëæ áàéíà ãýñýí 

¿ã. Áàðóóí òàëäàà (õ¿í òàâüñàí ¿åä) õýñýã öàãààí õàäòàé öîõèî ÷óëóóòàé ºíäºð 

140

óóëñûã áàéâàë ñàéí. Ëàâøè á¿ðäñýí ãàçàð ãýäýã íü Óðüä ç¿ãò õºõ ëóó, õîéòîä õàð 

ìýëõèé, ç¿¿íä öàãààí, áàðóóíä óëààí òàõèàíû øèíæòýé ãàçðûã õýëäýã. Áàðóóí 

ç¿ãèéã õàðàíõóé ãýäýã òºñººëºë, ò¿¿íèéã ãýãýýòýé áîëãîõ òºñººëºë. 

- Õóðèìûí ¿åä ãèé÷äèéã óäààõ ãýðèéí æàðãàëä ìóó ãýäýã ãýæ õººäºã, áàãàíààð 

ë ÿâæ áàéãàà óëñûí õ¿ç¿¿í äýýð ë õ¿ðýýä áàéäàã. 

- Õóðèìûí ¿åä õ¿¿ òàë ñ¿¿ë õºøèãëº÷èõººä õàäàì òàëûíõàíä ºãººä öàãààí 

äààâóóãààð àìûã íü àð÷ààä áàéäàã. Õî¸ð õ¿í òàâãàíä ñ¿¿ë õºøèãëººä õ¿í áîëãîíä 

ºãººä áàéíà, íýã õ¿í àìûã íü àð÷äàã. ªºðèéí ãàðààð íü àâàõóóëàõã¿é, àìàíä íü 

õèéæ ºãíº. 

- Ãàðëàãûí àì õààõàä ãàðëàãäñàí, ¿õñýí ìàëûí òîëãîéã ýðýýí óòñààð áîîæ, 

õàðü íóòàãò, ýñâýë õîë ÿâàà àÿí÷èíû çàì äýýð õàÿ÷èõäàã áàéâ. Òîëãîé, íîãòîëæ 

áîîíî. Õàðü íóòãèéí çàõ ðóó îðóóëààä øèä÷èõýíý. Íàð, ñàðíû ä¿ðñ íààäàã þì. 

- ×ºäºð, õàçààð, áîòãîíû óÿà çýðãèéã îëîõîä ìàíàé ýíä áýëýã øààäàã. 

- Óëààí õàðãàíûã øºíº óéëààä áàéäàã õ¿¿õäèéí äýýð íü óÿ÷èõäàã. ×ºòãºðèéã 

çàéëóóëäàã äîì áàéõ, àéäàã ãýæ ÿðüäàã (çëûå äóõè). 

- Õ¿¿ð îðøîîõäîî óëààí õàðãàíà áàðüæ ìîðäîîä ñåðæ öîõèîä, õàÿàä äàâõèäàã. 

- Ýëäýâ þìíû õàðèóëãûã áóðóó ¿¿äýýð ãàðãàäàã. 

- Àì ãýìòýõýä õàçààðûí òîëãîéã õ¿¿õäýä óãëààä àìãàéã àì ðóó íü õèéæ áàéâ. 

- Ã¿éäýã ìîðèéã òîãîîíû õàëèâààð, áàñ áàðèóëààð (õîñ ÷àíàðòàé þì. À.Ö.) 

ãýðèéí á¿ñã¿é õ¿í äîìíîäîã. Ìîðèî ¿¿äýýð øàãàéëãàæ áàéãààä òîëãîé äýýð íü 

äîìíîíî. 

- ªâäñºí õ¿íä ã¿ðýì õèéõýä “àìèí çîëèã” ãàðãàíà, á¿ðýí õóâöàñòàé íü ãàðãàíà, 

äýýëèéã 3 íóãàëæ óðàãø õàðóóëàõ, ìºí áàëèíã ìóó ç¿ãò íü ãàðãàæ ò¿ëýíý. Õóâöñûã 

ã¿ðýìíèé ëàìä ºãíº. 

- ¯õñýí õ¿íèé äýýð îðîì áàðèíà, ýñâýë õàíà ìºðã¿¿ëýýä áîëíî. 

- Ìàëä ×àíäðóó, äîãîë òóñàõàä “Ø¿¿ð õàÿæ” äýãäýýäýã áàéñàí. 

- Ìàëûã ç¿ñýýð íü øèíæèæ ºñºõ, ºñºõã¿éã áýëýãäýæ áàéâ. Õîíü õàðëàõ, òýìýý 

öàéâàë áàðàãäàíà ãýæ áàéâ. 

Öàãààíààð ýõýëæ áàðààí ºíãººð òîãòîî! ãýæ áàéâ. 

- ßñ áàðèõ õ¿í (¿õñýí õ¿íèé) çàõàà ÷èõíý, ìàëãàé áóðóó õàðóóëíà, õàíöóé 

ìóõëàéäàíà. Ñóäðààð ýõýëæ ò¿ëõýæ õºäºëãºæ ¸ñîëíî. Äîòîîä õîðìîéã õîéø íü 

õàâ÷óóëíà. 

79.ªìíºãîâü, Öîãò- öýöèé, 5- ð õýñýã Á.Ñàíäàãäîðæ, ýð, õàëõ, íàñ 64, 

Ä.Öýðýíæèãìèä, ýð, õàëõ, íàñ 52 

Ò¿¿õ àäèë ìàíàé ýíä øàð ìîä, öóëõàð, æèìñíèé òºðõººñ õàðìàã ò¿¿æ èäýæ 

áàéâ. Øàð ìîä, öóëõèðûã íàìàð áîëîâñîðñîí ¿åä íü ò¿¿íý. Òóñãàéëàí òýìýý õºñºãòýé 

ÿâäàã. Øàð ìîäûã ãàðààð ò¿¿íý. Öóëõèðûã 3- 4 ø¿äòýé ñàâðààð ò¿¿äýã. Ø¿ä íü óðò, 

èø áàñ óðò áàéäàã. Ø¿ä íü òîõîé õýðòýé áàéäàã. Öóëõèðûã öàéðóóëàõäàà íóãàñòàé 

òóñãàé èíõ ãýäýã áàãàæààð öîõèäîã áàéâ. Ìàíëàé ñóìûí íóòàã ªëçèéò îâîîíû ç¿¿í 

õîéò Àð ðàøààíò, áàðóóí õîéò Ýëñò ìàíõàíû öóëõèð óðãàíà. Øàð ìîä ªëçèéòººñ 

ç¿¿í õîéø Çàãèéí óñíû õîîëîéä óðãàíà. 

Öóëõèð ò¿¿õäýý ñàâðûíõàà ø¿äýíä öóëõèðûí áóòûã îðóóëæ, ò¿ðæ 

áººãíºð¿¿ëýýä àâíà. Áóòíû ¿íäýñ ìàø àìàðõàí ñàëíà. Öóëõèðûí áóò èõ ºðãºñòýé. 

141

Áóòûã íü íýã äîð (ãàçàð) îâîîëîîä áàéíà. Õàòààãààä ò¿¿íèé äàðàà ýëñýí äýýð òàâüæ 

öîõèæ öîîðîîñ íü ñàëãàíà. Èíãýýä óóòëàíà. Öóëõèðûí èø ìîäíîîñ èíãýæ ñàëãàäàã. 

Öîîðûã íü çººëºí ñàëõèòàé ºäºð øàíàãààð õóòãààä ñàìàð÷ õàëüñûã óíàãààíà. 

Öóëõèð ò¿¿õäýý óðüäààð ÿâæ ¿çíý. Õ¿ðýíòýæ õàðëààä áàéâàë èäýýëæ áîëñîí áàéíà. 

Óõààäóó áàéâàë áîëîîã¿é áàéíà ãýäýã. Õýðýãëýõäýý ºäºð ºäºðò íü õóóð÷ áîëãîæ 

öàé õèéäýã. Íîãîîí ºíãºòýé öàé áîëíî. Öàéíû èäýýíèé îðîíä ë öóëõèðàà õèéíý. 

Òîñã¿é õóóðíà. Óóðàíä õèéæ í¿äýýä ë öàéíä õèéíý. Äàðààãèéí íàìàð õ¿ðòýë èíãýæ 

öàé õèéæ óóäàã. 

Øàð ìîäûã ãàðààð ò¿¿íý. ªðãºñã¿é, í¿äýæ öàéðóóëíà. Àæëààð öóëõèðààñ 

áàãà. Ìºí çººëºí ñàëõèòàé ºäºð ñàìðàíà. Õóóð÷ áîëãîîä í¿äýæ ãóðèë õèéíý. Óñààä 

óãààæ õóæèðûã ñàëãàíà. Ýíý íü èõ îíöëîãòîé. 2 óäààãèéí óãààëãà õèéäýã. ×èéãòýé 

áàéõàä ë õóóðààä ë óóðàíä õèéãýýä í¿äíý. Ãóðèë áîëãîíî. ªðºìòýé õîëüæ çóóð÷ 

èäíý. Àÿãàíä õèéæ öàé õèéæ äîëîîæ èäíý. Íîîñîí íýõìýë óóòàíä (õÿëãàñàí) õèéæ 

õàäãàëíà. 

Ãî¸îã õàâàð, íàìàð ÿã óðãàæ áàéõ ¿åä íü õýíç ãî¸îã ò¿¿äýã. Ãàäàñ, øîíãèéí 

óõóóðààð óõíà. Ãî¸îíû óóðõàéã ìýäýõýä àìàðõàí. Óäààâàë õàäàðìàã áîëíî. Åð íü 

íîéòíîî ìóóääàã. Íîãò- öºöèéä Ìóõàð ãàøóóí ãýäýã ãàçàð ãî¸î èõ óðãàíà. 

- Íàìàðò õàðìàã ò¿¿æ èäíý. Ìºí áàæóóíà èääýã. Öóëõèðûã èíõýýð ìºðäºæ 

öîõèíî. Õ¿ì¿¿ëèéã óñàíä ÷àíààä õóðö ø¿¿ñèéã áàãàñãààä øèìýëäýãòýé õîëüæ 

õóóð÷ èääýã. ªºõòýé õîëèîä õóóøóóð õèéæ èääýã.”Ò¿¿íã¿¿ò áàñ ãóðèëòàé õîîëîíä 

õîëüæ èäíý. Ãýäýñ äîòîðò õîëüæ èääýã. Áàñ í¿äýæ ààðöòàé, äàâñòàé õîëüæ, çîîäîé 

õèéæ õàòààãààä ñ¿¿ëä íü õîîëîíä õèéæ àìò îðóóëæ èäíý. Ìºí õàí òºìºð ãýæ 

õàëóóí íîãîî óðãàäàã, õ¿ì¿¿ëòýé æààõàí õîëüæ í¿äýýä çîîäîéäîîæ õîîëîíä 

õîëüæ èäíý. Ýëñýíä¿¿ ãàçàðò èõ óðãàäàã, ãàçðààð íààëäàæ óðãàäàã óðãàìàë, àìò íü 

ïåðåöòýé èõ òºñòýé. Óðüäààð ò¿¿æ õàòààãààä äàðàà íü í¿äýæ õîîëîíä õîëüäîã. Ìºí 

òààíàíû òîëãîéã àâ÷ õ¿ì¿¿ëòýé õîëüæ í¿äýýä çîîäîéëîíî. Òîëãîé íü õ¿ì¿¿ëíýýñ 

õóðö áàéäàã. 

Õîîë óíä. Ìàíàé ýíä óðüä çýýð, ÿíãèð, àðãàëü, òóóëàé, áîçëîã àëæ èääýã áàéâ. 

Íàìàð òàðãàëñàí ¿åä ë èäíý. ßëàíãóÿà àðãàëü, ÿíãèðûã çºâõºí íàìàð ë èäíý. Îäîî 

¿åèéíõ øèã áººíººð îëæ áàéãààã¿é. Ìàõ äóóñàõààð ë èäýæ áàéâ. Õàâàð ñóâàé 

îðñîí øàðàã÷èíã àëæ èääýã. Çóí, íàìàð ë áîçëîã èäíý, õóéõëààä ÷àíàæ èäýõ, ãîë 

òºëºâ áîîäîãëîæ èääýã áàéâ. ×óëóó ãýäñýíä íü õèéæ áîëãîõ àðãà þì. Òóóëàéã 

÷àíàæ èäýõ, ìºí øºëòýé õîîëîíä íü õèéæ èäíý. Çýýð, ÿíãèð, àðãàëûí ìàõûã ÷àíàæ 

èäýõ íü äèéëýíõ áàéâ. Ãóðèëòàé õîîëîíä ãóðâàí øºíº äàðààëàí èäâýë áóÿíä ìóó 

ãýæ ¿çýæ áàéâ. Çýýðíýýñ ç¿ëä ãàðãàíà, àðãàëü, ÿíãèðààð ãàðãàõã¿é. 

Áîçëîãèéã óðõè, õàâ÷èã òàâüæ áàðüæ àëæ áàéâ. Õºâ÷èéã õèéõäýý óíü øèã óðò 

ìîäîíä àäóóíû õÿëãàñààð õºâ÷ õèéíý. Ò¿¿íä òýýã õèéíý. Í¿õíèé àìàíä õàâòãàé 

ìîäîíä òàâèíà. Òýð íü îíüñòîé, îíüñ ìóëòàð÷ õàâ÷èíà. Áîçëîã í¿õíýýñ ãàð÷ õàâòãàé 

ìîäîí äýýð ãèøãýõòýé çýðýã îíüñ íü ìóëòàð÷ õàâ÷äàã áàéâ. Çýýðèéã áóó, çàíãèàð 

èääýã. Ñ¿¿ëä õàâõààð àëäàã áîëîâ. 

Çàíãèéã ñ¿¿ëäýý õîðèãëîõ áîëñîí. Çýýðýíä ìîðü, òýìýý ò¿ëõýæ áóóäàæ áàéâ. 

Çýýð, ÿíãèð, àðãàëûí ìàõûã íººöºëæ èäýæ áàéãààã¿é. Õàðèí ÿíãèðûí ìàõûã 

áîðöîëæ áàéâ. Ãîëäóó ìàõ äóóññàí ¿åä ë èääýã. Ýëãýíä íü íîãîîíû àìò ñóóæ ãýýä 

ë àëäàã (õàâàð), õàâàð øèíý íîãîîíû äàðààõàí ë àëæ èääýã, ýíý ¿åä ìàõ (ìàëûí) 

äóóññàí áàéäàã. 

142

Öàãààí èäýýí õîîë. Óóðàã õóðààæ àéðàã áîëãîæ èäíý. Óóðàã õàòààæ èäíý. 

Òàõàí (ºòãºí) øàð óóðãà (àíõíû) àéðàã áîëäîãã¿é. Òýìýýíèé óóðãààð õººð¿¿ëãý 

õèéæ èäíý. Àéðàãíû áàéäàëòàé ýñýõ ìàÿãòàé áîëíî. Õàíáîãä ñóì òýð ð¿¿ áîç ãýæ 

ÿðüäàã. Ìàíàé ýíä õººð¿¿ëãý ãýäýã. Óóðãààð àéðàãëààä ë õººð¿¿ëãý õèéæ óóíà. 

(Àéðàã ìàÿãòàé áîëîõòîé çýðýã áóöàëãàõ ãýñýí ¿ã). ×èõýð àìòòàé áîëäîã. Õººð¿¿ëãý 

óóãààä ë óíòàíà. Õîîëíû îðîíãîîð óóíà, îðîé ë óóíà. Ìàë òºëëººä ë òºëººñ 

èë¿¿÷èëæ ñàëãààä (ÿã ë íîãîî èäýýä ñ¿¿ îðñíû äàðàà ë) àéðàã, ñ¿¿ óóæ ýõëýõ ¿åèéã 

õîíîãëîõ ãýæ ÿðüäàã. Àéðàã çººëð¿¿ëñíèéã õîîðìîã ãýäýã. Öàãààí èäýýãýýð õîîë 

îðëîõ ¿å þì. Îäîî áîë ãàäíààñ õ¿íòýé áîë õîîë õèéæ èäýýä óíòàíà. Ãýðýýð áàéâàë 

õîîðìîã, ñ¿¿ óóãààä ë óíòàæ áàéíà. Íàìàéð îðîé òèéøýý áîðîãò îðîõ ¿å ýõëýíý. 

Ìàõ, áóäóó, ãóðèë èäýõèéã õýëíý. Öàãààí õîîëíû ¿åä ýýäýì èäíý. Õººð¿¿ëãý íü 

óóðàã áîëîîä èðýõëýýð òàñðàíà. Òýìýýíèé àéðàã, ñ¿¿ áîëæ õóâèðíà. Õîíü, ÿìààíû 

ñ¿¿, àéðàã ãîëëîíî. Ìàõòàé õîîëíû ¿åä øºíº öàãààí èäýý èäýõã¿é, ºãëºº, ºäºð ë 

ààðóóë (íîéòîí), õóðóóä (õàòàõ ¿å), ýýçãèé èäýæ áàéâ. Ã¿¿íèé àéðàãòàé áýñðýãäýæ 

ààðóóë ÷àíàíà. 

Ìàõàí õîîë. Ãýäýñ, òîëãîé øèéðèéã ìàõíû õîîëíû øºëºíä èääýã. Òîëãîé 

øèéð, õîøíîãî, ñ¿¿ëíèé õóéõàëñàí ¿ç¿¿ð, ºâ÷¿¿ã õàìò ÷àíàäàã. Íýã ë øºíèéí õîîë 

þì. Ãýäýñ äîòðûã ã¿çýýíä õýñýã õýñãýýð òóñãàé õºëäººäºã. Õÿðàìöàãèéã öóñíû 

áàãà çýðýã õóóð÷ äóòóó áîðëóóëæ ººõòýé õîëüæ, ãîë ìàõ, áººð, ç¿ðõèéã õèéæ õàìò 

õóóðààä (ººõ, ìàõ íü öóñàà á¿ðõýýä) ã¿çýýëíý. Áóäààòàé õîîë, ãóðèëòàé õîîëîíä 

õîëüæ èäíý. Ã¿çýýíä õèéõäýý àìòàëæ, äàâñ, çîîäîé í¿äýýä õèé÷èõíý. Ìàõíû 

îðîíãîîð õîîë áîëãîæ èääýã. 

Õîíü, ÿìàà, àäóó, ¿õýð àëæ èääýã áàéâ. Ñ¿¿ë ¿åýñ òýìýý îëæ èäýæ ýõëýâ. Òýìýý 

àëæ èäñýí àéëä õ¿í áóóäàãã¿é áàéâ. Õîíèíû ìàõûã õºëëººä õºëäººíº, ÿìààã 

áîðöëîíî, ¿õðèéã áîðöëîíî, áîîíî, ÿñûã ÷àíàõààð áýëýí áîëãîíî. Àäóóíû ìàõûã 

ýâäýýä ÷àíàæ èääýã áàéíà. Çàðèì ñóìàíä ãàäàà íàðèéõàí í¿õ óõíà, óìñàíä íü õîíîã 

õîíîãîîð èäýõýýð òîõèðóóëæ ìàõûã áîîãîîä õèé÷èõäýã. Äàí, äàíãààð íü ãàðãàæ 

÷àíàæ èäíý. Áàãà ìàë, ¿õðèéí ìàõààð ¿¿ö õèéíý. Ã¿çýýíä íü õèéãýýä õºëäººíº. 

Õºëëºæ (7 õºë) áîëãîîä ¿¿ö õèéíý. Ã¿çýýíä ìº÷ëºæ õèéãýýä ¿¿öëýíý. ¯õðèéí 

ìàõûã ìº÷ëººä ã¿çýýíä íü õèéõ, ýñâýë þìàíä áîîæ ¿¿öëýíý. Öàãààí ñàðààñ õîéø 

¿¿ö çàäëàíà. Îäîî 3 äóãààð ñàðûí 18- íû ºäºð, 1982 îí ìàíàéõ ¿¿ö çàäëààã¿é, 

ãóðâàí õîíèíû ìàõ áóé. ¯¿ö çàäëààä òýð øºíº, ºäºð íü ìàõ ÷àíàæ èäíý, øºëòýé 

õîîë õèéæ èäíý. Ãàäàà ãýñãýýõã¿é ë õàäãàëíà. Õóðøèõààñ ºìíº íü èäíý. ¯¿öíèé 

äàðàà õàâðûí ýõýí ñàðä (õàâàð) ìàë àëæ èääýãã¿é. Õàâðûí ñàðûã “áýëýãò ñàð” ãýæ 

öýýðòýé áàéâ. 

Íîãîî ãàðààä õîíîãëîîä ë èðýõëýýð ìàõ òàñàðíà. ¯¿öýý áàðààä ë áîðöîî ýõýëæ 

èäíý. Íàìàð èäýø õ¿ðòýë èäíý. 

Çî÷èí, ìºí ãàäíààñ õ¿í èðýõ ¿åä ë áîðöòîé õîîë õèéæ ºãäºã. Áîðöûã èõ õèéæ 

àéãààã¿é áàéõ. ßìààíû ìàõààð äýëãýæ áîðö äýëã¿¿ø õèéäýã. 

Ýíý òýìäýãëýëèéã 1982 äóãààð 3 äóãààð ñàðä ªìíºãîâü àéìãèéí Öîãòöýöèé 

ñóìàíä ìýäýý øàëãàõ àæëààð ÿâàõ ¿åäýý õèéñýí áîëíî. 

143

Òàðèàíû ãóðèë õèéõ (òàðèà íóíòàãëàõ) òýýðýì 

Ãîâü- Àëòàé. Òîíõèë 

Òýýðýìèéí “áàéøèí”- øàâààäàñûã ¿õðèéí áààñààð õèéæýý 

Ãîâü- Àëòàé. Òîíõèë ñóì 

144

Òàðèà í¿äýæ öýâýðëýõ ìîäîí óóð. Ãîâü- Àëòàé. Òîíõèë ñóì 

Ìÿíãàäóóäûí çóñëàí. Õîâä Ìÿíãàä ñóì. 1982. 7- ð ñàðä 

145

Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó. Çóñëàíãèéí ¿å. 1983.6- ð ñàðä. 

Ñóòàéí îéðîëöîî. Ãîâü- Àëòàé. Òîíõèë ñóì 

Õàíãàéí íóðóóíû íýãýí õýñýã. Õàí Õºõèéí íóðóó. Çóñëàíãèéí ¿å 

1982.7- ð ñàðä. Óâñ. Ç¿¿íõàíãàé ñóì 

146

Òîãòîäîãã¿é õ¿¿õäèéí ç¿¿ñãýë. ¯íýãíèé ä¿ðñ, ãóóòàé áóðõàí, 

áºñººð óðëàñàí íîì. 1982 Õîâä. Ìÿíãàä ñóì. 

Õàðãàíàí àìóëåò (îíãî- ñàõèóñ) òàøóóð, ºâºðìºö ä¿ðñòýé 

Õàðãàíà. Õîâä. Ìÿíãàä ñóì 

147

¯åíãèé àðüñàí àìóëåò (îíãî). Ãîâü- Àëòàé. Òîíõèë ñóì 

Ìàëûí ¿ðæèë, ºâ÷èí ýìãýãèéã òýòãýí õàìãààëàäàã. 

“Öàãààí ºâãºí” (çóðìàë). 1982. Õºâñãºë. Òóíåë ñóì. 

148

“×îíûí àì” õààæ ìàë ñ¿ðãèéã ÷îíîíä ºðò¿¿ëýõã¿éí òóëä 

ãýðòýý õàäãàëæ áàéäàã öààñàí (áóëæ äàðñàí) áàðàí àìóëåò. 

Àðõàíãàé. Æàðãàëàíò. Õîîëò áðèãàä. Á.Äàìäèí. ýð. íàñ.63. 

149

Ìàëûã ÷îíî èäýõýýñ õàìãààëæ ãýðò ä¿¿æèëæ ç¿¿äýã “×îíûí õàðèóëãà” íýðòýé 

ìîäîí àìóëåò. Àðõàíãàé. Æàðãàëàíò. Àñàéò áðèãàä. Ë.Áààñàí. ýì. íàñ 74. 

150

1983 ÎÍÄ ªÌÍªÄ ÕÀËÕÀÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ 

ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

151 

Ä.Íàíñàëìàà 

“Õàëõûí óãñààòíû ç¿éí” õàìòûí á¿òýýëèéí ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëàõ 

òºëºâëºãººò õýýðèéí øèíæèëãýýíèé 1983 îíû ýýëæèò àíãè ººðèéí àæëàà ªìíºä 

Õàëõàä òóñ îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 24- íèé ºäðººñ ÿâóóëæ ýõëýâ. Ýíý ºäðèéí 12 öàãààñ 

ÓÁ õîòîîñ Äóíäãîâü àéìãèéí ç¿ã “ÃÀÇ- 66” ìàøèíààð õºäºëñºí. 

Àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í: Óã àíãè 5 ãèø¿¿íòýé áàéâ. ¯¿íä: 

1. Ýêñïåäèöèéí àõëàã÷: Ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ã.Öýðýíõàíä, 

2. Ý\Ø- íèé àæèëòàí (äýä) Ö.Àþóø 

3. Ý\Ø- íèé äýä àæèëòàí Ä.Íàíñàëìàà 

4. Ý\Ø- íèé äàäëàãàæèã÷ àæèëòàí Ò.Äèñàí 

5. ØÓÀ- èéí ãàðàæèéí æîëîî÷ Ã.Äîðæ íàð áîëíî. 

Àíãèéí øèíæèëãýýíèé çîðèëò: Ìàíàé ýêñïåäèöèéí çîðèëãî áîë ªìíºä 

Õàëõûí Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü àéìãóóäûí íóòãààð õàëõ÷óóäûí óãñààòíû 

ç¿éí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, óóãóóë íóòãèéí ºâãºä õºãø÷¿¿äýýñ àìàí ìýäýý öóãëóóëàõ, 

ñóìä áîëîí àéìãèéí òºâèéí ÎÍÑÌ- äýõ ¿çìýð, õóâü õ¿ì¿¿ñò óëàìæëàãäàí 

õýðýãëýãäýæ áóé ýä ºëãèéí ñî¸ëòîé õîëáîîòîé ç¿éëñèéí ãýðýë çóðãèéã àâàõ çýðýã 

àæèë áºãººä 45 õîíîãèéí õóãàöààòàé ÿâàâ. 

Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí íóòàãò 9 ä¿ãýýð ñàðûí 27- íîîñ 10 

äóãààð ñàðûí 8 õ¿ðòýë, Äîðíîãîâü àéìãèéí íóòàã Ìàíäàõ, ªíäºðøèë ñóìä 10 

äóãààð ñàðûí 8- íààñ 10 äóãààð ñàðûí 15 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ªìíºãîâü àéìãèéí 

Ìàíëàé, Áàÿí- Îâîî, Íî¸í, Äàëàíçàäãàä õîò, Ñýâðýé, Õ¿ðìýí ñóìûí íóòàã äýâñãýð 

äýýð 10 äóãààð ñàðûí 15- íààñ 9 ñàðûí 5 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àæèëëààä áóöàõ 

çàìäàà Äóíäãîâü àéìãèéí áàðóóí õýñãýýð äàéð÷ Ýðäýíýäàëàé ñóìûí òºâä 2 ºäºð 

àæèëëàñíààð áèäíèé ýíýõ¿¿ ýêñïåäèö ºíäºðëºâ. 

Ýíý óäààãèéí ýêñïåäèöýýð ìèíèé áèå 65 ìýäýýëýã÷òýé óóëçàæ, ýõ 

õýðýãëýãäýõ¿¿í îéðîëöîîãîîð 4 õ.õ öóãëóóëæ, 44 ø ãýðýë çóðàã àâàâ. Àìàí 

õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã õàìòûí á¿òýýëä áè÷èõ “Àðäûí õýâ, çàíøèë çàí ¿éë”, “Àðäûí 

äóó, õºãæìèéí óðëàã” õýìýýõ õî¸ð äýä ñýäâèéí ÷èãëýëýýð öóãëóóëñàí áîëíî. 

Óã õî¸ð äýä ñýäâèéí äàãóó óðüä îíóóäàä ÿâóóëæ áàéñàí Òºâ, Áàðóóí,Óìàðä 

õàëõ÷óóäûí õýâ õóóëü, õýâ çàíøèë, çàí ¿éëèéã àðäûí äóó õºãæìèéí õàìò 

¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ çîðèëãîîð 28 íýð òºðëèéí àñóóäëóóäûã õºòºëáºðò áàãòààæ ýõ 

õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ñóäëàõ çîðèëò òàâèâ. 

Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí ñóì íü õóâüñãàëûí ºìíº Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 

Äàé÷èí áýéëèéí (áýéñèéí õîøóóíû Ãó÷èí òàéæ ñóì ãýãäýæ áàéæýý) Äóíäãîâü 

àéìãèéí ªíäºðøèë, Äîðíîãîâü àéìãèéí Ìàíäàõ ñóì, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ìýðãýí 

âàíãèéí õîøóóíû çàñàã çàõèðãààíä áàãòàæ áàéñàí áàéíà. ªìíºãîâü àéìãèéí 

Ìàíëàé ñóì ¨ñò ã¿íèé õîøóóíä, Áàÿí- Îâîî, Íî¸í, Ñýâðýé ñóì ìºí àéìãèéí 

Ò¿øýý ã¿íèé õîøóóíä õàðúÿàëàãäàæ áàéæýý. 

Ýäãýýð õîøóóä íü ººð ººðñäèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëàëòòàé, òàìãûí 

ãàçðóóäòàé áàéñàí áºãººä äîð á¿ðèéäýý òàõèëãà ¿éëääýã óóë, îâîîòîé áàéæýý.

ªìíºä õàëõ÷óóä íóòàã, ºâºëæºº áóóö áóóðèà ýçýìøèæ èðñýí ýðõ ¸ñíû õóâüä Òºâ, 

Áàðóóí, Óìàðä õàëõ÷óóäûã áîäâîë íèëýýä òýãø, àðä÷èëàëòàé õàíäàæ áàéñíààñ 

òýìöýëäýæ, áóëààëäàæ áàéãààã¿é àæýý. Òýäãýýð õîøóóä ºâºëæºº áóóöûã õóâèàðëàí 

òîãòîîæ ºãäºã æóðàìã¿é áàéñàí áîëîâ÷ õîøóóäûí íî¸ä, ò¿øìýä, òàéæ, òóñëàã÷ íàð 

ººðèéí òààëñàí áóóö áóéðûã ñîíãîí àâ÷ “ïàéçëàí” ýçýãíýäýã ýðõòýé áàéâ. 

Õàëõ÷óóä íü í¿¿äëýí àæ òºðæ èðýõäýý ºòºã ºâãºäººñ ¿å äàìæèí óëàìæëàí 

òîãòñîí áóóö áóéð ýçýìøèõ õýâ çàíøèëòàé áèëýý. Òèéì õýâ çàíøèë ªìíºä õàëõàä 

ìºí ë øèíæ ÷àíàðàà õàäãàëñààð áàéíà. 

Íî¸ä, ò¿øìýäèéí áóóõààð ïàéç õàòãàñàí íóòàãò õýí ÷ áóóäàãã¿é ¸ñòîé áàéñàí 

íü ìºí ë ýðòíèé õýâ õóóëèéí óëáààòàé õîëáîîòîé þì. Ýíãèéí àðäóóä õóäàã óñíû 

áîëîìæòîéã õàðãàëçàí áóóõ íóòãàà ñîíãîí ººðñäèéí áóóðèà îíöëîí òîãòîîæ 

“îí” ÷óëóóãààð òàâüäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Îí òàâüæ, ñîíãîí àâñàí õ¿íèé íóòàãò 

õýí ÷ áóóäàãã¿é áàéñíààñ ãàäíà áóóðü ñîíãîí “îí òàâèàã¿é” öàãò òýð àéë õààíà ÷ 

à÷ààãàà áóóëãàõã¿é, çààâàë îí òàâüñíû õîéíî áóóäàã ¸ñ áàéæýý. Áóóðü ýçýãíýõ õýâ 

çàíøëûí õóâüä èéì áàéñàí áîë õóäàã óñíû òàëààð ºâºðìºö áàéæ. Õóäàã óñ áàãàòàé 

ãîâü íóòãààð õóäàã ýçýãíýõ áóäëèàí ãàðäàã áàéñàí áàéíà. Ãýâ÷ íýã õóäàã ºì÷ëºí 

ýçýãíýõ ¸ñã¿é áàéñàí áºãººä õýä õýäýí àéë äóíäàà õýðýãëýæ áàéõûí çýðýãöýý õóäàã 

óñ íèéòèéí ýðõýì ç¿éë áàéâ. 

ªìíº õèéæ áàéñàí ñóäàëãààíû àäèë õýâ õóóëü, õóóëü öààçíû ýõ ñóðâàëæ 

áè÷ã¿¿äýýñ óã ñóðâàëæëàí çàñàã õîøóóäûí èðãýäèéí õýâ õóóëü, äýã æóðìûã ªìíºä 

õàëõàä ñóäëàõàä çîõèõ ¸ñíû ñîíèðõîëòîé ìýäýýí¿¿ä îëäîæ áàéëàà. Æèøýýëáýë, 

Äàé÷èí áýéëèéí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð íü “Òàìãûí øàð áóóö” õýìýýõ ãàçàðò 

áàéæýý. Òýð òàìãûí ãàçðûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òýö áîëîí äàãàí ìºðäºæ 

áàéñàí õóóëü öààç áàéæýý. Îðîí íóòãèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí çàðèì íýãýí ÿë 

øèéòãýë ÿëãààòàé øèíæ àãóóëæ áàéñàí òîõèîëäîë áàéíà. ªìíºä õàëõàä ã¿éöýãäýí 

ÿâóóëàãääàã áàéñàí ÿë øèéòãýë¿¿ä íü ãîëäóó õóëãàé, ìºðèéòýé òîãëîîì òîãëîã÷ 

íàðòàé õîëáîîòîé áàéñíû çýðýãöýý äýýäýñ íî¸äûã õ¿íäëýõ õýâ çàíøèëòàé óÿëäààòàé 

áàéæýý. Òýäãýýðèéí ÿë øèéòãýë íü áóñàä õàëõ÷óóäòàé àäèë áàéíà. Àðä èðãýäèéí 

õóóëü, ÿë øèéòãýëýýñ ãàäíà ñ¿ì õèéäèéí äàãàí ìºðäºõ õóóëü öààç, äýã ¸ñ, æàÿãèéí 

òàëààð ìºíõ¿¿ ñóäàëãàà õèéëýý. Ñ¿ì õèéäèéí äàãàí ìºðäºõ æàÿãíü Òºâ, Áàðóóí 

õàëõàä ìºðäëºã æàÿãòàé íýãýí òºðºë áºãººä ñ¿ì õèéäèéí äîòîîä çàð÷èì áîëæ 

áàéæýý. Æàÿã çºð÷èã÷ ýòãýýäèéã (ëàìûã) “áàà”- ãààð øèéòãýäýã áºãººä òýð íü îëîí 

çóóí çóë áàðèõ, ýä ìºíãº çýðýã ñàíä õýðýãòýé ç¿éëèéã ºðãºõ, õýäýí çóó ìºðãºõººñ 

àâààä õóâèðãóóäàä ìàíç, öàé áàðèõ çýðãýýñ çîäîõ õ¿ðòýë øèéòãýë áàéäàã áàéæýý. 

Õàðèí æàÿãèéí áààãèéí õýð õýìæýýíýýñ õýòýðñýí õýðýã òàðàã÷èéã ñ¿ì õèéäýýñ 

õººäºã øèéòãýë íèéò õàëõûí õóóëèàð àäèë ìºðäºãäºæ áàéæ. 

ªìíºä õàëõàä ÿâóóëñàí óã ýêñïåäèöèéí “Àðäûí õýâ çàíøèë, çàí ¿éë” õýìýýõ 

ñýäâèéã óðüä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ, 1. çàí ¿éëã¿é íèéòýä ò¿ãýýìýë 

õýâøèí óëàìæëàãäñàí õýâøèí óëàìæëàãäñàí õýâ çàíøèë, 2. çàí ¿éëò õýâøñýí 

çàíøèë ãýñýí åðºíõèé 2 õàíäëàãààð àìàí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëàõûã îðîëäîâ. 

Àðä ò¿ìýí áîëãîí ººðèéí àìüäðàë, àæ àõóéãàà õºòëºæ èðñýí àìüäðàëûí 

õ¿ðýýíä îíöëîí ¸ñîëæ ¿éëäýõ äýã ¸ñã¿é çàíøèë áîëîí ¿åýñ ¿åä óëàìæëàãäñààð 

ò¿ãýýìýë õýâøñýí îëîí ñàéõàí äýâøèëòýò çàí çàíøëààð áàÿí áàéäàã áèëýý. Òèéì 

áàÿëàã óëàìæëàëààð ä¿¿ðýí õýâ çàíøèë ºìíºä õàëõ÷óóäûí àõóé àìüäðàëä ºðãºí 

äýëãýðñýí áàéäàã. Çàí ¿éëã¿é íèéòëýã õýâøèë áîëñîí àðäûí óëàìæëàëò çàíøëûã 

152

ºðõ ãýð, ãýð àõóé, íèéãýì áîëîí ºðõ ãýð äýõ ãèø¿¿äèéí õàðèëöàà, ýðõëýí èðñýí 

ìàë àæ àõóé ãýñýí ñàëáàðò õîëáîæ, çàí ¿éëòýéãýýð óëàìæëàãäàí áàéãàà çàíøëûã 

íàéð õóðèì (íààäàì), öàãààí ñàð, õîîë óíä, òºðºõ, õ¿í îðøóóëãà çýðýãòýé õîëáîí 

ñóäàëñàí áîëíî. 

1. Çàí ¿éëã¿é õýâøñýí çàíøèë 

à. Ãýð àõóé, ºðõ ãýðò çàí ¿éëã¿é õýâøñýí çàíøèë. . ªìíºä õàëõ÷óóä íèéò 

õàëõ÷óóäûí íýãýí àäèë ãýð áàðèõ õýâ çàíøèëòàé áàéíà. Ãýðèéã áàðóóí õàòàâ÷íààñ 

íü ýõëýí õàíàà äóãóéëæ áàðüäàã, áóóëãàõäàà ºðõºº õîéò ç¿ã ð¿¿ àâ÷, òîîíîî í¿¿õ 

ç¿ã ð¿¿ãýý áóóëãàæ, îîñîð á¿÷ýý áàðóóí õàòàâ÷íààñ òàéëäàã íèéòëýã õýâøèë áîëñîí 

çàíøèëòàé áàéíà. ªìíºä õàëõàä ñàðõèãíàí òîîíî “õýëõýý òîîíî” ãîëëîí õýðýãëýæ 

áàéñàí òóë óã òîîíîî óíèàð íü ãàçàð õàòãàæ áàéãààä õàíàà áàðóóí òàëààñ íü ýâõýí 

àâñíû äàðàà òîîíîî õîéò ç¿ã ð¿¿ áóóëãàí àâäàã õýâ çàíøèëòàé àæýý. 

ªìíºä õàëõûí ýíý ñóäàëãàà íü Õàëõûí öóâðàëò ýêñïåäèöèéí íýã áîëîõîîð 

ºíãºðñºí ñóäàëãààíû àäèë ªìíºä Õàëõàä àðäûí óëàìæëàëò ìýíä÷èëãýý, ìýíäëýõ 

¸ñ, ìýíä÷èëãýýòýé õîëáîãäñîí õýâ çàíøëûã ñóäëàâ. 

Í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèé ìýíäëýõ ¸ñ, ìýíä÷èëãýý íü ýðõëýí áóé ìàë àæ 

àõóéòàéãàà íýí óÿëäààòàé óëàìæëàãäñàí áàéäàã áèëýý. Òèéìýýñ ÷ ºìíºä õàëõ÷óóëûí 

ìýíä÷èëãýý, ìýíäëýõ ¸ñ íü óã õ¿íèéõýý íàñ íàìáûã õàðãàëçàí õ¿íäýòãýëèéí 

àãóóëãàòàé õîëáîãäîí, öàã óëèðëûí ìº÷ëºãò çîõèöîæ, ýðõëýæ áóé àæèë ¿éëñýä íü 

åðººë, òàëàðõàë äýâø¿¿ëýí àìàð ìýíäèéã íü àéëòãàäàã çàíøèëòàé àæýý. 

ªìíºä õàëõàä õººðãººð òàìõèëæ ìýíä àñóóõ ¸ñ íü áóñàä õàëõ÷óóäûí íýã 

àäèë óëàìæëàëò õýâ çàíøëûí óëáàà áîëñîîð áàéíà. Ìýíäëýõäýý òèéíõ¿¿ õººðãººð 

òàìõèëäàã íü çàí ¿éëã¿é, á¿ð õýâøèë áîëñîí óëàìæëàëò çàíøèë þì. Àõìàäàä 

õººðãºº ýõëýí áàðüæ –Òà àìàðõàí áàéíà óó? ãýæ ìýíä ìýäýõ ñàöóó öàã óëèðëûí 

áàéäëààð ìýíä ìýääýã àæýý. 

Çóí öàãò: 

- Ñàéõàí çóíøèæ áàéíà óó? 

- Ìàë ñ¿ðýã òàðãà èõ àâ÷ áàéíà óó? 

- Íîãîî öàãàà ýëáýã ¿¿?. 

Íàìàð öàãò: 

- Òàðãàí ñàéõàí íàìàðæèæ áàéíà óó? 

- Òàðãà ñàéí àâàâ óó? 

- Ñºë íîãîî ñàéí áàéíà óó? 

ªâëèéí óëèðàëä: 

- ªíòýé òàðãàí, ºâºëæººãººð ñàéí áàéíà óó? – 

- Çóòàðàõã¿é ìýíä áàéíà óó? 

Öàãààí ñàðààð: 

- Áÿðóó áóë÷èíòàé, äààãà äàëàíòàé, ºåºã òàðãàí áàéíà óó? õýìýýí ìýíä àìðûã 

àéëòãàäàã çàíøèëòàé áàéíà (öàãààí ñàðûí ìýíä÷èëãýý òîäîðõîé ìº÷ëºãò, çîëãîõ 

òîäîðõîé çàí ¿éëòýé áàéíà) 

Ìîíãîë÷óóä õ¿íèé àìàð ìýíäèéã èéíõ¿¿ àñóóí ìýäýõèéí ñàöóó òóõàéí 

õ¿íèé ýðõëýæ áóé, ¿éëäýæ áóé àæèë ¿éëñòýé íü õîëáîí, ò¿¿íèé íü åðººæ, ìàãòàæ 

ìýíäëýäýã çàíøèëòàé áèëýý. 

153

ªìíºä õàëõàä õóðäàí ìîðü óÿà÷äûí ìýíä ìýäýõýä: 

- Àãò (ìîðü) ñàéõàí õàãñàð÷ áàéíà óó? 

- Ìîðü õóðäàëæ áàéíà óó? ãýõ æèøýýòýé ìýíä÷èëäýã áàéíà. 

Õîíü õàðèóëæ ÿâàà õ¿íýýñ: 

- Çà, õîíèí ñ¿ðýã ñàéí, ñàéõàí òîãòîæ áàéíà óó? ãýäýã áîë õîíü õàðèóëààä èðæ 

áóé áóé õ¿íýýñ: 

- Õîíü òîãòëîî õýìýýí õàðèóëò ºãäºã çàíøèëòàé àæýý. 

Òºâ, Áàðóóí õàëõàä ýñãèé õèéæ áàéõàä î÷ñîí õ¿í: 

- Äóí øèã öàãààí. Äóðäàí øèã àðòàé áîëòóãàé 

- Áóõûí äóõ øèã áóæèéæ, Àçàðãàíû ñàéð øèã àðæàéæ áàéòóãàé! ãýæ åðººë 

õýëäýã áîë ªìíºä õàëõàä: 

- Òºðèéí ýä 

Òºìðººñ õàòóó 

Òºðñºí áèå ìºíõðºõ áîëòóãàé! 

- Äàðñàí ýñãèé 

Äàëàí ãýðèéí ýñãèé áîëòóãàé! 

Çóëñàí ýñãèé 

Çóóí ãýðèéí ýñãèé áîëòóãàé! ãýëöýí åðººë òàâèàä óã ýñãèéíýýñ çààâàë çóëæ, 

ýñãèé áîîæ ºãºõ, ýñãèé ìîðäóóëàõ çýðýãò ãàð õ¿ðýëöäýã óëàìæëàëò çàíøèëòàé 

áàéæýý. 

Ýíý ìýò÷èëýí õàëõ÷óóäûí àìüäðàëä õ¿íèé ìýíä ìýäýõ, ìýíä÷èëýõ ºðãºí 

äýëãýðñýí, áàÿëàã óòãà àãóóëãàòàé íèéòëýã òîãòñîí æóðàìòàé óëàìæëàëò õýâ 

çàíøèë ýëáýã áàéíà. 

ªìíºä õàëõ÷óóäûí àõóéä “ºì÷ ºãºõ”, “ºâ õºðºíãº àâàõ” çàíøèë ¸ñ ãîðèìîîðîî 

áèäíèé óðüä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä íèëýýä äóòìàã áàéíà. ªâ õºðºíãº àâ÷ ºðõ 

ãýð òóñãààðëàõ ¸ñ áàðàã ¿ë ¿çýãäýõ íü òóõàéí íóòãèéí (áàéãàëü, îð÷èí, íèéãýì- 

ýäèéí çàñãèéí) ºâºðìºö áîëæ áàéíà. 

Õàðèí õ¿¿õä¿¿äòýéãýý õîëáîîòîé ¸ñëîë, íàéð íààäìûí ¿åä òýäýíäýý ìàë 

ç¿ñëýí çààæ ºãºõ, ºì÷ë¿¿ëýõ çàíøèë áàéíà. Õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü àâàõ íàéðò 

èðýãñýä áîëîí óã õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ íü õóíäàí öàãààí õóðãà, îõèí òºëºã “îëîí áîëãîæ 

àâààðàé!” ãýýä ºãäºã çàíøèë áàéæýý. Ìºí áàéäàñ óíàãà ºãäºã áàéæ. Ò¿¿í÷ëýí ýöýã 

ýõýýñ ãýðèéí áàãàíà ¿å äàìæèí èðäýã ¸ñ áàéñàí ãýõ õîìñõîí ìýäýý áàéâ. Ýíý ¸ñ íü 

ãîâüä ìîäîîð ýäëýë õèéõ íü õîâîð íóòãèéí îíöëîãòîé óÿëäààòàé áàéæ áîëîõ þì. 

ªìíºä õàëõàä ºðõ ãýðò “ãàëûí çýý” îíöëîõ çàíøèë, óëàìæëàë áàéõã¿éí õàìò äýýð 

äóðäñàí÷ëàí ºðõ ãýð òóñãààðëàõ “¸ñ òºðòýé ãýðëýõ” ¸ñîí ¿ã¿é òóë àõìàä õ¿¿, îòãîí 

õ¿¿ õýìýýí îíöëîí ºì÷ ºãºõ õýâ çàíøèë õàäãàëàãäààã¿é áàéíà. 

Õàëõ÷óóäûí õ¿í çî÷ëîõ, çî÷ëóóëàõ óëàìæëàë áîë çàí ¿éëã¿é, àìüäðàëä áîäèò 

õýâøèë áîëñîí çàíøèë þì. ßìàð÷ ¿åä õè÷íýýí ÷ õ¿í àéëä èðíý, òýä ÿëãààã¿é òýð 

àéëûí çî÷èí áîëäîã. Õ¿í àéëä îðîõäîî ãýðò îðîõ çºâøººðëèéí òýìäýã áîëãîí 

ìîðèíîîñîî áóóõûí ºìíº “Íîõîé õîðü!” õýìýýí ººðèéí èðñýíã ãýðèéí ýçäýä 

“÷èìýý ºãäºã” ìýäýãäýã õýâ çàíøèëòàé. 

ªìíºä õàëõàä ìîðèíû óÿà ãýð, õîò àéëûí õîéò õýñýãò áàéäàã áºãººä ìîðüòîí 

øóóä òýíä ìîðèíîîñîî áóóäàã õýâ çàíøèëòàé èðæýý. “Íîõîé õîðü!” ãýæ èðñýíýý 

ìýäýãäýõýä ãýðýýñ òýð àéëûí ýõíýð õ¿í ãàð÷ çî÷èí óãòàõ ¸ñòîé áàéíà. Óãòàí àâñàí 

çî÷èíä ¿¿äýý íýýæ, ººðèéí ºìíº ãýðòýý îðóóëäàã ¸ñ íü óëàìæëàë áîëñîí õýâ 

154

çàíøëûí íýãýí õýñýã þì. Çî÷èí óëàìæëàëò çàíøëûí äàãóó îðñîí àéëäàà ãýðèéí 

çîõèõ òàëä íü ñóóæ òýíä áàéãñàäòàé ìýíäýëäýã. Èðñýí ãèé÷èíä îëáîã äýâñ÷ 

ñóóëãààä, öàé àÿãàëæ, èäýý òàâüäàã ¸ñ íü õýâøèë áîëñîí óëàìæëàëò çàíøèë áîëæýý. 

Ýíý ìýò÷èëýí çî÷ëîõ, çî÷ëóóëàõ çàíøèë íü ººðèéí óòãà, àãóóëãà õýëáýðèéí 

õóâüä áèäíèé ºìíº õèéñýí ñóäàëãààíû ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íòýé èæèë, ººðººð õýëáýë 

íèéòëýã áàéãàà ó÷èð ýíä íýã á¿ð÷ëýí áè÷èõèéã îðõèâ. 

Õàäàì ýöýã áýð, õàäàì- õ¿ðãýíèé õàðèëöààíä õýâ çàíøèë áîëñîí õ¿íäýòãýëòýé 

äýã æóðàì áîëîí öýýð õîðèî ºìíºä õàëõ÷óóäûí àõóéä ìºí óëàìæëàãäñààð áàéíà. 

Òóõàéëáàë, áýð õàäàì ýöãèéí ãýðèéí ºðõèéã ºãëºº á¿ð òàòàõ, õàäìûí äýðãýä 

ºìñãºëã¿é ÿâàõã¿é, õàäìûí íýðèéã õýëýõã¿é ãýõ çýðýã õýâ çàíøèë ýëáýã áàéæýý. 

Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýðõëýí èðñýí ¿íäñýí àæ àõóé áîëîõ ìàë àæ àõóé íü 

íèéãìèéí áîëîí ºðõ ãýðèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí õýâ çàíøèëä ìàø ã¿íçãèé 

òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Ìàë÷èí àðäûí àõóéí õýâ çàíøèëä òàâàí õîøóó ìàëòàé 

õîëáîîòîé ç¿éëñ íýí áàÿëàã àæýý. Æèøýýëáýë: ªìíºä Õàëõàä èõýð áîòãî ãàðàõàä 

èõ áýëýãøýýí ìºíãºí áóéë õèéæ ò¿¿íýý ýðõýìëýí õàäãàëäàã õýâ çàíøèë áàéæýý. 

Òýìýýã ãóðàâ, ãóðàâ õàãàñ íàñàí äýýð íü íàìàð îðîéõîí òýìýý õàéëàõã¿é áîëîõ 

¿åñò çàñäàã “õºíãºëäºã” óëàìæëàëò ¸ñòîé áºãººä èäýý öàãàà áýëòãýí çàñ÷, ãýðýý 

òîéðóóëàí öàãààí èäýýíýýñ öàöàæ, áîòãîíû çýëä àðö óóãèóëæ, õîòûí îð÷èì íîõîé 

áàéëãàõã¿é “öóñ øèíø¿¿ëýõã¿é” õººæ áàéãààä ìàëàà òîãòîîñîí öàãòàà çàñäàã çàí 

çàíøèëòàé áàéíà. Ìàë çàññàí àéë 3 õîíîã ãýðýýñýý öàãààí èäýý ãàðãàõã¿é, õ¿íä þì 

ºãºõã¿é, ìàë òºõººðºõã¿é “õîîë ãàðãàõã¿é” 3 ºäºð öýýðò æóðàì áàðèìòàëäàã àæýý. 

Áîã ìàëûã ºäðèéí ñàéíä çàñààä, çàñààã íü øàð áóäààòàé öýýäýì ÷àíààä 

á¿ãäýýðýý èääýã çàíøèëòàé áàéñàí. Õàðèí áîä ìàëûíõààñ àäóóíûõûã ãàëä áóëààä 

øàðæ èääýã áºãººä òýìýýíèé çàñààã øèëýí õ¿ç¿¿íä íü ç¿¿÷èõäýãýýñ, èääýãã¿é 

çàíøèëòàé èðæýý. 

Õàëõàä ìàë ãàíö õóðóóãààð, ìîäîîð ÷è÷èæ òîîëîõ õýâ æóðàìã¿é, àëãà äýëãýí 

òîîëäîã çàíøèëòàé áàéäàã. ªìíºä Õàëõàä èíãý áîòãîëæ áàéõàä ãàðñàí áîòãûã 

òîîëîõ, òîîëóóëàõ öýýðòýé áàéõûí õàìò áîòãîíû çýëýýð ãàäíû õ¿í ÿâóóëàõ ãàðñàí 

áîòãîíû òîî àñóóõ õýëýõ ¸ñ ¿ã¿é áàéæýý. Åð íü íÿëõ òºë ìàë òîîäîãã¿é çàíøèë 

ìàíàé àðä ò¿ìíèé äóíä áàéñàí áèëýý. 

á. Íèéãýìä çàí ¿éëã¿é õýâøñýí çàíøèë. Ìàíàé àðä ò¿ìýí àìüæèðãààíû 

öîðûí ãàíö ýõ áóëàã áîëñîí í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàéãàà óÿëäàí íóòàã ñýëãýí 

æèëèéí äºðâºí óëèðàëä í¿¿äýë õèéæ èðñýí ýðòíèé óëàìæëàëò çàíøèëòàé áèëýý. 

ªìíºä õàëõ÷óóä íü ýðòíèé ¸ñîîð ºäºð, ãàðàãèéí çººëºí õàòóó, (í¿¿õýä 

òîõèðîìæòîé, òîõèðîìæã¿é) ýñýõèéã õàðãàëçàí í¿¿äýë õèéæ èðñýí õýâøìýë 

çàíøèëòàé áàéñàí áºãººä í¿¿äëèéí õºñºã íü äàí ãàíö òýìýýí õºñºã áàéæýý. 

Í¿¿äýë õèéõ ºäðèéã ñîíãîõ ¸ñîíä íèéò Õàëõûí íýãýí àäèë øèíèéí 5, 14, 23- ã 

“ñàðûí ãóðâàí õîðèî” õýìýýí í¿¿äýãã¿éí çýðýãöýý áÿìáà, àäúÿà ãàðàãò í¿¿õ öýýðòýé 

“õàòóó ãàðàã” áàéñàí. Ìºí öàãààí ñàðûí äàðàà “áàð ñàð”- ä áàðóóí õîéøîî í¿¿õã¿é, 

òýð ñàðàà äóóñàõààð í¿¿õ, ýñâýë áàð ñàðä àðãàã¿é í¿¿õ áîëáîë áàðóóí õîéíîîñ ººð 

ç¿ãò í¿¿äýã çàíøèëòàé áàéæýý. Ýäãýýðýýñ ãàäíà áÿìáà ãàðàãò í¿¿õ öýýðòýé áîëîâ÷ 

í¿¿õ áîëáîë ç¿¿í òàëûí òóóðãàà ãºâäºãã¿é, øóóä ýâõýýä à÷äàã çàíøèë ìºí áàéæýý. 

Ó÷èð íü óðüäûí íýãýí ¿ëãýðò íýã àéëûí íîõîé õîðîí ñàíààòíààñ ãýðèéíõýý õèøãèéã 

õàìãààëàí ç¿¿í òóóðãà ðóóãàà øýýæ õèøãýý øèíãýýñýí áàéäàã ãýæ ãàðäàã áàéñàí íü 

òèéíõ¿¿ àõóéä òóñ÷, óëàìæëàãäàí çàíøèë áîëñîí ãýæ íóòãèéíõàí ÿðüöãààæ áàéíà. 

155

Ìºí áÿìáà ãàðàãò, ìÿãìàð ãàðàãò í¿¿õ ÿâäàë ãàðâàë óðüä ºäºð íü 2 óíü, 

áàãàíàòàé àâààä í¿¿õ ç¿ãòýý òýìýýíèé õîì çàñ÷ áàéãàà ¸ñ ¿éëäýæ, öýýð ãàðãààä 

ìàðãààø íü í¿¿äýã çàíøèë áàéæýý. 

Õàëõ÷óóäûí óëàìæëàëò, õýâøñýí çàíøèë ¸ñîîð ýõíèé õºòëºõ òýìýýíä áóðõàí 

ø¿òýýí, àéðàã, òîîíîî, ìºí (õàâàð íÿëõ òºë à÷äàã) õ¿¿õýäòýé áîë à÷ààä (ãàðààñ îãò 

ñàëãàõã¿é) ãýðèéí ýçýãòýé õºòëºæ ÿâäàã àæýý. Ãàë òîãîîíû ñàâ ñóóëãà, óñíû ñàâ, 

çýãñ, à÷àà áàðàà çýðãèéã õàìãèéí ñ¿¿ëèéí òýìýýíä à÷äàã áàéíà. 

Í¿¿äýë õºäëºõºä ãýðèéí áóéðàíä “çàëàã” õîã îðõèäîãã¿é, õîíèíû õîòîíä 

õàëèàð (ìàëûí èõñ) åð áàéëãàõã¿é, áóóö õîðîîãîî ÿíçëàæ ñàéòàð öýâýðëýýä õîòîä 

íü àéë áàéâàë îðæ öàéëààä õºäëºäºã çàíøèëòàé. 

Èíãýæ ººðèéí áóóö áóéðàà öýâýðëýýä í¿¿äýã ¸ñ íü ýðòíèé õýâ õóóëèéí 

óëáààòàé áºãººä áèäíèé ñóäàëãààíààñ èéì èëðýë òîä ¿çýãäýíý. Õ¿íèé áóóöàíä 

áóóõàä îéðõîí õîã ¿íñ áàéâàë ò¿ð¿¿÷èéí àéëûí ýõíýðèéã àâ÷èð÷ öýâýðë¿¿ëäýã äýã 

æóðàì áàéñàí ãýñýí ìýäýý áàéâ. 

Ýíý íóòàãò ýìýãòýé÷¿¿ä ãî¸îä í¿¿äëèéí à÷ààãàà õºòëºí ÿâäàã áàéñàí ãýäýã 

ìýäýý ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ òîäîðõîé óòãà àãóóëãûí òàëààð ¿ë ìýäýæ áàéëàà. 

“Í¿¿äëèéí öàé” ºãºõ çàíøèë ªìíºä õàëõàä ìºí áàéíà. Õàæóóãààðàà àéë í¿¿æ 

ºíãºðºõèéã ìýäñýí áîë öàé èäýý çýõýýä ãýðèéí ýçýãòýé: - Ñàéí í¿¿æ ÿâíà óó? Çà öàé 

óóöãàà õýìýýí öàé àâàà÷èæ ºãäºã íèéòëýã óëàìæëàëò çàíøèëòàé áàéíà. Øèíý áóóõ 

áóóöûã óëàìæëàëò çàíøèë ¸ñîîð ãýðèéí ýçýí íóòàã ýðãýæ áàéæ ñîíãîäîã áºãººä 

æèí ¿äýä ÿâæ ñîíãîñîí áóóöàíäàà “îí” ÷óëóóãààð òàâüäàã çàíøèëòàé áàéæýý. 

Àðäûí áàðèìòëàæ èðñýí áóóö áóéð ñîíãîõ ¸ñîíä õîíü, àäóó, ¿õýð õýâòñýí, ÿëàíãóÿà 

¿õýð õýâòýæ áàéñàí ãàçàðò ñîíãîí àâàõàä àëäàà ãàðäàãã¿é õýìýýõ àðäûí óëàìæëàëò 

ìýäëýã áàéíà. 

Îí òàâüñàí áóóöàíä õ¿í áóóäàãã¿é ¸ñòîé íü õàëõ÷óóäûí ìºðäºí èðñýí ºâºëæºº 

áóóöàà ºâëºõ õýâ õóóëèéí àãóóëãàòàé áàéõûí õàìò íýãä íóòàã óñíûõàíû áèåíýý 

õ¿íäëýõ, õî¸ðò õ¿íèé ýðõ çýðýã ¸ñ ãîðèìîîñ õàäãàëàãäàí çàíøèë áîëñîí áîëîëòîé. 

1. Çàí ¿éëò õýâøñýí çàíøèë 

à. Ãýð á¿ëä çàí ¿éëòýé õýâøñýí çàíøèë. Óðüä ÿâóóëñàí õýýðèéí ñóäàëãààíû 

äàãóó ãýð á¿ëä õýâøñýí çàíøëûã ªìíºä õàëõàä õ¿¿õýäòýé õîëáîãäñîí õýâ çàíøèë, 

çàí çàíøëûí íèéòëýã, õýâøìýë çýðãèéã ñóäëàâ. 

ªìíºä õàëõàä õ¿í òºðºõºä ãýðèéí ç¿¿í òàëûã çàé÷ëàí ÿíçëàæ ñàðàâ÷, õààëò 

áàðüæ àðàã ò¿ø¿¿ëæ òºð¿¿ëäºã çàíøèëòàé áàéñàí íü áóñàä õàëõûí óëàìæëàëò 

çàíøèëòàé áàéíà. Õ¿¿õýä òºðºõºä ýõ áàðüæ àâñàí õ¿íèéã “áîîæ àâñàí ýýæ”, “àâñàí 

ýõ” ãýæ íýðëýäýã àæýý. Õ¿¿õýä àâàõ ýõ áîë ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé àëü íü ÷ õàìààã¿é 

áîëîâ÷ òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäèéã ýðýãòýé õ¿í áîîæ àâäàã îíöëîã çàíøèë áàéíà. 

Òºðºõòýé õîëáîîòîé çàí ¿éëýý õàäãàëñàí óëàìæëàëò àðäûí ìýäëýã ºìíºä 

õàëõ÷óóäûí àõóé àìüäðàëä èõ áàéæýý. Òóõàéëáàë, õèé áàéâàë àðèëíà ãýæ òºðºõèéí 

ºìíº á¿ëýýòãýñýí øàð òîñ 3 õàëáàãà, òºðñíèé äàðàà áóöàëãàñàí öýâ õ¿éòýí óñ 

óóëãàõ çýðýã óëàìæëàí èðñýí ¸ñ íèëýýä áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí òºðñºí õ¿íèéã ýð¿¿ãýýð 

íü çººëºí ýä, á¿ñýýð òàòàæ óíèíààñ ñî¸ãîîä ºäºðò óíòóóëàõã¿é, ºäºð óíòâàë ºâ÷èí 

ýìãýã îëíî ãýõ ìýò äàãàí èðñýí îëîí çàíøèë áàéæýý. 

156

“Èõýñ îðøóóëàõ” çàí ¿éëò çàíøèë ªìíºä õàëõàä áóñàä íóòãèéí íýãýí àäèë 

áàéæýý. Ãóðàâ õîíîîä “õ¿¿õýä óãààõ” ºðõ ãýð, õîò ñààõàëòûí íàéð áîëäîã. Õ¿¿õäèéí 

óãààëãàíä óóö òàâèõã¿é, èäýý öàãàà áýëòãýí òàâüäàã áàéæýý. Óãààëãûí ¸ñëîëä 

õ¿¿õäèéã àâñàí ýõ 3 á¿ñòýé õºäñºí ÷ þì óó äààâóóí ÷ þì óó ºëãèé çààâàë õèéæ 

àâ÷èð÷ ºãäºã áºãººä ò¿¿íä áóöàõàä íü “øºëíèé õîíèíû ºâ÷¿¿” õîøíîãî ºãäºã 

çàíøèëòàé áàéíà. Õ¿¿õäýä íýð ºãºõ õ¿í òºð¿¿ëñýí ýõèéí ÷èõýíä íýð øèâýãíýõýä 

ýõ íü õ¿¿õäèéí õýý áàðóóí ÷èõýíä íýðèéã íü õýëýýä äàðàà íü íèéòýä õýëäýã áàéæýý. 

Ëàì íàð òºâä íýð ãîëäóó ºãäºã (Öýâýãìýä íàñ öàãëàøã¿é, Öýðýí íàñ óðò) áàéñíû 

çýðýãöýý õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë öýýðòýé íýð ºãäºã çàíøèë áàéâ. ¯¿íä: Õºñðèé, 

Ã¿çýýäîðæ ãýõ ìýò. 

Õ¿¿õäèéí äààõü àâàõ ¸ñëîë, çàí ¿éë ýíý íóòàãò íèéòëýã òàðõæýý. Á¿ñã¿é 

õ¿¿õäèéã 4 íàñòàéä íü óðä àéëààñ íü äààõèé íü àâ÷ “òàâ” òàâüäàã, á¿ñòýé õ¿¿õäèéí 

äààõèéã 3, 5 íàñòàéä íü àâäàã çàí ¿éëò çàíøèë óëàìæëàãäæýý. “Òýãø íàñàíä ãýçýã ¿ñ 

òàâüäàãã¿é” ãýäýã ¸ñ áàðèìòëàí á¿ñã¿é õ¿¿õäýä 9 íàñàí äýýð íü ýâðèéí äàãóóëëààä 

ãýçýã òàâüæ áàéñàí áàéíà. 

Õ¿¿õäèéí äààõü àâàõ íàéð, ¸ñëîë íèéò õàëõûí àäèë ÿâàãääàã áàéæýý. Õàðèí 

ºìíºä õàëõ÷óóäûí äóíä õ¿¿õýä “¿ð÷ëýõ” (òýæýýõ) ¸ñ èõ ºðãºí áàéñàí áàéíà. 

ªðãºìºë õ¿¿õäýý “ìàíàé òýæýýâýð õ¿¿õýä” ãýæ ÿðüäàã áàéíà. Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí 

àâàõäàà ºäºð ñóäàð ¿ç¿¿ëæ, çîõèõ ñàéí ºäºð íü íýã õîíèíû ìàõ èäýý öàãààòàé î÷èæ 

ýõýä íü õàäàã áàðèàä “Õ¿¿ãýý õàéðëà” õýìýýí ãóéäàã çàí çàíøèëòàé áàéæýý. Òýãýýä 

“Öàãààí ñ¿¿íèé” õîíèî ìºí íýã ë ìîðüòîé õàìò ºãíº. ªðãºæ àâñàí õ¿¿õäèéí 

íýðèéã ñîëèõ, öýýðëýõ çýðýã îíöëîõ ¸ñã¿é áàéíà. 

Îðñîí áóóðûí çîãäîð, îðìîë àçðàãàíû äýëýýð õ¿¿õäèéí î¸ìîë óÿà õèéæ 

õ¿¿õäýý õàíààñ óÿäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Èíãýæ õ¿¿õäèéí óÿà õèéäýã íü áýëýãäëèéí 

àãóóëãàòàé õîëáîîòîé áàéíà. 

ªìíºä õàëõ÷óóäûí àõóéä õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü àâàõ ¸ñëîë íü ºðõ ãýð, õîò 

ñààõàëòûí õ¿ðýýíä áîëäîã áàéñíààñ íàéð õóðèìûí õýìæýýíä áîëäîãã¿é áàéæýý. 

Õàðèí óíàãà óÿñíû, ¿ðñ ãàðñíû, ãýð áàðüñíû, æàñàà óíøóóëñíû, óóë îâîî òàõèñíû 

íàéð ºðãºí îëíûã õàìàð÷ áîëäîã áàéæýý. 

Ýäãýýð íàéð íààäàì, íàéð õóðèì äîð á¿ðèéäýý ã¿éöýòãýäýã çàí ¿éëò çàíøèëòàé 

áàéñàí áàéíà. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Áîðæèãèí Öýöýí âàíãèéí õîøóó áîë ººðèéí 

“Áîðæèãèí íàéðûí äýã ¸ñ”- îîðîî Õàëõ äàÿàð àëäàðòàé íàéð÷ õîøóó ãýãäýæ áàéñàí 

áàéíà. 

Íàéðëàã÷èä õóðóó ãàðãàæ àéðàã óóæ íàéðëàâàë õî¸ð òàëöäàã çàíøèëòàé 

áàéæýý. Òýð õî¸ð òàë íýã íýã äàðãàòàé, ò¿¿íèéã õàìãèéí òîõèòîé õ¿íýýð ººðñäºº 

ñîíãîíî. Òýðõ¿¿ õî¸ð òàëä òîãòîîñîí õóâèàðàëòààð ñóóäàã àæýý. ªäºðæèí, 

øºíºæèí íàéðëàõàä õî¸ð òàë õî¸óëàà íàéð õàâòãàéðòàë äóó äàõèäàãã¿é áºãººä 

íàéðûí äýã ¸ñîî õàòóó áàðèìòàëäàã çàí çàíøèëòàé áàéíà. ªìíºä õàëõ÷óóä àéðãààð 

äàãíàí íàéðëàäàã íü áóñàä õàëõ÷óóäààñ íèëýýä èë¿¿ áàéñíû õàìò òèéì íàéðûí äýã 

¸ñ, ¸ñ ãîðèì ìºíõ¿¿ ºâºðìºö áàéíà. 

Àðäûí äóó õºãæèì. Ìîíãîë àðäûí óðò, áîãèíî äóó àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë çàí 

çàíøèë îð÷èí íºõöºëòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýí õºãæñºí áèëýý. Òèéìýýñ ìîíãîë àðäûí 

äóó îðîí íóòãèéí óëàìæëàëààñ õàìààð÷ îëîí ÿíçûí õóâèëáàðààð äóóëàãäàõûí 

ñàöóó íàéð íààäàì, íàéð õóðèì á¿õýíä ººð ººðèéí çàí ¿éëýý èëýðõèéëýí íàéðûí 

èä ¿å, íàéðûí òàðàëò ºíäºðëºëòèéí äóó ãýæ áàéñàí áºãººä òýäãýýðýýñ ºíºº ¿å 

õ¿ðòýë óëàìæëàãäàí äóóëàãäñààð áàéãàà àæýý. 

157

“Ò¿ìýí ýõýýð ò¿ð¿¿ õèéæ, Õóóðûí ìàãíàéãààð õîøóó òàòàæ, Çóí öàãààð çóëàã 

ýñãýíý” õýìýýí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû íàéðàíä äóóëàõ 

äóóíû ýðýìáèéã òóñãàñàí ç¿éð ¿ã áàéäàã áîë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ºìíºä íóòãààð 

íàéðûí øºíº äóíä, õóëãàíà öàãò “Àðâàí õî¸ð æèë”, ¿¿ð öàéõààñ ºìíº “¯¿ëýí 

áîð”, ¿¿ðèéí öàãààí òóÿà òóÿàðàõàä “Áîð áÿëçóóõàé”, íàð ìàíäàí ãàðàõàä “Íàéìàí 

òàõèë” äóóëöãààí íàéðàà “¿äëýäýã” íàðèéí äýã ¸ñ, ã¿í óòãà àãóóëãàòàé çàí çàíøèë 

áàéæýý. 

Íàéðûí äýã ¸ñ.“Õóë÷ (õîë÷) ìîðü”- ã äóóëààä äóóñàõàä íàéðëàã÷ îëîíä 

á¿ãäýä äýýðýýñ íü äàðààëëààä àéðàã àÿãàëæ ºãºõºä òýð õóë àÿðãèéã á¿òýí óóõ 

¸ñòîé, õ¿íòýé õóâààæ óóõã¿é çàíøèëòàé áàéæýý. “Äàðõàí õóë” ñºãíºñºí àéë áîë 

ýíý äóóíû 13 ò¿ðëýã äóóñàõààð “äàðõàí õóë õºëäºíº” ãýæ íàð çºâ á¿ãäýä ò¿¿íýý 

äàìæóóëæ óóëãààä óã õóëàà äàõèí ñýðãýýí òàâüäàã çàíøèë áàéñàí áàéíà. Çàðèì àéë 

¿¿íòýé àäèëààð “äàðõàí õóë” ãýýä “äàãíàà” õèéäýã ¸ñ áàéæýý. Ýíý íü íàéðûí òàâàí 

äóó äóóëààä “íýã äàí” áîëíî, òýð “äàí” òóóøààòàé àéðãèéã á¿ãä óóõ ¸ñòîé áîëîâ÷ 

ýìýãòýé÷¿¿äèéã øàõàõã¿é,áàñ äóóëæ áóé äóó÷èä äàãíàõã¿é ãýõ çýðýã äýã æóðàìòàé 

çàí çàíøèë îëîí áàéæýý. 

Èéíõ¿¿ àðäûí, óðòûí äóóíû íàéð íààäàìòàé õîëáîãäîí èëýðõèéëæ áóé óòãà 

òîâëîñîí, óëàìæëàëò çàíøèë çýðãýýñ ä¿ãíýõýä àðäûí äóó íü íàéð íààäìûí äýã 

¸ñ, ¸ñ ãîðèìûã ìàø òîäîðõîé ýðýìáý, äàðààëàëòàé ÿâóóëàõûí õàìò àðä ò¿ìíèé 

àìüäðàëûí á¿õèé ë ñàéí ñàéõàíã áýëýãëýí ýõëýëýýñýý ºíäºðëºõ õ¿ðòëýý àðäûí 

áýëýãäëèéí óòãà àãóóëãààð ä¿¿ðýí áàéíà. 

Àðäûí õºãæèì ãýäýã áîë íèéãìèéí àìüäðàë, þìñ ¿çýãäëèéã óðàí ñàéõàí àâèà 

ýãøãýýð ä¿ðñëýí èëýðõèéëýã÷ çýìñýã þì. Ìîíãîë÷óóä õºãæìèéí ºíäºð ñî¸ëòîé 

àâúÿàñëàã àðä ò¿ìýí áèëýý. 

Ìîíãîë÷óóä õóóð, õóó÷èð, ÿòãà, ëèìáý, áèøã¿¿ð, øóäðàãà, áèéáàà, çýí, 

äóóäàðàì ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéí õºãæìèéí çýìñýãòýé, òýð á¿ãäèéã íýãòãýñýí 

öººõ¿¿ë áîëîí òîì õýìæýýíèé íàéðàë õºãæèìòýé áàéæýý. Æèøýýëáýë: Ò¿øýýò 

õàí àéìãèéí Ãîâü ìýðãýí âàíãèéí õîøóóíû íî¸í õóòàãò Ä.Ðàâæààãèéí æ¿æãèéí 

õ¿ðýýíä äº÷ ãàðóé õºãæèì÷íººñ á¿ðäñýí ¯íäýñíèé íàéðàë õºãæèì áàéñàí áàéíà. 

Õºãæìèéí ñî¸ëûí ºâ ñàíãàà ªìíºä õàëõ÷óóä ºíºº ¿å õ¿ðòëýý óëàìæëàí 

çàëãàìæèëñààð áàéíà. Îðîí íóòàã ñóäëàõ ìóçåé, êàáèíåò, òàíõèìóóäàä áîëîí 

àðäóóäûí ãàð äýýð óã íóòãèéíõíû õèéñýí ìîðèí õóóð, õóó÷èð, õóëñàí, òºìºð 

ëèìáý, àìàí õóóð çýðãèéí õºãæìèéí çýìñýã õàäãàëàãäàæ áàéíà. 

Ìîðèí õóóð áîë àéë ºðõ á¿ðèéä áàéõ ýðõýì ç¿éëñèéí íýã áàéñàí áºãººä àéëä 

îðñîí ýð õ¿í õóóð òàòàæ ÷àäàõ, ÷àäàõã¿é õàìààã¿é òýð àéëûí õóóðò ãàð õ¿ð÷ ¸ñëîõ 

¸ñòîé, èíãýñíýýð òýð õ¿íèé àæèë ¿éëñ íü ººäðºã ÿâàõ áýëýãäëèéí ó÷èð óòãàòàé 

àæýý. Èéì çàíøèë ºìíºä õàëõ÷óóäûí äóíä áàéæýý. “Õîíü õóðãà íèéë¿¿ëýõ”, “Èíãý 

áóéëóóëàõ”, “¯íýý òóãàë ìºð¿¿ëýõ” çýðýã àðä ò¿ìíèé á¿òýýñýí îëîí õóâèëáàð 

àÿëãóó áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí äîòðîîñ “Àÿãà áóéëóóëàõ” íü ñîíèðõîëòîé 

àÿëãóó ãàðãàäàã óëàìæëàë ªìíºä õàëõ÷óóäûí äóíä áàéíà. Ñàéí öýâýðëýñýí 

øààçàí àÿãàíä òàëààð öýâýð óñ õèéãýýä ç¿¿í àëãàí äýýðýý òàâèàä àìñðààð íü óã 

óñàíä íîðãîñîí áàðóóí ÿäàì õóðóóãààðàà ýðã¿¿ëýõýä “àÿãà áóéëäàã” áàéíà. Èíãýæ 

“àÿãà áóéëóóëäàã” àÿëãóó íü áîòãî àâàõóóëàõäàà ¿ãëýí äóóëàõûí õàìò óÿíãàëóóëàí 

õºãæèìääºã çàíøèëòàé àæýý. 

158

ªìíºä õàëõàä ÿâóóëñàí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä õàëõ÷óóëûí àðäûí õýâ 

õóóëü, çàí çàíøèë áîëîí àðäûí äóó, õºãæìèéí óðëàã ãýñýí ñýäâ¿¿äýä ýõ ìàòåðèàë 

öóãëóóëæ, áóñàä õàëõàä òàðõñàí õýâ çàíøëààñ ªìíºä õàëõûí óóãóóë íóòãèéí 

íóòãèéí õýâ çàíøèë, àðäûí äóó õºãæìèéí óðëàãèéí ÿëãààòàé áîëîõ, òýäãýýðèéí 

òàðõàëò, íèéòëýã õîëáîî óÿëäààã òîäðóóëæ, öààøèä Ç¿¿í õàëõàä óã ÷èãëýëèéí äàãóó 

ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàæ õàëõûí íèéò óëàìæëàëò àðäûí çàí çàíøèë, äóó õºãæìèéí 

òàëààð áè÷èõ áîëíî. 

Õàëòàðûí Öýâýãæàâ, íàñ 79, õàëõ, 

Æàìöûí Öýñýí, íàñ 86, õàëõ 

Äóíäãîâü àéìàã Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí òºâ, 

Îâîã, ÿñ ìýäýõã¿é. Äàé÷èí áýéñèéí õîøóó- Ãó÷èí òàéæ ñóì ãýæ áàéñàí. Áè 

ººðºº ýíý õîøóóíûõ, îòîã, áàã ãýæ ìýäýõã¿é. Äýëãýðöîãò ã.ì. 7- 8 ñóìòàé õîøóó 

áàéñàí. Òîäîðõîé ìýäýõã¿é. Ìàíàé õîøóó áàðóóí õîéòîõ Áóÿí ãýäýã óóëûã òàõèäàã 

áàéñàí. Çóíû àäàã ñàð, íàìðûí ýõýí ñàð ã¿¿ áàðèõ àëäàä íààäàì õèéæ, ìîðü óðàëäàí 

áºõ áàðèëäàí îâîîãîî òàõèäàã áàéñàí. Òàõèëãàíä õýí õàìààã¿é î÷íî. Íýã ñàéõàí 

èäýý, íýã ñîíèíû ìàõ õóâààíà. Èäýý ºðººä îâîîíû òàõèëãàíä õàäàã ìàäàã óÿàä 

ìàõàà õóâààãààä èäíý. Õîøóóíààñ ë ìàõûã ãàðãàäàã áàéõ, ìýäýõã¿é þì. Ò¿ð¿¿ëñýí 

ìîðü, áºõºä 1 äààãà ºã÷èõíº. Öàã ñàéõàí áàéëãàõ ãýæ Áóÿíòûã òàõèäàã áàéñàí. 

Õàéðõàí óóëûã áîðîî õóð îðîõã¿é ¿åä Ñàéõàí ñóìûíõàí òàõèäàã áàéñàí. 

Åð íü òýð óóëûí ìîäûã àâäàãã¿é, øýýäýãã¿é, á¿ñã¿é õ¿í îðîéä íü ãàðàõã¿é öýýð 

õîðèîòîé áàéñàí. Áóÿíòûíõàíä ýìýãòýé õ¿í ãàð÷ áîëíî. Äàé÷èí áýéñèéí õîøóóíû 

íî¸íû íýðèéã ìýäýõã¿é þì. “Õîøóóíû öóãëààí” ãýæ õèéäýã ë áàéñàí áàéõ. Õààíà 

õèéäýãèéã ìýäýõã¿é þì. Àéëóóäàä ø¿òäýã îâîî áàéñàí. Õîò àéëûíõàà áàðóóí 

òàëûã èõ õ¿íäëýíý. Íàñòàé õ¿í, áóðõàí òàõèëòàí íü ÷ þì óó, ëàì àéë ÷ þìóó, 

õàìãèéí íàñòàé ààâ ýýæèéí ãýðèéã áàðóóí òàëäàà áàðüäàã áàéñàí. 

“Àæàà” ººðèéí ààâûã õýëíý. 

“Ýæèé” ýýæèéã õýëíý. 

Ñàð á¿ðèéí áèò¿¿íèé îðîé áóðõàíäàà çóë ºðãºí, çîëãîõ õàäãàà áýëòãýíý. 

Áèò¿¿í ãýýä ìàë àëàõã¿é, áèò¿¿íèé îðîé ìàõ ÷àíàõã¿é, òîîñ øîðîîãîî áóðõàí 

òàõèëàà àð÷èíà. 

Áèò¿¿íèé îðîé áèò¿¿ëãý ãýýä áàíø, áóóç ÷àíàæ àéëóóäààð õýñíý. Àéðàã, àðõè 

óóæ íàðãèíà. “Áèò¿¿íèé îðîé áèò¿¿ëãý èäíý” ãýäýã áàéâ. Èäýý öàãààãàà ºðæ öàãààí 

ñàðûíõàà ç¿éëñèéã áýëòãýíý. Õîíèíû õ¿íä õóâü ºãíº. Áîîâ, æèìñ, ºâ÷¿¿, õîíãîòîé 

øààíò, ãîëäóó ÷àíàæ ºãíº. Øèíýëýýä õîíèíä ÿâàõ õ¿íä ºãëºº íü ºãíº. Áèò¿¿íä 

òàâàãòàé ìàõ çºð¿¿ëíý. Èõ íàñòàé àéëä îðæ íàðãèíà. “Áèò¿¿ëýãíèé ìàõ” ãýñýí 

òóñäàà áýëòãýñýí ìàõàà òýð îðîé èäíý. Áèò¿¿íèé îðîé øèíèéí íýãíèé ç¿éëñýý 

áýëòãýíý. Õîíèíû á¿òýí óóö ÷àíàíà. Áóóç, áàíø çýðýã íàðèéí õîîë õèéíý. Ãýðèéí 

¿¿äýíä 3 öàñ ºðíº. Áóðõàí èðíý ãýæ “ñ¿ëä òàõèæ” áàéíà ãýýä ë áàéñàí. 

Äàé÷èí áýéñèéíõýí ººð ººðèéí äóðààð áóðõàí òàõèæ áàéñàí. Ãýðòýý á¿ãä 

øèíýëæ ìàõíààñàà èäýæ, àéðàã öàãààãàà óóæ öàãààëãàà èäíý. Õîòîíäîî õàìãèéí 

ºíäºð íàñòàíãèéíä çîëãîîä ãýð ãýðë¿¿ãýý çºâ ãèøãýæ îðíî. Íàð çºâ ýðãýæ àéëàà 

õýñíý. Á¿ñòýé óëñ íü ìîðèíûõîî äýëèéã çàñ÷èõñàí áàéíà. Òýãýýä íàñòàíãóóäàà 

159

õýñýýä äàâõèíà. Áººíººð îëóóë ÿâíà. Õàäàã ºâºðòëººä ë ÿâöãààíà. Íàñòàí÷óóä, 

ãýðèéí ýçýí òàõèäàã îâîîíäîî (îéðûíõîí íü) ìºðãºæ öàé ñ¿¿ ºðãºæ áàéñàí. 

Áèò¿¿íèé îðîé “òºðèéí ñ¿ëäýíä ìºðãºíº” ãýæ á¿ñòýé÷¿¿ä ãàðäàã áàéñàí. 

Õ¿æ õàòãàíà. Àðö ÷óëóóí äýýð óóãèóëààä ìºðãºíº. “Òºðèéí ñ¿ëä àâàð÷ ºðøºº!” 

ãýýä ìºðãºíº. ßëàíãóÿà õàð õ¿í, õàð÷óóë èõ ìºðãºäºã áàéâ. Õ¿¿õä¿¿äýý äàãóóëáàë 

äàãóóëíà. ¯ã¿é áîë ¿ã¿é. 

- Àìàð ñàéí óó? 

- Óäààí òàðãà, óðò íàñëà! ãýæ õýëýýä ë çîëãîäîã. Ýð, ýì õî¸ð (íýã ãýðèéí) 

çîëãîõã¿é. Á¿ãä çîëãîîä ñàéí ç¿ã ð¿¿ãýý ìàëàà õºäºëãºíº. 

Öàãààí ñàðààð “Øàãàé õàìíà” ãýæ èõ ýðõýëäýã áàéâ. Çàðèì àéë õîíü îëîí 

áîëíî ãýæ õîòîíäîî “øàãàé õàìäàã áàéâ. Øàòàð í¿¿íý. Øèíèéí íýãýíä äààëóó 

åð òîãëîäîãã¿é. Åð íü õîðüæ, îëèãòîé òîãëîîì ãýäýãã¿é, äààëóó òàâüñàí àéë 

ººäºëäºãã¿é áàéñàí. “Áàÿñãàëàí”, “¯çýã” ìîäîí äýýð ñèéë÷èõñýí òîãëîîì áàéñàí. 

Íóòãèéí òîãëîîì þì. Öàãààí ñàðààð 7 áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºäºã áàéñíààñ îä òàõèæ 

áàéãààã¿é. Èðñýí çî÷èíä öàãààí ñàðûíõàà ë þìíààñ ºã÷ äàéëíà. ßâàõàä íü ÷èõýð, 

áîîâ áàéâàë ºãíº. Òýð áîëãîí ºãºõã¿é, õ¿¿õä¿¿äýä òîðãî äóðäàí ë ºãíº. Ýð õ¿íä 

ºãºõ þìã¿é. Àâãàé íàð ë õîîðîíäîî õîðãîé äóðäàí ºãíº. 

Øèíèéí 6- 7- íîîñ øèíèéã õóó÷ðóóëæ áàéãààä àéë õýñíý. Õ¿í èðýõâèé ãýýä 

ë ãàäàãøàà ãàðäàãã¿é áàéâ. Øèíèéí íýãýíä ààâûíäàà î÷íî. ×èõýð, áîîâ, õàäàã 

ë àâ÷ î÷íî. Ìàõ àâ÷ î÷èõã¿é. Á¿ñã¿é äýýë õóâöàñ î¸æ î÷äîã áàéíà. Òîðãîí öàìö 

ãîëäóóõàí î¸íî. Èéì ë áýëýãòýé á¿ñã¿é÷¿¿ä î÷äîã áàéâ. 

Õàðüä î÷ñîí îõèíäîî î÷èæ çîëãîõã¿é, îõèí ë èðæ çîëãîíî. Á¿òýí õàãàñ Áÿìáà, 

Àäúÿà (íÿì) ãàðàãò í¿¿õã¿é, õàòóó ãàðàã ãýäýã áàéñàí. Í¿¿äëèéã òýìýýãýýð ë õèéäýã 

áàéñàí. ªºð õºñºã áàéõã¿é. Í¿¿õäýý öàãààí ñàðûí äàðàà “áàð ñàð” ãýýä áàðóóí 

õîéøîî åð í¿¿õã¿é, ñàðûã äóóñàõààð ë í¿¿íý. Õàâðûí ýõýí ñàðä í¿¿õã¿é, í¿¿âýë 

áàðóóí õîéøèõîîñ ººð ç¿ãò í¿¿íý. Áóñàä óëèðàëä õàìààã¿é. Íîìõîí àòíóóäàà 

à÷èíà. 5- 6 ãýýä ë àéëûí èõ áàãààð à÷ààëàõ òýìýýíèé òîîã òîãòîîíî. Áýñðýã àéë 

áîë 4 òýìýýíä ë áàãòàíà. Ýõíèé òýìýýíä õîéíîî áàéäàã 2 àâäðàà òýãíýýä äýýð íü 

áóðõíàà òàâèíà. Òîîíîî áàãàíàòàé íü 2 äàõü òýìýýíä à÷íà. Òóëãàà 2 äàõü òýìýýíä 

òîîíîíä à÷íà. Õààëãà íü 2 õýñýãò ñàëäàã, òýð õàòàâ÷àà à÷ààí äýýðýý òàâèíà. Ãýðýý 

áàðóóí òàëààñ íü ýõëýíý. Îîñîð õîøëîíã òàéëààä õàíàà áàðóóí òàëààñ ýâõýýä, òîîíî 

íü óíüòàé õàìò ó÷èð õàíàà àâààä óíèàð íü ãàçàð õàòãàæ áàéãààä õàìãèéí ñ¿¿ëä õîéò 

ç¿ã ð¿¿ òîîíîî àâíà. 

Òîîíîî õýëòèéñýí òàë ðóó íü òóëáàë òóëäàã, íýã àöòàé (áàãàíà) ìîä áàéñàí 

áàãàíàà òîîíîòîéãîî öóã à÷èëíà. ªðõèéã ìºí õîéò ç¿ãò áóóëãàíà. Ãýðèéí á¿ñã¿é 

íü à÷ààã õºòëºíº. Ýçýí íü ìàëàà òóóíà. Ãýðèéí á¿ñã¿é ãî¸õ ç¿éëã¿é. Ãýðèéí 

áóäàã ãýæ áàéñàíã¿é. Óòààò õàð ìîä ë áàéñàí. Í¿¿õäýý áóóðèí äýýð ¿íñ áàéâàë 

õîëäóóëíà. ªºð ç¿éëã¿é. Ãýðèéí áóóðèíä òýìýý ãèøã¿¿ëýõ ¸ñ áàéõã¿é. Õ¿í ¿õýõýä 

òýìýýã áóóðèíä îðóóëæ õýâò¿¿ëäýã áàéñàí ó÷èð ãýðèéã äàí ãýðèéí áóóðèíû ãàäàà 

à÷íà. Í¿¿äëèéã öàãààí ñàð ãàðñíû ¿åýñ ººð ¿åä ÿâàõ, í¿¿õ ç¿ãòýý ë í¿¿íý. Äàðàà 

àíõ õºäëºõäºº ãýðèéí ýçíèé ñàéí ç¿ãò ë õºäºëãºíº. Áóñàä ¿åä õàìààã¿é. Ãýðèéí 

ýçýí çóí, ºâºë õàìààã¿é í¿¿æ ÿâàõ ¿åäýý áóóõ ãàçàðòàà “îí òàâèíà”. 1 ÷óëóóãààð 

îí òàâèàä òýíäýý ãýðýý áàðèíà. Ñàí òàâèõ àðèóòãàõ ¸ñ áàéñàíã¿é. “Í¿¿íý” ãýõýä 

îðëóóëæ, öýýðëýæ õýëäýã ¿ã áàéñàíã¿é. Õ¿í á¿ë ìóóòàé àéëä îéðûíõîí íü ÿâæ 

òóñàëäàã áàéñàí. Àéëä îéðõîí ãàðâàë ñàâòàé öàé óíä àÿãàòàé áàðüæ èðäýã áàéñàí. 

160

“Öàé ºãíº” ãýäýã áàéâ. Öàé ºãºõºä à÷ààãàà çîãñîîãîîä óóæ, àìñàíà. Àéëûí ãýðèéí 

áóóðèíä ãýð áàðèõ ¸ñ áàéñàíã¿é. 

Äîëãîðûí Ëóâñàí, 83 íàñ, ýð, õàëõ, Ñóìûí òºâ 

Ìàë ìàëëàæ èðñýí. Òýìýý ÷ ìàëëàæ èðñýí. Õóðãà ãàðàõàä “áîîæ àâíà” ãýäýã 

õîíü èõýðëýæ áàéñàí. Èõðèéã òóñäààí õèéæ ìàëëàíà. Èõýð áîòãî ãàðàõàä èõ ñàéí 

ãýæ ìºíãºí áóéë íýãèéã õèéæ ãýðòýý õàäãàëäàã áàéñàí. Óíàãà èõýðëýõýä ñàéíã¿é 

ãýæ ñàí òàâèóëäàã áàéñàí. 

Ãóíæ áîòãîëäîã áàéñàí. Òîðìîí ãóíæ àíõ áîòãîëîõîä èõ ñàéí ºñºõ, îëîí áîëîõ 

íü ãýäýã áàéâ. ×îéðîí ãýæ áîòãûã õýëäýã áàéâ. Áîòãî ãýäýãã¿é áàéñàí. Ýðã¿¿ëýãòýé 

óÿà õèéæ çºâ òàëûí õºëººñ íü àíõ óÿæ äàñãààä (ºâäºãíèé äîîãóóð) óëààí õàìàðòàé 

íîãò õèéæ ÷îéðîíã õ¿ç¿¿íýýñ íü óÿäàã áàéñàí. Íîãòîî óòààíä (àðö, àðãàë) àðèóòãààä 

íîãòîëäîã áàéñàí. 

Òºëºã õóðãàëàõàä ìºí ë õîíèíûõ øèã àð÷èíà. Çàí ¿éëã¿é, ø¿äëýí èøèãëýõýä 

ìºí çàí ¿éëã¿é. 

Èõýñ “õàéëààð” ãàðàõàä íü øàð ò¿¿õèé áóäàà äýýð íü öàöààä îðõèäîã áàéñàí. 

Èíãýíèé èõýñ õàéëààð. 

Òýìýýã 2 ìîäîí ñàâñëàãààð õàâ÷èí çàñäàã áàéñàí. Øèíèéí 5, 23 ìýòèéí ¿åä 

çàñíà. Õàâðûí äóíä ñàðä çàñàõã¿é “òóóëàé ñàð” ãýýä çàñàõã¿é. Èäýý öàãàà çàñ÷, ñ¿¿ 

öàãààã òàë òàë òèéø íü ãýðýý òîéðóóëàí ºðãºíº. Íîõîéä çàñàà öóñ øèíæë¿¿ëýõã¿é 

ãýýä õàâèòóóëàõã¿é, öýýðòýé ë áàéñàí. Ñî¸íãîòíî ãýæ öýýðëýæ áàéãàà þì. Ãýðýýñýý 

3 õîíîã öàãààí èäýý þìñ ãàðãàõã¿é, ìàë òºõººðºõã¿é “õîíü õèéíý”, “ÿìàà õèéíý” 

ãýæ òºõººðºõèéã õýëíý. 

Òýìýý èäñýí àéëààñ èõ öýýðëýæ áàéñàí. Åð íü ýíä òýìýý èäýæ áàéãààã¿é. 50- 60 

îíîîñ ë òýìýý èääýã áîëñîí. Ñàð áîëãîíû 15, øèíèéí 8, áèò¿¿í ýíý ºäð¿¿äýä ìàë 

õèéõã¿é. Øèíèéí 5, 14, 23 - íèéã “ñàðûí 3 õîðèî” ãýýä í¿¿äýãã¿é áàéñàí. Áóñàä 

ºäºð õàìààã¿é. Ìºí “áàð” ñàð áàðóóí õîéø í¿¿äýãã¿é,õîðèîòîé ãýäýã áàéñàí. Ýíý 

íü öàãààí ñàð ãàðààä áàðóóí õîéø í¿¿äýãã¿éã õýëíý. Áÿìáà, Àäúÿàã “õèøèã ãàðàã” 

ãýýä í¿¿õã¿é, þì ãàðãàõàä äóðã¿é áàéñàí. 

Ìàë õýýð õîíîõîä ÷îíî èäíý ãýýä ÷àãòàãàíû ¿ç¿¿ðèéã ñ¿¿íä ä¿ðíý. Æàâèðûí 

2 çºðëºã äýýð ø¿âýã õàòãàíà. Õàé÷íû àì (¿éëíèé)- ûã áîîãîîä áàðóóí õàòàâ÷èíäàà 

õàòãàíà. ¯ç¿¿ðèéã íü õîéø íü õàðóóëíà. 

Òîðìîíä õîíõ, áîãòîñíû, äàëíû ÿñ õ¿ç¿¿íä íü ç¿¿æ ÿâóóëäàã íü ÷îíîíîîñ 

õàìãààëäàã çàí þì. 

“Áîîõîé” ÷îíî, “Õýýðèéí àìüòàí ìºëõºº” ãýæ öýýðëýæ õýëíý. Äóòóó ãàðñàí 

ìàëûã ¿ñòýé äóëààí ìàëãàéä õèéãýýä áàðóóí õàíàíû òîëãîéä ç¿¿÷èõýýä ìàë áîëäîã 

áàéñàí. ßìàà çóëáàõàä äºðâºí õºëèéã áîîãîîä äýýø õàðóóëàí áîî÷èõäîã. Õýýð 

áóëäàã áàéñàí. Õîòîíîäîî õàÿõã¿é, èõ íóóäàã “óëààøèð÷èõàíà” ãýýä èõ àéäàã 

áàéñàí. ªâ÷èæ áàðèõã¿é. Õàð í¿äýí, õàëçàí, õàðëàã õóðãààð õ¿÷ ñàéòàé ãýýä õóö 

òàâèõ äóðòàé áàéñàí. Õàð õ¿ç¿¿òýýð äóðã¿é ºðãºí ñ¿¿ëòýé òýâõãýð õàëçàí õóðãààð 

õóö òàâèõ èõ äóðòàé. Äóí õóíäàí (öàãààí) õóðãààð òàâèõ äóðã¿é, í¿ä íü ºâäºíº, 

øîðîîíä äýìèé òýíýýä ÿâ÷èõíà” ãýäýã áàéñàí. 

Óõíûã õàð, õºõ ç¿ñìèéí èøãýýð òàâèíà. Ñ¿¿òýé ÿìààíû óäàìòàé èøãýýð 

òàâèíà. Óðüä àöòàé ãàíö áàãàíàòàé áàéñàí. Õóñààð õèéíý. 

161

Õ¿í òºðºõºä ºìíº íü òºðæ ÷àäàõã¿é õ¿íèéã ºðõºí äýýð äýýø õàðóóëàí 3 óäàà 

ºíõð¿¿ëäýã áàéñàí. ªðõ íü äýýð ýì õ¿í ýíãèéí ¿åä ãèøãýäýãã¿é ¸ñòîé þì. 

Áàãàíûã ãýðýýñ ãàðãàõ òîõèîëäîëä õºëººð íü ãàðãàí, “õîíîö îëîí áîëëîî” ãýýä 

ãàðãàäàã äîìòîé áàéâ. Ç¿ã ÷èãèéã ìýäýõã¿é. Àðàã äýýð ñóóëãàæ òºð¿¿ëíý. 

Ýõíýð íü ÿðèâ. 

Ãýðèéí ç¿¿í òàëä ñàðàâ÷, õààëò áàðüæ ñàëõè îðóóëàõã¿é ãýæ áàéð çàñàæ òºðíº. 

Øèðäýã äýâñãýð, íàâòàñ äýâñýíý. ªâºº, ýìãýí õýí ÷ õàìààã¿é áîîæ àâíà. Òîãòâîð 

ìóóòàé àéëûí õ¿¿õäèéã ýð õ¿í áîîæ àâíà. Õ¿éñèéã çàëàà (ìÿíäàñ) óòñààð 2 áîîæ 

õàé÷ààð õàé÷èëíà. Òºðñºí ãàçàð íü íèëýýí 3- 4 õîíóóëààä “èõñèéã áóëíà”, “Èõýñ 

õîéòîõ” ãýæ ÿðèíà. Õîéòîõûã íü äààâóó íàâòñàíä áîîãîîä ãàäíàà õîëõîí áóëíà. 

Ãóðàâ õîíîîä õ¿¿õäèéã óãààíà. “Õ¿¿õýä óãààíà” ãýýä íýýõ òîì íàéð áîëîõã¿é. 

“Àâñàí ýõ” ýõ íü 3 á¿ñòýé õºäñºí ÷ þì óó, äààâóóí ÷ þì óó ºëãèé çààâàë õèéæ 

àâ÷èð÷ ºãíº. Òîðãîí îðîî øèðèéí þì ºãíº. Òýð õ¿íä øºëíèé õîíèíû ºâ÷¿¿, 

õîøíîãî ÿâàõàä íü ºãíº. Óóö òàâèõã¿é, èäýý öàãàà, áîîâ áèí òàâüäàã áàéñàí. Õ¿í 

óðèõã¿é àéë, ñààõàëòààðàà öóãëààä äàéëààä 1 ºäºð ë õèéíý. Õ¿¿õäèéí àíõíû ø¿ä 

ãàðñíûã õàðæ õýëñýí õ¿í “õóðãàí ø¿ä” íü ãàð÷ ãýýä ýì õ¿¿õäýä, õîíü, ýð õ¿¿õäýä 

ìîðü ºãäºã áàéñàí. “Îõèí õóðãûã” îëîí áîëãîæ àâààðàé ãýæ ºãíº. Îõèí äààãàíààñ 

ë ºãíº. 

Ýõëýí õàð öàéãààð óãààãààä ñ¿¿ëä íü öèéäýìýýð óãààíà. Ãîëöóó èíãýäýã áàéâ. 

Øºëººð áîë ýõëýäýã áàéñàí áàéõ. Ýõ íü ë óãààíà. “Óãààñàí õ¿í” ñàí òàâüæ, òºâä 

íîì óíøèíà. Òýð õ¿í õ¿¿õäýä íýð ºãíº. Òºâä íýð èõ ºã÷ áàéñàí. Ëóâñàí, Ãîìáî, 

Öýåí, Öýðýíïèë, Ñóìúÿà, Àþóø ãýýä áóðõàíä íýð ãàðàãèéí íýð èõ ºã÷ áàéñàí. 

Ãàðñàí ºäðèéí ãàðàãààð èõ ºã÷ áàéâ. Óãààñàí õ¿í ýõëýí ÷èõýíä õýëýõýä ýõ íü çààâàë 

õ¿¿õäèéíõýý áàðóóí ÷èõýíä íýðèéã íü õýëýýä äàðàà íü íèéòýä çàðëàíà. 

Àâñàí ýõýä æèë ãàðàõààð àâàà÷èæ çîëãóóëíà. “Áîîæ àâñàí ýæèé, õ¿¿õýä 2 

òºðñºí ýõýýñ ÿëãààã¿é èõ õ¿íäòýé, “àâñàí ýæèé” ãýæ õ¿¿õýä íýðëýíý. 

Ýð õ¿¿õäèéã ºðººñãºë íàñàí äýýð, îõèíûã òýãø íàñàí äýýð íü “äààõü àâäàã” 

áàéñàí. Òîì íàéðò òîîöîõã¿é, àðõè äàðñ ÷ õîâîð áàéñàí. Óðüæ çàëààä áàéõã¿é. 

ªäºð ñóäàð ¿ç¿¿ëæ áàéæ ¿ñèéã àâíà. ªäºð öàã òààðàõã¿é áîë õ¿¿õýä õÿëàð, öàðàé 

ìóóòàé áîëäîã ãýäýã áàéñàí. Èâýýë íàñòàé õ¿íýýð àâàõóóëíà. Á¿ñòýé õ¿¿õäýä 2 

ýâýð, á¿ñã¿é õ¿¿õäýä “òýâýã” ãýæ àð òàëä íü ¿ñ ¿ëäýýäýã áàéñàí. 

16- 17 íàñ õ¿ðýõýýð íü ãýçýã òàâèíà. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéí ñàí÷èã õóñàæ àâààä 

16,17 íàñ õ¿ðýõýýð óðãóóëæ ãýçýã òàâèíà. Ãýçãèéã ààæìààð óðãóóëíà. Ãýçýã òàâèõ 

ãýæ áàéíà ãýæ ¸ñ ãîðèì áîëæ áàéãààã¿é áàéõ. 

Õ¿¿ãýýñ ãàðñàí õ¿¿õäèéã “à÷”, îõèíûã “çýý”, ãýðò ãàðñàíûã “ãàë çýý” ãýæ 

áàéñàí. “Àì áàðèõ à÷” ãýäýã áàéñàí. Åðººñºº ë à÷àà õýëæ áàéãàà áàéõ. Óðüä ãýðëýýä 

ãàð÷ áàéñàí, õ¿í öººõºí ãýðëýâýë áàéöãààæ áàéñàí. Áàðàã áàéãààã¿é. “Òýäíèéä 

áàéäàã, ýäíèéä áàéäàã õ¿í” ãýæ õ¿íòýé ñóóñàí õ¿íèéã õýëäýã áàéñàí. Õ¿ðãýí îðæ 

ñóóäàã ¸ñ áàéñàí. Î÷îîä ñóóäàã áàéñàí. 

“Ýíõðèé õ¿¿õýä” ãýæ òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã õýëíý. Áóðóó ýíãýðòýé äýýë ë õèéæ 

ºãäºã. Ýíõðèé á¿ñòýé õ¿¿õäèéí ºðººñºí ÷èõýíä (àëèéã ìýäýõã¿é) ýýìýã ç¿¿ëãýäýã 

áàéâ. 7- 8 íàñ ë õ¿ð÷ áàéñàí áàéõ. Äóãóé ìºíãºí ãàðõè ç¿¿ëãýäýã áàéñàí. 5 - 7 

íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä àæèëä, òóñàä îð÷èõñîí ë áàéäàã. Àðãàë ò¿ëø õóðààõ, õîíü õóðãà 

õóðààëãàõ àæèëä ñóðãàæ áàéñàí. Õ¿¿õä¿¿äýä õîíõ, çîîñ ç¿¿æ ºã÷ áàéíà. Æèëä 

162

æàñàà óíøóóëæ áàéâ ãýæ íàìàðò èõ íàéð õèéäýã. Øèíý ãýð áàðèíà ãýæ õóðèì 

õèéõ íàéð áàéíà. Ãýðýý÷ ìÿëààæ áàéíà. Äîëîîí õîøóó íààäàì ãýæ õèéäýã áàéíà. 

Ìàíäàëãîâèîñ õîéø õèéäýã áàéíà. Øèíý ãýðèéã õ¿¿ãèéí òàë áýëòãýíý. Èâýýë 

íàñòàé õ¿¿õíèé õóâöñûã íü áýëòãýæ áàéíà. Èâýýë íàñòàé õ¿¿õíèé òàëûí õ¿í 

õ¿¿õíèé òîëãîéã íü áîîãîîä ñóíäëààä õ¿ðãýæ ºãíº. “¨ñòîé òºðòýé õàíü” ãýæ òýãæ 

ãýðëýæ áàéíà. Õ¿¿õýí íü 3 æèë áîëîîä íýã ãýðòýý î÷äîã áàéâ. Ò¿¿íýýñ ºìíº ãýðòýý 

èðâýë ãýðòýý îðóóëäàãã¿é, õººãººä ÿâóóëäàã áàéñàí. 

ªâãºíèé ÿðèà 

“Õýýð õàëòàð”, “Ò¿ìýí ýõ”, “Àëòàí áîãä” íàéðûí ýõýíä “Ò¿ìýí ýõ”- èéã äóóëæ 

äàðàà íü õàìààã¿é äóóëíà. “Áîãäûí ºíäºð”, “Õýðëýí áàðúÿà”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí”, 

“Àð õºâ÷”,“Íàéìàí òàõèë”, íàéð òàðàõàä “Õóóðûí ìàãíàé” ãýäãèéã äóóëäàã áàéíà. 

Íàéð íýãíýýñ øèëæâýë äàõèàä ë “Ò¿ìýí ýõ”- ýýð ýõëýíý. Íýã äóóã äàðèã äóóëäàã ë 

áàéíà. Àðõè íýõäýã äóó áàéãààã¿é, åð íü àðõè áàéõã¿é, àéðãààð ë íàéðëàíà. 

Íàéðàí äýýð õî¸ð òàë 2 äàðãàòàé áàéíà. Õàìãèéí òîõèòîé òîìîîòîé õ¿íýýð 

îëîí óëñ ººðñäºº ñîíãîíî. Äóðòàé äóóòàéãààðàà 2 õóâààãäàíà. Íàéðûí äýã ¸ñ èõ 

õàòóó, “çºâ áóðóó ñóóõã¿é, áóðóó ñóóõ, õºë ºâäºãºº ñîëèõ, ñóóäàë “ñîëèõ çýðýã 

òîðãóóëüòàé. “ìîðü õàðàÿ”, “ãàäààëàÿ” ãýýä çºâøººðºë àâ÷ ãàðíà. Áèå çàñàõààð ãàðàõ 

áîë ýð, ýì õàìààã¿é ìàëãàéãàà ººðèéí äàðãàäàà ºãººä ãàðíà. Îðæ èðýýä ìàëãàéãàà 

àâíà. Èõ óäâàë, õîöîðñîí, õè÷íýýí äóãàðàà áàéíà, ò¿¿íèéã íü ºãíº. Õîöîðñîí 

õ¿íä ìºí àäèë, óóæ ÷àäàõã¿é áîë àÿ áàðèíà. Àÿ áàðèõã¿é áîë áººëæ¿¿ëíý, 

áººëæ¿¿ëýõã¿éí òóë óóõã¿é áîë “ëààçäàíà” ãýæ “Òàíàé ñàâ èõ àéðàãòàé þì, ìèíèé 

ñàâ áàãà þì” ãýæ õýëýýä óóæ áàéãàà õóë, òýð àéëûí õºõ¿¿ðèéã íýã íýã ¿íñ¿¿ëíý. 

Ýìýãòýé÷¿¿ä, áàãà õ¿¿õäèéã àéðãààð øàõàõã¿é. 

Õîíèíû óóöûã æàñààíä òàâèíà. Æàñàà óíøñàí ëàìäàà óóöûã òàâèíà. Øèíý 

ãýðèéí íàéð (òàéæ, òýð ýíý òóñëàõ, íî¸íû õ¿¿) õèéõýä óóö òàâèíà. Õàðö ÿäóó õ¿í 

íàéð õèéõã¿é. 

Òºðèéí õàð õ¿í. Òàéæ, íî¸í, òóñëàã÷ óãèéí õàð õ¿íèéã õýëäýã áàéñàí. Òàéæ 

íî¸äûí õ¿¿õäýýñ ëàì áîëñîí íü òîéí, õàð íü òàéæ áîëíî. Òàéæ õ¿í àÿí æèí 

õèéõã¿é, Äàãèéí æàñààíä ñàð ñàðààð î÷èæ ñóóäàã áàéñàí. Õîøóóíààñ òàìãàíä 

õîíü õ¿íñ, ìàë òàòàæ õîîë õ¿íñ ºãíº. Ãóðâàí ãàøóóí, Õààëãûí ÷óëóó ãýäýã ãàçàðò 

òàìãûí ãàçàð áàéíà. “Òàìãûí øàð äóóö” ãýäýã áóóö áàéíà. Õîøóóíû òàìãûíõàí 

áàéíà. 

Õóëãàé õèéñýí, äààëóó ìºðèéòýé òàâüñàí õ¿íèéã øèéòãýæ áàéíà. Áàíçäàíà, 

øààõàéäàíà, õàéðãàí ÷óëóóí äýýð ñóóëãàíà. 

Õóë àçðàãà. Òîëãîéí äºíãºæ èõ áèåèéã õèé÷èõäýã õàéðöàã áàéâ. Õàð ãýð 

áàéñàí, õîðüäîã áàéñàí, ò¿¿íèéã õàðäàã õóÿã áàéâ. Ñóìûí ºðòºº õèéæ ÿâñàí 

ñàéõàí öýâýð ãýð, õîîë óíä áýëòãýæ òºëººëºã÷èéã õ¿ëýýí àâíà. Óëàà óíàà áýëòãýíý. 

ªâºë íü òýìýý, çóí ìîðü áýëòãýíý. “Øóóäàí õ¿ðãýíý” ãýæ ìîðèîð äàâõèíà. Äóíäûí 

Òºãðºãèéí ºðòºº, Áýëõýãèéí ºðòºº, Àéìãèéí óÿà ãýæ áàéñàí. 

Í¿¿õäýý áóóðèà öýâýðëýýã¿é, í¿¿æ î÷èõîä ãýðèéí ýçýí îí òàâèíà. Òýãýýã¿é 

öàãò ãýðèéí à÷ààã áóóëãàõã¿é îíèéã ÷óëóóãààð òàâèíà. Í¿¿æ î÷èõîä ë áóóõ ãàçðàà 

îí òàâüæ ãýðýý áàðèíà. Ãýðèéí ìîäûã õîòîîñ àâ÷èð÷ áàéñàí. 

163

Ñàðõèãíàí òîîíî ë áàéñàí. Òîîíîòîéãîî õýëõýýòýé óíüòàé áàéíà. Áººðºíõèé 

ìîäòîé áóðãàñàí õàíà áàéíà. Ãýðèéí ¿¿äèéã ÷àíõ óðàãøàà õàðóóëæ áàðüäàã áàéíà. 

Í¿¿õýä òîîíîî õîéø õàðóóëæ áîîíî. Áóóëãàõäàà óðàãø íü õàðóóëæ áóóëãàíà. 

Äºðâºëæèí ºðõ õýðýãëýäýã áàéíà. Ýñãèé ¿¿äòýé áàéíà. ªðõíèé òàòäàã îîñðûã 

òýìäýãòýé öàãààíààð õèéäýã áàéñàí. Áóñàä 3 íü õàð. ªðõíèé îîñîð ãýæ öàãààí 

ìîðèíû õÿëãàñààð õèéíý. Ãýðèéí ÷àãòàãûã 7 áóóðûí çîãäîðîîð õèéäýã ãýäýã áàéíà. 

ªíãº ç¿ñ õàìààã¿é. Ãýðèéã áóðóó áóóëãàäàãã¿é, ºðõèéã áóðóó òàòàõã¿é. Ýä á¿ãä 

¿õñýí õ¿í äýýð áîëíî. ªðõèéã çºâ òàòíà ãýäýã íü íàð çºâ, ¿õñýí õ¿íèé ¿åèéí ¿éë 

á¿ãä õîðèîòîé ç¿éë áàéâ. ×àãòàãûã õ¿¿õíèé ýìýã ýýæ õèéäýã áàéñàí. ×àãòàãûã 

õèéñýí íü õ¿÷òýé ñ¿ðõèé ãýæ ë áýëýãääýã áàéñàí áàéõ. 

ªëçèé óòàñ õýëáýðýýð õàâ÷óóëààä äýýä ãîãöîîã ø¿äëýí ýð õîíü áàãòàõààð 

óíøóóëäàã áàéâ. Áèëýãòýé óòãàòàé. 

Ãýðòýý äàíäàà øèðìýë òîéðóóëãà äýâñäýã. Ñ¿ëæýý õýýãýýð ë øèðäýã áàéíà. 

Ãýðèéí ìîäûã õèéõã¿é, õààëãà õàòàâ÷èéã ë õèéäýã ãàíö íýã õ¿í áàéñàí. 

Áîñãî çîîñîí õýýãýýð õàíûí òîëãîé 

Õàòàâ÷ øèðäýãèéã øèð- ¿äýýñ 

Õàòàâ÷íû äýã áàéñàí õàíàíû í¿ä 

Äîîä òàë õàíàíû áºãñ 

Óðüä ãàäíààñ õýò õóòãàòàé õ¿í àéëä îðîõäîî õýò õóòãàà áóóëãàí, íóñàà íèéæ, 

ìàëãàéãàà ñºõººä áàðóóí ãàðûí àëãàà äýëãýí (áîñãîíîîñ àäèñ àâíà) õ¿ðãýýä îðíî. 

Ãýðèéí õîøëîíã ìºí áàðóóíààñ òàòíà. Åð íü ãýðèéã áàðèíà (çºâ) ãýæ áàðóóí 

õàíàíààñ áàðüäàã áàéâ. Õàòàâ÷ àëäàëäàãã¿é, ñàíäààëäàãã¿é. 

Óíèíû ñýãýëäðýã. Ýíä ç¿¿äýëòýé òîîíî (õîðîë òîîíî þì) “Ñàðõèíàãàí 

òîîíî”ãýæ õî¸ðõîí òºðëèéí òîîíî áàéñàí. 

Òºìºð òóëãà áàéíà. Ò¿¿íèéãýý ãîëîìò ãýýä èõ õ¿íäýëäýã áàéíà. Øèíý ãýðèéí 

ãàëûã àíõ õ¿¿õíèé ýõ àñààíà. Õýòýýð ãàëëàíà. Õ¿ðãýíèéõýý õýòýýð õàäàì ýõ íü 

ãàëëàäàã áàéíà. Òóëãàíûõàà ç¿¿í òàëä ýõíýð õ¿í ñóóíà. Ãýðèéí ýçýí áàðóóí õîéò 

òàëä ñóóíà. Áàãàíààñ óðàãø á¿ñã¿é õ¿í ñóóíà. Ãýðèéí áàðóóí òàë á¿ñòýé õ¿íèéõýý 

òàëûã èõ õ¿íäýëäýã. Ãýðèéí áàðóóí õîéò òàëä îð áàéñàí. Ç¿¿í òàëä á¿ñã¿é÷¿¿ëèéí 

îð áàéíà. 

“Æàí” òîãîîíû òàâèóð, æàíû äýýä òàëä òàâèóð áàéñàí. 2 òàâèóð áàéñàí. Ç¿¿í 

õîéò òàëä õ¿¿õýä õèéäýã ¿õýã áàéíà. Õ¿¿õýí òàë áýëòãýäýã áàéñàí áàéõ. 

¯õýã. Ýñãèéãýýð á¿ðõ÷èõñýí äýýøýý ýñãèéã íü ñºõ÷èõäºã ¿¿äòýé. Ñýãñýí äýýð 

ñàâ áàðüäàã ò¿¿íèéã ¿õýã ãýäýã áàéâ (ñàãñ) ò¿¿íèéãýý õ¿¿õäèéí “ººæèí” ãýäýã. 

¯õýãíèé äàðàà÷èéí àâäàð íü ýõíýðèéíõ, áóðõíû áàðóóí òàëûíõ íü ýçíèé 

àâäàð. Òýãýýä ãýðèéí ýçíèé îð, îðíû õºëä àâäàð, íîãò õèéäýã 1 àâäàð áàéíà. Çóíû 

öàãò “öàõ”ãýäýã 2 ºíäºð ìîäîíä õºõ¿¿ð àâäàðíû ºìíº ä¿¿æèëíý. ¯õýð, òýìýýíèé 

øèðýýð õºõ¿¿ð õèéíý. Ëàì ãýðèéí ç¿¿í òàëààð ÿâàõã¿é. Áàðóóí õîéò òàëä ñóóíà. 

Ëàì õ¿í ãýðëýñýí õ¿íèé îðíû óðäóóð ÿâäàãã¿é çàíøèëòàé. Áóçàð ÷ ãýæ áàéñàí 

óó, åð íü ñàéíã¿é ë ãýæ áàéñàí áàéõ. Íî¸ä, òàéæ ç¿¿í òàëûí ýõýýð ñóóíà. Ãýðèéí 

ýçýí ñóóäàëäàà áàðóóí òàëäàà áàéíà. Øèðäýã äýâñ÷ ºãíº. Íî¸í èðâýë ãýðèéí ýçýí 

ãàäàà ãàð÷ ñºãäºí óãòàæ ìîðèéã íü áàðèíà. “Øîí” ãýðèéí ÷àíõ õîéíî íü áàéíà. 

Õýöòýé õî¸ð øîí áàéíà. Ìîðü ÷èíü èõ ýðäýíýòýé àìüòàí, ò¿¿íèéã õ¿íäýëäýã ¸ñ 

áàéõ. Øîíãîîñ ìîðèî àâààä ãýðèéí ç¿¿í òàëààð çºâ ýðãýæ ÿâíà. 

164

Óðüä ýìýãòýé õ¿íèéã õ¿íä òîîöäîãã¿é, ãýðèéí áàãàíàíààñ äýýø ãàðàõ ýðõã¿é 

áàéëãàäàã áàéâ. Çî÷èíã (ýð) ç¿¿í õîéò òàëäàà øèðäýã äýâñ÷ ñóóëãààä ºìíº íü 

øèðýý òàâüæ, óðüäàæ öàéãààð äàéëíà. Òýãýýä èäýýãýý ºã÷ õîîë õèéíý. Àéðãèéã 

ñ¿¿ëä íü ºãíº. Òàâàãòàé èäýýíèé äýýä òàëààñ íü ýõëýí àìñàíà. Õàìãèéí äýýä òàëä 

ºðºì áàéíà. Ò¿¿íýýñ àìñàíà. Ìàõàí õîîë òàâèõäàà ìàõíû íàðèéí ¿ç¿¿ðèéã ººäººñ 

íü (çî÷èí) õàðóóëæ òàâèíà. Äàë äºðâºí ºíäºð, òàâèóëñàí íü ò¿¿íýýñ ýõëýæ àìñàíà. 

“Óóö” çî÷ëóóëæ áàéãàà õ¿í õºíäºíº, òýð äóíäàà ñ¿¿ëíèé äýýä òàëààñ õºðñºëæ 

àâààä ãàëä ºðãºíº. “Óìààõàí” ãýýä ºðãºíº. Áóçàðòàõã¿é ë ãýæ òýð. Ãàëä åð íü õàéø 

õýðãèéí þì õèéõã¿é, èõ õ¿íäëýíý. Òýãýýä óóöíûõàà çºâ òàëààñ íü õºíäºíº. ªºðºº 

ýõëýí àìñ÷ õî¸ð òàëû íü àäèë àâ÷ ç¿¿í áàðóóí òàëä ñóóãàà óëñàä òýð òàëààñ íü 

àìñóóëíà. 

Áèò¿¿íèé îðîé õîíäòîé øààíò, ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð, äºðâºí ºíäºð áóðõàíäàà 

òàâüäàã áàéñàí. Ãîìáî, Ëõàì, Íàìñðàé, Òàëõ òàâüäàã áàéíà. Òýìýý, õîíü, àäóó 

ÿìàà ñýòýðëýäýã. Óëààí ÿìàà, öàãààí ÷ õàð ÷ òýìýýíä ç¿ñ õàìààã¿é, øàð õàëçàí õîíü 

èõ ñýòýðëýíý. Öàãààí, çàãàë, ñààðàë, çýýðä, õàëèóí ãýýä ë àäóóã ñýòýðëýíý. Óëààí 

ÿìààã ãîâèéí ëõàä ñýòýðëýíý. Àäóóã á¿õýë ç¿éëä ñýòýðëýíý. Õîíü ìºí àäèë. Òýìýýã 

ã¿íæèíëõàìä ñýòýðëýæ áàéíà. Æàñààãàà óíøààä ë ñýòýðëýíý. Íàìðûí óëèðàëä ë 

óíøèíà. Îâîîã ë òàõèäàã áàéñíààñ õóäàã óñ òàõèæ áàéãààã¿é. 

“Õàíèëèàä ãàðúÿà” õàìò ãàðúÿ 

Îëîí òýìýýí äîòîð 

Îíãîí õàð áóóð (òîîíî) 

Óðò õàð õ¿í 

Óòñàí äºðººòýé (óíü) 

Ãýðýýð ä¿¿ðýí 

Ãýëýíãèéí îëáîã (õàíûí í¿ä) 

×è ò¿¿ãýýð îð 

Áè áèë¿¿òèéí ãîëîîð îðúÿ (õîøëîí) 

Ãýðýýñýý õîéíî 

Ãýäýí ãîäîí (ºðõíèé îîñîð) 

Óðüä óòàà óãààíà ãýæ áàéõã¿é, ãýð òàñ õàð áàéñàí. 

Ãýíýíãèéí Íàäìèä, íàñ 66, õàëõ, ñóìûí òºâ 

Àíõíû òàë ãàðàõ ¿åä çººëºí áóóöàíä áóóäàã. Áÿìáà, Àíãàðàã ãàðàã äýýë õóâöàñ 

ýñãýäýãã¿é áàéíà. Áóä, Ñóìúÿà, Ñóãàð ãàðàãò ýñãýõýä ñàéí ãýäýã áàéíà. Øàð- íîãîîí 

á¿ñ á¿ñëýõ íèëýýä äóðòàé. Ýð÷¿¿ä áàðààí äýýë ºìñºíº. Äóðòàé áàéíà. 

“Ýð áîð õàðöàãà”, “Àð õºâ÷”, “Õóóðûí ìàãíàéãààð” íàéð ºíäºðëºíº. Äóó÷ 

õ¿íèéã ñàéõàí äóóëäàã õ¿í ãýýä èõ õ¿íäýëäýã áàéíà. 

Ìýíäèéí Õàíä, ýì, íàñ 68, õàëõ, ñóìûí òºâ, 

Àíãàðàã ãàðàãò õóâöàñ ýñãýõýä øàòäàã þì ãýýä ººäñèéã íü ãàëä øàòààíà. Ãýðèéí 

á¿ðýýñèéã Áÿìáàä ýñãýõýä äóðòàé, ãýð áàðèõàä èõ äóðòàé. Õ¿íèé ñ¿ëä ãàðàã ãýýä 

ñàéí ãàðèã ãýäýã. Æàñ ãàðàãòàà õîë ÿâàõ, þì õèéõýä ¿éëñã¿é ãýäýã. Ãýðèéã Áÿìáàä 

áàðèõ äóðòàé. Áóóëãàõ äóðã¿é áàéäàã. 

165

Äýýëèéí ìÿëààëãà 

Ýä õýâðýã, ýçýí ìºíõ áîë 

Õîéò õîðìîéã íü õîíü õóðãà äààãà óð! 

Óðüä õîðìîéã íü óíàãà äààãà óð ! 

Òîîñîíä áèòãèé õ¿ðãýýðýé 

Òîñîíä õ¿ð! ãýæ åðººäºã. 

Óóãóóë íóòãèéí ìýíä÷èëãýý: 

Ñàéõàí çóíøèæ áàéíà óó? 

Òàðãà àâ÷ áàéíà óó? 

Íîãîî öàãàà ýëáýã ¿¿? 

Òàðãàí ñàéõàí íàìàðæèæ áàéíà óó? 

Òàðãà ñàéí àâàâ óó? 

Ñºë íîãîî ñàéí áàéíà óó? 

ªíòýé òàðãàí, ºâºëæººãººð ñàéí áàéíà óó? 

Çóòðàõã¿é ìýíä áàéíà óó? 

Áÿðóó áóë÷èíòàé, äààãà äàëàíòàé 

ªåã òàðãàí, ºíòýé òàâòàé áàéíà óó? 

Ìàë ñàéí áàéíà óó? 

Òºë ìýíä ¿¿? ãýýä ë ìýíäëýíý. 

Àìàð áàéíà óó? Áèå òýíõýý ñàéí óó? ãýæ íàñòàéãààñ çàëóó õ¿í àñóóíà. 

Æèíõýíý ¸ñîëæ ãýðëýñýí õàäàì ýöãèéí ºðõèéã áýð ºãëºº òàòäàã ¸ñòîé. Ìºí 

ãàëëàæ öàéãèé íü õèéæ ºãºõ, áîëîõã¿é áîë îð äýâñãýðèéã çàñ÷ ºãäºã ¸ñòîé áàéâ. 

“Ýð áîð õàðöàãà”, “Õýýð õàëòàð”, “Ñýð¿¿í õàíãàé”, “Áîãäûí íü ºíäºð”, “Î÷èð 

äàðü”, “Àëòàí áîãäûí øèë”, “Áîãäûí óóëûí ñýíäýë” (À÷èò òºãñ áîãä ëàì)- íýð 

íü “Íàéìàí òºãºë”, “Ò¿ìýí ýõ” í\ý äóó “Óðüõàí õîíãîð”, “Õºâ÷èéí ºíäºð ìîä” 

ýíý äóóã ªíäºðøèëèéíõýí èõ äóóëäàã áàéâ. “Òýãø òàâàí õ¿ñýë”, “Àëèà ñààðàë”, 

“Àðâàí õî¸ð æèë”, “Õóóðûí ìàãíàé”. 

Àëòàí áîãäûí øèë 

Àëòàí áîãäûí øèëýíä 

Àëòàí ãóðãàëäàé æèðãýíý. 

Àãèéí ºíäºð äàâààã 

Àëòàí øàðãàëààðàà òóóëíà (äàâíà) 

Ýãèéí ºíäºð äàâààã 

Ýëãýí õ¿ðíýýðýý äàâíà 

Ýìãýí áóóðàë ýýæòýéãýý 

Ýðãýæ èðýëòýíäýý çîëãîíî 

Òýð õàðàãääàã äàâàà íü 

Òýíãýð íýðòýé äàâàà 

Ò¿¿íèé öààä äàâààã 

Öýâýðõýí öîîõðîîðîî òóóëíà 

Áàðóóí Òóóëûí óñû íü 

Áààõàí áîðîîðîî äàâíà 

“Õýýð õàëòàð” (íýã ò¿ðëýãýíäýý 3 øèíãýëýãòýé äóó) 

166

(íàðèéí íóãàëààã õýëíý) 

Õýýð õàëòàð íü 

Õýíèé íü àäóóíä áàéíà 

Èëõýí çàíòàé àâãàé íü 

Õýíèé íàéðàíä ñóóæ áàéíà. (ò¿ðëýã) 

Ñààðàëûãàà óíààä 

Ñàëõèíäàà äýðâèéëíý 

Ñàéí ýýæèéí õýëñýí 

Ñàíñðûí ¿éëñýä á¿òíý (ò¿ðëýã) 

Áóóðëûãàà óíàæ 

Áóäàíãàà òàòíà 

Áóóðàë ààâûí õýëñýí 

Áóðõíû çàðëèã ìýò (ò¿ðëýã) 

“Ò¿ìýí ýõ”, “Õóóðûí ìàãíàé”, “Íàéìàí òàõèë” ýíý ãóðâàí äóóã íàéðàíä 

ýìýãòýé õ¿í äóóëàõã¿é. “Õóóðûí ìàãíàé” äóóëàõàä ëàéõàé õèéæ òàðëàãà 

õèéíý. “Òàðëàãà” íàéð ºíäºðëºæ áàéíà. Íàéð íàðèéí äýãòýé áàéâàë äóóã äàõèí 

äóóäóóëàõã¿é, õàìãèéí áîãèíî ò¿ðëýãòýé 6- 7 ò¿ðëýãòýé íü “Î÷èð äàðü” þì. 10- 13 

òýãýýä îëîí ò¿ðëýãòýé äóó áàéäàã. Óðüä áîãèíûí àðäûí äóóã äóóëäàãã¿é áàéñàí. 

Ãî÷îîãèéí Öýäýíäîðæ, 84 íàñ, ñóìûí òºâ 

Äîëãîðûí Äàãâà, 69 í, ýð, õàëõ, Ñóìûí òºâ 

Õîøóóíû õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí íî¸í Ìºíõ- Î÷èð ãýäýã áàéñàí. Áóðõàí íî¸í ãýäýã 

áàéñàí. Õîíäîãî ãýëöäýã áàéíà. Ãóðâàíñàéõàí, Áóÿíòûí ãîë îâîîã òàõèäàã áàéñàí. 

Äàé÷èí áýéñèéí ãîë îâîî íü Áóÿíò, Öàãààí- Àéðàã, îäîîãèéí Àëòàíáóëàãò æèí 

õèéäýã áàéâ. ªºðèéí æàñ áèø ºäºð ë æèí àÿíä ÿâíà. Ìÿãìàð ãàðàãèéã öýýðëýíý. 

(Àíãàðàã) 

Àäóó, òýìýýã òàìãàëäàã áàéíà. Äàâõàð äºðâºëæèí òàìãûã äàðíà. Ìàëûí çºâ 

òàëûí ãóÿíä äàðíà. 

Ñàðàí äýâñãýðòýé, ÷îîíæèí òàìãà 

Öºíòýé ñàðàí òàìãà 

Ñàðàí òàìãà äàâõàð ñàðàí òàìãà 

Ìîíãîë ýáå òàìãà áóéëíû òàìãà 

Äàë ìàõûã õ¿íäýòãýíý. Õî¸ðäóãààðò ººðººð õýëáýë óóöíû äàðààõè ìàõ 

ãýæ ¿çíý. Õ¿íäòýé õ¿íä äàë ÷àíàæ áàéâ. Çºâõºí ýð õ¿íä ë ºãíº. Äàëûã èäýõýä 2 

õàæóóã íü øóóæ èäýýä, õóóäñûã çààâàë õ¿íä õèøèã ºãíº. Ãàíöààð èäýõã¿é, ø¿äýýð 

çóëãààõã¿é, ìºí òîëãîéã çóëãààõã¿é. 

Øààíòàã õ¿íä ºãºõäºº õàëüñûã íü àâ÷ ºãíº. Øààíò ìºí õ¿íäòýé, óóöòàé ÿâíà. 

Ýì õ¿í èäýæ áîëîõã¿é. 

Áîãòîñûã íàðèéí ¿ç¿¿ðýýð íü õ¿íä ºãíº. Õýí ÷ èäíý. Õ¿íä ÷ºìºã, õàéí áóãëàã 

÷ºìãèéã (õààíû) ãàäíû õîøóóíû õ¿íä ºãäºãã¿é. Áîãèíî õàâèðãûã õ¿íä ºãºõã¿é, 

íýýõ ìºëæèëã¿éãýýð ãàëä ºðãºíº. “Áîëüæ ÿâúÿ” ãýýä ãàëäàà ºðãºíº. Àòãààëæ ÷ºìºã 

“Õàéí áóãëàã ÷ºìºã ººðñäºº ë èääýã. Õ¿íä ýíý ÷ºìºã, áîãèíî õàâèðãà åð íü ºãºõã¿é, 

ºãºõ àéë, àâ÷ áóé õ¿íä òààã¿é. Íàãàö àõûí äýðãýä á¿ñòýé õ¿í äàë èäýõã¿é, á¿ð áàðèõ 

÷ ¸ñã¿é, õ¿íäòýé ìàõ áîëîõîîð òýð äàëíû õóóäñûã õ¿¿õäýä ºãºõºä õîðìîéãîî òîñ÷ 

àâ÷ èääýã áàéñàí. Ãàðààð àâàõã¿é. 

167

Ýð õ¿¿õäýä òàãíàé èäýõã¿é, èäâýë ìîðü öàíãàäàã ãýäýã. Ñàìàëäàã èäâýë ìîðü 

òóðãèà áîëíî. Òàðõè èäâýë óëöàí áîëíî. Ýõèéí äýðãýä ÷ºìºã òàøäàãã¿é. Õîíü àëñàí 

õ¿í ãîëûã íü èäíý. Ò¿ãø¿¿ðèéã ýð õ¿í èäýõã¿é (õ¿¿õýä). Íîéðûã ýì õ¿¿õýä ë èäíý. 

Ýð õ¿í èäýõã¿é, Òàãíàéã ýì õ¿¿õýä ë èäíý. Í¿äèéã íýã íýãýýð èäýõã¿é. ×èõèéã 

õóâààæ èäýæ áîëíî. Ýì õ¿í äàë èäýõã¿é, õ¿íäýò ýì õ¿íèéã õîíãîòîé øààíòààð 

çî÷èëíî. ªâ÷¿¿ã ãàë òàõèõàä ë õýðýãëýäýã áàéíà. Ñýýðèéã óðüäûí òîì÷óóë äàéëàõ 

ìàõàíä îðíî. 

Òàâàí á¿òýí. Óóö, òîëãîé, ñýýð, õîíãîòîé øààíò, äàë äºðâºí ºíäºð- ýíý 5 

õ¿íäýò õîîëîíä îðíî. 

Öàãààí èäýýíèé õàìãèéí õ¿íäòýé íü ºðºì, áÿñëàã. Òàâàãòàé õîîëíîîñ õàìãèéí 

ò¿ð¿¿ëæ ýëýã ñýìæíýýñ íü ýõëýí èäíý. Òýãýýä çàéäààñûã íü èäíý. Á¿õýë ìàõ, ãýäýñ 

äîòîðã¿é áàéâàë õàâèðãàíààñ èäíý. 

Ìàíàí õººðºã áàéíà. Õººðºã áîë ìýíäèéã ìýäñýí ç¿éë ãýäýã. Õ¿íèé ñàéí ìóóã 

ìýäýõ 

Òîëãîéí ñóóðü íóóõ 

Õàëáàãà (Àëòàí íóóõòàé õººðºã áàéäàã) 

Õ¿í çî÷èëæ èðýõýä íàñ õàðãàëçàõã¿é, ãýðèéí ýçýí ë òàìõèà ºãíº. Òîëãîéã íü 

ñóëðóóëæ ºãíº. Õîíü àëààä çàéäàñ, óóøèã, ç¿ðõ, ýëýã, ñýìæ, áººð, õîøíîãî, ãîë ìàõ, 

òóóðàã ìàõ, ¿¿íä õàâèðãà, ñýýð çýðãýýñ àéëä ºãíº. Ãîëäóó õ¿¿õä¿¿ä õ¿ðãýæ ºãíº. 

Õàðèóä íü ñàâàíä íü õóðóóä áîîâ õèéíý. Ñ¿¿íèé ñàâàíä öàãààí èäýý ºãíº. Øàð, 

öàãààí áóäàà õèéæ ºãíº. Ñýòýðõèé, õàãàðõàé àÿãàíä õ¿íä öàé õèéæ ºãºõ ¸ñ áàéõã¿é. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü àâàõ íàéðàíä óóö òàâèõã¿é, ãýð á¿ë áîëîõ íàéðàíä 

ë óóö òàâèíà. Óóöûã õîíãîòîé øààíò, ñýýðíèé ç¿éëòýé þìàíä ÿâíà. Þìòàé èññýí 

ñàâûã õîîñîí áóöààäàãã¿é ¸ñòîé ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

Ìîðèí õóóðààñ ººð îíäîî õºãæèì áàéãààã¿é, ãóóëèí àìàí õóóð, õóëñàí õóóð 

áàéñàí. Õººìèé áàéãààã¿é áàéõ. Òàéæ ãýæ ãàíö õºõ æèíñòýé òàéæ áàéñàí. 

Ýð õ¿í áºãæ ç¿¿äýãã¿é áàéíà. “Ýõíýð õ¿í ç¿¿íý”. ¨ñòîé íýðòýé ýõíýð õ¿í èõ 

îëîí ìÿíãàí öààñíû ãî¸ë áèåíäýý àãóóëæ áàéñàí. Óðüä çààâàë ýõíýð áîëîõ ãýäýãã¿é 

áàéñàí. Áºãæèéã ÿäàì õóðóóíäàà ç¿¿äýã áàéñàí ãýäýã. 

ßìààíû ñ¿¿ë èäâýë ìîðü øàðâàé áîëíî, õàìàð èäâýë ìîðü òóðãèà áîëíî, í¿ä 

òîîíîîð õàÿâàë ìîðü õóðäàí áîëîõã¿é. 

Ó÷èðëûí Ñóðìààæàâ, 65 íàñ, ýð, õàëõ, Ãóðâàí ñàéõàí ñóìûí òºâ, 

Øîí äýýð áóóãààä õóðäàí ìîðü óÿà÷èíãààñ: - Àãò ñàéõàí àãñàð÷ áàéíà óó? 

ìîðü õóðäàëæ áàéíà ãýäýã. Àéëä çî÷ëîõäîî ãàäàà íü î÷îîä 

- Íîõîé õîðèî! ãýäýã. 

Óðüä õ¿íèé õ¿íýýñ èõýä àéæ, çºð¿¿ä õýðýã õèéæ áàéõàä çàãíàæ øèéòãýäýã ë 

áàéñàí. Ýðýãòýé÷¿¿ä áàíçàë öàìöòàé, õºë í¿öãýí ë ã¿éæ ÿâæ èðëýý. 

- Áîñîî øýýõèéã èõýä öýýðëýíý. Ñóóõ ¸ñòîé. 

Åðäèéí ìîðèíû óÿà, “øîí” áîë õî¸ð àéëûí äóíä, ãàíö ãýð áîë õîéíî íü ç¿¿í, 

áàðóóí õîéíî íü áàéäàã ¸ñòîé. Øîíã àöòàé õóñààð õèéäýã. Àöààíä íü òýìýýíèé 

¿äýýðýí øàð óÿäàã áàéíà. Áºõèéí õóâüä ë õóñààð õèéæ áàéñàí. Óðüä ãóðàâñàí 

÷ºäºðòýé áàéñàí. Àäóóã èõ ÷àäàëòàé ãýæ õ¿íäýëäýã áàéñàí. Ìºí õ¿¿õäèéí óÿàã 7 

áóóðûí çîãäîðîîð õèéäýã áàéñàí. Ýõ íü þì óó, ýöýã ýõ íü õèéäýã áàéâ. 

168

Àéëä îðîõûí ºìíº çààâàë “íîõîé õîðü!” ãýíý. Èõ íîõîéòîé áàéñàí. Ãýðýýñ 

ãîëöóó ýìýãòýé õ¿í ãàð÷ èðíý. Íîõîéãîî áàðèàä çîãñîíî. Èðñýí õ¿í ë ýõëýí 

ìýíä÷èëíý. 

- Òà àìàð áàéíà óó, ìàë á¿ðýí áàéíà óó? ãýýä ìýíä÷èëíý. Ìºí 

- Ìàë òàðãàí áàéíà óó? ãýõ ìýò ìýíä÷èëíý. Çîëãîîã¿é áàéñàí áîë çîëãîíî. 

Õî¸ð ãàðäàí çîëãîíî. Òýãýýä äýýä áîñãîíîîñ çºâ, áàðóóí ãàðààðàà àäèñ àâ÷ îðíî. 

Ýíý íü ãîëäóó îíöëîã àéë, õ¿íäýò õ¿íèé ãýðò îðîõîä õ¿íäýëäýã. Ëàìûí ãýðò îðîõîä 

çààâàë òýãíý. 

Ãýðýýñ ãàð÷ èðñýí õ¿í õ¿íäýò õ¿í çààâàë ¿¿äèéã ñºõºæ ºãäºã áàéñàí. Ýð õ¿í 

áàéâàë ãýðèéí áàðóóí òàëä øèðäýã äýâñ÷ ºãºõºä ñóóíà. ×ºäºð, òàøóóðûã ìîðèíäîî 

¿ëäýýíý. Á¿ñýíä õàâ÷óóëñàí õóòãàà äîîø íü òàâèàä ìàëãàéãàà ãýð äýýð íü òàâèàä 

îðäîã áàéñàí. Îðîõîä þì î¸æ áàéâàë “¯éë á¿ò!” ãýæ åðººõºä “ìºð çîõè!” ãýäýã. 

(òýð áèëýã îðø!) àðüñ, ñóð ýëäýæ áàéãàà áîë “èëä¿¿ð çººëºí,” íîîñ ñàâàæ áàéâàë 

“ñàâàà øóäðàãà” ãýæ åðººíº. Õàðèóëò ìºí àäèë. Ýõëýí öàé ºã÷, äàðàà íü èäýý ºãíº. 

Óðüä àéë áîëãîí òàìõè òàòäàãã¿é ¸ñ áàéñàí. Èðñýí õ¿í ýõëýí òàìõèëíà. 

Ãýð áàðüæ ãýðëýõ ¸ñ õîâîð áàéñàí. Ñ¿é ºã÷ òîëãîéã íü áîîæ ýõíýð àâàõ ¸ñ ìàø 

õîâîð, òîì÷óóë, óãñààíûõàí àâäàã áàéñàí. Öàãààí äààâóóãààð òîëãîéã íü áîîäîã 

áàéñàí ãýäýã. Õ¿¿õíèé òàëûíõàí ººðººð õýëáýë õ¿ðãýæ èðýãñäèéã “îðñîí áîðîî 

àðèëíà, èðñýí ãèé÷èí áóöäàã!” ãýýä õàäàã óÿñàí áàãàíààð õººäºã áàéñàí. Óðüä 

ãýðëýõýä àëü íýã òàëààñ øîâîîõîé áîñãîæ ºãººä áèåèéí õ¿÷ýýð íü àìüäðóóëäàã, òóí 

æààõàí ºì÷ ºãäºã áàéíà ãýäýã. Þìòàé àéë ÷ õ¿ðòýë. Îðãóóëæ áîñãóóëæ áàéñàí ë 

ãýäýã. Ãýõäýý õàâòãàé áàéãààã¿é ãýäýã. 

Õàòãóóð ãýð òóí õîâîð, ñ¿¿ëèéí ¿åä äýëãýðñýí (îäîîãèéí þì áàéõ) óíü íü äàí 

áººðºíõèé òîëãîéòîé áàéñàí. Ñàðõèíàãàí òîîíî õýëõýýòýé, õýëõýýã¿é áàéíà. 

Õî¸ð àéë õîíèíû õîòîî äóíäàà, òýìýýíèé çýëýý áàðóóí ºìíºº, õîéíîî áàéíà. 

Òóãàëûí çýëýíä ýõ àäàã ãýæ áàéõã¿é. Óíàãàíû çýëýíä óóãàí óíàãàà áàðüæ 

àíõëàí íîãòëîíî. Óóãàí óíàãàí íîãòîíä õàäàã óÿæ àðöûã ýçëýí äýýð íü óóãèóëíà. 

“¯ðñ” (ã¿¿íèé) õèéäýã àéë áèé. Ã¿¿ãýý ñààæ ýõíèé ñààìíààñ õàäàã óÿñàí 

öàöëààð çýýëýý òîéðîí “öººí öºä” ãýýä ºðãºæ ÿâíà. Íýã óäàà òîéðíî. Çýëýí äýýðýý 

øèðäýã äýâñýýä èäýý çàñ÷ ø¿¿ñýý õóâààíà (÷àíàñàí á¿òýí õîíèíû ìàõ) Õóâààæ 

÷àäàõ õ¿íèéã òîìèëîîä õóâààíà. Õ¿íýý òîîëîîä õóâààí õóâèéã íü äîðíî ºãíº. 

Ìîäîí òýâøèíä ìàõ ãýäýñíýýñ, èäýýíýýñ ¿ëäýýõýýð ãýðë¿¿ãýý áóöàõäàà çàìäàà 3 

¿äëýæ (àìàð÷) îðóóëæ áàéñàí. Õ¿íä, èõèéã áèëýãäñýí áàéõ. Çàéäàñ ãýäýñ á¿ãäèéã 

õóâààíà. Òýãýýä àðõè àéðãàà óóíà. Õîò àéëûí áàðóóí òàëä õ¿íäýò àéë áóóíà. 

Öýíäèéí Ï¿ðýâäîðæ, 59 íàñ, ýð, õàëõ, 

Òýæýýëèéí öåõèéí ýðõëýã÷, õÑóìûí òºâ, 

Ñóìààðàà ºòãºí äýë, ñ¿¿ëòýé, õýýð àäóóíä èõ äóðòàé áàéâ. Õ¿ç¿¿ óðòòàé, àìàí 

õ¿ç¿¿ ñàéòàé, õîøíîãî öààíòàé àõàð ñ¿¿ë óðòòàé, í¿ä òîìòîé, àõàð ñ¿¿ë óðòòàé 

àëñûí õàðààòàé, áîñîî ñàãàãàòàé èéì àäóóã õóðäàí øèíæòýé ãýäýã áàéñàí. Á¿òýí 

çóðãààí íàñíû ìîðü óðàëäàæ áàéñàí ãýäýã. 

Àçðàãà 25 êì çàìä 28- 30 èõ íàñíû ìîðü, ñî¸îëîí àçðàãàíû õýìæýýíä óðàëääàã 

áàéñàí. Ýíý íü ýðòíèé óäàìøèëòàé. Õÿçààëàí 20 êì, ø¿äëýí 17- 18 êì, äààãà 10- 

12 êì. Ò¿ð¿¿ëñýí õ¿íä íàñíû àäóóãààð áàéëæ áàéñàí. Ìîðèéã õºëñëºíº. Òàðëàíà. 

169

Îðü õºëñëºõã¿é áàéíà. Õºëñëººä òàðëààä óðò áîãèíû 2 ñóíãàà õèéäýã. Ìîðü 

óÿõàä õîîëûã òîõèðóóëàõ íü èõ ÷óõàë áàéñàí. Õàìãèéí ýõýíä “øàâàð õºëñ” ãàðààä 

ã¿éöýõýä æèíõýíý “óñàí õºëñ” ãàðíà. Øàâàð õºëñ íü íààëäàæ èðíý. “óñàí õºëñ” 

äóñàëæ èðíý. 

Óÿà òààðñàí ìîðü ñýòãýë õàíãàëóóí õóìñàëæ ãèøãýëæ èðíý. Ýíý íü ìîðèíû 

ãèøãýë çºâäºæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Õîîë íü òîõèðñîí ìîðèíû ãýäýñ íü ººðººð õýëáýë 

õîäîîäíû áóë÷èí íü ÷àíãàðíà. 4 õºë äýýðýý òýãø çîãññîí. Òèéì áîëñîí ¿åä 

“áóëàí õîîìîë” õàÿõ ¸ñòîé, õàòóó õîìîîë þì. Óÿà íü òààðàõààð àëäàæ ñóíèàõã¿é, 

àãøèæ ñóíèàíà. Óíòàíà, ø¿ëñ àëäàíà. Ýíý áîë óÿà õàíàñíû øèíæ. Àëü ÷ íàñíû 

ìîðüä ãàðàõàä “Ò¿ìýí ýõ” äóóëæ “Ñîñîî æàâúÿ ëîðæèé ëîî!” ãýýä õýäýí ÷óëóó 

õàÿàä ìîðèî ãàðãàäàã çàíøèëòàé áàéñàí. Ýíý íóòàãò õóëñàí õóñóóð áàéñàí. Õîòîí 

øóâóóíû õîøóóãààð õèéäýã áàéñàí. Õóðäàí ìîðèíû ýìýýë, õàçààð äàí òóñãàé 

õàäãàëíà. Õîòîí øóâóóíû õóøóóãààð õèéäýã áàéñàí. Õ¿¿õýääýý øîâãîð ºìñãºæ 

áàéñàí. Ò¿¿í äýýð íü òàíãàä ¿ñýã áàéíà. “Óì ìàðçèé íàì ñóóõàé” ãýäýã áàéñàí 

áàéõ. Óðüä õóðäàí ìîðèíû “øîí” äýýð ýìýãòýé õ¿íèéã î÷óóëàõã¿é. Äóðã¿é áàéäàã. 

Åð íü î÷èõã¿é áàéñàí. Åð íü óÿàí äýýð ýëäýâ þì ÿðèõ ¸ñã¿é. Ýíý òýð õóðäàí ìîðü 

áàéíà ãýæ ÷ ÿðèõ ¸ñã¿é áàéñàí. Õóðäàí ìîðèéã ýì õ¿í óíàõ ¸ñã¿é, ýíý òýð íü õóðäàí 

ìîðü àãò ñàéõàí õºíãºð÷, õàãñàð÷ áàéíà óó? ãýæ ìýíäýëäýã áàéñàí. 

“Îäîî àãò õóðäàí áàéíà óó? ãýäýã áàéíà. Öýðýí ãýã÷ ãýã÷ ýìýãòýé 100 íàñ 

õ¿ð÷ ¿õñýí, ýíý ñóìûí õàìãèéí ºíäºð íàñòàé áàéæýý. Óðüä óíü õàòãààä ë ãýðã¿é ë 

õ¿¿õä¿¿äýý òóñàä íü ãàðãàäàã áàéñàí. 

Áóäûí Äàøèíçàâ íàñ 71, ýð, õàëõ 

Çàíûí Òóëãà, íàñ 73, ýì, õàëõ ñóìûí òºâ, 

Àÿí æèíä ººðèéíõºº ñ¿ëä ãàðàãò ÿâáàë ñàéí ãýäýã áàéñàí. Íýã ìàéõàí 4- 6 õ¿í 

ÿâäàã. 20- 30 òýìýýíä 2 õ¿í ÿâíà. Ò¿¿íèéã áààç ãýäýã þì. Õîíîã õóãàöàà õàìààã¿é. 

Àëòàíáóëàã îðîîä èðýõýä 30 õîíîã îðíî. ªâºë ãîëäóó ÿâíà. Íýã õîíü, íýã ÿìàà 

òºõººðººä 20 êã ãóðèëààð áîîðöîã õèéãýýä ÿâäàã áàéñàí. Àÿí æèíä ÿâàõàä ìàéõíû 

áààäàíã çàäãàé áàéëãàõã¿é, áàãàíûã áàðèóëàõã¿é. Ìàéõàíä ÿâãàí ñóóõã¿é, ìàéõàíä 

ñóóñàí ãàçðàà åð ñîëèõã¿é. Áóóëãàñàí à÷àà ººðººð õýëáýë “áààç” äîòðîî ñóóõã¿é, 

õîë î÷èæ áèå çàñíà. Òýìýýíä à÷àà ñîëüæ à÷èõã¿é. Öàéíû ñ¿¿, äýýæýý ºãëºº îðîé 

áîëãîí áóóñàí ãàçàð, óóë îâîî, ñàíñàðò ºðãºíº. “Ñîãñîî æàà ëîðæèé ëîî!” ãýæ 

õýëýýä ºðãºäºã áàéâ. Öàéíäàà ààðóóë, õóðóóðàà õèéæ (õàð öàéíä) ºðãºäºã áàéñàí. 

Õîëûí óóë, äàâàà, óñíû íýð õýëýõã¿é, “õàéðõàí” ë ãýíý. Ãàçàð ëóñ óóðëàíà, øîðîî 

òîîñ îðíî ãýæ öýýðëýæ áóé. Æèíä îíöëîí ºìñºõ õóâöàñã¿é, äàõ àâíà. Õ¿ðýì áàéâàë 

ºìñºíº. Ãîëäóó ìºíãºí àÿãà õàâòãàíä õèéãýýä ç¿¿í òàëäàà ç¿¿æ ÿâíà. Õóòãàà áàðóóí 

òàëäàà àäèë, óðüä õ¿¿ð áàðèõ õ¿í ë óðüäàà õóòãàà õàâ÷óóëäàã áàéâ. Ìàëãàéí óðüä 

òàëûã äîòîãø øóìàëæ ºìñäºãã¿é. Ýíãýð çàäãàé áàéõ í¿ãýë ãýäýã áàéâ. Á¿ñèéã óðüä 

òàëäàà çàíãèääàãã¿é, àç õèéìîðü, íàñàíä ìóó ãýäýã áàéñàí. 

