boti 7.

äàðàà ñî¸îëñîí “øàð ÷èõ” ñàéõàí õàð íîãîîí áîëîîä äýëãýýä èðíý. “Ãýçýã ¿ñ” íü
òàðèàã äýâòýýæ ºãäºã. Ñ¿¿ë÷èéí óñíû ¿åä ãàíö íýã òîëãîé ãàðààä áàéíà. Óñëàõòàé
çýðýã òîëãîéíóóä äýðèéãýýä èðíý. Íîãîîí áîëæ, øàðãàë óëààí ñóäàë ñóóíà. Äàðàà
íü öàãààí ºíãºòýé áîëæ õàëèóðíà. Õóãàöàà õýòýð÷ òàðèâàë òàðèà õýíçäýæ, òàðèà
áîëæ ºãºõã¿é, õºëäºíº. Ýðò òàðü÷èõâàë ¿ð ñî¸îëæ ÷àäàëã¿é õºëäºíº.
Áèæèéí ãîëä (Áóãàò ñóìûí íóòàã) òàðèà òàñðààã¿é ÿâæ áàéíà. Íýãäýëæýýä
òàðèàí äýýð àðâààä õ¿í ãàðãààä, ìàë ìàëëóóëàëã¿é äàí òàðèà äàãíóóëàâ.
Ñàéí øóíãàäàã (øóðãàõ) àíäàñòàé áîë òàðèà òºº, ìóóõàí áîë 4 õóðóóãààñ äîîø
áóëàãääàã ó÷èðòàé. Õàìàðæ íü ñàéí òîõèðñîí àíäàñ ñàéí øóíãàíà, òºìºð õîøóóã
áîéòîãîíä áîî÷èõîîä (óñàíä) 1- 2 õîíîíî. Ýíý õóãàöààíä ìîä õººæ, õîëõèõã¿é
áîëäîã.
Õºõ òàðèàãààð ãóðèë õèéæ èäíý. Øàð òîñ, 纺õèé, ñ¿¿ë õàéëààä åð íü ìàëûí
ººõ õàéëààä õîðãî ººõºí òîñ ãàðãàæ àâíà. Ýäãýýðòýé çóóð÷ èäíý. Öàéíä ãóðèëûã
“äàðæ” óóíà.
Àðâàéã ãóðàâ ¿ñëýýä, äàðàà íü õèâãèéã àâààä “òàë á¿òýí” õèéæ ãºö õèéæ
øºëòýé õîîëîíä ÷àíàæ èäíý. Ìàõàà ÷àíàæ àâààä ãºöºº õèéæ, áàñ ìàõ õºøèãëºæ
÷àíàíà. úö èõ óäààí ÷àíóóëäàã. “Òàë á¿òýí” õèéõäýý òàðèàãàà óóðàíä í¿äýæ
ãàðãàæ àâíà. Öàãààí òàðèàãààð ãóðèë (ò¿¿õèé) õèéæ, ãóðèëòàé õîîë, áîîâ õèéäýã,
èõ ë õîâîð áàéâ. Ãóðèë ¸ñëîëûí õîîëîíä îðäîãã¿é, èäýý òàâèàä õîéíîîñ íü ãóðèëàà
õ¿íä òàâüæ ºãíº.
- Òàðèàãàà òàðüæ äóóñààä òàðèàíû ýõýíä áóõíûõàà äýðãýä “áóõ òàõèõ” ãýæ
øàâðààð îâîî áîñãîæ, ò¿¿í äýýð ñàí òàâüæ àðö óìàëãàíà. ßìàà àëíà, øàòààíà.
