3

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÀÊÀÄÅÌÈ×
ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

DDC
901
À-392
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Òºðèéí øàãíàëò,
Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí,
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁÀÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ
10 ÁÎÒÜ ÍÎÌÛÍ ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Åðºíõèé ðåäàêòîð:
Á.Ýíõò¿âøèí, àêàäåìè÷
Ðåäàêöèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä: Æ.Áîëäáààòàð, àêàäåìè÷
Ò.Ãàëáààòàð, àêàäåìè÷
Á.Äàø-¨íäîí, ïðîôåññîð
Ò.Äîðæ, àêàäåìè÷
À.Î÷èð, ïðîôåññîð
Ä.Ðýãäýë, àêàäåìè÷
Ä.Òºìºðòîãîî, àêàäåìè÷
Ñ.Öîëìîí, ïðîôåññîð
Á.×àäðàà, àêàäåìè÷
Ñ.×óëóóí, äýä ïðîôåññîð
Ðåäàêöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Í.Õèøèãò, äýä ïðîôåññîð
Òåõíèê ðåäàêòîð: Ý.Æèãìýääîðæ
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Îþóí
Öààñíû õýìæýý: 176õ250 1/10
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 37.4
Õýâëýñýí òîî: 500 øèðõýã
“Àäìîí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99962-0-748-8

Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ

ÓÍØÈÃ× Ò¯ÌÝÍÄÝÝ ªÐÃªÍ ÀÉËÒÃÀÕ ¯Ã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð
âàíãèéí õîøóóíû Èõ áàãèéí à÷ õàðèàä îâãèéí áè÷ýý÷ Áàçàðûí õºâã¿¿í áîëîí
ìýíäýëñýí Øèðýíäýâ ãóàéí 100 æèëèéí îé ýíý îíä òîõèîæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò
ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ãóàé áîë ÕÕ çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàë,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä îëîí øèíý ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëñàí íèéãýì òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí þì. Ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë
àæèëëàãààíû äîòðîîñ øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí ñàëáàð îíöãîé ÿëãàðíà.
Á.Øèðýíäýâ ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöàí
àæèëëàñàí öàãààñ ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã îþóíûã õºãæ¿¿ëýõýä îíöëîí àíõààð÷, 1944-
1953 îíä ÌÓÈÑ-èéí ðåêòîð, 1951-1953 îíä Ãýãýýðëèéí ÿàìíû ñàéä, 1961-1981 îíä
ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷èéã äýëõèéä íýð àëäàð íü ò¿ãñýí îëîí ýðäýìòýä
- ÇÑÍÁÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷ Â.Ë.Êîìàðîâ, Ñ.È.Âàâèëîâ, Í.Ë.Íåñìåÿíîâ,
Ì.Â.Êåëäûø, Ï.Ë.Êàïèöà, ÀÍÓ-ûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Îóýí Ëàòòèìîð, Àíãëèéí
Æîí Áåðíàë, Ôðàíöûí ôèçèê÷ Ïîëü Ëàíæåâåí, Æîëèî Êþðè, Ãåðìàíû ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Âàëüòåð Õàéññèã, Áîëãàðûí Àíãåë Áàëåâñêè, Óíãàðûí Ëàéîø Ëèãåòè,
Õÿòàäûí Ãî Ìî Æî, ×èíãýëòýé, Ýíýòõýãèéí Ðàäõà Êðèøíà, ßïîíû Øèðî Õàòòîðè,
Øèãýî Îçàâà íàð õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áîë øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷ òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷, äýëõèéä òàíèãäñàí ýðäýìòýí áàéëàà. Òýðýýð ÇÕÓ,
Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, ×åõîñëîâàêèéí ØÓÀ-èéí æèíõýíý áà õ¿íäýò ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ, Àíãëèéí Ëèäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí õ¿íäýò äîêòîð öîëûã õ¿ðòñýí þì.
Òýðýýð íýãýí æàðíû äîòîð øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, êèíî, æ¿æèã,
ñýòã¿¿ë ç¿éí òºð뺺ð 300 îð÷èì á¿òýýë òóóðâèæ, îþóíûõàà ¿ð øèìýýð Ìîíãîë
äàÿàðûã ãèéã¿¿ëñýí íîìûí ìýðãýäèéí íýã áàéëàà.
Ýíý óäààä Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
á¿òýýëèéí ÷óóëãàíûã:
• Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà
• Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàë
• Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãàà
• “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ”
• Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áà øèíæëýõ óõààí ñóäëàë
• Ìîíãîë óëñ áà ãàäààä åðòºíö
• Íàìòàð ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿ä
• Äóðñàìæ, äóðäàòãàë, òýìäýãëýë, ÿðèëöëàãà
• Óðàí çîõèîëûí ÷óóëãàí
• Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ ò¿¿õ áè÷ëýãò ãýñýí 10 áîòèîð áýëòãýí óíøèã÷ àâõàé
Òàíû òóíãàëàã ìýëìèé, îþóí áîäîëä òîëèëóóëæ áàéíà.
Ýðäìèéí äàëàé öàëèãëàí
Íîìûí áóÿí õóðæ áàéõûí
ªëçèé äýìáýðýëòýé åðººëèéã
ªðãºí äýâø¿¿ëüå!.
“Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí ÷óóëãàí” 10 áîòèéí åðºíõèé ðåäàêòîð,
àêàäåìè÷, Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí
Áàòáîëäûí Ýíõò¿âøèí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÁÎÒÜ III
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ
Ò¯¯ÕÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ
Ýðõýëñýí: Á.Ïóíñàëäóëàì
Ðåäàêòîð: À.Î÷èð
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2012

ÀÃÓÓËÃÀ
ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã ..................................................................................................... 9
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
ÁÎÃÄ ÕÀÀÍÒ ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÀÆ ÒªÐÈÉÍ
ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÛà ÁÝÕƯ¯ËÝÕÈÉÍ ÒªËªª ÒÝÌÖÑÝÍ ÍÜ
1. Èõ Õ¿ðýýíýý Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ, óëñ îðíûã
òîõèíóóëàõ òàëààð àâñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä ................................................... 11
2. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä óëñóóäààð çºâøººð¿¿ëýõèéí
òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë ...................................................................................... 31
3. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë öóöëàãäàí Àâòîíîìèò óëñ áîëæ õóâèðñàí íü . 55
4. Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõàã ........................................ 56
5. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð áóñàä ã¿ðýíòýé õàðèëöàà òîãòîîõ
øèíý îðîëäëîãî õèéñýí íü ............................................................................... 63
6. Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí 1915 îíû ãýðýý Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûã õÿçãààðëàæ Àâòîíîìèò óëñ áîëãîñîí íü ..................... 78
7. Ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé äàðààõ Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ............................. 90
ÁÎÃÄ ÕÀÀÍÒ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËÀË,
ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÀÆ ÁÀÉÄÀË, ÒÝÌÖÝË ÕªÄªËêªÍ
(1911-1917)
1. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëàìæ, äîòîîä áîäëîãî ................................ 104
2. Ìîíãîëä ãàäààäûí êàïèòàëûí ºðñºë人í, èìïåðèàëèñò çºð÷èë
õ¿÷òýé áîëñîí íü .............................................................................................. 121
3. Àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë äîðîéòîæ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà
õàð øàð ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë ºðíºñºí íü ................................... 133
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ÍÎÌ, ÒÎÂÕÈÌÎË
ÀÐÄÛÍ ÀÐÄ×ÈËÀËÛÍ Äª×ÈÍ ÆÈËÈÉÍ
ÀËÄÀÐÒ ÇÀÌ, ÀÐÄÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒªËªª ÒÝÌÖÝË
1. Àðäûí àðä÷èëàëûí äº÷èí æèëèéí àëäàðò çàì Àðäûí Çàñãèéí
òºëºº òýìöýë ..................................................................................................... 146
2. Àðäûí çàñàã Óíãåðíèéõíèéã á¿ðìºñºí óñòãàõûí òºëºº òýìöýæ,
íèéãìèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýæ ýõëýñýí íü (1921 îíû 2-ð õàãàñ) ... 151
3. Àðäûí òºðèéã áýõæ¿¿ëæ, íèëýýä ã¿íçãèé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýñýí íü (1922-1924 îíä) .......................................... 154
4. 1924 îíû 11-ð ñàðä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã òóíõàãëàñàí íü 159
5. Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä ............................................................................. 161
6

ÊÀÏÈÒÀËÈÇÌÛÃ ÀËÃÀÑÑÀÍ ÍÜ
1. Îðøèë ................................................................................................................ 166
2. 1921 îíä àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìûã
ñîíãîæ àâñàí íü ................................................................................................ 170
3. Õî¸ðäóãààð á¿ëýã: Íàì áîë êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàã÷ õ¿÷ ìºí ............................................................................ 182
4. Ãóðàâäóãààð á¿ëýã: Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä Àðäûí çàñãèéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã .................................... 191
Àðäûí òºðººñ ãàäààä áîäëîãûí õóâüä ã¿éöýòãýäýã ¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä ....... 192
Àðäûí òºðººñ äîòîîä áîäëîãûí õóâüä ã¿éöýòãýäýã ¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä ...... 196
5. ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã: Êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõºä íºëººëñºí
îëîí óëñûí õ¿÷èí ç¿éëñ .................................................................................. 204
ÁÍÌÀÓ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íàéðàìäàë, íÿãòðàë óëñ
ò¿ìí¿¿äèéí õîîðîíäûí íºõºðëºë, äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýëä ........................................................................ 209
6. Òàâäóãààð á¿ëýã: ¯éëäâýðæèëò ...................................................................... 213
7. Çóðãàäóãààð á¿ëýã: ÕÀÀ-ã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëñîí íü ..................... 223
8. Äîëäóãààð á¿ëýã: Ñî¸ëûí õóâüñãàë. Àðäûí áîëîâñðîë áà ãýãýýðýë ........ 232
Øèíæëýõ óõààí õºãæñºí íü ........................................................................... 235
Óòãà çîõèîë, óðëàã õºãæèæ èðñýí íü ............................................................ 237
9. Íàéìäóãààð á¿ëýã: Àðä îëíû àæ áàéäàë, ñî¸ëûí õýìæýý äýýøèëñýí íü 243
10. Òºãñãºë ............................................................................................................... 248
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ªÃ¯¯ËÝË, ÈËÒÃÝË
1. ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 40 æèëèéí îé ....................................................... 249
2. ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 40 æèëèéí îé ....................................................... 255
3. Òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâ÷ Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàñàí íü ...... 263
4. Îêòÿáðèéí Èõ õóâüñãàë Ìîíãîë îðîíä íºëººëñºí íü .............................. 270
5. Êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä îðñîí íü ............................................. 275
6. ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí òóðøëàãà ....................................... 282
7. Óëààíáààòàð ìèíü ............................................................................................ 293
8. Óðüäûíõèéãàà áîäîëöâîë óðàãøëàõàä ñóðãàìæòàé ................................... 294
9. Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûí çàðèì àñóóäàë .................................................... 302
10. Íåêîòîðûå âîïðîñû îá èñòîðèè çåìåëíûõ îòíîøåíèé â Ìîíãîëèè ..... 308
11. Äîêëàä àêàäåìèêà Á.Øèðåíäûáà íà íàó÷íîé êîíôåðåíöèè
â Ìîñêâå ïî òåìå “ñòðîèòåëüñòâî ñîöèàëèçìà-ãëàâíûé èòîã
ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè ............................................................... 326
ĪЪÂįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ: ÑÀÍÀË, د¯ÌÆ
1. Íàìûí òîâ÷ ò¿¿õèéí 3 äóãààð á¿ëãèéã ðåäàêòîðëàõ òàëààð ãàðãàõ
óðüä÷èëñàí ñàíàë ............................................................................................. 331
2. Ñ.Ï¿ðýâæàâûí äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîõ ñýäâèéí òóõàé
óðüä÷èëñàí ñàíàë ............................................................................................. 333
7

3. Â.È.Ëåíèíèé òóõàé áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë íîìûí òàëààð
ðåäàêòîð õèéñýí Á.Øèðýíäýâèéí òîäîðõîéëîëò ....................................... 334
4. Ã.Öýðýíäîðæèéí äèññåðòàöèéí òóõàé ñàíàë .............................................. 334
5. ×.Äàëàéí äèññåðòàöèä ºãºõ ñàíàë ................................................................ 335
6. ͺõºð Õ.Íÿìáóóä ............................................................................................. 340
7. ͺõºð Ñàìáóóä ................................................................................................. 341
8. Ëè ϸí Ðåãèéí äèññåðòàöèä ºãºõ ñàíàë ...................................................... 342
9. Ðåöåíçèÿ íà ðàçäåë “Íîâåéøàÿ èñòîðèÿ ÌÍД ó÷åáíèêà
èñòîðèè ÌÍÐ .................................................................................................... 344
10. Çíà÷åíèå âûõîäà îäíîòîìíèêà â èçó÷åíèè èñòîðèè ÌÍÐ ...................... 348
11. Íà ðàáîòó Ï.Ãîòîâà “Ôîðìèðîâàíèå ìîíãîëüñêîé íàöèîíàëüíîé
èíòåëëèãåíöèè”, ïðåäñòàâëåííóþ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè
êàíäèäàòà èñòîðè÷åñêèõ íàóê ....................................................................... 355
12. Îòçûâ íà ðàáîòó òîâ Ë.Øàãäàðñ¿ðýí íà òåìó “Ïîëèòè÷åñêîå
îáó÷åíèå íà óðîêàõ àëãåáðû è ãåîìåòðèè â VI-VIII êëàññàõ
ñðåäíåé øêîëû â óñëîâèÿõ ÌÍД ................................................................. 358
13. Êðàòêèé îòçûâ íà àâòîðåôåðàò äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè ïî òåìå
“Ê èñòîðèè ìàòåìàòè÷åñêèõ çíàíèè â Ìîíãîëèè î äðåâíåéøèõ
âðåìåí äî íà÷àëà ÕÕ âåêà” ............................................................................. 359
14. Ïðåçèäåíò àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ àêàäåìèê äîêòîð Á.Øèðýíäûá
Î äèññåðòàöèè Í.Ñýð-Îäæàâà “Äðåâíÿÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè”
ïðåäñâàâëåííîé ñîèñêàíèå ñòåïåíè äîêòîðà èñòîðè÷åñêèõ íàóê .......... 360
15. Îòçûâ íà àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè òîâ. Ì.Ñàíæäîðæà
“Âîçíèêíîâåíèå è ðàçâèòèå ìîíãîëüñêîãî íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî
ãîñóäàðñòâà (1921-1924) ïðåäñòàâëåííîé íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé
ñòåïåíè äîêòîðà èñòîðè÷åñêèõ íàóê” .......................................................... 362
16. Îòçûâ íà äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó òîâ. Ö.Äàâààäîðæà “Ïðîáëåìû
ìåæäóíàðîäíîãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà è
ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ìíð”, ïðåäñòàâëåííóþ íà ñîèñêàíèå
ó÷åíîé ñòåïåíè-äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê ........................................... 363
17. Îòçûâ íà äèññåðòàöèîííóþ ðàáîòó òîâ.Ø.Áèðû “Ìîíãîëüñêàÿ
èñòîðèîãàðôèÿ XIII-XVII çà”, ïðåäñòàâëåííóþ íà îñèñêàíèå ó÷åíîé
ñòåïåíè äîêòîðà èñòîðè÷åñêèõ íàóê ........................................................... 365
18. Îòçûâ î äèññåðòàöèè òîâ.Íàìæèìà íà òåìó: “Ïðîáëåìó ýôôåêòèâíîãî
ðàçâèòèÿ òðàíñïîðòíîé ñèñòåìû ìíð”, ïðåäñòàâëåííîé íà ñîèñêàíèå
ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê ........................................... 367
19. Îòçûâ î ðàáîòå òîâ. Õ.Äàøäîíäîâà ïî òåìå “Îñíîâíûå ïðîáëåìû
èíòåíñèôèêàöèè îòðàñëåé æèâîòíîâîäñòâà â ÌÍД ïðåäñòàâëåííîé
ê çàùèòå íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê . 367
20. Îòçûâ äà. ðàáîòó Ñ.Ïóðýâæàâà “Ëàìàèñòñêèé ìîíàñòûðü
ãàíäàí-äçóí-õóðý â ìîíãîëèè” ........................................................................ 368
21. Î õîäå ðàáîòå ïî ñîñòàâëåíèþ òðåõòîìíîé èñòîðèè ÌÍÐ ..................... 369
22. Òîâ Äîëãîðìå .................................................................................................... 373
8

“ÀÊÀÄÅÌÈ× ÁAÇÀÐÛÍ ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ×ÓÓËÃÀÍ”
III ÁÎÒÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã
Ìîíãîë óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, Øèíæëýõ óõààíû
ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷, óëñ òºð, ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû
íýðò ç¿òãýëòýí Áàçàðûí Øèðýíäýâ Ìîíãîë óëñàä ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû
ñóäàëãààíû ñýäâèéí õ¿ðýý ºðãºæèí òýëæ, ñóäàëãààíû øèíèéã ýðýëõèéëýõ
àðãà áîëîâñðîí õºãæèõºä ººðèéí õóâü íýìðèéã îðóóëñàí íýðò ò¿¿õ÷ þì.
Áàçàðûí Øèðýíäýâ ìîíãîëûí ò¿¿õ÷äýýñ àíõëàí ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû (Sc.D) äîêòîðûí çýðãèéã õàìãààëæýý. Òýðáýýð 1960 îíä ÇÕÓ (òýð
¿åèéí íýðýýð)-ûí ØÓÀ-èéí Äîðíî Äàõèíû ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíä “Ìîíãîëûí
Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” ñýäâýýð ýðäìèéí çýðýã õàìãààëæ ºíäºð ¿íýëýëòèéã
àâñàí áàéíà. Ò¿¿íèé á¿òýýëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºõººð àêàäåìè÷
Å.Ì.Æóêîâ, àëáàí ¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ýýð àêàäåìè÷ È.Ì.Ìàéñêèé íàð
àæèëëàæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ XIX çóóíû õî¸ð äóãààð õàãàñ, ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí
óëñ òºð, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí àñóóäëóóäûã ãîëëîí àíõààð÷ “XIX
çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë îðîí” (1963), Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” (1969),
“Àðäûí àðä÷èëëûí äº÷èí æèëèéí àëäàðò çàì àðäûí çàñãèéí òºëºº òýìöýë”
(1964), “Êàïèòàëèçìûã àëãàñàí íü (1967)” çýðýã äîðâèòîé á¿òýýë¿¿äèéã
òóóðâèõûí çýðýãöýý îëîí àðâàí ýðäýì øèíæèëãýýíèéí ºã¿¿ëýë, èëòãýëèéã
õýëýëö¿¿ëæýý.
Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí 1921 îíû õóâüñãàëûí ò¿¿õýýð äàãíàí àæèëëàõûí
çýðýãöýý ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àñóóäàëä àíõààðëàà
õàíäóóëæ, ººðèéí ñóäàëãààãàà Ìîíãîë, Îðîñûí àðõèâò áóé áàðèìò ìàòåðèàëä
ò¿øèãëýí ÿâóóëæ áîäèòîé ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí íü Ìîíãîë ò¿¿õ ñóäëàëä
ºíºº ÷ ¿íý öýíý àëäààã¿é áàéíà.
Òóõàéëáàë, XIX-ÕÕ çóóíû çààãààð èìïåðèàëèñò êàïèòàë õÿòàäàä õ¿÷òýé
íýâòýð÷, Ìîíãîë îðîí ÷ îëîí óëñûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâö,
äýëõèéí êàïèòàëèñò çàõ çýýëèéí íºëººíèé õ¿ðýýíä ààæìààð òàòàãäàí îðæ,
òýð õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí õ¿í àìûí çàðèì õýñãèéí äîòîð õóäàëäàà èäýâõòýé
õºãæèæ ýõýëñíèéã öîõîí òýìäýãëýõèéí õàìò, ãàäààäûí êàïèòàë íýâòýðñýí íü
àðä îëíû àìüäðàëûã óëàì á¿ð äîðîéòóóëæ, Ìàíæèéí ýñðýã áîñëîãî ºðãºæèæ,
îðîí äàÿàð ò¿ãýí äýëãýðýõ áîäèò øàëòãààíû íýã áîëñíûã áàðèìò òàòàí
òîäðóóëæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ Àðäûí òºðèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû àñóóäàëä
àíõààðàë õàíäóóëæ, òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààã ãàðãàõûí õàìò
íàðèéí òºâºãòýé ò¿¿õýí íºõö뺺ñ áîëæ, Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ òóíõàãëàõûí
ºìíºõ ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä àðäûí òºð íü õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéí
õýëáýðýýð îðøèæ áàéñíûã Ìîíãîëä Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàãëàë òîãòñîíû
40 æèëèéí îéä çîðèóëàí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ 1964 îíä çîõèîí
9

áàéãóóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä òàâüñàí èëòãýëäýý öîõîí
òýìäýãëýæýý. ̺í òýðáýýð “Íåêîòîðûå âîïðîñû èñòîðèè çåìåëüíûõ
îòíîøåíèé â Ìîíãîëèè” ºã¿¿ëýëäýý Ìîíãîëûí ãàçðûí õàðèëöààíû õºãæëèéã
ò¿¿õýí óëàìæëàë, í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîãòîé óÿëäóóëàí ñóäëàæ
áîäèòîé ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí áàéíà.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ò¿¿õèéí çàíãèëàà
àñóóäëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõûí çýðýãöýý îëîí ñóäëàà÷, ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû
àæëûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ, ýõ ò¿¿õèéí ñóäàëãààã ãàðäàí ÿâóóëàõ ýðäìèéí
çýðýã öîëòîé ¿íäýñíèé àâúÿàñëàã ìýðãýæèëòýí òºðºí ãàðàõ ¿éëñýä ººðèéí
÷àäâàð, îþóí óõààíûã õàðàìã¿é çîðèóëñíûã áèä ìýäíý.
Ò¿¿íèé òóóðâèñàí Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí ñýäâèéã õºíäñºí,
¿íýëýëò ä¿ãíýëò á¿õèé òîìîîõîí ñóäàëãààíû á¿òýýë¿¿ä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ºã¿¿ëýë, èëòãýëèéã îëæ öóãëóóëàí “Áàçàðûí Øèðýíäýâèéí á¿òýýëèéí
÷óóëãàí” àðâàí áîòü çîõèîëûí ãóðàâ äàõü áîòü áîëãîí “Îð÷èí ¿åèéí
Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàë” á¿òýýëèéã Òà á¿õíèé îþóíû ìýëìèéä ºðãºí áàðüæ
áàéíà.
Òóñ áîòèéí íýãä¿ãýýð õýñýãò ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîë îðíû íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, Ìîíãîëûí òºðèéí ñýðãýí ìàíäàëò, Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðààñ òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë, Ìîíãîë,Îðîñûí õàðèëöàà,
Îðîñ, Õÿòàäûí òóíõàã, 1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýý, ò¿¿íèé ¿ð
äàãàâàð, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëàìæ,òºðèéí ãàäààä, äîòîîä
áîäëîãûí òàëààð Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóóðü ñóäàëãààíû “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”
(ÓÁ., 1966) á¿òýýëèéí äýä áîòèä ò¿¿õ÷ Ø.Ñàíäàãèéí õàìò áè÷ñýí õýñãýýñ
ýìõòãýí îðóóëàâ.
Õî¸ðäóãààð õýñýãò àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí õóâüñãàëò
àðãà õýìæýýí¿¿ä, ãàäààä, äîòîîä áîäëîãî, ãàçðûí õàðèëöààíû àñóóäàë,
õóâüñãàëûí ¿å øàò á¿ðò îëñîí àìæèëò, áýðõøýýëèéí ò¿¿õèéã òîäðóóëàí
ºã¿¿ëñýí íîì, òîâõèìîëûã, ãóðàâ äàõü õýñýãò ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë,
èëòãýë¿¿äèéã, äºðºâ äýõ õýñýãò Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûí íîì á¿òýýë áîëîí
ò¿¿õ÷, ñóäëàà÷äûí ýðäìèéí çýðýã öîë õàìãààëàõàä ºãñºí ñàíàë ø¿¿ìæ,
çºâëºìæ¿¿äèéã îðóóëñàí áîëíî. Òà á¿õýí óíøèí ñóäëàæ, îþóíû àÿëàë õèéíý
ãýäýãò èòãýíýì.
Íîìûí áóÿí îðøèõ áîëòóãàé
Äîêòîð, ïðîôåññîð
2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1
Á.Ïóíñàëäóëàì
10

ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
ÁÎÃÄ ÕÀÀÍÒ ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÀÆ ÒªÐÈÉÍ
ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÛà ÁÝÕƯ¯ËÝÕÈÉÍ ÒªËªª ÒÝÌÖÑÝÍ ÍÜ
1. Èõ Õ¿ðýýíýý Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ,
óëñ îðíûã òîõèíóóëàõ òàëààð àâñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä
Àçè òèâèéí òºâä Ìîíãîë îðîí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí òóíõàãëàñíû
äàðàà óëñ òºðèéí á¿õ ýðõ íü Áîãä ãýãýýí áà ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçðûí ãàðò
øèëæèí îðñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí òºð áîë øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ Áîãä õààíò
óëñûí õýëáýðýýð ñýðãýýí áàéãóóëàãäàæ, òºðèéí òîëãîéä Ìîíãîëûí øàðûí
øàøíû òîëãîéëîã÷ Æèáçóíäàìáà õóòàãò (1870-1924) ñóóæýý. Õýðýâ 200 ãàðóé
æèëèéí ºìíº 1691 îíä Õàëõûí øàðûí øàøíû òîëãîéëîã÷ àíõäóãààð áîãä
ãýãýýí Çàíàáàçàð áóþó ªíäºð ãýãýýí òýð ¿åä èä ºãñºæ ÿâñàí ìàíæ íàðûí
ºìíº ñ¿ðäýæ, îãò òýìöýëã¿éãýýð õàð, øàð ôåîäàëóóäûã õîéíîîñ äàãóóëàí
Ìàíæ ÷èí óëñàä äàãààð îðæ, Ìîíãîëûí òºðèéã áóñíèóëñàí àõóë, íàéìäóãààð
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà áîë ìàíæ-õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýìèéã
ýñýðã¿¿öñýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí øèíý
ºðíºëòèéí øóóä íºëººãººð Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ÷ óëñ îðíûã ìàíæ-õÿòàäûí
ýðõøýýëýýñ òóñãààðëàí òóëãàð òºðºº ñýðãýýí ìàíäóóëàõûí òºëºº õýðýãò
îðîëöîõ áîëñîí ò¿¿õýí ººð íºõöºëä àìüäàð÷ áàéñàí áà óóë õºäºë㺺íèéã
òîëãîéëæýý.
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà 1870 îíä Ëõàñàä Äàëàé ëàìûí íýã øàäàð
ò¿øìýäèéí ãýðò òºðæýý. ĺðâºí íàñòàé áàéõàä íü ò¿¿íèéã Õàëõààñ çîðèóä
èëãýýñýí ýë÷ íàð î÷èæ 1874 îíä òºðºë òºðºãñäèéí õàìòààð çàëæ Õ¿ðýýíä
àâ÷èð÷ýý. Æèáçóíäàìáûã Ò¿âäýýñ óðüæ àâ÷ðàõàä àðäààñ ¿ëýìæ çàðäàë ìºíãº,
àäóó ìàë ãàðãóóëæ õîõèðóóëæ áàéæýý.
Áîãä Æèáçóíäàìáà Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òîëãîéëîã÷ ó÷èð, ñ¿ñýã
áèøðýëä àâòàãäàí ñ¿ì õèéä á¿ðõñýí òóñ îðîíä òóéëûí èõ íºëººòýé áºãººä
õàìæëàãà, õºðºí㺠÷èíýýãýýð õàìãèéí áàÿí øàð ôåîäàë áîëñîí áà ò¿¿íèéã
òîéðîí áóñàä ôåîäàë õ¿ðýýëýõýýñ áèø, ò¿¿íòýé ºðñºëäºí õààí øèðýý
áóëààëäàõ õ¿í áàéñàíã¿é. Õàðèí ôåîäàëûí ¿ëàìæëàë ýðõ áà õóóëü öààçûã
áàðèìòëàí óãñàà ÿçãóóð õººâºë, Õàëõûí äºðâºí õàíû äîòðîîñ õàìãèéí àõìàä
Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì Ìîíãîëûí õààí áîëæ áîëîõ òàëòàé áàéñàí áîëîâ÷ ýíý
õ¿í óëñ òºðèéí ñ¿ð íºëºº àñàð èõã¿éí äýýð á¿ñàä õàð ôåîäàëóóäûí ç¿ãýýñ
òýìöýë ºðñºë人íòýé áàéâ. Æèáçóíäàìáà õààí øèðýýíä ñóóõ ¿åä Äàøíÿì,
“Áè áîë ýíý ò¿âä ãàðàëòàé Æèáçóíäàìáûã áîäâîë, èõ ×èíãèñ áîãäûí óãñààíû
õààäûí äîòðîîñ àõìàä íü áèëýý” ãýæ äóðã¿éöýõ ñàíàà ãàðãàæ áàéñàí áîëîâ÷
ò¿¿íèéã õýí ÷ äýìæñýíã¿é ºíãºðñºí áèëýý.
11

Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ãàçðûí Á¿ãä Õýðãèéã Ò¿ð Åðºíõèéëºí Çàõèð÷ Ǻâëºí
Øèéòãýõ Ãàçàð, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çàðëàí òóíõàãëàõ, Áîãä ãýãýýíèéã
õààí øèðýýíýý çàëàõ, óëñûã çîõèîí áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë õèéæ íýãýíò
äóóñãàñíû äàðàà áóóæ õàìàã ýðõýý Áàéíãûí çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëæýý.
Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð àíõëàí òàâàí
ÿàìíààñ á¿ðýëäýæ áàéâ. Ýë ÿàìä íü Äîòîîä Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷
ßàì, Ãàäààäûí Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì, Öýðãèéí Õýðãèéã Á¿ãä
Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì, Ñàíãèéí Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì,
Ø¿¿õèéí Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì áîëíî.
Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä Õýðãèéã Á¿ãä Ýðõëýí Øèéòãýã÷ ßàì 1912 îíä
Õààíò Îðîñ óëñ, Ôðàíö, Àíãëè, Ãåðìàí, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Áåëüãè,
ßïîí, Äàíè, Ãîëëàíäè, Àâñòðè çýðýã óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿâäëûí ÿàìàíä
Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàí òóõàé çàðëàí ìýäýãäæýý. Ýíýõ¿¿ ìýäýãäýëä
ºã¿¿ëýõäýý, ìîíãîë÷óóä íèéò á¿õíýýð ýðòíýýñ òîãòñîîð èðñýí ººðèéí ãàçàð
îðîí áà øàøèí ñóðòàë, ¸ñ æóðìûã àëäàãäàõã¿éãýýð ñàõèõ ó÷ðàà íýãýíò
×èí óëñààñ ñàëààä “ººðòºº òîãòíîæ ººðºº ýçýðõýõ óëñ òºð áàéãóóëàí Õàëõ
ìîíãîëûí øàðûí øàøíû ýçýí Æèáçóíäàìáà ëàìûã Ìîíãîë óëñûí Õààí ýçýíä
ºðãºìæëºí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèóëààä Îëíîî ªðãºãäñºíèé òýðã¿¿í
îí õýìýýí õàëñàí...” ÿâäëûã ñîíñãîæ õàðèëöàí “ãýðýý áàéãóóëàí õóäàëäàà
íýâòð¿¿ëæ óëñûí íàéðàìäëûã çóçààòãàìóó” 1 ãýæ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí àïïàðàò òàâàí ÿàìààð
õÿçãààðëàãäñàíã¿é, 1912 îíû çóíû òýðã¿¿í ñàðä Ãààëèéí õýðãèéã åðºíõèéëºí
øèéòãýã÷ ÿàìûã íýìýí áàéãóóëæ íèéò ÿàì çóðãàà áîëæýý. Áîãä ãýãýýí, øàâü
íàðûí õýðýã ýðõëýõ Ýðäýíýøàíçóáûí ÿàì áàéãóóëæ, ò¿¿íèé õàðüÿàíàà äºðâºí
àéìãèéí íóòàã òàðàí ñóóñàí ººðèéí á¿õ øàâü íàðûã ç¿ã ç¿ãýýð òîâ÷ëîí
çàõèðàõ á¿ãäèéí äàðãà, äýä äàðãà íàéìààä îðîí òîî áàéãóóëæ òóñ òóñ òàìãà
îëãóóëàí á¿ãäèéí äàðãûã çàñãèéí ¸ñîîð, äýä äàðãûã òóñëàã÷èéí çýðãýýð
ÿâóóëæ òóñ ÿàìíàà çàõèðóóëæýý.
Õýðýâ Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Á¿ãä õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëýí
çàõèðàí øèéòãýõ äàðãààð ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, õàìààðñàí äàðãààð æ¿í
âàí Ãîìáîñ¿ðýí, ò¿ð çºâëºí øèéòãýõ ò¿øìýäèéí òóøààëä æàíæèí ÷èí âàí
Õàíääîðæ, õàìààðñàí æàíæèí õýâýé áýéñ Ãîìáîñ¿ðýí, âàí Öýðýíñîä íîì,
ã¿í Íàìñðàé, äàà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð áàéñàí àõóë, ò¿¿íèéã õàëñàí Áîãäûí
Áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿í ¿íäñýý𠺺ð÷ëºãäºí çàñãèéí òýðã¿¿íä
õàìãèéí íºëºº á¿õèé òîì øàð ôåîäàë Öýðýí÷èìýä ãàð÷ èðæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä äà ëàì
Öýðýí÷èìýä, Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä ÷èí âàí Õàíääîðæ, Öýðãèéí
ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä ýðäýíý äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéäàä ò¿øýýò õàí ×àãäàðæàâ, Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä ýðäýíý âàí
Íàìñðàé íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý.
1
Óëñûí àðõèâ, 1-8-133.
12

Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò ãàäàãä áîäëîãî, äèïëîìàò õàðèëöàà
ýðõëýí øèéòãýõ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì áàéãóóëàãäàí Ìîíãîë óëñààñ ãàäààä äàõèíòàé
õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ àñóóäëûã ãàðäàí ýðõëýí ÿâóóëàõ áîëæýý.
Ìîíãîëûí òºð ñýðãýí áàéãóóëàãäñàíààñ ýõëýí øàð, õàð ôåîäàëóóäûí äîòîð
çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöýë ÿâàãäñàí áèëýý. Òàâàí ÿàìûã àíõ áàéãóóëàõàä
Äîòîîä ÿàìûã áóñäààñ äýýã¿¿ð òàâüæ ¿çýõýýð òîãòñîí àæýý. ªºðººð õýëáýë,
Äîòîîä ÿàì íýãýí ¸ñíû Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé
áàéæýý. Ãýòýë õàð ôåîäàëóóä, ò¿¿íèé äîòîð ÷èí âàí Õàíääîðæ (1871-1915), äà
ëàì Öýðýí÷èìýä òýðã¿¿òýé øàð ôåîäàëûí çàõèðàõ ÿâäëûã îãò õ¿ññýíã¿é ó÷èð,
ýõëýýä òºðèéí õýðýã õºòëºõºä îéøîîõã¿é áàéäàë ãàðãàæýý.
¯¿íýýñ áîëæ çàðãà òýìöýë ãàð÷ Áîãä ãýãýýíä õ¿ðñýí áºãººä Áîãä ÷ øàð
ôåîäàëóóäûí ýðõ àãøèéã á¿ðýí õàìãààëæ çàðëèã áóóëãàæ Äîòîîä ÿàìûã
óëñûí äîòîð òýðã¿¿ëýõ àõìàä ÿàì ãýæ ¿çýýä ãàãöõ¿¿ ãàäààä äàõèíòàé
íàéðàìäàõûã ýðõýìëýí ãàäààäûí õýðãèéã ÷óõàë÷ëàõûã çààæ Ãàäààä ÿàìûã
äýä, Öýðãèéí ÿàìûã ãóòãààðò, Ñàíãèéí ÿàìûã äºò㺺ðò, Ø¿¿õ ÿàìûã
òàâäóãààðò áîëãîí äýñýëæýý.
Ýíýõ¿¿ øèéäâýð õàð, øàð ôåîäàëóóäûí õîîðîíäûí çºðºë人íèéã ýöýñ
áîëãîæ ÷àäñàíã¿é. Ýðõ ÿìáà áóëààöàëäàõ ÿâäàë òýäíèé äîòîð ºäºð èðýõ á¿ð
õ¿÷òýé áîëñîîð áàéâ.
Ýíý íü óäàõã¿é Åðºíõèéëºí Çàõèðàõ ßàì áàéãóóëæ Åðºíõèé ñàéäûã
òîìèëîõîä õ¿ðãýñýí áà ÷óõàì õýíèéã èéì ºíäºð òóøààëä òàâèõ òàëààð
ôåîäàëóóäûí äóíä èë äàëä çºð÷èë äàõèí ºðíºâ. 1912 îíû 5-ð ñàðä Ìîíãîë
äàõü Îðîñûí êîíñóë Ëþáà, Áýýæèí ðóó Õààíò Îðîñûí ýë÷èí ñàéäàä
ìýäýýëýõäýý, Õ¿ðýýíèé ñàéä íî¸äûí õîîðîíä ñ¿ðõèé õóðö çºðºë人í áàéíà,
çàñãèéí õàìàã ýðõ ìýäëèéã äà ëàì òýðã¿¿òýé Õàð÷èíû õýäýí ò¿øìýä ãàðòàà
àâ÷ýý ãýæýý.
Ýöñèéí ä¿íä õàð ôåîäàëóóäûí òýìöýë òàëààð ºíãºðñºíã¿é. 1912 îíû 7-ð
ñàðä á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí òóøààë áèé áîëæ, ò¿¿íä ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýíã (1878-1919) òîõîîí òîìèëæýý. “Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã” 1912
îíû 7-ð ñàðä ýíý òóõàé ìýäýýëýõäýý, Áîãä ãýãýýí çàðëèã áóóëãàæ Ñàéí íî¸í
õàíûã èõ îðäîíäîî óðèí àâ÷èð÷ á¿ãäèéã çàõèðàõ ñàéäàä òàâèâ. Ýíý òàâüñàí
ó÷èð íü îëîí á¿ãä ìîíãîë÷óóä Äà ëàìûã àâàõã¿é õýìýýí äàâæ ìýä¿¿ëæ
ñàÿ Ñàéí íî¸í õàíûã òîìèëñîí áàéíà. Óðüäûí äà ëàì áîë ñàéä ò¿øìýäèéã
õ¿íäëýõã¿é áà áàñ ìóó ãýæ òýìäýãëýæýý ãýæýý. Èéíõ¿¿ ìîíãîë óëñàä á¿ãä
õýðãèéã åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàì áóþó Ñàéä íàðûí Ǻâëºë áàéãóóëàãäæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðò Öýðýí÷èìýäýýñ áóñàä îëîíõè ñàéä íî¸ä
Õààíò Îðîñûí òàëûã áàðèìòëàõ õàíäëàãà á¿õèé áàéæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð ÿìàð óëñûã ò¿øèõ òàëààð õî¸ð ëàãåðü ¿¿ñýæ áàéñàí íü
òýð á¿ëãýý. Òýäíèé äîòîð àëü ÿìàð óëñûã ò¿øèõ òóëãóóðëàõ òàëààð çºðºë人í
áàéâ÷, íèéòýýðýý òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ, àëáàí ÿàìä, çàñàã çàõèðãààã
çîõèîí áàéãóóëæ äîòîîä áîäëîãî ÿâóóëàõäàà ÿìàð ÷ ãàäíûí íºëººã¿é, áèåý
äààõ øóãàì áàðèìòàëæ áàéæýý.
13

Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò çºâõºí Õàëõûí õàí, âàíãóóä, õóòàãò
õóâèëãààä îðîëöîîä çîãñîîã¿é, ìºí ªâºð ìîíãîëûí ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã óäèðäñàí íºëºº á¿õèé çàðèì íî¸ä îðîëöæýý.
Ìàíæèéí áîøãèéã õàëñàí Ìîíãîëûí øèíý òºð ºäºð òóòìûí àëáàí àæèë
õºòëºõ ÿàìíààñ ãàäíà ººðòºº òàìãà òýìäýã, ñ¿ëä äàëáàà áàòëàí, íèéñëýë
õîòîî ñîíãîí òóñãààð óëñûí øèíæ ÷àíàðûã îëæ àâñàí áèëýý.
1911 îíû ºâëèéí äóíäàä ñàðûí 25-íä Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýã÷ ÿàì ýðõëýí “Ìîíãîë ººðòºº òóñãàé óëñ áîëîí òóëãàð òºð áàéãóóëæ,
×èí óëñûí õóóëü äóðýì, ñóðòëûã õýðýãëýõã¿é áîëñíû òóëä” Ìîíãîëûí îëîí
ÿàìä øèíý òàìãà íýýí ÿâóóëàõ òóõàé Áîãäîä õ¿ñýí àéëòãàæ ¸ñîîð áîëãóóëàí
ã¿éöýòãýæýý. 2
Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàòò, Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ñóóñàí 1911
îíîîñ õîéøõè îí òîîëëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí” ãýæ íýðëýõ áà æèë á¿ðèéí
12-ð ñàðûí 29 áóþó ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íèéã Óëñûí áàÿðûí ºäºð
áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéõààð òîãòæýý. Ýíý òóõàé àëáàí áàðèìòûã
àâ÷ ¿çýõýä øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí áàÿðûí
ºäðèéã òîãòîîõ òóõàé Äîòîîä ÿàì ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõäàà, ×èí óëñûí çàñàã
õýëõýý áóóð÷, ñàéä ò¿øìýä õóóëèéã ãàæóóäóóëàí ñàìóóðóóëàõàä Èõ Õ¿ðýýíä
ñóóëãàñàí ñàéä ò¿øìýäèéã ¿ëäýí áóöààæ, ãàçàð îðíû ñóðòëûã çàëðóóëàí
ãýãýýí òºðèéí ÷óõàë ¿íäñèéã òóñãàéëàí áàäðóóëàõûã ýðìýëçýí á¿ãäýýð ñàíàà
íèéëæ, ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íä Î÷èðäàð Áîãä ãýãýýíèéã óëñûí
õààíä ºðãºìæëºí ñóóðèíä çàëæ, òóëãàð òºðèéã íýýñýí íü áóì ò¿ìýí æèë
áîëòîë ¿¿ðä ò¿âøíýýð áàòæèí øàøèí ýðäýíý óëìààð ºðíºí äýëãýðýõèéã, ÷èí
¿íýíõ¿¿ãýýð çàëáèðàí õ¿ñýõ ñàíàà ìºí ãýæ òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ æèë á¿ð
ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íèéã “íèéòýýð äàíøèã õóðàë õóðàõ, áóðõàí
ø¿òýýíä õ¿æ òàõèë òàâèãëàë ºðãºæ ººð ººðèéí õèð ÷èíýýãýýð íîì áóÿíûã
¿éëäýæ åðººë õóòãèéã ãóéí íèã¿¿ëñýõ¿é ñýòãýëýýð àëèâ àìüòíû àìèéã àâàð÷
áàéõ ºäºð” 3 áîëãîâ.
Ìîíãîëûí òºð ñýðãýí ìàíäñàíû èõ áàÿðûí ºäºð Áîãä ýçýí ãýãýýíä
Õàëõûí äºðâºí èõ õàí åñºí öàãààíû àëáà ºðãºæ áàéõààð òîãòæýý. Ýíýõ¿¿
æóðàì òîãòñîí ò¿¿õèéã õººæ ¿çâýë, Ò¿øýýò õàí àíõ ñàíàà÷èëæýý. Ò¿øýýò
õàí Äàøíÿì, VIII Áîãäûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíýý çàëàí ñóóëãàõ ¿åä
äóðã¿éöýõ áàéñàí áàéòàë íýãýíò á¿õ Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ñóóñíûõ íü
äàðààõàí Õàëõûí áóñàä ãóðâàí õàíààñ ò¿ð¿¿ëýí ñýì äàëäóóð ñàíàà÷ëàãà
ãàðãàí æèë á¿ðèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí 9-íèé ºäºð åñºí öàãààíû àëáà
ºðãºæ áàéõ òóõàé º÷ñºí àæýý.
Èõ Õ¿ðýýã Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë õîò áîëãîæ Íèéñëýë Õ¿ðýý õýìýýí
àëáàí ¸ñîîð íýðëýõ áîëæýý. Ýíý òóõàé Äîòîîä ÿàìíààñ îëîí ÿàìä, äºðâºí
àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí íàð, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé õàìáà íîìóí õààí
2
Óëñûí àðõèâ, 2-16-98.
3
Óëñûí àðõèâ, 2-16-248.
14

ýðäýíý øàíçóäáà, Õºâñãºë íóóðûí óðèàíõàéí çàñàã íàðò 1911 îíû 12-ð ñàðûí
26-íä çàðëàí ÿâóóëñàí áè÷èãò äóðäñàí íü: “...Èõ Õ¿ðýý áîëáààñ ìàíàé Ìîíãîë
óëñûí ýçýí Áîãä õààíû ãýãýýí çàëðàí ñóóãàà á¿ãäýýð áàðààëõàí èðýõ ÷óõàìõ¿¿
ìàíëàé ãàçàð ìºí. Îëîí óëñûí õààäûí ñóóãàà õîòûã öºì íèéñëýë õýìýýõ
íýð ºðãºìæëºõ ¸ñîí áóéí òóë, ¿¿íýýñ óðàãø ýëäýâ àëáàíû áè÷èã õýðýãò
“Íèéñëýë Õ¿ðýý” õýìýýí áè÷èæ ÿâáààñ ÿìàð” 4 ãýæ àéëòãàñíûã Áîãä ãýãýýí
¸ñîîð áîëãîæýý. Øàðûí øàøíû òºëººëºã÷ Áîãä ãýãýýí òºðèéí òîëãîéä
ãàðñàí ÿâäëàà óëàì ëàâøð¿óëæ õýìæýýã¿é ýðõýý ýäýëæ ººðèéã ¿ã äóóã¿é
ø¿ò¿¿ëýõèéí òóëä á¿õ ç¿éëèéã õèéæýý. Æèøýý íü, ººðèéíõºº áà õàòíûõàà
òºðñºí ºäðèéã “ªëçèé ãèéñýí èõ áàÿð” õýìýýí óëñ äàÿàð ìºðãºë ¿éëä¿¿ëæ
áàéõààð òîãòîîæýý. Ýíý òóõàé øèéäâýðò çààõäàà, æèë á¿ðèéí íàìðûí ñ¿¿ë
ñàðûí øèíèéí 8-íä áîãä ýçýí õààíû ãýãýýíèé ò¿ìýí ºëçèé ãèéñíèé èõ áàÿð,
ìºí ñàðûí 15-íû ºäºð óëñûí ýõ äàãèíûí ãýãýýíèé ò¿ìýí ºëçèé ãèéñíèé èõ
áàÿð òîõèîëäîõ òóë, Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý á¿õèé îëîí õàí âàí, ñàéä ã¿í, çàñàã,
õàìáà, öîðæ, øàíçóäáà çàñàã, ëàì, äàà ëàì, õóòàãò õóâèëãààí ëàì íàð, á¿ãäèéí
äàðãà íàðààñ äàðààëàí îëîí ò¿øìýä á¿ãäýýð ¸ñëîëûí õóâöàñ ºìñºæ áèåñ òóëæ
õè÷ýýíã¿éëýí èõ áàÿðûí ¸ñîîð ìºðãºõ áà óóë íóòàãò á¿õèé íü öºì ººð ººðèéí
õàðüÿàò ãàçàð íýã àäèë ìºðãºæ áàéñóãàé ãýæýý. Áîãä ãýãýýíèé çàëðàí ñóóäàã
èõ îðäîíä áèåýð î÷èæ ìºðãºë ¿éëäýõ æóðàì ìàø íàðèéí ÷àíä áàéæýý. Ýíý
¸ñîîð îëîí ñàéä ò¿øìýä îðäíû ãàçàðò õ¿ðñýí äàðóé òºâ ò¿âøèí áàðààëõàõàä
àìüñãàëûã äàðæ íàì ã¿ì áºãººä ñºãäºõºä ÷èí øóäðàãà, ìºðãºõºä àëãóóðõàí
áºãººä òîëãîéã ãàçàð õ¿ðãýæ íýãýíò ìºðãºæ ¸ñëîë áàðñíû õîéíî ìºí òºâ
ò¿âøèí àëãóóðõíààð ýãâýë çîõèíî. Õýðýâ îðäíû ãàçàð õ¿ðýýä äýìèé õýëýëöýõ
áóþó ç¿ã ç¿ã ñýðòýëçýí õàðàõ áà Äýýðõèéã (Áîãäûã) çàëàðñàí õîéíî õàíèàõ
íóëèìàõ õàçãàé ìóçãàé ñºãäºæ ìºðãºõ, òîëãîé áºõºñõèéõ òºäèé òîíãîëçîõ
çýðãèéã õàòóó öýýðëýæýý.
Ìîíãîëä Áîãä õààíòàé çàñàã òîãòñîí ó÷èð, òºðèéí ñàéäóóä òàíãàðàã
ºðãºõ æóðìûã òîãòîîæýý. Ýíý áîë áóñàä ãàäààä óëñóóäûí õààíò çàñãèéí
¸ñîíä íýãýí àäèë áàéäàã æóðàì. Æèøýýëáýë, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéä Õàíääîðæ õî¸ð äýä ñàéäûí õàìòààð ºðãºñºí òàíãàðàãò äóðäàõäàà,
ò¿ìýí íàñò íàðàí ãýðýëò Áîãä øàøèí òºðèéí òóë îëíîîð ñýòãýëèéã
íýãòãýæ, óëñûí ñ¿ðèéã áàäðóóëàí øàøíû ñàõèóëñàí òàíàà äààòãàë àéëòãàæ
òàíãàðàã ñàõèëãà òîãòîîõ ó÷èð, áèäíèé îëîí ìîíãîë÷óóä óðüä ×èí óëñûí
¿åä çàëüõàé ò¿øìýäèéí õ¿íä äàðëàãäàëä çîâëîí ç¿ä¿¿ðèéã îëñîí íü òóéëä
õ¿ðñíèé òóë áèä á¿ãäýýðýý ÷èí ¿íýíõ¿¿ ñýòãýëýýð Áîãä ãýãýýíýý Ìîíãîëûí
õààíä ºðãºìæëºí öºì àøèä àìãàëàí æàðãàëàíãèéí òóéëä õ¿ð÷ áóé. ¯¿íä
ìýõèéæ õè÷ýýíã¿éëýí õÿíàâààñ äîòîîäîä áîëáààñ òóñ òóñûí ¿íýí øóäðàãûã
èëýðõèéëýí, ãàäààäàä áîëáààñ áóñäûí õîðëîí õºíººã÷ àðãà ìàÿãò ¿ë õºäëºõ
òºìºð ÷óëóóíû ìýò áîëæ àþóëò äàéñíààñ àÿíãà öàõèëãààí ìýò áóöàëòã¿é
óëñûí ñ¿ðèéã áàäðóóëàí õààí ýçíèé ºìíººñ øàøèí òºðèéí òóë ç¿òãýõýä
4
Óëñûí àðõèâ, 5-29-52.
15

õÿëáàðûã ýðýõã¿é, áýðõýýñ çàéëàõã¿é, ýä¿ãýýãèéí áàéãóóëñàí òºðèéí òóë
ýíýõ¿¿ áàòëàí òîãòîîñîí òàíãàðàã ñàõèëãûã í¿äíèé öºöãèé, ç¿ðõíèé òîëüò
ìýò õè÷ýýíã¿éëýí õàéðëàíà ãýæýý.
Äýýð ä¿ðäñàíààñ ¿çâýë, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òýðã¿¿í Æèáçóíäàìáà
õóòàãò õóóëü òîãòîîë ãàðãàõ öóöëàõ, àëáàí ÿàìä, ñàéä íàðûã òîìèëîõ òàòàõ
á¿ðýí ýðõ ýäýëñýí õýìæýýã¿é ýðõò õààí áîëæýý.
Àëèâ ôåîäàëûí õààíò óëñóóäàä õàìæëàãà àðäóóäûã äàðëàí ìºëæèõºä
øàøèí õýçýýä çàñãèéí îéð òóñëàã÷ áàéäàã àõóë, Ìîíãîëûí õààíò óëñûí
òýðã¿¿íä øàøíû òîëãîéëîã÷ ãàð÷, øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí ó÷èð øàøíû
íºëºº, øàð ôåîäàëóóäûí íºëºº óëàì èõñýõýä çàì òàâüæ ºã÷ýý.
Ôåîäàëûí ¸ñò îðíóóäàä øàøíû òîëãîéëîã÷ çàñãèéí ýðõ áàðüäàã ¿çýãäýë
ôåîäàëèçìûí ò¿¿õýíä õîâîð áîëîâ÷ òîõèîëäîæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò àðäûí àíãèéí òºëººëºã÷ íýã ÷ îðîîã¿é,
õàìàã ÷óõàë õýðãýì òóøààëóóäûã øàð, õàð ôåîäàëóóä ººð õîîðîíäîî õóâààí
àâ÷ýý.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí íî¸ðõîã÷ àíãè, øèíý òóòàì ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí
ìîíãîë òºðèéã àðä ò¿ìíèé ýñðýã, òýäíèéã äàðëàí ìºëæèõ, äàðàíãóéëàí
çàõèðàõ çýâñýã áîëãîí õóâèðãàæýý. ¯¿ãýýð øàð, õàð ôåîäàëóóäûí ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íä îðîëöñîí ãîë çîðèëãî áèåëñýí
áàéíà.
Øèíýõýí òîãòñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü ãàäààä
äîòîîä áîäëîãî ÿâóóëàõûí çýðýãöýý óëñ îðíîî Ìàíæ-Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí
äýãëýìýýñ á¿ðýí ÷ºëººëæ àâàõ ÿâäëûã ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëãîí òàâüæýý.
Èõ Õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ õàð øàð ôåîäàëóóä òóñ Õ¿ðýýíýýñ ìàíæ
àìáàíûã õººí çàéëóóëæ, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã çàðëàí òóíõàãëàæ çîõèîí
áàéãóóëàõ àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí ¸ñëîë õèéæ òºâ çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõûí
çýðýãöýý Ìàíæ-Õÿòàäûí ýðõ ìýäëýýñ îðîí íóòãèéã á¿ðìºñºí ÷ºëººëºí àâ÷,
¿íäñýíèé çàñàã çàõèðãàà òîãòîîõûã ýí òýðã¿¿íèé çîðèëãî ãýæ ¿çýæ çîõèõ
àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâñàí áèëýý. Ýíý ¿åýð îðîí íóòàãò Ìàíæ-Õÿòàäûí
ò¿øìýä, õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã ¿íäñýíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ¿ðãýëæèëæ àðäóóä Èõ Õ¿ðýýíýýñ äîâòîëãîí
èð¿¿ëñýí Çàñãèéí ãàçðûí öýðã¿¿äòýé õ¿÷ õàâñðàí äàéñàí ýòãýýäèéã õººí
çàéëóóëæ áàéâ. Äýýð ¿åýñ ìàíæ-õÿòàäûí öàéç õýðýì áîëîí õóâèðñàí, õ¿í àì
îëîíòîé, õóäàëäàà íàéìààíû ÷óõàë çàíãèëàà Óëèàñòàé õîò, Èõ Õ¿ðýýòýé áàðàã
îéðîëöîî õóãàöààíä õàðèéí äàéñíû ýðõ ìýäëýýñ ÷ºëººëºãäæýý. Ýíä íèëýýä
òîîíû ìàíæ-õÿòàä öýðýã îðîãíîæ áàéñàí áîëîâ÷, õîòûí äîòîð áîñëîãî
ãàðãàñàí ìîíãîë÷óóä áà Õ¿ðýýíýýñ äîâòîëãîí èð¿¿ëñýí öýðã¿¿äèéí õ¿÷èíä
ñ¿ðäýæ îíöûí ýñýðã¿¿öýëã¿é áóóæ ºã÷ýý. Óëèàñòàéí ìàíæ æàíæèí Ê¿ýôýí
àðãà ìóõàðäàæ 1911 îíû 10-ð ñàðûí ýöñýýð çóãàäàí çàéëæýý. Óëèàñòàéã
÷ºëººëñºí òóõàé íýãýí àëáàí áè÷èãò ìîíãîëûí àðä, ò¿øìýä íèéëæ Óëèàñòàéí
ãàçàðò óðüä òóøààëä áàéñàí èõ áàãà òóøààëûí ìàíæ íàðûí áèåñèéã 1911 îíû
10-ð ñàðûí 29-íèé ºã뺺 ýðòíýýñ íàðàí øèíãýõ õ¿ðòýë ¿ëäýí õººæ ãàðãàâ ãýæ
16

òýìäýãëýæýý. 5
Óëèàñòàé õîòûí ìàíæ æàíæèí õººãäºí çàéëæ, Îðîñûí õèë õÿçãààðò îðæ
íóòàã áóöàõ çàâñðàà Ýðõ¿¿ä õýä õîíîã áàéõäàà,
Õ¿ðýý ð¿¿ ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûã ÿòãàí öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëñíèé
äîòîð Ãàäààä Ìîíãîë ººðòºº òîãòñîí íü ¿íýõýýð Õÿòàäûí äîòîîä ñàìóóíààñ
ºäºãä뺺. Îäîî äîòîîä ãàçðûí ñàìóóí íýãýíò òîãòñîí òóë ýíý õýðãýýñ óõàðâàë
òààðíà. “...Ìîíãîë õ¿í ñóðòàë íýýãäýýã¿é...õýðýâ òýðã¿¿ëýí ººðòºº òîãòíîõ
õýìýýâýýñ... äàðóéä... ìºõºõºä õ¿ðíý...” ãýõ ìýòýýð ÿòãàæ áàéâ. Ãýâ÷ ò¿¿íèé
ÿòãàëãà õîîñîí ñàíààøðàë áîëæýý.
Ìîíãîë äàÿàð ºðíºñºí ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ÿâöàä Ìàíæ-
Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì íóðæ áàéñíûã òýð ¿åèéí îëîí óëñûí õýâëýë
àíõààðàëòàé òóñãàí íèéòýëæ áèëýý. ßïîíû ñîíèí “Îñàêà ìàéíèöè ñèíáóí”
1912 îíû 5-ð ñàðä áè÷èõäýý: “Óëèàñòàéí áàðóóí õîéíî ¿éìýýí äýãäýæ çýâñýã
á¿õèé 100 ãàðóé ìîíãîë÷óóä Õÿòàä õóäàëäàà÷äûã äàéð÷ îðîîä ãýðèé íü
ò¿éìýðäýâ” ãýæ ìýäýýëæýý.
1911-1912 îíû ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé íýãýí ñîíèðõîëòîé
òàë íü òýð õºäºë㺺í àíãèéí òýìöýëòýé õîñëîí ÿâàãäñàí ÿâäàë ìºè. Òýìöýëä
áîññîí õºäºëìºð÷èí àðäóóä áà õîò ñóóðèíû ÿäóó÷óóä ìàíæ-õÿòàäûí ò¿øìýä,
øóíàõàé õóäàëäàà÷äûã áóò öîõèí õººí çàéëóóëàõûí õàìò áàñ “ººðñäèéí”
ôåîäàë íî¸ä ò¿øìýäèéã ýñýðã¿¿öýæ, íèéãìèéí õàìãèéí íààä çàõûí ýðõ
÷ºëººã øààðäàæ áàéñàí ¿çýãäë¿¿ä ãàð÷ýý.
Ýíý ¿åýñ Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò àðä Àþóøèéí õºäºë㺺í äàõèí
ºðíºæ, ãàäààä äîòîîäûí ìºëæèã÷äèéã óëàì øèéäâýðòýéãýýð ýñýðã¿¿öýæ
áàéëàà. Ìîíãîë äàÿàð Ìàíæ, Õÿòàäûí áîîë÷ëîëûí ýñðýã ¿íäñýíèé ýðõ
÷ºëººíèé òýìöýë ã¿íçãèéð÷ Èõ Õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Õèàãò çýðýã õîòóóä áà ãàçàð
îðîí ÷ºëººëºãäºæ áàéõàä Çàñàãò õàí àéìãèéí çàñàã íî¸í Ìàíèáàçàð ìýòèéí
ôåîäàëóóä õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûã ¿ëäýí õººõèéí îðîíä õàðèí
òýäýíòýé ýâñýæ, àðäóóäûã ìºëæèí õîõèðîîñîîð áàéñàí ¿çýãäë¿¿ä ãàðñàí íü
ñàíàìñàðã¿é õýðýã áóñàà.
Çàñàã íî¸í Ìàíèáàçàð ¿íäñýíèé ýðõ àøãèéã ¿ë îéøîîã÷ ýòãýýä áàéæýý.
Èéìýýñ ÷ Ìàíèáàçàð øóíàõàé õóäàëäàà÷èí èðãýí Ò¿ìýíæàðãàëòàé àðäóóäûí
òýìöýõýýð çýõýæ áàéõàä ò¿¿íèéã ºì㺺ëºë人 àâñàí áºãººä õîøóóíû
àðäóóäûã ìºëæèí îëñîí ýä õºðºíãèé íü àâàõóóëæ øºíèéí õàðàíõóéãààð
íóòàã áóöàõàä íü òóñàëæýý. Ìîíãîë îðîíä àðä ò¿ìíèé õ¿÷èò õºäºëãººíººð
ìàíæ-õÿòàäûí äýãëýì æóðàì íóðàí óíàñàí ÿâäàëä õÿòàäûí îëîí øóíàõàé
õóäàëäàà÷èä ñºñ õàãàðòàë àéí öî÷èæ, óðüä õîæèä ìîíãîë÷óóäûã ìºëæèí
õîõèðîîæ çàëèëàí ìýõýëæ õóðààñàí õºðºí㺠ìºíãº, àäãóóñ ìàëûã àâ÷
Ò¿ìýíæàðãàëûí àäèë íóòàãòàà çóãàäàí çàéëæ áèëýý.
Ìàíèáàçàðûí õîøóóíû àðäóóä Ìîíãîëä ýíä òýíä ìàíæ-õÿòàäûí
äýãëýì óíàæ áàéãààä çîðèãæèí, íóòãèéí ò¿íø øóíàõàé õóäàëäàà÷èí
5
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, 5-29-52.
17

Ò¿ìýíæàðãàëòàé òóëàëäàõààð î÷òîë òýð íü õýäèéí îðãîí çàéëñàí òóë ¿ëäñýí
çàðèì ýä õîãøëûã õóðààí àâ÷ îðîí áàéøèíãèé íü øàòààñàí áàéíà. Ýíý áîë
àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí íýã èëðýë àæýý. Ãýòýë Ìàíèáàçàð íî¸í,
ýë “õýðýã” äýãäýýñýí Àþóø òýðã¿¿òýé àðäóóäûã çýìëýí õîõèðëûã òºëñ¿ãýé
ãýæ øààðäñàí íü çàì çóó𠺺ð õîøóóíû íóòàãò çóãàäàí î÷èæ îðîãíîæ áàéñàí
Ò¿ìýíæàðãàëûã çîðèãæóóëæ á¿ð áóöàæ èðæ çàðãà ¿¿ñãýõýä õ¿ðãýâ. ¯¿íèé
ä¿íä õîøóóíû íî¸í, õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷íû õîîðîíä õîøóóíû àðäûí
ýñðýã íýã ¸ñíû õàìòûí òýìöýë ¿¿ñýæ àäàã ñ¿¿ëä íü Àþóø òýðã¿¿òýé àðäóóäûã
1912 îíû òýñãýì õ¿éòýí ºâºë áàðèâ÷ëàí ãàâ ãèíæ ç¿¿ëãýæ, õàð ãýðò õîðüæýý.
Ãýòýë õîøóóíû àðäóóä Àþóøèéí òýìöëèéã ÿìàãò òàëàðõàæ áàéñàí ó÷èð
õîðèãäîãñäûã ñóëëàõàä òóñàëæýý. Èíãýæ Àþóø òýðã¿¿òýé õýñýã áîñîã÷èä
ñóëëàãäààä Õºíäèéí àì ãýäýã ãàçàð î÷èæ á¿ãýýä õýðõýí çàñàã íî¸íû ýñðýã
äàõèí øèð¿¿í òýìöýõ àðãà áîäëîãî õàéæ áàéâ. Óäàëã¿é òýäýí äýýð îéð
îð÷ìûí àðäóóä èðñýýð á¿ãä 200 øàõàì õ¿í áîëæ, òýíäýý õýäèé áîëõè áîëîâ÷
ò¿ð õóãàöààíä ÷ àòóãàé àðäûí çàõèðãàà òîãòîîæýý. Ýíý íü ò¿¿õýíä “Öýöýã
íóóðûí äóãóéëàí” ãýäýã íýðýýð îðæýý. Öýöýã íóóðûí äóãóéëàí áàéãóóëàãäñàí
òýð ¿åýñ ýõëýí ¿íýíäýý òóñ õîøóóíû äîòîð äóãóéëàí áà çàñàã íî¸íû òàìãûí
ãàçàð ãýæ õî¸ð çàõèðãàà òîãòîõîä õ¿ð÷ýý. Àðäóóä äóãóéëàíã óëàì á¿ð
õ¿ðýýëýí òîéð÷, õàðüÿàò íî¸íû òóøààëûã øóóä õºñºðä¿¿ëýí èëýðõèéãýýð
ìº÷ººðõºí, àëáàí òàòâàðûã ýñ ºãºõ çýðãýýð òýìöýæ ýõýëñýí ó÷èð, çàñàã
íî¸íû íýð ñ¿ð îëíû í¿äíèé ºìíº íýãìºñºí óíàæýý.
Õºíäèéí àìàíä õóðàí öóãëàðñàí “Öýöýã íóóðûí äóãóéëàíãèéíõàí” õàìò
õýëýëöýí òîãòîæ çàëüõàé ýòãýýä çàñàã íî¸íû ýñðýã 44 ç¿éëýýñ á¿ðäñýí
çàðãûí áè÷èã õèéæ 165 õ¿í ãàðûí ¿ñãýý äóãóéðóóëàí çóðæ ÷óóëãàí äàðãûí
ãàçàð ÿâóóëæýý. Ýíýõ¿¿ çàðãûí áè÷ãèéí ãîë óòãà ñàíàà íü ìàíæ-õÿòàäûí
êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì õèéãýýä äîòîîäûí ôåîäàëûí çàñàã çàõèðãààíû äîð
àðäóóä õýðõýí çîâîí ç¿äýð÷ áàéñíûã ãýð÷èëæ ºãíº.
Àþóø íàðûí ýíý óäààãèéí çàðãà òýìöýë íü òýäíèé çîðüñîí ñàíàñíû ¸ñîîð
áîëñîíã¿é, õîøóóíû òàìãûí ãàçàð, àéìãèéí ÷óóëãàí, öààøèëáàë ìîíãîëûí
ôåîäàëûí ¸ñò áàéãóóëàëä ìºðãºæ çàìõàðñàí áîëîâ÷ àðä îëíû ñàíàà ñýòãýëä
àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèé ¿ð õºðºí㺠öàöñàí þì ãýõýä ¿ë áîëîõ ãàçàðã¿é.
Àþóøèéí 1912 îíû øèíý òýìöýë íü èõýýõýí ñîíèí ¿çýãäýë ìºí. Ýíý áîë
þóã õàðóóëæ ºãºâ ãýâýë, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911-1912 îíû ¿íäñýíèé
ýðõ ÷ºëººèèé õºäºë㺺íèé àðä÷èëñàí ÷èãëýë á¿õèéã íîòëîõ áàðèìò ìºí.
¯íýõýýð ýíý õºäºë㺺íèé ãîë õºäëºõ õ¿÷-ºðãºí îëîí àðä ò¿ìýí ìàíæ-õÿòàäûí
êîëîíè÷ëîëîîñ ãàðàõ òºäèéã¿é, ôåîäàëûí íèéãìèéí äàðëàë ìºëæëºãººñ
àíãèæðàõ çîðèëãîòîé áàéñíûã ãýð÷èëæ áàéíà.
Èéìýýñ ÷ Ìîíãîëûí îëîí õîøóóíààñ ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äûã ýñýðã¿¿öýõ
õºäºë㺺íèé äóíäóóð àíãèéí òýìöýë õóðö õýëáýðýýð õîñëîí ãàð÷ áàéñàí íü
îéëãîìæòîé. Õýäèéãýýð àðä ò¿ìýí ýíý ìýòýýð àíãèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº ýíä
òýíä òýìöýæ áàéñàí áîëîâ÷ 1911 -1912 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé
ãîë õ¿÷ íü ãàäààäûí êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã ÷èãëýñíèéã öîõîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
18

1912 îíû ýõýýð ãàãöõ¿¿ Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààð ìàíæ-õÿòàäûí
çàõèðãààíû äîð õýâýýð áàéñàí ó÷èð, ò¿¿íèéã ÷ºëººëºõ ÿâäàë äàðóé øèéäýõ
àñóóäàë áîäîí òàâèãäëàà. Õ¿ðýý, Óëèàñòàé ÷ºëººëºãäºæ, ìîíãîë òºð ìàíäàí
áàäàðñàí òóõàé ìýäýý ÷èìýý áàðóóí õÿçãààðààð öóóðèàòàí, íóòãèéí àðäóóä
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã óëàì ýð÷èìòýé ÿâóóëæ, àðààñ ìîíãîë çàñãèéí
öýðýã èðýõèéí ºìíº õàðèéí ìàíæ-õÿòàäûí ò¿øìýä, øóíàõàé õóäàëäàà÷äûã
¿ëäýí õººæ áèëýý. 1912 îíû 2-ð ñàðä ìîðüòîé, çýâñýãòýé õýä õýäýí çóó èë¿¿
àðä ñàðíèëäàí èðæ Óëààíãîì áîëîí îéðîëöîîõ ãàçðóóäàä ñóóñàí ò¿íø áà
ò¿íø áóñ îëîí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûí þìûã óóëãàëàí àâ÷ áàéøèí, ãýð,
õýëòñèéã “òàìòàãëàí øàòààæ ñ¿éòãýí õàÿæ õàðèëöàí áóó áóóäàëöñàí” 6 íîöòîé
¿éìýýí ãàð÷ òàâàí õÿòàä àëóóëæ, áóñàä íü Õîâä õîò ðóó çóãàäàí çàéëæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýíý ¿åýñ áýéë íîìóí õàí æàëõàíç õóòàãò
Äàìäèíáàçàðûã áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëîí
àæèëëóóëæýý. Òóñëàõ ñàéäàä ã¿í Õàéñàí òîìèëîãäîâ. Áàðóóí õÿçãààðûã
äàéñíààñ öýâýðëýí àâ÷ áàòëàí õàìãààëàõ, àðä îëíûã òîõèíóóëàõ, ìºí äàãààð
îðîãñäûí õýðãèéã òºâä òàâüæ øèéäâýðëýõ çýðýã àæëûã òóñ ñàéäûí ãàçàð
ýðõýëæ áàéâ.
Ìàíæ-Õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä Õîâäûí õÿçãààðûã àëäàõã¿éí òóëä
äºðâºä, áàÿäûí ôåîäàëóóäûã ÿòãàí Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûã ýñýðã¿¿öýõ òàëààð
ýëäýâ àðãà çàëü ñ¿âýã÷èëæýý. Íýã æèøýýã äóðäâàë, Áýýæèíä óäààí õóãàöààíä
ñóóæ Ìîíãîë-Ò¿âäèéí õýðýã ýðõëýõ õîðîîíû ò¿øìýëèéí àëáàí õààæ àãñàí
Áàëò âàíãààñ ä¿ðâýäèéí äàëàé õàí Ãàëñàííàìæèëä íóóö çàõèà èð¿¿ëñíèé
äîòîð, “Ìèíèé ýðõýì àõ Äàëàé õàí ÷è ¿¿íýýñ óðàãø Õîâäûí õýðãèéã ýðõýíäýý
áàðüæ áèëýý. Ýä¿ãýý áàñ Õàëõàä Õîâäûã ºãºõã¿é àðãà ¿¿ñãýæ ÷àðìàéõûã
íàéäíàì”, õýðýâ ä¿ðâýä, áàÿä àéìãèéí ìîíãîë÷óóä Õàëõûí ç¿ã õàíäàõàä
õ¿ðâýýñ “áè ýíäýýñ ººðèéí öýðãýý äàãóóëàí Óëààíãîìä îäîæ òà á¿õíèéã
äàéëæ àëíà” 7 ãýæ áè÷æýý.
“Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èò” ò¿¿íèéã æèãøèí ø¿¿ìæèëæ áè÷ñýí íü: “Áàëò
âàí ãàäààä óëñàä íèëýýä æèë óéòãàðëàí ýðäýì ñóð÷ ñóóñàí áîëîâ÷, òóñãàé
ýðäýì îëæ Ìîíãîë óëñäàà òóñ õèéñýí ÿâäàë º÷¿¿õýí” 8 ãýæýý.
Õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàãñäûí ýíý ìýò ñ¿ðä¿¿ëýã ÿìàð ÷ íºëºº
¿ç¿¿ëñýíã¿é. 1912 îíû 5-ð ñàðä Ä¿ðâýä àéìãèéí Äàëàé õàíû àõìàä õ¿¿
ã¿íãèéí çýðýã Ò¿ìýíäýëãýðæàâ òýðã¿¿ëýí Ìîíãîë óëñäàà äàãàæ îðñîí þì.
Áàëò âàí õýäèé ýëäýâ óõóóëàõ áè÷ãèéã ìîíãîë õîøóóäàä òàðààñàí áîëîâ÷,
òýäãýýð çàð áè÷ãèéí ¿ãèéã ìîíãîë÷óóä ¿ë ñîíñîæ, õàðèí Ìîíãîëûí Çàñãèéí
ãàçàðò õ¿÷èí òóñëààð Æàëõàíç õóòàãòûí äýðãýä Ä¿ðâýä, Áàÿä àéìãèéí 700
öýðýã öóãëàðàí èðæýý. Ýíý ¿åä óðèàíõàéí õàðüÿàò Ãîìáîäîðæ 300 öýðãýý
äàãóóëàí Óëààíãîìä õ¿ðýëöýí èðæýý. Òýíä óðèàíõàéí õàðüÿàò Øè áýéñèéí 17
ñóìûí 300 öýðýã õîéíîîñ çàëãàí î÷æýý.
6
Óëñûí àðõèâ. 1-8-560.
7
Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã, Îëíîîãèéí 2-ð îí, 8-ð ñàðûí 15. ¹55.
8
̺í òýíä.
19

Òýð ¿åýñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý õàòàí áààòàð ã¿í Ìàãñàðæàâ, Õºëºíáóéðààñ
èðýýä àæèëëàæ áàéñàí Áàðãûí ñóìàí çàíãè Äàìäèíñ¿ðýíãèéí õàìòààð áàðóóí
õÿçãààðûã ò¿âøèòãýí òîãòîîõîîð òîìèëîãäñîí ìîíãîë öýðýã 500 øàõàì
õ¿íèéã àâ÷ áàðóóí ç¿ã ìîðäæýý. Òýäíèé äîòîð áàðãà, öàõàð öýðýã íèëýýä
ÿâàëöñàí áèëýý. Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàð Óëèàñòàéä õ¿ð÷ î÷îîä áàðóóí
õî¸ð àéìãààñ öóãëàðñàí 400-ãààä öýðãèéã àâ÷ öààø õºäºëñºí áºãººä Íèéñëýë
Õ¿ðýýíýýñ î÷ñîí öýðã¿¿ä ä¿ðâýä, áàÿä öýðã¿¿äòýé íèéëæ á¿ãä 2000 ãàðóé
áîëæýý.
Ìîíãîë öýðýã Õîâäîä îéðòîí î÷èõûí ºìíº òóñ õîòíîî ñóóæ áàéñàí Îðîñ
êîíñóë ñàíàà÷èëæ õÿòàä, ìîíãîëûí õîîðîíä öóñò òóëàëäààí ãàðãóóëàõã¿é
òàëààð àðãà õýìæýý àâàõûã îðîëäæýý. Îðîñûí êîíñóë Êóçüìèíñêèé õî¸ð
ýòãýýäèéí öóñ óðñãàõ äàéíûã ñýðãèéëýí çîãñîîõîîð Õîâäûí õýðýìä á¿ãñýí
õÿòàä öýðýã, ò¿øìýäýä õýë õ¿ðãýðýý öàãààí äàðöàã áàðüæ õýäýí îðîñ öýðýã
äàãóóëæ î÷èõîä õÿòàä öýðã¿¿ä õýðýì äîòðîîñ õýäýí óäàà áóóäàõàä àðãà
ìóõàðäàæ ãýäðýã ýãýâ. Ýíý òóõàé Êóçüìèíñêèé 1912 îíû 7-ð ñàðûí 30-íä
Ãàäààä ÿàìàíäàà öàõèëãààí óòñààð ìýäýãäýõäýý, õÿòàä, ìîíãîë öýðã¿¿äèéí
õîîðîíä çýâñýãò òóëàëäààí ãàðãóóëàõã¿é ãýæ á¿õ àðãà õ¿÷ òàâüæ ÿäààä 7-ð
ñàðûí 25-íä àðãà áóþó õîòûã îðõèæ ãàðñàí áºãººä ìºí ºäºð òýð äàðóéõíàà
ìîíãîë öýðã¿¿ä Õîâä õîòûã á¿ñëýí àâëàà 9 ãýæ áè÷ñýí áàéäàã.
Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàð á¿õ öýðãýý óäèðäàí Õîâäûã á¿ñëýí àâìàãö
ªðºì÷, Øàð ñ¿ìèéí ç¿ãýýñ Õîâäûí õÿòàä öýðýãò òóñëààð ¿ëýìæ òîîíû öýðýã
èð¿¿ëñíèéã õýñýã öýðýã èëãýýæ àìäàí áàéëäàæ 139 õ¿íèéã àëæ, áóñäûã
çóãàäóóëààä 3000 ëàí ìºíãº, îëîí òîîíû çýð çýâñýã, ìîðü, òýìýý îëçîëæ
àâ÷ýý.
Õîâäûí õýðýìä á¿ãñýí õÿòàä öýðýã, èðãýä ãàð÷ èðæ áóóæ ºãºõ ÿíçã¿é
áîëîõîä Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàð ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð áóóæ ºãºõèéã
ìýäýãäñýí òóëãàí øààðäàõ áè÷èã ºã÷ýý. Õÿòàäûí òàë ýíýõ¿¿ òóëãàí øààðäàõ
áè÷èãò çààñàí õóãàöààíä õàðèó ºãñºíã¿éä, ìîíãîë öýðã¿¿ä áàéëäààí ¿¿ñãýí
Õîâä õîòûã 1912 îíû 8-ð ñàðûí 5-íä äàéðàí îðæ õî¸ð õîíîãèéí äàðàà 7-íû
ºäºð ÷ºëººëºí àâ÷ýý. Òýð òóëàëäààíä õî¸ð òàëààñ îëîí çóóí õ¿í àìü ¿ðýãäýí,
Õîâäûí õÿòàä öýðãèéí õîðîîíû 1200 äàðãà öýðýã, àìáàí áà áóñàä ò¿øìýäèéí
õàìò áàðèâ÷ëàãäàâ. ̺í áàéëäààíû áóó çýâñýã ¿ëýìæ õýìæýýãýýð îëçîëæ,
Õÿòàäûí ï¿¿ñíèé ºäèé òºäèé äàíæààäûã àëæ, òýäíèé äýëã¿¿ð ï¿¿ñèéã ýâäýí
ºð àâëàãûí äàíñ õàðààã øàòààæýý. Õîâä õîòûã ýçëýõýä òýìýý 1000 èë¿¿,
ìîðü 1000 èë¿¿, õîíü 5000 èë¿¿, áóó 200, ñóì 20 000, ìºíãº-20 000 èë¿¿ ëàíã
ìîíãîë öýðã¿¿ä îëçëîí àâàâ. ¯¿íèé äýýð ìºíººõºí Áàëò âàíãààñ äàëàé õàí
Ãàëñàííàìæèëòàé õàðèëöñàí íóóö çàõèäëóóä ÷ îëäæýý. Èéì íýãýí çàõèäëûí
äîòîð Áàëò âàí áè÷èõäýý, áè Õîâä õîòûã àëäàõã¿éí òºëºº èðãýí óëñäàà
ãóéæ 500 öýðýã èëãýýíý ¿¿ ãýæ ºðãºâ ãýñýí ìýäýý îëäñîí áàéíà. 10 Õîâä õîòûã
9
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. 1939, ò. 20, ñåðèÿ 2, ÷àñòü 1, 406-ð òàë.
10
Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã, 1912 îíû 9-ð ñàðûí 25, ¹56.
20

÷ºëººëºõºä îðîñ êîíñóë Êóçüìèíñêèé ÷óõàë ìýäýý íýâòð¿¿ëýí òóñàëñàí
ó÷èð, Áîãäûí çàðëèãààð óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðýã æèíñ, òîãîñûí îòãî
øàãíàæýý.
Èéíõ¿¿ 1912 îíû 8-ð ñàðä Õîâäîîñ äàéñíûã õººí çàéëóóëñíààð Àð
Ìîíãîëûí äýâñãýð íóòàã ìàíæ-õÿòàäûí êîëîíè÷ëîã÷äîîñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäæýý.
Ýíý ¿åä Õàëõ Ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûã àâ÷ ¿çâýë,
Õàëõ äºðâºí àéìàã, Õîâäûí õÿçãààðààñ á¿ðýëäýæ áèëýý. Ñýöýí õàí àéìàã 24
õîøóó, 2 øàâü (Ýðäýíý ÿëãóóñàí õóòàãò, À÷èò äàðõàí åã¿çýð õóòàãò), Ò¿øýýò
õàí àéìàã 22 õîøóó, Ñàéí íî¸í àéìàã 22 õîøóó, 7 øàâü (Çàÿ áàíäèä õóòàãò,
Ýðäýíý áàíäèä õóòàãò, ×èí ñ¿æèãò íîìóí õàí, Íàð áàí÷èí õóòàãò, Íî¸í
õóòàãò, Íàðàí õóòàãò, Ýðäýíý õàìáà õóòàãò), Çàñàãò õàí àéìàã 18 õîøóó, 3
øàâü (Æàë õàíç õóòàãò, ßëãóóñàí õóòàãò, Íîìóí õàí) ýäãýýð äºðâºí àéìàã, 86
õîøóó 12 øàâü áóþó çàñàã çàõèðãààíû 98 íýãæèä õóâààãäàæ áèëýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Õàëõûã ÷ºëººëñíººð
àæèëëàãààãàà õÿçãààðëàñàíã¿é, ìàíæ-õÿòàäûí òàëõèäàë äîð ìºëæèãäºí áóé
íèéò ìîíãîë îâîãòíîî íýãòãýí àâàõ òàëààð òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýâ.
Òýð ¿åä, õÿòàäûí ýñðýã ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺í
Ñèíüöçÿíû õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûí äîòîð áà ªâºð, Ìîíãîëä ºðíºñººð
áàéæýý.
Ìàíæ ÷èí óëñûí çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä äýýð ¿åýñ ìîíãîë÷óóäûã çàäëàí
áóòàðãàõ õîðò áîäëîãî ÿâóóëæ, Ìîíãîë îðíû òºâ íü áîëñîí Õàëõààñ áàðóóí
ç¿¿í õÿçãààðûã ñàëãàí àâ÷ õîîðîíä íü õàðèëöóóëàõã¿é õîíçîãíóóëæ õýëõýý
õîëáîîã òàñëàõûã îðîëäñîîð èðñíèéã ìîíãîë÷óóä öàã ÿìàãò ýñýðã¿¿öýæ
áàéæýý. ¯óíèé íýã íîöòîé èëðýë íü ìîíãîëûí 1911- 1912 îíû ¿íäñýíèé ýðõ
÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺í ìºí áºãººä íèéò ìîíãîë÷óóäûã õàìàð÷
¿íäñýíèé íýãýí íýãäìýë óëñ áàéãóóëàõ ãîë çîðèëãûí äîð ÿâàãäàâ. Õ¿ðýýíä
Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàí òóíõàãëàãäñàíû äàðàà àëñ áàðóóí, ç¿¿í õÿçãààðûí
ìîíãîë÷óóä òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí òóëãàð òºðä äàãààð îðæ íýãäýõ ñàíàë
òàâüñàí íü äýýðõ çîðèëò ÿìàð èõ ºðãºí äàëàéöòàé áîëñîí íü èëýðõèé áàéíà.
Áèäíèé ºìíº ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð, 1907 îíîîñ Ìàíæ ÷èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð
Õîâäûí õÿçãààðûã Õîâä, Àëòàéí õýìýýí õî¸ð õÿçãààð áîëãîõîä Õÿòàäûí
Ñèíüöçÿí ìóæ, Èëè, Òàðâàãàòàéí õÿçãààðààð îðøèí ñóóã÷ áàðóóí ìîíãîë÷óóä
íààø öààø õóâààãäàæ áàéñàí áà òýäíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë íü Õ¿ðýýíèé
ýðãýëò áà Õîâäûã ÷ºëººëñíèé äàðàà óëàì ýð÷èìòýé ºðíºæýý. Òýä øèíý
òîãòíîñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ Õ¿ðýýíä òóíõàãëàãäñàí ÿâäàëä áàÿð õ¿ðãýæ
äàãààð îðîõ òóõàéãàà èëýðõèéëñýí íü Ìàíæ-Õÿòàäûí òàñ÷èí õóâààæ, äàðëàí
ìºëæèõ áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýæ áàéñíûã õàðóóëñàí õýðýã ìºí.
1912 îíû çóí Ä¿ðâýä àéìãèéí áàðóóí ç¿¿í æèã¿¿ðèéí òºëººëºã÷èä Ìîíãîë
òóëãàð òºð人 áàãòàæ îðîõûã ¸ñîîð áîëãîíî óó ãýæ Èõ Õ¿ðýýíä òàìãà äàðñàí
ºðãºäºë áè÷èã èð¿¿ëæýý. ̺í Àëòàé, Õýì÷èãèéí óðèàíõàéí çàñàã á¿ãäèéí
äàðãà Öàãààíáèëýã, Àëòàé óðèàíõàéí ç¿¿í ãàðûí çàñàã Ýðõøóíóóãèéí õîøóó,
Àëòàéí òîðãóóä âàí Ìèøèãäîíðîâûí íýã àéìàã çýðýã ãàçðóóäààñ óäàà äàðàà
21

òóëãàð òºðä äàãààð îðîõ òóõàé ºðãºäºë èð¿¿ëæýý. Õýì÷èã, óðèàíõàéí á¿ãäèéí
äàðãà ýðäýíý ò¿í Áóÿíáàäðàõ íàð öýðãèéí õýðýãëýë íèéë¿¿ëæ, óëìààð äàãààð
èðñíèéã Çàñàãò õàí àéìãèéí ñàìèä áàãø Æàëõàíç õóòàãòûí øàâüä õàâñàðãàí
çàõèðóóëæ Áóÿíáàäðàõàä ò¿øýý ã¿í øàãíàæýý.
Ò¿¿í÷ëýí Õºâñãºë íóóðûí óðèàíõàéí á¿ãäèéí äàðãà Õèøèãæàðãàë,
Õîâäûí õàðüÿàò ìÿíãàä íýã õîøóó, õî¸ð ñóìíû á¿ãäèéí äàðãà ßäàìæàâ ìýò
îëîí çàñàã òýðã¿¿ëýã÷èä óäàà äàðàà äàãààð îðöãîîñîí áèëýý.
Íèéòäýý áàðóóí õÿçãààðààñ ä¿ðâýäèéí 16 õîøóó, Çàõ÷èí 3 õîøóó, Àëòàé,
Óðèàíõàéí 7 õîøóó, Òîðãóóä 3 õîøóó òóñ òóñ äàãààð îðæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
ººëä, ìÿíãàä, õàñàã öàõàð ìýò ÿñòíóóä õýñýã á¿ëãýýð äàãààð îðöãîîæýý.
Ñèíüöçÿíû íóòãèéí ìîíãîë÷óóä ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä èäýâõòýé îðîëöîæ,
çàðèì ãàçàðò 1911 îíû ýöñýýð çýâñýãò òýìöýë ãàðãàæ ìàíæ-õÿòàäûí çàõèðãààã
ýñýðã¿¿öýí áîñæýý.
Èëèéí õÿçãààðûí òîðãóóä àéìãààñ 116 ºðõ àéë Ìîíãîë óëñûíõàà õàðüÿàíä
îðîõîîð ñàíàëàà ºã÷ýý. 1912 îíä Èëè, Òàðâàãàòàéí öàõàðûí ç¿¿í æèã¿¿ðèéí
äàðãà Ñóìúÿà 300 îð÷èì ºðõ àéëàà äàãóóëàí Îðîñîîð äàìæèí Õàëõûí ç¿ã
ãàðñàí áºãººä òýä çàìäàà ñàðíèí áóòàðñààð õýäýí àðâààä ºðõ ¿ëäýæ, Õèàãòûí
îð÷ìîîð íýâòðýí èðæ Îðõîí ãîëûí ñàâ Ò¿øèãò íóòàã ãàçàð ãàðãóóëàí ñóóæ
òýíä àìüäðàõ áîëæýý. Ýíý òóõàé “Õàðáèíñêèé âåñòíèê” ñîíèí 1912 îíû 10-ð
ñàðä áè÷èõäýý, Õóòàãò, Èëèéí õÿçãààðààñ ìàíæ-õÿòàäûí öýðýãò õººãäºí
ä¿ðâýí îéæ èðñýí 53 ºðõ àéë Õàëõàä äàãààð îðîõ òóõàé ºðãºäºë ãàðãàñíûã
õ¿ëýýí àâàâ ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ìàíæ-õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì áà õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä,
öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéã ýñýðã¿¿öñýí ºâºð ìîíãîë÷óóäûí ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºëãººí ºäºð èðýõ á¿ð ºðãºæñººð áàéâ.
ªìíºä Ìîíãîë, Õºëºí-Áóéð, Áàðãà, Àëàøà, Õºõ íóóð, Öàéäàìûí
ìîíãîë÷óóä á¿ãä ìàíæ-õÿòàäûí êîëîíèéí òàëõèäëààñ àíãèæèð÷ ìîíãîë
òºð人 íýãäýí îðîõûí òóëä ìàø øóðãóó òýìöýë õèéñýí áèëýý. Çàðèì ôåîäàë
íóòàã õîøóóíààñ ñýì ãàð÷ Èõ Õ¿ðýýíýý èðæ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ õýðýãò
ãàð áèå îðîëöñîí áºãººä çàðèì ãàçàð Òîãòîõ òàéæ, Áàâóóæàâ, Óäàé âàí ìýò
íî¸ä ¿ëýìæ îëîí öýðýã ýëñ¿¿ëýí çýâñýãò áîñëîãî ãàðãàñíààñ ãàäíà ºâºð
÷óóëãàäààñ àðä¿óä Ẻí áººíººð Õàëõ ðóó í¿¿äýëëýí èðöãýýæ áèëýý. Ìàíæõÿòàäûí
ôåîäàëóóä, õóäàëäàà÷èä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ìºëæèëä ÿñ ÷ºìãºí人
õ¿ðòýë ìºëæèãäºæ áàéñàí Àð, ªâºð ìîíãîë÷óóä ýðõ ÷ºëºº õèéãýýä òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº òýìöýí áîñîõäîî ñàÿàë õ¿÷ýý íýãòãýí óëñ ãýðýý õàìòðàí
áàéãóóëàõ ãýæ ýðìýëçñýí íü òýð ¿åä ó÷èð óòãà îéëãîãäîõ ç¿éë áàéñàí áà
Ìàíæ ã¿ðýí ìºõºæ, ò¿¿íèé îðîíä Þàíü Øè-Êàéí çýðýã õàðãèñ ýòãýýä òºðèéí
ýðõýíä îðæ ò¿ìýí àðäûí çîâëîí ãàøóóí óëàì íýìýãäýæ áàéñàí íºõöºë
áàéäàëä Àð, ªâºð ìîíãîë÷óóä õàìòðàí íýãäýæ, òóñãààð òîãòíîëîî áàòëàí
õàìãààëàõ ãàíöõàí çàì áàéñàí þì. 11
11
Ø.Íàöàãäîðæ, Õàëõûí ò¿¿õ, ÓÁ., 1963, 269-ð òàë.
22

Áîãä ãýãýýíèé çàðëèãààð ç¿¿í õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð åã¿çýð à÷èò
çàí áàäàðñàí ýðäýíý ìýðãýí õàìáà Ãàëñàíäàøèéã òîìèëæýý. ªâºð Ìîíãîëòîé
õîëáîãäñîí ýëäýâ ÷óõàë áè÷èã, ìýäýý ñýëò ýíýõ¿¿ Ãàëñàíäàøèéí ãàðààð
äàìæèí ãàðäàã áàéæýý.
Õºëºí-Áóéðò ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë èõýýõýí àìæèëòòàé ÿâàãäàæ,
òóñ õÿçãààð á¿õýëäýý Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
Õºëºí-Áóéð õÿçãààðûí îëîí ìîíãîë÷óóä ìàíæ-õÿòàäûí õàðãèñ äýãëýìèéí
ýñðýã áîñîæ òýìöñýýð 1912îíû 1-ð ñàðä Õàéëàð õîòûã òàðòàà îðóóëàí àâ÷,
òýíäýýñ ìàíæèéí ò¿øìýäèéã õººí çàéëóóëñàí áàéíà. Óäàëã¿é Õºëºí-Áóéðûí
òºëººëºã÷èä òóñãààð òîãòíîñîí Àð Ìîíãîëä Õàéëàðûí õÿçãààðûã äàãààð
îðóóëàõ òóõàé Õóòàãòûí ºìíº àéëòãàõààð Õèàãòààð äàéðàí Èõ Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðæýý. Õºëºí-Áóéðûí ñîëîí, áàðãà, ººëä á¿ãäèéí äàðãà Øýíô¿¿ãýýñ
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðàà äàãààð îðîõ òóõàé ÿâóóëñàí áè÷ãèéã òýíäýõèéí
ñóìûí çàíãè áºãººä ñ¿¿ëä ìàíëàé áààòàð öîë àâñàí Äàìäèíñ¿ðýí áèåýð
àâ÷èð÷ýý. Óã áè÷èãò òýìäýãëýõäýý, Áîãä ãýãýýí Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä
ñóóñàí çýðýã ÿâäëûã ìýäýæ “Ìàíàé îëîí á¿ãäýýð ÷èí ¿íýíýýð çàëáèðààä...
ò¿øìýë öýðýã öóãëóóëààä... çààæ èëãýýí èðñýí áè÷ãèéã äàãàæ õàðúÿàò ãàçðûí
õÿòàä ò¿øìýë öýðãèéã ºâëèéí äóíäàä ñàðûí õîðèí äîëîîíû ºäºð íýãýíò õººí
ãàðãàæ, Áîãäûí ñóðòàëä áàðààëõàí îäîæ çààí ñóðãàõûã õ¿ëýýñ¿ãýé. Èéíõ¿¿
òóë ñóìíû çàíãè Äàìäèíñ¿ðýí, áè÷ýý÷ Ãàéõàñó íàðûã çàðæ ¿íýí ó÷ðûã
ãàðãàæ...” 12 ÿâóóëëàà ãýõ ìýòýýð àéëòãàæýý. Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí îëîí ñàéä
áèåýð äîòîîä ÿàìíàà î÷èæ Õºëºí-Áóéðûí ýíý ºðãºäëèéã õýëýëöýí Õºëºí-
Áóéð ãàçàð áîëáààñ ìîíãîë÷óóäûí ç¿¿í ýòãýýä çàõ õÿçãààð õýìýýí òýìäýãëýæ
ýíý õÿçãààðûã õàðüÿàíäàà àâ÷ Øýíô¿¿ã Õºëºí-Áóéðûí õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýõ ñàéäûí òóøààëä òîìèëæýý. 1912 îíû 8-ð ñàðä Ìîíãîë óëñûí Õºëºí-
Áóéðûí õÿçãààðûí øèíý òàìãà íýýí õýðýãëýñýí òóõàé ìýäýýã Øýíô¿¿ õîéø
òºâ ð¿¿ èëãýýñýí áàéíà. 13
ªâºð ìîíãîëä ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðàõàä Þàíü
Øè-Êàé òýðã¿¿òýé Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð þóíààñ ÷ áóöñàíãó¿é. Õàëõ,
ªâºð Ìîíãîëûã íýãäýõýýñ àéí ñàíäàðñàí Þàíü Øè-Êàéí áàëìàä öýðã¿¿ä
ºâºð õîøóóíû ìîíãîë÷óóäûã õºãøèí çàëóó, ýõíýð õ¿¿õýä ÿëãààã¿é õàòóó
øèð¿¿íýýð àëàí õÿäàæ áàéæýý.
Ìàíæ-õÿòàäûí çàõèðãààíû õàðãèñëàëààñ àéí ñ¿ðäñýí àðäóóä õîøóó
íóòãààñàà ä¿ðâýí ãàð÷, õýö¿¿ áýðõ áàðòààò îé õºâ÷, çýë¿¿ä àñãà õàäàíä î÷èæ
áèå õîðãîäîæ áèëýý. Ǻâõºí 1912 îíû 9-ð ñàðä Æèðýìèéí ÷óóëãàíû ýðýãòýé,
ýìýãòýé àðäóóä õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí õàìò á¿ãä 50 000 îð÷èì õ¿í Õàéëàðààñ 350
ìîäíû ãàçàð îðøèõ Ñî¸ëæ óóëàíä çóãàäàí î÷èæ á¿ãæ áàéæýý. 14
Ýðõ ÷ºëººíä äóðòàé ªâºð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çîðèãèéã Þàíü Øè-
Êàéí àëëàãà òàëëàãà ìîõîîñîíã¿é. ªâºð ÷óóëãàíààð àðäóóä ìàíæ-õÿòàäûí
12
Óëñûí àðõèâ, 2-16-446.
13
̺í òýíä
14
Íîâîå âðåìÿ, 24 ñåíòÿáðÿ. 1912.
23

çàõèðãàà, õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí ýñðýã çýâñýã áàðèí áîñîæ, ýõ îðíîî
õàðèéí êîëîíè÷ëîã÷äîîñ ÷ºëººëºõèéí òºëºº çîðèã òºãºëäºð òýìöýë õèéæ
ÿâñàí àæýý. ßëàíãóÿà, àðäûí çýâñýãò òýìöýë íü ªâºð Ìîíãîë äàõü ìàíæõÿòàäûí
äàðëàë ìàø øèð¿¿í áàéñàí äîðíîä õîøóó íóòãààð òóí ÷ õóðöààð ãàð÷
áèëýý.
Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ Òîãòîõ òàéæ ªâºð Ìîíãîëäîî áóöàæ õîøóó íóòãààñàà
öýðýã ýëñ¿¿ëýí Õÿòàäûí çàíäàë÷èäòàé áàéëäàæ íóòàã óñàà ÷ºëººëºõ òýìöýë
¿ðãýëæë¿¿ëýâ. Òîãòîõûí öýðýã 1912 îíû 8-ð ñàðä Þàíü Øè-êàéí öýðãèéã
áóò íèðãýýä Òàîíàíü õîòûã ýçëýí, öààøèä ×æåíüöçÿòóí õîòûí ç¿ã õºäëºõºä
ò¿¿íèé ýñðýã Ì¿ãäýí õîòîîñ Õÿòàäûí ãåíåðàë ×æàí Öçî-ëèíãààð óäèðäóóëñàí
öýðãèéí ¿ëýìæõýí õ¿÷ èëãýýñýí àæýý. ßïîíû “Êåéäçèîíèïïî” ñîíèíû 1912
îíû 8-ð ñàðûí íýã äóãààðò ¿çâýë, “Òàî-øè-òàî-ãààð óäèðäóóëæ ç¿¿í ç¿ã äàâøèæ
ÿâàà ìîíãîë îòðÿäàä 1000 èë¿¿ ìîðèí öýðýã áàéíà” ãýæ ìýäýýëñýí áèëýý. Òýð
çàâñàð ×àí÷óíü-Ãèðèí-Òàî-íàíü õîòóóäûã õîëáîñîí öàõèëãààí óòñàí øóãàìûã
ìîíãîë÷óóä ýâäýí ñ¿éòãýæ õàðèëöààãèé íü òàñàëæýý.
Áîñëîãî ãàðãàñàí ìîíãîë÷óóäûí øóðãóó òýìöýë õèéãýýä òýäíèé
äîâòîëãîîíû ýõíèé àìæèëò íü Þàíü Øè-Êàéí çàñãèéí ýðõ áàðèã÷äûã
ò¿ãø¿¿ëýí ñàíäàðãàæýý. Õÿòàäàä íèéòëýãäýæ áàéñàí “Äýð Îñò-àçèàòèøî
Ëëîéä” ãýäýã ãåðìàí ñîíèí 1912 îíû 9-ð ñàðûí 6-íä áè÷ñýí íü: “Ìîíãîë÷óóä
èéíõ¿¿ ãýíýò àìæèëò îëñîí íü Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûã èõõýí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäàëä îðóóëæýý... Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îíö õóðàëäààí ÿàðàâ÷ëàí õèéæ,
óã áîëñîí áàéäëûã àþóëòàé ãýæ ä¿ãíýæýý” ãýæýý. Ýíýõ¿¿ ñîíèí öààø íü
ºã¿¿ëýõäýý, áîñëîãî ãàðãàñàí ìîíãîë÷óóäûí ýñðýã ÿâóóëñàí õÿòàä öýðýã 15
000-ä õ¿ðýâ ãýñýí ìýäýýã èø òàòæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí ººð íýã òîì îòðÿäûã Æèðýìèéí ÷óóëãàíû çàñàãò âàí Óäàé
òîëãîéëæ, ×æåíüòóíñÿí õîòûí îð÷èì Õÿòàäûí öýðã¿¿äòýé òóëàëäàæ áàéâ.
Õÿòàäàä íèéòëýãäýæ áàéñàí “Ýõî äå Øèíý” ãýäýã ôðàíö ñîíèíû 1912 îíû
9-ð ñàðûí ìýäýýíä ¿çâýë, ìºí õîòûí äýðãýä ìîíãîë÷óóä, Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçðûí öýðã¿¿äòýé çýâñýãò òóëàëäààí õýä õýäýí óäàà õèéæýý. 1912 îíû 9-ð
ñàðûí äóíäóóð Óäàé ÿëàãäàæ ×åæíüòóíñÿí õîòîîñ õîâõ öîõèãäîí óõðàâ. Óäàé
âàíãààð óäèðäóóëñàí ìîíãîë öýðýã íü òîîãîîð îëîí, çýâñãýýð èë¿¿ õÿòàäûí
öýðã¿¿äòýé õýäýíòýý òóëàëäñàíû ýöýñò àðãà áóþó äàâóó õ¿÷èíä àâòàãäàí
óõàð÷ Õàëõûí ç¿ã çàéëàí îäîâ. Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíààñ 1912 îíû 9-ð
ñàðä Öýðãèéí ßàìíû îàéä Ñóõîìëèíîâò ýíý òóõàé ìýäýãäñýí íü: “...ªâºð
Ìîíãîë äàõü áîñëîãûã õÿòàäóóä äàðæ íî¸í Óäàé Õÿíãàíû íóðóó ðóó á¿ãýõýýð
çóãàäàâ...” 15 ãýæýý. Óäàé âàíã áàðüæ ÷àäàëã¿é àëäñàíäàà õîðññîí Õÿòàäûí
öýðãèéí ò¿øìýä íèéò äàÿàð çàðëàë íààëäóóëàí, Óäàéã àëæ òîëãîéãèé íü
àâ÷èðñàí õ¿íä ¿ëýìæ øàí õèøèã õ¿ðòýýíý òýæ àìëàæ áàéæýý.
Õÿòàäûí çàõèðãàà áà öýðãèéí òóøààëòíóóä Óäàé âàíã àëñàí õ¿íä þó
àìëàâ÷ ò¿¿íèéã áàðüæ ÷àäñàíã¿é. Óäàé âàí ãýð á¿ë, àðä öýðãèéíõýý õàìò
15
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ÷àñòü 1, ºìíº èø òàòñàí, 293-ð òàë.
24

äàéñàíä ìºðäºãäñººð Õÿíãàíû íóðóóã äàìæèí Õàëõàä íýâòðýí îðîîä 1912
îíû 11-ð ñàðä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ èðñýí áºãººä óäàëã¿é Öýðãèéí ÿàìíû
îðëîã÷ ñàéäààð òîìèëæ ÷èí âàíãèéí çýðýã øàãíàâ.
Åð íü ìàíæ-õÿòàäûí òàëõèäëûí ýñðýã òýìöëèéí ÿâöàä ªâºð ìîíãîëûí
ºäèé òºäèé ìÿíãàí àðä ãàíö íýãýýð þì óó, Ẻí áººíººð Ãàëàâûí ãîâèéã ºäºð
øºíºã¿é ÿâãàí, ìîðüòîé òóóëæ Õàëõàä í¿¿í èðñýýð áàéæýý. Æèøýýëáýë, Èõ
çóóãèéí ÷óóëãàíààñ Áóÿíðàâæèõûí àâ÷ Õàëõàä í¿¿æ èðñýí 200 èë¿¿ àðäóóäûã
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí áàðóóí ºìíºä õÿçãààðò íóòàãëóóëæýý. 16 Áèäíèé ºã¿¿ëñýí
Æèðýìèéí ÷óóëãàíû Õîð÷èíû áàðóóí ãàðûí ºìíºä õîøóóíû çàñàã Óäàé, ìºí
õîð÷èíû áàðóóí ãàðûí óìàðò õîøóóíû áýñèéí çýðýã çàñàã Ðàøìèíæ¿¿ð íàð
òóñ òóñ ººð ººðèéí õàðüÿàò õîøóóäààñ ýð ýì, õàð øàð íýãýí ìÿíãà èë¿¿ õ¿í
àìûã äàãàëäóóëàí Õàëõàä èðæ íóòàãëàæýý. 17 Öàõàð Øóëóóí õºõèéí õîøóóíû
ñóìûí çàíãè Äîíðîâ õàðüÿàò àðä 400 èë¿¿ õ¿í àìûò äàãàëäóóëàí Õàëõ ðóó
í¿¿í èðæýý.
ªâºð ÷óóëãàíû àðäóóä Õàëõûí ç¿ã îëíîîð ä¿ðâýí í¿¿äýëëýí îäîæ
áàéñàí ýíý ¿éìýýí ãàäààäûí õýâëýëèéí àíõààðëûã òàòàõã¿é ºíãºðñºíã¿é.
¯¿íèéã, íýí ÿëàíãóÿà, ªâºð Ìîíãîëä íóóö ãýðýý áàéãóóëæ àøãèéí ýðõ
íýýñýí ßïîíû õýâëýë á¿ð ÷ øîõîîðõîí àæèãëàæ áàéæýý. Æèøýý íü, 1912
îíû 5-ð ñàðä “Îñàêà Ìàéíèöè Ñèìáóí” ãýäýã ÿïîí ñîíèí áè÷èõäýý “Íèëýýä
îëîí õîøóóäààñ í¿¿äýë÷èä Ẻí áººíººð Õàëõàä í¿¿äýëëýí î÷èæ Õóòàãòûí
õàðüÿàíä îðöãîîæ áàéíà” ãýæýý.
Åð íü ýíý ¿åýð Õàëõàä ªâºð Ìîíãîëîîñ í¿¿äýëëýí èðñýí íèéò õ¿í õýä
õýäýí ìÿíãàä õ¿ðñýí áàéõ þì.
ßïîíû èìïåðèàëèçì àíõíààñ Àçèä ÿìàð õàðãèñ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí
íü èëýðõèé áèëýý. ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð Ìîíãîë áîëîí Õÿòàäàä
àðä÷èëñàí õ¿÷èéã ¿çýí ÿäàæ áàéñíûã ªâºð Ìîíãîëûí ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèé ºäð¿¿äýä ºäººí õàòãàõ ÿâóóëëàãà õèéñíýýñ ÷ ¿çýæ áîëíî. 1912
îíû 2-ð ñàðä ßïîíû àëáàíû õî¸ð õ¿í Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû Ç¿¿í õóó÷èä
âàíãèéí ãàçðààð õýñýí ÿâàõäàà, “Áèä õàðüÿàò ßïîí óëñûí õààí áà ×èí óëñûí
Æóðãàí ÿàìíû òàìãàò áè÷èãòýé çàðàãäàí ÿâàõ ó÷èð áîëáààñ ýä¿ãýý ×èí óëñûí
òºð èõ ñàìóóðàí Õóàíäèéã íýãýíò ñóóðèíààñ ýã¿¿ëñýí áà Ãîìèíäàí õýìýýõ
óðâàñàí èðãýä óëñûí æóðìûã ýâäýæ áóé íü òàíû îëîí ìîíãîëûã äàé÷ëàí
ýçýëæ àâíà. Òýð öàãò ìîíãîë îëîí çàñãóóä õ¿÷èí ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áºãººä ýíý
çàâñàð àð Áîãä õààí ñóóâ ãýã÷ ìàø º÷¿¿õýí õýðýã ìºí. Õàìãààëàí ÷àäàõã¿é,
Õàðèí ìàíàé ßïîí óëñ áîëáààñ õýäèé õ¿í èðãýí öººí õýìýýâ÷, õºðºí㺠áàÿëàã,
õ¿÷èí ÷àäàë èõ, Äàëàé ëàì ëóãàà íàéðòàé...” 18 ãýõ ìýòýýð ¿éì¿¿ëýí, Áàðóóí
õóó÷èä âàíãèéí õîøóó äàéðàí Àâãà âàíãèéí ãàçàð äîâòîëãîæ îäñîí àæýý.
ªâºð Ìîíãîëä ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ ýíä òýíä ¿éìýýí
áîñëîãî ãàð÷ áàéõ çàâñàð 6 ÷óóëãàíû íèéò 49 õîøóóíààñ 35 íü ìîíãîëûíõîî
16
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëñàí, èðñýí òºìºð óòàñíû äàíñ.
17
̺í òýíä.
18
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, 1-41-4.
25

òºðä äàãààð îðîõ òóõàé ºðãºä뺺 ãàðãàæ Íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿ ÿâóóëæýý. ¯¿íä
Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû á¿õ 10 õîøóó, íýðëýâýë Õóó÷èä âàíãèéí áàðóóí ç¿¿í
õîøóóä, Àâãûí áàðóóí ç¿¿í õîøóó, ¯çýì÷èíèé áàðóóí ç¿¿í õîøóó, Ѻíºäèéí
áàðóóí ç¿¿í õîøóó, Àâãà íàðûí áàðóóí ç¿¿í õîøóó, Æèðýìèéí ÷óóëãàíû 10
õîøóóíààñ Çàñàãò âàíãèéí õîøóó, Áèíò âàíãèéí õîøóó, Åðººëò âàíãèéí õîøóó,
Áîäîëãîò âàíãèéí õîøóó, âàí Íàðàíãýðýëèéí õîøóó, çàñàã, Ïóíöàãèéí õîøóó,
Æàëàéä õîøóó çýðýã 7 õîøóó, Çóó-óäûí ÷óóëãàíû 11 õîøóóíààñ Àð õîð÷èí
õîøóó, Áààðèíû ç¿¿í áàðóóí õîøóó, àðóäûí õîøóó, Äàðõàí áýéñèéí õîøóó,
Õèøèãòýí õîøóó çýðýã 6 õîøóó, Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû 7 õîøóóíààñ 5 õîøóó,
Óëààíöàâûí 6 õîøóóíààñ 5 õîøóó, Çîñòûí ÷óóëãàíû 5 õîøóóíààñ 2 õîøóó
ýäãýýð 35 áîëíî. ¯¿íèé äýýð ìºí äàãààð îðîõûã èëýðõèéëñýí Öàõàð 8 õîøóó,
ìºí Õºõ íóóð, Öàéäàìûí ìîíãîë÷óóäûí 24 çàñàã áîëîí Àëàøàà âàí, Ýçíèé
ãîëûí òîðãóóëûí õîøóóäààñ ÷ õ¿ðòýë èðñýí ºðãºäë¿¿äèéã íýìýõ õýðýãòýé. 19
Äàãààð îðîõ áè÷èã îëîí ÿíç áè÷èãäñýí áîëîâ÷, ìàíæ-õÿòàäûí êîëîíèéí
áîîë÷ëîëûã ýöýñ áîëãîæ, Ìîíãîë óëñûí íýãäìýë áàéäëûã ñýðãýýæ, ¿íäñýíèé
òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà õàìòûí õ¿÷ýýð áàòàòãàõ ýðìýëçýë ñàíàà ãîëëîí
èëýðõèéëýãäñýí àæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Ìàíæ ÷èí óëñàä 200 ãàðóé æèë õ¿íäýýð
òàëõèãäñàí ªâºð ìîíãîë÷óóä Ìàíæèéí Õóàíäè ñóóðèíààñ îãöîðñíû äàðàà ÷ ë
áàñ Þàíü Øè-Êàéí õàðãèñëàëä íýðâýãäýí àìü çóóõûí àðãàã¿é áîëæ òýñýõ¿éåý
áýðõ áîëñîí áàéäàë òóñãàãäæýý.
ªºðººð õýëáýë, ýíý áîë ¿íäñýíèé äàðëàëûã óóäëàí èë÷èëñýí áàðèìò
áè÷ã¿¿ä ìºí. Õýðýâ ôåîäàëóóä øèíý òóâòàì ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí
òºðèéã ººðñäèéíõºº ýðõ ÿìáûã õààöàéëàí õàìãààëñàí çýâñýã áîëíî ãýæ ¿çýæ
áàéñàí àõóë, ìàíæ-õÿòàäûí òàëõèäàëä íýðâýãäýæ áàéñàí àðäóóä ýíý ÿâäëûã
ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëñàí ¸ñòîé õîëáîí èòãýæ ìºðººäñºí ÿâäàë ýë áè÷ã¿¿äýä
ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òóñãàëàà îëæýý. Æèøýý íü, Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû
áàðóóí Ѻíºäèéí õîøóóíû äàãààð îðîõ òóõàé 1912 îíû íýãýí áè÷èãò
äóðäñàí íü: “...îéðõè õýäýí æèëýýñ ìàíàé ìîíãîë ãàçðàà îëîí õÿòàä öóãëàð÷
òàðèàëàí õàãàëàõ çýðãýýð äàðëàí çîâîîñîîð... ýíý æèë 6 ñàðä ìºíõ¿¿ Þàíü
Øè-êàéí ãàçðààñ ìàíàé ÷óóëãàíû ãýçýã á¿õèéãèé íü öºì ãýçãèéã îãòîëæ...
áàñõ¿¿ áóðõíû øàøèí ñóðòàë õýìýýã÷ ¿íýõýýð òóñã¿é òóëä, ëàì íàðûã ãýçýã
òàâèãòóí õýìýýõ çýðãýýð ìàø àéìøèãòàé ÷àíãàëàí áè÷èã õ¿ð÷ èðñíèéã
ñîíñîîä ¿íýõýýðèéí ç¿ðõ ò¿ãøèí àéí ýìýýíý...” 20 ãýæýý. Ìàíæ-õÿòàäûí äàðëàë
õè÷íýýí õ¿íä õýö¿¿ áàéñàí íü çàðèì õîøóó íóòãèéí àðäóóä ºëáºðºí ¿õýæ òîî
õîðîãäîæ áàéñíààð ãýð÷ëýãäýíý. Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû Àâãà íàðûí áàðóóí
çàñãèéí òàìãà õàìààðñàí òóñëàã÷ òàéæ Øàãäàðæàâààñ äàãààð îðîõ òóõàé
èð¿¿ëñýí áè÷èãò “Ìàíàé õîøóóíû óóëààñ áàéãóóëñàí äîëîîí ñóìûí 1300
èë¿¿ õ¿í àìààñ õîðîãäñîîð ýä¿¿ãýý 700 èë¿¿ àì òàéæ àðäûã àâ÷ äàãààð îðîõ
ÿâäëûã ºðãºí ìýä¿¿ëæ” ãýõ ìýòýýð ãàñëàí çîâëîíãîî òîî÷æýý. 21 Áàñ Àâãûí
19
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, Áîãäûí àéëòãàëóóä, 1912 îíûõ.
20
̺í òýíä
21
̺í òýíä.
26

áàðóóí çàñàã òýðã¿¿í çýðýã òàéæ Çàíàìèäàð õàìæëàãûí ýð 604, õóÿãèéí ýð
814, á¿ãä øàð õàð ýð ýì 2400, èë¿¿ àì, òàéæ àðäàà àâ÷ òóëãàð òºðä áàãòàõ
òóõàé áè÷èãëýæýý. ̺í ÷óóëãàíû Ѻíºäèéí ç¿¿í çàñàã âàí Ìàãñàðæàâ àëáàò
àðäûí õàìò äàãààð îðæ åñºí öàãààíû áýëãèéã 1912 îíû ºâëèéí äóíäàä ñàðä
Õ¿ðýýíä õ¿ðãýæ èðæýý.
Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû á¿õ õîøóóíû ºìíººñ òóñ ÷óóëãàíû òàìãûí
ãàçðààñ èðñýí äàãààð îðîõ òóõàé áè÷èãò äóðäñàí íü: “...Áîãä õààíû èõ òºðä
äàãàæ îðîõîîð äàðóé øèéäýí òîãòîæ ººð ººðèéí çàñãèéí òàìãà äàðñàí
áè÷ãýýð áàòëàí ìýä¿¿ëæ èð¿¿ëýýð çàðëàí òóøààñàíä... èõ òºðä äóðòàéÿà
äàãàõàà áàòëàí ºðãºõ áè÷èã ¿éëäýæ ìýä¿¿ëñýí íü á¿ãä íýãýí àäèë áîëñîíã¿é
áîëîâ÷, òóñ òóñ äàãàæ îðîõ ñàíàà ¿íýíýý áàòàëñàí òºëºâ íýã àäèëûí òóë
ýíýõ¿¿ ìýä¿¿ëýí èðñýí áè÷èã 10 õóâèéã õàìòààð áàòëàí ºðãºí áàðèõóéä...
÷óóëãàíû äàðãûí òàìãà äàðñàí áè÷ãýýð íýìýí áàòàëñàí...” 22 ãýæýý,
Æèðýìèéí ÷óóëãàíû Õîð÷èíû çàñàã õîøîé áèíò ÷èí âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí,
õàðúÿàò îëíû õàìò äàãààð îðæýý. Ãîí÷èãñ¿ðýí Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðýýä Á¿ãä
åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíû äýä ñàéä áîëæýý. Æèðýìèéí ÷óóëãàíû Õîð÷èíû
áýéñèéí çýðýã óëñûí ò¿øýý ã¿í Ðàøìèíæ¿¿ðýýñ 1912 îíû ºâëèéí äóíäàä
ñàðä ºðãºñºí áè÷èãò: “...øàð õàð õîøóó íèéò çºâëºí òîãòîîä ÿçãóóð ºâºã,
Þàí óëñûí òàéçó ×èíãèñ õààíààñ çàëãàìæèëñàí àðèóí îâãèéã ýðõýìëýí
óðüä ºâãºä òóëãàð òºðä òýðã¿¿ëýí äàãàæ ºíº óäñàíûã ñàéòàð áýëýãäýí
äóóðèàæ... ýðäýìã¿é çàñãèéí çàõèðñàí ýð õóÿã öººõºí, ýä õºðºí㺠õîìñõîí
äîðä õîøóóã...” 23 àâ÷ òóëãàð òºð人 ¿éë÷èëüå ãýñýí áàéäàã. Ðàøìèíæ¿¿ð
ººðºº õýñýã àðäûíõàà õàìò óäàëã¿é Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý èðæ ñóóñàí áºãººä
Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òîìèëîãäæýý.
̺í ÷óóëãàíû çàñàã òºðèéí æ¿í âàí Óäàéãààñ õàðüÿàò õîøóóíû ºìíººñ
äàãààð îðîõûã õ¿ñýí ºðãºñºí áè÷èãò “...çàðëèãèéã ãóéõûí ó÷èð, ýä¿ãýý
ìàíàé õîøóóíû ñàìèäèéã òîîëîã÷ ñ¿ìèéí ëàì Íî¸í õóòàãò ãýãýýí... õîòîë
íèã¿¿ëñýã÷ ñ¿ìèéí òýðã¿¿í Äàëàé ìýðãýí öîðæ òîéí øèðýýò ëàì... õóâèëãààä,
ëàì íàð, îëîí õóâðàãóóä, çàñãèéí òºðèéí çàñàãò æ¿í âàí Óäàé, òóñëàã÷
ò¿øìýä, òàéæ, õàðöàñ, æè÷ ìàíàé õàðüÿàò õîøóóíû äîòîð òàðèàëàí ñóóñàí
ãàäíàõ õîøóóäûí àðä íàð îðîëöîí, øàð õàðòàé íèéëýí á¿ãä õîðèí ò¿ìýí
øàõàì õ¿í îãîîò õºäºëáºðã¿é ÷àíä ñàíàà íýãäýæ, øàøèí òºðèéã õîñëîí
áàðüæ áàòàòãàõ áîäèòîéÿà áóðõàí Áîãä õààíû äýëãýðýíã¿é îðøèõ øàøíû
õ¿ðýýëýíä áàãòàæ, ¿¿ðä òîãòîõ èõ òºðä äóðòàéÿà äàãàõûã õ¿ñíý...” 24 ãýæ
áè÷ñýí ýíý áà áóñàä ºðãºäºë ªâºð Ìîíãîëûí äàãààð îðîõ õºäºë㺺í áîë
ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òýìöëèéí õýñýã áîëîõûã õàðóóëæýý.
Æèðýìèéí ÷óóëãàíààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý èðæ ñóóí òóëãàð òºðä õ¿÷èí ç¿òãýæ
ÿâñàí áèøðýëò áýéñ Íàñàíðàâæèõ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò Öýðãèéí
ÿàìíû äýä ñàéä áîëñîí þì. Íàñàíðàâæèõ óóë íóòãààñàà ãóðâàí çóóãààä
22
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, Áîãäûí àéëòãàëóóä, 1912 îíûõ.
23
Óëñûí àðõèâ, Áîãäûí àéëòãàëóóä, 1912 îíûõ.
24
̺í òýíä.
27

öýðãèéã àâ÷ Õ¿ðýýíýý õ¿ð÷ èðýýä óëñ Òºðèéã õàìãààëàí ñóóëãàñàí òóë Áîãä
ãýãýýí ¿å óëèðàí õîøóóíû áýéñèéí õýðãýì øàãíàæýý. Æèðýìèéí ÷óóëãàíû
ãàçðààñ 1912 îíû 5-ð ñàðä Áîãäîä ºðãºñºí áè÷ãýýñ ¿çâýë “...Ìàíæ ÷èí óëñàä...
îëîí ìîíãîë÷óóä öºì äàãàæ, 260 æèëèéí òóðø õîøóó á¿õíèé ìîíãîë÷óóä,
Ìàíæèéí íîìíîñîí ãóðâàí ç¿éëä ¿íýìøèí èòãýæ, ìýäýë ¿çýë íýýñýíã¿é, õ¿í
îëîí ¿ðæñýíã¿é ýä òàâààð öóãëàðñàíã¿é... Áîãä õààíä ýä¿ãýý ìàíàé Æèðýìèéí
÷óóëãàíû îëîí ìîíãîë÷óóäûí ãóéõ íü... ò¿ðãýíýý áóó çýâñýã áýëòãýæ õ¿÷èí
ãàðãàæ îðâààñ óëñ ãýðò òóñãàé...” 25 ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ýíý ìýòýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ öýðýã ÿâóóëæ ªâºð ìîíãîëûã ìàíæõÿòàäûí
õàðãèñóóäààñ ÷ºëººëºõºä òóñëàõûã Áîãä ãýãýýíýýñ õ¿ñýí ãóéæ
áàéæýý. Öýðýã èð¿¿ëæ òóñëàõûã ºâºð õîøóóäààñ èéíõ¿¿ Õ¿ðýýíèé ç¿ã õàíäàí
õ¿ññýí ñàíàà îëîí áè÷èãò òóñãàëàà îëæýý.
Ìîíãîë óëñ ñýðãýí áàéãóóëàãäàæ Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààí øèðýýíä
ñóóñàí òóõàé ìýäýý àëñ ºìíº Àëàøà, Õºõ íóóð, Öàéäàìûí õÿçãààðò õ¿ð÷,
îëîí ìîíãîë÷óóäûí áàÿðûí ìàãíàéã òýíèéëãýæýý. Òýä öºì äàãààð îðîõ õ¿ñýë
ýðìýëçëýý ãàðãàñàí áîëîâ÷, õ¿í öººí, ãàçàð õîë áèò¿¿, õÿòàä ò¿øìýäèéí
çàñàã õ¿÷òýé, îëîí èðãýäòýé õîëüöîëäîí ñóóñàí çýðãýýñ áîëæ áèåý äààæ
õºäºë㺺íä áîñîæ ÷àäàõã¿é, ãàäíààñ òóñëàìæ øèðòýí õàðñààð áàéëàà. Õýäèé
òèéì áîëîâ÷, òýíäýõèéí ýëýã íýãòýé ìîíãîë÷óóä Õ¿ðýýíèé ç¿ã íóóö áè÷èã
ÿâóóëàí òóñëàìæ ãóéæ áàéñàí íü ñîíèðõîëòîé áèëýý. Æèøýý íü, øàäàðä
ÿâàõ, Àëàøààãèéí õîøóä ººëäèéí çàñãààñ 1911 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí
øèíèéí 4-íä Èõ Õ¿ðýýíýý ÿâóóëñàí áè÷ãýýñ ¿çâýë, Ìîíãîë òóëãàð òºð ñýðãýí
ìàíäñàí òóõàé Áîãäûí óõóóëàí çàðëàõ áè÷ãèéã 1911 îíû 11-ð ñàðûí øèíèéí
6-íä õ¿ëýýí àâñíûã ìýäýãäýýä, öààø íü äóðäàõäàà, ìàíàé íóòàã Àëàøà çýðýã
óóëñûí äóíä õóâààãäñàí, ýðãýí òîéðîí àðâàí ãóðâàí õèàíòàé çàõ íèéëæ
èðãýí íóòãèéí äîòîð á¿õèé àäãèéí õÿçãààð ó÷èð, áîñëîãî ãàðãàí òýìöýõ
õýö¿¿, õ¿÷èí ìºõºñäºí, õèé äýìèé àëìàéðàí ãàéõñààð ºäðèéã ºíãºð¿¿ëýí
áàéíà ãýæ ºðãºí äýâø¿¿ëñýí áèëýý. Èéíõ¿¿ áîñîæ õºäºëæ áîëîõã¿é õ¿íä
áàéäàëä ºâºð ÷óóëãàíû çàðèì õîøóó íýã àäèë áàéæýý. Óëààíöàâûí ÷óóëãàíû
ĺðâºí õ¿¿õäèéí ÷èí âàíãèéí çýðýã çàñàã òºðèéí äàðõàí çîðèãò æ¿í âàí
Ëõàâàííîðîâîîñ ºðãºñºí áè÷èãò äóðäàõäàà: “Õàðüÿàò íóòàãò èðãýí óëñ îðøèí
ñóóñàí íü íýí ¿ëýìæ...” çýðýã ó÷èð, øàëòãààí çààæ Áîãä ãýãýýíä åñºí öàãààí
áýëýã íàéìàí öàãààí ìîðü öàãààí õàäàã íýãèéí õàìò õ¿ðã¿¿ëýí àñðàí àâàõûã
ãóéæýý. 26
Öàõàð íàéìàí õîøóóíû ºðãºäºë àãóóëãààðàà äýýð äóðäñàí áè÷ã¿¿äèéí
íýã àäèë àæýý. Æèøýý òàòâàë, Öàõàðûí պ⺺ò øàðûí õîøóóíû îëîí, áóñàä
õîøóóíû íýã àäèë Áîãä ãýãýýíèé áóóëãàñàí çàðëèãèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ
ìîíãîë òóëãàð òºð ìàíäñàí òóõàé íèéòýýð óõóóëàí çàðëàñàí àæýý. ¯¿íä
“Ìàíæ-õÿòàäûí íî¸ðõëûí äîð ìîíãîë÷óóä àæ òºðºõ ¸ñíûã àëäàõàä õ¿ð÷
25
Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã, 1912 îíû 8-ð ñàðûí 15, ¹ 55.
26
Óëñûí àðõèâ, Áîãäûí àéëòãàëóóä, 1912 îíûõ.
28

çîâëîí ç¿ä¿¿ð ìàø õ¿íäýðñýí áºãººä ýíý íü öºì õàðãèñ èðãýäýýñ áîëñíû
õàðãàé ìºí. Ýä¿ãýý Õ¿ðýýíèé âàí àìáàñ, ýðäýíý õàìáà, øàíçóäáà ëàì íàð
òîëèëæ öàãèéí áàéäëûã Î÷èðäàð Áîãä ãýãýýíä àéëòãàæ, Öàõàð ìîíãîëûã
àâðàëäàà áàãòààæ àâàõûã õ¿ñíý” 27 ãýæ óã ºðãºäºëä òýìäýãëýæýý. պ⺺ò
õºõèéí öàõàð õîøóóíû íèéòèéí äàðãà Öàìáààñ Áîãäûí çàñãèéí ãàçàðò 1912
îíû çóíû äóíäàä ñàðä èð¿¿ëñýí áè÷èã ºã¿ëýõäýý “Áàäðàãóóëò òºðèéí 29
ä¿ãýýð (1903) îíîîñ ýõëýí ìàíàé óãààñ íóòàãëàí ñóóñàí ãàçàð îðíûã íýëýíõ¿éä
èðãýäýýð ýçë¿¿ëýí øèíý ºðãºñºí äàà æóíòóí Þàíü Øè-êàéí ãàçðààñ öýðãèéí
òóã õèîðèéã õàëæ, ëóó óëñûí òàâàí ºíãèéí õèîð áîëãîæ àðäûí ãýçýã ¿ñèéã
îãòëîí òóøààëûí äýýä ìàëãàéã ººð÷èëñíººñ áîëîîä îëîí èðãýä¿¿äòýé
õîëüöîëäîí ñóóñíààñ öàõàð ìîíãîë÷óóäûí ìºí ÷àíàð áàëàðòàãäàæ” èéì õýö¿¿
áàéäàëä õàâ÷èëãàíä îðñîí ó÷èð áèä íàð íýã õîøóó á¿ãä 496 ºðõ, 2248 àìûã
àâ÷ äàãààð îðú¸ ãýæýý. 28
ªâºð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿íäñýíèé òóñãààð òîãòíîñîí òºð óëñäàà äàãààð
îðîõ ãýñýí ýðìýëçýë íü óãòàà àíãèéí áà àëèâàà äàðëàëààñ ãýòëýõ òýì¿¿ëýëòýé
õîëáîãäñîí ñàíàà çàðèì ºðãºäºëä òóñãàëàà îëæýý. Ìºí ¿íäñýíèé ýðõ àøãààñ
óðâàñàí öººí òîîíû ò¿øìýäèéã ø¿¿ìæèëñýí áàéòàë ìºí òóñãàãäæýý.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Çóó-Óäûí ÷óóëãàíû õèøèãòýí õîøóóíû äºò㺺ð çýðýã
òàéæ Ðîëãîðæàâ íàðûí ºðãºñºí áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý, Åã¿çýð ëàìûí ãàçðààñ
Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä çàëñàí ó÷ðûã ãàðãàí, áàñõ¿¿ óõóóëàí òàðõààõ
çàðëèãèéã óëàìæëàí ìàíàé äîòîîä ÷óóëãàíû çàñàã õîøóóäàä íýãýí àäèë
çàðëàñàí áîëîâ÷ “Ìàíàé õîøóóíû ýðõ ìýäëèéã áàðèã÷èä çàðëèãèéí ó÷ðûã
óõóóëàí òóøààñàíã¿éí äýýð, õàðèí ÷ äàðàí äàëäàëñíû õîéíî àéë õîøóóäûí
ò¿ðõýðòýë õýëýëöýæ á¿õèé ÷èìýýã îëæ ñîíñìîãö èéíõ¿¿ õîéä ç¿ãò òîíîìîë
ãýðýë ñàöðàí ìàíäñàí íü ìîíãîë÷óóä õàðàíõóé ãàçðûí ãàøóóí çîâëîíãîîñ
õàãàöàæ, ãýãýýí îðíû æàðãàëàíã ýäëýõ ìàø ñàéí ó÷ðàë áîëñîí òóëä íèéãìýýð
òýñãýëã¿é äýâõöýí áàÿðëàæ º÷¿¿õýí Ðîëãîðæàâ áèä íàð òóñ õîøóóíû... ýð
ýì á¿ãä òºñºâëºí 1000 èë¿¿ õ¿í ñàíàà íèéëýí... íýãýíò òîãòîâ” 29 ãýõ ìýòýýð
ºã¿¿ëñíýýñ ¿çýõýä, àðäóóä Ìàíæ-Õÿòàäûí òàëõèäàë äîðîîñ ãàð÷, ¿íäñýíèé
óëñ ãýðòýý áàãòàí îðîõ çîðèã òºãñ áàéñíû ãýð÷ ìºí. Ýíýõ¿¿ ºðãºõ áè÷ãýý
àâààä Ðîëãîðæàâ, Áàÿíöàãààí, Óëèíãàà íàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý õ¿ð÷ èðñýí
áèëýý. Òýäíèé õîéíîîñ ìºí õîøóóíû Ò¿ìýíáàÿð íàð Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðæ
òºðºë óðàã àëáàò àðä 1000 èë¿¿ àì õ¿íýý àâ÷ äàãààð îðîõûã ãóéæýý.
Äýýðõ ºðãºäºë áîë àðäóóä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ òîãòñîí ÿâäàëä áàÿðëàæ
ýðõ ÷ºëºº àâ÷èðíà ãýæ íàéäàæ áàéñíû ãýð÷ ìºí. Ýíý íü, íýã òàëààð, õîîñîí
ñàíààøðàë áîëñîí áîëîâ÷, íºãºº òàëààð, øàðûí øàøíû òîëãîéëîã÷ Áîãä
ãýãýýí ñýðãýí ìàíäñàí òºðèéí æîëîîã áàðüñàí íü ñ¿ñýã áèøðýëò îëíû äîòîð
õè÷íýýí íºëººòýé áàéñíûã õàðóóëàâ.
27
Óëñûí àðõèâ, 3-16-502.
28
̺í àðõèâ, 3-23-328.
29
̺í àðõèâ, Áîãäûí àéëòãàë 1912 îíûõ.
29

̺í Çóó-Óäûí ÷óóëãàíû Õèøèãòýí çàñãèéí õîøóóíû òàéæ ëàì
Äàøñàìáóó, õàðüÿàò ÷óóëãàíààñ òóëãàð òºð áàéãóóëñàí õýðãèéã äàðàãäóóëñàí
õýìýýí ýðñ ýñýðã¿¿öýæ 1000 èë¿¿ àì õ¿íýý äàãààð îðóóëúÿ ãýæ Íèéñëýë
Õ¿ðýýíýý õ¿ð÷ èðñýí áèëýý.
Çóó-óäûí ÷óóëãàíû çàðèì ýðõ áàðèã÷èéí àäèë ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëºº,
òóñãààð òîãòíîëûí õºäºëãººíººñ õºíäèé òàñàðõàé îðøèæ, ò¿¿íèéã äîòðîîñ
íü áóòàðãàí ñàðíèóëàõûã îðîëäñîí ýòãýýä áîë Çîñòûí ÷óóëãàíû õîð÷èí âàí
ÿíñýííîðîâ àæýý. ÿíñýííîðîâ Áýýæèí îðæ Ìîíãîë-Ò¿âäèéí çóðãààíûã
òîëãîéëæ, ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèéã çîãñîîõ òàëààð
ýëäýâ àðãà ñ¿âýã÷èëæ áàéæýý.
Ä¿ðâýäèéí Áàëò âàí, Çîñòûí ÷óóëãàíû õàð÷èí âàí ÿíñýííîðîâ òýðã¿¿òýé
öººí òîîíû ôåîäàëóóä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íä
àëü áîëîõîîð ñààä òîòãîð ó÷ðóóëàõûã îðîëäîæ áàéæýý. Ãýâ÷ àðä ò¿ìíèé
õ¿ñýë ýðìýëçëèéã òýä äàðàãäóóëàí õàëõàëæ ÷àäñàíã¿é.
ªäºð èðýõ á¿ð ªâºð Ìîíãîëä, íýã òàëààñ, ìàíæ-õÿòàäûí òàëõèäëûã
ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õºäºëãººí ºñºæ, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð Õ¿ðýýíýýñ
öýðýã ÿâóóëæ òóñëóóëàõààð çýõýí, íºãºº òàëààñ, Þàíü Øè-êàéí çàíäàë÷èä
óã õºäºë㺺íèéã äàðàí óñòãàõààð õ¿÷ýý òàòàæ áàéæýý. Õààíò Îðîñûí íºëºº
á¿õèé òîì ñîíèíóóäûí íýã “Íîâîå âðåìÿ” 1912 îíû 9-ð ñàðûí 17-ò ªâºð
Ìîíãîëä óëñ òºðèéí áàéäàë ìàø õóðö áîëñîí òóõàé áè÷èõäýý, ªâºð Ìîíãîëä
“Ìàíæèéí ýñðýã ýõýëñýí õºäºë㺺íèé õýëáýð òºëºâ, õýìæýý äàëàéöûã îäîî
õèð ã¿éöýä òîäîðõîéëîí õýëýõèéí àðãàã¿é áîëîâ÷ óëñ òºðèéí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë ÿâäàë ìºí áîëîõ íü çàéëøã¿é” ãýæýý.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð íèéò îðíûã òîõèíóóëàõ ÷óõàë àðãà
õýìæýýí¿¿äèéí íýã áîë ºðòºº óëààã ªâºð ìîíãîëûí öààä çàõ õ¿ðòýë òàâèõ
ÿâäàë ìºí ãýæ ¿çýæ Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í òèéø Õàëõûí íóòãèéí çàõ
õ¿ðòýë øèíý òóâòàì áàéãóóëñàí 32 ñóóðü ºðòººíèé öààä ¿ç¿¿ðèéã Ñîëîí
áàðãûí ç¿ã ýðñë¿¿ëýí øèëæ¿¿ëæ, áàñ Øàâàð Æàðãàëàíòààñ çàì ñàëãàæ
Øèëèéí ãîëûí çýðýã ñàëáàð ºðòºº íýìýí áàéãóóëæ,öààøõè áàðüöàà
ºðòººäèéã Ñîëîí Áàðãà, ªâºð ÷óóëãàíààñ òóñ òóñ çàëãàí òàâüæ àëèâ ò¿ðãýí
÷óõàë àëáûã íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí áèëýý. 30 Õºëºí-Áóéð, ªâºð Ìîíãîëûí õîøóóä
Õ¿ðýýíýý òºâëºðñºí ìîíãîë òºðä íýãäýí îðñîí áîëîõîîð õàðüÿà õàðüÿà
íóòãèéí õóäàëäàà àðèëæààíààñ àâñàí ãààëèéí îðëîãûí õóâèéã Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàðò 1912 îíîîñ ýõëýí ÿâóóëàí òóøààõ áîëæýý. 31 Õºëºí-Áóéð äàãààð
îðñíû äàðààãààð ãààëèéí ýëäýâ îðëîãûã õóðààí Õóðýýíä èð¿¿ëýõ áîëñíîîñ
ãàäíà óëìààð 1912 îíû ¿åýñ õàðúÿàò íóòàã äýýð îðøèõ Õàéëààð, Ìàíæóóð
õîòûí òºìºð çàìûí õîðîîíû ò¿øìýäèéã õàñàæ ìîíãîë ò¿øìýä áàéãóóëàõ
îðîëäëîãî õèéñýí áîëîâ÷ á¿òñýíã¿é. 32
30
Óëñûí àðõèâ, 3-23-311
31
̺í àðõèâ, 1-8-557.
32
̺í àðõèâ, 5-29-62.
30

Èéíõ¿¿ 1912 îíû ýöñýýð Õàëõ Ìîíãîë, ªâºð Ìîíãîë õî¸ð äàõèí íèéëýí
íýãäýõýä ÷èãëýñýí òîìîîõîí àëõàì õèéæýý. Ýíç òóõàé 1912 îíû 9-ð ñàðä Èõ
Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðñýí Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷ È.ß.Êîðîñòîâåö Ãàäààä
ÿàìàíäàà ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòàñíû äîòîð áè÷ñýí íü: “...Õàëõ áîëîí òó¿íä
äàãààð îðñîí îëîí ãàçðóóäûí æèíõýíý ýðõèéã îäîî Õóòàãò áà ò¿¿íèé çàñãèéí
ãàçàð áàðüæ áàéãàà íü ìàðãààíã¿é áîëæýý” 33 ãýæýý.
Ãàãöõ¿¿ ªâºð Ìîíãîëûí õ¿í àìûí èõýíõ íü õÿòàä èðãýä áîëæ òýíä
õÿòàäûí õàðãèñ öýðã¿¿ä, ßïîíû òàë áàðèìòàëñàí ×æàí Öçî-ëèí ìýò öýðãèéí
ýðõòýí, çàíäàë÷èä îëíîîð Ẻãíºðºí ñóóñàí ó÷èð, çîðüñîí õýðãýý á¿òýýõýä
òóéëûí õ¿íä áàéæýý.
Èéìýðõ¿¿ íºõöºë áàéäëûí äóíä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ªâºð
Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõºä Õààíò Îðîñ áà áàñ áóñ ã¿ðí¿¿äòýé äèïëîìàò õýëýëöýý
õèéõ çàìààð òóñëóóëæ, òýíäýýñ õÿòàäûí õàðãèñ ò¿øìýä, öýðã¿¿äèéã ãàðãóóëàõ
àðãà õèéõýýð øèéäâýðëýñýí áèëýý.
2. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä óëñóóäààð
çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, òóëãàð òºðèéí àïïàðàòûã çîõèîí áàéãóóëæ,
ãàçàð äýâñãýð, õ¿í àìàà òîõèíóóëàõûí çýðýãöýý Ìîíãîë óëñûí òóñãààð
òîãòíîë áà á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ãàäààä óëñóóäààð çºâøººð¿¿ëýí õ¿ëýýëãýæ,
äèïëîìàòûí áà ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð õýä õýäýí àðãà
õýìæýý àâ÷ýý.
Òýð ¿åä Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò íü
þóíû óðüä ºìíºä õºðø-Äóíäàä Èðãýí óëñòàé, ìºí ò¿¿í÷ëýí óìàð õºðø-Õààíò
Îðîñ óëñòàé õýëýëöýæ, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýí
õ¿ëýýëãýæ íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõîä îðøèæ áèëýý. Äàðààãààð íü áóñàä
îëîí óëñòàé ìºí õîëáîî õàðèëöàà òîãòîîí, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
çºâøººð¿¿ëýí õ¿ëýýëãýõ òàëààð àðãà áîäîõ ¸ñòîé áîëæýý.
Ãýòýë, èìïåðèàëèçìûí ¿åä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ýðãýí òîéðîí ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé óëñóóäààð õ¿ðýýëýãäñýí íºõöºëä äýëõèé äàõèíû òàâöàí äýýð
ãàðàõàä áýðõ áàéâ. ¯íýõýýð òýð ¿åä Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí õýëæ áàéñíààð
Ìîíãîë óëñàä “äºðâºí ç¿ã òóñëàõ õ¿íã¿é” áàéæýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷,
Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ôåîäàëûí óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã áóñàä óëñààð
çºâøººð¿¿ëýõ õèéãýýä õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ òýìöýë õèéæ ýõýëæýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãûí íýãýí òîìõîí àëõàì áîë
ººðèéí îðíû òóñãààð òîãòíîëûã ýõëýýä Ìàíæ ÷èí óëñààð, ò¿¿íèé ìºõñºíèé
äàðàà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Äóíäàä Èðãýí óëñààð çºâøººð¿¿ëýí õ¿ëýýëãýæ õýâèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ àñóóäàë áàéâ.
33
Ñáîðíèê äèïëîìàòè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ ïî ìîíãîëüñêîìó âîïðîñó Ïåòåðáóðã. 1914, 61-ð òàë.
31

Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äààñ Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäàæ
òóíõàãëàãäñàíû äàðàà Áýýæèí ð¿¿ Ìàíæ ÷èí óëñûí Äîòîîä, Ãàäààä õî¸ð
ÿàìíû íýð äýýð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòàñíû äîòîð ºã¿¿ëýõäýý, ìàíæ-õÿòàäûí
äàðëàã÷äààñ ìîíãîë÷óóäûã ìºëæèí çîâîîõ íü òóéëä õ¿ð÷, ÿëàíãóÿà øèíý
çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëíà ãýæ óëàì ÷ òàëõèõ áîëñíû óëìààñ, ìîíãîë÷óóä
ººðòºº òóñãààð òîãòíîõûã õàòóó ÷àíä ýðìýëçýí “á¿ãäýýð Áîãäûã ºðãºìæëºí
ýçýí áîëãîæ, óëñûí öîëûã Ìîíãîë õýìýýí óëàìëàí óìàð ç¿ãèéí äýëõèé
äàõèí ãàçàð îðíûã óóë ýçýí íü õóðààí àâ÷ á¿ðýí á¿òýí áîëãîí áàòàëáàé” 34 ãýæ
òýìäýãëýæýý. Öààø íü, Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð óëñ õîéøäîî õýðõýí õàðèëöàõ
òóõàé àñóóäëûã õºíäºæ “¯¿íýýñ òóñ òóñûí çàõ õÿçãààðûã ñàõèæ ýðõã¿é
¸ñëîë íàéðëàëûã óðüäàë áîëãîí äàðàà ºìíºä ìóæ òîãòñîí öàãò õàðèí ÷ ãýðýý
áè÷ãèéã õýëýëöýí, õîëáîîã äóóñãàâààñ áîëíî” ãýæ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Óòàñíû
òºãñãºëä “¯¿íèéã áè÷èõýä Ìàíæèéí òºðèéã ºíº óäàõûã õè÷ýýíã¿éëýí
çàëáèð÷... ìºðãºâýé” ãýõ ìýòýýð äóðäñàí àæýý.
¯íýõýýð òýð ¿åä-1911 îíû ýöýñ, 1912 îíû ýõýíä Õÿòàäàä õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë èä äóíäàà ºðíºæ, Ìàíæèéí ôåîäàëûí ÿëçàðñàí äýãëýì íóðæ óíàõ
îéðòîæ, Õóàíäè íü çàñãèéí ýðõíýýñ îãöðîõ áîëæ õàìàã õýðýã Õÿòàäàä á¿ãä
íàéðàìäàõ ¸ñ òóíõàãëàãäàõ òèéø ºðíºæ áàéñíûã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ýñ
òààëæýý. Òýä õÿòàäàä õààíò ¸ñûã ìºõººõ á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîõîîñ
õóó÷èí Ìàíæèéí äýãëýì õýâýýð îðøèõûã ¿íýíýýñ “õè÷ýýíã¿éëýí çàëáèð÷”
áàéñàí íü Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí àíãèéí õàðãèñ øèíæ ÷àíàðûã
õàðóóëñàí õýðýã.
Ãýòýë, Ìàíæèéí òºð Áîãä ãýãýçíèé òèéíõ¿¿ “çàëáèðñàí” öàõèëãààí
óòàñíû õàðèóã ÷ ºã÷ àìæèëã¿é ìºõñºí àæýý. Òýð çàâñàð Õÿòàäûí õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë õýðýã äýýð ÿëæ 1911 îíû 11-ð ñàðûí-26-íä õºðºíãºòíèé á¿ãä
íàéðàìäàõ ¸ñ àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàãäàæ, ìàíæ õóàíäè íü ¯íäñýí õóóëèéã
äàãàíà ãýæ òàíãàðàã ºðãºñºí áèëýý. Öààøèä 1912 îí ãàðàõàä Õÿòàäûí àðä
ò¿ìíèé òýìöëèéí ºðíºëòººð Ìàíæèéí òºð òîãòîõûí àðãàã¿é áîëîõîä
Õóàíäè àëáàí ¸ñîîð õààí øèðýýíýýñ 2-ð ñàðûí 12-íä îãöðîõäîî òºðèéí ýðõèéã
àðä÷èëñàí õ¿÷íèé ãàðò ºãñºíã¿é, õàðèí õàðãèñ ëèáåðàë õºðºíãºòºíòýé ýâñýæ,
òýäíèé òîëãîéëîã÷ Þàíü Øè-Êàéä øèëæ¿¿ëæýý. ×óõàì ¿¿íèéã õ¿ëýýæ
áàéñàí õàðãèñ ýòãýýä Þàíü Øè-Êàé Äóíäàä Èðãýí óëñûí ò¿ð åðºíõèéëºã÷
áîëîâ. Þàíü Øè-Êàé òóøààë äýâøìýãö Õ¿ðýýòýé õàðèëöàæ Ìîíãîë óëñûã
óñòãàõ ãýæ èõýýõýí õººöºëäæýý.
Ìàíæ ÷èí óëñûí áîøãèéã õàëñàí õºðºíãºòíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ Äóíäàä
Èðãýí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ÷ºëººëëèéí
õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã îãò õ¿ëýýõã¿é,
õàðèí Õÿòàäàä íóòàã äýâñãýðèéã ñàÿ íóðñàí ×èí óëñûí õèë õÿçãààðààð áîäîæ,
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã óñòãàõ çîðèëò òàâüæýý.
34
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1934. 29-ð òàë.
32

1912 îíû ýõýýð Áýýæèíãèéí ìîíãîë çóðãààíààñ Äóíäàä Èðãýí óëñûí
èõ åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí çàðëàí òóøààñíûã ìýäýãäýí Õ¿ðýý ð¿¿ Áîãä
ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëæýý.
Ýíýõ¿¿ öàõèëãààí óòñûã ¿çâýë, Ìîíãîë îðíû ýðõ àøãèéã áóëààæ àðä
îëíûã õÿõàí äàðëàñíû óëìààñ ýñýðã¿¿öýí òýìöýõýä õ¿ðãýñíèé ãýì áóðóóã
Õ¿ðýýíýýñ íýãýíò õººãäñºí ìàíæ ñàéä áà òóëõýí óíàãàãäñàí Ìàíæ ÷èí
óëñ ðóó íÿëçààæ, õàðèí ¿¿íýýñ õîéø èéì äàðëàë çîâëîíã Ìîíãîëä äàõèí
ó÷ðóóëàõã¿é ãýæ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûã óðüõàíààð ÿòãàí, ýðãýæ Õÿòàäòàé
íýãäýõèéã øààðäæýý. ̺í Áýýæèíä Ìîíãîë-Ò¿âä õ¿í èðãýíèé àëáàíû ýðõ,
õóâèéí ýðõèéã öºì ìóæ ëóãàà íýãýí àäèë áîëãîí ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ õóðàë
õèéõ òóë, òºëººëºã÷人 èð¿¿ëíý ¿¿ ãýæýý.
Áýýæèí äýõ Ìîíãîë-Ò¿âäèéí õýðýã ýðõëýõ õîðîî ÷ ãàð õóìõèí ñóóñàíã¿é,
Þàíü Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâðààð ìîíãîë íî¸ä ôåîäàëóóäûã ÿòãàõ
ÿâóóëëàãà çîãñîî çàéã¿é õèéæ áèëýý. Áýýæèíãèéí Ò¿âä-Ìîíãîëûã íýãòãýõ
õóðëààñ Õ¿ðýýíä èð¿¿ëñýí óòàñàíä ºã¿¿ëýõäýý, “ìàíæ, õÿòàä, ìîíãîë, õîòîí,
áàðóóí çóó òàâàí òºðºë á¿ãäýýð íýãýí ãýð áîëñîíä á¿õ óëñ ¿ë áàÿðëàõ íü
¿ã¿é... Õ¿ðýý ìºí ÷ àäèë ñàíààã èëýðõèéëýõ áóéçàà ãýæýý.
Äàðàà íü Äóíäàä Èðãýí óëñûí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿íýýñ Õ¿ðýýíèé ýðõ
áàðèã÷äûí íýð äýýð èðñýí öàõèëãààí óòñàíä “...ýä¿ãýý ×èí óëñûí õóàíäèéã
ñóóðèíààñ íýãýíò ýã¿¿ëæ åðºíõèéëºí çàõèðàõ ýðõèéã á¿õ óëñäàà íàéð
òàâèàä ×èí óëñûã Äóíäàä Èðãýí óëñ áîëãîí õàëñíû òóë áèäíèé óëñûí õ¿í
¿¿íýýñ õîéø ºìíºä óìàðäûã íýãýí ãýð áîëãîí... á¿ãäýýð íàéðàëäñàí óëñ
èðãýíèé ýðäýì ÷àäëûã òºãñãºâººñ çîõèìóé...” 35 ãýæ òýìäýãýýä õýðýâ íèéëýí
èðâýë, õýðãýì òóøààë øèíýýð ìàãàäëàí õóâààí îëãîíî, õýðýâ çºð÷âºë
õàòóó øèéòãýíý ãýæ àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõèéã îðîëäæýý. Èéíõ¿¿ Õ¿ðýýíèé ýðõ
áàðèã÷äûã ñ¿ðä¿¿ëõ ìàÿã ¿ç¿¿ëýí áè÷èõäýý, îðîí íóòãèéí ò¿øìýä áîë
ìº÷ººðõºõ ýñýðã¿¿öýõ ¿çëýýñ îîðîõ õýðýãòýé, ýñ òýãâýë áàéëäàí äàãóóëàõàä
õ¿ðýõ áºãººä òýð öàãò õ¿÷èí ñóë áóóðàé íü ãóó æàëãàíä óíàæ ãîë ìºðºíä
æèâæ ¿õýõ áîëíî ãýõ ìýòýýð ñ¿ðæèí ¿ã áè÷èæ á¿¿ Äóíäàä Èðãýí óëñûí
çàñãèéí áîäëîãûã òîãòîîã¿é ýìýýí øàëòãààöàí ãýìèé㠺俿ëæ ãî¸÷îîð
ÿâàãòóí, ýíýõ¿¿ ñàíààã á¿ãäýýð ä¿ðñëýí õÿíàòóãàé, á¿¿ çºð÷èãò¿í ãýæýý. Ãýâ÷,
Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷äûí èéíõ¿¿ àðãàäàí ÿòãàõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ àðãà
ñ¿âýã÷èëãýý ÿìàð ÷ ¿ð ä¿í ºãñºíã¿é. ¯¿íä Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä
çîõèõ õàðèóã ãýäðýã ºã÷ýý.
Ìîíãîëûí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààñ Äóíäàä Èðãýí óëñûí Äîòîîä
ÿàìíû òýðã¿¿íä 1912 îíû öàãààí ñàðûí 24-íä ÿâóóëñàí óòñàíä Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñààñ Õÿòàäòàé õàðèëöàõ õàðèëöààíû ¿íäñèéã àëáàí ¸ñîîð
òîäîðõîéëîí èëýðõèéëñýí íü: “...Íîäíèí æèë ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí øèíýäýýð
¿íäñèéã áàòëàí øàøíàà õàìãààëæ õàðüÿàò ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîõ
ÿâäëûã á¿ãäýýð õýëýëöýýä æóðàìò õýðýã ¿¿ñãýí ×èí óëñààñ ñàëààä ººðòºº
35
Óëñûí àðõèâ, 1-36-56.
33

ýçýí áîëîõîîð íèéòýýð çàðëààä ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí åñíºº á¿ãäýýð
Áîãäûã ºðãºìæëºí õààí ççýí áîëãîæ óëñûí öîëûã Ìîíãîë õýìýýí íýðèéäýí
óìàð ç¿ã äýëõèé äàõèí ãàçàð îðíîî íýãýíò óóë ýçýí íü õóðààí àâ÷ á¿ðýí á¿òýí
áîëãîí áàòàëñíàà Äóíäàä áà ãàäààä óëñò íèéòýýð çàðëàñàí òóë ýðõìèéí
ñîíîðò íèéòýýð íýâòýðñýí áóé çà. Ýä¿ãýý öàõèëãààí óòñûã àâààä Äàé÷èí
óëñûí Õóàíäè ñóóðèíààñ ýãæ åðºíõèéëºí çàõèðàõ ýðõèéã á¿õ óëñäàà íàéð
òàâüñíûã ñàÿ îëæ ñîíñîîä òýñãýëã¿é áàÿðëàâ. Äóíäàä óëñûã íýãýí õ¿í ìýò
áîëãîæ ç¿é íü õ¿÷èí õàâñðàí óðàãø äàâøèæ àäèë ñàíààã èëýðõèéëáýýñ çîõèõ
áèëýý. Ãàãöõ¿¿ Ìîíãîë, Õÿòàäûí ñóðòàë ººð, øàøèí ººð, ¿ã õýë, áè÷èã ¿ñýã
öºì òóñ òóñäàà íýâòðýõã¿é, áèäíèé ìîíãîë÷óóä õî¸ð çóó èë¿¿ îíä ×èí óëñàä
òàëõèäóóëæ îþóí ìýäýë áà ñóðòààë íü ýä¿ãýý õ¿ðòýë íýýãäýí íýâòðýýã¿é òóë,
áèä íèéëæ ÷àäàõã¿é. Îäîî ç¿é íü õàðèëöàí íàéðòàé àéë óëñ áîëîëöîí òóñ
òóñäàà óëñàà õàìãààëàí á¿ðýí á¿òýí áîëãîæ íàéðòàé ¸ñûã æóðàìëàñóãàé” 36
ãýæýý. ̺íõ¿¿ öàõèëãààí óòàñíû òºãñãºëä õî¸ð óëñûí õîîðîíä õýðãèéã
øèéäýõýä ººð óëñûã ãýð÷ áîëãîí õýëýëöýæ áîëîõ þì ãýæ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý.
Ýíý ìýòýýð Õÿòàä, Ìîíãîëûí çàñãèéí ÿàìä õàðèëöàæ áàéñíû çýðýãöýý
Þàíü Øè-Êàé, Æèáçóíäàìáà õî¸ð øóóä õàðèëöàæ áèëýý.
1912 îíû öàãààí ñàðûí ñ¿¿ëýýð Þàíü Øè-Êàéãààñ Ìîíãîëûí ýçýí õààí
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí íýð äýýð öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëñýí
íü øóóä äîðîìæèëæ, ñ¿ðä¿¿ëýí áóóëãàæ àâàõ ñàíàà èëýðõèé àãóóëæýý.
Òýðõ¿¿ óòàñ øóóä àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ ¿ãýýð ýõýëæýý. ¯¿íä áè÷ñýí íü: “...
Ìîíãîë ãàçàð õýäèé óóäàì áîëîâ÷, õ¿íèé òîî äààí÷ öººí, îëîí ìîíãîëûã
íèéë¿¿ëýí áîäâîë, äîòîîä ãàçðûí íýãýí ìóæèéí òîîíä õàðààõàí ¿ë õ¿ðýõèéí
äýýð, ìîíãîë÷óóäûí àæ àõóé ÿäóó ç¿ä¿¿, ýä àãóóðñ îðîõ íü ìàø áàãà... îëîí
àéìãèéí ñóìûí ýðñ èëä æàäûã ÷ õàðààõàí õýðýãëýæ ¿ë ÷àäàõ àòàë, áóó, ¿õýð
áóó þóí ºã¿¿ëýõ àæ...” ãýæýý. Èíãýæ ñ¿ð áàäðóóëñíûõàà äàðàà ìîíãîë÷óóäûã
Äóíäàä Èðãýí óëñòàé íýãäýõèéã øààðäàõäàà, “...Îëîí ìîíãîë÷óóä Õÿòàä ëóãàà
çàõ íèéëýí ñóóæ õàðèëöàí ò¿øèëöâýýñ õî¸ð óëñ òºðä òóñòàé... ñàëàëöâààñ,
õî¸ð ýòãýýäýä õîõèðîë áóé... õýðýâ ýñðýã ãóéõ ÿâäàë áóé àõóë, äàí ãàãöààð
òîãòíîõîî õàñ÷ ÷àäâààñ öºì çºâëºëäºí õÿíàæ áîëìóé... Á¿¿ ãàæóó ¿ãýíä
áàøèðëàãäàí Ãàäààä Ìîíãîëä ìîõîøã¿é ãýìøëèéã õîöîðãîòóãàé...” 37 ãýæýý.
Þàíü Øè-Êàéí äýýðýíã¿é øààðäëàãûã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä õ¿ëýýí
àâàõã¿é íü ìýäýýæ õýðýã áàéæýý. ¯¿íèé õàðèóä Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà
õóòàãò öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëàõäàà, Þàíê Øè-Êàéí ¿ã á¿ðèéã íýãä íýãýíã¿é
íÿöààæ, õî¸ð óëñ ýâòýé íàéðàìäàëòàé áàéâàë çîõèíî ãýñýí áàéð ñóóðèéã
õàòóó õàìãààëæýý.
Ýíý öàõèëãààíû äîòîð Áîãä ãýãýýí áè÷èõäýý, íîäíèí ºâºë ìîíãîë÷óóä
òóñãààð òîãòíîæ Æèáçóíäàìáà íàìàéã á¿ãäýýð ºðãºìæëºí Ìîíãîë óëñûí
õààí ýçýí áîëãîñîí þì ãýäãèéã ñàíóóëàí òàéëáàðëàæýý. Ìîíãîë óëñ
36
̺í òýíä
37
Ë.Äýíäýâ, ºìíº èø òàòñàí, 40-42-ð òàë.
34

áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë ãàäíû ÿìàð íýã íºëººíººñ áîëëîî ãýæ Þàíü Øè-Êàéí
ã¿òãýñíèéã íÿöààí òýìäýãëýõäýý, “...Ãàäààä ìîíãîë ýíý óäàà æóðìûã ¿¿ñãýñýí
íü ÿçãóóðààñ ¿íäñýý áàòàëæ, øàøíàà áàòàëæ õàðüÿàò ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí
áîëãîõûí ñàíàà áîëîé. Å𠺺ð ãîðèëîõ ç¿éë á¿õèé íü áóñ, ìºí ÷ ãàæóó ¿ãñò
áàøèðëàãäñàâ ÿâäàë áóñ, ¿íýõýýðèéí õàðãèñ çàñàãò çîâæ ç¿äñýíèé ó÷èð
áîëîé...” 38 ãýæ òýðõ¿¿ öàõèëãààí óòñàíä òýìäýãëýæýý.
Ò¿¿í÷ëýí, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü Þàíü Øè-Êàéí äàéðñàí ¿ãí¿¿äýä
õàðèó íÿöààëò ºã÷ýý. ¯¿íä Ìîíãîëûí õ¿íèé òîî äààí÷ öººí áà ÿäóó äîðîéí
òóéëä õ¿ðñýí íü öºì ¿íýí áîëîõûã õ¿ëýýãýýä, ýðõýì èõ åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ñàéä ýëáýã áîäëîãî ãàðãàí ò¿ãø¿¿ðèéã óëèðóóëàõ àæààìóó ãýæýý. ̺í öààø
íü îíöëîí òýìäýãëýñýí íü: “...Äóíäàä óëñ ãîâüä õîë àëñëàãäñàí òóë òàøóóð
õýäèé óðò áîëîâ÷, õýðýãëýõ ãàçàðã¿é áîëóóæèí õýìýýíý... Ãàãöõ¿¿ ×èí óëñûí
õóàíäèéã çàñãààñ àíãèæðàõûí óðüä íýãýíò ººðºº ýçýí áîëîõûã Äóíäàä áà
Ãàäààä óëñàä çàðëàí óõóóëñàí áºãººä íýãýíò ¿¿ñãýñýí òóë çîãñîîõûã ÿàõèí
çîðèãîîð àâàà÷èæ ÷àäàõ âý...” 39 ãýæýý.
Áîãä ãýãýýíèé ýíý õàðèó öàõèëãààíûã àâñíû äàðàà Þàíü Øè-Êàéí îìîã
áààõàí äàðàãäàæ íèëýýä 纺ëºð÷ àðãàäñàí áàéäëààð äàõèí íýã öàõèëãààí
óòàñûã ÿàðàâ÷ëàí Áîãä ãýãýýíä ÿðóóëæýý. Þàíü Øè-Êàé ìîíãîë÷óóäûã
äàðëàí çîâîîñîí õàìàã áóðóóã àìáàí ò¿øìýäýä ÷èõýæ áè÷èõäýý, îéðõè îíä
õÿçãààðûí ò¿øìýë òóøààëûã ÷àäàõã¿é, áèäíèé ìîíãîë èðãýäèéã õàðãèñëàæ,
îëíû ãàñëàëûã èõýä äýãäýýí öóõàëäóóëñààð ãàãöààð òîãòíîõîä õ¿ð¿¿ëñýí
ýíý çýðãèéí ó÷èð áàéäàë äîòîîä ãàçàð ÷ ìºí àäèë áèé ãýæýý. Äàðàà íü Áîãä
ãýãýýíèéã èõ ë ÿòãàæ “Ìàíàé èõ åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéä, ýðõýì ëàì ëóãàà
íýãýí áèåä áîëáààñ ãàð õºë ìýò, íýãýí ãýðò áîëáààñ àõ ä¿¿ ìýò” ãýæ äóðäààä,
õýðýâ “ãàãöààð òîãòíîõîî ýä¿ãýý äàðóé òàòàæ ýâäýí õýâýýð äîòîîä ãàçàð ëóãàà
íèéëýëäýí íýãýí óëñ áîëîõîë...” ýðõýì Æèáçóíäàìáà õóòàãò òàíä “ìàøèä
ñ¿ñëýí, õýòýðõèé õ¿íäýëýõ” áîëíî ãýæýý. ̺í Áýýæèíãýýñ áèå òºëººëºã÷èéã
Õ¿ðýýíä ÿâóóëæ õýëýëöýýð õèéëãýå õýìýýí õýäýí óòàñ äàãàëäààãààð èðæýý.
¯¿íèé õàðèóä Áîãä ãýãýýí, Þàíü Øè-Êàéí íýð äýýð ýöñèéí óäàà öàõèëãààí
ÿâóóëæ, Ìîíãîëûí òºðèéã óñòãàõ ãýñýí àñóóäëààð ÿìàð ÷ ÿðèà õèéõã¿éã
îéëãóóëàí áè÷èõäýý “Äàõèí äàâòàí ýðýãö¿¿ëýí ñàíàâààñ òóñãàé ò¿øìýë
Õ¿ðýýíä èð¿¿ëæ òàëààð ç¿äð¿¿ëñíýýñ àéë óëñûí ýë÷èí ñàéäààð äàìæ¿¿ëàí
ýëäýâ õýðãèéã ëàâëàëòàéãààð çºâëºëäºõ... íü ç¿éòýé” 40 ãýæýý. Ãýòýë ìîíãîëõÿòàäûí
õîëáîãäîëòîé àñóóäàëä ÿìàð íýã ãóðàâäàõü óëñûã îðîëöóóëàõûã
Þàíü Øè-Êàé òàòãàëçæýý.
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èäòàé ýíý ìýòýýð
õàðèëöàõûí çýðýãöýý Áýýæèí õîòíîî “Ìîíãîë íî¸äûí õîëáîî” õýìýýõ
òîãëîîìûí áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã ýâäýõ àðãà ýðýëõèéëæ áàéñíûã äóðäàõ õýðýãòýé. Ìîíãîëûí ýðõ
38
̺í òýíä, 43-44-ð òàë.
39
Ë.Äýíäýâ, ºìíº èø òàòñàí, 45-46-ð òàë.
40
̺í òýíä, 51-ð òàë.
35

àøãààñ óðâàñàí Áàëò âàí, Íàÿíò âàí, õàð÷èí ã¿í ÿíñýííîðîâ ìýòèéí õýñýã
á¿ëýã ôåîäàëóóä àæèëëàæ àãñàí ýíýõ¿¿ “õîëáîî” æèíõýíý ìîíãîë ãàçàð
øîðîîí äýýð òóëàõ ò¿øèõ ÿìàð ÷ õ¿íã¿é áàéæýý. Èéìä Áýýæèí äýõ Õààíò
Îðîñûí ýë÷èí ÿàìíààñ 1912 îíû 3-ð ñàðä Ïåòåðáóðãò ìýäýýëñíýýñ ¿çâýë,
ìîíãîë íî¸äûí “ýíýõ¿¿ õîëáîî áîë Àð, ªâºð ìîíãîëûí îëîí õîøóóäàä ÿìàð ÷
íºëººã¿é ãàçàð ìºí” 41 ãýæ äóðäæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàí Äóíäàä Èðãýí óëñòàé õýâèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñýí ýðìýëçýë íü ç¿é ¸ñíû àëõàì áàéæýý. Ãýòýë,
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð ýë ñàíàëûã õ¿ëýýí àâñàíã¿éãýýð ¿ë áàðàì,
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàëä çàíàëõèéëýõ áîäëîãîî
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ áèëýý.
Ýíý áîë õýäèéãýýð îëîí óëñûí ýðõèéí õýâèéí õýì õýìæýýíä íèéëýëöýõã¿é
ç¿éë ìºí áîëîâ÷, èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû ¿íäñýí
çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàãäàõ ¿çýãäýë ìºí. “Õýí õ¿÷òýé áîë òýð øèéäíý”
ãýã÷ çàð÷èì òýð ¿åèéí èõ áàãà, õ¿÷òýé õ¿÷ã¿é îëîí óëñûí õîîðîíäûí
õàðèëöààã òîäîðõîéëæ áàéëàà. ªã¿¿ëýãäýæ áóé ¿åä èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí
õàãàñ êîëîíè áîëîí õóâèðñàí Äóíäàä Èðãýí óëñ áîë Ìîíãîë óëñûí òàëààð
ìºí ë êîëîíè÷ëîõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí þì. Õýðýâ õ¿÷èðõýã íýã íü
õ¿÷èí ìºõºñ íýãèéãýý äàðàíãóéëæ áàéäàã ¿çýãäýë èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí îëîí
óëñûí õàðèëöààíû ò¿ãýýìýë èëðýë àõóë, ìºí áàãà áóóðàé îðíóóäûí õóâü çàÿàã
õ¿÷èðõýã ã¿ðí¿¿ä ýâñýí äàëäóóð øèéäâýðëýäýã ÿâäàë ìºíõ¿¿ õàðèëöààíû ººð
íýã õýëáýð ìºí áàéâ.
Ýíý íü Ìîíãîëûí àñóóäëûã Äóíäàä Èðãýí óëñ áà Õààíò Îðîñ õî¸ð õýðõýí
ý÷íýý õóóâèëäàí øèéöâýðëýæ áàéñíààñ ÷ òîäîðõîé áàéíà.
Åð íü Îðîñûí öýðýã-ôåîäàëûí èìïåðèàëèçì Ìîíãîë îðîí ðóó ºíãºëçºõ
áîëñîîð óäñàí òóõàéã áèä ºìíºõ á¿ëã¿¿äýä ºã¿¿ëñýí áèëýý.
Ìîíãîë îðîí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí òóíõàãëàõààñ ºìíº Îðîñûí
êàïèòàë òóñ îðîíä íèëýýä èõýýõýí àøèã ñîíèðõîëòîé áîëîîä áàéñàí þì.
̺í Îðîñûí ºìíºä õèë çàëãàà ºðãºí óóäàì øóòàã äýâñãýð á¿õèé Ìîíãîë
îðíûã öýðýã-ñòðàòåãèéí ÷óõàë ãàçàð ãýæ Ïåòåðáóðãò ¿çýæ áàéëàà. Èéì ó÷èð
õîëáîãäîë á¿õèé ó÷ðààñ ìîíãîëûí òóõàé àñóóäàë Õààíò Îðîñûí çàñãèéí
ãàçðûí õàðààíä ¿ðãýëæ îðøñîîð èðëýý.
Õàðèí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911-1912 îíû õºäºë㺺í äýëõèé äàõèíä
òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñûã òóíõàãëàõàä õ¿ðãýíý ãýæ Ïåòåðáóðãò îãò
áîäîîã¿é áàéæýý. Õààíò çàñàã åð íü Õÿòàäààñ òóñãààðëàõ ãýñýí ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäûí ýðìýëçëèéã ººãø¿¿ëæ äýìæñýíýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä ÿìàð íýã õýìæýýíèé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí
òàëòàé áîëîâ÷, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã àâòîíîìèéí õ¿ðýýíýýñ
õýòð¿¿ëýõèéã ¿ë õ¿ñ÷ áèëýý. Ãýòýë, 1911 îíû õóó÷äààð Õ¿ðýýíä ýðãýëò ãàð÷
41
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà, Ò. 19, ñåðèÿ ÷àñòü 1, 1938. 377-ð òàë.
36

Ìîíãîë óëñ òóíõàãëàãäàí Áîãä ãý ãýýíèé çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàí õýðýã
ÿâäàë íýãýíò ñàíàñíààñ ãàäóóð ýðãýñýí òóë Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð øèíý
òîãòñîí Ìîíãîë óëñûí õóâüä ººðèéí áîäëîãûã ýðõáèø òîäîðõîéëîõ ÿâäàë
òóëãàð÷ýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911-1912 îíû ýðõ ÷ºëºº, ¿íäýñíèé òóñãààð
òîãòíîëûí õºäºë㺺í íü èìïåðèàëèñòóóäûí èë äàëä ãýðýý õýëýëöýýð áà óëñ
òºðèéí áîäëîãîíä íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð öîõèëò áîëñîí áºãººä Ìîíãîë äàõü
óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäàë õýðõýí òºãñºõ íü âý? ãýäýã àñóóäàë Ïåòåðáóðã, Ëîíäîí,
Òîêèî, Âàøèíãòîíä òºðèéí ç¿òãýëòíèé àíõààðëûã èõýä òàòàõ áîëæýý. Õýðýâ
èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä, ÿëàíãóÿà ßïîíû ç¿ãýýñ Ìîíãîëä ãàðñàí õºäºë㺺íèéã
Õààíò Îðîñ àøèãëàæ, òóñ îðíûã á¿õëýýð íºëººí人 îðóóëàõ áîëóóçàé
õýìýýí ñýæèãëýí òèéì àëõàì õèéëãýõã¿é áàéõ òàëààð Ïåòåðáóðãèéã èë äàëä
ø¿¿ìæèëæ áàéõàä Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð íü ìîíãîëûí àñóóäëûã ººð
áóñàä ãóðíèé ç¿ãýýñ îíöûí ýñýðã¿¿öýëã¿é øèã, áàñ ººðèéí àøãèéã àëäàõã¿é
óëàì ÷ ëàâøðóóëàõûí ¿¿äíýýñ øèéäâýðëýõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çàðëàí òóíõàãëàæ, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ
áàéãóóëñíû äàðàà 1912 îíû 1-ð ñàðûí 11-íä Õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîëûí òóõàé
ìýäýãäýë ãàðãàæýý. Ìîíãîë÷óóä Õ¿ðýýíä óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
çàðëàí òóíõàãëàæ, øàøíû òýðã¿¿í Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã õààí øèðýýíä
ºðãºìæ뺺ä ìàíàé Îðîñ óëñàä õàíäàí òóñëàìæ ãóéñàí áèëýý ãýæ òýðõ¿¿
ìýäýãäýëä ýõëýí çààæýý. Öààø íü òýìäýãëýõäýý, ìîíãîë÷óóäûí ýíýõ¿¿
õ¿ñýëòèéã ìàíàé Îðîñûí õààíò çàñàã õ¿ëýýí àâ÷, òýäýíä Õÿòàäòàé 纺ëºí
õàðüöàõ, ¿ã õýëýý îéëãîëöîõ òàëààð çºâëºë㺺 ºãñíººñ ãàäíà, Õààëãàí-
Õèàãòûí òºìºð óòñûã ýâäýí ñ¿éòãýæ, Õ¿ðýýí äýõ ×èí óëñûí áàíêèéã
äàéðàõûã ñýðãèéëæ, Ñàíäîî àìáàíû áèåèéã êîíñóëûí ãàçàðò õîðãîäóóëæ
áàéãààä ýñýí ìýíä áóöàõàä òóñëàâ ãýæýý.
̺í äýýðõ ìýäýãäýëä Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí áîäëîãûã
òîäîòãîí òîäîðõîéëîõäîî, ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ æóðìûã õàäãàëàõààð õýëýëöýý
õèéâýë ñàÿ õÿòàä, ìîíãîë÷óóä áèå áèåñèéã îéëãîëöîíî ãýäýãò èòãýñýí ìàíàé
Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ñóðòàõóóíûã àëäàãäóóëàõã¿é
áàéëãàõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýõ áºãººä ýíý òóõàé áàñ àëáàí ¸ñîîð àìëàëò
ºãºõèéã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò ñàíóóëæ áàéíà ãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí, Õààíò
Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð õÿòàäûí äîòîîä òýìöýëä õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõûã
õ¿ñýõã¿é, Ìîíãîëûí õóâüä ýçýðõëýí ò¿ðýìãèéëýõ äàëäûí ñàíàà áàéõã¿é
òóõàéãàà öîõîæ õýëýõèéí õàìò “...íýãýíò Îðîñûí õóäàëäààíû èõýýõýí ýðõ
àøèã áèé áîëñîí áºãººä Ñèáèðüòýé çàëãàà íóòàãò áàò áýõ òàéâàí áàéäàë
òîãòîõ ýñýõèéã ñîíèðõîõã¿é áàéæ ¿ë ÷àäíà”. 42 Ìîíãîëä òîãòíîñîí ìàíàé
õóäàëäààíû ýäãýýð ýðõ àøèã íü “òóñ îðîíä õýðýã äýýð òîãòñîí çàñãèéí
ãàçðûã Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ¿ã¿éñãýõýä ¿ë õ¿ðãýíý” 43 õýìýýãýýä,
42
Èçâåñòèÿ ÌÈÄ, êí. III, 1912, 86-ð òàë.
43
̺í òýíä.
37

õýðýâ Äóíäàä Èðãýí óëñ ìàíàé çóó÷èëãààã ¿ë õàéõàðñààð Ìîíãîëûã á¿ð
òóñãààðëàõàä õ¿ðãýâýë, áèä æè÷äýý ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé àæèë õýðãèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ áîëíî ãýäãèéã ñàíóóëæýý.
Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñûí Õààíò çàñãèéí ãàçðûí ãàðãàñàí ìýäýãäýë áîë
èìïåðèàëèñò ¿çýë ñàíàà øèíãýñýí áºãººä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ýñðýã
÷èãëýñýí áàðèìò áè÷èã ìºí áàéâ.
Ýíýõ¿¿ ìýäýãäëèéí ¿íäñýí äýýð Îðîñûí õààíò çàñàã Áýýæèíòýé
Ìîíãîëûí àñóóäëààð çóó÷ áîëîí õýëýëöýýð õèéõèéã îðîëäæýý. Õààíò
Îðîñûí ç¿ãýýñ “Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ æóðìûã õàìãààëíà” ãýñýí òîìü¸îëîë áîë
Ìîíãîë îðíûã öýðýã áà èðãýíýýð ä¿¿ðãýí ìóæ áîëãîí õóâèðãàõàä ÷èãëýãäñýí
Áýýæèíãèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã çîãñîîõ, èíãýñíýýðýý òóñ îðîí
äàõü ººðèéí õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí ýðõ àøãèéã áàòëàí õàìãààëàõ, ººðèéí
ºìíºä õèë õÿçãààð çàëãàà îðîíä õÿòàäûí öýðýã áàãøèðòàë ä¿¿ðýõ ÿâäëààñ
ñýðãèéëýõ çîðèëãî àãóóëæýý. ×óõàì ¿¿íä Õààíò Îðîñûí “çóó÷ëàëò” ãýã÷èéí
ó÷èð õîëáîãäîë îðøèíî.
Ãýòýë, Õààíò Îðîñûí ýíý çóó÷ëàõ îðîëäëîãûã õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð
õ¿ëýýæ àâñàíã¿é. Õÿòàäûí òàë èíãýæ õºøèëäñºíä Îðîñûí õààíò çàñàã
èõýýõýí äóðã¿éöýæ, õýðýâ ìàíàé çºâëºë㺺íèéã äàãàõã¿é áîë ýöñèéí
õàðèóöëàãûã òàíàé òàë õ¿ëýýõ ¸ñòîé ãýäãèéã Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷äàä øóóä
àíõààðóóëæ áàéæýý.
Õýðãèéí íýã òàë èéì áîëîâ÷, íºãºº òàëààð Ìîíãîëûã Õààíò Îðîñ
ýðõýíäýý îðóóëàí àâ÷, ººðèéí ãàçàð îðíîî òýëæ àøèã õîíæîî îëóóçàé ãýæ
áîëãîîìæèëñîí áóñàä ã¿ðýí Ïåòåðáóðãèéí ìýäýãäýëä ¿ë èòãýí õààíò çàñãèéã
ýëäâýýð ø¿¿ìæëýí ýõýëæ Àëñ Äîðíîäîä èìïåðèàëèñò çºð÷èë óëàì õóðöäàõ
øèíæòýé áîëîâ. Íýí ÿëàíãóÿà, ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð èõýýõýí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéäàëä îðæýý. Ó÷èð íü, á¿õ Ìîíãîëûã Õààíò Îðîñ óëñ ýðõýíäýý îðóóëæ
ìàãàä ãýñýí ñýæèã Òîêèîãèéí ýðõ áàðèã÷äàä òºðæýý. ͺ㺺 òàëààð, ýíý ¿åýð
ªâºð Ìîíãîëä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í òóëãàð òºð人 äàãààð
îðîõ ëîîçîíãèéí äîð óëàì õ¿÷òýé ºðíºæ áàéñàí íü Ìîíãîëûã ç¿¿í õýñãýýñ
çàëãèõûã ýðìýëçñýí ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäûã èõýä ñàíäàðãàæýý.
Èéì íºõöºë áàéäàëä Òîêèî, Ïåòåðáóðãèéí àëü àëèí íü Ìîíãîëûã äóíäàà
õóâààí àâ÷ êîëîíè÷ëîõîä ÷èãëýñýí óðüäûí íóóö ãýðýýí¿¿äýý áàòàòãàõûã
÷óõàë÷ëàõ áîëîâ. Èéíõ¿¿ 1912 îíû 7-ð ñàðûí 25-íä Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñßïîíû
ãóðàâäàõü óäààãèéí íóóö ãýðýý (Ñàçîíîâ-Ìîòîíî) Ïåòåðáóðãò
áàéãóóëàãäæýý. 1907 îíû 7-ð ñàðûí 30, 1910 îíû 7-ð ñàðûí 4-íä áàéãóóëñàí
“íóóö ãýðýýí¿¿äèéí çààëòûã òîäîòãîí íýìýëò îðóóëàõ õèéãýýä Ìàíæóóð,
Ìîíãîëä òîãòñîí òóñãàé ýðõ àøãèéí òàëààð ãàð÷ áîëçîøã¿é àëèâ ìàðãààíûã
çàéëóóëàõûí òóëä” 1912 îíû 7-ð ñàðûí íóóö ãýðýýíä ¿ñýã çóðàãäæýý. Ýíýõ¿¿
ãýðýýíèé ãîë çîðèëãî íü ªâºð Ìîíãîëä ßïîí, Õààíò Îðîñ õî¸ð íºëººíèéõºº
õ¿ðýýã çààãëàõàä îðøèæ áàéâ. Ãýðýýíèé 2-ð ç¿éëä çààñàí ¸ñîîð ªâºð
Ìîíãîëûã Áýýæèíãèéí óðòðàãààð ç¿¿í áàðóóí ãýæ õî¸ð õýñýãò õóâààæ, ç¿¿í
ýòãýýäýä ßïîí, áàðóóí ýòãýýäýä Õààíò Îðîñ òóñ òóñ ýçýãíýõ ýðõèéã õàðèëöàí
38