Ýìýãòýé õ¿í á¿ñýý áàðóóí òàëäàà, ýðýãòýé õ¿í ç¿¿í òàëäàà çàíãèäàíà. Ýð, 

ýìã¿é áàðóóí òèéø íü ýðã¿¿ëæ á¿ñýëäýã, áóðóó òàë ðóó ýðã¿¿ëäýãã¿é ãýäýã áàéâ. 

Ýð õ¿í ãàäóóðõ àæëàà õèéæ, ýì íü õîíü õàðèóëæ, àðãàë ò¿¿æ, èäýý óñàà õèéæ ìàëàà 

òºëë¿¿ëæ áàéíà. 

170

Õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèë. Óðüä õ¿¿õäèéã 5- 6 íàñ õ¿ðòýë íü óÿäàã áàéíà. Õàíàíààñ 

óÿíà. Ãàäàñ (òºìºð)- íààñ óÿíà. Ìºðºâ÷ëººä õîéä òàëààñ íü ñóãàí äîîãóóð íü 

îðóóëààä óðüä ýíãýðò íü óÿíà. Õ¿¿õäèéã àíõ 4- 5 íàñòàéãààñ íü àðãàë ò¿¿ëãýæ 

ñóðãààä õóðãà õàðèóëóóëæ ìîðü óíààä èðýõëýýð íü õîíèíä ÿâóóëíà. Õîíèíä 

ÿâóóëàõäàà ç¿ã ÷èãèéã çààæ ºãíº. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãà. Õ¿¿õýä óãààõàä öàãààí áóäàà àãøóóõàí ÷àíààä õýäýí 

õýâèéí áîîâ õèéãýýä óñ áóöàëãààä äàâñ õèéæ óãààíà. Áóðõàíòàé áîë áóðõàíäàà àðö 

óóãèóëíà. Áóðõàíã¿é áîë ãàëäàà àðö óóãèóëíà. Àéëûí óëñàä ë õýëáýë õýëíý. Öàãààí 

áóäààíä ÷èõýð, øàð òîñ, ¿çýì õèéãýýä íýã “õýâèéí áîîâ” äýýð ÷èõýð, öàãààí áóäàà 

õèéæ òîì æèæèãã¿é “õóâü” ºãíº. Çàðèì àéë õ¿¿õäýä äóãóé áîîâ ºãäºã áàéñàí. 

Èðñýí óëñ 3-5 öààñ ºãâºë ºãíº. Ãîëäóó ºãºõã¿é. 

Îëîí õ¿¿õýäòýé ºíºð ºòãºí àéëûí íàñòàéõàí õ¿íýýð õ¿¿õäýý óãààëãàíà. Òýð 

õ¿í ÷ íýð ºã÷èõ, ààâ ýýæ íü ÷ ºãºõ æèøýýòýé. Õ¿¿õä¿¿ääýý îðîé ¿äýø ¿ëãýð, 

îíüñîãî èõ ÿðüæ ºãäºã áàéñàí. Óðüä ãóðàâõàí ãýäýã ºâãºí èõ ¿ëãýð÷ áàéñàí ãýäýã. 

Íóòãààñàà Æàí÷õ¿¿ä îðîîä 50- èàä õîíîîä èðýõýä ò¿ð¿¿÷èéí ¿ëãýðýý äàâòàæ 

“õýëäýãã¿é” áàéñàí ãýäýã. 

Öàã àãààðûã ìýäýõ, ¿äøèéí íàð æàðãàõàä òóíãàëàã ñàéõàí áàéâàë ìàðãààø 

ñàéõàí áîëíî ãýäýã áàéñàí. 27- íäîî òýíãýð ñàéõàí áîë õîéò ñàðàà äààíà ãýäýã 

áàéñàí. 

Öàãààí ìîðü, õîíü ºäºðò øóóðãàòàé, òýíãýð ìóóõàé áàéâàë 60 õîíîãòîî ñàéõàí 

áîëíî ãýäýã (ºâºë, õàâàð, àäèë). 

Çóí öàãààí ìîðèíä áîðîî äóñâàë 60 õîíîã ãàíäàíà. Ç¿¿í ºìíººñºº 2- 3 õîíîã 

çººëºí ñàëõèòàé áàéâàë áîðîî îðäîã. ªãëºº, íàðíààñ õîéø öàãààí òîîñòîé áàéâàë 

ìàðãààø íü òýíãýð ìóóääàã. Áîðîî øîðîî öàñ àëü íýãýí áîëíî. 

Áàðóóí óðüäààñ ¿¿ë “×îãäîí õóø” èõ çóçààí öàãààí òîëãîéòîé ¿¿ë ãàðâàë 

áîðîî îðíî. 

Áàðóóí õîéò ç¿ãò òýíãýð äóóãàðâàë ìºí ìóõàð ñîëîíãî òàòâàë áîðîî îðíî 

ãýäýã. Áè áîë Õàð÷èí õàëõ ÿñòàé, ýõíýðýý ìýäýõã¿é, ç¿¿í ºìíººñ Õàð÷èí ºðòºº 

áàéñàí. Òýíäýýñ ãàðàëòàé áàéõ. Ìàíàé ýíäýõèéí îâîîã Äàøï¿ðýâ ãýäýã íîìîîð 

òàõèäàã áàéñàí. Áîðîî îðóóëàõ ë ó÷èðòàé ñóäàð áàéõ. Óóë îâîî òàõèñàí ìàõ (òîëãîé 

ýð¿¿ã¿é, õîíãîòîé øààíò, 4 ºíäºð, ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð) 4 õóðóó ¿ëäýýäýã. Ò¿¿íèéã àâàõ, 

òîíîõ ìóó ãýäýã áàéíà. Áÿñëàã õóðóóä òàâèíà. Õàäàã ÿíäðûã õóñ ãîëäóó ìîäîíä 

óÿíà. ¯¿íèéã õóðààõ èõ ìóó ãýäýã. Õàä îâîîëîîä áóéëñààð õó÷èíà. Ò¿¿íèéã óõàõûã 

èõ öýýðëýíý. 

Õ¿íòýé õýýð òààðààä çºðºõäºº çºâ çºðíº. Ñàëàõäàà ºâºð ð¿¿ îðæ áàéãàà þì 

øèã çºâ çºðíº. Îâîîíû àð òàëä õàíèëæ ÿâàà óëñ ñàëäàãã¿é. Ýíãýð òàëä ñàëíà, 

ñàëàõäàà ñàéí ÿâààä õàðèàðàé! ãýíý. Àâãàéëàõ ãóàéëàõ ¸ñ áàéñàí. 

Àéëûí õàæóóãààð îéðõîí ÿâààä áóóõã¿é áîë òýð àéë èõ äóðã¿éöýí: 

- Õ¿íýý ¿õ¿¿ëñýí áèø! ãýæ áàéñàí. Çààâàë áóóäàã áàéâ. Óðüä õ¿íýý ¿õ¿¿ëñýí 

àéëààñ èõ àéæ æèãøäýã áàéñàí. 

Õºë õîðüñîí àéë áàðóóí äýýä õîøëîíãîîñîî 2- 3 àëä äýýñíèé ¿ç¿¿ðò ÷óëóó 

óÿàä õàÿ÷èõäàã áàéñàí ãýäýã. 

Íàñ áàðñàí õ¿íèéã ãýðèéí ç¿¿í òàëä áàéëãàäàã áàéñàí. ªºðñäºº ºðõèéã 

á¿òýýãýýä ¿¿äèéã íü ò¿ãæýýä ãàð÷èõíà. Îðîéä íü çóë ºðãººä, õ¿í áàðàã îðîõã¿é. 

3- 5 õîíîã ãýðò íü áàéëãààä ãàðãàíà. Æèë òààðóóëæ ÿñ áàðèõ õ¿íèéã îëíî. Æèë 

171

òààðàõã¿é áîë òààðàõ æèëèéí áàðóóí ãàðûí àëãàí äýýð íü çóð÷èõààä (õàðàíäàà, 

áýõ) áàðèóëäàã áàéñàí. Ìàðãààø ãàðãàíà ãýõýä öàãààí áààäàíä áîîãîîä “õó÷ààä” 

îðõèíî. Ç¿ã ÷èã, öàã õàðæ áàéæ ãàðãàíà. 

Ãýðýý á¿ðýýñýý õºíãºëººä õîéø íü ºðãºí çººíº. ¯¿íýýñ áîëæ õîéøîî çººæ 

áóóäàãã¿é ãýäýã ¸ñ. Öýýð òîãòæýý. ßñ áàðüäàã õ¿í ãîëäóó 2 áàéíà. Òýìýýíäýý 

øèëíýýñ íü õàäàã ç¿¿ãýýä à÷íà. Íîìõîí ë áîë ºíãº, ç¿ñ, íàñ ø¿ä õàìààã¿é. Äîîø íü 

áººðºíõèé äºðâºëæèí 2 ñàãñ õàðóóëæ òýãíýõ áóþó øèðäýã áººðºíõèéëæ òýãíýýä 

õ¿íýý òýãíýäýã. 

Ãàçðûí ¿ð øèìèéã õàðààä õ¿íýý òàâèíà. Õàãàñ äýëãýñýí ãàð øèã àðààðàà öóë 

ìîäòîé, îâîî äýðë¿¿ëýõ ìýò õîíõîðõîí ãàçàðò íóòàãëóóëíà. Íàñòàé õ¿íèéã “Øàðèë 

çàëíà” ãýäýã áàéñàí. Óðüä 3- 4, 5- 6 õ¿í ë ÿâíà. 2 õ¿í ÷ àâààä ÿâäàã áàéñàí. Îëîí õ¿í 

ë ÿâíà. Ýì õ¿í ÿâíà ¿ð ñàä íü ÿâíà. 

Óðüä ºäºð, ò¿¿íèé ÷ óðüä ºäºð ÷ þì óó, ñàéí ºäð¿¿äèéí 1, 3, 5 àëü íýãò ÿâæ 

ãàçàð ÿâíà. Òýð õ¿íèé óíàãàí ìîðü øýýñýí ãàçðûã ýíõðèéëæ àâíà. Áóìáà þì óó, 

õàäàãò ýðäýíèéí ç¿éë àëò, ìºíãº áóäàà öàé õèéæ (ç¿¿) ãýõ ìýò ãàçàðò áóëíà. Àðö 

óóãèóëæ ñàí òàâèíà. 

Àþóø õàäàã äîð íü òàâèàä õ¿íýý òàâèíà. Ìºí äààâóóí õàâòàãà äýýð íü òàâèíà. 

Ëàì õ¿í áîë “íîìîí õóâöñààð” á¿òýýäýã áàéñàí. Õàðö áîë õàìààã¿é á¿òýýõã¿é, 

ýõ ýöýã áîë õàð ç¿ñ îðóóëàõã¿é, õóíäàí öàãààí õîíèíû àðüñ áàðóóí ñ¿éæèíä íü 

òàâèàä áàðóóí òèéø, áàðóóí õîéøîî õàðóóëæ òàâèíà. Òýãíýñýí 2 ñàãñàà òýð ÷èãýýð 

íü èðíý. Øàðèëàà ýðãýõã¿é, èðñýí çàìààð ÿâàõã¿é, “õàð ìºðºº äàãàõã¿é” ãýæ çºâ 

ýðãýæ ººð ç¿ãò ÿâíà. Ýðãýæ õàðàõã¿é. Èðýýä á¿õ óíàëãàòàéãàà õàð, öàãààí ðàøààíààð 

óãààíà. Õàðààð öààøàà õàðæ, öàãààíààð íààøàà õàðæ óãààíà. Óãààõûí ºìíº 2 ãàëûí 

õîîðîíä îðíî. ¯¿äýíä èðæ öàãààí ñ¿¿, èäýý àìñ÷ àðöààð óòààä ãýðò îðíî. Ãýðò 

çààâàë ÿìàð íýãýí íàñòàé õ¿í, õîéìîðüò ñóóæ áàéíà. Òýð õ¿í ýõëýýä: Ñàéí ÿâàâ óó? 

ãýäýã. Òýð õ¿í õýëýýä, ÿâñàí óëñàä òàìõèëíà. 

“Ñàðõèãíàí áîîâ” (äàëàí äàâõàð) íàðèéõàí ç¿ñýýä òàâàãò òàâü÷èõíà. ªºð 

ÿìàð÷ ¸ñëîëä ýíý áîîâûã õèéõã¿é, ãàçàð äýýð íü î÷èõäîî ìºí õýðýãëýíý. Àéðàã, 

öàãàà, öàé öàãààëãà ºãíº. 

Òýýñýí òýìýýã ÿàðàí çàðæ, àëàõã¿é õàäàã ç¿¿ãýýä òàâü÷èõíà. ßëàíãóÿà ýõèéí 

øàðèë (ýöãèéí) òýýñíèéã èõýä ýðõýìëýíý. 7 õîíîîä áóÿí ¿éëäýíý. Íîì óíøèíà. 

Ãàíæóóð õóðóóëíà. Ìºí 7õ7=49 õîíîîä áóÿí ¿éëäýíý. 

“Ò¿ìýí ýõ” íàéðûí ýõ, “Íàéìàí òàõèë”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Õºâ÷èéí ºíäºð”, 

“Àð õºâ÷”, ”Áîãäûí óóëûí ñ¿íäýë”, “Õýýð õàëòàð”, “Õýðëýíãèéí áàðúÿà”, “Ýð áîð 

õàðöàãà”, “Öîìáîí òóóðàéò õ¿ðýí”, “Áîð áîð áÿëçóóõàé”, “Ìóíààð ä¿¿ðýí ìîä”, 

“Õ¿æíèé óòàà”, ... 

Íàéð áàðóóí, ç¿¿í 2 äàðãàòàé, ñºí ò¿øèã÷ 1 (ýð õ¿í), õóíäàãà áàðèã÷ 2 (ýð) 

áàðóóí, ç¿¿í òàëä áàéíà. Ãàäíààñ èðýãñýä, õîöîðñîí áàéâàë äóãàðñàí äóãàðààíû 

òîîãîîð øàõíà. Äàðãà õýäèéã ºãºõèéã õýëíý. Èðñýí õ¿í àëü çàéòàé òàëä äàðãûã ñóó 

ãýõýýð ñóóíà. 

Ãàëûí õàé÷èí äýýã¿¿ð õàðàéæ áîëîõã¿é, öýýðòýé, ãàëûí áóðõàí 3 íàñòàé 

õ¿¿õýä áàéäàã ãýäýã. Ãàëûí áóðõàí óóðëàíà ãýäýã. 

Îðæ èðñýí õ¿íä öàé, èäýý, ìàõ ø¿¿ñ ºãíº. Äàðàà íü àéðàã, àðõè ºãíº. Íàéðûí 

¿åä ýíãýð çààì çàäãàé, òîâ÷ã¿é ñóóäàë áóðóó áàéâàë àéðãààð òîðãîí, íýã õóëààð 

ºãíº. Òîðãóóëèéí õóë àéðàã óóæ ÷àäàõã¿é áîë äóóëíà. Äóóëàõã¿é áîë ºãººä ë 

172

áàéíà. Áººëæòºë íü ºãíº. Çºâøººðºëã¿é ãàð÷ îðîõã¿é, ç¿¿í òàëûí õ¿í áàðóóí 

òàëûí “íàéðûí äàðãàä” õýëæ ãàðíà. Íºãºº òàë ìºí àäèë. “Íàéðûí äàðãà” áîë 

íàéð òàðòàë á¿ðýí ýðõòýé äàðãà. Ìºí íºãºº äàðãààñ çºâøººðºë àâíà. Ñºí÷èí 

ìºí ýýëæýýð äóãàðààãàà áèå áèåíäýý ºãíº. Ñºí÷èí õ¿íòýé çàäãàé ÿðüæ áîëîõã¿é, 

ÿðèâàë äàðãà òîðãîíî. Äóóëæ áàéõ, äóãàðàà áàðèõ ¿åä ÿðèâàë ñºí÷èí õóíäàãà 

áàðèã÷èéã òîðãîíî. Äóó äóóëæ áàéãàà ¿åä ÷ºëºº ºãíº. Õàðèí äóãàðàà áàðüæ áóé 

¿åä “Äóãàðààãàà áàðü÷èõààä ãàð!” ãýýä çºâøººðºë ºãºõã¿é. 

“Íàéðûí äàðãàà ò¿ð ãàðààä, ò¿ðãýí áàðààëõàÿ!” ãýæ çºâøººðºë àâíà. 

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ òýãø. “Õóóðûí ìàãíàéãààð” íàéð ºíäºðëºíº. 

Æàñàà óíøèõàä íàéðëàäàã àéë 1 ºäºð, 1 øºíºæèí ÷íàéðëàäàã áàéñàí. Ò¿¿íýýñ 

5- 7 õîíîã íàéðëàõã¿é. 

Èõ íàñòàé õ¿íèé ºâºð òàëààð ãàðàõã¿é, àðààð íü ãàðíà. Òàâõàé÷îãäîí ãýäýã 

àëäàðò äóó÷èí áàéñàí. Åð íü çàõààñ àâààä äóóëíà. Óðüä áèå áèåíýýñýý õîíü, òýìýýí 

äýýð ñóó÷èõäàã áàéñàí. 

Ìîðèí õóóð, àìàí (õóëñàí, òºìðºí) õóóð, ëèìáý áàéñàí. Õÿòàäààñ ëèìáý 

àâ÷èð÷ áàéñàí. Ìîðèí õóóð òýð á¿ð÷ëýí àéëä áàéäàãã¿é áàéñàí. Ãàíö íýã ë áàéñàí. 

Äîîãèéí Ãîí÷èãçàâ íàñ 73, ýð, õàëõ, Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí òºâ. 

“Ãàíæóóð çàëíà” ãýæ õàæóó çàâûí çàéãààð õ¿íèé íóòàãò ÷ îðîõã¿é. ªºðèéí 

íóòàãò ÷ îðîõã¿é, ÿã çààãààð íü ýðãýäýã çàð÷èìòàé. Õ¿íèé íóòàãò îðóóë÷èõâàë 

Ãàíæóóðàà õóðààëãà÷èõäàã ãýäýã áàéñàí. 

Óðèí äóëààíä ãàíæóóð õîðèí ãýäýã èõ õèéä ýíý õîøóóä áàéñàí. Ò¿¿íèé 

ãàíæóóðûí çàëäàã áàéñàí. Àðàâ ÷ õ¿ðýõã¿é õºñºã ÿâäàã. Íî¸í, õàìáà ëàì ÿâàõã¿é, 

öààíààñ òîìèëñîí òîîìîîð óëñ ãàð÷, îðîí õºñºãòýé, òýìýý ìàëàà ãî¸ñîí, èõ 

õ¿íäýòãýëòýéãýýð ÿâäàã. 

À÷àà òýìýýòýé òààâààð ÿâíà. ßâæ áóé óëñ óñ óíä òààðñàí ãàçàð õîíîãëîíî. 

Õîíîãëîîä ºãëººä ñàí òàâèíà. “Äàøï¿ðýâ” ãýäýã ñàí óíøèæ áàéñàí áàéõ. Ýíý ñàí 

íü àðèóòãàëûí øèíæòýé, ãàçàð äýëõèéãýýñ äýýø, ñàíñðûí ¿ç¿¿ð õ¿ðòýëõ àðèóíûã 

õàìàðñàí óòãàòàé ñàí þì. 

Óëñ èðæ, íóòàã õàâèéíõàí íü õ¿íäýòãýí öàé èäýý õ¿ðòýë áàðüæ õ¿íäýòãýäýã 

áàéñàí. 

“Æàÿã” òýð îðîíä ñóóäàã õ¿í äàãàæ ìºðääºã ãàäóóð ãèøãýõ ¸ñã¿é õóóëü. ßã 

õèéäèéí äîòîîä çàð÷èì. Õèéä áàéãóóëàõàä òýð ãàçðààñ ÿìàð äýã ÿàæ èðíý ò¿¿íèéã ë 

äàãàíà. Çºð÷ñºí õ¿íèéã “áàà” øèéòãýëýýð øèéòãýíý. Ìºðãºõººñ ýõëýýä õóâðàãóóäàä 

ìàíæ öàé áàðèõ, çîäîõ õ¿ðòýëõ áàà áàéíà. Ëàì ãýñã¿é íàðûí ãàðò “æàÿã” áàéíà. 

Ãîëëîñîí æèíõýëñýí ãýñã¿éä áàéíà. Ëàì õàìáà íàðò æàÿãàà ìýäíý. 

Õàìãèéí èõ øèéòãýë íü îëîí çóë ºðã¿¿ëýõ, ìºðãºõ, ýä ìºíãº þì óó, ñàíä õýðýã 

áîëîõ ç¿éëèéã òàâèõ øèéòãýë áàéíà. Òýäãýýðýýñ æàÿãààñ õýòýðñýí õýðýã õèéâýë 

õèéäýýñ õººíº. 

Áóÿíòûí ººðèéíõ íü ñàí áàéñàí “Áóÿíòûí ñàí”, “13 ñàí” ãýæ ìºí óíøèíà. 

Ìºí “Äýæèä ñýðæèì” ãýæ ñýðæèì ºðãºíº. “Áóÿíòûí ñàí”- íä ýíý ãàçàð íóòãàà 

ìàãòñàí áàéñàí áàéõ. Òºâäººð áè÷èãäñýí áàéñàí. 

Öàãààí ºâãºí ñàí. Öàãààí ñàõàëòàé ºâãºí, ò¿¿íèéã ñàâäàã ãýäýã áàéñàí. 

Áàðóóí ãàðòàà ýðõè áàðüñàí, ç¿¿íäýý ëóóí òîëãîéòîé òàÿã áàðü÷èõñàí ñóóæ áóé 

173

ºâãºí. Öàãààí ºâãºí áîë èõ ãàçðûã õàìàðñàí, ìýäëýã èõòýé ãýäýã áàéñàí. 

Áºìáºðöºã “çàìáóó” (òàíãàäààð) òèâèéã áè çàõèðñàí ñàâäàã áàéñàí ãýäýã. 

Õîøóó, áàã, îâîî áîëîõîîð Áóÿíòûí ñàí õ¿í á¿ðò áàéõã¿é, õîøóó çàõèðãààíä ë 

áàéäàã áàéñàí. 

Òîì õóðëûí æè÷. “Äàøíÿìðàíàé”- ã õóðñíû äàðàà íàéðëàæ áàéâ. Äóëààíû 

óëèðàëä íàéð õèéíý. ªâºë öàãò íàéð ãàðàõ íºõöºë èõ ìóó. Õºäºº àéëä ñàí 

äàëëàãà õèéëãýõýýð ëàìûã ãýðòýý àâ÷èð÷ íàéðëàäàã áàéâ. Õàâàð, íàìðûí õóðëûí 

çàâñàðëàãàà “×îéíöîí”- 45 õîíîã, àëáàíû õóðàë áàéõã¿é ¿åä àéðàã óóõààð õºäºº 

õýñäýã. Óãààëãàíä ëàì óðèõã¿é, óðèâàë “íàíæèä”, “äàøçýâýã” óíøààä ñàí òàâüæ 

àðèóëæ ë áàéâ. 

Áèøã¿¿ð, çýñ, á¿ðýý, ãàíäàí, öàì, ñýëìýí äóí, äóó, äóðàí õýíãýðýã, õ¿ðýë 

õýíãýðýã “õàðàíãà” ýäãýýð 10 òºðëèéí õºãæèì áàéñàí. Äýíñýã ìºí ÿà÷èë ÷ áàéñàí. 

Ìºí õîíõ, äàìàð, öàí, èõ á¿ðýý, õýíãýðýã, õîíõ äàìàð, ãàíäàí ýäãýýð ç¿éë “õàíãàë” 

õóðàõ ¿åä õýðýãëýíý. Ñàðûí 29- íä õóðàõàä ¿ëäñýí õºãæìèéã “æàìáûí ÷ºã”, 

“äèâààæèíãèéí ÷ºã” “÷îã÷èí õóðàë” ãýõ çýðýã õóðàë íîìûí ¿åä õýðýãëýíý. 3 õ¿íòýé 

ëàìûíõ: 

Ýðýãíýã (ç¿¿í, áàðóóí) äýýð íü ºëã¿¿ðò õàëáàãà, øàíàãà ºëãºíº. Õºøèãòýé ÷ 

áàéíà, ¿ã¿é ÷ áàéíà. 

2. Îð. 

3. Àâäàð, äýýë õóâöàñ áà èäýõ þì, õóðàë íîìûí ç¿éë 

4. Îð. 

5. Áàðóóí õîéíî áóðõàí, øèðýý, òàõèë áàéíà. 

6. Îð 

7. Äýýëèéí àâäàð 

Ëàì àëü òàëäàà áàéõàà ººðºº ìýäíý. Ëàì õ¿í áóðõíàà èõ ýðõýìëýíý. Ñàõèëãàà 

èõ áàðèìòëàíà. Èõ ãàçðûí ÷óëóó çýâãýð õàðàãäàæ áàéíà. Ñàëõè ãàðàõ íü ãýõ ìýò 

óóë íóðóóãàà àæèæ õýëäýã áàéâ. Íàìðûí äóíä ñàðûí 15- íä ºíäºð îâîîí äýýð ãàð÷ 

ñóóæ øºíèéí àãààðûã àæèãëàæ õºãøèä õîíîäîã áàéâ. ªâëèéí øèíæèéã õýëäýã 

áàéñàí ãýäýã. Áîðæèãèí òàë èõ òýãäýã áàéñàí. Ìàíàéõàí òýãäýãã¿é áàéñàí. Óãòààë 

òèéø Ãàëò ãýäýã ºâãºí áàéñàí. Òýð èõ þì ìýääýã áàéñàí ãýëöäýã. 

Òýìýý òóí õîâîð èõýðëýæ áàéñàí áàéõ. Òýìýý, ÿìàà, ¿õýð ãóðâûã õ¿éòýí 

õîøóóòàé ìàë ãýäýã áàéñàí. Ìàë èõýðëýõýä òèéì èéì ñàéí ñàéõàí ãýæ áàéñíûã 

ñîíñîîã¿é. Õàð áàðààí ç¿ñìèéí áóóð òàâèõ ë äóðòàé “çîðèãòîé” áàéñàí áàéõ. 

Ã¿í÷èíëõàìûí ñýòýð ãýæ òýìýý óíàñàí áóðõàí áàéñàí. Ò¿¿íèéã òàõèâàë òýìýý 

îëîí áîëíî ãýæ òýìýýã ñýòýðëýæ áàéñàí. Ýð ÷ ýì ÷ òýìýýã ñýòýðëýæ áîëíî. Ñýòýðòýé 

öàãààí òýìýý áàéíà ãýæ äóóëààã¿é. ¯õýð ñýòýðëýæ ãýæ åð äóóëààã¿é. 

Õîíü, ëõàìûí, ãàëûí ÷ ãýæ áàéñàí. Þóíä ÷ ñýòýðëýæ áàéâ. Ãàëûí ñýòýð ÷ óëààí 

ÿìàà áàéñàí. Ñýòýðòýé ìàëûã óíàæ ýäýëíý. Àëæ õºíººõ, çîäîõ íü èõ öýýðòýé. Ýì 

õ¿í òýð àéëûí õ¿í áîë ñýòýðò ìàë óíàíà. Õàéðòàé ìàëûã õ¿íä ºãºõ, õîîë ãàðãàõàä 

äýë ñ¿¿ëíýýñ íü àâ÷ ÷àãòàãàíààñàà óÿäàã ¸ñ áàéñàí. Óõààíäàà áóÿí õèøãèéã íü àâ÷ 

áàéãàà ¸ñ áàéõ. 

Õîøóó çàõèðãààíààñ áóóö, ºâºëæººã õóâààðèëàí ºã÷ áàéñàíã¿é. Òóñëàã÷, 

¿íäýñ äýýã¿¿ð òîì õ¿í áóóö “ïàé” ýçëýæ áàéñàí. Òýð áîë õ¿íèé àÿòàé áóóö àâàõ 

ýðõòýé. Ãýõäýý ººðèéí áóóöûã “ïàéçàëæ” áàéñàí. Ìàíàé ýíä áóóö áóëààöàëäàõ 

174

ÿâäàë åð áàéñàíã¿é. Õàðèí õóäàã óñààð ãàçðûí äîîä õýñãýýð áàãàòàé ãîâü òàëààð 

áóäèëèàí ãàð÷ áàéñàí. Íýã óñàíä õýä õýäýí àéë áàéíà. ªì÷ë¿¿ëýõã¿é, ò¿¿íýýñ 

õîøóó çàõèðãààíààñ ºì÷ë¿¿ëýõã¿é. Àëáàò íàð æèëèéí ýöýñò àëáà òºëíº. Òýä 

àëáàíààñàà çóãòàí í¿¿äýã áàéñàí. 

“Õàìæëàãà” òàéæèéí èðãýä áàãà ñàãà àëáàíààñ ÷ºëººëºãäºíº. Ãàäíûõíûã 

“öàãàà÷” íàð ãýäýã áàéâ. Ìàíàé ýíä öàãàà÷ íàðûã õàâ÷èõ þì áàéñàíã¿é. Ãàäíû óëñ 

èõ èðäýã áàéâ. Õàðèí Áîðæèãèí õîøóó íèëýýí ãàäóóðõäàã áàéñàí. Îäîî õ¿ðòýë ÷ 

áàéíà. 

Çýâõèé ñààðàë ìîðèíä äóðã¿é, ñàðòàé øàðãà ìîðüä èõ äóðòàé ñààðàë öýíõýð 

í¿äýí ìîðèíä òóí äóðã¿é. Òýìýý èõ ýäëýæ èðñýí. Äàí òýìýýãýýð í¿¿íý. Ãàíö íýãõýí 

¿õýð òýðýã áàéíà. 

Öýðýíãèéí ×îãäîí íàñ 77, ýð, õàëõ, Ñóìûí òºâ 

“Ò¿ìýí ýõ” ýõýëäýã. Ìîíãîë óëñûí àíõíû äóó ãýæ ¿çäýã. Íàéð õóðèìä 

àíõàëäàã ¸ñòîé. Äàðàà õî¸ð íü “Íàéìàí òàõèë”. Óðüäûí øàæèí áàéõàä áóðõíû 

ºìíº òàâüäàã íàéìàí òàõèë þì. Ò¿¿íèé òóõàé äóó þì. 

1. Ãàéõàìøèãòàé áîãä ëàì. 

2. ¯çýìæòýé ø¿õýð ìýò ¿ëýìæýýí äýãýýä áîãä ëàì ¿íýí àðãóóõàí ç¿ðõýíä 

÷àíä ëóò îðøèí áàéæýý. 

Íàéìàí òàõèë 

1. Ãàéõàìøèãòàé Áîãä ëàì 

2. ¯çýìæòýé ø¿õýð ìýò ¿ëýìæýýí äýãýýä 

3. Áîãä ëàì ¿íýí àðãóóõàí ç¿ðõýíä ÷àíä ëóò îðøèí áàéæýý. 

4. Àëòàí í¿äòýé õî¸ð çàãàñ 

Àðãóóõàí èõ äàëàéäàà õàìò 

Á¿õëýýðýý öýíãýí áàéæýý. 

5. Àëòàí áóìáàíû ðàøààíûã 

ñàðóóë óõààí õ¿ðòýæ 

ñàìóóí ìóíõàã 

Ñàéòàð Ïàðúÿà öýâýðëýí áàéæýý. 

6. Öàãààí ëÿíõóà öýöýã 

Öàãëàøã¿é ÷àíàðòàé áàéòëàà 

×àíä øàâèéí ç¿ðõýíä 

×àíä ëóò îðøèí áàéæýý 

7. Ýðãýõã¿é ç¿ãòýý äóóãàð÷ áàéäàã 

Ýðäýíèéí öàãààí á¿ðýý 

Øàæíû õóâðàã öóãëàðàí áàéæýý 

8. ªëçèéòýé íàðèéõàí óòàñ 

¯ðãýëæèéí ñ¿ëæýýñòýé áàéòëàà 

Ýðòíèé õóðààñàí áóÿíààð 

Àãààð òýãø ãýäýã áèëýý 

9. Ñ¿æèãòýé ºãëºãèéí ýçýä 

Ñ¿ñýãëýí áàðèãäñàí 

Áàäàì æàíöàíãóóä 

Øàëãàäàã íàéðûí äóíä 

Øàæíû íü ÷èìýã áîëäîã þìàà. 

175

10. Áàðóóí òàëûí ãîâèéã 

Áààõàí áîðîîðîî äàâæ 

Áàí÷èí äàëàé ëàìä 

Áàðàà áîëîí æàðãàÿ 

9 ò¿ðëýãòýé äóóëíà. Òýãýýä äóãàðàà áàðèíà. 

Æàðãàëòàéí äýëãýð” øóâóóíû òóõàé äóó 

1. Æàðãàëòàéí äýëãýð 

Çóíûõàà ñàðä 

Æèã¿¿ðòýí îëîí øóâóóä 

Ãàíãàíàí äýâñýýð þóíä èðýâ 

2. Ýðãýõ äºðâºí öàãèéí ýðãýëòýíä 

Ýð÷èìòýé çóíûõàà ñàðä 

Çîðüæ õ¿ññýí äàëàéäàà 

Çîðãîîðîî öýíãýõýýð èðäýã áèëýý. 

3. ªíäºð óóëûí îðîéä 

¯¿ëýí öàñ áóäðàõàä 

ªñãºñºí äóëààí íóòàãòàà 

ªâºëæèí äóëààõàí ñóóæ áàéõ áàéòëàà 

4.ªñãºñºí äóëààõàí íóòàãòàà 

ªâºëæèí äóëààõàí ñóóæ áàéõ áàéòëàà 

Ýðãýæ èñãýëýí õàâðûíõàà ñàðä 

Ñàðíèí òàðõñààð þóíä áóöàæ èðäýã áèëýý. 

5.ª÷¿¿õýí øóâóó ìàíüä 

Æàðãàë çîâëîí áàéñààð áàéòàë 

ªâãºí àõàé òàíû 

ªòºë çºíºãëºñºí ó÷ðûã àñóóÿ 

6. ªòºëíº ãýæ ºòºëñºíã¿é 

¯éëèéí ýðõýýð ºòëºâ 

ªâãºí àõ òà ºðãºíäºº 

ª÷¿¿õýí øóâóó çàìäàà ìýíä 

7.Òºãñ æàðãàë áóðõíû ºìíº 

Òîäîðãóí öýíãýë æàðãàÿ 

“Ñýð¿¿í ñàéõàí õàíãàé” óóë á¿ãä ë õàíãàé áàéõ õýðýãòýé. 

Óóë á¿ãäèéã òýãæ íýðëýäýã áàéâ. Óóë óñíû òóõàé äóóëíà. “Áîãäûí ºíäºð” áîãä 

õààíûã áàéæ áàéõ ¿åä öºëºãäñºí õ¿íèé òóõàé äóó. Òýð õ¿í ººðºº ãàðãàí äóóëàõàä 

ò¿¿íèéã ºðºâäºí ñóëëàí ãàðãàæ áàéñàí ò¿¿õòýé äóó. 

“Àð õºâ÷” ìîðèî ìàãòñàí, õî¸ðò õàëõ äàÿàð äóóëäàã äóó (àðãàà áàðñàí õ¿íèé 

äóó), “Àëòàí áîãäûí øèë” ñàéí ìîðèîðîî îëîí äàâààã òóóëñàí äóó. “Õýðëýí” ç¿¿í 

òàë. Õýíòèéãýýñ ãàðñàí ò¿¿õòýé äóó. 

“Õóóðûí ìàãíàé” ãýäýã äóóã õýäýí ÷ õîíîã õàìààã¿é íàéðëààä äóóëäàã äóó, 

òºãñãºëä íü äóóëíà. “Çóí öàã”, “Çàìáà òèâ” õààÿàã¿é äóóëíà. “Óÿõàí õîíãîð” óéäñàí 

õ¿íèé äóó ãýäýã áàéíà. “Õýýð õàëòàð” ýíý íóòãèéíõ. 

Õýýð õàëòàð õýíèé àäóóíä áàéíà âý? 

Õýëõýí çàíòàé àâãàé 

176

Õýíèé íàéðò (áàéæ) ñóóæ áàéíà 

Ñààðëûã óíàæ ñàëõèà äàãààä òýì¿¿ëíý 

Ñàéí ààâûí ìèíü õýëñýí 

Ñàðûí õ¿ëñ 

Áóóðëûã óíàæ áóäàí òàòíà 

Áóóðàë ààâûí õýëñýí 

Áóðõàíû çàðëèã 

Óóë îâîîã òàõèõ ¿åä äóóëäàã äóó ãýæ áàéõã¿é. 

“Ýíõ ìýíäèéí áàÿð” (Áîðæèãèí, Öýöýí âàíãèéíõàí èõ äóóëíà. Öàãààí ñàðààð 

äóóëíà ãýæ áàéõã¿é. 

“Ã¿¿íèé ¿ðñ” ãýäýã áîë äºíãºæ ã¿¿ãýý áàðèàä ýõíèé õóâèí ä¿¿ðýõýä 9 í¿äòýé 

öàöëààð çýëýý ìÿëààæ íàéðëàíà. Äóó øóó äóóëàõã¿é, àéðàã èñýýã¿é áàéäàã þì. 

Ýñãèéí äóó ãýæ áàéõã¿é. Ýñãèéí íàéð ãýæ îð áàéõã¿é. ªâºëä ºð íàéðã¿é, òóí õîâîð 

òîõèîëäîëä àéë ãýð áàðèâàë ãýðèéí íàéð õèéíý. 

ªëçèéò ñóìàíä 107 íàñòàé Áóä ãýäýã ºâãºí áàéíà. Òºðñºí ºäðèéí “òººðºã”, 

ãàðñàí ºäðèéí “ãàðàã”- íààñ õ¿íèé àæëûí ÷àíàð òîäîðõîéëîãäîíî. “Òººðºã çóðíà”. 

Èðýýä¿éã õýëíý. 

Áýð, õàäàì ýöýã, ýõ, ãàë áóðõàíä ìºðãºäºã áàéñàí. Àöòàé áàãàíûã õ¿¿ãèéí ýöýã 

áàðüæ, “èðñýí ãèé÷èí áóöäàã, îðñîí áîðîî àðèëäàã” ãýæ çî÷äûã õººäºã áàéñàí. 

Õàäàì ýöãèéí äýðãýä ºìñãºëã¿é áýð õ¿í åð ÿâàõã¿é. 

“Àéëä îðæ ñóóñàí õ¿í æàðãàëã¿é 

Àâäàð äýýð òàâüñàí áóðõàí æàðãàëã¿é” ãýñýí ¿ã áîë õ¿ðãýí îðæ ñóóñàí õ¿íèé 

òóõàé áàéõ. 

Õàð õ¿í øàð, óëààí äýýë ºìñºõ äóðòàé áàéñàí. “Çîðèãòîé” øàð á¿ñ èõ á¿ñëýíý. 

Ýìýãòýé÷¿¿ä íîãîîí ãîëäóó ºíãèéí äýýë ºìñºíº. Ìºí øàð ºíãèéí á¿ñ á¿ñëýõ 

äóðòàé áàéñàí. 

Ö¿¿ õàÿæ òîãëîäîã áàéñàí. Áàãàíà àâàõã¿é, õîíèíû öýöýã ºâ÷èí ãàðãàõàä 

õîòîíäîî äààëóó òàâüäàã áàéñàí. 4- 6 õ¿í òàâèíà. 1- 2 óäàà òîãëîíî. Òýãýõýýð òýð 

ºâ÷èí “õèéñäýã” ãýäýã. Õîíü áàéñàí ÷ áîëíî, áýëãýý ÷èõñýí ¿åä ÷ áîëíî. 

“Øàãàé õàìíà” õºº õóÿã õàÿàä òîãëîíî. Ãîëäóó öàãààí ñàðûí øèíèéí ýõýíä 

ýíý òîãëîîìîîð ýõýëíý. ªíäºð íàñòàé ýõëýí õºº õóÿãàà õàÿæ, ýì õ¿í òîãëîíî. 

“Áºãöºã íÿñëàõ” (øàãàé íÿñëàíà) ñ¿ðãýý õóâààæ àâààä õýí íýãýí íü íÿñëàíà. 

7 øàãàéãààð “äóóã¿é 7 íÿñëàíà”, 7 ø øàãàéãààð òîãëîíî. Íýã òîãëîëòîîð 

ººðººð õýëáýë íýã õàÿëòààð ë äîëóóëàíã íÿìëàæ áàéæ ë àâíà. Æè÷: äîëîîãîîñ 

äºðâèéã íÿñëààä 5 äàõü äýýð íü àëäâàë þó ÷ àâàõã¿é, äàðàà÷èéí õ¿í íÿñëàíà. 

Á¿õ 7 ëàíã íÿñëàæ äóóñâàë òýð õ¿í íýãèéã ººðòºº “ñ¿ðýã” áîëãîí àâ÷ 6- ã äàí 

íÿñëàíà. Òýð ìýò÷èëýí “ñ¿ðýã” áîëãîí àâ÷ áàéæ äóóñíà. Áóñàä íü õàðæ õÿíàæ 

áàéãàà. “Ìºõèéñºõ” çàâäàõûã õýëíý. “Õºíäºíº”- ººð øàãàéã õºíäºõ. Äóóã¿é 

äîëîîã íýã ë ãàðààðàà àâ÷ òîãëîíî. Íÿñàëñàí ãàðààðàà àâíà. Íÿñàëñàí ãàðààðàà 

øàãàéãàà àâáàë õÿíàã÷ áîëèóëæ àõèóëíà. Ýíý òîãëîîì íü äóóãàðàõã¿é, õºíäºðã¿é, 

ìºõèéñºõã¿é æèíõýíý øàãàé íÿñëàæ ñóðñàí óòãàòàé òîãëîîì. 7 øàãàéãàà õàÿñàí 

öàãò åð äóóãàðã¿é. “Äºðâºí áýðõ” öàãààí ñàðààð òîãëîíî. Íàñòàé õ¿í ýõýëíý. Øèíý 

æèëèéí àç ¿çýõ òîãëîîì. 4 áýðõ óíàõã¿é áîë õàÿàä ë áàéíà. 

“Øàãàé õàðâàõ” 9 òîõîé, 4 õóðóó ãàçðààñ øàãàé õàðâàíà. 16 øàãàéã ìîäîí 

òàâèóð äýýð ºðíº. ªºðèéí 8 øàãàéã õàðâàõã¿é, õ¿íèéõèéã õàðâàíà. 

177

Áàò- Ýðäýíý Õ¿ðýëáààòàð, íàñ 18, ýð, Áàðèëãà÷èí 

Íýã àéëààñ 2 õ¿í ñóóæ, ñîëáèí ñóóæ 1 ñóìààð 4 óäàà õàðâàíà. Ñóì íü áóãûí 

ýâýð áàéíà. 

Ìîðü óðàëäóóëíà. Õ¿¿õýä, òîì õ¿í àëü àëü íü òîãëîíî. Õ¿¿õä¿¿ä, áºõ 

áàðèëäóóëíà. Òàë áîëãîí õóâààæ òîãëîíî. ªºð ººðèéí áºõ÷¿¿ëèéã ºðººä òóñ òóñäàà 

íýðëýæ, ººðèéí áºõºº íýã íýãýýð íü õàÿíà. Õýðýâ òýð “áºõ íü” “ìîðü” óíàâàë 

ò¿ð¿¿ëñýí ãýæ ÿëãàí òàâèíà. Òýãýýä äîð á¿ðíýý ò¿ð¿¿ëñýí áºõºº õîîðîíä íü äàõèí 

äàõèí ¿çýæ ò¿ð¿¿ëñýí, ¿ç¿¿ð ò¿ð¿¿ 2 “áºõ”- òýé ¿ëäñýí íü õîæíî. 

“Õºìáîðîî” 32 òîîíä õ¿ðñýí íü õîæèíî. 2 õîíü, 2 òýìýý áóóâàë “áóðóó ãîä” 

ãýýä òîîöîõã¿é, 100 õîæèõã¿é, “2 ìîðü, 2 ÿìàà” 2 õîíü, 2 ÿìàà áóóâàë “çºâ ãîä” ãýýä 

2 òîîíä òîîíî. “2 ìîðü, 2 õîíü”, “2 òýìýý, 2 ÿìàà”, “2 òýìýý, 2 ìîðü” çºâ ãîäíîîñ 

õàìãèéí õîâîð “äýãæèí ãîä” ãýäýã. 4 ÿìàà, 4 õîíü ÷ ìºí 4 èæëèéã áàéâàë 4 òîîíä 

òîîöíî. “Íàëàé” ãýíý. 1 ÿìàà, 1 õîíü, 1 ìîðü, 1 òýìýý 4 áýðõ áóóâàë 8 òîîíä òîîöíî. 

“Õàðëàã 3” ãýäýã. 3 ìîðü, 1 õîíü áóóâàë øóóä õîæèë ãýýä “Åìá¿¿” ãýýä õîæíî. 

3 òýìýý, 1 ÿìàà áóóâàë øóóä õîæèãäîíî. 32 òîîíîîñ èë¿¿ òºñòýé áîë÷èõâîë òýð 

øàòààñàí òîîíîîñ ýõýëíý. 

Æè÷: 30- òàé áàéõàä “íàëàé” áóóãààä 34- òýé áàéäàã òóë 4 ýõýëíý. “Öàãààí 

òýìýý” øàãàéãààð, øàãàéíû òîî õàìààã¿é. Õè÷íýýí ÷ õ¿í òîãëîæ áîëíî. 

×îãäîí. “Õóóðûí ìàãíàé”, “Çóí öàã” äóóãààð íàéð (òºãñºæ) ºíäºðëºæ “òàðæ” 

áàéñàí. “Çóí öàã” áîë 3 ëàéòàé äóó. 

ªâëèéí ñàðä ìàë òºëëºõººñ ºìíº ãàë òàõèíà. Áîîâ øîîâ, èäýý áóäàà áýëòãýíý. 

Áîð çýýðèéí ºâ÷¿¿ãýýð òàõèäàã àéë áàéñàí. Õîíèíû ºâ÷¿¿ãýýð òàõèäàã, ÿíç á¿ðèéí 

àéë áàéñàí. Ýíý õî¸ð ººð òàõèíà. 

Ãàë òàõèõ íü ìàëä, íýí ÿëàíãóÿà õîíèíû òàëä ñàéí ãýäýã ó÷èðòàé. Ìîíãîë, 

òàíãàä 2 ÿíçûí íîì ìºí óíøèíà. “Ãàëûí ñóäàð” áàéäàã. Ìîíãîë ñóäðààð òàõèóëäàã 

áîë õàð õ¿íýýð óíøóóëíà. Òàíãàä ñóäðààð áîë ëàì õ¿íýýð. ªâ÷¿¿íèé õàìò õàð àðõè, 

øàð òîñ õèéíý. Ãýðèéí ýçýí õ¿í õèéíý. 

Ãàëûã îä ò¿ãýõýýð òàõèäàã. ªäºð òàõèõã¿é. Óíøèõ ìîíãîë, òàíãàä íîìûã 

ñîëèõã¿é, æèë á¿ð òàõèóëäàã íîìîîðîî ë òàõèóëíà. Ìàíàé ýíä ãàëûí ñýòýðò ìàë 

ãýæ áàéõã¿é. Ãàë òàõèõàä îéðûí óëñ èðíý. Òýãýýä èäýý áóäààãàà èäýýä ë òàðíà. Òýð 

øºíºäºº èäýýä óóãààä ë òàð÷èõàíà. “Ãàëûí òàõèëãàíû õóâü” õ¿ì¿¿ñò òàðààíà. 

Áóðõàí òàõèíà ãýæ áàéãààã¿é. Ñàíãàà òàâüæ æàñàà óíøóóëíà. Íàìðûí àðä 

óíøèíà. Òýð àéëä ÿìàð ø¿òýýí áàéíà. Ò¿¿íýý óíøèíà. Óëñ àìüòàíã çàëãà. Ëàì 

çàëíà. Íàéðëàíà, íýã ºäºð, øºíº áîëîîä òàð÷èõíà. Òýð àéëûã ìàãòñàí áàÿæóóëàõ, 

ñàéí ñàéõàí ÿâóóëàõ óòãàòàé åðººë íàéðûí ýõýíä åðººë÷ õýëíý. 

“Æàñààíû õóâü” ãýæ õ¿í áîëãîíä òàðààíà. ¯¿äýí òýíãýðòýé òàõèëãà ãýäýã. 

“Çàñàë” ìàë àæ àõóéòàé õîëáîãäóóëäàã. Àéë áîëãîí òýð÷ëýí õèéõã¿é. ßìàð÷ 

óëèðàëä õèéæ áîëíî. Ñ¿æèãòýí îâîî, õàíãàéä èäýý áóäàà öàöàæ ºðãººä íîì óíøààä 

ë áîëíî. 

Ãýðèéí ýçýí òîîíîíû ãîëîîñ õîéø áàðóóí õîéä òàëä ñóóäàã ¸ñòîé. ßìàð íýã 

õ¿í àéëä îðîîä òîîíîíû áàðóóí ãîëûã ãîëëîæ ñóóõ ¸ñã¿é, áóðóó ãýäýã. Ó÷ðûã 

ìýäýõã¿é. 

Çî÷èëæ èðæ áàéãàà ýð õ¿í àéëûí àëü ÷ òàëä ñóóæ áîëíî. ªºðèéí ýçýí àëü òàëä 

øèðäýã òàâüæ ºãíº. Òýð òàëä ë ñóóíà. Áàðóóí, ç¿¿í òàë õàìààã¿é. 

178

Ëóâñàííÿì, 64 í, ýð, õàëõ, Ñóìûí òºâèéí íîãîîíû ìàíàà÷ 

Áóÿíò îâîîíû ñàí íü ìîíãîëîîð áàéñàí ãýäýã. Îéð õàâèéí óóë îâîîã íýðëýñýí, 

ø¿ëýãëýñýí ñàí áàéñàí ãýäýã. Ýíý õîøóóíä õàâàð öàí ãàðäàã áàéñàí ãýäýã. 

Çàíûí Òóëãà 

Ýõíýð õ¿í ç¿¿í òàëä, ýð õ¿í áàðóóí òàëä ñóóíà. Õ¿¿õä¿¿ä õîéä òàëààð ÿâàõã¿é. 

Ãýðèéí ç¿¿í òàëä, àðààð íü õºøèã òàòààä õî¸ð òàëààð íü æèæèã ïèí ýñãèéãýýð 

áàðèíà. Àðüñ (õîíü, ÿìàà ÿëãààã¿é) õàÿàä àðàã ò¿ø¿¿ëíý. Àðüñàí äîîð øèðäýã 

áàéíà. Óðüä àðãàë, óñ àâ÷ áèé, àðàã ¿¿ð÷ áóé çîâëîíãîîñ àâäàã þì. Õóâààëöäàã 

ãýäýã áàéñàí. Òýãýýä áàðóóí, ç¿¿í óðä òàëä íü õºìºð÷ àðãàà òàâèàä òîéðîõ çàéòàé 

òàâèíà. Ìºí ààâ, ýýæ ãýðèéíõíýýñ äýýøýý ºðãºæ ø¿¿õýí àð òàëààñ íü ò¿øèæ ºãäºã 

áàéíà. Áóöàëñàí óñûã (öýâ õ¿éòýí) òºðñíèé äàðàà õ¿¿õäèéã áîîæ àâ÷èõààä íýã àÿãà 

óóëãàíà. Ýíý íü áèåèéí ñîéëò ñàéí áàéäàã ãýäýã. Òºðºõèéí ºìíº á¿ëýýõýí øàð òîñ 

3 õàëáàãà óóëãàíà. Õèé áàéâàë àëãà áîëäîã ó÷èðòàé áàéõ. 

Ìàõûã àíõ ºãºõäºº 3 óäàà óñàíä áàçààä ºãäºã áàéñàí. Òºðñíèé äàðàà á¿ñýýð 

ñàâàà ÷àíãà îðîîãîîä òºâ òýãøõýí ñóó ñàâ õàçàéíà ãýäýã áàéñàí. 3 øºíº, ºäºð 

óíòóóëàõã¿é. Õààÿà í¿äíèé õîð ãàðãàíà. Øºíºä øºë õèéæ ºãäºã áàéñàí. Ýõíèé 

õîíîãò ìàõ ñàéí áàéæ, õî¸ð äàõü õîíîãò àðàé ãàéã¿é, 3 äàõü øºíº áóë÷èíëàã ìàõààð 

áàçàõã¿é øºë õèéæ ºãíº. ªºõòýé ìàõ ºãºõã¿é. Õàð öàé ºãíº. Ñ¿¿òýé öàé áèåòýé 

áàéõàä äîòîðò ìóó ãýäýã. Ìºí ÷èõðèéã ñàðä àìñóóëàõã¿é. 

Áàãàíûã òºðºõ ¿åä áàðèõã¿é. Äýýä ¸ñîíä áàãàíûã áàðèõûã èõýä öýýðëýíý. 

Õàòàâ÷èí äýýð ñóóõûã ìºí öýýðëýíý. Á¿ñã¿é õ¿í ¿äýýñ ºìíº çóóõíûõàà õîéíî ãàëûí 

õàé÷àà àíãàéëãàõã¿é òàâèíà. ¯äýýñ õîéø ºìíº òàâèíà. Ãàëûí õàé÷ àíãàéëãàâàë 

(òàâèáàë) ãàðç ãàðíà ãýäýã. 

Áóäûí Äàøèíçàâ 

Ýð õ¿í ºãëºº íºìãºí ãàð÷ øýýõèéã õîðèãëîíî. Àæèë ¿éëñ á¿òäýãã¿é. ªãëººíèé 

öàéã àÿãà äóíäóóð õèéæ óóäàãã¿é ãýäýã. ªäðèéí îëçîíä ìóóãààð íºëººëíº. ¯äýø 

õîîë èäýõäýý 2 îãòîëñîí ç¿éë ãàëäàà ºðãºíº. Ãàëûí 3 íàñòàé áóðõàíäàà ºðãºæ 

áàéãàà þì. Õàâðûí äóíä ñàðä ç¿¿í õîéøîî õàðæ øýýäýãã¿é, ç¿¿í õîéä ç¿ãò “íîõîé 

ýðäýíèéíõýí” ãýäýã óëñ áàéíà. Íýã îòîã õîøóó þìóóäàà õàâðûí äóíä ñàðä òýíä ýð 

õ¿íèé äàëëàãà àâäàã áàéñàí. Òýãýýä òýíä î÷èõã¿é ãýæ òýð. 

Ýð õ¿í æàñ ºäðºº ¿ñýý àâàõóóëàõã¿é. Ìîðèíû õàçààðûí ñàãàëäàðãûã çàäãàé 

áàéæ óñëàõã¿é, îëìûã ìºí ñóë òàâüæ óñëàõã¿é. Ýäãýýð íü ºäðèéí îëçîíä èõ ìóó 

ãýäýã. 

Ýìýýëèéí õî¸ð õàòàâ÷èéã áîñãîîä ºìíº á¿¿ðãýý äýýø íü õàðóóëæ òàâüäàã. 

Ýìýýëèéã õàæóó òèéø íü õàðóóëæ òàâüäàãã¿é. Òàâèáàë çàëü õèéìîðüò ìóó ãýäýã. 

Îðîé óíòàõäàà á¿ñýý ãîëîîñ íü ìóøãèæ îðîîãîîä õîîðîíä íü îðóóëæ çàíãèäààä 

òàâüäàã áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é, äýðýí äîîðîî õèéæ óíòäàã. Äýýëèéí çàõ, á¿ñýí 

äýýã¿¿ð àëõäàãã¿é ãýäýã. Ýð õ¿íèé õèéìîðüò ìóó ãýäýã. Ýð õ¿íä 18 íàñ õ¿ðýõýýð 

ãýçýã òàâüæ 33 íàñàí äýýð íü ñàõàë òàâüæ “ç¿ñ õóâèðãàæ” áàéñàí. Èõ ºíäºð íàñòàé 

õ¿ì¿¿ñ “Áè 33 íàñ õ¿ðëýý ñàõàë òàâüÿ” ãýæ àñóóæ òàâüäàã áàéñàí. Èâýýë íàñòàé 

õ¿íýýð òàâèóëíà. 

179

“Îî÷íû ñàõàë”- ä ãàð õ¿ðýõ ¸ñã¿é. Äýýð ¿åñò íýã äàéí áîëæýý. Òýãýõýä öººõºí 

öýðýãòýé áààòàð ÿâæýý. Äàéí òèéø íýã öýðãýý ÿâóóëæýý. Ò¿¿íäýý “Òàíàé öýðýã 

îëîí óó?” ãýæ àñóóõàä íü “öººõºí” îî÷íû ñàõëàà çààæ “èéì ãýýðýé” ãýæýý. Òýãýýä 

î÷èõîä öààä òàëûíõ òýãýæ àñóóõààð íü “öººõºí, èéì ãýýä îî÷ ñàõëàà çààãààä, 

òàíàéõ õè÷íýýí áý?” ãýæ àñóóæýý. Õàðèóä íü òîëãîéãîî çààæ “èéì” ãýæýý. Òýãýýä 

íºãºº õ¿íýýñ áààòàð íü àñóóõàä õýëñíýýð íü õýëñíýý õýëýõýä òýäíèéõ þó ãýæ áàéíà 

ãýõýä òîëãîéí ¿ñýý çààãààä ãýæýý. Òýãýõýä áààòàð ýð “çà òèéì áàéäàã áàéæ, òîëãîéí 

¿ñèéã ñàð áîëãîí àâäàã. Õàðèí îî÷íû ñàõëàíä õ¿í ãàð õ¿ðäýãã¿é, òèéìýýñ áèä ÿëàõ 

íü ãýæ áàéñàí äîìîãòîé. 

Ýíõðèéëæ òîãòäîãã¿é, ýð õ¿¿õäýä áàðóóí ÷èõýíä íü ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí. 

ªòºëòëºº àâààã¿é ÿâæ ë áàéñàí. Àãíàñàí àíãèéí óëààí ìàõíààñ õ¿íä ºãºõ äóðã¿é, 

õî¸óë ÿâààä íýã íü ãºðººñ ýðã¿¿ëæ ºãâºë ýðã¿¿ëñýí õ¿íä õî¸ð ãóÿûã íü óóöòàé íü 

ºãíº. ¯íýãèéã ýðã¿¿ëñýí õ¿íä 2 ãîäûã ºãíº. (óðä õºëíèé) 2 õîä íèéëýýä 1 ìàëãàé 

áîëíî. Ýíý ¸ñîîð ºãºõã¿é áîë “àíä õàðèóã¿é” áîëíî ãýäýã. 

Àíä òýãø ºäºð,ñ¿ëä ºäðºº ãàðààä ÿâíà. Ç¿ã, ÷èã ¸ñëîëã¿é. Óðüä ¿íýã, ÷îíî, 

ãºðººñ, õÿðñ àãíàäàã áàéñàí. Áóóäàõ, õàâõ òàâèõ õýëáýðýýð àãíàíà. Õîðîîð àëæ 

áàéñàí. Àíä ÿâæ áàéõàä òóóëàé òààðàëäâàë èõ îëçòîé áîëíî ãýæ áýëýãøýýäýã 

áàéñàí. Òóóëàéãàà àëàõã¿é, õÿðààä õýâòâýë çààâàë áîñãîíî. Áîñãîõã¿é ºíãºðâºë 

òóóëàé ýõ íü ¿õñýí þì áîëîâ óó ãýýäýã ãýñýí. Òóóëàéãàà áîñãîîä “õóðàé õóðàé” 

ãýýä õàøãèðäàã. ¯íýã òààðàëäâàë ìóó ãýýä àëíà. Ìºí ýðýëä ÿâæ áàéâàë ìóó ýðýë 

îëäîõã¿é áàéõ ãýäýã. Õ¿í, ìàë òààðàëäâàë ÿàõ ÷ ¿ã¿é. Ãºðººñ àëñàí õ¿í áóóíûõàà 

àìààð øèéðýýð áºãñººð íü öóñààð íü ìÿëààíà. Õ¿í ýðã¿¿ëæ ºãñºí áîë àëñàí ãàçàð 

äýýð íü õóâààí ºãíº. Ãàíöààðàà àëñàí áîë ãàíçàãàëààä ÿâíà. Àâëàñàí àíãààñ òîëãîéã 

íü óóøèã, ç¿ðõòýé íü ¿ðãýëæ àâààä óóøãààð íü íààä òàëûí èë í¿äèéã íü òàãëàíà. 

Í¿äèéã íü èë áàéëãàâàë “òýíãýð õàðíà” àíä õàðèóã¿é áîëíî ãýäýã. Óóøãàà õàòààæ 

áàéãààä èäíý. 

“Ç¿ëä õèéíý” ãýäýã õàòààæ áàéãàà òîëãîé, óóøãàà ìºí ç¿ðõèéã õýëíý. Ç¿ëäýý 

áàðóóí óðä ºí÷èí òîëãîéä ºëãºíº. Òîëãîéã ºâ÷èíº, ãàëä àíãèéí þìñûã õ¿ðãýäýãã¿é 

ãýäýã. Ìºí ë àíä õàðèó àëàãäàõã¿é áîëíî ãýñýí óòãàòàé. “Ç¿ëä èäíý” ãýýä ººðñäºº 

èäíý. 

Àí àãíààä õýëýýä áàéõ ç¿éëã¿é, àãíàõààñ öýýðëýäýã àìüòàí áàéõã¿é. ×îíî 

àëáàë ÷îíûí çóëçàãà àëáàë ç¿ã ìºðºº ìóðèéëãàí áóðóóëæ èðäýã. ×îíî íü (ýõ) 

ìºðäººä èðíý ãýäýã ¸ñ áàéñàí. ªºð àí àãíààä ç¿ã áóðóóëààä áàéõ ¸ñã¿é.Ýð õ¿í ìîðü 

óíàæ áàéõ ¿åñò óÿàí äýýð ÿâãàí ñóóõã¿é ÷óëóó íÿñëàõã¿é. 

Ãèé÷èð. Ãèé÷èð äîîãóóð õàðàõã¿é, ýäãýýð íü ìîðèíû õóðäàä ìóó ãýäýã. 

Íàéðíû ¿åä ýð õ¿í áóðóó ñóóõ, äýýëèéí ýíãýð çàäãàé áàéõ, ÿðèõ äóóãàðààíû ¿åä 

òàìõè òàòàõ öýýðòýé. Ìîðü óÿæ áàéãàà ¿åä ýð õ¿í ÷ºìºã õàãàëäàãã¿é. Ìîðèíû 

õóðäàíä ÿñ õóãàëàõ ìóó ãýæ áàéñàí. 

Ýð õ¿íä îíöëîí ãî¸îä áàéõ ãî¸ë áàéñàíã¿é. 

Ýð íºõºð íü ýõíýðýý íýðýýð íü õýëæ äóóääàã áàéñàí. Õàðèí ¸ñëîæ àâñàí 

ýõíýð íü íºõðºº íýðýýð íü äóóäàõã¿é. Ëóâñàííÿì ãýäýã Ëîîíÿì ãýäýã ñàéí õóëãàé÷ 

áàéñàí, Õóð õàðöàãà ãýäýã ñàéí áºõ áàéñàí. 

Àíä áîëîõ ¸ñ ýíä áàéãààã¿é. 

Íàìàð îðîéõîí òýìýý õàéëàõã¿é, áîëîõ ¿åñò òýìýýã çàñíà. “Òýìýý õºíãºëíº” 

ãýäýã. Ãîëäóó ÷àääàã óëñûí óðèíà. ªãëºº íàð õººðººä èðýõýä çàñíà. Òýìýý, àäóóã 

180

çàñàõàä öàã, ç¿ã õàìààã¿é, áîã ìàëä ë ç¿ã ÷èã, öàã õàðíà. Òýìýýíèéõýý õàâüä 

áîòãîíûõîî çýëýíä àðö óóãèóëáàë óóãèóëíà. ªºð ¸ñëîëã¿é. Òýìýýãýý çàñààä 

øèëýíä íü óÿíà. Áè àìàíä íü õèé÷èõäýã, èä÷èõäýã áàéñàí. Ãàçàðò õàÿõààð “íîõîé 

¿íýðëýäýã” òèéìýýñ øèëýíä óÿæ íîõîéä ¿íýðë¿¿ëäýãã¿é ¸ñ þì. Íîõîé ¿íýðëýâýë 

ñî¸íãîòíî. Ñî¸íãîòñîí òýìýýã øàð áóäààãààð óòíà. Ìºí õ¿íèé ñ¿¿ ºãíº. Ìºí 2- 

3 óäàà óòíà. Òýìýýíèé çàñààã ººðñäºº ÷àíàæ èäýõã¿é, àäóóíû çàñààã ãàëä áóëààä 

øàðààä èäíý. Õîëüöã¿é, õ¿¿õýä áàãà÷óóëã¿é á¿ãä èäíý. Ñî¸íãîòñîí àäóóã çîãñîîæ 

áèåèéí ÷èëýýã ãàðãàæ äîìíîíî. Ýñâýë õ¿íèé ñ¿¿ ºãíº. “Çàñíà, õºíãºëíº, ¿ðýý 

çàñíà”. Ìàëàà çàññàí çàðèì àéë 3 ºäºð öýýðòýé áàéæ õ¿íä þì ºãºõã¿é áàéäàã. ªãºõ 

äóðã¿é, àâàõàä õàìààã¿é. ¯õðèéíõèéã çàñàõàä ¸ñëîë áàãà. Ãàëä õèé÷èõíý. Èäýõã¿é 

èë õàÿõã¿é, ¿õýð áàðàã ñî¸íãîòîõã¿é. Ñî¸íãîòîîä ¿õñýí áàéñàí, þó ºã÷ áàéñíûã 

ìýäýõã¿é. 

Áîã ìàëûã ºäðèéí ñàéí, öàãèéí ñàéíä çàñààä ÷àíààä èäíý. Öýýäýì ñ¿¿òýé 

õóâèíä çàñààã õèéãýýä ÷àíààä èäíý. Øàð áóäààòàé õîëèîä èä÷èõíý. Íîõîéä ºãºõã¿é. 

¯ëäñýíã áóëíà. Àéë õóíàðò ºãºõã¿é, áàéãàà óëñ èäíý. Öýýðòýé þì. Ìàë çàññàíû 3 

õîíîã ìàë àëàõã¿é. 

Õîíü õÿðãàõ ¿åä ¸ñëîë ¸ñëîõã¿é. Õàðèí õîíü çàñàõäàà óóãàí õóðãàíààñàà 

ýõýëäýã çàíøèëòàé áàéñàí. ßìàà ñàìíàõàä ¸ñëîë, çàí ¿éëã¿é. ªâëèéí ýõýí ñàðûí 

õóó÷ààð èäýø áýëòãýíý. Äóíä çýðãèéí àéë 1 àäóó, 5- 6 õîíü áýëòãýíý. Íàñòàé àéë 

3 çóë ºðãºäºã áàéñàí. Õîíèéã ºðëºæ, ÿìààã àäèë. Òýìýý, ¿õðèéã íóãàñëàíà. Àäóóã 

àìûã íü áîîæ àëíà. Ìàõûã ñýâðýýãýýä áàéøèí ñàâàíä õèé÷èõíý. 

¯¿ö. ¯¿ö õèéäýã óóò ãýæ íýã áåðçèíò, äîòîðòîé ýñãèé óóò áàéäàã. Ò¿¿íäýý 

¿¿öýý õèéãýýä àìûã íü øèä÷èõíý. Á¿õ ìàõ ¿¿öýíä îðíî. ¯¿öýý õèéäýý “¿¿öíèé 

ìàõ” ãýæ òýð ºäðºº àéëóóäàä á¿ãäýä íü ºãíº. Îíöëîí ºãºõ þìã¿é. Áîä áîë íýã 

÷ºìºã ºãºõ ÷ áèé, áîã áîë ìºí õàâèðãà ºãíº. “¯¿ö çàäëàõ” çàí ¿éëã¿é, çàäëààä àéëä 

ºãâºë ºãíº, ºãºõã¿é áîë ºãºõã¿é. 

Èäøèéã àðüñàíä íü áîîæ õàäãàëàõã¿é, ¿¿ö ë õèéíý. Íÿëõ ìàëûã “õºãíºíº” 

ãýðò ãàäàà õºãíºíº. Áàðóóí òàëä õºãíºíº. Ãàëä áîë ìàë õîíüã¿é ãàçàðò õºãíºíº. 

Õºãíº ýõ, àäàã, óóãàí õóðãàíûõ ãýæ ÿëãàõ ç¿éëã¿é. Ìàíàé ýíä ÷óëóóí õîðîî áàéäàã. 

Õºðçºíãººð ºâëèéí õ¿éòýíä õîðîî áàðèíà. 

Ã¿¿íèé çýë òàòàõàä ë ºäºð ñóäàð õàðíà. Ã¿¿íèé çýëíèé ýõèéã õîéä òàëäàà, 

ººðèéí óðä òàë ðóó õàðóóëíà. Ã¿¿íèé çýë ãýðèéí ýçíèé ñàéí ç¿ãò áàéíà. Òýð 

æèëèéí ñàéí ç¿ãò ë òàòíà. Òóãàë áîòãîíû çýëä ç¿ã ÷èã õàìààã¿é. 

Ãýðòýý áàéñàí õóðãûã ãàäàà òàâèõàä ºäðèéã õàðíà. Ãàõàé ºäºð, ãàõàé æèëòýé 

õ¿í ãýðòýý ìºëõººä õºãíºº, õóðãàà òàâèíà. (ìóëòàëæ) Ýíý íü ÿàðàëã¿é òîãòâîðòîéã 

áýëýãøýýæ áàéãàà þì. 

Ãàõàé æèëòýé íàñòàé õ¿í ãîëäóó õóðãà òàâèíà. Ãàõàé æèëòýé õ¿í ãýðò áàéõã¿é 

áîë îëæ èðíý. Ýìýãòýé õ¿í òàâüæ áîëíî. Óíàãûã ãîëäóó áàð ºäºð òàâèíà. ªºðèéí 

ñàéí ºäºð ë òàâèíà. “Íîãòíû àéðàã” óóíà. Ýçýí íü íîãòûã ìóëòëààä ñààãààä òàâèíà. 

Óíàãàà òàìãàëààä òàìãàíû íàéð õèéíý. 

Ñîâäûí Øàð íàñ 68, ýì, õàëõ, Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

Òîñ õóðóóäûã èõ õýíäýëíý. Ýýçãèé õîëüæ òîñ õèéíý. Ýìýãòýé÷¿¿ä íîãîîí, 

öýíõýð ºíãèéí äýýë ºìñºíº. Á¿ñýíä õ¿ðýí, öýíõýð ºíãèéí á¿ñ á¿ëýæ áàéñàí. Îäîî 

øàðûã á¿ñëýõ áîëæýý. 

181

Óðüä õî¸ð ãýðýýðýý õîòëîõ äóðòàé áàéñàí. Õîíü îëîí áîëíî ãýýä îëîí àéëààð 

õîòëîõ äóðã¿é áàéâ. Óðüä äºðâººñ äîîøã¿é äàâõàðëàãà á¿ðýýñòýé áàéñàí. Öàâàã 

òàâèàä (õîíèî óðäààñ íü) äàðàà íü äýýâðýý õîéíîîñ íü ýõýëíý. 4 äóãóéòàé äýýâýð 

òàâèíà. 

Òóóðãàà áàðóóí ºìíººñ íü áàðüäàã. Äîòóóð õîøëîí íýãòýé, ãàäóóð õîøëîí íü 

2- 3- òàé áàéíà. Äîòîð ýðã¿¿ëýã 4, ãàäóóð õîøëîí 4 áàéäàã. Õîøëîíã ãýýõ, ãèøãýõ 

áóðóó ýâõýõèéã öýýðëýíý. Õîøëîíã ãýýõ ìóó ãýäýã. ×àãòàãà óíèíä õàâ÷óóëñàí. 

Òóóõàé õýëáýð òàâèóð “æàí” ãýíý. 

Òîãîî. Òîãîî, í¿¿ð ãàð óãààäàã ñàâûã “òóíõóó” ãýíý. 

Äàíõ.“Äàíõ, Äàíõ, äîìáî” ÿíç á¿ð áàéñàí. Äºðâºëæ: Àðãàëûí ñàâ óðüä ìîäîí 

áàéñàí. ªð: Æèæèã øèðýý, “Ñàíäàë, çóóõ, ÿíäàí, áîñãî, øàíàà, õààëãà, õàâ÷èâ÷”. 

Í¿¿õýä ºðõºº õîéø íü áóóëãàíà. 

Óíòäàãã¿é íÿëõ õ¿¿õäýä íýã ìàéõàí äààëèìáààð õèéãýýä ãýðýýñ íü óíèíààñàà 

ä¿¿æëýíý. Õàæóóä íü òîãîî, øàíàãà ãýýä ë ãýðèéí ç¿éëñýýñ äóòóó þìã¿é õèéãýýä 

ä¿¿æëýíý. Ãýðòýý áàéãàà áîëãîæ áàéãàà þì. 

Ç¿¿äëýýä óíòàõã¿é õ¿¿õäèéí äýýð ìºí “óëààí áóò” (õàðãàíà) ä¿¿æèëäýã, 

¿íýã õàé÷èëæ ç¿¿äýã áàéñàí. Õ¿¿õä¿¿ä ÷óëóóí òîãëîîì èõ ºðæ òîãëîäîã áàéñàí. 

Èõ òîãëîîì ºð÷èõººä òîì õ¿íèéã ãóéæ îðóóëæ ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí. Õîíü, õóðãà 

ãýýä öàãààí ÷óëóó ºðººä àâäàð ñàâ ãýæ äºðâºëæèí ÷óëóóãààð áàðèíà. Îðîé ¿äýø 

“òàðâàãà÷èëæ áàéíà” ãýæ òîãëîíî. Øîðîî îâîîëîîä õýäýí áèåíýý õººæ òîãëîíî. 

Õýýð ìàë õîíîõîîð ¿äýø òýíãýð, áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºíº. Ìàë ìýíä áàéëãàæ 

õîíóóë ãýäýã áàéõ. Ãýðèéí õóó÷èí áîë÷èõñîí ìîäûã õàÿ÷èõíà. Ãàëä õèéõã¿é. 

Õóó÷èí àìáààð, ïèí äýýðýý òîîíîî îðõèñîí áàéõ àæýý. 

Õ¿í íàñ áàðàõàä äîòîð íü áàéãàà á¿õ ç¿éëñèéã ãàðãàíà. Áàãàíûã ãàðãàõã¿é 

áàéñàí áàéõ, ìýäýõã¿é þì. 

Äàìèðàí, íàñ 64, ýð, õàëõ, ×óëóóò áðèãàäûí òºâ. 

Ìàëãàéã äîîøîî õàðñàí õàìãèéí ìóó õóâöàñ ãýäýã áàéñàí. Õ¿íýýñ ìàëãàé 

àâàõàä ìàëãàéãàà ÷óëóóäàæ (õàÿæ) ¿çýýä äîîøîî õàðâàë ñàéí ãýäýã áàéñàí. Õ¿íèé 

ìàëãàéíä äóðã¿é, ñàâ ñóóëãàíä ìàëãàé î÷ñîí áàéâàë îéìñ ä¿ðæ áàéæ àâäàã äîì 

áàéñàí. Ãýð äýýð õîíü ãàðâàë íîõîé ãàðãàæ, íîõîé ãàðâàë, õîíü ãàðãàæ àâäàã äîì 

áàéñàí. Õîíü ãýð äýýð ãàðàõ íü ìóó ãýäýã. Í¿¿äëèéã øèíý ãàðààä õèéõýä ñàéí ç¿ãòýý 

áàãàíà, òóëãà, óóð, ºðõºº òýìýýíýýñ ç¿¿æ “ìºð” ãàðãàäàã áàéñàí. 

Íàìáàðûí Áàë, íàñ 67, ýð, Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, ×óëóóò áðèãàä 

Øàð ãóóëèí ëèìáý õîòîîñ àâñàí. Òîëãîéí òàë íü 3 á¿ä¿¿í õàð ºíãèéí 

á¿ñë¿¿ðòýé, á¿ñë¿¿ð á¿ãäèéí ºðãºí 8 ñì. 

- á¿ñë¿¿ð ºðãºí - 5 ñì 

- õºíäëºí íýâò í¿õýíä óÿàòàé 

Áàðóóí óðä òàëä íýã àâäàð, åð íü àéëä 3- 4 àâäàðòàé áàéñàí. Óëààí áóäàãòàé. 

Àéëûí ÷àäëààð àâäàð íü òîì, æèæèã ÿíç á¿ð áàéâ. Äóíä ÷èíýýëýã àéë 8 òýìýý à÷äàã 

áàéâ. 

182

“Æàí” òàâèóð ãýäýã ýâõ÷èõäýã òàâèóð áàéñàí. Õî¸ð ìîäîí îð “í¿¿ðòýé îð” 

áàéñàí. Çàðèì íü íýãòýé ÷ áàéñàí. Øèðäýã äýâñ÷èõñýí îð áàéâ. Íèëýýä àäóóòàé 

àéëä 3- 4 õºõ¿¿ð áàéâ. Ãýðòýý 2 õºõ¿¿ð, ãàäàà èë¿¿ ãýðòýý 1- 2 õºõ¿¿ð áàéâ. 

Õºõ¿¿ðèéã ¿õðèéí øèðýýð õèéäýã áàéñàí. ¯õðèéíõ ñàéõàí òýãø õºõ¿¿ð áîëäîã 

áàéâ. Òýìýýíèéõ ìóðóé öàãààí, òýìýýíèé øèðýýð õèéõýä äîòîðõè àéðàã íü 

õàðàãäàæ áàéñàí. Àäóóíû øèðýýð õºõ¿¿ð õèéõýýä àéðàã íü èõ õàõàðäàã. Òýãýýä ÷ 

àäóó íÿäàëäàãã¿é áàéñàí. 1940- ººä îíîîñ õîéø òýìýý íÿäëàõ áîëñîí. 

Í¿¿äëèéã òýìýý íóðóó à÷äàã áàéâ. Òýðýã åð áàéãààã¿é. Õèéä ñ¿ìèéí óñ çººäºã 

ãàíö íýã òýðýã áàéñàí. Àéëä åð áàéãààã¿é. 

Ìàíàé íóòàãò ýýìýã õèéäýã äàðõàí õ¿í áàéãààã¿é, õàçààð íîãòõîí õèéäýã õ¿í 

áàéñàí. 

“Øèíý ºðõ” 1940- ººä îíä õèë ãàð÷ ÿâààä Õàð- Àéðàãò íóòàã çààãäàæ ÿâààä 

íóòàã ðóóãàà í¿¿æ ÿâààä ýíä 1960 îíä ¿ëäñýí àéëûã õýëíý. 

Õ¿¿õäèéã 7 íàñòàéãààñ íü àÿãà øàíàãà àâ÷ðóóëæ àæèëä ñóðãàäàã. Íààäàìä 

õîöîðñîí äààãàíä çºâ òàëä íü õîäîîä ç¿¿äýã çàíøèë îäîî áàéíà. Ãàäíû õ¿í, 

õîíîñîí õ¿íä áóãàëàã ÷ºìºã (õàðüò ÷ºìºã) ÷àíàæ ºãäºãã¿é. Àéëä î÷ñîí çàðö õ¿í 

òîìõîí àéëûí òîîíîíû ãîëîîñ õîéø ãàðàõã¿é, áàðóóí òàëä ñóóíà. Ýìýãòýé õ¿í 

òîîíîíû ãîëîîñ åð ãàðàõã¿é, öýýðòýé áàéíà. Õ¿¿õä¿¿äèéã õàòàâ÷íààñ ãàðãàõã¿é. 

Îõèí ¿ð õîéìîðîî æàðãàäàãã¿é 

Îãòîðãóéí ¿¿ë õîéíîî æàðãàäàãã¿é ãýýä ýì õ¿íèéã õîéìîðò ãàðãàäàãã¿é 

áàéñàí. “Á¿ñã¿é õ¿í ãîðîîíä õîíîãëîäîãã¿é” ãýäýã áàéñàí. Ñ¿ì õèéäèéí õîéãóóð 

òàòñàí ÷åðòà “ãîðîî”, îðîé òýíãýðò áàðóóí óðä ãàðäàã ¿¿ëèéã òýíãýðèéí çàéäàñ 

ãýäýã. ×èíãýñ õàðâàñàí ãýäýã. 

Îðñîí áóóðûí çîãäîð, îðìîë àçàðãàíû äýëýýð õ¿¿õäèéí óÿà õèéäýã áàéñàí. 

(÷àãòàãà) Èéì ÷àãòàãà íü îãòîðãóéí ñàëõèòàé òýíöýíý ãýäýã. 

×óëóóò áðèãàä ãýäýã ÷èíü ×óëóóò ñóì áàéñàí. Îëîí áàã áàéñàí. 

Îðøóóëãûí çàìä çàì äàéðàëäâàë õàäàã òàâüäàã. Ò¿¿íèéã àâàõûã öýýðëýæ 

áàéñàí. Îëîí òýìýýòýé ãàçðûí õ¿í ÷èëýý ãàðãàæ áàéãàà ãýæ îðîí öàéãàà óóðàíä 

í¿äýæ òýìýýíèé àìðàëòûí ÷èìýý þì óó ãýýä ºãëºº öàé í¿äýõèéã öýýðëýäýã áàéñàí. 

Õîéòîõ íü óäàõàä ñ¿õíýýñýý (óóð) óëààí óòàñ óÿäàã. Äîðíîä àéìàãò èõýð 

õ¿¿õýäòýé àéë àöòàé áàãàíàíààñàà óëààí óòàñ ç¿¿ãýýä àöûã íü õàãàëæ “àìü ñàëãàæ 

áàéâ” ãýæ áàéñàí (óëààí, õàð óòàñ ç¿¿õ). 

“Áýëõàìûí îãòîíî”- ûí õàëüñûã òºðºõ õ¿í áàðèâàë, óóâàë õóðäàí òºðäºã ãýäýã. 

Õýýëòýé ã¿¿íä à÷èæ áîëîõã¿é, õýýëýý õàÿíà ãýäýã. 

Á¿æëõàì- õ¿¿õýäã¿é àéë ø¿òíý. 

Õýðýý õàøãèðààä áàéíà ÷îíî èðýõ íü ãýäýã. Îäîî àæèãëààä áàéõàä òýíãýð 

ìóóõàé áîëîîä áàéõ øèã. 

“Õºñðèéí øààõàé” Õÿòàä øààõàéãààð äýëýí íü õàâäñàí ìàëûí äýëýíã “ýì äîì, 

ýì äîì!” ãýæ õýëýýä äîìíîæ áàéäàã. Àéë òýð øààõàéãàà õàäãàëæ áàéäàã. “Õîõèðîî” 

õîíèíû ºâ÷èí. Óðüä ÷îíî àëààä ñýìæèé íü äºðººíäºº ç¿¿õýä ìîðèíû õóòàã àðèëíà 

(ø¿ä öóóðàõ) çýðýã õóðä íü ìóóäíà ãýäýã. 

Õààëãàí äýýðýý òºìðººð íîõîé õàé÷ëààä õàä÷èõäàã áàéñàí íü íîõîé òîãòäîãã¿é 

àéëûí çàíøèë áàéâ. 

Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë 7 õ¿¿õäèéí (íàéð) óðàëäààí áîëäîã áàéñàí. (ÿâãàí) 

Ãýð áàðèõàä ¿¿äýýð óóë îðóóëæ áàðèõ ìóó ãýäýã. ªºð þì ìýäýõã¿é. 

183

Ñóìúÿàãèéí Äîãîîæàâ íàñ 78, ýì, õàëõ, 

Ãóðâàíñàéõàí. àéõàí. Ýëãýí áðèãàäûí òºâ 

Èõ ãàçðûí ÷óëóóíû Áàÿí óóë ãýäãèéã òàõèæ áàéñàí. ×àíõ óðàãøàà (òàõèëãà) 

Áóìáàòûí òàõèëãà ãýäýã óóëûã òàõèæ áàéñàí. Ñàéõàí áðèãàäûí íààíà Ãóðâàíñàéõàí 

ãýäýã 3 óóëûí äóíä äàõü óóëûã òàõèäàã áàéñàí. 

Çóí èäýõ áóäààòàé õîíü ìàë õèéãýýä òàõèäàã áàéñàí. Ýì, ýð á¿ãä î÷íî. Íààäàì 

õèéíý. Äóíä óóëûí òàõèëãà èõ òîì áîëäîã áàéâ. 

Àéëä îðâîë áóäààòàé öàé õèéæ áàéâàë ÿâäàë á¿òýõ áàéõ, ýðýë îëäîõ áàéõ, 

ÿàð÷ ÿâíà ãýâ÷ àìñàíà ãýýä áýëýãøýýäýã áàéñàí. Óóðãûí ¿ç¿¿ðèéã õîòíû çàõàä 

(¿ç¿¿ðèéã òîëãîéã íü) íààø ãýðë¿¿ãýý õàðóóëæ òàâüäàã çàíøèëòàé. Õîã ¿íñýý 

õîòûíõîî õîéøîî õàÿõã¿é, õîãèéã áàðóóí óðàãøàà ë àñãàäàã áàéñàí. Òîãîî, øàíàãà, 

õîã øîðîî ãýðèéí äîòóóðõè àæëûã á¿ñã¿é õ¿í ë õèéäýã áàéñàí. 

Ýìýýëèéã ºâºë ãýðòýý îðóóëæ òîõîì õºëäºíº ãýýä (ãýðòýý) òàâüäàã áàéñàí. 

Èë¿¿ ãýðòýý áîë òýíäýý òàâèíà. Èë¿¿ ãýðèéã õîòëîæ áàðèõã¿é, áóóðèéí àÿûã õàðæ 

ãýðèéíõýý áàðóóí, ç¿¿í òàëä áàðüäàã áàéñàí. Õîíèíû õèéëýýä òàâüñàí (àëñàí) 

õîäîîäíû õýâýýð ÷àãòàãûã óíèíä õàâ÷óóëäàã ãýäýã áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

Äàìèðàíãèéí Ò¿ìýíáàÿð, 70 íàñ, ýì, õàëõ, Ýëãýí áðèãàäûí òºâ, 

ªìíºãîâèéí Ãîâüñàíãèéí ñ¿ìèéí õàðúÿàò. “Àð õºâ÷èéí óíàãà”, “Ýð áîð 

õàðöàãà”, “Ò¿ìýí ýõ”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí õàíãàé”. Óðüä Ò¿øýý ã¿íèé õîøóó ãýäýãò 

õàðúÿàëàãäàæ ÿâñàí ãýäýã. 

Ýõíýð áîëñîí õ¿í ººðèéí àâäàð ñàâ, õóâöàñòàé î÷äîã áàéñàí ãýäýã. “Îëîí 

õ¿¿õýíòýé àéë õîîñîð÷, îëîí õ¿¿òýé àéë áàÿæäàã” ãýëöäýã áàéñàí. Õ¿¿õíèé òàë 

¿ñòýé ø¿ð, ñóâä ºìñãºëèéã áýëòãýæ áàéñàí. “Ñàâãàí” ãýäýã ìºíãºí ýýìýãòýé 

áàéñàí. Áýë, õóòãà, ýõíýð õ¿í ç¿¿äýãã¿é áàéñàí. Öýíõýð, íîãîîí á¿ñ á¿ñýëíý. Äýýë 

áîë öýíõýð, íîãîîí, áîð ãýýä ÿìàð÷ õàìààã¿é áàéâ. Ãýõäýý äýýëèéí çàõ íü áèåèéí 

ºíãºíººñ ººð áàéäàã áàéñàí. Øàð á¿ñ îãò á¿ñëýõã¿é, öýíõýð äýýëòýé õ¿í íîãîîí, 

áîð, øàðãàë÷ áàéæ áîëíî. (çàõòàé) 

Áè ªìíºãîâèéí õ¿í. Òýíä áºãæèéã “çàâñàðãà” ãýäýã áàéñàí. Ìºíãºí áóãóéâ÷ 

èõ ç¿¿äýã áàéâ. Áºãæ ç¿¿ãýýã¿é õ¿íèé èäýý, áóäàà õèéõýä áóçàð ãàðòàé, ãÿëàéõ 

öàãààí þìã¿é, öóëãàé ãàðòàé ìóóõàé þì ãýäýã áàéñàí. 

Ýð õ¿í ìºí ë ººð çàõòàé äýýë ºìñºí “Òºðèéí õàð õ¿í” ãýäýã ãýçýãòýé, õóòãàòàé 

áàéñàí. Ëàì áàéãààä õàð áîëñîí õ¿íèéã õàðëàã ãýäýã. Õàðëàãààð “ãàðãóóëàõ”- ã¿é 

òºðèéí õàð õ¿íýýð ãàðãóóëäàã. 

Óðüä õ¿¿õäèéã íýõèé ºëãèéíä áîîäîã áàéñàí. Ýì õîíèíû íýõèéãýýð òîëãîéí 

õýñãèéã õóìèàä ºëãèé õèéíý. “Æèâõ”- èéã ¿õðèéí õºõ àðãàëûí ¿íñèéã õàòàâ÷èíä 

õèéãýýä äýýð íü àäóóíû ÿìàð÷ õàìààã¿é äýë çóëààä õèéæ ¿íñèéã ñîëüäîã áàéõ. 

Õ¿¿õäèéí óÿàã 7 áóóðûí çîãäîðîîð î¸ìîë óÿà õèéäýã áàéñàí. ¯¿íèéã èõ ñàéí ãýäýã. 

Òýð íü õ¿¿õäýä ºëçèéòýé ãýäýã. Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéëûíõ ñàéí õóëãàé÷ ýðèéí 

öóëáóóðààð íü óÿà õèéäýã ãýäýã. ªëãèéí óÿàã äààâóóãààð õèéäýã áàéõ. 

Íÿëõ õ¿¿õäèéã ¿õñýí áîë “íîõîéí àì” ãýäãèéã (ç¿ã þì) àñóóæ òèéø íü ë 

õàÿõã¿é, ººð ç¿ãò õàÿíà, ÷èã õàìààã¿é õàÿíà. Ñàéí ë áîë ëàìààñ ýðãýæ òºðºõ 

òºðëèéã íü àñóóíà. Äàãàëäóóëàõ ç¿éëã¿é. ªºðèéí ýöýã ÷ þìóó, àéëûí ÷ õ¿í þìóó, 

íýã á¿ñòýé õ¿í õàÿíà. 

184

Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã 4 íàñòàéä íü óðä òàëààñ íü ¿ñèéã íü àâ÷ òàâ òàâèíà. Äààõèíû 

¿ñèéã íü àâàõäàà íýìæ çàõààñ íü òàâèàä ë áàéíà. Á¿ñòýé õ¿¿õäèéí äààõèéã 3, 

5- òàéä íü àâíà. Òºðèéí õàð õ¿í áîëãîõ áîë òàâ òàâèíà. Ëàì áîëãîõ áîë á¿ãäèéã 

àâ÷èõíà. Ýíõðèé õ¿¿õäýä áàðóóí ÷èõýíä íü ýýìýã ç¿¿ëãýäýã áàéñàí áàéõ. Îõèí 

õ¿¿õäèéí ÷èõèéã òóãàëãà, ìºíãººð 6- 7 íàñòàé áàéõàä íü ÷èõèéã íü öîîëíî. Ýõ íü 

öîîë÷èõäîã áàéñàí. Õ¿¿õäýä äýýë õèéõýä ìè÷ ºäðèéã öýýðëýí ýñãýõã¿é. Ìè÷ ºäºð 

ýñãýñýí ýä “ãóðâàí õ¿¿ð äàìíàíà” ãýäýã áàéñàí. Ìºí áÿìáà ãàðàãò áàéõ ýä øàòíà 

ãýäýã áàéñàí. 

¯éëèéí õàé÷èíä ÿâóó ç¿¿æ ºäðèéí öýýð õîðèîã¿é áîëãîíî. Ýð, ýì õî¸ð ÿíçûí 

ÿâóó áàéñàí. Ýì íü õî¸ð í¿õòýé. Ñààëèéí õóâèíä ÿâóó, òýíãýðèéí õ¿ðýë ñóì ç¿¿æ 

áóçàð îðóóëàõã¿é ãýäýã. Æàñààíä äàëëàãûí òèéì õóâèíãààð èäýý õèéæ õóðàéëíà. 

Äàëëàãûí õóâèíä óñ õèéõã¿é, àéëä ÷ îðóóëàõã¿é, õ¿íèé õ¿íä ÷ áàðèóëàõã¿é 

õîéõíîî òàâèíà. 

Ãàëûí õàé÷èéã àðèóëæ àð÷äàã, ãèøãýõã¿é ãàëûí äºðâºëæèí (ìîäîí) äýýð õ¿í 

ñóóëãàõã¿é, “ãàëûí øèðýý” ãýäýã áàéñàí þì. Õîã øîðîî, ¿íñèéã íýã ë ãàçàð ç¿¿í 

òàëä (óðä) áàðóóí óðä àñãàíà. Õîã ¿íñ, ¿íñ øààð õî¸ðûã õîëüäîãã¿é ãýäýã. ¯íñ 

øààð õî¸ðûã õîëèâîë ýìýãòýé õ¿í æàðãàë ¿çýõã¿é ãýäýã áàéñàí. ¯íñèéã íèëýýí 

õîë àñãàíà. ¯íñèéã ãèøãýõã¿é, ¿íñýí äýýð ãèøãýõýýð ¿õñýí õîéíîî ìºðºº ¿çýõã¿é 

áîëäîã ãýæ öýýðëýäýã áàéñàí. 

Òîãîîã óðàãøàà õàçãàé òàâèáàë ìóó, òýãø òàâèõ ¸ñòîé ãýäýã. Õîéøîî õýëòãèéã 

÷ íýã èõ öýýðëýõã¿é. Ýëýãäñýí ñýòýðõèé øàíàãà ìóó ãýäýã. “Ñýòýðõèé øàíàãààð 

äàëëóóëñàí õîã âý?” ãýäýã õàðààë ÷ õýëäýã áàéñàí. 

Ã¿¿íèé ñ¿¿ãýýð “ñººí öºä” ãýýä ñààìàà çýëýí äýýð öàöëààð ºðãºíº. Öàöëûã 

ãýðèéí áàðóóí õîéíî ç¿¿÷èõ þìóó, áóðõàíû îéðîëöîî õàíàíààñ ºëãº÷èõäºã. Ç¿ãýýð 

áîã ìàëûí ñ¿¿ã öàöëààð ºðãºõã¿é, õàëáàãà, øàíàãààð ºðãºíº. Öàöëààð çºâõºí 

ã¿¿íèéõýý ñààìûã ºðãºäºã áàéñàí. Õóøààð ÷ þìóó, áºõººðõºí àÿòàéõàí ìîäîîð 

öàöàë õèéäýã áàéñàí. “Æàí”- ã ýðõýìëýýä áàéõã¿é àëü ÷ òýìýýíä õàìààã¿é à÷íà. 

ªðãºìºë õ¿¿õäèéã òýæýýâýð ãýäýã. ªäºð ñóäàð àñóóæ àâ! ãýñýí ºäºð íü õîíèíû 

ìàõ, áîîâ øîîâòîé àâàõ. Àéëûí ãýðèéí ýçýí àâãàéòàéãàà î÷èæ àâíà. Ýõýä íü õàäàã 

áàðèàä “õ¿¿ãýý õàéðëà!” ãýõýä õ¿¿õäýý ºãºõºä íü ýõèéí òîõîéä íü õàäãàà òîõíî. 

Áàðóóí ãàðûí òîõîéä óðò õàäàã áîë õî¸ð ãàðûã íü äàìíóóëààä òàâü÷èõíà. Àâàõ 

àéë ÿìàð õ¿¿õýä àâàõ õ¿ñýëòýé áàéíà. Ò¿¿ãýýðýý ë àâíà. Õ¿¿õäèéíõýý òàëààð òýð 

àéëòàéãàà õîëáîîòîé áîëíî. Ìºí ìàë ºãäºã. Ò¿¿íèé õýëñýí íü áîëîõîîð î÷èæ àâíà. 

Õîíü, ìîðü ãîëäóó ºãíº. Ç¿ñ õàìààã¿é îõèí, ýð ìàë ÿëãààã¿é, íÿëõàä íü ýõ, ýöýã 

íü ºãºõ äóðòàé, òýð ¿åä íü àâíà. Íýð ºãñºí áàéâàë áàðàã ñîëèõã¿é. Õàðèí ºâäººä 

ýëäýâ þì áîëîîä áàéâàë ñîëüäîã áàéñàí ë áàéõ. Õ¿¿õýä òýäíèéõýýñ àâñàí ãýäãèéã 

õýëíý. Ãýðòýý î÷íî, çîëãóóëíà. Î÷èõäîî íýã õîíüòîé î÷íî. 

18- 19 íàñòàéä íü ãýçýã òàâèíà ãýäýãã¿é, ýì õ¿¿õäèéí ãýçýã 16- 17 íàñòàéä íü 

òàâ ãýçýã íü óðãààä ë ã¿éöýæ ãýçýãòýé áîëíî. Ýì õ¿í 20 íèëýýä ãàð÷ áàéæ ë õ¿íèé 

ìýíä ìýäíý. Ýð õ¿í 30- 40 õ¿ð÷ áàéæ àðõè óóõ ýðõòýé áîëäîã áàéñàí. 

Ãàë çýýãèéí ¸ñ áàéãààã¿é. Óðüä ýõíýð õ¿í ýðýãíýãèéíõýý òàëä ñóóæ ãàëàà 

ò¿ëäýã áàéñàí. Çóíû öàãò øàâðààð “øàâàð çóóõ” áàðüæ ñ¿¿íèéõýý ºðìèéã áàéëãàäàã 

áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäºº áàðü÷èõíà. Áóñàä öàãò òóëãà ë áàéíà. 

Ãýðòýý õóðãà, èøãèéã õºãíºäºã áàéñàí. Óóãàí õóðãàà ýõýíä íü õºãíºíº. 

Õóðãàà òàâèõäàà ¿¿äýý îíãîéëãîæ áàéãààä àäãààñ íü òàâèíà. Ãàõàé ºäºð òàâèáàë 

185

òîãòâîðòîé, áàñ íîõîé ºäºð òàâèáàë òîãòâîðòîé “ãýð ýðãýíý” ãýäýã áàéñàí. Õàìààã¿é 

ºäºð òàâèõã¿é. Òóãàë òàâèõàä ºäºð õàìààã¿é. Ã¿¿ã ìîãîé, íîõîé, ãàõàé ºäºð óÿæ 


Ýñãèé õèéæ “ýñãèéí õóðèì” õèéäýã áàéñàí. ªìíºãîâüä “ýñãèé äàðíà” ãýäýã. 

Ìîðèîð ÷èðñýí ýñãèéã àéëûí ýð÷¿¿ä èðæ íÿëõ ýñãèéã “òîõîéëäîíî” ãýæ îëîí ýðñ 

çýðýãöýí ñóóãààä í¿öãýí òîõîéãîîðîî ýâõýí òîõîéëäîíî. ¯äýýñ ºìíº ýñãèéã õèéñýí 

áîë ¿äýýñ õîéøæèí òîõîéëäîæ îðîé ãàðãàíà. 

Ýñãèéã 2- 3 àéë íèéëæ õèéíý. Ýñãèéãýý õèéæ áàéõäàà “ýñãèéí õóðèìàà” 

õèéíý. 1- 2 õîíü ÷ þìóó, ýñãèéí îëîí öººíººñ áîëæ õîíü ãàðãàíà. Àéðàã öàãààãàà 

óóæ, ìàõàà èäýýä ë ýñãèéãýý õèéãýýä áàéíà. 

“Íîõîé ºäºð” ýñãèé õèéâýë ò¿ðãýí áàéõ, ìîãîé ºäºð õèéâýë öàãèðàãëà÷èõààä 

õºäëºõã¿é áàéõ ãýëöäýã áàéñàí. Ýð õ¿í òàòíà. Æèë óñ õàìààã¿é. Õ¿íèé õ¿íýýð 

ýñãèéãýý òàòóóëñàí áîë þì ºãâºë ºãºõ ë áàéõ. Õ¿¿õäèéí õóâü ãýæ áÿñëàã, öàãàà 

ñàõíààñ ºãíº. Ãýðèéí õààíà ÷ õàìààã¿é, ã¿¿í çýëíýýñ õîëõîí, àëü òýãø ãàçðàà 

ýñãèéãýý õèéíý. 

Ã¿¿í çýëèéã òàòàõ ç¿ãèéã ëàìààñ àñóóæ òàòíà. Óóãàí óíàãàà äàéð÷ óóðãàëàõ 

ç¿ãèéã õýëæ ºãíº. Çýëíèé ýõýí òàëä óóãàí óíàãà òàòíà. Óíàãàà á¿ãäèéã áàðèàä óóãàí 

óíàãàà óÿñàí çýëíèé ãàäñàí äýýð óóðãàíûõàà õóéâûã óãëààä òàâü÷èõíà. Óóðãàíû 

òîëãîéä õàäàã óÿñàí áàéäàã. Òýãýýä õîíèíû ìàõàà çýëýí äýýð áàíçàí äýýð ºð÷èõººä 

õóâààíà. “Ñàíãèéí ëàì”- ä óóöûã òàâèíà. ªðõíººñ àðàé òîì ýñãèé äýýð ìàõ, áîîâîî 

õóâààíà. Ýðýãòýé÷¿¿ä ìàõ õóâààíà. Èäýæ óóæ äóóñàõàä òýð ýñãèé äýýð áîîâ, ìàõíû 

¿ëäýãäýë ¿ëäýýíý. Ò¿¿íèéã õ¿¿õä¿¿ä ºðãººä ãýðë¿¿ãýý ÿâäàã çàíøèëòàé. Õ¿¿õä¿¿ä 

òàë òàëààñ íü èõ áóëààöàëäàíà. Õóâààæ èäýæ äóóñààä ã¿¿ãýý ñààíà. Çýë äýýðýý ñàí 

òàâèàä ñààìíààñàà çýë äýýðýý õýí ÷ õàìààã¿é ºðãºíº. Òýãýýä ñààìàà ãýðýýäýý àâ÷ 

ÿâíà. Çàìä ¿éëäýõ çàí ¿éëã¿é. Ñàí òàâüæ áàéõàä åðººë òàâèíà. 

Õàðâààä õ¿ðýõã¿é çýëòýé 

Õàòèðààä õ¿ðýõã¿é áýë÷ýýðòýé 

Çýëòýé óíàãà íü çýýðíýýñ îëîí 

×àãòòàé óíàãà íü ÷àíäàãàíààñ îëîí! 

Çààíû øèðýýð õºõ¿¿ðýý õèéñýí 

Çàíäàí ìîäîîð á¿ë¿¿ðýý õèéñýí 

Äàéðààä èðýõýä äàëàé øèã 

Áóöààä èðýõýä áóëàã øèã 

Ñààñàí ñààì íü ñàâàà ä¿¿ð÷ 

Ñàíàñàí á¿ãä íü íîìûí ¸ñîîð á¿òíý 

Ñºíòýé àéðàã íü ä¿¿ðýí áýëýãòýé ò¿âøèí æàðãàëòàé 

Áàò ñàéõàí îðøèõ áîëòóãàé! ãýæ åðººäºã. 

Ýðýãòýé õ¿í ë åðººíº. Íàìàéã æààõàí áàéõàä èíãýæ åðººäºã áàéâ. 

Óðüä áîë èõ ãýð õîòûíõîî áàðóóí òàëä áàéõ ¸ñòîé áàéñàí. 

Óðüä õ¿¿õíèéã òîëãîéä íü öàãààí äààâóóí óóò áèò¿¿ óãëààä 2 ãàðò íü öàãààí 

óóò óãëààä ìîðèí äýýð ä¿¿ðýýä ÿâäàã áàéñàí ãýäýã. Î÷ñîí àéëûí ¿¿äýíä öàãààí 

ýñãèé äýâññýí áàéñàí. Ò¿¿í äýýð íü ýìýýëòýé íü òàâèàä áóóëãàäàã áàéñàí ãýäýã. 

Ãýðò îðîîä áóðõàíä íü ìºðãººä, ãàëä íü ìºðãºäºã áàéñàí ãýäýã. Ãàëä íü òîñ ºðãºäºã 

áàéñàí ë áàéõ. Õàäìóóäàä íü ìºðãºäºã ó÷ðûã ìýäýõã¿é õ¿¿, õ¿¿õýí òàëààñ íýã íýã 

áýðãýí áàéíà. Îðîé áîëîõîîð àöòàé áàãàíààðàà íàéð äóóñàõààð “èðñýí ãèé÷èä 

186

áóöàæ, îðñîí áîðîî àðèëäàã” ãýýä òóóäàã. Õ¿¿ãèéí áýðãýí ë õººäºã áàéñàí áàéõ. 

Õ¿¿õíèé ºì÷ ãýæ òàâàí õîøóó ìàëààñàà ºãäºã áàéñàí áàéõ. 

¯õýã õ¿¿õíèé òàëààñ èðíý. Àâäàð øèã äýýðýý äºðâºí îíîî áîñãîñîí íýã 

äºðâºëæèí ìîäîí õîëáîîòîé, ò¿¿íèéã á¿õ õ¿¿ëñýí äààâóóí á¿òýýëãýýð á¿òýýëãýäýã 

áàéñàí. Àâäàð íü õýýòýé ÷ áàéñàí, ç¿ãýýð õ¿ðýí áóäàãòàé ÷ áàéñàí. Òýíäýý äýâñãýð 

äýâñýæ õ¿¿õäýý ñóóëãàíà, õýâò¿¿ëíý. Õ¿¿õäýý òýìýýíäýý òýãíýíý. À÷ààíû ýõýíä 

¿õýãýíä õ¿¿õäýý, 2- ò áóðõàíàà à÷ààëäàã áàéñàí. Õ¿¿õýäã¿é áîë áóðõàíàà ýõíèé 

òýìýýíä à÷íà. ¯õýã åð íü ë òýð àâãàéòàéãàà õàìò ÿâäàã ýä áàéñàí áàéõ. Óðüäûí 

ýìýãòýé÷¿¿ä íîì, ñàí àëáà äàÿã ìýäýõ þì åð áàéõã¿é. 

Õ¿¿õýä áàãà÷óóä öººíòýé áàéñàí. 3 õ¿¿õýäòýé àéëûã “ãýäñýý áàðàõã¿é 

õ¿¿õýäòýé àéë øèâ” ãýäýã áàéñàí. Ýð íºõðºº íýðýýð íü äóóäàõã¿é, õýëýõã¿é. 

Óðüä òºðºõäºº àðàã èõ ò¿øäýã áàéñàí. Áàãàíàà ò¿øèõã¿é 3 õîíîã õàÿàíäàà 

áàéíà. Òºðñºí õ¿í 20- èîä õîíîîä ë àéëä îðíî. Òýãýõýä íü òîñòîé àéë áîë òîñ õàéëæ 

ºãíº. ªãºõã¿é áîë ºðºì ºãíº ãýäýã áàéñàí. Òºðººã¿é (ýì õ¿íèéã õîðìîé áèò¿¿ 

áóçàð þì) ãýäýã áàéñàí. Óðüä õ¿¿õýä ãàðãààã¿é õ¿í îëîí áàéäàã. 

¯õñýí ìàëûí ìàõûã óðüä õàìààã¿é èääýã áàéñàí. Õóðãà, èøãèéã “ãàçàð 

ãèøãýñýí þì õàìààã¿é” ãýýä èäýæ ë îðõèíî. Æèðýìñýí õ¿í òóóëàé, òýìýýíèé ìàõ 

èääýãã¿é, öýýðëýæ, “õ¿¿õýä ñýòýðõèé óðóóëòàé ãàðíà” ãýäýã áàéñàí. Õî¸ð æèðýìñýí 

õ¿í õîîðîíäîî çîëãîõäîî (ãàðûíõàà áàðóóí ýðõèé õóðóóã àòãàæ áàéæ çîëãîäîã). 

Òýãýõã¿é áîë õ¿éñ íü ñîëèãäîíî ãýäýã áàéñàí. 

Õ¿¿õýä òºðæ áîîæ àâ÷ áàéõàä ãýðò íîõîé îðâîë ìºí õ¿éñ íü ñîëèãäîíî ãýäýã 

áàéñàí. Òýãýýä íîõîéã õººäºã áàéâ. Áîîæ àâ÷ áàéãàà ýõ íü ýð õ¿¿õýä áîë äîð íü 

øîâîéã íü áàðèàä àâäàã áàéñàí. Òýð íü õ¿éñèéã íü ñîëèãäîõã¿é áîëãîæ áàéãàà þì. 

Ýð õ¿¿õäýä äóðòàé áàéñíààñ ñîëèãä÷èõíî ãýæ ñàíäàð÷ áàéñàí õýðýã þì. 

Õîîñîí óóð í¿ääýãã¿é ãýäýã. Í¿ãýë ãýäýã áàéñàí. Öàãààí ñàð ãàðààä áèëýãòýé 

ºäºð í¿¿æ ÷àäàõã¿é áîë ºðõºº, òóëãà õºäºëãºæ äîìíîäîã áàéñàí. Áàð æèëòýé ºäºð 

áàðóóí õîéøîî í¿¿äýãã¿é ãýäýã áàéñàí. Í¿¿âýë ãýðèéí á¿ñã¿é õ¿í ñîõîðíî ãýäýã 

áàéñàí. ªäðèéí ò¿âøèíã õàðæ í¿¿íý. “Í¿¿íý” ãýæ õýëýõýä öýýð áàéõã¿é. Í¿¿äëèéí 

à÷ààã ãýðèéí á¿ñã¿é õ¿í õºòºëíº. Ýìýãòýé÷¿¿ä íü ãî¸÷èõîîä à÷ààãàà õºòºëäºã 

áàéñàí ãýäýã. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Áîäâîë ñàéí ë áàéõ. Í¿¿æ ÿâàà àéëûã õàæóóãààðàà 

ãàðàõûã ñîíññîí áîë öàé èäýý çýõýýä èðýõýýð íü àâàà÷èæ ºãíº. “Ãýðãèé” ãýðèéí 

ýõíýð íü: 

Ñàéí í¿¿æ ÿâíà óó? “Çà öàé óóöãàà!” ãýäýã áàéñàí. Ýð õ¿í íü àäóó ìàëàà ÷ 

òóóæ ÿâæ áîëíî, õ¿¿õä¿¿ä íü ìàëàà òóóæ ÿâáàë à÷ààíààñàà ò¿ð¿¿ëýýä ÷ äàâõèæ 

èðæ áîëíî. 

Áóóõ áóóðèéã ãýðèéí ýçýí ìýäíý õ¿íèé áóóðèíä áàðàã áóóõã¿é, õàðèí áóóõ 

áîë íýýõ öýýðëýõã¿é. Ìàë íü ýìãýãòýé áàéñàí áîë àðèóëæ ë áàéñàí. Í¿¿õäýý 

öýâýðëýýä áàéõ þì íýã èõ áàéõã¿é, áóóöàíäàà ¿ëäýýãýýä áàéõ þìã¿é, õàðèí áóóõ 

ãàçàð ÷óëóóãààð “îí” òàâèíà. Õ¿íèé îí òàâü÷èõñàí ãàçàð áóóõã¿é. Îí òàâèàã¿é 

õóó÷èí áóóö áàéâàë áóó÷èõíà. 

Ìàë õèéãýýä ãýäýñíýýñ ë àéëä àìñóóëíà. Á¿õýë ìàõ ºãºõã¿é. Àéëààñ ãýäýñòýé 

èðñýí ñàâàíä ààðóóë, õóðóóä õèéæ ºãíº. ªãºõ þì áàéõã¿é áîë ç¿ðõ, ýëýãíýýñ àëü 

íýãýýñ íü áóöààãààä æààõàí õèéãýýä ºã÷èõäºã çàíøèëòàé þì. Þì õèéæ ºãºõã¿é 

áîë ãýäýñíèé ñàâ “íàä øèã õîîñîí áîë” ãýæ õàðààäàã ãýäýã. 

187

Ñ¿¿íèé ñàâàíä áóäàà õèéíý. Öàãààí èäýýíèé ñàâ õîîñîí áóöààõã¿é ãýýä çààâàë 

þì õèéæ ºãíº. Óðüä ýì õ¿í íýýõ ãî¸îä áóäààä áàéäàãã¿é áàéñàí. Åð íü èõ äîîãóóð 

àìüòàí áàéñàí. 

Óðüä äýýâýð, òóóðãà öºì îîñîðòîé áàéñàí. Äýýâýð õîéä, ºìíºä ãýæ 2 ÿíç áàéñàí. 

Õî¸ð öàâàãòàé, öàâàã äýýâðèéí äîòóóð áàðèãäàíà. Òóóðãà ãýðèéí ÿíçààð òîì ãýðòýé 

áîë 4, æèæèã áîë 4 áàéñàí. ¯¿ä õî¸ð îîñîðòîé áàéâ. Äýýâýð, öàâàã õî¸ðûí õîîðîíä 

äîòóóð îðóóëààä óÿ÷èõäàã. Ò¿ãæýý öîîæ áàéãààã¿é. Õîéò óðüä äýýâýð ãýæ òóñãàé 

áàéñàí. Ýõëýæ óðüäàõûã íü òàâèíà. Õîéä òàëûí ñýæ¿¿ð íü äýýðýý ãàð÷ çºðíº. Õîéò 

ç¿¿í, áàðóóí òóóðãàòàé. Áàðóóí óðä òóóðãûã ýõëýí íºìºðãºæ õîéòîõîî íºìºðãººä 

ç¿¿íýý ñ¿¿ëä íü íºìºðãºíº. Çºð¿¿ëýã íü ãàäóóðàà ãàðíà. 

Ñàðõèíàã òîîíûã áàðèõäàà óðüäààð îðóóëæ ãîëä òàâüæ áàéãààä õàíàà 

áàðóóíààñ íü ýõëýí äóãóéëíà. Í¿¿õäýý òîîíîî õîéø íü áóóëãàíà. ªðõºº ìºí àäèë. 

Áàãàíûã óðàãø íü áºãñººð íü ãàðãàíà. Ãýðèéí õîøëîí õî¸ð áàéäàã áàéâ. Àäóóíû 

(ÿìàð÷ õàìààã¿é) õÿëãàñààð õîøëîíã õèéíý. Ãàäóóð õîøëîíã õàð õÿëãàñààð õèéíý. 

Äîòóóð õîøëîíã ºíãº õàìààã¿é òýìýýíèé óíãàñààð ÷ õèéäýã ë áàéñàí. Òýãâýë 

ãóðâààð õèéõã¿é äºðâººð õèéíý. Ãóðâààð õèéâýë òýìýýíä õàðø, òýìýý áàðàãäàíà 

ãýäýã áàéñàí. 

“Äýýä, äîîä áîñãî” ãýäýã. Ãàðàõäàà áîñãîíä á¿äýðâýë îðóóëæ ãàëä àðãàë 

õèéëãýæ, ãàðçûã íü õîðüäîã. Îðæ èðýõäýý óíàâàë ñàéí ãýäýã. 

Öýðýíäîðæèéí ¨íäîíáàçàð, ýð, õàëõ, 

Äóíäãîâü àéìàã, ªíäºðøèë ñóìûí òºâ, 

ªìíº òàëä ªíäºðøèë ãýäýã óõàà õÿðûã òàõèæ áàéñàí. Çóíû óëèðàëä ìîðü óÿæ, 

àéðàã öàãàà áýëòãýäýã, õÿòàäóóä àðõè, ìàõ èäýýòýé î÷èæ áóóäàã. “Äàëõ”- ûí ñàí, 

“13 ñàí” óíøäàã áàéñàí áàéõ. Ñàâäàã áàéñàí ¿ã¿éã ìýäýõã¿é. Óðüä öàãààí ç¿ãèéí 

ñàâäàã ãýäýã áàéñàí. Òýð íü øàðûí øàøèíä èâýýë õàð ñàâäàã ãýäýã íü õàðø õàð 

ëóñòàé ãýäýã áàéñàí. Ýð, ýì õàìààã¿é òàõèëãàíä î÷íî. Ìýðãýí âàíãèéí õîøóóíä 

çàõèðàãäàæ áàéñàí ñóì. Åð íü èõ ñàâ, çààã çàâñðûí íóòàã. 

Ìýðãýí âàíãèéí Îëîí õ¿ðýý ãýäýã ãàçàð áè ëàì ñóóæ ÿâñàí. Çýñ á¿ðýý èõ óðò, 2 

õîñ áàéñàí. Õóðëûí ¿åä ¿ëýýíý. 2 õ¿í ¿ëýýíý. Ãàíäàí áîãèíîõîí. 50- 60 ñì îð÷èì. 

Ìàòðûí òîëãîéí ñèéëáýðòýé, ìºí õóðàë íîì õèéæ áàéõ ¿åä ¿ëýýíý. Íýã õóðëûí ¿åä 

2- ûã õî¸ð õ¿í ¿ëýýíý. 

Áèøã¿¿ð 70- 80 ñì, ëèìáýðõ¿¿, õàæóó òàëààñ íü ¿ëýýíý. Õî¸ðûã õî¸ð õ¿í 

¿ëýýíý. Öàãààí äóí á¿ðýý õóðëûí ¿åä õî¸ðûã ¿ëýýíý. Õàðàíãà äóãóé, ãîëäîî 

õîíõîðõîéòîé, õóðàë õóðàõûí äîõèî, ò¿¿íèéã äóóãàðàõàä õóðàë öóãëàðíà. 

Ãîëûí õîíõîðõîéä öîõèíî. Õ¿ðýë õýíãýðýã ãîëäîî òºâãºð, õóðëûí ¿åä 

õýðýãëýíý. Íýã ÷ þìóó õî¸ð ÷ áàéíà. Öàí õóðëûí óíøëàãûã óíøèæ áàéãàà õ¿í 

áîëãîíä áàðàã á¿ãäýä íü òàðààíà. 10 ãàðóéã íýã õóðëûí ¿åä áàéæ áîëíî. Öàíã öàñààð 

ãîëëîí õèéíý. Óíøèæ áàéãàà íîìûí òèéì, èéì ¿åä ¿ëýýíý, öîõèíî ãýæ áàéäàã. 

Øàøíû õºãæìèéã õèéäýä àãóóëíà. Õ¿í ãýðòýý õàäãàëàõã¿é, õóðëûí ¿åä õýí õýíä 

ºãºõ áàéíà ò¿¿íä íü ò¿ãýýíý. 

Çóíû öàãò ëàì íàð õºäºº ãàðíà. Àéë æàñàà óíøóóëíà ãýæ ëàì íàðûã óðüæ íàéð 

õèéäýã áàéñàí. Æàñààã çóíû àäàã, íàìðûí ýõýí ñàðä óíøóóëíà. Àéë áîëãîí ººðèéí 

ñàõèóñ áóðõàíû íîìîî óíøóóëíà. Äàëõ, Ãîìáûí ëõà àéëûí æàñààíä èõ áàéíà. 

188

“Áóì ñàí” òàâèíà ãýæ ãàäàà àðö íîãîî àñààí õàìàã ìàëàà óòàæ áàéãàà þìàí 

äýýðýý õóðààæ áàéãààä “Æàøäàð ýðã¿¿ëíý” ãýæ 2 ìîðüòîé æèæèã ñàâàíä íýã íü 

ãóðèëààð ãóðâàí ãóðèëàí çóë, íºãººä íü ãóðâàí øèðõýã áàëèí õèéãýýä ãýð, õîò 

ìàë õóéã á¿õýëä íü ýðãýæ òîéðíî. Ýíý íü ãàé áàðöàä, ãàé ãàðç, ýëäýâ ç¿éëèéã 

ýðã¿¿ëæ ãàäàãøàà õººæ áàéãàà þì. Õî¸ð ìîðüòîí õýí õ¿í õàìààã¿é ýðã¿¿ëíý. Æèë 

õàìààã¿é, òýãýýä ìàëàà áýë÷ýýãýýä ãýðòýý á¿ãä äàëëàãàíä îðíî. Æàñààíä õ¿í èõ 

óðèíà. Äàëëàãà íü á¿õ ë ñàéí ñàéõàí, áàÿëàã, íàñ áóÿí, àëò ìºíãº, èäýý á¿ãäèéã 

äóóäíà. Äàëëàãûã 3- 4 ëàì óíøèíà. Òýð àéë õýäýí ëàì óðèõààñ áîëíî. Òýä äàëëàãûã 

äóóäíà. Ýñãèé óóòàíä áóäàà ìºíãº, ìàëûí íîîñ èäýý õèéãýýä ºðõèéí ýçýí áàðèàä 

ç¿¿í õîéä òàëäàà ñóóíà. Ëàì íàð áàðóóí õîéãóóð ñóó÷èõíà. Òýäíýýñ íýã àõìàä 

ëàì áàéíà. Òýð áàðèíà. Òýãýýä öºì äàëëàãà óíøèíà. “Äàëëàãûí íîìûã” óíøààä 

äóóñàõàä ãýðò áàéãàà á¿ãä “õóðàé, õóðàé!” ãýæ õóðàéëæ áàéíà. 

Ãýðèéí ýõíýð ñààëèéí õóâèíãàà áàðèàä ç¿¿í òàëäàà ñóóæ áàéíà. Õóâèíäàà 

ñ¿¿ ë ëàâ áàéäàã. Ãýðèéí ýçýí íîì óíøààä äóóñàõàä áàðóóí õîéä òàëä áóðõàíûõàà 

õàâüä äàëëàãûí ñàâàà õàäãàëíà. Ýõíýð íü æàí äýýðýý õóâèíãàà òàâèíà. Äàëëàãûí 

ñóìûã ñàâàíä íü õèéíý. Õîéä àâäðûã õàæóóãààð íü áîñãîîä òàâü÷èõíà. Çàðèì 

àéëûí äàëëàãûí ñóì èõýâ÷ëýí óíèíäàà òóëñàí áàéäàã. Òýãýýä æàñàà òºãñºæ òàâüñàí 

ìàõ èäýýãýý èäíý. Æàñààíä óóö òàâèíà. Çî÷èëæ áàéãàà õ¿í ÷ óóöòàé èðæ áîëíî. 

Äàëëàãûí ñóì áàðüæ áàéñàí òîëãîéëîã÷ ëàìûí ºìíº óóö òàâèíà. Òýð ëàì óóöàà 

“õàøèíà” õºíäºíº. ªºð óóö áàéâàë ãýðèéí ýçýí àõìàä õ¿íä ÷ òàâèíà. Óóö õàøààä 

á¿ãäýä àìñóóëíà. Óóæ èäýýä æèãäðýõýä íîìõîí, ÷èìýý øóóãèàíã¿é ñóóöãààí 

“Íàéð ýõýëíý” ãýíý. Ãýðèéí ýçýí èíãýýä “íàéð ýõýëíý” ãýýäíàéðûí äàðãààð õýíèéã 

ñîíãîõ âý? ãýýä ç¿¿í áàðóóí òàëä íýã íýã äàðãà òîìèëíî. Àõìàä ÷ þìóó íàéðûí 

äýã ìýääýã õ¿íýýð äàðãà õèéíý. Ãàíö äàðãà ÷ áàéíà. Èõýíõýä õî¸ð äàðãà áàéíà. 

Òýãýýä õî¸ð äàðãà çàõèðíà.Òýãýýä ãýðèéí ýçýí õàäàãòàé àðõè åðººë÷èä áàðèíà. 

Åðººë÷ àìñàõã¿é, áîñ÷ çîãñîæ áàéãààä åðººë õýëíý. Åðººë õýëæ äóóñàõäàà “Ýíý 

åðººëèéã äýâø¿¿ëýí áàðüÿ!” ãýõýä õ¿ì¿¿ñ “Òýð áýëýã áàò ñàéõàí îðøèõ áîëòóãàé!” 

ãýíý. Òýãýýä åðººë÷ àðõèà àìñàõã¿é ãýðèéí ýçýíä ºã÷ àìñóóëíà. Õàäãàà ºâºðòºëíº. 

Ãýðèéí ýçýí àìñààä åðººë÷èä ýðã¿¿ëæ ºãºõºä àâ÷ àìñààä äàìæóóëíà. Èíãýýä íàéð 

ýõýëíý. Ãóðâàí äóãàðàà ÿâààä äóó äóóëíà. Òýð äóó÷èíã õîéìîðò ñóóëãàíà. Äóó÷íû 

õàæóóä íýã ëèìáý÷èí, íýã ìîðèí õóóð÷ ñóóíà. Òýãýýä íàéðûí äýã æóðàì, íàéðûí 

äàðãûí ãàðò áàéíà. Íàéðûí òºãñãºëä “Õóóðûí ìàãíàé”- ã äóóëíà. Æàðãàëòàéí 

äýëãýðýýð òºãñãºíº. “Ò¿ìýí ýõ”- èéã ýìýãòýé÷¿¿ä äóóëàõã¿é. 

Æàñààíû óóöíû õàøëàãààñ æèæèã õºøèãëººä, ìºí èäýýíèé áîîâíîîñ 

õºøèãëººä öàð ñàâàíä õèéãýýä ¿¿äýíä òîì ýñãèé äýýð äýâñ÷èõýýä õýí íýãýí 

¿éë÷èëæ áàéãàà õ¿í öàöíà. Òýãýõýä õ¿¿õä¿¿ä òèéøýý äàéðíà. Àâ÷ ÷àäààã¿é äîðîé 

áóäëèóõàí íýãèéã íü õ¿¿õä¿¿ä ººðñäºº ýñãèéä íü õóéë÷èõäàã áàéñàí. 

“Áýð îðóóëíà” ãýæ íàéð áîëæ áàéñàí. Áè ¿çýýã¿é. Ëàì õ¿í àí ãºðºº õèéäýã, 

ìàë õèéäýã õ¿íýýð ¿ñýý àâàõóóëàõ çîðèãã¿é áàéñàí. Íýã íýãýýðýý ë àâàõóóëäàã 

áàéñàí áàéõ. Áóðõàí ¿çýæ áàéæ ¿ñýý àâàõóóëíà. “¯çëýã” ãýäýã íîì áàéäàã áàéñàí. 

“Áýðýýäýíý” ñàõèëãàã¿éòñýí ëàìûã çîäíî. Áººðºíõèé õóëñ áàéñàí. Äîîä òàëûã 

íü òºìºð, çýñ ãóóëèàð äóãóéëñàí äýýðýý õàäãàí ñýíæòýé, òàøóóð àÿòàé áàéñàí. 

Ãýñã¿é çîäíî. Ãýñã¿é ºº ñººãèé íü øèéäíý. 2- 3, 5- 6 ÷ äýëñýíý. Áýðýýä¿¿ëñýí ëàì 


189

Äýæýýãèéí Æàìñðàí, 66 íàñ, ýð, õàëõ, Ñóìûí òºâ 

“Àð õºâ÷”, “Õýýð õàëòàð”, “Õóóðûí ìàãíàé”, Øàðûí Áàëäàí ãýã÷ “Õýýð 

õàëòàð” ãýäýã äóóã èõ ñàéõàí äóóëäàã áàéñàí. Àìàà Áàëäàí ãýæ àëäàðøñàí áàéõ. 

Òýäíèé óëàìæëàëòàé Ëîäîé ãýäýã õ¿í áàéäàã. Íàéðûí ãîëëîõ äóó ãýæ áàéãààã¿é. 

Æèíõýíý íàéðàíä áîãèíî, çàâõàé äóó äóóëäàãã¿é áàéñàí. Îäîî 3 áîãèíî äóóã 

äóóëæ áàéæ íýã óðòûí äóóíû äóãàðàà áîëæ áàéíà. 

Óðüä ºãëºº õîíèî áýë÷ýýãýýä “¿äýä îðóóëæ ñààíà” ãýæ ¿äèéí ààãèì õàëóóíä 

ñààãààä óñëààä áèë÷ýýíý. Îðîé äýýõýí íàðòàé 7 öàãèéí ¿åä ñààíà. Õîíü õàðèóëæ 

ÿâàà õ¿¿õýä æèæèã ìîäîíä õîðãîë õàòãààä ãàçàðò øààæ áàéæ ñ¿¿äðèé íü àõàð 

áîëîõîîð õîíèî õîòëóóëíà. Áàÿí àéëä àäóó õàðèóëæ õºëñºíä íü äýëèé íü àâäàã 

áàéíà. 30 äààãà ñóðãàâàë íýã äààãà àâäàã áàéñàí. Òýìýý õàðèóëáàë çîãäîðûã íü àâäàã. 

Íàéðàí äýýð äóó÷äûã äàãàæ äóó ñóðäàã áàéñàí ãýäýã. Äóó÷íû äóóã äóíäààñ íü 

òàñàëæ áóëààæ äóóëäàã ¸ñ áàéãààã¿é ãýäýã. 

“Øîãèéí àéðàã” ñàõèëãàã¿éòñýí õ¿íèéã áààëäàã àéðàã þì. Äóãàðààíààñ 

ãàäóóð óóæ áàéãàà àéðãèéã õýëíý. Ñàõèëãûí íàéðàíä á¿ãä ìàëãàé, àë÷óóðòàé ñóóõ 

¸ñòîé. 

“Äàðõàí õóíäàãà”- ûã èäýýíèé øèðýýíä íàéð ýõëýõýä ãýðèéí ýçýí ä¿¿ðãýæ òàâèíà. 

Ò¿¿íä åð õ¿ðýõã¿é õýäýí ºäºð íàéðëàñàí ÷ ä¿¿ðýí õýâýýð áàéíà. 

Ñºí÷èí. Íàéðûí ¿åä íýã áàéíà. Ñºíãèéí õàëáàãûã íàéðûí ¿åä åð òàâèõã¿é, 

àéðãàà õóòãààä ë ñóóæ áàéíà. 

Äóãàðàà æèãäðýõýýð àÿ áàðèóëíà. Õóíäàãà÷èí àÿ áàðèõ õ¿íä õóíäàãà ºãººä 

äóóãàà ýõëýõýä íü ñóóíà. Íàéðûí äàðãàä - Çà äàðãàà, ìàíàé äóãàðàà æèãäýðëýý! 

ãýõýä äàðãà çà, òýðýíä àÿíû õóíäàãà (äàí õóíäàãà) áàðü! ãýõýä ººð ººðèéí (ç¿¿í, 

áàðóóí) òàëäàà àÿíû èëè äàí! ãýæ õýëæ õóíäàãà áàðèíà. 

Íàéðàíä íýãýíò áººëæñºí áîë äàõèí øàõàõã¿é, áººëæñºí õ¿íèéã ãàäàà 

áººëæ¿¿ëýõèéã ãýðèéõýí õ¿ñýõã¿é, ãýðòýý áººëæ¿¿ëýõèéã õ¿ñäýã áàéñàí. Ýíý íü 

òýð àéëûí èäýý áóäààíû ýëáýãèéí áèëýãäýë áàéõ. 

Áîòãîî ãîëñîí, èíãèéã õººñºëíº. Õººñëºõäºº õººñ, õººñ! ãýæ èâýëãýíý. 

- ªºâ, ººâ ¿õðèéã èâýëãýí äóóëíà. 

- Ãóðèé, ãóðèé, àäóóã 

- Ò¿âøýý, ò¿âøýý õîíèéã èâýëãýí äóóëíà. 

Õººñíèé àÿ ãýæ áàéõã¿é, ººðèéí ìýääýã äóóíû àÿààð õººñºëíº. 

“Òîéãëîíî” õîíèíä “Àðâàí òàâíû ñàð” äóóíû àÿàð äóóëíà. Òýìýýíä “Àð 

õºâ÷èéí” àÿàð ãîëäóó äóóëíà. Õàìãèéí ýâã¿é (òºë àâàõóóëàõàä) àìüòàí íü àäóó, 

¿õýð þì. 

Íàéðûí òºãñãºë ¿åä óóõ þì áàãàäààä èðýõ ¿åä ãýðèéí ýçýí íàéðûí äàðãàä: - Çà, 

îäîî íàéðàà àÿàð íü áîëãî¸ ãýõýä íàéðûí äàðãà “Íàéðàà ¿äëýå!” ãýõýä ãýðò ãàäíàõ 

á¿ãä îðæ èðýõýä ãýðèéí ýçýí åðººë÷èíä ìàíàé ñºíã åðººæ àëü! ãýæ åðººë÷èíä 

õàäàãòàé àéðàã, õóíäàãà õî¸ðûí íýãèéã áàðèíà. 

Åðººë÷ àìñààä, ñóó÷èõààä àìàð÷ áàéãààä åðººíº. Åðººëèéí ºìíº ñºí÷èí 

á¿ãäýä àéðàã ä¿¿ðãýæ õèéñýí áàéäàã. Åðººë õýëñíèé äàðàà á¿ãä “Òýð åðººë áàò 

îðøèã áîëòóãàé!” ãýýä àéðãàà óóöãààãààä èàðàõ íü òàðæ, õóðóóäàõ íü õóðóóäíà. 

Øýýãýýä èðüå! ãýýä ìàëãàé, àë÷óóð ãýýä ÿìàð íýã ç¿éë ºã÷ çºâøººðºë àâààä Çà 

190

õóðäàí ÿâààä èð! ãýõýä íü ãàðíà. Ýðãýýä îðæ èðýõýä þìûã íü áóöààí ºãºõºä ò¿ð¿¿í 

ñóóñàí ñóóäàëäàà ñóóíà. 

Àéëä îðîõäîî áîñãîíîîñ “òîòãî”- íä áàðóóí ãàðàà õ¿ðãýæ (ç¿¿í ãàðààðàà 

òîõîéëäîí àéëûã õ¿íäëýí îðíî. Õ¿í èðýõýä çààâàë øèðäýã äýâñ÷ ºãíº. Íóãàëààä 

íóãàëààã (ãîãöîîòîé) õàíà ðóó õàðóóëæ àìûã íü òóëãà ðóó õàðóóëæ äýâñ÷ ºãíº. 

Èðñýí õ¿íèéã çààâàë ãàðãàæ ºãíº. Àéëä îðîõîä çààâàë ÷èìýý ºã÷ “íîõîé õîðü!” ãýæ 

õýëýýä îðíî. 

Àéëä ÷ºäºð á¿ñëýæ îðäîãã¿é, ìîðèíû õ¿ç¿¿íä ÷ ç¿¿õã¿é, óðüä õ¿í 

îðøóóë÷èõààä õ¿¿ð íü òàðàõã¿é áàéõàä ÷ºäºð á¿ñëýýä ëàìä î÷èæ “Ìàíàé ºâãºíèé 

ÿñûã òàðààæ àëü, åðººë õàéðëà!”ãýæ ÷ºäðººð åðººë àâäàã áàéñàí ó÷èð ýíý. Òýð 

åðººë àâñàí ÷ºäðºº ëàìä ºãäºã. 

Ìîðèíû õ¿ç¿¿íä ÷ºäºð ìºí ç¿¿õã¿é, õºëä íü áàéãàà þìûã ÷àíäìàíü òîëãîéä 

õ¿ðãýõã¿é ãýñýí ¿ã. Ìîðèíû òîëãîéí ÿñ, öóëáóóð, óóðãàí äýýã¿¿ð àëõàõ ¸ñã¿é. Ýíý 

íü ìîðèéã õ¿íäýëæ áàéãàà ¸ñ. 

Æàìñðàí ãóàéí ýõíýð, 

Øàãäàðûí Ñ¿ðýí, 62 íàñ, ýì, õàëõ 

Àëòàí ãàãíóóðûã ÿñ õóãàðàõàä óóíà. Õóéðàã (ýð, ýì) àäóó èääýã (ò¿ëýý) ìîä. 

Ýð õóàðàãèéã ÷àíàæ óóäàã áàéõ. Ñàâíû ºâ÷òýé õ¿íä, ¿íñèéã íü ñóãàëàõàä á¿ä¿¿í, 

ìóøãèðñàí ýð÷òýé íºãºº ñóëõàí çººëºí ýð÷òýé, 2 ººð ýð÷òýé. Á¿ä¿¿í íü ýð áàéõ. 

Çàãàñãàë- Îâîîí îðîéä ç¿¿ øèã ¿ç¿¿ðòýé óëààí ºíãºòýé æèæèã. ¯¿íèéã 

¿íäýñòýé íü ÷àíàæ óóõàä õàëóóí, ýëýãíèé ºâ÷òýé õ¿íä ñàéí. 

Õàäíû áààñ- èõ íàðäûí õàä. Õàäíû õàãèéã íàð òóñààã¿é ãàçðûí õàäíû õàãèéã 

÷àöàãà àëäñàí ìàë, òºëä áóöàëãàæ ºãäºã. 

Íîõîéí øèðýâ ìàëä ºãíº. Äýðñíèé õºõ ¿íñèéã ÷àíàõàä õàð öàé øèã õ¿ðýí 

ºíãºòýé áîëäîã, ò¿¿íèéã õàìóóäñàí ìàëä óóëãàäàã. 

Ãóðâàí æèë áîëñîí ¿õðèéí õºñðèéí àðãàëûã 7 ò¿ëýýä (¿íñèéã íü áóöàëãàñàí) 

óñàíä çóóðààä 7 ò¿ëñýí õàìðûí òàìõè øèã áîëñîí ¿íñýý õèéãýýä, ñàìðààä ÷àöàãà 

àëäñàí áîòãîíä ºãºõºä ºìõèé ãýã÷ íýã ÷àöàãà àëäààä ç¿ãýýð áîëíî. 

Õîíü õýýë õàÿàõàä ñàâû íü óãààãààä äîòîð íü ìºñ õèéãýýä áóöàëãààä õèé÷èõíý. 

Óðüä ¿íñèéã ãýðýýä ÿâóóëàõã¿é, óðüä ç¿ãò áººí õàÿíà. Õîãèéã ¿íñòýé õàìò õàÿäàãã¿é 

áàéñàí. Çàÿà ìóó ýìèéí øèíæ ãýýä åð ¿çýõã¿é. ¯íñýí äýýð ìàë äàí î÷èæ õýâòäýã. 

Íýã ¸ñîíäîî ¿íñ áóçàð áèø, ò¿ëýãäýýä ìóó þì íü ãàð÷èõñàí öýâýð ç¿éë ãýæ ¿çäýã. 

¯íñýí äýýð øýýäýãã¿é èõ öýâýð àñãóóëäàã áàéñàí. Õîò äîòîð õ¿í øýýëãýäýãã¿é, 

“õîíèíä ºâ÷èí õàëäàíà” ãýäýã. Íîõîéã ìºí õîòîíä øýýëãýäýãã¿é. 

Ýõíýð õ¿í õîë î÷èæ ãýðýýäýý õàðæ øýýäýã, õ¿¿õýä òîãòîõã¿é, õºòºë õàðæ 

øýýäýãã¿é, çàì äýýð øýýäýãã¿é, (íàð, ñàð) ººä (ýð, ýì) õàðæ øýýäýãã¿é. Ýìýãòýé 

õ¿¿õýä õàðüä ÿâàõààðàà ýðãýæ èðäýãã¿é ãýäýã ó÷èð ãýðýýäýý õàðæ øýýäýãã¿é. Ýõíýð 

õ¿í, óðàí õ¿í õèéæ áàéãàà þìàà èõ öýâýð áîëãîæ áààäàíä áîîäîã áàéñàí. Õàé÷ààðàà 

õ¿íä þì õàé÷ëóóëàõã¿é. Ýì õ¿í òýðìýí õ¿ðýí ºíãèéí äýýë ºìñäºã áàéâ. Íîãîîí 

øàð, íîãîîí ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëíý. Ìºíãºí òîâ÷ ç¿¿íý. 

Õàð õ¿í óëààí, õàð õîðãîéãîîð ºðãºí ýìæñýí öàãààí á¿äýã äàðóó ºíãèéí äýýë 

ºìñ÷, ìºíãºí òîâ÷ ç¿¿íý. Åð íü ýõíýð õ¿í ìºíãº èõ ýäýëíý. Õî¸ð áóãóéâ÷, áºãæ 

ýýìýã ãýýä ë åñºí ýðäýíý ç¿¿æ ýäýëäýã áàéñàí. Ýð õ¿íä ýìýýë, õàçààð, òàøóóð, 

191

õóäàðãà, õýò õóòãà, ìîíãîë ãóòàë, äýýë çýðãèéí òîâ÷õîí ç¿éë ýäýëäýã áàéñàí. Ãààíñ, 

õººðºã ìºí ýäýëäýã. 

Ýì õ¿í õýò õóòãà ç¿¿õã¿é, õî¸ð îîñîðòîé áýë ç¿¿äýã áàéñàí. Îîñîð íü äîîðîî 

åìá¿¿òýé äýýð äîîðîî äàâõàð ãàãíàñàí ñýíæòýé ÿí öàãààí ¿¿äòýé áàéñàí. Í¿¿ãýýä 

ÿâàõàä ãýðèéí áóéðàíä “çàëàã” õîã îðõèäîãã¿é õàëèàð (ìàëûí èõýñ, õîòîíä) åð 

áàéëãàõã¿é. Òºðæ áàéãàà ìàë ººðºº èä÷èõâýë ñ¿¿ã¿é ìàë áîëíî. Íîõîé èäíý, 

õîòîíä îðæ ñóðíà ãýæ èõ öýýðëýíý. 

Õ¿íèé ñóóöàíä áóóõàä îéðõîí ¿íñ áàéâàë ò¿ð¿¿÷èéí õîã õàÿñàí ýõíýðèéã 

àâ÷èð÷ öýâýðë¿¿ëäýã áàéñàí. 

Èíãý áîòãîëæ áàéõàä áîòãûã íü òîîëóóëàõã¿é öýýðëýíý. Áîòãîíû çýëèéã 

õ¿í îëîõã¿é, õîë óÿíà. Áîòãûã õ¿íä äàéðóóëàõã¿é öýýðëýíý. Õ¿íèé áîòãîíû òîîã 

õýëýõã¿é, àñóóõã¿é èõ öýýðòýé. Åð íü íÿëõ òºë ìàëûã òîîëóóëàõã¿é, ìàë òºëëºæ 

áàéãàà ¿åä èõ ýíõðèéëæ õîò ðóóãàà ãàäíû õ¿í îðóóëäàãã¿é. Óóãàí õóðãûã ºäðèéí 

ò¿âøèí, ãàõàé ºäºð ìºëõºæ ÿâæ òàâèíà. Òàâèõûí ºìíº àìàíä íü øàð áóäàà õèéæ, 

ñ¿¿ àìñóóëæ òàâèíà. ßìàð÷ õàìààã¿é ñ¿¿, õºãíèéã äºðâºëæëºí òàòíà. Ãóðâàëæëàí 

òàòàõã¿é, òýíãýðèéí äóóíä ìóó ãýäýã áàéñàí. Ãýðèéí áàðóóí, ç¿¿í õîéíî õîòíû 

õàâüä õºãíº òàòíà. Õóðãàíû õºãíººñ òýìýý óÿõã¿é, ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Ãýðèéí ºðõíèé 

ç¿¿í, áàðóóí óÿàíààñ óðàãø ìàë óÿõ ¸ñã¿é. Öýýðòýé, ç¿¿í óðüä òàëä íü áîë ¿õñýí 

õ¿íèé õîéòîõûã óíøèõàä “õàéðòàé óíààã íü” óÿäàã áàéñàí ò¿¿íèéã çîëèîñîíä íü 

ãàðãàí ëàì àâäàã ó÷èðòàé. 

Æàìñðàí 

Õ¿íèéã þì àâñàí ãýýä íýãæèõ áîëáîë óíààíûõàà öóëáóóðûã áàðóóí (çàéöààð) 

õàÿàãààð îðóóëæ ýçýíä íü áàðèóëààä ãýðèéí ýçýí íýãæèíý. Ãîëîìò ºðõ, ãýçýãíèé 

òàâ, òîëãîéã íýãæèõ ýðõ áàéõã¿é. Òèéì õóóëü áàéñàí áàéõ. Íýãæýýä îëîõã¿é áîë 

öóëáóóðûã áàðüæ áàéãàà ãýðèéí õ¿í ìîðèéã àâäàã. Õýðýâ þìûã àâñàí áîë òýð 

õ¿íèé õýëñýíã òýð àéë õ¿ëýýõ ¸ñòîé áàéæýý. 

Áîðîîõîé ãýðèéí áàðóóí ºí÷èí òîëãîéä ñóðààð îîñîðòîé, ºëãººòýé áàéíà. Òýð 

àéëûã àþóëààñ õàìãààëñàí óòãàòàé þì. 

Àéëä ìîðèí õóóð áàéõàä ýð õ¿í äóóãàðãàõã¿é ãàðàõ ¸ñã¿é áàéñàí ãýäýã. 

Íàéðëàõ àéëä õóóð, ëèìáý õîëáîîòîé áàéíà. Àéëààñ õóóð, ëèìáý àâàõ áîëáîë 

“Òàíàéõààñ õóóð çàëàÿ!” ãýýä àâààä áóöààæ ºãºõºä õàäàã óÿæ ºãíº. Òýãýýä èõ õàäàã 

óÿàòàé õóóð èõ áèé. 

Áóóöàíä áóóõ àéëûí òîîãîîð áóóðèà, ìàëûí çýëýý çóðààä “îí” òàâü÷èõíà. 

Îí òàâüñàí áóóöàíä õ¿í áóóõ ¸ñã¿é. Ãýðèéí ýçýí æèí ¿äýä ÿâæ áóóö ñîíãîæ “îí” 

ãýæ õýäýí ÷óëóó òàâèíà. ªãëºº, îðîé íîãîîíû ãàðö, óðãàö ìýäýãäýõã¿é æèë ¿äýä 

ñàéí ìýäýãääýã. 2- 3 ãýðýýð õîòëîõ äóðòàé áàéñàí. “Ñààõàëò àéë” ãýæ 3- 4, 4- 6 

àéë îéð äîòíî áóóíà. 2 ñààõ ãóðâàëæèí ñààõàëò ãýæ áàéäàã. Ñààõûí ìàëûã òýð àéë 

ë õàðèóöíà. ßã ººðèéí þì øèã ýçýí ñóóíà. Çýðýã õîíèî õóðààíà. Çýðýã çºð¿¿ëæ 

áýë÷ýýíý. 

Õîíèî äàí õîëáîæ ñààíà. “Õîëáîî, õîëáîî” ãýýä õîíèî õîëáîíî. “Ãèéíãîî”, 

“ìàðçèéëàõ”- ààñ ýõëýí äóó÷ õ¿í òºðäºã áàéñàí. Òýäíèé õ¿¿õýä ñàéõàí ìàðçèéëäàã 

ãýýä ë ÿðèíà. “Äóóã¿é 7 íÿñàëíà” 7 ø øàãàéãààð õîîðîíä íü õºíäºõã¿é, çàíãàõã¿é, 

íÿñëàæ õîæèíî. 7 øàãàéãàà íÿñëàõäàà õýö õýýð õèéíý. Íÿñàëñàí ãàðààð àâàõ 

192

àâàõã¿éã õýëýëöýíý. Íÿñàëñàí ãàðààð àâíà ãýâýë òýð ãàðòàà á¿ãäèéã àòãàíà. Ýíý 

òîãëîîì íü òýð õ¿íèé ãàðò øàãàé áàãòàõã¿é, õýð íÿìáàé íÿñëàõûã øàëãàæ áàéãàà 

òîãëîîì þì. Òîãëîõ õ¿íèé òîî õàìààã¿é, íÿñëàõ ¿åä åð äóóãàðàõã¿é, àëäàà ãàðãàâàë 

äàðààãèéí õ¿íä øèëæèíý. 

“33”- ûí íýã öàéíû òýí õàãàñ áóëàí äýýð 33 øàãàéã õàÿíà. Íÿñëàõ, îðõèõäîî 

áóëàíãààñ äàâóóëàõã¿é, çàíãàõã¿é, õºíäºõã¿é, àì áàðèõã¿é, õàðààõã¿é, íÿñàëñàí 

ãàðààð àâàõã¿é, õè÷íýýí ÷ õ¿í òîãëîíî. 33- ààñ íÿñëàæ õºðºíãº àâíà. Õºðºíãºº 

íèéë¿¿ëæ òîãëîñîîð 33 ëàíã íýã õ¿í àâàõ ¸ñòîé. Òýð íü õîæèíî. 

“Øàãàé õàìíà”, “õîìáîðîî õèéíý”, “äºðâºí áýðõ”, “ìîðü óðàëäóóëíà”, “áºõ 

áàðèëäóóëíà”, “õàëç õàðâàíà”, “øàãàé õàðâàíà”, “ö¿¿ õàÿíà”- ºëãèé õèéäýä òîãëîæ 

áàéñàí. “Áóõ öîõèíî” ìîäîîð ºðæ öóóã ÿìàð÷ ¿åä òîãëîíî. 

Õîíèíû öýöýã ºâ÷íèé ¿åä õîíèíûõîî õîòîíä äààëóó òîãëîäîã. Äààëóóã òýäýí 

ýäýí óäàà òîãëîíî ãýæ áàéõã¿é. 

Öàãààí ñàðûí ºäºð õîíèíä ÿâàõ õ¿íä “õóâü” óóòàíä õèéæ ºãíº. Õîòûí á¿õ àéë 

õóâü ºãíº. Áîîâ, ÷èõýð, õîíèíû õ¿íèé õóâü, ìàõíû òºðºë îðîõã¿é ó÷ðûã ìýäýõã¿é, 

öàãààí èäýý, áîîâ ÷èõýð ë ºãíº. 

“Ìýëõèé”, “32 ÷ºòãºð” øàãàéãààð òîãëîíî. Ìóó þì äàðæ áàéãàà óòãààð 

“32 ÷ºòãºðèéã” òîãëîíî. “32 ÷ºòãºð” óñàíä õèéíý ãýäýã. ×èíãýñèéí ¿åèéíõíèéã 

õàðóóëíà. “×èõòýé, ÷èõã¿é áóõ” ãýýä øàãàéí òîãëîîì òóí èõ áàéñàí. Ýíý íü õºëºãò 

òîãëîîì. 

Óðüä õ¿¿õä¿¿ä áèå áèåíäýý ºøèðõºõ ¸ñ åð áàéãààã¿é. Ýöýã ýõäýý ÷ õýëýõã¿é. 

(çîäîëäñîí, íîöîëäñîíîî) 

“Áóó ìÿëààæ” ãºðººñ àëààä áóóãàà ìÿëààíà. Ãºðººñºº ç¿ëäëýíý. ªåõèéëíý. 

ªåõèéëººä çàñààòàé íü ºâ÷ººä óíèíààñàà ºëãºæ áàéãààä í¿¿õäýý õàÿ÷èõíà. Ç¿ëäýý 

õàòààãààä ÷àíàæ èäíý. Ýì ãºðººñíèé àðüñààð îõèíä, ýð ãºðººñíèé àðüñààð ºíãèéí 

ãàðãààä õ¿¿õýääýý äýýë õèéæ ºãíº. Õîíü, àäóó, ¿õýð õýâòñýí ãàçàðò áóóö ñîíãîæ 

àâàõàä àëäàíà ãýñýí ¸ñã¿é. ¯õýð õýâòñýí ãàçàð áîë óëàì ñàéí ºâºëæºº áîëäîã. 

×èìýäèéí Öýðýíáàäàì, 75 í, ýì, õàëõ, ªíäºðøèë ñóì 

Õ¿íèé ìºíººñ ãóðèë çóóð÷ áàéñàí ãàðààðàà ãàðäàãã¿é ¸ñòîé. Ìàë õýýð õîíîîä 

îëäîõã¿é èðýõýä õîòíîîñîî õîíèíû õîðãîë àÿãàíä õèéãýýä ãýðòýý òóëãàíûõàà õàâüä 

õºìðººä òàâü÷èõíà. Ýíý íü ÷îíî èäýõâèé ãýæ áàéãàà þì. Õîíèî áàéãààã ìýäâýë 

õîò ðóóãàà àñãà÷èõíà. Ãýðèéí ¿íñèéã óðàãø àñãàõ ¸ñòîé, ºäºð ë àñãàíà. Çóóõíû ãàë 

ãàäàãøàà òóðãèõëààð öàñ, áîðîî îðæ õ¿éòðýõ íü ãýäýã. 

Ìîíãîë õ¿í ãóðèëòàé ãàðòàé óíòàõ, õ¿íèéã óãòàõ ÿâäëààñ öýýðëýäýã. Õàðèí 

ìàëûí öóñ áîëñîí ãàðòàé óíòàõûã öýýðëýäýãã¿é. Ãóðèë áîëñîí ãàðòàé óíòàæ áàéõûí 

öýýðëýäýã ¸ñ íü ¿õñýí õ¿íä (òýìäýã ìºñëºõ) òàâüäàã ¸ñíîîñ öýýðëýäýã áîëñîí. 

Áºãæ, ýýìýãã¿é ýìýãòýé õ¿í áîë áýëýâñýí õ¿í áàéäàã òóë áºãæ, ýýìýã ç¿¿õ 

¸ñòîé. 

Äàâààãèéí Ãýíäýí ýð, íàñ 73, õàëõ, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ ñóìûí 3- ð áðèãàä, ªºõèéí áðèãàä 

Ìýðãýí âàíãèéí õîøóóíû íóòàã þì. Õàðèí Õîð÷èí áèø. Ç¿¿í ºìíº Õóòàã- 

Óóëûí òàìãûí ãàçàð áàéñàí. À÷èò ã¿í ãýæ íî¸í áàéâ. Áàðóóí Ìàíäàõ, ç¿¿í ºìíº 

Áóÿíò ãýäýã óóëûã òàõèäàã áàéñàí. Ýçýíòýé ãýäýã ë áàéñàí. Ìýäýõã¿é. 

193

Äàìáàäàðæààãèéí çîõèîë óðòûí äóóíóóä áàéäàã. “Àëòàí áîãä”, “Áîãäûí 

ºíäºð”, “Õóðìàñò òýíãýð”, “ªâãºí áóóðàë áàäâóóë”, “Áîð áÿëçóóõàé”. Ýäãýýð äóóã 

íàéð íààäàì äýýð äóóëíà. Óóë òàõèëãûí ¿åä õóóðäàæ óðòûí äóóã äóóëæ ë áàéñàí. 

Ìýäýõã¿é þì. “Áîäîë öîëìîí õ¿ðýí”, “Õºõ òîðãîí öàìö” ãýäýã îëîí áîãèíî äóó 

áàéñàí. Óðüä íàñíû îé õèéäýãã¿é áàéâ. Îäîî ë õèéõ áîëæ. 

Ýð õ¿í ºãëºº áîñîîä ºìíº ç¿ã, ç¿¿íòýé áàðóóíòàé ÿâæ áèå çàñíà. Íºìãºí ÷ 

ÿâíà, õóâöàñòàé ÷ ÿâíà. Åð íü áàðóóí õîéò òàëäàà ýð õ¿í ñóóíà. 

- Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? 

- Òàíû áèå àìàðõàí ìýíä áàéíà óó? 

- Òà àìàðõàí, ìàë ñ¿ðýã ìýíä áàéíà óó? 

- Òàðãàí òàâòàé çóíøèæ (ºâºëæèæ, íàìàðæèæ) áàéíà óó? 

Èäýýíèé öàãààí èäýýíýýñ ýõëýí àìñàíà. Ìàõàí õîîëíû çºâ òàëààñ áàðüæ 

èäíý. Äàë, õàâèðãàíû òîëãîéã õ¿íèé ººäººñ õàðóóëæ òàâüäàã. Ýð õ¿íä äàë äºðâºí 

ºíäºðèéã íèëýýí äýýã¿¿ð ìàõ ãýæ ÷àíàæ ºãíº. ªâ÷¿¿ã õýâòýð ìàõ ãýíý. Àÿíä ÿâàà 

¿åäýý ºâ÷¿¿ã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä èäíý. Õóðäàí èäýõã¿é áîë àÿí óäààøèðíà ãýäýã 

áàéñàí. Ñýýðíèé á¿ä¿¿í òàëûã õ¿íèé ººäººñ õàðóóëæ òàâèíà. Õýíä ÷ õàìààã¿é 

ºãíº. 

Áÿìáà, Àäúÿà ãàðàãò ñ¿¿, öàãààí èäýý ãàäàãø ãàðãàäàãã¿é áàéâ. Ìàë çàñàæ 

õºíãºëººä ãóðâàí ºäºð þì ãàðãàõã¿é. Èäýýíèé ç¿éëèéã ãàðãàõã¿é, ãàðãàâàë ãàðëàãà 

ãàðíà ãýäýã áàéñàí. “¯äýø ¿íñ àñãàäàãã¿é” ãýäýã áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Õ¿í ìàë 

èðýõýä ººäººñ íü ¿íñ àâ÷ ÿâàõã¿é, àñãàõã¿é ãýäýã áàéñàí. Áýëýã äýìáýðýëäýý ìóó 

áàéõ. Õ¿í èðæ áàéõàä øàãàéäàãã¿é, ãàð÷ ºãäºã ó÷èðòàé. Íàñ áàðñàí õ¿íä, õ¿¿õäýä 

òýìäýã òàâüäàã. ªíãº õàìààã¿é, ýðãýæ òºðíº ãýäýã áàéñàí. Õýýã ÷ºäºð áàéâàë 

÷ºäðèéí îðîîð çóð÷èõààä àâíà. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. 

Öýðýíäîðæèéí ×óëóó, ýì, íàñ 80, õàëõ, 

Ìàíäàõ ñóìûí ªºõèéí áðèãàäûí òºâ 

Ýì õ¿í ºãëºº áîñîîä, åð íü øýýõäýý ºìíº ç¿ã ÿâíà. Ãàëààñ î÷ ¿ñðýõýä ñàéí 

ãýäýã ë þì. Åð íü ãàë ãýäýã ÷èíü ñàéí ýä. Æèë, ìýíãý íü òààðñàí õ¿í õ¿¿õýä ºðãºæ 

àâàõàä î÷èæ ãóéæ àâíà. 

Òàíàé ¿ð ñàäûã ¿ð÷èëæ àâúÿ! ãýíý. Õàäàã ò¿øýý áàðüæ ãóéíà. Ýõ, ýöãýýñ íü 

õàäãèéã ýõýä íü áàðèíà. Àâàõ öàãòàà “öàãààí ñ¿¿íèé õîíü” ãýæ áàéíà. ªñºõ ¿åèéã 

õàðâàë ýì õîíü ºãºõ áàéõ, ýðèéã ÷ ºã÷ ë áàéíà. ªäðèéã õàðæ áàéæ õ¿¿õäèéã àâíà. 

Çàðèì õ¿í ºðãºæ àâñàí õ¿¿õäèéíõýý íýðèéã ñîëüæ áàéäàã. Òýð õóó÷èí íýðýýð íü ÷ 

áàéäàã. ªºðèéí ñàíàà ë ìýäíý. Òýæýýâýð õ¿¿õýä ºðãºñºí. 

ªðãºæ àâàõäàà õ¿¿, õ¿¿õýí ãýæ ÿëãààä áàéõã¿é, àëèéã àâàõ äóðòàé áàéíà 

ò¿¿íýý àâíà. Åð íü õ¿¿ ë äýýð ãýäýã. “Ýõèéãýý ýðãýæ õàðäàã, õ¿¿õýí, õ¿íèé õ¿í 

áîëäîã” ãýäýã õóó÷èí ¿ã áàéäàã. 

Óðüä áàãà óëñ õºõ öýíõýð, íàñòàé íü áîð õóë, óëààí õ¿ðýí ºíãèéí äýýë ºìñºõ 

äóðòàé áàéñàí. Íîãîîí á¿ñ ãîëäóó á¿ñýëíý. Ìºíãºí äóãóé ýýìýã ç¿¿äýã áàéñàí. 

Öàé, àðõè, öàãààí ãóðèë ãóðàâ àéëä áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ãýäýã áàéñàí. Øºíº õîã, øîðîî, 

¿íñ àñãàõ ìóó ë ãýäýã, ó÷ðûã ìýäýõã¿é þì. 

194

Äàâààãèéí Ä¿ãýðñ¿ðýí, ýì, íàñ 66, ªºõèéí áðèãàäûí òºâ, 

“Àð õºâ÷”, “Áîð áÿëçóóõàé”, “Àëòàí áîãä”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Ò¿ìýí ýõ”, 

“Áîäîë öîëìîí”, “Æààõàí øàðãà” ñ¿¿ëèéí ¿åñò äóóëäàã ë áàéñàí. “Óÿõàí õîíãîð”, 

“Õóóðûí ìàãíàé”- ãààð íàéð òºãñºíº. 

Äàëëàãûí ñàâûã øàð òîðãîîð ãàäàðëàæ, äîòîðëîäîã áàéñàí. Äàëëàãûí ñàâàíä 

¿ðèéí ç¿éë ë õèéíý. 

Äîëîîí áóðõàíä øàð õàëçàí õîíèîð ñýòýð òàâèíà. ªâ÷¿¿íèé áýðñ¿¿ òîëãîéã 

ÿâààä ÿñàí ºâ÷¿¿í äýýð æààõàí àðõè, øàð òîñ äóñààãààä òàõèíà. Ã¿¿íèé ¿ðñ ãàðãàõ 

¿åä ýõíèé ñààì öàöàæ ã¿¿í çýëýý ë òîéðíî. 

Íîðîâûí Áàäàìñ¿ðýí, íàñ 60, ýõíýð, Õàð÷èí õàëõ 

Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ 

“Öîìáîí òóóðàéòàé õ¿ðýí” ç¿¿í ç¿ãèéí äóó áàéõ. “Ýðõýì òºð” ýíý íóòãèéíõ. 

“Áîãäûí ºíäºð”, “Ñýð¿¿í”, “Ò¿ìýí ýõ”- ýýð íàéð ýõýëíý. Îäîî íàéðûí òºãñãºëä 

ÿìàð÷ õàìààã¿é äóóãààð òºãñºíº. 

- Ä¿¿ õ¿íèéã àìàð ñàéí áàéíà óó? 

- Àõ õ¿íèéã “Àìàð áàéíà óó?, ªíòýé ñàéõàí ºâºëæèæ, îäîî ñàéõàí õàâàðæèæ 

áàéíà óó?” 

Ìîðèí òîëãîéòîé õóóð áàéñàí. Õóóðàà ãýðèéí õîéä òàëä òàâüäàã áàéâ. Àìàí 

õóóð õî¸ð áàéñàí. Òºìºð ãóóëèí õóóð áàéñàí. Àìàí õóóðààð õ¿¿õí¿¿ä èõ òîãëîäîã. 

Åð íü õ¿¿õí¿¿äèéí õºãæèì þì. 

Áóðõàí òàõèë, òîîíî õî¸ðûã õàìãèéí ýõíèé òýìýýíä à÷äàã ýðõýì ç¿éë þì. 

Äàëëàãûí ñàâûã äýýä çýðãèéí òîðãî, õîðãîéãîîð õºâººëñºí, òîðãîíû õºëººð 

(öàöàãòàé) õèéäýã áàéñàí. Ýñãèé óóò ãàäàðòàé, ø¿ð, ìºíãº, áóäàà õèéíý. Äàëëàãûí 

õóâèí àãàðààð õèéäýã áàéñàí. Äàëëàãûí ñóóëàã àëü àÿòàé õóâèíãààð õèéíý. 

“Àéðàãíû ñóóëãà” ýðõýì ç¿éë. Àéðàã áîë àéëûí õºðºíãº. À÷ààíä ýõýí õàâüä 

òýãíýýä à÷èíà. Çàì çóóð àéðàã àñãàðâàë ìàëàà äýýã¿¿ð íü ãàðãàäàã. Òýð íü àéðàã 

öàãààãàà õýýð õºäºº õàÿõã¿é ìàëàíäàà øèíãýýæ áàéãàà þì. Ñààëèéí ñ¿¿ àñãàâàë 

ãàðàà ä¿ðýýä ìàãíàéäàà õ¿ðãýäýã, íýã áîë äýýë õóâöñàíäàà õ¿ðãýäýã çàíøèëòàé. 

Õ¿¿õäýä øèíý äýýë ºìñãºõºä õîðìîéã íü äóãòàð÷ “óðüä õîðìîéã íü óíàãà äààãà, 

õîéä õîðìîéã íü õîíü õóðãà” ãýýä ÷èõýð áîîâîîð ìÿëààíà. Ìºí õî¸ð ìºðºíä íü 

ºðºì, ñ¿¿íèé ìàõíû òîñ ò¿ðõäýã. Åð íü ìîíãîë õ¿í õîíèíûõîî ñ¿¿, ñ¿¿ëíèé ººõèéã 

èõ õ¿íäýëäýã. 

Ìàëàà çàðàõäàà äýë, ñ¿¿ë íîîñíîîñ íü àâ÷, “áóÿí õèøãèéã íü àâ÷ áàéãàà” ãýýä 

÷àãòàãàíààñàà óÿ÷èõäàã. Òýð ÷èãýýðýý ë áàéíà. Ìàëàà ºãºõäºº “ºãñºí íü ºëçèéòýé, 

àâñàí õ¿í íü à÷òàé!” ãýæ õýëýëöäýã áàéñàí. Ãàäíààñ õ¿í îðæ èðýõýä óðäààñ íü 

ãàë î÷ ¿ñðýõýä ãýðèéí ýçýí “òàíû ¿éë ñàéí áàéíà” ãýäýã. Åð íü “óñ óðóóãàà, ãàë 

ººäºº” ãýäýã ¿ãòýé. Õ¿¿õäèéã 4- 5 õ¿ðýõýýð íü õîíü õóðààëãàæ 6- 7 õ¿¿õýä óíàà 

óíàæ õîíèíä ÿâíà. Õ¿¿õäèéí àâúÿàñ óðìûã õàðæ àæèëä ñóðãàíà. 5- 6 íàñòàéãààñ 

íü íîîñ íü õºíäèéðñºí õîíèíû õºëèéã áîîãîîä ºã÷ õÿðãóóëæ ñóðãàäàã. Õ¿¿õäèéí 

ìîðü óíóóëæ ñóðãàõäàà “õóâèëæ” çààæ ºãäºã. Õ¿¿õäèéã 3 íàñ õ¿ðýõýýð íü äààõèéã 

íü àâíà. Ýð õ¿¿õäýä “ýâýð”, “ýì õ¿¿õäýä àðàé òîì ýâýð” òàâèíà. Õ¿¿õä¿¿äýä óëààí 

õ¿ðýí ãîëäóó äýýë ºìñãºíº. ªâºë áîë ºíãº öàãààí íýõèé äýýë õèéæ ºãíº. 

195

Æàñàà óíøèõ íàéð îâîî òàõèëãûí íàéð, äààõü àâààä íàéðëàõ ¸ñ ÷ áàéñàí. 

¯ã¿é ÷ áàéñàí. Æàñàà öàãààí ñàðûí ¿åä óóö òàâèíà. Ãàëûí òàõèëãà õîíèíû ºâ÷¿¿, 

ñ¿¿ë õîøíîãî, øàð òîñ ãýýä áóñàä öàãààí èäýýíèé òºðºë îðíî. ªâ÷¿¿ íü öîðîé 

ìàõòàé õóéõàëñàí áàéíà. Ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ðèéã ìºí õóéõàëñàí, á¿ãä ÷àíàñàí áàéíà. 

Íýã á¿òýí õîøíîãî áàéíà. Ýõëýí ãàëä øàð òîñ õèéíý. Ãýðèéí ýõíýð ãîëäóó õèéíý. 

Òîñîî ºðãºíº. ªâ÷¿¿íèéõýý òîëãîéí ìàõ, òýãýýä ººð áóñàä ìàõ ººõíººñ íü ºðãºíº. 

ªºðñäºº õóâààãààä èäíý òýãýýä ÿñûã ãàëäàà ºðãºíº. Õîøíîãîíîîñ íü îãòîëæ õèéíý. 

Òýð àéëûí èäýý öàãààíä þó ë áàéíà ò¿¿íýý ºðãºæ öàöàæ áàéñàí. Òýãýýä ººðñäºº 

àìñàíà. Óóö òàâèõã¿é, ñ¿¿ë íü òºëººëººä áîëíî. Ìàë ñýòýðëýõã¿é, æàñàà óíøèõàä 

ñýòýðëýíý. Õîíü, àäóó ñýòýðëýíý. Ç¿ñ õàìààã¿é. Ñýòýðò ìàëûã àëàõã¿é, çàðàõã¿é. 

Ñýòýðòýé ìîðü ¿õýõýä òîëãîéã íü ÷óëóóãààð (çóëàé ìàãíàé, õî¸ð óõàðõàéã íü) 

÷èìýãëýýä óóëûí îðîéä áàðóóí õîéøîî õàðóóëæ òàâüäàã áàéíà. Õàäàíä ÷ òàâèíà. 

Çààâàë íî¸ëîã ãàçàð òàâèíà. Óðüä òîëãîé òàâèàñòàé áàéâàë õàìààã¿é òàâèíà. Ñýòýðò 

ìîðèî õýí õàìààã¿é óíàõã¿é, çàðèì õ¿í ýì õ¿íä óíóóëàõûã öýýðëýíý. Çàðèì íü ýð, 

ýì ÿëãààãé ãàäíû õ¿íä áàðüæ óíóóëàõã¿é, ãýðèéí ýçýí ë ãîë íü óíàíà. 

Ñýòýðò ìîðèíä õàäãàí õ¿ç¿¿â÷ þìóó, õàäàã õóð äýëýíä íü áàéíà. Õ¿ç¿¿â÷èéã 

äýë õÿëãàñààð ÷ õèéíý. Õîíèíä õàäàã òîðãîíû ººäºñ òîìîîä õ¿ç¿¿íä íü ç¿¿íý. Ç¿ñ 

õàìààã¿é, õàð, øàð í¿äýí ÿëãààã¿é. 

¯ñ íîîñ èõòýé õàð í¿äýí õóðãààð õóö òàâèõ äóðòàé áàéâ. Õàð ç¿ñìèéí óõíà 

òàâüæ èðñýí. Öàãààí óõíà æàâàðò èõ äààðäàã, õàð óõíà èë÷ ñàéòàé ãýäýã. Àçàðãà 

áîë ç¿ñ õàìààã¿é. Áóõ ºíãº õàìààã¿é, ãîëäóó óëààí õ¿ðýí. Áóóðàíä õàðàâòàð, ºâäºã 

çîãäîðíîîñ ¿ñ ñàéòàéä äóðòàé. 

Õóðäàí ìîðèíû äýýä óäìûã õàðíà. Ç¿ñ õàìààã¿é, èõýýõýí òîì ñàéõàí øºâãºðä¿¿ 

õîíøîîðòîé òîëãîé òîì, ìóíäàà ñýðâýý óðòòàé, áîñîîëãî, õàâèðãà, èõ ãàäàãøàà, õºë 

øèëáý íü õàìààã¿é, õ¿ç¿¿ ÿìàð÷ áàéæ áîëíî. Ìîðèéã ãàíö íýã äàâõèóëæ áàéæ 

öààøèä óÿà àâàõ ýñýõèéã øèíæèíý. Óÿà àâàõ øèíæèéí ìîðü ãýäñýý øóóíà. Õîëûí 

õàðàà èõ ñàéòàé, çºâ çîãñîíî. Äîîä óÿæ áàéãàà ãàçðàà óõàõ çýðýã ñàéí òàëòàé. Ñàð 

ãàðóéí ºìíº ìîðèî óÿäàã áàéñàí. Îëîí íààäàìä äàâõèíà. Õóðäàí ìîðèíû õýðýãëýë, 

íýìíýý, óÿàíû äýýñ õóäðàãà, õ¿¿õäèéí õóâöàñ èõ õ¿íäýòãýãäýíý. Ãàäàà îðõèõã¿é, 

ýì õ¿í óÿàí äýýð î÷èõã¿é, ãàäíû õ¿í óÿàí äýýð î÷èæ áîëíî. Ìîðèî èõ ýíõðèéëíý. 

Õóðäàí ìîðèíû õàçààð íîãò, õóäðàãà, òýð ¿åä ë õýðýãëýíý. Áóñàä ¿åä àâäàð ñàâàíä ë 

áàéíà. 6-8 íàñòàé õ¿¿õýä õóðäàí ìîðü óíàíà. 

Õýýðýýñ òàøóóð îëîõûã áýëýãøýýíý. Õàçààð, ÷ºäºð îëîõûã ìóó, “õàçààðëààä, 

÷ºäºðëººä” ÿâóóëàõã¿é ãýäýã áàéñàí. Áóðàíòàã äýýñ îëîõûã ñàéí ãýíý. Ìîðü óÿæ 

áàéõàä îëîõîä ìèíèé ìîðü òàâûí äîòîð èðýõ áîë óó ãýæ áýëýãøýýíý. Íààäàìä 

äàâõèóëàõ ãýýä õºäëºõ ¿åä àäóó, õîíü ºâºðò îðîõûã ñàéí ãýäýã. Óÿàãàà õóðäàí ìîðü, 

åð íü óÿàí äýýð èðæ áàéãàà õ¿í çºâ áóóæ, óÿàã çºâ òîéð÷ áàéæ ìîðü ¿çíý. 

Õóðäàí ìîðèíû óÿàã àíõ Àíãàðàã (Àäüÿà) (á¿òýí ñàéí) ºäºð áàðèíà. Óÿàõûí 

á¿ãä íèéëæ àðö, óóãèóëíà. Óÿà íèéëæ áàéãàà ãýæ óÿà÷èä äàéëëàãà, öàéëëàãà õèéíý. 

(äóóã¿é) 

“Ñóíãàà” ãýæ íààäìûí ºìíº íýã äàéëëàãà õèéíý. Óóö òàâèõã¿é, àéðàã, àðõè, 

öàãààí èäýý, ÷èõýð áîîâ áàéâ. Ýìýãòýé÷¿¿ä î÷íî.(äóóã¿é) Íààäìûí äàðàà “Ò¿ìýí 

ýõòýé ãàçàð” ãýæ ìàéõàí õýñ÷ äàéëëàãà, öàéëëàãà õèéíý. Ìîðèî ìÿëààõã¿é, ç¿ãýýð 

íàéðëàíà. Óðüäààä “Ò¿ìýí ýõ”- èéã äóóëàõã¿é, æèíõýíý íààäàì äýýð äóóëíà. 

“Ò¿ìýí ýõ”- òýé ãàçàð ãýäýã ÿã “Ò¿ìýí ýõ”- èéã áóñàä äóóíû õàìò äóóëíà. Ò¿¿íèé 

196

äàðàà “íààäàì òàðàõ öàãò óÿà áóóëãàíà” ãýýä óÿàíû ìîäíû í¿õýíä èäýý áîëîí øàð 

áóäàà, àðõè õèéãýýä óÿàíû ãàçðûã çºâ ãóðàâ ýðãýýä ìàðçèéëæ ÷èã ÷èãòýý ÿâäàã 

çàíøèëòàé. “Óì ìàðçèé íàì ñóóõàé!” ãýýä ìàðçèéëíà. 

Ìîðèíû õèéìîðü òàëûí ¿ã ãýæ îéëãîäîã. Ìýãçýì óíøèæ ë áàéñàí áàéõ. 

Óÿà äààñàí ëàì áàéñàí. Òýð ë ñàí òàâüæ ìýãçýì óíøèæ áàéñàí áàéõ. Óðüä òýìýý 

óðàëäóóëæ áàéãààã¿é. Ìîðèéã õààíà ë íààäàì ãàðíà, ìîðü óðàëäóóëíà. Õýä ÷ 

õàìààã¿é. 

Åð íü ìîðèíû õÿëãàñòàé õîìîîëûã áàðóóí óðä õàíàíààñ ç¿¿äýã. Àäóóíû 

õÿëãàñûã ò¿ëýõýýñ öýýðëýæ áàéãàà áàéõ. Õàëóóí õîøóóò ìàëûí ¿ñèéã ò¿ëýõèéã èõ 

öýýðëýíý. (õîíü, àäóó õî¸ð). 

Áóÿí- Àðèâæèõ, íàñ 75, ýð, õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ, 

“Ò¿ìýí ýõ” íàéðûí ýõëýë äóó. Äàðàà÷èéí ãýõ îíöãîé äóóã¿é. “Àð õºâ÷”, 

“Áîãäûí ºíäºð”, “Õýýð õàëòàð”, “Áîãäûí øèë”, “Æààõàí øàðãà”ñ¿¿ëèéí ¿åä 

äóóëàõ áîëñîí. Äàðààãèéíõ “Ýíõ ìýíäèéí áàÿð” àéðàã ÷èãèéí íóòàãò èõ äóóëäàã 

äóó. “Àëòàí áîãä”, “Áîð áÿëçóóõàé”, “Õºâ÷èéí ºíäºð”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí õàíãàé”, 

“Ýð áîð õàðöàãà”, “Õýðëýí”, “Õóðìàñò òýíãýð”, “Áîäîë öîëìîí”, “Øàëçàò áààõàí 

øàðãà”, “Öîìáîí òóóðàéòàé õ¿ðýí”, “¯¿ë ìýò”, “Ýðõýì òºð”. ªäºð øºíèéí 

íàéðàíä äóó äóóëàõã¿é ãýäýã áàéñàí. Óóë îâîî òàõèñíû íàéðàíä ãîë÷ëîí çîðèóëæ 

áàéñàí äóó áàéõã¿é. “Áóäàë öîëìîí” ìîðèíû äóó. Ìîðèíû òóõàé äóóíä ýöýã ýõ 

õîñëîîã¿é áàéäàãã¿é þì. Áóäàë ìîðèíû ç¿ñ, “Àëèà ñààðàë”, “Çýýðãýíòèéí øèë” 

îäîî èõ äóóëàõ áîëæýý. “Èäýð æèí÷èí” ãýæ äóóëæ ë áàéíà. 

Ð.Öýåýïèë, íàñ 71, ýì, õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ 

Õóó÷íû À÷èò ã¿íèé õîøóó ãýãäýæ áàéñàí. 

Àíãàðàã ãàðàãò õóâöàñ ýñãýæ î¸õ äóðã¿é. Ãàðààñ ãàðàõã¿é óäíà ãýäýã áàéñàí. 

Òºðèéí õàð õ¿í áàðààí, öýíõýð, õºõ ºíãèéí äýýë õºõ íîãîîí á¿ñ á¿ñýëäýã 

áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í áîë íîãîîí á¿ñ èõ á¿ñýëäýã áàéâ. 

Õóðãûã àíõ áýë÷ýýðò òàâèõàä àìàíä íü ñ¿¿ àìñóóëààä ìºëõºæ òàâüæ áàéñàí. 

Íÿìûí È÷èíõîðëîî, íàñ 74, ýì, õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ 

Íóòãèéí õàìãèéí óóãàí äóó ãýâýë “Ëàì ãóðâàí ýðäýíý” áºãººä Äàíçàíðàâæàà 

õóòàãòûí çîõèîñîí äóó. Îëîí äóó áàéäàã. “Õóðìàñò òýíãýð”, “Íàìðûí ãóðâàí ñàð”, 

Õºõºº Íàìæèë áàðóóí ºìíº õÿçãààðò àëáàíä ÿâæ áàéõäàà íóòãàà ñàíàæ ãàðãàñàí 

äóó ãýäýã. “Íàðàí çóë õóë”, õóòàãòûí çîõèîñîí þì áîëãîíûã ìàãòñàí, ìîðèíû äóó, 

õ¿¿õýä, òîì õ¿íèé áóÿí õèøãèéí òóõàé. “Áîãäîí óóëûí ñ¿íäýë” ýõ, ýöýã óóëûí 

òóõàé äóó. “Õýýðõýí õàëòàð”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Ìîðü ìàëûí òóõàé”, “Õºâ÷èéí 

ºíäºð” õààíàõûã ìýäýõã¿é, “Àëòàí áîãäûí øèë” ãýäýã äóóã îäîî “Àëòàí õàíãàé” 

ãýæ äóóëàõ áîëæýý. “Àð õºâ÷” Äàíçàíðàâæàà çîõèîñîí ãýäýã. “Àëèà ñààðàë” õîéõîí 

¿åèéí äóó. Îâîî òàõèëãûí ¿åä äóó äóóëæ áàéñíûã ìýäýõã¿é. 

197

Íàðàí çóë õóë 

Íàðàí çóë õóëûãàà 

Íàñíûõàà èäýðò 

Íàðèéí çóðãààí ýãøãýý ñóðñàí ÷ áîëîîñîé 

(ò¿ðëýã) 

Òóíñàã ñàéõàí õóëûã 

Òàâòàéí èäýð áàéõàä 

Òàãààí èõ ìýðãýæëèéã îëñîí ÷ áîëîîñîé 

Àìàí èõ õóëûã 

Àø èäýð áàéõàä 

Àðâàí èõ õàð í¿ãëèéã àðèëãàñàí ÷ áîëîîñîé 

Àìàí öàãààí õóëûã 

Ìàø èäýð áàéõàä 

Àðâèí öàãààí áóÿíãàà àðâèòãàñàí ÷ áîëîîñîé. 

áàäàã á¿ðèéí ýöýñò ò¿ðíý. 

Ìèíèé ýýæ èõ äóó÷èí, ìºí àõ ÷ ãýñýí äóó÷èí áàéñàí. Äàãààä äóóë! ãýýä ë 

äóóëóóëæ çààæ ºãäºã áàéñàí. Áè 8- 9 íàñòàéãààñàà äóó äóóëæ ñóðñàí. Ýõëýí àÿûã 

ñóðààä ñàéí ñóðàõààð óðàìøààä òîì÷óóë ¿ãèé íü õýëæ ºãäºã áàéñàí. 

“Ò¿ìýí ýõ”- èéã ýìýãòýé õ¿í äóóëäàãã¿é öýýðëýäýã áàéâ. Äóó÷èíã äóóãàà 

äóóëààä ò¿ðëýã ýõëýõýä óã äóó÷èí äóóëàõã¿é, ìºí íàéðò áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿ä 

îíîãäñîí äóóãàà ë äóóëäàã áàéñíààñ ººð ÿìàð÷ ò¿ðëýã äóóëàõã¿é, äóóã¿é ñóóäàã 

áàéñàí. Îäîî ë õàìààã¿é áîëæ. Óðüä äóó÷ õ¿íèéã èõ õ¿íäýòãýäýã áàéñàí. Ýð, ýì 

ÿëãààã¿é äóó÷èíã õîéìîðò ñóóëãàí àðõè áàðüäàã, òýãýõëýýð íü äóóë÷èõààä àìñààä 

áóöààäàã áàéíà. 

Óðüä ýì õ¿í õ¿íèé (ýð) õîéãóóð óðäóóð ãàðàõ òóí äóðã¿é áàéñàí ãýäýã. “Ò¿ìýí 

ýõ” äóóëñíû äàðàà ò¿ìýí ýõèéã äóóëñàí õ¿í àëü òàëä ñóóæ áàéíà äàðààãèéí äóóã 

íºãºº òàëä îíîîíî. Òýð ãóðàâ ãóðâàí äóãàðààã çààâàë õýäýí á¿ñòýé õ¿í äóóëààä 

äàðààãèéí äóóã á¿ñã¿é÷¿¿ä çàëãàíà. Íàéðûí ýõíèé ¿åñò äóó ýðãýõã¿é, àõèõã¿é. 

Äóó÷ õ¿í ñàéõàí äóóãàà õàäãàëæ íàéðûí ñ¿¿ë÷ýýð äóóëäàã. “Óÿõàí çàìáàòèâ” 

ñ¿¿ëõíýýð äóóëíà. Àðõè àéðàã óóãààä íàéð çàäãàéð÷ èðýõ ¿åä äóó íîãäîõîä ñàéõàí 

äóóã äóóëàõàä íàéðëàã÷èä ñýðãýæ èðäýã ó÷èðòàé. 

Ìîðèí õóóðààð ýìýãòýé õ¿í äàðæ áàéñàí. Ãýõäýý ãîëäóó ë ýð óëñ áàðèíà. Àìàí 

õóóð òàòíà. Ëèìáèéã ìºí ýì õ¿í ¿ëýýíý. 

Áîòãîî ãîëñîí èíãýíèé áºõºíä ìîðèí õóóðàà õºãëºæ óÿàä ºëãº÷èõäºã. Òýãýõýä 

õÿëãàñ íü ñàëõèíä èõ ñàéõàí õ¿íãýíýäýã. 

ªäºðæèí áºõºíä íü õóóð õ¿íãýíýõýä îðîé áîòãîî àâíà. Õàæóóä íü õ¿í óðòûí 

ÿìàð íýãýí äóó àÿëíà. Ãîëäóóõàí “õóðìàñò òýíãýð” àÿëàæ áàéäàã. Èíãýíèé àìàíä 

÷èõýð õèéãýýä áîòãîíû áºãñºíä ñ¿¿íèé ÷èõýðòýé ò¿ðõýýä àâàõóóëäàã. Õóðãàà ãîëñîí 

(ÿìàà àäèë) õîíèéã óÿàä òîéãëîîä, äóóíû àÿíä òîéãëîíî. Õàìààã¿é äóóíû àÿíä. 

¯õýð áàðàã òºëºº ãîëîõã¿é. Õàéäàãøóóëàõàä ÷èõýð äîëîîëãîíî. Ñààæ äýëýíãèé 

íü øóâòàð÷ áàéãààä äýýëýíäýý ÷èõýð õàéëóóëæ ò¿ðõýýä äîëîîëãîäîã. Äýýëèéí àð 

òàëûã äîëîîäîã þì. 

Óðüä àéë íàéðëàâàë àéë óëñàä èõ õýë ºãíº. Äóó÷èíã îíöëîí óðüæ õàäàã ñàìáàà 

áàðèõã¿é. Óðüä ãýðò äóóëäàãã¿é, í¿ãýë ãýäýã áàéñàí. Ìàëä ÿâàõäàà õºäºº ë äóóëíà. 

198

“Óðòûí äóó” ãýäýã ººð íýðã¿é áàéñàí. Íàéðàí äýýð á¿æèã õèéäýãã¿é, ìýääýãã¿é 

áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü àâàõ íàéðûí ¿åä äóó äóóëäàãã¿é, ñàéõàí öàéëààä 

ãàðíà. Óðüä íàéðûí èäýý, àðõè àéðàã èõ áýëòãýâýë 2 ºäºð íàéðëàäàã áàéñàí. Óðüä 

ãýðò õàðàõ õ¿íã¿é áîë õ¿¿õäýý õóðãàíû óóòàíä (2- 3 íàñòàé) õèéãýýä òýìýýíèé 

áºõºíä óãëààä õîíü, ìàëäàà ÿâäàã áàéñàí. Ãýðòýý óÿâàë ç¿¿í îðíûõîî ºìíº óÿäàã. 

Òàâàí íàñ õ¿ðòýë íü ÷ óÿäàã áàéñàí. Óðüä äºðâºí íàñòàéãààñ íü ìóó ñàéí áîëñîí 

ìàë ãàäàà ¿ëäýýñýí áàéäãèéã ýðã¿¿ëæ, õàðóóëíà. Òàâàí íàñíààñ õóðãà õºäººãººð 

õàðèóëóóëæ ýìýã ýõ, ºâãºí ýöýã íü çààíà. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã 7- 8 íàñòàéãààñ íü 

î¸äîëä ñóðãàíà. Þì õºâºðä¿¿ëæ ñóðãààä õºø¿¿ëýõ, øàãëóóëàõ î¸äîë çààíà. Àðàâ 

ãàðóé íàñòàéãààñàà þì áóðóó, çºâ ýñãýæ ñóðíà. Ýð õ¿¿õäýä 10 íàñòàéãààñ íü ëàìä 

ºã÷ íîì çààëãàæ, ëàìä î÷èõã¿é áîë ìîðü óíàæ, àäóó õàðèóëæ ýöýã àõ íàðàà äàãàæ 

àíä ÿâíà. Á¿ñã¿é õ¿¿õäýä 9 íàñ õ¿ãýõýä íü ýâðèé íü äàãóóëààä (ýâðèéã åð àâàõã¿é) 

ãýçýã òàâüäàã. 3- 5 íàñòàéä äààõü àâíà. Òýãø íàñàíä ãýçýã ¿ñ òàâüäàãã¿é ãýäýã. 

Òºðèéí õàð õ¿í ãýæ á¿ñòýé õ¿¿õäýä ãýçýð òàâèíà. 8- 9 íàñòàéä íü ë áàéõ. 

Èâýýë íàñòàé õ¿í õ¿¿õäèéí ÷èõèéã öîîëäîã ãýäýã áàéñàí. Íàñ õàìààã¿é. Òºðñºí 

õ¿í 7 õîíîã õîîëíû öýýðòýé, ìºí àæèëä õºäëºõã¿é, 7 õîíîãò õàð öàé, áîëîí áóäàà 

(÷àíãààìàë, øàð áóäàà) èäíý. Òºðñºí õ¿íèé øºëíèé õîíèíû ìàõûã 21 õîíîãò èäíý. 

Òºðñºí õ¿íèé ýð¿¿íýýñ íü á¿ñ, çººëõºí ç¿éëýýð óíèíààñ ñî¸íî. Óíòóóëàõã¿é, ýíý 

íü ºâ÷èí îëóóëàõã¿é ãýñýí ¸ñ. Ãóðàâ õîíîã ãýðèéíõýí ýýëæëýí ìàíàíà. Óíòâàë 

õàìàðã¿é áîëíî ãýäýã. 

“Õºë öýýðòýé” ãýæ ýíõðèé õ¿¿õýäòýé àéë òºðñíèé äàðàà õ¿í îðóóëäàãã¿é 

áàéñàí. Ýíõðèé àéë íýã ãýðòýý òóñãàé òºð¿¿ëäýã áàéñàí. Ñàð áîëòîë ÷ õ¿í 

îðóóëäàãã¿é áàéñàí ãýäýã. 

“Õîéòîõ ñºãëºíº” èõýñ óíàíà. (õîéòîõ èõýñ) òºðñºí õ¿íèé õîéòîõûã (ãîëäóó 

áàðóóí óðä òºðíº) ÿã òºðñºí ãàçàð íü óõààä áóëíà. Þì õèéõèéã ìýäýõã¿é. Õ¿¿õäýý 

õî¸ð íàñ õ¿ðòýë ÷ õºõ¿¿ëäýã áàéñàí. Ñ¿¿ áàãàòàé áîë öººõºí õîíîã õºõ¿¿ëýýä 

èíãýíèé ñ¿¿ãýýð õºõ¿¿ë÷èõäýã áàéñàí. ¯õýð, ÿìààíû ñ¿¿ã ºãäºãã¿é áàéâ. Õîíü ÷ 

ãýñýí. Õ¿¿õýäòýé áîëú¸, ºðãºæ àâúÿ ãýâýë ëàìààñ “òàë ºíãº”- èéã àñóóíà. 

Õ¿¿õýä àâàõäàà ýõíýð, íºõºð õî¸ð “ñ¿é áýëýãòýé î÷íî”. Òîäîðõîé çààñàí ñ¿é 

áýëýãã¿é, ºãºõ õ¿íèé ñýòãýë ìýäíý. Òýìýý ìàë ÷ ºãíº. “Ñ¿é áýëýã”- èéã õ¿¿õäèéí 

ãýðèéí òîì óëñûí òîîãîîð, äýýëèéí ãàäàð ºãíº. Õàìãèéí òîì íü òýìýý, àíõ î÷èõäîî 

á¿õ ãàðûí áýëýã òýìýýãýý ºãíº. Àâàõûíõàà óðüä ºäºð î÷èæ óíòààä ìàðãààø íü 

óðãàõ íàðíû ¿åä õîíèí öàãò (áàðóóí õîéä õàíàíû òîëãîéä íàð õ¿ðýõýä) àâäàã 

çàíøèëòàé. Øºíºº áýëãýý ºãººä, ºãëºº òýìýýãýý çààæ ºãººä, õîíèí öàãò õ¿¿õäýý 

ãàðäàí àâíà. Õ¿¿õäèéã ýõ, ýöýã íü ãàðäóóëàõã¿é, ºâãºí àõ íü ºãíº. Õ¿¿õäèéí ýõýä 

100 òºã íýã ãóòàë (ìîíãîë ãóòàë), äýýëèéí ºíãº áàðèíà. Àâàõ àéë õóâöàñ ºëãèéã íü 

áýëòãýí àâíà. Ãàðäóóëàõäàà àâàà÷ñàí ºëãèéä íü ºëãèéäººä ºãíº. ßã öàãòàà ºðãºæ 

àâ÷ áàéãàà ýõ ãàðäàí àâíà. Ç¿ãýýð õî¸ð ãàðäàí àâíà. Õàäàã ñàìáàà áàðèõã¿é. Àéëààñ 

ãàðàõ ç¿ãèéã çààëãàí òýð ç¿ãò òýìýýíä ñýãñýíä õèéãýýä àâààä ÿâíà. Ãýðòýý î÷îîä 

íàéðëàíà. Ãýðýý ãàäàà íýã òîéðóóëààä á¿ñã¿é õ¿¿õýä áîë íàð çºâ òóëãàà òîéðóóëààä 

ç¿¿í óðä àâàà÷èæ òîãîîíû áàðèóë áàðèóëäàã. Ýð õ¿¿õýä áîë ìºí òîéðóóëààä íîì 

áè÷èã, óóðãà áàðèóëäàã áàéñàí. Áóðõàíòàé áîë õ¿¿õäýý ìºðã¿¿ëæ àäèñ àâàõóóëààä 

òàâü÷èõààä íàéðëàíà. Õîíèíû ìàõ ÷àíàæ òàâèíà. Õ¿¿õýä ºðãºæ àâàõàä óëèðàë 

õàìààã¿é. Ãýðòýý áàéñàí õ¿íèéã ñîëèõã¿é, ýõèéí ºãñºí íýðèéã ñîëèõ ¸ñ áàéõã¿é. 

199

Æàãâàðàëûí Ïýðýíëýéìàà, íàñ 73, ýì, 

Õàð÷èí õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ, 

Öàãààí ºäºð õîíèíä ÿâàõ õ¿íä äóãóé áîîâ, ÷èõýð ¸îòîí ºãíº. Öàãààí ñàðûí 

ìàõûã áèò¿¿íèé îðîé ÷àíàíà. Õîíèíû òîëãîéã áººãèéí þì ãýýä öàãààí ñàð, 

áèò¿¿íèé îðîé òàâüäàãã¿é àéë áàéâ. Ìàíàé íóòàãò áºº, óäãàí ÿâæ áàéñàí. 

ªã÷ ÿâñàí ººðèéíõºº áèåèéã áîä! 

ªãººã¿é ÿâñàí íàìàéã áîä! ãýýä áºº íàð þì õóì ãóéæ, ºãºõã¿é áîë õýëäýã 

áàéñàí. Í¿¿äëèéí à÷ààã ýõíýð íü õºòºëíº. “Ýð áîð õàðöàãà”, “Áîð áÿëçóóõàé”, 

“Ñèéëýí ºíäºð áîð”, “Àð õºâ÷”. 

ªãëºº ýõíýð õ¿í áîñîîä ºðõºº áàðóóíòàéãààð òàòààä ¿äýø ç¿¿íòýéã¿¿ð òàòíà. 

Øèíýýð õîâîî õèéãýýä óñ, õóäàã ðóóãàà ÿâàõäàà öàé, ñ¿¿ äóñààãààä î÷íî. “Õóäàã þó 

àâ÷ðàâ” ãýæ àñóóäàã ãýäýã þì. Ãàäíû õ¿í, ýðýë õèéæ ÿâàà óëñ àéëä îðîîä ãàðàõàä 

òîãîîí äýýð õàð óñ áóöàëæ áàéâàë òýð õ¿í ÷ þìóó, ãýðèéí ýçýí, ýçýãòýé ÷ þìóó àëü 

íýã íü ñ¿¿ äóñààæ áàéäàã. 

Ýíý íü òýð õ¿íèé àæèë ¿éëñýä ñàéí ãýäýã. Ñààëèéí çýë ð¿¿ ÿâàõäàà õóâèíãàà 

¿¿ðäýãã¿é ãýäýã. Í¿ãýë ãýäýã áàéñàí. Í¿¿õýä öàãààí èäýý àñãàâàë àæèë á¿òäýãã¿é 

ãýäýã áàéñàí. Í¿¿õ íóòàãò ìóó, áóóõ íóòàãòàà èäýý àñãàâàë ñàéí ãýäýã áàéñàí. Óðüä 

çàëóó÷óóä ãî¸æ, ãàíãàëæ ÿâàõàä íóòãèéí óëñ “Òýí áàíã¿é ÿâáàë òýíãýð òàéëàõã¿é, 

òýìýý ìîðü øèã èäâýë ãýäýñ òàéëàõã¿é, ýñãèé íàâòàñ òàøààíä çîõèõã¿é” ãýýä ë 

ñóðãàäàã áàéñàí. 

“Õàéëñ õàðèóòàé” ãýýä õàéëñûã ò¿ëäýãã¿é, ýâääýãã¿é çàíøèëòàé. ßøèë ñóõàé 

ýâäâýë òýìýýãýý áóóðààð íü àëääàã ãýäýã áàéâ. Çàðèì óóë îâîîíû íýðèéã õýëäýãã¿é. 

“Õàéðõàí” ãýäýã õýö¿¿ îâîî ãýäýã. Òèéì îâîîíä õàð öàé ºðãºäºã áàéñàí. Áàðóóíòàé 

áàéäàã “Ãýçýã”ãýäýã óóë þì. Çóí áîðîî õóð îðóóëàõ ãýæ òàõèäàã áàéñàí. Òàõèëãûí 

óðüä îðîéíîîñ ø¿äëýí õýä õýäèéã àëäàã, óóö ìàõûã îâîîíä òàâèíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä 

î÷äîã áîëîâ. Îâîîíä ãàðàõã¿é, áºõ áàðèëäàõûã ë õàðæ ÿâíà. Ìºí Áîãä óóëûã 

òàõèäàã áàéñàí. Õàð öàé ºðãºäºã íü õàð ëóñòàé ãýäãèéã ó÷èð áàéõ. 

Òºðèéí õàð õ¿í 8 íàñòàé áàéõäàà ºâðººñºº “òàâ òàâèíà”. Óðüä ñàõàë òàâèõàä 

íàñíû ÿëãàà áàéõã¿é. Áóéäàí ãàçðààñ õàð÷èíãóóä èðæ áàéñàí. 

Õàð÷èí õ¿í õ¿í áèø 

Õàëäàãà ìàõ ìàõ áèø ãýäýã áàéñàí. 

Øàðûí Ëóâñàíäàø, íàñ 71, ýð, Õàð÷èí õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ, 

Õóòàã óóëûí õîøóóíû íóòàã þì. Õóòàã óóëûã çóíû óëèðàëä òàõèæ íààäàì 

õèéäýã áàéñàí. Ñàâäàãòàé ãýæ äóóëààã¿é. Àíä ÿâàà ç¿ãòýý “Àÿí çàìä ñàéí ÿâààðàé!”, 

ÿâóóëæ ºã! ãýýä ë öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºäºã. Õî¸ð íàðíû õîîðîíä àÿí õèéíý. 

Öàéãàà ºãëºº îðîé áóóäàë á¿ð äýýðýý ºðãºäºã. Àÿíû ¿åä çàìä õ¿íòýé òààðàëäâàë 

õî¸óëàà çºâ òàëààðàà çºðäºã ¸ñòîé. 

Àÿí çàìäàà ñàéí ÿâæ áàéíà óó? ãýæ òààðñàí õ¿í àñóóíà. Àÿíû çàìä ìàë, çýýð, 

ãºðººñ çºâ øóðãàâàë àæèë ¿éëñ á¿òýõ íü ãýäýã. Àéëààñ öàé õîîë àâ÷ðàõã¿é, àéëä 

îðîõîä õîîë öàé ÷àíàæ áàéâàë áýëýãøýýíý. “Àÿíû äóó” ãýæ áàéñàí ãýäýã. Íýðèéã íü 

ìýäýõã¿é þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä “Èäýð æèí÷èí” ãýäýã äóó äóóëæ áàéñàí ãýäýã. 

Àÿí æèíä ÿâàõ ¿åäýý ¿ëãýð, îíüñîãî ÿðüæ ÿâáàë ñàéí ãýäýã. Õàìààã¿é ¿ëãýð, 

îíüñîãî ÿðèíà. Àÿí æèíä ÿâàà ç¿ãòýý óñ, óãààäñûã àñãàõã¿é, ç¿¿í, áàðóóí òèéøýý 

200

àñãàíà. ¯íñýý óðüä ç¿ãò àñãàíà. Öàéíûõàà øààðûã áóòàí äýýð àñãà÷èõíà. Àðàé ãàçàðò 

õàÿõã¿é. Èäñýí ìàëûíõàà ÿñûã ìàéõíûõàà ìóõàðò õàÿ÷èõíà. Òýãýýä ìàðãààø íü 

íóòàã áóóðèà öýâýðëýæ ÿñ õîãîî ìºí áóóöíû ¸ðîîëä õèéíý. Õàÿà ìàíàñàí øîðîîãîî 

õºëººðºº òýãøèëíý. 

Óðüä ñàëàìòàé ãàçàð ëàì íàð ñàëàí õèéæ, òýíä õ¿í îðøóóëäàã ãàçàð áàéñàí 

õîíõîð äóó, ¿íäýñ ñàéòàé èéø òèéø õàðàõàä àëñûí óóë ñýðâýëçýõã¿é (õàðàãäàõã¿é) 

ãàçàðò øàðèë îðøóóëàõ ñàéí ãýäýã. Øàðèë àâ÷ ÿâàõàä çàì òààðàëäâàë õàäàã òàâüæ 

¿ç¿¿ðèéã íü ÷óëóóãààð äàð÷èõäàã áàéñàí ãýäýã. Ò¿¿íèéã õàðñàí õ¿í øàðèë ºíãºð÷ 

ãýæ ìýäýýä ìààíü óíøäàã. Õàäãèéã àâàõã¿é, àâàõûã öýýðëýíý. Åð íü øàðèë äýýð 

òàâüñàí ç¿éëèéã àâàõûã ìóó ãýíý. 

Çî÷ íàð ãýäýã ëàì óðüä áàéñàí. Øàðèë òàðàõã¿é, øóâóó íîõîé õºíäºõã¿é 

áîë çî÷ íàðò î÷èæ øàðèë íü òàðàõã¿é áàéíà, àðãà ÷àðãà ë¿¿æèíãýý òàâüæ ºãºõèéã 

õ¿ñäýã. 49 õîíîã äýýð íü ýðãýíý. 49 õîíîãèéí äóíä ¿åä øàðèë íü ÿàæ áàéíà ãýæ 

ýðãýæ î÷èõ ¸ñ áàéíà. 

Àéëä òàøóóð, áóó áàðüæ îðîõ ¸ñã¿é. Òýð àéëààñ çºâøººðºë ë àâáàë îðæ áîëíî 

ãýäýã. Òàøóóðûã ãýð äýýð òàâèíà. Àéëä îðîõäîî (ýð, ýì ÿëãààã¿é) íóäàðãà ýðã¿¿ëæ 

îðíî. Àéëä ìýäýãäýë ºã÷ áàéæ îðíî.Òºðèéí õàð õ¿í 50 íàñ ãàð÷ áàéæ ñàõàë òàâüæ 

áàéñàí. Ëàì õ¿í ýð¿¿íèé ñàõàë òàâèõã¿é, óðóóëûí ë ñàõàë òàâèíà. Õàð÷èí óëñ 

õîîðîíäîî ãýð á¿ë áîëæ áîëäîã áàéñàí. Õ¿¿õýí ãóéõ ¸ñ åð íü áàéãààã¿é, õî¸ð 

õ¿íèé òîõèðîîíîîñ áîëíî. 

Õàéëààñ, áóéëñ îãòîëäîãã¿é, öýýð õîðèîòîé ãàçàð áàéäàã ë áàéñàí. Òîäîðõîé 

ìýäýõã¿é þì. 

Ëõàìõ¿¿ãèéí Æàäàìáà, íàñ 71, ýð, õàëõ, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ, 

À÷èò ã¿íèé õîøóóíûõàí Áîãä óóëûã òàõèæ áàéñàí. Ç¿¿í ø¿òýýíèé õèéä òàõèæ 

áàéñàí. Íàð ìàíäàõ ãýðò (îäîî ªåõèéí áðèãàä ç¿¿í òàëûí) îâîîã òàõèæ áàéñàí. 

Áîãä óóëûã áîðîî õóð îðóóëàõàä çîðèóëæ òàõèäàã áàéñàí. ªëãèé õèéäèéíõýí 

ªëãèé îâîîã òàõèæ áàéñàí. Çóí òàõèíà. Ñàíãèéí íýð, ýçýí ñàâäàãèéã ìýäýõã¿é þì. 

Ëàì íàð íàéð íààäàì ãýæ õèéõã¿é, àéðàãòàé ¿åä õºäºº ñàëõèíä ë ãàðíà. 

Áàäðàõ íî¸í ãýõýä îëîí äóó÷èíòàé áàéñàí. 

Õîò àéëûí õàìãèéí àõìàä àéë áàðóóí òàëä ãýðýý áàðèíà. Áèøã¿¿ð õóðàëä 

¿ëýýíý. Á¿ðýý (çýñ) ãàíäàí ëóóíû òîëãîéòîé, õýíãýðýã öàí áàéíà. ªëãèéí õèéäýä 

öàí áàéãààã¿é. ªëãèé õèéäýä 8- 9 äàöàí, äóãàí áàéñàí. Ãàíæóóð ýðãýæ áàéñàí. 

Õèéäèéí çàõààð òîéð÷ ãîðîîãîîð ýðãýíý. Íîìîî ¿¿ðýýä ÿâäàã áàéñàí. Æèëä íýã 

óäàà óíøèíà. 

È÷èíõîðëîî ãóàéí ¿ðãýëæëýë. 

“Ãèøèãäýë ñàéò”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Æàðãàëòàéí äýëãýð” äóóëäàã Õàíãàéí 

àÿûã ýðòíèé à÷ ãýäýã. Ýíäýõèéí àÿûã îð÷èí ¿åèéíõ ãýäýã. 

“Ãèøèãäýë ñàéò” 

Ãèøèãäýë ñàéò ¿ðýýí çýýðä ìèíü 

Èæëèéíõýý õîéíîîñ òýì¿¿ëæ áàéíà 

¯åèéí æààõàí òýð ìèíü 

¯å ¿åäýý íàðãèæ 

Õººðõºí áîðëîã ìîðèî óíàëàà. 

201

Æèìýýãèéí ßíæèíçàâ, íàñ 77, ýð, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìàã, Ìàíëàé ñóìûí ªãººìºð áðèãàäûí òºâ, 

Ýðòëýí áýýëèéí õîøóóíû íóòàãò áàãòàæ áàéñàí íóòàã. Áè÷ãèéí Øàâàãòàéí 

òàìãûí ãàçàð áàéñàí. 

Á¿ñòýé õ¿¿õäèéí äààõèéã 3- òàé, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéí äààõèéã 5 íàñòàé àâäàã áàéíà. 

Á¿ñòýé õ¿¿õäèéí “ýâýð”- èéã àâñààð á¿ãäèéí ëàì àâ÷èõíà. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéíõèéã 

ãýçýã òàâèíà. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéí ãýçãèéã óðüä øàíõûã íü 18 íàñòàéä òàâèíà.Á¿ñòýé 

ìºí àäèë 18 íàñòàéä ãýçýã òàâüæ íàñàíä õ¿ðñýí ýð áîëëîî ãýäýã. 

Ýìýãòýé÷¿¿ä óëààí àë÷óóð, óëààí á¿ñ á¿ñëýõ äóðòàé, äýýëèéí ºíãº õàìààã¿é, 

ýð÷¿¿ä öýíõýð, íîãîîí ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëíý. Õàð õ¿í óëààí øàð ºíãèéí äýýë 

ºìñºõã¿é. Óðüäûí óëñ õàð ºíãèéí äýýë ºìñºõ äóðã¿é áàéñàí. 

Áÿìáà, Àäúÿà ãàðàãààñ áóñàä ãàðàãò í¿¿æ áàéñàí. Ìîãîé ºäºðò ìºí í¿¿õã¿é. 

“ªðõºº õîéø íü, õýëõýý òîîíîî” ìºí õîéø íü áóóëãàíà. Í¿¿äëèéí à÷ààã ãîëäóó 

ýìýãòýé÷¿¿ä õºòºëíº. À÷ààëàõàä ãýðèéí áóóðü äîòîð òýìýý, ìàë ãèøã¿¿ëýõã¿é, 

ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Í¿¿äëèéí ¿åä àéë öàé ºãíº. À÷ààëæ áàéõ ¿åä íýã õîíèíûõîíä 

îðæ öàé óóöãààíà. Ýõíèé òýìýýíä áóðõàí, òîîíî, àéðàã à÷íà. “Æàí” òàâèóð ãýäýã. 

Æàíãèéí äýýä òàâèóðò ñààëèéí õóâèí òàâèíà. Òàâèóðã¿é àéë ñààëèéí õóâèíãàà 

óíèíààñàà ºëãº÷èõíº. Çàâäâàë í¿¿õýýñ ºìíº ãýðèéí ýçýí þìóó, õýí ÷ õàìààã¿é î÷èæ 

áóóö, õîðîîãîî ÿíçàëíà. Áóóõ ãàçàðò ãýðèéí õýìæýýãýýð áóéðàà çóðààä òóëãàíû îð 

äýýð õýä õýäýí õºð äàâõàðëàí ãýðèéíõýý ºìíº “áóóöíû õîðìîéä” òýìýýíèé çýëýý 

çóð÷èõíà. Òýãýõýä àéë “îí” òàâüñàí ãýëöýí, ººð àéë áóóõã¿é. Øîí ãýðèéí õîéíî 

áàéíà. Õîíèíû õîò õîéíîî áàéíà. Áóóöíû áàãòààìæ õàðæ õîò àéë áàéõàà øèéäíý. 

Õîò àéë çààâàë ñàäàí òºðëººð áàéíà ãýõã¿é, õàìààã¿é. Ýöãèéí, àõûí ãýð õîòíû 

áàðóóíòàé áàéíà. Ãýðèéí ýçýí áàðóóíòàé, ýõíýð íü ç¿¿íòýé. Çî÷èëæ èðñýí íýã õ¿íä 

øèðäýãèéã íóãàëààä, 2- 3 õ¿íä áîë ñóíãààä ñóóëãà÷èõíà. Íóãàëààã íü ºìíº òàëä 

íü õàðóóëíà. Îðæ èðñýí õ¿í ñóóñàí òàëààðàà áóöàæ ãàðíà. Ýíý íü øàðèë òîéðäîã 

¸ñíîîñ òîãòñîí öýýð þì. Ýìýãòýé õ¿í õî¸ð ãàðûíõàà ýðõèé, ÿäàì õóðóóíäàà 

“áýëçýã” ç¿¿íý. Ìºíãºí ø¿ð îþóí øèãòãýýòýé ÷ õèéíý. Öóëãàé ÷ áàéíà. Ýð õ¿í 

äóíä, ÿäàì õóðóóíä áýëçýã ç¿¿ñýí áàéäàã. Àëü ãàðûíõàà ÷ õàìààã¿é. Óðüä õ¿í, 

ìàëûí çýë, õýâýýðã¿é ç¿ãò ÿâæ áèå çàñäàã áàéñàí. ¯íñèéã ºìíº ç¿ãò àñãàíà. Òýìýý 

íàëíà ãýýä ºìíº ç¿ãò àñãàäàã áàéñàí. Õîãòîéãîî õîëèõã¿é. Èõ áàãàã¿é õ¿íèéã 

àâãàéëíà. Õ¿¿õýä õ¿íä õàëçàíäóó õîíü ºãºõ äóðòàé áàéñàí. Õ¿¿õäýä åð íü õóâ ìàë 

ºãäºã áàéâ. 

Ãàðñàí õ¿¿õäèéã óãààñàí ëàì õ¿¿õäýä íýð ºãäºã áàéñàí. Õ¿¿õäèéã ºâäºõ 

çîâîõîîð íü íýðèéã íü ñîëüäîã ¸ñ áàéñàí ãýäýã. Äîëãîð, Äîëæèí, ßíæèí, ×èìýä, 

Öýðýí, Ëóâñàí, Äîðæ, ãýõ ìýò íýð èõ ºãäºã. Èíãèéã áîòãîëîõîîð íü õººñºëíº. 

Óðòûí äóóíû àÿàð õººñëºæ äóóëíà. Õ¿¿õýä áàãà÷óóä ÷ “õººñ!” ãýýä õàøãèðíà. 

Áºõíººñ íü ìîðèí õóóð ç¿¿ãýýä ñàëõèíä ñàéõàí äóóãàð÷ èíãý áîòãîî àâíà. Íîõîé 

àâàà÷èæ çîäîæ ãèíø¿¿ëýõýä áîòãîî õàðàìëàæ æèãòýé áîëíî. 

“ªºâ!” ãýæ ¿íýýã àâàõóóëíà. Õîíü õóðãàà ãîëîõîä “òîéãëîíî”, äóóëíà. Óíàãàà 

ã¿¿ “õýðýãëýõã¿é” áàéäàã. Ìîðèí õóóð, ëèìáý áàéíà. Ëèìáý ãàíö õî¸ð àéëä áàéäàã. 

Ìîðèí õóóð áîë àéë á¿ðò áàéäàã. Èðñýí ýðýãòýé õ¿í çààâàë õóóð äóóãàðãàæ áàéæ 

ãàðäàã çàíøèëòàé áàéñàí. Ýðýãòýé õ¿í ãàð ¸ñòîé ãýäýã. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é þì. 

202

Õºõ¿¿ðò ýõëýí ñ¿¿ õèéãýýä ¸ñëîîä áàéõã¿é, õóðààõàä ìºí ¿éëäýýä áàéõ ¸ñã¿é. 

Ãàë, áàãàíà õî¸ðûí õîðîíäóóð õ¿íä öàé èäýý ºãºõã¿é, àâàõã¿é ¸ñòîé. Àéëä îðîõäîî 

òàøóóðàà çàâàãò õàâ÷óóëíà. Õóòãûã á¿ñýíä õàâ÷óóëàõã¿é, áóðàíòàã, ÷ºäºð, øºðìºñ 

á¿ñýíä åð õàâ÷óóëàõã¿é. 

ªìíºãîâü àéìàã, Ìàíëàéí òºâ, Ãýíäýíãèéí Öýðýí, 80 í, ýð, õàëõ 

“Àëòàí áîãä”, “Áîãäîí óóëûí ñ¿íäýë”, “Õàí óóë”, “Óðò ñàéõàí õ¿ðýí”, “Áîãäûí 

ºíäºð”, “Áîð áÿëçóóõàé”, “Íàðàí çóë õóë”, “Ò¿ìýí ýõ”- ýýð íàéð ýõýëíý. “Õîë÷ 

ìîðü”, “Õóðäàí ñàéõàí”, “ßëáóóëñàí ýðõòýé”, “Óÿõàí çàìáàòèâ”, “Æàðãàëòàéí 

äýëãýð”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Ãèøãýäýë ñàéò”, “Àð õºâ÷”, “Õóðìàñò òýíãýð”, 

“Õºíäèéí ºíäºð” íàéðûí äóíä ¿åä äóóëíà. “Õóðäàí ñàéõàí”- ààð íàéð òºãñºíº. 

Ãèøãýäýë ñàéò 

Ãèøãýäýë ñàéò ¿ðýýí çýýðä 

Èæëèéíõýý õîéíîîñ òýì¿¿ëýíý äýý 

Ñýòãýë ñàéò õ¿ì¿¿í ÷èíü 

ªºðèéíõºº äóðàíãààð áîëîîðîéäîî 

Õîéøëîîñ õèéãýýä ìîðäâîë 

Õîâäûí ÷èíü óõàà øèëèéã äàëäëàíà äàà 

Õîæìûíõîî èðñýí õ¿ì¿¿íèéã 

Õîíãîðûíõîî ìýíäëýõèéã ñîíñîíî 

Óðàãøàà æèéæýý ìîðäîîðîé 

Óëèàñòàéí ÷èíü óõàà øèëèéã 

Óðüäûí ëàé èðñýí õ¿ì¿¿íèé 

Óðãèéíõàà ìýíäèéã ñîíñîîðîé 

Õóðäàí ñàéõàí (3 ò¿ðëýãòýé) 

Õóðäàí ñàéõàí ãèøãýäýëòýé (àé) 

Ýðâýãýðõýí õîíãîð ìîðü ìèíó çýý (ò¿ðëýã) 

Ãóà ñàéõàí áèåòýé 

ßíç øèíæ á¿ðòýãñýí 

×àíàð íü õºëºãëº 

Ãîâèéí õóðäàí õóëàí æèãäèéí óíàãà 

Õóðäíààðàà òýðã¿¿ëæ 

Õàðöàãûí æèã¿¿ðòýí ìîðü ìèíó áîëóóëàà 

“Ò¿ìýí ýõ”- èéã ýìýãòýé õ¿í äóóëàõã¿é. 

“ßìààí òîëãîé 

ßíäãàðò òºðäºãã¿é 

ßíäãàð ýì õóóëèíä òºðäºãã¿é” 

Àðâàí õýäýí íàñòàéãààñàà íàéð äýýð ñîíãîæ õ¿í äàãàæ äóóëæ áàéãààä äóó 

ñóðäàã áàéñàí. Äóóã õºäºº õýýð äóóëæ îðèëæ ÿâäàã áàéñàí. Õºäºº ñàëõèíä äóóëæ 

ÿâàõàä õîîëîé öýâðýýääýã ãýäýã áàéñàí. Øºíº, ºäºð ÿëãààã¿é ë äóó äóóëíà. Á¿õ ë 

íàéðò ýäãýýð äóóã äóóëíà. 

203

ßëãóóñàí ýðõòýí (4 ò¿ðëýã äóó) 

ßëãóóñàí ýðõòýé Äàëàé ëàì 

ßëãàëã¿é áà÷èð äàðü 

ßìàãò ìàíèéã ºðøººãººðýé (ò¿ðëýã) 

Ñàìèíä áýäðèéí òàõèëûí ¸ñîîð 

Òàñðàëòã¿é íîìûí õóðëààð 

Øàæèí òºðèéí ìýíäèéí áàÿðààð 

Ñàéõíààð öýíãýí æàðãàÿ (ò¿ðëýã) 

Õóòàã åðººëèéí õ¿ñýí áýýð 

Õîðîãñîí á¿ãäèéã áýëã¿¿í ÷àì äîîð 

Õóðèìûí ÿíçûã áàäðóóëààä 

Õóó÷íû ¸ñûã áàðèâóóëààæýý 

Ò¿âýýìýëèéí ýçýí áàë÷èð äàðü 

Òºãñ áàÿñãàëàí òýíãýðèéí øàâü íàð 

ªëìèé ëÿíõóó äîð áàäðóóëààä 

Ò¿ìýí æàðãàëûã áàäðóóëëàà. 

Õýýð õàëòàð 

Àð õºâ÷ 

(äóíä ¿åä ë äóóëíà) 

Õýýðõýí õàëòàð ìîðü 

Õýðëýí òóóëûí óíàãà 

Õýëõýí çàíòàé àâãàé íü 

Õýíèéõýý íàéðò òàëèìààð÷ ñóóãàà áîë äîî 

Äîîä ãîëä íü óðãàñàí 

Äîëîîí ìîäíû æèìñ 

Äîðîì÷èõîí çàíòàé àâãàé 

Õýíèéõýý õàéðò ñóóãàà áîë 

(ìèíèé áàãààñàà äóóëñàí äóó) 

Àð õºâ÷èéí óíàãà 

Àãñàí áîëîîä æîðîî 

Àëäðàé õ¿ì¿¿íèé ¿ð 

Àìðàã áîëîîä ààøòàé 

Äýíæèí íóóðûí øàãøóóðãà 

Äýíæýý ä¿¿ðýýä øàãøèðíà 

Äýìèé çàíòàé õ¿ì¿¿í 

Äýíä¿¿ áèòãèé äàñààðàéäàà 

Õàðàãäàí ä¿¿ã¿¿ðäýã÷ 

Õàðãàé áàäðûí ÷óëóó 

Õàíèëàí ñóóã÷ 

Ìèíèé íýãýí àëäàðàà äàà 

Äàâñàíõàí äàâàà ÷èíü 

204

Äàãàí óóëûí äàâàà 

Äàãóóëñàí àí ãàíãà÷óóë 

Äàíäàà ¿åèéí øàíõ÷óóë 

Äàëàí íàéìòàé ýýæèéí ìèíü 

Äýðõèéí ÷îéæîî ºðøººãººðýé! 

Àëòàí áîãä 

Àëòàí áîãäûí øèë 

Àëòàí ãóðãàëäàé æèðãýíý 

Àëòàí ãóðãàëäàéí äóóíä 

Àãò ìîðü ñóëäàéíà (ñóÿëíà) 

Àãèéí ºíäºð äàâààã 

Àëòàí øàðãààðàà äàâíà 

Ààâ ýýæ õî¸ðòîéãîî 

Õàðèõûíõàà ýñýðãýíä çîëãîíî 

Ýãèéí ºíäºð äàâààã 

Ýëãýí õ¿ðýýíýý äàâíà 

Ýìãýí áóóðàë ýýæäýý 

Ýðãýõèéíõýý ýñýðãýíä çîëãîíî 

Òýð èõ äàâàà ÷èíü 

Òýíãýð íýðòýé äàâàà 

Ò¿¿í öààä äàâààã 

Àðõàí øèë äýýã¿¿ð íü äàâíà. 

Ã¿¿ óíàãàà ãîëîõîîð íü óíàãûã íü íóó÷èõààä íîõîéã äýðãýä íü çîäîæ 

îðèëóóëàõàä ã¿¿ óíàãàà äàõèàä àâäàã. Íîõîé îðèëîõîîð óíàãà ÿíöãààæ, ã¿¿ äóóã íü 

ñîíñîîä óíàãàà òàíüäàã. Õ¿í õ¿¿õäýý ãîëîõîîð ýõèé íü ãýðòýý áàéëãààä ¿¿äèéã íü 

äýýø òàâèàä õ¿¿õäèéí ¿íñýí äýýð òàâü÷èõààä òýìýýã ¿íñ ð¿¿ òóóõàä ýõ íü ã¿éãýýä 

õ¿¿õäýý àâäàã ãýäýã. 

Õî¸ð ªëçèéò óóëûã çóí òàõèíà. Ç¿¿í ºìíº Ìàíëàé áàÿñãàëàí, ñ¿ì ñóâàðãà 

ãýäýã. Îâîîã ÷ òàõèíà. Áàðóóíòàé èõ ªëçèéò îâîîã òàõèíà. 

Ýðòýé áýýðèéí õàìóóíä çàõèðàãäàæ áàéñàí õóóëü ä¿ðýì áàéñàí áàéõ. Ìýäýõã¿é 

þì. Ç¿¿íòýé Øàâàãòàé Ñàíãèéí äàëàé ãýäýã ãàçàð õîøóóíû òàìãûí ãàçàð áàéñàí. 

Ãàëñàíäàðæàà ãýã÷ íî¸í õîøóóíû õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí íî¸í áàéñàí. 

Í¿¿õýä ìóó, ñàéí ºäºð ãýæ áàéäàã. Áàð ºäºð áàðóóí õîéøîî í¿¿äýãã¿é, õàíûí 

àì ñàëãàäàãã¿é ãýäýã, áàëàðäàã þì ãýäýã ë áàéâ. Áÿìáà, Àäúÿàã öýýðëýíý. Õ¿íä þì 

ºãºõã¿é, ñààì ñ¿¿ ãàðãàäàãã¿é áàéñàí. 

Çî÷èí õ¿í ìîðèíû óÿàí äýýð áóóãààä õîéä òàëààñ íü ç¿¿íòýéã¿¿ð òîéð÷ íàð 

çºâ ãýðò îðîîä ãàð÷ ÿâàõäàà áàðóóíòàéãààð ÿâíà. 

- Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? 

- Àÿòàé ñàéõàí çóíøèæ áàéíà óó? 

- Íàìàðæàà ñàéí óó, ñàéõàí óó? 

- ªâºëæºº ñàéõàí óó? 

Õ¿¿õäèéã õ¿íèé ìýíä ìýä! ãýæ çààæ õýëæ ñóðãàíà. Çàëóó íü ýõëýí íàñòàéãààñàà 

ìýíä÷èëíý. “Ìýíä ñàéõíû òàìõè” ãýæ õººðãèéã õýëíý. Ãàäíààñ îðæ èðñýí õ¿í ë 

ýõëýæ õººðºã ºãºõ áàéõ. 

205

Àéëûí òîãòäîãã¿é ýð õ¿¿õäèéã ýíõðèéëæ õî¸ð ÷èõýíä íü ýýìýã ç¿¿äýã áàéñàí. 

3- 4 íàñòàéãààñ íü õ¿¿õäèéã, ìºëõºæ ýõëýõýýñ íü 6- 7 íàñ õ¿ðòýë íü ãýðòýý óÿäàã 

¸ñòîé áàéñàí. 

Í¿¿õäýý áàãàíàà òîëãîéãîîð íü ãàðãààä à÷íà. Íîìõîí òýìýýíäýý à÷íà. Òºðèéí 

õàð õ¿í ãîëäóó ñààðàë äýýë ºìñäºã áàéñàí. Öýíõýð, íîãîîí á¿ñ á¿ñýëíý. Þì àëäàã 

õ¿í ãýýä øàð á¿ñ á¿ñýëäýãã¿é áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í õ¿ðýí, öýíõýð äýýë ºìñäºã 

áàéñàí, öýíõýð á¿ñ ë á¿ñýëíý. (íîãîîí)Øàãàé õàðâàíà. Õàìíà, øàòàð òàâèíà. ×óëóó 

òàâèíà. Áàæèí õàÿíà. 

6 ÿâóóã (õºäãºí äýýð áóãàòàé) àÿãàíä îðõèæ òîîãîîð áóãàà ÿâóóëíà. Ìîðèí 

õóóð àéë áîëãîíä ãîëäóó áàéíà. 

9 áàðèì áîðîîõîé õàíûí ºí÷èí òîëãîéíîîñ ºëãºäºã áàéñàí. Ãýðò áîðîîõîé 

áàéâàë ýëäýâ ãàëçóó àìüòàí îðæ èðäýãã¿é ãýäýã. Áàðóóí õàíàíû 3 òîëãîéä ººð ç¿éë 

ºëãºäºãã¿é. 

Àÿíä ÿâàõäàà óðüäààð ìºð ãàðãàíà ãýæ òýìýýíäýý äàõàà òîõîîä ÿâàõ ç¿ãòýý 

æààõàí ÿâààä ýðãýæ èðýýä ñàéí ºäðºº ÿâíà. Áîîâ õèéæ, ìàë àëæ, ìàë èõòýé ÿâíà. 

Õîíü, ÿìàà õîëûíõ íü ¿õýð, àäóó àëíà. Çóíû öàãò áîðö õèéæ ÿâíà. Çýýð ãºðººñ çºâ 

øóðãàâàë ñàéí. ×îíî ¿íýã ºäºðò îðæ çºâ øóðãàâàë ìóó, ºâðººñ ãàð÷ ÿâáàë ñàéí 

ãýäýã áàéñàí. Áóóñàí øºíºº ìàëûíõàà òîëãîéã ýõëýýä èäíý. Ñàéí ë òýðã¿¿ëæ ÿâàõ 

ó÷èðòàé áàéõ. 

Àÿíä ÿâàõäàà óóë óñûã íýðëýæ ÿâäàãã¿é áàéñàí, íýðëýõýä óëààí øîðîî íèðãýõ 

ó÷èð áàéíà. Ìàéõíûõàà àìàí òàëààð çýä òàòàæ òýìýý õºñãºº óÿíà. Æèíãèéí òîîíä 

öýýðëýõ, áýëýãøýýõ ç¿éëã¿é, õè÷íýýí ÷ áàéæ áîëíî. Àéëä òàøóóð áàðüæ îðäîãã¿é, 

øèéäýì áàðüæ àéëä îðëîî ãýäýã. 

Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýíä øºíº îâîîí äýýð ãàð÷ öàãèéí àÿñ ÿìàð áîëîõûã 

ìýääýã áàéñàí ãýäýã. Õóó÷íû õ¿ì¿¿ñ îëîí þìñ õýëäýã. Áè ìýäýõã¿é þì. 

Õ¿í çî÷èëæ èðýõýä îëáîã, øèðäýã äýâñ÷ ºãäºã áàéñàí. Çîîñîí, óñàí äîëãèîí 

õýýòýé øèðìýë øèðäýã áàéñàí ãýäýã. ¯¿ä ìºí àäèë. (Õàðèí àÿíä ÿâàõ õ¿íèé 

òîõøèéã óñàí äîëãèîí õýýãýýð øèðäýãã¿é áàéñàí) 

Óñàí äóíäóóð òóóëàõàä óñàí äîëãèîí õýý ñààäòàé ãýäýã áàéñàí þì. Öàãààí 

ñàðààð ìýëõèé ºðæ òîãëîäîãã¿é áàéñàí. Øàãàéãààð èõ íààäíà. Äóëààí öàãò “ö¿¿ 

õàÿæ” òîãëîäîã áàéñàí. “Öàãààí òýìýýã” òîãëîíî. Ìàëûí ºâ÷íèé ¿åñò òîøëîäîã, 

äàìûí òîãëîîì áàéõã¿é. 

Ýð õ¿í òàãíàéã ëàâ èäýõã¿é, ýìýãòýé õ¿í ýð õ¿íèé äýðãýä äàë áàðüæ èääýãã¿é 

ãýäýã ¸ñòîé. Ç¿ðõíèé òîëãîéã õ¿¿õäýä èä¿¿ëäýãã¿é, óóðòàé äîãøèí áîëäîã ãýäýã 

áàéñàí. 

Õàâõ áóóãààð àí ãºðºº õèéäýã áàéñàí. Àãíàñàí ìàõûã ÷àíààä 5 öóëààñ íü 

õºøèãëºæ øºëòýé õîëèîä òîîíîîðîî àí÷èí ºðãºíº. “Õàí õóðìàñò” ìèíü èõ 

õàéðëààðàé! ãýýä ë ºðãºíº. 

Öàãààí ñàðààð øèíèéí íýãíèé ºãëºº öàéë÷èõààä çîëãîõîîñîî ºìíº îâîîíä 

á¿ãä î÷èæ ìºðãºíº. Öàé èäýý ºðãºæ, ñàéí áàéëãàõûã õ¿ñ÷ 3 ìºðãºíº. Õîéøîî ë 

õàðæ ìºðãºíº. 

Ãóðâàí çîîñ 1 ñàí óóë, îíãîö, àðñëàí, ÷îíî, íàð, õýðýý, ñàð, áóìáà, õàð, öàãààí 

õî¸ð òàëòàé áàéäàã. 9 çîîñíû, 5 çîîñíû ãýæ ñóäàð íîì áàéäàã áàéñàí. Ìîíãîë, 

òàíãàä ñóäàðòàé áàéäàã. 

206

Æàìáàëäîðæèéí Ãýíäýíäàðæàà, íàñ 71, ýð, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìàã, Ìàíëàéí òºâ 

“Ò¿ìýí ýõ” íàéðûí ýõýíä, “Õóëàã÷ ìîðü”, “Ëàì ãóðâàí ýðäýíý” ãýäýã. Ýíý 

ãóðâàí äóóã “Òºðèéí ãóðâàí äóó” ãýäýã áàéñàí þì. Íàéðëàã÷èä öàé õîîëîî 

èäñýíèé äàðàà 3 äóãàðàà ãýæ àéðàã öàãàà óóñíû ñ¿¿ëä “áýëýã õýëíý”. Ãýðèéí ýçýí 

áýëýã õ¿ñíý. Áýëýã åðººë õýë¿¿ëýõýä, áýëýã õýëýõ õ¿íä ìºíãºí àÿãàòàé àðõè áàðèíà. 

Áýëýã õýëæ äóóñààä àðõè àìñààä ýçýíä íü áóöààí ºãíº. Õàäãèéã ººðºº àâíà. Ãýðèéí 

ýçýí íàéð ýõýëñíèéã õýëíý. “Íàéðûí äàðãà” õî¸ð òàëä (áàðóóí, ç¿¿í) íàéðûí äàðãà 

ñîíãîíî. Õýëýëöýæ áàéãààä ñîíãîíî. “Ñºí ò¿øèíý” ãýæ “Ñºí ò¿øèã÷” õî¸ð õ¿í 

áàéíà. Äóãàðàà áàðü! ãýõýýð àéðàã õ¿ì¿¿ñò áàðèíà. Íàéðò òàë ñîëüæ ñóóõã¿é, ñóóñàí 

ãàçàðòàà ë ñóóíà. Òàë ñîëèâîë àéðãààð øàõàæ òîðãîíî. Íàéðûí äàðãà äóóã áàðóóí 

ç¿¿íä ñîëèóëàõã¿é. “Ò¿ð ãàðãààä ò¿ðãýí áàðààëõàÿ” ãýæ ìàëãàéãàà ºãººä ãàðíà. 

Àëãà áîë óó àéðãààð øàõíà. Áàðóóí òàëûã äóóëæ áàéõàä ç¿¿í òàë äóóã äóóëàõã¿é, 

äóó ñîëèõã¿éã ýýëæëýí äóóëíà. Ãýðèéí íàéðò äóó äàõèõã¿é, ò¿ðëýã áîëãîíä ç¿¿í, 

áàðóóíã¿é ò¿ðíý. Óðòûí äóó 4- 10 ãàðóé áàäàã ò¿ðëýãòýé áàéäàã. Íàéðûí ãîë äóíä 

äóóëàõ äóó áàéõã¿é. Îðîé ºíäºðëºõºä “Æàðãàëòàéí äýëãýð”, “ªâãºí øóâóó”, 

“Õóðäàí ñàéõàí”, “12 æèëèéã” ãóðâàëàí äóóëàõ õ¿í áàéâàë äóóë÷èõíà. Íýãèéã ÷ 

äóóëíà. - Çà èíãýýä íàéðàà ºíäºðëºåäºº ãýõýä –Òýãüå ãýýä ºíäºðëºõ àÿûã õýí áàðèõ 

âý? ãýíý. Àëü òàëààñ õàìààã¿é òºãñãºëèéã äóóëíà. Íàéðûí äàðãûí áàðóóí òàëûíõ 

äóóëàõàä áàðóóí òàëûí äàðãà: - “Àÿ ç¿¿í òàëä ãàð÷ýý” ãýíý. 

Íàéðò õîöîð÷ èðñýí õ¿íä 3 õóë òóóøàà àéðàã ºãíº. Òýð õ¿í äóó ãàðãàâàë õóëûã 

àâ÷èõíà. Ýõíèé ãóðâàí äóãàðàà ºíãºðòºë ýìýãòýé õ¿í äóóëàõã¿é. Îäîî “Ò¿ìýí ýõ”- 

èéí äàðàà “Àëòàí áîãä”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Õýðëýíãèéí áàðúÿà” ãýäýã ãóðâàí äóóã 

ëàâ äóóëíà. Õîéø íü õàìààã¿é. ßìàð áîë ÿìðûã äóóëíà. “Õýýðõýí õàëòàð ìîðü”, 

“Ãèøãýäýë ñàéò”, “Õºíäèéí ºíäºð” ààâ ýýæèéí äóó, “Áîãäîí óóëûí ñ¿íäýë” îëîí 

õ¿¿ äîòðîîñ íýã õ¿¿ öýðýãò ÿâààä õàðóóëä áàéõäàà ãàðãàñàí äóó ãýäýã. “ªíäºðëºã÷” 

äóíä ¿åä äóóëíà. Áîðæãèí àÿûã õî¸ð ÿíçûí àÿàð äóóëíà. 

“Õýðëýíãèéí áàðúÿà” Õýíòèé ÷èãèéí äóó 

Õýðëýíãèéí áàðúÿà àõàé òàíû ìààíü íóòàã 

Õýñýãëýí õàðàãäàã÷ Õýðëýíãèéí ìààíü øèë 

Õºõðºí õàðàãäàã÷ õººðõèé òàíû ìààíü íóòàã 5 ò¿ðëýãòýé 

Õ¿ðýíòýæ õàðàãääàã Õ¿äýíãèéí ìààíü øèë 

“ªíäºð õààí” õîéä ç¿ãèéí äóó 

ªíäºð õààíû ºâºðò 

ªíäºð íî¸íû ºìíº 

ªíºð îëîí òàíòàéãàà 

ªíæèí ñóóãààä íàéðàëòóãàé 

Õàíãàé õààíû ºâºðò 

Õàðàà ãîëûí õºâººí äýýð 

Õàìàã îëîí òàíòàéãàà 

Õýëöýæ ñóóãààä íàéðàëòóãàé 

207

“Õºíäèéí ºíäºð” 

Õºíäèéí ºíäºð ìîäîíä 

Çóëçàãàí õºõºº äîíãîäíî 

Õºãøèí áóóðàë ýýæäýý 

Õ¿ðýõèéíõýý ýñýðãýíä çîëãîíî 

Àðä öýýëèéí ãîâèéã 

Àìðàãõàí õ¿ðíýýðýý òóóëíà 

À÷èò áóóðàë ààâäàà 

Àìàð ñàéõíààð çîëãîíî. 

ßëàíãóÿà èõ íàñíû ìîðüä ãàðàõàä “Ò¿ìýí ýõ”- èéã äóóëíà. Ìîðü èðæ áàéãàà 

áàéõ ãýõýä “Õóðäàí ñàéõàí”- ã äóóëàõàä àñðààñ ãàð÷ ìîðüä òîñíî. Îäîî ãýðèéí 

íàéðò “Øàëçàò áààõàí øàðãà” ãýäýã äóóã öýýðëýíý. Îäîî óðòûí 1 äóóíû äàðàà 

áîãèíû 3 äóó äóóëäàã áîëæýý. 

“Äºìºí” ñàÿõàí ë ãàð÷ èðñýí. “Óÿõàí çàìáàòèâ”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí õàíãàé”, 

àäèë àÿòàé. “Óðüõàí õîíãîð”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Áîð áîð áÿëçóóõàé”, “Õóðìàñò 

òýíãýð”, “Íàìðûí 3 ñàð”, “Íàðèéí õýýð” çàõèàñûí ¿ãòýé äóó. 

Áàãàíààð íàéðò äîìíîäîã (ç¿éë) ¸ñ áàéãààã¿é. Íàéðûí äóóíààñ õºäºº õýýð 

äóóëàõàä öýýðã¿é. ªäºð øºíº õî¸ð àéðãààð ë íàéðëàíà. Àéëààñ ñàâààð òýìýýíä 

òýãíýæ èõ àéðàã ºãíº. Áîîâ, íàéðûí èäýý ø¿¿ñ õèéæ ºãíº. Äýýëèéí ºíãº ºãíº, àðõè 

áàéäàãã¿é áàéñàí. Æàñàà óíøñàí àéë áîëãîí áàðàã á¿ãä óóö òàâèíà. “Íàìñðàé” 

óíøóóëæ æàñàà õóðñàí àéë ë ìàõ îðóóëàõã¿é öàãààí èäýýãýýð íàéðëàíà. Õ¿¿õäèéí 

äààõü àâàõàä óóö òàâèõã¿é, õîîë õèéíý. Ãîëäóó 3 íàñòàé áàéõàä íü äààõèéã àâíà. 

Íàñíû îé ãýæ áàéãààã¿é. Íàìàéã áàãà áàéõàä íàñíû îé õèéäýãã¿é áàéñàí. Óóë îâîî 

òàõèæ áàéõàä äóó äóóëàõã¿é. Èäýý, ìàõàà èäýýä ë òàð÷èõíà. 

Õ¿ì¿¿ë- õ¿í, ìàë ãýäýã ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Õ¿í, ìàëûí íîãîî ãýäýã áàéñàí. Èíãý, 

õîíü àìëóóëàõàä óÿõàí àÿàð äóóëíà. ßìààã “÷èãîî, ÷èãîî” ãýæ àÿëäàã áàéñàí. 

Õýýõýí Ñàíæìÿòàâ, Æàìáàëäîðæ ãýæ ñàéí äóó÷èä áàéñàí. Ìºí Ãîìáîäîî, 

Áàíçðàã÷ ãýæ áàéñàí. Äóó÷èí õ¿í ãîëäóó ë ìîðèí õóóð áàðèíà. 

Ýåòýé áýýëèéí õîøóó ãýãäýæ áàéñàí ñ¿¿ëä çàñàã ìàíäñàíààñ õîéø õî¸ð 

ªëçèéò óóëûí õîøóó áîëñîí þì. Ñî çàñàã ãýã÷ íî¸íòîé áàéñàí. Ñî çàñàãèéí õ¿¿ 

Íàìíàíäîðæ ãýäýãò ýåòýé áýéë öîë ºã÷ òèéì áîëñîí þì. 

Ýã÷ ä¿¿ñèéí õ¿¿õäèéã “á¿ë” ãýäýã áàéñàí. Á¿ëýýñ ãàðàõààð á¿ëýíöýð, à÷ààñ 

ãàðàõëààð à÷èíöàð ãýäýã áàéõ. 

Áàòûí Äóëàìçàâ, íàñ 82, ýì, õàëõ, Ìàíëàéí òºâ 

“Ò¿ìýí ýõ” àíõ íàéðò ýõýëíý. “Èäýõ áààõàí õ¿ðýí”, “Àëòàí ãóðãàëäàé” (Àëòàí 

áîãä) 

Óðüä ìàéõàí ãýðèéíõýý ç¿¿í òàëä øààãààä òºðäºã áàéñàí. Ìàéõàíã¿é áîë 

ãýðèéíõýý ç¿¿í òàëä òºðíº, ºâäºæ ýõëýõýýð ìàéõíàà øààíà. Í¿¿äýëä ÷ õýðýãëýäýã 

ìàéõàí. Àìûã íü óðàãøàà õàðóóëíà. Ìàéõíû ç¿¿íòýý äýâñãýð äýâñ÷, õ¿¿õäèéí 

ºëãèé áýëòãýíý. Æààõàí ãàçàð ìàëòààä òýíäýý õºäºñ äýâñ÷ ò¿¿í äýýðýý õ¿¿õäýý 

ãàðãàíà. Õ¿í ò¿øâýë ò¿øèíý. ¯ã¿é áîë àðàã ò¿øäýã. Àðãàà õºìºð÷ äýýð íü ãóäñààð 

á¿òýýíý. Õàìààã¿é ãóäàñ, ººðºº ÷àäàëòàé áîë ººðºº àâíà. ×àäàëã¿é áîë õºãøèí 

208

õ¿íýýð õ¿¿õäýý áîîëãîäîã. Õ¿¿õýä àâñàí õ¿íèéã “ýæèé” ãýýä íýðèéã íü õýëýõã¿é 

öýýðëýäýã áàéñàí. Õîíü ÷ þìóó, ÿìàà ÷ þìóó ìàëûã òºðºõºä ºìíº íü àëæ íýã àÿãà 

øºë óóëãàäàã. Øàð òîñ óóâàë ºâääºãã¿é ãýýä øàð òîñ óóæ ÷ áàéñàí. 

“Õ¿éñèéã øºðìºñººð” õî¸ð áîîæ, äóíäóóð íü ¿éëíèé õàé÷ààð (òºðñºí õ¿íèé) 

õàé÷èëäàã. Òºðñºí ãàçàðò íü õîéòîõûã íü áîîñîí õ¿í áóë÷èõíà. Ãàðñàí õºäñºí 

äýýð íü òàâèàä áîîâîë áîîãîîä áóë÷èõíà. Áóëààä äýýð íü 3 ÷óëóó òàâèíà. Ýð, ýì 

õàìààã¿é, ò¿¿í äýýã¿¿ð ÿâáàë õºë ºâ÷òýé áîëíî ãýäýã áàéñàí. Äîòóóð íü äààâóóã 

äýâññýí õîíèíû íýõèé ºëãèéäºíº. Õîíèíû íýõèé õèé õóé öîõèíî. Õ¿¿õäèéí ãýäýñ 

ä¿¿ðíý ãýæ áàéõã¿é, õ¿¿õäýä èõ ñàéí ãýäýã áàéñàí. 

ªíãº ç¿ñ õàìààã¿é, ñàéõàí ýëäñýí (àðüñ) íýõèé áàéâàë áîëíî. ªëãèéí á¿ñ 3 

áàéäàã. Äààâóó äààëèìáààð õèéíý. Á¿ñíèé ºíãº óëààíààñ áóñàä ÿìàð÷ õàìààã¿é. 

ªëãèéã çýõýõýä ýõ íü “á¿ñèéã” áýëä÷èõíý. Òºðñíèé äàðàà àÿãàíû òàë õàð àðõè 

óó÷èõíà. Òýð íü ñàâ õóðààõàä ºâääºãã¿é ãýäýã áàéñàí. Äóëààí õóâöàñ ºìñºíº. 

Òºðñºí ìàéõàíä ãóðàâ õîíîíî. Ãýðòýý øºë óñ, öàé õèéæ ºãíº. Øàð áóäàà ë èääýãã¿é 

áàéñàí. Àð òàëä íü èõýýõýí ºíäºð áîñîî äýð õèéëãýýä ñóóãààãààðàà óíòàíà. Õºë 

æèéëãýõã¿é, õºë ºâ÷òýé áîëäîã ãýäýã. 3 õîíîîä ãýðòýý îðîîä õ¿¿õäýý óãààíà. Óñ 

áóöàëãàæ õóæèð, öàé òóíãààæ òóíãààæ õ¿¿õäýý óãààíà. ªäðèéí ãóðàâ óãààíà. 

“Áîîæ àâñàí ýæèé”- ã óðèíà. Óðüä ýæèé íü õ¿¿õäýä õîíõ ºãíº. (1- 5 ø) Òýð ýõýä 

öàé ÷àíàæ èäýý òàâüæ öàéëóóëíà. Õ¿¿õäèéã ãýðòýý îðîõîä öàé, íýã èäýý çýõñýí 

áàéíà. Ò¿¿íýýñýý èäýöãýýãýýä òàðíà. Õîò àéëûíõíûã óðèíà. Òýð àéëä ëàì áàéäàã 

áîë àâ÷èð÷ íýã ñàí òàâèóëààä àðèóë÷èõíà. Ýõ, ýöýã íýð ºãíº. Á¿ñòýé õ¿¿õäýä, åð íü 

õ¿¿õäýä òºâä íýð ºãäºã áàéñàí. Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäýä “Äàíæààä” íýã ºãäºã áàéñàí. 

Õ¿¿õýä ºâäºõºä “íýðèéã ñîëüäîã” áàéñàí. Íÿëõàä íü ºõººðäºæ ÿíç á¿ðèéí íýð 

ºãäºã. Çàðèì íü òýð ÷èãýýð íü áîë÷èõíî. Óõíà, áººðºíõèé áººð, ã.ì. Àõ, ýã÷ íü 

áàéâàë ä¿¿äýý íýð ºã÷èõíº. Áîîæ àâñàí ýýæèéí ÷ íýð ºãâºë ºãíº. “Íàñíû ºðººñãºë” 

äýýð õ¿¿õäèéí äààõü àâíà. Òýãø íàñàí äýýð àâäàãã¿é ãýäýã. 

Àäóóíû õ¿í ¿¿, òîãîîíû õ¿í ¿¿? ãýæ ºëãèéòýé õ¿¿õäèéí õ¿éñèéã àñóóíà. 

Á¿ñòýé áîë àäóóíûõ, ýì áîë òîãîîíûõ ãýíý. Ýíõðèé õ¿¿õäýä äýýë õèéâýë áàðèâ÷èéã 

íü áóðóó ýíãýðòýé õèéãýýä ºãíº. Á¿ñã¿é õ¿¿õäýä 5 íàñàí äýýð íü çýñýí ãàðõè ÷èõýíä 

íü õèé÷èõíý. Çýñ àìàðõàí öîîëíî. Óðüä áàãà õ¿¿õäýä ãýäýñ ºãäºãã¿é, áàãààñàà èäâýë 

äîòîð ìóóòàé áîëíî ãýäýã áàéñàí. Òóðàã ìàõ ºãíº. ªºð ìàõíààñ öýýðëýõ þìã¿é, àí 

ãºðººñíèé ìàõíààñ èäíý. 

Çî÷èëæ èðñýí ýð, ýì õ¿íä ìàõíû çºâ áóðóóã ë ñàéí õàðæ òàâüæ ºãíº. Ò¿¿íýýñ 

ÿìàð÷ ìàõ õàìààã¿é, ìàõíû òîëãîé òàëûã ë ºãºõ õ¿í ð¿¿ãýý õàðóóëæ òàâèíà. 

×ºìºãíèé íàðèéí ¿ç¿¿ð, áîãòîñ ìºí àäèë. Ñ¿¿æíèé íàðèéí ¿ç¿¿ð, äóíä ÷ºìºãíèé 

á¿ä¿¿í ¿ç¿¿ðèéã, ñýýðíèé òîëãîéí òàë, õ¿ç¿¿íä õàìààã¿é. Áèò¿¿íýýð çàðèì àéë 

ìàõ ÷àíàæ áóðõàíäàà òàâèíà. Çàðèì íü ¿ã¿é. Óóö, õîíãîòîé øààíò òàâèíà. “Òàâàí 

õààí” òàõèäàã àéë òàâàí öóëûã íýìæ òàâüäàã. 

Øèíèéí íýãýíä õîíèíä ÿâæ áàéãàà õ¿íèé õóðãàíû íýõèé óóòàíä áîîâ, ÷èõýð 

õóðóóä õèéæ ºãäºã. Ìàõ ºãºõã¿é. (õîíèíû íýõèé óóò) Òýìýýíèé óíãàñààð äýýñ 

òîìîîä õèé÷èõíý. Ýöýãòýý (èðýõýä) äàë äºðâºí ºíäºð, õîíãîòîé øààíò ÷àíàæ ºãíº. 

(Àâàà÷èæ ºãºõ þìã¿é) 

Õàäàì ýöýã, ýõèéí íýðèéã èõ öýýðëýíý. Åð íü á¿õ àõ ä¿¿ãèéí íýðèéã öýýðëýíý. 

ªºð öýýðëýõ ç¿éëã¿é. Èõ íî¸ä, ò¿øìýä èðýõýä ìàëãàé ºìñ÷ ãàð÷ áàéñàí. Ò¿¿íýýñ 

æèðèéí õ¿í èðýõýä õàìààã¿é, òîëãîé í¿öãýí ãàðíà. Õàäìûí äýðãýä áýðä öýýðëýýä 

209

áàéõ þìã¿é. Íýðèéã ë èõ öýýðëýíý. Íÿëõ õ¿¿õäèéã õàâòàã î¸æ ìàõ øºëòýé õèéæ 

õýýð çàì äýýð õàÿäàã ¸ñòîé áàéñàí ãýäýã. ×àíàñàí ìàõ ìàãàä õîíãîòîé øààíò áàéñàí 

ãýäýã. Àìûã áîîñîí ë áàéäàã ãýñýí. Ýíä áîë åð òýãäýãã¿é, òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã 

ãàçàð ¿çýæ, ãàçàð àâäàã áàéñàí ãýäýã. ªëãèéòýé íü õàÿ÷èõíà. Áàðóóí ãóÿà ç¿¿í 

áóë÷èí, íóðóóíä íü õºõ, õàð, óëààí áýõýýð òýìäýã òàâüäàã ë áàéñàí. Õ¿í òºðñºí 

àéëààñ öýýðëýõã¿é, òýäíèé õ¿¿õýí òºðæ ãýíý, î÷èæ ìàõ èäýõ þì ãýëöäýã áàéíà. 

Óðüä õ¿¿õýä èõ öººí òºðæ áàéñàí. Õ¿¿õýä õ¿íýýñ òýæýýæ àâäàã áàéñàí. ßìàð÷ 

õàìààã¿é àéëààñ àâíà. Àéë ÿìàð õ¿¿õýä àâàõ äóðòàé áàéíà, ò¿¿íýý àâíà. Õ¿¿õäèéí 

àâñàí àéëä 1 òýìýý, 1 õîíü ºãíº. “Ýõèéí öàãààí ñ¿¿íèé õîíü” ãýíý. Ìºí òýìýý ýõýä 

íü ë ºãíº. Óíàà ºã÷ áàéãàà õýðýã. Äýýëèéí ãàäàð íýãèéã ºãíº. Ýõýä íü íýã õàäàã 

áàðüæ õ¿¿õäèéã ãóéõàä ýõ íü àâàõ ýõýä íü ãàðäàí ºãíº. Çàâòàé áîë ýõ íü õ¿ðãýæ 

ºãíº. Íýðèéã ñîëèõã¿é, ãýðòýý àâ÷ðààä öàé áóäàà áîëîîä ë ºíãºðíº. Íýã èõ íàéð 

íààäàì õèéõã¿é. 

ªëãèéòýé õ¿¿õäèéí äýýð óíèíààñ ¿íýã óíàñàí õ¿í, õîíõ õýä ÷ õàìààã¿é, 

äºðººí çîîñ, õ¿ðýë (ñóì), (õ¿ðëèéí ¿åèéí, õýýðýýñ îëñîí) ç¿¿íý. Óòñàíä ç¿¿íý. 

Øàð çîîñ õýäèéã ÷ õàìààã¿é õýëõýí ç¿¿íý. Á¿ñã¿é õ¿¿õýä áîë 1 ç¿¿ óòàñ, á¿ñòýé 

õ¿¿õýä áîë æèæèã òàøóóð, ñóõàé ç¿¿íý. ¯íýã óíàñàí õ¿íèéã ç¿¿õýä õ¿¿õýä øºíº 

ç¿¿äýëäýãã¿é ãýäýã áàéñàí. Ñóìûã òýíãýðýýñ óíàñàí ñàéí þì ãýäýã. Õîíõ òîì 

áîëîõîîð íü äýýëýíä íü øàð çîîñíû äîð ç¿¿æ ºãäºã. Õºëä îðîõîîð íü ÷èìýýòýé ãýæ 

ç¿¿æ ºãäºã ¸ñòîé áàéñàí. 

Õ¿¿äýä íýã îõèí òºëºã áàðüæ ºãäºã áàéñàí. Ç¿¿ ºãäºã áàéâ. Öàãààí õóðãààð õóö 

òàâèõ äóðòàé áàéíà. Óðüä ÿìàà äàíäàà ë öàãààí öýíõýð áàéñàí. Óëààí, õýýð õîíãîð, 

øàðãà ç¿ñìèéí àäóó èõ áàéñàí. Ãàíö íýã öàãààí òýìýý ë áàéíà. Äàíäàà óëààí õ¿ðýí, 

õàð õ¿ðýí òýìýý áàéñàí. Óëààí õ¿ðýí ¿õýð èõ áàéñàí, öàãààí ¿õýð õîâîð, õààÿà àëàã 

¿õýð áàéñàí. Äààõèéã àâ÷ áàéãàà õ¿¿õäýä òàâ, àðâàí öààñ ºãíº. Ìàë ºãºõã¿é. Ýöýã 

ýõèéíäýý àéë÷èëæ èðæ áàéãàà õ¿¿õäýä (òýð õ¿¿õýä 1 õîíèíû ìàõòàé èðäýã) ñàâàíä 

íü ãýæ 1 õîíü, ººðò íü àäóóòàé áîë 1 ìîðü ºãäºã áàéñàí. Îõèíäîî õîíü ë ºãíº. 

Äýýëèéí òîðãî ºãâºë ºãíº. 

ªÁóäûí Æóíõàð, íàñ 85, ýì, õàëõ, ìíºãîâü àéìàã, 

Áàÿí- Îâîî ñóìûí òºâ, 

Áàÿíäàëàéí õ¿í. Áàëäàí çàñãèéí õîøóó ãýäýã áàéñàí. Ãóðâàíñàéõàí, 2 ñàéõàí. 

Õààëãà ãýäýã (ç¿¿í, äóíä ñàéõàíã óóëñ òàõèæ áàéñàí. 

Íààäàì ë õèéäýã áàéñàí ãýäýã. Óóëûí òîëãîé ºíãèéæ áàéãààä ¿¿ä ãîëëóóëàõ 

äóðã¿é, ìºí àëñûí õºòºë ãîëëóóëäàãã¿é áàéâ. Õîò àéëûí õî¸ð àéëûí àõ ãîëîìò 

íü áàðóóí òàëä ãýðýý áàðüäàã áàéâ. Õºðçºí õîðîî áàðüäàã, ÷óëóóòàé ãàçàð ÷óëóóí 

õîðîî áàðèíà. Ãîâü ãàçàð èõ öººõ¿¿ë õîòîëíî. 

Áÿìáàä í¿¿äýãã¿é, í¿¿âýë ç¿¿í òóóðãà ãºâäºãã¿é ãýäýã. (Íîõîé ç¿¿í òóóðãà ðóó 

øýýæ ãýðèéíõýý õèøãèéã øèíãýýñýí ãýäýã ¿ëãýð áàéäàã þì). Òîîíîî í¿¿õ ç¿ãòýý 

àâíà. ªðõ õàìààã¿é, äýýâðèéí õîéä, óðä îîñðûã íàð çºâ äàðæ óÿäàã ¸ñòîé. Áàãàíàà 

à÷èõäàà óíèíû ãîëä õèéãýýä àöûã íü õîéø íü õàðóóëààä õîìíî÷èõíî. Èë¿¿ ãýð 

áàéâàë ìàëûíõàà òàëä áàðèíà. Ìàëä “õàíàí äóãàíöàã” áàðüæ òºëºº õèéäýã áàéñàí. 

ßäóó óëñ “òîîíîòîé óðöàí ãýð”- òýé áàéíà. Ò¿¿íèéã õàòãóóð ÷ ãýíý. Óðöàí ãýðò 

õààëãà áàéõã¿é. Äºðâºí õàñàãòàé òóëãàòàé áàéñàí. 

210

Ìîðèíû “øîí”- ã áàðóóíòàéãàà òàòíà. Øîíã¿é àéëä èðýõäýý áàðóóí òàëä íü 

áóóæ ìîðèî áàðóóí òàëààð íü óÿíà. ¨ñ òºðººð ãýðëýñýí ýõíýð ãýðèéíõýý ç¿¿í òàëä 

áàéíà. Ç¿¿í äýýä òàëä îðíû ºìíº íºõºð íü ñóóíà. “Ìàíàé ãýðèéí õ¿í” ãýæ íºõðèéãºº 

íýðèé íü öýýðëýäýã. Ýõíýð õ¿í õýëäýã áàéñàí. Áóðõàí íü ÿã ãîë õîéìîðòîî áàéäàã. 

Àéë ãîëäóó õî¸ð îðòîé áàéäàã áàéñàí. Áÿìáà ãàðàãò õóâöàñ áèòãèé ýñãýæ áàé, ýä 

õîâîðääîã ãýäýã. Ìºí àíãàðàãò ýñãýõ, ºìñºõèéã öýýðëýíý. Àíãàðàãèéã ãàë ãàðàã 

ãýýä õóâöàñ ºìñâºë ò¿ëýãäýíý ãýäýã áàéñàí. Øèíý ýäýýð þì õèéâýë ãàëä õèéíý. 

Õ¿¿õäèéí äýýëíèé çàõíû óõëààäñûã àð òàëä íü î¸äîã áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é þì. 

Ã¿¿íèé ñ¿¿ã õè÷íýýí áàãà ÷ ãýñýí ãýðë¿¿ãýý ÿâàõäàà çààâàë äàìæèëæ õ¿íäýëæ 

ÿâäàã ¸ñòîé. Õîíü, àäóó õî¸ð èõ õ¿íäòýé ìàë áàéâ. Õîíèíû ìàõ èäýýä á¿ñýëõèéíýýñ 

äîîø ãàðûí òîñûã àð÷äàãã¿é áàéñàí. Äîòîîä õîðìîéäîî àð÷äàã çàíøèëòàé. Ñààëü 

áîëñîí õóâöàñ èõ ñàéõàí ñàíàãääàã áàéñàí. ×èõ óõäàã, ø¿ä ÷èã÷èéëäýã, õóìñ 

öýâýðëýäýã …. ãýýä 5 ñàâààã¿é ãýäýã ç¿éë áàéñàí ãýäýã. Áè ¿çýýã¿é. 

Ýõíýð íü õî¸ð ãàðòàà ýðõèé, ÿäàì õóðóóíäàà 4 áºãæòýé ÿâíà. Íààäìààð óòàñòàé 

ýýìýã ç¿¿íý. Åðäèéí ¿åä æèæèã ýýìýã ç¿¿íý. Ãîâüä ýõíýð áàéäàãã¿é áàéñàí. Õ¿¿õýí 

÷èãýýðýý õ¿íòýé ñóóíà. Õî¸ð òàëààñ ãýðýý áýëòãýíý. Îðíû 4 øèðäýã áàéõ ¸ñòîé, 

õî¸ð õî¸ðîîð íü 2 òàë áýëòãýíý. Õºë, òîëãîéí äýð ãýäýã èõ ãî¸ ñàâ áàéäàã. Ò¿¿íä 

õóó÷èí õóâöñàà õºëäºº º õèéíý. Óðüä ýõíýð õ¿í õºëèéí äýðýíä ºìäºº íóóæ áàéõ 

ó÷èðòàé þì ãýäýã áàéñàí. 

“¯õýã” ãýäãèéã õ¿¿õýí áýëòãýíý. Õ¿¿õäèéã õèéäýã ñàâ þì. ¯õýãèéã îðíûõîî 

õºëä òàâèíà. 4 í¿äòýé èõ ãî¸ ¿õýã õèéäýã áàéâ. Äºðâºí í¿äèéã 4 ÿíçààð áóä÷èõñàí 

áàéäàã. Äýýä òàëä íü òàãã¿é îäîî “Õ¿¿õäèéí ººæèé” ãýäýã áîëæýý. Îäîî õèéäýãã¿é 

¿õýã àâäàð õî¸ðûã òýíö¿¿ëæ à÷ààä èðäýã áàéñàí. “¯õýãíèé ìàõ” ãýæ õîíèíû 

÷àíàñàí ìàõ áàéäàã áàéñàí áàéõ. Àâäàðò íü õ¿¿õýí õóâöñàà õèéäýã áàéñàí ãýäýã. 

(Àðõàíãàéí ¸ñ) 

¯¿äýíä ýñãèé äýâñýæ ò¿¿í äýýð ýìýýëòýé íü áóóëãàäàã. Ãýðò òóëãà, áîñãîíû 

õîîðîíä òýìýýíèé áàìáàé äýâñ÷ áàéäàã. Òýíä ñóóëãààä ãàëä 3 ìºðã¿¿ëäýã áàéñàí. 

“Áýðèéí õàäàã” ãýæ õàäìóóä ìºðãººä ºãäºã. Ãàëä øàð òîñ, àðö õî¸ðûã õèéíý. 

Õàäìóóä áýðäýý èõ áýëýã, äýýëèéí ºíãº, àäóó ìàë àìëàíà. 

“ªíäãºí ñ¿é” ýõëýæ òàâüäàã áàéñàí. Òýð àéëä î÷îîä õàäàãòàé õóëààð àéðàã 

áàðüäàã áàéñàí. Õàäãèéã õ¿íä ºãäºãã¿é áàéñàí. (Áè 9 íàñòàé ãîâüä èðñýí õ¿í). 

Õ¿¿õäèéã òîãòîõã¿é áàéõàä íàéìààãààð íýð ºã¿¿ëäýã áàéñàí ãýäýã. Õ¿¿õäèéí 

àì ãýìòýõýä íàãàö àõûí ìîðèíû õàëóóí àìãàéãààð äîìíîäîã áàéñàí. Òóí õ¿íäýðâýë 

íîõîéí áºëäãººð äîìíîäîã ãýäýã. Ñ¿¿ëíýýñ íü áàðüæ áàéãààä õ¿¿õäýý õ¿ðãýíý. 

Ñî¸íãîòñîí ÿìàð÷ ìàëûã ìîäíû äàâèðõàéãààð óòäàã áàéñàí. 

“Áîãäûí ºíäºð”, “Òýíãýðèéí àãààð”, “Õýýðõýí õàëòàð”, “Õººðõºí õºõ”, 

“Àëòûí áîãäûí øèë”, “Æàðãàëòàéí äýëãýð” îäîî “ªâãºí øóâóó”, “Ò¿ìýí ýõ”, 

“Óðüõàí õîíãîð”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí õàíãàé”. 

Ñýíãýýãèéí Õîðîë, 84 í, ýì, õàëõ, Ñóìûí òºâ 

×èõýýð õÿìñàà, õóìñ àðèëãàäàã ÷èõ óõäàã, ø¿ä ÷èãæèéëäýã 5 ñàâààã¿é, ìºíãººð 

÷ õèéäýã áàéñàí. Äóãóé ç¿éë ç¿¿ëòòýé áàéñàí. (5 õýë õóñäàã) 

Òýìýý èõýðëýõýä ÿàäãèéã ìýäýõã¿é þì. 

211

Õîðîëûí ×èìýäðýãçýí, íàñ 83, ýì, õàëõ, 

Áàÿí- Îâîî ñóìûí òºâ 

“Õîë÷ ìîðü” íàéð ºíäºðëºõºä äóóëäàã, õóðäàí ìîðü ãàðàõ ¿åñò äóóëíà. 

“Õýýðõýí õàëòàð”, “Àëòàí áîãä” õîéò ÷èãýýñ ãàðñàí äóó ãýäýã. “Õººðõºí õºõ” ýíý 

íóòãèéí äóó ãýäýã. Îäîî äóóëàõàà ìàðòñàí. “Íàìðûí ìàãíàé” íàéðûí ýõýí äóó. 

Òºðèéí ãóðâàí äóóãààð íàéð ýõýëíý. Óóë îâîîíû òàõèëãûí ¿åä äóó äóóëàõã¿é. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü àâàõ ¿åñò äóó äóóëäàãã¿é áàéñàí. Óðüä íàñíû îé òýìäýãëýõ 

¸ñ åð áàéãààã¿é. Ýð õ¿¿õäèéí ¿ñèéã 3, 5 ºðººñãºë íàñàí äýýð, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéíõèéã 

òýãø íàñàí äýýð àâäàã ãýäýã áàéñàí. Ýðýãòýé õ¿¿õäýä õî¸ð ýâýð òàâüäàã áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéã óãààñàí õ¿í íýð ºãíº. Ëàì áàéâàë àðèóëààä íýð ºã÷èõ ÷ áèé. Ýõëýæ 

öèéäìýýð óãààãààä øºëººð (áàðààí öàéãààð) óãààíà. Óãààõäàà ºâ÷¿¿íèé øºëººð 

óãààíà. ªâ÷¿¿, íàéç õîøíîãî, õàà øààíò ÷ºìºã ÷àíàäàã çàíøèëòàé. Øààíò ÷ºìãèéã 

õ¿¿õäèéí õóâü ãýæ òàâüæ áàéãààä ýõ íü èäíý. Øààíò ÷ºìºãíèé ÿñûã õàãàëàõã¿é, 

õàäøàääàã, óóö òàâèõã¿é. Òºðñºí õ¿íä ÿìààíû øºë óóëãàäàã áàéñàí. Áîîñîí ýõ 

õ¿¿õäýä õóâöàñ, îõèíû á¿ñ çýðãèéã àâ÷èð÷ ºãíº. ªëãèé õèéæ èðñýí áîë õ¿¿õäýý 

óãàà÷èõààä òýð ºëãèéä íü ºëãèéäºíº. Áîîñîí ýõèéã ÿâàõàä íýã öàé ÷ þìóó, èíãý 

õîíü ÷ þìóó àë÷óóð, äààëèìáà ºãíº. 

Ýì: Ø¿ðýí, Äîëãîð, Öýäýí- Èø, Õàíä ãýõ ìýò. 

Ýð õ¿¿õäýä: Ìºíõ, Ãàâàà, Äàâàà, Áàòìºíõ ãýõ ìýò ºâäºæ áàðüñàí õ¿¿õäèéí 

íýðèéã ñîëüäîã áàéñàí. Ñààõ çºð¿¿ëíý ãýæ çóí íàìàðò àéë ñóóíà. 

Òàâàí ñàâààã¿é ø¿äíèé ÷èã÷ë¿¿ð, ÷èõíèé óõóóð, õÿìñàà, ÷èìõ¿¿ð, æèæèãõýí 

õýëíèé õóñóóð 

Ãî¸ëä íýìýð ãýæ ç¿¿äýã áàéñàí. Ìºíãººð õèéäýã. Íóòãèéí äàðõ÷óóë õèéíý. 

Äýýðýý ºëçèé óòàñ þìóó, ãîãöîîòîé áàéäàã. (ò¿¿íèéã ýíãýðèéí òîâ÷íîîñ ç¿¿íý) 

Ýìýãòýé õ¿í 2 ìºíãºí áýë òàøààíäàà ç¿¿íý. Ç¿¿í òàëäàà áýëíýýñ ìºíãºí òîî ç¿¿íý. 

(Ñàìïèíãèéí ýðõ øèã) ìºíãºí òîî íü õî¸ð ñàëàà, 2 ñàëààíû äîîð ìºíãºí óòàñòàé 

íýã ñàëààíä 2- 3 óòàñ áàéäàã. Ãýçýãíýýñýý ìºíãºí áîîëò ç¿¿íý. 5- 6 ñàëàà áîîëò 

ç¿¿íý. ¯ç¿¿ðò íü õîíõ áàéíà. Óòàñíûõàà òîîãîîð ¿ç¿¿ðò íü õîíõ áàéíà. Áàðóóí 

áýëíýýñýý ìºíãºí õóéòàé õóòãà ç¿¿íý (æèæèãõýí) õîîë èäíý, ãî¸íî. 

Ãîõòîé, í¿¿ðýíäýý î÷èð, íîðîâ õýýòýé ýýìýã ç¿¿íý. Ìºí ñàâàãòàé ìºíãºí 

ýýìýã ç¿¿íý. Äîðîî õîíõòîé, ìîíãîë äàðõ÷óóë õèéíý. Àëòàí ýýìýã, áºãæ ýäýëäýãã¿é 

áàéñàí. ßäàì ýðõèé õóðóóíä áºãæ ç¿¿íý. Ýìýãòýé÷¿¿ä áàðààí, öýíõýð, õºõ, íîãîîí, 

öàãààí, öýíõýð äýýë ºìñäºã. Íîãîîí, öýíõýð, õ¿ðýí ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëäýã áàéñàí. 

Ýðýãòýé÷¿¿ä õ¿ðýí, öýíõýð ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëíý. 6- 7 íàñòàé õ¿¿õäèéã õóðãàíä 

äàãóóëæ ÿâíà. Ò¿ëø ò¿¿ëãýíý. 10- 12 íàñòàé îõèíä î¸äîë çààíà. Ýñãýñýí ç¿éëèéã 

õºâºðä¿¿ëýõ î¸äîë çààíà. Õºâºðäºõ î¸äëûã àíõ çààíà. 14- 15 íàñíààñ äýýë î¸íî. 

Äàí òýðëýã î¸íî. Ýðýãòýé õ¿¿õäèéã ìàë ìàëëàõ àæèëä ñóðãàíà. Õîíü áýë÷ýýõ ç¿ã 

÷èãèéã çààæ “ãàçàð õýìæèæ”, õîíü õàðèóëàõ ãàçðûã çààíà. ßâãàí ÿâæ õàðèóëíà. 

Ãýðèéí äîòîðõè òóñëàõ íàðíû òóñãàëààð ìàëàà õàðèóëäàã áàéñàí. Çóóõíû 

àðä ýãö íàð òóñàõàä õîíèî õîòëóóëæ ñààíà. ªäºðò ìàëûã õî¸ð óäàà ñààíà. (Îðîé 

íýã) õîëáîîä ñààäàã áàéñàí. Õóðãà òàâèõ ºäºð öàãèéã ëàìààð ¿ç¿¿ëíý. Óóãàí 

áîòãî, õóðãàíä ñ¿¿ àìñóóëæ ãýðèéí òîëãîéëîã÷ ñàéí ç¿ãò òàâèõ öàãò òàâèíà. Ìàë 

“àãòëàõ” (çàñàõ) ºäºð öàãèéã ¿ç¿¿ëíý. Öàã àëäâàë ìàë îñîëäîíî ãýäýã áàéñàí. 

Õóðãà, èøèãíèé çàñààã øàð áóäààòàé ÷àíààä èäíý. Ñ¿¿òýé àäóóíû çàñààã õàÿ÷èõíà. 

212

Áîä ìàëûíõûã èäýõã¿é, çàðèì õ¿í àäóóíûõûã íóðóó áººðºíä ñàéí ãýýä øàðààä 

èä÷èõäýã. Ñî¸íãîòñîí ìàëä (ñóìàí óëààí) ìîä ÷àíàæ ºãäºã áàéñàí. 

Óðüä ãýðëýõ ãýðèéã á¿ðýí òàâèëãàòàé, õ¿¿ òàë áýëòãýíý. Õ¿¿õýí òàëààñ ºðõèéã 

äîîä, (ãàäóóð) õîøëîí õèéæ èðäýã çàíøèëòàé áàéñàí. Õ¿¿ãèéí ýöãèéí ãàäàà ÷ 

þìóó, í¿¿õ, ºãºõ ãàçàð õîë áîë îéðõîí î÷èæ áóóíà. Øèíý ãýðèéí ÿìàð íýãýí þìûã 

äóòóó áàðèíà. Íýã óíü ÷ þìóó, ÿìàð íýãýí þì. Ñ¿¿ëä íü õýäèéä ÷ õàìààã¿é íºõººä 

áàðü÷èõíà. 

Õ¿¿õýí á¿ðýí õóâöàñ 2 àâäàðòàé, îð, äýð á¿ðýí èðíý. Íýã àâäàðò õóâöàñ, íýãä 

íü ýä õîãøèë, áýëýã, óòàñ ç¿¿, ÷èõýð æèìñ èðíý. “Èíæ ìàë” õ¿¿õíèé ãýðýýñ òýìýý, 

õýýëòýé èíãýíä îð, àâäàð ñàâàà à÷ààä èðíý. ªðõèéã õ¿¿õíèé ýõ, ñàäàíãèéíõ õèéíý. 

Ìºí õóâöñûã õèéíý. À÷àà õºñºã íü õ¿¿õíýýñ ºìíº èðíý. Òýãýõýýð îð äýðèéã íü õèéæ 

àâäàðûã òàâüæ, ºðõ õîøëîíã áàðèíà. Îðíû á¿õ õýðýãñëèéã õ¿¿õýí àâ÷èðíà. Õ¿ðýí 

öýìáýí õ¿ðýýòýé ìîíãîë ýñãèé ãóäàñòàé èðäýã áàéñàí. À÷ààã íü öàãààí ýñãèéãýýð 

á¿òýýäýã. Õ¿¿õíèéã àéñóé ¿åä ¿¿äýí äýýðýý öàãààí ýñãèé äýâñýíý. “Èíæ ìàëûã” 

õ¿¿õýí ýäýëíý. Õ¿¿, õ¿¿õýí õî¸ð òààðàõàà áîëèõîä ºñººä õýäèé áîëñîí áàéñàí òýð, 

èíæ ìàëàà àâ÷èðñàí ýä þìñòàéãàà àâààä ÿâ÷èõíà. 

Õóðèì. ªäºð øºíèéí íàéð áîëíî. Ýöýã ýõ õ¿¿õýíã õ¿ðãýæ èðýõã¿é, ãóðàâ 

õîíîîä “õ¿¿õýí ýðãýíý” ãýæ ýýæ íü èðíý. Õ¿¿õýíäýý ºâ÷¿¿ à÷èðíà. Õîíèíû ìàõàà 

õóâààãààä îõèíäîî ºâ÷¿¿ã ºãíº. Õýí ÷ õóâààæ áîëíî. Óóöûã õ¿¿ãèéí ºâºã ýöýã ÷ 

þìóó, àëü íàñòàéä òàâèíà. Óóö òàâèóëñàí õ¿í õóâààíà. Óóö, 4 ºíäºð áàéíà. Ýõ íü 

íýã õîíîîä ÿâ÷èõíà. Õ¿¿ òàë ÿâàõàä íü ìàõ øºë, áîîâ øîîâ ºãíº. Ñàâàíä íü õèéíý. 

Õ¿¿ òàëààñ õ¿í õ¿ðãýæ ºãíº. “Õºøèã òàéëàõ” ¸ñ áàéãààã¿é. 2- 3 æèëýýñ íààø õ¿¿õýí 

ãýðòýý áóöàæ î÷èõã¿é. Çààâàë íýã á¿òýí õîíèíû ìàõòàé î÷íî. Ýõ, ýöýã àõ ä¿¿äýý 

áýëýãòýé î÷èíî. Äýýë õóâöàñ õèéãýýä òîîíûõíûã èðýõýä èõ çî÷èëæ çààâàë íýã õîíü 

àëíà. ªâëèéí ýõýí ñàðä “çóë ñàðä” èäýø áýëòãýíý. Õîíü, ÿìààãààð áýëòãýíý. ¯õýð 

õààÿà èäíý. Àäóó èäýõã¿é. Äóíä çýðãèéí õ¿í àìòàé àéë 3- 4 õîíü èäøèíä áýëòãýíý. 

Îðîé, øºíº íýã çóë áàðüæ àðö óóãèóëäàã çàíøèëòàé áàéäàã. 

Áýð õàäàì ýöýã, àõ ýã÷èéí íýðèéã öýýðëýíý. Òîëãîé í¿öãýí áàéõã¿é. Èõ ãýðò 

õºë í¿öãýí áàéõã¿é. “¯ñòýé áàäàì ìàëãàé” ºâºë ýì õ¿í ºìñºíº. Öàãààí öýíõýð 

ºíãºòýé óëààí îðîéòîé ìàëãàé ºìñºíº. Ãî¸ëûí öàãò çóí õèëýí ìàëãàé ºìñºíº. 

Äºðâºí òàëòàé òîîðöîã îðîé ºìñºíº. 

Áÿñëàãèéã “èõ èäýýíä ÿâäàã” ãýäýã. Öàé, áÿñëàã èõ èäýý þì. Õàìãèéí èõ èäýý 

íü öàé òóë õ¿íä ýõëýí ºãíº. Òàâàãòàé ìàõ áàéâàë ãýäýñíýýñ ýõëýí èäíý. Õààí áîãòîñ- 

áîãèíî õàâèðãà õî¸ðûã (õààíä áàéäàã ÷ºìºã) õóâüä ÿâäàãã¿é õîîðîíäîî ººðñäºº 

èääýã. Õîë àÿíä õààí áîãòîñ àâ÷ ÿâäàãã¿é. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Áîãòîñ õàìãèéí èõ 

õóâüä ÿâíà. 

Á¿òýí õîíèíû ìàõàíä áîãèíî õàâèðãà ÿâàõã¿é, àâ÷èõààä ºãíº. Þìòàé èðñýí 

ñàâûã õîîñîí áóöààäàãã¿é áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä äîòóóðàà áîãèíî ºìä ë ºìñäºã 

áàéñàí. Ãóÿíû äóíä õ¿ðòýë óðò. Ýðýãòýé÷¿¿ä ºìñºõã¿é, óðò ºìä ë ºìñºíº. Äýýëíèé 

çàõ ýð, ýì ÿëãààã¿é, ººð ºíãºòýé áàéäàã. Öýíõýð äýýëýíä õ¿ðýí çàõ õèé÷èõäýã 

áàéñàí. Õ¿ðýí, íîãîîí çàõòàé, çàõûã íü ýìæäýãã¿é, çàõíû ýìæèõã¿é ñóóðèàñ äîîø 

ýìæèíý. 

Ýðýãòýé÷¿¿äèéí äýýëèéã òîðãîîð ýìæèíý. Ýìýãòýé÷¿¿ä õîðãîéãîîð ýìæýýä 

ñààãààã òîâ÷íû øèëáèéã õèéäýã áàéñàí. Ýð õ¿íä àÿãàíû àë÷óóð áàéíà. Ìºíãºí 

àÿãàòàé õ¿ðýí, õºõ ºíãºòýé áàéäàã. 

213

Ýíý õóòãûã Ò¿ìýí ã¿íèé õîøóó ãýäýã áàéñàí. Äýëãýðõàíãàéí òàìãûí ãàçàð 

ãýæ áàéñàí. Òàéæ íàð “Òýð óñíû òýð áóóöàíä ìàíàéõ áóóíà” ãýýä ïàéç õàòãàñàí 

áàéäàã. Òèéì ïàéçòàé áóóöàíä áóóõã¿é. Îëîí áàãóóä áàéñàí. Òóñëàã÷èéí ãýðýýñ 

ìîðü óÿäàãã¿é áàéñàí. Òàìãûí ¿¿äýýð óíààòàé ãàðäàãã¿é ãýäýã áàéñàí. 

Õýðýãòýíã “ìºãëºíä” õèéäýã áàéñàí. Äºíãºëæ áàéñàí. Õà ãýð ýíä áàéãààã¿é, 

èõ õ¿íä õýðýãòýíã Õºõèéí õàð ãýð ãýäýãò àâàà÷èæ àëäàã áàéñàí. Õºõ õîòîä. 

Õîõü òàéæ àëáàòã¿é áàéäàã. Áóñàä òàéæ íàðò àëáàò èõ áàéâ. “Õàâ÷óóð” ººð 

õîøóó íóòãààñ èðñýí óëñûã õýëäýã áàéñàí. Õîøóóíäàà áàãòààæ àâäàã áàéñàí. Áóóö 

áóóðèéã ººðñäºº ë ýçýìøèíý. Í¿¿æ î÷îîä õîíü ìàëàà õîòëîõîîñ ºìíº, àðèóëæ àðö 

óóãèóëíà. Í¿¿õäýý õîðîî õîòîî ñàéõàí öýâýðëýíý. ªâºë áóóõûí ºìíº õºðçºíãºº 

õóóëæ õîðîî áàðèíà. Ò¿ëýõäýý õóðààíà. Èõ õ¿éòðýõýä ë õîíèî õýâò¿¿ëíý. Õîíü 

õýýð õîíîâîë àÿãàíä õîðãîë õèéãýýä ç¿¿í, áàðóóí õàòàâ÷èíä õºìðººä òàâèíà. 

Õîíèî èðñýí õîéíî àâ÷èõíà. Õîíü, áàãà ìàëä öýöýã ºâ÷èí áàéäàã áàéñàí. Íîãòðóó, 

òàãòààíû áààñûã ò¿ëýýä õîòîí äîòðîî óóãèóëíà. 

Õîíèíû ¿çýì áóóöàíä áàéäàã öàãààí õîðõîé. Õîíèíû ñ¿¿ë, ºâ÷¿¿íä øèíãýñýí 

áàéäàã. Òèéì ¿åä õîíü “¿çýìòýæ” ãýýä õîòîíäîî îðîîä çîëãîäîã áàéñàí. Òýãýýä ãýð 

ãýðòýý èäýý, öàéãàà óóíà. Òýãýõýä àëãà áîë÷èõñîí áàéäàã. 

Ìàëûí áîãèéí “àëüáèí” ãýäýã òàòäàã ºâ÷èí áàéñàí. Ò¿¿íèéã ãàðàõààð áóëøíû 

÷óëóó, òîì ÷óëóóòàé ãàçàð ìàëàà àâàà÷èæ ÷óëóóã àâààä îð äýýð íü ìàëàà òàâüæ 

ìàëûíõàà áèåèéã òîéðóóëæ ãàçðûã íü çóðààä áóöààãààä îð äýýð íü òàâèàä, ìàëàà 

ãýðòýý àâ÷èð÷èõíà. Òýãýýä ýäãýæ ë áàéñàí. Óðüä òýìýý åð èõýðëýäýãã¿é, èõýðëýâýë 

èõ ñàéí ãýæ áàéñàí. Èõýðëýõýä íü ýçýí õààíä ìýäýãääýã. Òýãýýä ýçýí õààíààñ ìºíãºí 

áóéë ºãäºã. Ò¿¿íèéã áîòãîíä íü ç¿¿ãýýä ýçíèé ñ¿ðýãò òàâüäàã ãýäýã ÿðèà áàéñàí. Áè 

åð ¿çýýã¿é. Ãóíæ áîòãîëîõîä åð õýðýãëýõã¿é, íàñàíä õ¿ðýýã¿é òîðìîí ãóíæ õýýëòýé 

áàéíà ãýýä ë òîîõã¿é. Òºëºã èõýðëýõýä èõýä îíöëîí òºëºã èõýðëýæýý. Õîíü ºñºõ íü 

ãýýä ãýðèéí äîîä õîøëîíã òàâüæ, õàÿàãàà òýëæ, õºãíºº óðòàñãàäàã, íýìäýã áàéñàí. 

Ø¿äëýí èøèãëýõýä åð òîîõã¿é, áÿðóó ãóíæ òóãàëàõàä îíöëîõ ¸ñëîë ¿ã¿é. 

Õ¿íä ìàë çàðàõäàà íîîñíîîñ íü àâààä ÷àãòãàíäàà ç¿¿÷èõñýí ë áàéäàã. Ýíý íü 

ìàëûí áóÿí õèøãèéã àâ÷ áàéíà ãýäýã áèëýãäýë áàéñàí þì. 

Íàð ñàéõàí æàðãàæ áàéíà, ìàðãààø ñàéõàí ºäºð áîëîõ íü, íàð ¿¿ëòýé, òîîñîð÷ 

æàðãàâàë ìàðãààø ìóóõàé ºäºð áîëîõ íü ãýäýã áàéñàí. 

Öýâýýíèé Ñàíçàé, íàñ 70, ýð, õàëõ, 

Áàÿí- Îâîî ñóìûí òºâ 

“Ò¿ìýí ýõ”, “Òºðèéí òîâ÷”, “Øàâü õóóðûí ìàãíàé”, “ªâãºí øóâóó”, “Óÿõàí 

çàìáàòèâ”, “Î÷èð äàðü”, “Õóðäàí ñàéõàí”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “ßëãóóñàí”, “Õóë÷ 

ìîðü”, “12 æèë”, “Óðò ñàéõàí”, “Íàéìàí òàõèë”, “¯åý ìºðºí” ¿¿ð öàéõàä ãýðèéí 

¿¿äèéã ãýð äýýð òàâüæ áàéãààä äóóëäàã äóó. “ßëãóóñàíã” ýõíèé 4- ò äóóëíà. 

“Õóðäàí ñàéõàí”- ã äóóëàõàä ò¿ðëýã íü èõ ñàéõàí. Õî¸ð ÿíçààð äóóëíà. Çóðãààí 

ò¿ðëýãòýé äóó. (¯é ìºðºí) Óðüä äóó äàõèõã¿é, 3 õîíîãèéí íàéð áàéñàí. Øºíº, 

ºäºð íàéðëàõàä 30- 40- ººä äóó äóóëäàã áàéñàí. Íàéð äýýð ìàëãàé àâàõ ¸ñã¿é, 

ãàðàõäàà òîëãîé í¿öãýí ãàðíà. 

Òóóøààã (õóë) íÿñàëæ äóóãàðãàæ áîëîõã¿é. Àéðàãòàé òóóøààíä õóðóó ä¿ðæ, 

ºíãèéëãºæ áîëîõã¿é, ìàëãàéãàà ñºõºæ ñóóíà. Õºíäëºí ãóäàñ òàâüæ áîëîõã¿é. 

Ýíãýð çààì çàäãàé áàéõã¿é, äýãòýé. Ýäãýýðèéã çºð÷âºë àéðãààð òîðãîíî. 

214

“Õóë÷ ìîðèéã” äóóëààä äóóñàõàä äýýðýýñ íü äàðààëààä á¿ãäýä àéðàã àÿãàëæ 

ºãíº. Õóë àéðãèéã á¿òýí óóíà. Õ¿íòýé õóâààæ óóõã¿é, áóñàä ¿åä õóâààæ, äàìæóóëæ 

óóæ áîëíî. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãûí ¿åä äóóëäàãã¿é, èäýýä ë òàðíà. Óóö áàéõã¿é áàéñàí áàéõ. 

Îäîî óóö òàâüäàã áîëæ. Óðüä òºð¿¿ëñýí ýõýä íü á¿òýí ºâ÷¿¿ õîðìîéã¿é, õ¿¿ä íü 

õîíãîòîé øààíò ÷ºìºã ÷àíàæ ºãäºã. Äàðàà õîíãîòîé øààíò ÷ºìãèéí ìàõûã èäýýä 

ÿñûã õàäãàë÷èõäàã áàéñàí. Áîîæ àâñàí ýýæèä þó ºãäºãèéã ìýäýõã¿é. Áóðõàíä 

øààíò ÷ºìºã, ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ð òàâüäàã ¸ñòîé. 

Íàéð íààäàìä ýð íàñòàé õ¿íä äàë äºðâºí ºíäºð, ýìýãòýé íàñòàé õ¿íä ñ¿éæ 

òàâüæ ºãäºã çàíøèëòàé. Õ¿íä õîíèíûõîî òîëãîéíîîñ õóâààõã¿é, ºãºõã¿é, õàðèí 

õ¿íä à÷ààíû áóãàëãà ÷ºìãèéã ºãäºãã¿é, õàðèéí õîøóóíû õ¿íä ë ºãºõã¿é. Ó÷ðûã 

ìýäýõã¿é þì. Õàâèðãàíààñ 6 áîãèíûã àâ÷ ÷àíàäàãã¿é, íàéðûí ø¿¿ñýíä 6 áîãèíî, 

òîëãîé îðäîãã¿é, äàðàà íü ººðñäºº ÷àíààä èä÷èõíý. Íàéð íààäìûí ¿åä òîëãîéã 

àäóóíû õ¿íäýý õóâààäàã, çààñàí òîëãîéã ë ºãíº. Ýð¿¿ã õ¿¿õýä áàãà÷óóäàä ºãíº. 

Ìàëûíõàà õ¿íèéã õ¿íäýëæ áàéäàã. Àäóóã¿é àéëûí íàéðò õ¿¿õä¿¿ääýý ºã÷ áàéäàã. 

Öàãààí ñàðààð àéë áîëãîí á¿òýí ìàõ ÷àíàäàãã¿é áàéñàí. Îäîî ë àéë áîëãîíóóö 

òàâèõ áîëæýý. Íààëò (ã¿çýýíèé) õ¿íä ºãäºãã¿é áàéñàí áàéõ. Ìàõ ºìíºº òàâèóëñàí 

õ¿íýõëýí ãýäýñ çàéäàñíààñ àìñàíà. Ãýäýñ çàéäàñ áàéõã¿é áîë õàâèðãà òàëààñ íü 

ýõëýíý. Áóðõàíû “ìàõ” ãýæ õîäîîäíû ¿ç¿¿ð “íóãàëóóð”- ûã õ¿íä ºãºõã¿é, áóðõàí, 

ãàëä ºðãºíº. Öºñã¿é ýëýãíèé ¿ç¿¿ðèéã õ¿íä ºãºõã¿é, áóðõàí áîëîí ãàëä ºðãºíº. 

Äýæèäèéí Õàíøèíáàà, íàñ 74, ýð, õàëõ, Áàÿí- Îâîî ñóìûí òºâ 

Õàíøèí íýð, “áàà”- öýýð íýð, õ¿¿õä¿¿ä íýðëýíý. “Ò¿ìýí ýõ”- ýýð ýõýëíý. “Õóó 

ìàãíàé”, “Õóë÷ ìîðü”, “ßëãóóñàí ýðõò” äóíä ¿åä äóóëíà. “Î÷èð äàðü”, “Óðò ñàéõàí 

õ¿ðýí”, “Õººðõºí õºõ”, “Õóðäàí ñàéõàí”, “Ýðòíèé ñàéõàí”, “Àëòàí áîãäûí øèë”, 

“ªíäºðèéí ºâñ”, “Õýýðõýí õàëòàð”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Àëèà ñààðàë”, “Áîð áîð 

áÿëçóóõàé”, “Òºðèéí òîâ÷” íàéðûí àíõíû äóó. 

“¯åñ ìºðºí” ¿å ãýð äýýðýý òàâüæ áàéãààä á¿ãäýýðýý òóóøààíòàé àéðãàà áàðèàä 

ºâãºí íàñòàé õ¿í äóóëíà. 85 íàñíû íàéðàí äýýð äóóëäàã áàéñàí. Íàéðûí õºãø÷¿¿ëä 

çîðèóëñàí äóó áàéõ. 

“¯é ìºðºíãèéí ãîëä 

¯æèí øóâóó æèðãýæ 

¯ñ á¿ðòýý öýöýãëýæ áàéäàã” ãýýä ë 32 ò¿ðëýãòýé äóó. Ýíý íóòãèéí äóó. Ìàíàé 

ýõ äóóëäàã áàéñàí. Äýæèä ãýäýã õ¿í áàéñàí. Îäîî ýíý äóóã äóóëàõàà áàéæýý. 

“Íàéðûí ìàãíàé”, “Õóóð ìàãíàé”, “ªðèéí òîâ÷” ãýýä ýíý ãóðâàí äóóã íàéðûí 

ýõýíä, ìàãíàéä äóóëààä “Ò¿ìýí ýõ”, “Õóë÷ ìîðü”, “Õóðäàí ñàéõàí” ãýýä ë äóóëíà. 

Íàéðûí ìàãíàé 3 ò¿ðëýãòýé. Íàéðàíä íàéìàí òàõèëûã äóíä ¿åä äóóëíà. Íàéðûã 

“Òàâàí òàõèë” ãýäýã äóóãààð òºãñãºíº. 5 ò¿ðëýãòýé äóó. “Æàðãàëûí òàâàí òàõèë” 

ãýýä á¿ãä òóóøààíàà ä¿¿ðãýýä äóóëäàã. “Íàéðûí 8 òàõèë” ãýýä íàéðûí äóíä äóóëíà. 

“Õóë÷ ìîðü” 13 ò¿ðëýã äóó, ò¿¿íèéã á¿ãäèé íü äóóëààä äàãíàíà. “Äàãíàíà” 

ýíý äóóã äóóëààä äóóñàõàä “Õóë÷ ìîðèíû” òóóøààí ãýýä àéðãàà á¿ãäèéã óóäàã 

çàíøèëòàé. Ýíý äóóã 5- ä äóóëäàã. “Ò¿ìýí ýõ”- èéã 4- ò äóóëäàã áàéñàí. Îäîî 

íàéðûí ýõýíä äóóëäàã áîëæýý. 

“Çýýðãýíòèéí øèë” çàâõàé äóó, íàéðûí îðîé ¿åñò äóóëíà. Íàéðûí îðîé ¿åñò 

çàâõàé äóó äóóëíà. “Áàÿí ñóì” ãýäýã äóóã äóóëààä “óóõàéëíà”, “ªíäºð õýýð” ìºí 

215

çàâõàé çàéäàí äóó ãýäýã áîë áîãèíî äóó. (Íàéð îðîéòîõ ¿åä çàâõàé äóó äóóëíà). 

Óðòûí äóó äàíäàà õóòàãò õóâèëãààí èõ îðñîí, õóðäàí ìîðèíû òóõàé ÷ ãýñýí èõ 

îðñîí äóó áàéäàã. 

Òàâàí òàõèë 5 ò¿ðëýã äóó 

Äóðòìàë ñàéõàí ºíãºòýé 

¯å á¿ðèéí ÷èìýãëýíòýé 

.... ýíý íàéðûí ñ¿¿ëä äóóëàõ 

Ýíý òàâàí òàõèëààð òºãñãºë áàðüÿ! 

Àÿí æèíä çàâõàé äóó èõ äóóëíà. “Èäýð æèí÷èí”- ã ãîëäóó äóóëíà. Òýãýýä 

ìýääýã äóóãàà ë äóóëíà. Àÿí æèíä ÿâæ áàéãàà àÿí÷èä çºðºõ ¿åäýý äóó äóóëààä ë 

çºðäºã áàéñàí. ßðèà õººðºº áîëíî. Õººðºõã¿é áîë äóóëààä ÿâæ ë áàéäàã. Õºäºº 

èõ äóóëáàë õîîëîé ìóóäíà ãýäýã áàéñàí. Äóóëäàãã¿é äóó (õºäºº) ãýæ áàéãààã¿é. 

Íàñòàé÷óóäûã íàéðò äóó äóóëæ áàéõàä äàãàæ äóóëæ àÿûã íü ñóðààä ¿ãèéã çààëãààä 

äóóëíà. Óðòûí äóóíû àÿûã ñóðàõ íü ãîë, ñóðâàë ¿ãèéã äîð íü ñóðíà. Øàâü îðæ 

ñóðàõ ÿâäàë áàéõã¿é. 

Òýìýýã õººñëºõºä ÿìàð÷ õàìààã¿é àÿ äóóëíà. ×àíãà õàäààñàí ë äóóëæ áàéâàë 

õàìààã¿é. “Õººñ ºº, õººñ ºº èé àé” ãýýä ë àÿëíà. “Õèë” ìîðèí õóóðûã õýëäýã áàéñàí. 

Äàðõàí õèéíý. Õóðäàí ìîðèíû ñ¿¿ëýýð õÿëãàñààð õèéâýë ñàéí ãýäýã. Ìîðèíû 

ñ¿¿ëýýð ë õèéíý. Ã¿¿, àçàðãàíû ñ¿¿ëýýð õèéõã¿é. Ã¿¿íèé ñ¿¿ëèéã øýýñòýé ãýäýã. 

Àçàðãàíûõûã ìýäýõã¿é. Õàð áàðààí, õ¿ðýí ìîðèíû ñ¿¿ëýýð ñàéí óãààæ õóóðûí 

õÿëãàñûã õèéäýã áàéñàí. 

Àéëä ìîðèí õóóð áàéâàë çààâàë ãàð õ¿ð÷ õóóðäàíà. Òýãâýë òýð õ¿íèé ¿éëñ, àæèë 

á¿òíý ãýäýã çàíøèëòàé áàéñàí. Õóëñàí ëèìáý, õóëñàí, òºìðºí, àìàí õóóð áàéñàí. 

ªºð õºãæèì åð ìýäýõã¿é. Ëèìáèéã õÿòàäààñ íàéìàà÷èí àâ÷èðäàã áàéñàí. Ìîðèí 

õóóðûã èõ õóóðäàæ, ãî¸æ èõ õ¿íäýëäýã áàéñàí. Ãýðèéíõýý õîéìîðò (áàðóóí, ç¿¿í) 

õàäàã óÿ÷èõñàí õóóð áàéäàã. Õàíûí òîëãîéíîîñ óÿíà. Àâäðûí õàæóóä áîñãî÷èõñîí 

÷ áàéäàã. Íàìàð èõ íàéð õèéäýã áàéñàí. Æàñàà õóðààõ, ñ¿ëä òàõèëãà ãýýä íàéðëàíà. 

Õýëýëöýæ áàéãààä ë ýíãèéí ¿åñò ÷ íàéðëàíà. 

“Á¿ä¿¿í öàãààíûã íü ¿çíý” ãýýä õóðóóäàæ áàéñàí. Óðüä õóðóóäàõ, óóõàéëàõàä 

äóðã¿é, íàñòàé÷óóä äóðã¿éöýýä ààøèëæ áàéâ. Òàéæ, íî¸ä ñ¿ëä òàõèóëäàã áàéñàí. 

Ýíãèéí àéë òàõèõã¿é. 

“Æàñàà óíøñàíû ýöýñò çàðèì ñ¿ðõèé àéë “øàà õàðâàíà” Îòîã õàðãàíà” 

ãýäýã õàðâàæ äóóñãààä á¿ãäýýðýý õàñàà çóðõàéíû äýýðýý òàâèàä øàõàéìàà áàðèàä 

(íÿñàëäàã ìîä, ñóì) óóõàé õèéíý. Õàíàí õàñààíä 12 òàâèíà. íàéìàí òóíñàãò 8, 

äºðâºí òóíñàãò 4 òàâüæ õàðâààä ò¿ð¿¿ëñýí õ¿íä õàäàã ºãíº. Àéðãèéí òàâûã 

øàãíàíà. Íýã ñàéõàí óóõàé õèéãýýä íàéðàà ýõýëíý. Íýã ºäºð, øºíº íàéðëàíà, øºíº 

ë èõ íàéðëàäàã áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä øàãàé õàðâàõã¿é. 

“Óðò ñàéõàí õ¿ðýí”, “Õººðõºí õºõ”, “ßëãóóñàí ýðõò” äóóã ýìýãòýé÷¿¿ä 

èõ äóóëäàã áàéñàí. “Íàéðûí ìàãíàé”, “Õóóðûí ìàãíàé”, “Õóë÷ ìîðü”, “Ò¿ìýí 

ýõ”íàéðûí ýõëýëèéí õ¿íäýò äóóã ýìýãòýé õ¿í ìýääýã áàéñàí ÷ äóóëàõã¿é. Áàðóóí 

ç¿¿í òàë äóóãàà àëäàõã¿é ãýýä èõ òýìöýíý. Íºãºº òàëä äóóíû àÿ àëäâàë ýñðýã òàë 

àâ÷èõäàã. Äóó àëäñàí òàëä òóóøààòàé àéðàã ºã÷ á¿ãäèéã óóëãàíà. ªâäºã ñîëüæ 

ñóóñàí ÷ àéðàã ºãíº. Õ¿¿õä¿¿äèéã íàéðò ñóóëãàõã¿é ãýõ öýýð õîðèî áàéõã¿é, 

õàìààã¿é.Äóóíû ò¿ðëýãèéã çàëóó÷óóäààð èõ ò¿ð¿¿ëíý. Çàëóó÷óóä ò¿ðýõã¿é áîë èõ 

çàãíóóëíà. “ßàãààä ò¿ðýõã¿é áàéíà, òîîõã¿é áàéíà óó” ãýýä ë òóóøààãààð òîðãîíî. 

216

Íàéðûí òàâàí äóó äóóëààä (íýã çàí íýã äàí áîëíî). “Äàí” òóóøààòàé àéðãèéã 

á¿ãä óóõ ¸ñòîé. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã øàõàõã¿é, äóóëæ áàéãàà äóó÷èä äàãíàõã¿é, áóñàä 

íü äàãíàíà. Ãàäàà åð íü áººëæ¿¿ëýõã¿é, çóóõíû õî¸ð òàëààð øóóäóó óõààä õàòàâ÷íû 

õî¸ð òàëààð ãàðãàíà. Çàðèì àéë øóóäóóã ãýðýýñ ãàðãàõã¿é äîòðîî áóë÷èõíà. 

Íàéðò õààÿà õóðóóäíà. Õóðóóäàõààð íàéð íàðãèà òàñàëíà, õýð¿¿ë ãàðíà ãýäýã 

áàéñàí. Íàéð äýýð àãñàí òàâèáàë ýñãèéíä áîîãîîä ãàäàà òàâü÷èõíà. Íàéðò àéðàã èõ 

áàãà óóñàí õ¿íèéã á¿ãäýýðýý äóãàðàà, ñºí áàðüñàí õ¿í èõ àæèíà. Àéðàã èõ óóñàí 

ñàéøààíà, õóðóóäàæ áàéõàä õ¿í ãàðâàë íºãºº òàëààñ õ¿í äàãóóëæ áººëæèõ ýñãèéã 

õàðóóëíà. Èõ îëîí õ¿í áººëæâºë òýð òàë õîæèãäîíî. 

Æèæèã àÿãàíû øèðýýí äýýð äºðâºëæèí áàíäàí òàâèàä îëîí òóóøàà áàéíà. 

Ãîëä õàìãèéí òîì äàðõàí õóë òàâèàòàé áàéíà. Õýí ÷ ò¿¿íýýñ óóõã¿é, äàðõàí õóëòàé 

àéðàãò àðõè áàéâàë “õàð í¿äýí” ãýæ àðõè õèéíý. (æààõàí ìºíãºí àÿãààð ÷ õèéíý, 

àÿãàòàé íü ÷ äîòîð íü òàâèíà). “Õóë÷ ìîðèíû” 13 ò¿ðëýã äóóñàõààð “äàðõàí õóë 

õºäºëíº” íàð çºâ á¿ãä äàìæóóëæ óóíà. Òýãýýä àõèí ñýðãýýí òàâèíà. “Õóë÷ ìîðü” 

äóóëààä äóóñàõàä çààâàë “äàðõàí õóë” õºäºëíº. Çàðèì àéë äàðõàí õóë äàãíàíà 

ãýäýã. Ãýðèéí ýçýí äàãíàõ ¿ã¿éã ìýäíý. Áººëæñºí ÷ õàìààã¿é çààâàë óóíà, ýð÷¿¿ä 

çààâàë óóíà. Àðõè, àéðàã äóóñàõààð íýõýõ óòãàòàé äóó áàéõã¿é. Íàéðò òàìõè 

òàòóóëàõã¿é, çààâàë çºâøººðºë àâ÷ ãàð÷ òàòíà. Åð íü ýìýãòýé óëñ ç¿¿í òàë áàðüæ 

ñóóíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä íàéðò õèëýí, ìèíæèí ìàëãàé ºìñºíº. Àë÷óóð áîîõã¿é. Íàéð 

àéëààñ àéëä øèëæäýã ë áàéñàí. Òèéì ¿ä äóó äàõèíà. Ò¿¿íýýñ íýã àéëûí íàéðò äóó 

äàõèõã¿é, ¿¿íèéã ë èõ õè÷ýýíý. Í¿¿æ ÿâàõàä äóó äóóëàõã¿é. Áÿìáà, Ñóãàðò í¿¿õã¿é 

ãýäýã áàéñàí. Õýðýâ Áÿìáàä í¿¿âýë áàðóóí òàëûí òóóðãûã ãºâºëã¿é, ýâõýæ àâààä 

í¿¿äýã, óðüä åð íü Áÿìáûã èõ öýýðëýíý. Åð íü ìàë õºíãºëºõ, í¿¿õ, ñ¿¿ öàãàà ãàðãàõ 

äóðã¿é ºäºð áàéñàí. Áÿìáà èõ íàðèéí, õàðàì÷ õ¿í áàéñàí ãýäýã äîìîã ÿðüäàã, ìºí 

àéëä ýíý 2 ºäºð ìîðäîõûã öýýðëýíý. 

Àíãàðàã ãàðàã àäóóíû ñ¿ëä ãàðàã ãýýä ñàéí ãýäýã. Óíàãûã òóóëàé, áàð, ìîãîé, õîíü 

ºäºðò òàìãàëäàã áàéñàí. Óíàãàà òàìãàëæ ã¿¿ãýý òàâüæ íàéðàà õèéíý. Áîòãî òàâèõ 

ºäðèéí ñàéíûã ìºí õàðíà. Áÿìáààñ áóñàä ºäºð ìîãîéã ¿ð ñàéò, ãàõàé- òîãòâîðòîé, 

íîõîé- ÿâàã÷, òóóëàé- ã¿éãýý÷ ãýäýã. Óóãàí áîòãîíû òîîãîé äýýð èíãýíèé ñ¿¿ õèéæ, 

ñ¿¿ àìñãààä ãýðèéí õýí íýã íü òàâèíà. Õóðãà, èøèã òàâèõàä óóòàíä çààâàë ñ¿¿ 

àìñóóëæ òàâèíà. Ã¿¿ àíõ áàðèõàä íàéðã¿é. Ñàéí ºäºð íàðíààñ ºìíº ãàð÷ áàéõàä 

íü óóðãàëíà. Óðüä ºìíº óóðãà÷ íàð èðæ õîíîäîã. Óóðãàíû òîëãîéä õàäàã óÿæ óóãàí 

óíàãàà ãýðèéí ýçíèé ñàéí ç¿ãýýñ äàéð÷ óóðãàëààä ñàéí ç¿ãò íü óÿíà. 

Äóõ ìàãíàé óóæèì, ÷èõ öîâîî, õàðö õîë, àìüñãàë ñàéõàí, õàìðûí í¿õ ñàéòàé, 

õàðöàãà ñ¿âýý óóæèì, õºë òýãø, òóóðàéí óðàãøàà æèíãý, øºðìºñ ñàéòàé, àìàí õ¿ç¿¿ 

çàëãààòàé, õî¸ð ÷èõíèé çààãààð, îâîî äýë ñýðâýýíèé ãîë îëîí ÿñíû çàëãààñòàé òààð÷ 

áàéõ, ¿ñ íü íèìãýí òà÷èðõàí, õàâèðãà áºãòºðä¿¿, ìàòààñ ñàéòàé ìîðü èõ õóðäàí 

ãýäýã. Áàíçàí õàâèðãàòàé ìîðü õîîë óíä èäýõäýý ìóó ãýäýã. 