- Ãîëûí ñàéðûã çàñàæ, áóõ ìàëòàæ áàéñàí. Àëòàéí ñàí òàâèíà, õàð õºõ ç¿ñìèéí
ÿìààãààð òàõèæ áàéâ (Åð íü õàð õºõ, óëààí, õàð ºíãèéã ãàçàð óñíû þì ãýæ èéì
ãóðâàí ç¿ñìèéí ÿìààãààð òàõèæ áàéâ). Áóõ òàòàõàä òàðèà òàðüñàí á¿õ àéëä çàðëààä
àéëóóä áÿñëàã øàõàæ èðíý. Òàðàã, ñ¿¿ àâ÷èðíà, äóíäààñàà òàðèà ãàðãàæ, òàðèàãààð
ÿìàà àâíà. Áóõûã áàãà ¿äèéí õèðä òàòíà. ßìààãàà ÷àíàæ áîëãîîä òîëãîé, óóö õî¸ðûã
áóõ òàõèæ áàéãàà ëàìä òàâèíà. Ãàð õ¿ðýýä ºãíº. Íýã íü òîëãîéã ìºëæèíº. Óóöàíä
õàðöàãà (6 õàâèðãà, 4 íóðóó) îðîõã¿é, çºâõºí ¿ëäñýí 5 íóðóóòàé õýñãèéã ë óóö ãýäýã.
Ìàõàà îâîîíû õàæóóä ãàë ò¿ëæ ÷àíàíà. Ìàõàà ñàâàíä õèéæ îâîîíûõîî øèëä óñíû
ýõýí òàëä òàâèíà. Îâîîã áèò¿¿ òîéð÷ ñóóöãàíà. Îâîîíû øèëä ëàì ñóóíà, óíøëàãà
óíøèíà. Õóðàéëíà. ªºä íü öàé, èäýý ºðãºæ öàöíà. Òîëãîéã ìºë溺ä òàðõèéã á¿ãä
õ¿ì¿¿ñ àìñäàã çàíøèëòàé. Îäîî ÷ õ¿¿õäèéí äààõè àâàõàä òàðõèéã á¿ãä àìñàæ
áàéíà. Õàìãèéí õ¿íäòýé ìàõàíä òîëãîé, óóö, ñýýð, äàë, 4 ºíäºð, øàãàé ÷ºìºã îðäîã,
õ¿íäã¿é ìàõàíä ñ¿éæ îðäîã. Æèðèéí ¿åä ÷àíàõàä õýí ÷ èäýæ áîëíî. Õèíø¿¿ èõ
òàâèõàä òàðèà ñàéí ãàðäàã ãýæ áàéëàà. Ëóñ àðãàäàæ áàéãàà ë ãýäýã áàéõ õèíø¿¿íä
ëóñ äóðòàé ãýäýã. Òàðèà õàäàõ õàäóóð, ïààçûã äàðõ÷óóë õèéæ áàéâ. Òàðèà óëàéëãàæ,
ñàâàí, èø õî¸ðîîñ ñàëãàíà. Õàòààæ áàéãààä ìîðèîð ãèøã¿¿ëæ óëàéëãàíà. Óëàéëãàõ
ãýäýã íü ìîðèîð ãèøã¿¿ëýõ, äàðàà íü ñàëõèíä õàÿæ öýâýðëýõèéã õýëæ áàéãàà þì.
- Òýýðìèéí ÷óëóóã Õ¿ðäýã, Õàâ÷èãèéí àì (õîéò õóëäàë)- ààñ õºõ, áîð ºíãèéí
÷óëóó àâ÷ áàéâ. Òýýðìèéí ÷óëóóã àëõ, øèðìýýð çàñàæ áàéâ. Òàðèà öîíãíîõäîî
óóðàíä òàðèàãàà õèéæ ÷óëóóí í¿ä¿¿ðýýð öîõèæ áàéâ. Òàðèàã ò¿¿õèéä íü ¿ñëýýä,
áîëãîîä áàñ õèâãèéã íü öîíãíîæ ñàëãàíà. Ò¿¿õèéä íü öîíãíîæ ¿ñëýýä ò¿¿õèé
õèâýãèéã ñàëãàíà. Áîëãîñíû äàðàà öîíãíîîä áîëñîí õèâýã ãàðíà. Ò¿¿íèéã äýâæ
öýâýðëýíý, äàðàà íü òàðèàãàà òàòàæ, ãóðèë ãàðãàíà. Òýâøèíä õèéæ áàéãààä äýâíý.
29