áèå áèåäýý çºâøººð÷ýý. ªºðººð õýëáýë, Õààíò Îðîñ óëñûí “íºëººíèé õ¿ðýýíä”
Õàëõ Ìîíãîëîîñ ãàäíà, ªâºð Ìîíãîëûí áàðóóí õýñýã áàñ áàãòàí îðæýý.
Àð, ªâºð Ìîíãîëûã òàñ÷èí õóâààñàí 1907, 1910 îíû íóóö õýëýëöýýð¿¿äèéã
óëàì ëàâøðóóëñàí 1912 îíû îðîñ-ÿïîíû øèíý íóóö ãýðýý áîë Ìîíãîëûí ãàçàð
øîðîîã áóëààí ýçëýõýä ÷èãëýãäñýí èìïåðèàëèñò çîðèëãî àãóóëñàí áºãººä
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèé
ýñðýã õàíäñàí áàðèìò áè÷èã ìºí.
Â.È.Ëåíèí Õààíò Îðîñûí êîëîíè÷ëîëûí õàðãèñ áîäëîãûã íýã áóñ óäàà
õóðöààð ø¿¿ìæëýí, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã èë÷ëýí õàðóóëæ Ìîíãîë áà áóñàä
áàãà áóóðàé îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã òóóøòàé
õàìãààëæ áàéæýý. 1912 îíû ýõýýð áè÷ñýí ÎÀÑÄÍ-ûí á¿õ Îðîñûí “Ïðàãèéí”
VI áàãà õóðàë” ãýäý㠺㿿ëýëä òýìäýãëýõäýý, îð÷èí ¿åèéí êàïèòàëèñò
óëñóóäòàé äýëõèé äàÿàð ºðñºëäºí ÷àäàõã¿é áîëæ Åâðîïîä óëàì á¿ð õîéøîî
øàõàãäñààð áàéñàí õààíò çàñàã íü õàðãèñ ÿçãóóðòàí òàéæ íàð áà ºñºæ ÿâàà
¿éëäâýðèéí õºðºíãºòí¿¿äòýé㺺 ýâñýí èë¿¿ ñî¸ë÷ ìóæóóäûí (Ôèíëÿíäè,
Ïîëüø, Áàðóóí õîéäîõ çàõûí) ýñðýã á¿ä¿¿ëýã “¿íäñýðõýã” áîäëîãî ÿâóóëàõûí
õàìò ìºí “Àçèä (Ïåðñ, Ìîíãîëä) ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº õóâüñãàëò òýìöýë
õèéæ ÿâàà àðä ò¿ìíèéã êîëîíè÷ëîí áóëààí ýçëýõ çàìàà𠺺ðèéí õîâäîã
øóíàõàé àøèã ñîíèðõëîî õàíãàõûã îðîëäîæ áàéíà” 44 ãýæýý. Õààíò Îðîñ óëñûí
íýãýí àäèëààð òýð ¿åä èìïåðèàëèñò ßïîí ìºí ë Ìîíãîëä ø¿ëñ ñàâèðóóëàí
øóíàõàéð÷ Àçèä õàðãèñ öàãäààãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí áèëýý.
Èéíõ¿¿ Õààíò Îðîñ óëñ, ßïîíòîé íóóö õýëýëöýýð õèéæ Ìîíãîëä ÿâóóëàõ
áîäëîãîî áàòàòãàæ àâààä ýíý òàëààð øèéäâýðòýé àëõàì õèéæ ýõýëæýý.
Äóíäàä Èðãýí óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òóõàé àñóóäàëä Îðîñûã
îðîëöóóëàõã¿é, ãàíöààð øèéäíý ãýñýí øóãàìàà ÿãøòàë áàðèìòëàí îãò
õºäëºõã¿é áàéñàí ó÷èð, Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Áýýæèíòýé ýíý ÷èãëýëýýð
õýëýëöýýð õèéõèéã çîãñîîæ, ººð òàëààñ òóñ àñóóäàëä õàíäàí ººðèéí çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëæýý.
¯¿íä þóíû ºìíº 1881 îíû Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèéí ãýðýýíèé õóãàöààã ñóíãàõ
òàëààð àðãà õýìæýý àâ÷ýý. 45 Õààíò çàñãààñ Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìàíä 1912 îíû
8-ð ñàðä òóëãàí øààðäàõ íîò áè÷èã ºãºõ人 ìàíàé òàëààñ íîäíèí æèëèéí
ýöñýýð 1881 îíû Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèéí ãýðýýíèé õóãàöààã ñóíãàõ òóõàé àëáàí
¸ñíû ñàíàë òàâüñàíä îäîî õ¿ðòýë Õÿòàäûí òàë õàðèó ºãººã¿é áàéãàà òóë ýë
ãýðýýã äàõèí 10 æèëèéí õóãàöààíä áóþó 1921 îí õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé ãýæ ¿çíý
ãýæýý. Õàðèí Îðîñ Õÿòàäûí õèë äàãóó öààø íààø 50 ìîäíû çóðâàñò ãààëüã¿é
õóäàëäàà õèéõ ýðõèéã 1913 îíû 1-ð ñàðààñ Îðîñ òàëä õ¿÷èíã¿é áîëãîõûã
ìýäýãäýõèéí õàìò, Õÿòàäûí òàë ìºí èéì àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ þì ãýæýý.
Ñ¿¿ëèéí ¿å õ¿ðòýë Ìîíãîë îðîí ×èí óëñûí õàðüÿàíä áàéñàí áîëîõîîð
ãýðýýíèé ýíý ç¿éëä íýã àäèë õîëáîãäîæ áèëýý.
44
Â.È.Ëåíèí, ñî÷., ò. 17, èçä. 4. 407-ð òàë.
45
Ý.Ä.Ãðèìì... ºìíº èø òàòñàí, 181-ð òàë.
39

Èéíõ¿¿ Îðîñûí õààíò çàñàã óã ãýðýýãýýð îëñîí ýíý ýðõýý öóöàëñàí ó÷èð
áîë Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñòàé øèíý ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð óëàì èë¿¿ ýðõ
îëæ àâàõ ãýñýí ñàíàà áàéæýý.
Èéíõ¿¿ ýöñèéí ä¿íä Ìîíãîëûí òóõàé Õààíò Îðîñ áà Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Äóíäàä Èðãýí óëñûí õîîðîíä ÿâàãäñàí õýëýëöýýð íóðàí óíàñàí ÿâäàë Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñàä àøèãòàéãààð ýðãýæýý.
Òýð ¿åèéí òîìõîí ã¿ðí¿¿äèéí íýã áîëîõ Õààíò Îðîñ óëñ Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàðòàé äèïëîìàò õýëýëöýýð õèéæ ãýðýý áàéãóóëàõ áîëñîí ÿâäàë
äýëõèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû òàâöàí äýýð Ìîíãîë óëñ áèåý äààí ãàð÷
èðñíèé áàñ íýã òîì áàðèìò áîëñîí áèëýý. ͺ㺺 òàëààð ýíý áîëîëöîîã Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí ãàäààä áîäëîãîäîî õèð ÷àäëààðàà àøèãëàõûã
îðîëäæýý.
1912 îíû 8-ð ñàðûí 15-íä Õààíò Îðîñûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë “Õ¿ðýýíèé
õóòàãò áà Õàëõûí íî¸äòîé áàéãóóëàõ ãýðýýíèé òóõàé” àñóóäëûã àíõ àâ÷
õýëýëöëýý. Ýíý õýëýëöñýí àñóóäëûã õýðõýí òîìü¸îëñíîîñ ÷ ¿çñýí, Îðîñûí
õààíò çàñàã Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã á¿ðýí áèåý äààñàí óëñ ãýæ ¿çýõã¿é
áàéñàí íü òîäîðõîé àæýý.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí áàòàëñàí øèéäâýðò: “Ìîíãîëûí àñóóäëààð àçíàõ
áîäëîãî óëàì á¿ð àþóëòàé áîëñîîð áàéõ áºãººä ¿¿íèéã îäîî äàðóé íýãýí
òèéø áîëãîõ ñàéí àðãà øèéäâýð ãýâýë, Îðîñ, Õàëõûí õîîðîíä äèïëîìàò ãýðýý
áàéãóóëàõ ÿâäàë ìºí...” 46 ãýæ òýìäýãëýæýý.
Èíãýæ Õàëõûí õàí, âàíãóóäòàé àíãèä ãýðýý áàéãóóëàõäàà “Õàëõûí ¸ñ
æóðìûã” õýâýýð õàäãàëàí áàéëãàõûã ìàíàé Îðîñ óëñ àìëàí, õàðèí “Äîòîîä
Ìîíãîë áà Áàðãààñ Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàðò äàãààð îðîõ òóõàé çàðëàí
òóíõàãëàñàí çàðèì ç¿éëèéã îäîîõîí äýýðýý óã õýëýëöýýðèéí ãàäíà îðõèõ”
èéì ¿íäñýí ñàíààã áàðèìòàëáàë çîõèíî ãýäãèéã ìºíõ¿¿ õóðàë àíõààðóóëæýý.
Õààíò Îðîñ óëñ, Ìîíãîëûí òàëààðõè áîäëîãûã “Õàëõûí ¸ñ æóðàì”-ûã
õàíãàíà õýìýýõ òîäîðõîéã¿é òîìü¸îëîëä áàãòààæ áàéñàí íü óãòàà ó÷èðòàé
õýðýã àæýý. Ó÷èð þóíä áàéíà âý ãýâýë, Õààíò çàñàã åð íü áóñàä èìïåðèàëèñò
ã¿ðíèé àøèã ñîíèðõîë áà ãàäààä áîäëîãûã õàéõðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é áàéñàí
þì. Íèéò èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð Õààíò Îðîñ óëñ ÷ ãýñýí
Õÿòàäûí òàëààð áàðèìòëàõ áóëààí ýçëýõ áîäëîãîî Õÿòàäûí “ãàçàð íóòãèéí
á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã” ñàõèí õàìãààëíà ãýñýí õóóðàì÷ ¿ãýýð õó÷èí äàëäàëæ
áàéñàí ó÷èð, Ìîíãîëûí àñóóäàëä áîëãîîìæòîé ýñ õàíäâàë áóñäûí ç¿ãýýñ
ñ¿ðõèé ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðàõ áàéâ. Èéìýýñ ÷ äýýð äóðäñàí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí õóðàë îíöëîí òýìäýãëýñýí íü: “...õýðýâ áèä íýãýíò áàéãóóëñàí
ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýýñýý (áóñàä èìïåðèàëèñò îðí¿óäòàé-ðåä.) õàëüæ ãàðâàë,
áóñàä ã¿ðýí, áèäíèé àäèë õîíæîî îëîõ ãýæ äàðóéõàí õººöºëäºõ áîëíî”
ãýæýý. ªºðººð õýëáýë, Ìîíãîëîîñ áîëæ èìïåðèàëèñò çºð÷èë Õààíò Îðîñò
àøèãã¿éãýýð õóðöäàõ àþóë ¿íýõýýð áàéæýý.
46
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. ò. 20. Ñåðèÿ 2. ÷àñòü 2. 1939. 7-ð òàë.
40

Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàì Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð õèéõ
á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷ººð Êîðîñòîâåöèéã òîìèëæ ò¿¿íä 1912 îíû 8-ð
ñàðûí 23-íä ºãñºí çààâðûí äîòîð Ìîíãîëûí àñóóäëààð Õÿòàäòàé õýëýëöýí
òîõèðîõîä ÷èãëýñýí ìàíàé á¿õ îðîëäëîãî “ÿìàð íýã ìýäýãäýõ¿éö ¿ð ä¿íä
õ¿ðãýñýíã¿é ... õÿòàäóóä áîë ìîíãîë íî¸äûí äóíä ÿñ õàÿæ, Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã õ¿÷ýýð óñòãàõààð öýðãèéí àíãèóä ÿâóóëàõààð áýëòãýõ áîëëîî...
Ìîíãîë äàõü áàéäàë ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ë õàðãàëçàã÷ õÿòàäóóäòàé õýëýëöýý
õèéæ áîëîõã¿é ãýæ ¿çñýí Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð íü Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçàðòàé øóóä õàðèëöàæ, ò¿¿íòýé ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð Õàëõûí àâòîíîìèéã
áàòëàõ íºõöºë á¿ðýëä¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýëýý” 47 ãýæýý.
ßìàð áîëîâ÷, ºãó¿ëýí áóé ¿åä Îðîñûí õààíò çàñàã, Õàëõ Ìîíãîëûã ýçëýí
àâàõ çîðèëãî òàâèàã¿é, õàðèí Õÿòàäààñ á¿ðýí ñàëãàëã¿é, ò¿¿íèé ýðõøýýë äîð
¸ñ òºäèé îðøèõ àâòîíîìèò óëñ áîëãîæ, òýíä ººðèéí õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí
êàïèòàëûí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, òóñ îðíûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð ýçýìäýõ
áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ.
Ýíý ¿å Êîðîñòîâåö Áýýæèí äýõ Îðîñûí ýë÷èí ñàéäûí àæëààñ ÷ºëººëºãäºí
Ìåêñèêò ýë÷íýýð î÷èõîîð òîìèëîãäîîä áàéñíûã ò¿ð õîéøëóóëæ, Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð õèéõ òºëººëºã÷ººð òîìèëîí Õ¿ðýý ð¿¿
ÿâóóëæýý. Àëñ äîðíî äàõèíû îëîí óëñûí õàðèëöààã ñàéí ìýäýõ äèïëîìàò
Êîðîñòîâåöèéã Õ¿ðýýíýý èð¿¿ëñýí ÿâäàë Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýý áàéãóóëàõûã
Õààíò Îðîñ ñ¿ðõèé ÷óõàë÷èëæ áàéñíû ãýð÷ ìºí. Èéíõ¿¿ Êîðîñòîâåö Áîãäûí
çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëàõ ãýðýýíèé áýëýí òºñëèéã àâ÷ 1912 îíû 9-ð ñàðä Èõ
Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðæýý.
Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýíèé òºñëèéã Ìîíãîëûí íî¸äîä àìàðõàí òóëãàí
õ¿ëýýëãýõ ãýñýí Êîðîñòîâåöèéí ýðìýëçýë òèéì ÷ õÿëáàðõàí áèåëýãäýõã¿é
íü ýõíèé ºäðººñ îéëãîãäîæ, åð íü õýëýëöýýð óíæðàõ òºëºâòýé áîëæ èðæýý.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä íýã òàëààð, èõ ã¿ðýí-Õààíò Îðîñ óëñòàé àëáàí ¸ñíû
õýëýëöýýð õèéæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàìæòàé áàéâ÷, íºãºº òàëààð, Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã àâòîíîìèò áîëòîë õÿçãààðëàõ,
äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóäûí òóõàé ãýðýýíä ¿ë îðóóëàõ, Ìîíãîëîîñ
Îðîñò ýë÷èí òºëººëºã÷ ñóóëãàõã¿é ãýñýí îðîñûí òàëûí äàðàëò øàõàëòûã
óðäààñ íü ýñýðã¿¿öýí, ººðñäèéí çàñâàð íýìýëòèéã ãàðãàæ èðæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë
áàðàì, Êîðîñòîâåöèéí òºñëèéã á¿õýëä íü ººð÷ëºõ îðîëäëîãî õèéõ áîëñíîîñ
ñ¿ðõèé ìàðãààí ¿¿ñýæ, Ìîíãîë-Îðîñûí õýëýëöýýð íýã áóñ óäàà òàñðàõ øàõàæ
áàéæýý.
Ýíý ¿åýñ Ìîíãîëûí áàðóóí õèëèéí áàéäàë õóðöàäñàí ÿâäëûã Êîðîñòîâåö
äàðóéõàí àøèãëàí, Ìîíãîëûí òýðã¿¿í ñàéäóóäûã îðîñ êîíñóëûí ãàçðàà
óðèí àâ÷èð÷, òàíàé Ìîíãîëûã äîâòëîí äàéëàõààð Õÿòàäûí èõ öýðýã áàðóóí
õÿçãààðûí Õîâä, Àëòàé çàìûí ÷èãò îéðòîæ èðñíèéã ìàíàé õÿçãààð çàõûí
àëáàí ãàçàð áèäýíä íààø ìýäýãäýâ. Òýð õÿòàä öýðãèéí òîî òîîëæ áàðøã¿é, çýð
47
Ñáîðíèê äèïëîìàòè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ ïî ìîíãîëüñêîìó âîïðîñó, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1914, 1-2-ð òàë.
41

çýâñýã õóðö ãýíý, òà á¿õýí òóëàëäàõ àðãà ýðòõýí áîäâîë çîõèíî ãýñýíä ìîíãîë
ñàéäóóäûí öàðàé áàðàéí èõ ë ñàìãàðäæýý.
Ñàéí íî¸í õàí íàð òýð äîðîî Êîðîñòîâåöýýñ òóñëàõûã ãóéõàä ò¿¿íèé
õýëñýí íü, õî¸ð óëñûí íàéðàìäëûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõààñ íààø
òóñëàìæèéí òóõàé ÿìàð íýã ÿðèà áàéæ áîëîõã¿é ãýæýý. Õýðýâ ãýðýý áè÷ãèéã
îäîî äàðóé ìèíèé òºëºâëºãººãººð çºâøººðâºë, öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ
õàìãààëëûã òýð ò¿ðãýí ¿ç¿¿ëæ, òýðõ¿¿ õÿòàä öýðãèéã Ìîíãîëûí õÿçãààðò
îðóóëàõã¿é áîëãîõûã ìèíèé áèå áàòëàí õ¿ëýýæ àâíà ãýæ Êîðîñòîâåö
õºøèëäºí çîãñîõîä ìîíãîë ñàéäóóä àðãà áóþó óã õýëýëöýæ áóé ãýðýýíä
ãàðûí ¿ñýã çóðàõààð áîëñîí áîëîâ÷, Îðîñ òàëààñ çàðèì íýã áóóëò õèéëãýæ
àâ÷ýý. Õààíò Îðîñûí òàë ÷ ¿¿íèé óðüä Ìîíãîëûí àñóóäëààð Õÿòàäòàé ýõýëñýí
õýëýëöýýðýý àëáàí ¸ñîîð òàñàëæ Ìîíãîëòîé ãýðýý áàéãóóëíà ãýæ ìýäýãäñýí
¸ñîîð òèéíõ¿¿ òóñãàé áèå òºëººëºã÷ºº èð¿¿ëæ ãýðýý õèéëãýæ áàéãàà ÿâäëààñ
áóöàæ íÿöâàë, Õÿòàä áà Ìîíãîëûí õóâüä, öààøèëáàë äýëõèé äàõèíû òàâöàí
äýýð ýâã¿é áàéäàëä îðæ áîëîõ áàéæýý. ͺ㺺 òàëààð, Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëèéí (ñþçåðåíèòåòèéí) äîð îðøèõ
àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä äýìæèõ áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéã ÿàðàâ÷èëñàí
ó÷èð ìîíãîëûí òàëûí çàðèì øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõºä õ¿ð÷ýý.
Ìîíãîëûí õóâüä ãýâýë, èõ ã¿ðýí Õààíò Îðîñ óëñòàé èéíõ¿¿ õèéæ áóé
õýëýëöýýðýý àëü áîëîõîîð òàñëàõã¿éã õè÷ýýæ áîëáîë, Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí
áà ãàçàð íóòãèéí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýëãýí çºâøººð¿¿ëýõ òàëààð
á¿õ àðãà ñ¿âýã÷èëãýý õýðýãëýõýä õàìàã çîðèëò îðøèæ áèëýý.
Ýöñèéí á¿ëýãò õî¸ð òàë õàðèëöàí áóóëò õèéñíèé ä¿íä 1912 îíû 10-ð ñàðûí
21-íä Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýý Õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäàí, ìîíãîë, îðîñ õýëýí äýýðõ
õî¸ð õóâüä ãàðûí ¿ñýã çóðàãäæýý.
Õýëýëöýýð õèéæ áàéõ ¿åä áà ãýðýýã ýöñèéí óäàà òîìü¸îëîí áàòëàõàä
ãàðñàí ãîë çºðºë人í þó áàéñàí áý, òýð íü õýðõýí øèéäâýðëýãäñýí áý ãýâýë,
Îðîñûí òºñºëä áè÷èãäñýí “Ãàäààä Ìîíãîë” õýìýýõ òîìü¸îã ìîíãîëûí òàë
îãò õ¿ëýýí àâàëã¿é ýñýðã¿¿öñýí òóë “Ìîíãîë” ãýäýã òîìü¸îã õýðýãëýõýýð
òîãòæýý. Òýãýõäýý, “Ìîíãîë” ãýäýã òîìú¸î óëñûã çààæ, áàñ, ãàçàð ç¿éí óòãààð
õýðýãëýãäýæ áîëîõ èéì õî¸ðäìîë òàëòàé áàéñíààñ ãàäíà, ýñõ¿ë Àð Ìîíãîëûã
áóþó ýñõ¿ë íèéò Ìîíãîëûã õàìààðñàí îéëãîëò áîëæ áîëîõ áºãººä èéì
ñàëàà óòãààð ãýðýýíèé îðîñ ýõýíä õýðýãëýãäæýý. 48 Õàðèí ãýðýýíèé ìîíãîë
ýõýíä “óëñ” ãýäýã ¿ã íýìýí “Ìîíãîë óëñ” ãýæ òóñãàãäñàí áèëýý. 49 Èíãýñíýýð
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí ìîíãîëûí òºð áîë çºâõºí ãàçàð
ç¿é, çàñàã çàõèðãààíû îéëãîëò òºäèé áèø, õàðèí æèíõýíý òºð óëñ áîëñîí
áºãººä ÷óõàìäàà ãàíö Àð Ìîíãîëûí òºð ÷ áèø, íèéò Ìîíãîëûã õàìàðñàí
óëñ ìºí ãýäýã ¿íäñýí ñàíààã áàòàòãàõûã ÷àðìàéñàí õýðýã-Ìîíãîëûí òàëûí
¿¿íòýé õîëáîîòîé ººð íýã àìæèëò íü “Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð” ãýäýã
48
Ñáîðíèê äîãîâîðîâ Ðîññèè ñ äðóãèìè ãîñóäàðñòâàìè 1856-1917. Ì., 1952. 410-411-ð òàë.
49
Óëñûí àðõèâ, 1-35-74.
42

òîìü¸îã õýðýãë¿¿ëñýí ÿâäàë ìºí. Ãóðàâäàõü íýã íîöòîé çºðººí áîë Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí ýðõ õýìæýýíèé òóõàé àñóóäàë áàéæýý. Õýðýâ îðîñûí òàë
ãýðýýíèé íýãä¿ãýýð ç¿éëä íýãýíò òîãòñîí àâòîíîìèò áàéãóóëëûã õàìãààëàõàä
Îðîñûí ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð òóñëàõ áîëíî ãýñýí àõóë, ìîíãîë ýõýä
“àâòîíîìèò áàéãóóëàë” ãýäýã òîìü¸îã òóñãààð òîãòíîë ãýñýí óòãààð îéëãîõ
¿ãýýð õºðâ¿¿ëýí áóóëãàæýý. ¯¿íä: “Èõ Îðîñ óëñûí ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçðààñ
Ìîíãîë óëñûã òóñëàõàä ººðòºº òîãòíîæ, ººðºº ýçýðõýõ ¸ñ æóðàì... ñàõèõàä
òóñëàìóé” 50 ãýæýý.
Îðîñûí òàë ýíý ãýðýýãýýð Ìîíãîë äàõü ººðèéí ýðõ àøãèéã óëàì áàòàòãàí
àâ÷ýý. Ìîíãîë äàõü Îðîñûí õóäàëäàà÷äûí îíö ýðõèéã ãýðýýíèé õî¸ðäóãààð
ç¿éëýýð õ¿ëýýëãýæ òóñãàé õàâñàðãàñàí 17 ç¿éë á¿õèé ïðîòîêîëîîð
áàòëóóëæýý. Ýíýõ¿¿ ºðõ ãýã÷ íü Îðîñûí õàðüÿàò õóäàëäàà÷èä Ìîíãîëä
ýä òàâààð îðóóëàõ ãàðãàõ, õóäàëäàõàä öºì ãààëü ò¿ðýýñ áà ººð ÿìàð íýã
àëáàí òàòâàð òºëºõã¿é ÷ºëººòýé áàéõûã õýëæýý. Ýíý áîë Ìîíãîëûí ýðõèéã
õýëìýãä¿¿ëæ ò¿¿íèéã êîëîíè ìýò ¿çýæ áàéñíû ãýð÷ ìºí. Èíãýæ ¿çñýíèé ººð
íýã íîòîëãîî íü ãýðýýíèé ãóðàâäóãààð ç¿éë þì. Ò¿¿íä äóðäñàí íü: “Ìîíãîë
óëñ õýðýâ Äóíäàä óëñ áà æè÷ îëîí ãàäààä óëñ ëóãàà ººð ãýðýý áè÷èã òîãòîîõ
íü áîëáîîñ ýíý íàéðàìäëûí ãýðýý áè÷èã áà õàâñàðãàí òîãòîîñîí òóñãàé ãýðýý
áè÷èãò çààñàí ç¿éë¿¿äèéã Îðîñ óëñ ëóãàà óðüäààð ýºâëºëäñºíã¿é íü áîëáîîñ
õýðõýâ÷ õàëæ ýâäýæ ¿ë áîëìóé” 51 ãýæýý.
Îðîñ-Ìîíãîëûí 1912 îíû ýíýõ¿¿ ãýðýý áîë åðäèéí èìïåðèàëèñò ãýðýý
ìºí áºãººä õ¿÷èðõýã òàë áîëîõ Îðîñûí Ýçýí õààíò óëñ ººðèéí óëñ òºðèéí
áîäëîãî áà ýðõ àøãèéã Ìîíãîëûí òàëä òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí õýðýã àæýý.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé ººð íýã øèíæ òýìäýã íü õ¿÷èðõýã òàë çºâõºí ººðèéí óëñ
òºð, ýäèéí çàñãèéí ýðõ àøãèéã õ¿ëýýëãýñíýýð ¿ë áàðàì, áàãà áóóðàé òàëûí
òóñãààð òîãòíîëûã ¿ë õýðýãñýí õÿçãààðëàõûã îðîëäñîíä îðøèíî. Èéì ó÷ðààñ
÷ Â.È.Ëåíèí Îðîñ-Ìîíãîëûí ýíýõ¿¿ ãýðýý áîëîîä åð íü Õààíò Îðîñîîñ
ìîíãîëä ÿâóóëæ àñàí èìïåðèàëèñò áîäëîãî ýë á¿õíèéã øèíæèí Ìîíãîëûã
Îðîñ “ýíýðýíã¿éãýýð òýâðýí àâàâ” ãýæ 1912 îíû 11-ð ñàðä áè÷èæ áèëýý. 52
Îðîñ-Ìîíãîëûí 1912 îíû ãýðýý áè÷èã Îðîñ òàëààñ èìïåðèàëèñò ÷àíàð
á¿õèé íü ýðãýëçýýã¿é. Ãýõäýý, ìîíãîë òàëààñ õàðâàë, çàðèì íýã àõèöòàé òàë
áóéã îðõèæ ¿ë áîëíî. Òýð ¿åèéí òîìõîí ã¿ðí¿¿äèéí íýã áîëîõ Õààíò Îðîñ
óëñòàé Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ãýðýý áàéãóóëñàí ýíý áàðèìò áîë óëñ òºðèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë ìàðãààíã¿é ìºí.
Ìîíãîë èéíõ¿¿ îëîí óëñûí òàëáàð äýýð äàõèí òºð óëñ áîëæ ãàð÷ èðñýí
ò¿¿õ èéì áºãººä ÷óõàì ò¿¿íèé òóñãààð òîãòíîë ÿìàð áàéõ íü æè÷ àñóóäàë
àæýý. Ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì, Õààíò Îðîñ óëñ ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýñýí õèéãýýä çàðèì çàð÷ìûí ÷àíàðòàé íýð òîìü¸î,
æèøýý íü “Ìîíãîë” ãýäýã ¿ãèéã äýëõèéä çàðëàñàí ãýðýýíä õýðýãëýõèéã
50
̺í òýíä.
51
Óëñûí àðõèâ, 1-35-74.
52
Â.È.Ëåíèí, ñî÷., ò. 18, 371-ð òàë.
43

çºâøººðñºí Ìîíãîëûí õóâüä óðàãøòàé òàë ìºí áºãººä ýíý ç¿éë áà åð íü
íèéò ãýðýý áîë Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðààñ öààøäàà ôåîäàëûí Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõàä ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð äºõìèéã ¿ç¿¿ëñýí ãýæ áîëíî.
Áîãä õààíû Çàñãèéí ãàçàð, Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýý áàéãóóëñíû äàðàà óã
ãýðýýíä ò¿øèãëýí ªâºð ìîíãîëûã Õÿòàäûí ýçýðõëýí ò¿ðýìãèéëýãäèéí ãàð
ñàâðààñ àíãèæðóóëàí Ìîíãîë óëñäàà íýãòãýõ çîðèëãîîð öýðýã ìîðäóóëàõ,
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéã Õààíò
Îðîñ áà Åâðîïûí çàðèì óëñàä ÿâóóëàõ, Ò¿âäòýé íàéðàìäëûí áà õàðèëöàí
òóñëàëöàõ ãýðýý áàéãóóëàõ, Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Öýðýí÷èìýäèéã ßïîíä èëãýýõ
çýðýã àðãà õýìæýýã ÿàðàâ÷ëàí àâ÷ýý.
1912 îíû ýöýñ, 1913 îíû ýõýýð ªâºð ìîíãîëä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº, ìîíãîë òºð人 íýãòãýõèéí òºëºº, Õÿòàäûí íî¸ðõîë áà
èìïåðèàëèñò ìºëæëºãèéí ýñðýã òýìöýë ¿ðãýëæëýí ÿâàãäàæ, óëñ òºðèéí
áàéäàë íü íýí ÷ õóðö áîëæ áàéâ. ªâºð ÷óóëãàíûõàí íèéòýýð Õàëõòàé íèéëýí
Ìîíãîëûí òºðä äàãààð îðîí íýãäýõ òóõàé ñàíàëàà èëýðõèéëýýä Íèéñëýë
Õ¿ðýýíýýñ òóñëàìæ èðýõèéã õ¿ëýýõ çàâñàð Õÿòàäûí öýðã¿¿ä áà ßïîíû òàëûí
öýðãèéí ýðõòýí çàíäàë÷èäòàé çýâñýãò òóëàëäààí õèéñýýð áàéæýý.
Ýíý ¿åýð Þàíü Øè-Êàé òýðã¿¿òýé õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ÷ ªâºð
ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã çýâñãèéí õ¿÷ýýð öóñ óðñãàí
äàðæ, Õàëõ ðóó äàéðàí îðîõ öýðýã õºäºëãºõººð çýõýæ áàéëàà.
Èéì ò¿ãø¿¿ðòýé ¿åä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óëñ îðîí, çàõ õÿçãààðàà
áàòëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ ªâºð
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã öýðãèéí õ¿÷ýýð äàðàíãóéëàí áàðèõààð íóòàã ãàçàðò
íü öýðýã ò¿ëõýí îðóóëæ, óëìààð Ãàäààä ìîíãîëûã áàéëäàõààð ÿâóóëñàí õÿòàä
öýðã¿¿äòýé àìäàí òóëàëäàõààð Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð ×óóëàëò õààëãà, Áàò
õààëãà, Äîëîííóóð, Õºõ õîò, Áóãàò õîòûí çýðýã òàâàí çàìààð îëîí ìÿíãàí
öýðãýý õºäºëãºæ 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 26-íä ç¿¿í ºìíºä õÿçãààðûí
öýðãèéã çàõèðñàí æàíæíààð Äàìäèíñ¿ðýíã òîõîîí òîìèëæýý. 53 Ìîíãîë
óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ èéíõ¿¿ Õÿòàäûí ò¿ðýìãàé öýðãèéã óãòàí áàéëäàæ
ñºíººõ, ªâºð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººëºõèéí òóëä öýðãèéã àíãè õóâààí
íýí äàðóé ìîðäóóëñàí áèëýý.
Òàâàí çàì õóâààí ÿâóóëñàí öýðã¿¿äèéã äîòîð íü õóâààæ, òóñ òóñàä çàõèðàë
äàðãà íàðûã òàâüæýý. ¯¿íä: 1) ªìíºäèéã ñýðãèéëýí õàìãààëàõ öýðãèéã á¿ãä
çàõèðàã÷ ñàéäààð ã¿í Ñîäíîìäîðæ; 2) Äàðèãàíãà çýðãèéã ñýðãèéëýõ öýðãèéã
á¿ãä çàõèðàã÷ äàðãààð ã¿í Íàâààíãîìáî, ìºí ã¿í Õàéñàí, ò¿øìýä Áàâóóæàâ
íàð; 3) Õî¸ð Ѻíèäèéí ç¿ã îäóóëàõ öýðãèéã á¿ãä çàõèðàã÷ äàðãààð äýä ñàéä
Íàñàíðàâæèõ; 4) Óðàä ãóðâàí ã¿íãèéí äóíä ã¿íãèéí ç¿ã îäóóëàõ öýðãèéã
çàõèðàõ ò¿øìýäýýð Ç¿òãýëò; 5) Åã¿çýð õóòàãòûí ç¿ã îäóóëàõ öýðãèéã çàõèðàõ
ò¿øìýëýýð áýéñèéí çýðýã ×èìýäöýðýí, äýñ ò¿øìýë çîðèãò áààòàð Òîãòîõ
53
Óëñûí àðõèâ, 5-29-80.
44

íàðûã òîìèëîí îäóóëæýý. 54
ªâºð Ìîíãîëûí ç¿ã ÿâóóëñàí òàâàí çàìûí öýðãèéí òîî íèéò 7000-ä õ¿ðñýí
áèëýý. Ýäãýýð öýðýã ìîðü óíàæ, ¿ðýý óðàìäàë òàòàí, õýíãýðýã õàðàíãà äýëäýí
îðîéä ãàëààð îðîîñîí èëä, äîðäîä óëààí ºíãèéí õÿëãàñàí çàëàà, äóíäàä
ñî¸ìáî ¿ñýã á¿õèé òóã äàëáàà íàìèðóóëàí ºìíº ç¿ã èõ çàìä ãàð÷ýý.
Èéíõ¿¿ ç¿¿í ç¿ã öýðýã ìîðäóóëàõûí çýðýãöýý Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð ªâºð ìîíãîëûí 49 õîøóóíä çàðëàí õóóëàõ áè÷èã äîâòîëãîí ÿâóóëñàí
àæýý. Ýíýõ¿¿ çàðëàí õóóëàõ áè÷ãèéí äîòîð ºã¿¿ëýõäýý, Ìîíãîë ýðòíýýñ
óìàðä ãàçðûã ýçëýí èõýýõýí õ¿÷èðõýã ÷àäàëòàé òóë äýëõèéí áóñàä îëîí
óëñàä äàðàãäñàíã¿é ÿâæ èðæýý. Õàðèí ñ¿¿ëä Ìàíæ ÷èí óëñ ìàíäàõ ¿åñò
ýëäýâ ç¿éëýýð ìýõë¿¿ëýí õóóðòàãäàæ õàðüÿàò áîëîí äàãàæ îðæýý. Îäîî
ìîíãîë÷óóä óãèéí ýçýëæ èðñýí ãàçàð îðíîî ººðòºº çàõèðàõààð óëñ áîëñíûã
öîõîí òýìäýãëýýä, ò¿ëõýí óíàãààãäñàí Ìàíæ ×èí óëñûí íýãýí àäèëààð Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Äóíäàä Èðãýí óëñûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë, ýðõ àøèãò
ºíãºëçºí äàâøèëæ áóéä àíõààðàë õàíäóóëæýý. ̺íõ¿¿ áè÷èãò “...Ýä¿ãýý õîë
îéð ãàçðûí îëîí ìîíãîë÷óóä äàðàà äàðààãààð äàãààð èðýõ íü òàñðàëòã¿é,
ñàíàâààñ, Äîòîîä Ìîíãîëûí îëîí âàí, òàéæ á¿ðíýý Þàí óëñûí Òàéçó Õààíû
õ¿¿õýä ¿ðñèéí òóëä ç¿é íü íýãýí ñýòãýëýýð á¿ãäýýð íèéëæ ç¿òãýí õ¿÷ëýõ
áîëáààñ óðüä ºâãºäèéí ¸ñûã òàõèóëæ óãààñ áàéñàí ãàçàð îðíîî ººð àéìãèéí
àðäàä ýçëýãäýõã¿é...” 55 ãýæ áè÷æýý. “Ýä¿¿ãýý öàãèéí áàéäëûã ¿çâýýñ, Äóíäàä
óëñûã òîéðîí á¿õèé õ¿÷èðõýã ãàäààä óëñóóä áàðñ ìýò õÿëìàëçìóé”, áàñ
Õÿòàäàä äîòîîäûí ñàìóóí ÷àíãàð÷ áàéõûã àøèãëàõ öàã áîëëîî ãýñýí ñàíàà
èëýðõèéëýãäæýý. Èéìä ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ èõ öýðãèéã òîìèëæ, Äîòîîä
ìîíãîëä ñýðãèéëýí ñóóëãàñàí õÿòàä öýðýãòýé áàéëäàæ, õÿòàä ò¿øìýë öýðãèéã
á¿ðìºñºí ãàðãàõûã ýðìýëçýíý. Èõ öýðýã õ¿ðýõèéã ¿çýæ õ¿÷èí õàâñðàí ãàçàð
îðíîî ýçëýí àâòóãàé. “Áèä ÿçãóóðààñ íýãýí ¿íäýñòíèé òóëä çîâëîí æàðãàëûã
õàìòàòãàâààñ çîõèìóé” ãýæ òýð áè÷èãò óõóóëàí çàðëàñàí ¿ã áèé Þàíü Øèêàéí
õàðãèñëàë àëëàãà òàëëàãààñ àíãèæðàõûã ìºðººäñºí ªâºð ìîíãîë÷óóä
Õ¿ðýýíýýñ èð¿¿ëñýí öýðã¿¿äèéã ñýòãýë áàõäàëòàéãààð óãòàí àâ÷ õ¿÷ýý
íèéë¿¿ëýí äàéñíû äàâóó õ¿÷íèé ýñðýã ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí
ÿâóóëëàà.
Ýíý òóõàé ¿ë ºã¿¿ëæ, ¿¿íòýé çàðèì òàëààð õîëáîãäîëòîé ººð íýã ÷óõàë
¿éë ÿâäàë ìºíõ¿¿ ¿åýð ãàðñíû㠺㿿ëáýë, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ªâºð
ìîíãîëä öýðýã ìîðäóóëàõûí ºìíº 1912 îíû ºâëèéí äóíäàä ñàðä Ìîíãîëûí
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðã õîòíîî
ÿâóóëñàí ÿâäàë Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýãýýð òîãòîîñîí õàðèëöààã ººðèéí óëñûí
òóñãààð òîãòíîëûã áàòàòãàõ ÷èãò çàëæ ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºâºð ÷óóëãàíóóäûã
íýãòãýõ àñóóäàëä äýìæëýã àâàõ, Ïåòåðáóðãò ìîíãîë ýë÷èí ñóóëãàõ, Õààíò
Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé í¿¿ð ó÷ðàí çýâñýã áà ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ àâàõ,
54
Óëñûí àðõèâ, 1-2-117.
55
Ìàãñàð õóðö. ºìíº èø òàòñàí, 1-ð äýâò.
45

Ïåòåðáóðã äýõ ãàäààä îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäòàé ó÷ðàí õýëõýý õîëáîî
òîãòîîæ, óëìààð Àíãëè, Ôðàíö çýðýã îðíóóäààð î÷èæ íàéðàìäëûí ãýðýý
áàéãóóëàõ èéì õýäýí çîðèëãî á¿õèé áàéæýý
Ýíý áîë Áîãä õààíû çàðëèãààð Ïåòåðáóðãò çàðàãäñàí Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéí áèåë¿¿ëæ èðâýë çîõèõ õîéøëóóëøã¿é ¿¿ðýã áàéñàí áºãººä
ýíý õýðýã þó áîëîõûã Õààíò Îðîñ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, öààøèëáàë îëîí
èìïåðèàëèñò îðíû çºð÷èë òýìöýëòýé õîëáîîòîéãîîð ¿çýõ õýðýãòýé àæ.
Ýíý óäàà Ïåòåðáóðãò îäñîí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä áîë ¿¿íèé ºìíº ìàíæèéí òºðèéã ò¿ëõýí óíàãàõààð òóñëàìæ
ãóéõààð î÷ñîíòîé àäèëã¿é, òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñàí Ìîíãîë óëñûí
àíõíû ýë÷ íàð áàéâ.
Èéìýýñ ÷ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ýíý õýðãèéã óëñ òºðèéí ÷óõàë
àëõàì ãýæ îíö àíõààðàí ¿çýæ áèëýý. Ó÷èð þó ãýâýë, òºëººëºã÷äèéí çîðüñîí
õýðýã õè÷íýýí á¿òýëòýé áîëîõîîñ Ìîíãîë óëñûí áàéð ñóóðü îëîí óëñûí
òàëáàð äýýð òºäèé÷èíýýí áýõæèõ ¸ñòîé áàéæýý.
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Øèðíýíäàìäèí, Ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýë Öýðýíäîðæ,
Áàâóóäîðæ íàð îðæýý. Òýä Õ¿ðýýíýýñ ºðòººëºí ìîðäîæ, Îðîñ Õèàãòààñ
÷àðãàíä ñóóæ Óäèíñê (îäîî Óëààí ¯ä) õ¿ð÷, òýíäýýñ öààø ãàëò òýðãýýð ÿâæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èä 1912 îíû ºâëèéí
ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 4-íèé ¿äýø õ¿ðýëöýí î÷îîä 1913 îíû õàâðûí äóíäàä
ñàðûí øèíèéí 7 õ¿ðòýë 2 ñàð îð÷èì Ïåòåðáóðã õîòíîî áàéõäàà, Õààíò
Îðîñûí ýçýí õààí II Íèêîëàé, Åðºíõèé ñàéä áºãººä Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä
Êîêîâöåâ, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ñàçîíîâ áîëîí áàñ áóñ àëáàíû
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí óëñûí õýðýã ç¿éëýý òàíèëöóóëæýý.
ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíýäýýð Õàíääîðæ íàð Ìîíãîëä óðüä êîíñóë àãñàí
Øèøìàðåâ áà áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õàìò Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíàà î÷èæ
òýðã¿¿í ñàéäòàé àíõ í¿¿ð ó÷èð÷ õàäàã áàðèí ¸ñëîîä ýðõýì óëñûí èõ áààòàð
Öàãààí õààíòàí, ìàíàé Ìîíãîë óëñûã èõýä òóñëàí, áàñ çàñãèéí ãàçðààñ
òóñãàéëàí ýë÷èí ñàéä èëãýýæ ãýðýý áè÷èã áàéãóóëàí, õî¸ð óëñ ¿¿ðä ñàéíààð
íàéðàìäñóãàé ãýñýí ó÷èð, ìàíàé óëñûí ýçýí, ò¿øìýë, ëàì íàð îëíîîð èõýä
áàÿðëàí, óëñûí íàéð óëàì çóçààí áîëæ ¿¿ðä áàòëàõûã õ¿ñýæ, ìàíàé óëñûí
ýçýí õààíààñ èõ áààòàð Öàãààí õààíû àìãàëàíã àéëòãàæ, óëñûí áè÷èã áýëýã
ç¿éëèéã ºðãºí áàðèóëààä áèä íàðûã òóñãàéëàí çàðñàí ãýõ ìýò÷èëýí ç¿éëèéã
õýëæ, Õààíä äàðóéõàí áàðààëõóóëàõûã õ¿ñ÷ýý. 56
Õàíääîðæ íàð Ïåòåðáóðãò èðýýä õýä õîíîñíû äàðàà ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí
13-íä ýíý àñóóäëààð Õ¿ðýý ð¿¿ íóóö óòàñ öîõèñîí íü: “Ñàéí íî¸í õàí òàíàà
òîëèëóóëàõ íü... õààíä õýçýý áàðààëõàõûã îäîî áîëòîë ìýäýýã¿é. Ýë÷èí ñàéä
çýâñýã, äîòîîä ÷óóëãàíû òóõàé ñàéäóóäòàé õýëýëöýæ áóé. Ãàãöõ¿¿ àëáàíû
ãýðò áóóëãàí ¿ðãýæèä ò¿øìýä, öýðýã õàìãààëæ ñàõèõ ó÷èð, áóñàä óëñûí ýë÷èí
56
Óëñûí àðõèâ, 1-35--105.
46

ñàéäóóäòàé ó÷èð÷ ñýì õýëýëöýõ áýðõèéí äýýð, ò¿¿íèéã ¿ë çàäðóóëàõûã èòãýõ
íýí ÷ áýðõòýé... õýðõýõèéã òîãòîîõûã... ãóéñóãàé Õà, Øè ºðãºí èëãýýâ” 57 ãýæýý.
Õàíääîðæ íàð II Íèêîëàé õààíä áàðààëõàõûí ºìíº ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí
16-íä Îðîñûí Ýçýí õààíààñ Ìîíãîëûí òýðã¿¿í ñàéä ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí
Õàíääîðæèä øàãíàñàí Àííûí òýðã¿¿í çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîí, äýä ñàéä
æîíîí áýéñ Øèðíýíäàìäèíä øàãíàñàí Ñòàíèñëàâûí òýðã¿¿í çýðýã õýìýýõ
ýðäýíý îäîí, äýñ ò¿øìýë Öýðýíäîðæ, ìºí ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë Áàâóóäîðæèä
øàãíàñàí Ñòàíèñëàâûí õî¸ðäóãààð çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîíã õ¿ðã¿¿ëýí
èð¿¿ëýýä ìàðãààø Öàãààí õààíä áàðààëõàíà óó ãýæ õýë¿¿ëæýý.
Ìàðãààø íü 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 17-íû ºäºð Îðîñûí II Íèêîëàé
õààíä áàðààëõàõààð Øèøìàðåâ áà äàãàëäàõ ò¿øìýä, õýëìýð÷ íàðûí-õàìò
õààíû ãàëò òýðãýíä ñóóæ, ò¿¿íèé ñóóæ áóé Öàðñêîå ñåëî õýìýýõ ãàçàð î÷èæ
óóëçæýý. Íèêîëàé õààíä óëñûí áè÷èã, áýëýã ºðãºí áàðèõàä õàðèó õýëýõäýý,
òàíàé Ìîíãîëûã òóñãààð áîëîîä Áîãä õààíààñ ýë÷èí ñàéä çàðæ, óëñûí áè÷èã
áýëýã õ¿ðã¿¿ëñýíä áè èõýä áàÿðëàâ. Áîãä õààíû íàñàí óðò áîëòóãàé ãýæ õàðèó
òàëàðõàæ, áàñ Ìîíãîë óëñûí “äýãæèõèéã” õ¿ñíý ãýõ ìýòýýð õóóðàì÷ ¿ã õýëæ
áàéæýý. 58 Ìîíãîëûí õààí Æèáçóäàìáà õóòàãòààñ Îðîñûí Ýçýí õààíä ºðãºí
áàðèóëñàí áóðõíû õàäàã íýæãýýä, øàð ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã èæ á¿ðýí, ìºíãºí
ýìýýë õàçààðòàé æîðîî ìîðü íýã, áàñ ñàéí æîðîî ìîðü äºðºâ, õààíû õàòàíä
Àþóø áóðõàí íýã ãýõ ìýòèéí áýëýã áàðüæýý.
II Íèêîëàé õààíä áàðààëõñàíû äàðààõàí Îðîñûí Öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéä Ñóõîìëèíîâ, äýä ñàéä áºãººä Øòàáûí ãåíåðàë Çåëèíñêèé íàðòàé
óóëçàí öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæèéí òóõàé àñóóäëûã ÿàðàâ÷ëàí øèéäâýðëýæ
ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý. Ýíý ¿åýð Ìîíãîëûí áàéäàë òóí ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæýý. ªâëèéí
ñ¿¿ë ñàðûí 19-íä Õ¿ðýýíýýñ Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí ÿàìíààñ èðñýí
öàõèëãààí ìýäýýíä “Ìàíàé Ìîíãîëûí ºìíºä õÿçãààðûí ãàçàðò Õÿòàäûí
öýðýã ¿ëýìæõýí èðæ, äîòîîä ÷óóëãàíû çàñàã ò¿øìýäèéã õ¿÷èðõýí áàðüæ
àâ÷ ìàíàé õî¸ð óëñûí òîãòîîñîí ãýðýý áè÷ãèéã õ¿ëýýõã¿é íü ìàãàä àæýý.
Ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ áàðóóí ç¿¿í ºìíºä ãóðâàí çàìààð àðâàí àíãè öýðýã
ìîðäóóëæ õÿçãààðûã áàòëàõ õýðãèéã çàâäàæ áóé. Èéìýýñ óðüä Îðîñ óëñàä
çàõèñàí áóó òîî öººí òóë íýìæ ¿õýð áóó 32, ïóëåì¸ò 65, âèíòîâ 10 000-ûã
öýðãèéí áàãø õýä õýäèéí õàìò èð¿¿ëíý ¿¿ ãýæ ýíäýõ Îðîñ ýë÷èíä òàâüñàí áà
ýíý òóõàé òà íàð áàñ ò¿¿ãýýð Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð òàâèí õóðäàí ò¿ðãýí
øèéäâýðë¿¿ëò¿ãýé” 59 ãýæýý.
Õàíääîðæ íàð ýíý öàõèëãààíûã àâààä 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 21-íä
Õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿàìíàà ÿâ¿óëñàí íîòîä äóðäñàí íü: “...ìºíººõºí
Ìàíæèéí õààíûã ñóóðèíä á¿õèé öàãààñ ýðõýì óëñàä ýëäýâ çîâëîíã èëòãýí
ãàðãàæ òóñëàìæ òýòãýìæèéã îëîîä òóñãààð óëñ òºð áàéãóóëñàí áîëîâ÷ Õÿòàä
óëñ ìºíõ¿¿ áèë÷ýýð íóòàãò øóíàæ õàðãèñ ñàíàà, õîðò áîäëîãîîð ìàíàé
57
̺í òýíä.
58
̺í òýíä.
59
Óëñûí àðõèâ, 1-35--105.
47

Ìîíãîëûí ñàíààã ñàëãàæ õ¿÷èéã õóâààãäóóëàí àëãóóðààð õóðààìæëàõûã
õè÷ýýæ, áàéí áàéí öýðýãëýí Äîòîîä ìîíãîëûí èõ íî¸äûã áàðüæ àâàà÷èõ
áà îëîí àëáàòûã õÿäàæ, õºðºí㺠ìàëûã áóëààæ á¿õèé íü äààí÷ õîðñîëòîé
õýìýýõýýð ¿ë áàðàì á¿õ Ìîíãîëä õàëäààð èðýõ çîâëîí ìàø îéð áîëæýý...
Åð íü ÷ Õÿòàä óëñûã àíõ õààí òºð áàéãóóëñíààñ íààø òàâàí ìÿíãàí èë¿¿
æèë áîëòîë ìàíàé Ìîíãîë òýäýíä çàõèðàãäàæ áàéãààã¿é, íàéðàìäàí ÿâñàí
óäààã¿é, ýä¿ãýý Õÿòàä óëñ Ìàíæèéí õààíûã ñóóðèíààñ àëáàäàí øèëæ¿¿ëæ
òºðèéã ýçýëñýí àòàë... õ¿÷èðõýãòýý ýðäýæ áóóðàéã äàðëàí ¸ñ áóñààð ìàíàé
Ìîíãîëûã õàëäàí õºíººæ á¿õèé... îëäáààñ áè÷ãèéí äîòîðõ áàéäàë ó÷ðûã
ã¿íýý áàéöààí òîëèëæ, ýë òóéñàí õýðýã ç¿éëèéã ýðõã¿é á¿ðíýý ¸ñîîð áîëãîí
òîãòîîí øèéòãýýä íýí äàðóé òóñëàí ºì㺺ëæ, ìîíãîë îâîãòîí á¿õíèéã
çîâëîíãîîñ àíãèæðóóëàí áàñõ¿¿ õýðõýí ó÷ðûã õàðèó áè÷èã èð¿¿ëæ, óëìààð
ìàíàé çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçðàà ìýä¿¿ëýí ÿâóóëàõàä òóñ áîëãîõ
àæààìóó...” 60 ãýæýý.
Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæ íàð ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí
26-íàà Îðîñûí õóäàëäààíû õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýõ ÿàìíàà Õààíò Îðîñûí
õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñèéí óðèëãààð óóëçàëò õèéæýý. Óóëçàëò äýýð
¿ã õýëñýí Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñ æèë á¿ð Ìîíãîëîîñ Îðîñ
óëñàä îðîõ ìàë þìíû ¿íý 8000000 öààñ õ¿ðýõ áºãººòºë Îðîñ óëñààñ Ìîíãîëä
îðóóëàõ áàðàà þìíû ¿íý 2000000 öààñ òºäèéõºí áîëîõ íü Ìîíãîëä Õÿòàäûí
õóäàëäàà õ¿÷òýé íýâòýðñíèé ãýð÷ ìºí ãýæ òýìäýãëýöãýýæ Îðîñ-Ìîíãîëûí
íàéðàìäëûí ãýðýýã ñàéøààí, Îðîñ-Ìîíãîëûí õóäàëäààã óëàì ºðí¿¿ëýõèéã
õ¿ñýæ áàéâ.
Èéíõ¿¿ õààíò çàñàãòàé õèéæ áóé õýëýëöýýðèéí çàðèì ç¿éë îãò
á¿òýìæã¿é òèéø õàíäàæ çàðèì íü á¿òýõ òºëºâòýé áîëñîí àâ÷, ÿã òîãòñîí
ç¿éëã¿é óäààøèð÷ ºäºð õîíîã ºíãºðñººð áàéâ. Òèéí áàéòàë, Îðîñûí õààí
Ðîìàíîâûíõíû óãñàà øèðýýíä ñóóñíû 300 æèëèéí îé áîëæ òýð ¸ñëîëä
Õàíääîðæ íàð îðîëöæýý.
1913 îíû 1-ð ñàðûí 26-íä Õ¿ðýýíýýñ Ïåòåðáóðã äýõ òºëººëºã÷èä人
ìýäýãäýõäýý, Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð ìàíàé Ìîíãîëûí òóñãààð óëñ áîëñíûã
îäîî õ¿ðòýë õ¿ëýýãýýã¿é äýýð, Àëòàé, Øàð ñ¿ì, Öîíæ, Õºõ õîò, ×óóëàëò
õààëãà, Äîëîí íóóð, Ç¿¿í ãóðâàí ìóæ õàâèàð õÿòàä öýðýã õýäýí àðâàí ò¿ìýí
õ¿í õóðàëäààä ýíý õàâàð öàã Ìîíãîëûã äàéëààð îäíî ãýæ áóé. Öààøèëáàë
õÿòàä öýðã¿¿ä õî¸ð Ѻíºä, ĺðâºí Õ¿¿õýäèéí âàíãèéí çýðýã íî¸ä ò¿øìýäèéã
áàðèâ÷ëàí àâ÷ äàðëàí Æèðýì, Çîñòûí çýðýã ÷óóëãàíû îëîí õîøóóäàä õ¿í
àðäûã õÿäààä ìàë õºðºíãèéã áóëààí àâ÷ áóéã ò¿¿ãýýð õýëýëöýí Äîòîîä
ìîíãîëûã ýðõã¿é íýãýí àäèë òóñëàí ºì㺺ëºõ, ¿õýð áóó ïóëåì¸ò áóó, âèíòîâ
áóóã äóðüäñàí òîîãîîð çîõèõ ñóì áà ñàÿ çýýë¿¿ëñýí öåëêîâ öààñ 2000 000-ûí
õàìò îäîî äàðóéõàí ãàðãóóëàõ, õýðýâ öýðýã õýðýãëýõ õýðýã òîõèîëäâîë öàëèí
àìóóä õýðýãëýõ öåëêîâ öààñ 1000 000-ûã äàðààãààð çýýëäýí àâàõûã îäîîíîîñ
60
̺í òýíä.
48

ãóéí õýëýëöýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàãòóí ãýæýý.
Ýöýñò Õàíääîðæ íàðûí çîðüñîí õýðãèéí çàðèì íü á¿òýæ, Õààíò Îðîñûí
çàñãèéí ãàçàð 2000 000 ðóáëèéí çýýëëýã áà áàãà ñàãà çýð çýâñãèéí òóñëàìæ
äàðàà ºãºõèéã çºâøººð÷ýý. Õàðèí èõ áóó 32, ïóëåì¸ò 65, âèíòîâ 10 000-ûã
äàðóé àâàõ òóõàé òàâüñàí õ¿ñýëòèéã Îðîñûí òàë õ¿ëýýí àâñàíã¿é.
Ò¿¿í÷ëýí, Ïåòåðáóðãò äèïëîìàò ýë÷èí ñàéä ñóóëãàõ, Àíãëè, Ôðàíö çýðýã
Åâðîïûí îðíóóäàä çîð÷èõ ãýñýí òºëºâëºãºº õààíò çàñãèéí ýñýðã¿¿öýëòýé,
òóëãàð÷ ìºí áèåëýë îëæ ÷àäñàíã¿é ºíãºð÷ýý. Õàíääîðæ íàðûã Ïåòåðáóðãò
áàéõàä òýäýíòýé áóñàä îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäûã óóëçóóëàõã¿é áàéõ
òàëààð Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàì çîõèõ àðãà õýìæýý àâñàí áèëýý. ͺ㺺
òàëààð, îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóä ÷ ººðñ人 Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé
óóëçàæ ÿðèà øóóãèàí ãàðãàõ õ¿ñýëã¿é áàéñíûã õýëýõ õýðýãòýé àæýý. Ó÷èð
íü, õýðýâ èéì àëõàì õèéâýë òýðõ¿¿ îðíóóä Õààíò Îðîñòîé õàðèëöààãàà
ìóóòãàõààñ ãàäíà Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ÷ºëººëëèéí õºäºë㺺íèéã äýìæñýí
õýðýã áîëîõ ìýò òóë ò¿äãýëçæýý. Æèøýý íü, Õàíääîðæ õýëìýð÷ýý èëãýýæ
Àíãëè, Ôðàíö óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäòàé ó÷ðàõ ãýòýë, òýä öºì ºâ÷òýé, ó÷èð÷
÷àäàõã¿é ãýâ. ̺í Ãîëëàíä óëñûí ýë÷èí ñàéä Ìîíãîë òóñãààð óëñ áîëñíûã
àëáàí ¸ñîîð ñîíñîîã¿é òóë, ó÷èð÷ ÷àäàõã¿é ãýæýý. Õàðèí ßïîíû ýë÷èí ñàéä
õàðèó ºãºõ人, Àíãëè, Ôðàíöûí çýðýã ýë÷èí ñàéäòàé ó÷èðñàí õîéíî ó÷èð÷
áîëíî ãýæýý. Ýöýñòýý ßïîíû ýë÷èí ÷ óóëçñàíã¿é. Èéíõ¿¿ ãàäààä óëñóóäûí
ýë÷èí ñàéäóóäòàé óóëçàõ ó÷ðàõ àëõàì á¿òñýíã¿é. ¯¿í÷ëýí Àíãëè, Ôðàíö çýðýã
Áàðóóí åâðîïûí îðíóóäààð îäîõ òºëºâëºãºº ÷ íóðæýý.
Ãýâ÷, Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä Õýðãèéã Åðºíõèéëºí Çàõèðàõ ßàìíû òýðã¿¿í
ñàéä ÷èí âàí Õàíääîðæ íàð Ïåòåðáóðãò îäñîíû ãîë ä¿í áîë òýð ¿åèéí
äýëõèéí èõ ã¿ðí¿¿äèéí íýã Õààíò Îðîñ óëñààñ óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çàðèì
òóñëàìæ àâñàí õýðýã ìºí. Ýíý çî÷ëîëò Ìîíãîë óëñûã Õààíò Îðîñ óëñòàé
ýäèéí çàñãèéí òàëààð îéðòóóëàí õîëáîæ ºãºõºä ÷óõàë àëõàì áîëæýý.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ÷èí âàí
Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðãò èëãýýñíèé äàðàà áóñàä çàðèì
ãàäààä óëñòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ òàëààð îðîëäëîãî õèéæýý.
Èéì îðîëäëîãî íü þóíû ºìíº øàøèí íýãò Ò¿âäòýé õàðèëöàà òîãòîîõ
àëõàì õèéñíýýð èëýð÷ýý. Òýð ¿åä Ò¿âäýä áàéäàë ìàø õóðö áàéæýý.
1911 îíû Õÿòàäûí õóâüñãàëûí íºëººãººð Ò¿âäýä áàñ ìàíæ-õÿòàäûí
äàðëàë ìºëæëºãèéã ýñýðã¿¿öñýí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæýý. 1903-1904
îíîîñ Ò¿âäýä ò¿ðýìãèéëýë õèéæ ýõýëñýí Àíãëèéí èìïåðèàëèñòóóä ýíýõ¿¿
õºäºë㺺íèéã àøèãëàæ, îðîí íóòãèéí ôåîäàëóóäòàé ýâñýæ Ò¿âäýýñ õÿòàä
öýðãèéã ãàðãàæ Ëõàñààñ Õÿòàäûí çàõèðãààã çàéëóóëæýý 61 . XIII äàëàé ëàì
Ò¿âäýíæàìö ººðèé㺺 “Ò¿âäèéí á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýçýí” 62 ãýæ çàðëàæýý.
ªã¿¿ëýãäýæ áóé ¿åä ò¿âä¿¿ä ººðñäèéíõºº áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº
61
Á.Ï.Ãóðåâè÷, Îñâîáîæäåíèå Òèáåòà. Ì., 1956, 46-ð òàë.
62
Ï.Ê.Êîçëîâ, Òèáåò è Äàëàé ëàì. Ï., 1920, 93-ð òàë.
49

ýëäýâ àðãà çàì ýðýëõèéëæ áàéñíû äîòîð øàøèí íýãòýé ôåîäàëûí Ìîíãîë
óëñòàé ãýðýý áàéãóóëæ, áóñàä óëñûí àíõààðàë òàòàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
̺í Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ÷ áóñàä óëñààð òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
çºâøººð¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ áàéñàí ó÷èð, Ò¿âäòýé ãýðýý áàéãóóëàõûã íýãýí
àäèë ÷óõàë÷èëæ áàéëàà.
1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 3-íä, Åâðîïîîð 1913 îíû 1-ð ñàðä
Ò¿âäýýñ Äàëàé ëàìûí çàðëèãààð ãýðýý áè÷èã õýëýëöýõ ýðõ ºãºãäñºí ò¿øìýë
ã¿æèð öàíøèâ õàí÷èí Ëóâñàí-Àãâààí òýðã¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí õýñýã
òºëººëºã÷èä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðòàé
õýëýëöýý õèéæ íàéðàìäëûí ãýðýý áè÷èã áàéãóóëæ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí òàëààñ Áîãä õààíû çàðëèãààð, ãýðýý áè÷èã õýëýëöýõ ýðõ ºãºãäñºí
ñàéä, Ãàäààä ÿàìíû ñàéäûã õàìààðñàí äà ëàì íÿãò áèëýãò Ðàâäàí, äýä ñàéä,
öýðãèéí æàíæèí ìàíëàé áààòàð áýéë Äàìäèíñ¿ðýí íàð ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ìîíãîë-Ò¿âäèéí ýíýõ¿¿ 9 ç¿éëò ãýðýýíèé ýõýíä “Áèäíèé Ìîíãîë, Ò¿âä
õî¸ð óëñ ×èí óëñûí ìýäëýýñ ãàð÷ Õÿòàäààñ ñàëààä òóñ á¿ð ººðòºº ýçýðõýõ
óëñ òºð áàéãóóëñàí íü ýðò öàãààñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë Ìîíãîë, Ò¿âä øàøèí íýãòýé
õàðèëöàí îíö íàéðàìäàëòàé áºãººä îäîî óëàì çóçààòãàõûã ýðõýìëýæ, ãýðýý
áè÷èã òîãòîîõ íü 63 ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîë-Ò¿âäèéí ãýðýýíèé íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Ìîíãîë óëñ ººðòºº ýçýðõýí
óëñ òºð áàéãóóëæ, øàðûí øàøíû ýçýí Æèáçóíäàìáà ëàìûã óëñûí õààí ýçýíä
ºðãºìæèëñíèéã Ò¿âä óëñûí õààí ýçýí Äàëàé ëàì áèåýð ñàéøààí çºâøººð÷
áàòëàâ” ãýæ òýìäýãëýæýý. ̺í 2-ð ç¿éëä “Ò¿âä¿¿ä ººðòºº òîãòíîí òóñ óëñ
áîëîîä Äàëàé ëàìûã óëñûí ýçýí õààíä ºðãºìæèëñíèéã Ìîíãîë óëñûí õààí
ýçýí Æèáçóíäàìáà ëàì ñàéøààí çºâøººð÷ áàòëàâ” ãýæýý. ̺íõ¿¿ ãýðýýíä
öààø íü “Ìîíãîë, Ò¿âä õî¸ð ººð ººðèéí îðíîîñ ãàðñàí ýä òàâààð ìºí àðüñ
çýðãèéí íàéìàà áà ýä áîëîâñðóóëàõ áà ìºíãºíèé ã¿éëãýý áàéãóóëàõûã õóó÷èí
õýâýýð ÿâóóëíà” ãýæ 6-ð ç¿éëä çààæ, õî¸ð îðíû õîîðîíä ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà
íàéìààíû õàðèëöààã ºðãºòãºõèéã èëýðõèéëæýý.
Èõ Õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë-Ò¿âäèéí ãýðýý áîë áàãà áóóðàé àðä
ò¿ìíèé ç¿ãýýñ àëèâ êîëîíè÷ëîëûí äýãëýìèéã ýñýðã¿¿öñýí áàðèìò áè÷èã ìºí.
Öààøäàà, 1913-1914 îíä Ýíýòõýãèéí Ñèìëýä áîëñîí Àíãëè-Õÿòàäûí áàãà
õóðëààð Àíãëèéí ç¿ãýýñ Ò¿âäèéí õóâüä Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã ºíãºí
äýýð äàõèí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîëîâ÷, ¿íýí õýðýã äýýðýý Ò¿âäèéí ãàçàð
îðíûã êîëîíè÷ëîí àâàõ èìïåðèàëèñò áîäëîãîî óëàì èäýâõæ¿¿ëýí ÿâóóëàâ.
Åðººñ Àíãëèéí èìïåðèàëèçìûí àëñûí ýçýðõýã ñàíàà áîë “Àóãàà èõ Ò¿âä
óëñûã” áàéãóóëàõààð ¿ë áàðàì, áóääèéí øàøèíò Ìîíãîë, Áóðèàäûã òàëäàà
òàòàæ Ãèìàëàéí íóðóóíààñ Ñèáèðèéí ã¿í õ¿ðòýëõ ãàçðàà ººðèéí óëñ òºðèéí
íºëººã òýëæ ºðãºòãºõºä îðøèæ áèëýý. Ãýâ÷ Àíãëèéí èìïåðèàëèçìûí ýíý
óóëãà÷ áîäëîãî áèåëýãäýõ òàâèëàíã¿é áàéæýý.
̺í ýíý ¿åýð Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿàìíû ñàéä äàà ëàì Öýðýí÷èìýä
63
Óëñûí àðõèâ, 1-35-105.
50

ßïîí óëñààð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëæ, íàéðàìäàë áà
õóäàëäààíû ãýðýý òîãòîîõ çîðèëãîîð Òîêèî îðîõîîð ìîðäæýý.
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä õýçýý ÷ Õààíò Îðîñûí òàëä çîãñîæ áàéãààã¿é áºãººä
Îðîñ-Ìîíãîëûí õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä Ìîíãîë óëñûí õ¿ñýëò¿¿äèéã õààíò
çàñàã òºäèé ë äýìæèõ òààëàëã¿é òóõàé ìýäýý ÷èìýý èðýõ áîëñîí íü äà ëàìûã
óëàì çýâ¿¿ö¿¿ëæ, øóóä ßïîíû ç¿ã ãàð òîñîõîä õ¿ðãýæýý. Ýíý áàðèìòààñ
¿çâýë, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð ò¿øèõ òóëàõ óëñûí òàëààð çºð÷èë
õóðöàäñàí íü èëò áîëîâ.
Á¿ð Õàíääîðæ, íàðûã Ïåòåðáóðãò áàéõ ¿åä 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 11-
íä á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí ÿàìíààñ Ïåòåðáóðãò ÿâóóëñàí öàõèëãààí
ìýäýýíä “ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ ßïîí óëñûí çàñãèéí ãàçðàà Äîòîîäûí
õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ñàéäûí ÿàìíû äýä ñàéäûã ÿâóóëàõààð áóé òóë ýë÷èí ñàéä Õà, Øè (Õàíääîðæ,
Øèðíýíäàìäèí-ðåä.) Îðîñ óëñûí íèéñëýëä áóé ßïîí óëñûí ýë÷èí ñàéäàä
íàéðòàé ¸ñîîð ýðõýì óëñàä õ¿í ÿâóóëíà ãýæ õýëæ ýðõáèø á¿òýýí òýð ýë÷èí
ñàéäààñ õàìãààëàõ áè÷èã àâ÷... èð¿¿ëò¿ãýé, ¿¿íèéã ìàø ñýìýýð ÿàðàâ÷ëàí
ã¿éöýòãýñ¿ãýé. Á¿ãäèéí ÿàìàí ¸ñîëìóé” 64 ãýæýý.
Áèäíèé ºìíº ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ Òîêèî îðîõ
Öýðýí÷èìýäýä çºâøººðëèéí ïàñïîðò áè÷èã îëæ èð¿¿ëýõ áàéòóãàé, ººðºº ÷
òýíä ñóóãàà ßïîíû ýë÷èí ñàéäòàé óóëçàæ ýñ ÷àäæýý.
Õýäèéãýýð õýðãèéí áàéäàë èíãýæ ýðãýñýí áîëîâ÷, äà ëàì Öýðýí÷èìýä,
Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíû äýä ñàéä Ãîìáîñ¿ðýíãèéí õàìòààð Õ¿ðýýíýýñ
Òîêèî îðîõîîð 1913 îíû ýõýýð ç¿¿í ç¿ã ºðòººëºí ìîðäæýý.
Ýíý îðîëäëîãî ÷ ýöýñòýý á¿òýëã¿é áîëñîí þì. Äîòîîä ÿàìíû ñàéä
Öýðýí÷èìýä íàð Õàðáèíä õ¿ðýëöýí î÷ñîí áîëîâ÷, òýíäýýñ öààø ÿâæ
÷àäñàíã¿é. Ó÷èð íü, ò¿¿íèéã Òîêèî îðîõ ÿâäëûã ßïîíû áîëîí Õààíò Îðîñûí
äèïëîìàòóóä çîðèóä çàìä íü ñààòóóëæýý. Õààíò Îðîñûí äèïëîìàòóóä, ßïîíû
àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé ñ¿ëáýëäýí Öýðýí÷èìýäèéã ßïîí îðîõûã ñýì ñààòóóëñàí
ÿâäàë Ìîíãîë óëñûã ãàäààä äàõèíòàé õàðèëöóóëàõã¿é áàéëãàõ ãýñýí
áîäëîãî ìºí. ßïîí ÷ Õààíò Îðîñòîé Ìîíãîë îðíûã õóâààñàí íóóö ãýðýýòýé
ó÷èð, Ïåòåðáóðãòýé çºð÷èë õóðöàòãàõûã ¿ë õ¿ññýí áºãººä Õ¿ðýýíèé ýðõ
áàðèã÷èäòàé øóóä õîëáîî òîãòîîõûã àçíàæ áèëýý.
Ìîíãîë óëñààñ ººðèéí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýí
õ¿ëýýëãýæ, äýëõèé äàõèíû òàâöàí äýýð áèåý äààñàí óëñ áîëîí ãàð÷ èðýõ
ýðìýëçýë íü ýíý ìýòýýð òýð ¿åèéí èìïåðèàëèñò çºð÷èëòýé õàðøèëæ äàâæ
òóóëøã¿é ñ¿ðõèé áýðõøýýë¿¿äòýé çàìûí ýõýíä òóëãàð÷ áàéñàí áèëýý.
Èéíõ¿¿ Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ Ïåòåðáóðãò çîð÷ñîí õýðýã äàâ äýýð
äàðóé á¿òñýíã¿é, ìºí Äîòîîä ÿàìíû ñàéä äà ëàì Öýðýí÷èìýä äýýðõèéí àäèë
õýðãýýð ßïîí îðîõ îðîëäëîãî íóðñàí áîëîâ÷, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð
ººðèéí õ¿÷ýýð ºâºð ÷óóëãàíóóäûã ÷ºëººëºõ òýìöëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàâ.
64
Óëñûí àðõèâ, 1-35-105.
51

1913 îíû ýõíýýñ ªâºð ìîíãîëûã ÷ºëººëºõ õºäºë㺺í óëàì øóðãóó
ÿâàãäñààð áàéæýý.
Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí õýñýã öýðýã óäèðäàæ ¯çýì÷èí, Õóó÷èä,
Øàð ìºðíèé ç¿¿í ýòãýýäèéí ÷èãëýëýýð äàâøèí îðæýý. Ò¿¿íèé 1000 ãàðóé
öýðýãò õàëõ öýðýã 300, áàðãà öýðýã 300, áóñàä 700 îð÷èì íü ñºíèä, õóó÷èä,
àâãà, ¿çýì÷èí, öàõàð öýðã¿¿ä àæýý. Äàìäèíñ¿ðýíãèéí óäèðäñàí öýðã¿¿ä
Äîëîííóóðûí íààíà Õîìîãèéí öàãààí íóóð õýìýýõ ãàçðàà Õÿòàäûí öýðýãòýé
áàéëäàí 1000 øàõìûã àëñàí áà îëçëîí àâñàí áèëýý.
1913 îíû ýõýýð ã¿í Íàâààíãîìáî, Ç¿òãýëò, Ñóìüÿà, ×èìýäöýðýíãèéí
óäèðäñàí öýðãèéí àíãèóä áàñ äàéñíû öýðýãòýé àìæèëòòàé áàéëäæýý. 1913
îíû çóí Ñóìúÿà áýéñèéí öýðýã Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû Äàðõàí óóëûí
õàâüä õÿòàä öýðã¿¿äèéã õèàðòàë öîõèæ èõ áóó 1, èõ áóóíû ñóì 304, ïóëåì¸ò
1, ïóëåì¸òûí ñóì 5000 ãýõ÷èëýí ç¿éëèéã îëçîëæýý. 65 Èéíõ¿¿ Ñóìüÿà áýéñ
Äàðúãàíãà çýðýã ãàçðàà ç¿¿í ºìíº õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûã òîõèíóóëàõ
ò¿øìýä öýðãèéã äàé÷ëàí àâ÷ óðàãø íýâòðýí îðæ Äàðõàí óóë çýðýã ãàçðóóäàä
õóðàëäñàí ãàìèí öýðýãòýé óäàà äàðàà çîðèãòîé áàéëäñàí ó÷èð òýð æèëèéí
íàìàð áîãäûí çàðëèãààð ¿å óëèðàí çàëãàìæëàõ çàñàã øàãíàãäæýý. 66
ªâºð Ìîíãîëä ÿâàãäñàí áàéëäààí òýð ¿åèéí äýëõèé äàõèíû õýâëýëä
ºðãºíººð íèéòëýãäýæ áàéñàí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèøýý. “...Ãàäààä
ìîíãîëûí õ¿í àìòàé íýãäýõ ãýñýí äýýðýì÷äýýð (áîñëîãî ãàðãàñàí àðäóóäûã
õýëæ áóé-ðåä.) ªâºð Ìîíãîë ä¿¿ð÷ýý... ýíý áîñëîãî Õÿòàäûí õèë äàãóó îéí
ò¿éìýð ìýò òàðõæýý. Òýíäýõ ãàçðóóäààð Õÿòàäûí öýðãèéí õ¿÷ õýäèé ¿ëýìæ
Ẻãíºðñºí áîëîâ÷, õóðäàí øàëàìãàé ìîíãî÷óóäòàé òýìöýõ òóí õýö¿¿ àæýý” 67
ãýæ Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêèå âåäîìîñòè” ãýäýã ñîíèí ªâºð ìîíãîëûí ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã òîäîðõîéëîí áè÷èæ áàéâ. ªâºð ìîíãîëûã ÷ºëººëºõ
òýìöëèéí òóõàé 1913 îíû 6-ð ñàðä Ëîíäîí “Òàéìñ” ñîíèí áè÷èõäýý, Æèëè
ìóæ áà ªâºð ìîíãîëûí á¿õ ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ Õÿòàäààñ òóñãààðëàõ õºäºë㺺íä
èäýâõòýé îðîëöîæ Õ¿ðýýíèé õóòàãòûí çàõèðãààíä îðñîîð áàéíà ãýæýý. “ªâºð
ìîíãîëä ãàðñàí ÿâäëûã õÿòàäóóä íýãýí òèéø áîëãîõ íü òóí ÷ áîëîìæã¿é
ìýò, ó÷èð íü áîñëîãî ãàðãàãñàä õºíãºí ãàâøãàé áºãººä òîî íü óëàì ºññººð
áàéíà...” ãýæ “Òàéìñ” ìºí ä¿ãíýí áè÷æýý. “...Õààëãàíû îð÷èí òîéðîíä ìîíãîë
öýðã¿¿ä 4000 øàõàì áîëëîî...” ãýæ ººð íýã “Êîêóìèíü” ñîíèí 1913 îíû 6-ð
ñàðä ìýäýýëæýý. ßïîíû “Ìàíñþ íèöè-íèöè” ñîíèí 6-ð ñàðä áè÷èõäýý, “Õºõ
õîòûí òîéðîíä îäîî 2000 ìîíãîë öýðã¿¿ä... áóé” ãýæýý. “...Õÿòàäûí õýâëýëèéí
ìýäýýëñíýýð íèéò ìîíãîë öýðã¿¿ä áàðàãöààëáàë 8000 áóé” ãýæ Áýýæèíä
ãåðìàí õýëýýð íèéòëýãäýæ àãñàí “Äýð Îñò-àçèàòèøèí Ëëîéä” ñîíèí 1913
îíû 6-ð ñàðûí íýãýí äóãààðòàà òýìäýãëýæýý. ̺í Áýýæèíä àíãëè õýëýýð
ãàð÷ áàéñàí “Íîðä ÷àéíà äýéëè íüþñ” ñîíèí 1913 îíû ìºí ¿åýð áè÷èõäýý, “...
Ìîíãîëûí ìîðüò öýðã¿¿ä îëæ áàðèõàä õýö¿¿ áºãººä èéì äàéñàíòàé õÿòàä
65
Ïóíöàãíîðîâ. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. ÓÁ., 1955.
66
Óëñûí àðõèâ, 2-16-348.
67
Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêèå âåäîìîñòè, 9/22 èþíÿ, 1913.
52

öýðã¿¿ä îëèãòîé áàéëäàæ ÷àäàõã¿é” áàéíà ãýæ íèéòýëæýý.
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõ àñóóäëûã óëñ
îðíû á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõ, òóñãààð òîãòíîëûã áàòàòãàõ ¿¿äíýýñ
¿çýæ õàðèí õÿòàäûí ãàçàð íóòàãò º÷¿¿õýí ÷ õàëäàõã¿é áàéõûã ÷àíãàëàí
òóøààæ áèëýý. 1913 îíû 7-ð ñàðûí øèíèéí åñºíä Áîãä ãýãýýí çàðëèã áóóëãàæ
“Ãàãöõ¿¿ óëñûí ìàíäàõ ìºõºõ íü ýðòíýýñ òýíãýðèéí öàãèéã äàãàíà... õýðýâ
ýíýõýí ÷ºëººã àëäâàë, ãýìøèâ÷ þóíû òóñ...” ãýæ “ìîíãîëûí õÿçãààðûã õ¿ðñýí
õîéíî áóñäûí íóòãèéã òýìöýõ¿éã” ÷àíãàëàí àíõààðóóëñàí áèëýý. 68
Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû ÷èãëýëýýð îðñîí õîðîî, áóñàä îëîí ÷èãëýëýýð
îðñîí öýðã¿¿äèéí àäèë õýö¿¿ áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ýý. Õÿòàäûí õàðãèñ
öýðã¿¿äèéã á¿ðìºñºí áóò íèðãýæ, Ìîíãîëûí àëñ ºìíºä õèë õÿçãààðûã áàòëàí
ñóóõàä çýð çýâñýã òóéëûí äóòàãäæýý. “...îäîî ìàíàé Ìîíãîë óëñûí öýðãèéí
õ¿÷èí á¿ðíýý õàðààõàí õóðö ñ¿ðòýé áàéõ òóõàéä Îðîñ óëñààñ áóó ñóì äàðóé
çàëãóóëàí ºãâºë, ÿàðàâ÷ëàí ìàíàé öýðãèéí õîðîîíû ãàçðàà õ¿ðãýí èðæ îäîî
öýðýã äýâøèí îðæ äàãààð îðîõ Äîòîîä ÷óóëãàíû ãàçàð îðíûã õàìãààëæ õÿòàä
öýðýãòýé äèéëýõ äàðàãäàõûã ýíý óäàà òàñàëñóãàé...” 69 ãýæ Äàìäèíñ¿ðýí 1913
îíû íàìðûí òýðã¿¿í ñàðä õîéø íü Õ¿ðýý ð¿¿ ìýäýãäñýí áàéäàã. Öàõàðûí
÷èãëýëèéí öýðã¿¿ä Õ¿ðýýíýýñ äàðóé áóó çýâñýã èð¿¿ëýõèéã ãóéæ áàñ ÿàðàëòàé
áè÷èã èëãýýæ áèëýý. ̺í Õºõ õîòûí îð÷èì äàé÷ëàí ìîðäóóëñàí öýðãèéã
äýñëýí çàõèðàõ áààòàð ã¿í Ëõàìààñ ñóì äóóññàí ó÷ðûã ãàðãàí Õ¿ðýýíýýñ ñóì
çàëãóóëàõûã ãóéñàíä òóñ á¿ð 500 ñóìòàé 2 ¿õýð áóó, âèíòîâ áóóíû ñóì 70 000
øèðõãèéã õóðäàí óëààãààð ÿâóóëñàí àæýý.
Õààíò Îðîñ çýð çýâñýã ºã÷ òóñëàõààñ òàòãàëçñàíû óëìààñ Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàð òýð áîëãîí çàëãóóëæ áàéõ áóó çýâñãèéí íººöã¿é áîëîõäîî
öýðãèéíõýý óðàì çîðèãèéã ñ¿ñãýýð òýòãýõèéí òóë áóóíû îðîíä ç¿¿í ôðîíò
ðóó “÷àíàäûí äàéñíûã äàðàõ õ¿ðä” íýæýýäèéã ÿâóóëæ áàéæýý. Æèøýý íü,
1913 îíû 7-ð ñàðûí øèíèéí 2-ò Áîãä òýãýýí çàðëèã áóóëãàæ, ªâºð Ìîíãîëä
Þàíü øè-êàéí õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã áàéëäàæ ÿâñàí ìîíãîë öýðãèéí äàðãà
íàðò “÷àíàäûí äàéñíûã äàðàõ õ¿ðä” äºðâºí øèðõãèéã ÿâóóëæ, ºäºð õàâõñûã
äîðîãø õàíäóóëæ áàðóóíàà ýðã¿¿ëæ øºíº õàâõñûã äýýø õàíäóóëæ ç¿¿íýý
¸ñëîí ýðã¿¿ëýí ø¿òýõ ÿâäëûã óõóóëàí òóøààæ áèëýý.
Ýíý ìýòýýð Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð çýð çýâñýã çàëãóóëæ ÷àäàõã¿é
àð÷ààã¿é áàéäàëä îðîîä áàéõàä ªâºð Ìîíãîëä áàéëäàæ ÿâñàí öýðã¿¿ä
øàíòàðñàíã¿é, íóòãèéí àðä ò¿ìíèé õàìò òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí õÿòàäûí
öýðã¿¿äèéã áóòöîõèí îëçîëñîí áóó çýâñãýýð çýâñýãëýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 1913
îíû ýöýñò պ⺺ò øàðûí õîøóóíû íóòàãò òóëàëäàæ ÿâñàí Ìîíãîë öýðã¿¿ä,
1000 èë¿¿ õÿòàä öýðýãòýé áàéëäàí “¿ëýìæõýíèéã õÿäàí ñºíººæ õàãàñûã
ñàðíèóëàí çóãäóóëæ áóó 300 øàõàì, ñóì òàâàí òóì, òóã 10, ìàéõàí 100-ã
áóëààí àâñàí...” 70 áèëýý.
68
Óëñûí àðõèâ, 5-29-80.
69
Óëñûí àðõèâ, 5-29-80.
70
Óëñûí àðõèâ, 1-2-239.
53

Ýíý ¿åýñ Õÿòàäûí äîòîîä áàéäàë óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ, àðä èðãýíèé äàéí
¿ðãýëæèëæ Þàíü Øè-êàéí õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã áîñëîãî ãàð÷ á¿õ äýâøèëò
õ¿÷èí ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ áàéñàí ó÷èð, ýíýõ¿¿ òýìöëèéã äàðàõàä Þàíü Øèêàéí
çàñãèéí ãàçàð õàìàã õ¿÷ýý äàé÷èëæ áèëýý. Èéìä Þàíü Øè-êàé ªâºð
Ìîíãîëä ¿ëýìæ öýðýã ÿâóóëæ, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ýñðýã ò¿ðýìãèéëýë
õèéõ áîëîëöîîã¿é áîëæýý. ¯ã¿¿ëæ áóé ¿åä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñààñ
Äóíäàä Èðãýí óëñûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ õÿòàäûí õóâüñãàëò õ¿÷íèé ýñðýã Þàíü
Øè-êàéí õàðãèñ çàñãèéí ãàçðûã ÿàðàâ÷ëàí äýìæèõ òàëààð èäýâõòýé áîäëîãî
ÿâóóëæ áàéâ.
ͺ㺺 òàëààð, ªâºð Ìîíãîëä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
äàðàõàä Õÿòàä, Õààíò Îðîñ, ßïîí ãóðâàí óëñûí àëü àëèí íü ñîíèðõîëòîé
áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Åð íü ÷ II Íèêîëàéí çàñãèéí ãàçàð íü ªâºð
Ìîíãîëä òóñëàõààð Õàëõààñ öýðýã îðóóëñíûã “Ìîíãîëûí èìïåðèàëèçì”
ãýæ ¿çýæ õîðèãëîæ áèëýý. Ýíý òóõàé Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû íýãýí
íóóö àëáàí áè÷èãò äóðäñàí íü: “...Ìîíãîëûí ýíýõ¿¿ èìïåðèàëèçìûã áèä
îãòõîí ÷ òààøààõã¿é íü èëò õýðýã” 71 ãýæýý. ßïîí, ÀÍÓ áîëîí áóñàä ã¿ðí¿¿ä
ìºí èíãýæ ¿çýæ áèëýý. Èéíõ¿¿ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ã¿ðí¿¿ä ººðñ人 õàðü îðîí,
áóñàä óëñ ¿íäýñòíèéã õ¿÷ýýð áàéëäàí ýçëýõ àòàë, ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîë áà íýãäëèéí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöëèéã òèéíõ¿¿
“èìïåðèàëèçì” ãýæ ýñýðã¿¿öýæ áàéæýý.
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõººð îäñîí ìîíãîë
öýðã¿¿äèéã ãýäðýã òàòóóëàõ òàëààð Áýýæèí äýõ Õààíò Îðîñ óëñûí ýë÷èí
ñàéäààð äàìæóóëàí, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä øààðäëàãà òàâèóëæ áàéëàà.
Áýýæèíä ñóóãàà Îðîñûí ýë÷íýýñ Õ¿ðýýíèé îðîñ êîíñóëä èðñýí öàõèëãààí
ìýäýýã ¿çâýë, “Èðãýí óëñûí Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààñ ìýäýãäñýí íü, Õàëõ
íóòãèéí ãàäíà áóé Ç¿¿í Ìîíãîë, ªâºð ìîíãîëûí òàéâàí ñóóã÷äûã õ¿÷ëýí
äàðëàõã¿é ñýòãýëèéã ÷àíãàëàí áàðèõ ÿâäëûã èðãýí öýðãèéí çàõèðëóóäàä
ìýäýãäñýí. (ýíý òóõàé) Þàíü Øè-êàéí çàðëèãèéã òàðõààíà. Ýä¿ãýý Õºõ õîò
îð÷èì Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí íèëýýä öýðýã õ¿ðñýí òóë ýäãýýð ìîíãîë
öýðãèéã õîéø òàòóóëàõ...” 72 òàëààð ò¿¿ãýýð àðãà õýìæýý àâíà óó ãýæýý.
¯¿íä Ìîíãîëûí ãàäààä ÿàì õàðèóëàõäàà, õýðýâ õÿòàäûí öýðã¿¿ä ºâºð
ìîíãîë÷óóäûã äàðëàí çîâîîõã¿é ãýæ áè÷ãýýð áàòàëæ èðñýí òóõàéä “Ìàíàé
ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ õàðüÿàò öýðã¿¿äèéã òàòàæ áîëíî” 73 ãýæýý.
1913 îíû 10-ð ñàðûí 28-íä Ïåòåðáóðã äýõ Õÿòàäûí ýë÷èí ò¿¿ãýýð ªâºð
Ìîíãîë äàõü áàéëäààíûã çîãñîîõ òàëààð Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä øààðäàæ
ºãºõèéã Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàðò áàñ õ¿ññýíä Îðîñûí ãàäààä ÿàì íü Õ¿ðýýí
äýõ êîíñóë òºëººëºã÷人 óòàñ ÿâóóëæ óã áàéëäààíûã çîãñîîëãîõ òóõàé
Õóòàãòàä õàòóó øààðä ãýæ ¿¿ðýã ºã÷ýý.
Õýäèéãýýð Õàëõààñ ìîðäóóëñàí öýðã¿¿ä ªâºð ÷óóëãàäûí îëîí
71
Êðàñíûé àðõèâ, 1929, ò 6 (37), 34-ð òàë
72
Óëñûí àðõèâ, 1-35-4.
73
̺í òýíä.
54

áîñîã÷èäòîé íèéëýí êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã òýìöýæ áàéâ÷ Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð òýäíèéã çýð çýâñýã áàéòóãàé, õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàðààð ÷ õàíãàæ
÷àäàõã¿é äàìïóóðñíû äýýð, åð íü ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ã¿ðí¿¿ä ýíý òàëààð
Õÿòàäûã äýìæèæ Õààíò Îðîñ õàòóó äàðàëò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ áîëñíû ó÷èð
òýð íàìàð öýðãýý õîéø òàòàæ, ªâºð Ìîíãîëûã ýðã¿¿ëæ íýãòãýõ àñóóäëûã
äèïëîìàò øóãàìààð ã¿éöýëä¿¿ëýõýýð øèéäñýí þì.
3. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë öóöëàãäàí
Àâòîíîìèò óëñ áîëæ õóâèðñàí íü
Øèíý òîãòñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ õîéä èõ õºðø Õààíò Îðîñ óëñòàé
ãýðýý áàéãóóëñíààð õýëýëöýã÷ òàëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, áèåý äààñàí óëñûí
¸ñîîð îëîí óëñûí òàëáàð äýýð ãàð÷ èðñýí õýðýã. Ãýâ÷ èìïåðèàëèçìûí ¿åä
áàãà áóóðàé îðíóóä òóñãààð òîãòíîëîî ºì㺺ëºí õàìãààëæ, áóñäààñ õàðààò
áóñààð îðøèæ áàéñàí ò¿¿õã¿é àæýý. Áóñäûí êîëîíè áîëîõ, ýñýõ¿ë õàãàñ
êîëîíèéí õýìæýýíä òîãòîõ àñóóäàë õ¿÷èí ìºõºñ îðíóóäûí íèéòëýã õóâü çàÿà
áàéæýý. Èìïåðèàëèçìûí ¿åä õ¿÷èðõýã îðíóóä ººðèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
íºëººã áàãà áóóðàé îðíóóäàä ýëäýâ õýëáýðýýð òóëãàí òàðõààäàã ÿâäàë çàíøèë
áîëæýý.
Ìîíãîëûí íýãýíò çàðëàí òóíõàãëàãäñàí òóñãààð òîãòíîë öààøèä òîãòîîõ
ýñýõ, õýðýâ òîãòâîë, ÿìàð õýìæýýíä òîãòîõ òóõàéí àñóóäàë Áîãäûí Çàñãèéí
ãàçðûí ÷àðìàéëòààñ ÷ ãàíöõàí õàìààðàõ áóñ, èõ òºëºâ àéë õºðø óëñóóäûí
“áîäëîãî, ýöñèéí ä¿íä íèéò èìïåðèàëèñò çºð÷èëòýé õîëáîîòîé õýðýã áàéæýý.
Îëîí óëñûí áàéäàë äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû ºìíºõºí óëàì á¿ð
ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ èìïåðèàëèçìûí çºð÷èë ã¿íçãèéð÷ ãàçàð àâñààð áàéâ.
ßëàíãóÿà èìïåðèàëèñò óëñóóäûí ýñðýã òýñðýã õî¸ð ëàãåðü, íýã òàëààñ Àíãëè,
Ôðàíö, Õààíò Îðîñûã íýãòãýñýí Àíòàíò õýìýýõ öýðýã äàéíû õîëáîî, íºãºº
òàëààñ Ãåðìàí, Èòàëè, Àâñòðè-Âåíãåðè ãóðâàí ýòãýýäèéí ýâñëèéí õîîðîíäûí
çºð÷èë Åâðîï áà Îéðûí äîðíîäîä ìàø õóðöäàæ èðæýý.
Ãåðìàíû èìïåðèàëèçì äàéíààð Àíãëè, Ôðàíöûã íèðãýæ êîëîíèóäûã
áóëààí àâàõ, Õààíò Îðîñîîñ Óêðàéí, Áàëòèéí ýðãèéí îðíóóäûã ýçëýí àâàõ,
òýíãèñò öýðãèéí õ¿÷ýýð íî¸ðõîæ, êîëîíèéí ýçýìøëýýðýý òýðã¿¿í áàéðàíä
õýäèéíýý ãàðñàí Àíãëèéã õîâõ öîõèõûã áîäîëõèéëæ, Àíãëè õàðèóä íü ºäºð
èðýõ á¿ð õ¿÷ àâàí ºñºæ áóé àþóëòàé ºðñºëäºã÷ áîëîõ íü òîäîðñîí Ãåðìàíûã
“íîìõîòãîí” íÿöààõ, Ò¿ðýãýýñ Ïàëåñòèí, Ìåñîïîòàìûã ñàëãàí àâ÷ Åãèïåòåä
ãàð ñóíãàõ áîäëîãî á¿õèé áàéæýý. Ôðàíöûí òóõàéä ãýâýë, óðüä 1870-71 îíû
äàéíààð Ãåðìàíä àëäñàí Ñààðûí ñàâ ãàçàð áîëîí Ýëü-çàñ-Ëîòàðèíãè ìóæàà
ýã¿¿ëýõ, Ãåðìàíû êîëîíèóäûã õóâààõàä õóâü õ¿ðòýëöýõ ìýò çîðèëò òàâüæýý.
Õààíò Îðîñûí ºìíºº òàâüñàí òîäîðõîé ýðìýëçýë íü Ò¿ðýãèéã õóâààëöàõ,
Äàðäíåëèéí õîîëîéã áóëààí àâàõ, Êîíñòàíòèíîïîëü õîòûã ãàðòàà îðóóëàõ,
Àâñòðè-Âåíãåðèéí õýñýã áîëîõ Ãàëèöèéã ýçëýõ ãýñýí ýçýðõýã òºëºâëºãºº þì.
55

Äýëõèéí äàéíû àþóë íºìðºí èðæ ÿâààã Ìàðîêêèéí 1911 îíû 2-ð õÿìðàë,
1912-1913 îíóóäûí Áàëêàíû äàéíóóä èë òîä õàðóóëæ ºã뺺. Ò¿ðýãèéí
Îòòîìàíû ýçýíò óëñûí òàëõèäàëä áàéñàí Áàëêàíû õîéãèéí àðä ò¿ìýí
Ò¿ðýãèéí ýñðýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä áîññîí áºãººä ¿¿íèé íü
Àíãëè, Ôðàíö, Õààíò Îðîñ óëñ ººð ººðñäèéí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé çîðèëãîíäîî
æàâøèí àøèãëàõûã ÷àðìàéæ áàéâ
Äàéíû ºìíºõºí Àíòàíòûí ã¿ðí¿¿ä õàìàã àíõààðëàà Áàëêàíû àñóóäàëä
õàíäóóëæ, Àëñ äîðíî äàõèíä èäýâõòýé áîäëîãî ÿâóóëàõûã ò¿ð àçíàæ, òýíä
ñòàòóñ êâî áóþó íýãýíò òîãòñîí áàéäëûã õýâýýð õàäãàëàõûã ÷óõàë÷èëæ
áèëýý.
Õààíò Îðîñ Åâðîïò öàã ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîîð áàéõàä áóñàä èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿äèéí íýãýí àäèë Àëñ äîðíîäîä òîãòñîí áàéäëûã õàäãàëàõ ñîíèðõîëòîé
áàéæýý. ͺ㺺 òàëààð, õºðºíãºòíèé Äóíäàä Èðãýí óëñ, Åâðîïò áàéäàë
ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñíûã ººðèéí áîäëîãîäîî àøèãëàæ, Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûã öýðýã-çýâñãèéí õ¿÷ýýð óñòãàõûã ñàíààðõàæ áàéñàí íü Ìîíãîëòîé
çàëãàà Îðîñûí óðä õèëèéí äàãóó ºìíº ç¿ãýýñ àþóë íºìºð÷ èðýõýä õ¿ðãýæýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ÷ õèð ÷èíýýãýý𠺺ðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä
äàõèíä õ¿ëýýëãýí çºâøººð¿¿ëæ ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõûí òºëºº òýìöýë
ÿâóóëæ áàéñàí íü Ìîíãîë îðíûã íóóö ãýðýýãýýð õóâààí àâñàí îðîñ, ÿïîíû
èìïåðèàëèñòóóäûí äóðã¿éöëèéã õ¿ðãýæ, áàñ óðüäûí Ìàíæ ×èí óëñûí
õ¿ðýýãýýð õèë õÿçãààð õèéõèéã ýðìýëçñýí Þàíü Øè-Êàéí õàðãèñ äýãëýìèéí
õîðñîë çàíàëûã òºð¿¿ëæ áèëýý.
Èéìýðõ¿¿ ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàëä Õààíò Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñûã õýðõýõ òóõàé àñóóäëûã õîîðîíäîî øèéäâýðëýæ íýãýí òèéø
áîëãîõûí òóëä ò¿¿íèé äîòîîä õýðýãò á¿ä¿¿ëãýýð õàëäàõ áîäëîãûã èëýâõòýé
ÿâóóëàõ áîëæýý.
4. Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõàã
Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä ÷èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðã õîòîîñ õàðààõàí èðýýã¿é, Áîãä ãýãýýíèé öýðã¿¿ä
ªâºð ìîíãîëûã õóðààí àâàõààð áàéëäàæ áàéõ ¿åä Áýýæèí, Ïåòåðáóðãèéí
õîîðîíä ìîíãîëûí àñóóäëààð îðîñ-õÿòàäûí õýëýëöýýð äàõèí ñýðãýí òàâèãäñàí
áèëýý. Ýíýõ¿¿ õýëýëöýýð èõ õ¿ðýýíýýñ îðîñ-ìîíãîëûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã
çóðñíû äàðàà 1912 îíû 10-ð ñàðààñ ýõëýí 1913 îíû 10-ð ñàðûí ýöýñ õ¿ðòýë
íýãýí æèë ¿ðãýëæèëæýý.
Áàëêàíû õîéãò èìïåðèàëèñò çºð÷èë óëìààð õóðöäàí, äýëõèéí äàéíû
àþóë îéðòñîîð áàéñàí ¿åä Õààíò Îðîñ ºìíº òàëààðàà îëîí ìÿíãàí êèëîìåòð
ãàçàð õèë õÿçãààð çàëãàà Ìîíãîë îðíû òóõàé àñóóäëûã íýãýí òèéø áîëãîõûã
÷óõàë÷ëàí ¿çýæ, þóíû ºìíº Þàíü Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýí
òîõèðîëöîõûã ÿàðàõã¿é áîë áîëîõîî áîëüæýý.
56

Èìïåðèàëèçìûí ¿åä àëèâàà õ¿÷èðõýã óëñóóä áàãà áóóðàé îðíóóäûí õóâü
çàÿàã ººðñ人ñ íü äàëäóóð õýëýëöýí øèéäâýðëýõ àðãà åðèéí õýðýã áàéñíû íýã
æèøýýã Ìîíãîëûí òóõàé õèéñýí Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð õàðóóëæ ºãºâ.
Õààíò çàñàã þóíû ºìíº õýðõýí ÿìàð ó÷ðààñ Õ¿ðýýíèé Áîãäûí Çàñãèéí
ãàçàðòàé îëîí óëñûí ÷àíàðòàé ãýðýý áàéãóóëñàí ÿâäëàà Äóíäàä Èðãýí óëñûí
ýðõ áàðèã÷äàä òàéëáàðëàí ñýíõð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàâ. Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä Áýýæèí õîòíîî ñóóãàà ýë÷èí ñàéääàà 1912 îíû 10-ð ñàðûí ýöñýýð
ÿâóóëñàí çààâàð áè÷èãòýý, Ìîíãîëûí àñóóäàë òîäîðõîéã¿é áàéñíûã õàðãàëçàí
Õààíò Îðîñ óëñ Èõ Õ¿ðýýíä õýðýã äýýð áàéãóóëàãäàí îðøèæ áàéãàà çàñãèéí
ãàçàðòàé ãýðýý áè÷èã òîãòîîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëñîí ãýäãèéã Õÿòàäûí Ãàäààä
ÿàìàíä àéëòãóóëàõûã ¿¿ðýã áîëãîæýý. ̺íõ¿¿ áè÷ãèéí äîòîð Ñàçîíîâûí
áè÷ñýí íü: “Õÿòàäóóä Ìîíãîëûí àñóóäëààð áèäýíòýé õýëýëöýí òîõèðîëöîõ
¸ñòîéã çàéëøã¿é óõàìñàðëàí ìýäíý ãýäýãò íàéäàæ, áèä Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ
á¿ðýí òóñãààð áîëëîî ãýæ îäîîãîîð çºâøººðºí õ¿ëýýõèéã òàòãàëçàæ,
ìîíãîë÷óóäàä àâòîíîìèò ¸ñîî õàìãààëàõàä íü òóñëàí äýìæèõèéã àìàëñíààð
õÿçãààðëàâ” 74 ãýæýý.
Õýëýëöýýðèéí ýõýíä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýã
Õÿòàäûí õóóëü ¸ñíû Çàñãèéí ãàçðûí àðààð áàéãóóëàãäñàí áîëîõîîð õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñ ãýæ îãò õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéæýý.
Åð íü Ìîíãîëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ãàðñàí áýðõøýýë Îðîñ, Õÿòàäûí
çºð÷èë òºäèéõíººð õÿçãààðëàãäñàíã¿é. Ó÷èð íü òýð ¿åä øàøèí òºðèéã õîñëîí
áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ íýãýíò áèé áîëæ, óëìàà𠺺ðèéí á¿ðýí ýðõò
¸ñ òóñãààð òîãòíîëîî îëîí óëñûí òàëáàð äýýð çºâøººð¿¿ëýí õ¿ëýýëãýõèéí
òºëºº ÿâóóëñàí øóðãóó òýìöýë íü îãò àíõààðàëã¿é, ¿ë òîîìñîðëîí ºíãºð÷
áîëîõ ç¿éë áèø áàéñíààð ¿ë áàðàì, àéë õºðø õî¸ð èõ ã¿ðýí áà áàñ áóñ
óëñóóäûí ãàäààä áîäëîãîä çîõèõ õýìæýýíèé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áèëýý.
Ìîíãîëûí õóâü çàÿàíû àñóóäàë áîë íýã òàëààð îëîí ìÿíãàí æèëèéí
òºðèéí áàÿëàã ò¿¿õòýé Ìîíãîë îðîí òóñãààð òîãòíîõ ýñýõ, íºãºº òàëààð,
Ôðàíö, Àíãëè, Èñïàíè, Ïîðòóãàëè, Èðëàíä çýðýã îðíóóäûí äýâñãýðèéã
õàìòãàñàíòàé àäèë ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàé, áàéãàëèéí áàÿëàã ¿ëýìæ
áºãººä áàñ öýðýã-ñòðàòåãèéí õóâüä ìàø ÷óõàë èéì îðîí õýíýýñ õàðààò áàéõ âý
ãýäýã àñóóäàë áàéæýý. Ó÷èð èéìýýñ Ìîíãîë õýðõýõ íü Àëñ äîðíîäîä òîãòñîí
õ¿÷íèé õàðüöààíä íºëººëºõ ç¿éë áàéñàí òóë Õààíò Îðîñ, Äóíäàä Èðãýí óëñ,
ßïîí áàéòóòàé, áóñàä ã¿ðíèé àíõààðëûã òàòàõã¿é áàéæ ÷àäñàíã¿é.
Äóíäàä Èðãýí óëñ Ìîíãîëûí òàëààð áîäëîãîî ººð÷èëñºíã¿é, Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñ òîãòíîîä áàéãàà áàðèìòûã óðüäûí àäèë ¿ã¿éñãýñýýð
áàéâ. Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ëó ×æýíü-ñÿí 1912 îíû 11-ð ñàðä Îðîñûí
ýë÷èíòýé óóëçàí ÿðèëöàõäàà, Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýã äàðóé öóöëàõ ÿâäëûã
Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð ýõëýõèéí çàéëøã¿é íºõöºë áîëãîí òàâüæ øààðäñàí
áèëýý.
74
Ñáîðíèê äèïëîìàòè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ ïî ìîíãîëüñêîìó âîïðîñó. ªìíº èø òàòñàí, 31-ð òàë.
57

Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéí ÿâöàä îðîñ-õÿòàäûí òàë õàðèëöàí òºñ뺺
ñîëèëöñîí íü Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéð ñóóðèéã õýðõýí
òîäîðõîéëîõ òóõàé ãîë àñóóäëààð ã¿íçãèé çºðººíòýé áàéñíûã èëýðõèé
õàðóóëæýý.
Õÿòàäûí òàë, Ìîíãîëûí òóñãààð óëñ òîãòíîæ áàéãààã ¿ã¿éñãýí, òóñ îðíûã
Äóíäàä Èðãýí óëñûí õýñýã íýãýí ìóæ áîëãîõ ñàíààòàé áàéõàä Îðîñûí òàë íü
Ãàäààä ìîíãîëûã õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð îðøèõ àâòîíîìèò óëñ
õýìýýí çºâøººðºõ áàéð ñóóðü áàðèìòàëæýý.
Èéìýðõ¿¿ ÿíçààð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð ÿâàãäàæ ýõýëëýý. Õààíò
Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ñýòãýë ñàíààã óðüä÷èëàí
çàñàõûã ýðìýëçýí, Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð õèéãäýæ
áóé òóõàé Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðò àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäæýý.
Èíãýæ ìýäýãäñýí ìýäýãäýýã¿é, èéì õýëýëöýýð ÿâàãäàæ áàéãààã Áîãä
ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð óðüäààð ñîíññîí áàéñàí þì. Ìîíãîëûí àðààð
Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð ýõýëñýí ìýäýýã Èõ Õ¿ðýýíä èõ õ¿éòíýýð õ¿ëýýí
àâ÷ýý. 1913 îíû 4-ð ñàðûí ýõýýð Õ¿ðýýíýýñ Îðîñûí êîíñóë Ïåòåðáóðã ð¿¿
ìýäýãäýõäýý, Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéí òóõàé ñóðàã
÷èìýýã Ãàäààä ìîíãîëûí íî¸ä ò¿øìýä áîëîí æèðèéí õ¿ì¿¿ñ ñîíñîæ èõýä
äóðã¿éöýí, Õààíò Îðîñ óëñûã ñàÿõàí Ìîíãîëòîé áàéãóóëñàí ãýðýý áè÷ãýýñýý
èíãýæ íÿöàí óõðàõ íü óó ãýæ çýìëýí áóðóóøààõ ÿíçòàé áàéíà ãýäãèéã öîõîí
òýìäýãëýñýí áàéíà.
Ýíý ¿åýð Ìîíãîëûí á¿õ äýâøèëò õ¿÷í¿¿ä Õààíò Îðîñ, Þàíü Øè-Êàéí
Õÿòàä õî¸ð ìîíãîë÷óóäûí àðààð Ìîíãîëûí òóõàé äóð ìýäýí õýëýëöýýð
õèéæ áàéãààã ýðñ òýñ ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí àæýý. Æèøýýëáýë: “Øèíý òîëü”
ñýòã¿¿ëèéí 1913 îíû 4-ð ñàðûí íýãýí äóãààðò “Ìàíàé Ìîíãîë óëñûí
òºðèéã ýâäñ¿ãýé õýìýýí çàëüõàé ñàíàà àãóóëàãñäûí ó÷èð” ãýäý㠺㿿ëýë
íèéòëýãäýæ Ìîíãîëûí òóõàé, Áýýæèíãèéí õýëýëöýýðèéã õóðöààð áóðóóøààí
ø¿¿ìæèëæýý. Ýíý ºã¿¿ëëèéí ãàð÷ãààñ íü ÷ ¿çñýí òýð, Ìîíãîëûí ºðãºí îëîí
íèéò, Ìîíãîëûí òóõàé Áýýæèíãèéí õýëýëöýýðèéã øóóä ýðñ ýñýðã¿¿öñýí íü
èëò àæýý. Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä Áýýæèíãèéí õýëýëöýýðèéí ÿâöàä Õààíò Îðîñ íü
Õÿòàäûã áîäâîë íèëýýä íààøòàé òàë áàðèìòàëæ áàéñíûã áàñ äóðäæýý.
Õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä íü ìîíãîë÷óóäûí òýìöëèéí ¿ð ä¿íä áóé áîëæ
áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë óëñûã öóöàëæ, õóóëü ¸ñíû çàñãèéí ãàçàð áà îëîí
ÿàìûã öºì òàòàí áóóëãàæ òàðõààí òóñ îðîíä äàíãààð, ýçýðõýõèéã õ¿÷ëýâ÷,
ýíý ñàíàëû íü Îðîñ îãò õ¿ëýýí àâñàíã¿é ãýæ “Øèíý òîëüä” îíöëîí áè÷æýý.
ªã¿¿ëëèéí ýöýñò Õÿòàäûí õàðãèñóóä õîé÷èéí ºä ð¿¿äýä ìîíãîë òºðèéã
áóòëàõ “õîðò ñàíààãàà ã¿éöýòãýõýýñ” áóöàõã¿é ãýäãèéã ìºí ñýðýìæëýí
àíõààðóóëæýý.
Ìîíãîëûí òóõàé Áýýæèíä ýõëýí ÿâàãäñàí Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðýýð
ªâºð ìîíãîëûã Ìîíãîë óëñûí ãàäíà îðõèõîîð áóé ìýäýý ºâºð ÷óóëãàíóóäààð
òàðõàæ, àðä ò¿ìíèé ýñýðã¿¿öýë äóðã¿éöëèéã õ¿ðãýæýý.
58

ªâºð ìîíãîëä ýíý ¿åýð “...Îðîñ, Õÿòàä ëóãàà ãýðýý áè÷èã òîãòîîõîä
áèäíèé ºâºð ÷óóëãàíû ìîíãîë÷óóäûã øóóä õîöðîãäóóëàâ õýìýýí öóðõèðàëäàí
ãîìäîæ ø¿¿ìæëýëäýí...” 75 áàéæýý. Ýíý áîë ªâºð ìîíãîëûí îëîí íèéò. Îðîñ-
Õÿòàäûí ç¿é áóñ õýëýëöýýðèéã ìºí ë ýñýðã¿¿öýæ áàéñíû ãýð÷ ìºí.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ñàÿõàí òîãòíîñîí ôåîäëûí õààíò óëñûí òóñãààð
òîãòíîëûã áóñäààð ýâä¿¿ëýõèéã õ¿ññýíã¿é íü ìýäýýæ õýðýã. Èéìä Áîãäûí
çàñãèéí ãàçàð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð ÿâàãäàæ áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é
ãýäãýý àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäñýí áèëýý. Ìîíãîëûí õààíò óëñûí Ãàäààä ÿàì,
Õààíò Îðîñ, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò íýã àäèë óòãà á¿õèé ýñýðã¿¿öëèéí íîò
áè÷èã ÿâóóëæýý. Îðîñ êîíñóëä ÿâóóëñàí íîòûã ñèéð¿¿ëáýë: “...Ýðõýì óëñ,
Äóíäàä Èðãýí óëñ ëóãàà ìàíàé Ìîíãîë óëñûí õýðãèéã õýëýëöýí, áàñõ¿¿ ãýðýý
áàéãóóëàõ õýìýýæ áóé õýìýýí ñîíñäîõ íü õýðýâ ¿íýí áîëáîë Ìîíãîë óëñûí
õýðãèéã Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçàð ëóãàà çºâëºõã¿é, øóóä
õýëýëöýõ íü åðäèéí öààçûã òýñðýãëýõèéí äýýð õýðõýí òîãòîîõ áîëîâ÷, ìàíàé
óëñ õýðõýâ÷ õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é” 76 ãýæýý. ̺íõ¿¿ íîòîä öîõîí òýìäýãëýõäýý,
õýðýâ ãýðýý áè÷èã áàéãóóëàí íàéðàìäñóãàé ãýâýë, ýðõáèø ìàíàé çàñãèéí
õýðýã øèéòãýõ ãàçàðòàé õàìò íèéëýí õýëýëöâýë çîõèíî ãýæýý. Ýíý áîë ýõëýí
ýñýðã¿¿öñýí íü áóñ, ¿¿íèé ºìíº ìºí èéìýðõ¿¿ óòãà ñàíàà á¿õèé ýñýðã¿¿öëèéã
Äóíäàä Èðãýí óëñ áà Õààíò Îðîñ óëñàä èëýðõèéëñýí áàéíà. Ãýòýë, äýýðõ
õî¸ð óëñûí çàñãèéí ãàçàð íü Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ýñýðã¿¿öëèéã îãò
îéøîîñîíã¿é. ̺í Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí õýðãèéã á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ñàéäààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ Îðîñ óëñûí ýë÷èí Êîðîñòîâåöýä ÿâóóëñàí
áè÷èãò äóðäàõäàà, Îðîñ Õÿòàä õî¸ðûí çàñãèéí ãàçàð õàðèëöàí ìîíãîëûí
òóõàé õýëýëöýí áóé áîëîâ÷ òîãòîîñîí ãýðýý áè÷ãèéã õýðõýâ÷ ýâäýõã¿é
ýðõáèø “ìàíàé íèéò Ìîíãîë àëü ÷ óëñàä ¿ë õàìààðàãäàõ á¿ðýí òóñãààð
óëñ áîëñîí áà Õÿòàäûí õýëõýý õîëáîãäëîîñ á¿ðíýý òàñàðñíûã ºì㺺ëºí
õàìãààëàõ áóé çà. Áèäíèé õóâüä ãýâýë, ¿¿íèé óðüä òàíàé óëñòàé òîãòîîñîí
ãýðýý áè÷ãèéã øóäðàãà ¸ñîîð äàãàæ, þó áîëîâ÷ Õÿòàäòàé íèéëýõã¿é áºãººä
ìàíàé ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä ýðõýì óëñûí ýðõáèø òóñëàõûã
õ¿ñíý” ãýæýý.
Ìîíãîë÷óóäààñ íóóöààð Ìîíãîëûí òóõàé ÿâàãäàæ áóé Îðîñ-Õÿòàäûí
õýëýëöýýðò äóðã¿éöýæ áàéãààãàà Áîãä ãýãýýí, Êîðîñòîâåöèéã áàðààëõàõàä
ìºí èëýðõèéëñýí àæýý. Êîðîñòîâåö, Áîãä ãýãýýíä ó÷ðûã óõóóëàí õýëýõäýý,
Îðîñûí Ýçýí õààíû Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûã
õàìãààëíà ãýæ õýçýý ÷ àìëààã¿é, îäîî áèä Áýýæèíä Äóíäàä Èðãýí óëñòàé
õýëýëöýí áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà ãýðýýíèé óòãà ñàíàà áîë óòãàà Îðîñ-Ìîíãîëûí
ãýðýýòýé åð õàðøëàõ ç¿éëã¿é þì ãýõ ìýòýýð îéëãóóëàõûã îðîëäæýý. Ãýâ÷
Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã õè÷íýýí ãî¸æ ÷èìýâ÷ ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã
äàëäëàõ òèéì ÷ àìàðã¿é õýðýã áàéæýý. Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõèéëëèéã
75
Óëñûí àðõèâ. 1-2-1000.
76
̺í òýíä.
59

õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí ýðõ àøèãò õýçýýä õàðø áîëîõûã
Áîãä ãýãýýí öîõîæ õýëýýä Îðîñûí Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð ýðõ áèø
Ìîíãîëüí òóñûí òóë ñàíàà òàâèõûã íàéäíà ãýæ ÿðèààãàà òºãñãºæýý.
¯íýíäýý, ñàÿõàí Ìàíæ-Õÿòàäûí äàðëàëûí äîðîîñ ãàð÷ òóëãàð òºðºº
áàéãóóëæ ÿâàà ìîíãîëûí ôåîäëóóäûã òóñãààð òîãòíîëûí õýðãýýñ óõðóóëæ,
ýðãýýä Õÿòàäûí ýðõ ìýäýëä îð ãýæ óõóóëàõ íü ¿çòýë äýìèé îðîëäëîãî áîëæýý.
Ãýâ÷, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ýñýðã¿¿öëèéã Ïåòåðáóðã, Áýýæèí
òî¸ðûí àëü àëü íü îéøîîñîíã¿é. Ìîíãîëûí òóõàé õýëýëöýýðýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí
ÿâóóëæýý.
Õýëýëöýã÷ õî¸ð òàë õàðèëöàí áóóëò õèéõã¿é, õºøèëäºí çºðºëäºõ ÿâäàë
óëàì ã¿íçãèéðýõ òºëºâòýé áîëæ, õýëýëöýýð òàñðàõàä ÷ õ¿ð÷ áàéëàà.
Áýýæèíãèéí õýëýëöýýð óäààøèð÷ áàéãàà ÿâäëûã ò¿ðãýòãýí äóóñãàõ
çîðèëãîîð Îðîñûí õààíò çàñàã, õÿòàäûí òàëä 1913 îíû 6-ð ñàðä øèíý ñàíàë
ãàðãàõäàà, ìàíàé õî¸ð óëñûí õîîðîíä íýãýíò õàðèëöàí áèå áèåèéã îéëãîõã¿é
áýðõøýýë áàéãààãààñ õîéø Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí ãýðýý áàéãóóëàõ
àñóóäëûã ò¿ð õîéøëóóëæ, îäîî õèð òóñ àñóóäëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õàìòàðñàí
òîâ÷ òóíõàã ãàðãàæ. Ìîíãîëûí òàëààð Õÿòàä, Îðîñ õî¸ð óëñûí òàâüæ áóé
áîäëîãûí åðºíõèé ÷èãèéã ãàðãàæ àâàõ íü ç¿éòýé ãýæýý. Ýíýõ¿¿ ñàíàëûã íü
Õÿòàäûí òàë õ¿ëýýí àâñàí þì.
Èíãýæ Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã ãàðãàõààð òîãòñîí
áà ýë òóíõãèéí òºñëèéã Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë ìîíãîë ñàéäóóäàä
òàíèëöóóëæýý. Òýð òºñëèéí äîòîð 1) ªâºð ìîíãîëûã îðîëöóóëàõã¿éãýýð
Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã Õÿòàä õ¿ëýýí çºâøººðíº; 2) Ìîíãîëûí õóâüä Õÿòàäûí
õýìæýýò ýçýðõèéëýëèéã Îðîñ õ¿ëýýí çºâøººðíº; 3) Õ¿ðýýíèé ãýðýý áà
ïðîòîêîëûí ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëòîé õàðèëöàí õýëõýý õîëáîî òîãòîîõîä
Îðîñûí ñàéí ñàíààíû çóó÷ëàëòûã Õÿòàä õ¿ëýýí àâíà; 4) Îðîñ, Õÿòàäûí àøèã
ñîíèðõîëòîé õîëáîãäñîí áºãººä òóñ îðíû äîòîð òîãòñîí øèíý æóðìààñ ¿¿ñýí
ãàðñàí àñóóäëóóäûã äàðàà æè÷ õýëýëöýõ áîëíî ãýñýí èéì õýäýí ç¿éë¿¿ä
áàãòæýý.
Ìîíãîë ñàéäóóä ýíý òºñºëòýé òàíèëöààä ýõíèé ãóðâàí ç¿éëèéã íü ýñ
çºâøººðºí, ãàãöõ¿¿ äºðºâä¿ãýýð ç¿éëòýé ñàíàë íèéëæ áàéãààãàà õýëæ, ñ¿¿ëä
Îðîñ-Õÿòàäûí õî¸ð òàëûí õýëýëöýýðò Ìîíãîë óëñûã îðîëöóóëàõûã õàòóó
øààðäàâ.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä èéíõ¿¿ Îðîñ-Õÿòàäûí áàòëàí ãàðãàõààð çàâäñàí
Áýýæèíãèéí òóíõãèéã îãò çºâøººðºí õ¿ëýýõã¿é íü á¿ð èë áîëñíûã Îðîñ,
Õÿòàä õî¸ð ¿ë îéøîîí Ìîíãîëûí òàëààð òàâèõ áîäëîãûí åðºíõèé ÷èãèéã
òóñãàñàí òóíõàã ãàðãàõûã ÿàðàâ÷ëàõ áîëæýý.
Ýíý ¿åýð Äóíäàä Èðãýí óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ëó-×æýíü-ñÿí òóøààëààñ
îãöîðñîí íü Ìîíãîëûí àñóóäëûã ò¿ðãýí øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é, óäòàë
óíæðóóëàâ ãýæ òóëãàñàí çýìëýëýýñ çàðèì òàëààð øàëòãààëñàí àæýý.
Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð øèíý òîìèëîãäñîí Ñóí Áàî-Öèä Ìîíãîëûí
àñóóäëûã øàëàâõàí íýã òèéø øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã îíîãäæýý. Òýð ñàéä ÷ ýíý
60

÷èãò àæèëëàõûã õè÷ýýí Îðîñ òàëòàé òîõèðîõ àðãà çàì õàéõ áîëæýý. Ò¿¿íèé
áèå 1913 îíû 9-ð ñàðûí ýõýýð Îðîñûí òºñºëòýé òàíèëöààä “Ìîíãîë” õýìýýõ
¿ãèéã “Ãàäààä ìîíãîë” õýìýýõ ¿ãýýð ñîëèõ òóõàé ñàíàë òàâüñíûã Îðîñûí òàë
¸ñîîð áîëãîí çºâøººð÷ýý.
Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð Ìîíãîëûí òºðèéí áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëîõ òàëààð
ãóðâàí ãîë àñóóäëààð çºðººòýé áàéâ. ¯¿íä: 1) Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí
õýñýã ãýæ ¿çýõ ýñýõ; 2) Òóíõàãèéí äîòîð “Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð” ãýäýã
òîìü¸î ¿ëäýýõ ýñýõ; 3) Ìîíãîëòîé õîëáîãäñîí óëñ òºðèéí áîëîí ãàçàð
íóòãèéí àñóóäëóóäûã õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð äàíãààð ìýäýæ áàéõ ýñýõ ãýñýí
ýäãýýð õýäýí ç¿éë áîëíî.
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí ñàíàëààð õàìòàðñàí òóíõàã “Ìîíãîë áîë
Õÿòàäûí õýñýã ìºí” ãýæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ ç¿òãýñíèéã Îðîñûí òàë ¿ë çºâøººð÷
ñºðã¿¿ ñàíàë ãàðãàõäàà, “Ãàäààä Ìîíãîëûí ãàçàð äýâñãýð áîë Õÿòàäûí òàçàð
äýâñãýðèéí õýñýã ãýäãèéã Îðîñ õ¿ëýýí çºâøººðíº” õýìýýõ ç¿éëèéã Õÿòàäûí
õ¿ññýí ¸ñîîð õàìòàðñàí òóíõàãò îðóóëàõã¿é, õàðèí òóñãàéä íü íîò áè÷èãò
îðóóëíà ãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí, òýðõ¿¿ íîò áè÷èãò Ìîíãîëûí àñóóäëààð õîæèì
õèéõ õýëýëöýýðò Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãààã îðîëöóóëàõ òóõàé ç¿éë
îðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýíèéã íü õÿòàäûí òàë ¸ñîîð áîëãîâ.
“Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð” ãýäýã òîìü¸îã õýðýãñýõã¿é áà Õ¿ðýýíä Õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçðûí òºëººíèé ñàéä ñóóëãàõ òàëààð Õÿòàäûí òàëûí òàâüñàí
ñàíàëûã Îðîñûí òàë ìºí çºâøººðºí õ¿ëýýæýý.
1913 îíû 10-ð ñàðûí 23-íä “Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã çºâøººðºí
õ¿ëýýõ òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãò” Áýýæèí õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Óã òóíõàãèéã Õààíò Îðîñûí ñåíàò áà óëñûí äóì 1913 îíû 12-ð ñàðûí 6-íä
áàòàëñàí áèëýý.
Òàâàí ç¿éëýýñ á¿ðäñýí Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãèéí íýãä¿ãýýð, õî¸ðäóãààð
ç¿éëä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ýâäýí,
Äóíäàä Èðãýí óëñûí õýìæýýò “ýðõëýëèéã òóëãàí õ¿ëýýëãýõ ñàíàà øóóä
èëýðõèéëýãäæýý ¯¿íä, “Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð Ãàäààä ìîíãîë
îðøèí áàéãààã Îðîñ çºâøººðºí õ¿ëýýíý” ãýæ íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Ãàäààä
ìîíãîëûí àâòîíîìèéã Õÿòàä çºâøººðºí õ¿ëýýíý” 77 ãýæ õî¸ðäóãààð ç¿éëä òóñ
òóñ çààñàí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä ººðñ人 àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîëûí äîòîîä çàñãèéã
ÿâóóëàõàä íü Õÿòàä õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõã¿é áàéõààñ ãàäíà, ò¿¿í÷ëýí òèéø
íü öýðýã ÿâóóëàõã¿é áàéõ, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí òîìèëñîí òóñãàé ñàéä
Õ¿ðýýíä ñóóõ òóõàé, ìºí Îðîñ-Ìîíãîëûí 1912 îíû ãýðýý áà Îðîñ-Ìîíãîëûã
õóäàëäààíû ïðîòîêîëûã õ¿÷èí òºãºëäºð ãýæ ¿çýõ òóõàé ç¿éë¿¿ä òóíõàãò
ò¿ñãàãäæýý.
Ìîíãîëä òîãòñîí “øèíý áàéäàë”-ààñ ¿¿ñýí ãàðàõ àëèâàà àñóóäëûã Îðîñ,
Õÿòàä õî¸ð äàðàà õýëýëöýæ áàéõ áîëíî ãýæ òàâäóãààð ç¿éëä òýìäýãëýæýý.
77
Ñáîðíèê äîãîâîðîâ Ðîññèè ñ äðóãèìè ãîñóäàðñòâàìè (1856-1917). Ì,. 1952, 418-ð òàë.
61

Ìîíãîëûí òóõàé ãàðãàñàí òóíõàãèéí çàðèì ÷óõàë íóóö ñàíàà Áýýæèí äýõ
Îðîñûí ýë÷èí ñàéä Êðóïåíñêèé, Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñóí Áàî-öè
íàðûí 1913 îíû 10-ð ñàðûí 23-íû ºäºð ñîëèëöñîí íîò áè÷èãò òóñãàãääàã àæýý.
Ýäãýýð ñîëèëöñîõ íîòûí íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Ãàäààä Ìîíãîëûí ãàçàð äýâñãýð
áîë Õÿòàäûí ãàçàð äýâñãýðèéí õýñýã ìºí ãýæ Îðîñ çºâøººðºí õ¿ëýýíý” 78
ãýæýý. Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëòîé õîëáîãäñîí óëñ òºð, ãàçàð íóòãèéí
á¿õ àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý, Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé òîõèðîëöîæ áàéõ,
ìºí õýðýã ç¿éëä “Ãàäààä Ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãàà” îðîëöîæ áàéõ òóõàé óã
íîòûí ãóðàâäóãààð ç¿éëä çààæýý.
̺í íýãýí òýìäýãëýëòýé òàë íü èðýýä¿éä Ìîíãîëûí òóõàé ãóðâàí
ýòãýýäèéí õýëýëöýýð õèéõ ñàíàà óã íîò áè÷èãò òîäîðõîéëîãäæýý.
Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã õèéãýýä ñîëèëèöñîí íîòóóäûí
òóõàé Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë À.Ìèëëåð 1913 îíû 11-ð ñàðûí
2-íä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäæýý. Îðîñ êîíñóë õýðõýí ÿìàð ó÷ðààñ
Áýýæèíãèéí òóíõàãò Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí òºãñ õ¿ëýýãýýã¿é áà
ªâºð Ìîíãîëûã îðõèãäóóëñàí çýðãèéã òàéëáàðëàí òàíèóëàõûã îðîëäñîí àâ÷,
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä òààøààãäñàíã¿é.
Ìîíãîë ñàéäóóä Ìîíãîëûí àñóóäëààð ñ¿¿ëä ÿâàãäàõ ãóðâàí ýòãýýäèéí
õýëýëöýýðò îðîëöîõ áîëñîí òóõàé ç¿éëä ãàãöõ¿¿ ñýòãýë òààëàìæòàé
õàíäñàíààñ áèø, òóíõãèéã á¿õýëä íü õ¿éòíýýð õ¿ëýýí àâ÷ ýñýðã¿¿öñýí àæýý.
Èéìýýñ ÷ Îðîñ êîíñóë, Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéí ä¿íã Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä Õàíääîðæèä òàíèëöóóëñàí òóõàéãàà Ïåòåðáóðãò íóóö çàõèäëààð õîéø
ìýäýãäýõäýý “ìèíèé ýíý òàíèëöóóëãà Õàíä ÷èí âàíä òóéëûí òààëàìæã¿é
ñýòãýãäýë òºð¿¿ëëýý. Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä èíãýæ ñýòãýë ýâäýðñýí
áàéõûã áè àíõ óäàà ¿çýâ” ãýæ áè÷èæ áàéæýý. Ìàðãààø íü 11-ð ñàðûí 3-íä
Õàíääîðæ, Áýýæèíãèéí òóíõãèéí òóõàé Ìèëëýðòýé ÿðèëöàõäàà, Õÿòàäûí
õýìæýýò ýçýðõëýë ¸ñ òºäèé øèíæ ÷àíàðòàé ÷ àòóãàé, õÿòàäóóäàä ìàíàé
Ìîíãîëûã äàõèí ººðèéí ìóæ áîëãîí õàâèðãàõ í¿õ ñ¿â ãàðãàæ ºãºõ òóë, ìàíàé
çàñãèéí ãàçàð õýðõýâ÷ ¿ë çºâøººðíº ãýäãýý àëáàí ¸ñîîð õýëæýý. 79
Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñûí ýðõ áàðèã÷èä
Õààíò Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð íèéëæ ìîíãîë÷óóäààñ íóóöààð Ìîíãîëûí òóõàé
áàéãóóëñàí òóíõàãèéã èéíõ¿¿ ýðñ òýñ ýñýðã¿¿öæýý. ̺í 1913 îíû 11-ð ñàðûí
4-íä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Èõ Õ¿ðýýí äýõ Õààíò Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàðò
Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõãèéí òàëààð ýñýðã¿¿öëèéí íîò áè÷èã ÿâóóëñíû äîòîð òóñ
õî¸ð çàñãèéí ãàçà𠺺ð õîîðîíäîî “øèéäâýðëýæ” Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýìæýýò
ýçýðõëýëèéí äîð îðóóëàõ ãýñýí îðîëäëîãûã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð îãòõîí
÷ õ¿ëýýæ àâàõã¿éã äàõèí ìýäýãäñýí áèëýý.
¯çòýë, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ººðñäèéí ñýäýæ áàéãóóëñàí Áîãä õààíò
òºðèéí õýðãýýñ óõðàõûã ÿàõèí õ¿ñýõ áèëýý. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ õýäèé
78
̺í òýíä.
79
Êðàñíûé àðõèâ, 1929, ¹6/37, 22-ð òàë.
62

áàãà áóóðàé óëñ ìºí áîëîâ÷, òýð ¿åèéí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûã íýãýíò òîãòîîñîí òºðèéí õýðãýýñ íü íÿöààõàä òèéì
÷ õÿëáàð áóñ áàéæýý.
Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõàã, Ìîíãîëûí àñó¿äëüí ýöýñ áîëãîí
øèéäâýðëýõ çîðèëãî àãóóëñàíã¿é, õàðèí õîæèì áîëîõ ãóðâàí óëñûí áàãà
õóðëûí ÷èãëýëèéã åðºíõèéä íü ãàðãàñàí àæýý. Ìîíãîëûí õóóëü ¸ñíû çàñãèéí
ãàçàð ýë òóíõãèéã õ¿ëýýí àâñàíã¿éãýýð áàðàõã¿é, øóóä ýñýðã¿¿öñýí ó÷èð,
Õààíò Îðîñ, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðóóäûí ºìíºº òàâüñàí çîðèëãî áèåëýãäýõýä
áàãàã¿é áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ýý.
Áýýæèíãèéí 1913 îíû òóíõàãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí õî¸ð ýòãýýäèéí áàéð
ñóóðèéã çýðýãö¿¿ëýí ¿çâýë, Õààíò Îðîñûí áîäëîãî àðàé íààøòàé òàëòàé áàéæýý.
Õýðýâ Äóíäàä Èðãýí óëñûí çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
á¿ðìºñºí óñòãàæ, Ìîíãîëûã Õÿòàäûí íýã ìóæ ìýò ¿çýæ ãýðýý áè- ÷èãò òóñãàõûã
ýðìýëçñýí àõóë Õààíò Îðîñ óëñ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâùººðºí
õ¿ëýýõã¿é, Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýñýã ìýò ¿çýâ÷, Ãàäààä ìîíãîëûã õÿòàäûí
õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð íèëýýä ºðãºí ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä
¿çñýí íü Ìîíãîëûí òºðèéã á¿ðìºñºí ¿ã¿éñãýñýíã¿é õýðýã. Èéìýýñ ÷ Õààíò
Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâ 1914 îíû 5-ð ñàðä Óëñûí äóìä ¿ã õýëæ,
Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãèéí ãîë óòãûã ä¿ãíýõäýý, ýíýõ¿¿ òóíõàãò Õÿòàäûí òàë
ãàðûí ¿ñýã íýãýíò çóðñàí ó÷èð, Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã õ¿ëýýõèéí äýýð
Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñûí îðøèí òîãòíîëûã çºâõºí äîòîîä õýðãýýð ¿ë
áàðàì, ìºí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí àñóóäëààð îëîí óëñûí òàëáàð äýýð ýðõ ýäýëæ
áàéõààð Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ¿íýíäýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýðýã ìºí ãýæýý.
Ãýâ÷ Õààíò Îðîñûí èéì áàéð ñóóðü íü Ìîíãîëûí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûã
¿ã¿éñãýñýí ó÷èð ìºí ë õàðãèñ øóãàì ìºí.
Ìîíãîëûí òóõàé 1913 îíû Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã áîë èìïåðèàëèçìûí
¿åèéí òýãø áóñ ãýðýýí¿¿äèéí íýã áºãººä õ¿÷èðõýã íü áàãà áóóðàé óëñûã
ýëäâýýð õàâ÷èí õÿõàæ, äîòîîä õýðýãò íü õºíäëºí㺺ñ á¿ä¿¿ëãýýð îðîëöîæ,
òóñãààð òîãòíîëä çàíàëõèéëæ áàéäãèéã õàðóóëñàí àæýý.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíººð ñýðãýí òóíõàãëàãäñàí Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîë õèéãýýä ò¿¿íèé ä¿íä ¿¿ñýí áèé áîëñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñ õýðõýõ íü ÷óõàìõ¿¿ ìîíãîë÷óóäûí ººðñäèéí õýðýã áèëýý. Ãýòýë, òýð
¿åä àéë çýðãýëäýýõ Õààíò Îðîñ óëñ, Äóíäàä Èðãýí óëñ Ìîíãîëûí õóâü çàÿàã
ìîíãîë÷óóäûí àðààð øèéäâýðëýæ áàéñàí íü õóóëü ¸ñíû áóñ àëõàì áºãººä
òýäíèé ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áîäëîãûí òîä òîìðóóí èëðýë ìºí.
5. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð áóñàä ã¿ðýíòýé õàðèëöàà
òîãòîîõ øèíý îðîëäëîãî õèéñýí íü
Øèíý áàéãóóëñàí Ìîíãîë óëñàä òàë òàëààñ çàíàëõèéëñàí àþóë á¿õèé
¿åä óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä äàõèíààð çºâøººð¿¿ëýí õ¿ëýýëãýæ,
õàðèëöàà õîëáîîãîî çóçààòãàõ àñóóäëûã Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð
63

÷óõàë÷ëàí ¿çñýýð áàéâ.
Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã 1913 îíû 10-ð ñàðûí 23-íä
íèéòëýãäñýíýýñ õîéø Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí áàãà õóðàë 1914 îíû 8-ð ñàðûí
ýöñýýð õóðàëäàõ õ¿ðòýë á¿òýí æèë øàõìûí õóãàöààíàà Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñ ãàäààä áàéäëàà áýõæ¿¿ëýõýýð äèïëîìàò øóãàìààð õýä õýäýí ÷óõàë àëõàì
õèéæýý.
¯¿íèé íýã áîë Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí
Ïåòåðáóðò àëáàí õýðãýýð çîð÷ñîí ÿâäàë ìºí. Íàìíàíñ¿ðýí íàð Îðîñ-Õÿòàäûí
Áýýæèíãèéí òóíõàãò ãàðûí ¿ñýã çóðàõààñ õýäõýí õîíîãèéí ºìíº Õ¿ðýýíýýñ
ìîðäñîí áºãººä Ïåòåðáóðãò 1913 îíû ýöñýýð õ¿ðýëöýí î÷èæ 1914 îí ãàðòàë
áàéæýý.
Ñàéí íî¸í õàí, Îðîñ óëñûí ç¿ã ìîðäîõäîî, ãóðâàí ¿íäñýí çîðèëãî ºìíºº
òàâüæ ÿâñàí íü, íýãä, Õààíò Îðîñ óëñààñ çýð çýâñýã, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ àâàõ,
õî¸ðò, Ïåòåðáóðã äýõ ãàäààä óëñóóäûí ýë÷èäòýé õàðèëöàà òîãòîîõ. Åâðîïûí
ãîë ãîë îðíóóäààð çîð÷èæ Ìîíãîë óëñûã çºâøººð¿¿ëýõ, ãóðàâò, ªâºð
Ìîíãîëûã ººðèéí óëñòàé íýãòãýõýä Õààíò Îðîñ áà áóñàä óëñûí äýìæëýã
îëîõ çýðýã èéì ãóðâàí ç¿éë áàéæýý. ¯¿íèé óðüä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä ÷èí âàí
Õàíääîðæ 1912 îíû ýöñýýð Ïåòåðáóðã îðîõäîî ìºí èéìýðõ¿¿ çîðèëãîòîé
ÿâñàí áèëýý. Ýíý óäàà èéì ÷óõàë äèïëîìàò çîðèëò áèåë¿¿ëýõ õàðèóöëàãàòàé
¿¿ðýã åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíä îíîãäæýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, åðºíõèé ñàéä ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãò àëáàí õýðãýýð îäîõ òóõàé ãàäààäûí çàðèì óëñ
óðüäààñ ìýäýæ áàéâ. Ñàéí íî¸í õàí Ïåòåðáóðãò ìîðäîõûí ºìíº 1913 îíû
9-ð ñàðûí 26-íä Àíãëèéí “Òàéìñ” ñîíèíû Áýýæèí äýõ ñóðâàëæëàã÷ ýíýõ¿¿
çîð÷èëòûí òóõàé óðüä÷èëàí ìýäýãäýõäýý, “àðâàí ñàðûí ýõýýð Ñàéí íî¸í,
âàí Óäàé... òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò îäîõîîð áýëòãýæ áóé. Ýíýõ¿¿
àéë÷ëàëòûã Ìîíãîëûí èðýýä¿éä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë õýðýã áîëîõ
áàéõ ãýæ ¿çýöãýýæ áàéíà” ãýæýý.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë ìàíäàõ ìºõºõ àñóóäàë òóëãàðàí òàâèãäàæ,
äýëõèé äàõèíû îëîí íèéòèéí àíõààðëûã òàòàæ áàéõ ¿åä Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò àéë÷ëàõ, áàñ öààøàà Åâðîï îðîõ ãýæ áàéñàí
ÿâäàë çºâõºí Àíãëèàð ¿ë áàðàì, ßïîí, Äóíäàä Èðãýí óëñ áàñ áóñ óëñóóäûí
ñîíèðõîë òàòñàí íü ýðãýëçýýã¿é.
Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéäûí çî÷ëîëòûã
ººð ÿìàð ÷ óëñààñ èë¿¿ àíõààð÷ ¿çñýí íü ãàéõàëòàé áèøýý. Ñàéí íî¸í õàí
Ïåòåðáóðãò õ¿ðýëöýí èðýõýä õýðõýí ÿìàð õýìæýýíä õ¿ëýýí àâàõ âý? ãýäýã
àñóóäëûã õààíò çàñàã îëîí òàëààñ ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí áèëýý. 1913 îíû
10-ð ñàðûí 21-íä Ãàäààä ÿàìíààñ ýíý òóõàé èëòãýõ õóóäàñ áîëîâñðóóëàí äýýø
òàâèõäàà, õýðýâ Ñàéí íî¸í õàíûã óðüä èðñýí Õàíääîðæèéí àäèë áóþó ò¿¿íýýñ
÷ èë¿¿ãýýð õ¿ëýýí àâ÷ õ¿íäýòãýõã¿é àõóë, ò¿¿íèé ÿçãóóð óãñààã äîðîìæèëñîí
õýðýã ìýò áîëæ áîëîõ òóë, áèäýíä ¿íýí÷ áàéæ ìàíàé çààâðûã äàãàõàä áýëõýí
áàéãààãàà ÿðèàã¿é ¿ç¿¿ëñýí áºãººä îäîîõîíäîî õàìãèéí íºëºº á¿õèé ýíý
64

ìîíãîë íî¸íûã áèä áèåýñýý ò¿ëõýæ îðõèõîä õ¿ðíý ãýäãèéã àíõààðóóëæçý.
Åð íü Õààíò Îðîñ óëñ, ºíãºðñºí çóóíû õóó÷äààñ Àëñ äîðíî äàõèíä ãàðñàí
óëñ òºðèéí àëèâàà ¿éë ÿâäëûã ººðèéí ñîíèðõîëä çîõèöóóëàí àøèãëàõ
áîäëîãûã ºðãºíººð ÿâóóëæ èðñýí òóë Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä áºãººä íºëºº
á¿õèé òîì ôåîäàëóóäûí íýã áîëîõ ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ýíý
àéë÷ëàëòàä õàéø ÿéø õàíäàõûã àëü áîëîõîîð áîëãîîìæèëæýý. Õààíò Îðîñ
óëñ, Ìîíãîëä ººðèéí óëñ òºð, ýäèéí ÷àñãèéí íºëººã ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóë
òóñ îðíû íºëºº á¿õèé ôåîäàëóóäòàé îéðòîõ áîäëîãî ÿâóóëàõ íü çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áàéæýý.
Èéìèéí ó÷èð, Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíã Ïåòåðáóðãò õ¿ðýëöýí èðýõýä
íü àëü áîëîõîîð õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâàõ òóõàé ñàíàëûã õààíò çàñãèéí îëîí òîì
ò¿øìýë áàðèìòàëæ áèëýý. Õàðèí öººí çàðèì íü Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã
õ¿ëýýí àâàõ ÿìàð ÷ õýðýãã¿é, òýð ÷ áàéòóãàé çàìààñ íü áóöààâàë òààðíà ãýæ
¿çýæ áàéñàí íü õààíò çàñãèéí òºðèéí áîäëîãîä íºëºº ¿ç¿¿ëñýíã¿é. Îðîñûí
õààíò çàñàã, Ñàéí íî¸í õàí íàðûã íàéðñàã ¸ñîîð õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâàõààð
øèéäâýðëýæýý.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í ñàéä, ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýí, Ø¿¿õ ÿàìíû äýä ñàéä, çàñàãò ÷èí âàí Óäàé íàð äàãàëäàõ ñàéä
ò¿øìýä, õýëìýð÷, àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí õàìò îëíîî ºðãºãäñºíèé ãóðàâäóãààð
(1913) îíû 10-ð ñàðûí øèíèéí íýãýíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ óìàð ç¿ã ºðòººëºí
ìîðäæýý.
Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðã îðîõ çàìäàà Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí
òóíõàã íèéòëýãäñýíèéã õýâëýëýýñ îëæ ¿çýýä ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí 16-íä
Íèéñëýë Õ¿ðýý ð¿¿ öàõèëãààí ÿâóóëàõäàà, Áîãä ýçýí, ýõ äàãèíàòíû àâðàëààð
ñàéí ÿâæ ãàçàð äóíäààñ ºíãºð÷ ÿâíà. Æè÷, Îðîñûí ñîíèí áè÷èãò Îðîñ Õÿòàä
õî¸ð ìàíàé Ãàäààä ìîíãîëûí äýýä ýðõèéã Õÿòàäàä ¿ëäýýæ ãýðýý áè÷èã
òîãòîîæ òàìãà äàðñàí õýìýýæýý. Íàðèéí ó÷ðûã ìýäýýä äàðàà àéëòãàõ ÿâäëûã
õàìòàä óëàìæëàí àéëòãàÿ ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ñàéí íî¸í õàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãèéí ãàëò òýðýãíèé áóóäàë
äýýð õ¿ðýëöýí èðýõýä Ãàäààä ÿàìíû äîðíîä õýëòñèéí ò¿øìýë À.È.Êóõíîâûí
çýðýã àëáàíû õ¿ì¿¿ñ óãòàí àâ÷ òóñãàé çàññàí áàéðàíä áóóëãàæýý. Òýä
Ïåòåðáóðãò áàéõ 2 ñàð îð÷èì õóãàöààíä Õààíò Îðîñ óëñûí ýðõ áàðèã÷èä,
òóõàéëáàë Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâ, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ñóõîìëèíîâ,
Ãàäààä õóäàëäààíû ÿàìíû ñàéä Ãèìàøåâ, Åðºíõèé ñàéä Êîêîâöåâ, Îðîñûí
ýçýí õààí II Íèêîëàé ãýõ ìýò ºíäºð òóøààëòíóóäòàé óóëçàæ óëñûí õýðãýý
ÿðüæ çºâëºæýý.
Îðîñûí Ãàäààä ÿàì, Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéäûã èðñýí äîð íü þóíû
ºìíº Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãòàé òàíèëöóóëæ, ººðèéí óëñûí áîäëîãûã çºâ
îéëãóóëàõûã ÷óõàë÷èëñàí áàéíà. Íýã ºäºð Ãàäààä ÿàìíû ýðõýëñýí ò¿øìýë
Êàçàêîâ, Ñàéí íî¸í õàíä èðæ, áèä òàíàé Ìîíãîëûí òóõàé Áýýæèíãèéí
òóíõàãèéã Õ¿ðýýíä ñóóãàà ìàíàé êîíñóëààð äàìæóóëàí òàíàé çàñãèéí ãàçàð
ÿâóóëñàí áîëîâ÷, òà íàðò ¿ç¿¿ëñ¿ãýé, áàñ áèäíèé èéíõ¿¿ òîãòîîñîí íü òàíàé
65

óëñàä èõ ë òóñàëñàí õýðýã ãýæ õýëæýý. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä
Íàìíàíñ¿ðýí àíõààðàëòàé ñîíñîîä õýëñýí íü: “Ýðõýì óëñ, ìàíàé Ìîíãîë
óëñûí óëñ áàéãóóëàãäñàíûã Õÿòàäàä õ¿ëýýëãýæ ãóðâàí ýòãýýäýýð õàìò íèéëýí
õýëýëö¿¿ëñ¿ãýé õýìýýñýí íýã ç¿éë ¿íýõýýð òóñòàé, ãàãöõ¿¿ çàâñàð ñîëèëöñîí
áè÷èãò ìàíàé ÿçãóóðûí íóòàã ãàçðûã Õÿòàäûí õýìýýñýí áà áàñ íýã ¿íäýñíèé
ªâºð ìîíãîë áà ýä¿ãýý äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóäûã õàìààã¿é áîëãîñîí
ýë õî¸ð ç¿éëèéã õýðõýâ÷ õ¿ëýýí ÷àäàõã¿é áàéíà. Òèéí õýìýýâ÷ ìàíàé
ìîíãîë÷óóäûã á¿ðíýý íýãòãýõ áà ººðèéí ãàçàð îðíûã õýâýýð ýçýðõ¿¿ëýõ çýðýã
óðüä îäîîãèéí ãóéñíààð ìàøèä òóñëàõ áóéçàà” 80 ãýæýý. Êàçàêîâ ÿðèàíäàà
Íàìíàíñ¿ðýíä óã òóíõàã áè÷ãèéí óòãà ó÷ðûã çºâ îéëãóóëàõ ãýæ ýëäâýýð
óõóóëàí îðîëäîæ ýöñèéí ä¿íä Ò¿ðýãèéí íýã õýñýã Áàëêàíû óëñóóäûí æèøýý
òàòàæ, îëîí óëñûí õóóëèéã ¿ëãýðëýæ ÷ ¿çýæ áàéæýý. ×èíãýâ÷ Íàìíàíñ¿ðýí
òýð òóíõàã áè÷ãèéã ýñýðã¿¿öýõ áàéð ñóóðèíààñ õºäºëñºíã¿é, ýöýñò ò¿¿íä
õýëýõäýý, áèä ýíý òóíõãèéã ñàéòàð íÿãòëàí ¿çýýä æè÷ çàñãèéí ãàçðàà ëàâëàí
ÿâóóëæ õýðõýí õàðèó èðýõ òóõàéä æè÷ äàõèí õýëýëöñ¿ãýé ãýæýý.
Îðîñûí çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èäòàé Íàìíàíñ¿ðýí óóëçàæ, ººðñäèéí çîðüæ
èðñýí õýðãýý ÿðèõäàà, ìàíàé õààí ýçýí áà Çàñãèéí ãàçðààñ áèäíèéã òîìèëîí
èõ áààòàð Öàãààí õààí áà ýðõýì çàñãèéí ãàçðààñ ãóéëãàñàí ç¿éë¿¿ä áèé.
Îäîîãîîð áèä ìàíàé Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóäàà àìàð
ò¿âøèí áîëãîõûã õè÷ýýí ò¿øìýë öýðãèéã àíãè õóâààí ìîðäóóëààä õàëäààð
èðñýí õÿòàäóóäûã ýã¿¿ëýí, ãàçàð îðíîî äàâøèí õàìãààëæ áóé áîëîâ÷,
ýðõýì óëñààñ òóñëàí ºãñºí áà ìàíàé àâñàí áóó öººí, õ¿ðýëöýõã¿é ó÷èðò
áîîãäîí õàðààõàí óëñ îðíîî á¿ðíýý õóðààí àâ÷ ÷àäààã¿é. Ýä¿ãýý äàðóé
ýðõýì õýðýãëýãäýõ âèíòîâ áóó àðâàí ò¿ìý, æè÷ àðâàí ò¿ìýí öýðýãò õýäèé
÷èíýý ¿õýð áóó, ïóëåì¸ò õýðýãëýâýë áîëîõûã áîäîæ áóó, ñóì õ¿ðýëöýõýýð
íýí äàðóé ºãíº ¿¿. Ìàíàé óëñ òóëãàð òºðèéã ñàÿ íýýñýí áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí
ç¿éë àðâèòãàãäààã¿é, àëèâò äóòàãäàõ ç¿éë ¿ëýìæ òóë óðüäûí çýýëýõ õýìýýñýí
ìºí㺠áà áàñ óëñûí áàíêíû ÿâäëûã ò¿ðãýëýí ã¿éöýòãýõ àæààìóó ãýõ çýðãýýð
óëñûí õýðãýý òàíèëöóóëñàí àæýý.
ßã ýíý ¿åýð Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð, ªâºð ìîíãîëûã ÷ºëººëºõººð ÿâóóëæ
áàéñàí áàéëäààíûã çîãñîîæ, öýðãýý ãýäðýã ò¿ð òàòàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ
öàõèëãààíààð Ïåòåðáóðã ð¿¿ Íàìíàíñ¿ðýíä ìýäýãäñýí áèëýý. Õýäèéãýýð ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýð õèéõ õ¿ðòýë äàéí çîãñîîñîí áîëîâ÷, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí
ãàçàðò óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò çýð çýâñýã õýçýý ÷ õýðýãòýé õýâýýð áàéâ.
Õàðèí Îðîñûí õààíò çàñãèéí ò¿øìýä ýíýõ¿¿ äàéí çîãññîí ÿâäëûã äàëèìäóóëàí
òàíàéä çýâñýã õýðýãã¿é, äýìèé ñ¿éòãýë áîëíî ãýõ ìýòýýð Íàìíàíñ¿ðýíã îëîíòàà
ÿòãàâ÷, ò¿¿íèé áèå óðüäûí ¿ãýíäýý áàò çîãñîæ “õýäèé äàéí çîãññîí áîëîâ÷,
áèäýíä áóó çýâñýã õýðýãòýé” ãýäãèéã äàâòàí õýëñýýð áàéæýý.
Õààíò Îðîñûí åðºíõèé ñàéä Êîêîâöåâòýé Íàìíàíñ¿ðýí óóëçàæ çîðüæ
èðñýí õýðãýý òàíèëöóóëàõûí çàâñàð ªâºð Ìîíãîë áîë Áîãä õààíò Ìîíãîë
80
Óëñûí àðõèâ, 1-36-114.
66

óëñûí ñàëøã¿é õýñýã ìºí ãýäãèéã öîõîí õýëñíýýð ¿ë áàðàì, òàíàé Îðîñûí
äîðíîä Õÿòàä äàõü òºìºð çàìûí øóãàì íü Ìîíãîë óëñûí Õºëºí Áóéð áà
Æèðýìèéí ÷óóëãàíû íóòãààð äàéðàí ãàðñàí ó÷èð ìàíàé óëñòàé ýðõáèø
ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ¸ñòîé ãýæ ñàíóóëæ áàéæýý. Ãýòýë Õ¿ðýýíèé ýðõ
áàðèã÷èä Ìàíæóóð, Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-ßïîíû óäàà äàðààãèéí íóóö
ãýðýýí¿¿ä áóéã îãò ìýäýýã¿é ÿâæýý. Õààíò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä, Ñàéí íî¸í
õàíû ýíý øààðäëàãûã ¿íýõýýð íýã ÷èõýýð îðóóëæ íºãºº ÷èõýýð ãàðãàæýý.
Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãò õýä õîíîõ çóóðàà çîðüæ èðñýí
õýðãýý Îðîñûí õààíò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷äàä òàíèëöóóëààä 1913 îíû ºâëèéí
äóíä ñàðûí ýöñýýð õààí II Íèêîëàéä áàðààëõàõààð Õàð äàëàéí ç¿ã Êðûì
îðîõîîð ãàëä òýðãýýð îäæýý. Íàìíàíñ¿ðýí ßëòà õîòíîî õ¿ðýëöýí èðýýä
òýíäýýñ Ëèâàäè äàõü õààíû îðäîíä î÷èæ Íèêîëàé õààíä áàðààëõàæ, óëñûí
áè÷ãýý øàð öàãààí õî¸ð õàäàã äýýð òàâèàä “Ìàíàé õààí ýçíýýñ Èõ áààòàð
Öàãààí õààíòíû ýíõ àìãàëàíã àéëòãàæ, óëñûí áè÷èã áàðèóëñàí” ãýæ ºðãºí
áàðüæýý. Äàðàà íü öàãààí õàäàã äýýð ýðäýíèéí î÷èð îäîí òàâüæ “ìàíàé
óëñûã òóëãàð òºð áàéãóóëñíààñ õîéø èõ áààòàð Öàãààí õààíûã èõýä òóñàëñíû
áàÿðûí òýìäýã” õýìýýí ãàðäóóëàí ºã÷ýý. Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä Îðîñûí
õààíä õàíäàí õýëñýí íü: “...ìàíàé õààí ýçýí áà çàñãèéí ãàçàð äîòîîä ãàäààäàà
çàñàõûã ìàø õ¿÷ëýí áóé. Ãàãöõ¿¿ Õÿòàä óëñ õ¿÷èðõýí, ìàíàé Äîòîîä ìîíãîëä
öýðýã îðóóëàí îëîíä èõ çîâëîí áîëãîæ á¿õèéä ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ ò¿øìýë
öýðãèéã àíãè õóâààí òîìèëîí ìîðäóóëæ, õàëäààð èðñýí õÿòàä äàéñíûã
ýã¿¿ëýí áóöààæ áóé áîëîâ÷... ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîí ÷àäààã¿é...” 81
ãýæýý. II Íèêîëàé õààí õàðèóä áîãä Æèáçóíäàìáûí àìàð àìãàëàíã àñóóãààä,
òàíàé õààí ýçíèé áèå àìãàëàí ñàéí óó, áàñ ÷ òàíàé óëñò “òóñëàíà” ãýõ ìýòýýð
Ìîíãîëûí òàëààð îðîñûí èìïåðèàëèçìûí òàâüñàí ò¿ðýìãèé áîäëîãûã
ãî¸æ ÷èìýõèéã îðîëäæýý. 82 Íàìíàíñ¿ðýí, Óäàé íàð Êðûìä áàéõäàà, óóëàíä
áàéãóóëñàí îðä õàðø, õààíû àðõèíû ñàí çýðýã ãàçðààð ÿâæ öýðãèéí á¿æèã
íààäàì ¿çæýý. Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä áóöàõààð Ëèâàäèàñ õºëºã îíãîöîíä
ñóóæ ßëòà ðóó ìîðäîõîä ýðýã äýýðýýñ õîðèí óäàà ¿õýð áóóãààð áóóäàæ ¸ñëîí
ºíãºð¿¿ëæýý.
Ñàéí íî¸í õàí ßëòà õîòîîñ ãàðò òýðãýýð ãàð÷ Ïåòåðáóðãò ºâëèéí äóíäàä
ñàðûí øèíèéí 5-íä èðæ, õààíò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èäòàé õýëýëöýýðýý
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàâ. Íàìíàíñ¿ðýí Ëèâàäèä Îðîñûí õààí ýçýíä
èõýä õ¿íäë¿¿ëæ, òóñàëíà, äýìæèíý ãýñýí ¿ã ñîíññîíîîñ ¿íýõýýð ºíäºð
ñýòãýãäýëòýé áóöàæ èðæýý. Ãýòýë, èéì ñýòãýãäýë íü Ìîíãîëûí òàëààð
Îðîñûí ýçýí õààíûã çàñãèéí ãàçðûíõàà ýðõ áàðèã÷äààñ íààøòàé áàéíà ãýäýã
áóðóó òàøàà áîäîë òºð¿¿ëýõýä õ¿ðãýæýý. Èéìýýñ ÷ Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãò
ýðãýæ èðñíèéõýý ìàðãààø Õ¿ðýý ð¿¿ ÿâóóëñàí öàõèëãààíäàà “...ýäíèé õààí
ýçýí íü ìàíûã òóñëàõ õýìýýõ íü ëàâ áóéçàà. Ãàãöõ¿¿ Çàñãèéí ãàçàð íü äýìèé
81
Óëñûí àðõèâ, 1-36-114.
82
̺í òýíä.
67

ë õºäëºõã¿é ìýò” 83 ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Íàìíàíñ¿ðýí èíãýæ áîäîæ áàéñàí
ó÷ðààñ ÷ ªâºð Ìîíãîëîîñ öýðãýý òàòàõûã ò¿ð ò¿äãýëçâýë ÿìàð ãýõ ìýò
ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéæýý. Ãýâ÷ Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéäàä òºðñºí ýíý áîäîë
ýíä¿¿ðýë áîëîõ íü óäñàí ÷ ¿ã¿é èëýðõèé áîëæýý. Îðîñûí õààíû òóñàëíà ãýñýí
¿ã Àëñ äîðíîäîä Õààíò Îðîñûí ÿâóóëæ áàéñàí ãàäààä áîäëîãûí ãîðüòèãîîñ
ÿàõàí õýòðýõ áèëýý.
Ïåòåðáóðãò ýðãýæ èðñíèéõýý äàðàà Íàìíàíñ¿ðýí, Ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýë
Êàçàêîâòàé óóëçàõàä ìºí ë Îðîñ-Õÿòàäûí ãýðýýíèé àñóóäàë õºíäºãäºâ. Óã
ãýðýýíèé òóõàé Êàçàêîâûí õýëñýí íü: “Õààí ýçýí áà óëñ, æè÷ ãàçðûí òóõàé
èõ áàãà òºäèéõíèéã õýëýëöýõýýñ áèø, ººð íîöòîé þìã¿é. Áàñ ÷ òàíàé óëñ
ãàäààäòàé íàéðàìäàõ, õóäàëäàà íýâòð¿¿ëýõ, òºìºð çàì, öàõèëãààí óòàñ
áàéãóóëàõ áà öýðýã áîëîâñðóóëàõ çýðãèéí ýðõ öºì òàíàéä áóé. Ãàãöõ¿¿
òàíàé Ìîíãîë óëñûã á¿ðíýý áîëãîõîä Àíãëè, ßïîí óëñààñ çîâíèíî” 84 ãýæýý.
¯¿íèé õàðèóä Íàìíàíñ¿ðýí õýëýõäýý, ìàíàé ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî
õàìãààëæ ãàçàð íóòãàà á¿ðýí á¿òýí áîëãîõîä Àíãëè, ßïîíä õîëáîãäîëã¿éã
òýìäýãëýýä, “õýðýâ èõ óëñ áàñ çàâñàð òàòãàëçàõ ç¿éë áóé àòóãàé ÷ õàðèí èõ
íàéðàëòàé óëñ ìºíèé òóë õýðõýí áîëîâ÷, ìàíàé Ìîíãîëûã íýãýíò Õÿòàäààñ
òàñàëæ ýðõýì èõ óëñàà ò¿øñýí ººðòºº ýçýðõýí òîãòñîí óëñ “áîëãîæ ºãºõºä
òýäýíä þóí õàìàà” 85 ãýæ áàéæýý.
Õ¿ðýýíýýñ óäàà äàðàà øààðäñàí ¸ñîîð Ñàéí íî¸í ªâºð Ìîíãîëûã íýãòãýõ
òóõàé àñóóäëûã ìºí ë õààíò çàñãèéí ºìíº òàâüæ äýìæ¿¿ëýõèéã îðîëäîâ÷,
åð òóñ áîëñîíã¿é. ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 6-íä Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ÿàìíàà Íàìíàíñ¿ðýí öàõèëãààí ìýäýý ÿâóóëæ Ñýöýí õàíûã (åðºíõèé ñàéäûã
îðëîæ ¿ëäñýí) áèåýð Áîãäîä ºðãºõ àæààìóó õýìýýí áè÷ñýí íü: “...á¿ðýí ýðõýý
ýçýðõýí á¿õ Ìîíãîëîî íèéëýëä¿¿ëýí àâàõ... Õÿòàäààñ íýãìºñºí ñàëàõ çýðãèéã
÷àðìàéí îðîëäîæ áóé áîëîâ÷, Îðîñûí Ãàäààä ÿàì áà èõýýõýí ñàéäóóä ÿìàãò
ãýðýýãýý áàðèìòëàí õîéðãîøíî... ãóðâàí ñàÿ ìºíãºíèé òóõàé á¿òýýõ áîëñîí
áîëîâ÷, ñàí ñàéí áîëãîõ õýìýýñýí îðîñ ò¿øìýëèéí õýðãýýð áîîæ àðãàã¿é òýð
(õýðãýý á¿òýýõèéã ýðìýëçýæ áóé...” 86 ãýæýý.
Ñàéí íî¸í õàí íàðûí ÷óõàë çîðèëãóóäûí íýã íü çýð çýâñãèéí òóñëàìæ àâàõ
ÿâäàë áàéæýý. 1913 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 7-íä Á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ÿàìíàà òîëèëóóëñàí íü: “...ýíý ºäºð àðàé ãóéñàí ¸ñîîð ¿õýð áóó 6,
ïóëåì¸ò áóó 4, âèíòîâ áóó 2 ò¿ìèéã òóñ òóñ ñóìûí õàìò ãàðãàæ ºãñ¿ãýé. Õàãàñ
¿íèéã áýëõýí ºãººä õàãàñ õóâèéã áóóã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ íýã æèëèéí äîòîð
òºëæ äóóñãàñóãàé õýìýýí áè÷èã ºãñºí...” 87 ãýæýý. ̺í ñàðûí øèíèéí 7-íä
Õààíò Îðîñûí ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýë Êàçàêîâ ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä äýýð
èðæ áóóíû òóõàé àñóóäàë á¿òñýí òóõàé áè÷èã ºãºõèéí äàøðàìä “áóñàä óëñààñ
83
Óëñûí àðõèâ, 1-36-114.
84
̺í òýíä.
85
̺í òýíä.
86
̺í òýíä.
87
̺í òýíä.
68

áóó àâ÷ ¿ë áîëíî” ãýæ àíõààðóóëæýý. Òýãýõýä Íàìíàíñ¿ðýí “òàíàé Çàñãèéí
ãàçðààñ ìàíàé õýðýãëýõ áóóã òóõàé á¿ð ñààäã¿é ºãºõ áîë áóñäààñ õýðýãëýñ¿ãýé
õýìýýõ ÿâäàëã¿é” ãýæ õàðèóëæýý.
Ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ àâàõ àñóóäàë óäòàë õýëýëöýí ÿðèëöñàíû ä¿íä
íààøòàé øèéäâýðëýãäýõ ÿíçòàé áîëæýý.
Õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð Îðîñò òàëòàé Ñàéí íî¸í õàíûã òóñëàëã¿é
áóöààâàë, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð íºëººãºº á¿ðìºñºí àëäàõààñ
áîëãîîìæèëæ çàðèì íýã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áîëæýý.
Ñàéí íî¸í õàí, Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íä òàâèãäñàíààñàà õîéø
Îðîñûí ýðõ àøãèéã îëîíòàà õàðãàëçàí ¿çñýí õ¿í áèëýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä
Õ¿ðýýíä Õààíò Îðîñò àøèãòàéãààð íýã òèéø áîëãîñîí á¿õ ÷óõàë àñóóäàë
öºì Íàìíàíñ¿ðýíãèéí îðîëöëîãîîòîéãîîð øèéäâýðëýãäñýí àæýý. Ýíý
õ¿í áîë Äîòîîä ÿàìíû ñàéä äà ëàì Öýðýí÷èìýä ìýò áóðóó ¿çýëòýí áóñ ãýæ
Ïåòåðáóðãò ¿çýæ áàéæýý. “Ìîíãîë äàõü ìàíàé íèéò áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ
¿çâýë, Ñàéí íî¸íûã ãàð õîîñîí áóöààëã¿é äýìæèõ ÿâäàë òóí ÷óõàë áàéíà” 88
ãýæ Îðîñûí õààíò çàñàã ¿çæýý. ̺íõ¿¿ áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý: “Ìîíãîë÷óóäàä
áèäíèé îëãîñîí 2 ñàÿûí çýýëëýãèéã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð áàðàã á¿ãäèéã
çàðæ äóóñãàæýý... îäîî Ìîíãîëûí ñàí õºìðºã óðüäûí àäèë õîîñîí áºãººä
òóñ îðíûã ÿíçëàõ çàñàã çàõèðãàà áàéãóóëàõ êºðºí㺠÷ àëãà áàéíà... Ó÷èð
èéìä ìîíãîë÷óóäûí àøèã òóñ áîëîí áèäíèé àøèã òóñûí ¿¿äíýýñ Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàðò 2-3 ñàÿ ðóáëèéí øèíý çýýë îëãîõ íü ÷óõàë áàéíà...” ãýæýý.
Õààíò Îðîñûí åðºíõèé ñàéä Êîêîâöåâòýé ÿðèëöàõàä Íàìíàíñ¿ðýíä
“åð øèéäâýðòýé ç¿éë õýëýõã¿é”, “àíõàíä èõ óëñ áîëñóãàé ãýæ ¿ë áîëíî” ãýõ
ìýòýýð óðüõíààð ÿòãàñààð áàéæýý. Ýöýñò Êîêîâöåâèéí õýëñýí íü: “óðüä÷èëàí
õýðýãëýñ¿ãýé ãýñýí 3 ñàÿ öààñíû ó÷èðò áè èõ äóðã¿é, òèéí õýìýýâ÷ ýíý óäàà
á¿òýýí ºãüå” 89 ãýâ. Íàìíàíñ¿ðýí íàð Êîêîâöåâò áèäíèé ãóéæ èðñýí õýðãèéã
öºìèéã ã¿éöýòã¿¿ëæ, ìàíàé óëñûã òýíõýðòýë ìºí㺠áà áóó òýòãýæ ºã¿¿ëýõèéã
õààí ýçýíäýý àéëòãàæ ºãíº ¿¿ ãýæ äàõèí õ¿ñýæ áèëýý.
Ñàéí íî¸í õàí, Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ èðñýí çààâàð ¸ñîîð äýä ñàéä, ã¿í
Öýðýíäîðæ, îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë Æàìñðàíîâ íàðûã ¿ëäýýæ, ýë÷èí ñàéäûí
òàìãà îðõèæ áóöàõààð çýõýæ ýíý, òóõàéãàà õààíò çàñãèéí ãàçàð ìýäýãäæýý.
Ãýòýë, Îðîñûí òàë Ïåòåðáóðãò Ìîíãîëîîñ ýë÷èí ñàéä ñóóëãàõ ÿâäëûã
ýðñ òàòãàëçæýý. Íàìíàíñ¿ðýí íàð ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýð ýõýëòýë
Öýðýíäîðæèéã ýë÷èí ¸ñîîð ñóóëãàõûã äàõèí äàõèí õ¿÷ëýí òàâèâ÷ åð òóñ
áîëñîíã¿é.
Ïåòåðáóðãò Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð õèéæ äóóñãààä
Åâðîïûí õýä õýäýí îðíîîð î÷èæ óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ãýðýý, ýë÷èí
õàðèëöàà òîãòîîõ ÿâäàë Ñàéí íî¸í õàíû ºìíº òàâèãäñàí áàñ íýãýí ÷óõàë
çîðèëãî ãýäãèéã ºìíº ºã¿¿ëñýí áèëýý.
88
Êðàñíûé àðõèâ, 1929, ò. 6 (37), 33-35-ð òàë.
89
Óëñûí àðõèâ, 1-36-114.
69

Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä ýíý çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóë Ïåòåðáóðãò
Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýæ áàéõ çàâñàðò çàðèì ç¿éëèéã õèéñýí
áàéíà.
ªâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íä Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ
Íàìíàíñ¿ðýíä èëãýýñýí öàõèëãààíäàà øààðäñàí íü: “...Ñàéí íî¸í õàí ñàéäóóä
ò¿¿ãýýð îëîí óëñûí õ¿í íàð áà ýë÷èí ñàéäóóäòàé èëýðõèé íóóö àÿ ç¿éã ýðæ
óóëçàæ àøèã ýðõ ºãíº õýìýýõ çýðãýýð õýëýëöýæ, ìîíãîë îëíûã íýãòãýí
Õÿòàäààñ õîëáîî òàñðàõûã óëìààð õè÷ýýæ àðãà ãóéñóãàé” 90 ãýæ çàðëèã
áóóëãàñíûã ìýäýãäæýý. ªâëèéí äóíäàä ñàðûí 26-íä Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ÿàìíàà ÿâóóëñàí öàõèëãààíäàà Íàìíàíñ¿ðýí, ãàäààä óëñóóäòàé õîëáîî òîãòîîõ
õýö¿¿ áîëîõ òóõàé õîéø ìýäýãäñýí íü: “áàñ îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäòàé
ó÷ðàõûã äóðüäñàíä òàíàé Ìîíãîë óëñ ýíý õèð ãàäààäòàé íàéðàìäàõ öàã
áîëîîã¿é. Òýä íàð õýðýâ ¿ë ó÷èðâààñ ìºí äýìèé ë è÷ã¿¿ð áîëíî õýìýýí ÿòãàñàí
ó÷èð, ó÷èð÷ ÷àäààã¿é. Óëñûí áè÷ãèéã ìºí ºã÷ ÷àäààã¿é” 91 ãýæýý.
Ãýâ÷, õýä õîíîã ºíãºðñíèé äàðàà óëñûí áè÷èã íîòûã Ïåòåðáóðã äàõü
ãàäààäûí ýë÷èí ñàéäóóäàä ºã÷ýý. Ýíý òóõàé ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí
6-íä Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìàíä ÿâóóëñàí ººð íýã öàõèëãààí óòñàíä:
“...ãàãöõ¿¿ ãýðýýíèé òóõàé áè÷ãèéã îëîí óëñûí ñàéäàä ºãñºí íü öºì äóðòàé
õ¿ëýýí àâñàí, ãàãöõ¿¿ õÿòàä õ¿ëýýí àâñàíã¿é, äàãàõ áè÷èãòýé áóöààæ ºãñºí.
...ßïîí óëñ ëóãàà áàãà ñàãà õýëýëöýæ áóé, á¿òýõ ýñýõèéã á¿¿ ìýä” 92 ãýæýý. 12-ð
ñàðûí 21-íä äàãàëä-ñàí ñàéäàà õýëìýð÷èéí õàìò çàðæ, Àíãëè, Ôðàíöûí çýðýã
îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäûí àìðûã ýð¿¿ëæ, áàñ ÿïîí Ôóêèòàé ÿâàõ õ¿ðòëýý
õýä õýäýí óäàà óóëçæýý. Ãýâ÷ Ñàéí íî¸í õàíû ýíý õýðýã ýöýñòýý ÿìàð ÷ ¿ð
ä¿íä õ¿ðñýíã¿é ºíãºð÷ýý.
Ñàéí íî¸í õàíä áóöàõûí íü ºìíº Õààíò Îðîñûí ç¿ãýýñ äàðàëò ¿ç¿¿ëñýí
íýã ÿâäàë òîõèîëäæýý. Îðîñûí õààíò çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä 3 ñàÿ ðóáëèéí
øèíý çýýëëýã îëãîõîîð áîëñîí áîëîâ÷, ¿¿íèéã äàëèìäóóëàí Õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçðûã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òàëààð õÿíàæ áàéõ çîðèëãîîð Ñ.
Êîçèíûã Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý ÿâóóëæ ñóóëãàõûã øààðäæýý. Ãýòýë, Ñàéí íî¸í
õàí õýðýâ Ñ.Êîçèí Õ¿ðýý îðæ “øèíý çýýëëýãèéã õýðõýí çàðöóóëàõûã õÿíàíà”
ãýã÷ òóñ óëñûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîõûã çàâäñàí õýðýã õýìýýí ¿çýæ, ýíý
òóõàé ãýðýýíä ¿ñýã çóðàõàà ýðñ òàòãàëçàâ. Õýðýã íýãýíò èéì áîëñîí òóë õààíò
çàñàã, Íàìíàíñ¿ðýíä äàðàëò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæ ÿâàõûí íü ºìíº
Íèêîëàéä áàðààëõàõ ãýñýí õ¿ñýëòèéí íü õàðèó ºãºëã¿é õ¿ëýýëãýõýýð øèéäæýý.
Ãýòýë Íàìíàíñ¿ðýí ÿâàõ öàã îéðòñîíä II Íèêîëàé õààíòàé óóëçàëã¿é ÿâæ
áîëîõã¿é ìýò òóë õýäèéä áàðààëõàõ ýñýõèéã ëàâëàí àñóóëãàñàíä, òàíàé Ñàéí
íî¸í õàí, Êîçèíòîé òîãòîîõ êîíòðàêòàä ¿ñýã çóðàõûã òàòãàëçñàíûã áîäâîë
ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ ìºí ýñýõ íü ñýæèãòýé ìýò
ãýæ õààíò çàñàã áîäîõ áîëëîî ãýæ õàðèó ºã÷ýý. Õýðýâ Êîçèíòîé óã õýëýëöýý
90
̺í òýíä.
91
̺í òýíä.
92
̺í òýíä.
70

áàéãóóëàëã¿é ÿâáàë øèíýýð ºãºõ çýýëëýãèéã õààíò çàñàã áóöààí àâ÷ ìàãàä
ãýæ Ñàéí íî¸í äîòðîî áàñ ñýæèã òºðæýý. Èéìýðõ¿¿ áàéäëààñ áîëæ Ñàéí íî¸í
àðãà áóþó Êîçèíòîé õýëýëöýý òîãòîîí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí òóë, òýð äàðóéõíàà
õààíä áàðààëõàõ çºâøººðºë îëæ Öàðñêîå ñåëî õýìýýõ ãàçðàà îðäîíä íü î÷èæ
óóëçàæ ñàëàõûí ¸ñ ã¿éöýòãýæ áóöæýý.
Íóòàã áóöàõûí ºìíº 12-ð ñàðûí 20-íä Íàìíàíñ¿ðýí Õààíò Îðîñûí
åðºíõèé ñàéä Êîêîâöåâòýé óóëçàæ ñàëàõûí ¸ñ ã¿é öýòãýõèéí äàøðàìä
õýëýõäýý, ýä¿ãýý Îðîñ-Õÿòàäûí òîãòîîñîí ãýðýýíä áîîãäîæ áèä íàðûí
èðñýí õýðýã èõ ë á¿òñýíã¿é, ãàãöõ¿¿ ìºí㺠áà áóóíû ÿâäàë á¿òýâ õýìýýâ÷,
ãàðò õ¿ëýýí àâñàí ç¿éëã¿é. Õýçýý áîëîâ÷ áèä íàð á¿ãä Ìîíãîëîî íýãòãýí
àâ÷, Õÿòàäààñ á¿ðìºñºí õîëáîî òàñðàõûã õè÷ýýõ áà áàñ ÷ ìàíàé Ìîíãîë
óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ç¿éë õàðààõàí àðâèí áîëîîã¿é òóë îðëîãûã ýðõýìëýæ,
ýðõýì óëñûí îðîõ ãàðàõ õóäàëäààíààñ ãààëü àâàõ áîëíî ãýæýý. Êîêîâöåâ
õàðèó ºãñºí öü: “Ìàíàé óëñ òàíàé óëñààñ ãàéëü àâàõã¿éã õè÷ýýæ áóé òóë
íýãíýýñ àâàõ, íýãíýýñ ¿ë àâàõ íü íèéëýìæã¿é, Ãýâ÷, áèä íàð Ñàéäûí ÷óóëãàíä
õýëýëöýí òîãòîîãîîä õàðèó ºãñ¿ãýé. Îëîí óëñ ëóãàà íàéðàìäàíà ãýã÷ ýíý óäàà
õÿëáàð õýðýã áèø, äàðàà àÿíäàà á¿òíý. Òàíàé óëñ ó÷èðã¿é èõ óëñ áîëîõûã á¿¿
ÿàðñóãàé. Ãàãöõ¿¿ òîãòíîõûã õè÷ýýõ íü ýðõýì” 93 ãýæ çºâëºæýý.
12-ð ñàðûí 22-ò Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâò ñàëàõûí ¸ñ ã¿éöýòãýí
áàðààëõàõàä “Áèä íàð òàíàé õýðãèéã ÷àäëààð á¿òýýëýý. Ñîíèí áè÷èãò àñàð
ñàéíã¿é ãàð÷ýý. Òà íàð ìàíä ãîìäñîí áóþó òàíàé çàñãèéí ãàçàð ìàíàé óëñàä
ÿìàð çýðýã èòãýìæòýé áàéíà” ãýæ àñóóõàä Íàìíàíñ¿ðýí: “Ìàíàé çàðàãäàí
èðñýí õýðýã á¿òñýíã¿é, ãàãöõ¿¿ îäîî Õÿòàä ëóãàà ãýðýý õýëýëöýíý õýìýýõ òóë
àðãàã¿é áóéçàà. Õàðèí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýõ öàãò ãîë áîëîõ ñàíàëûã
íýãýíò èëòãýñýí òóë, òýð äàðóéä ãóéñíààð òóñàëíà áóé çàà. ̺í㺠áà çýâñãèéí
ç¿éë á¿òñýí õýìýýõ áîëîâ÷, õàðààõàí ãàðò õ¿ëýýí àâààã¿é. õàðèí äàðóéõíàà
á¿òýýæ ºãºõèéã õ¿ñíý. Áèä îãò ãîìäñîí ÿâäàëã¿é. Ñîíèí áè÷ãèéã îãò ìýäñýí
ç¿éëã¿é. Ìàíàé óëñ, òàíàé óëñàä èõ ë èòãýìæòýé áºãººä ýä¿ãýý ÷ ìºí
èòãýìæèëñýýð áóé...” 94 ãýæ õàðèóëæýý. Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéä òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñûí Íèéñëýë Ïåòåðáóðãò áàéõ çàâñðàà ìàë ýì÷ëýõ
ñóðãóóëü, ¿éëäâýð, õàëóóíû öàãò ìàõ õàäãàëàõ áàéøèí, Àëåêñàíäðûí îðäîí,
¿õýð áóóíû öýðãèéí ñóðãóóëü çýðýã ãàçðààð ÿâæ, õààíû çàëðàõ øèé íààäàì,
óëñûí á¿æèã ãýõ ìýòèéã ñîíèðõîí ¿çæýý. Һ뺺ëºã÷èä ÿâñààð 23-íä Ìîñêâàä
èðæ, äàðàà ñàðûí øèíèéí çóðãààí õ¿ðòýë òýíä áàéõ çàâñàðòàà õîòûí äàðãà,
õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí, õîòûí ãàë êîìàíä, ýä áîëîâñðóóëàõ
ôàáðèê çàâîä, õóäàëäààíû çýýë (Îõîòíûé ðÿä) çýðýã ãàçðààð ÿâæ ñîíèðõîâ.
Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä Ìîñêâà õîòíîî õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñòýé
óóëçàõäàà, òàíàé õóäàëäààíààñ Ìîíãîë óëñ ãàéëü àâàõ áîäëîãîòîé áàéãàà ãýæ
ìýäýãäýí ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã äýìæèõèéã óðèàëæýý.
93
Óëñûí àðõèâ, 1-36-114.
94
̺í òýíä.
71

Áîãä õààíû Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä 1914 îíû 1-ð ñàðûí 25-íä
Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý áóöàæ èðæýý.
Ñàéííî¸í õàí Ïåòåðáóðãò áàéõ ¿åäýý òýíäýýñ Õààíò Îðîñ óëñ ìàíàé
Ìîíãîëûã òºäèé ë òóñëàõûã áîäîõã¿é áàéíà ãýñýí ìýäýý Õ¿ðýýíä òàñðàëòã¿é
èð¿¿ëñýýð áàéñàí íü ìîíãîë íî¸äûí äîòîð Õààíò Îðîñîîñ õºíäèéðºõ
õàíäëàãûã õ¿÷òýé áîëãîæýý. Èéì ìýäýý íü àíõíààñ Õààíò Îðîñûí ýñðýã
¿çýëòýé íî¸äûí èäýâõèéã ñýðãýýëýý. Áîãä ãýãýýí ÷ ãýñýí ººð áóñàä õ¿÷èðõýã
ã¿ðíýýñ èâýýë òóñëàìæ ãóéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýõ áîëæýý.
Èéìýðõ¿¿ öàãò Õ¿ðýýíä ÿïîí èðãýí Êîäàìà èðñýí ÿâäàë æàâøààí áîëæýý.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä Êîäàìàã îíöëîí õ¿íäýòãýí äàéëæ Ìîíãîë, ßïîíû
õîîðîíä õàðèëöàà äàðóé òîãòîîõ òóõàé äîòíî÷ëîí ÿðèëöàæ, ýíý òóõàé öààøèä
ßïîíû ýçýí õààíä óëàìæèëæ ºãºõèéã õ¿ññýí áèëýý. Õýðýâ Ïåòåðáóðãò õààíò
çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíä “Òàíàé Ìîíãîë
óëñ ýíý õèð ãàäààäòàé íàéðàìäàõ öàã áîëîîã¿é” ãýæ ÿòãàæ áàéñàí àõóë,
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðñýí ÿïîí èðãýí Êîäàìà, Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä
Õàíääîðæòàé ÿðèëöàõäàà, ìîíãîëûí òºð ýõëýí áàéãóóëàõ öàãò ãàäààäòàé
íàéðàìäàõ íü ìàø ÷óõàë áºãººä ßïîí óëñûí èðãýä öºì Ìîíãîëûã äýãæèæ
ìàíäàõûã ýðìýëçýíý ãýæ óõóóëæ áàéæýý. “ßïîí óëñ áîë Ìîíãîëòîé àäèë
òºðºëòýé òóë àõ ä¿¿ ìýò ÿâáàë çîõèíî, º÷¿¿õýí áè õ¿÷èí ã¿éöýòãýæ, ýðõýì
óëñûã ßïîíòîé íàéðàìäóóëàõûã õ¿ñíý” 95 ãýæ Êîäàìà àìëàæýý. Äàà ëàì
Öýðýí÷èìýä ßïîíä î÷èõûã îðîëäñîíûã Êîäàìà äóðñààä ßïîí áîë Îðîñòàé
ìàø äîòíî ñàéí òóë, Îðîñ óëñûí ¿ë òààëàõû íü ßïîí óëñ àëáàäàí ÿâóóëàõûí
ñàíààã¿é. Èéìèéí òóë óðüä Äà ëàìûã îëæ ýñ ó÷èðñàí áèëýý ãýâ. Öààø íü
Êîäàìà ÿðèõäàà, ßïîí óëñ õýäèé áàò æóðìûã ñàõèñàí áîëîâ÷, äàà ëàìûí ñàéí
ñàíàà áà ýðõýì óëñûí ñàéí ñàíàëûã ¿¿ðä õýðõýâ÷ ìàðòàõã¿é. Èéìèéí òóë
äàà ëàìûí òàëààð ç¿äýðñýí õýìýýõ íü õýðõýâ÷ ç¿äýðñýí õýðýã áóñ, õîé÷ ºäºð
ýðõã¿é Ìîíãîëä òóñ áîëîõ ÿâäàë áóéçàà ãýæýý.
Öààø íü ßïîí óëñ, Ìîíãîëûí òàëààð þó ñîíèðõîí áóé òóõàé ÿðèõäàà,
õýðýâ Ìîíãîë óëñ òºìºð çàì òàâèõ ýðõèéã ßïîíä ºãâºë º÷¿¿õýí ÷ õîðëîëã¿é,
õýäèé Ìîíãîë íàéð òàâèõã¿é ÷ ãýëýý ãýñýí ßïîí õîé÷èéí ºäºð òºìºð çàì
áàéãóóëàõ ýðõèéã Èðãýí óëñààñ îëíî. Ó÷èð íü ªâºð Ìîíãîëûí ãàçàð ¿íýíäýý
ìîíãîë çàñãèéí ãàçàð áóé íü áóñ, Èðãýí óëñàä áóé ãýæ òýìäýãëýæýý. ¯¿íýýñ
¿çâýë áàñ ÷ ñ¿ðä¿¿ëýõ ñàíàà èëõýí àæýý.
Êîäàìà Õ¿ðýýíä èðæ, Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé õýëýëöýýð õèéæ
áàéñíûã Îðîñ êîíñóë ìýäýæ áèëýý. Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð ýíý ÿâäëûã
ñýæèãëýõã¿é áàéæ ÷àäñàíã¿é, õàðèí ßïîíû ýíý ÿòãàëãûã òàñ öîõèõ àðãà õàéæ
áàéæýý. Ãý òýë èéì áîëîëöîîã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ººðñ人 òàâüæ ºã÷ýý.
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáààñ ßïîíû ýçýí õààíä õ¿ðã¿¿ëýõ óëñûí áè÷ãèéã
Ïåòåðáóðãò Íàìíàíñ¿ðýíä èëãýýæ, ò¿¿ãýýð Òîêèîä ÿâóóëòóãàé ãýæ çàðëèã
áóóëãàñàíä ò¿¿íèé áèå 1913îíû 11-ð ñàðûí ýöýñò Õààíò Îðîñûí Ãàäààä
95
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ, 1-41-11
72