Ìîðèíû ¿ñýðãýý ýõëýõýä äàí ìîðèíû äóó äóóëíà. Ìîðèî íàñ íàñààð íü 

¿ñýðãýíý. Ìîðèî ¿ñýðãýýíä ãàðãààä äóóëæ íàéðëàæ ë áàéäàã. Òºðñºí õ¿íèéã òºðñºí 

øºíº íü åð óíòóóëàõã¿é ìàíàäàã áàéñàí. Áàðóóí òàëä òºðäºã. Ä¿¿ íàð àõ, ýã÷èéí 

íýðèéã öýýðëýíý. Õîæèì íü íóòàãòàà íýðøäýã ¸ñ áàéíà. Àæàà, Àíèà, Áàà, ºíäºð àõ, 

Ãààÿà (Ãàëñàíäîðæ), Òîëü, ìýýì (ýýæ õ¿íèéã) óðüä “ýýæ” ãýäãèéã öýýðëýäýã áàéñàí 

áè “Äýäýý” ãýäýã áàéñàí. Ýíõòºð- Ýíäýð, Àìãàëàí- àìãàà, Áàëãàà Íîðîâ- Äîðîâ, 

Àþóð- àæàà (Þíäýí- Þíýý ãýýä ë àõ ýã÷ýý öýýðëýíý. Ä¿äýâ- Ñ¿õ- Íîíîî, ààâûãàà áè 

217

Æóíæàà ãýäýã áàéñàí. Íýðèéã íü Ëóâñàí ãýäýã áàéñàí. Õîò àéëûíõàí, íóòãèéíõàí 

öºì Æóíæàà ãýäýã áàéñàí. Ýõ÷¿¿ä ë àõ íàðàà öýýðëýæ áàé ãýýä ë íýðèéã öýýðëýäýã 

áàéñàí. Ä¿¿ íàðûí íýðèéã öýýðëýõã¿é. Óðüä Íîðîâ íýðòýé Öýìáýë íýðòýé óëñ îëîí 

áàéñàí. Ëóâñàíäîðæ, Äýæèä, Äîëãîð, Ñîíîìáàë, Öýíä (ýìýãòýé õ¿íä) Íîðìàà ã.ì. 

íýð èõ áàéñàí. 

- Òà àìàð áàéíà óó? ãýæ õ¿íòýé ìýíäýëíý. 

- Áèå àìàðõàí ìýíä áàéíà óó? 

- Ñîíèí äóóëàõààð þó áàéíà? 

- Òàðãàí ñàéõàí íàìàðæèæ áàéíà óó? 

- Òàâòàé ñàéõàí ºâºëæèæ áàéíà óó? 

- Õóð áîðîî èõ îðæ ñàéõàí çóíøèæ áàéíà óó? 

- Çà, õîíèí ñ¿ðýã ñàéí, ñàéõàí òîãòîæ áàéíà óó? ãýæ õîíü õàðèóëæ ÿâàà õ¿íýýñ 

àñóóíà. Öàãààí ñàðààð õîíü õàðèóëæ ÿâàà õ¿í äýýð àéë õýñ÷ ÿâàà óëñ çààâàë î÷èæ 

áóóæ ìýíäëýí çîëãîíî. Õîíèí ýðäýíý èõ ñàéí ãýýä õºãøèí, çàëóó çààâàë î÷èæ 

çîëãîíî. Îðîé õîíèíû õ¿í èðýõýä “õîíèíû õ¿í èðëýý àëòàí áîñãî, õîòîñ õèéëýý” 

ãýýä èõ õ¿íäýëäýã áàéñàí. Åð íü õîíèíû õ¿íèé óíäíààñ óóäàãã¿é, ºëºí õîâäîã 

áîëäîã þì ãýäýã. 

Íàìðûí õîíèéã ã¿éëãýõã¿é, õîíü õàéëíà ãýæ õàðèóëíà. Çóíû õîíèéã íîãîîíä 

õ¿ðãýæ õàðèóëíà. ªâëèéí õîíèéã óñ áýë÷ýýð ñàéòàé ãàçàð õàðèóëíà. Õîíèéã íýã 

çàìààð òóóãààä íýã çàìààð èðæ õîòëóóëäàã áàéñàí. 

Íàëÿõ ÿìàà÷èí Ëàìçàâûí Áàòàà, íàñ 56, ýð, õàëõ, 

Áàÿí- Îâîî ñóì, III áðèãàä, 

Õ¿¿õäèéí íàéðò “Òºðèéí òîâ÷” äóóãààð äóó ýõýëäýã. Ìîðü óÿñàí õ¿í “Ò¿ìýí 

ýõ”- ýýð øàøíû íàéð, æàñààíû íàéð, “Øàâü õóóðûí ìàãíàé”- ãààð ýõëýíý. Ýäãýýð 

íü òºðèéí 3 äóó þì. Øºíº äóíäûí 1 öàãò “12 æèë” äóíä õóëãàíà öàãò 1 öàã ¿¿ð 

öàéõààñ ºìíº “¯¿ëýí áîð” äóóëíà. ¯¿ðèéí öàãààí òóÿà òóÿàðàõàä “Áîð áÿëçóóõàé” 

äóóëíà. Íàð ãàðàõàä “Íàéìàí òàõèë” äóóëäàã òýãýýä íàéð ¿äëýíý. Òºðèéí äýýä 3 

äóóã ìýäýõã¿é áîë “Ýðõýìèéí òºð” ãýäýã äóóã àëü ÷ íàéðò äóóëààä ýðýãòýé õ¿¿õýä 

áîë “Ò¿ìýí ýõ” äóóëíà. “Ò¿ìýí ýõ” ìýäýõã¿é áîë “Øàâü õóóðûí ìàãíàéã” äóóëíà. 

Åð íü íàéðò òºðèéí 3 äóóã ãóðâóóëàíã íü äóóëäàãã¿é, àëü íýãèéã îðõèíî. Íàéð 

á¿ðò “Ýðõýìèéí òºð”- èéã äóóëíà. “Õóë÷ ìîðüò” íàéð ºíäºðëºõºä “õóëààð äàãíàí” 

“íàéìàí òàõèëûí” äàðàà äóóëíà. “Íàéìàí òàõèë” ÿã ýíý íóòãèéí äóó. 

Ãàéõàìøèãò íàéìàí òàõèë 

Àëòàí í¿äòýé çàãàñ íü 

Àðèóí äàëàéäàà 

Àìèðëàíãóé öýíãýâýý æàà 

Àâðàëò ýõ îðîíäîî 

Àìüòàí á¿õýí öýíãýâýý æàà 

Àëòàí áóìáàíû ðàøààíûã 

Ñàðóóë óõààíòàí õ¿ðòâýý æàà 

Ýðãýõ ç¿ãèéí èõ äóóò 

Èõ äóóò öàãààí ëóó âýý 

218

Ýëäýâ áèåýðýý ýãøèãëýõýä 

Øàæèíû îëîí õóâðàã öóãëàð÷ýý æàà 

Ìÿíãàí õýð÷ëýýñýí àÿòàé õîðîë íü 

Õýëáýðýëòã¿é áîëîîä 

Õýí ÷ á¿õíýýðýý õ¿ðòâýý æàà 

ªëçèéò íàðèéõàí óòàñ íü 

¯ðãýëæëýí ñ¿ëæýýòýé 

¯íýí äýýä ëàìûãàà 

¯ðãýëæëýí ø¿òâýý æàà 

Ñóìûí òºâ, Áàòæàâ, 82 í, ýð, õàëõ 

Ìîðèí õóóð òàòàæ ñóðàõ õ¿í àíõ ìîðèíû ÿâäëûã òàòàæ ñóðäàã. Àéëä ìîðèí 

õóóð áàéâàë çààâàë òàòàæ ãàðàõ çàíøèëòàé. Òàòàõã¿é áîë õóóð õàðààäàã ãîìääîã, 

¿éëñýä ìóó ãýäýã. Ìàë òºëëºõ ¿åýð õóóð, àìàí õóóð äóóãàðãàõ ñàéí ãýäýã. 

“Òàâàí õààí”- ûã òàõèæ ø¿òýõýä ¿ð óäàìä ñàéí ãýäýã. Ãîâèéíõîí èõýíõ íü 

“ãîâèéí ëõà” ø¿òäýã. ¯ð õ¿¿õýäã¿é àéë äîëîîí áóðõàí òàõèäàã ãýäýã. 

Õ¿í íóòàãëóóëààä èðñýí óëñàä öàãààí õîîë óíä ºãäºã. Òîãîîíä 2 øàíàãà, 

õàëáàãà ä¿ðýýä ò¿¿íýýñ õ¿í á¿ð ººðñäºº öàãàà àÿãàëæ èääýã. Òèéìýýñ òîãîîíä 2 

øàíàãà, õàëáàãà ä¿ðýõ öýýðòýé. 

Õ¿í íàñ áàðàõàä ãýðèéí ýä áàðààã ãàðãàæ, õºíäèéëíº. Øàðèë ãàðãàõäàà ãýðýý 

ºðãºí áóóðü ñîëèîä áóóðü äýýð øàðèëûí ºìíº òýìýýã àâàà÷èí õýâò¿¿ëæ øàðèëûã 

à÷íà. Ýíý ¸ñíîîñ áîëæ áóóðü äýýð òýìýý ìàë ãèøã¿¿ëýõ öýýðòýé ¸ñòîé áèëýý. 

Áàò- Î÷èð, Äàëàíçàäãàä ÎÍÑÌ, Ìóçåéí äàðãà 

ªìíºãîâü àéìãèéíõàí ãóðâûí òîîíä èõ äóðòàé. Àðõàé 3 ñ¿éæ. 

- Àðõàé 3 ñ¿éæ- Ðàøààí ãóðâàí òàõèëãà 

- Àíãàé 3 öîõîð- Õàð ãóðâàí öîõîî (Ìàíäàë- Îâîîä) 

- Àæ 3 áîãä- Õàÿà ãóðâàí áºõòýé 

- Àðöûí 3 õàéðõàí- Çàõ ãóâðàí çýýìýã 

- Çàëàà 3 áóëàã- Ãóðâàí ãýäýðãýí õýö 

- Áî¸îòûí 3 óëààí- Ãóðâàí çýýðèéí àãóé (Õàíáîãä) 

- 3- í ò¿øìýëèéí õÿð-ãóðâàí ãàâëóóäûí õýö 

- 3- í ã¿íèé õîîëîé (íîìãîí)- ãóðâàí òýñèéí ãîë 

- 3- í óëààí òýýã (¿õýã áààòðûí äîìîã Íîñè ñóì) 

Ãàíö ìîä, - ãàíö õóäàã, 2- õîí, 5- ûí, 5, 7- ãèéíõ = 2 “13 äààö” “3”- ûí òîîãîîð 

íýðëýñýí íýð ªìíºãîâü àéìàã 30- 40 áàéäàã. Íèëýýä áýëýãøýýõ äóðòàé. 

Äýæèäèéí Íàìæèë, íàñ 71, ýð, õàëõ, 

Äàëàíçàäãàä õîò, Áàÿíäàëàé ñóì 

(Çàñàãò áýéëèéí) Áàëäàí çàñãèéí õîøóóíä Áàÿíäàëàé ñóìûíõ õàðúÿàëàãääàã. 

Äîòðîî ãîëûí, ç¿¿íèé, áàðóóíû ãýäýã 3 áàãò õóâààãäàæ áàéñàí. Çàëàí, çàíãè, òàéæ, 

ò¿øìýä, íî¸ä çàñàã çàõèðãààíä áàéñàí. 

219

Òàìãûí ãàçàðò õàð ãýðò õèéäýã. 80- í æèíãèéí ãèíæ, “ìîä” ç¿¿äýã áàéñàí. 

Áàíç, øààõàéãààð òàìãàíû óëààí õàëçàí ãýðèéí ¿¿äýíä (ò¿øìýäèéí ãýðèéí) 2 õ¿í 

äàðæ, íýã õ¿í çîääîã áàéñàí. 

“Õóëãàé, õóäàë õýëñýí” õ¿íèéã øèéòãýæ áàéâ. Óðüä ºëññºí óëñ ë èäýæ óóõ þì 

àâ÷ õóëãàéí õýðýãò øèéòã¿¿ëäýã áàéâ. 

Øàõààíä: Ýì õ¿íèé ºìä, õ¿íèé òîëãîéí ÿñ ãýýä 3 òºðëèéí ìóó þì ç¿¿ñýí 

áàéäàã, ò¿¿ãýýð ç¿òã¿¿ëäýã áàéñàí. Ýíý øèéòãýëèéã õàìãèéí ìóóõàé ìóó øèéòãýë 

ãýäýã áàéñàí. Æàñàà òàìãûí ãàçàðò 3 ãýð áàéíà. Òàìãûí íýã ãýð, ò¿øìýäèéí íýã ãýð, 

òàõàð ãýäýã îëîí õ¿í áàéäàã (íýã õàð) ãýð, òàõàðûí õàð ãýðò øèéòãýëèéí õýðýãñýë 

áàéíà. 

“Áàíç” ç¿¿ëãýäýã, ìîä ç¿¿íý, òýãýýä çàëàí, çàíãè çýðýã äýýã¿¿ðõýí àéëààð 

õîíîãèéí õóãàöààãààð ÿâóóëíà. ßâãàí ÿâóóëíà. Äýýä çýðãèéí õóãàöàà íü 2- 3 ñàð 

áàéñàí. Õ¿í àëæ áàéñàí þìã¿é. Ò¿øìýä ñàðààð ýýëæëýí ñóóæ õîøóóíû àéëóóäààñ 

ø¿¿ñ òàòàæ èäýöãýýíý. 

Õîøóóíû õóóëü ööàçíû áè÷èã ãýæ áàéñàí, ÿìàð ç¿éë áàéñíûã ìýäýõã¿é 

“áè÷ýý÷” ãýæ õî¸ð õ¿í áàéíà. Õîøóóíû íî¸í ë èõ õ¿íäýò ÿçãóóðò õ¿í áàéñàí. 

“Ýðòèéí ñàéõàí åðººë”, “Óÿõàí çàìáàòèâ”, “Áóðõàí áàãø”, “Áîãäûí ºíäºð”, 

“Óðò ñàéõàí õ¿ðýí”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Áóðõàí áàãø” ãýäýã äóóãààð íàéð ýõýëäýã 

áàéâ. 

Áèò¿¿íèé îðîé. Áóðõàíäàà áèò¿¿ òîëãîé, óóö, øààíò ÷ºìºã, õîíãî, 4 ºíäºð, 

õîøíîãî òàâüäàã áàéñàí. ¯¿ð øºíº õàãàöàõûí çàâñàðò áîñãîí öààíà, íààíà 2 õ¿í 

çîãñ÷ òîëãîéã ãàäíàõ íü ýð¿¿ã íü äîòîðõè õ¿í íü áàðüæ áàéãààä òîëãîéãîî áîñãîí 

äýýðýý çààãààä áóöààãààä ìàõàí äýýðýý òàâü÷èõààä ýð¿¿ã íü èääýã áàéñàí. Òîëãîé 

óóö ãýýä (áóðõàíä òàâüñàí) “áèò¿¿ëãýíä òàâüñàí ìàõàà” èäýöãýýäýã. Áèò¿¿íèé îðîé 

èäýý, òàâãàà ºðæ, øºíº íü íàéðëàíà. Áèò¿¿íèé èäýõ ç¿éë òàðààõã¿é, ººðñäºº õýñ÷ 

“ìàíàéä î÷èæ áèò¿¿ë!” ãýýä ÿâäàã áàéñàí. 

Øàøèíû ãàçàð “ëõàì ÿàìëàíà” ãýæ õóðàë õóðæ õîíîäîã. 

Òýãýýä ãýðýýñ ìºí õ¿í (õýí íýãýí ýð) ãàð÷ èðýýä õóâèíòàé ñààì, öàöëàà àâ÷ 

îðîîä áàðóóí òàëààð ýðãýæ èðýýä ÿã òàâàãòàé èäýýíèéõýý ºìíº òàâèàä, öàöëûíõàà 

9 í¿õýíä ñ¿¿ õèéãýýä õóâèíãèéíõàà àìñàð äýýð õîéø íü õàðóóëààä òàâèíà. Ã¿¿í çýë 

ãýðèéí áàðóóí òàëä ãîëäóó áéàíà. Ñàëõèí äîð çýë, øîíã óÿõã¿é ¸ñòîé. Òîîñ øîðîî 

áîëæ áîõèðäîíî ãýäýã. Ã¿¿íèé ¿ðñ õèéæ áàéõäàà õî¸ð çýëíèé ò¿ãæýý ãàäñàí äýýð 

àðö óóãèóëíà. Á¿ãä ãýðò îðæ íàéðëàíà. Ìîðèí õóóð ë èõ õóóðäàíà. Õóó÷íû óðòûí 

äóóãààð ýõëýíý. “Ò¿ð ãàðààä ò¿ðãýí áàðààëõàõûã àéëòãàÿ!” ãýýä ìàëãàéãàà îðõèîä 

õî¸ð ãóðâàí çºâøººðºë àâààä ãàðíà. Èäýýíèé á¿õ þìíû äýýæèéã àâ÷ õîëèîä óóë, 

õóðìàñò òýíãýðò öººí öîä ãýýä 2- 3 øàíàãàí äîòðîîñîî õàëáàãààð ãýðèéí ýçýí, 

ýõíýð õî¸ðûí àëü íýã íü ºðãºíº. 

Ýíý ¿éë õàìãèéí ýõýíä ¿éëäýãäýíý. Íàéð èä ÿâæ áàéõàä åðººë òàâèíà. ¯ðñòèéí 

ñààì ñààõûí ýõýíä, óíàãà óÿõàä ºíäºð íàñòàé, áóÿíòàé áàÿí õ¿íäòýé õ¿íýýð çîðèóä 

óóãàí óíàãàà óóðãàëóóëíà. Óóðãàíä õàäàã ç¿¿äýã. Ò¿¿íýý ÷ þìóó ÿìàð íýãýí õàäàã 

óóãàí óíàãàíûõàà íîãòíîîñ óÿäàã. Óóãàí óíàãàíû íîãò áóñàä óíàãàíûõòàé àäèë, 

ÿëãàà íü õàäàãòàé áàéíà. Ãýðèéí ýçýí òýð õ¿íýýð óóãàí óíàãàà óóðãàëóóëíà ãýýä 

óóðãàà õàäàã óÿàä ñ¿¿ (õàäàãã¿é) þì óó, öàãààí þì áàðüæ àìñóóëíà. Òýð õ¿í 

àìññàíû äàðàà óóðãà áàðüñàí á¿õ õ¿í äàìæóóëààä àìñàíà. Áýëýãøýýæ áàéãàà þì. 

Ã¿¿íèé ¿ðñíèé ¿åä “¿ðñíèé þì” ãýýä çýëýí äýýðýý ýñãèé äýâñ÷ ò¿¿íäýý ñ¿¿ãýý 

220

öàöààä “Í¿¿å, áóóÿ!” ãýæ õàøãèð÷ çýëýý òîéð÷ 3 áóóæ ¿äëýæ èäýý öàé àìñ÷ áàéãààä 

ýñãèé äýýðýý èðæ ìàõ áîîâîî õóâààæ òàðààäàã çàíøèëòàé áàéñàí. Íàéðëàõûí 

ºìíº òîì æèæèãã¿é á¿ãäýä õóâü òàðààíà. “Í¿¿å, áóóÿ!” ãýæ ÿâàõäàà 3 äîìáî öàé, 1 

òàâàãòàé èäýý, 1 àðõèòàé 2- 3 õ¿í ÿâäàã ¸ñòîé. 

Ã¿¿íèé ¿ðñèéí íàéð 1 ºäºð õîíóóò ºäºð, øºíº ÷ áîëíî. Õýäýí õîíîã ÷áîëíî. 

Çîäîîí öîõèî åð áàéäàãã¿é áàéñàí þì. Àéë÷èëæ èðñýí óëñ àðõè, áÿñëàã, õóðóóäòàé 

èðíý. Áóöàõàä íü ñàâàíä íü áîîâ, ìàõ ãýýä þì áîëãîíîîñîî ºãíº. 

Ìîðèí õóóð äàðæ áàéãàà óëñ ìîðèí ÿâäàë õóóðäàæ ñóðíà, òàòàæ ÷àääàã 

õ¿íýýð çààëãàíà. Îíöëîí ¿éëäýõ ç¿éëã¿é. Àìàí õóóðûã ñóðàõàä äóó ÷ þìóó ìîðü, 

òýìýýíèé ÿâäàë ÷ þìóó õàìààã¿é ñóðíà. Õóëñàí, ãóóëèí õóóðûã ººðñäºº õèéäýã 

áàéñàí. Õóóð äóóãàðàõ, äóóãàðàõã¿é öýýð áàéõã¿é. Ëèìáý õÿòàäààñ èõ èðäýã 

áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í òîãëîíî. ßìàð÷ ¿åä ¿ëýýíý. “Àÿãà áóéëóóëíà” øààçàí àÿãûã 

ñàéí öýâýðëýýä ãàðàà óãààãààä àÿãàíä òàëààð íü öýâýð óñ õèéãýýä ç¿¿í àëãàí äýýðýý 

òàâèàä áàðóóí ÿäàì õóðóóãàà óñàíä íîðãîæ áàéãààä àìñàðààð íü (èðìýãýýð íü) òýð 

õóðóóãàà ýðã¿¿ëýõýä áóéëíà. Àÿ áàðüæ ýðõëýæ áàéãàà þì. Ìàë òºëä çîðèóëñàí ¸ñ 

áèø, òèéì ¿åä ÷ áîëíî. Áîòãîî ãîëñîí èíãýíèé äýðãýä õóóðäàæ õººñ àÿëàõàä èíãý 

óÿð÷ íóëèìñ äóñëóóëàí õýä áóéëààä áîòãîî àâíà. Õàéäàãøóóëàõàä õººñºëæ ìºí àÿ 

áàðüæ ñààõàä èíãý ýâëýíý. 

Õóðãà, èøãýý çàñààä èäýý áóäàà õèéæ ãýðòýý òàâèíà. Çàñ÷ áàéãàà õ¿íèé äýðãýä 

ºðºì, áóäàà öàé óóëãàíà. ªºðèéíõ íü áºëäºãíèé ¿ñíýýñ çóóëãàæ ìºí óóãèóëíà. 

Áºëäºã õèéõ õóâèíä æààõàí ñ¿¿, óñ, øàð áóäàà õèéãýýä “áºëäãºº” õèéíý. Òýãýýä 

÷àíààä èäíý. Ìàë çàññàí õ¿íä õàäàã, ìºíãº “ãàð öàéëãàíà” ãýýä ºã÷ çàññàí ìàëíààñ 

íü íýãèéã ºãíº. Ãýðèéí õ¿í äóðòàéãàà íàìàð ìàë øèðãýõ ¿åä íü ºãíº. Áîä çàññàí 

õ¿íä ìàë ºãºõã¿é, íîõîé, ìîãîé ºäð¿¿äýä ìàë çàñíà. Ìàëûí ñ¿íñ ãýæ áàéäàã. 

Ñàðûí øèíýä ñ¿íñ íü áºãñºíäºº áàéäàã ãýýä çàñàõã¿é, ñàðûí õóó÷, 20- äîîð ñ¿íñ íü 

òîëãîéäîî áàéäàã ãýýä ìàë çàñíà. Àäóóíû “òºìñ”- èéã ñ¿¿ëýíä íü ç¿¿íý. Òýìýýíèé 

“òºìñ”- èéã àð øèëíèé çîãäîðò ç¿¿íý. Íîõîéä èä¿¿ëýõã¿é ãýæ ç¿¿äýã áàéñàí. 

Íîõîé èäâýë ìóó ãýäýã áàéâ. Áîã ìàëûí “áºëäºã”, “òºìñ”- èéí øºë óãààäñûã íîõîé 

èä÷èõâèé ãýæ èõ öýýðëýíý. Ìàë çàññàí õ¿íèé ãàðûã óãààãààä óãààäñûã íü ñàâàíä 

àâíà. Çàññàí ìàë íü ñî¸íãîòâîë óãààäñûã òýð ìàëä óóëãàíà. Òýãâýë ñàéí ãýäýã. 2- 3 

õîíîã õàäãàëíà.. Òýãýýä ìàë ç¿ãýýð áîë öàöíà. Íîõîéä ºãºõã¿é. Ñî¸íãîòñîí ìàëä 

ìºí ìîíãîë àðõè ñ¿¿ ºãíº. Ýõíèé ñ¿¿ã áîã ìàëä ºãºõºä ñàéí. 

Ìàë çàññàí “õºíãºëñºí” ¿åä 3 õîíîã öýýðëýíý. Áîã ìàëûí ¿åä èõ öýýðëýíý. 

Àãòíû õîíîã ãýýä 3 õîíîã ñ¿¿, þì ãàðãàõã¿é Õ¿í èðýõèéã öýýðëýíý. Áîòãîíû 

çýëèéã áóóöíû õºë ð¿¿, ¿¿äð¿¿ ãîëäóó òàòíà. ¯õðèéí çýëèéã õàìààã¿é ãàçàðò òàòíà. 

Àäóóíû çýëèéã ýðõýìëýíý. Ñàëõèíû äîð òàòàõã¿é, ã¿¿íèé äýëèéã äºðâºëæëººä 

òàòíà. Áîòãûã ãàíö ãàíöààð íü ýðã¿¿ëýãòýé ãàäàñíààñ óÿíà. 

“Áàðä áààòðàà òàâèíà” ãýæ áàð ºäºðò óíàãàà òàìãàëíà. “Íîõîéãîî óÿíà” ãýæ 

óíàãàà íîõîé ºäºð óÿíà. Õóðãà, èøãèéã ºäºð îíöëîõã¿é. 

Àÿí æèíä ÿâàõäàà “Èäýð æèí÷èí”ã äóóëíà. Õºñãèéí òîî òýãø ñîíäãîé 

õàìààã¿é. Îëçíû þìàíä èõ äóðòàé áýëýãäýíý. Ñàéõàí àðãàë áàéâàë àâíà. Äýýñíèé 

òàñàðõàé áàéñàí ÷ àâààä á¿ñýíäýý õàâ÷óóëíà. 

221

Èøñàìáà, ýð, õàëõ, ªìíºãîâü àéìàã, Íî¸í ñóìûí òºâ 

Íî¸í ñóì õóó÷íû Áàëäàí çàñãèéí õîøóóíä õàðúÿàëàãäàæ áàéñàí. Ñýâðýý, 

Ãóðâàíòýñ, Íî¸í ýíý çàñãèéí õîøóóíä îðæ áàéñàí. Ìàíàé íóòàãò ãîëäóó ÿìàà 

ºñãºäºã, áàãàõàí òýìýý ºñãºäºã áàéñàí. ¯õýð òóí öººí, õîíü ÷ àäèë. Ýðòíýýñ 

íóòàãëàæ èðñýí íóòãààðàà îäîî àéëóóä íóòàãëàæ áàéíà. Íèëýýä èõ òàðóó íóòàãëàäàã, 

áóëàã óñ õîâîð áîëîõîîð òýð. Àéëóóä äàâñòàé öàé óóäàã, ç¿¿í òèéøýý äàâñã¿é 

óóíà. Íóóðíààñ äàâñ ººðñäºº àâäàã áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í î÷íî. Öàãààí äýðñ ãýäýãò 

õîøóóíû òàìãûí ãàçàð áàéñàí.”ªíäºð” õààí íàéð ýõëýæ, “Õºõºº øóâóó” äóóãààð 

òºãñäºã áàéñàí. “Ýð áîð õàðöàãà”, õèéìîðèéí äóó ãýäýã áàéñàí. “Àð õºâ÷”, “Àëèà 

ñààðàë”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Àëòàí áîãä”, “35 æèë” íýãäýë ìàë àæ àõóéí 5 õýñýãòýé, 

õàéðõàí õýñýã, õ¿ç¿¿, ãàíçàãàò õýñýã 68 ñóóðüòàé, 200 ãàðóé ºðõòýé, 40 000 ìàëòàé, 

1200 õ¿í àìòàé. 

“Õºøãºí- õºãøèí”. Ýíý ñóì õàäàí äîòîð íèëýýä öîìõîí öýìöãýðõýí ñóì 

áàéíà. Öàñ îð÷èõñîí òóí õ¿éòýí àæýý. 

Õîíîéãèéí Áóÿíàà, íàñ 59, ýì, õàëõ, Íî¸í ñóìûí òºâ 

“Òýíãýðèéí àãààð”, “Äóíä ãîëûí íîãîî” áîãèíî äóó, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Äºìºí” 

(óðüä íàðèéõàí õîîëîéòîé óëñ äóóëäàã áàéñàí) “Õ¿ðýí õààëãàòàé äýëã¿¿ð” 

“Ïàðæ” –ìîäîí àÿãà äîòîð òóãàëãààð òîãëîíî. 

“Íîðîâ” –(õîðîë) 

Ãàãàé èõ òîãëîíî. Øàà õàðâàíà. Íîðîâ öàãààí ñàðààð èõ òàâèíà. Àëàã ìýëõèé 

ºðäºãã¿é áàéñàí. 

Äýëæèéí Ëõàâàéí, íàñ 61, ýð, õàëõ, 

Æààëûí ×îãñîì, íàñ 71, ýð, õàëõ, Íî¸í ñóìûí òºâ 

“Õ¿ðýí òîëãîéí ñ¿¿äýð”, “Àð õºâ÷”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí”, “Óðüõàí õîíãîð”, 

“ªâãºí øóâóó”, “Àëòàí áîãä” (íàéð ýõýëäýã áàéñàí áàéõ). “Õºõºº øóâóó”- ã 

íàéðûí òºãñãºëä äóóëäàã áàéñàí. Áÿìáà, Ìÿãìàð ãàðàãèéã öýýðëýæ áàéñàí. Öýýðò 

ºäºð í¿¿õ áîë óðüä ºäºð íü 2 óíü, 1 áàãàíàòàé àâààä í¿¿õ ç¿ãýý òýìýýíèé òîì çàñ÷ 

áàéãàà ¸ñ õèéãýýä ìàðãààø íü í¿¿íý. Òîîíûã í¿¿õ ç¿ãòýý àâíà. Í¿¿äëèéã ãýðèéí 

ýìýãòýé õ¿í õºòºëíº. Ýõíèé òýìýýíä áóðõàí òàõèëàà õ¿¿õýäòýéãýý à÷äàã áàéñàí. 

20- 30 (40 íàñ õ¿ðòëýý) àõìàä õ¿íèé äýðãýä òàìõè òàòàõã¿é, àðõè óóõã¿é. Àõ õ¿íýýñ 

èõ àéæ, ãýðò èðñýí áîë õîéãóóð óðäóóð íü ãàðàõã¿é, îðîé óíààãèé íü òàâüæ, ºãëºº 

ýìýýëëýíý. Îðîé îð, äýð çàñ÷, ºãëºº áèå çàñàõààð íü îðûã íü çàñäàã áàéñàí. Àõìàäûã 

íýðýýð íü õýëýõã¿é àâãàéëíà. 

Õóéìàã ãóðèëûã òîñîíä õàéð÷ äýýä çýðãèéí çî÷èíã äàéëíà. Ýð çî÷èíä ìàõ 

÷àíàâàë óóö þìóó äàë äºðâºí ºíäºð ºãíº. Ýì õ¿íä ºâ÷¿¿ þìóó õîíãî øààíò ÷àíàæ 

ºãíº. Ýð õ¿íä õ¿íäýòãýí (àõìàä) áàãà áàãààð àÿãàëàí àðõè ºãíº. Òýð õ¿í àðõèéã æààë 

æààëààð òàâüæ ààæóó óóäàã áàéñàí. Åð íü òýð áîëãîí õ¿íä àðõè ºãºõã¿é. Àðõèéã 

õàëààõã¿é ºãäºã áàéñàí. Öàãààí ñàðààð àõ õ¿íä õººðºãíèé äààëèí, õàâòàí ºãäºã 

áàéñàí. Ýì õ¿íä îðîîí òîðãî, õîðãîé ºãíº, òýð áîëãîíûã õ¿íä ºãºõã¿é. Çî÷èëæ èðæ 

áàéãàà õ¿íèéã èðýõýä íü –Òà àìàð áàéíà óó? ãýæ ìýíäëýýä ºìíº îðóóëäàã áàéñàí. 

Ýð õ¿í áîë áàðóóí òèéøýýãýý, ýì õ¿í áîë ç¿¿í òàëäàà ñóóëãàíà. 

222

- Àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýõýä 

- Ìýíäýý, òà àìàð áàéíà óó? ãýíý. Õóòãàà ñóãàëàí óíæóóëààä, áàðóóí ãàðàà 

òîòãîíä õ¿ðãýýä îðíî. Òàâàãòàé èäýý õîîë, öàé ºìíºº òàâèõàä ìºí ãàð õ¿ðíý. 

Ýðýãòýé òàë íü ãýðýý áýëòãýíý. Õ¿¿õýí òàë õ¿¿õíèéõýý õóâöàñ, îéð çóóðûí 

õýðýãëýýíèé ç¿éëèéã áýëòãýíý. “Õ¿¿õíèé ýöýã ýõýýñ ãóéæ “Òºð ¸ñîîð àâíà” ãýäýã 

¸ñ áàéñàí. Õ¿¿õíèé óäàì óãñàà, ýöýã ýõèéí çàí àâèð, ÿìàð áèëýý, ¿ð óãñàà, ÿìàð âý? 

ãýýä èõ õàðæ áàéâ. 

Áàëäàí çàñàãòûí õîøóóíä áàãòàæ ÿâñàí. Íî¸í óóë òàõèäàã. Çóíû ýõýí ñàðûí 

øèíèéí 8, 13- íä òàõèäàã áàéñàí. Ýçýí ñàâäàãòàé ãýæ ñîíñîîã¿é. Óíàãà óÿàõàä 

íààäàì õèéäýã. Áàð ºäºð óÿñàí áîë íîõîéä òàâüäàã. Íîõîéä óÿñàí áîë áàð ºäºð 

òàâüäàã. Áàð ºäºð àäóóíä èâýýëòýé ãýýä õ¿÷ ÷àäëû íü áýëýãääýã áàéñàí. Ã¿¿íèé ¿ðñ 

õèéäýãã¿é áàéñàí. 

“Ýñãèé õóðèì” íàìàð ãîëäóó õèéíý. Ýñãèéãýý õèéæ äóóñààä õèéíý.Õàâü 

îéðûíõíûãîî óðèíà. Ýñãèé èõ áàãààñ áîëæ 2- 3 ºäºð áîëíî. Ýñãèéã ìîðèîð þìóó, 

òýìýýãýýð òàòíà. Ýñãèé õèéæ áàéõàä èðñýí õ¿í åðººíº. 

Òºðèéí ýä 

Òºìðººñ õàòóó 

Òºðñºí áèå 

Ìºíõðºõ áîëòóãàé! 

Íîîñ çóëæ áàéõàä: 

Õóðãàí óíãàñ õóðóó çóçààí 

Òºëºã óíãàñ òºº çóçààí 

Ýñãèé õèéæ áàéõàä åðººíº. 

Äàðñàí ýñãèé 

Äàëàí ãýðèéí ýñãèé áîëòóãàé! 

Çóëñàí ýñãèé 

Çóóí ãýðèéí ýñãèé áîëòóãàé! Èðñýí õ¿í çààâàë çóëæ, ýñãèé áîîæ ºãººä “Çà 

ýñãèé ìîðäóóëààä” ÿâúÿ ãýäýã. Ýñãèé áóóëãàæ áàéâàë ýëáýëöýí áóóëãàæ äàõèí 

õóðàéëàõ áîë òóñàëíà. Ýñãèé òàòàõ õ¿íèéã ìÿëààæ àéðàã áîîñîí ýñãèéä íü õèéíý. 

Òàòàõ õ¿íèé ìîðü, áèåèéã ìÿëààãààä àéðàã àìñóóëíà. Ýñãèéã óñàí äýýð õèéíý. 

Òàòààä èðýõ áîëãîíä öàé, òàðàã áàðüæ î÷íî. Íàð çºâ ýðãýæ ýñãèé òàòíà. 

Ýñãèé áóóõ áîëãîíä, ÿâàõ áîëãîíä öàé èäýý ºãíº. “Ñàéí ÿâæ èðýâ ¿¿?” ãýäýã. 

Ýñãèéí õóðèìä 1 ø¿¿ñ ãàðãàíà. Çààâàë õóö ãàðãàõ ¸ñòîé áàéñàí ãýäýã. Ýöýã ìàë 

ãàðãàäàã ë áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Ìàõûã á¿ãäýä íü òàðààíà. Ýñãèéí õóðèìûí 

îíöãîé äóóëäàã äóó áàéãààã¿é. Õàðèí ýñãèé íýã ñàéí áîëîõã¿é áàéíà, åðººë 

õýëýýòýõ ãýæ åðººë õýë¿¿ëäýã áàéñàí. Ýñãèéí ¿åä õîðèî öýýð áàéäàãã¿é. 

Õàð í¿äýí õàëçàí õóðãààð õóö òàâèõ äóðòàé áàéñàí. Öàãààí, óñàí öýíõýð, 

ñóâäàí öýíõýð ç¿ñìèéí óõíà. 

Óëààí õ¿ðýí òýìýý. Çýýðä õýýð, áàðààí ç¿ñìèéí àäóóíä äóðòàé áàéñàí. 

223

Îñîðæàìààãèéí Öýìáýë, íàñ 67, ýì, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìàã, Íî¸í ñóìûí òºâ 

“Ýð áîð õàðöàãà”, “Õî¸ð õàíãàé”, “Öîìáîí òóóðàéò õ¿ðýí”, “Äºðâºí öàã”, 

“Áàÿí ìîíãîë”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí”, õ¿í ãýðèéí áàðóóí òàëä ÿìààíû àðüñ õàÿ÷èõààä 

òºðíº. Åð íü ãýðò õ¿í òºðºõ ìóó ãýýä ãàäàà ÷óëóóí äîòîð òºðäºã ÷ ¸ñ áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéã 3 õîíîîä óãààõ õ¿ðòýë ¿åä òºðñºí ýõ þì õèéõã¿é, öýýðòýé áóçàð ãýãäýæ 

áàéñàí. Çàðèì íü àðàã ò¿øèíý. ßìààíû ìàõààð øºë õèéæ ºãíº. “Õºõ òàðèà”- ãààð 

óíä õèéæ ºãíº. Õ¿¿õäèéã ÿìàà, çýýðíèé àðüñàíä ºëãèéääºã áàéñàí. Çýýðíèé àðüñ 

èéì òèéì ñàéí ãýäýãã¿é, îëääîã íü òýð. “Æèâõ” àäóóíû õîìîîëûã í¿äýýä õàâòãàíä 

õèéãýýä õ¿¿õäèéí äîð äýâñýíý. Õ¿¿õäýý óãààõ õ¿ðòýë áàðóóí õàÿàíä “õàòàâ÷èíä” 

ýõèéí õàìò 3 õîíîíî. Õîéòîõûã íü áîîñîí ýõ íü òºðñºí ãàçàð íü áóë÷èõíà. Òºðëºº 

ãýýä ãýð îðíîî çàéëóóëàõã¿é áàéæ áàéõ ¿åäýý òºðñºí õîéòîõûã áóëñàí ãàçàðò àðö 

óóãèóëæ àðèóëíà. Õ¿¿õäèéã ýõëýí õàð öàéãààð óãààãààä øºëººð íü ñ¿¿ëä íü óãààíà. 

Ãýðèéí óëñ ë óãààäàã áàéñàí. Ëàì ñàí òàâèíà. Øààí ÷ºìãèéã “Õ¿¿õäèéí õóâü” ãýæ 

ýõýä íü èä¿¿ëñýí ÿñíû àâäàðòàà õàäãàëíà. Óãààñàí õ¿í àëü íü ÷ íýð ºãíº. 

Öýìáýë ãýäýã íýð èõ áàéñàí. Èõ Öýìáýë, äóíä Öýìáýë, æààë Öýìáýë ãýýä áèä 

ãýðòýý ãóðâóóëàà èæèë íýðòýé áàéñàí. Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õäýý ººðèéíõºº 

øèðìýí òîãîîíäîî áîîñîí õ¿¿õäýý õºìºð÷ àâàõ, þìàíä îðîîñîí õ¿¿õäýý ìºí 

ã¿çýýíä õèéæ àâäàã ¸ñ áàéñàí. Ã¿çýýäîðæ ãýäýã õ¿íèéã òýãæ àâñàí ãýäýã. Ìºí õýäýí 

õîíîãîîð àéëä ºã÷èõººä áóöààæ àâäàã äîì ¸ñ áàéñàí. Òºìºðòîãîî, Òîãîî÷, (Áàðèóë) 

ãýõ ìýò íýð ºãäºã áàéñàí. Òîãòîõã¿é õ¿¿õäèéã ÿâààä èðýõýýð íü íýðèéã ñîëüäîã 

¸ñ áàéñàí. Õ¿¿õäèéã áàðóóí õàòàâ÷èíä àðüñàí äýýð ñóóëãààä óÿäàã áàéâ. 4- 5 íàñ 

õ¿ðòýë íü ÷ óÿäàã áàéñàí. Ãóðâàí íàñàí äýýð íü äààõü àâíà. Òàâàíòàé èäýý òàâèàä 

öàéëíà. Èâýýë æèëòýé õ¿í ãàð õ¿ðíý. “Ýâýð” õî¸ð òàëä íü òàâèíà. Ìºí ýðýãòýé 

õ¿¿õäýä “ãýçýã” ãýæ òîëãîéí îðîéä íü ¿ñ òàâü÷èõíà. Îõèä 18- 20 íàñòàéäàà “øàíõ” 

òàâèóëäàã áàéíà. Øàíõ òàâèàä íààæ òîì õ¿í áîëëîî ãýíý. “Òºðèéí õàð” áîëîõ íü 

ìºí àäèë 18- 20 íàñíààñ áîëíî. Òýãýýä 20 õ¿ð÷ áàéæ õ¿íèé ìýíä ìýääýã áàéñàí. 

Õ¿¿õä¿¿äýý 10 õýäòýéãýýñ (13 íàñòàéäàà áè äýýë õèéæ ºìñäºã áàéñàí) ýñãýýä ºãñºí 

äýýë õóâöàñ î¸æ ýõýëäýã. Áÿìáà ºäºð þì î¸æ, ýñãýõèéã öýýðëýäýã. Ìºí ãàäàãøàà 

ÿâàõ, þì ãàðãàõûã èõ öýýðëýíý. Áóñàä ãàðàãò õàìààã¿é. 

Óðüäûí óëñ õ¿íýýñ óëààí þì àâàõûã öýýðëýíý. “Óëààí èäýýíèé áóçàð” áîëíî 

ãýýä ºãºõ àâàõûã öýýðëýíý. Òýìýýíèé ìàõ èääýãã¿é áàéñàí. Àäóó èääýãã¿é áàéñàí. 

Ýìýãòýé õ¿í ºí÷èí óóøèã, íààëò èäýõã¿é öýýðëýíý. ªí÷èí õ¿í èääýã þì ãýýä 

öýýðëýíý. Åð íü õîîë óíäûã àìàíäàà çóóæ îãòëóóëäàãã¿é áàéñàí. “Í¿ãýë, ýõèéíõýý 

õºõèéã îãòîëæ áàéãààòàé àäèë” ãýäýã áàéâ. Ýìýãòýé õ¿í äàë èäýõã¿é, ýð õ¿í òàãíàé 

èäýõã¿é, ìîðü øàðâàé áîëäîã ãýäýã. Ýì õ¿í èäâýë óðàí áîëäîã ãýäýã. “Òàðõè èäâýë 

óëöàí áîëäîã”, “×ºìºã èäâýë íóñõàé áîëäîã” ãýäýã áàéâ. Óðüä ìàõàí õîîë áàðàã 

èäýõã¿é, çóí õ¿ì¿¿ë, áàæóí, (õàòààãààä í¿äýõýä ãóðèë øèã áîëíî) ò¿¿æ èääýã 

áàéñàí. Áàæóí õàòààãààã¿éã ãàëä áóëæ èääýã. Õ¿ì¿¿ëèéã óñàíä ÷àíààä èääýã 

áàéñàí. ªâºë çýýð, ãºðººñíèé ìàõ 2- 3 óíàãààñàí øàð áóäàà èäíý. ×àíàñàí õîîë 

óíäûã ãýðèéí òîãîîíû õ¿í òàðààíà. 

1.Ýðýãíýã, òàâèóð áàéíà. Ãóóëèí øàíàãà, õàëáàãà (ìîäîí èøòýé øàíàãà) 

ìîäîí õóâèí, ãóðâàí òºìºð á¿ñòýé. 1- 2 äàøìàã (óñíû ñàâ) äîìáî “ãºíçºº” öàé 

óóäàëäàã òàë äýýðýý ñýíæòýé. Ñ¿¿ õººð¿¿ëäýã, öàé ÷àíàäàã 2 òîãîîòîé áàéäàã. 

Ìîäîí òàâàãòàé. 

224

1. Èäýýíèé àâäàð. Èäýø óóøíû ç¿éë áàéíà. 

2. Îð, 4. Àâäàð, õóâöàñ, ýä áàðàà, íàðèéí ç¿éëñ áàéíà. 

3. Ãîëäîî áóðõàí òàâèíà. Öºãöºíä óñ õèéæ òàâèíà. Òàõèë òàâüæ áàéíà ãýæ 

òýãíý. Çóë áàðèàä, àðö õ¿æ óóãèóëíà. Õ¿ðä áàéíà. Öàãààí ñàðààð áèò¿¿íèé îðîé 

õîéä òàëààðàà çóðìàë áóðõàí äýëãýýä òàâèíà. “Çýíä”, “Î÷èð”, “Õîðîë” í¿¿ðòýé 

äýãýýòýé ýýìýã èõ ç¿¿äýã áàéñàí. Ýðõèé, ÿäàì, çààâàð õóðóóíä áºãæ ç¿¿íý. Ãîë÷ëîí 

ÿäàìä ç¿¿íý. 

Õàð õºõ äýýë ºìñºõ ýìýãòýé÷¿¿¿ä äóðòàé áàéñàí. Óëààí, óëààí õ¿ðýí á¿ñ 

á¿ñëýõ äóðòàé áàéâ. 

Àþóøèéí Áàäàì, íàñ 83, ýì, õàëõ, Íî¸í ñóìûí òºâ 

Îðîé ºðõºº á¿òýýõäýý ç¿¿í òàëààðàà òàòàæ, ºãëºº áàðóóí òàëààðàà ÿâæ òàòäàã 

¸ñòîé áàéâ. Ãýðèéí ýõíýð õ¿í ºãëºº áèå çàñàõäàà õàëç õîéøîî ÿâæ, õîéøîî õàðæ 

áèå çàñàõûã öýýðëýæ áàéñàí. Öàéíûõàà øààðûã õîéøîî àñãàäàã áàéñàí. Ó÷ðûã 

ìýäýõã¿é. Äýýëíèé íóäàðãûã öýíõýð, öýíõýð õèëýíãýýð õèéäýã áàéñàí. Äààëèìáàí 

äýýëýíä òîðãîí çàõ õèéäýã áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿íä àéë “çàõûí òîðãî”, “òàìõèíû 

õàâòàãòàé òîðãîí” áýëýãëýäýã áàéñàí. 

Õàæóó ãóðâàí òàëäàà 3 äóãóé õýýòýé, õî¸ð òàëäàà 1 äóãóé õýýòýé ìºíãºí òîâ÷, 

“÷àãòãàí òîâ÷” ýìýãòýé õ¿í õàääàã áàéñàí. Ýðýãòýé õ¿í áººðºíõèé öîîõîð ìºíãºí 

òîâ÷ õàäíà. Çàëóó õ¿í õºõ öýíõýð, õàð õºõ ºíãèéí äýýë ºìñ÷ øàð íîãîîí, öýíõýð 

á¿ñ á¿ñýëíý. 

Õÿìñàà, ÷èìõ¿¿ð, ÷èõ ìàëòäàã õàëáàãà, ø¿âýã ãýýä 5 ñàâààã¿é áàéñàí. Ãî¸ëä 

ç¿¿æ áàéäàã áàéñàí. Õîâîðäóóõàí áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿íä ñ¿éæ, ÷ºìºã ÷àíàæ, ýð 

õ¿íä äàë îðîëöóóëàí ìàõ ÷àíàæ ºãäºã áàéâ. Àöòàé ãàíö áàãàíà áàéñàí. Áàãàíààð 

äîì õèéõ ¸ñ áàéãààã¿é. Ãýðýý áóóëãààä áàãàíûã ãîçîéëãîí òàâèõûã öýýðëýíý, 

õýâòýýãýýð íü ë òàâèíà. 

Õ¿í íàñ áàðñàí ãýðýýñ áàãàíûã àâ÷ áàéãààã¿é áàéõ. Õóó÷èí áàãàíàà ò¿ë÷èõã¿é, 

õ¿í ãèøãýëýõýã¿é îðîé äýýð õàÿ÷èõíà. Õ¿¿õíýý ºãºõ äóðã¿é àéëûí ýçýí õ¿¿õíèéã 

íü ãóéæ èðýãñäèéã áàãàíààðàà õººæ “èðñýí ãèé÷èí áóöäàã, îðñîí áîðîî àðèëäàã” 

ãýäýã áàéâ. ×àíàñàí ìàõûã òîãîî áàðüäàã òîãîîíû õ¿í õóâààíà. Á¿ñòýé÷¿¿äýä 

óðüäààð õóâààãààä õ¿¿õä¿¿äýä æààë æààëûã îãòëîîä ºãíº. Á¿ñòýé÷¿¿äýä äàëíààñ 

àâààä ìº÷ õóâààí ºãíº. Õóâààãààä ººðòºº õóâü ¿ëäýýíý. 

Õ¿íä î÷ñîí îõèíäîî ýöýã ýõ íü àéë÷èëæ î÷èõäîî áÿñëàã øàõààä, ºðºì, õóðóóä 

òàâèàä î÷íî. Áîîâ õààÿà ÷àíàíà. Òèéì èõ ÷àíàõã¿é. Õóíäàí öàãààí õóðãà, õîíü 

õ¿¿õä¿¿äýä ºãºõ äóðòàé áàéñàí. Õóíäàí öàãààí õîíü õîâîðäóó áàéñàí áîëîîä òýð 

áàéõ. 

Òºðñºí õ¿íä öóëõèðòàé óíä, õÿðàì, óãààñàí ìàõ ÷àíàæ ºãäºã. Òîñ ººõèéã 

öýýðëýíý. Òàðèà õóóð÷èõààä õºíãºðºõººñ íü àðàé ºìíº ºãâºë ñàéí ãýäýã. “Õºõ òàðèà”- 

ã õóóðààä í¿äýýä öàé òóíãààæ òàðèàãàà õóóð÷ öàéíäàà õèéæ ºãíº. (Áàÿíõîíãîðò õºõ 

òàðèà áàéäàã) Ñààëèéí õóâèíã õàð óñààð óãààõ äóðã¿é, öýõèéëãýýä óãààíà. Ãàäàà 

ñ¿¿ ñààëü àñãàâàë áàðóóí àãðààðàà õóòãàí ãàðòàà, äýýëýíäýý ò¿ðõäýã çàíøèëòàé 

áàéñàí. Óñ, öàé àñãà÷èõààä õàìààã¿é õóóðàé öàé áîë ò¿¿ãýýä ãàëäàà õèéíý. 

225

Ñàìáûí Áàäðàà, íàñ 69, ýð, Íî¸í ñóìûí òºâ 

“Àëòàí áîãä”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Õºõºº øóâóó”- ã õ¿í äóóë÷èõâàë òýð íàéð 

òºãñäºã áàéñàí. “Áîãäûí ºíäºð” íàéð ýõýëíý. “Õºõºº øóâóó”- ã òºãñãºëä äóóëæ 

àðõè àéðàãíààñàà õºõºº øóâóóíû õóâü ãýæ ¿ëäýýäýã çàíøèëòàé. 

Îõèíû Øàðõ¿¿, íàñ 63, ýð, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìàã, Ñýâðýé ñóìûí òºâ 

“Àð õºâ÷”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Õ¿ðýí òîëãîéí ñ¿¿äýð”, “Ýð áîð õàðöàãà”, 

“Àëèà ñààðàë”, “Ýðòíèé ñàéõàí”, “Äàðèãàíãûí æààõàí øàðãà”, “Ýðòíèé ñàéõàí”- 

ààð íàéð ýõýëäýã áàéñàí þì. Àéëûí íàéðò äóóëäàã áàéñàí. 

Ãýíäýíãèéí ×èìýäáàëæèä, íàñ 76, ýð, õàëõ 

Ñýâðýé ñóìûí òºâ 

Ìàíàé ñóì õóó÷íû Áàìàí çàñãèéí õîøóó ãýãäýæ áàéñàí. Áàðóóí òàëûí Ñýâðýé 

óóëûã òàõèæ áàéñàí “Ëàâçàí”- íä ñàí óíøèæ áàéñàí. Ëàâçàí ÿíç á¿ðèéí ìîä 

÷óëóóãààð àìüòíû ñ¿ã çóðàã õèéãýýä ãàäóóð íü ÷óëóóãààð õîðîî õèéäýã áàéñàíã 

õýëíý. Òàâàí õîøóó ìàë, 12 æèëèéí àìüòàí çóðæ áàéñàí. Ìîäîîð õóòãà, øºâºã 

øèã ñàðâàãàð þì õèéñýí áàéäàã. Áóì ñàí, æàíëà ñàí óíøäàã áàéñàí. Ëàâçàé ººðºº 

ìºí 4 óíøëàãàòàé, ò¿¿íèéã íü óíøèíà. Äýìáýðýëíÿìàà þ¿ëòèéã, ×àãäàð, Íàìñðàé 

ýäãýýðèéí óíøèíà. Ñýâðýéã íî¸í óóëûí õàòàí ãýäýã áàéñàí. 

Çóíû äóíä ñàð òàõèæ, áºõ áàðèëääàã áàéñàí. Ìîðü óðàëäàõã¿é. Äóó äóóëæ (1- 2- 3) 

áàéñàí áàéõ, ìýäýõã¿é þì. Õîøóóíû Òàìãûí ãàçàð íü äóíä ñàéõàí ãýäýãò áàéñàí. 

Õýðýãòýíã õàð ãýðò õîðüäîã áàéâ. 

Ýðýãæèëèéí Ëóâñàí, 65 í, ýð, õàëõ, Ñýâðýé ñóìûí òºâ 

“Õ¿¿õäèéí óãààëãà” ¸ñ òºäèé áîëäîã áàéâ. Àéë ñààõàëòàà óðèíà. Èðñýí óëñ 

áÿñëàã, àéðàã, àðõèòàé, õ¿¿õäýä òîãëîîì, õóâöàñ ìºíãº àâ÷èð÷ ºãíº. Îõèí õóðãà, 

áàéäàñ, óíàãà ºãíº. Òýìýý, ÿìàà ºãºõã¿é, õóðãà, õàëçàí õàð í¿äýí õóðãà ºãíº. 

Íàñ áàðñàí õ¿íèé ÿñ áàðüñàí õ¿íä öàãààí íàñàíä õ¿ðñýí õîíü ºãäºã áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí óãààëãàíä óóö òàâèíà. Õîíõ øààíò ÷ºìºã, äºðâºí ºíäðèéã õ¿¿õäèéí 

õóâü ãýæ ýõýä íü ºãäºã áàéñàí. ×ºìãèéã ãýðòýý á¿òíýýð íü áàéëãàíà. 

(Õîæèì íü ÿàõ âý?) 

Õ¿¿õäèéã ýõ áàðüæ àâñàí õ¿íèéã “áîîñîí ýýæ” ãýíý. Õîæèì íü î÷èæ çîëãîäîã. 

Õ¿¿õäèéí äààõèéã ãîëäóó 3 íàñòàéä íü àâäàã, 2 ýâýð ¿ëäýýíý. 

Ìàë àëàõûã “õîîë õ¿íñ õèéæ ºãºº÷!” ãýæ ìàë àëóóëàõ õ¿íýýñ ãóéíà. ªâëèéí 

èäýø õèéñýí àéë îëîí õ¿íñ õèéëãýâýë ò¿¿íýýñýý ìàõ þìóó, öàé äààëèìáà ºãºõ 

¸ñ áèé. Òºðèéí õàð õ¿í ýõíýð àâàõäàà íàéð õèéæ “¸ñòîé òºðòýé õ¿í” áîëãîäîã 

áàéñàí. Òºðòýé õ¿í ãýðèéí ç¿¿í òàëä ñóóíà. Òýð òàëä íü õ¿í ñóóõã¿é, îðîí äýýð 

íü ÷ ñóóõã¿é. Öàé õ¿íä àÿãàëàõäàà íàð çºâ ýðã¿¿ëýãòýé õèéæ ºãíº. Íºõºð íü 

ç¿¿í õîéìîðò ñóóäàã ¸ñòîé. Õýë àì õààæ áàéíà ãýýä ë õºðººã óíèíä õàâ÷óóëäàã 

çàíøèëòàé áàéñàí. 3- 4 íàñòàéãààñ íü ýõëýýä àÿãà, ãóòàë äýýë àâ÷ðóóëæ àæèëä 

ñóðãàäàã, 4- 6 íàñòàéãààñ íü ò¿ëýý ò¿ëø çººëãºíº. Ýõëýýä èøèã, õóðãà áàðèóëàõ, 

226

õàðèóëàõààñ ýõëýíý. “Áîãäûí ºíäºð”, “Àëòàí áîãä”, “Ýð áîð õàðöàãà”, “Áîð áîðûí 

áÿëçóóõàé”, “Æàðãàëòàéí äýëãýð”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Õóðìàñò òýíãýð”-èéã Õ¿¿õýí 

õóòàãò, Äîãøèí íî¸í õóòàãò íàð çîõèîæ áàéñàí ãýäýã. “Æàðãàëòàéí äýëãýð”- èéã 

íàéðûí òºãñãºëä “íàéð õàâòãàéðëàà” ãýýä äóóëäàã áàéñàí. Õ¿¿õýí õóòàãò “Áîð 

áîðûí áÿëçóóõàéã” çîõèîñîí. Íàéðûí àõëàã÷ 1, ñºí ò¿øèã÷ 1, íàéðûí àõëàã÷èéã 

íàñòàé õ¿íýýð ñîíãîíî. Òàëöàí õóðóó ãàðãàæ àéðàã óóâàë 2 òàëä àõëàã÷ ñîíãîíî. 

“Øàà õàðâàõ”, “Øààâàõ” òîãëîîì òîãëîäîã áàéñàí. Öàãààí ñàðûí øèíèéí 

íýãíýýñ àðâàí òàâ õ¿ðòýë áèå áèåíýý õýñ÷ ÿâäàã áàéñàí. Òýð ¿åä “íîðîâ”, õîðîë 

òîãëîäîã. Øààòàé àéë øèíèéí íýãýíä àëàã ìýëõèé ºðíº. Òýãýýä çîëãîñíû äàðàà 

øîî îðõèæ òîãëîæ àâíà. Äàõèí äàõèí ºðíº. Áîãèíî õàâèðãàíààñ áóñàä õàâèðãà 

÷àíàæ, õóéâìàã õàéëìàã õèéæ õ¿í çî÷èëíî. Òîãîî íýðæ áàéâàë ýýðìýãèéã íü àâ÷ 

ñ¿¿òýé çóóð÷ ºãíº. Ýíý áîë èõ õ¿íäòýé èäýý, óðüä ò¿øìýä, íî¸ä èðýõýä íýã ø¿¿ñ 

çààâàë ãàðãàæ ºãäºã. Ýýðýì çóóð÷ ºãâºë ø¿¿ñèéã îðëîæ ÷àääàã áàéæýý. Áÿñëàã èõ 

õ¿íäòýéä îðíî. 

Õàðèéí õîøóóíû õ¿íä õàðüò ÷ºìºã ºãºõã¿é. Òýð õ¿í ÷ èäýõã¿é. Õýðýâ ºãñºí 

áàéâàë “õóëãàé÷ áóë÷èíã” èäýõã¿é, áîãèíî õàâèðãà, ºâ÷¿¿íèé á¿äýðõèé õ¿íä 

ºãºõã¿é. Ãýäýñ òàâèóëñàí õ¿í õîäîîäíîîñ íü ýõëýæ àìñàíà. Áàãàíûã õóñààð õèéäýã 

áàéñàí. ¨ñ çàíøëûã ìýäýõã¿é. Áàãàíûí ºâºð òàëààð õ¿íä þì ºãºõã¿é, àð òàëààð íü 

ºãíº. 

Õ¿í íàñ áàðàõààð ãýðýý áóóëãààä ººð ãàçàð áàðèàä 5- 6 óíü àâ÷ “÷à÷èð” áàðüæ 

1 äýýâýð þìóó, öàâãààð îðîîãîîä áàðèíà. Øàðèë à÷ààä ÿâ÷èõààð áóóëãàíà. Ýíãèéí 

¿åä ÷à÷èð áàðèõûã öýýðëýíý. 

“Øîâîîäîé” òîîíîã¿é ãýð. Õýäèéä ÷ õàìààã¿é àìàð÷èëñàí ÿâäàëä áàðèíà. 

“Õàõàé” óíèàð õèéíý. Àÿíû ãýð áóñàääàà áýëòãýíý. Óíü íü ýíãèéí ãýðýýñ 

ÿëãàãäàõã¿é. “Óðöàí ãýð” òîîíî, óíü áàéíà. ßäóó àéë áàðüäàã áàéñàí. Òîîíîíû 

í¿õ ãóäðàãà äîîøîî, óíü íü óðò áîë óðöàí ãýðèéí õýìæýý òîì áîëíî. Ýíãèéí 

ãýðèéíõòýé àäèë. 

Ñîñîðûí Ðèí÷ýí, íàñ 69, ýð, õàëõ, Ñýâðýé ñóìûí òºâ 

“ªíäºð õààíààð” íàéð ýõýëäýã áàéâ. Íàéð õàâòãàéð÷ øóâòðàõàä “Õºõºº 

øóâóó”- ã äóóëäàã áàéñàí. Äóíä ¿åä íü ÿìàð÷ õàìààã¿é óðòûí äóó äóóëíà. (Çºâõºí 

óðòûí äóó) “Ýðòíèé ñàéõàí”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Õýýðõýí õàëòàð”, “Õººðõºí õºõ”, 

“Àëòàí áîãäûí øèë”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Õóðìàñò òýíãýð”, “ªâãºí øóâóó”, “Ýð 

áîð õàðöàãà”, “Áîð áîðûí áÿëçóóõàé”, “Áóäàë öîëìîí”, “Õî¸ð õàíãàéí íóòàã” 

ãýäýã óðòûí äóóã ãýðèéí íàéð, õ¿¿õäèéí íàéð ãýýä áýëýãäýëòýé íàéðò äóóëàõ 

äóðã¿é áàéñàí. Öºëºãäºõ ãýæ ÿâñàí õ¿íèé (çîõèîñîí) äóó ãýäýã. “Ýæèé ìààìóó” 

äóóëàõ äóðã¿é. Õóó÷íû áîãèíî äóó. Ìºí ë öºëëºãºíä ÿâñàí õ¿í ãàðãàñàí äóó ãýäýã. 

ªäºðæèí, øºíºæèí íàéðëàõàä õî¸ð òàë õî¸óëàà íàéð õàâòãàéðòàë äóó äàõèäàãã¿é 

áàéñàí. Óíàãà óÿàä íàéðëàíà. ¯ðñ ãàðãàñàí íàéð, øèíý ãýð áàðüñàí íàéð, õ¿¿õýä 

óãààñíû íàéð (õ¿¿õýääýý íýð ºãñºíèé íàéð) õ¿¿õäèéí ñýãñèé àâñíû íàéð, æàñàà 

óíøñàíû íàéð õºäººãèéí àéëóóä õèéäýã áàéâ. ¯ðñ ãàðãàñíû íàéðò á¿òýí õîíèíû 

ø¿¿ñ òàâèíà. Õ¿¿õäèéí óãààëãàíä óóö òàâèõã¿é. 

Ýíä óíàãà óÿàä 3 õîíîîä àéðãàà ýñýõýýð ¿ðñèéí íàéð õèéíý. Îð÷íû óëñ 

öóãëàíà. Óðèàä ñ¿éä áîëîõã¿é. Áÿñëàã, ñàâ àðõèòàé èðíý. Ãàëûí òàõèëãàíä ëàâ 

227

íýã ºâ÷¿¿ áàéäàã. Ãýðèéí ýçýí õ¿í ãàëäàà ¿äýø îðîé æàñààãàà óíøèæ äóóñààä 

òóëãàíûõàà ¿íñèéã àâ÷ öýâýðëýýä õóóðàé ò¿ëýý õèéãýýä ºâ÷¿¿ãýý õèéíý. ªºð þó 

îðîõûã ìýäýõã¿é. ßìàð÷ õàìààã¿é õîíèíû ºâ÷¿¿ áàéõ. 

Ñàðûí ìóó ºäºð áÿìáà ºäºðò í¿¿õ äóðã¿é. Òîîíûã í¿¿õ ç¿ãòýý ãàðãàíà. 

Õ¿¿õýäòýé à÷ààãàà íýãä ýõ íü ãîëäóó õºòëººä ÿâäàã áàéñàí. “Òºðèéí õàð õ¿í ”ë 

¸ñòîé òºðòýé ãýðëýæ áàéñàí. Õ¿¿ òàë ãýðèéã áýëòãýíý. Õ¿¿õíèé ºì÷ ãýæ ìàë, õóâöàñ 

ë èðäýã áàéâ. Õîíèíû óóðàã ñ¿¿ë õîíõ øàãàéò ÷ºìºã äºðâºí ºíäðèéã “Õ¿¿õäèéí 

õóâü” ãýæ ÷àíàäàã. Õîæèì õîíèíû ÷ºìãèéã ÿàäãèéã ìýäýõã¿é. Òîãòäîãã¿é õ¿¿õäèéã 

îðøîîõîä óóòàíä èäýõ, óóõ þì (áîîâ) íýã ñóð õèéãýýä çàì äýýð òàâüñàí áàéäàã 

ãýäýã. Õ¿¿õäèéã “ãýíýý” ãýýä èíãýæ òýãñãýýä îðøîîíî. 

Ýíý íóòãèéí óðòûí äóóã ç¿¿í àéìãèéí àÿàð äóóëäàã áîëñîí. Ìèíèéõýýð áîë 

îäîî áîðæèãîí àÿàð äóóëæ áàéãàà þì øèã áàéãàà þì. Õóóð äàðæ ñóðàõ õ¿í ýõëýýä 

ë “æîíîí õàð” ãýäýã ìîðèíû àÿ äàãàæ ñóð÷ áàéæ äóó ñóðíà ãýäýã áàéñàí. “Òýìýýíèé 

ºðãºº” ãýäýã àÿûã àìàí õóóðò àíõ òîãëîäîã, ýõëýæ ñóðäàã áàéñàí áàéõ. Íàéðò õóóð 

õºãæèì÷èí õ¿í äîîãóóð ñóóõã¿é, õîéìîðò ñóóíà. Íàéðûí ýõýíä åðººë õýëíý. Åðººë 

õýëñýí òàëûí ýñðýã òàë àÿ áàðèíà. Ãóðâàí àÿ áàðèàä íýã äóãàðàà áîëíî. Ãóðâàí 

áàäàã áîëîîä íýã ò¿ðäýã áàéñàí. Ñ¿¿ëõíýýð íýã áàäàã äóóëààä ò¿ðäýã áàéñàí. “Áîð 

áîðûí áÿëçóóõàé” 32 áàäàãòàé áàéñàí. Óðüä 90 ãàðóé áàäàãòàé, 32 ò¿ðëýãòýé áàéâ. 

Îäîî ÷ 3 áàäàã äóóëààä ë äóó÷ áîëæ. Äîãøèí íî¸í õóòàãò íàéð äýýð ñóóõàä íýãýí 

ÿäóó õ¿¿ã ¿¿äýíä ñóóëãà÷èõñàí, õîéìîðûí äýýâðýýñ äóñààë äóñàæ áàéõûã õàðààä 

“Õóðìàñò òýíãýðèéã” çîõèîñîí ãýäýã. 

Òîãîî÷èéí Ëóâñàíäîîðîâ, íàñ 76, ýð, õàëõ, Ñýâðýé ñóìûí òºâ 

Óðüä òýìýý èõýðëýõýä ìºíãºí áóéë õèéäýã áàéñàí ãýæ ñîíññîí. Èõýð ìàëààð 

ìàë õèéæ àâàõ èõ äóðòàé, ìàë ºñíº ãýæ áýëýãøýýäýã. ªºð þì ìýäýõã¿é. Áè 

Õàíõîíãîðûí õ¿í. Ìàíàé íóòãààð òîì íî¸í áàéãààã¿é. Òîéí, òàéæ íàð áàéñàí. Òýä 

áóóõ íóòãààð àðäûã áóóëãàäàãã¿é áàéñàí. Áóóö, áóóðèéã ººðñäºº ë ñîíãîíî. Óñ 

áóëãèéã ºì÷ëºõã¿é, á¿ãä õýðýãëýíý. Òýìýýí õºñãººð ë í¿¿äýã áàéñàí. Íóòàã ¿çýõ 

íü 2- 3 õîíîãèéí ºìíº ãýðèéí ýçýí, ãýðèéí àõìàä ÿâæ ¿çíý. Òýð õ¿í ñàéõàí õóâöàñ 

ºìñ÷, õºñãºº ãî¸æ ÿâäàã áàéñàí. Òýãâýë ñàéõàí íóòàã îëäîíî ãýäýã áàéñàí. Çàäãàé 

óñ òàâàí õîøóó ìàëûí áýë÷ýýðòýé, ãîâü õàíãàé òýãøèéã ¿çýæ íóòàã ¿çäýã. Õàâàð, 

íàìàð íºìºð ãàçàð, çóí öàãò òàë, äýíæ óóëòàé ãàçàð ñîíãîíî. ªâºëæººã ººðñäºº 

òîãòîîñîí ãàçàðòàà ýðãýæ áóóäàã áàéñàí. Óóëûí ºâºð òàëààð áóóöòàé áàéíà. Óðüä 

ñàéí ë áîë 2 ãýðýýð, ãîëäóó ë íýã ãýðýýð õîòëîíî. Íýðòýéõýí, àõìàäõàí àéë íü 

áàðóóí òàëäàà íºãºº äîîãóóðõàí íü ç¿¿í òàëäàà ãýðýý áàðèíà. Òýìýýí çýë ãýðèéí 

óðä, àäóóã áàðóóí òàëäàà çýëëýæ õîíèî ç¿¿í õîéä òàë, õîéä òàëäàà õýâò¿¿ëíý. Õîéä 

òàëäàà õîã, ¿íñ õàÿõã¿é, ºìíº àñãàíà. ¯íñèéã åð íü òýãø ãàçàð àñãàíà. Òýìýý ¿íñ 

íàëæ ÿâäàã áîëîõîîð “ìàë ºâñºõã¿é” òýãø ãàçàðò àñãàäàã ¸ñòîé. Í¿¿ñýí íóòàã 

äýýðýý õîã ¿ëäýýõã¿é öýâýðëýíý. 

Õýýð ìàë õîíîâîë îðîé “ìýíä ñàéí õîíîõ áîëòóãàé” ãýýä öàé ñ¿¿íèéõýý 

äýýæèéã ãýðèéí ýìýãòýé õ¿í ºðãºíº. ßâñàí ç¿ãò íü ºðãºíº. Ýð õ¿í õýýðýýñ ¿õñýí 

¿íýã àâàõã¿é, ó÷ðûã ìýäýõã¿é. Åð íü àÿí æèíä ÿâàà õ¿í ¿íýã òààðàëäâàë àæèë 

á¿òýõã¿é ãýäýã áàéñàí. Áîð ãºðººñ, òóóëàé, ÷îíî äàéðàëäâàë ñàéí ãýíý. 7 þìóó, 9 

òîîòîé áîð ãºðººñ ºâºð çºâ äàâõèæ ãàðâàë àæèë ¿éëñ á¿òíý, èõ ñàéí ãýíý. “Ñàéí 

ýð” ÷ºäºð òààðâàë àâäàãã¿é. Áàðèãäàíà ãýäýã áàéñàí. 

228

Óòàñ ç¿¿ áàðèõ õ¿í ¿¿? 

Óóðãà áàðèõ õ¿í ¿¿? ãýæ ºëãèéòýé õ¿¿õäèéí õ¿éñèéã àñóóíà. Àÿí æèíä òîî 

òýãø õ¿í ÿâíà. 4- 6 õ¿í ÿâíà. Õºñºã ÷ ãýñýí òýãø, õî¸ð õ¿íèé äóíä 20, 22, 24 ãýýä ë 

ÿâíà. “Áààçëàæ ÿâíà” ãýíý. Õî¸ð õ¿í õàìòàð÷ ÿâíà ãýñýí ¿ã. ßã õî¸ð õî¸ðîîð ÿâíà. 

Òîãîî, øàíàãàà èõ öýâýð, ø¿äýíç, ãàëëàõ ìîäîî òóí öýâýð àâ÷ ÿâíà. ªäºð áîëãîí 

òîãîîãîî õººëíº. Ãîëäóó òºìºð òîãîîòîé ÿâíà. Ò¿¿íýý õýä õîíîîä ò¿ëýõýä õºº íü 

óíàíà. Æèí÷èä ºâðèéíõºº áèò¿¿ òàëààð çºðöãººíº. 

Ñàéí ÿâíà óó?, íóòàã õààãóóð óó? ãýýä ë ÿâíà. Òóõàéëáàë õýíèéõ âý? ãýýä ë 

õîøóó íóòãàà õýëýýä çºðíº. Í¿¿äëèéí ýõíèé õºòëºõ òýìýýíä áóðõàí ø¿òýýíýý 

à÷èæ ãàðààñ ñàëãàõã¿é, óñíû ñàâ, ñýãñ ãýýä ñàâ ñóóëãà, à÷àà áàðàà çýðãèéã õàìãèéí 

ñ¿¿ëä à÷íà. 

Õàâàð íÿëõ òºëèéã ãàðààñ ñàëãàõã¿é ýõíèé à÷ààíä à÷íà. Õ¿¿õäèéã ìºí àäèë. 

Ýð õ¿í ýìýýë, õàçààð, òîõìîîð èõ ãî¸íî. Ýìáýíõ öýìáýí õ¿ðýì, òîðãîí, ÷èé÷¿¿í 

äýýë ºìñºíº. Äýýëýíä ºíãº õàðøóóëæ á¿ñ á¿ñýëíý. Öýíõýð äýýëýíä õ¿ðýí, õ¿ðýí 

äýýëýíä öýíõýð á¿ñ á¿ñýëíý. Øàíãèéí öîîõîð òîâ÷ ç¿¿íý. (áººðºíõèé øàð òîâ÷ 

þì) Àìíû òàìõè òàòäàã õ¿í òàìõèíû õàâòàãà, òîãîî, ñýòã¿¿ðýý ç¿¿í àð òàëäàà, 

äààëèíãàà ÿã ç¿¿í ñóãàíû äîð õàëç, õóòãàà áàðóóí òàëäàà, õýò áýëýý ÿã àð òàëäàà 

ç¿¿íý. Øàãëàìàë äààëèí èõ áàéñàí. Òóóëàé õàðàéò (ãóðàâ ÿâààä íýã õèé) òóóø 

øàãëààã ãî¸îíä èõ î¸íî. Õ¿ðýí ºíãººð äààëèí õèéõ äóðòàé. Õºõ ÷ áàéäàã. Òàìõèíû 

õàâòàãà ìºí ë õºõ, õ¿ðýí áàéíà. Äºðâºëæèí ãîëäóó õýý øàãëàíà. Ø¿äýíçíèé áóëàíã 

òàë ºíöºã õýý (ºëçèé óòàñíû òàë) èõ õèéíý. Òàâàí ñàâààã¿éã ýð õ¿í ç¿¿íý. ¯¿íèéã 

÷èíýýëýã õ¿í ë õààÿà ç¿¿íý. Àðèóí öýâðèéí õýðýãëýë þì. 

Õ¿¿õäýä ýöýã ýõ íü íýð ºã÷èõíº. Ðàâäàíäîðæ, Öýðýíäîðæ, Ëóâñàíäîðæ, 

Ëóâñàí ãýýä òºâä íýð èõ ºãíº. Õ¿í ºâäºæ çîâîõîä íýðèéã íü ëàì íàð ñîëüäîã. 

Ýíõðèé õ¿¿õäýä “Õºñðèéí”, “Æèíò¿¿”, “Äàíæààä”, “Èíä¿¿”, “Õººò áàðèóë” 

ãýýä íýðèéã öýýðëýæ ºãäºã áàéñàí. Õîæèì íü ñîëèõã¿é áàéñàí. Õ¿íèé íýðèéã èõ 

öýýðëýæ àâãàéëæ ÿâñàí. Áàãà íàñíû õ¿í àõìàäàà ò¿ð¿¿ëæ ìýíäýëæ, àâãàéëæ áàéäàã 

áàéñàí. “Àæàà”, “Àãàà”, “Àìàà”, “Äýäýý”, “Æààæàà” ãýýä ä¿¿ íàð íü ººðñäºº íýð 

ºã÷ àõ ýã÷ íàðàà àâãàéëíà. 

Ãýð öºì öîõèóëàõã¿é ãýýä òîîíîî àöòàé áàãàíààð òóëäàã áàéñàí. Àöàíä óòãà 

ó÷èð áèé, ¿ã¿éã ìýäýõã¿é. ×àãòàãûã 7 áóóðûí çîãäîðîîð òîìîîä óëààí ºíãèéí á¿ñ 

äààâóóãààð á¿ð÷èõíý. Ýíý íü ãî¸ìñîã ë ãýæ òýð áèç. Ãýðèéí áàãàíà ¿å óäàì äàìæèæ 

áàéñàí. Ãýõäýý òýð ãýðèéí èõ áàãààñ øàëòãààëíà. Òààðàõã¿é áîë áàãàíàà ñîëü÷èõíî. 

Ãýðèéí øèðäãèéã öàãààí ýñãèéãýýð øèðýýä 4 õóðóó õèðòýé õ¿ðýí öýìáýýð 

ýìæèíý. Óñàí äîëãèîí õýýã õèéõã¿é. Õèéâýë äîëãèîí òàëûã ãýðèéí õîéä òàë 

ðóó, çàäãàéã ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëíà. ªâñºí ëóó õýýãýýð øèðäãèéã øèðíý. Òîéðóóëãûí 

äóãëóóðãà (ñýâðýýíä òîéðóóëãà ãýíý) õèéíý. 

Îðíû øèðäýã ºíãºöòýéãºº 3 áàéíà. Îðíû øèðäýãò ò¿ìýí íàñàí õýý õîë õîë 

î¸íî. Ò¿ìýí íàñàí õýý áîë öààøàà áàðàãäàíà ãýæ áàéäàãã¿é õýý ãýäýã ó÷èðòàé. ªºð 

þìàíä áàðàã îðîõã¿é. ¯¿äýíä áîñîî, äóãóé õàëç õ¿ðýýãýýð íü øèðýýä äóíä íü í¿ä 

ãàðãààä î¸íî. ªðãººøºº 3, óðòààøàà 8 ãýýä, åð íü äýýøýý, äîîøîî 4 ýíäýýñ èë¿¿ 

ãàðãàõã¿é. 

Óðüä óíèéã óõàà óëààíààð áóäâàë áóäíà. Ãýõäýý ãîëäóó öàãààíààð íü áàðü÷èõíà. 

Äóóòàé áîðîî îðîõîä ãýðèéí ¿¿äýýð õ¿¿õýä, ìàë ÿâóóëäàãã¿é áàéñàí. Àÿíãà áóóíà 

ãýäýã áàéñàí. Íàð øèíãýõ ÿíçûã ñàéí àæèæ öàã àãààð øèíæèëíý. Öóõàë õ¿ðýýòýé 

229

(æèæèã) íàð øèíãýâýë áîðîî, öàñ îðíî ãýäýã. Áèò¿¿ õ¿ðýýòýé àëñ äóãóé áàéâàë 

ñàëõè øóóðãà òàâèíà ãýíý. Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýí, áèò¿¿íèé ºãëºº õºãø÷¿¿ë 

ãàäàà ãàð÷ îð÷èí òýíãýð, õîòòîé õîíèî õàðæ ìýääýã áàéñàí. Õîòòîé õîíü òàéâàí, 

íàëãàð òàðóó áàéâàë öàã ñàéõàí áàéõ íü, áººãíºðñºí óðóóäñàí áàéâàë öàã òààðóó, 

öàñòàé áîðîî õóð õîâîðòîé áàéõ íü ãýäýã áàéâ. Ãóðâàíñàéõàí ýðòõýí õ¿ðýíò÷èõâýë 

(öàñ) öàã ñàéõàí áàéõ íü ãýíý. Öàãààí öàñòàé áîë ºíºòýé ñàéõàí áàéõ íü ãýäýã, 

öýíõýð öýõýð áàéâàë õ¿éòýí áîëíî ãýíý. Õàí óóëûã õàðëàæ áàéâàë öàã ñàéõàí áàéõ 

íü ãýäýã. 

Àéìãèéí òºâèéí ç¿¿í óðüä òàëä Õàí óóë áàéäàã. Öàñ îðñîí ÷ ãýñýí õàðëàæ 

áàéäàã óóë. Õýðâýý Õàí óóë öàéæ áàéâàë çóä áîëíî ÷ ãýæ ÿðüäàã. 

Ìàà÷èéí Ýâãýýëò, íàñ 63, ýð, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìãèéí Ñýâðýé ñóìûí Áóéëñûí áðèãàäûí òºâ 

“ªâãºí øóâóó”- ãààð íàéð ýõýëäýã ãýæ ñîíññîí þì. “Óðüõàí õîíãîð”- ûí àÿíä 

öààøàà ÿâàõäàà äóóëäàãã¿é, õàðèí íóòàã ðóóãàà ÿâàõäàà äóóëäàã äóó ãýäýã áàéñàí. 

“Àð õºâ÷”, “Àëèà ñààðàë”, “Ýðòíèé ñàéõàí”. 

Äàøèéí Ëóâñàíäàø, íàñ 60, ýð, õàëõ, Õ¿ðìýí ñóìûí òºâ, 

“Áîãäûí ºíäºð”- ººð íàéð ýõýëíý. “Óðòûí ñàéõàí”- ààð òºãñºíº. Íàéðûí 

èä äóíä ¿åä “Ýð áîð õàðöàãà” äóóëæ ãýðèéí ýçíèé õèéìîðèéã ìàãòàíà. Ýíý äóóã 

áàðóóí ìºð äóóëíà. Ç¿¿í ìºð “Æààâàð áÿëçóóõàé” íàéð óðòñàõàä äóóëíà. Ýíý õî¸ð 

äóó õî¸óëàà 32 ò¿ðëýãòýé. 

Áóëãàí ñóì 

Õîíèíû õ¿íèéã îðîé èðýõýä: “Õîíü òîãòîâ óó?” ãýæ ìýíä àñóóõàä: “Õîíü 

òîãòëîî” ãýæ õàðèóëíà. Õîíü òºõººðºõèéã õ¿íýýñ ãóéõäàà: “Õîîë õèéæ ºãºº÷!” 

ãýõ áºãººä àëààä ºãºº÷ ãýæ åð õýëýõã¿é. Õººðºã áîë ýíõòàéâàí, ýâ íàéðàìäëûí 

ò¿¿õòýé. Óðüä çîäîëäñîí õ¿ì¿¿ñ õººðãººð òàìõèëààä ºñ õîíçîí áèåíäýý ñàíàõã¿é 

áàéñàí. 

Äàðèéí Íàìñðàé, íàñ 70, ýð, õàëõ, 

Äóíäãîâü. Ýðäýíýäàëàéí òºâ 

“Æàðãàëòàéí äýëãýð”- ýýð íàéð ýõýëíý. “Ò¿ìýí ýõ” ìºí ë ýõýíä äóóëíà. “Çàìáà 

òèâ” äóíä ¿åä íü äóóëíà. “Äºðâºí öàã” áàðàã ýíý äóóãààð íàéð øóâòàðäàã áàéñàí 

áàéõ. Õîíèíä ÿâààä èðæ áàéãàà õ¿íýýñ ìýíä ìýäýõýä: Õîíü ñàéí õàðèóëæ ìàë ñàéí 

òîãòîâ óó? ãýäýã. Õîíü òîãòëîî! ãýíý. 

Õàíàí äóãóé. Õàíàà äóãóéëààä ýñãèéãýýð á¿ðýýä áàðüæ, õóðãàà õèéäýã áàéñàí. 

¯¿äòýé øîâîîäîé. Òîîíîã¿é óíèàð øîâîîäîé áàðèíà. ¯¿äòýé, ìàë òºëëºõºä 

áàðèíà. Õîíü òºëëºõºä ãýðèéí íýã òàëûã çàé÷ëàí õóðãàà õºãíºíº. Äýýä òàëûã 

õºãíºíèé ýõ, äîîä òàëûã àäàã ãýíý. Áàãà, æèæèã õóðãûã ãàëä îéð äýýä ýõ òàëààð íü 

õºãíºíº. Õºãíºíèé àðààð õóðãàà õºãíºæ óðüä í¿¿ðýýð íü èøãýý õºãíºíº. Èøãèéã 

äààðíà ãýýä ãàëä îéð õºãíººä íààãóóð íü ýñãèé, òóóðãààð õîðîîëäîã áàéñàí. 

Áýë÷ýýðò òºë òàâèõàä ºäºð ñóäàð õàðàõã¿é. Ìàë õºíãºëºõºä õîíèí ºäºð ñàéí ãýäýã 

áàéñàí. Óóãàí õóðãàíààñàà ýõýëíý.Õóðãà õºíãºëñºí õ¿íä àÿãà øàð áóäàà, öààñ 

230

ìºíãºòýé ºãäºã çàíøèëòàé áàéñàí ãýäýã. Ìîðèíû óÿàã õîò (õîéò) òàëäàà áàðüäàã 

áàéâ. Õóðäàí ìîðèíû óÿàã ãýðýýñ õîë õºíäèé áàðèíà. Àõ íàñòàé àéë õîòûíõîî 

áàðóóí òàëä ãýðýý áàðèíà. Òºðèéí õàð õ¿í õàð áàðààí äýýë ºìñäºã áàéâ. Íóäàðãà íü 

öýíõýð, öàãààí öýíõýð äýýë ºìñºíº. Øàð á¿ñ á¿ñýëíý. Ýìýãòýé õ¿í áàðààí öýíõýð, 

õàð äýýë ºìñºíº. Ãýçýãíèé ñóâäàí äàðóóëãà èõòýé áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä “òàâàí 

ñàâààã¿é” ç¿¿íý. Áàÿí ÷èíýýëýã óëñ ë ç¿¿íý. Ýð õ¿í ç¿¿æ áàéãààã¿é. Ýð õ¿í õýò 

õóòãà ë ç¿¿íý. Ýìýãòýé÷¿¿ä àëòàí öàãèðàã ç¿¿äýã áàéñàí. Ãîëäóóõàí ÿäàì õóðóóíû 

ìºíãºí áºãæ, áóãóéíäàà ìºíãºí áóãóéâ÷ ç¿¿íý. Àëòàí áºãæ ñ¿¿ë ¿åýð ãàðñàí. Óðüä 

íü åð íü àëò ýäýëäýãã¿é áàéñàí. 

Õ¿¿õýí ºðãºæ àâàõàä ýõýä íü õàäàã áàðüæ “¿ðýý õàéðëàíà óó?” ãýæ ãóéäàã. 

Ãîëäóó õ¿¿ ºðãºæ àâàõ äóðòàé áàéñàí, ÿã àâàõ ¿åäýý ë íýã äýýëèéí ºíãº ºã÷ áàéâ. 

Ìºí ýõèéí öàãààí ñ¿¿íä ãýæ íýã ýì õîíü ºãäºã, ººð íýã èõ ìàë ºãººä áàéõ þìã¿é. 

Ýõ ýöýã íü õ¿¿õäýä íýð ºãäºã áàéâ. Àõ íàðàà àâãàéëæ “àõ”, “áàíäãàé”, “òîì àõ, äóíä 

àõ” ãýäýã áàéñàí. Áîãèíî äóóã çàâõàé äóó ãýíý. 

Æàäàìáààãèéí Äàìáà, 80 í, ýð, õàëõ 

Öýäýíãèéí Ëóâñàíáàëäàí, 65 í, ýð, õàëõ, Ýðäýíýäàëàéí òºâ 

Õàð÷èí õàëõ÷óóä áîë áèä þì. Ýíý ñóì áîë Äîíîé ã¿íèé õîøóó Äîíä ã¿íèé 

äàðàà Ðàâäàí áýéñ ãýäýã áàéâ. Õîøóó áîë Èõ îâîî, Áàäðàõ îâîî õî¸ðûã èõ òàõèäàã 

áàéñàí. Îäîîãèéí Òºãðºã áðèãàäûí 2 òàëä áàéäàã îâîî þì. Ýçýí ñàâäàãèéã ìýäýõã¿é 

þì. ªòðºº óñ ãýäýã íü Òºãðºãººñ õîéø áàéñàí. Òàìãûí ãàçàð í¿¿æ, Äýëãýð, ªðòºº 

óñ, Ñ¿éæ ãýäýãò òàìãûí ãàçàð áàéñàí. Õàð ãýð áàðèàñòàé áàéñàí. 

Öýýæ, áºãñ òýíö¿¿õýí ìîðèéã õóðäàí áîëíî ãýäýã áàéâ. Øàíàà, áàãàëçóóð, àìàí 

õ¿ç¿¿ ñàéòàé ìîðèéã ñàéí ãýäýã áàéñàí. Áîðâè òîéãèéã øèíæèíý. ×èõàëçóóð, ýð¿¿í 

äîîðõè áóë÷èðõàé. Ñ¿éâýðäýã ýöñèéí õàâèðãà, òàøààí òîëãîé õî¸ðûí õîîðîíä 3 

õóðóó çàéòàé áîë ºë õîîë äààäàã, áÿð ÷àäàëòàé ãýäýã. Ñººì õ¿ð÷ áàéâàë ºë õîîë 

äààõã¿é, ÷àäàëã¿é ãýäýã. Õóðäûí ìîðü 32 øèíæòýé áàéäàã ãýäýã. Òýäíèé àëü íýã 

ë áàéâàë õóðäàí ìîðü ãýäýã áàéâ. “Ò¿ìýí ýõ”, “Õóðäàí ñàéõàí”- ààð íàéð ýõýëíý. 

Ãýðëýëò, õ¿¿õäèéí ¿ñ àâàõ, îé õèéõ íàéð áàéãààã¿é, æàñààíû íàéð, õàéëàíãèéí 

íàéð ãýæ áàéâ. ªºðººð àéë ºðõèéí õýññýí íàéð èõ áàéâ. Õàéëàíãèéíõàí íàìðûí 

ýõýí, äóíä ñàðä 40- ººä õîíîã õóðàë õèéãýýä òàðæ íàéðëàäàã áàéñàí. Óóë îâîîíû 

òàõèëãûí íàéð áàéâ. ¯íñòèéí öàãààí îâîîíû íàéðò 1 ø¿äëýí ¿õýð, 2- 3 õîíü ãàðãàæ 

òàõèàä, íàéðëàæ õîîë ø¿¿ñèéã áÿð ¿çýí áóëààöàëäàæ èääýã áàéâ. ªºð òºãðºã, 

õîéíî ëàìûí õîíãîðûí òàõèë ìºí àäèë ø¿¿ñèéã áóëààäàã áàéñàí. Ñàíãèéí äàëàéí 

îâîî óðüä “ªëçèé ñ¿ìáýð” ãýäýã áàéñàí. Òýíä ø¿¿ñèéã á¿ãäýä õóâààäàã áàéñàí. 

Áàðóóí óðüä “Àâäðàíòûí îâîî”- ã òàõèõàä Îâîîõûí Ïóíöàã ãýäýã áàÿíûõ ãîëëîäîã 

áàéñàí. Ýõëýí ÿäóó áàéñíàà òýð îâîîã ø¿¿ñ ãàðãàæ òàõèàä èõ áàÿæñàí ãýäýã. Ò¿¿íä 

õî¸ð àéë ø¿¿ñ ãàðãàäàã áàéñàí ãýäýã. Òýíä ø¿¿ñèéã õóâààäàã áàéñàí. Àéðàã, öàãàà 

òýìýýíä à÷ààä õ¿¿õí¿¿ä î÷äîã ë áàéñàí. 

Óðüä àçàðãà äàâõèæ áàéãààã¿é, èõ íàñíû ìîðüä ãàðàõàä “Õóðäàí ò¿ìýí ýõ”- 

èéã äóóëäàã áàéñàí. Ýíý áîë îäîîãèéí Áàÿíáàðààòûí (àÿ) “Ò¿ìýí ýõ” þì áàðààòûí 

“Ò¿ìýí ýõ”- èéã Äîðæäàãâà ãóàé äóóëäàã áàéñàí. Íàéðûí øóâòàðãàíä ìàíàéõààñ 

óðàãøàà Äýëãýðõàíãàé, ªìíºãîâü ãýýä “Õóë÷ ìîðü” äóóëäàã áàéâ. “Ãî¸õîí çàìáàòèâ”, 

“Óðò ñàéõàí”- ã íàéðûí ¿åä äóóëíà. Øóâóó áóöñàíààñ õîéø ãàøóóäàëòàé äóó ãýýä 

231

“ªâãºí øóâóó”, “Æàðãàëòàéí äýëãýð” õî¸ðûã äóóëäàãã¿é áàéæýý. Óõààí íàìðûí 

äóíä ñàðûí 15- íààñ äóóëäàãã¿é áàéâ. 

“Ýð áîð õàðöàãà”, “Óðò ñàéõàí õ¿ðýí”, “Íàðèéí ñàéõàí õýýð” (ñ¿¿ë ¿åèéíõ), 

“Çýýðãýíýòèéí øèë” ýíý íóòãèéí äóó áèø, áîðæèãèí ÷èãèéí äóó áàéõ. Áîðæèãèí 

àÿ áîë òóí ñàéõàí àÿ ãýæ áè áîääîã. “Èäýð æèí÷èí”, “Àð õºâ÷” ãýäýã äóó áèé. 

Ìàãñàðæàâûí Äóãàðæàâûí çîõèîñîí äóó áîë “Èäýð æèí÷èí”, “Æàâõëàíò ñ¿ðýã”, 

“¯õýð÷èí õ¿¿”þì. “Èäýð æèí÷èí” áîë æèí÷èíã, òýìýýã ìàãòñàí äóó þì. Õ¿¿õýí 

õóòàãò “Áîð áÿëçóóõàé”- ã äóóëäàã áàéñàí ãýäýã. Íàéðûí øóâòàðãàíä “Óðò ñàéõàí 

õ¿ðýí”- ã äóóëäàã áàéñàí øèã ñàíàãäàíà. Òîäîðõîé ìýäýõã¿é. Àäóóíû ñ¿ëä ãàðàã 

àíãàðàã þì. Àäóó çàñààä óÿõàä ñàéí ãàðàã. Æèëä íîãîîíîîð àíãàðàã ºäºð, áàð æèë 

òààðàõàä õóðäàí ìîðü áàðèõàä ñàéí ãýäýã áàéñàí. ¯ðòýé ºäºð ãýýä íîõîé, ãàõàé 

ºäºð ¿ðýýãýý çàñäàã áàéâ. Àäóóã õÿçààëàí ¿ðýýíèé íàñàí äýýð íü çàñíà. Óðüä æèë 

íü çàññàí ¿ðýýãýý óðüäààð áàðüæ àâààä óíàãàæ çàñäàã. ¨ñîîðîî ãýðèéí ýçíèé ñàéí 

ç¿ã ð¿¿ òîëãîéã íü õàðóóëæ “õàòóó õèéíý” ãýýä óíàãàíà. Óðüä 2 õºëèéã íü øèëáýýð 

íü ÷ºäºðëººä õîéä õºëèéã ÷ºäºðëºäºã àëãà÷íû çºâ óðä õºë íü 1- 2 ýðã¿¿ëæ õèéãýýä 

ìóøãèæ, ñóìûí íóãàðñàíä çºâ òàëûí õîéä õºëèéã õèéãýýä óíàãàõûã õàòóó õèéõ 

ãýíý. Ñàâñëàãà õóòãàà òºìñºíä íü õ¿ðãýæ äîìíîîä “ä¿ð ä¿ð (õºíãºí ãýñýí ¿ã”) ä¿ð 

ºäíººñ õºíãºí, ñóìíààñ õóðäàí ãýæ õýëýýä áîñãîîä ÷ºäºð, íîãò ñóðûã íü àðààñ íü 

ñàëòààí äóíäóóð íü øèä÷èõäýã áàéñàí. Øèäýõäýý äýýðõ ¿ãèéã õýëíý. Òýãæ äîìíîîä 

äàðàà íü àëü õàâüòñàíàà áàðüæ çàñíà. Õàòóó õèéæ óíàãààíà. Ìîäîí ñàâñëàãààð 

õàâ÷ààä çàñíà. 

Çàñààã ÷èìõýýä àðüñûã íü õóòãààð ç¿ñýýä äîòðîîñ íü ýðýýí öîîõîð çàñàà 

ãàðãàõàä íü óãààð íü ìîäîí ñàâñëàãààð íü ÷àíãà õàâ÷èíà. Õàéðàëò ýð¿¿ëäýõ ãýñýí 

èéì õî¸ð àðãààð çàñäàã áàéñàí. Õàéðäàõ àðãà òóí ñàéí áàéñàí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä øóâò 

òàòààä àâ÷èõ áîëæýý. Ñàâñëàãààð ãàðñàí 2 òºìñèéã íü óëàéòãàñàí õàéðóóëààð 

õàéðàõàä óíàíà. Óíàõààð íü 2 òºìñãººð íü 4 òóóðàéä íü ò¿ðõýýä Óë ñàéí áîë! ãýäýã. 

Äàðàà íü õîøóóíä íü ò¿ðõýýä “Öºãö (ø¿äíèéõ) ñàéí òîãò!” ãýíý. Òýãýýä àäóóãàà 

áîñãîîä “Ä¿ð ä¿ð ä¿ð ºäíººñ õºíãºí, ñóìíààñ õóðäàí áîë!” ãýýä ÷ºäºð, íîãò ñóðààð 

øèéäíý. Ýíý ¿ãèéã á¿õ ë ìàë çàñàõàä õýëíý. Àäóóíû òºìñèéã òºìºð óëàéòãàæ 

áàéãàà ãàëäàà áóëààä èä÷èõíý. Òýìýýíèéõèéã ìºí 4 òóóðàéä íü ò¿ðõýýä äýýðõ 

¿ãèéã õýëýýä áîñãîíî. Òºìñ çàñäàã íü áºõ, øèëýíä ç¿¿ãýýä òàâèíà. Èäýõã¿é, ìàõûã 

íü èääýãã¿é áîëîîä òýð áàéõ. Õàãàðõàé óðóóëòàé, õ¿éòýí õîøóóòàé ãýýä öýýðëýäýã 

áàéâ. Áóñàä ìàëûí çàñààã èäíý. Òýìýýã “õàëõûí çààí” ãýäýã áàéñàí. 

Ìîäîí ñàâñëàãà çàñààä öóñ áîëäîã. Ò¿¿íèéã óñàíä óãààãààä ñî¸íãîòñîí ìàëä 

ºãíº. Àäóó á¿ð èõ ñî¸íãîòâîë àçàðãà óíàæ äàâõèæ õàëóóöóóëæ èðýýä õºëñòýé 

òîõìîîð íü ýìýýë÷èõýä ýäãýäýã äîì áàéñàí. Àäóó, ¿õðèéí çàñààã ñî¸íãîòîõîä 

õýðýãëýõýýð õàòààñàí áàéâàë ¿õðèéí çàñààã óñàíä äýâòýýãýýä á¿ëýýòãýýä ñîëèáóóëàí 

àäóóíä, àäóóíûõûã ¿õýðò ºãºõºä ç¿ãýýð áîëäîã. 

Áàéðàã ãýäýã àäóóíû ºâ÷èí áàéäàã. Àäóóíû õàìðààñ öóñ ãàðàõ, ¿õýõýä íü 

õàìðààñ íü öóñ ãàðäàã ºâ÷èíã àäóóíû øàð “àäóóíû øàð áàéðàã” ãýíý. ªìõèé õ¿ðýíã 

àëààä õóäàã äîòîð ä¿¿æèë÷èõ, õîòîíä õàÿ÷èõ, õóäàãíû äýðýí äýýð ÷ òàâü÷èõíà. 

Òýãýýä ìàëûí ºâ÷èí àðèëäàã, åð íü áàéäàãã¿é ãýäýã. Í¿¿õäýý õààíà ÷ õàìààã¿é à÷ààä 

ë àâààä ÿâäàã áàéñàí. Àäóó÷èí õ¿í “õºäººíººñ” óóðãà, õóéâ îëáîë èõ áýëýãøýýíý. 

Óóðãà, õóéâ îëñîí õ¿í ýçýí íü èðâýë áîîäîë ñóðûã àâààä óóðãûã ýðã¿¿ëýýä ºã÷èõ 


232

Ýñãèé õèéõýä àçàðãààð òàòäàã ¸ñ áàéñàí. Àçàðãààð ýñãèé ýõëýí òàòàæ õºäºëãºñºí 

õ¿íä ø¿¿ñíèé òîëãîéã ºãäºã çàíøèë áàéñàí. Ýñãèé ãýäýã áîë èõ òºðèéí ¸ñ, ýðõýì 

¸ñ áàéñàí. Óðòûí ýñãèéã çóí õèéäýã, àõðûí ýñãèéã íàìàð õèéäýã áàéñàí. Ýñãèé á¿ð 

äýýð íàéð õèéõã¿é, åð íü èõ íàéð áîëîõã¿é. Ãýðèéí íàéð ãýæ ÷ áàéãààã¿é. Öàãààí 

ñàðààð àéë áîëãîí óóö òàâüäàãã¿é áàéñàí. 

Ã¿¿í ñàí (¿ðñ)- èéí ¿åä ë óóö òàâèíà. Ìºí èõýýõýí æàñààòàé àéë óóö òàâüäàã 

áàéñàí. Ò¿¿íýýñ àéë áîëãîí óóö òàâèõã¿é. Ýñãèé àçàðãààð ýõëýí òàòóóëàõ òýð àéë 

íóòãèéí õàìãèéí õ¿íäòýé, ¿ð õ¿¿õýäòýé õ¿íèéã ñîíãîí óðüæ çàëäàã çàíøèëòàé 

áàéâ. 

“Àéë÷ëàõ” ãýæ ààâ, àõ äýýä çýðãèéí õ¿íä î÷èõûã õýëýõ áºãººä òýãæ î÷èõäîî 

óóö àâ÷ î÷èæ òàâüäàã áàéñàí. Á¿òýí õîíèíû ìàõûã ãýäýñ äîòîðòîé íü àâàà÷èæ 

ýöýãòýé óóö, öàãààí öîðîéã öîîëæ áàéæ ãàðãàñàí ýõ ãýæ öîðîéòîé ºâ÷¿¿ã ºãäºã 

çàíøèëòàé. Ýõòýé öîðîéòîé ºâ÷¿¿ã áîîâ ÷èõýðòýé ºãíº. Óðüä “õ¿é òàñàëñàí õ¿íä” 

øºëíèé õîíèíû ºâ÷¿¿ àðüñòàé íü ºãäºã áàéñàí. Åð íü ýìýãòýé õ¿íä (õ¿íäòýé) 

ºâ÷¿¿ ºãäºã áàéâ. Ýð õ¿í ýõ áàðüñàí áîë ìºí àäèë ç¿éëèéã ºãíº. Ýð õ¿í ýõ áàðèõ 

íü òóí õîâîð, ýíõðèé õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë ýð õ¿íèéã äóóäàæ “õ¿é ºâ÷ àëü!” 

ãýäýã. Òýð ýð õ¿í ººðèéí õýðýãëýäýã õóòãà, òîíãîðãîîð õ¿é òàñàëäàã ¸ñòîé áàéæýý. 

Ýñãèé õóðèì äýýð ýð, ýì òºëºã ÿìàð ÷ õàìààã¿é õîíü ãàðãàíà. Öàãààí ñàðààð 

õàâñàé áîîâ, äºðâºëæèí, ãîíçãîé áîîâ õèéæ òàâüäàã áàéñàí. Áàíø èõ õèéíý. 

Öàãààí ñàðûí áèò¿¿íèé áàíø, øèéäàà õîîë ãýæ áàéñàí. Øàðâèí, õóóøóóð õààÿà 

õèéæ èäíý. Áóóç õîæèì íü ãàðñàí. Öàãààí ñàðä áóðõàíä õóéõàëñàí, çààñàí òîëãîé, 

¿ç¿¿ðèéã õóéõàëñàí ñ¿¿ëíèé 5- 7 ¿å, øàãàé, õîíãîíû øààíò ÷ºìºã òàâüäàã ¸ñ 

áàéñàí. Òîëãîéí äýýð áèò¿¿íèé ¿äýø öàñ ìºñ áóëààí äýýã¿¿ð òàâüäàã. Ëõàì áóðõàí 

ìîðèëæ èðæ ò¿¿íèéã àìñäàã ¸ñòîé áàéæýý. Ãýðò ãàäààã¿é áèò¿¿íèé îðîé øèíèéí 

íýãýíä àðö óóãèóëíà. Øèíèéí íýãíèé ºãëºº øèíýëýõèéí ºìíº “ñ¿ëäýíä ìºðãºíº” 

ãýæ õîòíûõîî õîéä îâîîíä î÷èæ ìºðãºíº. Á¿ñòýé÷¿¿ä ãîëäóó î÷èíî. Õ¿¿õä¿¿ä ÷ 

î÷èíî. Õ¿æ, àðö àâàà÷èæ óóãèóëíà. Èäýý áóäàà àâ÷ î÷èõã¿é, àðâàí ç¿ãèéí áóðõàí, 

áóðõàí õàíãàé ãýýä ìºðãºíº. Õîðìîéãîî äýâñýýä ç¿ã á¿ðò ìºðãºíº. 

Àÿíä ÿâàà ¿åäýý ºãëºº îðîéí öàéãàà ºðãººä Áóëòûí 

Õàíãàé á¿ãäýýðýý 

Õàðñàí õàíãàé õàìòààðàà 

Õýö ãàçàð õàíü áîëîîðîé 

Õýö¿¿ äàéñàíä ò¿øèã áîëîîðîé! ãýýä óìàà õóì ãýýä ë öàéãàà ºðãºíº. Ò¿âøèí 

ºäºð, øóäàðãà ºäºð àÿíä ãàðíà. Ñ¿ëä ãàðàãòàé ºäðºº ÿâíà. Åð íü ñàðûí øèíýäýýð 

ýõýýð ÿâíà. Àíä ÿâàõàä ÷îíî ºâºðò îðîõ, òýìýý òóéëàõ ñàéí ãýäýã. Òýìýý òóéëàõ íü 

à÷àà õ¿íä, îëç èõ ñàéí ÿâàõ íü ãýäýã. Àÿíä õºäºëñºí ºäðººñ öýýæ ìàõíààñ ºâ÷¿¿, 

õ¿ç¿¿íýýñ ýõëýæ èääýã. ªâºðõàíãàé ãýýä áàðóóí àéìãèéíõàí õîøíîãî ÷àíààä ýõíèé 

ºäðºº èääýã áîë ìàíàé ýíä “àÿí ñóíæèðíà” ãýýä õîøíîãî àâ÷ ÿâàõã¿é. Àÿíààñ 

ýðãýæ èðýõäýý òîãîîãîî çóëãàæ, òîãîîíû àë÷óóð, áàðèóëûã õàÿíà. Ãàëäàà øàòààíà. 

Ìóó þì äàãàæ èðíý ãýæ òýð. Çàìûí õîãèéã èõ öýâýðëýíý. Ñ¿éæ (í¿õèéã óõñàí) 

èäýýä “æóíç” äîòîð õàÿõã¿é õîë øèäíý. “Æóíç” áóóñàí ãàçàð õîîë õ¿íñíýýñ ¿ëäâýë 

ãàëäàà çààâàë ºðãººä ¿ëäñýíã àâààä èðíý. Õîéã õîéã ãýæ à÷ààíû àðûí óëñ îëîí 

äàõèí ÿàðóó õýëýõýä àÿí øèð¿¿äýæ ÿâíà ãýýä àÿàð ÿâíà. “Õàé õýã” ãýæ óóæóóõàí 

äóóãàðàõàä ÿâäàë òààð÷ ÿâíà ãýæ á¿ãä îéëãîíî. “Õèé õîéã” ãýýä ìºí ñ¿¿ëèéí óëñ 

äóóãàðàõàä à÷ààãàà õºäºëãºíº. Á¿õ àÿ õºäºëãººí òîãòñîí õàòóó äýãòýé áàéñàí. 

233

“Æóíõàí õèéíý” õàìãèéí ò¿ð¿¿í õºäëºõ. Òýð ºäðèéí à÷àà õºòëºõ àëáà þì. Æóíõàí 

õèéæ ÿâàà õ¿í áóóõ áóóäàë õàðàõ, ñîíãîõûã õýëíý. Áóóõ, ÿâàõûã òýð ºäºð òýð õ¿í ë 

ìýäíý. Õýí ÷ ò¿¿íòýé çºðºõã¿é. 

Àÿíûõàí çºâ çºðíº. “Ñàéí ÿâæ áàéíà óó?. Íóòàã õààãóóð ÿâíà, óíàà òóóëãà 

ñàéí ÿâæ áàéíà óó?” ãýæ æèí÷íèé çºðºº÷èíã¿¿ä ìýíäëýýä çºðíº. 

À÷àà õºòëºæ ÿâàà õ¿í áóóõã¿é à÷ààãàà ë õºòºëíº. Ñóë äàãàæ ÿâàà íü áóóæ 

óóëçàíà.. Õººð÷ áîëíî.Íóòàãòàà èðýõýä öàã, ç¿ã õàìààã¿é, ºäºð øºíº õàìààã¿é. 

“Õàð÷èí õàëõûí òîëãîé íèéë¿¿ëíý” ºãëººíººñ ÿâààä îðîé áóóæ õîîë èäýýä 

øºíºæèí ÿâààä ºãëºº áóóõûã õýëíý. Òýãýýä îðîé íü ÿâíà. 

234

ªìíºä Õàëõ. 1983 îí 

Óãñààòíû ç¿éí õýýðèéí àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í 

Ã.Öýðýíõàíä, Ö.Àþóø, Ò.Äèñàí, Ä.Íàíñàëìàà, æîëîî÷ Ã.Äîðæ 

ªìíºä õàëõ. 1983. 

Äóíäãîâü. Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí ×óëóóò áðèãàä. 

1. Ýêñïåäèöèéíõýí ìàéõàíäàà 

2. Ýêñïåäèöèéíõýí àæëûí çàìä 

235

ªìíºä õàëõ 1983.Äóíäãîâü. Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí òºâ 

. 

ªìíºä õàëõ. 1983. Äóíäãîâü. 

Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí òºâèéí ºìíºä õýñýã 

ªìíºä õàëõ. 1983. ªìíºãîâü àéìàã. Ñýâðýéñóìûí òºâ õýñýã 

236


ªìíºãîâü àéìãèéí Ñýâðýé ñóìûí ç¿¿í ãýð õîðîî. 

ªìíºä õàëõ. 1983. ªìíºãîâü Ñýâðýé ñóì 

Àðä Ý.Ëóâñàíãèéí õóóð 

237


Äóíäãîâü àéìàã 

ªíäºðøèë ñóìûí ÎÍÑÌ. “Ãàíäàí” 

238


Äóíäãîâü àéìàã. Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

×óëóóò áðèãàä 

Ç¿¿ îðîîæ õàòãàñàí õàòãàìàëòàé äààëèí 


Äóãàíöàí ãýð 

239


ªìíºãîâü àéìàã. 

Õóó÷èí òîîíîî õàÿäàãã¿é, õàäãàëäàã áàéäàë. 

240


Äóíäãîâü àéìàã. Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí 

×óëóóò áðèãàäûí òºâèéí õýñýã àéëààñ 

“Èõ ãýð, èë¿¿ ãýð” 

241


Äóíäãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóì. ×óëóóò áðèãàä 

“×óëóí õîðîî” 

ªìíºä õàëõ. 1983 îí. 

Äóíäãîâü àéìàã. Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí ×óëóóò áðèãàäûí 

àâàðãà ìàë÷èí Ðèí÷åíãèéí õîò àéë 

242

Ýì÷èëãýýíèé öýãèéí ñàðàâ÷ 

ªìíºä õàëõ. 1983 îí 

Äîðíîâü àéìàã Ìàíäàõ ñóìûí 

ªåõèéí áðèãàä 

243


Äóíäãîâü àéìàã. /Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí/ 

Ìàíäàõ ñóìûí ªåõèéí áðèãàäûí òºâ. 

244

“Ç¿¿íèé ñàâ” 


Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ- í ¿çìýð 

“Ç¿¿ óòàñíû õàòãóóð” 

245


Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ 

“Ìºíãºí ýýìýã” 

246


Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ. 

247

ªìíºä õàëõ. 1983. 1. Õÿìñàà 

Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ. “Òàâàí ñàâààã¿é”2. Õóìñ öýâýðëýã÷ 

ìºíãºí3. Õýëíèé õóñóóð 

4. ×èõíèé óõóóð 

5. Ø¿ä ÷èã÷ë¿¿ð 

248


Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ. 

249


Äàëàíçàäãàä õîòûí ÎÍÑÌ 

Ãàí õýò. 

250

1983 ÎÍÄ ÄÓÍÄÃÎÂÜ, ÄÎÐÍÎÃÎÂÜ, ªÌÍªÃÎÂÜ ÀÉÌÀÃÒ 

ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ 

ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

Ã.Öýðýíõàíä 

1. Äîî îâîãòîé Ãîí÷èãçàâ, íàñ 73, ýð 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí ñóì, “Äàâøèëò çàì” íýãäýë 

Äàé÷èí áýéñèéí õîøóó õèéä- Èõ æàñ áàéâ. Ñóì òàë, òàéæ òàë ãýõ áºãººä 

æàëãûí õèéä îëîí áàéæýý. 

Õóäàã óñàà ø¿òýæ, òýð óñíûõàí ãýæ ÿðüäàã. Ýíãýðèéí óëààíàéõàí, Äýëèéí 

óñíàéõàí, Çààðãèéõàí, Õàäíàéõàí ãýõ áà Ýëãýíèéõýí, ×óëóóòûõàí ãýõ÷èëýí ãàçàð 

íóòãèéí íýðýýð íýðëýæ áàéâ. 

Õîò ãýæ õî¸ð þì óó ãóðâàí ãýðýýð àéëñàæ ÿâààã õýëíý. Òýð óñàíä òºäºí õîò 

áàéíà. Òýð õóäàã õ¿í öººòýé, ãàíö õîò, õî¸ð õîò ñóóäàã ãýíý ëýý ãýæ ÿðüäàã. Õîò 

áîë õºðºíãº òóñäàà áºãººä àæèë, õ¿÷ýý õàìòðàõûí íýð áîëíî. Ìàëòàé àéë õî¸ðîîñ 

õýòðýõã¿é ÿäóó÷óóä áîë íýëýýä îëóóë õîò áîëäîã áàéâ. Áàÿ÷óóä çàðö àéëòàéãàà õîò 

ÿâíà. 

Äýýõýí ¿åäýý ìàë àõóéí àìàí òîî íýã áàéñàí ó÷èð òºðºë äàãàæ (òºðëººðºº) õîò 

ÿâàõ íü èõýíõ áàéâ. ªðõ (ãýð) íýãòýé àì òîî íýãòýé ãýæ ÿðüäàã. ªâºã ààâààñ àñóóæ 

øèéäíý ãýäýã áàéæýý. 

Àéë îðîí áîëîõûã ýöýã, ýõ øèéäýæ, ¸ñ òºðòýé ãóéëãàí î÷èæ áàéãàà õ¿í òîëãîé 

ìýäýëã¿é. Ãýðýýñ íü ãàðãàõäàà ¿õýãñýäèéí ¸ñîîð “ãàíö” òàõèæ òîëãîéã íü áîîæ 

áîãòëîíî. Àëáààð áîãòëîæ áàéñíààñ “Ñîëüâà õàð çàéäàñ, Ñî¸î õàð ýëýãòèéíä î÷èõã¿é 

ãýæ õ¿¿õýí çîõèîñîí ò¿¿õòýé ãýâ. Áîëçîë òîõèðîîã¿é áóþó áóñàä øàëòãààíààð 

áîãòëîãäîîã¿é õ¿¿õí¿¿ä õóóëü ¸ñíû íºõºðã¿é íàñ ýëýýõ áºãººä òºð¿¿ëñýí õ¿¿õäèé 

íü “áóòà÷” ãýíý. 

Ýõýýñ ãàðñàí ãàçðûã óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñ ãýæ õ¿íäëýí õºðâººíº. 

Áîðæèãîí õàðèëõóó, í¿¿æ î÷ñîí àéëûã ¿íñèé íü õîðìîéëóóëàí õººäºã áàéâ. 

Áîðæèãîíä ¿õñýíýýñ ñýæèãëýæ õàâü îéðûí þìûã õàìò õàÿäàã áàéæýý. Áîðæèãëóóëàõ 


Äýýð ¿åä íàñ áàðñàí õ¿íèé ÷ ãýð ºðãºæ ãàðãàõ áà òýð íóòãààñ í¿¿íý. ¯õýãñýäýý 

îðøóóëñàí îíãîí ãàçàðòàà èë áóóõûã ìóó ãýíý. Öàõàðò áîë íàñ áàðñàí õ¿íòýéãýý 

õàìòíààãóóð íü õºøèã òàòàæ ÿâíà. 

Æèëèéí æàñààãààð ø¿òýýíýý òàõèõàä õîíèíû á¿òýí ìàõ îðíî. Ãàëûí òàõèëãàíä 

ºâ÷¿¿ ºðãºíº. Àéëä ãàðç ãàð÷ äàëëàãà àâàõóóëàõ øààðäëàãà ãàðâàë “òóõàéí þìíû” 

õèøãèéã äóóäóóëíà. 

Óðüä øèíý ãýðèéí íàéðàíä òîëãîé òàâèõã¿é áàéñàí áîë îäîî õîíèíû òîëãîé 

òàâèõ áîëîâ. Ãîë íü áèò¿¿íèé îðîé õîíèíû òîëãîé òàâüæ, øèíý õóó÷èðòàë (3 

õ¿ðòýë) áàéëãàíà. 

Óíàãà òàâèõàä íîãòîî ìóëòëàõ, íîãòíû àéðàã ãýæ õóðààæ, òàìãàíû áàÿð õèéíý. 

Òàìãàà ñààìàíäàà ä¿ðæ, óíàãàí çýëíèé ãàäàñíèé í¿õýýð ñààìíààñ õèéæ, øàð áóäàà 

áàñ õèéíý. Ìóíà áóóëàà, ëóñ çàéë ãýýä ãàäñàà øààäàã çàíøèë áàéâ. Çýëýíä õî¸ð 

ìîäîí ãàäàñ áàéõ áà íýã çýëýíä 5- 20 óíàãà óÿíà. Çóíû äóíä ñàðûí áàð ºäºð ã¿¿í 

áàðüæ (ã¿¿í çýë), ã¿¿íèé ¿ðñ ãàðãàõ ãýõ áà íîõîé ºäºð óíàãà òàâèíà. 

251

Õóðãà àíõ áýë÷ýýðò ãàðãàõàä óóãàí (èëýýä) õóðãàíäàà ñ¿¿ àìñóóëæ, øàð áóäàà 

óóö íóðóóíä íü èëýýä ¿ñíýýñ îëîí áîë ãýæ õóðãà òîãòâîðòîé áàéíà ãýæ ãàõàé ºäºð 

òàâüäàã áàéæýý. 

2. Öýâýãæàâ îâîãòîé Õàëòàð íàñ 80, ýð, Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, 

“Äàâøèëò çàì” íýãäëèéí “Äýðñýí óñ” áðèãàä 

Íî¸ä òàéæ íàðûí äóíä àëáààð àéë áîëãîõ áîãòëîõ ¸ñ áàéâ. Ò¿¿íýýñ áóñ íèéëæ 

àéë ãýð áîëîõ íü öººí, ãîëäóó îðîãíîæ ýöýã áîëæ áàéæýý. Òýð òýäíèéä áàéõ áîëæ 


¨ñòîé òºðòýé íèéëæ ñóóñàí àéëûí ãàíö õ¿¿ õàðûí äàíñòàé áà õîíîæ îðîãíîñîí 

àéëûí õ¿¿ã õàð áîëãîõã¿é áàéæýý. ¨ñòîé òºðòýé àéëûí 3 õ¿¿ãýýñ íýãèéã íü õàð 

áîëãîæ, õî¸ðûã íü ëàì áîëãîíî. Àéëä îðîãíîîä ë ººðèéí ãýðòýý áàéíà. Õ¿¿ íü 

ãýðëýñýí áîë ºì÷ ìàëûã òàñàëæ òóñ òóñäàà àìüäðàëàà õººãººä ë ÿâíà. Ñ¿éä ìàë 

ºãíº. Õîøóó íóòàã äîòðîî ë àéë áîëíî. Õ¿¿ òàë ãýð, ãýðèéí äîòîðõèéã õ¿¿õýí 

íü áîë õóâöàñ áýëòãýíý. Òýäíèéõ òàñàð÷ õî¸ð ãýð áîëæ ãýæ ÿðüäàã. Ãîëäóó îòãîí 

õ¿¿ ãàë ãîëîìòîî àâíà. Ýöãèéí ãýðèéã (ààâûí ãàë ãîëîìò) èõ ãýð ãýíý. Íýã ýöãèéí 

õ¿¿õäèéã íýã ãîëîìòíû óëñ ãýæ ÿðüäàã. 

3. Õíàä îâîãòîé Ðýãçýí (íàñ 71, ýð) Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, 

“Äàâøèëò çàì” íýãäëèéí “Äýðñýí óñ” áðèãàä 

Èâýýë æèëòýé õ¿í õ¿¿õýä áîîæ àâàà (áîîæ ýæèé) æèë ãàðàõàä ºâ÷¿¿, 

õîøíîãîòîé õóâü àâ÷ ýýæäýý î÷äîã. Ãàäíû õ¿í õ¿¿õýä ãàðãàñíû øºëíººñ àìñàõã¿é 

áóçàð ãýíý. Àéëûí ºíöãèéã çàéëóóëæ ãóðàâ õîíîã òýíäýý áàéíà. Ýõèéã ãóðàâ õîíîã 

óíòóóëàõã¿é, ãóðàâ õîíîõîä ºðãºí á¿ñ á¿ñë¿¿ëíý. Ãýäýñ àìàðõàí àãøäàã ãýíý. 

Äàâñã¿é øºë ºãºõ áà øºëºíä íü öàãààí ìººã õàÿíà. 

Àäóóíû äýë äýýð ¿õðèéí óõàà àðãàë í¿äýýä øèâõ òàâüäàã. Õ¿¿õäýä õîíèíû 

ò¿¿õèé ñ¿¿ë õºõ¿¿ëíý. 3 õîíóóëæ õ¿¿õäýý óãààíà. Óãààëãàíä ºâ÷¿¿ õîøíîãî ÷àíàíà. 

Õ¿¿õäèéã õî¸ð íàñíààñ äîîø ¿ð÷ëýíý. Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõäýý õàäàã áàðüæ, õ¿¿õäýý 

õàéðëà! ãýæ ãóéõ áà çºâøººðâºë ºäºð ¿ç¿¿ëæ, õàðøèõã¿é æèëòýé õ¿í äàãóóëæ 

ÿâíà. Ýõýä íü àäóó þìóó õîíü äýýëèéí ºíãºòýé ºãäºã. Îãò õ¿¿õýäã¿é àéë õ¿¿õýä 

¿ð÷ëýõ áà õ¿¿õäýý òýæýýæ ÷àäàõã¿é àéë õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëíý. 

Äààõè àâàõàä á¿ñòýé õ¿¿õäèéã òàâàí íàñàíä, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã äºðâºí íàñàíä 

èâãýýë æèëòýé õ¿íä õàäàã áàðüæ õÿðãóóëààä äààõèéã áîîæ õàäãàëàíà. Äààõè àâàõàä 

ìàë àëàõã¿é, öàãààí èäýýãýýð çî÷ëîíî. 

Õ¿¿õýäã¿é àéëûí ãýð ä¿ëèé 

Íîõîéã¿é àéëûí õîò ä¿ëèé ãýäýã. 

Ãàë òàõèõàä ºâ÷¿¿ á¿õëýýð íü ºðãºíº. Äàé÷èí áýéñèéí õîøóóã õîíèíû ºâ÷¿¿ 

õýëáýðòýé ãýäýã áàéæýý. Äàëëàãàíû õóâèíä õîøíîãî (îëîí þì îðñîí íàéç ìàõ) 

õèéõ áà ãóðàâ õîíóóëæ õóâààæ èäýõýä õ¿¿õäýýð õàçóóëíà. 

Òîëãîé (õîíèíû) õºíäºõºä óðüäààð îðîé äýýðýýñ íü îãòîëæ ãàëä ºðãººä áóðóó 

òàëûí õàöðûã õî¸ð õºíäëºí îãòëîîä, áàðóóí òàëûí õàöðûã îãòîëæ äóíäààñ íü 

àìñààä, õàìðààñ íü õîéø õî¸ð õóðóó çàéòàé ¿ëäýýíý. Õ¿¿õýäòýé àéëä õî¸ð ÷èõèéã 

íü àâ÷ õóâààæ ºãíº. 

252

Øèíýëýýä øèíèéí öàé óóõàä èäýý àìñàæ, óóöàà ãýðèéí ýçýí õ¿íääýã. Óóöíû 

õî¸ð õàæóóíààñ ýõýëæ ãàð õ¿ðýõ áà õîíãîòîé øààíò, ñýýð ºâ÷¿¿, óóöàà äàãàíà. Æèñàà 

óíøñàí ëàìä áà àéë ãýð áîëîõîä óóö òàâèíà. Óðüä ãýðèéí íàéð ãýæ áàéãààã¿é, 

õ¿¿òýé õ¿í ÷ ãýð áàðèíà ãýõã¿é áàéæýý. 

Áýëýã ñ¿éòýé ãýðëýõèéã ¿çýýã¿é ãýâ. Ãýð í¿¿ëãýæ õ¿¿õýí àâàõûã ñîíñîîã¿é. 

Õ¿¿õíèé òîëãîéã áîîæ àâàà÷ñàíû äàðàà ãýð áàðüæ õóðèìëàäàã ¸ñòîé ãýæýý. Áýð 

ñîíãîæ àâàõàä áýëýãòýé ¿ã èõ õàðäàã. Òóõàéëáàë: àñóóëòûí õàðèóä ã¿í æàðãàëàí, 

áàÿí òýýã, íàñàí æàðãàë ãýäýã ãóðâàí ñàéõàí ¿ã ñîíñëîî. Ýíý ìàíàé õ¿í ãýõ 


Íî¸ä õ¿¿õíèéã ìýäýæ õ¿÷ýýð àâ÷ áàéæýý. Ìýðãýí âàíãèéíõ ¸ñòîé òºðòýé ãýðëýõ 

íü èõýíõ áîëæ áàéâ. Áºãñ, òîëãîéíû äýðòýé èðíý ãýäýã. Òîãòâîð ñóóðüøèëòàé ãýð á¿ë 

ãýæ áàéãààã¿é. Ëàì èõ áàéñàí ó÷èð îðîãíîæ áàéæýý. ªãëºº ìîðüäîæ, îðîéä õ¿ðýýä 

ë èðäýã áà õºðºíãº õîãøëîî íýãòãýõã¿é áàéæýý. Îðîãíîñîí õ¿í ººðèéí ìýäýëã¿é. 

Ãàðñàí õ¿¿õýä ýõýýðýý ë îâîãëîíî. Ýöýã õ¿¿ áèå áèåý ìýäýõã¿é áàéäãèéí õ¿¿õäèéã 

ëàì ë áîëãîíî. Òýíä áàéäàã òýäíèé õ¿ðãýí þìàà ãýæ ÿðüäàã. Àéëä îðîãíîõ ¸ñ á¿ð 

ýðò ¿åä çóóãààä æèëèéí òýðòýý ÷ áàéñàí ìýò ñàíàãäàíà. Ýìýã ýõýä îðîãíîæ áàéñàí 

òóõàé äóðñàâ. Åð íü õ¿¿äýý ãýð áàðèíà ãýæ òýð á¿ð ÿðèõã¿é, ãýðýý îðõèîä ãàðëàà 

ãýæ äóðã¿é õ¿¿õýí àâ÷ èðýõ, õ¿¿õýí àâààä ãýð áàðèõ çýðýãò äóðã¿é áàéæýý. 

Àõ ä¿¿ñýýðýý òýäíèéõýí ãýãäýõ áà ýðýãòýé õ¿íèé ìýäýë èõ áàéâ. Ýöãèéí ãîëîìò 

ãýæ îíöëîõã¿é, ýõèéí ãîëîìòîíä ë ãýðòýý õ¿¿õýä ãàðàõàä äóðã¿éöýõã¿é. Ãàë çýýã 

ãîëîìòíû ýçýí ãýæ òîîöîõã¿é áàéâ. ¨ñòîé òºðòýé ãýðëýñýí àéëûí õ¿¿ ãîëîìòíû 

ýçýí áîëíî. Ãîëîìò õ¿íäëýíý. Ãàëä õîã îéðòóóëàõã¿é, ãàäàãøàà óíàñàí ¿íñ õèéõã¿é, 

ãàëûã àéëãàæ áîëîõã¿é (3 íàñòàé ìàë) ãýäýã. Ëàì õ¿í ºðõ òîëãîéëîõã¿é òýäíèéõ ë 

ãýäýã. 

Á¿õ àéëûã 100% ãýæ áîäîõîä 40- 50% íü öººõºí ìàëòàé îãò ìàëã¿é, 20- 30% 

áàÿí äóíä ÷èíýýíèé, 10- 20% íü èõ áàÿ÷óóä 10- ààä õóâü íü òàéæ óãñààòàé àéëóóä 

ãýæ áîëíî ãýëýý. Åð íü öººõºí ìàëòàé àéë 40- ººñ äîîø õóâüòàé áà öàéíû ñ¿¿òýé, 

òàðãûí òàâàí ÿìààòàé ÷ àéëûí çàðö ÿâíà (õýäýí ÿìàà, õîíü ñààëãàíà). 

Íýã óñààð íóòàãëàäàã òýíö¿¿ òîîíû ìàëòàé àéëóóä 5- ð ñàðûí 10- ààñ 9- ð 

ñàð õ¿ðòýë ñàâõ çºð¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë õàâðûí àäàã ñàðûí 13- ààñ íàìðûí äóíä 

ñàðûí 20 õ¿ðòýë ñààõëàíà. Õîíü íü õîëáîîä ñóðñàí áà àéëóóä íýã íýãíèéõýý ìàëûã 

òàíüæ îéðòóóëäàã áàéâ. 

1. Ñàðàí (äàí, äàâõàð, õºâ÷òýé, øèðýýòýé, ãàëòàé, ñºíòýé) òàìãà. 2. ×àíäìàíü 

(ãóðàâ í¿äýí, çàäãàé, õºëòýé, øèðýýòýé) 3.×îéíæèí (äàí , äàâõàð, ýâýðòýé, ãàëòàé, 

ñºíºòýé, ñàðàí äýâñãýðòýé) 4.Äºðâºëæèí (äàí, äàâõàð, õýëòýé, õºëòýé, í¿äòýé, 

ñàðàí äýâñãýðòýé) 5.Áóéëàí (òîâõòîé, í¿äòýé, äºðâºëæèí õ¿ðýýòýé) 6. Õàñ (çºâ 

ýðãýñýí, áóðóó ýðãýñýí) íî¸äûí áýëýã äýìáýðýëòýé ñ¿ëäýí òàìãà ãýãäýíý. 7.Çàãàñàí 

(í¿äòýé, äóãóé õ¿ðýýòýé, çºâ ýðãýñýí, áóðóó ýðãýñýí). Ýíý íü äýýð ¿åä áàéñàí ãýõ áà 

çàðèì õ¿ì¿¿ñ õàñ òàìãûã ýâäýýä çàãàñ áîëãîñîí ÷ ãýäýã àæýý. 

253

4. Õàëòàð, Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì” 

íýãäëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðõëýã÷ 

Ñóóðüò íýã ë àéë áàéíà. Õýñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ¿ã¿é áîëíî. Ìàë àæ àõóéí 

4 áðèãàäòàé. 117 ìÿíãàí ìàë, 500- ààä ºðõ, 2000õ¿í àìòàé. Ìàë àæ àõóéí 149- 170 

ñóóðüòàé. Áîãèéí ñóóðü ººð÷ëºãäºíº. ¯¿íýýñ àäóóí ñóóðü 10, áîãèéí ñóóðü 129, 

¿õýð 17, òýìýý 14 áîëíî. Ýì÷èëãýý òýæýýëèéí 3 öýãòýé áà æèëä 11- 17 ìÿíãàí ìàë 

äàìæäàã. 

Àäóóíû íýã ñóóðüò 350- 400 àäóóã íýã àéë ìàëëàíà. Õººâºðëºõ ¿åä õ¿í õ¿÷ýýð 

òóñëàíà. Ñààëèéí õóãàöààíä óíàãàëàõ áà ñóì áðèãàäûí àæèëòíû ãýð á¿ëèéí 

õ¿ì¿¿ñ ñààëèíä ãàðíà. Àäóóíû ñóóðüò ºâºëæºº áàéõã¿é. Õààí öàñ áàãà, ºâñ áàéíà 

òýíä îòîðëîæ, í¿¿äëèéí áàéäëààð (¿õýð áàñ àäèë) ÿâíà. Ñóìûí õýìæýýãýýð àäóóíû 

õî¸ð õîðîî áàéíà. 

Ýð ÷ºäëºí 700- 800 òîëãîéãîîð (çàðèìäàà 1000) ñóóðèëàíà. Áîã ºâºëæºº, 

õàâàðæààíû õî¸ð ýýëæèéí õàøààãààð 100% ¿õýð íýã ýýëæýýð 100% õàíãàãäæýý. 

Ñóìûí õýìæýýãýýð 401 õàøàà òîãòìîë àøèãëàãäàæ, òýìýýíèé 79% áóþó 12 

õàøààòàé áàéæýý. Òýìýý 250- 300- ààð ñóóðüøëàãäàæ íýã àéë áàéíà. Îäîî ¿åä 

õàøàà áóóöíû äýðãýä áóþó ººð ãàçàð áàðèãäàíà. Õºðçºí õîðîî áàéõã¿é, ÷óëóóí 

õîðîî á¿õ õîðîîíû 20 õóâèéã ýçëýæ áàéíà. Á¿õ ñóóðèí 30 õóâü îð÷èìä ààâ, ýýæ íü 

äàãàæ ÿâíà. Õ¿¿õäèéã àñàðíà. ªíäºð íàñòàí õ¿ì¿¿ñ õ¿¿õäýý äàãàõ, ñóì, áðèãàäûí 

òºâä ñóóðèí ñóóíà. Íºõºðã¿é õ¿¿õýäòýé ýìýãòýé ýöýã ýõèéí áà òýäíèé àëü íýãòýé 

íýã ºðõ áîëîõ ÿâäàë áàéíà. 

Ýðýãòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðüöàà 49\52 áàéíà. Õ¿éñèéí ÿëãàà íýëýýä áàéñàí 

íü îðîãíîëò äýëãýð ¿çýãäýë áàéâ. Õóðèì ãýæ áàéãààã¿é, ¿õýõ, òºðºõ ¿åä õóðèì 

õèéæ áàéæýý. Îäîî îðîãíîëòûã òîîëáîë 10 õ¿ðýõã¿é ãýâ. Òýð àéëä îðæ ñóóñàí ãýõ 

áà ñóóñàí õîéíîî (2- 3 æèë ºíãºðºõºä) ãýð òºõººðºõ òîõèîëäîë áàéíà. Ýíý ñóìàíä 

áàéäàã ãýæ ÿðèõã¿é, îðîãíîëò ãýíý. 

Ñóìûí õýìæýýãýýð öýöýðëýãò 50 õ¿¿õýä, ÿñëèä 25 õ¿¿õýä ÿâíà. 300 ãàðóé 

õ¿¿õýäòýé 8 æèëèéí ñóðãóóëü, äîòóóð áàéðàíä 75 õ¿¿õýä ñóóíà. 

Äýýð ¿åä ñóìûí òºâèéí õýäýí ìîäîí áàéøèíä ñóóðèíä þìàà òàâèíà ãýæ 

ÿðüäàã áàéæýý. 

5. Õºõ îâîãòîé Îðîã íàñ 77, ýð, Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, 

“Äàâøèëò çàì” íýãäëèéí “äýðñýí óñ” áðèãàä 

Áóóöàà ãàçðûí íýðýýð íýðëýíý. 

1. Áóéëñàíãèéí áóóöàíä îñîð òîéíûõîí îëîí ¿åä áàéæýý. ¯¿íä: Îñîð òîéí, 

Õàéäàâ òîéí, Íàìñðàé, Íàìõàéõàí ãýõ ìýò. 4- 5 ¿åèéí áóóö áîëíî. 

2. Ãóðâàí òîîäîã (óñíû íýð)- èéí áóóöàíä Áàëáàðûõ, ×îéäîãèéí, Ëóóçàíãèéíõ, 

Àìáààãûíõ, Çóëçàãûíõ íóòàãëàñàí áà Áàðóóí òîîäîãèéí Õºõ îâîî, Øàð õàä ãýõ ìýò 

áóóöàä 5 ¿åýð íóòàãëàæ áàéæýý. 

Ìºí Áóãà øàâãàòàéí ýíãýðèéí Öàãààíû, Áîñãîí öàãààíû áóóöàíä ßäàì, 

×îéìáàë, Äàìðèíãèéíõ íóòàãëàæ áàéâ. Ïàéç õàìòãàñàí áà õàí- ÿçãóóðòàé àéëûí 

áóóöàíä áóóõã¿é. 

ªâºëæººíäºº 12- ð ñàðûí ¿åä õîòîî õîâõîëæ õºðºí (õ¿ðçýí) õîðîî áàéðëàäàã. 

ªâºëä 2 ãýðýýð ë áàéíà. Èë¿¿ ãýðòýé áîë 4 ãýð ë áàéíà. Àæèë, àì íèéëñýí èòãýëòýé 

254

àéëóóä õîòëîíî. Ñàäàí òºðºë ÷ àéëóóä áàñ áàéíà. Ìàë íü õàìò õîòîíä áàéõ áà ãàë 

ò¿ëýõ, õóðãà ýðãýõ ìýòýýð òóñëàëöàíà. Õîíèíû õîò ãýíý. ¯õðèéí, òýìýýíèé õýâòýë 

ãýõ áà òóãàë áîòãîíû çýëýíä íü áàéíà. Çóíä ã¿¿í çýë òàòíà. 

ªì÷ õºðºíãº õóâüäàà, àæëàà íýãòãýæ ìàëëàíà ãýäýã áîë õîò àéë þì. Ìàíàé 

àéëûíõíû ìàë ãýýä íýã íýãíèéõýý ìàëûã îéðòóóëíà. Àæëàà ýâñýýä èäýæ óóíà. 

ßäóó íü áàÿíàà äàãàæ, çàðöëàãäàõ àéëóóä ÷ áàéâ. ªâëèéí ýõýí ñàð áóþó çóë ñàð 

ºâºëæººíäºº áóóæ 3 ñàð áîëíî. Çóëûí 25- íä çóë íîöîîíî. ¯¿öýý èäýø õîîëîî 

ºìíº íü õèéíý. Õîò àéëûí äóíä áàéõ áà õîòîíäîî òàë íºìºð õèéíý. ¯õðèéí çýë 

õîòíû ºìíº ãýðèéí äóíä, òýìýýí çýë ºìíº ë áàéíà. Áîòãîòîé èíãý ë ãàäíàà áàéõààñ 

ñóâàé òýìýý, àäóóã íºìºð ãàçàð áýë÷ýýðò íü õóðààíà. Ã¿¿ óíàãàëàõ, èíãý áîòãîëîõ 

¿åä ÷îíîíîîñ õàìãààëæ îéð áàéëãàíà. ªâºëä ìàëàà ºíæººä ë óñëàíà. Çóó äîòîð 

õºðºíãºòýé àéë äàãàæ ÿâíà. 

Òýìýýíä òîì äºðâºëæèí òýãíýæ àðãàëàà ò¿¿íý. Õºð ÷ òºëíº. Òýìýýíèé õàëòàð 

àðãàë, ¿õðèéí õºõ àðãàë èë÷ ñàéòàé, àäóóíû õîìîîë àñàõ íü ñàéí èë÷ ìóóòàé ãýäýã. 

ªâºëä çýðëýã ãàçðààñ öàñ õàéëæ óóíà. Ìºí õóäãààñ ÷ óóíà. Ìàëàà íàðíààñ 

ýõýëæ óñëààä îðîé á¿ðèé áîëòîë óñëàíà. Óñ íü 15- 20 êì- èéí çàéòàé ÷ áàéíà. Íýã 

óñàíä ýõýëæ áîãîî óñëàíà. Óñíû õ¿ì¿¿ñýý õ¿ëýýæ îðîéä ¿ëãýð ÿðüäàã. (ÿðèëöàíà) 

ªâºëæºº áîë íºìºð äóëààí áóóö, õîíõîð ãàçàð, õàäíû íºìºð, öî÷ìîã îâîîíû 

ýíãýðò áàéõ ¸ñòîé. ¯õýð áîë æàâàð áàãà òóñäàã, ñàëõèíû æàâàð öîõèäîã ýñýõèéã 

ìýääýã ó÷èð ¿¿íèéã õàðæ ºâºëæºº ãàðãàäàã áàéæýý. 

Ãýð øàíõ ºìíº, áàðóóí ºìõºíèé äóíäóóð ÷èãëýõ ¸ñòîé (Õàíãàéä ãàçðûí 

ººä, óðóó ãýæ ÿðüäàã) Õî¸ð îâîîíû õîîðîíäóóð, õºòëººð ãýðèéí õàëçûã (¿¿ä) 

õàðóóëàõã¿é. Îâîî ÷èãë¿¿ëæ áàðèõ ¸ñòîé. Óóëûí ÷èíýý îëçòîé ãýæ áýëýã áîäîæ, 

óóë îâîî ÷èãë¿¿ëíý. Õîòîë ÷èãë¿¿ëýõ àçàíä ìóó ãýäýã. 

Ç¿ãèéí ìóó ç¿¿í ºìíº 

Ç¿ñ íü ìóó íü çýýðä õàëçàí ãýäýã áàéâ. 

Áàðóóí ºìíººñ õîéíî õ¿ðòëýõèéã ñàéí ç¿ã ãýíý. Íàð ãàðàõ (óðãàõ) ç¿ã ìóóã¿é 

áîëîâ÷ ýðõýìëýõã¿é, ç¿ã íü òèéìõýí ãýäýã. Þìíû àõëàõ òàë áàðóóí òàë þì. Öàãààí 

èäýýã áàðóóí òàëä òàâüäàã. Ãýðèéí àõìàä íü áàðóóí òàëä áóóíà. Ýñãèé ¿¿ä áàéõàä 

ç¿¿í òàëûã ºðãºæ îðóóëíà. 

Ëàì ãýðèéí äîòîð áàðóóí äýýäýä ñóóæ, òºðèéí õàð õ¿í ãýðèéí ç¿¿í õîéä 

ñóóäëààñ ãýðèéí àæëûã óäèðäàíà. Ýâ íýãäñýí ýð, ýì ãýðèéí ç¿¿í òàëä áàéõ ¸ñòîé. 

Àéëûí áàðóóí óðüä òàëûã õàçààð ÷ºäºð ........... áàðóóí õîéä òàëûã ýðõè, àÿãà, òàãø 

................. ãýõ ìýò. 

Ãýðèéí äîòîðõèéã åðººõºä: 

Óñàí äîëãèî îðóóëæ øèðñýí 

Óðò öàãààí òîéðóóëãà (äóãëóóð) áàðóóí òàëä íü áèçýý. 

Òàãíàé ãàðãàæ øèðñýí 

Òàíãàä öýìáýýð ýìæñýí 

Òàâàí äàâõàð øèðäýãòýé ............... ç¿¿í òàëäàà áàéíà. 

Ç¿¿í õîéò òàëûí àâäðàíä íü 

Ãàí õóóðàéí ºðòºñ 

Õàòàí áóëãèàðûí ººäºñ 

Òàëä óðãàñàí áóðãàñ 

255

Òàõèìàíä óðãàñàí ÷àíäàñ (íóìíû ýëýã) 

Òàâàí îíüòîé àðèóí öàãààí ñóì ... õ¿ðòýë öºì á¿ðýí áàéíàà. 

Ñóóäëûí õóâüä á¿ñã¿é õ¿í õîéìîð ãàðàõã¿é, áàðóóí òàëä òºäèé ë ñóóõã¿é 

çàíøèëòàé áàéæýý. 

Õàâàðæààíä ìàë çóòðàíãóé îðñîí áîë ìàëàà ñàëãààä õî¸ð õîò áîëíî. ªâºëä 

ºíòýé îðñîí áîë õàìò ë áóóíà. Ìàë òºëëºõ ¿åä îëîí í¿¿õã¿é, õîë ÿâàõã¿é. Çóíä 

áîë îëîí óäàà í¿¿íý. ªðõèéí òýðã¿¿ëýã÷ íóòàã óñàà ¿çýõýä òýìýý à÷ààãàà àâ÷ ãýðò 

í¿¿äýë î÷äîã. 

Æàðààä æèëèéí òýðòýý áóðãàñàí õàíàòàé, íàðñàí óíüòàé, öàãèðàãòàé ñàðõèíàã 

òîîíîòîé áàéâ. Óíü íü ñàëàõã¿é. 15 òîëãîéòîé, 6 õàíàòàé, 90 óíüòàé ãýðò áàÿ÷óóä 

ñóóíà. Ñàìáàð õààëãàòàé ýñãèé ¿¿äòýé. Òîîíî íü õóñ ìîä áà ñàðõèíàã òîîíîíû 

õóðóó ãýæ áàéíà. Äºðºâ áà çóðãààí õàíàòàé ãýð ë áàéíà. ¯¿äýí äýýðýý çîîñîí õýý 

øèðæ, 4 ºíöºãò íü ñóäàñ î¸íî. Õºøèã áàéãààã¿é áàéâàë àõàð ýñãèé õºøèã áàéíà. 

ßäóó àéëä îãò áàéãààã¿é. Ãýð õî¸ð äàâõàð äýýâýð, òóóðãàòàé áàéñàí áà ÿäìàã íü 

öîîðõîé õàð ãýðòýé áàéâ. 

Öàãààí ñàðààð õîíü õóðãàëæ ýõëýõ áà õóðãà èøãýý õºãíºíº. Þìàà õîéíîî 

îâîîëæ, ãýðò 4- 5 õºãíº áàéíà. Íýã õºãíºíä 20- 25 õóðãà, íèéòäýý 200- ààä õóðãà 

ãýðò áàãòàíà. Àðâààä õîíîæ õóðãà òîðíèõîä èë¿¿ ãýðòýý õóðãàà ãàðãàíà (îðóóëíà). 

ªâñ (ºëºí) ñàâðààð õàìàæ õóðãàíäàà ºãºõ áà ìºí áóäàðãàíà õóðãàíäàà óÿäàã áàéâ. 

ªâºëæººíäºº øèíýëýæ öàãààí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä áóóöíààñ ãàð÷ í¿¿äýã 

¸ñòîé. (æèë á¿ð ýñãèé õèéäýã). Í¿¿äýë öàãèéí áàéäëààñ èõýä øàëòãààëíà. Òýìýý 

à÷èæ áàéâ. Í¿¿äýë, í¿¿äýëã¿é àéë áàéâ. Àðàâíû äîòîð áóóæ í¿¿äýë ñýðãýýäýã 

¸ñòîé. 

Æèí ¿äýä íóòàã õàðàõààð ãýðèéí ýçýí ãî¸æ ÿâíà. Óñ áýë÷ýýðèéã á¿òýí òîéð÷, 

õààíà õîòëîõ, õààøàà ìàë áýë÷ýýâýë áîëîìæòîé çýðãèéã ñîíãîíî. Æèí ¿äýä íàð 

ãîëëîæ, íîãîîíû õàðàãääàã æèøýýòýé áîëíî. Äóãóé çóðààä ºâñ ÷óëóó òàâüæ ãýðèéí 

“ÎÍ” àâäàã ¸ñòîé áàéæýý. 

Øèíýýð ãýð çàñààä áàðüñàí øèíý ãýðèéí õîãèéã ãýðò íü (2- 3 õîíîã) áàéëãàæ 

öýâýð ãàçàð õàÿäàã ¸ñòîé. Õîã èðæ, áóÿí õèøèã öóãëàíà ãýæ áèëýãøýýäýã. Õîã, áóÿí 

õî¸ð õàìò ãýäýã áàéâ. ¯íñ áîë ýë÷ ýðäýíýý áàðñàí õýíä ÷ õýðýãã¿é ç¿éë. Õàðàíõóé 

øºíº õàð ¿íñ àñãàäàãã¿é ¸ñòîé. 

Óóãèõ íü óòàà 

Óíòðàõ íü ¿íñ ãýäýã ¿ãòýé. 

Îðîéí õîíü èðæ ÿâàõàä ººäººñ íü ¿íñ àñãàäàãã¿é ãýæ áàéâ. ¯íñ õ¿íèé ººäººñ 

àâ÷ ãàðàõã¿é. Ìîðèíû óÿà èõýâ÷ëýí ãýðèéí õîéò òàëä áàéõ áà ãîâüä óÿà ¿¿ä õàâüä 

áàéíà. Ãýðýýñ ìîðü óÿäàã áàéâ. Ã¿¿í çýë ãýðèéí ýçíèé ñàéí ç¿ãò áàéíà. 

Íºõºð íü àõ áîä ñàéí, ä¿¿ õ¿í ãèéãýõã¿é ÿëàíãóÿà 4 áà 7 íàñíû çºðººòýé áîë 

òóëãà òîéðñîí õýð¿¿ëòýé ãýíý. Òàâ àõ áà ä¿¿ áîë ñàéí ãýäýã. Ýõýëæ ãóéíà, äàðàà íü 

õàäàã òàâèíà. Óäàì ñóäðûã ìýäýæ, òýðíèé ¿åä òèéì ãýõ÷èëýí 2- 3 ¿åäýý óäàìòàé 

ÿâñàí ãýäýã áîëíî. Òºëºâ íîìõîí, àæèëä ñàéòàéã ãîë÷ëîíî. 

ªíãºëºã ìàÿã íü òààðàõ, àìíû áýëýã íü òîõèðëîî ãýæ áýð ñîíãîíî. Õýðýâ 

àðãàë ò¿¿æ ÿâáàë õîìîîëîîñ íü àâ÷ þó õýëýõèéã ñîíñîíî. Èéíõ¿¿ õ¿¿õíèé ¿ãèéã 

áèëýãøýýíý. Õîíü óñàëæ áàéõàä íü òààðàëäàæ, ººä ººäºº õàðñàí 3 óóëûí íýðèéã 

àñóóòàë Ò¿âøèíòàë, Áàÿíòýýã, Àðæàðãàëàí ãýæ õàðèóëñàíààñ æèíõýíý ìàíàé õ¿í 

ãýæ àâñàí ò¿¿õ ÿðèâ. Áàÿ÷óóä àâäàã íü àëáà, ºãäºã íü ¸ñ ãýäýã îéëãîëòîîð õ¿¿õýí 

256

ìîðäóóëàí àâ÷ áàéæýý. Òýäíèé õ¿¿õíèéã àâàà÷ààä ýõíýðýý õèéæýý ãýæ ÿðüäàã. 

Ìèíèé òîëãîéã öàãààí þìààð áîîãîîä íàìàéã õóäàëäààä èäæýý ãýäýã ¿ã ãàðñàí 

áàéâ. 

Õ¿¿õýí ìîðäóóëæ àâàõàä äºìºã àéë äºìºã ë ìàë ºãíº. Õóâöàñ õóíàð, òîëãîéí 

ãî¸ëûã áýëäýíý. ßäóóâòàð àéë äîð íü ¸ñîëæ àâíà. 

Õàäàì áýðèéí õîîðîíäûí öýýð íü òèéì÷ õàòóó áóñ, ÿðèàíû ºíãºíèé ¸ñ ãýæ 

áàéäàã ãýëýý. 

Õ¿íäýòãýñýí õ¿íèé ºìíº ñºõºð÷ ñóóãààä ¿ã õ¿ëýýæ àâäàã, ýâã¿é õýðýã õèéñýí 

õ¿í òàìãà ÿàìàíä ñºõºð÷ ñóóíà. 

20 íàñ õ¿ðýõýä ýð áîëæ, ýìýýëò ìîðèíû ýçýí áîëíî. Õîðèóë ¿ã¿é 20 íàñ ãýäýã 

¿ãòýé. Àìàð ìýíä ìýäýæ ýõëýõ áà àéëûí õºðºíãº ÷ ìýä¿¿ëíý. Òîì õ¿íèé äýðãýä 

çàâèëàõã¿é, ãààíñ ãàðãàõã¿é. Çºâ ÿðüæ ñóðàõ õýðýãòýé áàéâ. 

Á¿ñòýé, á¿ñã¿é õ¿¿õäýä ýâýð ¿ëäýýíý. Á¿ñòýéã (òýãø) 6, 8 íàñàíä, á¿ñã¿é õ¿íèéã 

5 áà 7 íàñàíä àâíà. Äààõèéã õóâöñàíä íü õàäíà. Æèë ìýíãý òààðñàí õ¿íýýð ìýñ 

õ¿ðã¿¿ëíý. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã 7 íàñ õ¿ðýõýä ãýçýã òàâüäàã. ¯ñ àâàõ á¿ðòýý òîíîñîîð 

áàéãààä ýâðèéã óíàãàíà. Õîíèí öàãò äààõè àâíà. Íàéì íàñ õ¿ðýõýä òºðèéí õàð õ¿í 

áîë òàâ ãýçýã òàâèíà (ýâýð àâñàí õîéíî òàâ òàâèíà). 

Õ¿¿õäèéí óãààëãà, îé, äààõè, öàãààí ñàð, íàñ áàðàõàä öàãààëãà áóäàà àãøààëæ 

¿çýì, ÷èõýðòýé òàâüæ òàðàã àéðàã äàãóóëíà. Øèíèéí íýãíèé ºäºð áàðààí ºäºð 

ãýæ öàãààëãààðàà öàéëãàäàã ó÷èðòàé. Öàãààí áóäàà ¿ðòýé ¿íäýñòýé èäýý áºãººä 

öàãààëãàà áàðóóí òàëä íü, ¿¿ñýý ç¿¿í òàëä íü òàâèíà. Óóöûã çàñ÷ õîíõîéëîëã¿é 

èäýõ ¸ñòîé áà òýã äºðâºëæèí ìîä øèã áîëãîíî. Øîíõîð (òîëãîéã)- ûã áóðõàíä íü 

òàâüäàã áàéæýý. 