ÿâäëûí ÿàìíàà ºã÷, óëìààð Òîêèî ðóó õ¿ðã¿¿ëýõèéã äîòíî÷ëîí ãóéæýý.
Õ¿ðýýíèé Áîãä ãýãýýí áà Ñàéí íî¸í õàíû ýíý õ¿ñýëòèéã Õààíò Îðîñûí
Çàñãèéí ãàçàð äóðòàéÿà õ¿ëýýæ àâñàí íü òóñ õèéõ õýìýýñýí ñàíàà îãò áóñ,
õàðèí ýíý áè÷ãèéã äàëèìäóóëàí, íýãä, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ãàäààä
äàõèíòàé õàðèëöàõ çîðèãèéã ìîõîîõ, õî¸ðò, Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçàðòàé
ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð õîëáîî áàðèõ ÿâäëûã òàñ öîõèõ çîðèëãîî𠺺ðèéí
ºäººí õàòãàõ áîäëîãîä àøèãëàõûã ÿàðàâ÷èëæýý. Êîäàìàãààñ Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýýð õèéñýí íü ÿìàð ó÷èðòàé âý? Áîãä ãýãýýí, òàíàé
ßïîíû ýçýí õààíä áè÷èã ºãñºí ó÷èð þó âý ãýõ ìýòýýð ßïîíû Çàñãèéí ãàçðààñ
àñóóæ õàðèó òàéëáàð ºãºõèéã îðîñûí äèïëîìàòóóä øààðäæýý. Òîêèîãèéí ýðõ
áàðèã÷èä, òóõàéëáàë, Åðºíõèé ñàéä ßìàãàòî, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ìàêèíî íàð,
Õààíò Îðîñòîé Ìîíãîëûí òàëààð áàéãóóëñàí íóóö ãýðýýòýé ó÷èð, Êîäàìàãèéí
õýðãèéã ¿ã¿éñãýõýýñ ººð àðãàã¿é áîëæýý. Èéì ó÷ðààñ íî¸í Ìàêèíî Òîêèî
äàõü Õààíò Îðîñûí ýë÷èíòýé ÿðèëöàõäàà Êîäàìà áîë ßïîíû Çàñãèéí ãàçðààñ
ÿìàð íýã ¿¿ðýã äààëãàâàð àâñàí õ¿í áèø, èéìýýñ ÷ ßïîíû Çàñãèéí ãàçàðò
îãò õàìààã¿é õýðýã ãýæ áèåýñ çàéëóóëæýý. ̺í öààø íü Ìàêèíî õýëýõäýý,
ªìíºä Ìàíæóóðûí òºìºð çàìûí çàõèðãààíä Êîäàìàãèéí ºãñºí ìýä¿¿ëãýýñ
¿çâýë, ººð õîîðîíäîî ýâ ò¿íæèí ìóó ìîíãîë ñàéäóóä Êîäàìàã Õàëõàä èðñýí
ÿâäëûã øóóä àøèãëàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèéã çîðèóä õýò ºðãºæ äýâýðãýæýý.
Èéíõ¿¿ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ßïîíû Çàñãèéí ãàçàðòàé îãò õàìààã¿é, ÿìàð
÷ ¿¿ðýã äààëãàâàð àâààã¿é Êîäàìàãèéí õóâüä ýíä¿¿ð÷ýý ãýõ ìýòýýð ºã¿¿ëæ åð
õàëãàõã¿é áàéæýý.
ßïîí èðãýí Êîäàìàãèéí õîëáîãäîëòîé áàðèìòààñ ¿çâýë, ò¿¿íèéã
õýäèéãýýð Òîêèîãèéí Çàñãèéí ãàçà𠺺ðòýéãýý îãò õîëáîîã¿é ãýæ çàéëóóëñàí
áîëîâ÷, õýðãèéí ìºí ÷àíàðûã ººð÷ëºõã¿é àæýý. Ó÷èð íü Êîäàìà Õ¿ðýý îðæ,
ìîíãîë íî¸äòîé õîëáîî òîãòîîõ ãýñýí íü Õàëõûí ç¿ã íºëººãºº òýëýõèéã àëü
õýäèéíýýñ ýðìýëçñýí ßïîíû õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ýçýä áà öýðãèéí ýðõòíèé
áîäëîãûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òóñãàñàí ºäººí õàòãàëãà ìºí.
Àðâèí èõ áàÿëàãòàé ºðãºí óóäàì Ìîíãîë îðíûã ººðèéí íºëººíèé õ¿ðýýíäýý
á¿õëýýð îðóóëàõ ýðìýëçýë áîë Õààíò Îðîñ õèéãýýä ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
íàðûí áîäëîãî óãòàà ìºí áºãººä ãàãöõ¿¿ ýäãýýð õî¸ð ã¿ðýí õîîðîíäûíõîî
èìïåðèàëèñò çºð÷ëèéí óëìààñ òóñ îðíûã íºëººíèé õ¿ðýýíä õî¸ð õýñýã áîëãîí
õóâààí íî¸ðõîæ áàéñàí öàã áèëýý. Òèéìèéí òóëä ÷ àëèâàà ºäººí õàòãàõ
ÿâóóëëàãûã Õààíò Îðîñ, ßïîíû àëü àëèí íü ñîðãîãîîð õÿíàæ áàéæýý.
Åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Ïåòåðáóðãò áàéõäàà Ìîíãîëûí õààíò
óëñûã ãàäààä îëîí óëñààð çºâøººð¿¿ëýõ, Åâðîïûí çàðèì îðíîîð çîð÷èõ
òºëºâëºãºº íü Õààíò Îðîñûí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áèåëýãäýõ ÿíçã¿é áîëæ,
ìóõàðäàëòûí áàéäàëä îðñîí òóë ¿¿íýýñ ãàðàõààð ýëäýâ àðãà ñ¿âýã÷èëæ áàéñàí
íýãýí áàðèìòûã íýìýí äóðäúÿ.
Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãò áàéõäàà àìåðèêèéí íýðò äèïëîìàò Ðîêõèëëü
ãýã÷èéã Õ¿ðýý îðîõ ñóðàã ñîíñîæ ò¿¿íèéã íàéðñãààð õ¿ëýýí àâàõ òàëààð
õîéø íü ÿàðàâ÷ëàí ñîíñãîæ çºâëºæ áàéæýý. Àìåðèêèéí äèïëîìàò Ðîêõèëëü
73

ãýðãèéí õàìòààð 1913 îíû 12-ð ñàðûí 9-íä Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðæýý. Ò¿¿íèé
áèå óðüä Ïåòåðáóðã áà Êîíñòàíòèíîïîëüä Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñûí ýë÷èí
ñàéäûí àæèë õèéæ ÿâñàí áºãººä õÿòàä, ò¿âä õýë ñàéí ìýääýã õ¿í áàéæýý.
Ðîêõèëëèéã Õ¿ðýýíä áàéõ ¿åä ìîíãîë ñàéäóóä ãýðãèéí õàìò î÷èæ óóëçñàí
áºãººä Ðîêõèëëü ìºí õàðèóä íü òýäýíä áàðààëõñàí áàéíà. Ãàãöõ¿¿ Áîãä ãýãýýí
Æèáçóíäàìáà õóòàãò õ¿íäýýð ºâ÷èëñíèé óëìààñ Àìåðèêèéí äèïëîìàòòàé
óóëçàæ ÷àäñàíã¿é. Õààíò Îðîñ óëñûí ýðõ áàðèã÷èä íü Àìåðèêèéí Íýãäñýí
óëñûí äèïëîìàò ìîíãîë íî¸äûã òàëäàà òàòàæ ìàãàä ãýæ ñýðãèéëýõ òóë,
Õ¿ðýýíä Ðîêõèëëèéí õààíà ÿâñàí ãàçàð Îðîñ êîíñóë ººðèéí áèåýð áàðàà
áîëîõ áóþó õýëìýð÷ýý ÿâóóëàí äàãàëäóóëæ áàéæýý.
Õ¿ðýýí äýõ îðîñ êîíñóë Ìèëëåð, Ìîíãîëûí òàëààð Õààíò Îðîñûí ÿâóóëæ
áóé áîäëîãûã Ðîêõèëëüä òàéëáàðëàæ ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí Õ¿ðýýíèé ýðõ
áàðèã÷äûã ÿòãóóëàõ îðîëäëîãî õèéæýý. Æèøýý íü, Àìåðèêèéí äèïëîìàò
Ðîêõèëëü ìîíãîë ñàéäóóäòàé óóëçàæ ÿðüñàí ÿðèàã îðîñ êîíñóë Ìèëëåð,
Ïåòåðáóðãò ìýäýýëñýí íü: “...àëü íýã îðîí óëñ òºðèéí òàëààð õºë äýýðýý áîñíî
ãýäýã íèëýýä öàã õóãàöàà áîëîí áîëãîîìæ õýðýãòýé áàéäàã. Õóó÷èí ìóæ
áàéñàí ãàçàð õîðîìõîí çóóð áèåý äààñàí óëñ áîë÷èõîæ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã äà
ëàìä óõóóëàí õýëæ, ò¿¿íèéã ÿàðâàë äààðíà ãýæ õîðèãëîâ” 96 æýý.
Õ¿ðýýíä èðýõèéí ºìíº Ðîêõèëëü Ìîíãîëûí àñóóäëààð òîäîðõîé øóãàì
áàðèìòàëæ áàéñàí íü òóñ îðíû òàëààð Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí áîäëîãîòîé
óãòàà õîëáîîòîé àæýý. Ãàäààä ìîíãîëûã àâòîíîìèò áîëãîí òîãòîîâîë, Õÿòàä,
Îðîñ õî¸ðò õàìãèéí çºâ øèéäâýð áîëîõ íü òýð ãýæ Ðîêõèëëü Ìîíãîëä
èðýõèéí óðüä ¿çýæ áàéñàí õ¿í þì. Ìîíãîë îðíûã Äóíäàä Èðãýí óëñûí
õàðüÿàíä àâòîíîìèò ýðõòýé áàéëãàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ýíý ¿çýë áîë ºíãºí
äýýðýý Õààíò Îðîñûí áîäë îãîòîé òîõèð÷ áàéñíààñ ãàäíà, Àìåðèêèéí Íýãäñýí
óëñààñ àëñ äîðíî äàõèíä, òóõàéëáàë, Õÿòàäûí òàëààð áàðèìòàëæ àãñàí àëñûí
ò¿ðýìãèé áîäëîãûí èëðýë ìºí. Ó÷èð íü Âàøèíãòîíû äèïëîìàòóóä õýðýâ
ýíý èõ óóäàì íóòàã á¿õèé îðíûã Õààíò Îðîñò àëä÷èõã¿é, Õÿòàäûí ýðõøýýëä
áàéëãàæ áàéâàë, àëñòàà Àìåðèêèéí èìïåðèàëèçì Õÿòàäàä íýëýíõ¿éä
íî¸ðõëîî ò¿ãýýõ çàìààð Ìîíãîëûã àÿíäàà ãàðòàà îðóóëæ àâíà ãýæ ãîðüäîæ
áàéâ.
Èéíõ¿¿ Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ýñðýã
çîãñîæ áàéæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé, àìåðèêèéí äèïëîìàò Ðîêõèëëü Íèéñëýë
Õ¿ðýýíýý õýä õîíîã áàéõäàà æèíõýíý êîëîíè÷ëîã÷äûí í¿¿ð öàðàéã õàðóóëæ,
áàãà áóóðàé ¿íäýñòíèéã áàñàìæëàí ¿çäýã àðüñ ºíãºíèé ¿çëèéí ¿¿äíýýñ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã òóñãààð òîãòíîõ áîëîîã¿é áàéíà ãýæ ÿðüæ áèëýý.
Àìåðèêèéí çî÷èí, Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí òóõàé ñàíàëûã òóóøòàé
äýìæèæ õºäºëøã¿é áàéñàí òóë Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë ñýòãýë õàíãàëóóí
¿ëäæýý. Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä Ðîêõèëëèýð äàìæóóëàí Àìåðèêèéí Íýãäñýí
óëñòàé õîëáîî òîãòîîõ îðîëäëîãî èéíõ¿¿ áàñ òàëààð ºíãºð÷ýý.
96
Êðàñíûé àðõèâ, ò. 6 (37), ºìíº èø òàòñàí. 44-45-ð òàë.
74

Ðîêõèëëü 1913 îíû 12-ð ñàðûí 14-íä Õèàãòààð äàìæèí Áýýæèí î÷èõîîð
Õ¿ðýýíýýñ ìîðäîâ.
Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí Ïåòåðáóðãýýñ 1914 îíû ýõýýð áóöàæ èðñíýýñ
õîéø Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí õààíò óëñûã îëîí óëñààð
çºâøººð¿¿ëæ, äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð çàðèì àðãà õýìæýý àâñàí
áèëýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, Ñàéí íî¸í õàíûã Ïåòåðáóðãò ÿâóóëæ, òýíäýõ
îëîí óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ, óëìààð Åâðîïîîð îäîõ çîðèëãî
òàâüñàí íü Õààíò Îðîñ áà õîëáîãäîõ óëñ ã¿ðí¿¿äèéí ýñýðã¿¿öëèéí óëìààñ
áèåëýãäñýíã¿é ºíãºðñºí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ýðìýëçëýý õîéøèä îðõèñîíã¿é.
Ò¿¿í÷ëýí, Õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîëä òºìºð çàì òàâèõ áà öàõèëãààí óòàñ
áàéãóóëàõ ýðõèéã ººðòºº ìîíîïîëü÷ëîí àâàõûí òóëä Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí
ãàçàðò òóëãàí øààðäñàí íü Õ¿ðýý, Ïåòåðáóðãèéí õîîðîíäîõ õàðèëöààã óëàì
õóðöàòãàæýý. 1914 îíû 1-ð ñàðûí 2-ò Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíààñ Ìîíãîë
äàõü äèïëîìàò òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé
áàéãóóëàõ òºìºð çàìûí ãýðýýíèé áýëýí òºñëèéã õ¿ðã¿¿ëæ, Ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷äààð ¿ñýã çóðóóë ãýæ ¿¿ðýã ºã÷ýý. Ýë òºñëèéã ¿çâýë, Ìîíãîëä òºìºð çàì
òàâèõ ýðõèéã çºâõºí Õààíò Îðîñ áà Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð õî¸ð ýäëýõ ¸ñòîé
áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, Ìîíãîë óëñ áèåý äààæ, òºìºð çàìûí áàðèëãà áàðèõ
áýðõøýýëòýé òóë, èéì ýðõ àÿíäàà Õààíò Îðîñò ¿ëäýõ íü ìýäýýæ õýðýã àæýý.
Ãýòýë Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä ýëäýâ êîíöåññè, ò¿¿íèé äîòîð òºìºð
çàìûí ýðõèéã çºâõºí Õààíò Îðîñ áóñ, ìºí áó ñàä óëñàä ºãºõ ñîíèðõîëòîé
áàéñàí ó÷èð, ýë òºñëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçæýý. Ïåòåðáóðãýýñ áýëòãýí
èð¿¿ëñýí òºìºð çàìûí òóõàé òºñºëä Ìîíãîëûí òàëä àøèãã¿é õàðøëàëòàé
ç¿éë îëîí áàéñíààñ æèøýý áîëãîí 4-ð ç¿éëèéã ¿çâýë “...Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð òºìºð çàìûã ººðèéí õºðºí㺺ð áàðèõ áóþó òºìºð çàìûí êîíöåññèéã
áóñäàä íàéð òàëáèí ºãºõèéí óðüäààð ýë òºëºâëºæ áóé òºìºð çàì ýäèéí çàñàã
áóþó ñòðàòåãèéí õóâüä Îðîñò õîðëîëòîé áîëîõ ýñýõ òàëààð Ýçýí õààíû
çàñãèéí ãàçàðòàé óðüäààð õýëýëöýí çºâëºíº” 97 ãýæýý. Òºìºð çàìûí òàëààð
¿ç¿¿ëñýí ýíýõ¿¿ äàðàëò øàõàëò, ìºí ¿¿íèé óðüä öàõèëãààí óòñàí øóãàìûí
òóõàé òàâüñàí øààðäëàãûã Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí àâñàíã¿é. Ýíý
òóõàé Õ¿ðýýí äýõ îðîñ êîíñóë À.Ìèëëåð 1914 îíû 3-ð ñàðûí 7-íä Ïåòãðáóðãò
ÿâóóëñàí ìýäýýíäýý òýìäýãëýõäýý, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ñàéä íàðûí
õóðàëäààí ñàÿ áîëæ òºìºð çàì òàâèõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìîíä-Óëèàñòàéí õîîðîíä
öàõèëãààí óòàñíû øóãàì áîñãîõ òóõàé ãýðýý õýëýëöýýðèéí îðîñ òºñë¿¿äèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîâ ãýæýý.
Èéíõ¿¿ Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ãàäààä äîòîîäûí àñóóäëóóäûã áèåý
äààæ øèéäâýðëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí áîëîâ÷, ýíý ýðìýëçëýë íü
èìïåðèàëèçìûí ¿åä èõýýõýí áýðõøýýëòýé ó÷èð÷ áèëýý. ͺ㺺 òàëààð, Õààíò
Îðîñ óëñûí ç¿ãýýñ Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñàä óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí ýðõ
97
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. ò. 3, Ñåðèÿ III, 326-ð òàë.
75

àøãàà òóëãàí õ¿ëýýëãýæ àãñàí áîëîâ÷, òýð á¿ð Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò
ººðèéí áîäëîãûã íÿëçààæ ÷àääàãã¿é áàéâ. ¯íýíäýý, Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñ, Õààíò Îðîñûí êîëîíè áàéãààã¿é, õàðèí òýð ¿åèéí îëîí óëñûí íºõöºëä
õàãàñ êîëîíèéí áàéäàëä òîãòîæ çàðèì ÷óõàë àñóóäëûã ººðºº áèåý äààí
øèéäâýðëýæ áèëýý.
1914 îíû õàâðààñ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð Áýýæèíãýýð äàìæóóëàí
îëîí óëñûí ýë÷èí ÿàìäòàé õîëáîî òîãòîîõ îðîëäëîãî õèéñíèéã ýíä ìºí
ë Õààíò Îðîñûí äèïëîìàòóóä óãòàí àâ÷ ñààä òîòãîð õèéæ ºäººí õàòãàæ
áàéæýý. Ãýâ÷ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä Õààíò Îðîñûí õîðèãëîëòûã ¿ë õàéõðàí
áóñàä ãàäààä îðíóóäòàé õîëáîî òîãòîîõ îðîëäëîãîîãîî ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéâ.
Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ßâäëûí ßàìíû ñàéä 1914 îíû 5-ð ñàðûí 10-íä Óëñûí
Äóìèéí ÷óóëãàí äýýð õýëñýí ¿ãíèé äîòîð òýìäýãëýñýí íü: “Ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷èä... îëîí óëñûí äóíäûí áàéäëûã ¿ë õàéõðàí èõ ã¿ðí¿¿äòýé ãýðýý
áàéãóóëàõûã ñàíààøðàâ” 98 ãýæ øóóä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí ýðõýíä
õàëäàí äàéð÷ áàéñàí àæýý.
1914 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä Áýýæèí äýõ Îðîñûí õýðãèéã ò¿ð õàìààðàã÷ Ãðàâå
Ïåòåðáóðãò ìýäýãäñýíýýñ ¿çâýë ìºí ºäºð Áýýæèí õîò äàõü Ôðàíöûí ýë÷èí
ñàéä, Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíààñ àëáàí ¸ñíû íîò áè÷èã õ¿ð÷ èðñíèéã
õ¿ëýýí àâñàí àæýý. 99 Ôðàíöûí ýë÷èí ñàéäàä õ¿ðã¿¿ëñýí ýë áè÷èãò Ìîíãîë
îðîí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí òóíõàãëàæ, Îðîñòîé ãýðýý áàéãóóëñàí òóõàé
äóðäààä ýíý ìýò÷èëýíãýýð Ôðàíöòàé ãýðýý áàéãóóëæ äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîæ ýë÷èí ñàéä ñîëèëöîõûò õ¿ññýí àæýý.
Èéì óòãà àãóóëãà á¿õèé çàõèäëóóäûã Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ìºí
Áýýæèíä ñóóãàà Àíãëè, Ãåðìàí, Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäàä
íýãýí àäèë ÿâóóëæýý.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, Áýýæèí äýõ ãàäààä îëîí óëñûí ýë÷èí ÿàìäàä
íóóöààð óëñûí áè÷èã ºãñºí íü òýð äàðóéäàà èëðýí, Õÿòàäûí áà äýëõèé äàõèíû
õýâëýëä íèéòëýãäýí òàðæ, îëîí íèéòèéí ñîíîðò õ¿ð÷ àíõààðàë òàòæýý.
Áýýæèí äýõ ãàäààä îëîí óëñûí ýë÷èí ÿàìä Ìîíãîëûí õààíò óëñûí
òýðã¿¿íèé èëãýýëò áè÷ãèéã àâàõ íýã õýö¿¿, àâàõã¿é íýã õýö¿¿ áàéäàëä îðñîí
áîëîâ÷, àðãà áóþó õ¿ëýýí àâñàí áèëýý. Ýíý áîë Õóòàãòûí èëãýýëò áè÷ãèéã
àâàõ ýñýõýä Ìîíãîëûí õààíò óëñ þó ãýæ áîäîõ áîë ãýæ ç¿ðõøýýñýí õýðýã
îãò áóñ, õàðèí Õààíò Îðîñ áà áóñàä ã¿ðýí ýíý ÿâäëûã þó ãýæ ¿çýõ áîë ãýæ
áîëãîîìæèëñíîîð òàéëáàðëàãäàíà. ªºðººð õýëáýë, òýäãýýð ýë÷èí ñàéä ººð
ººðñäèéí òºëººëæ áóé óëñóóäûí õîîðîíäîõ èìïåðèàëèñò çºð÷ëèéã ¿ë ÿëèõ
ç¿éëýýð õóðöàòãóóæèí ãýæ ñýðýìæèëæ áèëýý.
Ôðàíöûí ýë÷èí óã çàõèäëûã õ¿ëýýí àâñíûõàà äàðàà õýðõýõ òóõàé Áýýæèí
äýõ Õààíò Îðîñûí õýðãèéã ò¿ð õàìààðàã÷èä àñóóäàë òàâüñàí áàéäàã. Îðîñûí
Ãàäààä ÿàì 1914 îíû 5-ð ñàðûí 22-ò Áýýæèí äýõ ò¿ð õàìààðàã÷äàà ÷óõàì ÿìàð
98
Èçâåñòèÿ ÌÈÄ, 1914, ¹4, 25-ð òàë.
99
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåëèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. ò. 3, Ñåðèÿ 3, 1933. 179-ð òàë.
76

õàðèóã Ôðàíöûí ýë÷èíä ºãâºë òààðàõ òóõàé çààâàðëàõäàà, áàñ ë ýíý óäàà
Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðò ÿìàð íýã õàðèó ºãºõººñ òàòãàëçàõûã 100 Ôðàíöûí
Çàñãèéí ãàçàðò çºâëºõèéí õàìò, åð íü Ôðàíö óëñ áîë Ìîíãîëòîé õóóðàé
ãàçðààð õèë íèéëýýã¿é òóë, õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîõûí õýðýãã¿é áèç
ãýäãèéã öîõîæ õýëò¿ãýé õýìýýæýý. Õààíò Îðîñ óëñûí õýðãèéã ò¿ð õàìààðàã÷
Ãðàâå Ïåòåðáóðãýýñ õ¿ëýýí àâñàí ýë çààâðûí ¸ñîîð Ôðàíöûí ýë÷èíòýé
ÿðèëöààä õîéø ìýäýãäýõäýý, Ôðàíöûí ýë÷èí, Îðîñûí áîäëîãûã ººðèéí
çàñãèéí ãàçàðò äàìæóóëàõûã àìëàâ, õàðèí Àíãëèéí ýë÷èí óã õ¿ëýýí àâñàí
Ìîíãîëûí àëáàí çàõèäëûã ÿìàð ÷ òàéëáàðã¿éãýýð Ëîíäîíä ÿâóóëàõ áîëîâ
ãýæýý. Ãðàâå ìºí 5-ð ñàðûí 27-íä äàõèí öàõèëãààí ÿâóóëæ, Ãåðìàí áîëîí
Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäûí ñàíàë îäîîãîîð, ìýäýãäýõã¿é
áàéãààã èëòãýâ. ¯íýíäýý ÷ Ãåðìàí, ÀÍÓ õî¸ð Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí
àëáàí çàõèäëûã àâààä þó ãýæ ¿çýæ áóéãàà òóõàéãàà Ãðàâåä õýëñýíã¿éã áîäâîë,
Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñûí ýñðýã áîäëîãî ÿâóóëàõ ãýæ áàéñàí áàéæ áîëîõ þì.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð áóñàä óëñòàé ýíý ìýòýýð õàðèëöàà òîãòîîõ
áîäëîãîî ¿ðãýëæë¿¿ëñýí òóë, Õààíò Îðîñ èõõýí äóðã¿éöñýí áà óðüä àìëàñàí
áóó çýâñýã, 3 ÑÀÿ ðóáëèéí øèíý çýýëëýã îëãîõ ÿâäëûã àëü áîëîõîîð çîðèóä
õîéøëóóëñààð áàéâ. 1914 îíû 6-ð ñàðûí 9-íä Ìèëëåð, Õ¿ðýýíýýñ Ïåòåðáóðãò
öîõèñîí íýãýí öàõèëãààí óòàñíû äîòîð òýìäýãëýõäýý, Ñàéí íî¸í õàí, áóñàä
ñàéä, Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð íü Åâðîïûí áóñàä ã¿ðýí áà ßïîíû àíõààðëûã
Ãàäààä Ìîíãîëä õàíäóóëàõ ãîðüäîë òàñðàâ ãýäýã îéëãîëòîä àÿíäàà õ¿ð÷ áàéõ
øèã áàéíà õýìýýæýý.
Èéíõ¿¿ äýëõèéí 1-ð äàéí þó þóã¿é îéðòîæ, äýëõèé äàõèíû áàéäàë ìàø
õóðöàäñàí ¿åä îëîí óëñûí àíõààðàë äàéíû ãîëîìò-Åâðîïûí ç¿ã õàíäñàí
ó÷èð, Àëñ äîðíîäîä íýãýíò òîãòñîí áàéäëûã õýâýýð ñàõèí õàìãààëæ, àëèâàà
õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã õîéø òàâèõ õýðýãòýé áîëæýý.
Èéì íºõöºë áàéäàëä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
áóñàä óëñààð õ¿ëýýëãýõ ãýñýí îðîëäëîãî çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºãñºíã¿é.
Òóñ îðíû äîòîð èìïåðèàëèñò çºð÷èë õóðöäàõûí çýðýãöýý äîòîîä óëñ
òºðèéí áàéäàë ìàø øèð¿¿ñýæ èðæýý.
Õàð øàð ôåîäëóóäûí õîîðîíä çàñãèéí ýðõ, õýðãýì òóøààëûí òºëºº
òýìöýëäýýí èë äàëä õýëáýðýýð ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
Õýðýâ ¿¿íèé óðüä õàð ôåîäàë ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã Åðºíõèé
ñàéäûí òóøààëä òàâèõàä ëàì íàðûí ç¿ãýýñ ººðñäèéí íºëºº áóóðàâ ãýæ
äóðã¿éöýí òýìöýëäýæ, øàøèí òºðä òóñëàõ ÿàì áàéãóóëæ, ñàéäàä Õ¿ðýýíèé
ýðäýíý øàíçóäáà Áàäàìäîðæ, ýðõëýí çºâëºõ ñàéäàä Äà ëàì Äàøæàâûã òîõîîí
òàâèóëæ áàéñàí áèëýý.
Øèíý òîãòñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ 4 æèë áîëîõ õóãàöààíä åðºíõèé
ñàéäûã Ïåòåðáóðãò ÿâóóëñàí ÿâäàë çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ðãýñýíã¿é, Äîòîîä ÿàìíû
ñàéä Öýðýí÷èìýäèéí ßïîí îðîõ òºëºâëºãºº íóðæ, ìºí áóñàä óëñûí ºäººí
100
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåëèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. ò. 3, Ñåðèÿ 3, 1933. 179-ð òàë.
77

õàòãàëãààñ áîëæ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð ñýòãýë ýâäðýí õàãàðàë ãàð÷,
Õààíò Îðîñ, Õÿòàä, ßïîíû òàë áàðèìòëàã÷äûí õîîðîíä èë äàëä õÿìðàëäààí
çºð÷èë ãàð÷ ºäºð èðýõ á¿ð ã¿íçãèéðñýýð áàéâ. Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã
äýìæèæ áàéñàí ºâºð ìîíãîë íî¸ä õîîðîíäîî ýâäðýëäñýí ÿâäëûã õàð
ôåîäàëóóä àøèãëàí Öýðýí÷èìýäèéã ºíäºð òóøààëààñ çàéëóóëàõ ÿâóóëëàãà
õèéæýý. Óäàëã¿é Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààñ ººð÷ëºãäºí
áàðóóí õÿçãààðûã èë áýí òîõèíóóëàõ ñàéäààð 1914 îíû äóíäóóð ÿâàõ çàìäàà
áèå áàðñàí áºãººä Áîãä ãýãýýí ò¿¿íèé ¿õñýí Öîãò õàéðõàí óóëûí ºâºðò
ãýðýëò õºøºº áîñãóóëñàí áèëýý.
Ãàäààä äîòîîäûí èéìýðõ¿¿ ò¿ãø¿¿ðòýé íºõöºë áàéäàëä Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð, ôåîäëûí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûã
óäàõã¿é áîëîõ ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð áàòàòãàæ àâàõààð ýöñèéí óäàà
òýìöýõýýð çýõýí áýëòãýæ áàéæýý.
78
6. Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí
1915 îíû ãýðýý Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õÿçãààðëàæ
Àâòîíîìèò óëñ áîëãîñîí íü
Îðîñ-Ìîíãîëûí 1912 îíû ãýðýýã Äóíäàä Èðãýí óëñ ýñ çºâøººð÷,
Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõãèéã Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ õ¿ëýýí àâàõã¿é
ýñýðã¿¿öñýí ÿâäàë òóñ ãóðâàí óëñûí õîîðîíäûí çºðºë人íèéã íýí õóðöàòãàæ,
Ìîíãîëûí àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëñýí áàéíà.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèé ä¿íä çàðëàí
òóíõàãëàãäñàí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë õèéãýýä Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûí õóâü çàÿà îëîí óëñûí õóðëààð õýëöýãäýõ ç¿éë áèø áàéæýý. Ãýòýë,
èìïåðèàëèçìûí ¿åä îëîí óëñûí õàðèöààíä õ¿÷èðõëýë, øóäðàãà áóñ ÿâäàë
íýëýíõ¿éä íî¸ðõîæ àãñàí áîëîõîîð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä óðä õîéò
õî¸ð õºðø-Äóíä Èðãýí Óëñ, Õààíò Îðîñ áîëîí áóñàä èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä
ýëäâýýð çàíàëõèéëæ áèëýý.
¯¿íèé íýã òîä æèøýýã îðîñ Õèàãò õîòíîî óäòàë õóðàëäñàí Îðîñ,
Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí áàãà õóðàë õàðóóëæ ºã÷ýý. Ìîíãîëûí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ íü çºâõºí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí áàéð ñóóðèàð ¿ë áàðàì,
Õààíò Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûí õîîðîíäûí íîöòîé çºð÷뺺ñ áîëæ óäààøèð÷ýý.
Äýëõèéí àíõäóãààð èìïåðèàëèñò äàéí Åâðîïò äºíãºæ ýõëýýä áàéñàí ¿åä
Îðîñûí õèë äýýðõ áèò¿¿ áºãë¿¿ Õèàãò õîòíîî 1914 îíû 8-ð ñàðûí 26-íä Õààíò
Îðîñ, Äóíäàä Èðãýí óëñ, Áîãä õààíò Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ
òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë íýýãäæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò:
Ìîíãîëûí òàëààñ Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, áèëýãò ã¿í Äà ëàì Äàøæàâ,
Ñàíãèéí ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, ò¿øýýò ÷èí âàí ×àãäàðæàâ, Ø¿¿õ ÿâäëûí
ÿàìíû äýä ñàéä ÷èí âàí Óäàé, Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í çºâëºõ,
æ¿í âàí ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéä ã¿í

Öýðýíäîðæ, ã¿í Æèãæèäæàâ, ýõ çîõèîã÷ áºãººä îð÷óóëàã÷äààð Ö.Æàìñðàíîâ,
Öîãòáàäàìæàïîâ íàð îðæýý.
Õààíò Îðîñ óëñûí òàëààñ-Ìîíãîë äàõü äèïëîìàò òºëººëºã÷ áºãººä
åðºíõèé êîíñóë À.Ìèëëåð (òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í), Õèàãòûí õèëèéí
êîìèññàð õóðàíäàà Õèòðîâî, Ìîíãîë äàõü Îðîñûí åðºíõèé êîíñóëûí ãàçðûí
ò¿øìýë, Õààíò Îðîñûí Õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ÿàìíû òºëººëºã÷ áºãººä òóñãàé
çºâëºõ Áîëîáàí íàð îðæýý.
Õÿòàäûí òàëààñ-äýñëýã÷ ãåíåðàë Áè Ãóé-Ôàí, Ìåêñèêîä ñóóæ áàéñàí
Õÿòàäûí îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä ×ýíü Ëó, Ìîíãîë-Ò¿âäèéí õýðãèéã
ýðõëýõ åðºíõèé õîðîîíû çºâëºõ ×ýíü È íàð òóñ òóñ îðîëöæýý.
Õèàãòûí áàãà õóðàëä õýëýëöýýð õèéã÷ ãóðâàí ýòãýýä àíõíààñàà Ìîíãîëûí
àñóóäëààð ýðñ òýñ çºð¿¿ ñàíàë á¿õèé òºñëèéã àâ÷ õ¿ðýëöýí èðæýý. ×óõàì ¿¿íä
÷ ãóðâàí ýòãýýä íýã á¿ðèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûí íàðèéí ó÷èð îðøèæ áàéæýý.
Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷èä íü Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëä Ãàäààä
ìîíãîëûã áàéëãàæ, ºðãºí ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò óëñ áîëãîí, ¿¿íèéã îëîí
óëñûí ýðõèéí ãýðýýãýýð áàòëàõ çîðèëãî òàâüæýý. Ãýòýë Õÿòàäûí òàë îãò ººð
ñàíàà àãóóëæ Ìîíãîëûã òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ãýæ ¿çýõ àëèâàà íýã øèíæ
òýìäãèéã áàëëàæ, ò¿¿íèéã á¿ðìºñºí áóóëãàæ õºðºíãºòíèé Äóíäàä Èðãýí
óëñûí æèðèéí íýãýí ìóæ áîëãîí õóâèðãàõûã ýðìýëçæýý. Ýíý íü ¿íýí ÷àíàð
äýýðýý Ìàíæ ÷èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãûí ¿ðãýëæëýë áàéâ. Õàðèí
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä áîë äýýðõ õî¸ð óëñûí òºëººëºã÷äèéí àëü àëèíòàé
òîõèðîõã¿é øóãàì áàðèìòàëæ, Ìîíãîëûíõîî òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
á¿ðýí òºãñ õàìãààëàõ çîðèëãîòîé èðæýý.
Ýë ãóðâàí ººð ººð òºñëèéã áàðèìòëàí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëòîé
õîëáîãäñîí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õýä õýäýí àñóóäëûã õýëýëöýæ, ò¿¿íèé
îëîí óëñûí äóíä ýçëýí òîãòíîõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëîõîä Õèàãòûí áàãà
õóðëûí çîðèëãî îðøèæ áàéâ.
Þóíû ºìíº Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé óëñ òºðèéí àñóóäëûã àâ÷
õýëýëöæýý.
Õýëýëöýýðèéí ýõíýýñ õÿòàäûí òàë, áàãà õóðëààñ áàòëàõ ãýðýýíèé
“Îðøëûí” òºñëèéã äýâø¿¿ëýí, ýíý áîë “Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí òºãñãºëä
áàòëàõ ãýðýý áè÷ãèéã öààøèä ç¿éë ç¿éëýýð õýëýëöýõèéí çàéëøã¿é íºõöºë”
áîëîõ ¸ñòîé ãýæ øóóä òóëãàí øààðäàõ øóãàì áàðèìòëàâ. Òýðõ¿¿ “Îðøèëä”
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë, Ýçýí õààí ãýñýí ºðãºìæëºë, “Îëíîî ºðãºãäñºíèé”
îí òîîëîë ýíý á¿õýí Õÿòàäûí ýçýðõýõ ýðõ, ãàçàð äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäàëòàé õàðøèëæ áóé òóë, òýäãýýðýýñ òàòãàëçàí öóöàëñàí òóõàéãàà àëáàí
¸ñîîð ýðñ øóóä èëýðõèéëýõèéã Ìîíãîëûí òàëä øààðäñàí ç¿éë áàéæýý. Óã
“Îðøèëä” äóðäñàí íü: “Îäîîãèéí ÿâóóëæ áóé õýëýëöýýð áîë òºâ çàñãèéí ãàçàð
(Áýýæèíãèéí çàñàã-ðåä.) áà àâòîíîìèò ìóæèéí õîîðîíäîõ õàðèëöààã Îðîñûí
òóñëàìæòàéãààð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ çîðèëãî á¿õèé þì” 101 ãýæýý.
101
Óëñûí àðõèâ, 5-30-191.
79

Õÿòàäûí òèéì äýýðýíã¿é áºãººä ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿é øààðäëàãûã Ìîíãîëûí
òàë õ¿ëýýí àâàõã¿é íü ìýäýýæ õýðýã áàéæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ äààëàì
Äàøæàâ ýíýõ¿¿ “îðøèë”-òîé òàíèëöààä, ¿ã õýëýõäýý: “...áèäíèé ìîíãîë÷óóä
øàøèí ¿íäýñ, õýâ ñóðòàë, ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîí áàòëàõûí òóëä
ìºíººõºí ×èí óëñààñ ñàëæ òóñãààð óëñ òºð áàéãóóëàí, ìàíàé Ìîíãîëûí
øàðûí øàøíû ýçýí Æèáçóíäàìáà ëàì þóãààí îëîí á¿ãäýýð ºðãºìæëºí
Ìîíãîë óëñûí ýçýí õààí ñóóðèíä çàëààä ººðòºº òîãòíîñîí óëñ áîëæ íýãýíò
äºðâºí æèë áîëñîí áà áàñ çàâñðàà Èõ Îðîñ óëñûí õààí ýçíèé çàñãèéí
ãàçðààñ ìàíûã õýëýëöýýðò ýòãýýä áîëãîæ çºâøººðºí õ¿ëýýæ, óëñ òºð
íèéòýä õîëáîãäîõ íàéðàìäëûí ãýðýý áà õóäàëäààíû ãýðýý áàéãóóëñàí ç¿éë
áóé...” ãýæýý. ̺í öààø íü ºã¿¿ëýõäýý, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, Õÿòàäûí
òºëººëºã÷äèéí øààðäàæ áàéãààãàà𠓺ºðèéí óëñ áà ººðèéí Ýçýí õààíûã
óñòãóóëàõûã õýðõýâ÷ çºâøººðºõã¿é...” 102 ãýäãèéã ìýäýãäæýý. Îðîñûí
òºëººëºã÷ À.Ìèëëåð õýëñýí ¿ãýíäýý, Ãàäààä ìîíãîëûã Õÿòàä õýìæýýòýéãýýð
ýçýðõýõ Ãàäààä ìîíãîë îðîí ººðòºº ýçýðõýõ àâòîíîìèò õýìýýñýí ¿ãí¿¿äèéí
óòãûã Åãèïåò áà æè÷ õàìãààëàëä á¿õèé ãàçàð îðíóóäààð ¿ëãýð òàòàí, Áîãä
õààí õýìýýñýí öîë áîë õýìæýýòýé ýçýðõëýëèéí óòãàíä ¿ë õàðøëàõ ÿâäëûã
ó÷èðëàí òîäîðõîéëæ, áàñ Ìîíãîëûí îëíîî ºðãºãäñºí îí òîîëëûã àëáàíû
áè÷èãò Õÿòàäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí îí òîîëîëòîé õàìò õýðýãëýæ áîëíî
ãýæýý. Ìèëëåð ìàðãàí ºã¿¿ëýõäýý, Áîãä õààí, Ýçýí õààí á¿õèé Ñîëîíãîñ
áîë Õÿòàä óëñ, ßïîíû õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð ÿâæ áàéñàí áºãººä áóñäûí
ïðîòåêòîðàòàä áóé Ìàðîêêî, Áóõàð, Õèâà çýðýã óëñûí òîëãîéëîã÷èä
“ñóëòàí”, “ýìèð”, “õààí” õýìýýõ öîëîî õýðýãëýñýýð áóé. Òýãýõäýý ïðîòåêòîðàò
áîë õýìæýýò ýçýðõëýëèéã áîäâîë óëàì èõ õàðààò áàéíà ãýñýí ¿ã ãýõ çýðãýýð
ººðèéí áàéð ñóóðèéã õàìãààëàí ÿðüæýý. 103
¯¿íèéã ýñýðã¿¿öýæ Õÿòàäûí òºëººëºã÷ Áè Ãóé-Ôàí ¿ã ýëýõäýý, Ýçýí
õààíû òóõàé Îðîñûí òºëººëºã÷èéí ó÷èðëàí ãàðãàñàí íü Åâðîïûí ¿çýëä ¿íýí
áèëýý õýìýýí çºâøººðºâ÷, äîðíî ç¿ãèéí óëñóóäûí ¿çýëä Áîãä õààíû öîë,
óëñûí çàñãèéí îí õî¸ð íü õýìæýýòýé ýçýðõëýëèéí óòãàíä îãò òîõèðîõã¿é ãýæ
ìàðãàëäæýý. Ìàíàé ñàíàëûã ýñ õ¿ëýýâýýñ “Áýýæèíãýýñ èðñýí çààâðûí ¸ñîîð
áèä öààø õýëýëöýæ ¿ë ÷àäíà” ãýæ ýöýñò ñ¿ðä¿¿ëýõ ÿíç ãàðãàæýý. Äàãàëäààãààð
íü Õÿòàäûí ººð íýã òºëººëºã÷ ×ýíü Ëó ìàðãàæ õýëýõäýý Ìîíãîëûí òóõàé
Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõàã ¸ñîîð Ìîíãîë áîë Õÿòàäûí íýãýí õýñýã ãàçàð
ìºí õýìýýñíèéã çààæ “íýãýí ãàçàð äýýð õî¸ð ýçýí áàéæ áîëîõã¿é” 104 ãýæýý.
Õýðýâ Ìîíãîëûí òàë, Õÿòàäûí òºñëèéã çºâøººðºõã¿éãýý óëàìæèëæ, ãóðâàí
ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí õýðýã ¿ë á¿òýõýä õ¿ðâýýñ ¿¿íèé áóðóó íü Ãàäààä
ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä òóñàõààñ ãàäíà, áàñ çàðèì íü Îðîñò òóñíà ãýæýý.
Õÿòàäûí òºëººëºã÷èä òóñ õóðàëäààí äýýð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí ç¿ã
õàíäàí, Ýçýí õààíû öîë áà “Îëíîî ºðãºãäñºíèé” õýìýýõ îíû öîëûí òóõàé
102
̺í òýíä.
103
̺í àðõèâ. 1-35-103.
104
Óëñûí àðõèâ, 1-35-103.
80

õýðõýõýý Õ¿ðýýíýýñ ãóéõ àæààìóó ãýñýíä “ººðèéí Ýçýí õààíäàà öîëû íü
ýâäñ¿ãýé õýìýýí áèä öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ îãò ÷àäàõã¿é” 105 ãýæ õàðèóëæ
áàéæýý.
Ýíä äóðäñàí õýäõýí ºäðèéí õóðàëäààíû ÿâöààñ ¿çâýë, Õèàãòûí áàãà õóðàë
ýõëýýä ÿìàð èõ çºðºë人íòýé òóëãàðñàí íü èëýðõèé àæýý.
Òóñ õóðàë äýýð ÿìàð íýð òîìü¸î õýðýãëýõ òóõàé ìàðãààí áîë ¿íýíäýý
çàð÷ìûí àñóóäàë áàéæýý. Õàìàã ó÷èð Ìîíãîëüí òóñãààð òîãòíîëûã õýðõýõ,
òîäîðõîé ÿðèâàë, õÿçãààðëàõ óó, ýñýõ¿ë á¿ð óñòãàõ óó ãýäýãò îðøèæ áèëýý.
Èìïåðèàëèçìûí ¿åä îëîí óëñûí àëèâàà õýëýëöýýðò õ¿÷òýé íü õ¿÷ã¿éí
ýðõ ìýäýëä õàëäàõ ÿâäàë íèéòëýã ¿çýãäýë àõóë, Õèàãòûí áàãà õóðàë ìºí ë ýíý
÷èãò ÿâàãäñàí íü ãàéõàõ õýðýã áèø ýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷èä òºðèéí ò¿ñãààð òîãòíîëîî
öóöëóóëàõã¿é õýìýýí òàñ çºðæ áàéñíûã Õÿòàä áà Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷èä
õàâñðàí õ¿÷ òóëãàõààñ ººð àðãàã¿é áîëæýý. Ýíý òóõàé Õÿòàäûí òºëººëºã÷
¿ã õýëýõäýý Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõãèéã Ãàäãàä
øîíãîëûí òºëººëºã÷äºä õ¿÷ýýð òóëãàí õ¿ëýýëãýõèéã Îðîñûí òàëä øààðäàæ
áàéæýý. Öààø íü Õÿòàäûí òºëººëºã÷ ÿðèõäàà “Àâòîíîìèò íóòãàà ãàäààä
ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä óëñ” ãýõ ñàíààòàé þó ãýæ äàéð÷ áèëýý. Ãýòýë Õààíò
Îðîñûí òºëººëºã÷ àÿäàí äàãàëäàæ ºã¿¿ëýõäýý, “Îðîñ óëñ Ãàäààä ìîíãîëûí
àâòîíîìèòûã çºâõºí çºâøººðñºí áîëîõîîñ áèø, Ãàäààä ìîíãîëûã òóñãààð
óëñ ãýæ õýçýý ÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºíã¿é. Èéíõ¿¿ îëîí óëñûí óëñ òºðèéí
õàðèëöààíä Ãàäààä Ìîíãîë ãýäýã óëñ îðøèí òîãòíîæ áàéñàíã¿é” ãýæýý. 106
Èéíõ¿¿ ýðò äýýð ¿åýñ áèåý äààñàí òóñãààð òºð óëñ áàéãóóëæ ÿâñàí óðò
óäààí æèëèéí óëàìæëàë ò¿¿õ á¿õèé ìîíãîë óëñûã òýãæ äàéð÷ áàéñíààñ
¿çýõýä èìïåðèàëèçûí ¿åèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíä ÿìàð çàð÷èì íî¸ðõîæ
áàéñàí íü òîäõîí àæýý.
Ýíý ìýòýýð Õààíò Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð èõ ã¿ðíèé òºëººëºã÷èä õàâñðàí
äàðàëò ¿ç¿¿ëýõ òóë Ìîíãîë òàë àðãà ìóõàðäàæ, óëñûíõàà òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëîîñ íýã àëõàì óõðàõ çàìä îðæ àðãàã¿é àíõíû ñ¿ðõèé áóóëò õèéõýýð
øèéäæýý.
Õààíò Îðîñ áà Õÿòàäûí òºëººëºã÷èä Ãàäààä Ìîíãîëûí òóõàé Áýýæèíãèéí
1913 îíû òóíõãèéã Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä òóëãàí õ¿ëýýëãýõ òàëààð áàðàã
õî¸ð ñàð øàõàì õ¿÷òýé øààðäàæ ñ¿ðä¿¿ëñíèé ä¿íä ñàÿ òýð ýçýðõýã ñàíààãàà
áèåë¿¿ëæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä ÷ ýöýñò õî¸ð èõ ã¿ðíèé õàâ÷ëàãûã
äàâæ, ººðèéí áàéð ñóóðèéã á¿ðýí õàìãààëæ ÷àäàõã¿éãýý îéëãîæ ìóõàðäëûí
áàéäëààñ òàíàãòàé ãàðàõ àðãà áîäîõ áîëæýý. Ýíý íü Ãàäààä Ìîíãîëûí òóõàé
Áýýæèíãèéí 1913 îíû òóíõãèéã ºíãºí äýýð çºâøººðºí õ¿ëýýæ, áóóëò õèéõ
áàéäàë ¿ç¿¿ëýõ äàøðàìä ººðñäèéí ãîë ñàíààíóóäûã àâ÷ ãàðàõàä îðøèæ
áèëýý.
105
̺í àðõèâ. 1-35-103.
106
̺í òýíä.
81

Èéíõ¿¿ 1914 îíû 10-ð ñàðûí äóíäóóð áîëñîí 11-ð õóðàëäààí äýýð Ìîíãîëûí
òàë, Îðîñ-Õÿòàäûí 1913 îíû òóíõàãèéã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðñíèéã
ìýäýãäýæ, ýíý òóõàé ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé 1-ð ç¿éë áîëãîí áàòëàõàä
òàòãàëçàõ ÿâäàëã¿éã õýëýõèéí äàøðàìä “öààøèä áóñàä ç¿éëèéã õýëýëöýõýä
áèä ººðñäèéí ãîë ñàíàëóóäàà áàðèìòëàõ áîëíî” 107 ãýæ öîõîí òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîë òàëûí õ¿ëýýõýýð çàâäàí áóé Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýë áîë Õÿòàä
õàðø ýâñýë õèéãýýä ººðèéí ãàçàð øîðîîíû á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ýâäýõ ãýðýýã
àëèâàà ãàäààä óëñòàé áàéãóóëàõã¿é áàéõ ÿâäàë ìºí ãýäýã óòãààð áèä îéëãîæ
èéíõ¿¿ çºâøººð÷ áàéíà ãýæ ìîíãîëûí òºëººëºã÷ òýìäýãëýí õýëæýý. Èéíõ¿¿
óäòàë õýëýëöñýíèé ýöýñò ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé 1-ð ç¿éë ñàÿ áàòëàãäñàí íü
“Ãàäààä ìîíãîëîîñ Äóíäàä èðãýí óëñûí 2-ð îí 11-ð ñàðûí 5, Îðîñ óëñûí 1913
îí îêòÿáðü ñàðûí 23-íû ºäðèéí Äóíäàä Îðîñ õî¸ð óëñûí èëòãýí ãàðãàñàí
áè÷èã áà Äóíäàä Îðîñ õî¸ð óëñûí ñîëèëöñîí ìýäò¿ãýé õýìýýñýí áè÷ãèéã
çºâøººðºí õ¿ëýýâýé” 108 ãýæýý. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä Õèàãòûí ãóðâàí
óëñûí áàãà õóðëûí çàâñàðëàãààð Õààíò Îðîñ óëñûí òºëººëºã÷ óðüä ¿ë á¿òñýí
òºìºð çàìûí ãýðýýã Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä òóëãàí õ¿ëýýëãýæýý. Õÿòàäûí
òºëººëºã÷人ñ íóóöààð 1914 îíû 10-ð ñàðûí 28-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Îðîñ-
Ìîíãîëûí ýíýõ¿¿ òºìºð çàìûí òóõàé ãýðýýíä óðüä Õààíò Îðîñûí çàñãèéí
ãàçðûí òàâüæ áàéñàí ãîë ñàíàà òóñãàãäæýý. Æèøýýëáýë, ãýðýýíèé 5-ð ç¿éëä
çààõäàà, õýðýâ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí õºðºí㺺ð òºìºð çàì
áàéãóóëàõûã õ¿ñâýýñ, Îðîñûí Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð òàòãàëçàõ ÿâäàëã¿é,
õàðèí Ìîíãîëä òºìºð çàìûí êîíöåññèéã ººð ÿìàð íýã óëñàä ºãâºë óã
áàéãóóëàõ òºìºð çàì Îðîñûí ýðõ àøèãò õàðøëàõ ýñýõèéã óðüäààð Õààíò Îðîñ
óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé çºâëºí ÿðèëöàõ õýðýãòýé ãýæýý. 109
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí òóõàé ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿðèõàä, Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàð ñ¿¿ëèéí ¿å õ¿ðòýë ýðñ ýñýðã¿¿öñýýð èðñýí Áýýæèíãèéí
òóíõàãèéã ñàÿ çºâøººðºí õ¿ëýýñýí ÿâäàë õýäèé íîöòîé áóóëò ìºí áîëîâ÷,
Õèàãòûí õýëýëöýýðèéã øóóäðóóëæ ºãºõ ç¿éë áèø áàéâ. Ó÷èð íü, Ìîíãîëûí
òàëààð ãîë çîðèëãî áîë Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã ºíãºí äýýð èéíõ¿¿
õ¿ëýýí çºâøººðººä àð, ºâºð ÷óóëãàäûã áàãòààñàí íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã
çºâøººð¿¿ëýõ, Ýçýí õààíû öîë, “Îëíîî ºðãºãäñºíèé” îíûã ¿ëäýýõ, “Ìîíãîë
óëñ”, “çàñãèéí ãàçàð”, “ÿàìíû ñàéä” ãýõ ìýò íýð òîìü¸îã ãýðýý áè÷èãò
õýðýãë¿¿ëýí õàäàæ àâàõ, ãàäààä óëñó¿äòàé óëñ òºð, õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí
õîëáîãäîëòîé ãýðýý õýëýëöýý õèéõ ýðõ õýìæýýã õ¿ëýýëãýõ çýðýã ººðèéí ãîë
ãîë ñàíàëóóäûã ¸ñîîð áîëãóóëàõàä îðøèæ áèëýý.
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ÷óõàë ó÷ðûã èëòãýõ õàìãèéí íîöòîé àñóóäàë
ãýðýýíèé 2-ð ç¿éëä á¿ðýí òóñãàãäàõ ¸ñòîé áàéñàí áºãººä ýíý òàëààð õýëýëöýã÷
ãóðâàí òàë ñ¿ðõèé çºðºëäæýý.
107
Óëñûí àðõèâ, 5-30-191.
108
Äóíäàä Îðîñ, Ìîíãîëûí ãýðýý áè÷èã. Õ¿ðýý. 1915. 3-ð òàë.
109
Ý.Ä.Ãðèìì. Ñáîðíèê äèïëîìàòè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ ïî äåëàì Äàëüíåãî Âîñòîêà. ºìíº èø òàòñàí,
188-ð òàë.
82

Îðîñûí òºëººëºã÷ ¿ã õýëýõäýý, Ãàäààä Ìîíãîë áîë õÿòàä ãàçðûí íýãýí
õýñýã áîëæ, Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã çºâøººðºí õ¿ëýýæ Îðîñ, Õÿòàä
õî¸ðîîñ Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò áàéãóóëàëûã çºâøººðºí õ¿ëýýâ ãýæ
ãýðýýíä òîìü¸îëîí îðóóëàõ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Ãýòýë, ¿¿íèéã Õÿòàä, ìîíãîëûí
òàëûí àëü àëèí íü çºâøººðñºíã¿é, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí ñàíàëààð àõóë,
Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðîîñ Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìèò áàéãóóëàëûã çºâøººðºí
õ¿ëýýæ, Ìîíãîë óëñààñ Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã çºâøººðºí õ¿ëýýâ ãýõ
¸ñòîé áàéæ... Ýöýñò, Õÿòàäûí òàëûí ñàíààãààð àõóë, Ãàäààä ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã óñòãàæ, Õÿòàäûí õýìæýýòýé ýçýðõëýëò áàéëãàõ, Äóíäàä Èðãýí óëñ
õÿòàä ãàçðûí íýãýí õýñýã áîëîõ Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò áàéãóóëàëûã
çºâøººðºí õ¿ëýýâ ãýæ òîìü¸îëîãäâîë òààðàõ áàéæýý. “Ãàäààä ìîíãîë”
áóñ “Ìîíãîë óëñ” ãýäýã íýð òîìü¸î õýðýãëýõ, Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ãàçàð
äýâñãýðèéí õýñýã ãýæ ¿ë áîëîõ òóõàé Ìîíãîëûí òàë ýðñ òýñ çºðºí ìàðãàëäàæ
îãò õºäºëøã¿é çîãñîõîä “Ýíý ìýòýýð ýðñ òýñ çºð÷ëèéã ãàðãàæ áîëîõã¿é” ãýæ
Îðîñûí òºëººëºã÷ ÿòãàæ áèëýý.
Õèàãòàä èðñýí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä Ýçýí õààí áà ôåîäàëûí óëñûí
ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí ¿¿äíýýñ äýýð äóðäñàí ãîë ãîë ñàíàëàà
ýöñèéã õ¿ðòýë õàìãààëàõ ÿâäàë òóëãàð÷ýý.
Äýýð äóðäñàí 2-ð ç¿éëèéã áàòëàõûí ºìíº èéìýðõ¿¿ áàéäàëä Õèàãòûí áàãà
õóðàëä îðîëöîã÷ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðæýý.
Ìîíãîëûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷ Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Äàøæàâ, àëáàíû
ìýäýýãýýð ¿çâýë, “ºâ÷íèé ó÷èð” ººð÷ëºãäºæ, îðîíä íü Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíû
äýä ñàéä æîíîí áýéñ Øèðíýíäàìäèí î÷æýý. Äàøæàâûí õàìò Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äèéí çºâëºõ ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí ìºí ãýäðýã òàòàãäæýý.
Åð íü Äàøæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàðûã ãýíýò ãýäðýã òàòñàí ãîë øàëòãààí íü
Õèàãòûí áàãà õóðàëä îðîëöîã÷ Îðîñ, Õÿòàäûí òºëººëºã÷èéí õóòãàí ¿éì¿¿ëýõ
ÿâóóëëàãàòàé õîëáîîòîé áàéæýý. Ýíý òóõàé òýð ¿åä Äîòîîä ÿàìíàà àæèëëàæ
áàéãààä ñ¿¿ëä ò¿¿õ÷èí áîëñîí Ã.Íàâààííàìæèëûí äóðñàí áè÷ñýí íü: “Äîòîîä
ÿàìíû ñàéä áèëýãò äàà ëàì Äàøæàâûã óëñ òºðèéí áîäëîãîã¿é, ìàíëàé âàí
Äàìäèíñ¿ðýíã äààí÷ äîãøèí ò¿ðýìãèé ãýæ Îðîñ, Õÿòàäûí òºëººëºã÷人ñ
ø¿¿ìæèëæ òýäíèéã áóöààâ” 110 ãýæýý.
Øèíý òîìèëîãäîí èðñýí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷ Øèðíýíäàìäèí
1914 îíû 11-ð ñàðûí 7-íîîñ, 15-ð õóðëààñ ýõëýí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò
îðîëöæýý.
Øèðíýíäàìäèí õýëýëöýýðò îðîëöîõäîî, çàñãèéí ãàçðûí çààâðûã äàãàæ,
ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã
àëü áîëîõîîð õàìãààëæ ãàðàõ øóãàì áàðèìòàëæ, çàðèìäàà ÷ õóðàë õàÿæ ãàð÷
áàéñàí óäàà áèé áèëýý. Ãýâ÷, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä õ¿÷èðõýã õî¸ð òàëûí
õ¿÷èíä àâòàãäàæ, îëîíõè ç¿éëèéã òýäãýýðèéí òààëëààð áîëãîñîí ÿâäàë áàéâ÷,
ººðñäèéí çîðèëòûã òóñãàñàí” çàðèì ç¿éëèéã íºãºº õî¸ð òàëààð ÿìàð íýã
110
Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1956. 204-ð òàë.
83

õýìæýýãýýð çºâøººð¿¿ëæ ÷àäñàí òàëòàéã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é àæýý.
Ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé ãîë óòãà ñàíààã íàðèéâ÷ëàí èëýðõèéëýõ ¸ñòîé 2-ð
ç¿éëèéã óäòàë õýëýëöýæ ýöýñò áàòàëæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñûíõàà òºðèéí ýðõ õýìæýý, áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëîõ àñóóäëààð
òºðèéí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õàìãààëàí çîõèõ íýð òîìü¸îãîîð ãýðýýíä
îðóóëæ áàòëóóëàõûã ÷àðìàéæ áàéõàä Õÿòàäûí òàë ¿¿íèéã óãòàí ýñýðã¿¿öýæ
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã àëü áîëîõîîð äîòîð ãàçðûí ìóæèéí õýìæýýíä
õ¿ðòýë äîðîãø äàðàí ãýðýýíä áè÷¿¿ëýõèéã óëàéðàí õººöºëäºæ áèëýý. Õàðèí
Õààíò Îðîñ óëñûí òºëººëºã÷èéí áîäëîãî íü ýðñ çºð¿¿ Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ðûí
àëèíûã ÷ çºâøººðºõã¿é, òýäíèé ìàðãààíûã ººðèéí ýðõ àøèãò çîõèöóóëàí
äóíäûã áàðüæ òàñëàõ, ººðººð õýëáýë, Õàëõ Ìîíãîëûã Õÿòàäüí õýìæýýò
ýçýðõëýëèéã õ¿ëýýñýí, íèëýýä ºðãºí ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä
õ¿ëýýí çºâøººðºõ øóãàì áàéñàí áºãººä óóë õýðýã ýöñèéí ä¿íä òýð ¸ñîîð
øèéäâýðëýãäæýý. Èéíõ¿¿ ãýðýýíèé 2-ð ç¿éëä “Ãàäààä ìîíãîëîîñ Äóíäàä óëñûí
ñþçåðåíèòåòèéã çºâøººðºí õ¿ëýýâ. Äóíäàä, Îðîñ õî¸ð óëñààñ Äóíäàä óëñûí
ãàçðûí íýãýí õýñýã áîëîõ Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ýðõèéã çºâøººðºí
õ¿ëýýâ” 111 ãýæ áè÷æýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä, Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð
îðøèõ Ãàäààä ìîíãîë áîë àâòîíîìèò ìóæ, àâòîíîìèò óëñ õî¸ðûí àëèí áîëîõ
íü òîäîðõîéã¿é òóë “óëñ” ãýäýã óòãûã Õààíò Îðîñ áà Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä
õàìò ç¿òãýæ 5-ð ç¿éëä òîäîòãîæ àâ÷ýý. Ãýðýýíèé 5-ð ç¿éëä çààñíààð: “Äóíäàä
Èðãýí óëñûí 2-ð îí àðâàí íýãýí ñàðûí 5, Îðîñ óëñûí 1913 îí îêòÿáðü ñàðûí
23-íû Äóíäàä, Îðîñ õî¸ð óëñûí èëòãýí ãàðãàñàí áè÷ãèéí 2, 3-ð ç¿éëèéí
¸ñîîð Äóíäàä, Îðîñ õî¸ð óëñààñ àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðàà
äîòîîä çàñãèéí á¿ãä õýðãèéã ººðòºº ýçýðõýõ áà áàñ îëîí ãàäààä óëñ ëóãàà
àâòîíîìèò Ìîíãîëûí õóäàëäàà áà ¿éëäâýðèéí õýðýã ç¿éëä õîëáîãäîõ îëîí
óëñûí õîîðîíäîõ ãýðýý áè÷èã áà ãýðýý ç¿éëèéã òîãòîîí áàéãóóëàõ îíö ýðõ áóé
õýìýýí çºâøººðºí õ¿ëýýâ” 112 ãýæ òîìü¸îëîãäæýý. ªºðººð õýëáýë, Îðîñ Õÿòàä
õî¸ð àâòîíîìèò çàñãèéã õ¿ëýýñýí áîëîõîîð Ãàäààä Ìîíãîëûã àâòîíîìèò óëñ
ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýðýã. Ó÷èð íü çàñãèéí ãàçàð áàéõã¿é óëñ áàéäãàã¿éí
àäèë, óëñ áàéõã¿é çàñãèéí ãàçàð áàéõ ¸ñîíã¿é áèëýý.
Ýíýõ¿¿ ¿íäñýí ñàíàà ãýðýýíèé 6, 7, 8 ãýõ çýðýã áóñàä ç¿éëä óëàì
áàòàòãàãäñàí áàéíà. Ãýðýýíèé 6-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Îðîñ, Õÿòàäûí àëü àëèí
íü “Ãàäààä ìîíãîëûí îäîî á¿õèé àâòîíîìèò äîòîîä çàñãèéí ¸ñ æóðàìä
îðîëöîõã¿é õýìýýí áàòëàí õ¿ëýýâ”. Ãýðýýíèé 7, 8-ð ç¿éëä ºã¿¿ëñíýýð Õ¿ðýýíä
ñóóõ Äóíäàä óëñûí ñàéäûí õàìãààëàõ öýðãèéè òîî 200-ãààñ õýòðýõã¿é áàéõ,
ìºí Õ¿ðýýíä ñóóãàà Îðîñ óëñûí ñàéäûí õàìãààëàõ öýðãèéí òîî 150-ààñ
õýòðýõã¿é áàéõ áºãººä òóñ õî¸ð óëñààñ Ãàäààä Ìîíãîëûí áóñàä ãàçàð öýðýã
øèíýýð áàéãóóëáàë, “Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçàðòàé” òóñ òóñ
õýëýëöýýð õèéíý ãýæýý.
111
Äóíäàä Ìîíãîë óëñûí ãýðýý áè÷èã. Õ¿ðýý. 1915, 6-ð òàë.
112
̺í òýíä.
84

Èéíõ¿¿ Õÿòàäûí òºëººëºã÷人ñ Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã Õÿòàäûí
íýãýí ìóæ áîëãîí õóâèðãàõ ãýñýí áîäëîãî íü áèåëýãäñýíã¿é õîöîð÷ýý.
Ãýõäýý Õÿòàäûí òàë, ººðèéí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã õ¿ëýýëãýñíýýñ ãàäíà,
7-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Õ¿ðýý, Õîâä, Óëèàñòàé, Õèàãò áà áàñ áóñ ãàçà𠺺ðèéí
ñàéä òºëººëºã÷èéã ñóóëãàõ, 4-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Ãàäààä Ìîíãîëûí Áîãä
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí õààí öîëûã Äóíäàä Èðãýí óëñûí äàà æóíòóíààñ
(åðºíõèéëºã÷ººñ) ºðãºìæèëæ áàéõ Äóíäàä óëñûí îí òîîëëûã Ìîíãîëûí îí
òîîëîëòîé õàìò õýðýãëýõ ãýõ ìýò ýðõ îëæ àâ÷ýý.
Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð ºâºð ÷óóëãàäûã ýõëýýä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñäàà,
äàðàà íü àâòîíîìèéã õ¿ëýýñíèé äàðàà àâòîíîìèò çàñãèéí ýðõýíäýý áàãòààí
àâàõûã ýðìýëçýæ áàéñàí íü á¿òñýíã¿é.
Á¿ð Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð ýõëýõèéí ¿åýð çàðëèãààð çàðñàí
á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéä, Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä áèëýãò íàíñ ã¿í Äàøæàâ,
Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ÷èí âàíãèéí çýðýã ò¿øýýò æ¿í âàí ×àãäàðæàâ
íàð ýë àñóóäëûã Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í À.Ìèëëåðò õºíäºí
òàâüæ ýíý òàëààð õ¿÷ëýí òóñëàõûã ãóéæ 1914 îíû 8-ð ñàðûí 30-íä íîò
áè÷èã ºãñíèéã íýõýæ ñàíàëòàé. Ò¿¿íä ºã¿¿ëýõäýý ñàÿõàí ç¿¿í õÿçãààðûí
ìîíãîë÷óóäûã ò¿âøèòãýí òîõèíóóëàõ ñàéä øóäàðãà áààòàð ã¿í Áàâóóæàâ,
æè÷ ºâºð ÷óóëãàäûí áóñàä ãàçðààñ, Àð Èëèéí öàõàðûí ã¿í Ñóìüÿà íàðààñ
áèäíèé äàãààð îðñîí ºâºð ÷óóëãàí áà öàõàð çýðãèéí îëîí ìîíãîë÷óóäûã
õýðõýâ÷ ñàëãàí õóâààãäóóëàõã¿é, ãàçàð îðíûã õàìòàä íýãòãýí àâàõûã ãóéæ,
õýðýâ ñàëæ õóâààãäàõàä õ¿ðâýýñ “Ìàíàé îëîí, Õÿòàä óëñ ëóãàà ýðýã÷èí
ýìýã÷íèéã ÿëãàæ ºãºõººð áàéëäàæ ìàíäàõ ìºõºõèéã ¿çýëöýíý ãýõ çýðýã
òóéëûí ãàøóóíûã òîî÷èí èð¿¿ëñýí...” òóõàé ñîíñãîí ýíý àñóóäëûí òóõàé óðüä
õîæèä óäàà ÿðüñíûã äóðäàí “ýíý óäàà ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëýí õýëýëöýõ öàãò
äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë ÷óóëãàí õîøóóäûã ýðõã¿é íýãòãýí àâàõ ÿâäëûã
Õÿòàäûí ýë÷èí ë¿ãýý õ¿÷ëýí õýëýëöýõ ÿâäëûã... ýðìýëçýíý” 113 ãýæýý.
Ãýòýë, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã ýâäýí õÿçãààðëàæ,
Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð îðóóëàõûã çýõñýí áºãººä ßïîíòîé óäàà
äàðààãèéí íóóö ãýðýýãýýð Àð, ªâºð ìîíãîëûã íýãýíò õóâààí àâ÷ íî¸ðõîæ
àãñàí Õààíò Îðîñ óëñ, ìîíãîë÷óóäûí ýíý ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõã¿é íü
îéëãîìæòîé õýðýã áàéæýý. Èéìä äýýðõ ìîíãîë íîò áè÷ãèéí õàðèóã À. Ìèëëåð
ìàðãààø íü 8-ð ñàðûí 31-íä ºãºõ人, ýíý òóõàéí àñóóäëààð òàíàé Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàðò àì áîëîí àëáàí áè÷ãýýð òàâüñàí ìýäýãäë¿¿äýä ìèíèé áèå Ýçýí
õààíû çàñãèéí ãàçðûí çààâàð ¸ñîîð öàã ÿìàãò “èíãýæ áîëîõã¿é” ãýäýã õàðèóã
ºã÷ áàéñàí áà îäîî ÷ ìºí òýãæ ¿çýæ áàéíà ãýæýý. 114
Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ¿åä Ìîíãîë òàë ýíý àñóóäëààð õýäèé ìàðãàæ,
õýðýâ Îðîñ, Õÿòàä òàë ìàíàé ñàíàëûã ¿ë çºâøººðâºë õóðàë õàÿíà ãýæ àðãà
õýðýãëýâ÷ åð òóñ áîëñîíã¿é. Èéíõ¿¿ ãýðýýíèé 11-ð ç¿éëä Àâòîíîìèò Ãàäààä
113
Óëñûí àðõèâ, 1-37-25.
114
̺í òýíä.
85

ìîíãîëûí ãàçàð äýâñãýðèéã Õÿòàä-Îðîñûí 1913 îíû òóíõãèéí ¸ñîîð ç¿¿í ç¿ãò
Õºëºí-Áóéð, ºìíº ç¿ãò Äîòîîä ìîíãîë, áàðóóí ºìíº ç¿ãò Ñèíüöçÿíû õÿçãààð,
áàðóóí ç¿ãò Àëòàéí õÿçãààðòàé çàõ íèéëñýí Õàëõûí äºðâºí àéìàã áà Õîâäûí
õÿçãààðààð áàòàëæýý.
Öààøèä Õÿòàä-Ìîíãîëûí õèëèéã íàðèéâ÷ëàí çààãëàõ ÿâäëûã Õÿòàä,
Îðîñ, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä òóñãàé õàìò íèéëýí øèéòãýâýë çîõèíî ãýæ
òîãòîîæýý. Ìîíãîëûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷èä ýíý ç¿éëèéã õ¿ëýýâ÷,
Àð, ªâºð ìîíãîë õîîðîíäîî õàðèëöààòàé áàéõ ªâºð ìîíãîëä õÿòàäûí
õàðãèñ ò¿øìýä ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áîäëîãî ÿâóóëàõã¿é áàéõ, óðüä äàãààð
îðñîí ºâºð ìîíãîë÷óóäûã íóòàã áóöàæ ñóóõàä õýëìýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ
çýðãèéã Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð àìëàõ ¸ñòîé ãýæ øààðäæýý. Õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçàð ÷ ªâºð ìîíãîëä Þàíü Øè-Êàéí õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã
¿ðãýëæèëñýýð áàéñàí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã íàìõðóóëàí äàðàõ, òýíäýõ
ôåîäàë, íî¸ä, ò¿øìýäèéã óã õºäºëãººíººñ õºíäèéð¿¿ëýí ñàëãàõûí òóëä
óðàìøóóëàí õºõè¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí Õ¿ðýýíä èðæ ñóóí, ìîíãîë òóëãàð òºð áîñãîõ
õýðýãò îðîëöîæ ÿâñàí ºâºð ìîíãîë íî¸äûã áóöààæ õºõè¿ëýí øàãíàõ òàëààð
àìëàæ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä “ÿë õýëòð¿¿ëýõ òóõàé” õýìýýñýí íýãýí íîò
áè÷èã ãàðäóóëàí ºã÷ýý. Äóíäàä Èðãýí óëñûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷
Áè Ãóé-ôàí ò¿¿íèé òóñëàõ ×ýíü Ëó íàðûí ãàðûí ¿ñýã á¿õèé óã íîò áè÷èãò
òýìäýãëýõäýý, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð íü: “...Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéí ãàçðàà äàãààð îðñîí áóé á¿õèé îëîí ìîíãîë÷óóäàä íýìýí õèøèã
õ¿ðòýýæ ÿëûã á¿ðýí òºãñººð õýëòð¿¿ëýõ áà áàñ ÷ Äîòîîä, Ãàäààä ìîíãîëûí
õ¿í íàð õóó÷èí õýâýýð õàðüÿàò ãàçðàà ººð ººðèéí äóðààð íààø öààø ÿâàõ áà
ñóóõ, ìîíãîë÷óóäûã Õ¿ðýýíèé ãàçðàà Ãàäààä Ìîíãîëûí Áîãä Æèáçóíäàìáà
õóòàãò õààí òàíàà ìºðãºõººð îäîõîä Äóíäàä Èðãýí óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ
åð áîîãäóóëàí ñààòóóëàõã¿é..” 115 ãýæýý. Õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéí ýíý àìëàëò
íü ªâºð ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé õýäýí íî¸äûã õºõè¿ëýí äýìæèõ òºäèéõíººð
ºíãºð÷ ºâºð ÷óóëãàäûí àðä ò¿ìíèé õóâüä õóäàë õóóðìàã ç¿éë áîëæýý.
Òýäíèéã äàðëàí ìºëæèõ, õýëìýãä¿¿ëýí õîõèðîîõ ÿâäàë óðüä óðüäûíõààñ óëàì
øèð¿¿ñýõ áîëæ, Þàíü Øè-Êàéí çóñàð çàëüõàé àðãà èë÷ëýãäæýý.
Õóäàëäààíû àñóóäëààð ãóðâàí óëñûí ãýðýýã àâ÷ ¿çâýë Äóíäàä óëñûí
õóäàëäàà÷èä Ãàäààä Ìîíãîëä ÿìàð áàðàà îðóóëàí íàéìààëàâ÷ áîîìòûí
ãàéëü òîãòîîõã¿é, õàðèí óðüä íýãýíò òîãòîîñîí áà õîé÷ ºäºð íýìæ òîãòîîõ
õóäàëäààíû äîòîîä ãàéëèéã ìîíãîë÷óóäûí íýã àäèë òóøààæ áàéõààð
òîãòîîæýý. Ìîíãîë äàõü Îðîñûí õóäàëäàà÷äûí òàëààð òóñ ãàéëàí ç¿éë
áàéõã¿é áîëîâ÷ Îðîñ-Ìîíãîëûí õóäàëäààíû 1912 îíû ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð
ãýæ ýíýõ¿¿ ãóðâàí óëñûí Ãýðýýíèé 21-ð ç¿éëä çààñàí íü ¿íýíäýý Îðîñûí
õóäàëäàà íü õÿòàäûíõûã áîäâîë ¿ëýìæ ýðõ ýäýëñýí õýâýýð áàéõ áîëæýý. 116
Ìîíãîëûí òàëûí ººð íýã ñàíàë íü íààøòàé øèéäýãäñýíèé㠺㿿ëáýë,
115
Äóíäàä, Îðîñ, Ìîíãîëûí ãýðýý áè÷èã. Õ¿ðýý. 1915, 28-ð òàë.
116
Îðîñ-Ìîíãîëûí õóðàëäààíû 1912 îíû ãýðýýíèé 2-ð ç¿éëä Îðîñ óëñûí õàðüÿàò õóäàëäàà÷èä
Ìîíãîëä “öºì ãàéëüã¿é, ò¿ðýýñ áà ººð àëáà òàòâàð ºãºõã¿é” áîëíî ãýæ çààñàí áàéíà.
86

ãýðýýíèé 17-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Õèàãò-Õ¿ðýý õààëãàíû õîîðîíäîõ öàõèëãààí
óòàñíû øóãàìûí Õàëõûí íóòàã äýýðõ õýñãèéã Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéí õºðºí㺠áîëãîí òîãòîîæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýý Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñûã
çºâøººðºí õ¿ëýýñýí áàéòàë, ò¿¿íèé ñ¿ðèéã àëü áîëîõîîð äàðàõ çîðèëãîîð
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã ýçýí õààí ãýõèéã òàòãàëçñàíä ìîíãîë òàë çîðèóä
“ïîâåëèòåëü” ãýäýã îðîñ ¿ãèé ÍÜ ìîíãîë ýõ äýýð õýðýãëýæýý. Ò¿¿í÷ëýí, Õÿòàä,
Îðîñûí òºëººëºã÷èä ìîíãîë õýëýí äýýðõ ýõýä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí
õóâüä “Ø¿¿õ ÿàìíû äýä ñàéä”, “Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä” ãýäýã òîìü¸î
õýðýãëýõèéã çºâøººðñºí áàéòàë, Õÿòàä, Îðîñ, Ôðàíö õýëýí äýýðõ ýõýä
“ø¿¿õèéí õýðýã ýðõëýõ ãîë çàõèðàã÷èéí îðëîã÷”, “ñàíõ¿¿ãèéí õýðýã ýðõëýõ
ãîë çàõèðàã÷” ãýõ ìýòýýð áè÷ñýí íü ç¿ãýýð ¿ã ¿ñãèéí òºäèé õýðýã áóñ,
õýëýëöýã÷ áàãà áóóðàé òàëûí ýðõèéã õýëìýãä¿¿ëñýí õýðýã ìºí.
Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí ¿åä Õÿòàä, Îðîñûí òºëººëºã÷èä õîîðîíäîî áèå
áèåèéã ñ¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóðàë õàÿõ, õîéøëóóëàõ çýðýã àðãà õýðýãëýæ
áàéñàí óäààòàé. Àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ ÿâäëûã ÿëàíãóÿà õàìãèéí áóóðàé òàë áîëîõ
ÌîíãîËÛÍ òºëººëºã÷äèéí ýñðýã îëîíòàà õýðýãëýæ áàéæýý. Õýðýâ Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èä ìàðãààä áàéâàë, “ãýðýýã ìîíãîë ¿ñýãã¿é áàòëàí òîãòîîõ áóþó
ýñõ¿ë Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð ººð÷ëºí õýëýëöýí òîãòîîæ áîëíî” ãýäýã ¿ã îëîíòàà
äóóëäàæ áèëýý.
Èéíõ¿¿ ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð á¿òýí 9 ñàð ¿ðãýëæèëæ 40 ãàðóé
õóðàëäààí õèéñíèé ýöýñò àðàéõàí òîãòîîãäñîí Îðîñ, Äóíäàä, Ìîíãîë ãóðâàí
óëñûí ãýðýýíä 1915 îíû 5-ð ñàÐÛÍ 25-íä Õèàãò õîòíîî ¿ñýã çóðæýý. ¯¿íä,
Õÿòàäûí òàëààñ Áè Ãóé-Ôàí, ×ýíü Ëó, Îðîñûí òàëààñ À.Ìèëëåð Ìîíãîëûí
òàëààñ Øèðíýíäàìäèí, ×àãäàðæàâ íàð òóñ òóñ ¿ñýã çóðàí ººð ººðèéí òàìãà
äàðæýý.
Äýëõèéí àíõäóãààð èìïåðèàëèñò äàéí èä ÿâàãäàæ áàéõ ¿åä Õèàãò õîòíîî
ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð ºäèé îëîí ñàðààð ¿ðãýëæèëñýí ÿâäàë õýëýëöñýí
àñóóäëûí íàðèéí òºâºãòýéã õàðóóëæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí 1915 îíû ãýðýý áîë èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí îëîí
óëñûí åðäèéí òýãø áóñ ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéí íýã ìºí.
Òóñ õýëýëöýýð Õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéí øààðäëàãààð Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðìºñºí óñòãàæ, òóñ îðíûã õºðºíãºòíèé Äóíäàä
óëñûí æèðèéí íýãýí ìóæ áîëãîí õýëìýãä¿¿ëæ áîëîõ áàéæýý. Ãýòýë, Õÿòàäûí
ýíý óóëãàí÷ ñàíàà íü Îðîñûí èìïåðèàëèçìûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áîäëîãîòîé
õàðøèëñíààñ ãàäíà, ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí ýöñèéã
õ¿ðòýë õàìãààëàõûã ýð ìýëçñýí ìîíãîë÷óóäûí òýìöýëòýé òóëãàð÷ýý.
Ýíý÷ëýí çºð÷èë òýìöëèéí ó÷ðààð Õààíò îðîñ óëñ ÷ Ìîíãîëûã òýð ¿åäýý
ýçëýí àâ÷ áîëîõã¿é áàéæýý. ¯ã¿¿ëæ áóé ¿åä Ìîíãîëûí òàëààð Õààíò Îðîñûí
ÿâóóëæ àãñàí áîäëîãûã ßïîí áîëîí èìïåðèàëèñò áóñàä ã¿ðí¿¿ä ñýæèãëýí
ýñýðã¿¿öýõèéí õàìò òóñ òóñäàà Ìîíãîëä íºëººãºº ºðãºæ¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ
áàéñàí áèëýý. Òèéí ó÷ðààñ õýðýâ Õààíò Îðîñ þó þóã¿é óóëãàëæ Ìîíãîëûã
87

ýçëýí àâäàã þì áîë òýäãýýð ã¿ðí¿¿ä ÷ Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãààñ õóâèà
õ¿ðòýõèéã õ¿ñýõ áºãººä ýöýñò Àëñ Äîðíîäîä ãàçàð ýçëýõ õÿìðàë òýìöýë
ýõýëæ äàéíû àþóë ãàð÷ áîëçîøã¿é áàéæýý. Á¿ð Õèàãòûí áàãà õóðàë ýõëýõèéí
ºìíºõºí ßïîíû çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûã òóñãàí ßïîíû “Ôàð Èñò” õýìýýõ
ñîíèí áè÷èõäýý, “áèä àçíàæ õ¿ëýýæ ñóóõààñ...” 117 ãýæ òýìäýãëýñýí íü á¿õ
Ìîíãîëä Õààíò Îðîñ íî¸ðõóóçàé ãýæ ñýðãèéëñýí õýðýã ìºí.
Òýð ¿ãèéí íºõöºë áàéäàëä Õààíò Îðîñ, Ìîíãîë îðíûã øóóä áóëààí ýçëýõ
áîäëîãî òàâüñàíã¿é, õàðèí Ãàäààä ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí
äîð àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä áàéëãàæ, ò¿¿íèé ãàçàð äýâñãýð äýýð Îðîñûí
îíöãîé ýðõ íºëººã áàòàòãàõ øóãàì áàðèìòàëæ áàéâ.
ªã¿¿ëýãäýí áóé ¿åä õýðýâ Õààíò Îðîñûí ç¿ãýýñ Ãàäààä ìîíãîëûã øóóä
áóëààí ýçýëáýë, îëîí óëñûí ç¿ãýýñ ñ¿ðõèé ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðàõ áàéñàí òóë,
ò¿¿íèéã õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð áàéëãàæ ãàãöõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí
ò¿ðýìãèéëýë õèéõ ÿâäëûã ñàéí àðãà ãýæ òýð¿¿õýí ¿åäýý ¿çñýí áèëýý. Ýäèéí
çàñãèéí ò¿ðýìãèéëýë ýöýñòýý óëñ òºðèéí ò¿ðýìãèéëýëä õ¿ðãýäýã àæýý. Èéì
áîäëîãûí òóõàé Â.È.Ëåíèíèé ºã¿¿ëñýí íü: “Ýäèéí çàñãèéí òàëààð áóëààí
ýçëýõ íü óëñ òºðèéí òàëààð áóëààí ýçëýõ. ÿâäàëã¿éãýýð á¿ðýí “ã¿éöýòãýæ
áîëîõ” áºãººä ÿìàãò òîõèîëääîã ¿çýãäýë ìºí” 118 ãýæýý.
Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû íºõöºë áàéäàëä Õààíò Îðîñ óëñ õàìàã àíõààðëàà
Åâðîïò ÷èãë¿¿ëñýí áîëîõîîð Ìîíãîëîîñ áîëæ Àëñ Äîðíîäîä îëîí óëñûí
õàðèëöààã õóðöàòãàõ àëõàì õèéõã¿é áàéñàí íü èëýðõèé õýðýã áºãººä èéì áàéð
ñóóðèéí ¿¿äíýýñ Áîãä õààíò-Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã ¿ë çºâøººðºí
ò¿¿íèéã Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºõ
áîäëîãî ÿâóóëæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí äàðàà Õààíò Îðîñ
óëñûí Ãàäààä ßàìíû ñàéä, îëîí ãàäààä óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èä, ò¿¿íèé
äîòîð ßïîíû ýë÷èí ñàéä È÷èðî Ìîòîíî îðîëöñîí Óëñûí Äóìèéí õóðàëäààí
äýýð 1915 îíû 7-ð ñàðûí 19-íä ãóðâàí óëñûí ãýðýý áè÷ãèéí òóõàé õýëýõäýý,
“Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð Ãàäààä Ìîíãîë áîë Õÿòàäààñ õàðààò áºãººä äîòîîääîî
áèåý äààñàí óëñ ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäºâ” 119 ãýæ ä¿ãíýñýí áèëýý.
Õÿòàäûí òºëººëºã÷人ñ Õèàãòûí õýëýëöýýðýýð Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã á¿ðìºñºí ýâäýõýä ÷èãëýñýí òºëºâëºãºº íü èéíõ¿¿ Ìîíãîë,
Îðîñûí òºëººëºã÷äèéí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ íóðàí óíàñíààð ¿ë áàðàì,
òýä Ãàäààä ìîíãîëûã íèëýýä ºðãºí ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò óëñûí õýìæýýíä
çºâøººðºí õ¿- ëýýæýý.
Þàíü Øè-Êàéí ýçýðõýã áîäëîãî á¿ðýí ýñ áèåëñýíýýñ ¿çâýë Õèàãòûí
õýëýëöýýð èéì íààøòàé òàëòàé áîëîâ÷ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿÷äýí
õÿçãààðëàñàí áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëñàí áèëýý. Ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí
òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí çºâøººð¿¿ëýõèéã ìýðèéñýí Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí ãîë çîðèëãî íü Õÿòàä, Îðîñûí òàëûí õàìòàðñàí
117
Òhå Ðàã Åàst, June 20 1914.
118
Â.È.Ëåíèí, ñî÷, ò. 23, 32-ð òàë.
119
Èçâåñòèÿ ÌÈÄ, êí. V, 1915, 76-ð òàë.
88

ýñýðã¿¿öýë, øàõàëò õàâ÷èëòààñ áîëæ áèåëýãäñýíã¿é õîöîð÷ýý.
Ìîíãîëûí òàë õýäèéãýýð õ¿÷èðõýã ã¿ðí¿¿äèéí äàðàëò øàõàëòààð Ìîíãîë
óëñûí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûã õÿçãààðëàñàí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
áîëîâ÷, óã ãýðýý áè÷èã õýðýã äýýð áèåëýãäýõ ÿâäàëä àëü áîëîõîîð ñààä õèéõ,
ò¿¿íèéã áîëîìæòîé öàã òîõèîëäâîë õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çîðèã ñàíàà ä¿¿ðýí
áàéæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ä¿íãèéí òóõàé Ãàäààä ÿâäëûí
ÿàìíààñ Áîãä ãýãýýíä ºðãºñºí õóóäñàíä ¿çâýë, òóñ áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷èä õýðõýí ¿çýæ áàéãàà áà öààøèä ÿìàðøóó ãàäààä áîäëîãûí øóãàì
áàðèìòëàõààð çýõýæ áóé íü òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéíà.
Òóñ ºðãºõ áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý, àëèâàà óëñ òºðä äîòîîä çàñãèéí ýðõ àøèã
õýìýýã÷, óëñ òºðèéí ìàíäàõ ìºõºõºä õîëáîãäîõ ÷óõàë ç¿éë áîëîõ áºãººä
áàòëàí õàäãàëàõ íü íýí ìàø ÷óõëûã òýìäýãëýýä, “Äóíäàä Èðãýí óëñààñ áèäíèé
óëñûí ººðòºº ýçýðõýõèéã çºâøººðºí õ¿ëýýñýíã¿é, ìºí õóó÷èí õýâýýð õàðüÿàò
ìóæ àéìàã áîëãîí íýãòãýí çàõèðàõûã íîòîä áàðèìòàëñàí áîëîâ÷ á¿òñýíã¿é” 120
ãýæýý. Öààø íü áè÷èõäýý, ìàíàé Ìîíãîë óëñ, Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí
ãýðýýãýýð õýäèé áóñäûí ýðõøýýëä áîëîâ÷ óëñûí ÷àíàðàà àëäààã¿é õàìãààëàâ
ãýñýí ñàíààã áàòëàí áè÷ñýí íü: “Ýíý ãýðýý áè÷ãèéí ãîë óòãà áîë áèäíèé óëñ
õýäèé Äóíäàä óëñûí õýìæýýòýé ýçýðõýõèéã õ¿ëýýñýí áîëîâ÷, Äóíäàä óëñààñ
áèäíèé çàñãèéí áóé á¿õèé õýðýãò îðîëöîõ ýðõ îãòã¿é, Äóíäàä óëñààñ ìàíàé
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé çýðýã ãàçðàà ñàéä ò¿øìýäèéã ñóóëãàõ áîëîâ÷, äàí ãàíö...
õóäàëäààíû áà õ¿÷èí ¿éëäâýðèéí èðãýäèéã çàõèðàõ,...ºð øèð, çàðãà çààëüõàéí
õýðãèéã õàðèëöàí áè÷èãëýõ... òºäèéõýí ýðõòýé áîëîõ íü öºì ìàíàé Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä ñóóãàà Îðîñ óëñûí ýë÷èí ãåíåðàë êîíñóë, ñàéä áà áóñàä ãàçðàà á¿õèé
Îðîñ óëñûí êîíñóë, ñàéäóóä ëóãàà íýã ÷àíàð...” 121 ãýæýý.
Ìîíãîëûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷èä Õèàãòûí õýëýëöýýðò îðîëöîõîîð
î÷èõäîî, àéë çýðãýëäýýõ õ¿÷èðõýã õî¸ð ã¿ðíèé òºëººëºã÷äºä äàðàíãóéëóóëæ
ýðõ àøãàà áóëààãäàõûã óðüäààñ ìýäýæ ÿâñàí áºãººä õýëýëöýýðèéí ¿åä ÿã
èéì ÿâäàëòàé áèåýð òóëãàðàõäàà Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëòîé
õîëáîãäñîí ç¿éëèéã ãóðâàí óëñûí ãýðýýíä, ýñ áîëëîî ÷ ãýñýí òóí àðãà ÿäâàë,
ìîíãîë ýõ äýýð îâîî íààøòàé òóñãàí àâ÷ ò¿¿íýý öààøèä íîòîä áàðèìòëàí
òýìöýõèéã áîäîæ áàéæýý. Ýíý òóõàé ìºíõ¿¿ ºðãºõ áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü.
“...ýðòíýýñ íààø àëèâàà èõ áàãà îëîí óëñ õàðèëöàí ãýðýý áè÷èã õýëýëöýí
òîãòîõîä ÿìàãò ç¿éë àíãèéí äîòîðõè ¿ñãèéã ìàø áèò¿¿ëýã òîâ÷õîíîîð çîõèîí
ººð ººðèéí ¿ñãýýð õàâñðàí áè÷ýýä ýöýñò ººð ººðèéí ¿ñãèéã áàðèìòëàí óòãà
÷àíàðûã õ¿íä õºíãºí áîëãîí ìóøãóóãààð òàéëáàðëàí òýìöýëäýæ, õ¿÷èðõýã íü
áóóðàéãàà äàðëàí, ýëäýâ ýðõ àøãèéã áóëààí ýçýðõýõèéã õè÷ýýõ íü îëîí óëñûí
íèéòýä á¿õèé òîãòñîí ñóðòàë ìºíèé òóë ýñ áîëãîîìæèëáààñ ¿ë áîëîõ...” 122
ãýæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, õîéøèä ãóðâàí óëñûí
120
ÁÍÌÀÓ-ûí Ãàäààä ÿàìíû àðõèâ, õàâòàñ ¹ 17.
121
̺í òýíä.
122
̺í òýíä.
89

ãýðýýã áèåë¿¿ëýõ ÿâäëûã àëü áîëîõîîð ñààòóóëæ, óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã
ñýðãýýæ àâàõûí òºëºº òýìöýõýýð çýõýæ áàéñàí íü òîäîðõîé àæýý.
Èéìä Ìîíãîëûí ò¿¿õíýý øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ Áîãä õààíò óëñûí
¿åèéã (1911-1919) “Àâòîíîìèòûí ¿å” ãýæ ¿çýõ íü ò¿¿õèéí áîäèò áàéäàë
õèéãýýä àëáàí ¸ñíû áàðèìò ñýëòýä åð ýñ íèéöýõ àæýý. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí 1911 -1912 îíû ¿íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺íä áîñîõäîî, àâòîíîìèéã
ìºðººäñºíã¿é, õàðèí óëñ îðíûõîî á¿ðýí òóñãààð òîãòíîë, àðä÷èëñàí ýðõ
÷ºëººã ýðõýìëýñýí áèëýý. Òýãýýä òýðõ¿¿ ÷ºëººëëèéí õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä
1911 îíä àâòîíîìè òóíõàãëàãäñàí áóñ, õàðèí Ìîíãîë óëñûí òºð ñýðãýí
áàéãóóëàãäàæ 1919 îí õ¿ðòýë õýðýã äýýð îðøèí òîãòíîæ áàéæýý.
Ãàãöõ¿¿ 1915 îíû 5-ð ñàðä Þàíü Øè-Êàéí Õÿòàä áà Õààíò Îðîñûí
øàõàëòààð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ýðõ õýìæýý õ¿÷ýýð õÿçãààðëàãäàí
Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã õ¿ëýýñýí Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñ
áîëîí õóâèðñàí íü ýðõ õýìæýýíèé àñóóäàë áîëîõîîñ Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûí îðøèí òîãòíîæ áóéã ¿ã¿éñãýõ ç¿éë áèø áèëýý.
90
7. Ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé äàðààõü Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ
Òóñãààð òîãòíîñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäàë Õèàãòûí
ãóðâàí óëñûí 1915 îíû 5-ð ñàðûí 25-íû ãýðýýãýýð öóöëàãäàí õÿçãààðëàãäàæ,
õºðºíãºòíèé Äóíäàä Èðãýí óëñûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí äîð Ãàäààä
Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñ áîëîí õóâèðñàí áèëýý.
Èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí îëîí óëñûí ýðõèéí “çàð÷ìûí” äàãóó Ìîíãîë îðîíä
àâòîíîìèò óëñûí áàéãóóëàìæèéã òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí ãóðâàí óëñûí ãýðýý
õîé÷èéí ºäð¿¿äýä Õàëõ Ìîíãîë, Õààíò Îðîñ áà Õÿòàä ãóðâàí óëñûí õàðèëöàõ
õàðèëöààíä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ¿íäýñ ñóóðü íü áîëæýý. Ãýõäýý óã ãýðýýíä
áè÷èãäñýí àâòîíîìèò ýðõèéã èõ áàãà õýìæýýãýýð îéëãîæ áîëîõ òóë Õèàãòûí
áàãà õóðàëä îðîëöñîí ãóðâàí óëñûí õîîðîíä ¿ðãýëæèéí çºð÷èë ìàðãààí ãàð÷
áàéæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, õ¿÷ýýð òóëãàãäñàí àâòîíîìèò óëñàà
ãàäààäòàé óëñ òºðèéí õýëýëöýýð õèéõã¿éãýýñ áèø, ýäèéí çàñãèéí òàëààð
õàðèëöàõ á¿ðýí ýðõòýé, äîòîîä áîäëîãûí òàëààð á¿ðýí òóñãààð óëñ ìýò ¿çýæ,
áàéõàä Äóíäàä Èðãýí óëñ ò¿¿íèé ýðõ õýìæýýã àëü áîëîõîîð õÿçãààðëàí
àâòîíîìèò ìóæ òºäèé ¿çýæ òýð äàãóó çîõèõ áîäëîãîî ÿâóóëæ áàéæýý. Þàíü
Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçðûí ýíý ò¿ðýìãèé áîäëîãî Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí ¿åä
áèåëýýã¿é÷ëýí õîéøèä ÷ ìºí òàëààð õîöîð÷ýý.
Õýäèéãýýð èéì ººð ººð îéëãîëò áàéâ÷, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ ãàäààäûí
ýçýðõýã õ¿÷íèé àëáàäëàãààñ Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñ áîëîí çàðèì
ç¿éëèéã õ¿ëýýõýýñ ººð àðãàã¿é áàéæýý.
Õèàãòûí áàãà õóðàë äóóñìàãö, Þàíü Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçàð èõ ÿàðàâ÷ëàí
ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé 7-ð ç¿éëèéã çóóðàí áàðüæ, 1915 îíû 6-ð ñàðä ìºíººõºí
×ýíü Ëó-ã Äóíäàä Èðãýí óëñààñ Õ¿ðýýíýý ñóóæ åðºíõèéëºí õýðýã øèéòãýõ

ñàéäààð òîìèëîí ÿâóóëæýý. ×ýíü Ëó-ä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä óëñûí
åðºíõèéëºã÷ººñ òóñãàé òóøààëààð á¿ãäèéã õàìãààëàõ ñàéä, Õ¿ðýýíä ñóóæ
õýðýã øèéòãýã÷ èõ ò¿øìýë öîë îëãîí çàðëèã áóóëãàæýý. Èéíõ¿¿ Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä Äóíäàä Èðãýí óëñûí ñàéäûí ãàçàð 1915 îíû 10-ð ñàðä áàéãóóëàãäàí
òàìãà íýýæ õýðýã øèéòãýæ ýõýëñýí òóõàéãàà àëáàí ¸ñîîð Ìîíãîëûí
àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçàð ìýäýãäæýý.
Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýã÷ õÿòàä ñàéäûí ÿàìíû îðîé äýýð Äóíäàä
óëñûí äàëáàà õèéñýæ ýõýëñýí íü Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýýãýýð òóëãàí
õ¿ëýýëãýñýí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí òýìäýã áîëñîí àæýý. Õ¿ðýýíèé õÿòàä
ñàéäûí òóñëàõ íàð ìºíõ¿¿ ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé 7-ð ç¿éëèéí ¸ñîîð Õîâä,
Óëèàñòàé, Õèàãòàä òóñ òóñ õóâààí ñóóæýý.
Õ¿ðýýíä ñóóæ õýðýã øèéòãýã÷ õÿòàä ñàéäûã èðýõèéí ºìíº Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð, Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò
çàñãèéí ýðõ õýìæýýíèé òàëààð çºðºë人í ãàð÷ýý.
1915 îíû äóíäóóð Áýýæèí äýõ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ð÷ èðñýí
öàõèëãààí óòñàíä Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷ººñ “Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã Ãàäààä
Ìîíãîëûí Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààí” áîëãîí ºðãºìæèëæ, áàñ óðüä
Ãàäààä ìîíãîëä äàãààð îðñîí ºâºð ìîíãîë÷óóäûí ÿëûã õýëòð¿¿ëñýí òóõàé
çàðëàñíûã ñîíñãîõûí äàøðàìä Ãàäààä Ìîíãîëûí îäîî á¿õèé îëîí çàñàã õàí,
âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í, òàéæ íàðûí õýðãýì çýðýã áà ëàì íàðûí öîëûã õóó÷èí
¸ñîîð õýðýãë¿¿ëýõýýñ ãàäíà, æè÷ áàéöààí îíö äýâø¿¿ëýí ºðãºìæèëíº
ãýæýý. 123 Áîãä ãýãýýí, Õèàãòûí ãýðýýãýýð àâòîíîìèò Ãàäààä Ìîíãîë óëñûí
ýçýí õýâýýð ¿ëäñýí áîëîõîî𠺺ðèéí çàõèðãààíû îëîí õàí, âàíä õýðãýì
ºðãºìæëºëèéã ººðºº øàãíàæ áàéõ ýðõýý áóñäàä àëäàõã¿éã õè÷ýýæýý. Ýíý
àñóóäàë áîë çºâõºí õýðãýì ÿìáûã õýí îëãîõòîé õîëáîãäñîí ýðõèéí òóõàé
àñóóäàë òºäèéã¿é, óëñ îðíû íýãäýëòýé õîëáîîòîé õýðýã áèëýý. Èéì ó÷ðààñ
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí ºìíººñ Ìîíãîë óëñûí Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàì
õàðèó áîëãîí Äóíäàä Èðãýí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò ÿâóóëñàí óòñàíä “Íàìàéã
Ãàäààä Ìîíãîëûí Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààí áîëãîí ºðãºìæèëñºí
áà Ãàäààä ìîíãîëä äàãààð îðñîí äîòîîä ìîíãîë÷óóäûí ÿëûã õýëòð¿¿ëýí
çàðëàñàíä èõýä áàÿñàâ õýìýýñýí áà ãàãöõ¿¿ Ãàäààä Ìîíãîëûí îäîî á¿õèé
îëîí çàñàã, âàí, ã¿í, òàéæ íàðûí õýðãýì çýðýã áà ëàì íàðûí öîëûã õóó÷èí
¸ñîîð áîëãîí, áàñ áàéöààí òîäîðõîéëæ îíö äýâø¿¿ëýí çýðýã ºðãºìæèëíº
õýìýýñýí íü Äóíäàä, Îðîñ, Ìîíãîëûí ãýðýý áè÷ãèéí 5-ð ç¿éëä ¿ë íèéëýëöýõ
òóë çºâøººðºí õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿éã õàìòàä òîäîðõîéëîí ãàðãàñóãàé” 124 ãýæýý.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí õàí, âàí, õóòàãò õóâèëãààäàä Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷ººñ
ýðõ ÿìáà, õýðãýì öîë îëãîæ áàéõ ãýñíèéã Ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò îðæ áóé
îðîëäëîãî ìºí õýìýýí Æèáçóíäàìáà õóòàãò ýðñ ýñýðã¿¿öæýý.
¯¿ãýýð ¿ë áàðàì, Æèáçóíäàìáà õóòàãò òóñãààð òîãòíîñîí óëñûí
123
Óëñûí àðõèâ, 1-36-67.
124
̺í òýíä. 1-35-61.
91

ýçýí õààíû ýðõ õýìæýýãýý àëäàõûã õ¿ññýíã¿é. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Õÿòàäûí
åðºíõèéëºã÷èéí èð¿¿ëñýí àëòàí òàìãûã õ¿ëýýí àâàõààñ áàñ òàòãàëçàæ ýíý
òóõàéãàà òàéëáàðëàõäàà, èéì òàìãûã õýíýýñ ÷ õ¿ðòýõã¿é. Ó÷èð íü íàìàéã
Ìîíãîëûí “àðä ò¿ìýí” õààíä ºðãºìæèëñýí áîëîõîîñ áèø ººð ÿìàð íýã õ¿íä
õàìààã¿é õýðýã þì ãýæýý. Ýíý áîë Õèàãòûí ãýðýýíä Ãàäààä ìîíãîëûí Áîãä
Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíû öîëûã Èõ Äóíäàä Èðãýí óëñûí èõ Æóíòóíãààñ
ºðãºìæèëíº...” ãýñýí 4-ð ç¿éëèéã ¿íýíäýý õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí õýðýã ìºí.
Õÿòàä ñàéä ×ýíü Ëó Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýõýä ìîíãîë íî¸ä åð
òîîìñîðëîñîíã¿é. Òýð ÷ áàéòóãàé ×åíü Ëó Õ¿ðýýíä èðñíèéõýý äàðàà
Æèáçóíäàìáà õóòàãòòàé óóëçàõ ãýòýë, òýð íü óäòàë õ¿ëýýëãýæ áàéæ ñàÿ
óóëçæýý.
Ýíý íü Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñàä õ¿÷ýýð òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí õýìæýýò
ýçýðõëýëèéã ìîíãîë÷óóä õýðõýí ¿çýæ áàéñíûã çàðèì òàëààñ õàðóóëæ áàéíà.
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ýíý ìýòýýð Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ç¿ãýýñ äóóã¿é
ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷, õýìæýýã¿é ýçýðõëýë áàéòóãàé, õýìæýýò ýçýðõëýëèéí
ýðõýý ÷ ýäýëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéæýý. Èéìä Þàíü Øè-êàé, Õ¿ðýýíèé
ýðõ áàðèã÷äûã õ¿÷ëýí øààðäàõûí õàæóóãààð õºõè¿ëýí øàãíàõ çàëüõàé
àðãà ÷ õýðýãëýæ áèëýý. 1915 îíû 12-ð ñàðä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä óëñûí
åðºíõèéëºã÷ººñ íýãä¿ãýýð çýðãèéí îäîíãîîð ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí,
Äîòîîä ÿàìíû ñàéä ÷èí âàíãèéí çýðýã æ¿í âàí Áàäàìäîðæ, ñàíãèéí ÿàìíû
ñàéä Ëóâñàíáàëäàí, ýðäýíý æîíîí æ¿í âàí Øèðíýíäàìäèí, Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Öýðýíäîðæ íàðûã òóñ òóñ øàãíàæýý. Ãýâ÷, Þàíü Øè-
Êàéí çóñàð àðãà áàñ àìæèëòàä õ¿ðãýñýíã¿é. Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä Õÿòàäûí
áýëýã ñýëò, îäîí ìýòèé÷ õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîëîâ÷, ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí
á¿ðýí ýðõò áàéäëûã àëü áîëîõîîð õàìãààëàõûã îðîëäîæ áèëýý.
Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéí àñóóäëààð èéì ýðñ òýñ îéëãîëò ìàðãààí
ãàðñààð áàéõûí ñàöóó, Õèàãòûí ãýðýýãýýð áàòëàãäñàí ººð íýã àñóóäàë,
òóõàéëáàë, ºâºð ìîíãîë íî¸äûã íóòàã áóöààõ àñóóäàë íèëýýä øóóðõàé
øèéäýãäýâ.
Ýíý áîë íýãäñýí ôåîäàëûí óëñàà áàéãóóëàõ ãýñýí Àð, ªâºð ìîíãîëûí
íî¸äûí ýðìýëçëýë íóðñàí òºäèéã¿é, Õÿòàäûí òàëõèäàë õèéãýýä Îðîñ, ßïîíû
èìïåðèàëèçìûí äàðëàëààñ àíãèæèð÷ õ¿÷ýý íýãòãýí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº,
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº áîññîí íèéò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺íèé
íýãýí ãîë çîðèëãî áèåëýãäñýíã¿éã õàðóóëæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàãäàõûí ºìíº Áîãä ãýãýýí
Æèáçóíäàìáà äàãààð îðñîí ªâºð Ìîíãîë, Õºõ íóóð, Ñèíüöçÿíû îëîí
ìîíãîë÷óóäàä çýðýã õýðãýì øàãíàæ áàéñàí ÿâäàë. Õèàãòûí ãýðýý ¸ñîîð
àÿíäàà õ¿÷èíã¿é áîëîõ ¸ñòîé áàéæýý. ¯¿íèéã ÷ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð þó
àíäàõ àæýý. Õ¿ðýýí äýõ õÿòàä ñàéä ×ýíü Ëó, Ìîíãîëûí ãàäààä ÿàìàíä 1916
îíû õàâðûí äóíäàä ñàðä èð¿¿ëñýí áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý, óðüä õýäýí æèëä ýðõýì
àâòîíîìèò çàñòèéí ãàçðààñ Äîòîîä Ìîíãîëûí ÷óóëãàí, õóøóóíû õ¿ì¿¿ñò
óäàà äàðàà õýðãýì çýðýã ºðãºìæèëñºí áà áàñ ìîíãîë ãàçðàà ñóóõ õÿòàä õ¿í áà
92

æè÷ Õºõ íóóð, Ñèíüöçÿíû çýðýã îëîí ãàçðóóäàä áàñõ¿¿ ºðãºìæëºë îëãîñîí íü
áóé òóë ¿¿íýýñ õîéø Äóíäàä óëñûí õ¿í èðãýí, õÿòàä, ìàíæ, äîòîîä ìîíãîë,
õîòîí, ò¿âä íàðò ò¿øìýë õýðãýì ºðãºìæëºí øàãíàõûã çîãñîîíî óó ãýæ
àíõààðóóëæýý. ¯¿íèé õàðèóã Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàì ºãºõ人, Äóíäàä óëñûí
ãàçðûí áà ýðõýì ñàéä òàíû èéíõ¿¿ ñàíóóëñàí íü ìàø ç¿é ìºíèé äýýð, íîäíèí
æèë Õèàãòûí ãàçðàà ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýý áè÷ãèéã ¿ñýã çóðæ òîãòîîñíîîñ
íààø ìàíàé Ãàäààä Ìîíãîëûí Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíòíààñ Äîòîîä
ìîíãîë áà Õºõ íóóð, Ñèíüíçÿíû çýðýã ãàçðûí õ¿í íàðò ò¿øìýë õýðãýì øàãíàë
îëãîõûã íýãýíò çîãññîí ãýæ ìýäýãäæýý.
Óðüä ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé ¿åýð Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàëöàõààð
Õ¿ðýýíýý èðýýä Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ àëáàí õààæ
ÿâñàí ªâºð Ìîíãîë íî¸ä ººðèéí äàãóóëæ èðñýí àëáàò àðäàà àâ÷ Õèàãòûí
áàãà õóðëûí äàðàà õóøóó íóòàãòàà áóöàöàãààñàí áèëýý. Ýíý áîë ãóðâàí
ýòãýýäèéí ãýðýýíèé óòãà ñàíàà õèéãýýä Äóíäàä Èðãýí óëñûí òºëººëºã÷ Áè
ÿé-Ôàí, ò¿¿íèé òóñëàõ ×ýíü Ëó íàð Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷äºä ºãñºí “ÿë
õýëòð¿¿ëñýí áè÷ãèéã” ¿íäýñëýí àâñàí àðãà õýìæýýíèé áèåëýë ìºí.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, ºâºð ìîíãîë íî¸äûã íóòàã áóöàõàä çîõèõ
òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, óóë íóòàãòàà õ¿ðýëöýí î÷èæ, õóó÷èí ¸ñîîð õýðýã
õºòëºõ ÿâäàëä íü òóñëàõûã Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàðò àëáàí ¸ñîîð àñóóäàë
áîëãîí òàâüæ áàíâ. 1915 îíû 6-ð ñàðä Äóíäàä Èðãýí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò
Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëñàí óòñàíä äóðäàõäàà ºâºð ìîíãîë íî¸ä
óóë õóøóó íóòàãòàà áóöàæ, çàñãèéí òàìãà õýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðñóãàé
õýìýýñíèéã ìàíàé çàñãèéí ãàçàð çºâøººð÷ ¸ñîîð áîëãîñîí òóë “õóøóóíû
õýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðàõàä áîîãäóóëàí ñààòóóëàõàä õ¿ð¿¿ëýõã¿é áîëãîí
áàñ ÷ äàðóéõíàà öàõèëãààí ìýäýýãýýð õàðèó õ¿ðòýýõèéã ýðìýëçýí, Ãàäààä
Ìîíãîëûí Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìàí ¸ñëîâ” ãýæýý. 125
Óðüä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿åýð Õ¿ðýýíä èðæ ºíäºð
àëáàí òóøààëä òîìèëîãäîí àæèëëàæ ÿâñàí ºâºð ìîíãîë íî¸äûí áóöàõàä
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð èõýýõýí ñîíèðõîëòîé áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ òýäíèé
áóöàæ èðýõýä íü Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð òóñëàìæ òýòãýìæ ¿ç¿¿ëñíýýð ¿ë
áàðàì. çàðèìä íü ºíäºð àëáàí òóøààë øàãíàæ óðàìøóóëæ áèëýý. Æèøýý íü
1912 îíä ªâºð ìîíãîëûí àðäûí áîñëîãî çîõèîí áàéãóóëñàí õ¿íèé íýã áºãººä
ñ¿¿ëä Áîãäûí çàñàãò Öýðãèéí ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä áîëñîí Óäàé âàíã Þàíü
Øè-Êàé òóñãàé çàðëèãààð ºðøººí öàãààòãàæ, á¿õ ýðõ ÿìáû íü óðüäûí õýâýýð
ñýðãýýí ýäë¿¿ëñíýýð ¿ë áàðàì, Áýýæèí äýõ Ìîíãîë-Ò¿âäèéí õýðýã ýðõëýõ
òºâ ãàçðûí çºâëºõººð òîìèëîí àæèëëóóëñàí þì. Þàíü Øè-Êàé, Óäàéòàé
ÿðèëöàõäàà, “ºíãºðñíèéã óìàðäàæ... á¿õ áóðóóãèé ÷èíü ºðøººí õýëòð¿¿ëüå...”
ãýæýý. 126 1915-1916 îíóóäàä îëîí ªâºð Ìîíãîë íî¸ä íóòàã áóöñàíû äîòîð
Áîãä ãýãýýíèé Äîòîîä ÿàìíû çºâëºõ Õàéñàí ã¿í, Ãàäààä ÿàìíû îðëîã÷ ñàéä
125
Óëñûí àðõèâ. Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí öàõèëãààí óòàñíû äàíñ
126
Õàðáèíñêèé âåñòíèê, 24 íîÿáðÿ 1915.
93

Ðàøìèíæ¿¿ð, ìºí ÿàìíû äýä ñàéä, áîäëîãîò áààòàð ã¿í Öýíä íàð îðæýý.
Òýäíèé õàìò óðüä ªâºð ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ÷ºëººëëèéí õºäºëãººíººð îéæ
ä¿ðâýí Õàëõàä äàãàæ èðñýí îëîí àëáàò àðä íü èõýâ÷ëýí õàìò áóöàöàãààñàí
áîëîâ÷, á¿ð Õàëëàä ¿ëäýí ñóóðüøñàí íü íèëýýä áóé.
Èéíõ¿¿ ºâºð ìîíãîë÷óóäûí äîòðîîñ íºëºº á¿õèé òîì ôåîäàëóóä Þàíü
Øè-êàéí àìëàëòàä èòãýæ áóöñàí áîëîâ÷, çàðèì íýã áàãà òóøààëûí ò¿øìýë,
ìºí æèðèéí àðäóóä õýäèé Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ ºðøººë ¿ç¿¿ëñíèéã
ìýäýæ áàéâ÷ þó áîë õýìýýí ñýæèãëýí òýýíýãýëçýæ ÿâñàí óëñ ÷ ãàð÷ýý. Æèøýýã
äóðäâàë, Öàõàð Øóëóóí õºõèéí õóøóóíû ñóìûí çàíãÈ áàéãààä Áîãäûí òºðä
äàãààð îðæ ã¿íãèéí çýðýã øàãíóóëñàí Äîíðîâ, õàðüÿàò àðä 400 èë¿¿ õ¿íýý àâ÷
óóë õîøóóíä áóöàõààð ãàð÷ ìîðäñîí áîëîâ÷, Çàìûí ¯¿äèéí ºìíº ýòãýýäýä
õ¿ð÷ öààø ÿâàõã¿é òýýíýãýëçýí õýðõýõèéã øèéäýõã¿é íýã õýñýã áàéæýý.
Äîíðîâ íàð óóë õîøóóíäàà î÷èõã¿é èíãýæ Ẻãíºð÷ áàéõ íü àðàéõàí íàìæààæ
áóé ºâºð ìîíãîë÷óóäûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàõèí ñýðãýýõ ñýäýâ
áîëóóçàé ãýæ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ¿çýæ, õîéø íü Õ¿ðýý ð¿¿ áè÷èãëýí Äîíðîâ
íàð ÿìàð ó÷èðòàé èíãýæ ÷àâõóóðõàæ áóéã ëàâëàí àñóóæ áèëýý. 1915 îíû 8-ð
ñàðä Õÿòàäààñ Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä ÿâóóëñàí öàõèëãààíä “Äîíðîâ,
Æàìñðàíæàâ íàðûí àíãè ¯¿äèéí ºìíºäºä õýâýýð õóðàëäàí ñóóæ äºðâºí
ç¿ãò ãàð÷ õóâèðóóëàí...” áóé õýìýýí òýìäýãëýýä, “õýðýâ õýâýýð ãàäóóð äàãàæ,
äîòóóð çºð÷èëõèëáýýñ ìàíàé õîøóóã çàõèðàõ ñàéä äîãøíûã àðèëãàæ íîìõíûã
àìàðæóóëàõûã ãîë áîëãîíî...Îëäâààñ õóðäíàà õàðèó èð¿¿ëíý ¿¿” 127 ãýæýý.
¯íýõýýð, Þàíü Øè-Êàéí çàñãèéí ãàçàð Äîíðîâ íàðààñ áîëãîîìæëîõ ¿íäýñ
áàéæýý. Ó÷èð íü, Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýýíä äóðã¿éöñýí õ¿ì¿¿ñ ªâºð
ìîíãîëä îëîí áàéñàí áºãººä ýäãýýðèéí íýã íü õàð÷èí ã¿í Áàâóóæàâ ìºí.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí íýã ¿éë ÿâäëûã ýðãýæ ñàíàâàë Õèàãòûí ãóðâàí
óëñûí õýëýëöýýðèéí ¿åä Áîãä ãýãýýí, óëñ îðîí àÿàð çàðëàõ áè÷èã ÿâóóëàõäàà,
ªâºð ìîíãîëîîñ öýðãýý òàòàæ, Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí óëñûí Õèàãòûí
õýëýëöýýðèéí ä¿íã õ¿ëýýõýýð áîëîâ ãýæ ìîíãîë÷óóäàä àíõààðóóëæýý. Òýðõ¿¿
çàðëàõ áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý, ºìíºä õÿçãààðûí íýðãèéã çàõèðàãñäûí äîòðîîñ
Íàñàíðàâæèõ ìýò çàðèì íýã çàëüõàé ò¿øìýä óðâàí òýðñýëñíèéã áóðóóøààæ,
áàñ ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëýí õýëýëöýõèéí íààíà Õÿòàä-Ìîíãîëûí áàéëäààíûã
çîãñîîæ öýðãýý õîéø òàòñàíûã äóðäààä Õèàãòûí áàãà õóðàë äýýð Õÿòàä, Îðîñ
õî¸ð óëñ õ¿÷ëýí Ìîíãîë óëñûí õèë õÿçãààðûã Íèéñëýë Õ¿ðýý, Óëèàñòàé,
Õîâäûí õàðüÿàò ãàçðààñ õýðõýâ÷ õýòð¿¿ëýõã¿éãýýð õ¿÷ëýí ç¿òãýæ ôåîäàëûí
Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ¿ë îéøîîí áóé òóõàé òýìäýãëýæýý. “...
Ýðòíýýñ íààø àëèâ õýðãèéã ¿¿ñãýõýä õÿëáàð òºãñãºõºä áýðõòýé õýìýýñýí...
ÿëàíãóÿà, òóëãàð òºðèéã á¿òýýí áàéãóóëàõ íü íýí ÷ õÿëáàð áóñ... òèéí áîëîâ÷
¿íýíõ¿¿ çîðèã áóé áà õîëáîãäîë áóé àâààñ á¿òýýæ ¿ë áîëîõ õýðýã íýãõýí áýýð
¿ã¿é...” 128 ãýæ ãýãýýí áè÷æýý. Ýíý áîë áîãä ãýãýýí Æèâçàíäàìáà òýðã¿¿òýé
127
Óëñûí àðõèâ. Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí öàõèëãààí óòàñíû äàíñ
128
Ìàãñàð õóðö, Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ. Ãàð áè÷ìýë. ÓÍÑ-íä áèé. 1-ð äýâò.
94

Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä Ìîíãîë óëñûí ýðõ àøãèéã Õààíò Îðîñ áà
Õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä õàðãàëçàí ¿çýõ áàéõ ãýæ õèé õîîñîí èòãýñýí èòãýë
íü íóðàí óíàæ áàéñíûã èë÷ëýí õàðóóëæ ºã뺺.
Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ýíý áè÷ãèéã ºâºð ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèé äîòîð
Áàâóóæàâ õ¿ëýýí àâ÷, Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýð äóóñàõûã àçíàæ
áàéæýý.
Àíõàíäàà Áàâóóæàâ áîë Ìàíæ-Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã, ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº õºäºë㺺íèé ¿åä ººðèéí õîøóó íóòàãò
àðäóóäûã áîñëîãîä óäèðäàæ ÿâñàí áºãººä ñ¿¿ëä Õ¿ðýýíä èðæ Áîãä ãýãýýíýýñ
õèøèã õ¿ðòýæ áàéãààä Õàëõààñ ºâºð ÷óóëãàíûã ÷ºëººëºõººð èëãýýñýí
öýðã¿¿äèéã óäèðäàæ ÿâñàí õ¿í áèëýý. Õàðèí 1913 îíû ñ¿¿ëýýð Õàëõûí
öýðã¿¿äèéã õîéø òàòàõàä Áàâóóæàâ ººðèéí öýðãèéí õàìò ªâºð ìîíãîëäîî
¿ëäýæ Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí áàãà õóðëûí ä¿í þó áîëîõûã àçíàí õ¿ëýýæ
áàéñíààñ ãàäíà, Õèàãòûí õýëýëöýýðýýð ºâºð ÷óóëãàäûã Þàíü Øè-Êàéí
õàðãèñ äýãëýìèéí äîð ¿ëäýýõã¿é, õýðõýâ÷ áîëîâ Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòààí àâàõûã á¿õèé ë òàëààð ÷àðìàéõûã Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ñýæ óäàà äàðàà áè÷èãëýæ áàéæýý.
Áàâóóæàâ, Õèàãòûí õýëýëöýýðèéã Ìîíãîëä àøèãòàé áîëãîõûí òóë ªâºð
ìîíãîëä Õààíò Îðîñûí ýðõ àøèãò òóñòàé àëõàì õèéæ áàéñíûã õýëýõ õýðýãòýé
àæýý.
Áàâóóæàâ, Ìàíæóóðûí òºìºð çàìûã ýâäëýõýýð ÿâàà ãåðìàí
Ïàïïåíãåéìûí îòðÿäòàé 1915 îíû 3-ð ñàðä Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû äýâñãýð
äýýð ó÷èðñàí òóõàéãàà Õ¿ðýý ð¿¿ ìýäýãäñýíèéã Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ÿàì öààø íü Õèàãòûí áàãà õóðëûí òºëººëºã÷èä人 äàì ìýäýãäñýí áàéäàã.
Òýðõ¿¿ çàõèäàëä ºã¿¿ëñýí íü: “ªðøººëò á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéäóóä òàíàà... óðüä
Åã¿çýð ëàìààñ Ãåðìàí óëñûí õî¸ð õ¿í õÿòàä ìîíãîë õ¿íèé õàìò ñàéä ã¿í
Áàâóóæàâûí öýðãèéí õîðîîíîî èðæ, ò¿¿íèé äîðä ò¿øìýäòýé ó÷èð÷...Îðîñûí
òºìºð çàìûã ýâäñ¿ãýé õýìýýâ õýìýýí ìºíõ¿¿ ã¿í Áàâóóæàâààñ ñàéä Åã¿çýð
õóòàãòàä çàõèæ èð¿¿ëñýí òóõàéä ñàéä õóòàãòààñ... ýíý õýðýãò òóñëàëöàæ
¿ë áîëìóé” 129 ãýæ õîéø çàõèæýý. Òýð çàâñàð Áàâóóæàâ Ãåðìàí íàéìàí õ¿íèé
äîð çàðöëàãäàæ ÿâàà ìîíãîë õÿòàä íèéò àðàâ ãàðóé õ¿íòýé ººðºº áèå òóëæ
ó÷èðàõàä òýä ºã¿¿ëýõäýý, “Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñààñ Îðîñ óëñûí àâàõ áóó
çýâñýã 纺õ òºìºð çàìûã ýâäëýýð èðñýí íü ¿íýí õýìýýãýýä îäîî òóñàëæ ìàíûã
õàìãààëàí Õàéëàðûí òºìºð çàìä õ¿ðãýâýýñ òàâàí ò¿ìýí òºãðºã ºãñ¿ãýé
õýìýýâ” 130 ãýæ íýìýí ìýäýãäæýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åä Õèàãòûí õýëýëöýýð ¿ðãýëæèëæ, Ìîíãîëûí õóâü çàÿà
õýðõýõýä Îðîñûí òàëûí òóñëàìæ äýìæëýã ÷óõàë áàéñàí òóë Áàâóóæàâ, Õààíò
Îðîñ óëñòàé ñàéí õàðèëöààòàé áàéõûã ýðõýìëýæ, òýðõ¿¿ Ïàïïåíãåéìûí
îòðÿäàä òóñëàõ íü áàéòóãàé, ò¿¿íèéã àìäàæ àâààä áóò íèðãýí óñòãàæ, õààíò
129
Óëñûí àðõèâ 5-29-52
130
̺í òýíä.
95

çàñàã áà Ýçýí õààíä ñàéøààëãàæ øàãíàëû íü õ¿ðòýæ áàéæýý.
Áàâóóæàâûí òóõàé Îðîñûí Ãàäààä ÿàì, Ýçýí õààíäàà òàíèëöóóëàõäàà, ýíý
õ¿í áîë ªâºð Ìîíãîë íî¸äûí íýã áºãººä Õÿòàäààñ òóñãààðëàæ Õàëõàä äàãààð
îðñîí õ¿í. Îäîî Õàëõààñ ªâºð ìîíãîëä ÿâóóëñàí öýðãèéí äàðãûí òóøààëòàé
ãýæ áè÷æýý.
Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð õýäèéãýýð ãåðìàíû îòðÿäûã óñòãàñàí
Áàâóóæàâûã ¿íýëýí ¿çýæ øàãíàñàí áîëîâ÷, Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòàëñàí
ººðèéí ¿íäñýí áîäëîãîîñ óõàðñàíã¿é. Õèàãòûí áàãà õóðàëä îðîëöñîí Îðîñûí
òºëººëºã÷ À.Ìèëëåð ÷ Áàâóóæàâûí ºðãºäºë, ò¿¿íèé ñàíàà áîäëûã öºìèéã
ìýäýæ áàéæýý.
Ãýòýë, Áàâóóæàâûí ìºðººäºëä Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí ä¿í õ¿÷òýé öîõèëò
áîëñîí íü ò¿¿íèé óóð õèëýíã ä¿ðýëç¿¿ëæýý. Õèàãòûí ãýðýý áàéãóóëàãäñàíû
äàðààõàí 1915 îíû çóíû äóíäàä ñàðûí 22-ò Áàâóóæàâ, Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàðò ÿâóóëñàí çàõèäàëäàà, õýðýâ îäîî ìèíèé ñîíññîí ¸ñîîð
Õààíò Îðîñ, Äóíäàä Èðãýí óëñ, Ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýýíèé ä¿í îëîí
ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýë ýðìýëçëýëä õàðø òîãòñîí áà Õàëõ äºðâºí àéìãèéí
íóòàã ãàçàð ìºíõ¿¿ Äóíäàä Èðãýí óëñûí íýãýí õýñýã ãàçàð ìºí ãýæ çààãäñàí
àõóë, õýðõýâ÷ õ¿ëýýæ ¿ë áîëîõ ç¿éë áîëñîí áàéíà ãýæýý. Ýíý ¿åñ ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí áîë îðîñ, ÿïîíû èìïåðèàëèñòóóä áà õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí
ýñðýã, óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõààð òýìöýæ áàéñàí öàã áèëýý.
Áàâóóæàâ öààø íü áè÷èõäýý, “¿õýõ ìºõºõèéã öºì õýâëèéí ãàäíà áîëãîæ ãàãö
ñ¿ñëýõ íü õàðøèëäàõ äàéñíûã àãøíàà ñºíººæ, Ìîíãîë óëñ þóãààí ìàíäóóëæ,
øàðûí øàøíàà ºíº óäòàë, áòàòãàæ... Áîãä ýçíèé õàìãèéã íèã¿¿ëñýí ºðøººõ
òààëàëä íèéë¿¿ëñ¿ãýé...” 131 ãýæýý.
Èéíõ¿¿ Áàâóóæàâ “¿õýõ ìºõºõèéã öºì õýâëèéí ãàäíà áîëãîæ” ýðýëõýãýýð
òýìöýõ ãýñýí ñàíàà íü äýâøèëòòýé õýðýã áîëîâ÷ öàã ¿å íü àëü ÷ òàëààð àâ÷
¿çñýí òààëàìæã¿é áàéæýý. ªâºð Ìîíãîëä Ìàíæ-Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí
ýñðýã äýãäñýí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ýð÷ õàðüæ, Õàëõàä
òîãòíîñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýýãýýð
õîéä óðäàõü õî¸ð ýçýðõýã ò¿ðýìãèé óëñàä á¿ðýí ýðõò áàéäëàà àâòîíîìèò óëñ
áîëòîë õÿçãààðëóóëààä áàñ öààøàà õýðõýõ íü ìýäýãäýõã¿é áàéñàí ¿å àæýý.
Õèàãòûí ãýðýýã áàðèìòëàí Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, Áàâóóæàâûã
ÿòãàí, ò¿¿íèé öýðã¿¿äèéã òàðààõààð ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, Ñýöýí õàí
àéìãèéí æàíæèí âàí Äîðæöýðýí íàðûã óäàà äàðàà òîìèëîí ÿâóóëñàí áîëîâ÷,
òóñ áîëñîíã¿é. Õàðèí ýöñèéí ä¿íä Áàâóóæàâ, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä õàðèëöàí
áèå áèåèéã ¿ë èòãýëöýõ áàéäëààñ áîëæ äàðóé äàéñàí áîëöãîîæýý. Áàâóóæàâ
õîðññîíäîî áîëæ ç¿¿í ç¿ãýýñ óóëãàëàí èðýõ ìàãàä ãýæ àéñàí Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçàð ç¿¿í õÿçãààðàà öàãäàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ áîëæýý.
Èíãýæ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð º÷èãäºðõºí ªâºð Ìîíãîëûã
÷ºëººë¿¿ëýõýýð ÿâóóëñàí öýðãèéí æàíæíóóäûí íýã áîëîõ Áàâóóæàâòàé
131
Óëñûí àðõèâ, 1-2-72.
96

ýâäðýí õàðèëöàí äàéñàãíàæ Áàâóóæàâûã “õóëãàé”, “äýýðì÷èí” ãýõýýñ ººðººð
íýðëýõýý áîëèâ. Ç¿¿í õÿçãààðûã ñýðãèéë¿¿ëýõýýð äºðâºí àéìãààñ óäàà äàðàà
3000 öýðãèéã òîìèëîí ñóóëãàæ, Ç¿¿í õÿçãààðûã ñýðãèéëýõ õýðãèéã ýðõëýõ
ñàéäààð õàòàí áààòàð Ìàãñàðæàâ, òóñëàí øèéòãýõ ñàéäààð ò¿ðýìãèé áààòàð
ã¿í Áàÿð íàðûã òîìèëîí àæèëëóóëæ áàéæýý. 132 Åð íü ÷ Áàâóóæàâ, Õàëõàä
õàëäàõ ÷èìýý áóé ãýäýã ìýäýýã Õàéëàð õîòîîñ ã¿í Öýíä Õ¿ðýý ð¿¿ óäàà
äàðàà ìýäýýëæ áàéæýý. Èéíõ¿¿ Áàâóóæàâ, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðòàé
ýâäðýëöýæ, ªâºð ìîíãîëûí íî¸äûí ç¿ãýýñ äýìæëýãã¿é õîöðîí, ¿é îëîí õÿòàä
öýðãèéí ýñðýã ãàíöààð òýìöýõýýñ ººð àðãàã¿é ìóõàðäìàë áàéäàëä îðæýý.
Àíõàíäàà ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí ëîçóíãèéí äîð çºâººð ãàð÷
èðñýí Áàâóóæàâûí òýìöýë ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý õàðãèñ øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ èðñíèéã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Öààøäàà Áàâóóæàâààñ Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã
ÿâóóëñàí òýìöýë íü Õÿòàäûí õóâüñãàëààð ò¿ëõýí óíàãàãäñàí áºãººä Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé çàíàë õîðñëûã øèíãýýñýí Ìàíæ ÷èí óãñààíû õààäûí ¸ñûã
ñýðãýýõèéã ýðìýëçýí ýíý çîðèëãîîð ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäòàé ñ¿ëáýý òîãòîîõ
çàìä õàëòèðàí îðæýý. Èéìýýñ ÷ Áàâóóæàâ öààøäàà Àð, ªâºð Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé äóíä äýìæëýã îëîîã¿é àæýý. Áàâóóæàâ, ªâºð Ìîíãîë÷óóäûí äóíä
òàðõààñàí óõóóëàí çàðëàõ áè÷ãýý “×èí óëñûí äýëõèé äàõèíûã ìàíäóóëàõ
àéìãèéí ò¿øìýë öýðãèéã åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéä Áàâóóæàâûí áè÷èã”
ãýñýí áàéõ áºãººä äîòîð íü “...õýðýâ ¿ñ ãýçãýý òàéðñàí õ¿ì¿¿í íàð áóé àâààñ
äàõèí òàâèãòóí. Õýðýâ äàõèí òàâèõã¿é á¿ãýýñ èõ áàãà íî¸ä àðäàä õ¿ðòýë ÿëãàí
áàéöààõã¿é öààçààð àâàà÷íà...” 133 ÃÝÕ ìýòýýð õóó÷èí ¸ñ ñóðòàõóóíûã ñýðãýýõèéã
îðîëäîí, àðä ò¿ìíèéã àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëñýí õàíäëàãà òóñæýý.
Ýíý ¿åñ ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð 1915 îíû ýõýýð Õÿòàäàä òóëãàñàí
“21 ç¿éëèéí øààðäëàãûí” òóõàé õýëýëöýýð õèéñýýð õýäýí ñàð áîëîõîä
Áýýæèíãèéí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí àâñàíã¿éä õ¿÷ õýðýãëýõýýð øèéäýæ,
îëîí ìÿíãàí öýðãèéã Ìàíæóóð áîëîí Øàíüäóíû ÷èãëýëýýð öºì öîõèí
îðóóëæýý. ¯¿íýýñ ñ¿ðä ñýí Þàíü Øè-Îàéí çàñãèéí ãàçàð àðãà áóþó ßïîíû
“21 ç¿éëèéí øààðäëàãûã” 1915 îíû 5-ð ñàðä õ¿ëýýí àâñàí àæýý. Ìºí ¿åýð 6-7
ìÿíãàí ìîðüò öýðýã êîìàíäëàí Þàíü Øè-Êàéí õàðãèñ äýãëýìèéã ìº÷ººðõºí
ÿâñàí Áàâóóæàâûã ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð àøèãëàõûã ýðìýëçýõã¿é
ºíãºðñºíã¿é. Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíààñ Áýýæèí äýõ Õààíò Îðîñûí ýë÷èí
Êðóïåíñêèéä ìýäýãäýõäýý, Ìèîðè õýìýýõ ÿïîí îôèöåð ýì÷èéí ä¿ðýýð
Áàâóóæàâòàé ó÷ðàí çýð çýâñýã áà ìºí㺠íàéð òàâèí ºãºõ ãýâ ãýæ ñîíñãîæ
áàéæýý. Êðóïåíñêèé ýíý ìýäýýã òýð äîð íü 1915 îíû 7-ð ñàðûí 6-íä
Ïåòåðáóðãò ÿàðàâ÷ëàí ìýäýãäýæ, Õ¿ðýý, Õàéëàð, ×àí÷óíä ñóóãàà äèïëîìàò
òºëººëºã÷èä人 íýãýí àäèë àíõààðóóëæýý. 134 Õàéëàðò ñóóãàà Îðîñûí äýä
êîíñóë Óñàòûé 1915 îíû 9-ð ñàðûí 24-íä “Ìàãàäòàé ìýäýý” ÕÝìýýí Ïåòåðáóðãò
ìýäýãäýõäýý, Áàâóóæàâûã ÿïîí÷óóä çýâñãýýð õàíãàæ áàéíà, ò¿¿íèé äýðãýä
132
̺í àðõèâ, 1-2-53:
133
Ìàãñàð õóðö. Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ, 3-ð äýâòýð.
134
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîùåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. 1937. Ò-8. ñ-3, ÷-1. 450-ð òàë.
97

áàðàà áîëîã÷äîîð 10 èë¿¿ ÿïîí õ¿íèéã ÿâóóëæýý ãýõ ìýòýýð áè÷æýý. 135 Íèëýýä
ñ¿¿ëõíýýð 1915 îíû 12-ð ñàðûí 14-íä Óñàòûé, Ïåòåðáóðãò ÿâóóëñàí ººð
íýãýí íóóö ìýäýýíäýý, ÿïîí÷óóäûã òóñàëíà áàéõàà õýìýýí “Áàâóóæàâ íýã èõ
íàéäàõã¿é ìýò” 136 ãýæ òýìäýãëýñýí àæýý.
ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàð Ìàíæ ÷èí óëñûí äýãëýìèéã ñýðãýýõèéã
ýðìýëçñýí Õÿòàäûí õàðãèñ çóó÷ õóäàëäàà÷èä õºðºíãºòºí áà ïîìåùèêóóä,
ìºí Ìîíãîëûí çàðèì ôåîäàëóóä, ò¿¿íèé äîòîð, ºìíºä Ãîðëîñûí íî¸í
Áàâóóæàâûã àøèãëàõûã îðîëäîæ áàéæýý.
Ýöñèéí ä¿íä Áàâóóæàâ, Õÿòàäûí öýðã¿¿äòýé “ýðýã÷èí ýìýã÷íýý” ¿çýõýýð
òóëàõ çàìûã ñîíãîí àâ÷ýý. Õÿòàäûí òàë ÷ Áàâóóæàâûã äàðóé äàðæ àâàõûã
ÿàðàâ÷ëàõ áîëîâ. Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàì 1915 îíüã 10-ð ñàðûí 15-íä Áýýæèí
äýõ Îðîñ ýë÷èí ñàéäàä ìýäýãäýõäýý, Áàâóóæàâûí ýñðýã öýðãèéã àíãè õóâààí
ìîðäóóëàâ, ìàíàé öýðãèéí àíãè Õàëõ, Áàðãûí àëèíä ÷ õàëäàõã¿é áîëíî
ãýäãèéã àíõààðóóëæýý.
Áàâóóæàâ 1915 îíû 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð äàâóó õ¿÷èò Õÿòàäûí öýðýãò
öîõèãäîí, Õàëõûí Åã¿çýð õóòàãòûí õèéä ð¿¿ çóãàäàí èðýõýä ò¿¿íèé õîéíîîñ
õÿòàä öýðã¿¿ä ¿ëäýí õººñººð Õàëõûí õèëèéã äàâæ, ìºíõ¿¿ õèéäýä öºìðºí
îðæýý. Ìîíãîë òîîëëûí 11-ð ñàðûí 15-íû ¿¿ðýýð Åã¿çýð õóòàãòûí õèéä ð¿¿
ãýíýò õÿòàä öýðã¿¿ä õ¿ð÷ èðýýä õ¿íèéã àëàí õÿäàæ ãàðëàà ãýæ “Ìîíãîëûí
ñîíèí áè÷èã” ìýäýýëñýí àæýý. Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû íýãýí áè÷èãò ¿çâýë,
1915 îíû ºâºë öàã Äóíäàä óëñûí öýðýã, ìîðüò õóëãàé Áàâóóæàâ íàðûã íýõýýð
ÿâíà õýìýýí øàëòãààöàí ñàéä Åã¿çýð õóòàãòûí ñ¿ìèéí ãàçðàà øóóä õ¿ð÷ èðýýä
ñ¿ì õèéäèéã ñ¿éòãýí ýä õºðºíãèéã öºëáºí àâñàí áà áàñ õàðüÿàò õóòàãòûã
àðâààä øàâü íàðûí õàìòààð áàðèí àâ÷ îäëîî ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã.
Õÿòàäûí öýðýã Õàëõûí õèëèéã äàâæ èéíõ¿¿ Åã¿çýðèéí õèéäèéã ýçëýí
àâìàãö, Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíààñ Õ¿ðýýíä ñóóãàà õÿòàä ñàéä ×ýíü Ëó-ä
ýñýðã¿¿öýë çàðëàæ, ýíý áîë Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýýíä õàðø ó÷ðûã
çààæ, õÿòàä öýðãèéã äàðóé ãýäðýã òàòàí ãàðãàæ, ó÷èðñàí õîõèðëûã òºëºõ áà
Åã¿çýð õóòàãòûã ñóëëóóëàõ øààðäëàãà òàâüæýý. ̺í Õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä
ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâ, 1915 îíû 11-ð ñàðûí ýõýýð Áýýæèí äýõ ýë÷èí ñàéä
Êðóïåíñêèéãýýð äàìæóóëàí Åã¿çýð õóòàãòûí õèéäýýñ Õÿòàäûí öýðãèéã äàðóé
òàòàí ãàðãàõûã Áýýæèíãèéè Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº õ¿÷ëýí øààðäóóëæ áàéæýý.
1915 îíû 11-ð ñàðûí 18-íä Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä õàðèó ºãºõ人, õýðýâ
ìîíãîë÷óóä Õàëõûí íóòàã äýýð íóóãäàí áóé Áàâóóæàâûã áàðüæ òóøààâàë,
ìàíàé öýðýã Åã¿çýðèéí õèéäýýñ ãàðàõàä áýëõýí áàéíà ãýæ Êðóïåíñêèéä
ìýäýãäæýý. Áýýæèí äýõ Îðîñûí äèïëîìàòóóä õàðèó ºãºõ人 Áàâóóæàâ áîë
õýäèéãýýð óðüä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò ¿éë÷èëæ ÿâñàí áîëîâ÷ îäîîäîî
õîëáîãäîë á¿ðýí òàñàðñàí ó÷ðûã Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìàíä õîéø ìýäýãäýõèéí
õàìò, Áàâóóæàâûí àìèéã áóñíèóëæ áîëîõã¿éã äàâõàð àíõààðóóëæ áàéæýý.
135
̺í òýíä.
136
̺í òýíä.
98

Ýöñèéí á¿ëýãò ýíý õýðýã þóãààð øóâòðàâ ãýâýë, Áàâóóæàâ ¿íýõýýð
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èäòàé õàðèëöàà ìóóäñàíû ó÷èð, Åã¿çýðèéí õèéäýýñ
Õàëõûí ã¿í ð¿¿ çóãàäñàíã¿é, õàðèí ç¿¿í òèéø Áàðãûí ç¿ã áóðóóëàí îäæýý.
Òýãýõäýý, Áàâóóæàâ íàð “Äóíäàä óëñ ëóãàà áàéëäààíûã ¿¿ñãýíý õýìýýãýýä ñàéä
Åã¿çýð õóòàãòûí ãàçðàà õàäãàëñàí ¿ëýìæõýí òîîíû áóó çýâñãèéã õ¿÷èðõýí
áóëààí àâ÷” 137 ÿâæýý. Õîéíîîñ íýõýæ èðñýí õÿòàä öýðã¿¿ä Áàâóóæàâûã áàðüæ
ýñ ÷àäñàíäàà òà÷üÿäàæ, Åã¿çýð õóòàãò Ãàëñàíäàøèéã áàðèâ÷ëàí àâ÷ õîéø
áóöæýý.
Òýð çàâñàð Áàâóóæàâ äàõèí ªâºð ìîíãîëäîî áóöàæ Õÿòàäûí
êîëîíè÷ëîã÷äûí ýñðýã òýìöëýý 1916 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ ÿâæýý.
Ò¿¿íèé îòðÿä Òàîíàíüôó, Ìóãäýí, ×àí÷óíû ðàéîíîîð õýäýí óäàà õÿòàä
öýðã¿¿äòýé áàéëäñàí áºãººä Ëèíüñèñÿíèé îð÷èì áîëñîí íýãýí òóëàëäààíä
Áàâóóæàâ äàéñíû ñóìàíä äàéðàãäàæ ìîðèíîîñ óíàæ íàñ ýöýñëýñíèé äàðàà 138
ò¿¿íèé öýðã¿¿ä ¯çýì÷èí çýðýã õîøóóäààð òàðõàí ñàðíèæýý. Áàâóóæàâûã
äàðñàí öýðã¿¿äýä Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷ èõ øàí õ¿ðòýýâ.
Áîãä õààíò Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí àìüäðàëä ãàðñàí ººð öýã ÷óõàë ¿éë
ÿâäàë áîë Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí 1915 îíû ýöñýýð Áýýæèí õîòíîî çîð÷ñîí
õýðýã ìºí.
Ñýöýí õàí, Áýýæèí çîð÷èõ ¿åýð Õÿòàäûí áàéäàë èõýýõýí ò¿ãø¿¿ðòýé
áàéæýý. Þàíü Øè-Êàé, õààíò ¸ñûã ñýðãýýí áàéãóóëàõ òóõàé çàðëàí
òóíõàãëàñíûã Õÿòàäûí äîòîðõè á¿õ äýâøèëò õ¿÷èí ýñýðã¿¿öýí òýìöæýý.
Èíãýæ Þàíü Øè-Êàé Õÿòàäûí äîòîð àðä èðãýíèé äàéíûã äýãäýýæ, ººðèéí
õàðãèñ í¿¿ð öàðàéã á¿ðíýý èë÷èëæýý.
Õàëõûí äºðâºí õàíû íýã, Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä áºãººä Õàëõûí
íºëºº á¿õèé òîì ôåîäàë Íàâààííýðýí õýäèéãýýð Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èä
Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíû õàðèó áýëýã õ¿ðãýõýýð Áýýæèí çîð÷ñîí áîëîâ÷,
äàøðàìä íü òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñûã á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí
õýìæýýíä àéë÷ëàëò õèéæ áàéãààãàà ¿ç¿¿ëæ, Õÿòàä-Ìîíãîëûí õàðèëöààã
õàðèëöàí òýãø ýðõèéí ¿íäñýí äýýð õîéøèä ñàéæðóóëàõ çîðèëãûã ºìíºº
òàâüæýý.
Ñýöýí õàí, Íàâààííýðýí íàð Õ¿ðýýíýýñ ºìíº ç¿ò ºðòººëºí ìîðäîæ 1915
îíû 12-ð ñàðûí ýõýýð Õàëõ, Ѻíºä íóòãèéí çààã áîëîõ Ýðýýí äàâñ íóóðûí
ãàçàð î÷òîë Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí èëãýýñýí ò¿øìýë öýðýã á¿ãä 50 õ¿í
òîñîæ èðæýý. Òýä öààøàà ÿâñààð ×óóëàëò õààëãà äºõºæ î÷èõîä ìºí õîòûí
ñàéä áàñ ò¿øìýë öýðýã 21 õ¿íèéã ãàðãàæ òºëººíºº àìàð ýð¿¿ëæ áýëýã
áàðüæýý. Íàâààííýðýí íàð ìºí îíû 12-ð ñàðûí äóíäóóð Õÿòàäûí Íèéñëýë
Áýýæèíä õ¿ðýëöýí èðýýä Äóíäàä Èðãýí óëñûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äòýé çîëãîí
õýä õîíîæýý. Ýíý çàâñàð Íàâààííýðýí íàðûã Áýýæèíä î÷íî ãýæ ìýäýýã¿é
áàéñàí Õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð, íýã òàëààð, Íàâààííýðýíãèéí àëõàì
137
ÁÍÌÀÓ-ûí àðõèâ, 5-29-7.
138
Õàðáèíñêèé ìåñòíèê, 5 îêòÿáðÿ 1916 ã.
99

á¿ðèéã õÿíàæ, íºãºº òàëààð ò¿¿ãýýð Õ¿ðýýíýý Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò
äóðã¿éöëýý èëýðõèéæ áàéâ, “..áèäýíòýé óðüä÷èëàí çºâëºëã¿éãýýð”... 139 Õÿòàäòàé
èíãýæ õàðèëöàæ áàéãàà ÿâäàë òóñã¿é ãýäãèéã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä õýëæ
ñýíõð¿¿ëáýë çîõèíî ãýæ Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä, Õ¿ðýýíä ñóóãàà
êîíñóë Ìèëëåðò 1915 îíû 12-ð ñàðûí 30-íä ìýäýãäýæ 140 áèëýý. Õ¿ðýýíä ñóóãàà
îðîñ ýë÷èíä Ïåòåðáóðãýýñ óòàñ öîõèõäîî, “Ñýöýí õàí õÿòàäóóäòàé õèéñýí
ÿðèàíûõàà òóõàé ìýäýãäýæ áàéõ òàëààð” ñàíàìæèéí õóóäñûã Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàðò ºãºõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. “Õÿòàäûí õààíò ¸ñûã Ìîíãîë õ¿ëýýí
çºâøººðºõ íü óëñ òºðèéí à÷ õîëáîãäîëã¿é ç¿éë þì” ãýæ òýðõ¿¿ óòñàíä áàñ
òýìäýãëýæýý. Òýð çàâñàð êîíñóë Ìèëëåð, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èäòàé äýýðõ
çààâðûí äàãóó ÿðèëöñàí áºãººä ìîíãîë òàë ÷ ò¿¿íèé õýëñíèéã õ¿ëýýí àâ÷ 1915
îíû 12-ð ñàðûí 27-íä Ãàäààä ÿàìíààñ Áýýæèí ð¿¿ Ñýöýí õàíä óòàñ öàõèõäîî,
ò¿¿ãýýð Îðîñûí ýë÷èíòýé óóëçàõ õýðýãòýé ãýæ çààâàð ºãºâ. ̺í óòàñíû äîòîð
“Áýýæèíä Åã¿çýð õóòàãò ëóãàà ó÷èðìàãö...ýìýýõ ÿâäàëã¿é äàðóé íóòàã áóöâààñ
çîõèõûã íàðèéâ÷ëàí õýëýõ àæààìóó” 141 ãýæýý. Åã¿çýð õóòàãòûã Áàâóóæàâûí
ÿâäëààñ áîëæ, Õÿòàäûí öýðã¿¿ä áàðèâ÷ëàí àâ÷ ÿâàõàä ò¿¿íèéã Ãàäààä
ìîíãîëîîñ óðâàâ ãýõ ìýò öóóðõàë ÿðèà ñîíèí õýâëýëä ãàðñàí áºãººä Åã¿çýð
õóòàãò ººðºº ÷ íàìàéã èíãýæ áîäîæ ìàãàä õýìýýí Áîãä ãýãýýíýýñ àéæ ýìýýæ
áàéâ. Áýýæèíä Íàâààííýðýí íàð èðýýä õýä õîíîñíû äàðàà Åã¿çýð õóòàãòòàé
àíõ ó÷èðñàí òóõàéãàà õîéø ìýäýãäýõäýý, “Áèä íàð àðãàã¿é öýðãèéí õ¿÷èíä
äàðëàãäàí èðæ õýðõýõ ó÷ðûã îëîõã¿é àðãà áàðàãäàí áóé òóë òà íàð ìàíûã
Áîãä ýçýíä ìºðã¿¿ëæ, áóðõàí øàøèí áà îëîí øàâü íàð ëóãàà ó÷ðóóëæ õàéðëà
õýìýýí ãàøóóäàí áóé...” 142 ãýæ Åã¿çýð õóòàãòûí õýëñíèéã òýìäýãëýæýý.
1916 îíû øèíèéí 8-íä ñýöýí õàí Íàâààííýðýí, Äóíäàä Èðãýí óëñûí
åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øè-êàéä áàðààëõàõàä Þàíü Øè-êàé, Õÿòàä-Ìîíãîëûí
õàðèëöààíû òóõàé õºíäºæ õýëýõäýý, “×èí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä íýãýíò
ñàìóóðóóëñàí áîëîâ÷, óãààñ áèä íýãýí ãýðèéí óëñ òóë íàéðàìäëûã óëìààð
çóçààòãàí, ÷àäàõûí ÷èíýýãýýð ÷àðìàéæ, ãàäààä óëñàä ýðõ àøãàà àëäàõã¿éã
õè÷ýýñ¿ãýé” 143 ãýæýý.
1916 îíû 1-ð ñàðûí äóíäóóð Íàâààííýðýí, Áýýæèí äýõ îðîñ ýë÷èí ñàéä
Êðóïåíñêèéòýé óóëçæýý. Êðóïåíñêèé ÿðèàíû õàà äàøðàìä õýëýõäýý ýíä
Áýýæèíä èõ ë ñîíîð ñýðýìæòýé áàéëã¿é ãîðüã¿é, ýíä ñóóæ áóé õàð÷èí ã¿í
ÿíñýííîðîâ, áàñ áóñ ºâºð ìîíãîë íî¸ä, òóõàéëáàë, Õàéñàí ã¿í, Óäàé, Íàÿíò
âàí íàðò èòãýõ õýðýãã¿é ãýæ çºâëºæýý. 144 Ýë÷èí öààø íü, òà Õÿòàäûí çàñãèéí
ãàçàðòàé ÿìàð õýëýëöýýð õèéæ áàéíà âý? ãýæ Ñýöýí õàíààñ àñóóõàä Ñýöýí
õàí “õÿòàäóóäòàé ÿìàð íýã õýëýëöýýð õèéñýí ÿâäàë îãòã¿é” ãýæ õàðèóëæýý.
139
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. 1937. Ò-9, ñ-3. 774-ð òàë.
140
Óëñûí àðõèâ. Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí öàõèëãààí óòàñíû äàíñ.
141
̺í òýíä.
142
̺í àðõèâ, 5-29-4.
143
̺í àðõèâ, Áîãä Ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí óòàñíû äàíñ.
144
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîùåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Ò-10, ñ-3. 1939. 264-ð òàë.
100

¯íýíäýý ÷ Ñýöýí õàí ÿìàð íýã õýëýëöýýð õèéãýýã¿é þì.
Õýä¿éãýýð Ñýöýí õàí òóñãàéëàí õýëýëöýýð õèéãýýã¿é áîëîâ÷, Õÿòàäûí
åðºíõèéëºã÷èä Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí áýëýã õ¿ðãýæ Áýýæèíãèéí òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿äòýé óóëçñàí ÿâäàë Õÿòàä, Ìîíãîëûí õàðèëöààíû àñóóäëûã
ÿðèëöàõã¿é, ñàíàëàà ñîëèëöîõã¿éãýýð ºíãºðºõ õýðýã áèø áàéâ. Èéì ÷ ó÷ðààñ
Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð óðüä Áîãä ãýãýýíèé óäàà äàðàà õ¿ëýýí àâààã¿é
òàìãà ºðãºìæëºëèéã Íàâààííýðýíãýýð äàìæóóëàí ºãºõ ÿâóóëëàãà õèéæýý.
1916 îíû 1-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð åðºíõèéëºã÷, Õàð÷èí âàíã çàðæ Ñýöýí õàíä
õýë¿¿ëñýí íü “Îäîî ñàéä áèåýð èðæ íàéðàìäëûã çóçààòãàí á¿õèé õýðýã òóë
òàìãà ºðãºìæëºë, áýëýã ç¿éëèéã òà íàðààð õ¿ðã¿¿ëñ¿ãýé” 145 ãýâ. Õÿòàäûí
åðºíõèéëºã÷èéí ýíý ¿ãèéã äàìæóóëàí Õàð÷èí âàí ºã¿¿ëýõäýý, “ýíý ç¿éëèéã
õ¿ëýýí àâàõàä åð Ãàäààä ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò õàðøëàëòàé ãàçàðã¿é...
ýíýõ¿¿ òàìãà áîë... çàñàã òàìãà áóñ òóë, õýðýãëýõ ýñýõ ººðèéí äóð áîëîõ áà
×èí óëñûí õààí áîëáààñ 18 òàìãàòàé àñàí àæýý...” 146 ãýõ ìýòýýð Ñýöýí õàíä
çºâëºñºí áèëýý. ¯¿íèéã õýðõýõ òóõàé Íàâààííýðýí Õ¿ðýýíýýñ ëàâëàõàä
õàðèó èðñýí íü: “Õÿíàâààñ ýíýõ¿¿ òàìãà ºðãºìæëºëèéã ãóðâàí ýòãýýäèéí
ãýðýý áè÷èãò òîäîðõîéëîí çààñàí ¿ã ¿ñýãã¿é òóë, õ¿ëýýí àâ÷ ÷àäàõã¿é õýìýýí
óðüä íýãýíò õàðèó áè÷èã ÿâóóëààä áóé...ýíý ìýò àëáàí õýðýã õýëýëöýõ ýðõã¿é
õýìýýí õàðèó õýëýõ...” 147 õýðýãòýé ãýæýý.
Èíãýæ Íàâààííýðýí, Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí òàìãà ºðãºìæëºëèéã
àâàõààñ òàòãàëçñàí íü Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ, Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã
ºíãºí äýýð õ¿ëýýñýí áîëîâ÷, ¿íýí õýðýã äýýð ò¿¿íèéã õ¿ëýýõãóé, åð Õÿòàäààñ
õàðààò áóñ áàéõûã îðîëäñîí õýðýã þì.
1916 îíû ýõýýð Ñýöýí õàí õàìò äàãàëäàæ ÿâñàí Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéä
Æàìúÿíäîðæ òýðã¿¿òýé àðâààä áàðàà áîëîãñäîî àâ÷, ìºí Åã¿çýð õóòàãòûí
õàìòààð íóòàã áóöæýý.
Öààøäûí ¿éë ÿâäëààñ ¿çâýë, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Õÿòàäòàé àëü
áîëîõîîð òýãø ýðõèéí ¿¿äíýýñ õàðèëöààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã ìýðèéñýýð
áàéæýý. Æèøýý íü, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä óëñûí åðºíõèèëºã÷ Þàíü Øèêàé
1916 îíû 6-ð ñàðä íàñ áàðæ ò¿¿íèé îðûã, Ëè Þàíü-õóí çàëãàìæëàõàä
Æèáçóíäàìáà õóòàãò áàÿðûí öàõèëãààí ÿâóóëàõäàà, “Äóíäàä Èðãýí óëñ áàÿí
èäýðõãýýð äýãæèí ìàíäàõ áà Äóíäàä, Ìîíãîëûí íàéðàìäàë ¿¿ðä çóçààðàõûã
¿íýíõ¿¿ãýýñ õ¿ñýí çàëáèðíà” 148 ãýæýý. Ýíý íü Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð òóñ òóñäàà
óëñ áºãººä õîéøèä ÷ òóñãààð áàéæ íàéðàìäàëòàé îðøú¸ ãýñýí ñàíàà ìºí.
Õàðèó óòñàíä Ëè Þàíü-Õóí áè÷èõäýý: “Ýðõýã÷ õààí... õýìæýýò ýçýðõëýë á¿õèé
óëñàà áàòàòãàæ õàðèëöààíä çàâøààí áîëãîõûã íýí ÷ ýðìýëçýí... ñ¿ñëýâ” 149 ãýæ
òýìäýãëýæýý.
145
Óëñûí àðõèâ, Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí öàõèëãààí óòàñ.
146
̺í òýíä.
147
̺í òýíä.
148
Óëñûí àðõèâ, Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí öàõèëãààí óòàñíû äàíñ.
149
̺í òýíä.
101

Öààøäàà, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí óëñûã òóñãààð óëñûí äàéòàé
òàâèõ îðîëäëîãî áà Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ Õàëõ Ìîíãîëûã ýðõýíäýý
á¿ðýí îðóóëæ àâàõ ýðìýëçýë àÿíäàà õàðøèëäñààð áàéâ.
1916 îíû íàìàð ×ýíü Ëó, Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð øààðäëàãà òàâèõäàà,
ãóðâàí óëñûí ãýðýýãýýð “Àâòîíîìèò çàñàã” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéòàë,
“Ìîíãîëûí çàñàã” õýìýýõ ¿ã õýâýýð õýðýãëýñýýð áàéãààã äàðóé çîãñîîñóãàé
ãýæ àíõààðóóëæýý. 150
Ýíý ìýòýýð Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëòîé
õîëáîãäîëòîé àëü á¿õ íýð òîìü¸î, ¿ã ñýëòèéã àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìòààñ
àâ÷ õàÿóëàõûã õººöºëäºæ áàéñàí áàéíà. Ãýâ÷, Õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéí
ýíý îðîëäëîãî ýçã¿é õýýð õàøãèðàõ àäèë õîîñîí öóóðèà áîëæ ºíãºðñººð áàéâ.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, Áýýæèíãèéí ýíý ìýò øààðäëàãûã õ¿ëýýí
àâàõ íü áàéòóãàé, ò¿¿íýýñ îãò õàìààã¿éãýýð, á¿ðýí ýðõò óëñûí áàéäëààð
ººðèéí äîòîîä ãàäààä àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõèéã îðîëäîæ ¿å ¿å àìæèëò
îëæ áàéæýý. Æèøýý íü 1916 îíû íàìàð Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð, Õ¿ðýýíä
ñóóã÷ õÿòàä ñàéä ×ýíü Ëó-ã áèå ºâäñºí ó÷èð ãýäðýã òàòàæ, ò¿¿íèé îðîíä
Âýíü Þí ãýã÷èéã òîìèëîí èð¿¿ëýõ ãýõýä, Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàì òýð õ¿íèéã
õ¿ëýýí àâàõã¿é ãýæ òàòãàëçñàí áºãººä ýíý òóõàé ýñýðã¿¿öëèéí íîò áè÷èãò
ºã¿¿ëýõäýý, “Òàíàé ýíý õ¿í áîë óðüä ªâºð ìîíãîëä Ãàíæóóð ãýãýýíèéã àëàõàä
îðîëöñîí ýòãýýä ìºíèé òóë ººð øóäàðãà õ¿íèéã òîìèëíî óó” 151 ãýæýý.
Èéìä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçà𠺺ð õ¿í îëòîë, ×ýíü Ëó-ã íýã õýñýã
áàéëãàõààñ ººð àðãàã¿é áîëæýý. Öààøèä, 1917 îíû 8-ð ñàðä Àíòàíòûí ýâñëèéí
øààðäëàãààð Äóíäàä Èðãýí óëñ Ãåðìàíä äàéí çàðëàæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí
Õ¿ðýýí äýõ ñàéä ×ýíü Ëó, òóñ Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí õîðîîãîîð íààø öààø
íýâòðýõ ìýäýýã õÿíóóëæ áàéõ øààðäëàãà òàâüñíûã Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð õ¿ëýýæ àâñàíã¿é íÿöààæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí òýìöëèéã íü Ãàäààä ìîíãîëûí àâòîíîìèò
óëñûí ýðõèéí õýìæýýíä Õààíò Îðîñ àëü áîëîõîîð äýìæèæ, ººðèéí íºëººã
óëàì áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÿíç á¿ðèéí àðãà õýìæýýã Áýýæèíãèéí äýãëýìòýé
ºðñºëäºí àâ÷ áàéæýý.
1915 îíû íàìàð Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð, õî¸ð óëñûí ã¿í íàéðûã
óëàì çóçààòãàõ çîðèëãîîð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý ñóóã÷ êîíñóëûí ãàçðûã åðºíõèé
êîíñóëûí ãàçàð áîëãîæýý.
Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð íü Îðîñ, Ìîíãîë, Äóíäàä ãóðâàí óëñûí
ãýðýý áàéãóóëàõàä îðîëöñîí Ìîíãîëûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéä, øàäàð ñàéä,
ýðäýíý æîíîí áýéñ Øèðíýíäàìäèíä Àííûí òýðã¿¿í çýðãèéí ýðäýíý îäîí,
îðõèìæ, òóñëàí øèéòãýõ” ñàéä, Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä õè÷ýýíã¿é ã¿í
Öýðýíäîðæèä Ñòàíèñëàâûí òýðã¿¿í çýðãèéí ýðäýíý îäîí, îðõèìæ, òóñëàí
øèéòãýõ ò¿øìýë, Öýðãèéí ÿàìíû ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë ã¿íãèéí çýðýã Îðèìïèë,
150
̺í àðõèâ, 1-36-65.
151
̺í àðõèâ, 1-36-72.
102

Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë çàéñàí Ñàíæìÿòàâ íàðò Ñòàíèñëàâûí ãóðàâäóãààð
çýðãèéí ýðäýíèéí îäîí òóñ òóñ 1916 îíû Ç-ð ñàðä øàãíàæýý.
1916 îíû õàâàð Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, Õèàãò õîòíîî Îðîñûí äýä
êîíñóëûí ãàçàð áàéãóóëàõ çºâøººðëèéã Õààíò Îðîñ óëñàä ºã÷ýý. Ýíý áîë
Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýë ¸ñ òºäèé áîëîõûã õàðóóëñàí áàñ íýã áàðèìò ìºí.
1916 îíû íàìàð Õ¿ðýýíä ñóóãàà åðºíõèé êîíñóë À.Ìèëëåðûí îðîíä åðºíõèé
êîíñóëîîð, óã àëáàí áè÷èãò äóðäñàíààð, “Ñòàòñêèé ñîâåòíèê Àðêàäèé õýìýýõ
Îðëîâ” õ¿ðýëöýí èðæ Áîãä ãýãýýíä áàðààëõàí, óëñûí áè÷ãýý áàðüæýý.
Øèíýýð èðñýí êîíñóë Îðëîâ óðüä Èðàíû Òåáðèç õîòîä Õààíò Îðîñûã
òºëººëºí ñóóæ àãñàí åðºíõèé êîíñóë áàéæýý.
Ýíý ¿åýð, ººðººð õýëáýë, äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äóíäààñ ýõëýí Õààíò
Îðîñûí íºëºº îëîí óëñûí òàëáàð äýýð òóõàéëáàë, Àëñ Äîðíî äàõèíä ñ¿ðõèé
áóóð÷ èðýõèéí ñàöóó Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñ, ßïîí ìýò áóñàä ã¿ðíèé
íºëºº áýõæèæ èðæýý. Ýäãýýð ã¿ðýí, Õààíò Îðîñûí õ¿÷ äîðîéòîæ èðñíèéã
äàëèìäóóëàí ººðñäèéí íºëººã Àëñ Äîðíî äàõèí, ìºí Ìîíãîë îðîíä òýëæ
ºðãºòãºõèéã óëàì øóðãóó õººöºëäºõ áîëæýý.
Îëîí óëñûí áàéäëûí èéì ººð÷ëºëòèéã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä àøèãëàæ,
Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéò òàÿãäàí õàÿõûã õè÷ýýæ îðîëäîí áàéâ. ¯¿íèé
íýã áàðèìò íü, Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû çîõèîí áàéãóóëàëòûã óëàì íàðèéñãàí
ººð÷èëñºí õýðýã ìºí. 1916 îíû ýõýýð òóñ ÿàìíàà òºâèéí õýëòýñ, ºìíºä õýëòýñ,
óìàðä õýëòýñ íýýí òóñ òóñàä íü òîäîðõîé àæëûí õóâààðèéã áàòàëñàí áèëýý. 152
Ìîíãîëûí ãàäààä ÿàìíû çîõèîí áàéãóóëàëò íàðèéññàí ÿâäàë õ¿÷ýýð òóëãàñàí
Õèàãòûí ãýðýý õºñºðäñºíèé áàñ íÝà ãýð÷ ìºí áºãººä áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð
íü ãàäààä äàõèíòàé õàðèëöààãàà ºðãºòãºõººð áýëòãýæ áàéñíû èëðýë áîëæýý.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Õèàãòûí ãýðýýã ñàíàâàë, ìºíõ¿¿ ãýðýý ¸ñîîð Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñààñ ãàäààäòàé õàðèëöàõ ýðõ íü çàðèì òàëààð õÿçãààðëàãäñàí
áîëîâ÷, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ò¿¿íèéã àëü áîëîõîîð òîéðîí ãàð÷ áàéâ. Óã
ãýðýýíä çààñíààð Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ àâòîíîìèò Õàëõ
Ìîíãîë óëñ áîë óëñ òºðèéí áóñ àñóóäëààð ÿìàð ÷ ãàäààä óëñóóäòàé õàðèëöàõ
ýðõèéã õàäãàëæ õîöîð÷ýý. Ãýòýë Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð óëñ òºðèéí
àñóóäëààð ÷ Õààíò Îðîñòîé ¿ðãýëæëýí õàðèëöñààð áàéâ.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð àëü áîëîõîîð òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõûã
ýðìýëçýí òýìöýë ÿâóóëàõûí õàìò öàã ýðãýâýë, óëñûíõàà á¿ðýí ýðõò áàéäëûã
äàõèí ñýðãýýõýä áýëõýí áàéæýý. Ãýâ÷ èìïåðèàëèñò àëèâ íýã ã¿ðíèéã ò¿øèæ
á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëîî îëíî ãýäýã ¿ë ã¿éöýëäýõ ñàíààøðàë ìºí áîëîõûã
àìüäðàë óäàõã¿é õàðóóëæ ºã÷ýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õÿçãààðëàñàí 1915 îíû
Õèàãòûí õýëýëöýýðýýñ õîéø Îêòÿáðèéí àãóó èõ ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿëñàí
1917 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Ìîíãîë, Õÿòàä Îðîñ ãóðâàí óëñûí õàðèëöàà
èéìýðõ¿¿ ÷èãëýëýýð ÿâàãäàæ áàéæýý.
152
Óëñûí àðõèâ, I-41-99.
103

ÁÎÃÄ ÕÀÀÍÒ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËÀË,
ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÀÆ ÁÀÉÄÀË, ÒÝÌÖÝË ÕªÄªËêªÍ
(1911-1917)
1. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëàìæ, äîòîîä áîäëîãî
Àãóó èõ Ëåíèíèé çààí õýëñíýýð Îðîñûí 1905-1907 îíû õóâüñãàëò
õºäºë㺺í íèéò êîëîíè áà õàðààò îðíóóäûí àðä ò¿ìíèéã èìïåðèàëèçì,
êîëîíè÷ëîë, ôåîäàëèçìûí ýñðýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº òýìöýëä çîðèãæóóëñàí öîãò óðèà áîëñîí àæýý. Ýíýõ¿¿ õóâüñãàëûí
íºëººãººð ºðíºñºí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911-1912 îíû ¿íäýñíèé
÷ºëººëëèéí õºäºë㺺íèé øèíý ºðíºëòèéí ¿ð ä¿íä Ìîíãîëä Ìàíæ-Õÿòàäûí
îëîí æèëèéí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì íóðàí óíàæ, òóñ îðíû óëñ òºðèéí òóñãààð
òîãòíîë ñýðãýí òóíõàãëàãäæýý.
ªã¿¿ëýãäýæ áóé ¿åä àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ºìíº
äýëõèé äàÿàð íýëýíõ¿éä èìïåðèàëèçì íî¸ðõîæ áàéñàí ò¿ìýí áýðõøýýëòýé
íºõöºëä æèæèã ¿íäýñòýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë èéì ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí
íü ¿íýõýýð ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë ã¿í ã¿íçãèé áîëîõûã òîäîðõîéëæ áàéíà.
1911 îíä Õàëõ ìîíãîëä Ìàíæ-Õÿòàäûí êîëîí÷ëîëûí äýãëýì óñòàæ,
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé óëñ áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýðýã áîëæýý. Ìîíãîë÷óóä òóñãàé áàðèìò áè÷èãò
òýìäýãëýñíýýð, “Ìàíæèéí áîîë àõóé” öàã íýãýíò ºíãºð÷ “óìàð ç¿ãèéí äýëõèé
äàõèí, îðîí ãàçðûã óóë ýçýí íü õóâààí àâ÷ á¿ðýí á¿òýí áîëãîí” áàòàëæýý.
Òýð ¿åýñ ìîíãîë÷óóä xapèéí Ìàíæ-Õÿòàäûí ò¿øìýäýä çàõèðàãäàõàà áîëüæ
ººðñ人 óëñ îðíûõîî ýðõ ìýäëèéã áàðèõ áîëîâ.
Ìîíãîë äàõü Ìàíæ-Õÿòàäûè êîëîíè÷ëîë ìºõñºí íü ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîë ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý áîë ¿ëýìæ çàðäàë ñ¿éòãýë ãàðãàæ, àðä ò¿ìíèéã
äàðàíãóéëàã÷ õàðèéí ýçýðõýã àìáàí ñàéä ò¿øìýäèéí ÿàìä òàòàí áóóãäàæ,
òýäíèé õàðãèñ õýðöãèé ààøèëæ äóðààð çàãíàõ ÿâäàë ýöýñ áîëîâ. Ýíý áîë
ìàíæèéí îëîí òºðëèéí àëáà ãóâ÷óóð, ºðòºº õàðóóëóóä óñòãàãäñàí õýðýã.
Ò¿¿í÷ëýí, Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Õîâä, Óëèàñòàé; Õ¿ðýýí äýõ ìàíæèéí àëáàíû
¿ðæèë ñ¿ðýã, Äàðèãàíãà äàõü ìàíæ õààíû ñ¿ðýã á¿ãä íèéëñýí îëîí ìÿíãàí
ìàëûã õóðààí àâ÷ óëñûí ñàíä îðóóëñàí àæýý.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé õºëººð õÿòàäûí íèëýýä îëîí òîîíû
øóíàõàé õóäàëäàà÷èä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä Õàëõûí õÿçãààðààñ ä¿ðâýí çàéëæýý.
Ä¿ðâýæ ýñ àìæñàí çàðèì íü áîññîí àðäóóäàä ýä õºðºí㺺 áóëààëãàæ, ºðèéí
äàíñ õàðààãàà øàòààëãàæ áàéñàí ÿâäàë áèé. Ìîíãîëûí ãàçàð øîðîîí äýýð
¿ëäñýí õÿòàäûí õóäàëäàà÷äûí õýðöãèé äîãøèí àâèð îìîã íü äàðàãäæýý.
104

¯¿íýýñ ¿çýõýä, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäñýíèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺í
òàëààð ºíãºðñºíã¿é, îëîí æèëèéí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì óñòãàãäàæ,
Ìàíæèéí àëáà ãóâ÷óóðûã òºëºõ ÿâäàë á¿ðìºñºí çîãñîâ. ̺í ýíý òýìöýë
Õÿòàäûí õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëä õàòóó öîõèëò áîëîâ.
Ãýâ÷, ýíý áîë ò¿ð çóóðûí àìñõèéëòýýñ õýòýðñýíã¿é. Ó÷èð íü òóñ îðíû
äîòîð àíãèéí áà ¿íäñýíèé äàðëàë õýâýýð ¿ëäæýý.
Ìîíãîëûí õàð øàð ôåîäàëóóä, àðäóóäûí ¿íäñýíèé ÷ºëººëèéí
õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íã ººðñäèéí àíãèéí ñîíèðõëûí äàãóó àøèãëàí øàøèí
òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëñàí áèëýý.
Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ áîë åðèéí
ôåîäàëûí óëñ ìºí. Øàøíû òîëãîéëîã÷ òºðèéí ýðõèéã õîñëîí áàðüäàã ¸ñ
äýëõèé äàõèíû ò¿¿õíýý õîâîð òîõèîëääîã ¿çýãäýë áºãººä èéì ÿâäàë øàðûí
øàøèí èõýä äýëãýðñýí Ìîíãîë îðîíä ãàðñàí íü îéëãîìæòîé õýðýã. Øèíý
òóòàì òóíõàãëàãäñàí Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí æîëîîã øàðûí øàøíû
òîëãîéëîã÷ àòãàñàí ÿâäàë òóñ îðíû äîòîð øàøèí õèéãýýä øàð ôåîäàëûí
íºëººã íýìýãä¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñíîîñ ãàäíà, ôåîäàëûí àíãèéí áîäëîãûã
“òýíãýð áóðõíû” íýðèéí ºìíººñ ÿâóóëàõàä àÿòàé ñàéõàí áîëîìæèéã ºã÷ýý.
Ìîíãîëä õàìæëàãàò ¸ñûã õýâýýð õàäãàëàõ, íèéò ôåîäàë àíãèéí ýðõ àøèãò
¿éë÷ëýõ ÿâäàë Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ãîë çîðèëãî áîëîí òàâèãäæýý.
Øàøèí òºðèéí òîëãîéëîã÷ Æèáçóíäàìáà õóòàãò, õýìæýýã¿é ýðõýýð
õàíãàãäæýý. Àëèâàà ÿàì áàéãóóëàõ, òàòàõ, ñàéä ò¿øìýäèéã òîìèëîõ,
îãöðóóëàõ, äàéí çàðëàõ, íàéðàìäàë òîãòîîõ, àëàõ ºðøººõ ãýõ ìýòèéí äýýä
ýðõ Áîãä õààíû ãàðò òºâëºð÷, ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèé “óëààí áèéðýýð öîõñîíû” äàðàà
óëñûí ÷óõàë àëáàí õýðã¿¿ä ñàÿ äàãàí øèéòãýãääýã áîëæýý.
ªìíºõ á¿ëã¿¿äýä ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí
áàéãóóëàë àíõëàí Äîòîîä, Ãàäààä, Ñàí, Ø¿¿õ, Öýðãèéí ãýõ ìýò òàâàí ÿàìíààñ
á¿ðýëäýí òîãòñîí àæýý.
Ìîíãîë óëñûí òýðã¿¿í Áîãä õààí Æèáçóíäàìáà, íèéò ôåîäàë àíãèéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý øàð ôåîäàëóóäûí òºëºº íýí ÷ èõýýð ñàíàà
òàâüæ áàéâ.
Øàð ôåîäàëóóä, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàí àíõíû ºäðººñ
ýõëýí òºðèéí ÷óõàë àëáàí ÿàìíû ºíäºð òóøààëä òîìèëîãäîæ áèëýý. Òýä
íýãýíò îëñîí ýðõ òóøààëàà àõèóëæ, ñ¿ð íºëººãºº óëàì íýìýãä¿¿ëýõýä çàñãèéí
òýðã¿¿í Áîãä õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä ò¿øèãëýæ áàéñàí áà Áîãä ãýãýýí ÷
òýäíèé ýðìýëçëèéã àëü áîëîõîîð õàðãàëçàæ, ººðèéí õèéãýýä øàðûí øàøíû
ýðõ äàðõûã ºðãºòãºõ òàëààð öàã ÿìàãò àíõààðàë òàâüæ èðæýý. Èéíõ¿¿ øàøèí
òºð õî¸ð íýã õ¿íèé ãàðò òºâëºð÷ýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðò òºðèéí ÷óõàë àëáàí òóøààë õ¿ëýýñýí
øàð ôåîäàëóóä ãýâýë, þóíû ºìíº äà ëàì Öýðýí÷èìýä îðíî. ¯¿íèé ºìíºõ
á¿ëã¿¿äýä ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð, àíõ òàâàí ÿàìûã çîõèîí áàéãóóëàõàä äàà ëàìûí
òîëãîéëñîí Äîòîîä, ÿàì òýðã¿¿ëýõ ÿàì ãýãäýæ áóñàä ÿàìäûã çàõèð÷ áàéñàí
àæýý. Ãýòýë, õàð ôåîäàëóóäûí ç¿ãýýñ ýñýðã¿¿öýë, ¿ã ºã¿¿ëýë ãàð÷ èðýõýä,
105

1912 îíû äóíäóóð Á¿ãä õýðãèéã åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàì áóþó íýã ¸ñíû Ñàéä
íàðûí çºâëºëèéã áàéãóóëæ, õàð ôåîäàë ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãýýð
òîëãîéëóóëñàí þì. Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ áàðèã÷äûí äîòðîîñ
“Äîòîîä ÿàìíû ñàéä äà ëàì Öýðýí÷èìýä... ýðõ õ¿÷íèé òàëààð áóñàä
îëîí ñàéäûã øóóä äàðàíãóéëæ èðñýí ó÷èð, áóñàä ñàéä íî¸äûí ç¿ãýýñ
Öýðýí÷èìýäèéí õýòýðõèé ýðõ ñ¿ðèéã áóðóóøààí õÿçãààðëàæ, íî¸äûí àíãèéã
òýðã¿¿ë¿¿ëýõ áîëãîõûí òóëä íóóöààð çºâëºë õèéæ, Áîãä õààíòíàà àéëòãàí
1912 îí áóþó Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸ðäóãààð îí äîëîîí ñàðä ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýíã Åðºíõèé ñàéäûí òóøààëä äýâø¿¿ëñýí...” 153 àæýý.
Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàì áàéãóóëàãäñàíààð õàð øàð ôåîäàëóóäûí
õîîðîíäîõ çºð÷ëèéã íýãýí òèéø áîëãîí øèéäâýðëýñýíã¿é. Ñàéí íî¸í
õàíûã åðºíõèé ñàéä áîëîõîä ëàì íàðûí äîòîð èõýýõýí äóðã¿éöýë òºðæ,
òýä áàéäëàà “áàãà çýðýã äàðàãäñàíûã” íºõºæ àâàõûí òóëä òýìöýëäýæ ýðõ
ìýäëýýð åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ ÷ èë¿¿ áàéõààð øàøèí òºðä òóñëàõ
ÿàì áàéãóóëæ, Õ¿ðýýíèé ýðäýíý øàíçóäáà Áàäàìäîðæèéã òóñ ÿàìíû ñàéäààð
òîìèëîí òàìãà îëãîæ, Ýðäýíý øàíçóäáûí òóøààëûã õàâñàðãàí ÿâóóëàõààð
òîãòîîæýý. Ýðäýíý øàíçóäáà áà øàøèí òºðä òóñëàõ ñàéäàä ýðõëýí çºâëºõ
ñàéäóóäûí îðîí òîãòîîæ, îëîí ÿàìíû äýä ñàéäóóäûí ¸ñîîð ìºðäºí ÿâóóëæ,
ýë òóøààëä àíõëàí Äà ëàì Äàøæàâûã òàâèâ. Øàøèí òºðä òóñëàõ ÿàì áà ñàéä
“øàøèí áà óëñ òºðèéí õýðãèéí äîòðîîñ ýðõýìëýí àéëòãàâààñ çîõèõûã øóóä
àéëòãàæ ¿¿ðä äàãàæ ÿâòóãàé” ãýæ òîãòîîæýý. Èéíõ¿¿ øàð ôåîäàëóóä ýðõ
ìýäëýýð íî¸äûí äîð îðîõîî áîëüæ áàéñàí áîëîâ÷, õàð øàð ôåîäàëóóäûí
õîîðîíäûí òýìöýë èéíõ¿¿ óëñ òºð áàéãóóëæ òóøààë áóëààöàëäàõààñ ýõëýýä
ýäèéí çàñãèéí òàëààð áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ.
Õàëõ äºðâºí àéìãèéí íóòàãò òàðõìàë ñóóõ Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí øàâü
íàðûã ç¿ã ç¿ãýýð õóâààí òîâ÷ëîí çàõèðàõ á¿ãäèéí äàðãà, äýä äàðãà íàéìààä
îðîí áàéãóóëæ, òóñ òóñ òàìãà îëãóóëæ á¿ãäèéí äàðãûã çàñãèéí ¸ñîîð, äýä
äàðãûã òóñëàã÷èéí çýðãýýð ÿâóóëæ Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàìíàà çàõèðóóëæýý.
1912 îíä Ãààëèéí õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìûã áàéãóóëñàí
áºãººä Õèàãòààñ Ìàíæèéí çàðãà÷èéã õººæ Õîâä, Óëèàñòàéã ÷ºëººëñíèé
äàðàà ýäãýýð õîòîä çàðëèãààð çàðñàí õýðýã øèéòãýã÷ ñàéäûí îðîí òîîã áèé
áîëãîæýý. 154
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä áîäëîãî íü ôåîäàë àíãèéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõýä á¿ðýí òºãñ ÷èãëýãäñýí àæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð, óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ àñóóäëûã àíõààðàí
ººðèéí öýðýãòýé áîëîõûí òºëºº çàðèì íýã àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Òýð ¿åä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä ºíãºëçºí, áàðóóí ç¿¿í
ç¿ãýýñ çàì õóâààí äàéëààð èðýõèéã çàâäàí áàéñàí áà ººð áóñàä èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿ä ýçýðõýëæ áîëçîøã¿é íºõöºëä Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä á¿ðýí çýâñýã
153
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ.. 1934, 58-ð òàë.
154
Óëñûí àðõèâ. 2-21 -257.
106

á¿õèé öýðýãòýé áàéõ ÿâäàë àðãàã¿é øààðäàãäæýý.
Èéì ó÷ðààñ òºâ çàñãèéí ãàçðààñ óäàà äàðàà øèéäâýð ãàðãàæ, äºðâºí
àéìãààñ öýðýã òàòàæ áàðóóí ç¿¿í õÿçãààðûã ñýðãèéëýí ñóóëãàñàí áèëýý. ̺í
ªâºð Ìîíãîëûã Þàíü Øè-Êàéí õàðãèñ äýãëýì, ßïîíû èìïåðèàëèñòóóäûí
òàëõèäëààñ ÷ºëººëºõººð Õ¿ðýýíýýñ èõ öýðýã õºäºëãºæ, ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë
õèéæ áóé ºâºð ìîíãîë÷óóäàä òóñëóóëæ áàéñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí áèëýý.
¯¿íèé çýðýãöýý öýðã¿¿äèéã áàéíãà ñóðãàæ áàéõ àñóóäàë òàâèãäæýý.
1912 îíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé îéðîëöîî Õóæèðáóëàíä öýðãèéí ñóðãóóëü
íýýãäæýý. 1913 îíû 2-ð ñàðä åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí, òýð ¿åä Õ¿ðýýíýý
Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýíèé õýðãýýð èðýýä áàéñàí Îðîñûí òóñãàé òºëººëºã÷
È.ß.Êîðîñòîâåöòýé õýëýëöýæ ìîíãîë öýðãèéí áðèãàäûã 1900 õ¿íòýéãýýð
áàéãóóëàõ áà Õààíò Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ñóðãàã÷ íàðûã óðüæ èðýõ òóõàé ãýðýý
òîãòîîæ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý. Äýýðõ áðèãàäûã ìîðèí õîðîî õî¸ð, ïóëåì¸ò
áà èõ áóóíû ñàëààíààñ á¿ðýëä¿¿ëýõýýð òîãòîîæýý. Õààíò çàñàã, ìîíãîë
öýðã¿¿äèéã ñóðãàõààð èõ áàãà äàðãà á¿ãä 42 õ¿íèéã èð¿¿ëæ àæèëëóóëàõààð
àìëàëò ºã÷ýý.
Ìîíãîë÷óóäûã öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä ñóðãàõ, çýð çýâñýã
ýçýìø¿¿ëýõ òàëààð Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëü çîõèõ ðîëü
ã¿éöýòãýæýý. Òóñ ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí äîòîð òýðã¿¿íèé ¿çýëòýé õ¿ì¿¿ñ
öººíã¿é áàéñíààñ 1912 îíä 19 íàñòàéäàà òýð ñóðãóóëüä îðñîí Ä.Ñ¿õáààòàð
ººðèéí àâüÿàñààð øàëãàð÷ óäàëã¿é ïóëåì¸ò ñóìàíãèéí àõëàã÷ áîëñîí áºãººä
ñóðãóóëèéí õýðöãèé äýãëýì, çàðèì äàðãûí äîãøèí àâèðûã ýñýðã¿¿öýæ,
æèðèéí öýðã¿¿äèéã õàìãààëàí òýìöäýã ó÷èð, îëíû äîòîð íýð õ¿íä, íºëºº
á¿õèé áîëæýý.
Ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí öýðã¿¿äèéí àìüäðàë íü àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë
øèã ìóó áàéæýý. Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä, õÿçãààðààð òàðõààí
ñóóëãàñàí öýðã¿¿ä áîëîí Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëèéíõíû öàëèíã
òàñàëäóóëàõ, õóâöàñ õóíàðààð õàíãàõã¿é áîîãäóóëàõûí äýýð, õàòóó øèð¿¿íýýð
äàðëàí õîõèðîîæ áàéæýý. Ýíý òóõàé Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëèéí
ñóðãàã÷ Âàñèëüåâààñ Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçðàà ÿâóóëñàí ìýäýýíýýñ ¿çâýë,
“Ìîíãîë çàñãèéí ãàçàð íü öýðãèéí çàðäëûã ÷óõàë õýðýãòýéä ¿ë ¿çýõ áà
àâ÷ áóé öàëèí íü áèå áà ãýðòýý ¿ë õ¿ðýëöýõ, îðîí ñóóö íü òóéëûí ìóó,
õóâöàñ õýðýãñëýýð ÿäìàã, áàéãóóëàëò íü òîõèðîìæã¿é áîëîõûã îëîí óäàà
ìýä¿¿ëýâ÷, ¿ë õýðýãñýõ áºãººä Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä äàëàé âàí ýíý àæëûã îãò
õàéõàðäàãã¿é” 155 ãýæ áè÷æýý. ¯íýíäýý äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí, öýðãèéí õýðãèéã
ñàéíààð óäèðäàæ ¿ë ÷àäàõ áºãººä Áîãäûí “àðõèíû íºõºð” òºäèé ýòãýýä áàéâ.
Ìîíãîë öýðã¿¿ä õýäèé èéì õ¿íä íºõöºëä áàéâ÷ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëæ,
ýðõýý õàìãààëæ, ýõ îðíîî ãàäààäûí äàéñíààñ ñýðãèéëýõèéí òºëºº ýðýëõýãýýð
òýìöýæ áàéñàí þì.
155
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1934. 98-ð òàë.
Óëñûí ò¿¿õ II áîòü
107

Ìîíãîëä Ìàíæ-Õÿòàäûí äýãëýì óñòãàãäñàí áîëîâ÷, Ìàíæ ÷èí óëñûí
õóóëü ç¿éë¿¿äèéã õóóëàí àâ÷ õýðýãëýñýí íü Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí
òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õàðãèñ ÷àíàðûã èëýðõèéëíý. Õ¿ðýýíèé çàñãèéí
ãàçðààñ Ìîíãîë óëñûí õóóëü öààç áîëîâñðóóëàõ êîìèññ áàéãóóëàí, ×èí
óëñûí åðºíõèé õóóëü 100 äýâòýð, òóñãàé õóóëü 180 äýâòýð, öýðãèéí ä¿ðýì 69
äýâòýð, ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí õóóëü 47 äýâòðèéã îð÷óóëàí àøèãëàæ, ìºí ìîíãîëûí
ýðòíèé õóóëü ç¿éã áàðèìòàëæ Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã 65 áîòèéã
áîëîâñðóóëàí õýâëýæ ýõëýâ. Ãýâ÷ õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæèë ýõëýëòýýñ öààø
õýòýðñýíã¿é. Ìàíæèéí õýðöãèé ýð¿¿ ø¿¿ëò õýâýýð ¿ëäýæ äºí㺠äºíãºëºõ, ãàâ
ãèíæ ç¿¿ëãýõ, ò¿¿õèé øèðýýð øèðëýæ àëàõ, “õîíãîð àçàðãà”, ì¿ãëýí, ãàçàð
áóëàõ, ñàâñëàãà ýð¿¿ ìýò äóíäàä çóóíû ¿åèéí çýðëýã ø¿¿ëò õýðýãëýæ áàéëàà.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàã,
óëñ òºðèéí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä ãàçðûí áàÿëàã àøèãëàõ, òàðèàëàí
õºãæ¿¿ëýõ, ãààëü ò¿ðýýñèéí æóðàì òîãòîîõ òàëààð çîõèõ áîäëîãî ÿâóóëñàí
àæýý.
Ìîíãîë îðíû àëèâàà îðëîãûí õºðºí㺠óðüäûí àäèë Ìàíæèéí çðõ àøèãò
çàðöóóëàãäàõàà áàéæ, Ìîíãîëûí ôåîäàëûí Çàñãèéí ãàçðûí ñàí õºìðºãò îðîõ
áîëæýý.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä, Ìîíãîëûí ãàçàð îðíû áàÿëãèéã íýýí àøèãëàõ
òóõàé àñóóäàëä ÷óõàë àíõààðàë òàâüæýý. Äîòîîä ÿàìíààñ 1912 îíû çóí,
Ãàäààäûí çýðýã àëáàí ÿàì áà àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí íàðò ÿâóóëñàí
áè÷èãò äóðäàõäàà, óðüä, ×èí óëñûí íî¸ðõîëä áàéõ ¿åä ìàíàé ìîíãîë ãàçàðò
àëò ìàëòóóëæ Ìàíæ-Õÿòàä óðüä õóâü îëæ çàâøñóãàé õýìýýñýí îðîëäëîãûã
ìàíàé Õàëõ Ìîíãîëûí àéìàã, øàâü á¿ãäýýð íèéëæ õàðøëàëòàé õýìýýõ îëîí
ó÷èð ãàðãàæ ýñýðã¿¿öýæ ÿâñàí íü ººðèéí ãàçàð îðíû àøãèéã áóñäàä äýìèé
àëäàæ ãàðç õîõèðîë õ¿ëýýõèéã ñýðýìæèëñýí õýðýã áºãººä îäîî áîë ìàíàé
Ìîíãîë ººðòºº óëñ áîëîí òóëãàð òºð áàéãóóëñàí òóë “ýíý ìýòèéí õýðýãò
õóó÷èí õóóëü ¸ñ õýìýýí ×èí óëñûí áîîëä àãñíû æàì ¸ñûã òóéë áîëãîí
áàðèìòàëæ ÿàõèí áîëîõ àæýý... áóñ îëîí óëñ öºì áàÿí õ¿÷èðõýã áîëñîí íü
ººð ººðèéí õàðüÿàò óëñûí äîòîðõè íóòàã ãàçðààñ àøèã øèìèéã àâñíû ó÷èðò
ººðñ人 ò¿øìýä áàéãóóëàõ, ñàâ çýâñýã ¿éëäýõ, öàëèí ò¿ãýýõ çýðýãò ººðñºä人
õ¿ðýëöæýý... Ìàíàé Ìîíãîëûí äýëõèé äàõèí ÿàõèí ñàíàà õ¿÷èí ã¿éöýòãýí
÷àðìàéâ÷, í¿äíèé ¿çýãäýëä èëõýí á¿õèé õýäõýí ìàëûí ¿ðæèë øèì õýäèé ñàéí
àòóãàé ÷ ýë îëîí ç¿éëèéí ìºíãèéã ã¿éöýòãýæ õýðõýâ÷ ÷àäàõã¿é áàéòóãàé,
öàãèéí õóð ñàëõèíû óðäààñ òýñâýðëýõ¿éåý áýðõèéí ó÷èð ñàÿõàí áîðîî öàñàíä
óíàæ õîðîãäñîí íü ¿ëýìæ áîëñíûã ¿çâýýñ áàðèìòëàõ ç¿éëèéã ìýäâýýñ
áîëìóé...” 156 ãýæýý. Ýíýõ¿¿ ñàíàëûã îëîí ãàçàðò òàðààõûí ºìíº Áîãä ãýãýýíä
àéëòãàõàä óëààí áèéðýýð öîõñîí íü: “Óðüä ýä¿ãýýãèéí öàã åð àäèëã¿é... àëò
á¿õèé ãàçðûã íýýõ áîëîâ÷, åð õýìæýýã¿é ìàëòàæ ñ¿éòãýõ íü áóñ... ýðõýì ñ¿ëä
òàõèëãà á¿õèé ãàçàð áîëáààñ ýðõýìíýæ ¿ë ìàëòàõ íü ç¿é ìºí. Áóñ ýíãèéí
156
Óëñûí àðõèâ, 1-11-121.
108

çýðýã ãàçàð íóòàãò äàí ãàíö àëò áóñ ÿìàð ç¿éëèéí çîîðü áóé àâààñ çîõèñûã
¿çýæ íýýí àâáààñ çîõèíî...” 157 ãýæýý.
Ìàíæ ÷èí óëñûí ¿åä XIX çóóíû ýöñýýñ Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð
àéìàãò íýýãäñýí “Ìîíãîëîð” õýìýýõ àëòíû óóðõàéí íèéãýìëýã õýâýýð ¿ëäñýí
áºãººä Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàíû äàðàà, ò¿¿íòýé 1912 îíä
ãýðýý áàéãóóëæýý. Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé 4-ð ç¿éëä äóðäàõäàà, òóñ àëòíû óóðõàéí
íèéãýìëýã á¿õ ìàëòàí îëñîí àëòíû 16 õóâü õàãàñûã áèå àëòààð áóþó òóõàéí
õàíøààð îðîñ öààñàí ìºí㺺ð Ìîíãîëûí ñàíä îðóóëæ áàéõûã çààæýý.
Ò¿¿í÷ëýí “Ìîíãîëîð”-ûí îëîí óóðõàéä òóñãàé ìîíãîë ò¿øìýäèéã òàâèí
õÿíàí õàðãàëçóóëæ, ãýðýýíä çààñàí ¸ñîîð àëò ìàëòàæ áàéãààã õÿíàõ, îëñîí
àëòíû çîõèõ õóâèéã (16 õóâü õàãàñûã) àâ÷ áàéõ, åð íü àëòíû îðäûã õóëãàéëàõ
æàâøèõ ÿâäàëòàé òýìöýõ ¿¿ðýã ºã÷ýý.
1913 îíä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð “Ìîíãîë óëñûí õÿçãààðûí
äîòîðõè îëîí ç¿éëèéí óóðõàéã íýýí øèéòãýõ ä¿ðýì õýìæýý” 25 ç¿éëèéã
áàòëàí ÿâóóëæýý. Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì õýìæýýã Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé Ýðäýíý øàíçóäáà, Óëèàñòàé, Õîâä, Õºëºí-Áóéð çýðýã ãàçðûí ñàéä,
Äàðèãàíãûí á¿ãäèéí òýðã¿¿í ò¿øýý ã¿í Ñîäíîìäîâäîí, ºâºð ÷óóëãàäûí
äàðãà íàð, Õºâñãºë-Óðèàíõàéí ã¿í Íàéäàíæààâ, Ä¿ðâýäèéí áàðóóí ç¿¿í ãàðûí
÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí íàð, Àëòàéí òîðãóóä, öàõàð íàéìàí õîøóóíä äàãàí
øèéòã¿¿ëýõýýð õ¿ðã¿¿ëæýý. 158 Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì õýìæýýíèé 1-ð ç¿éëä “...Îðîñ
óëñ, æè÷ áóñàä àëü÷ óëñûí õ¿í Ìîíãîë óëñûí õàðüÿàò ãàçðàà óóðõàé íýýñ¿ãýé
ãýâýë... Ãàäààä ÿàìíàà ìýä¿¿ëýí ä¿ðìèéí ¸ñîîð õýëýëöýí òýìäýãò áè÷èã
õ¿ëýýí àâáààñ çîõèíî” ãýæýý. ̺íõ¿¿ ä¿ðìèéí 25-ð ç¿éëä ºã¿¿ëñýí íü “...
óóðõàéí õºðºí㺺ñ õóâü áîäîæ ìàíàé óëñûí ñàíä òóøààâààñ çîõèíî. Àëòíû
100 õóâèàñ 20-30 õóâü, ìºí㺠áà ìºíãºíèé óñ, öàãààí õîðãîëæíû 100 õóâèàñ
15-25 õóâü, ÷óëóóí í¿¿ðñíèé òîñ áà ãóóëü, çýñ, òóãàëãûí 100 õóâèàñ 10-20,
÷óëóóí í¿¿ðñ áà òºìðèéí 100 õóâèàñ 5-15, öàãààí àëò áà î÷èð àëìàñ ÷óëóóíû
100 õóâèàñ 40-50, óñàí áîëîð áà îëîí ç¿éëèÃø ýðäýíý ÷óëóóèû 100 õóâèéí 30-
40 õóâüä õ¿ð¿¿ëýõýýñ õýòð¿¿ëýõã¿é áîëãîí óóðõàéí õºðºíãèéã ýëáýã õîâîð
áà ¿éëäâýðèéí õ¿íä õºíãºíèèã íàðèéâ÷ëàí õÿíàæ òóõàéä íèéë¿¿ëýõ ãýðýý
áè÷ãèéí äîòîð õýëýëöýí òîãòâîîñ çîõèíî” ãýæýý.
Õýäèéãýýð ýíý ìýòýýð ãàçàð îðíû áàÿëãèéã áóñàä óëñàä êîíöåññèéí
æóðìààð àøèãëóóëàõ çààâàð áàòëàãäñàí áîëîâ÷, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ,
Õààíò Îðîñîîñ áóñàä óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîæ õàðààõàí ÷àäààã¿é ó÷èð ýíý
òàëààð íîöòîé àæèë ºðíºñºíã¿é.
Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð, òóëãàð òºð áàéãóóëàãäñàí àíõíû ºäðººñ
òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð íèëýýä àíõààðàë òàâüæýý. Òýãýõäýý òàðèàëàí
òàðèõ õóâèéí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõèéí õàìò óëñäàà ¿ð òàðèàíû ñàíòàé áîëîõ,
òàðèà òàðèõ õîøóó íóòãèéã ¿ð áîëîí ýëäýâ áàãàæ çýâñãýýð óëñààñ õàíãàæ
157
̺í òýíä.
158
Óëñûí àðõèâ, 1-11-122. ̺í òýíä.
109

áàéõ æóðìûã òîãòîîõîîð ñýäýâëýæ áàéæýý.
Èéì áîäëîãî ÿâóóëàõäàà, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä îëîí ãàäààä îðîí
òàðèàëàí õºãæ¿¿ëæ öýðãèéí õ¿íñ òýæýýëä õýðýãëýæ, áàñ äîòîîä ãàäààäàä
çàðæ îðëîãî îëîõ ýõ áóëàãòàé áîëäãèéã õàðãàëçæýý.
¯íäñýíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèé ýõíèé ¿åä Õÿòàä-
Ìîíãîëûí õóäàëäàà õóìèãäàæ, Õÿòàäààñ Ìîíãîëä íèéë¿¿ëýõ ãóðèë áóäàà
òàñàð÷, òóñ îðíû áàéäàëä ìóó íºëººëñºí ÿâäàë òàðèàíû òàëààð óëñûí ñàíòàé
áîëîõ òóõàé ýðìýëçëèéã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä ìºí òºð¿¿ëñýí áóéçàà.
Èéíõ¿¿ 1914 îíû 3-ð ñàðä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ
àõóé õºãæ¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàðò
¸ñîîð ìºðäºõèéã òóøààí ÿâóóëæýý. Ýíýõ¿¿ øèéäâýðò çààõäàà, óëñûí ñàíãààñ
àíõ òàðèà òàðèõàä ÷óõàë õýðýãëýõ àíæèñ, õàäóóð, õ¿ðçíèé çýðýã ç¿éëèéã
òàâèí îëãîæ, áàñ æèë á¿ð õàâàð òàðèõ öàãò ç¿éë á¿ðèéí òàðèà áóäààíû
ãýðèéã ò¿ãýýí ºã÷, íàìàð õóðààõ öàãò óóë îëãîñîí ¿ðèéã ãóðâàí õóâü áîëãîí
¿ðæ¿¿ëæ, õóðààí àâàõ ºäºð 1 õóâèéã ¿ð áîëãîí õàäóóëæ, 1 õóâèéã óëñûí ñàíä
õóðààæ, 1 õóâèéã õàðüÿàò õîøóóäàä àëáàí õýðýãëýë áîëãîí îëãóóëæ, ¿ëäñýí
íü õýäèé ÷èíýý áîëîâ÷ öºìèéã óã òàðüñàí õ¿íä îëãóóëáàë àæ àõóé ñàéæèðíà 159
ãýæýý.
¯çòýë, ýíý øèéäâýð ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü èëýðõèé þì. Ãýâ÷,
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýíý øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ òàëààð îëèãòîé ÿìàð ÷
àæèë çîõèîí áàéãóóëñàíã¿é Õýäèé òèéì áîëîâ÷, óðüäààñ òàðèà òàðüñààð èðñýí
çàðèì õîøóóäàä òàðèàëàíã óëàì ºðãºòãºñººð áàéæýý. Èéì õîøóóäûí òîîíä
Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæèéí õîøóó, ìºí çàñàã, ¿ëñàä òóñëàã÷
ã¿í Âàí÷èãðàâäàí, Ñýöýí õàí àéìãèéí ¿íýí ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàì, Äîòîîä
ÿàìíû äýä ñàéä ýðõýìñýã áýéë Öýíä, Çàñàãò õàí àéìãèéí ýðäýíý áèøðýëò
çàñàã õàí Öýðýíãîìáîæàâ, ÷óóëãàíû äàðãà äàé÷èí áýéë Æàëöàíãîìáîäîðæ,
áýéñèéí çýðýã ýðäýíý ò¿øýý ã¿í ÿíñýíñ¿ðýí, àõàé ã¿í Öýðýíäîðæ, çàñàã,
òýðã¿¿í çýðýã òàéæ Öýðýíøàãäàðæàâ, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí èòãýìæèò
çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í Öîãò-Î÷èð, ýðõ ã¿í ªðíºæàâ, ìýðãýí ã¿í ̺íõ-Î÷èð
íàðûí õýä õýäýí õîøóó áàãòàíà.
Ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë óëñàä õóäàëäààíû ãààëèéí îðëîãî èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Ìîíãîëä 1912 îíû çóíû òýðã¿¿í ñàðä Ãààëèéí õýðãèéã åðºíõèéëýí
øèéòãýã÷ ÿàì íýýí, ñàëáàð õîðîîäûã Õèàãò, Óëèàñòàé, Õîâä çýðýã õîòíîî
áàéãóóëñíààñ õîéø ãàäààä äîòîîäûí õóäàëäààíû îëîí èðãýíýýñ ãààëü õóðààí
ýõýëñýí ÿâäàë óëñûí ñàíã áýõæ¿¿ëýõ íýã ÷óõàë ýõ áóëàã áîëñîí áèëýý.
Æèøýý íü, 1913 îíû çºâõºí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðä Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçðàà
õóäàëäààëñàí èðãýäýýñ óäàà äàðàà õóðààñàí ãàéëèéí ìºíãºíèé òýìäýãò öààñ
36 637, Õèàãòûí õîðîîíû ãàçðààñ ìºí îíû 9-ð ñàðä èðãýäèéí õóäàëäààíààñ
õóðààñàí öààñ 2463. áèë÷ýýðèéí ãàéëüä õóðààñàí öààñ 571, Óëèàñòàéí
159
Óëñûí àðõèâ, 2-13-17.
110

ãàéëèéí õîðîîíû ãàçàð ìºí ñàðä èðãýäýýñ õóðààñàí öààñ 581 áîëæýý. ̺í
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3-ð îí ìºí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðä Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý
õóäàëäàà õèéñýí îëîí ìîíãîë÷óóäààñ øèíý òîãòîîñîí ä¿ðìèéí ¸ñîîð
ãàéëüä õóðààñàí ìºíãºí òýìäýãò öààñ 5041. Õèàãòûí ãàçðàà ºâñ, ò¿ëýý 纺æ
õóäàëäñàí ìîíãîë÷óóäààñ 207 öààñ, Óëèàñòàéí ãàçðàà 9-ð ñàðä õóäàëäààëñàí
ìîíãîë÷óóäààñ 140 ëàíã òóñ òóñ õóðààí àâñàí ãýæ áîäîõîä óëñûí õýìæýýãýýð
¿ëýìæ áîëîõ íü òîäîðõîé àæýý.
Ýíýõ¿¿ ãààëèéí æóðàì íü Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðñîí ªâºð ìîíãîë,
Õºëºí-áóéðûí õÿçãààðò ýõýí ¿åäýý íýãýí àäèë äàãàí øèéòãýãäýæ áàéëàà.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ãàéëèéí æóðàì õýäèé îðëîãûí ÷óõàë ýõ
áóëàã áîëîâ÷, õàðãèñ øèíæ ÷àíàðòàéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ýíý áîë ãàäààäûí
õóäàëäàà÷äûí îðóóëàõ, ãàðãàõ õóäàëäààíû ãàéëü áóñ, äîòîîä õóäàëäààíû
áóþó áàðàà òàâààð, ò¿¿õèé ýäèéã íýã ãàçðààñ íºãºº ãàçàð òýýæ 纺õèéí ãàéëü
ìºí áºãººä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ôåîäàëûí øèíæ ÷àíàðûã õàðóóëñàí
ç¿éë àæýý.
Ôåîäàëûí íèéãýì á¿õèé àëèâàà óëñ îðîíä áàéäàã ãààëü íü äîòîîäûí
õóäàëäààíû ã¿éëãýýíä ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ, äîòîîäîä íýãýí öîãö çàõ çýýë
áèé áîëîõ ÿâäëûã áîîãäóóëäàã áàéæýý. Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí
òîãòîîñí ýíýõ¿¿ æóðàì íü äîòîîäûí áàðàà òàâààðûí ã¿éëãýý áà íýãäñýí çàõ
çýýë òîãòîõîä ñààä ó÷ðóóëæ áàéâ. 160
Äîòîîä õóäàëäààíû ãàéëü Õÿòàä, Ìîíãîëûí õóäàëäàà÷äàä õàìààòàéãààñ
áèø, Ìîíòîë äàõü Îðîñûí õóäàëäààíä ¿ë õàìààðíà. Ó÷èð íü, Îðîñ-
Ìîíãîëûí 1912 îíû òýãø áóñ ãýðýýãýýð Îðîñûí õóäàëäàà àëèâàà ãàéëèàñ
÷ºëººëºãäñºí áèëýý. Äîòîîäûí õóäàëäààíû ãàéëüä áàÿí ÷èíýýëýã õÿòàäûí
õóäàëäàà ºðòºãäºõººñ ñàÿ ¿¿ñýí áîéæèæ ÿâñàí ìîíãîëûí ¿íäñýíèé õóäàëäàà
ºðòºãäºõ íü èõ áàéæýý. Õýðýâ Ìîíãîë îðîíä Ìàíæ-Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîëûí
äýãëýì óñòãàãäñàíààñ õîéø ìàíæèéí ýëäçâ îëîí òºðëèéí àëáà íèéë¿¿ëýõ
¿¿ðýã ¿ã¿é áîëæ, õÿòàäûí õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëûí íî¸ðõîë ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð ñóëàðñàí íü òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí äýâøèëòýò õàíäëàãà
õ¿÷òýé áîëîõîä õ¿ðãýæ, òàâààð ìºíãºíèé õàðèëöàà ºðãºæèõºä ò¿ëõýö
áîëæ, ¿íäýñíèé õóäàëäàà èäýâõæèæýý. Ãýòýë, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò
äîòîîäûí ãàéëü òîãòîîñîí ÿâäàë òóñ îðíû äîòîð ¿¿ññýýð áàéñàí äýâøèëòýò
¿çýãäë¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð ¿íäñýíèé õóäàëäààã ÷ºäºðëºæ áàéâ.
Ýíý ìýòýýð Õÿòàäûí õóäàëäàà, ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëûí ìºëæëºã, Õààíò
Îðîñûí êîëîíè÷ëîõ áîäëîãî, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí äýãëýì ãóðàâ íèéëæ,
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óðàãø äýâøèõ õºäºë㺺íèéã èõýýõýí ñààòóóëæ áàéëàà.
Èéíõ¿¿ ãààëèéí òàëààñ ÷ àâ÷ ¿çñýí, Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ õàãàñ
êîëîíèéí øèíæòýé íü èëò àæýý. Îðîñ-Ìîíãîëûí 1912 îíû òýãø áóñ
ãýðýýãýýð Ìîíãîë äàõü îðîñ õóäàëäàà õèëèéí áà äîòîîä ãàéëèéí àëü àëèíààñ
÷ºëººëºãäñºíã¿é àõóë, Ìîíãîëûí ãààëèéí îðëîãî óëàì èõ áîëîõ áàéæýý.
160
È.ß.Çëàòêèí, Î÷åðêè íîïîé è íîâåéøåé èñòîðèè ìîíãîëèè. Ì. 1957, 148-149-ð òàë.
111

Ò¿¿í÷ëýí, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð “ñàíõ¿¿ãèéí ç¿éëä º÷¿¿õýí òóñ íýìýð
áîëãîõ” çîðèëãîîð îðëîãûí ººð ýõ áóëàã õàéæ, ãàçàð ò¿ðýýñëýí òàðèàëàõ,
õàãàëàõ, ºâñ õàäàõ, ìàë áèë÷ýýðëýõ, îðîí áàéøèí áàéãóóëàõ çýðãèéí ä¿ðýì
õýìæýý áîëîâñðóóëàí íèéòýýð äàãàæ øèéòã¿¿ëýí ÿâóóëæýý.
Äýýð ºã¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí òàëûí çàðèì íýã äýâøèëòýò àðãà õýìæýý
àâàõàä Ìîíãîëûí íèéãìèéí òýðã¿¿íèé õ¿÷í¿¿ä, þóíû ºìíº øèíýýð ºñºí
òºðæ áóé õóäàëäàà÷èä, øèíý ¿çýë øèíãýñýí çàðèì íýã òîì ôåîäàë, ÿëàíãóÿà
íèëýýä îëîí òîîíû äóíä áà áàãà ò¿øìýäèéí íºëºº áàãàã¿é áºãººä, òýä çàðèì
òàëààð òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí øààðäëàãûã èëýðõèéëæ áàéñàí þì.
Ìîíãîë îðîí óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîë îëñîí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë
ôñîäàëûí íèéãìèéã êàïèòàëèñò ¸ñîî𠺺ð÷ëºõèéã ýðìýëçñýí ýë äýâøèëòýò
õ¿÷í¿¿äèéã çîðèãæóóëñàí íü ìàðãààíã¿é.
Ìîíãîëûí òóëãàð òºð ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë óëñ òºð. ýäèéí çàñàã,
ñî¸ë, åð íü àìüäðàëûí á¿õ ñàëàà ìº÷èðò øèíý àìüñãàë òºð¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí äîòîð ãàðñàí øèíý àìüñãàë òóñ îðíû òºðèéí
áàéãóóëàëòàä áàñ òóñãàãäæýý. 1914 îíû 2-ð ñàðä “óëñ òºðèéí àëèâàà õ¿íä
õýðãèéã á¿ãäýýð íèéëæ ø¿¿ìæëýí õýëýëöýæ îëíû áîäëîãûã íèéë¿¿ëýõ
õóðëûã” íýýí øèéòãýõ çîðèëãîîð Óëñûí õóðàë áàéãóóëàãäàâ. 161 Äýýä õóðàëä
îëîí ÿàìíû òýðã¿¿í, ýðõýëæ çºâëºõ äýä ñàéä, æè÷ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä á¿õèé
çàñàã, çàñàã áóñ îëîí õàí, âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í íàð, Èõ øàâü, Õºëºí-áóéð,
Äàðèãàíãà, Öàõàðûí çýðýã ãàçðóóäûí á¿ãäèéí äàðãà íàð, äîðä õóðàëä îëîí
ÿàìíû äýñ ò¿øìýë, ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé Ýðäýíý øàíçóäáûí
ÿàì, äºðâºí àéìãèéí æàíæèí, ñóóðèí æàñààäààñ íýæýýä ò¿øìýë òóñ òóñ
îðîëöîõ àæýý. Æè÷ îëîí ÿàìíû äýñ ò¿øìýë, ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýäèéí äîòðîîñ.
çàñàã áà çàñàã áóñ âàí, áýéë, áýéñ, ã¿íã¿¿ä áàéâàë, äîðä õóðàëä õóðàëäàõã¿é,
äýýä õóðàëä îðíî.
Ìîíãîë óëñûí çîõèîí áàéãóóëàëòàä ººð÷ëºëò ãàð÷ “Óëñûí õóðàë” õýìýýõ
ãàçàð äýýä äîðä õî¸ð òàíõèìòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë ñàíàìñàðã¿é
¿çýãäýë áèø, ºðíº, äîðíîäûí îëîí ãàäààä îðíû ïàðëàìåíò ¿¿ññýíòýé òºñòýé
õýðýã.
Õàðèí ïàðëàìåíò áà óëñûí õóðëûí ¿¿ññýí ¿íäýñ íýã þì Åâðîï äàõèíä
ôåîäàëûí õàðèëöàà ìºõºõ òèéø õýëáèéñýí ¿åä ïàðëàìåíò áèé áîëñîí íü
óëàì ºñºí ÿâàà êàïèòàëèñò õ¿÷í¿¿äèéí ò¿ðýëòèéí ¿ð ä¿í ìºí. Ïàðëàìåíò
õýäèéãýýð ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéí ¿íäñýí äýýð õºðºíãºòíèé ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ ¸ñòîé áàéãóóëëàãà áîëîõ õàíäëàãàòàé ãàð÷ èðäýã áîëîâ÷, àíõàíäàà
ôåîäàëûí íºëºº ¿ëýìæ áàéäàã áèëýý. Ãàãöõ¿¿ óäòàë ÿâóóëàõ òýìöëèéí ä¿íä
êàïèòàëèñò ýòãýýä¿¿ä çîíõèëîõ áàéð ñóóðèéã ñàÿ îëæ àâíà. Òýð÷ëýí Ìîíãîë
îðîíä áàéãóóëàãäñàí Óëñûí õóðàë ñîíãóóëèéí áóñ ÿçãóóð óãñààíû çàð÷ìûã
ò¿øèæ, òàñëàõ ýðõã¿é, çºâõºí çºâëºõ ýðõòýé áàéãóóëëàãà áàéñàí àòóãàé ÷ òóñ
îðíû ýäèéí çàñàãò òºðæ áàéñàí õºðºíãºòíèé ýëåìåíò¿¿ä õèéãýýä äýâøèëòýò
161
Óëñûí àðõèâ, 1-23-277.
112

¿çýë á¿õèé õ¿÷í¿¿äèéí øààðäëàãààð áèé áîëñîí ¿çýãäýë þì. Óëñûí õóðàë
ÿâààíäàà ñîíãóóëèéí æóðàìä îðîõ ãàíö çàìòàé áàéâ.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí äýâøèëòòýé õ¿÷í¿¿ä, óëñûí õóðëûã àøèãëàõ òàëààð
òýìöýë ÿâóóëæýý. 1915 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ìýéðýí Äîðæ, àéìãóóäûí
õîîðîíä àâòî ºðòºº áàéãóóëàõ, Áîãä ãýãýýíèé øàâüä ºðòººíèé àëáà íîãäóóëàõ
òóõàé äîðä õóðàëä ñàíàë òàâüñàí áíëýý. Õýðýâ Äîðæèéí ýíý ñàíàëûã Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð äýìæèæ, Ìîíãîëûí ¿íäñýíèé õºðºí㺺ð àâòî òýýâýð
áàéãóóëáàë, óëñûí õºãæèëä õè÷íýýí à÷ òóñòàé áîëîõ íü ìýäýýæ õýðýã àæýý.
Ãýòýë, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ýíý óðàãøòàé ñàíàëûã äýìæñýíã¿é ºíãºð÷ýý.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí äîòîð ààæèì áîëîâ÷ òºðæ áàéñàí äýâøèëòòýé ¿çëèéã
òóñãàí, Èõ øàâèéí ñóë çàéñàí ëàì ¨íäîíæàìö 1916 îíû 3-ð ñàðä óëñûí äýýä,
äîðä õóðëûí ãàçàðò òàíèëöóóëàõ õóóäàñ ºðãºõ人, Ìîíãîë îðíûõîî äîòîîäîä
óðãàäàã öàéã àøèãëàí óëñûí áàÿëãèéã àðâèòãàõ òóõàé ñàíàë äýâø¿¿ëæýý.
Òýðõ¿¿ õóóäàñíû äîòîð, ìîíãîë÷óóä òóëãàð òºðºº ìàíäóóëñíààñ õîéø òóñ
ãàçðûí àøãèéã ººðòºº ýçýðõýõ ýðõèéã îëñîí ó÷èð, ººðèéí îðíû áàéãàëèéí
áàÿëãèéã á¿ðýí àøèãëàõ íü ÷óõàë ãýæ òýìäýãëýýä, ìîíãîë ãàçàð óðãàäàã
äîëîîí ç¿éë öàéã ò¿¿æ óëñ äàÿàð àøèãëàõûã óðèàëæýý. Èéì àðãà õýìæýý
àâáàë “õîë õÿçãààð ãàäààä Èðãýí óëñûí òýýæ èðýõ öàéã õýòýðõèé ¿ëýìæ ¿íýýð
õóäàëäàí àâ÷ áîîãäîõ ÿâäàëã¿é áîëãîæ, áàñõ¿¿ öàéíû ãàçðûã ãàäààä óëñûí
õ¿í èðãýíä ò¿ðýýñëýõ çýðãýýð...” 162 óëñàä àøèã îðóóëæ áîëîõ òóõàé ìºíõ¿¿
õóóäàñíû äîòîð òîäîðõîéëæýý.
Ëàì ¨íäîíæàìöûí ñàíàëûã áîäâîë, äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîäíîìûí
ñàíàë íèëýýä óðàãø àõèñàí áºãººä ôåîäàëûí õàðèëöààã áèò¿¿äýý ø¿¿ìæèëñýí
îðîëäëîãî ìºí. 1916 îíû 3-ð ñàðä ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä, ÷èí âàíãèéí çýðýã
çàñàã òºðèéí æ¿í âàí äàëàé ÷îéíõîð Öýäýíñîäíîì Óëñûí äýýä õóðàëä áè÷èã
ºðãºí, óëñûí ñàíõ¿¿ã àðâèæóóëàõ òàëààð íèëýýä ñàíàë òàâèõäàà, “àëáàí
ãóâ÷óóðûí íèéãýì òýãø, õ¿íä õºíãºí, èë¿¿ äóòóóã á¿ðíýý õÿíàæ ã¿éöýòãýñýí
õýìýýâýýñ áîëîõã¿é, ç¿é íü äàõèí äàâòàí á¿ãäýýð õÿíàí ø¿¿ìæèëæ àðâèëàí
õýìíýõèéã ÷óõàë áîëãîí õýëýëöâýë çîõèíî...” 163 ãýæýý.
Öýäýíñîäíîìûí ñàíàëûí íýã ñîíèðõîëòîé òàë íü äºðâºí àéìàã øàâü
Ä¿ðâýä, Óðèàíõàéí çýðýã øàâü íàðààñ áóñäûí íýã àäèë òàòâàð òàòàõûã
óðèàëñàíä îðøèíî. Ýíý áîë ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí ýçýí Áîãä ãýãýýíèé ýðõ
ÿìáàíä õàëäñàí íèëýýä çîðèãòîé àëõàì áàéâ.
Öýäýíñîäíîì öààø íü áè÷èõäýý, Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ õÿòàäûí
ï¿¿ñí¿¿äýä óðüä ºìíº òàâüñàí ºð øèðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ àðãà ýðýõ, ýñ
áîëáîë õóâü õîðîãäóóëæ óóæèì õóãàöààãààð òºë¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é ãýâ.
Ó÷èð íü “õºðºíãèéã äóóñãàâ÷ ºðèéã äóóñãàí ÷àäàõã¿é” ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ò¿¿íèé òàâüñàí ñàíàëûí áàñ íýã òàë íü ôåîäàëûí ¸ñ äýãëýìèéí õ¿íä ñóðòàë,
õºø¿¿í õîéðãî ÿâäëûã õóðöààð ø¿¿ìæëýõäýý, àìüäðàë øààðäâàë àëèâ íýã
162
Óëñûí àðõèâ, 2-13-5.
163
̺í àðõèâ, 1-41-15.
113

õóó÷èðñàí õóóëü òîãòîîëûã ¿õøèðòýë áàðèìòëàõã¿é, ººð÷ëºõ áóþó øèíýýð
çîõèîæ áàéõûã óðèàëæýý.
ªðãºõ õóóäàñíûõàà ýöýñò ò¿¿íèé áè÷ñýí íü, ìèíèé ñàíàëûí äîòîð “...
º÷¿¿õýí òóñ íýìýðòýé ¿íýí çºâ õýðýã áàéâàë, óðüä íýãýíò òîãòñîí õýìæýý
õýìýýõèéã îãò áàðèìòëàõã¿é öàãèéã äàãàæ, áàéäàëä íèéë¿¿ëýí... àìàð æèìýð
áîëãîæ òóñûã èëýðõèéëýõ àæààìóó” 164 ãýæýý.
Ìîíãîëûí íèéãìèéã êàïèòàëèñò õºãæëèéí çàì ðóó õºòëºõèéã
ýðìýëçýã÷èä íü ôåîäàëûí ¸ñ ñóðòàõóóíûã ýñýðã¿¿öýí ø¿¿ìæëýýä
çîãñîîã¿é, àæ àõóéã êàïèòàëèñò ìàÿãàà𠺺ð÷ëºí çîõèîõ òàëààð ñàíàë
òàâüæ çºâøººð¿¿ëýõèéã õººöºëäºæ àãñàí áàðèìòóóä áèé. ̺í 1916 îíä
ã¿í Áàäðàõ ñàíàë äýâø¿¿ëýõäýý, ôåîäàëûí, àðäûí ãýæ ÿëãàëã¿é áîä ìàë
òóòàìä 50 ìºíãº, áîã ìàë á¿ðä 10 ìºíãºíèé òàòâàð îíîîõ çàìààð õºðºíãº
îëæ, Ìîíãîëûí ¿íäñýíèé áàíê áàéãóóëàõ ñàíàëûã ìºí äîðä õóðàëä òàâèõàä
òóñ õóðàë çºâøººðñºí áîëîâ÷, äýýä õóðàë íü ôåîäàëóóäûí àæ àõóéä òàòâàð
îíîãäóóëàõûã òàòãàëçàí óã õýðãèéã óíòðààñàí àæýý. Ãýòýë, Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð ã¿í Áàäðàõûí ýíý ñàíàëûã àíõààðëûí ãàäíà îðõèñîí áàéòàë,
Îðîñûí êàïèòàëèñòóóäàä “Ìîíãîë ¿íäñýíèé áàíê” íýýõ ýðõ îëãîñîí áèëýý.
ªºðèéí îðíû äîòîðõè íººö áàÿëãèéã àøèãëàõ çýðýã òýð ¿åèéí ìîíãîëûí
íèéãìèéí õºãæëèéí øààðäëàãûã òóñãàñàí ÷óõàë ñàíàëóóäûã õ¿ëýýí àâàõã¿é
áàéñàí íü Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí õ¿íä ñóðòëûã òîäîðõîé õàðóóëñàí
áèëýý. Ýíý áîë ìîíãîëûí ôåîäàëóóä ººðñäèéí ýðõ äàðõ, áàéð ñóóðèéã
õàìãààëàí ôåîäàëèçìûí ¿íäñèéã õºíä¿¿ëýõã¿éã õè÷ýýñíèé ãýð÷ ìºí.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ôåîäàëûí ýðõ àøèãò óëñûí îðëîãî çàðëàãûí
òºñâèéã íàðèéí çºâ õºòëºõ, ñàíõ¿¿ã àðâèæóóëàõ, óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
ÿâóóëñàí àæèë íü ÷ ýõëýëòèéí òºäèé㺺ñ õýòýðñýíã¿é. Õààíò Îðîñ óëñ ººðèéí
Ñàíãèéí ÿàìíû ò¿øìýë Ñ.À.Êîçèíûã 1914 îíä Ìîíãîëä Õ¿ðýýíèé Çàñãèéí
ãàçðûí çºâëºõººð ÿâóóëñàí íü 1917 îí õ¿ðòýë àæèëëààä áóöæýý. Äóðäñàí
õóãàöààíä ò¿øìýë Êîçèí, ººðèéí òóñëàõ Ï.À.Âèòòå-ãèéí õàìò ôåîäàëûí
Ìîíãîë óëñûí ñàíõ¿¿ã Îðîñûí õóäàëäàà ¿éëäâýðèéíõíèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ
õÿíàæ áàéõûí çýðýãöýý Ìîíãîëûí ñàí õºìðºãèéã ýìõ öýãöòýé áîëãîõ òàëààð
çàðèì íýã àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Èéì àðãà õýìæýýã íü ÷ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä
îëèãòîé äýìæñýíã¿é. ßëàíãóÿà, àëáàò õàìæëàãà ýçýìøñýí íî¸ä, îëîí
øàâüòàé äýýä ëàì íàð ýõëýí Âèòòå-ãèéí ñàíàëä äóðã¿éöýæ áèëýý. “Óëñûí
íýãäñýí ñàí áàéãóóëàõ ÿâäàë àëáàò õàìæëàãóóäààñ äóð ìýäýí àëáà ãóâ÷óóð
òàòàæ áàéõ ýðõíýýñýý ñàëàõûã ýñ õ¿ññýí õàð øàð ôåîäàëóóäûí ýñýðã¿¿öýëòýé
òóëãàðàâ”. 165 Ò¿¿í÷ëýí, òºâ áà îðîí íóòàã äàõü çàñàã çàõèðãààíû ò¿øìýë,
óëñûí òºñâèéã çºâ íàðèéí áîëîâñðóóëàõàä õàéíãà õàíäàæ áàéæýý.
Õýäèéãýýð ýíý ìýò áýðõøýýë¿¿ä òîõèîëäîæ áàéñàí áîëîâ÷, 1913-1914
îíîîñ ýõëýí óëñûí îðëîãî çàðëàãûí òºñºâ á¿ä¿¿â÷ýýð õºòëºãäºõ áîëæýý.
164
Óëñûí àðõèâ, 1-41-15.
165
È.Ì.Ìàéñêèé, Ñîâðåìåííûÿ Ìîíãîëèÿ. Èðêóòñê, 1921, 280-281-ð
114

1915 îíä óëñûí ñàíãèéí á¿õ îðëîãî 1 998 860 ðóáëü, á¿õ çàðëàãà 1 852
274 ðóáëü áîëæýý. Ýíý òºñºâò àðäûí ìàë õºðºíãºíººñ òàòñàí ¿ëýìæ òàòâàð,
îëîí àéìàã, õîøóóäûí ºðòºº, àëáàí ãàçðóóä, õÿçãààðûí öýðãèéí õýðýãëýëä
çàðöóóëñàí èõ õýìæýýíèé çàðëàãûí òîî áîäîãäñîíã¿é. Õýðýâ ¿¿íèéã
îðîëöóóëàí áîäâîë 1916 îíû óëñûí òºñâèéí îðëîãî 6 ñàÿ, çàðëàãà íü ìºí 6
ñàÿ ãàðóé ðóáëü áîëæýý 166 .
1916 îíû îðëîãûí ¿íäñýí ýõ áóëàã:
1. Àðäûí ìàë õºðºíãèéí òàòâàð 4 000 000 ðóáëü
2. Ãàð ¿éëäâýðèéí òàòâàð 84 000”
3. Äîòîîä õóäàëäààíû ãààëü 600 000”
4. Óóðõàéí àøèã 38 000”
5. Öàõèëãààí ìýäýý, òåëåôîíû àøèã 128 000”
6. Ãàçàð óñ, îé ìîä, ¿ðæèë ìàëûí àøèã 123 000”
7. Ààð ñààð îðëîãî 30 000”
áîëñíû äýýð, óðüä Õààíò Îðîñ óëñààñ çýýëñýí çýýëèéí 1 ñàÿ, ìºí óðüä îíû
¿ëäýãäýë 146.625 ðóáëü áîëíî.
1916 îíû çàðëàãûã þóíä ãîëëîí çàðöóóëñíûã ñèéð¿¿ëáýë:
1. Íèéñëýëèéí ÿàì, àëáàí ãàçðóóäûí çàðëàãà 573 714 ðóáëü
2. Õîò, õÿçãààðûí àëáàè ÿàìäûí çàðëàãà 44 983”
3. Îëîí íî¸äûí ï¿íë¿¿ä ºãºõ çàðëàãà 125 542”
4. Îëîí ºðòºº, àéìàã, õîøóóíû àëáàí õààã÷èä, õÿçãààðûí öýðãèéí
õýðýãñëýëèéí çàðäàë
4 000 000 ðóá
5. Íèéñëýëèéí øèíý ñóðãàæ áóé öýðýã, óëñûí õºðºíãèéã çàõèðàõ çºâëºõ
ò¿øìýäèéí õèéãýýä ãàçàð îðíûã øèíæëýí ñóäëàõ çýðãèéí óëñûã ñàéæóðóëàõ
çàðëàãà
157 000 ðóáëü.
6. Ñóðãóóëèéí çàðëàãà 52 000”
7. Ìàëûí ýìíýëýã, ìàë íÿäëàõ çàðëàãà 100 000”
8. Õýâëýë, öàõèëãààí ìýäýý, òåëåôîíû çàðëàãà 60000” áîëæýý.
9. Ãàäààäàä òàâüñàí ºðèéí òºëáºð 332.000”
ãýõ÷èëýí áóñàä çàðäëóóä áîëíî.
Åð íü èéìýðõ¿¿ õýìæýýíä Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí òºñºâ áàéñàí
áºãººä îðëîãî íü çàðëàãàà íºõºæ ÷àäàõã¿é, æèëýýñ æèëä àëäàãäàëòàé áîëæ
áèëýý. Èéìýýñ ÷ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí æèë á¿ðèéí àëäàãäëûã
íºõºõ çîðèëãîîð Õààíò Îðîñ óëñààñ ãóðâàí óäàà 1913 îíîîñ ýõëýí íèéò 5ñàÿ
ãàðóé ðóáëèéí çýýë àâ÷ áàéæýý.
Ýíýõ¿¿ æàãñààëòààñ ¿çýõýä, àðäûí ìàë õºðºíãºíººñ òàòäàã òàòâàð, îëîí
ºðòºº, àéìàã, õîøóóíû àëáàí õààã÷èä, õÿçãààðûí öýðãèéí çàðäàë õè÷íýýí
í¿ñýð õ¿íä áîëîõ íü òîäîðõîé àæýý.
Îðëîãûí õàìàã èõýíõ íü ôåîäàëûí í¿ñýð òîì àëáàí àïïàðàò, ºðòºº óëàà,
öýðãèéí õýðýãöýý, ôåîäàë íî¸äûí ï¿íë¿¿ä çàðöóóëàãäàæ áàéæýý. Àëáàí
166
Ë.Äýíäýâ, ºìíº èø òàòñàí, 98-99-ð òàë.
115

ÿàìäûí çàðëàãà áîëîí çàìõàðíà. Ñóðãóóëü ñî¸ëûí çàðäëûã îëîí íî¸äûí
ï¿íë¿¿ä îëãîõ ìºíãºòýé æèøâýë, òóí áàãà áàéñàí íü Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
òºñºâ ÿìàð øèíæ ÷àíàðòàé áîëîõûã òîäîðõîéëíî.
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, óëñûí ñàí õºìðºãèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð
îëèãòîé àðãà õýìæýý àâààã¿éã áàðîí Âèòòå-ãèéí ñàíàë òîäîðõîé õàðóóëæ
ºãíº. Óëñûí àøèã îðëîãûã õýðõýí áàäðóóëàõ òóõàé Âèòòå-ãèéí òàíèëöóóëàõ
õóóäàñíààñ ¿çâýë, Ìîíãîë óëñ íèéò äàõèíä ÿâóóëæ áóé ñàí õºìðºãèéí àðãà
áîäëîãî õýðýãëýýã¿é, àëáàí ÿâóóëàã÷äûí ÷àäâàð ìóó, õîøóó, õàðóóëûí
ãàçðàà Ìîíãîë óëñûí õóóëü ä¿ðìèéã çºð÷èæ, ãàäààäûí õàðüÿàò íàðò ãàçàð
ò¿ðýýñëýõ ÿâäàë ¿çýãäýæ áóé, ìºí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñýýñ õýíä ÷ ÿìàð ÷ ¿íý
òºëººñ òóøààõã¿éãýýð îðøèí ñóóæ ãàçàð ýäëýõ íü áóé, àí ãºðºº õèéõ áà çàãàñ
áàðèõ çýðãèéí ä¿ðýì õýìæýý òîãòîîã¿é, òàðèàëàí õàäëàíãèéí ãàçàð óñëàõàä
óñ õýðýãëýã÷äýýñ õóðààâàë çîõèõ òàòâàð òîãòîîã¿é, åð íü óëñûí õÿçãààð äýýð
ìàãàäëàí áàéöààõ áîîìò òàâèàã¿é ãýõ ìýò íîöòîé ç¿éë¿¿äèéã çààæýý.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
ÿâóóëàõûí îðîíä õàìàã àíõààðëàà ôåîäàë àíãèéí ýðõ àøãèéã áýõæ¿¿ëýõ áà
òºðèéí ýðõ òóøààë áóëààöàëäàí òýìöýëäýõýä çîðèóëæýý. ßìàð íýã ôåîäàë
íî¸íîîñ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéð ñóóðèà àëäàõã¿é
áàòàòãàõûã ìýðèéõ ÿâäàë ººðèéí íºëººã ºðãºæ¿¿ëæ ôåîäàëûí àæ àõóéãàà
áýõæ¿¿ëýõ ýðìýëçýëòýé õîëáîîòîé õýðýã áàéæýý.
ªìíº ºã¿¿ëñýí øàøèí òºðä òóñëàõ ñàéä áºãººä Õ¿ðýýíèé ýðäýíý øàíçóäáà
Áàäàìäîðæ ñ¿ðõèé íºëººòýé ôåîäàë áàéæýý. Áàäàìäîðæ øàíçóäáà Îðîñûí
òàëûã áàðèìòàëæ áàéñàí ñàéä âàí Õàíääîðæèä ÿë õýëýëöýõèéã àëãóóðëàñàí
åðºíõèé ñàéä ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, õàìààðñàí åðºíõèé ñàéä Ñýöýí õàí
Íàâààííýðýí íàðûã 1914 îíû öàãààí ñàðûí øèíèéí 3-íä äîíãîäîí øèéòãýæ
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä âàí Õàíääîðæèéí ï¿íë¿¿ã õàñàæ øèéòãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí
Äîòîîä ÿàì õýäèéãýýð Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìàíä çàõèðàãäàæ áàéñàí
áîëîâ÷, ýðõýìä ¿çýãäýõ áàéð ñóðèà àëäñàíã¿é. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð òóí íºëººòýé õ¿í õýâýýð áàéñàí àæýý. Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿàìûã øàð ôåîäàëóóä äàãíàí òîëãîéëæ àãñàí
íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèøýý. 1914 îíä Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã íàñ áàðàõàä
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäûí òóøààëä ººð íýã Äà ëàì Äàøæàâ òîõîîí òîìèëîãäñîí
áºãººä ìºí îíû íàìàð Îðîñûí Õèàãòàä õóðàëäñàí Õààíò Îðîñ, Äóíäàä Èðãýí
óëñ áà Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí áàãà õóðàëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íýýð î÷èæ áàéæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ºìíºõºí õàð, øàð ôåîäàëóóäûí
çºð÷èë íýí õóðöäàæ èðñýí íü Õèàãòàä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæèéã
ÿâóóëñàíã¿é, Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Äàøæàâûã ÿâóóëñíààð òîäîðõîéëîãäîõîîñ
ãàäíà, ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð Õèàãòàä èä ÿâàãäàæ áàéõàä 1915 îíû ºâºë
Õàíääîðæ, Áîãä ãýãýýíèé îðäîíä äàéëóóëàõ çàâñàð õîðòîé àðõè óóæ íàñ
116

áàðæýý. 167 Ãàäààä ÿàìíû îðîí ãàðñàí ñàéäûí òóøààëä ìºí ÿàìíû äýä ñàéä
õè÷ýýíã¿é ã¿í Öýðýíäîðæ íºõºí òîìèëîãäñîí áèëýý.
1915 îíû 7-ð ñàðä Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ×àãäàðæàâ íàñ áàðàõàä
ò¿¿íèé îðîíä ìºí îíû íàìàð ëàì Ëóâñàíáàëäàíûã óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí
çýðýã øàãíàæ òîìèëñîí áàéíà.
Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí 1915 îíû ãýðýýãýýð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ
àâòîíîìèò óëñ áîëîí õóâèðñàí áîëîâ÷, òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ¿íäñýíäýý
õýâýýð ¿ëäýæ, íýí ÿëàíãóÿà, Ãàäààä ÿàìíû çîõèîí áàéãóóëàëò óëàì ÷ íàðèéñàí
ººð÷ëºãäæýý.
1915 îíû 9-ð ñàðä óëñûí àëáàí ÿàìäûã öîìòãîõ çîðèëãîîð Õàëõûí äºðâºí
àéìãààñ Õ¿ðýýíýý æàñààëàí ñóóëãàæ õýðýã øèéòãýõèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîí,
áàñ åðºíõèé õýðãèéã Á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì, Øàøèí òºðä òóñëàõ ÿàì,
Ãààëèéí õýðãèéã åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìíû òàìãûã á¿ðýí òàòàæ óã ÿàìäûã
õàñààä, äîòîîäûí çýðýã òàâàí ÿàìûã õýâýýð ¿ëäýýí äýä ñàéä, äýñ ò¿øìýëèéã
ÿçãóóðààñ òîãòîîñîí òîîíîîñ õýðõýâ÷ õýòð¿¿ëýõã¿é áîëãîí, ãàãöõ¿¿ äýñ
ò¿øìýëèéí òýðã¿¿íä ÿàì á¿ðä ýðõýëñýí ò¿øìýë íýæãýýäèéã íýìæ, ýõ çîõèîã÷
ò¿øìýë áà æèíõýíý áè÷ýý÷ íàðûã ìºí íýìæ Õîâä, Óëèàñòàéä ñóóõ ñàéäóóäûã
îëîí ÿàìíû äýä ñàéäûí àäèë áîëãîâ.
Îëîí ÿàìàíä ººð÷ëºëò îðóóëñàíòàé õîëáîãäîí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéäààð Äàøæàâûí îðîíä ã¿æèð õàìáà àóãàà ñàéí ÷èí çîðèãò ñýöýí äàëàé,
øàäàð, áèëýãò ÷èí âàí ëàì Áàäàìäîðæèéã òîõîîí òàâüæ, Äàøæàâûã ýðäýíý
øàíçóäáûí òóøààëä øèëæ¿¿ëæýý. Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ÿàìã¿é
åðºíõèéëºí øèéòãýõ ñàéäûí òóøààëä ¿ëäñýíèé äýýð, ¿íýí ñ¿æèãò âàí
Äîðæïàëàìûí îðîíä öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëûã õàâñðàõ
áîëîâ.
Èéíõ¿¿ Ëóâñàíáàëäàí, Áàäàìäîðæ, Äàøæàâ ìýò ëàì íàð øóóä çàñãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ òîì òóøààë õ¿ëýýæýý. Áîãä ãýãýýíä øàøíû òàëààð
õàìãèéí îéð äîòíûí 7 õ¿í áàéæýý.
Æèáçóíäàìáûí äîëîîí øàäàð ëàì ãýâýë, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé íîì õóðàë
õèéãýýä õóâðàãèéí õýðýãò òýðã¿¿ëýã÷ õàìáà íîìóí õàí òóíãàëàã áèëýãò
õóòàãò Ïóíöàã, äýä õàìáà Äîðæëîáîí, íîì÷ áèëýãò ýðäýíý ìýðãýí ÷èí
áèøðýëò õóòàãò Ñîíîìäàðæàà, øàøèí ñóðãóóëèéí õýðãèéã òóñëàí øèéòãýã÷,
àéìàã ñàâûã áàðèã÷ à÷èò íîìóí õàí ýðäýíý ìýðãýí ìàíçóøðè, øàøíûã
õºòëºã÷ òºðºëõ íýâòýðõèé òóíãàëàã áèëýãò Äîíõîð õóòàãò Öýðýíäîðæ,
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé õýðãèéã øèéòãýõ, øàâü íàðûã á¿ãä çàõèðàã÷ ýðäýíý
ñýöýí äàëàé øàíçóäáà, ãóðâàí çýðýã íýìñýí, õî¸ð çýðýã òýìäýãëýñýí, áèëýãò
íàíñ õè÷ýýíã¿é íÿãò ¿íýí çîðèãò æ¿í âàí ëàì Äàøæàâ, Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíû
äýä ñàéä, ãóðâàí çýðýã íýìñýí, õî¸ð çýðýã òýìäýãëýñýí íÿãò áèëýãò ÷èí
çîðèãò õè÷ýýíã¿é ýåò Äà ëàì Öýðýíäýíäýâ, Äîòîîä ÿàìíû äýä ñàéä íÿãò
áèëýãò õóðö ñýðãýëýí õè÷ýýíã¿é íàíñ Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ íàð áàéæýý. Áîãä
167
Ã.Íàâaaííàìæèë, Àâòîíîìèò ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ. (Ãàð áè÷ìýë) 1917. 1-ð äýâò.
117

ãýãýýíèé ýõíýð Äîíäîãäóëàì óëñ òºðèéí õýðýãò îðîëöîõ äóðòàé, ýðõ ÿìáàà
íýìýãä¿¿ëýõ, áàÿæèæ õºðºíãºæèõèéã õººöºëäñºí ýòãýýä áàéâ. Æèáçóíäàìáà
õóòàãò, ýõíýðèéíõýý øààðäëàãààð 1913 îíû 7-ð ñàðä á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ
ñàéä ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíä çàðëèã áóóëãàæ “õîòëûã áàÿñãàã÷ äàãèíà”-ä
æèë á¿ð 1000 ëàí ìºíãºíèé öàëèí øàãíàí îëãîæ áàé õýìýýí òóøààæ, áóñàä
íî¸äûí àäèë ï¿íë¿¿òýé áîëãîñíîîñ ãàäíà, äºðâºí àéìàã, øàâü á¿ãä òàâàí
ãàçàð æèë á¿ð “Óëñûí ýõ äàãèíà”-ä ºäèé òºäèé ëàíãèéí ìàíäàë ºðãºæ áèëýý.
Áîãä ãýãýýí ººðºº Õ¿ðýýíèé Ëóí Õý-þé ãýã÷ õÿòàä ï¿¿ñíèé õóâü íèéë¿¿ëýã÷
áàéñíûã Äîíäîãäóëàì äóóðèàæ ò¿¿íýýñ õîöðîõã¿éã õè÷ýýæ, ººð íýã Òÿíü Äýõàî
ãýäýã õÿòàä ï¿¿ñíèé õóâü íèéë¿¿ëýã÷ áîëæýý.
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà õóòàãò, ýðòíèé Ýíýòõýãèéí õààäûí àäèë îíû
öîëûã Îëíîî ºðãºãäñºí ãýæ íýðëýñíýýð ¿ë áàðàì, õàòàí ýðäýíý, çààí ýðäýíý
ãýõ ìýò 9 ýðäýíýòýé áàéõ, æè÷ áóñàä èõ óëñûí õààä ìýò çàðèì øóâóó àìüòíûã
äýðãýäýý àâ÷ áàéõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ ÷ 1913-1914 îíä óëñûí ñàí
õºðºí㺠õîîñîðñíûã ¿ë õàðãàëçàí, 22 ìÿíãàí ðóáëèýð Îðîñîîñ çààí õóäàëäàí
àâ÷ðóóëñàí àæýý. ̺í 9000 øèðõýã áóðõíûã 25 ìÿíãàí ðóáëèýð çàõèæýý.
Áîãä ãýãýýí, ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí ýçýí áîëîõîîð Õàëõûí äºðâºí
õàíààñ Ìàíæèéí õààíû íýã àäèë åñºí öàãààíû áýëýã àâ÷ áàéõààð çàðëèã
áóóëãàæýý. Åñºí öàãààíû àëáûã “Áîãä ýçýí, Óëñûí ýõ äàãèíûí ãýãýýíòíèé
ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëðàí ñóóñàí ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íèé ºäºðò”
æèë á¿ð ºðãºí áàðüäàã ¸ñîí òîãòæýý. Æèøýý íü, 1917 îíûã àâ÷ ¿çâýë, Õàëõûí
ñ¿ñýã õ¿÷èí òºãññºí íîìóí î÷èð áàò ò¿øýýò õàí Äîðæñ¿ðýíõîðîëæàâ, Õàëõûí
ìàõàñàìàäè äàëàé ñýöýí õàí Íàâààííýðýí, Õàëõûí ýðäýíý áèøðýëò çàñàãò
õàí Öýðýíãîìáîæàâ, Õàëõûí Ò¿ìýíõýí íîìóí ýçýí èòãýìæèò ýåò ýðõ äàé÷èí
ýðäýíý ¿éçýí, ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí çýðýã íî¸ä òóñ á¿ð õî¸ð åñºí
öàãààíû àëáà áàðüæýý.
Æèëýýñ æèëä ºäèé òºäèé ôåîäàë íî¸ä, äýýä ëàì íàð àëáàò, õàìæëàãà,
øàâü íàðàà ìºë溺ä õàíàõã¿é, áàñ óëñààñ ¿ëýìæ ï¿íë¿¿ àâ÷ ñàí õºìðºãèéã
á¿ðýëãýæ áàéâ. Æèøýý íü, æèë òóòàì Ò¿øýýò õàí 2500 ëàí, ÷èí âàí Õàíääîðæ
2000 ëàí, ÷èí âàí Ïóíöàãöýðýí 2000 ëàí, ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí 2500
ëàí, äàà ëàì Öýðýí÷èìýä 2000 ëàíã òóñ òóñ àâäàã áàéæýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åä Îðîñ îðíû äîòîð õóâüñãàëò õºäºë㺺í ãàð÷, õààíò
çàñàã ñóëàð÷ Ìîíãîëä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ îëãîõ ÿâäàë çîãññîí ó÷èð, áîãä
ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí òýðòýé òýðã¿é àëäàãäàëòàé òºñºâ á¿ð ÷ óíàëòûí
áàéäàëä îðæýý. Ýíý áîë Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ñàí õºìðºãèéí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ÷àäàëã¿éã õàðóóëæýý. Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð,
ñàí õºìðºãèéã àðâèæóóëàõ áàéòóãàé, õàãàñ äóòóó îðñîí îðëîãûã ýëäýâ ¿ð
àøèãã¿é çàðäàëä çàðñààð ýöýñòýý àðä îëíîîñ áàäàð áàðèõ øèâøèãò áàéäàëä
îðæýý. Èéì áàéäëààñ áîëæ, Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð Óëñûí õóðëààð
“Óëñûí ñàíä ìºí㺠òóñàëñàí õ¿íèéã õºõè¿ëýí øàãíàõ òóõàé” çàðëàëûã 1917
îíä ãàðãóóëæ, õîæèì ýã¿¿ëýí àâàõã¿éãýýð ¿ëýìæõýí òîîíû öààñ ìºíãèéã
òóñàëñàí õ¿íä ãàâüÿà øàãíàõ øèéäâýð áàòëóóëæýý. Ýíý áîë àñóóäëûã øèéäýõ
118

àðãà áèø áàéæýý. Çàðèì òîì íî¸ä, ëàì íàð ìºí㺠öààñ òóñàëñíû äîòîð Äîòîîä
ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ÷èí âàí Áàäàìäîðæ õóâèàñàà 20 000 öààñ, Ñàíãèéí ÿàìíû
òýðã¿¿í ñàéä Ëóâñàíáàëäàí 30 000 öààñ òóñàëíà ãýæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí äàìïóóðëûã õàðóóëàõ áàñ íýã íîöòîé
áàðèìò áîë óðüä 1914 îíä òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýðýý 1919 îíû
ºâºë öóöàëñàí ÿâäàë ìºí.
1914 îíîîñ õàðüÿàò îëîí àéìàã, õîøóóíä óëñûí ñàíãààñ ç¿éë á¿ðèéí ¿ð áà
æè÷ õýðýãëýõ áàãàæ õýðýãñëèéã òàâèí îëãîæ òóñ òóñàä àëáàíû òàðèà òàðèóëæ
àæ àõóéä áîëîâñðóóëàí àøèã òóñûã õºãæ¿¿ëæ, èðãýíèé àìó õýðýãëýãäýõ¿¿íä
íèéë¿¿ëýí áýëòã¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàñíààñ õîéø Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
ãàçàð áà îðîí íóòãèéí ôåîäàëûí çàõèðãàà ýë øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ òàëààð
áàçààëòàé þì õèéñýíã¿é. Õàðèí 1919 îíû ºâëèéí äóíäàä ñàðä Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð ýë øèéäâýðýý õýðýãñýõã¿é áîëãîæ íèéòýýð çàðëàæ çààõäàà:
“òàðèà òàðèõàä ç¿éë á¿ðèéí õàðøëàëòàé ÿâäàë áóé áºãººä åð áîëîõ òîõèðîõ
óóäàì òýãø ñàéí ãàçàðã¿é”, “áàãà ñàãà ãàçàð õàãàëáàðëàí òàðüñàí áîëîâ÷, åð
ÿëüòàé áîëîâñðóóëàí ¿ðæ¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é”, “ãîâü íóòàãòàé îëîí õîøóóíä
òàðèàëàí áîëîâñðóóëàõ íü áýðõøýýëòýé”, “îäîî ãàçàð øîðîîã õàãàëáàðëàí
òàðèà òàðèõàä óóë ãîëûí òýíãýð ñàõèóëñàí ÷ ìºí îéøîîí òààëàõã¿é” ãýõ ìýò
ç¿ñýí ç¿éë øàëòàã æàãñààí ñèéð¿¿ëæ “îäîî îëîí àéìàã, õîøóó, øàâèéí íóòàãò
àëáààð òàðèà òàðèóëàõ õýðãèéã á¿ðìºñºí çîãñî 168 ãýæýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëóóä, òóñ îðîíä òàðèàëàí õºã溺ã¿é, õîéøèä ÷
õºãæèõã¿é õýìýýí ¿çýæ “Õàëõûí ìîíãîë÷óóä áîëáààñ ÿçãóóðààñ àëèâ óðëàõ,
¿éëäýõ, òàðèõ áîëîâñðóóëàõ ÿâäëûã îãò ìýäýõã¿é, äàí ãàíö óóäàì ñàðóóë
ãýãýýí òóíãàëàã íóòàã óñàíä äºðâºí ç¿éëèéí ìàëûã ¿ðæ¿¿ëæ, ò¿¿íèé ¿ð øèìä
èòãýæ àìüäðàí...” èðñíèéã òýìäýãëýõèéí õàìò èéì øèéäâýð áîë “îëîí àëáàò
èðãýäèéí ýðìýëçýë õ¿ñýë ñàíààíä” 169 òîõèð÷ áàéíà ãýæýý.
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ áîëîõ ìàë àæ àõóé óðüäûí àäèë áàéãàëèéí
ýðõøýýëä á¿ðýí çàõèðàãäàæ áàéæýý. Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë
ñ¿ðãèéã àð÷ëàí õàìãààëàõ, õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, õóäàã óñ ãàðãàõ, õàëäâàðò
ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ òàëààð þó ÷ õèéñýíã¿é.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæèëä ôåîäàëûí äýãëýìò Áîãä õààíò Ìîíãîë
óëñûí õàðãèñ áîäëîãî ñààä áîëæ áàéñàí ó÷èð, øèíý òºðæ áóé õºðºíãºòí¿¿ä,
á¿õ äýâøèëò õ¿÷èí ò¿¿íä äóðã¿éöýí, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûã
îëîí òàëààñ ø¿¿ìæëýí ýñýðã¿¿öýõ áîëæýý.
Õ¿ðýýíýý õýâëýãäýæ áàéñàí “Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” 1917 îíû
íýãýí äóãààðòàà, æèí òýýâýð áà ò¿¿õèé ýäèéí õîðøîî áàéãóóëàõ òóõàé, 170
ìîíãîë÷óóäûã òàðèà áà ãàð ¿éëäâýðò ñóðãàõ òóõàé 171 ºã¿¿ëýë íèéòýëñýí àæýý.
“...àðä õîîñîí á¿ãýýñ óëñûí ñàí áàÿíä äýâøèõã¿é... ìîíãîë ãàçàð õîðøîîí ¿ã¿é
168
Óëñûí àðõèâ, 3-23-267.
169
Óëñûí àðõèâ, 3-23-267.
170
“Ííéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”, 1917 îíû 1-ð ñàðûí 1, ¹ 46
171
̺í òýíä.
119

á¿ãýýñ õóäàëäààíû ç¿éë¿¿ä áàäðàí ÷àäàõã¿é...” ãýæ õîðøîî áàéãóóëàõ òóõàé
òýìäýãëýæýý. Òàðèà, ¿éëäâýðèéí òóõàé äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûí äîòîð “...ìîíãîë
ãàçàð òàðèàíû ¿éëäâýð áàäàðâàë, èäýõ óóõ ç¿éë ýëáýãæèí äýëãýðíý... äààâóó
áºñ áà àëèâ ç¿éëèéí ýä íýõýõ, öààñ áèéð, øàíàãà õàëáàãà, àÿãà, ÷¿äýíç, ëààíä
õ¿ðòýë ººðñ人 ¿éëäýí ÷àäàõûã áîäîõ, ñóðàõûã ýíý öàãààñ ýõëýí ¿éëäâýýñ...
àðäûí õºðºí㺠íèéòýýð òýãøðýõ áóéçàà” ãýæýý. Èéìýðõ¿¿ ñàíàë òóñ ñîíèíû
õóóäñàíä õîéøèä ¿ðãýëæëýí òàâèãäñààð áàéâ. ̺í ñîíèíû 65-ðò ºã¿¿ëñýí íü:
“Ìîíãîë÷óóä õóäàëäàà áà õîðøîîã¿é áàéñààð ýä¿ãýý õ¿ðòýë áóñäàä òîîëæ
áàðøã¿é õè÷íýýí ìºí㺠àøèãëàãäàæ... ãà÷èãäëûã á¿ãäýýð àìñàæ á¿õèé ó÷èð,
áóñäûí îëçûã ººðñ人 ýäëýõèéã õè÷ýýæ, àëáàí áà àìüñààð õóäàëäàà ¿éëäýõýä
õàðøëàë íü þóí áèëýý” 172 ãýæýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä, Ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæèëä ôåîäàëûí ¸ñíû ýëäýâ
õóó÷èí õóóëü òîãòîîëóóä õè÷íýýí òýýð ñààä áîëæ áàéñàí íü èëýðõèé áºãººä
èéì áàéäëûã öàãèéã äàãàæ çîðèãòîéãîî𠺺ð÷ëºõèéã òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé
äýâøèëò ¿çýëòí¿¿ä ë øààðäàæ áàéæýý. ͺ㺺 òàëààð, ýíý áîë Ìîíãîëûí
íèéãìèéí ¿çýë ñàíààíû ºñºëò áîéæèëòûã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã ìºí.
Äýýð äóðäñàí õýäýí æèøýý áîë çºâõºí ýäèéí çàñãèéí òàëààð Áîãä
ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûã áèò¿¿ ø¿¿ìæëýí, ººðñäèéí ñàíàë áîäëûã
èëýðõèéëñýí áàðèìòóóä àõóë, öààøèä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí
òîãòîîñîí ôåîäàëûí õààíò ¸ñûã óëñ òºðèéí òàëààð ø¿¿ìæëýõ, äàéðàõ ÿâäàë
÷ ãàðñàí àæýý. Æèøýýëáýë, “Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” 1917 îíû íàìàð
“Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ” õýìýýõ óëñûí ¸ñûã òàéëáàðëàñàí ºã¿¿ëýë íèéòýëñýí
íü ñàíàìñàðã¿é ç¿éë áèø. Òóñ ñîíèí ãàíö íýã õ¿íèé ãàðò ýðõ òºâëºðñºí
ôåîäàëûí ¸ñûã ø¿¿ìæëýõ ãýñýí áèò¿¿ îðîëäëîãî ìºí áàéâ. 173 Á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñ ãýã÷ íü “Àðä ñàíààëàà íýãòãýñýí á¿ãä íàéðàìäàõ” õýìýýõ óòãàòàé þì, èéì
¸ñ òîãòîîñîí “óëñûí àðä ººðèéí äîòðîîñ ÷àäàëòàé õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîæ çàñãèéí
ãàçàð áàéãóóëàí, ò¿¿íä óëñûí äýýä ýðõèéã îëãîõ áà ìºíõ¿¿ ñîíãîã÷èä ¿å
óëèðàí óëñûí ýðõèéã áàðèõã¿é áºãººä òîãòñîí áîëçîî ãóðàâ áóþó òàâàí æèë
ºíãºðìºãö øèíý ñîíãîñîí õ¿íýýð ñîëèãäñîîð áàéíà” ãýõ çýðãýýð òàéëáàðëàñàí
íü ãàäààä äàõèíû á¿ãä íàéðàìäàõ ¸ñîíä ìîíãîëûí îëîí ò¿ìíèé àíõààðëûã
òàòàõûã îðîëäñîíîîñ ãàäíà, Ìîíãîëûí Áîãä õààíû ôåîäàëûí äýãëýìèéã
äàëèìä ø¿¿ìæèëñýí õýðýã áîëæýý.
Èíãýæ äýëõèé äàÿàð àãóó èõ õóâüñãàëò ¿å ýõëýõèéí ºìíº Ìîíãîëûí
íèéãìèéí äîòîðõè äýâøèëò õ¿÷í¿¿ä Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñèéã õàëàí
ººð÷ëºõèéã øààðäàæ áàéñàí àæýý.
172
̺í ñîíèí, 1917 îíû 10-ð ñàðûí 13, ¹ 65.
173
“Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèè áè÷èã”, 1917 îèû 9-ð ñàðûí 15. ¹ 63
120

2. Ìîíãîëä ãàäààäûí êàïèòàëûí ºðñºë人í,
èìïåðèàëèñò çºð÷èë õ¿÷òýé áîëñîí íü
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ÷ºëººëëèéí õºäºë㺺íèé ÿâöàä îðîí äàõü
Ìàíæ-Õÿòàäûí îëîí æèëèéí êîëîíè÷ëîëûí äýãëýì áóò íèðãýãäýí íóðñíààð
¿íäñýíèé äàðëàëûí íýã õýëáýðèéã óñòãàñàí áîëîõîîñ áèø, ººð õýëáýð¿¿ä íü
¿ëäñýí àæýý. Ýíý áîë Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä, ºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëûí ìºëæëºã
õýâýýð ¿ëäýýä ò¿¿íèé äýýð Îðîñ õèéãýýä áàðóóí Åâðîï-Àìåðèêèéí êàïèòàëûí
ò¿ðýëò õ¿÷òýé áîëæ, Äóíäàä Èðãýí óëñûí õýìæýýò ýçýðõëýë òîãòñîíîîð
ãýð÷ëýãäýíý.
Ìîíãîë îðîí 1911 îíä õýäèéãýýð Ìàíæ ×èí óëñûí êîëîíèéí áàéäëààñ
àíãèæèð÷ ÷àäñàí àâ÷, ººð ÿìàð íýã õ¿÷èðõýã èìïåðèàëèñò ã¿ðíèé êîëîíè
áîëñîíã¿é, õàðèí õàãàñ êîëîíèéí áàéäàëä òîãòñîíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí áèëýý.
Õàãàñ êîëîíèéí áàéäàëä òîãòñîí Ìîíãîë îðîíä ãàäààäûí êàïèòàëûí
ºðñºë人í øèð¿¿ñýæ, èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí çºð÷èë õ¿÷òýé áîëñîí àæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí ãàë ãîëîìòûã
ñàõèæ, òóñ îðíû äîòîð ãàðñàí àëèâàà äýâøèëòòýé àìüñãàëûã íóõëàí äàðæ,
Ìîíãîëûí íèéãìèéí õàìãèéí õàðãèñ õ¿÷í¿¿äèéí ºìºã ò¿øèã íü áîëæ
áàéæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä áîäëîãûí õàðãèñ ÷àíàð íü, ÿëàíãóÿà,
õÿòàäûí õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëûí íî¸ðõëûã óñòãàõûí îðîíä ò¿¿íòýé
ýâñýæ áàéñíààð áàñ òîäðîí ãàð÷ýý.
Ìîíãîë äàõü ìàíæèéí êîëîíè÷ëîë ýöýñ áîëñíîîð ¿íäñýíèé äàðëàëûí
íýãýí õýëáýð óñòãàãäàæ, Õÿòàäûí õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàëûí íî¸ðõîë
àíõàíäàà ñóëðàõ ÿíçòàé áàéñíàà Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ èâýýë
îëæ äàõèí òîëãîéãîî ºíäèéëãºõ áîëæýý.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèé ÿâöàä áîñëîãî
ãàðãàñàí çýâñýãò àðäóóä õÿòàäûí òîì òîì ï¿¿ñí¿¿äèéã äýýðýìäýæ, òýäíèé
ìºëæèí õóðààñàí ýä õºðºíãº, ìàë ñ¿ðãèéã ýã¿¿ëýí õóðààæ áàéõàä íóòãèéí
çàðèì ôåîäàëóóä áà Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð òýäíèéã ºì㺺ëºõ áîäëîãî
ÿâóóëñàí þì.
Ìîíãîëä ¿ëýìæ õºðºíãºòýé áîëæ áàÿæñàí çàðèì õÿòàä ï¿¿ñ 1911-1912
îíû õºäºë㺺íèé ¿åýð áóò íèðãýãäýõýýñ àéí ñàíäàð÷ ýëäýâ àðãà çàëü õýðýãëýí
õóâèà àðãàöààí ãàð÷ áàéñàí ÿâäàë áóé. Æèøýý íü, Ýíõ àìãàëàí õààíû ¿åýñ
Ìîíãîëä àøèã íýýæ ÿâààíäàà Õàëõûí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Çàñàãò õàí
ãóðâàí àéìãèéí ò¿íø áîëñîí Äà Øýí-õ¿-ãèéí ï¿¿ñ Ìîíãîëûí ò¿øìýë
öýðã¿¿ä Óëèàñòàé, Õîâäûã äàéëààð ìîðäîõîä çàìä íü àãò ìîðü, õóâöàñ õóíàð,
ãýð ìàéõàí íèéë¿¿ëæ, áàñ Õºõ õîòûí ç¿ã äàéëààð îäñîí ã¿í Æèãæèäæàâûí
àíãèéí öýðýãò 150 òýìýý îëãîñîí íü óã ï¿¿ñ Áîãäûí çàñàãò í¿¿ð òàë çàñàí
¿ëýìæ õºðºí㺺 ¿éìñýí àðäóóäàä õàëäóóëàõã¿é á¿òíýýð áàéëãàõ, ìºí
äàðàà íü ýë “ãàâüÿà”-ûã çààæ Ìîíãîëä àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ãýñýí
çàëüõàé îðîëäëîãî áàéæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ñ¿¿ëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí
121

øèéäâýðýýð õÿòàä õóäàëäàà÷äààñ ãààëü õóðààõ áîëìîãö ìºíººõ Äà Øýí-õ¿-
ãèéí ï¿¿ñ óðüäààñ ñýäñýí çàëüõàé áîäëîî õýðýãæ¿¿ëýí ãààëü õóðààëãàõûã
á¿ðìºñºí áóþó õèð çýðãýýð áîëîâ÷ õýëòð¿¿ëýí “ò¿ìýí ¿åä õýòýðõèé ºðøººë
ñàéí íýð õîöîðãîæ õèøèã õ¿ðòýýõèéã” ãóéí áè÷èãëýõýä, Áîãä ãýãýýí çàðëèã
áóóëãàæ òýð ï¿¿ñíèé òýðã¿¿í äàíæààäàä íü ãóòãààð çýðýã æèíñ òîãîñûí îòãî,
äýä äàíæààä õî¸ð õ¿íä òóñ á¿ð äºò㺺ð çýðýã æèíñ òîãîñûí îòãî øàãíàæ,
ìàëä íü óëàà õýëòð¿¿ëæ áàéæýý.
Õàðèí á¿ð íýã èëýðõèé ýñýðã¿¿öñýí õÿòàä ï¿¿ñí¿¿ä ãàðñíûã Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä àðãàã¿é õºðºíãèéã õóðààæ áàéæýý. Æèøýý íü, Õîâä
õîòûã äàéëàõ ¿åä òýðñë¿¿ õÿòàä ñàéä ò¿øìýä õèéãýýä öýðã¿¿äòýé ýâñýæ,
ìîíãîëûí òºðä äàéñàãíàñàí Þàí Øýí-äý ãýäýã ï¿¿ñíèé õºðºíãº-àäóó 2000
õîíü, ÿìàà 30 000, òýìýý 2000, ¿õýð, ñàðëàã 2000-ûã õóðààí àâ÷ óëñûí ñàíä
íèéë¿¿ëýí àãò ìîðüäûã öýðãèéí óíàëãàíä àâ÷ áàéñàí àæýý.
Ìàíæ-Õÿòàäûí íî¸ðõîë óñòàæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë
òóíõàãëàãäñàíààñ õîéø Ìàíæèéí àëáàíû ºð, ìºí Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä áà
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîâîë çîõèõ áàéòàë, Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð àëèâàà ºðèéã àðäóóäààð òºë¿¿ëýõ ãýæ øàìäàí øààðäàæ
íýõýìæëýõ áîëñîí íü ò¿¿íèé àíãè÷ õàðãèñ ÿñ ÷àíàðûã á¿ðýí èë÷èëæ ºã÷ýý.
Á¿ð ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ýõýýð ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áóþó
Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ãàçðûí Á¿ãä Õýðãèéã Ò¿ð Åðºíõèéëºí Øèéòãýõ Ãàçðûí
òýðã¿¿í Äà ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, ìºí õàìààðñàí äàà æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí,
çºâëºí øèéòãýõ òóñëàã÷ æàíæèí ÷èí âàí Õàíääîðæ, õàìààðñàí æàíæèí áýéë
Ãîìáîñ¿ðýí, ã¿í Íàìñðàé, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí 1911 îíû ºâëèéí äóíäàä
ñàðûí ýõíèé áè÷èãò ¿çâýë, Õ¿ðýýíä áàéñàí ×èí óëñûí ñàíãèéí ìºíãºíèé ë¿¿ñ
Õàëõûí äºðâºí àéìàã, øàâü, æè÷ ĺðâºäèéí çóóí àéìãèéí îëîí õîøóóíààñ
îëîí ìÿíãàí ëàíãèéí ºðèéã õººëãºí ãàðãóóëæ ºãíº ¿¿ ãýæ ãóéñíûã ¸ñîîð
áîëãîæ “óã íýõýìæèëñýí ºðèéí ìºíãèéã õóãàöàà ã¿éöñýí ýññýíèéã áîäîõã¿é
çîõèõ ãàçðóóäààñ òîîíû ¸ñîîð ã¿éöýòãýí ãàðãóóëàõûã” 174 ÷àíãàëàí òóøààñàí
àæýý. Èéì òóøààë àéìàã, õîøóó á¿ðä õ¿ð÷ ýíãèéí àðäóóäûã øàõàìäóóëæ
áèëýý. Æèøýýëáýë, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 17 õîøóóíä 1912 îíû áàéäëààð õÿòàä
õóäàëäàà÷äàä ýõ õ¿¿ íèéë¿¿ëýí á¿ãä 23 183 ëàí 3 öýí 9 ôóí ìºíãºíèé ºðèéã
äàðóé òºëñ¿ãýé ãýæ øààðäñààð áàéâ. ̺í Ñýöýí õàí àéìãèéí 17 õîøóó áà
Ýðäýíý ÿëãóóñàí õóòàãòûí øàíçóäáà íàðò 1914 îíû 5-ð ñàðä òºâººñ òóøààí
ÿâóóëñàí íýãýí áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý, “Ò¿íø èðãýí Õèøèãòèéí ï¿¿ñíèé äàíæààä
Öýöýãäàëàé íàðûí óëèãëàí ìýä¿¿ëýõ íü” õýìýýí áè÷ýýä, ºðòñºí õîøóóäûí
õýðýã ýðõëýã÷äèéã ºðèéã äàðóé òºë¿¿ëýí äóóñãàñàíã¿éä çýìëýí ò¿íø
èðãýíèéã “÷èðýãä¿¿ëæ... óäòàë öóõàëäóóëæ á¿õèé ýãíýãò çîõèëäîõã¿é” 175
ãýæýý.
174
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, áè÷ìýë 37-ð äàíñ.
175
̺í òýíä.
Óëñûí ò¿¿õ II áîòü
122

Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð èíãýæ Õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä
áà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èäòýé õîëáîî õýëõýý òîãòîîí àéìàã õîøóó, àðäóóäààð
ºð òºë¿¿ëæ áàéñàí íü îëîí àðä áàéòóãàé, çàðèì ò¿øìýëèéí äóðã¿éöëèéã
õ¿ðãýñýí áèëýý. Èéìä îëîí àéìàã, õîøóóíààñ Õÿòàäûí øóíàõàé ýòãýýä¿¿äýä
ºð òºëºõã¿é, òýð ºð áîë ìîíãîë÷óóäûí õºðºí㺠öºëáºãäñºí õýðýã ìºí ãýñýí
ýñýðã¿¿öëèéí áè÷èã èðýõ áîëæýý. Æèøýý íü, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí àõàé çàñàã
Ëóâñàíõàéäàâûí õîøóóíààñ Ñàíãèéí ÿàìàíä 1913 îíû 2-ð ñàðä ºãñºí áè÷èãò
áàéöààâàë, ò¿íø Áóÿíòûí ï¿¿ñýíä àéìàã äóíäûí ºð òºëºõ ìºíãºíººñ òºëæ
÷àäàõã¿é ó÷ðûã ãàðãàõäàà, åð íü Õÿòàäûí ï¿¿ñí¿¿äýä òºëºõ ºð áîë “...èõ
òºëºâ ìàíæ ñàéä, õÿòàä ò¿øìýä ýëäâýýð õóòãàí ¿éì¿¿ëæ ýçýðõýí äàðëàæ
ç¿éë ç¿éëýýð ìºëæèí àâ÷ õýðýãë¿¿ëýí ºãñºí ìºíãº, öàé, áàðààã ¿íý àñàð
íýìýãä¿¿ëýí óëàì á¿ð õ¿¿ õîëáîî ¿ëýìæèäñýí ºð áîëîõ...” 176 ãýõ ìýò ó÷ðûã
ãàðãàæ “îíîãäñîí ºðèéã òºëºõ õ¿÷èí ÷èíýýã¿éã” ìýäýãäæýý.
Òóñ õîøóóíû ò¿øìýä, äýýä ãàçðààñ ºð òºë ãýæ øóóä òóøààñíûã ìº÷ººðõºí
ýñýðã¿¿öýõ õýö¿¿ òóë, ºð òºëºõ õóãàöààã îëîí æèëýýð õîéøëóóëàõ ñàíàë
äýâø¿¿ëñýí áàéíà. “Äîòîîä ãàçðûí èðãýä ìàíàé ìîíãîë ãàçàð èðæ õýçýýíýýñ
àìàð òàéâàí ººðèéí ìýäëýýð ìàë ¿ðæ¿¿ëýí àëèâàà àæ àõóéã äóðààð ¿éëäýæ
õ¿ì¿¿æèí öýíãýí æàðãàæ á¿õèé íü òýä íàð åð õîõèðîí ÷èðýãäñýí ãàçàðã¿é
áàéòóãàé, õàðèí ÷ ìàíàé ìîíãîë÷óóä äîòîîä ãàçðûí ò¿øìýä èðãýäýä
äàðëàãäàí îíö õîõèðîí õîîñîðñîí íü ¿çòýë èëýðõèé... èðãýäèéí ºð áîëáîë èõ
òºëºâ öàé áàðààã ¿ëýìæ ýçýðõýã ¿íý çîõèîæ ºäèé÷èíýý ¿ëýìæ áîëñîí...” 177 -ûã
äóðäàæ, èéì ºðèéã çààâàë òºëºõ àõóë, ýðõáèø îëîí æèëèéí õ¿ãàöàà ºãâºë
çîõèíî ãýæ øààðäàæ áèëýý.
Ýíý àëáàí áè÷èãò õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä áà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä
ºð òºëºõèéã òàòãàëçñàí íèéò àðä ò¿ìíèé ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýãäñýíýýñ
ãàäíà, ¿íýíäýý õîøóó àðäûí õîîñîðñîí ¿ãýýã¿¿ ÿä¿ó áàéäëûã õàðæ áàéãàà
çàðèì ò¿øìýä ÷ ãýñýí Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãîä äóðã¿éöýæ
çýâ¿¿ðõñýí áàéäàë áàñ òóñ÷ýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí õàðãèñ áîäëîãî íü õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä,
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí õóâèéí ºðèéã òºë¿¿ëýõýýð õººöºëäºõèéí äýýð ×èí óëñûí
ñàíãèéí áàíêíû ºðèéã àéìàã, õîøóóäààñ ãàðãóóëàõûã îðîëäñîíîîð áàñ èëýð÷
áèëýý. Ìàíæ ×èí óëñûí áàíê 1907 îíîîñ 1912 îíû õóó÷èä õ¿ðòýë Ìîíãîëä
àæèëëàõ çàâñàð ìîíãîë÷óóäààñ òóñ áàíêàíä òàâüñàí åð 800 000 ëàí áóþó áàðàã
1 000 000 ðóáëüä õ¿ð÷ýý. Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä ýë ºðèéã çîõèõ
õîøóóäààð 1912 îíä áàãòààí òºë¿¿ëýõýýð øèéäâýð ãàðãàâ÷, ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí õèð ÷àäëààñ õýò äàâñàí ºð òóë, òýðõ¿¿ øààðäëàãà íü õîîñîí ºíãºð÷
áàéæýý. Õàðèí Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ýíý ìýò øàõàìäóóëñàí øààðäëàãûã
õîøóóíû ò¿øìýä áîëîí àðäóóä ýñýðã¿¿öýæ áèëýý. Æèøýý íü, ĺðâºäèéí ñàéí
çàÿàò àéìãèéí áýéñ Ïàíäèæóíàé ãýã÷ Õ¿ðýý ð¿¿ ìýä¿¿ëýõäýý, õàðüÿàò õîøóó
176
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, áè÷ìýë 37-ð äàíñ.
177
̺í òýíä.
123

×èí óëñûí áàíêíû Óëèàñòàé äàõü õýëòýñò òºëºõ õ¿¿òýé áàéòóãàé, õ¿¿ã¿é
ºð 5400 ëàíã 1912 îíä áàéòóãàé, àðâàí æèëèéí äîòîð ÷ òºëæ ÷àäàõã¿é ó÷ðàà
øóóä èëòãýæýý. Áóñàä õîøóó ìºí èéìýðõ¿¿ õ¿íä áàéäàëòàé áàéñàí áèëýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëîîñ ºìíº Ìàíæèéí ñàí áà
Õÿòàäûí õºðºíãºòºíä òàâüñàí íèéò õîøóóíû 11 000 000 ëàíãèéí ºð õ¿÷èíã¿é
áîëîí óñòãàãäàõ íü áàéòóãàé. õàðèí óëàì õ¿¿ ¿ðæèí íýìýãäýõ òºëºâòýé
áîëñîí íü òîäîðõîé àæýý.
Ìîíãîë îðîí òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàõ ¿åýð ä¿ðâýí çàéëñàí õÿòàäûí
13000 øàõàì õóäàëäàà÷èí áà ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä Õàëõàä áóöàæ èðæýý.
Ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà “Ìîíãîëîð”-ûí àëòíû
óóðõàé õýâýýð àæèëëàæ áàéñàí áà Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð õóâü àâàõ
áîëñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí áèëýý. Òóñ óóðõàé 1914 îíä 18 ï¿¿ àëò ãàðãàñàí íü
óðüäàõü 1913 îíä 38 ï¿¿ã ìàëòñàíòàé æèøâýë ñ¿ðõèé õîðîãäæýý. 178 XIX çóóíû
ýöñýýñ ýõëýí “Ìîíãîëîð” ãýäýã íèéãýìëýã 18 æèë àæèëëàõäàà 10471000
ìåêñèê äîëëàðûí ¿íý á¿õèé 606 ï¿¿ àëò ìàëòæýý. 179
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ¿åä “Ìîíãîëîð” íèéãýìëýãèéí ìàëòàæ îëñîí
á¿õ àëòûã Àìñòåðäàì, Ïàðèñ ðóó 纺í àâàà÷ñàí õýâýýð áàéæýý.
“Ìîíãîëîð”-ûí àëòíû óóðõàéä õÿòàä, îðîñ, ìîíãîë îëîí òîîíû àæèë÷èä
àæèëëàæ áàéâ. “Ìîíãîëîð”-ûí çºâõºí íýã ñàëáàð Èõ Õàðààòûí àëòíû óóðõàéä
1912 îíû äóíäóóð îðîñ, õÿòàä á¿ãä 800 øàõàì õ¿í ¿éëäâýð õèéæ áàéãàà áà
ýä¿ãýý äàõèí ¿éëäâýðèéí õóàç õ¿í 700-ãààäûã íýìýí àâàõààð çýõýæ áàéíà ãýæ
òóñ óóðõàéí ìîíãîë ò¿øìýë Ãîíãîð Ñàíãèéí ÿàìíàà ìýäýýëæ áàéæýý 180 . Åð íü
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ¿åä “Ìîíãîëîð”-ûí õàðüÿà àëòíû 22 óóðõàéãààñ
àæèëòàé áàéñàí 15 óóðõàéä 2500 ãàðóé õÿòàä, 250 øàõàì îðîñ àæèë÷èä
õºäºëìºðëºæ áàéæýý. Ìîíãîë àæèë÷äûí òîî äºíãºæ 70 îð÷èìä õ¿ð÷ áèëýý. 181
“Ìîíãîëîð”-ûí àëòíû óóðõàéí ýçýä àëòíû àøèã îðëîãîîð ñýòãýë ¿ë õàíàí,
áàñ àæ àõóéí ººð ñàëáàðò àøèã íýýõèéã ýðìýëçýæ áàéæýý. Æèøýý íü, 1916
îíû 10-ð ñàðä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû óìàðä õýëòýñò “Ìîíãîëîð”-ûí àëòíû
óóðõàéí õýðãèéã åðºíõèéëºí øèéòãýõ ò¿øìýë áàðîí Ôèòèíãîôààñ ìýä¿¿ëñýí
áè÷èãò ¿çâýë, “Õàðàà ãîëûí ýðýã äýýð õî¸ð äåñÿòèí ãàçàð õýìæýýëýí îëãîæ,
õÿòàä áà áóñàä òàðèà÷íû òàðèàã òýýðýìäýõ óñíû õàëóóí óóðûí õ¿÷ýýð õºäëºõ
òýýðýì íýãèéã áàðèõûã çºâøººðºõ àæààìóó” ãýæýý. Öààø íü áè÷èõäýý,
“Ìèíèé áàéãóóëñàí òýýðìèéí îð÷èí òîéðîíä íýãýí çóóí ìîäíû äîòîð áóñàä
ÿìàðâàà õ¿í òýýðýì òàâèõ ýðõèéã îëãîæ ¿ë áîëíî...” 182 ãýæ Ôèòèíãîô õ¿ñæýý.
Ò¿¿íä Ãàäààä ÿàì çºâøººðñºí õàðèó ºãºõ人, áóñäàä òýýðýì òàâèóëàõã¿é
áàéõ ãîðüòãèéã 20-30 ìîäíîîñ õýòð¿¿ëýõã¿é áîëãîí òîãòîîæýý.
178
Îò÷åòû àãåíòîâ ìèíèñòåðñòâà òîðãîâëè è ïðîìûøëåííîñòè çà ãðàíèöåé çà 1914 ã. Ïåòðîãðàä, 1917
ã. 55-ð òàë.
179
Èçâåñòèÿ Óëàí-Áàòîðà, 22 ÿíâàðÿ 1927 ã.
180
Óëñûí àðõèâ, 1-11 -143.
181
×ýíü Öçóí-öçî Ãàäààä ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ, II äýâò.
182
Óëñûí àðõèâ, 2-13-7.
124

1915-1916 îíóóäàä Íàëàéõûí ÷óëóóí í¿¿ðñíèé óóðõàé àæèëëàí ýõýëæ,
Îðîñ-Ìîíãîëûí õýâëýëèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ, öàõèëãààí ñòàíö, òóéïóóíû
çàâîäûí áàðèëãà áàðèãäàæ áàéâ.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð Õàëõûí íóòãààð ãàðñàí ãàäààäûí öàõèëãààí
óòàñíû øóãàìûí îðëîãîîñ õóâü àâàõ òàëààð õººöºëäñºí áèëýý.
Õàëõ ìîíãîëûí íóòãààð äàéðàí ãàðñàí Õèàãò-×óóëàëò Õààëãûí öàõèëãààí
ìýäýýíèé òºìºð óòñàí øóãàìûã àíõëàí Äàíè óëñûí õàðüÿàò íàð ýðõëýí
áàéãóóëæ îëîí óëñûí ìýäýý íýâòð¿¿ëýõ áîëñíîîñ õîéø íýãýíò 10 æèë èë¿¿
áîëñîí àæýý. Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû áîäîæ ãapãacíaap Äàíè óëñûí ýðõëýí
øèéòãýæ áóé ýíýõ¿¿ óòàñíààñ Äóíäàä óëñ íóòãèéí õàðüÿàãààð æèë á¿ð
áàðàãöààëáàë 360 000 öåëêîâ öààñàí àøèã îëæ áàéæýý. ¯¿íèé æèøýýãýýð
Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð 1912 îíû çóí “íóòãèéí õàðüÿàãààð îëîõ àøãèéã ìàíàé
Ìîíãîë óëñ ººðºº õóðààí àâáàë çîõèõûã” Õààíò Îðîñûí ýë÷èí êîíñóëä
ìýäýãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí, ýíý õýðãèéã Ïåòðáóðã äýõ Äàíè óëñûí ýë÷èí ñàéäòàé
çºâëºí õýëýëö¿¿ëæ, õàðèó ºãºõèéã ìºí êîíñóëààñ õ¿ñæýý. 183
1916 îíû ýöñýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä öàõèëãààí ìýäýýíèé ýëäýâ õýðãèéã
åðºíõèéëºí øèéòãýõ õîðîî áàéãóóëàãäñàí áºãººä ãóðâàí óëñûí ãýðýý ¸ñîîð
ìºí îíû ýõýýð Äóíäàä óëñûí ò¿øìýëýýñ õ¿ëýýí àâñàí ¯¿ä, ×îéð õî¸ðûí
öàõèëãààí ìýäýýíèé õîðîî áà Ìîíãîëûí íóòãààð äàéðàí ãàðñàí Õèàãò-
×óóëàëò õààëãaíû óòàñíû õýðãèéã òýð õîðîîíä çàõèðóóëæ, 184 öàõèëãààí
ìýäýýíèé ä¿ðýì õýìæýý 12 àíãè, 93 ç¿éëèéã õÿíàí òîãòîîæýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà áàðóóí åâðîï-àìåðèêèéí
êàïèòàë ýëäýâ îëîí çàìààð íýâòýð÷, õÿòàäûí êàïèòàë õ¿÷òýé áîëñîîð òóñ îðîí
äàõü îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ýçäèéí ýðõ àøèãò ñ¿ðõèé õàðøëàëäàæ èðæýý.
Áàðóóí åâðîï-àìåðèêèéí ¿éëäâýð¿¿äýä õèéñýí õÿìä áºãººä ¿çýìæ ñàéòàé áàðàà
òàâààð íýâòýðñýýð Ìîíãîëûí çýýë äýýð íî¸ðõîõ áàéäàëòàé áîëæ èðýâ.
Èéì íºõöºëä Õààíò Îðîñ óëñ ººðèéí áàéð ñóóðü, íºëººã Ìîíãîëûí ãàçàð
øîðîîí äýýð áýõæ¿¿ëýõ òàëààð áîëîõ á¿õíèéã õèéñýýð áàéæýý. Þóíû ºìíº,
ôåîäàëûí Ìîíãîëûã ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð õàðààíäàà îðóóëæ àâàõ çîðèëãîîð
óäàà äàðàà á¿ãä òàâàí ñàÿ îð÷èì ðóáëèéí çýýëëýã îëãîæýý.
Õààíò Îðîñ óëñ 1912 îíû 5-ð ñàðä õóäàëäàà áà ¿éëäâýðèéí ÿàìíû
òºëººëºã÷èéí ñàëáàð ãàçàð 14-èéã ãàäààä îëîí óëñàä áàéãóóëàõààð
øèéäâýðëýñíèé äîòîð íýãä¿ãýýð çýðãèéí ñàëáàðóóäûã Ëîíäîí, Áåðëèí, Âåíà,
Êîíñòàíòèíîïîëü, Âàøèíãòîíä, õî¸ðäóãààð çýðãèéí ñàëáàðóóäûã Ìàðñåëü,
Ãåíóÿ, Ðîòòåðäàì Ìàéí äýýðõ ôðàíêôóðò, Ãàíáóðã, Ñîôè, Òåãåðàí, Øàíõàé,
Õ¿ðýýíä òóñ òóñ íýýñýí þì. Õààíò çàñàã, Ìîíãîëä õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí
òºëººëºã÷ººð À.Ï.Áîëîáàíûã òîìèëîí ÿâóóëæýý. Ýíý áîë òýð ¿åèéí õààíò
îðîñûí ýäèéí çàñàã áà ãàäààä áîäëîãîä Ìîíãîë îðîí ÷óõàë ñóóðü ýçýëæ
áàéñíûã èëòãýæ áàéíà.
183
Óëñûí àðõèâ, 5-30-214.
184
̺í àðõèâ, 2-3-58.
125

ªìíº ºã¿¿ëñíèéã ýðãýæ ñàíàâàë, 1912 îíû õóó÷äààð Îðîñ-Ìîíãîëûí òýãø
áóñ ãýðýýãýýð Ìîíãîë äàõü Îðîñûí õóäàëäàà àëèâàà ãààëèàñ ÷ºëººëºãäñºí
ÿâäàë ãàäààäûí êàïèòàëòàé ºðñºëäºõºä ÷óõàë íºõöºë áîëæ ºãñíèéã äàøðàìä
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ìîíãîë äàõü Îðîñ, Õÿòàäûí õóäàëäààíû áàëàíñûã òóñ òóñàä íü àâ÷ ¿çâýë,
1914 îíû áàéäëààð áàðàã òýíöýæ èðæýý. Õýðýâ Õÿòàä, Îðîñ õî¸ð Ìîíãîëä
îðóóëæ õóäàëäñàí ç¿éë òóñ òóñ 4-5 ñàÿ ðóáëèéí õýìæýýíä ýðãýëäýæ áàéñàí
àõóë, Ìîíãîëîîñ ãàðãàñàí ç¿éëèéí òàëààð Õààíò Îðîñ óëñ Õÿòàäààñ íèëýýä
äàâæ áàéæýý. 185
Èéíõ¿¿ XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñààñ Ìîíãîëûí õîøóó íóòàãò ºðñºëäºæ
ýõýëñýí Õÿòàä, Îðîñûí õóäàëäààíû êàïèòàëûí ºðñºë人í íü Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñûí ¿åä íîöòîé ººð÷ëºãäºí Îðîñûí êàïèòàë õóâèéí æèíãýýð
Õÿòàäûíõòàé òýíöýæ çàðèì òàëààð äàâæ ãàð÷ýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åä Ìîíãîëä Îðîñûí òîì æèæèã ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä
îëøèðñîîð áàéæýý. ¯¿íä, Îðõîíû ýðýã äýõ àðüñ øèðíèé çàâîä, Íèéñëýë
Õ¿ðýýí äýõ àðüñ øèðíèé çàâîä, ìîä õºðººäºõ ãàçàð, ìàëûí ãýäýñ äîòîð
áîëîâñðóóëàõ çàâîä, ñàâàíãèéí ¿éëäâýð, ò¿¿í÷ëýí íîîñ óãààõ îëîí òîîíû
ãàçðûã õýëæ áîëíî. Ìºí ¿åýð áàéñàí Õÿòàäûí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã
íýðëýâýë, Íàëàéõàä í¿¿ðñíèé óóðõàé, Õ¿ðýýíä õîíèíû àðüñ ýëäýæ
áîëîâñðóóëàõ ãàçàð 18-ûã äóðäàæ áîëíî. Ýäãýýð íü îð÷èí ¿åèéí ìåõàíèêæñàí
òîì ôàáðèê çàâîä áèø, ãîë òºëºâ ãàð àæèëëàãààòàé, æèæèã ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóä áàéñàí áèëýý.
Õààíò Îðîñ óëñûã òºëººëºí Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí
òºëººëºã÷èéí ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëòûã èø òàòâàë, Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ
áàðàà òàâààðûã áººíººð áóþó æèæèãëýí õóäàëäààëàõ õîðøîî äýëã¿¿ð 18,
öàãààí èäýý íàéìààëàõ ãàçàð 26, ò¿¿õèé ýäèéí áààç 8, ýìèéí caí 2, öàã, øèë,
ýëäýâ ýðäýíèéí ÷óëóó çàðàõ ï¿¿ñ 2, òàëõ, ÷èõýð, áóðàì, ìàõ, àðõè, ÷èõðèéí
äýëã¿¿ð àðâààäûã Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñ ºì÷èëºí ýðõýëæ
áàéëàà. Õÿòàä, Îðîñûí õàðüÿàò íàðààñ ãàäíà, ãàäààä îðíû õ¿ì¿¿ñ Õ¿ðýýíýý
õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí àæèë ìºí ýðõëýí áàéíãà ñóóæ áàéâ. ¯¿íä, òàëõ, ÷èõýð,
áóðàì ¿éëäâýðëýõ ãàçðûã Ãðåêèéí õàðüÿàò Ô.Êîðèôèäè, àðõè-ïèâîíû çàâîäûã
Àâñòðèéí èðãýí Â.Ô.Ãåéíðèõ, Àìåðèêèéí áàðàà òàâààð õóäàëäàõ äýëã¿¿ðèéã
ãåðìàí èðãýí Õàêìàí íàð ýðõýëæ àãñíûã çààæ áîëíî. Íèéñëýë Õ¿ðýýíä
ãóðâàí ðåñòîðàí áàéñíààñ íýãèé íü Àâñòðèéí èðãýí È.Î.Ãëàâàòû ýðõýëæ,
íºãºº “Áèðæà”, “Ðóñü” õýìýýõ õî¸ð ðåñòîðàíûã îðîñ õ¿í ýðõýëæ áàéâ.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí äîòîîä çàõ çýýë äýýð Îðîñûí õóäàëäàà
õýäèéãýýð Õÿòàäûíõòàé òýíöýí èðñýí áîëîâ÷, áàðóóí Åâðîï-Àìåðèêèéí
êàïèòàëûí ºðñºë人íèéã äàâàõàä òóí õýö¿¿ áàéñàí áºãººä äàâæ ÷ ÷àäàõã¿é
áàéæýý.
185
Îò÷åòû àãåíòîâ ìèíèñòðñòâà òîðãîâëè è ïðîìûøëåííîñòè çà ãðàíèöåé çà 1914 ã. Ïåòðîãðàä, 1917,
6l-p òàë.
126

Èìïåðèàëèñò óëñóóäûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ýçýä ººðñäèéí òºëººíèé
õ¿ì¿¿ñèéã Ìîíãîëä îëøðóóëàõûí çýðýãöýý Õÿòàäûí ï¿¿ñí¿¿äèéã óðüäûí
àäèë çóó÷ áîëãîí àøèãëàõ àðãàà óëàì õ¿÷òýé áîëãîâ. Èíãýæ áàðóóí Åâðîï-
Àìåðèêèéí êàïèòàë àðä îëíûã äàíãààðàà äàðëàæ áàéñíû äýýð áàñ Õÿòàäûí
øóíàõàé ýòãýýä¿¿äòýé ñ¿ëáýëäýí Ìîíãîë îðíûã öºëáºí äýýðýìäýæ áèëýý.
1912 îíä Ìîíãîëîîñ Òÿíüèçèíû ÷èãëýëýýð òýìýýíèé íîîñ 103 019 ï¿¿,
ÿìààíû íîîëóóð 73 800 ï¿¿, õîíèíû íîîñ 979 512 ï¿¿, ìºí äàðàà æèë 1913 îíä
òýìýýíèé íîîñ 122 123, ÿìààíû íîîëóóð 43 231, õîíèíû íîîñ 1 036 629 ï¿¿
òóñ òóñ ãàðãàñíààñ òýìýýíèé íîîñíû èõýíõèéã Àíãëèä, õîíèíû íîîñ á¿ãäèéã
Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñàä óñàí çàìààð òýýâýðëýí àâàà÷æýý. 186
Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äóíäóóð Õààíò Îðîñ óëñ õ¿÷èí ÷àäàë, íºëºº
áóóðñàí áîëîâ÷, Ìîíãîëä áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãîî îðõèñîíã¿é
áºãººä ýíý ÷èãò çàðèì íýã àëõàì õèéæ áàéâ. Ìîíãîë äàõü áàéð ñóóðèà Õààíò
Îðîñ ñóë òàâüæ ºãºõèéã áîäñîíã¿é. Äàéíû ¿åýð Õààíò Îðîñ, Õàëõ ìîíãîëîîñ
ìàë ìàõ, ò¿¿õèé ýä íèéë¿¿ëæ áàéâ. Äàéíû ¿åä Õààíò Îðîñ ðóó Ìîíãîëîîñ
òóóâàðëàñàí ìàë áàðàã íýãýí õýìæýýíä áàéñíûã æèøýýëáýë, 1913 îíä 98 000,
1914 îíä 67 600, 1915 îíä 80 000 òîëãîé áîä ìàë ãàðãàæýý.
Îðîñûí êàïèòàë 1915 îíû 5-ð ñàðûí 14-íä Õ¿ðýýíä “Ìîíãîëûí ¿íäñýíèé
áàíê” íýýæýý. Ýíýõ¿¿ áàíê áîë Ìîíãîëûã Õààíò Îðîñîîñ ýäèéí çàñàã,
ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð õàðààò áàéëãàõ, òóñ îðîíä Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí
ýçäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, ìºí ãàäààä óëñóóäûí ºðñºë人íèéã ýñýðã¿¿öýõ
çîðèëãîòîé áàéãóóëàãäñàí àæýý.
Õààíò Îðîñ óëñ ººðèéí áàíêèéã Õ¿ðýýíä íýýìýãö Õÿòàä áà áóñàä óëñûí
ç¿ãýýñ áàíê íýýõ îðîëäëîãûã òàñ öîõèí áîîãäóóëàõûã ÷óõàë÷ëàõ áîëæýý.
1915 îíû ýõíýýñ Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýý “×æè Áÿíü-èíõàí”
ãýäýã õóäàëäààíû áàíêíû ñàëáàð íýýõ ãýæ îðîëäæýý. 1915 îíû 4-ð
ñàðä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäýõäýý, “×æè
Áÿíü-èí-õàí” áàíê çºâõºí õóäàëäààíû çîðèëãîîð íýýãäýõ áîëíî, òóñ áàíêíû
ñàëáàð Åâðîï, Àìåðèêò áèé ãýæýý. Òýð äàðóéõàí íü Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
óã áàíêèéã íýýëãýõã¿é ãýæ ìýäýãäýæ, öààøäàà ÷ èéì áàéð ñóóðèà õàìãààëæ
ç¿òãýñýýð áàéâ. Õ¿ðýýíýý ñóóñàí õÿòàä ñàéä ×ýíü Ëó 1917 îíû 6-ð ñàðä Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýõäýý, Õ¿ðýýíä áàíê íýýëãýõã¿é
ãýæ ç¿òãýõ íü “ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé ¿çýë ñàíààòàé õàðøèëæ áàéíà ãýæýý.
Ýöñèéí ä¿íä Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðûí ýíý øààðäëàãà íü Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàð áà Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí õàìòàðñàí ýñýðã¿¿öýëòýé
òóëãàð÷ áèåëýãäñýíã¿é.
Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð õýäèéãýýð áóñäûí áàíêèéã Ìîíãîëä
áàéãóóëãàõã¿é ãýæ ç¿òãýæ áàéõ çàâñàð “Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áàíê” 1915 îíîîñ
àæèëëàæ ýõýëñýí áºãººä áàðàã õèéñýí þìã¿é õîöîð÷ýý. Ýíý áîë õààíò çàñàã,
186
Îò÷åòû àãåíòîâ ìèíèñòåðñòâà òîðãîâëè è ïðîìûøëåííîñòè çà ãðàíèöåé çà. 1914 ã„ Ïåòðîãðàä, 1917,
55-ð òàë.
127

äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíä ÿëàãäàæ, äîòîîäîä õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ,
Õààíò Îðîñûí íèéò õ¿÷ íºëºå ñóëàðñàíòàé øóóä õîëáîîòîé þì. “Ãàäààä
ìîíãîëûã Îðîñîîñ ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð õàðààò áîëãîõ” çîðèëãîîð
áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîëûí ¿íäñýíèé áàíê” îëèãòîé þì õèéæ ÷àäñàíã¿é
óíàæýý. 187
¯íýõýýð “Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áàíê” áóþó Ìîíãîë óëñûí çîîñ, öààñ ¿éëäýõ
áàíêèéã 1915 îíä íýýí áàéãóóëñíààñ õîéø Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð õýä
õýäýí óäàà ìºí㺠çýýëä¿¿ëýõèéã òýðõ¿¿ áàíêèíä õ¿ññýí íü á¿òñýíã¿é. Ýöýñò
Ìîíãîëûí Ñàíãèéí ÿàì àðãà áàðàõäàà, æèøýý íü, 1917 îíû çóí Ñèáèðèéí
áàíêààð äàìæóóëàí 1000 øóóäàé ãóðèë çýýë àâ÷ áèëýý.
Õýäèéãýýð Îðîñûí õààíò ¸ñ íóðàí óíàõ íü îéðòîæ àãñàí àâ÷, Õ¿ðýýí
äýõ Îðîñûí êîíñóë Îðëîâ, Îðîñûí õºðºíãºòí¿¿äèéí ýðõ àøãèéã óëàì
áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä ààð ñààð àðãà ñ¿âýã÷èëñýýð áàéâ. 1917 îíû 3-ð ñàðä
Îðîñûí õàðüÿàò íàð Ìîíãîëûí ãàçàð äýâñãýð äýýð á¿õ õîò, õîøóó áà õàðóóëä
õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí ó÷èð áºñ þì õàäãàëàõ îðîí áàéøèí áàéãóóëàõààð çîõèõ
õýñýã ãàçðûã õóãàöààãààð àâàõ òóõàé ãýðýý áè÷ãèéã îðîñ êîíñóë Îðëîâ, Ãàäààä
ÿàìíû ñàéä Öýðýíäîðæ íàð áàéãóóëàí ãàðûí ¿ñýã çóðöãààæýý.
Ìîíãîë îðîí áà ò¿¿íèé çàõ çýýëä Õààíò Îðîñûí íºëºº íèëýýä õ¿÷òýé
áîëæ áàéñàí íü äàéíû äóíä ¿åýñ óëàì óðóóäàæ áóóðàõ òèéø õýëáèéæýý.
Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíä äàðàãäàõ òèéø õàíäàæ, Îðîñûí àæèë÷èí
òàðèà÷íû õóâüñãàëò òýìöëýýð õèàð öîõèóëñàí õààíò çàñãèéí íºëºº îëîí
óëñûí òàëáàð äýýð, òóõàéëáàë, Àëñ äîðíî äàõèíä õóðäíààð áóóð÷ èðñýí íü
ò¿¿íòýé õýçýýíýýñ ºðñºëäºã÷ ã¿ðí¿¿äèéí ÷óõàìõ¿¿ çàâøààí áîëæýý.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñ, ßïîí çýðýã èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä Ìîíãîëä Õààíò
Îðîñûí íºëºº áóóðààã¿é áàéõ ¿åä ÷ òóñ îðîí íºëººãºº òàðõààõ áîäëîãûã
îðõèñîíã¿é àõóë, Îðîñûí íºëºº èéíõ¿¿ áóóðàõàä ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áîäëîãîî
óëàì èäýâõæ¿¿ëñýí íü îéëãîìæòîé õýðýã.
Çàðèì íýã áàðèìò-äóðäòãàë, Àìåðèê, Àíãëèéí êàïèòàëèñò êîìïàíèóä
ñàëáàð íýýõ áóþó õÿòàäûí çóó÷ ï¿¿ñí¿¿äýýð äàìæóóëàõ çàìààð Ìîíãîëûí
íîîñûã óëàì èõ õýìæýýãýýð öºëáºí àâ÷ ãàäàãø òýýâýðëýõ áîëæýý. 1917 îíû
áàéäëààð Òÿíüöçèí áîîìòîîð äàìæèí ºíãºðñºí ìîíãîëûí íîîñíû 3/4-èéã
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, ¿ëäýõèéã Àíãëè òóñ òóñ 纺æ àâàà÷æýý.
Èìïåðèàëèçìûí ¿åä êîëîíè áà õàðààò îðíóóäàä àëü íýã èìïåðèàëèñò
ã¿ðíèé íºëºº áóóðàõ íü ººð èìïåðèàëèñò ã¿ðýí áóþó ã¿ðí¿¿äèéí íºëºº
èõñýõ õóóëüòàé. Òýð÷ëýí Ìîíãîëä Õààíò Îðîñûí íºëºº áóóðàõ òóòàì ò¿¿íòýé
ºðñºëäºã÷ ã¿ðí¿¿äèéí áàéð ñóóðü óëàì íýìýãäýõ òºëºâòýé áîëæýý. Ãýâ÷,
Õ¿ðýýí äýõ îðîñûí äèïëîìàòóóä íü õýäèéãýýð õààíò çàñàã ¿íäýñ ¸ðîîëîîð
ãàíõàâ÷, Àìåðèê, Àíãëè, ßïîíû ò¿ðýëòèéã àëü áîëîõîîð ýñýðã¿¿öñýýð áàéëàà.
Ýíý íü Õÿòàäûí ò¿ðýëòèéã ýñýðã¿¿öýõòýé îãò àäèëã¿é, òóí õýö¿¿ òýìöýë
áºãººä ýöñèéí ä¿íä îðîñûí òàë ÿëàãäàõààñ ººð çàìã¿é áîëæýý.
187
È.Ì.Ìàéñêèé, Ìîíãîëèÿ íàêóíóíå ðåâîëþöèè, Ì., 1957, 186-ð òàë.
128

1916 îíû ¿åñ Àìåðèêèéí êàïèòàë ýðõëýí Õ¿ðýý Õààëãàíû õîîðîíä àâòî
òýýâðèéí ï¿¿ñ-íèéãýìëýã íýýõ ãýñýí îðîëäëîãûã Îðîñûí äèïëîìàòóóä àëü
õýäèéíýý òàãíàí ñóðâàëæëàí ìýäýæ ýñýðã¿¿öýæ áèëýý. Õààíò Îðîñûí Ãàäààä
ÿàìíû ñàéäûí òóñëàõ Íåðàòîâ 1916 îíû 1-ð ñàðûí 8-íä Õ¿ðýýíýý ñóóãàà
äèïëîìàò òºëººëºã÷ À.Ìèëëåðò óòàñ öîõèõäîî. “Õ¿ðýý-×óóëàëò õààëãàíû
õîîðîíä àâòî òýýâýð áàéãóóëàõ òóõàé òºëºâëºãººã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
ÿàæ ¿çýæ áàéãàà áà áèäýíä èéíõ¿¿ ¿çòýë àøèãã¿é ÿâäëûã ýñýðã¿¿öýõ òàëààð
òàíû þó õèéñýí íü òàíû èð¿¿ëñýí óòàñíààñ åð õàðàãäàõã¿é áàéíà” 188 ãýæýý.
À.Ìèëëåð èéì óòàñ õ¿ëýýí àâ÷ àìåðèêèéíõíû ÿâóóëëàãûã íàðèéâ÷ëàí
ñóäàëæ, Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàæ ÿòãàëãà ÿâóóëàâ. Êîíñóë Ìèëëåð
òóí ÷ øàëæ ñàëàõã¿é áîëîõîîð Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä àìåðèêèéíõíû ýë
ñàíàëûã çºâøººðºõººñ ò¿äãýëçæýý. Òºä óäàëã¿é 1916 îíû 2-ð ñàðûí 17-
íä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçîíîâ, Áýýæèí äýõ ýë÷èí Êóðïåíñêèéí óòñûã
áàðèìòëàí Ìèëëåðò ìýäýãäýõäýý, “Õ¿ðýý-×óóëàëò õààëãàíû õîîðîíä àâòî
òýýâýð áàéãóóëàõûã ¿ë çºâøººðíº ãýæ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð òàíä àì ºãñºí
þì áîë òà ò¿¿íèéã àëáàí áè÷ãýýð áàòàòãàí àâàõ íü ÷óõàë. Õýðýâ Ãàäààä ÿàìíû
ñàéä íü ýíý àìëàëòàà áè÷ãýýð áàòëàõûã òàòãàëçâàë, òà þó ÷ àòóãàé ò¿¿íä íîò
áè÷èã ÿâóóëæ, òàíä ºãñºí àìëàëòû íü àíõààðàëäàà àâëàà õýìýýí òýìäýãëýâýë
áîëîõ þì. Öààøèä þó áîëîõûã óòñààð ìýäýãäýõ àæààìóó” 189 ãýâ.
Õ¿ðýý, Áýýæèí, Ïåòåðáóðãèéí õîîðîíä Îðîñûí äèïëîìàòóóä èíãýæ
õàðèëöàæ áàéõ çàâñàð 1916 îíû 2-ð ñàðûí ýöñýýð “Àíäåðñåí, Ìåéåð áà Ê°”
õýìýýõ Àìåðèêèéí êàïèòàëèñò ï¿¿ñíèé ýðõëýã÷ äàíè óëñûí èðãýí Ìåéåð
Õààíò Îðîñûí áîäëîãûã ñîðèõîîð Áýýæèíä ñóóãàà Îðîñûí ýë÷èí ñàéä
Êðóïåíñêèéòýé áèåýð óóëçàæ, Õ¿ðýý-Õààëãàíû õîîðîíä àâòî ìàøèíû òýýâýð
õèéõ êîìïàíè áàéãóóëàõ òºëºâëºãººòýé áàéãàà òóõàéãàà ñîíñãîæýý. 190 Ìåéåð
ÿðèõäàà, àâòî òýýâðèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñýí ó÷èð áîë äàí ãàíö õóäàëäààíû
çîðèëãîòîé áîëîõîîñ, óëñ òºðèéí ÿìàð ÷ õîëáîãäîëã¿é þì. Õàëõ ìîíãîë ðóó
áàðàà òàâààð îðóóëæ, òýíäýýñ èõ õýìæýýãýýð íîîñ, íîîëóóð õóäàëäàí àâàõ
áîäîëòîé áàéíà ãýæ òàéëáàðëàí õýëýâ. Ìåéåð öààø íü õýëýõäýý, Õàëõ ìîíãîë
äàõü Àìåðèêèéí ýðõ àøãèéã Õ¿ðýýí äýõ Õààíò Îðîñûí êîíñóëààð õàâñðóóëàí
õàìãààëóóëàõ ñàíààòàé áàéãàà áà ýíý òóõàé àñóóäëààð Õààëãàí äàõü ìàíàé
êîíñóë íî¸í Ðåéíø Âàøèãòîíòîé ÿðüæ òîõèðëîî ãýæýý.
Õààíò Îðîñûí ýë÷èí Êðóïåíñêèíä ýíý ÿðèà èõ ë çýâ¿¿í ñýòãýãäýë
òºð¿¿ëæýý. ¯íýíäýý ÷ Õ¿ðýý-Õààëãàíû õîîðîíä àìåðèê÷óóä àâòî òýýâýð íýýõ
ÿâäàë Ìîíãîë äàõü Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí àøèãò ñ¿ðõèé íºëººëºõ ç¿éë
áàéñàí íü èëýðõèé õýðýã. Òèéì ó÷ðààñ Êðóïåíñêèé, Õ¿ðýý-Õààëãàíû õîîðîíä
áàéãóóëàõ àâòî òýýâýð áîë “Îðîñûí ýðõ àøèãò õàðø õýðýã”, “Ìîíãîëîîñ íîîñ
õóäàëäàí àâíà ãýã÷ îäîî èõ òºâºãòýé” ãýæ Ìåéåðèéí òºëºâëºãººã ¿ë îéøîîõ
ÿíç ¿ç¿¿ëæýý. Òýõýä Ìåéåð õàðèóëàõäàà, Îðîñ óëñ íýãýíò èíãýæ ¿çýæ áàéãàà
188
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Ì., 1938, ò.10. ñ.3, 41-ð òàë.
189
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà Ì., 1938, ò.10. c.3, 304-ð òàë.
190
̺í òýíä, 356-357-ð òàë.
129

áîëîõîîð áè àâòî òýýâýð ¿¿ñãýõýýñ óõàðíà, ãýâ÷ Õàëõààñ íîîñ õóäàëäàí àâ÷
áàéõûã áîäíî ãýæ áàéæýý.
Ýíý çàâñàð Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë, Àìåðèêèéí ï¿¿ñíèé ýñðýã
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûã ÿòãàõààð 1916 îíû 2-ð ñàðûí 29-íä Ìîíãîëûí Ãàäààä
ÿàìàíä ìýäò¿ãýé õýìýýí ÿâóóëñàí íîò áè÷èãòýý, “Àìåðèê óëñûí õîðøîîíû
òºëººëºã÷ Ìåéåð, Ëàðñàí õýìýýã÷èéí õàìò Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçðàà èðæ
Õ¿ðýý-×óóëàëò õààëãà õî¸ðûí õîîðîíä öàõèëãààí òýðýã òàâèõ òóõàé íàðèéí
ó÷ðûã áîëîâñðóóëíà õýìýýõ òóë... ÿìàð ç¿éëèéí õàðèó ºãºõ ñàíààòàé ÿâäëûã
õî¸ð óëñûí íàéðàìäëûã áîäîæ õàðèó èð¿¿ëýõ àæààìóó” 191 ãýæýý. ¯¿íèé õàðèó
íîòîä Ç-ð ñàðûí 17-íä Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàì áè÷èõäýý, Ìàíàé Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçðààñ òóñ óëñûí õÿçãààðûí äîòîð àëü íýãýí çàìààð öàõèëãààí òýðýã
ÿâóóëàõ ýñýõ òàëààð “ãàãöõ¿¿ óëñ òºðèéí çàñãèéí õýðýã áà àðäûí àæ àõóéí
áàéäàëä õàðøëàëòàé ÿâäàë áóé, ¿ã¿é çýðãèéã òóõàéã ¿çýæ, öàãèéã äàãàæ õÿíàí
òîãòîîâààñ çîõèõ áà áàñ ÷ ýíý íü àâòîíîìèò Ãàäààä ìîíãîëûí äîòîîä çàñãèéí
ýñðýã ìºí áîëîõ ÿâäëûã ýðõýì ýë÷èí ãåíåðàë êîíñóë íýâòýðõèéåý òîëèëöñîîð
áóéçàà...” 192 ãýæýý.
Öààøäûí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäàë þóã õàðóóëàâ ãýâýë, àìåðèêèéí êàïèòàë
Ìîíãîëä óëàì øóðãóó íýâòýðñýí áºãººä ò¿¿íèéã Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí
ãàçàð ÷ äýìæèõ áîëæýý. 1916 îíîîñ Àìåðèêèéí êàïèòàëèñòóóä ×óóëàëò
õààëãàíàà ººðñäèéí õºðºí㺺ð “Ìîíãîëèýí Òðåéäèíã Êîìïàíè”, (Ìîíãîëûí
õóäàëäààíû êîìïàíè) àìåðèêèéí ï¿¿ñ áàéãóóëæ, Õ¿ðýý-×óóëàëò õààëãàíû
õîîðîíä àâòî ìàøèíû òýýâýð õèéõ áîëæýý. “Ìîíãîëûí õóäàëäààíû êîìïàíè”
ãºã÷ àìåðèê ï¿¿ñ áàéãóóëàãäñàíû äàðààõàí íºãºº “Àíäåðñåí, Ìåéåð áà ê°”
õýìýýõ àìåðèê ï¿¿ñ áàñ ººðèéí ñàëáàðûã Õ¿ðýýíä íýýí àæèëëóóëàâ.
Èéíõ¿¿ 1916-1917 îíîîñ àìåðèêèéí êàïèòàë Ìîíãîëä àæèëëàãààãàà
øóðãóó ÿâóóëàõ áîëæýý. Àìåðèêèéí ýíý êîìïàíèóä óãòàà Àìåðèêèéí ëóò òîì
ìîíîïîëè, òðåñò, ñèíäèêàòóóäòàé ñ¿ëáýýòýé áàéñàí áàðèìò áóé. Æèøýýëáýë
“Ìîíãîëèýí Òðåéäèíã êîìïàíè” áîë “Ñòàíäàðä Îéë Êîìïàíè îô Íüþ-
Èîðê” (Íüþ-Éîðêèéí Ñòàíäàðä Îéë ãýã÷ íåôòèéí êîìïàíè) ãýõ ìýò òîì
òîì êîìïàíèóäòàé ñ¿ëáýýòýé áàéæýý. Ìºí “Àíäåðñåí, Ìåéåð áà Ê°” ãýã÷
Àìåðèêèéí ï¿¿ñ íü “Èíòåðíåéøíýë Êîðïîðåéøèí” (Îëîí óëñûí õîðøîîëîë)
ãýäýã Àìåðèêèéí caíõ¿¿ãèéí àñàð òîì íèéãýìëýãòýé õýëõýý õîëáîîòîé
áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ï¿¿ñ Øàíõàé õîòîä òºâòýé áºãººä ñàëáàðóóä íü Òÿíüöçèí,
Áýýæèí, Õààëãàí, Õàíüêîó, Êàíòîí, Õàðáèí, Öçèíàíü, ×àíøà, Ãîíêîíã,
Âëàäèâîñòîê, Èõ Õ¿ðýý çýðýã õîòóóäàä íýýãäñýí àæýý.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð îëîí óëñûí êàïèòàëûí ºðñºë人í,
èìïåðèàëèñò çºð÷èë ºäºð èðýõ á¿ð õóðöäàæ èðñýí áèëýý. Èéì íºõöºëä Õààíò
Îðîñ Óëñ, ßïîí õî¸ð Ìîíãîëä Àìåðèêèéí êàïèòàë õ¿÷òýé áîëñîí ÿâäëûã
ýñýðã¿¿öýõ çîðèëãîîð Ìîíãîëûí òóõàé óäàà äàðààãèéí íóóö ãýðýýí¿¿äèéí
191
Óëñûí àðõèâ, 5-30-5.
192
Óëñûí àðõèâ, 5-30-5.
130

¿çýë ñàíààã áàòàòãàõûã ÷óõàë÷èëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1916 îíû 7-ð ñàðûí 3-íä
Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-ßïîíû íóóö ãýðýýíä ¿ñýã çóðàãëñàí áèëýý. 1916 îíû
øèíý ãýðýýãýýð Õààíò Îðîñ, ßïîí õî¸ð óðüäûí 1907, 1910, 1912 îíû íóóö
ãýðýýí¿¿äèéí ¿çýë ñàíàà, ººðººð õýëáýë, Ìîíãîëûã õóâààí ýçýìøèõ áîäëîãîî
äàõèí áàòàòãàí àâ÷ýý. Òóñ ãýðýý áè÷èã 1921 îíû 7-ð cap õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé
áàéõààð áàéãóóëàãäæýý.
ßïîíû çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ ãýðýý áàéãóóëæ, Ìîíãîëûã Õààíò Îðîñòîé
õóâààí ýçýìøèõ áîäëîãîî óðüäûí õýâýýð áàðèìòàëíà ãýæ áàéñàí íü õóóðàì÷
àëõàì àæýý. Ó÷èð íü, ßïîíû èìïåðèàëèñòóóä Õààíò Îðîñûí õ¿÷èí ñóëàðñíûã
äàëèìäóóëàí á¿õ Ìîíãîëûã ýçëýí àâàõ áîäëîãûã øóðãóó ÿâóóëàõ áîëæýý.
Ýíý íü 1916-1917 îíû ¿åýð ßïîíû èìïåðèàëèçì ãàð õóìõèí ñóóñàíã¿é, àëü
õýäèéíýýñ Ìîíãîëûã á¿õëýýð êîëîíè÷ëîõîä ÷èãëýãäñýí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ
öàã õ¿ð÷ èðëýý ãýæ ¿çýæ, Õàëõ ìîíãîëä ºíãºëçºõ ÿâóóëëàãàà èäýâõæ¿¿ëñýí
áºãººä ýíý íü 2-3 æèëèéí äàðàà ïàíìîíãîëèçìûí ëîçóí äýâø¿¿ëýõ áýëòãýë
áîëæýý.
1916 îíû 3-ð ñàðä ßïîíû åðºíõèé ñàéäûí ãàçðûí õî¸ð ò¿øìýë Õ¿ðýýíä
õ¿ðýëöýí èðæýý. Òýä, Õ¿ðýýíä õýä õîíîõ õóãàöààíäàà ìîíãîë òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿äòýé í¿¿ð ó÷ðàí “á¿õ Ìîíãîëûã íýãòãýõ” àñóóäàë õýëýëöýæ
áàéæýý. Õ¿ðýý ð¿¿ ßïîíû àëáàíû áà ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ óâàí öóâàí èðýõ áîëñîí
ýíý áàðèìò ÷ óëñ òºðèéí ó÷èðòàé ç¿éë þì.
Õ¿ðýýíä ÿïîí÷óóäûí àæèëëàãàà èäýâõæèæ áóéã îðîñ êîíñóë ñîðãîãîîð
õÿíàæ áàéñàí íü ìýäýýæ õýðýã. Ýë ÿïîí÷óóäûí òóõàé 1916 îíû 4-ð ñàðûí
12-ò îðîñ êîíñóë Ïåòåðáóðã ð¿¿ ìýäýãäýõäýý “Ýíäýõ ìýäýýíä ¿çâýë, äóðäñàí
ÿïîí èðãýí, ßïîíû çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ºãñºí õàðèó
çàõèäëûã àâ÷ðàâ... Àð, ªâºð Ìîíãîëûã ßïîíû òóñëàìæòàéãààð íýãòãýõ òóõàé
öóóðõàë ãàð÷ áàéíà... óðüä Òðîèöêîâñàâñêàä ñóóæ àãñàí öàã÷èí ÿïîí èðãýí
ºíººäºð Õ¿ðýýíä èðëýý. Ýíä äýëã¿¿ð íýýõýýð çàâäàí, òóñëàã÷ íàð áà ãýð á¿ëýý
çàõèæ áóé” 193 ãýæ ìýäýýëæýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åä ÿïîí÷óóä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä íèëýýä õºë ¿éìýýíòýé
õîðîîäîä ýìèéí ñàí õî¸ð, öàã÷íû ãàçàð íýãèéã íýýæýý. Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçàð ÷ ÿïîí èðãýä Ìîíãîëä îëøèð÷, òýäíèé íºëºº ºðãºæèõ ÿâäàëä
ýëäýâ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áèëýý. Òóõàéëáàë, Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàì íü ßïîíû
çàðèì íýã ò¿øìýë, õóäàëäàà÷èíä Õàëõûí àëü ÷ õÿçãààð õ¿ðýõ ýðõ îëãîæ
òýìäýãò áè÷èã îëãîæ áàéñíûã äóðäàæ áîëíî.
Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä Ìîíãîëä íî¸ðõëîî òîãòîîõûã ìºí ìýðèéæ
áàéñàí òóë, íýã òàëààð, òóñ îðîíä Õààíò Îðîñûí õ¿÷èí ñóëàðñàí ÿâäëûã
àøèãëàõ, íºãºº òàëààð ßïîíû ò¿ðýëòèéã ýñýðã¿¿öýõ áîäëîãî èäýâõòýé
ÿâóóëàõ áîëæýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åýð Àìåðèêèéí êàïèòàëûí òºëººëºã÷èä øèíæèëãýýíèé àíãè,
æóóë÷èä ãýõ ìýò íýðèéäëýýð Ìîíãîëä èðýõ ÿâäàë îëøèðñîí íü îéëãîìæòîé
193
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Ì., 1938. Ò. 10, Ñ. 3, 618-619-ð òàë.
131

àæýý. Àìåðèêèéí “Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéãýýñ” Àçè òèâèéã ñóäëàõààð
Ìîíãîëä 1918 îíä ÿâóóëñàí õî¸ð äàõü õàéãóóëûí àíãèä îðîëöñîí Ýíäðþñ
Ðîé ×ýïìýí “Ìîíãîëûí óóäàì òàëààð õºíäëºí ãóëä çîð÷ñîí íü” ãýäýã íîì
áè÷ñýíèé äîòîð àìåðèêèéí õºðºíãºòí¿¿ä Ìîíãîë îðíûã Àìåðèêèéí êàïèòàë
îðóóëàõ áà ò¿¿õèé ýä ãàðãàõ àÿòàé ñàéõàí ýõ áóëàã ãýæ ¿çýæ øóíàõàéð÷
áàéñàí ¿çýë èëò òóñãàëàà îëæýý. “...Àëñ äîðíîäûí îðíóóä æèë èðýõ á¿ð ªðíº
äàõèíä, ÿëàíãóÿà Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí õ¿í àìä (èìïåðèàëèñòóóäûã
õýëæ áóé-ðåä.) óëàì ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîîð áàéíà. Ó÷èð íü, Õÿòàä
áà ò¿¿íèé õàðüÿàíû îðíóóä áîë Àìåðèêèéí êàïèòàë îðóóëàõ ç¿é ¸ñíû îðîí
ñàâ ìºí” 194 ãýæ òýð íîìîíäîî Ýíäðþñèéí òýìäýãëýñýí íü ò¿¿íèé “ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àíãèéí” çîðèëãî þóíä ÷èãëýñýí íü èëò ãàð÷ýý.
Àìåðèêèéí èìïåðèàëèçìûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàã÷ “Ìèëëàðäç
ðåâüþ”õýìýýõ ñýòã¿¿ëä “Îëîí óëñûí õóäàëäààíû òóñûí òóëä Ìîíãîëûí
“Õààíò óëñûã íýýñýí íü” ãýäýã ñîíèðõîëòîé ºã¿¿ëýë 1918 îíû ýöñýýð
íèéòëýãäæýý. Òýð ºã¿¿ëýëä áè÷ñýí íü: “Ò¿¿õèé ýäýýð áóñäûã õàíãàõ áà
Àìåðèê, Åâðîïûí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàõ ºðãºí áîëîìæòîé
çàõ çýýë áîëîõ òàâèëàíòàé Ãàäààä ìîíãîëûã îäîîíîîñ îëîí õ¿í øèíý åðòºíö
ìýò ¿çýõ áîëëîî... Èðýýä¿éä Ãàäààä Ìîíãîëä Àìåðèê, Àíãëèéí êîìïàíèóä
ººðñäèéí ñàëáàðûã óëàì îëíîîð áàéãóóëàõ áîëíî. Ó÷èð íü òóñ îðîí
õóäàëäààíû ÷óõàë çàõ çýýë áîëîõ íü ìàðãààíã¿é” 195 ãýëýý.
Àð ìîíãîëä èðñýí Àìåðèêèéí êàïèòàëèñòóóä áà òýäíèé ýë÷ íàð
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé óëàì îéðòîõûí òóëä Áîãä ãýãýýíä “ôîðä” ìàøèí
áýëýãëýõýýñ àâààä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õ¿ðòýë ýëäýâ àðãà õýðýãëýæ
áàéâ. Ìîíãîëûí Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ã¿í ëàì Ëóâñàíáàëäàí,
Ìîíãîëûí çàñãèéí àëáàíä õýðýãëýõýýð Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí
õóäàëäààíû “Àíäåðñåí áà Ìåéåð” ãýäýã ï¿¿ñíèé ýðõëýã÷ Àíäåðñåíä ×óóëàëò
õààëãà ðóó òóñãàé ýë÷ çàðæ, Äóíäàä Èðãýí óëñûí ìºíãºí òºãðºã 30 000-ûã
íýãýí æèëä 100 òºãðºã òóòìààñ 8 òºãðºãèéí õ¿¿òýéãýýð 6 ñàðûí õóãàöàà á¿õèé
áàòàëãààòàéãààð çýýëýí àâ÷ áàéæýý.
Äýýðõ æèøýýí¿¿ä áîë Õàëõ Ìîíãîëä íýâòýð÷ ñàëáàðàà íýýñýí Àìåðèêèéí
êîìïàíèóä òóñ îðíû ýäèéí çàñàãò ààæìààð íºëººãºº ºðãºòãºí, Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðòàé ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð õýëõýý õîëáîî òîãòîîõîîð
õººöºëäñºíèéã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý îðîëäëîãî ýöñèéí ä¿íä Ìîíãîë îðíûã
àìåðèêèéí èìïåðèàëèçìûí ãàðò îðóóëàõàä øóóä ÷èãëýãäñýí àæýý. Èéíõ¿¿
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã êîëîíè áîëãîæ á¿ðìºñºí ýçýðõýõèéí òóë Îðîñ,
ßïîí, Àìåðèêèéí çýðýã ýçýðõýã ò¿ðýìãèé ã¿ðí¿¿ä õàëç ºðñºëäºæ áàéâ.
Ãýâ÷ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèé, äîòîîäûí ôåîäàëûí
äàðëàëûã ýðñ øèéäâýðòýé ýñýðã¿¿öýí õóâüñãàëò òýìöýëä áîññîí áèëýý.
194
Andrews Roy Chapman, Across Mongolian plains. New York,. 175-p òàë
195
Millard's Review, Octoler, 1918, 238-p òàë.
132

3. Àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë äîðîéòîæ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà
õàð, øàð ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýë ºðíºñºí íü
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü óðüäàõü ¿åèéí
íýãýí àäèë ôåîäàëûí ¿éëäâýðýëèéí õàðèëöàà áàéñàí þì. Áîãä ãýãýýíèé
Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí ºäºð òóòìûí áîäëîãûã ôåîäàë àíãèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàí áýõæ¿¿ëæ, òóñ îðíû äîòîð äóíäàä çóóíû ¿åèéí õîöðîãäìîë
õàðèëöààã õýâýýð õàäãàëæ, àðä îëíûã øàð õàð ôåîäàëûí ç¿ãýýñ äàðëàí
ìºëæèæ äàðàíãóéëàí çàõèðàõàä á¿ðýí ÷èãë¿¿ëýí ÿâóóëñàí àæýý.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí çºâõºí ôåîäàëûí óëñ õèéãýýä
ôåîäàëóóäààð ¿ë áàðàì, ìºí õÿòàäûí õóäàëäàà-ìºí㺠õ¿¿ëýõ êàïèòàë, îðîñ
áîëîí áàðóóí åâðîï-àìåðèêèéí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí êàïèòàëûí îëîí äàâõàð
äàðëàë ìºëæëèéí äîð òàëõèäóóëæ áàéæýý.
Èéíõ¿¿ ãàäààä äîòîîä äàðëàëûí øóóä óðøãààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
äîòîð ¿ã¿éðýë õîîñðîë, ºëñãºëºí çîâëîí ºäºð èðýõ á¿ð ãàçàð àâ÷, àíãèéí
òýìöýë õóðöàäñààð áàéâ. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ áîë ôåîäàë, àðä
õî¸ð àíãèéí òýìöëèéí ò¿¿õ ìºí. ͺ㺺 òàëààð, Ìîíãîë îðîí õàãàñ êîëîíèéí
áàéäàëòàé áàéæ, ãàäààäûí êàïèòàëûí òàëõèäëûã õ¿ëýýæ àãñàí ó÷èð,
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àíãèéí òýìöýë íü èìïåðèàëèçìûí ýñðýã ÷èãëýñýí
øèíæ ÷àíàðòàé áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñàä ôåîäàëûí ÿçãóóðòàé õ¿í ë çýðýã õýðãýì
çàëãàìæèëæ ºíäºð òóøààëä ãàðàõààñ áèø, õàðö àðäûí äîòðîîñ õýí ÷ òºðèéí
øàòààð àõèõ ÿâäàë öààçòàé áàéæýý. Íýã ñîíèðõîëòîé æèøýýã äóðäâàë. 1912
îíû ýöñýýð Áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéä õàòàí áààòàð Ìàãñàðæàâààñ
Õîâäûã Ìàíæ-Õÿòàäûí çàõèðãààíààñ ÷ºëººëºõ áàéëäààíä øàëãàðñàí
Ñýðãýëýí òýðã¿¿òýé òàâàí öýðýãò òàéæèéí õýðãýì áà òóñãàé öàëèí îëãóóëàõ
ñàíàëûã äýýø íü äýâø¿¿ëýí òàâüñàíä Áîãä ãýãýýí èõ ë çýâ¿¿öýí çàðëèã
áóóëãàñàí áèëýý. Òýðõ¿¿ çàðëèãò “òàéæ ãýã÷ íü ×èíãèñèéí óãñàà òºðëèéí íýð
áîëîõ áà Ñýðãýëýíãèéí çýðýã òàâàí öýðýã áîë óãààñ õàðö õóÿãèéí àðä ìºíèé
òóë øóóä òàéæ áîëîõîä õàðààõàí çîõèëäîõã¿é...” 196 ãýæ òýìäýãëýýä “õàðö õ¿íä
òàéæ ãýäýã íýð ºãºõèéã íèéòýýð öààçëàõûã” àíõààðóóëñàí áàéäàã. Õýäèé
èéì ÷àíãàëñàí çàðëèã áàéâ÷, ôåîäàëûí ÿçãóóðã¿é ÷ áîëòóãàé, áàÿí ÷èíýýëýã
õ¿ì¿¿ñ ¿ëýìæ õºðºí㺠ìºí㺺ð ôåîäàëûí õýðãýì òóøààë õóäàëäàí àâäàã
ÿâäàë ãàðäàã áàéëàà.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí äîòîð íèéãìèéí á¿õ àìüäðàë ôåîäàëûí
õàðèëöààíä ¿íäýñëýí òîãòíîæ áàéæýý. Ìîíãîëûí àðäóóä ôåîäàëûí
óëàìæëàëò ýðõèéí ¸ñîîð çàñàã íî¸äîä ìºëæèãäºõèéí çýðýãöýý ôåîäàëûí
óëñûí õàìàã çàðäëûã ¿¿ð÷, áàñ ãàäààäûí êàïèòàëûí òàëõèäëûã àìñàæ áèëýý.
Ôåîäàëûí Ìîíãîë óëñûí äîòîð àðäóóäûí ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿íäñýí
àëáà ãýâýë, íýãä, öýðýã, ºðòºº õàðóóëûí çýðýã óëñ íèéòèéí àëáà; õî¸ðò,
196
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, áè÷ìýë 94-ð äàíñ.
133

çàñàã íî¸äîä íèéë¿¿ëýõ àëáà; ãóðàâò, çàñàã íî¸ä, çàñãèéí ãàçàð áà îðîí
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíààñ ãàäààäûí êàïèòàëä òºëºõ ºðèéí àëáà; äºðºâò,
ñ¿ì õèéä¿¿äýä ºðãºë áàðüö áàðèõ, äàíøèã ºðãºõ ìýò àëáà ýäãýýðèéã äóðäàæ
áîëíî. Õóâèà àðãàöààñàí ÿäóó ç¿ä¿¿ àæ àõóéã àðàéõàí õºòëºã÷ àëáàò õàìæëàãà
íàð ôåîäàëûí èéì îëîí òºðëèéí àëáà ãóâ÷óóðûã íèéë¿¿ëæ áàéõàä áàÿí
÷èíýýëýã õàð øàð ôåîäàëóóäûí àæ àõóé íü àëèâ àëáà òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí
àæýý. Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéã òóíõàãëàñàí ºäðººñ Èõ øàâü, áóñàä òàìãà
á¿õèé õàí, âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í, çàñãóóä, áàñ îëîí õóòàãò, íîìóí õàí, õóâèëãààä
áà æè÷ çàñàã, øàíçóäáà, äàà ëàì íàðûí àæ àõóéä àëáà îíîãäóóëàõã¿é òóõàé
òîãòîîæýý.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí îðøèí òîãòíîæ áàéñàí 1911-1919 îí áóþó 9
æèëèéí äîòîð ôåîäàëûí ýäèéí çàñàãò ¿íäñýí ººð÷ëºëò îðîîã¿é áîëîâ÷,
àæèëëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áà ìºíãºí àëáà óðüäûí àäèë õîñëîí õýðýãëýãäýæ
áàéñàí áºãººä ýë àëáàíû ñ¿¿ë÷èéí õýëáýð íü íèëýýä äýëãýðýõ òºëºâòýé áîëæ
áèëýý.
Ìîíãîë îðîíä ôåîäàëûí àëáà ãóâ÷óóðûã ÿìàð ÷ òîãòîîñîí õýìæýý
õÿçãààðã¿é, ãàãöõ¿¿ çàñàã íî¸íû äóð çîðèãîîð òàòäàã áàéñàí íü òýðòýé òýðã¿é
òýðõ¿¿ îëîí òºðëèéí í¿ñýð àëáûã ¿ëýìæ õ¿íäð¿¿ëºõ íºõöºë áîëæ ºãäºã
áºãººä ýíý íü áóñäûí ºðèéã äàìíàí òºë¿¿ëäãèéí àäèë ìîíãîëûí íèéãìèéí
õºãæèëä íîöòîé ñààä ó÷ðóóëàí, àðä îëíûã ¿ã¿éð¿¿ëýí õîîñðóóëàõàä øóóä
õ¿ðãýæ áèëýý. Åðäèéí àëáûã õýìæýýã¿é îíîãäóóëàõààñ ãàäíà, áàñ “öàã áóñààð
òàòâàðëàõ ÿâäàë” ìàø îëøèð÷ýý. “...îëîí çàñàã íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààäûí àðä
àëáàòààñ ç¿éë ç¿éëèéí íýð çààæ òàòâàðëàí õýðýãëýõ ç¿éë íü ýðòíèé öàãààñ
õýìæýý õÿçãààðã¿é ÿâñàí íü Ìîíãîë óëñ òóñãààð áîëîõûí õàìò óëìààð
íýìýãäñýí áà áóðõàí, ñ¿ìèéí ¿éëäâýð áà íîì ã¿ðìèéí õýìýýõ ¿ð àøèãã¿é
çàðëàãà ñ¿¿ëèéí ¿åä òóéëûí èõýýõýí õýìæýýíä õ¿ðñýí...” 197 àæýý.
Õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àëáà áîëîõ ºðòºº õàðóóë, õÿçãààðûí öýðãèéí çýðýã
çàðäàëä äºðâºí àéìãèéí àðäóóäààñ 4 ñàÿ òºãðºã æèë òóòàì òàòâàðëàæ áàéâ.
Ǻâõºí íýãýí òºðëèéí àëáà èéì õýìæýýíä õ¿ðñýí ãýõýä íèéò àëáàí ãóâ÷óóðò
àðäóóä õýðõýí íýðâýãäýæ áàéñàí íü òîäîðõîé áîëíî.
Ôåîäàëûí àëáà, çàñàã íî¸íû äóðààð ààøëàõ õèéãýýä àëèâ ãýíýòèéí
ÿâäëààñ áîëæ èõñýæ õ¿íä ÷èðýãäýë áîëäîã áàéñíûã íýã æèøýýãýýð ¿ç¿¿ëüå.
Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò áýéñèéí õîøóó 1912 îíä 1188 ëàíãèéí ºðòýé áàéñàí
íü 1916 îíä õîðîãäîõ áàéòóãàé 19 000 ëàí áîëòîë ºñæýý. Ýíýõ¿¿ õîøóóíû ºð
èíãýæ ºññºí ÿâäàëä çàñàã íî¸í øóóä áóðóóòàé. Ýíýõ¿¿ ôåîäàë ýëäýâ çàðäàë
ãàðãàæ ò¿íø èðãýäýýñ ìºí㺠çýýëñíèé óëìààñ ºð íü íýìýãäæýý. Òóõàéëáàë,
òýð íî¸í ººðèéí ä¿¿ã ãýðë¿¿ëýõèéí òóë 1108 ëàíã çýýëæýý. Ãýòýë, ýíýõ¿¿
çàñàã íî¸íû òºðºë ñàäàí ãýðýëñíèé çàðäëûã îðóóëàí íèéò ºðèéã àðäóóä àëáàí
æóðìààð òºëºõººñ ººð àðãàã¿é áîëæýý.
197
Ë. Äýíäýâ, Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ, Óëààíáààòàð. 1934, 95-ð òàë.
134

Øàð ôåîäàëóóä ÷ ãýíýòèéí ýëäýâ àëáàí òàòâàðààð îëíûã õîõèðóóëàõ
¿çýãäýë áèøã¿é òîõèîëäîæ áèëýý. Òóñ îðíû äîòîð áóðõàí ñ¿ìèéí ¿éëäâýð áà
íîì ã¿ðìèéí ¿ð àøèãã¿é çàðëàãà òóéëûí èõ õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Áîãä ãýãýýíèé
í¿ä ìóóäñàí ó÷èð ýäãýð¿¿ëýõýä çîðèóëæ áàéãóóëñàí Ìèæèäæàíðàéñýã
áóðõíû ºíäºð ñ¿ìèéí çºâõºí áàðèëãûí ¿éëäâýðò àéìàã øàâèàñ 230 000 ëàí
òàòæýý.
Õýäèéãýýð øàð õàð ôåîäàëóóä õîîðîíäîî çàñãèéí òóøààë, çýðýã õýðãýìèéí
òºëºº òýìöýëäýâ÷, òýä ôåîäàë àíãèéí õóâüä õàìòûí õ¿÷ýýð àðäûí ýñðýã
çîãñîæ, òºðèéí ýðõ ìýäýë áîëîí øàøíû íºëººã àøèãëàí àðä ò¿ìíèéã õ¿íäýýð
äàðëàí ìºëæèæ, õºðºí㺠ìºí㺠¿ëýìæ õóðèìòëóóëæ áàÿæèæ áèëýý.
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà õóòàãò, øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí
õààí áîëñíû æàâøààíûã õóâèéí ýðõ àøèãò àøèãëàñàí íü îëîí áàðèìòààð
íîòëîãäîíî. Áîãä ãýãýýíèé õóâèéí îðëîãî æèëä 900 000 ðóáëü áîëòîë
íýìýãäñýíýýñ ãàäíà, øàâü íàð íü 1909 îíä 55479 áàéñíààñ äàðóé 30 000-ààð
ºñæýý. Àíõ óëñ äàÿàð ãàéëèéã äàãàí øèéòã¿¿ëýõýä Áîãä ãýãýýí òóñãàéëàí
çàðëèã áóóëãàæ “Èõ øàâèéí õàðúÿàò îëîí õ¿ðýý, ñ¿ì õèéä, äàöàí, àéìàã îðíû
æàñûí õºðºíãº, ìàë, òàðèàíû çýðýã àëèâ þìíààñ ãààëü õóðààõûã” õýëòð¿¿ëñýí
ÿâäàë áèé. 198
Èõ øàâü ãàéëèàñ õýëòýðñíýýð ¿ë áàðàì, ÿâààíäàà õàðèí ãààëèéí óëñûí
îðëîãîîñ õóâààëöàõ áîëæýý. 1916 îíä Áîãä ãýãýýí çàðëèã áóóëãàæ, ãàéëèéí
îðëîãûí 1/10 õóâèéã õóðàë íîìûí õýðýãöýýíä õóðàìòëóóëàõûã òóøààæýý.
̺í Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà “¿ñò àëáûã” òàòàæ áàéâ. Æèøýý íü, 1915
îíû ìýäýýãýýð, Õºâñãºë íóóðûí óðèàíõàéã çàõèðàã÷ çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í
Íàéäàíæàâûí õîøóóíû 4 ñóìûí 151 ºðõ àéë áóëãà 200, øèë¿¿ñ 65, õàëèó 12,
÷îíî 19, ¿íýã 25-ûã Áîãäûí ñàíä òóøààæýý.
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí õàðüÿàíû áóñ ñ¿ì õèéä¿¿ä ÷ ìºí íºëºº á¿õèé
áîëñîîð áàéæýý. Àðäóóäààñ æèë á¿ð ñ¿ì õèéäýä áàðüäàã ºðãºë áàðüö
äóíäæààð 7 ñàÿ ðóáëüä õ¿ð÷ýý. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ýöñýýð Ìîíãîëûí
ìàëûí 17% íü æàñûí ìýäýëä áàéæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãîë õýñýã áîëîõ Ç¿¿í
õ¿ðýý îëîí òîîíû ìàëòàé áîëñîí íü àäóó 30 000, ¿õýð ñ¿ðýã 15 000, õîíü 100
000-ä õ¿ð÷ýý. Ýðäýíý Çóóãèéí õèéäèéí ìàë ñ¿ðýã îëøèð÷ àäóó 3000, ¿õýð
ñ¿ðýã 1000, õîíü 50 000 áîëæýý.
Õàð ôåîäàëóóä ÷ äýýä ëàì íàðààñ òºäèé ë äóòóóã¿éãýýð õºðºí㺠ìàëòàé
áîëæ àæ àõóéãàà áýõæ¿¿ëñýí áèëýý. Çàñàãò õàí àéìãèéí Ä¿¿ðýã÷ âàíãèéí
àäóó 7000, õîíü 20000, ¿õýð ñ¿ðýã 300, Ñýöýí õàí àéìãèéí Áèøðýëò âàíãèéí
àäóó 6500, ¿õýð ñ¿ðýã 500, òýìýý 120, õîíü 10000, Ä¿ðâýäèéí Öýâýýí ÿíãèéí
àäóó 2000, ¿õýð ñ¿ðýã 400, òýìýý 100, õîíü 12000 áàéñàí àæýý.
Äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çâýë, õàð, øàð ôåîäàëóóäûí àæ àõóéä õàìàã
ìàë õóðèìòëàãäæýý. Äóíäàæ òîîãîîð íî¸íû àæ àõóéã àðäûí àæ àõóéòàé
ç¿éðë¿¿ëáýë, ¿õýð 17 äàõèí, õîíü, ÿìàà 37 äàõèí, òýìýý 49 äàõèí, àäóó 75
198
Óëñûí àðõèâ, 3-23-164.
135

äàõèí òóñ òóñ èõ áàéæýý.
Áîãä õààíò ìîíãîë óëñûí äîòîð ºäºð èðýõ òóòàì íýã òàëààñ õàð øàð
ôåîäàëóóä, íºãºº òàëààñ àðäóóäûí õºðºí㺠÷èíýýíèé ÿëãàà óëàì ã¿íçãèéðñýýð
áàéñàí íü îéëãîìæòîé õýðýã.
ªäºð èðýõ á¿ð íýìýãäñýýð áàéñàí ôåîäàëûí àëáà ãóâ÷óóð íü ¿ëýìæ õ¿¿
¿ðæ¿¿ëýã÷ õÿòàäûí êàïèòàëòàé ñ¿ëáýëäýí, àíãèéí áà íèéãìèéí äàðëàë
ìºëæëºãèéã óëàì õ¿íäð¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÿäóó ç¿ä¿¿ àìüäðàë, àæ àõóéí ñ¿éðýë, àéìàã õîøóó
á¿õýíä ò¿ãýýìýë áîëæýý. Â.À.Âèòòå-ãèéí õóäàëäààíû øèíæèëãýýíèé àíãè
Ìîíãîëîîð ÿâæ 44 õîøóó íóòãèéã ñóäëàí øèíæèëæ “...ýíýõ¿¿ ºëçèéòýé
íîìõîí àðäóóä àëáàíä äàðàãäàí, ºðºíä áàðèãäàí õîîñîð÷ áàéíà” 199 ãýñýí
ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí õîøîé äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíä 1915 îíû 9 ñàðä
Õÿòàäûí îëîí ï¿¿ñíèé òºëººëºã÷èä èðýýä ºäèé òºäèé ºð íýõýìæëýýä ñóóæ
áàéñíû äîòîð Ìàëãàé Ýðäýíèéí ï¿¿ñíèé äàíæààä 7000 ëàíãààñ 2000-ûã,
Áýýæèí Õèøèãòèéí ï¿¿ñíèé äàíæààä 26000 ëàíãààñ 2000-ûã øààðäàí ñóóæ
áèëýý. Ýíý òóõàé òóñ õîøóóíû òàìãûã õàìààðñàí òóñëàã÷ òàéæèéí áè÷èã
ºã¿¿ëýõäýý: ýäãýýð èðãýä óã ºð øèðèéã “ìàø õ¿÷òýé øààðäàí íýõýìæèëæ
ñàõèí ñóóíà...” ãýæ äóðäñàí áàéäàã. 200 Ýíý õîøóó “ºäºð õîíîãèéã ºíãºð¿¿ëæ
á¿õèé õýäýí ¿íýý, óíàëãûí òºäèé ìàëûã áàðèëàí àâ÷ ºãºâ÷, òºëæ ÷àäàõã¿é...”
ó÷èð òýð õýäýí ï¿¿ñíèé ºð íýõýìæëýã÷äèéã àðãàöààí õîéø áóöààæ äàðàà
èðíý ¿¿ ãýæ õ¿ñýí ãóéæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð íü Õàëõ äàõü õÿòàäûí òîì òîì ï¿¿ñí¿¿äòýé
ýâñýæ àðä ò¿ìíèéã õîõèðîîæ áàéñàí áàðèìò áèé. 1911 îíîîñ õîéø Áîãä
ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí èâýýë õ¿ðòñýýð õîøóó àðäûã ¿ðãýëæëýí öºëáºñººð
àãñàí Äà Øýí-õ¿-ãèéí ï¿¿ñíèé äàíæààä íàðò õîøóó íóòãààñ ºðºº íýõýí
àâàõàä Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ýëáýí òóñàëæ áèëýý. Äà Øýí-õ¿-ãèéí ï¿¿ñ,
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çºâõºí ãàíöõàí Äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíààñ äóòñàí
ºð 4950 ëàí 5 öýí 7 ôóí 5 ëè-ã õººí ãàðãóóëàõààð Õèøèãæàðãàë, Çàÿàò õýìýýõ
õî¸ð èðãýíèéã äîâòîëãîí ÿâóóëæýý. Òýä î÷îîä ºðºº õýäèé õ¿÷ëýí íýõýâ÷, óã
õîøóó ºðíèé óëìààñ íýãýíò ¿ã¿éð÷ íýãìºñºè òºëæ ÷àäàõã¿é áîëñîíä “óðàã
ò¿íøèéí íàéðòàé æóðìûã áîäîæ æèë á¿ð 1000 ëàí àâñóãàé” ãýæ õîøóóíû ýðõ
áàðèã÷èäòàé òîõèðîëöæýý. Ãýòýë, ýíý òóõàéã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ìýäýæ,
1915 îíû 7-ð ñàðä Ø¿¿õ ÿàìíààñ Õàí Õýíòèé óóëûí ÷óóëãàí äàðãàä òóøààõäàà,
Äà Øýí-õ¿-ãèéí ï¿¿ñýíä “øóäðàãûã áàðüæ òºëºí äóóñãàõûã õè÷ýýõã¿é, ÿìàãò
¿ãýýã¿¿ õîîñîí õýìýýõ ¿ãèéã óë áîëãîæ äàõèí øààðäàõàä õ¿ðã¿¿ëáýýñ õàðüÿàò
õýðýã øèéòãýã÷äèéã õýðõýâ÷ õýëòð¿¿ëýõã¿é...” 201 ãýæýý. ̺í äà Øýí-õ¿-ãèéí
ï¿¿ñ Õºõ õîò ðóó óäàà äàðàà òóóâàðëàñàí õîíü ìàë, òýíäýýñ 纺æ ÿâñàí áàðàà
òàâààðààñ çàìäàà Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ã¿í Äàøäîðæèéí õîøóóíû íóòàã
199
Âåñòíèê Àçèè, 1916, ¹ 38-39, 34-35-ð òàë
200
Óëñûí Àðõèâ, 1-10-19
201
Óëñûí àðõèâ, 1-10-90.
136

äýýð íýð á¿õèé 100-ãààä õ¿íä äýýðýìäýãäýâ ãýæ çàðãàëäñàíûã Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçàð 1917 îíû 9-ð ñàðä äýìæèæ áàéñàí ÿâäàë áèé. “Äý Øýí-õ¿-ãèéí
ï¿¿ñíèé à÷àà áàðààã äýýðýìäñýí íýð á¿õèé 100 õ¿í” áîë ¿íýíäýý õÿòàäûí
êàïèòàëûã ýñýðã¿¿öýí áîññîí ìàë÷èí àðäóóä ìºí.
Áîãä õààíò óëñûí äîòîð àðä ò¿ìíèé àìüäðàë õè÷íýýí äîðîéòñîí íü
îëîí áàðèìòààð íîòëîãäîíî. 1916 îíû 1-ð ñàðä Ñýöýí õàí àéìãèéí çàñàã
Ñýðýýòýðäîðæîîñ ÷óóëãàí äàðãàä ÿâóóëñàí áè÷èã áîë õîøóóíû àðäûí ¿ãýýã¿¿
ÿäóó áàéäëûã èëýðõèé òóñãàæ ìîíãîëûí ôåîäàëûí ¸ñûã èë÷èëñýí áàðèìò
ìºí. Ò¿¿íä áè÷èõäýý “...ìàíàé íýãýí õîøóó áîë óãààñ õ¿í àìûí òîî íýí öººí,
õºðºí㺠÷èíýý õîìñ áàãûí äýýð, îéðõè îíóóäàä õàðüÿàò õîøóóíû íóòàãò
æèë äàðààãààð öàñ èõýä óíàæ çóä òóðõàí áîëîõ áà ìàëä ç¿éë á¿ðèéí ýìãýã
òîõèîëäîæ, ìºí îíîãäñîí àëáà çàëãàìæëóóëæ... ºðèéã òºëºí õîðîãäóóëàõ
çýðýã ç¿éë ç¿éëýýð äàðàãäàí äàâõöàæ áàéñààð îäîî áîë õàðüÿàò õîøóó
æèãòýéãýýð ¿ã¿éðýí õîõèð÷, îëîí àðä îíîãäñîí àëáûã çàëãàìæëóóëàõ áà
äóòñàí ºðèéã òºëºí õîðîãäóóëàõ áàéòóãàé àìü áèåèéã òýæýýæ ÷àäàõã¿é áîëæ
ºëáºðºí óíàæ, ñàðíèí õýñ¿¿÷ëýõ áà çàðèì íü... àí ãºðººñ áà äýëõèéí ñàìàð
æèìñ ýðíý ãýæ ãàð÷ ýãæ áóöàæ èðýõã¿é...” 202 ãýæýý. Ñýöýí õàí àéìãèéí ¿éçýí
áýéñ Ãîìáîñ¿ðýíãýýñ ÷óóëãàí äàðãàä 1916 îíû 7-ð ñàðä ÿâóóëñàí áè÷èãò ìºí
ë òýð õîøóóíû õ¿íä áàéäàë òîäîðõîé òóñæýý. Òóñ õîøóó, ôåîäàëûí õ¿íä
õ¿÷èð àëáà áà ºðºíä äàðàãäñàí ó÷èð, àðäóóä íü í¿öãýðòëýý õîîñîð÷ ãàäàãø
ä¿ðâýí ãàð÷ýý. Óã áè÷èãò äóðäàõäàà, “Îëíû õºðºí㺠õ¿÷èí ìîõîæ òóéëäàí
ÿäàð÷ á¿õèé óóë íóòàãò àìüäðàí ñóóõ àðãàã¿éä õ¿ðñíèé ó÷èðò îëîí á¿ãäýýð
ò¿ðõýðòýë àéí öî÷èæ ç¿ã ç¿ã ñàðíèí äóòààí ãàðñàí” 203 ãýæ òýìäýãëýæýý.
̺í òýð ¿åýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí öîãò ã¿í Áàäàìëýãäýíçóëûí õîøóó òóí
õººðõèéëºëòýé áàéäàëä îðæýý. Ýíý òóõàé àëáàí áè÷èãò ºã¿¿ëñýí íü, “Ìàíàé
íýãýí çàñàã õîøóó... ÿçãóóðààñ õºðºí㺠õ¿÷èí õîìñ ÿäóóãèéí äýýð, îéðûí
õýäýí æèëä õýòýðõèé ¿ëýìæ ãà÷ààë òîõèîëäîí öººí òàéæ, àðäûí õºðºí㺠íýí
õîìñäîí, áàñ öýðãèéí õýðýãëýë çýðýã ç¿éëèéí àñàð ¿ëýìæ àëáàíä ÷àðìàéí,
õàðüÿàò òàéæ, àðä íàðûí ãàíö õî¸ð õºë óíàëãûã öºì õîã øàâõàí õººí àâ÷ àëáà
çàëãàìæëóóëñààð ýíý õèð ò¿øìýä, òàéæ, àðäóóä íýãýí æèãäýýð õºë ÿâãàí, ãàð
õîîñîí áîëæ... àëü ÷ ãàðàõ àëáûã í¿ä ¿çñýýð àëäàæ òàñàëäóóëàõ òºäèéã¿é, ýíý
õè𠺺ðñäèéí àìèíû òýæýýë ýðæ òàðõàí ñàðíèõàä äàðóé õ¿ð÷, çàðèì òýíõýë
á¿õèé íü öóëõèð ãýäýã ºâñíèé ¿ð èäýæ àìüñûã óëæóóëàí áàéãàà áà áàñ ÷ ¿¿íèé
óðüä õýä õýäýí õ¿í òóðæ ¿õñýí çýðýã ó÷èð í¿äíèé ºìíº èëýðõèé...” 204 ãýæýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò âàíãèéí õîøóóíû áàéäàë ìºí ë áóñàä õîøóóíû
àäèë õ¿íä áàéæýý. Èðãýäèéí ï¿¿ñýíä ºð òàâüæ ò¿¿íýý òºëæ ÷àäàõã¿é ìºí
ýëäýâ àëáàí ãóâ÷óóðò íýðâýãäñýíýýñ áîëæ “...ºëñºæ ãà÷èãäàõ ãàøóóí çîâëîíä
öóõàëäàí õºãøèí áóóðàé, áàë÷èð íÿëõàñ íü ãóó ñóâàãò óíàæ, èäýðõýã íü ýíä
202
̺í àðõèâ, 2-7-14.
203
Mºí òýíä.
Óëñûí ò¿¿õ 11 áîòü
204
Óëñûí àðõèâ, 1-41-102.
137

òýíä õýðýí õýñýí àëü ãàçàð õ¿ð÷ ÿàæ áóäëèàí óðøè㠺俿ëýõèéã ¿ã¿é áîëãîí
÷àäàõã¿éä õ¿ðñýí...” 205 òóõàé áàðèìò áè÷èãò òýìäýãëýñýí áàéäàã.
Ñýöýí õàí àéìãèéí ¿íýí ñ¿ñýãò èëäýí âàí Äîðæïàëàìûí õîøóó,
Õàëõûí ¿ã¿éðýí õîîñîðñîí õîøóóäûí íýã íü áàéëàà. Òóñ õîøóóíû òàìãûí
õýðýã ã¿éöýòãýã÷äèéí íýã àëáàí áàðèìòàä ø¿¿âýë, “ýíý õîøóó óäàà äàðàà
õýëìýãäýæ îëîí òàéæ, àðä ñàðíèí òàðõàæ áàéñàí... çàðèì íü Õºëºí-Áóéðûí
çàãàñ ò¿ðýýñëýí àãíàõ îðîñîîñ çàãàñ ãóéæ èäýõ, ìºí îð ñóðàãã¿é 300-ãààä ºðõ,
íýã ìÿíãàí èë¿¿ àìûã îëæ àâààã¿é...” 206 ãýæ òýìäýãëýñýí àæýý. ̺í àéìãèéí
ýðõýìñýã áýéë Ìèæèääîðæèéí õîøóó áàñ ÿã èéì õýö¿¿ áàéäàëòàé áîëæ
öààøäàà àëáà çàëãóóëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ýý.
Áîãä õààíò óëñ òîãòíîæ àãñàí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàíöõàí Þí Øýí-õýí
õýìýýõ Ìàëãàé Ýðäýíèéí ï¿¿ñýíä ºäèé òºäèé îëîí õîøóó ºðòýé áàéñíû
äîòîð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ìýðãýí âàí, Öîãò ã¿í. Ñýöýí âàí, À÷èò ã¿í, Ýðäýíý
âàíãèéí çýðýã õîøóóä 1000-ààñ 7000 ëàí, Ñýöýí õàí àéìãèéí Äàðõàí ÷èí âàí,
Ñýöýí õàí, Ýðäýíý äàëàé âàí, Õóðö âàí, ¨ñò áýéñèéí õîøóóä 1000-ààñ 8000 ëàí
ìºíãºíèé ºðòýé áîëæýý. Ìàëãàé Ýðäýíèéí ï¿¿ñ äýýðõ õîøóóäààñ ºðºº çàé
çàâñàðã¿é íýõýìæëýâ÷, òºëæ ã¿éöýòãýõã¿é áîëîõîîð íü Áîãä ãýãýýíä õ¿ðòýë
çàðãàëäñàíä “óã ºð øèðèéã íýí äàðóé ò¿¿ãýýð õàðüÿàò ï¿¿ñýíä á¿ðìºñºí
òºëºí ºã÷ äóóñãàí äàíñ õààëãàñóãàé” õýìýýí çàðëèã áóóëãàæýý. Äýýðõ õîøóóä
þ¿ðòëýý õîîñîðñîí òóë Áîãäûí çàðëèã ÷ Ìàëãàé Ýðäýíýä òóñ áîëñîíã¿é,
õàðèí ìîíãîëûí ôåîäàëóóä, õÿòàäûí øóíàõàé ýòãýýä¿¿äòýé õýðõýí ýâñäýã
ÿâäëûã àðäóóäàä õàðóóëæ ºã÷ýý.
Ýíý ìýòýýð Õÿòàäûí ï¿¿ñíèé ºð íýõýã÷ ýë÷ íàð Ìîíãîëûí îëîí
õîøóóãààð öàðöàà ìýò òàðõàí àðäóóäààñ ºð, ºðèéí õ¿¿ íýõýìæëýí àâ÷ ìàë
ñ¿ðýã, ýä õîãøëûã öºëáºæ áàéâ. Ǻâõºí Ñàéí íî¸í õàíû õîøóóíä õÿòàäûí
ºäèé òºäèé îëîí ï¿¿ñíèé òºëººíèé èðãýä Áóÿíæàðãàë, Ò¿ìýíáàÿð, Áóÿíäàëàé,
Íîìò, Çàÿàò, ̺íõ, Äàëàé, Áàÿðò, Ìýíãýò, Áèëýãò, ªëçèéò, Ñàìáóó çýðýã
ìîíãîë íýð ç¿¿ñýí õÿòàä õ¿ì¿¿ñ îðîãíîí õîøóó àðäûã ìºëæèí ìàë ñ¿ðýã,
íîîñ íîîëóóð, óíãàñ õÿëãàñ, äýë ñ¿¿ë, àðüñ øèð ìýòèéã öºëáºí àâ÷, áàñ ¿íýã,
÷îíî, òàðâàãà ìýò àíãèéí àðüñ ¿ñ öóãëóóëæ ñóóæýý. 207 ̺í Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
Ñýöýí çàñãèéí õîøóóíààñ Õÿòàäûí îëîí ï¿¿ñíèé òºëººëºã÷ Óëàìáàÿð, Áóÿíò,
Ò¿ìýíáàÿð, Öàãààíäàëàé, Ìýíäáàÿð, Öîãò íàð óíãàñ íîîñ, àäóó ìàëûí àðüñ
øèð, ìºí òàðâàãàíû àðüñ ¿ëýìæõýíèéã ºðèéí áàðüöààíä öºëáºí àâ÷ ×óóëàëò
Õààëãà ðóó òýýæýý. 208
Ìîíãîëûí öýðãèéí àæ áàéäàë ìºí ë òóéëûí òýñâýðëýøã¿é áàéæýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí äàé÷èí áàéñ Äàøöýðýíãèéí õîøóóíààñ Íèéñëýë Õ¿ðýý,
Õóæèðáóëàíä ñýðãèéëýí ñóóñàí õýñýã öýðãèéí ìýä¿¿ëãýíä 1915 îíû çóíààñ
1916 îíû çóí õ¿ðòýë 390 õîíîã àëáà õààñíààñ 15-õàí õîíîãèéí öàëèí àâ÷,
205
̺í àðõèâ, 1-41-103.
206
̺í àðõèâ, 1-41-101.
207
Óëñûí àðõèâ, 1-10-136.
208
̺í àðõèâ, 1-10-64.
138

¿ëäýõ 375 õîíîãèéí öàëèíã àâààã¿é ó÷èð, äàðóé òàëáèí îëãîõûã øààðäæýý.
Ýðõ ÷ºëººíä äóðòàé ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ãàäààä äîòîîäûí ìºëæèã÷äèéí
äàðàíãóéëëûã õ¿ëöýíã¿éãýýð õ¿ëýýæ ñóóñàíã¿é, ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëëûí òºëºº
ýðýëõýã òýìöýëä äàõèí áîñîæ ýõýëæýý.
Ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûí ýñðýã àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺í õààíà àíãèéí
áà ¿íäñýíèé äàðëàë ìºëæèë õ¿íä áàéâàë, òýð ãàçðààñ ýõëýí îðãèëîí ãàð÷,
ààæìààð ãàçàð àâñààð á¿õ Ìîíãîë îðíûã íýëýíõ¿éä õàìàðñààð áàéæýý.
Ýíýõ¿¿ õºäºë㺺í áîë óðüäàõèéã áîäâîë ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý óëàì äàëàéöòàé,
óëàì ýð÷ õ¿÷òýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëæ èðñýí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
ººðèéí òýìöëèéí ºìíºõ òóðøëàãà ñóðãàìæ áîëñíîîñ ãàäíà, Îðîñûí èõ àðä
ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöëèéí íºëººòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì.
1913-1917 îíä Õàëõûí îëîí àéìàã, õîøóóíä ýíä òýíä ôåîäàë ÿçãóóðòíóóä,
ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äûã ýñýðã¿¿öñýí á¿õ äýâøèëò õ¿÷èí, íèéò àðä îëíû
¿éìýýí ãàð÷, öààøäàà õóâüñãàëò òýìöëèéí èõ çàìä ãàðàõàä áýëòãýë áîëæ áàéâ.
Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí äîòîð ãàäààä, äîòîîäûí äàðëàë ìºëæëèéã
ýñýðã¿¿öñýí àðäóóäûí õºäºë㺺íèé íýã òîä áàðèìò íü äàõèí ºðíºñºí
Àþóøèéí òýìöýë ìºí.
Çàñàãò õàí àéìãèéí äàðõàí áýéñ Ìàíèáàçàðûí õîøóóíä 1903 îíîîñ ýõëýí
ìàíæèéí êîëîíè÷ëîë, õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷äûí ìºëæëºã áà ôåîäàëûí
äàðëàëûí ýñðýã àíõ áîññîí Àþóø áà ò¿¿íèé õàìò òýìöýã÷èä 1911-1912 îíû
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèè õºäºë㺺íä èäýâõ ç¿òãýëòýé îðîëöîõäîî, íèéãìèéí
áà àíãèéí òàëõèäëààñ àíãèæðàí ãàðàõ áîëîâ óó ãýæ èòãýæ ÿâæýý. Ãýòýë, Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí æèë¿¿äýä òýðõ¿¿ èòãýë íü á¿ðýí íóðæ, òýð õîøóóíû
àðäóóä çîâëîíò àìüäðàëààñ ãýòýëñýíã¿é, òèéì ÷ ó÷ðààñ óðüäûíõàà òýìöëèéã
¿ðãýëæë¿¿ëñýí áèëýý.
Àþóø òýðã¿¿òýé àðäóóäààñ çàñàã íî¸íòîé òýìöñýí çàðãà íü ôåîäàëûí
õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ó÷èð, ôåîäàëûí õàðèëöààã ò¿øñýí Ìîíãîë
óëñûí õóóëèéí áàéãóóëëàãóóä òýp çàðãûã äýìæèí, òýäýíä àøèãòàé áîëãîí
øèéäâýðëýõã¿é íü àíõíààñ òîäîðõîé õýðýã àæýý. Èéì áàéäàë àíõíû ºäðººñ èë
õàðàãäñàí þì. Ìàíæ-Õÿòàäûí ò¿øìýë, öýðãýýñ Õàëõûã ÷ºëººëæ òîõèíóóëñíû
äàðàà 1913 îíîîñ Àþóøèéí õºäºë㺺í äàõèí ¿ðãýëæèëæýý. Áîãä ãýãýýíèé
çàðëèãààð Áàðóóí- õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéä 1913 îíû 12-ð ñàðä Àþóø
òýðã¿¿òýé õýñýã àðä ÷àâõóóðõàæ, çàñàã íî¸íîîñ çàéëàí í¿¿æ ÿâñàí ìýäýýã
õ¿ëýýí àâìàãö, ýíý õýðãèéã ôåîäàëûí ¸ñîíä õàðø ç¿éë ãýæ ¿çýæ, òýäãýýð
àðäûã íýí äàðóé áóöààõààð öýðýã ìîðäóóëæ çàñàã íî¸í Ìàíèáàçàðò òóñëàõûã
ÿàðàâ÷èëæýý. ̺íõ¿¿ ñàéäûí ãàçðààñ Çàñàãò õàí àéìãèéí á¿õ õîøóóíû
çàñàã íî¸äîä ìýäýãäýõäýý, Àþóøèéí õýðýãòýé õîëáîãäñîí àðäóóäûã õààíà
ë ¿çýãäñýí ãàçàðò äàðóé áàðèâ÷ëàí àâ÷, óóë õîøóóíä áóöààõûã ÷àíãàëàí
òóøààæýý.
Ýíý áàðèìò áîë Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü
ôåîäàëûí íèéãìèéí àíõàí øàòíû áàéãóóëëàãà, áîëîõ õîøóóíû ýçýí-çàñàã
íî¸íû ýðõ àøãèéã èéíõ¿¿ ñîðãîãîîð õàìãààëæ áàéñíû æèøýý ìºí.
139