Àäóóí ÷óëóóíä, Í¿õòèéí äýðãýä ×èíãèñèéí ìîðèíû ìºð, Õºõ ºíäºðò óíàãà, 

òóãàë, áîòãîíû ìºð áàéíà. Õàòàí ñóóäàëä õàòàí íü ×èíä- ×èíãèñ ãàð÷ áàéæ, îâîî 

òàõèëä ×èíãèñèéí ãàíçàãëàà òîãîî áàéâ. ¯¿ðèéí øºíººð õºëñòýé òîãîî òîõëîî ãýæ 

õî¸ð íü áîññîí ò¿¿õòýé ãýâ. Îíîí ãîëûí ýõýíä ãàíö õóñíû äýðãýä ×èíãèñèéí õ¿¿ð 

îðøóóëñàí ãýæ Òºâ àéìãèéí òºâä ñóóãàà Öýäýíäàìáà ãóàé ÿðüæýý. 

Õ¿õýã áóþó ººæèí ãýæ ñàðàâ÷òàé ìîäîí ñàâàíä õ¿¿õäýý õèéíý. Õ¿¿õäýý 

õîíèíû íýõèéä (ºâ÷¿¿ õýâòýé) áîîæ àâíà. 

3 õîíóóëæ á¿ëýýí ñèéäýìýýð, ðàøààíààð óãààæ, õîíèíû ñ¿¿ë ò¿ðõýíý. 

(õèéäýõýýñ õàìãààëíà.) Áîîæ àâñàí ýõýä ºâ÷¿¿ õîøíîãî ºãºõ áà áîîæ ýõ íýõèé 

ºëãèé õèéæ õ¿¿õäýä ºãíº. ªâ÷¿¿ íü ºëãèé øèíæòýé þì ãýäýã. Óãààñàí ëàì õ¿¿õäýä 

íýð ºãíº. 

¨ñîëñîí ãýðèéí áàðóóí óðä òàëä àìàðæèíà. Çóí, íàìàð áîë ã¿¿íèé àéðàãíû 

ñàõ õºõ¿¿ð òýíä áàéíà. Àìàðæèõ ãàçàð íü àðàã õºìºð÷ þì äýâñýíý. Õàé÷ààð îãòîëæ, 

øºðìºñººð áîîíî. Ýõ ººðºº ÷ áîîæ àâíà. Áîîæ àâñàí ýõýý äóóðèàäàã ¸ñòîé. 

¯õðèéí õºõ õîìîîë õºìð¿¿ëæ øèâõ õèéíý. 

Õîë þìàíä ÿâàà õ¿íä õîîñîí àðàãòàé õ¿í òààðâàë ìóó, ä¿¿ðýí àðàãòàé õ¿í 

òààðâàë á¿òýí õîìîîë àâ÷ ºâºðëººä ººðèéí ãàëä õèéíý. 

Óñ ÿâãàí ¿¿ðýõ ¸ñã¿é. Óñíû óíààã¿é, áîðâèî óñàëñàí àéë ãýæ õ¿í áóóäàãã¿é 

áàéæýý.Ýõèéí òàëûã ýðõýìëýíý. Íàãàö òàë îéðõîí ãýíý. Íàãàöûí äýðãýä äàëíû ìàõ 

èäýõã¿é. Ò¿øýýò âàíãèéõ (ªìíºãîâü) íàãàöûí äýðãýä ñ¿âýýíèé õàâèðãà èäýõã¿é 

ãýâ. 

Çýý çýýíöýðèéí õîëáîîòîé 

257

Çýñ ãóóëèéí õîëèîòîé ãýäýã ¿ãòýé. 

Çýý çýýíöýð çýâýíöýð, áºë áºëºíöºð ãýæ òàñàðíà. 

À÷- ãó÷ ãýõ áà àì áàðèõ à÷ààñ æè÷ ãýíý. 

Õ¿¿õýä ãóðâàí ýõ ¿çýõã¿é ¸ñòîé. 

Íààíàà íàæèí õýýòýé 

Öààíàà øàøèí õýýòýé 

Öàöàë á¿ðòýý öýöýãòýé 

Öýöýã á¿ðòýý òàõèëòàé 

Öàãààí ñàéõàí ç¿ñòýé õàäãèéã íàäàä ºã÷ áàéãàà þì áèçýý ãýæ áýëãýý ýõýëíý. 

6. Áóä îâîãòîé Äàøÿíæóó íàñ 71, ýð 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì” íýãäýë 

ªâºë áîëæ öàñ îðîõîä áººãíºõ òèéøýý áîëíî. Ãàíö ãýðýýð õîâîðõîí áàéíà. 

Íýã áóóöàíä 700- 800 õîíü, ÿìàà áàéâàë îëäëîî ãýíý. 300- 700 õîíü, ÿìààòàé áîë 

äóíä ÷èíýýíèé àéë áàéíà. 

ªâëèéí áóóö (èõ øàð áóóöàíä)- íä óðàëäàæ áóóíà. ªâëèéí ñàðûí 15- íû ¿åýð 

áóóöàà õºíãºëæ “õºíä” áóóöàíä í¿¿íý. ªâºëä öàñíû áóóöààð ÿâíà. Óñòàé áóóö 

õîâîð áàéâ. ªâºë õºðçºíãººð õîðîî áàðèíà. Òýäíèéõ áóóõ þì ãýíý ëýý ãýõýä òýíä 

áóóõã¿é. Õ¿éòýí áóóöàíä äóðã¿é. Óóëûí ýíãýð, íºìºðòýé íàð òóñäàãæàâàðã¿é ãàçàð 

áóóö áàéíà. Çàäãàé óñ ¿ã¿é, ãàð õóíäàãàíààñ õîâîîãîîð òàòäàã. Õàòðàíòàé óóëàíä 33 

áóóö áàéæýý. ªâºð òàëäàà ãîëëîíî. Àð òàëä íü õîâîð. Àð ãàçàð æàâàð òóñäàã, ÿàãàà 

÷ ¿ã¿é áàéõàä öàñ áóóäàã ãýâ. 

Æèøýý íü 33 áóóö ãýõýä ç¿¿í ºìíº òàëààñàà Öàãààí ýðýã, Õ¿ðýí õàíàí (õ¿ðýí 

õàäòàé), Îîðöîã (õýäýí òîëãîä), Í¿õýí áóþó îîðöîã (ýíãýð õàâ÷èã ãàçàð), õ¿ðýí 

îâîî, Áóéëñàí (áóéëñòàé), ¯ç¿¿ð õàíàí, ªíãºò õ¿ðýí, Àëñàà íü õàð, Ò¿éìýðò çàðàà, 

ªë ñ¿¿äýðò õ¿ðýí, Òàøàà çàðàà, Öàãààí òîëãîéí áóóö, Øàðàã îâîî, Õºõ äýë, Õýðýý, 

Ç¿¿í öàéð, Øàð öàéð, ×óëóóí õîðîîò (ãîëûí áóóö), Öàãààí ýðýã (öàãààí øîðîîòîé 

ãàçàð) ãýõ ìýò. Á¿ãä îâîîíû ýíãýðò áàéõ áà ãàçðûí ÿíçààð íýðëýíý. 1940- ººä îíîîñ 

×óëóóí õîðîî, 1960- ààä îíîîñ ìîäîí õîðîî áàðèõ áîëæýý. 

Ìàíàéõ “òàøàà çàðàà”- ä ºâºëæèæ, õàâðûí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä í¿¿äýã 

áàéâ. ªäºð ¿ç¿¿ëæ í¿¿íý. 

ªâëèéí ñàðä (ýìýãòýé÷¿¿ä ãîëäóó) õîíü èõ õàðèóëíà. Àäóó òýìýýíä ýð÷¿¿ä 

ÿâíà. ªâºëä àÿí æèí òýýíý. Àðãàëàà òýìýýãýýð ò¿¿íý. Ñýãñ äºðâºëæèí òîì àðàã þì. 

(áóðãàñààð õèéíý). Íýã ñýãñýíä õîðèîä èøèã îðîõ áà õ¿¿õäýý à÷äàã áà áóóäàëä áºë 

õºìºð÷ õó÷ààä õóðãàà õîíóóëíà. Òîîíîã¿é õàíà ìîäîîð áàðüæ õóðãàà õèéíý. (áàñ 

æèæèã ãýð ÷ áàéíà). 

Àéëä òóëãà íýã ë áàéíà. 4 õºëòýé, 4 òîòãîòîé, 4 öàãèðàãòàé òóëãà õÿòàäààñ èðæ 

áàéâ. Òîòãûã õ¿¿ä ãîëëóóëàõã¿é. Òîéðóóëæ øàâðààð õàòãóóëæ öîõèíî. Çàðèì àéëä 

æèæèã òóëãà áàéíà. 

Àðãàëûí äºðâºëæ ãîíçãîé õýëáýðòýé 2 òàëäàà ñýíæòýé áàéíà. Àðãàëûí 

äºðâºëæ äýýð ñóóõã¿é. Ãàëûí õàé÷èéã àíãàéëãàõã¿é, àëõàõã¿é ãýðò õºíäëºí òàâèíà. 

ªâëèéí àäàã ñàðûí 25- íä ãàëàà òàõèæ, ºâ÷¿¿, õîøíîãî, ñýìæ, õàäãààð îðîîæ 

ãàëäàà ýð õ¿í ºðãºíº. Íîì óíøèíà. Äàëëàãàíû õóâèíä õèéãýýä ãýðèéí ýçýí ãóðàâ 

ãóðàâ õóðàéëæ (õîíèíûõîî àðüñíû ¿ñèéã äýýø õàðóóëæ, õ¿ç¿¿ã õîéìîð ÷èãë¿¿ëæ 

äýâñýýä äýýð íü øèðäýã äýâñ÷ ñóóíà). Á¿õ õ¿í õóðàéëæ äàëëàãà àâíà. 

258

Çóëûí 25- íä çóë ºðãºíº. (ìºðãºíº) Áóóöàíäàà öàãààëíà. 

Áèò¿¿íä õîíèíû ýð¿¿ã¿é òîëãîéã, óóðàã ñ¿¿ë, òààíò, 2- 3 áîîâ, öàãààí èäýýãýýð 

÷èìýæ áóðõàíäàà òàâèíà. Øèíèéí ºãëºº çóë, õ¿æ, àðö óóãèóëæ ñ¿ëäýíä ìºðãºíº. 

Óóö (ñýýð, øààíò, 4 ºíäºð, õîøíîãî) çàðèì àéë ¿õðèéí ºâ÷¿¿ òàâèíà. Äàë ºâ÷¿¿ã 

íýã ñàâàíä òàâèõã¿é ¸ñòîé. 

Èõ áóóöûã ºâºëæºº ãýíý. Öàñíû áóóöàíä áàéâàë óñàíä îéðòîíî. ªâºëæºº 

õàâàðæàà 10- 30 êì- ò áàéíà. Ìàë öýýæäýíý ãýæ õîíä áóóö ðóó ãàíö ãàíö ãýðýýð 

òàðæ áóóíà. Ãîâü, öàãààí òýãø ãàçàð õàâàðæèíà. Õîíäîíä õîíü òºëëºíº. Áóóõ 

ãàçàðàà à÷ààãàà áóóëãààä äàðàà íü í¿¿íý. Ìàë öººíòýé áîë õî¸ð ãýðýýð ÷ áóóíà. Óñ 

2- 4 êì- ýýñ õîëã¿é áàéíà. 

Àìíû óñ 5- 10 êì- ä áàéíà. Óñàà òýìýý õîìíîæ, õàâ÷èã (ãîíçãîé äóãóé ¸ðîîëòîé 

÷èõòýé ñàâ) òîîãîí (2 òàëäàà í¿õòýé îîñîðòîé ñàâ)- ààð àâíà. Ýð õ¿í àðàã ¿¿ðýõã¿é, 

òýìýýíèé õýâòýðýýñ õýâò¿¿ë äºðâºëæ òýìýýòýé ÿâíà. 

Õàðãàíà, áóäàðãàíà (áîð óëààí), áóéëàñ, õóóðàé øýýðýí, íîõîé øýýðýí, ñàãñãàë 

ò¿ëäýã. Çàã ýíä áàéõã¿é ãýâ. 

40- 50- ààä îíîîñ çóóõ ãàð÷ýý. ¯õýð, òýìýýíèé øèðýýð ¿íñíèé ñàâ õèéõ áà 

¿íñýý ñàëõèíû óðóó ºìíº òèéøýý õàÿäàã. 

Õàâðûí ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä òýìýý çîãäëîæ ýõëýíý. Àäóóã õÿçààëàí 

íàñàíä öàãààí ñàð ãàðãààä çàñàõ áà çàñàà÷ øàðæ èäíý. Íàìðûí àäóóã ýõíèé öàñààð 

÷ çàñäàã. 

Õàâðûí ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä àäóó äýëëýæ ýõëýíý. 

¯õýð, àäóóíû õºâººð, ÿìààíû íîîëóóð 30- ààä îíîîñ ýõëýí àâàõ áîëæýý. 

Èíãý öàãààí ñàðûí 10- ààñ çóíû äóíä ñàð õ¿ðòýë áîòãîëîæ, íÿëõààñàà ñààëãàíà. 

Çóíä òàë, èäýøòýé, óñàíä îéð íóòàã ðóó áóóíà. Áîðîîã¿é áîë èõ í¿¿íý. Ìàëàà 

õºíãºëæ äóóñààä ñààõ òàâèíà. 

Íàìàð íîãîîòîé òàë ãàçàð áóóíà. 

Òýìýý óðàëäàæ áàéãààã¿é, 50- èàä îíîîñ óðàëäàõ áîëæýý. 

Ã¿¿ áàðüæ, ¿ðñ ãàðãàíà. Íàéð òàðæ ñºíãºº åðººíº. 

Õºõ ìºíãºí òýíãýðèéí àãààðààñ 

Õºâºí öàãààí ¿¿ëíèé äóíäààñ 

Õºõðºí äóãàð÷ 

Õºâñºëäºí àñãàäàã 

Õºõ áîðîîí ÷èéã 

Õºõ íîãîîõîí øèì 

Õºõòýé ã¿¿íèé ñ¿¿ þì áèçýý. 

Àéðàãíû ýçýí 

Àçàé áóóðàë 

Õºðºíãºíèé ýçýí 

Õºãøèí áóóðàë 

Íàéìàí íàìñðàé øèã 

Áàÿí ºðãºí ñàéõàí 

Íàéäàí æ¿äýã øèã 

ªíºð ºòãºí ñàéõàí 

Áýõ õóòãàòàé 

Áýëãýæ ñýëãýæ áàéõûí áýëýã åðººëèéã äýýø äýýø íü äýâø¿¿ëüå. 

259

Òýìýýíèé øèðýýð õîâîî (10ì) õèéíý. Ìîäîí îíãîö áàéíà. Òýìýýíèé ìàõ 40 

îíîîñ èäýæ ýõëýâ. Àäóóáàðàã èäýõã¿é áàéæýý. Íýõèé ýð÷¿¿ä ýëäýíý. 

Òýæýýâýð áîðäìîë ãýæ ºðãºæ àâñàí õ¿¿õäèéã õýëíý. ×èõèéã 4- 5 íàñàíä íü 

õàð òóãàëãààð öîîëæ, ìºíãºí ãàðõè ç¿¿íý. (10 íàñ õ¿ðòýë) Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã òýãø 

íàñàíä 2 ýâýð ¿ëäýýæ àâíà. Ýâðèéã ñ¿ëæèæ ñóâä ÷ ç¿¿íý. Ýâðèéã àâàëã¿é ãýçýã 

òàâèíà. Á¿ñòýé õ¿¿õäèéí ýâðèéã àâñààð àëãà áîëãîíî. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã 10- ààä 

íàñíààñ äóãóéðóóëæ òàâ òàâüæ ãàíö ñ¿ëæäýã. 12- 13 íàñ õ¿ðýõýä á¿òýí áîëíî. ×èõýí 

äýýðýýñýý ýõýëæ ñ¿ëæäýã. 12- 13 íàñ õ¿ðýõýä á¿òýí áîëíî. ×èõýí äýýðýýñýý ýõýëæ 

ñ¿ëæäýã. Ñàí÷èãíû äàðóóëãà óëààí, õ¿ðýí ºíãºòýé áàéíà. Õî¸ð ñàí÷èãíû ãýçãèéã 

íýãòãýæ õîéø íü áîîëò ç¿¿íý. Ø¿ð, ñóâä ÷ ç¿¿íý. 

Ýõíýð áîëîõ íü öººí áàéâ. Ýõíýð áîëãîõîîð 2 ãýçýã ç¿¿íý. Ýõíýð õ¿í áîîëò 

õýðýãëýõã¿é áàéâ. 

Àëòàí ýýìýã äóãóéðã¿é áàéãààä ñ¿¿ëäýý ñ¿¿æ õýëáýðòýé áîëæýý. 10- ààä 

íàñíààñ áàðóóí, ç¿¿í ãàðûí ÿäàì õóðóóíä áºãæ ç¿¿íý. Ýðõèéã äîëîîâîð õóðóóíä 

ç¿¿õèéã ìóó ãýíý. Åð íü àëò òîðãî ýäëýõýä íàñàíä, ¿ð ñàäàä ìóó ãýäýã áàéâ. Èõ 

ºâäºõºä ç¿ñýý ñîëüæ, ¿ñýý àâäàã. Áóãóéâ÷ õî¸ð ãàðòàà ç¿¿íý. 

7. Äî¸ä îâîãòîé Àäèëáèø íàñ 90, ýð 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì”, “Äýðñýí óñ” áðèãàä, 

Ýöãèéí èõ õ¿¿ä ãýçýã òàâüæ õàð áîëãîäîã òºðèéí õàð õ¿í çààâàë ãýðëýíý. 

Ýðýãòýé õ¿¿õýä çààâàë ºðõ òîëãîéëíî. (àéë òîëãîéëæ, íýð õàäãàëàõ ãýíý). 

Ààâûíõàà ¿õýõýä 8 íàñòàé áàéæ ãýðýý òîëãîéëæýý. Ààâ, ýýæèéí ¿åä àäóó 700- 800, 

òýìýý 200- ààä, õîíü, ÿìàà 1000 ãàðóé, ¿õýð 70 îð÷èì áàéãààä ìèíèé ¿åä àäóó 

100, õîíü, ÿìàà 300- 400, òýìýý 30- 40, ¿õýð 20- èîä áàéâ. Ýíý íü äóíä ÷èíýýíèé 

õºðºíãºòýé àéëä òîîëîãäîæ áàéæýý. 

Àéëëàõàä öàã ñàéõàí áîë í¿¿õã¿é, áîðîîã¿é áîë íóòàã õººæ ñýðì¿¿÷ëýýä 

áàéâàë, õ¿íä èë¿¿òýé. Íàìàðò ãîâü õóæèðòàé íóòàãò áóóíà. 

Ìàë øèðãýòýé ñààõàëòëàíà. Àõ ä¿¿ñýýðýý ýñâýë ñàíàà íèéëñýí óëñòàé 

ñààõëàíà. Àìü íýã, ñàíàà íýã ãýäýã. 

Í¿¿õýý ãýðèéí ýçýí ìýäíý. Íóòàã õººæ í¿¿íý. Áóóãóóøòàé ãàçðàà õýäýí 

÷óëóóãààð ãýð áàðèõ ºí òàâèíà. Àéëûí áóóðü ãîëîìòîíä áóóõã¿é. Àðãà áóþó 

ºâºëä àéëûí áóóöàíä áóóíà. Õºð õîâõîëæ õîðîî áàðüäàã. Òýð ìàíàé óñ, áóóö ãýæ 

ºì÷ëºõã¿é õààíà èäýøòýé ãàçàð ë áóóíà. 

Óðüä ìàëàà òàíüäàã áèå áèåíèéõýý ìàëûã òýíä, ýíä ãýæ õýëäýã îéðòóóëäàã 

áàéëàà. Îäîî ÷ ººð áîëîâ. 

Óíàãà òîðíèñîí ¿åä ã¿¿ãýý áàðüæ óóãàí óíàãàà ò¿ð¿¿ëæ íîãòëîí ýð õ¿í à÷ðóó 

õóâüä àíõëàí ñààæ, îâîî õàíãàéäàà ºðãºíº. Ñàí óóãèóëíà. ªäºðò 7- 8 óäàà ñààæ 

áàéâ. 

Àéëä ãîëäóó 2- 3 õºõ¿¿ðòýé áàéõ áà õºõ¿¿ðýý ¿õðèéí øèðýýð õèéíý. Ãýðèéí 

áàðóóí óðüä áàéðëóóëíà. Àéðãàà õºõ¿¿ðòýý õèéæ 3 õîíîã á¿ëýõýä àéðàã íü ýñíý. 

Ã¿¿íèé àéðãààð òîãîî íýðýõã¿é áàéâ. 

Ýìíýã õàíãàëûã õàâðûí õèéíèé öàãò ñóðãàõã¿é, íîãîîíä öàäààä çóí áîëîõîä 

óíàãàà áàðüæ ñóðãàíà. Ìàíàéõ ãóðâàí àçàðãà àäóóòàé áàéâ. Íîéð õàéðëàæ, äààðàõààñ 

àéâàë àäóóíû ìàëëàãàà ìóóäíà. 

260

Òýìýý ºâëèéí ýäýëãýýòýé ìàë ó÷èð ºâºë ñóðãàíà. Æèëä 10- ààñ äîîøã¿é í¿¿íý. 

Õîøóó íóòàã, ñóì äîòðîî íóòàã õººæ í¿¿íý. Í¿¿äýë, ãàí çóäààñ øàëòãààëíà. 

Óðüä ìºíãºòýé ýìýýë òºäèé áàéãààã¿é. Ãîëäóó ÿñàí áà íîãòëîñîí õÿðòàé 

áàéíà. Àëò òîðãî èõ ýäýëâýë àìíû õèøèãò èõ ìóó ãýäýã áàéâ. Óóðãûã áóðãàñààð 

(3- 4 àéëä) õèéõ áà õàíãàéãààñ àâ÷ áàéæýý. 

Á¿ñã¿é õ¿í ãîëäóó õîíü õàðèóëæ, î¸äîë õèéíý. Á¿ñòýé õ¿í õîíü ÷ ýðã¿¿ëíý. 

Ñóð òóøàà, àðüñ íýõèé ýëäýíý. 

Ìèíèé 20 íàñòàé áàéõàä ýõíýð àâ÷ ºãñºí þì. Ñ¿é áýëýãò ìîðü, òýìýý ºãñºí 

ãýâ. Ìàíàé àâãàé ýõíýð ¿ñòýé áàéãààã¿é ãýâ. Òýð ¿åä óíüòàéãàà õàìò ñàðõèëàã 

òîîíîòîé ãýð ãîëäóó áàéæýý. 

8. Áàëáàð îâîãòîé çºâ íàñ 71, ýì, 

Äóíäãîâü àéìàã, Ãóðâàíñàéõàí ñóì, Ýëãýí áðèãàä, 

Õîò àéë àõ ä¿¿ñýýð òºäèéëýí áàéõã¿é, öººí õîíüòîé óëñ îëîí ãýðýýð ë áàéíà. 

300 õîíü õóðãàëäàã àéëûí áàðàà õàðàõã¿é. ßäóó àéë áàÿ÷óóäàä çàðöëàãäàæ, òýäíèé 

õàÿàíä áóóíà. Îãò ìàëã¿é àéë ÷ áàéãààã¿é, ãýõäýý àðâààä õîíüòîé óñíû òýìýýã¿é 

ÿäóó àéë áàéâ. Àìü çóóëãàòàé ãýäýã íü óíààíû õýäýí ìîðü, òýìýýòýé, 5- 6 òýìýýí 

à÷ëàãàòàéã ÷ õýëíý. 20- èîä ÿìààòàé, ñààëèéí 2- 3 ¿íýýòýé, 30- 40 õîíü õóðãàëóóëäàã 

áîë ìºí àìü çóóëãàòàéä òîîëîãäîíî. Àðâààä òýìýýòýé áîë á¿òýí à÷ëàãàòàé àéë 

áîëíî. 

¨ñòîé òºðòýé àâñàí àéëûí áýð, õàäìûíäàà ìºðãºñºí áýð òîîíîíû ãîëîîñ 

ºíãºðºõã¿é, ìàëãàé àâàõã¿é, èë øýýõã¿é. 

Õààä íî¸ä øèíæäýã. Óäàì ñóäðûã õàðíà. Àæèë òºðëººð ÿìàð áàéíà, íàñ 

õàðàëäàà áàéíà. Æèë ìýíãèéã çóðõàé÷ íàðààð ¿ç¿¿ëíý. Òîõèðîõã¿é áîë çàñàë 

õèéëãýíý. 

Õ¿¿ãýý àéë ñàõèõ íü ¸ñëîë ãýäýã. 

Õ¿¿ òàëààñ ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ î÷èæ, òàíàéõ õ¿¿õíýý ìàíàéä õàéðëà ãýíý. 

Çºâøººðºë õàäàã òàâèíà. 

Õ¿¿õýí òàë òºäºí ìàë àâíà ãýõã¿é. Õ¿¿ òàë áàðàà òóðóó õýñýã ìàë ºãíº. Ñ¿é 

ãýäýã íü ìàë ãýâ. Î÷ñîí õîéíî íü ýõíýð áîëãîíî. Ýõíýð õ¿í ãýäýã ãî¸õûí íýð, 

õ¿íèé õ¿í áîëíî ãýñýí ¿ã ãýâ. Íàâààíìýæèäèéí õ¿¿õí¿¿ä ãî¸õ ãýæ öºìººðºº ýõíýð 

áîëñîí ãýäýã. 

Àéëä î÷ñîí õ¿¿õýí íü àõ ä¿¿ñýýðýý çîëãîõäîî õîíèíû ìàõ, òîëãîéòîé íü àâ÷ 

ÿâíà. Áîîæ áîãòîëæ ºãíº ãýæ àëáàí õ¿÷ýýð ºãºõèéã õýëíý. Ãýðòýý õàíü èæèëòýé 

÷ áàéñàí áàëãàæ ºãíº. Ýìýýë äýýðýý õ¿¿õíýý ñóóëãààä àðààñ íü õ¿í ñóíäàëæ àâ÷ 

ÿâíà. Ìýíãýíèé ºíãºòýé äààâóóãààð í¿¿ðèéã á¿òýýíý. Í¿¿ðèéã áîîñíîîñ áîîæ 

áîãòëîõ ãýäýã ¿ã ãàð÷ýý. Ýíý ¸ñ 70- ààä æèëèéí òýðòýý áàéñàí ãýâ. ¨ñòîé òºðòýé 

õ¿íä õºëèéí áà òîëãîéí äýð áàéæýý. Ãýðòýý ãýðëýñýí ãýýä àâ÷ðààä õàìò áàéõ áà 

ýñâýë òóñãàé ãýð çýõýæ îðóóëäàã áàéæýý. Ìýäýý îðñíîîñ õîéø ýð, ýì õî¸ð íèéëáýë 

äóðààðàà ãýð áàðüæ ãàð÷ áàéâ. 

Á¿ñã¿é õ¿í ãîëäóó ãýðòýý õàíüòàé áîëíî. Îðîãíîæ áàéäàã íºõºð ãýæ ÿðèíà. 

Àõ ä¿¿ñèéí ñ¿ëáýý áàéâàë ãýð á¿ë áîëîõ ¸ñã¿é. Îðîãíîñîí ýöãèéã çààâàë òàíèóëàõ 

¸ñòîé. Ìýäýëã¿é ÿâáàë áóçàð õ¿¿õýä ãàðíà ãýäýã áàéâ. Õî¸ð ãàçàð ÿâààä áàéäàã 

ýð÷¿¿ä èõ ë áàéâ. Òýäíèé õ¿¿õä¿¿ä áèå áèåý ìýäýõã¿é þì. Ãýõäýý õ¿¿õýä õîâîð 

áàéñàí öàã. 

261

Ãýðèéí áàðóóí òàëä ºâëèéí öàãò òîîòîíòîé óñ, ñàâ ñóóëãàòàé óñ, þì õèéäýã 

àâäàð, ãàçàð îð÷ þìóó ýð õ¿íèé ýìýýë õàçààð, çóí áîë ýð õ¿íèé ýìýýë õàçààð, çóí 

áîë àéðãèéí õºõ¿¿ð áàéíà. ×ºäºð íîãò ºëãºäºã äýãýý ìîä áàéíà. Áàðóóí òàëä èäýý 

áàéëãàõã¿é, õîâîðäîíî ãýõã¿é. 

Íîõîéí èä¿¿ð ìîäîí îíãîö õýëáýðòýé, æèæèã õî¸ð òàëäàà ñýíæòýé áàéíà. 

Ãýðèéí ç¿¿í òàëä. Õîîë ãàðãàäàã ìîäîí òýâø, îðíû õºëä äýýã¿¿ð ºëãºíº. 

ªòãºí ñ¿¿ëíèé èäýý, òàðàã, õîîðìîãèéã ãàí ñàâàíä õèéæ ç¿¿í óðäàà áàéðëóóëíà. 

Äºðâºí õºëòýé, õî¸ð õºíäºëòýé òîãîî òàâüäàã òàâèóðûã Æàí ãýõ áà äýýð íü øàíàãà 

õàëáàãà òàâèíà. Èäýæ óóõ þìíû ãàðûí àâäàð òàâèóðûí þìíû ãàðûí àâäàð òàâèóðûí 

äýýä òàëä áàéõ áà óóòòàé ýýçãèé õóðóóäàà õèéíý. Àÿãàíû ÿíçààð õèéñýí ýñãèé óóò 

õàíàíä ºëãºíº. Ìîäîí øóðãóóëãàí õàéðöàã (àÿãàíû) õîéìîðò áàéíà. Ìîäîí àÿãà, 

òýâø æàí äýýð òàâèãäàíà. Ãóóëü, çýñ, äîìáî öàéíä çîðèóëàãäàõ áà øààõóó äîìáîí 

óñ, ñ¿¿ õèéíý. Òîì (á¿ä¿¿í) øààõóóíä ºðºì ÷ õóðààíà. 

Ç¿¿í òàëä ãàçàð ºð áàéõ áà 2 äàâõàð øèðäãýíä öýìáýí ýìæýýðòýé íèìãýí ºíãºö 

òàâèíà. Íàìàéã 10- ààä íàñòàé áàéõàä 4 õóðóó í¿¿ðòýé ìîäîí îð ãàðàâ. Ëàì íàðò 

õºëòýé ìîäîí îð áàéæýý. Àâäàð áîë á¿ð äýýð ¿åýñ áàéâ. Íýõèé áà ÿìààí õºíæèë 

íèëýýä äýëãýð áîëæýý. Õóðãàíû àðüñààð ëàì íàð, áàÿ÷óóä äýýë õèéíý. Õ¿¿õäèéí 

íàñàíä ìóó ýýæ õóðãàíû àðüñààð äýýë õèéõã¿é, õàðèí èøãýí äýýë ë õèéæ ºãíº. 

Ãàçàðò ÿìààíû àðüñ äýâñýõ áà àäóó õîíèíû àðüñûã õ¿íääýíý àìíû õèøèã áàðàãäàíà 

ãýæ äýâñýõã¿é áàéâ. ¯õðèéí àðüñ äýâñýõäýý òîëãîé, õ¿ç¿¿ã õîéø íü õàðóóëíà. 

Òýìýýíèé àðüñ äýâñýõã¿é. Äîìáîíû õàðààã óðàãø õàðóóëàõã¿é ãýíý. 

Ãýðèéí àðüñ ÷èãòàã ãýõ áà îðñîí áóóðíû çîãäðîîð õèéæ ãóðâàí óíü äàìæóóëæ, 

òîîíîíû õ¿ðäýíèéã áàðóóí õîéíîîñ (òîîíîíû ç¿¿í ãîëîîñ ýõýëæ) ç¿¿í óðüä ðóó 

íü îðóóëààä õîíèíû õîäîîä øèíæòýé ¿ç¿¿ðýýð íü õîäîîäíû àìûã ñ¿ëáýõ ÿíçòàé 

õàâ÷óóëíà. ×èãòàëäàã ãîãöîîã óóæèì õèéâýë ãýðèéí ýçíèé óõààí ñàðóóë, öýýæ 

óóæèì áàéõ ¸ñòîé. 

Áàðóóí õàòàâ÷íû ºí÷èí òîëãîéíîîñ ñýíæòýé ìîä ºëãºíº. Ýìýã ýõèéí òºðñºí 

àõ, ä¿¿ã äýýä íàãàö ãýõ áà òºðñºí ýõèéí íàãàö íü èë¿¿ õ¿íäòýé. Íàãàöûí îéëãîëò 

èë¿¿ ìýò ñàíàãäëàà. Çýý- çýýíöýð, áºë- áºëºíöºð ãýýä áîëüæ òºðºë õîòëîíî ãýëýý. 

ßäàðñíûã õîîëëîæ, óíäëàõ, õ¿íäëýõèéã ýðõýìëýæ áàéâ. Ýìòýðõèé àÿãûã ìóó 

ãýæ, õàãàðõàéã õàÿà ðóó íü ýìòýðõèéã ýçýí ðóó íü õàðóóëäàã ¸ñòîé. Öàéã óðüäààð 

ºãíº. Öàãààí èäýýíèé õààí áÿñëàã ãýõ áà äàðàà íü ºðºì, õóðóóä áàéíà. Áÿñëàãèéã 

ºäºð òóòàì õèéõã¿é, ãýð áàðàà áàèõ, àéë÷èí ãèé÷íýýð ÿâàõàä “Èõ èäýý” ãýæ èäýýíèé 

ºíãºíä ÿâíà. 

Õîíèíû ñ¿¿ë õàìãèéí ñàéí ãýæ äàðàà íü ÿìààíû ñ¿¿ã îðóóëíà. Èíãýíèé 

ñ¿¿ãýýð èäýý õèéíý. Öàãààí þì àñãàëàà ãýæ ãàçðààñ àâ÷ ìàãíàéäàà ò¿ðõýíý. Øàð 

ñ¿¿ã (øàðñ) óðüä åð àñãàõã¿é (õ¿íäýëæ) àøèãëàæ áàéæýý. 

à. Ò¿¿õèé ñ¿¿íèé áÿñëàã çººëºí, öàãààí áàéæ 

á. Áîëñîí ñ¿¿íèéõ àÿã¿é øàõâàë îíöã¿é 

â. Áîëñîí, ò¿¿õèé ñ¿¿ã õîëüæ ýýä¿¿ëäýã. Èäýý õ¿íèé õèéæ áàéãàà ãàðààð 

áîëíî. Òýäíèé èäýý ñàéõàí, ýäíèéõ òóñã¿é ãýæ ÿðüäàã. 

Ìîíãîë ¿ñýã ÿìàð õýëáýðýýð çîõèîõ âý ãýæ ÿðèëöàæ áàéõàä õýäðýã ìàÿãààð 

çîõèîñîí ãýäýã äîìîã áèé. 

262

Ãàäíààñ èðñýí õ¿íä øèðäýã äýâñ÷, çàðèì ¿åä îëáîã òàâèíà. Òîãîî íýðæ áàéõàä 

äàéðàëäâàë áóóëãàæ, ýýðýì àðõèíààñ çààâàë àìñàæ ÿâíà. Öàé ÷àíàæ, õîîë õèéæ áàéõàä 

èðâýë àìñàõ ¸ñòîé. Áîëñîí èäýýíýýñ á¿¿ çàéë,áîëîìæã¿é õ¿íèé ¿ãýíä á¿¿ îð! 

Õîë ÿâæ áàéãàà õ¿í ãýäýñ äîòîð òîëãîé øèéð ÷àíàæ áàéõàä òààðâàë ñàéí ãýõ 

áà àìñàæ ÿâíà. Ãýäýñ äîòðûí çàéäàñíààñ ýõëýõ, ¿ã¿é áàéâàë õîøíîãî àìñàõ ¸ñòîé. 

Ò¿¿õèé ñ¿¿íèé (ÿëàíãóÿà èíãýíèé ñ¿¿) öàéã ñàéõàí ãýíý. ¯õðèéí ñ¿¿íèé öàé, 

ýð õ¿íèé ÷àíàñàí öàéòàé àäèëòãàæ ¿çäýã. ßìààíû ñ¿¿ ºòãºð õººðíº. Ñàéõàí áîëäîã. 

Íÿëõ õ¿¿õäèéã èíãýíèé ò¿¿õèé ñ¿¿ãýýð òýæýýõýä ìÿðààòàé áîëäîã. 

Òîðîìíû óíãàñ äýýëýíä òàâèõàä èõ äóëààí áîëíî. Ýýçãèéã øèðãýìýë èäýý ãýõ 

áà èäýýíèé äîîð òàâüäàã. Õàâðûí àäàã ñàðä íîãîîíîîð ýñâýë çóíû ýõýí ñàðä öàãààí 

èäýý ãàðäàã. Ýõíèé èäýýãýýð òàðàã á¿ðæ áÿñëàã øàõäàã. Õóðóóäûã ààðóóë ãýõ áîëîâ÷ 

ýíä õóðóóä ë ãýíý. Òàðàãíû ààðóóë àìòëàã áîëîõ áà òàðãàà áóöàëãàæ, ñ¿¿ (áîëñîí) 

ãýý õèéæ áóöàëãàëã¿é ø¿¿íý. Äóãóé, çóçààí õóðóóäàà ñàéõàí ãýõ áà òàë äºðâºëæèíã 

îíöã¿é ãýíý. Àìûã íü áîîæ øàõâàë ãîíçãîé áîëíî. Ýýäñýí ñ¿¿ãýý áóöàëãàæ øàðñûã 

íü øèðãýýñíèéã ýýçãèé ãýíý. Òàðãèéã áîëñîí ñ¿¿ãýýð á¿ðäýã (õîíü, ÿìàà, ¿õýð)- 

èéí ñ¿¿ã íýãòãýýä õººð¿¿ëæ òàðàã áîëãîíî. Õîíèíû ñ¿¿íèé ºðºìèéã äýýä çýðýãò 

òîîöíî. ªðìèéã ìàëûí ñ¿¿ã íèéë¿¿ëýã÷ àâ÷ áîëäîã. Èõ ñ¿¿òýé ÿìàà 0,5 ë ãàðíà. 

ªãëººíèé öàéíû óóðûí äóóã çààâàë ñîíãîõ ¸ñòîé. (Áýëýí öàé áàéñàí ÷) Èõ 

ãàçðûí ÷óëóóíû á¿ä¿¿í õàéëñûã îãòîëæ, äîòîð íü òàëûã òýìýýíèé õºõ àðãàëààð 

ò¿ëæ, öîãîîð äîòðûã óóæèëæ, ºíãºëæ ç¿ëãýýä öàéíû óóð áîëãîíî. Õàéëñàí óóðûí 

äóó ñàéõàí ãýäýã. 

Òîãîîã çºâ ýðã¿¿ëæ, 3 óäàà àìûã òîéðóóëæ àð÷èõ ¸ñòîé. Àäóóíû äýë, õÿëãàñààð 

èøèëæ àð÷äàã. 

Á¿ñã¿é õ¿í ãýðèéí ç¿¿í òàëä áàðóóí õºëºº äàðæ ¸óóõ ¸ñòîé. ªìäºº èë ãàðãàõ 

¸ñã¿é. (Àìàðæñàí õîéíî áîë á¿ñýý ÷àíãàë, çºâ ñóóäëààð ñóó ãýäýã). 

Õ¿íèéã ¿éë ¿ðãýñ çºâ ÿâäàë, çºâ õàðüöàà, àæèë ¿éëñ, ààø çàíãààð íü ¿íýëäýã. 

Ìºí áýëãèéã ýðõýìëýíý. 

Áýëýãòýé ¿ãýýð óóëçâàë çààâàë á¿òýìæòýé ãýõ áà õ¿í òàâàí ¿ãýýð òàíèãäàíà. 

¯ãíèé áýëãýýð èõ ç¿éë áîëíî. 

Àìàð áàéíà óó? Ìýíä áàéíà àà ãýäýã ¿ãèéã ºíäºð Áîãäûí çîõèîñîí áýëýãòýé 

¿ã þì. Íýãýí ÷ºòãºð äàãàæ ÿâààä ìýíä áàéãàà þì áàéíà ãýýä áóöñàí ãýäýã ¿ãòýé. 

Á¿ñã¿é õ¿í àíõ òàíèëöñàí ýðäýý ýõýëæ öýýæíèé õóâöàñ õèéæ ºãºõººñ áºãñºí 

õóâöàñ õèéõ ¸ñã¿é (Õººðãºí ñàâ, òàìõèíû ñàâ, ìàëãàé öàìö ãýõ ìýò). Äºðâºí òàë 

õèâñýãòýé (ñàìïèíòàé) ìàëãàé æèðèéí õ¿ì¿¿ñ ºâºë çóíã¿é ºìñºíº. Ýðäýý õèéæ 

ºãíº. Ñàðàâ÷ õèâñèéã çàéã¿é øàãëàæ î¸äîã. ªíäºð, áîãèíî îðîéòîé ÷ áàéíà. ¯¿íèéã 

äºðâºí òàë ìàëãàé ãýíý. Ëàì õ¿íèé çóíû ìàëãàé óðàãøàà îíãîðõîé áàéíà. Òîîðöîã 

(õÿòàä) á¿ñã¿é÷¿¿ä, õ¿¿õýä ºìñºõººñ ýõíýð õ¿í ºìñºõã¿é, õèëýí ìàëãàé æèæèãõýí 

ºíäºð îðîéòîé áàéíà. 

Èäýý ìýäýõã¿é õ¿í 

Õ¿í á¿¿ çàë 

Ãàçàð ìýäýõã¿é õ¿í 

À÷àà á¿¿ õºòºë 

Á¿ñã¿é õ¿í à÷àà õºòëºíº. Ýð õ¿í íóòàã ¿çíý. Áóóíà ãýñýí ãàçðàà ãýðèéí îí ãýýä 

ãóðâàí ÷óëóó òàâüäàã. Áóóö ¿çýõäýý ÷ ÿëãààã¿é, áóóðèà çàñ÷, ãîëä íü îíãîî òàâèíà. 

Îí òàâüñàí áóóðèí äýýð àéë áóóõ ¸ñã¿é. 

263

Óðüä ãýð ñººëæ¿¿ áàðèõã¿é, õîòíûõîî õî¸ð òàëä áàðèíà. (Áàðóóí ç¿¿í òàëä) 

íýã íü óðüä õîéíî áóóõã¿é, ñººëæ¿¿ áàðüâàë ýâ ò¿íæèíä ìóó ãýäýã. Ãóðâàí ãýð 

áàðèâàë íýã òàëäàà çýðýãöýõã¿é, õîéíî óðäàà áàðèíà. Àéëóóä îéð áàéõã¿é íèëýýä 

çàéòàé áàéíà. Ìàëûí õîòíû óðä õî¸ð òàëä íü áàéíà. Õîòîëñîí õî¸ð àéëûí õîòíû 

ãîëä áóóõ öýýðòýé. Ãýðýýñ ìîðü õàâ÷óóëæ áàéâ. Àëòàíãýðýë, Æàäàìáàà àéë á¿ðä 

áàéíà. Æàäàìáààòàé àéëûí ç¿¿í òàëààñ ìîðü óÿõûã öýýðëýæ áàéæýý. 

9. Äîëãîð îâîãòîé Ëóâñàí íàñ 83, ýð 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí ñóì, “Äàâøèëò çàì”, “Äýðñýí óñ” 

Òàéæ òàë, ñóì òàë ãýæ ÿðüäàã áàéâ. Àäóó òýìýýã òàìãàëíà. Àõ ä¿¿ñýýðýý íýã 

òàìãàòàé, ýöãýýñ õ¿¿ä çàëãàìæèëíà. 

1. Äàí áà äàâõàð äºðâºëæèí òàìãà 

2. ×îéæèí òàìãà (ãàëòàé, ñàðòàé, øèðýýòýé, ñºíòýé, ýâýðòýé) 

3. Ñàðàí òàìãà (ãàëòàé, äàí, äàâõàð, õºâ÷òýé, øèðýýòýé) 

4. Ìîíãîë ìàë, ìîíãîë âè 

5. Õàñ òàìãà 

6. Áóéëàí òàìãà 

7. Òîòãî òàìãà (õîéíî ãàðñàí) 

8. ×àíäìàíü òàìãà 

9. Òàíãàä ìà, òàíãàä ñà, òàíãàä ÿ 

Õàâðûí ñàðä òîðîì òàìãàëàíà. Çºâ òàëûí õîíãîíä (Çàðèìäàà òàøààíä, 2 

õîíãîíä, õàöàðò ýð õ¿í òàìãàëàíà). Óíàãûã çºâ òàëûí ãóÿíû òîëèîíä èë òàìãàëíà. 

Áàð ºäºð óíàãà òàâèõäàà òàìãàëíà. Òàìãàíû àéðàã óóíà. Òàìãàíû íàéðàíä “Ò¿ìýí 

ýõýýð” ýõýëæ íàéìàí òàõèë òàðàõàä õóóðàé ìàãíàé äóóëíà. Òàìãàíû íàéðàíä õóðóó 

ãàðãàõ ¸ñã¿é. Åðººë÷ ñºí ò¿øèæ, íàéð ºíäºðëºõºä åðººíº. Ãýðèéí ýçýí ñºí ò¿øèõ 

¸ñã¿é. 

Àíãàðàã ãàðàãò ã¿¿ óÿæ, àäóóã õàâàð äýëëýíý. Òýìýýã öàãààí ñàðûí øèíèéí 

3- íä çîãäîðëîíî. Öàãààí, õàð òýìýýã òîðìîíä íü ñýòýðëýíý. Íàìàð æàñàà óíøààä 

ñýòðèéí ñóäàð óíøèæ ñýòýðëýíý. Àäóóã õàëèóí, õýýð, çýýðä ìîðü, ã¿¿ áîë øàðãà, 

õàëòàðûã ñýòýðëýíý. 

Ãýðëýõ õîâîð, òàéæ íàðûí äóíä ãýðëýíý. Òýð òýíä, àéëä áàéäàã þìàà ãýõýýñ 

ãýð áàðèõã¿é. Ñ¿é áýëýã ãýæ äóóëñàí. 70- ààä æèëèéí òýðòýý áàéæýý. ¯ð õ¿¿õýä 

ýõèéí íýðýýð îâîãëîíî. 9 öàãààíû áýëýã õ¿ðãýäýã áàéâ. 

Ãîëîìòûã õ¿¿ àâíà ãýäýã ¸ñ áàéñàí áîëîâ÷ òýð õ¿¿õíèéõ ãýäýã àéëóóä èõ áàéíà 

áàéæýý. 

Íàìðûí øàð íàðàíä óðòûí óíãàñààð çóëõàé òàòààñ àõðààð ºíãºëººä (çàðèìäàà 

õóðãàíû íîîñûã àõðûí îðîíä õýðýãëýíý.) Íýã ýñãèéíä 20 õîíèíû óíãàñ (àõàð 10, 

óðò 10 õîíèíû) îðîõ áà ºðãºíººð àëä, óðòààð 3- 4 ì íýã ýñãèé áîëíî. (Äóíäæààð íýã 

õîíèíîîñ 1êã 500ãð óðòûí íîîñ, 700 ãð àõàð àâäàã) Ýñãèéã òýìýý, àäóóíû øèðýýð 

øèðëýæ (òýìýý, àçàðãà, àäóó)- ààð òàòàõ áà òýìýýãýýð òàòñàí ýñãèéã ñàéí áîëíî ãýæ 

¿çäýã. Àéðàã, òàðàã õîîðìîãíû àëü íýãýýð ýñãèéãýý ìÿëààíà. 

Òýìýýã ºâºë, õàâàðò ñóðãàíà. 

Õîíü, ÿìàà èõýðëýõ ñàéí, èíãý èõýðëýõ ç¿ãýýð. Èíãý èõýðëýâýë ìºíãºí áóéë 

õèéæ õàäãàëíà. ¯íýý èõýðëýõ ÿàõàâ, ã¿¿ èõýðëýõ ìóó ãýíý. 

264

Áóóð òàâèõàä ñ¿¿òýé, ¿ñ íîîñ ñàéòàé èíãýíèé áîòãîîð 3- 4 íàñàíä íü òàâèíà. 

Õàð ç¿ñèéã ýðõýìëýíý. 

10. Ýíõ îâîãòîé Äýëýã, íàñ 58, ýð, 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, Äàâøèëò çàì, ×óëóóò áðèãàä, 

×óëóóò áðèãàäûí íèéò ºðõ 70, áðèãàäûí òºâä 10- ààä àéëòàé. Àäóóí ñóóðü 

3, íýã àéë 300- 400 àäóóòàé, òýìýýí ñóóðü 1 (100), ¿õýð ñóóðü õýñýã áîëæ ñàëñàí. 

Õîíèí ñóóðü 1 (ýð õîíü, ÿìààíûõ 2) òºëºã ãýõ÷ëýí òºðºëæèâ. Í¿¿äýëä àðäûí åðäèéí 

áàðàã õýðýãëýõã¿é. Íýãäëèéí òðàêòîðîîð í¿¿íý. Òýìýý à÷äàã àéë 7- 8 òýìýýãýýð 

í¿¿íý. Öººõºí àéë ìîðèí òýðýãòýé. Áðèãàääàà óëñûí àâðàãà (1979 îíû) Äàøöýðýí, 

(íýã íàñò õîíüòîé), Ìºíõ- Î÷èð àâàðãà (1980 ýì õîíüòîé), àéìãèéí àøèã øèìèéí 

àâàðãà Áàçàðã¿ð, áîã ìàëûí ñ¿¿ ñààëèíû àâàðãà Íàðàí, ñóìûí ìýíä ñ¿ðýãòýí ýíý 

îíûõ 8 áàéíà. 

Á¿ñòýé õ¿¿õýä ãýðèéí ýçýí, ãîëîìò óíòðààõã¿é ãýäýã. Àéëä îðæ ñóóõûã òºäèé 

ë õ¿ñýõã¿é, ãýðòýý àâãàé àâàà÷äàã. Ãýõäýý ýìýýëýý õàðæ, áàéäàã ñóóäàã õ¿í. Àâäðàí 

äýýð òàâüñàí áóðõàí õî¸ð àäèë ãýäýã. ¨ñòîé òºðòýé ãýðëýõ ¸ñ áèäíèé ºâãºäèéí ¿åä 

ë áàéâ. Áóðõàíä íü õàäàã òàâüæ àâíà. Îäîî òýð ¿åä ãýð á¿ë áîëæ ãýõýýñ òýð òýäíèéä 

áàéõ áîëæ ãýäýã íü õîâîðäîâ. Áîãòëîõûã õîðèãëîñíîîñ áàéäàã íü îëøèð÷, àìüäðàë 

òààðóóõàí áîëæ ãýäýã íü õîâîðäîâ. Áîãòëîõûã õîðèãëîñíîîñ áàéäàã íü îëøèð÷, 

àìüäðàë òààðóóõàí áîëæ ñ¿é áýëýã òºëºõºº áîëèâ. 

Óðüä áîë õ¿¿õýä íü õàìò ë áàéíà. Òîìðîîä òýäíèéä áàéãàà ãýíý. Òýð àéëä 

óíòààä àæèë ÿâäàëä íü òóñëàõààð áóñ ºì÷ õºðºíãºº òýäíèéä àâàà÷èõã¿é. Çàðèì íü 

óíàõ ìîðüòîéãîî òýäíèéõ áîëäîã ÷ áàéâ. Ãîëäóó ÿäóóõàí íü îðîãíîæ áàéñàí áîëóó. 

Áóéí íü áóóæ ìîðäîõ òºäèé “áàéäàã” ãýäýã íýðòýé áàéíà. Çàðèì íü 2- 3 ãàçàð ÷ 

áàéíà. 

Ýð íºõºð ãýæ ÿðèõã¿é. Õîâîð áîëîâ÷ íýã ýìýãòýéä õî¸ð ÷ ýð áàéíà. Èõ ãýðýýñ 

òàñàðñàí, òýäíèéõýýñ ñàëáàðëàæ ãàðñàí àéë ãýíý. Ýð õ¿í ãýð áýëäýõ ¸ñòîé. Èõ ãýðòýý 

(ãîëîìòîíäîî) ýð õ¿íã¿é áîë õ¿¿õýí íü ñóóðüøèæ òýð ÷àâãàíöûõ ãýæ íýðëýãäýíý. 

ªðõ òýðã¿¿ëýõ íü ýð õ¿í þì. Èõ ãîëîìòûã ä¿¿, çýý íàð íü ¿ðãýëæëýýä ÿâíà. 

Îäîîãèéí ºðõèéí á¿òöèéã ñîíèðõîõîä: ºðõ òàñðàõ íü çîíõèëíî. 

1.Ýì õîíü, ÿìàà ìàëëàäàã Áàâóóãèéíõ (40í) 10 õ¿¿õýäòýé, çàðèì õ¿¿õýä íü àéë 

ãýð áîëæýý. 

2.Øèéðâèéíõ (60í) 5 õ¿¿õýäòýé, ýã÷ Ãýíýí íü ãàíöààð áàéíà. 

3. Ãàëûõ (60í) ãýõýä õ¿¿õä¿¿ä íü áóòðààä ÿâæýý. 

Òàðãûí òàâàí ÿìààòàé, öîîðõîé ãýðòýé àéëóóä îëîíõè íü áàéâ. 

Óðüä àéë ãýð áîëæ èõ òîãëîíî. Àäóóãàà øóâòàí ÷óëóóãààð òýìýýã àñòàé 

÷óëóóãààð, ¿õðýý ¿õðèéí ýâýð, òóãàëûã ýâðèéí äîòîðõè öàãààí ÿñààð, ìºí àäóó, 

¿õðèéí øàãàéãààð àäóóã õîíü, ÿìààã õàð, öàãààí ÷óëóóãààð õèéæ, á¿ä¿¿í äýðñýýð 

ìîðèíû óÿà, äýðñýýð óóðãà, òýìýýíèé óòñààð çýë, óÿàíû õýö, áîñîî ÷óëóóãààð 

äîìáî, äýýðýý öîîðõîéòîé ÷óëóóãààð àéðãèéí õºõ¿¿ð õèéõ çýðãýýð õîòíû ãàäàà, 

áýë÷ýýðò òîãëîíî. Í¿¿õäýý àÿòàéã íü àâ÷ ÿâíà. Õ¿¿õäèéí òîãëîîìûã ñýðãýýõ ¸ñòîé. 

Õîíü, ÿìààíû øàãàéãààð ãýðòýý òîãëîíî. 

à. Øàãàé õàìàíà (õýëõýý òºìðººð øàãàéí ñóì) 

á. Áºãçºãäºíº (íÿñëàíà) 

265

â. Ìîðü óðàëäàíà (4 øàãàé õàÿæ ìîðü áóóâàë àëñãàæ òàâèíà) 

ã. Äºðâºí áýðõ áóóëãàíà (àëñ ÿâàõ õ¿íä 4 áýðõ áóóâàë ñàéí, ìàë àëäñàí áîë 

îëíî ãýõ ìýò.) 

ä. Õîìáîðîéäîíî (4 øàãàéãààð òîãëîíî, 4 ìîðü áóóâàë õîæäîã) 

Äýýð ¿åýñ ìîðèíû óÿà áàéæýý. Ãîëäóó õóñ ìîäîîð óÿà õèéíý. Æèí òýýñýí õ¿í 

óÿàíû ìîä, ìóíà, ãàäàñ, óóðãà àâ÷èðíà. 

¯å øààç ìýðãýëäýã íîì áàéâ. Ìýðãý áóðóóòëàà ãýýä óñàíä õàÿñíûã ÷ºäëºí õîíü 

èäýæ, äàëààð ìýðãýëýõ áîëæýý. Äàë ò¿ëýýä àéë àéëûí ãýð äýýð òàâüæ ÷àãíàæ, òýð 

àéëûí þó ÿðüæ áàéãààãààð ãàäàà 3 ¿ã, ãýðò 3 ¿ã ñîíñîæ (áýëýãòýé, áýëýãã¿é ¿ã) îëîõ 

ãýñýí ç¿éëýý ìýäíý. Äàëíû ÿñûã õýìõýëæ õàÿäàã. Äàëûã ø¿äýýð èäýõã¿é, ãàíöààð 

èäýõã¿é, çýý õ¿í íàãàöûí äýðãýä äàë áàðèõã¿é. Äàëíû ìºãººðñèéã óíæóóëæ ÷àíàíà. 

Õ¿¿õäýä ºãíº. 

Ñ¿¿æíèé ÿñíû í¿õèéã óõñàí áîë ãýðò õîíóóëàõã¿é, ýñâýë í¿õýíä íü (ººõ, ìàõ) 

þì õèéæ îðõèíî. 

Õîøíîãî óíèíä (ò¿¿õèéãýýð) õàâ÷óóëíà. ªâ÷¿¿ ÷àíàæ ìàõûã íü èäýýä õàäàã 

ñàìáààãààð îðîîæ ñ¿¿ëòýé íü ãàëä ºðãºíº. Æàñààíû ¿åä äàëëàãàíû õóâèíä ºâ÷¿¿, 

õîøíîãî õèéæ ýìýãòýé õ¿í áàðüæ ñóóíà. Õîøíîãîíû ¿ç¿¿ðýýñ õ¿¿õäýä õàçóóëíà. 

Ýìýãòýé õ¿í ºâ÷¿¿, õîøíîãî àâ÷ ÿâæ àéë÷èí õèéíý. Áîîæ ýýæäýý ÷àíàñàí ºâ÷¿¿ 

õîøíîãîòîé î÷èæ çîëãîíî. Áîîæ ýýæ õàëóóí õîøóóòàé ìàë àìëàíà. Áîòãî, òîðîì, 

èøèã ãýâýë õàëóóí õîøóóòàé ìàë äàãóóëíà. 

Øèíèéí 1- 3- íä íàñòàíäàà õàäàã áàðüæ çîëãîíî. Çîëãîõäîî íóäàðãàà ýðã¿¿ëíý. 

Õ¿¿õýä õîîñîí çîëãîíî. Çàðèì íü õàíöóéäàà õàäàã óÿäàã. Àëü àõ íàñòàé àéëäàà 

áóðõàíä íü çóë, õ¿æòýé, äîìáî öàé, òàâãèéí èäýýòýé ºãëºº íàð òóññàí ¿åä øèíýëýíý. 

Õàðèó èäýý ºãíº. Áàÿíõîíãîðîîð áóóö á¿ãäèéí ºìíº îâîî áàéâ. ªãëººíèé íàðíààð 

òýíäýý øèíýëäýã ¸ñòîé. Áóðõàíäàà òàõèëûí ìàõ ãýæ ººõëºã õîíãîòîé øààí ÷ºìºã, 

óóðàã ñ¿¿ë òàâüæ, 3 õîíîæ õóðààíà. 

Õàâàð, çóíû íóòàã íü í¿äýí óëààí òîëãîé (óñíû íýð, õóäàã) Àæèðõàé óñ çýðãýýð 

áàéíà. Íýã íóòàã óñàíä îëîí æèë íóòàãëàñàí ó÷èð Àæèãõàéðõàí ÷ ãýíý. Òýäíèé 

ýçýìøñýí õóäàã áàéíà. 

ªâºë áîëîõîîð Áàâóóãèéíõ ýíãýð ë¿¿ îðæ èðíý. Õàâàðò àãü èõ ãàðäàã ñýð¿¿í 

ºâñòýé ãàçðàà áàéõ áà ìàë íÿëõ áàéõ ¿åä õîðîî áàðèíà. ªâºëä ýñãèé, àðüñ àäñàãààð, 

ìºí õîðîîð (äóãóé) õîðîî áàðèíà. Çàðèì óëèðàëä (ºâºëä) àìíû óñ 30 êì áàéíà. 

Ñàâ÷èðûí óñ (óðüä, îäîî) õàâàð, çóí, íàìðûí íóòàã áîëíî. Ñàâ÷èðûõàí ºâºëä Åðºëºã 

óóëûí ýðãýý ë¿¿ îðæ íóòàãëàíà. Ýíä Õàð õàøààò, Ãóðâàí äàðàâãàé ãýõ ìýò óñ áàéíà. 

ªâºëä óñ íü çàéäóó õîë áàéâ. Îäîî áóóöàí äýýðýý óñòàé áàéõ áîëîâ. Åðëºãèéí ýíãýð 

ãýõýä 7- 8 áóóö áàéâ. Îäîî ÷ ÿëãààã¿é õàÿãäñàí áóóö ãýõýä õààíà õààíàà óñàíäàà 

õîë íü þì. Óðüä íóòàã óñàà ìýääýã. Õàààøàà í¿¿õ, õîíèî õààø íü áýë÷ýýõ çýðãèéã 

ìýäýæ çàõèðäàã àõìàä íàñòàé õ¿í áàéâ. Ãýõäýý àéëûí äîòîîä õýðýãò îðîëöäîãã¿é. 

Íýã áóóöàíä 2- 3, 5- 6 àéë ÷ áàéâ. 500- 600 õîíü ÿìààòàé áîë çîõèìæòîé ãýíý. Îäîî 

õî¸ð õ¿íòýé àéë òºëëºõ áîë 500, ýð òºëºã, ãîäëîí 1000 øàõàì ñóóðèëóóëæ áàéíà. 

Óðüä õîíü, ÿìàà õàìò, òýìýý, ¿õýð èæèëññýí áîë õàìò õàðèóëàãäàíà. Àäóó àçàðãààð 

ÿâäàã ó÷èð òóñäàà ÿâíà. Íýã õîòûí àéëóóä ¿íñýý íýãòãýæ àñãàõ ¸ñã¿é. 

Ýöýã õ¿¿ íýã ãýðèéí áóñ ë áîë ºì÷ íü òóñãàé áàéíà. Áàéäàã áàéäàã àéëòàéãàà 

íýã õîò áîëîõ ¸ñ áàéâ. Àéëñàæ ñààõàëò áóóõ ÿâäàë áàéíà. 

266

Õîòîëæ áàðèíà ãýæ õîòíûõîî áàðóóí, ç¿¿í òàëä çýðýãö¿¿ëæ ãýðýý áàðèõûã 

õýëíý. ªºðñäèéí ýöýã ýõ, òºðºë ñàäíàà îðøóóëñàí “îíãîí ãàçðàà” èë ãàçðàà áóóõã¿é. 

Íýã áóóöàíä 10- ààä æèë ºâºëæñºí áîë òýäíèéõíèé áóóö ãýõýýñ óñ óëèðñàí áóóö 

ãýæ áàéãààã¿é. Ìàëûí òàìãà ¿å óëèðàíà. Èõ ãýðýýñ ñàëáàðëàñàí àéëûí òàìãà íýã 

ë áàéíà. Áóðõàí òàõèë ø¿òýýí íü ¿å óëèðäàã. ¯å óëèðàëä àéëûí ãîëîìòîíä ¿ëäýõ 

ç¿éë íü áóðõàí òàõèë, òàìãà, áóëãà äàëëàãûí õóâèí, ìàûí ñýòýð ¿ðãýëæëýíý. 

Ñýòýðòýé õîíèíû àìãààã äàðààõ õîíèíä íü àâàõóóëààä ãýæ ÿðüäàã (ç¿ñ íü 

àäèëõàí) Øàðãà ìîðü áîë øàðãûã ë ñýòýðëýíý. (Ëõàì áóðõàíû ñýòýðòýé) Ãîíãîð 

áóðõàíû ñýòýðòýé õîíãîð ìîðü ÷ ãýíý.) Ýð ãîëäóó óëààí ÿìààã Æàìñðàí áóðõàíààð 

ñýòýðëýíý. Õºõ õ¿ç¿¿òýé ýð õîíü ñýòýðëýíý. Ýì ìàë ñýòýðëýõã¿éí ó÷èð áîë òºëèéã 

èäýõòýé õîëáîîòîé. Òýìýý, õàð íîõîéã ÷ áàñ ñýòýðëýíý. Ýì ìàë ñýòýðëýõã¿éí ó÷èð 

áîë òºëèéã èäýõòýé õîëáîîòîé. Òýìýý, õàð íîõîéã ÷ áàñ ñýòýðëýíý. 

Àðâàí ñàõèóñ á¿ãäèéã ø¿òíý. 

Ãýðèéã ÷àíõ óðàãøàà þó þì, óðüä ç¿ãèéã ÷èãë¿¿ëæ áàðèíà.¯¿äèéã àëñûí 

àì õºòºë ÷èãë¿¿ëýõã¿é, óóë ÷èãë¿¿ëíý. Õîòíû õîéíî áàðèõã¿é, õîòíû øàíààãààð 

áàðèíà. Õîòíû óðä áàðèõã¿é, òýíä ¿õýð, òýìýýíèé çýë áàéíà. Ìîðèíû óÿà ñàëõèíû 

äýýð ãýðèéí õîéíî. Ò¿ëø ãýðèéí áàðóóí òàëä áàéíà, ýñâýë õîòíû ç¿¿í òàëä ìàëã¿é 

áîë áàéíà. Ãàíö ãýð áîë õîíèî áàðóóí õîéò òàëäàà õýâò¿¿ëíý. Çóíä ãýðýýñ õîë õîòîî 

áàéëãàíà. ¯íñýý ñàëõèíû äîîä òàëä õîë àñãàíà. 

Ãýðèéã ñàëõèíààñ òîãòîîæ õàìãààëàõàä çîðèóëàí îðñîí áóóðûí çîãäîð îðóóëæ 

õèéíý. Ãýðèéí ñ¿ëä ãýäýã. Ñ¿¿ëíýýñ íü òóã ¿ñ àâ÷ ÷àãòàãàíààñ óÿíà. Áóÿí õèøãèéã 

¿ëäýýõ ó÷èðòàé õ¿íäýòãýëèéí õýëáýð áîëíî. 

11. Íàìáàð îâîãòîé Ãàë, íàñ 67, ýð 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì”, “×óëóóò áðèãàä” 

Ãýðò æàí òàâèóð (4 õºëòýé ýâõäýã) í¿¿ðòýé, íàìõàí ìîäîí îð, äºðâºí áàíç 

òàâüæ øèðäýã äýâññýí ãàçàð îð, óëààí áóäàãòàé 4 àâäàð áàéíà. Ãýðò õî¸ð õºõ¿¿ð 

áàéíà. Õºõ¿¿ðèéã àäóó ¿õðèéí øèðýýð õèéõýýñ, òýìýýíèé øèðýýð õèéõã¿é. 

Îðñîí áóóðûí çîãäîð, îðìîë àçðàãûí äýëýýð õ¿¿õäèéí óÿà, ÷àãòàãà õèéíý. 

Îãòîðãóéí ñàëõèòàé áóóðûí çîãäîð, àçàðãàíû äýëýýð õèéñýí ÷àãòàãà òýíöäýã. Ãîâü 

ðóóãàà ºâºëæäºã. 

Èõýð õ¿¿õäèéí àìèéã ãýðèéí áàãàíûã óëààí óòñààð îîñîðëîæ ñàëãàæ äîìíîíî. 

Õîéòîõ íü ñºãëºõã¿é áîë óëààí óòñààð ñ¿õíýýñ óÿäàã. Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä 

¿íýãíèé àðüñ, ¿ðãýñòýé óëààí õàðãàíà, çîîñ, õîíõ ç¿¿íý. Àæèë ¿éëèéã çýðýãö¿¿ëæ 

õèéæ àìæóóëàõ íü àæèëñàã õ¿íèé á¿òýýë þì. Õîîëíû ãýðýíä óòàñ ýýðýõ, øºðìºñ 

òîìîõ, õàâàð íàìàðò õîíèíä ÿâàõäàà àðãàëûí äºðâºëæ òýìýýíä òýãíýæ àðãàë ò¿¿õ 

î¸äîë õèéíý. 

12. Áààòàð, íàìûí õýñýã Äîíäîâ Äóíäãîâü, 

Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì”, “Ýëãýí áðèãàä” òîî á¿ðòãýã÷ 

Ýëãýí áðèãàäûí á¿õ ºðõ 83, õ¿í àì 384, íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëä 164. ¯¿íýýñ 

õºäºº àæ àõóéä 91, ¿¿íýýñ òóñëàõ ¿éëäâýðò 3, çàõèðãàà àæ àõóéä 10, ¿¿íýýñ 

ìàë àæ àõóéä 78, íàìûí ãèø¿¿í 6, (ýì 3) ýâëýë 16, îðîí íóòãèéí ñóðãóóëüä 72, 

267

õºäºëìºðèéí áóñ íàñíû 168 (õ¿¿õýä, íàñòàí) ìàëûí áàãà ýì÷ 1, öýãèéí áàãà ýì÷ 1, 

ñàíèòàð÷ 1, çîîòåõíèê÷ (äóíä 1, õ¿íèé áàãà ýì÷ 1 áîëíî.) 

Ìàë àæ àõóéí ñóóðü 35, ¿¿íýýñ 1 (ýì õîíü, ÿìààíû ñóóðü 18, 2) òýìýýíèé 

ñóóðü 23 (àäóóíû ñóóðü 2,4) ýð õîíèíû ñóóðü 1, 5 (ýð òºëºã, ãîäëîí 4, 6) îõèí òºëºã, 

ãîäëîí 4, 7 (¿õðèéí ñóóðü 3,8) ñààëèéí ¿íýý 3, (3 ñóóðüò íèéòäýý 11 ñààëü÷èí ¿íýý 

3,) 3 ñóóðüò íèéòäýý 11 ñààëü÷èí áàéíà. Íýã ñààëü÷èíä 18- 20 ¿íýý îíîãäîíî. (9) 

Õóö, óõíû ñóóðü 1. Íýã àéë íýã ñóóðü áîëíî. 

Áðèãàäûí 83 ºðõººñ àìèíû ìàëòàé 76, àìèíû îãò ìàëã¿é 7, ýëãýí áðèãàäûí 

íóòàãò áàéãàà íü 46 ºðõ, ìàë ìàëëàæ áóé ºðõ 36 áîëíî. ¯õðèéí ñààëèíä ñóìûí òºâ 

(áðèãàäûí õàðèóöëàãàòíû ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñ èðæ òóñëàíà.) 

Áóóöíû ºâëèéí ñàðàâ÷òàé õîðîî 42, áîãèéí 2 ýýëæ, áîäûí 1 ýýëæ, ãýõäýý òýìýý 

íü 2 ýýëæ õîðîîãîîð õàíãàãäæýý. Àäóó õîðîî áàéõã¿é îòðîîð ÿâíà. Áîòãî, òîðîì 

òýæýýõ, ºâºë õàâàðò òýìýý íîîñëîõ ¿åä ÷óëóóí òóóðüòàé ìîäîí õîðîî õýðýãëýíý. 

ªâºëæººí¿¿ä õîîðîíäîî 5- 15 êì áàéõ áà àéë á¿ðä õîðîîã ýçýìø¿¿ëíý. Óðüä 

Èõ ãàçðûí ÷óëóóíä áóóö áàéñàí áîë îäîî óñ õóæèð ìóóòàé ãýæ ºâºëæºº çàñàõàà 

áîëüæýý. Îäîî ãîâüäîî áóëàãòàé ãàçàð ºâºëæèíº. Èõ áóóöíààñ õîíä áóóöàíä (íîãîî 

í¿äýëñýí ãàçàð ëóó) 7- 13 êì- ò í¿¿íý. Õàâàðæààíààñ çóñëàíä ç¿¿í õîéøîî Ñ¿ìáýð 

15- 30 êì í¿¿íý. Öàãèéí áàéäëààð áîëíî. ªâñ ìóó áîë õîë ÷ í¿¿íý. Æèëä 6- 10 

óäàà í¿¿íý. Çóñëàí, íàìàðæàà îéðõîí õààíà áóóöíààñ õºíäèé õîë íóòàãò áóóíà. 

ªâºëæºº, õàâàðæààíû áýë÷ýýð õóâààðüòàé. Í¿¿õ ¿åä íýãäýë óíààãààð òóñëàíà. 

ßëàíãóÿà ºâºëæººíººñ õàâàðæààíä, õàâàðæààíààñ çóñëàíä (ìàë òºëëºõ ¿åä) óíàà 

ãàðãàíà. Íýã àéëä àìèíû õîíü, ÿìàà 50, ìîðü, àäóó 12, ¿õýð 11- 12, òýìýý 2, äóíäæààð 

áàéíà. Òýìýý àéë á¿ðä áàéõã¿é. 

Áðèãàäûí ìàë 26 ìÿíãà, ¿¿íýýñ íýãäëèéí 23700 òîëãîé, àìèíûõ 2800 òîëãîéòîé 

áîëíî. Îäîî ¿åä òýìýý ìàëëàñàí àéë èë¿¿ õºëñ àâíà. Òàëä 8000 òºãðºã àâ÷ áàéíà. 

Ýì õîíü, ÿìààíû ñóóðü 6000 òºãðºã àâíà. Ýì õîíü ÿìàà íýã áóóöàíä 500 òîëãîé, íýã 

õ¿íä 300 òºëëºõ ìàë îíîãäîíî. Ýð òºëºã, ãîäëîí 1000 òîëãîéãîîð ñóóðüëààñ æèëä 

3500 òºãðºã àâíà. Îðëîãî áàãàòàé áàéíà. Àäóóíû ñóóðü 600 òîëãîéãîîð ñóóðüëàæ 

æèëä 2000 òºãðºã àâíà. 

Åð íü: 

Àäóó 100 70 

¯íýý 100 85 

Áîòãî 10085 

Õîíü 10095 

Èøèã 10090 òàë àâàõ ¸ñòîé áà ¿¿íä áàãà ìàë ë õ¿ðäýã. 

Áðèãàäûí õýìæýýãýýð ãàíö áèå ºðõ 4, ºíäºð íàñòàíãóóä ¿ð õ¿¿õäýý äàãàõ íü 

ýëáýã òîõèîëäîë áîëíî. 

Ãýðëýñýí õîéíîî ãýðèéí íàéð èõ õèéíý. Ýíý ¿åä ìîðü óðàëäàíà. Õóðèì ãýæ 

òºäèéëºí õèéõã¿é àæýý. 

Áåðçåíòåí á¿ðýýñ, òóóðãà, ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû õ¿¿õäèéí ãóòàë, õóâöàñ, 

ãýðèéí ìîä, ýñãèé, ìîäîí ýäëýë äóòàãäàæ áàéíà. Õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð á¿ðýí 

áîëîìæòîé áîëæýý. 

268

13. Ìàíüáàäàð îâîãòîé Öýíä íàñ 77, ýì 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì”, “Ýëñýí áðèãàä”, 

Õ¿¿õýä ºðãºæ àâàõ íü èõ áàéâ. Í¿¿ðýíäýý òàãòàé, äîòðîî òàñàëãààòàé õîñîîð 

ãýðò áàéâ. (2 áà 4) Í¿¿ðòýé îð áàéãààã¿é, 3 ºíãºöòýé ãàçàð îð áàéæýý. 

Ýõíýð õ¿í õîâîðõîí áàéâ. 1 àâãàé ¿çñýí ãýâ. ªºðºº ýõíýð áîëîîã¿é, ãàíö 

ãýçýãòýé áàéæýý. Òîîíîíû ãîëîîñ ºíãºðºõã¿é ãýæ äóóëñàí ãýëýý. 

14. Ìàíëàé îâîãòîé Áóÿíòîãòîõ íàñ 70, ýì 

Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, “Äàâøèëò çàì”, “Ýëñýí áðèãàä” 

Èõýíõäýý ýõíýðýý îâîãëîíî. Ìºíãºòýé àéë ýõíýð áîëãîíî ãýäýã îéëãîëò áàéíà. 

1. ¯ñíèé óãò ãîíçãîé ñóâäàí äàðóóëãà 

2. ¯ñíèé ¿ç¿¿ðò áîãèíîõîí ñàâõàí äàðóóëãà, ¿ç¿¿ðòýý ãîãöîîòîé áàéíà. Ò¿¿íä 

íü ñ¿âýëæ îðõèíî. 

Òàâ ãýçýãòýé áàéãààä ñàí÷èã äóãóéëíà. 18 íàñ õ¿ð÷ ñàí÷èã òàâèõ ¸ñòîé. 

Ñàí÷èãíû äàðóóëãà áàéíà. 

Íàñ áóÿíä ìóó ãýæ ýäë¿¿ëýõ äóðã¿é. ªºðºº 30 íàñ õ¿ð÷ õóðãàí äýýë ºìñ÷, 

äàðóóëãà ç¿¿æýý. 

Èõ ãýçýãòýéãýý ãóðâàí ãýçýã áîëíî. ¯õýõ ºâäºõºä ¿ñ ãýçýã îãòîëæ àìü ãàðàõ 

äîìòîé áàéâ. 

15. Ñóìúÿà îâîãòîé Äîãîîçàâ íàñ 78, ýì 


Ýõíýð îâîãëîñîí, ýõíýð áîëîîã¿é. Òîãòâîðã¿é õ¿¿õäýä äýýëèéí ýíãýðèéã 

áóðóó òàëä íü õèéæ áàéãààä (10 íàñ õ¿ðýõýä) èðýõýýð çºâ ýíãýðòýé áîëãîíî. Áºõ 

íýð ãýæ Ãàíòºìºð, Òºìºð÷ºäºð ãýõ÷ëýí íýð ºãíº. 

Òºðñºí ýõýä ýõèéí öàãààí ñ¿¿íèé ýì õîíü ºãíº. Õ¿¿õýä àâàõààð î÷èõäîî ººæèí 

äºðâºëæèí ñàâ – á¿òýí õîíèíû ìàõ ÷àíàæ àâàà÷äàã. Õàäàã, áîîâ, áóðõàíäàà òàâèíà. 

Íÿëõ õ¿¿õäýý ººæèíä õèéæ í¿¿íý. ¯¿íýýñ ººæèãíº ãýäýã ¿ã ãàð÷ýý. Õ¿¿õäýý 

ººæèãíºæ àâ÷ èðäýã. 

Àðãàë ò¿¿äýã (òýìýýíèé) ñýãñýíä õ¿¿õýä õèéõ ¸ñã¿é. Õýýðèéí íààäàìä ìîðü 

óðàëäàæ, ìîðèíû öîë äóóäíà. Àðàã äîòðîî à.øýýçãèé (õ¿¿õäèéí), á. Àðàã ãýæ 

ÿëãàäàã. 

16. Áààòàð÷óëóóí, ñò.òîâ÷îî Ê- 7, 


ñóìûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 

Ñóìûí á¿õ ºðõ 284, á¿õ õ¿í 1083, ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä 230, ÿñëèä 10, 

öýöýðëýãò 25 õ¿¿õýä áàéíà. 

Ñóìûí òºâèéí ºðõ 116 àæèëòàé á¿õ õ¿í 120, ìàë ìàëëàæ áàéãàà ºðõ 91, èõýíõ 

íü 30- ààñ äýýø íàñíû áîëíî. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé 184, 14, 15, 16 íàñíû òóñëàõ 

ìàë÷èí 16, ñóóðèéí òîî 66, èõýíõ ñóóðüò íýã ºðõ áàéíà. 

269

17. Öýðýíäîðæ îâîãòîé ¨íäîíáàçàð íàñ 72, ýð 

Äóíäãîâü, ªíäºðøèë, “Ýíõòàéâàí”, “Òàëûí íàð áðèãàä” 

Õ¿¿õýä èõ òýæýýíý. Òýæýýâýð õ¿¿õýä ãýæ ÿðèíà. 3- 4 õ¿¿õýäòýé àéëûã îëîí 

õ¿¿õýäòýé ãýæ ÿðèíà. Õàíü íýìýð áîëãîæ îõèíäîî ä¿¿ àâ÷ ºãºå ãýíý. Õ¿¿õäýý 

ëàì áîëãîæ àâúÿ, ¿õýõýä ìèíü åðººë, ìààíü óíøèæ õîíõ öîõèõ áîëíî ãýäýã ñýòãýë 

äèéëýíõ áàéâ. Ãàíö õ¿¿ã ëàì áîëãîõ ÷ áàéíà, ¿ã¿é ÷ áàéíà. Ýöýã ýõ ë ìýäíý. Ãîëäóó 

7 íàñ õ¿ðýõýä ëàìä øàâü îðóóëíà. Õ¿ðýý äàíñàíä áè÷èãäýíý. Õºäºº ìàëòàé, èõýíõ 

öàãàà ãýðòýý ºíãºðººæ, õàÿà õèéäýä î÷äîã áàéâ. 

Ìýðñý âàíãèéí õîøóóäàä àëáà òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí Áîãäûí øàâèéíõàí 

íýðòýé Øàíçàâûí ÿàìàíä çàõèðàãäñàí 60- 70 ºðõ àéë áàéæýý. 

Íýã ºðõèéã íýã àéë ãýõ áîëîâ÷ àéë íü ººð óòãà ñàíààã àãóóëíà. 

Ìàëûí òàìãà àõ ä¿¿ñèéã èëòãýíý. Çóóçàé òàìãàòàé þì òýäíèéõíèé ìàë þìäàà 

ãýõ÷èëýí ÿðèíà. Àõ ä¿¿ñýý èõ ãýðèéíõýí ãýíý. Ýöýã, ýõèéí áàéñàí îðîí ãýð, áóðõàí 

ø¿òýýíä áàéñàí, äàðàà íü ºðõ ñàëñàí, àéëä áóóñàí, õ¿íä ºãñºí àõ ä¿¿ñýý èõ ãýðèéõýí 

ãýæ ÿðüäàã. Ýöãèéí òºðºë îéðòäîã, ýõèéí òºðºë õîëääîã. Õ¿¿ãýý äàãàõ íü çîíõèëíî. 

×îéæèí, çóóçàé, ñàðàí òàìãà çîíõèëíî. Ýõíýð áîëîõ, ãóéõ ¸ñ ìàø äýãëýìòýé 

áà õàäàã áàðüæ ñ¿é òàâèíà. Ýíý ¸ñûã áèåýð ¿çñýíã¿é ãýëýý. Õ¿¿õýä ãàðàõã¿é áàéíà 

ãýýä õî¸ðäîõ ýõíýð àâàõ òîõèîëäîë áàéâ. (åðººë óíøèõ òóõàé äýâòðýýñ õàðàõ) 

18. Îñîð îâîãòîé Ãàëñàíæàìö íàñ 74, ýð, 

Äóíäãîâü, ªíäºðøèë, “Ýíõòàéâàí”, “Òàëûí íàð áðèãàä” 

Ìýðýýâàíãèéí õîøóó 

1. Õîíèí çýýðãýíý òàë ãàçàð óðãàíà. ßìààí çýýðãýíý (õàäàíä óðãàíà) ºâºëä 

õºëäºõã¿é ¿ðãýëæ íîéòîí áàéíà. Öóñ àëäàõ, ÿð øàðõàíä õýðýãëýõ áà ÿìààíä 

èä¿¿ëáýë õýýë õàÿíà ãýäýã. 

2. Áðýýìýã- áóäðûí ÷óëóó, ìàíäàõ, ñàéõàí äóëààíû íóòàãò áàéíà. Äàðàëòòàé, 

õººðºãòòýé õ¿íä ÷àíàæ óóëãàíà. Õîîëîéíû ºâ÷èíä õ¿í ãààíñààð òàòàæ áàéâ. 

3. Ãî¸î- ýëýã òºìðºõ, øàðëàõ ºâ÷èí áîëîí øàðàíä èääýã. ßìàð÷ óðãàìëûã íàìðûí 

äóíä ñàðûí 17- îîñ õîéø àâíà. 

4. Ñóëüõèðûã õàíèàäàíä öàé õèéæ õºëºðòºë óóíà. 

5. ×èõýð ºâ÷ øàð õºäëºõ, äîòîð ºâ÷òýé õ¿í õýðýãëýíý. 

6. Ëèäýð- õàëóóí õàíèàäàíä óóíà. 

7. Ëóóëü – áóóöàíä óðãàíà. ¯å ìº÷ õàâäàæ ºâäºõºä õýðýãëýíý. 

8. Öóëáóóð ºâ÷- äàðàëò ÿñ ãýìòýõýä õýðýãëýíý. 

9. Àëòàí ãàãíóóð õýìõýðñýí ¿åä õýðýãëýíý. 

10. Çàëñãàë – õàëóóðàõ, ÿäàðñàí ìàëä ÷àíàæ ºãíº. 

19. Íÿìäîðæ îâîãòîé Öýðýíäýæèä íàñ 87, ýì, 

Äóíäãîâü, ªíäºðøèë ñóìûí òºâ, 

Àäóóíû ñ¿ëä ºäºð- àíãàðàã ãàðàãò ã¿¿ óÿæ, óíàãà òàìãàëàíà. Ãýðèéí ñ¿ëä ãàðàã 

áÿìáàä ãýð áàðüæ, á¿ðýýñ ýñãýíý. Ãýðèéí äóãóé ýâäýõã¿é, í¿¿õã¿é, ãýð áóóëãàõã¿é. 

Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä ¿çýëòã¿é ñàéí ºäºð õ¿¿õäèéí äààõü àâàõ, 

áàñ 5- íä ÷ àâäàã õî¸ð ýâýð ¿ëäýýíý. Áàñ 5- íä ýíõðèé õ¿¿õäèéí 7 íàñ õ¿ðòýë äààõèéã 

270

àâàõã¿é. Àíõíû ¿ñèéã àâàõã¿é áîë ìóó ãýõ áà äààõèéã õàÿõã¿é, ãàëä ò¿ëýõã¿é 

õàäãàëíà. Ýíõðèé õ¿¿õäýä ìºíãº, î÷èð ç¿¿íý. (ýð õ¿íèé 66 íàñàíä ìºíãº ãîëëîæ, 

àéõòàð íàñ ãýâ) 

Öàãààí ñàðûí øèíèéí 3- íä òýìýý çîãäîðëîæ, õîíèíä õàé÷ õ¿ðãýíý. ªðõºº àâ÷ 

öýãñýðíý. 

Áèò¿¿íèé îðîé, ¿¿ð øºíèéí çààãò Ìàíçóøèð áóðõàí çàëðàíà ãýæ çîîã áîëãîí 

3 íàñ òîòãîíä òàâüäàã. 

Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãíèé õîíü õàðèóëàõ õ¿íèé õóðãàíû óóòàíä øàð áóäàà 

õèéæ ºã÷, îðîé èðýõýä íü íýã øèéð, áººð ç¿ðõ- ¿íõýëöýã, äóãóé áîîâ ºãíº. Öàãààí 

ñàðààð õ¿¿äèé òýìýýíèé áºõºíä ºëãºæ àéë àéëààð õýñäýã. 

¯íñýý ¿¿ä ãîëëóóëæ àñãàõã¿é, ìóóõàé þìòàé õîëèõã¿é, öýâýð ãàçàð àñãàíà. 

¯íñýý íèéë¿¿ëýõã¿é, õîã, ¿íñ õîëèõã¿é õîéò òºðºëä ÿëãàãäàíà èõ ìóó ãýâ. 

Ãàëûí áóðõàí øèã àéõòàð þì àëãà, ººõ òîñ (øàð) ìàõ ºðãºíº. Öàé ÷ áîëíî. 

Öàãààí èäýýíýýñ äóðã¿éöäýã þì. 

Àëñ ÿâàõàä çºâ òàëûí äºðººíä íü ñ¿¿ äóñààæ õîéíîîñ íü ñ¿¿ ºðãºæ ñàéí 

ÿâàõûã áèëýãäýíý. 

Íóòàã äýýð õýðýý ñóóõâèé ãýæ íàð ãàðòàë áóóöàíäàà ¿ëäýæ, íàð ãàðñàí õîéíî 

ãýðýý í¿¿ëãýíý. Ãýðèéã çºâ òàë áàðóóíààñ íü áóóëãàæ, á¿ðýýñëýíý. Õîøëîí çºâ 

òàëààñ íü òàòíà. Äºðâºí ç¿ãèéí òýíãýðò (õàí õóðìàñò) ºññºí ãàçðûí Çàãàëõàéðõàí 

çýðýãò äýýæýý ºðãºíº. Ñ¿¿ãýý õººð¿¿ëæ áàñ ºðãºíº. 

ªãëºº öàé í¿äýõèéã öýýðëýæ, îðîé í¿äýæ õîíîõ ¸ñòîé. ªãëººíèé öàéã ä¿¿ðýí 

÷àíàõ ¸ñòîé. Ä¿¿ðýí áýëýã èëòãýíý. 

×àãòàãûã 7 óíèíä õ¿ðãýæ, ãóðàâ íóãàëæ õàâ÷óóëàõäàà áèò¿¿ã óðàãø, çàäãàéã 

õîéø ÷èãë¿¿ëíý. Òîîíîíîîñ çºâ ãàðñàí ãîãöîîã ¿ç¿¿ð òîõîé ãàðãàíà. Ãýðèéí ñ¿íñ 

÷àãòàãã¿é ãýð áàéõã¿é. Îðñîí áóóðûí çîãäîðîîð äºðâºñºí õèéíý. Ýñâýë õî¸ðîîð 

î¸íî. Îðñîí áóóðò áàðàãòàé þì õàâüòàõã¿é. Ëõàì áóðõàí õºëëºæ ÿâäàã ó÷èðòàé 

õ¿÷òýé àìüòàí þì. Îðñîí áóóð ººäººñ õàðæ ýâøýýâýë ñàéí, 3 æèë õàìãààëíà ãýäýã 

¿ãòýé. 

Õ¿¿õäèéí óÿäàã áàñ îðñîí áóóðûí çîãäîðîîð õèéäýã ò¿¿õòýé. Íàìðûí äóíä 

ñàðûí 17- íä ìàë èäýýãýý àðèóëæ æàñàà óíøóóëæ äàëëàãà àâíà. 

Äàëëàãàíû þìûã 3 õîíóóëæ õóâààíà. Äàëëàãàíû àãàð õóâèíä ìàëàà ñààíà. 

Õóâèíãàà àéëä ºãºõã¿é, ò¿¿íä óñ õèéõã¿é. Äàëëàãàíû ñóì, äàëëàãàíûóóò (áóäàà) 

áóðõàíû õàéðöãàíä áàéíà. 

Õºðºíãºíèé ñóóëãà ãàí (àéðàãíû ñàâ) òîì æèæèã áàéíà. ¯õðèéí øèðýýð 

õèéñýí (õàðààòàé) ñóóëãàíä ã¿¿íèé ñ¿¿ õèéæ á¿ëýýä àéðàã áîëãîíî. 

Ãýðèéã õîéìîð, áàðóóí ç¿¿í òàë ãýæ õóâààíà. ¯¿ä ãîëëîæ ñóóõûã öýýðëýíý. 

Á¿ñã¿é õ¿í òîîíîíû ãîëîîñ ºíãºðºõã¿é, íàñàíä ìóó ãýíý. 

Õàíàíû àì áóðõàíû àðä ãîëëîõûã öýýðëýæ, õèé ãàçàð çàñäàã. Óíü ñºãäºõèéã 

àçã¿é ãýäýã. 

6- 7 íàñàíä ÷èõ öîîëîîä íîõîéí óíãàñ ñ¿âëýíý, áààëàõã¿é ãýäýã. Õàð òóãàëãà 

ºìõ¿¿ëæ öîîëíî. Áºãæ, ýýìýãã¿é áîë áýëýâñýí ãýõ áàñ õ¿¿õýä ãàðãààã¿éã áýëýâñýí 

ãýæ õî¸ð ÿäàì õóðóóíä íü áºãæ áàéõ ¸ñòîé. 

Ãîëîìòûã á¿ñòýé ãîëäóó ñàõèíà. Õ¿¿ ãàð÷ ãîëîìò ñàõèõ íü ãýæ ÿðüäàã. Áóãàëãà 

¿ìõñýí ãàë çýý ãýíý. Òºðñºí á¿ñã¿é ä¿¿ãýýñ ãàðñàí áîë ãàë çýý ãýíý. 

271

Ãàë òàõèõ õ¿í ¿¿ä ãîëëîæ ãàëûíõàà ºìíº ñóóãààä, ìàëãàéãàà ñºõºæ òàâèàä 

õîðìîéãîî äýâñ÷ ãàëäàà 3 ìºðãººä, ÷àíàñàí ºâ÷¿¿, õýðñýíã 2 õóðóó ¿ëäýýãýýä 

õàäãààð îðîîæ ºðãºíº. Òóëãàíû òîòãî á¿ðä ñ¿¿ë ç¿ñ÷ õàäàãòàé òîõîæ øàòààíà. 

Äàíæ áóðõàí òàõèäàã àéë óëààí ÿìààíû ºâ÷¿¿ãýýð ãàë òàõèäàã ¸ñòîé. 

20. Àþóð îâîãòîé Âààíæèë íàñ 69, ýð, 

Äóíäãîâü, ªíäºðøèë, “Ýíõòàéâàí”, “Öîã áðèãàä” 

Äàé÷èí áýéñèéí õîøóóíû íóòàã ºâ÷¿¿ õýëáýðòýé á¿äýðõèé íü ç¿¿í ºìíº 

òàëäàà ãýäýã áàéâ. Äîâ õººâºðò ãàíæóóð ýðãýíý. Íóòãèéí õî¸ð îâîîíû õîîðîíäóóð 

îðäîãã¿é. Ãàíæóóð òýìýýíä à÷èæ õîøóóãàà ýðãýíý. 

Ãàë òàõèõ. Àéë àéëûí àÿñààð àëü ÷ óëèðàëä ãàë òàõèæ áîëíî. Ãàëûã ýð õîíèíû 

ºâ÷¿¿, öàãààíààð (øàð òîñ), öàãààí çýýðíèé ºâ÷¿¿ãýýð òàõèäàã ¸ñòîé. Ãóðâàí ÷óëóó 

òóëæ ãàë òàõèíà. Ìîíãîë õ¿í ãóðâàí ÷óëóó òóëæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áà Õÿòàäàä 

òóëãûã õèéõäýý 4 òîòãîîð ãîëîìò óõóóëàõààð äîîø íü õàðóóëæ õèéñýí ò¿¿õòýé. 

¯¿íèé ýñðýã 4 òîòãîí äîîð ÷óëóó õèéäýã áîëæýý. Òóëãàíûõàà ÷óëóóã àâ÷ 

í¿¿äýã çàíøèëòàé. Ãóðâàí öàãèðàãèéã äºðºâ áîëãîæ, áàäàìòàé, óãàëç òàã õèéíý. 5 

òîòãîòîé òóëãà ÷ áàéâ. 

Òýìýý ò¿ì õ¿ðýõýä ãàí òóëãà òóëæ, çàíäàí õóâèí, òîõîø áýëòãýäýã ¸ñòîé. Òýìýý 

èõýðëýâýë ãàí òóëãà òóëàõ áà ¿õýð èõýðëýõ ìóó. Ìàë õýýð õîíîâîë õàé÷èíä ÷óëóó 

õàâ÷óóëæ áîîãîîä õàíàíä õàâ÷óóëíà. 

Õàíàíû àì îð ãîëëîõ ç¿ãýýð, õàðèí îðíû òîëãîéä òààðâàë ìóó ãýäýã. Ãóðâàí 

óíü ñºãºäñºí (ìóëòàðñàí) àéëä îðîõ ìóó ãýíý. Àõàëæ áóóõã¿é íóòàã áàéâ. Áàÿí 

öàãààíû àðä áóóõàä ãàðãàðíà ãýõ÷ëýí ÿðüäàã. Æàäàìáàðûã àéëûã àõàëæ ãýðèéí 

áàðóóí òàëä áóóõã¿é, ãýðýýñ ìîðü óÿõã¿é ãýäýã áàéâ. 

Õ¿í ¿õ¿¿ëýýä áóóñàí àíõíû áóóäëûã õàð áóóäàë ãýíý. Õî¸ð àéë áàéãààä íýã íü 

õ¿íýý ¿õ¿¿ëýýä í¿¿õýä òýð àéëàà äàãàæ í¿¿ãýýä õàð áóóäëààñ ñàëàõ ¸ñòîé. Îíãîí 

ãàçàð ãýæ õàð áóóäàëä äàõèæ áóóõã¿é. Àéëûí ãîëîìòûã îíîæ áóóõ ¸ñã¿é. Íýã 

áóóöàíä óäààí áóóõûã öýýðëýíý. Ãàíö ãýðýýð ÷ ºâºëæèíº. 

- Àìàð áàéíà óó? ãýæ õàð õ¿íèéã 

- Àìðûã àéëòãàÿ ãýæ ëàì õ¿íèéã 

- Áèå ñàéí, ñ¿ðýã ìýíä áàéíà óó? ãýõ÷ëýí ìýíä÷èëãýý îëîí ÿíç áîëíî. 

ªíäºðøèëä ñóìûí ÎÍÑÊ- ä áàéãàà òàìãàíû ä¿ðñèéã çóðæ, õóâèí ñàâ ñóóëãûã 

íýðòýé íü òýìäýãëýæ àâñàí íü òýìäýãëýëèéí äýâòðèéí ¹2- ò õàäãàëàãäàí ¿ëäýâ. 

21. Äýæýý îâîãòîé Öýýïèë íàñ 72, ýì, 

Äóíäãîâü, ªíäºðøèë, “Ýíõòàéâàí íýãäýë”, “Öîã áðèãàä”, 

Óðöàí áºõºº–òîîíîíä (äºðâºëæèí) óíü õàòãàñàí õàíàã¿é áîñãîñîí ãýð áîëíî. 

Ãýðèéí àõ ãýæ õ¿íäýëæ õ¿¿õäýý àâàõ, ãýðë¿¿ëíý. Ãýð ã¿éöýä áàðüæ, ãýðë¿¿ëýõ 

¸ñã¿é. Ç¿¿í òóóðãà õ¿¿õýí òàë áýëäýõ áà àéëûí áóÿí õèøèã ç¿¿í òóóðãàíä áàéíà. 

Õ¿¿õíèé ºðòºãò ìàë îðîõ áà ò¿¿íèéã çàðæ ãýð îðíû îð ¿õýã áýëäýíý. Õ¿¿õíèé 

òàëä õè÷íýýí þì èðñýí ÷ á¿ãä õ¿¿õíèé áýëòãýëä ÿâíà. 

Ìýðãý âàíãèéíõ ¸ñ òºðã¿é ãýðëýæ áàéâ. Ýð íü àéëä îðæ, õ¿¿õýí íü àéëä ÷ 

îðíî. Çàð÷èìã¿é áàéâ. Ãýðòýý õ¿¿õýä ãàðãàõûã öýýðëýõã¿é. Äàðèãàíãàä õ¿¿õíèé 

ãýðòýý ãàðãàõûã öýýðëýäýã áàéæýý. Á¿ñã¿é ä¿¿ãýýñ ãàðñíûã ãàë çýý ãýæ ñîíñ÷ýý. 

272

Á¿ñòýé òàëûã à÷ ãýíý. Àõ, ä¿¿ íàð ýã÷ ä¿¿ã àâ÷ áîëîõ áà òºðºë ñàäàí ãýðëýâýë 

áóçàðò òîîöîãäîíî. 

Ýöãèéí òàë îéðòîîä, ýõèéí òàë õîëäîîä (òºðëèéí öýýðã¿é) áàéäàã ¸ñòîé. ßñàí 

òàë ó÷èð óäàì óãñàà íü ¿å øàò äàìæèí îéðòîíî ãýñýí ¿ã áîëíî. 

Ìýðãý âàí õ¿¿ Àæ íî¸íäîî õàòàí õàéæ ÿâòàë Àðæàðãàëàíòàä õîíü óñàëæ 

áàéãàà îõèíòîé òààð÷, óðä óóëûã ÿìàð íýðòýé âý? ãýõýä Ãóðâàíñàéõàí, ýíý óñíû 

íýð Æàðãàëàíò, õîéò îâîîíû íýð Õàòàí ñóóäàë ãýæ õàðèóëñíààð òýð íî¸í ìàø 

áèëýãøýýæ, ãýðèéã íü çààëãàæ õàäàã òàâüæ, òýð õ¿¿õíèéã õàòàí áîëãîñîí ãýäýã. 

Ìîéë õàð í¿ä íü 

Ìîðäîõûí òýíä ìýëìýëçýíý 

Ìîëöîã öàãààí ø¿ä íü 

Èðýõèéí òýíä ÿðàëçàíà ãýæ õ¿íä àëáààð ºã÷ áàéõ ¿åä ãàðñàí äóó ãýâ. Õ¿¿õíèé 

òîëãîéã óëààí þìààð á¿òýýæ, áóäààòàé öàãààí óóòûã õî¸ð ãàðò íü óãëàæ áîîãîîä, 

ºãºõèéã áîîæ áîãòëîíî ãýäýã áàéâ. 

Àéëä îðñîí õ¿ðãýí 

Àâäðàí äýýð òàâüñàí áóðõàí àäèë ãýæ òàéâàí áóñ, ìýäýëã¿éã èëòãýíý. Îðæ 

ñóóñàí õ¿í ãîëîìò àâàõã¿é, ºâ õºðºíãº çàëãàõã¿é ó÷èðòàé, ãýõäýý ýðò ¿åä ýð õ¿íã¿é 

áîë õºðºíãèéã õóðààæ àâäàã áàéñàí áîëîëòîé. 

Ýöýã íü ýõýëæ 3 õ¿¿õýíä ¿ëäñýí, õºðºíãèéã õóâààõ ãýòýë îòãîí îõèí íü 

æèðýìñýëæ áàéæ ãàë äýýðýý õ¿¿ òºð¿¿ëæ ãàë äýýðýý ãàð÷ ºðõºº òýðã¿¿ë¿¿ëæýý. 

¨ñòîé òºðòýé î÷ñîí õ¿¿õýí õ¿íäòýé áàéíà. Õî¸ð õ¿í íèéëýýä ãýð áàðèàä ãàðäàã 

íü öººí áàéæýý. Àéëûí õ¿¿õí¿¿ä ãýðòýý ë ºòëºíº. Ãýðòýý ºòºëñºí õºãøèí õ¿¿õýí, 

èæèëäýý õºãøèðñºí ã¿¿ õî¸ð äóðààðàà ãýæ ãýðòýý ºòëºõèéã ñàéí ãýõã¿é áàéâ. 

¨ñîëæ ºãâºë òýð ÷èãýýðýý áîëîõ ¸ñòîé. Áóöàæ èðâýë áýëýâñýí ýì áóçàð ãýíý. 

Áîðæãîíä àéë íü öººí àìòàé, èõýíõ íü ãýðëýæ ÿâíà. Ìàíàéä áîë îëóóëàà àéë áîëæ, 

íýã ºì÷òýéãýý ë ÿâíà. 

Ýöýã ýõèéí ãîëîìòûã èõ ãýð áà ýíý ãýðýýñ ãàðàõã¿é áàéâ. Áîðæãîíä áîë ÿìàð÷ 

ÿäóó õ¿í àéë áîëæ ñàëíà. 3 õ¿¿òýé áîë õîòîî òîéðóóëæ ãýðë¿¿ëæ áóóëãààä õºãøèí 

ýõ íü õîîë óíäûã íü õàìæèæ ºãäºã ãýæ áàéâ. 

Àéëä ìàë àøèãòàé õóäàëäóóëæ î÷îîä òîãîî øàíàãàà õ¿ðòýë ìýäýõã¿é áàéæýý. 

¯ñòýé Áàäàìûí õ¿¿ ãýðëýæýý. 3 áýð õàâñàð÷ õîíü èäýæ, õàäìààñ íóóæ, ÿñûã íü 

àéðãèéí ãàí (ñóóëãà)- ä õèéæ íóóæ áàéâ. 

Àéëä èðñýí áýð ãàë, áóðõàí, ýöýã ýõ, àõ íàñòàíä ìºðãºíº. Òýðã¿¿íä ìºðãºëºº 

ãýæ äàõèóëíà. Ìºðãºñºí õàäìûí ãîëîìòíîîñ (ãàë) ºíãºðºõã¿é. Ãýð ë¿¿ íü õàðæ 

øýýõã¿é. Óóæ ¿ã¿é áàéõ ¸ñã¿é. Ìºðãºñºí õ¿íýý (ýð, ýì ÷) àâãàéãýíý. Ýíý á¿ãä íü 

Áîðæãîí Ñýöýí âàíãèéí õîøóóíû ¸ñ ãýëýý. 

¯íñ óäààí õàäãàëàõã¿é, àéëûí ¿íñòýé íèéë¿¿ëýõã¿é. Àéëûí ãîëîìòîíä 

áóóõã¿é, áóóöàíä áóóõàä ãîëîìò áàéñàí áîë øîðîî àñãàæ öýâýðëýõ çàíøèë áàéâ. 

Èõ ãýðèéí ¸ñòîé ãàë ãîëîìò íü õýíèéõ âý? ãýæ ÿðüäàã. Íýã ãîëîìòíîîñ ¿¿ññýí 

àéëóóä ãýæ ÿðüäàã. Ìàíàéõààñ ãàðñàí óëñ ãýæ ÿäàðâàë ÿã ë íýã íýãèéãýý òýæýýõ, 

ºâäâºë òóñëàõ ¿¿ðýãòýé. Óðüä ãîëîìò, íýã àéëóóä îéð äîòíî íóòàãëàíà. Àéë ñààõàëò 

ÿâíà. Õóâààæ èäýõ ¸ñòîé. ¯ã¿éäýý áàéãàà íü ºãºõ ¸ñòîé. Òýäíèéõýí ãýæ îëîí ò¿ìýí 

ÿðèíà. Öàãààí ñàðààð áººãíºæ çîëãîíî. Íýã ãîëîìòíû óëñ íýã ë òàìãàòàé áàéõ 

¸ñòîé. Òàìãàà äàðäàã ãàçàð íü ººð ººð áàéíà. Òýäíèéõíèé þì áèëýý. Çºâ ýðãýñýí 

çóóçàéòàé þì ãýõ÷ëýí ÿðèëöàíà. 

273

Ààâ, ýýæèéí áóðõàí ø¿òýýí ãýæ ÿðüäàã ë þì. Àõ ä¿¿ñ ÷ ãýñýí ¿íñýý 

íèéë¿¿ëýõã¿é, ãàë ãàðãàäàãã¿é àéë áàéäàã ë áàéâ. Íýã ãàëûí óëñ õîîðîíäîî ãàë 

öýýðëýõã¿é. Ãýõäýý ¿íñýý õî¸ð ãàçàð àñãàíà. 

Öàãààí ñàð ãàðàõàä çààâàë ºäºðòºº í¿¿íý. Á¿ñòýé õ¿í îí òàâüæ, á¿ñã¿é õ¿í 

à÷àà õºòëºíº. Á¿ñòýé õ¿íã¿é áîë ýðýãòýé õ¿¿õäýýð ãýð áàðèõ ãàçðàà îí òàâèóëíà. 

Ýð õ¿í ë ãýð òîëãîéëíî. Ëàì õ¿í ãýð òîëãîéëîõ, òîãîîíû õ¿íòýé áàéõ ¸ñã¿é. 3 

õ¿¿òýé áàéõàä íýãèéã ëàì áîëãîæ, 2- ûã ãýðèéí õàð õ¿í áîëãîæ ¸ñòîé. 

Ñ¿¿ëäýý ýð ë áîë ëàì áîëãîæ áàéâ. Ãàíö õ¿¿ã òºðèéí õàð õ¿í áîëãîäîã ¸ñòîé. 

Ò¿ìýí ýõèéã íàéðûí ýõýíä äóóëàõ áà õ¿¿õýä òýæýýõ, õ¿¿õýí àâàõàä ýõèéí 

öàãààí ñ¿¿íèé õîíü ºã÷ áàéæýý. 

22. Äóíäãîâü, ªíäºðøèë, 

Ýíõòàéâàí íýãäëèéí òóõàé ìýäýý (çàõèðãàà) 

Ìàë àæ àõóéí ñóóðèóäûí ºâºëæèëòèéí áàéðøëûã ÒÄ ¹2- ä çóðàãëàí õàðóóëàâ. 

Òóñ ñóìûí á¿õ ºðõ 284, ¿¿íýýñ ñóìûí òºâä 116 ºðõ, àæèëòàé õ¿ì¿¿ñèéí òîî 120. 

Á¿õ õ¿í àì 1083, ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä 230, ÿñëèä 10, öýöýðëýãò 25. Ìàë ìàëëàæ 

áàéãàà ºðõ 91, èõýíõ íü 30- ààñ äýýø íàñíû áîëíî. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé 184, 

14- 16 íàñíû òóñëàõ ìàë÷èä 16 áîëíî. 

23. Äàìáàðýíöýí îâîãòîé Öýðýííàäìèä íàñ 59, ýì, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ ñóì “Ñîöèàëèçìûí çàì” íýãäýë, “ªåõèéí áðèãàä” 

Óðüä íóòãààñ òýæýýñýí õ¿¿ ºñ÷ ºñãºñºí ýöãýý àëàõààð õóòãà èðëýýä áàéñíûã 

íîõîé íü ìýýäæ, ýçíýý àâàðñàí ò¿¿õòýé. ¯¿íýýñ õîéø íîõîéíûõîî òîëãîéã òàõèõ 

áîëñíîîñ Íîõîé áóðõàòûíõ áîëæýý. 

Óðüä àðõè, àéðàã ãàðñàí ¿åä ýð õ¿í àæèë áàðàã õèéõã¿é, õîíîí ºíæèí õýñ÷, 

äààëóó, øàòàð òîãëîæ, ìóðóéä óíàñàí ìîðèî ÷ àëäàã áàéæýý. 

Á¿ñã¿é õ¿í íºõðºº ÷è ãýõã¿é, ýð õ¿í áàéäàã ãàçàðò áàéõã¿é, óðàëäààíû ìîðü 

óÿñàí ãàçàð òºäèé ë î÷èõã¿é ¸ñòîé áàéâ. Õ¿¿õýä ãàðãààã¿é á¿ñã¿éã áóçàð ãýõ áà 

ãóðâàí õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ áóçàð íü àðèëäàã. (1 äýõ òºðºëòºíä õîðìîéí áóçàð, 2 äàõü 

òºðºëòºíä óìàéí áóçàð, 3 äàõü òºðºëòºíä á¿õ áóçàð àðèëíà) ¸ñòîé. Ãýõäýý á¿ñã¿é 

õ¿í ãýðèéí àæëààñ ãàäíà ìîðü ìàëàà þ¿ëäýã, óóðãà÷ õ¿¿õí¿¿ä ÷ áàéæýý. 

ßäóó àéë õ¿¿õäýý õ¿íä ºðã¿¿ëäýã áàéâ. Õîîñîí ÿäóó, àÿëàãàã¿é õ¿ì¿¿ñ õ¿íèé 

ýìíýã óíàõ, íîîñ ñàâæ, ýñãèé õèéæ áàéâ. 7 ýñãèé óíãàñ ñàâààä ýñãèé õèéæ ºãñºíä 

áóëàí öàé, íýã äààëèìáà, öàãààí èäýý (õóðóóä) àâ÷ ìàø èõ þì àâëàà ãýæ áàéæýý. 

Ãýäýñíèé ñàâ, ñ¿¿íèé ñàâ õî¸ðûã õîîñîí áóöààõã¿é ¸ñòîé. ¯õñýí õ¿¿ðíýýñ 

èõýä öýýðëýíý. Õ¿í íàñ áàðñàí àéëä 3- 7 õîíîã î÷èõã¿é, çºâõºí òºðºë ñàäàí íü 

î÷äîã. ¯õñýí àìüäûã ñàëãàæ, õ¿¿ð à÷ñàí õ¿íä ¿õñýí õ¿íèé øèðäýã, ºìñäºã õóâöàñ 

áîëîí áàÿí ÷èíýýëýã íü õýðýãëýæ áàéñàí á¿ãäèéã ºãíº. Çàðèì íü öàé, äààëèìáà, 

õàäàã, õóðãàòàé õîíü, ÿìàà ÷ ºãíº. ßäóó÷óóä ýíý ìýò ç¿éëýýð àìèà òýæýýíý. Ìºí 

øèðäýã øèðæ õºëñ àâíà. Ãýð á¿ë ñàëàõ òîõèîëäîëä çºâøèí ÿðüæ ñàëàõ ÿâäàë áàéâ. 

Ýä íü îéð äîòíî ÿâíà. 

Òºðºëñºõ ¿åä ãàë îéðûí õàñàã õàëóóí ãýäýã ¿ã õýëýãäýíý. Òóëãàíû á¿ñèéã õàñàã 

ãýäýã áàéâ. Ýíý ¿ãèéã òóõàéëáàë, õ¿¿ íü òýäíèéä ñóóñàí áàéâàë õýëäýã. Õàìààòàí 

áóñ þì. 

274

Õ¿¿õýä òýæýýñýí àéëòàéãàà “èíãýí ñ¿¿íèé õàìààòàí” áîëíî. Ó÷èð íü õ¿¿õýä 

ºðãºæ àâñàí õ¿í õ¿¿õäèéã èíãýíèé ñ¿¿ãýýð òýæýýäýãòýé õîëáîîòîé þì. 

Ãýð áàðèõ ÿâäàë áàðàã áàéãààã¿é áà íèéëñýí õîéíîî íàéð õóðèì õèéíý. Ãýð 

áàðüæ, ýð, ýì õóðèìëàõàä çàðèì õ¿í áóçàð ãýæ î÷äîãã¿é, ÿëàíãóÿà èõ ãýäýñòýé õ¿í 

î÷èõûã öýýðëýíý. (æèðýìñýí) 

Àéëä îðñîí õ¿í àæèëñàã áîë õ¿íäë¿¿ëíý. Òýäíèéä î÷îîä õàíûí òîëãîéä õºëºº 

ºðãºæýý ãýäýã ¿ã áàéâ. 

Ìàõ, öóñàí òºðºë ñàäàí õîîðîíäîî ñóóõã¿é. Ýõèéí òºðºë õºëäºæ, ýöãèéí 

òºðºë óäàõ òóòìàà îéðòäîã. Áººñ áàãòàõã¿é áºë ãýæ òºðñºí ýã÷, ä¿¿ãèéí õ¿¿õäèéã 

õýëíý. 

Þóíä ÷ äèéëäýõã¿éã áèëýãäýæ äîëîîí áóóðûí çîãäîðîîð õ¿¿õäèéí óÿà õèéíý. 

Óðüä õýðöãèé íî¸í àëáàò íàðòàà õàíäàæ íàìàéã äèéëýõ þì àâ÷èð ãýñýíä ìºëõºæ 

ÿâàà õ¿¿õýä óÿàãàà àâàà÷ñàíä äèéëýýã¿é ó÷èð òýð óÿàã øàãíàë áîëãîæ ìàëûí õºë, 

óñ, ãàëûí àþóëààñ õàìãààëæ ºãñºí þì ãýíý. 

Óðüä õ¿¿õäèéã õàíà äàâóóëæ óóëçâàð ÷àãòàãàíààñ ºðººëäºæ óÿíà. Õ¿¿õýä 

óíòàæ áàéãààä ¿íýã÷èëíý. ¯íýã õóóð÷ ýýæ ÷èíü ¿õëýý ãýõýä óéëæ, õóäëàà ãýõýä 

èíýýäýã ¸ñòîé. Ýñãèé ¿íýã õàé÷ëààä õ¿í óíóóëààä áàðóóí ãàðò íü ºðãºñòýé õàðãàíà 

áàðèóëààä òîëãîéí òýíäýýñ óÿíà. 

Æàñàà óíøóóëæ äóóñààä “áóëààöàé” õèéãýýä õóâü òàðààíà. “Áóëààöàé”- ä 

áîîâ õýð÷ýýä, ààðóóë õóðóóä, áóøëàã, ýýçãèé îðíî. ¯¿íèéã òàðààæ õ¿¿õä¿¿äèéã 

òîéðóóëàí ñóóëãààä “çà” ãýæ òýäíèéã áóëààëäóóëæ èõ àâáàë àçòàé ãýäýã äîì áàéæýý. 

Íàéð ãýõýä: 1.Õ¿¿õäèéí óãààëãà (áîîæ àâñàí ýõ), 2.Äààõü àâíà, 3. Óíàãà 

òàìãàëàõ, 4. Ã¿¿ áàðüæ, óóãàí óíàãàà ãýðèéí ýçýí óóðãàëíà. Ýíý ìýò íàéð äýëãýð 

áàéæýý. 

Ãýðèéí ñ¿íñ, ãýðýý òîãòîîäîã ÷àãòàãà. Àäóó äýë, ñ¿¿ë, òýìýýíèé øèëíèé çîãäîð, 

õîíèíû ¿ñíýýñ õóäàëäâàë àâ÷ ÷àãòàãàíààñ óÿíà. Çàðñàí ìàëûí õèøèã áóÿíûã àâ÷ 

áàéãàà ó÷èðòàé þì. Ñàëõèòàé ¿åä 7 áóóðûí çîãäîð îðóóëæ òîìñîí äýýñýýð ãàäàñ 

øààæ, ãýð ãàäàñíààñ óÿäàã. Ìàë îëîí áîëîõîîð àéëòàé áóóõ àðãàã¿é, ãîëäóó ãàíö 

ãýðýýð áàéíà. Çàðèì àéë õ¿íèéã ñóóëãàíäàà îéðòóóëàõã¿é, àéðãàà á¿ë¿¿ëýõã¿é. 

Ýðýë÷èí õ¿í ÿâæ áàéãààä ñ¿¿, áóäààòàé óíäòàé àéëä îðîõ, óðüäààñ íü ñ¿¿ ñààëü 

áàðüæ ãàðàõ, ººäººñ íü òýìýý 3 ýâøýýõ, ìàë çºâ øóðãàæ òààðàëäàõ, ººäºñ íü õîíü 

áýë÷èõ çýðãèéã ñàéí ÿâäàë á¿òíý ãýäýã. Ìºí ÷îíî äýýä çàÿà çýýð, çºâ øóðãàëàà ñàéí 

ãýíý. ¯íýã òààðàëäàõ òààðóó. Õ¿í îðøóóëàõààð ãàçàð àâàõäàà áóãûí ýâðýýð çóðæ, 

èäýý áóäàà, õàäàã òàâèíà. Àðãàëàíòûí ç¿¿í îâîîíû ºâºðò îðøóóëíà. Òýð ãàçàð îëîí 

àäóó áàéñíûã èõýä áèëýãäýíý. ªâãºíèé íü 100 íàñòàé ýõ íàñ áàðàõàä îðøóóëñàíä 

õóðãàòàé îëîí õîíü çîãñîæ áàéñíûã áèëýãäýæ, ºäíººñ ñîëüæ àâíà ãýõèéã ñîíññîí 

áàéíà. 

24. Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ, “Ñîöèàëèçìûí çàì”, 

“ªåõèéí áðèãàä”, Õ¿¿õíýý, Çàãä(65 í.ýì 

ýì) 

Óðüä ò¿ëø áýëòãýõ, ìàë óñëàõ, í¿¿õ õ¿íä àæèë áàéâ. 

Ãýðëýëò. 1.Õ¿¿õíèéã õ¿¿õýä áàéõ ¿åä ãóéæ õàäàã òàâèíà. 2.Òàíèõã¿é õ¿íä 

áîîæ àëáàäàæ ºãíº. Îëóóëàà õ¿ðãýíý. Ýâã¿é ãýð á¿ëèéí òóõàé äóðñàõäàà õàäàì ýõ 

íü ýíý õî¸ðûã öàéãàà õóâààæ óóæ, ÿðüæ ñóóõûã õýçýý ñîíñîõ þì áîëäîî ãýæ ÿðüäàã 

áàéñíûã ñîíñ÷ áèëýý. 

275

Ãóðâàí òýæýýâýð õ¿¿õýäòýé, õîîðîíä ÿâæ áàéäàã ãýëýý. Óðüä ãýðëýæ ãàðàõûãàà 

òºäèéëºí ÿðèõã¿é, èõ ãýðòýý íýã ºì÷ õºðºíãºòýé áººãíºð÷ îðîí ãàðàí áàéäàã íü 

çîõèîëæ áàéæýý. Ýíý áîë óðüäûí àéëûí øèíæ ìýò ñàíàãäàâ. 

Õ¿¿õýä áàéõààñàà õîíü õàðèóëæ ÿâààä ÷ºìºãíèé ÿñ öººëæ, àäóóíû õîìîîë 

òàòàæ ñóðàõààñ ýõýëäýã áàéñàí ãýâ. 6- 7 íàñàíä óðàëäààíû ìîðü óíóóëæ ãàíçàãààð 

íü äàðóóëæ, àéìøèãã¿é ÿâóóëæ áàéæýý. Õ¿¿õýä ìàø äàðóóëãàòàé áàéâ. 

Óðüä õ¿¿õäèéã 2 òàëààñ (õ- àð òàë) óÿäàã áàéñàí ó÷èð õàéø õàéøààãàà þìàíä 

õ¿ðýõã¿é áàéæýý. Ìàëààñ õàìãààëàí á¿ñýíä õîíõ ç¿¿æ õàà áàéãààã íü ñîíñäîã 

ó÷èðòàé. 

26. Ëàìõ¿¿ îâîãòîé Æàäàìáàà íàñ 73, ýð, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ, “Ñîöèàëèçìûí çàì”, òºâèéí áðèãàä, 

Ìýðãý âàíãèéí õîøóóíä ªëãèé, Îëîí õ¿ðýý, Õàìðûí ãóðâàí õèéä áóþó Íî¸í 

ãýãýýíèé õèéä áàéæýý. Îëîí õ¿ðýý àéìãèéí îëîí øàâüòàé áàéâ. (5 äóãààð ä¿ð íî¸í 

ãýãýýí Ñàðàí õºõººíèé òóóæ áè÷æýý) 

Õàð÷èí ºðãººíèé äàãóó æèæèã õèéä¿¿ä îëîí áàéâ. (ªðòººíèé õîîðîíä íýã 

ºðòºº áàéíà). Çºâõºí îëîí õ¿ðýýíä öàìòàé áàéñàí áà ªëãèéä Ìàéäàð ýðãýæ áàéâ. 

(Öàãààí ñàðûí 15- íä ìàéäàð ýðãýæ áàéæýý) 

Ëàì áîëãîõûã àëáàäàõã¿é ýöýã, ýõèéí ìýäëèéí õýðýã áºãººä 8, 9 íàñàíä àõ 

ä¿¿ãèéí óëñäàà øàâü áîëãîæ ºãºõ íü äýëãýð áàéâ. Äàíñòàé, ãýçýãòýé õàð÷óóë ºðõ 

òýðã¿¿ëýõýýñ ëàì íýðèéí ìàëòàé áîëîâ÷ ºðõ òýðã¿¿ëýõã¿é, ýõíýð àâàõã¿é, àìüòàí 

àëàõã¿é ¸ñòîé. 

Òýìýýíèé ìàëëàãàà õàìãèéí íàðèéí, óëàìæëàõ ç¿éë èõòýé. Õîíü áîë ãàðûí 

äîð ìàë ãýëýý. Öýðýãò çàëóó÷óóä áóöàæ èðýõã¿é íü èõ ó÷ðààñ òýìýý ìàëëàõ õ¿í 

îëäîõã¿é áàéâ. Òýìýý áîë øàðèëæ, áóæìàã, áàãàëóóð, õàìõàãò äóðòàé. Õîíü, ãîâü 

öàãààí òýãø, äàâàà, ãºâºº áàãàòàé ãàçàð íóòàãøèíà. 

Ìîãîé àëàõàä íàñ àõàð áîëíî. Àéëä øèð¿¿í îðîõ, ìîðäîíãóóò äàâõèõûã 

öýýðëýíý. Õàðìàé øóóñàí, ýíãýð çààì çàäãàé, ÷ºäºð á¿ñýíäýý õàâ÷óóëæ, õàíöóéãàà 

øàìëàæ àéëä îðîõã¿é, íóäðàãà ñºõºæ àéëä îðíî. Õ¿éòýí íóäðàãàà áóóëãàæ, áýýëèé 

õèéõã¿é,ëàì õ¿í àéëûí õîéìîðü ñóóíà. 

¯ðòýé ¿íäýñòýé ç¿éëèéã ýðõýìëýæ òàâàí òàðèàíû (àðâàé, óëààí áóóäàé, 

îâú¸îñ, øàð áóäàà) ¿ðèéã õàäãàíä áîîæ òîîíîíîîñ óÿíà. 

Õ¿ðýýò, íàñ 72, ýð, Äîðíîãîâü, 

Øèíý ãàçàð í¿¿æ áóóõ, íóòàã ¿çýõäýý ñóäàã íü ºâºð òàë ðóó îðñîí íóòãèéã 

ýðõýìëýíý. Àõìàä íü õîò ñóóðèíû áàðóóí òàëä íü áóóíà. Áàðóóí òàëàà õ¿íäëýíý. 

Õî¸ð àéë áîë õîòûí õî¸ð òàëä áàéðëàõ áà ñóíäëàõã¿é, ãóðàâ áîë ãóðâàí ýðäýíý 

áàéäëààð ÷àíäìàíü, äºðâºí ãàëä ìàíèàð áàéðëàíà. Ìºí òóëãàíû äºðâºí òîòãî- 

òóëãóóðûí áàéäëààð õîòëîíî. Àäóóí óÿà õîòíû õîéä òàëä ¿õýð, òýìýý ºìíº òàëä 

óíàãà áàðüæ ã¿¿ ñààõàä õîòûí ºìíº áàéëãàíà. Ìîðü, àäóóã ýðõýìëýí á¿õ ñ¿ðãèéí 

àõìàä ãýæ õýëäýã. Õóðäàí ìîðèíû óÿàã ñîíãîæ àâñàí (õîéò) òàëä òýãø ãàçàð, 

276

ýðãýëçýý ñààäã¿é, óíäàíäàà õîëã¿é. (îðîé á¿ð óñëàíà), æàëãà ñóäàãã¿é çýðýã ìàëûí 

ñàíàà ñýòãýëèéã òîõèðóóëàí áàéðëóóëíà. 

Çóíû óëèðàëä àéëóóä òýíãýð, àëñûí áàðàà õàðàãäàõ, èë áàðààòàé ãàçàð áóóíà. 

Ìàëàà õààíààñ èðýõèéã õàðàõàä õ¿ðòýë òîõèðîìæòîé áîëíî. Àìüä àìüòíû ñàíààã 

îéëãîõ íü ÷óõàë. Õ¿í, ìàëûí ñàíàà íýã áàéõ ¸ñòîé. Æèøýý íü òýìýý àëü ç¿ãò õºäëºæ 

áàéíà ãýäãèéã õ¿ðòýë àíõààðàõ. Óñíû áàéäëààñ àéëûí îëîí öººí õàìààðíà. Õîâîî 

òàíèõã¿é óñàëæ áàéâ. 10- 15 êì- ò ãîëäóó óñ áàéíà. Àìíû óñ, ýñâýë õ¿í ìàëûí óñ 

÷ áàéíà. 

Óðüä ÿäóó õîîñîí íü õàâ÷èãààð óñ ¿¿ð÷ áàéâ. Èõýíõ íü òýìýýíä òýãíýæ, òîðõîîð 

óñ çººíº. Áººãíºõ íü óñ óíäíààñ øàëòãààëíà. Óñ õ¿ðýëöýýã¿é áîë öººíººð ë áàéíà. 

Çºâõºí ºâëèéí óëèðàëä õºðçºí õîðîî áîø ìàëä áàéâ. Õîòíû õºëä¿¿ñèéã 

õîâõîëæ õàãàñ äóãóé ñàðàí õýëáýðòýé õîðîî áàðèíà. Óðü ÷ óíàíà, õîðîî ÷ áîð äîâ 

áîëäîã áàéâ. 

Ýíõ òóíõ àæ òºðæ áàéâàë íýã áóóöàíä áóóãààä ë áàéíà. Ýöýã ýõ, òºðºë ñàäíû 

ãýð îðîí äîòðîî õ¿ì¿¿ñ íàñ áàðñàí áîë íýã áóóöàíä 2- 3 æèë áóóõã¿é, ýñâýë 

á¿ðìºñºí îðõèõ òàë áàéâ. Øàðèë õ¿¿ðèéã òàâüñàí ç¿ãò ÷í¿¿õã¿é ãýæ áàéâ. 

Ãàðç õîõèðîë òîõèîëäñîí ãàçàðò ººä ìóóòàé ºâºëæºº ãýæ äóðã¿é áàéíà. Òýð 

¿åäýý òîõèðîìæòîé áàéñàí áîë ýýëòýé íóòàã ãýæ áàéâ. Ýýëã¿éãýýð í¿¿ãýýä ë áàéíà. 

Íàìàðæààíä ìàëûí òºðºë îíöëîãîîñ (èäýýøëýë) øàëòãààëàí íóòàã ñîíãîíî. 

ßìàà áàðòààòàé ãàçàðò äóðòàé áîë ¿õýð äýðñ, õóæèð óñàíä èäýýøëýãòýé áàéíà. Õîíü 

ãîâü öàãààí òýãø, äàâàà ã¿âýý áàãàòàé ãàçàðò, àäóó– öýëãýð óóäàì, óñ óíä ýëáýãòýé, 

öàãààí ºâñ õÿëãàíà õàçààð óðãàìàëòàé íóòàãò, òýìýý øàðèëæ áóæìàã áàãàëóóð 

õàìõàãò äóðòàé áà àëñûã õàðæ èäíý. Õîëûí õàðààòàé íóòàãò çîõèìæòîé. 

Õóâüñãàëûí ýõýíä äàíäàà îðîãíîæ áàéâ. Àëáàí æóðìààð ãýðëýõèéã ¿çýýã¿é 

ãýâ. Ãýð îðîí áîëîîä áàéõ õîâîð, òýíä “áàéäàã” áîëñîí þì ãýíýëýý ãýæ ÿðüäàã. 

Áàéäàãòàà ºì÷ºº àâàà÷èõã¿é, ºì÷ºº òàñëàõã¿é, îéð çóóðûí þìàà ë àâàà÷èíà. Íýã 

ãýð õýä õýäýí ýìýãòýéòýé áàéíà. Íýã ýì õýä õýäýí ýðòýé ÷ áàéíà. Òýð õ¿íèé äóð 

çîðãûí àñóóäëààñ ë “áàéäàã” ãàðíà ãýâ. Íî¸ä ò¿øìýä àëáàí æóðìààð áàðüæ àâàõ ÷ 

áàéæýý. ªºðºº ýõíýðòýé õ¿í àéëä áàéõã¿é, ººðººð õýëáýë ºì÷ õºðºíãºòýé õ¿í þì. 

Ãýð á¿ëèéí õóóëèàñ ºìíº (1950 îí õ¿ðòýë) áàòæèëã¿é ãýð á¿ë áàéñàí ãýæ áîëíî. 

Ìèíèé 13- 14 íàñòàé áàéõ ¿åä ººðèéí òºðñºí ãýðòýý õ¿¿õýä ãàðãàõûã öýýðëýíý. 

3- 4 õàíà äóãóéëæ òîîíîã¿é “á¿õýý” áàðüæ õ¿¿õäýý ãàðãàõûã áè ¿çýâ. “Ýõ” áàðüñàí 

ýõèéã òºðñºí ýõèéí íýã àäèë ãýíý. Çîëãîëòîîðîî áýëýã (ºâ÷¿¿, õîøíîãî) ºãíº. 

Ìýíäëýõýä õî¸ð àìèéã õîîðîíä (õ¿éã ñàëãàæ) íü òàñàëæ àâñàí õ¿í ó÷èð õ¿íäòýé 

þì. Ìèíèé áîîæ àâñàí õ¿¿ ãýæ òýð ýõ áàñ áàõàðõäàã. Áàõàðõàë òàëàðõëûã õ¿ëýýæ 

àâàõ ¸ñòîé. 

Õ¿¿õäèéí íýðèéã áàò áýõ, óðò óäààí íàñëàõûã áýëýãëýí ºãíº. Òºâä íîìûí 

¿åä óäààí æàðãàëûã áýëýãäñýí Áàòòóëãà ãýõ ìýò íýð áàéâ. Ãàíáîëä, Ãàíòºìºð, 

Ãàíõóÿã, Ãàíáààòàð, Ãàíòóëãà, Ãàí÷èìýã, Ãàëìàíäàõ, Ãàíáàÿð ãýõ ìýò áýõ áàÿð, 

áàÿð áàÿñãàëàí, áààòàð ýðèéã áýëýãäýíý. Öóãààðàà ýð¿¿ë ýíõ, ñàðóóë ñàéõàí ÿâàõ íü 

ìîíãîë õ¿íèé àìíû áýëãýýð áîëæ áàéíà. 

277

28. Íÿì îâîãòîé È÷èíõîðëîî, íàñ 74, ýì, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ, “ÑÇ”, “ªåõèé áðèãàä”, 

Ýöýãã¿é áàéâàë ãàë ãîëîìòîíä áàéñàí àõààðàà îâîãëîæ áàéâ. Ýöãèéí õàìààòàí, 

ýöãèéí øèéð ÿðüâàë, ýõ òóñäàà ýöýã íýãòýé áàéâ. Õ¿¿õýä ºðãºæ àâàõ ¿åä àõ ä¿¿ 

áîëæ, èíãýí ñ¿¿íèé ñàäàí áîëíî. 

Õýäýí ºâºã÷¿¿ë èõ ãýðèéí óëñ ÿâààä ºíãºðºâ. Òàâõàéõ ìàíàé ãîëîìò ÿâæ 

áàéíà. Ýöýã, ýõèéí ãýðèéí èõ ãýð ãýæ íýðëýäýã. 

Àíõ ãýðëýõýä øèíý ãýð áàðüæ ºãäºãã¿é, íàñàí àõàð ãýíý. Õ¿¿ òàë æèæèã 

òîîíîòîé ãýð áàðüæ ºãñºí áà ìàíàé íºõºð 6 õàíàòàé ãýð òºõººð÷ áàðüñàí ãýâ. Ãýð 

áàðüæ òàâ õîíîã íàéðëàíà. Ãýðèéí àëü íýã þì ã¿éöýýäýãã¿é ¸ñòîé. Äýýë î¸óëàõàä 

íýã øèëáý þì óó ÿìàð íýã þìûã äóòóó î¸æ ºãäºã ¸ñòîé. ¯¿í÷ëýí ãýðèéí á¿ðýýñ 

õàãàñ äóòóó áàðüäàã áàéâ. 

Ìàë òàñàëæ ºãºõ áà õî¸ð òàëààñ èðñíèéã õóâü ºì÷ ãýíý. Íàìðûí äóíä ñàðä 

òýìýý õîìíîæ çàãò ÿâíà. Æèæèã ãýð áàðèõàä 22 íàñòàé, òîì ãýð áàðèõàä 29 íàñòàé 

áàéæýý. Ýíý ¿åä ìºí ë äàí á¿ðýýñòýé ãýð áàðüæýý. Òîîíîíîîñ ñ¿¿ ºðãºíº, ãýðýý 

äóãóéëæ ñ¿¿ öàöàæ ãýðýý ìÿëààíà. Òºðèéí õàð õ¿í ãàë ¿¿ñãýíý. Õýò öàõèæ, àäóóíû 

õîìîîë àñààíà. Ìàíàéä Àðçãàé Øàéðàâ ãàë ¿¿ñãýñýí. Ãýðèéã áÿìáàä áàðèâ. Ãýðèéí 

íàñ ºäºð ãýíý. Áÿìáàäàà ãýðýý áàðüæ ºðõºº òàâèõã¿é, äàðàà ºäðèéí íàð ãàðàõàä 

ºðõºº òàâüäàã. Ãàëëàäàã õ¿í ºðõèéã òàâèëöàíà. ªðõºº áàðüæ ãàëàà ¿¿ñãýíý. 

Òóëãàíäàà ãàëàà çýðýãëýæ, ãîëä íü õîìîîë àñààíà. Ãàëàà íîöîîæ, øàð òîñ ò¿ëñýí 

õ¿í ãàë ºðãºíº. ªâëèéí ýõýí ñàðûí 25- íä ãàëàà òàõèæ, ºâ÷¿¿ ºðãºíº. 

Îðñîí ãóðâàí áóóðûí çîãäîðîîð ÷àãòàãà òîìíî. Ýíý íü áàñ õ¿¿õäèéí óÿàíä 

îðíî. Õàð áîð çîãäîðîîð ãýðèéí òîãîîíû õ¿í òîìäîã. Áàðóóí ñîëãîé ýð÷ýýð òîìæ, 

õîîðîíä íü íèéë¿¿ëæ î¸äîã. Ãóðâàí àëä óðò áàéíà. Õîíõíû î÷èðîîð ãîãöîîëæ 

òýýãëýõ ¸ñòîé. Ãýð àðàâíàéëæ óíøóóëæ, áóäàà áîîæ, òîîíîíû õîéä ãîëîîñ óÿäàã 

áàéâ. 

×àãòàãàíû äýýä ãîãöîîã áºõººõºí õèéæ òóñãàé õàäíà. Õýëõýý òîîíî èõ ãýðò 

áàéíà. Ýäíèéõ õàòãóóð òîîíî áàðüæýý. 

Í¿¿õäýý áóðõàí àâäàð, ãýðèéí õîéò òàëûã à÷èæ òîîíîî äýýðýýñ íü äàðóóëíà. 

Ãýðèéí áàãàíà íýã áàéâ. Àöòàé áàãàíûã õààíà ñàëõèòàé ãàçðààñ íü àâàà÷èæ òóëäàã. 

Øèðìýë ¿¿äòýé, ñàìáàð õààëãàòàé áàéâ. ×àãòàãà ãýðèéã øîâîéëãîõã¿é, áàãàíà 

ãýðèéã õºäºëãºõã¿é ó÷èðòàé. 

ªí÷èí õÿëãàñíààñ (ãàíö øèðõýãèéã õýëíý) óëààí óòñààð îîñîðëîæ ÷èãòàãûã 

óÿâàë ãýð õõºäëºõã¿é ¸ñòîé. ªí÷èí õÿëãàíûã ñàëõè ÷ òàñëàäàãã¿é ó÷èðòàé. Ãýðèéí 

ãàíö áàãàíûã õàéëààñààð õèéíý. 

Ãýðèéí íàéðàíä á¿ñã¿é õ¿í ýõýëæ äóóëäàãã¿é, ýðýãòýé õ¿í “Ò¿ìýí ýõ”- ýýð 

àÿ áàðèíà. Íàéìàí òàõèëûã ýíä äóóëàõã¿é, Ãóðâàí ñàéõàíä èõ äóóëäàã. “Òýãø 

òàâàí õ¿ñýë” äóóëíà. Ãýðèéí íàéðàíä á¿òýí õîíèíû ìàõ òàâèõ áà òîëãîéã áóðõàíä 

òàâüäàã. Õîøóóã áóðõàí ðóó õàðóóëíà. Íàéðíû ñ¿¿ë õýðä “Óÿõàí çàìáà òèâ” äóóëàõ 

áîëîâ. 

“Á¿õýý” òîîíîã¿é, 3 õàíà äóãóéëæ, õýäýí óíü äýýð íü õîëáîæ áàðèíà. “Óðüäñàí 

ãýð” í¿¿äëèéí ¿åä áàðèõ áà òîîíîíû îðîíä äºðâºëæèí õàâòãàé ìîä í¿õëýæ, íýã 

òàëäàà 4 óíüòàé (á¿ãä 32 óíüòàé) õàíàã¿é ãýð áàéâ. Çóíä ñ¿¿äýð ìàÿãòàé áàéâ. 

278

Óëààí öóâààð õ¿¿õíèé òîëãîéã òóíäàð÷ ¸ñîëæ àâ÷ ÿâäàã. Îëîí óëñûí äóíä 

òýð õî¸ðûã îðîíä íü íèéë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Á¿ñã¿é ìýäýëã¿é ýðø¿¿ä òàíõàéäóó áàéâ. 

Á¿ñã¿é õ¿í ìàë þì çàðàõ, àâàõûã ìýäýõã¿é, òóëãà òîéðñíîî ë ìýäíý. 

Óñ ÿâãàí àâàõã¿é, òîðõîîð òýìýýíäýý òýãíýæ àâíà. Àðãàë ò¿¿æ ÿâñàí õ¿íòýé 

äàéðàëäâàë àðãàëààñ íü àâíà. 

Õ¿¿õäèéã òýìýýíä ñóóëãàæ õîíèíä ÿâóóëíà. Íàð øèíãýõèéí ¿åä õîíèî òóóæ 

õàðèàðàé ãýäýã. Õîíü ãàäóóð ýðã¿¿ëýõèéã öýýðëýæ, àëñûí áýë÷ýýðò ÿâóóëíà. 

Õîíèî õîëáîæ, ¿äýä îðîíä íü ñààíà. Ñààõ íèéë¿¿ëíý. Õî¸ð òàëûí õóðãûã áèå 

áèåíäýý çºð¿¿ëíý. Ñààõ òàâèõ àíõíû ºäºð òàâàãòàé èäýý, äîìáîòîé öàéòàé, õóðãàà 

òóóæ î÷äîã. Ýõíèé àéë àâàà÷èæ îðõèíî. Öàéòàé äîìáîíû àìàíä ºðºì òàâèíà. Çóíä 

ìàõ èäýõã¿é øàõàì áàéâ. ªãëººä õ¿éòýí ñ¿¿ çàëãèëæ õýäýí õóðóóä ºâºðòëººä 

õîíèíä ÿâíà. Íýã àéë 50- 60 õîíü, ÿìàà ñààäàã áàéâ. Ãóðâàëæèí ñààõ áàéâ. Óãñàð÷ 

íèéë¿¿ëýýä áîëíî. Îëîí õîíüòîé àéë àéëñàõã¿é (500- 700) 7 ñàð ãàðàõàä õîíèî 

òàâüæ, èøãýý çºð¿¿ëñýýð íàìàð áîëòîë ñààíà. 

Îõèäóóä 20 íàñ îéðòîõäîî ñàí÷ãàà äóãóéëíà. Öàâóóãààð íààëäóóëæ, ñàí÷èãíû 

äàðàëò óëààí ºíãºòýé áàéâ. Àðäàà óÿäàã. Äóãóéëñàí ñàí÷èãíû ¿ç¿¿ðèéã ñ¿ëæýýä 

(2 òàëä) èõ ¿ñýíäýý íèéë¿¿ëæ õîéø íü ñàìíàæ ñ¿ëæäýã. ªòºëòëºº ñàí÷èãòàéãàà 

ÿâíà. Õî¸ð ¿ñ ñ¿ëæñýí õ¿í õîâîð áàéâ. Õîéíî íü ñ¿ëæèæ ñóâäàí äàðàëò èõ õèéäýã 

áàéëàà. 

Ñàð áàðèíòàãëàõ (õèðòýõ) ¿åä ãàäàà çóë õ¿æ áàðüæ, ÷èìýý ºãíº. Íîõîé 

ãàñàëãàíà. Ã¿éöòýë õîîë óíäàà ÷ èäýõã¿é áàéíà. Õýýð ìàë õîíîâîë äîëîîí áóðõàíä 

ñ¿¿ ºãäºã áàéâ. 

29. Äàìáàðýíöýí îâîãòîé Ëóâñàíöýðýí, íàñ 63, ýð, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ, “Ñîöèàëèçìûí çàì”, “ªåõèé áðèãàä” 

Õýëõýý òîîíî (ñàðõèíàã)- òîé ãýðèéã ãàíö õ¿í ÷ áàðüæ áîëäîã. Õýëõýý òîîíîíä 

áàãàíà áàéãààã¿é. Ìîäîîð îíüñîëæ äýýñýýð îðîîæ õîëáîíî. (óðàãø, õîéøîî 

ñàëäàã) ×àãòàãàíààñ öàãàà ãîëöóó ä¿¿æëýíý. Ãýð õºääºõã¿é, ñàëõè àâàõã¿é áàéíà 

ãýäýã. Ëóóíû ñ¿¿ë óíæèõ, ãýíýòèéí øîðîîíîîñ öàãààã àâàðíà ãýæ ¿çäýã. Óñààð 

÷àãòàãà ä¿¿æëýõ äóðã¿é, õàð óñ ãýæ õ¿íäã¿é. Ãýð áàðèõ ¿åä ìîäîí ãàíòàé àéðàã 

áóþó àâäîàà ä¿¿æèëäýã áàéâ. 

Óíü íü õàð ìîäíû òºðºë, òîîíî íü óðüä òàëûí ãàðàëòàé õàòóó ìîäîîð õèéæ 

áàéâ. Õàíà íü áóðãàñ, óíü íü ÷ áàñ áóðãàñ áàéíà. Îäîî õàíûã õàð ìîäîîð õèéõ 

áîëîâ. ¯¿ä, óíü, òîîíî íàðñ ìîä áàéâ. Ç¿ñìýë óíüòàé ÷ áîëîâ. 

Í¿¿ðòýé îð çàðèì àéëä áàéíà. Óðüä ãîëäóó ãàçàð ºð áàéâ. Ìèíèé 30- ààä 

íàñíû ¿åä íàðèéõàí íàâòãàð ìîäîí îð áàéâ. Æèíò¿¿ îðíû ºðãºíèé õýìæýýãýýð 

íàðèéõàí óðò äýð þì. Äîòîð íü òàðèàíû ¿ðíèé õàëüñ õèéñýí áàéâ. Ìîäîí äýðèéã 

¿ðãýëæ ìîäîîð öîîëæ õèéíý. Äýðëýäýã òàëäàà ýëýã íààäàã. Àõìàä íàñíû õ¿ì¿¿ñ 

ºäºðò õàæóóëàõ ¿åäýý õýðýãëýíý. Ìîä äýðëýõ áóþó õàòóó ëýð ñàéí ãýäýã áàéæýý. 

ªºæèí ãýæ ÿðüäàã. Àðãàë ò¿¿äýã äºðâºëæ- àðàã ìàÿãààð õèéãäñýí ç¿éëä 

õ¿¿õäýý à÷èæ í¿¿íý. 

Àâäàð èõ äýýð ¿åèéí óëàìæëàëòàé áà äýýðýý òàãòàé áàéâ. Èæèë ç¿éëèéã 

ýðõýìëýæ õî¸ð äîìáî, õî¸ð àâäàð áàéõ æèøýýòýé. Òýãýõäýý íýãèéã õîéìîðò, íºãººã 

îðíû õºëä òàâüäàã. Îð õî¸ð ÷ áàéíà. Òîãîî øàíàãàíû ç¿ãò ìîäîí òàâèóð áàéíà. 

279

Àéë ãýðèéã øàòàõàä “ãàë ººäºº” ãýõ áà ¿åðò àâàõóóëáàë óñ óðóóãàà ãýíý. 

Õîîðîíäîî äàéñàí ÷àíàðòàé þì. 

Ìîðü øýýõýä ñàéí ãýíý. Øèíý ãàçàð áóóõàä ìîðü øýýâýë òýíä íü ã¿¿íèé 

óÿà ÷ þìóó çýë òàòíà. Ýñâýë ãàçàð àâàõ ¿åä ìîðü øýýâýë òýíä íü îí òàâüæ õ¿íýý 

îðøóóëäàã òàë áàéâ. 

Áàðóóí í¿äíèé äýýä çîâõè ñàéí ãýíý. Çîâõè òàòâàë àñóóíà. Òýãýõýä áàðóóí ãýæ 

õàðèóëíà. Áàðóóí ÷èõ õàíãèíàõàä ñàéí ãýäýã. 

Ç¿¿ä ø¿ä îé÷èõ ìóó. ¯¿äýí ø¿ä ººðèéí òºðºëä, àðàà õîëûí àõ ä¿¿ä ãýäýã. 

Îðæ èðæ áóé õ¿í òàâàðöàãëàâàë îðëîãî îðíî, ãàðàõäàà óíàâàë ãàðëàãà ãàðíà ãýäýã. 

Óíèí øîâîîõîé ãýæ õî¸ðîîñ ãóðâàí õàíà äóãóéëæ òîîíîã¿é õî¸ðîîñ ãóðâàí 

óíü ñóëõàí óÿæ õàíàíààñ óíü äàìíóóëæ áîñãîíî. Ýíý íü õàíàòàé ÷ õàíàã¿é ÷ áàéíà. 

Ãýðèéí ìîä ñýëáýõ, á¿ðýýñ ÿíçëàõ ¿åäýý áàðèíà. 

Á¿õýý õýäýí ÿíç áàéíà. 

1. Õî¸ð õàíà ìºðë¿¿ëæ á¿ðýýñëýíý. ¯¿íèéã ñ¿ëõýð øàðèëæ áóóõ ¿åäýý áàðèõ 

áà òýìýýãýý õîìíîæ ÿâíà. Áàñ àÿí çàìä õýðýãëýíý. 

2. Õî¸ðîîñ ãóðâàí õàíà äóãóéëæ äýýä òàëä íü õàâòãàé òàâüæ õèéñíèéã “òàãàí 

á¿õýý” ãýíý. Õî¸ðîîñ ãóðâàí õîíîã ÿâàõ îòîð í¿¿äýëä òàãàí á¿õýýã èõ õýðýãëýíý. 

3. Õàíàíä óíü áîîñîí “á¿õýý” ÷ 10- ààñ äýýø õîíîã ÿâàõ îòîð í¿¿äýëä íèëýýä 

áàðüäàã. 

Òàìãà 

1. Ñàðàí: 

à. Øèðýýòýé 

á. Øèðýýã¿é 

â. Ãàëòàé ãýæ áàéâ. 

2. ×îéíæèí òàìãà 

à. Íàðòàé 

á. Ãóðâàëæèí 

3. Çàãàñàí òàìãà 

à. Í¿äòýé 

á. Í¿äã¿é 

4. Çóóçàé òàìãûã õºíäëºí áîñîîãîîð òàøààíä íü õîíãîíä íü äàðíà. 

5. ×àíäìàíü òàìãà çýðýã áàéâ. 

Íýãäëèéí áàòëàãäñàí òàìãà í¿äã¿é çàãàñ áîëíî. 

×àíäìàíü ìàÿãààð õîò àéë áóóíà. Òýãýõäýý ãýð óðíà ãýæ ãýð¿¿äèéã õîîðîíä íü 

çàéòàé áàðüæ áàéæýý. Íºìºð áàãàòàé áóóöàíä äóãóé öàãèðàã õºðçºíãººð òàâüäàã. 

Ìàë òºëëºõ ¿åä íÿëõ òºëèéã àðàã äºðâºëæèä õºìðºíº. (Õºìðºõººñ ºìíº 2- 3 õîíîã) 

¿¿íèé äàðàà áàðàã ñàð õýðòýé õºãíºíº. Óðüä öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãíýýñ ìàë 

òºëëºæ áàéâ. Îäîî àðàé îðîé òºëë¿¿ëýõ áîëîâ. Õºãíº 2- 3 ýãíýý áàéíà. Çàâñðààð íü 

ºâñ óÿæ ºãíº. Õºãíèéã õîíü òýìýýíèé íîîñîîð õèéíý. Óðüä òîãòìîë õàøàà õîðîî 

áàéãààã¿é, 4 ñàð ãàðòàë áóóöàíäàà áàéíà. Òºëëºõººñ ºìíº øèíý áóóöàíä àìæèæ 

áóóäàã áàéâ. Èë¿¿ ãýð òýð áîëãîí áàéõã¿é. Ìàë îëîíòîé, õîãøèë èõòýé àéë áàéæýý. 

Óðüä ÿäóó íü èõýíõ áîëæ áàéâ. Ãýð ãîëäóó äºðâºí õàíàòàé áàéæýý. 

81- èéí òîîã öýýðëýæ, 80 íàñàíäàà õî¸ð óäàà çîëãîõ ¸ñ áàéâ. 85–ûí íàéð ãýæ 

ÿðüäàã. ×àâãàíö áîëîõäîî ëàì çàõòàé äýýë ºìñ÷, (øàð õóë, õ¿ðýí ºíãºòýé) ñàõèë 

õ¿ðòýíý. Ñàõèë õ¿ðòýýñýí õ¿íýý áàãø ãýæ íýðëýíý. 

280

30. Æàãâàðàë îâîãòîé Ïýðýíëýéìàà íàñ 73, ýì 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ, “Ñîöèàëèçìûí çàì”, òºâèéí áðèãàä 2 äóãààð áðèãàä, 

Íàìàéã 13 íàñòàé áàéõàä ýã÷èéã ìèíü õî¸ð õ¿íýýð ò¿ø¿¿ëæ õîðèí 21 

õ¿ðã¿¿ëñýí þì. Óëààí þìààð òîëãîéã íü áîîæ àâ÷ ÿâñàí. Ýã÷ íàð ÿâñàí, íýã õýñýã 

íü òýìýýòýé, íºãºº õýñýã íü ìîðüòîé áàéâ. Òýð ¿åä ýã÷ íü äýðãýð ¿ñ õèéãýýã¿é, 

ò¿íòãýðòàé äýýë ºìñººã¿é àæýý. Æèðèéí äýýëòýé áàéâ. 

Äºâ÷èí çàíãè Àþóø ãýäýã õ¿í ýã÷èéã ìèíü àâñàí þì. Áîîæ áîãòîëæ àëáàí 

æóðìààð àâàà÷æýý. Ìàíàé ýã÷ äóðã¿é áàéñàí, èõ óéëñàí þì. ×óëóó õàà õàÿñàí 

ãàçðàà õ¿íäòýé áàéäàã þì ãýýä ºã÷ýý. 

Øèíý ãýðèéí ¿¿äèéã àÿòàé áàãàíààð äàðæ áàéäàã ¸ñòîé. Òýð ¿åä íàðàí íàìàéã 

õ¿ëýýãýýã¿é, öàã ÷àìàéã õ¿ëýýãýýã¿é, ñàð íàðàíä íü çîõèîìîí þì ãýýä äàéð÷ îðíî. 

Öàã áîëëîî ãýñýí ¿ã àæýý. Ìîðäóóëæ î÷ñîí õ¿¿õíýýñ õ¿í: 

Ãàëûí õàé÷ 

Ãàðûí äîìáî 

Í¿¿ðíèé òîëü 

Í¿äíèé øèë öºì á¿ðýí ¿¿? ãýæ áàéöààäàã ¸ñ áàéâ. 

Õóä óäâàë àä áîëäîã 

Õóðóóä óäâàë õàä áîëäîã. 

Õººðõèé òàíûãàà õººõ íü áèø 

Õºãòýé íàéðûí æàìàà ãýäýã ¿ãòýé 

Áýð õ¿í õ¿íèé ýðõýíä àæèä õèéæ áàéæýý. 

31. Áàëò îâîãòîé Áàëæèä, íàñ 82, ýì, 

Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ, ÑÇ, òºâèéí áðèãàä 

Óóë íü ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíëàé ñóìûí àéë þì. Ýõ íü 22 õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ, 

íýãèéã íü ÷ ëàì áîëãîëã¿é òàâûã íü õ¿íä ºðã¿¿ëñýí, ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð íü èõýð áàéæýý. 