ªã¿¿ëæ áóé 1913 îíû õóó÷ààð íýõ¿¿ë: öýðã¿¿ä áà õîøóóíû òàìãûí ãàçðûí
õóÿãóóä íü í¿¿í îäñîí. Àþóø òýðã¿¿òýé àðäóóäûã îëæ áóöààñàí áîëîâ÷, àðä
îëíû óóð õèëýíãýýñ àéæ Àþóøèéã áàðèâ÷èëñàíã¿é. Òýð ÷ áàéòóãàé, çàðèì
öýðýã íü Àþóøèéí õºäºë㺺íèéã òàëàðõàæ ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ
áàéæýý.
¯¿ãýýð Àþóøèéí òýìöýë òºãññºíã¿é. Àðäóóä ºìíºõ á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð,
äýýð ¿åýñ òàâüñàí 44 ç¿éë çàðãûí áè÷ãýý íîòîä áàðèìòëàí, ò¿¿íýý óëñ òºðèéí
õýðýã áîëãîõûí òóëä íî¸í Ìàíèáàçàðààñ Áîãä ãýãýýíòíèéã ñîõîð òàíãóä ãýæ
äîðîìæèëñîí ó÷ðûã íýìýí ìýä¿¿ëæýý. Ýíý õýðýã íàìäàõ áàéòóãàé, ºäºð
èðýõ á¿ð óëàì õóðö áîëññîð áàéõ òóë, Ø¿¿õ ÿàì ÿàðàâ÷ëàí ò¿¿íèéã ò¿ðãýí
íýãýí òèéø áîëãîí øèéäýõèéð çàâäàí 1916 îíû íàìàð Àþóø íàðûã çàñàã
íî¸íû õàìòààð Õ¿ðýýíä äóóäæýý. Ãýòýë óäàëã¿é Ø¿¿õ ÿàì “ñàìóóí” àðäóóäûã
îëíîîð Õ¿ðýýíä èð¿¿ëýõýýñ áîëãîîìæèëæ, óã õýðãèéã Óëèàñòàéí ñàéäûí
ãàçàðò ò¿¿ãýýð òàñëàí øèéòãýõèéã äààëãàæ, ººðèéí. øèéäâýðýý ººð÷èëæýý.
Èéíõ¿¿ Óëèàñòàéí ñàéäûí ãàçàð 1916 îíû 11-ð ñàðä óã õýðýãò õîëáîãäñîí
á¿õ õ¿íèéã äóóäàí èð¿¿ëæ ø¿¿æýý. Ýíýõ¿¿ ôåîäàëûí ýð¿¿ ø¿¿ëò áîë àíãèéí
øèíæ ÷àíàðòàé ó÷èð, ¿íýí ìºíèéã õàðãàëçàõã¿é, Àþóø íàðûã áóðóóòãàæ,
çàñàã íî¸íûã çºâòãºõ íü õóóëü áàéæýý. ×óõàì ¿¿íèéã óðüäààñ òºñººëñºí
çàðèì çàëüõàé ýòãýýä¿¿ä óã õýðãèéã ¿íýí çºâ ãýð÷ëýõã¿é, õàðèí íî¸íû òàëä
îðæ áÿëäóó÷èëæ áèëýý. Èéì ÿíçòàéãààð ýöñèéí ä¿íä Óëèàñòàéí ñàéäûí
ãàçàð àðäóóäûã áóðóóòãàæ Àþóøèä õ¿íä ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæýý. ¯¿íýýñ áîëæ
Àþóøèéí áèå õ¿íäýýð ºâ÷èëñºíä õýðýã õýëýëöýõèéã ò¿ð õîéøëóóëñàí áèëýý.
Ãýòýë, Àþóø õýäèé áèå ºâ÷òýé áîëîâ÷, òýìöëýýñ óõàðñàíã¿é,
1916 îíû ºâºë Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ èðýýä 1917 îí ãàðòàë áàéæ, çàñàã íî¸í
Ìàíèáàçàð õýðõýí àëáàò àðäóóäûã õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èäòàé ýâñýí
äàðëàí ìºëæäºã òóõàé Ø¿¿õ ÿàìàíä çàðãà ìýä¿¿ëæ ¿íýí çºâººð òàñëàí
øèéòã¿¿ëýõèéã îðîëäæýý. Ãýòýë, ýíý íü õîîñîí ñàíààøðàëààñ õýòýðñýíã¿é.
Ó÷èð íü Ø¿¿õ ÿàì õýðõýâ÷ àðä Àþóøèéã çºâòãºõã¿é íü óðüäààñ ìýäýýæ õýðýã
áàéæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òóñ ÿàì, Àþóøèéí ýë õýðãèéã äàõèí Óëèàñòàéä áóöààæ
õÿíàí øèéòã¿¿ëýõýýð õîéø òóøààñíàà𠺺𺺠çàéëñõèéæýý.
Àþóø çîðüñîí õýðãýý èéì ¿ð ä¿íã¿é áîëãîíä Õ¿ðýýíýýñ óóë íóòàãòàà
áóöàæ î÷îîä ñàíàà íýãò àðäóóäòàé íèéëæ, çàñàã íî¸íû ýñðýã òýìöëýý
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæýý.
Çàñàãò õàí àéìãèéí Ìàíèáàçàðûí õîøóóíû àðäóóä èéíõ¿¿ 1913-1916
îíóóäàä Óëèàñòàéí ñàéäûí ãàçàð, Õ¿ðýýíèé Ø¿¿õ ÿàì õ¿ðòýë çàñàã íî¸íòîé
çàðãàëäàæ çààëäàâ÷, ÿìàð ÷ ¿ð ä¿í îëñîíã¿é ºíãºð÷ýý.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷, õîøóóíû ôåîäàë íî¸íû õýðöãèéëýë áà Õÿòàäûí
ï¿¿ñí¿¿äèéí äóðààðàà äàðàíãóéëàõ ÿâäëûã ýñýðã¿¿öñýí Àþóøèéí õºäºë㺺í
ººðñäºä íü ñóðãàìæ áîëñíîîð ¿ë áàðàì, òóñ îðíûã ãàäààä äîòîîäûí
ìºëæèã÷人ñ àâðàõàä ÷èãëýñýí ó÷èð, ìîíãîëûí íèéò àðä ò¿ìýíä çîõèõ
íºëººãºº ¿ç¿¿ëñýí þì.
140

Áàðóóí ìîíãîëä Àþóøèéí íýã àäèë õºäºë㺺íèéã àðä Ïóíöàã óäèðäàæ
áàéñàí áèëýý. Ïóíöàã áîë 1911-1912 îíû ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä
ýí òýðã¿¿íä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéí íýã þì. ĺðâºäèéí ç¿¿í àéìãèéí áýéë
Âàíäàíæóíàéí õîøóóíû ã¿íãèéí çýðýã çàõèðàã÷ Ïóíöàã òýðã¿¿òýé îëîí
àðä 1911 îíä èðãýí Íàìñðàéí ï¿¿ñèéã äîâòîëæ, 21 900 èë¿¿ ëàíãèéí ìàë
ñ¿ðýã, áàðàà òàâààðûã áóëààí àâ÷, äàíñ õàðààã ò¿ëæ øàòààí ¿ã¿é õèéæ,
êîëîíè÷ëîëûí äàðëàëûí ýñðýã ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýæ ÿâñàí ò¿¿õòýé
àæýý. Ãýòýë, óã ï¿¿ñíèé äàíæààä, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë òóíõàãëàãäñàíû
äàðàà 1911-1919 îíû òóðø çàðãàëäñàíä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð ÷ ñ¿¿ë
ñ¿¿ëäýý ò¿¿íä áóóëò õèéæ àðä Ïóíöàãèéã “öààç ñàõèëãàã¿éí òóéëä õ¿ðñýí” 209
ãýæ çýìëýí óã ï¿¿ñýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã òºë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàâ. Ýíý
ìýòýýð ìîíãîëûí ôåîäàëóóä áà õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä õàðèëöàí
õýëõýý ñ¿ëáýý òîãòîîæ õàðö àðäóóäûã äàðëàæ áàéæýý.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà íü àðä Ïóíöàã áà
ò¿¿íèé õàìò ç¿òãýã÷äýä ãàøóóí ñóðãàìæ áîëæ òýäíèé àíãèéí óõàìñðûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä ò¿ëõýö ºãºâ.
1913 îíä ĺðâºä àéìàãò áàëìàä ýòãýýä Æàà ëàì Äàìáèéæàíöàíãèéí
ýñðýã äîðä ëàì íàð áîñëîãî ãàðãàæýý. Ó÷èð þó ãýâýë, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
1911-1912 îíû ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä õóâèéí áàëìàä áîäëîãûí ¿¿äíýýñ
îðîëöñîí Æàà ëàìûí ¿íýí ñàíàà óäàëã¿é èëðýí ãàð÷ýý. Äàìáèéæàíöàí óëñ
òºðèéí òàâöàí äýýð àðä îëíû õºäºë㺺íèé õ¿÷èíä ãàð÷ èðñýí çàâøààíàà
àøèãëàõûã ÿàðàâ÷ëàí ä¿ðâýäèéí õî¸ð àéìãèéí îëîí õèéäèéã íýãòãýæ Àðâàí
áàÿäûí õ¿ðýýã øàøíû òºâ ãýæ çàðëàí, ººðèéã Áàðóóí ìîíãîëûí õààí áîëãîõ
áîäëîãî ÿâóóëæ ýõýëæýý. Äàìáèéæàíöàíãèéí ýíý õýíýýò òºëºâëºãºº áà åð
íü ò¿¿íèé õýðöãèé ÿâäàëä Áàðóóí ìîíãîëûí õ¿í àì ìàøèä äóðã¿éöýõ áîëæ,
ÿëàíãóÿà, äîðä ëàì íàð ò¿¿íèéã ýñýðã¿¿öýí áîññîí áîëîâ÷, õàòóó øèð¿¿íýýð
äàðàãäæýý. Æàà ëàìûí áóñíèóëàí áóòàðãàõ òºëºâëºãºº íü íóòãèéí àðä
ò¿ìíèé òýìöýë õèéãýýä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí ýñýðã¿¿öëýýñ áîëæ
áèåëýãäñýíã¿é õîöîð÷ýý.
1913 îíû çóí öàã Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëèéí õýñýã öýðýã, îðîñ
ñóðãàã÷ íàðòàé òýìöýëäýæ öàëèí îëãîõûã øààðäàí ¿éìýýí ãàðãàæýý. Ãýòýë,
òóñ ñóðãóóëèéí äàðãà íàð íü öýðã¿¿äèéí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõèéí
îðîíä òýäíèéã áóðóóøààæ áàíçäàí øèéòãýæýý. “Ýíý ¿éìýýí áîë ôåîäàëûí
óëñûí àðìè áà ò¿¿íèé ãàäààä áàãø íàð-õààíò çàñãèéí ñóðãàã÷ íàðûí ýñðýã
÷èãëýñýí áîëîõîîð ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ
÷àíàð á¿õèé àæýý. Óã õºäºë㺺í õýäèé äàðàãäñàí áîëîâ÷, öýðã¿¿ä òýìöëýý
¿ðãýëæë¿¿ëñýí áèëýý”. 210
1914 îíû õàâàð Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí öýðã¿¿äèéí äóíä áàñ õ¿÷òýé
õºäºëãººí ºðíºâ. Ñàéí íî¸í õàí, Çàñàãò õàí õî¸ð àéìãààñ èðæ Öàãààí
209
Óëñûí àðõèâ, 1-36-165
210
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX âåêîâ. Óëàí-Áàòîð, 1963, 141-ð òàë.
141

Ò¿íõ õýìýýõ ãàçàðò áàéðëàñàí õýñýã öýðýã õîîë õ¿íñýýð äóòàãäàí ºëñºí
ºëáºðºõèéí ýðõýýð ¿éìýëäýæ, äàðãà íàðûí ýñðýã ÷óëóó ìîä áàðèí áîñîæ
òýìöýí, çýð çýâñãýý îðõèæ òàë òàë òèéø òàðõñàí ÿâäàë ãàð÷ýý.
Õóæèðáóëàíãèéí öýðã¿¿ä, ôåîäàëûí õàðãèñ áàëìàä ¸ñíû ýñðýã îëîí
¿éìýýí ãàðãàñíû äîòîð õàìãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé íü Ä.Ñ¿õáààòàðûí
óäèðäëàãààð 1914 îíû çóí äýãäñýí õºäºë㺺í ìºí.
Äàìäèíû Ñ¿õáààòàð, Õóæèðáóëàíãèéí ñóðãóóëüä áàéõ ¿åäýý õ¿íä ñóðòàëò
õºø¿¿í õîéðãî ìîíãîë äàðãà íàð, ìºí õààíò Îðîñûí ñóðãàã÷ íàðûí õýðöãèé
äîãøèí ààøëàõûã ºäºð á¿ð ¿çýæ, áàñ æèðèéí öýðýã áîëîí àðä ò¿ìíèé òºëºº
º÷¿¿õýí ÷ ñàíàà òàâüäàãã¿é Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçðûí õàðãèñ áîäëîãîòîé
îéð òàíèëöñàí ÿâäàë ò¿¿íèé àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëñýí
áèëýý. Ñ¿õáààòàð íºõºä人 õàëàìæòàé, àëèâ õýðýãò ¿íýí÷ øóäðàãà, ýðñ
øóëóóí àðèóí çàí òºðõòýé õ¿í òóë îëîí öýðã¿¿äèéí äóíä íýð àëäàð îëæ,
òýäíèé õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæýý. Ñ¿õáààòàð ÿìàð íýã øóäðàãà áóñ ÿâäëûã
æèãøèí ¿çýæ ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ áàéâ. 1914 îíû õàëóóí çóí Õóæèðáóëàíãèéí
öýðãèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë äàðãà íàð ºìõèé ìàõûã õàÿõûí îðîíä õîîë
õèéæ öýðã¿¿äýä èä¿¿ëýõèéã çàâäæýý. Ãýòýë, ýíý ¸ñîí áóñ ÿâäëûã Ñ¿õáààòàð
òýðã¿¿òýé îëîí öýðýã ýðñ òýñ ýñýðã¿¿öýí ºìõèé ìàõûã êåðîñèí àñãàí øàòààæ
áàéòàë òóñ ñóðãóóëèéí çàõèðàë çàëàí Ãàëñàí ãýã÷ õ¿ð÷ èðýýä Ñ¿õáààòàðûã
áàðèâ÷ëàí àâààä øààõàéäàæ öýýðë¿¿ëýí øèéòãýõýýð ÷àíãàëàí òóøààæçý.
¯¿íýýñ áîëæ òýíäýõ ìÿíãà øàõàì öýðýã Ñ¿õáààòàðûã ºì㺺ëºí öºì æàãñàí
çàõèðàë Ãàëñàíòàé çàðãàëäàõààð Öýðãèéí ßàì ðóó ÿâæýý. Òýãýõýä ìºíººõ
çàõèðàë íü õºäºë㺺í ãàðãàñàí öýðã¿¿äýýñ ñ¿íñã¿é àéæ àðãàã¿é áóóëò õèéæ
õîéøèä ñàéí ìàõààð õîîë õèéæ áàéõûã àìàëæýý.
Èéíõ¿¿ õ¿÷ýý íèéë¿¿ëæ ýâ ñàíàà íýãòýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òýìöâýë,
àìæèëò îëæ áîëäãèéã Õóæèðáóëàíãèéí öýðã¿¿ä òóðøëàãààñàà îëæ ìýäæýý.
Ìîíãîëûí ôåîäàëûí ¸ñ äýãëýìèéã ýñýðã¿¿öñýí ¿éìýýí Õ¿ðýý öýðã¿¿äèéí
äîòîð ìºí ãàðñàí þì. Ò¿øýýò õàí àéìãààñ Õ¿ðýýíä áàéðëàñàí öýðã¿¿ä 1915
îíä îëîí ñàðààð öàëèí õºëñ àâààã¿éãýýñ ºëñºõèéí òóéëä õ¿ð÷ áîñëîãî
ãàðãàæýý. Òýä ºëáºðºí ¿õýõã¿éí òóë ºìññºí õóâöàñ, ýìýýë õàçààðàà õ¿ðòýë
çàðñààð ãýð îðîí, íóòàã õîøóóíààñ àâ÷èðñàí þìàà öºìèéã äóóñãààä òèéíõ¿¿
èëýðõèé òýìöýõ áîëñîí àæýý.
Ñýöýí õàí àéìãèéí èëäýí âàí Äîðæïàëàìûí õîøóó ôåîäàëûí àëáà áà
õÿòàäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí ºðíººñ áîëæ áóñàä îëîí õîøóóíû àäèëààð
¿ã¿éðýí õîîñðîõûí òóéëä õ¿ðñíèéã ºìíºõºí ºã¿¿ëñýí áèëýý. Ìîíãîë õ¿í,
ãàäààäûí õóäàëäàà÷äààñ çàãàñ ãóéæ àìü àðãàöààõàä õ¿ðíý ãýäýã òóí ÷ ÿäàðñíû
òóéëûã ¿çñýí õýðýã. Ãýâ÷, Èëäýí âàíãèéí õîøóóíû àðäóóä àæ àìüäðàëàà
ñàéæðóóëæ ºðõ ÷ºëºº îëîõûí òºëºº òýìöëýýñ öºõºðñºíã¿é.
Òóñ õîøóóíû 81 àðä ñàíàà çîðèãîî íýãòãýæ, 1917 îíû ýöýñò çàñàã íî¸íòîé
çàðãà òýìöýë ¿¿ñãýæ ò¿¿íä 32 ç¿éëèéí çýìëýë õ¿ëýýëãýæýý. ¯¿íä, çàñàã
íî¸í ºðòºº ýðãýõäýý, óãòààã¿é õýìýýí àðàâ øàõàì õ¿íèéã çàí÷ñàí, õóâèéí
õýðýãöýýíä õàìàà áóñ àëáà òàòäàã, õýýë õàõóóëü àâàõ äóðòàé, áóñäàä òºëºõ
142

ºðºº õàìæëàãà àðäóóäààñ àëáàäàí ãàðãóóëæ õîøóó íèéòýä äàìíàí òºë¿¿ëäýã
ãýõ ìýò ÿëûã Èëäýí âàíä òóëãàæýý.
Ôåîäàëûí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí òºðèéí ¿åä àðäóóäûí ýíä òýíä ÿâàãäñàí
çàðãà òýìöýë ãàçàð ãàâèõã¿é íü óðüäààñ îéëãîìæòîé áàéâ. Òýð ÷ ¸ñîîð Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí Ø¿¿õ ÿàì ýíýõ¿¿ “81-èéí çàðãûã” òàñëàõäàà, õîøóóíû
ôåîäàëûí çàõèðãààã õààöàéëàí õàìãààëæ, òóñëàã÷ Ëàìæàâ íàðûã òóøààëààñ
õàëñàí òºäèéõíººð ºíãºðººæ, õàðèí çàðãà ¿¿ñãýñýí àðäóóäààñ 42 õ¿íééã
òóéâàí çàí÷èæ 3 åñºí ìàë òîðãîæ, 38 õ¿íèéã 50 òàøóóð çàí÷ñàí àæýý. 211
Èíãýæ àðäûí áîñëîãîä îðîëöîãñäûã äóíäàä çóóíû àðãààð òýð¿¿õýí ¿åäýý
õýðöãèéëýí äàðñàí áîëîâ÷, îëíû çàíàë õîðñîë îðîí äàÿàð íàìæèðñàíã¿é,
õàðèí ÷ óëàì ã¿íçãèéðñýýð îéð õîëõè õîøóó íóòãèéã ààæèìäàà õàìàðñààð
áàéâ.
Ýíý ¿åýð ìºíõ¿¿ Ñýöýí õàí àéìãèéí îëîí õîøóóíä àðäûí ¿éìýýí¿¿ä
äýãäñýíèé äîòîð õóðö âàí Ò¿äýíãèéí õîøóóíä íèëýýä õ¿÷òýé òýìöýë
ºðíºæýý. Áîññîí àðäóóä çàñàã íî¸í Ò¿äýíòýé çºâõºí çàðãà õèéñíýçð òýìöëýý
õÿçãààðëàñàíã¿é, óëñ òºðèéí íèëýýä ã¿íçãèé øààðäëàãà òàâüæ “çàñàã âàíä
çàõèðàãäàõã¿é” ãýñýí ëîçóí äýâø¿¿ëñýí àæýý. 212
Õóðö âàíãèéí õîøóóíû õàðö àðä, áàãà ò¿øìýä íèéëñýí á¿ãä 75 õ¿í òýìöýë
¿¿ñãýæ, îâèëãîã¿é çàñàã âàíòàé çàðãàëäñàí áè÷èãòýý, õàðüÿàò çàñàã áîë
¿ëýìæ ºð çýýë òàâüæ ¸ñîí áóñààð àëáàí ãóâ÷óóð òàòàí ìàë ñ¿ðýã, àðüñ ¿ñ, íîîñ
íîîëóóð, èäýý óíäààã öºëáºí àâ÷ õîøóó îëíûã òóéëä õ¿ðòýë õîõèðóóëñíûã
íýãá¿ð÷ëýí öîõîí çààæ Õàí Õýíòèé óóëûí ÷óóëãàíä çàðãûí áè÷èã ¿éëäýæ
ò¿¿í äýýð ¿ñãýý äóãóéëàí çóðöãààæýý. Óã õºäºë㺺íä îðîëöîã÷äûí íèéãìèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ¿çâýë, èõýíõ íü àðä, çàëàí I, çàíãè 2, òàéæ 18, òîéí 2, áè÷ýý÷
ãýõ ìýò õ¿ì¿¿ñ àæýý. 213
Ñýöýí õàí àéìàãò ôåîäàëûí ýñðýã òýìöýë ÿâàãäàõûí çýðýãöýý õÿòàäûí
øóíàõàé õóäàëäàà÷äûã çýâñýã áàðèí áóò íèðãýõ ¿éìýýí áàñ ãàçàð ñàéã¿é ãàð÷
áàéâ. Ñàí áýéñèéí õîøóóíä àðäóóä á¿ëýãëýí Õÿòàäûí ï¿¿ñí¿¿äèéã äàéð÷ 200
øàõàì õóäàëäàà÷íûã õÿäæýý.
Ôåîäàëûí õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã ¿éìýýí öýðãèéí äîòîð óëàì õ¿÷òýé
ºðíºõ áîëæýý. Ñýöýí õàí àéìãèéí íóòàãò ñóóãàà öýðã¿¿ä àðâàíû äàðãà
Æàìáàëñ¿ðýíãèéí óäèðäëàãààð áîñëîãî ãàðãàæ “öàëèí õýðýãëýë àâúÿ”
ãýæ àéìãèéí æàíæíû ãàçðàà îëíîîð æàãñàí èðæ øààðäëàãà òàâüæýý.
Ãýòýë, öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä íü òýð áîñîã÷äûí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãûã
áèåë¿¿ëýõ áàéòóãàé, õàðèí “Ýë äàðãà, öýðã¿¿ä ººð ººðèéí ñàõèí ñýðãèéëýõ
àëáàíä øóäðàãààð õè÷ýýí ç¿òãýõã¿é, øóíàõàé ñýòãýëýýð õýðýãëýë õ¿íñèéã
íýìýãä¿¿ëýõèéã áîäîæ... ñ¿ð ¿ç¿¿ëñýí...” ãýæ çýìëýí áóðóóøààæ Æàìáàëñ¿ðýí
íàðûí 8 õ¿íä 80 ÷àâ÷èðãà çàí÷èæ, òýð ¿éìýýíèéã äàðñàí áèëýý.
211
Óëñûí àðõèâ, 1-34-83.
212
Mºí àðõèâ. 2-22-19.
213
̺í àðõèâ, 1-1-10.
143

Äîòîîä, ãàäààäûí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí çýðýãöýý
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð áà ôåîäàë íî¸äûí äàìïóóðñàí áàéäëûã
Ìîíãîëûí íèéãìèéí äýâøèëò õ¿÷í¿¿ä õóðöààð ø¿¿ìæèëæ, ôåîäàëûí
¸ñûã õàëæ óñòãàõûã óðèàëàõ áîëñîí íü ìîíãîë÷óóäûí äîòîð àðä÷èëñàí
¿çýë, õóâüñãàëò õºäºë㺺í õ¿÷òýé áîëæ áàéñíûã õàðóóëæ ºã÷ýý. “Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” 1917 îíû 10-ð ñàðûí íýã äóãààðòàà Ñàíãèéí ÿàìíû
òýðã¿¿í ñàéäûí íýð çààæ, àðäûí àæ àìüäðàëûí ÿäóó äîðîé áîëñíûã ôåîäàë
íî¸äûí äàðàíãóéëàë, õîâäîãëîí á¿ðýëãýõ øóíàõàé áîäëîãûí óðøèã ìºí ãýæ
èë÷ëýí áè÷ñýí íü: “...Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààñ îíöãîé áîäîìæèëáààñ
çîõèìóé. ¯çòýë èëýðõèé àðäûí äîðîéòëûã õàðààõàí ìýäñýíã¿é. ...Îéðíîîñ
(Îðîñ íóòãààñ) èðñýí ãóðèëûã ÿäóó ìîíãîë÷óóäàä õÿëáàð ¿íýýð õóäàëäñàí
íýã ÷ ¿ã¿é, õàðèí ýðõýì ò¿øìýä ÷àäàë ÷èíýýñýýð ºøººëºëäºí àòààðõöàëäàí
àâöãààâ. Á¿òýí õàãàñ çóóí öààñíû öàëèíòàé àòàë, ºëáºëçºí ã¿ëáýëçýí
ãóðèëûí õîéíîîñ äîâòëîã÷èä, ºäºð ñàðûí 15 ìºí㺠íýõýìæëýí òýâðýã÷ àðäûã
òºìºð áóþó ãóóëü õýìýýí ñàíàæ áàéíà óó... Àðä áàÿí áîë óëñ áàÿí õýìýýäýã
òóë, òàðãàí ò¿øìýëèéã ýðõ ìýäýã ãýæ òóðàíõàé àðäûã îðõèâààñ òýðõ¿¿
ìýðãýí áîäëîãî òýìýýíèé õàìò íèéëæ õºëºº ãýðèéí ¿íýñýí äýýð õýâòýíý.
Ò¿ìýí àðäûí ãà÷èãäëûã ìýäýõã¿é á¿ãýýñ ò¿¿íèéã ÿìàð ìýðãýí óõààí õýìýýí
ãàéõóóëæ... áîëíî...” 214 ãýõ ìýòýýð õóðöààð ø¿¿ìæèëæýý. Áîãä ãýãýýíèé
ôåîäàëûí áóçàð äýãëýìèéã îëîí ò¿ìýí õè÷íýýí õîðñîí çàíàëõèéëæ ò¿¿íèé
ýñðýã òýìöýëä áîñîõîä áýëòãýæ áàéñàí ÿâäàë òýð ¿åèéí Ìîíãîë îðíû óëñ
òºðèéí øèíæ òºëºâèéã èëýðõèéëñýí áàðèìò ìºí.
̺í îðîí íóòãèéí ôåîäàë íî¸äûí õàðãèñëàë, äóðààð ààøëàõ, äàðëàí
çîâîîõ õýðöãèé àâèðûã îëíû ºìíº óóäëàí òàâüæ, ôåîäàëûí ¸ñ äýãëýìèéí
ÿëçðàëûã èë÷èëæ, ôåîäàëã¿éãýýð, äàðëàã÷ã¿éãýýð øèíý àìüäðàë çîõèîõûã
óðèàëñàí äóó õîîëîé “íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã”-èéí õóóäàñíààñ
ñîíñäîõ áîëæýý.
1917 îíû 9-ð ñàðä íýã äóãààðòàà òóñ ñîíèí, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òîì
ôåîäàëóóäûí íýã áîëîõ Ñóìüÿà áýéñèéí îâèëãîã¿é ÿâäëûã èë÷ëýí áè÷ñýí íü:
“...Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðñíîîñ õîéø Õèàãòûí îéð íóòàãëàñàí áýéñ Ñóìüÿà,
õàðüÿàò àðäûí ...öàëèíã ìºëæèæ, óëñûí ñàíãààñ ìºí㺠àøèãëàñàí çýðýã ç¿éë
ç¿éëèéí áóçàð õýðýãò çààëäñàí ò¿øìýë Ìýíãýòèéí çýðýã 20 ãàðóé õ¿ì¿¿ñò
òýìöýãäýæ...” 215 ãýõ ìýòýýð ò¿¿íèéã èë÷ëýí áóðóóøààñàí áàéæýý.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ºìíºõºí Ìîíãîëä ãàðñàí àðäûí
õºäºëãººí¿¿ä õýäèé íèëýýä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëæ áàéñàí áîëîâ÷,
çàðèì òàëààð ìºí ë óðüäûí øèíæ òýìäãýýñ àíãèæèð÷ ÷àäñàíã¿é àæýý. Çàñàã
íî¸íòîé òýìöýëäñýí àðäóóä àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãûí ãàçðààñ õàìãààëàë ýðýõ,
ýñ áîëáîë Õ¿ðýý ð¿¿ îëîí ÿàìä õ¿ðòýë çàðãàëäàí ÿâñàí íü äýýðõ áàðèìòóóäààñ
èëò ¿çýãäýíý. Ìºí ¿éìýýí ãàðãàñàí öýðã¿¿ä õàðãèñ õýðöãèé äàðãà, çàõèðàë
214
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã, 1917 îíû 10-ð ñàðûí 13 ¹ 65.
215
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã, 1917 îíû 9-ð cap, ¹ 61.
144

íàðòàé öýðãèéí ÿàì õ¿ðòýë çàðãà ¿¿ñãýæ áàéæýý. Ýíý á¿õ áàðèìò áîë ñ¿ñýã
áèøðýëò àðäóóä îðîí íóòãèéí ôåîäàë íî¸ä áà ãàäààäûí øóíàõàé êàïèòàëûí
ýñðýã òýìöýõäýý, Áîãä õààíò óëñûí òºð, àëáàí ÿàìä, ìºí òºðèéí òýðã¿¿í
áºãººä øàøíû òîëãîéëîã÷ Æèâçàíäàìáà õóòàãòàä èòãýæ àãñíûã õàðóóëàõûè
õàìò òýð èòãýë íü ºäºð èðýõ òóòàì àìüäðàë äýýð íóðàí óíàñààð áóéã ìºí
íîòîëæ ºã뺺.
Òýìöëèéí ÿìàð çàìààð çàìíàâàë, æèíõýíý ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã
îëîõ âý ãýäýã àñóóäàë òýð ¿åä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºìíº àìüäðàëààð äýâøèí
òàâèãäàæ áèëýý.
Ýíý àñóóäàëä õàìãèéí çºâ õàðèóã Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààë áà àãóó èõ
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë ºã÷ ýðõ ÷ºëººíä äóðòàé ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýíä àíãè áà íèéãìèéí àëèâàà äàðëàë ìºëæ뺺ñ àíãèæðàõ ãàíö çºâ çàìûã
ãýðýëò¿¿ëýí çààæýý. 216
“ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”. Äýä áîòü. ÓÁ., 1968. òàë 432-587
216
Ø.Ñàíäàã. Áîðüáà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà çà ãîñóäàðñòâåííóþ íåçàâèñèìîñòü è ñòðîèòåëüñòâî íîâîé
æèçíè. ÓÁ., I960, 43-ð òàë.
145

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ÍÎÌ, ÒÎÂÕÈÌÎË
ÀÐÄÛÍ ÀÐÄ×ÈËÀËÛÍ Äª×ÈÍ ÆÈËÈÉÍ ÀËÄÀÐÒ ÇÀÌ
ÀÐÄÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒªËªª ÒÝÌÖÝË
1964 îíû 11-ð ñàðûí 26-íû ºäºð Á¿ãä Haéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí äº÷èí
æèëèéí îé áîëíî. 40 æèëèéí ºìíº Òºâ Àçèéí ýõ ãàçàð äýýð Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Àðä Óëñ ìýíäýëñýí ÿâäàë áîë Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí øóóä
íºëººãººð 1921 îíä Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàë ÿëñíû ¿ð ä¿í áàéâ.
1921 îíû Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëò íü çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí
àâàõ ÿâäàë áàéëàà.
Çàñãèéí ýðõèéí àñóóäëûã õóâüñãàëò á¿ëãýì òîäîðõîé òàâüæ, àðäûí íàìûí
õºòºëáºð áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õóðö òîä òîìú¸îëñíûã ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷èä,
äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷èíòýé ÿâóóëñàí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò òýìöýë àìæèëòòàé
øèéäâýðëýñýí áèëýý.
Çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ òóõàé 1920 îíû 6-ð ñàðä áîëñîí õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿äèéí íýãäñýí õóðëààð áàòàëñàí àíõíû óäèðäàìæ áè÷èã áîëîõ
“Òàíãàðàãò” ýí ò¿ð¿¿í òóñãàëàà îëñîí þì.
“Òàíãàðãèéí” 1-ð ç¿éëä áè÷ñýí íü: “...äîòîîä çàñãèéã ¿íýí ñýòãýëýýð
ñàéæðóóëàí çàñàìæèëæ ÿäóó äîîä àðä ò¿ìíèé òóñûã òóéëààð áîäîõ áà ººðèéí
äîòîîä ýðõèéã ºíº ¿¿ðä ñàõèæ, äàðëàõ, äàðëàãäàõ çîâëîíã¿é àæ òºðºõèéã
÷óõàë áîëãîíî” ãýæýý. 217
Õóâüñãàëò á¿ëãýì öààøäàà õýä õýäýí áàðèìò áè÷èãò àðä ò¿ìýí çàñãèéí
ýðõèéã áàéëäàí àâàõ çîðèëòûã òàéëáàðëàí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí àðä ò¿ìíèéã óðèàëàí áè÷ñýí àíõíû íýã òóíõàãò: “...
óãñààã äàãàæ õîøóóíû çàñàã çàëãàìæëóóëàõûã íýã ìºñºí óñòãàæ, îäîîãèéí
ýðäýì óõààíã¿é çàñãèéã õàëæ, äýëõèé äàõèíû îëîí ãàäààä óëñûí àäèëààð
ñîíãîæ áàéãóóëàõ çàñãèéã ÿâóóëæ, ...çàñàã öààçûã çàëðóóëàí òîõèíóóëàõûã...
îëîí àðäàä ìýäýãäýí çàðëàâ” ãýæýý. 218
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò óëñûí óäèðäàã÷äàä áè÷ñýí
çàõèäàëäàà: “... íýãýíò áóñäûí ãàðààñ ãàð÷, ººðèéí äîòîîä ýðõèéã îëîõûí
ñàöóó ãàäààäûí ýëäýâ ¸ñ áà ÿëàíãóÿà àðäûí ýðõ òóñûã ¿éëäýõ ¸ñ ñóðòëûã
íèéòëýõ àðãà çàìûã õèð ÷àäàõ ÷èíýýãýýð ÿâóóëæ, áààõàí çàñðàõ òºëºâèéã îëæ
ìýäýë íýýãäýõ áàéäëûã ¿çìýãö íýã, õî¸ð æèëèéí äîòîð äàõèí õóâüñàæ öººí
ýðõòíèéã óñòãàí ýâäýíý” ãýæýý. 219
217
Õ.×îéáàëñàí, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. 1930 îí, Óëààíáààòàð õîò, õóóä 37.
218
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924), Óëñûí õýâëýë, 1946
îí, Óëààíáààòàð õîò, 67-ð òàëä.
219
Õ.×îéáàëñàí, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. Óëñûí õýâëýë. 1950 îí, Óëààíáààòàð õîò, 45-46-ð òàë.
146

Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí òºëººëºã÷èä Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
ýõ îðîíä õ¿ðýëöýí î÷èæ áàéñàí íü òýä ìàðêñèçì-ëåíèíèçìûí àãóó èõ
¿çýë ñàíààã îéëãîí àâàõàä òóñ áîëæýý. Òóõàéëáàë, õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí
òºëººëºã÷èä Ýðõ¿¿ õîòîä áàéõäàà ãàðãàñàí ìàíàé íàìûí àíõíû ñîíèí
“Ìîíãîëûí ¿íýíèé” äóãààðóóäàä ýñðýã òýñðýã àíãèóäûí õàðø ýðõ àøãèéí
òóõàé, äàðëàãäàãñäûí äàðëàã÷äûã çàéëøã¿é ÿëàõ òóõàé, äàðëàãäàí
ìºëæèãäºã÷äèéí ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöýõýä ïðîëåòàðèéí ã¿éöýòãýõ
äàëàé èõ ðîëèéí òóõàé, ìºí òýð÷ëýí ¿éëäâýð õºãæñºí îðíû àæèë÷íû
òýìöýëòýé õîöðîãäñîí îðíû õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã íýãòãýõèéí
÷óõëûí òóõàé Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààëûã òîäîðõîé áè÷æýý.
Óã ñîíèíû 1920 îíû 2-ð ñàðûí 10-íä ãàðñàí òýðã¿¿í äóãààðò: “...Òóñ óëñûí
áà àðäûí ÷ºëºº ýðõèéã îëîõ íü ÿìàãò àðä îëîíä òóñòàé õýðýã ìºíèé òóë,
ãàãöõ¿¿ àðä îëîí ººðñäèéí çîðèã áà õ¿÷ýýð îëñîí ýðõèéã áîäèò æèíõýíý
÷ºëºº ýðõ ãýíý. Áóñàä õàðèéí õàðãèñ çàñãóóäûí òóñëàìæààð îëñîí ýðõ¿¿ä
íü ò¿¿õèé õóóðìàã áàéíà. Þó ãýâýë, ìºíººõºí Îðîñ õÿòàä õî¸ðûí õààí
çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààä ìîíãîëä îëãîñîí àâòîíîìèò ýðõ íü îäîî ÿìàð áîëñíûã
èëýðõèé áóé ... õýðýâ óëñ òºðèéí çàñàã, õóóëü æóðìûã àðä á¿ãäèéí òýãø
ýðõèéã ñàõèí, õýðýã òóñûã íýãýí àäèëààð õàìãààëàõ õàíãàõààð çîõèîæ, ãàäíà
äîòíûí ìºëæèõ äàðëàõ ç¿éë¿¿äèéã ø¿¿ðäýí àðèëãàæ, óëñûí àøèã õºðºíãèéã
àðâèæóóëàí, ýä òàâààðûí ¿éëäâýð íýâòð¿¿ëýí ýðäýì ñóðãóóëèéã ýð÷èìòýé
ÿâóóëàí, àëèâàà áàéäëûã ñàéæðóóëáààñ ë óëñûí ººðºº ýçýðõýõ ýðõ áà àðäûí
÷ºëºº ýðõ íü áàò òîãòîæ ÷àäíà. Èéìèéí òóë óëñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéã àðä îëîí
ººðñíºº ýçëýí àâ÷ ÷óõàì èòãýëòýé ¿íýíõ¿¿ ñàíààíààñ îëíû òóñûã õè÷ýýõ,
õýðýã ¿éëñýý ÿâóóëàí ÷àäàõ, øóäðàãà, ýðäýìòýí ñàéí õ¿ì¿¿ñèéã àðä ººðñíºº
ñîíãîæ óëñûí çàñàã áàðèóëíà...” ãýæýý. 220
1921 îíû 3-ð ñàðûí 1-3-íä õóðàëäñàí íàìûí Àíõäóãààð èõ õóðàë à÷
õîëáîãäëîîðîî õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä îíöãîé áàéð ýçëýäýã. Òóñ õóðàë ººðèéí
îðíû óëñ òºðèéí áàéäëûã õýëýëöýýä, õóâüñãàëûí çîðèëòûã òºëºâëºæ,
“Ýðìýëçýõ 10 ç¿éë” õýìýýõ íàìûí ìºðèéí õºòºëáºðèéí áè÷ãèéã áàòëàñàí
áèëýý.
“̺ðèéí õºòºëáºðèéí” íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Ìîíãîë îëîí àéìãèéí àðä
ò¿ìíèé ýðõ ìýäëèéã ìàíäóóëàí, ò¿ìýí àðäûí ãàøóóí çîâëîíã àðèëãààä, ýíõ
ò¿âøíýýð àæ òºðºí áóñàä îëîí ¿íäýñòíèé óëñûí àäèë àëèâàà ýð ÷àäàë, ýðäýì
áèëãýý áàäðóóëàí ãýãýýð¿¿ëæ, óëàì óëàì áîëîâñðîí ýí òýãø æàðãàöãààõûã
õ¿ñíý” ãýæýý. 221
Àðäûí íàì ººðèéí èõ õóðëûí øèéäâýð ¸ñîîð ìàë÷èí àðäûí çýâñýãò
áîñëîãûã áýëòãýí ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà áîëîõ õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëàõûã òóõàéí ¿åèéí çîðèëò áîëãîí òàâèâ.
220
“Ìîíãîëûí ¿íýí” cîíèí, 1920 îíû 11-ð ñàðûí 10. äóãààð 1.
221
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õèéí çàðèì ÷óõàë áàðèìòóóä, (1920-1924), Óëñûí õýâëýë, 1946
îí. Óëààíáààòàð õîò, 35-ð òàëä.
147

Àðäûí çàñãèéè ãàçðûã áàéãóóëàõ çîðèëãîîð 1921 îíû 3-ð ñàðûí 13-íä
Õèàãò õîòíîî àðäûí íàì, àðäûí æóðàìò öýðýã, õóøóó, øàâèéí òºëººëºã÷äèéí
çºâëºë㺺í áîëîâ. Ýíý çºâëºë㺺í íü Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëààä,
ò¿¿íèé ¿íäñýí çîðèëòûã òºëºâëºæ, àæèë õýðãèéí ÷àíàðòàé òîäîðõîé
äààëãàâðóóäûã ºã÷ýý. Óã çºâëºë㺺íèé ºäºð òóòìûí òîãòîîëä: “...Ìàíàé
ìîíãîë ¿íäñèéã áóñäûí ìýäëýýñ àíãèæðóóëæ ò¿ìýí àðä àìüòíû ýðõ ìýäëèéã
áàäðóóëàõûã áîäîæ ýðõáèø ãàäààäûí öàã çóóðûí õ¿÷íýýñ àíãèæèðñàí
áºãººä, çýðãýëäýý àðäûí çàñàãò óëñóóäòàé íàéðàìäàõ ìîíãîë àðäûí çàñãèéí
õýðãèéã á¿ãä ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàõ ãàçàð áàéãóóëáàë çîõèíî. . .. Ò¿ð çóóðûí
çàñãèéí ãàçàðò òóëãàí äààëãàõ íü: ...Òóñ Ìîíãîë àðäûí òºëººëºã÷äèéí èõ
õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëæ, ¿¿ðò áàéõ çàñãèéí ãàçðûã îëæ, óëñûí ¿íäñýí öààç
ä¿ðìèéã òîãòîîëãîñóãàé ãýæýý. 222
Òóñ çºâëºë㺺í Àðäûí õóâüñãàëûí ãîë àñóóäàë áîëîõ çàñãèéí ýðõèéí
àñóóäëûã øèéäâýðëýæ, Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëààä, ò¿¿íèé ºìíº
ººpèéí îðíûã ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ çýâñýãò òýìöëýýð ÷ºëººëºí
æèíõýíý àðäûí ýðõýò çàñãèéã òîãòîîõ çîðèëòûã òàâüæýý.
Èéíõ¿¿ ìàíàé îðíûã ÿíç á¿ðèéí èìïåðèàëèñò¿¿äèéí øóóä äààëãàâðààð
ýçëýí àâñàí ãàäààäûí õî¸ð òîì çýâñýãò õ¿÷èí õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí,
óíãåðíèéõíèé ýñðýã àðäûí íàì, Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðààð óäèðäóóëàí
áîññîí àðäûí õóâüñãàëò çýâñýãò òýìöýë ýõëýâ.
Àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçàð àðäûí æóðàìò
öýðãèéí àíãèóäûã ºðãºòãºí, áàéëäààíû áýëòãýë õèéëãýæ, òóñ îðíû õîéò, ç¿¿í
õîéò õóøóóíóóäûí ºðãºí îëíû äîòîð ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéí ýñðýã àðäûí
æóðàìò öýðãèéí òýìöýëä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õºäºë㺺íèéã çîõèîí áàéãóóëàâ.
Ýë á¿õýí íü òýð ¿åä Õèàãòûí Ìàéìàà÷èíä Ẻãíºð÷ áàéñàí õÿòàäûí
öýðãèéí ýðõòíèéã áóò öîõèõ áîëîëöîîã áóé áîëãîâ. Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã
1921 îíû 3-ð ñàðûí 17-18-íû ºäºð õÿòàä öýðãèéí ýðõòíèé òîîãîîð îëîí
äàõèí äàâóó õ¿÷èéã áóò öîõèñîí íü õóâüñãàëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýí ÿëàëòààð
òºãñãºõºä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí áèëýý. Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèéã
áóò íèðãýñýí íü Õèàãòûí Ìàéìàà÷íû îð÷èí íóòãèéã ñòðàòåãèéí õóâüä
õóâüñãàëûí íàéäâàðòàé àð òàë áîëãîæ, õÿòàäûí áóëààí ýçëýã÷äèéã òóñ îðíîîñ
á¿ðìºñºí ¿ëäýí õººãººä, Ǻâëºëò îðîñûí çýâñýãò òóñëàìæòàéãààð õî¸ð äàõü
áóëààí ýçëýã÷èä óíãåðíèéõíèéã óñòãàõ òîõèðîìæòîé áîëîëöîî îëãîæ, ìàíàé
îðîíä õóâüñãàëò õºäºë㺺íèéã öààøèä óëàì ºðãºí äýëãýð¿¿ëýâ.
Àðäûí íàì õóâüñãàëò îëîëòûã áàòàòãàõûí òóë ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààã ºðãºòãºí ñàéæðóóëàõ ÷óõàë ÷óõàë àðãà õýìæýý àâàâ.
1921 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä Çàñãèéí ãàçðûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí
ä¿ðìèéã áàòàëæýý.
1921 îíû 3-ð ñàðûí 24-íä Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí ÒÕ, Àðäûí ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûí õàìòàðñàí õóðàë Äîòîîä ÿâäëûí ßàì, çîõèõ õýëòñ¿¿ä á¿õèé
222
Ìîíãîëûí Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Íýãä¿ãýýð õóðàë. 1931 îí, 68-09-ð òàëä.
148

Öýðãèéí ßàì, õóäàëäàà, õ¿íñíèé õýëòýñòýé Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ßàìíû
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð çàñãèéí ãàçðûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã áàòëàæ, àðäûí
òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Àðäûí íàìûí Òºâ Õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð õî¸ð, Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí
õÿíàëòàä áàéãàà íóòàã äýâñãýð äýýð íàìûí áîäëîãûã îëîí ò¿ìíèé äîòîð
òàéëáàðëàõ, õóâüñãàëò òºðèéã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ, ýäèéè çàñãèéã ýìõëýõ
òàëààð òîì òîì àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñàí áèëýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð öýðãèéí ýðõòíèé õàâ÷ëàãà
õ¿÷èðõèéëëýýñ çàéëàí çóãòñàí ýíãèéí íîìõîí ìîíãîë èðãýäýä õàíäàæ ººðèéí
çîðèëãûã òàéëáàðëàæ áàéëàà. Àðäûí íàì, Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí íýã ãîë
÷óõàë çîðèëò íü Àðäûí öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéñàí þì. Öýðýã äàéíû
¿åèéí îíöãîé áàéäëûã õàðãàëçàí, öýðãèéí ñàõèëãà áàòûã çºð÷èã÷èäòýé
òýìöýõ çîðèëãîîð äýýð äóðäñàí 1-ð øèéäâýðýýð öýðãèéí õýýðèéí ø¿¿õ
áàéãóóëàãäñàí áàéíà. 1921 îíû 4-ð ñàðûí 10-íä Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð æàíæèí
Ñ¿õáààòàð, ×îéáàëñàí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé öýðãèéí
çºâëºë áàéãóóëàõààð òîãòîîæýý. Ìºí ºäºð Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿ëýã÷èä
öýðãèéí óëñ òºðèéí õýëòñèéã áàéãóóëæýý. Àðäûí íàìûí ÒÕ, Ò¿ð çàñãèéí
ãàçàð õóâüñãàëò ¿çýë ñàíààã äýëãýð¿¿ëýí òàðõààæ, õóâüñãàëûí áààçûã
ºðãºòãºõ çîðèëãîî𠺺ðèéí òºëººëºã÷äèéã îðîí íóòàãò èëãýýæýý. Íàìûí ÒÕ,
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð ýäèéí çàñãèéí çàðèì ÷óõàë àðãà õýìæýý, þóíû óðüä ãàçàð,
àëáàí òàòâàðûí àñóóäëààð àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëëýý. Àðäûí íàì Óíãåðíèé
äýýðýì÷èä, òýäíèé ìîíãîë õàíü õàìñààòíû ýñðýã ÿâóóëñàí äàéíä ºðãºí
îëîí àðä ò¿ìíèéã èäýâõæ¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàâ. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
óíãåðíèéõíèé ýñðýã òýìöýëä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí òàðèà÷íû óëñûí
öýðãèéí õ¿÷èíä ò¿øèæ áàéëàà.
Äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí àãåíò áàðîí Óíãåðíèé ýñðýã Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë, öàãààí íàìûí õóëãàé íàðûí ýñðýã
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ÿâóóëæ áàéñàí èðãýíèé äàéíòàé èíãýæ íèéëýí
íýãäýæ, äýëõèéí ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëûí íýãýí õýñýã íü áîëëîî.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé
á¿õ äýëõèéí ïðîëåòàðè, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí õ¿÷èíòýé íÿãò
íýãäýëòýé áàéõûí ÷óõëààñ ÷óõàë áîëîõ òóõàé ìàðêñ÷ ëåíèí÷ ¿çýë ñàíààíû
¿íýí çºâèéã äàõèí äàâòàí íîòëîæ, ýíý ìàðêñ÷ ëåíèí÷ ¿íýíèé øóóä ýñðýã
÷èãëýñýí áýýæèíãèéí “ñóðãààë÷äûí” õàãàðàë ãàðãàã÷ øóãàìûã ÿìàð ÷
¿íäýñã¿éã áàòëàæ áàéíà.
Óíãåðíèéõýí îðîñûí ïðîëåòàðè, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õî¸ðûí õ¿÷èéã
íýãäýõýä ñààä áîëîõ ãýæ, ººðèéí ãîë õ¿÷ýýðýý Ǻâëºëòèéí õèëèéí ÷óõàë
÷óõàë ñóóðèí, ìºí Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí òºâ Õèàãòûí Ìàéìàà÷íûã îëîí
óäàà äàéðàí äîâòîëñîí áèëýý.
Óëààí öýðãèéí òîì àíãèóä 1921 îíû 5-6-ð ñàðä Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí
õèëèéí äàãóó Óíãåðíèéõíèé ãîë õ¿÷íèéã áóò íèðãýñýí þì. Ìîíãîë àðäûí
öýðãèéí àíãèóä Ñèáèðèéí ïàðòèçàí Øåòèíêèíû ñàéí äóðûí îòðÿä áîëîí
149

Óëààí öýðãèéí áóñàä àíãèòàé õàìòðàí Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéñàí
óíãåðíèé öýðãèéí äîâòîëãîîíûã áààòàðëàãààð íÿöààæ, òóõàéëáàë Áàÿð
ã¿íãèéí çàõèðñàí öýðãèéã Õèàãòûí Ìàéìàà÷íû õàâüä áóò öîõèñîí áàéíà.
Òèéíõ¿¿ Óíãåðíèéõýíòýé òóëàëäàæ áàéõ ¿åä ÷ºëººëºãäñºí íóòàãò àðäûí
çàñãèéí íºëººã õýðõýí äýëãýð¿¿ëáýë çîõèõ âý ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ áàéëàà.
Äàéíû ¿åèéí íàðèéí òºâºãòýé íºõöºëä îðîí íóòãèéí õóó÷èí çàñàã
çàõèðãààã àðäûí òºðèéí áàéãóóëëàãààð øóóä ñîëèõ áîëîìæ ¿ã¿é áàéëàà.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ Àðäûí çàñãèéí ãàçàð àðäûí æóðàìò öýðýã äàé÷ëàõûí
òóë, óðâàí òýðñëýã÷èäòýé òýìöýæ, äàéñíû ýñðýã òýìöýëä àðä ò¿ìíèéã òàòàí
îðóóëàõûí òóë îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ººðèéí
õÿíàëòàä áàéëãàñàí áèëýý. Ýíý ¿åä àðäûí íàì òóñ îðíû íèéñëýë õ¿ðýýíèé
óëñ òºð, ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäëûã õàðãàëçàí, ò¿¿íèéã ìîíãîë, çºâëºëòèéí
öýðãèéí õàìòûí õ¿÷ýýð ýçëýõèéã ººðèéí ýýëæèéí çîðèëò õýìýýí äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí áàéíà. Ýíý çîðèëòûã 7-ð ñàðûí ýõýýð ã¿éöýòãýñýí íü õóâüñãàë ÿëæ,
ìàíàé îðîí óíãåðíèéõíýýñ á¿ðìºñºí ÷ºëººäºãäºõèéã ò¿ðãýòãýæýý.
Õ¿ðýýã ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýã ýçëýí àâñíààð òóñ óëñûí çàñãèéí
ýðõ àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ãàðò øèëæëýý. 1921 îíû 7-ð ñàðûí 9-íä Àðäûí
õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçàð Áîãä Æàâçàíäàìáûí õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð
àãñàíä çàõèäàë èëãýýæ, ò¿¿íäýý ºðãºí îëîí àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä, Àðäûí
ò¿ð çàñãèéí ãàçàð õóó÷èí øèíý ¸ñ çàíøëûã ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ ¿çýýä, ººð÷ëºëò
øèíý÷ëýëò õèéæ, àðä îëîíä òóñòàé çàñàã ÿâóóëàõààð òîãòëîî ãýæ äóðäæýý.
Óóë áàðèìò áè÷èãò ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷èäòýé õèéõ òýìöýë äóóñààã¿é
ó÷èð õóâüñãàëò àðãà õýìæýýã ààæìààð àâ÷ ÿâóóëàõ çàìààð õóó÷èí òºðèéí
áàéãóóëëûã ýâäýõ çîðèëòû㠺㿿ëæýý.
1921îíû 7-ð ñàðûí 10-íä íàìûí ÒÕ Áîãä Æàâçàíäàìáûã õýìæýýò ýðõýò
õààíä ºðãºìæëºí, òºâ çàñãèéí ýpxèéã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð øèëæ¿¿ëýõýýð
òîãòæýý. Èíãýõäýý àðä îëîíä õºãæèí öýöýãëýõ çàìûã çààæ, òýäíèéã þóíû
ºìíº ººðèéí ãàçàð ycíû ýçýí áîëãîæ, áàñ ýðõ ÷ºëººãººð õàíãàõ çîðèëòûã
Àðäûí çàñãèéí ãàçàðò ¿¿ð¿¿ëæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä (Åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû ñàéä)
Áîäîî 223 , (Öýðãèéí ßàìíû ñàéä) Ñ¿õáààòàð, (Ñàíãèéí ßàìíû ñàéä) Äàíçàí 224
õýâýýð ¿ëäýæ, (Äîòîîä ÿâäëûí ßàìíû ñàéä) Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, (Ø¿¿õ
ßàìíû ñàéä) Ìàãñàðæàâ áýéñ øèíýýð îðæýý. 1921 îíû 7-ð ñàðûí 11-íèé ºäºð
Áîãä Æàâçàíäàìáûí îðäîíä ò¿¿íèéã õýìæýýò ýðõýò õààí øèðýýíä çàëàõ
¸ñëîë áîëëîî. Óíãåðíèé ýñðýã çýâñýãò òýìöýë äóóñààã¿é áàéñàí áºãººä Áîãä
Æàâçàíäàìáà íü ëàì íàð, ñ¿ñýãòýí îëíû äîòîð íºëººòýé áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèé
223
Áîäîî áîë ëàì áàéãààä Äàðàà íü øàâèéí ÿàìíû æèíõýíý áè÷ýý÷, õ¿ðýýíä áàéñàí õààíò îðîñûí
êîíñóëûí äýðãýäýõ îð÷óóëàã÷èéí ñóðãóóëèéí ìîíãîë õýëíèé áàãø áàéæýý.
224
Àðä óãñààò Äàíçàí, Õ¿ðýýíèé ìîíãîë õóäàëäàà÷èäòàé èõ õîëáîîòîé, ãàéëèéí íýã æèæèã ò¿øìýë
áàéæýý.
Áîäîî, Äàíçàí õî¸ð õóâüñãàëûí ò¿ð çóóðûí çàìûí õàíü áàéñàí.
Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí, óíãåðíèéõíèéã ¿ëäýí õººñíèé äàðàà Áîäîî, Äàíçàí, òýäíèé õàìñààòàí
äàðàà äàðààãààð õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ áîëñîí þì.
150

õýìæýýò ýðõýò õààíû õýðãýìèéã ò¿ð õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéíà. Á.Øóìÿöêèéí
áè÷ñýí÷ëýí Áîãä Æàâçàíäàìáà íü øèíý çàñàãòàé èëýðõèé ýâäðýëã¿éãýýð
ò¿¿íèé òýðã¿¿ëýõ ýðõèéã òóñ îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð çîõèõ ¸ñîîð áàòàòãàí
áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé, òºðèéí ìýäýëã¿é, õîðèã òàâèõ ýðõã¿é, öýðýã ñàíõ¿¿
çýðãèéã çàõèðàõ ýðõã¿é, õóóëèàð õýìæýýëñýí ýðõýò õààí áîëæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Õ¿ðýýã õàìãààëàõ, ìàíàé îðíû òºâ, äîðíî íóòàãò
áàéñàí óíãåðíèéõíèé ¿ëäýãäýëòýé òýìöýõ àðãà õýìæýýã òýð äîðîî áèåë¿¿ëæ
ýõýëëýý. 7-ð ñàðûí 8, 9-íä õóâüñãàëò öýðýã Íàëàéõûí í¿¿ðñíèé óóðõàé,
Òýðýëæèéí àìûã ýçëýí àâààä öààø äîðíî ç¿ã õºäºë뺺. 7-ð ñàðûí 9-íä Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð Õ¿ðýýíèé öàõèëãààí ìýäýýíèé ãàçàð, óòàñíû õîðîîã ººðèéí
õÿíàëòàä àâàõ øèéäâýð ãàðãàæýý. 1921 îíû 7-ð ñàðûí 10-íû ºäºð çàñãèéí
ãàçàð ñàíãèéí àãóóëàõàä (óíãåðíèéõíèé àãóóëàõ áîëîëòîé-Á.Ø) 225 áàéñàí
ýä õºðºíãº, õ¿íñ òýæýýëèéí ç¿éëèéã á¿ðòãýí äàíñëàõ êîìèññûã òóñãàé
øèéäâýðýýð òîìèëæýý. Èéíõ¿¿ òóñ îðíû çàñãèéí ýðõ Àðäûí äýýä çàñãèéí
ãàçðûí ãàðò øèëæñýíýýð Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûí àíõàí øàòíû ÷óõàë
¿å, yíãepíèéxíèéã á¿ðìºñºí óñòãàõ, àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, ôåîäàë áà
èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí õºäºëãºõ õ¿÷èí áîëîõ ìàë÷èí àðäûí
ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò òóóøòàé xèéx òýìöëèéí ¿å ýõëýâ.
II
ÀÐÄÛÍ ÇÀÑÀà ÓÍÃÅÐÍÈÉÕÍÈÉà Á¯Ð̪ѪÍ
ÓÑÒÃÀÕÛÍ ÒªËªª ÒÝÌÖÝÆ, ÍÈÉÃÌÈÉÍ
ÀÑÓÓÄËÓÓÄÛÃ ØÈÉÄÂÝÐËÝÆ ÝÕËÝÑÝÍ ÍÜ
(1921 îíû 2-ð õàãàñ)
Àðäûí õóâüñãàëò çàñãèéí ãàçàð íèéòèéí äàéñàí yíãepíèéxíèéã á¿ðìºñºí
óñòãàòàë Ìîíãîë íóòãààñ Óëààí öýðãèéí àíãèóäûã òàòàí ãàðãàõã¿é áàéõûã
ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ñ÷ýý.
Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçàð Moíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ýíý õ¿ñýëòèéã
õàíãàñàí áèëýý. Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí öýðýã äàé÷èí íýãäýëòýé ìºð çýðýãöýí
ÿâæ, íèéòèéí äàéñíûã ÿëàí äèéëñýí þì. Àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð óíãåðíèéõýíòýé òýìöýë ÿâóóëæ áàéñàí ¿åäýý àðäûí
çàñãèéí íºëººã îðîí äàÿàð äýëãýð¿¿ëýõ, ôåîäàë àíãèéí òºëººëºã÷äèéí
óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí îíöãîé ýðõèéã õÿçãààðëàõ ÷óõàë õóâüñãàëò çîðèëòûã
ã¿éöýòãýæ, õóâüñãàëûí äýâø¿¿ëýí òàâüñàí õàìãèéí ÷óõàë íèéãýì ýäèéí
çàñãèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýæ ýõëýâ. Àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð òóñ îðíû íóòàã á¿õýíä ººðèéí íºëººã àëü áîëîõîîð äýëãýð¿¿ëæ
áàéëàà. Àðäûí äîòðîîñ áýëòãýñýí áîëîâñîí õ¿÷èí áàéõã¿é áºãººä õóó÷èí
ò¿øìýä çîðèóä àæèëä ñààä ó÷ðóóëæ, ôåîäàëûí õàðãèñ õýñãèéí ýñýðã¿¿öýë,
225
Á.Øèðåíäûá. "Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX âåêîâ", Êîìèòåò ïî äåëàì ïå÷àòè, Óëàí-Áàòîð, 1963.
151

óíãåðíèéõíèéõýí, ìºí ãàäààäûí êàïèòàëûí ¿ëäýãäýë óñòàæ àðèëààã¿é, ñ¿ì
õèéä îëîí ò¿ìýíä èõ íºëººòýé áàéñàí, ýäãýýð á¿õýí íü õóâüñãàëò àðãà õýìæýý
ÿâóóëàõàä ñ¿ðõèé òîòãîð áîëæ áàéëàà. Ãýâ÷ Àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð öàã ¿åèéí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ, õóâüñãàëûí
òóëãàðñàí ÷óõàë çîðèëòóóäûã àëõàì àëõìààð öºõðºëòã¿é øèéäâýðëýñýýð
áàéëàà. Õóó÷èí ò¿øìýäèéã àøèãëàõûí çýðýãöýýãýýð Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü
òýäãýýðèéí õàðãèñ õýñãèéã óëñûí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ çàéëóóëæ,
õóøóó çàñãèéí òóøààëä ñîíãóóëü íýâòð¿¿ëæ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëòûã óëàì õ¿÷òýé áîëãîëîî. Èíãýõäýý
çàñàã çàëãàìæëàõ ¿åä áóþó íî¸ä àðäûí çàñãèéí ýñðýã äàéñàãíàñàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëáàë èéì àðãà õýìæýý àâ÷ áàéæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Ìàíæèéí òºð, àâòîíîìèò, õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí,
Óíãåðíèé ¿åä ìîíãîëûí íºëººòýé ôåîäàëóóäàä øàãíàñàí çàðèì çýðýã
õýðãýìèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áàéíà. Ýíý àðãà õýìæýý íü ìºí Áîãä õààí,
ò¿¿íèé õàòàí õî¸ðûã õ¿ðòýë õàìàð÷ýý. Àðäûí íàìûí áîäëîîð òóñ îðíû
òºðèéí ýðõ õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçàð øèëæñýíèéã àðäûí òºëººëºã÷äèéí èõ
õóðëààð àëáàí ¸îop õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãîõ ¸ñòîé áàéëàà. Íàì, àðä ò¿ìíèéã
ºðãºí òºëººëñºí èõ õóðàë õóðàëäóóëàõûí ºìíº àðäûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºõ
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çæýý. Èíãýýä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
1921 îíû 9ð ñàðûí 5-íä Õ¿ðýýíä àéìàã, øàâü òóñ á¿ðýýñ òàâ òàâàí àðä, íýã
íýã òàéæ, ìºí öýðýã, íàìûí ÒÕ, ýâëýëèéí ÒÕ-íû òºëººëºã÷人ñ á¿ðýëäñýí
áàéíãûí çºâëºõ áàéãóóëëàãà áîëîõ “Óëñûí Ò¿ð Áàãà Õóðëûã” áàéãóóëàõ
øèéäâýð ãàðãàæýý. Èéíõ¿¿, Ò¿ð õóðëûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé 92 õóâü íü àðäûí
òºëººëºã÷èä áàéëàà. ªðãºí îëîí àðä ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí Óëñûí
Ò¿ð Áàãà Õóðàë íü àðä îëíûã Òºðèéã æîëîîäîõ õýðýãò òàòàí îðóóëàõàä èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýí, óëñûã óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã òºð¿¿ëýõýä òóñ ¿ç¿¿ëæ,
Óëñûí Èõ Õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ ÷óõàë áýëòãýë áîëæýý.
̺í òýð÷ëýí ôåîäàëûí àíãèéã ýðõ ìýäýë, ø¿¿õèéí òàëààð õÿçãààðëàñàí
áàéíà. Ýäãýýð õóóëü ¸ñíû àðãà õýìæýýíèé àíãèéí, àðäûí àðä÷èëñàí ÷àíàð
íü ôåîäàëûí àíãèéí ø¿¿õ õóóëèéí òàëààð ýäëýõ îíöãîé ýðõèéã óñòãààä,
õóâüñãàëûí äàéñíûã íèëýýä ÷àíãà øèéòãýäýã áîëæ, áàéöààí øèéòãýõ äóíäàä
çóóíû ¿åèéí õýëáýðèéã õàëàí, øèéòãýëèéí ýíýðýíã¿é õýëáýð òîãòîîæ,
õºäºëìºðººð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çàð÷èì íýâòð¿¿ëñýíä îðøèíî. Ôåîäàëûí àíãèéã
õÿçãààðëàñàí àðãà õýìæýý íü ôåîäàëûí àíãèéí òýìöëèéã õóðöàòãàñàí áèëýý.
Ýíý òýìöýë íü èõ îëîí ÿíç õýëáýðòýé áàéëàà. Èéì áàéäàë íü õýìæýýò ýðõýò
õààí, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ðûí ¿¿ðãèéã íýí äàðóé õàòóó õóóëèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëãîõûã øààðäæýý. 11-ð ñàðûí 1-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿õ ñàéä
íàð, òýäãýýðèéí îðëîã÷èä, Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí àæèëòàí íàð, Àðäûí íàìûí
ÒÕ-íû ãèø¿¿ä, Çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí ÒÕ-íû ãèø¿¿ä îðîëöñîí õóðàë äýýð
“Òàíãàðãèéí ãýðýý” õýìýýõ íýðòýé ò¿¿õ ñóäàðò îðñîí, Áîãä õààíû ýðõèéã
õÿçãààðëàñàí áàðèìã áè÷ãèéã áàòëàæýý. Ýíýõ¿¿ íýí ÷óõàë ¿íäñýí õóóëèéí
áàðèìò áè÷ãèéí á¿õ ãîë ç¿éë íü óëñ òºðèéí á¿õ ¿éë õýðýãò Àðäûí çàñãèéí
152

ãàçðûí ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëæ, õààíû ýðõèéã õÿçãààðëàõàä øóóä ÷èãëýñýí
þì. Áîãä õààíû õîðèã òàâèõ ýðõèéã õàññàíûã õóóëü ç¿éí òàëààð áàòëààä,
ò¿¿íèé õîðèã òàâüñàí õóóëü ä¿ðìèéí òºñºë íü ãàãöõ¿¿ Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
áàòëàñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã áîëëîî. ¯éìýýí ñàìóóí ãàðâàë Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð Áîãä õààíä ìýäýãäýëã¿éãýýð õóóëü òîãòîîë ãàðãàõ ýðõòýé
áîëëîî. Óã áàðèìò áè÷ãèéí åñä¿ãýýð ç¿éëä Áîãä, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð
“Òàíãàðãèéí ãýðýýíèé” á¿õ ç¿éëèéã ¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã àâ÷ýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýíý õóóëèéã áèåë¿¿ëñíýýð õóâüñãàëûí îëîëòûã
õàìãààëæ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ ÷àäëàà. Òýð ¿åä òóñ îðîíä òîãòîîñîí
òºðèéí áàéãóóëëûí õýëáýð õààíûã òºðèéí òýðã¿¿íèé íü õóâüä çàñãèéí äàýä
ýðõèéã íü õàñààä, ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã çºâõºí øàøíû õýðãèéí ìýäëýýð õÿçãààðëàõ
áîëîìæèéã îëãîæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ýõëýí ÿâóóëñàí ýäèéí çàñãèéí
àðãà õýìæýý íü ýðõ ÷ºëººãºº îëñîí àðä àìüäðàëûí áàéäëûã õºíãºâ÷ëºõèéí
¿¿äíýýñ ôåîäàëûí àíãè áà ãàäààäûí êàïèòàëûã çàðèì ìàø ÷óõàë ç¿éëýýð
õÿçãààðëàõ çîðèëãîòîé áàéëàà.
1921 îíä Õ¿ðýýã ýçëýí àâñàíû äàðàà Óíãåðíòýé øèð¿¿í òýìöýë ÿâóóëæ
áàéñàí ¿åä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü ôåîäàëûí àëáàíû ¿íäñýí õýëáýð áºãººä
ìºí õàìãèéí õ¿íä àëáà áîëîõ ãîë ãîë çàìûí ºðòºº, öýðãèéí àëáûã áàãàñãàõàä
îíöãîé àíõààðàë òàâüæýý. Ýíý áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóë Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð 8-ð ñàðûí 31-íä Áîãä õààíû îðäíû ºäºð òóòìûí àëáàí õýðãèéã
ã¿éöýòãýõýä õýðýãëýäýã ìîðèíû òîîã öººòãºõ, 9-ð ñàðûí 13-íä øàâü íàðûí
àäóóíààñ ºðòººíèé àëáàíä òàòàõ, 11-ð ñàðûí 1-íä íî¸ä, äýýä àëáàí òóøààëûí
ëàì íàðûí öàãààí ñàðààð õóó÷èí óëàìæëàë ¸ñîîð áèå áèåäýý áàðààëõàõäàà
ºðòººíèé óíàà õýðýãëýäýã ýðõèéã õàñàõ òóõàé çýðýã øèéäâýðèéã òóñ òóñ
ãàðãàæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ìºí òýð÷ëýí ãàçðûí àñóóäëààð çàðèì àðãà õýìæýý
àâ÷ ýõëýýä, ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ, ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ãàçàð ò¿ðýýñëýõèéã
õÿíàëòäàà îðóóëæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Àðäûí íàìûí ÒÕ-íû çààâðààð
ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä, ï¿¿ñíèé òàâüñàí ºðèéã á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
õ¿ðòýë óóë ºðèéã àðä èðãýä, õîøóóäààñ òºëºõèéã çîãñîîõ òóõàé øèéäâýð
ãàðãàæýý. Àðäûí íàì, Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ýíý àëõàì íü àðä îëíû æèíõýíý
ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí ó÷èð èìïåðèàëèçì ôåîäàëèçìûí ýñðýã õóâüñãàëûí
õàìãèéí ÷óõàë íýã çîðèëòûã òóñãàæýý.
Ãàäààäûí ï¿¿ñí¿¿äýýñ óëñàä øèíý òàòâàð, ãàéë õóðààõ áîëñîí áàéíà.
Ãàäààäûí õºðºíãºòºí, óðüäûí îðîñûí õààíò çàñãèéí ãàçàð, ìºí õóâüñãàëûí
ºìíºõ Ìîíãîëûí ôåîäàëûí çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ áàéñàí ¿éëäâýð, õºäºº àæ
àõóéí áà áóñàä áàéãóóëëàãûã óëñûí ºì÷ áîëãîæ, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîã
áàéãóóëñàí, ýäãýýð á¿õýí íü àðä îëíû àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàí, òóñ îðíû
àæ àõóéã ýìõëýí çàñàõûí òóë ãàäààäûí èìïåðèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí
íî¸ðõëûã ñóëðóóëàõ íýãýí åðºíõèé çîðèëãîòîé áàéëàà. 1921 îíû ýöñýýð (11
ñàðûí 2) ìàíàé îðíûã ãàäààäûí êàïèòàëûí ýäèéí çàñãèéí õàðààò áàéäëààñ
àíãèæðóóëàí, õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõýä àðäûí òºðä òóñëàõ
153

çîðèëãîòîé Ìîíãîëûí òºâ õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áàéíà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áàñ ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí àæëûã ýìõëýí çîõèîæ
áàéëàà. Õýä õýäýí ñóðãóóëü íýýæ, àðäûí öýðãèéí ýìíýëãèéí ãàçàð, Óëñûí
íîìûí ñàíã áóé áîëãîîä ìºí õóâüñãàëûí ºìíºõ õýâëýëèéí õîðîîíû ¿íäñýí
äýýð óëñûí õýâëýëèéí õîðîîã áàéãóóëæýý. Èéíõ¿¿ 1921 îíû õî¸ðäóãààð
õàãàñ áîë ìàø ÷óõàë ¿å, àðäûí öýðýã Óëààí öýðýãòýé õ¿÷ õàâñðàí òóñ îðíû
á¿õ íóòàã äýâñãýð äýýð Óíãåðíèéõíèéã á¿ðìºñºí óñòãàæ, àðäûí çàñãèéã
áýõæ¿¿ëñýí ¿å áîëëîî. ̺í ýíý ¿åýñ ýõëýí õýäèéãýýð àëãóóð áîëãîîìæòîé
áîëîâ÷ àðä îëíû ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí, ò¿¿íèé àðä÷èëñàí òºðèéí áàéãóóëëûã
áàòæóóëàõûí ¿¿äíýýñ çàðèì ÷óõàë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéã õèéæ
ýõýëæýý.
154
III
ÀÐÄÛÍ ÒªÐÈÉà ÁÝÕƯ¯ËÆ, ÍÈËÝÝÄ Ã¯ÍÇÃÈÉ
ÍÈÉÃÝÌ, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄÛÃ
ØÈÉÄÂÝÐËÝÑÝÍ ÍÜ
(1922-1924 îíä)
Óíãåðíèé áóëààí ýçëýã÷äèéã òóñ îðíîîñ ¿ëäýí õººõ òýìöýë òºãññºí íü
õóâüñãàëûí äàðààõ õýäýí æèëä ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí îëîí
çîðèëòûã ã¿íçãèé øèéäâýðëýõ òèéì áîëîëöîîã Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä
îëãîëîî. Íàðèéí òºâºãòýé ò¿¿õýí íºõöºëººñ áîëæ á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ
òóíõàãëàõûí ºìíºõ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò ãóðâàí æèëèéí õóãàöàà ýçëýæýý.
Ãýâ÷ Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìààð óäèðäóóëñàí ìàíàé àðä ò¿ìýí, äýëõèéí
äàõèíû àíõíû Ǻâëºëò ñîöèàëèñò óëñûí á¿õ òàëûí äýìæëýãòýéãýýð òýäãýýð
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ, àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëëàà áýõæ¿¿ëýõèéí òóë
ôåîäàëûí ýcðýã íýí ÷óõàë çîðèëòóóäûã ààæìààð äýñ äàðààëàí øèéäâýðëýñýýð
áàéëàà. ¯íýõýýð 1922-1924 îíä õàìæëàãàò ¸ñûã óñòãàí, ôåîäàëûí àëáûã õàëæ,
ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿äèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîîä, ãàäààäûí êàïèòàëûí ãàéëü
òàòâàð õóðààõ, ¿íäýñíèé ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð
õÿçãààðëàí ýõëýæ, óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçðûí àæèë, óëñûí òºñâèéã ýìõëýí
çîõèîæýý. Õàìæëàãàò ¸ñûã, ò¿¿íýýñ ¿¿ñýí ãàðñàí óëñ òºð ýäèéí çàñàã, õóóëü
öààçíû ¿ð óðøãèéí íü õàìò õàëñàí ÿâäàë ôåîäàëûí ýñðýã õóâüñãàëûí ãîë
¿íäñýí íýã çîðèëò áàéëàà. Àðäûí òºð ¿¿ñýí ìàíäààä, 1921 îí ä õýä õýäýí óëñ
òºð ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñíû à÷ààð ¿íäýñ íü íîöòîé ýâäýðñýí
õàìæëàãàò ¸ñ 1922 îíä óñòãàãäæýý.
Àðä îëîíä õàìãèéí õ¿íä àëáàíû íýã áîëîõ çàðëàãûã íü öýðýã àðäûí
õ¿ç¿¿íä ¿¿ð¿¿ëäýã ôåîäàëûí óëñûí öýðãèéí àëáûã á¿õ çàðëàãûí íü õàìò
óñòãàæýý. Ýíý àñóóäëûí çàðèì õýñãèéã á¿ð õóâüñãàëûí ÿâöàä øèéäâýðëýñýí
áºãººä õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà öýðãèéí àëáàíû òàëààð ôåîäàëóóäûí ýäýëäýã
îíö ýðõèéã õàëñíààð óã àñóóäëûã á¿ðìºñºí íýãýí òèéø áîëãîæýý. ̺í

òýð÷ëýí óëñ àðäûí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ 1921 îíä ºðòººíèé õýðãèéã øèíý÷ëýí
çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä 1922-24 îíä àðä îëîíä àøèã òóñòàéãààð äàõèí
ñàéæðóóëæýý.
Àðäûí íàìûí Òºâ õîðîî, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð àëáàí òàòâàðûí áîäëîãûã
áîëîâñðóóëàí ÿâóóëàõäàà þóíû ºìíº õóâüñãàëûí øààðäëàãà, àðä îëíû ýðõ
àøèã, ôåîäàëûí àíãèéã ýñýðã¿¿öýõ òýìöëèéí çîðèëãûã õàðãàëçñàí áàéíà.
Çàñàã íî¸ä, çàñàã áóñ íî¸ä, øàð ôåîäàëóóä, òàéæ íàð, ëàì íàð, àðäóóä ìºí
òýð÷ëýí æàñóóäàä (æàñóóä õºíãºëºëòòýé, 100 áîäîîñ 20 õîíü 226 ) á¿ãäýä àëáàï
òàòâàð îíîãäóóëæ áàéâ. Ôåîäàëûí àæ àõóé, ëàì, æàñ, øàâü íàðààñ òàòâàð
òàòàõ áîëñîí íü àðä îëíû àæ áàéäëûã èõýä õºíãºëñºí áèëýý. Àëáàí òàòâàðûí
áîäëîãûí àíãèéí ìºí ÷àíàð íü áàñ óã òàòâàðûã ôåîäàë àíãèéã äàðàíãóèëñàí
çàñàã áîëîõ àðäûí òºðèéí õýðýãöýýã õàíãàõààð õóðààæ áàéñàíä îðøèíî.
Ýäãýýð õàìãèéí ÷óõàë íèéãìèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõèéí çýðýãöýýãýýð
Áîãä õààíààñ ýõëýí çàñàã áóñ íî¸ä òàéæ íàðûã õ¿ðòýë òîì õàð øàð
ôåîäàëóóäûí ýäèéí çàñàã, õóóëü öààçíû îíöãîé ýðõèéã ààæìààð õÿçãààðëàõ
àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëæýý.
Çàñãèéí ãàçàð íü àéìàã, çàðèì õóøóóã øèíý÷ëýí ýìõëýæ, ùèíý õóøóó ñóì
áàéãóóëàí, áèë÷ýýðèéí àñóóäàë, ººðººð õýëáýë ãàçðûí àñóóäëûã àëü íýãýí
õýìæýýãýýð çîõèöóóëæ áàéëàà. Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü õîøóó çàñàã íî¸ä àðä
èðãýäèéí íýã xyøyyíaac íºãºº õóøóóíä í¿¿æ î÷èõûã ººðèéí ìýäýëä áàðüæ
áàéæ ÷àäàõã¿é áîëãîæýý. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
òóõàé, çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸äûí ýðõ ìýäëèéí òóõàé õóóëü ä¿ðìèéã
òîãòîîñíîîð õóøóó çàñàã ãàçðûã ººðººð õýëáýë õóøóóíû íóòàã äýâñãýðèéã ¿å
óëèðàí ºì÷ëºõ ýðõèéã óñòãàñíûã õóóëèàð áàòëàæýý.
Øàâü íàðûí äóðòàé áèë÷ýýðòýý ÷ºëººòýé í¿¿äýëëýõ òóñãàé ýðõèéã óñòãàæ,
ñóìûí àðäòàé àäèë áîëãîæýý. Ýíý íü 1923 îíä çàñãèéí ãàçðûí áàòëàñàí
øàâèéí òóõàé ä¿ðýìä òóéëûí òîäîðõîé ºã¿¿ëýãäæýý 227 . Óëñûí òºñâèéã áàòëàí
õàìãààëàõ àæèë, àæ àõóé ñî¸ëûí àðãà õýìæýýã áèåë¿¿ëýõ, áàðèëãà áàðèõ,
àðäûí òºðèéí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýíä çîðèóëæýý. 1923 îíä ÇÑÁÍÕÓ,
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õàðèëöàí àøèãòàé, òýãø ýðõòýé õóäàëäààíû
õýëýëöýýð áàéãóóëæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû á¿õ
ýðãýëòýä ÇÑÁÍÕÓ-òàé õèéõ õóäàëäààíû ýðãýëòèéí õóâèéí æèí ¿ðãýëæëýí
ºññººð èðëýý. Ìîíãîëûí Òºâ xopøoo òýð ¿åä Àìåðèêèéí Êðîñîâèö ãýäýã
ï¿¿ñ, ìºí Äàíè, Ãåðìàíè, Àíãëè çýðýã îðíû ï¿¿ñòýé õóäàëäààíû õàðèëöààòàé
áàéñàí áèëýý.
1924 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ññýí ¸ñîîð Çââëºëò óëñûí
òóñëàìæòàéãààð õóâü íèéë¿¿ëñýí õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí áàíê
áàéãóóëàãäæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿õ óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí àðãà
õýìæýýãýýðýý àðä îëíûã ìàëûíõàà òîî òîëãîéã îëøðóóëàí àæ áàéäëàà
226
Òýð ¿åä òýìýýã 2 áîä, ¿õðèéã 1 áîä, 7 õîíèéã 1 áîä ãýæ òîîöäîã áàéæýý.
227
“Èõ øàâèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì”, Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä,
Óëñûí õýâëýë, Óëààíáààòàð, 1954, 60-ð òàë.
155

ñàéæðóóëàõàä èõ òóñ áîëæ áàéëàà. 1923-1924 îíä òóñ îðíû ìàë àæ axyé
õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åèéí õýìæýýíä õ¿ðñíýýð ¿ë áàðàì ò¿¿íýýñ íèëýýä èõ
ºñ÷ýý. Ýíý íü þóíû óðüä: Õàìæëàãà, øàâü íàðûã ÷ºëººëæ, àëáàò àðäûí àæ
áàéäëûã ñàéæðóóëñàí; Õàð øàð ôåîäàëûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí îíöãîé
ýðõèéã óñòãàæ, òýäãýýðýýñ àëáàí òàòâàð õóðààõ áîëñîí; Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò
òºëºõ ºðèéã óñòãàñàí; Àðäûí íàì, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿäóó, õàìãèéí ÿäóó
àðäûã àíõààðàí ¿çñýí; Àðäûí àæ àõóéä ìàë ýìíýëãèéí áà áóñàä òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýí, ýäãýýð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿í áàéëàà.
1923 îíä Íàìûí ÒÕ òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õýòèéí õºãæëèéí àñóóäëûã
áîëîâñðóóëñàí íü íàìûí II, III èõ õóðëûí øèéäâýðò òóñãàëàà îëñîí áèëýý.
1923 îíä Õ¿ðýýíä áàãø, ñî¸ëûí àæèëòàí, çààâàðëàã÷äûí ò¿ð ñóðãóóëü, ìºí
îíû çóí íýýãäñýí Àðäûí èõ ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéëàà. 1924 îíä àéìãèéí òºâ,
õýä õýäýí õóøóóíä ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéâ.
Ìàíàé îðîíä íèëýýä ñîíèí ñýòã¿¿ë õýâëýãäýí ãàð÷ áàéëàà. Ýäãýýð ìàø
÷óõàë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñíû õàæóóãààð 1922, 1923,
24 îíä òºðèéí õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ýâäýæ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûã ààæìààð àðäûí õóðëààð ñîëèõ àæèë ÿâàãäëàà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð òºðèéí áàéãóóëëûã àðä÷èëàõ õýðýãò îëñîí òóðøëàãàà
¿íäýñ áîëãîí 1923 îíû 1-ð ñàðûí 5-íä “Ìîíãîë óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû
ä¿ðýì 228 ”, ...Ìîíãîëûí îëîí çàñàã áà çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé
ä¿ðýì” ãýñýí õî¸ð ìàø ÷óõàë ä¿ðìèéã áàòëàæýý. Ýäãýýð áàðèìò áè÷èã íü
ôåîäàë àíãèéí ýäèéí çàñàã, ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñ ñóóðèéã ýâäýæ, óëñûí çàñãèéí
áàéãóóëëàãûã àðäûí õóðëûí õýëáýðýýð áýõæ¿¿ëýõýä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñîí áèëýý.
Çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸äûí ýðõ ìýäëèéí òóõàé ä¿ðýì ôåîäàë àíãèéã
õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã áàòàòãààä, çàñàã íî¸äûí ¸ñûã óñòãàæ, àðä îëíûã
îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæèëä òàòàí îðóóëàõàä á¿ðýí
òºãñ ÷èãëýñýí áàéëàà.
Ýíý õî¸ð áàðèìò áè÷èã íýã íýãýíäýý íýìýëò áîëîí íýãäýæ, ôåîäàë àíãèéí
ýñðýã ÷èãëýñýí ÷óõàë ¿íäñýí õóóëèéí ç¿éë áîëñîí áèëýý. 1923-24 îíä îðîí
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëèéí àæèëòàé õîëáîãäñîí
èõ àæèë ÿâàãäàâ. Ôåîäàëûí óëñ òºðèéí íî¸ðõëûã óñòãàñàí, Àðäûí çàñãèéí
ãàçðààñ ãàäààäûí õóäàëäààíû êàïèòàëûã õÿçãààðëàõ áîäëîãî ÿâóóëñàí, òóñ
îðíû ýäèéí çàñàãò óëñûí áà õîðøîîíû áàéãóóëëàãà àíõ áóé áîëñîí, Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð òàâààð ãàðãàõ ÷àäëûã íü èõýñãýõèéí òóë àðäûí àæ àõóéã
äýìæñýí, ýäãýýð á¿õýí 1924 îíä ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàðûã
íèëýýä ººð÷ëºí, àíãèéí õ¿÷íèéã øèíýýð äàõèí á¿ëýãëýõýä õ¿ðãýëýý.
ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìýí ôåîäàëûí
õàðãèñëàë áîëîí ãàäààäûí êàïèòàëààð äýìæ¿¿ëýí õºãæèæ áàéñàí
õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äèéí ýñðýã òýìöýæ áàéëàà. 1921 îíû 12-ð ñàðä Ñàæ
228
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä, Óëñûí õýâëýë, Óëààíáààòàð, 1954.
156

ëàìûí õóéâàëäààí èëýð÷, ò¿¿íèé õàìñààòàí 48 õ¿í áàðèãäñàí áèëýý.
Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýðèéã òàñàëäóóëæ, Ǻâëºëò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íºõºðëºëä
õîð ó÷ðóóëàí, õóâüñãàëûí õýðãèéã õºíºãººõ ãýñýí äàéñàí ýòãýýäèéí á¿õ
îðîëäëîãûã Àðäûí íàì èë÷ëýæ, õîðøîîã áýõæ¿¿ëæ áàéëàà.
1922-24 îíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíòýé àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäëûã óëàì áýõæ¿¿ëýí, äýëõèéí êàïèòàëèçìûí àþóë çàíàëààñ áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷ýý çóçààòãàæ, Õÿòàä
óëñòàé ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà áàéãóóëæ áàéëàà. Àðäûí çàñãèéí
ãàçðûí (Àðäûí Öýðãèéí æàíæèí) Ñ¿õáààòàð, (Ãàäààä ÿâäëûí ßàìíû äýä
ñàéä) Öýðýíäîðæ, (Ñàíãèéí ßàìíû ñàéä) Äàíçàí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
òºëººëºã÷èä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðàìäëûí õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé
õýëýëöýý õèéæ áàéëàà.
1921 îíû 11-ð ñàðûí 3-íä Â.È.Ëåíèí Ǻâëºëò Ìîíãîëûí ãýðýýíä ò¿ðãýí
ãàðûí ¿ñýã çóðàõ çààâàð ºã÷ýý. 11-ð ñàðûí 5-íä Ǻâëºëò Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí àíõíû ò¿¿õò ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Ýíý õýëýëöýýð ¸ñîîð
ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð Àðäûí çàñãèéí ãàçðûã Ìîíãîë óëñûí ãàãö
õóóëü ¸ñíû çàñãèéí ãàçàð ãýæ çºâøººðºí õ¿ëýýãýýä, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
ÇÑÁÍÕÎÓ-ûã çºâøººðºí õ¿ëýýæýý. Óóë ãýðýýíä õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé òýãø
ýðõ, õàðèëöàí õ¿íäýòãýæ, íàéðàìäàëòàé áàéõ Ëåíèíèé çàð÷èì ÿðóó òîä
èëðýëýý îëæýý.
Ýíý ãýðýý Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òºðèéí òóñãààð òîãòíîë,
áóñàä àðä ò¿ìýíòýé òýãø õàðèëöààòàé áàéõ ýðõèéã çºâøººðñºí Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçðûí Ëåíèíèé çàð÷ìûã äàõèí íîòëîâ. Óóë ãýðýýíä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººòýé òóñãààð òîãòíîí, áóñàä óëñòàé òýãø ýðõòýé áàéõ ò¿ìýí
îíû õ¿ñëýí áèåëëýý. Óã ãýðýý íü Àðä Ìîíãîë Óëñûí õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð
ýðõ ÷ºëººòýé áèåý äààí õºãæèõèéí íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëëîî.
Õýëýëöýý õèéæ, äýýð äóðäñàí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõààð Ìîñêâàä
õ¿ðýëöýí èðñýí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé ÿðèëöàõäàà Â.È.Ëåíèíèé àõ
ä¿¿ãèéí ¸ñîîð çºâëºí õýëñýí ìýðãýí ¿ã íü àðäûí õóâüñãàëûí îéðûí áà
ýöñèéí çîðèëãûã ãýãýýí òîä áîëãîñîí áèëýý. Á¿ð 1921 îíû 7-ð capûí 16-íààñ
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä óëñòàé ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõ àðãà
¿ðãýëæ ýðýí ñ¿âýã÷èëñýýð áàéñàí áèëýý. Ãýâ÷ Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð, ºíãº
á¿ðèéí öýðãèéí ýðõòíèé á¿ëýãëýë Ìîíãîë Õÿòàäûí õàðèëöààã õ¿íäð¿¿ëýõèéã
ýëäâýýð îðîëäñîîð áàéëàà. 1924 îíä Åðºíõèé ñàéä Öýðýíäîðæ ÐÎÑÒÀ-ãèéí
ñóðâàëæëàã÷èéí àñóóëòàä õàðèóëàí, Ìîíãîë óëñûã àâòîíîìèòûí áàéäàë,
ýçýí óëñûí çàõèðãààíä ýðãýæ îðîõ òóõàé îäîî ÿìàð÷ ÿðèà áàéæ áîëîõã¿é
áºãººä èéì ÿðèàíû ¿å àëü ýðò ºíãºðñºí. Îäîîãèéí áàéäëààñ ãàðàõ ãàíö çàì,
ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí àëü àëèíû ñàíààíä òîõèðîõ òèéì çàì áîë Ìîíãîë
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºí õ¿ëýýõ ÿâäàë ìºí. Ýíý àñóóäëûã ººðººð
157

øèéäâýðëýõèéã õ¿ñâýýñ ãàãöõ¿¿ óæèãëàí õ¿íäðýõýä õ¿ðãýíý ãýæ õýëæýý 229 .
Ìîíãîë Àðä óëñûí çàñãèéí ãàçàð õÿòàäòàé íàéðàìäàëò õàðèëöàà
òîãòîîõûã ¿ðãýëæëýí ýðìýëçýæ, ººðèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãóóäàä
õÿòàäûí áà ãàäààäûí áóñàä ï¿¿ñòýé õàðèëöàí àøèãòàé áàðàà òàâààðûí
àðèëæàà õèéõèéã çºâøººð÷ýý. Ìîíãîë Óëñûí Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
èìïåðèàëèñòóóä, òýäíèé àãåíòóóäòàé òýìöýí, òýäãýýðýýñ òýð ¿åä òóñ óëñûí
íóòàãò îðøèæ ñóóæ áàéñàí ýíãèéí íîìõîí øóäðàãà õÿòàä, îðîñ, ãåðìàí,
ìàæàð, àíãëè, àìåðèê çýðýã èðãýäèéã íàðèéí ÿëãàí ¿çýæ, ãàäààäûí èðãýä,
ï¿¿ñòýé õàðèëöàõäàà îëîí óëñûí õýâ æóðìûã ÷àíä íÿìáàé ñàõèí, á¿õ óëñ
îðîíòîé õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà òîãòîîí ºðãºæ¿¿ëýõ áîäëîãûã
ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû àíõíû ºäðººñ ýõëýí òóóøòàé áàðèìòàëñààð èðñýí
áèëýý.
1921 îíû 9-ð ñàðûí 27-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿õ óëñ îðîíä Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëñíûã ìýäýãäýæ, á¿õ óëñ
îðîíòîé íàéðàìäàëò õàðèëöàà òóõàéëáàë õóäàëäààíû õàðèëöàà áàéãóóëàõ
ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷ õ¿ñëýý èëýðõèéëñýí òóíõàãëàë íèéòëýæýý. Ýë
òóíõàãëàëûí ýöýñò Ǻâëºëò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð õóâüñãàëûí ºìíºõ ãýðýý
õýëýëöýý ¸ñîîð îðîñûí ýäëýæ áàéñàí á¿õ îíö ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíûã
äóðäààä, áóñàä óëñûã ýíý øóäðàãà, ýíýðýíã¿é æèøýýã äàãàõ áóé çàà ãýæ
íàéäàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý 230 . Õºðºíòºòºí îðíóóäûí çàñãèéí ãàçàð
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí îëîí óäàà ãàðãàñàí ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷
ñàíàëûã õ¿ëýýí àâààã¿é áèëýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð èìïåðèàëèçìûí áàéíãûí
àþóë çàíàëààñ ñýðãèéëýí ººðèéí îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷íèéã çîãñîëòã¿é
çóçààòãàñààð áàéëàà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ôåîäàëèçì, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õóâüñãàëûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ òýìöëèéã óäèðäàí æîëîîäîõ õ¿÷ íü Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò
Íàì (ÌÀÕÍ) áàéëàà. Áèäíèé øèíæëýí ¿çýæ áàéãàà ¿åä àâ÷ ÿâóóëñàí (òºðèéí
áàéãóóëëûã àðä÷èëæ õàìæëàãàò ¸ñûã óñòãàí, ôåîäàëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
õóóëü öààçíû îíö ýðõèéã õàëààä, õóâüñãàëûí îëîëòûã õàìãààëæ, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîëûí èõ àæèë õèéñýí) á¿õ àðãà õýìæýýíä Ìîíãîë Àðäûí
Õóâüñãàëò Íàìûí äàé÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàõ ðîëü õóðö òîäîðëîî. Äàíçàí
òýðã¿¿òýé øèíý òºðæ áàéãàà õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äèéã èëð¿¿ëñýí Ìîíãîë
Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí III èõ õóðàë òóñ îðíû õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð
õºãæèõèéí ò¿¿õèéí ¿¿äíýýñ çàéëøã¿é ÷óõàë áîëîõûã áàðèìòòàé íîòîëñîí
áèëýý. ÌÀÕÍ íü óðüä õîöðîãäìîë áàéñàí îðîí, òýðã¿¿íèé äàâøèëòàò îðíû
ïðîëåòàðèéí òóñëàìæèä ø¿òýí, õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæèõ áîëîìæèéí
òóõàé Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààë, äýëõèéí àíõíû Ǻâëºëò ñîöèàëèñò
ã¿ðíèé òóñëàìæ, Äóíäàä Àçèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí ñîöèàëèçì
229
“Âëàñòü òðóäîâ” ñîíèí, 1924 îíû 1-ð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí äóãààð.
230
“Ìîíãîë óëñûã òóñãààð òîãòíîñîí òóõàé ãàäààä îëîí óëñóóäàä òóíõàãëàñàí áè÷èã”, “Àðäûí çacãaac
1921-1924 îíóóäàä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä”, Óëñûí õýâëýë, Óëààíáààòàð, 1954 îí, 145-ð
òàë.
158

áàéãóóëàõ õýðýãò îëñîí òóðøëàãà, õóâüñãàëò ººð÷ëºëò õèéõäýý Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ººðèé íü îëñîí òóðøëàãûã ¿íäýñ áîëãîí ìàðêñèçì ëåíèíèçìûã
¿íäýñëýã÷äèéí áîëîâñðóóëàí çààñàí õºðºíãºòíèé áóñ çàìàà𠺺ðèéí îðíûã
õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâèéí òóõàé ãàðñàí àñóóäëóóäûí õàðèóã ìàðêñèçì
ëåíèíèçìûí ñóðãààëààñ îëæ àâ÷ áàéâ.
IV
1924 ÎÍÛ 11-Ð ÑÀÐÄ Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ
ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÃ ÒÓÍÕÀÃËÀÑÀÍ ÍÜ
1922-24 îíä Àðäûí íàìààð óäèðäóóëàí ã¿éöýòãýñýí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
àðãà õýìæýý íü àðäûí òºðèéã áýõæ¿¿ëýýä, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñûã òóíõàãëàõ ÷óõàë íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëëýý. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã
áàéãóóëàõ ÿâö íü ãàäààäûí êàïèòàëààð äýìæ¿¿ëñýí ôåîäàë áà ¿íäýñíèé
õºðºíãºòºí ýòãýýä¿¿äèéí øèð¿¿í ýñýðã¿¿öëýýð èëýðñýí àíãèéí òýìöëèéí
õóðöäàæ áàéãàà ¿åä ÿâàãäàæ áàéëàà. Ãýâ÷ ò¿¿íèé àÿòàé òààòàé øàëòàã íü
õýìæýýò ýðõýò õààí Áîãä Æàâçàíäàìáûí íàñ íºõöñºí ÿâäàë áàéëàà. ÌÀÕÍ
òóõàéí ¿åèéã Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ òóíõàãëàõàä òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çæýý.
Èíãýýä MAX Íàìûí ÒÕ-íû Òîâ÷îî 1924 îíû 6-ð ñàðûí 3-íä òóñ îðîíä á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæýý 231 . Àðä ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä
ºðãºí îðîëöñîí èõ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ ÿâäàë àæèë õýðãèéí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Óëñûí Èõ õóðëûí áýëòãýë àæëûã á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ òóíõàãëàõ çîðèëò,
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëûí ò¿¿õò øèéäâýðèéí äàãóó ÿâóóëñàí áàéíà. Óëñûí
àíõäóãààð èõ õóðàë íü Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû ãóðâàí
æèëèéí òàéëàíã õýëýëöýæ, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéã õóóëü ¸ñîîð òóíõàãëàí
çàðëààä, ¿íäñýí õóóëèéã íü áàòàëæ, íàìûí III èõ õóðëààñ ãàðãàñàí òóñ îðíûã
õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ øèéäâýðèéí äàãóó ìàíàé îðíû íýã á¿õýë
á¿òýí ò¿¿õýí ¿åèéí óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé çîðèëòûã òºëºâëºõ ¸ñòîé
áàéëàà.
Èõ õóðàëä 77 äåïóòàò ñîíãîãäñîíû äîòîð àðäûí òºëººëºã÷èä ãîë òºëºâ
ÿäóó äóíä ÷àäàëòàé 92.2 õóâü, òàéæ àãñàí 6 õ¿í áàéëàà. ̺í ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í
16, ÕÇÝ-èéí ãèø¿¿í 6 õ¿í áàéëàà.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûã 1924 îíû 11-ð ñàðûí 8-íä íýýæýý. Óëñûí
àíõäóãààð èõ õóðàë òóñ îðíû óëñ òºð çäèéí çàñãèéí çîðèëòûí òóõàé ò¿¿õò
øèéäâýð ãàðãàæ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä Óëñûí ¿íäñýí õóóëèéã áàòëàâ. Èõ
õóðàë Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûã ñàíàë íýãòýé ñàéøààãààä,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé íàéðàìäàë, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààãàà
231
Á.Øèðåíäûá, Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå ÌÍÐ", Ì., 1956 îí ãýñýí íîìä ýíý
òóõàé òîäîðõîé áèé.
159

óëàì á¿ð çóçààòãàõûí ÷óõëûã çààëàà. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë Moíãîëûí
á¿õ õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé ºìíººñ ÇÑÁÍÕÓ áîë ÁÍÌÀÓ-ûí ãàãö ¿íýí÷
õàíü õîëáîîòîí ìºí ãýäãèéã äàXÈÍI áàòëàí èëýðõèéëëýý. Èõ õóðàë ÁÍÌÀÓ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãèòàé õîëáîîòîé ÿâæ õºðºíãºòíèé õºãæëèéí øàòûã
àëãàñààä öààøèä íèéãýì æóðàìä äýâøèí îðæ áîëíî ãýæ ¿çæýý. 1924 îíû 11-ð
ñàðûí 26-íä Èõ õóðàë ¿íäñýí õóóëèéã áàòëàñíààð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä Óëñûã
õóóëü ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðàëëàà. Ýíý ºäºð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí
ãàéõàìøèãò ÷óõàë ¿å ãýæ ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí áèëýý.
¯íäñýí õóóëüä “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí çîðèëò áîë, õóó÷íû
ýçýðõýã õàðãèñ ¸ñ ñóðòëûí ¿ëäýãäëèéã ¿íäñýýð óñòãàæ, óëñ òºðèéí çàõèðãààíû
ÿâäëûã æèíõýíý àðäûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëæ, øèíý ¸ñíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí
¿íäýñ òóëãóóðûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëíý” ãýæýý 232 .
¯íäñýí õóóëüä Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð¿¿äèéã áàòëààä, õóâüñãàëûí
ºìíº Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé õ¿÷ýýð òóëãàí áàéãóóëñàí îëîí óëñûí á¿õ
ãýðýý, çýýëëýãèéí ¿¿ðãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîëîî ãýæ òóíõàãëàñàí áàéíà. ¯íäñýí
õóóëüä äýëõèéí àíõíû Ǻâëºëò ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæòàéãààð ìàíàé îðíûã
õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýí ñîöèàëèçìä îðîõ çîðèëò òóñãàëàà îëæýý.
“Á¿õ äýëõèéí æèíõýíý àðä ò¿ìíèé çîðèëãî íü îäîîãèéí ýçýðõýã õºðºíãºòíèé
áàéäëûã ¿íäñýýð óñòãàæ, íèéãýì æóðàìò áà ýâ õàìòûí ¸ñ æóðìûã ýðìýëçýõ
òóë, áèäíèé æèíõýíý àðä óëñààñ, ãàäààäòàé õàðèëöàõ çàñãèéí áîäëîãûã
á¿õ äýëõèéí áàãà áóóðàé óëñ áà õóâüñãàëò àðä ò¿ìíèé àøèã òóñ ¿íäñýí
çîðèëãîòîé íèéë¿¿ëýí ÿâóóëáàë çîõèíî” 233 ãýæýý. ¯íäñýí õóóëüä ãàçàð, îé
ìîä, óñ, òýäãýýðèéí áàÿëàã íü íèéòèéí ºì÷ áºãººä àðä ò¿ìíèé á¿ðýí ìýäýëä
áàéíà. Ãàçàð, îé ìîä, óñ, òýäãýýðèéí áàÿëãèéã õóâüäàà ºì÷èëæ ¿ë áîëíî ãýæ
òóíõàãëàæýý. ¯íäñýí õóóëüä ºðãºí îëîí àðä ò¿ìýí ÿñ ¿íäýñ, øàøèí ø¿òëýã,
ýðýãòýé ýìýãòýé öºì ÿëãàëã¿é á¿ðýí òýãø ýðõòýé ãýæ òóíõàãëàæýý.
¯íäñýí õóóëü ¸ñîîð õàð øàð ôåîäàë àãñàí ýòãýýä, ñ¿ì õèéäýä áàéíãà
ñóóäàã ëàì íàð ñîíãóóëèéí ýðõ õàñàãäñàí áàéíà. “Åð íü àëèâàà óëñûí ãîë ãîë
õóóëü, òºëººëºã÷人ñ á¿ðääýã áàéãóóëëàãóóäûã ñîíãîõ ýðõ, òýäãýýðèéí ýðõ
ìýäýë çýðýãòýé õîëáîãäîë á¿õèé õóóëü íü àíãèéí òýìöýëä îðîëöîæ áàéãàà
õ¿÷í¿¿äèéí æèíõýíý õàðüöààã èëòãýæ áàéäàãò ¿íäñýí õóóëèéí ìºí ÷àíàð
îðøèíî” 234 ãýæ Â.È.Ëåíèí áè÷ñýí áèëýý. Õóðàë íü çàñãèéí õýëáýðèéí õóâüä
òºðèéí áàéãóóëëûí á¿õ ñèñòåì òîãòîëöîîíä áýõæëýý. Õóðàë íü Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí óðüä êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðüöàà íî¸ðõîæ áàéñàí Äóíäàä Àçèéí
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäàä áàéãóóëàãäñàí òàðèà÷íû çºâëºëèéí íýã ìàÿã íü
áîëëîî.
Îðîñûí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ºìíº Â.È.Ëåíèíèé
232
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ¿íäñýí õóóëü 1924 îí Óëààíáààòàð. Îðîñ ìîíãîë õýâëýëèéí
õîðîî, 5-ð òàëä
233
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ¿íäñýí õóóëü. 1924 îí. Óëààíáààòàð, Îðîñ ìîíãîë õýâëýëèéí
õîðîî, 12-ð òàëä.
234
Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëûí 15-ð áîòü, 308-ð òàë.
160

“Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí øèéäâýðòýé ÿëàëò íü ãàãöõ¿¿ àæèë÷èí, òàðèà÷íû
õóâüñãàëò àðä÷èëñàí äèêòàòóðûí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî 235 ” ãýæ õýëñýí÷ëýí
ìàíàé îðîíä õºäºëìºð÷äèéí äàðàíãóéëàí çàõèðàõ çàñãèéí ºâºðìºö õýëáýð
õóóëü ¸ñîîð áàòæèí áýõæëýý. Èéíõ¿¿ ìàðêñ÷ ëåíèí÷ Àðäûí õóâüñãàëò íàì
óäèðäàæ áàéñíû à÷ààð Ìîíãîë óëñûí àðäûí çàñàã íü ººðèéí àíãèéí ìºí
÷àíàðààðàà, ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðãýýðýý àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð
øàòàíä (1921-1910 oí) àæèë÷èí, òàðèà÷íû õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ºâºðìºö
äèêòàòóð ìºí áàéëàà. ¯íýõýýð àðäûí çàñàã íü íèéãìèéí àñóóäëóóäûã,
òóõàéëáàë êàïèòàëèçìûã õºãæ¿¿ëýõã¿é, öààøèä ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ
íºõöºë áîëîëöîîã áóé áîëãîõ àñóóäëûã õºðºíãºòíèé ÿìàð ÷ àðä÷èëëààñ èë¿¿
ã¿íçãèé ºðãºí äàëàéöòàé øèéäâýðëýæ áàéëàà.
“Õºäºëìºðèéí àðäûí äèêòàòóð 236 ” ãýäýã íýð òîìü¸î áîë “áýýæèíãèéí
îíîë÷äûí” õýðýãëýäýã “àðäûí àðä÷èëñàí äèêòàòóð” ãýäýã íýð òîìü¸îã
äóóðèàñíààñ õýòðýõã¿é. Îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé àõìàä ç¿òãýëòýí
Î.Â.Êóóñèíåí õÿòàäûí êîììóíèñò íàìûí óäèðäàã÷äûí ðåâèçèîíèñò
òàéëáàðëàëûã ø¿¿ìæëýí áè÷èõäýý: “Õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà àíõàí ¿åäýý òýä
ººðèéí òºðèéí áàéãóóëëûã “àðäûí àðä÷èëñàí äèêòàòóð” ãýæ òîäîðõîéëæ
áàéëàà. Èíãýõäýý “àðä” ãýñýí óõàãäàõóóíä àæèë÷èí àíãè, òàðèà÷èí, æèæèã
õºðºíãºòºí, ¿íäýñíèé õºðºíãºòíèéã õàìðóóëàí áàãòààæ áàéëàà.
Ìàðêñèñò îíîëä “àðäûí äèêòàòóð” ãýñýí òèéì ¿õàãäàõóóí áàéãààã¿é, áàéõ
÷ ¿ã¿é. Ýíý íýð òîìü¸îíîîñ æèæèã õºðºíãºòíèé õóâüñãàë÷ ãî¸ìñîã ¿ãèéí
ºâºðìºö ¿íýð õàíõàëæ áàéíà. Ýíý íü òóõàéëàí õýëáýë õóó÷èí îðîñûí “àðäûí
çîðèãòîí, ýñåð¿¿äèéí äóðëàäàã ¿ãèéã ñàíàãäóóëæ áàéíà 237 ” ãýæýý.
V
ÔÅÎÄÀËÈÇÌÀÀÑ ÑÎÖÈÀËÈÇÌÄ
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë íü ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ õ¿ðòýë
õî¸ð òîì øàòûã äàìæèí ãàðëàà. Àíõäóãààð øàò íü áàðàãöààëáàë 1921 îíä
àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ 1940 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëëýý.
Á¿õ íýãä¿ãýýð øàòíû ¿åä àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí ¿¿ðýã,
ªºðèéí óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ; Äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò
ã¿ðýí áîëîõ ÇÑÁÍÕÓ-òàé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ;
Õóâüñãàëààð ò¿ëõýí óíàãààñàí àíãè, áóñàä äàéñàãíàñàí õ¿÷íèé
ýñýðã¿¿öëèéã óã ýñýðã¿¿öëèéí áàéäëààñ áîëæ ýâ æóðìààð áóþó õ¿÷ õýðýãëýí
äàðàõ;
Ôåîäàë àíãèéã óñòãàõ;
235
Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëûí 15-ð áîòü, 281-ð òàë.
236
Æ.Òºìºðáààòàð, Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëò íàì áà àðäûí õóâüñãàëûí äº÷èí æèë, Óëààíáààòàð, 1961
îí, 97-100-ð òàë.
237
Ïðàâäà ñîíèíû 1954 îíû 5-ð ñàðûí 20-íû ºäðèéí 41-ðò.
161

Òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ ãàäààäûí êàïèòàëûã øàõàí ãàðãàõ;
Õºðºíãºòíèé ýòãýýäèéã õÿçãààðëàõ;
ªºðèéí îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èéã õýëáýðýëòã¿é õºãæ¿¿ëýõ;
Õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ; ýäãýýð ¿¿ðýã íü ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòoé áàéëàà.
Ýíý á¿ãäèéí ¿ð ä¿íä àðä îëíû ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàë íèëýýä ñàéæèð÷,
òóñ îðíû ìàëûí íèéò ÒOO òîëãîé áàðàã õî¸ð äàõèí ºñººä, àðäûí ãîë îëîíõè
íü äóíä ÷àäàëòàí áîëæýý.
Äýýð äóðäñàí åðºíõèé àðä÷èëñàí øèíæòýé íèéãìèéí àñóóäëóóäûã
øèéäýõèéí çýðýãöýýãýýð õóâüñãàëûí ýíý øàòàí äýýð àðäûí àæ àõóéí
çîíõèëîõ ñàëàà ìº÷ð¿¿äýä ñîöèàëèñò ñàëáàð ¿¿ñýí áýõæèæ, àðäûí æèæèã
òàâààðûí õýâøëèéã öààøèä ñîöèàëèñò õýâøèë áîëãîí õóâüñãàí áàéãóóëàõûí
óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã áýëòãýæ áàéëàà.
Õóâüñãàëûí àíõàí øàòíû çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä òóñ
îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õîöðîãäîë, ßïîíû èìïåðèàëèçì, ò¿¿íèé
òºëººëºã÷äèéí çàíàëõèéëýë, íàìûí áàðóóí ç¿¿í óäèðäëàãààñ àëäàà ãàðãàæ
áàéñàíòàé õîëáîãäñîí èõ áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéëàà. Àðäûí õóâüñãàëò íàìààð
óäèðäóóëñàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýíý á¿õ õ¿íä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ,
ººðèéí îðíûã ñîöèàëèçìûí ç¿ã õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õýëáýðýëòã¿é
õºãæ¿¿ëëýý. Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà óëñûí ìýäýëä õóðààñàí ãàð
¿éëäâýðèéí áà õàãàñ ãàð ¿éëäâýðèéí æèæèã ãàçðóóäûã ºðãºòãºí øèíý÷ëýñýí
áàéíà. ¯¿íèé õàìòààð Ǻâëºëò óëñûí òóñëàìæòàé òîì òîì øèíý ¿éëäâýðèéí
ãàçàð (1933 îíä ìåõàíèê ¿éëäâýð, òîîñãîíû ¿éëäâýð, 1934 îíä àæ ¿éëäâýðèéí
êîìáèíàò) áàéãóóëæýý. Óëñûí ºì÷ áîëîõ õîëáîî, àâòî òýýâýð õºãæèæ áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í æèëýýñ æèëä ºñ÷ áàéâ. Æèøýýëáýë,
1935 îíîîñ 1938 oí õ¿ðòýë 2,5 äàõèí áóþó òºãðºãººð æèøâýë 12384,5 ìÿíãààñ
29245,9 ìÿíãà 238 õ¿ðòýë ºñ÷ýý.
Àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí òîî õóâüñãàëûí íýã ä¿ãýýð øàòíû òºãñãºëèéí
¿åä (1940 îí) áàðàã 3 äàõèí ºñ÷ýý.
Àðäûí çàñàã òîãòñîíû äàðààõàí Ìîíãîëûí Òºâ õîðøîîíû ñèñòåìä
áàéãóóëàãäñàí ãàð ¿éëäâýðèéí àðòåëèóä 1931 îíä ººðèéí áèåý äààñàí
õîëáîîíä íýãäæýý.
Ñî¸ëûí òàëààð èõ àìæèëò îëæ, øèíý ñýõýýòýí òºðæ, àðäûí ãýãýýðýë,
óðëàã, óòãà çîõèîë èõ õºãæ뺺.
Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòíû ýöñýýð, áàðàãöààëáàë 1939 îíä ôåîäàëûí
àíãèéã óñòãàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíîîñ øàõàí ãàðãàæýý. Ìàíàé
îðîíä íèéãìèéí øèíý àíãè áîëîõ àæèë÷èí àíãè òºðºí ãàðëàà. Àæèë÷èí àíãè
á¿ðýëäýí òîãòîõûí õàìò ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áàéãóóëàõàä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ
ðîëü çîãñîëòã¿é íýìýãäñýýð áàéëàà.
238
“Ñîâðåìåííàÿ Ìîíãîëèÿ” ñýòã¿¿ëèéí 1940 îíû 1-2-ð, 13 ð òàë.
162

Ýäèéí çàñàãò ôåîäàëûí, õàãàñ ôåîäàëûí õýâøëèéí ýëåìåíò óñòàæ,
ñîöèàëèñò õýâøèë íèëýýä èõ ºñ÷ áàòàæëàà. Æèæèã òàâààðûí õýâøèë çºâõºí
õºäºº àæ àõóéä çîíõèëæ áàéëàà. Æèæèã òàâààðûí àæ àõóé íü íýã íýãäìýë
áàéõàà áîëèîä, àðäûí ãîë èõýíõ íü äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí íàì, çàñãèéí äýìæëýãýýð
äóíä ÷àäàëòàí áîëæ, ò¿¿íýýñ ÿëãàðàí ãàðñàí íóäàðãàíû àæ àõóé, õºëñíèé
õºäºëìºð õýðýãëýæ áàéëàà. Ãýâ÷ ò¿¿íèé áàéäëûã Àðäûí òºðèéí áîäëîãî
çîõèöóóëæ áàéñàí þì. Àðäûí õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòíû ýöñýýð òóñ îðíû
ýäèéí çàñàãò ñîöèàëèñò ñàëáàð (àðäûí àæ àõóéí çîíõèëîõ ñàëàà ìº÷èð áîëîõ
¿éëäâýð, òýýâýð, õîëáîî, õóäàëäààíû óëñûí áà õîðøîîíû áàéãóóëëàãóóä),
æèæèã òàâààðûí àæ axyéí ñàëáàð, (õºäºº àæ àõóéä àðäûí àæ àõóéíóóä), èéì
õî¸ð ¿íäñýí ñàëáàð áàéâ. Ýäãýýð á¿õ íîöòîé ººð÷ëºëòèéã ÌÀÕÍ-ûí X èõ
õóðëûí ò¿¿õò øèéäâýðò çàäëàí øèíæëýæ, îíîëûí òàëààð åðºíõèéëºí ä¿ãíýæýý.
1940 îíë áàòëàñàí ¿íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð ç¿éë, “Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ìîíãîë Àðä Óëñ áîë ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí äàðëàëûã óñòãàñàí,
öààøèä íèéãýì æóðàìä äýâøèí îðîõûí ó÷èð, óëñ îðîí þóãàà õºðºíãºòíèé
áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàæ áóé õºäºëìºð÷èí (ìàë÷èí, àæèë÷èí,
îþóòàí) àðäûí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ìºí áîëíî 239 ” ãýæýý.
Áàòæèí áýõæñýí ïðîëåòàðèéí äèêòàòóð íü Àðäûí õóâüñãàëò íàìûí
óäèðäëàãààð àæèë÷èí, ìàë÷èí àðäûí õîëáîîã çóçààòãàí, õóâüñãàëûí
õî¸ðäóãààð øàòàíä ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëòûã õàíãàæ áàéëàà.
Ýíý ¿åä àðäûí òºð íü ººðèéí ¿¿ðýã, ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ; ôàøèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí òºðèéí áîäëîãûã òóóøòàé ÿâóóëàõ; Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé
íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ; óëñ àðäûí àæ àõóéí ñîöèàëèñò ñàëáàðûã ç¿éë á¿ðýýð
õºãæ¿¿ëýõ; õºðºíãºòíèé ýëåìåíòèéã õÿçãààðëàõ; ýäèéí çàñàã, axyé áàéäàë,
õ¿íèé óõàìñàðò áàéãàà õóó÷íû ¿ëäýãäýëòýé òýìöýõ; àðä îëíû àæ áàéäëûã
äýýøë¿¿ëýõ, ýäãýýð ¿¿ðãýý ¿ðãýëæëýí ã¿éöýòãýñýýð áàéëàà.
Ãýâ÷ ìàíàé îðíû õýâèéí õºãæèëä äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí ñààä
ó÷ðóóëñàí áèëýý. Äàéí, ò¿¿íòýé óÿëäàí Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áàéäàë íü
¿ëýìæõýí ìºí㺠õºðºíãèéã ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòîîñ ººð ç¿éëä
çîðèóëàõàä õ¿ðãýñýí þì. ªíãºðñºí äàéíä Ãèòëåðèéí Ãåðìàí, èìïåðèàëèñò
ßïîí áóò öîõèãäîæ, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ñýí òîãòñîí íü Ìîíãîë
óëñûí ñîöèàëèñò õºãæëèéí ÿâöûã ò¿ðãýòãýñýí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºð÷èä ñ¿¿ëèéí ¿åä Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæòàéãààð í¿¿ðñ, ýð÷èì õ¿÷, íåôòü, õ¿íñ, áàðèëãà,
ìàëòàõ ¿éëäâýð áîëîí ¿éëäâýðèéí áóñàä ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëëýý. Ìîñêâà,
Óëààíáààòàð, Áýýæèíã õîëáîñîí òºìºð çàìûã áàðüæ íýýñýí íü òîì ÷óõàë ¿éë
ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
1954 îíû ýöñèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1946 îíûõòîé õàðüöóóëáàë
158,3 õóâü áîëæ, ìàëûí òîî òîëãîé ìºí ýíý õóãàöààíä 1,8 ñàÿàð íýìýãäæýý 240 .
239
¯íäñýí õóóëü. Óëààíáààòàð õîò. 1940 îí. 5-6-ð òàëä
240
ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðëûí ìàòåðèàë, Óëààíáààòàð, 1955.
163

ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðëààñ “ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæòàéãààð ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áàéãóóëàõàä
óðàãø øèíý àëõàì õèéæýý 241 ãýæ òýìäýãëýñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðèéí 1963 îíû á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1950 îíûõòîé
õàðüöóóëáàë I960 îíû ¿íýýð 4,4 äàõèí, ¿¿íèé äîòîð óëñûí ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í 4,9 äàõèí ºñ÷ýý. ̺í ýë õóãàöààíä í¿¿ðñ 3 èë¿¿ äàõèí,
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 12,6 èë¿¿ äàõèí ãàðãàæýý. 1963 îíä ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í 1962 îíûõòîé õàðüöóóëáàë 12,2 õóâü íýìýãäæýý.
1959 îíä õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëæ ¿íäñýíä íü äóóñëàà.
1960 îíû ìýäýýãýýð ¿çýõýä àðäûí àæ àõóéíóóäûí 99,6 õóâü, á¿õ ìàëûè 72
õóâèéã õîðøîîëñîí áàéëàà. Ñîöèàëèñò ººð÷ëºëòèéí ¿çýë ñàíàà îëîí çóóí
æèëèéí òóðø í¿¿äýëëýñýýð èðñýí ìàë÷èí àðäûí îþóí óõààíä øèíãýýä
õóâüñãàí ººð÷ëºã÷ õ¿÷èí áîëëîî. Èéíõ¿¿ ìàíàé îðîíä ñîöèàëèçì ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò òºãñ ÿëëàà. ͺõºð Öýäýíáàë: “Ìîíãîëûí àðäûí àæ
àõóéíóóäûã õîðøîîëæ äóóññàíû ¿ð ä¿íä á¿õ óëñ àðäûí àæ àõóéä ñîöèàëèñò
õàðüöàà á¿ðýí ÿëëàà” ãýæ áè÷æýý 242 .
Moíãoë óëñàä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäàë àðèëëàà. 1963 îíä ò¿ìýí õ¿í
òóòìààñ 1923 õ¿í ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ, ¿¿íèé äîòîð äýýä ñóðãóóëüä 100 õ¿í,
òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëüä 103 õ¿í ñóðàëöàæ áàéëàà. Øèíæëýõ óõààí,
óðëàã, óòãà çîõèîë óëàì õºãæèæ áàéíà. Õ¿í àðä ñî¸ëûí òàëààð õîöðîãäîæ,
çîíõîâûí øàøíûã õ¿ëöýíã¿é äàãàæ áàéñàí òýð ¿å áóöàëòã¿é ºíãºð뺺.
Õàìãèéí òýðã¿¿íèé õóâüñãàëò ¿çýë ñóðòàë áîëîõ ìàðêñèçì ëåíèíèçì ìàíàé
ñîöèàëèñò íèéãìèéí îþóíû àìüäðàëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ íü áîëëîî.
1957 îíä ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷èäòýé õýëýëöýý õèéñýí ÌÀÕÍ-ûí
òºëººëºã÷èä: “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí òîì àìæèëòóóä íü
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ñîöèàëèñò ëàãåðèéí áóñàä óëñûí ÁÍÌÀÓ-ä á¿õ òàëààð
¿ç¿¿ëñýí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ, äýìæëýãèéí à÷ ìºí” ãýæ ìýäýãäæýý. 243 1950
îíä áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí XIII èõ õóðàë ìàíàé ýäèéí çàñãèéí àìæèëòûã ä¿ãíýí,
ÁÍÌÀÓ õºäºº àæ àõóéí îðíîîñ õºäºº àæ àõóé ¿éëäâýðèéí îðîí áîëëîî ãýæ
òýìäýãëýñýí áèëýý. “À” á¿ëãèéí õóâèéí æèí ¿éëäâýðèéí á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿íä
1940 îíû ¿íýýð áîäâîë 1950 îíä 28.9 õóâü áàéñíàà 1962 îíä 42,5 õóâü áîëîí
íýìýãäæýý.Ñîöèàëèçì áàéãóóëàõàä ãàðñàí àìæèëòûí õàìò ñîöèàëèñò
àðä÷èëàë áàéíãà õºãæñººð èðëýý.1949 îíä îëîí øàòíû ñîíãóóëèéí ñèñòåì
íèéò äàÿàð òýãø ýðõòýé ñàíàëàà íóóö ºãºõ øóóä ñîíãóóëèàð ñîëèãäîâ.
Ìàíàé îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéä ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà ÿëñàí íü
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëüä I960 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòºä á¿ðýí ä¿¿ðýí
òóññàí áèëýý.Òóõàéëáàë ¿íäñýí õóóëèéí õî¸ðäóãààð ç¿éëä: Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ìîíãîë Àðä Óëñ áîë àðäûí àðä÷èëëûí õýëáýðòýé îðøèí òîãòíîæ, õºãæèí
áàäàð÷ áàéãàà ñîöèàëèñò ã¿ðýí ìºí ãýäãèéã òóíõàãëàñàí áàéíà. ÌÀÕÍ-ààð
241
ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðëûí ìàòåðèàë, Óëààíáààòàð, 1955 îí.
242
“Ïðàâäà” ñîíèíû 1960 îíû 2-ð ñàðûí 19-íèé äóãààð.
243
“Èçâåñòèÿ” ñîíèí, 1957 îí 5-ð ñàðûí 15-íû äóãààð.
164

óäèðäóóëñàí ìàíàé àðä ò¿ìýí ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã
áàéãóóëæ áàéãàà ýíý ¿åä ñîöèàëèñò òºðèéí ¿¿ðýã, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí
öààøäûí õºãæëèéã óäèðäàõ; àðä îëíû àæ áàéäëûã õýëáýðøã¿é äýýøë¿¿ëýõ;
ñîöèàëèñò ºì÷èéã õàìãààëàõ; ñîöèàëèñò íèéãìèéí èðãýäèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ:
ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûí áîäëîãûã õºäëºøã¿é áàðèìòëàõ çýðýã ¿¿ðýã õàìãààñ
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà. ̺í ñîöèàëèñò àðä÷èëàë óëàì õºãæèæ,
íýãýí õ¿íèéã, ×îéáàëñàíã ø¿òýæ áàéñàí ¿åä 1935-37 îíä òóñ îðíû àìüäðàëä
ãàðñàí óðøãèéã øèéäâýðòýé àðèëãààä, ¿íäñýí õóóëüä îðóóëñàí øèíý íýìýëò
¸ñîîð àðä èðãýäèéí ýðõ ºðãºæèæ, ¿éëäâýð÷íèé áà áóñàä îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí ðîëü óëàì óëàì äýýøèëñýýð, íèéãìèéí àìüäðàëä ºðãºí îëîí
ò¿ìíèé á¿òýýë÷ èäýâõ çîãñîëòã¿é ºðíºæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ ôàøèçìûã ýñýðã¿¿öñýí ýíõ òàéâíûã ýðìýëçýã÷ õ¿÷íèé óëñ
ò¿ìíèé õîîðîíäûí ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûí òºëºº òýìöýëä îðóóëñàí õóâü
íýìðýýðýý äàÿí äýëõèéí àðä ò¿ìýíä ºíäºð íýð õ¿íäèéã îëëîî. ÁÍÌÀÓ Í¯Áûí
ãèø¿¿í áîëæ, 30 ãàðóé óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîëîî.
ªíãºðñºí ò¿¿õýýñ øàëòãààëñàí õýä õýäýí ºâºðìºö îíöëîãèéí óëìààñ
ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ øèëæèëòèéí ¿å áóñàä àðäûí àðä÷èëñàí
îðîíòîé õàðüöóóëàí ¿çâýë óäààí ¿ðãýëæèëëýý: Ãýâ÷ ÁÍÌÀÓ ºí㺠á¿ðèéí
áýðõøýýëèéã äàâñààð, õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ãóðâàí çóóí òàâèàä æèë
¿ðãýëæèëñýí õºðºíãºòíèé õºãæëèéí çîâëîíò øàòûã äº÷ ãàðóéõàí æèëèéí
äîòîð àëãàñàí ãàðñàí þì.
Õºãæ뺺𺺠õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà ñîöèàëèñò îðíóóä áàðàã íýãýí
çýðýã êîììóíèçìä äýâøèí îðîõ òóõàé îíîëûí ä¿ãíýëò ñîöèàëöñò ëàãåðèéí
öààøäûí ºñºëòèéí õýòèéí àãóó èõ òºëºâèéã ãèéã¿¿ëæ áàéíà. Èéì
ãàéõàìøèãò êîììóíèñò èðýýä¿éäýý áàõäàí áàÿñäàã ìàíàéàðä ò¿ìýí ÌÀÕÍûí
XIV èõ õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä øèíý øèíý ÿëàëòûã
õèéæ áàéíà. ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÇÑÁÍÕÓ, áóñàä àõ
ä¿¿ îðíû õàìòûí àæèëëàãàà. òóñëàìæèéã ò¿øèãëýí, ñîöèàëèñò óëñ àðäûí
àæ àõóéí õºãæëèéí ÿâöûã ò¿ðãýòãýí, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã áàéíãà
äýýøë¿¿ëæ, ñîöèàëèñò áàéãóóëëûí óã ÷àíàðò áàéäàã áîëîëöîîã ñàéí àøèãëàí,
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã áàéãóóëæ, äýëõèé äàÿàðûí ýíõ
òàéâàí, ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýãäàë íÿãòðàëûí òºëºº òýìöýæ áàéíà.
Á.Øèðýíäýâ. Àðäûí àðä÷èëàëûí äº÷èí æèëèéí àëäàðò çàì.
ÓÁ., 1964. Ðåä À.Ëóâñàíäýíäýâ.
(“ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 40 æèëèéí îé” èëòãýëèéã Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ
ÁÍÌÀÓ-ûí 40 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàãà õóðàëä õýëýëö¿¿ëæýý.)
165

ÊÀÏÈÒÀËÈÇÌÛÃ ÀËÃÀÑÑÀÍ ÍÜ
Îðøèë
Ìîíãîë óëñûã 1691 îíä Ìàíæèéí áóëààí ýçëýã÷èä áàéëäàí äàãóëñíààñ
õîéø òóñ îðîí, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õóâüä õîöðîãäìîë ×èí óëñ áóþó
Ìàíæèéí ýçýíò óëñûí íýã ìóæ áîëæ õî¸ð çóó ãàóé æèë áàéâ. Ìàíæèéí
äàðëàë íü Ìîíãîë îðíûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð õîîñðîí, óëñ òºðèéí òàëààð
äîðîéòîõûí òóéëä õ¿ðãýñýí þì. Ìàíæèéí ôåîäàëóóä, ººðñäèéí ýñðýã
Ìîíãîë÷óóäûí õ¿÷íèé íýãäýõ áîëîìæèéã õààõ çîðèëãîîð òóñ îðíûã çàñàã
çàõèðãààíû õóâüä óëàì æèæèãð¿¿ëýí îëîí õîøóó áîëãîí áóòàðãàæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé á¿õ àìüäðàëûã õÿçãààðëàñàí õàòóó äýãëýì òýä
òóñ îðîíä òîãòîîæýý. Ìàíæèéí õààä õî¸ð çóó ãàðóé æèëèéí òóðø Ìîíãîë,
Õÿòàä õî¸ð îðíûã ýçýðõýí çàõèð÷ èðñýí àæýý. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ýðõýëäýã
ãîë àæèë íü îëîí çóóí æèëèéí òóðø àøèã øèì òóéëûí ìºõºñ í¿¿äëèéí òàâàí
õîøóó ÌÀÀ áàéâ. Àðä ìàëàà õàðúÿàò õîøóóíû íóòãèéí áèë÷ýýðèéã ò¿øèãëýí
ìàëëàæ àæ òºðäºã áàéâ. Àðäóóä, áàéãàëèéí õ¿íä áýðõøýýë ìàëûí ºâ÷èí,
ôåîäàëûí àëáà òàòâàð, õàðèéí ï¿¿ñýíä òºëäºã ºðººñ áîëæ ãóëðàí õîîñîð÷
ãóéëãà÷íû áàéäàëä îðäîã ÿâäàë îëîíòîé òîõèîëääîã áàéæýý.
Ìîíãîëûí õ¿í àìûí äîòðîîñ õàìãèéí îëîí ìàëòàé ÷èíýýëýã ÷àäàëòàé,
ýðõ ÿìáàòàé íü ôåîäàëûí àíãè áàéâ.
1921 îíû õóâüñãàëûí ºìíº õàðö àðäûíõààñ íýã íî¸íû ¿õýð áàðàãöààëáàë
17 äàõèí èõ, õîíü ÿìàà 37 äàõèí èõ, òýìýý 49 äàõèí, àäóó 75 äàõèí òóñ òóñ
îëîí áàéæýý. 244
Ôåîäàëóóä àñàð îëîí òîîíû ìàëààñ ãàäíà ãàçðûã á¿ðýí ºì÷èëæ,
ðõàìæëàãà àðäûã áàñ áàðàã ºì÷èëæ áàéñàí ÿâäàë íâ ìîíãîëûí ôåîäàëûí
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû ¿íäýñ ìºí áàéâ.
Çóó ãàðóé õîøóóíû íî¸ä íü ìàíæèéí õààíä çàõèðàãäàæ, ò¿¿íèéã
çàðëèãèéã äóóëãàâàðòàé äàãàí áèåë¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷, õîøóó íóòàãòàà
á¿ðýí ýçýí íü áîëæ, àðä îëíîî íî¸ðõîí çàõèð÷, äàðëàí ìºëæèæ áàéæýý.
Íî¸ä òàéæ çýðýã ÿçãóóðòàí íàð, òýäíèé òºðºë ñàäàíãèéíõàí ¿ðæèë øèì
ñàéòàé áèë÷ýýðò ìàëàà õàìæëàãà àëáàòààðàà ìàëëóóëäàã áàéâ. Õàðèí íî¸ä
äýýäñèéí ìàë ñ¿ðãèéí áèë÷ýýðò ñîíãîæ àâñàí ãàçðààñ áóñäàä ë àðäóóä ìàëàà
ìàëëàæ áîëäîã áàéâ. Ýíý íü ìîíãîë äàõü ãàçðûí àñóóäàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí
îðíûõîîñ íèëýýä ººð áºàéñíû ãîë èëðýë þìàà.
Ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿íäñèéí òóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý çàðèì õ¿ì¿¿ñ
ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýäýã îðîí, í¿¿äëèéí ÌÀÀ-ã äàãíàæ ýðõëýäýã îðîí õî¸ðò
òóñ òóñäàà ýðñ ººð áàéñàí ìýò ¿çýõ áóþó çàðèìäàà ÷óõàì ÿìàð áàéñíûã ÷
ÿëãàí õýëæ ÷àäàõã¿é õóòãàæ áàéäàã þì.
Òýäãýýðèéí çàðèì íýã íü í¿¿äëèéí ÌÀÀ-òàé îðîíä ôåîäàëèçìûí ¿íäýñ
244
Á.Øèðåíäûá, Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX ââ. Óëààíáàòîð, 1963, ñòð125
166

íü ìàë áàéñàí ãýæ õýëäýã, íºãºº íýã íü áèë÷ýýð, ººðººð õýëáýë ãàçàð áàéñàí
ãýæ õýëäýã, áàñ ãóðàâäàõü íü õî¸óëàà ÌÀÀ ýðõëýäýã îðîí äàõü ôåîäàëûí
õàðèëöààíû òýãø ýðõòýé õî¸ð ¿íäýñ áàéñàí þì øèãýýð íîòëîõûã îðîëääîã.
Ìèíèé áîäîõîä ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿íäýñ íü åðºíõèé íýãýí ç¿é
òîãòîöòîé áºãººä õàðèí ãàçàð òàðèàëàí, í¿¿äëèéí ÌÀÀ õî¸ðûí òóñ á¿ðèéí
îíöëîãîîñ ¿íäýñëýí ºâºðìºö áàéäàëòàé ñàíàãäàíà.
ÌÀÀ-ã õºòëºõºä ãàçàð áóþó áèë÷ýýð äýýð ë õºòëºõººñ ººð ÿìàð íýã ¿íäñýí
äýýð õºòëºæ áàéñàí áàðèìò áàéäàãã¿é áºãººä áàéõûí ÷ àðãàã¿é þì. “ªâñã¿é
áîë ìàëã¿é, ìàëã¿é áîë õîîëã¿é” ãýñýí ìîíãîë àðäûí ýíý ¿ã ñàíàìñàðã¿é
ç¿éë áèø áèçýý. Õàðèí òàðèà÷èí õ¿í, ìàë÷èí õ¿í õî¸ð àæ àõóéãàà õºòëºõ人
ãàçðûã ººð ººð õýëáýðýýð ýäýëæ, àøèã øèìèéã íü àâäàã.
Òàðèà÷èí õ¿í ãàçàð, ¿ð öàöàæ òàðèà áóäàà, íîãîî óðãóóëààä ¿ðèé íü àâ÷
àìüäàðäàã áîë ìàë÷èí õ¿í òýãýõã¿é, ãàçðûã áèë÷ýýðèéí õóâèàð ýäýëæ, òýð
áèë÷ýýðò ìàëàà õàðèóëæ, ºâñèé íü èä¿¿ëýýä, ìàëàà òýæýýæ, òýð ãàçðûí
øèìèéã ìàëààðàà äàìæóóëàí ìàõ, ñ¿¿, íîîñ áîëãîí àâ÷ õýðýãëýíý.
Ñîöèàëèñò ºì÷ ÕÀÀ-ä ÿëãààã¿é, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëòûã
íýâòð¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéñàí òýð ¿åä òàðèà÷èä, ìàë÷èä õî¸ð àëü àëèí ãàíòàé
æèë îðëîãî áàãàòàé, òàðèà÷èä íü óðãàöã¿é, ìàë÷äûí ìàë íü òàðãàëæ
÷àäàõã¿éí óëìààñ ñ¿¿, øèìã¿é áàéäàã áèëýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí ºíºòýé æèë òýð
õî¸ð àëü àëèí íü àøèã îëçòîé, òàðèà÷èä íü óðãàö èõ õóðààæ àâäàã, ìàë÷äûí
ìàë íü òàðãàëæ, ñ¿¿, øèì, íîîñ,¿ñ èõèéã àâäàã áèëýý. Ìàë, ãàçàð áóþó
áèë÷ýýðã¿éãýýð ÿàæ òýâýýð÷, ºñºí ¿ðæèæ àøèã øèì ºã÷ áàéõ áèëýý. ¯¿íýýñ
¿çýõýä í¿¿äëèéí ÌÀÀ-òàé ÷ ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ àõóéòàé ÷ àëü ÷ îðíû
ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿íäýñ íü ãàçàð áàéæýý.
Õàðèí ãàçðûã ýäëýí àøèãëàõûí õóâüä íýã íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí, íºãºº
íü áèë÷ýýðèéí òóñ òóñ ºâºðìºö õýëáýðýýð àøèãëàäàã áàéñàí àæýý. Ãàçàð
òàðèàëàíã ýðõëýõ íü íèëýýä òºâºãòýé, áàãàæ õýðýãñýë õèéõ, áîðäîõ, óñëàõ
çýðýã èäýâõòýé õºäºëìºðèéã èë¿¿ øààðäàíà. Õàðèí í¿¿äëèéí ÌÀÀ áîë
ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åä óã õîøóó íóòãèéí äîòîð íî¸ä ÿçãóóðòàí íàðûí
áèë÷ýýðýýñ áóñàä ãàçàð, ºâñ óñûã äàãàí ÿâæ áàéñàí áîëîõîîð ãàçðûã
óñæóóëàõ, ºâñæ¿¿ëýõ èäýâõòýé àæëûã õèéäýãã¿é áàéâ. Èéìä ìàë íü
áèë÷ýýðòýé øóóä õîëáîîòîé, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýæ áàéñàí áîëîõîîð áèë÷ýýð
íü àãóóëãààðàà àíõäàã÷ ÷àíàðòàé, õàðèí ìàë áà ò¿¿íèé á¿òýýãäõ¿¿í íü ÌÀÀ
ýðõëýäýã îðîíä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷óõàë õýðýãëýãäõ¿¿í áàéñíûã áàñ
¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é þì. Áèë÷ýýð, ãàçðûí á¿òýýãäõ¿¿í íü ìàë ò¿¿íèé àøèã
øèì áàéñàí ó÷ðààñ ìàëûí à÷ õîëáîãäëûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é íü ìýäýýæ.
Ýíý íü í¿¿äëèéí ÌÀÀ-òàé ôåîäàëèçìûí ¿íäýñèéí îíöëîã þì. Ãàçðûã
òàðèàëàí ýäëýõ,ìàë õàðèóëæ áèë÷ýýð áîëãîí ýäëýõ õî¸ð àðãààñ áîëæ
òàðèà÷èí íàð íü ñóóðèí áàéäàëòàé, ìàë÷èä íü í¿¿äëèéí áàéäàëòàé àìüäàðäàã
áàéâ. Ôåîäàëûí àíãèé àðäûã ç¿éë á¿ðýýð äàðëàí ìºëæèæè áàéâ. Ìîíãîëûí
àðäóóä îðîí íóòãèéí áîëîîä ìàíæèéí ôåîäàëóóäàä áèåýð àæèë õèéæ,
á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó ìºí㺺ð ôåîäàëûí ýëäýâ àëáà òàòâàð òºëæ ºäºð èðýõ
167

äóòàì ¿ã¿éðýí õîîñîðñîîð áàéëàà. Òóñ îðíûã ñ¿ëæñýí ºäèé òºäèé ï¿¿ñòýé
ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä íü õ¿í àìä áàðàà çýýëýýð õóäàëäàí, àðä ò¿ìíèéã øóëàí
áàÿæèæ áàéñàí áºãººä õàìãèéí õîðòîé íü íóòãèéí íî¸ä, áàÿäàä ºíäºð õ¿¿òýé
çýýëëýã îëãîæ, òýð õ¿¿ íü àðä îëíû ìºðºí äýýð òîõîãääîã áàéæýý.
Èéíõ¿¿ íóòãèéí ôåîäàë, ò¿øìýäýýð ¿ë áàðàì ìºí òýð÷ëýí Ìàíæèéí
õààä, õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä àðäóóäûã øóëàí áàÿæèæ áàéâ. Ãýòýë àðä îëîí
òóéëäàà õ¿ðòýë ¿ã¿éðýí õîîñîð÷, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàäóóð äàðëàãäàí, óëñ òºðèéí
òàëààð ýðõ ÷ºëººã¿é áàéëàà.
Ìîíãîë áîë ýðò ¿åèéí ºâºðìºö ñî¸ëòîé ºíãºðñºí ¿åèéí ÷ àìèí äóðñãàëòàé
îðîí áèëýý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óòãà çîõèîë, óðëàãèéí õîâîð íàíäèí äóðñãàëò
ç¿éëñèéã ¿åèéí ¿åä á¿òýýñýýð èðëýý. “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”, “Ãýñýð” çýðýã
ãàéõàìøèãò óðàí çîõèîë, “Àðãàñàí õóóð÷èéí äîìîã”, Öîãò òàéæèéí õàäíû
áè÷ýýñ, õóóëü÷ Ñàíäàãèéí ø¿ëã¿¿ä, Èíæèíààøèéí “Õºõ ñóäàð” õýìýýõ ðîìàí,
àðäûí àìàí çîõèîëûí òºãºëäºð ñàéõàí äýýæèñ îäîî õ¿ðòýë ¿å óëèð÷ èðñýí
áàéíà. Äýýðõ íîìûí çàðèìä íü òóõàéí ¿åäýý íî¸ðõîæ áàéñàí äàðëàã÷ àíãèéí
¿çýë ñàíàà íýâòýðñýí áàéäàã áîëîâ÷ ìîíãîë õýëýí äýýð áóé áîëñîí çîõèîëûí
õóâüä ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûí íýðò äóðñãàëò áàðèìòóóä ìºí.
Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîëä øîã ¿ëãýð, àðäûí äðàì, ò¿¿õýí áà óòãà
óÿíãûí ç¿éë ¿ã, öýöýí ¿ã çýðýã îëîí òºðºë ç¿éë áóé. ªäºð øºíºã¿é ºäèéí
òºäèé õîíîãîîð ¿ðãýëæëýí õ¿¿ðíýæ áîëîõ ìÿíãà ò¿ìýí ø¿ëýãòýé ìîíãîë
òóóëüñ àðâèí èõ áàéäàã. Ìàíàé îðîíä ÿëàíãóÿà àðäûí äóó ¿ëýìæõýí äýëãýðñýí
þì. Îëîíõè äóóã õîíü÷èí, àäó÷èí àðäóóä çîõèîæýý. Äóó áîë Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé õ¿ñýë ìºðººäºë, ñàíàà ñýòãýëèéã îéëãîæ, ºíãºðñºí ¿åèéí ÷óõàë ÷óõàë
¿éë ÿâäàëòàé òàíèëöàõ áîëîìæ ºãäºã.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí íóòãèéí áîëîí Ìàíæèéí ôåîäàëóóä, ìºí ãàäààäûí
øóíàõàé õóäàëäàà÷èí, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä çýðýã ìºëæèã÷äèéí ýñðýã òýìöëýý
îëîí çóóí æèëèéí òóðø ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéâ. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé ýíý
õºäºë㺺íèéã õàð øàð ôåîäàëóóä òîëãîéëîõûã õè÷ýýäýã áàéëàà. Òýä õàðèéí
ôåîäàë, õóäàëäàà÷äûí ýñðýã õºäºë㺺íèé “óäèðäàã÷èéí” ä¿ð ¿ç¿¿ëýõäýý
ìîíãîëûí íèéãìèéí äîòîîä çºð÷ëèéã íàìæààæ, àðä îëíûã àíãèéí øèð¿¿í
òýìöëèéã ìîõîîõûã õè÷ýýæ áàéñàí þì. Õàðèí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöýë ýð÷ õ¿÷ýý àâààä àðä îëîí ÿëàõ òºëºâ ãàðààä èðýõòýé çýðýã ôåîäàëóóä
òýìöëýýñ èõ òºëºâ óõàðäàã çàíøèëòàé áàéâ.
Ìàíæèéí ýñðýã õàìãèéí òîìîîõîí áîñëîãî áîë 1755-1758 îíä Ìîíãîë
óëñûí áàðóóí àéìàã, òºâ íóòãààð ºðíºñºí õºäºë㺺í áàéëàà. Ýäãýýð
áîñëîãûí õºäºëãºã÷è õ¿÷ áîë Ìîíãîëûí áóñàä á¿õ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéõíèé àäèë òàðèà÷èí îëîí áîëîõ ìàë÷èí àðäóóä áàéñàí þì.
Ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèéã Ìîíãîë íî¸í Àìàðñàíàà, Õîòãîéäûí ×èíã¿íæàâ íàð
óäèðäàâ. Àðä îëîí àìü õàéðã¿é òýìöñýí áîëîâ÷ òýäíèéã ìàíæèéí öýðýã
õàòóó øèð¿¿í íóõ÷èí äàðñàí áèëýý. Ýäãýýð áîñëîãîä õàìãèéí èäýâõòýé
îðîëöîãñîäûã õàðãèñ çýðëýãýýð çàëõààí öýýðë¿¿ëñýí áèëýý. Ãýâ÷ Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí, ìàíæèéí ôåîäàë, ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ýñðýã òýìöëýý
168

çîãñîîõ íü áàéòóãàé óëàì ýð÷èìæ¿¿ëæýý.
XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺í íèëýýä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, äóãóéëàíãèéí õýëáýðòýé áîëæ
èðýâ. Òýãýýä õºäºë㺺íä îðîëöîã÷äûí á¿ðýí òýãø ýðõèéã õàíãàõ çàð÷ìûã
áàðèìòëàäàã áîëæ áàéâ. Òýãø ãàçàð äýýð äóãóéðàí òîéð÷ ñóóãààä, àæèë
õýðãýý õàìòðàí øéèääýã áîëæ, àäèë õýìæýýãýýð õàðèóöàõûí òóë áàòàëñàí
øèéäâýðòýý öºì ãàðûí ¿ñýã çóðäàã áàéâ.
XIX çóóíû ýöýñ áóþó 90-ýýä îíû ¿åä Ìîíãîëûí õýä õýäýí õîòîä ìàíæèéí
öýðýãò àëáàí õààæ áàéñàí ìîíãîë öýðã¿¿ä õºäºëãººí ¿éìýýí ãàðàâ. XIX çóóí
ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åýð óòãà çîõèîëä ëàì íàðûã ø¿¿ìæëýõ ÿâäàëä èõ àíõààðàë
òàâüæ, àðä îëíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã òóñãàõ áîëëîî. Õàðãèñ
òîëãîé ëàì íàðûí õî¸ð í¿¿ð ãàðãàã÷ áàãèéã õàéð íàéðã¿é õóóëàí õàÿæ áàéâ.
Èøäàíçàíâàíæèëûí áè÷ñýí áºãººä õàð ôåîäàëóóäûí óðâàã÷ õýðöãèé çàí,
ëàì íàðûí àâèðûã õàéð íàéðã¿é èë÷èëñýí “Ã¿íãèéí çóóãèéí ãýãýýíèé àëòàí
ñóðãààë”åð áèøèéí öîãòîé öóóðèàòàæ áàéâ.
׺뺺ëºõ õºäºë㺺í íü ÿäóó ëàì íàðûí äóíä ÷ òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ
áàéëàà. Æèøýýëáýë, 1905-1910 îíä Ìîíãîëûí ãîë õèéä Èõ Õ¿ðýýíä áàéñàí
ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä Ìàíæèéí ò¿øìýä¿¿äòýé îëîí ëàì òýìöýëäýæ áàéâ
XIX-ÕÕ çóóíû çààãààð èìïåðèàëèñò êàïèòàë õÿòàä ðóó õ¿÷òýé íýâòýð÷
ýõëýâ. Èíãýõýýð Ìîíãîë óëñ ÷ îëîí óëñûí óëñ òºð, ýäèéí çàãèéí ¿éë õýðýã,
äýëõèéí êàïèòàëèñò çàõ çýýëèéí íºëººíèé õ¿ðýýíä ààæìààð òàòàãäàí
îðæ áàéëàà. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí çàðèì õýñãèéí äîòîð õóäàëäàà èäýâõòýé
õºãæèæ áàéâ. Ãàäààäûí êàïèòàë íýâòýðñýí íü Ìîíãîë óëñûã õàãàñ êîëîíèéí
îðîí áîëãîí õóâèðãàâ. Ôåîäàëûí àëáà òàòâàð, ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä
òºëºõ ºð, ìºí óëñ òºðèéí òàëààð ýðõ ìýäýëã¿é áàéãàà ÿâäàëä àðä îëîí óëàì
á¿ð äóðã¿éöýõ áîëîâ. Ìàíæèéí ýñðýã áîñëîãî ºðãºæèæ, îðîí äàÿàð ò¿ãýí
äýëãýðýõ áîëîâ. 1905 îíû îðîñûí àíõäóãààð õóâüñãàë, ìºí òýð÷ëýí 1911 îíû
Õÿòàä äàõü ìàíæèéí òºðèéã óíàãààñàí ìàíæèéí äàðëàëûí ýñðýã Õÿòàäûí àðä
ò¿ìíèé òýìöýë ýíý ÿâäàëä ¿ëýìæ äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã òîëãîéëîõ áîëñîí ìîíãîëûí
ôåîäàëóóä 1911 îíä çàñãèéí ýðõýíä ãàðààä, òóñ îðíû òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëûã òóíõàãëàí çàðëàâ. Ìàíæèéí äàðëàë ìºõñºíèé ¿ð ä¿íä áóé
áîëñîí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü õààíò îðîñûí äýìæëýãò ò¿øèãëýí öýðýã
áàéãóóëæ, çàðèì íýã øèíýòãýë õèéâ. Ãýõäýý õààíò Îðîñ óëñ áîëîí Îðîñûí
êàïèòàëèñòóóä áîë èìïåðèàëèñò àøèã ñîíèðõëûíõîî ¿¿äíýýñ, Ìîíãîëûí çàõ
çýýëèéã ýçýëæ àâàõûí òóëä ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã äýìæñýí íü ìýäýýæèéí
õýðýã áèëýý.
Þàí Øè-Êàé, Äóàíü Öè-æóé áîëîí áóñàä õàðãèñ ýòãýýäèéí çàñãèéí
ãàçðûã òºëººëñºí õÿòàäûí æóó÷ õºðºíãºòí¿¿ä íü Ìîíãîë óëñûã òóñãààð
òîãòíóóëàõã¿éí òóëä õýðýãòýé á¿õíèéã õèð ÷àäëààðàà õèéñýýð ë áàéâ. ¯¿íèé
ýöýñò 1915 îíû 5 ñàðûí 25-íû ºäºð Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîëûí õîîðîíäûí
ãóðâàí óëñûí ãýðýý ãýã÷èä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òýð ãýðýý ¸ñîîð Ìîíãîë óëñàä
169

Õÿòàä á¿ðýí ýðõòýé áàéíà ãýæ òóëãàí õ¿ëýýëãýæýý. Ãýâ÷ Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð
íü Ìîíãîëûí àâòîíîìûã Õÿòàäûí á¿ðýëäõ¿¿íä áàéëãàõààð õàðèëöàí
çºâøººðºëöñºí þì. Èéíõ¿¿ àðä îëíû òýìöëýýð áàéëäàí îëñîí Ìîíãîë
óëñûí òºðèéí òóñãàð òîãòíîë íü àâòîíîìûí õýìæýýíä õ¿ðòëýý áóóð÷ýý. Þàí
Øè Êàéí Õÿòàä, õààíò Îðîñ áîëîí áóñàä ã¿ðíèé çàñãèéí ãàçðûí êîëîí÷ëîõ
áîäëîãûí óðøãààð èéì áîëñîí þì. Ãýâ÷ ýíý áîë òóñ îðíû àëäàãäñàí òóãààð
òîãòíîëûã öààøèä ñýðãýýõ õýðýã äýýð ãàðñàí íýã àëõàì áîëæ ºãºâ. Ãýõäýý
ãàäààä äîòîîäûí äàðëàã÷äûã óñòãàõûã ýðìýëçñýí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé îáúåêòèâ ãîë øààðäëàãà õàíãàãäñàíã¿é
¿ëäýâ. ̺ëæèã÷èä ñîëèãäîæ ìºëæëºã õýâýýð ¿ëäýâ. Òóñ îðîí ôåîäàëûí,
õàãàñ êîëîíèéí îðîí õýâýýðýý õîöðîâ.
Àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åä ôåîäàëûí ýñðýã àðä îëíû àíãèéí òýìöýë áîëîí
ãàäààäûí êàïèòàëèñòóóäûí ýñðýã ò¿¿íèé ÷ºëººëºõ õºäºë㺺í íü óëàì õóðö
øèíæòýé áîëîâ. Ãàíö íýã õ¿íèé òýìöëýýñ õàìò îëíû õºäºë㺺í áîëîí
ºññºí ýíý òýìöýë çýâñýãò ìºðãºë人í áîëîõ íü îëîíòîî òîõèîëäîõ áîëëîî.
Àðä Àþóøààð óëèðäóóëñàí àðä îëíû õºäºë㺺í èéì òîì çýâñýãò áîñëîãûí
íýã íü áàéâ. Ãýâ÷ ýíý á¿õ áîñëîãî íü íèéãìèéí áàéãóóëëûã õóâüñãàëààð
õàëàõ àñóóäëûã ýýëæèò çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëýýã¿é áºãººä ãîë òºëºâ
õààä íî¸ä, ãàäààäûí ï¿¿ñíû äóðààð ààøëàõ ÿâäëûã çºâõºí ýñýðã¿¿öñýíýýð
õÿçãààðëàãääàã áàéæýý.
Ãàãöõ¿¿ Îðîñ îðîíä Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë ÿëñíààð ¿íäýñíèé
áîëîí íèéãìèéí äàðëàëààñ ÷ºëºëºãäºõ çàì Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ºìíº
íýýãäñýí áèëýý.
170
1921 ÎÍÄ ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀË ßËÆ, ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍ
ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒ ÁÓÑ ÇÀÌÛÃ ÑÎÍÃÎÆ ÀÂÑÀÍ ÍÜ
Èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð
Ìîíãîë îðîíä àðäûí õóâüñãàë ÿëñàí íü
Äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýíä ¿íäñýí ýðãýëò áîëñîí Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ
õóâüñãàë Ìîíãîëûí õºðø îðîí Îðîñ óëñàä 1917 îíä ÿëàâ. Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí
õóâüñãàë êàïèòàëèçì, êîëîí÷ëîëûí ñ¿éðýë, ñîöèàëèçìûí ÿëàëòûí ýðèí
¿åèéã íýýâ. Àíõíû çºâëºëò ã¿ðýí íü äàðëàãäñàí óëñ ò¿ìíýýñ èìïåðèàëèçì,
ôåîäàëèçìûí ýñðýã òýìöýë õèéõýä íü íàéäâàðòàé ò¿øèã, õîëáîîòîí áîëæ ºãºâ.
Îêòÿáðèéí ÷ºëººëºã÷ ¿çýë ñàíàà íü äýëõèéí á¿õ îðîí, ò¿¿íèé äîòîð
Ìîíãîëûí äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèéã îëîí çóí æèëèéí äàðëàë çîâëîíãîîñ
ãýòýëãýí ñýðãýýí ìàíäóóëàâ. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëºº íü Ìîíãîëûí
õóó÷èí íèéãìèéã ã¿íýý äîíñîëãîñíîîð ýðõ çàñãàà àëäàõààñ àéñàí õàðãèñ
øóíàõàé ôåîäàëóóä èìïåðèàëèçìûí ÿíç á¿ðèéí òàãíóóë òºëººëºã÷人ñ
äýìæëýã õàéæ ýõ îðíîîñ óðâàæ áàéâ. Õÿòàäûí õàðãèñ õýðöãèé öýðãèéíõýí
äýýðõ áàéäëûã äàëèìäóóëàí 1918-1919 îíä Ìîíãîëä ¿ëýìæ òîîíû öýðýã

îâòîéõîí ãýã÷ýýð îðóóëæ èðýâ. Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëä ñóóæ
áàéñàí òºëººëºã÷èä íü Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí óðâàã÷ õýñãýýð òóñëóóëàí,
çýâñýãò õ¿÷èéã õýðýãëýí Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãààä, òóñ óëñûã õÿòàäûí
íýã ìóæ ãýæ òóíõàãëàí áàÿð ¸ñëîë õèéí ãàéõóóëæ áàéâ.
Ýíý ÿâäàë íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé çýâ¿¿ã õ¿ðãýæ, ò¿¿íèé ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã óëàì èõýýð ºðí¿¿ëýâ. Áóëààí ýçëýã÷ Õÿòàäûí
öýðãèéí ýðõòí¿¿ä áîëîí òýäíèé çàðö áîëñîí Ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûã á¿õ àðä
ò¿ìýí çàíàí ç¿õýæ ýñýðã¿¿öýæ áàéâ. Ìîíãîëûí Íèéñëýë Õ¿ðýý óëñ òºðèéí
õóðö ¿éë ÿâäàë, øèð¿¿õýí òýìöëèéí òàéç áîëîí õóâèð÷ áàéâ.
1919 îíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áèåý äààñàí õóâüñãàë÷ íóóö õî¸ð á¿ëãýì
áàéãóóëàãäàæ, àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëºº, òóñ îðíû òóñãàð òîãòíîëûí òºëºº
òýìöëèéã ìàíëàéëàõ èõ ¿¿ñãýâðèéã õèéâ. Õóâüñãàëò á¿ëãýì¿¿ä àíõàíäàà
á¿ðýëäõ¿¿íèé õóâüä ÿíç á¿ð áàéñàí áîëîâ÷ ººðèéí îðíûã çºâõºí ¿íäýñíèé
õóâüä áèø ìºí íèéãìèéí õóâüä ÷ºëººëºõ çîðèëãûã äýâø¿¿ëñýí áèëýý.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí íºëººíèé à÷ààð äýýðõ çîðèëãî íü
öààøäàà òóñ á¿ëãýì¿¿äèéí òýìöëèéí æàíæèí øóãàì áîëñîí áºãººä ýíýõ¿¿
òýìöëèéí ÿâöàä Ä.Ñ¿õáààòàð áîëîí ò¿¿íòýé õàìò ¿íýí÷ýýð ç¿òãýã÷èä ÷èí
çîðèã áààòàðëàã ÿâäëàà ãàéõàìøèãòàé ñàéõíààð õàðóóëñàí þì. Ìîíãîëûí
õóâüñãàë÷èä íü àóãàà èõ ¿éëñèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýëä ºðãºí îëîí àðäûã
ò¿øèãëýí, òýäíèéã çîõèîí áàéãóóëàí óäèðäàâ. Èíãýæ Ìîíãîë îðîíä
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë ýõýëæýý.
Ýíý õóâüñãàëûí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàíû
íºëººãººð ¿íäýñíèé áîëîí íèéãìèéí àëü ÷ òàëààð ýðõ ÷ºëººãºº îëæ àâàõààð
òýìöýëä áîññîí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàéâ.
Ò¿¿õýí ñàéõàí íºõöºë á¿ðýëäýñíèé à÷ààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ǻâëºëò
Îðîñ ãýäýã ¿íýí÷ õàíü, õîëáîîòîíòîé áîëîõ èõ çàâøààíòàé áàéâ. Ãýâ÷ ýçýðõýã
õàðèéí ò¿ðýìãèé íàð Ìîíãîëûí ìàë÷äûã Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèòàé
îéðòóóëàõûã õ¿ñýýã¿é áºãººä õàãàñ êîëîíèéí Ìîíãîë óëñûã áèåý äààñàí
õóâüñãàëò îðîí, äýëõèé äýýð àíõíû ñîöèàëèñò óëñûí õîëáîîòîí áîëîõîä ºäèé
òºäèé ñààä òîòãîðûã ó÷ðóóëñààð áàéâ.
Çàëóó Ǻâëºëò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí ýñðýã òýìöýæ, Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äàðàõûí òóëä ßïîíû
èìïåðèàëèñò¿¿ä öàãààíû äýýðýì÷äèéí ¿ëäýãäëèéã àëñ Äîðíîòîä öóãëóóëæ
áàéâ. ßïîíû èìïåðèàëèñò¿¿ä äýýðõ õàð ñàíàãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéí ¿¿äíýýñ
Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðààíû äóðã¿éöýë Õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòíèé àëàí õÿäàõ àæèëëàãàà õî¸ðûã äàëèìäóóëàí àøèãëàæ, 1921 îíû
ýõýýð öàãààíû ãåíåðàë, Áàëüòèéí òýíãèñèéí îð÷ìûí áàðîí Óíãåðíýýð
òîëãîéëóóëñàí öýðãèéí àíãèóäûã Ìîíãîëä îðóóëæ èð¿¿ëýõýýð áýëòãýæ
áàéâ. Òýä Óíãåðíä ìºíãº, çýâñýã, ìýðãýæèëòýí äàðãà íàðààð òóñëàâ. Èéíõ¿¿
ãàäààäûí ìèëèòàðèñòóóäûí õî¸ð õ¿÷-õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿ä áîëîí áàðîí
Óíãåðíû öàãààí öýðãèéí îòðÿäóóä Ìîíãîëä íýãýí çýðýã îðæ èðæ ýçýãíýõ
áîëîâ. Ýíý õî¸ð õ¿÷èí õî¸óëàà õ¿í àðäûã àëæ òàëæ, äýýðýìäýí ãàñëàí
171

çîâëîíã õýìæýý õÿçãààðã¿é áîëãîæ áàéâ. Òýä àðä îëíû àæ áàéäëûã óëàì
äîðîéòóóëæ, òýäíýýñ õóðààõ àëáà òàòâàðûã ýðñ íýìýãä¿¿ëýâ.
Èéì ìàø õ¿íä íºõöºëä õóâñãàëò á¿ëãýìèéíõýí íü õÿòàäûí öýðãèéí
ýðõòýí áà Óíãåðíèéõíèéã ýñýðã¿¿öýæ, àðäûí çàñãèéã áàéãóóëàõ òýìöýëä àðä
îëíûã ÷àäâàðòàé çîõèîí áàéãóóëæ áàéñàí àæýý. Òýä õ¿í àðäûí äîòîð óõóóëàí
òàíèóëàõ àæëûã íóóöààð ÿâóóëàí ñàéí äóðûí îòðÿäóóäûã áàéãóóëæ çýâñýãò
òýìöýë õèéæ áàéâ.
Õóâüñãàëò á¿ëãýìèéíõýí àðä ò¿ìíèé ýñðýã õàíäñàí ôåîäàëóóäûí
àæèëëàãàã èë÷ëýõèéí õàìò, Ǻâëºëò ñîöèàëèñò óëñûí òóñëàìæ, îëîí óëñûí
àæèë÷íû õºäºë㺺íèé äýìæëýãò òóëãóóðëàõ ¸ñòîéã àðä îëîíä òàíèóëæ áàéâ.
Óëñ òºð, çîõèîí áàéãóóëàëòûíýíý èõ àæëûí ¿ðýýð àðä îëíûã õóâüñãàëò èäýâõ
ýðñ ºñºæ èðëýý.
Èéì íºõöºë áàéäàëä 1921 îíû 3-ð ñàðûí 1-íèé ºäºð ÌÀÍ-ûí 1-ð Èõ Õóðàë
õóðàëäàæ, íàì áàéãóóëæ, ÍÒÕ-ã ñîíãîñîí òóõàé òóíõàãëàâ. Òóñ èõ õóðëûí
øèéäâýð íü àðäûí õóâüñãàëûí öààøäûí ÿëãóóëñàí õºãæèëä ò¿¿õýí ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. 1921 îíû 3 ñàðûí 13 ºäºð ºðãºí îëîí õºäºëìºð÷äèéí
òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺íºð Ìîíãîëûí Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã ñîíãîëîî.
Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íü çýâñýãò áîñëîãûí æèíõýíý òºâ áîëîâ. Àðä îëîí òýìöýëä
áîñ÷, ñýõýýòýí, ò¿øìýä, òýð ÷ áàéòóãàé ýõ îðîí÷ ¿çýëòýé çàðèì ôåîäàëûí
òºëººëºã÷èä òýìöýã÷ àðä ò¿ìýíòýéãýý õàìò íýýãäýâ. Ìàíàé íàì ãàäààäûí
áóëààí ýçëýã÷èä áîëîí òýäíèé ìîíãîë õàíü õàìñààòàí áîëñîí õàðãèñ
ôåîäàëóóäûí ýñðýã òýìöýëä äýýðõ á¿õ õ¿÷íèéã íýãòãýí óäèðäàâ.
1921 îíû 3 ñàðûí 18-íû ºäºð àðäûí æóðàìò öýðýã áààòàðëàã òóëàëäààí
õèéæ ºâºð Õèàãòûã õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé îëîí ìÿíãàí öýðãýýñ ÷ºëººëºâ.
Õÿòàäûí áóëààí ýçëýã÷äèéí ¿íäñýí öýðýã íü òóñ îðíîîñ àðãàã¿éí ýðõýíä
òîíèëîâ. Ñàÿ äºíãºæ áóé áîëñîí Ìîíãîë àðäûí öýðãèéí àíõíû ýíý ÿëàëò
õóâüñãàëò õ¿÷íèé áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëæ àðä îëíûã ÿëãóóëñàí òýìöýëä
çîðèãæóóëàâ.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñíû äàðàà Ǻâëºëò óëñòàé íàéðñàã
õàðèëöààã àëáàí ¸ñîîð òîãòîîõ òóõàé àñóóäàë ãàð÷ èðæ áàéâ. Àðäûí íàìààñ
îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í, þóíû ºìíº ÇÎÓ-ûã Ìîíãîëûí ìàë÷èí
àðäûí àíãèéí õóâèðøã¿é õîëáîîòîí ãýæ ¿çýýä,, äýýðõ õºäºëãºíòýé õýëõýý
õîëáîîãîî ºðãºòãºí, ÇÑÁÍÕÎ-ûí àðä ò¿ìýí, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õî¸ðûí
íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëæ èðýâ.
Íèéòèéí äàéñàí öàãààíû äýýðýì÷äèéí ýñðýã òýìöýëä çýâñýãò òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýõèéã Ìîíãîë àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð ÇÎÓ-ûí çàñãèéí ãàçðààñ
õ¿ññýíèéã ÇÑÁÍÕÎ-ûí çàñãèéí ãàçàð ¸ñîîð áîëãîâ. Ǻâëºëòèéí Óëààí
öýðãèéí àíãèóä Ìîíãîëä îðæ èðñýí íü àðä îëíû õóâüñãàëò òýìöëèéã
èäýâõæ¿¿ëýõèéí õàìò õàðãèñóóäûí ñ¿ð õ¿÷èéã áóóðóóëàâ.
Èéíõ¿¿ äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ãàð õºë áîëñîí Óíãåðíèéã ýñýðã¿¿öñýí
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë íü öàãààíòíûã
ýñýðã¿¿öñýí Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé èðãýíèé äàéíòàé óÿëäàí íèéëýâ. Ýíý íü
172

îëîí óëñûí èìïåðèàëçìûí õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã ÇÎÓ àæèë÷èä, Ìîíãîëûí
äàðëàãäñàí ìàë÷äûí íèéòèéí òýìöëèéí íýãäìýë íýã ôðîíòûã áóé áîëãîâ.
Èéíõ¿¿ ìîíãîë äàõü èìïåðèàëçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàë äýëõèé
äàõèíû õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí íýãýí õýñýã íü áîëæ ºãºâ.
1921 îíû 5, 6 ñàðä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àíãèóä ìºð çýðýãöýí ÿâæ
Óíãåðíèéõýíä õýäýí óäàà öîõèëò ºãºâ. ¯¿íèé õàìò õóâüñãàëò õî¸ð àðìèéí
äàé÷èí õîëáîî íü ìàë÷èí Ìîíãîë, àæèë÷èí òàðèà÷íû ÇÎ-ûí àðä ò¿ìíèé
íàéðàìäëûã õàìòûí òýìöýëä àñãàðóóëñàí öóñààð ãàãíàí áýõæ¿¿ëýâ.
Àðäûí íàìûí òºâ õîðîî, Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð Íèéñëýë Õ¿ðýýã
÷ºëººëºõ øèéäâýðèéã 1921 îíû 6-ð ñàðûí 28-íû ºäºð ãàðãàâ. Ìîíãîëûí
àðäûí ÷ºëººëºõ öýðýã, àæèë÷èí òàðèà÷íû Óëààí öýðãèéí àíãèóä òóñ îðíû
Íèéñëýë Èõ Õ¿ðýýíèé ç¿ã õºäëºâ. Ãîë ìºðºí ã¿¿ðã¿é óñ ¿åðòýé áàéñàí,
òýýâðèéí õýðýãñýë, õ¿íñ, òýæýýëèéí ç¿éë äóòìàã áàéñíû õàðãààãààð óã
àÿëàëûã òóóëàõàä òóéäûí õ¿íä áàéæýý. Ãýñýí ÷ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãèóä 7-ð ñàðûí 6-íû ºäºð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ, ãàäààä äîòîîäûí
äàðëàã÷äûí ¿¿ð óóðõàéã áóò öîõèñîí þì. Òýä òýãæ àíõíû õóâüñãàëò
á¿ëãýì¿¿äèéí ¿¿ññýí ãàçàð áîëîõ Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººë뺺.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí òýãæ ÌÀÍ-ð óäèðäóóëæ, ÇÎ-ûí àæèë÷èí àíãèéí
òóñëàìæèíä òóëãóóðëàí èìïåðèàëèçì, ò¿¿íèé ãàð õºë áîëñîí ôåîäàëóóäûã
àðäûí õóâüñãàëààð ÿëàâ. Òóñ îðíû çàñãèéí á¿õ ýðõ 1921 îíû 7-ð ñàðûí 11-íä
Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ìýäýëä øèëæèâ. Ìàíàé îðíû óìàð, ºðíº, ìºí äîðíî
ç¿ãèéí çàðèì íóòãààð ¿éìýýí òàðüæ ÿâñàí öàãààíû äýýðýì÷äèéí ãîë õ¿÷èéã
1921 îíû ýöñýýð Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿ä ¿íäñýíä íü óñòãàæ äóóñàâ.
1921 îíû àðäûí õóâüñãàë áîë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí
ò¿¿õýíä àíõ óäàà ãàðñàí èõ ýðãýëòèéí ¿å áîëîâ. Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû à÷ààð
ìàíàé îðíû òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ìàë÷èí àðäûí ýðõ ÷ºëºº õàíãàãäàâ.
Àðäûí õóâüñãàë à÷ààð òóñ îðîí äýëõèéí êàïèòàëèñò ñèñòåìýýñ àíãèæèðààä,
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ ñàéõàí áîëîöîîòîé áîëîâ.
Õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà àðäûí çàñãààñ ÿâóóëñàí ãàäààä äîòîîä áîäëîãî
Óíãåðíèé çýâñýãò õ¿÷íèé ýñðýã õàìòûí òóëàëäààíû ¿åä òºðæ øàëãàãäñàí
Ìîíãîë óëñ, ÇÎ õî¸ð îðíû íàéðàìäàëò õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã óëàì
áýõæ¿¿ëæ ºðãºæ¿¿ëýõ øèéäâýðèéã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ãàðãàâ.
Ìîíãîëûí àðäûí öýðãèéí æàíæèí Ñ¿õáààòàð, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû
îðëîã÷ ñàéä Öýðýíäîðæ, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Äàíçàí çýðýã õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí
àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé
Ìîñêâà õîòîä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéâ. Ýäãýýð õýëýëöýýíèé
¿ð ä¿í íü íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð,
Ìîíãîëûí àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí õýëýëöýýð õýìýýõ ò¿¿õýí áàðèìò
ìºí áºãººä óã õýëýëöýýðò 1921 îíû 11 ñàðûí 5-íû ºäºð Ìîñêâà õîòíîî ãàðûí
¿ñýã çóðñàí áèëýý. Ýíý õýëýöýýð ¸ñîîð ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð íü àðäûí
çàñãèéí ãàçðûã Ìîíãîëûí õóóëü ¸ñíû ãàíö çàñãèéí ãàçàð õýìýýí çºâøººðºí
õ¿ëýýæ, Ìîíãîëûí Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü ÇÑÁÍÕÎÓ-ûã çºâøººðñºí þì.
173

Èéíõ¿¿ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí íºëººãºð ¿¿ññýí äýëõèéí
àíõíû ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí íºëººãººð ¿¿ññýí äýëõèéí àíõíû
ñîöèàëèñò óëñ áà àðäûí àðä÷èëñàí àíõíû óëñ áîëîõ Ìîíãîë õî¸ð, íýãäìýë
àæèëëàãààãààð õóâüñãàëààð áàéëäàí îëñîí îëîëòîî õàìãààëàí õºãæ¿¿ëæ,
óëìààð ÿëàëòààð òºãñãºõèéí òóëä õàðèëöàí áèå áèåý çºâøººðºí õ¿ëýýñýí þì.
Ñîöèàëèñò ãàäààä áîäëîãûíõîî çàð÷èìä ¿íýí÷ áàéäàã Ǻâëºëò Çàñãèéí
ãàçàð íü Ìîíãîëä õààíò Îðîñûí ýäýëæ áàéñàí îíöãîé ýðõèéã îãîîð÷
áàéãààãàà äýýðõ õýëýëöýýðèéí òóñãàé ç¿éëýýð íîòëîîä, óðüä ºìíº Îðîñûí
ìýäýëä áàéñàí ýä õîãøëûã øèíý òîãòíîñîí àðäûí çàñàãò Ìîíãîë óëñàä ¿íý
òºëáºðã¿é øèëæ¿¿ëýí õóó÷èí õààíò çàñàãò Ìîíãîëûí òºëºõ ¸ñòîé áàéñàí 5
ñàÿ àëòàí ðóáëèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîëîî.
Óã õýëýëöýýðò õºðø õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí æèíõýíý òýãø ýðõ ýäýëæ, áèå
áèåý õàðèëöàí òºãñ õ¿íäýòãýæ, íàéðàìäàëòàé áàéõ çàð÷ìûã òîä áàðèìòàëñàí
áàéíà. Óã õýëýëöýýðò Ìîíãîë óëñûí ýðõ ÷ºëººòýé òóñãààð òîãòíîí,
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð öààøèä õºãæèõèéí íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëîâ.
Àðäûí òºðò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàñ áóñàä îðíóóäòàé ÷ ýíõ òàéâàí,
íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü
Õÿòàä óëñòàé íàéðñàã õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí àëõìóóäûã
á¿ð 1921 îíû 7-ð ñàðûí 16-íä õèéæ áàéâ. Ãýâ÷ òýð ¿åèéí Áýýæèíãèéí çàñãèéí
ãàçàð áà öýðãèéí ýðõòíèé á¿ëýã íü Ìîíãîë óëñûí ýíý ñàíàà÷ëàãûã õ¿ëýýæ
àâààã¿éãýýð ¿ë áàðàì õàðèí ÷ òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöààã õóðöàòãàæ öààøäàà
ìàíàé óëñûã çàëãèõûã ç¿éë á¿ðýýð îðîëäîæ áàéñàí þì.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëûí çîðèëòîîñ õºíäºãäºí ãàð÷ èðñýí íèéãýì óëñ òºðèéí àñóóäëóóäëûã
øèéäâýðëýõèéã èõ àíõààð÷ áàéâ. Àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí Ìîíãîëûí
àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿ð Óíãåðíèéõýíòýé òýìöýæ áàéõ ¿åäýý ÷ àðäûí
çàñãèéí íºëººã îðîí äàÿàð äýëãýð¿¿ëýõ ôåîäàë àíãèéí òºëººëºã÷äèéí óëñ
òºð, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÿìáûã õÿçãààðëàõ çýðýã õóâüñãàëò ÷óõàë çîðèëòóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä áîëîöîîíû õèðýýð îðñîí þì. Àðäûí äóíäààñ òºðñºí
áºãººä íààä çàõ íü áè÷èã ¿ñãèéí ÷àäâàðòàé áîëîâñîí õ¿÷èí áàéãààã¿é, õóó÷èí
òºðèéí ò¿øìýä àæèëä ñààä ó÷ðóóëæ áàéñàí, ñ¿ì õèéäèéí íºëºº èõ áàéñàí
õàðãèñ ôåîäàëóóä áà Ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð íî¸ðõñîîð áàéñàí ãàäààäûí
õóäàëäààíû êàïèòàëûí ýñýðã¿¿öýë çýðýã îëîí áýðõøýýëýýñ áîëæ äýýðõ àðãà
õýìæýý òýð áîëãîí áèåëýãäýæ ÷àäàõã¿é áàéâ.
Õàðèí óíãåðíèéõíèéã òóñ îðíîîñ á¿ðýí õººæ çàéëóóëñíààñ õîéø ë
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí ÷óõàë çîðèëòóóä óäàà äàðààãààð øèéäâýðëýãäýõ
áîëìæòîé áîëæ áàéâ. Ãýâ÷ òýð ¿åèéí õ¿íä, íàðèéí òºâºãòýé íºõöºë áàéäàëä
ÁÍÓ-ûã òóíõàãëàí çàðëàõûí òóë ãóðâàí æèëèéí òóðø àðä÷èëñàí àðãà õýìæýýã
àëõàì àëõìààð àâ÷ ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéëàà. 1922-1924 îíä õàìæëàãàò
¸ñûã óñòãàæ, ôåîäàëûí àëáà òàòâàðûã õàëæ, àðä îëíû ãàäààäûí ï¿¿ñýíä
òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîîä ãààëü òàòâàð îíîîõ áà ¿íäýñíèé õóäàëäàà,
ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûã áàéãóóëàõ çàìààð ãàäààäûí êàïèòàëûã
174

õÿçãààðëàæ, óëñûí ¿éëäâýððèéí ãàçðûí àæèëëàãààã çîõèöóóëàí, óëñûí
ñàíõ¿¿ çýýëèéí ñèñòåìèéã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã õóâüñãàëò ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
Àðäûí çàñàã ¿¿ñ÷, äàðàà íü óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí íèëýýä àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëñíèé à÷ààð á¿ð 1921 îíä õàìæëàãûí õàðèëöààíû ¿íäýñ íîöòîé
ñóëðààä áàéñíûã 1922 îíä á¿ðìºñºí óñòãàñàí áàéíà. Õàìæëàãàò ¸ñûã
òýãæ á¿õèé ë óëñ òºð ýäèéí çàñàã ýðõèéíõ íü ¿ëäýãäëèéí õàìò óñòãàñíààð
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí íýã ¿íäñýí çîðèëòûã øèéäâýðëýñýí þì.
Àðä îëíûã øàíàëãàæ áàéñàí íýã õ¿íä àëáà áîëîõ ôåîäàëûí òºðä öýðãèéí
àëáà õààõ ÿâäëûã á¿õ ë çàðäëûí íü õàìò ¿ã¿é áîëãîâ. Ýíý àëáûí çàðèì
õàãàñûã á¿ð õóâüñãàëûí ÿâö äóíä óñòãàñàí áºãººä õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà
èðãýíèé ã¿éöýòãýäýã á¿õ ë òºðëèéí àëáà, ò¿¿íèé äîòîð öýðãèéí àëáà õààõààñ
÷ºëººòýé áàéñàí ôåîäàëóóäûí á¿õ ýðõ ÿìáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çàìààð
ôåîäàëûí öýðãèéí àëáûã á¿ðìºñºí óñòãàñàí þì.
Áàñ 1921 îíä àðä îëíû ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí óëñûí ìîðèí ºðòººíèé
àëáûã àëü íýã õýìæýýãýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëæ, 1922-1924 îíä äýýðõ ººð÷ëºí
áàéãóóëàëòûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæýý. Àðäûí íàìûí òºâ õîðîî, àðäûí çàñãèéí
ãàçàð íü àëáàí òàòâàðûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàí ÿâóóëàõäàà àëèâàà áóñàä
àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýñíèé àäèë ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
øààðäëàãà, àðä îëíû àíãèéí ýðõ àøãèéã õàãàëçàæ áàéñàí áîëîé.
Á¿õ íî¸ä øàð ôåîäàë, òàéæ íàð áà ëàì íàðûí ìºëæèìòãèé õýñýãò àëáà
òàòâàð îíîîäîã áîëæýý. Õàð øàð ôåîäàëóóä, ñ¿ì õèéä, øàâèéí àæ àõóéä àëáà
òàòâàð îíîîõ íü õ¿í àìûí äèéëýíõ îëîíõ áîëñîí àðäóóäàä ¿ëýìæ àøèãòàé
áîëîâ. Àëáà òàòâàðûí áîäëîãûí øèíý çàð÷ìûí àíãèéí ìºí ÷àíàð áîë áàñ
òàòâàðààñ îðñîí îðëîãûã ôåîäàë àíãèéí ýñðýã àðäûí òºðèéí õýðýãöýýíä,
àðäûí çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ àøèã ñîíèðõîëä çîðèóëäàã áîëñîíä îðøèæ áàéâ.
1922-1924 îíä õóó÷èí òºðèéí áàéãóóëëûã ýâäýæ, îðîí íóòãèéí õóó÷èí
çàñàã çàõèðãààã àðäûí õóðëààð ààæèìäàà ñîëüñîí áèëýý. Á¿ð 1922 îíä àðä
îëîíòîé õýëõýý õîëáîîãîî çóçààòãàõûí ¿¿äíýýñ àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü
íóòãèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òîãòîîæ áàéâ. Ýíý çîðèëòûã
øèéäâýðëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èä èõ ãàâúÿà áàéãóóëñàí
áèëýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Òºðèéí áàéãóóëëûã àðä÷èëàõ ¿éë õýðýãò îëñîí
òóðøëàãàà ¿íäýñ áîëãîí 1923 îíû 1 ñàðûí5-íû ºäºð õî¸ð ÷óõàë õóóëü÷èëñàí
àêò áàòàëñàí áºãººä ýíý íü Ìîíãîë óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì, çàñàã
áà çàñàã áóñ âàí ã¿í íàðûí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì õî¸ð áîëíî.
Õî¸ð äàõü ä¿ðýì íü ôåîäàë àíãèéã õÿçãààðëàõ àðããà õýìæýýã áýõæ¿¿ëýýä,
çàñàã áà çàñàã áóñ âàí, ã¿íãèéí ýðõ ìýäëèéã á¿ðìºñºí óñòãàæ, íóòãèéí
çàõèðãàíû àæèëä àðä îëíûã ºðãºí îðîëöóóëàõ ÿâäàëä á¿ðýí ÷èãëýãäñýí áàéâ.
Äýýð äóðäñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äòýé óÿëäóóëàí 1923-1924 îíä íóòãèéí çàõèðãàã
ñîíãîõ èõ àæèë ÿâóóëñàí áàéíà. Äýýð äóðäñàí õî¸ð ä¿ðýì áîë ôåîäàë àíãèéí
ýäèéí çàñàã, ýðõèéí ¿íäñèéã ýâäýæ, óëñûí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà
áîëîõ õóðëóóäûã áýõæ¿¿ëýõä íèéãýì óëñ òºðèéí àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
175

îíö ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ó÷èð àðä îëíû ýðõ àøèãò á¿ðýí íèéöýæ òýäíèé
èäýâõòýé äýìæëýãèéã õ¿ëýýñýí þì.
Àðäûí çàñàã íü àéìãóóä áà çàðèì õîøóóäûã ººð÷ëºí áàéãóóëæ, øèíý
õîøóó, ñóìäûã áàéãóóëàõäàà áèë÷ýýðèéí àñóóäëûã çîõèõ õýìæýýãýýð
çîõèöóóëæ áàéâ. Ýíý íü íýã õîøóóíààñ íºãººä øèëæèí í¿õäýý àðä îëîí
õîøóó íî¸äîîñ çºâøººðºë ýðäýã áàéñíûã ýöýñ áîëãîñîí þì. Äýýð ºã¿¿ëñýí
õî¸ð ä¿ðýì íü ãàçðûã ¿å çàëãàìæëàí ºì÷ëºõ õîøóó íî¸äûí ýðõèéã óñòãàñàí
ÿâäëûã õóóëèéí æóðìààð áàòàëñàí áàéíà.
Øàð ôåîäàëóóäûí õàìæëàãà áîëîõ øàâü íàðûí ººðñ人 àÿòàé áèë÷ýýðèéí
ñîíãîæ ÷ºëººòýé í¿¿äýã îíöãîé ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.Ýíý òàëààð òýä
íèéò àðäûí àäèë ýðõ ýäëýõ áîëîâ. 1932 îíä çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí øàâèéí
òóõàé ä¿ðýìä ýíýõ¿¿ çàð÷ìûã ìàø îéëãîìæòîé èëòãýæýý. Óëñûí òºñâèéí
õºðºíãèéã óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëæ, àæ àõóé ñî¸ëûã ººð÷ëºí áàéãóóëàõàä
çîðèóëäàã áîëîâ.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ ýäèéí çàñãèéí îëîí ÷óõàë àðãà õýìæý àâ÷
ÿâóóëñàíû äîòîð òóõàéëáàë õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ¸ñîîð ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí
õóäàëäààíû ñèñòåì áóé áîëãîõ çàìààð òóñ îðíû çàõ çýë äýýð áàéñàí ãàäààäûí
õóäàëäààíû êàïèòàëûã ààæìààð ñóëðóóëàõ àðãà õýìæýý îðñîí áàéíà.
1923 îíä ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð
õàðèëöàí àøèãòàé, òýãø ýðõòýé õóäàëäààíû õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí ÇÑÁÍÕÓ-òàé áàéãóóëñàí õóäàëäààíû ýðãýëòèéí õóâèéí æèí
Ìîíãîë óëñûí íèéò ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëòýä ¿ðãýëæëýí ºññººð èðëýý.
¯¯íèé çýðýãöýýãýýð õóäàëäàà ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë íü Àìåðèê, Äàíè,
Ãåðìàí, Àíãëèéí áîëîí áóñàä ãàäààä îðíû ï¿¿ñí¿¿äòýé õóäàëäààíû õàðèëöàà
òîãòîîñîí áàéíà.
Ìîíãîëûí õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí áàíêèéã 1924 îíä áàéãóóëàõàä
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð õóâü
íèéë¿¿ëýõ æóðìààð îðîëöñîí þì. Ýíý áàíê áîë ¿íäýñíèé õóäàëäàà, àæ
¿éëäâýð, ÕÀÀ-í ãàçðóóäûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä îíö ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áèëýý. Ýíý á¿õ àðãà õýìæýý òóñ îðîí ýäèéí çàñãèéí òàëààð òóñãàð òîãòíîæ,
àðä îëíû àæ áàéäëûã ñàéæðóëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëëýý.
1923 îíä Íàìûí òºâ õîðîî ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí
òºëºâèéí àñóóäëûã òºëºâëºñºí íü íàìûí II, III èõ õóðëûí øèéäâýðò òóñãàëàà
îëæýý. 1924 îí, ººðººð õýëáýë ÁÍÓ-ûã òóíõàãëàõ ¿åä òóñ îðíû ìàë çºâõºí
õóâüñãàëûí ºìíº áàéñàí òîîíäîî õ¿ðýýä çîãñîîã¿é õàðèí ò¿¿íýýñ ¿ëýìæ
äàâñàí áàéíà.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã ñîíãîí àâñàí íü: Àðäûí çàñãèéí
ãàçðûí àâ÷ ÿâóóëñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð òóñ óëñûí ýäèéí
çàñàã, Ìîíãîëûí íèéãìèéí àíãèéí á¿ðýëäõ¿¿í 1924 îí ãýõýä äîð äóðäñàí
áàéäàëòàé áîëñîí áàéâ. ¯¿íä: Ôåîäàëûí õ¿íä àëáà òàòâàð, ìºí ãàäààäûí
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä õýìæýý õÿçãààðã¿é ºð òºëºõ ¿¿ðãýýñ àíãèæèðñàí
àðäûí àæ àõóéíóä æèæèã òàâààðûí àæ àõóé øèíæòýé áîëæ áàéâ. Àðäóóä
176

ÿëàíãóÿà ÷èíýýëýã íýã íü íîîñ, ìàõ, àðüñ,øèð, ñ¿¿ öàãààí èäýý çýðýã ÌÀÀ
á¿òýýãäõ¿¿íýý ººðñíºº ÷ºëººòýé àðèëæèõ áîëîìæòîé áîëæýý. Õîæèì òóñ
îðíû ýäèéí çàñàãò çîíõèëîõ ñóóðü ýçëýõ áîëñîí æèæèã òàâààðûí õýâøèë
èéíõ¿¿ ò¿ðãýí á¿ðýëäýí òîãòíîæ áàéâ.
Æèæèã òàâààðûí àæ àõóé ºñ÷ èðýõýä, õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí ýäèéí
çàñàãò ¿ëýìæõýí ñóðü ýçëýæ áàéñàí áºãººä Ëåíèíèé õýëñíýýð ÕÀÀ õàìãèéí
á¿ä¿¿ëýã õýëáýð áîëîõ ýäëýõ¿¿í àæ àõóé íü ¿¿ñýí áàéñàí äîòîîäûí çàõ
çýýëèéí íºëººíä îðñîîð áàéâ. Ôåîäàë àíãèéí óëñ òºðèéí íî¸ðõëûã óñòãàæ
õàìæëàãàò ¸ñ õàëàõûí õàìò Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
áóñàä àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëñíû ¿ðýýð ôåîäàëûí àæ àõóé õýëáýðýýð îðøèí
òîãòíîæ áàéñàí ôåîäàëûí õýâøèë íèëýýä èõ äîðîéòñîí áàéíà. Òàòâàð,
ãóâ÷óóð, õàìæëàãà àðäûí ¿íýã¿é õºäºëìºð óëñààñ àâäàã öàëèí ï¿íë¿¿
ãàäààäûí ï¿¿ñíèé çýýëëýã çýðãýýð áàÿæèõ áîëîìæîî àëäñàí ýäãýýð àæ
àõóé, òóñ îðíû ýäèéí çàñàãò ýäýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèàñàà óëàì ò¿ðãýí ñàëæ
ôåîäàëûí àæ àõóéí øèíæýý ààæìààð àëäàæ áàéâ. Ãýâ÷ òýäãýýð àæ àõóé ìºí
ë îëîí ìàëòàé õýâýýð áàéëàà. Õºëñíèé õºäºëìºð õýðýãëýæ, ãàäààäûí ï¿¿ñ,
íóòãèéí õ¿í àì õî¸ðûí äóíä äàìëàí çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ýäãýýð
àæ àõóé áîë íóäàðãàí ìàÿãèéí òîì àæ àõóéí øèíæ òºðõèéã îëæ ýõëýâ. ̺í
òýð÷ëýí ¿ëýìæõýí ìàëòàé æàñóóä ôåîäàëûí õýâøëèéí íýã õýëáýð áîëæ
áàéëàà. Ãýâ÷ ýäãýýð àæ àõóé áàñ æèæèã òàâààðûí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãààãàà
èäýâõæ¿¿ëæ áàéëàà. Ôåîäàë, ñ¿ì õèéäèéí àæ àõóéòàé îéð äîòíî ñ¿ëáýëäýã÷
õóäàëäàà÷èä 1924 îíû ýõýýð ìýäýãäýõ¿éö îëøèðñîí íü ñàíàìñàðã¿é ç¿éë áèø
þì.
Òóñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àíãèéí á¿ðýëäõ¿¿í õî¸ðò îãò øèíý çé¿ë
áîëîõ ñîöèàëèñò õýâøëèéí ç¿éë ãàð÷ èðëýý. Àíõíû ¿åä ýíýõ¿¿ õýâøèë íü óðüä
ãàäààäûí êàïèòàë áóþó Àâòîíîìèò çàñãèéí ìýäýëä áàéãààä õîæèì óëñûí
áîëñîí, á¿ðýí áóþó õàãàñ ãàð ¿éëäâýðèéí øèíæòýé àæ ¿éëäâýðèéí æèæèã
ãàçðóóä, ìºí ñàíõ¿¿ çýëèéí ñèñòåì, õóäàëäàà, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë,
óëñûí ÕÀÀ (òàðèà, òàðèõ, ìàë òóóõ) ãàçðûí õýëáýðòýé áàéñàí þì.
Îëîí õýâøèëò ýäèéí çàñãèéí äàëàé äîòîð ¿¿ñýæ áàé áîëñîí ñîöèàëèñò
õýâøëèéí ç¿éë òýð ¿åäýý ñóë äîðîé áàéñàí õýäèé áîëîâ÷ òóñ îðíûã
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä èðýýä¿éäýý èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé áàéëàà. Òýð ¿åä óëñûí áîëãîñîí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä
ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîë õî¸ðûí àëü àëü íü äîòîîäûí çàõ çýýëèéã ººðèéí
¿éëäâýðèéí áàðààãààð áàéòóãàé Ìîíãîëûí òºâ õîðøîîãîîð äàìæèæ áîðëîäîã
ãàäààä áàðààãààð ÷ îëèãòîé õàíãàõ ÷àäàëã¿é áàéæýý.
Òóñ óëñûí çàõ çýýë äýýð ãàäààäûí êàïèòàë, õÿòàäûí îëîí çóóí ï¿¿ñ,
Àìåðèê, Àíãëè, Ãåðìàí áîëîí áóñàä ãàäààä îðíû õóäàëäààíû îëîí àðâàí ï¿¿ñ
íî¸ðõîæ áàéëàà. 1924 îíû ýõýýð ãàäààäûí õóâèéí õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äòýé
õèéæ áàéñàí õóäàëäààíû ýðãýëòèéí õóâèéí æèí óëñûí íèéò õóäàëäààíû
ýðãýëòèéí 86,4%-ã ýçýëæ áàéâ.
177

Àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, áóëààí ýçëýã÷äèéí ýõ íóòãààñ õººí çàéëóóëæ, àðäûí
àðä÷èëñàí áàéãóóëàë áýõæñýíýýñ õîéø ãàäààäûí êàïèòàë íü äîòîîäûí õàðãèñ
õ¿÷íèéã äýìæèí òýð ¿åä îëøðîõ òºëºâòýé áàéñàí õºðºíãºòíèé ýòãýýäèéã
ººãø¿¿ëæ áàéãààä Ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèà
õýâýýð õàäãàëæ ¿ëäýõèéã ýëäâýýð ýðìýëçýæ áàéâ. Äýýð äóðäñàí ãàäààäûí
ï¿¿ñ¿¿ä ¿íäýñíèé õóäàëäàà ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîëòîé ºðñºëäºí òýð
¿åä ¿íäýñíèé âàëþò áàéãààã¿éã àøèãëàí äàëèìäóóëæ, àðäûí çàñãèéí ãàçðûí
ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ñààòóóëæ áàéëàà. Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ
õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí õóó÷èí ºð òºëáºðèéã îëíîîñ ãàðãóóëæ àâàõ, ¿íäýñíèé
õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä ñààä òîòãîð ó÷ðóóëàõ ãýæ ï¿¿ñ¿¿ä îðîëäñîí íü
äýýðõ ýñýðã¿¿öýëä îíö òîäîðõîé èëýð÷ áàéëàà.
Íóòãèéí õºðºíãºòíèé ýëåìåíò¿¿ä áàñ ãàäààäûí ï¿¿ñíèé òóñëàìæèíä
ò¿øèãëýí òîëãîéãîî ºíäèéëãºõ áîëîâ. Çàðèì ìîíãîë õóäàëäàà÷èä Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä äýëã¿¿ð, ìóõëàã íýýãýýä, íóòãèéí õ¿í àì, ãàäààäûí ï¿¿ñ õî¸ðûí
õîîðîíä òîìîîõîí ïàíç çóó÷ëàæ áàéâ.
1923-1924 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí äýä åðºíõèé ñàéä àãñàí Äàíçàí
áîë õºãæèæ áàéñàí ¿íäýñíèé õºðºíãºòíèé ýðõ àøãèéã øóóä èëýðõèéëýã÷
áàéñàí þì. Òýð ýòãýýä ¿éë àæèëëàãààãààðàà àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ýäèéí
çàñãèéí àðãà õýìæýýíä ñààä ó÷ðóóëæ õºðºíãºòíèé ýëåìåíò ºñºõºä äºõºì
¿ç¿ëæ áàéëàà. Òýð ÷ áàéòóãàé Èõ Õ¿ðýý Õààëãàíû õî¸ðûí õîîðîíä Õÿòàäûí
òîìîîõîí ï¿¿ñ, ìºí Àíãëè, Àìåðèêèéí çàðèì õóäàëäààíû ï¿¿ñíèé áàðààã
纺õººð áàéãóóëàãäñàí ãàäààäûí õºðºíãºòíèé àâòîòýýâðèéí õóâèéí
êîìïàíèä Äàíçàí õàíü õàìñààòíûõàà õàìò õóâü íèéë¿¿ëýã÷ýýð îðæ áàéæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí ºðèéã Äàíçàíãèéí çàõèðàìæààð
Õÿòàäûí ï¿¿ñýíä òºë¿¿ëæ, ò¿¿íèé õàíü õàìñààòàíóóä íü Èòàëèéí õóâèéí
ï¿¿ñèéíõýíòýé õàìòàð÷ Ìîíãîëä õóâèéí õóäàëäàà ºðí¿¿ëýõèéã îðîëäñîí íü
Ìîíãîëûí òºâ õîðøîîëëûí àæèëä õîð ó÷ðóóëæ áàéëàà. Äàíçàíòàí áà áóñàä
õºðºíãºòíèé ýëåìåíò¿¿ä ãààëèéí øèíýòãýëèéã ñààòóóëæ, ÌÎÍÖÅÍÊÎÏ-ûí
àïïàðàòàä ôåîäàë, õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äèéã øóðãàëóóëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëæ
áàéëàà.
ÌÀÕÍ, àðäûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð, øèíýýð òºðæ áóé õºðºíãºòíèé ýëåìåíò
òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëä èõýýõýí àþóëòàéã
õàðãàëçàí, ¿íäýñíèé õóäàëäàà, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûã áýõæ¿¿ëæ,
äàéñàí ýòãýýäýýñ çàñãèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ÿâäëûã òàñàëäóóëàõ ãýñýí
àðä ò¿ìíèé ýñðýã îðîëäëîãûã èë÷ëýí, ãàäààäûí õºðºíãºòíèé ï¿¿ñ îðîí
íóòãèéí õºðºíãºòíèé ýëåìåíò õî¸ðûí àëü àëèíûã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã
óëàì ýð÷èìòýé ÿâóóëñàí áàéíà.
Ôåîäàë, õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿ä õîðøîîëëûã ººðñäèéí àíãèéí ýðõ
ñîíèðõîëä àøèãëàõ ãýæ ýðìýëçýæ áàéãààã ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ àíõààð÷, õîðøøîã
óäèðäàõ íàìûí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàí, ò¿¿íèéã àðäûí òºëººëºã÷人ð
áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë÷ëàãäàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Òóñ óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäàë,
õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé ýðõ àøèãò íèéöñýí ýíý áîäëîãûã àðäóóä á¿ðýí
178

äýìæèâ. Çàíàëò äàéñàí ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéã óëñ îðíîîñîî íýí äàðóé
õººæ ãàðãàõûã àðä ò¿ìýí øàðäàæ áàéâ.
Ôåîäàëûí àæ àõóéíóóä ãàäààäûí õºðºíãºòíèé õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äèéã
á¿ðýí óñòãàõûí ÷óõëûã õºäºëìºð÷èä òýìöëèéíõýý òóðøëàãààð îéëãîí
ìýäýöãýýäýã áîëæ áàéâ. Èéì íºõöºë áàéäëààñ öààøäàà ÿàõ âý ãýäýã àñóóäàë
äýâøèãäýí ãàð÷ èðæ áàéâ. Øèíýýð òºðæ áóé õºðºíãºòíèé ýëåìåíò¿¿äèéí
ýðìýëçýí òýì¿¿ëñýí çàìààð îðâîë õºäºëìºð÷äèéã øèíý êàïèòàëèñò ìºëæëºã
ð¿¿ ò¿ëõýí îðóóëæ, òýãñíýýðýý òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã àëäààä,
êîëîíèéí áîîë÷ëîëä ýðãýæ îðíî ãýñýí õýðýã áàéëàà. Õóâüñãàëûã õèéæ, àðäûí
çàñãèéã òîãòîîõûí òºëºº òýìöýæ ÿëñàí àðä ò¿ìýí, òýìöëèéíõýý ñàéõàí ¿ð
øèìèéã ìºëæèã÷äºä ÿàõèí çàëãèóëàõ áèëýý.
Áàéëäàí îëñîí ýðõ ÷ºëºº, òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëæ, ¸ñòîé
àç æàðãàëòàé àìüäðàë çîõèîõûã õºäºëìºð÷ àðäûí àíãèéí ¿íäñýí ýðõ àøèã
øààðäàæ áàéíà. Ýíý ìºðººä뺺 ÿàæ áèåë¿¿ëýõ ãýäýã àñóóäàë áàñ òàâèãäàâ.
Àìüäðàëààñ óðãàí ãàðñàí ýíý àñóóëòûí õàðèóã ÌÀÕÍ ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí
ñàíãààñ ýðýí õàéñàí þì.
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Â.È.Ëåíèí íàð õ¿íèé íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë
ç¿é òîãòîîë áîëîë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íýã õýëáýðøëèéã íºãººãººð
õàëàõ ç¿é òîãòîîëûã íýýñýí áèëýý. Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûí ìàðêñ÷
ëåíèí÷ îíîë áîë õ¿íèé íèéãýì ïðîëåòàðè íàðûí äèêòàòóðààð äàìæèæ,
êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä îðîõ õóâüñãàëò øèëæèëòèéí òóõàé ñóðãààë ìºí
þì.
Ò¿¿õýí áà ¿íäýñíèé ºäèé òºäèé ºâºðìºö òàë áàéõûí çýðýãöýýãýýð
ñîöèàëèçìûã á¿òýýí áàéãóóëàõ ãîë, ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîîë áîë, ìàðêñ÷ ëåíèí÷
íàìààð ìàíëàéëóóëñàí àæèë÷èí àíãèàð óäèðäóóëàõ, ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûã
àëü íýãýí õýëáýðýýð áàéãóóëàõ àæèë÷èí àíãèàñ îëîíõè òàðèà÷èíòàé õîëáîî
òîãòîîõ, êàïèòàëèñò ºì÷èéã ñîöèàëèñò ºì÷ººð ñîëèõ, ÕÀÀ-ã ñîöèàëèñò ¸ñîîð
ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæèëò, ÓÀÀÀ-í òºëºâëºãººò õºãæèë,
¿çýë ñóðòàë ñî¸ëûí ñàëáàðò ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿâóóëàõ, òóñãààð òîãòíîë,
ñîöèàëèçìûã õàìãààëàõ, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàë÷ áîäëîãî áàðèìòëàõ
ÿâäàë ìºí. Çàà òýãâýë ñàÿõàí ôåîäàëûí õàðèëöààòàé áàéñàí Ìîíãîë îðîí
ñîöèàëèçìûí çàìààð õºãæèæ ÷àäàõ óó? ãýäýã àñóóëò ãàðëàà. Êàïèòàëèçìûí
ºìíº õàðèëöàà áóé öàãò ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ ¿åèéã Ìîíãîë îðîíä ÷óõàì
ÿìàð àíãè, ÿìàð íàì óäèðäàõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàðàâ.
Ýäãýýð îëîí àñóóëòûí õàðèóã ãàãöõ¿¿ ìàðêñèñò ëåíèíèñò ñóðãààëûí
ñàíãààñ ÇÑÁÍÕÓ-ûí àðä ò¿ìí¿¿äèéí òóðøëàãà ºãñºí, ìºí õóâüñãàëò
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí òºëºº òýìöñýí ìîíãîëûí àðäûí ººðèéíõ íü
òóðøëàãààñ ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûã íàì òóõàé á¿ðäýý îëæ àâ÷ áàéâ.
II èíòåðíàöèîíàëûí îïïîðòóíèñòóóä äàìïóóðàí óíàñíûã Ìàðêñ, Ýíãåëüñ,
Ëåíèí ãóðàâ õàðóóëààä êàïèòàëèçì áîë îðîí á¿õíèé õºãæèëä çàéëøã¿é
òîõèîëäîõ øàò ãýæ àìàà öàíãàòàë íîòîëäîã õºðºíãºòíèé ñóðòàë÷äûí õóäàë
õóóðìàãèéã èë÷èëñýí þì. Òýãýõäýý ýíý õºãæëèéí õýëáýð,äàðààëûí îíöëîãèéã
179

Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèí íàð îãòõîí ÷ ¿ã¿éñãýýã¿é áèëýý.
Â.È.Ëåíèí êàïèòàëèçì, ò¿¿íèé èìïåðèàëèñò øàò õî¸ðûã ñóäëààä,
êàïèòàëèçìûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õºãæèë òýãø áèø áàéäàã õóëèéã
íýýñýí áèëýý. Ëåíèí ¿¿íýýñýý óëàìæëàí, ñîöèàëèñò õóâüñãàë áîë íýãýí
óäààãèéí òîõèîëäîë áóñ, õàðèí ÿíç á¿ðèéí îðîíä ººð ººð öàãò ººð ººðèéí
îíöëîãòîé áîëîâñîð÷ á¿õýë á¿òýí ¿åèéã ýçýëíý ãýñýí ãàéõàìøèãò ä¿ãíýëòýíä
õ¿ð÷ýý. Õîöðîãäñîí îðíóóä òýðã¿¿íèé îðíû ïðîëåòàðèéí íàðûí òóñëàìæààð
ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ áîëîõ òóõàé Ëåíèí á¿ð 1916 îíä õýëñýí áàéäàã. Òýð
¿åä Ëåíèí: “Áèäíýýñ èë¿¿ äàðëàãäàí õîöðîãäñîí ýäãýýð óëñ ò¿ìýíä Ïîëüøèéí
ñîöèàë äåìîêðàòóóäûí õýëñýí ñàéõàí ¿ãýýð” ñî¸ëûí òóñëàìæèéã ñýòãýë
õàðàìã¿é” ¿ç¿¿ëýõèéã áóþó ººðººð õýëáýë ìàøèí õýðýãëýõ, õºäºëìºðºº
õÿëáàð÷ëàõ, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìä øèëæèõýä íü òóñëàõûã áèä õè÷ýýíý” 245
ãýæ áè÷æýý. Ýíý ä¿ãíýëò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä õàìààðñàí íü ìàðãààíã¿é.
Òóõàéëáàë Ìîíãîë îðîí Îðîñûí ÿëñàí ïðîëåòàðèéí òóñëàìæààð êàïèòàëèñò
áóñ çàìààð õºãæèæ áîëîõûã Ëåíèí á¿ð òýð öàãò Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààñ ºìíº
ìýäýæ áàéæýý.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí êàïèòàëèñò áàéãóóëëûã ýí òýðã¿¿íýý óñòãàæ,
õºäºëìºð÷äèéí òºðèéã ýí òýðã¿¿íýý òàâèëàà. ÇÑÁÍÕÓ-ä ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ ¿éëñò íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õýìæýýãýýð õàìãèéí îëîí
ÿíç áàéñàí õóó÷èí õààíò Îðîñûí á¿õ àðä ò¿ìýí îðæýý. Õîöðîãäìîë îðíóóä
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèæ ñîöèàëèçìä îðîõ ç¿é òîãòîîë õààíò Îðîñûí
óðüä õîöðîãäîíãóé áàéñàí (êàçàêñòàí, äóíäàä àçè çýðýã) íóòãóóäûí àìüäðàë
äýýð àíõ óäàà àìæèëòòàé õýðýãæèâ. Ýíý òóðøëàãà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
ò¿¿íèé òýðã¿¿íèé òºëººëºã÷äèéí àíõààðëûã òàòæýý.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì áîë äýëõèéí õóâüñãàëò íýãäìýë ¿éë ÿâöûí
íýã õýñýã, õîöðîãäìîë îðíóóä êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä
øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿å ìºí. Êàïèòàëèñò áóñ çàì, ñîöèàëèñò çàì õî¸ð áîë
çîðèëò íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéíõºº åðºíõèé ÷èãëýëýýð íýã ç¿éë þì.
Õàðèí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçìä îðîõîä çàâñðûí õýä õýäýí øàòûã
äàìæèíà.
Áóðæóé, ïðîëåòàðè õî¸ð õàðààõàí áóé áîëîîã¿é îðîíä ìàðêñèçì ëåíèíèçì
õàìààã¿é ãýñýí òàøàà íîòîëãîîã ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóðøëàãà, äàìïóóðàí
óíàòàë íü íÿöààâ. Ìàðêñ÷ ëåíèí÷ ñóðãààë áîë çºâõºí àæèë÷èí àíãèéí òºäèé
áóñ, ìºí ò¿¿íèé õîëáîîòîí ôåîäàëûí áîëîîä èìïåðèàëèñò äàðëàë, ººðººð
õýëáýë àíãèéí áîëîîä èìïåðèàëèñò äàðëàë, ººðººð õýëáýë àíãèéí áîëîîä
êîëîíèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäºõèéí òºëºº òýìöýæ áóé õºäºëìºð÷ òàðèà÷èä,
äàðëàãäñàí àðä ò¿ìí¿¿äèéí ¿çýë ñóðòàë ìºí. (37)
Â.È.Ëåíèí çºâëºëòèéí äîðíî ç¿ãèéí ÁÍÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
òóðøëàãûã õàðãàëçàí, 1920 îíä Êîìèíòåðíèé II èõ õóðàë äýýð “...òýðã¿¿íèé
îðíû ïðîëåòàðèéí òóñëàìæòàéãààð õîöðîãäñîí îðíóóä çºâëºëò áàéãóóëëûã
245
Â.È.Ëåíèí.Ïîëí.ñî÷.ò.30.ñòð.120
180

áàéãóóëæ, õºãæëèéí òîäîðõîé øàòûã äàìæèí êàïèòàëèñò õºãæëèéí øàòûã
àëãàñ÷, êîììóíèçìä õ¿ð÷ ÷àäíà” ãýæ õýëñýí áàéäàã áèëýý. 246
1924 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë, ÇÑÁÍÕÓ-ûí äîðíîä ÀÍÓûí
òóðøëàãûã ñóäëàæ, ººðèéí îðíû óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí áàéäàëä ä¿í
øèíæèëãýý õèéãýýä, êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì áîë Ìîíãîëûí õóâüä
öîðûí ãàíö íèéöòýé áºãººä çºâ çàì ìºí ãýæ ¿çñýí áèëýý. Êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæèõ ýíý æàíæèí øóãàì, 1925 îíä õóðàëäñàí íàìûí IV èõ õóðëààð
áàòëàãäñàí ÌÀÕÍ-ûí õî¸ðäóãààð ïðîãðàììûí ¿íäýñ áîëæýý. Ìàíàé îðíû
ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õîöðîãäñîíû óëìààñ áîëæ ÌÀÕÍ ºäèé òºäèé
áýðõøýýë äàâæ èðýâ. Óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ,
ôåîäàëèçìûã óñòãààä õóâüñãàëò îëîëòîî õàìãààëàõ ¸ñòîé áàéâ.
1924, 1925 îíû ¿åèéí ò¿¿õýí íºõöºëä êàïèòàëèñò áóñ çàìûã ñîíãîæ àâàõ
ÿìàð áîäèò ¿íäýñ áàéñàí áý ãýâýë òýð ¿åä Ìîíãîëä àæ ¿éëäâýð ÷, ïðîëåòàðè
íàð ÷ áàéãààã¿é ø¿¿ äýý. Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã íü õàìãèéí õîöðîãäìîë,
í¿¿äëèéí ºð㺺ñãºë òàëòàé ÌÀÀ-ãààñ á¿ðýëäýæ áàéñíû ãàäíà, íèéòýýðýý
áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é, õ¿í àìä áóääûí øàøíû ¿çýë ñóðòàë èõ íºëººëæ áàéëàà.
ÌÀÕÍ, êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ æàíæèí øóãàìûã áàòëàõäàà
äîòîîäûí áîëîîä îëîí óëñûí õýä õýäýí áîäèò õ¿÷èí ç¿éëèéã çºâººð ä¿ãíýí
õàðãàëçñàí þì. Òèéì ãîë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü ãýâýë þóíû ºìíº: Òóñ îðíûã
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéã óëñ òºðèéí òàëààð ÌÀÕÍ óäèðäññàí, àðäûí
àðä÷èëñàí çàñàã áèé áîëîîä áàéñàí, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í
òóõàéëáàë ÇÎ-ûí àæèë÷èí àíãè àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä
¿ç¿ëñýí ÿâäàë ýäãýýð áàéëàà.
246 Â.È.Ëåíèí.Ïîëí.ñîáð.ñî÷.ò.41, ñòð246
181

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
ÍÀÌ ÁÎË ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒ ÁÓÑ ÕªÃÆËÈÉà ÓÄÈÐÄÀÍ
ÇÎÕÈÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÃ× Õ¯× ÌªÍ
ÌÀÕÍ îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í, ÇÕÓÊÍ-ûí èíòåðíàöèîíàëèñò
äýìæëýãýíä ò¿øèãëýí ººðèéí îðíûã êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð
óäèðäñàí íü:
Ìîíãîëä àæèë÷èí àíãè áàéãààã¿é áîëîõîîð àíõàíäàà ìàë÷äààñ á¿ðýëäýæ
áàéñàí íàì íü óëñ îðíû êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèæ ñîöèàëèçìä îðîõ
ÿâäëûã óäèðäàæ ÷àäàõ óó ãýäýã àñóóëò ãàð÷ áàéëàà. Õýðýâ ýíý íàì äàðëàãäñàí
àíãèéí ¿íäñýí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëæ, ìàðêñèñò ëåíèíèñò ñóðãààëûã ººðèéí
îðíû ò¿¿õýí íºõöºëä çºâ òóñãàæ êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíû íºõöºëä
÷àäàìãàé õýðýãëýæ ÷àäâàë óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð
õºãæ¿¿ëýí ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ õ¿÷ áîëæ
á¿ðýí ÷àäàõûã Ìîíãîëûí òóðøëàãà õàðóóëàâ.
ÌÀÕÍ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ýõíèé ¿åä íýãýí æèãä áóñ áàéñàí áîëîâ÷, ¿¿ñýí
áóé áîëñîí öàãààñ àâààä èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûã
ìàíëàéëñíààðàà æèíõýíý õºäºëìºð÷ àðäûí àíãèéí ¿íäñýí àøèã ñîíèðõëûã
èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéâ. Íýãäìýë õóâüñãàëò á¿ëãýýñ 1920 îíä áàòàëñàí íàìûí
“òàíãàðàã” áè÷èãò ìàíàé òýìöëèéí çîðèëãî áîë õºäºëìºð÷äèéã ¿íäýñíèé
áîëîîä íèéãìèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºõ ÿâäàë ìºí ãýæ çààñàí áàéâ.
Íàì òýãýæ õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëæ ÷àäñàíû ãîë íü îëîí
óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í, äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò óëñ áîëîõ ÇÎ-õî¸ðîîð
àíãèéíõàà ¿íýí÷ õîëáîîòîíã õèéæ àâñàí ÿâäàëä îðøèæ áàéâ. Îëîí óëñûí
àæèë÷íû õºäºë㺺íèé ¿çýë ñàíàà, äýëõèéí àíõíû àæèë÷èí òàðèà÷íû óëñûí
¿çýë ñàíàà íü õºäºëìºð÷ òàðèà÷èí áîëîõ Ìîíãîëûí àðäóóäàä õàìãèéí äºõºì
îéëãîìæòîé áàéëàà.
Ìîíãîëûí àðäóóààñ êîìèíòåðíýýð äàìæóóëàí îëîí óëñûí àæèë÷íû
õºäºë㺺í áà ÇÎ-ûí àæèë÷èí àíãèòàé èíòåðíàöèîíàë÷ õýëõýý õîëáîî
òîãòîîõ ÿâäëûã Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿äòýé ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä ººðèéí ýí
òýðã¿¿íèé çîðèëò ãýæ ¿çñýí áèëýý. 1920 ÇÎ-îðîíä íóóöààð î÷ñîí ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èä íü êîìèíòåðí Ǻâëºëò îðîñ óëñûí êîììóíèñò íàì, çºâëºëò
çàñãèéí òºëººëºã÷òýé õýä õýäýí óäàà óóëçæýý. Òýä óëñ îðíûõîî àðä îëíû
àæ áàéäëûí òóõàé ÿðèàä ººðèéí àðä ò¿ìíèéã ¿íäýñíèé áîëîîä íèéãìèéí
äàðëàëààñ ÷ºëººëºõ àðãà çàìûí àñóóäëààð çºâëºëäºæ áàéâ. Óðüäûí õààíò
îðîñûí ïðîëåòàðè, õºäºëìºð÷ òàðèà÷èä äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíýýñ Îêòÿáðèéí
ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿëóóëæ, Ǻâëºëò çàñãèéã òîãòîîõ òýìöýëäýý õýðýãëýñýí
òóðøëàãà, àðãà õýëáýðèéã ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä ã¿íýý ñîíèðõîí ñóäëàæ ¿éë
àæèëëàãààíäàà òóñãàí àâ÷ áàéëàà.
182

Ìîíãîëûí àðäóóä òýðã¿¿íèé õóâüñãàë÷äààð äàìæóóëàí Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà, Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí òýìöëèéí òóðøëàãà Ǻâëºëò
çàñãèéí ¿çýë ñàíààã óëàì á¿ð ã¿íýýð øèíãýýí àâñààð áàéâ. Ñ¿õáààòàð
òýðã¿¿äòýé õóâüñãàë÷äûí áàéãóóëñàí ÀÍ ìîíãîëûí ºâºðìºãö, íàðèéí
òºâºãòýé íºõöºëä ïðîëåòàðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàã òóñãàí àâàà, õóâüñãàëûã
óäèðäñàí áèëýý.
1921 îíû ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëò íü íàìûí àíõäóãààð èõ
õóðëûí ò¿¿õýí øèéäâýð çºâ áàéñíûã áàòëàâ. ÌÀÕÍ, îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí õýëõýý õîëáîîãîî öààøèä óëàì çóçààòãàí, äýëõèéí
àíõíû óëñòàé áàéãóóëñàí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààãàà ã¿íçãèéð¿¿ëñýýð,
àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø óëñ îðíûõîî òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
áýõæ¿¿ëæ, íèéãìèéí õóâüñãàëò ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéæ àðä îëíû àæ áàéäëûã
äýýøë¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàæ áàéâ.
ÌÀÕÍ-ûí àíõíû ïðîãðàììàà õýðýãæ¿¿ëýõäýý õºäºëìºð÷èí àðäóóä áîëîîä
íèéãìèéí á¿õ äýâøèëò õ¿÷èéã íÿãòðóóëæ, àðäûí öýðãèéã áàéãóóëààä, ãàäààä
äîòîîäûí äàðëàã÷äûí ýñðýã òýìöýëä àðä îëíûã äàé÷èëæ áàéëàà.
Òàðèà÷íû òýðã¿¿íèé òºëººëºã÷人ð á¿ðýëäñýí íàì ¸ñòîé ìàðêñèñò
íàì áîëîõûã õ¿ñâýë þóíû ºìíº àæèë÷èí àíãèéí äàé÷èí ìàíëàé÷ çîõèîí
áàéãóóëàõ äýýä õýëáýð áîëñîí ïðîëåòàðèéí íàìûí ìàðêñ ëåíèí÷ çîõèîí
áàéãóóëàëò, ¿çýë ñóðòëûí çàð÷èì äýýð áàéãóóëàãäàõ ¸ñòîéã ÌÀÕÍ-ûí
òóðøëàãà ÿãøòàë íîòëîæ ºãºâ. Äîòîîäûí áîëîîä îëîí óëñûí áàéäëûã
öýãíýõäýý õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õàíäàæ, òýäãýýðèéí
æèíõýíý ýðõ àøãèéí òºëºº òóóøòàé òýìöýõèéã ÌÀÕÍ ¿éë àæèëëàãààíûõàà
ýõíýýñ àâààä îëîí óëñûí çîììóíèñò õºäºëãººíººñ ñóðñààð èðñýí þì.
1921 îíû 11 ñàðä Ñ¿õáààòàð áîëîí ìîíãîëûí áóñàä òºëººëºã÷òýé
ÿðèëöàõäàà äýëõèéí ïðîëåòàðè íàðûí æîëîîäîã÷ Â.È.Ëåíèíèé çºâëºí
çºâëºí õýëñýí ¿ã áîë ìàíàé íàìûí ¿çýë ñóðòàë, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
õàòóóæèõàä ãàéõàìøèãòàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã òàëàðõäàã, ò¿¿íèé áàéäëûã ñàéí îéëãîäîã
áàéñàí Â.È.Ëåíèí, ýãíýýíä íü õºäºëìºð÷äèéã ýëñ¿¿ëýõ çàìààð íàìàà áàéíãà
áýõæ¿¿ëýí, íýãýíò áàéëäàí îëñîí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã õàíãàæ,
õºäºëìºð÷èí àðäûí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ¿íäýñíèéõýý ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýí, ÇÕÓ-òàé áàéãóóëñàí íàéðàìäëàà áàòæóóëàõûã Ìîíãîëûí
òºëººëºã÷äºä çºâëºæýý.
Óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã íàì çºâ òîäîðõîéëñíûã ÌÀÕÍ-ûí
õºòºëáºð áàðèìò áè÷èã òóõàéëáàë 1925 îíä õóðàëäñàí IV èõ õóðëààñ áàòàëñàí
õî¸ðäóãààð ïðîãðàìì õàðóóëæ ºã뺺.
1925 îíû ïðîãðàìì áîë 1921-1940 îíä ¿ðãýëæèëñýí àðäûí õóâüñãàëûí
õºãæëèéí íèéò àðä÷èëñàí øàòàíä íàìààñ áàðèìòëàõ æàíæèí øóãàìûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèëòóóäûã òºëºâëºñºí þì.
ÌÀÕÍ ÿäóó, äóíä àðäûã ò¿øèãëýí ôåîäàë, õàìæëàãûí õàðèëöàà, ãàäààäûí
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä, õóäàëäààíû êàïèòàëûí ìºëæëºãèéã óñòãàõ àæëûã óäèðäñàí
183

íü àðä îëíû àæ áàéäëûã ýðñ äýýøë¿¿ëýâ. Òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí äàðõàí
áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõèéã íàì ÿìàãò àíõààð÷ èðýâ. Õóâüñãàëûí íèéò àðä÷èëñàí
øàòíû ýäãýýð çîðèëòûã øèéäâýðëýñíèé ¿ðýýð ôåîäàë àíãè, ëàì íàðûí
äàâõàðãà óñòàæ, Ìîíãîëûí íºõöºëä öîî øèíý àíãè áîëîõ ¿íäýñíèé àæèë÷èí
àíãè, ÷àíàðûí òàëààð øèíý ñýõýýòýí áîëîõ õºäºëìºð÷ àðäûí ñýõýýòýí òºðæ
èðëýý.
¯¿íòýé óÿëäàæ, 1940 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Õ èõ õóðëààð ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí ¿íäñèéã òàâèõ íàìûí ãóðàâäóãààð ïðîãðàììûã áàòëàâ. Ýíý
ò¿¿õýí áàðèìò áè÷èãò: “ÁÍÌÀÓ-ûí áîäëîãî áîë òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëýí, öààøèä ñîöèàëèçìä øèëæèõ áýëòãýëèéã õàíãàõûí òóëä òóñ
îðíû ýäèéí çàñàã äàõü ôåîäàëèçìûí ¿ëäýãëèéã ¿íäñýýð íü á¿ðìºñºí òàñàëæ,
õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàð äàõü ôåîäàëûí ¿ëäýãäýëòýé òýìöýõýä ÷èãëýãäýíý” ãýæ
äóðäæýý.
¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãè òºðæ õºðºâæèõèéí õàìò àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí
óëñ òºðèéí ¿íäýñ áîëñîí õºäºëìºð÷èí àðä îëîíòîé ò¿¿íèé áàéãóóëñàí
õýëõýý õîëáîîóëàì áýõæñýýð èðýâ. Õºäºëìºð÷èí àðäûí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí
ºâºðìºö äèêòàòóðûí ìàÿãòàé áàéñàí àðäûí çàñàã íü äýýðõ õîëáîîíû à÷ààð
àæèë÷èí àíãèéí äèêòàòóð áîëîí õóâèðëàà.Ýíý äèêòàòóð òóñ îðíû êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàìààð ÿâæ ñîöèàëèçì áàéãóóëñàí ÿâäëûã õàíãàæ ºã뺺.
ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì òºãñ áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûã 1966 îíä õóðàëäñàí
íàìûí XV èõ õóðëààð áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí øèíý 4-ð ïðîãðàììä òîäîðõîéëñîí
þì.
Èéíõ¿¿ õóâüñãàëûí àëèâàà òîäîðõîé øàòíû õºãæëèéí çîðèëò íü óðüä ÷,
îäîî ÷ íàìûí õºòºëáºð áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîéëîãäñîîð èðæýý. ÌÀÕÍ
øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí îíîëûã ò¿øèãëýí ººðèéí áàÿëàã òóðøëàãà,
íèéò îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷íû áîëîîä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèé òýìöëèéí òóðøëàãûã àæèãëàæ õóâüñãàëò òàêòèê, ººðºð õýëáýë,
õºòºëáºð çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöëèéí àðãà õýðýãñýë ÷èã øóãàìàà
áîëîâñðóóëäàã þì.
“Íàì ïðîãðàììã¿é áàéõ þì áîë ¿éë ÿâäàë ýðãýæ õóâèðàõ á¿ðäýý ÷èãëýëýý
ÿìàãò áàðèí ÿâæ ÷àäàõ ÿìàð íýã á¿õýë á¿òýí óëñ òºðèéí îðãàíèçìûí õóâüä
îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é” 247 ãýæ Â.È.Ëåíèí áè÷æýý.
Ò¿¿õýí õºãæëèéí øèíý øàò áîëãîí äýýð áàñ íàìûí ä¿ðýìä íýìýëò
ººð÷ëºëò îðñîîð èðýâ. Íàìûí ä¿ðýì, ïðîãðàììä ò¿¿íèé ¿íäñýí çîðèëãî,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàð÷èì, íàìûí àìüäðàëûí õýì õýìæýýã çààæ èðýâ.
Ýíý á¿ãäýýñ ¿çýõýä ìàíàé íàì òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð
æîëîîäîí ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõäýý ººðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýìæýýã
¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëñýýð èðýâ.
ÌÀÕÍ-ûí á¿õ ãèø¿¿ä, îðëîã÷ ãèø¿¿äèéí õóâüä íàìûí ïðîãðàìì áîë
æàíæèí øóãàì,ä¿ðýì íü ¸ñ ñóðòõóóíû õóóëü áàéäàã. ÌÀÕÍ-ûí á¿õ ãèø¿¿ä,
247
Â.È. Ëåíèí çîõèîëóóä.17 áîòü. Õóóä275. ÓÁ.,1965
184

îðëîã÷ ãèø¿¿ä ä¿ðýì, ïðîãðàìì õî¸ðûã çºâõºí çºâøººðººä çîãñîõã¿é, íàìûí
àíõàí øàòíû àëü íýã áàéãóóëëàãàä á¿ðòãýãäýí àæèëëàæ, ò¿¿íèé øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýí, ãèø¿¿íèé òàòâàðûã öàã òóõàéä íü õóðààëãàäàã þì.
ÌÀÕÍ îëîí ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàõ óäèðäëàãà, íàìûí äîòîîä
àðä÷èëàëûã ÿìàãò òºãºëäºðæ¿¿ëýí, ãèø¿¿äèéíõýý ¿¿ðýã, óëñ òºðéèí
óõàìñðûã öàã ÿìàãò äýýøë¿¿ëæ áàéäàã áèëýý.
ÌÀÕÍ ººðèéí îðíû ººðèéí îðíû õºäºëìºð÷äèéí òýìöëèéí òóðøëàãà,
Êîìèíòåðí áà ò¿¿íèé ìàíëàé ÇÕÓÊÍ-ûí íàìûí òóðøëàãûã òóëãóóðëàí,
¿çýë ñóðòàë, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä õàòóóæèí áýõæñýýð èðýâ. Èíãýõäýý
òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ íàìûí ¿éë àæèëëàãààíû àðãà õýëáýð íü øèíý
øààðäëàãûí äàãóó, ò¿¿õýí ¿å øàò òóñ á¿ðèéí áàéäëààñ áîëæ ººð÷ëºãääºã þì.
ÌÀÕÍ- çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä àðä÷èëñàí òºâëºí óäèðäàõ ¸ñûã
õàòóó áàðèìòàëäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº íàìûí á¿õ óäèðäàõ áàéãóóëëàãûã
äýýðýýñ àâààä äîð õ¿ðòýë ñîíãîæ, íàìûí áàéãóóëëàãà íü íàìûí îëîí ò¿ìýíä
àæëàà òîãòìîë òàéëàãíàí, öººíõ îëîíõäîî çàõèðàãäàæ, äýýä áàéãóóëëàãûí
øèéäâýðèéã äîîðõ çààâàë áèåë¿¿ëýí, õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷ìûã õóâèéí
õàðèóöëàãàòàé çºâ õîñëóóëæ, íàìûí ñàõèëãûã õàòóó ñàõèíà ãýñýí ¿ã þì.
ÌÀÕÍ íàìûí ãèø¿¿äèéí õóâèéí ¿ëãýð æèøýý ðîëèéã ÿìàãò äýýøë¿¿ëýõ
ÿâäëûã èõ à÷ õîëáîãäîëòîéä ¿çäýã þì. Õºäºëìºð äýýð, íèéãìèéí äîòîðõè
àìüäðàë, àõóé áàéäàëäàà íàìûí ãèø¿¿äèéí ìàíëàéëàõ ðîëü õýäèé÷èíýýí
ºíäºð áàéâàë ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí àìæèëò òºäèé÷èíýý èõ áàéíà ãýæ
ÌÀÕÍ ¿çñýýð èðñýí, îäîî ÷ òýãýæ ¿çýæ áàéíà. Íàìûí ãèø¿¿í á¿ð áèåý àâ÷
ÿâàõ áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààãààðàà ºíäºð íýð õ¿íäýý õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé.
¯íýõýýð ÷ ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿ä íàìûí ïðîãðàììûã õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýëä
òîõèîëääîã èõ áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñíààðàà, ýõ îðîíäîî õ¿÷èí ç¿òãýõèéí
¿ëãýð æèøýýã ¿ç¿¿ëæ áàéäàã áèëýý.
Ãàðãàñàí óäèðäàìæèéíõàà áèåëýëòèéã øàëãàõ íü ÌÀÕÍ-ûí ¿éë
àæèëëàãààíä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý àæèëä íàìûí îëîí ò¿ìýí
îðîëöäîã.
Àæ àõóéí óäèðäëàãà, òºðèéí àæèë õýðýãò îëîí ò¿ìíèéã îðîëöóóëæ,
íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä àðä ò¿ìíèéã óõàìñàðòàé íºëººë¿¿ëýõ õ¿÷èò
õýðýãë¿¿ð áîë ñîöèàëèñò íèéãìèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷èí ãýæ ìàíàé íàìûí ¿çäýã
ø¿¿ìæëýë, ººðèéí ø¿¿ìæëýë ìºí. Ãýâ÷ àæèë õýðýã÷ ø¿¿ìæëýëèéã àëèâàà
õýëáýðýýð ãóéâóóëàõ ÿâäàë, íàìûí æàíæèí øóãàì, ò¿¿íèé íýãäýë íÿãòðàëûí
ýñðýã õàíäñàí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã ÌÀÕÍ áóðóóøààäàã áèëýý.
ªºðèéí ýãíýýã öýâýð àðèóí áàéëãàæ, ÿäóó àðä áà øèíýýð òºðæ áóé
àæèë÷èí àíãèéí òºëººëºã÷äèéã ÌÀÕÍ-ä ýëñ¿¿ëýõ ÿâäàë ìàíàé íàìûí
àíõààðëûí òºâä ÿìàãò áàéñàí þì. ¯¿íèé ¿ðýýð ÌÀÕÍ á¿ðýëäýõ¿¿í öàã ÿìàãò
ñàéæèð÷ èðëýý. 1945 îíû íàìûí ãèø¿¿äèéí 26,9% íü ÿäóó àðäóóä, àæèë÷èä
áàéñàí áîë 1955 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ñòàòèñòèêèéí òºâ ãºçðûí ìýäýýëñíýýð äýýðõ
õóâü 42,3% ºññºí áàéâ. 1966 îí ãàðàõàä íàìûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèë÷äûí ýçëýõ
õóâü 29,6, ÕÀÀÍ ãèø¿¿äèéíõ 21,5% õ¿ðñýí áàéíà. Àëáàí õààã÷èä, ñýõýýòíèé
185

áóñàä òºëººëºã÷èä ÌÀÕÍ-ûí á¿ðýëäõ¿¿íä 48,9% ýçýëæ áàéíà. 248
Ìàíàé íàì 1925, 1929, 1930 îíä ýãíýýãýý óäàà äàðàà öýâýðëýæ, õàðø
ýòãýýä áà ñàíàìñàðã¿é øóðãàëàãñàä, ìºí íàìûí ýñðýã àæèëëàãààãààðàà ä¿ðýì
ïðîãðàììûí øààðäëàãà á¿ä¿¿ëãýýð ãàæóóäóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéã íàìààñ õººí
çàéëóóëñàí áèëýý.
ÌÀÕÍ àæèë÷èí àíãèéí õóâüñãàëò ¿çýë ñóðòàë, ìàðêñèçì-ëåíèíçìèéí
ñóðãààëûí ¿çëýý𠺺ðèéí ãèø¿¿ä, ìîíãîëûí á¿õ õºäºëìºð÷äèéã
õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýýð èðñýí, õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéíà. Õóâüñãàëò îíîëã¿é áîë õóâüñãàëò
õºäºë㺺í áàéæ ÷àäàõã¿é. “Òýðã¿¿íèé òýìöýã÷èéí ðîëèéã òýðã¿¿íèé îíîëîîð
óäèðäóóëñàí íàì ë ã¿éöýòãýæ ÷àäíà” ãýñýí Ëåíèíèé çààëòûã ìàíàé íàì ¿éë
àæèëëàãààíûõàà óäèðäëàãà áîëãîäîã 249
ÌÀÕÍ ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ñóðãààëûã ººðèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà
óäèðäëàãà áîëãîæ èðýâ. ÌÀÕÍ-ûí á¿õ ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà íü ã¿í óõààí,
ýäèéí çàñàã, íèéãýì óëñ òºðèéí ìýäëýãèéí àëñûí õàðààòàé á¿õýë ñèñòåì
áîëñîí ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ¿çýë ñàíààíû ýâäýðøã¿é ¿íäýñ äýýð ñóóðèëäàã
þì. “ÌÀÕÍ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ÷èãë¿¿ëýõäýý ãàíöõàí çºâ
øèíæëýõ óõààí ãýæ ººðèéí ¿çäýã Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé îíîûã ¿éë
àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà áîëãîäîã þì” ãýæ 1940 îíä õóðàëäñàí Õ èõ
õóðëààðàà áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí ãóðàâäóãààð ïðîãðàììä äóðäæýý.
Õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõ àíõíû æèë¿¿äýä ìàðêñèçìòàé òàíèëöñàí áîëîâñîí
õ¿÷èí òóñ óëñàä öººí áàéâ. Èéì îëîí òîîíû ñ¿ì õèéäýýñ àðäóóä àðäóóä
àíãèéí õóâüä çààãëàí ÿëãàð÷ áàéñàí òýð ¿åä, õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàë òóñ
îðîíä íýâòýð÷ áàéñàí íºõöºëä çàðèì àæèëòíààð ¿ë áàðàì íàìûí çàðèì
ãèø¿¿ä ÷ æèæèã õºðºíãºòíèé íºëººíä àâòàãäàõ íü öººíã¿é òîõèîëäîæ
áàéëàà. Ýíý íü ¿íäñýðõýã ¿çýë, áàðóóíû îïïîðòóíèñò ¿çýë, íàìûí øóãàìûã
ç¿¿í òèéø õýëáýð¿¿ëýõ ÿâäàë áîëîí æèæèã õºðºíãºòíèé ãóéâæ äàéâñàí áóñàä
õýëáýðýýð èëýðëýý îëæ áàéæýý. Íàìûí ýñðýã ýíý á¿õ õàíäëàãûã ìàíàé íàì
ººðèéí èõ õóðàë, ÒÕ-íû á¿ãä õóðëóóäààð òóõàé á¿ðä íü áóðóóøààæ æàíæèí
øóãàìàà õàìãààëæ áàéëàà.
Ãèø¿¿äýý åðòºíöèéí òóõàé çºâ ìàòåðèàëèñò òºñººëºëòýé áîëãîí
íèéãìèéí õºãæëèéí õóóëèóäûã ýçýìø¿¿ëæ, ïðàêòèê äýýð ò¿¿íèéã çºâ
õýðýãëýæ ñóðãàõ òàëààð ÌÀÕÍ ÿìàãò ñàíàà÷èëæ áàéäàã áèëýý.
Ìàíàé íàì íü íàì, òºð, àæ àõóé, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, çàëóó÷óóäûí áîëîîä
áóñàä áàéãóóëëàãàä çîðèóëàí áîëîâñîí õ¿÷èí, äýýä äóíä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ,
Ìîíãîëûí íèéãìèéí íî¸ðõîã÷ ¿çýë ñóðòàë áîëñîí ìàðêñ÷ ëåíèí÷ øèíæëýõ
óõààíààð áèåý çýâñýãëýñýí áîëîâñîí õ¿÷íèéã îëíîîð áýëòãýæ áàéíà. Äýýä,
äóíä ñóðãóóëèóä, ÿíç á¿ðéèí êóðñýä òóñãàé ìýðãýæëèéí õè÷ýýëýýñ ãàäíà
Ìîíãîëûí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûã ñóäàëäàã. ÌÀÕÍ ò¿¿õ, óòãà çîõèîë, òºð ýðõ,
ýçèéí çàñãéèí àñóóäëûã ìàðêñ÷ ëåíèí÷ ñóðãààëûí ¿¿äíýýñ áîëîâñðóóëàõ
248
ÌÀÕÍ-ûí 15 èõ õóðàë. ÓÁ., 1966. õóóä.65
249
Â.È.Ëåíèí çîõèîëóóä.5 áîòü. Õóóä.377. ÓÁ., 1961.
186

àæèëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýõýýòí¿¿äèéã ÷èãë¿¿ëýí óäèðäàæ, êàïèòàëèñò
áóñ çàìààð çàìíàæ ÿâàà Ìîíãîëûí õºãæëèéí ºâºðìºö íºõöºëäýõ
ñîöèàëèçìûí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîîëûí èëýðë¿¿äèéã ñóäëóóëäàã þì.
Îäîî Ìàðêñ, Ýíãåëüñèéí îëîí ñîíãîäîã çîõèîë, Â.È.Ëåíèíèé çîõèîëóóä
á¿òíýýðýý ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàãäàí õýâëýãäýæ îëíû îíîëûí çýâñýã áîëæ
îëîëò àìæèëòûã íü îðãèëóóëæ áàéíà.
Íàìûí óëñ òºð ãýãýýðýë, óõóóëãà îëîí ò¿ìíèé àæèë íü íèéò
õºäºëìºð÷äèéí ñî¸ëûí õýìæýý, óëñ òºðèéí óõàìñàð, õºäºëìºðèéí èäýâõèéã
äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã.
Ñî¸ë ãýãýýðëèéí àæèëä àðä ò¿ìíèé äýâøèëò óëàìæëàëûã ºðãºí
àøèãëàñààð èðýâ. ¯¿íèé õàæóóãààð õîöðîãäñîí ¿çýë, äàäàë çàíøëûí ýñðýã
àëáàäàõ àðãààð áóñ, õàðèí ò¿¿íèé õîð õîëáîãäëûã òýâ÷ýýðòýé òàéëáàðëàí
òàíèóëàõ çàìààð òýìöäýã.
Ãèø¿¿äèéã ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì, ñîöèàëèñò ýõ îðîí÷ ¿çýë
õî¸ðûã õîñëóóëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã ÌÀÕÍ èõ àíõààðäàã þì.
Íàìûí õºòºëáºð áîëîîä óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷ãèéã á¿õ ãèø¿¿äýýð
ñóäëóóëæ, õºäºëìºð÷èí îëîíä ºðãºíººð òàéëáàðëàäàã. ÌÀÕÍ áàñ îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺í, ÇÕÓÊÍ áîëîí àõ ä¿¿ áóñàä íàìûí õºòºëáºð áàðèìò
áè÷èã øèéäâýðèéã ñóðòàë÷èëäàã. ̺í òýð÷ëýí ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí
ñîíãîäîã çîõèîëóóäûã ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëýí õýâë¿¿ëýõ, ìàðêñ÷
ëåíèí÷ îíîëûã íàìûí ãýãýýðëèéí ñèñòåìýýð ñóäëóóëàõ àæëûã íàìûí ÒÕ
çîõèîí áàéãóóëäàã þì. Ìàíàé îðîíä õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò óõàìñðûã
á¿ðýëä¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà íèéãìèéí ºì÷èä õàéð ãàìòàé õàíäàõ, ñàéí äóðààðàà
àæèë õºäºëìºð õèéæ, íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý óõàìñàðëàí á¿õ àðä
ò¿ìíèéõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº íèéãìèéí áàÿëãèéã àðâèæóóëàõ ¿çëýýð òýäíèéã
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ÿíç á¿ðèéí àæèë çîõèîäîã áèëýý. Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí
¿çýë ñóðòëûí òàëààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä íàìûí õýâëýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õÿëáàð÷èëñàí çîõèîë èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Õýâëýë ºäºð èðýõ òóòàì àðä
îëíû äóíä óëàì ã¿í íýâòýð÷, òýäýíä ñîöèàëèñò ¿çýë ñàíàà àâ÷èðàí, òýäíèéã
óëñ òºð õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä äàé÷èëæ áàéäàã þì.
Ñîöèàëèñò ¿çýë ñóðòàë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿çýë ñàíààíû ¿íäýñ áîëæýý.
Õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò óõàìñàð ºññºí íü õºäºëìºðèéí ºíäºð èäýâõ,
á¿òýýë÷ ñàíàà÷ëàãà, îëíûã õàìàðñàí ñîöèàëèñò óðàëäààíûã òºð¿¿ëæ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí ãàðãàñàí àëäàà äóòàãäëàà çàñàæ 1926-1928 îíä ººðèéí
ýãíýýíä ãàðñàí æèæèã õºðºíãºòíèé áàðóóíû îïïîðòóíèçì ç¿¿íèé íóãàëààã
øèéäâýðòýé äàâñàí þì. Óíàãààãäñàí ôåîäàë àíãè êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéí
ýðõ àøãèéã èëýðõèéëýã÷ áàðóóòàí íü êàïèòàëèñò îðíóóäàä íàéäëàãà òàâüæ,
Ìîíãîë Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûã òàñëàõûã îðîëäîæ áàéâ. Ìàðêñèçì
ëåíèíèçì áà ººðèéí æàíæèí øóãàìä ¿íýí÷, ýð¿¿ë ¿çýëòýé ÌÀÕÍ-ûí
õóâüñãàëò õ¿÷í¿¿ä áàðóóíû îïïîðòóíèñòóóäûã èëð¿¿ëýýä óëñ îðíûõîî
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã õàìãààëæ ÷àäñàí þì.
187

ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãàíä 1929-1932 îíä øóðãàëàí îðñîí “ç¿¿íòýí” íàìûí
æàíæèí øóãàìûã ãóéâóóëæ áàéëàà. “ç¿¿íèé” íóãàëààòàí ÷èíýýëýã àðäóóäûã
ôåîäàë, íóäàðãàí÷óóäòàé ÿìàð ÷ ¿íäýñã¿é àäèëòãàæ íàìààñ àíãèéí òàëààð
ÿâóóëàõ ÿëãààòàé áîäëîãûã çàâõðóóëæ áàéâ. Òóñ îðíû õºãæëèéí ò¿¿õýí
íºõöºëèéã ¿ë õàéõðàí Ìîíãîë óëñàä óëñ òºð, ýä ìàòåðèàë, ñî¸ëûí çîõèõ
óðüä÷èëñàí íºõöºë òýð ¿åä á¿ðýëäýýã¿é áàéñíûã ¿ë òîîìñîðëîí àðäûí àæ
àõóéòíûã ÿàðàâ÷ëàí õîðøîîëîõ ç¿¿íèé òýâ÷ýýðã¿é áîäëîãî ÿâóóëñàí þì.
Áîäèò áàéäëààñ èéíõ¿¿ õºíäèéðñººð õàðãèñ ýòãýýä õàð ¿éëñäýý çàéëøã¿é
àøèãëàõ òîìîîõîí àëäààíä õ¿ðýõ áàéëàà.
1932 îíä õóðàëäñàí ÍÒÕ, òºâ õÿíàí áàéöààõ êîìèññûí îíö á¿ãä õóðàë
“ç¿¿íèé” óäèðäëàãûí íàìûí ýñðýã íóãàëààã àâ÷ õýëýëöýýä òóñ îðíû ºâºðìºö
íºõöºëä çºâ ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé ¿ðýýð êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ
íàìûí æàíæèí øóãàìûã ñýðãýýñýí þì.
“Òóñ îðíû àæ àõóé ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéäàëä òîõèðîõã¿é àðãà õýìæýý
ÿâóóëñíû óëìààñ òóñ íàì íü ººðèéí ò¿øèãëýë áîëîõ àæèë÷èí àðäààñ òàñðàí
òýä íàðûí íèëýýä îëíûã áà áàÿëàã õýñãèéã ººðèéí áèåñ õîëäóóëàí ò¿ëõýí,
õóâüñãàëûí ýñýðýã¿¿ ôåîäàëóóä áà õàðãèñ äýýä ëàì íàðûí ç¿ãò îðóóëñàí
áàéíà” ãýæ á¿ãä õóðàë òýìäýãëýæýý.
Ìàíàé íàì ÌÀÀ ººä òàòàõ çîðèëãî á¿õèé àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû
ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý, ìºí êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã
õÿçãààðëàæ, ÓÀÀÀ ñîöèàëèñò ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã òàë á¿ðýýñ
íü õÿíàí ¿çýæ áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýâ.
Ãýâ÷ ÌÀÕÍ ýíý á¿õ àðãà õýìæýýã ïðàêòèê äýýð õýðýãæ¿¿ëýõäýý åðºíõèé
ñàéä àãñàí Ãýíäýíãýýð òîëãîéëóóëñàí áàðóóíû áàñ øèíý ýñýðã¿¿öýëòýé
òóëãàð÷ýý. Òýä íàìûí óäèðäàõ ðîëèéã ýëäýâ àðãààð áóóðóóëàõûã õè÷ýýí,
äýýä ëàì íàð, êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéí õóâüä ÌÀÕÍ-ûí áàðèìòàëæ áàéñàí
æàíæèí øóãàìûã çàâõðóóëæ áàéâ. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì Ãýíäýíòýí ýðõ òóøààë
õººöºëäñºí ÿâöóó çîðèëãûíõîî ¿¿äíýýñ õóâüñãàëò õóóëü ¸ñ, ñîöèàëèñò
àðä÷èëëûã ãóéâóóëæ, ãýìã¿é õ¿ì¿¿ñèéã ìàòåðèàë ¿íäýñã¿é, èø ìóõàðã¿é
õóäàë ã¿òãýí õýëìýãä¿¿ëæ ýõëýâ.
1936 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ á¿ãä õóðàë Ï.Ãýíäýíãèéí ãýìò
àæèëëàãààã èëð¿¿ëýí, ò¿¿íèéã á¿õ òóøààëààñ íü îãöðóóëààä, íàìûí ýñðýã
áàðóóíòíû á¿ëãèéã áóò öîõèñîí þì.
1936-1939 îíä íàì, àðä ò¿ìíèé ºíäºð èòãýë íàéäâàðûã õ¿ëýýñýí, íýðò
õóâüñãàë÷äûí íýã Õ.×îéáàëñàí íîöòîé àëäààíóóä ãàðãàæýý. Ýíý íü þóíû ºìíº
õóâüñãàëò õóóëü ¸ñûã çàâõðóóëæ áàéñàí ÿâäàë þì. ÌÀÕÍ, ×îéáàëñàíãèéí
áàéãóóëñàí ãàâúÿà, ãàðãàñàí àëäàà äóòàãäàë, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ñàéí
ìóó òàëûã çºâ ä¿ãíýýä, ýíý àëäààã ÷ ìºí çàñëàà.
Áàñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ÌÀÕÍ, Ä.Òºìºð-Î÷èð, Ö.Ëîîõóóç íàðûí ¿íäýñíèé ¿çëèéí
ÿâóóëëàãà Ë.Öýíä íàðûí õýðãýì çýðãèéí õîéíîîñ õººöºëäñºí çýðýã íàìûí
ýñðýã ¿éë àæèëëàãààã áóðóóøààí íÿöààâ.
188

Íàìààñ õºðºíãºòíèé îïïîðòóíèñò íóãàëàà, ýëäýâ çàâõðàëûí ýñðýã
ÿâóóëñàí òýìöýë íü ò¿¿íèé ¿çýë ñóðòàë, çîõèîí áàéãóóëàëò, óëñ òºðèéí òàëààð
óëàì áýõæ¿¿ëýí õàòóóæóóëñààð èðýâ.
ÌÀÕÍ îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òóðøëàãà, äýìæëýãèéã
ÿìàãò ò¿øèãëýñýýð èðñýí þì. Ìàíàé íàì ¿¿ñ÷ áóé áîëìîãöîî êîìèíòåðíýýð
äàìæóóëàí îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé õóâüñãàëò õîëáîî òîãòîîæ,
àæèëä íü çºâëºõ ýðõòýéãýýð îðîëöîí, ìºí ÇÕÓÊÍ-òàé õýëõýý õîëáîîòîé
áîëñîí þì.
ÌÀÕÍ-ûí òºëººëºã÷èä êîìèíòåðíèé èõ õóðëóóä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ
õîðîîíû ÷óóëãàíóóä, ÇÕÓÊÍ-ûí èõ õóðëóóäàä óäàà äàðàà îðîëöîæ áàéëàà.
Êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýõ õîðîî áîëîîä ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷èä ÌÀÕÍ-ûí
÷óõàë ÷óõàë èõ õóðàë á¿ãä õóðëóóäàä îðîëöäîã áàéâ. Ýíý ÿâäàë íü ìàíàé
íàìààñ àõ ä¿¿ êîììóíèñò íàìóóäûí òóðøëàãûã á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõýä èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ññýíýýñ õîéø ÌÀÕÍ-ààñ áóñàä íàìòàé
áàéãóóëñàí õýëõýý õîëáîî íü óëàì ºðãºæèí áýõæñýýð áàéíà. Áèå áèåèéí èõ
õóðàëä îðîëöîæ, ÌÀÕÍ-ûí òºëººëºã÷èä àõ ä¿¿ áóñàä íàìûí òºëººëºã÷èäòýé
óóëçàí, êîììóíèñò, àæèë÷íû íàìóóäûí 1957, 1960 îíû çºâëºë㺺íä ÌÀÕÍûí
òºëººëºã÷èä îðîëöñîí ÿâäàë áîë îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé
îíîë ïðàêòèêèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿíç á¿ðèéí òóðøëàãààð ÌÀÕÍ-ûã
áàÿæóóëàâ.
ÌÀÕÍ ìàðêñèçì ëåíèíèçì êîììóíèñò, àæèë÷íû íàìóäûí òºëººëºã÷äèéí
Ìîñêâàãèéí çºâëºëãºí¿¿äýýñ áàòàëñàí 1957 îíû Òóíõàã, 1960 îíû
Ìýäýãäëèéí ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷íû õºäºë㺺íèé
ýãíýýíèé íýãäýë íÿãòðàëûã óëàì áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº, Ìàî Öçý-äóíãèéíõíèé
õàãàðàë ãàðãàõ ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ÿâóóëëàãûí ýñðýã àõ ä¿¿ áóñàä íàìûí
õàìò òýìöýæ áàéíà.
Ìàíàé íàì, ººðèéí îðíû õºãæëèéí á¿õ ¿å øàòàíä ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä
áîäëîãûí ãîë øóãàì áîëñîí óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë õàðèëöàí
á¿ðýí òýãø ýðõòýé, õýí àëèíäàà àøèãòàé áàéõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òºëºº òýìöñýýð èðëýý.
Ìàíàé íàì ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áîäëîãûã ñîöèàëèñò îðíóóäûí àðä
ò¿ìýíòýé õîëáîî, íàéðàìäàëòàé, êàïèòàëèñò îðíóóäûí àæèë÷èí àíãè, êîëîíè
õàðààò îðíû äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýíòýé èíòåðíàöèîíàë÷ ýâ ñàíààíû íýãäýëòýé
áàéõ ÿâäàëä òóóøòàé ÷èãë¿¿æ èðëýý. Ìàíàé íàì, ò¿¿íèé á¿õ ãèø¿¿ä
ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí àóãàà èõ òóãò òóéëûí ¿íýí÷ áàéæ, ç¿ñýí ç¿éëèéí
îïïîðòóíèñòóóäèéí ýñðýã òóóøòàé òýìöýæ, ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûí
ÿëàëòûí òºëºº îðîí á¿õíèé ¿é îëîí êîììóíèñòóóäûí äàé÷èí îòðÿäóóäûí
íÿãòðàë, ýâ ñàíààíû íýãäëèéã áàéíãà áýõæ¿¿ëæ áàéõûí òóë õ¿÷èí ç¿òãýõ
ÿâäëûã ººðñäèéí èíòåðíàöèîíàë÷ ýðõýì ¿¿ðýã ãýæ ¿çäýã þì.
Îäîî ¿åä ÌÀÕÍ 60 ãàðóé êîììóíèñò àæèë÷íû íàìòàé àõ ä¿¿ãèéí õýëõýý
õîëáîî áàðüæ áàéíà. Ìàíàé íàìààñ Ëåíèíèé èõ íàì ÇÕÓÊÍ áîëîí ñîöèàëèñò
189

îðíóóäûí êîììóíèñò, àæèë÷íû íàìòàé áàéãóóëñàí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàò çóçààí õîëáîî, õýëáýðýëòã¿é õºãæèí áýõæèæ áàéíà. Äýëõèéí áóñàä
îðíû êîììóíèñò áà õóâüñãàëò àðä÷èëñàí íàìóóäòàé òºëººëºã÷èä, ìýäýý
ìàòåðèàëàà ñîëèëöîõ ÿâäàë óëàì ºðãºæèæ áàéíà.
ÌÀÕÍ ººðèéí ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûã òîäîðõîéëîí ÿâóóëàõäàà ÿìàãò
õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí æèíõýíý ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õ¿í õ¿íýý ìºëæèõ
ÿâäëûã óñòãàæ, àíãèã¿é ñîöèàëèñò íèéãýì òºãñ áàéãóóëàõ çîðèëòûí ¿¿äíýýñ
õàíääàã áèëýý.
Ìàíàé íàì àðäûí õóâüñãàëûã ÿëóóëàõ òýìöëèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõäîî
÷ òýð, ôåîäàë àíãèéã óñòãàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã óëñ îðíîîñîî õººí
çàéëóóëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõäàà ÷ òýð àëáà òàòâàðûí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý ÷ òýð çýýëëýã îëãîõäîî ÷ òýð, òóñ îðíû õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí
¿å øàòàíä ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõäàà ÷ òýð, àëü àëèíä íü çàðö
ÿäóó, äóíä÷óóä, øèíýýð òºðæ áóé àæèë÷èí àíãè çýðýã õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí
ýðõ àøãèéã ÿìàãò ¿íäýñ áîëãîñîîð èðæýý.
1921-1924 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, øàð, õàð ôåîäàëóóäààñ õàìæëàãà àðä
õîøóó íóòàã ºì÷ëºí ýçýìøèõ ýðõèéã õàñ÷, àðäûã õàìæëàãûí õàðààò áàéäëààñ
÷ºëººëººä, ôåîäàëûí àëáà ãóâ÷óóðûã çîãñîîæ, á¿õýëäýý àðä îëíû íóðóóí
äýýð äàðàìò áîëæ áàéñàí ãàäààäûí ï¿¿ñ, õóäàëäàà÷èä, ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä
òºëºõ óëñûí áà õóâèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
Àðä îëíû áàéäëûã óëàì äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Áîãä ãýãýýí (¿õñýíèé
äàðàà) áà áóñàä õààäûí õºðºíãèéã õóðààæ, óëñûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëñýí áàéíà.
Ôåîäàë ñ¿ì õèéäèéí àæ àõóéí îðëîãîä àëáà òàòâàð íîãäóóëàõ áîëæ, ÿäóó
äóíä àðäóóäûã àëáà òàòâàðààñ ¿ëýìæ õºíãºëñºí áàéíà.
Íàì íü çºâõºí óëñ òºðèéí çàñãèéí áàéëäàí àâàõàä íü ïðîëåòàðè íàðò
õýðýãòýé òºäèéã¿é, òýð íü ñîöèàëèçì êîììóíèçìûã øóóä ãàðäàí áàéãóóëàõ
¿åä óëàì õýðýãòýé ãýñýí Ëåíèíèé ¿íäýñëýëèéã ÌÀÕÍ óäèðäëàãà áîëãîñîîð
èðñýí, óäèðäëàãà áîëãîñîîð ÷ áàéíà.
Íàìûí á¿õ ïðàêòèê àæèëëàãààíä íýâò øèíãýñýí àæ àõóéí áàéãóóëàëòûã
óäèðäàõ ëåíèí÷ ÷óõàë çàð÷èì áîë íàì óëñ òºð, íàìûí çîõèí áàéãóóëàëòûí
àæëûã àæ àõóéí àæèëòàé õîñëóóëàõ çàð÷èì ìºí.
ÌÀÕÍ íü ÓÀÀÀ-ä ñîöèàëèñò ñåêòîð áàéãóóëàõ, ÕÀÀ-í ñàëáàð ãàçàð
òàðèàëàíã áóé áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõ, ººðèéí îðíû àæ ¿éëäâýð, õîëáîî, òýýâðèéã
õºãæ¿¿ëýõ, ÕÀÀ-ã õîðøîîëîõ, ººðººð õýëáýë óëñ îðíû á¿õ ýäèéí çàñàãò
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà ÿëóóëàõ ÿâäëûã çºâ óäèðäëàãààð õàíãàñàí
þì.
ÌÀÕÍ ñîöèàëèçì ººä àõèí äàâøèõ õºäºë㺺íèé øèíý ¿å øàò á¿õýíä àæ
àõóéí áàéãóóëàëòûí øèéäâýðëýõ ãîë õýñãèéã çºâ òîäîðõîéëäîã þì. ÌÀÕÍûí
çºâ óäèðäëàãûí à÷ààð Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò õºãæëèéí çîâëîíòîé, óðò
çàìûã àëãàñàæ, ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä îðîõ ò¿¿õýí øèëæèëò õèéëýý.
ÌÀÕÍ ¿éë àæèëëàãààíäàà ìàðêñ÷ ëåíèí÷ ñóðãààëûã óäèðäëàãà áîëãîí,
ýíý ñóðãààëûã ººðèéí îðíû ºâºðìºãö íºõöºëä á¿òýýëýýð õýðýãëýæ, óëñ îðíîî
190

êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº, àðäûí àðä÷èëàëûã áýõæ¿¿ëýí
ñàéæðóóëàõûí òºëºº óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýí, ÕÀÀ-ã ñîöèàëèñò ¸ñîîð
ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëîõûí òºëºº, ñî¸ëûí õóâüñãàëûã ÿâóóëæ,
ºðãºí àðäûí ýä ìàòåðèàë, ñî¸ëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº, Ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ãàðàìãàé æîëîîäîí çîõèîí áàéãóóëàã÷
áîëëîî. Ýä¿ãýý ÌÀÕÍ ººðèéí 4 äýõ øèíý ïðîãðàììûí äàãóó ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëæ, ñîöèàëèñò íèéãìèéí áàéãóóëàëòàä
ººðèéí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ÷èãë¿¿ëýí çàëæ ÿâíà.
ÌÀÕÍ õóâüñãàë÷ íàðûí íóóö æèæèã á¿ëãýýñ ýõëýí òºðèéã æîëîîäîã÷ íàì
áîëòîë õºãæèæ, ÿðóó àëäàðò çàìûã òóóëæ ñîöèàëèçì àìæèëòòàé áàéãóóëæ
áóé Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äàé÷èí ìàíëàé áîëæ ÷àäëàà.
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã
ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒ ÁÓÑ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÛà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕÝÄ
ÀÐÄÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÑÝÍ ¯¯ÐÝÃ
Àðäûí çàñàã òºð òîãòíîí áýõæñýí íü: Àðäûí õóâüñãàëûí ÿâö äóíä
áàéãóóëàãäñàí Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íü ãàäààäûí áóëààí ýçëýã÷ áà òýäíèé
õàìñààòàí áîëñîí äîòîîäûí õàðãèñóóäûí ýñðýã çýâñýãò áîñëîãûí òºâ ãàçàð
íü áîëîâ. Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð àðäûí ÷ºëººëºõ öýðãèéã
áàéãóóëàí áýõæ¿¿ëýõ, èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûí ýñðýã õóâüñãàëûã ÿëóóëàõ,
ÇÎÓ-òàé öýðýã, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõûí òºëºº
òýìöýëä àðä îëíûã çîõèîí áàéãóóëàõ èõ àæèë õèéæ ã¿éöýòãýâ. ×óõàìõ¿¿
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð öýðãèéí òóñëàìæ ýðæ, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðò
õàíäñàí þì. Ìîíãîëûí àðäûí öýðýã, óëààí öýðãéèí àíãèóä íýãäýæ, Íèéñëýë
Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð íü óëñ îðíû á¿õ çàñãèéã
ãàðòàà àâñàí áèëýý. Ãýâ÷ óíãåðíèéõíýýñ óëñ îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëæ àìæààã¿é,
Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í Áîãä ãýãýýíèéã àðä îëîí èõ ø¿òýæ
áàéñàí áîëîõîîð àðäûí çàñàã íü 1924 îíûã äóóñòàë õýìæýýò öààçàò çàñãèéí
õýëáýðýýð îðøèí òîãòíîæ áàéëàà. ¯¿íèé çýðýãöýý àðä îëîí íü íî¸ðõîã÷
àíãèéí õóâüä óíàãààãäñàí ôåîäàëóóäûã óëñ òºðèéí òàëààð äàðàíãóéëæ
çàõèðàõ áîëñîí þì.
1921-1924 îíä ÌÀÕÍ, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü óëñ îðíûõîî áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷èéã çóçààòãàí ôåîäàëûí òºðèéí õóó÷èí çîõèîí áàéãóóëàëòûã
ýâäýæ, àðä îëíû ýðõ àøèãò íèéë¿¿ëýí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí àìüäðàëûã çîõèîæ
ýõýëñýí áèëýý.
1924 îíû 11 ñàðä õóðàëäñàí óëñûí 1-ð èõ õóðàë àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 3
æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿í, êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ èðýýä¿éí
òºëºâèéã õýëýëöýýä òóñ óëñûí 1-ð ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñàí áàéíà. Óã ¿íäñýí
õóóëèàð Ìîíãîëûí ÁÍÓ ãýæ àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëààä, ãàçàð áà ò¿¿íèé
áàÿëãèéã íèéò àðä ò¿ìíèé ººðººð õýëáýë óëñûí ºì÷ áîëãîí çàðëàæýý. Òºâ,
191

îðîí íóòàãò àðäûí àðä÷èëàë íü àðäûí õóðëóóäûí õýëáýðýýð ààæèìäàà
áýõæèæ èðëýý.
Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä îðîõ øèëæèëòèéí ¿åèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿-
ëýõýä òàðèà÷äûí çàñàã áîëîõ Ìîíãîëûí àðäûí çàñàã ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí
¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäàæ áàéñàí óó? ãýäýã àñóóäàë áàñ ãàðñàí áèëýý.
Òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâñàí òàðèà÷èä àëü ÷ îðíû ò¿¿õýí õºãæëèéí
ºâºðìºö, íàðèéí òºâºãòýé íºõöºëä ìàðêñèñò íàìààðàà óäèðäóóëàí
ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí ¿çýë ñàíààã ñàéòàð ýçýìøýýä õýðýãëýí ÷àäàõûã
ìîíãîëûí òóðøëàãà ÿãøòàë íîòîëëîî.
Ǻâëºëò áàéãóóëëàãûí ¿çýë ñàíàà ýíãèéí áºãººä çºâõºí ïðîëåòàðèéí áèø,
ôåîäàëûí áà õàãàñ ôåîäàëûí òàðèà÷íû õàðèëöààíä õýðýãëýãäýæ áîëîõ òóõàé
Êîìèíòåðíèé II èõ õóðàë äýýð Ëåíèíèé äýâø¿¿ëñýí ¿íäýñëýëèéí çºâèéã
Ìîíãîëûí òóðøëàãà äàõèí äàâòàí áàòëàâ.
ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëæ, çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí òóñëàìæ, îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺íèé äýìæëýãò ò¿øèãëýñýí õºäºëìºð÷èí àðäûí äèêòàòóð
íü õóâüñãàëûí íèéò àðä÷èëñàí øàòíû çîðèëòûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýæ
áàéëàà. Òýðõ¿¿ äèêòàòóð àæèë÷èí àíãè, òàðèà÷äûí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí
äèêòàòóðò õàìààðàõ ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ áàéâ.
¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãè áóé áîëîîä, àðä îëîíòîé õîëáîî òîãòîîñîí áºãººä
òýð íü ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ ìàíàé íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäýñ áîëëîî.
Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí çîðèëò ºðãºæèõèéí õèð õýìæýýãýýð õºäºëìºð÷
òàðèà÷èäòàé õîëáîîòîéãîîð ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷
àæèë÷èí àíãèéí óäèðäàõ ðîëü óëàì íýìýãäñýýð èðýâ.
Ýä¿ãýý “ÁÍÌÀÓ áîë àæèë÷èä, õîðøîîëñîí àðäóóä ìàë÷èä, òàðèà÷èä,
õºäºëìºð÷ ñýõýýòíèé ñîöèàëèñò óëñ áºãººä ò¿¿íèé ¿íäýñ íü àæèë÷èí àíãè,
õîðøîîëñîí àðäûí õîëáîî ìºí”. 250
Àðäûí çàñàã íü õºäºëìºð÷ àðäóóä áà äºíãºæ òºðæ áàéñàí àæèë÷äûí
¿íäñýí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëýí, ººðèéíõºº ¿¿ðãèéã àðäûí õóâüñãàëûí ãîë
õî¸ð øàòíû çîðèëòîä íèéö¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý àðäûí òºð
íü àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí õóâüä õýëáýðýëòã¿é õºãæèí áîëîâñîðñîîð áàéëàà.
Àðäûí òºðººñ ãàäààä áîäëîãûí õóâüä ã¿éöýòãýäýã
¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áîäëîãûí õàìãèéí ãîë, õºäëºøã¿é çàð÷èì áîë óëñ
ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, ýâ íàéðàìäëûí àñóóäàë áàéñàí áàéñààð áàéëàà. “Ýðäýìä
îðîé ¿ã¿é, ýâä õÿçãààð ¿ã¿é” ãýæ Ìîíãîëûí ýðòíèé ç¿éð ¿ãýíä ãàðäàã áèëýý.
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ òóõàé 1921 îíä áàòëàãäñàí øèéäâýðýýð
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Ǻâëºëò Îðîñ Óëñ, Õÿòàä õî¸ðòîé íàéðñàã õàðèëöàà
òîãòîîõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéæýý. 1921 îíû ãóðàâäóãààð ñàðä ñàéí õºðøèéí
250
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü: ÓÁ.,1960.õóóä.5
192

õàðèëöàà òîãòîîæ äýëõèé äàõèíû èìïåðèàëèçìûí ýñðýã õàìòðàí òýìöýõèéã
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Õÿòàäûí êîììóíèñòóóä, á¿õ àðä÷èëñàí õóâüñãàëò
õ¿÷èíä óðèàëæ áàéæýý. Íèéãìèéí áàéãóóëëûã íü õàðãàëçàõã¿éãýýð á¿õ
óëñ îðîíòîé òýãø ýðõòýé íàéðñàã õàðèëöàà, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õîëáîî
òîããîîõîä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áýëýí áàéñàí íü 1921 îíä ò¿¿íèé áàòàëñàí
òóíõàã, áóñàä áàðèìò áè÷èãã òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Ãýâ÷ Àëñ Äîðíîä áà
äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé Ìîíãîëûí àðäûí
òºðèéí ýíõ òàéâàí÷ ýäãýýð ÷àðìàéëòûã ãàãöõ¿¿ Ǻâëºëò ñîöèàëèñò óëñ á¿ðýí
äýìæñýí áàéíà. Ǻâëºëò Îðîñòîé áàéãóóëñàí íàéðàìäàë, ò¿¿íèé ç¿éë á¿ðèéí
òóñëàìæ íü ÁÍÌÀÓ-ûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ñàõèæ áýõæ¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëæ
ºãíº.
Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëä Õÿòàäûí ìèëèòàðèñòóóä, ßïîíû
èìïåðèàëèñòóóä óäàà äàðàà çàíàëõèéëæ áàéñàí áèëýý. Èéìä óëñ îðíûã áàòëàí
õàìãààëæ, 4 ìÿíãà ãàðóé êèëîìåòð ¿ðãýëæèëñýí óëñûè õèëèéã õàëäàøã¿é
äàðõàí áàéëãàõàä óëñûï òºñâèéí èõýíõ (çàðèìäàà 50-60%) õýñãèéã çàðöóóëàõ
õýðýãòýé áîëæ áàéñàí þì. Òóñ îðíû ãîë õºäëºõ õ¿÷ áîëæ áàéñàí çàëóó÷óóäûí
îëîíõè íü öýðãèéí àëáà õààõààñ ººð àðãàã¿é áàéëàà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð õóâüñãàëûí àíõíû æèë¿¿äýýñ ýõëýýä óëñ îðíûõîî
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëæ, öýðãèéí òîîã áàéíãà íýìýãä¿¿ëýí
áààòàðëàã Óëààí öýðãèéí õóâüñãàëò áàÿëàã òóðøëàãûã ¿íäýñëýí öýðãèéí
óëñ òºð áàéëäààíû áýëòãýëèéã òºãºëäºðæ¿¿ëýí ñàéæðóóëàõûã öàã ÿìàãò
àíõààð÷ èðæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý õ¿í àðäûã öýðãèéí õýðýãò ñóðãàæ, õîðèãëîí
õàìãààëàõàä áýëòã¿¿ëæ áàéëàà. Çýâñýã ºã÷, öýðãèéíõýý ìýðãýæèëòíèéã
èð¿¿ëýõ, çºâëºëòèéí öýðãèéí ñóðãóóëèóäàä Ìîíãîëûí öýðãèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ çýðãýýð ÇÑÁÍÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí òóñëàìæ ýíý ÿâäàë
äýýð ÷ òýðã¿¿í çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí þì. Ýíý á¿õýí íü ìàíàé
îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷íèéã ñàéòàð çóçààòãàæ, àðäûí öýðãèéí áàéëäààíû
÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ áàéâ.
ßïîíû äàéí÷èä Õàëõ ãîë, Áóëàí äýðñíèé õàâü ãàçðààð áàéí áàéí õèë
çºð÷èæ áàéñàí 1935-1936, 1939 îíä Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Öýðýã íü äàéñíû
äîâòîëãîîã íÿöààãààä, óëñûíõàà á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õàìãààëæ ÷àäàõàà
õàðóóëàâ.
Óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîëä èëýðõèé àþóë çàíàë ó÷èð÷ áàéñàí òýð
ò¿ãø¿¿ðò ºäð¿¿äýä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ãàíöààðäààã¿é þì. 1936 îíä
ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçðûí ìýäýãäýë äýëõèé äàÿàð öóóðàéòñàí áºãººä ò¿¿íä:
“Õýðýâ ßïîíîîñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã äîâòëîõîîð øèéäâýðëýæ
ò¿¿íèé òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò áàéäàëä õàëäàõ àâààñ áèä íàð Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñàä àðãàã¿é òóñëàõ áîëíî. Áèä ÁÍÌÀÓ-ä òóñëàõäàà
óðüä 1921 îíä òóñàëñàí ëóãàà íýãýí àäèëààð òóñëàíà” ãýæ äóðäñàí áàéëàà.
Ýíý ìýäýãäëèéí äàðàà 1936 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 12-íä ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ õî¸ðûí õàðèëöàí òóñëàëöàõ òóõàé ïðîòîêîë áîë
ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëñîí þì.
193

Äîðíîä õèë äýýðõ áàéäàë õóðöàäñàí ó÷èð ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð
ÿàðàëòàé õýä õýäýí àðãà õýìæýý àâñíû äîòîð: öýðãíéí àëáà õààõ õóãàöààã
õî¸ðîîñ ãóðâàí æèë õ¿ðòýë ñóíãàæ, öýðýã çýâñãèéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ
íýìýãäýë ìºí㺠õºðºí㺠òºñºâëºñºí áàéíà. Õýðýâ 1934 îíä áàòëàí õàìãààëàõ
çàðäàë óëñûí òºñâèéí 34,7 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë 1938 îíä 52,5 õóâü
õ¿ðòëýý íýìýãäæýý. Àðäûí öýðãèéí òåõíèêèéí òîíîã òºõººðºìæ ýðñ
ñàéæðàâ.
1939 îíä òýð ¿åäýý òýðã¿¿í çýðãèéí öýðãèéí òåõíèê ýçýìøñýí ßïîíû
öýðãèéí òîìîîõîí íýãòãýë¿¿ä Õàëõ ãîëûí îð÷èì ãàçðààð Ìîíãîë óëñûí
íóòàãò öºìðºí îðñîí áèëýý.
Íàéðàìäàë áà õýëýëöýýðýýð àâñàí ¿¿ðýãòýý óíýí÷ Óëààí öýðýã òýð äîð íü
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òóñëàõààð îðæ èðëýý. Ǻâëºëò Ìîíãîëûí öýðýã äàéñàíä
õýä õýäýí õ¿÷èò öîõèëò ºãñíèé äàðàà 1939 îíû íàéìäóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð
ßïîíû öýðãèéí òîìîîõîí õ¿÷èéã á¿ñëýýä á¿ðìºñºí óñòãàâ.
1939 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 15-íä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ, ßïîíû õîîðîíä Õàëõ
ãîëûí îð÷èìä ãàðñàí öýðãèéí ìºðãºë人íèéã çîãñîîõ òóõàé õýëýëöýýðò
Ìîñêâà õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðëàà. Ýíýõ¿¿ õýëýëöýýðèéí äàãóó åñä¿ãýýð
ñàðûí 16-íû ºäðèéí 14 öàãò öýðýã äàéíû á¿õ ¿éë àæèëëàãàà çîãññîí áàéíà.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû æèë¿¿äýä ôàøèçìûí ýñðýã òýìöýæ áàéãàà á¿õ
ýíõ òàéâàí÷, äýâøèëò õ¿÷íèé òàëä ÁÍÌÀÓ õàòóó çîãñîæ áàéëàà.
1936 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 12-íä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ õî¸ðûí õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé áàéãóóëñàí ãýðýýãýýð àâñàí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó, ìºí íýãäñýí
¿íäýñòíèé ¿éë õýðýãò õóâü íýìðýý îðóóëàõûí ¿¿äíýýñ ÁÍÌÀÓ 1945 îíû
íàéìäóãààð ñàðûí 10-íä ßïîíä äàéí çàðëàâ. Ìîíãîëûí öýðýã óëààí Àðìèéí
òàëä ÿâàõäàà, îëîí àðâàí æèëèéí òóðø ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëä
çàíàëõèéëæ áàéñàí ßïîíû äàéí÷äûí ýñðýã òýìöýëä èäýâõòýé îðîëöñîí þì.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíààñ õîéø äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ññýíòýé
óÿëäàæ ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí õàðèëöàà õýëáýðýëòã¿é ºðãºæèæ èðëýý. Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ, Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ
ñàíàëûã äýìæèæ, áàò ýíõ òàéâàí òîãòîîõûí òºëºº, øèíý äàéí ¿¿ñãýõèéã
ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ áàéâ. Ìàíàé óëñ àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðîíòîé íàéðñàã
õàðèëöàà òîãòîîâ.
1946 îíû çóðãàäóãààð ñàðûí 20-íä ìàíàé óëñûã îëîí óëñûí ýíý
áàéãóóëëàãàä ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëæ àâíà óó ãýñýí õ¿ñýëòýý ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí
ãàçàð ͯÁ-ä ÿâóóëñàí áèëýý. Ãýâ÷ ͯÁ-ä îðîõ ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü ¸ñíû ýðõèéã
×àíêàéøèéí ¿íäñýðõýã÷ á¿ëãèéíõýí, Àìåðèêèéí èìïåðèàëèñòóóä, áóñàä
õàðãèñ õ¿÷í¿¿ä îëîí æèëèéí òóðøèä õÿõàí áîîãäóóëñààð áàéëàà.
ÇÑÁÍÕÓ, ͯÁ-ûí ãèø¿¿í àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäûí äýìæëýã, Àçè,
Àôðèê, Åâðîï, Ëàòèí Àìåðèêèéí ýíõ òàéâàí÷ îëîí îðíû ýâ ñàíààíû íýãäëèéí
à÷ààð ÁÍÌÀÓ Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãà äàõü õóóëü ¸ñíûõîî ñóóäëûã
1961 îíä ýçýëñýí áèëýý.
194

ÁÍÌÀÓ Í¯Á-ûí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä ñîöèàëèñò îðíóóä áîëîí ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ á¿õ óëñûí õàìò çýâñãèéã á¿õ íèéòýýð á¿ðýí õóðààõûí òºëºº,
õàëóóí öºìèéí áîëîí ¿é îëíîîð óñòãàõ áóñàä òºðëèéí çýâñãèéã äýëãýð¿¿ëæ
õýðýãëýõ ÿâäëûã öààçëàí õîðèãëîõûí òºëºº, öýðýã äàéíû ìºðãºë人íèéã
ýâýýð çîõèöóóëàõûí òºëºº, ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷èì äýýð
á¿õ îðîíòîé íàéðñàã õàðèëöààãàà áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº, èìïåðèàëèçì
êîëîí÷ëîëûí ýñðýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã äýìæèõèéí òºëºº
õ¿÷èí ÷àðìàéæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ, ºðíºä åâðîïûí çàðèì èìïåðèàëèñò
õýñãýýð äýìæ¿¿ëýí Èîðäàíè, Ñèðè áîëîí àðàáûí áóñàä îðíû ýñðýã õàíäñàí
Èçðàèëèéí ò¿ðýìãèéëëèéã ýñýðã¿¿öýæ, Îéð Äîðíî äàõèíä áàò ýíõ òàéâíûã
õàíãàõûí òºëºº, Èçðàèëèéí ýçýëñýí ãàçàð íóòãèéã àðàáûí îðíóóäàä ýã¿¿ëýí
ºã¿¿ëýõèéí òºëºº øèéäâýðòýé òýìöýæ áàéíà. Ýä¿ãýý ÁÍÌÀÓ Àçè, Àôðèê,
Ëàòèí Àìåðèê, Åâðîïûí 40 øàõàì îðîí, ò¿¿íèé äîòîð Èõ Áðèòàíè, Ôðàíö,
Ýíýòõýã, Ïàêèñòàí, Èíäîíåç çýðýã óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîãîîä
áàéíà.
Â.È.Ëåíèí Ǻâëºëò îðíû óðüä ºìíº õîöðîãäîæ ÿâñàí àðä ò¿ìí¿¿äèéí
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõäàà, ýäèéí çàñàã, ò¿¿õýí
íºõö뺺𺺠ÿëãààòàé çºâëºëòèéí Äîðíîäûí á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñóóäûí òàëààð
íàìûí áîäëîãî, òàêòèêèéã óÿí õàòàí õýðýãëýõèéí ÷óõëûã øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ ¿íäýñëýñýí þì.
ÌÀÕÍ, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Ëåíèíèé ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëèéã õàðãàëçàí óëñ
îðíîî õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãûã àðäûí õóâüñãàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòíû ò¿¿õýí
òîäîðõîé íºõöºëòýé óÿëäóóëàí øèéäâýðëýæ áàéâ. Òýãýõäýý íýí ÷óõàë áîëîí
ãàð÷ èðñýí ãîë àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõèéí çýðýãöýý àìüäðàëààñ äàøðàìä
äýâøèí ãàðñàí àñóóäëóóäûã áàñ øèéäâýðëýäýã áàéâ. Òóñ îðíû ò¿¿õýí
õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòíû ýýëæèò çîðèëòûã øèéäâýðëýõäýý ¿å øàò òóñ
á¿ðèéí îíöëîãèéã õàðãàëçäàã áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì çàâñðûí õýäýí ¿å øàòòàé áºãººä
òýð íü äîòðîî íèéò àðä÷èëñàí (1921-ýýñ 1940 îí) áà ñîöèàëèñò (1941 îíîîñ)
èéì ãîë õî¸ð øàòàíä õóâààãäàíà. Ñîöèàëèñò øàò íü 1960 îíîîñ ñîöèàëèçìûã
òºãñ áàéãóóëæ äóóñãàõ øèíý ¿åäýý îðëîî.
Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä îðîõ øèëæèëò Ìîíãîëä õºðºíãºòíèé
àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí øèéäâýðëýõèéí çýðýãöýý, ÿëàíãóÿà àæ ¿éëäâýð, òýýâýð,
õîëáîîíû ñàëáàðò ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã ààæèì áóé
áîëãîõ çàìààð õýðýãæñýí þì. Ýõíèé øàòàíä àðäóóä ôåîäëóóäûí õîîðîíäûí
àíãèéí çºð÷뺺ñ ¿¿ññýí íèéãìèéè ¿íäñýí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýñýí áèëýý.
Ýíý ¿åä óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, ò¿¿íèé àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëëûã
áýõæ¿¿ëýõýä ãîëëîí àíõààð÷ áàéñàí þì. Ýíý ¿åèéí òºðèéí äîòîîä ¿¿ðýãò
óíàãààãäñàí àíãèéí ýñýðã¿¿öëèéã äàðæ, àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã
õºòëºí ÿâóóëàõ àæèë áàãòàæ áàéâ.
Èìïåðèàëèñòóóäòàé õîøóó õîëáîæ, òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, àðäûí çàñàã,
àðä îëíû ýðõ àøãèéã ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ áàéñàí äîòîîäûí ò¿ðýìãèé õ¿÷íèé
195

õóâüä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿìàãò ñîíîð ñýðýìæòýé áàéñàí þì. Ãàäààäûí
èìïåðèàëèñòóóä ººðèéíõºº çîðèëãîä ìîíãîëûí äîòîîäûí õàðãèñóóäûã
àøèãëàæ áàéñàí áàðèìò Ìîíãîëûí õºãæëèéí ò¿¿õýíä öººíã¿é áóé. ̺í
àëäñàí ýðõ ÿìáà, ýäèéí çàñãèéí áàéð ñóóðèà ýã¿¿ëýí àâàõûã õè÷ýýã÷
äîòîîäûí õàðãèñóóä ÷ ãàäààäûí èìïåðèàëèñòóóäûã ò¿øèã òóëãóóðàà ãýæ
¿çäýã áàéâ. Òóñ óëñàä ãàäíààñ èðýõ õºíººë õ¿÷òýé áîëîõûí õèð õýìæýýãýýð
äîòîîäûí õàðãèñóóä õ¿÷ýý áàçààæ, àðäûí çàñãèéí ýñðýã ýëäâýýð õóéâàëäàõ,
õîðëîí ñ¿éòãýõ àæèë çîõèîõ áîëñîí þì.
Æèøýýëýõýä, 1929 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Àëñ Äîðíîä, òóõàéëáàë ÄÕÒÇ äýýð ãàðñàí
ìºðãºë人íèéã Åã¿çýð õóòàãòààð òîëãîéëóóëñàí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ íàð àðä
ò¿ìíèéã èëýýð ýñýðã¿¿öýõýä àøèãëàñàí þì. Óã õóéâàëäààíä ººð áóñàä øàð
õàð ôåîäàë îðîëöñîí áàéëàà. Ãýâ÷ àðäûí çàñàã õóéâàëäààíûã öàã òóõàéä íü
èë÷èëæ, àþóëã¿é áîëãîäîã áàéâ. ̺í àðäûí çàñàã 1930 îíû ýõýýð Òºãñáóÿíò,
Áóäàí÷èéí õ¿ðýýíä, áàñ 1932 îíä áàðóóí õýäýí àéìàãò õàðãèñ òîëãîé ëàì
íàðààð óäèðäóóëàí äýãäñýí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ çýâñýãò áîñëîãóóäûã äàðñàí
áàéíà.
Äîòîîäûí õàðãèñóóä ìºí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
àæëûí àëäàà, àæ àõóé ñî¸ëûí áàéãóóëàëòàä ãàðñàí äóòàãäàë, àðä ò¿ìíèé
ñ¿ñýã áèøðýë õîöðîãäìîë ¿çýë, õóó÷èí çàðèì çàíøëûã àøèãëàæ áàéâ. Ãýâ÷
àðäûí çàñàã õºäºëìºð÷äèéí óëñ òºðèéí èäýâõæèëä ò¿øèãëýí, äîòîîäûí
õàðãèñóóäûí ýñýðã¿¿öëèéã öàã òóõàéä èëð¿¿ëýí äàðñíààð, òýäãýýðèéí ýõ
îðíû ýñðýã ¿íýí í¿¿ð öàðàéã õàðóóëñàí þì. Ýñýðã¿¿öýõ áàéäàë, ¿éëäñýí ãýìò
õýðãèéí øèíæèéã õàðãàëçàí ýäãýýð õ¿÷íèé ýñðýã òýìöýëä õ¿÷ õýðýãëýõ ÿâäàë
÷ ãàðñàí áºãººä ýíý íü óíàãààãäñàí àíãèéí ýñýðã¿¿öëèéí óëìààñ ë àðãàã¿é
áîëæ áàéâ.
196
Àðäûí òºðººñ äîòîîä áîäëîãûí õóâüä ã¿éöýòãýäýã
¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä
Òºðèéí äîòîîä ãîë ¿¿ðýã íü õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøãèéí äàãóó íèéãìèéí
àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ, àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã óäèðäàõ ÿâäàë
áàéâ. Ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí îëîí çóóí æèëèéí õîöðîãäîë, óëñ àðäûí àæ àõóéä
í¿¿äëèéí õîöðîãäìîë ìàë àæ àõóé íî¸ðõñîí, îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí,
àæèë÷èí àíãè áàéãààã¿é çýðãýýñ àðäûí çàñàã àñàð èõ áýðõøýýë òóóëàõ ¸ñòîé
áàéëàà.
Àíãèéí õóðö òýìöëèéí íºõöºëä àðäûí çàñàã ÿäóó äóíä àðäûí èäýâõòýé
äýìæëýãò ò¿øèãëýí, ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð, ôåîäëûí õàðèëöààíû ¿ëäýãäëèéã
óñòãàí, èèéãìèéí àìüäðàëûã àðä÷èëàõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ã¿íçãèé àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýâ.
Ôåîäëûí õºðºíãèéã õóðààõ àñóóäàë îíö ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí
áîëîõîîð ò¿¿íèéã ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë, Àðäûí èõ õóðëûí ÷óóëãàíààð
òóñãàéëàí àâ÷ õýëýëöýæ áàéâ. ¯¿íòýé óÿëäóóëæ, Íàìûí Òºâ Õîðîî, àðäûí

çàñãèéí ãàçðààñ áîëîâñðóóëñàí, òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àãóóëãà á¿õèé çààâàð,
õýâëýëä áè÷ñýí ºã¿¿ëýë, áóñàä ìýäýýëýõ ìàòåðèàë íèéòýëæ áàéâ. Ôåîäëûí
õºðºíãèéã ãàðäàí õóðààõ òºâ, îðîí íóòãèéí êîìèññóóä òîìèëîãäîæ,
òýäãýýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä õàìæëàãà áàéñàí àðäóóä, ÿäóó÷óóä, äóíä÷óóä,
òºâ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, íàì, çàëóó÷óóä, áóñàä îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä îðæ áàéæýý. Ýäãýýð êîìèññ õºðºíãèéã íü õóðààõ
õ¿ì¿¿ñèéí õýðãèéã àðäûí õóðëààð òîäîðõîéëîõ, õóðààñàí õºðºíãèéã á¿ðòãýæ
çºâ õóâààðèëàõ, ýä õºðºí㺺 íóóí äàðàãäóóëñàí ÿâäëûã èëð¿¿ëýõ çýðýã èõ
àæèë ã¿éöýòãýæýý.
Èéíõ¿¿ àðäûí çàñàã àðä îëíû óëñ òºðèéí ¿çýãäýýã¿é èõ ºðíºëòºä
ò¿øèãëýí òýäíèé øóóä îðîëöîîòîéãîîð 1929 îíû íàìàð, 1929-1930 îíû
ºâëèéí öàãò 600 øàõàì òîì ôåîäëûí õºðºíãèéã õóðààñàí þì. Ýäãýýð àæ
àõóéòíààñ õóðààñàí ìàë õºðºíãèéí íýã õýñãèéã õºäºº àæ àõóéí àðòåëüä
øèëæ¿¿ëæ, ¿ëäñýí õýñãèéã õóâèéí ÿäóó àæ àõóéòàíä õóâààæ ºãñºí þì.
Õºðºí㺠õóðààõ àæèë 1930-1931 îíä ¿ðãýëæèëæ, 1932 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä
ãàðàõàä 1100 èë¿¿ òîì øàð, õàð ôåîäàëûí õºðºíãèéã õóðààñàí áàéâ.
Øàð ôåîäàëûí çàñãèéí áàéð ñóóðèíä õ¿÷òýé öîõèëò ºãñºí ººð íýã
÷óõàë àðãà õýìæýý íü ñ¿ì õèéäèéí àæ àõóéãààñ òàòâàð õóðààæ, òýäãýýðèéí
ìºëæëºãººñ çàðö ÿäóóñûã ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð, æàñûí ìàë õàðèóëñíû
õºëñèéã õàòóó òîãòîîõ òàëààð 1930-1931 îíä çîõèîí ÿâóóëñàí æàñûí êîìïàíè
áàéâ. Àðäûí òºð àíãèéí óÿí õàòàí áîäëîãî ÿâóóëàí çàðö, ÿäóóñûí àæ
áàéäëûã ººä òàòàæ, îëîíõè àðäûí àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýí,
ýäèéí çàñàã, õóäàëäààí äàõü êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã õÿçãààðëàõ ÿâäëûã
õàíãàæýý. Àëáà òàòâàðûí áîäëîãî áîë áàñ ë ôåîäàëûí àæ àõóéí ýäèéí
çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëûã ñóëðóóëæ, êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéí ºñºëòèéã õÿçãààðëààä,
õºäºëìºð÷èí àðäûí àæ áàéäëûã ººä òàòàõ ÿâäëûã çîõèöóóëàã÷ íýã õ¿÷èè
ç¿éë áîëæ áàéëàà. Æèøýý íü 1933 îíä áàòàëñàí õóóëèàð ìàë áàãàòàé àæ
àõóéòíààñ õóðààõ àëáà÷ òàòâàðûã ¿ëýìæ áàãàñãààä, ÿäóó÷óóäûã òàòâàðààñ
á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ, ÷èíýýëýã àæ àõóéãààñ àâàõ òàòâàðûã îðëîãûí íü õýìæýýã
õàðãàëçàí òîãòîîñîí áàéíà.
Ìàë÷èí àðäûí àæ àõóéòàíä çýýëëýã îëãîõ ÿâäëûã îíö àíõààð÷ áàéëàà.
Ǻâõºí 1932-1934 îíû õî¸ð æèëèéí äîòîð àðäûí àæ àõóéòàíä îëãîñîí çýýëëýã
10 ãàðóé äàõèí ºññºíèé 50-èàñ äîîøã¿é õóâü íü ÿäóó÷óóäàä îíîãäñîí áàéíà.
Ìàë àæ àõóéí ºñºëòºä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí õóâèéí àæ àõóéòíû ñàíàà÷ëàãûã óëñààñ
çºâõºí ñàéøààãààä çîãñîîã¿é, áàñ èõýýõýí äýìæñýí þì. Àðäûí àæ àõóéòàíä
¿ëýìæ õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéñàí ìàëûí ºâ÷íèéã áàãàñãàæ, öààøèä á¿ðìºñºí
óñòãàõûí òóë ìàë ýìíýëãèéí àæëûã õºãæ¿¿ëýõèéã ¿ðãýëæ àíõààð÷ áàéëàà.
Ìàë ýìíýëãèéí áîëîîä ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí ãàçðûã óëñûí õºðºí㺺ð
áàéãóóëàâ. ¯¿íèé à÷ààð ìàë îëíîîð ¿õýõ ÿâäàë áóóðñààð áàéâ. Ìàëûí õàøàà
ñàðàâ÷ áàðèõ, óñã¿é áýë÷ýýðò õóäàã ãàðãàõ, áýë÷ýýðèéí ºâñ òýæýýë áàðàãäñàí
ºâºë õàâðûí öàãò ìàëä ºãºõ òýæýýëèéí íººöèéã àðâèæóóëàõ ÿâäàë äýýð
àðäóóäàä òóñëàõ òàëààð óëñààñ àñàð èõ àæèë õèéæýý.
197

1937 îíä ÇÑÁÍÕÓ 50 òðàêòîð, 550 õàäóóð ìàøèí 325 ìîðèí òàðìóóð, 25
ºâñíèé øàõóóð, íåôòü õºäºëã¿¿ð 10 í¿¿äëèéí çàñâàðûí ãàçàð 10, 15 à÷ààíû
ìàøèí á¿õèé ìàøèíààð ºâñ õàäàõ 10 ñòàíöûã Ìîíãîëä ¿íý òºëáºðã¿é ºãñºí
þì. Òóñ óëñàä óðèãäàæ èðñýí çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ýäãýýð ìàøèí
äýýð àæèëëàõ ìîíãîë ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áýëòãýæ ºãºâ. 1938 îíä äýýðõ ºâñ
õàäàõ ìàøèí ñòàíöûí õ¿÷èí ÷àäàë ¿ëýìæ íýìýãäýæ, 107 òðàêòîð, 822 õàäóóð
ìàøèí÷ 540 ìîðèí òàðìóóð, 97 ºâñíèé øàõóóð, 19 àâòî õºäºëã¿¿ð, 10 íåôòü
õºäºëã¿¿ð, 31 à÷ààíû, 11 õºíãºí àâòîìàøèíòàé áîëñîí áàéëàà.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð ìàë õóðäàí ºñ÷ ýõëýâ. 1924 îíä áàéñàí 13,8
ñàÿ òîëãîé ìàë 1937 îíä 23,3 ñàÿ áîëñîí áóþó 69 õóâèàð ºññºí áàéâ. Ìàëûã
íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àíãè, õýñãèéí õîîðîíä äàõèí õóâèàðëàâ. 1937 îíä òóñ
óëñûí íèéò ìàëûí 99,6 õóâü íü àðäóóäûí ìýäýëä áàéëàà. Õóâüñãàë áîë àðä
ò¿ìýíä çºâõºí óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë îëãîîä çîãñîîã¿é, áàñ ýä ìàòåðèàëûí
¿ëýìæ ç¿éë ºãººä, ñî¸ëûí õýìæýýã íü ýðñ äýýøë¿¿ëñíèéã õºäºëìºð÷èä
èéíõ¿¿ í¿äýýð ¿çëýý.
Àðäûí òºð óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñãèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ
çîðèëòûã áàñ àìæèëòòàé øèéäâýðëýâ. Ìîíãîëûí íºõöºëä êàïèòàëèñò
îðíóóäûí õóäàëäààíû ãàçðûã øàõàí ãàðãàõàä 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàâ.
Ýíý àæëûã íýãýí óäààãèéí öîõèëòîîð áèø, ãàäààäûí ï¿¿ñýíä òºëºõ ºðèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, àëáà òàòâàð, ãààëèéí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõ, õóóëü çºð÷èæ óëñ
íèéãìèéã õîõèðîîñîí ï¿¿ñ¿¿äèéí àæèëëàãààã çîãñîîæ õààõ çýðýã íèëýýä àðãà
õýìæýýã òóóøòàé ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä ã¿éöýòãýæýý.
Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàðààò áóñ áàéäëûã áàéëäàí îëæ áýõæ¿¿ëýõ
ÿâäàëä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð áàéãóóëñàí ýä õýðýãëýã÷äèéí
õîðøîîëîë, óëñûí ñàíõ¿¿ çýýëèéí áà õóäàëäààíû ñèñòåì, ¿íäýñíèé ìºíãºí
òýìäýãòòýé áîëæ óëñûí áà õîðøîîëëûí ¿éëäâýð, îð÷èí ¿åèéí òýýâýð,
õîëáîîã áóé áîëãîí õºãæ¿¿ëñýí ÿâäàë øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Ýäèéí çàñãèéí íî¸í íóðóóã óëñûí ãàðò òºâëºð¿¿ëñýí íü ôåîäëóóäûí ýäèéí
çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëûã ñóëðóóëæ, øèíýýð òºðæ áàéñàí êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã
õÿçãààðëàí øàõàõ íºõöºëèéã áóé áîëãîëîî.
1929 îíû ýöñýýð êàïèòàëèñò îðíû õóäàëäààíû ãàçðûí ýçëýõ õóâèéí æèí
òóñ óëñûí èìïîðòîä 9,8 õóâü, ýêñïîðòîä 26 õóâèéã òóñ òóñ ýçëýæ áàéâ. 1930
îíä ÁÍÌÀÓ ãàäààä õóäàëäààíû îíö ýðõèéã ãàðòàà àâ÷ 1934 îí áîëîõîä
óëñûí íèéò áàðàà ã¿éëãýýíèé 80 õóâü íü óëñûí áà õîðøîîëëûí õóäàëäààíä
íîãäîæ áàéëàà. Ýíý á¿õýí íü òóñ. îðíû õóäàëäààíä ìºí çóóðàëäñààð áàéñàí
êàïèòàëèñò îðíóóäûí ï¿¿ñ¿¿äèéã øàõàí çàéëóóëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã
áóé áîëãîæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ óëñûí áîëãîñîí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä ¿ëýìæ
ºðãºæèæ, 1933 îíîîñ ýõëýí øèíý ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä áàéãóóëæ áàéëàà.
Èéíõ¿¿ õóâüñãàëûí ýõíèé øàòàíä ôåîäàë àíãè óñòàæ, êàïèòàëèñò îðíóóäûí
õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿ä á¿ðìºñºí øàõàãäàí çàéëæýý. Íèéãìèéí øèíý õ¿÷
áîëîõ àæèë÷èí àíãè ãàð÷ èðýâ. Ñî¸ëûí ñàëáàðò èõ àìæèëò ãàð÷, øèíý
198

ñýõýýòí¿¿ä ºñºí áîéæèæ ãýãýýðýë, óðëàã, óòãà çîõèîë õºãæèâ. Ýäèéí çàñàãò
ôåîäëûí áà ýçëýõ¿¿íèé õýâøèë óñòàæ, ñîöèàëèñò õýâøèë ¿ëýìæ ºðãºæèí
áýõýæëýý. Õàðèè õºäºº àæ àõóéä áîë æèæèã òàâààðûí õýâøèë çîíõèëñîîð
áàéëàà. Ãýõäýý íàì, çàñãèéí äýìæëýãýýð àðäûí àæ àõóéòíû îëîíõè íü
äóíä÷óóä áîëñíûã äýýð äóðäñàí áèëýý. Àðäûí äóíäààñ ãàðñàí íóäàðãàíû àæ
àõóéíóóä õºëñíèé õºäºëìºð õýðýãëýæ áàéñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí öààøäûí
ºñºëòèéã àðäûí òºðèéí áîäëîãî, òóõàéëáàë ò¿¿íèé àëáà òàòâàðûí ñèñòåìýýð
çîõèöóóëæ áàéñàí þì.
Òýð ¿åä àæ ¿éëäâýð, òýýâýð, õîëáîî, õóäàëäààíä óëñûí áà õîðøîîëëûí
áàéãóóëëàãûí õýëáýðòýé ñîöèàëèñò ñàëáàð àðäûí õóâèéí àæ àõóéí õýëáýðòýé
æèæèã òàâààðûí ñàëáàð, èéì õî¸ð ñàëáàð òóñ óëñûí ýäèéí çàñàãò ãàð÷ èðýýä
áàéëàà. Àðäûí òºð íü íèéò àðä ò¿ìíèé ºì÷ áîëîõ óëñûí ¿éëäâýð, óëñûí
áîëãîñîí ãàçàð íóòàã ò¿¿íèé áàÿëàã, óëñûí õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóä
áàíê, õàðèëöàà õîëáîî, õîðøîîëëûí ºì÷èéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã
õàìãààëæ áàéëàà. Àðäûí òºð íü òóñ õî¸ð ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõäýý ñîöèàëèñò
ñàëáàðûã ç¿éë á¿ðýýð äýìæèí, ò¿¿íä òàéëàí òîîöîî òºëºâëºëòèéí æóðìûã
íýâòð¿¿ëæ áàéëàà. Ìàíàé íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðñàí íèéãìèéí ýäãýýð
ººð÷ëºëòèéã ÌÀÕÍ-ûí X Èõ Õóðëûí ò¿¿õýí øèéäâýðò íýãòãýí ä¿ãíýñýí þì.
Ýíý èõ õóðëààð áàòàëñàí íàìûí ãóðàâäóãààð ïðîãðàììä:
“Õýðýâ õºðºíãºòíèé õóâüñãàë íü ôåîäëûí õàìæëàãàò ¸ñíû áîîë÷ëîëûã
êàïèòàëèñò ¸ñíû áîîë÷ëîëîîð ñîëüæ áàéñàí áîë Ìîíãîë îðíîî ôåîäëûí
õàìæëàãàò ¸ñíû áàéãóóëëûã óñòãàñàí àðäûí õóâüñãàë íü ìîíãîëûí àðäóóäàä
êàïèòàëûí ¸ñíû áóñ ººð çàìûã íýýñýí áºãººä ó÷èð íü òóñ õóâüñãàë áîëáîîñ
äàðëàãäñàí îðíóóäûí àðäóóä áà á¿õ äýëõèéí õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìýí íü
Îðîñ îðíîî ÿëæ äèéëñýí áºãººä ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäëûí äàðëàãäëûã
õóâüñãàëûí ¸ñîîð óíàãààõàä õºäºëìºð÷èí ºðãºí îëîí ò¿ìýí àðäûã ñýðãýýñýí
Îêòÿáðèéí íèéãýì æóðìûí õóâüñãàëûí òóðøëàãûã îëñîí ò¿¿õèéí øèíý ¿åä
áîëæýý” ãýæ äóðäñàí áàéíà. Õóðëûí õýëáýðòýé àðäûí àðä÷íëñàí çàñàã íü
àæèë÷èí àíãèéí äèêòàòóðò òàéâàí çàìààð øèëæèí îðñíûõîî à÷ààð ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí çîðèëãûã õàíãàëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ñîöèàëèñò øàòíû ãîë àãóóëãà áîë ñîöèàëèñò
ñàëáàðóóä áýõæèæ, ¿éëäâýðæèëò ã¿íçãèéðýí ºðãºæèæ, ìàë÷èí àðäûí õóâèéí
àæ àõóéòíûã õîðøîîëîõ çàìààð õºäºº àæ àõóé äàõü õóâèéí ºì÷èéã ñîöèàëèñò
ºì÷ººð õàëàí ñî¸ëûí õóâüñãàë ÿâóóëñàíä îðøèíî. Õóâüñãàëûí ñîöèàëèñò
øàòàíä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óëñ àðäûí àæ àõóé äàõü óëñûí áà õîðøîîëëûí
ñàëáàðûã óëàì áýõæ¿¿ëæ, ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí õóóëèéã àøèãëàí
õýòèéí òºëºâëºãººòýé õºãæ¿¿ëæ ÷àäëàà. Ãýâ÷ 1940 îí ºíãºðìºãö ÁÍÌÀÓ
ñîöèàëèçìûí ºðí¿¿í áàéãóóëàëòàä øóóä îðæ ÷àäààã¿é þì. Ýíý íü îëîí óëñûí
áàéäàë òîõèðîìæã¿é áàéñíààð òàéëáàðëàãäàíà.
Äýëõèéí Õî¸ðäóãààð äàéíû æèë¿¿äýä ìàíàé îðîí áàòëàí õàìãààëàõ öýðýã
çýâñãèéí õýðýãöýýíä ¿ëýìæõýí õºðºí㺠çîðèóëàõ õýðýãòýé áàéñàí òóë àæ
¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæîîð
199

õÿçãààðëàãäìàë áàéëàà. Áàñ ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí äóòàãäàæ áàéëàà.
Æèøýý íü, 40-ººä îíû ýõýýð Óëààíáààòàðûí òºìºð çàìûã áàðèõààð òºëºâëºæ
áàéñíàà, äàéíû äàðàà áàðèõ áîëãîæ õîéøëóóëàâ. 1941 îíä Óëààíáààòàðò
áàðüæ ýõýëñýí òîì ìàõ êîìáèíàò äàéí äóóññàíû äàðààõ àíõíû æèëä ë
äóóññàí áàéâ. Ãýõäýý Àðäûí çàñãèéí ãàçàð äàéíû ¿åä ÷ äîòîîä á¿õ íººö,
áîëîëöîîãîî äàé÷ëàí, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæèëä ¿ëýìæ àìæèëò îëñîí þì.
Ǻâëºëòèéí àóãàà èõ àðä ò¿ìýí äýëõèé äàõèíä ò¿¿õýí ÿëàëò áàéãóóëæ,
äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ññýíýýñ õîéø ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëò
õóðäàñëàà. Äàéíààñ õîéøõè õîðü ãàðóé æèëèéí äîòîð óëñ àðäûí àæ àõóé,
ñî¸ë õóðäàí õºãæèæ èðëýý. Ýíý õóãàöààíä ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéã
õîðøîîëîõ, ñî¸ëûí õóâüñãàë ÿâóóëàõ çýðýã ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí çîðèëò
óëàì õóðäàí àìæèëòòàé áèåëæ èðýâ.
Òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò õºäºëìºð÷äèéã ºðãºí îðîëöóóëàõ çàìààð àðäûí
àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ìàíàé íàì, àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿìàãò îíöãîé
àíõààð÷ áàéäàã áèëýý.
Õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõ àíõíû ñàðóóäààñ ýõëýì òºðèéã óäèðäàõ àæèëä
õºäºëìºð÷äèéí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëæ áàéñàí áèëýý. Òýð ¿åä çàñãèéí
ãàçàð íü õóó÷íû ò¿øìýäèéã àøèãëàõûí çýðýãöýýãýýð õýòýðõèé õàðãèñûã íü
àëáàí áàéãóóëëàãààñ çàéëóóëæ, àéìàã õîøóóíû àïïàðàòàä àæèëëàæ áàéñàí
ò¿øìýäèéí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ Õÿíàëòàà óëàì ÷àíãàðóóëæ, õîøóó
äàðãûã ñîíãîõ ïðàêòèê íýâòð¿¿ëæ áàéæýý. Àðäóóä áà Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò
Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä õîøóó äàðãà íàðûí
äîòðîîñ èëò õàðãèñûã íü õàëæ õºäºëìºð÷ àðäûí òºëººëºã÷äèéã îðîíä íü
ñîíãîõ ñàíàë òàâüæ áàéâ. Ýíý àæëûã óëàìæëàë ¸ñîîð çàñãèéã ¿å çàëãàìæëàí
øèëæ¿¿ëýõ ¸ñëîëûí ¿åä áóþó íî¸ä ò¿øìýäýýñ àðäûí çàñãèéã äàéñàãíàí
ýñýðã¿¿öýõ ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéëàà.
Íî¸ä òàéæ íàðûí íýð õ¿íä àðä ò¿ìíèé í¿äíèé ºìíº óíàæ áàéíà ãýæ òýð
¿åèéí õýâëýë ìýäýýëæ áàéñàí þì. Æèøýý íü, Õýíòèé àéìãèéí õýä õýäýí
õîøóóíû àðäóóä äàðëàã÷ íî¸íîîñ ñàëãàæ àëü ãýæ Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿ñ÷
áàéæýý. 1923, 1924 îíä çàñàã çàõèðãààíû îðîí íóòãèéí ñîíãóóëü ÿâóóëàõ ìàø
èõ àæèë çîõèîñîí áàéíà. Ýíý ñîíãóóëèéí ä¿íä 1924 îíä íóòãèéí çàõèðãààíû
õóó÷èí ôåîäàë íî¸ä áàðàã á¿ãäýýðýý õàëàãäàæ, îðîíä íü àðäûí òºëººëºã÷èä
ñîíãîãäñîí áàéíà. 251
Çàñàã çàõèðãààíû á¿õ øàòíû ñîíãóóëüä õºäºëìºð÷èä ãàçàð ñàéã¿é
îðîëöîõ áîëëîî. Òýä áîë á¿õ øàòíû õóðëûã òºëººëæ áàéëàà. Àðäûí õóðëóóä
íü êàïèòàëèñò îðíû õóäàëäààíû ï¿¿ñ¿¿äèéã òóñ, îðíîîñ øàõàæ çàéëóóëàõ,
ôåîäëûí õºðºíãèéã õóðààõ, àëáà òàòâàðûí àíãèéí áîäëîãî ÿâóóëàõ, áàòëàí
õàìãààëàõ õýðýãò õ¿í àðäûã áýëòãýõ, ìàë àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä
èõýýõýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áàéëàà.
251
Àðäûí òºëººëºã÷äèéí 92,2% íü ÿäóó÷óóä, äóíä÷óóä áàéâ.
200

1924 îíä õóðàëäñàí Óëñûí Àíõäóãààð Èõ Õóðàëä 77 òºëººëºã÷
ñîíãîãäñîíû äîòîð àðäûí òºëººëºã÷ 71, òàéæ àãñàí õ¿í äºíãºæ 6 áàéâ.
Һ뺺ëºã÷äèéí äîòîð ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í 46, çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí ãèø¿¿í
6 áàéëàà. Òóñ îðíû öààøäûí õºãæëèéí æèë¿¿äýä òºðèéí óäèðäëàãàä îëîí
ò¿ìíèéã îðîëöóóëàõ ãîë õýëáýð íü: äåïóòàò, ø¿¿ã÷èä ñîíãîã÷äûíõîî ºìíº
òîãòìîë òàéëàãíàõ, ñîíãîã÷èä íü äåïóòàò, ø¿¿ã÷äýý òàòàí áóóëãàõ ýðõ
ýäëýõ, îðîí íóòãèéí õóðëûí áàéíãûí êîìèññûí àæèëä èäýâõòí¿¿ä îðîëöîõ,
îðîí íóòãèéí õóðëóóäûí ã¿éöýòãýõ õîðîîäòîé øóóä õîëáîîòîé, òýäãýýðèéí
óäèðäëàãààð àæèëëàäàã áèåý äààñàí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà ýäãýýð
áàéëàà.
Óëñûí õýìæýýãýýð áóþó àéìàã ñóìäàä çîõèîäîã òîãòìîë õóðàë,
çºâëºëãººí¿¿ä áîë áàñ ë òºðèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õºäºëìºð÷äèéã
îðîëöóóëàõ ÷óõàë õýëáýð¿¿ä áîëæ èðýâ. Ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí
íýãäëèéí àæèëòíû óëñûí çºâëºãººí¿¿äýýð õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã òîãòìîë àâ÷ õýëýëöäýã, ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðûí àæèëòíû
èéìýðõ¿¿ çºâëºãººíººð áîë òóõàéí ñàëáàðûí òîäîðõîé çîðèëòóóäûã àâ÷
õýëýëöäýã áàéëàà. Çàñàã çàõèðãààíû á¿õ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíûã
ñîíãîæ, àðäûí òºëººëºã÷äèéí ºìíº òàéëàíã íü òàâèóëæ áàéäàã ÿâäàë áîë
àðäûí òºðèéí äýýä çýðãèéí àðä÷èëñàí øèíæ ìºí. ¯éëäâýðèéí àæèë÷äûí òîî
îëøðîõîä òºðèéè óäèðäëàãàä òýäíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íýìýãäýæ èðýâ, Òýä íü
àæ àõóé, ñî¸ëûí á¿õèé ë àðãà õýìæýýíä õàìãèéè ºðãºíººð îðîëöñîîð èðñýí,
îðîëöîæ áàéíà.
Àðäûí èõ õóðëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèë÷èí àíãèéí òºëººëºã÷äèéí òîî
òàñðàëòã¿é ºñ÷ èðëýý. ¯¿íä, àíõäóãààð óäààãèéí ñîíãóóëèàð (1951) Àðäûí Èõ
Õóðëûí äåïóòàòóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèë÷èí 13,3%, ìàë÷èí àðä 38,3%, õî¸ð
äàõü (1954) óäààãèéíõàä íü àæèë÷èí 19,3%, ìàë÷èí 34,2% òóñ òóñ áàéñàí áîë
òàâ äàõü óäààãèéí (1963) ñîíãóóëèéí äåïóòàòóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àæèë÷èí
21.5%, íýãäëèéí ãèø¿¿ä 27,4% áîëæ ºññºí áàéíà. Àðäûí èõ õóðëûí çóðãàà äàõü
(1966) óäààãèéí ñîíãóóëèéí äåïóòàòàä íýð äýâøèã÷äèéí 21,6% íü àæèë÷èä,
28,6% íü íýãäëèéí ãèø¿¿ä áàéâ. Èéíõ¿¿ íýð äýâøèã÷äèéí õàãàñààñ èë¿¿ íü
øóóä ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýíä àæèëëàã÷èä, 49% íü ñýõýýòíèé
òºëººëºã÷èä áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä ãàðñàí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äòýé
óÿëäàí ÁÍÌÀÓ-ûí àðä èðãýäèéí ñîíãóóëèéí ýðõ ¿ðãýëæ ºðãºæñººð áàéíà.
Àðäûí õóâüñãàëûí à÷ààð õàìæëàãààñ ÷ºëººëºãäñºí àðäóóä 1924 îíä
áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèéí ¸ñîîð ñîíãóóëèéí á¿õ
ýðõèéã á¿ðýí ýäëýõ áîëñîí áèëýý. Ǻâõºí âàí ã¿í ÿâàãñàä, õóòàãò õóâèëãààä,
ñ¿ì õèéäýä áàéíãà øàâèëàí ñóóäàã ëàì íàð ë ñîíãóóëèéí ýðõýýñ õàñàãäñàí
þì.
1939 îíä õóðàëäñàí Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëàãäñàí øèíý ¿íäñýí õóóëü íü
ÁÍÌÀÓ-ûí ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéã óëàì õºãæ¿¿ëñýí þì. ¯íäñýí õóóëü íü
ñîíãóóëèéí ÷ºëººòýé èë øèíæèéã áýõæ¿¿ëýýä çîãñîîã¿é, ìºí ñîíãîã÷äûí
201

ýðõèéã ºðãºæ¿¿ëñýí áàéíà. Øèíý ¿íäñýí õóóëèéí ¸ñîîð òóõàéí øàòíû
õóðëûí ãèø¿¿í á¿ð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áà äýýä øàòíû õóðëûí
òºëººëºã÷ººð õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã äýâø¿¿ëýõ áîëæýý.
¯¿íèé çýðýãöýýãýýð øèíý ¿íäñýí õóóëü íü õºëñíèé õºäºëìºð ìºëæèã÷èä
ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èä, ôåîäàë àãñäûí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õàñ÷ õºäºëìºð õèéäýãã¿é
õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí õýâýýð ¿ëäýýâ. Èéíõ¿¿ 1944 îíû
äºðºâä¿ãýýð ñàðûã õ¿ðòýë ÁÍÌÀÓ-ä ñîíãóóëü á¿õ íèéòèéí áîëæ ÷àäààã¿é
áàéëàà. Ãýâ÷ çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õàññàí ÿâäàë ò¿ð çóóðûí
øèíæòýé ç¿éë áàéëàà. Àðäûí õóâüñãàëò áàéãóóëàë áýõæèæ, õºäºëìºð÷äèéí
óëñ òºðèéí óõàìñàð èäýâõ äýýøëýýä èðýõèéí õàìò ÁÍÌÀÓ-ûí çàðèì àðä
èðãýäèéí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õàñàõ òóõàé ¿íäñýí õóóëèéí ç¿éë àíãèéã
1944 îíä õ¿÷èíã¿é áîëãîîä òýäýíä íèéòèéí àäèë ñîíãóóëèéí ýðõ îëãîæýý.
Öààøèä çàñàã çàõèðãààíû íèéò áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé äîòîð Àðäûí Èõ õóðëûí
ñîíãóóëèéã ñîíãîã÷èä øóóä ººðñ人 ÿâóóëäàã áîëëîî. 18 íàñàíä õ¿ðñýí
á¿õ èðãýä ñîíãóóëüä îðîëöäîã áîëñîíä ò¿¿íèé á¿õ íèéòèéí øèíæ îðøèæ
áàéíà. Èíãýõäýý àðä èðãýäèéí õºðºí㺠÷èíýý, áîëîâñðîë, ýðýãòýé ýìýãòýé,
àðüñ ºíãº, ¿íäýñ óãñàà, øàøèí ø¿òëýã, í¿¿äýë ñóóðüøëûí áàéäàë, íèéãìèéí
ãàðëûã õàðãàëçàõã¿é áîëîâ. Õàðèí óõààí ñîëèó áóþó ø¿¿õýýð øèéòãýãäýãñýä
ñîíãóóëèéí ýðõ ýäëýõã¿é.
Òóñ óëñûí àðä èðãýä ¿íäýñ óãñàà, ýðýãòýé ýìýãòýé, øàøèí ø¿òëýã, íèéãýì
óëñ òºðèéí ¿çýë ÿìàð áîëîâ÷ õºäºëìºðëºõ, àìðàõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ, íèéãìèéí
õàíãàìæ àâàõ, àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò òýãø ýðõ ýäëýõ ýðõòýé, ìºí ¿íäñýí
õóóëèéí äàãóó õóóëü ¸ñûã ñàõèæ, ýíõ òàéâàí, ýõ îðíîî èìïåðèàëèçìèéí
õºíººëººñ õàìãààëàõ çýðýã ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿íäñýí õóóëüä èðãýäèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã
òóíõàãëàí áàòàëñàí áàéíà. ¯íäñýí õóóëü íü óëñûí ãîë õóóëü áîëîõ òóë õóóëü
òîãòîîõ àæëûí áààç áîëäîã þì. ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ õóóëü íü ¿íäñýí õóóëèéã
¿íäýñëýñýí, ò¿¿íòýé á¿ðýí íèéöñýí áàéäàã áèëýý. ÁÍÌÀÓ íü õ¿í àìûã
á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä ¿íäñýíäýý íýã æèãä þì. Òóñ îðîíä íýã õýëòýé, àõóé
àìüäðàëààðàà èæèë, õîîðîíäîî îéð äîòíî ìîíãîë ÿñòàíãóóä îðøèæ ñóóíà.
ªºð ¿íäýñãýí ãýâýë çºâõºí êàçàõ ¿íäýñòýí þì. Áàéäàë õýäèé èéì áàéëàà ÷
ãýñýí ¿íäýñòíèé àñóóäëûã çºâ øèéäâýðëýõ ÿâäàë øààðäàãäàæ áàéâ.
¯íäýñòíèé òºëººëºã÷èä áèå áèåý º÷¿¿õýí áîëîâ÷ õÿëàéæ õàðààëûí ýñðýã
ìàíàé íàì ýðñ òýìöýæ áàéñàí, îäîî ÷ òýìöýæ, á¿õ ¿íäýñòíèé. æèíõýíý
íàéðñàã áàéäëûã õàíãàæ áàéäàã áèëýý. Ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí
çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýí ìàíàé îðíû á¿õ ¿íäýñòýí òýãø ýðõòýé, íàéðàìäàëòàé
áàéäàã íü àðäûí òºðèéí ¿íäýñíèé áîäëîãûí ¿íäýñ ìºí. Õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä
ÁÍÌÀÓ-ä îðøèí ñóóäàã á¿õ ¿íäýñòýí ÿñòíû àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë íü íýãäìýë
ýðõ àøãèéí òºëºº õèéñýí õàìòûí òýìöýëä óëàì áýõæèæ èðëýý.
“ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýä ÿñ, ¿íäýñ ÿëãàâàðã¿é óëñ îðíûõîî òºð, àæ àõóé, ñî¸ë
íèéãýì óëñ òºðèéí á¿õ àæèëä òýãø ýðõòýé îðîëöîíî. Àðüñ ¿íäýñ ÿëãàâàðëàæ
äýýðýíã¿é, ¿íäñýðõýõ ¿çýë ãàðãàæ, èðãýäèéí ýðõèéã øóóä áóþó øóóä áóñààð
õÿçãààðëàõûã õóóëèàð õîðèãëîíî. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí íóòàã
202

äýâñãýð äýýð îðøèí ñóóæ áàéãàà á¿õ ¿íäýñòýíä ¿íäýñíèé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýí
òºðºëõ õýëýýðýý ñóðàëöàõ, àæèë õýðãýý ÿâóóëàõ áîëîëöîîã óëñààñ îëãîíî”
ãýæ 1960 îíû ¿íäñýí õóóëüä çààñàí áàéíà. 252
Àðäûí õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòäàà êàçàõ
õºäºëìºð÷äèéí îëñîí àìæèëò áîë ÌÀÕÍ-ûí ìàðêñ÷-ëåíèí÷ ¿íäýñòíèé
áîäëîãî ÿëñíû òîä èëðýë áèëýý. Ìàíàé îðíû ¿íäýñòýí ÿñòàí öºìººðºº òºð, àæ
àõóé, ñî¸ë, íèéãýì óëñ òºðèéí àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò òýãø ýðõ ýäýëäýã þì.
Æèøýýëýõýä, àðäûí èõ õóðëûí òàâ äàõü óäààãèéí (1963) ñîíãóóëèéí
äåïóòàòóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä õàëõ ìîíãîë 81,5%, êàçàõ 4,1%, áóðèàä áîëîí
áóñàä ¿íäýñòýí ÿñòàí 9,3%-èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí àðäûí àðä÷èëàë õóðëûí õýëáýðýýð öààøèä óëàì áîëîâñðîí
õºãæèæ áàéíà. Õóðàë áîë á¿õ íèéòèéí øóóä ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãääàã àðäûí
òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãà ìºí. Òýäãýýð íü àðä ò¿ìíèé ºìíº àæëàà õàðèóöàí
òàéëàãíàíà. Òºðèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóä íü ãýâýë ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºë, àëáàí ÿàìä, õîðîîä áîëîí áóñàä ãàçàð, îðîí íóòãèéí õºäºëìºð÷äèéí
äåïóòàòûí õóðëûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãàà çýðýã ã¿éöýòãýõ áà çàõèðàìæëàõ
áàéãóóëëàãà áàéíà.
Òºðèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóä ìºí ñîíãîãäîõ áºãººä òºëººëºã÷äèéí
áàéãóóëëàãà áîëîõ õóðëóóä, ñîíãîã÷äûí ºìíº àæëàà òàéëàãíàäàã áèëýý.
Òºðèéí áà îëîí íèéòèéí õÿíàëòûã õîñëóóëàõ çàìààð óëñûí àïïàðàòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, õ¿íä ñóðòëûã àðèëãàí, õºäºëìºð÷äèéí õ¿ñýë
ýðìýëçëèéã öàã òóõàéä íü õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýë ÿâóóëäàã. Òºðèéí óäèðäàõ
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà íü óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ë, çýâñýãò õ¿÷èí,
óëñûã àþóëààñ õàìãààëàõ, íèéãìèéí õýâ æóðàì ñàõèóëàõ àñóóäàë ýðõýëæ,
õ¿í àìûí ýä ìàòåðèàë, ñî¸ëûí õýðýãöýýã õàíãàõ çýðãýýð ñîöèàëèñò íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðûã õàìàðäàã þì.
Ìàíàé óëñàä ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü ñîöèàëèñò õóóëü ¸ñûã
ñàõèóëæ, õýâ æóðìûí àëèâàà çºð÷ëèéã àðèëãàí ãýìò õýðãèéã óñòãàæ, ò¿¿íèé
øàëòãààíûã àðèëãàõ, èðãýäèéí áîëîí óëñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí
¿éëäâýðèéí ãàçðûí õóóëü ¸ñíû ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áèëýý. Òóñ
îðíû äîòîðõ ø¿¿í òàñëàõ àæèë íü ø¿¿ã÷ àðäûí òºëººëºã÷äèéã ñîíãîæ,
òýäíèéã õóãàöààíû ºìíº îãöðóóëàõ, ø¿¿í òàñëàõ àæëûã èëýýð ÿâóóëàõ, ò¿¿íä
îëîí íèéòèéí ÿëëàã÷, ºì㺺ëºã÷äèéã îðîëöóóëæ áàéõ, ø¿¿õ, ìºðäºí áàéöààõ,
õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãóóäààð õóóëü ¸ñûã íàðèéí ÷àíä ñàõèóëàõ çýðýã
àðä÷èëñàí çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õóóëü ¸ñíû äàãóó ÿâàãäàíà.
Àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ õ¿÷ íü ãàäààä äîòîîä
áîäëîãûí æàíæèí øóãàìûã áîëîâñðóóëæ, ýíý áîäëîãûã óäèðääàã ÌÀÕÍ
áèëýý. Ìàíàé íàì íèéãìèéã ººð÷ëºí õºãæ¿¿ëýõ õ¿÷èò çýâñýã áîëîõ
ñîöèàëèñò òºðèéí ðîëèéã áàéíãà äýýøë¿¿ëýí, ò¿¿íèé àæ àõóé çîõèîí
áàéãóóëàëò, ñî¸ë õ¿ì¿¿æëèéí ¿¿ðãèéã õºãæ¿¿ëæ áàéäàã þì.
252
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü. ÓÁ.,1960, òàë 29
203

Òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò õºäºëìºð÷èí îëíûã òàòàí îðóóëæ, õóâüñãàëò
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä õóðëóóäûí çýðýãöýýãýýð
íàìûí óäèðäàí áàéãóóëñàí çàëóó÷óóä, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áîëîí
õºäºëìºð÷äèéí áóñàä îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéëàà.
Ìàíàé íàìûí äàé÷èí òóñëàã÷ áºãººä íàéäâàðòàé áýëòãýë õ¿÷èí Ìîíãîëûí
Õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí Ýâëýë îäîî ýãíýýíäýý 80 ìÿíãà îð÷èì õºâã¿¿ä
îõèäûã íýãòãýýä áàéíà. Òóñ îðíû ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿éëñò 16:5 ìÿíãàí
ãèø¿¿íòýé ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí ðîëü ºññººð áàéíà. Ñîöèàëèñò ºì÷èéí
õî¸ð õýëáýðèéí íýãäìýë ÷àíàðûí ¿íäñýí äýýð àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí
àðäûí õîëáîî øèíý øàòàíä ãàð÷, Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìíèé ¸ñ ñóðòàõóóí óëñ
òºðèéí íýãäýë á¿ðýëäýí òîãòñîí þì.
204
ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã
ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒ ÁÓÑ ÇÀÌÀÀÐ ÕªÃÆÈÕªÄ ÍªËªªËѪÍ
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑ
ÁÍÌÀÓ áóé áîëæ áýõæèí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõºä
ÇÕÓ-ààñ ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí íü
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ýðõ ÷ºëºº òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàí îëæ
áàéõ ¿åä îëîí óëñûí òàâöàí äýýð õ¿÷íèé õàðüöàà îäîîãèéíõîîñ ººð áàéæýý.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ëàãåðü áàéñàíã¿é, îëîí óëñûí êîììóíèñò áà ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí à÷ íºëººãººð
äºíãºæ õºãæèæ ýõýëæ áàéâ.
Òýð ¿åä äýëõèé äýýð ãàíöõàí ñîöèàëèñò óëñ, Ǻâëºëò Îðîñ Óëñ îðøèí
òîãòíîæ áàéñàí áºãººä ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéã àíõíû àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ,
Ìîíãîë óëñ ò¿øèãëýæ áîëîõ áàéâ.
Ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæ뺺𺺠õîöðîãäñîí ÿìàð ÷ îðîí õºãæèíã¿é
ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæààð áîãèíî õóãàöààíä ñîöèàëèñò òîì ¿ñðýëò õèéãýýä,
ýíý ¿íäñýí äýýð ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòàä øèëæèæ áîëîõûã ÁÍÌÀÓ-ûí
òóðøëàãà õàðóóëàâ. Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ñ÷ õºãæñºíòýé óÿëäàí äýýðõ
áîëîìæ îäîî ¿åä óëàì ºðãºæèæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ ¿¿ñýí áýõæèæ, êàïèòàëèñò
áóñ çàìààð õºãæèõ ÿâäàëä Ǻâëºëò ñîöèàëèñò óëñûí ¿ç¿¿ëñýí òàë á¿ðèéí
òóñëàìæ òóéëûí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñààð èðýâ.
Õîðèí òàâ ãàðóé æèëèéí òóðø äàéñàãíàã÷ êàïèòàëèñò õ¿ðýýëëèéí
äîòîð îðøèæ 47 æèë ¿íýí÷ýýð íºõºðëºí ÿâæ èðñýí ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓûí
õîîðîíä æèíõýíý ýðõ òýãø, õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ çàð÷èì, ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýñýí óëñ õîîðîíäûí öîî øèíý
õàðèëöàà õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ýí òýðã¿¿íýý òîãòñîí þì. Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñ Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû ºäðººñ ýõëýí Ìîíãîëä öýðýã
çýâñãýýð òóñëàñààð èðñýí áèëýý. Óëààí öýðãèéí àíãèóä 1921 îíä ìàíàé îðíûã

Óíãåðíèé äýýðýì÷äýýñ ÷ºëººëºõ òýìöýëä îðîëöñîíûõîî äàðàà Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí õ¿ññýí ¸ñîîð òóñ óëñûí õèë õÿçãààðûí õàëäàøã¿é äàðõàí
áàéäëûã Ìîíãîëûí àðäûí öýðãèéí õàìò õàìãààëñààð 1925 îíûã õ¿ðòýë
ìàíàé óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð îðøèí ñóóæ áàéñíûã äýý𠺺ð ç¿éëòýé
õîëáîãäóóëàí ºã¿¿ëñýí áèëýý.
ÇÑÁÍÕÓ-ûí öýðãèéí òóñëàìæ íü äýýð öàãààñ Ìîíãîëûã ýçëýí àâàõûã
îðîëäîæ áàéñàí ßïîíû èìïåðèàëèçìûí øóóä àþóë çàíàëààñ ÁÍÌÀÓ-ûã
íýã áóñ óäàà àâàð÷ áàéâ. Ìîíãîëûí ýñðýã ßïîíû èìïåðèàëèçìûí ò¿ðýìãèé
áîäëîãî àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø óëàì èäýâõæñýí þì. Ýíý íü ßïîíû
çàðèì àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí õèéñýí ìýäýãäýë, õýëñýí ¿ãýíä òóñãàëàà îëñîí
áàéäàã, 1935 îí, ìºí 1935 îíû ýõýýð ßïîíû çýðãèéí ýðõòýí ÁÍÌÀÓ-ûí äîðíî
ç¿ãèéí õèëä õýä õýäýí óäàà õàëäàí äîâòîëñîí áîëîâ÷ òýäãýýð äîâòîëãîîíûã
Ìîíãîëûí öýðýã òóõàé á¿ð íÿöààñàí áèëýý. Óìàðä Õÿòàäàä ßïîí öºìðºí
îðñíîîñ õîéø ÁÍÌÀÓ-ûí õóâüä òýäíèé àþóë çàíàë á¿ð ÷ èõ áîëîâ.
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ õî¸ð àëü íýã ãóðàâäóãààð îðîí äîâòîëáîë õàðèëöàí
òóñëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéã 1934 îíû 11-ð ñàðä áàéãóóëààä, ìºí 1936 îíû
3-ð ñàðä õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé 10 æèëèéí õóãàöààòàé Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí
ïðîòîêîëä Óëààíáààòàð õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Õýëýëöýí òîõèð÷ áóé õî¸ð
îðíû àëü íýãä íü áóñàä ýòãýýä äîâòîëáîë ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ õî¸ð áèå áèåäýý
òóñëàìæ, ò¿¿íèé äîòîð öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý ãýæ óã ïðîòîêîëä
äóðäñàí áàéâ. Ýíýõ¿¿ ïðîòîêîëûí äàãóó, ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿ñýëòýýð òóñ
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõààð Ǻâëºëòèéí öýðãèéí òîìîîõîí àíãèóä
Ìîíãîëûí íóòàãò îðæ èðýâ.
1939 îíû 1-ð ñàðààñ ýõëýí ßïîíû äàéí÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí äîðíîä õèëýýð
öýðýã äàéíû ºäººí õàòãàëãà óäàà äàðàà õèéæ áàéâ. 1939 îíû 5-ð ñàðûí 11-íä
ßïîíû öýðýã Ìîíãîë óëñûí õèëèéã çºð÷èí Õàëõûí ãîëûí ÷èãëýëýýð öºìðºí
îðñîí áèëýý. 1939 îíû 5-ð ñàðûí 28-íä ßïîíû öýðýã çýâñýãò ºäººí õàòãàëãàà
äàâòàæ, ìºí ãàçðûí îð÷èìä ÁÍÌÀÓ-ûí õèëèéí öýðãèéí àíãèóäòàé òóëàëäàâ.
ßïîíû äàéí÷äûí ò¿ðýìãèé àæèëëàãàà íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áà ò¿¿íèé
¿íýí÷ íºõºð Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ç¿ãýýñ õàòóó öîõèëò õ¿ëýýñýí áèëýý.
ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí õýëýëöýýð ¸ñîîð Óëààí öýðýã
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, ãàçàð íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäëàà õàìãààëàõàä äàõèí òóñëàâ. Õàëõ ãîëûí îð÷èìä áàéãóóëàãäñàí
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí 1-ð òóñãàé á¿ëýãëýë íü Ìîíãîëûí öýðýãòýé õàìòðàí
îëîí õîíîã øèð¿¿í òóëàëäààí ÿâóóëàí ßïîíû 6-ð àðìèéí èõýíõ õýñãèéã
óñòãàâ. 8-ð ñàðûí 31-íèé ºã뺺 áîëîõîä Ìîíãîëûí íóòàã áóëààí ýçëýã÷äýýñ
á¿ðýí ÷ºëººëºãäñºí áàéâ,
ßïîíû öýðýã Õàëõ ãîëûí áàéëäààíä 40 ìÿíãà îð÷èì öýðýã îôèöåðîî
àëóóëæ, øàðõäóóëæ ãàðçàäñàí þì. Ǻâëºëò Ìîíãîëûí öýðýã, ÿïîíû 700
øàõàì íèñýõ îíãîöûã óñòãàæ, 200 ãàðóé èõ áóó, 340 ïóëåì¸ò, 12 ìÿíãà ãàðóé
âèíòîâ, 2 ñàÿ øàõàì ñóì îëçëîâ. 1939 îíû 9-ð ñàðä Õàëõ ãîëûí îð÷èìä äàéí
çîãññîí òóõàé ßïîí, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíäûí õýëýëöýýðò Ìîñêâà õîòíîî
205

ãàðûí ¿ñýã çóðæ, 1940 îíû 7-ð ñàðä ÁÍÌÀÓ, Ìàíæ Ãî õî¸ð õèëèéí øóãàìûã
õýëýëöýí òîõèðîâ.
Ãýâ÷ èìïåðèàëèçìûí ç¿ãýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëä
çàíàëõèéëýõ ÿâäàë óðüäûí àäèë ¿ðãýëæèëæ áàéâ. Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí
áîëæ, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä ôàøèñò Ãåðìàí õàëäàí äîâòîëñîí íü ÁÍÌÀÓûí
õèëèéí áàéäëûã óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé áîëãîí õóðöàòãàæ, ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí õýâèéí ÿâöàä èõ ñààä áîëñîí þì. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ
ôàøèñòûí ýñðýã äàéí ÿâóóëæ õ¿íä áàéäàëòàé áàéñàí õýäèé áîëîâ÷ òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõàä íü Ìîíãîë óëñàä öýðýã çýâñãýýð òóñàëñààð áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò óëñûí ýñðýã Ãèòëåðèéí
Ãåðìàíààñ ÿâóóëæ áàéãàà äàéí áîë íèéò äýâøèëò õ¿í òºðºëõòºíä ìàø
àþóëòàé, ìàíàé îðíû òºðèéí òóñãààð òîãòíîëä íýí àþóëòàé ç¿éë ãýæ ¿çýýä,
Óëààí öýðýãò õèð ÷èíýýãýýðýý òóñëàæ áàéëàà. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ
îðíû èõ äàéíû æèë¿¿äýä ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºð÷èä Óëààí öýðãèéí áàéëäàã÷,
îôèöåðóóäàä çîðèóëàí äóëààí õóâöàñ. õ¿íñ áýëãèéí ç¿éë öóãëóóëàí ôðîíòîä
èëãýýæ áàéñàí áèëýý. Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ñàéí äóðààð õóðèìòëóóëñàí
õºðºí㺺ð òàíêèéí áðèãàä, íèñýõ îíãîöíû ýñêàäðèë áàéãóóëæ, óëààí öýðãèéí
ìýäýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Ôàøèñò Ãåðìàíûã áóò íèðãýæ ò¿¿õýí ÿëàëò õèéãýýä õîëáîîòíûõîî ¿¿ðýãò
¿íýí÷ áàéäàã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ 1945 îíû 8-ð ñàðûí 9-íä ßïîíòîé äàéíû
áàéäàëòàé áàéãààãàà ìýäýãäñýí þì. ̺í îíû 8-ð ñàðûí 10-íä ÁÍÌÀÓ ßïîíä
äàéí çàðëàæ, Ìîíãîëûí öýðýã Óëààí öýðãèéí àíãèóäòàé íÿãò õàðèëöàí
àæèëëàñààð äàéñíû ýñðýã áàéëäààíû àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýâ. 8-ð ñàðûí 19-íä
Ǻâëºëòèéí çýâñýãò õ¿÷íèé ºìíº ÿïîíû öýðýã áóóæ ºãºõºä áýëýí áàéãààã
Êâàíòóíû öýðãèéí øòàá ìýäýãäýâ. 7-ð ñàðûí 23-íä ßïîí óëñ ýñýðã¿¿öëýý
çîãñîîæ, 1944 îíû 9-ð ñàðûí 2-íû ºäºð ¿ã äóóã¿é áóóæ ºãºõ áàðèìò áè÷èãò
ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí þì. Àëñ Äîðíîäîä äàéí äóóñëàà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îðóóëñàí õóâü íýìýð, õî¸ð ñîöèàëèñò îðíû äàé÷èí
íºõºðëºëèéã Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð ºíäðººð ¿íýëæ, Ìîíãîëûí àðäûí
öýðãèéí æàíæèí ìàðøàë X.×îéáàëñàí, äýñëýã÷ ãåíåðàë Þ.Öýäýíáàë, äýñëýã÷
ãåíåðàë Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí íàð áîëîí Ìîíãîëûí àðäûí öýðãèéí îëîí ãåíåðàë,
îôèöåð, áàéëäàã÷äûã îäîí òýìäãýýð øàãíàñàí þì.
“Õàëõ ãîëä ÿïîíû ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò íèðãýñýí ÿâäàë ìàíàé àðä ò¿ìíèé
àõ ä¿¿ãèéí äàé÷èí áàðèëäàëãààíû ¿íýõýýðèéí áýëýã òýìäýã íü áîëæýý. Àóãàà
èõ ýõ îðíû äàéíû õ¿íä áýðõ ¿åä ìàíàé îðîíä àõ ä¿¿ ìîíãîë óëñààñ ¿ç¿¿ëñýí
òóñëàìæèéã çºâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñ õýçýý ÷ ìàðòàõã¿é. 1945 îíä Ǻâëºëò, ìîíãîëûí
äàé÷èä ÿïîíû öýðãèéí ýðõòíèé Êâàíòóíû àðìèéí ýñðýã ìºð çýðýãöýí áàéëäàæ
ÿâñàí áèëýý. Áèä Àðäûí çàñãèéã õàìãààëàí, øèíý àìüäðàëûã õàìò á¿òýýí
áàéãóóëæ èðñýí, îäîî ÷ áàéãóóëæ áàéãàà áºãººä àëèâàà ñîðèëò øàëãàëò
òîõèîëäñîí ÷ õàìò ÿâñàí, ÿâàõ ÷ þì” ãýæ Ë.È.Áðåæíåâ õýëñýí áèëýý. 253
253
“Ãàíáàò íàéðàìäàë” ýìõòãýë. ÓÁ., 1966, òàë 51
206

Îëîí òîîíû ¿éëäâýðèéï ãàçàð, òºìºð çàì, îðîí ñóóöíû ÷óõàë áàðèëãà
áàéãóóëæ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí áîëîí óëñ àðäûí àæ àõóéè áóñàä
ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí õºíãºëºëòòýé çýýëëýã îëãîõ çàìààð ìàíàéä
¿ç¿¿ëäýã Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæ áîë Ìîíãîë óëñûã êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ìàòåðèàëëàã óðüä÷èëñàí íºõöºë áóé áîëãîæ, ýäèéí çàñãèéí
òóñãààð òîãòíîëûã íü õàíãàõàä øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Àðäûí
õóâüñãàë ÿëñíû àíõíû æèë¿¿äýä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ Ìîíãîëä îëãîæ
áàéñàí çýýëëýã íü àæ àõóéí áàéãóóëàëòûã ýìõëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áèëýý. 1933, 1934, 1938 îíä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä óäààí õóãàöààíû
øèíý èõ çýýëëýãèéã õºíãºëºëòòýé îëãîëîî. Òýð ¿åä ÇÑÁÍÕÓ-ûí ñàíõ¿¿
òåõíèêèéí òóñëàìæààð àíõíû òîì ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã áàéãóóëñàí þì.
1946 îíä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýð áîë
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñò øèíý õóâü íýìýð
áîëñîí þì. Äàéíû äàðààõ æèë¿¿äýä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð
óóë óóðõàé Õ¿íñíèé áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí áóñàä ñàëáàðûí îëîí ãàçàð
áàéãóóëàãäàâ. 1949 îíä ÇÑÁÍÕÓ-ûí ñàíõ¿¿ òåõíèêèéí òóñëàìæààð, òóñ îðíû
ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ÷óõàë ðàéîíûã õîëáîñîí òºìºð çàì áàéãóóëàâ. Ýíý
çàìûí äàãóó êëóá ñóðãóóëü, ýìíýëýã á¿õèé îëîí òîîíû ºðòºº ñóóðèí ãàçàð
ñ¿íäýðëýí áîñîâ.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ “Ìîíãîë íåôòü”, “Ñîâ-ìîíãîëìåòàëë” çýðýã õóâü
íèéë¿¿ëñýí ¿éëäâýð¿¿äèéí ººðèéíõºº õóâèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñàä 1957 îíä ¿íý òºëáºðã¿é øèëæ¿¿ëñýí þì. 1958-1960 îíä Ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷èä ÇÑÁÍÕÓ-ûí îðîëöîîòîéãîîð í¿¿ðñ, ãóðèë, ñ¿¿íèé ¿éëäâýð,
íèéãýì õàíãàìæèéí àæ àõóé, òýýâýð, õîëáîîíû ãàçðóóä îðîí ñóóö, ñàíãèéí
àæ àõóé, ìàë àæ àõóé÷èí, ìàøèíò ñòàíö çýðãèéã îëíîîð áàðüæ Ǻâëºëòººñ
¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ íü ìàíàé îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèí
ñîöèàëèçìä îðîõ çîðèëòûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä îíöûí ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéíà.
ªíãºðñºí òàâàí æèëèéí õóãàöààíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ººðèéí õ¿÷ýýð
îëîí àðâàí ¿éëäâýðèéí ãàçàð, õºäºº àæ àõóé, îðîí ñóóö, ñî¸ë àõóéí îëîí
áàðèëãà áàðüæ ºã뺺. Ìàíàé îðíû õàìãèéí áýðõ àñóóäëûí íýã áîëîõ
ñîöèàëèñò áàðèëãà áàéãóóëàëòûã ìýðãýæèëòýé àæèëëàõ õ¿÷íýýð õàíãàõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ¿ç¿¿ëñýí Ǻâëºëòèéí òóñëàìæ ¿íýëæ áàðøã¿é þì.
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XV èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýëäýý Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë: “Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñààñ èðñýí ìýðãýæèë äàäëàãà èõòýé îëîí ìÿíãàí ìýðãýæèëòýí, áàðèëãà÷èä
ìîíãîë àæèë÷èäòàé ãàð íèéë¿¿ëýí, ìàíàé îðîíä óëñ àðäûí àæ àõóéí
÷óõàë ÷óõàë áàðèëãà îðîí ñóóöíû áàéøèí áàðèëãà á¿òýýí áîñãîæ, Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí ìºíõ íàéðàìäëûí ãàí áàò õýëõýýã ýíõ öàãèéí á¿òýýí áàéãóóëàõ
õºäºëìºðººðºº áàòàòãàí äàðõàëæ áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ìàíàé îðíû
áàòëàí õàìãààëàõ ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõýä àñàð èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýíý
íü èìïåðèàëèçìûí óëàì øèð¿¿ñ÷ áàéãàà ò¿ðýìãèé ºä¿¿ëãèéí ººäººñ íèéò
207

ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí áàòëàí õàìãààëàõ ÷àäëûã çóçààòãàõ íèéòèéí
çîðèëòûí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëæ áàéíà” ãýæýý.
1965 îíä Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä
ÇÑÁÍÕÓ-ä àéë÷èëæ, 1966 îíä Ë.È.Áðåæíåâ òýðã¿¿òýé Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä õ¿ðýëöýí èðñýí ÿâäàë ÁÍÌÀÓ,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ õî¸ðûí ýâäýðøã¿é íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààã óëàì
õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõýä îíöûí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëëîî. ÁÍÌÀÓ-ûí
íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä ÇÑÁÍÕÓ-ä çî÷èëæ áàéõ ¿åýð õî¸ð îðíû óëñ òºð,
ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãààã îéðûí æèë¿¿äýä óëàì áýõæ¿¿ëýõ ãîë
ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýæ Ǻâëºëòèéí íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä ÁÍÌÀÓ-ä
àéë÷èëæ áàéõ ¿åýð ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé øèíý ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áèëýý. Ýíý
ò¿¿õýí áàðèìò áè÷èã Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õàðèëöààíû õºãæèëä øèíý ¿å øàò
áîëëîî. Ýíý ãýðýý áîë çºâõºí òóñ õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíýýð çîãñîõã¿é, ìºí íèéò
ñîöèàëèñò ýâ íºõºðëºë, ýíõ òàéâàí, ñîöèàëèçìûí ýðõ àøèãò íèéöýæ áàéãàà
þì. Òóñ õî¸ð îðíû àõ ä¿¿ãèéí ýâäýðøã¿é íàéðàìäëûã õîéøèä ç¿éë á¿ðýýð
áýõæ¿¿ëýõ íü óðüäûí àäèë Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí òýðã¿¿í çýðãèéí
çîðèëãî õýâýýð ¿ëäýæ áàéíà. ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð
ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð, òóñ õî¸ð îðíû àðä ò¿ìýí, îëîí óëñûí õàðèëöààíû
á¿õ àñóóäëààð ¿çýë ñàíàà íýãòýé áàéíà. Ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû ñàéõàí ¿ð ä¿íã õî¸ð ýòãýýä òýìäýãëýýä òóñ. õî¸ð çàñãèéí
ãàçðûí ãýðýý õýëýëöýýðýýð õàðèëöàí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí áèåëýëòèéí ÿâöàä
ñýòãýë õàíãàìæòàé áàéãààãàà èëýðõèéëýâ, Õî¸ð ýòãýýä ýíýõ¿¿ àæèëëàãààã
õî¸óëàà áóþó îëóóëàà, òóõàéëáàë ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí òóñëàõ çºâëºëèéí
õ¿ðýýíä öààøèä õºãæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ áàéãààãàà äàõèí èëýðõèéëýâ.
“Îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íä ãàðñàí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ,
ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí íýãäýë íÿãòðàëûã áýõæ¿¿ëýõ, àõ
ä¿¿ êîììóíèñò, àæèë÷íû íàìóóä õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí 1957 îíû Òóíõàãëàë,
1960 îíû Ìýäýãäýëä èëýðõèéëñýí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð öààøèä ÷
÷àðìàéëò òàâèõ øèéäâýð òºãñ áàéãààãàà õî¸ð òºëººëºã÷èä èëýðõèéëëýý” 254
ãýæ 1966 îíû Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí õàìòðàí ãàðãàñàí àëáàí ìýäýýíä äóðäæýý.
1966-1970 îíä Ǻâëºëòººñ ÁÍÌÀÓ-ä ¿ç¿¿ëýõ øèíý òóñëàìæèéí õºðºíãèéí
èõýíõèéã õºäºº àæ àõóé, þóíû ºìíº ìàë àæ àõóéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýíä çîðèóëàõ áîëíî.
ĺðºâä¿ãýýð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä õºíãºí áà õ¿íñíèé
¿éëäâýðèéí íèëýýä ãàçàð, òóõàéëáàë íîîñ óãààõ ¿éëäâýð, ýñãèé áà ýñãèé
ãóòëûí ôàáðèê, íýõìýë ýäëýëèéí ôàáðèê, ìåáåëèéí ôàáðèê, òàëõ, õºíäèé
ãîéìîíãèéí çàâîä, Äàðõàíû ÷èõýð áîîâíû ¿éëäâýð, ñ¿¿íèé çàâîäóóä, øóâóóí
ôàáðèê, àéìãèéí õ¿íñíèé êîìáèíàòóóä áîëîí áóñàä îëîí ãàçðûã áàðüæ
áàéãóóëàõàä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ìàíàé óëñàä òóñëàõ þì. ̺í Ǻâëºëòèéí
254
“Ãàí áàò íàéðàìäàë” ýìõòãýë. 1966, ÓÁ., òàë 21.
208

òóñëàìæààð áàðèëãûí ¿éëäâýð, áàðèëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðëýõ ãàçðóóä
áàéãóóëíà. 1967 îíû 11-ð ñàðä ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ õî¸ðûí çàñãèéí ãàçðûí
õîîðîíä áàéãóóëñàí íýìýëò õýëýëöýýðýýð òóñ óëñûí àæ àõóé, ñî¸ëûã 1966-
1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõýä Ǻâëºëò òºðèéí
ç¿ãýýñ Ìîíãîë óëñàä øèíý àõ ä¿¿ ¸ñíû èõýýõýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ, ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûí öààøäûí õºãæèëä èõ äºõìèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ àðäûí áîëîâñðîë, óðëàã, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä Ìîíãîë óëñàä íºõºðñºã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ
èðñýí, ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà. Óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðò øààðäëàãàòàé
ìýðãýæëèéí àæèë÷èä, ýì÷ íàð, äýýä, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàð, èíæåíåð,
ýðäýìòäèéã áýëòãýõýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä çºâëºëòèéí ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ
íü çºâëºëòèéí òóñëàìæèéí ãîë íýã õýëáýð áîëæ áàéãàà þì. Äýëõèéí àíõíû
ñîöèàëèñò óëñûí òóðøëàãà, ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûã áàéãóóëàõûí òºëºº
ÇÕÓÊÍ, çºâëºëòèéí á¿õ àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí òóðøëàãûã ñóäëàæ ÿâäàã áîë
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà
ãýäýã èòãýëèéã óëàì áàäðààæ áàéäàã þì.
ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ýíõ òàéâíûã ýðõýìëýã÷, àðä÷èëñàí á¿õ õ¿÷ Ãåðìàíû
ôàøèçì, ßïîíû ìèëèòàðèçìûã äèéëæ äýëõèé äàõèíàà ò¿¿õýí ÿëàëò
áàéãóóëñàí, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä óëñûã òóíõàãëàæ, äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåì ¿¿ññýí, ýíý á¿õýí íü ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéí ÿâöûã
õóðäàñãàõ ìàø çîõèìæòîé íºõöºëèéã áóé áîëãîæ ºãñºí áèëýý.
Õàðèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìàîãèéí á¿ëãèéíõíýýñ ñîöèàëèñò îðíû íýãäýë
íÿãòðàëûí ýñðýã, òóõàéëáàë ÇÕÓ áà ÁÍÌÀÓ-ûí øóóä ýñðýã ã¿òãýëýã ãàðãàæ,
¿íäýñíèé äýýðýíã¿é áîäëîãîî èäýâõæ¿¿ëæ áàéãàà íü íèéò ñîöèàëèñò
ëàãåðèéí áàéäàëä ÿëàíãóÿà õÿòàäàä áàéãóóëæ áàéãàà ñîöèàëèçìûí õýðýãò èõ
õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà.
ÁÍÌÀÓ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íàéðàìäàë, íÿãòðàë
óëñ ò¿ìí¿¿äèéí õîîðîíäûí íºõºðëºë, äàÿí äýëõèéí
ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöýëä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñààñ íèéò ñîöèàëèñò îðîíòîé áàéãóóëñàí
õàðèëöàà ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí àóãàà èõ çàð÷èì äýýð ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýäýã þì. Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí ñàëáàð äàõü àõ ä¿¿ñýã õàìòûí àæèëëàãààãàà óëàì çóçààòãàõàä
÷èãë¿¿ëýí íàì, òºðèéí çàñãèéí ãàçðûí ïàðëàìåíòûí áîëîí áóñàä
òºëººëºã÷人 ñîëèëöîæ ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûíõàà òóðøëàãûã õóâààëöàæ
áàéãàà ìààíü äýýð ºã¿¿ëñíèéã ãýð÷èëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîëûí
íàì çàñãèéí òºëººëºã÷èä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Áîëãàð Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Àðä÷èëñàí Ãåðìàí Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ïîëüø Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò ×åõîñëîâàê Óëñàä íàéðñãààð
çî÷èëñîí áèëýý.
209

Îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé íýãäýë íÿãòðàëûã ìàðêñèçì
ëåíèçìèéí ¿íäýñ äýýð õàíãàõ íü ñîöèàëèçì, êîììóíèçì, îëîí óëñûí
êîììóíèñò àæíë÷íû áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í, óëñ ò¿ìíèé
ýíõ òàéâíû ¿íäñýí ýðõ àøèãò íèéöäýã þì.
ÁÍÌÀÓ íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààð ìàíëàéëóóëñàí ñîöèàëèñò ýâ
íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé áàéãóóëñàí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí
àæèëëàãààíäàà, ººðèéíõºº óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèëä îëñîí àìæèëòàä
òóëãóóðëàí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûíõîî õºãæèëòºä
ãàéõàìøèãò àìæèëò îëëîî.
1961-1965 îíä òóñ óëñûí äîòîð îëîí àðâàí øèíý ¿éëäâýðèéí ãàçàð
áàéãóóëàãäñàíûã òýìäýãëýõýä ¿¿íèé òîäîðõîé ãýð÷ áîëîõ þì. Ñîöèàëèñò
îðíóóäààñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñàä ¿ç¿¿ëäýã òóñëàìæèéí íýã òîä
èëðýë áîë Äàðõàíû àæ ¿éëäâýðèéí èæ áàðèëãà ìºí. Äàðõàíû áàðèëãà áîë
èíòåðíàöèîíàëèçìûí áàðèëãà þì. Ǻâëºëò, Ìîíãîë, Ïîëüø, ×åõîñëîâàêèéí
áàðèëãà÷äûí õºäºëìºðººð òýíä îëîí àðâàí ¿éëäâýð á¿õèé àæ ¿éëäâýð
áàðèëãûí õ¿÷èðõýã áààç áàéãóóëæ, Äàðõàí, Øàðûí ãîëûí òºìºð çàìûí ñàëàà
òàâüæ áàéãààãààñ ãàäíà, òóñ îðîíä õàìãèéí òîì èë÷èéí öàõèëãààí ñòàíö,
ºíäºð õ¿÷äýë äàìæóóëàõ øóãàìóóä, Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé èë óóðõàé òîì
ýëåâàòîð ñ¿íäýðëýí áîñîîä áàéíà. Öåìåíòèéí çàâîä áàéãóóëàõàä ×åõîñëîâàê
óëñ, öàãààí òîîñãîíû çàâîä áàéãóóëàõàä Ïîëüø óëñ áèäýíä òóñàëæ áàéíà.
Äàðõàíû àæ ¿éëäâýðèéí õóðäàí ºñºëòººñ ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí
àóãàà èõ õ¿÷, àõ ä¿¿ñýã òóñëàìæ äýìæëýãèéí õ¿÷ ¿çòýë èë áàéíà.
Äàðõàí õîò ìàíàé óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí 2-ð òºâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò
ýäèéí çàñãèéã öààøèä ºðí¿¿ëýõ ÷óõàë áààç áîëæ áàéíà. Òóñ óëñààñ ñîöèàëèñò
îðíóóäòàé áàéãóóëñàí àõ ä¿¿ãèéí õàìòûí àæèëëàãàà áýõæèæ áàéãàà íü ìàíàé
ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëòèéí á¿òöýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåì ¿¿ñýõýýñ ºìíº ÁÍÌÀÓ ãàíöõàí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé õàðèëöàí
àøèã á¿õèé ãàäààä õóäàëäààã õºãæ¿¿ëæ áàéñàí þì.
Ǻâëºëò óëñ õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðîíä ÁÍÌÀÓ-ûí àæ
¿éëäâýð, òýýâýð, õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí ìàøèè òºõººðºìæ
ºã÷ áàéñàí, ºã÷ áàéíà.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ññýíýýñ õîéø Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñ àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ îðîíòîé áàðààíû ñîëèëöîîã ºðãºí õºãæ¿¿ëæ ýõëýâ.
1965 îíä òóñ óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëòèéí íèéò õýìæýý 1960 îíûõîîñ
5,8%, Ñîöèàëèñò îðíóóäòàé õèéñýí õóäàëäààíû ýðãýëò 6,9%, ò¿¿íèé äîòîð
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäòàé áàðàãöààëáàë 20% íýìýãäæýý. Ýä¿ãýý ÁÍÌÀÓ
ººðòýé㺺 õóäàëäàà õèéäýã óëñóóäàä 120 ãàðóé íýð òºðëèéí áàðàà íèéë¿¿ëæ
áàéíà.
1962 îíû 6-ð ñàðä ÁÍÌÀÓ Ýäèéí Çàñãèéí Õàðèëöàí Òóñëàõ Ǻâëºëèéí
ãèø¿¿íýýð ýëññýí ÿâäàë áîë òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò îðíóóäòàé áàéãóóëñàí á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíä ¿ëýìæèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäàë áîëñîí þì. Ýíý íü äýëõèéí íýãäìýë êîììóíèñò àæ
210

àõóéí àìüä ä¿ð áîëñîí äýëõèé äàõèíû ñèñòåìèéí íèéãìèéí õºãæëèéí áîäèò
ç¿é òîãòëîîñ, ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí õóóëèéí øààðäëàãààñ íºõöºëäñºí
þì. Ñîöèàëèñò îðíóóäûí õºãæëèéè ýäèéí çàñãèéí ò¿âøèí ààæìààð æèãäðýõ
ÿâäàë áîë ñîöèàëèçìûí ìºí ÷àíàðààñ øàëòãààëàí ñîöèàëèñò îðîí òóñ
á¿ðèéí ÷ òýð, íèéò ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí ÷ òýð àëü àëèíû ÷ íü ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ øààðäàãäàæ áàéãàà áºãººä äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäûí
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé ºñºëò áà ç¿éë á¿ðèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ºðíºëòººñ ç¿é
¸ñîîð óðãàí ãàðäàã áèëýý. Ñîöèàëèñò óëñóóäûí ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé
õºãæëèéí ò¿âøèí äýõ ¿íäñýí ÿëãàà íü ñîöèàëèçì, êîììóíèçì òºãñ áàéãóóëàõ
ÿâöàä àðèëàõ ¸ñòîé.
ÝÇÕÒÇ-èéí õ¿ðýýíä áàãòàæ àæèëëàõ íü ñîöèàëèçìûí òºãñ ÿëàëòûí çàìààð
óëàì àìæèëòòàé äàâøèõ àÿòàé íºõöºëèéã Ìîíãîë óëñàä á¿ðýëä¿¿ëýí ºã÷
áàéãàà þì. ÁÍÌÀÓ, 1966-1970 îíä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëýõ
òºëºâëºãººã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í óëñóóäòàé çîõèöóóëààä, ýäèéí çàñãèéí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ ÷óõàë àñóóäëààð òýäýíòýé ñàéí õýëýëöýý õèéñýí þì.
Óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºãººã àõ ä¿¿ îðíû çîõèõ òºëºâëºãººòýé èéíõ¿¿
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ íü ìàíàé îðíû õºãæëèéí ÿâöûã õóðäàñãàõ ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí äàâóó òàëûã ä¿¿ðýí àøèãëàõûí óðüä÷èëñàí
íºõöºë áîëîõ þì. ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð ýíõ òàéâàí çýðýãöýí îðøèõ
çàð÷ìûã ¿íäýñëýí á¿õ óëñ îðîíòîé õýâèéè õàðèëöàà òîãòîîæ, õºãæ¿¿ëýõ òàëä
çîãñäîã, çîãññîîð èðñýí.
Ìàíàé óëñ îäîî äºðâºí òèâèéí 40 ãàðóé óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà,
20 óëñòàé õóäàëäààíû õàðèëöààòàé áàéãààã äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòºí îðîíòîé ÷ àëü íýã õýìæýýãýýð õóäàëäààíû
õàðèëöààòàé áîëæ áàéíà. 1957 îíîîñ Øâåéöàð, Ôðàíöûí ï¿¿ñ¿¿äòýé, 1960
îíîîñ ßïîí, Àíãëèéí çàðèì ï¿¿ñòýé õóäàëäàà õèéäýã áîëëîî. ÁÍÌÀÓ á¿õ
íèéòèéí ýíõ òàéâíûã ñàõèí áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº, äýëõèéí øèíý äàéíû
áýëòãýëèéã òàñëàí èìïåðèàëèñòóóäûí ºä¿¿ëæ áóé îðîí íóòãèéí äàéíûã
çîãñîîæ, öºìèéí çýâñãèéã ¿éëäâýðëýí, äýëãýð¿¿ëæ õýðýãëýõèéã öààçëàí
õîðèãëîîä, çýâñãèéã á¿õ íèéòýýð á¿ðýí õóðààõûí òºëºº òýìöýæ áàéíà.
“ÌÀÕÍ ìàðêñèñò ëåíèíèñò áóñàä íàìûí íýãýí àäèë ñîöèàëèçì,
êîììóíèçì áàéãóóëàõ ýíõ òàéâàí íºõöºëèéã õàíãàõ, äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåìèéí îðíóóäûí íýãäýë, íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ, óëñ
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í, êàïèòàëèñò îðíóóäûí àæèë÷èí
àíãèéí õóâüñãàëò òýìöëèéã äýìæèõ, îð÷èí ¿åèéí á¿õ õóâüñãàëò õ¿÷èéã
íÿãòðóóëàõàä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâàí, óëñ ò¿ìíèé
àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà” 255 ãýæ ÌÀÕÍ-ûí IV
ïðîãðàììä çààæýý.
Äàéíû ýñðýã, îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõûí
òºëºº óëñ ò¿ìíèé öóöàëòã¿é òýìöýë áîë ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
255
ÌÀÕÍ-ûí 15-ð èõ õóðàë.ÓÁ.,1966, òàë 539
211

àìæèëòòàé õºãæèæ ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ óðüä÷èëñàí ÷óõàë íºõöºëèéã
á¿ðýëä¿¿ëæ áàéíà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áîëîí òóñ óëñûí
îëîí íèéò ýíõ òàéâíû òàëûíõíû õºäºë㺺íèéã èäýâõòýé äýìæäýã áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº,
èìïåðèàëèñò êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí óëñ
ò¿ìíèé áààòàðëàã òýìöëèéã äýìæèæ èìïåðèàëèñò õàðãèñëàëûí ýñðýã
òýìöýëä íü Âüåòíàì, Ñîëîíãîñûí àðä ò¿ìíèé òàëä áàò çîãñäîã áèëýý.
Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êîíãî Óëñ, Ëàîñûí âàíò óëñûí
äîòîîä õýðýãò ºðíºäèéí ã¿ðí¿¿ä á¿ä¿¿ëãýýð îðîëöîæ áàéãààã, Àìåðèêèéí
èìïåðèàëèñòóóäààñ õóâüñãàëò Êóáûí ýñðýã çîõèîí áàéãóóëæ áóé õóéâàëäààí,
õîðëîí ñ¿éòãýõ àæèëëàãààã æèãøèí áóðóóøààäàã þì.
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Âüåòíàì Óëñûï çàñãèéí ãàçðûí äºðâºí
ç¿éëèéí ñàíàë, ªìíºä Âüåòíàìûí ¯íäýñíèé ÷ºëººëºõ ôðîíòûí òàâàí
ç¿éëèéí ìýäýãäýë íü Âüåòíàìûí àñóóäëûã øóäàðãààð çîõèöóóëàõ áàò ¿íäýñ
ìºí ãýæ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæñýýð èðñýí,
äýìæèæ ÷ áàéíà. ÁÍÀÂÓ-ûí íóòãèéã áºìáºãäºõºº íýí äàðóé çîãñîîõ, ºìíºä
Âüåòíàì äàõü öýðãèéí áààçûã òàòàí áóóëãàõ òýíäýýñ ººðèéí öýðýã, çýâñýã
áîëîí áàñ õàìñààòíûõàà çýâñýãò õ¿÷íèéã çàéëóóëàõ, Âüåòíàìûí òàëààð 1954
îíä áàéãóóëñàí Æåíåâèéí õýëýëöýýðèéã ¿ã äóóã¿é äàãàæ áèåë¿¿ëýõèéã ìàíàé
íàìûí á¿õ ãèø¿¿ä, ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºð÷äèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëýí
òóñ èõ õóðëûí òºëººëºã÷èä ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí Ãàçàðò øààðäàæ áàéíà” 256 ãýæ
Àìåðèêèéí ò¿ðýìãèéëýëèéã ýñýðã¿¿öýæ áóé Âüåòíàìûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã
äýìæèæ ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðëààñ ãàðãàñàí ìýäýãäýëä äóðäñàí áèëýý.
Óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë
ìºðººäºë, ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûí ÷èã ìºí “Ýâ õýðýãòýé,
ýâýð ìóíà õýðýãã¿é” ãýäýã ìîíãîë àðäûí ç¿éð ¿ã áîë ò¿¿íèé ýíõ òàéâàí÷
ýðìýëçëèéí èëðýë þì.
Àðäûí òºð, àðäûí õóâüñãàëò íàìûí óäèðäëàãûí äîð, õºäºëìºð÷èí àðäàà
ò¿øèãëýí, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àæèë÷èí àíãèéí òóñëàìæààð óëñ îðíîî
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûíõîî ¿íäñýí ãîë
¿¿ðã¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýëä òîõèîëäñîí îëîí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ,
ñîöèàëèñò ¿éëäâýð, ñîöèàëèñò ñî¸ëûã á¿òýýí áîñãîæ, àðä îëíû ìàòåðèàëëàã
ñî¸ëûí õýìæýýã ýðñ äýýøë¿¿ëæ ÷àäàâ.
256
ÌÀÕÍ-ûí 15-ð èõ õóðàë. ÓÁ., 1966, òàë 491
212

Òàâäóãààð á¿ëýã
¯ÉËÄÂÝÐÆÈËÒ
Àæ ¿éëäâýð õºãæèæ àæèë÷èí àíãè òºðæ ºññºí íü
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ, ãàíö òºðëèéí ýäèéí çàñãèéã òóñ îðíû
áàðàã á¿õ õ¿í àì ¿åèéí ¿åä ýðõýëæ èðñýí, ìàë àæ àõóéã ºíãºðñºí ííéãìýýñ
ºâëºí àâñàí áèëýý.
Àæ àõóéí ýíý óëàìæëàëò ñàëáàðûã ººä òàòàæ, äàðàà íü õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýëèéí øèíý ñàëáàð áîëîõ ãàçàð òàðèàëàíã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéëàà.
¯¿íèé çýðýãöýýãýý𠺺ðèéí îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òóñãààð
òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëæ, òåõíèê ýäèéí çàñãèéí õîöðîãäëûã àðèëãàõûí òóë ýõ
îðíû àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì,
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð óðüäààñ ìýäýæ áàéñàí þì. Õàðèí ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõýä
þóíààñ ýõëýõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ýý. Îëîí ñàëáàðò àæ ¿éëäâýðèéí
¿éëäâýðëýëèéã øóóä ºðãºí õýìæýýãýýð ºðí¿¿ëýõ õ¿÷ Ìîíãîë óëñàä ýõíèé ¿åä
áàéñàíã¿é. Èíãýõèéí òóëä õýðýãëýõ òóðøëàãà ÷, õ¿ðýëöýõ¿éö ìºí㺠õºðºíãº
÷, ººðèéí èíæåíåð òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí ÷, ÿäàæ íààä çàõûí ìýðãýæèëòýé
àæèë÷èä ÷ áàéãààã¿é áèëýý.
Äàâûí ºìíº õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä
áàéãóóëàõ íü àøèãòàéã àìüäðàë õàðóóëàâ. Òóñ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí
õºãæèëòèéã àíõíààñ íü ýõëýýä àðäûí çàñàã òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàæ èðýâ. Óðüä
íýã áîë Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð, ýñâýë ãàäààäûí õóäàëäàà÷äûí ìýäýëä áàéñàí
ãàð ¿éëäâýðèéí áà õàãàñ ãàð ¿éëäâýðèéí ÷àíàðòàé æèæèã ¿éëäâýð¿¿äèéã
àðäûí õóâüñãàë ÿëàõòàé çýðýã óëñàä, ìºí äºíãºæ ¿¿ñýæ áàéñàí õóäàëäàà, ýä
õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëîëä øèëæ¿¿ëñýí þì. Ýíý íü íîîñ óãààõ, àðüñ øèð
áîëîâñðóóëàõ æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä, õ¿ðýýíä áàéñàí ãàíö öàõèëãààí ñòàíö,
íàëàéõûí í¿¿ðñíèé óóðõàé áàéëàà. Äýýð äóðäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéã øèíýýð
òîíîãëîæ ºðãºæ¿¿ëýâ. Æèøýý íü 1925, 1926 îíä Íàëàéõûí èë óóðõàéíóóäûã
òºõººðºìæèëæ, 1934 îíä òýíäýõèéí îëîí òºðëèéí àæëûã ìåõàíèêæóóëàâ.
40-ººä îíû ¿åä Åã¿çýð, Áàÿíáóëàã, ªíäºðõààí, Ñàéíøàíä, Ç¿¿íáóëàãò øèíý
óóðõàéíóóä ãàðãàâ. ¯¿íèé ¿ðýýð òóñ óëñ 1940 îíä 1924 îíûõîîñîî 4 îð÷èì
äàõèí èë¿¿ í¿¿ðñ ãàðãàæ àâëàà.
1932 îíû ýõýýð ÁÍÌÀÓ-ä õî¸ð æèæèã öàõèëãààí ñòàíö àæèëëàæ
áàéâ. 1939 îíä íèéñëýëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé àæ àõóéã õ¿÷ ÷àäàë íü õýä äàõèí
íýìýãäñýí íýã öàõèëãààí êîìáèíàòàä íýãòãýâ. Óäàëã¿é òóñ óëñûí áóñàä
õýä õýäýí òºâ ãàçàðò æèæèã öàõèëãààí ñòàíöóóä áàéãóóëæýý. 1928-1939 îíä
òîîñãîíû ¿éëäâýð, ñàëûí ðààì, ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð àøèãëàëòàä îðëîî.
1931 îíû õàâàð ãàð ¿éëäâýðèéí õîðøîîëîë ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîëëûí
ñèñòåìýýñ òàñðàí ãàðñàí áàéíà. Òýð ¿åä ãàð ¿éëäâýðèéí õîðøîîëîë 14-õºí
àðòåëüòàé áàéñàí áîë 3 æèëèéí äàðàà òýäãýýð íü õýäýí àðàâ áîëæ ºññºí áàéâ.
213