Èõ õ¿¿ íü àéëä ñóóñàí ãýâ. 

Õààä íî¸ä åñºí öàãààí ìîðèîð ýõíýð àâäàã áàéñàí ãýæ ñîíñ÷ýý. Ýöýã íü àéëûí 

àðüñ íýõèé ýëäýæ áàéâ. Ãàðãàñàí ýõýýñ áîîæ àâñàí ýõ íü äàâíà ãýäýã. Ýõýýñ îëóóë 

õ¿é çóçààíòàé ãýæ áîîæ àâñàí õ¿¿õýä íü îñîëääîãã¿é þì. Ìèíèé íýðèéã õýí ÷ 

õýëäýãã¿é ãýâ. 

×àãòàãà áîë ãýðèéí ñ¿íñ ¿åèéí ¿åä ÿâíà. Ãîëîìò äàãàõ áºãººä ãîãöîîã áóóðûí 

òîëãîé áàãòàõààð õèéäýã. Ãóðâàí áóóðûí ºâäºã çîãäîðîî îðîëöóóëæ õèéõ ¸ñòîé. 

Ãýðèéã òîãòîîæ ñàëõèíààñ õàìãààëíà. 

Òýíãýðèéí ìóóõàé áîëîõîä óñààð ä¿¿æëýíý. Õàçààð äýýð íü òàâèõàä ãýð 

óíàõã¿é ¸ñòîé. 

Òýíãýðèéí äóóíä àéðàã á¿ëäýã. Öàõèëãààíä íýðã¿¿ëñýí, (àÿíãà áóóñàí) àéëûí 

àéðàã õýâýýðýý áàéíà. Òýíãýðèéí äóóíû ¿åä àðõè àâäðàíä áàéâàë ñàéí ãýäýã. Áºº 

áººë¿¿ëíý. Øºíº óíòàõäàà õàé÷íû àìûã õàìõèæ ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëíà. Ó÷èð íü ìóó 

þìûã õààíà. 

Õºäºº ìàë õîíîõîä ñ¿¿ ºðãºæ þì õàìãààëäàã õàé÷íû àìàíä ÷óëóó õàâ÷óóëæ 

óíãàñààð îðîîãîîä ¿¿äíèé ç¿¿í õàòàâ÷íû ºí÷èí òîëãîéä ºëãºäºã. 

281

Ãýðèéí ýçýí ãýðòýý ýçã¿é õîíîâîë îðîí äýýð íü öàé í¿ääýã ñ¿õ òàâèíà. 

(Òîãîîíû õ¿í ýçã¿é áîë ÿàõ ÷ ¿ã¿é) 

Àëòàíãýðýë, òýíãýðèéí äóó õ¿¿õäýä, ìàëä ýýëòýé. Æàñààã íàìàð óíøèõäàà 

áóðõàíàà òàõèæ ãàëäàà ìîä áîñãîæ áóì ñàí óíøèæ, á¿õ ìàëàà öóãëóóëæ àðèóëäàã 

áàéâ. Óóëü äóãàðààä áàéíà æàñààãàà óíøóóëàõã¿é áîë áîëîõã¿é ãýäýã áàéâ. 

Àéë ººäðºã ÿâàõ íü õ¿íèé àæèëëàãààíààñ áîëíî. ªºäðºã ÿâàà àéë ãàäíààñàà 

àâààä èõ øèéðòýé, óíä óñ, çàí ààø ñàéòàé áàéíà. Õóó÷èí ýñãèéãýýð õîìûí øèðäýã 

õèéæ, æèí òýýíý. Íýã òýìýýíä 6 õîìîí øèðäýã îðíî. Õî¸ð áºõèéã 4 øèðäýãýýð 

îðîîíî. 2 øèðäýãèéã 3, 3 õóâààæ áàìáàé áàðèíà. Í¿¿äëèéí ¿åä á¿ðýýñýýð íü õîì 

øèðäýã õèéíý. 

Íýã àéë 3, 4, 5, 6- í ýñãèé õèéíý. Íýã ýñãèé 2- 3 áà 4 àëä ÷ áàéíà. Ìîðü, 

òýìýýãýýð òàòíà. Á¿ñòýé, á¿ñã¿é÷¿¿ä óíãàñ òàòíà. Íàìàð îðîé áîëîõîîð ñóëõèð, 

øàðèëæèíä ñàðààð ÿâíà. 2 äýýâýð íýã òóóðãà àâ÷ ÿâààä ñóëüõèðàà äýýð íü öîõèíî. 

Ýñãèéã áÿìáà ãàðàãò ýõëýí ýñãýíý. Þì ãàðãàõã¿é. Õóâöñûã ñóìúÿàä ýñãýíý. 

Õ¿¿õäèéã ãýðò ãàðãàõã¿é, á¿õýý ýñâýë ìàéõàíä ãàðãàíà. Ãýðò ãàðãàâàë áóðõàí, 

ºìí¿¿ð õºøèã òàòíà. 

Ã¿¿íèé ¿ðñ ãàðãàõàä ýð õ¿í ã¿¿ãýý ñààæ, çýëýý òîéðóóëàí öàöäàã áîëîâ÷ íàéð 

õèéõã¿é. 

Ìîðèíû óÿàã õîòíû õîéíî òàòíà. Óðàëäàõ ìîðèíû óÿàíä á¿ñã¿é õ¿í î÷èõ 

öýýðòýé. Àíãàðàã ãàðàãò ã¿¿ óíàãàà ìÿëààíà. Óíàãàà òàìãàëàõ íàéð áîëíî. Õýâèéí 

áîîâ, öàãààí èäýýãýýð ÷èìýãëýæ íàéðëàíà. 

Äààõèéã çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä, ºðººñãºë íàñàíä (á¿ñã¿é, á¿ñòýé ÷ 

ãýñýí) àâíà. Íÿëõûí ¿ñ çýðýíöýãòýé ãýæ ýâýýë æèëòýé õ¿í ýõýëæ ãàð õ¿ðäýã. Õîíü 

ìàë àëæ áàéãààã¿é ãýâ. 2 ýâýð ¿ëäýýíý. Á¿ñã¿é õ¿¿õäèéí ýâðýýñ “õýý” ç¿¿æ, ø¿ð 

ñóâä ç¿¿æ öàãààí ñàðààð ãî¸äîã. Íýìñýýð áàéãààä áèò¿¿ ãýçýãòýé áîëãîíî. Çàðèì íü 

18,19 íàñ õ¿ðãýæ áèò¿¿ áîëãîíî. Ñàí÷èãèéã 18,19 íàñ õ¿ðãýæ òàâüäàã áàéâ. 

Õ¿¿õýä òýæýýæ, ºðãºæ àâàõàä á¿òýí õîíèíû ìàõ, ø¿¿ñòýé èðæ, áóðõàíä íü 

òàâüäàã. Ýõèéí ñ¿¿íèé õîíü, õàäàãòàé ºãíº. Àéðàãíû õºðºíãº, ñààëèéí õóâèí, 

÷àãòàãàíä õàäàã òàâèíà. 

Õ¿¿õýä òºðºõºä øºëíèé õîíèíû ºâ÷¿¿ã ÷àíààä, àðüñûã íü áîîæ àâñàí ýýæèä 

ºãíº. 2- 3 ñàð áîëîõîä õ¿¿õäýä ÷àíàñàí ñ¿¿ë õºõ¿¿ëíý. Ò¿¿íèéã õºõ¿¿ëýõýä áºõ, 

÷àíàõàä õýâðýã áîëíî ãýäýã. Õ¿¿õäèéí òàâàí òýíãýð ãýæ óëààí, öàãààí, øàð, õ¿ðýí, 

öýíõýð ºíãººð ÷àíäìàíü õýëáýðòýé î¸æ çàõûí àð òàëä õàäíà. Ýð ÿâóóã (åâóóã) 

á¿ñòýé õ¿¿õäýä, ýì åâ¿¿ã á¿ñã¿é õ¿¿õäýä ìºðºíä íü õàääàã. Á¿ñýíä íü ýðã¿¿ëýãòýé 

áýë, õîíõ, çîîñ õýëõýæ ç¿¿íý. 

Õ¿¿õíèéã áóëààæ, áîîæ áîãòîëæ òîëãîéã òóíòàð÷ àâ÷ ÿâäàã áàéæýý. Íî¸äûí 

òàë, òàéæ íàð ¸ñòîé òºðòýé ãýðëýæ áàéâ. 

Á¿ñòýé õ¿¿õä¿¿ä ãîëîìò àâíà. Íýãýýñ òàñàð÷ ãàðñàí ó÷èð íýã ãîëîìòûí óëñ 

ãýíý. Ýìýãòýé õ¿í ãîëîìò àâàõ ¸ñã¿é. 

Èõ íî¸íû õàòàí äýðãýð ¿ñòýé áàéñàí áà ã¿í íî¸íû õàòàí Äàðüñ¿ðýí 2 ñ¿ëæèæ 

¸ñ áîëãîæ áàéæýý. Åð íü íî¸íû õàòàíä 2 ñ¿ëæèíý. Óðüä ýìýãòýé õ¿í ãàíöààð 

ñ¿ëæèæ äýýð äîîð íü äàðàëò õèéãýýä ÿâíà. 

50 íàñíààñ ÷àâãàíö áîëæ, ëàé ëàí÷èãàà õºíãºëíº ãýäýã. Ãýëýí ñàõèë õ¿ðòýíý. 

Áýéëä çàðàãäàæ, òýäíèéä öàãàà óóñàí þìàà ãýæ ÿðüäàã. 

282

32. Çóíäóé îâîãòîé Äý÷ìàà, íàñ 93, 

ªìíºãîâü, Ìàíëàé, “Õî¸ð ºëçèéò íýãäýë”, “ªëçèéò áðèãàä” 

Õàäàã òàâüæ õ¿¿õýí ãóéñíû äàðàà 3 æèë áîëæ àâíà. ªì÷ õóâèéã àéëä î÷ñîí 

õîéíî, òýìýý õîíü õ¿í èðæ àâíà. Á¿ñã¿é õ¿í òîëãîé ìýäýæ àéë õýñýõã¿é áàéâ. Õîíü, 

òýìýýíýýñ ñàëàõã¿é, ìàëààð ìàë áîëíî ãýæ ÿðüäàã áàéâ. 

¨ñòîé ãîëîìò áýð ë áàéíà. Íýã ýöãèéí õ¿¿õýä áèø ãýäýã áàéâ. Ìèíèé ýõ àéëûí 

òýæýýâýð õ¿¿õýí íü áàéâ. Çýý, ãàë çýý ãýæ ë áàéâ. Àÿ, áºë ãýäãèéã ìýäýõã¿é. Çºâõºí 

íî¸íû õàòàä ë àâãàé ¿ñòýé áàéâ. ªºðºº ýõíýð áîëîîã¿é, ãýðòýý áàéæ õýäýí õ¿¿õýä 

ãàðãàæýý. 

33. Äýíäýâ îâîãòîé Ñóãàð, íàñ 60, ýð 

ªìíºãîâü, Ìàíëàé ñóì, “Õî¸ð ªëçèéò íýãäýë”, “Äàëàé áðèãàä”, 

¨ñòîé òºðòýé õ¿íèé õ¿¿õýä öººí áàéñàí ó÷ðààñ ýìýã ýõ, ººðèéí ýõ, àõààðàà ÷ 

îâîãëîæ áàéâ. Öýðãèéí á¿ðòãýë àâàõ ¿åäýý õýí íýãýýð íü îâîãëîíî. Ãýðòýý õ¿¿õýä 

ãàðãàõ íü èõ áàéâ. Õîøóó äàíñàíä óäàì òîäîðõîé áè÷èãäýíý. 

Øàðãà àçàðãûíõàí ãýæ (Ò¿øýý ã¿íèé àéë) áàéâ. Õàð÷èí ºðòºº Õàëõûí 20 ãýæ 

ÿâààä Øàðãàëçóóò äàéð÷ Õîâäûí 16 áîë óó. 

Öàãààí òîëãîé, Áóðãàñò, Õàéëààñò, Îðõîí õóäàã, Õóæèðò, Áóìáàò, Øàðõàä- Óóë 

õóäàã, Çýñõîíãîð, Õàðìóõàð, Öàéðáóëàã, Òàëáóëàã, Òºãðºã, Ìóõàðãàøóóí, Õîíü÷, 

Õàâöàë, Çàëààò, Çººâºð, Áîð- Îâîî, Õºòºë, Ìîäîí, Øàð øóâóóòàé, Ëóóñ, Ìýíãýò, 

Öàâ÷èð, Çýãðýí, Áóäàð, Àíãóé, ¯íñýí, Õîòîîä çýðýã íü ºâºð õîøóóíä îðíî. Õàëõûí 

20 ºðòºº ãýâýë Áîãèøðãîíò, Ø¿ðýã, Ò¿ìýò, Äàà÷èí, Äýë, Õóæèðò, Àð æàðãàëàíò, 

ªâºð æàðãàëàíò, Óëààíáóëàã, Çàã, Áàéäðàã, ¯äýã, Óóëãàé, óðàãø Õàð òîëãîé, Ñºäºã, 

Øàðãàëçóóò, Óðü, Òóæ, Ãàðüä, Õàðí¿äýí, 

Õîâäûí 14 ãýâýë: Àëäàð, Áîðîâîî, Õàäàò- Óëààí, Èõæàñàà, Áàãàæàñàà, Öà÷èð, 

Áóã, Áàãà- Óóð, Ò¿ðãýí, Õàðãàíà, Àðãàëàíò, Çàõáóëàã, Õàð- Óñ ãýõ ìýò Çàñàãò õàí 

àéìãèéí 2 òàéæ, 14 öýðýãòýé Õîâäûí 14- èéã çàõèð÷ýý. 

Òàñðààã¿é ãîëîìò ãýäýã íü “ãàë” óóãèñààð áàéãààã õýëýõ áà èõ ãàë ãîëîìò íü 

ìºõºæ ñºíººã¿éã õýëäýã. Ãýð áàðèàä ãàðñàí õ¿¿ ãýíý. 

Öºëëºãèéí ìàÿãààð ºðòººíä òàâüñàí áóçàð ÿàðàí õàð÷èí ãýæ òýäýíä îéðòîõã¿é 

áàéâ. Èõ ãýð çààâàë áàðóóí òàëä, àéëààñ ãàðñàí ãýð ç¿¿í òàëä áàéäàã ¸ñòîé. 

35. Ëîñîë îâîãòîé Öýðýíäîðæ íàñ 73, ýð, 

ªìíºãîâü, Ìàíäàë, “Õî¸ð ªëçèéò íýãäýë”, “ªãººìºð áðèãàä” 

20 æèë äàöàíä õóðæ, 28 íàñòàé ñàíàëàà ºã÷ õàð áîëñîí þì. Äàëíû íàðèéí 

¿ç¿¿ðò áàéäàã áîãòîñ ÷ºìºã ýð õ¿íä õàíü áîëñîí ò¿¿õòýé. Ýð õ¿í áîãò ÷ºìãèéã 

òàøèõ ¸ñã¿é. Íóì ñóì áàðüñàí õ¿í øèã ñàíàãäàæ àÿíä ÿâñàí õ¿í àâðàãäæýý. Øàãàéò 

÷ºìºã õ¿íäëýãäýíý. Øàà òàâàí õîøóó ìàëûã îðëîñîí õ¿íäýòãýëýýð òàéæ òàõèõ, 

áàÿðëàõàä îðóóëæ òàâèíà. Õîíãîòîé øààíò òàõèë áóðõàíä äýýæ òàâèõàä 5 õîøóó 

ìàëûã îðëîí ºã÷ áóé áýëãýýð îðîëöäîã. 

Ãàëã¿é áîë àìüäðàõã¿é ãýñýí óòãààð õîíãî øààíò, äàë 4 ºíäºð, ºâ÷¿¿ ñýìæ 

÷àíàæ òàâèõ áà ºâ÷¿¿íèé ìàõûã øèðëýæ àâààä ñààëèéí õóâèíä õèéãýýä, õàäãààð 

îðîîæ ãàëäàà ºðãºíº. 

283

Ýõèéí òºðºë õîëäîæ, îæ, ýöãèéí òºðºë îéðòäîã. 

Õ¿í íàñ áàðàõàä íàãàö çýý íàð, õ¿¿õäèéí äààõè àâàõàä òºðñºí ýõèéí àõ, ä¿¿ 

ãàë íàãàö íàð çààâàë áàéõ ¸ñòîé. Çýý õîëäîíî. 

Äàëëàãà àâàõ ¿åä õºñðèéí çýýã áàéëãàõã¿é ãýæ õººæ áàéâ. Çýý ¿å äàìæèõ 

òóòìàà õîëäîíî. ¨ñòîé ãàë çýý èõ õ¿í ãýæ õ¿íäëýãäýíý. 

¨íäîí òàéæ ¸ñ òºðòýé ãýðëýñíèé õîéíî ªºë¿¿ãèéí ýõíýð ãýäýã çýý õ¿¿õíýý àâ÷ 

õîîñîðñîí. Îëèãòîé ÿâààã¿é ãýäýã. Çýýã äàãàâàë çýâýðäýã ãýäýã ¿ãòýé. 

Äàìáèéæàíöàíã ìàíàéä îðîãíîñîí áàéõàä èõ õ¿í ø¿¿ äýý ãýñýí ãýäýã. Ñàéí 

õ¿íýý õ¿ðãýí ãýýä, îíöã¿é áîë îðîãíîæ ãýñ ÿðüäàã. Òýäíèé ìàíàéõ õóä õóäã¿é óëñ 

þì ø¿¿ äýý ãýæ ÿðüäàã. 

Ýöýã, ýõýý Àæàà ãýäýã áà áýðãýí ãýäýã ¿ã õîâîð òîõèîëäîíî. Ýõíèé ýñãèé íýã 

çóëæ ãàðãàõàä õ¿¿ áîëæ, ò¿¿íýýñ çóëæ ãàðñàí íü õ¿¿õýí íü áîëíî. Íÿëõ ýñãèéã 

õýëíý. Íÿëõ ýñãèéã äîòîð òàëä íü òàâüäàã. Ýñãèéãýý áîîæ õºäëºõäºº òýìýýíèé 

òîëãîé ðóó ñ¿¿ öàöàæ, ýñãèéãýý ìÿëààäàã, ýñãèéã ýâñýæ õèéíý. Óñíûõàíäàà õýëíý. 

Òºðèéí äýýä ýä ãýæ áóóõèà ÷ ãýñýí áóóõ ¸ñòîé áàéâ. 14 ñàâàà àõàð áàéâàë ñàéí, 

ýñãèé ãýõ áà 12 ñàâàà õîíèíû óðò ÷ ñàéí ýñãèé áîëíî. 

Ìàë çºð¿¿ëýõýä ñààëèéí èäýý ãýæ ºãíº. Í¿¿äýëä ºãüå ãýñýí àéëäàà öàé ÷àíàæ 

ºãäºã ë áàéâ. ¯äèéí õîíèíä íýã àÿãà ýýäýì èäýýä ë áîëäîã áàéâ. Òýäíèéõ ºíäºð þì 

àëëàà ãýæ èõ öýýðëýæ áàéâ. Àäóóã ìºí ë õîâîð èäýæ áàéæýý. 

36. Áàò îâîãòîé Ãîí÷èãäàíçàí íàñ 79, ýð, 

ªìíºãîâü, Ìàíëàé, “Õî¸ð ªëçèéò íýãäýë”, “ªãººìºð áðèãàä” 

Íýã òàéæèä 10- ààä ºðõ õàìæàà áàéíà. Õàìæëàãàíä çààâàë àõ ä¿¿ñ áàéõã¿é. 

Õàìæëàãûí àéë ¿å óëèðàíà. Òàéæ äîòðîî ãýðëýõã¿é. Òºðñºí àõ ä¿¿ñ, ýã÷ ä¿¿ñèéí 

õ¿¿õä¿¿ä õîîðîíäîî áîë (áºëºíöºð) óëñ áîëíî. 7 ¿å òîîëíî. Õóëàíö –ýëýíö- ºâºã 

ýöýã- ººðºº –õ¿¿- à÷- ººðºº îõèí- çýý- çýýíöýð. 

1. Ýðýãòýé àõ ä¿¿, õ¿¿ãýýñ ãàðñàí íü “à÷” 

2. Ýã÷, ä¿¿ îõèíîîñ çýý. À÷ äîòíî, çýý ãàäóóð áàéõ ¸ñòîé. 

Àì òîîíû õ¿í ãîëîìò àâíà. À÷, çýý õî¸ð áàéâàë à÷èéã ãîëîìòíû ýçýí ò¿øñýí íü 

äýýð ãýæ õàäàì ò¿øèõèéã öýýðëýíý. 

Íàãàöàà äàãàâàë íàëàéíà. Çýýãýý äàãàâàë çýâðýíý. Õàðèó õóä ãýæ ñîíñîîã¿é 

ãýíý. Àì áàðèõ à÷ ãýæ ÿðüäàã. 81 íàñûã öýýðëýæ, àõ ä¿¿ñ ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñòýý ìóó ãýæ 

80 íàñàíäàà 2 çîëãîæ, ýñâýë çîëãîõã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. 

9 öàãààí Ìàíæèéí õààíû ¿åä õ¿ðãýæ áàéñàí áýëýã 

1. Çýðýã íýìýõ 

2. Õààä íî¸äûí àâãàéã õ¿ðãýõ –ñ¿é áýëýãò ºãíº. ¨ñòîé ãîëîìòíû àéëä 

äàëëàãàíû óóò, áóðõàí áàéñíûã õýëíý. 

Õàñ ÷îéæèí, çóóçàé, ñàðàí, ñýðýý, ÷à, äóí, áóéë, ÷àãò, òàíãàä “ìà” ãýõ ìýò 

òàìãà áàéñàí áà òèéì òàìãàòàé ìàë áàéíà. Òýäíèéõ ë áîëîâ óó ãýíý. Òýð õîíõîðûí 

ãýæ ÿðüäàã. Ñàðàí çóóçàé àéë îëîí áàéâ. Àäóóíû èì óõäàã íü öººõºí, ãàíçàãà, ñ¿éõ 

(àðààñ íü áîñîî õàãàëíà) ãîëîîð íü õàãàëäàã áàéâ. Áàãà ìàëûí ÷èõíèé ºìíººõ, 

àðààñ íü ãàíçàãàëàíà. 

ªðãºìºë õ¿¿õýä óãñàà çàëãàõã¿é. Õàðèí àâñàí ìàëãàéãàà ¸ñòîé òºðòýé 

ãýðëýñýí áîë õ¿¿õýä íü óãñàà çàëãàíà. Àâõàéãààñ òàâõàé áîëíî. Òàâíàí óãñàà ãîëîìò 

çàëãàõã¿é áàéæýý. Õ¿ðãýí õ¿¿ãèéí õ¿÷ ìóó, õ¿ðýã÷ ¿íýýíèé øèì ìóó ãýíý. 

284

Àæèãëàëò: ºäºð íü áóäààòàé óíäàà àéë á¿ð õèéõ þì. Öàéãàà ÷àíàæ àâàíãóóò 

áóäàà õóóð÷ ìàõ, ººõ õèéæ óíä õýìýýí õ¿íäýòãýíý. ¯äèéí õîîë áîëíî. 

37. Ñóãàð îâîãòîé Áàòæàâ íàñ 82, ýð, 

ªìíºãîâü, Áàÿí- îâîî, “Ãîâèéí õºãæèë”, “Ìîãîé áðèãàä” 

Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ò¿øýýò âàíãèéí õîøóó íýã ñóì 2- 3 áàãòàé, 150 ºðõòýé, 

50- 70 ºðõèéã íýã áàã áîëãîõ ¸ñòîé. 2- 3 àéëûã íýãäýõ ãýæ áàéãóóëæ áàéâ. Òºðºë 

ñàäàíãààð íü ºì÷ àìüäðàë òóñãàé ÷ áàéíãà àéë àéìàã ÿâäàã óëñûí íýã ºðõ áîëãîæ 

áàéâ. ªðõ áîëãîõ íü ººðñäèéí äóðààð áàéâ. Òýð ¿åä ºðõ íü òýäíèéõýí ãýæ áàéâ. 

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ÷ ãýñýí õ¿¿ãýýðýý äàíñàíäºðõ òýðã¿¿ë¿¿ëæ, ýõ íü á¿õ àæëàà 

øèéäýæ áàéâ. 

1920- èîä îíû ¿åä ãýðëýëò àëáàí æóðìààð áàéâ. Õ¿¿ òàë ìàë õºðºíãº ºã÷ íàéð 

õèéíý. Èõýíõ íü ãýðëýíý ãýõã¿é, íºõºð íü áàðóóí ãýðò, àìüäðàë òóñãààðëàæ, èðæ 

î÷îîä ë áàéíà. 

Ãýð á¿ë çàìáàðààã¿é, áàòàëãààã¿é, ñàëæ ñàðíèõûã òîãòîîñîí õóóëü 

áàéãààã¿éòýé õîëáîîòîé, ¿ð õ¿¿õýä öººí. Ýð÷¿¿ëèéí 60- 70% ëàì íýðòýé áîëæ, 

òºðèéí õýðýãò îðîëöîõã¿é, ¸ñòîé ãýð á¿ë áîëîõã¿é áàéñàí íü çàìáàðààã¿é áàéäàëä 

íºëººòýé áàéâ. 

1930 õýäýí îíä ªìíºãîâü 35 ìÿíãààä õ¿íòýé áàéõàä 10 ãàðóé ìÿíãà íü ëàì 

íýðòýé áàéâ. Òîì, æèæèã 66 õ¿ðýý õèéä (æàëãûí õóðàë ÷ îðíî)- ýä 10- ààä ìÿíãàí 

ëàì õóðæ áàéæýý. 

1924- 1930- ààä îíîîñ ºðõ, ìàëûí äàíñ íÿãò áîëæ èðæýý. Àðä ò¿ìíèé 

íóòàãøèí èäýýøñýí ãàçðààð íü áàã áîëãîæ áàéâ. Èõýíõ íü ãàð õóäàã, õààÿà øàíä 

áóëàã áàéíà. Óñ óíäààð äóòàãäàõ íü èõ. Õóäãèéã ãàçðûí íýðýýð (óëààí îâîî, øàð 

îâîî, ÷óëóóò, õàäàí óñ, ñîíäóóë, òàëûí õóäàã, õàæóó óñ, ñ¿¿Æ 

óñ ã.ì) íýðëýõ áà õààÿà 

õóäàã ãàðãàñàí õ¿íèé íýðýýð íýðëýíý. 

Îéð õàâüä íóòàãëàäàã, àõ ä¿¿ñ, ñàäàí òºðºë õ¿ì¿¿ñ íýã áàãò áàéõ íü çîíõèëíî. 

Áàãèéí äîòîð àðâàí ãýæ íóòãèéí áàðèìæààãààð áàéõ áà àðàâíû äàðãàòàé áàéíà. 

ªì÷ òóñãààð áîëîâ÷ äàíñàíä íýãòãýñíèéã õàâñàðñàí ºðõ ãýæ á¿ðòãýíý. Ãîëäóó 

àõ ä¿¿ñýýð íýãòãýñýí ºðõ áàéâ. ªì÷èëñºí óñ, áóóö ãýæ áàéãààã¿é, òýìýýãýýð í¿¿íý. 

Èõýíõ íü õîðîî áàéâ. Çàðèìäàà ÷óëóóí õîðîî áàðèíà. Çóíä áîðîî, íîãîî õººæ, 

ºâºëä áýë÷ýýð õººæ èõ í¿¿íý. Õýí óðüäñàí íü áóóöàíä áóóíà. Æèëäýý õî¸ð áóóö 

ñýëãýíý. ªâëèéí ýõýí ñàðä áóóöàíä áóóãààä õàâðûí äóíä, ìºí öàãààí ñàð ãàðàõàä 

í¿¿íý. 

×èíýýòýé íýã íü èë¿¿ ãýðòýé, èõýíõ íü ãýðòýý õóðãàà õºãíºíº. Õàâðûí ýõýí 

ñàðûí øèíèéí 3- íä òýìýý õººâºðëºíº, 1- íä ààâ, ýýæäýý çîëãîîã¿é áîë ýíý ºäºð 

çîëãîíî. Ìîíãîëûí öàãààí ñàðûí øèíèéí 1- íä ñóóäàë, ç¿ã ¿ç¿¿ëíý. Ñàéí ç¿ãòýý 

ç¿ãëýýä áóöààä èðäýã ¸ñòîé. 

Òýð áóóäëààñ í¿¿õäýý ñàéí ç¿ãòýý à÷ààãàà õàíäóóëæ ýõëýõ ¸ñ áàéâ. 

Õ¿í îðøóóëàõ. Äîâûí õîíõîð ãàçàð ýðãýí òîéðîí ã¿âýýãýýð õ¿ðýýëýãäñýí, àì 

íü íàð ëóó, ºìíº áàç¿¿í ºìíº ç¿ãò õàðñàí äóãóé õîíõîð ãàçàðò îðîíãèéí ýâðýýð 

õºíäëºí çóðíà. 1950- èàä îíîîñ áóëàõ áîëîâ. Õóó÷÷óóëûí ãàçàðò çààâàë õ¿ðãýõ áà 

ºäºðæèí ÿâàõ, çóóð õîíîæ î÷èõ ÷ ãàçàð áàéíà. Àõ ä¿¿ óëñ òýð ãàçàð íü ýöýã ýõèéí 

ãàçàð ãýæ í¿¿æ î÷èõã¿é, áóóõã¿é. Ýöýã, ýõýý òàâüñàí ãàçðûí äýðãýä¿¿ð ºíãºðâºë, 

285

òýð òàëûí äºðººã ìóëòàëæ õ¿íäýòãýíý. Ýöýã ýõýý òàâüñàí ãàçðûã õ¿íäýëæ çóë õ¿æ 

óóãèóëàíºìíº íü î÷èæ ìºðãºäºã áàéâ. 49 õîíîãò î÷èõ ÿâäàë áàéâ. Îðøóóëàõ ãàçàð 

äîîð íü ýðäýíèéí çàé õèéõ ÿâäàë äýýð ¿åèéí áàéâ. Ãàçàð ëóñò íü ºðãºæ áàéâàë 

¿ëäñýí ¿ð ñàä íü ýëáýã áàéõ ¸ñòîé ãýäýã ¿ãòýé. Îäîî ÷ ÿëãààã¿é. äýýð ¿åä îéð ñàäàí, 

íóòàã óñíûõàí íü î÷äîã áà èâãýýë æèëòýé õ¿í øàðèëûã áàðüäàã áàéâ. Ãàðûíõàà 

àëãàíä ººðèéí æèëèéã ä¿ðñýëæ ãàð õ¿ðäýãó÷èðòàé. “Áóìò õîðîë íîìûã ìîäîíä 

õèéñãýæ òýìýýíä à÷èæ ÿâàõäàà àâ÷ ÿâäàã áàéâ. ¯¿äýýð ãàðàõ ¸ñã¿é, ãýðýý ºðãºæ 

çàéëóóëààä, áóóðèí äýýðýýñ íü à÷äàã. Òýð ãàçàð íü ÷óëóó òàâèàä “öàö” ãýæ øàâàð 

õýâ ñóâðàãà îðëîæ òàâüäàã áàéâ. Õ¿í ºíãºðººñºí ãàçðààñ 3, 7 õîíîãèéí äîòîð í¿¿æ 

çàéëäàã. ¯õñýí õ¿íèé ñ¿íñíýý öýýðëýíý. Íàñ áàðñàí ¿åä òýìýý õºòëºæ áàéâ. Íàñ 

áàðñàí õ¿íèé ýìýýëèéí óðüä á¿¿ðãèéã äîîø íü õàðóóëàõ, äýýëèéã ò¿ð¿¿ëýã íü 

õàðóóëàí òàâüäàã. Èéìýýñ äýýëèéã ò¿ð¿¿ëýã íü õàðóóëæ õóðààõ àéë áàéõã¿é þì. 

Ãýðèéí ¿¿äýýð àìüä õ¿í îðîõ ¸ñíîîñ ãýðèèã ºðãººä òàâèíà. ªâëèéí ãýðò á¿ðýýñèéã 

áóóëãàæ áàéãààä ºðãºæ áàéâ. 

Äóãàí ñ¿ì ãýñýí ¿ã ñóâðàãà, øàðûí øàøèí äýëãýðýõ ¿åä áóðõàí ø¿òýýí 

ñóâðàãàíä îðøèæ áàéâ. Äóãàí ñ¿ì áàéãààã¿é ¿åä ø¿òýýí áîëæ áàéâ. Ñóâðàãàíû 

áóðõàíä äàí áóðõàí áàéâ. Àíõàíäàà ñóâðàãà á¿òýýãýýä òàõèæ ø¿òäýã áàéæýý. 

Àéëûí ãîëîìòîíä áóóõûã öýýðëýíý. Ãýðèéí áóóðèí äýýã¿¿ð à÷àà òýìýý õºòëºõ 

¸ñã¿é. 

ªâºëä òóëãàíû äîîð øàâàð øàë çîõèíî. Ýñâýë áóóö àñãàíà. ªâºëäáóóöíû 

õîðìîéä äóëààí ãýæ ¿çäýã áàéâ. Áóóöíû óðüä õîðîî õîòíû äîîä òàëä ãýðýý áàðèíà. 

Ãîâüä àéëñàõ áèøäýý. Íýã áà õî¸ð, ãóðâàí ãýðýýð áóóíà. Îäîî ÷ ìàë íü îëøðîîä 

ãàíö ºðõººð ñóóðèëàõ áîëæýý. 

Àéë ñààõàëò 2- 3 êì ãàçàðò áóóíà. Õóðãà, èøãýý çºð¿¿ëíý. Àéëñàíà ãýæ ìàë 

öóã áàéâàë õýëíý. Àéë àéìàã ñààõàëòààñ îéð (êì) ãàçðûã õýëíý. Àéë ãýæ õîò 

àéëûã íýðëýíý. Àéë áèøýýäýý àéìàã þì ãýæ ÿðèíà. Àéìàã àéëóóäûí ìàë òýð á¿ð 

íèéëýõã¿é, õîò àéë ãýæ ÿðèõã¿é, òýäíèéõòýé àéëàà, òýäíèéõòýé ñààõàëò ãýíý. 

Òàíàé ìàíàéõ íóòàã óñ áîõèðäâîë ýíý æèë ñààõ òàâüÿà ãýíý. (àñóóíà) Çàðèì 

àéëóóä áàéíãà ñààõ òàâüæ, ãîëäóó îéð íóòàãëàäàã ãýð á¿ëèéí õîëáîîòîé àéëóóä 

áàéâ. Õ¿¿õíèéã íü àâñàí áóþó õ¿¿ íü òýð àéëä “áàéäàã” áîë àéë àéìàã ÿâàõ íü èõ. 

¨ñëîîä ñóóëãàñàí áîë òýäíèé õ¿ðãýí ãýæ ÿðèíà. Ìºí “áàéäàã õ¿ðãýí” ÷ ãýíý. 

Óðüä õîéìîðò ëàì, íî¸ä, õ¿íäòýé õ¿ì¿¿ñèéã ñóóëãàíà. Áóðõàí ãîëëîæ õýí ÷ 

ñóóõã¿é. Ãýðèéí áàðóóí òàë ÷ õ¿íäòýé. Æàñàà óíøèõàä áóðõàíààñ ààñ áàðóóí òàëä ëàì 

íàðàà ñóóëãàíà. Íî¸ä íü áóðõàíààñ ç¿¿í òèéø ñóóíà. 

¯¿ä ãîëëîõ ¸ñã¿é, õýðýãòýí õ¿í ¿¿ä ãîëëîæ ñºõðºíº. Õ¿íäýòãýõ, õýðýãòýí õ¿í 

ñóóõ õî¸ð óòãàòàé. Íî¸äòîéãîî óóëçñàí àëáàò ñºõðºíº. Ëàì íàðààñ íîì óíøèõ, âàí 

æîíîí õ¿ðãýõýä õýä ñºõðºíº. 

Çàâèëàà ñóóäàë ëàì íî¸äûí ñóóäàë ó÷èð õ¿¿õýä çàâèëàõàä èõýðõ¿¿ ãýæ 

öýýðëýíý. Ýìýãòýé õ¿í çàâèëàõã¿é. Àéëä ÿâãàí ñóóõûã öýýðëýíý. ßàðàëòàé õ¿í 

ÿâãàí ñóóíà ãýäýã. Õºëºº äàðæ áàðóóí ç¿¿í òàëààð ýýëæëýí ñóóíà. 

Ãýðèéí áàðóóí òàëûã ýð õ¿íèé òàë ãýæ áîëíî. ¨ñòîé òºðòýé ãýðëýñýí õ¿í ç¿¿í 

òàëäàà îð äýðýý çàñíà. Ãýðèéí õ¿ì¿¿ñ ç¿¿í òàëäàà áàéíà. Ëàì õ¿í áàðóóí òàëäàà 

áàéíà. Õ¿¿õäèéí “ªºæèí” îðíû õºëä ç¿¿í òàëä áàéíà. Õ¿¿õäýý ýñâýë õóâöàñ 

õóíàðàà õèéíý. Ãýðèéí ýçíèé õóâöàñ óíòäàã îðîí äýýðýý õóðààãäàíà. Îðíûõîî 

òîëãîéä áóðõàíû ç¿¿í òàëä àâäàðíû àðààð áîñãîíî. Ýöýã, ýõ áàðóóí òàëäàà ãàðíà. 

Ýöýã íü ìýäýõ ÷ áèø, ÷àäàë áàðàãäàíà õ¿¿äýý øèëæ¿¿ëíý. 

286

¯ð ñàäã¿é áîë çààâàë à÷ íü ºâ õºðºíãèéã àâíà. Çàðèì ýöýã, ýõ ¿õýõýýñ ºìíº 

õóâààíà. À÷ íü òýð õ¿íèé àõûí áà ä¿¿ãèéí õ¿¿ áàéíà. À÷ àâãààñàà ãýäýã ¿ã áèé. À÷ 

àâãàñààðààí àéë àéìàã áàéäàã óëñ ãýæ ÿðèíà. Áàñ ºíäºð áîëñîí ýöýã ýõèéã óóðàã 

ñ¿¿ëýýð (øààíò ÷ºìãººð) ãóäàð÷ àëäàã ¸ñ áàéâ. ¯õñýí õ¿íèé ñ¿íñ ÿã49 õîíîãòîî 

ýðãýäýããýäýã ¿ãòýé. 

Áèò¿¿íèé îðîé õîíèíû òîëãîé, óóðàã ñ¿¿ë, øààíò ÷ºìºãòýé áóðõàíäàà òàâüäàã. 

Øèíèéí íýãýíä óóö òàâèíà. Àëáàíû òîì õ¿ì¿¿ñ áà àõìàäûã õ¿íäýòãýæ àìðûã 

àéëòãàÿ ãýíý. 

Æèðèéí óëñ 

- Àìàð áàéíà óó? ªíòýé òàðãàí ºâºëæèæ, òàâòàé ñàéõàí õàâàðæèæ áàéíà óó? 

Ñàéõàí øèíýëýâ ¿¿? 

- Áÿðóó áóë÷èíòàé, äààãà äàëàíòàé þó? ãýæ õàíãàéä õýëíý. Øèíý æèëèéí 

öàãàà ºòãºí ¿¿? ÷ ãýíý. 

Õ¿í íàñ áàðàõàä öàãàà õèéíý. Áèò¿¿ äóãóé (õàãàëãààã¿é) áîîâ õèéíý. Ìàõ 

èäýõã¿é (¿¿íýýñ õàãàëãààã¿é áîîâ öýýðëýíý) 

Õ¿í õàÿõ ¿åä ìàë òààðàõ, çýýð çºâ äàâõèõ ñàéí ãýíý. Õ¿íýý õàÿçàë äóóãàðàõ 

öýýðòýé. Õ¿í õàÿõàä øàðèë áàðüñàí õî¸ð ë õ¿í ÿâíà. Îðøóóëàõäàà òîëãîéã õîéø, 

í¿¿ðèéã íü àëü ñàéí ç¿ãòõàðóóëíà. Öààñàíä õýâëýñýí íºìðºã á¿òýýíý. Áóëäàã 

áîëîõîîñ ºìíº öàãààí äààâóóãààð á¿òýýæ áàéæýý. Õóðäàí àëãà áîëîõûã ñàéí ãýíý. 

Óäâàë ¿ð ñàääàà ìóó ãýäýã. Áàðóóí áà õîéò ç¿ãèéã õ¿íäýòãýíý. Ìîðèíû óÿà õîéíîî 

õèéíý. 

Ãýðèéí ýçíèé ñàéí ç¿ãò ã¿¿í çýë áàéíà. Õ¿íèé ç¿ã æèë áîëãîí ñîëèãäîíî. 

Ãýðèéí ýçýí ýìýãòýé áîë ÿëãààã¿é ç¿ãýý ¿ç¿¿ëíý. Òýìýýí çýë ãîëäóó óðüäàà. Ãàçðûí 

ýâ ìýäíý. ¯õýð, òóãàëûí óÿà èõýíõäýý ç¿¿í òàëäàà, õîíèî õîéò òàëäàà õºòëºõ íü 

ýëáýã áàéëàà. Ãóíæ áîòãîëîõ òîõèîëäîë áàéâ. Ñàéí ãýæ ìºíãºí áóéë õèéíý. Òºëºã 

õóðãàëàõàä ìàë ºñíº. 

Áÿðóó, ãóíæ òóãàëàõ, ¿õýð èõýðëýõ õàìãèéí ìóó ãýíý. Ìàë õýýë õàÿõàä 

äààðñíààñ áîëëîî ãýæ õîò õîðîîãîî äóëààëëàíà. Áóçàð áîëëîî ãýæ ñàí òàâèóëíà. 

Ìàë õýýð õîíîõîä 7 áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºæ, ¿éëíèé õàé÷íû àìàíä ÷óëóó õàâ÷óóëæ 

øààð îðîîãîîä ìàëûí ÿâàà ç¿ãòóíèíä õàâ÷óóëíà. ×îíûí àìàíä ÷óëóó õèéæ áîîæ 

áàéãàà ó÷èðòàé. Äýýâýð öàâàãíû äºðâºí óóëçâàðûã íýâò æºâãººð õàòãàíà. ×îíûí 

àìûã ¿äýæ áóé ó÷èðòàé. 

Ìàë èæèëñ¿¿ëýõäýý àäóó, òýìýýã õîëáîí óÿäàã, òóøäàã, õîíü, ÿìààã õàìò 

õàðèóëäàã. 

Õ¿¿õäýä íýð çààãäñàí ìàëûã ¿ç¿¿ëæ, òàâèóëíà. ªºðèéã íü ºì÷ ãýæ õàéðëàæ 

ºñãºíº. Àéëûí ãýð áîëîõîä àõä¿¿ñ íü äýìæèæ ìàë ºãíº. 

38. Öýäýíæàâ îâîãòîé, ßà÷èë íàñ 77, ýð, 

ªìíºãîâü, Áàÿí- Îâîî, “Ãîâèéí õºãæèë”, “Ìîãîé áðèãàä” 

Õ¿¿õäèéí 5- 6 íàñòàéä íü èë áàéñàí ìàëûã îéðòóóëãàõ, 7- 8 íàñàíä íü õîíü 

äàãóóëàõ, òýìýý óíàæ ñóðãàíà. Ìàíàéõ 30- 40 òýìýýòýé áàéâ. Æèëä 3- 5 àíãè ñààíà. 

ªãëºº, ºäºð ñààíà. ªäºðò 1- 2 ëèòð ãàðíà. ªâºëä ñ¿¿ íü èë¿¿ áàéíà. 3- 4 ñàðä èíãý 

áîòãîëîí, äàðàà æèëèéí 5- 6 ñàð õ¿ðòýë æèë ãàðóé ñààëãàíà. Èíãýíèé ñ¿¿ çóíä 

øèíãýí áàéíà. ªâºëä ºðìèéã ã¿çýýíä õèéíý. Èíãýíèé àéðàã õèéæ (õóðààæ á¿ëýýä) 

òîñ àâíà. Òîñûã àâ÷ áóöàëãààä ààðö áîëãîí ø¿¿ãýýä õóðóóä áîëãîíî. Ò¿¿õèé õóðààæ 

287

á¿ëáýë òîñ èõ äààäàã. Íýðìýë àðõè ãàðãàíà. Ãàøëàõäàà óäíà. Çàðèì õ¿í ò¿¿õèéãýýð 

íü õ¿¿õäýä ºãíº. 

Áîòãîëñîíû äàðàà ñ¿¿ íü íýã ºäºð óóðàã áàéíà. Áóöàëãàæ èäíý. Íýã õîíîñíîîñ 

õîéø áóöàëãóóð õèéæ óóíà. Õàìãèéí äýýä èäýý þì. 10 õîíîõîä èíãýíèé ñ¿¿ íü 

øèíãýð÷ ñàéí áóöàëãóóð áîëîõã¿é. Ñ¿¿ãýý õººð¿¿ëæ äýýæ ºðãºíº. Òýìýý áîòãîëëîî 

èëýý èðæ áàéíà ãýäýã. Õýõýö (õàëèàñ)- ûã íîõîé, øóâóó èäíý. 5 íàñ õ¿ð÷, 2 ø¿äòýé 

ãóíæ áîëæ áîòãîëíî. Áîòãîî ãîëáîë õ¿ëýõ òýëýýä îðõèõîä áîòãî íü ëàâøààäàâäàã 

þì. 

Õîíü òîéãîëæ, ÿìààã ãèéãëýíý. “Òºìºð òýìýý” ãýäýã ýçíèé ñ¿ðýã ìàëëààä 

äóòâàë òºëäºã, ìºíõèéí òîîíîîñ èë¿¿ ãàðãàâàë áàÿæäàã áàéæýý. 1 áîòãî, 2 òîðîì, 3 

áóéëò, 4 íàñò,5 íàñò. ¯¿íýýñ 2 ø¿äòýéã òàéëàã, ãóíæ - àò èíãýæ áîëíî. 

Äºðâººí äàðñàí àò, çàõûí çóðãàà ãàð÷, äóíäàõ íü ýëýãäýæ ýõëýõ ó÷èðòàé. 

Òýìýýã 3 íàñíààñ õýí áîëîâ÷ ñóðãàæ, óíàëãà, à÷èëãàíä õýðýãëýíý. Òýìýýã ýðýãòýé, 

ýìýãòýé ÿëãààã¿é õàðèóëíà. Òýìýýíèé òîõîì, äºðºº áàéíà. Óëàà óíàäàã óëñóóä 

ýìçýãëýæ áàéíà. Áîòãî, òîðìîíä áóéëàíà. Áóéëñààð áóéë õèéíý. Áóðàíòàã ãýæ 

áóéëíààñ óÿñíûã õýëäýã (õàìðàíä) íîãòíû æîëîî áàéíà. Òóøèæ òàâàãëàíà. Òýìýýí 

çýë ãîëäóó ºìíºº, õîíèíû õîò õîéíîî áàéäàã çàíøèëòàé. 

¯íñýí äýýð ýâðýý àëäàæ, óñàí äýýð ºãüå ãýñýí äîìòîé ó÷èð óñàí äýýð íàëàéæ, 

¿íñýí äýýð íàëæ õýâòäýã. Ýâðýý õ¿ëýýãýýä ÿâæ ºãºõã¿é áàéíà ãýæ ÿðüäàã. ¯íñ 

íèéëýõèéã öýýðëýíý. Èðæ áàéãàà õ¿íèé ºìíººñ ¿íñ áèòãèé õàÿ, òîãîî áèòãèé 

áàðüæ ãàð! ãýäýã. Òýðíèéã õ¿íä ºãñºí þì ãýíýëýý ãýæ ÿðüñíûã ñîíññîíîîñ áóñ, 

¸ñòîé òºðòýé” ãýðëýõèéã ¿çýýã¿é. Áèäíèé ¿åä áàéãààã¿é ãýâ. Õàòàí Ñýæèä äýðãýð 

¿ñòýé áàéñíûã ¿çæýý. 

Õîíèéã íàðíààñ ºìíº õºäºëãºíº. ßâãàí õàðèóëíà. Íàðíààð óñàíä îðóóëæ, 

¿äýýñ õîéø áàñ íýã óñëàíà. 2 ñààíà. Àéëòàé áîë ýýëæýýð ÿâíà. Ãàíö ãýðýýð áîë ºäºð 

á¿ð õîíèíä ÿâíà. Õîíèíä ÿâàõäàà äýýëèéí äîòîð õºâºðäºíº. 

12- 13 íàñ õ¿ðýõýä ä¿¿ íàðûí äýýë î¸æ 14 íàñòàé, ººðèéí äýýëýý î¸äîã áîëîâ. 

Õºäºº î¸íî. ªâºëä ººõºí äýíãèéí ãýðýëä èõ þì î¸æ áàéëàà. Á¿ñòýé, á¿ñã¿é õýâ 

áîëîâ÷ íýõèé ýëäýíý. Çóíû ¿ñã¿é øàõóó ÿìààíû àðüñûã ãýðò èõ äýâñýíý. ¯õðèéí 

àðüñààð ñóð (÷ºäºð, íîãò) õèéæ. Ñ¿¿ë ¿åä òýìýýíèé àðüñààð çýë õèéäýã áîëîâ. Àÿí 

æèíä òýìýýãýýð èõ ÿâæ áàéâ. 

Ãóòàë ãîëäóó ýðýãòýé÷¿¿ä î¸æ áàéâ. ªâëèéíõèéã îðîîìîã çººëºí ýñãèé 

óëòàéãààð, çóíûõûã õàòóó óëòàé õèéíý. ªâºëä ýñãèé îéìñòîé, ¿¿íä äààâóó îéìñòîé 

ºìñºíº. Ýð õ¿íèé äýýëèéã ºíãººð íü ÷èìõýõ, ýì õ¿íèéõèéã õîðãîé, öààãààð ÷èìõýæ 

áàéâ. Á¿ñ ÷ îéðîëöîî äóðäàí áàéíà. 

17, 18, 19 íàñàíä íü øàíõ òàâüäàã. ßâãàí ¿ñ ãýæ ºìíººñ íü àâ÷ áàéãààä øàíõ 

áîëãîäîã. Øàíõàà ÷àâãàíö áîëîõ ¿åäýý ë àâíà. ¯ñýý õî¸ð ñ¿ëæèíý ãýæ áàéãààã¿é. 

Äààõèéã õàÿõã¿é (þìàíä áîîãîîä õàäãàëäàã áàéæýý. Äàãààí ñàðààð “öàãààëãà” ãýæ 

öàãààí áóäààã àéðàã, ñ¿¿íä õèéæ òàâèíà. Ãýðèéí ýçýí ýõýýðýý ãîëäóó îâîãëîæ áàéâ. 

39. ªðºëæèí îâîãòîé Îòõîí, íàñ 59, ýì, 

ªìíºãîâü, Áàÿí- Îâîî, “Ãîâèéí õºãæèë”, “Íàëÿõ áðèãàä” 

Àäóóíû ¿ðñ ãàðãàíà. Òºäèéä àäóóãàà óÿíà. ¯¿ðñýí äýýð î÷îîðîé ãýæ õ¿¿õýä 

äàìæóóëíà. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä óóãàí óíàãàíäàà óóðãà, íîãò õ¿ðãýõ 

288

¸ñòîé. Õîíèí ºäºð àäóó ìàëàà óÿíà ãýäýã. Á¿òýí õîíèíû ìàõ ÷àíàæ, çýëýí äýýðýý 

ýñãèé äýâñ÷, óóö òàâüæ, 2 õààã öýýæèí òàëä, ºâ÷¿¿ òîëãîéã ñýìæçýð á¿òýýãýýä 

õ¿ç¿¿ ñýýðòýé íü òàâüæ, 2 ãóÿûã óóöûã õîéò òàëä òàâèíà. Ìàõàà ºðººä ãýðèéí ýçýí 

¿¿ðñýý õàéëíà. Õîòíû áàðóóí õîéíî çýëýý óðàãø, õîéø òàòäàã. Çýëíèé ýõýíä óóãàí 

óíàãàà óÿíà. Óóðãàíû ¿ç¿¿ð äºíãºæ ¿çýãäýõ ¿åä ýçýí óóãàí óíàãàà ýõçëæ óóðãàëàæ, 

íîãòëîíî. Á¿õ ìàëàà õîòëóóëñàí áàéíà. Íýã ìîðüòîé õ¿í àðö óóãèóëààä õîò õîðîîã 

ãóðàâ ýðãýýä áóóíà. Äýðñýýð óóðãà, òóóõàé õî¸ð õèéãýýä ãýðèéí ýçýí á¿ñýíäýý 

õàâ÷óóëñàí áàéíà. ¯¿ðñýý õàéëàõ ¿åäýý çýëíèéõýý ýõýíä òàâèíà. Ýõíèé ãóðâàí 

ñààìûã ýðýãòýé÷¿¿ä ñààíà. Çýëíèé ãàäàñíààñ çàéäóó ÷óëóóãààð õ¿ðýýëæ, ãîëä íü 

ãàëàà òóëæ, õàéëíà. 

Öàöàë ºðãºõ õóâèíãàà ä¿¿ðãýíý. “Öººí ñºä, öîîí ñºä! ãýæ öàöäàã. Óíàãà 

íîìõîðíî ãýæ ¿çäýã, õè÷íýýí ýð÷¿¿ä áàéíà. Á¿ãä çýýëýý ãóðàâ óäàà òîéðíî. Ýõíèéõýý 

ñààìíààñ óóãàí óíàãàíû õîíäëîé äýýã¿¿ð, àçðàãàíäàà äóñààæ ìÿëààíà. 

¯ðñíèé ëàì, íîì óíøààä, ã¿¿í ñàí òàâèíà. Ëàì õà÷èã õºðºõ, õàëçàí öîõèî, 

áóóð íîìãîí, áóëñàí öîõèî, Îíãèéí ãîë, Îðõîí, Òóóë ãýõ ìýòýýð íýðëýæ óíøèíà. 

¯¿ðñíèé ëàìä óóö òàâèíà. Àõ, íàãàö íàðò äàë 4 ºíäºð, ýã÷ ýã÷ ýìýý íàðò ñ¿¿æ, äóíä 

÷ºìºã, õ¿¿õäýä ýð¿¿ øèéð áººð, ãýõ ìýò öàãèðàã çàéäàñ õóâààíà. Òîëãîé, õîäîîä, 

õîøíîãî 3- ûã ¿ëäýýãýýä ìàðãààø íü “õîòîîä” ãýæ íýðëýæ èäíý. Ãýðèéí ýçýí 

àäóóãàà õóðààæ óÿàä, õóâààí õºøèãëºíº. Á¿ãä èäýöãýýíý. Çàëàãäàæ èðñýí óëñ øèë 

àðõè àâ÷ðàíà. Îëîí àäóóòàé àéë, õî¸ð õîíü àëæ íýãèéã ¿ðñýíä, íºãººã ñàâàíä õèéæ 

ºãäºã áàéâ. ªâ÷¿¿ã àõìàä ýìýãòýé õ¿íèé ñàâàíä, óóëöíû ãîëûã ëàìä ºã÷ ÿâóóëíà. 

Õóðäàí ìîðèíû óÿà ºíäºðëºã, óñòàé ãàçàð áàéíà (6 íàñíààñ II õ¿ðòëýý 

óðàëäààíû ìîðü óíàæýý). Çýýí ãîî ãýýä àÿëàõàä ìîðü ñýâýëçýýä ë ÿâäàã. Ìîðèíä 

çîðèã îðóóëñàí ¿ã þì. Óðàëäàõ ìîðèíä ýðýýí áóäàãòàé. Áîðæèãîí á¿¿ðýãòýé ýìýýë 

òîõîæ ìîíãîë ãóòàëòàé äºðººã õîëáîíî. Õ¿¿õäèéí ìàëãàé çîîñîí õýý ä¿ðñýëñýí 

3 óëààí ìîëöîãòîé áàéíà. Ëàíçàí õýýã ýëñýíä, àðä íü î¸æ øàãëàíà. Õàäàã öàãààí 

öýíõýð öàìö, ºìäºíä çàðèìäàà ºìäèéã ÷ öýíõýðýýð õèéíý. Íýã õ¿¿õýä áàðàã 6 

íàñíû ìîðü óíàíà. Íýã áàã ãýõýä 6 íàñíû ìîðü óÿæ, õ¿¿õäèéí õ¿ðýëöýý òààðóó 

áàéâ. 

Ìîðü ñîéõ ãýäýã õýäýí àðàâ õîíîãîîð óñ, èäøèéã çîõèöóóëíà. Óÿà, ñîéëãî 

òààðâàë àçòàé ë áàéíà. Õóðäàí ìîðèíû óÿàíû ìàéõàí ãýýä ë ãàë ãàëààðàà íàéðëàíà. 

Àäóóòàé àéëûí õ¿í ë íàéð íààäàìä ÿâäàã áàéâ. Öàã àãààð ººð ñàéõàí áàéæýý. Îäîî 

óñ õîâîðäîâ. ªäºðæèí òàòààä áàðàãäàõã¿é áàéñàí óñ îäîî íýã ñóóðü òàãòààä ë 

øàâõàãäàæ áàéíà. Òýð ¿åä òýìýý, õîíü áàãøèð÷ óñàëæ áàéâ. 

1950- èàä æèëèéí òýðòýý ìÿíãàí ãýëýíãèéí õàéëàí õóðëàà ãýæ (ÿðüäàã) 

õàéëàíãèéí ¿åýð çóíû äóíä, àäàã ñàðä íààäàì õèéæ ìîðü óðàëäàæ áàéâ. 

40. Õîðîë îâîãòîé ×èìèäðýãçýí, íàñ 83, ýì, 

ªìíºãîâü, Áàÿí- Îâîî, Ãîâèéí õºãæèë íýãäëèéí 

Õóä, õóäãóé ãýíý. Ýöýã, ýõèéí ãîëîìòûã áàãà õ¿¿ãýýð õàðóóëàõ ¸ñòîé áàéñàí áà 

ýìýãòýé ÷ áàéñàí ãàë ãîëîìòîíäîî ÿâäàã ë áàéâ. Ýöýã, ýõèéí ãýðèéã èõ ãýð ãýæ àéë 

áîëæ ãàðñàí õ¿¿õä¿¿ä (õ¿¿, õ¿¿õýí) èõ ãýðòýý àéë÷èíòàé î÷èæ çîëãîíî. Óóö, õàà 

áîëãîæ î÷èõ çàíøèëòàé. Áýðäýý ºâ÷¿¿ èõýâ÷ëýí ºãíº. Ìàíàé ä¿¿ãèéíõ èõ ãýðòýý 

“ìàíàé ãàë ãîëîìò” òýð áàéãàà þì ãýæ î÷èæ çîëãîíî. Èõ ãýðèéí ãîëîìòîíä áýð 

289

àðõè- øàð òîñ ºðãºíº. Íî¸ä, òàéæ íàðûí áýð èõ ãýðòýý î÷èõîä ¿¿äýíä (ãàäàà ýñãèé 

äýâñ÷ ºãºõ áà áýð ãàäàà íü 3 ìºðãººä îðæ, áóðõàíä íü õàäàã òàâüæ, ãàëä íü àðõè, 

øàð òîñ ºðãºíº. Òîîíîíû ãîëîîñ áýð ºíãºðºõã¿é ãýäýã íü æèðèéí õ¿ì¿¿ñò òºäèé 

ë áàéãààã¿é áîëîëòîé. 

Íàãàöàà àâáàë íàëàéæ, çýçãýý àâáàë çýâðýíý ãýäýã. Àõ ä¿¿ñ, ýã÷ ä¿¿ñèéã àâíà. 

Õ¿¿õýí ñ¿éëýíý. Ñ¿éòýé õ¿¿õýí ãýíý. 7- 8 íàñòàé õ¿¿õýä áàéõ ¿åä ñ¿éëäýã áàéâ. 

Íàñàíä õ¿ðýýä àâíà. Àëáàí æóðìààð ãýðëýíý. Àëáàòûí õ¿¿õíèéã áàðüæ àâíà. 

Ñ¿éëýõäýý ýä õîãøèë, ìºíãº ºãíº. Õî¸ð ºëãèéòýé õ¿¿õäèéã ñ¿éëæ, ºíäãºí ñ¿éòýé 

õ¿¿õýí ãýæ áàéâ. Òàéæ íî¸ä ë ñ¿éëýíý. 

(ñ¿éëñýí áîë õýí ÷ òîëãîéã ìýäýõã¿é, òýð àéë ìýäýõ ¸ñòîé. Ñ¿éëñýí õîéíî) 

1.Ãóéæ õàäàã àðõèòàé î÷äîã. Õ¿¿õíèéã ãýðò áàéëãàõã¿é, ìàëä áóþó àéëä 

ÿâóóëæ ýçã¿é áàéëãàíà. Ãóéõ ¿åäýý Ìàë õýëýëöýíý. Õ¿¿õýíä ìàë àâàõ âý? ãýæ àñóóíà. 

ªºëä Äîðæ ìýéðýíä õ¿¿õýí àâàõäàà èõ ìàë àâ÷, ìàëûã íü ãîëæ áàéæýý. Ï.Òýõèë 

òàâèíà ãýæ ìàëòàéãàà î÷äîã. Òàõèëûí ìàëä õîíü, àäóó ÿâíà. Áóñàä ìàë äàãàæ èðíý. 

Ýíý ºäºð õ¿¿õýí àéëä áàéíà. Á¿òýí õîíèíû ìàõòàé èðíý. 

Óðüä ãîëäóó ººðèéí õîøóóíäàà ãýðëýíý. Õààÿà õîë ãàçðààñ õ¿¿õýí àâäàã áàéâ. 

Õ¿¿õíýý ìîðäóóëàõäàà ºâ÷¿¿ òàâüæ ºãíº. Ãàíö îëìîîð ýìýýëëýæ ìîðäóóëíà. Íýã 

õ¿í ñóíäàëíà. Òîëãîéã íü áîîñîí, í¿¿ðèéã áèò¿¿ëñýí áàéíà. 

Õ¿¿ òàë èõ ãýðòýý àâàõ, ýñâýë ãýð òºõººðíº ãýâýë ãýð áàðüñàí ë áàéíà. Àâ÷ðààä 

ìàéõàí ýñâýë ãýðò õ¿¿õíèé ¿ñèéã õèéæ áîîæ õàäìûíä îðóóëíà. Õ¿¿õýí áóóõàä 

áàðòàé, ëóóòàé õî¸ð õ¿í àöòàé áàãàíààð ¿¿ä õºíäëºí äàðæ õààíààñ õýçýý ãàðñàí 

áý? ãýõ÷ëýí èõ þì àñóóíà. Î÷ñîí õ¿ì¿¿ñ õàäàã áàðüæ ãóéæ îðóóëíà. Ìèíèé 13- 14 

íàñòàé áàéõàä óíçàä ìýéðýíãèéíõ ñààõàëò áóóæ, àâãàé áîëãîæ õ¿¿õýí àâàõûã ¿çñýí 

ãýâ. 

Õ¿¿ òàë ãýð òºõººðºõäºº íýã óíü, íýã öàâàã äóòóó îðõèæ, ñ¿¿ëä ã¿éöýýõ 

ó÷èðòàé. Ýõíýð õ¿í ìºíãº èõ ýäëýíý. Ýõíýðèéí áèåíä ìºíãº ýäëýõýä ìÿíãà 

ëàí áàãòàæ áàéâ ãýæ ÿðüäàã. Õî¸ð ìºíãºí áýë, ¿ñíèé õàâ÷ààðóóä, ñ¿éõ, òîëãîéí 

äàðóóëãà, 2 øàíààãààð óíæèæ, öýýæèíä äóãóé õýëáýðòýé óðüäàà õîëáîãäîíî. 2 

ìºíãºí áýëòàëä áàéíà. Õàâòãàíä õººðãºº õèéæ, ìºíãºí áýëýýñ ç¿¿íý. ¯ñýíä òàëäàà 

4 õàâ÷ààð 3 íü óðò, ñ¿ëæýýñíèé äýýð áîãèíî õàâ÷ààð áàéíà. ¯ñíèé ãýð ìºíãº, ø¿ð 

ñóâäààð øèãòãýñýí áàéíà. Øàíõíû áàéäàë õýâýýðýý àðäàà ìºíãºí ç¿¿ëòòýé áàéíà. 

¨ñòîé ãýðëýýã¿é ýìýãòýé õ¿í ¿ñýý õàãàëàëã¿é ãàíö ñ¿ëæèæ öàöàãòàé áîîëò ç¿¿äýã 

çàíøèë áàéâ. Õ¿¿õýí 2- 3 æèë áîëæ ãýðòýý á¿òýí õîíèíû ìàõòàé î÷äîã áàéâ. Î÷èõîä 

íü õîíü, òýìýý- õàëóóí õîøóóòàé ìàë áàðüäàã. Õîæèì èíæ ìàë áîëíî. Èíæ ìàë ãýýä 

à÷àà à÷ààä õýýëòýé èíãý ÿâóóëàõ áà òýð èíãýí òýìýý áîòãîëîîä òýíäýý ¿ðæäýã ¸ñòîé. 

Òààðàõã¿é áîë èíæ ìàëàà àâ÷ áóöäàã áàéâ. Õ¿¿õýä íü ýöýã òàëä õîöðîõ ó÷èðòàé. 

Èíæ õ¿í ãýæ ñîíñîîã¿é ãýâ. 

Òýìýý à÷àà. Õî¸ð àâäàð, îð äýðòýéãýý õ¿¿õýí ÿâíà. Õ¿¿õýí î÷èõäîî äîîä 

õîøëîí, ºðõ, õèéæ î÷äîã ¸ñòîé. ¯õýã- õ¿¿õýä õèéäýã 4 õºëòýé äýýëýý îíãîéíî. 

(Îõèí òàë áýëäýíý) Òîãîî òàâüäàã ÷èã- òàâèóð õî¸ð äàìæóóðãàòàé 4 õºëòýé áàéíà. 

Òàéæèä òîëãîé õºëèéí äýð äºðâºëæèí í¿¿ðòýé áàéâ. Ýíãèéí õ¿íä áóëàíãèé íü 

öààãààð, óòñààð î¸ñîí íýã äýð áýëäýíý. Õºíæèë áàðàà áàéãààã¿é ãýâ. 

Òóëãà õ¿¿ òàë áýëäýíý. Ìè÷ ºäºð øèíý ãýð áàðèõûã öýýðëýíý. ×àãòàãûã ãýðèéí 

ñ¿íñ ãýõ áà õ¿¿ òàë ãóðâàí áóóðûí çîãäîð îðóóëæ õî¸ðûã áàðóóí, õî¸ðûã ñîëãîé 

òîìæ íýãòãýí î¸îä äºðâºëæèí õýëáýðòýé áîëãîäîã áàéâ. 

290

Èõýð õ¿¿õäèéí íýã íü íàñ áàðâàë áàãàíûí àöûã öóóëæ áàéâ. ¯¿íýýñ áàãàíûí 

äýýã¿¿ð àëõàõã¿é, áàãàíûí àöûã öóóëäàãã¿é ¿ã áèé. Ãýðòýý ãàðñàí õ¿¿õäèéí ýõèéã 

íü äàãóóëäàã ÷ òàë áèé. Ýñâýë ãýðòýý õîöðîíî. Çýý íü áîëíî. ªºðèéí õ¿¿õíýýñ 

ãàðñàí ó÷èð ãàë çýý íü áîëíî. ¯¿íýýñ çýýíöýð áîëíî. Òºðñºí ýã÷, ä¿¿ãýýñ ãàðñàí 

õ¿¿õä¿¿ä õîîðîíäîî áºë, áºëºíöºð áîëæ, áîëüñîí áºë ãýýä ìýäýõýý áîëèíî. 

Õ¿¿- à÷, æè÷- ãó÷- ãó÷èíöàð ãýíý. Ýöãèéí àõ, ä¿¿, ýã÷ ä¿¿ íàð àâãà, àâãààñ à÷- 

æè÷- ãýâ. Ýöýã òàë îéðòîæ, ýõ òàë õîëäîíî. À÷ àì áàðèíà (àõûí õ¿¿, õ¿¿ãèéí õ¿¿ 

áîëíî) Õàðèó õóä, ãàë íàãàö ãýæ ñîíñîîã¿é ãýâ. 

Íîõîé ºäºð àäóó óÿæ, áàð ºäºð óóãàí óíàãàíû íîãò àâ÷ àäóó òàâüäàã. Àäóóíû 

¿ðñ õàéëàõ ãýäýã íü èäýýíèé äýýæíýýñ øàòààæ áàéâ. Öàõèëäãààð òóóõàé çàíãèäààä 

õóë àéðãàíä õèéæ òàâüäàã. Äýðñýí óóðãà õèéæ ºðºìººð ìÿëààñàí õàðàãääàã áàéæýý. 

Óðüä ãàíö ãýðýýð, ãàíöààð ÷ áàéíà. Àéõ ýìýýõèéã åð ìýäýõã¿é áàéâ. Õîòíû 

ìàíóóë ãýæ áîñãîíî. Ãàäóóð íü áóóö àñãàæ óòàà òàâüäàã áàéâ. Õ¿í ä¿ðñýýð ÷ 

áîñãîíî ÷îíî ýëáýã áàéâ. 

Õýýð õ¿¿õäèéí òîãëîîì òààðâàë çààâàë àâäàã áºãººä áýëýãòýé ç¿éëä òîîöäîã 

áàéæýý. 

Äàëëàãàíû ñàâíû õóðãàíû àðüñûã áèò¿¿ ºâ÷äºã áàéæýý. Õàíáîãä Ìýðãý 

âàíãèéíõ, Áàÿí- Îâîî ò¿øýý ã¿íèéõ, Íîìãîí Áàëäàí çàñãèéíõ áàéñàí áà ÿðèà íü 

ººð ººð áàéâ. 

Õ¿¿õäýä äàðóóëãà õýðýãòýé. Àõìàäûí ¿ã, ààâ, ýýæèéí ñóðãààëûã õóóëü ìýò 

õ¿íäýòãýí õ¿ëýýæ àâäàã áàéâ. Îäîî ìèíèé òºëºº õýëæ áàéíà ãýæ îéëãîõã¿éãýýñ á¿õ 

þì áîëæ áàéíà. Ñàéí, ìóó ¿ãíèé óòãà àãóóëãûã ìýäðýõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà. Îéëãîæ 

õ¿íäýòãýõýä á¿õç¿éë îðøèõ ¸ñòîé. 

41. Äîæèä îâîãòîé Õàí÷èí, íàñ 74, ýð, ªìíºãîâü, Áàÿí- Îâîî, “Ãîâèéí 

õºãæèë”, (Óã íü Öºöèé ñóì, Ãîâü Ò¿øýý ã¿íèé õîøóó áîëíî) 

Íýãäëèéí òºâ 

Îäîî ìàë õàíãàë áîëæ çýðëýãøèæ áàéíà ãýâ. Óðüä õ¿íèé ººðèéí õ¿íýýñ 

àéäàã, ñóðãààëòàé áàéâ. Àéë íü àéë, ãàíö íü ãàíö áàéíà. Õîíä õîðãîëîîð áóóíà. 

Õàâðûí ýõýí ñàðä ãýðò õºãíºíº. Õîíäîíä õîðîî áàéõã¿é íºìºð ãàçàð õàíà òóóðãààð 

íºìºðëºíº. 

ªâºëä õºðºí õîðîî áàéíà. Õºëä¿¿ õºðèéã õîâõëîæ áàðèíà. ªâñ áàéãààã¿é, 

ºâñ, çýãñ ò¿¿æ õóðãàíä áîîæ ºãíº. Õàâðûí àäàã ñàðä õóðãà òàâèíà. Ýðò òàâèáàë øàð 

ìàõàà ãýýíý ãýæ äóðã¿é. Áóóöàíä äàõèí äàõèí áóóõã¿é. Àëü áóóö ñàéí áàéíà òýíä 

áóóíà. Ñàéí áóóö ãýäýã íü ºãëºº íàð ãàðàõàä ñó¿äýðã¿é, îðîé íàð ¿çýãäýæ øèíãýõ 

áóóöûã õýëäýã. Óñ íü õîë ÷, îéð ÷ áàéíà. Àéëûí ãýðèéí áóóðèíä ãýð áàðèõûã 


Ãàëààñ ãàë õ¿íä ºãºõ äóðã¿é. Ãîëîìòíîîñ ãàäàãø ãàðãàæ øàòààëãàõ äóðã¿é. 

Ìàðãààø íü í¿¿õòýíãýð ìóóõàé áàéâàë òýíãýð òàéòãàðóóëæ ¿íñýí äýýðýý ãàë 

àâàà÷èæ áóëæ ãàë ìàíàíà. 

Ãýðèéí ýçýí õàà áóóõûã ìýäýæ, õýäýí ÷óëóó äàâõàðëàí òàâüæ- îí ãýíý. Õàÿà 

áàãòâàë áàðüäàã, õîøóó áàãòâàë óóäàã ãýäýã ¿ãòýé áîëíî. Îí òàâüñàí ãàçàð áóóõ 

¸ñã¿é. Îëîí àéë áàéâàë çààâàëìîäîîð çóðíà. Òýäíèéõ òýíä áóóðü çóðæýý ãýäýã. 

291

Áîòãîíû çýë ºìíºº, òýìýý ºìíº ÷èã ë áàéíà. Ìîðèíû øîí õîéíîî áàéíà. Óðüä 

ãýðýýñ (õîéíî) ìîðü óÿäàã áàéâ. Ãýðèéí áàðóóí ºìíººñ ÿàãààä ìîðü óÿõã¿é âý? 

ãýâýë õ¿¿ ¿õíý. Ëàì çàëàõàä ëàìä ºãºõ ìîðèéã ãýðèéí áàðóóí ºìíºõ õàòàâ÷íààñ 

óÿäàã. 

ªðõíèé îîñðûã áóðóó äàëëàõã¿é ãýäýã áîë õ¿í íàñ áàðàõàä ºðõºº áóðóó 

äàëëàæ á¿òýýíý. ¯¿äèéã ºðõíèé îîñðîîð ãóðâàëæëàí äàðäàã ¸ñòîé. 

Ãýðèéí ç¿¿í õàòàâ÷èíä àéëûí èäýý áàéõ ó÷èð ìîðü óÿõ ¸ñã¿é áàéæýý. Øèðìýë 

¿¿äòýé ¿åä ¿¿äíèé áàðóóí òàëààð îðæ ãàðàõã¿é, øàãàéõã¿éãýýð ¸ñòîé. ªëºãíèé 

áààñûã õîòîíä àñãàíà. Õîíü îëîí áîëîõûã áýëýãäýíý. 

¯¿ä àëäëàõã¿é, áîñãîí äýýð ñóóõã¿é. Õîíèíû õýâòðèèã õîò ãýõýýñ, ¿õðèéí 

òýìýýíèé, àäóóíû çýë ãýíý. Ìºí àäóóíû çîãñîîë, òýìýýíèé õýâòýø, ¿õðèéí õýâòýø 

ãýíý. ªâºëä ¿õýð, òýìýýíèé çýë áàéíà. Óÿæ ñààíà. Àäóó õýýð õàà óíä ºâñòýé ãàçàð 

ÿâíà. Àéë óóæèì ãàçàð áóóõ ¸ñòîé. Õîíü ýçíèé äóðààð õýâòýõã¿é ººñíºº îëäîã. 

Íýãýíò ãýð áàðüñàí áîë õîíü õýâòýøýý îëíî. ßìàà ìàëûí ò¿ð¿¿íä ºñ÷, ñ¿¿ëä 

áàðàãäàíà, ýçýíäýý ýýëòýé àìüòàí ãýíý. Õîíü, òýìýý, àäóó ÷ ãîëäóó ñýòýðëýæ áàéâ. 

Òýäíèé ¿õýð ñýòýðòýé þì ñîíñîîã¿é. Àéë áóóõàä àõ ä¿¿ñýý áàðààäàõààñ ãàäíà 

äàññàí- èæèëññýí õýë àìã¿é, òóñòàé àéëòàéãàà îíöëîíî. Àéë õ¿íèé àìü íýããýäýã 

íü ýíý ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Ìàðãààø ýçã¿éäýõýä þìûã íü õèéíý. Ñààõàëò àéëûí ñàíàà 

íýã ãýäýãò ìàëûí ñóðàã ãàðãàõàä òóñëàíà. 

Ñààõ íèéë¿¿ëñýí áàéõàä àæëàà çîõèöóóëàõûí íýð þì. Óñàíä î÷èõîä íýã 

íýãíèéõýý ìàëûã óñàëæ ºãºõ æèøýýòýé. Òàíàé ìàíàéõ õî¸ð ñààõàëò òàâüÿ ãýíý. 

Áàãà ¿äýä, ¿äýýñ õîéø áàñ íýã 2 ñààæ áàéâ. Òýð àéëûí õîòîíä èøèã, õóðãà íü ÿâààä 

ñóðíà. Íàìðûí ýõýí ñàð õ¿ðòýë ñààõàëò áàéíà. Öººõºí ìàëòàé àéë õóðãà èøèã 

á¿ðýýñ ¿ðãýíý ãýýä ñààõëàõã¿é ÷ áàéíà. Ãóðâàí àéë àéë ë áóóâàë ìàëàà ýýëæëýíý 

(õîíèî ë) òýìýýã òýð á¿ð ýýëæëýõã¿é. Õîíèéã ýçã¿é îãò ÿâóóëàõã¿é. Íàìðûí ìàëûã 

èõýä ýðõýìëýíý. Óðüä àéë øîíòîé, øîíã¿é áàéâ. Øîíòîé àéë õîâîð áàéæýý. Ìîðü 

óÿõã¿é õàâ÷óóëíà. 

Ìîðèí õóóð, ëèìáý àéë á¿ðò áàéãààã¿é. 

Øààëöàõ- ººäºº òîãëîîì ãýæ ýëáýã òîãëîíî. Øààãààð “òàà íýìíýíý” ãýæ 

òîãëîíî. Äýëõèé ºðíº 80 ãàðóé øàà îðíî. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 3- íä ñàéõàí 

ìîðèî óíàæ, ìîðèî äýëëýýä õèëýí ìàëãàéãàà ºìñºíº. Öàãààí ñàðûí øèíèéí 3- íä 

ñàéí ºäºð ãýæ òýìýý ýõýëæ çîãäîðëîíî (õàé÷ õ¿ðãýíý) Óðüä ãîëîìò, ºðõ õºäºëãºõ 

¸ñã¿é ãýäýã áàéâ. Íýãæëýý ãýõýä àéëûí ãîëîìò, ºðõ õºäºëãºõ öýýðòýé. Àéëààñ öîã 

àâ÷ ÿâàõûã öýýðëýõ íü ¿¿íòýé õîëáîãäîíî. Àéëààñ òàñàðñàí íýã ãàëûí õ¿ì¿¿ñ ãýõ áà 

íýã ãàë, íýã îðîìæíîîñ òàñàðñàí ó÷èð õýëäýã áàéæýý. Çóãæààíä 2 áà 3 àéëààñ äýýø 

áóóõã¿é, ýíý íü áýë÷ýýð, óñíû õ¿ðýëöýýíýýñ áîëíî. Õîò íýãòýé ã¿¿í çýë, òýìýýí çýë 

íýãòýé á¿õ ìàë íü õàìò ÿâæ àìü, íýãòýé ÿâæ àéëñàíà. Ñààõàëò íü õîò òóñãàé áàéíà. 

Òºðñºí õ¿íä òîéãíû ìàõíààñ øºë õèéæ ºãíº. Àÿí çàìä ÿâàõ õ¿íä òîéãíû ìàõ 

ºãºõã¿é, ãýðëýõýä óðüäààð òàõèë òàâèíà. Áàãàíààð ¿¿ä äàðíà. Äýýð ¿å õèéãýýã¿é 

( íàìàéã 13- 14 íàñòàé áàéõàä) íî¸äûí àâõàé íàð äýðãýð ¿ñ õèéæ áàéâ. Äºðâºí 

öàãèéí õóâöàñ áýëòãýæ ºãíº. Õ¿¿õíèéã ìîðüòîé íü ¿¿äýíä ýñãèé äýâñ÷ àâíà. 2 

ãàðûã öàãààí äààâóóãààð, òîëãîéã áîîñîí áàéíà. Òóëãàíä àðãàë (¿õðèéí) çýðýãëýñýí 

áàéíà. Ãàë, áóðõàíä 2, 3 ìºðã¿¿ëýíý. Áýð öàé ÷àíàíà. øèíý ãýðò íàéðëàíà. 

292

42. ªìíºãîâü, Äàëàíçàäãàä ÍÑÌ- í ýðõëýã÷ Áàò- Î÷èð 

Ãóðâûí òîîã ýðõýìëýõ òóõàé ÿðèâ. 

Àðõàí ãóðâàí ñ¿¿æ 

Àíãàé ãóðâàí öîîõîð 

Àæ ãóðâàí áîãä 

Àðöûí ãóðâàí õàéðõàí 

Çàëàà ãóðâàí áóëàã 

Ãî¸îòûí ãóðâàí óëààí 

Ðàøààíû ãóðâàí òàõèëãà 

Õàð ãóðâàí öîõèî 

Õàÿà ãóðâàí áºõòèé 

Çàõ ãóðâàí çýýìýã 

Ãóðâàí ãýäýðãèéí õýö 

Ãóðâàí çýýðäèéí àãóé 

Ãóðâàí ò¿øìýëèéí õÿð 

Ãóðâàí ã¿íãèéí õîîëîé 

Ãóðâàí óëààí òýýã 

Ãóðâàí òýñèéí ãîë 

Òîãîî ãóðâàí çýýðö 

Òîëü ãóðâàí òàâàãòàé (Õàí áîãäîä) òèéì àãóé áèé. 

43. ªìíºãîâü, Äàëàíçàäãàä, Ò¿ìýí îâîãòîé Íÿì- Îñîð (72 í, ýð) 

1.Ãóéõ, 2. òàõèë òàâèõ, 3. ìîðäóóëàõ, 

Òàõèë òàâèõàä õ¿¿ èðýõã¿é, õ¿¿õýí áàéõã¿é. Õ¿¿ãèéí ýöýã, ýõ èðíý. Òàõèë 

ãýäýã íü èäýý ãýñýí ¿ã. Òàõèëä á¿òýí õîíèíû ìàõ, òàâãèéí èäýýòýé èðíý. Ìºí ìàëàà 

òàõèëòàé ºãíº. 25 õîíü, 5 òýìýý, 2 àäóó áàéõ áà ÿäóó íü 2 õîíü, íýã òýìýý ºãíº. 

Õàëóóí õîøóóã õ¿éòýí õîøóóòàé ìàë äàãàíà. ªãëººíèé íàðíààð õ¿¿õíèé ìýíãýòýé 

èæèë äààâóóãààð òîëãîéã áîîíî. Õ¿¿õíèéã ººðèéí ýöýã, ýõèéí íü ìîðü ýìýýëä 

ìîðäóóëíà. Øàð íàð, øàãàé ÷ºìºã ãýæ ñîíñîîã¿é. 

Õ¿ðãýí õ¿¿ä ìîäîîð íóì ñóì õèéæ ¿¿ð¿¿ëíý (äîì þì). Õóòãà ç¿¿ñýí áàéíà. 

Õ¿¿õýí èðýõýä ìîðèíû íü òîõìûã àâ÷ íóóäàã (Õýí áîëîâ÷ àâ÷ ºãºõã¿é) Ãýðèéí 

áàãàíààð äàðæ áàéíà. 3 ãóéëãàæ, õàäãèéã àâ÷ áàãàíàä óÿæ õ¿¿õíèéã îðóóëæ, òýðýíä 

ìºðã¿¿ëíý. 

Àìàð ÿâæ, à÷ æàðãà 

ªãëººíèé íàð øèã ºíãèéí öýöýã øèã ÿâ! 

Óðò íàñàëæ, óäààí æàðãà! ã.ì õ¿¿õíèéã òîíãîéëãîæ õàäàã áàðèíà. Àâãà, íàãàö 

íàðò ìºðã¿¿ëíý. Õàäàã àâàõ ãýæ îëîí õ¿íä ìºðã¿¿ëíý ãýäýã áàéâ. Ãàë, áóðõàíä 

ìºðã¿¿ëýíý. Äàðàà íü õ¿¿õíèé äîòîîä ýíãýðèéã äýâñ÷ õàð õ¿¿ ñóóæ þì áóëààæ, 

ãàëûí õàé÷ ºã÷ ãàë ò¿ë¿¿ëýýä ç¿¿í òàëä ñóóëãàæ, õ¿¿õíèéã ººðèéí õ¿í áîëãîíî. 

Èäýý áóäàà áîëíî. Íàéðëàíà. Áýðãýíòãýíý. Õ¿¿ã îðîíä íü îðóóëæ ºâºðòë¿¿ëýíý. 

Õ¿¿ òàëûí ýð áýðãýí, õ¿¿õýí òàëûí ýì áýðãýí òýäíèéä õîíîíî. 

Õóäûí ò¿ð¿¿ õýí áý? Õóðèìûí äýýæèéã ºðãºëºº ãýýä èäýý öàöàæ (2 õ¿í) 

çóãàòààíà. Õîéíîîñ íü õººíº. Ã¿éöýãäýíý. Òýäýíä èäýý á¿õíèé äýýæ áàéíà. Àéñóé 

293

èðæ ÿâàõàä èäýý öàöäàã ¸ñòîé. 

Ìèíèé 14,15 íàñòàé áàéõ ¿åä õ¿¿õýí ãàíö ãýçýãòýé èðæ áàéõûã ¿çñýí. ¯¿äýý 

òàâüæ õàéðëà! ãýæ 3 óäàà õýëñýí. ßäóóâòàð õ¿ì¿¿ñèéí äóíä 20 õîíü, 2 òýìýý 

áàðèóëñàí õ¿¿õýí ãýæ ÿðüäàã áàéâ. 

Õàðüä î÷ñîí õ¿¿õýí, õàäàíä õàðàâñàí ñóì, ººðèéí ýöýã ýõ, àõ ä¿¿ íàðò 

õàìààã¿é áîëîâ÷ õ¿¿ òàëä æèíõýíý àõä¿¿ áîëíî ãýäýã áàéâ. Á¿ñã¿é õ¿í äóóã¿é 

áîë äýýð ãýäýã. Äóóã¿é áàéâ ãýæ á¿òýí ¿õýõã¿é, á¿ñòýé õ¿í äóóòàé áàéõ ó÷èðòàé. 

Äàëààä æèëèéí òýðòýý ãýðòýý äàíõàð ýõíýð áàéñàí þì ãýíýëýý. 

5 ìºíãºí òðâðóóòàé òîëãîéí áà õºëèéí æèíò¿¿ ãýæ áàéâ. Õ¿¿õäèéí ¿õýãýýð 

ººæèí áîëãîæ ýñãèéãýýð ãýðëýæ áàéâ. ×èã ãýäýã íü õ¿¿õýä òýýäýã õóëñàí ñàâ 

(õÿòàäààñ èðíý) áàéâ. Õ¿¿õäèéí ººæèí áàÿí àéëä ë áàéíà. Æèíò¿¿ íü ýñãèé 

äºðâºëæèí áà ìîäîí í¿¿ðòýé, ñàâõèàð ºíãºëæ, 5 ìºíãºí òîâðóó õàäíà. Òîëãîéí 

æèíò¿¿íä ýð- ýìèéí öàìö, õºëèéí æèíò¿¿íä ºìä, õóâöàñ õèéíý. Ãóðâàí õ¿¿ 

ãýðë¿¿ëáýë áàÿæäàã. Ãóðâàí õ¿¿õýí ºãâºë õîîñðîíî ãýæ ÿðüäàã. Ãýð áàðüñàí àéëä 

õýëýõ áîëíî. Öàé àìñààä, àðõè áàðüæ åðººíº. 

ªäðèéí ñàéíûã ºíæèí õ¿ëýýæ 

Ñàðûí ñàéíûã ñààòàí õ¿ëýýæ 

ªíººäðèéí ºäðèéã ºëçèé õóòàã á¿ðäñýí 

ªãººìºð ñàéí ºäºð ãýæ 

ªðãºº ãýðýý áàðüñàí áàéëàà 

ªðãºº ãýð íü áîë 

Øèæèð àëòàí òîîíîòîé 

Æèðìýí ýðäýíý áàãàíàòàé 

Ø¿ð ñóâäàí óíüòàé 

Äóãóé ìîäîí õàíàòàé 

Öàãààí ìºíãºí äýýâýðòýé 

Öàëèí ìºíãºí òóóðãàòàé 

Àìüä ìîãîé øèã õîøëîíòîé 

Àâðàãà ìîãîé øèã õàÿàâ÷òàé 

Àëäàðòàé ñàéõàí ºðãºº áîëæýý 

Íàéðàíä áîë: Áóöààä èðýõýä áóëàã øèã 

Äàéðààä èðýõýä äàëàé øèã 

Íàÿí æèë íàéðëàæ 

Õóòãà òàâèëã¿é ìàõ èäýæ 

Õóíäàãà òàâèëã¿é àðõè óóæ 

Àëàã ¿ð íü ãýðýýí ä¿¿ð÷ 

Àðâèí öàãààí áóÿí íú äçëõèé ä¿¿ð÷ 

¯ðýýí òàíèõã¿é ºíºð 

¯ðýýãýýí òàíèõã¿é áàÿí ÿâàõûí áýëýã äýìáýðýëòýé åðººëäýâø¿¿ëüå! 

Ýñãèé õèéæ áàéõàä: 

Çýý äýý:Õóðûí óñààð øàâøñàí 

Õóðäàí ìîðèîð òàòñàí 

Õóð öàãààí ýñãèé áèçäýý 

Òºðèéí ýä òºâ ñàéõàí 

294

Òºðèéí ýçýí ìºíõ ñàéõàí 

Õóðãàíû óíãàñ õóðóó çóçààí 

Òºëºãíèé óíãàñ òºº çóçààí 

Òºìºð ìýò ñàéõàí, õàâòãàé ýñãèé áîëîõ áîëòóãàé! 

Õºäººä îðæ ñóóæ ãîëäóó ãýðëýíý. Íýãäýë áîëîîä 75 òîëãîé ìàëòàé áîëãîõîä 2 

ºðõ àì áîëîîä áàéâ. Ýíý íü ìàëòàé áàéõ àðãà þì. Äýýð ¿åä ºðõ íýãäýõã¿é, çîðãîîð 

áàéâ. Õ¿¿ ãýðëýýä ºì÷ ºñººä òóñãàé ÿâóóëíà. Õàìò ÷ ÿâæ áîëíî. ªì÷ íü òóñãàé ë 

áàéíà. Õ¿¿ãýý õ¿ðãýí îðóóëæ ñóóëãàõ äóðã¿é. Òýð òýäíèéä îðîãíîñîí, èðæ î÷äîã 

þì ãýíýëýý ãýäýã. Çîëèáîí õ¿¿õýä, îâîã õýí áý? ãýõýä “áóòà÷” ãýæ ýõíýð íü îâîãëîäîã. 

Ëàì íàð îëîí áàéñàí ÿâäàë ãýð á¿ëä ìóó íºëººëòýé áàéâ. 

44. ×èìèäèéí Ãîíãîð, íàñ 66, ýì, 

Òºãñèéí Äàìäèí, íàñ 76, ýð, ªìíºãîâü, íî¸í, “35 æèë” íýãäýë 

7- ð áàãèéí 17 àéë “Áàäðàë” íýãäëèéã áàéãóóëæ (1956 îíû 11 ñàðûí 20) 1959 

îíä “35 æèë” íýãäýë áîëîí íýìýãäæýý. Íî¸í óóë. Ñýâðýý õàòàí, Õ¿â¿¿í óóë áàéâ. 

Íî¸í õàòàí ýâäðýýä íºõºð íü 70- ààä öýðãýýð (õ¿ðýí õàíà)õ¿ðýýëæ, 3 ò¿øìýë íü 

íî¸íûã ÿâóóëàõã¿é ãýæ ñºãäºí (áºõèéí) áàéãàà ò¿¿õòýé. Õàòàí òîëèî ÷óëóóäàæ 

òîëü õàä áîëæýý. Òîëèíä ãóðâóóëàà õàðàãäàæ áàéõ äîìîãòîé. Òýâø íü äºðâºëæèí 

äîìáî àÿãà áàñ áàéäàã. 

Ò¿éìýðò Àð øàíä, Õàâ÷èë, Ò¿øìýë (ºâºðò íü) äóíä ò¿øìýë (ºâºðò) áàðóóí 

ò¿øìýëèéí àðä Ø¿¿ò, Áîãîæ ìýòèéí ò¿øìýëèéí äàéðñàí áóóö áàéæýý. Õîîðîíäîî 

2- 3 êì- ò áàéíà. Íýã áóóöàíä íýã àéë áàéâ. Îäîî ÷ àäèë, ò¿øìýë¿¿äèéí àðö àãóé 

áàéäàã. ªâºëæººíä õîðîî îãò áàéãààã¿é. Õºðçºíãººð õîðîî áàðèõã¿é áàéâ. Íýã 

áóóöàíä äàõèæ áóóõã¿é, Ìàíàéõ ãýõýä Õ¿â¿¿íèé ýíãýðò õýòýðõèéä ºâºëæººä ë 

ÿâäàã áàéâ. Ø¿¿òèéí ºâºëæºº óñòàé, áóñàä áàðóóí ò¿øìýë, äóíä ò¿øìýë (õàâ÷èë), 

Àð øàíäàä çºâõºí õóäàã áàéâ. Óñ íü íýã êì îð÷èìä áàéíà. Áýë÷ýýðýýð ÿâààä 

ò¿øìýë¿¿äýýñ óñ óóæ áàéæýý. Õàâàðæàà îéð çóóðò, õºõ õóäàã, ñ¿¿æèä í¿¿íý. Ñàð 

ãýäýã çàäãàé óñòàé õàâàðæàà áàéâ. 

Õóó÷÷óóë íàñ áàðñàí ãàçàð àéë áóóõã¿é áàéâ. Îðøóóëãûí ãàçðûã “äàðõàí 

ãàçàð” ãýíý. Àõ ä¿¿ ñàäàíãààðàà íýã ãàçàð îðóóëæ áàéâ. Øîðîî ãàçðûã õºäºëãºâºë 

ìóó, äîãøèðäîã ãýäýã. Îäîî õ¿¿ðèéí õàøàà ãýíý. 

Íýã íóòàãò 1- 2 ñàðààñ èë¿¿ õóãàöààãààð áàéæ áîëîõã¿é.7- ð áàã ãýæ áàéõàä ãàíö 

ãàíöààð 70- ààä ºðõ áàéâ. Çîæèã áàéâ. Õ¿íèé õ¿¿õíèéã ãýðýýñ äàãóóëæ ãàðãàõã¿é 

áàéâ. Õ¿ðãýí õ¿¿ ãýæ ãýðò íü áàéãààä ººðºº ãýðòýý òóñãàé ìàëòàé áàéíà. Õîíîã 

çóóðûí õ¿¿õäèéí ýöãèéã îëîõ ãýäýã áàéâ. Áàòà÷èéí(õîíîöûí) õ¿¿õýä èõ áàéâ. 

Õàíãàéä õ¿¿õýí õóäàëäàíà. Ìàíàé ýíä òîëãîéã íú õàäãààð áîîæ, õóðèì õàÿà 

õèéæ àâ÷ áàéâ. Õ¿¿õíýý àâ÷ðààä õ¿¿õíèé (ýöýã,ýõ) ñàäàíãóóäûã îðñîí áîðîî 

àðèëäàã, èðñýí ãèé÷èí áóöäàã! ãýæ õººäºã áàéæýý. 

Òºðòýé ãýðýëñýí õ¿íèé îðîí äýýð õýëã¿é ñóóâàë ýìýýëòýé ìîðèî ºã÷ ÿâàõ 

ä¿ðýì áàéâ. Îðîíä øýýñýí õ¿í áàéâàë õîðìîéã õàäàæ òîîðöîãîîð íü øýýñèéã íü 

àñãóóëíà. Õàõàæ ¿õâýë ñàéí, áàÿæäàã ãýíý. 

ªì÷ ºãºõ ¿åä çýý íàðòàà èë¿¿ã ºãäºã. Ýõèéí íýðýýð áóþó íàãàö íàðûí íýðýýð 

õ¿¿õäèéã íýðëýõ íü èõ áàéâ. Ñàäàíä á¿ñòýé òàë îéðòîîä, á¿ñã¿é òàë õîëäîîä áàéíà. 

Õîðìîé äýâñ÷ ãóðàâ ìºðãººä þìàíä ÿâíà. Ãàë àõëàíà ãýæ õóó÷äûí ãàë ãîëîìòûã 

295

ñýðãýýíý. Õ¿í ãýäýã õóó÷öóóëûí ãîëîìòíîîñ ¿¿ñ÷ áàéñàí ò¿¿õòýé áºãººä áóóðëûí 

ãàë ãîëîìòûã òàõèäàã ¸ñòîé. Óðüä àõ ä¿¿ ñàäàíãóóä ýâäðýõã¿é. Õîîðîíäîî õàðüöàà 

ñàéòàé, áàéâ. Ýöýã, ýõèéí äàðóóëãà ñàéí áàéæýý. Ýíä õ¿¿õýí õóäàëäàõ ¸ñ áàðàã 

áàéãààã¿é, äàíõèð ýõíýð áàéãààã¿é. Õººòýé òîãîî, çýâòýé ç¿¿íýýñ ñàëàõã¿é, àéëûí 

áýð òîîíî ãîëëîæ ñóóõã¿é.ºíãºðºõã¿é ãýæ áàéâ. 3 áà 5 íàñàíä íü ¿ñèé íü àâ÷, õî¸ð 

ýâýð òàâèíà. 12, 13 íàñíû õîîðîíä õîëáîî òàâüæ, 14, 15 íàñ õ¿ðýõýäøèë òàâèíà. 17 

íàñíû ¿åä øàíõ òàâèõ áà çóëàé òàâèõûã õýëíý. Øàíõã¿é íýã ñ¿ëæèõèéã í¿ãýë, õî¸ð 

ñ¿ëæèõèéã (õÿòàä øèã) ìóó ãýíý. Øàíõûã 2 ÷èõíèé àðä ñ¿ëæýýä íèéë¿¿ëæ íýã 

ñ¿ëæäýã ¸ñòîé. ×àâãàíö áîëòëîî ãóðàâ ñ¿ëæäýã, 50 íàñ õ¿ð÷ ãàð÷ ÷àâãàíö áîëíî. 

1930- ààä îíû ¿åýñ ýð÷¿¿ä ãýçýã òàâèõàà áîëüæ, ãýçýãòýé öýðýãò ÿâààä 

àâàõóóëäàã ÷ áàéâ. Ýíý ¿åýñ õàëèìàã òàâüæ ýõëýâ. 

Èëæãýí áóóðàé íóäðàãà ãýæ áàéâ. Íóäðàãà áóóëãàõ ¸ñã¿é. Ýõíýð õ¿í õîðãîé 

òîðãîîð 2 õóøóó ºðãºí èìæñýí íóäðàãàòàé áàéâ. Æèðèéí äýýëèéã ìàíæýíãýðòýé 

äýýë ãýíý. 

Ìîíãîë ãóòàë ýð, ýìñýýð ÿëãàãäàõã¿é, äýýëèéí òîâ÷íûøèëáý ìàøóðò, á¿ñ íü 

äýýëíýýñ ÿëãàðñàí ºíãºòýé, àë÷óóð (ãóðâàí àì) äóðäàí. Õàæóó òàëäàà óíæóóëíà. 

Òîîðöîã èõ áàãàã¿é ºìñºíº. Õèëýí ìàëãàé- ñýýòýí ìàëãàé (¿ñòýé) õàâàð, íàìàðò 

ºìñºíº. Ãýçãèéã õàð ìÿíäñàí óòñààð çàëãàà õèéíý. Õîðìîéòîé ÷àöóó áàéíà. 

Çàëãààíû ¿ç¿¿ðò äàðóóëãà (ìºíãºí)- ààð á¿ñýíäýý òýýãë¿¿ëæ áàéâ. ¯ñíèé ãýð 

áàéãààã¿é. Óãòàà ãóó äàðóóëãà ãýíý. 

Øàíõ æàâèõààñ ºìíº ãàíö ñ¿ëæèæ, ø¿ð öàöàãëààä ç¿¿íý. Øàíõ òàâèõààðàà 

èõ õ¿íèéþì ýäëýíý. Øàíõûã çýýðãýíèéí öàâóóãààð íààíà. Õàð çýýðãýíèéã í¿äýýä 

óñàíä ÷àíàæ, øèðãýýãýýä öàâóó áîëãîíî. ¯ñ ñàéõàí óðãàíà ãýäýã. 

×èõ 7, 8 íàñàíä öîîëæ, ìºíãºí ãàðõè, í¿¿ðòýé ýýìýã ç¿¿íý. Ñàëáàíòàé ýýìýã 

4, 6, 8 öàöàãòàé áàéíà. Óðüä ãýð áýëäýõ ãýæ áàðàã áàéãààã¿é, çààâàë ýð õ¿í ãýð 

òîëãîéëíî ãýõã¿é ýìýãòýé õ¿í ÷ òîëãîéëíî. 

44. Ñàìáóó îâîãòîé ßíæìàà, íàñ 81, ýì, 

ªìíºãîâü, Íî¸í ñóì, “35 æèë” íýãäýë, Òºâèéí áðèãàä 

Ñàìáóó íàãàö ýã÷èéí íü íýð áîëæ, áàð ºäºð óíàãà óÿæ. Ç õîíîã ºíãºðºõºä 

ã¿¿íèé ¿ðñ ãàðãàíà ãýæ áºõ áàðèëäàæ, ìîðü óðàëäóóëæ áàéâ. Çóíû äóíä ñàðä óíàãà 

ìàõëàõàä óíàãàà áàðüäàã (õºðºâæ¿¿ëýõýä). 3 àçðàãà àäóóòàé àéë 20 ãàõàì óíàãà 

áàðüæ áàéâ. 

¯ðñ ãàðõàõàä ãî¸ëîî ºìñºíº. (Õèëýí ìàëãàé) 9 áîð ìîðü óíàñàí ýð÷¿¿ä çýëýý 

òîéð÷ ñ¿¿ãýý öàöíà. Íî¸í áîãä, Õºâ¿¿í õàéðõàí, Äýíãèéí îâîî çýðãèéã òàõèæ áàéâ. 

Á¿ñã¿é õ¿í òýíä î÷èõã¿é. Ìîðü óÿñàí àéëààñ ìºí áºõ÷¿¿ä îâîîíä î÷äîã. 

Õ¿¿õäèéí ñýãñýý àâàõ, äààõü àâíà ãýíý. Õ¿¿õäèéã îëøðîîä èðýõýä íýãýýð 

íü òºëººëæ àâäàã áàéâ. Ãàíö ãýçýãòýé îõèí ãýõ áà ãóðâàí ãýçýãòýé øàíõàà òàâüæ 

õ¿¿õýí áîëäîã ¸ñòîé áàéæýý. 

Óãñààòàé õ¿ì¿¿ñèéí àâõàé íàð ò¿íòãýðòýé äýýë, äýðãýð ¿ñ õèéæ áàéâ. ¯ñýý 

áóóëãàæ óðàãø íü óíæóóëààä ýõíýð ãýãääýã ¸ñòîé. Õàð ¿ñèéã íü õàãàëæ õàëçàí 

õîíèîð ñ¿é òàâüæ àâñàí ýõíýð áèø¿¿ ãýæ ÿðüäàã. ªºðèéí ãýðèéã íàð áóðóó ýðã¿¿ëæ, 

òîëãîéã áèò¿¿ëæ àâ÷ ÿâäàã ó÷èðòàé. Äóðòàé ãàçðàà í¿¿æ, íýã ãàçàð íóòàãëàæ 

áàéãààã¿é. Òîðãóóä áýýëèéí íóòàãò îòîð õèéæ ºâºëæäºã ÷ áàéâ. 

296

Íýã àéëûã íýã õîòîîðîî, íýã õîòîíä õýä õýäýí àéë áàéâàë ñ¿ðãýýðýý ãýíý. 

Ãýðèéí áóóðèéã çàñ÷, øàçðûã ñýíäèéëæ õàíûí õýìæýýãýýð òààðóóëíà. Àéë 

ãîëîìò áàéñàí ãàçðûã öýýðëýíý. Ãîëîìòîî öýâýðëýõ ¸ñòîé. Õ¿¿õäèéí ñýãñýã çàðèì 

àéë õàäãàëíà. Àìíû ºâ÷èí èðýõýä äîìíîíî. 

Õ¿¿õýä óãààõàä øààíò ÷ºìºã, õààíû 4 ºíäºðòýé ÷àíàæ, øààíò ÷ºìãèéã ýõ 

íü èäýæ, ÿñàí ÷ºìãèéã õàäãàëíà. Øàëáàðõàé õóâèëàõ, þìãàðàõ, íóðàõàä òàøèæ 

ò¿ðõýíý. Ýõ áàðüñàí, áîîñîí ýõèéã ººðèéíõººñ ÿëãààã¿é õ¿íäëýíý. Òàíàéõòàé 

èíãýí ñ¿¿íèé ñàäàí áèø¿¿ ãýäýã ¿ã áèé. 

Ãàë òàõèõäàà ºâ÷¿¿, ìàëãàé ºìñºæ ãààäàà ìºðãºíº. Óóðàã ñó¿ë, øààíò ÷ºìºã, 

õààíû 4 ºíäºð, õîøíîãî ÷àíàíà. 3 õîíîã ºíãºðºõºä äàëëàãàíû õóâèíä áàéãàà 

ç¿éëèéã õóâààæ èäíý. 

Äàëëàãàíû ñàâààä çàëàà ÷ºìºã, áîîâ, èäýý õèéäýã. Äàëëàãàíû ñàâûã õóðãàíû 

áèò¿¿ ºâ÷ñºí àðüñààð õèèíý. 

13 íàñíààñ äýýø ãàðõè áºãæ ç¿¿äýã. Àðâàí õóðóóíû õî¸ð íü áóçàðòàé ó÷èð 

òýð áóçðûã õààæ áàéãàà ó÷èðòàé. Ãàçðûí öýýæ áàðóóí ç¿ã ãàçðûí äýýä òàë ãýæ 

õ¿íäýòãýíý. Õ¿í íàñ áàðàõàä ãàçðûí äýýä ð¿¿ ãýðýý çàéëóóëäàã çàíøèëòàé. Ãýðèéí 

áàðóóí õîéíî, ºâãºí àõìàä õ¿í ñóóõ ¸ñòîé. Àâãàéòàé ýð õ¿í ç¿¿í òàëäàà.íàñòàé 

áîëáîë áàðóóí õîéíîî ãàðàõ áîëîîã¿é áèë¿¿ ãýæ ÿðüäàã. Ëàì õ¿í ãýðèéí áàðóóí 

õîéíî áàéíà. Ãàë òîãîî áàéõ ãàçðàà ýì õ¿í áàéíà. Àéëä òóëãà íýã ë áàéíà. Òóëãàíû 

äîîð äºðâºí ÷óëóó òýãøëýí òàâèíà. Òóëãàíû òîòãîíä çààâàë þì èâíý. ×óëóó òóëàõ 

áîëáîë ãóðâûã ë òóëíà. Òàìãààð íü èõ ãýðèéíõ, áàãà ãýðèéíõ ãýæ ìàëûã òàíüäàã. 

Çàãàñ, ñýðýý, ñàð, ÷àíäìàíü, ÷îéíæèí ãýõ ìýòèéí òàìãà çîíõèëæ áàéâ. 

45. ªìíºãîâü àéìàã, Íî¸í ñóì, “35 æèë íýãäýë”(1983. Õ.26) 

áîëîâñîí õ¿÷èí Ñ.Òóíãàëàã 

Ìàë àæ àõóéä áàéãàà á¿õ ºðõ 97, ìàë àæ àõóéí ñóóðü 68. ¯¿íýýñ 

1. Àäóóí ñóóðü íýã- íýã ºðõ - 300 

2.¯õýð ñóóðü íýã- íýã ºðõ 

Ç.Õîíèí ñóóðü 7- 8, íýã ñóóðüò íýã ºðõ 

4.ßìààí ñóóðü 22, íýã ñóóðüò 1- 2 ºðõ 

5.Òýìýýí ñóóðü 36, íýã ñóóðüò 2 àéë. 

300- 400 òîëãîéãîîð ñóóðèëíà. Íýã àéë 500 ýì õîíü, 200- 250 ýì ÿìàà ìàëëàíà. 

Íýã õ¿íä 200 òîëãîé îíîãäîíî. Ñóóðüò áàéãàà 2 ºðõèéí çàðèì íü òýòãýâýðò áàéãàà 

ºðõ áîëíî. Òýòãýâýðò ãàðàõäàà ñóìûí òºâä ñóóíà. Ñóìûí òºâèéí á¿õ ºðõ 100 îð÷èì. 

Ñóìààðàà ñîöèàëèñò õºäºëìºðèéí áðèãàä (“35 æèë íýãäýë) áîëíî. Àéìàãòàà 

àæëààðàà äýýã¿¿ð îðäîã. Ýìýãòýé÷¿¿ä íü èë¿¿ îëîí áàéíà. Íºõºðã¿é õ¿¿õýäòýé 

ýõ÷¿¿ä íèëýýä õóâèéã ýçëýíý. ªðõèéí äóíäàæ àì á¿ëèéí òîî 6- 7 áîëíî. ªðõèéí 

á¿ðýëäýõ¿¿íèéã. õýñýã áðèãàäààð ãàðãàâ (.¹ 5.1983) 

46. Òóíãààí îâîãòîé Äîëãîðñ¿ðýí, íàñ 78, ýð, 

ªìíºãîâü, Ñýâðýé ñóì “Ñîöèàëèçìûí çàì” íýãäýë, 

Óíàà ò¿øèæ Ñýâðýý ãýñíýýñ Ñýâðýé ãýæ ÷èëáýíò óíàà íü æèëáýíòñýí ãýñíýýñ 

÷èëáàíò ãýõ áîëæ óíààãàà íýìíý÷èõ ãýñíýýð íýìèãò áîëæýý. Íî¸í áîãä 2 ò¿øìýëýý 

çîãñîîæ, Õàíãàéí õÿðààð (öýðã¿¿ä øè) äàé÷äàà õèéñýí äîìîãòîé. 

297

Óóëûí õÿðààð ºâºëæèæ, õÿðààð áóóäàëëàíà. Áóóöàà ãàçðûí íýðýýð íýðëýõýýñ 

õ¿íèé íýðýýð íýðëýõã¿é. Ñýâðýéí õÿðä ìàø îëîí áóóäàë áàéæýý. Õ¿í, ìàë ãîëäóó 

öàñààð óíäààëíà. Áýëýýð òîéðñîí áóóäàëä õàâàðæäàã. Èõýíõ íü ãàíö ãýðýýð, õààÿà 

õî¸ð ãýðýýð áàéíà. Óóë.õàäíû íºìºðò áàéíà. 

Õºðçºí õîðîî áàðèõã¿é, íýã áóóäàëä òýð áîëãîí äàõèí áóóõã¿é, ººð ººð 

áóóäàëä áóóíà. Õàâðûí äóíä ñàðûí ¿åä õÿð ººäºº ãàð÷ ºâñºëíº. Öàñ áàðàãäàõàä 

áýë òàë ðóóãàà áóóíà. Íîãîî ÷ ãàðíà. Íýã àéë 5- 6 òýìýý à÷äàã. ßäóóâòàð àéë 3- 4 

òýìýý à÷äàã. Äýýâýð õî¸ð äàâõàð, òóóðãà äàí ë áàéæýý. Õ¿¿õäýý ¿õýã àâäðàíä à÷äàã. 

Ñ¿é òàâüæ õ¿í àâàõàä õ¿¿õýí ¿õýã, îðòîé èðäýã ¸ñòîé. Í¿¿ðòýé ìîäîí îð, 3 

øèðõýãòýé, òàâàí òîâðóóòàé òîëãîé, õºëíèé äýð áàéíà. Íèìãýí øàíç ýñãèé õºøèã 

îðíû àðä áàéíà. 

Á¿ðýí ãýð õ¿¿ òàë áýëäýíý. Áýð èðýõýä òîãîî òàâüñàí áàéõ áà áýð íºõðººñ 

àõ á¿õèéä ìºðãºæ, òîãîîãîî áàðèíà. Ñ¿éíèé õýìæýý àéëààñ øàëòãààëíà. Ãîëäóó 

òýìýý, àäóó, õýäýí áîã ºãíº. Õ¿¿õýíäýý õóâü ºã÷ ãàðãàíà. Ýõíýð áîëîõ öººõºí áàéâ. 

Ìèíèé àõ õ¿¿õýí àâàõàä õàëèóí ìîðü, àðâààä õîíü, ÿìàà ºãñºí ãýäýã. Õ¿¿õýí 

òàë ºãñíèéã ë àâíà. Æèíõýíý ¸ñîîð ýð õ¿í àéë òîëãîéëæ, íóòàã ¿çýõ¸ñòîé. Õàíü 

íºõðèéí íýðèéã õýëýõã¿é, òà, ìàíàé õ¿í, ãýðèéí ýçýí ãýíý. Ýð õ¿í çàëèà ÷ºìºã 

òàøèõã¿é, ýìýýëèéí óðüä á¿¿ðãèéã õîéø íü õàðóóëàõã¿é ¸ñòîé. (ªâºð 49- ýìýýëèèí 

á¿¿ðãèéã íààø íü õàðóóëäàã ãýë¿¿). 

Ýöýã, ýõèéí íýð öýýðëýæ, àäèë íýðòýé õ¿í òààðàëäâàë õàëüòàðãàæ õýëýõ áà 

õýö¿¿íýðò ÷ ãýíý. Ìàíàéõíû òýäíèé îðîì þì ãýíýëýý.Èõ ãýð ãýæ õóó÷äûí ãàë 

ãîëîìòûã õýëíý. Òýäíèé ë ãàë ãîëîìò ÿâàà þì ãýíý. Îòãîí õ¿¿ ë ãàëä õîöðîíî. 

Óëààí çýý ãýæ ýõèéí àõ áàéâàë, îõèíûõ íü õ¿¿õäèéã õýëíý. Óëààí çýý íàãàöäàà èõ 

õ¿íäòýé õ¿í áîëíî. 

Æàñàà òàìãàíä àõ ä¿¿ñýýðýý áè÷ýýñòýé áàéâ. ßë îíîãäîõ, òºëáºð òºëºõ ¿åä 

õàìòðàõ ¸ñòîé. Òèéì àõ, ä¿¿ñ ºì÷ íýãòýé áàéñàí áà íýã ãîëîìòíîîñ ñàëñàí óëñ 

ãýäãýýñ óëáààëàí ãàðñàí áàéæ áîëîõ þì. (Ã.Ö.) Òàéæ óãñààòàé, òºðèéí õàð õ¿í 

¸ñòîé òºðòýé ãýðëýõ ¸ñòîé. 

47. ªìíºãîâü, Ñýâðýé ñóì, “Ñîöèàëèçìûí çàì” íýãäëèéí ãèø¿¿í, 

Àçàé îâîãòîé Æàí÷èâ (74í, ýð) 

Ñ¿é òàâèíà, õ¿ðãýíý ãýæ ÿðüæ áàéñíûã ñîíññîí ãýâ. 1. Ýõëýýä óã ãýðò íü î÷èæ 

àñóóõàä àì íèéëáýë àìüäðóóëàÿ ãýæ ãóéíà.2. Àðõè, õàäàã òàâèíà. Àðõè õàäãààð ìàë 

àìëàæ ñ¿¿ëä íú àâàà÷èæ ºãíº. Õóä õóðèì (¸ñëîõûí íýð)- íä î÷ëîî ãýæ ÿðèëöäàã. 

Ýõíýð, íºõºð õî¸ð õýðýëäýýä, 2 õ¿íýýð õýëýëö¿¿ëæ, 20 õ¿íýýð ìîðäóóëæ èðñýí 

þì. Îëîí õîíèíû ÷èìýý,îíãîðõîé õºòëèéí áàðààãààð èðýýã¿é ãýæ ÷àìàéã áàÿí ãýæ 

øóíààã¿é, èõ õ¿íäòýé èðñýí ãýñýí óòãàòàé áîëíî. Ýíä ¿ñ õàâ÷äàãã¿é çàíøèëòàé 

àæ. 

Àõ ä¿¿ãèéí ñ¿ëáýý ýöýã òàëààð îéðòîæ, ýõ òàëààð õîëäîíî. Íàãàöàõààñ õ¿íäòýé 

ç¿éëã¿é ýã÷ ä¿¿ãèéí õ¿¿õä¿¿ä õîîðîíäîî áººñºº õóâààõ áºë áîëíî. Àõ íü ýñâýë 

íàãàö íü ºðõºº òýðã¿¿ëæ áàéâàë ò¿¿ãýýð îâîãëîíî. Á¿ñòýé õ¿íèé àõìàäààð àéë 

íýðëýãäýíý. Á¿ñòýé õ¿¿õýä áàéâàë íàñàíä õ¿ðýýã¿é ÷ ãýñýí ò¿¿ãýýð àéëûã íýðëýíý. 

Îãò ýð õ¿íã¿é áîë íýðëýãäýíý. Ýð õ¿í çààâàë ºðõ òîëãîéëîõ ¸ñòîé ãýäýã çàíøëûã 

áàðèìòëàíà. Òºðñºí á¿ñã¿é ä¿¿ãýýñ ãàðñíûã ãàë, óëààí çýý ãýíý. Ãàë ãîëîìòòîé 

õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. (Ã.Ö.) 

298

1. 3óë ñàðä ãàë òàõèõ áà ãàëàà õ¿íäýòãýæ, ãàëàà äàëüäðààõã¿é, õàìààã¿é 

¿ëýýõã¿é, áîõèð þì õèéõã¿é, ñ¿¿ îðóóëàõã¿é çàíøèëòàé. Ãàëûã ÿìààíû ºâ÷¿¿ãýýð, 

ìºí òýìýý îëîí áîëíî ãýæ öàãààí çýýðèéí ºâ÷¿¿ãýýð òàõèæ áàéâ. Õîíü àëàõã¿é. 

(Ãàëûí òàõèëãàíû ñóäàð óíøäàã) 

2. Íàìàðò æàñàà óíøóóëíà. Àéë á¿ð ººðèéí æàñààòàé. (Äàðõèéí ìàíäàë, 

Ãîìáî, Àëòàíãýðýë, Òàâàí õààí, Ãîâèéí Ëõà, Íàìñðàé ã.ì) 

3. Ãóðàâ õîíîæ, õ¿¿õäèéí óãààëãà áîëîõîë Íàìäàã áóþó Äàøï¿ðýâ ñàí òàüüæ, 

õ¿¿õäèéã øºëººð óãààæ, ñàí òàâüñàí ëàìáà îéðòºðëèéí ãýãýýí õóâèëãààäààñ íýð 

àñóóæ ºãíº. Äàëëàãà àâ÷ õóðàéëíà. 

4.Îâîî òàõèëãà õàâðûí ñàðûí ñ¿¿ë÷, çóíû ýõýí ñàðä áîëæ õóð òóíäàñ èð¿¿ëæ, 

íîãîî äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé 13 ñàí òàâüäàã áàéâ. Îâîî òàõèëãà ãýõýä àéëóóä 

ººñíºº àðõè áÿñëàã àâ÷ î÷äîã. 

48. ×èìýäöýðýí îâîãòîé Òºìºð, íàñ 65, ýð, 

ªìíºãîâü, Ñýâðýé ñóì,” Ñîöèàëèçìûí çàì” íýãäëèéí òºâ, 

Òýæýýëèéí öýãèéí ýðõëýã÷ 

Æèë ìýíãèéã òààðóóëæ, òàíèõã¿é õî¸ð õ¿íèéã ãýðë¿¿ëíý. Ëàìààð øîäóóëæ 

õ¿¿ òàëûí ýöýã ÿâæ õ¿¿õýí ãóéíà. Äàðàà íü õàäàã òàâèíà. Ýíý ¿åä ºðòãºº òîõèðíî. 

Ñ¿éí õîíü áýëäýíý. Áýëýã ñ¿é òàâèõäàà àõ, ä¿¿ä íü õàäàã ºãíº. ×èíýý ìýäíý. Õàëçàí 

öàãààí õîíèéã ýð õóðãà äàãàæ î÷äîã. Ýíý õ¿é çóçààð÷ ìàë ºñºõèéã áýëýãäýíý. Àÿãà 

ñ¿¿íä 9 ýðäýíèéí çàé õèéæ èõ òîì õàäàãòàé ýõèéí öàãààí ñ¿¿ ãýæ õ¿¿ãèéí ýõ 

õ¿¿õíèé ýõýä áàðèíà. Õ¿¿õíýý á¿ðýí õýðýãëýëòýé ýìýýëòýé õàçààðòàé ìîðü óíóóëæ 

õ¿ðãýíý. Óíàæ èðñýí ìîðèéã õ¿¿ òàë ãîëíî. Õ¿¿õíèé 2 í¿äèéã áîîæ ä¿¿ðäýã 

¸ñòîé. Õ¿¿õíèéã áóóëãàæ àâàõäàà öàãààí ýñãèé äýâñ÷, ýìýýëòýé íü õàìò ìîðèíîîñ 

áóóëãàæ àâíà. Í¿äíèé áîîëòûã àâíà. Íºõðèéí ýõ àðö øàð òîñ áàðüæ, áàðóóí ç¿¿í 

õàòàâ÷íààñ àäèñ àâàõóóëæ, òîòãîíîîñ ãàðààð õ¿ðãýæ ãýðò îðóóëíà. Òóëãàíû ºìíº 

ñºõºð÷ ñóóíà. Íºõºð íü õýòýýð ãàë àñààíà. 

Ãàë, áóðõàí, õàäàì ýöýã ýõ á¿ãäýä ìºðãºíº. Áýð òîãîîãîî ºðãºæ òóëãàíä 

òàâèõàä õýñýã õîíèíû ñ¿¿ë äàâõàðëàæ òîãîîíû õ¿éñýíä õ¿ðãýí, òóëãàð ðóó àëäàæ 

ãàëä õ¿ðãýíý) Öàé, òàâàí òàíñàã èäýýãýýð á¿ðýëäýõ ¸ñòîé, óñ, öàé, äàâñ, ñ¿¿, áóóëò 

(õóæèð). 

Õ¿¿õýí òàëä õèéñýí íàéðûã õóä ãýíý. Õ¿¿ãèéí òàëä õèéñýí íàéðûã õóðæó 

ãýäýã. Õ¿¿õýí òàëä ìîðü õ¿ëýýëãýæ ºãºõäºº: 

Äóí øèã ø¿äòýé 

Äóðàí øèã í¿äòýé 

Õàíãàé øèã áèåòýé ... ãýõýä àâàõ òàë íü ãîëæ: 

Á¿ðõýã ºäºð 

Á¿¿äýí ç¿ñòýé 

Á¿õòýð íóðóóòàé 

Áàðüæ ìîðäîõ äýëã¿é 

Áàòãàíà ¿ðãýýõ ñ¿¿ëã¿é 

Öàðìàíä ãèøãýõ óëã¿é 

Öàãààí ºâñ äààõ ø¿äã¿é ã.ì- ýýð ãîëäîã áàéæýý. 

Õ¿¿õýí òàë õîíõíû á¿òýí ìàõíû õîðãîëîîñ áóñäûã õ¿ëýýæ àâàõ áà ýíý íü 

299

ñ¿é ãýæ íýðëýãäýíý. Ìàõàà àâ÷ õ¿¿, õ¿¿õýí õî¸ðûã çýðýãö¿¿ëýí õîðìîéã çºð¿¿ëýí 

ñóóëãàæ õóâü áîëãîæ õîíãîòîé øààíò ÷ºìºã, 4 ºíäºð, 5 öóë (áººð, ýëýã, óóøèã, ç¿ðõ, 

õîäîîä îëãîé) òàâüæ ºãíº. Òýð àìüòíû á¿õ ç¿éëèéã çîõèöóóëæ áàéãàà ç¿éë ó÷èð 

ñàéí ñàéõíûã áýëýãäýíý. 

Õîíò øààíò ÷ºìãèéã õ¿¿ òàëûí áýðãýí ýð õ¿í õºíäºíº. Èäýýã¿é áàéõäàà 

øààãàà àâíà. Áàðóóí ãàðààðàà ìàõàà àâ÷ ç¿¿íãàðûí àëãàíä (áèò¿¿ òàë) øààãàà 

ìóëòàëæ ýíãýðèéí äýýðýýñ ç¿¿í ãàðûí ºâºðë¿¿ õèéíý. Òîëãîéí æèíò¿¿íä øààãàà 

õèéíý. Ýíý íü äºðâºí õîøóó ìàëûí áýëýã àâ áàéãàà óòãàòàé áîëíî. Øàà íü ìîðü, 

òýìýý, õîíü, ¿õýð (õîíõîð òàë) ÿìàà (ìîðü, òýìýý õî¸ðûí ¿ç¿¿ðèéã)- ã ä¿ðñëýõ 

áîëîâ÷ ÿìàà øààíä îðäîãã¿é áàéæýý. Õîíò øààíò ÷ºìãºº õàëüñëààä õîíèí òàëààñ 

(áºõòºð òàë) íü 3 õýð÷ýýä, õîíãûã ñàëãàæ òàâèíà. Øààã ìóëòëàõã¿é áîë õ¿¿õýí àâàõ 

¸ñã¿é. ¯õýð òàëààñ áÿðóó ¿ç¿¿ëæ, õîíü ðóó äàðæ ìóëòëàõ áà õàëóóí õîøóóòàé ìàë 

àâ÷ áàéãàà óòãûã àãóóëíà. 

Õ¿¿õíýý àâàõààð î÷èõäîî á¿òýí õîíèíû ìàõ àâ÷ ÿâíà. Ìîðèíä à÷èæ èðýýä, 

òýâøèíä òàâèàä ñ¿é õ¿ëýýëöýõ ãýíý. Õî¸ð áýðãýíèé íýã íü ºã÷ íºãºº íü àâäàã. Òàâàã 

èäýý,àðõè àéðàã à÷èæ î÷äîã. 

Á¿õ áýëãýý ºãíº. Ýíý ¿åä áóñàä ìàëûã 5 áîä, 70 òîëãîé áîã, 40 õîíü, 30 ÿìàà 

ºãäºã áà ¿¿íýýñ äîîø ãàðàõ ºñã¿é ãýäýã áàéæýý. Õ¿¿ òàëààñ ºãäºã ç¿éë íü ºðòýé, 

õ¿¿õíèé òàëààñ ºãäºã íü õ¿¿õíèé ºì÷ áîëäîã. Õ¿¿õýí àéëûí õ¿í áîëæ áàéãàà 

ó÷èðòàé. Àâãàé äýýë ºìñ÷, ¿ñ õèéõ íü õîâîð áàéõ. Çàíøèëã¿éãýýñ ãàäíà õºðºíãº 

÷èíýý ìýäíý. ßäóó÷óóä èõòýé áàéñàíòàé õîëáîîòîé. 

Õ¿¿õýí õ¿¿ òàëä èðýõýä àâ÷ èðñýí ç¿éëýý ¿ç¿¿ëæõóðààõ ¸ñòîé. 

Ñýëæ ºìñºõ òýðëýã 

Ñýãñýð÷ ºìñºõ äýýëýý 

Îð äýðýíäýý õóðààæ òàâü! ãýäýã. Òýð ¿åä õóðãàí äýýë, íýõèé äýýë, äààëèìáà, 

÷èñ÷¿¿ òýðëýã áàéõààñ õºâºíòýé äýýë áàéãààã¿é ãýâ. Ýõèéí ñ¿¿íä õóâü õîíü 

ºãºõã¿é, çààâàë ýðõòýí á¿òýí ýâýðòýé õîíü ºãäºã ó÷èðòàé. Àéëä îðæ, õ¿íèé þìàíä 

ñóóõ äóðã¿é, õ¿¿õíýý ãýðòýý àâàà÷èõ íü èë¿¿ ãýæ ¿çäýã áàéâ. 

Àõ ä¿¿ õî¸ð ýã÷ ä¿¿ã àâ÷ áîëíî. Áºë áºëºíöºðººñ öààø òºðºë ñàäàíãèéí 

íýðã¿é áîëîõ áà õ¿íòýé ñóóëã¿é õ¿¿õýä ãàðãàõûã öýýðëýõã¿é áîëæýý. 18 íàñàíä 

øàíõ òàâèíà. Áèå ìàõáîäü ã¿éöëýý ãýæ ¿çäýã. Øàíõûã õàãàëæ ÷èõíèé àðààð 

ñ¿ëæäýã, èõ ¿íñýíä íü íýãòãýõã¿é, ¿ñýí äîîãóóð íü õîëáîæ çàíãèäàíà. Ýìýãòýé õ¿í 

ãóðâàí ¿ñ ñ¿ëæäýã áà èõ ¿ñýý äýýðýýñ äàðæ ñ¿ëæäýã. Øàíõ òàâèáàë õ¿¿õýí áîëëîî 

ãýæ ¿çíý. Ãîëîìòíû ýçýí õ¿¿áàéíà. Õ¿¿ã¿é áîë õ¿ðãýí ãîëîìò ñàõèíà. Àì áàðèõ à÷ 

ºâ õºðºíãºòýé õîëáîãäîíî. Ãàë çýý ãîëîìò àâíà. Õóâü õóâààõ çýý ãýíý. Òºðèéí õàð 

õ¿í ºðõ òýðã¿¿ëæ, òºð ºðõ õî¸ð íýã ¿íäýñòýéä òîîëîãäîíî. 

49.ßíæìàà, íàñ 62, ýì 

¹16 óíèàð äºðâºëæèëæ ãàõàé ãýð áîñãîíî. Çàðèì óíèéã äýýã¿¿ð íü äàìíàíà. 

Óðöàí ãýð áóþóöýýæèí ãýðèéã òîîíûã óíèàð õàòãàæ áàðèíà. Øîâîîäîéã ãóðâàí 

õàíàí äýýð õýä õýäýí óíü áîñãîæ òîîíîã¿é áàðèíà. Ýäãýýð íü í¿¿äëèéí çàâñàð 

áàðèãäàíà. 

300

Ñîíîìæàìöîâîãòîé Öýâýëìàà, íàñ 78, ýì 

Óòàñ ç¿¿íèé õýðýãëýë ãóóëèí õîâîë áàðóóí òàøààíäàà ç¿¿íý. Ýñãèé îéìñíû 

õàðàà, äààëèíä ç¿¿ õàòãàíà. ×èõýíäýý äóãóé áà ñ¿¿æèí ãàðõè ç¿¿íý. Àëò áàðàã 

áàéãààã¿é. Èõýâ÷ëýí ìºíãº áàéíà. ßäàì õóðóó, ýðõèé õóðóóíäàà ø¿ðýí øèãòãýýòýé 

ìºíãºí áºëçºã ç¿¿íý. Ãàðûí áóãóéâ÷ íü á¿ä¿¿í ìºíãº áàéíà. Àéëûí õ¿í áîëîîã¿é. 

Ãýðòýý àâãàé áîëæýý. Ýõýýðýý îâîãëîíî. Íýõèéã ýð, ýì õýí áîëîâ÷ ýëäýíý. Ãýðò 

äîòóóð õîøëîí íýã (õàíûí òîëãîéãîîð), ãàäóóð õîøëîí 3 áàéíà. Õî¸ðîîð î¸íî. 

Òýìýýíèéóíãàñààð òîìäîã. Òýìýýí äýýñ íàðèéõàí òóñìàà áºõ áàéíà. Ñ¿¿ëäýý 

õÿëãàñàí äýýñ ãóðìàñëàí òîìîõ áîëîâ. Èõ äýýñ 11- 12 àëä (òàòëàãà õîøëîí)áàéíà. 

ªðõíèé îîñîð äºðâºí àëä, òîõîé áàéíà. Öàãààí òýìýýíèé óíãàñ, çîãäîðîîð ÷àãòàãûã 

òîìäîã. Õàíûí àìíû áîîäîë, óíèíû ñîëãî çýðãèéã òýìýýíèé óíãàñààð òîìíî. 

Ýìýãòýé õ¿íãýðýýñýý õ¿¿õäèéí ¿õýã áà áóñäûã ýð òàë áýëäýíý. Òîãîî òàâüñààð 

áýëýãäýæ, ¿ã õýëñíýýð õ¿¿õíèéã øèíæèæ áàéâ. 

50. Ìÿäàã îâîãòîé Äàíçàí, íàñ 77, ýð 

ªìíºãîâü, Ñýâðýé, “Ñîöèàëèçìûí çàì íýãäýë”, Áóéëñàí áðèãàä, 

Ñ¿¿ëèéí 50 æèëä õýò õóòãà, ýõíýð õ¿íèé ç¿òãýë áýëèéã äàðõ÷óóë õèéæ 

áàéãààã¿é ó÷èð îëîí ¿å äàìæäàãò îðøèíî. Ñýâðýé ñóìàíä ýìýýëèéí öàãààí 

õýðýãëýë õàçààð õèéõýýðýý àëäàðøèæ áàéñàí áîë Íî¸íä àÿãà õèèõýýðýý ãàéõàãäàæ 

áàéæýý. Àâãàé õ¿í 10- ààä ëàí ìºíãº ýäëýæ áàéâ. 

1. Ãýçýãíèé äóãóòóéí ìºíãº 

á.Áýë èæèë ÷ áàéíà. Ìºíãº, ò¿¿íýýñ óòàñ, ç¿¿íèé õîâîë ç¿¿íý 

â.Ñýíæòýé õóðóóâ÷ (¿ñýíäýý) 

ã. ¯ñíèé ãóó, ¿ñíèé äàðóóëãà õî¸ð ÿíç áàéíà. 

ä. ¯ñíèé ¿ç¿¿ðò 2 òýýã, òºãðºã ìàÿãòàé ãîëäîî øèãòãýýòýé áàéíà. Íýãèéã 

á¿ñýíäýý, õàâ÷óóëæ, íºãººã ¿ñýíäýý òýýãëýíý. Ìºí ¿ñýíäýý ãóðâàí öàöàãòàé çàëàà 

ç¿¿äýã áàéâ. 

2. Ýýìýã îëîí ÿíç òóõàéëáàë, í¿¿ðòýé, ñàëáàíòàé ýýìýã ãýíý. Ñ¿¿æèí 

ýýìýã ãîëäóó àëòààð õèéíý. Ìºíãººð õèéâýë èðæãýð óãàëçòàé õèéõ òàë áèé. Øàíõ 

òàâèõààñ ºìíº õ¿¿õäýä ìºíãºí ãàðõè èõýíõýä íü ç¿¿íý. Íîãîîí îþó, óëààí ø¿ðýýð 

øèãòãýý õèéíý. 

3. Õàæòàé ìºíãºí áºãæ äýëãýð áàéâ. Àìã¿é áºëçãºíä äóðòàé (ñàéí ãýíý) 

áàéâ. Ýð õ¿í ç¿¿âýë ç¿¿í ãàðûí íýðã¿é õóðóóíä áèò¿¿ ãàí ç¿¿íý. 

4. Ìºíãºí áóãóéâ÷ áººðºíõèé íèëýýä á¿ä¿¿í õèéöòýé áàéâ. 

5. Õàð õ¿í õ¿¿õýí ëñ ìºíãºí òîâ÷ ýäîýíý. Ýíý íü òîéãîí òîâ÷, äºðâºëæèí, 

áººðºíõèé õýëáýðòýé áà åìá¿¿í òîâ÷ ãýõ ìýòýýð íýðëýãäýíý. 

Åìá¿¿- 50 ëàí, øóíõàéäàí 10 ëàí, öàëèíãèéí øºðãººëæ 5 ëàí, äóóòóóð 

(äýðýâãýð èðìýãòýé) 3 ëàâä òîîëîãäîæ õÿòàäààñ èðæ, ãóëóóç ìºíãº îðîñîîñ àâ÷ áàéâ. 

Òóëãûã ìîíãîë äàðõàí õèéæ áàéãààã¿é, õÿòàäààñ ýëáýã èðæ áàéâ. Òºìºð çóóõ õîò 

õ¿ðýýíä ýõýëæ äýëãýðýýä ñ¿¿ëäíü ìîíãîë ãàðûíóðòàé õ¿ì¿¿ñ ººñíºº õèéõáîëæýý. 

Ãºëìºí- òºìðèéã îðîñîîñ àâ÷ áàéâ. Äàøìàã óñíûãóóëèí ñàâ.ãóðàâ ÿíç áàéíà. 

Àéë áîëãîíä áàéñàí áà óñ çýâðýõã¿é ñàéí òàëòàé. Ýðãýíýã äºðâºí õºëòýé. õî¸ð 

òàñàëãààòàé, òîãîîíû òàâèóðûã õýëíý. Ø¿¿ãýýíä áîë õîîë óíäàà õèéíý. 

301

Òóí- óñíû ìîäîí ñàâ. Äàâñíû ýñãèé óóòûã ºíãºëæ, äîòîðëîæ øèðíý. Öàéíû 

óóòûã ìºí øèðæ î¸íî.Õºäºº õîíü õàðèóëàõ ¿åäýý âààäàíä óòàñ ç¿¿ãýý, î¸õ þìàà 

õèéæ àâ÷ ÿâààë (äýýë õóâöàñ,ãóòàë) î¸íî. Àéë áîëîõîä óóð äóóãàðãàæ, óòàà óóãèóëàõ 

íü óó? ãýæ ÿðüäàã. Æèíõýíý ãîëîìò íü ìàíàéõ ãýíý. Áººíººðºº ãýðòýý áàéíà. Àõ íàð 

íü ãýðýýñ ãàð÷ ºðõ ¿¿ñãýíý. 

51. Âàí÷èí îâîãòîé Ãîíãîð, íàñ 93, ýð 

Äóíäãîâü, Ýðäýíýäàëàé, Òýíõëýã áðèãàä, 

Õàð÷èí 18 ºðòººíä áàéñàí àéë þì. Ìàíæèéí õààí ¿õýæ, ìàëãàéíû ñàìïèí 

àâ÷, öàãààëãà õèéæ áàéñíûã ìýäíý. Õàð÷èíãóóä íóòãàà áóöààã¿é þì. 

Õààí òºðèéí ¸ñ 

Õàëõ ìîíãîëûí æóðàìààð õàíèëñàí õ¿¿õýä ãýæ ÿðèíà. Òºðèéí ¸ñîîð 

õàíèëààã¿é áîë ìºðòýé äýýð ìºíãºí òîîðöîã ºìñºõã¿é áàéæýý. Òºðèéí ¸ñ áàÿä 

íî¸äûí äóíä ë ã¿éöýòãýæ áàéâ. Áàÿí àéëûí õ¿¿õíèéã íî¸ä ë àâíà. ßäóó õîîñîí 

õ¿ì¿¿ñ ¸ñ òºð ãýõã¿é, çîëèáîí õ¿¿õýä èõ áàéâ. 

Ãýðëýëò ýöýã ýõèéí ìýäýëä áàéíà (ãóéíà). Ãýð áàðàà áàðüæ, õ¿¿õýí 

ìîðäóóëæàâ÷ðàíà. Ñ¿é áýëãýíä ìàë, ìºíãº ºãíº. Òºäèé ìàë àâíà ãýæ õýëýëöýõã¿é 

õ¿¿ òàë ìýäýæ ë ºãíº. Áàÿ÷óóäûí àâãàé íàð ìºíãº èõ ýäëýíý. Òîëãîéí áîîëò íü ø¿ð 

ñóâäàí øèãòãýýòýé áà òîëãîéí áîîëòíîîñ ñóâä ìºíãºíóíæóóëíà. Õ¿¿õýíäýý õóâöàñ 

õóíàð ºã÷ ýäë¿¿ëýõýýñ ãàäíà îð, äýð (òîëãîéí áà õºë) ¿õýã, äýâñãýð, äîìáî áýëäýíý. 

Õ¿¿õäèéí ¿õýã äýýðýý öàìõàãòàé, ýñãèé á¿ðýýñòýé áàéãàà. Õ¿¿õíèé íàðèéí þìàà 

õèéäýã õýýòýé õàéðöàã íü äýýðýý õºâõºí òàãëààòàé, öîîæ 6 ò¿ëõ¿¿ðòýé áàéíà. Îðíû 

øèðäýã 3 èðýõ áà íààä òàëûã íü öýìáýýð ýìæäýã. Õ¿¿ òàë áóðõàí òàõèë òóëãà, ãàëûí 

õàé÷, òîãîî ñàâ çýðãèéã áýëäýíý. 

Çýýòýé õàíèëáàë õîîñðîíî 

Íàãàöòàé õàíèëáàë íàëàéíà ãýäýã ¿ãòýé. Ãýðòýý ãàðñàí, ãàð äýýð ºññºí ãàë 

çýý ãýäýã. Ãàë çýý øàäàð õ¿í þì. Áºë ãýäýã íü ñàäàí óëñ ãýñýí ¿ã. Àõûí õ¿¿õýä- à÷ 

õ¿íèéþì õóðààæ, ºâ àâäàã ó÷èðòàé. Ãóëàìò ñàõèõ íü õ¿¿ (îòãîí) áîëíî. Íýã ãýðýýñ 

ãàðñàí íýã ãóëàìòíû óëñ áîëíî. Èõ ãýð ãýæ ÿðüäàã.ªºðºº- õ¿¿ “à÷- æè÷- ãó÷, ýëýíö 

áºº-õóëàí áºº ãçæ 5 ¿å øóâòðàíà. ªºðºº- îõèí- çýý- çýýíèéýð ãççä 3 ¿åýð øóâòàðëàà. 

52. Áýõ îâîãòîé Àþóø, íàñ 87, ýì 

Äóíäãîâü, ÝðäýíýäàëàéÒýíãýëýã áðèãàä, 

Ýðýãòýé õ¿¿õäèéí ¿ñèéã ºðººñãºë íàñàíä, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéí ¿ñèéã òýãø 

íàñàíä íü àâäàã. 16 íàñàíä íü øàíõûã òàâèíà. Èõ ãýçýãíèé äîîãóóð áàãà ãýçýã 

ñ¿ëæèõ ç¿¿òãýë ç¿¿äýã áàéæýý. Óòàñ ñ¿ëæýýä 3 ñàëàà ìºíãº ø¿ð õýëõýýä ç¿¿íý. Èõ 

ãýçãýíä ãóðâàí ñàëàà öàöàãòàé áîîëò (õÿòàä) ç¿¿íý. Ýð÷¿¿ä óëààí çàëàà öàöàãòàé 

ìàëãàé ºìñºíº. ¯ñíèé äàðóóëãà íàìàéã 50 íàñ õ¿ðýõýä ç¿¿õ áîëæ, öàöàãòàé 

áîîëò îðõèãäñîí. ¯ñíèé ¿ç¿¿ðò ñóâäòàé äàðóóëãà ç¿¿äýã áîëîâ. Õîéõíîî ãýçýãíèé 

äàðóóëãà ãýæ øàíõàí äýýã¿¿ðýý áîîõ áîëîâ. ¯ñýý õàãàëàõã¿é õîéø íü ãàíö ñ¿ëæäýã 

áàéæýý. Ìºíãºí áîîëò äýðãýð ýõíýðò ë áàéíà. 

Òîîíîëæèí ãîãöîî ìºíãº ç¿¿ãýýä ò¿¿íýýñýý ñ¿éõ ç¿¿íý. Øàíààâ÷ (õýýòýé 

ìºíãº) ò¿¿íèé äýýðýýñ ñ¿éõ ç¿¿íý. Õî¸ð óãñðàà äóãóé áàéíà. 

Ñ¿éáýëýã íü õ¿¿ òàëààñ ºãäºã ìàë, ìºíãºíèé íýð þì. 

302

Ñààëü ñ¿¿íäáóçàð, ìóó þì îðóóëàõã¿é ãýæ ìºíãºí áóãóéâ÷ õî¸ð ãàðòàà ç¿¿íý. 

Ìºíãº ìºðíººñ äîîø øàð óñ òàòäàã ãýëçý. Äýýð ¿åä ýð õ¿í áºãæ ç¿¿õã¿é, áóãóéâ÷ 

õààÿà ç¿¿äýã áàéâ. Ãîâü ðóó áýëçýã ç¿¿õ ãýíý. ×èõýíäýý öàöàãòàé ìºíãºí óòàñòàé 

ýýìýã ç¿¿íý. (Ìºíãºí óòàñ íü 3 áà 5- - 6 øèðõýã áàéíà). ×èãòàãàíû ãîãöîîã óóæèì 

õèéâýë ãýðèéí ýçíèé óõààí ñàðóóë áàéíà ãýäýã. ×èãòàãûã õîíèíû õîäîîä øèíæòýé, 

¿ç¿¿ðèéã ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëàí õàâ÷óóëíà. (Îðóóëàõ àãóóëãàòàé áýëýãäýë þì). 

Ãýð áàðüñíû äàðàà í¿¿æ î÷èæ àâíà. Õ¿ðãýí íóì ñóì ¿¿ðíý. Øàðãà ç¿ñòýé 

ìîðèíä õ¿¿õíýý ä¿¿ð÷ àâ÷ðàíà. Õ¿¿õíèé ìîðü áàéíà. Õ¿¿õíèéã ãàë, áóðõàí, 

áàãàíà, íîõîé, ýöýã ýõ, àâãà, íàãàöàä ìºðã¿¿ëíý. Ãýðëýæ áóé õ¿¿ãèéí çýý áàãàíààð 

¿¿ä äàðíà. Õººíº. Õàðüä î÷ñîí õ¿¿õýí ýöýã, ýõäýý èðæ çîëãîõîä ºâ÷¿¿ ìàõ, 

õîøíîãî ºãíº. ªâ÷¿¿ öààøàà õàðñàí ìàõ áà òýð ãàçðàà ñàéí ÿâàõûã áýëýãäñýí 

óòãàòàé. ªâ÷¿¿ã äàãààí ñàðààð òàâèõã¿é (óóö ë òàâèíà) Õàð÷èíòàé àéë ºðõ áîëîõûã 

öýýðëýæ, íààäàìä áºõèéã íü õ¿ðòýë áàðèëäóóëäàãã¿é áàéæýý. 

Çàñàãò õàíû îâîî Íî¸í, Ñýâðýé ñóìàíä ãýð òºõººðºõºä óðüä öàâãèéã 

(äîòóóðõè) ÿàðóó áàðüäàã ¸ñòîé. Õ¿¿õýí òàë ºðõíèé îîñîð, ÷èãòàãà, îð äýð, ¿õýã 

áýëääýã àíøèëòàé áàéæýý. Ýöýã òàë 3¿å ãýãäýæ,ãýðëýæ áîëîõã¿é, öààøèõûã òºðºë 

áóñ ãýäýã.äýýøýý 3 ¿å, äîîøîî 4 ¿å ãýäýã áàéæýç. Ýöýã òàë îéðòäîã, ýõ òàë õîëääîã. 

Ýöýã, ýõ òàë òºðºë áèø.ýöýã òàë,ýõ òàëààñ õ¿¿õýí ãóéæ àâ÷ áäëíî. À÷ àìáàðèíà, 

õ¿¿ãýýñ èë¿¿ ºâ õºðºíãº õóðààõ ò¿¿õòýé. 

Äóíäãîâü àéìàã, Ãóðâàíñàéõàí, 1983 îí 

Áîëîâñîí õ¿÷èí Õàëòàð 27/IX 

Á¿ãä 

Ýëãýí 

ä/óñ 

×óëóóò 

Á¿õ àðõ 425 83 131 86 

ÌÀÀ- ä 211 42 58 44 

1 àì á¿ëòýé õ¿¿õýä 69 13 22 12 

2 60 11 19 15 

3 60 10 18 14 

4 56 9 23 7 

5 40 10 9 8 

6 34 10 12 7 

7 33 8 8 5 

8 19 5 7 4 

9 16 1 5 4 

10 17 3 3 4 

11 äýýø 21 3 5 5 

303

1983 îíä Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü àéìàãò óãñààòíû ç¿éí 

ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä óóëçñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýðñ 

à. Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

1. Äîî îâîãòîé Ãîí÷èãæàâ (73í, ýð) 

2. Öýâýããóàâ îâîãòîé Õàëòàð (80í, ýð) 

3. Õàíä îâîãòîé Ðýãçýí (71í, ýð) 

4. Àäèëáèø îâîãòîé Õàëòàð (43í, ýð) 

5. Õºõ îâîãòîé Îðîã (77 í,ýð) 

6. Áóä îâîãòîé Äàøÿíæóó (71í, ýð) 

7. Äî¸ä îâîãòîé Àäèëáèø (90í, ýð) 

8. Áàëáàð îâîãòîé Çºì (71í, ýì) 

9. Äîëãîð îâîãòîé Ëóâñàí (83í, ýð) 

10. Ýíõ îâîãòîé Äýëýã (58 í, ýð) 

11. Íàìáàð îâîãòîé Ãàë (67í, ýð) 

12. Ò/Á îâîãòîé Áàÿòàð (31í, ýð) 

13. Ìàíüáàäàð îâîãòîé Öýíä (77 í, ýð) 

14. Ìàíëàé îâîãòîé Áóÿíòîãòîõ (70í, ýð) 

15. Ñóìúÿà îâîãòîé Äîãîîçàâ (78 í, ýð) 

16. Ñ/Í îâîãòîé Áààòàð÷óëóóí (28í, ýð) 

17. Öýðýíäîðæ îâîãòîé ¨íäîíáàçàð (72í, ýð) 

18. Îñîð îâîãòîé Ãàëñàíæàìö (74í, ýð) 

19. Íÿì îâîãòîé Öýðýíäýæèä (87í, ýì) 

20. Ìýðãýâàíãèéí õîøóóíû òóõàé òýìäýãëýë 

21. Äîëãîðîâîãòîé ßíäàã (67 í, ýð) 

22. Àþó îâîãòîé Âààíæèë (69 í, ýð) 

23. Äýæýý îâîãòîé Öýåïèë (72 í, ýð) 

24. ªíäºðøèë ñóìûí òóõàé ìýäýý 

25. Äîðíîãîâü, Äàìáàðýíöýí- Öýðýííàäìèä 

26. Äîðíîãîâü, Ìàíäàõ ñóì, ªåõèé áðèãàä 

Õ¿¿õíýý îâîãòîé Çàãä (65í, ýð) 

27. Ìàíäàõ, Ëõàìõ¿¿ îâîãòîé Æàäàìáàà (73í, ýð) 

28. Ìàíäàõ îâîãòîé Õ¿ðýýò (72í, ýð) 

29. Ìàíäàõ, Íÿì îâîãòîé È÷èíõîðëîî (74í, ýð) 

30. Ìàíäàõ, Äàìáàðýíöýí îâîãòîé Ëóâñàíöýðýí (63í, ýð) 

31. Ìàíäàõ, Æàãâàðàë îâîãòîé Ïýðýíëýéìàà (73í, ýð) 

32. Ìàíäàõ, Áàëò îâîãòîé Áàëæèä (82 í, ýð) 

33. ªìíºãîâü, Ìàíëàé, Çóíäû îâîãòîé Äý÷ìàà (93í, ýð) 

34. ªìíºãîâü, Ìàíëàé, Äýíäýâèéí Ñóãàð (60 í, ýð) 

35. Ìàíëàé, Ëîñîë îâîãòîé Öýðýíäîðæ (73í, ýð) 

36. Ìàíëàé, Áàò îâîãòîé Ãîí÷èãäàíçàí (79í, ýð) 

37. Áàÿí- Îâîî, Ñóãàð îâîãòîé Áàòæàâ (82 í, ýð) 

38. Áàÿí- Îâîî, Öýäýíæàâ îâîãòîé ßà÷èë (77í, ýð) 

39. Áàÿí- Îâîî, Îðîëæèí îâîãòîé Îòõîí (59 í, ýð) 

40. Áàÿí- Îâîî, Õîðîë îâîãòîé ×èìýäðýãçýí (83 í, ýð) 

41. Áàÿí- Îâîî, Äýæèä îâîãòîé Õàí÷ìí (74 í, ýð) 

304

42. Äàëàíçàäãàä, Ò¿ìýí îâîãòîé Íÿì- Îñîð (72 í, ýð) 

43. Äàëàíçàäãàä, Äýæèä îâîãòîé Áàò- Î÷èð (ýð) 

44. Íî¸í ñóì, Ñàìáóó îâîãòîé ßíæìàà (81 ýì) 

45. Íî¸í ñóì, Ñàìáóó îâîãòîé Òóíãàëàã 

46. Ñýâðýé, Òóíãààí îâîãòîé Äîëãîðñ¿ðýí (78 í, ýð) 

47. Ñýâðýé, Àçàé îâîãòîé Æàí÷èâ (74 í, ýð) 

48. Ñýâðýé, ×èìèäöýðýí îâîãòîé Òºìºð (65 í, ýð) 

49. Ñýâðýé, Ìÿäàã îâîãòîé Äàíçàí (77 í, ýð) 

50. Äóíäãîâü, Ýðäýíýìàíäàë, Â.Ãîíãîð (93 í, ýð) 

51. Äóíäãîâü, Ýðäýíýìàíäàë, Áýõ îâîãòîé Àþóø (87 í) 

52. Äóíäãîâü, Ãóðâàíñàéõàí, ªðõèéí ñóäàëãàà 

305

1983 ÎÍÄ ªÌÍªÃÎÂÜ, ÄÎÐÍÎÃÎÂÜ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ 

ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ 

ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 

×¿ëòýìèéí Ãýëýãìîëîì, íàñ 64, õàëõ, ýð, 

Äîðíîãîâü Äàëàíæàðãàëàí ñóì. 

Ò. Äèñàí 

- Áèø¿¿ ãàðàì òýíãýð ÿçãóóðòàí äàðõàí ãýíý 

- Äºøòýé àéëä òýíãýð áóóõã¿é ãýíý. 

- Øèíèéí íýãíýýñ ãóðâàíã õ¿ðòýë äºøèíä òàõèë òàâüäàã. 

- Äàìæèí áóðõàí íü àðñëàí óíàñàí ÷ áàéäàã. 

- Òýõèéã óóëàí äýýð çîãñîõîä àëæ áîëîõã¿é, àéë í¿¿æ áîëîõã¿é ãýäýã. 