Àðòåëèóäûí ¿éëäâýðëýæ áàéñàí ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðààíû íýð òºðºë 1924
îíä 25 õ¿ðñýí áàéëàà. Èéíõ¿¿ àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò óëñûí áà õîðøîîëëûí
ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ñàëáàðóóä ¿¿ñýí õºãæèæ èðýâ.
Óëñ, õîðøîîëëûí ¿éëäâýð¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿íäñýí õºðºí㺠íü óëñûí
òºñºâ, áàíêíû çýýëëýã, ìºí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ õºíãºëòòýé îëãîäîã
çýýëèéí òóñëàìæààñ á¿ðýëäýæ áàéâ. Óëñûí òºñâèéí ¿ëýìæ õýñãèéã áàòëàí
õàìãààëàõ õýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, ìàë ýìíýëýã áîëîí õºäºº
àæ àõóéä óëñààñ ¿ç¿¿ëýõ áóñàä òóñëàìæèíä çîðèóëæ áàéñíûã äýýð äóðäñàí
áèëýý. Èéìä 1928-ààñ 1934 îíä óëñûí òºñ⺺ñ àæ ¿éëäâýðèéí õýðýãöýýíä
äºíãºæ 18 ñàÿ òºãðºã ãàðãàæ ÷àäñàí áºãººä ò¿¿íýýñ 15,5 ñàÿûã óëñûí
¿éëäâýðò, 2,5 ñàÿûã õîðøîîëëûí ¿éëäâýðò òóñ òóñ îðóóëñàí áàéíà.
Øèíý òóëãàð óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéñíû óëìààñ
¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýð, òýýâðèéã õºãæ¿¿ëýõýä çýýëèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
çîðèëãîîð õóâü íèéë¿¿ëñýí áàíê ìîíãîë óëñàä áàéãóóëæ ºãºõèéã Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñûí çàñãèéí ãàçàðò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õ¿ññýí þì. ÇÑÁÍÕÓûí
Çàñãèéí ãàçàð äýýðõ õ¿ñýëòèéã ¸ñîîð áîëãîæ óã áàíêèéã 1924 îíä Ìîíãîë
óëñàä áàéãóóëæýý. Òýð áàíê àëèâ êàïèòàëèñò áàíêèéí ã¿éöýòãýäãýýñ ¿íäñýýð
ººð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Òóñ áàíê ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéã ãàðãàæ
áýõæ¿¿ëýõ, àæ ¿éëäâýð, àâòî òýýâðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýöñèéí ýöýñò Ìîíãîë
óëñûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð òóñãààð òîãòíóóëàõ ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
ýäèéí çàñãèéí óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã áóé áîëãîõ õýðýãò ñýòãýë õàðàìã¿é
òóñëàæ áàéâ. Òóñ áàíêíû ç¿ãýýñ Ìîíãîë óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèëòºä
¿ç¿¿ëäýã çýýëèéí òóñëàìæ æèë èðýõ òóòàì íýìýãäýæ áàéëàà. ¯¿íèé ä¿íä
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñûí òºñºâ áàéíãà ºññººð èðëýý. Æèøýý íü 1940 îíä ò¿¿íèé
îðëîãûí õýñýã íü 1934 îíûõîîñ 3 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà.
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíäûí õàðèëöàí àøèãòàé õóäàëäàà íü ìàë àæ
àõóéãààñ ãàðàõ ò¿¿õèé ýäèéã áîðëóóëààä îðîíä íü îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðèéí
òºõººðºìæ àâàõ áîëîìæèéã ìàíàé óëñàä õàíãàñàí þì. Ǻâëºëòººñ Ìîíãîëä
¿ç¿¿ëäýã òóñëàìæèéí íýã ÷óõàë õýëáýð íü ¿éëäâýðèéí ãàçàð áàéãóóëàí
¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä çîðèóëàí òóñ óëñàä òåõíèêèéí áàðèìò
áè÷èã ºã÷ èíæåíåð òåõíèêèéí îëîí ìýðãýæèëòíýý èð¿¿ëæ àæèëëóóëäàã
ÿâäàë ìºí.
1934 îíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð ÁÍÌÀÓ-ûí àíõíû òîì
¿éëäâýð áîëîõ Óëààíáààòàðûí Àæ ¯éëäâýðèéí Êîìáèíàò áàéãóóëàãäàâ.
Äàðààõ æèë¿¿äýä òóñ êîìáèíàò ºðãºæèæ, ò¿¿íèé äýðãýä îëîí òîîíû ôàáðèê,
öåõ 1936 îíä ýñãèé áà ýñãèé ãóòëûí ôàáðèê, 1940 îíä íîîñîí ñ¿ëæìýë ýäëýë
õèéõ öåõ áóé áîëîâ. Öààøäàà êîìáèíàòààñ îëîí ¿éëäâýð ñàëæ áèåý äààñàí
þì. Óëààíáààòàðûí Àæ ¯éëäâýðèéí Êîìáèíàòûí ¿íäñýí ôîíä 1940 îíä 1935
îíûõîîñ 176,3% ºñ÷ õóãàöààíû á¿òýýãäýõ¿¿í íü õî¸ð ãàðóé äàõèí íýìýãäñýí
áàéíà.
1943 îíä Àæ ¿éëäâýðèéí Êîìáèíàòûí çýðýãöýýãýýð Õàòãàë ñóóðèíä
íîîñ óãààõ òîì ôàáðèê àøèãëàëòàä îðîâ. Àæ ¿éëäâýð õºãæèõèéí çýðýãöýý
214

¿íäýñíèé àæèë÷èí àíãè òºðæ ãàðàâ. Ýíý àæèë÷èí àíãè þóíû ºìíº çàðö, ÿäóó
ìàë÷èí, äîðä ëàì íàðààñ á¿ðýëäýí òîãòñîí íü ñîöèàëèñò áóñ îðíóóäàä óðüä
áàéñàí áà îäîî ¿çýãäýæ áàéãààãèéí àäèëààð ÿäóóð÷ õîîñîðñíû õàðãàé áóñ,
õàðèí õºäºëìºð÷èí ìàë÷äûí àæ áàéäàë äýýøèëæ, òýä îð÷èí ¿åèéí òåõíèê
ñî¸ëä îéðòñîíû ¿ð ä¿í ìºí.
Òóñ óëñàä ýõëýýä ãóðâàí òºðëèéí àæèë÷èä áóé áîëñîí áºãººä ýíý íü
óëñûí ¿éëäâýð òýýâðèéí ãàçðûí àæèë÷èä, óëñûí õºäºº àæ àõóéí ãàçðûí
ñàíãèéí àæ àõóé, ìàë àæ àõóéí ìàøèíò ñòàíöûí àæèë÷èä, ãàð ¿éëäâýðèéí
àðòåëèéí àæèë÷èä þì. Ýäãýýð òºðëèéí àæèë÷äûã ¿éëäâýð äýýð íü áýõæ¿¿ëæ
òýäýíä õºäºëìºðèéí äàäëàãà, òåõíèêèéí ñî¸ë ýçýìø¿¿ëýõ àñàð èõ àæèë
çîõèîâ. Ñàÿõàí í¿¿äëèéí ìàë÷èí áàéñàí àðäóóä õºäºëìºðèéí ÿâöàä öîî
øèíý ìýðãýæèë ýçýìøèõ õýðýãòýé áîëæ áàéâ. Á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéñàí
¿íäýñíèé àæèë÷èí àíãè íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ óðèãäàæ èðñýí èíæåíåð
òåõíèê÷äýýñ ñóðàëöàæ áàéëàà. Èë¿¿ õºãæèëòýé óëñ ò¿ìýí õîöðîãäîí
äàðëàãäñàí àðä ò¿ìýíä, ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ñýòãýë õàðàìã¿é
òóñëàæ, ìàøèí õýðýãëýõ, àðä÷èëàë ñîöèàëèçìä øèëæèõýä íü òóñëàõ
¿¿ðýãòýéí òóõàé á¿ð 1916 îíä Ëåíèíèé äýâø¿¿ëñýí ñàíàà èéíõ¿¿ õýðýãæèâ.
Ìîíãîëûí àæèë÷èí àíãè Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí àæèë÷èí àíãèéí òóðøëàãà,
ÿðóó àëäàðò õóâüñãàëò óëàìæëàëûã îëîí þìíààñ ñóð÷ àâñàí áèëýý.
Òýð ¿åä í¿¿äýë÷èí ìàë÷íû äîòðîîñ ºíäºð ìýðãýæëèéí ñîöèàëèñò
óõàìñàðòàé àæèë÷äûã òºð¿¿ëýõýä ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýãäýæ
áàéëàà.
Ìîíãîë àæèë÷äûí àíãèéí óõàìñàð íü êàïèòàëèñò îðîíä áàéäàã øèã óëñ
òºð ýäèéí çàñãèéíõàà ýðõèéí òºëºº, õºðºíãºòíèé ýñðýã òýìöýëä áèø õàðèí
Ñîöèàëèñò íèéãìèéã òºãñ áàéãóóëæ, àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà áóé áîëãîõûí òºëºº òýìöýëä á¿ðýëäýí òîãòñîí þì.
¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãè íü ñîöèàëèñò õýâøèë ¿¿ñýí õºãæèõòýé íýãýí çýðýã
á¿ðýëäýæ òîãòëîî.
Àæèë÷èí àíãè òºðæ, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð õàòóóæèæ, õºäºëìºðèéí
òóðøëàãà õóðèìòëóóëàõàä 1925 îíä ¿¿ññýí Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé
Ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. Êîììóíèçìûí ñóðãóóëü áîëñîí
òóñ áàéãóóëëàãà àæèë÷äûã ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí ¿çëýýð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òýäýíä õóâüñãàëò ñîöèàëèñò óõàìñàð, õºäºëìºðò ñîöèàëèñò
¸ñîîð õàíäàõ ¿çëèéã ýçýìø¿¿ëýõ, òýäíèé òåõíèêèéí ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýí
ñî¸ëûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, àõóé áàéäëûí íºõöºëèéã áàéíãà ñàéæðóóëàõàä
äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà 1928 îíä Ïðîôèíòåðíèé
ãèø¿¿íýýð ýëñýýä, Ìîíãîëûí àæèë÷äààñ îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í,
þóíû ºìíº ÇÑÁÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãèòàé áàéãóóëñàí õýëõýý õîëáîîã
áàòæóóëæ èðëýý. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðäûí Óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí
õºãæëèéí ÿâöàä ìàíàé àæèë÷èí àíãè óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóí, ¿çýë ñóðòëûí
òàëààð õóðäàí ºñ뺺.
215

Ìîíãîëûí àæèë÷èä íàðèéí îíüñîí òåõíèê, øèíý ìýðãýæèë ýçýìøèí
õºäºëìºðèéí ºíäºð àìæèëò ãàðãàæ, õºäºëìºðèéí ñàõèëãà áàò, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ¿ëãýð æèøýý ¿ç¿¿ëýí ìàíàé îðíû ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí ãîë
õ¿÷ áîëîâ. Õýðýâ 1928 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýð¿¿äýä äºíãºæ 300 àæèë÷èí
áàéñàí 1940 îíä 18 ìÿíãà ãàðóé, àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí õàìòàðñàí òîî
ãýð á¿ëèéíõíèéã íü îðîëöóóëààä 74,6 ìÿíãàí õ¿í áóþó òóñ îðíû õ¿í àìûí
10%-ä õ¿ðñýí áàéæýý. 257 1939 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðàë ìàíàé îðíûã
êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä
¿éëäâýðèéí àæèë÷äûí õóâüñãàëò àíãèéí ò¿¿õýí ðîëü èõ áîëîõûã öîõîí
òýìäýãëýýä, òåõíèê òºõººðºìæèéã íü ñàéæðóóëæ, òºëºâëºëòèéí çàð÷èì
íýâòð¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð ýõ îðíû ¿éëäâýðèéã óëàì õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë
ãýæ òîãòîîëäîî îíöëîí çààñàí þì. Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû óðøãààð
îëîí óëñûí áàéäàë õóðöàäñàí íü íàìûí X èõ õóðëûí äýýðõ øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã õýä õýäýí æèëýýð ñààòóóëñíûã äýýð äóðüäñàí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíû èõ äàéí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ
ÁÍÌÀÓ-ä ¿éëäâýðèéí òºõººðºìæ íèéë¿¿ëýõ õýìæýýã õîìñîòãîñîí íü
ìýäýýæèéí õýðýã áèëýý. Áàñ õîëáîîòíûõîî ¿¿ðýãò ¿íýí÷, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí äàéíû æèë¿¿äýä õºðºí㺠ìºíãºíèéõºº çàðèì õýñãèéã Óëààí öýðýãò
òóñëàìæ áîëãîí èëãýýæ áàéñàí áèëýý. Ãýâ÷ ýíý õ¿íä íºõöºëä ÷ ãýñýí
Ìîíãîë óëñ õºíãºí áà õ¿íñííé ¿éëäâýðèéíõýý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëæ
áàéâ. Æèøýýëýõýä, öºöãèéí òîñ, ìºí ìàõíû ¿éëäâýðëýë çîõèõ õýìæýýãýýð
õºãæñºí þì. Õýðýâ 1940 îíä òóñ îðîíä õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí æèæèã ãàçàð 24-
õºí áàéñàí áîë, 1945 îíä òýð íü 423 áîëæýý. 1940-1944 îíä ñ¿¿ òàâààðûí ãàðö
5 ãàðóé äàõèí íýìýãäýæ, ò¿¿ãýýð îëîí çóóí òîíí öºöãèéí òîñ, öàãààí èäýý
áîëîâñðóóëäàã áàéâ. 258
1939-1944 îíä àæ ¿éëäâýðò îðóóëñàí õºðºí㺠100 ñàÿ ãàðóé òºãðºã
áîëæ áàéâ. Äàéíû æèë¿¿äýä ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ºðòºã 54 ãàðóé õóâèàð ºñ÷ ¿éëäâýðèéí àæèë÷äûí òîî áàðàã 30% íýìýãäýâ. 259
¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãººã õóãàöààíû íü ºìíº áèåë¿¿ëæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé
÷àíàðûã ñàéæðóóëàí ººðèéí ºðòãèéã íü õÿìäðóóëàõûí òºëºº õóâüñãàëò
óðàëäààíûã àæèë÷äûí äóíä ºðí¿¿ëýõ òàëààð èõ àíõààð÷ áàéëàà. Àæ ¿éëäâýð,
ãàð ¿éëäâýðèéí õîðøîîëîë, òýýâýð õîëáîîíû òýðã¿¿íèé ñàé÷óóäûí óëñûí
çºâëºãººí 1943 îíû 5-ð ñàðä Óëààíáààòàð õîòíîî õóðàëäñàí íü ÁÍÌÀÓûí
àìüäðàëä ¿ëýìæèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëëîî. Òóñ çºâëºãººíä èðñýí
385 òºëººëºã÷ ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ òýìöëèéí ä¿íã ãàðãàæ,
òýðã¿¿íèé õàìò îëîí ¿éëäâýðèéí ñàé÷óóëûí òóðøëàãûã ÿðèëöààä, øèíý
òîäîðõîé çîðèëòóóäàà òºëºâëºñºí þì. Àæ ¿éëäâýðèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ
õýðýãò óã çºâëºãººí òóñ ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
257
Þ.Öýäýíáàë, Èëòãýë ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. II áîòü. ÓÁ., 1966
258
̺í òýíä. õóóä. 383.
259
̺í òýíä. õóóä 385.
216

1947 îíû 12-ð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðàë 1940-ººñ 1947 îíä
òóñ óëñûí àæ ¿éëäâýð õýðõýí õºãæñºí ä¿íã ãàðãàñàí þì. Äóðäñàí õóãàöààíä
óëñûí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 450%, õîðøîîëëûíõ 88%-èàð ºñ÷ýý. 260
Óëñ àðäûí àæ àõóéí ñîöèàëèñò ñàëáàð ¿ëýìæ ºðãºæèí õºãæñºíèé ¿ðýýð
1948 îíîîñ ýõëýí ýäèéí çàñãèéã æèëýýð òºëºâëºäºã áàéñíàà áîëüæ õýòèéí
òºëºâëºãºº çîõèîõ áîëîìæ ãàðñàí þì. Ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëæ äóóñàõòàé
çýðýã Ìîíãîëûí á¿õ àæ àõóé õýòèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð õºãæèæ
ýõýëñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãºº 1948-1952 îíä áèåëýâ. Òýð íü íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðãàëòààð
101,7%-èàð áèåëýâ. Òóñ óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1952
îíä 1940 îíû õºäºëáºðã¿é ¿íýýð áîäâîë 1947 îíû çîõèõ õýìæýýíèé 151%-èéã
ýçëýýä, 1940 îíû á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýíýýñ 2,5 äàõèí íýìýãäñýí áàéæýý.
Òàâàí æèëä õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ 28,8%-èàð äýýøèëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ººðèéí ºðòºã 17,5%-èàð õîðîãäæýý. 261
1948-ààñ 1952 îíä Íàëàéõûí îð÷èìä 7 óóðõàé áàéãóóëààä, Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñòàé õóâü íèéë¿¿ëýí íåôòü îëçâîð óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðóóäûã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí þì. Óëààíáààòàðûí òºâ öàõèëãààí ñòàíöûí
ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàëò 1934 îíûõîîñ õýä äàõèí íýìýãäëýý. ̺íõ¿¿ õóãàöààíä
õ¿íñíèé ¿éëäâýð õàìãèéí èõ àìæèëòàä õ¿ðñýí þì. Æèøýý íü àíõäóãààð òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýöñýýð ãàðãàæ áàéñàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íü 1947
îíûõîîñ 17,1%-èàð äàâæ áàéëàà. 262
̺í îíóóäàä àæ ¿éëäâýðèéí ÿàìíû õàðüÿà ¿éëäâýð¿¿äèéí àæèë÷äûí
òîî 11,3%-èàð ºññºí áàéõàä õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ÿàìíûõ 2 äàõèí ºñ÷ýý. 263
Àæ ¿éëäâýðèéí öààøäûí õºãæèëòºä õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº
(1953-1957 îí) ÷óõàë ¿å øàò áîëñîí áèëýý. Ýíý òàâàí æèëä òóñ óëñûí
äîòîð í¿¿ðñíèé àðàâ ãàðóé óóðõàé, óãñàðìàë áàðèëãûí çàâîä áàéãóóëæ,
Óëààíáààòàðûí òºâ öàõèëãààí ñòàíö, ìàõêîìáèíàò, òºìðèéí áîëîí òîîñãîíû
çàâîä ìåáåëèéí ôàáðèê, áóñàä îëîí ¿éëäâýðèéã ºðãºòãºí øèíýòãýñýí áàéíà.
Óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº
á¿õýëäýý 107%-èàð áèåëýãäýâ. 264 Ãàðãàæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð áàñ
ìýäýãäýõ¿éö ñàéæðàâ. Òàâàí æèëä àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 69
õóâèàð ºññºíèé äîòîð óëñûí ¿éëäâýðèéíõ 73%, õîðøîîëëûíõ 55% òóñ òóñ
íýìýãäæýý. 265
1953-1956 îíä àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 24,1 õóâèéã
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð ãàðãàæ àâñàí áàéíà. 1957
260
X.×îéáàëñàí, Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä. 4-ð áîòü. ÓÁ, 1953, òàë 85-86.
261
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966, òàë 414
262
̺í òýíä, òàë 415
263
Áàäàð÷ Ä, ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ò¿¿õýýñ (òîî áàðèìò). ÓÁ., 1954, òàë 13
264
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966, òàë 481
265
̺í òýíä.
217

îíä ÁÍÌÀÓ-ûí íýã õ¿í òóòàìä ÷óëóóí í¿¿ðñ 461 êã, öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷ 80 êâò-ö, ¿éëäâýðèéí àðãààð áîëîâñðóóëñàí ñ¿¿-121 ëèòðèéã òóñ òóñ
¿éëäâýðëýñýí áàéíà. 266
̺í îíä ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä àæ ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâü 41% õ¿ð÷ýý. 267
Õî¸ðäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä ÷óëóóí í¿¿ðñ 3
ãàðóé äàõèí, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 7 äàõèí òóñ òóñ óðüäûíõààñ èë¿¿ ãàðãàäàã
áîëæýý. ̺í õóãàöààíä àæèë÷èí àíãèéí ýãíýý ¿ëýìæ ºðãºæèæ, çàëóó÷óóäûí
ýâëýëèéí äóóäëàãààð òóñ óëñûí ¿éëäâýð, áàðèëãàä 8 ìÿíãà ãàðóé çàëóó
àæèë÷èí î÷èæ àæèëëàñàí áàéíà.
1958-1960 îíä Ìîíãîë óëñûí àæ ¿éëäâýð ãóðâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð
õºãæèâ. Ýíý õóãàöààíä ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑ×Ó, ÁÍÀÃÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí
òóñëàìæòàéãààð Íàëàéõûí èõ óóðõàé, Ñ¿õáààòàðûí öàõèëãààí ñòàíö, ñ¿¿,
òîîñãîíû çàâîä, ã¿í õýâëýëèéí ãàçàð çýðýã 20 ãàðóé ¿éëäâýðèéí ãàçàð
áàéãóóëæ, àøèãëàëòàä îðóóëàâ.
1959 îíä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð Óëààíáààòàð õîòîä æèëäýý
32,2 ìÿíãàí, òîíí ãóðèë ãàðãàõ ÷àäàëòàé ãóðèëûí êîìáèíàò, 5 ìÿíãàí òîíí
¿éëäýõ¿¿í ãàðãàõ õ¿÷òýé ÷èõýð áîîâíû ¿éëäâýðýýñ ãàäíà Óëààíãîì, Áóëãàí,
×îéáàëñàíä ãóðèëûí ìåõàíèêæñàí òýýðýì òóñ òóñ áàéãóóëàâ. 268 Ãóðâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé öýâýð ºñºëò 17.9%-ä
õ¿ðñýí áàéíà.
Àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1960 îíû ýõýýð óëñûí õýìæýýãýýð
1940 îíûõîîñ 7.4 äàõèí ºñ÷ýý.
պ人 àæ àõóé-¿éëäâýðèéí îðíîîñ ¿éëäâýð
õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëîõûí òºëºº òýìöýëä
Ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ñàëáàðóóäûã ààæìààð ¿éëäâýðæèëòèéí áààç áîëãîæ,
ñîöèàëèñò àæ ¿éëäâýð óõðàëòã¿é ºñºí, ò¿¿íèé øèíý ñàëáàðóóä áàéãóóëàãäàæ,
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû ýäèéí çàñàã, òåõíèêèéí
øèéäâýðëýõ òóñëàìæòàéãààð îð÷èí ¿åèéí òýýâýð, õîëáîî õºãæñºíèé à÷ààð
1961 îíû ýõýýð Ìîíãîë óëñ õºäºº àæ àõóéí îðíîîñ õºäºº àæ àõóé ¿éëäâýðèéí
îðîí áîëæ õóâèðñàí áàéëàà. Õýðýâ 1950 îíä ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í 1960 îíû õºòºëáºðã¿é ¿íýýð 209,4 ñàÿ òºãðºã áîëæ áàéñàí áîë
1960 îíä òýð íü 592,4 ñàÿ òºãðºãòýé òýíöýæ áàéëàà. 269
1960 îíû ýõýýð àæèë÷äûí òîî 1940 îíûõîîñ 6 äàõèí íýìýãäýæ, àæèë÷èí,
àëáàí õààã÷èä ãýð á¿ëèéíõýý õàìò òóñ îðíû íèéò õ¿í àìûí 1/3 õóâü áàéâ.
¯éëäâýðèéí õýðýãñëèéí ¿éëäâýðëýëèéí (À ñàëáàð) õóâèéí æèí 1952 îíä
266
“¯íýí” ñîíèí 1958. III ñàð 18.
267
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ. 1966 îí. õóóä. 433.
268
̺í òýíä, òàë 433
269
Íàðîëäíîå õîçÿéñòâî ÌÍÐ, 1965ã. êðàòêèé ñòàòèñòè÷åñêèé ñáîðíèê, Óëàíáàòîð. 1966.
218

àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 25,3% áàéñíàà 1960 îíä 50,9% õ¿ðòýë
íýìýãäæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí äîòîð íýã õ¿íä îíîãäîõ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýë æèë èðýõ òóñàì ºñ÷ áàéíà. Æèøýý íü, 1959 îíä íýã õ¿íä îíîãäîõ
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 1952 îíûõîîñ 357,3 õóâèàð èë¿¿ áàéâ. 270
Öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä ò¿¿õèé ýäèéí íººö á¿õèé ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóäûã
òóñ óëñàä äàâûí ºìíº áàéãóóëàí õºãæ¿¿ëæ èðñíèéã òýìäýãë¿¿øòýé þì.
Ýíý áîë ò¿ëø-ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé, áàðèëãà, õºíãºí áà õ¿íñ ¿éëäâýðèéã
õýëæ áàéíà. Äîòîîäûí çàõ çýýë áà ýêñïîðòîä ìàëààñ ãàðäàã ò¿¿õèé ýäèéã
áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áà àøèãò ìàëòìàëûí ¿ëýìæ áàÿëàã íººö äýýð
ñóóðèëñàí óóë óóðõàéí ¿éëäâýð èõ èðýýä¿éòýé þì.
Ýõ îðíû àæ ¿éëäâýðèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí
àæ àõóé, ñî¸ëûã (1961-1965 îíä) õºãæ¿¿ëýõ ãóðàâäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãºº èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ.
¯íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1965 îíä
1960 îíûõîîñ 1,6 äàõèí ºññºíèé äîòîð óëñûí ¿éëäâýðèéíõ 1,6 äàõèí,
õîðøîîëëûíõ 1,7 äàõèí òóñ òóñ íýìýãäñýí þì. Òàâàí æèëä àæ ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 10,5% áîëæ áàéëàà. ¯éëäâýðëýëèéí
õýðýãñýë ¿éëäâýðëýõ õýìæýý 1965 îíä 1960 îíûõîîñ 1,5 äàõèí, õýðýãöýýíèé
ç¿éë ¿éëäâýðëýõ õýìæýý 1,8 äàõèí íýìýãäýâ.
Ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðèéã äàâóóòàé õºãæ¿¿ëýõ òóõàé ÌÀÕÍ-ûí
XIV èõ õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó ÁÍÌÀÓ-ûí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
¿éëäâýðèéí õ¿÷ ÷àäàë 1965 îíä 1960 îíûõîîñ 2,9 äàõèí ºññºí áàéíà.
Íýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã 1960-1965 îíû
áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë: í¿¿ðñ 38%, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 2 äàõèí, ãÿíò áîëä 1,8
äàõèí, ãóòëûí ç¿éë 1,3 äàõèí ºññºí áàéíà.
Ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä àæ ¿éëäâýðò îðóóëñàí õºðºí㺠1956-1960
îíòîé õàðüöóóëàõàä 2,4 äàõèí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðò 2 äàõèí,
ò¿ëøíèéõýä 1,5 äàõèí, õ¿íñíèéõýä 22 äàõèí ºñ÷ýý. Òýãýõäýý àæ ¿éëäâýðò
îðóóëñàí á¿õ õºðºíãèéí áàðàã 4/5 õóâèéã øèíý ¿éëäâýð áàéãóóëæ, õóó÷íûã
ºðãºòãºõºä çîðèóëñàí áàéíà.
ÇÑÁÍÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðíû òåõíèê ýäèéí çàñãèéí
òóñëàìæààð òàâàí æèëä 90 ãàðóé ¿éëäâýðèéí ãàçàð, öåõ áàéãóóëæ
àøèãëàëòàíä ºãñíèé äîòîð í¿¿ðñíèé èë äàëä õýä õýäýí óóðõàé, Òîëãîéò,
Áàÿí-ªëãèéí öàõèëãààí ñòàíö, Óëààíáààòàðûí áàéøèí ¿éëäâýðëýõ êîìáèíàò,
Òîñîíöýíãýëèéí ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìáèíàò, Èõ õàéðõàíû ãÿíò áîëäûí
óóðõàé, Ñ¿õáààòàð ªíäºðõààí, ̺ðºí, Õàð Õîðèí äàõü øåâðåò, ãóðèëûí
¿éëäâýð¿¿ä, Óëààíáààòàðûí òàëõíû çàâîä îðæ áàéíà.
Øèíý ¿éëäâýð¿¿äèéã àøèãëàëòàä îðóóëæ, ¿íäñýí ôîíäûã ñýëáýñíýýð
ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ¿íäñýí ôîíä áàðàãöààëáàë 1,9 äàõèí ºñ뺺.
1965 îíä àæèëëàãààíä îðóóëñàí ¿íäñýí ôîíäîä ìàøèí òºõººðºìæèéí
270
Þ. Öýäýíáàë. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã, 2-ð áîòü. ÓÁ., 1962.
219

ýçëýõ õóâèéí æèí 37% áîëæ áàéíà. Óëñ àðäûí àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä
ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâü 1966 îíä 65% áîëæ
áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýð¿¿ä áîë îð÷èí ¿åèéí òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí
ñîöèàëèñò òîì ¿éëäâýð¿¿ä ìºí. Ýäãýýð ¿éëäâýðò ¿íäñýí ãîë àæëóóäûã
ìåõàíèêæóóëñàí àâòîìàòæóóëñàí áàéíà. Àæèë÷äûí õºäºëìºð õàìãààëàë,
àþóëã¿éí òåõíèêèéã õàíãàæ, òýäýíä îðîí ñóóö, ýìíýëýã ãýãýýðëèéí
íºõöºëèéã áóé áîëãîæ ºãäºã þì. Öàëèí, òýòãýâýð áîëîí áóñàä òýòãýìæèéã
áàéíãà íýìýãä¿¿ëäýã íü òóñ îðíû àæèë÷èí àíãèéí àæ áàéäàë ñî¸ëûí õýìæýýã
äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
“Îäîî ¿åä Ìîíãîëûí õ¿í àìûí 48,7% íü àæèë÷èí, àëàí õààã÷èä, 51,3% íü
õºäºº àæ àõóéí, àëáàí õààã÷èä, 51,3% íü õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿ä
áàéíà 271 ” ãýæ Þ.Öýäýíáàë òýìäýãëýñýí þì. 1961-1965 îíû õóãàöààíä óëñûí
¿éëäâýðèéí íèéò àæèë÷äûí òîî 13%, äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòíèé òîî
2,7 äàõèí, äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòíèé òîî 2,1 äàõèí íýìýãäëýý. Àæ
¿éëäâýð, áàðèëãàä çîðèóëàí ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ òàëààð
ìàíàé íàì èõ àíõààð÷ áàéâ.
Àæèë÷èí àíãè ººðòºº íîîãäñîí ¿¿ðãèéã ñàéí áèåë¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü
ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëòèéí 54%-
èéã õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ äýýøë¿¿ëýí ã¿éöýòãýñíýýñ òîäîðõîé áàéíà.
Õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëæ, ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë
õýìíýñíèé ¿ðýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã íèëýýä õÿìäàðëàà. Ýõ îðíû
àæ ¿éëäâýðèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò õîðèí õýäýí îíä ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäàä òºðæ ãàðààä 1952 îíîîñ õýëýí ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí íèéò
ñàëáàðûã õàìàðñàí ñîöèàëèñò óðàëäààí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý.
1960 îíä òóñ îðíû íèéò àæèë÷äûí 90 ãàðóé õóâü íü óðàëäààíä îðîëöîæ
áàéëàà.Ñîöèàëèñò õºäºëìºðèéí áðèãàä ãýäýã àëäàð öîë àâàõûí òºëºº
õºäºë㺺í áîë ñîöèàëèñò óðàëäààíû øèíý õýëáýð ìºí.
¯éëäâýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã
íýìýãä¿¿ëýõýä øèíý ñàíàà÷ëàãà, îíîâ÷òîé ñàíàë ãàðãàã÷äûí õºäºë㺺í áàñ
èõ à÷ òóñòàé áèëýý. Ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä ýíý õºäºë㺺íä îðîëöîã÷äûí
òîî 10 ìÿíãà ãàðóé áîëñîí þì. Òýäãýýðèéí äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûí 80 ãàðóé õóâü
íü ¿éëäâýðëýëä íýâòýðñíýýð óëñàä 60 ñàÿ îð÷èì òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðñàí
áàéíà. 272
Òóñ îðíû íèéãýì óëñ òºðèéí àìüäðàëä àæèë÷èí àíãè, ò¿¿íèé ìàíëàé
Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëò Íàìûí óäèðäàõ ðîëü óëàì äýýøèëæ áàéíà. 1935 îíä
íàìûí ãèø¿¿äèéí 5,3%, 1955 îíä 16%-èéã àæèë÷èä ýçýëæ áàéñàí áîë 1965 îíä
25,4% íü áîëæ ºññºí áàéëàà. Àðäûí èõ õóðàë, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
271
Þ.Öýäýíáàë. ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêèé àâàíãàðä ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, “Ïðàâäà” I-II-1996ã.
272
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã 1966-1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ 4-ð 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé
òàëààð ÌÀÕÍ-û XV èõ õóðëààñ ãàðãàõ óäèðäàìæèéí òóõàé Ä.Ìîëîìæàìöûí èëòãýë. ÌÀÕÍ-ûí XV
èõ õóðàë. ÓÁ., 1966. Õóóäàñ 93.
220

áàéãóóëëàãûí äåïóòàòààð ñîíãîãäîæ áóé àæèë÷äûí òîî óëàì á¿ð îëøèð÷
èðëýý. Æèøýýëýõýä, Àðäûí èõ õóðëûí àíõäóãààð (1951) óäààãèéí ñîíãóóëèàð
íèéò äåïóòàòûí 13,3% íü àæèë÷èä áàéñàí áîë, ãóðàâ äàõü (1957) óäààãèéí
ñîíãóóëèàð Àðäûí Èõ Õóðëûí äåïóòàòóóäûí 24,8 õóâèéã àæèë÷èä ýçýëæ
áàéâ.
Òóñ óëñûí óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã 1966-1970 îíä õºãæ¿¿ëýõ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãºº áîë ÁÍÌÀÓ-ûã ¿éëäâýð õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîõîä
øèíý òîì àëõàì áîëîõ þì.
“Ýíý ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ãîë àñóóäàë áîë óëñ îðíîî öààøèä
¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ìåõàíèêæóóëàõ, óëñ àðäûí
àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðûí òåõíèê õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðãýýð ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë òåõíèêèéí õàìãèéí àøèãòàé öîãöîëáîð á¿õèé áààç áàéãóóëæ
äóóñãàõ ÿâäàë ìºí. ÁÍÌÀÓ-ûã îéðûí èðýýä¿éä àæ ¿éëäâýðèéí îëäâîðëîõ,
áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí ç¿é çîõèñòîé çºâ á¿òýö á¿õèé áºãººä ñîöèàëèñò
ýäèéí çàñãèéí ãîë ãîë ñàëáàðûã çºâ çîõèñòîé õîñîëñîí àæ ¿éëäâýð-õºäºº
àæ àõóéí îðîí áîëãîõ çîðèëãî íàì òàâüæ áàéíà” ãýæ íàìûí XV èõ õóðëààð
áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí äºðºâä¿ãýýð ïðîãðàììä äóðäñàí áàéäàã.
Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ ÿâöàä íèéãìèéí
ñîöèàëèñò ºì÷ çîãñîëòã¿é ºñ÷ ò¿¿íèé äýýä, õîøóó÷ëàã÷ õýëáýð áîëîõ óëñûí
ñîöèàëèñò ºì÷ óëàì õóðäàí õºãæèæ, õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿äèéí íèéãìèéí
áàÿëàã àðâèæèæ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê òîíîãëîëûã
ñàéæðóóëñíû ¿íäñýí äýýð òýäãýýðèéí õîðøîîëñîí ºì÷ óõðàëòã¿é äýâæèõ
¸ñòîé ãýæ íàìûí ïðîãðàììä îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà.
Øèíý òàâàí æèëä àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 1,7-1,8 äàõèí ºñºõ
þì. Àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 11-12,5 õóâü áîëíî. 273
¯éëäâýðëýõ õ¿÷, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóäûí áàéðëàëòûã ñàéæðóóëæ, ò¿¿íèé
ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé áààçûã óëàì áýõæ¿¿ëýõèéã îíö àíõààðàõ þì. Õºíãºí áà
õ¿íñíèé àæ ¿éëäâýðèéí õàìãèéí àøèãòàé ñàëáàðóóäûã ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõýýð
òºëºâëºæ áàéíà.
Àæ ¿éëäâýðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ 37,5% ºñ÷, ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ºñºëòèéí 55%-èéã õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ äýýøë¿¿ëñíýýð ãàðãàæ àâàõ þì. Àæ
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòãèéã 10% õÿìäðóóëæ, ¿éëäâýðèéí
àøèãò àæèëëàãààã äýýøë¿¿ëýí, àëäàãäàëòàé ¿éëäâýðèéí òîîã ýðñ öººð¿¿ëýõ
þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÇÑÁÍÕÓ, ×åõîñëîâàê, Ïîëüø,
Óíãàð, ÁÍÀÃÓ, Áîëãàð óëñ óðüäûí àäèë èõ òóñàëíà. Òóñ îðíû àæ ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áîë îð÷èí ¿åèéí òýýâýð, õîëáîîíû
õºãæèëòýé øóóä óÿëäààòàé þì.
Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîë óëñûí ºðãºí óóäàì íóòàãò òºìºð çàì
àâòîìàøèí àëü àëü íü áàéñàíã¿é. Ø¿¿æ ñóóõ ãàíö õýðýãñýë íü åðäèéí õºñºã
273
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. õóóäàñ 47.
221

òýìýý, ¿õýð, ìîðü áàéæýý, îäîîãèéí Ñ¿õáààòàð, Óëààíáààòàð Çàìûí ¿¿äèéã
äàéð÷ õîéíîîñ óðàãøàà òåëåãðàôûí íýã øóãàì, Óëààíáààòàð Õîâä, Óëèàñòàéã
äàéð÷ ç¿¿íýýñ áàðóóí òèéøýý ÿâñàí ººð íýã øóãàì òóñ óëñûí íóòãààð
ºíãºðäºã áºãººä ìàíàé îðíûã Ǻâëºëò Îðîñ óëñ, Õÿòàä õî¸ðòîé õîëáîî
áàéëàà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð óëàìæëàëò åðäèéí õºñãèéã äýìæèæ àøèãëàõûí
çýðýãöýý ýä¿ãýý òóñ îðíû íýãäìýë òýýâðèéí ñèñòåìä çîíõèëîõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã áîëñîí àâòî òýýâðèéã ààæìààð õºãæ¿¿ëæ èðñýí þì.
Ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä ìåõàíèêæóóëñàí á¿õ òºðëèéí òýýâðèéã
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëò ¿íäñýíäýý áèåëýâ. Òóñ îðíû àâòîìàøèíû ïàðê 1965 îíä
1960 îíûõîîñîî 28%, àâòî ÷èðã¿¿ëèéí òîî 1,5 äàõèí íýìýãäñýíèé ¿ðýýð
à÷ààíû á¿õ ìàøèíû 30 îð÷èì õóâü íü ÷èðã¿¿ëòýé áîëæýý.
1958-1960 îíä çàì áàðèëãàä õî¸ðäóãààð æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿åä á¿õ
çàðöóóëñàí õºðºíãºíººñ 25% èë¿¿ õºðºí㺠çàðöóóëñàí áàéíà. Ýíý õóãàöààíä
îëîí çóóí êèëîìåòð çàñìàë áà öàðäìàë çàì, òîìîîõîí ãîëóóä äýýã¿¿ð îëîí
àðâàí ã¿¿ð áàéãóóëæ çàñëàà.
À÷àà òýýâýðëýëòèéí õýìæýýãýýð òýýâðèéí ãîë íýã òºðºë íü òºìºð çàì
áîëëîî. 1960 îíä òóñ óëñûí ãàäààä, äîòîîä á¿õ à÷àà òýýâðèéí 42% íü, ãàäààä
òýýâðèéí 98%-èéã òºìºð çàìààð òýýâýðëýæýý. 274
Ñ¿¿ëèéí ¿åä èðãýíèé àãààðûí òýýâýð àìæèëòòàé õºãæèæ èðëýý. 1965
îíä 1960 îíûõîîñ 2,7 äàõèí èë¿¿ çîð÷èã÷äûã íèñýõ îíãîöîîð 纺ñºí áàéíà. 275
Õºâñãºë íóóð, Ñýëýíãý ìºðíººð ÿâäàã óñàí çàìûí òýýâðèéí àæèë ìýäýãäýõ¿éö
ñàéæèðëàà.
1961-1966 îíä õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðò áàñ èõ àìæèëò ãàðàâ. Òóñ îðîí
äàÿàð òåëåôîí, òåëåãðàô, ðàäèî õîëáîîíû ñ¿ëæýý áèé áîëëîî. 1960 îíòîé
æèøèõýä òåëåôîíû ñòàíöûí òîî 86%, áàãòààìæ íü 2 äàõèí, ðàäèî çàíãèëààíû
òîî 4 äàõèí ðàäèî öýãèéí òîî 55%, ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷ 4,3 äàõèí òóñ òóñ
íýìýãäëýý. Îäîî 10 õ¿í òóòàìä 1,4 ðàäèî öýã, 100 õ¿í òóòàìä 1,7 òåëåôîí
àïïàðàò íîîãäîæ áàéíà. 276
ĺðºâä¿ãýýð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººò çîðèëòûã áèåë¿¿ëñíèé ä¿íä
ìàíàé óëñûã õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí îðíîîñ ¿éëäâýð õºäºº àæ àõóéí îðîí
áîëãîõ òàëààð òîì àëõàì õèéñýí áàéõ þì. Òóñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëñýí ÿâäàë
áîë ÁÍÌÀÓ-ûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëñýíèé íýã ãîë
¿ð ä¿í ìºí.
274
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966. õóóä. 433.
275
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. õóóä. 52.
276
̺í òýíä
222

Çóðãàäóãààð á¿ëýã
ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉà ÑÎÖÈÀËÈÑÒ ¨ÑÎÎÐ ÕÎÐØÎÎËÑÎÍ ÍÜ
Àðä ò¿ìíèéã õàìæëàãûí áîîë÷ëîë àëèâ
äàðëàëààñ ÷ºëººëæ àæ áàéäëûã ñàéæðóóëñàí íü
Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ÿìàãò ºðãºí óóäàì íóòàã øààðäàæ áàéëàà. Ýíýõ¿¿
ºðãºí íóòãèéã ãîë òºëºâ áýë÷ýýð áîëãîí àøèãëàäàã áàéñàí ó÷èð Ìîíãîëä
ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàë ÿëñíû äàðààãààð ãàçàð
òàðèàëàíãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ãàçàð òàðèàëàíãèéí îðîíä áîëñîíòîé
àäèë àíãèéí õóðö òýìöýëòýé òóëãàðààã¿é þì.
Àðäûí õóâüñãàëààñ ºìíº ãàçðûã òóõàéí õóøóóíû íî¸í ¿å çàëãàìæëàí
ýçýìøèæ, øèëäýã ñàéí áýë÷ýýðèéã þóíû ºìíº ôåîäàëûí àæ àõóéíóóä
àøèãëàäàã áàéâ.
Õóâüñãàëààñ õîéø õîøóó çàñãèéã óñòãàæ, íóòãèéí çàõèðãààíû õóâààðèéã
ººð÷èëñíèé äàðàà ãàçàð íü á¿õýëäýý íèéò àðä ò¿ìíèé ìýäýëä øèëæñýí þì.
Àðäûí çàñãèéí àíõíû õóóëèéí ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿ä ò¿¿íèé äàðààãààð
àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèàð ãàçàð áà ò¿¿íèé áàÿëàã áîë óëñûí ººðººð õýëáýë
íèéò àðä ò¿ìíèé ºì÷ ìºí ãýæ àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàñàí þì.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë óëñàä ãàçðûã àëáàí ¸ñîîð óëñûí ºì÷ áîëãîñîí áèëýý.
Ãàçðûã íèéãìèéí ºì÷ áîëãîñîí ÿâäàë áîë õºäºº àæ àõóéä ñîöèàëèñò
õýâøèë ¿¿ñýõ óðüä÷èëñàí ÷óõàë íºõöºëèéí íýã íü áîëñîí þì.
պ人 àæ àõóéã õîðøîîëîõîîñ ºìíº Ìîíãîë óëñàä àðäûí õóâèéí
í¿¿äëèéí æèæèã àæ àõóé 200 ãàðóé ìÿíãà áàéëàà.
ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð ÿäóó äóíä àæ àõóéòíûã äýìæèæ,
êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã õÿçãààðëàí áàéæ ýð÷èì ìóóòàé ìàë àæ àõóéí òàâààð
ãàðãàõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº îëîí æèë äàðààëàí òýìöýæ èðëýý.
Àðäûí òºðèéí èéì áîäëîãûí ¿ðýýð ÿäóó àæ àõóéòíû òîî ýðñ öººð÷, òýä
äóíä÷óóä áîëîâ. 1956 îí ãýõýä íèéò àðäûí àæ àõóéòíû 63 õóâèéã äóíä àæ
àõóéòàí ýçýëæ áàéâ. 277
Èéíõ¿¿ òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí íýã ãîë ñàëáàð áîëîõ ìàë àæ àõóé æèæèã
¿éëäâýð÷äèéí ãàðò óäòàë îðøñîîð áàéëàà. Õóâèéí àæ àõóéíóóä õýìæýýãýýðýý
èõ ÿëãààòàé áàéñàí þì. Íýã õýñýã íü õýäýí çóóí (çàðèì íýã íü õýäýí ìÿíãà)
ìàëòàé, íºãºº õýñýã íü çóó ãàðóé, áàñ íýã õýñýã íü õàðèóã¿é öººí ìàëòàé
áàéæýý.
1965 îíä áîëñîí ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí òîîëëîãîîð òóñ óëñûí á¿õ õ¿í àìûí
61,4% íü õóâèéí àæ àõóéòàí àðäóóä áàéæ, òýä á¿õ ìàëûí 80,9 õóâèéã ýçýìøèæ
áàéâ. 278
277
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966. Õóóä. 438.
278
̺í òýíä
223

224
Õóâèéí àæ àõóéòíûã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëñîí íü
Îäîî öààøäàà ÿàõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðëýý. պ人ãèéí õ¿í àìûí
àæ áàéäëûã ººä òàòàæ ÷àäàõ ãàãö çºâ çàì áîë ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëîõ
ÿâäàë áàéëàà. Àëèâàà ººð çàì áîë íýã õýñãèéã áàÿæóóëæ, íºãºº õýñãèéã
õîîñðóóëàõàä õ¿ðãýäýã.
ÌÀÕÍ óëñûí õºäºº àæ àõóéí ãàçðûí æèøýýãýýð õàìòûí àæ àõóéí
ýäèéí çàñãèéí èõ àøãèéã îëîí ò¿ìýíä èëòãýí õàðóóëæ áàéâ. Ãýâ÷ þóíû óðüä
àðäûí àæ àõóéòàí, ÿëàíãóÿà ÿäóóëàã àæ àõóéòíû òàëààð ãàðãàõ ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý àæ àõóéã õàìòðàí õºòëºõ õàìãèéí íààä çàõûí,
îéëãîìæòîé õýëáýð áîëîõ õºäºëìºðèéã íèéãýì÷ëýõ ÿâäëûã íýâòð¿¿ëýõ
õýðýãòýé áàéëàà. Ýíý á¿õýí íü öàã õóãàöàà, õºðºí㺠îðóóëàëò, çîõèõ
õýìæýýíèé òóðøëàãà, ñàéí çîõèîí áàéãóóëàã÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã øààðäàæ
áàéëàà.
Äýýðõ áîäëîãûã ïðàêòèê äýýð ÿâóóëàõàä îëîí òîîíû àëäàà áýðõøýýë
òîõèîëäîæ áàéñàí þì. Òýð ¿åä íàì óëñûí óäèðäëàãàä áàéñàí “ç¿¿íèé”
íóãàëààòàí ìàíàé îðíû ò¿¿õýí õºãæëèéí îíöëîã áà ãàäààä äîòîîä áàéäëûã
õàðãàëçàëã¿é ìàòåðèàë òåõíèêèéí óðüä÷èëñàí íºõöºë á¿ðýëäýýã¿é áàéõàä
õàìòðàëæóóëàõ àæëûã õî¸ðõîí æèëèéí äîòîð äóóñãàõààð äîâòîëãîæ áàéëàà.
“Ç¿¿íòýí” àëäààòàé ¿çëýý áàðèìòëàí 1930-1932 îíä õýäýí çóí õàìòðàë,
êîììóíà áàéãóóëàâ. Çàðèì àéìàãò õàìòðóóëàõ êàìïàíèä õ¿í àìûí 40-80%
íü õàìðàãäàæ áàéâ. Ýäãýýð õàìòðàë êîììóí áîë õàìòûí àæ àõóéã õºòºëæ
ÿâóóëàõ òàëààð ãèø¿¿äèéíõýý äóð ñîíèðõëûã ýä ìàòåðèàëûí, ¸ñ ñóðòàõóóíû,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí àëü ÷ òàëààð òàòàõ ÷àäàëã¿é, çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóòàé
àæ àõóé áàéëàà. “Ç¿¿íòíèé” ñîöèàëèçìûí ýñðýã ýäãýýð ñóáúåêòèâ çàâõðàë íü
ñàéí äóðààðàà íýãäýõ èõ ¿çýë ñàíààã ãóòààæ, ýíý ÷óõàë õýðýãò õîð ó÷ðóóëæ
áàéâ.
Ç¿¿íèé íóãàëàà ãàð÷, õàìòûí àæ àõóéíóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ¿õýýíö
áàéñíû óðøãààð 1931-1932 îíä òóñ óëñûí ìàëûí òîî òîëãîé çàðèì òàëààð
õîðîãäñîí þì.
Ç¿¿íòíèé ýäãýýð àëäààã 1932 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí òºâ õîðîîíû
ò¿¿õò III Á¿ãä õóðëààð øèéäâýðòýé áóðóóøààñàí áèëýý. Ñóë äîðîé õàìòðàë,
êîììóíóóäûã öºìèé íü òàðààãààä, íèëýýä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, èðýýä¿éòýé
íýãèéã íü òýäãýýðèéí ãèø¿¿äèéí õ¿ñýëòýýð ¿ëäýýõ õýðýãòýé ãýæ ìàíàé íàì
¿çñýí þì. Öààøèä õîðøîîëëûã çîõèîí áàéãóóëàõäàà ñàéí äóðûí çàð÷ìûã
õàòóó áàðèìòëàõ õýðýãòýé ãýæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë ¿çæýý.
Ìàíàé íàì àðäûí õºäºëìºðèéí ñàéí äóðûí õîðøîîëëóóäûã ñàéøààí
äýìæèõäýý (õàìòàð÷ íîîñ õÿðãàõ, õóäàã ãàðãàõ çýðýã) õºäºëìºðèéí ñàéí
óëàìæëàë, äàðàà íü õàìãèéí íààä çàõûí õýëáýðýýð àðäûí àæ àõóéòíû
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã íýãòãýõ ÿâäëûã àøèãëàæ áàéëàà. Õàðèí õàìòûí
èéì õºäºëìºð áîë ÷èíýýëýã àæ àõóéòíààñ ÿäóó÷óóäûã ìºëæèõ áîëîìæèéã
õààæ ÷àäààã¿é áàéâ.

¯¿íèé çýðýãöýý ÌÀÕÍ õóâèéí ìàë àæ àõóéòíûã õîðøîîëóóëàõ õàìãèéí
òîõèðîìæòîé, íààä çàõûí õýëáýð¿¿äèéã õàéñààð áàéâ.
Ýíý òàëààð 1934 îíä áóé áîëñîí àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿ä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
À¯Í-ä ãîë òºëºâ ÿäóó÷óóä, òýãýõäýý ¿éëäâýðëýëèéí ÿìàð ÿìàð õýðýãñëèéã
íýãòãýõýý øèéääýã ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷èä ë ýëñäýã áàéâ. Íýãäë¿¿ä àíõ ¿¿ñ÷
áàéõ ¿åä õºäºëìºðèéí õºëñèéã ãîë òºëºâ òýãøèòãýõ æóðìààð îëãîæ áàéâ.
Íèéãýì÷èëñýí àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàðèì õýñãèéã õàìòûí îðëîãî
áîëãîæ À¯Í-ä øèëæ¿¿ëýýä, íºãºº õýñãèéã ìàë õàðèóëæ, áóñàä àæèë õèéñýí
øàíä íü ãèø¿¿äýä ¿ëäýýäýã áàéæýý. Ýíý íü õîðøîîëñîí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõàä
àðäóóäûã äóð ñîíèðõîëòîé áîëãîæ, õàìòûí õºäºëìºð, íèéãìèéí õîðøîîëñîí
àæ àõóéí àøèãòàéã òýäýíä óõàìñàðëóóëæ áàéëàà. À¯Í óëñààñ äýìæëýã àâ÷,
ààæìààð òîîíû õóâüä ºñ÷, ÷àíàðûí õóâüä áýõæèæ èðëýý. “Öóâæ ÿâñàí áàðñààñ
öóãëàæ ñóóñàí øààçãàé” ãýæ ìîíãîë àðäûí ç¿éð ¿ãýíä õ¿÷ íýãòãýõèéí ÷óõëûã
äóðäñàí áàéäàã. ¯¿íèéã àðäóóä óëàì á¿ð îéëãîæ àâñààð áàéâ.
1940 îíä òóñ óëñ ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí 90 ãàðóé àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäýëòýé áîëîîä áàéñàí áà 1948-1952 îíä À¯Í-èéí òîî 2
ãàðóé äàõèí íýìýãäñýí áàéâ. Íýãäëèéí ìàë õóâèéí àæ àõóéíõààñ èë¿¿ ºñ÷
áàéñàí íü àðäóóäûã íýãäýëä ýëñýõ äóð ñîíèðõîëòîé áîëãîæ áàéëàà. Ààæìààð
À¯Í-¿¿ä àðä îëíû íèéò äàâõàðãûí ñîíèðõîëûã òàòàõ áîëñîí þì.
Ãýâ÷ õîðøîîëîõ ýíý õýëáýðèéã öààøèä óëàì ñàéæðóóëàõ ÿâäàë
øààðäàãäàæ áàéëàà.
Àðäûí òºð À¯Í-èéã áýõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí
òåõíèêèéí îëîëòûã àøèãëàí óëñûí õºäºº àæ àõóéí òîì ãàçðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã èõ àíõààð÷ èðëýý.
Ñàíãèéí àæ àõóéí çýðýãöýý ìàøèíààð ºâñ õàäàõ ñòàíöóóä ÁÍÌÀÓûí
õºäºº àæ àõóéä õóâüñãàëæóóëàã÷, ñî¸ë-õ¿ì¿¿æëèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ,
ñîöèàëèñò ¸ñîî𠺺ð÷ëºãäºõºä íü, ìºí êïèòàëèñò ýëåìåíò¿¿äèéã õÿçãààðëàõ
áîäëîãî ÿâóóëæ þóíû ºìíº ÿäóó àðäûã ìºëæèõ áîëîìæèéã òàñëàõàä äºõºì
áîëæ áàéëàà.
Îëîí òîîíû õóâèéí æèæèã àæ àõóéí äàëàé äîòîð áàéñàí ñàíãèéí àæ àõóé,
ºâñ õàäàõ ìàøèí ñòàíöóóä àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õºòºëæ, ñîöèàëèñò
ñî¸ëûã öýöýãë¿¿ëýõ òîìîîõîí ãîëîìò áîëæ áàéëàà. Àðäóóä íýí ÿëàíãóÿà
ÿäóó÷óóä òýíä äóðòàéÿà î÷èæ àæèëëàí, óëñûí ýäãýýð áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí
àæèë÷èí áîëîõ íü îëîíòàà áàéñàí þì.
Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð ñàíãèéí àæ àõóéí òàðèàëàíãèéí
òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëò 151,1%, ¿ð òàðèà õóðààõ çîðèëò 112,5% õàäëàíãèéí
òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ äààëãàâàð 105,5% áèåëýâ.
Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ä¿íä òóñ óëñûí íèéò õ¿í ìàëûí
òîî 1947 îíûõîîñ 3,7%, ò¿¿íèé äîòîð àðäûí àæ àõóéòíûõ 7,1% ñàíãèéí àæ
àõóéíõ 112,5%, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéíõ 6,5 äàõèí ºññºí áàéâ.
225

Ìîíãîëûí õóâüä õºäºº àæ àõóéí øèíý ñàëáàð áîëîõ îð÷èí ¿åèéí
ñîöèàëèñò ãàçàð òàðèàëàí áóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä ñàíãèéí àæ àõóéíóóä ãîë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
Õàìòûí àæ àõóéí äàâóó òàëûã àðäóóä ãàçàð ñàéã¿é îéëãîæ ýõýëñýí ó÷èð
ñàéí äóðààð õîðøîîëîõ õºäºë㺺í 1656 îíû ýõýýð õºäººãèéí õ¿í àìûí äóíä
ºðíºñºí þì.
Ìàíàé íàì ¿éë ÿâäàë èéìýðõ¿¿ õºãæèæ áóéã àíõààðàí, õîðøîîëëûí
õºäºë㺺íèéã öààøèä àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí íºõöºë
á¿ðä¿¿ëýõèéã õè÷ýýí, õºäºº àæ àõóé äàõü áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéãýýä,
þóíû ºìíº À¯Í-¿¿äèéã áýõæ¿¿ëýõýýð øèéäñýí þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû (1953) ãóðàâäóãààð ñàðûí á¿ãä õóðëààð òóñ óëñûí
àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äèéí àæ àõóéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä
áýõæ¿¿ëýõ àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöæýý. Ýíýõ¿¿ øéèäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð
ÁÍÌÀÓ-í Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1954 îíä àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äýä
õºäºëìºðèéã çîõèîí áàéãóóëæ, õºëñèéã íü òºëºõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé
òîãòîîë ãàðãàëàà. Íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí õºäºëìºðèéã çºâ çîõèîí áàéãóóëæ,
íèéãìèéí áàÿëãèéã àðâèæóóëàõûí ¿¿äíýýñ õºäºëìºðëºõ ìàòåðèàëëàã áà ¸ñ
ñóðòàõóóíû ñîíèðõëûã òýäýíä áóé áîëãîõîä äýýðõ òîãòîîë ¿ëýìæèéí ÷óõàë
ç¿éë áîëñîí þì.
1954 îíîîñ ýõäýí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óðèëãààð õºäºº àæ àõóéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä, õîò õºäººãèéí íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí
òóðøëàãàòàé çîõèîí áàéãóóëàã÷ íàð À¯Í-ä î÷èæ àæèëëàæ áàéëàà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð 1953, 1954 îíä óëñûí á¿õ
íýãäëèéí òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺íèéã òºâ îðîí íóòãèéí íàì, óëñ, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àæèëòíûã îðîëöóóëàí õî¸ð óäàà çàðëàí
õèéëãýñýí áèëýý. Ýäãýýð çºâëºë㺺í õóðèìòàëñàí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýæ,
íýãäë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààä ãàðñàí äîãîëäîë, áýðõøýýë¿¿äèéã èëð¿¿ëýýä, àæ
àõóé, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé çîðèëòóóäûã òºëºâëºõºä òóñ áîëëîî.
պ人 àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ ¿åä íýãäëèéí ýäèéí çàñãèéã
ç¿éë á¿ðýýð õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëæ, ãèø¿¿äèéíõ íü ìàòåðèàëëàã ñîíèðõëûã
äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì áîëîõóéö ñèòåìèéã óëñ òîãòîîñîí þì.
Íýãäëèéí íèéãìèéí àæ àõóéí ÷àäëûã ¿ë õàðãàëçàí, ìàëûã òîëãîé òóòìààñ
àâàõ á¿òýýãäýõ¿¿íä íèéëýýä àøèãòàé íîðì òîãòîîñîí áàéæýý. ¯¿íèé ¿ðýýð
íýãäëèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ìýäýãäýõ¿éö ñàéæèð÷ èðëýý.
1954 îí ãàðàõàä õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí òîî 198 õ¿ðýýä, òýäãýýðò 5400
õ¿í ýëñýí îðñîí áàéâ. 1954 îíä òóñ óëñûí À¯Í-¿¿äèéí ìºíãºí îðëîãî 1952
îíûõòîé æèøèõýä 66% ºññºí áàéëàà.
¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ñàíãèéí àæ àõóéíóóä áýõæèæ áàéâ. Äóðäñàí õóãàöààíä
ñàíãèéí àæ àõóéí òàðèàëàíãèéí òàëáàé 178% ºññºíèé äîòîð ¿ð òàðèàíûõ íü
221% íýìýãäñýí áàéâ. ¯ðæëèéí àæèë àìæèëòàä õ¿ðñíèé ä¿íä ñàíãèéí àæ
àõóéí ìàë 3,5 äàõèí ºñ÷ýý.
226

À¯Í-èéí íèéãìèéí àæ àõóéã áýõæ¿¿ëýõýä 1955 îíû ãóðàâäóãààð ñàðä
õóðàëäñàí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí òýðã¿¿íèé ñàé÷óóëèéí óëñûí àíõäóãààð
èõ õóðàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. Òóñ èõ õóðëààð õºäºº àæ àõóéí
íýãäëèéí ¿ëãýð÷èëñýí øèíý ä¿ðìèéã áàòàëñàí áºãººä óã ä¿ðýìä “õ¿í
á¿ð ÷àäëûíõàà õèðýýð õºäºëìºðëºæ õºäºëìºðëºñíèéõºº õèðýýð àâàõ”
çàð÷ìûã òóóøòàé íýâòð¿¿ëýõèéí ÷óõëûã, ìºí “õàìòûí àæ àõóéã ç¿éë á¿ðýýð
õºãæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã” îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà. 279
Èéíõ¿¿ øèíý ä¿ðýì áàòàëñàíòàé óÿëäàæ, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí
íýãäë¿¿äèéí íýðèéã ººð÷èëæ õºäºº àæ àõóéí íýãäýë (ÕÀÀÍ) áîëãîñîí þì.
¯ëãýð÷èëñýí ä¿ðýì ¸ñîîð íýãäëèéí ãèø¿¿íýýð 16 íàñ õ¿ðñýí áàãà÷óóëûã
îðîëöóóëàí á¿õ á¿ëýýðýý ýëñäýã áîëëîî. Íýãäëèéí ãèø¿¿í á¿ð íèéãìèéíõýý
àæ àõóé äýýð àæèëëàæ, æèëä 75-ààñ äîîøã¿é õºäºëìºð ºäºð õèéõ ¿¿ðýãòýé
áîëîâ.
¯ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéí äàãóó íèéãìèéí îðëîãî, ìºí íèéãìèéí îðëîãî, ìºí
íèéãìèéí õºðºí㺺ñ ¿ë õóâààãäàõ ôîíäûã áàéãóóëíà. ¯ë õóâààãäàõ ôîíä
íü íèéãìèéí ìàë õºðºíãèéí 25-30%, ìºí ÕÀÀÍ-èéí ãèø¿¿äèéí ýëñýëòèéí
òàòâàðààñ á¿ðýëäýíý. ̺í ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí áóñàä õýðýãöýýíä
çîðèóëñàí ôîíäóóä áóé áîëãîíî.
¯ëãýð÷èëñýí ä¿ðýì íü íèéãìèéí àæ àõóéí çýðýãöýý áàñ õºäºº àæ àõóéã
àíõààð÷ýý. Íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíû àæ àõóéí ìàëûí òîîã áàéãàë
ãàçàðç¿éí íºõöºëèéã õàðãàëçàí òîãòîîäîã þì. Æèøýýëýõýä, îé õýýð á¿ñýíä
îðøèõ íýãäèéí ãèø¿¿í õ¿í àìèíûõàà àæ àõóéä 100 õ¿ðòýë òîëãîé ìàë, ò¿¿íèé
äîòîð ¿åýð 15 (5 íü ¿íýý) àäóó 10, òýìýý 5, õîíü ÿìàà 70-ûã áàéëãàæ áîëíî.
Ãîâü öºëèéí á¿ñò áîë 150 òîëãîé ìàë, ò¿¿íèé äîòîð ¿õýð 15 (5 íü ¿íýý), àäóó
15, òýìýý 20, õîíü, ÿìàà 100 áàéæ áîëíî. Íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí áà
õóâèéí ýðõ àøãèéã çºâ õîñëóóëàõ ÿâäëûã ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéí ¿íäýñ áîëãîí
îðóóëñàí þì. Àæ àõóéí õºãæëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýã÷ ýíýõ¿¿ ò¿ãýýìýë, øóäàðãà
çàð÷èì íü õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí íèéò ãèø¿¿äèéí õºäºëìºðèéí ¿éë
àæèëëàãààã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí þì.
Óëñààñ ÕÀÀÍ-ä ¿ç¿¿ëýõ òåõíèêèéí òóñëàìæèéã õ¿÷òýé áîëãîõûí òóë
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí ñàéä íàðûí çºâëºëººñ 1956 îíä ãàðãàñàí
øèéäâýðýýð ºâñ õàäàõ ìîðèí ñòàíö, ìàë àæ àõóéí ìàøèíò ñòàíöóóä íü õºäºº
àæ àõóéí íýãäë¿¿äýä ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýýãýý óëàì ñàéí áîëãîæ, çºâõºí ÷
ºâñ õàäàæ àâàõàä íü áóñ, ìºí ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî, òýæýýëèéí óðãàìàë
áýëòãýõ, õîíü õÿðãàõ õóäàã ãàðãàõ, ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, ¿ðæëèéí àæèë
ÿâóóëàõàä íü òóñàëäàã áîëëîî. Ìàëûí àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð
íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ìàëûã ºíäºð àøèã øèìò ìàëòàé ýðëèéçæ¿¿ëýõ àæëûã
ÿâóóëæ ýõýëñýí þì.
Èéíõ¿¿ ÕÀÀÍ-¿¿ä õºãæëèéíõºº øèíý øàòàíä øèëæèí îðîõ á¿õèé ë
íºõöºë íü ààæìààð á¿ðýëäëýý. Õîðøîîëëûí õºäºë㺺íèéã çîõèîí áàéãóóëàõ
279
“¯íýí” ñîíèí. 1959-XII-22
227

òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áóé áîëæ, óëñ ÷ ÕÀÀÍ-ä ¿ç¿¿ëäýã ñàíõ¿¿, òåõíèêèéí
òóñëàìæ íýìýãä¿¿ëýõ ¿ëýìæ èë¿¿ áîëîëöîîòîé áîëëîî.
Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ëûí çîõèõ íºõöºë á¿ðäñýí íü àðäûí àæ
àõóéòíûã ñàéí äóðààð õîðøîîëëóóëàõ ÿâöûã ò¿ðãýòãýæ ºãñºí þì. Óëàì á¿ð
áýõæèæ áóé ÕÀÀÍ-¿¿äèéã õàðààä àðäóóä ãýðýëò èðýýä¿éíõýý çàìûã ñîíãîæ
àâñàí þì.
1957 îíû ýöñýýð àðäûí àæ àõóéòíû 33% íü ñàéí äóðààðàà õîðøîîëîõ
õºäºë㺺íä õàìðàãäààä áàéëàà. Íýãäëèéí íèéãìèéí ìàë íü óëñûí á¿õ ìàëûí
22,5 õóâèéã ýçýëæ áàéâ. 280
Õîðøîîëîõ õºäºë㺺í óëàì ºðãºæèæ èðëýý. Æèøýý íü, Áóëãàí àéìàãò
1957 îíä àéìãèéí àðäûí àæ àõóéòíû 40%, ìàëûí 63%-èéã ÕÀÀÍ-¿¿ä õàìðààä
áàéëàà. ̺í òýð ¿åä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áîãä ñóìûí íèéò àðäûí àæ àõóéòíû
74,3% áóþó ñóìûí á¿õ àìûí 77% íü õîðøîîëîîä, òóñ ñóìûí ìàëûí 90,9% íü
íèéãýì÷ëýãäýýä áàéëàà. Õîâä àéìãèéí Çýðýã ñóìûí àðäûí àæ àõóéòíû 80%,
õ¿í àìûí 70% íü õîðøîîëîëä ýëñýæ, ìàë ñ¿ðãèéí 79% íü íèéãýì÷ëýãäñýí
áàéâ. 281 Òóñ óëñûí íèéò àéìàãò ÕÀÀÍ-¿¿ä áàéãóóëàãäàæ áàéëàà.
Ìàíàé àðäûí òºð óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèí áýõæèæ áóé ñàëáàð,
àæèë÷èí àíãè, òàðèà÷äûí õîëáîî õî¸ðò òóëãóóðëàí, õºäºº àæ àõóéã
õîðøîîëîõ õºäºë㺺íèéã õóãàöààíû íü ºìíº äóóñãàõ òàëààð àðä îëíû
äóíä îðãèëñîí ñíàà÷ëàãûã äýìæèæ áàéëàà. ¯¿íèé ä¿íä 1959 îíû õóó÷íààð
õîðøîîëîõ õºäºë㺺í øóâòàðñàí áàéëàà. Òóñ óëñàä áàéãóóëàãäñàí 389 ÕÀÀÍ-ä
íèéò àðäûí àæ àõóéòíû 99,3% íü ýëñýýä, àðäûí àæ àõóéòíû á¿õ ìàëûí 73,3%
íü íèéãýì÷ëýãäýýä áàéëàà. Òýð ¿åä íýã íýãäýë äóíäæààð 475 ºðõ àéë áóþó
1161 õ¿íòýé, òýäãýýðèéí äîòðîîñ 744 íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé, íèéãìèéí
13 ìÿíãàí ìàëòàé áàéëàà. 282
Èéíõ¿¿ óëñ àðäûí àæ àõóéí íèéò ñàëáàðò ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéí
ñîöèàëèñò ºì÷ ÿëëàà.
պ人 àæ àõóéä õîðøîîëëûí áàéãóóëàë ÿëñíû ¿ðýýð ÁÍÌÀÓ ò¿¿õèéíõýý
øèíý øàò ñîöèàëèçìûã ºðí¿¿í áàéãóóëàõ ¿åäýý øèëæèí îðñîí áèëýý.
Òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí õºã溺ä èðýõëýýð õºäºº àæ àõóéí æèæèã
íýãäë¿¿äèéã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë çàéëøã¿é øààðäàãäàõ áîëëîî. Èíãýýä 3-4
æèëèéí äîòîð 100 îð÷èì æèæèã íýãäëèéã õîîðîíä íü íèéë¿¿ëýâ.
1959 îíû 12 äóãààð ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí òºâ õîðîîíû IV á¿ãä
õóðàë àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëóóëñàí ä¿íã àâ÷ õýëýëöýýä ÕÀÀÍ-¿¿äèéã
öààøèä àæ àõóé, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ ÷óõàë àðãà õýìæýýã
òºëºâëºñºí þì.
1959 îíû õóó÷íààð ÕÀÀÍ-èéí òýðã¿¿íèé ñàé÷óóëûí 2 äóãààð èõ õóðàë
õóðàëäàâ. Òóñ èõ õóðàë íèéãìèéí àæ àõóé ò¿ðãýí õºãæèí áýõæèæ áàéãàà
áºãººä òýðã¿¿íèé àæ àõóéíóóäûí òóðøëàãûã õàðãàëçàí, ÕÀÀÍ-èéí
280
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966. Õóóä. 445,
281
̺í òýíä.
282
̺í òýíä.
228

¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðýìä õýä õýäýí ¿íäñýí íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàâ. Àìèíû
àæ àõóéä áàéãàà ìàëûã àðàé öººð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéãàà ãýæ íýãäëèéí
ãèø¿¿ä ººðñíºº ñàíàë ãàðãàñàí þì. Àìèíäàà îëîí ìàëòàé ãèø¿¿ä íèéãìèéí
õºäºëìºðººñ õºíäèéð÷ áàéãààã èõ õóðàë òýìäýãëýñýí þì. ¯ëãýð÷èëñýí øèíý
ä¿ðìýýð íýãäëèéí ãèø¿¿í íýã ºðõ: õàíãàéí á¿ñýíä ºðõèéí ãèø¿¿í íýã á¿ð 10
õ¿ðòýë, òýãýõäýý íýã ºðõ 50-ààñ äýýøã¿é ìàëòàé, ãîâèéí á¿ñýíä áîë ºðõèéí
íýã ãèø¿¿íä 15 õ¿ðòýë, òýãýõäýý íýã ºðõ 75-ààñ èë¿¿ã¿é ìàëòàé áàéõ áîëëîî.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíû ìàëûí òîîã èíãýæ òîãòîîñîí íü
íèéãìèéí áîëîîä õóâèéí ñîíèðõëûã äýýä çýðãýýð õîñëóóëàõûí õàìò, ÕÀÀÍèéí
ãèø¿¿äýä íýìýãäýë îðëîãî îëîõ ¿ëýìæ áîëîìæ ºãñºí áàéíà.
1958-1960 îíä ÕÀÀÍ-èéí ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áýëòãýõ áà õóäàëäàí àâàõ
óëñûí ¿íèéã íýã áóñ óäàà íýìýãä¿¿ëýâ. ¯¿íèé ¿ðýýð õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí
ãèø¿¿ä äóðäñàí õóãàöààíä 200 ñàÿ òºãðºãèéí îðëîãî îëñîí þì. ÕÀÀÍ-èéí
àøèãò àæèëëàãàà ÷ õýëáýðýëòã¿é ºñ÷ ýõýëëýý.
պ人 àæ àõóéã õîðøîîëëîæ äóóññàíòàé óÿëäóóëæ, îðîí äàÿàð àæ
àõóéíóóäûí õîîðîíäûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÿâóóëàâ. Áýë÷ýýð õàäëàí,
òàðèàëàíãèéí ãàçàð, îé ìîä, óñûã ÕÀÀÍ, ñàíãèéí àæ àõóéíóóäàä õàðèóöóóëàí
ºãñºí íü ýð÷èì ìóóòàé áàéñàí ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýëýý.
1957-îîñ 1959 îíä ÕÀÀÍ-¿¿äýä ñ¿¿, íîîñ, ìàõíû íèéò ¿éëäâýðëýë 2,5-3,4
äàõèí, ¿ð òàðèàíû íèéò õóðààëò 5 äàõèí , íèéò õàäëàí 2,5 äàõèí íýìýãäëýý. 283
1955-1959 îíä õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿äèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàé 6 äàõèí
ºñ÷, óëñûí á¿õ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 22,5 õóâèéã ýçëýõ áîëæ, íýãäë¿¿äèéí
íèéò òàðèà õóðààëò õýëáýðýëòã¿é ºñ÷ èðëýý. 1959 îíîîñ ýõëýí ÕÀÀÍ-¿¿ä
ÁÍÌÀÓ-ûí ìàë àæ àõóéí òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¾-èéã ¿éëäâýðëýí
íèéë¿¿ëäýã áîëëîî. Îëîíõè ÕÀÀÍ õ¿÷ õºðºí㺺 íèéë¿¿ëýí õîðøèæ,
áàðèëãûí ìîä áýëòãýõ, ñóâàã øóóäóó òàòàõ, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ºðãºòãºõ
àñàð èõ àæèë õèéæ áàéíà. Òóñ óëñûí äîòîð ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ íü
ýäèéí çàñãèéã öààøèä ºðí¿¿ëæ, í¿¿äýë÷èí ìàë÷èí àðäóóäûã ñóóðüøóóëàõàä
îíöûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
ÌÀÕÍ-ûí XIII èõ õóðëààñ õîéø àòàð ãàçðûã ñàéí ýçýìøèæ òàðèàëàíãèéí
òàëáàéã ¿ëýìæ ºðãºòãºæ èðëýý.
Îð÷èí ¿åèéí àãðîòåõíèêèéí àðãà àæèëëàãàà õýðýãëýí, ãàçàð òàðèàëàíã
ºðãºí ìåõàíèêæóóëñíû ¿ðýýð òàðèìàë óðãàìàë ¿ð òàðèàíû óðãàö íýìýãäýâ.
1960 îíä ýäãýýð òàðèìàë óðãàìëûí äóíäàæ óðãàö óëñûí õýìæýýãýýð ãà
òóòìààñ 10,4 öåíòíåð. Ò¿¿íèé äîòîð ñàíãèéí àæ àõóéí óðãàö 11,3 öåíòíýð
áîëæ áàéâ. 284 ÁÍÌÀÓ-ûí ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçðûí ìýäýýëñíýýð, òýð ¿åä
õóðààñàí ¿ð òàðèà íü òóñ óëñûí íýã õ¿í àìä äóíäæààð 269,2 êèëîãðàìì
íîîãäîæ áàéæýý.
283
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1966. õóóä 448.
284
Íàðîäíîå õîçÿéñòâî ÌÍÐ,1965ã.êðàòêèé ñòàòèñòè÷åñêèé ñáîðíèê, ñòð. 84-85.
229

Óëñûí àæ àõóéíóóä áýõæñýýð áàéëàà. Íýã ñàíãèéí àæ àõóéä äóíäæààð
13,1 ìÿíãàí ãà õàãàëñàí ãàçàð, 94 òðàêòîð (15 ìîðèíû õ¿÷òýé), 38 êîìáàéí,
19,4 ìÿíãàí òîëãîé ìàë íîãäîæ áàéæýý. Ñàíãèéí àæ àõóéíóóäûí ãóðàâíû íýã
ãàðóé íü 15 ìÿíãààñ èë¿¿ ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé áàéâ. 1960 îíä ñàíãèéí
àæ àõóéíóóä óëñàä äóíäæààð 360 ìÿíãàí ï¿¿ ¿ð òàðèà òóøààñàí áºãººä õàðèí
Æàðãàëàíòûí ñàíãèéí àæ àõóé óëñàä ñàÿ ãàðóé ï¿¿ ¿ð òàðèà òóøààñàí þì. 285
1961 îíû áàéäëààð ñàíãèéí àæ àõóéíóóäàä 11,5 ìÿíãàí àæèë÷èí áàéñàí
íü õºäºº àæ àõóéä àæèëëàæ áàéñàí àæèë÷èí àíãèéí ãîë õýñýã íü áîëæ
áàéâ. Ñàíãèéí àæ àõóé, ºâñ õàäàõ ìàøèí ñòàíöûí àæèë÷äàä çîðèóëæ
òîõèëîã ñóóðèíãóóä áàðüñàí áºãººë òýäãýýðèéí àæ áàéäàë, ñî¸ëûí õýìæýý
õýëáýðýëòã¿é äýýøèëñýýð áàéíà.
Ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ôîíä
¿ëýìæ íýìýãäýæ ìàë àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 13%, íèéò ìàë
15,4 õóâü ºñ÷ 23,8 ñàÿ õ¿ðëýý. 286
Ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí õî¸ð äàõü ÷óõàë ñàëáàð áîëîõ ãàçàð òàðèàëàí
÷ öààøèä õºãæèæ ò¿¿íä îðîí íóòãèéí áàéãàë öàã óóðûí íºõöºëä òîõèðñîí
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé àðãà àæèëëàãàà íýâòýð÷ áàéíà. ¯¿íèé ¿ðýýð ãàçàð
òàðèàëàíãèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ãóðàâäóãààð òàâàí æèëä 29,7%
ºñ÷, òàðèàëàíãèéí òàëáàé 81 õóâèàð íýìýãäëýý. 1965 îíä õ¿í àì òóòàìä 0,6 ãà
õàãàëñàí ãàçàð, 300 ãàéðóé êèëîãðàì óëààí áóóäàé íîîãäîæ áàéëàà.
Ñàíãèéí àæ àõóéíóóä, ¿ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû çîíõèéã áýëòãýäýã
ìåõàíèêæñàí òîì àæ àõóéíóóä áîëëîî. Ñàíãèéí àæ àõóéíóóä óëñûí á¿õ óëààí
áóóäàéíû 80%, íàðèéí áîëîîä õàãàñ íàðèéí íîîñíû 60%-èéã áýëòãýæ áàéíà.
Ñàíãèéí àæ àõóéíóóä ÕÀÀÍ-èéã ¿ðæëèéí ìàëààð õàíãàäàã þì. Ñàíãèéí àæ
àõóéíóóäûí òàðèàëàíãèéí òàëáàé 1965 îíä, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñòàòèñòèêèéí Òºâ
ãàçðûí ìýäýýëñíýýð 319,4 ìÿíãàí ãà áîëæ áàéæýý. Íýã ñàíãèéí àæ àõóéä
äóíäæààð 10,8 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàé, 155 òðàêòîð (òîì¸îëñîí
õ¿÷ýýð), 44 êîìáàéí, 19 àâòîìàøèí íîãäîæ áàéíà.
¯éëäâýðëýëä îð÷èí ¿åèéí òåõíèê òýâòð¿¿ëýí, ò¿¿íèé ìàòåðèàë-òåõíèêèéí
áààçûã áýõæ¿¿ëñýí íü õºäºº àæ àõóéí õºãæèëä ãàðñàí òîìîîõîí àìæèëò ìºí.
Ǻâõºí 3 äóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä ìàíàé õºäºº àæ àõóé
(òîìú¸îëñîí õ¿÷ýýð) ÿíç á¿ðèéí òðàêòîð 5 ìÿíãà øàõàì, ¿ð òàðèàíû êîìáàéí
1190, àâòîìàøèí 1400 ãàðóé áîëîí áóñàä îëîí òºðëèéí òåõíèê àâëàà.
Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîíõèëîí ¿éëäâýðëýæ, íèéë¿¿ëýã÷ íü
õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿ä áîëëîî.
Ìàíàé îðíû íºõöºëä ÕÀÀÍ áîë ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí õýðýãñëèéã
íèéãýì÷èëñýí, õàìò îëíîîðîî õºäºëìºð뺺ä, õºëñèéã ñîöèàëèñò çàð÷ìààð
òºëäºã, àæ àõóéãàà íýãäëèéí ººðèéíõ íü çîõèîñîí õýòèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí
äýýð õºòºëæ ÿâóóëäàã ñîöèàëèçìûí õîðøîîëñîí àæ àõóéí äýýä õýëáýð ìºí.
285
Þ.Öýäýíáàë. èëòãýë, ºã¿¿ëýë õýëñýí ¿ã. III áîòü, ÓÁ., 1967. õóóä 37.
286
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. õóóä.37.
230

Íýãäýë òóñ á¿ð òîì àæ àõóé áîëæ, 1966 îíû áàéäëààð íýã íýãäýëä 418
ìÿíãàí ãà òàëáàé, íèéãìèéí 60 ìÿíãàí òîëãîé ìàë îíîãäîæ áàéíà. ÕÀÀÍ áîë
àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû õ¿÷ õ¿ðäýãã¿é øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëò,
òðàêòîð, êîìáàéí, öàõèëãààí ìîòîð áîëîí ìàøèíûã ýð÷èìòýé àøèãëàæ
÷àäíà.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí çàðèì àæëûã òºðºëæ¿¿ëñýí íü àæèëëàõ õ¿÷èéã
çºâ çîõèîí áàéãóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã èõýä íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ
ºã÷ áàéíà.
“Ìîíãîëûí ìàë÷äûí ýëññýí õºäºº àæ àõóé í íýãäë¿¿ä îäîî õºäººãèéí õ¿í
àìûí ÷èíýýëýã áîëîâñîí àæ àìüäðàëûã õàíãàæ ÷àäñàí àæ àõóéíóóä áîëæýý.
Îäîî ¿åä õºäºº àæ àõóéí íýãäýë òóñ á¿ð íü íèéãìèéí 63 ìÿíãàí ìàë, õî¸ð ñàÿ
øàõàì òºãðºãèéí îðëîãîòîé áàéíà.” 287
1961-1965 îíä ÕÀÀÍ-èéí íèéãìèéí ìàë 2,6 ñàÿàð ºñ÷ óëñûí á¿õ ìàëûí
77%-òàé òýíöæýý. Íýãäëèéí ìºíãºí îðëîãî 2 äàõèí íýìýãäæýý. 288 1966 îíû
áàéäëààð õºäºº àæ àõóéí íýã íýãäýëä 418 ìÿíãàí ãà ãàçàð, íèéãìèéí 60
ìÿíãàí òîëãîé ìàë îíîãäîæ áàéâ.
1965 îíä òóñ óëñûí 289 íýãäýë ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéä áàéãàà
òðàêòîðûí 17,5%, êîìáàéíû 5% àâòîìàøèíû 56 õóâèéã ýäýëæ áàéëàà. Õýðýâ
1960 îíä óëñûí á¿õ òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 22,5 õóâèéã íýãäë¿¿ä ýçýëæ áàéñàí
áîë 1965 îíä äýýðõ òàëáàéí õýìæýý 30,8 õóâü áîëîí ºññºí áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç
áàéãóóëíà ãýäýã þóíû ºìíº õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààí,
òåõíèêèéí îëîëòûã íýâòð¿¿ëæ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã ýðõýëæ, ò¿¿íèéã
ìåõàíèêæóóëíà ãýñýí ¿ã þì.
1966-1970 îíä õºäºº àæ àõóéí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã ºðãºæ¿¿ëýí
áýõæ¿¿ëýõýä á¿õ õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàðàãöààëáàë 30%-ºìíºõ òàâàí
æèëèéíõýýñ 2 äàõèí èë¿¿ õºðºí㺠çîðèóëæ, õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
íèéò õýìæýý 38-40%-ààð íýìýãäýæ, ò¿¿íèé ºñºëòèéí æèëèéí äóíäàæ õóðäàö
áàðàãöààëáàë 7% áàéõ áîëíî.
պ人 àæ àõóéä 3500-ààñ äîîøã¿é òðàêòîð, 1500 êîìáàéí çýðýã áóñàä îëîí
òºðëèéí ìàøèí, ìåõàíèçì íèéë¿¿ëýõ þì.
Íýãäë¿¿äýä çýýëëýã, áàðèëãûí ìàòåðèàë, òºñëèéí áè÷èã áàðèìò îëãîõ
æóðìààð ¿éëäâýðëýèéí áîëîí ñî¸ë àõóéí áàðèëãà áàðèõàä íü óëñààñ ¿ç¿¿ëýõ
òóñëàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
1967 îíû çóðãàäóãààð ñàðä õóðàëäñàí ÕÀÀÍ-èéí òºëººëºã÷äèéí óëñûí
III èõ õóðàë ÕÀÀÍ-¿¿äèéã àæ àõóé, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áýõæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýýä, ÕÀÀÍ-èéí óëñûí õîëáîîíû äýä çºâëºëèéã
áàéãóóëñàí þì.
287
Þ.Öýäýíáàë. Ìàðêñèñòêî-ëåíèíñòêèé àâàíãàðä ìîíãîëüñêîãî íàðîäà “ïðàâäà”. I-III-1966ã.
288
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966, õóóä.37-38.
231

Õàìòðàëûí áàéãóóëëûã áóé áîëãîæ õºãæ¿¿ëñýí òàëààð Ǻâëºëò Õîëáîîò
Óëñûí õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãà áîë ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëîõ
íàðèéí òºâºãòýé çîèðëòûã øèéäâýðëýõ àæëûã õºíãºâ÷èëæ ºã뺺. Åâðîï,
àçèéí àõ ä¿¿ õýä õýäýí îðîíä ñîöèàëèñò áàéãóóëàë ÿëæ, õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýë õóðäàí ºñ÷ áàéãàà íü Ìîíãîëûí àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëîõ
àæëûã àìæèëòòàé äóóñãàõàä áàñ òóðøëàãûí õóâüä äºõºì ¿ç¿¿ëëýý. Èéíõ¿¿
ÁÍÌÀÓ-ä õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëëîõäîî õºäººãèéí ìºëæèã÷äèéí õºðºíãèéã
õóðààãààã¿éáºãººä òýä ñàéí äóðààðàà ÕÀÀÍ-èéí ãèø¿¿ä áîëöãîîñîí þì.
պ人 àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîî𠺺ð÷èëñíººð õ¿í õ¿íýý ìºëæèõ ¸ñûã
¿¿ðä óñòàæ, õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí àæ áàéäëûã ººä òàòàæ ÷àäëàà. Ýíý
áîë òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëñíèé íýã ¿ð ä¿í
ìºí. Ýíý áîë ÁÍÌÀÓ äàõü ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí íýã ÿëàëò ìºí.
Èéíõ¿¿ òóñ îðíû õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëæ äóóññàí íü äóíäàä çóóíû ¿åýñ
êîììóíèçìûí ýõíèé øàò áîëîõ ñîöèàëèçìä õ¿ðñýí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí èõ
¿ñðýëò áîëëîî.
232
Äîëäóãààð á¿ëýã
ÑΨËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀË
Àðäûí áîëîâñðîë áà ãýãýýðýë
1921 îíû àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö áîëîìæ õè÷íýýí ìóó áàéñàí áîëîâ÷
ñî¸ëûí áàéãóóëæ ýõýëñýí áèëýý. Òýð ¿åèéí ãîë áýðõøýýë ãýâýë áàãà ñóðãóóëü,
ýìíýëãèéí áàéðíààñ ºãñ¿¿ëýýä íààä çàõûí ìàòåðèàëëàã áààç, áýëòãýëòýé
áîëîâñîí õ¿÷èí áàéãààã¿é,ìºí㺠õºðºí㺠äóòàãäàæ áàéñàíä îðøèíî.
Ãýâ÷ ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí
õîöðîãäëîîñ áîëñîí ýäãýýð áýðõøýýëèéã äàâæ ãàðààä, ººðèéí îðíûã ñî¸ëûí
òàëàà𠺺ð÷ëºí õºãæ¿¿ëæ ÷àäñàí þì.
1923-1924 îíä Èõ Õ¿ðýý, Óëèàñòàé, Õîâä, Àëòàíáóëàãò àíõíû áàãà
ñóðãóóëèóä íýýãäýâ. Õóâüñãàëûí äàðààõ àíõíû æèë¿¿äýä õºäººãèéí ñóðãóóëü,
ýìíýëãèéã ýñãèé ãýðò áàéðëóóëæ áàéâ. Õ¿¿õä¿¿äýä ¿íäýñíèé õýë áè÷èã, òîî
áîäëîãî, ãàçàðç¿é áîëîí áóñàä õè÷ýýë çààæ áàéëàà. Ñóðãóóëèéí áàãøààð æààë
áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëóëæ áàéæýý. Á¿ð òýð ¿åýñ ýõëýýä õ¿ì¿¿ñèéã
¿íý òºëáºðã¿é ñóðãàæ ñóðãóóëèóäûã á¿õýëä íü óëñûí çàðäëààð õàíãàæ,
àðä÷èëñàí çàð÷èì äýýð õºãæ¿¿ëýí, ººðºº õýëáýë àðäûí ¿ð õ¿¿õäèéã ñóðãàäàã
áîëîâ. Àðäûí çàñãèéí àíõíû ¿åä õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä ñóðãàõûã õ¿ñýõã¿é, ìàë
àæ àõóéäàà òóñëàëöóóóëàõûã õè÷ýýõ, çàðèì òàëààð ñ¿ì õèéä íºëººëºõ ÿâäàë
ãàð÷ áàéñíûã äóðäàõ õýðýãòýé þì.
Ãýâ÷ ñî¸ë áîëîâñðîëûí àæëûã õ¿÷òýé çîõèîõûí õèð õýìæýýãýýð àðä îëíû
ñýòãýë ñàíàà ãýãýýðýë áîëîâñðîëûí ç¿ã òàòàãäàí ¿ð õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä äóðòàé
ÿâóóëäàã áîëæýý.

Õºäºëìºð÷èí àðäûí óõàìñàð öààøèä ºññºíèé èëðýë áîë òýä ñî¸ëûí
áàéãóóëàëòûí òàëààð íàìààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãûã á¿ðýí äýìæäýã áîëñîí
ÿâäàë ìºí. 1930-ààä îíä àðäóóä ººðñäèéí õóðèìòëóóëñàí õºðºí㺺ð ñóðãóóëü
áàéãóóëàõ õºäºëãººí ºðíºæ áàéñàí þì. 40-ººä îí ãýõýä èéìýðõ¿¿ ñóðãóóëü
200 øàõàì áàéãóóëàãäààä áàéâ. 289
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí àðä÷èëñàí øàòíû òºãñãºëººð ñî¸ë áîëîâñðîëûí
àæèëä ¿ëýìæ àìæèëò ãàðãàñàí áàéâ. Õýðýâ 1924 îíä òóñ óëñûí äîòîð 16 áàãà
ñóðãóóëü áàéñàí áîë 1940 îíä òýð íü 338 áîëñíû äîòîð åðºíõèé áîëîâñðîëûí
331, òóñãàé ìýðãýæëèéí 7 äóíä ñóðãóóëü áàéñàí þì. 1960 îíä åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí 1940 îíûõîîñ 26,6%, ñóðàëöàã÷äûíõ íü òîî-4 äàõèí
íýìýãäýýä áàéëàà.
1961 îíä ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéã õàìòðàí ñóðàëöóóëæ, õºäººä
àíõàí øàòíû õîòîä 7 æèëèéí áîëîâñðîë çààâàë îëãîäîã áîëñîí áèëýý.
Ãóðàâäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä àðäûí áîëîâñðîëûí
òàëààð ¿ëýìæ àìæèëò îëæýý. Æèøýýëýõýä, Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä
ñóðàëöàã÷äûí òîî 45%, ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðíû îðíû òîî 1,2 äàõèí
íýìýãäæýý. Áàãø íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿í ¿ëýìæ ñàéæèðñíû äýýð òýäãýýðèéí 97%
íü äýýä áà òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéíà. 290
4 ä¿ãýýð 5 æèëä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðàëöàãñäûí òîî 1965 îíòîé
æèøèõýä äàõèàä 45%-èàð ºññºí áàéõ þì. Àëü íýã øàëòãààíààð óðüä ºìíº
áîëîâñðîë îëæ ÷àäààã¿é àðä èðãýä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí îðîéí ñóðãóóëüä
ñóðàëöàõ á¿ðýí áîëîëöîîãîîð õàíãàãäñàí áàéäàã. 1960 îíûã 1958 îíòîé
õàðüöóóëàí ¿çâýë åðºíõèé áîëîâñðîëûí îðîéí ñóðãóóëèéí òîî 144%,
ñóðàëöàã÷äûí òîî 221%-èàð íýìýãäñýí áàéâ. 291 Ñóðãóóëèóä ìýðãýæèëòýé áàãø
íàð, òºðºëõ õýë äýýð ãàðñàí ñóðàõ áè÷ãýýð õàíãàãäñàí áàéíà.
Õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº, ïðîãðàìì, ñóðàõ áè÷ã¿¿ä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ
óõààíû õºãæèëòèéí äàãóó áàéíãà øèíý÷ëýãäýí ñàéæèðñààð èðæýý. ¯¿íèé
çýðýãöýýãýýð áàéãàëèéí øèíæëýëèéí ¿íäýñ, ýõ õýë, óòãà çîõèîë, ýõ îðíû
ò¿¿õ , ìàíàé îðíû ãàçàðç¿é çýðýã åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëèéã ãîë÷ëîí
àíõààðäàã þì.
Ìàíàé îðîíä áàãà àíãè 4 æèë á¿ðýí áèø äóíä àíãè 3 æèë, á¿ðýí äóíä
ñóðãóóëèéí 3 æèë ãýõ ìýòýýð ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí õàòóó ñèñòåì òîãòîîä
áýõýææýý. Á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëü òºãñãºñºí çàëóó÷óóä äóíä ñóðãóóëèéí 8,
9, 10 äóãààð àíãèä ¿ðãýëæëýí ñóðàëöàõ áóþó äóíä ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýäýã
3 æèëèéí õóãàöààòàé òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëüä îðæ ñóðàëöäàã þì.
Ýäãýýð çàëóóñ ñóðãóóëèà òºãñãºæ ºíäºð ìýðãýæèë ýçýìøýýä, óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûí ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðò î÷èæ àæèëëàäàã áèëýý.
Àðäûí çàñàã áàéãóóëàãäàõ ¿åä íàì, àæ àõóé, ñî¸ë, öýðãèéí àëü ÷ ñàëáàðò
áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòí¿¿ä áàéãààã¿é ó÷èð áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ
289
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí 40 æèë ýìõòãýë. ÓÁ., 1961. Õóóä.71.
290
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë. ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. õóóä.55.
291
Ìîíãîë àðäûí Õóâüñãàëûí 40 æèë ýìõòãýë. ÓÁ., 1961. Õóóä.73.
233

àñóóäàë íàì çàñãèéí ãîë àíõààðëûã òàòàæ áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí àðä÷èëñàí øàòàíä áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ
ãîë õýëáýð íü çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòíèéã äàãàëäóóëæ ¿éëäâýðëýë äýýð
àæèëëóóëàõ, ò¿ð áà óäààí õóøãàöààíû êóðñóóä ìºí óëààíáààòàðò áîëîîä
ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàðèì õîòûí íàìûí äýýä ñóðãóóëü, äóíä ñóðãóóëèóäààð
äàìæóóëàí ñóðãàõ ÿâäàë áàéñàí þì. Ìîíãîëûí àðäûí öýðýãò àëáà õààõ
ÿâäàë áàñ óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã øààðäàãäàõ áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõàä
ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéëàà. 40-ººä îíîîñ ýõëýí ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãàé
ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä, ìºí ÇÑÁÍÕÓ-ûí, á¿ð ñ¿¿ëä 50-ààä îíîîñ ýõëýí
àõ ä¿¿ áóñàä îðíû äóíä, äýýä ñóðãóóëèóäàä ÿâóóëàí ñóðàëöóëæ áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ áîëîìæ óëàì ºðãºñºæ èðýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí ¿íäñýí õýëáýð íü 3 æèëèéí
õóãàöààãààð ñóðãàäàã òåõíèêóìóóä þì. 1965 îíä òóñ îðîíä òèéì òåõíèêóì 18
áàéñàí 292 áºãººä ñóðàëöàã÷äûí òîî ìºí îíä 1960 îíûõîîñ 8% ºññºí áàéâ. 293
Äýýä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã1924 îíä íýýãäñýí íàìûí äýýä ñóðãóëü,
1940 îíä ¿íäýñëýãäñýí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü, 1942 îíä áàéãóóëàãäñàí
ÌÓÈÑ, ìºí ñ¿¿ëä áàéãóóëàãäñàí ÕÀÀ, ÑÝÇ, àíàãààõ óõààíû áîëîí áóñàä äýýä
ñóðãóóëèóä áýëòãýí ãàðãàæ áàéíà.
ªíãºðñºí 5 æèë óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûí ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðò äýýä
áîëîîä òóñãàé ìýðýãæëèéí äóíä áîëîâñðîëòîé 16000 ìýðãýæèëòýí áýëòãýí
ãàðãàñíû ä¿íä, ÁÍÌÀÓ-ûí ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçðûí ìýäýýëýëñíýýð 1965 îíä
òóñ óëñ äýýä, äóíä áîëîâñðîëòîé 29,8 ìÿíãàí ìýðãýæèëòýíòýé áîëîîä áàéëàà.
̺í îíä äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû òîî 1960 îíûõîîñ 54,5% íýìýãäñýí áàéíà.
3 äóãààð 5 æèëèéí òºëºâëºãººíèé øóâòàðãààð ìàíàé óëñûí 10000 õ¿í
òóòàìä äýýä ñóðãóóëèéí 97 îþóòàí, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèéí 83
ñóðàã÷, ÅÁÑ-èéí 1489 ñóðàã÷ íîîãäîæ áàéñàí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí 10 ìÿíãàí õ¿í òóòàìä îíîãäîõ îþóòíû òîî Ôðàíöûíõààñ 2
äàõèí, Èòàëèéíõààñ 2.4 äàõèí , Òóðêèéíõýýñ áàðàã 6 äàõèí èë¿¿ áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà òóñ óëñûí äîòîð óðò, áîãèíî õóãàöààíû ÿíç á¿ðèéí êóðñóóä
áàéäàã. Ǻâõºí ñ¿¿ëèéí 5 æèëä õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí äàðãà, íàìûí àíõàí
øàòíû áàéãóóëëàãûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, íàì, óëñ, ñàíõ¿¿, àæ àõóéí
áàéãóóëàãûí îëîí òîîíû àæèëòàí ýäãýýð êóðñýýð áýëòãýãäýí ãàðñàí áàéíà.
ßíç á¿ðèéí ìýðãýæèëòýé ºäèé òºäèé ìÿíãàí àæèëòàí òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéíà. 1966-1970 îíä äýýä, äóíä ìýðãýæëèéí
áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àæëûã ¿ëýìæ íýìýãä¿¿ëýõýýð íàì, çàñàã òºëºâëºæ
áàéãàà áºãººä çºâõºí õºäºº àæ àõóé äàõü èéì ìýðãýæèëòíèé òîî 77%-èàð
íýìýãäýõ þì.
¯éëäâýðèéí ãàçðûí òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü áà ò¿ð êóðñýýð àæ
¿éëäâýð, áàðèëãûí äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí ìýðãýæèë á¿õèé àæèëòàí
292
Íàðîäíîå õîçÿéñòâî ÌÍÐ, 1965ã. êðàòêèé ñòàòèñòè÷åñêèé ñáîðíèê, ñòð 145.
293
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. Õóóä.56.
234

õýäýí 10 ìÿíãàí õ¿í ãàðãàõààð òºëºâëºæ áàéíà.
1966-1970 îíä äýð äóðäñàí ñóðãóóëèóäààð äàìæóóëàí ÕÀÀ-ûí ìýðãýæëèéí
àæèë÷èä, ìåõàíèê÷èä, òðàêòîð÷èä, êîìáàéí÷, öàõèëãààí ñààëòóóð, õîíü
õÿðãàõ àãðåãàò, öàõèëãààíæóóëñàí õóäàã àæèëëóóëäàã ìåõàíèê÷èä áýëòãýí
îäîî áàéãàà çàëóó ìàë÷äûí ñóðãóóëèéí õè÷ýýë ¿éëäâýðëýëèéí áààçûã
áýõæ¿¿ëýõ þì.
Ñî¸ë áàéãóóëàëòàä Ìîíãîë óëñûí îëñîí íýã òîì àìæèëò áîë íàñàíä
õ¿ðñýí õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã óñòãàñàí ÿâäàë ìºí. Ýíý
àñóóäëûã á¿ð 19478-1952 îíä øèéäâýðëýñíèé ä¿íä 1952 îí ãàðàõàä òóñ óëñûí
íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àìûí 99% ýõ õýëýýðýý óíøèæ áè÷èæ ÷àääàã áîëñîí áàéëàà.
Áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ áàéäëûã óñòãàñàí íü ÿíç á¿ðýýð øóðãóó àæèëëàñíû
¿ð ä¿í þì. Ýõíèé ¿åä ¿ñýã ¿ãèéí ýõýí , äóíä, àäàãò ÿíç ÿíç òýìäýãëýäýã,
¿ñýãëýë, ñóðàõ áè÷èã, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí óðàí çîõèîëûí á¿òýýë¿¿ä
íèéòýëäýã áºãººä 1206 îíä ¿¿ññýí õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãèéí öàãààí òîëãîéã
¿íäýñëýæ çààäàã áàéñàí íü ºðãºí àðä îëíûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëûã
õ¿íäð¿¿ëæ áàéëàà. Ýíý áà èéìýðõ¿¿ íèëýýä àñóóäëûã ìàíàé ñýõýýòí¿¿ä îëîí
æèëèéí òóðø ø¿¿í õýëýëöýæ áàéâ. Æèøýýëáýë õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãèéã ëàòèí
¿ñãýýð ñîëèõ ñàíàë ÷ ãàð÷ áàéíà. Ýöýñò íü îðîñ öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéã àâáàë
àøèãòàéã àìüäðàë õàðóóëñàí áºãººä ýíý áè÷ãýýð îäîî ìàíàé óëñûí á¿õ áè÷èã
õýðãèéã õºòëºí ÿâóóëæ áàéíà.
Õ¿í àìûã áè÷èãò ñóðãàõ õýëáýð ÿíç á¿ð áàéæ ¿å ¿å ººð÷ëºãäºæ áàéâ. Õ¿í
àìûã áè÷èãò ñóðãàõ àæëûã ñóðãóóëü, öýöýðëýã õî¸ð ãîëëîí ýðõýëæ áàéñàí
þì. պ人ãèéí áè÷èã ¿ñýãòýí íýã á¿ð õàâèéíõàà àéëóóäàà äîëîî õîíîãò õî¸ð
óäàà îðæ, óíøèæ áè÷èõèéã çààæ ºãäºã áàéâ. Ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä, îþóòíóóä
àìðàëòààðàà õ¿í àìûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæèëä îðîëöîæ áàéâ. Íèëýýä
ñ¿¿ëèéí ¿åä çàëóó÷óóä, íàñàíä õ¿ðýã÷äýä áè÷èã ¿ñýã çààæ ñóðãàõ 2-4 äîëîî
õîíîãèéí êóðñûã æèëä 2 óäàà çîõèîí áàéãóóëäàã áàéñàí íü õ¿í àìûã áè÷èãò
ñóðãàõ ÿâöûã ìýäýãäýõ¿éö õóðäàñãàæ ºã뺺. ¯¿íýýñ ãàäíà áè÷èã ¿ñòèéí
ìýäëýãèéã áýõæ¿¿ëýõ, äàâòàí ñóðãóóëèéã æèë áîëãîí ÿâóóëæ áàãà ìýäëýãòýé
íýãä íü çîðèóëæ õÿëáàð÷èëñàí ñóðàõ áè÷èã ãàðãàæ áàéâ.
Õ¿í àìûí äóíä òàðààäàã íîì, òîãòìîë õýâëýë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Îäîî ¿åä òóñ óëñûí äîòîð òºâèéí 12, îðîí íóòãèéí 19 ñîíèí, 14 ñýòã¿¿ë,
ìºí ýðäýì øèíæèëãýý, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí çîõèîë, óëñ òºð,
òåõíèê, óðàí çîõèîëûí íîì õýâëýë¿¿ä ãàð÷ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí õºãæñºí íü:
Àðäûí çàñàã ¿¿ñýõýýñ ºìíº áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí õî¸ð íü íî¸ðõîã÷
àíãè, øàøíû ýðõ àøãèéã õàìãààëæ áàéñàí ó÷èð àðä íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæ
÷àääàãã¿é áàéâ.
Õ¿ðýýíèé ãàíäàí õèéä áîëîí áóñàä òîìîîõîí õèéä¿¿äýä “Öàíèä” õýìýýõ
ã¿í óõààíû ñóðãóóëü, “Çóðõàéí äàöàí” õýìýýõ îäîí îðíû ñóäëàë, “Ýì÷
íàðûí äàöàí” õýìýýõ àíàãààõ óõààíû ñóðãóóëü, ìºí “Ýõèéí ñ¿íá¿ì” õýìýýõ
235

íîì áàðëàäàã ãàçàð áàéâ. Ýõ õýë, óòãà çîõèîë çýðýã òºðèéí íîìûã þóíû
ºìíº ôåîäàë ò¿øìýäèéí ¿ð õ¿¿õýä ¿çäýã áºãººä ÿäóó àðäûí äóíä áè÷èãòýí
òóí ÷ öººí áàéæýý. 1921 îíä àðäûí çàñàã ¿¿ñ÷ ìàíäñàíààñ õîéø ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë õºãæèæ ýõëýâ. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àíõíû öººí
àæèëòíóóä íü ò¿¿õ óòãà çîõèîë, õýëíèé òàëûí ýõ ìàòåðèàëóóäûã öóãëóóëàí
õóðèìòëóóëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí
á¿òýýë¿¿äèéã îðîñ, ôðàíö, ãåðìàí áîëîí áóñàä õýëíýýñ îð÷óóëàõ àæèëä
àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëæ áàéñàí þì. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé çàëóó àæèëòíóóä
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí òóñëàìæòàéãààð ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýí, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àðãà àæèëëàãààã ýçýìøèæ áàéâ. ªºðèéí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ,
óòãà çîõèîë, õýë, ìàíàé îðíû ãåîëîãè, ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéã ñóäëàõ àæèë
ààæìààð õºãæèæ èðýâ.
1942 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéã íýýæ, öààøèä õýä õýäýí äýýä
ñóðãóóëü áàéãóóëñíû à÷ààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí õóðäàí ºñ뺺.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíã 1957 îíä Øèíæëýõ Óõààí, Äýýä Áîëîâñðîëûí
Õîðîî áîëãîí ººð÷ëºâ. 1961 îíû 5-ð ñàðûí 16-íû ºäºð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî,
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë ýðäýìòäèéí ñàíàëûã äýìæèæ, ÁÍÌÀÓ-ûí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéã 1961 îíû 5-ð
ñàðûí 24-íä àëáàí ¸ñîîð íýýñýí ¸ñëîë áîëîâ. Æèíõýíý ãèø¿¿ä, ñóðâàëæëàã÷
ãèø¿¿ä áîëîí ãàäààäûí æèíõýíý ãèø¿¿äýýñ á¿ðääýã Øèíæëýõ Óõààíû
Àêàäåìè òóñ óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã óäèðäàõ òºâ þì. Æèíõýíý
ãèø¿¿ä, ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿äèéã á¿òýýë÷ àæëààðàà øèíæëýõ óõààíû æºãæèëä
¿ëýìæèéí õóâü íýìýð îðóóëñàí äîêòîð, ïðîôåññîð áîëîí áóñàä ýðäýìòäèéí
äîòðîîñ Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð ñîíãîäîã þì.
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ãàäààä æèíõýíý ãèø¿¿äýýð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, ¿éë àæèëëàãààãààðàà äýëõèéí äýâøèëò øèíæëýõ
óõààíû õºãæèë, óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñò äýì íºëºº ¿ç¿¿ëñýí
áóþó Ìîíãîëûí ñóäëàëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîìîîõîí íýýëò õèéñýí
ãàäààä îðíû ãàðàìãàé ýðäýìòäèéã ñîíãîäîã þì. Æèøýýëýõýä, çºâëºëòèéí
ãàðàìãàé ýðäýìòýí, ôèçèê÷ ìàòåìàòèê÷, àêàäåìè÷ Ì.Â.Êåëüäûø, Õÿòàäûí
Äîðíî äàõèíûã ñóäëàã÷ ãàðàìãàé ýðäýìòýí Ãî Ìî-Æî, Ýíýòõýãèéí òºðèéí
ç¿òãýëòýí, àëäàðò ôèëîñîô÷ Ñàðâàïàëëè Ðàäõàêðèøíàí, Óíãàðûí ìîíãîëûã
ñóäëàã÷ Ë.Ëåãåòè çýðýã õ¿ì¿¿ñ ìàíàé Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ãàäààä
æèíõýíý ãèø¿¿ä áàéäàã þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè õèëèéí
÷àíàä äàõü ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäòàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ºðãºí õýëõýý õîëáîîòîé áàéæ, ÇÑÁÍÕÓ, ×åõîñëîâàê, Ïîëüø, ÁÍÀÃÓ,
Áîëãàð, Óíãàð, ÁÍÕÀÓ, Ñîëîíãîñ, Âüåòíàìûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèóä,
ìºí áóñàä îëîí îðíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýäòýé
õàìòðàí àæèëëàäàã þì.
Ìàíàé îðíû ýðäýìòýä îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõ, áàãà
õóðëóóäûí àæèëëàãàà, ìºí ò¿¿í÷ëýí äàÿí äýëõèéí ýíõòàéâíû òºëºº
õºäºë㺺íä îðîëöîæ èðñýí, îðîëöñîîð ÷ áàéíà.
236

ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä:
à) Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, Õýë, çîõèîëûí õ¿ðýýëýí, Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýí
èéì ãóðâàí õ¿ðýýëýíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé íèéãìèéí óõààíû ñàëáàð;
á) Ãàçàð ç¿éí õ¿ðýýëýí, Õèìè, Ôèçèêèéí (õèìè, ôèçèêèéí õî¸ð ñàëáàðòàé)
õ¿ðýýëýí, Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Ãåîëîãèéí õ¿ðýýëýí
èéì òàâàí õ¿ðýýëýíãýýñ á¿ðýëäñýí Áàéãàëèéí øèíæëýõ óxààíû ñàëáàð;
â) Ç¿¿í Õàðààãèéí óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí õ¿ðýýëýí, Óëààíáààòàð
äàõü ìàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýí, óìàðä ìîíãîëûí æèìñ-æèìñãýíèé ñòàíö, äîðíîä
ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí èæ òóðøëàãà ñòàíö, ãîâèéí õºäºº àæ àõóéí èæ
òóðøëàãà ñòàíö, áàðóóí ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí èæ ñòàíö áîëîí òóñ óëñûí
ÿíç á¿ðèéí íóòàãò áàéðëóóëñàí õýä õýäýí ñàëáàðààñ á¿ðýëäñýí õºäºº àæ
àõóéí óõààíû ñàëáàð ýäãýýð îðäîã þì.
Äýýð äóðäñàí õ¿ðýýëýí, ñòàíöóóäààñ ãàäíà, ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìè Óëààíáààòàðò Îäîí îðíûã ñóäëàõ ãàçàð, Ãàçàð õºäëºëèéí
ñòàíö, Íèéòèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîìûí ñàí, Õýâëýõ ¿éëäâýð , ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õýâëýëèéí ãàçàð, Óëñûí ìóçåé, ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì-ìóçåé
Ìîíãîëû ñ¿¿ë÷èéí áîãä õààíû îðäîí ìóçåé õàðüÿàëäàã þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñàëáàðóóä
1961-1965 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 80 ãàðóé ãàíö ñýäýâò çîõèîë ýðäýì
øèíæèëãýýíèé 200 ãàðóé áóñàä á¿òýýë, øóóä ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîî á¿õèé
100 ãàðóé çºâëºë㺺, ñàíàë õýâë¿¿ëýí íèéòë¿¿ëñýí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæëûí ÷óõàë ¿ð ä¿í þì.
Ìàíàé ýðäýìòýä õîíèíû øèíý, ºíäºð àøèãòàé “îðõîí” ¿¿ëäýð, óëààí
áóóäàéí “îðõîí”, “áóðãàëòàé”, “õàðàà” øèíý ñîðòóóä áóé áîëãîëîî. ¯ð
òàðèàíû óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òýäãýýðèéã øèãøèí ñàéæðóóëàõ
àãðîòåõíèêèéí òàëààð èõ àæèë õèéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, õýë, óòãà çîõèîë, ýäèéí çàñàã, ãàçàð ç¿éí òàëààð ýðäýì
øèíæèëãýýíèé îëîí òîì á¿òýýë áîëîâñðóóëæ íèéòýëëýý.
Àðä ò¿ìíèéõýý ã¿í õàéð òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí ìàíàé îðíû ýðäýìòäèéã
ÌÀXÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿìàãò õàëàìæëàí äýìæèæ áàéäàã
þì. Àðäûí Èõ Õóðëûí áà îðîí íóòãèéí õóðëûí äåïóòàòààð ñîíãîãäñîí
ýðäýìòýí îëîí áèé.
Óòãà çîõèîë óðëàã õºãæèæ èðñýí íü:
Àðäûí óðàí á¿òýýë, ¿íäýñíèé áîëîîä äýëõèéí ñî¸ëûí øèëäýã óëàìæëàëûí
¿íäñýí äýýð ¿¿ñ÷ Ìîíãîëûí øèíý óðëàã óòãà çîõèîë õºãæñºí ÿâäàë áîë
ñî¸ëûí òàëààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëñîí ÷óõàë îëîëò ìºí.
Ñýxýýòíèé çàðèì òºëººëºã÷èä, ñî¸ëûí ºâèéí òàëààð àëäààòàé ¿çýë
áàðèìòàëæ áàéñàí ÿâäàë ìàíàéä ãàð÷ áàéëàà. Ýíý íü, íýã òàëààñ, äýýðõ ºâèéí
äýâøèëòýé òàëûã ¿ã¿éñãýí, íºãºº òàëààñ, õóó÷íû ç¿éëä õàíäàõ øèíõëýõ
óõààíû õàíäëàãûã ¿ã¿éñãýí, ò¿¿íèéã õýò äýâýðãýõ ÿâäëààð èëýð÷ áàéëàà.
237

Ýíý õî¸ð õýòð¿¿ëòèéí àëèéã ÷ òýðã¿¿íèé ñýxýýòí¿¿ä, àðä ò¿ìýí
äýìæýýã¿é áèëýý.
¯íäýñíèé ñî¸ëûí äýâøèëò ºâèéã öààøèä õºãæ¿¿ëæ, äýëõèéí ñî¸ëûí
îëîëòûã ýçýìøèõ ¿íäñýí äýýð ë ¿íäýñíèé ñî¸ëûã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëæ
áîëíî. ¯íäñýðõýã ¿çýë áà àðä ò¿ìíèé äýëõèéí ñî¸ëòîé îéðòîõîä ñààä õèéæ,
¿íäýñíèé ñî¸ëûí õýäõýí ÿâöóó àñóóäàëòàé çóóðàëäóóëàí, òýð ÷àíàðààðàà
óëñ îðíûã äýëõèéí ñî¸ë èíãýíøëýýñ õºíäèéðºí õîöðîõîä õ¿ðãýäýã þì. Èéì
áàéäàë áîë Ìàîãèéíõíû ÿâóóëæ áóé ñî¸ëûí õóâüñãàë õýìýýã÷èä õÿòàäûí àðä
ò¿ìíèéã õ¿ðãýæ áàéíà.
Ìîíãîëûí øèíý óòãà çîõèîë àðäûí õóâüñãàëûí ãàë äóíä, ôåîäàëûí
õîöðîãäëûã àðèëãàæ, øèíý, ÷ºëººò àìäðàëàà çîõèîõûí òºëºº àðä ò¿ìíèé
òýìöëèéí äóíä òºðæ ãàðñàí þì.
Ôåîäàë àíãè, ãàäààäûí êàïèòàëûí ýñðýã òýìöýæ áàéõ ¿åä ýçýðõýã
ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí, öýöýí ÷àìáàé ¿ãòýé çóðàãò õóóäàñ,
æ¿æèã, àìüä ñîíèí ãýã÷èéã ãàðãàæ, õóâüñãàëûí àãóóëãàòàé øèíý äóóíóóä
çîõèîæ áàéâ. Õóâüñãàëò æóðàìò öýðãèéí äóóíóóäûã àðäûí óëàìæëàëò äóóã
¿íäýðëýí, àðäûí õóâüñãàëûí øóóä íºëººíä çîõèîñîí áàéíà.
Ìîíãîëûí øèíý óòãà çîõèîë òºðæ ãàðàõòàéãàà çýðýã àðä îëíû äóíä
õóâüñãàëò ¿çýë ñàíàà äýëãýð¿¿ëýí, øèíý àìüäðàë áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé
îðîëöîõûã õºäºëìºð÷äºä óðèàëæ áàéâ.
1925 îíä Ì.Ãîðüêèéí áè÷èæ Ìîíãîëûí ñýxýýòýíä èëãýýñýí çàõèäàëä
øèíý Ìîíãîëûí óòãà çîõèîë áóé áîëîõîä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë
áîëñîí þì. Ýíý çàõèäàëäàà “Ç¿ãýýð ñóóõ ýðõ ÷ºëººã áóñ, æèíõýíý ýðõ ÷ºëººã
îëîõîä ñýòãýë îþóíàà ýð÷ëýí ÷èãë¿¿ëýõèéã” àìüäðàëä èäýâõèòýé õàíäàõûã
íîìëîõûã Ìîíãîëûí çîõèîë÷äîä ïðîëåòàðèéí èõ óðàí çîõèîë÷ óðèàëæýý.
ªºðèéí îðíû àìüäðàëûí òºñººòýé ¿çýãäëèéã ¿íýí çºâ ä¿ðñëýõýä íü
Ìîíãîëûí çîõèîë÷äîä Ãîðüêèéí çºâëºë㺺 òóñ áîëñîí áèëýý.
20-èîä îíû øóâòðàãà, 30-ààä îíû ýõýýð ìîíãîëûí óòãà çîõèîëä
Ä.Íàöàãäîðæèéí “Õóó÷èí õ¿¿”, “Öàãààí ñàð áà õàð íóëèìñ” ºã¿¿ëëýã¿¿ä,
“Ìèíèé íóòàã” íàéðàãëàë, “Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” äðàì, Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
“Ãîëîãäñîí õ¿¿õýí” òóóæ, “Áóóðàë ýýæ” íàéðàãëàë, Ñ.Áóÿííýìýõèéí
õóâüñãàëûí äóóíóóä, ò¿¿íèé “Õàðàíõóé çàñàã” æ¿æèã ãýõ çýðýã îëîí
ñàéõàí ðåàëèñò çîõèîë áóé áîëñîí þì. Ýäãýýð çîõèîëä òóñ îðíû òýð ¿åèéí
àìüäðàëûã ¿íýí çºâ ä¿ðñëýõèéí çýðýãöýý, ôåîäàëèçìûí àëèâàà ¿ëäýãäýëòýé
ýâëýðýøã¿é òýìöýí øèíý ñýðãýã ç¿éë ººä òýñ÷ ÿäàí òýì¿¿ëýõ ÿâäëûã íÿãò
õîñëóóëæ áàéæýý. 30-ààä îíû óòãà çîõèîë õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýí,
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã öîãöëóóëàõûí òºëºº òýìöýëä óðèàëàí äóóäàæ áàéëàà.
Ã.Ñýð-Îäûí ÿðóó íàéðàã, Ä.Öýãìýäèéí ºã¿¿ëëýã¿¿ä, Ø.Àþóøèéí äðàì,
Ì.ßäàìñ¿ðýíãèéí òóóæóóä áîëîí áóñàä çîõèîë÷äûí á¿òýýë íü îð÷èí ¿åèéí
áîäèò áàéäëûã õóâüñãàëò õºãæèëä íü ä¿ðñëýýä, àìüäðàëààð äýâøèæ òàâèãäñàí
àñóóäëóóäàä õàðèó ºãºõèéã îðîëäîæ áàéæýý. Òýð ¿åèéí óòãà çîõèîë ìóóã
èë÷ëýí ø¿¿ìæèëäãýýðýý îíöëîã áàéæýý. Çîõèîë÷èä íü ôåîäàëûí ¿çýë ñóðòàë,
238

áóääûí øàøèí õî¸ðûí õàðãèñ øèíæèéã ø¿¿ìæëýõèéã èõ àíõààð÷ áàéæýý.
Ýõ íóòàã, òºðºëõ áàéãàëèà ìàãòàí äóóëàõ ¿çýë íýâò øèíãýñýí
Ä.Íàöàãäîðæèéí ø¿ëã¿¿ä íü ãàéõàìøèã, ÿðóó íàéðãèéí ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ
áàéëàà.
Õýðëýí, Îíîí, Òóóëèéí òóíãàëàã àðèóí ìºðí¿¿ä
Õîòîë îëíû ýì áîëñîí ãîðõè áóëàã ðàøààíóóä
Õºâñãºë, Óâñ, Áóéðûí ã¿í öýíõýð íóóðóóä
Õ¿í ìàëûí óíäàà áîëñîí òîéðîì á¿ðä óñíóóä
Ýíý áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã
Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí
ªññºí òºðñºí áèäíèé ¿íäýñíèé õàéðòàé íóòàã
ªíãºëçºã÷ äàéñàí èðâýë ¿òýð ºøèãëºí õººíº
Õóâüòàé ýíý îðîíäîî õóâüñãàëò óëñàà ìàíäóóëæ,
Õîé÷èéí øèíý åðòºíö äýýð õ¿íäýò ãàâüÿàã áàéãóóëúÿ.
Ýíý áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã
Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí
40-ººä îíû ¿åèéí ìîíãîë çîõèîë÷èä, ÿðóó íàéðàã÷èä, æèøýýëáýë,
Ä.Ñýíãýý (“Àþóø”), ×.Îéäîâ (æ¿æã¿¿ä), ×.Ëõàìñ¿ðýí (“Õ¿ðýí ìîðü”) åñ
ñóðòàõóóíû ºíäºð, þóíû ºìíº õÿçãààðã¿é ýõ îðîí÷ ÷àíàðûã ýçýìøñýí îð÷èí
¿åèéí õ¿íýýð çîõèîëûíõîî áààòðûã áîëãîäîã áàéæýý.
Ýäãýýð ¿íäñýí õàíäëàãà ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿åèéí óòãà çîõèîëä
öààøäûíõàà õºãæëèéã îëñîí þì. Æèøýýëáýë, “ªðãºõ öàìõàãèéí àðàà”
ãýäýã ø¿ëýãòýý ÿðóó íàéðàã÷ Öýãìýäèéí Ãàéòàâ ñîöèàëèñò áàéãóóëàëò äýýð
àæèëëàæ áóé ýõ íóòãèéíõàà õ¿ì¿¿ñèéã ìàãòàí äóóëñàí áàéíà.
ßðóó íàéðàã÷ ×.Ëõàìñ¿ðýí “Ãàí çàì” ãýäýã ø¿ëýãòýý àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëäýã Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä áàÿðëàñàí ñýòãýëýý èëýðõèéëæ áàéà.
Óóæèì ýõ îðíû ìèíü äóíäóóð
Îðõîí, Ñýëýíãý, Òóóëûí áèë÷ðýýð
Ãàí çàì çóðàéí ãÿëàëçààä
Ãàëò òýðýã õóðäëàí ÿâíà
Ýíý áîë àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ
Àõ ä¿¿ãèéí àðèóí áýëýã
Ýíý áîë íàéðàìäëûí áýëýã
Ýðäýì ñî¸ëûí ãýðýëò çàì
Äýýð íü øóóäàíãèéí îíãîö íèñýýä
Äýðãýä íü ºðòººíèé ìàøèí äàâõèàä
Ãàëò òýðýã ä¿¿ðýí áàðààòàé
Ãàí çàìààð õóðäàí ÿâíà
Ýíý áîë àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ
Èõ õºäºëìºðèéí áàõòàé ÿëàëò
Ýíý áîë íàéðàìäëûí áýëýã
Àëäàðò ýõ îðíû ìèíü õºãæëèéí çàì
239

Ñ¿¿ë÷èéí 10 æèë ìîíãîëûí çîõèîë÷èä óðàí á¿òýýëèéí õóâüä èõ ºññºí
õóãàöàà þì. Øèíý ¿åèéí çàëóó çîõèîë÷èä, ÿðóó íàéðàã÷èä òºð÷ ãàðëàà.
Ñ.Ýðäýíýýãèéí ºã¿¿ëëýã¿¿ä, Á.Ðåí÷èí, Ä.Íàìäàã, ×.Ëîäîéäàìáà íàðûí
ðîìàíóóä, Á.ßâóóõóëàíãèéí óòãà óÿíãûí ø¿ëã¿¿ä, Ä.Ìÿãìàðûí òóóæóóä íýðò
ãàð÷ áàéíà.
պ人 àæ àõóé õîðøîîëæ, õºäºº íóòàãò ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà á¿ðýí ÿëñàí çýðýã îð÷èí öàãèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäëûã ä¿ðñýëäýã
òóóæóóä áîë ìàíàé îð÷èí ¿åèéí óòãà çîõèîëä õàìãèéí äýëãýðñýí óðàí
çîõèîëûí òºðºë áîëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí á¿õ ºã¿¿ëëýã, òóóæèò àìüäðàë, àæèë õºäºëìºð, àð
ãýðòýý øèíýýð õàíäàõûã ýðìýëçäýã õ¿í ÷óõàë áàéð ýçýëæ áàéíà.
Øèíý àìüäðàë çîõèîã÷äûã ä¿ðñëýõ íü îäîî ¿åä ìîíãîëûí ãîë àðãà áîëæ
áóé ñîöèàëèñò, ðåàëèçìûí àðãûã áàòæóóëàõàä äýì íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì.
Ñîöèàëèñò ðåàëèçìä õ¿ðýõ ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí çàìä íàì÷, àðäà÷ çàð÷èì
çîíõèëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí øèíý óòãà çîõèîë àðäûí óðàí á¿òýýë, ¿íäýñíèé ñî¸ëûí øèëäýã
óëàìæëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ººðèéí àðä ò¿ìíèé àìüäðàë òýìöëèéã ñîöèàëèñò
ðåàëèçìèéí àðãààð ¿íýí ä¿ðñëýõäýý èõýýõýí àìæèëò îëæ èðëýý.
ßðóó íàéðàã, ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí çîõèîë áà äðàì íü øèíý øèíý ñàéõàí
çîõèîëóóäààð áàÿæèæ áàéíà.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Øåêñïèð, Áàëüçàê, Ãþãî, øòý, Äèêêåíñ, Òîëñòîé,
Ïóøêèí, Ãîãîëü, ×åõîâ íàðûí òóóðâèñàí äýëõèéí óòãà çîõèîëûí ìºíõèéí
á¿òýýë¿¿äèéã ýõ õýëýýðýý óíøèõ áîëîëöîîòîé áîëñîí ÿâäàë áîë ìàíàé
øèíý óòãà çîõèîëûí íýã îëîëò ìºí. ¯¿íýýñ ãàäíà, îð÷èí ¿åèéí ãàäààäûí
çîõèîë÷èä, ÿëàíãóÿà ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðíû çîõèîë÷äûí çîõèîëûã
îëîí òîîãîîð õýâëýæ áàéíà. 100 ãàðóé îðíû çîõèîë÷äûí çîõèîëûã ìîíãîë
õýëíýý õºðâ¿¿ëýýä áàéíà.
̺í òýð÷ëýí òåàòð, óðàí çóðàã, õºãæèì áîëîí îð÷èí óðëàãèéí áóñàä
òºðºë ç¿éë íü îëîí ò¿ìíèé ¿çýë ñóðòàë, ñî¸ë õ¿ì¿¿æëèéí õ¿÷èðõýã õýðýãë¿¿ð
ìºí.
1931 îíä áàéãóóëàãäñàí Óëñûí Õºãæèì Äðàìûí òåàòð ºíãºðñºí õóãàöààíä
500 ãàðóé õ¿íòýé, óðàí á¿òýýëèéí òîìîîõîí õàìò îëîí áîëæ õºãæ뺺.
Îäîî òóñ îðîíä äóóðü á¿æòèéí òåàòð, äðàìûí, õ¿¿õäèéí, õ¿¿õýëäýéí
òåàòð, öèðê, õºãæèì äðàìûí 3 òåàòð, 2 ÷óóëãà àæèëëàæ áàéíà.
Òåàòðóóäûí òàéçàí äýýð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí ãàøóóí
çîâëîí, ýä¿ãýýãèéí Ìîíãîë îðîíä ãàðñàí íèéãìèéí òîì ººð÷ëºëò¿¿äèéã
òóñãàæ, ìàíàé ãýãýýí ãýðýëò èðýýä¿éã õàðóóëñàí îð÷èí ¿åèéí ºâºðìºö á¿æèã,
äóóðü, æ¿æã¿¿ä ãàð÷ áàéíà. Òåàòðóóä áàñ äýëõèéí ñîíãîäîã çîõèîë÷ Ìîëüåð,
Øåêñïèð, Ãîëüäîíè, Ëîïå-äå-Âåãà, Ãîãîëü, ×åõîâ, Îñòðîâñêèé áîëîí îð÷èí
¿åèéí Ǻâëºëòèéí áà áóñàä ãàäààä îðíû çîõèîë÷äûí á¿òýýëýýñ ñóðãóóëëàí
òàâüäàã þì.
240

Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë óëñûí õºãæìèéí ñî¸ë íü îëîí ò¿ìíèé øèíæ
÷àíàðòàé áºãººä ò¿¿íèéã ¿íäýñíèé õºãæìèéí îëîí òîîíû íàéðàë õºãæèì,
íàéðàë äóó÷èä ñèìôîíè õºãæèì òºëººëíº.
¯íäýñíèé õºãæìèéí ñî¸ë äýëõèé äàÿàð íýð àëäàð íü öóóðàéòñàí Áåòõîâåí,
Ìîöàðò, Áàx, Ãóíî, Ãëèíêà, ×àéêîâñêèé, Áîðîäèí, Øîïåí, Ãàéäí, Äâîðæàê,
Ñìýòàíà çýðýã õºãæìèéí çîõèîë÷äûí øèëäýã á¿òýýëèéã ñóäàëæ ñóðòàë÷ëàí
õºãæèæ áàéíà.
Ìîíãîëûí æ¿æèã÷èä, õºãæèì÷èä äýëõèéí àðä÷èëñàí çàëóó÷óóäûí
óäàà äàðààãèéí ôåñòèâàëüä îðîëöñîíû ãàäíà, îëîí óëñûí óðàëäàíû øàãíàë
õ¿ðòñýí õ¿í öººíã¿é áóé.
¯íäýñíèé êèíî óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÌÀÕÍ, ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçàð àñàð èõ àíõààðäàã þì. 1934 îíä Óëààáààòàðò àíõíû êèíî òåàòð íýýæ,
ò¿¿íèé äýðãýä ¿íäýñíèé êèíîíû àæèëòíóóäèéã áýëòãýäýã áîëñîí þì. Îäîî
õºäºº àæ àõóéí íýãäýë á¿ð í¿¿äëèéí êèíîòîé, àéìãèéí òºâ á¿ð áàéíãûí êèíî
òåàòðòàé áîëîîä òóñ óëñûí äîòîð 50 ãàðóé êèíî òåàòð , áàéíãûí êèíî , 400
ãàðóé í¿¿äëèéí êèíî àæèëëàæ áàéíà.
Îäîî Ìîíãîëûí êèíî ¿éëäâýð á¿ðýí õýìæýýíèé óðàí ñàéõíû áà áàðèìòàò
êèíî ¿éëäâýðëýõ òîîã íýìýãä¿¿ëýí, ãàäààäûí êèíîíä ìîíãîë äóó îðóóëàõ
àæèë õèéæ áàéíà. “Ìîíãîë êèíî”-íû ¿éëäâýðëýñýí çóðãóóä îëîí óëñûí
ôåñòèâàëèéí õýä õýäýí øàãíàëûã õ¿ðòñýí áèëýý. Æèøýý íü “Áèäýíä þó ñààä
áîëæ áàéíà” ãýäýã çóðàã 1958 îíä Êàðëîâûâàðò áîëñîí êèíîôåñòèâàëèéí
äèïëîì, “Àðäûí ýë÷” êèíîíä ãîë ðîëü òîãëîæ, ýìýãòýé õ¿íèé ä¿ðèéã ñàéí
ãàðãàñàí æ¿æèã÷èí ýìýãòýé Öýâýëñ¿ðýí 1959 îíä Ìîñêâàä áîëñîí îëîí
óëñûí êèíîôåñòèâàëèéí øàãíàë õ¿ðòñýí þì.
“Ìîðüòîé ÷ áîëîîñîé...” ãýäýã ôèëüì 1960 îíä Êàðëîâûâàðò áîëñîí
êèíîôåñòèâàëèéí õ¿íäýò æóóõààð øàãíàãäñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Öèðê àðä ò¿ìíèé äóð ñýòãýëèéã áóëààñàí ¿çâýðèéí íýã áîëëîî.
Õóâüñãàëûí ¿éë ÿâäëóóä óðàí çóðàãò òîä èëðýëýý îëëîî. Óðüä áóðõàí
á¿òýýæ áàéñàí äýâøèëò çóðàà÷èä àðäûí õóâüñãàë ÿëàõòàé çýðýã îð÷èí ¿åèéí
ñýäýâò øèëæèæ îðñîí þì.
Ìîíãîëûí àëäàð çóðàà÷ Øàðàâûí á¿òýýñýí Â.È.Ëåíèí, Ñ¿xáààòàð íàðûí
õºðºã ýíý ¿åä õàìààðíà.
Ìîíãîëûí óðàí çóðàãò àëäàð çóðàà÷ ßäàìñ¿ðýí, òàëèéãàà÷ Ìàíèáàäàð
íàðûí á¿òýýñýí ¿íäýñíèé óëàìæëàëò õàâòãàé çóðàã, íºãºº íü ìîíãîëûí îð÷èí
¿åèéí èõýíõè çóðàà÷äûí á¿òýýäýã óðàí çóðàã èéì õî¸ð ÷èãëýë áàéíà.
Õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óðàí ñàéõíû áàðèìàë÷èä ÷ ¿ëýìæ àìæèëò
îëñîí. Òýíä “Ñ¿õáààòàðûí äóðñãàë”, “Ýìíýã ìîðü”, “Ïàðòèçàí” ãýõ çýðýã
ñîíèðõîëòîé á¿òýýë îëíûã òóóðâèñàí þì. ̺í ìîä ÿñàí ñèéëáýð, öóòãàìàë
çýðýã ¿íäýñíèé ºâºðìºö óëàìæëàëò óðëàã óëàì õºãèæ èðëýý.
Èéíõ¿¿ ìàíàé óðëàã óòãà çîõèîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿ãýýìýë àðä÷èëñàí
áà ñîöèàëèñò øàòíû çîðèëòûã òóñãàõûí çýðýãöýýãýýð, õ¿í àìûí ¿çýë ñóðòàë,
ñîëëûí õýìæýýã äýýøë¿¿ëæ, ñîöèàëèñò ¿çýë ñóðòëûã öîãöëóóëàí, òóñ
241

îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñò ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ èðñýí, ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Ìîíãîëûí óðëàã óòãà çîõèîë Ǻâëºëòèéí áîëîîä ñîöèàëèñò á¿õ îðíû
àõ ä¿¿, àðä ò¿ìíèé óòãà çîõèîë óðëàãèéí øèëäýã óëàìæëàë îëîëòûã ººðòºº
øèíãýýæ àâäàã þì.
¯¿íä ÁÍÌÀÓ áà ñîöèàëèñò áóñàä îðîí, ñîëë óðëàãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä,
òåàòðûí õàìò îëîí, óðëàãèéí çýìñã¿¿äèéã õàðèëöàí èëãýýæ, ä¿ðñëýõ
óðëàãèéí ¿çýñãýëýí, êèíîôåñòèâàëèà ñîëèëöîí, óòãà çîõèëîî õàðèëöàí
îð÷óóëàõ, áóñàä îëîí õýëáýðèéí àæèë çîõèîäîã íü èõýýõýí òóñ äºõºì
¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ñîëëûí òàëààð èéíõ¿¿ íÿãò õýëõýý õîëáîîòîé àæèëëàõ íü
ìàíàé óðëàãò, óòãà çîõèîëûí óðàí á¿òýýëèéí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõýä òóóæ,
ìîíãîëûí àðä ñîëëûã áàÿæóóëàí äýâæ¿¿ëýõ áà óëñ ò¿ìýí ººð õîîðîíäîî
îéðòîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëäýã áèëýý.
ÌÀÕÍ, ìàíàé çàñãèéí ãàçàð ñîëë ãýãýýðýë, óõóóëãà îëîí ò¿ìíèé àæèëä
àíõààðàë òàâüæ èðëýý. Ýíý àæëûã í¿¿äýë÷èí àðäûí õºäºëìºð àõóéí
íºõöºëä íèéë¿¿ëýí çîõèîäîã þì. Æèøýý íü, àðäûí çàñãèéí àíõíû æèë¿¿äýä
õºäººãèéí íýã óõóóëàã÷èä òóõàéí íóòàãò îðøãäîã òàâ áóþó çàðèìäàà àðâàí
ºðõ àéë îíîîæ ºãäºã áàéëàà. Óõóóëàã÷èä íü ººðòºº îíîãäñîí àéëä ºðõººð
äîëîî õîíîãò 2-3 óäàà ÿâæ, ñîíèí ðàäèîãèéí ìàòåðèàëààð òîâ÷ ñîíñãîë õèéäýã
áàéæýý. Áè÷èã ñàéí ìýääýã àðäóóäààð ñîíèí óíøëàãà õèéëãýäýã áàéëàà.
Íàñàíä õ¿ðñýí á¿õ õ¿í àì áè÷èãòýí áîëñíîîñ õîéø õºäººãèéí õ¿í á¿ð
òºâèéí áóþó îðîí íóòãèéí ñîíèí çàõèàëæ, óðàí çîõèîëûí áîëîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí íîì óíøäàã áîëëîî. Îäîî îëîíõè àðäóóä ãýðèéí
æèæèã íîìûí ñàíòàé áîëñîí áºãººä íýãäëèéí òºâèéí íîìûí ñàíãààñ íîì
àâ÷ óíøèõ íü îëîíòîî òîõèîëäîõ áîëæýý. պ人ãèéí àéë á¿ð ðàäèî õ¿ëýýí
àâàã÷òàé áîëñîí ó÷èð äîòîîäîä áîëæ áàéãàà á¿õ ç¿éëèéã äóóëæ ìýäýæ
áàéíà. պ人ãèéí õ¿í àìä çîðèóëàí ýðäýì øèíæèëãýý óëñ òºðèéí ÿðèà, ëåêö
òîãòìîë óíøèæ, ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûã òîãëóóëàí ýðäýì øèíæèëãýý
óëñ òºðèéí ñýäâýýð, ìºí õºãæìèéí ðàäèî íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëíà.
Àðäûí çàñãèéí æèë¿¿äýä áàéãóóëàãäñàí ñîëëûí îðä, êëóá, óëààí áóëàí
áîëîîä ñîëë ãýãýýðëèéí áóñàä ãàçðóóä íü õºäºëìºð÷äèéí äóíä ñîëë, óðëàãèéã
ñóðòàë÷ëàõàä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã þì. Ýäãýýð íü ÿëàíãóÿà ãóðàâäóãààð
òàâàí æèëä ¿ëýìæ õºãæ뺺. Äóðäñàí õóãàöààíä íýãäëèéí òºâ, áóñàä
ñóóðèí ãàçðóóäààð 300 ãàðóé êëóá, 1000 ãàðóé óëààí áóëàí, 312 íîìûí ñàí
áàéãóóëàãäæýý. 294
Ìàíàé îðîíä ìàø èõ äýëãýðñýí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûí
äóãóéëàíãóóä àðä îëíû õàéð òàëàðõëûã òàòàæ áàéäàã þì. Õóâüñãàëûí äàðààõ
àíõíû æèë¿¿äýä, ÿëàíãóÿà óëàìæëàëò áàÿð ¸ñëîëûí ¿åýð çàëóó÷óóä àðä îëíîî
öýíãýýí áàÿñãàæ, òýäýíä øèíý ¿çýë ñàíàà, õóâüãàëò ñîëëîî ñóðòàë÷èëäàã
áàéñàí þì.
294
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. Õóóä. 59.
242

Íèéñëýë áà àéìãèéí òºâ¿¿äýýñ ñóìäàä î÷äîã óõóóëàõ áðèãàäûí ãèø¿¿ä
íü óëñ òºð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýäýâòýé ëåêö óíøèæ, ÿðèà õèéæ, æ¿æèã
êîíöåðò òàâèíà.
Ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷èä ¿éëäâýðëýëèéí ãàçàð, ñóðãóóëü ñàíãèéí
àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, àðäûí öýðãèéí àíãèóäààð ÿâæ òîãîëäîã.
Àéìãèéí òåàòð, ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû ¿çëýãèéí àðàâ õîíîãèéã íèéñëýëä
ÿâóóëæ, ñóì íýãäë¿¿äèéí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí ¿çëýãèéã àéìàãò ÿâóóëæ
áàéíà. Èéìýðõ¿¿ àðãà õýìæýý àðäûí äîòðîîñ àâúÿàñòàí òîäðóóëæ, àðäûí
óðàí á¿òýýëèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëäýã þì. Íàì çàñàã
óðëàãûí ñàé÷óóäàä òºðèéí øàãíàë õ¿ðòýýæ, îëîí õ¿íèéã õ¿íäýò àëäàð öîëîîð
øàãíàäàã þì.
***
Áóðõíû øàøèí äýëãýðñýí öàãààñ õîéø Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
áàÿð ëñëîëûã ñ¿ì õèéä ººðòºº çîõèöóóëàí àøèãëàäàã áîëñíûã äýýð äóðäñàí
áèëýý. Ýäãýýð áàÿðûí óòãà àãóóëãà àðèëæ, øàøíû øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ
ýõýëñýí þì.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà ¿íäýñíèé áàÿð íü øèíý ñîöèàëèñò àãóóëãàòàé
áîëñîí þì. Æèøýýëýõýä, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûíõàà
áàÿð íààäìûã æèë á¿ð äîëäóãààð ñàðûí 11-íä ¸ñëîí ºíãºðººäºã áîëñîí þì.
Áàÿðûí ¿åýð ¿çýñãýëýí áàéãóóëæ, ¿íäýñíèé áîëîîä îð÷èí ¿åèéí ñïîðòûí
òýìöýýí ÿâóóëæ, ò¿ð¿¿ëýã÷äýä øàí îëãîíî. Ýíý áàÿðò ãàäààäûí çî÷èä,
æóóë÷èä îðîëöäîã þì.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ºäºð, Ìàéí 1 ãýõ ìýò îëîí óëñûí áàÿðûã ìàíàé
îðîíä áàñ ºðãºí òýìäýãëýäýã áºãººä õî¸ðäóãààð ñàðä òýìäýãëýäýã áàéñàí
áèëãèéí óëèðëûí Öàãààí ñàðûã Íýãäýë÷äèéí ºäºð áîëãîñîí þì.
Ñîëëûí òàëààð õèéñýí ººð÷ëºëò áîë àðä ò¿ìíèé ¿çýë ñóðòàë, ñîëëûí
ºñºëòèéí íàðèéí òºâºãòýé çàì áàéëàà. Ýäãýý𠺺ð÷ëºëò áîë ÁÍÌÀÓ-ûí
õºäºëìºð÷äèéí îþóí ñàíààä ãàðñàí á¿õýë á¿òýí õóâüñãàë áèëýý.
Ñîëëûí õóâüñãàë áîë êàïèòàëèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä õºãæèõ
çàìäàà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëñîí ãîë àìæèëòûí íýã ìºí.
Íàéìäóãààð á¿ëýã
ÀÐÄ ÎËÍÛ ÀÆ ÁÀÉÄÀË, ÑΨËÛÍ ÕÝÌÆÝÝ ÄÝÝØÈËÑÝÍ ÍÜ
1921 îíû àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû à÷ààð Ìîíãîë óëñûí çàìíàñàí êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàìûã äàãàæ õºäºëìºð÷äèéí àæ áàéäàë, ñîëëûí õýìæýý
¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºí ºñ뺺. Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõòàé çýðýã õàìæëàãûã õàëæ
ÿíù á¿ðèéí àëáà òàòâàð ãàäààäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîñíû à÷ààð àðä îëíû áàéäàë õºíãºð÷ ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàë ìýäýõ¿éö
äýýøèëæ ýõëýâ.
243

Ãàçðûã íèéò àðë ò¿ìíèé ºì÷ ãýæ òóíõàãëàñàí, ººðººð õýëáýë õààä
íîëäûí õýìæýýã¿é èõ íóòãèéã ¿å óëèðàí ýçýìøäýã ýðõèéã õàññàí ÿâäàë áîë
õàìæëàãàò ëñûã õàëñíûã öààø íü ã¿íçãèéð¿¿ëñýí õýðýã þì. Ôåîäàëóóäûí
ºì÷èíä áàéñàí îëîí ñàÿ ìàë, ýä ìàòåðèàëûí ºäèé òºäèé ¿íýò ç¿éëèéã óëñàä
õóðààæ, çàðèìûã ÿäóó àðäàä îëãîñîí ÿâäàë áîë õýäýí çóóí æèëèéí òóðø
ìºëæèã÷äºä òîíóóëñàí ýä àãóóð÷ áàÿëãèé íü øóäàðãààð ýðã¿¿ëýí ºãñºí õýðýã
áèëýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëàõäàà ÿäóó, äóíä àæ
àõóéòíûã àëáà òàòâàðààñ ¿ëýìæ õºíãºëæ, òýäýíä èõ õýìæýýíèé çýýëëýã
îëãîæ áàéëàà. Àðäûí òºð òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð áîëîõ ìàë
àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõèéí
çýðýãöýý êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã õÿçãààðëàí õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò
ñàëáàðûã ç¿éë á¿ðýý𠺺ä òàòàæ áàéñàí þì.
Àðäûí àæ àõóéòíûã ñîöèàëèñò ëñîîð õîðøîîëæ äóóñàõûí õàìò, õ¿í õ¿íýý
ìºëæèõ ÿâäëûã òºð¿¿ëäýã øàëòãààí ìºí á¿ð ¿ã¿é áîëñîí þì. Íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò ñîöèàëèçì ÿëìàã÷ àðä ò¿ìíèé áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ
áàéäàã ýä ìàòåðèàë, ñî¸ëûí õýðýãöýýã äýýä çýðãýýð õàíãàõ áîëîìæ íýýãäñýí
íü íàì áà àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òàâüäàã ãîë çîðèëãîä á¿ðýí íèéöýæ áàéãàà
áèëýý. ¯éëäâýðèéí õýðýãñëèéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð ºì÷ëºõ íü ìàíàé íèéãìèéí
ýäèéí çàñãèéí áàò áààç áîëæ ÷àäëàà. “Õ¿í á¿ðýýñ ÷àäëûí õèðýýð, õ¿í á¿ðýýñ
õèéñíèé õèðýýð” ãýäýã ñîöèàëèçìûí ¿íäñýí çàð÷èì ÁÍÕÀÓ-ä ÿëëàà.
Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí çîðèëãî áîë íèéãìèéí áàÿëãèéã
õýëáýðýëòã¿é àðâèæóóëæ, ýíý ¿íäñýí äýýð àðä îëíû àæ áàéäëûã ººä òàòàõ
ÿâäàë ìºí.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÕÀÀÍ-èéí íèéãìèéí áàÿëãèéã àðâèæóóëàõ, íýãäëèéí
ãèø¿¿äèéí àæ áàéäëèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð èõýýõýí àíõààðàë õàëàìæ òàâüæ
èðëýý. Àëáà òàòâàð, áýëòãýëèéí ñèñòåì íü íýãäëèéã äýìæèõ õýðýãò á¿ðýí
íèéöýæ áàéäàã áèëýý. 1954 îíä ìàë ìàõíû áýëòãýëèéí ¿íèéã 80 õóâü, ñ¿¿,
íîîñ, àðüñ øèð õóäàëäàæ àâàõ ¿íèéã 4 äàõèí; 1959 îíû àðâàí õîëðäóãøààð
ñàðä ÿíç á¿ðèéí íîîñíû áýëòãýëèéí ¿íèéã 200 õóâü, ñ¿¿íèé ¿íèéã 50 õóâü òóñ
òóñ äàõèí íýìýãä¿¿ëñýí þì.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë íýãäëèéí ãèø¿¿äèéã
ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ íü ç¿éòýé ãýæ þì. ¯¿íèé ¿ðýýð
ÕÀÀÍ, òýäãýýðèéí ãèø¿¿ä íü æèë á¿ð ñàÿ ñàÿ òºãðºãèéí íýìýãäýë îðëîãî
îëäîã áîëñîí þì. 1960 îíä á¿õ íýãäëèéí 84 õóâü íü ñàÿàñ äîîø òºãðºãèéí
ìºí㺠îðëîãòîé áàéñàí áîë 1966 îí ãýõýä èõýíõ íýãäýë ñàÿòàí áîëñîí áàéëàà.
Òýãýõäýý ÕÀÀÍ-èéí 59% íü 1-ýýñ 2 ñàÿ, 28% íü 2-îîñ 3 ñàÿ, 7% íü 3 ñàÿàñ äýýø
òºãðºãººñ äýýø ìºíãºí îðëîãîòîé áàéâ. Íèéãìèéí àæ àõóé õýëáýðýëòã¿é ºñ÷
áàéãààãèéí à÷ààð íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àæ áàéäàë æèë èðýõ òóñàì äýýøèëæ
áàéíà. 295
295
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðàë ýìõòãýëä. ÓÁ., 1966. Õóóä.38.
244

1970 îí ãýõýä ÕÀÀÍ-¿¿äèéí ìºí㺠îðëîãî 1965 îíûõòîé æèøèõýä 40%-èàð
ºññºí áàéõ áîëíî. պ人 îðîí íóòãèéí í¿¿ð öàðèà ººð÷ëºãäºæ, õóâèéí àæ
àõóéòàí áàéñàí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àæ áàéäàë èõýä äýýøëýâ.
Íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àæ àõóé Ẻãíºðñºí ìàë àæ àõóéí ôåðì áðèãàäûí
òîéð÷ îð÷èí ¿åèéí ñîëë ¿éëäâýðëýëèéí òºâ, òîìîîõîí ñóóðèí ãàçðóóä
ñ¿íäýðëýí áîñ÷ áàéíà. Íýãäýë á¿ð õ¿í ìàëûí áàãà ýì÷èéí ñàëáàð, áàãà äóíä
ñóðãóóëü, êëóá óëààí áóëàíòàé áîëñîí. Îëîíõè íýãäýë èõ ýì÷èéí ñàëáàð,
õ¿¿õäèéí öýöýðëýã, çî÷èä áóóäàë, êèíî, íîìûí ñàí, äýëã¿¿ð, ãóàíç, õàëóóí óñ,
öàõèëãààí ñòàíö, õîëáîîíû ãàçàð, ðàäèî çàíãèëàà, òàëõíû ãàçàðòàé áîëæýý.
Çàðèì íýã íýãäýë çàñâàðûí ãàçàð, ñïîðòûí òàíõèì, îðîí íóòàã ñóäëàõ áóëàí
áà ºíäºð íàñòíû áàéð, àìðàëòûí ãàçàðòàé áîëîâ. Àðäóóä ãýðòýý òºìºð îð,
õèâñ, î¸äëûí ìàøèí ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷, áàãà çýðýã îð÷èí ¿åèéí ñî¸ë àõóéí
ç¿éëñèéã òàâüæ áàéíà.
“¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã á¿õ òàëààðàà õºãæ¿¿ëýí, ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã
óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîíõ ¿¿äíýýñ äýýð õîò òîñãîí, îþóíû áîëîí áèåèéí
õºäºëìºðèéí ãîë ÿëãààã èðýýä¿éä ààæìààð àðèëãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõèéí
òóëä àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäûí õîëáîî îþóíû áîëîí áèåèéí àæèëòíû
õàìòûí íÿãò àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõèéã íýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðãýý ãýæ íàì ¿çýæ
áàéíà” ãýæ íàìûí XV èõ õóðëààð áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí äºðºâä¿ãýýð ïðîãðàììä
çààæýý.
Àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí àæ áàéäëûã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ òàëààð íàì çàñàã
èõ àíõààðàë õàëàìæ òàâüäàã áèëýý.
Òýäãýýðèéí ñàéí ñàéõàí áàéäëûã óëàì äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîðè çîðèëãîîð
1958 îíû 2-ð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí Àðäûí Èõ Õóðëûí çàðèëãààð àøèã îðëîãûí
òàòâàðûã áàðàãöààëáàë 90%-èàð õîðîãäóóëñàí áºãººä ¿¿íèé ¿ðýýð àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûí æèë òóòìûí ìºíãºä îðëîãî 9 ñàÿ òºãðºãººð íýìýãäýâ. 296
Õ¿í àìààñ àâäàã àëáà òàòâàð 1940 îíä óëñûí òºñâèéí 16,7% áîëæ áàéñàí
áîë 1960 îíä 5,4% íü áîëæ áàéæýý. 297 1964 îíû 4-ð ñàðààñ ýõëýí àæèë ÷èíü
àëáàí õààã÷äààñ õóðààäàã àøèã îðëîãûí òàòâàðûã äàõèí õîðîãäóóëæ, áàãà
öàëèíòàé àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí öàëèíã íýìñýí áèëýý. 1965 îí ãýõýä áàãà
öàëèíòàé àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí öàëèí 10 ãàðóé õóâèàð íýìýãäñýí áàéâ. 298
Óëñ àðäûí àæ àõóéí ñîöèàëèñò õóðèìòëàë íýìýãäýõèéí õèðýýð õ¿í àìààñ
õóðààäàã á¿õ òºðëèéí òàòâàðûã óñòãàõ çîðèëòûã íàì çàñàã òàâüæ áàéíà.
Ñóë öàëèí òýòãýìæèéí õýìæýý 1965 îíä 2,9 äàõèí ºññºíèé äîòîð îëîí
õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿äýä ºãäºã òýòãýìæ 5 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. Õ¿¿õäèéã ¿íý
òºëáºðã¿é ñóðãàõ, õ¿í àìûã ýìíýëýãýýð ¿éë÷ëýõ áîëîîä ñî¸ë ãýãýýðëèéí àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëäàã íèéãìèéí õýðýãëýýíèé ôîíä ¿ëýìæ
íýìýãäýíý.
296
“Ìîíãîëûí ñîíèí” 12.II. 1958ã.
297
“¯íýí” 1960-VII-6
298
ÌÀÕÍ-ûí XV èõ õóðëûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1966. õóóä 94.
245

Õºäºëìºð÷èä æèë á¿ð öàëèíòàé àìðàëò ýäýëäýã áºãººä àëáàí ãàçðûí
äýðãýä àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äàä ýìíýëýãèéí òóñëàìæ ¿íý òºëáºðã¿é ¿ç¿¿ëäýã
áîëüíèöóóä áóé. Àæèë÷èí àëáàí õààã÷ îëîí õ¿í àìðàëò, ñóâèëëûí ãàçàð ¿íý
òºëáºðã¿é àìàðäàã þì.
Ýäãýýð á¿õ àðãà õýìæýýíèé ä¿íä 5 æèëèéí äîòîð õºäºëìºð÷äèéí áîäèò
îðëîãî íýã õ¿íä îíîãäîõ òîîöîîãîîð á¿õýëäýý 30%, ò¿¿íèé äîòîð íèéãìèéí
àæ àõóéãààñ íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí îðäîã áîäèò îðëîãî 1,7 äàõèí ºñ뺺.
¯éëäâýðèéí ãàçðûí õºäºëìºð õàìãààëàë, òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäëûã
ñàéæðóóëàõàä çîðèóëæ óëñ ¿ëýìæ õºðºí㺠çàðäàã áºãººä àæèë÷äûí õºäºëìºðèéã
õºíãºâ÷èëæ, ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð áàéíãà àíõààð÷ áàéíà.
Øèíý òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäýñíèé îðëîãûã 1965
îíûõîîñ 30% íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà. ¯¿íèé ¿íäñýí äýýð àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûí äóíäàæ öàëèí áà íèéãìèéí àæ àõóéãààñ íýãäëèéí ãèø¿¿äýä
îðäîã ìºíãºí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð õºäºëìºð÷äèéí áîäèò îðëîãûã
óëàì íýìýãä¿¿ëýõ þì. 1970 îí ãýõýä õºäºëìºð÷äèéí áîäèò îðëîãî 16-17%,
àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí öàëèíãèéí ôîíä áàðàãöààëáàë 30%-èàð íýìýãäýíý.
Àðä ò¿ìíèé ñàéí ñàéõàí áàéäàë äýýøèëñíèé íýã ¿ç¿¿ëýëò áîë õóäàëäàí
àâàõ ÷àäâàð íü íýìýãäñýí ÿâäàë ìºí.
Æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà ã¿éëãýý 1965 îíä 1960 îíûõîîñ 1,5 äàõèí
íýìýãäýâ. θäëûí ìàøèí öàã, óíàäàã äóãóé, ìîòîöèêë, àâòîìîáèëü, õºðã¿¿ð,
óãààëãûí ìàøèí, òîîñ ñîðîã÷ çýðýã áàðààíû ñóðàõóé ýðñ íýìýãäýæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí äîòîð õºäºëìºð÷äºä 150 ìÿíãàí ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷, 5
ìÿíãàí õºðã¿¿ð, óãààëãûí ìàøèí, 96 ìÿíãàí î¸äëûí ìàøèí, 318 ìÿíãàí òºìºð
îð, 6,9 ìÿíãàí ìîòîöèêë çýðãèéã õóäàëäñàí íü ºíãºðñºí 5 æèëèéíõýýñ ¿ëýìæ
äàâæýý. ̺í õóãàöààíä õóäàëäàà, íèéòèéí õîîëíû ãàçàð îëøèð÷ òåõíèêèéí
áààç íü áýõæèâ.
Õ¿í àìûí ìºíãºí îðëîãî íýìýãäýæ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü ºñ÷ áàéãààã
õàðãàëçàí 4 ä¿ãýýð 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà
ã¿éëãýýíèé õýìæýýã áàðàãöààëáàë 36%, ñ¿¿ öàãààí èäýýã 51%, ºíäºã 4,9 äàõèí,
òºìñ õ¿íñíèé íîãîî 2,5 äàõèí, ãóðèë, ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 30%-èàð òóñ
òóñ íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
Õºäºëìºð÷äèéí ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, íèéãýì õàíãàìæèéí
õýðýãöýýíä çîðèóëæ óëñ ¿ëýìæ õºðºí㺠çàðöóóëäàã áèëýý.
Æèøýý íü, íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä çîðèóëàí òºñºâëºäºã õºðºíãèéí
õóâèéí æèí 1940 îíä óëñûí òºñâèéí 19,7% áàéñàí áîë 1965 îíä 38,9%-ä õ¿ð÷ýý.
1965 îíä íýã õ¿íä îíîãäîõ íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíèé çàðäàë 497 òºãðºã
áîëæ áàéâ.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ýíõèéã ñàõèæ, òýäýíä ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿íý òºëáºðã¿é
¿ç¿¿ëýõ òàëààð àðäûí òºð áàéíãà àíõààðäàã þì.
1965 îíä ýìíýëýãèéí îðíû òîî 1960 îíûõîîñ 32% íýìñýíèé ¿ðýýð îäîî 10
ìÿíãàí õ¿í àì òóòàìä ýìíýëýãèéí 91 îð îíîãäîæ áàéíà.
246

Ýìíýëãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àæèë àìæèëòòàé áàéíà. Õýðýâ 1960
îíä íýã èõ ýì÷èä 1100 õ¿í îíîãäîæ áàéñàí áîë 1965 îíä 740 õ¿í áîëñîí áàéâ.
Ãýòýë äýëõèé äàõèíû ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí ìýäýýëñíýýð, äýëõèé
äýýð íýã èõ ýì÷èä äóíäæààð 3 ìÿíãàí õ¿í, Àôðèêò 20 ìÿíãàí ãàðóé õ¿í, Ç¿¿í
ºìíºä Àçèä 41 ìÿíãàí õ¿í îíîãäîæ áàéíà.
ĺðºâä¿ãýýð 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä õ¿í àìûí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã
óëàì ñàéæðóóëæ , 1965 îíä íýã èõ ýì÷èä 740 õ¿í îíîãäîæ áàéñàíûã 1970 îíä
553 õ¿í îíîãäîõ áîëãîõîîð áîäîæ, èõ ýì÷èéí òîîã 59%-èàð íýìýãä¿¿ëíý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýõ íÿëõñûã õàìãààëàõûã èõ àíõààð÷ èðëýý. 3 äóãààð
5 æèëä öýöýðëýãèéí õ¿¿õäèéí òîî 2,5 äàõèí õ¿¿õýä ñààòóóëàõ ãàçðûíõ 2,3
äàõèí íýìýãäýâ.
Îëîí õ¿¿õýäòýé ºðõºä ýä ìàòåðèàëûí èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Æèøýý
íü, 1960-1965 îíä, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñòàòèñòèêèéí Òºâ Ãàçðûí ìýäýýëñíýýð îëîí
õ¿¿õýäòýé ºðõºä íèéòäýý 135,9 ñàÿ òºãðºãèéí òýòãýìæ îëãîæýý.
Àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë òîãòìîë äýýøèëæ, ýìíýëýãèéí òóñëàìæ ñàéæèðñíû
¿ðýýð õ¿í àì ºñ÷, õ¿íèé äóíäàæ íàñ óðòñàæ áàéíà.
1960-1965 îíä õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ öýâýð ºñºëò 3% áóþó ìÿíãàí õ¿í
òóòàì 30,3 áîëæ, õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä õ¿í àìûí ¿õýë 5 äàõèí õîðîãäîæ, 1965
îíû ýõýýð ìÿíãàí õ¿í òóòóàìä 9,7 áîëæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí õîò ñóóðèí ãàçðûí í¿¿ð öàðàé õóðäàí ººð÷ëºãäºæ,
õºäºëìºð÷äèéí àæ áàéäàë óëàì òîõèæèæ, õºäºëìºðëºõ, àìðàõ íºõöºë
áàéäàë íü óëàì ñàéæèð÷ áàéíà.
Õîò ñóóðèí ãàçàðò îðîí ñóóöíû áàðèëãà æèë èðýõ òóòàì îëøèð÷ áàéíà.
3 äóãààð 5 æèëèéí òºëºâëºãººíä 400 ìÿíãà øàõàì õàâòãàé äºðâºëæèí ìåòð
òàëáàé á¿õèé îðîí ñóóö àøèãëàëòàä îðæ, 10 ìÿíãàí àéë øèíý áàéðàíä îðëîî.
Áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã óñòãàæ, õ¿í àðäûí ñî¸ëûí õýìæýý, ñîöèàëèñò
óõàìñàð äýýøèëñíèé ¿ð ä¿íä ñ¿ñýã áèøðýë áîëîí áóñàä õîöðîãäìîë ¿çýë
àðèëàâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí êàïèòàëèçìûã àëãàñàæ, ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä
îðîõ ò¿¿õýí ¿ñðýëò õèéõäýý ýä ìàòåðèàë, ñî¸ëûí õýìæýýãýý äýýøë¿¿ëýõ
òàëààð ¿çýãäýýã¿é àìæèëò îëëîî.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäàð÷ áàéãàà ýðõ ÷ºëºº, òýãø ýðõòýé, ÷èíýýëýã
áîëîâñîí, æàðãàëàíòàé àìüäàðë áîë êàïèòàèñò áóñ çàìààð ñîöèàëèçì ººä
õºãæèæ, ñîöèàëèçì áàéãóóëæ áàéãààãèéí ¿ð ä¿í ìºí.
247

ÒªÃÑêË
Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä çîðüñîí Ìîíãîë óëñûí çàì õýä õýäýí ºâºðìºö
îíöëîãèéã òóóëñàí áîëîâ÷ ñîöèàëèçìä îðîõ õ¿í òºðºëõòíèé øèëæèëòèéí
¿åèéí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîîëûí áàòàëãàà áàñ íýã äàâõàð áîëæ ºãºâ.
Êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõèéí òºëºº Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÿâóóëñàí
òýìöýë íü õ¿í õ¿íýý ìºëæèõ ¸ñ óñòàæ, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà
ÿëñíààð òºãñ뺺.
Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæèëò, õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò õîðøîîëîë, ñî¸ëûí
õóâüñãàë, ìºí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéí ñîöèàëèñò ºì÷ áóé áîëæ àðä îëíû
ýä ìàòåðèàë ñî¸ëûí õýìæýý ¿çýãäýýã¿é ºññºí, ýíý á¿õýí áîë Ìîíãîë óëñ
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí õºãæèæ, ñîöèàëèçìä îðñíû ãîë ¿ð ä¿í þì.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýäãýýð ò¿¿õýí ÿëàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ íü
õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ íèéãìèéí ¿íäñýí òýìöëèéí äóíä íóóö
æèæèã á¿ëãýì áàéñíàà Ìàðêñ-Ëåíèí÷ áóéðòàé íàì áîëæ ºññºí Ìîíãîë
Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì áèëýý.
1921 îíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ¿ð
ä¿íä àðä ò¿ìíèé áàéëäàí îëñîí çàñàã íü ò¿¿õýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ çàìä
õºäºëìºð÷èí àðäûí äèêòàòðóðààñ ñîöèàëèçì áàéãóóëàã÷ àæèë÷èí àíãèéí
äèêòàòóð áîëîí õºãæ뺺.
Êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöàà íî¸ðõîæ áóé àëèâàà îðîí ìàðêñ÷ íàìààð
óäèðäóóëàí ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæòàéãààð, êàïèòàëèçìûí çîâëîíò øàòûã
àëãàñàí, ñîöèàëèçìä õ¿ð÷ áîëîõûã Ìîíãîëûí òóðøëàãà á¿ðýí òºãñ ãýð÷èëæ
áàéíà.
Êîëîíèéí äàðëàëûã òàÿãäàí õàÿñàí àðä ò¿ìí¿¿ä ãàãöõ¿¿ ýííý çàìààð
çàìíàâàë îëîí çóóí æèëèéíõýý õîöðîãäîë, ãóéëàí÷ëàí÷ëàëûã õàìãèéí ¿òýð
ò¿ðãýí õóãàöààíä òóóëàí äàâààä, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìä îðæ ÷àäíà.
Á.Øèðýíäýâ. Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü.
Ðåä Á.Ëõàìñ¿ðýí. ÓÁ., 1968. 187 òàë.
248

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ªÃ¯¯ËÝË, ÈËÒÃÝË
ÁÍÌÀÓ-ÛÃ ÒÓÍÕÀÃËÀÑÍÛ 40 ÆÈËÈÉÍ ÎÉ
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí øóóä íºëººãººð 1921 îíä
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë ÿëæ óëìààð ÁÍÌÀÓ òóíõàãëàãäàõàä õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëò íü çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ ÿâäàë
áàéëàà. Çàñãèéí ýðõèéí àñóóäëûã õóâüñãàëò á¿ëãýì óäàà äàðàà äýâø¿¿ëýí
òàâüæ, àðäûí íàìûí õºòºëáºð áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òîìú¸îëîí îðóóëæ áàéñàí
áèëýý 299 . Àðäûí íàìûí àíõäóãààð èõ õóðëûí øèéäâýð ¸ñîîð ìàë÷èí àðäûí
çýâñýãò áîñëîãûã áýëòãýí ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà-õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëñàí áèëýý. 1921 îíû 3ñàðûí 13-íä Õèàãò õîòíîî àðäûí íàì, àðäûí
æóðàìò öýðýã, õóøóó, øàâèéí òºëººëºã÷äèéí çºâëºãººíººð ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûã áàéãóóëæ þóíû ºìíº óëñ îðíûã ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ çýâñýãò
òýìöëýýð ÷ºëººëºõ óëìààð æèíõýíý àðäûí ýðõò çàñãèéã òîãòîîõ çîðèëòûã
òàâüæýý.
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðààð óäèðäóóëàí, àðäûí õóâüñãàëò çýâñýãò òýìöýë,
ìàíàé îðíûã èìïåðèàëèñòóóäûí øóóä äààëãàâðààð ýçëýí àâñàí ãàäààäûí
çýâñýãò õî¸ð òîì õ¿÷èí-ãàìèí ãýäýã õÿòàäûí öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä,
óíãåðíèéõíèé ýñðýã ýõëýâ. Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã 1921 îíû 3-ð ñàðûí 17,18-
íû ºäºð ãàìèí öýðãèéí òîîãîîð èë¿¿ õ¿÷èéã öîõèñîí íü õóâüñãàëûã öààøèä
õºãæ¿¿ëýí ÿâóóëàõàä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãºâ. Ãàìèí öýðãèéã
òýòãýæ áóò íèðãýñýí íü ìîíãîë Õèàãòûí îð÷èí íóòãèéã ñòðàòåãèéí õóâüä
õóâüñãàëûí íàéäâàðòàé àð òàë áîëãîæ, õÿòàäûí áóëààí ýçëýã÷äèéã òóñ
îðíîîñ á¿ðìºñºí õººæ óëìààð Ǻâëºëò çàñãèéí çýâñýãò òóñëàìæèéã õ¿ëýýæ,
óíãåðíèéõíèéã óñòãàõ íºõöºëèéã áóé áîëãîæ, àðäûí õóâüñãàë ÿëàõàä õ¿ðãýâ.
Àðäûí íàì õóâüñãàëûí àíõíû ÿëàëòóóäûã áàòàòãàõûí òóë ÷óõàë ÷óõàë
àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëæýý. Íàì þóíû ºìíº ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áà àðäûí
öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâñàí áèëýý. Àðäûí íàìûí
Òºâ Õîðîî, îëîí ò¿ìíèé äîòîð íàìûí áîäëîãûã òàéëáàðëàõ, ýäèéí çàñãèéã
ýìõëýõ òàëààð ÷óõàë àæëóóäûã çîõèîí ÿâóóëñàí áèëýý. Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð,
àëáàí òàòâàð, ãàçðûí àñóóäàëä ÷ àíõààðàë òàâüæ áàéæýý.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
á¿õ äýëõèéí ïðîëåòàðè, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí õ¿÷èíòýé íÿãò
íýãäýëòýé áàéõ íü ÷óõàë áîëîõ òóõàé ìàðêñ÷, ëåíèí÷ ¿çýë ñàíààíû ¿íýí
çºâèéã äàõèí äàâòàí íîòëîâ. Óëààí öýðãèéí àíãèóä 1921 îíû 5-6 ñàðä Ìîíãîë
Ǻâëºëòèéí õèëèéí äàãóó Óíãåðíèéõíèé ãîë õ¿÷èéã áóò íèðãýñýí þì. Äàéíû
299
Ýíýõ¿¿ èëòãýëä ìýäýýæèéí áàðèìòóóäààñ èø òàòàõûã óðüòàë áîëãîîã¿é áºãººä óã áàðèìòûã õèð
÷èíýýãýýðýý ñóäëàñíû ¿íäñýí äýýð ñàíàñàí ç¿éëýý äóðäñàí áîëîé.
249

¿åèéí íàðèéí òºëºãòýé íºõöºëä îðîí íóòãèéí õóó÷èí çàñàã çàõèðãààã àðäûí
òºðèéí áàéãóóëëàãààð øóóä ñëèõ áîëìæã¿é áàéëàà. Õýäèéí òèéì áîëîâ÷
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð àðäûí æóðàìò öýðýã äàé÷ëàõ, óðâàí òýðñëýã÷òýé
òýìöýæ, äàéñíû ýñðýã òýìöýëä àðä ò¿ìíèéã òàòàí îðóóëàõàä îðîí íóòãèéí
çàñàã çàõèðãààíû õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ººðèéí õÿíàëòàä áàéëãàñàí áèëýý.
Õ¿ðýýã ìîíãîë, çºâëºëòèéí öýðýã ÷ºëººëñíººð òóñ óëñûí çàñãèéí á¿õ ýðõ
àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ãàðò øèëæëýý. Òýõäýý àðäûí çàñàã íü òîäîðõîé ò¿¿õýí
øàëòãààíààñ áîëæ õýñýã çóóð õýìæýýò ýðõò õààíò çàñãèéí õýëáýðòýé áàéâ.
Èéíõ¿¿ òºðèéí ýðõ Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ãàðò øèëæñíýýð, Ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëûí àíõàí øàòíû ÷óõàë ¿å, óíãåðíèéõíèéã á¿ðìºñºí óñòãàõ, àðäûí
çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, ôåîäàë áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
õºäºëãºõ õ¿÷èí áîëîõ ìàë÷èí àðäûí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò
òóóøòàé õèéõ òýìöëèéí ¿å ýõëýâ. Àðäûí äîòðîîñ òºðñºí áîëîâñîí õ¿÷èí
õ¿ðýëöýõã¿é áàéñàí áà õóó÷èí ò¿øìýë àæèëä ñààä ó÷ðóóëæ, ôåîäàëûí õàðãèñ
õýñãèéí ýñýðã¿¿öýë, óíãåðíèéõýí, ìºí ãàäààäûí êàïèòàëûí ¿ëäýãäýë óñòàæ
àðèëààã¿é, îëîí ò¿ìýí ñ¿ñýã áèøðýëèéí íºëººíä àâòàãäàæ áàéñàí, ýäãýýð
á¿õýí íü õóâüñãàëò àðãà õýìæýý ÿâóóëàõàä ñ¿ðõèé ñààä òîòãîð áîëæ áàéëàà.
Ãýâ÷ àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí Àðäûí çàñãèéí ãàçàð öàã ¿åèéí áýðõøýýëèéã
äàâàí òóóëæ, õóâüñãàëûí òóëãàðñàí ÷óõàë çîðèëòûã àëõàì àëõàìààð
öºõðºëòã¿é øèéäâýðëýëýý. Á¿ðýëäýõ¿¿í 92 õóâü íü àðäûí òºëººëºã÷èä
áàéñàí Óëñûí ò¿ð öàãèéí Õóðàë íü àðä îëíûã òºðèéã æîëîîäîõ õýðýãò òàòàí
îðóóëàõàä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, óëñûí óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã àðäûí
äîòðîîñ òºð¿¿ëýõýä òóñ ¿ç¿¿ëæ, Óëñûí Èõ Õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõàä
÷óõàë áýëòãýë áîëæýý. 1921 îíû 11-ð ñàðûí 1-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
“Òàíãàðãèéí ãýðýý” ãýäýã Áîãä õààíû ýõðèéã õÿçãààðëàñàí áàðèìò áè÷ãèéã
áàòàëæýý. Ýíý íü õýìæýýò ýðõò õààíû, òºðèéã òîëãîéëîõ ýðõ õàñàãäñàíûã
õóóëü÷ëàí òîãòîîæ, ò¿¿íèé ýðõèéã øàøíû òàëààð ë õÿçãààðëàãäàæ áàéõûã
çààæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëñàí ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý íü ÷ àðä
îëíû àìüäðàë áàéäëûí õºíãºâ÷ëºõèéí ¿¿äíýýñ ôåîäàëûí àíãè áà ãàäààäûí
êàïèòàëûã çàðèì òàëààð õÿçãààðëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ. 1921 îíä Õ¿ðýýã
÷ºëººëñíèé äàðàà Óíãåðíèé ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí òýìöëèéí ¿åä ÷ Àðäûí
çàñãèéí ãàçàð íü ôåîäàëûí àëáàíû ãîë õ¿íä õ¿÷èð õýëáýð íü áîëîõ çàìûí
ºðòºº, öýðãèéí àëáûã àëü áîëîõîîð áàãàñãàõàä àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéâ. Áàñ
Àðäûí çàãèéí ãàçàð, Áîãä õààíû îðäíû ºäºð äóòìûí àëáàíû õýðýãöýýíèé
óÿàíû ìîðèíû òîîã öººòãºõ, øàâèéí ÿàìíû ºðòººíèé àëáûã áàãàñãàõ áà íî¸ä,
ëàì íàðààñ öàãààí ñàðûã òîõèîëäóëàí óëàà õýðýãëýäýã ýðõèéã õàñàõ çýðýã
àðãà õýìæýý àâ÷ áàéæýý.
Àðäûí çàãèéí ãàçàð, ãàçðûí àñóóäëààð ÷ çàðèì àðãà õýìæýýã àâ÷ ãàçàð
ò¿ðýýñëýõèéã õÿíàëòäàà àâ÷ýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Àðäûí íàìûí Òºâ
õîðîîíû çààâðààð ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí ºðèéã á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ õ¿ðòýë, óóë ºðèéã àðä ò¿ìýí áà õîøóóäààñ òºëºõèéã çîãñîîõ òóõàé
250

øèéäâýð ãàðãàæýý. Àðäûí íàì, Àðäûí çàñãèéí ãàðûí ýíý àëõàì íü àðä
îëíû æèíõýíý ýðõ àøãèéã èëýðõèéñýí ó÷èð èìïåðèàëèçì ôåîäàëèçìûí
ýñðýã õóâüñãàëûí ¿íäñýí çîðèëòûã òóñãàæýý. Óíãåðíèé áóëààí ýçëýã÷äèéã
á¿ðìºñºí óñòãàñàí íü ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòûã öààø
ã¿íçãèéð¿¿ëýí øèéäâýðëýõ áîëîëöîîã îëãîëëîî.
1922-1924 îíä õàìæëàãàò ¸ñûã óñòãàí, ôåîäàëûí àëáûã õàñàæ, ãàäààäûí
ï¿¿ñ¿¿äèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîîä, ãàäààäûí êàïèòèàñ ãààëü òàòâàð õóðààõ
çàìààð òýäíèéã õÿçãààðëàí ýõëýæ, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîã áàéãóóëæ,
¿éëäâýðèéí ãàçðûã óëñûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëæ, óëñûí òºñâèéã çîõèîõ çýðýã
÷óõàë íèéãìèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëæýý. Èíãýæ
õàìæëàãàò ¸ñ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé óëñ òºð ýäèéí çàñàã, õóóëü öààçíû ¿ð
óðøãèéã õàëñàí íü ôåîäàëûí ýñðýã õóâüñãàëûí ¿íäñýí çîðèëòûí íýã áàéëàà.
1922-1924 îíä ºðòººíèé õýðãèéã àðä îëîíä óëàì àøèãòàéãààð ëàâøðóóëàí
øèéäñýí áèëýý. Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõûí ºìíº àëáàò õàìæëàãàò øàâü àðäààñ
äààæ äàâøã¿é àëáàí òàòâàðûã ãàðãóëæ, àðä ò¿ìíèéã äàðàíãóéëàí áàéñàí
ôåîäàëûí òºðèéí õýðýã, ôåîäàëóóäûí ººðñäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëæ
áàéñàí áèëýý. Õàðèí Àðäûí çàñàã ìàíäñàíû äàðàà àëáàí òàòâàðûí èõýíõèéã
ôåîäàëûí àæ àõóéíóóäààñ ãàðãóóëæ àðä îëíû áàéäëûã õºíãºâ÷ëºí, ôåîäàëûã
äàðàíãóéëàí çàõèðñàí àðäûí òºðèéí õýðýãöýýíä ÷èãë¿¿ëæ áàéñàíä øèíý
àëáàí òàòâàðûí àíãèéí ìºí ÷àíàð îðøèíî. Áàñ Áîãä õààíààñ ýõëýí çàñàã áà
çàñàã áóñ íî¸ä òàéæ íàðûí çýðýã õàð øàð ôåîäàëóóäûí õóóëü öààç, ýäèéí
çàñãèéí òàëààð ýäëýæ áàéñàí îíöãîé ýðõèéã àëõàì àëõìààð õÿçãààðëàæ
óñòãàõàä õ¿ðãýñýí íü õóâüñãàëò à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ.
Çàñãèéí ãàçàð íü àéìàã, çàðèì õîøóóäûã øèíý÷ëýí ýìõýëæ, øèíý õîøóó
ñóì ÷ áàéãóóëàí, áèë÷ýýðèéí àñóóäàë, ººðººð õýëáýë ãàçðûí àñóäëûã òóñ
óëñûí îíöëîãò òîõèðóóëæ øèéäâýðëýæ áàéâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí
àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íä 1923-1924 îíä òóñ îðíû ÌÀÀ õóâüñãàëûí ºìíºõ
¿åèéí õýìæýýíä õ¿ðñíýýð ¿ë áàðàì ò¿¿íýýñ íèëýýä àõèñàí áàéâ. Ýíý íü þóíû
óðüä: Õàìæëàãà, øàâü íàðûã ÷ºëººëæ, õàìæëàãàò ¸ñíîîñ àëáàò àðäûí àæ
áàéäëûã ñàéæðóóëñàí, õàð øàð ôåîäàëûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí îíöãîé
ýðõèéã óñòãàæ, òýäãýýðýýñ àëáàí òàòâàðû õóðààõ áîëñîí, ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò
òºëºõ ºðèéã óñòãàñàí, Àðäûí íàì, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿäóó, õàìãèéí ÿäóó
àíõààðàí ¿çñýí, àðäûí àæ àõóéä ìàë ýìíýëãèéí áà áóñàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí
çýðýã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿í áàéëàà. Áàñ
1922, 1923, 1924 îíä òºðèéí õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ýâäýæ, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã ààæìààð àðäûí õóðëààð ñîëèõ àæèë ÿâàãäëàà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð òºðèéí áàéãóóëëûã àðä÷èëàõ õýðýãò îëñîí òóðøëàãàà
¿íäýñ áîëãîí 1923 îíû 1 ñàðûí 5-íä “Ìîíãîë óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû
ä¿ðýì”, “Ìîíãîëûí îëîí çàñàã áà çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé
ä¿ðýì” ãýñýí õî¸ð ìàø ÷óõàë ä¿ðìèéã áàòëàæýý. Ýäãýýð áàðèìò áè÷èã íü
ôåîäàë àíãèéí ýäèéí çàñàã, ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñ ñóóðèéã ýâäýæ, çàñàã òºðèéí
áàéãóóëëàãûã àðäûí õóðëûí õýëáýðýýð áýõæ¿¿ëýõýä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
251