- Äàðõàí õ¿í àæëàà õèéæ áàéõàä îðæ èðñýí õ¿í äºøíèé õýðãýìýýð àìðûã 

ýðäýã. Æèøýý íü: Ã¿íòýí ãóàéí àìðûã ýðüå ã.ì. 

- Õ¿¿ ãýðëýõ ¿åä òàìãà ñ¿õ õèéëãýõ 

- Äàðõàí õ¿í ººðèéí òºðñºí ãàðàãò àæëàà ýõýëáýë ñàéí ãýíý. (íàñ, ìýíãý) 

- Àæëûã ºãëºº ýõëýâýë ñàéí ãýíý. 

- Çàðèì óëñ äàðõ õèéæ áàéõäàà õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ ñàéí çàðèì óëñ ìóó ãýäýã 

áàéñàí. Óõàà íü áóçàð îðíî ãýäýã. 

- Äàðõàí õ¿í íàñ áàðâàë òîëãîé òàëä íü àëõûã íü áóëíà. Òýãýõäýý ãàçðûí íýð 

õàðâàë ç¿ãýýð ãýíý. 

- Äàðõàí õ¿í áàãàæàà õ¿íèé õîðìîé äîð îðóóëàõã¿é ãàçàð áàéðëóóëâàë 

ç¿ãýýð ãýíý. 

- Àëòàí õàðãàíû õàëüñûã íàìàð ºâëèéí çàâñàð àâ÷ ãóòëûí óãàëçàíä òàâüäàã. 

- Õ¿¿õýä ç¿¿äëýõýä òýìýýíèé 7 õºõ õîðãîëûã áèò¿¿ ò¿ëýýä õ¿éñíèé í¿õýí 

äýýð ¿ðíý. (¿íñèéã) 

- Ãàëçóó àìüòàíä õàçóóëáàë òàðõèé íü èä 3 õîíîã àðõè óó. 

- Àÿíãàíä íèðã¿¿ëâýë õàíàí äýýð äàìæëààä ÷èéãòýé ãàçàð áóë. 

Ñóäàð: 

1. Äàìæèíãèéí áýýâýí 

- Áýýâýí ãýæ óâèäàñûí íîì 

- Ë¿íæèíä ãýæ íîì áèé 

Ëàä ãýäýã ÷óëóó áèé. (Ò¿âäýýð) ò¿¿íòýé ãàçàð äàìæèí ýðãýíý, õºõºðëºíº ýðãýæ 

ãýñýí ¿ã. 

Ìàíàéõàí ãóðâàí ¿åèéí óðàí óëñ. Áóÿí ãýæ áóðõàí÷ õ¿í áàéâ. Ìèíèé ýöýã 

íàìàéã 7 íàñòàé áàéõàä íàñ áàðñàí. ×¿ëòýì ãýäýã õ¿í áàéñàí. Ãîëäóó ìîäîí ñèéëáýð 

306

õèéäýã õ¿í áàéâ. Áîãäûí ñ¿ì ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì õèéäýä îðîëöîæ áàéñàí. Òýð ¿åä 

õàëõûí îëîí õîøóóäààñ 7 øèëäýã óð÷óóä àâàà÷èæ þì õèéëãýõýä òýð á¿ðýëäýõ¿¿íä 

îðîëöîæ áàéñàí þì ãýñýí. Áè áàãàäàà àéëä ºðãºãäñºí. Ýöýãò õ¿ðýýíä óðèãäàæ 

þì õèéñíèé õºëñ øàí áîëãîæ õóòãà ºãñºí ãýäýã. Íàìàéã ºðã¿¿ëýõýä íºãºº õóòãà 

òººðºã õî¸ðûã ºãñºí ãýäýã. Ñóâààðèã ãýæ óðàí äàðõíû óõààí ãýæ áàéãàà þì. Ìýñèéã 

åð õ¿íä ºãäºãã¿é ãýäýã. Ýöýã èõ õ¿ðýýíä Áîãäûí óëààí ãàíæóóðûí áàð ñèéëñýí 

ãýäýã. Óã íü ëàì õ¿í áàéñàí. ×îâîí ýíý íü áóðõàí òàõèëûí ¿éë÷ëýã÷ õ¿íèéã õýëäýã. 

- Ìàíàé íóòàãò ººæèíã ¿õýã ãýíý. Á¿õ¿ã ( á¿-íü õ¿¿, õ¿ã íü èð ãýñýí òºâä ¿ã). 

Á¿¿ ¿õýã ãýæ ÿðèõ. ªºæèí ãýäýã íü 4 öàìõàãòàéã õýëäýã. 

- Õ¿¿õäèéí óÿàã îðñîí áóóðûí çîãäîðîîð ãóðâàëæ õèéäýã. 

- Äàðõàí õ¿íä 3 í¿õòýé òàãèë ãýæ áàéäàã. Õóëãàéä äàðõíûõàà òºðëèéí 

þìíààñ àëäâàë òàãèëûí àëü ÷ í¿õèéã õàìààã¿é õàäàõëààð øèâøëýã õàðààë 

áîëíî. Îëäñîí öàãò í¿õýý îíãîéëãîæ ºãíº ãýíý. 

- Ìîäíû áàãàæíààñ õóëãàé àâáàë óòàñíû ãîõûã (øèâøýýä àâíà). Ýíý íü ç¿õýë 

õèéæ áàéãàà íü òýð. 

- Àðàã ñàâàð ñàéí áàéõ íü ãýðèéí á¿ñã¿é õ¿íèé õèéìîðüò ñàéí ãýíý. 

- Äàðõàí õ¿í ãýðèéí ç¿¿í äýýä òàëä äàðõàà õèéäýã. Íàñ ºòëººä èðýõëýýð 

òóñäàà ãýð áàðüæ ãîëäóó äàðõ õèéäýã. Ýíý íü þì õèéäýã óëñ àäàéð çàíòàé 

áàéäàã. Ýíý íü òýð áèç. Ìèíèé áàðüæ áàéãàà ãýð ºíäºð Ñîâäûí ãýð þì. 

Ìàíàé íóòãèéí àëäàðòàé ñàéí äàðõàí áàéñàí þì. Õ¿íäëýýä ãýðèéã íü 

àâñàí þì. Òàíàé Áàäàì õàòàí áàãàæèé íü àâñàí. ªíäºð Ñîâä àÿãà, ÷èìýã, 

õîðìîéí áîîëò ãîëäóó õèéäýã õ¿í áàéâ. 76 íàñòàé, 1979 îíä ººä áîëñîí. 

- Òýìýýíèé ¿äýýðò àòíû ¿äýýðò ìóó áàéíà, èõ äàéðòñàí áàéäàã. (à÷ààíä) . 

èíãýíèé ÿëàíãóÿà öàãààí òýìýýíèé ¿äýýð èõ ñàéí áàéäàã. 

ÄÎÌÎÃ 

Óðüä õî¸ð õ¿¿õýä õóðãàíä ÿâæ áàéãààä îéë îëæ îëñîí õ¿¿õýä áè àâäàã ãýõýä 

íºãºº íü ºãñºíã¿éä ìèíèé ààâûí îéë ìîä ÷àâ÷èõàä äàãíàí äýýøýý ÿâäàã ãýýä íºãºº 

õ¿¿õäýýðýý ìîä ÷àâ÷óóëñàíä ¿íýõýýð äýýøýý ÿâæ òýãýýä òýð îéëîî àâñàí ãýäýã. 

- Áèë¿¿ã õ¿íä ºãºõäºº ãàðààðàà ºãäºãã¿é ãýíý. Ó÷èð íü õ¿í ¿ðãýëæ íóëèìàæ 

áàéäàã. 

- Ãýëýãìîëîì ãóàéí ãýðèéí ìîäíû õýý: òîîíî õîðîë, íèéòýä íü õàð õ¿ðíýýð 

áóäàæ äàí àëòàí áîðîíçîîð öààñàí õýâ òàâüæ õýýëñýí áàéâ. 

-ãîëä íü òàâàí õóøóó 

307

- öýöãýí õýý 5 òàëòàé èøòýé íàâ÷òàé áºãæ òóñ á¿ðä õààí áóãóéâ÷ õèéñýí áàéíà. 

- õýýòýé ãàäíà õ¿ðýýíèé áºãæèéã ýðãýí òîéðîí õàæû íü áîðîíçîîð áóäàæ ìºí 

õýý òàâüñàí. 

Óíèíû òîëãîéã õàð õ¿ðíýýð áóäàæ óëààíààð èõ áèåèéã, áóäàæ õààí áóãóéâ÷èéã 

ìºí õýýòýé õîñëóóëàí òîëãîé áºãñºí òàëä ºíººõ 5 äýëáýýòýé íàâ÷èí õýýã õèéæ 

áºãñºí òàëä öàãààí óëààí õîøîî õèéñýí áàéíà. 

Öýöýã 

Õààí áóãóéâ÷ 

Öýöýã 

Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí Äàâøèõ çàì íýãäýë: 500 ºðõòýé, 4 

áðèãàäòàé ãîë íü áîã ìàë ýðõëýõ. ¯¿íä: 

Õîíü 68440 

ßìàà 36276 

¯õýð 4 ìÿíãà ãàðóé 

Òýìýý 3 ìÿíãà ãàðóé 

Åðºíõèéäºº òàë õýýðèéí á¿ñýä õàìààðíà. Õýýðèéí á¿ñ íü 70%, ãîâèéí á¿ñ 

80%. 

Äóíäãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí 

Áàðõñûí Äýëýã ýì, íàñ 78 õàëõ 

1. Ç¿¿ îðîîõ 

2. Øàëç õàòãàõ ýíý ÷èìýãëýë î¸äîë õèéíý. 

3. Òóóëàé õàðàéëãàõ ÷èìýãëýë î¸äîëä 

õºðýãëýãäýõ 

4. Ñ¿ëæýý ýíý íü øàãëààñòàé àäèë. 

5. Çàãàñàí íóðóó õàòãàõ ýíý íü äàéëàí ñàâíû áóëàí ãýõ ìýòèéã î¸õ 

6. Õºâºðäºõ 

7. Íýâòãýëçýõ 

8. Õàâàõ 

9. Íºõºõ 

10. Õºøèõ 

Øàëç õàòãàõ ãýýãäñýí. Îäîî çàãàñàí íóðóó ç¿¿ îðîîõ èõ õýðýãëýãäýíý. 

Îéìñíû ò¿ð¿¿íä áèò¿¿ ñóäàñ, õààí áóãóéâ÷, õàòàí ñ¿éõ, áóðõàíû ç¿éëä áèò¿¿ 

ñóäàñ î¸õã¿é. 

308

Áèò¿¿ ñóäàñ 

Öààñàí õ¿ðýý 

Ñ¿ëæýý áóðõàíä î¸õã¿é 

Öýíõýð 

Øàð 

Õ¿ðýí 

Îäîî ¿åä îéìñíû ò¿ð¿¿íä ºëçèé î¸õ áîëæýý. 

- Òýìýýíèé óòàñ 2 ýìýãòýé õ¿í ýýðõýä õîîðîíäîî àäóóíû õîìóóë òàâèíà. 

- Þì î¸æ áàéãààä ó÷èãàà àâàõã¿é áîë óæèã áîëæ óäàõ 

- Ó÷èã çàíãèäàæ õ¿íä ºãâºë ºøòýé áîëíî. 

- Òîãîîíû òàâèóðûã “æàí” ãýíý. 

- ×èõýâ÷èéã “õóëãàâ÷” ìàëãàéí îðîéí óãàëçûã çóðãààí õºãøèí õ¿íä, äààëèí, 

òàìõèíû óóò àÿãàíû àë÷óóðûã áýëãýíä ºãíº. 

Äîìîã: óðüä 3 íàñòàé ýðýãòýé õ¿¿õýä òººðººä ýðæ áàéõàä àðä íü õàäñàí 

óõëààäàñ íü ñàëõèíä õèéñýæ áàéãààä ìýäýãäýæ ò¿¿íýýñ õîéø õ¿¿õäèéí äýýëýíä 

õàääàã áîëñîí. (áîðæãîí õàëõ) 

Ýíõðèé õ¿¿õäýä 

- Áóðóó ýíãýðòýé äýýë 

- Ýõíýð äýýë 

- Àëàã äýýë õèéæ ºã÷ áàéâ. 

Ìàíàé íóòàãò Áàäàíãàà áóðõàí õàòãàäàã Äàâààæàâ èõ óðàí ìàëãàé÷èí õ¿í 

áàéâ. 

- Óðüä ìàëãàéã 7 õèéãýýä 1 óäàà öààñàí ìàëãàé õèéãýýä öýýð ãàðãàæ áàéâ. 

- Ìàíàé íóòàãò ç¿¿ îðîîõ èõ äýëãýð áàéâ. 

- Þì î¸æ áàéõàä ãàäíààñ îðæ èðñýí õ¿í ìºð öîõè ìºíäëºí öàãààí õ¿¿òýé 

áîë ãýíý õàðèóä íü çàðëèãààð áîëòóãàé ãýíý. 

- Óðüä ýìýãòýé õ¿í ¿ñýý çàäãàé òàâèõ, á¿ñ á¿ñëýõã¿é íºìãºí ÿâáàë áýëáýñýí 

õ¿íèé øèíæ ãýæ áàéâ. 

- Óðüä õ¿¿õýä ãàðàõàä ýð ¿¿, ýì ¿¿ ãýõèéí îðîíä óóðãà ÷èðýã÷ ¿¿, óòàñ ÷èðýã÷ 

¿¿ ãýíý. 

- Õ¿¿õýä çîãèñîõîä ç¿¿ õóëãàé õèé÷õýý þó ãýíý. 

- 

309

Ýíýáèø, ýð, õàëõ, Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

- Ëóâñàíäàíçàí äàðõàíû õèéñýí ìºíãºí, õîðîë ìîíãîëûí óðàí çóðàãò áèé. 

Ýíý õ¿í ìºíãº àëò, òºìºð, ìîäîîð þì õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

- Ìàíàé íóòãèéíõàí ÷ äàðõàíû óðëàëààð åðºíõèéäºº òààðóó ãýæ áàéâ. 

- Äý÷èíãîìáî ìóæààí ãýæ áàéñàí. Òîîíî õààëãà òºìºð ìîäîîð ñàéí þì õèéæ 

áàéñàí. 

×èìýäèéí Ñóìúÿà, íàñ 68, ýð, õàëõ, 

|Äóíäãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

1. Õºâºðäºõ î¸äëîîð ÿìàð íýã þìíû ýíã äýýëèéí äîòîð, öàìö ãîëäóó î¸íî. 

2. Øàãëàõ î¸äëîîð ýíãýð çàõ, îéìñíû õàðàà óãàëç óòñóóäûã î¸íî. Îëîí 

þìàíä õýðýãëýãäýæ áàéñàí. Èõ áºõ î¸î ãýíý. 

3. Õºøèõ õºâºðäºõ õî¸ð ¿íäñýíäýý èæèë á¿ä¿¿í òîéì þì. Èõ î¸íî. Òýãýõäýý 

äààâóó ýäëýëä õýðýãëýãäýõ þì. 

4. Íýâòãýëçýõ. Ýíý íü õºðñ, ýñãèé ãîëäóó þìàíä õýðýãëýãäýõ. 

5. Íîõîéí ø¿ä î¸î ãýæ áàéíà. Ýñãèéã ãîëäóó î¸íî. 

6. Ç¿¿ îðîîõ. Ýíý íü ãîëäóó õýý õóàð î¸íî. 

7. Òóóëàé õàðàéëãàõ. Ýíý î¸äîë îéìñ, ìàëãàéä øàãëàà î¸äîëä íýìýð ºãºõ 

ìàÿãààð õýðýãëýãäýõ þì. 

8. Øàëç õàòãàõ. Ãîëäóó îéìñíû øàãààëãà äýýð õàòãàñàí õàðàãääàã. 

9. Çàãàñàí íóðóó î¸õ ãýæ áàéíà. Ãîëäóó þìíû áóëàí äýýð î¸ãäîíî. 

10. Íºõººñ ãýæ áàéõ. 

Óðüä ÿìàð íýã ¿éë õèéõäýý õèéõ ìàòåðèàëûíõàà äîðîîñ íü øóóãààä óòàñ 

ãàðãàæ àâ÷ áàéâ. Ãàíö íýã òóóøàé óòàñ óðäààñ èðæ áàéâ. Ýìýãòýé õ¿íèé ¿éëíèé 

õýðýãëýëä: ç¿¿, õóðóóâ÷, óòàñ, ¿éëíèé ìîä, èë¿¿ð, ýýð¿¿ë (óòàñ ñ¿ëæäýã ìîäîí 

õýðýãëýë), õýòýâ÷, õàéðöàã, õàé÷, øºâºã ã.ì îðíî. 

Óðüä õàé÷èí äýýã¿¿ð àëõàõûã õàé÷ ãàæèõ ãýíý. Õóëñàí èøòýé ýýð¿¿ë ãàçàð 

òàâèõ öýýðòýé èø íü õàòãàíà ãýýä òýð. Óðüä õàé÷èéã õ¿íä ºãºõ äóðã¿é áàéñàí, ýâ 

õîëäîíî ãýíý. Õàé÷ þìûã îãòîëæ ñàëãàäàã ó÷èð áýëãýíä áèòãèé îðóóë ãýæ áàéâ. 

Óðüä õ¿¿õäèéí äýýë î¸æ áàéãààä äîòîîä ýíãýðò çààâàë äóòóó îðõèæ áàéâ. 

Èë¿¿ðýýð ãàë ñèé÷èõèéã öýýðëýæ áàéâ. 

Îäîî íýâòãýëçýõ î¸äîë ìàðòàãäàõ áîëæ àðüñíààñ áóñäûã õºâºðäºõºº áîëüæýý. 

Óðüä 7 õîíîã äýýë î¸ñîí õ¿íèéã ãóíæèí ¿íýýíèé ìàõûã 3 õîíîã èäñýí øàëàà 

öºíöèé íýð àâñàí ãýæ äîîãëîæ áàéâ. 

- Ìàëûí õºõ õàâäàõàä áîéïîðûí õºëººð äîìíîíî. 

- Øèðäýãýíä ñ¿ëæýý õýý òàâèíà, ºëçèé óòàñ õ¿íääýíý. ¯¿äýíä çîîñîí õýý 

òàâèíà. 

- ßâóóã õ¿¿õäèéí äýýëíèé ìºð àðä õàääàã áóçàð îðîõã¿é ãýíý. 

- Óðüä ýñãýñýí þìûã çààâàë ºäºðò ãàð õ¿ðäýã ãýäýã. 

Ýýìýã íü àëòàí, ñóâäàí, ñ¿¿æèí ýýìýã ãýõ áà áàðàãòàé íýã íü ìºíãººð õèéñýí 

ãîëèî, õîðîë ýýìýã õýðýãëýæ áàéñàí áà áºãæ íü àëò, ìºíãº çýñýýð õèéãäñýí áàéõ áà 

õî¸ð çýðýãöñýíèéã õîñ, ýíý íü õàæèéã õýëæ áàéãàà þì. 

310

Óðüä ìàíàé íóòàãò äàðõíû óðëàã õîâîð áàéñàí. Õàðèí îäîî ãàéã¿é áîëæýý. 

Óðüä ìàíàé ýíä Ïîîðîã Äîðæ ãýæ áàéñàí áà îäîîãèéí Äýðñýí óñàíä áàéñàí áà 

ìºíãººð ãîëäóó þì õèéæ áàéâ. Ìºí äàðõàí Ñàìáóó ãýæ áàñ áàéñàí. ßøèë, õàéëààñ, 

áóéëñààð òýìýýíèé áóéë õèéíý. Õàðãàíû õàëüñààð ýìýýë ãî¸õ. 

311

Íîìûí Æóíàé, ýð, íàñ 77, õàëõ 

ªìíºãîâü, Ãóðâàí ñàéõàí ñóìûí òºâ. 

Ìàíàé íóòàãò óðàí Äàðæàà ãýäýã õ¿í áàéñàí ìîä ìºíãº õèéõã¿é þì ãýæ 

áàéõã¿é õ¿í áàéâ. Ìàðøàëä öàõèëãààí èíä¿¿ õèéæ ºã÷ áàéñàí ãýäýã. Äàðæààãèéí 

ýõ Íàíæ ãýæ ñàéõàí õàòãàäàã õ¿í áàéâ. (ãîëäóó áóðõàí õàòãàäàã.) 

- Ìàíàé íóòàãò ãîëäóó ñ¿¿æèí ýýìýã áóãóéâ÷ õèéæ áàéâ. 

- Óðüä ÷èõ áóëàãòàõàä ýýìýã ç¿¿õ íü ñàéí ãýæ áàéâ. Ýíõðèé õ¿¿õäýä öîîæ 

ç¿¿äýã áàéñàí. Ìîäîîð òºìðººð õèéñýí ç¿¿ëò¿¿ðòýé áàéñàí. 

- Ìºí òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäýä àðä íü õºº õóÿã ç¿¿æ áàéñàí ãýäýã. 

- Ìàíàé íóòãèéíõàí ýðò ìîäîí ýäëýë, ýìýýë, ãýðèéí ìîä, àðàã ñàâàð ãýõ 

çýðãèéã õîòîîñ àâ÷ áàéñàí. 

Áàëáàðûí Ç¿í, íàñ 71, ýð, õàëõ 

ªìíºãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí òºâ. 

Àäúÿà (á¿òýí ñàéíä) ýñãýñýí õóâöàñ õ¿íèé õóâöàñ áàéíà. 4 äàõü ºäºð õóâöàñ 

ýñãýõýä ýíý áàéòóãàé õîéäûí õ¿íä ñàéí áîëäîã ãýæ ÿðüäàã. Õ¿íä ñ¿ëä ãàðàã ãýæ 

áàéäàã. Òýð ãàðàãòàà ýñãýâýë ñàéí ãýíý. Õ¿ì¿¿ñ õàé÷èíäàà áèò¿¿ ÿâóó ç¿¿ñýí 

õàðàãääàã. Òýð íü ýñãýõ ýñãýõã¿é ºäºð õàðàõã¿é ýñãýíý. ßâóóã ìºí õ¿¿õäèéí äýýëíèé 

ìºðºí äýýð ìºí àð äýýð, çàõíû óõäàñòàé õàìò ç¿¿ñýí õàðàãääàã. 

- Óðüä ýðýãòýé ýíõðèé õ¿¿õäèéí ÷èõýíä ýýìýã ç¿¿æ ºã÷ áàéñàí. Ìºí ÷èõ 

áóëàãòñàí õ¿¿õäèéí ÷èõèéã öîîëæ ýýìýã ç¿¿æ ºã÷ áàéñàí. 

- Ìàíàé íóòàãò áàðóóí ç¿¿í õóðóóíû ÿäàì õóðóóíä áºãæ ç¿¿íý. 

Ýðäýíý áèå õóðóóã 

Ýðýýí óòñààð îðîî ãýæ áàéäàã. 

Òýãýýä ýðäýíýýð áºãæ õèéæ ºã÷ áàéãàà íü òýð ÿäàì õóðóóíä áóçàð ñóäàñ áàéíà. 

Ýíý íü ýäýýíä áóçàð îðíî ãýíý. Òýãýýä ýðýýí óòñààð îðîî ãýæ áàéäàã. 

Çýñ áóãóéâ÷ øàð óñàíä ñàéí ãýíý. 

Ìàíàé íóòàãò îëîí ñàëáàíòàé ãîëèî, æèæèã ºëçèéòýé ýýìýã, áèò¿¿ äóãóé 

öàãèðãàí ýýìýã ãîëäóó ç¿¿æ áàéâ. Ñ¿¿æèí ýýìýã ç¿¿æ áàéãààã¿é ñàíàãäàæ áàéíà. 

Òîâ÷ íü äîòðîî ÷àãòàí òîâ÷ ãýõ áà äîòðîî òýø¿¿ðãýí ºëçèéòýé äýýëýíä ñýëãýýëýí 

õèéäýã òîâ÷ áàéâ. Ãîëäóó ãî¸ëûí äýýëýíä õýðýãëýãäýæ áàéâ. Ìºí õÿòàäûí àðçãàð 

õýýòýé òîì, æèæèã òîâ÷ èõ õýðýãëýæ áàéñàí (ãóóëèí) Öóëãóé ìºíãºí òîì æèæèã 

òîâ÷èéã õ¿¿õýí, õàð õ¿í õàäàõ, ëàì õ¿í õàääàãã¿é áàéñàí. Åð íü ìºíãºí òîâ÷ 

õàäñàí ëàì õ¿í õàðààã¿é. 

Ìàíàé ýíä ýìýãòýé õ¿íèé ãýçãýíä çàëãàà ãýæ õàð á¿ñýí çàëàà õèéæ áàéëàà. 

ªíººõºº ìºíãºí òîéãîîð á¿ñýíäýý òîéëîæ áàéëàà. Ãîëäóó çàëóóõàí óëñ ë èíãýæ 

õýðýãëýæ áàéñàí. 

Óðüä æèæèã õ¿¿õäýä òîâ÷ õàääàãã¿é áàéñàí. Õ¿¿õäèéí äýýëýíä 5-6 íàñ õ¿ðýâ 

¿¿ òîâ÷ õàäàæ áàéñàí. Åð íü ñàìïèí çàíãèääàã íü ñàÿõàí ãàðñàí áîëîâ óó. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí áºãæèéã áºãæ ãýõ áà ýí¿¿õýí Óãòààë (áîðæãîíä áýëçýã) 

ãýíý. 

Óðüä ýìýãòýé õ¿íèéã 5 ëàíãààñ èë¿¿ ìºíãº ýäýëæ áîëîõã¿é ãýäýã áàéâ. 

312

Ìàíàé ýíä èõýýõýí áàÿ÷óóëûí õ¿¿õí¿¿ä íºõºðò ãàðààã¿é ìºðòëºº ãî¸õ ãýæ 

äóðààð ýõíýð áîëîí ãî¸æ áàéâ, 

Óðüä ýìýãòýé óëñ ¿éë õèéõäýý ãîëäóó ãýðèéí áàðóóí òàëäàà ñóóæ ¿éë õèéæ 

áàéñàí. 

Óðüäûí óëñ èõ ñàéõàí øàãëàäàã óëñ áàéñàí. Îéìñíû ò¿ð¿¿íèé õàðààã áýëýã 

ñýëòýíä ºã÷ áàéëàà. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí øèðäýãýíä ãîëäóó ñ¿ëæýý ýðãýí òîéðîí öààñàí õ¿ðýý, 

¿¿äýíä çîîñîí õýý ñ¿ëæýý ýðãýí òîéðîí öààñàí õ¿ðýý õèéæ áàéñàí çýýãýý ñ¿ëæèõ 

ýñâýë ç¿¿í áàðóóí ìóøãèàä õèéæ áàéñàí. 

Ìàíàéõàí äýýëèéã òàøààëäàí ýñãýõ ãîëëîæ ýñãýõ àðãóóäààð õèéæ áàéñàí, 

ãîëëîæ ýñãýõäýý áèåèéí ºíäðèéã àâàä 5 áèåý àâäàã 

Îéìñíû ò¿ð¿¿íä ò¿ìýí íàñ, ñóäñàí õýý, ñ¿ëæýý, ãîëäóó õèéæ áàéñàí. 

Óðüä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäýä õóðãàíû àðüñààð äýýë õèéæ ºã÷ áàéñàíã¿é, 

íàñàíä ìóó ãýæ áàéëàà. Õàðèí èøèãíèé àðüñààð áîë áîëæ áàéñàí. Ìàëãàéã áîë 

áîëíî ãýæ áàéâ. 

Óðüä õ¿¿õýäã¿é àéë õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä 7 õ¿¿õäèéí õóðèì õèéæ áàéâ. 

Ýíý íü 7 õ¿¿õäèéã öóãëóóëààä õóâü ºãíº (áîîâ ÷èõýð), ýñâýë óðàëäààä ò¿ð¿¿ëñýíä 

íü èë¿¿ øàãíàë ºãºõ æèøýýòýé õèéäýã, ºäºð íü áîäâîë òºâøèí ºäºð áàéñàí áàéõ. 

Ìºí õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë áàñ õ¿¿õýä áàÿðëóóëæ áàéñàí. 

Óðüä óíòàæ áàéãàà õ¿¿õäèéã íýðýýð íü äóóäàæ áàéñàíã¿é, ìèíèé õ¿¿, õýýí 

÷ ãýõ þì óó äóóäàæ áàéëàà. ¯äýø îðîé õ¿¿õýä áàãà÷óóä ÷àíãà äóóãàðàõ õîðèîòîé 

áàéâ. 

Óðüä ìîäîí àãàð ñàâ (õÿòàä)-íä ºðºì õóðààõ ãàíä òàðàã õîîðìîã ÷ õèéäýã 

áàéñàí. Ìºí ìàë ñààäàã àãàð áàéëàà. Ìîäîí òýýø, íîõîéí èä¿¿ð àðãàëûí äºðâºëæ, 

ìàë ñààäàã õóâèí òîì æèæèã áàéñàí áà óñ õèéæ òýìýýíä òýãíýäýã “Òîîòîí” ãýæ 

íýðëýõ áà çàðèìäàà “Òóí” ãýíý. Ìºí ìîäîîð õèéãäñýí èäýýíèé äýëãýö, òàâèóð, àÿãà, 

òàâàã çýðýã áàéñàí. Ìîãîéã óðò íàñòàé ó÷èð àëàõ íàñàíä ìóó ìºí ìîãîéã ãóðâàí ìóó 

çàÿàíû àìüòàí ãýíý. Õ¿¿õýäã¿é àéëä ìîãîé îðîõ õ¿¿õýä èðíý ãýíý. Ìîãîé óðäóóð 

ÿâáàë ìóó áîëîõ çààâàë óðäóóð íü òîéð÷ ãàðàõ. 

Óðüä þì î¸æ áàéãààä ç¿¿ãýý ãýýãýýä õóðóóâ÷èíäàà ç¿¿ãýý õàòãààä ºâãºíäºº 

îëæ èðýý ãýýä òîéðóóëãàí äîðîî õèéíý. Óõàà íü õóðóóâ÷ íü ýìãýí áîëæ, ç¿¿ íü 

ºâãºí áîëæ áàéãàà íü òýð. Óðüä á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã 3 ÷àâãàíöûí àæèëòàé á¿ñòýé 

õ¿¿õäèéã 100 äàãà çîãñîîõ àæèëòàé ãýæ áàéâ. 

Îðîã. íàñ 77, ýð ,õàëõ 

ªìíºãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóìûí Äýðñýí óñ áðèãàä. 

Õ¿¿õäýä õàð äàðàõã¿é ãýæ ¿íýãíèé ä¿ðñ ç¿¿íý. ¯íýã ñýðãýëýí àìüòàí ó÷èð òýð. 

Õ¿íèé òºðñºí ãàçðûí ÷óëóó \øîðîî\ ýýëòýé ó÷èð ýëäýâ ýíäýãäëýýñ õàìãàààëàõ 

ó÷èðòàé ãýæ áàéâ. 

ßâóóã (áèò¿¿) ýýëòýé ñàéí ãýæ áàéâ. ßâóóã åð íü ýõèéí óìààíû øèíæòýé ãýæ 

ÿðüäàã. 

Ìàíàé íóòàãò óðàí Äàðæàà ãýæ óðàí õ¿í áàéñàí. Ãîëäóó òºìºð ìºíãººð 

äîðèóí þì õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

Ìàíàé ýíä íîõîéí øýýðýí óðãàíà. Øàòàð õèéäýã çººëºí æèæèã ìîä þì 

313

ãîëäóó Áóÿíò áðèãàäûí íóòàã áîëîõ ãîâèîð óðãàäàã. ßøëèéã àâ÷ áîëîõã¿é ãýæ 

áàéñàí àâñàí õ¿íä ãàé ãýì áîëíî ãýíý. 

ßðãàéãààð óóðãèéí ¿ç¿¿ð, íàðèéíõíààð íü àðàã òàøóóð õèéíý. Ìºí óíãàñ 

ñàâàõ ñàâàà õèéíý. Èõ ãàçðûí ÷óëóóíä óðãàíà àâäàã àâäàãã¿é ãàçàð ãýæ áàéõààñ 

ÿðãàéã îãòëîæ áîëíî. ßðãàé íü ÿðãàé ÷àðãàé ãýæ 2 ÿíç áàéíà. ßðãàé íü ãîëã¿é, 

÷àðãàé íü ãîëòîé áàéíà. Àëü àëèíààð íü þì õèéíý. ßðãàé íü äîãøèí áºõ áàéäàã. 

Ìàíàéõàí ìîäîîð áýëýí õèéñýí ç¿éëýý õîò õàâèàñ àâ÷ áàéñàí. 

Áóóðûí çîãäîðûã òîìîîä õ¿¿õäèéí óÿà õèéõ íü ýýëòýé ãýíý. Áóóðûã ýýëòýé 

àìüòàí ãýíý. Óðüä ãýðèéí ÷àãòàãûã äîëîîí áóóðûí çîãäîðîîð õèéæ áàéëàà. 

Ìàíàéõàí ãýðèéí õàíûã Õàòíû ãîëîîñ (õÿòàäûí íóòàã) àâ÷ áàéñàí. Òýíä 

áàñ Ñàðõèíàãàí òîîíî õèéæ áàéñàí. Åð íü õîðîë õýâòýé òîîíî ×èíãèñèéí ¿åä 

çîõèîãäñîí ãýäýã. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí 2 ÿíçûí òîîíî õýðýãëýæ áàéâ. Ìàíàéõàí äýýð ¿åä Áîãäûí 

õ¿ðýýíýýñ ìîäîí ìàòåðèàëàà àâ÷ áàéñàí. Ìºí õÿòàä õóäàëäàà÷èä àâ÷èð÷ çàðæ 

áàéñàí. Ìàíàé íóòàãò àëäàð öóóòàé ìóæààí÷óóë áàéñàíã¿é. 

Ìàíàéõíû ìîäîí ýäëýë íü ìàë óñëàõ îíãîö, ãýðèéí èæ á¿ðýí õýðýãëýë, áàãàíà 

(óõñàí àöòàé), Áîãäûí õ¿ðýýíýýñ àâ÷èðñàí óõàà áóäàãòàé àâäàð çîíõèëæ áàéâ. 

Åð íü àéëûí ÷èíýýíýýñ áîëæ àâäàðûí òîî ÿíç ÿíç áàéñàí. Ãàéã¿é ãàíãàí 

íýã õýñýã íü í¿¿ðòýé îð õýðýãëýõ ãîëäóó îðã¿é øèðäãýí îðòîé áàéñàí. Ìàíàéõàí 

îðíû äîð íýã àâäàð ò¿¿íèé äîð “æàí” áàéäàã áàéñàí. Àãàð ìîäîí õóâèí ñààëèéí 

çîðèóëàëòòàé. Óñ òýýäýã õóâèíã “Òîîòîí” ãýæ íýðëýõ, ºðºì õèéäãèéã “òîðõ” áóþó 

“ãàí” ãýõ ãîëäóó íàðñ òàðèìàë ìîäîîð õèéíý. Ìºí óóð, òýâø ãýæ áàéñàí. Ìàõ òàâèõ 

èäýý õàòààõ çîðèóëàëò á¿õèé ìîäîí òàâãèéã ººðñäºº õèéõã¿é õÿòàäààñ àâíà. 

Ñààëèéí õóâèíä óñ õèéõã¿é öàãààí èäýý õèéíý. Æàíã íèëýýä ãî¸íî. Óëààíààð 

áóäíà. 

Óðüä õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷èíä ººäñººð “õýë” ãýæ õºðººíèé èð àÿòàé þì õàé÷ëààä 

ýíãýðò íü î¸æ ºã÷ áàéñàí. 

ßâóóã õ¿¿õäèéí õî¸ð ìºðºíä õàäíà, ýýëòýé ãýíý. Õ¿¿õäèéí á¿ñýíä çîîñ 

äºðâºëæëºí õýëõýýä ¿ç¿¿ðò íü õîíõ ç¿¿ãýýä ç¿¿æ ºãíº. Ýíý íü òîãëîîìûã íü ç¿¿æ 

ºã÷ áàéãàà íü òýð. 

Õ¿¿õäèéí äýýð ýñãèéãýýð ÷îíî õàé÷ëààä äýýð íü õ¿í àÿòàé þì óíóóëàõ (ýíý íü 

ñàðìàã÷èí þì) ìºí íýãýí èæèë ýñãèéãýýð õàé÷ëàí òîãòîîãîîä äýýð íü ä¿¿æèëäýã. 

Óðüä òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäýä áóðóó ýíãýðòýé äýýë õèéæ ºã÷ áàéñàí. Õàðèí õ¿¿õýä 

ñîëãîé áîë÷èõäîã þì. 10-ààä íàñ õ¿ðýýä ç¿ãýýð áîëäîã. 

Ìàíàé íóòàãò òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäýä ýõíýð äýýë õèéæ ºã÷ áàéñàíã¿é. Õàðèí 

õîò õ¿ðýýíä õàðñàí öîîõîð äýýë õèéæ ºã÷ áàéñàí þì áàéíà. 

Áºãæèéã ýðõèé äîëîîâîð äóíä õóðóóíä õèéõã¿é ãýíý. Ó÷èð íü þìàíä õàìãèéí 

ò¿ð¿¿íä õ¿ðäýã ó÷èð òýð. óðüä ýð õ¿í áºãæ õèéâýë àëòàí áºãæ õèéæ áàéñàí. Ìºíãºí 

áºãæèéã îäîî ç¿¿õ áîëæýý. Ìàíàé íóòãèéíõàí 2 àìàí äýýðýý ¿ðýëòýé, ýñâýë çîîñîí 

õýýòýé áóãóéâ÷ ç¿¿æ áàéëàà. Ìºí ìºíãººð õèéñýí Ãîëèî, àëòààð õèéñýí Ñ¿¿æèí 

ýýìýã íèëýýä ç¿¿æ áàéëàà. Õàðèí óíæëàãàòàé äîðîî õîíõòîé ýýìýãèéã ýõíýð õ¿í 

ç¿¿õ íü ýëáýã áàéñàí. Ìàíàé íóòàãò ìºíãºíèé ñàéí äàðõ÷óóë áàéãààã¿é ãîëäóó õîò 

õ¿ðýýíýýñ ìºíãºí õýðýãëýëýý àâ÷ áàéñàí. 

Óðüä ýð õ¿í ìºíãºí òîâ÷ õàäàõã¿é õ¿¿õýä àÿòàé ãýíý. Òîâ÷ íü äýýðýý çîîñîí 

õýýòýé õÿòàä áººðºíõèé ÷àãòàí òîâ÷óóä áàéëàà. 

314

Ìàíàé ýíä ýìýýëèéí ìîä õèéæ áàéñàíã¿é. Ãîëäóó áîðæèãèí õýâèéí ýìýýë 

òîõîõ áà õºãø÷¿¿ë õîñ ÿñàí õÿðòàé (òºìºð, ãóóëèí) Ñàìáóó ìàÿãèéí ìóõàð 

á¿¿ðýãòýé ýìýýë òîõîõ íü ýëáýã áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí ýìýýë íü øàð öîîõîð ýìýýë áàéñàí æèæèã, ÿã áîðæèãèí ìàÿã øàð 

áóäãààð áóäààä õàð áóäãààð ýðýýëýí á¿¿ðýãíèé ãîë õî¸ð í¿¿ðýíä ëàíç çîîñîí õýýã 

óëààíààð òàâüäàã áàéñàí. 

Ýðò ¿åä ýíõðèé ýðýãòýé õ¿¿õäýä 2 ÷èõýíä íü ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí. 

Ãýðèéí òîîíûã ýðã¿¿ëæ õàðóóëàí òàâèõ íü öýýðòýé. 

Çàãàñàí íóðóó î¸äëûã òàìõèíû ñàâíû ¸ðîîëä õàòãàæ õýðýãëýíý. 

Ýìýãòýé õ¿íèé õèéìîðèéã ýýð¿¿ë ãýíý. Õî¸ð ýýð¿¿ë íýã äîð áàéõã¿é ãýæ 

ÿðüäàã. 

Íîõîé òîãòäîãã¿é àéë òºìðººð íîõîé õàé÷ëàí ãýðèéí äîòîð òàëä õàðñàí 

õàòàâ÷èíä õàääàã ãýäýã. 

Øèíý ãýð áàðèõûã îðëîãûí ºäºð ãýõ áà á¿õ öîîæèéã ò¿ëõýæ õàãàñ îíãîéëãîõ 

ó÷èðòàé îðëîãî íýýæ áàéãàà íü òýð. 

Óðüä ýð õ¿í àéëä îðîõäîî õóòãàà ñóãàëæ, ãàðàõäàà á¿ñýíäýý ç¿¿æ ãàð÷ áàéëàà. 

Òýð àéëàà õ¿íäýòãýæ áàéãàà íü òýð. Ìºí ãàäíààñ îðîõäîî çààâàë òîòãîíä õ¿ðäýã 

¸ñòîé. 

Õ¿¿õäèéã 3,7,9 ãýñýí ºðººñãºë òîî á¿õèé áóóðûí çîãäîðîîð äýýñ õèéæ õ¿¿õýä 

óÿõàä ýýëòýé ãýíý. 

Îðñîí áóóðûí õººñèéã íîõîéä äîëîîëãîõîä äóó íü ñàéõàí áîëäîã ãýíý. 

Ìýíäèéí Õàíä, ýì, íàñ 70, õàëõ, ªìíºãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóì 

Æàñ ãàðàãò þì ýñãýõ þìàíä ÿâàõ õóâöàñ øèíèéã ºìñºõ ìóó ãýíý. Ýíý ãàðàã íü 

õî¸ð áàéíà. Àìèí, ñ¿ëä ãýæ. 

Óðüä ãýçýã ¿ñ ¿äýø îðîé ñàìíàõ íü öýýðòýé áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí äýýð óëààí áóò, ¿íýãíèé õóøóó ÷îíî óíàñàí õ¿í õàé÷ëàí óÿõààñ 

ãàäíà çîîñ, öîîõîð õîíõ çýðãèéã áàñ óÿõ þì. 

Óðüä õ¿¿õýä ç¿¿äëýõýä óëààí áóòààð øàâõäàæ áàéëàà. Ýíý íü ¿íäñýíäýý àëòàí 

õàðãàíû íýã ñàëáààòàé èæèë. 

Óðüä á¿ñã¿é õ¿¿õäèéã òýãø íàñ, á¿ñòýé õ¿¿õäèéã ºðººñãºë íàñòàéä ¿ñèéã íü 

àâäàã áàéëàà. 

Òîãòâîð ìóó õ¿¿õäèéí ¿ñèéã áàñ îëîí ñ¿ëæñýí õàðàãääàã áàéñàí. 

Ìºí õ¿¿õäýä õóóëãààð ãîëäóó õóâöàñ õèéæ ºã÷ áàéâ. Øèíý þìààð õóâöàñ 

õèéæ ºãºõ íü íàñàíä öºâòýé ãýíý. 

Õ¿¿õäýä óðüä çóí íü òýðëýã ºâºë íýõèé äýýë (¿ç¿¿ðñãýýð õèéñýí äýýë) õèéæ 

ºã÷ áàéñàí áà ýíèéãýý öàìöã¿é øóóä ºìñºæ áàéñàí. Çóí íü ãóÿíû äóíäóóð æààõàí 

õºíãºí ºìä ìîðèí öàìö ãýýä íýã þìòàé õàìò ºìñãºæ áàéñàí. Á¿ñã¿é õ¿¿õäýä óëààí 

øàð ºíãº äýýë ìºí ºíãººð ýìæñýí äýýë õóâöàñ ºìñºõ öýýðòýé áàéíà. Õ¿¿õýä 12, 13 

íàñíààñ ÷èñ÷¿¿, ìèí÷¿¿ãýýð õèéñýí äýýë ãîëäóó ºìñºíº. 

Ýìýãòýé õ¿¿õýä òàâ ãýçýã òàâüæ òýðíèéãýý íýã ñ¿ëæèíý. 

Óðüä õ¿¿õýä íü òîãòîõã¿é àéë õ¿¿õäèéí õóðèì ãýæ õèéæ áàéñàí. Õ¿¿õýä 

òîãòîîõ ãýæ òýð èäýý öàãàà áýëäýæ áîîâ õèéæ áàéñàí. Ýíý õóðèìàà áîäâîë ñàéí 

ãàðàãòàà õèéæ áàéñàí áàéõ. Õ¿¿õýä á¿õýíä áîîâ ýíý òýðèéã ºãäºã áàéñàí. 

315

- Õ¿¿õýäã¿é àéë õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä õ¿¿õýä ºðãºæ àâíà. Ýíý íü õ¿¿õýä 

äàãóóëñàí ñàéí õ¿¿õýä áàéõ ¸ñòîé þì áàéíà. 

- Ýì õ¿í õ¿¿õäýý ãàðãàõ ãýýä äóíøààä áàéõäàà õýðýãëýãäýõ äîì íü ãýðò 

áàéãàà àâäàðûí öîîæèéã îíãîéëãîõ, ìºí ¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéã çàäëàæ áàéëàà. 

- Áè òîì õ¿í øèíýýð õèéñýí äýýëèéíõýý óõëààäñûã õàäãàëààä áàéæ áàéõûã 

õàðñàí õ¿¿õäèéíõèéã áîë ãîëäóó àðä íü õàääàã áàéâ. Ìàíàé íóòãèéíõàí 

õàæòàé, öóëãóé, õîñ áºãæ¿¿äèéã ýðõèé ÿäàì õóðóóíä ç¿¿æ áàéñàí. 

- Äýýë õèéõýä ºíãèéã øàãëàõ, äîòðûã õºâºðäºíº. ªíãº äîòðîî íèéë¿¿ëýõäýý 

õîðìîéã õºøäºã. Äîòðîî íºõíº. Ýìæèæ òàñàìäàæ öààä òàë íü ºðãºí íààä 

òàëûí òàñìûã íàðèéõàí õèéæ ºãíº. Òýãýýä ýìæýýð íü òàñàì áîëæ áàéãàà 

íü òýð. 

Õîíèí õîëáîî, òóóëàé õàðàéëãàõ íü 3 æèæèã øàãëààä òýðíèéõýý çàéãààð 

çàé ¿ëäýýãýýä äàõèí äàâòàõûã õýëíý. 

- Øàëç õàòãàõ íü (õ õ õ õ) èéì õýðýýñ þì. Ýíý î¸äëûã îéìñíû øàãààëãàä 

õýðýãëýõ þì. 

- Óðüä î¸æ áàéãàà þìàà äýðëýæ óíòàõ ó÷èãòàé õîíóóëàõ, ìàëãàé äýýð íü 

òàâèõ öýýðòýé àëü àëü íü î¸äîë óäàõ ãýíý. Î¸æ áàéãàà þìàí äýýð áººñ ÿâáàë 

¿éë çààõ íü ãýõ, óðüä õ¿¿õäýä áàãà÷óóäûã áººñ ÿâàõ çàéã¿é î¸ ãýæ õýëæ 

áàéäàãñàí. Øàëç ÿâáàë î¸æ áàéãàà þì õàíçðàíà ãýíý. 

- Óðüä õ¿í ìàëãàé ãóéëãàæ õèéëãýõýä çààâàë äóòóó õèéæ ºã÷ áàéñàí. Á¿÷ þì 

óó ñóãàëäðàãà ã.ì. ìàëãàéã äîîøîî õàðñàí ñàâ ãýæ íýã ¸ñîíäîî õèéãýýã¿é 

áîëæ áàéãàà íü òýð. 

- ªìäèéã õ¿í áàãø, òºðñºí ýõäýý õèéæ ºãäºã. ßàãààä ãýâýë áóÿí õèøèã ÿâ÷èõ 

þì áèç. 

- Ìàëãàéã óñàíä óíàâàë òýð óñàíä îéìñ õèéæ áóçðûã àðèëãàæ áàéæ óñûã 

óóíà. 

- Õýýðýýñ õóòãà îëáîë ¿ç¿¿ð íü ººäºñ óðàãø õàðæ áàéâàë àâàõã¿é ãàé áîëíî 

ãýíý. 

- ßìàð ÷ õ¿í õ¿¿õäèéí õóâöàñ õóíàð òîãëîîì õýýðýýñ îëáîë èõ áýëýãøýýäýã. 

- Óðüä àíõ íîõîéí èä¿¿ð øèíýýð õèéëãýõäýý íîõîéãîî ãýðòýý àâ÷èðààä ãàëûí 

äýýä òàëä áàéðëóóëàí ñ¿¿ãýýð ñ¿ëñýí áóäààòàé öýýäýì õèéæ èä¿¿ëæ áàéâ. 

Õèøãèéí õ¿ðýý ãýæ íîõîéí èä¿¿ð òýâø õî¸ðûã õýëíý. Íîõîéäîî õîîëîî 

ºãººä ç¿¿í õàòàâ÷íû õàíûí òîëãîéä ç¿¿íý. Òýâøèéã æàíãèéí äýýä òàëä 

ç¿¿æ áàéñàí. 

- Öàéíû ñ¿õ ãýæ áàéñàí. Èøýýð íü öàéãàà, ñ¿õýýð íü öàéãàà õàãëàíà. Ñ¿õýí 

äýýã¿¿ð àëõàõ öýýðòýé ãýæ áàéñàí. 

316

Äàìèðàí, íàñ 64 ýð, õàëõ, 

Äóíäãîâü Ãóðâàíñàéõàí ñóì, ×óëóóò áðèãàä 

Õ¿¿õýä õàëóóðàõàä 7 áóðõàíä ñ¿¿ ºðãºíº. (îðîé äîëîîí áóðõàí ãàðñàí ¿åä) 

Õ¿¿õýäã¿é àéë õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä äîëîîí áóðõàíû òîîãîîð äîëîîí 

õ¿¿õäèéí õóðèì õèéäýã ãýäýã. 

Óðüä Ò¿ðãýí áºõºãèéí ìîä÷èí ãýæ áàéñàí àðàã ñàâàð çýðýã ìîäíû àæèëòàé 

óëñ áàéñàí. Äàãíàí ìîíãîë÷óóä áàéñàí. Ìàíàéõàí òýíäýýñ òºðºë á¿ðèéí ìîäîí 

ýäëýë àâ÷ áàéñàí. 

Óðüä óíòàæ áàéãààä ç¿¿äýëñýí õ¿¿õäèéã íýðýýð íü äóóäàæ áîëäîãã¿é òàòàæ 

õºäºëãºæ ñýðýýäýã ãýäýã. 

Óðüä àéë õ¿¿õýä ìºð ãàðãàíà ãýæ áàéíà. Óóðàà, áàãàíà, ºðõ, òóëãà áóðõàí 

çýðãýý ä¿¿æèëæ í¿¿æ áàéãàà áàéäàë ¿ç¿¿ëäýã. 

Ìàëãàéã õ¿íýýñ àâàõäàà ÷óëóóäàæ ¿çýýä äîîøîî õàðæ óíàâàë ñàéí ãýíý. 

Ìàëãàé óñòàé õóâèíä óíàâàë îéìñ ä¿ðæ äîìíîæ öýâýðø¿¿ëíý. 

Ìèæýäèéí Öýäýâ, íàñ 59, ýì, õàëõ, 

Äóíäãîâü Ãóðâàíñàéõàí ÷óëóóò áðèãàä 

Õººðºãíèé äààëèí õèéõýä ýõëýýä ºíãº òîðãîí äýýðýý õýý çàâñàðàà ãàðãàõààñ 

íààíà öàâàã íààæ õàòààíà. ×àíàñàí ãóðèëààð íààíà. Íåëîíîîñ áóñàä ìàòåðèàë 

öàâàãàíä õýðýãëýãäýõ þì. Èíãýæ áýëäñýíèé ýöýñò ç¿¿ îðîîõ àæèëä îðíî. Ç¿¿ 

îðîîõäîî õýýãýý õýäýí äàãíààñòàé áàéíà ýõëýæ íýã äàãíààñûã á¿ðýí äóóñãàñíû 

ýöýñò äàðààãèéí äàãíààñûã õèéõ æóðìààð ç¿¿ãýý îðîîäîã. 

Øóóäàé íóðóó ãýæ íýã î¸äîë áàéäàã. Ãîëäóó áýõýëãýýíèé çîðèóëàëòààð 

àøèãëàãäàíà. 

Ç¿¿ îðîîõîä áàðóóí ñîëãîé ýð÷òýé 2 óòàñ õýðýãëýãääýã. ªíãºíèé óòàñ ýð÷òýé 

\ñîëãîé íü\ äîîä òàëûíõ íü çºâ ýð÷òýé áàéíà. Õî¸ð äàãíààñ õîîðîíäîî èõ èæèë 

áàéäàã. Óòàñ íàðèéí áàéõ òóñìàà èõ ãî¸ áîëíî. 

Óðüä õÿòàä æóóøàà óòñààð ç¿¿ èõ îðîîæ áàéñàí. (ìÿíäñàí óòàñ) 

Óðüä þì î¸äîã õàòãàäàã óëñ ÿìààíû ýëãýýð õèéñýí ¿ëãýð çàãâàð õàäãàëàõ 

ñàâòàé áàéñàí. Íàä íýã áèé. 25ñì õ 10ñì õýìæýýòýé. 

Óðüä ìàíàé ýíä ãýðèéí ¿¿äýíä ñ¿ëæýý õýý èõ õèéæ áàéñàí. 

Äýýð ¿åä íýõèé äýýëèéã íýâòãýëçýõ î¸äëîîð î¸æ áàéñàí. Àðçàéõã¿é õàíçðàõã¿é 

ãýæ áàéâ. Õýðýâ õºâºðäâºë àðçàéõ þì. – (öîîæìîë, òàë á¿ëòãýð, óõìàë) 

Óðüä 17-18 íàñíààñ äýýø íàñíû õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿æèí ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí. Óðüä 

ìàíàé ýíä àâãàé áîëîõ íü äýëãýð áóñ áàéëàà. Òàéæ óãñààíû ãàðëûí óëñ ¸ñòîé òºðòýé 

àâãàé áîëæ áàéñàí. 

--Äàìèðàí – 

Á. Ëõàìûí îãòîíî ãýæ áàéíà. Õýýëòýé ìàëä à÷èæ áîëîõã¿é ãýõ áàñ òºðºõ ãýæ 

áàéãàà ýìýãòýé õ¿íä àòãóóëàõàä áóóäñàí þì øèã õ¿¿õýä íü ãàðäàã ãýíý. 

Àéë ãýðèéí àâäàðûí í¿¿ðýíä þì íààõ íü àëäàñ áîëäîã ãýíý. 

Íîõîé òîãòäîãã¿é àéë íîõîéíûõîî èä¿¿ðèéã çîîñîîð óëàéòãàí õýä õýä 

òàìãàëíà. 

317

Àéë ãýð áîðîîõîéã ç¿¿í òàëä õàíûí ºí÷èí òîëãîéä ºëãºäºã. Ýíý íü ýëäýâ 

ãàëçóó ñîãòóó þìíààñ õàìãààëæ áàéäàã. 

Õ¿¿õäèéí òîãëîîìûí ¿íýãèéã ýñãèéãýýð õàé÷ëààä äýýð íü áàéãàà õ¿íä óëààí 

áóò ¿¿ð¿¿ëýýä ä¿¿æèëäýã. Õ¿¿õýä ç¿¿äýëäýãã¿é ãýäýã. 

Óðüä äóãóé ìºíãºí ýýìãèéã òîãòâîðã¿é ýðýãòýé õ¿¿õäýä ç¿¿ëãýæ áàéñàí. 

Ä¿ëçýíãèéí øîðîîã öýýðòýé ãàçðààñ ìîä îãòëîæ àâàõàä òýð õàâüä íü öàöíà 

ìºí öàö ãýæ òàâüæ àâäàã. Íýã ¸ñîíäîî àðãàäàæ áàéãàà íü òýð þì. 

Îðìîë àçðàãà ºðãºí áóóðûí çîãäîðîîð õ¿¿õäèéí óÿà õèéíý. Ýëäýâ ñààäààñ 

õàìãààëàõ ó÷èðòàé. 

Äýýð ¿åä õàð ëóñ, öàãààí ëóñòàé ãàçàð ãýæ áàéñàí. 

ÑÓÄÑÀÍ ÕÝÝ 

Õ¿¿õýä òºðººä õîéäîõ íü öýãëýõã¿é áîë óëààí óòñààð ñ¿õíýýñýý óÿíà. 

Èõ îëîí òýìýýòýé ãàçðûí õ¿í îðîéä öàéãàà í¿äýæ àâäàã. ªãëºº öàé í¿äýõ íü 

÷èìýý ãàðàõ òýìýý àìðàõã¿é ãýíý. 

Äýíäýâèéí Õîðîë, íàñ 69, ýì, õàëõ, 

Äóíäãîâü àéìàã, Ãóðâàíñàéõàí ñóì, Ýëãýí áðèãàä 

Õóðãàí äîòðûã ãàäíààñ íü õºðñºí òàëààñ õî¸ð õî¸ð î¸íî. 

Íýõèéã äîòîð òàëààñ íü ¿ñýí òàëààñ íü õºâºðäºæ î¸äîã. 

Íýã õóðãàí äîòîðä 30 àðüñ áîëíî áàãà øèã áèåòýé õ¿íä áîë 24-25 àðüñ íýã 

äîòîð áîëíî. 

Äààâóó äààëèìáûã õºâºðäºæ øàãëàõ õºøèõ î¸äëîîð î¸íî. 

Óðüä îéìñûã ìàøèí øèã øàãëàæ î¸æ áàéñàí ñàí. Óëààí äýýð öàãààí õÿòàä 

÷èñ÷¿¿íèé óòñààð î¸äîã. Îéìñîíä ñ¿ëæýý çîîñîí õýý íèëýýä õèéæ áàéñàí. 

Øèðäýãýíä ìºí àäèë ñ¿ëæýý õèéãýýä çàõààð íü öààñàí õ¿ðýý õèéäýã. Äýýñ ñàéõàí 

òîìîîä 2 î¸îä çàõààð íü çýýãëýæ ýìæèíý. 

Óðüä áºãæ ç¿¿ãýýã¿é ýìýãòýé õ¿íèéã ñààëü ñ¿¿íä áóçàð îðäîã ãýäýã. Ýíý íü 

ìºíãºí áºãæèéã õýëýýä áàéõ øèã áàéíà. Áºãæèéã 20 íàñ õ¿ð÷ ç¿¿ãýýä 40-50 íàñ 

õ¿ðòýë ç¿¿æ áàéäàã. Äýýð ¿åä ýðýãòýé óëñ áºãæ ç¿¿æ áàéñàíã¿é. Ýìýãòýé÷¿¿ä 

íü ¿ç¿¿ðòýý áººðºíõèéòýé ìºíãºí ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí íèëýýä ãàíãàí õýñýã 

íü “Ãîëèî” ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí. Ýíý íü äîðîî ñàëáàíòàé. 14-15 íàñíààñ ÷àâãàíö 

áîëòëîî.(50-55) 

Õ¿¿õäèéí ÷èõèéã òóãàëãààð öîîëæ áàéñàí. Ýìýãòýé óëñ öóëãóé õî¸ð àìàí 

äýýðýý ñóäàñ õýýòýé áóãóéâ÷ èõ ç¿¿æ áàéñàí ìºí. 17.18 ÷àâãàíö áîëòëîî. 

Óðüä áàãà øèã þìûã ãîëäóó ìàë õàðèóëæ áàéõäàà î¸æ áàéñàí. Òîìõîí 

þìûã ãýð îðîíäîî î¸õ íü ýëáýã. Øèðäýã øèðýõýä òîìîîõíûã äóíäààñ íü çàõ íü 

õàòóóðààã¿é ¿åä î¸äîã. Øèðýõäýý ýõëýýä åðºíõèéä íü õóâààðèëæ àâààä äóíäààñ íü 

ãàäàãø øèðæ ã¿éöýýõ þì. 

318

Óðüä çàí ìóóòàéõàí õ¿í î¸æ áàéãàà þìûã íü ¿çüå ãýõýýð íóóäàã ñ¿¿ëä ã¿éöñýí 

õîéíî ¿ç ãýæ áàéõûã õàðñàí. 

Ýìýãòýé õ¿¿õýä çóíû óëèðàëä ºìä áîãèíî îäîîãîîð áîë áàíäàæ àÿòàé äýýñýí 

òýëýýòýé ºìä ºìñºí õºë í¿öãýí äýýð íü öàìö ºìñºí òýðëýã õºõ öýíõýð ºíãºòýéã 

ºìñºí õ¿ðýí óëààí àë÷óóð (äºðâºëæèí) çàíãèäàæ áàéñàí. 

ªâºë íü öàãààí íýõèé äýýë (äîòðîîñ íü õºâºðäñºí) äýýë ºìñºæ áàéñàí áà 

õóó÷èðõààð íü äààëèìáààð ºíãºëæ ºìñºæ áàéñàí. 20 õ¿ðýõëýýðýý òîðãîîð õèéñýí 

äýýë õààÿà ºìñºíº. Åð íü ýíý ¿åä òîðãî ýäëýõ íü áóÿíä ìóó ãýæ áàéñàí. Òîðãîîð äýýë 

ýñãýýä äýýã¿¿ð íü àëõàõã¿é ãýíý. ªºäñèéã ãàëä ºðãºíº. ªâºë õºäñºí ºìä ºìñºíº. 

Õ¿¿õäèéí ìàíöóéíû ãóðâàí á¿ñ íü “æàðãàë”, “çîâëîí”, “æàðãàë” ãýñýí 3 á¿ñ 

áàéíà. 

Îðíû øèðäýãèéã ìºí 3 þìóó 5-ààð õèéäýã. 

ªâºë ýìýãòýé õ¿¿õäýä õºäñºí ìàëãàé õèéæ ºìñãºíº. Õèéõäýý õîíèíû 

õ¿ç¿¿ãýýð õèéäýã áàéñàí. Ãóòàë ýñãèéãýýð óëëàñàí ìîíãîë ãóòàë ºìñíº. Ýñãèé 

îéìñòîé áàéëàà. 

Õóðãàíû àðüñààð õ¿¿õäýä äýýë õèéäýãã¿é áîäâîë áóÿíä ìóó ãýæ áàéñàí áàéõ. 

Õàðèí èøãýíèé àðüñààð õàìààã¿é áàéëàà. Á¿ñ íü ãîëäóó õºõ öýíõýð ºíãºòýé 

äààëèìáàí á¿ñ á¿ñëýæ áàéñàí. Óëààí, øàð ºíãººð õèéñýí á¿ñ õýðýãëýõ íü àëäàñ 

áîëíî ãýæ áàéñàí. 

Ýìýãòýé õ¿í õ¿¿õýä ãàðãàñíû äàðàà þì î¸õûã ìóó ãýæ áàéñàí. 10-ààä õîíîãîîñ 

þì î¸æ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéâ. 

Þì î¸äîã óðàí õ¿íèéã øàëãàõäàà õèéñýí äýýëíèé ñóãàíû òîâ÷îîð øàëãàäàã 

ãýäýã. Õýðýâ ìóó î¸ñîí áîë áàçààõã¿é óðàí ãýæ áàéñàí. 

Äýæýý îâîãòîé Öýåíïèë, ýìýãòýé, íàñ 72, õàëõ, 

Äóíäãîâü àéìàã ªíäºðøèë ñóìûí 

Óðüä õ¿¿õäèéí õî¸ð ìºðºíä áèò¿¿ ýð ÿâóó õàääàã, õ¿¿õýä õàõäàãã¿é ãýäýã. 

Õ¿¿õäèéí äýýëèéã óðüä õàæäàãã¿é ýðãýí òîéðîí çàäãàé õèéãýýä åð íü áºõ î¸õã¿é 

ãýíý. 

Õ¿¿õýä øèíý äýýë ºìñãºõäºº ¿äøèéí á¿ðèéä íîõîéä íºìºðãººä ãàëäàà óìààõ 

óìààõ ãýæ àðèâëàí ºìñãºíº. 

Äýýë ýñãýõäýý õèøèã ºäºð ãýæ áÿìáàä ýñãýäýã. Õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷èíä çàõ 

çàëãàäàãã¿é õºâºí øóðãóóëààä íýã þì õèéäýã áàéñàí. Åð íü õ¿¿õäýä çàõ õèéäýãã¿é 

õàðèí ýíõðèé õ¿¿õäýä óëààí þìààð çàõ õèéæ ºãäºã. 

Õ¿¿õýä óÿõûã íàñíû ÷àãòàãà ãýíý. Ãàë óñàíä óíàõààñ áîëãîîìæëîíî. 

Óÿõäàà òîîíî òóøèõ áóþó õºâºðõèé óÿàãààð óÿäàã. 

Óðüä ýìýãòýé òîì õ¿íèé äýýëèéí çàõûã øèðýýä ººð ºíãººð õèéñýí õàðàãääàã. 

Óðüä õ¿¿õäèéí õóâöàñ þìûã ºãºðø¿¿ëýõã¿é ãýíý. 

Í¿¿æ áàðèõ ºâºë, çóí äàëä õèéõäýý (õàäãàëàõ) çààâàë òîì õ¿íèé õóâöñàíä 

áîîõ ãàäàà õîíóóëäàãã¿é ãýíý. 

Óÿàòàé õ¿¿õäèéí óðäóóð ÿâäàãã¿é, óÿàí äýýã¿¿ð àëõäàãã¿é. 

Óðüä õ¿¿õýä ãàðàõàä áàðüæ àâñàí ýõ íü 3 ñóðàí á¿ñ, íýõèé ºëãèé ºã÷ áàéñàí. 

Óðüä õ¿ðýë þìûã àéðãèéí ñàâ, ñààëèéí ñàâ, õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä èõ ç¿¿íý. 

áóçàð îðîõã¿é ãýíý. 

319

Óðüä õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õäèéí äàëëàãà àâ÷ áàéñàí. Á¿æèíëõàìûí 

ìàíäàë øèâýýã óíøóóëæ áàéñàí. Ìºí 7 õ¿¿õýä ãàðãàñàí õ¿íèé õóâöàñíû äîòîîä 

ýíãýðýýñ õ¿¿õäèéí äàëëàãà þì äàëëàæ áàéñàí. 

Òºðººä õîéäîõ íü ãàðàõã¿é óäñàí ýìýãòýé õ¿íä 3 ¿åäýý ãýðëýñýí àéëûí ¿íñíýýñ 

(ãîëîìò ñàõèñàí) àâààä óñàíä õîëüæ óóëãààä õ¿¿õýä ãàðëàà ãýäýã. 

Õ¿¿õýä ãàðàõã¿é óäààä (ºâäººä) áàéãàà õ¿íä ÿìàð áèëýý øàðãà÷èíãèéí 

ýâðèéã ÿäàì õóðóóíä íü óëààí óòñààð óÿàä àòãóóëäàã ãýíý. 

Á. Ëõàì íü Ã¿íæèíëõàì áóðõàí þì. 

Îðîé ¿äýø õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã íýðýýð äóóäàõ öýýðòýé. Îðîé ãàðâàë áîð õàëçàí 

òóóëàé áîëãîíî ãýæ áàéñàí. 

Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéëûí õ¿¿õäèéí ºëãèé íü ÿìàð íýã þì ºëãèéä íü õ¿¿õýä 

àÿòàé õó÷ààä õ¿¿õäèéã õóëãàé õèéæ àâ÷ áàéñàí. 

Ìºí õ¿¿õýä òîãòîõã¿é àéëûí õ¿¿õäèéã çàì àëãàñóóëæ àëõóóëààä àâ÷ õºñðèéí 

íýð ºã÷ áàéñàí. 

Ýðýãòýé õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä øºíº îðèëîîä áàéõàä íü àäóó æàæèëñàí áººí 

ºâñºí äýýð íü ä¿¿æèëæ áàéñàí. Àäóóãàà ìàíàõ ãýýä îðèëæ áàéíà ãýäýãñýí. 

Óðüä ýäèéí çàÿà ãîìäîíî ãýæ òîðãî åð íü øèíý þìíû ººäºñ äýýã¿¿ð àëõàõûã 

öýýðëýæ áàéñàí, òîì ÷ þì ÿëãààã¿é õàé÷íû ººäºñ ÷ ÿëãààã¿é òýð. 

Óðüä õ¿¿õäèéí ¿õýã íü ãýðëýñýí õ¿íä áàéäàã áàéñàí. Ýìýãòýé òàëàà äàãàæ 

èðíý. Ìºí õºë òîëãîéíû æèíò¿¿ àâ÷èðíà. 

Óðüä þì î¸æ áàéõàä çàëóó õ¿í èðâýë õóðóó íýìíý. Õºãøèí õ¿í èðâýë ýð¿¿ 

íýìíý ãýíý. Çààâàë íýã íýìýð áîëæ áàéâ. Óòàñ íèéòãýõ þì óó õàòãàõ ÷ þì óó ã.ì. 

Óðüä óòàñ äýýñèéã ººä ººäººñºº ýð÷ëýõã¿é ºøòýé áîëíî ãýæ áàéñàí. 

Ýë¿¿ð äýýã¿¿ð àëõàõã¿é. 

Þì õèéæ áàéãàà õ¿í õàé÷ àíãàéëãàõã¿é ¿éë á¿òýõã¿é ãýíý. 

Íýã ñàâàíä 3 õóðóóâ÷ õàìò õèéõã¿é ãýíý. Ó÷èãòàé ç¿¿ õ¿íä ºãºõã¿é õ¿íýýñ 

àâàõã¿é õîâ õººöºëäºíº ãýíý. 

Ìóó î¸ñíûã ñàéí íàà ãýæ èë¿¿ðýýð þì ýë¿¿ðäýõèéã õýëæ áàéñàí. 

Ìàíàéõàí áàðóóí óðä “Õàòíû ãîë” (õÿòàäûí) ãýæ áàéñàí òýíäýýñ õàíà èõ àâ÷ 

áàéñàí. 

Òîîíî óíèéã ººðñäºº õèéæ áàéñàí áàéõ. Ìàíàé íóòàãò (äàðõàí Äàìáà ãýæ 

óðàí õ¿í áàéñàí. Óíèéã õî¸ð òàëààñ íü íààæ õèéäýã õ¿í áàéâ.) Ìºíãººð õèéñíèéã 

“áýëçýã”, àëòààð õèéñíèéã “áºãæ” ãýíý. Íýã ¿å 20 õýäýí îíû ¿åä á¿õ õóðóóíäàà 

áýëçýã ç¿¿æ áàéñàí. Ìºí ñàëáàí ýýìýã, áóóðöàãòàé ýýìýã ãýæ õàçààðûí ãàðõè àÿòàé 

þì áàéñàí. 

Òîðõ íü óñíû ñàâ òýìýýíä òýãíýõ çîðèóëàëòòàé áàñ àéðãèéí ñóóëãà ãýæ áàéíà. 

Ìîäîîð õèéñýí 2 ÷èõòýé 3 öàãèðàãòàé ìàë ñààäàã ñàâ áàéñàí. Õàðèí ìàíàé ýíä 

ìîäîí äîìáî áàéãààã¿é. Óñíû áàãà ñàâûã õóæèðò òîâðóó ã¿íç ãýíý. Òýâø, íîõîéí 

èä¿¿ð, ìàëûí îíãîö óóðûã õàéëñààð õèéæ àÿãà òàâãèéã ººðñäºº õèéõã¿é õÿòàäààñ 

àâ÷ áàéñàí. Ìîäîí õóâèíãààð äàëëàãà äàëëóóëàí áóÿí õèøãýý äóóäóóëæ áàéñàí 

ó÷èðòàé èéì õóâèíä óñ õèéõã¿é ãýíý. 

Öàãààí ñàðûí äàðàà ºðõ áàãàíà, óóðûã àâààä òýìýýíä òàòààä áóöàæ èðäýã , ìºð 

ãàðãàæ áàéãàà íü òýð þì. 

Àéë ãýð íü óóð äóóãàðãàæ óòàà ãàðãàíà ãýíý. ¯äýø îðîé òýìýýíèé ýëýã äîðãèíî 

ãýæ ¿äýø óóð äóóãàðàõ öýýðòýé ãýíý. 

320

- Õ¿í ãýðëýõ çýðýãò 20 õ¿í õ¿ðãýæ 2 õ¿í ñóãäàæ èðñýí ãýõ áà èðñýí ãèé÷èí 

áóöäàã, îðñîí áîðîî àðèëäàã ãýæ òýð ãýðèéí áàãàíàíä õàð íàâòàñ óÿàä 

äîõèæ õººäºã ãýäýã. Ìóóõàé áàéäàã ãýäýã áàãàíä îíîãäîõã¿é ãýæ ÷àðìàéõ 

õýðýâ îíîãäâîë ìóó ãýäýã ñýí. 

Õ¿¿õäèéí ºëãèéíä: 

Îðîîõ äààâóó áàðààí õºõ ºíãºòýé, ìºí äàâñàã äàðàõ äààâóó, õºëèéí õºäºñ äîð 

íü ¿õðèéí õºõ àðãàë íóíòàãëàñàí äýýð íü àäóóíû õÿëãàñ äýâññýí áàéäàã. Ýíý íü áèåý 

õºõºæ ò¿ëýõã¿é ñàéí ãýíý. Õ¿¿õäèéã æààë òîì áîëñîíû õîéíî \ºâºë\ õºäºñ äýýë 

ºìñãºíº. Ýíý äýýëýý ãîëäóó õºâºðäºæ î¸íî. Ìºí ýñãèéã äóãóé õýëáýðòýé áîëãîí 

àðä íü óÿàòàé õèéæ ø¿ëñíèé õààëò áîëãîí ç¿¿æ áàéñàí. Ãîëäóó øàð ýñãèéãýýð 

õèéãäñýí áàéõ áàñ ýìæýýðòýé. 

Óðüä íîõîé ø¿äýí î¸äëîîð ¿ñ íü íèéëýýã¿é õºäºñ, áàñ ýñãèéã î¸æ áàéñàí. Ýíý 

î¸äîë íü îäîî èõ ìàðòàãäñàí î¸äîë. 

Óðüä þì î¸äîã õ¿íèé ñàéí ìóóã õèéñýí äýýëíèé òàøààíû î¸äëûí ç¿¿äýë, 

õàíöóéíû î¸äëûí íèéë¿¿ëýã çýðãýýð øàëãàíà. Ìºí õºäºñ ñàéí çàëãàäãààð íü 

øàëãàíà. Åð íü ñàéí î¸äîã õ¿íèé çàëãàñàí õºäºñ çóðñàí þì øèã áàéäàã. Íýã çóðààñ 

ë ãàðíà. Åð íü õ¿íèé óðàí íü õàíöóé, òàøààíû î¸äîë, õîðìîéí î¸äîëä áèé ãýæ 

ÿðèíà. Òîâ÷ øèëáý ÷ õàìààã¿é þì. 

Ëàì õ¿íèé õèëýí ìàëãàéí àðä ãóðâàëæèí õºõ ºíãººð õèéñýí þì áèé. Òýð íü 

õºõèéí øàøíûã áýëýãøýýõ, ñàðàâ÷íû õàð øàðûí çààãò õàâ÷ààð àÿòàé óëààí ºíãº 

îðóóëñàí áàéäàã. 

Óðüä øààçàíã õ¿¿õýä íàñòàé õ¿í õî¸ðò áýëãýíä ºãäºãã¿é õýâðýã ãýíý. Óðüä 

ìàëãàé õèéñíýýñ ãóòàë îéìñ õèéñýí íü äýýð ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ìàëãàé õèéñýí õ¿í 

áàÿæäàãã¿é, ãóòàë îéìñ õèéñýí õ¿í áàÿæèíà ãýäýã. Õî¸ð íóäàðãûã íèéë¿¿ëýõëýýð 

ÿã åìá¿¿ áîëäîã ãýíý. 

Óðüä ºðõíèé îîñðûã òàòàõ, á¿òýýõäýý çààâàë 3 äàëëàæ áàéñàí. Ýíý íü 

åìá¿¿ãýýð 3 äàëëàæ áàéãàà øèíæòýé ãýíý. Ýíèéã õÿòàäóóä õàëõ÷óóäûí áóÿí íü 

äèéëäýõã¿é þì ãýæ áàéñàí ãýäýã. 

321

Óðüä àëñàí ìàëûí àðüñûã õ¿ç¿¿ãèé íü óðàãø (õÿòàä ç¿ãò) õàðóóëæ äýëãýäýãã¿é 

ãýíý. Õýðýâ òýãæ äýëãýâýë õÿòàäóóä ¿¿íèéã ¿çýýä ìàíàé êîëîíè áîëíî ãýæ ÿðüæ 


Íîõîé òîãòäîãã¿é àéë èä¿¿ð äýýðýý çýñ ãóóëü ñóóëãàäàã ãýäýã. Ýíý íü ýðäýíý 

ñóóëãàæ áàéãàà íü òýð. (õèøãèéí ñàâàíä òýð) 

Óñàíä ìàëãàé óíàâàë îéìñ áóþó ãóòëààðàà óñ õóòãàäàã ãýäýã. 

Ìàíàé ìýðãýí âàíãèéíõ õóâèí ñàâ òîãîî áàñ áóñ þì òàâüäàã òàâèóðûã “òàâèóð” 

ãýíý. Äàé÷èí âàíãèéíõ “æàí” ãýëöäýã. 

Ìàíàé ýíä øèðäãýíä öààñàí õ¿ðýýãýýð õ¿ðýýëýýä ãîëä íü ñ¿ëæýý õýý ãîëäóó 

õèéíý. Ìàíàé ýíä “òîéðóóëãà” ãýíý. Áàðóóí õîéøîî “äóãëóóðãà” ãýæ íýðëýýä áàéõ 

øèã áàéíà. 

Ýíäñýí õ¿¿õäèéí õóâöàñ õóíàðûã çàðèì àéë ò¿ëäýã. Çàðèì íü õàäãàëäàã. 

Õ¿¿õäèéí ¿ñ àâàõàä çààâàë øèë øàíààíààñ íü ýõëýæ àâäàã. Åð íü ¿ñèéã ãàíö 

èâýýë æèëòýé õ¿í ë àâ÷èõäàã. Òóõàéëáàë á¿ñã¿é õ¿¿õäýä áîë ýâýðm íü ç¿¿õ þì 

ºãºõ æèøýýòýé þì. Îþó ø¿ð ñóâä ãýýä þó ýñ ìóíäàõ áèëýý. Ýðýãòýé õ¿¿õäýä 

ãîëäóó ìàë ìºíãº ºã÷ áàéëàà. 

Îíüñîãî: 

Ýõèéãýý ýðãýíä óÿàä 

Ýíä òýíä õàñíà 

(ò¿ëõ¿¿ð öîîæ) 

Õ¿¿õýí õ¿í øàð þìààð ºìä õèéõ àëäàñ áîëíî ãýæ áàéâ. 

Óðüä õ¿íýýð äýýë ýñã¿¿ëýõäýý õàé÷íû àì áîîæ áàéãàà ãýæ ýñãýñýí äýýëíèé 

ººäºñíººñ õàé÷íû áàðèóëä óÿæ áàéäàã áàéâ. Çàðèì óëñ íèëýýä òîì þì óÿæ 

õàðàãääàã. Åð íü òýð ýñã¿¿ëæ áóé õ¿í ë ìýäíý. 

Í¿äýíä ºâäºã ãàðâàë ººðèéí ºìñºæ áàéãàà äýýëèéíõýý äîòîîä õîðìîéãîî óðä 

òàõèìààðàà ãàðãàí õýçýý í¿äýíä ºâäºã ãàðæ áàéëàà ãýæ ýì äîì, ýì äîì ãýæ äîìíîæ 

áàéâ. 

Ìàëûí äýëýí àéâàë ýõíýð õ¿íèé ÿìàð íýã õóâöàñààð äîìíîæ áàéñàí. Ìºí 

øàíàãàíû àðä õ¿íèé í¿¿ð àÿòàé þì õººãººð çóóðààä äîìíîæ õàðàãääàã. 

Ç¿¿äëýýä ä¿ñã¿éòýýä áàéãàà õ¿¿õäèéã àäòàé áàéíà ãýýä ýõèéí á¿ñèéã 3 

íóãàëààä ñàâæ áàéãàà õàðàãääàã. (ýíý îðîîëãîñîí ä¿ð ¿ç¿¿ëýõèéã õýëíý.) 

ßâàõ íàñàíäàà õ¿ðýýã¿é (îéíäîî õ¿ðýýã¿é) õ¿¿õäèéã ÿâàõûã ººðèéíõºº 

ìàëãàéãààð öîõèæ óíàãàäàã ãýäýã. 

Óðüä õóòãà îëáîë äýýðýýñ íü øýýæ áàéãààä àâäàã ãýíý. 

Óðüä ãîëëîæ òàøààëäàõ ýñã¿¿ðèéí àðãóóäûã õýðýãëýæ áàéñàí. Çºð¿¿ëäýæ 

ýñãýõ àðãà íü ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àðãà þì. 

322

Òîãîîãèéí Ëóâñàí÷¿ëòýì, íàñ 65, ýð, õàëõ, 

Äóíäãîâü àéìàã, ªíäºðøèë ñóìûí òºâ 

Ìàíàé ýíä õàéëñ, áóéëñ, øýýðýí, õàðãàíà óðãàíà. Áóéëñíû ¿íäñýýð øàòàð 

õèéõ, õàéëñààð òîîíî õèéñýí áàéíà. Ýíý ìîä íü á¿ä¿¿í øèðõýãòýé ìîä áàéäàã. 

Óóð õèéíý. Øýýðýíã ò¿ëíý. ¯íäñýýð ñèéëáýð õèéíý. Áóóðöàãààð íü ýðõè õèéíý. 

Ìºíãºíèé äàðõ õèéõ òàëààðàà ýíý õàâüäàà Ìàíäàõûíõàí èë¿¿ áàéñàí. ßëàíãóà 

òºìºð äàðõíû õèéñýí ýìýýëèéí õýðýãëýë íýðòýé áàéâ. Ìàíàéõàí õààëãà õàòàâ÷ 

õèéõ ìîäûã ñàâñëàãäàæ õàòààíà. 

Ýíý ìîä 3-4 äàâõàð áàéíà, õýä ÷ áàéñàí áîëäîã. 

- Àéë ãýð í¿¿õýä ýõíýýñýý 2 äàõü òýìýýíä 2 àâäàð à÷ààä äýýð íü áóðõàíû 

õîâäîë (ãóó) øèðýý à÷íà. 

- Õýðýâ õ¿¿õýä áàãà÷óóä áàéõã¿é àéë áîë ýõíèéõýý òýìýýíä àâäðàà à÷íà. 

- Òóóëàéã õîë þìàíä ÿâæ áàéãàà õ¿íèé ºâºðò ýðõ õºäºëãººíººð óðäóóð ãàðâàë 

ÿâñàí àæèë ¿éëñ íü á¿òýõ òóóëàéí ìàõ òîëãîéã òýìýýíèé õàíèàäàíä ñàéí 

ãýæ îíãîöîíä õèéæ òýìýý óñëàæ áàéñàí. 

Íàíñàëûí ×îéæàìö, íàñ 64, ýðýãòýé, õàëõ, 

Äóíäãîâü ªíäºðøèë ñóìûí òºâ 

1. Õóðóóâ÷ 2. Òîðãîîð õèéñýí òîãëîîì ”åìá¿¿”õýëáýðòýé 

Ãóóëü õ¿ðýë 

323

Öýðìààãèéí ×îéäîã, íàñ 60, ýð, õàëõ, 


Õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéëûí ãàäàà ¿¿äýíä áóóð íü õýâòýæ áàéãààä ÿâàõ áóþó 

øýëãýýãýýä ÿâàõàä õ¿¿õýä íü òîãòäîã áîëäîã ãýíý. Òýãýýä Áóóð ãýæ íýð ºãñºí ÷ áàéõ. 

Èøèéí Äàíçàí íàñ 70, ýð, (áîðæãîí), 


Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õäèéíõýý òîãëîîìîíä ìàéõàí õèéãýýä ä¿¿æèëäýã. 

Ëîîëîéí Äýìáýðýëæàìö íàñ 67, ýð, õàëõ, 

Äóíäãîâü ªíäºðøèë ñóìûí òºâ. 

Ìàíàé ýíä ýõíýð áîëæ áàéñàí àëñààðàà íî¸ä ò¿øìýä õîâîðòîé ó÷èð ýõíýð 

áîëîõ íü õîâîð áàéñàí þì. Ìýðãýí âàíãèéí õîøóóíû Çàãàë áóóðëààð \ªíäºð îâîî\ 

îäîîãèéí Ñàéõàíäóëààí ñóìààð íóòàãòàé óðàí Øàðàâ ãýäýã õ¿í áàéñàí. Ãîëäóó 

ìîäîîð þì õèéäýã õ¿í áàéñàí. Ýíý õ¿í 1907, 1908 îíû ¿åä ºíãºðñºí. Àéëä áóóãààä 

ìîäíû ìº÷ðººð (ìîäíû ººäºñ) áàðóóí ãýðò íü îðîîä õîíèíû óóöûã çîðæ ñèéëýýä 

ç¿¿í ãýðò íü îðîîä ò¿¿íòýé çàëãàãäàõ àñóóõ íóðóóã ìºí èæèë ìîäîîð çîðîîä 

õî¸óëàíã íèéë¿¿ëýõýä ÿã ìàëûí ÿñ àÿòàé ¿å íóãëóóðãààðàà òààð÷ áàéñàí ãýäýã. Ýíý 

õ¿í òºâä íîìûí áàð èõ ñèéëäýã õ¿í áàéñàí. 

Àñóóõ íóðóó ãýäýã õýí òýðíèéã èäñýí õ¿í åðººäºã óëàìæëàëòàé ãýäýã. Åðººë 

õýëæ ÷àääàã õ¿íä ºãºõººñ ÷àäìààðã¿é õ¿íä ºãäºãã¿é áàéñàí ãýäýã. Åðººë íü èõ 

óðò áàéäàã ñàíàãäàæ áàéíà. Óõàà íü õîíèéã èõ ìàãòñàí ýçýí õ¿íäýý õîîëòîé ãýýä 

õàìãèéí ñ¿¿ëä íü íîõîéä õ¿ðòýë õîîë áîëäãèéã íü õ¿ðòýë õýëæ áàéñàí. 

Òîãòâîð ìóóòàé àéëûí ýìýãòýé õ¿¿õäèéí ñîëãîé, ýðýãòýé õ¿¿õäèéí áàðóóí 

ãàðò óëààí óòàñ ç¿¿íý. Óðüä óëààí óòàñíààñ îëîí þì õàðæ áóöíà ãýíý. Öàëèí ìºíãº 

áàéëàà ãýõýä óëààí þìàíä áîîæ õàäãàëíà. Èëáèéí àðãààð àâ÷ ÷àäàõã¿é ãýæ áàéñàí. 

Õ¿¿õýä ãàð÷ ºëãèéäºõ áîëîõîä æèæèã øèë þìàíä óñ õèéãýýä ºëãèéäºæ 

õàðàãäàæ áàéñàí. Óñ áîë á¿õíèéã äèéëíý ãýäýã óòãààð òèéì äîì õèéæ áàéãàà 

þì. Ýíý íü íýã ¸ñîíäîî óñ ºëãèéäºæ áàéãàà ä¿ð þì. Îäîî ¿åä õ¿¿õäèéí ãýäýñ 

çàéëàãäàíà ãýæ óñ õèéãýýä àâ÷ ÿâæ õàðàãääàã. 

Áàð æèëòýé õî¸ð õàð ìýíãýòýé á¿ñã¿é õ¿íä õ¿¿õýä çàÿàäàãã¿é ãýíý. 

¯ð õ¿¿õýäã¿é õ¿í ¿äýø îðîé 7 áóðõàí ãàðàõëààð ¿ð ãóéíà ãàðààä öàé ñ¿¿íýýñýý 

ºðãººä ¿ð õ¿¿õýä õàéðëà ãýõ áóþó äîòðîî áîäîîä ãóéíà ãýíý. 

Àéë ãýð æàñààãàà óíøóóëàõäàà òàâüñàí èäýý áóäààíààñàà ¿¿äýí òýíäýý ýñãèé 

äýâñýýä öàöàæ îëîí õ¿¿õýä àâ÷ áàéãàà õàðàãääàã. 

Õ¿íä 9 ìýíãý áàéíà. 

Óðüä õ¿¿õäèéã ¿äýø á¿ðèéä íýðýýð íü äóóäàõ áèòãèé õýë îðèëóóëäàãã¿é ãýíý. 

×ºòãºð îéðõîí áîë àâààä ÿâíà ãýíý. 

Óðüä äààëóó èõ òàâüäàã àéë áàÿæäàãã¿é õîîñîðäîã ãýíý. Ãóéëãà÷èí õÿòàäûí 

òîãëîîì ¿ð çàÿàõã¿é àç õèéìîðüò ìóó ãýíý. Äààëóó íü äàíäàà áàéõã¿é ãýäýã. ¯¿íèé 

õàðèóä íü äîì íü äàëëàãà àâíà. 

Õ¿¿õýä íü ãàðàõã¿é ýìýãòýé õ¿íèéã ìàë àÿòàé õºðâººëãºíº ãýíý. 

324

Õ¿¿õýä ãàðàõã¿é óäàõ ¿åä ãàðàõ õ¿¿õäèéí ýð ýìèéã óðüä÷èëàí ìýäýýä õýðýâ 

ýðýãòýé õ¿¿õýä áîë òóëãàíû áàðóóí õîéä òîòãîíû ÷óëóó õýðýâ ýì áîë áàðóóí óðä 

òîòãîíû ÷óëóóã óñàíä õèéãýýä áóöàëãààä óñûã íü óóëãàäàã ãýíý. Ìºí õîéäîõ íü 

ãàðàõëààð áóëàõäàà ¿íñ õèéãýýä áóëáàë (øîðîî õèéëã¿é) äàðààãèéí õ¿¿õýä àìàð 

ãàðíà ãýíý. 

Õ¿¿õäèéí óÿà íü òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäýä õîëáîãäîíî. 

Õ¿¿õäèéã îðñîí áóóðûí çîãäîðîîð óÿíà, áóóð íü õàìàã þìûã àéëãàõ õîëäóóëàõ 

óòãààð õýðýãëýãäýíý. 

Óÿàã 3 ýðäýíý ãýíý. Ýíý íü ëàì, áóðõàí, íîì 3 ãýíý. Õ¿¿õäèéã óÿõäàà ìºðºâ÷èëæ 

óÿíà. Áýëõ¿¿ñýýð óÿõã¿é óíàíà ãýíý. Óÿà ìóëòàðíà ãýíý. 

Óäààí õºëä îðñîí õ¿¿õäèéã óðò íàñòàé ãýíý. Óðüä øºíº öî÷èí ñýðæ áàéãàà 

õ¿¿õäèéí äýýð íü óëààí õàðãàíà ç¿¿íý. Ýíý íü øºíº ¿íýã õ¿¿õýä ñýðýýãýýä áàéãàà 

ó÷èð óëààí õàðãàíà ç¿¿æ áàéãàà íü òýð. ¯íýã óëààí õàðãàíààñ àéäàã ãýíý. 

Óã íü ìîðüòîé õ¿í äýýð íóì ñóì ¿¿ðñýí õ¿í íîõîé õºòëººä ¿íýãíèé àíä ÿâæ 

áàéãàà íü òýð þì. Òýð áàéòóãàé ¿íýã óòàõàä õàìãèéí öààä çàõàä óëààí õàðãàíà 

õèéãýýä óòààãàà òàâèõàä ¿íýã öààíàà ¿õäýã ãýäýã. Õýðýâ òýãýõã¿é áîë äàéðààä ãàðíà 

ãýäýã. 

Õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷íû àðä óõëààäàñ õàääàã íü òýð óõëààäàñ ìààíü 2 àëòàí 

çàãàñ àÿòàé áàéõ áà òýíãýðò çàãàñ îëääîãã¿é ãýíý. Èéìä òýíãýð èõ áàÿñàæ òýð õ¿¿õýä 

èõ áàÿðëàæ áàéäàã ãýíý. 

Õ¿¿õäèéí (á¿ñã¿é) áàðèóâ÷íû ç¿¿í äýýä ýíãýðò ÿâóó õàääàã. ªëãèéíä íü 

õóíèàñíû äîð àð øèëä áàñ õàäíà. ßâóó ãýäýã àìüòàí àðèóí öýâýð àìüòàí ãýñýí. 

Æààõàí áóçàðòàõëààðàà ¿õäýã ãýäýã. Ìºí ÿâóó äóí ç¿¿ñýí õ¿íèé ÿñ áýðòýõã¿é 

ãýíý. Æèøýý íü, õýò õóòãàíû òýýãýíä ÿâóó áàéäàã ø¿¿ äýý. Äóíã áººðºíõèé ÿñòàé 

àìüòàí ó÷èð òýð ãýíý. Ìàòàð äóí 2 ºøòýé ãýíý. Äóíã áàðèõàä äàëàéí çàõ äýýð ìàòàð 

øàâðààð õèéãýýä îðõèõîîð ìàòàð ãàðààä èðëýý ãýýä õàðâààä ìàõ íü ãàðààä ÿñ íü 

¿ëääýã àìüòàí ãýíý. Äóí 9 ýðäýíèéí íýã þì. Ìóóõàé áîëîõã¿é ãýíý. 

Õîíõûã õ¿¿õäèéí á¿ñýíä ç¿¿õã¿é ãýíý. Òººðñºí õ¿¿õýä õîíõîî àòãààä ¿õñýí 

áàéäàã ãýäýã. Èéìä õîíõûã ãóòàë äýýð íü ç¿¿äýã ãýäýã. 

Ýð ýì õ¿¿õäýä 9 çîîñ ç¿¿æ áàéäàã. Ýíý íü 9 òàõèë òºëººëñíèéã èëýðõèéëýõ áà 

íºãºº òàëààðàà ñàðóóë ìýðãýí óõààíòàé áîëîõ çîîñîí äýýð ýçýí õààíû ¿ñýã áàéäàã 

ó÷èð òýð. 

Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä õ¿ðýë ç¿¿ñýí íü áóÿí õèøèãò ñàéí ãýíý. Ìºí äàëëàãûí 

õóâèíä ç¿¿äýã. Õ¿ðýë ýäëýë íü àÿíãà áóóñàí ãàçàð äàéðàëäàíà. Àÿíãà íü íýã áóóñàí 

ãàçðàà äàõèí áóóäàãã¿é ãýíý. 

Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä äààâóóãààð åìá¿¿ õèéæ õàääàã íü åð íü ìºíãº íàñ 

óðòàñãàõ áýëýãòýé ãýõ áà äààâóóãààð õèéæ õàääàã. Ìºí ìºíãèéã àìíû õèøèãò ñàéí 

ãýõ. 

Ìºí õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä á¿ðãýäèéí õóìñ áàéëãàäàã íü ¿íýã áàðèóëàõ ãýæ 

õóìñ îðîëöóóëäàã. 

Ìºí õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä áîäü ãºðººñ îðîëöóóëäàã íü áîäü ãºðººñ óðò 

íàñòàé àìüòàí ãýäýã. 

Òóóëàéí òîëãîé þìóó õºëèéã áàðóóí óðä õàíûí òîëãîéä õàääàã íü òóóëàé íýã 

øºíºäºº 360 ýìèéí ¿íäýñ óõàæ èääýã ãýæ ýëäýâ ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ óòãààð áýëýãäýí 

õýðýãëýäýã. Åð íü òóóëàé ºâ÷íººð ¿õäýãã¿é àìüòàí ãýíý. 

325

Õ¿í ìàë ýðýýä ÿâæ áàéõàä òóóëàé ºâºð ë¿¿ îðîõ ìàÿãààð óðäóóð ãàðâàë ýðñýí 

ìàë àìàð îëääîã ãýíý. Òóóëàé îâæèí çàëüòàé þìíû àðãà ýâ èõ îëäîã àìüòàí ãýíý. 

¯íýã íü àæèë íü á¿òäýãã¿é óæèã àìüòàí ìóó ãýäýã. Óðüä ýð ÷îíûã õèéìîðòîé 

àìüòàí ãýæ áàéâ. 

Óðüä õóðäàí ìîðü, ã¿¿ áàðèõûã òóóëàé ºäºð õèéíý. Òóóëàé ºäºð íü ìÿãìàð 

ãàðàã þì. Ìºí óëààí í¿äýí ãàðàãèéã ñàéí ãýíý. 

Íîõîéã þìíû ñàõèóë áîëãîñîí àìüòàí ãýäýã. Ãàé ãàðç ãàðãàõã¿é þìàà ñàõèæ 

õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé ãýíý. Íîõîéã¿é àéë õàòàâ÷íû äîð íîõîéí ä¿ðñ òºìðººð õèéæ 

õàääàã ãýíý. 

Æàìñðàí áóðõàí ãýæ óëààí ºíãºòºé áóðõàí áàéäàã øàð þìóó óëààí íîõîé 

ñýòýðëýõ ìºí Öàìáà ãýæ öàãààí ìîðüòîé áóðõàí áèé. Öàãààí íîõîé ñýòýðëýäýã 

ãýäýã. (õàíãàë ÷îéæèí áóðõàíä òýð) 

Óðüä àõ õ¿íèé äîòîîä ýíãýðýýð ä¿¿ õ¿í òîñîî àð÷äàã çàíøèëòàé ãýíý. 

Á¿ñ ñîëüæ á¿ñëýõèéã öýýðòýé ãýæ áàéñàí áóÿí õèøèãò ìóó ãýæ áàéñàí. 

Ìàíàé íóòàãò òîîíî õààëãà çýðãèéã õóó÷èðõààð ºâºëæººí äýýð ýñâýë îâîîí 

äýýð àâàà÷èæ òàâüæ áàéñàí. Ìàíàé ýíä ìîäîí ýäëýë õîâîð áàéñàí. Àðãàëûí ñàâûã 

ìàíàé ýíä øèðýí õºíãºº ãýæ íýðëýæ áàéñàí. Ýíý íü òîì õîâîî àÿòàé þì áàéíà. 

Ìàíàé ýíä àéë ãýðò óðüä í¿¿ðòýé îð ãýæ áàéãààã¿é. Àâäàð 2,3 àâäàð áàéõ ìºí 

áóðõàíû øèðýý òàâèóð “æàí” áàéñàí. Óðüä áóðõíàà àâäàð äýýðýý òàâüñàí àéëûã 

øîîëæ áàéñàí. Àéëä ñóóñàí õ¿í æàðãàëã¿é ãýæ õýëäãýýð áóðõàí íü òîõü àëäàõ þì 

áèç. Àäãàëæ àâäàð óóäëàõ áîëãîíäîî áóðõíàà õºäºëãºõ æèøýýòýé. 

Óðüä àâäàðûí áóëàíã ãàëààä õàðóóëàí òàâèõûã ìóó ãýäýã áàéñàí. Ýíý íü áóÿí 

õèøèãò ìóó, í¿¿ð íü áóðóó õàðæ áàéãàà þìààäàà. 

Õ¿¿õýä ýçã¿é õîéãóóð ñ¿õ, í¿ä¿¿ð çààâàë îðîí äýýð òàâèíà. ßìàð íýã þìûã 

ÿëæ áàéãààãààð òºëººë¿¿ëæ òàâüæ áóé õýðýã. Óðüä äýðã¿é îð áàéæ áîëîõã¿é èõ 

ìóó ãýíý. ¯õñýí õ¿íèé îð äýðã¿é áàéäàã ãýäýã. Óðüä äýðèéã ãýðëýñýí ¿åýñ õýðýãëýæ 

áàéñàí. 

Àëõûã àíõ öîõèëóóð ãýæ íýðëýæ áàéñàí. 

Èõ ýðò þì Óéãàðûí ¿åä íýã äàðõàí äàðõ õèéãýýä ñóóæ áàéòàë ò¿¿í äýýð íýã 

õ¿í èðýýä þì ÿðèí ñóóæ áàéòàë íºãººõ äàðõíû àëõ ñóãàðàí íºãººõ ýðèéã öîõèí 

àëæýý. Àëóóëñàí õ¿íèé òàëûíõàí ýçýí õààíä î÷èæ çàðãà ìýä¿¿ëñýíä õààí òýð 

äàðõíû àëõàíä 7 õàäààñ øààæ ºã. 7 õàäààñ óðä íü øààñàí àëõ ñóãàðàí õ¿í àëáàë 

õóóëüã¿é ãýñýí ãýäýã. Ò¿¿íýýñ õîéø 7 õàäààñ àëõíû óðä òàëä øààäàã áîëñîí ãýäýã 

äîìîã áèé. 

Óðüä àéë ãýðèéí öîîæòîé àâäðûã àðâàí áóÿí õèøèã õàäãàëíà ãýýä ñàéí ãýõ 

áà àâäàð ¿ðãýëæ öîîæëîõûã øààðäàæ áàéñàí òºäèéã¿é çàäãàé àâäàðòàé àéëä þì 

òîãòîõ íü ìóó ãýæ áàéñàí. 

Óðüä ýíõðèé õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä ìàéõàí õèéæ ºã÷ áàéñàí. Ýíý íü íýã 

¸ñîíäîî îðîí òóñãààðëàñàí óòãààð õýðýãëýãäýæ áóé. Òýð àéëä áèø ìàéõàíä áàéãàà 

íü òýð þì. 

Ìàíàé ýíä øºíº áàãàíà ãàðãàõã¿é ãàðç ãàðíà ãýíý. 

Óðüä ãýð øèíýýð áàðèõàä òýð àéëûí õóó÷èí ãýðýýñ çààâàë íýã þì îðîëöóóëíà. 

Òóõàéëáàë: õààëãà, õàòàâ÷, óíü, ÷àãòàãà ã.ì. Ýíý íü ò¿ð¿¿í áàéñàí ãýðèéí ¿íäýñèéã 

àëäàõã¿é ãýæ òýð. 

Óðüä òîîíî ÷àãòàãà äýýã¿¿ð àëõàõã¿é ãýäýã. 

326

Ãýð îðîí áàðèõàä õîíèí ºäºð áàðèõ íü ñàéí ãýæ áàéñàí. Ýíý íü áÿìáà ãàðàã 

þì. Áÿìáà ãàðàãèéí çóðàã äóãóé áàéäàã ãýíý. Ýíý ºäºð ãýð áóóëãàõã¿é í¿¿ëãýõã¿é 

ãýíý. Õîíèí ºäºð áàðüñàí ãýð äóëààí áóÿí õèøèãò ñàéí áàéõ áà õîíèí öàãò áîë á¿ð 

ñàéí ãýíý. 

Ìàíàé ýíä øèðñýí øèðäãèéã òîéðóóëãà ãýíý. Õàðèí òýìýýíèé õîìíû øèðäýã 

ãýæ ÿðèíà. 

Óðüä òºìºð ñàâ ñóóëãûã òîõèðîìæ ìóóòàé ãýæ áàéñàí. Àäãàëæ, çýâ, øàë äóó 

øóóãèàíòàé ãýíý. 

Ìàíàé ýíä 5 ºíãèéí øîðîîí áóäàãòàé õààëãà õàøàà áóäàõàä õýðýãëýæ áàéñàí. 

Äýýð ¿åäýý íýã èõ õýðýãëýæ áàéãààã¿é. 

Ìàíàé ýíä áîðæãîí õýâèéí ýìýýë íýã èõ õýðýãëýæ áàéñàíã¿é. Øîâãîð áîãèíî 

á¿¿ðýãòýé ãýæ òýð. Îäîî ¿åä ºíäºð äºðâºëæèí á¿¿ðýãòýé ýìýýë èõ õýðýãëýõ áîëæ. 

Óðüä ç¿¿í ×îéð õ¿ðýý ìàÿãèéí ýìýýë õýðýãëýæ áàéñàí. Ýìýýëèéí õîíõûã äýýø 

õàðóóëæ òàâèõã¿é ãýíý. ßìàð ó÷èðòàé þì ìýäýõã¿é. Ãýðò òàâüñàí ýìýýëèéí õîíõûã 

ãàë ðóó õàðóóëæ òàâèõã¿é ãàé ãàðç ãàðíà ãýæ ¿çýæ áàéñàí. 

Óóðãûí ¿ç¿¿ðèéã ãýðýýä õàðóóëàí õàÿäàã öààø õàðóóëæ õàÿäàãã¿é ãýíý. ßäóó 

ÿâíà, òîãòâîðã¿é áîëíî ãýíý. Óóðãà õàçààð äýýã¿¿ð àëõàõã¿é àç õèéìîðüò ìóó ãýíý. 

Ìàíàé ãîâüä öàöàë õýðýãëýæ áàéñàíã¿é ñ¿¿ã ýðòíýýñ íààø øàíàãààð öàöàæ 

áàéñàí. Ãàíö íýã àéë äàëëàãà àâàõäàà öàöàë õýðýãëýæ áàéñàí. 

Ìîäîîð ñèéëñýí òîãëîîìíîîñ øàòàð ìºí “áàÿñãàëàí” ãýæ äààëóó àÿòàé åð íü 

õîðîë ë þì áàéíà. Ýíý íü 12 æèëòýé, 4 õ¿÷òýíòýé, 8 òàõèëòàé áàéíà. 

Ìîäîîð õèéñýí õºãæìèéí çýìñã¿¿äýýñ ìîðèí õóóð, õóëñààð õèéñýí àìàí 

õóóðààñ ººð þì áàéõã¿é. 

Äàâààãèéí Ä¿ãýðñ¿ðýí, íàñ 66, ýì, õàëõ, 

Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ ñóì 

Óðüä èë¿¿ð äýýã¿¿ð àëõàõ öýýðòýé ãýäýã. Áàéðëóóëàõäàà õ¿í õàð àëõààä 

áàéõààðã¿é ãàçàð áàéðëóóëíà. Õîøëîíä ä¿¿æëýõ ýñâýë áîñãîõ çóóõíû äýä òàëä 

çýðãýýð áàéðëóóëíà. 

Õàð òºìðººð õèéñýí äýýð íü àëõàí õýýã æèéæ¿¿äýæ õèéñýí óðò íü 64 ñì 

óðäàà áàðèóë õ¿ðòýë 28 ñì, áàðèóë íü 15 ñì èõ äýýð ¿åä õèéãäñýí èë¿¿ð ãýíý. 

327

Õ¿¿õýä õóðóóâ÷ ¿íõýõ öýýðòýé ãýæ áàéñàí áóçàð áîëíî ãýæ áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí äýýëíèé óõëààäàñûã àðä íü õàäàæ áàéñàí íü õ¿¿õäýä ýýëòýé òººð÷ 

áàðèõã¿é ãýäýã áàéñàí. Áàñ ýýëòýé ãýæ äýýëíèé óõëààäàñ äýýð áèò¿¿ ÿâóó äàâõàð 

õàäàæ áàéñàí. 

Õ¿¿õýä íü ãàðàõã¿é óäààä áàéãàà õ¿íèé áàðóóí ãàðò ýâýð áàðèóëæ áàéñàí. 

(õàð ñ¿¿ëòèéí ýì íü õààÿà ýâýðòýé áàéäàã) 

Áàòûí Øàìáàë. Íàñ 85, ýì, õàëõ 

Äîðíîãîâü àéìàã. Ìàíäàõ ñóìûí òºâ. 

- Óðüä õ¿¿õäèéí äýýëèéã íýã äýõ ºäºð (ñóìúÿà ãàðàã) ýñãýýä á¿òýí ñàéí ºäºð 

ºìñãºíº. 

Áàãà õ¿¿õäèéí äýýëèéã õèéõýä ÿìàð ºíãººð õèéíý, òýð ºíãººð “õýë” õºðººíèé 

èð àÿòàé þì õèéæ äýýëèéã íü ýìæèíý. Ýíý íü õýë àì õ¿ðãýäýãã¿é ãýíý. Ìºí 

õ¿¿õäèéí äýýëíèé àðä õýë õàäàõäàà ºíãº á¿ðèéí äààâóóã õàé÷ëàõ õàìãèéí äýýð íü 

òýíãýðèéí ºíãèéí õºõ ºíãèéã õàääàã. Ýíý íü òýíãýðèéí äóóíä ñàéí ãýäýã. Íèëýýä 

îëîí ºíãèéí äààâóó õýë õàðàãääàã. Ëàâ öàãààí, óëààí, íîãîîí, õºõ, ºíãº áàéäàã. 5 

ºíãº áàéíà ãýäýã. Ýíý õ¿¿õäèéí 5 òýíãýð ãýæ áàéíà. 

Óðüä õ¿í àõòàé, äýýë çàõòàé ãýæ çàõ äýýð ãèøãýõ öýýðòýé ãýíý. 3 íàñ õ¿ðòýë 

äýýëýíä çàõ õèéäýãã¿é ãýíý. 

Óðüä õóâöàñ ñîëèõûã öýýðëýæ áàéñàí. Õýðýâ íýã ýõèéí õ¿¿õýä áîë áîëíî ãýäýã. 

Áàñ õ¿¿õýä íü ãàðàõã¿é óäààä áàéãàà õ¿íèé ¿ñíèé íü ¿ç¿¿ðèéã ¿íõ¿¿ëýõýä 

îãèîä õ¿¿õýä íü àìàð ãàðäàã ãýäýã. 

Õ¿¿õäèéí äýýð íîõîé õàé÷ëàí äýýð íü õàääàã. 

Ìàíàé ýíä õ¿ðýë ýäëýëèéã òýíãýðèéí áóóìàë ãýæ íýðëýäýã. 

Áàòûí Áàëæèä. íàñ 82, ýì, õàëõ, 

Äîðíîãîâü àéìàã Ìàíäàõ ñóìûí 

Õàéðöàãàí àâäàð íü 50õ40õ30 õýìæýýòýé ìàíàé íóòãèéíõàí øèðäýãýíä 

ñ¿ëæýý õýý õèéí ýðãýí òîéðîí àëõ, çàõààð íü òàãíàé õýý õèéíý. Ìºí ò¿ìýí íàñ, õàñ 

õýýã õèéæ áàéñàí. Ýñãèé ¿¿äýíä ìºí ñ¿ëæýý õýý ãîëëîæ áàéñàí. 

328

329 

òàãíàé õýý 

Îðíû øèðäýãýíä áàñ õýý òàâüæ áàéñàí. Õîë õîë ñ¿ëæýý õèéäýã áàéñàí. Îéðõîí 

øèðâý õàòóó, õýâòýõýä ÿíã¿¿ð áîëíî ãýæ áàéâ. 

Óðüä äîìáî öàé õºðºõã¿é ãýæ øèðìýëýýð óóò õèéæ áàéñàí. 

Òýìýýíèé òîõøîíä ãîëîîð íü ñ¿ëæýý, çàõààð íü àëõ, öààñàí õ¿ðýý òàâèíà. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí äýýðýý íîðîâòîé óíæëàãòàé ýýìýã íèëýýä ç¿¿æ áàéñàí. 

Óíæëàãàã¿é äóãóé áóóðöàãàí ýýìýã íèëýýä ç¿¿æ áàéñàí. 

Ëóâñàíöýðýí, íàñ 63, ýðýãòýé, õàëõ, 

Äîðíîãîâü Ìàíäàõ ñóìûí òºâ. Äàìáàðèí÷èíãèéí 

Ìàíàé ýíä Âàíæèë, Ìÿòàâ ãýæ òºìºð, ìîäîîð þì õèéäýã óëñ áàéñàí. ßëàíãóÿà 

Ìÿòàâ ãóàé òºìºð èõ øèðýýäýã áàéñàí. Ìàíàé ýíäõèéíõíèéã Ãîâü ìýðãýí âàíãèéí 

õóøóóíû íýã ñàëáàð ãýäýã. Óð äàðõààð ìóóã¿é ãýöãýýäýã áàéñàí. Ìºíãººð ãîëäóó 

þì õèéäýã. Òºìºð ãýäýã ñàéí äàðõàí õ¿í áàéñàí. 

Óðüä öîîæ õèéäýã õ¿í áàéõàä öîîæîî ÷àãíàõã¿é ãýíý. Ìÿòàâ ãóàé øèðìýí 

òîãîî èõ ÷àãíàäàã õ¿í áàéñàí. Áàñ õ¿í áàéõàä ÷àãíóóð õèéäýãã¿é õà÷èí õ¿í áàéëàà. 

Óðüä äàðõàí õ¿í àëõ äºøíèéõºº ºíãèéã ìóóäàõàä \ñýâ ñóóõ\ õèéæ áàéãàà þì 

ìºí ºíãº ìóóäíà ãýæ ÿëàíãóÿà ìºíãºíèé äàðõàí èõ öýýðëýæ áàéñàí. 

Ìàíàé ýíä äºø òàõèõ ¸ñ õèéæ áàéñíûã äóóëñàíã¿é. 

Óðüä õàð òºìºð ìóæààíû àæèë õèéäýã óëñ èë¿¿ ãýð áàðèí àæëàà õèéæ áàéñàí. 

Äàðõàí õ¿í ãýðòýý äàðõàà õèéõäýý ãýðèéíõýý áàðóóí óðä òàëä àæëàà õèéäýã. 

Òýõäýý ãýðèéí ¿¿äýíä íèëýýä îéð áàéäàã áàéñàí. 

Ìºíãº òºìðèéí ç¿éëèéã Äàìæèí áóðõàí áóé áîëãîñîí ãýäýã. 

Ýì í¿ääýã óóð í¿ä¿¿ðèéã õàðøóóëàõàä Ñàíàëàí ñàõèóñ óóðëàíà ãýíý. Ýíý íü 

ýìèéí ç¿ã ÷èã ìýääýã áóðõàí þì. 

ßìàð ÷ áàéñàí àëõ äºøèéã õ¿í àëõààä ãàðàõààðã¿é çàì ãàçàð áàéëãàäàãã¿é 

ãîëäóó õºíäèé àâäàð ã.ì. æààõàí çàéäóó ãàçàð áàéðëóóëäàã áàéñàí. 

Òºìºð óëàéòãàõàä çîðèóëñàí àâäàð õººðºã ãýæ àâäàð àÿòàé þì áàéñàí. Ìàíàé 

íóòãèéíõàí òóëìàí õººðºã õîâîð õýðýãëýæ áàéñàí. Àâäàð õººðºã (ìîäîí õººðºã)- 

èéã æèæãýýñ òîì õ¿ðòýë ýëáýã õýðýãëýæ áàéñàí. 

ßøèë ãýäýã ìîä óðãàíà. Õàäòàé òàë ãàçàð ãîëäóó óðãàíà. Ààð ñààð ñèéëáýð 

òºäèé øàòàð ã.ì-èéã õèéäýã. 

Õàéëààñ óðãàíà. Óã ìîä àðçãàðäóó äóá ìàÿãèéí ìîä þì. Øèðýý ñàíäàë ìýòèéã 

õèéõýä ç¿ãýýð áîëäîã. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí ñàâ ñóóëãà ìýòèéã ººðñäºº õèéöãýýæ áàéñàí. 

ßøèëèéã àâàõàä èõ äóðã¿é ëóñûí õîðëîë áîëíî ãýæ áàéâ. 

Ìîäûã õàòààõàä ìîäîíä íü àìü ÷èéã ãýæ áàéíà. ¯¿íèéã óñààð àâàõ íü ñàéí 

ãýíý. Õýðýâ àâààã¿é ìîäûã æèë òîéðóó ãàäàà áàéëãàâàë àÿã¿é áîë íàâ÷èëíà.

Çóðàã 1. Äàìàð çààäàë ãýíý. Ìîíãîë àâäàð ø¿¿ãýý øóðãóóëãàíä õýðýãëýõ 

Äàìàð 

Õóøóó óãëóóðãà 

Çóðàã 2. 

Ìàíàé ýíä çîðèóä ýìýýë õèéäýã “ýìýýë÷èí” ãýæ áàéãààã¿é. Ýìýýë ãîëäóó 

õîéíîîñ àâ÷ áàéñàí. Ìºí íèìãýí ºíäºð á¿¿ðýãòýé ýìýýë õÿòàäóóä èõ õèéæ áàéñàí 

òýðíèéã èõ õýðýãëýæ áàéâ. 

Àðãàë óãàëçûã äýýð ¿åä íºãººõ ëóñ ñàâäàãòàé õîëáîîòîéãîîð ¿çýí àãíàæ 

áàéñàíã¿é. ßëàíãóÿà àëàã òîõîìòîé óãàëçàä îéðòîæ áàéñàíã¿é. Õýðýâ àãíàâàë òýð 

õ¿í ºâäºõ áóþó ¿õíý ãýíý. 

Ìàíàé íóòàã ýðòíýýñ íààø àðãàëòàé áàéñàí. Õàðèí ÿíãèð ñ¿¿ëä èðæ íóòàãëàñàí 

þì. 

Óðüä ýðýãòýé ýìýãòýé ÿëãààã¿é òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäýä ç¿¿ëò àÿòàé öîîæ 

ç¿¿æ ºã÷ áàéâ. 

Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä õàðãàíà ç¿¿æ áàéãàà íü ¿íýãèéã õàðãàíààð øàâõóóðäàæ 


Äýýð ¿åä “õàéëààñûã” íýã õ¿í ¿çýýä íýã þì ìýääýã õ¿íýýñ ýíý þóí ìîä âý? ãýæ 

àñóóñàíä “Õàé ëóñ” þì äàãàà ãýæýý. Ýíý íü ÿâààíäàà õàéëààñ áîëæýý. 

Ìàíàé ýíä øàð öàâóóã õèéõäýý õîâîîíû øèð, ýñãèé øèðëýñýí øèð çýðãèéã 

óóñòàë õýä õîíîãîîð íü ÷àíààä ýöýñò íü ò¿ëýëã¿é þìàí äýýð öóòãààä õàòààíà 

ñàéõàí øàð öàâóó áîëæ áàéñàí. Åð íü øàð öàâóó õèéõýä òîñíû íóíòàã îãò îðóóëæ 

áîëîõã¿é ãýäýã. Ãîäóó ìîä íààæ õýðýãëýõ þì. 

Áàñ õàð öàâóó ãýæ áàéíà. Ýíý íü ýëäýâ ãîä þìààð õèéäýã. 

Ìàíàé ýíä ýìýãòýé õ¿íèé òîëãîéí áîîëòûã “äóóëãà” ãýíý. 

Ìàíàé íóòàãò “ç¿ìáýð”õèéæ áàéãààã¿é. 

Ýíä ãýðèéí ìîä àâäàð çýðãèéã ýðýýëýõ íü õîâîð ãîëäóó óëààí õ¿ðýí ºíãººð 

áóäñàí áàéäàã áàéëàà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õýðýãëýãäýõ íü õîâîðäñîí þì. 

Ìàíàé íóòàãò ìóæààí õèéäýã 4 õºëòýé âàíäàíã “ìîðèí âàíäàí ãýíý” ººð 

íóòàãò áàñ “àçðàãà” ãýæ áàéõûã äóóëñàí. 

330

Óðüä õîðëîîð ñ¿ì õèéä ëàì íàð ãîëäóó òîãëîäîã áàéñàí áà Áàÿñãàëàíãààð àðä 

õºäººíèé óëñ òîãëîõ íü èõ. Ýíý íü äààëóó àÿòàé òîãëîîì þì. 

Àéðãèéí õºõ¿¿ðèéí õàðààíä ýâýð óãàëç áóþó “ñóäàñ”, “ºâñºí ëóó” òàâèíà. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí õàð ìîä, íàðñàí áàíçààð õóâèí ñàâ õèéäýã. Ãîë íü äîòîð 

òàëûã áººðºíõèé “äîòîð” õàðóóëààð õàðóóëäàæ õèéæ áàéñàí. 

Õàð ìîäîîð õèéñýí àéðãèéí ãàíä àéðàã ýñýõ íü ñàéí. Ýññýí õîéíîî áóðóóäíà 

ãýæ áàðàãòàé áîë áàéõã¿é áàéâ. 

Íÿìûí È÷èíõîðëîî, Íàñ 74, ýìýãòýé, õàëõ, 

Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ ñóìûí òºâ 

Äàðõ õèéõäýý äàðõàí õ¿í ãýðèéíõýý áàðóóí õîéíî õèéíý. Äàðõàíä òýø¿¿ð 

èõ õýðýãëýãäýíý. Ìàíàé íºõðèéí áàãàæ åðºíõèéäºº îëîí áèø áàéñàí. Äàðõëàæ 

ñóóõäàà áàðóóí õºëºº äîðîî õèéæ ç¿¿í õºëºº æèéæ ãîëäóó ñóóíà. 

Óðüä ñ¿¿æíèé ÿñíû í¿õèéã óõààä èäâýë ãýðò óíòóóëàõã¿é ãýíý. 

Ìàíàé íºõºð áàãàæàà õààÿà íýã õèéìîðèéí ñàí òàâüæ ººðºº àðèóòãàæ áàéñàí. 

Àðèóòãàõäàà á¿õ áàãàæàà áººãí¿¿ëýí áîéïîðò àðö àñààí àðèóòãàæ áàéñàí. 

Í¿¿õ áàðèõäàà îéðîëöîîãîîð (25 ñì õ 30ñì ) îð÷ìûí ìîäîí õàéðöãàíä 

á¿õ áàãàæàà õèéãýýä í¿¿äýãñýí. Õººðºã íü ìîäîí õººðºã áàéâ. Ýíý õººðãººð 

òºìºð óëàéëãàæ áàéâ. Ìºíãèéã ¿ëýýã¿¿ðýýð íü õàéëäàã. ¯ëýýõäýý äàãíàí áèò¿¿ 

àìüñãààãààð ¿ëýýäýã. 

Õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéëûí õ¿¿õäèéã ýõèéí äîòîîä ýíãýðèéã îãòîëæ áîîãîîä 

õ¿íä ºãíº. Ýíý õóãàöààíä ò¿¿íèé ýõ ýöýã óóëçàæ ó÷èð÷ áîëäîãã¿é ãýíý. Ýñâýë 

õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë ãàðñàí õ¿¿õäýý õ¿íä ºãíº. Ò¿¿íýýñ õîéø ãàðàõ õ¿¿õýä 

íü òîãòäîã ãýíý. 

Ìàíàé íóòãèéíõàí äýýð ¿åä ìºíãºí ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí áà ãîëäóó ãîðõè, 

ñ¿¿æèí ýýìýã, íîðîâòîé ñàëáàíòàé ýýìýã ç¿¿õ áà ýìýãòýé÷¿¿ä ýíãýðèéíõýý òîâ÷íîîñ 

5 ñàâààã¿é ç¿¿æ áàéâ. Ýíý ñàâààã¿éä ø¿äíèé ÷èã÷ë¿¿ð, õÿìñàà, õýëíèé õóñóóð, 

÷èõíèé óõóóð çýðýã áàéñàí. 

Ìºí ýìýãòýé÷¿¿ä “õóöàí áàë” ãýæ õî¸ð õàæóóãèéí á¿ñíýýñ ç¿¿æ áàéâ. 

Àðüñ 

Õóöàí áýë 

Õÿòàä õàð òºãðºã 

Ñýíæ ñàëáàí 

Îðñîí áóóðûí çîãäîðîîð õèéñýí ãýðèéí ÷àãòàãòàé áàéõàä ãýð ñàëõèíä 

õºäëºõã¿é. Ìºí õ¿¿õäèéí óÿàã áóóðûí çîãäîðîîð õèéäýã. Óÿàã íàñíû ÷àãòàãà ãýíý. 

Äýýð ¿åèéí õ¿¿õäèéí æèíõýíý óÿà äàíäàà ýðã¿¿ëýãòýé òýð ýðã¿¿ëýã íü áèåíä 

áàéäàã. Ìºí ÷àãò òýýãòýé áàéíà. 

331

Õ¿¿õäèéã õàíàíààñ óÿõã¿é ãýð õºäºëáºë àþóëòàé ãýíý. ªºðñäèéí îðíû äîîð 

äîîõíóóð õ¿¿õýä ãàäñàíä õ¿ðýõýýðã¿éä ìîäîí ãàäàñ øààæ óÿíà. Òýíãýð äóóãàð÷ 

ñàëõè ãàðàõàä ìîäîí àéðãèéí ñàâ õºäºëäºãã¿é ãýíý. Òîãîîòîé ñ¿¿ öàãààí èäýýíä 

áàñ õ¿ðäýãã¿é ãýäýã. Óðüä õ¿¿õäèéí ÷èõèéã ºäºð ñóäàð õàðàõã¿é ¿äøèéí á¿ðèé 

ºãëºº ýðò öîîëíî. Àðä íü õîìîîë áàðèàä òýâíýýð õàòãààä öîîëíî. Òýð äîð íü íîõîéí 

¿ñ ñ¿âëýíý. Íîõîéí ¿ñ õèéõ íü áààëàõã¿é ãýíý. Õ¿¿õä¿¿ä óðüä íàðèéí ãàðõèí ýýìýã 

ç¿¿æ áàéñàí. 

Ìàíàé ýíä îéìñíû ò¿ð¿¿íä äàí ñóäàñ, äàâõàð ñóäñàí õýý òàâüæ áàéâ. Áàñ óñàí 

äîëãèî õýý î¸æ áàéëàà. 

Àðãàë óãàëçûã ìàíàé ýíä ýðòíýýñ èõ öýâýð òýíãýðèéí àìüòàí ãýæ áàéâ. ¯õñýí 

àðãàëûí ýâðèéã îâîîí äýýð õàäàí äýýð ÷óëóóãààð ÷èìæ òàâüæ áàéâ. Óðüä öýíõýð 

ÿìàà, òýìýýã òýíãýðèéí àìüòàí ãýíý. 

- Ìàíàéõàí çýýðèéã ºâºðò îðæ ã¿éâýë ñàéí, ºâðººñ ãàð÷ ã¿éâýë ìóó ãýíý. 

Æàìáàëäîðæ, íàñ 68, ýð, õàëõ, 

Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíõàí ñóìûí òºâ 

Ìàíàéõíûã ìîä òºìðèéí óðëàëààð îíöîä òîîöîæ áàéñàíã¿é. Ãàíö ìºíãºíèé 

Òºìºð ãýäýã äàðõàí áàéñàí. Õàðèí Ñàéõàíäóëààí òàëûã äàðõàíû óðëàëààð ãàéã¿é 

ãýæ áàéâ. Õóó÷íààð (Ìýðãýí âàíãèéí õîøóó) 

Òóëìàí õººðãèéã õèéõäýý 2 ÿìààíû àðüñûã áèò¿¿ òóëìàëàí ºâ÷ººä áºãñºíä íü 

2 ìîä õèéãýýä 2 ãîãöîî õèéíý. ¯¿íèé äàðàà õóøóóí òàëä íü 3 í¿õòýé ãóðâàëæèí 

ìîä õèéæ ºãíº. 2 ìîäîíä íü òóëìàà òîãòîîãîîä òºìºð õîîëîé òîãòîîí õÿñ ðóó 

¿ëýýíý. Ãîëäóó ÿìààíû ýëäñýí ýëãýýð õèéíý. Èéìýðõ¿¿ õººðºãèéã áàñ æààõàí 

õ¿íäëýæ áàéâ. 

Àëõ äºøèéã Äàìäèí áóðõàíû áàãàæ ãýæ ¿çäýã. 

Óðüä áàéøèí áàðèëãà áàðèõàä íî¸í íóðóó òàâèõ ¸ñëîë ãýæ õèéæ áàéâ. 

Ýðò äýýð ¿åä íýã àéë øèíý íóòàã äýýð áóóñàí íü áóãòàé ãàçàð áàéñàí ãýäýã. 

Òýãýýä òýíä ñ¿¿æíèé ÿñ áàéñíûã íü ò¿ë÷èõñýí áóã àëãà áîëñîí ãýñýí ÿðèà áàéäàã. 

Õýðýâ àéë äýðñýí óãààãóóðòàé áîë õóó÷èðõààð íü çààâàë çàäëàæ õàÿäàã ãýäýã. 

Õýðýâ òýð õýâýýð íü õàÿâàë òýð íü áóã áîëäîã ãýäýã. 

Áóóðöàãòàé ýýìýã 

Íîðîâòîé ýýìýã 

Õîðîëòîé ýýìýã 

332 

Çóóçàé ýýìýã

Ìàíàé ýíä äýýðýý íîðîâòîé áóþó õîðîëòîé ñàëáàíòàé ¿ç¿¿ðòýé õîíõòîé ýýìýã. 

Ç¿ãýýð ñàëáàíã¿é íîðîâ áóþó õîðîëòîé ýýìýã. 

Áóóðöàãòàé ýýìýã, ñ¿¿æèí, çóóçàé, ãàðõè ýýìã¿¿äèéã ñ¿¿ëèéí çåä õýðýãëýõ 

áîëñîí. Ñ¿¿ëèéí ¿å ãýäýã íü ýíý çàñãààñ õîéøèõ ¿åä õýðýãëýãäýæ áàéñíûã õýëæ 


Öýðýíãèéí Òºìºð, íàñ 79, õàëõ, ýìýãòýé. 

Äîðíîãîâü àéìãèéí Ìàíäàõ ñóì 

Óðüä ìàëûí äýëýí ýâã¿é áîëáîë “äýëýí àéíà” ãýõ áà èõýð õ¿¿õäèéí õàíöóé, 

õóâöàñíààñ õóëãàé õèéæ íóóõ ìàÿãààð äîìíîíî. Äîìíîõäîî “Õýçýý ìàëûí äýëýí 

àéæ, õýçýý èõýð õ¿¿õäèéí õóâöàñààð äîìíóóëæ áàéëàà” ãýæ õýëýýä ýì äîì, ýì äîì 

ãýæ ìàëûíõàà äýëýíã àð÷èíà. 

Óðüä ýðýãòýé õ¿¿õäýä ýð ÿâóó ýìýãòýé õ¿¿õäýä ýì ÿâóó õàäàæ ºã÷ áàéñàí. Óðüä 

õ¿¿õäèéí õóâöàñûã öóëãóé áàéëãàäàãã¿é ãýæ áàéñàí. 

Óðüä õ¿¿õäèéí àðä 5 ºíãèéí ñîëîíãî ãýæ äààâóó õàäàæ áàéñàí. 

Óðüä õ¿¿õäèéã ¿äýø îðîé õàð äàðààä áàéõëààð íü íýðýýð äóóäàõ öýýðòýé 

áéàñàí äóóäàõäàà õ¿¿ ÿàâ, õ¿¿ ÿàâ ãýæ ñýðýýõ ìàÿãòàé þì. 

Óðüä ìºëõºæ áóé õ¿¿õäýä õóðãà, òîðãîîð þì õèéæ ºãºõ öýýðòýé ãýæ áàéñàí. 

Æàãâàðàëûí Ïýðýíëýýìàà, íàñ 74, ìýãòýé, õàëõ, 

Äîðíîãîâü àéìàã Ìàíäàõ ñóì 

Óðüä õÿðñàí òóóëàéã çààâàë áîñãîäîã ¸ñòîé ãýäýã. Òýãýõã¿é áîë îëçîíä, õàðèó 

àæèë á¿òýìæòýé ãýñýí ¿ã. Òóóëàé õ¿íäòýé àìüòàí. 

Óðüä àðãàëûí òîëãîéã õîòîíä (õîðîîí äýýð) òàâüäàã áîäâîë ñàéí áàéõ. 

Óðüä àãëàã óóëíààñ àðãàë óãàëç àëâàë ¿õíý ãýäýã. 

Òóóëàéã óðüä þóíä ÷ äèéëäýõã¿é àìüòàí ãýäýã áàéñàí. Òóóëàé ºâºðò çºâ 

øóðãàâàë ýðæ áàéñàí ìàë îëäîõ. 

¯íýã õóöâàë ìóó ãýæ áàéñàí. 

Ìîãîéã àëáàë õàðèóòàé ëóñûí ýçýí ãýíý. Ìîãîé 300 òºðºëòýé àëâàë äàõèí 

õ¿íèé òºðºë îëîõã¿é ãýíý. Äàãíàí õ¿í àéæ áàéõ ó÷èð ìóó ÿçãóóðûí àìüòàí ãýíý. 

Óðüä õàéëààñ, ñóõàé ìîäûã õàðèóòàé ìîä ãýíý. 

Õàéëààñ ìîä èõ ò¿ëáýë òýìýý èõ ¿õíý. Õóó÷÷óóë õàéëààñíû õàëüñûã áèòãèé 

ò¿ë ãýäýã áàéñàí. Í¿öãýðäýã ãýäýã. 

Óñàí äýýðýýñ èðñýí øèíý õóó÷èí õîâîîíä öàé áóþó ñ¿¿ äóñààíà. Õîâîîíîîñ 

ëóñ þóòàé èðýâ ãýæ àñóóäàã ãýäýã. 

Ýðýë÷èí õ¿í ãàë äýýð óñ áóöàëãàæ áàéâàë ñ¿¿ äóñààíà. Ìºí ãàë äýýð õàð óñ 

õîíóóëàõ ìóó ãýíý. Í¿ãýë ÷ ãýæ ÿðèíà. 

Õàð óñ õàðàìëàâàë õàðàíãàäàæ ¿õíý ãýíý. Ñ¿¿ öàãààí èäýý àñãàâàë äóõàí 

äýýðýý ò¿ðõýõ. 

Í¿¿ñýí ãàçðàà ñ¿¿ äóñààõ áóþó àéðàã àñãàõ ìóó. Î÷ñîí ãàçðàà áîë ç¿ãýýð ãýíý. 

Ìàëûí äýëýí àéõàä 3 õºëòýé áîéïîðîîð äîìíîõ. Ýíãýðèéí òîâ÷îîð í¿äýíä 

ºâäºã ãàðâàë äîìíîõ. 

Èõýð õ¿¿õýä ãàðãàñàí õ¿íèé äýýëèéí õàíöóéãààð \óðàãäñàíààñ\ àâ÷ ìàëûí 

äýëýí àð÷èõ ýì äîì ãýæ 3 àð÷èíà. 

333

Ìàë ñààõ ãýýä ÿâàõäàà ñóóëãà ¿¿ðýõ í¿ãýë ãýíý. 

Õ¿¿õýä ãàðãàõ õ¿í áèò¿¿ áýëçýã ç¿¿õã¿é ãýíý. 

Àâäàð äóóãàðâàë ìºíãº îðíî ãýíý. 

Òîîíî äóóãàðâàë õ¿í ¿õíý. Àéë ãýðèéí ìîäîí ýäëýëèéí ç¿éëýýñ áàãàíà, 

íîõîéí èä¿¿ð ýíõðèé ãýíý. Óðüä íîõîéí èä¿¿ðä ø¿ð, ìºíãº, çýñ øèãòãýñýí áàéäàã 

áàéâ. Óãòàà åñºí ýðäýíý áîëãîæ áàéãàà íü òýð. Íîõîéä çààâàë óõìàë ìîäîîð õèéñýí 

èä¿¿ð õèéíý. Õîîë óíä íü àñãàðàõã¿é ãýíý. Ãîëäóó õàéëñ ìîäîîð õèéñýí õàðàãääàã. 

Óðüä àâäàðò õóëãàé çýëãèé, ¿õýæ õàòñàí õ¿íèé þì õèéõã¿é ãýíý. 

Óðüä íýã àéë èðñýí çî÷íû çýðýã äýâýýð ýä òóøààëûí õ¿í èðâýë äýýä òàâèóð 

äýýðýýñ àÿãà àâ÷ öàé õèéæ ºãºõ, äîîðä ÿäóó õ¿í èðâýë äîîä òàâèóð äýýð áàéãàà 

àÿãàíä öàé õèéæ ºãºõ æèøýýòýé áàéñàí þì. Õîæèì òýäíèéõèéã õîîñîðñîí ãýæ 

äóóëñàí. 

Óðüä ìàíàé íóòãèéíõàí ìàëàà õÿòàäàä õóäàëäàæ áàéõäàà õîéíîîñ íü äàëëàãà 

àâ÷ áàéñàí. Äàëëàãà àâàõäàà àãàð õóâèí äîòðîî ñ¿¿ õèéãýýä èðìýã äýýð íü ºðºì 

òîõîîä àðààñ íü äàëëàæ õàðàãääàã áàéâ. Óðüä ¿¿ðýýð öàé í¿äýõã¿é ãýíý. Òýìýýíä 

õàðèóã¿é ãýäýã. Òýìýý ¿¿ðýýð óíòäàã ãýäýã. 

Óðüä õàð öàé áóþó àðõè ºðãºäºã óóë ãýæ áàéíà. Ýíý óóë íü õàð ëóñòàé áàéõ. 

Óðüä íÿëõ õ¿¿õýäòýé áóþó åð íü õ¿¿õýäòýé àéëä òýð ¿õëýý ýíý ¿õëýý ãýæ 

ÿðüäàãã¿é. 

Äýýð ¿åä äóòóó ãàðñàí õ¿¿õäèéã ìàëãàéä õèéæ õàíûí òîëãîéíîîñ ç¿¿äýã ãýäýã. 

Óðüä õ¿¿õýä íü ãàðàõã¿é óäààä áàéãàà õ¿íèéã íºõðèéíõ íü ¿ñýýð óòíà. 

Óðüä þì î¸äîã õóðóóâ÷èéã þì íóóõäàà èõ ñàéí þìûã õóðóóâ÷èíäàà 

øèíãýý÷èõëýý ãýæ ÿðüäàã ñàí. Àÿíä ÿâæ áàéãàà áîòãîëîõ èíãèéã áîòãî õàÿóóëàõã¿é 

ãýæ õóðóóâ÷èéã óëààí äààâóóòàé ñ¿¿ëíèé ÿñ óã äýýð õàäàæ ÿâóóëäàã áàéñàí. 

Óðüä àéëûí íîõîé èõ õóöààä áàéâàë óëààí íîãò õèéæ òàìãàëàõ áóþó óëààí 

õ¿ç¿¿â÷ õèéæ ºãäºã áàéâ. 

Îëîí õóðóóâ÷òàé àéëûã óëñ àìüòàí îëîí õ¿¿õýäòýé áîëíî ãýæ áàéâ. 

Ìàë õýýð õîíîâîë áàðóóí òàëûí òóóðãà çºðñºí ãàçàð òºâ öàâãàíä øºâºã 

õàòãàíà. 

Ýìýãòýé õ¿íèé ¿éëíèé õýðýãëýë õàäãàëàõ ñàâûã “áîãö” ãýíý. 

Óðüä ÿøèëûã ýâäýõã¿é õàðèóòàé ìîä ãýæ áàéâ. Ìºí ñóõàéã ò¿¿âýë òýð àéë 

ÿâãàðíà ãýæ áàéâ. 

Óðüä äýýë ýñãýõýä ãàëûí áóðõàí òîðãîíä äóðòàé ãýæ çààâàë òîðãîíû ººäºñ 

ãàëä õèéæ áàéâ. 

Óðüä õóðóóâ÷ õóëãàéëáàë óð àâíà óðàí áîëíî ãýæ áàéñàí. 

Øàíàãàà òîãîîíä õèéæ õºìðºõã¿é áîë òýð àéë 3 æèëä áàÿæèíà ãýæ ÿðüäàã. 

Íýã äîð õî¸ð ýýð¿¿ëýýð óòàñ ýýðýõèéã öýýðòýé ãýæ áàéâ. 

Óðüä ÿìààíû ñàõëûã áàðüäàãã¿é ãýäýã. 

334

Øîìáî äàðõíû äºø õî¸ð ÷èõòýé ã¿í äºø ãýäýã. Ã¿í äºøèí äýýã¿¿ð àëõàõã¿é 

ãèøãýõã¿é ãýíý. Óðüä õ¿¿õýä ãàðäàãã¿é àéë 7 íàñòàé 7 õ¿¿õäèéí íàéð ãýæ õèéæ 

áàéâ. 

Ìèøèãèéí Àþóðæàìö, íàñ 64, ýðýãòýé, õàëõ, 

ªìíºãîâü àéìàã, Ìàíëàé ñóìûí òºâ 

Ñ¿ëæýý, ò¿ìýí õàñ, óñàí äîëãèî õýýã òîéðóóëãàíä òàâüæ áàéñàí. 

Óðüä 7 õ¿¿õýäòýé àéëûã èõ áàÿíä òîîöîæ áàéñàí. Ìàíàé ýíä ýýìýãíèé 

óíæëàãûã “ñýâýã” ãýíý. Áºãæèéã ìºíãºí ”áîîëò”ãýæ áàéñàí. Ýíý ãîëäóó íóðóóòàé 

áºãæèéã õýëäýã áàéñàí. Ìàíàéõàí ìºí ø¿ðèéã “øóð” ãýæ õýëýýä áàéõ øèã áàéäàã. 

Óðüä çîîíä þì îðîõîä óóð àìààð íü õàðóóëàí åðººë äîðîîñ íü 3 òîãøèíî. Ìºí 

óóð ¿¿ðýí ãýðýý 3 óäàà òîéð÷ áàéñàí. 

Ìàíàé ýíäõèéíõýí ãýð îðíû ìîä ýìýýë çýðãèéã õèéæ áàéãààã¿é. Õÿòàäààñ àâ÷, 

õèéëãýæ áàéñàí íü ýëáýã. 

ßøèë, õàéëààñ, áóéëààñûã öýýðëýæ áàéñàí. 

Õàìãèéí óðàí áóðõíûã Ìàíäøèð, Äàìæèí áóðõíûã äàðõíû ÷îéæèí ãýæ 

áàéñàí. 

Ìàíàé ýíä Î÷èð, Áàëäàí íà÷èí ãýñýí òºìðèéí äàðõàí Æèãìýä ãýæ ìºíãºíèé 

äàðõàí, í¿öãýí Ëóâñàí ãýæ àëò ìºíãººð àëü àëèíààð íü õèéäýã õ¿í áàéñàí. Ìºí 

Íàéäàí ãýæ öóòãóóð÷èí áàéñàí. Ýä á¿ãä 40 õýäýí îí õ¿ðòýë áàéöãààñàí óëñ þì. 

Í¿öãýí Ëóâñàí áóóíû çàìàã, õóøóó íî¸íû õàòíû òîëãîéí ÷èìãèéã àëòààð øàðæ 

áàéñíûã õàðñàí. 

Öýâýð àëòûã ìºíãºí óñàíä èä¿¿ëýõýä àëò íü óóñàí íàéðóóëàãäàíà óðüä áóðõíû 

ãàíæèð çýðãèéã çýñýýð õèéãýýä àëòààð ò¿ðõýýä ãàëä øàðíà ãýñýí ¿ã. Ëóâñàí ãóàé þì 

õèéõäýý øºë óóæ, àðõè áàëãàæ õààÿà õàòàâ÷àà õààí õºë õîðüñíû äàðàà òîãîñíû 

ºäººð àìàà òàãëàí þì õèéæ áàéñàí ãýäýã. 

Ìàíàé ýíä òºìºð õàòààõäàà õîíèíû íîîñ òóóðàé çýðãýýð õàòààæ áàéñàí. Åð íü 

òºìºð ººðºº ìàø îëîí ÿíç áàéäàã. Ãàãíóóðûí íýã îíöëîã íü óðüäààð óäààí õàéëäàã. 

Ãàãíóóðààð ãàãíàõ çýðãýýð õàìãèéí ñ¿¿ëä íü ò¿ðãýí õàéëàõ ò¿ðãýí õàéëóóðààð 

ãàãíàõ æèøýýòýé áàéäàã. 

Ìàíàé ýíä öîîõîð áèë¿¿ ãýæ áàéäàã. Ýíý áèë¿¿íèé áààñûã ãàãíóóð õ¿ðýõã¿é 

ãàçðàà ò¿ðõýíý ýñâýë øàãíàñàí õîéíîî ò¿ðõýæ áàéñàí. 

335

Ìàíàé óðàí Æèãìýä ãóàé ýòãýýä óãàëçòàé õèéäýãã¿é õ¿í áàéñàí. Õàðèí ÿìàð 

÷ þìíû ºíãèéã çºâ îëäîã õ¿í áàéñàí. Æèãìýä ãóàéí õèéñýí ÿìàð ÷ þìàíä õóóðàé 

àëõíû ìºðíèé îð áàéäàãã¿é áàéñàí. Íýã èõ òýø¿¿ðäýýä áàéõã¿é. Õàðèí Áàçàð ãóàé 

íèëýýä òýø¿¿ðääýã õ¿í. 

Èíæààí – ìºíãºíèé äàðõàí 

Òóíæààí – çýñíèé äàðõàí 

Ìóæààí – ìîäíû äàðõàí ã.ì íýðëýäýã. 

Óðüä Äàðüãàíãûã äàðõàí ñàéòàé ãýæ áàéñàí. Òýäíèé õèéñýí öîîæ ñàéí áàéñàí. 

Ýíý íü öààíàà Äîëíóóðò õÿòàä äàðõ÷óóë ñàéí áàéñíû õàðãàà þì. 

Ìàíàé ýíä õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä ÷îíî ýñãèéãýýð õàé÷ëàí õ¿í áóðóó õàðóóëæ 

óíæóóëàí ãàðò íü ºðãºñòýé õàðãàíà çààâàë áàðèóëæ íºãºº ãàðò íü òàøóóð áàðèóëñàí 

áàéäàã áàéâ. 

Óðüä õîëîî ãàçàð î÷èí ñóðàõààð ÿâàõ ýñâýë áàäàð÷ëàí òýíýæ áóé õ¿ì¿¿ñ 

1. Îðñîí áóóðûí áîõü 

2. Óõíû øýýã 

3. Àäóóíû øèâýð 

4. Ýõèéí øýýñèéã ãóðèëä øèíãýýæ àâàõ 

5. Ýõèéí íóòãèéí ÷óëóóã îëæ àâ÷ ÿâäàã áàéâ. 

Ýä íü ýëäýâ ìóó þìíààñ õàìãààëäàã ãýäýã. 

Óðüä õ¿í íàñ áàðàõàä õàòàâ÷ààð ãýðèé íü ºðãºæ àâíà. Òýãýýä îðøóóëààä èðýõýä 

ãýðèéí áóóðèéã ºðãºñòýé õàðãàíààð áàëëàæ öýâýðëýæ áàéñàí. 

Óðüä àâäàð äýýð ñóóõ, ìàëûí òàìãààð ãàçàð òàìãàëàõûã öýýðëýæ áàéñàí. 

Óðüä ãàë òàõèõàä ãàëûí õàé÷èéã àëãà õèéäýã ãýäýã. 

Óðàí Æèãìýä ãóàé ìºíãººð þì õèéõäýý ìºíãºº óëàéòãààä óñàíä õèéæ óãààãààä 

àð÷ààä äàâòààä ë óñàíä õèéæ óãààãààä àð÷ààä äàâòààä ë óñàíä óãààãààä óëàéòãààä 

óñàíä õèéæ àð÷ààä ë õèéãýýä ë áàéõ æèøýýòýé. Ýíýíèé õàìãèéí ãîë íü ìºíãºíä 

òºìðèéí áàë ñóóëãàõã¿é áàéõ ãîë íü ºíãº àëäàõã¿é ÿã áàéâàíòñàí þì øèã ºíãºòýé 

áàéäàã. 

Òºìðèéã áîë ºíãºòýé àëõíû òàâ þìóó ýñâýë ãÿëãàð þìààð íèòãýð÷ ºíãºëäºã. 

Çýâ ñóóõã¿é ñàéõàí ºíãºòýé õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä áàðóóí ãàðòàà ñóõàé òàøóóð, ç¿¿í ãàðòàà óëààí õàðãàíà 

áàðèóëñàí õ¿íã ¿íýãýí äýýð ñóóëãàñíààð ýñãèéãýýð õàé÷èëñíûã “àâãàëäàé” ãýíý. 

Ìàíàé ýíä òýãæ íýðëýäýã. 

3 íàñ õ¿ðòýë õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷èíä òîâ÷ õàääàãã¿é á¿÷ õàääàã ãýäýã. 

Àëõ äºøèéã òýíãýðýýñ áóóñàí ãýæ ÿðüäàã. 

Ñ¿õèéã äóíäàà í¿õòýé “äóëäàé áààòàð” ãýæ õ¿¿õýä ýçã¿é õîéãóóð îðîí äýýð íü 

òàâüæ õó÷èæ áàéñàí. Ýíý íü öàé í¿ääýã äºðâºëæèí ñ¿õ þì. 

Çàõàä íü öààñàí õ¿ðýý ñóäàñ ñ¿ëæýý õèéäýã. 

336

ñ¿ëæýý 

Õî¸ð àçðàãà ìºðãºëäâºë òýð óëñûí ýçýíä, õààíä ìóó áîëíî ãýäýã. 

Õ¿íèé õóøóóíä õóðäàí ìîðü ¿õâýë çààâàë òîëãîéã àâ÷èðààä ººðèéí íóòãèéí 

ýíõðèé îâîîíä òàâüäàã áàéñàí. 

3 áóóðíû çîãäîðîîð ÷àãòàãà õèéíý. 

Íîõîéí èä¿¿ðèéí ãîëä íîõîé äîëîîæ òààð÷ áàéõààð çààâàë ìºíãº õàäíà. 

Íîõîéí èä¿¿ðèéã õèøãèéí ñàâ ãýíý. 

Ñýðæìÿäàãèéí Í¿ðäýâ, íàñ 69, õàëõ, ýð, 

ªìíºãîâü Áàÿí-Îâîî ñóìûí òºâ 

Ìàíàé ýíä “Õîòèð” ãýäýã ìîä óðãàíà. Øàòàð, öàöàë çýðýã ñèéëáýð çýðýãò 

õýðýãëýíý. Óðãàõäàà óóëàðõàã îâîî ãàçàð óðãàíà. Öàãààíäóó ºíãºòýé äîîð õîæóóëûã 

àâ÷ þì õèéäýã. Íýã ¸ñíû óðûã íü õàâàð àâáàë ç¿ãýýð çîõèìæòîé ãýíý. 

ßøèë óðãàíà èõ õàòóó ìîä ãýäýã. Õ¿ðõèé õîîëîé çýðýãò óðãàíà. Çàñàæ ÷àäâàë 

ñàéõàí ìîä ãýäýã. Áàãàæ ìóóòàé õ¿í ñèéëáýð çýðýãò àøèãëàäàã. Áàñ õîæóóëûã íü 

õýðýãëýíý. ßøèëûã õÿðãàæ òàñäàæ àâàõã¿é õîðèîòîé ãýíý. Ãîëäóó óíàñíûã àâ÷ 

àøèãëàõ íü ýëáýã. 

Ìàíàé ýíä õàéëààñ óðãàíà. Ãîëäóó àÿãà, òàâàã, âàíäàí, óóð, ñàâ õèéíý. Áàñ 

îãòëæ àâàõ öýýðòýé. Óíàñíûã àâ÷ àøèãëàíà. Ýíý ìîä íü øèðõýã á¿ä¿¿íòýé, þìíû 

øèðõýã òàòñàí þì øèã õàðàãääàã. Õàéëààñûã ãàäàà õàòààæ áîëîõã¿é ºíãº íü 

õàãàðíà. Òèéìýýñ áàéøèí þì óó ñ¿¿äýð ãàçàð õàòààíà. 

Äýýð ¿åä ìàíàéõàí Õàòíû ãîëûí áóðãàñûã àâ÷èð÷ þì õèéõ ýñâýë õèéñýí 

ãýðèéí ìîä óíü õàíà çýðãèéã àâ÷ áàéâ. Ýìýýëèéã õàíãàé ÷èãýýñ àâ÷ áàéñàí. Îíãîö 

õóâèí ñàâûã ººðñäºº õèéöãýýæ áàéñàí. 

Ìàíàé ýíä äýýð ¿åä äàðõàí Äîðæ ãýæ õ¿í áàéñàí. ßøèëûã ç¿ñýýä õîîðîíä íü 

íààãààä ýìýýë õèéæ áàéñàí ãýäýã. 

Öàâóó áýëòãýõ: ¯õðèéí øèðèéã ÷àíààä (îãòëîæ æèæèãëýí îéðîëöîîãîîð 

10 õîíîã) áóöàëãàæ øàð öàâóó õèéäýã. Õýòýðõèé ò¿ëýõëýýð õàð áîëíî. Òààðóóëæ 

÷àíàõëààð ñàéõàí øàð áîëíî. Øèðèéã ¿ñòýé íîîñòîé íü æèæèãëýí ÷àíàíà. ßâöûí 

äóíä ø¿¿ãýýä àâäàã. 

Äýýð ¿åä áàãàæàà õýäèéä õèéæ ñóðíà òýð ¿åä ìóæààí áîëíî ãýæ ÿðüäàã. 

ßìàð áà óðàí þì õèéäýã õ¿íèéã äàðõàí ãýíý. Õóóðàé ºðºâòºë (ºðâºë) õî¸ðûã 

íýã äîð õèéõã¿é çààâàë þìàíä îðîîæ õîîðîíä íü íèéë¿¿ëýõã¿é ãýíý. Èðèéã 

õàìãààëæ áóé õýðýã þì. Óðüä þì õèéäýã õ¿íèé áàãàæíû ñàâ ãýæ ìîäîîð õèéñýí 

þì áàéäàã áàéñàí. Ìîäíû àæëûã ãîëäóó çóí õèéíý. Ãýõäýý ãýðèéíõýý áàðóóí òàëä 

þìàà õèéäýã áàéâ. Áàãàæàà èðëýõäýý 2 ÿíçûí áèë¿¿ã õýðýãëýæ áàéñàí. Øèð¿¿í 

çººëºí ãýñýí. Ìàíàé àéìãèéí Äýë õºíæëººñ çººëºí ãýñýí áèë¿¿ àâ÷ áàéñàí. Õàòíû 

337

ãîëä ÿâñàí óëñ (õÿòàä) Çàíà ñ¿¿æèéí áèë¿¿ã àâ÷èð÷ áàéñàí. Áè õààëãà, òîîíî, óíü, 

àâäàð çýðãèéã õèéäýã. 

Äýýð ¿åä ìàíàé ýíä ×îéäîðæ ãýäýã íýã ëàì áàéñàí. Ç¿ìáýð õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

Ìàíàéõíûã Ò¿øýýò ã¿íèé õóøóó ãýäýã. Ìàíàé ýíä Ñóíòàã äàðõàí ãýæ íýã óðàí 

õ¿í áàéñàí. Åð íü äàðõíû óðëàëààð ãàéã¿éä òîîöîæ áàéñàí. Ìàíàé ýíäýõèéí 7 

øàð çàãààñ 5 ºíãèéí çîñ àâ÷ áàéñàí. Òýð áóäãààð ñ¿ì äóãàíà èõ áóäàæ áàéñàí. Ìºí 

Õà÷èã óóëàíä “Äýìýã” ãýäýã íîãîî óðãàíà. Äýìýãýýð õ¿ðýí óëààí áóäàã õèéäýã. 

ªºõíèé òîñ õàéëààä íºãºº íîãîîãîî áóöàëãàñàí òîãîî ðóó õàÿõëààð áóäàã íü áóóíà. 

Òîñíîîñ íü òóíãààí àâäàã. Íàìàð îðîé ýíý íîãîîã àâíà, ãîëäóó ñàéð äàãàõ áóþó 

õÿðä óðãàíà. Ò¿¿õëýýð çýðýã õàòäàã. Ìºí ãî¸îãîîð óëààí áóäàã ãàðãàæ àâäàã. 

Í¿ðìèéí Ëóâñàí, íàñ 61, õàëõ, ýð, 

ªìíºãîâü àéìàã. Áàÿí-Îâîî ñóìûí òºâ 

Ìàíàéõíûã ãàð óðëàëûí òàëààð îíöã¿é ãýæ áàéñàí. Ìýðãýí âàíãèéí õîøóó 

(Õàí áîãä) äàðõ÷óóä ýëáýãòýé áàéñàí äàðõàí Äîðæ, òàðãàí Äàðæàà, Æàìÿíäîðæ 

àÿãà õèéõäýý ñàéí ãýæ áàéâ. Òóëìàí õººðãèéã ¿ñòýéõýí øèã ÿìààíû àðüñààð õèéäýã. 

Î÷ ¿ñðýõã¿é ò¿ëýãäýõã¿é ãýäýã. Åð õººðºã íü òºìðèéí äàðõàíä ãîëäóó õýðýãëýãääýã. 

Ìàíàé íóòãèéí ýìýãòýé÷¿¿ä ìºíãººð õèéñýí “í¿¿ðòýé ýýìýã” ç¿¿æ áàéñàí. 

Ìºí ñ¿¿æèí ýýìýã èõ õýðýãëýæ áàéñàí. Äýýð ¿åä 6 ëàíãààñ èë¿¿ã¿é ìºíãºí áóãóéâ÷, 

áýë íü 8 ëàíã õýðýãëýæ áàéâ. 

Áýëçýã ãýäýã íü öóëãóé þìóó àëòààð õèéñýí áºãæ¿¿äèéã òýãæ íýðëýýä áàéõ 

øèã áàéäàã. Áóãóéâ÷ íü àìàí äýýðýý ëàíçàí õýýòýé áàéñàí. Õÿòàäààñ èðýõýýñ ãàäíà 

ìîíãîë÷óóä ººðñäºº õèéæ áàéâ. “Í¿¿ðòýé ãîõòîé ýýìýã”-èéã 40-ýýñ äýýø íàñíû 

óëñ ç¿¿äýã áàéñàí. Ñ¿¿æèí ýýìýã ãîëäóó çàëóó óëñ ç¿¿äýã áàéñàí. 

338

Ìºíãèéã ìºíãººð õèéñýí ãàãíóóðààð ãàãíàäàã. Ëàí öàëèí ìºíãºí äýýð ãóóëü 

5 öýí õîëûí (1\3) 2-3 óäàà õàéëààä áýëòãýõ 

Ò¿ðãýí ãàãíóóðûã öàãààí òóãàëãà áàãà õýìæýýãýýð õîëüæ ãàãíàõ þì. Ò¿ðãýí 

õàéëàõ ò¿ðãýí ãàãíàíà. 

Ìºíãººð õèéñýí ýäëýëèéã ìºíãºíèé áàéâàíãààð ºíãºëäºã. 

Ëàâûã õèéõýä ýëñ èõýíõ íü áàéõ áà ìîäíû øàð äàâèðõàé, óðãàìëûí òîñ õîëèíî. 

ªòãºí øèíãýíèéã ñàéí òààðóóëàõ. Øèíãýí áîë òîñûã íü áàãà, ºòãºðººä áàéâàë 

ýëñèé íü áàãà õèéõ æèøýýòýé. Äýýð ¿åä ÿìààíû ººõ õîëüæ áàéñàí. Ìºí Õóóìààí 

òîñ ãýæ õÿòàäààñ èðæ áàéñàí íýã ¸ñîíäîî ñàìðûí òîñ þì. Òîñîî (ëàâàà) ãýñãýýõäýý 

äýýð íü ñàðààëæ õèéæ öîã òàâüæ ãýñãýýæ áàéñàí. Íèëýýä ýðò ¿åèéí õàòóó ò¿ëýý ýíý 

íü áóéëñíû í¿¿ðñ, ñîíäóóëûí í¿¿ðñ, äàðõ÷óóä èõ õýðýãëýæ áàéñàí. Ò¿ëøýý ýõëýýä 

áººãí¿¿ëæ òàâèàä àñààãààä òýðíèéãýý öîã áîëîõëîîð íü ÿëãààä õàðàíõóé í¿õ óõàí 

õèéãýýä áèò¿¿ òàãëààä 2 õîíîñíû äàðàà ¿çýõýä óíòàðñàí áàéíà. Èéì í¿¿ðñèéã 

õýðýãëýæ áàéñàí. Í¿¿ðñ õèéõ ãàçðàà ãîë íü àãààð àâàõóóëàõã¿é ë áàéëãàõ õýðýãòýé 

þì. Õýðýâ àãààð îðóóëáàë í¿¿ðñ áîëíî öîã õýâýýð áàéõã¿é ãýñýí ¿ã. 

ªðºëáèéã ìàíàé ýíä “õîâ÷” ãýíý. Îäîîãîîð ìàíàé ýíä Íî¸í, Ñýâðýý õèéö ãýæ 

ÿðèíà. Ýíý íü Áàçàð ãóàéí õèéö. 

Ìàíàé ýíä ìîäîîð àâäàð, ñàâ, õóâèí ñóóëãà õèéæ áàéñàí. Ýìýýë÷èí õàðèí 

áàéãààã¿é. Ìàíàé íóòàãò Õà÷èé, Æàìúÿí ãýæ àõ ä¿¿ 2 áàéñàí. Ìºíãºí õàçààð, 

ìîíãîë ãóòàë óãàëçòàé, ãºëºì çýðãèéã èõ õèéäýã óëñ áàéâ. Ìàíàé íóòàãò áºãæèéã 

“çàâñðàãà” ãýæ íýðëýíý. Ìºí óòñàí Íÿì ãýäýã õ¿í áàéñàí. Ìºíãºí óòñààð õà÷èí 

÷àìèí õèéäýã îíöëîãòîé õ¿í áàéâ. ßìàð ñàéíäàà óòñàí Íÿì ãýõ âý. 60-ààä îíû 

¿åä ººä áîëñîí. Ìºí Ñóíòàã äàðõàí ãýæ íýã õ¿í áàéñàí. 60-70 ìë-èéí õàäààñûã 

äàâã¿é õÿðãàæ ÷àääàã õóòãà õèéäýã õ¿í áàéñàí. Õóòãà õàòààõ òàëààðàà èõ îíöëîã 

õ¿í áàéñàí. Õóòãàíû õàòààñàí ìºð íü ãýæ ¿¿ë àÿòàé ãî¸ ñóäàëòàé áàéäàãñàí. Ýíý 

õ¿í òºìðèéí äàðõ õèéäýã õ¿í áàéâ. Ãîëäóó öîîæ, õóòãà èõ õèéíý. 5-6 æèëèéí ºìíº 

ººä áîëñîí. Ñóíòàã ãóàé Ñóí-òàã ãýæ äóóãàðäàã öîîæ õèéñýí ãýäýã. “Øèðýý çîîñ 

”-îîð òºðºë á¿ðèéí ºíãèéí òóóç õèéæ äýýëèéí õîøìîã ýìæýýðèéã õèéæ áàéñàí. 

Õóó÷èí ¿åä áàðàã àéë á¿õýíä áàéäàã áàéâ. Îäîî á¿ð ¿çýãäýõýý áîëüñîí õÿòàä 

æóóøàà óòñààð õèéäýã áàéñàí. 

Ìàíàé íóòàãò Èäýð Äàìáèë ãýæ ìàø ýðòíèé ñàéí áºõ áàéñàí. Äàìáèë ãóàé 

áàÿ÷óóäààñ óíàà ãóéñàíä ºãñºíã¿éä ãýðýý ¿¿ðýýä ýõèéãýý äýýðýý ñóóëãààä áàÿí 

àéëûí ¿¿äýýð òóéëààä ãàð÷ áàéñàí ãýäýã. Ìºí íýã õóäàã áàéæýý. Ìîðèî óñëàõ ãýæ 

èðæ òýãòýë íýã õýñýã óëñ ýñãèé õèéæ áàéæ Äàìáèë ãóàé ìîðèî óñëàõ ãýæ òýãòýë íýã 

íü õîâîîãîîð òîëãîé ðóó íü òàòààä ÿâñàíä Äàìáèë óóðëàí 500 ìåòð îð÷ìîîñ õî¸ð 

õýâòýæ áóé øàðûí õýðòýé ÷óëóóã àâ÷ðàí áè ÷ ìîðèî óñëàõàà áîëü¸. Òà íàð ýñãèé 

õèéõýý áîëü ãýýä õóäãèéã ÷óëóóãààð òàãëàæýý. Ýíý òàãëàñàí ÷óëóóã 50 õîìòîé àòààð 

òàòñàíä äèéëýýã¿é õàæóóä íü øèíýýð õóäàã ãàðãàñàí ãýäýã. Îäîî ýíý õóäàã Íàëèõ 

áðèãàäûí íóòàãò ×óëóóí óñ ãýæ òýð íýðýýð íýðëýñýí õóäàã áèé. 

Ìºí Èäýð Äàìáèë ãóàé óðä ç¿ãò ñàéí áºõ áàéæ òýð¿¿íòýé õ¿÷ýý ¿çýõýýð áîëæ 

ÿâààä î÷èõîä íºãºº ýð òýìýýãýý óñëàæ áàéæ. Ãàçàð óñ çààæ íºãºº ýð õóäãèéí õàæóóä 

áàéãàà õºëäñºí áàíçààð ç¿ã ÷èã çààæýý. Òýãòýë Èäýð Äàìáèë ãóàé óíàæ ÿâñàí 

àòààðàà ýíýãýýð ãàðààä òýðãýýð ÿâíà ãýæ çààñàí ãýäýã. 

Èäýð Äàìáèë ãóàé Ò¿øýý ã¿í íî¸íä íàñ ºíäºð áîëëîî ãýæ çîäîã øóóäàãàà íî¸íä 

àâàà÷èæ ºãººä èð ãýæ èäýæ óóõ þì ÿâ÷èð ãýæ õ¿í ÿâóóëñàíä íî¸í ÷èíèé áààñòàé 

339

çîäîã øóóäàãààð ÿàõ þì ãýæ áóöààñàíä Èäýð Äàìáèë ãóàé çîäîã øóóäàãààðàà ãàçàð 

3 îðîîëãîí óðæ òàñäààä ãîâèéí áºõ íàäààð ñ¿¿ëýðýã ¿õñýí ãýõ áà ¿¿íýýñ õîéø ãîâüä 

áºõ òºðºõºº áîëüñîí ãýäýã. Èíãýýä Äàìáèë ãóàéã Ìîãîé áðèãàäûí äýðãýä Èäýðèéí 

õàð ãýäýã îâîî áèé. Òýíä òàâüñàí íü ñàëõèíä øºðìºñ íü õºãæèì àÿòàé äóóãàð÷ 

áàéñàí ãýõ áà õýíõäýãò ÷îíî ãºëºãëºñºí õàâèðãàíû íü ÿñ ¿ðãýëæ áàéñàí áà õàíãàéí 

àÿí÷èä õ¿¿ðèé íü àâààä ÿâñàí ãýæ ÿðüäàã. 

Ìºí ìàíàé íóòàãò äàðõàí Äîðæ ãýæ õ¿í áàéñàí. Õóâüñãàëûí ýõýí ¿åä áàéñàí 

õ¿í. Ìîä, òºìðººð þì õèéäýã õ¿í áàéñàí ãýäýã. Ìîäûã õàðóóëäààä õîîðîíä íü 

ýâýýð íèéë¿¿ëýýä íààëã¿é øèäýõýä ñàëäàãã¿é áàéñàí ãýõ áà öàâóó áóöàëãàõ ãàãíóóð 

õèéõäýý õ¿íä ¿ç¿¿ëäýãã¿é õ¿í áàéñàí ãýäýã. 

Õîðîëûí ×èìýäðýãçýí, íàñ 83, õàëõ, ýì, 

ªìíºãîâü àéìàã, Áàÿí-Îâîî ñóìûí òºâ 

Óðüä õ¿¿õäèéí ºëãèé çóíûõ íü äààëèìáààð õèéñýí áàéíà. Õºâºí þì óó 

äààãàí òîðìûí óíãàñ òàâèàä õýä õºøººä ºëãèé õèéæ áàéñàí ãîëäóó õºõ ºíãººð 

õèéãäñýí áàéíà. Ýñâýë õóó÷èí äýýëèéí õóóëãààð õèéæ áàéñàí. ªâºë áîë õîíèíû 

íýõèé äýýë ºìñºæ áàéñàí áà ºëãèéã ìºí íýõèéãýýð õèéæ áàéâ. Äààãàí òîðîì ãýäýã 

íü áîòãî ãýýä òîðîì ãýíý. Óõàà íü íýã íàñòàé íü òîðîì þì. ªëãèéíèé äîòîð òàëä 

äýýëèéí õóóëãà þìóó á¿ä¿¿í öàãààí öóó ÿìáóóãààð îðîîñîí áàéíà. Äîîð íü ¿õðèéí 

àðãàëûí ñàéí í¿äýæ øàð òîñîíä ñàéõàí õóóðààä øèíý íèìãýí öóó ÿìáóóãààð 

õàâòàãà õèéæ äîð íü òàâüäàã áàéâ. ªâºë, õàâàð áîë èøèã, õóðãàíû àðüñ äîð íü õèéæ 

ºãíº. ªëãèéíèé óÿà ãýæ á¿ñýýð õèéñýí 3 øèðõýã áàéíà. Õ¿¿õäýý ººæèíä õèéæ 

õºäºëãºæ áàéñàí. Õ¿¿õýä îâîî áîëîîä ã¿éõ ¿åä çîîñûã õýä áîë õýäýýð íü õýëõýýä 

äîð íü õîíõ ç¿¿íý. Á¿ñýíä íü õàà ÷ õàìààã¿é ç¿¿æ áàéñàí. Çàðèìäàà áîîæ àâàõ ýõ 

íü ºëãèé õèéæ àâ÷èð÷ ºã÷ áàéâ. Õ¿¿õäèéã ñóóõ áîëîîä èðýõëýýð áàðèóâ÷ õèéæ 

ºìñãºæ áàéñàí. Ìºëõºõ áîëîõëîîð ºìä þì õèéæ ºìñãºíº. Ãóòàë áîë õºäñººð 

õèéñýí îéìñ àÿòàé þì õèéæ ºã÷ áàéâ. ªìä íü äýýøýý ¿ðãýëæ äîîä òàë íü õàãàðõàé 

þì áàéíà. Õºâºíòýé ÷ áàéíà. ªâºë ãîëäóó õºâºíòýé áàéäàã. Öàìö ÿìàð ÷ õàìààã¿é 

áàðàã çàõã¿é ãîë ðóóãàà öóóëæ õàãàëñàí öàìö áàéäàã. Óðò õàìöóéòàé. Õ¿¿õýä îâîî 

áîëîîä èðýõëýýð õºäñºí äýýë õèéæ ºãíº. Ýíý íü 5 îð÷èì íàñ þì. Ýíý íàñàí äýýðýý 

àæèëä îðîîä ÿâ÷èõíà. Ýðýãòýé õ¿¿õýä 3 íàñàíä ¿ñýý àâàõóóëíà. Ýâýð òàâèàä 5,6 íàñ 

õ¿ðòýë ýâýðòýé áàéãààä àâàõóóëàí ¿ñã¿é áîëíî. 

Ýìýãòýé õ¿¿õýä 4 íàñàíä ¿ñýý àâàõóóëààä ãýçãýý òàâüæ ýõëýæ áàéãàà íü òýð. 

Ýìýãòýé õ¿¿õäèéã àðâààä íàñ õ¿ðãýæ áàéæ ÷èõèé íü öîîëæ áàéâ. Õ¿¿õäýä õîîëîé 

àíãèíàäàõã¿é ãýæ õóâ ç¿¿æ ºã÷ áàéñàí. Ìºí õóâààð óòàæ áàéñàí. Õ¿¿õäèéí ÷èõèéã 

öîîëîõäîî ìºíãº þìóó çýñ öàãèðàãààð õàâ÷óóëàí öîîëæ áàéñàí. Íèëýýí óäààí 

áàéæ áàéæ öîîëîãääîã áàéâ. Èíãýýä äóãóé öàãèðãàí ýýìýã ìºíãººð õèéñíèéã ç¿¿æ 

áàéñàí. ¯ñýý ãàíöààð ñ¿ëæèí óòñààð õèéñýí áîîëò (öàöàãòàéã) ç¿¿æ áàéëàà. Ýíý 

õàð þì óó öýíõýð ãîëäóó ºíãºòýé áàéñàí. Ñ¿ëæèõäýý õàìò áàðèàä ñ¿ëæèæ áàéâ. 

Ýìýãòýé÷¿¿ä ñóâäàí äàðóóëãà õèéöãýýõ áîëñîí íü ýíý çàñãèéí ¿åä ãàð÷ èðýõ 

áîëñîí þì. Ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿ä ãîëöóó öýíõýð ºíãèéí äýýë õèéõ áà õàð þì óó 

íîãîîíäóó ºíãººð äàí öàìö òàñàìäñàí ýìæýýðòýé äýýë õèéõ áà á¿ñ íü öýíõýð 

þì óó õ¿ðýí äààëèìáààð õèéñýí á¿ñ á¿ñëýæ áàéñàí. 1 ìåòðèéí á¿ñèéã õýä õýä 

öóóëæ á¿ñ õèéæ áàéëàà. Ãóòàë íü ç¿ãýýð íýã ìîíãîë ãóòàë îéìñòîé, îéìñíû õàðààã 

340

äààëèìáààð íýã ýìæñýí ñàíààòàé áàéíà. Ìàëãàé õ¿¿õä¿¿äýä õóðãàíû àðüñààð 

õèéñýí ìàëãàé õèéæ ºã÷ áàéëàà. Îðîéòîé þì óó þ¿äýí ìàëãàé ºìñºõ íü ýëáýã. 

Àéë ãýð áîëîîä ìºí ÷èñ÷¿¿ ºìñºõ þì óó õºðºíãº ÷èíýýíýýñ áîëíî äîî. Ìàíàéõàí 

ãîëäóó “ãîõòîé” ýýìýã¿¿ä ç¿¿æ áàéëàà. Ìºí î÷èðòîé, öýöýãòýé ã.ì ç¿¿æ áàéâ. Òîì 

óëñ ¿íýãýýð õèéñýí þ¿äýí ëîîâóóç õèéæ ºìñºõ íü ýëáýã áàéñàí. Óðüä õ¿¿õäèéã 

õýëä îðîõ ¿åä ÷óëóó ãýæ õýëæ ñóðàõ ¿å õ¿ðòýë áàðèóâ÷íû óõëààäñûã àðä íü õàääàã 

ãýäýã. ×óëóó ãýæ õýëæ ñóðàõ ¿åä çóëàéíû í¿õ ÿñæèí õàòóóðäàã ãýäýã. 

- Áÿìáàä ãýðèéí ¿éëäâýð ãýæ íýðëýõ áà ãýðèéí ìîä áîñãîõ ãýðèéí á¿ðýýñ 

ýñãýæ áàéñàí. Äýýë õóâöñûã áÿìáà, àíãàðàã ãàðàãò ýñãýõã¿é ãýíý. Óðüä 

íýõèé äýýëèéã ýñãýõäýý õàð òóãëàãààð çóðààä ýñãýæ áàéñàí. 

- Øèíý ýäýýð þì ýñãýõäýý ººäñèéã çààâàë ãàëä ºðãºæ áàéñàí. 

- Óðüä 6, 7 íàñíààñ õ¿¿õäèéã þì î¸óëàí ñóðãàæ áàéñàí. 

- Ýõëýýä õºâºðäºõèéã æààë çààíà. Õîíü õóðãàíä ÿâàõàä þì óó î¸õ þìûã íü 

ýñãýæ òààðóóëàí ºãºõººñ ãàäíà î¸õ àðãóóäûã íü çààæ ºãººä î¸óëäàãñàí. 

- Ìàíàé ýíä “Äóãëóóð” ãýæ òîéðóóëãûã õýëíý. Çàðèìäàà õîíèíä ¿¿ð÷ ÿâààä 

øèðäýã áàéâ. Äýýñ áóðàíòàã òîìîõ àæëûã ìºí ë ìàëä ÿâàõäàà èõýíõäýý 

õèéæ áàéñàí. Åð íü àëü àæëûã òýð ãýõ âý äýý. Óÿà íîãò ãýýä ë çºíäºº áàéíà. 

Óðüä ºìä öàìöûã õóó÷èðàõààð õàÿíà. ×óëóóíä äàðàõ þì óó í¿õ óõààä 

áóëäàã áàéñàí. Õ¿¿õäèéí õóâöñûã á¿ðýí õàÿõã¿é ãýæ óðæ òàñäàõ õýñýãëýõ 

ìàÿãààð õàÿõ þì óó àøèãëàæ áàéñàí. 

- Óðüäûí óëñ ãîëäóó óãàëç èõ î¸íî. Õ¿í ýðýëä ÿâæ áàéõàä ºâºð òàë ðóó îðæ 

áàéãààãààð áîð ãºðººñ óðäóóð ãàðâàë ñàéí ãýíý. 

- Óðüä ãýðèéí ñ¿íñèéã ÷àãòàãà ãýæ áàéñàí. 3 áóóðûí çîãäîðîîð ÷àãòàãà 

õèéäýã. Ñàëõèíä ºëçèéòýé ãýíý. 

- Ìîäîí õóâèí ñàâàíä õèéñýí èäýý ñàéõàí áîëäîã. Òóõàéëáàë àéðàã ìîäîí 

õóâèí ñàâàíä èë¿¿ ñàéõàí ýñíý. 

- Ìàíàé íóòàãò îéìñíû ò¿ð¿¿íä ààäãàé ºâñºí ëóó, öààñàí õ¿ðýý çýðãèéã 

õèéæ áàéâ. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ºëçèé íèëýýä õèéäýã áàéñàí. 

- Ìàëûí àìàí äýýð þì ãàðàõàä çàãûí çàíãèëààãààð ¿ðæ äîìíîäîã. 

- Õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õýä ãàðàõëààð òîãîîãîîð õºìºð÷ àâ÷ Òîãîî÷ íýð 

ºã÷ áàéñàí. 

- Àéë ãýðèéí òîãîîã òºðèéí ýä ãýæ õýëíý. Òîãîîã ãàíö ãàðààð òàâüäàãã¿é 

ãýíý. Äîð òàâüõã¿é, õîðìîé õîò äýýã¿¿ð íü ãàðíà ãýýä òàâèóðûí äóíäàõ 

äàìíóóðãàä òàâèíà. Àéëààñ òîãîî ò¿ð àâàõäàà õººëæ àâíà ãýíý. 

- Õ¿¿õäèéã ¿äýø îðîé ìàë àõóéä ÿâæ áàéõàä íýðýýð íü äóóäàõã¿é ç¿ãýýð 

õàøãèð÷ áàðüäàã. Íýã ¸ñîíäîî ÷èìýý ºãíº. Öàé í¿ääýã ñ¿õýí äýýã¿¿ð 

àëõàõã¿é ãýíý. Ãýð òîëãîéëæ áàéãàà õ¿í þìàíä ÿâàõàä îðîí äýýð íü ñ¿õ 

òàâèíà. Ýíý ñ¿õ òàâèõ çàí ¿éë íü ýðýãòýé òîì õ¿í õ¿¿õäýä õàìààðäàã. 

Õ¿¿õäýä øèíý äýýë õèéãýýä øºíº ºìñãºíº. ªìñãºõäºº 3 ñýãñðýýä àðöààð 

àðèâëàæ ºìñãºäºã. 

- Óðüä õîâîð áàéñàí. Ìºíãº ãàçðààñ îëáîë ñàéí ãýäýã. 

- Ìàíàé ýíä òîîãîîð áýëýãäýæ íýðëýñýí ãàçàð îëîí. Òóõàéëáàë íýãèéí 

òîîãîîð áýëýãäýæ íýðëýñýí Ãàíö õóäàã, Ãàíö òîëãîéãîîñ ººð áàéõã¿é. Åð 

íü íýãèéí òîîãîîð íýðëýñýí íü õîâîð, õàðèí ãóðâûí òîîãîîð íýðëýñýí íü: 

Àðõàé ãóðâàí ñ¿¿æ 

341

Àæ ãóðâàí áîãö 

Àðöûí ãóðâàí õàéðõàí 

Àðøààíû ãóðâàí òàõèëãà 

Õàð ãóðâàí öîõèî 

Õàÿà ãóðâàí áºãòèé 

Çàõûí ãóðâàí çýýìýã 

Çàëàà ãóðâàí áóëàã 

Ãîâèéí ãóðâàí ñàéõàí 

Ãî¸îòûí ãóðâàí áóëàã 

Ãóðâàí ãýäðýã ãýæ áàñ áèé. 

Ãóðâàí çýýðäèéí àãóé 

Ãóðâàí ò¿øìýëèéí õàð 

Ãóðâàí ãîâèóäûí õýö 

Ãóðâàí ã¿íèé õîîëîé 

Ãóðâàí óëààíû òýýã 

Ãóðâàí òýñèéí õîîëîé ã.ì ìºí. 

Äîëîîí ñ¿ì, Áóõ äîëîî ãýæ 7-îîð íýðëýñýí ãàçàð áèé. 

Ñóíòàã äàðõàí íýã õ¿í õîíü ºãºí õóòãà õèéëãýõýýð áîëæ ºäºð õîíîã òîãòîöãîîæ. 

Èíãýýä Ñóíòàã ãóàé ñàéí ìóó õî¸ð õóòãà õèéí íºãººä¿¿ëýý ñàéíûã íü öààíà ìóóã íü 

íààíàà áàéðëóóëàí îðíû øèðäýã äîðîî õèéæýý. Èíãýòýë íºãºº õóòãà õèéëãýñýí õ¿í 

õóòãàà àâàõààð áîëçñîí õîíîãòîî èðýõäýý õîíèî àâ÷èðñàíã¿éä Ñóíòàã ãóàé ÷è íºãºº 

õîíü ºãºõ þì áîëîîä áàéñàí þó áîëñîí ãýæ òýãòýë íºãººäºõ íºõºð õîíü ÿàõàâ õýäèéä 

÷ àâ÷ áîëíî. Õàðèí õóòãà íàäàä õýðýã áîëîîä áàéíà. Õóòãàà àâúÿ ãýæ. Òýãòýë Ñóíòàã 

õóòãèé ÷èíü õèéñýí îðíû øèðäýã äîð áèé ãýæ. Íºãºº ýð õóòãèéã àâàí ãýðòýý õàðüæ 

þì îãòîëñîíä ºíººõ õóòãà õóãàð÷ýý. Ñóíòàãèéã ñàéí äàðõàí, õóòãà ñàéí õèéäýã ãýæ 

ÿðèàä áàéäàã õóäëàà þì ãýñýíä àâãàé íü: ÷è õîíü ºãíº ýíýý òýðýý þì áîëîîä áàéñàí. 

ªãººã¿éä ÷èíü òýãýý áèç ãýíý. Åð íü ýð õ¿íä õóòãà õýðýãòýé ãàð ìóõàð ìóóõàé ãýæ 

áîäîí õîíü àëàí íºãºº õóòãàà àâààä Ñóíòàã ãóàéä î÷èõîä äàðõàí áè 2 õóòãà õèéñýí 

þì. ×è ìóóãèé íü øèëýí àâ÷ýý ãýýä íºãºº õèéñýí õóòãàà ºãñºíä òýð õ¿í íàñààðàà 

ýäëýýä ýëýãä¿¿ëæ ÷àäààã¿é ãýäýã. 

Ìºí Ñàíãèéí äàëàé õèéäèéã áóóëãààä îðîíä íü ñóì áàéãóóëñàí àæèë òºðºë 

èõ õààëãà öîíõ ã.ì íàðèéí øèðèéí þì õèéõ àæèë õèéãäýõ áîëæ ñóìûí çàõèðãàà 

á¿õ äàðõ÷óóëûã äóóäóóëñàíä Ñóíòàã äàðõíààñ áóñàä íü èðæ ººð ººðñäèéí îíîîñîí 

àæëûã õÿëáàð ÷àäàõ òàëààñ íü áîäîëöîí ñîíãîí àâàí õèéöãýýæ ýõýëöãýýæ. Õàðèí 

Ñóíòàã ãóàéä äàãíàí òîì òîì ÿðòàé õàäààñòàé ã.ì ýâã¿é ç¿éë òóíàæ ¿ëäñýí áàéæ. 

Èíãýòýë Ñóíòàã èðæ ãàë ò¿ëýí òºìºð óëàéòãàí øèíýýð áàãàæ õèéí óã àæëàà õèéñýí 

íü òîì òîì òºìºð õàäààñûã ñóãàëàíà ãýõã¿é òàñàð òàñàð ìîä àÿòàé äàâõàð õàðóóëäàí 

åð òºâºãã¿é õèéñýýð õàìãèéí ò¿ð¿¿í ººðèéí õèéõ àæëûã õèéæ äóóñãàñàí ãýäýã. 

Äàãäàíãèéí Áàçàð Íàñ 73, õàëõ, 

(Íî¸í ñóìûí õàðúÿàò) ªìíºãîâü àéìãèéí òºâ. 

Áèä äàðõíû àæëûã áàðàã ººðºº ñóðñàí. Ìàíàé íýã àõ áàéñàí. Äàðõ õèéäýã. 

Ëàì íî¸äûí äàðõ õèéäýã õ¿í áàéñàí. 20 õýäýí îíä íàñ áàðñàí õ¿í. Ò¿¿íèé äàðõ 

õèéäýã àðãà áàðèëûã èõ õàðäàã õººðºã áàðüäàã áàéñàí. Íýã èõ óäààã¿é ýõëýýä òºìºð 

342

ãóóëèàð æààë þì îðîëäîæ ¿çíý. Äàðàà íü ìºíãººð æààõàí þì õèéæ ñóðñàí. Àõ ìààíü 

íàìàéã 10 õýäòýé áàéõàä íàñ áàðñàí. Íýã ¸ñîíäîî ººðèéí ÷àäàë çîðèãîîð þì õèéæ 

ñóðñàí. Ìºíãºíèé äàðõíû àæëûã äàãíàí îðîëäîæ ÿâñàíã¿é. Çàõèðãààíû àæèë áàñ 

õèéæ áàéñàí. 30 æèëèéí îéãîîð Öýäýíáàëûí óðèëãààð áýëãèéí çîðèóëàëòòàé þì 

æààõàí õèéñýí. Òýðíýýñ õîéø åð òàñàëäààã¿é õèéñýí. Ñàÿ 10 õîíîãîîð Öýäýíáàë, 

Áàòìºíõ äàðãà íàðò ºãºõ àÿãóóäûã õèéñýí. Íàìûí 10-ð èõ õóðàë õóðàëäàõàä 

¯éëäâýð õîðøîîëëûí áàéãóóëàãäñíû àíõäóãààð èõ õóðàë õóðàëäàõàä ìºíãºí 

àÿãà õèéæ íýãä¿ãýýð áàéð ýçýëñýí. Îäîî ×îéáàëñàíãèéí ãýð Ã¿íäýãìààãèéí ãýðò 

áèé. Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ìóçåéä áàéãàà ýýìýã 50 æèëèéí îéãîîð Á¿õ àðä ò¿ìíèé 

óðëàãèéí íààäàìä õèéñýí ìºí ìóçåéä áàéãàà àÿãà ííü 60 æèëèéí îéãîîð õèéñýí 

þì. Òýð ìóçåéä áàéãàà ýýìãèéã öóâìàë ìºíãºí óòàñòàé ýýìýã ãýíý. Èéì ýýìýãèéã 

õàëõ õ¿¿õí¿¿ä èõ ç¿¿æ áàéñàí. 

- Áè ãîëäóó ìºíãº àëòààð þì õèéäýã õ¿í. ¯¿í äîòðîî àÿãà, ýýìýã, áóãóéâ÷, 

áºãæ, ãààíñ, ýìýýëèéí õýðýãëýë, õóòãà çýðãèéã ãîëëîí õèéäýã. Ìàíàéõ 

Íî¸í ñóìûí àéë. Õóó÷íààð Áàëäàí çàñãèéí õóøóóíä õàìðàãäàæ áàéñàí. 

Ïóíöàãäàðèéí Æàäàìáàà, ¨íäîí íü óðàí Ìàíèáàäàðûí ä¿¿ óã íü íî¸í 

ñóìûí õ¿í. Ò¿ìýí Ïóíöàã (îäîî àéìãèéí òºâ äýð áèé) àëü àëü íü ìºíãººð 

þì õèéäýã óëñ áàéñàí. Ìºí Ëóóçàí ãýäýã ìºíãººð þì õèéäýã óëñ áàéâ. 

Ìàíàé õóøóóíä Íî¸í, Ñýâðýý, Áàÿíäàëàé, Áóëãàíû õàãàñ, Ãóðâàí òýñ 

ñóìóóä îðíî. 

Ãàãíóóðò ëàí ìºíãºíä 5 öýí ãóóëü õîëèí äàðàà íü õàéëíà. Õàéëàõäàà 2-3 äàõèí 

çààâàë õàéëäàã. Òýãâýë ñàéí ÿìàð ÷ ìºíãèéã ãàãíàõ ãàãíóóðò òýð. 

Øàð ãàãíóóð íü ãóóëü ãàãíàõ àðãà áóðõàí öºãö ã.ì õÿòàäóóä èõ õýðýãëýíý. Ø¿¿ 

íü õÿòàäààñ îðæ èðæ áàéñàí. Ìºí ø¿¿ã ãîâèéí õóæèðòàé òýìýýíèé óäñàí áóóöàíä 

íàðèéí ìºñ àÿòàé óðãàñàí áàéíà. Ãàëä õèéõýä öýñ ãýæ ãàë àñíà. Ø¿¿ íü öýâýðëýõ 

àðãàä õýðýãëýãäýõ þì. 

- Òóãàëãà öàéð õèéñýí ãàãíóóð õàéëàõäàà õýâðýã áàéíà. ªºðººð õýëáýë 

áóëãàðíà ãýñýí ¿ã. Ïààëàíäàõ àðãûã õýðýãëýæ áàéñàí. ªíãèéí øèëèéã 

òàíãèéí í¿äëýãýýð í¿äýí ò¿ðõýýä èõ ãàëä õèéæ õàëààõ þì. ¯ëýýã¿¿ðýýð 

¿ëýýõýä õàéëíà. 

- Ìèíèé àëòíû ãàãíóóð íü 1 öýí àëòàíä 5 ôóí ãóóëü 1 öýí çýñ õèéæ õàéëíà. 

- Òºìðèéã çýñ ãóóëèàð ãàãíàõ þì. Ìàíàéä áóðàà ãýýä áàéäàã. ßñ õóãàðàõàä 

ºãäºã. Ýíý íü òóíñàë þì. 

- Ìàíàé íóòàãò òºìðèéã õàòààõäàà óëàéòãààä óñàíä ä¿ðæ õàòààíà. Åð íü 

æèíõýíý ãàí ë õàòààãäàíà. Ãàíã òàíèõäàà õóóðàéãààð ¿ðýýä ìýäýõ þì. 

- Ìºíãèéã òàíèõäàà ãàëä õèéäýã. Ñàéí íü ñàéõàí öàãààí áîëíî, ìóó íü õàð 

áîëíî, àëò ìºí ÿëãààã¿é ñàéí íü øàð, ìóó íü õàðëàõ þì. 

- Ýìýýëèéí õýðýãëýë, áóãóéâ÷ õýò õóòãàíä ìóóõàí ìºíãº ìºí àÿãàíû ¸ðîîë 

çýðãèéã õèéäýã ñàéí. Ñàéí ìºíãèéã àÿãàíû öýýæ çýðýãò õýðýãëýäýã áàéâ. 

- Òºìðèéã õàòààõäàà çººëºí õàòààâàë òîñîíä õàòààõ àðãà þì. Øèð¿¿í 

õàòààâàë óñàíä òààðóóëæ õàòààäàã ãýäýã. 

343

Ëàâ õèéõ àðãà: 

1. Äàâèðõàé 

2. ¯íñ þìóó ò¿¿ðýí (ýíý íü ìàøèíû çàìûí õàæóóäàõ íóíòàã øîðîîã øèãøèæ 

õýðýãëýõ). Ýõëýýä äàâèðõàéã áóöàëãààä õàéëààä äýýð íü ¿íñ þìóó ò¿¿ðýíã 

õèéíý. Õóòãààä èðýõëýýð øàâàëäñàí ºòãºí áîëíî. Òýð ¿åä ìàëûí þì óó, 

ñàìðûí, óðãàìëûí òîñ àëèíûã ÷ õàìààã¿é õèéíý. Ìºí õóòãàõ þì. Òýãýõëýýñ 

øèíãýí áèø ºòãºí áèø çóóðìàã áîëíî. Òýãýõëýýð ìîäîîð þì óó òºìðººð 

õóòãààä õ¿éòýí óñòàé ñàâàíä ãîîæóóëíà. Òýãýýä óñàíä îðîîä íºãººäºõ ëàâ 

öàðöàíà. Èíãýýä íºãººõºº õóãëàõ ãýýä ¿ç, óñàíä öàðöààä õóãàðâàë ìóó, ìºí 

èõ ãóëçàéõ àÿòàé áîë ìóó áàéíà. Íýã ¸ñîíäîî òîñ íü èõäñýíèéõ æààõàí 

ìóðóéõ àÿòàé áîëîîä õóãàðâàë ÿã òààð÷ áàéãàà íü òýð. ªíãº íü òàñ õàð áîëíî. 

Þì õèéõäýý ëàâàà õàéëíà. Ýíý íü óäààí äýýðýýñ íü æèãíýõ ìàÿãòàé äààìàé 

õàéëààä õèéõ ìºíãºº ñóóëãàæ èðìýã¿¿äèéã äàðæ áóëæ ºãººä óã àæëàà õèéíý. 

Í¿¿ðñ áýëòãýõ àðãà: 

Çàã áóéëñàà ãàëä õèéãýýä ñàéõàí øàòààãààä óëààí óòààã¿é öîã áîëíî. Òýðíèéã 

àâààä áèò¿¿ ñàëõè îðîõã¿é í¿õýíä þìóó ñàâàíä õèéãýýä äàðààä õºðãººä àâíà. 

Ìîäîî àâàõäàà æààõàí áèåòýéã øèëæ àâíà. Øèðâýý ìº÷èðëºã íü õýðýãã¿é áàéíà. 

Ìºíãº, àëòûã ºíãºëºõ àðãà: 

Áàéâàíãààð ºíãºëíº. Ìºíãºº óëàéòãààä õºðñºí þìóó õàëóóí ¿åä áàéâàíä 

õèéãýýä áóöàëãàíà. Äóí öàãààí áîëíî. Áàéâàí ìàíàé ýíä óðãàíà. Áàÿíäàëàé ñóìûí 

Çóðàìòàé, Íî¸í ñóìûí Óëààí äýë çýðýãò äàâñ àÿòàé öàãààí þì áàéäàã. Àâ÷èðààä 1 

ëèòð óñàíä 100 ãðàìì áàéâàí õàéëãàíà. Àëòûã ìºí áàéâàíä ºíãºëíº. Õóóðàéãààð 

ºíãºëºõ íü äîðîî ºíãº àëäàíà. Ìóó ãýíý. 

- Ìàíàé ýíä Ãîìáîäîðæ äàðõàí ãýäýã õ¿í áàéñàí. Áàðàãòàé ç¿ãýýð õ¿í 

áàéñàí. Þì õèéõäýý íóóæ õèéíý. Ãýðòýý ç¿¿í òàëäàà õºøèã òàòààä öààíà 

íü äàðõàà õèéäýã õ¿í áàéñàí. Ìºí Ñóíòàã, Æèãìýä íàð íóóæ õèéäýã óëñ 

áàéñàí. Ñóíòàã íü äàãíàí òºìðèéí äàðõàí õ¿í áàéâ. Áè õººõ, ñèéëýõ 

àðãóóäûã ãîëëîí õèéäýã õ¿í. Öóòãàìëûí àðãà íü ãàíöõàí õýâýýð õèéäýã. 

Ýíý òàëààðàà ìóó àðãà þì. 

- Õàíãàé òàëäàà ç¿ãýýð äàðõ÷óóë îëîí áàéñàí þì øèã áàéãàà þì. Òýíä àâãàé 

õ¿íèé õýðýãëýë èõ ñàéõàí õèéäýã áàéñàí. Àÿãà, õàçààð, ýìýýë õèéõäýý 

îíöã¿é. ßëàíãóÿà àÿãà õèéõäýý äàãíàí öóëãóé õèéäýã áàéñàí. Ìàíàé ýíä 

ýýìýã, áóãóéâ÷, ýìýýëèéí õýðýãëýë ÿëàíãóÿà àÿãà èõ ñàéí õèéäýã áàéñàí þì. 

Äàðèãàíãàä ýìýýë, àÿãà õèéõ òàëààðàà èõ ñàéí áàéñàí. Ýíý çàñãààñ ºìíº 

òºìºð, ãóóëü, çýñ, ìºíãººð äàðõëàõ íü èõ áàéñàí. Îäîî ¿åä äàãíàí ìºíãººð 

óðëàõ íü ýëáýã áîëæýý. 

- Äýýð ¿åèéí äºø íü íèëýýä îëîí áàéæýý. Ã¿í, âàí äºø ãýæ ëàâ áàéñàí. Èéì 

äºøíèé óðäóóð ÿâàõàä òîðãîäîã áàéñàí ãýäýã. Òîðãóóë íü áàíçäàõ þì. 

- Óðüä äàðõàí õ¿íèéã õàëóóí òºìðèéã ãàðààð áàðüäàã ó÷èð òýíãýð ÿçãóóðòàé 

ãýæ ¿çäýã áàéñàí ãýäýã. Äàðõàí õ¿íèé áàãàæ àëõ äºø ººðèéí áèåä òýíãýð 

áóóäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã. 

- Äàðõàí íü ºãëºº á¿ð áàãàæàà àðèóòãàõ (àðöààð) àæëàà ýõëýæ áàéñàí ãýäýã. 

- Äýýð ¿åä àéë ºâ÷èí ýýðýõ, ãàé ãàðàõ ¿åä äàðõàí õ¿í ãýðò íü èðæ òºìºð 

344

øèðýýäýã ãýäýã. Õ¿éòýí äºøèí äýýð õàëóóí òºìºð òàâèàä öîõèõîä î÷ ¿ñðýí 

ãýðýë ãàðàí äóó ãàðíà. Ýíý íü òýð àéëûí áóçàð ìóó þìûã çàéëóóëæ áàéãàà 

íü òýð. 

- Ìºí àéëûí õîòîíä ìàë ¿õýõýä äàðõàí õ¿í òºìºð øèðýýæ áàéñàí. Øèðýýõäýý 

ãîëäóó ¿äøèéí á¿ðèéãýýð øèðýýæ áàéñàí. 

- Ìèíèé öîõèóëóóð áàãàæ íèéòäýý 200 ãàðóé. 

- Ýíý õ¿íèé õèéñýí äóíä çýðãèéí ìºíãºí àÿãà, òîììîë (ãºðëºãºº) áàäàì õýý 

æèæèã àÿãàíäàà 4-ººð ãºðñºí ãºðºëãºº õýý ãîëä íü òàãòàà õèéæ ãî¸ñîí áàéâ. 

345

Äàðõàí õ¿íä àëõ îëîí áàéíà. Ìàíàé ýíä ºðºëáèéã “ºðºëáº” áóþó “õîâ÷” ãýíý. 

Ìºíãºíèé áàãàæèä ÷àâ÷óóð áóþó õàñóóð áàéíà. Ýíý á¿õ áàãàæóóäûã íèéòýä íü 

õººìºë õýýíèé “òîæ” ãýíý. 

Àÿãà ìºíãºëºõºä: Äóíä øààçàí õýðíèé àÿãàíä íèéòýä íü 6 ëàí 5 öýí õýðíèé 

ìºíãº îðíî. ¯¿íýýñ àìàíä 3 ëàí, ¸ðîîëä 3 ëàí 5 öýí ìºíãº îðäîã. 

Õýðýãëýãäýõ áàãàæ: àëõ 3 ÿíç áàéíà. 

- Óðäààð ìºíãºº õàéëæ 1 êã îð÷èì àëõààð õàâòãàéëíà. 

- 500 ãð îð÷èì áººðºíõèé òàâàãòàé àëõààð õîíõîéëæ ºãíº. Òýãýýä øàíàãà 

ìàÿãòàé áîëãîîä áóöààãààä ¸ðîîëûã íü õîíõîéëæ ºãíº. 

- Íºãºº àëõààðàà (äºøèí äýýð) èíãýñíèé äàðàà ¿ëäñýí àÿãàíäàà áàéðëóóëíà. 

Äàõèí äàõèí óëàéòãàí ìîäîîð íóõàí íºãººõ àëõààðàà æèæèã øîâãîð äºøèí 

äýýð öîõèîä ìîäîí äýýðýý ÿã õýâëýãäýí òààðíà. Òýãýýä àÿãàíû äîòîð òàëä 

ýëñýí äýðýí äýýð áàéðëóóëàí íºãºº æèæèã àëõààðàà ýðãýí òîéðîí öîõèæ 

øèíãýýæ ºãíº. Àìñàð õýëáýõýä 100 ã îð÷èì àëõààð øèíãýýíý (ñóóëãàõ ãýæ 

ÿðèíà). Ýíä àíõààðàõ ç¿éë èðìýãèéã ñóóëãàæ õýëáýõýýñ ºìíº òýãøèëæ 

õýëáýíý. Îâãîð òîâãîð öîõèñîîð áàéòàë á¿ãä ãºëèéæ òýãøèðíý. 

346

Õýý óãàëçàà á¿ãäèéã õèéñíèé äàðàà àÿãàíû ¸ðîîëûí õýìæýýãýýð ãîðòèãëîæ 

àâíà. 

1. Ìºíãºº äàâòàæ øàíàãà àÿòàé áîëãîõ 

2. Ìºíãºº áóöààæ öîõèæ èðìýãèéã òàéðàõ 

3. ¯¿íèé äàðàà èðìýãèéã íààëäóóëàí öîõèõ 

4. ¨ðîîëûí ìºíãèéã õàâòãàéëàõ 

5. Õýý óãàëçûã á¿ðýí ãàðãàõ 

6. ¨ðîîëä õèéõ äóãóéã ñàëãàõ 

Õýðýãëýãäýõ áàãàæ 2 ÿíçûí äºø, ëàâ, öîõèëóóð áàãàæóóä (õýðýâ õýýòýé àÿãàíä 

áîë) ãîðòèã, õàé÷. 

Èðìýãèéã õýëáýæ òýãøëýõ çîðèóëàëò á¿õèé 

- Ãóëóóç ìºíãèéã õààíò îðîñ, àìåðèê, åìá¿¿, òîéã, øóíõàéäàí, õóðãàí õ¿éñ, 

øîðãîëæ, èëæãýí òóóðàé çýðýã öóòãàìàë ìºíãèéã õÿòàäààñ àâ÷ áàéâ. 

Õÿòàäûí åìá¿¿ äýýä òàë íü 50 ëàí, øóíõàéäàí äýýä òàë íü 10 ëàí, òîéã íü 

1 ëàí 5 öýíãýýñ 2 ëàí õ¿ðòýë, õóðãàí õ¿éñ, èëæãýí òóðóó òóñ á¿ð 5 ëàí áàéâ. 

Øîðãîëæ ìºí 5 ëàí áàéâ. Õýëáýð íü ººð ººð áàéâ. 

- Ãóëóóç ìºíãº íü òàìãàòàé äýýä òàë íü 30 ëàí áàéñàí. 

- Õÿòàä õèéöíèé ãýäýã íü óðüä íü ÿìàð íýã þì õèéñýí ìºíãººð þì õèéñíèéã 

ýõëýýä õýëäýã. 

- Ìºíãº õàéëàõäàà òîì àâäàð õººðãººð õàéëíà. Äýýä òàë íü 10 ëàí, äîîä òàë 

íü 2,3 ëàí ìºíãº õàéëíà. 

- Ìºíãºíèé äàðõàí áîëëîî ãýæ ¿çýõýä þóíû ºìíº 

1. Áàãàæàà ººðºº õèéæ ñóðàõ 

2. Ìºíãºº õàéëæ ñóðñàí áàéõ 

3. Ìºíãºº ÿçëàõã¿é öóâæ ñóíãàæ ñóðàõ 

4. Ìºíãº ãàãíàæ ñóðñàí áàéõ ã.ì. 

Ìºíãº õàéëàõäàà òºìºð þìóó øàâàð ñàâàà õÿñàíä ñóóëãààä õººðºãäºõ þì. 

Øàâàð ñàâûã ìàø èõ òýñâýðòýé øàâðààð õèéíý. Èõ õàëóóíû ãðàäóñ äààäàã øàâàð 

ìàíàé Íî¸í ñóìûí Óëààí äýë, Õºòºë óñàíä áàéäàã. Óã øàâàðä õàãàðàõààñ õàìãààëæ 

347

äààâóóíû õºâºíãèéí öààñíû ¿íñ õîëèâîë óëàì òýñâýðòýé õàéëàõã¿é áîëäîã áàéíà. 

Åð íü ¿íñíýýñ áóñàä íü òîäîðõîé õàëóóíä õàéëàõ þìóó øàòäàã. Ìºíãº íü øàâàð 

áóþó òºìºð õýâýíä íààëääàãã¿é. 

- Ìºíãèéã óëàéòãàõã¿é ë äàâòâàë áÿöðàõ ýñâýë ò¿¿õèéðýõ õàãàðàõ ãýýä 

áàéäàã. Èéìä ¿ðãýëæ óëàéñãàõ õýðýãòýé þì. Åð íü ìºíãèéã äàâòàõàä íýã 

ãàçàð 2-îîñ èë¿¿ öîõèæ áîëîõã¿é õàãàðíà. 

- Ìºíãèéã øàâàíäàõäàà ìºí ë 1 òàòààä óëàéñãàíà. Õàðèí õºðñºí õîéíî íü 

øàâàíäàà õèéæ òàòäàã. 

- Ìºíãèéã ãàãíàõàä òóíñàà ìàø íàðèéí õèéõ õýðýãòýé. Óðüä òóíñàà áàéõã¿é 

¿åä øèëèéã õàéëæ õýðýãëýæ áàéñàí. Øèë íü ãàãíóóðûã õºòëºæ äàãóóëæ 

ºãäºã. Òóíñàà òîõèðîîã¿é áîë õîëèëäîæ íàéðàõã¿é íèéëýëòã¿é. Áºðòºëçºõ 

ºðºìòºõ þì. Íýã ¿ãýýð õýëýõýä íèéëýõ ÷àäàëã¿é áîëæ áàéãàà íü òýð. Æèøýý 

íü 5 ã óñàíä 2 ã òóíñàà þìóó (áóðàà ýì îðîñ) õèéíý. Ýíý íü íàéðàí óñ áîëíî. 

Ýíý óñàà ãàãíàõ ãàçðàà ò¿ðõýýä íºãºº ãàãíóóðûí áýëäñýí õóóäñàà òóíñààíä 

ä¿ðýýä òàâüæ õàëààíà. Òýãýõëýýð íºãºº òóíñàà ò¿ðõñýí ãàçàð ãàãíóóð óðñàí 

ãàãíàãäàíà. 

- Àëòààð þì õèéõ ãàãíàõ ìºí èæèë. Ýíý ìàÿãààð àëòààð þì õèéõ íü 

ìºíãºíººñ íÿãò íàðèéí íÿìáàé àæèëëàãàà øààðäàãäàíà. Ýíý íü óã ç¿éë 

õîâîð ó÷èð òýð þì. Äàðõàí õ¿í þì õèéõäýý ãîëäóó çàâèëæ ñóóõ ñóóäëààð 

ñóóæ õèéíý. Ãýõäýý õ¿í á¿õýí àäèëã¿é áàéíà. Õóâöàñ õóíàðûí õóâüä áîë 

ãîëäóó õºíãºí øèíãýí õóâöàñ öàìö ºìä ºìñºíº. Äàðõàíû àæëûã õèéõýä 

íàìàð, ºâºë, õàâàð õèéõ íü íýí òîõèðîìæòîé ãýäýã. 

ªìíºãîâü àéìàã, Íî¸í ñóì 

Ñîäíîìûí Æàìáàëöîî, ýìýãòýé, íàñ 63, õàëõ 

Øàãëàà î¸äîë ãýæ áàéíà. Ýíý íü èõ áºõ î¸äîë ó÷èð èõ õýðýãëýãäýíý. Îäîî 

ýíý î¸äëîîð î¸õîî áîëüñîí. Ìàøèíààð î¸äîã áîëîâ. Äýýëýíä áîë ºíãº ýìæýýðèéã 

øàãëàíà. Äýýëèéí äîòðûã íºõºõ î¸äëîîð î¸íî. ¯ñòýé äýýëèéã õºâºðäºõ þì. Ìºí 

íýâòãýëçýõ î¸äëîîð èõ áèåèéã î¸íî. Øàãëàà î¸äëîîð îøìîãèéã î¸õ òàìõèíû 

õàâòãàíä íºõºº î¸äîë îðîõã¿é. Äýýëèéí çàëãàà çýðãèéã îéðõîí õºâºðäºíº. Öýâýð 

àÿòàé áîëíî. Õºøºº î¸äîë ìóóõàé áîëíî. Íýâòãýëçýõ î¸äîë çóçààí þì î¸õîä õýðýã 

áîëíî. Òýðëýãèéí äîòîð òàëûã õºøèõ î¸äëîîð î¸äîã. Åð íü äààâóó þì î¸õîä èõ 

õýðýãëýãäýõ þì. Îäîî ÷ ÿëãààã¿é. Äýýëèéí õàâààñûã ýíý î¸îãîîð î¸æ áàéíà. Ýíý 

î¸äëûã õýâðýã î¸äîë ãýõ áþó ò¿ð çóóðûí î¸äîë ãýíý. Íýâòãýëçýõ î¸î íü áºõ î¸î ãýõ 

áà íºõººñºíä äàëä áàéãàà þìûã ãîëäóó î¸íî. 

Áîð á¿ä¿¿í þìûã òóõàéëáàë ýñãèéã íîõîé ø¿ä î¸îãîîð î¸äîã. Óðüä îéìñíû 

õàðààíû ñóóðèàð “çàíãóó” ãýäýã þìûã õàòãàæ áàéñàí. (íýâòãýëçýæ õàòãààä ãàðãàíà.) 

348

Çàãàñàí íóðóó î¸îãîîð äààëèí òàìõèíû ñàâ, àÿãàíû àë÷óóð çýðãèéã î¸íî. 

Ýñãèéã ãîëäóó õºâºðäºæ î¸õ áà òýãýõäýý õî¸ð î¸íî. 

“Çàñâàð” ãýíý. Îäîî ¿åä õîøìîã 

íààíà ãýæ ÿðèàä áàéãàà. 

“Æèðýì” íààíà ãýíý. 

“Õºðºº” ãýíý. 

- Òóóëàé õàðàéëãàõ ãýäýã î¸äîë áèé. Öàìö þìíû ýìæýýðèéí õàæóóãààð î¸íî. 

Òýð áîëãîí þì î¸îä áàéõã¿é. Îéìñíû õàðàà çýðýãò õýðýã áîëäîã. 

- Äýýð ¿åä áººðºíõèé òàñàì ãýæ íýã èðìýãýýð øàãëàä öààø ýðã¿¿ëýýä äîòîð 

õàæàà õèéãýýä òîãòîîíî. Ìóóñàéí þìàíä äàí äýýëýíä õýðýãëýãääýã. 

- Õºäñººð õèéñýí öàãààí äýýëèéã ìºí õºäñººð íü òàñàìäàæ ýìæäýã. 

- 2,3-ààð ýìæèíà ãýæ áàéàí. Îäîî 3-ààð ýìæèõ íü ýëáýã áîëñîí. Óðüä 2-îîð 

ýìæèõ íü èõ áàéñàí. 

- Óðüä ìîãîé èõ ç¿¿äëýýä áàéâàë ëóñûí õîðëîë áîëîõ íü ãýæ áàéâ. 

ªìíºãîâü àéìàã. Íî¸í ñóì. Äàìäèíæàâûí Ìàíàëæàâ. 

Íàñ 67, õàëõ, ýðýãòýé. 

Íààìàë õèéõýä (íààìàë ãýæ ÿðèàä áàéãàà) þóíû ò¿ð¿¿í ãóðèë áýëòãýíý. 

Ýõëýýä ãóðèëàà õîîëíû ãóðèë àÿòàé çóóðààä (ºòãºí) òýð íààëòàà ÷àíàõ óñàíäàà 

ñàéõàí áàçñààð áàéòàë “òàòàíõàé” óéëàíõàé àÿòàé þì ¿ëäýíý. Òýðíèéã õàÿíà. 

¯ëäñýíèéã ÷àíàæ ºòãºð¿¿ëíý. Òýðãýýð íààíà.ýíý íààëòàà äàõèí äàõèí õýðýãëýæ 

áîëíî. Çàðèì íü ñ¿¿ëäýý ýñíý. Òýð íü óëàì ñàéí ãýíý. Õàäãàëæ õàìãààëàõäàà æèæèã 

ñàæèã âààð çýðýãò õýðýãëýæ áàéâ. Ãîë àíõààðàõ ç¿éë áîë ò¿ë÷èõã¿é áàéõ õýðýãòýé. 

Ãóðèëàà ÷àíàõ óñ ò¿¿õèé áàéíà. Èíãýæ áýëäñýí ãóðèëààð þì íààõàä õîð÷èéõã¿é 

òóíàõã¿é áàéäàã áàéíà. 

- Áè óã íü èéìýðõ¿¿ þì õèéäýã. Ýíý ñóóäëûí õî¸ð òàëä áàéäàã. Æîâäîíã 

õèéñýí þì ýðõëýýä Äàðæèí äýýð áàéõ çóðãàà íîì áàðëàäàã öààñàí äýýð õ¿æ 

àñààãààä ¿ç¿¿ðèéí í¿¿ðñýýð çóðíà.(õ¿æ àñààñòàé áàéíà). Èíãýæ áýëäñýí 

ä¿ðñýý íààõ ìóóòóó öààñàí äýýðýý áàéðëóóëààä õºâºíãººð äýýðýýñ íü ÷àíãà 

àð÷èíà. Òýãýýä ¿çýõýä ä¿ðñ çóðàã áóóíà. Èíãýñíèé äàðàà ìóóòóó öààñàà 

ä¿ðñýýð õàé÷ëàíà. Òýãýýä òîðãîíûõîî äîòîð òàëä íààíà. Òýãýýä èë¿¿ðäýýä 

õàòààíà. Òýãýýä íºãºº õàé÷ëààä íààñàí ìóóòóó öààñíû èðìýãýýð 2,3 ìì 

îð÷èì òîìîîð ýðãýí òîéðîí õàé÷ëàíà. Òýãýýä ìºí èë¿¿ ãàðñàí èðìýãýý 

ìºí èë¿¿ ãàðñàí èðìýã¿¿äèéã íààíà. Òýãýýä òýãýýä ä¿ðñýý äýýä áàéðëàëûí 

äàãóó íààãààä èë¿¿ðäýýä õàòààíà. ¯¿íèé äàðàà èðìýã¿¿äèéí äàãóó çàäãàé 

óòñààð î¸íî. Õÿòàäààñ èðæ áàéñàí óòàñ áàéñàí. Äóòóó íèéòãýýä íàðèéí 

ç¿¿íä õèéæ î¸äîã. 

- Ìºí óòàñ õàòãàõ ãýæ áàéíà. Ýíý íü óòñàà áàéðëóóëàí áýõëýõèéã õýëíý. 

- Çýýãò íààìàëûã õèéõýä õàé÷èëñàí ìóóòóó öààñàí äýýðýý ãóðèëàà ò¿ðõýíý. 

Öýâýð áîëäîã ãýäýã. 

- Çýýãò íààìàëûã øàãëàà î¸äëîîð î¸äîã. 

349

“ýðýýëæ” ãýíý. 

“õîøîî” ãýíý. Óðüä õÿòàäààñ èðæ áàéñàí. 

- Óòñàà õàãàñ íèéòãýíý ãýäýã íü ÿìàð ÷ õàìààã¿é òîðãîíîîñ óòàñ ñóãëàæ àâààä 

2, 3 ýð÷ëýýä áîëíî. 

- Ýíý ìýò íààìàëûã õèéñýýð ÿìàð ÷ õàìààã¿é ýäýýð äîòîðëîæ áàéñàí. 

- Óðüä øèíãýí áóäàã ãýæ èðæ áàéñàí. ¯¿ãýýð æààõàí ºíãèéã íü ÿíçëàæ áóäàæ 

áàéñàí. 

- Ýíä öýöãèéí áóóðöàã õàòãàñàí áàéãàà áèç. Ýíèéã óòñàà îí÷ðóóëæ òóíãààãààä 

ë òîãòîîíî. (õèéõýä àìàð) 

- Ìàíàé ýõ Äàâæèðûí Äàìäèíæàâ ãýæ áàéñàí. Þóã áîë õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

Ìîäíû áóäàã áýëäýõýä: 

Óã áóäãóóä õÿòàäààñ èðæ áàéñàí. Òýðíèéã òóñ òóñàä íü øààçàí àÿãàíä õèéæ 

íóõíà. Óã áóäãàà “áèåã¿é” áîëòîë íü íóõíà. Ýíý íü îëîí ºäðèéí àæèë þì. ¯¿í äýýð 

öàâóó õèéæ íàéðóóëàí áóääàã. 

Öàâóó áýëòãýõýä: 

ßñ (ºãºð)-ûã ÷àíàí ñàéõàí óñ ñýëáýýä ë ÷àíààä ë áàéíà. ªòãºíèéã íü àâ÷ õàÿàä 

ë òóíãààãààä ë øèíãýíèéã ñàâàíä õèéæ öàðöààãààä ë áýëýí áîëãîíî. 

- Áóäàõ ç¿éëýý ýõëýýä “âàéòîâ” ãýäýã þìààð øàâíà. Òýãýýä äýâñãýðýý ººðñäºº 

ç¿ëã¿¿ð àÿòàé þì õèéæ ñàéõàí ç¿ëãýíý. “Âàéïîâ” ãýäýã íü öàâóó õèéñýí 

õóóðàé öàãààí áóäàã ãýñýí ¿ã. Ç¿ëã¿¿ð õèéõýä: òºìºð óóðàíä øààçàí í¿äíý. 

Òýãýýä òýðíèéãýý ýëãýíä öàâóó ò¿ðõýí íóíòàãëàñàí øààçàíãàà ¿ðæ íààíà. 

- Þì áóäàõ “áàãñ” çýðãèéã ººðñäºº õèéíý. Õàðèí áèéð íü õÿòàäààñ èðæ 

áàéñàí. 

- Óðüä õÿòàäààñ “õóóäàñ àëò” ãýæ ãàðãààä èðýõëýýð öààñíû çàâñàð õèéñ÷èõ 

àÿòàé íèìãýí àëò èðæ áàéñàí. Þì õýýëýõäýý òýð àëòàà ýõëýýä óñàíä ñîéíî. 

Òàâãàíä óñ õèéãýýä ýä öààñàíä íààëäñàí íºãºº àëòàà óñàí äýýã¿¿ð ÷èðýýä 

àâíà. Òýãýýä õàòààãààä àâàõëààð õèéñýõ íü áàãàñ÷ àðàé áèåòýé áîëíî. 

- Óðàí çóðàà÷ Ìàíèáàäàðûí õèéæ óðëàñàí ¿éëíèé õàéðöàã áàéíà. 

350

Óëààí øàð äýâñãýð äýýð ò¿ìýí íàñàí õýýã îëîí ºíãº ñîëîíãîðóóëàí õèéñýí. Óã 

õàéðöãèéã äàìàð çààäëààð çààæ õèéñýí. Äýýä õýñýãò íü òîðãî äóðäàí òîì ç¿éëèéã 

õèéõ, øóðãóóëãàíä íü ç¿¿ óòàñ çýðãèéã õèéäýã ãýíý. 

- Óðüä õÿòàä õ¿íèé ºìäíèé òýëýýã àâàí òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäèéí ºëãèéí 3 

á¿ñíèé íýãèéã õèéæ áàéñàí. 

- Ìºí òîãòâîð ìóóòàé õ¿¿õäèéã õÿòàäûí ãàçàð óõàñí çóóõàíä õèéæ áàéñàí. 

- Ìàíàé ýíä õ¿¿õäèéí ìàíöóéã ºëãèé ÷ ãýæ íýðëýæ áàéñàí. 

- Ýëäýâ òºìºð ãóóëü çýñ çýðãýýð õººìºëèéã “òîâüìîë” ãýíý. 

- Óðüä õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ç¿ìáýð õèéæ õýðýãëýæ áàéñàí. Ç¿ìáýðèéí 

óóñìàëûã áýëòãýõäýý “õºõ çºí” ãýæ áàéíà. Íýã ¸ñíû òóéïóó þì. ªºð 

õîîðîíä íü ¿ðýýä íóíòàãûã óñàíä òóíãààãààä áóëèíãàðñíûã äàõèí òóíãààæ 

ºòãºíèéã õýðýãëýõ áà øààðûã íü õàÿíà. Íºãººäºõºº öàâóóòàé íàéðóóëàí 

õýðýãëýíý. 

- Ç¿ìáýð øàõäàã ç¿éëèéã ìàëûí øèéðèéã áèò¿¿ õóóëíà. Òýãýýä òºìðººð 

õóøóó õèéäýã. 

- Ç¿ìáýðèéí óóñìàëä ìºí íºãºº íýã àðãà íü øààçàí í¿äýæ äýýð äóðüäñàí 

àðãûí èæèë õýðýãëýíý. 

- Ìàíàé ýíä ìºíãºíèé äàðõàí ýëáýã áàéâ. Ãîëäóó àÿãà, õàçààð ýìýýëèéí 6 

öàãààí, õýò õóòãà ýì õ¿íèé ¿ñíèé äàðóóëãà “äóãòóé” ýýìýã áºãæ áóãóéâ÷ 

çýðãèéã õèéæ áàéâ. 

Äàðõàí ¨íäîí ãýæ áàéâ. Ìàíèáàäàðûí ä¿¿ Ãýíäýí äàðõàí ãýæ áàéñàí. Ìºí 

Äý Ìÿòàâ, Ò¿ãäýí, Ïóíöàã, Ëóóçàí, Ò¿ìýí ãýæ áàéñàí áà ýíý äîòðîîñ àðàé ñàéí 

íü ¨íäîí áàéñàí. Áàëäàí çàñãèéí õóøóóíû õ¿í. Ýíý õîøóóíä Ñýâðýý, Áàÿíäàëàé, 

Õ¿ðìýí, Áóëãàí, Íî¸í, Ìàíäàë-Îâîî çýðýã ñóì îðíî. Ìîä õèéäýã õ¿íèé õóâüä 

Ëóâñàíäîðæ, Ãýíäýí, çóóçãàð Ãîìáîæàâ, Ìàíäèð, Ëóóçàí áàñ íýã Ëóóçàí íàð áàéñàí. 

Ãîëäóó õóâèí ñàâ, õààëãà, àâäàð ã.ì. ç¿éë õèéíý. Ìîäîî õÿòàäààñ àâ÷ áàéñàí. Î¸äîë 

õèéäýã õ¿ì¿¿ñ ãýâýë Õàíä ë áàéâ. 

- Àÿãà íü àéðãèéí õóë èõ áàãà ãàðûí õóë ãýæ áàéíà. ¯íäýñ òàãøèí àÿãà ãýæ 

áàéíà. ªâºðëºæ ÿâíà. ªºðèéí àÿãà ãýæ áàñ ÿðèíà. Ãýð çóóðûí àÿãà íü ç¿ãýýð 

ìîäîí àÿãà áàéäàã. Ìºí õ¿¿õäèéí öîîõîð ìîäîí àÿãà ãýæ áàéíà. Óðüä ýì 

õ¿í õ¿¿õýä àÿãà ºâºðòëºõã¿é. Ýð õ¿¿õýä àæèë õºäºëìºðò îðîîä èðýõëýýð 

íàñ 15, 16 íàñíû ¿åä àÿãà ºâºðòëºõ áîëíî. Äîòðûã íü àð÷äàã àë÷óóðò áîîæ 

351

òýð àë÷óóð íü ãîëäóó õàäàã áàéíà. Òýãýýä ºâºðò õèéäýã. 

- Àÿãà íºìºð÷ òàâèõàä í¿ãýë ãýíý. Àÿãà öóâðóóëàí òàâèõàä í¿¿õ íü ãýíý. 

- Àÿãà õèéäýã ñàâûã àÿãàíû ñàâ áóþó àë÷óóð ÷ ãýæ õýëäýã. Ç¿¿õäýý áàðóóí 

òàëûí õîéä õýñýãò á¿ñýíä ç¿¿íý. Äîòîð íü ìºíãº áóþó ìîäîí àÿãà ÷ õèéæ 

ÿâíà. 

- Õ¿¿õäèéí äýýëíèé óõëààäñûã àðä íü õàääàã íü íýã ¸ñíû á¿òýí þì ºìñ¿¿ëæ 

áàéãàà íü òýð. ªìëºæ àâààã¿é áîëæ áàéãàà íü òýð ãýíý. 

- Óðüä õ¿¿õýä ýçã¿é õîéãóóð îðîí äýýð íü ñ¿õ á¿ñ ìàëãàé òàâèíà. Ìàëãàéã 

òàâèõäàà çºâ íààø õàðóóëäàã. 

- Õ¿¿õýä íü ãàðàõã¿é óäààä áàéãàà õ¿íèéã ãýðèéí ºðõíèé îîñðûã áóðóó 

õàòàâ÷ààð îðóóëàí ãýäñýí äýýð íü öàãèðàãëóóëàí òàâèàä ãèøãýæ áàéãàà 

ìàÿãààð 3 äàõèí äîìíîäîã. 

- Óéëààä áàéäàã õ¿¿õäèéã óëààí õàðãàíààð çîääîã. 

- Õ¿íýýð äýýë î¸óëàõàä çààâàë ñóãàíû òîâ÷èéã äóòóó õàäíà. 

- Õýðýâ òîâ÷èéã õàäâàë øèëáèéã õàäàõã¿é áàéõ æèøýýòýé ãýíý. 

- Óðüä ýìýãòýé÷¿¿ä õîíü ìàëä ÿâàõäàà î¸õ þìàà áààäàíä áîîãîîä ë õºäºº èõ 

þì î¸äîã áàéâ. 

- Àÿãàíä ººðèéí òàãø ãýæ áèé. 

- Ýìòýðõèé àÿãàíä öàé õèéæ ºãâºë ýìòýðõèéã ýçýíä íü õàðóóëàí õàãàðõàéã 

õàíàíä õàðóóëàí óó÷èõúÿ ãýíý. Àÿãûã õºìºð÷ òàâèõã¿é. 

- Õýðýâ õ¿í ºíãºðâºë óóæ èäýæ áàéñàí àÿãûã íü äýýð íü þì õèéæ òàâüæ 

áàéãààä õºäººë¿¿ëýõýä íü õàìò ÿâóóëàõ áóþó ýñâýë ò¿ëäýã ãýíý. 

- Àÿãà äîòðîî îëîí ÿíç. Ýìòýðõèé àÿãà ¿¿ä ð¿¿ õàðâàë ãàðç ãàðíà. ¯íäñýí 

àÿãà ñàéí. Åð íü ýìòýðõèé àÿãàíä òèéðýí îðøèíî ãýíý. Äýýð ¿åä õ¿í á¿õýí 

òóñ òóñäàà îíîîñîí àÿãàòàé áàéñàí. Àÿãàíä öàé àÿãàëæ ºãºõäºº ýðõèé 

õóðóóãàà ºíãèéëãºæ áàðèõã¿é ãýíý. 

- Ñîëãîé ãàðààð àÿãà áàðèõã¿é ãýíý. Õèøãýý õ¿íä ºã÷ áàéãàà ãýíý. Áàðóóí 

ãàðààð ºãíº. Àÿãàíä öàé õèéõäýý äîòîð õàíûí õàæóó ðóó öàé õèéíý. Öàé íü 

íàð çºâ ýðãýæ áàéõ ¸ñòîé ãýäýã. 

- Øºíº ãàë òîéðóóëàí õîîñîí àÿãà òàâèáàë õîéøäîî õîâîð ÿâíà òýð àéë. 

- Àéëä îëîí õ¿í áàéâàë àëü àõ íàñíû õ¿íä öàé àÿãàëíà ãýíý. Õýðýâ ààâ ýýæòýé 

àéë áîë ààâäàà ýõëýýä öàéãàà ºãººä äàðààëàõ ã.ì. Õºäºº ãýýñýí àÿãà ìàëãàé 

õî¸ðûã àâäàãã¿é ãýäýã. Ò¿âä ãàçðààñ èðñýí ìîäîîð õèéñýí àÿãûã á¿ñã¿é õ¿í 

áàðüäàãã¿é ãýíý. “Öîâõîð” àÿãà ãýíý. Ìîäûã íü ìýäýõã¿é çàíäàí áèë¿¿ þó 

áèëýý äýý. Íàñ áàðñàí õ¿íèé àÿãûã õºäººë¿¿ëòýë õºìºðíº ãýíý. Àÿãàíä 

õ¿íä öàé õèéæ ºãâºë äóíäóóð õèéõã¿é. Åð íü ºãëººíèé àÿãûã äóíäóóð 

óóõã¿é ãýíý. 

- Þì î¸æ áàéãààä áîñîæ ñóíèàâàë óð ãàðíà. Õóðóóâ÷ õ¿íä ºãâºë óð ÿâíà 

ãýíý. Î¸æ áàéãàà þìàí äýýð ìàëãàé òàâèáàë ¿éë óäààøðàíà. Äýýð ¿åä ç¿¿ 

èõ õîâîð áàéâ. Ç¿¿ ãýýâýë ¿íñ àâàí ñóóæ áàéãàà øèðäýã äîîðîî õèéãýýä çýâ 

ñîð çýâ ñîð ãýæ õýëæ áàéñàí. 

- Àÿãà 3 ýìòýðõèé áîë õàÿ. Áèòãèé àâ÷ ÿâ ãýõ í¿ãýë ãýíý. Àéðàã õèéæ ºãñºí 

àÿãàíû ¸ðîîëä çààâàë æààõàí àéðàã ¿ëäýýæ óóäàã çàíøèëòàé. 

352

Äýëýãèéí Ãîìáî. Íàñ 72, ýðýãòýé, õàëõ, 

ªìíºãîâü Íî¸í ñóìûí òºâ, 

- Ìèíèé òàíèë íýã àéë õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë áàéñàí. Íýã õ¿¿õäýý 

õºäººë¿¿ëýõäýý íàìàéã ãóéæ áóöàæ ÿâàõ ç¿ãòýý 2 ãàë ò¿ëýýä äýýëèéí 

ìºíãºí òîâ÷ àâ÷ ÿâààä àðä íü õàëààæ òàìãà äàðààä òýíä íü ¿ëäýýãýýä 

õÿòàäûí çóóõàí äîòîð òàâüñàí. Áè ÿâàõäàà áóó ¿¿ð÷ ÿâñàí òýãýýä áóóäàæ 

¿¿íýýñ õîéø õ¿¿õä¿¿ä íü òîãòñîí òýðíýýñ õîéø íàäàä èõ ñàéí áàéöãààäàã. 

- Ìàë õýýë õàÿõàä íîõîéí öàâèíä îëîí ºíãèéí ººäºñ ç¿¿æ ñýòýðëýæ áàéñàí. 

- Õ¿¿õäèéí õóâöàñ õóíàðûã õºäºº ãýýâýë çààâàë ºäºðò íü îë ãýæ áàéâ. Ìóó 

þì øèíãýíý ãýíý. 

- Òýìýý áîòãîëîõã¿é óäààä áàéãàà ¿åä áàãàíà ä¿¿ðýýä áóðóó õàðóóëàí 

ñóóëãààä ãýðýý 3 òîéð÷ áàéäàã. 

- Õóé ñàëõè þó þóã¿é äàéðàõ ¿åä óóðàà àâààä óðäààñ íü àâààä ãàäóóð ãàäóóð 

ãýýä õóðóóãàà ýìýð÷ ãàðíà. 

- Öàé í¿äýõýýñ áóñàä ¿åä óóðàí äîòîð í¿ä¿¿ð õèéõ “í¿ä¿¿ð äàâøóóðëàà” ãýõ 


- Àÿãà õºìºð÷ òàâèõ àìíû õèøèãò ìóó ãýíý. 

- Ìàëãàé îëîí õèéñýí õ¿í öýýð ãàðãàíà. Óðóóãàà õàðñàí ñàâ õîîñîí øèíæòýé 

ãýíý. Îëç îìîã ìóóòàé ãýíý. Ãóòàë îéìñ î¸õ ñàéí. ªºäºº õàðñàí àìòàé ãýíý. 

- Ãóòàë îéìñ õèéæ áàéõàä äàéðàëäñàí õ¿í ñàéí ãýíý. 

- Óðàí þì î¸äîã õ¿íèé õóðóóâ÷èéã àâ÷ õóðóóíäàà õèéâýë óðàí áîëíî. 

- Õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷íû òàøààíä øèëáý õàäíà õ¿í áîëëîî ãýæ áàÿðëàõ. 

- Õ¿¿õýä øèíý þìíû ººäñèéã àëü áîëîõ îëîí ç¿¿æ äýýë õèéõ ºëçèéòýé ãýíý. 

Ìàíàé ýíä 

1. Ãàðõè ãîëäóó ýýìýãèéã îõèäóóäàä 

2. Õîðîë òîëãîéòîé 6 óíæëàãòàé ýýìýã 

3. Ñ¿¿æèí ýýìýã 

4. Ìºí ìóõàð, õîðîë í¿¿ðòýé ýýìýã 

5. Çýíäìýíü ç¿¿æ áàéñàí áà ãîëäóó ñ¿¿æ, ãàðõèí ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí. 

- Ýìýãòýé÷¿¿ä “õîâîë” ãýäýã ç¿¿ óòàñ õèéäýã ñàâûã áàðóóí óðä òàëäàà ç¿¿æ 

áàéñàí. 

- Óðüä äýýëèéã òàøààëäàõ ýñâýë ãîëëîæ óõàõ àðãóóäààð ýñãýæ áàéâ. Õýý 

íèéë¿¿ëæ ýñãýõ ãýæ èõ îðîëäîæ áàéñàí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àðãà þì. 

- Ìàíàé íóòàãò Ñàíæ äàðõàí ãýæ áàéñàí. Æèéæ¿¿ õèéæ áàéäàãñàí. 

- Òºìðèéã àðâèæóóëàõ àðãà íü óëàéñãààä ë ãàçàð õóòãààä ë óëàéñãààä ë 

äàâòààä ë áàéõëààð àÿíäàà èõ áîëäîã. 

- Áóäãèéã ìàø íàðèéí ò¿¿ðýíòýé õîëüæ àðâèæóóëäàã ãýäýã. Ò¿¿ðýíãýý 

ìààðàëààñ íàðèéí ø¿ðø¿¿ðò øèãøèæ àâäàã. 

- Ìîäîí àÿãàíû ìîä ¿íäýñ, çàãàð, çàâúÿà àÿãà ãýæ áàéíà. 

- Ãóóëèí öóòãóóðûí õýâèéã óóëûí ¿åýðýýð òîãòñîí ñàéðä “íàíãè” ãýæ íýã 

øîðîî ÿëãàãäàíà. Ýëñ àÿòàé öàéâàð øàð ºíãºòýé ¿¿íèéã àâààä òºìºð 

ñàâàíä õóóðíà. Òýãýõëýýð ò¿ëýãäýæ õàð õ¿ðýí áîëíî. Òýãýõëýýð õàâòãàé 

ìîäîí äýýð òºìºð õ¿ðýýí (ðàì) õèéæ ýëñýý óñààð æààõàí ÷èéãëýýä øàõàæ 

353

äàðíà. Òýãýýä ðàìíûõàà ºíäºðòýé çýðýãö¿¿ëýí òýãøëýæ õóñàæ àâíà. Òýð 

ýëñýí äýýðýý àðàëàà äàðæ íýã äóíä íü îðòîë äàðààä ìºí íýã òàëûã íü ìºí 

èæëýýð òýã äóíä íü îðòîë ðàìòàé ýëñýí äýýðýý äàðæ õýâýý ãàðãààä òýð õî¸ð 

õýâýý íèéë¿¿ëýí öóòãàõ í¿õ ãàðãàí øîðîîí õýâ õèéäýã. 

- Áóéëñíû í¿¿ðñèéã áýëòãýõäýý áóñäûí èæèë ò¿ëýýä óòàà íü íàìäààä ñàéõàí 

öîãøîîä èðýõëýýð áóëíà. Óíòàðñàí ¿åä àâíà. 

- Øîðîîãîîð õèéñýí õýâ ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý óëàì ñàéõàí áîëîîä áàéäàã. Ò¿ëýãäýýä. 

- Õýðýâ àðëààñ ººð þì õèéõ áîë øîðîîãîî áóòðààãààä äàõèàä ë ººð þó 

õýðýãòýé òýð õýâýý õèéíý. 

- Øàâàð õýâèéã òîãîîòîé íü õàìò õèéíý. Õèéõ ç¿éëýý ëààíû òîñîîð õèéãýýä 

ýðãýí òîéðîí øàâðààð íààãààä äýýð íü í¿õ ãàðãàí ãóóëèà õàéëàõëààð 

áºãëººãºº àâíà. Òýð ¿åä õàéëìàã äîîøîî îðíî. 

- Òºìºð øèðýýõýä 2 òºìðºº óëàéñãààä øîðîîíä ä¿ðýýä àâàõëààð ãàçðààñ 

òºìºð òàòíà. Òýãýõëýýð íèéë¿¿ëýí öîõèíî. (øîðîîíä ä¿ðýõäýý ãàíö ë 

ä¿ðäýã) ìºí òºìðèéã ñàëõèàð õàòààõ àðãà áàéíà. Óëàéñãààä ñàëõèàð äóâæ ( 

ñýâæ) õàòààíà. 

- Äàðõàí õ¿í õàðààë õèéõäýý òàãèë õàÿíà ãýæ áàéíà. Ýíý íü þì àëäàõäàà 

ãîëäóó. 

Äîìîã: 

Íàí÷èä ãýæ àðõèéã íýðëýõ áîëñîí. Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿í ÿäàì õóðóóíäàà áºëçºã 

õèéõèéí ó÷èð: Äýýð ¿åä íýãýí ëàì õ¿éòýí àðõè ñàâàíä õèéæ òàâèàä íîìûí õ¿÷ýýð 

ò¿¿íèéã áóöàëãàõààð íîìîî óíøèæ áóöàëãàõ çîõèõ òîîíä õ¿ðãýñýíä áóöàëñàíã¿é. 

Äàõèí óíøààä áàéæ ãýòýë òýð ¿åä öàé ÷àíàæ áàéñàí ýìýãòýé õóìñíûõàà õèðèéã 

íºãºº õóìñààðàà íÿñëàí ¿ñýðãýæ áàéñàí. Ãýòýë ñîëãîé ãàðûí ÿäàì õóðóóíû õèð 

ñàâòàé àðõèíä ¿ñýð÷ îðñîíä óã àðõè áóöàëæýý. Ýíý ó÷ðààñ äýýð ¿åä ßäàì áóðõàíä 

íàíæèä ãýæ òàâüñàí ó÷ðààñ õ¿íèé àëü ÷ ãàðûí ÿäàì õóðóóã áóðõàíû íýðýýð ÿäàì 

õóðóó ãýæ íýðëýõ áîëæýý. ( òýð ÿäàì õóðóóíû õèðýíä òýð ýìèéí áèåèéí þìíû çàé 

áàéñàí ãýäýã.) 

- Óðüä ìàíàé íóòãèéíõàí îäîîãèéí ªâºðìîíãîëûí íóòàã Ýçíèéãýýñ ìîä 

àâ÷ áàéñàí. Àâàõ ìîäîî õºíãºëºõèéí òóëä óã ìîäîî õàëüñëààä äàðàà íü 

õî¸ð ¿ç¿¿ðèéã öóõóéëãààä øîðîîãîîð äàðààä äýýð íü ìîäíû íü õàëüñ 

“öàéëãàäàñ”-ûã îâîîëæ øàòààõëààð óã ìîäíû õî¸ð ¿ç¿¿ðýýð óñ ãîîæèæ 

ñàéõàí õºíãºðäºã. Óðòààðàà îéðîëöîîãîîð 4, 5 ìåòð ìîäíóóä áàéäàã áàéñàí. 

ßìàð ÷ ìîäûã ÿëãààã¿é òýãæ áàéñàí. Òýð ìîäíóóäàà òýìýýãýýð ÷èð÷ àâ÷èð÷ 

áàéñàí. Ìºí ÿìàð ÷ ìîäûã “õàíà÷ëàæ” õàòààæ áàéñàí. 

- Óðüä ¿íäñýýð õèéñýí ç¿¿æ ÿâäàã àÿãûã “õóíäàãà” ãýæ íýðëýæ áàéñàí. 

Õóíäàãûã ëàì íàð ãîëäóó õýðýãëýíý. 

354

- Ìàíàé ýíä ýñãèéí õóðèì ãýæ áàéíà. Ýñãèé õèéæ äóóñààä õóðèì õèéæ õóö 

àëíà. Õàð í¿äýí õàëçàí ç¿ñíèé õóö áàéíà. Ýñãèé õèéõ àéë çîðèóä õóö òàâèí 

õàäàãëæ áàéñàí þì. 

- Óðüä “Ýð áîð õàðöàãà” äóóã õèéìîðèéí äóó ãýæ áàéñàí. 

- Áóóð, àçðàãà çýðýãò ýì õ¿í ìîðäîõã¿é ãýæ áàéâ. 

Ïàãàìûí Òîãîî÷, íàñ 82, õàëõ, ýì, 

ªìíºãîâü Ñýâðýý ñóìûí òºâ 

Óðüä òîì æèæèã ÿìàð ÷ õ¿íèé äýýëèéí çàõûã ººð ºíãèéí òîðãî äóðäàíãààð 

õèéæ áàéñàí. Öàãààí íýõèé äýýëèéí çàõûã õàð õ¿ðýí, íîãîîí, õºõ þìààð ºíãºëæ 

áàéñàí. 

- Áýëçýãã¿é õ¿íèéã áýëýâñýí õ¿í ãýíý. Åð íü ãàðä áýëçýã àÿòàé þì õèéõã¿é 

áîë ãàð èõ áóçàð ãýíý. Ìºíãººð áýëçýã õèéäýã ãýíý. 

- Ìàíàé íóòãèéíõàí óòñàí ýðýýñòýé, ïààëàíòàé ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí áà 

ýìýãòýé÷¿¿ä ãýçýãíèé õóé ìºíãº ç¿¿æ áàéñàí. 

- Ìàíàé ýíä Óÿíãûí ìîäîí ýäëýë õýýòýé àâäàð íèëýýä õýðýãëýæ áàéñàí. 

- Ýíõðèé õ¿¿õäýä çààâàë õàæóóä íü ñ¿õ òàâèíà. Õóâöàñ çýðãèéã ãàäàà 

ñàëõèëóóëàõäàà áàñ ñ¿õýí äýýð òàâèíà. Ìºí õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã àéëãàõäàà 

ñ¿õýýðýý äàëàéõ õ¿¿õäèéí ãàé ãàðíà ãýíý. Ìºí õ¿¿õäèéí õóâöàñ ãàäàà 

òàâèõäàà õàé÷ àíãàéëãàæ òàâèíà. Ìàíàé ýíä ýíõðèé õ¿¿õäýä áóðóó 

ýíãýðòýé äýýë ãàíö íýã õ¿¿õäýä ýõíýð äýýë õèéæ õàðàãääàã áàéâ. Ýíõðèé 

õ¿¿õäèéã àíõ ãàðàõàä òîãîîíä õºìºð÷ àâààä Òîãîî÷ íýð ºãººä òýð òîãîîíû 

õººã äóõ õàìàðò íü ò¿ðõýæ ºãíº. Ýíõðèé õ¿¿õäýä îðñîí áóóðûí áîõü, áóõûí 

äóóëãà õî¸ð ýâðèéí õîîðîíäîõ á¿ðãýäèéí õóìñûã ýíý ãóðâûã äýýëíèé àð 

ºíãº øèëýí äýýð íü õàäíà. 

- Õ¿¿õýä õàð äàðàõ ¿åä õàð íàâòñààð ¿íýã õàé÷ëàí ç¿¿íý. Íîõîéã áàñ õàé÷ëàæ 

áîëíî. 

- Ìºí ýðýãòýé õ¿¿õýä óéëàãíàõ ¿åä õºäºº àäóó æàæèëààä õàÿñàí ºâñ àâàí 

äýðýí äîð íü õèéíý. 

- Ç¿¿í àéìãààñ ïààëàíòàé ýýìýã èðæ áàéñàí. Ìºí ýìýãòýé÷¿¿ä ÿíç ÿíçûí 

÷óëóó ¿ñíýýñýý èõ ç¿¿æ áàéñàí. Õàø, óíäðàì, ñóâä, ø¿ð ã.ì. 

- ªäºð ñóäàð õàðàõã¿é þì ýñãýæ áàéõ çîðèëãîîð õàé÷èíä ÿâóó ç¿¿íý. Ìºí 

ìàëûí äýëýíä ñàéí ãýæ ÿâóó ç¿¿õ, õ¿¿õäèéí áàðóóí ìºðºí äýýð áàñ õàäíà. 

- Óðüä õ¿¿õäèéí ÷èõ áóëàãòàõàä òýð ÷èõèéã íü õàð òóãàëãààð öîîëæ ãàðõèí 

ýýìýã ç¿¿æ ºãíº. 

- Ýíõðèé ýðýãòýé õ¿¿õäèéí áàðóóí ÷èõýíä ýýìýã ç¿¿íý. 

- Øºíº òººðñºí òîì õ¿í õ¿¿õäèéã íýðýýð íü äóóääàãã¿é õàæóóä íü áèå þì 

äàãàæ äóóäíà ãýæ õýëäýã áàéâ. 

- Ãýð á¿ë áîëîõîä (õóäàëäàãäñàí ýì) áîãòëîãäñîí ýìèéã õýýð õºäºº ÿâàõàä íü 

çààâàë îðîí äýýð íü ñ¿õ òàâüæ áàéñàí. 

- Á¿ñòýé õ¿í ýýð¿¿ë áàðèõ õèéìîðüò ìóó ýâã¿é õàðàãäàõ, á¿ñòýé õ¿í òîãîî 

áàðèõ ìàë ñààõ ºãëºº áîñîõ íü á¿ñã¿é õ¿í òîãòîõã¿é õàðø õèéìîðüò ìóó 

“ç¿äýã” ãýíý. 

355

- Òîãîîíû áàðèóëûã òóëãàíààñ äýýø òàâèõã¿é á¿ñòýé õ¿íä õàðø ãýäýã. 

- Á¿ñã¿é õ¿í óóö ¿¿ðýõã¿é. ßâãàí ñóóõ íü á¿ñòýé õ¿íä õàðø ãýíý. Óðüä 

ýìýãòýé õ¿í ýýð¿¿ëýý äîð÷èëîõã¿é. Ýíý íü õàìààã¿é õàÿõ õèéìîðüò ìóó 

ýýð¿¿ë áàðüæ õýðýëäýõ òýð õ¿íä ìóó ãýæ , ýýð¿¿ë áàðüæ àéëä îðîõã¿é. Òýð 

àéëä ìóó áîëíî. Õýðýâ òèéì íºõöºëä ãýðèéí õîøëîíä õàâ÷óóëàí îðíî. 

Ýõíýð õ¿í àéëä á¿ñòýé îðæ èðýõã¿é, á¿ñýý òàéëæ õîøëîíãîîñ õàâ÷óóëàí 

îðäîã ãýäýã. 

- Î¸ñîí þìàà äýðëýæ õîíîâîë î¸äîë óäàõ. Ó÷èãòàé õîíîâîë ìºí íýã èæèë. 

- 3 ýìýãòýé õ¿í íýã äîð óòàñ ýýðýõã¿é. 

- Æèðýìñýí õ¿íèé óðäóóð ãàðàõã¿é, õîéãóóð ãàðàõ, øèðäýã äýâñýæ ºãºõã¿é. 

- Ç¿¿ ãýýâýë ìàðãààø í¿¿íý, òýâíý îëæ ºã ãýýä øèðäýã äîð ¿íñ õèéäýã. 

- Óðüä îëîí ìàëãàé õèéñýí õ¿í öààñàí ìàëãàé õèéæ ò¿ëíý. 

- Óðüä äýýë õóâöàñ ýñãýýä ººäñèéã íü ãàëä õèéíý. Ãàëûí áóðõàí õàðæ áàéäàã 

ãýäýã. 

- Ìîíãîë õ¿íèé çóðàã áîë ñ¿ëæýý, àëõ õî¸ðûã òîéðóóëãàä î¸íî. Òýìýýíèé 

òîõøèíä çîîñîí õýý, òîéðóóëãàä àëõ, ¿¿ëýí õýý ãîëäóó òàâèíà. 

- Ýðýãòýé õ¿í àë÷óóðòàé àÿãà ç¿¿æ áàéâ. Ýì õ¿í ç¿¿õã¿é, ëàì õ¿í ¿íäñýí 

òàãø õóíäàãà ºâºðòëºæ áàéâ. Ìîäîí àÿãûã 3 öóóðñàí áîë þì óóõã¿é í¿ãýë, 

ýìòýðõèé áîë ç¿ãýýð òàâàã ìºí èæèë ãýíý. Öóóðõàé ìóó ãýíý. Àÿãà öóâóóëæ 

òàâüáàë àæèë èõäýõ. 

- Äýýë î¸æ áàéãààä ºðººñºí ñóãà ñóãëàæ õîíîõã¿é çààâàë õî¸óëàíã ñóãëàæ 

õîíîäîã ãýíý. 

×èìýä, íàñ 73, ýì, õàëõ, 

ªìíºãîâü Ñýâðýý ñóìûí Äîëãîðûí 

- Àÿãà õàãàðâàë òýð õ¿íäýý ñàéí. Ëàì õ¿í àÿãàà õºìºð÷ òàâèíà. 

- Ãóóëèí ñàâàíä õèéñýí óñ 1 ñàð áîëîõîä ãàøëàõã¿é áàéäàã ãýæ ÿðèíà. Àãàð 

õóâèí ñàâàíä õºðºíãº õàäãàëàõ, ýñãýõ ñàéí ãýíý. 

- Óðüä çàâúÿà àÿãûã õîð òàíèõ ñàéí ãýíý. Ýíý íü ¿íäýñ ìàÿãòàé þì áàéíà. 

- Óðüä õ¿¿õäèéí áàðèóâ÷íû áàðòààðûã 3 íàñ õ¿ðòýë àðä íü õàäàæ áàéñàí. 

- Ýðýãòýé õ¿íèé äýýëíèé ýíãýðèéí òîëãîéä ìºí àð õîðìîéä õàð þì 

îðóóëàõã¿é ãýíý. 

- Äýýð ¿åä ìàíàé ýíä õýýòýé àâäàð ñàâ õýðýãëýæ áàéñàíã¿é. Ãîëäóó óëààí 

ºíãºòýé àâäàðòàé áàéñàí. Óðüä äýýëèéí çàõûã õîéø õàðóóëàí õóóëèàä 

ýíãýðèéã äýýø õàðóóëàí õóðààíà. 

- Ìàíàé íóòãèéí ýìýãòýé÷¿¿ä õàð, øàð, óëààíààñ áóñàä ºíãèéí äààëèìáà 

÷èñ÷¿¿ã õîðãîéãîîð íýã ýìæèæ õèéñýí äýýëèéã ºìñºæ áàéñàí. (òýëýýòýé) 

ìºí ãàðõèí ýýìýã ç¿¿õ íü ýëáýã áàéñàí. 

Äîëãîðñ¿ðýí, íàñ 78, ýð, õàëõ. 

ªìíºãîâü Ñýâðýý ñóìûí Òóíãààãèéí 

- Ìîäîí àÿãà íü áàò öàãààíû ¿íäýñ, çàâúÿà ìîäîí àÿãà ãýõ çýðýã áàéõ áà øàð, 

õ¿ðýí ºíãºòýé àÿãóóä áàéíà. 

356

- ¯íäñýí àÿãà ãýæ áàñ èðæ áàéñàí. Ìºí àéðãèéí ø¿äëýí õóë ãýæ áàéñàí 

áà ýíý íü òîì ÷ áàéñàí. 7,8 ãðàìì îðîõ ÷ áàéñàí. Ìºí õóë àÿãà ãýæ áàñ 

áàéâ. Á¿ð èõ òîì õàð í¿äýí õóë ãýæ 5,6 ëèòð îðîõ àÿãà áàéâ. Èõ íààäàì òîì 

íààäàìä õýðýã áîëæ áàéñàí. Øèðýýð õèéñýí õóë ãýñýí. Ýíý õàð í¿äýí õóë 

ãýäýã íü àéðãèéí äîòîð æèæèã àÿãàíä àðõè õèéãýýä ºãºõèéã õýëäýã. 

- Óðüä ãàíãàð øààçàí ãýæ áàéñàí. Óñ òàíüäàã àÿãà ãýæ áàéñàí. Ìóó óñ áîë 

îðãèîä àñãàðàõ, ñàéí óñ áîë ç¿ãýýð áàéõ æèøýýòýé. Èéì àÿãà ×èíãèñ õààíä 

áàéñàí ãýäýã. Óñ àâàõóóëàõäàà øàâãà (óñ) õóäàãíààñ Ãýëáýíòèéí óóëûí 

àð Áºãòðºã õóäàã óñíààñ óñ àâàõóóëæ áàéñàí ãýñýí. Òýãòýë íýã íºõºð ººð 

óñíààñ àâààä î÷ñîíä íºãºº àÿãààðàà òàíèàä õººãäººä ãàð÷ áàéñàí ãýäýã. Ýðò 

¿åäýý ìàíàéõàí äàðõíû óðëàëààð ìóó áàéñàí. Õàðèí ýíõ çàñãèéí ýõíèé ¿åä 

ãàéã¿é õýäýí äàðõàí áàéâ. Ìîäîîð ìºí òààðóóõàí áàéâ. Ãîëäóó õîò ÷èãýýñ 

ìîäîí ýäëýëýý àâ÷ áàéñàí. 

Ýðýãæèëèéí Ëóâñàí, íàñ 68, ýð, õàëõ 

ªìíºãîâü àéìàã, Ñýâðýý ñóìûí òºâ 

- Ìàíàé ýíä õàéëààñ, òîîðîé, óëèàñ, íîõîéí øèéðýí, àðö, ñóõàé çýðýã þì 

õèéäýã ìîäíóóä óðãàíà. Ìºí äàëàí äàâõàð, ÿðãàé íýìýãäýíý. Õàéëààñààð 

áàãàíà, óóð, ¿¿ä, õààëãà, äýýâðèéí óíü, õàòàâ÷, õèéíý. Ýíý ìîä îëîí äàâõàð 

àÿòàé á¿ä¿¿í øèðõýãòýé ìîä þì. Ãîâèéí õàìãèéí óðò ìîäíû òîîíä îðíî. 

Òîîðîé íü õîîëîéíóóäààð óðãàíà. Øèðõýã áàðàã áàéõã¿é. Öàãààí çººëºí 

ìºðòëºº õàãàð÷, õýìõðýõ äóðã¿é ìîä. 

- Þì õèéõ ìîäíóóäûã ãîëäóó íàìàð 7, 8-ð ñàðä àâäàã. Òýðã¿¿äèéã óãñàð÷ 

àâ÷èðààä áàíçëàæ øîîëîîä ñ¿¿äýð ãàçàð ºðººä õàòààíà. 

- Íîõîéí øèéðýí òàë ãàçàð óðãàíà. Àðæãàð öàãààí áóò áàéäàã. Ýíý ìîäîîð 

õóòãà èøëýõ, øàòàð, íîðîâ õèéíý. Õàãàð÷ õýìõðýõ íü áàãà çººëºí. Åð íü 

õàãàðíà ãýæ áàéõã¿é. ªíãº íü öàãààí øàðãà ºíãºòýé ìîä þì. Õàìãèéí òîì 

íü 3-4 ñì áàéõ áà èõ á¿ä¿¿í íü ìóðóé òàõèð áàéäàã. Ãîëäóó íàìàð ºâºë 

àâäàã. 

- Ñóõàéãààð àðüñ ýëääýã. Õýäðýã ñàâàà õèéíý. Ìºí àðàã õèéäýã. Ãîâüä óðãàíà. 

Óëààí õàëüñòàé ìîä þì. 

- Äîëîîí äàâõàð ãýäýã ìîä õÿðóóäààð óóëàíä óðãàíà. Õàìãèéí òîì íü 15 ñì 

äèàìåòðòýé òýðíýýñ äîîø áàéõ áà öàãààí øàð ºíãºòýé ãîëäóó áàãàæíû èø 

õàðóóëûí òàâàã íààõ áàãàæíû ÿñ ìîä çýðãèéã õèéõ áà äîãøèí õàòóó èõ 

íàðèéí øèðõýãòýé ìîä íàìàð ºâºë àâäàã. Óõàà íü õàðóóëûí ìîä õèéõäýý 

ìîäîî çàñààä ººõºí òîñîîð òîñëîîä ãàäàà íàðàíä õàÿíà. Õàãàðäàãã¿é ãýíý. 

ªâºë àâñàí ìîä õàòàõäàà õàâàð á¿ðýí õàòàõ þì. 

- ßðãàéãààð òàøóóð, òàÿã õèéíý. Óóëàíä óðãàíà. 

- Áóñàä ìîäóóäûã ãîëäóó ªâºðõàíãàéãààñ àâ÷ áàéñàí. ªìíººñ íü àãàð ñàâ èõ 

àâ÷ áàéëàà. Óëààíáààòàð, Õàðõîðèí, Çàâõàíààñ õàíà àâ÷ áàéñàí. Àâàõäàà 

äàì äàìàà. Õàðèí ñàðõèíàãàí òîîíî, õààëãà, õàòàâ÷, õóâèí ñàâûã ãîëäóó 

ººðñäºº õèéæ áàéëàà. 

- ªâëèéí ñàðä ìîä àâäàã íü òóõàéëáàë 3-ð ñàðä. Ýíý ¿åä ëóñ äààðààä è÷äýã 

ãàð÷ ÷àääàãã¿é ãýíý. 

357

- Ìîãîé çàì äýýð öàãèðàãëàí áºãäºõ þì óó õºíäëºí äàãàæ õýâòâýë ìóó ãýíý. 

Õýðýâ èéì 2 òîõèîëäîëä îëäîëä óã ìîãîéã õºíäëºí 2 õóâààí 2 òèéø õàÿõ. Õýðýâ 

ìîãîé æèëäýý 3 óäàà ºâºðò îðæ áàéãàà ìàÿãààð òààðâàë ëóñ óóëçëàà ãýæ 

ñàéí ãýíý. Ìºí ìîãîéã ãýðò îðæ èðýõýä òîëãîé äýýð íü ñ¿¿ äóñààæ ºãíº. 

Íýã ¸ñîíäîî öàéëàæ áàéãàà íü òýð. Ìîãîé è÷ýýíèéõýý öàãò íýã ãàçàð óäààí 

áàéäàãã¿é ãýíý. Ìîãîéã ãîëäóó õàéðõàí ãýíý. 

- Óðüä äóãàíû íî¸í íóðóó ìÿëààõ ¸ñëîë ãýæ áàéñàí. Áàãàõàí íààäàì õèéæ 

áàéëàà. Íóì ñóì ë õàðâàõã¿é áàéâ. Áóñäûí á¿ãäèéã õèéæ áàéëàà. Äóãàíû 

íî¸í íóðóóã 2 áóëàíãààñ 2 õ¿í òàòàæ îîñîðëîîä äýýø äîîø õºíäºëä¿¿ëýõ 

ìóó ãýíý. Òýãø çýðýã òàòíà. Òýð îîñîðëîñîí îîñîð íü äîìîã þì áàéíà. 

×èñ÷¿¿ áîë 2 äýýëèéí þìóó òîðãî áîë îâîî òîðãî áàéõ æèøýýòýé. Óðüä 

äóãàí ñ¿ìèéã ãîëäóó õÿòàäóóä õèéæ áàéëàà. 

- Ìàíàé ýíä ñèéëáýð÷ óëñ íýã èõ áàéãààã¿é. 

- Õóó÷èí óóðûã óóë õàäíû îðîé äýýð òàâüäàã. 

- Óðüä ñàð õèðòýõýä óóð í¿ä¿¿ð í¿äýõ, òîãîî õººëæ ÷èìýý ãàðãàæ áàéñàí. 

- Õîîñîí óóð í¿ä¿¿ð í¿äýõã¿é ãýíý. 

- Í¿ä¿¿ðèéã óóðòàé óãñðààòàé áèå áèåäýý ºãºõã¿é ãýíý. 

- Óðüä õ¿¿õäèéã àëü áîëîõ øºíº óéëóóëàõã¿é áàéõ ãýíý. 

- Óóðûí ñ¿õ (í¿ä¿¿ð)-ýýä ìàëûí áººð óíàõàä äîìíîäîã. 

- Õ¿í òºðººä õîéäîõ íü ãàðàõã¿é áàéâàë õàæóóä íü óóð í¿ä¿¿ð í¿äíý. 

- Òîãòâîð ìóóòàé àéëààñ õ¿¿õýä ãàðàõàä õ¿éã òàñëààã¿é ¿åä íü íîìõîí íîõîé 

àâàí äýýã¿¿ð íü àëõóóëàí íîõîéíîîñ õ¿¿õýä áîîãîîä àâ÷èõ ãýäýã áàéñàí. 

- Õ¿¿õäèéí óÿàí äýýã¿¿ð õ¿í àëõóóëàõ öýýðòýé ãýíý. Èéìýýñ õ¿¿õäèéí óÿàã 

òàéëàíãóóò äýýø íü õàâ÷óóëäàã ãýíý. 

Àäúÿàãèéí Æàí÷èâ, íàñ 74, ýð, õàëõ 

ªìíºãîâü àéìàã, Ñýâðýý ñóì 

- Ìàíàéõàí îéð çóóðûí þìñàà ººðñäºº õèéöãýýæ áàéñàí. Áàÿíäàëàé õàâüä 

Æàìö äàðõàí ãýæ ñàéí äàðõàí áàéñàí. Ãîëäóó áóðõàí øàøíû õýðýãëýë 

õèéæ áàéñàí. Òºìºð óðëàëààð òààðóó áàéëàà. Õàðèí Òýñ ñóìûí Áàëáàð 

äàðõàí ç¿ãýýð þì õèéäýã õ¿í áàéñàí. 

- Õ¿íèé àÿãûã õ¿¿õýä õàãàëáàë èíãýæ õýëíý. 

Àäóóòàé ãàçðûí ìîä õóãàðõàé 

Õ¿¿õýäòýé ãàçðûí àÿãà õàãàðõàé ÿâäàã þì ãýíý. 

Óðüä ºâäºã äýýðýý òàâüæ áàéæ àéðàã óóäàã õóëûã “äàðõàí õóë” ãýäýã áàéñàí. 

¯íäñýýð íü õèéñýí õóë áàéñàí. Ãîëäóó õóñ, áàé öàãààíû ¿íäýñ áàéëàà. 2-5 ëèòð ëàâ 

îðíî. Áè áàñ äóóëñàí øèðýýí õóë ãýæ áàéäàã. Èõ òîì ãýñýí. 

- Øààçàí àÿãà íü ýíý çàñãèéí ýõíèé ¿åýñ áèé áîëñîí. Ãýõäýý õÿòàä øààçàí 

áàéãààä ººðñäèéí ìàíàé àÿãà çàëãàñàí þì. Ìîäîí àÿãà øàð ºíãºòýé áàéíà. 

Ìºí çàâúÿà àÿãà ãýæ áàéñàí áà òºâººñ èðæ áàéñàí “æèäýâ çàâúÿà” íü 

õàìãèéí ñàéí óëààí øàð ºíãºòýé ñàéí ìîä ãýäýã. Áàñ “çàãàð çàâúÿà” ãýæ 

áàéíà. Ìîíãîë àðõè õèéõëýýð ìîä íü äîòðîî æîîõîí õàãàðñàí ìàÿãòàé 

õàðàãääàã ãýäýã. Õîð õèéõëýýð áóöëàíà ãýíý. Óðüä èéì àÿãûã ò¿ãø¿¿ðòýé 

ãàçàð õýðýãëýäýã ãýäýã. Èéì àÿãà òºâä Ýíýòõýã ãàçðààñ èðæ áàéñàí ãýñýí. 

Èéì àÿãûã ìºíãºëäºãã¿é ãýíý. 

358

Áºõ: Óðäûí áºõ÷¿¿ä çàñóóëûíõàà õàæóóä áàéãààä ãàðàõäàà ¿ç¿¿ðèéí áºõòýé 

áèòãèé òààðààñàé, ÿñ áèòãèé ãýìòýýñýé ãýýä çàëáèð÷ ãàðäàã ãýäýã. Óðüä ¿ç¿¿ðèéí 

áºõèéã òýð ºäºðòºº äèéëäýãã¿é çóðàãòàé ãýíý. 3-ûí äàâààíààñ õîéø áºõ õ¿íèé 

äýýë õóâöàñûã òóõàéëáàë äýýëèéí áàðóóí õàìöóéã á¿ñýýð çàíãèäàí ìóøãèæ áéàäàã 

ãýäýã. Òýðíýýñ ºìíº äàâààíóóäàä òàéëààä òàíèæ ìýäýõ óëñäàà ¿ëäýýõ çíýòýé öýíýòýé 

þì áàéâàë õ¿íä õàäãàëóóëäàã ãýäýã. 

- Äýýð çåèéí áºõ÷¿¿ë áàðèäààä äàâñàí áºõ íü óíàñàí áºõèéí øîðîîã äàëíû 

íü äîîãóóð àð÷èí ºãººä òàë òàë òèéø íü öàöíà. (öàöàõäàà íýã ýðãýíã¿¿ò) 

- Áºõèéí çîäîãèéã ìýíãýíèé ºíãººð õèéäýã áàéñàí ãýäýã. 

- Àþóð àðñëàí (ªâºðõàíãàéí) ñóóæ áàéãààä õºë äýýðýý õ¿í ñóóëãàõàä 

õºëººðºº ºëãººä ãàðãààä èðäýãñýí. Ìºí ñóóæ áàéãààä õî¸ð ãàð äýýðýý 

õî¸ð òîì õ¿í ñóóëãààä áîñîîä èðäýã áàéñàí. Òýð õî¸ð ãàð íü òàõèéõ ÿíçã¿é 

õàðàãääàã áàéâ. 

- Ýðò ¿åäýý õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð áºõèéã ñîëüæ ãàðãàæ áàéñàí ãýäýã. 

- Óðüä çîäîã øóóäàã çýðãèéã ýìýãòýé õ¿íýýð õèéëãýæ áàéñàíã¿é. Äàãíàí 

áàðèëäàæ áàéñàí áºõ õ¿íýýð ãîëäóó õèéëãýæ áàéñàí. 

Ìÿäàãèéí Äàíçàí, íàñ 77, ýð, õàëõ, 

ªìíºãîâü Ñýâðýý ñóìûí Áóéëñ áðèãàä 

- Ìàíàé íóòàãò ñàëáàíòàé ýýìýã, í¿¿ðòýé ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí. Ñàëáàíòàé 

ýýìýã íü äýýðýý õîðîëòîé äîðîî õîíõòîé áàéäàã. Í¿¿ðòýé ýýìýã íü õîðîë 

áóþó íîðîâòîé ñàëáàíã¿é ýýìãýý õýëäýã. Ãî¸ëûí ¿åä ñàëáàíòàé ýýìãýý 

ç¿¿íý. Óðüä ýíä àëòíû äàðõàí ãýæ áàéñàíã¿é. Àëò èõ õîâîð ýäëýæ áàéâ. 

Ìàíàé ýíä ýõíýð õ¿íèé òîëãîéí õýðýãëýë õèéæ áàéñàíã¿é. Ýýìýã, ñàì, 

áýë, õîâîë, öóë á¿ä¿¿í áýëçýã, áóãóéâ÷ çýðãýýð áººðºíõèé 2 ¿ç¿¿ð äýýðýý 

ò¿íòãýðòýé ãýçýãíèé äàðóóëãà ýíý íü 7,8 öýí îéðîëöîîãîîð ìºíãºí òîâ÷, 

áººðºíõèé äºðâºëæèí òîâ÷, òîéãîí òîâ÷,(÷àãòàí ìàÿãòàé) åìá¿¿ òîâ÷ 

çýðýã áàéâ. Õ¿¿õäýä 3, 4 íàñ õ¿ðòýë äýýëýíä íü á¿ñ õàäíà. Òýðíýýñ äýýø 

öîîõîð, ãóóëèí òîâ÷, õàäàæ ºã÷ áàéñàí. Õ¿¿õä¿¿ä ìºíãºí òîâ÷ ýäëýõã¿é. 

Õàð õ¿í, õ¿¿õýí õ¿ì¿¿ñ ìºíãºí òîâ÷ èõ ýäëýæ áéàâ. Ïîéëîîñ ãýæ áàéäàã. 

Õÿòàäóóä èõ õèéæ áàéñàí ìîíãîë÷óóä õèéæ áàéñàíã¿é. Ãóóëèí òîâ÷èéã 

ìºí ìàíàéõàí õèéæ áàéñàíã¿é. Õÿòàäóóä õèéæ áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä á¿ð 

ýðòõýíäýý ¿ñíèé äàðóóëãà õàâ÷ààð õýðýãëýæ áàéñàíã¿é. Õàðèí 3 öàöàãòàé 

çàëãàà ç¿¿æ áàéñàí. Ýíý íü òýýã ìºíãººð õèéñýí ãîëäîî øèãòãýýòýé íýãèéã 

á¿ñýíäýý õàâ÷óóëàí íýãèé íü óíæóóëæ áàéñàí. Óðüä þìòàéõàí øèã áàÿ÷óóë 

2 òàëäàà áýë èõ ç¿¿æ áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿íèéã òîëãîéí ÷èìýã ñýëòýýð íü 

õ¿íòýé ãýðëýñýí ýñýõ ÿëãààã õàðæ áîëäîãã¿é áàéëàà. 

- Ñ¿¿æèí ýýìýã íü èõ õîâîð áàéëàà. Àëòààð ãîëäóó õèéãäýæ áàéñàí. Ìºíãººð 

õèéëãýõäýý æààë õýýòýé áàéäàã áàéâ. Ýíý íü äîð ýðãýñýí õýñýãò ýðæãýð õýý 

õèéæ áàéñàí. Òýð ¿åèéí øèãòãýý íü ø¿ð, îþó ãîëäóó áàéñàí. 

- Óðüä ìºíãèéã õÿòàä, îðîñîîñ àâ÷ áàéñàí. Óõàà íü 10 ëàíãèéí øóíõàé äàí 

åìá¿¿, öàëèíãèéí øîðãîîëæ 5 ëàí, “äóóòóóð” 3 ëàíã õÿòàäààñ àâàõààñ ãàäíà 

ãóëóóç ìºíãèéã îðîñîîñ àâ÷ áàéñàí. 

- Ìàíàé íóòãèéíõàí íèéò 10 ëàíãààñ èë¿¿ èõ ìºíãºí ýäëýë ýäëýæ áàéãààã¿é 

áàéõ. 

359

- Äýýð ¿åä àìã¿é áºëçºã ç¿¿õ èõ äóðòàé, àìã¿é áºãæ ñàéí ãýäýã áàéâ. 

- Ýð õ¿í áºãæ ç¿¿æ áàéñàíã¿é. Õààÿà íýã áèò¿¿ ãàí áºãæ ç¿¿õ ñàéí ãýíý. 

Ç¿¿í ãàðíû ÿäàì õóðóóíä ç¿¿æ áàéñàí. 

- Ìàíàé ýíä Ìºíõ ãýäýã äàðõàí áàéñàí. Õóòãà õèéõäýý ñàéí. 3 äàâõàð 

òºìðèéã äóíä íü ãàí õèéãýýä øèðýýæ õèéæ áàéñàí. Áèë¿¿äýõýä èõ ÿíçòàé 

ýìæñýí àÿòàé áàéäàã áàéâ. 

- Ìàíàé àéìãèéí Íî¸í ñóìûíõàíã àÿãà õèéõäýý ñàéí ãýæ áàéñàí. Ñýâðýýä 

õàçààð ýìýýëèéí “öàãààí” õèéõ òàëààðàà ñàéí ãýäýã. Òºìðèéí äàðõàí Ìºíõ, 

Áàëáà, ìºíãºíèé äàðõàí æàìö, Ò¿âäýí ãýæ áàéñàí. Íî¸íû Ëóóçàí õàçààð 

ñàéõàí öóòãàäàã õ¿í áàéñàí ãýäýã. Äàðõàí áîëîõ õ¿í áàãàæàà ººðñäºº õèéæ 

ñóðâàë äàðõàí áîëäîã ãýäýã. Òºìðèéí õàò òààðóóëàõ õýö¿¿ þì. Çàðèì íü 

õèéæ áàéõàä õóãàðààä óí÷äàã ãýäýã. 

- Äàðõàí õ¿íèé õýý ãàðãàõ áàãàæèéã “ã¿¿ëã¿¿ð” ãýíý. 

- Ãàí íü øàð, öàãààí ãýæ ÿëãàðíà. Õººðºãäººä öîõèîä ¿çýõýä ìýäýãäýíý. Øàð 

ãàí õàòààãààä öîõèóðò öîõèõîä õà÷èí ñàéí ãàë ãàðíà. Öàãààí ãàí íü áàðàã 

ãàë ãàðàõã¿é áàéíà. 

1. Øàð ãàí öàãààí ãàíã õàëóóí óñàíä õàòààíà. Õàò íü äýíäâýë ººõºí òîñîíä ä¿ðýí 

ñàéõàí õ¿ðýí óëààí áîëîõëîîð ãàðãàæ èðýýä õàëóóí óñàíä ä¿ðíý. Ä¿ðýõäýý 

çºâõºí öîõèõ õýñãýý ä¿ðíý. Õýðýâ á¿ãäèéã õàòààâàë àëõ ñýâ ñóóëãàíà. 

2. Õîíèíû çóíãàãòàé íîîñ äàâñòàé îðîîãîîä õººðºãäºíº. Òºìºðò õýðýãëýãäýõ 

õàòààëò ìóóõàí õàòíà. Æààë õàòóó áîëäîã. 

3. Ñàëõèíä õàòààõ àðãà ãýæ áàéíà. ( ñ¿¿ëèéí ¿åä õàìðàãäàíà) 

- Äàðõàí õ¿íä õýðýãëýãääýã í¿¿ðñèéã áýëäýõäýý áóéëñíû õîæóóëûã ò¿ëýýä 

øàòàæ ä¿ðýýä öîã áîëîõëîîð íü áèò¿¿ ñàâàíä àâààä òàãëàíà. Òýãýýä 

óíòàðñàí õîéíî íü àâäàã. 

- Ìºíãºíèé äàðõàíû áàãàæ ãýâýë òóëìàí õººðºã áàéíà. Ìºíãº õàéëæ 

óëàéñãàõàä õýðýãëýãäýíý. ßìààíû àðüñààð õèéíý. ¯ñòýé þìààð õèéõýä ãàë 

áóæèãíàí ¿ñýíä íü óíòàðíà. 

Àëõ 5,6 øèðõýã èõ áàãà íèéëñýí äºø 2 ÿíç áàéíà. Äºø íü 4,5 ÷èõòýé áàéñàí. 

Îëîí ÷èõòýé äºøèéã îëîí ¿åèéí äàðõàí õýðýãëýäýã ãýäýã. 

Ã¿¿ëã¿¿ð áàãàæ 10 øèðõýã, ºðºëáèéã “õîâ÷” ãýíý. 2 ÿíç èõ áàãà áàéíà. “Òàãèë” 

2,3 ÿíç, òîì æèæèã í¿õòýé, øàâàí 1 øèðõýã, ¿ëýýã¿¿ð ýíèéã ìàíàéõàí “õóøààç” ãýíý, 

“äýí” 1 øèðõýã, ºíãºëºõ áàãàæ ãóòëûí óë äýýð ýëñ íààãààä ç¿ëãýíý. Õóóðàé áàéñàí. 

Äàðõ õèéõýä ãîëäóó ºâºë õàâàð èõ õèéäýã. Àðàé òîõèðîìæòîé ãýíý. Äàðõ 

õèéõäýý äîðîî íàâòàñ àðüñ äýýð ñóóæ äàðõëàæ áàéñàí. ªìñºõ õóâöàñ äàí öàìö, äàí 

ºìäòýé äàðõ õèéæ áàéñàí. 

Ãàãíóóð: 

Ìºíãº ãàãíàõàä ñàéí ìºíãºíä õà÷èí ñàéí ãóóëü õîëüæ õèéíý. Ìºíãº íü 2%, 

ãóóëü íü 1%. 

- Ñàéí ãóóëü óëàéñãàõàä çººëºí øàð òàðëàí áîëíî. Èõ çººëºí ýíý õî¸ðûã 

íèéë¿¿ëýí 3-4 äàõèí õàéëíà. Õàéëàõäàà øàâàð ñàâàíä õàéëíà. Ìàíàé 

Íî¸íû Õºòºë-Óñàíä ñàéí øàâàð áàéíà. Òýíäýýñ øàâðàà àâíà. Ñàâ õèéõèéí 

òóëä øàâðàà óñààð çóóðíà. ªòãºí àãëóóí øèã òýãýýä ñàâàà áàðèàä õàòààíà. 

Ñàéõàí õàòàõëààð íü ãàëä õèéæ áîëãîîä öýíõýð ºíãºòýé áîëîõëîîð ãàðãàæ 

èðýýä õºðãººä ë áîëíî. Òýãæ õàéëñàí õàéëøàà ãàðãàæ èðýýä òîñòîé äààâóóí 

360

äýýð àñãàæ öàðöààãààä õºðãºíº. Òýðíèéãýý äàâòàæ íèìãýëýýä õàé÷ëàíà. 

Òýãýýä äàõèàä ë õàéëíà. Ýíý ìýò 3,4 äàõèí õàéëíà. Äàâòàæ äàõèí äàõèí 

õàéëæ áàéãàà íü íÿãòðàëûã íü ñàéæðóóëæ áàéãàà íü òýð þì. Òýãýýä äàâòààä 

íèìãýëýýä òóíñààíä ÷àíàäàã. 

- Ìàíàé ýíä öóâöàà, æèéæ¿¿ àðãóóäûã õýðýãëýæ áàéñàíã¿é. 

- Çýñèéã ìºíãººð, ãóóëèàð ãàãíàíà. Çýñ ãóóëèéã õîëèõ þìã¿é òýð õýâýýð íü 

äàâòààä õàé÷ëàæ òóíñààíä õèéæ ãàãíàõ àëü àëü íü ÷àíàðûí õóâüä ñàéí áàéõ 

õýðýãòýé þì. 

- Ìºíãèéã õ¿éòíýýð ãàãíàõã¿é á¿ãäèéã á¿ëýýí áîëãîæ áàéæ ãàãíàäàã. 

- Õàð áàéâàí ãýæ áàéíà. Èõýíõäýý í¿¿ðñòýé õîëèëäñîí ìàÿãòàé áàéíà. 

- Ìàíàé ýíä Çóðàìòàéä áàéäàã. Ýíý áàéâàíãààð ìºíãèéã ÷àíàæ ºíãºëíº. 

- Õ¿éòýí ãàãíóóð ãýäýã íü öàãààí òóãàëãààð ãàãíàõûã õýëíý. Ãóóëèàð óñíû ñàâ, 

òîãîî, øàíàãà, äýâýð, (äàíõ) öºãö, áóðõàí õèéõýä èõ òîõèðîìæòîé áàéíà. 

Ãóóëèéã õÿòàäààñ àâ÷ áàéñàí. Îðîñîîñ ãóóëèí ñàâ èðæ áàéâ. Õàéëàõàä 

ìºíãº àÿòàé øèíãýí áàéäàã. Õàéëàõã¿é òàðàã àÿòàé ºòãºí áàéíà. Õàéëæ 

áàéõäàà äýýðýýñ íü òóíñàà õèéíý. Ãóóëèéã ìºíãºí ãàãíóóðààð ãàãíàäàã. Åð 

íü ìºíãºí ãàãíóóð íü ãóóëü, çýñýíä àëèíä ÷ òîõèðíî. 

- Çýñ íü ãóóëèíû èæèë õàéëàõàä èõ õýö¿¿ ãðàäóñ èõ äààíà. Õàéëàõäàà ãàëòàé 

èæèë öàãààí áîëæ áàéæ õàéëäàã. Òèéìýýñ öàõèëãààíû ýëäýâ þì èõ õèéñýí 

áàéäàã. Çýñèéã õàéëàõàä æààõàí òóíñàà õèéíý. Èõ øèíãýí õàéëíà. 

- ªíãºëºõäºº ìºí áàéâàíä ÷àíàõ þì ãî¸ ÿãààí áîëäîã. Çýñýýð ãîëäóó ñàâ 

ñóóëãà “òîâèìîë”, áóðõàí èõ õèéíý. (õººìºë). “Òîâèìîë” õèéõýä çýñ 

èõ ñóíàäàã îíöëîãòîé. Ãóóëü ñóíàõäàà èõ ìóó öóóðààä áàéõ áà õàðèí 

õàãàðàõã¿é îíöëîãòîé ãîëäóó öóòãàñàí þì õèéâýë èõ òîõèðäîã. Çýñèéã 

õÿòàäààñ, îðîñîîñ àâ÷ áàéâ. Îðîñûí çýñ èõ ñàéí. Õÿòàäûí çýñ õîëèìîãòîé 

ãýæ áàéñàí. 

- Äàâòàõ àðãà: 

(ìºíãº) óëàéñãààä õîâ÷îîð áàðèí äºøèí äýýð öîõèíî. Àëõ òîì áàéâàë ñàéí. 

Òýãýõäýý àëõíû óë õàâòãàé íü òîõèðîìæòîé ãýäýã. Öîõèõäîî íýã ãàçðàà îëîí 

öîõèõã¿é. ßëàíãóÿà çýñ ãóóëü àëèí ÷ íýã ãàçàð îëîí öîõèâîë õàãàðíà ãýíý. Ýíý 

íü õàòóó áîëîîä õàãàð÷ ÿçàð÷ áàéãàà íü òýð. Äàâòàõ óëàéñãàëò íü “ìóó” áàéâàë 

çîõèìæòîé, õýò ñàéí óëàéñãàâàë ò¿¿õèéðíý. Òýãýõëýýð ç¿ãýýð íýã óëàéñãàõ õýðýãòýé 

ãýäýã. Íýã ñàéí óëàéñãààä ë äàâòàõ þì. Òºìºð áàñ ñ¿ðõèé óëàéñãàõààðàà ò¿¿õèéðäýã 

ó÷èðòàé. Ýíý íü áàñ ÿçðàíà ãýñýã ¿ã. 

Óòàñ õèéõ àðãà: (ìºíãº) 

Óòàñ õèéõäýý ýõëýýä ìºíãºº õàéëíà. Äàðàà íü óëàéñãààä (ìóó) óñàíä ä¿ðýýä 

öóâæ öîõèîä ë äºðâºëæèí áîëãîîä ñóíãààä äàðàà òýð äºðâºëæèí áóëàíã äàðààä 

õèéæ òàòíà. Òàòàõäàà “õºâ÷íèé ààã”-íä õèéæ øàâàíãàà õºëíèéõºº óëàíä òýýãë¿¿ëýí 

òàòíà. 

- Äýýð ¿åèéí äàðõ÷óóë ãîëäóó ÿäóó ç¿ä¿¿ àìüäðàëòàé áàéñàí. Óõàà íü õîíü 

20-30, òýìýý 4-5, ¿õýð àäóó áàéõã¿é, ãýð ìóóòàéõàí øèã áàéñàí. 

- Äàðõ÷óóë ãîëäóó çàõèàëãà àâàí äàðõ õèéäýã áàéâ. Õºëñºíä íü öàé äààëèìáà 

àâ÷ áàéñàí. 

- Àëòûã ãîëäóó Ò¿øýý ã¿íèéõýí èë¿¿ ýäëýæ áàéñàí. Òýä ýì õ¿í á¿ãä áàðàã 

ýýìýã áºãæòýé áàéõ ìàÿãòàé áàéâ. 

- Áè ãîëäóó áàëáàæ “òàøèæ” àðãààð ýíý íü äàâòàõ àðãààð þì õèéäýã. 

361

- Òóíñàà: 

- Äýýð ¿åä õýðýãëýãääýã òóíñàà õÿòàäààñ èðæ áàéñàí, èõ òóíãàëàã öýâýð 

áàéäàã áàéâ. 

- Îäîîãèéí áèäíèé õýðýãëýäýã òóíñàà (áóðà) áîõèð ïààëàí øààð èõ òîãòäîã. 

- Ìºíãèéã àãøààõàä õàìãèéí ãîë íü òààðñàí àëõ “ìîäîí íóõóóðûí” 

òóñëàìæòàéãààð àãøààäàã. Ýíý íü ñóíãàäàã àðãûí ýñðýã èæèë àðãà þì. 

- Ãóóëèíä àãøààõ àðãà áàéõã¿é. Çýñýíä àãøààõ àðãà áàéíà. 

- Îäîîãèéí Íî¸í ñóìûí Áàëáà ãýæ òºìðèéí ñàéí äàðõàí áàéñàí. Õóãàðñàí 

òýâíý øèðýýæ íààñàí íü ìýäýãäýõã¿é áàéñàí ãýñýí. ªíãºëºõ òàëààðàà èõ 

àëäàðòàé áàéñàí. Òýðíèé ºíãºëñºí òºìºð çýâðýõ ãýæ áàéãààã¿é. ªíãºëñºí 

ç¿éëýýð íü þì õóòãàõàä íààëääàãã¿é áàéñàí ãýäýã. 

- Ìàíàé íóòãéí äàðõ÷óóë ãîëäóó òàøèõ àðãààð þì õèéäýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. 

Îäîîãèéí Áàçàð ãóàé ýðòíèé Æàìö íàð ñèéëäýã àðãóóäûã õýðýãëýöãýýæ 

áàéõ øèâ äýý. 

- “Ã¿¿ëã¿¿ð” áàãàæèéã ç¿¿í ãàðûí äîëîîâîð, äóíä, ÿäàì õóðóóíä íààëäóóëàí 

ýðõèé õóðóóãààðàà ò¿øèæ áàðèí áàðóóí ãàðòàà àëõàà áàðèí àæèëëàäàã. 

- Ìºíãºí àÿãà õèéõýä: 

- Äóíä çýðãèéí öàãààí àÿãà õèéõýä 7,8 ëàí ìºíãº îðíî. Àìñàðò íü 3 ëàí 

¸ðîîëä 2 ëàí îðîîä ãî¸ëûí óòàñ çýðýãò 2 ëàí õýðòýé ìºíãº îðîõ æèøýýòýé. 

Èðìýãèéí ìºíãèéã 1 ìì îð÷èì íèìãýëýí ìàëãàé àÿòàé áîëãîí äàâòàæ 

ÿíçëàíà. Òýãýýä òàãøèíäàà òàéðàõ õ¿ðòýë íü ëàâ ñóóëãàæ ºãººä ìîäîí 

íóõóóðààð íºãººõ òîìáãîðûí ãîë õýñýã ðóó öºìëºæ ºãººä ñàéõàí ýðãýí 

òîéðîí õ¿ðãýæ õýëáýýä ãàäíà èðìýãèéã õýëáýæ çàñààä ÿíçëààä èðìýãòýéãýý 

òýãø øóãàìäàæ çóðààä èðòýé õóòãààð æààõàí öîõèõ àÿòàé ç¿ñýýä ººëæ àâàí 

äýýä àìñðàà ìºíãºëæ äóóñàæ áàéãàà íü òýð þì. 

Òýãø øóãàìäàæ çóðààä ººëæ àâàõ 

õàæ áàäàì õýý 

362

- Äîîä ¸ðîîëûã ÿíçëàõäàà ìºí ìºíãºº íèìãýëæ äàâòàíà. Äàâòàõäàà èðìýã òàëûã 1 

ìì îð÷èì íèìãýëæ ¸ðîîë òàëûã çóçààí ¿ëäýýñíèé äàðàà óã ìºíãºëæ áóé àÿãàíûõàà 

¸ðîîëûã õýìæèæ çóðàí òýð çóðààñààð öààø íü õîíõîéëîí öîõèæ õýëáýæ ºãíº. 

Ýíý ¿å¿äýä áººðºíõèé òàâàãòàé àëõ õýðýã áîëäîã. Ýíý àëõ îéðîëöîîãîîð 7 ãðàìì 

àëõ áàéíà. ¨ðîîëä ìîäîí íóõóóð õýðýã áîëäîãã¿é. Á¿ãäèéã ñàëäàãààð õèéãýýä 

äóóññàíû äàðàà 70,80 ãðàìì îð÷èì õºíãºí öîõèæ ÷àíãàëæ ºãäºã. 

- 

363

¯ëýýã¿¿ð (çýâýýð) õèéñýí 2 ÿíç. 

Òîì – óðò íü 50ñì 

Æèæèã – óðò íü 21 ñì 

364

- Ìºíãºíèé “õîîâîí” á¿ãä 12 ø õàìãèéí òîìä íü 5 ëàí ìºíãº õàéëàõ õàìãèéí 

áàãàäàà 5 öýí ìºíãº õàéëíà. 

õàéëñàí ìºíãºº 

þ¿ëýõ õýëáýð 

ãàëä òýñâýðòýé 

øàâàð 

öîã áàéðëàõ 

öîãíû õàøëàãà 

íóðàõààñ áîëãîîìæëîõ 

ÿìàð íýã þìûã 

äàìíóóëàí õàëààõàä 

Áàéâàí õèéæ þì ºíãºëºõºä çîðèóëàãäñàí 2 áººðºíõèé æèæèã ñàæèã áýëçýã 

òºðëèéí çýñ ñàâ. Õÿñàà äýýð òàâèí ÷àíàõ áóãóéâ÷ ÷àíàõàä çîðèóëàãäñàí 

365

Õàâòãàé þì ÷àíàõàä çîðèóëàãäñàí. Òóõàéëáàë àÿãàíû ¸ðîîë ã.ì. 

366

Ìîíãîë õèéö á¿ä¿¿í ºíãº öàãààí ãýäýã. Õÿòàä õèéö íàðèéí ºíãº ìóó ãýõ áà 

õÿòàäûí ãàãíóóðä öàéð èõ õîëèíî. Åð íü ýäíèé õèéöíèé ãàãíóóð îðñîí ýäèéã äàõèí 

þì õèéõýä áîëîìæ ìóóòàé ãýíý. Õàéëàõàä õººñðºõ, öàðöàõäàà õºõ öîõèõëîîð 

õàãàðíà õàòóó áàéäàã áàéíà. 

- Áè óð äàðõ õèéõäýý ãýðèéí ç¿¿í óðä òàëäàà õèéäýã. 

- Òºìðèéí äàðõàí Ìºíõ ãýäýã õ¿í áàéñàí. Öîîæ, õóòãà ã.ì ç¿éë èõ õèéæ 

367

áàéñàí. Òàìðèéí äàðõíû ãîë áàãàæ áîë õàñóóð öîõèëóóð þì. Ãîëäóó öîõèõ 

àðãûã ãîëëîäîã. 

- Äýýð ¿åèéí äàðõ÷óóëûí áàãàæíû ñàâ íü ýëãýýð õèéñýí áààäàí áàéñàí 

á¿ãäèéã õèé÷èõýýä îðîî÷èõäîã åð ýëãèéã áºõ ãýæ áàéñàí. 

- Äýýð ¿åä õàð óëñ ìîäîí àÿãà õýðýãëýõ áà ëàì óëñ ¿íäñýí àÿãà õýðýãëýäýã 

áàéâ. 

- Ýðòíèé óëñ äàðõ õèéõäýý ¿ñýý äýýðýý áîîæ õ¿ë÷èõýýä õèéäýã áàéñàí. 

Öýíäèéí Ñóìúÿà, íàñ 70, õàëõ, ýðýãòýé, 

Äóíäãîâü àéìàã, Ýðäýíýäàëàé ñóìûí òºâ 

Óðëàæ á¿òýýæ áàéñàí þìíû æàãñààëò. 

- Ñòàëèíû 70 íàñíû îéä çîðèóëæ òàâàí õîøóó ìàëûí ä¿ðñèéã ãàíãààð ñèéëæ 

ºãñºí. Îäîî ÇÕÓ-ä áèé. 

- Àðäûí õóâüñãàëûí 30 æèëèéí îéãîîð çîðèóëæ çàíäàíãààð øàòàð ñèéëæ 

ºãñºí. Ìºí ýíý îéä çîðèóëæ õºäºëäºã ìîðèí õóóð ìàëûí ä¿ðñ ãàíãààð 

ñèéëæ ºãñºí. 

- ÌÀÀß-ä ºâñ õàääàã ìàøèí, ¿õýð ñààäàã àïïàðàò õèéæ ºãñºí. Õýäýí 

îíä áèëýý Ãåðìàíû ¿çýñãýëýíä äºðâºí àìüòàí ÿñààð ñèéëæ ºãñºí. Ìºí 

íàéðàìäëûí àëòàí ¿ñýã á¿õèé ãèíæ, çàíäàí øàòàð 2-ûã õèéæ ºãñºí. 

- 5 ñèéëáýðòýé äºðºº, 5 õîøóó ìàëûí ä¿ðñ á¿õèé àìãàéâ÷ õèéæ áàéñàí. 

- Íèëýýä òîì ãàíãààð íàéðàìäëûí àòãàëöñàí ãàð íýãèéã õèéæ ºãñºí. 

- Òºâèéí ìóçåéä ÷óëóóãààð ñèéëñýí õ¿¿õäèéí ä¿ðñ õèéæ ºãñºí. 

- Öàõèóð ÷óëóóãààð òàâàí õîøóó ìàë áà ýì õ¿íèé ä¿ðñ, òàãòàà õèéæ ºãñºí. 

- Ìàðøàëûí îðäîí ìóçåéä ãóóëü, çýñ, õºíãºí öàãààí, ãàíãààð 5 õîøóó ìàë 

òºëèéí õàìò ñèéëæ õèéñýí. 

- Àðäûí õóâüñãàëûí 40 æèëèéí îéãîîð ñèéëáýðòýé äºðºº õîñîîð íü õèéæ 

ºãñºí. 

- Ìºí 12 æèëýýð äýñ äàðààëàí ò¿ëõýãääýã öîîæ õèéæ ºãñºí. 

- Ìºí 4 äàâõàð ãàí áºìáºã âààð ñàâòàé õèéñýí íü (ÄÓ ìóçåéä) áèé. 

- Ãàí òóëãà, ãàëûí õàé÷ õýý óãàëç á¿õèé (ÄÓÌ-ä) áèé. 

- Õóòãà 2ø õèéñýí. 

- Õººâºðëºæ áàéãàà ìîðèéã ãóóëèàð öóòãàæ õèéñýí íü àéìãèéí ìóçåéä áèé. 

- Ìºí àéìàãò òºë õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà áàéäëûã ÿñààð ñèéëñýí áèé. 

- Ìºí àéìãèéí ìóçåéä ÿñààð ñèéëñýí øàòàð 20 æèëèéí îéãîîð 8 õ¿¿õýä 

óíòäàã òîíîãòîé îð, òîì õ¿íèé òîíîãòîé òºìºð ìàíäàë, 2 õ¿¿õäèéí ñàíäëûí 

õàìò áèé. 

- Óãàëçàí òîíîãòîé çóóõ (àéìàãò) 

- Ìîðü óíàæ áàéãàà õ¿íèé ä¿ðñ (àéìàãò) 

- 6 ò¿ëõ¿¿ðòýé öîîæ (ñóìûí ìóçåéä) 

- Íîöîëäîæ áóé àçðàãàíû ä¿ðñ ìîäîîð õèéñýí íü ñóìûí ìóçåéä áèé. 

- ßñààð õèéñýí ýìýãòýé ñààëü÷èíû ä¿ðñ (àéìàãò) 

- ßñààð õèéñýí ïèîíåð õ¿¿õäèéí ä¿ðñ (ñóìàíä) 

- Óð÷óóëûí ýâëýëèéí 5-ð á¿ãä õóðëààð 5 õîøóó ìàëûí ä¿ðñ õèéñýí íü 

(ÄÓÌ-ä) áèé. 

368

- ªºðèéãºº ìîäîîð õèéñýí íü àéìàãò áèé. 

- Ìîäîí äýýð õîíõîðîîð ñèéëñýí 12 æèë àéìàãò áèé. 

- Øààçàíã ìºíãºëñºí íü àéìàãò áèé. 

- 6 ò¿ëõ¿¿ðòýé öîîæ 

- Ýâòýé äºðâºí àìüòàí ÿñààð õèéñýí (àéìàãò) 

- Ýíõ òàéâàíû áýëýã òýìäýãèéã ÿñààð õèéñýí (àéìàãò) 

- Ìàë÷äûí 3-ð èõ õóðàëä öîîæ 18 ò¿ëõ¿¿ðòýé 

- Äýëõèéí áºìáºðöºãèéí õèéìýë äàãóóë á¿õèé òºìðººð õèéñýí. 

- ªºðèéí îâãîîð íýðíèé ¿ñãèéí äýñ äàðààãààð ãàðäàã öîîæ 2-ûã òóñ òóñ 

õèéëýý. 

- Ãàíãààð þì õèéõýä òàñàðäàã. Ìàõàí òºìðººð òàñðàõã¿é áàéíà. Ãàí íü 

äîòðîî õàãàñ õàòóó çººëºí ãýæ áèé. Òàíèõäàà ëàà àñààãààä äýýð íü ¿ðæ 

¿çýõýä çººëºí íü òîì òîì ãàë ãàðíà. Õàòóó ãàí íü æèæèã áóòàðñàí øàð ãýæ 

äóãàðñàí ¿ðòýñ ãàðíà. 

- Ãàíã òàíèõ íýã àðãà áîë öîõèæ ¿çýæ ìýääýã. 

Õàòààõ àðãà: 

1. Ñàëõèíä ãýæ áàéõ á¿ð õàòóó ãàíã õàòààäàã. 

2. Òîñîíä õàòààíà ãýæ áàéíà. Õàòóó ãàíã õàòààíà. Òýãýõäýý ñàëõèíä õàòàõààñ 

íààãóóð 

3. Óñàíä õàòóó ãàíã õàòààäàã. Ìàõàí òºìºð õàòàõã¿é. 

- Ñàëõèíä õàòààõäàà óã ãàíãàà öàãààí áîëòîë óëàéñãààä ãàäàà ñàëõèíä òàâüæ 

õºðãºõ þì. 

- Òîñîíä õàòààõ ãýäýã ç¿ãýýð ººõºí òîñ þì. 

- Óã ãàíãèéí áàéäëààñ óã ç¿éëèéã õèð çýðýã õàòààõ çýðãýýñ øàëòãààëæ áàéäàã. 

Óõàà íü óëàéñãààä öàðöóó òîñîíä ä¿ðæ õàòààíà. 

- Óñàíä õàòààõ ìºí èæèë ñàéí õàòààÿ ãýâýë èõ óëàéñãàõ ã.ì ººð ººð áàéíà. 

Ãàãíóóð õèéõ: 

1. Ãóóëèí ãàãíóóð: Òºìºð, çýñ, øèðýì ãàãíàõ þì. Õîëüö íü öýâýð ãóóëü áàéíà. 

Òóíñàà (áóðà) õýðýãòýé. Ýõëýýä òóíñààãàà ò¿ðõýýä äàðàà íü ãóóëèà òàâèàä 

¿ëýýäýã þì. 

2. Ìºíãºí ãàãíóóð: 2% ìºíãº, 1% ãóóëü õîëèîä õàéëíà. ªíººõºº äàâòàæ 

õàé÷ëààä õÿðãààä ìºíãº, çýñ, ãóóëü ãàãíàäàã. 

3. Àëòíû ãàãíóóð: 2% àëò, 1% ìºíãº õîëüæ õàéëàí äýýðõèéí èæèë ãàãíàõ. 

Ýíý á¿ãäèéã õàõëóóí ãàãíóóð ãýíý. 

Õ¿éòýí ãàãíóóð: 

Ýíý íü òóãàëãàí ãàãíóóð þì. Ãóóëü, çýñ, ìºíãº ãàãíàõûã õýëíý. Öàãààí òóãàëãà 

2%, õàð òóãàëãà 1% áàéäàã. Çýñ àëõààð õàéðíà. 

- Àìüòàí õ¿í ÿðèõ íü ìºíãºíèé ãàãíóóðò 5 ç¿éëèéí þì õîëüäîã ãýæ ÿðüäàã. 

¿¿íä ìºíãº òîì õýìæýýòýé áàéíà. 

Ãóóëü, çýñ, òóãàëãà, öàñ, á¿ãä äýýð ìºíãºíººñ 2% õàñàãäàæ îðíî. ¯¿íýýñ 

òóãàëãà èõ áàãà îðäîã ãýíý. 

¯¿íèé òóõàé Àëòàíãýðýë íîìîíä áèé ãýäýã. 

369

- Ãàíã ñàéí ºíãºëáºë çýâðýõýýñ õàìãààëíà. Ýõëýýä õóóðàéíû ñýâèéã äàðààä 

ººã¿é ãàíãààð ¿ðæ ºíãºëíº. Òºìðèéã òºìðººð ºíãºëäºã ãýäýã. Àëò, ìºíãèéã 

“äîíã” ãýäýã ºâñ íîãîîíä ºíãºëäºã ãýäýã. ßìàðâàà þìûã ºíãºëºõäºº ººðººð 

íü ºíãºëáºë èõ ñàéí ãýíý. 

- Ìºíãèéã ¸ñîîð íü õèéå ãýâýë óëàéñãààä ë áàéâàíä õèéãýýä ë öîõèîä áàéíà 

ãýäýã. Íýã ãàçàð îëîí öîõèæ áîëîõã¿é, õàãàðäàã ãýäýã. Øèðýýõ àðãà íü õÿòàä 

àðãà þì. Øîðîîíä õºðâººãººä ë íèéë¿¿ëýí öîõèäîã ãýäýã. 

- Öýâýð ãàí øèðýýãääýãã¿é ãýíý. 

- Ìàíàéõàí 3 ¿åèéí äàðõàí óëñ áàéâ. Ëàìæàâ ãýäýã õ¿í áàéñàí. Àëò, ìºíãº, 

òºìºð õèéäýã óëñ áàéâ. Ìàíàéõàí Ò¿øýý ã¿íèé õîøóóíû õ¿ì¿¿ñ. 

Öóòãóóð õèéõýä: 

Øàâàð õýâ ãýæ õýðýã áîëäîã. ¯¿íèé øàâàð õýâ Òºâ àéìãèéí Á¿ðýí ñóìàíä 

áàéäàã. Ýíý øàâàðä ýëäýâ þì õîëèõã¿é øóóä çóóðààä ë õèéíý. 

- Õ¿éòýí öóòãóóð ãýæ áàéíà. Ýìýýëèéí õýðýãëýë àìüòíû ä¿ðñ õèéãýýä 

öóòãàíà. Ëààãààð ä¿ðñýý õèéãýýä ë öóòãàõûã “áèò¿¿ õýâ” ãýäýã. Ýëñýýð õýâ 

õèéíý ãýæ áàñ áàéíà. Á¿ä¿¿í áàðàã þìàíä õýðýã áîëäîã. 

- Õººðºã íü àâäàð, òóëìàí ãýæ 2 ÿíç áàéíà. 

- Àâäàð õººðºã íü 1 ãàð, 2 ãàðûí ãýæ áàéíà. 2 ãàðûí õººðºã íü òàñàëäàõã¿é 

¿ëýýäýã îíöëîãòîé. Òóëìàí õººðºã ìºí òàñàëäàõã¿é ¿ëýýäýã áàéíà. 

- ¯ëýýã¿¿ðýýð þì ¿ëýýõýä áèò¿¿ àìüñãààãààð ¿ëýýäýã ãýäýã. 

- Òóëìàí õººðãèéã ÿìààíû àðüñààð õèéíý. 

- Äàðõàí õ¿í óëààí ÿìàà ñýòýðëýäýã. 

- Äýýð ¿åä õýðãýìòýé äºøí¿¿ä ãýæ áàéñàí ãýäýã. (ã¿í âàí) 

- Äàðõàí õ¿íèé õàìãèéí ýðõýì áàãàæ áîë àëõ äºø ãýõ áà àëõ äºøèí äýýã¿¿ð 

ººðºº õ¿ðòýë àëõàõã¿é ãýíý. Óðàí õ¿íèéã í¿äíèé, ãàðûí, ñàíààíû ãýæ áàéõ. 

- Äýýð ¿åä äàðõàí õ¿í õººòýé þì áàðèõ ÿíçëàõ äóðã¿é. Óõàà íü òîãîî õàäàõ, 

çóóõ ÿíçëàõ òóëãà ã.ì. Ýíý íü ººðò íü ìóó ãýíý. Ìóó íü ãàð õºëºº öîõèõ ã.ì. 

- Àÿãà õàãàðâàë õ¿í îëîí áîëîõ, õ¿¿õýäòýé áîëíî ãýíý. 

- Õ¿¿õýäòýé àéë ýìòýðõèé àÿãà àâ÷ ºãºõºä ñýæèãëýõã¿é ¸ñòîé ãýíý. 

¯ðòýé àéëûí àÿãà õàãàðõàé 

¯ðýýòýé àéëûí óóðãà õàãàðõàé ãýíý. 

- Äýýð ¿åä áóõ õººðºã ãýæ áàéñàí ãýäýã. 

- Ìàíàé ýíä Õàâ÷èãìàà ãýäýã ìîäíû äàðõàí áàéñàí ãýäýã. Öàâóó, õºðºº 2ò 

èõ ñàéí õ¿í áàéñàí ãýäýã. Íýã òàíüäàã õ¿í öóëáóóð íü òàñðààä ¿äýæ ºãºº÷ 

ãýæ î÷ñîíä öóëáóóðûã íü íààãààä ºãñºí íü åð ñàëààã¿é ãýäýã. Ýíý õ¿í 

õàðóóëäàíà ãýæ áàéäàãã¿é. Õºðººäººä ë íààãààä ë ÷óëóóäààä ë áàéäàã õ¿í 

áàéñàí ãýäýã. Õóâèí ñàâ õèéõäýý ìºí ë õºðººäººä ë íààãààä õèéñýí ñàâàíä 

íü óñ õèéõýä ãîîæèæ áàéñàíã¿é ãýíý. 

- Ñóíãàõ àðãà íü øàâàí òàòàõ äàâòàõ àðãàà õýëäýã. 

- Æèéæ¿¿ íü ñóóìàë, õàéëìàë ãýæ 2 ÿíç áàéíà. Ñóóìàë æèéæ¿¿ íü õýýãýý óã 

ç¿éë äýýð õóóðàé àÿòàé èðòýé þìààð öîõèæ ãàðãààä ìºíãº, ãóóëèà äàâòàæ 

ñóóëãàõ 

- Ñóóìàë íü óã ç¿éë äýýð õýýãýý ÿðæ õàãëààä äóíä íü óòàñ õèéæ öîõèæ 

ãàðãàíà. 

370

- Õàéëìàë ãýæ áàéíà. Íàðèéí õýýãýý óõàæ ãàðãààä ìºíãº, ãóóëèà õàéëààä 

óðñãàíà. Óðñãàõäàà òóíñàà õýðýãëýíý. 

- Áàëäàí-Îñîð äàðõàí øàðàõäàà èõ ñàéí õ¿í áàéñàí. Ìºíãºí óñàíä àëò 

èä¿¿ëýýä ¿íñ àÿòàé õºõ áîëãîíî. ¯¿íýý ò¿ðõýýä ãàëä õàëààäàã þì áàéñàí. 

- Ãàí ñèéëáýðò áàãàæ íü õàñóóð ãîëëîíî. Õýðýâ õýýòýé þì õèéäýã áîë õýýíèé 

áàãàæóóä õýðýã áîëäîã. 

- Òºìðèéã óÿðóóëàõäàà ãîëäóó ãàë õèéäýã. Äàâòâàë ÷àíãàðíà. 

- Ìºíãèéã öóòãàõäàà ìóó ìºíãººð öóòãàäàã. Ñàéí ìºíãº öóòãóóð ãàðäàãã¿é 

þì. 

- Ýëñ øîðîîí õýâ õèéõýä í¿¿ðñ õîëüäîã ãýæ ÿðüäàã. 

- Ñàéí ìîäíû äàðõàí áàíçíû ýâèéã ñàéí íèéë¿¿ëýí íààëã¿éãýýñ òààðóóëàí 

õàÿõàä ñàëäàãã¿é ãýäýã. 

- Øèíýýð õèéñýí õóâèíä óñ õèéõã¿é á¿ñ íü ñóíàõ ãýõ áà äýýø ãàðñàí õýñýã íü 

(áàðèóë) íàðèéí çîðèóëàëòòàé þì. Ó÷èð íü ñ¿¿ èäýý áóäàà õ¿ð÷ áàéõ õýñýãò 

áàðèóë îðîëöóóëáàë äîòîð íü áàéñàí èäýý ãàøëàí ãýæ ÿðèíà. 

371

372

373

374

375

376

377

378

379

380

381

382

383

384

385

386

387

388

389

390

391

392

393

394

395

396

397

398

399

400

401

402

403

404

405

406

407

408

409

410

411

412

413

414

415

416

417

418

419

420

421

422

423

424

425

426

427

428

429

430

431

432

433

434

435

436

437

438

439

440

441

ÒÝÌÄÝÃËÝË 

442

boti 7.

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?