áîëæýý. Ýíý õî¸ð áàðèìò áè÷èã íýã íü íºãººäºº íýìýëò áîëîí á¿õýëäýý
ôåîäàë àíãèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ¿íäñýí õóóëèéí ç¿éë áîëñîí áèëýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààäûí êàïèòàëûã õÿçãààðëàõ áîäëîãî öààø
ÿâóóëæ, òóñ îðíû ýäèéí çàñàãò óëñûí áà õîðøîîíû áàéãóóëëàãûã àíõ áóé
áîëãîí, àðäûí àæ àõóéã äýìæñýíýýð ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàð
áà àíãèéí õ¿÷íèé áàéð ñóóðèéã 1924 îíä íèëýýä ººð÷èëæýý. 11-ð ñàðûí 5-íä
Ǻâëºëò Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã, Ìîíãîë óëñûí ãàãö õóóëü, ¸ñíû Çàñãèéí
ãàçàð Àðäûí çàñãèéí ãàçðûã, Ìîíãîë óëñûí ãàãö õóóëü, ¸ñíû çàñãèéí ãàçàð
ãýæ çºâøººðºí õ¿ëýýãýýä, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÇÑÁÍÕÎÓ-ûã çºâøººðºí
õ¿ëýýæýý. Óóë ãýðýýíä õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé òýãø ýðõ, õàðèëöàí õ¿íäýòãýæ,
íàðéàìäàëòàé áàéõ Ëåíèí÷ çàð÷èì èëýðëýý ÿðóó òîä îëæýý.
Äàíçàí òýðã¿¿òýé øèíý òºðæ áàéãàà õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äèéã èëð¿¿ëñýí
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë òóñ îðîðí õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð çàéëøã¿é õºãæèõèéã
ò¿¿õèéíè ¿¿äíýýñ íîòëîñîí áèëýý. ÌÀÕÍ íü óðüä õîöðîãäìîë áàéñàí îðîí,
òýðã¿¿íèé äàâøèëò îðíû ïðîëåòàðèéí òóñëàìæèéã ò¿øèí, õºðºíãºòíèé áóñ
çàìààð õºãæèõ áîëìæèéí òóõàé Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààë, Ǻâëºëò
ñîöèàëèñò ã¿ðíèé òóñëàìæ, Äóíäàä Àçèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóä ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõäàà îëñîí òóðøëàãà, õóâüñãàëò ººð÷ëºëò õèéõäýý Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ººðèéí íü îëñîí òóðøëàãûã ¿íäýñ áîëãîí ººðèéí îðíûã õºðºíãºòíèé áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâèéí òóõàé ò¿¿õýí øèéäâýð ãàðãàâ. Àðäûí íàìààð
óäèðäóóëàí 1922-1924 îíä ã¿éöýòãýñýí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý íü
àðäûí òºðèéã áýõæ¿¿ëýýä, ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàõ ÷óõàë íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýâ.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë íü Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû
ãóðâàí æèëèéí òàéëàíã õýëýëöýæ, á¿ãä íàéðàìäàõ òºðèéã õóóëü ¸ñîîð
òóíõàãëàí çàðëàæ, ¿íäñýí õóóëèéã íü áàòëàæ íàìûí III èõ õóðëààñ òóñ îðíûã
õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýðèéí äàãóó ìàíàé îðíû á¿õýë
á¿òýí ò¿¿õýí ¿åèéí óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí çîðèëòûã òîäîðõîéëîâ. 1924 îíû
11-ð ñàðûí 26-íä Èõ õóðàë ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñíààð ÁÍÌÀÓ-ûã õóóëü ¸ñîîð
òóíõàãëàí çàðëàëàà. Õóðàë íü êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðüöàà íî¸ðõîæ áàéñàí
Äóíäàä Àçèéí çàðèì óëñóóäàä áàéãóóëàãäñàí òàðèà÷íû çºâëºëèéí ºâºðìºö
ìàÿã íü áàéñàí áºãººä òºðèéí õýëáýððèéí õóâüä ìîíãîë îðîí äàÿàð áýõæëýý.
Îðîñûí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ºìíº Â.È.Ëåíèíèéí “Àðä÷èëñàí
õóâüñãàëûí øèéäâýðòýé ÿëàëò íü ãàãöõ¿¿ àæèë÷èí, òàðèà÷íû õóâüñãàëò
àðä÷èëñàí äèêòàòóðûí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî” 300 ãýæ õýëñýí áèëýý. Ìàðêñ÷,
Ëåíèí÷ Àðäûí õóâüñãàëò íàì óäèðäàæ áàéñíû à÷ààð Ìîíãîë óëñûí àðäûí
çàñàã íü ººðèéí àíãèéí ìºí ÷àíàðààð ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðãýýðýý àðä÷èëñàí
õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí ºâºðìºãö äèêòàòóð ìºí áàéëàà. ¯íýõýýð àðäûí çàñàã
íü íèéãìèéí àñóóäëóóäûã, òóõàéëáàë êàïèòàëèçìûã õºãæ¿¿ëýõã¿é, õàðèí óëñ
îðîí ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ íºõöºë¿¿äèéã õàíãàñíààð õºðºíãºòíèé ÿìàð ÷
àðä÷èëëààñ èë¿¿ ºðãºí äàëàéöòàé ã¿íçãèé àñóóäëûã øèéäñýí þì.
300
Â.È. Ëåíèíèé çîõèîë. XV áîòü. 281-òàë
252

Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòàíä àðäûí àæ àõóéí çîíõèëîõ ñàëàà ìº÷ð¿¿äýä
ñîöèàëèñò ñàëáàð ¿¿ñýí áýõæèæ, àðäûí æèæèã òàâààðûí õýâøëèéã öààøèä
ñîöèàëèñò õýâøèë áîëãîí õóâüñãàí áàéãóóëàõûí óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã
áýëòãýëýý. Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øøàòíû ýöñýýð áàðàãöààëáàë 1939 îíä
ôåîäàëûí àíãèéã óñòãàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíîîñ á¿ðìºñºí ò¿ðýí
ãàðãàæýý. Ìàíàé îðîíä íèéãìèéí øèíý àíãè áîëîõ àæèë÷èí àíãè òºðºí
ºñ뺺. Àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòîõûí õàìò ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã
áàéãóóëàõàä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ðîëü ¿ðãýëæ íýìýãäñýýð áàéëàà. Îäîî äýëõèéí
õ¿í àìûí ãóðàâíû íýãýýñ èë¿¿ íü ¿éëäâýðëýõ õ¿÷ýý ºðí¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, ñî¸ë
áîëîâñðîëîî öýöýãë¿¿ëæ, ñîöèàëèçìûí çàìààð èòãýë òºãñ äàâøèæ áàéíà.
Ýíý íü ìàíàé ýðèí ¿åèéí ãîë àãóóëãà, ãîë ÷èãëýë áîëæ óëìààð õºðºíãºòºí
îðíû àæèë÷èí, òàðèà÷èí, îþóíû õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿ñ áàñ êîëîíèé äàðëàëààñ
àíãèæèðñàí áà àíãèæèð÷ áóé àðä ò¿ìíèéã ìºëæèã÷äèéí ýñðýã, ýðõ ÷ºëºº,
àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöýëä óðèàëàí äóóäàæ áàéíà.
Àðäûí õóâüñãàëûí 43 æèëèéí ò¿¿õ, ÁÍÌÀÓ 40 æèë õºãæèæ èðñýí çàìûí
ãîë ¿ð ä¿í íü ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð òóñãààð òîãòíîñîí àðäûí àðä÷èëñàí
òºðºº áýõæ¿¿ëýí ñîöèàëèçì áàéãóóëñàí ÿâäàë ìºí.
Ôåîäàëûí õàðüöààí äýýð ¿íäýñëýñýí ãàãöõàí ñàëáàðòàé õîöðîãäìîë
áóóðàé ýäèéí çàñãèéí (õóâèéí á¿ä¿¿ëýã í¿¿äëèéí ÌÀÀ) îðîíä øèíý
ñîöèàëèñò îëîí ñàëáàðò ýäèéí çàñàã áóé áîëîâ. ÁÍÌÀÓ ÕÀÀ, àæ ¿éëäâýðèéí
îðîí áîëîâ. ¯éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä “À” á¿ëãèéí ýäëýõ õóâèéí æèí
1940 îíû ¿íýýð áîäîõðä 1950 îíä 28,9 õóâü áàéñíàà 1962 îíä 42,5 õóâü áîëæýý.
Ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð áóþó 1952-1962 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òóñ óëñûí
àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäõ¿¿í 4,3 äàõèí íýìýãäæýý. Îäîî ìàíàé àæ ¿éëäâýðèéí
á¿òýýãäõ¿¿í ÕÀÀ-í íèéò á¿òýýãäõ¿¿íòýé áàðàã òýíöýõ øàõàæ áàéíà. Àðäûí
õóâèéí æèæèã àæ àõóé ñîöèàëèñò ¸ñîîð íýãäýõ àæèë 1959 îíä äóóññàíààð
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà ÓÀÀÀ-ä òîãòîâ.
Ìîíãîë óëñ íèéò õ¿í àì íü áè÷èã ¿ñýã ìýääýã, øàò á¿õèé îëîí
ñóðãóóëüòàé áîëëîî.
1963 îíä 10000 õ¿í òóòìààñ 1923 õ¿í, ò¿¿íèé äîòðîîñ 100 íü äýýä
ñóðãóóëüä, 103 íü òóñãàé ìýðýãæëèéí ñóðãóóëüä òóñ òóñ ñóðàëöàæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí, óðëàã, óòãà çîõèîë õºãæñºí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ëóò
àìæèëòûí íýã ìºí.
ÁÍÌÀÓ íü àæèë÷èí, õîðøîîëñîí ìàë÷èí àðä, õºäºëìºðèéí ñýõýýòíèé
ñîöèàëèñò ã¿ðýí þì. Ìàíàé òºðèéí àðä÷èëàë òóñ óëñûí õºãæëèéí äàãóó
óëàì õºãæñººõ èðýâ. Àðä îëîí òºðèéí õýðýãò èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà
áºãººä òºâ áà îðîí íóòãèéí àðäûí õóðëûí äåïöòàòààð 10 ãàðóé ìÿíãàí
õ¿ì¿¿ñ ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéãàà þì. Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººíèé
òýìóëèéí õýö¿¿ áýðõ ¿åä ÷, Õàëõ ãîëûí äàéíû ò¿ãø¿¿ðòýé ºäð¿¿äýä ÷ ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ ýíõ òàéâàí õºäºëìºðèéí ¿åäìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
òàëä ¿ðãýëæ ¿íýí ÷ áàéëöàæ èðñýí áèëýý. Ìîíãîë –Çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
õàðèëöàà íâ 43 æèëèéí òóðø ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèìç, ¸ñòîé òýãø ýðõ,
253

õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ, àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûí ¿íäñýí äýýð õºãæñººð èðëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõûí çýðýãöýýãýýð
ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûí áîäëîãûã ãóéâàëòã¿é ÿâóóëñààð èðñýí áèëýý. Á¿¿ð
1921 îíû 9 ñàðûí 27-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿õ äýëõèéí óëñóóäûí øàñãèéí
ãàçàðò õàíäàæ ººðèéí îðíû òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàæ àâñíûã çàðëàí
òóíõàãëààä, îðîí á¿õýíòýé íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõ ãýíýý ÷èí ñýòãýëýýñýý
èëýðõèéëëýý. Ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãî ÿâóóëäàã ÁÍÌÀÓ-ûã äàÿí äýëõèéí ºðãºí
ò¿ìýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí þì. ÁÍÌÀÓ õýðýã äýýð òóñãààð òîãòíîæ
áàéñíûã õºðºíãºòºí îðíóóä á¿ð 2 äàéíû ºìíººñ ýõëýí àðãàã¿é õ¿ëýýõýä
õ¿ð÷ áàéëàà. 1939 îíä Ǻâëºëò Ìîíãîëûí õàìòàðñàí õ¿÷ýýð ßïîí ìàíæèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã Õàëõ ãîëä áóò íèðãýñíèé äàðàà, ßïîíû çàñãè éí ãàçàð
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõèéã
õ¿íäýòãýæ áàéõ ¿¿ðèãéè õ¿ëýýñýí áèëýý. 301
ÇÕÓ, ÀÍÓ, Èõ áðèòàíû çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í íàð 1945 îíä Êðûìä
õýëýëöýýð õèéäýý ßïîíû ýñðýã õîëáîîòîí íàðûí òàëä äàéí çàðëàõûí íýã
íºõöºë íü ÁÍÌÀÓ-ûí òîãòíîñîí áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ ÿâäàë ìºí ãýæ
òîõèðîëöñîí áèëýý. Ãîìèíäàíû Õÿòàä óëñûí ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä
Âàí Øè-ýý 1945 îíû 8 ñàðä ãàäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñãààð òîãòíîõûã
ýðìýëçýæ áàéãààãàà íýã áóñ óäàà èëýðõèéëñíèéã õàðãàëçàí, ßïîí ÿëàãäñíû
äàðàà, Ãaäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýíý ýðìýëçëýý íèéòèéí ñàíàë õóðààëòààð
íîòîëáîë, õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
çºâøººðºí õ¿ëýýíý ãýñýí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áàéõàà. 1945 îíû 10
ñàðûí 20-íä íèéòèéí ñàíàë õóðààõàä ò¿¿íä îðîëöîã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí òóãñààð
òîãòíîëûí òºëºº 100 õóâü ñàíàëàà ºãñºí áèëýý. Ñàíàë õóðààõ àæëûã
ÿâóóëàõàä ×àí Êàé-Øèéí çàñãèéí ãàçðûí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷ áàéëöàæ,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº íýãýí ñàíàëòàé
áàéãààã ¿çñýí áèëýý. Áàñ Ìîíãîë óëñ ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýíìãèé íàðûí ýñðýã
òýìöýëä õîëáîîòíû òàëä, õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé òàëä èäýâõòýé îðîëöëîî.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà, áóé áîëñîí á¿õ àðäûí àðä÷èëñàí óëñóóä
ÁÍÌÀÓ-òàé äèïëîìàò, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöàà òîãòîîâ. ̺í òýð÷ëýí
ÁÍÌÀÓ-ûã åâðîï, àçè, ëàòèí àìåðèê, àôèðèêèéí õºðºíãºòºí îëîí îðîí
çºâøººðºí õ¿ëýýëýý. Îäîî ÁÍÌÀÓ Í¯Á-ûí ãèø¿¿í îðîí þì. Ýíõ òàéâíààð
çýðýãöýí îðøèõ, ººð áóñàä àðä ò¿ìýíòýé òýãø ýðõòýé, íàéðàìäàëòàé áàéõ,
Õÿòàä áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä àðä ò¿ìýíòýé íÿãò íýãäýëòýé áàéõ ÿâäàë áîë
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áîäëîãûí õºäëºøã¿é ¿íäýñ ìºí.
(Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí 40 æèëä çîðèóëñàí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä òàâèõ èëòãýë. ÓÁ., 1964)
(Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ)
301
Âíåøíÿÿ ïîëèòèêà ÑÑÑÐ. Ýìõòãýë, IVáîòü (1935-1941 îíû 6 ñàð) Ìîñêâà, 1946. 506-ð áàðèìò,
551 òàë
254

Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÌÎÍÃÎË ÀÐÄ ÓËÑÛÃ
ÒÓÍÕÀÃËÀÑÍÛ 40 ÆÈËÈÉÍ ÎÉ
Ìàíàé õóâüñãàëûí ýõíèé ¿åèéí ò¿¿õýíä áîëæ ºíãºðñºí ÿâäàë, òîî áàðèìò
áîëãîíûã äóðäàõûã õè÷ýýñýíã¿é, õàðèí õýäýí ãîë àñóóäëûã òýìäýãëýí
äóðäàõûã õè÷ýýâ.
Ýíý íü çàñãèéí ýðõèéã àâàõ ÿâäàë àðäûí õóâüñãàëûí ãîë àñóóäàë
áàéñàí, ò¿¿íèéã õóâüñãàëûí ÿâöàä ÿàæ øèéäâýðëýñýí, àðäûí òºð ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäëàãûí äîð õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò øàòàíä øèéäâýðëýñýí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí çàðèì àñóóäàë, òóñãààð òîãòíîñîí àðä÷èëñàí òºð
áýõæèæ òóñ óëñàä ñîöèàëèçì áàéãóóëàãäñàí çýðýã àñóóäàë áîëíî.
Àãóó èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñàëûí øóóä íºëººãººð 1921 îíä
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë ÿëæ óëìààð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã
òóíõàãëàõàä õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëò íü çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ
ÿâäàë áàéâ.
Çàñãèéí ýðõèéí àñóóäëûã õóâüñãàëò á¿ëãýì óäàà äàðàà äýâø¿¿ëýí òàâüæ,
àðäûí íàìûí õºòºëáºð áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òîìú¸îëîí îðóóëæ áàéæýý.
Àíõäóãààð èõ õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó àðä ò¿ìíèé çýâñýãò áîñëîãûã
áýëòãýí ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà-õóâüñãàëò Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áóé áîëãîñîí
áèëýý.
1921 îíû 3 äóãààð ñàðûí 13-íä Õèàãò õîòíîî àðäûí íàì, àðäûí æóðàìò
öýðýã, õîøóó, øàâèéí òºëººëºã÷äèéí çºâëºëãººíººð ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëæ, þóíû ºìíº óëñ îðíûã ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ çýâñýãò
òýìöëýýð ÷ºëººëæ, äàðàà íü æèíõýíý àðäûí ýðõò Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñãèéã
òîãòîîõ çîðèëòûã òàâüæýý.
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãààð èìïåðèàëèñò¿¿äèéí øóóä
äààëãàâðààð ìàíàé îðíûã ýçëýí àâñàí ãàäààäûí õî¸ð òîì çýâñýãò õ¿÷èíãàìèí
ãýäýã õÿòàäûí öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä, Óíãåðí òýðã¿¿òýé öàãààíòíûã
ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàëò çýâñýãò òýìöýë ýõëýâ.
Àðäûí õóâüñãàëò öýðýã 1921 îíû 3 äóãààð ñàðä òîîãîîð äàâóó ãàìèí
öýðãèéí õ¿÷èéã Õèàãòàä áóò öîõèñîí íü õóâüñãàëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýí
ÿâóóëàõàä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Ãàìèí öýðãèéí òýãýæ áóò íèðãýñýí íü Ìîíãîë Õèàãòûí îð÷èì íóòãèéã
ñòðàòåãèéí õóâüä õóâüñãàëûí íàéäâàðòàé àð òàë áîëãîæ, õÿòàäûí áóëààí
ýçëýã÷äèéã òóñ îðíîîñ á¿ðìºñºí õººæ, óëìààð Ǻâëºëò Îðîñûí çýâñýãò
òóñëàìæèéã õ¿ëýýæ àâàõ, Óíãåðíèéõíèéã óñòãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ, àðäûí
õóâüñãàëûã ÿëàõàä õ¿ðãýâ.
Àðäûí íàì, õóâüñãàëûí àíõíû ÿëàëòûã áàòàòãàõ çîðèëãîîð þóíû ºìíº
ò¿ð çàñãèéí ãàçàð, àðäûí öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð õýä õýäýí àðãà õýìæýý
àâñàí áèëýý.
255

Àðäûí Íàìûí Òºâ Õîðîî îëîí ò¿ìíèé äîòîð íàìûí áîäëîãûã òàéëáàðëàõ,
ýäèéí çàñãèéã ýìõëýõ òàëààð ÷óõàë àæëóóäûã çîõèîí ÿâóóëæ ýõýëæýý. Ò¿ð
çàñãèéí ãàçàð àëáàí òàòâàð, õóäàëäààíû ãàçðûí àñóóäàëä àíõààðàë òàâüæ
áàéñíûã áèä ìýäíý.
Óëààí öýðãèéí àíãè ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðýãò õ¿í õàâñàðãàí íèéëæ
1921 îíû 5-6 äóãààð ñàðä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õèëèéí äàãóó Óíãåðíèéõíèé ãîë
õ¿÷èéã áóò íèðãýñýí þì.
Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð æóðàìò öýðýãò õ¿÷ äàé÷ëàí, äàéñíû ýñðýã
òýìöýõýä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ººðèéí
õÿíàëòàíä áàéëãàí àøèãëàæ áàéæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýã 1921 îíû 7 äóãààð ñàðûí
ýõýýð ÷ºëººëñíººð òóñ óëñûí çàñãèéí á¿õ ýðõ Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ãàðò
øèëæëýý.
Òýãýõäýý Àðäûí çàñàã íü òóñ îðíû ò¿¿õýí òîäîðõîé øàëòãààíààñ áîëæ
õýñýã óóð õýìæýýò ýðõò çàñãèéí õýëáýðòýé áàéâ.
Òºðèéí ýðõ àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí ãàðò èéíõ¿¿ øèëæñýíýýð ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëûí àíõàí øàòíû ÷óõàë ¿å, óíãåðíèéõíèéã á¿ðìºñºí óñòãàõ, àðäûí
çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ, ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
õºäºëãºõ õ¿÷èí áîëîõ ìàë÷èí àðäûí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò
òóóøòàé õèéõ òýìöëèéí ¿å ýõëýâ.
Àðäûí äîòðîîñ òºðñºí áîëîâñîí õ¿÷èí õ¿ðýëöýõã¿é áàéñàí áà õóó÷èí
ò¿øìýë óíãåðèéõýí, ôåîäàëûí õàðãèñ õýñãèéí ýñýðã¿¿öýë, ìºí ãàäààäûí
êàïèòàëûí ¿ëäýãäýë óñòààã¿é, îëîí ò¿ìýí ñ¿ñýí áèøðýëèéí íºëººíä
àâòàãäñàí çýðýã íü õóâüñãàëò àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàõàä ñ¿ðõèé ñààä áîëæ
áàéëàà. Ãýâ÷ àðäûí íàìààð óäèðäóóëñàí àðäûí çàñãèéí ãàçàð öàã ¿åèéí
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ, õóâüñãàëûí ºìíº òóëãàðñàí îëîí òîîíû íàðèéí
àñóóäëûã àëõàì àëõìààð øèéäâýðëýñýýð èðæýý.
Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã ýíý ¿åä àëáàí ¸ñîîð
ººð÷뺺ã¿é áàéñàí áîëîâ÷ òýð íü õóó÷èí õýâýýðýý ôåîäàëûí àíãèéí àøèã
òóñûã õàìãààëñààð áàéñàíã¿é, õàðèí àðäûí çàñãèéí õÿíàëòàíä îðæ, ò¿¿íèé
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ áàéëàà.
Á¿ðýëäýõ¿¿íäýý 92 õóâü àðäûí òºëººëºã÷äèéã áàãòààñàí Óëñûí ò¿ð
öàãèéí õóðàë íü 1921-1923 îíä àðä îëíûã òºðèéã æîëîîäîõ õýðýãò òàòàí
îðóóëàõ, óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã òºð¿¿ëýõ òàëààð èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèé
ãàäíà óëñûí èõ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõàä ÷óõàë áýëòãýë áîëæýý. 1921
îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð “Òàíãàðãèéí ãýðýý” ãýäýã Áîãä
õààíû ýðõèéã õÿçãààðëàñàí áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëæýý. Ýíý íü õýìæýýò ýðõò
õààíààñ òºðèéã òîëãîéëîõ ýðõèéã á¿ðýí õàññàíûã õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí õýðýã
áèëýý.
Àðä îëíû àìüäðàë áàéäëûã õºíãºâ÷ëºõèéí ¿¿äíýýñ àðäûí çàñãèéí
ãàçðààñ àâ÷ ÿâóóëñàí ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý íü ôåîäàëûí àíãè ãàäààäûí
êàïèòàëûã çàðèì òàëààð õÿçãààðëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
256

1921 îíä Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðàà Óíãåðíèé ýñðýã ÿâóóëæ áàéñàí
òýìöëèéí ¿åä àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü ôåîäàëûí àëáàíû ãîë, õ¿íä õ¿÷èð
õýëáýð áîëîõ èõ çàìûí ºðòººã àëü áîëîõîîð áàãàñãàõàä àíõààðëàà õàíäóóëæ
áàéâ. Õ¿ðýý, Óëèàñòàé-Õîâä, Õ¿ðýý-Õèàãòûí õîîðîíäîõ ãîë çàìûí ºðòººíèé
àëáà õààæ áàéñàí àðäûí ºðõèéí òîîã 1921 îíä 2 äàõèí áàãàñãàñàí þì.
ªðòºº áà öýðãèéí àëáà òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, àðäûí àíãèéí àøèã
òóñûã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäýõ áîëñíîîðîî ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí çîðèëòûã áèåë¿¿ëæ áàéñàí ÷óõàë èëðýë ìºí. Áàñ
àðäûí çàñãèéí ãàçàð, Áîãä õààíû îðäíû ºäºð òóòìûí àëáàíû õýðýãöýýíèé
óíààíû ìîðèíû òîîã öººòãºõ, øàâèéí ÿàìíû ºðòººíèé àëáûã áàãàñãàõ, íî¸ä,
ëàì íàðààñ öàãààí ñàðûã òîõèîëäóóëæ óëàà õýðýãëýäýã ýðõèéã õàñàõ çýðýã
àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Óãñàà çàëãàìæèëñàí øàð, õàð ôåîäàëûí öàëèí ï¿íë¿¿, áîãä áîëîí òîì
ôåîäàëóóäàä äàíøèã ºðãºõ çýðýã àðä ò¿ìíýýñ ãàðãóóëæ áàéñàí ç¿éë á¿ðèéí
çàðäëûã õàññàí íü ôåîäàëûí àíãèéã ýñýðã¿¿öýí õÿçãààðëàæ ýõýëñýí ýäèéí
çàñãèéí ÷óõàë àðãà õýìæýýíèé íýã áàéâ.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, ãàçðûí àñóóäëààð çàðèì àðãà õýìæýýã àâ÷, ãàçàð
ò¿ðýýñëýõèéã õÿíàëòàíäàà îðóóëæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Àðäûí Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû çààâðààð ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí ºðèéã á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ õ¿ðòýë óóë ºðèéã õóøóóä áîëîí àðä ò¿ìíýýð òºëºõèéã çîãñîîõ òóõàé
øèéäâýð ãàðãàæýý.
Óíãåðíèé áóëààí ýçëýã÷äèéã 1921 îíû ýöñýýð á¿ðìºñºí óñòãàñàí íü
èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòûã öààøèä
ã¿íçãèéð¿¿ëýí øèéäâýðëýõ á¿õ íºõöºë¿¿äèéã áóé áîëãîëîî.
1922-1924 îíä õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ, ôåîäàëûí àëáûã õàñàæ, ãàäààäûí
ï¿¿ñèéí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîîä, ãàäààäûí êàïèòàëààñ ãààëü òàòâàð õóðààõ
çàìààð òýäíèéã õÿçãààðëàõ, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîã áàéãóóëàõ, ¿éëäâýðèéí
ãàçðûã óëñûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýí àâàõ, óëñûí òºñâèéã çîõèîõ çýðýã íèéãìèéí
à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÷óõàë àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëæýý.
1922-1924 îíä ôåîäàëèçì áà èìïåðèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûí
çîðèëòûí äàãóó ºðòººíèé õýðãèéã àðä îëîíä óëàì àøèãòàéãààð ëàâøðóóëàí
øèéäâýðëýæýý. Áàñ Áîãä õààíààñ ýõëýí çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸ä çýðýã õàð øàð
ôåîäàëóóäûí õóóëü öààç, ýäèéí çàñãèéí òàëààð ýäýëæ áàéñàí îíöãîé ýðõèéã
àëõàì àëõàìààð õÿçãààðëàí óñòãàæ áàéñàí áèëýý.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõûí ºìíº àëáàò, õàìæëàãà, øàâü àðäààñ äàâæ äàâøã¿é
àëáàí òàòâàðûã ãàðãóóëæ, àðä ò¿ìíèéã äàðàíãóéëàí áàéñàí ôåîäàëûí òºð
íü ò¿¿íèéãýý çºâõºí ôåîäàëûí ººðñäèéí íü õýðýãöýýíä çàðöóóëæ áàéñàí
þì. Õàðèí àðäûí çàñàã áàéãóóëìàãö àëáàí òàòâàðûã õºíãºâ÷ëºí, ôåîäàëûã
äàðàíãóéëàí çàõèðñàí àðäûí òºðèéí õýðýãöýýíä ÷èãë¿¿ëýõ áîëñîíä øèíý
àëáàí òàòâàðûí àíãèéí ìºí ÷àíàð îðøèíî.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýã çºâõºí íèéãìèéí äàâõðààíóóäûã òýãøèòãýýä
çîãññîí ìýòýýð ìîíãîëûí õóâüñãàëûí øèéäâýðëýñýí ÷óõàë ÷óõàë àñóóäëûã
257

àëü õýçýýíèé àíãëèä (XVII çóóíû ¿åä), ôðàíöàä (XVIII çóóíû ¿åä) ò¿¿õýí ººð
íºõöºëä áîëñîí õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí øèéäâýðëýñýí àñóóäàëòàé àäèëòãàí
¿çýæ áîëîõã¿é þì. XVII-XVIII çóóíû ¿å áîë êàïèòàëèçì àíõ òîãòíîí ìàíäàæ
áàéñàí ¿å þì. Ãýòýë ìàíàé àðäûí õóâüñãàë íü êàïèòàëèçì ñ¿¿ë÷èéí øàò
èìïåðèàëèçìäýý øèëæýýä ÿëçðàí óíàæ, ñîöèàëèçì òîãòíîæ áàéñàí ÕÕ çóóíû
ýõýýð àéë õºðø Îðîñ îðîíä ÿëñàí Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò Èõ Õóâüñãàëûí
íºëººãººð ìàíäàæ ãàðñàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí àíõíû ñîöèàëèñò óëñààñ óëñ
òºð, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí äýìæëýã õ¿ëýýæ àâñàí çýðýã íü Ìîíãîëûí àðäûí
õóâüñãàëûí ¿¿ñýõ øàëòãààí, ÿâö, ÿëàëòàä îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
¯¿íèéã Â.È.Ëåíèí 1921 îíä ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé àíõ óóëçàæ ÿðèõäàà
çîðèóä òýìäýãëýñýí áàéäàã. ¯¿íä: “Òàíû Ìîíãîë áîëáîîñ ÿçãóóðààñ í¿¿äëèéí
àæèëòàé, ìàø á¿ä¿¿ëýã ãàçàð áîëîõ áºãººòºë ýíý ìýò áýðõ õýðãèéã áàðàã
º÷èãäºð ¿¿ñãýýä ºíººäºð èéì õÿëáàðààð á¿òýýñýí íü ìàø ãàéõàëòàé...” ãýæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü àéìàã, çàðèì õóøóóäûã øèíý÷ëýí ýìõýëæ, øèíý
õîøóó, ñóì áàéãóóëàí, áýë÷ýýðèéí àñóóäàë, ººðººð õýëáýë ãàçðûí àñóóäëûã
òóñ óëñûí îíöëîãò òîõèðóóëàí øèéäâýðëýæ áàéâ.
Õîøóó, øàâèéã àðäûí õàìò çàõèðàí, ò¿¿íèé ýçýí áîëæ àëáàí òàòâàðûã
õóðààí àâ÷ áàéñàí ôåîäàëóóäûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ 1921 îíû õóâüñãàëûí
ÿëàëòûí ¿ð ä¿íä óíàñíààð ¿ë áàðàì ìºí îíîîñ ýõëýí ò¿¿íèéã óëàì öààø íü
ã¿íçãèéð¿¿ëñýí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñàí áèëýý. Æèøýýëáýë: ôåîäàëûí îëîí
òºðëèéí ýðõ ÿìáûã õÿçãààðëàí óñòãàõ, äóð çîðãîîðîî àðä ò¿ìíýýñ àëáàí
òàòâàðûã õóðààõ ÿâäëûã óñòãàñàí, çàðèì õóøóóäûí äàðãà íàðûã ýõëýýä ñîëüæ
áàéãààä, äàðàà íü öºìèéã ñîíãóóëèàð õàëæ, íóòãèéí çàõèðãààã ººð÷èëñºí áà
ýöýñò íü ãàçðûã óëñûí áóþó íèéò àðä ò¿ìíèé õºðºí㺠áîëãîæ çàðëàñàí íü
ãàçðûí àñóóäëûã àëõàì àëõìààð øèéäâýðëýæ áàéñíû ãýð÷ ìºí.
Ýíý àðãà õýìæýý íü ôåîäàëûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñèéã ã¿íçãèé ñóëðóóëñàí
þì. Èéìä ôåîäàëûí ìàë õºðºíãèéã õóðààõ õ¿ðòýë, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí
¿íäñýí ñóóðü òèéì èõ õºíäºã人¿é ìýòýýð îãòõîí ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é þì.
Ôåîäàëûí ìàë õºðºíãèéã õóðààñàí ÿâäàë ¿íýõýýð õóâüñãàë÷ à÷
õîëáîãäîëòîé áºãººä ôåîäàëûí àíãèä ýäèéí çàñãèéí õóâèàð ¿ç¿¿ëñýí ýöñèéí
øèéäâýðëýõ öîõèëò ìºí áîëñíûã áèä çºâ òóñãàõ õýðýãòýé.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíä àâñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íä
òóñ îðíû ìàë àæ àõóé 1924 îíä õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åèéí õýìæýýíä õ¿ðñíýýð
¿ë áàðàì ò¿¿íýýñ íèëýýä àõèñàí áàéâ. Òóñ óëñûí á¿õ ìàëûí òîî 1918 îíä 9 ñàÿ
600 000 ãàðóé áàéñàí áîë 1924 îíä äàðóé 13 ñàÿ 700 000 ãàðóé áîëæýý.
Ýíý íü þóíû óðüä õàìæëàãàò ¸ñíîîñ õàìæëàãà, øàâü íàðûã ÷ºëººëæ
àëáàò õàìæëàãà, àðäûí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëñàí, õàð øàð ôåîäàëûí óëñ
òºð, ýäèéí çàñãèéí îíöãîé ýðõèéã óñòãàæ òýäãýýðýýñ àëáàí òàòâàð õóðààõ
áîëñîí. Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí. Àðäûí íàì,
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÿäóó õîîñîí àðäûã àíõààðàí ¿çñýí. Àðäûí àæ àõóéä ìàë
ýìíýëãèéí áà áóñàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ýõýëñýí çýðýã íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õóâüñãàëò àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿í ìºí áàéëàà.
258

Áàñ 1922-1924 îíä òºðèéí õóó÷èí áàéãóóëëàãûã ýâäýæ, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðààíû áàéãóóëëàãûã ààæìààð àðäûí õóðëààð ñîëèõ àæèë ÿâàãäëàà.
Îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëèéã 1923 îíä ÿâóóëñàí þì. Ãýâ÷ 1921
îíîîñ ýõëýí çàðèì õîøóóíû íî¸äûí ¿éë àæèëëàãàà õóâüñãàëûí çîðèëãîíä
òîõèðîõã¿é áàéâàë ò¿¿íèéã õàëæ áàéñàã áà óøñàà çàëãàìæèëñàí õîøóó çàñàã
íàñ ýöýñëýâýë ò¿¿íèé çàñãèéã óëàìæëóóëàëã¿é àðäûí äîòðîîñ ñîíãîãäñîí
õ¿íèéã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéæýý. Ýíý áàðèìò õýäèéãýýð íèéòëýã ÷àíàðòàé
áîëîîã¿é áàéëàà ÷ ãýñýí ôåîäàëûí òºðèéí ìàøèíûã ýâäýõýä ¿¿íèé à÷
õîëáîãäîë õè÷íýýí èõ áàéñíûã áèä àíõààðàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð òºðèéí áàéãóóëëûã óäèðäàõ õýðýãò îëñîí òóðøëàãàà
¿íäýñ áîëãîí 1923 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íä “Ìîíãîë óëñûí íóòàã çàõèðãààíû
ä¿ðýì”, “Ìîíãîëûí îëîí çàñàã áà çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé
ä¿ðýì” ãýñýí õî¸ð ÷óõàë ä¿ðìèéã áàòàëæýý. Ýíý áàðèìò áè÷èã íü ôåîäàëûí
àíãèéí ýäèéí çàñàã, ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñ ñóóðèéã ýâäýæ, çàñàã òºðèéí
áàéãóóëëûã àðäûí õóðëûí õýëáýðýýð ñîëüñíîîðîî àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëæýý.
Ýíý õî¸ð áàðèìò áè÷èã íýã íü íºãººãºº íýìýí íºõºæ, á¿õýëäýý ôåîäàëûí
àíãèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ÷àíàðòàé ç¿éë áîëñîí áèëýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ, àðäûí àæ àõóéã äýìæèí
ãàäààäûí êàïèòàëûã àðäûí òºðèéí õÿíàëòàíä àâ÷ ò¿¿íä ãààëü òàòâàð
íîîãäóóëæ, õÿçãààðëàí àøèãëàæ áàéñàí, óëñûí áà õîðøîîíû áàéãóóëëàãûã
áóé áîëãîñîí çýðýã íü ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàð, àíãèéí õ¿÷íèé
áàéð ñóóðèéã íèëýýä ººð÷èëæýý.
Õàìæëàãàò ¸ñíîîñ ÷ºëººëºãäñºí àðäûí àæ àõóé íü æèæèã òàâààðûí àæ
àõóé áîëîí õóâèðñààð òóñ óëñûí ýäèéí çàñàãò çîíõèëîõ ñóóðèéã ýçëýõ áîëñîí
áèëýý.
Àæ àõóéí õóâèà àðãàöààæ áàéñàí ýëåìåíò íü ¿¿ñýí òîãòîæ áàéñàí
äîòîîäûí çàõ çýýëèéí íºëººíä àâòàæ ýöýñòýý îãò ¿ã¿é áîëîõ òºëºâòýé áàéâ.
Ôåîäàëûí àæ àõóéí õýâøèë íü ôåîäàëûí óëñ òºðèéí ýðõ, õàìæëàãàò ¸ñûã
óñòãàñíààð õóó÷èí áàéð ñóóðèà ìýäýãäýõ¿éö àëäàæ, øèíý íºõöºëä çîõèöîõûã
õè÷ýýí òàâààðûí ìºëæèã÷ àæ àõóé áîëîõ ÷èã ð¿¿ õàíäàæ áàéâ.
Òóñ óëñûí çàõ çýýë äýýð ãàäààäûí êàïèòàë çîíõèëîõ ñóóðèà ýçýëñýýð
áàéñàí áîëîâ÷ àðäûí çàñãèéí àðãà õýìæýýíä õÿçãààðëàãäàæ èðýýä¿éã¿é áîëæ
áàéâ. Òóñ óëñûí ýäèéí çàñàãò ñîöèàëèñò õýâøèë öîî øèíýýð áóé áîëæ ýõëýâ.
Òýð íü òóñ óëñûí ýäèéí çàñàãò øèéäâýðëýõ áàéð ýçëýýã¿é áàéñàí áîëîâ÷ èõ
èðýýä¿éòýé áàéâ.
Íýã òàëààñ ôåîäàëûí àíãè, íºãºº òàëààñ øèíý òºðæ áàéñàí õºðºíãºòíèé
ýòãýýä¿¿ä, àðäûí íàìààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéñàí ôåîäàë áà ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí
ýñðýã ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýíä ä¿ðã¿éöýæ, ò¿¿íèéã ç¿éë á¿ðèéí õýëáýðýýð
ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ áàéâ.
¯¿íèéã Ñàæ ëàì, áîãä çýðýã ôåîäàë, õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äýýñ ÿâóóëæ
áàéñàí òýìöëèéí áàðèìò òîä õàðóóëæ áàéâ.
259

Äàíçàí òýðã¿¿òýé øèíý òºðæ áàéñàí õºðºíãºòíèé ýòãýýä¿¿äèéã èëð¿¿ëñýí,
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí III èõ õóðàë òóñ îðíû êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
çàéëøã¿é õºãæèõèéã ò¿¿õýí ¿¿äíýý íîòëîâ.
ÌÀÕ Íàì íü óðüä õîöðîãäìîë áàéñàí îðîí, òýðã¿¿íèé îðíû ïðîëåòàð
òóñëàìæèéã ò¿øèí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ áîëîìæèéí òóõàé Ìàðêñ,
Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé ñóðãààë, Ǻâëºëò ñîöèàëèñò ã¿ðíèé òóñëàìæ, Äóíäàä Àçèéí
Á¿ãä Íàéðàäàõ óëñóóäûí ñîöèàëèçì áàéãóóëàõäàà îëñîí àíõíû òóðøëàãà,
õóâüãàëò ººð÷ëºëò õèéõäýý ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ººðèéí íü îëñîí òóðøëàãûã
¿íäýñëýí òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâèéí òóõàé
ò¿¿õýí øèéäâýð ãàðãàâ.
Àðäûí íàìûí óäèðäëàãààð 1922-1924 îíä ã¿éöýòãýýí íèéãýì-ýäèéí çàãèéí
àðãà õýìæýý íü àðäûí òºðèéã áýõæ¿¿ëýí, Á¿ãä íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã
òóíõàãëàõ ÷óõàë íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýâ.
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí Çàñãèéí ãàçðàà Áîãä
õààíûã 1924 îíû 5 äóãààð ñàðä íàñ áàðñíû äàðààõàí øèéäâýð ãàðãàæ, Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñ òóíõàãëàõààð òîãòñîí áèëýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë íü àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû
ãóðâàí æèëèéí òàéëàíã õýëýëöýæ, á¿ãä íàéðàìäàõ òºðèéã õóóëü ¸ñîîð
òóíõàãëàí çàðëàæ, ¿íäñýí õóóëèéã íü áàòàëæ, íàìûí III èõ õóðëààñ òóñ
îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ òóõàé ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó
ìàíàé îðíû á¿õýë á¿òýí ò¿¿õýí ¿åèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòûã
òîäîðõîéëîâ.
1924 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 26-íä èõ õóðàë ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñíààð Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã õóóëü ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàæýý.
Õºäºëìºð÷èí àðäûí õóðàë íü êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöàà íî¸ðõîæ
áàéñàí Äóíäàä Àçèéí Çàðèì óëñóóäàä áàéãóóëàãäñàí òàðèà÷íû çºâëºëèéí íýã
ºâºðìºö õýëáýð áàéñàí áºãººä òºðèéí õýëáýðèéí õóâüä ìîíãîë îðîí äàÿàð
áýõæèæ ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ áîëëîî.
Îðîñûí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ á¿ð ºìíº Â.È.Ëåíèí
“Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí øèéäâýðòýé ÿëàëò íü ãàãöõ¿¿ àæèë÷èí, òàðèà÷íû
õóâüñãàëò àðä÷èëñàí äèêòàòóðûí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî” ãýæ õýëñýí áèëýý.
Ìàðêñ÷-ëåíèí÷ àðäûí õóâüñãàëò íàì óäèðäàæ áàéñíû à÷ààð ìîíãîë óëñûí
àðäûí çàñàã íü ººðèéí àíãèéí ìºí ÷àíàðààðàà ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðãýýðýý
àðä÷èëàí õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòíû ýõíèé ¿åä àæèë÷èí, òàðèà÷íû
õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ºâºðìºö äèêòàòóð ìºí áàéëàà. ¯íýõýýð àðäûí çàñàã íü
íèéãìèéí àñóóäëóóäûã, òóõàéëáàë êàïèòàëèçìûã õºãæ¿¿ëýõã¿é, õàðèí óëñ
îðîí ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ íºõöºëèéã õàíãàñíààð õºðºíãºòíèé ÿìàð ÷
àðä÷èëëààñ èë¿¿ ºðãºí äàëàéöòàé ã¿íçãèé àñóóäëûã øèéäñýí þì.
Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòíû ýöñýýð, áàðàãöààëáàëà 1939 îíä ôåîäàëûã
àíãèéí íü õóâüä á¿ðìºñºí óñòãàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíîîñ øàõàí
ãàðãàæýý. Ìàíàé îðîíä íèéãìèéí öîî øèíý àíãè áîëîõ àæèë÷èí àíãè òºð뺺.
Àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòîõûí õàìò ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áàéãóóëàõàä
260

ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ðîëü ¿ðãýëæ íýìýãäñýýð áàéëàà.
Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòàíä àðäûí àæ àõóéí øèéäâýðëýõ ñàëàà
ìº÷ð¿¿äýä ñîöèàëèñò ñàëáàð ¿¿ñýí áýõæèæ, àðäûí æèæèã òàâààðûí
õýâøëèéã öààøèä ñîöèàëèñò õýâøèë áîëãîí õóâüñãàõûí òóëä óðüä÷èëñàí
íºõöºë áýëòãýãäæýý.
Ìàíàé àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ íü óðüä õîöðîãäìîë áàéñàí îðîí,
ýäèéí çàñãèéí õóâüä òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæààð
êàïèòàëèçìä îðîëã¿é ò¿¿íèéã àëãàñ÷ ñîöèàëèçì àìæèëòòàé áàéãóóëæ
áîëîõûã íîòëîâ.
Àðäûí Õóâüñãàëûí 43 æèëèéí ò¿¿õ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñ 40 æèë õºãæñºí çàìûí ãîë ¿ð ä¿í íü Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò íàìûí
óäèðäëàãààð òóñãààð òîãòíîñîí àðäûí àðä÷èëñàí òºðºº áýõæ¿¿ëæ, ñîöèàëèçì
áàéãóóëñàí ÿâäàë ìºí.
Ôåîäàëûí õàðèëöààí äýýð ¿íäýñëýí ãàíöõàí ñàëáàðòàé õîöðîãäìîë
ýäèéí çàñãèéí (õóâèéí á¿ä¿¿ëýã í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí) îðîíä öîî øèíý
ñîöèàëèñò, îëîí ñàëáàðò ýäèéí çàñàã áóé áîëîâ.
ÁÍÌÀÓ õºäºº àæ àõóé-àæ ¿éëäâýðèéí îðîí áîëîâ. Àæ ¿éëäâýðèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íä “À” á¿ëãèéí ýçëýõ õóâèéí æèí 1940 îíû õºäëºøã¿é ¿íýýð
áîäîõîä 1950 îíä 28,9 õóâü áàéñíàà 1962 îíä 42,5 õóâü áîëæýý. Ñ¿¿ëèéí 1952-
1962 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òóñ óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 4,3 äàõèí
ºñ÷ýý.
Îäîî ìàíàé àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õºäºº àæ àõóéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íòýé áàðàã òýíö¿¿ áîëæ áàéíà. Àðäûí õóâèéí æèæã àæ àõóé
ñîöèàëèñò ¸ñîîð íýãäýõ àæèë 1959 îíä äóóññàíààð, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà íèéò óëñ àðäûí àæ àõóéä ÿëàâ.
Ìîíãîë óëñ, íèéò õ¿í àì íü áè÷èã ¿ñýã ìýääýã, øàò á¿õíèé îëîí
ñóðãóóëüòàé îðîí áîëëîî.
1964 îíä 10000 õ¿í òóòìàà 1677 õ¿í, ò¿¿íèé äîòðîî 104 íü äýýä ñóðãóóëüä,
91 íü òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä òóñ òóñ ñóðàëöàæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààí,
óðëàã, óòãà çîõèîë õºãæñºí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ëóò àìæèëòûí íýã ìºí.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ íü àæèë÷èí, õîðøîîëëîñîí àðä,
õºäºëìºðèéí ñýõýýòíèé ñîöèàëèñò òºð þì.
Ìàíàé òºðèéí àðä÷èëàë òóñ óëñûí õºãæëèéí äàãóó óëàì õºãæñººð èðýâ.
Òóñ óëñûí ¿íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ºðãºí àðä ò¿ìíèé ºðõèéã àëü íýãýí
õýëáýðýýð çºð÷èõ ÿâäàëòàé àðäûí íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãà òýìöñýýð èðñýí
þì. 1936-37 îíû ¿åä íýãýí õ¿íèéã ø¿òýõ ÿâäëûí óëìààñ áîëæ ãàð÷ áàéñàí
àëäàà çàâõàðëûã çàññàí ãàíö ýíý áàðèìò òîäîðõîé áîëãîæ áàéíà. Ìàíàé
òºðèéí ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðýã íü òóñ óëûí õºãæëèéí äàãóó ñîëèãäîí
ººð÷ëºãäñººð èðýâ.
Õóâüñãàëûí àíõäóãààð øàòàíä òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî ýçýðõýã ò¿ðýìãèé
ºíãºëçëºãººñ õàìãààëàõ, äýëõèéí àíõäóãààð ñîöèàëèñò ã¿ðýí Ǻâëºëò óëñòàé
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààãàà áýõæ¿¿ëýõ, äîòîîäûí ôåîäàëûí àíãèéí
261

ýñýðã¿¿öëèéã äàðàõ, òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé àæ
áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Õóâüñãàëûí ñîöèàëèñò õºãæëèéí øàòàíä ýõ îðíû òóñãààð òîãòíîëûã
ãàäààäûí ýçýðõýã ò¿ðýìãèéí ºíãºëçëºãººñ õàìãààëàõ, Ǻâëºë óëñòàé àõ
ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààãàà öààøèä õºãæ¿¿ëýõ, õîëáîîòîí óëñûí
òàëä çîãñîæ ôàøèçìòàé òýìöýõ, õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà áóé áîëñîí ñîöèàëèñò
îðíóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ò¿¿íèéã öààø õºãæ¿¿ëýõ, òóñ óëñàä ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Îäîî ìàíàéä àðä îëîí òºðèéí õýðýãò èäýâõòýé îðîöîæ áàéãàà áºãººä
òºâ, îðîí íóòãèéí àðäûí õóðëûí äåïóòàòààð 10 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í ñîíãîãäîí
àæèëëàæ áàéãàà þì. ÁÍÌÀÓ áóé áîëæ òóñãààð òîãòíîëîî áýõæ¿¿ëýõ,
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ÿâäàëä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä òîãòîí Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ îíö à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí ìàíàé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí õýö¿¿ áýðõ ¿åä ÷,
Õàëõ ãîëûí äàéíû ò¿ãø¿¿ðòýé ºäð¿¿äýä ÷, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ
ýíõ òàéâàí õºäºëìºðèéí ¿åä ÷, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òàëä ¿ðãýëæ ¿íýí÷
áàéæ èðñýí áèëýý.
1921 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
çàñãèéí ãàçðûí àíõíû ò¿¿õò õýëýëöýýð, 1936, 1946, ìºí 1957 îíóóäàä
óäàà äàðàà áàéãóóëñàí ãýðýý õýëýëöýýð íü õî¸ð îðíû àðä ò¿ìíèé òýãø ýðõ,
õàðèëöàí õ¿íäýòãýæ íàéðàìäàëòàé áàéõ ëåíèí÷ çàð÷ìûí ÿðóó òîä èëðýë
ìºí áºãººä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí àõ
ä¿¿ãèéí òóñëàìæèéí ÷óõàë ò¿¿õýí áàðèìòûí íýã þì.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé õàðèëöàà íü 43 æèëèéí òóðø ñîöèàëèò
èíòåðíàöèîíàëèçì, æèíõýíý òýãø ýðõ, õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ àõ ä¿¿ãèéí
íàéðàìäëûí ¿íäñýí äýýð õºãæñººð èðëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõûí
çýðýãöýýãýýð ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûí áîäëîãûã ãóéâàëòã¿é ÿâóóëñààð èðñýí
áèëýý. Á¿ð 1921 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä àðäûí çàñãèéí ãàçàð á¿õ äýëõèéí
óëñóóäûí çàñãèéí ãàçàðò õàíäàæ ººðèéí îðíû òóñãààð òîãòíîëîî áàéëäàæ
àâñíûã çàðëàí òóíõàãëààä, îðîí á¿õýíòýé íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõ ãýñíýý
÷èí ñýòãýëýý èëýðõèéëæýý.
Ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãûã ÿâóóëäàã ÁÍÌÀÓ-ûã äàÿí äýëõèéí ºðãºí ò¿ìýí
õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí þì. ÁÍÌÀÓ õýðýã äýýðýý òóñãààð òîãòíîæ áàéñíûã
õºðºíãºòºí îðíóóä á¿ð õî¸ðäóãààð äàéíû ºìíººñ ýõëýí àðãàã¿é õ¿ëýýõýä
õ¿ð÷ áàéëàà.
1939 îíä Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí õàìòàðñàí õ¿÷ýýð ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã
Õàëõ-ãîëä áóò öîõèñíû äàðàà ßïîíû çàñãèéí ãàçàð ÁÍÌÀÓ-ûí ãàçàð íóòãèéí
á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõèéã õ¿íäýòãýæ áàéõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí áèëýý
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Èõ Áðèòàíèé çàñãèéí
ãàçðûí òýðã¿¿í íàð 1945 îíä Êðûìä õýëýëöýýð õèéõäýý ßïîíû ýñðýã
262

õîëáîîòîí íàðûí òàëä äàéí çàðëàõûí íýã íºõöºë íü Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ìîíãîë Àðä Óëc òóñãààð òîãíîñîí áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ ÿâäàë ìºí ãýæ
òîõèðîëöñîí áèëýý. Ãîìèíäàíû Õÿòàäûí Ãàäààä ßâäëûí ßàìíû ñàéä Âàí Øèöç
1945 îíû 8 äóãààð ñàðä Ãàäààä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñãààð òîãòíîõûã
ýðìýëçýæ áàéãààãàà íýã áóñ óäàà èëýðõèéëñíèéã õàðãàëçàí, ßïîí ÿëàãäñàíû
äàðàà, ãàäààä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýíý ýðìýëçëýý íèéòèéí ñàíàë õóðààëòààð
íîòîëáîë, õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ãàäààä ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
çºâøººðºí õ¿ëýýíý ãýñýí íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áàéëàà.
1945 îíû 10 äóãààð ñàðûí 20-íä íèéòèéí ñàíàë õóðààõàä ò¿¿íä îðîëöîã÷èä
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº 100 õóâü ñàíàëàà ºãñºí áèëýý. Ñàíàë
õóðààõ àæëûã ÿâóóëàõàä ×àí Êàé-Øèéí çàñãèéí ãàçðûí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷
áàéëöàæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº íýãýí
ñàíàëòàé áàéãààã ¿çñýí þì. Áàñ Ìîíãîë óëñ, ßïîíû ýçýðõýã ò¿ðýìãèé íàðûí
ýñðýã òýìöýëä õîëáîîòîí ã¿ðíèé òàëä èäýâõòýé îðîëöëîî.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà áóé áîëñîí àðäûí àðä÷èëñàí á¿õ óëñóóä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñòàé äèïëîìàò, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöàà
òîãòîîæ ò¿¿íèéãýý óëàì áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñýýð áàéíà.
ÁÍÌÀÓ íü õóâüñãàëò Êóáà, ÁÍÀ Àëæèð óëñ áîëîí Àçè, Àôðèêèéí øèíý
çàëóó óëñ îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîîð áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã Åâðîï, Àçè, Ëàòèí Àìåðèê, Àôðèêèéí îëîí
õºðºíãºòºí óëñ çºâøººðºí õ¿ëýýëýý.
Îäîî Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí
ãèø¿¿í îðîí þì.
Ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ, ººð áóñàä àðä ò¿ìýíòýé òýãø ýðõòýé,
íàéðàìäàëòàé áàéõ Ǻâëºëò, Õÿòàä áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíòýé
íÿãò íýãäýëòýé áàéõ ÿâäàë áîë Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ãàäààä
áîäëîãûí õºäëºøã¿é ¿íäýñ ìºí.
ØÓÀ-èéí Ìýäýý.1961 îí.
ÒªÐÈÉÍ ÝÐÕÈÉà ÁÀÉËÄÀÍ ÀÂ×
Á¯ÃÄ ÍÀÉÐÀÌÄÀÕ ÓËÑÛà ÒÓÍÕÀÃËÀÑÀÍ ÍÜ
45 æèëèéí ºìíº Ìîíãîë îðîíä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàæ, ò¿¿íèé
¿íäñýí õóóëèéã óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ áàòàëñàí íü àðäûí õóâüñãàëûí
ò¿¿õýíä áîëñîí õàìãèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäëûí íýã áîëîâ.
Êîìèíòåðí òýðã¿¿òýé îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í, òóõàéëáàë ÇÕÓûí
Ëåíèíèé êîììóíèñò íàìûí òóðøëàãà, äýìæèëãýíä ò¿øèãëýí á¿ðýëäýæ
áàéãóóëàãäààä Â.È.Ëåíèíèé ¿çýë ñàíààã ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàñàí Àðäûí
Õóâüñãàëò íàìûí óäèðäëàãûí äîð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èìïåðèàëèçì áà
ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàëûí ãîë õºäëºã÷ õ¿÷èí áîëæ,
çàñãèéí ýðõèéã àíõ óäàà áàéëäàí àâñàí ò¿¿õòýé áèëýý.
263

Ýíý íü òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðîíä ÿëñàí ñîöèàëèñò õóâüñãàë, õîöðîãäìîë
îðíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íòºé íýãäýí íèéëýõ íü ÷óõàë áîëîõ
òóõàé Â.È.Ëåíèíèé ñóðãààëèéí áîäèò íîòîëãîî íü áîëîâ.
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä óðüä ºìíº ãàð÷ áàéñàí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé áà
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í çàðèì ¿å ºðãºí õýìæýýòýé ãàð÷ áàéñàí
áîëîâ÷ íèéãìèéí áàéãóóëëûã ººð÷ëºõ, çàñãèéí ýðõèéã óëñ äàÿàð áàéëäàí
àâàõ àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ÷àäààã¿é þì. Ýíý àñóóäëûã ãàãöõ¿¿ 1921 îíû
àðäûí õóâüñãàë ë àãóó Èõ Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò Õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû
íºëººí äîð øèéäâýðëýñýí þì. Çàñãèéí ýðõèéã áàéëäàí àâàõ òóõàé àñóóäàë
àðäûí õóâüñãàëûí á¿ð ýõýí ¿åä ¿¿ñýí òàâèãäàæ õóâüñãàëò áàéãóóëëàãóóäûí
àíõíû áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàëàà îëñîí áàéâ.
1920 îíä õóâüñãàëò á¿ëã¿¿äèéí áàòàëñàí íàìûí òàíãàðàã ãýäýã áàðèìò
áè÷èãò “...äîòîîä çàñãèéã ¿íýí ñýòãýëýýð ñàéæðóóëàí çàñàìæèëæ, ÿäóó äîîä
àðä ò¿ìíèé òóñûã òóéëààð áîäîõ áà ººðèéí äîòîîä ýðõèéã ºíº ¿¿ðä ñàõèæ,
äàðëàõ äàðëàãäàõ çîâëîíã¿é àæ òºðºõèéã ÷óõàë áîëãîíî” 302 ãýæ çàñãèéí ýðõèéã
áàéëäàí àâàõ òóõàé àñóóäëûã òîäîðõîéëîí çààæýý.
Õóâüñãàëò á¿ëã¿¿äýýñ áîëîâñðóóëàí òîìü¸îëñîí ýíý àñóóäàë íü àðäûí
õóâüñãàëûí ºðíºëòèéí ÿâöàä óëàì á¿ð òîäîðñîîð ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí
òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ä î÷èæ, àãóó èõ Îêòÿáðèéí Ñîöèàëèñò Õóâüñãàëûí ò¿¿õýí ¿ð
ä¿íòýé òàíèëöàí, Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí Êîììóíèñò Íàìòàé õóâüñãàë÷ õàðèëöàà
òîãòîîñíû à÷ààð óã àñóóäàë õóâüñãàëûí ¿íäñýí ãîë çîðèëò áîëîí òàâèãäàâ.
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèíû 1920 îíû 12-ð ñàðûí 20-íû äóãààðò “Ìîíãîë
øèíý Àðäûí Çàñàã áàéãóóëàõ ¿íäñýí æóðàì” ãýñýí òóñãàé ºã¿¿ëýë íèéòýëæ,
òýð ºã¿¿ëýëäýý: Ôðàíö, Àìåðèê çýðýã õºðºíãºòºí îðíóóäûí òºðèéí àíãèéí
õàðãèñ øèíæ ÷àíàðûã ìàðêñèñò ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ èë¿¿ ø¿¿ìæëýí,
çàñãèéí ãàçðûã ýõíýýñ íü àäàã õ¿ðòýë ñîíãóóëèàð ÿâóóëæ, àðä îëíûã äàðëàí
ìºëæäºã ÿâäëûã ãàðãàõã¿é áàéëãàõ òóõàé çàð÷èì÷ ñàíààã äýâø¿¿ëýí òàâèàä
äóðäñàí íü: “...ãàãöõ¿¿ òèéì æóðìààð çàñàã áàéãóóëàãäâàë Ìîíãîëûí óëñ òºð
áàì áýõ, õ¿÷òýé áîëæ, ìîíãîëûí àðä á¿ãä ¿íýõýýðèéí ÷ºëººò ýðõòýé,òýãø
æàðãàí îðøèæ, îþóíû áà àæ õºðºíãèéí õàìàã ýðäýì ñî¸ë íü äýëãýðýí ìàíäàõ
íü áàò èòãýìæòýé áîëíî” 303 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý.
1921 îíû 3-ð ñàðä õóðàëäñàí àðäûí íàìûí àíõäóãààð èõ õóðëààð õýëýëöýæ
áàòàëñàí, “íàìûí ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë” ãýäýã íàìûí àíõíû ïðîãðàììä çàñàã
òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí îëæ àâàõ òóõàé àñóóäàë á¿ð÷ òîäîðõîé òàâèãäæýý. 304
Ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éëèéí íýãä¿ãýýðò ºã¿¿ëýõäýý: “Ìîíãîë îëîí àéìãèéí
àðä àìüòíû ýðõ ìýäëèéã ìàíäóóëàí àðäûí ãàøóóí çîâëîíã àðèëãàõàä ýíõ
302
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí ÷óõàë áàðèìòóóä (1920-1924). ÓÁ. 1946 îí. 22-ð òàë
303
“Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí. 1920. ¹ 3.
304
ÌÀÕÍ-ûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ õýëýëöýí áàòàëñàí íàìûí ýðìýëçýõ àðâàí ç¿éë õýìýýõ ïðîãðàììûã
¿¿íèé óðüä ìàíàé çàðèì õ¿ì¿¿ñ íýã, õî¸ð õ¿íýýñ ë ñàíàà÷èëæ ãàðãàñàí ìýòýýð ¿çýæ áàéñàí íü íàìûí
àíõäóãààð èõ õóðëààñ õàìòûí õ¿÷ýýð áîëîâñðóóëàí áàòàëñàí ýíý ÷óõàë áàðèìò áè÷ãèéí ò¿¿õýí
à÷ õîëáîãäîë, ìºí ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõàä äýëõèéí õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé òºâ êîìèíòåðíèé
çºâëºìæèéã èõýýõýí òóñãàñíû à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõàä õ¿ð÷ áàéæýý.
264

òºâøíººð àæ òºðºí áóñàä îëîí ¿íäýñíèé óëñóóäûí àäèë àëèâàà ýð ÷àäàë,
ýðäýì áèëãýý áàäðóóëàí ãýðýëò¿¿ëæ, óëàì óëàì áîëîâñðîí õýí òýãø
æàðãàöãààõûã õ¿ñíý” 305 ãýæýý.
Àðäûí íàì àíõíûõàà ïðîãðàììûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëæ, 1921 îíû 3-ð
ñàðûí 13-íä Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçàð, äàðàà íü àðäûí æóðàìò öýðãèéã òóñ
òóñ áàéãóóëæ, öààøäàà òºðèéí àïïàðàò, àðäûí æóðàìò öýðãèéã áýõæ¿¿ëýõ,
õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà àðäûí òºðèéí òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã óäàà
äàðàà òîäðóóëàí áîëîâñðóóëæ áàéæýý.
Àðäûí Õóâüñãàë ÿëæ 1921 îíû 7-ð ñàðä íèéñëýë õ¿ðýýã Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
öýðãèéí àíãè ÷ºëººëñíººð, òºðèéí ýðõ óëñ äàÿàð Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçàðò
øèëæèæ, áîãä õààíû òóéëûí ýðõèéí òàëààð øèéäâýðòýé õÿçãààðëàæ, àðäûí
çàñãèéí á¿ðýí õÿíàëòàíä îðóóëñàí íü òýð ¿åèéí ò¿¿õýí íºõöºëä îíö à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæ ºã÷ýý.
¯¿íèé çýðýãöýý óëñûí õóðëûã õèéëãýõ òóõàé á¿ð õóâüñãàëûí ýõýíä
òàâèãäàæ áàéñàí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð Àðäûí Íàì, Ò¿ð Çàñãèéí
Ãàçðààñ õýä õýäýí àðãà õýìæýýã ñàíàà÷èëñàí áîëîâ÷ ìîíãîë óëñûí òóõàéí
¿åèéí ãàäààä äîòîîä áàéäëààñ øàëòãààëæ óã àñóóäëûã òýð äàðóéõíàà
øèéäâýðëýæ õàðààõàí ÷àäààã¿é áèëýý. Ãýâ÷ óäàëã¿é àðäûí ò¿ð öàãèéí õóðëûã
àéìàã õîøóóäûí òºëººëºã÷人ñ ãîëäóó á¿ðýëä¿¿ëæ áóé áîëãîñîí íü òºðèéí
àñóóäàëäàà àðäûí òºëººëºã÷èéã îðîëöóóëàí øèéäâýðëýõ ÿâäàëä ÷óõàë
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæýý.
Ìîíãîëûí Àðäûí òºð íü ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð äýëõèéí àíõíû
ñîöèàëèñò ã¿ðýí ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ãèéí èíòåðíàöèîíàëèñò òóñëàìæèéã ò¿øèãëýí
òóñ îðíîîñ Óíãåðí ìýòèéí õàðèéí äàéñíóóäûã õººí çàéëóóëàõûí çýðýãöýý,
èìïåðèàëçì, ôåîäàëèçìûí ýñðýã àðä ò¿ìíèé àíãèéí àøèã ñîíèðõîëä íýí
çîõèöñîí íèéãìèéí ÷óõàë ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéñýí áèëýý.Õàìæëàãàò
¸ñûã õàëàõ, ãàäààäûí ºð çýýëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ôåîäàë àíãèéí ýðõ ÿìáûã
ààæìààð õÿçãààðëàõ, óëñ îðíû àæ áàéäëûã àðä îëîíä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºí
ñàéæðóóëàõ, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí ÷óõàë àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëæýý.
Õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòîîñ óðãàí ãàð÷ äýâøèãäýí òàâèãäàæ òóõàé á¿ðäýý
øèéäâýðëýãäýæ áàéñàí ýäãýýð àñóóäëóóä íü òóñ òóñäàà õóâüñãàë÷ ã¿í
àãóóëãàòàé íàðèéí òºâºãòýé ç¿éëñ áàéâ. Òýãýýä 1923 îíä “Ìîíãîë óëñûí
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ä¿ðýì”, “Ìîíãîëûí îëîí çàñàã áà çàñàã áóñ âàí
ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì” çýðýã áóñàä ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã
áîëîâñðóóëàí õýëýëöýæ áàòàëñàí íü òºðèéí áàéãóóëëãûã ººð÷ëºí àðä÷èëëàæ
áýõæ¿¿ëýõýä îíö à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºã÷ýý.
Òºâ îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä àðäûí òºëººëºã÷äèéã
óëàì ºðãºí îðîëöóóëæ, ôåîäàëûí ýòãýýäèéã õÿçãààðëàí öààøäàà òºðèéí
áàéãóóëëàãààñ öýâýðëýõ òóõàé çýðýã àñóóäëààð Íàìûí Òºâ Õîðîî, ÿëàíãóÿà
305
ÌÀÕÍ-ûí èõ áàãà õóðàë, òºâ õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. ÓÁ., 1956 îí. 18-ð òàë
265

íàìûí III, VI èõ õóðëóóäààñ óäàà äàðàà ò¿¿õýí ÷óõàë çààëòóóäûã ãàðãàæ
áàéæýý. Àðäûí Íàì, Çàñãèéí ãàçðààñ èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëûí äàðëàëààñ
÷ºëººëºãäñºí àðä îëíû õóâüñãàë÷ èäýâõèéëýëä òóëãóóðëàí 1922-1924 îíä
ã¿éöýòãýñýí îëîí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûã çàðëàí
õóðàëäóóëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëæ, ÁÍÌÀÓ-ûã àëáàí ¸ñîîð
òóíõàãëàõ ò¿¿õýí íºõöºë á¿ðýëäñýí áàéâ.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë õóðàëäàõààñ 2 ñàð ãàðóéõíû ºìíº ÌÀÕÍ-ûí
III èõ õóðàë õóðàëäàæ, àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû ÷óõàë ò¿¿õýí ¿åèéí ä¿íã
øèíæëýí õýëýëöýæ, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ñóðãààëààð óäèðäëàãà áîëãîí
òóñ îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ òóõàé ã¿í àãóóëàãàòàé íýí ÷óõàë
çààëòûã ãàðãàæýý. Íàìûí III èõ õóðëûí ¿çýë ñàíàà, óëñûí Àíõäóãààð èõ
õóðëûí áýëòãýë, ò¿¿íèé ÿâö ìºí õóðëààñ ãàðãàñàí á¿õ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä
òîäîðõîé òóñãàãäæýý. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí áýëòãýë àæëûí ÿâöàä îðîí
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûã õýðýã äýýðýý óëñ äàÿàð øèíý÷ëýí
ãîëäóó æèíõýíý àðäûí òºëººëºã÷ººð á¿ðýëä¿¿ëýí îðîí íóòãèéí àðäûí
õóðëààð óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí òºëººëºã÷äèéã ñîíãîñîí àðäûí àðä÷èëàë
äýëãýðýí ÿëñíû áîäèò èëðýë áîëæ áàéâ.
Îðîí íóòãèéí õóðàë äàðàà íü óëñûí èõ õóðëààð øèíý òîãòíîñîí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñûí ãàäààä äîòîîä áîäëîãûã îëîí òàëààñ íü íàðèéâ÷ëàí àâ÷
õýëýëöñýí íü õóðàëä îðîëöîãñäûã òºðèéí àñóóäàë àâ÷ õýëýëöýí øèéäâýðëýõýä
á¿õýë á¿òýí óëñ òºðèéí ñóðãóóëü áîëæ ºãºâ. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë íèéñëýë
õ¿ðýýíä 1924 îíû 11-ð ñàðûí 8-26 õ¿ðòýë îäîîãèéí Óëààíáààòàð çî÷èä áóóäëûí
îð÷èìä áàéñàí íàìûí òºâ õîðîîíû õî¸ð äàâõàð áàéøèíä õóðàëäñàí áºãººä
îðîí íóòãààñ ñîíãîãäîæ èðñýí 77 òºëººëºã÷èä îðîëöñîíû 92,2 õóâü íü àðäóóä
áàéæýý. Çàñãèéí ýðõèéã àðä ò¿ìíèé ãàðò øèëæ¿¿ëñíèé áýëýã òýìäýã áîëãîí
óëñûí òàìãèéã òóñ èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äýä áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàéãààð
ãàðäóóëàí ºã÷ áàéñàí íü ã¿í àãóóëãàòàé òýìäýãëýëò ç¿éë áàéâ. Èõ õóðàë, áàÿð
áàÿñãàëàíòàéãààð íýýãäñýíä òóñ óëñûí íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, öýðãèéí
àíãèóä, êîìèíòåðíèé ã¿éöýòãýõ õîðîî, ÇÕÓ ò¿¿íèé õîëáîîíû á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñóóä, ÇÕÓ-ûí ýë÷èí òºëººëºã÷ººñ áàÿðûí áè÷èã èð¿¿ëñýí áàéâ.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë ¿íýõýýð òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãà áîëñíû
õóâüä Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð, ßàìä, Àéìàã, Øàâü, çàðèì òóñãàé ãàçðóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíû 3 æèëèéí òàéëàíã õýëýëöýõäýý Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä
áîäëîãûã ñàíàë íýãòýé ñàéøààãààä òóñ îðíû õºãæëèéí õºðºíãºòíèé áóñ
çàìûí òóõàé íàìûí III èõ õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó ìàíàé îðíû
á¿õýë á¿òýí ò¿¿õýí ¿åèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòûã òîäîðõîéëæýý. Èõ
õóðàë óëñûí ãàäààä äîòîîä áîäëîãûí çàð÷ìûã òîäîðõîéëæ, áàòëàí õàìãààëàõ
õ¿÷íèéã çóçààòãàõ áà ýíõ òàéâàí÷ áîäëîãûã ñàõèí ÿâóóëàõûã çààâ. Èõ õóðàë
1924 îíû 11-ð ñàðûí 26-íä Àðäûí Çàñàãò Ìîíãîë Óëñûí àíõäóãààð ¯íäñýí
õóóëèéã áàòàëñíààð ÁÍÌÀÓ-ûã õóóëü ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàæýý. 1924 îíä
áàòëàñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü îðøèë 6 á¿ëãýýñ á¿ðäñýí áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí “Ìîíãîëûí æèíõýíý àðäûí ýðõ ÷ºëººã èëòãýí òóíõàãëàõ
266

íü” ãýñýí õýñãèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Á¿õ ìîíãîë óëñûã ¿¿íýýñ õîéø Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Á¿ðýí Ýðõòýé Àðä Óëñ ãýæ, óëñûí äýýä ýðõèéã æèíõýíý àðäàä
ýäë¿¿ëýí, óëñûí àëèâàà õýðãèéã Óëñûí ÓÈÕ áà ìºí õóðëààð ñîíãîãäñîí
çàñãèéí ãàçðààñ ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëýõ ÿâäëûã íèéòýýð äàãàâàë çîõèíî” 306
ãýæ çààæýý. ̺í õóóëèéí 2-ð ç¿éëä “ÁÍÌÀÓ-ûí çîðèëò áîë õóó÷íû ýçýðõýã
õàðãèñûí ¸ñ ñóðòëûí ¿ëäýãäëèéã ¿íäñýýð óñòãàæ òºðèéí çàõèðãààíû ÿâäëûã
æèíõýíý àðäûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëæ øèíý ¸ñíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí ¿íäýñ
òóëãóóðûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëíý” 307 ãýæ çààñàí áàéâ.
Õóâüñãàëûí ºìíº ìîíãîë îðîíä õ¿÷ýýð òóëãàí áàéãóóëñàí îëîí óëñûí á¿õ
ãýðýý, çýýëëýãèéí ¿¿ðãèéã àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿÷èíã¿é áîëãîñíûã ¿íäñýí
õóóëü àëáàí ¸ñîîð áàòëàí çàðëàæýý. Äýëõèéí àíõíû Ǻâëºëò ñîöèàëèñò îðíû
òóñëàìæààð ìîíãîë îðîí õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæèí ñîöèàëèçìä øèëæèí
îðîõ òóõàé çîðèëòóóäûã ¿íäñýí õóóëüä äýëãýðýíã¿é çààñàí áàéâ. Òóñ îðíû
ãàçàð, îé ìîä, óñíû áàÿëãèéã íèéò àðä ò¿ìíèé ºì÷ áîëãîí áàòëàí òóíõàãëàæýý.
¯íäñýí õóóëü òóñ óëñûí õàðúÿàò àðä ò¿ìýí óãñàà, øàøèí ýðýãòýé ýìýãòýé
ãýæ ÿëãàâàðëàõã¿é ¿ã õýëýõ, õýâëýõ ýâëýë õîëáîî áàéãóóëàõ, õóðàë öóãëààí
õèéõ ýðõèéã íýã àäèë ýäë¿¿ëýõ ÷óõàë çàð÷ìóóäûã òóíõàãëàæýý. Òóñ óëñûí
õàðúÿàò ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí áîëîâ÷ ÿëãàâàðã¿é ñîíãîëò ¿éëäýõ ºäºð 18
íàñ õ¿ðñýí áºãººä õºäºëìºðèéí õ¿÷ýýð àìüäàðäàã áîë óëñûí èõ, áàãà õóðàë
áà íóòãèéí õóðëóóäàä òºëººëºã÷äèéã ñîíãîõ áà ñîíãîãäîõ ýðõòýé ¿íäñýí
õóóëüä çààñàí áàéíà.Õàð øàð ôåîäàë, ñ¿ì õèéäýä áàéíãà ñóóäàã ëàì íàðûí
ñîíãóóëèéí òóõàé ¿íäñýí õóóëüä çààæýý. ×óõàì ¿¿íä ìàíàé àíõäóãààð ¿íäñýí
õóóëèéí ìºí ÷àíàð îðñîí áàéâ. Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ øèéäâýðëýñýí
îëîí àñóóäëûí äîòîð òóñ óëñûí íèéñëýëèéã ¿¿íýýñ õîéø “Óëààíáààòàð” õîò
ãýæ íýðëýõýýð òîãòîîæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñàí áà ò¿¿íèé ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñíûã
òîõèîëäóóëàí, îëîí íèéòèéí öîã æàâõëàí, áàÿð áàÿñãàëàíã áàäðóóëñàí ºðãºí
öóãëààí óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûí äàðàà Óëààíáààòàð õîòîä áîëæýý. Èíãýýä
òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâ÷ àðä ò¿ìíèé ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõ òóõàé õóâüñãàëûí
ãîë çîðèëò íü ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàí çàðëàñíààð òºãºëäºð áèåëýëýý îëæ,
àðäûí òºð íü òóñ îðîíä õºäºëìºð÷ õºäºëìºð÷ ºðãºí îëíûã õàìààðñàí õóðëûí
õýëáýðòýéãýýð õºãæèí áýõæèæ èðýâ.
Õóðëûã òóñ îðíû íºõöºëä òºðèéí õàìãèéí îéëãîìæòîé òîõèðñîí õýëáýð
ãýæ òýð ¿åä ñîíãîí àâàõäàà ìîíãîëûí ò¿¿õýí çàíøëûã àíõààðàí ¿çæýý.
Ìîíãîëûí àðä á¿ð äýýð ¿åýñ îëíîîð öóãëàð÷ õýðãýý õýëýëöýæ áàéñíûã
“õóðàë” ãýäýã áàéñàí áºãººä ìîíãîë îðîíä ôåîäàëûí òºð XIII çóóíû ¿åýñ
¿¿ñýõèéí ñàöóó ò¿¿íèéã “õóðàëäàé” õýìýýõ íýðýýð ôåîäàëûí òºðèéí ýðõ
áàðèã÷ ÿçãóóðòíóóä àøèã ñîíèðõîëäîî çîõèöóóëàí õýðýãëýæ áàéæýý. Õàðèí
ìàíæèéí ¿åä õóðàëäàé ãýäýã ¿ãèéã îðõèæ, öóóëãàí, öóãëàà ãýäýã íýðýýð ñîëüæ
306
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü. 1924 îí.
307
̺í òýíä.
267

ôåîäàëûí áàéãóóëëàãûí àøèãò òîõèðóóëàí õýðýãëýæ áàéñàí áîëîâ÷, àðäóóä
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí òýìöýëäýý õóðëûí õýëáýðèéã áàéí áàéí ñýðãýýæ,
äóãóéëàí ãýõ ìýòèéí íýðýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýæ áàéñàí ò¿¿õòýé áèëýý.
Èéíõ¿¿ àðä îëîí ¿¿ñãýí ãàðãàñàí, ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé õóðëûã çºâõºí
àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà ë àðä÷èëñàí òºðèéí íèéòëýã õýëáýð áîëãîæ
÷àäñàíààñ ãàäíà èìïåðèàëèçì ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí õóâüñãàë
áà õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìûí çîðèëòîä òîõèðóóëàí,çºâëºë¿¿äèéí
¿çýë ñàíààã õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàí õýðýãëýñýí íü àðäûí õóðëûí
¿éë àæèëëàãààíä òóñãàí õýðýãëýñýí íü àðäûí õóðëûí àíãèéí ìºí ÷àíàð,
õóâüñãàë÷ àãóóëã, àðä÷èëñàí õýëáýðò ÿãøòàë íèéö¿¿ëæýý.
Â.È.Ëåíèíèé Êîìèíòåðíèé II èõ õóðàë äýýð “Ǻâëºëò áàéãóóëàëòûí ¿çýë
ñàíàà ýíãèéí áºãººä çºâõºí ïðîëåòàðèéí áèø ôåîäàëûí áà õàãàñ ôåîäàëûí
òàðèà÷íû õàðèëöààíä õýðýãëýæ áîëîõ þì” 308 ãýæ õýëñíèéã ìîíãîë îðíû
íºõöºëä á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýæ ÷àäñàíû èëðýë áîë ìàíàé àðä÷èëñàí òºð
õóðàë õýëáýðòýéãýýð á¿ðýëäýí òîãòîæ õºãæèæ èðñýí ÿâäàë ìºí. ÌÀÕÍ-ààð
óäèðäóóëæ, çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãè, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé
äýìæëýã òóñëàìæèíä òóëãóóðëàñàí ìàë÷èí àðäûí òºð íü 1921-1940 îí õ¿ðòýë
¿íäñýíäýý àæèë÷èí òàðèà÷íû äèêòàòóðûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðã¿¿äèéã áèåë¿¿ëæ,
ôåîäàëûí àíãèéã óñòãàõ, ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ õººí
çàéëóóëàõ çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýæýý. Àðäûí ýíý çàñàã íü
ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãûí äîð ìàë÷èí àðäûí ÿäóó äóíä õýñãèéí äýìæëýãòýéãýýð
àíãèéí øèð¿¿í òýìöëèéã ÿâóóëæ ôåîäàëûí õàðèëöààíû ¿ëäýãäëèéã óñòãàæ,
íèéãìèéí àìüäðàëûã õºäºëìºð÷äèéí òóñûí òóëä àðä÷èëàõ òàëààð íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí ã¿í àãóóëãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ÿâóóëñàí áèëýý.
Õóâüñãàëûí åðºíõèé àðä÷èëñàí çîðèëòóóä õýðýãæèí áèåëýõ ÿâöàä
¿éëäâýðèéí àæèë÷èí àíãè ¿¿ñýí áèé áîëæ, ò¿¿íýýñ õºäºëìºð÷ ìàë÷èí àðäûí
àíãèòàé òîãòîîñîí õîëáîî íü ñîöèàëèçìä øèëæèõ íèéãìèéí õºãæëèéí
¿íäýñ íü áîëæ ºãºâ. Óëñ îðîí êàïèòàëèñò áèø çàìààð ñîöèàëèçìä õºãæèõ
çîðèëòóóä øèéäâýðëýãäõèéí õèðýýð òºðñºí àæèë÷èí àíãèéí ðîëü ºñºí
íýìýãäýæ, õºäºëìºð÷èí àðäòàé õîëáîîòîéãîîð àæèë÷èí àíãèéí äèêòàòóðûí
¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëñýýð èðýâ. Àæèë÷èí àíãè, õºäºëìºð÷èí àðä õî¸ðûí õîîðîíä
¿¿ñýí òîãòñîí ýíý õîëáîî ìàíàé àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí óëñ òºðèéí ¿íäýñ,
ñîöèàëèçìûí áàéãóóëàëòûí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºã뺺. Îäîî ÁÍÌÀÓ
áîë àæèë÷èä, õîðøîîëñîí àðäóóä (ìàë÷èä, òàðèà÷èä) õºäºëìºð÷ ñýõýýòíèé
ñîöèàëèñò óëñ áºãººä ò¿¿íèé ¿íäýñ íü àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäûí
õîëáîî áîëæýý.
Òºðèéí áàéãóóëëûí àðä÷èëàë, ñîíãóóëèéí ñèñòåì íü Àðäûí Õóâüñãàëûí
àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò øàòíû çîðèëòóóäûí äàãóó õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøèãò
çîõèöóóëàí óëàì áîëîâñîðñîîð èðýâ. Îðîí íóòàã, òºâèéí àðäûí õóðëóóä íü
õîðøîîëñîí ìàë÷èä, àæèë÷èí àíãè, ñîöèàëèñò ñýõýýòíèé òºëººëºã÷äèéã
308
Â.È.Ëåíèí çîõèîëóóä. 31-ð áîòü, ÓÁ., 1967. 229-ð òàë
268

õàìãèéí ºðãºíººð îðîëöóóëàí àæèëëàæ áàéäãèéí õóâüä òºðèéí áàéãóóëëàãûí
øèíæ ÷àíàðòàéãààñ ãàäíà áàñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí øèíæ ÷àíàðûã
àãóóëæ áàéäàã þì. Îðîí íóòàã, òºâèéí õóðëóóäûí îëîí ìÿíãàí äåïóòàòóóä íü
ýýëæèò ÷óóëãàí, êîìèññûí àæèëä èäýâõèòýé õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéäãààðàà
òýä ºðãºí îëíîî òºëººëæ, òºðºº óäèðäàõ õýðýãò øóóä îðîëöîæ áàéäàã áèëýý.
Êàïèòàëèñò áèø çàìààð ñîöèàëèçìä îðñîí ÿâäàë íü ºðãºí îëîí ò¿ìíèé óëñ
òºð, õºäºëìºðèéí èäýâõè, á¿òýýë÷ àâüÿàñ ÷àäàë, çîõèîí áàéãóóëàëòûã óðüä
ºìíº ¿çýãäýýã¿é èõýýð ñýðãýýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºð÷èä íü ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð Ìàðêñèçì-Ëåíèíèì áà
ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí òóãèéí äîð ÇÕÓ áà áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò
îðíóóäûí òóñëàìæòàéãààð óëñ îðíûõîî àæ àõóé, ñî¸ëûí á¿õ ñàëáàðò øèíý
øèíý àìæèëòóóäûã îëñîîð èðñíèé äîòîð õºäºº àæ àõóéã ñàéí äóðûí çàð÷èì
äýýð ñîöèàëèñò îðíîîð õîðøîîëëîæ ÷àäñàí õýä õýäýí ñàëáàðòàé ¿íäýñíèé
àæ ¿éëäâýðèéã áóé áîëãîí õºãæ¿¿ëæ áàéãàà îð÷èí ¿åèéí òýýâýð, õàðèëöàà
õîëáîîòîé áîëñîí, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë óðëàã, àðäûí ãýãýýðëèéí òàëààð
ãàðñàí àñàð èõ àìæèëòóóä çýðýã íü ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàæ 45 æèë áîëñîí
ò¿¿õýí çàìíàëûí ãîë èõ ¿ð ä¿íã¿¿ä ìºí.
Àðäûí àðä÷èëñàí òºð, îëîí óëñûí õàðèëöàà ãàäààä áîäëîãûí õóâüä
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ èðýõäýý èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöýõ, çýâñýãò
õ¿÷íèéõýý áàéëäààíû ÷àäâàðûã ÿìàãò äýýøë¿¿ëýí áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ýý
çóçààòãàí, ÇÕÓ, Àðäûí Àðä÷èëñàí àõ ä¿¿ îðíóóäòàé òîãòîîñîí íàéðàìäàë, àõ
ä¿¿ãèéíõýý áàðèëäëàãààã ¿ðãýëæ áýõæ¿¿ëæ, êàïèòàëèñò îðíóóäûí àæèë÷èí
àíãèéí òýìöýë, ¿íäýñíèé áà ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã òàëàðõàí äýìæèõ
áîäëîãî ÿâóóëæ èðñýí áà ÿâóóëñààð áàéíà. ÁÍÌÀÓ, ͯÁ-ûí ãèø¿¿íèé õóâüä
äàÿí äýëõèéí ýíõ òàéâíûã õàíãàõûí òºëºº èäýâõèòýé òýìöýæ áàéãàà áà
40 ãàðóé îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñíîîñ ãàäíà áàñ íýëýýä òîîíû
îðíóóäòàé õóäàëäàà-ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààòàé áîëæýý.
ÁÍÌÀÓ, ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóä áà äýëõèéí á¿õ
äýâøèëòòýé õ¿÷íèé õàìòààð äýëõèéí øèíý äàéíû áýëòãýëèéã òàñëàí çîãñîîõ,
èìïåðèàëèñòóóäààñ Âüåòíàì áîëîí îéð Äîðíî äàõèíä ºäºº ¿¿ñãýñýí äàéíûã
çîãñîîõèéí òºëºº, öºìèéí çýâñãèéã ¿éëäâýðëýí äýëãýð¿¿ëæ õýðýãëýõ ÿâäëûã
õîðèãëîõ, çýâñýãëýëèéã á¿õ íèéòýýð á¿ðýí õóðààæ, óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà êàïèòàëèñò îðíóóäûí àæèë÷èí àíãèéí õóâüñãàëò
òýìöëèéã ç¿éë á¿ðýýð äýìæèõèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí ýíõ
òàéâàí÷ ýíýõ¿¿ ãàäààä áîäëîãî òóñ îðíû íýð õ¿íäèéã îëîí óëñûí òàéçàí äýýð
ýðñ íýìýãä¿¿ëýâ. ÇÕÓ-ä òîãòñîí çºâëºë¿¿äèéí ¿çýë ñàíààã, ìîíãîëä ÿëñàí
àðäûí õóâüñãàëûí ãîë ¿å¿äèéí ÿâöàä òóñãàí òóñ îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
õºãæ¿¿ëæ,ñîöèàëèçìä õ¿ðãýõýä àæ àõóé, çîõèîí áàéãóóëàëò, òºðèéí ãàäààä
äîòîîä áîäëîãûí òàëààð ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãà íü îëîí óëñûí
à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ÿëàíãóÿà êîëîíè÷ëîëîîñ ÷ºëººëºãäºæ, àðä÷èëëûí
çàìààð õºãæèæ ÿâàà îðíóóäàä òóñ äºõºìòýé æèøýý áîëæ ºãºõ íü äàìæèãã¿é.
269

ÇÀÂÎÅÂÀÍÈÅ ÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÉ ÂËÀÑÒÈ È
ÏÐÎÂÎÇÃËÀØÅÍÈÅ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ
Ð å ç þ ì å
 ýòîé ñòàòüå ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê â õîäå íàðîäíîé ðåâîëþöèè
òåîðåòè÷åñêè ñòàâèëñÿ âîïðîñ î âëàñòè è êàê îí ïðàêòè÷åñêè ðåøàëñÿ.
Íà îñíîâå ïîäðîáíîãî îáçîðà èñòî÷íèêîâ àâòîð ïîêàçûâàåò, ÷òî
ëîãè÷åñêèì ïîñëåäñòâèåì ðàçâèòèÿ íàðîäíîé äåìîêðàòèè ÿâèëîñü
ïðîâîçãëàøåíèå Íàðîäíîé ðåñïóáëèêè â 1924 ãîäó, ÷òî õóðàëû, ÿâëÿÿñü
ôîðìîé ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè íàðîäíîé äåìîêðàòèè â Ìîíãîëèè óñïåøíî
îòðàæàëè èäåè ñîâåòîâ, î âîçìîæíîñòè êîòîðîé ãîâîðèë Â.È. Ëåíèí. Àâòîðîì
ñäåëåí âûâîä îá ðåâîëþöèîííîì èçìåíåíèè ñóùíîñòè íàðîäíîé äåìîêðàòèè
â ñîîòâåòñòâèí ñ çàäà÷àìè äåìîêðàòè÷åñêîãî è ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ýòàïîâ
íàðîäíîé ðåâîëþöèè.
“Ìîíãîëûí ìýäýý ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷
“ØÓÀ-èéí ìýäýý” 1969. ¹4. òàë 6-13.
(“¯íýí” 1969. ¹329. 11 ñàðûí 25. (Äóãààðò õýâëýãäñýí)
270
ÎÊÒßÁÐÈÉÍ ÑÎÖÈÀËÈÑÒ ÈÕ ÕÓÂÜÑÃÀË
ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÍªËªªËÑªÍ ÍÜ
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
Îêòÿðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëûí, êàïèòàëèçì áà ò¿¿íèé ºìíºõ
õàðüöààíààñ ñîöèàëèçìä äýâøèõ øèëæèëòèéí ¿åèéã íýýñíýýðýý õ¿í
òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ¿íäñýí ñýðãýëò ãàðãàâ. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ÿëàëò
íü àæèë÷èí àíãè, ò¿¿íèé ìàíëàé êîìóíèñò íàì, äýëõèé äàõèíûã õóâüñãàëò
¸ñîîð øèíýòãýí ººð÷ëºõ ò¿¿õýí ¿¿ðãýý ÿàæ áèåë¿¿ëñíèéã òîâîéòîë õàðóóëàâ.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýäèéí çàñãèéã ò¿ëõýí óíàãàæ
ïðîëåòàðè äèêòàòóðûã òîãòîîí, øèíý ìàÿãèéí óëñ- Ǻâëºëò á¿ãä íàéðàìäàõ
óëñ, øèíý ìàÿãèéí àðä÷èëàëñàí ¸ñûã òîãòîîâ. Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûã
àæèë÷èí àíãèéí õºäºë㺺íòýé õîëáîí íýãòãýñýí áîëüøåâèêóóäûí íàìûí
óäèðäëàãààð ïðîëåòàðèéí äàðàíãóéëàë çàõèðàõ òºð íü øèíý ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûã öîãöëîí áàéãóóëæ, àðä ò¿ìíèé àæ áàéäëûã óðüä ¿çýãäýýã¿é èõýýð
äýýøë¿¿ëæ ÷àäëàà, ÇÕÓ, ñîöèàëèçìûã áàéãóóëæ óëìààð ò¿¿íèé äýýä øàò
áîëîõ êîììóíèçì ðóó àìæèëòòàé õºãæèæ áóé íü Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí ãîë ¿ð ä¿í ìºí, èõ Îêòÿáðèéí øóóä íºëººãººð äýëõèéí àæèë÷èí,
òàðèà÷èí áîëîí á¿õ äàðëàãäàãñàä òýìöýëä áîññîí áèëýý. Îêòÿáðèéí õóâüñãàë
íü òýäýíä êàïèòàëèçì áà øèíý õóó÷èí êîëîí÷ëîã÷äûí ýñðýã õóâüñãàëò

òýìöýëèéí ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ ºãºâ. Îêòÿáðèéí ¿çýë ñàíàà, êîììóíèçìûí
¿çýë ñàíààíû ÿëàëòûí øèíý ºðíºëò áîë äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ¿¿ñýí
òîãòíîñîí ÿâäàë ìºí. Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì ìàíàé ýðèí ¿åèéí ãîë
õóâüñãàëò õ¿÷, äàÿí äýëõèéí àðä ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº,
àðä÷èëàë ñîöèàëèçìûí òºëºº òýìöëèéí íàéäâàðòàé ò¿øèã òóëãóóð áîëæ
ºãºâ. Îëîíõè ñîöèàëèñò îðíóóäàä ººðñäèéí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íàìóóäûí
óäèðäëàãûí äîð õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíýýñ ãàðãàñàí èõ ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿íä
ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàãäàæ, õºäºëìºð÷ àíãèéí íèéãýì á¿ðýëäýæ,
óëìààð íèéò àðä ò¿ìýí íèéãýì, óëñ òºð ¿çýë ñàíààíû õóâüä íýãäýí íÿãòàð÷
áàéíà. Èéìä ìàíàé ýðèí ¿åèéí ãîë çºð÷èë íü äýëõèéí õî¸ð ñèñòåì áîëîõ
ñîöèàëèçì, êàïèòàëèçè õî¸ðûí òýìöýë ìºí þì. Ìàî Çý-äóíèé á¿ëýã
ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðîí, äýëõèéí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé
íýãäýë ð¿¿ óëàéðñàí ìýò äàéðàí äîâòîëæ, õÿòàä îðîíä áóé áîëîí ýõýëæ
áàéñàí ñîöèàëèñò àìæèëòàíä ñ¿éðëèéí àþóë ó÷ðóóëæ, óëìààð äýëõèéí
êîììóíèñò õºäºë㺺í, ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàëûí õýðýãò ñ¿ðõèé õîõèðîë
ó÷ðóóëæ áàéíà. Ãýâ÷ îëîí óëñûí êîììóíèñò àæèë÷íû õºäºë㺺í ìàðêñèñòëåíèíèçì,
ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí òóãûí äîð íÿãòðàí íýãäýæ,
Ìàîãèéí á¿ëãèéí ¿íýí í¿¿ð öàðàéã èë÷ëýí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð ýõëýí
¿¿ññýí èõ õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéíà.
ÀÓÃÀÀ ÈÕ ÎÊÒßÁÐÈÉÍ ÍªËªªÃªªÐ
ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀË ßËÑÀÍ ÍÜ
Àðäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í, àðäûí àðä÷èëñàí õóâüñãàë
áîëòîë õºãæèí ìàíäñàí àðäûí õóâüñãàëò íàì, àðäûí àðä÷èëñàí òºð áóé
áîëñîí, óëñ îðîíä àñàð èõ àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò ãàð÷, òóñ óëñ êàïèòàëèñò áóñò
çàìààð ñîöèàëèçìä øèëæñýí çýðýãò Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàëæóóëàí
íºëººëñíèé à÷ õîëáîãäîë îðøèíî. Ãàãöõ¿¿ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë
ë ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàãäëààñ ÷ºëººëºãäºõ ãýãýýí çàìûã ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí íýýæ ºãñºí þì. 1919 îíä Õÿòàäûí õàðãèñóóä çýâñýãò õ¿÷èéã
õýðýãëýí ìîíãîëûí àâòàíîìèéã óñòãàñíààð, àðä ò¿ìýí òýãýæ äàõèí õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õºë äîð óíàâ. ×óõàì òèéì ¿åä Îêòÿáðèéí ÷ºëººëºã÷
¿çýë ñàíààíû íºëººíèé äîð 1919 îíû çóí Ãàäààä Ìîíãîëûí íèéñëýë õ¿ðýýíä
õóâüñãàë÷ íóóö õî¸ð á¿ëýã áàéãóóëàãäàâ. Õóâüñãàë÷ á¿ëã¿¿äèéí íýãäñýí
õóðëààñ, Êîìèíòåðíýýð óäèðäóóëñàí îëîí óëñûí àæèë÷íû õºäºë㺺í
áîëîîä äýëõèéí àíõíû àæèë÷èí òàðèà÷íû óëñ áîëîõ Ǻâëºëò Îðîñ óëñòàé
õîëáîî òîãòîîõîîð øèéäâýðëýñýí íü ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èí àðä ò¿ìíèé
¿íäñýí ýðõ àøèãò á¿ðýí ä¿¿ðýí íèéöýæ áàéíà. Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷ àðä
ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä, Ǻâëºëò îðîñ óëñàä ÿâæ ò¿¿íèé àæèë÷èí, òàðèà÷èí.
Ëåíèíèé íàì çºâëºëò òºðòýé õîëáîî òîãòîîõ ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýâ. Àðäûí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä. Ǻâëºëò õîëáîîò îðîñ óëñàä
î÷îîä áàéñàí òýð õóãàöààíä ìîíãîë îðíû áàéäàë óëàì õóðöàäñààð áàéâ. Òýð
271

¿åä ºðãºí ò¿ìýí, ººðèéí òýðã¿¿íèé õýñýã áîëîõ õóâüñãàë÷äààñ Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà. Ǻâëºëò òºðèéí ¿çýë ñàíààã óëàì á¿ð òàíèí àâñààð
áàéëàà. Õóâüñãàë÷ á¿ëãèéíõýí õ¿íä íºõöºë áàéäàëä àðä îëíû äóíä óõóóëàí
òàíèóëàõ àæëûã íóóö ÿâóóëàí, çýâñýãò òýìöýë õèéõ ñàéí äóðûí îòðÿäóóäûã
áàéãóóëæ áàéâ. 1921 îíû ãóðàâäóãààð ñàð íýãýíä ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò
àíõ äóãààð èõ õóðàë áîëæ àðäûí íàì áàéãóóëàãäñíûã çàðëààä íàìûí òºâ
õîðîîã ñîíãîæýý. Â.È.Ëåíèí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äýëõèéí
õóâüñãàëèéí íýãýí õýñýã ãýæ ¿çýýä ýä¿ãýý ìàíàé Ǻâëºëò á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ
äîðíî íîéðîîñ ñýðñýí á¿õ àðä ò¿ìýíýýð áèåý õ¿ðýýë¿¿ëýí òýäýíòýé õàìò îëîí
óëñûí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöýë ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà ãýæ ñóðãàæýý.
Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé àðäûí õóâüñãàë÷äûí áàéãóóëñàí àðäûí íàì 1921 îíû
¿åèéí ìîíãîëûí ºâºðìºö áýðõ íºõöºë áàéäàëä ïðîëåòàðûí õóâüñãàëûí
¿çýë ñàíàà àðãà õýëáýðèéã çîõèöóóëàí õýðýãëýæ àðäûã õóâüñãàëûã óäèðäëàà
÷óõàì ¿¿íä Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìàíàé àðäûí õºäºë㺺íä íºëººëñºí
íü îðøèíî. Õèë îð÷ìûí õîøóóäûí õºäºëìºð÷èä æóðàìò öýðãèéí àíãè
íàìûí áàéãóóëëãóóäûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºë㺺í 1921 îíû 3 ñàðûí 13-íä
Òðîèöêîñàâñê õîòíîî áîëæ ìàíàé îðíû ò¿¿õýíä àíõíû àðäûí çàñàã áîëîõ
ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã ñîíãîí áàéãóóëàâ. 1921 îíû 3 ñàðûí 18-íä àðäûí æóðàìò
öýðýã íàìûí òºâ õîðîî Àðäûí Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð ìîíãîëûí
ªâºð Õèàãò “Àëòàíáóëàã” õîòûã õÿòàäûí îëîí õ¿íòýé çýâñýã ñàéòàé ò¿ðýìãèé
öýðãýýñ ÷ºëººëºâ. Òýìöýí áîññîí àðä ò¿ìýí íàì òºð çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã õàð
ôåîäàëûí õàðãèñ äýýä õýñýã, ìîíãîëûí äýýä ëàì íàð, óíãåðíèéí öàãààíòàí
õ¿÷ýý íýãòãýâ èéì íºõöºë áàéäàëä íàìûí òºâ õîðîî àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçàð
àðäûí öóðàìò öýðãèéí ýãíýýã ºðãºòãºí áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ ºðãºí îëîí àðä
ò¿ìíèéã Óíãåðíèéõàí áà ìîíãîëûí õàðãèñ ôåîäàëûí ýñðýã òýìöýëä çîõèîí
áàéãóóëàâ. ¯¿íä ýõ îðîí÷ ¿çýë ñàíàà á¿õèé ò¿øìýë òýð ÷ áàéòóãàé çàðèì
ôåîäàë ëàì íàðûã ÷ òàëäàà òàòàí îðóóëæ áàéâ. Óëààí öýðãèéí àíãèóä ìîíãîëä
îðæ èðñýí íü àðä îëíû õóâüñãàëò òýìöëèéã èäýâõèæ¿¿ëýí õóâüñãàëæóóëæ
õàðãèñ õ¿÷íèéã ñàìãàðäóóëàâ. Óëààí öýðýã óíãåðíèéõýíä ìîíãîë çºâëºëòèéí
õèëèéí äàãóóõ íóòãààð 1921 îíû 5, 6 ñàðä õýäýí óäàà õ¿÷èò öîõèëò ºãñíû ¿ð
ä¿íä äàéñíû õ¿÷ ñ¿ðõèé ñóëàð÷ áàéâ. Ìîíãîëûí àðäûí æóðàìò öýðýã óëààí
àðìèéí àíãèóäòàé õàìòðàí öàãààíû äýýðýì÷äèéí ýñðýã òýìöýõ ¿åä ìîíãîëûí
ìàë÷èí àðä çºâëºëò îðîñûí àæèë÷èí àíãè õî¸ðûí èìïåðèàîëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí èíòåðíàöèîíàë÷ àíãèéí õîëáîî òîãòîæ áýõæèæ ìîíãîë
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäàë òºð íü õàòóóæèæ áàéâ 1921
îíû 6 ñàðûí 28-íààñ ìîíãîë àðäûí öýðýã çºâëºëòèéí óëààí öýðãèéí àíãèóäûí
õàìòààð íèéñëýë õ¿ðýý ð¿¿ äàâøèæ ò¿¿íèéã ÷ºëººëñíººð çàñãèéí ýðõ àðäûí
ò¿ð çàñãèéí ìýäýëä 1921 îíû 7 ñàðûí 10-íä øèëæýâ. Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
èõ õóâüñãàëûí øóóä íºëººãººð ÿëñàí 1921 îíû àðäûí õóâüñãàë ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õýíä ãàðñàí èõ ýðãýëò áîëîâ.õóâüãàë ÿëñíû
¿ðýýð àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëºº æèíõýíý òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã áàéëäàí
îëæ àâëàà. Òóñ îðîíä äýëõèéí êàïèòàëèñò ñèñòåìýýñ àíãèæðàâ.
272

ÄÝËÕÈÉÍ ÀÍÕÍÛ ÑÎÖÈÀËÈÑÒ ÓËÑÛÍ ÒÓÑËÀÌÆÀÀÐ
ÊÀÏÈÒÀËÈÇÌÛÃ ÀËÃÀÑÀÍ ÑÎÖÈÀËÈÇÌÄ ØÈËÆÑÝÍ ÍÜ
ÌÀÕÍ íü òóñ îðíû öààøäûí õºãæëèéí çàìûí òóõàé ò¿¿õèéí ÿâöààñ óðãàí
ãàðñàí àñóóäëûí õàðèóã ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ñàíãààñ îëæ àâàâ: Ê.Ìàðêñ.
Ô.Ýíãýëüñ Â.È.Ëåíèí íàð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íýã õýëáýð÷èëýí íºãººãººð
ñîëèãääîã õ¿í íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîîë êàïèòàëèçìààñ
ñîöèàëèçìä àæèë÷èí àíãè ò¿¿íèé êîììóíèñò íàìààð óäèðäóóëñàí
ïëðîëåòàðèéí äèãòàðòóð äàìæèí øèëæäýã ç¿é òîãòîëûã íýýñýí áèëýý. Ãýòýë
õóó÷èí ôåîäàëûí õýëáýðøëýýñ ìîíãîë îðîíä ººðèéí ïðîëåòàð ÷ áàéñàíã¿é
õºðºí㺠íü ÷ áàéãààã¿é áèëýý. Ó÷èð èéìä òóñ îðîíä øèëæèëòèéí ¿åèéí
çîðèëòûã îðîñ îðíûõîí øèã øóóä ïðîëåòàðèéí äèêòàðòóðààð äàìæóóëàí
õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõã¿é áàéâ. Èéìä ìîíãîë îðîí ñîöèàëèçìä îðîõ çàìààð îðîõ
áîëîâ óó. Êàïèëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä îðîõ øèëæèëòèéã
ÿìàð àíãè, ÿìàð íàì óäèðäàõ âý? ãýäýã àñóóäëóóä ãàð÷ èðæ áàéâ. Ýíý àñóóäëûí
õàðèóã áàñ ë ìàðêñèçì ëåíèíèçìûí ñóðãààëààñ îëæ àâàâ. Ìàðêñ, Ýíãåëüñ,
Ëåíèí äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîëëûã íýýõäýý òýð
õºãæëèéí õýëáýð áóþó æóðìûí õóâüä îíöëîãîòîé áàéäãûã îãò ¿ã¿éñãýýã¿é
áèëýý. Ëåíèí èìïåðèàëèçìûí ¿åèéí êàïèòàëèçìûã ñóäëàí êàïèòàëèçìûí
ýäèéí çàñàã óëñ òºðèéí æèãä áóñ õºãæëèéí õóóëèéã íýýñýí þì. Ëåíèí æèãä
áóñ îíîëûã ¿íäýñëýæ ñîöèàëèñò õóâüñãàë áîë íýã öàãò íýã äîð áîëäîã áèø,
õàðèí ÿíç ÿíçûí õóãàöààíä ººð ººðèéí îíöëîãòîé áîëæ, á¿õýë á¿òýí ¿åèéã
ýçýëíý ãýñýí ñóóò ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áèëýý. Õîöðîãäñîí îðíóóä òýðã¿¿íèé
îðíû ïðîëåòàðèéí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðæ áîëîõ
áîëîìæèéí òóõàé Â.È.Ëåíèí á¿ð 1916 îíä ºã¿¿ëñýí áèëýý. Òýð ¿åä Ëåíèí
áèäíýýñ èë¿¿ õîöðîãäîí ìºëæèãäñºí ýäãýýð àðä ò¿ìýíä áèä Ïîëüøèéí ñîöèàë
äåìîêðàòóóäûí óðàí ºã¿¿ëñíýýð ñýòãýë õàðàìã¿é òóñëàìæ ººðººð õýëáýë,
ìàøèí õýðýãëýæ õºäºëìºðºº õºíãºâ÷ëºõºä íü àðä÷èëàë ñîöèàëèçì äýâøýí
îðîõîä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã õè÷ýýíý ãýñýí áèëýý. Â.È.Ëåíèí ìîíãîë îðîñûí
ÿëñàí ïðîëåòàðèéí òóñëàìæààð êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõ áîëîìæã¿éã
Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ìàíäàõààñ ºìíºõ ¿åä óðüä÷èëàí õàðæýý. Êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí çàì áîë äýëõèéí õóâüñãàëûí íýãäìýë ÿâöûí íýã õýñýã áóþó
ººðººð õýëáýë êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä äýâøèí îðîõ
øèëæèëòèéí ¿å áîëîõîîñ áóñ äýëõèéí äàõèíû ò¿¿õýí õºãæëèéí åðºíõèé ç¿é
òîãòîîëä õàìðàãäàõã¿é îíöãîé çàì îãò áèø þì. Êàïèòàëèñò áóñ ñîöèàëèñò
çàì õî¸ð íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé ÷èãëýë áà ýöñèéí çîðèëãèéí õóâüä
íýã þìàà. Õàðèí êàïèòàëèñò áóñ çàì áîë çàâñàðûí õýä õýäýí øàòûã äàìæèí
ñîöèàëèçìä äýâøèí îðäîã áàéíà. Ëåíèí 1920 îíä êîìèíòåðíèé 2-ð èõ õóðàë
äýýð òàâüñàí èòãýëäýý õîöðîãäñîí îðíóóä òýðã¿¿íèé îðíû ïðîëåòàðûí
òóñëàìæààð çºâëºëò áàéãóóëàëò øèëæèí îðîîä êàïèòàëèñò õºãæëèéí øàòûã
àëãàñàí òîäîðõîé õýäýí ¿åèéí äàìæèæ êîììóíèçìýíä äýâøèí îðæ áîëíî ãýæ
äóðäñàí áèëýý. 1924 îíä áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí 3-ð èõ õóðàë Ëåíèíèé äýýð ºã¿¿ëñýí
273

ç¿éëèéã óäèðäëàãà áîëãîí ÇÑÁÍÕÓ-ûí äîðíîä á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí
òóðøëàãûã ñóäëàõûí õàìò ººðèéí îðíû óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã
øèíæëýýä ìîíãîë óëñûí öààøäûí õºãæëèéí ãàíö çºâ çàì íü êàïèòàëèñò
áóñ çàì ìºí ãýæ ¿çýâ. Ýíý øóãàì íü 1925 îíä áîëñîí íàìûí 4-ð èõ õóðëààñ
áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí 2-ð ïðîãðàììûí ¿íäýñ áîëæ ºãºâ. ÌÀÕÍ-ûí òóñ îðíû
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí æàíæèí øóãàìûã òºëºâëºõäàà äîòîîä ãàäààäûí
õýä õýäýí áîäèò ç¿éëèéã ¿íäýñ áîëãîñîí þì. Ýíý íü ÌÀÕÍ-ûí óëñ òºðèéí
óäèðäëàãà àðäûí àð÷ä÷èëñàí òºð îëîí óëñûí êîììèíèñò õºäºë㺺í àíõíû
ñîöèàëèñò ã¿ðýí áîëîõ íü çºâëºëò õîëáîîò óëñûí òóñëàìæèä ò¿øèãëýõ ÿâäàë
íü ýäãýýð áàéëàà. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìààð óäèðäóóëàí çºâëºëòèéí
àæàèë÷èí àíãè áà îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òóñëàìæ äýìæëýãýä
òóëãóóðëàñàí õºäºëìºð÷èí àðäûí äèêòàðòóð íü 1921 îíîîñ 1940 îí õ¿ðòýë
õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû çîðèëòóóä áîëîõ ôåîäàð àíãèéã óñòãàí
ãàäààäûí êàïèòàëûã òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ õººí ãàðãàõ ÿâäëûã àìæèëòòàé
ã¿éöýòãýñýí áèëýý. Ìàë÷èí àðäóóäûí øóóä îðîëöîîòîéãîîð ôåîäàëûí õýä
õýäýí çóóí òîì àæ àõóéã õóðààõ àæëûã 1929 îíû íàìàð. 1929, 1930 îíû ºâºë
ÿâóóëñàí áºãººä õóðààñàí ìàëûí áàðàãûí íü ÿäóó àðäàä îëãîæ ¿ëäñýí çàðèì
õýñãèéí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîëä øèëæ¿¿ëæýý.ñ¿ì õèéä æàñ æàâààñ àëáàí
òàòâàð õóðààõ æàñûí ìàë õàðèóëàã÷èäûã ìºëæèãä뺺ñ õàìãààëñàí ÿâäàë
øàð ôåîäàë ëàì íàðûí ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëûã ñóëðóóëõàä èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîíþì. Àðäûí ò¿ð àíãèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí óÿí õàòàí
áîäëîãî òóõàéëáàë àëáàí òàòâàðûí áîäëîãî ÿâóóëæ îëîíõè àðäûí àæ àõóéòíû
òàâààðûí á¿òýýäýãäýõ¿¿íèéã äýýøë¿¿ëýí çàðö ÿäóó àðäûí àæ àìüäðàëûã
ñàéæðóóëàí ýäèéí çàñàã õóäàëäààíä áàéñàí êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã
õÿçãààðëàæ áàéíà. 1933 îíä áàòàëñàí àëáàí òàòâàðûí õóóëèàð ÷äàë ìºõºñ
àæ àõóéí àëáàí òàòâàðûí îíîãäëûã áàãàñãàæ ÿäóó àæ àõóé àëáàí òàòâàðààñ
á¿ð ìºñºí õýëòð¿¿ëæ ÷èíýýëýã àæ àõóí îðëîãîíä íü òîõèðñîí àëáà îíîîæýý.
Àðäûí ò¿ð ìàë÷èí àðäóóäàä òºðºë á¿ðèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýí òýäíèé õóâèéí
ñàíàà÷ëàãèéí äýýøë¿¿ëýõ ìàë àæ àõóéãàà ºñãºõºä íü äºõºì ¿ç¿¿ëæ ìàë÷èí
àðäûí àæ àõóéä çýýëëýãý îëãîõîä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ áàéâ. Õóâüñãàëûí
àíõäóãààð øàò øóâòðàõ ¿å áóþó 1939 îíû ôåîäàëûí àíãè óñòàæ ãàäààäûí
êàïèòàë òóñ îðíîîñ á¿ð ìºñºí øàõàãäàí ãàðñàí áàéâ. Íèéãìèéí öîî øèíý õ¿÷
áîëîõ ¿íäýñíèé àæèë÷èí àíãè òºðºâ. Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû çîðèëòûã
áèåë¿¿ëõýä øèíýýð òºðñºí àæèë÷èí àíãè, àðä àíãè õî¸ðûí õîëáîî áóé áîëæ,
óëìààð òóñ îðîí ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäýñ íü
áîëæ ºãºâ. Ìàíàé îðîí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ñîöèàëèçìä îðîõ
çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõèéí õèðýýð, õºäºëìºð÷ àðäòàé íèéëæ, ïðîëåòàðè
äèêòàòóðûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ èðñýí àæèë÷èí àíãèéí óäèðäàõ ¿¿ðýã óëàì
ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà.àðäûí ñýõýýòýí òºðæ ãýãýýðýë øèíæëýõ óõààí, óðëàã
óòãà çîõèîë àñàð èõ õºãæëèéã îëîâ. Íèéãìèéí ýäãýý𠺺ð÷ëºëòèéí ¿ðýýð
ôåîäàëûí áîëîîä ýäëýõ¿¿íèé õýâøèë ¿íäñýíäýý óñòàæ, ñîöèàëèçì õýâøèë
ºðãºæèí áýõæèâ. Æèæèã òààâðûí õýâøèë õºäºº àæ àõóé çîíõèëñîí áàéñàí
274

áîëîëâ÷ äóíä ÷àäàëòàí àðäûí àæ àõóéí íàì çàñãèéí äýìæëýãèéí à÷ààð èõýíõ
íü áîëñîí áàéâ. Ìàë÷èí àðäûí äîòðîîñ ãàðñàí íóäàðãàí àæ àõóé õºëñíèé
õºäºëìºð õýðýãëýæ áàéñàí áîëîâ÷ àðäûí òºðèéí áîäëîãî òóõàéëáàë àëáàí
òàòâàðûí áîäëîãîîð òýäíèé ºñºîëò õÿçãààðëàãäàí áàéâ. Èíãýæ àæ ¿éëäâýð
òýýâýð õîëáîî õóäàëäààíä óëñûí áà õîðøîîëîëûí áàéãóóëëàãûí õýëáýðòýé
ñîöèàëèñò ñàëáàð àðäáí õóâèéí àæ àõóé õýëáýðòýé æèæèã òààâðûí ñàëáàð
õî¸ð ìàíàé ýäèéí çàñàãò áóé áîëîâ. Àðäûí òºð ñîöèàëèñò ñàëáàðûã ç¿éë
á¿ðýýð íü äýìæèæ á¿ðòãýõ òàéëàãíàõ òºëºâëºõ çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëñýýð áàéâ.
“¯íýí” 1967 îíû 10.07.
ÊÀÏÈÒÀËÈÇÌÛÃ ÀËÃÀÑÀÍ ÑÎÖÈÀËÈÇÌÄ ÎÐÑÎÍ ÍÜ
ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñíû 50 æèëèéí îé 1974 îíû 11-ð ñàðä áîëíî. ÁÍÌÀÓ
õºãæèí áýõæèæ èðñýí õàãàñ çóóí æèëèéí çàìíàë íü Àðäûí õóâüñãàëûí
ÿëàëòûí òºëºº, óëñ îðîíäîî ñîöèàëèçì áàéãóóëàõûí òºëºº ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíýýñ ÿâóóëñàí òýìöëèéí ò¿¿õýíä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Àóãàà èõ Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð 1921 îíä Ìîíãîëä Àðäûí
õóâüñãàë ÿëñàí áèëýý. ¯åý ºíãºðººæ ñºíºæ áàéñàí ôåîäàëûí áàéãóóëàë,
õÿòàäûí øóíàõàé õóäàëäàà÷èä áîëîí åâðîïûí êàïèòàëòíû ï¿¿ñí¿¿ä
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã äàðëàí ìºëæèæ áàéñíû óëìààñ àðä àíãè, ôåîäàë
õî¸ðûí õîîðîíä íèéãìèéí çºð÷èë ìàø èõ áàéëàà.
Ìîíãîëûí ôåîäàëèçì íü òóõàéí çàðèì îíöëîãòîé áàéñàí áîëîâ÷,
åðºíõèé人 ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí àðãûã õàäãàëæ, ¿éëäâýðëýëèéí
õýðýãñýë áîëñîí ãàçàð íóòàã, óñ áýë÷ýýð, ìàë àõóéã ôåîäàëóóä õóâüäàà
ºì÷èëæ, õàìæëàãûí ìàë÷èí àðäûã á¿ðýí áóñ ºì÷ºº áîëãîæ áàéñàí þì.Òýð
¿åèéí Ìîíãîë îðíû çàõ çýýëèéã ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä ãàðòàà á¿ðìºñºí
îðóóëæ, äàâûí äàðóéä ìàë÷èí àðäóóäûã øóëàí ìºëæèæ, õàðèí ººðñ人
øóíàõàéðàí áàÿæèæ áàéâ.
Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí íèéãýì íü ýñðýã òýñðýã õî¸ð àíãèàñ
á¿ðäýæ áàéñàí áºãººä íýã íü äàðëàãäñàí àðäóóäûí àíãè, íºãºº äýõ íü äàðëàí
ìºëæèã÷ íî¸ðõîã÷ ôåîäàëóóäûí àíãè áàéâ. Óëñ òºðèéí ÿìàðâàà ýðõ ìýäýëã¿é
áàéñàí àðä àíãèéíõàí, õàðüÿàò ôåîäàë íî¸ääîî áèå á¿òýýãäõ¿¿í ìºí㺺ð ÿíç
á¿ðèéí òàòâàð òºëæ, áàñ òýäýíä çàðöëàãäàí, õàð áîð àæëû íü õèéäýã áàéñàí
áèëýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ãàäààäûí õóäàëäà÷èä, þóíû ºìíº õÿòàäûí õóäàëäàà÷äàä
ìîíãîëûí ôåîäàëóóäûí òàâüñàí èõ ºðèéã ìºí ë ìàë÷èí àðäóóäààñ ãàðãóóëæ
òºëäºã áàéâ.
Ôåîäàëèçì ÿëçàð÷, ¿íäýñíèé êîëîí÷ëîëûí äàðëàë øèð¿¿ñ÷ áàéñàí ÿâäàë
þóíû ºìíº òýð ¿åèéí íèéãìèéí ¿éëäâýðëýã÷ õ¿÷èí áîëñîí ìàë÷èí àðäóóäûã
¿é îëíîîð íü ¿ã¿éð¿¿ëýí õîîñðóóëñàí þì.
Ôåîäàëûí áîëîí êîëîíèéí äàðëàëûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õîð óðøãàð
òàðòàãòàà òóëòàë ÿäóóðàí õîîñîðñîí ìàë÷èí àðäóóä òýð ¿åèéí ìîíãîëûí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº, ôåîäàëûí ýñðýã õºäºë㺺íèé ãîë õºäºëãºã÷
275

õ¿÷ áîëñîí þì. Ãàãöõ¿¿ àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººãººð òýð õºäºë㺺í èìïåðèàëèçì áîëîí ôåîäàëûí
ýñðýã, àðäûí àðä÷èëñàí õºäºë㺺í áîëæ, òºãñ ÿëàëòàíä õ¿ðñýí þì.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàë ÿëàõûí õàìò äýëõèéí ò¿¿õýíä ¿íäñýí
ýðãýëò ãàð÷, õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýí õºãæëèéíõýý äýýä õýëáýð- ñîöèàëèçìä
çºâõºí êàïèòàëèçìààñ áèø, õàðèí êàïèòàëèçìûí ºìíºõ áàéãóóëëààñ øèëæèí
îðîõ øèíý ýðèí ¿åèéí ó÷èð óòãûã ã¿íýý èëýðõèéëýí òîäðóóëñàí þì.
Ìàðêñèçì-Ëåíèíèçì áîëîí Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíàà
íü Ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã Îêòÿáðèéí
õóâüñãàëûí äàðààõ îëîí óëñûí õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí äýýä øàòàíä ãàðãàñàí
þì.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð ýõýëñýí øèíý ýðèí ¿åèéí ¿çýë ñàíààã òóñãàí àâ÷,
Àðäûí õóâüñãàë ÿëàõàä õýðýãòýé áîäèò íºõöºë áàéäëûã óõàí îéëãîæ ÷àäñàí
ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áààòàð Ñ¿õáààòàð áîëîí ò¿¿íòýé õàìòðàí ç¿òãýã÷èä
ìàë÷èí àðäûí àíãèéí ¿íäñýí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëæ, ôåîäàëûí ýñðýã
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöëèéã ìàíëàéëñàí þì.
Ä.Ñ¿õáààòàð áîëîí ò¿¿íòýé õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí áàéãóóëñàí ÌÀÍ àíõ
ìàë÷èí àðä îëíû òºëººëºã÷äèéí íàì áàéñíàà êîìèíòåðí áîëîí, ÇÕÓÊÍààð
äàìæóóëàí îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé õîëáîî òîãòîîñíû
à÷ààð Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ õ¿÷èí áîëæ, èìïåðèàëèçì áîëîí
ôåîäàëèçìûí ýñðýã ìàë÷èí àðäóóäûí òýìöýëä ìàðêñèñò-ëåíèíèçì áîëîí
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààã øèíãýýí, õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý.
Äýëõèéí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöëèéí íèéòëýã íýã çîðèëãîîð
õîëáîãäñîí Ǻâëºëò Îðîñ, Ìîíãîë õî¸ð óëñ õàðèëöàí õîëáîîòîé áîëñîí
ÿâäàë ÇÑÍÕÓ-ûí àæèë÷èí àíãè, ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäóóäûí õîîðîíä
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà òîãòîîæ, áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñýí þì.
Èíãýýä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì áîëîí àóãàà èõ Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò
õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààíû ã¿í ã¿íçãèé íºëºº, Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé
èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæèéí à÷ààð ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäóóä àðäûíõàà
íàìûí óäèðäëàãààð 1921 îíä èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçìûí ýñðýã, àðäûí
àðä÷èëñàí õóâüñãàë õèéæ ÿëàëò áàéãóóëñàí áèëýý.
Ýíý õóâüñãàëûí ÿëàëòààð Ìîíãîë îðîí êîëîíèéí ñèñòåìýýñ ãàð÷, öààøèä
äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí á¿ðýëäõ¿¿í õýñýã áîëîõ ñàéõàí áîëîëöîîòîé
áîëñîí þì. Òýðã¿¿íèé óëñ îðîíä ÿëñàí ñîöèàëèñò õóâüñãàë íü êîëîíèéí áîëîí
õàðààò îðíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëòàé ò¿¿õèéí ¿¿äíýýñ
çàéëøã¿é íèéëýõ òóõàé àóãàà èõ ñýòãýã÷ Â.È.Ëåíèíèé õóâüñãàë íîìëîñîí
ñóðãààëûã ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë á¿ðýí íîòîëñîí þì.
1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëãî íü óëñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéã
áàéëäàí àâàõàä îðøèæ áàéâ. Àðäûí íàìûí ìºðèéí õºòºëáºð áîëîí Àðäûí
ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí áîäèò ÿâäàëä óã çîðèëãî òóñãàãäñàí áºãººä,
àðäûí õóâüñãàëûí ÿâöàä òýð Ò¿ð çàñàã íü àðä îëíû çýâñýãò áîñëîãûã óäèðäàõ
áàéãóóëëàãà áîëñîí áèëýý. Òýð çîðèëãî Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà áèåëæ,
276

1921 îíä çàñãèéí ýðõ íèéò Ìîíãîë äàÿàð àðäûí çàñãèéí ãàçàðò øèëæèæ,
óëìààð 1921-1924 îíä òºðèéí áàéãóóëëûã àðä÷èëæ, 1924 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð
ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñàí áèëýý.
Ìîíãîë îðîíä àðäûí õóðàë õýëáýðýýð ¿¿ñýí òîãòñîí Àðäûí òºð íü
õºäºëìºð÷èí àðä àíãèéí äèêòàòóð áîëîí õºãæèæ, õóâüñãàëûí ýõíèé ¿å
øàòàíä (1921-1940 îíä) Àðäûí íàìûí øóóä óäèðäëàãààð àæèë÷èí òàðèà÷íû
äèêòàòóðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí þì.
Ìîíãîë Àðäûí õóâüñãàë íü äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò óëñ Ǻâëºëò Îðîñ
óëñòàé õîëáîîòîé ÿâæ ò¿¿íèé òóñëàìæòàéãààð óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ
çàìààð õºãæ¿¿ëæ, öààøèä ñîöèàëèñò õóâüñãàë áîëæ óðãàí õºãæèõ áîäèò
èðýýä¿éòýé áàéëàà. Èéìýðõ¿¿ õóâüñãàëò õºäºë㺺í íü ýõýí ¿åä ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺í áàéñíàà äàðàà íü êàïèòàëèçì áà èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
õàíäàæ áîëíî ãýæ Â.È.Ëåíèí óäàà äàðàà ñóðãàñàí áèëýý.
Óðüä ºìíº õîöðîãäìîë áàéñàí óëñ îðîí,òóõàéëáàëáàë Ìîíãîë óëñ,
ñîöèàëèñò îðíóóäûí òóñëàìæòàéãààð õºãæëèéí êàïèòàëèñò ¿å øàòûã
àëãàñàí, ñîöèàëèçìä øèëæèæ áîëîõûã Â.È.Ëåíèí îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýí
òîäîðõîéëñîí áèëýý.
1921 îíä Â.È.Ëåíèí ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé ÿðüñàí ò¿¿õò ÿðèàíäàà
Ìîíãîëîðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèõèéí õàìãèéí ãîë àñóóäëûã
òîäðóóëæ çºâëºñºí áèëýý. Òýãýõäýý, íàì áîëîí àðäûí çàñãèéí ¿¿ðãèéã äýýä
õýìæýýíä ãàðãàõ, Ǻâëºëò-ìîíãîëûí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë òýðã¿¿í
çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ òýìäýãëýýä, ýíý áîë êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
õºãæèõèéí ãàäààä, äîòîîäûí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ìºí ãýæ îíöëîí çààñàí þì.
1924 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí 3 èõ õóðàë, Ëåíèíèé çºâëºë㺺íèéã
óäèðäëàãà áîëãîæ, ìîíãîë îðíû õóâüä òîõèðîìæòîé ãàíö çºâ çàì áîë
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì áîëãîæ ñîíãîí àâñàí þì. Ëåíèíèé ñóðãààëûã
¿íäýñ áîëãîæ, çºâëºëòèéí äóíäàä àçèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóäûí òóðøëàãûã
õàðãàëçàæ, ìºí ººðèéí îðíû íºõöºëä àíãèéí õ¿÷íèé áàéðëàë, íèéãýì ýäèéí
çàñãèéí íºõöºëèéã õàðãàëçàí áîëîâñðóóëñàí íàìûí ýíý æàíæèí øóãàì íü
1925 îíä ÌÀÕÍ-ûí 4 èõ õóðëààð áàòàëñàí ÌÀÕÍ-ûí 2-ð ïðîãðàììûí ¿íäýñ
áîëñîí þì.
Ìîíãîë àðä óëñ Ǻâëºëò óëñòàé á¿õ òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ, ÌÀÍ
îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé íÿãò óÿëäààòàé àæèëëàæ èðñíèé ¿ðýýð
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë íü õºãæëèéíõºº øóâòàðãûí ¿å øàòàíä óëñ îðíîî
ñîöèàëèçìä äýâø¿¿ëýí îðóóëñàí þì. Ìîíãîë óëñ êàïèòàëèçìûã àëãàñàí,
ñîöèàëèçìä øèëæèõäýý õî¸ð ¿å øàòûã äàìæñàí þì. ¯¿íèé íýãäýõ íü 1921-
1940 îí õ¿ðòýëõ ñîöèàëèñò ¿å øàò þì. Äóðäñàí õî¸ð ¿å øàò íü òóñ òóñäàà
îíöëîãòîé õýñãýýñ á¿ðäñýí áºãººä òóõàéí ¿åä óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
ýýäðýýòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà õýëáýð íü áàñ ººð ººð áàéñàí þì.Òóñ
óëñàä ¿éëäâýðèéí ñîöèàëèñò õàðèëöàà ÿëñíààð ýõýëñýí ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí
îäîî ¿å íü ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëæ áàéãààãààðàà
áóñäààñàà îíöëîãòîé þì.
277

Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò ÿâóóëàõ çàìààð àðäûí õóâüñãàëûã ñîöèàëèñò
õóâüñãàë áîëãîí õºãæ¿¿ëæ áîëîõ èðýýä¿éã íàì àíõààð÷ ¿çýýä, êàïèòàëèñò áóñ
õºãæëèéí çàìààð ñîöèàëèìçä õ¿ðýõèéí òóëä äóíäàä çóóíû ¿åèéí õîöðîãäìîë
õàðèëöààã óñòãàõ ÿâäëûã íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëñýí þì.
Ôåîäàëûí àæ àõóéòíóóäûã äóð çîðãîîð íü áàéëãàõûã çîãñîîæ, àðäûí çàñãèéí
ç¿ãýýñ çîõèõ õÿíàëò òîãòîîæ, ôåîäëûí àæ àõóéòíóóäàä ºíäºð àëáàí òàòâàð
îíîãäóóëæ ýõýëñýí þì. Òýãýõèéí çýðýãöýýãýýð äóíä çýðãèéí àðäûí àæ
àõóéòíóóäàä ¿ëýìæ èõ õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ, àðäûí àæ àõóéòíû çàðèì õýñãèéã
ÿíç á¿ðèéí àëáàí òàòâàjààñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ, òýäíèé ýðõ àøãèéã äàðëàí
ìºëæèã÷ ýòãýýäýýñ õàìãààëñàí þì. Ôåîäàëûí ýñðýã ÿâóóëñàí ýäãýýð àðãà
õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä áóò öîõèãäñîí ôåîäàë àíãèéí ýñýðã¿¿öýë øèð¿¿ñ÷, àðäûí
çàñãààñ ÿâóóëæ áàéãàà óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí ÿíç á¿ðèéí àðãà õýìæýýã òýä
ñààòóóëæ, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õóéâàëäààí áàéãóóëæ ãàäíààñ èìïåðèàëèñò
õ¿÷íýýð äýìæ¿¿ëýí çýâñýãò áîñëîãî õ¿ðòýë ãàðãàæ áàéâ.
ÌÀÕÍ-ààð óäèðäóóëñàí àðäûí àðä÷èëñàí òºð óëñ îðíû àæ àõóé-ýäèéí
çàñàã, ñî¸ë õ¿ì¿¿æèë, áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäëûí ýýäðýýòýé çîðèëòóóäûã
øèéäâýðëýæ ÷àäñàí þì. Àíãèéí òýìöëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð
íàì ºäðººñ ºäºðò òóðøëàãàæèæ, àðäûí çàñãèéí óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí áàéð
áàéö àëõàì àëõìààð áýõæèæ, ìàë÷èí àðä îëíû àíãèéí óõàìñàð äýýøèëñýýð
èðëýý. Ýíý ¿íäñýí äýýð àðäûí òºð 1929-1932 îíóóäàä 11000 ãàðóé õàð øàð
ôåîäàëûí ìàë õºðºíãèéã õóðààæýý. Ôåîäàë áàÿ÷óóäààñ õóðààæ àâñàí ìàë
ñ¿ðãèéã õóâüäàà öººí ìàëòàé áóþó îãò ìàëã¿é ÿäóó àðäóóäàä îëãîæ áàéâ.
Áóò öîõèãäñîí ôåîäàë àíãèéí ¿ëäýãäëèéí ýñýðã¿¿öëèéí áàéäëààñ
øàëòãààëàí, èòã¿¿ëæ óõàìñàðëóóëàõ áóþó õ¿÷ õýðýãëýõ àðãà õýðýãëýí, ôåîäàë
àíãèéí ¿íäñýýð íü óñòãàõ çîðèëãûã äýñ äàðààòàé áèåë¿¿ëýõ àæèë àðäûí
õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð ¿å øàòíû øóâòàðãàð äóóññàí þì. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð
íàìûíõàà óäèðäëàãààð àæèëëàæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã óëñ îðíû çàõ çýýëýýñ
ààæìààð øàõàí ãàðãàõûí òóëä äîð äóðäñàí ýðýìáý äàðààòàé àðãà õýìæýý
àâñàí þì. ¯¿íä:
Á¿ð 1921 îíû 12 ñàðä àíõ áàéãóóëàãäñàí ¿íäýñíèé ýä õýðýãëýã÷äèéí
õîðøîîã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ, òóñ óëñûí ãàäààäàä ãàðãàõ, ãàäààäààñ
àâàõ ç¿éëèéã õîðøîîíû ìýäýëä ºã÷, ãàäààäûíã õóäàëäààíû ï¿¿ñí¿¿äèéí
ìºëæëºãººñ àðäûí àæ àõóéòíûã õàìãààëæ ÷àäæýý. Ãàäààäûí õóäàëäààíû
ï¿¿ñíèé íºëººã ñóëðóóëàõ, áàñ ìàë àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ,
ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºí îëøðóóëàõûí òóëä õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõ ýõíèé
õýäýí æèë, ÿëàíãóÿà 1933-1936 îíóóäàä ÍÝÏ-èéí-ýäèéí çàñãèéí øèíý áîäëîãî
çàðèì çàð÷ìûã òóñ óëñàä õýðýãëýæ, óëñûí õÿíàëòûí äîð õóâèéí õóäàëäààíû
ñàíàà÷ëàãûã äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà.
ÇÕÓ-òàé õóäàëäàà-ýäèéí çàñãèéíõàà õàìòûí àæèëëàãààã ààæìààð ºðãºòãºí
èðëýý. Õîöðîãäñîí óëñ îðíóóäàä êàïèòàëèçìûí òóëãàí õ¿ëýýëãýæ áàéñàí
êîëîíèéí çàõ çýýëýýñ àíãèéí ÷àíàðààð îãò ººð áºãººä ìàë÷èí àðä îëîíä
àøèãòàé òèéì õóäàëäàà àðèëæààã öýãöëýí õºãæ¿¿ëýõýä ÇÕÓ-òàé òîãòîîñîí
278

õàìòûí àæèëëàãàà ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Ìîíãîë îðíûã ãàäààäûí
êàïèòàëûí íºëººíººñ ÷ºëººëºõ, ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òóñãàààð
òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõýä çºâëºëò-ìîíãîëûí õóäàëäàà ýäèéí çàñãèéí õàìòûí
àæèëëàãàà øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí ¿å øàòàíä Â.È.Ëåíèíèé çºâëºë㺺íèé äàãóó,
êàïèòàëèñò áóñ øèíý ýäèéí çàñãèéí ¿¿ñâýðèéã òóñ óëñûí àæ õóéí ÷óõàë
ñàëáàðò áèé áîëãîõ òàëààð ýýäðýýòýé çîðèëòóóäûã ìàíàé íàì, àðäûí çàñàã
áèåë¿¿ëñýí þì. Ìîíãîëûí àðäûí çàñãèéí ãàçàð ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð óëñ
îðîíäîî àæ ¿éëäâýð áàéãóóëæ, ñàíõ¿¿-çýýëèéí ñèñòåì òîãòîîæ, ãàäààä äîòîîä
õóäàëäààãàà çîõèîí áàéãóóëæ, òýýâýð õîëáîî õºãæ¿¿ëýí, õóâèéí êàïèòàëèñò
ñàëáàðûã óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðààñ øàõàí ãàðãàñàí þì.
Õºíãºëºëòýé áîãèíî áóþó óäààí õóãàöààíû çýýë îëãîõ, àæ ¿éëäâýðèéí
òîíîã òºõººðºìæ íèéë¿¿ëýõ, Ìîíãîëä õºíãºëòòýé áîëçëûí ¿íäýñ äýýð
õàìòàðñàí õóâü íèéë¿¿ëñýí ¿éëäâýð áàéãóóëàõ, Ìîíãîëä çîðèóëæ ¿íäýñíèé
àæèë÷èí, èíæåíåð-òåõíèêèéí àæèë÷èí áýëòãýõ çýðãýýð Ìîíãîëûí
êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÇÕÓ òóñàëñàí þì.
Íèéãìèéí ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýë ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä, àðäûí õóâüñãàëûí
àíõíû ¿å øàòíû øóâòàðãààð òóñ óëñûí ýäèéí çàñàãò ôåîäàëûí áà õîöðîãäìîë
àæ àõóéí öîãöîñ àðèëæ, ãàäààäûí êàïèòàëûã óëñ îðíû çàõ çýýëýýñ øàõàí
ãàðãàæ, óëñ àðäûí àæ àõóéä ñîöèàëèñò ñåêòîð ¿ëýìæ ºðãºæèí áýõæèíý.
Ôåîäàëûí íèéãýì ò¿¿õèéí òàâöíààñ áóóæ, õàìæëàãà áàéñàí ìàë÷èí àðäóóä
æèæèã òàâààð ¿éëäâýðëýã÷èéí àíãè áîëîí õóâèð÷, íèéãìèéí øèíý àíãè
áîëîõ àæèë÷èí àíãè ¿¿ñ÷, øèíý ìàÿãèéí õºäºëìºð÷ ñýõýýòýí áèé áîëñîí þì.
Ãýõäýý òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð-ÌÀÀ íü õóâèéí ºì÷òºí àðäûí
àæ õóéí æèæèã òàâààðûí àæ àõóéí õýëáýðòýé õýâýýð áàéâ.
Àðäûí õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû øóâòàðãààð 1940 îíä õóðàëäñàí X èõ
õóðëààðàà ÌÀÕÍ-ãóðàâäóãààð øèíý ïðîãðàììàà áàòàëæ, àðäûí õóâüñãàëûí
õî¸ð äàõü øàòàíä ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàõ çîðèëò äýâø¿¿ëýõ áèëýý.
ÌÀÕÍ ýíý ÷èã áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿ëýõäýý, óëñûí áà õîðøîîëëûí
¿éëäâýðèéã ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõýä èõ àíõààð÷, ÕÀÀ-ä ñîöèàëèñò ¿éëâýðëýëèéã
áýõæ¿¿ëýõ, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéã õºãæ¿¿ëýõýä ãîë àíõààðëàà
÷èãë¿¿ëñýí þì. Ãýâ÷ äýëõèéí ñîöèàëèçìûí òóõàéëáàë ìàíàé îðíû
ñîöèàëèçìûí õóâü çàÿà øèéäýðëýãäýæ áàéñàí äýëõèéí õî¸ðäóãàð äàéíû
óëìààñ òóñ óëñàä ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàõ àæèë ñààòàæ óäààøèðñàí þì.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû æèë¿¿äýä äýëõèé íèéòèéí óëñ ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëä çàíàë ó÷ðóóëñàí ãèòëåðèéí ãåðìàíû ýñðýã
áààòàðëàã òýìöýæ áàéñàí çºâëºëòèéí àðä ò¿ìíèé òàëä ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí ãóéâàëòã¿é çîãñ÷ ÁÍÌÀÓ çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä ÷àäàõûí õèðýýð
¸ñ ñóðòõóóí, ýä ìàòåðèàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, èìïåðèàëèñò ò¿ðýìãèéëëýýñ
óëñ îðíîî õàìãààëàõàä òóñàëñàí þì. Ãèòëåðèéí ãåðìàí áîëîí ìèëèòàðèñò
ßïîíû çýâñýãò õ¿÷íèéã áóò öîõèõîä ÇÕÓ øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ,
äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí äóóññàíû äàðàà, äýëõèé òàâöàí äýýð õ¿÷íèé õàðüöàà
279

ñîöèàëèçìä àøèãòàéãàà𠺺ð÷ëºãäñºí þì. Ìîíãîë óëñ ñîöèàëèçì ðóó ò¿ðãýí
äýâøèí õºãæèõºä ýíý ººð÷ëºëò ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Ñîöèàëèñò àæ
¿éëäâýðèéí äàëàéö, ºñºëò ìýäýãäýõ¿éö èõñýæ, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýë 1960 îíä 1940 îíûõûã áîäâîë 7,4 äàõèí èõýññýí þì. ÌÀÀ îðîí
áàéñàí ÁÍÌÀÓ 1961 îí áîëîõîä ãàçàð òàðèàëàí-àæ ¿éëäâýðèéí îðîí áîëæ
õóâèðñàí áàéíà.
Àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëëîõ àæèë
1959 îíû øóâòðàãààð àìæèëòòàé äóóñ÷, òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàð
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà ÿëñíààð, õ¿í õ¿íýý äàðëàí ìºëæèõ ÿâäëûã
¿¿ñãýæ áàéñàí íºõöºë, øàëòãààí ¿¿ðä óñòãàãäñàí þì. Ìîíãîëûí õºäºº íóòàãò
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðüöàà ÿëñíû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí õºäºº àæ àõóéí
íýãäýë áîë ãèø¿¿äèéíõýý ìàòåðèàëëàã ñî¸ëûí õýðýãöýýã õàíãàæ, ¿íäýñíèé
àæ ¿éëäâýðèéã ÕÀÀ-í ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàæ ÷àääàã ñîöèàëèñò õàìòûí òîì
àæ àõóé þì. ÌÀÀ áóþó ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëñýí òîìîîõîí ÑÀÀ-íóóä öààøèä
õºãæèæ, íýã ÑÀÀ-ä (àðâàí òàâàí ìîðèíû õ¿÷èíä øèëæ¿¿ëñíýýð) 177 òðàêòîð,
38 êîìáàéí, 25 àâòîìàøèí àæèëëàäàã áîëîâ. 1966 îíä õóðàëäñàí íàìûí XV èõ
õóðëààð áàòàëñàí 4 ïðîãðàììàà ÌÀÕÍ õýðýãæ¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ,
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã áàéíãà èõýñãýõ, íèéãýì óëñ òºðèéí
àìüäðàëä àðä îëíûã ºðãºí îðîëöóóëæ íèéãìèéã óäèðäàõ àæëûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, ÝÇÕÒÇ-èéí õ¿ðýýíä ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöûí
èíòåðíàöèîíàë÷ çàð÷èìä òóëãóóðëàí, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí
îëîëò àìæèëòûã õýðýãëýæ òóñ óëñàä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç
áàéãóóëàõàä àðä ò¿ìíèéõýý ÷àðìàéëòûã ÷èãë¿¿ëæ áàéíà.
Èìïåðèàëçìûí ýñðýã 50 ãàðóé æèëèéí òýìöëèéí ¿ð ä¿íä ÌÀÕÍ, ÇÑÁÍÕÓûí
õîîðîíäûí áàò áýõ õýëõýý õîëáîî, àõàí ä¿¿ñèéí áàðèëäëàãà ýëýãñýã çóçààí
íàéðàìäàë áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí
íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëæ, òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã-ñî¸ëûí õîöðîãäëûã
àðèëãàæ, ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí áèåë¿¿ëýõýä
øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí þì.
Ýõ îðíûõîî àæ ¿éëäâýð, ÕÀÀ, ñîöèàëèñò ñî¸ëûã öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ
èõ ¿éëñòýý ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí øèíý òîì àìæèëò îëæ áàéíà. ÁÍÌÀÓ
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõàä ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ÝÇÕÒÇèéí
ãèø¿¿í áóñàä ñîöèàëèñò îðíîîñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà èíòåðíàöèîíàë÷ òóñëàìæ
áàéíãà ºññººð áàéíà. Ǻâõºí ñ¿¿ëèéí àðâàí òàâàí æèëä ÇÕÓ-ûí çýýë,
áóöàëòã¿é òóñëàìæààð ÁÍÌÀÓ-ä ¿éëäâýð, ÕÀÀ ñî¸ë àõóéí 232 òîìîîõîí
èæ á¿ðýí òºõººðºìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðüæ, ñ¿¿ëèéí íàéìàí æèëä
áóñàä ñîöèàëèñò îðíû òóñëàìæààð 22 òîìîîõîí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò ñî¸ë, àðäûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, óðëàã, óòãà
çîõèîë óëàì èõ àõèöòàé õºãæèæ áàéíà.
Óëñ îðíîî êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿ëýõèéí òºëºº Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé õèéñýí àðèóí èõ òýìöëèéã ÌÀÕÍ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí
þì. ÌÀÕÍ òèéì óäèðäàã÷ õ¿÷èí áîëñîí íü: 1-ðò: Á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà
280

àíãèéí òýìöëèéí òóõàé ìàðêñèñò ëåíèíèñò îíîëûã òóóøòàé óäèðäëàãà
áîëãîñîí. 2-ðò: óëñ îðíîî öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
õàìãèéí ýýäðýýòýé ÷óõàë àñóóäëûã øéèäâýðëýõäýý àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò
¿å øàòûã õîñëóóëàí, Àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýí ¿åèéí çîðèëòûí îíöëîãèéã
õàðãàëçàí Ìîíãîë îðíû ºâºðìºãö íºõöºëä ñîöèàëèìçûí åðºíõèé ç¿é
òîãòëûí á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýæ ÷àäñàí þì. ÌÀÕÍ íü îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íèé òóðøëàãààñ þóíû ºìíº ÇÕÓÊÍ-ûí òóðøëàãààñ áàéíãà
ñóð÷, êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäòàé ìàðêñèñò ëåíèíèçì ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí ¿íäýñ äýýð õàðèëöàæ èðñýí. 3-ðò: ÌÀÕÍ ýãíýýíèéõýý
á¿ðýëäõ¿¿íèéã õºäºëìºð÷ àðäûí òºëººëºã÷ººð áýõæ¿¿ëýõ, äàðàà íü àðäûí
àðä÷èëñàí áàéãóóëëûí ¿åä á¿ðýëäýí òîãòñîí òýðã¿¿íèé øèíý àíãè, àæèë÷èí
àíãèàð ýãíýýãýý çóçààòãàæ, íàìûí ýñðýã õýëáýðýë áîëîí æèæèã õºðºíãºòíèé
ãóéâæ äàéâàõ ÿâäëûã øèéäýìãèéí äàâàí òóóëæ èðñýí. 4-ðò ÌÀÕÍ ãàäààä,
äîòîîä áîäëîãîíäîî ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí ëåíèí÷ çàð÷ìûã
áàéíãà óäèðäëàãà áîëãîæ, ìàíàé àðä ò¿ìíèé øàëãàðñàí ¿íýí÷ àíä íºõºð
ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû àðä ò¿ìýí îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íòýé àõ ä¿¿ãèéíõýý íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëæ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íòýé ýâ ñàíààãàà íýãòãýæ, ç¿¿í áàðóóí îïïîðòóíèçì, ìàîèçìèéí
èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çýë áîëîýí æèæèã õºðºíãºòíèé ¿íäñýðõýã ¿çëèéã
ýñýðã¿¿öýí òýìöýæ, îëîëí óëñûí èìïåðèàëèçìûí ýñðýã äàÿí äýëõèéí áàò
áýõ ýíõ òàéâíûã òîãòîîõ áîäëîãî ÿâóóëæ èðñýí. 5-ðò: ÌÀÕÍ íü ìàðêñèñò
ëåíèíñò íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò ¿çýë ñóðòëûí ¿íäñýí äýýð õºãæèæ ººðèéí
ãèø¿¿ä áîëîí á¿õ õºäºëìºð÷äèéã ìàðêñèñò ëåíèíèçìûí ñóðãààë îëîí óëñûí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé òóðøëàãààð õ¿ì¿æ¿¿ëæ èðñýíä îðøèíî.
Õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí ¿íäñýí ýðõ àøèã, ìºí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
õºãæèæ ñîöèàëèçìä îðîõ ¿íäñýí ýðõ àøãèéã ìîíãîëûí àðäûí òºð èëýðõèéëæ
Àðäûí õóâüñãàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòíû çîðèëòûí äàãóó ãàäààä äîòîîä ¿¿ðãýý
ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãààð áèåë¿¿ëæ èðñýí þì.
¯íäýñíèé àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòîæ, ºñ÷ õºãæèõèéí õàìò ìàë÷èí
àðäóóäòàé õîëáîîãîî òîãòîîí áýæ¿¿ëñýí íü àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí óëñ
òºðèéí ¿íäýñ áîëñîí þì. Ýíý õîëáîî òîãòñîíû à÷ààð ÁÍÌÀÓ-ä àðäûí òºð
çàñàã õºäºëìºð÷èí àðäûí õóâüñãàëò ºâºðìºö äèêòàòóðààñ ààæìààð àæèë÷èí
àíãèéí äèêòàòóð áîëæ õóâèðñàí þì. Ýíý äèêòàòóð íü Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýíòýé òîãòîîñîí èíòåðíàöèîíàë÷ õîëáîî, á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíä
òóëãóóðëàí, ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàõ çîðèëòûã õàíãàñàí þì.
ÇÕÓ áîëîí áóñàä àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäòàé èíòåðíàöèîíàë÷ íàéðàìäàë
á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã áàéíàã áýõæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã äýìæèæ, íèéãìèéí ººðººð áàéãóëàëòàé óëñ îðíóóä ýíõ òàéâíààð
çýðýãöýí îðøèõ ëåíèí÷ çàð÷ìûã ¿íäñýí äýýð á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíûã
áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûã àðäûí òºð çàñàã ÿâóóëñààð èðñýí, ÿâóóëæ ÷ áàéíà.
Ìîíãîë óëñ êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèæ, ñîöèàëèçìä øèëæèí îðñîí
õºãæèëòèéí òóðøëàãûí ãîë îíöëîã èéì þì. Ýíý òóðøëàãà íü õ¿í òºðºëõòºí
281

ñîöèàëèçìä äýâøèí õºãæèõ ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí åðºíõèé áà òóõàéí ¿åèéí ç¿é
òîãòîîëûã òóñãàí õàðóóëæ áàéãàà þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí òóðøëàãàä íü ¿å øàò õóãàöàà
õýëáýðèéí õóâüä òóõàé ºâºðìºö îíöëîãòîé õýäèé áîëîâ÷ á¿õ ñîöèàëèñò
îðíû áàéëàã òóðøëàãààð íîòëîãäñîí ñîöèàëèçìûí íèéòëýã ç¿é òîãòîîëûí
íèéòëýã ÷àíàðûã äàõèí íîòëîæ áàéãàà þì. Îäîî äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì
áàéíãà áýõæèæ áàéãàà ¿åä êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä
øèëæèõ áîäèò ç¿é òîãòîîë íü êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã ñîíãîí àâñàí
áóþó òèéì çàìûã ñîíãîõ ÷èãëýë áàðüæ áàéãàà óëñ îðîíä îëîí ÿíçûí ºâºðìºö
áàéäàë áàéãàà áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ºìíº àñàð èõ èðýýä¿é íýýæ áàéíà.
Óëñ îðíûõîî àæ àìüäðàëûí äýâø¿¿ëñýí îíîëûí àñóóäëûã ìàðêñèñòëåíèíñò
íàìóóä øèéäâýðëýõäýý øèíæëýõ óõààíû êîììóíçìûí òóõàé
èíòåðíàöèîíàë÷ íèéòëýã ñóðãààëûã ¿íäýñ áîëãîæ, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
èíòåðíàöèîíàë÷ òóðøëàãûã ñóäàëæ, ñîöèàëèñò øèíý÷ëýí áàéãóóëàëòûí
òóõàé êîììóíèñò îíîë, ïðàêèêèéí åðºíõèé ç¿é òîãòîîë, ãîë çàð÷ìûí íèéòëýã
÷àíàðûí íîòîëñîí ÿíç á¿ðèéí ºâºðìºö íºõöºëä ñîöèàëèçìûí òºëºº ÿâóóëñàí
òýìöëèéíõýý òóðøëàãûã ýìõòãýí ä¿ãíýäýã þì.
“Ìîíãîë óëñ” ñýòã¿¿ë. 1974.11 ñàð. òàë 3-5, 18-19.
ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒ ÁÓÑ ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÓÐØËÀÃÀ
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí III èõ õóðàë õóðàëäñàíû áîëîí ÁÍÌÀÓûã
òóíõàãëàñíû 50 æèëèéí îéä çîðèóëàí õèéñýí “Êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë áà
îð÷èí ¿å” ãýäýã îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë äýýð ØÓÀ èéí
åðºíõèéëºã÷, àêàäåìè÷ Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ-ýýñ 1974 îíû 10-ð ñàðûí 2-íä òàâüñàí
èëòãýë
I
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë, ìºëæëºãèéí á¿õ õýëáýð¿¿äèéã óñòãàæ
ñîöèàëèçì êîììóíèçì ÿëàõ, òèéì øèíý ¿åèéã õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õýíä
íýýñýí áèëýý.
Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íèéãìèéí ã¿í óòãà ñàíààã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
õóâüñãàëò àðä÷èëñàí òºëººëºã÷人𺺠äàìæóóëàí õ¿ëýýæ àâñàí þì.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí çºâëºëò ñîöèàëèñò óëñûã ººðèéí ¿íýí÷ õîëáîîòíîî
ãýæ ¿çýýä íèéòèéí äàéñàí, îëîí óëñûí èìïåðèàëèçìûí çàðö-óíãåðí-÷¿¿äòýé,
çºâëºëòèéí àæèë÷èí áà òàðèà÷èäòàé íýãäýí òýìöñýí þì.
Èõ îêòÿáðèéí õóâüñãàëæóóëàã÷ íºëººãººð èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí àðäûí õóâüñãàë èíãýæ 1921 îíä ìîíãîë îðîíä ÿëàí ìàíäàæ
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ, òóñ îðîí òóñãààð òîãòíîí, óëìààð
282

ñîöèàëèçìä äýâøèí îðæ ÷àäàõ áîëñîí áèëýý.
ÌÀXH, Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1921-1924 îíä àâ÷ ÿâóóëñàí èìïåðèàëèçì,
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí øèíæ ÷àíàð á¿õèé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéè àðãà
õýìæýýí¿¿ä íü ìàíàé îðíûã êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ øóãàìûã
áîëîâñðóóëàõ, ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàí çàðëàõ ¿íäýñ áîëæ ºãºâ.
Òýðã¿¿íèé îðíû çàñãèéí ýðõýíä îðñîí ïðîëåòàðè íàðûí òóñëàìæààð
õîöðîãäñîí îðíóóä êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèæ áîëîõ òóõàé Ìàðêñ,
Ëåíèíèé ñóðãààë, ÌÀÕÍ-ûí ýíý ÷èã øóãàìûã áîëîâñðóóëàõàä óäèðäëàãà
áîëæ ºãñºí þì.
Õîöðîãäñîí îðíóóä êàïèòàëèçìûã àëãàñàæ, ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä
äýâøèí õºãæèõ àñóóäëûã Ìàðêñ-Ýíãåëúñ íàð àíõ óäàà äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
àæýý.
Ìàðê, Ýíãåëüñ íàðûí ýíý ¿íäýñëýë¿¿äèéã Â.È.Ëåíèí ò¿¿õèéí øèíý
íºõöºëä õºãæ¿¿ëýí “...òýðã¿¿íèé îðíû ïðîëåòàðèéí òóñëàìæòàéãààð
õîöðîãäñîí îðíóóä çºâëºëò áàéãóóëàë áà õºãæëèéí òîäîðõîé øàòûã
äàìæèæ, êàïèòàëèñò õºãæëèéí øàòûã àëãàñàí êîììóíèçìä õ¿ð÷ ÷àäíà” ãýæ
Êîìèíòåðíèé II èõ õóðàëä 1920 îíä òàâüñàí èëòãýëäýý çààñàí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí àõ ä¿¿ñýã ç¿éë á¿ðèéí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýí,
ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõýä, ÇÕÓ-ûí Äóíäàä Àçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Óëñóóäûí òóðøëàãà èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ ºãñºí þì.
1924 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë, Ìàðêñ÷ Ëåíèí÷
¿íäýñëýë¿¿äèéã óäèðäëàãà áîëãîæ, ÇÕÓ-ûí Äóíäàä Àçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ
óëñóóäûí òóðøëàãûã àíõààð÷ àðäûí õóâüñãàëûí áîäèò èðýýä¿éã õàðãàëçàí,
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð öààøäàà õºãæèõ íü ãàíöõ¿¿
çàâ çàì ìºí ãýæ ¿çñýí áèëýý. Ýíý øóãàì òóñ íàìûè IV èõ õóðëààð 1925 îíä
áàòàëñàí íàìûí II ïðîãðàììûí ¿íäýñ íü áîëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí 151 èõ õóðëààñ êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí òóõàé çààìàí
øèéäâýð¿¿äèéí äàãóó, Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë 1924 îíä àðäûí çàñãèéí
ãàçðûí 3 æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íã õýëýëöýæ, Àðäûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Óëñûã òóíõàãëàí, ò¿¿íèé ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëæ, òóñ óëñààñ ò¿¿õèéí
á¿õýë á¿òýí ¿åä ã¿éöýòãýí ÿâóóëàõ óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäûã
òîäîðõîéëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëûí øèéäâýð áà ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñàí íü Ìîíãîë
àðä óëñ ñîöèàëèñò ÷èãëýëýýð õºãæèõèéí ÷óõàë ò¿¿õýí ¿å íü áîëæ îãñºí þì.
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèõäýý õî¸ð ãîë
øàòûã äàìæñàí ¿¿íä: 1921 îíîîñ 1940 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí àðä÷èëñàí øàò,
1940 îíîîñ 1961 îíûã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí ñîöèàëèñò øàò òóñ òóñ áàéëàà.
Äóðäàí á¿õèé õºãæëèéí øàòóóä íü øèéäâýðëýñýí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëûí ýðýìáý äàðàà à÷ õîëáîãäëûí õóâüä áèå áèåíýýñýý ÿëãàà á¿õèé
¿å¿äòýé áàéñàí íü ìýäýýæ.
Ñîöèàëèçìä õ¿ðýõ òóñ îðíû õºãæëèéí èðýýä¿éã íàì õàðãàëçàí, ôåîäàëûí
õàðèëöààã óñòãàæ, ñîöèàëèñò õºãæèëä øèëæèõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
283

óðüä÷èëñàí íºõöëèéã õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòàíä áèé áîëãîõ çîðèëòóóäûã
òàâúñàí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ýíý øàò áà çàðèì îðíóóäûí êàïèòàëèñò áóñ
õºãæëèéí îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèêààñ àâ÷ ¿çýõýä êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë íú
ñîöèàëèçìûã øóóä áàéãóóëíà ãýñýí îéëãîëò áèø, õàðèí êîëîíèéí õèéãýýä
êàïèòàëèçìûí ºìíºõ ¿åýñ ¿ëäñýí õîöðîãäëûã óñòãàæ, ñîöèàëèñò õºãæèëä
øèëæèõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí óðüä÷èëñàí íºõöëèéã áèé áîëãîõ ò¿¿õýí
õºãæëèéí á¿õýë á¿òýí øàò ìºí áîëîõ íü òîäîðõîí áàéíà. Ýíý øàò íü
ôåîäàëûí ºìíºõ áà ôåîäàëûí õàðèëöàà áîëîí áàñ êàïèòàëèçì ñóë õºãæñºí
íºõö뺺ñ øèëæèõ ò¿¿õýí íºõöë¿¿äýýñ øàëòãààëñàí îíöëîãóóäòàé áàéõ íü
ìýäýýæ þì.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí îð÷èí ¿åèéí áàéäàë íü ºíãºðñºí ¿åèéíõýýñ ººð
íºõöºëä ÿâàãäàæ áàéíà. Ǻâëºëòèéí Äóíäàä Àçèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñóóä,
îëîí ¿íäýñòýí á¿õèé çºâëºëò ñîöèàëèñò óëñûí íýãäìýë ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä,
êîììóíèñò íàì, ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí óäèðäëàãûí äîð êàïèòàëèçìûí
ºìíºõ õàðèëöààíààñ ñîöèàëèçìä øèëæñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ õºðø Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òàë á¿ðèéí òóñëàìæèíä
òóëãóóðëàí, ìàðêñèñò, ëåíèíèñò ñóðãààëûã ¿éë àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà
áîëãîñîí ÌÀÕÍ-ûí æîëîîäëîãûí äîð êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèí
ñîöèàëèçìä øèëæèâ.
Ýä¿ãýý ãóðàâäàã÷ åðòºíöèéí çàðèì îðíóóä êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí
çàì áàðèìòëàõûã õè÷ýýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö ºíºº õèðäýý àæèë÷èí
àíãè, ìàðêñèñò ëåíèíèñò çàìûí óäèðäëàãàã¿é îíöãîé áàéäàëòàé ÿâàãäàæ
áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð îðíóóäûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ÷èãëýë íü ñîöèàëèñò
íºõºðëºëèéí îðíóóä, îëîí óëñûí àæèë÷íû áîëîí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé
íºõºðëºõ ÿâäàëä òóëãóóðëàæ áàéíà. Ýíý îðíóóäàä èìïåðèàëèçìûí ýñðýã
çîðèëãî, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ùèéäâýðëýõ àñóóäëóóä íü ¿íäýñíèé
àðä÷ëàãñäûí óäèðäëàãààð ã¿éöýòãýãäýæ áàéíà.
¯íäýñíèé àðä÷èëëûí òºð íü íèéãìèéí øèíæ ÷àíàðààðàà ñîöèàëèñò áèø
áîëîâ÷ êîëîíèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí îðíóóä êàïèòàëèçìûã àëãàñàí
ò¿¿õèéí òîäîðõîé íºõöºëä ñîöèàëèçìä øèëæèæ áîëîõ óëñ òºðèéí õýëáýð
áîëæ ºãºõ íü ìàãàä áèëýý.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ºíãºðñºí ¿åèéí òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí
áàéäëààñ õè÷íýýí èõ ÿëãààòàé áîëîâ÷, óðüä ºìíº íýãýíò øèéäâýðëýñýí
öààøäàà øèéäâýðëýæ ìàãàäã¿é òèéì îéðîëöîî àñóóäëóóäòàé þì. Ýäãýýð
àñóóäëûã øèíæëýí ä¿ãíýõ íü ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíä
íýí õýðýãòýé áèëýý.
¯¿íèé òóë îðîí òóñ á¿ðèéí äîòîîä ò¿¿õýí íºõöëèéã ò¿¿íèé ãàäààä
áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ä¿ãíýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ìèíèé áîäîõîä: Þóíû ºìíº õºäºëìºð÷èí òàðèà÷äûí õóâüñãàëò
áîëîëöîî, á¿ðýëäýí òîãòíîñîí áà á¿ðýëäýí òîãòíîæ áóé àæèë÷èí àíãèéí ðîëü
Àçè, Àôðèêèéí îðíóóäààñ ñîöèàëèñò îðíóóä áîëîí îëîí óëñûí êîììóíèñò
284

õºäºë㺺íòýé òîãòîîñîí èíòåðíàöèîíàë÷ õàðèëöàà, äýýðõ îðíóóäûí àðä
ò¿ìíýýñ îëîí óëñûí èìïåðèàëèçì, øèíý êîëîíèàëèçìûí ýñðýã ÿâóóëàõ
òýìöýë çýðýã àñóóäëóóäûã õàìàð÷ áîëìîîð áàéíà.
Áàñ õóâüñãàëò íàì, àðä÷èëñàí òºðèéí ãàðàë, õºãæèë, òýäíýýñ êàïèòàëèñò
áóñ õºãæëèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ã¿éöýòãýõ
¿¿ðãèéí òóõàé àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ íü íýãýí àäèë ÷óõàë þì.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð ÿâæ, ñîöèàëèçìä õ¿ðýõèéí òºëºº óëñ
òºð, ýäèéí çàñàã ñî¸ë, ¿çýë ñóðòëûí õóâüä áóé áîëãîñîí ÁÍÌÀÓ-ûí òóðøëàãà
íü êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ÷èãèéã áàðèìòàëæ áàéãàà îðíóóäàä ñîíèðõîëòîé
áîëîõ íü ýðãýëçýýã¿é.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí òàëààð ãàðãàñàí ìîíãîëûí òóðøëàãà îëîí
óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã àõ ä¿¿ íàìóóäûí áàðèìò áè÷èã, òýäãýýðèéí
óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿ãýíä òýìäýãëýãäñýí áàéäàã.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí öóãëààí äýýð 1966 îíä íºõºð
Ë.È.Áðåæíåâ õýëýõäýý: “Õºãæëèéí êàïèòàëèñò øàòûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä
øèëæèæ áîëîõ òóõàé ëåíèí÷ óðüä÷èëñàí øèíæèëãýýã òà á¿õíèé òóðøëàãà
ïðàêòèê äýýð áàòàëæ ºã뺺.
Ìàíàé ¿åä òóñãààð òîãòíîëîî îëñîí îðîí, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
õýìæýý íü ÿìàð ÷ áàéëàà ãýñýí ñîöèàëèçìûí çàìä îðæ, íàéðàìäàëò ñîöèàëèñò
îðíóóäûí äýìæëýãèéã ò¿øèãëýí øèíý àìüäðàë àìæèëòòàé áàéãóóëæ áîëîõûã
ýíý òóðøëàãà íîòëîæ áàéíà” ãýæýý.
Áèä ººðèéí îðíû êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí òóðøëàãûí òóõàé
ÿðèõäàà, èíòåðíàöèîíàë÷ ýâ ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîí, òóñ îðîíä ÿâàãäñàí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äòýé òºñººòýé òèéì àñóóäëóóäûã àëü íýãýí
îðíû ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºëä øèéäâýðëýõýä, ìàíàé òóðøëàãûã õàðãàëçàæ
áîëîõ òàë áàéíà ãýäãèéí ¿¿äíýýñ õýëæ áàéãàà þì.
¯¿íòýé óÿëäóóëæ áè êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãîë
àñóóäëóóäûã ÁÍÌÀÓ-ä õýðõýí øèéäâýðëýñýí áà òýäãýýðèéí ÷óõàë íºõöºëèéí
òàëààð ÿðèõûã õ¿ñýæ áàéíà.
II
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèí ñîöèàëèçìä øèëæèõòýé
õîëáîãäóóëàí àðäûí õóâüñãàëûí àíõäóãààð øàòàíä øèéäâýðëýñýí íèéãýì
ýäèéè çàñãèéí àñóóäëóóä íü èìïåðèàëèçì, ôåîäàëèçì, êàïèòàëèçìûí ýñðýã
øèíæ ÷àíàðòàé áàéñàí þì.
Ýíý øàòàíä ÌÀÕÍ, Àðäûí òºðººñ òóñ óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë,
ýäèéí çàñãèéí áèåý äààñàí áàéäëûã õàíãàõ, ôåîäàëûí õàìæëàãàò ¸ñûã
óñòãàæ, êàïèòàëèñò áóñ øèíý ýäèéí çàñàã, îð÷èí ¿åèéí ñî¸ëûí ãîëîìòóóäûã
áóé áîëãîõ òàëààð òºâºãòýé îëîí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëñýí þì.
Õóâüñãàëûí ýíý øàòàíä øèéäâýðëýñýí òýð îëîí àñóóäëûí äîòðîîñ ãàçðûã
óëñ íèéòèéí áîëãîæ, õóâèéí ìàë àæ àõóéã êàïèòàëèñò áèø çàìààð óäèðäcaí,
285

¿éëäâýð áîëîí óëñ àðäûí àæ àõóéí áóñàä ñàëáàðò ñîöèàëèñò ñåêòîð áóé
áîëãîñîí çýðýã çàðèì òîäîðõîé àñóóäëûã áè õºíäºí ÿðèõûã õ¿ñýæ áàéíà
Ãàçðûã óëñûí áîëãîñíîîð àðäóóä ò¿¿íèéã óëñ íèéòèéí ºì÷èéí õóâüä
÷ºëººòýé àøèãëàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áîëæýý.
Áýë÷ýýðèéí ñàéí õýñãèéã ò¿øèãëýí ºâñ õàäàõ ñòàíöóóäûã áàéãóóëàí,
õóâèéí àæ àõóéòàí, ñàíãèéí àæ àõóéä èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Àðäûí òºð ãàçðûã óëñ íèéòèéí ºì÷ áîëãîñíûã òóëãóóðëàí ñàíãèéí àæ
àõóé, õîðøîîëëûí òàðèàëàíãèéí ãàçðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õºäºº àæ àõóéí
øèíý ñàëáàð áîëîõ ãàçàð òàðèàëàíã á¿ðä¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí íºõöëèéã õàíãàñàí
þì.
Ãàçðûã óëñûí áîëãîñîí ÿâäàë íü (óñ, îé ìîä, ìèíåðàëûí íººö) ñîöèàëèñò
ñåêòîðûã õºãæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíààñ õîéø ìàë àæ àõóé îëîí æèëèéí òóðø òóñ îðíû
ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð õýâýýð áàéâ.
Ôåîäàëûí äàðëàëààñ ÷ºëººëºãäñºí õóâèéí ìàë àæ àõóéòíóóäàä íàì,
àðäûí òºð èõýýõýí àíõààðàë òàâüñàí þì.
Àðäûí õóâèéí àæ àõóéòàí íü òàðèà÷íû æèæèã òàâààðûí àæ àõóéí
õóâüä, àíãèéí òàëààð çàäðàí, êàïèòàëèñò ýòãýýä¿¿äèéã òºð¿¿ëæ áàéñàí íü
îéëãîìæòîé õýðýã, ãýâ÷ íàì, àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû õºãæëèéã çîðãîîð
íü òàâèàã¿é, õàðèí àíãè ÿëãàâàðëàñàí áîäëîãî òóõàéëáàë: àëáàí òàòâàðûí
áîäëîãî ÿâóóëæ òýäýíä çîõèöóóëàõ íºëººãºº ¿ç¿¿ëñýýð áàéâ. Àøèã ìºõºñ
ìàë àæ àõóéí òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýâø¿¿ëýõ òàëààð èõ àæèë ÿâàãäàæ,
ÿäóó, äóíä àæ àõóéòíûã áàéíãà äýìæèæ áàéñíû à÷ààð, ÿäóó àæ àõóéòíóóä
äóíä ÷àäàëòíû õýìæýýíä õ¿ð÷ êàïèòàëèñò ýëåìåíò õÿçãààðëàãäñààð èðæýý.
պ人 àæ àõóéí õºãæëèéí ÿâö íü àðä ò¿ìíèéã ¿ã¿éðýë, äàðëàë, íèéãìèéí
òýãø áèø áàéäëûí øèíý õýëáýðýýñ áàòòàé õàìãààëæ ÷àäàõ òèéì íèéãýì óëñ
òºðèéí õàðüöààã òîãòîîí õàíãàõûã øààðäàæ áàéâ.
Òèéíõ¿¿ õàðèëöàà íü íèéãìèéí áàÿëãèéã èýìýãä¿¿ëýí, ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí
àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ ñîöèàëèñò ¸ñíû õîðøîîëëûã áàéãóóëàõ çàìààð
õàíãàãäàæ ÷àäàõ áàéâ.
Ãýâ÷ àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëëîõîä í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí ò¿¿õýí
áà àõóé áàéäëûí îíöëîã çàíøëûã íàðèéí õàðãàëçàí óã àñóóäëûã ààæìààð
øèéäýõ íü ÷óõàë áàéâ.
Àðäóóäûã ñàéí äóðààð õîðøîîëëóóëàõ àíõíû õýëáýðèéã 1930-ààä îíîîñ
ýõëýí äýìæèæ, õ¿÷ýý íýãòãýí õºäºëìºðºº õîðøîîëëîõ òèéì ñàéí òàëûã
àøèãëàõûí õàìò ñîöèàëèñò çàð÷èìä õàðø ýðò äýýð ¿åèéí òèéì õàðèëöààã õýò
¿íýëýõèéã áóðóóøààæ áàéñàí þì.
պ人 àæ àõóéä õàìààðñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ýäãýýð àðãà õýìæýýã
áèåë¿¿ëýõ ÿâöàä íàì, æèæèã õºðºíãºòíèé áapyyí ç¿¿íèé ãóéâàëòàä õàòóó
öîõèëò ºãñººð èðýâ. Ýäãýýð ãóéâàëò íü áàðóóíûõààñ õºðºíãºòºí ýòãýýäèéã
äýìæèæ áàéñàí, ç¿¿íèéõíýýñ áîäèò áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí íóãàëæ áàéñàí
çýðýã õýëáýðýýð èëýð÷ áàéñàí þì.
286

պ人 àæ àõóéí óëñûí áàéãóóëëàãà áîëîõ ñàíãèéí àæ àõóé íü ñîöèàëèñò
¸ñîîð àæ àõóéã õºòëºõ õýëáýðèéã õºäºº àæ àõóéä íýâòð¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéëàà.
Õóâüñãàëûí äàðàà óëñûí áîëãîñîí ãàð ¿éëäâýðèéí áà õàãàñ rap ¿éëäâýðèéí
áàéãóóëëàãóóäûã àðäûí òºð ºðãºòãºí 30-ààä îíîîñ ýõëýí ¿éëäâýðèéí øèíý
øèíý ãîëîìòóóäûã áóé áîëãîæ èðñýí þì.
Ñàíõ¿¿ çýýëèéí ñèñòåì áà ¿íäýñíèé õóäàëäààã áóé áîëãîæ, íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí òàëààð ÿâóóëñàí áóñàä àðãà õýìæýýí¿¿ä íü òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí
òóñãààð òîãòíîëûã õàíãàæ ò¿¿íèé êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
÷óõàë óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëæ ºã÷ýý.
ÌÀÕÍ, àðäûí òºð, ¿éëäâýð, òýýâýð, õóäàëäàà, ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì çýðýã
óëñ àðäûí àæ àõóéí ÷óõàë ñàëáàðóóäûã øèíýýð òºðæ áàéñàí õºðºíãºòíèé
ýòãýýä¿¿äèéí ýðõøýýëä ¿ë îðóóëàõ áîäëîãûã òóóøòàé ÿâóóëæ èðñýí þì.
Ýíý íü êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òºëºº òýìöëèéã
òîëãîéëæ áóé îð÷èí ¿åèéí õóâüñãàëò õ¿÷íèé àíõààðëûã òàòàõóéö àñóóäëûí
íýã ìºí þì.
Õóâüñãàëûí íýãä¿ãýýð øàòûã 1930-ààä îíû ýöýñò äóóñãàõàä ôåîäàëûí
àíãè óñòàæ, ãàäààäûí êàïèòàë òóñ îðíû çàõ çýýëýýñ á¿ð ìºñºí øàõàãäàí ãàð÷,
íèéãìèéí øèíý õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ ¿íäýñíèé àæèë÷èí àíãè á¿ðýëäýí òîãòñîí
áàéâ.
Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí èéìýðõ¿¿ òºñººòýé îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
ÿâäàë êàïèòàëèñò áóñ çàìûã áàðèìòàëæ áóé îðíóóäûí ºìíº òàâèãäàæ áàéíà.
Ýíý îëîí òºâºãòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä, øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûí
ýñðýã, àíãèéí òýìöëèéí çàð÷èì, õóâüñãàëûí óäèðäàõ õ¿÷íèé ðîëèéã ¿¿ñãýäýã
íàöèîíàë-ðåôîðìèçì, æèæèã õºðºíãºòíèé óòîï ñîöèàëèñòóóäûí ç¿ãýýñ ç¿éë
á¿ðèéí ¿ç¿¿ëæ áàéäàã ç¿éë á¿ðèéí íºëººã äàâàí òóóëàõ ÿâäàë ¿íäýñíèé
àðä÷ëàã÷äûí ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí áàò òóóøòàé ìàðêñèñò-ëåíèíèñò áîäëîãî íü ôåîäàëèçì
ñîöèàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí àðä÷èëñàí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí øàòûã èòãýë
òºãñ äóóñãàæ ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿íäýñ áàéãóóëàõàä øèëæèí îðîõ
áîëîëöîîã ìàíàé àðä ò¿ìýíä îëãîñîí þì. Íàìûí ººðèéíõ íü ýãíýýíä ÷
ñîöèàëèñò çàìûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í ãàð÷ áîëçîøã¿é ãýäãèéã õóâüñãàëò
óäèðäëàãà ÿìàãò ñàíàæ, òèéì õàíäëàãûã öàã òóõàéä íü òàíèí ìýäýæ, òàñ
öîõèæ áàéõ, èìïåðèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí ýðõøýýëýýñ àíãèæðàõ, ýäèéí
çàñãààñ êàïèòàëèñò ýòãýýäèéã õàâ÷èí çàéëóóëàõ áîëîëöîî îëãîõóéö àíãè÷
áîäëîãî áàðèìòëàõ õýðýãòýéã ìàíàé íàìûí ò¿¿õ õàðóóëæ áàéíà” ãýæ íºõºð
Þ.Öýäýíáàë òýìäýãëýæýý.
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàò äóóñìàãö íàìûí 10-ð èõ õóðëààð áàòëàñàí 3-ð
ïðîãðàìì, ºìíºõ ïðîãðàììûí áèåëýëòèéã ä¿ãíýæ, ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã
áàéãóóëàõ òóõàé çîðèëòûã õóâüñãàëûí 2 äóãààð øàòàíä äýâù¿¿ëýí òàâüñàí
áèëýý.
287

Íàì ýíýõ¿¿ øèíý ïðîãðàììàà àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä óëñûí
áà õîðøîîëëûí ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò
áàéãóóëëàãóóä áîëîí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ ýäãýýð
ýýëæèò ýîðèëòóóäûã õóâüñãàëûí ñîöèàëèñò øàòàíä áèåë¿¿ëñýí þì.
Äýëõèéí 2 äóãààð äàéíû ¿åä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ôàøèñòûí ýñðýã á¿õ
õ¿÷íèé òàëä çîãñîæ, ìàòåðèàëëàã òóñëàìæèéã çºâëºëòèéí àðìèä ÷àäàõ
÷èíýýãýýðýý ¿ç¿¿ëæ, áàñ èìïåðèàëèçìûí ºíãºëçëºãººñ ýõ îðíîî õàìãààëàõàä
èõýýõýí õýìæýýíèé ìºí㺠çàðöóóëæ áàéñàí áîë, äàéí äóóññàíû äàðàà ìàíàé
õºãæèë òóõàéëáàë, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë ò¿ðãýí õºãæèõ áîëîëöîîòîé áîëñîí
þì.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ìàíàé îðîíä áîãèíî áîëîí óäààí õóãàöààíû
çýýëëýãèéã õºíãºëºëòòýéãýàð îëãîõ, ¿éëäâýðèéí òîíîã òºõººðºìæ íèéë¿¿ëýõ,
çàðèì ¿éëäâýðèéí ãàçðûã õàìòûí õ¿÷ýýð, òýãø ýðõ, ìîíãîëä àøèãòàé
íºõö뺺ð áàéãóóëàõ, èíæåíåð òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí íàðûã áýëòãýõ çàìààð
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ èðëýý.
Ìàíàé îðíû ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èààøäûí õºãæèëä ìºí áóñàä àõ ä¿¿
îðíóóäààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.
Ýíý á¿ãäèéí ¿ð ä¿íä 1961 îí ãýõýä ÁÍÌÀÓ íü õºäºº àæ àõóé-àæ
¿éëäâýðèéí îðîí áîëñîí áèëýý.
Àðäûí àæ àõóéã õîðøîîëîõ ÿâäàë 1959 îíä òºãññºíººð ñîöèàëèñò
¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà òóñ îðíû á¿õ àìüäðàëä ÿëàâ.
ÌÀÕÍ ººðèéí 15-p èõ õóðëààñ áàòàëñàí 4-ð ïðîãðàììàà ýä¿ãýý,
õýðýãæ¿¿ëýõäýý, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿ðãýëæ äýýøë¿¿ëýõ,
ííéãìèéí ¿éëäâýðèéí ¿ð á¿òýýëèéã íýìýãä¿¿ëæ, õºäºëìºð÷èí îëíûã íèéãýì
óëñ òºðèéí àìüäðàëä ºðãºíººð òàòàí îðóóëàõ çàìààð íèéãìèéã óäèðäàõ àæëàà
óëàì ñàéæðóóëàí, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí îëîëò, ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàí òóñëàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õ¿ðýýíä õèéæ áàéãàà ñîöèàëèñò
èíòåãðàöûí çàð÷èìä òóëãóóðëàí ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç
áàéãóóëàõûí òºëºº àðä ò¿ìíèéõýý òýìöëèéã ÷èãë¿¿ëæ áàéíà.
Äýýð äóðäñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã õóâüñãàëûí íýã, õî¸ð
äóãààð øàòàíä øèéäâýðëýñíèé çýðýãöýý òóñ îðíû ñî¸ëûí àìüäðàëä ìºí
èõýýõýí õýìæýýíèé ººð÷ëºëò õèéñýí áèëýý. Òýäãýý𠺺ð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõýä
ººðèéí îðíû õóó÷èí ñî¸ëûí äýâøèëòýò ýëåìåíòèéã àøèãëàí õºãæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã äýëõèéí ñî¸ë, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí àìæèëò
îëîëòòîé õîñëóóëàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëæ èðñýí þì. Ýíý òàëààð ãàðñàí ëóò
àìæèëòûí íýã áîë áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí ÿâäàë ìºí.
Áàãà, äóíä, òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü áîëîí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûã
áàéãóóëàõ òàëààð ìºí èõýýõýí õýìæýýíèé àæèë ÿâàãäñàí þì. Àðäûí ãýãýýðýë,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí çýðýã áóñàä ñàëáàðûí
àæèë÷äààñ á¿ðýëäñýí àðäûí ñýõýýòýí íü òóñ îðíû ííéãìèéí õºãæèëä ÷óõàë
õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.
288

Àðä ò¿ìíèéã øàðûí øàøíû íºëººíºýñ ÷ºëººëºõ àñóóäàë áîë íýí òºâºãòýé
íàðèéí àñóóäëûí íýã áàéâ.
Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ìàíàé íàì, òºð íü ñ¿øèãòýí, ñàíâààðòíû
äîòîð óäààí õóãàöààíû óéãàã¿é èõ àæëûã òýâ÷ýýðòýéãýýð ÿâóóëñàí þì.
Ýäãýýð èõ õ¿÷ ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿íä ìàíàé àðä ò¿ìýí áè÷èã ¿ñýãòýé áîëæ,
òýäíèé óõàìñàð, ñîíèðõîë íü íèéãìèéí á¿òýýë÷ õºäºëìºð ð¿¿ á¿ðìºñºí
÷èãëýâ.
Êàïèòàëèñò áóñ çàìûã ñîíãîí àâñàí îðíóóä ºìíº èéìýðõ¿¿ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ÿâäàë ãàð÷ èðýõ èü çàéëøã¿é þì. Ãýâ÷ òóéëûí íàðèéí òºâºãòýé
ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÿàð÷ áîëîõã¿é, õàðèí õ¿í àìûí ñî¸ëûí õýìæýý
óëñ òºðèéí óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº èæ á¿ðýí àðãà õýìæýý àâ÷
ÿâóóëàõûí ÷óõëûã ìàíàé îðíû òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèê õàðóóëæ
áàéíà.
III
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèí ñîöèàëèçìä îðîõ çîðèëòûã
øèéäâýðëýñýí ãîë íºõöºë¿¿ä:
ÁÍÌÀÓ îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í äýëõèéí àíõíû ñîöèàëèñò
Ǻâëºëò òºðèéí àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæèíä ò¿øèãëýñýí. Òóñ îðíû õºãæëèéã
ÌÀÕÍ óäèðäñàí:
Àðäûí àðä÷èëñàí òºð òîãòíîí õºãæñºí áà ºðãºí îëîí ò¿ìíèéã íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òàòàí îðóóëñàí çýðýã ÿâäëóóä þì.
ÁÍÌÀÓ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýí, êàïèòàëèñò áóñ çàìààð
õºãæèõ ãàäààä øèéäâýðëýõ íºõöºë áîë îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺í
ìàíàé óëñûã äýìæèæ áàéñàí áà ÇÕÓ-ààñ òóñ óëñàä ¿ç¿¿ëñýí îëîí òàëûí
òóñëàìæ áàéâ.
ÌÀÕÍ-ààñ êîìèíòåðí, ò¿¿íèé ãîëëîõ ñåêòîð ÇÕÓ-ûí êîììóííñò íàìòàé
òîãòîîñîí õàðèëöàà íü òóñ îðîí êàïèòàëèñò áóñ çàìûã ñîíãîí àâ÷ ò¿¿íèéã
àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõýä óëñ òºð ¿çýë ñóðòëûí òîì òóñëàìæ áîëæ ºãñºí þì.
Ǻâëºëò Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà íü ìàíàé îðíû
ýäèéí çàñãèéí áèåý äààñàí áàéäëûã õàíãàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñíîîð ¿ë áàðàì, ìºí ÷àíàðààðàà ìàíàé õóâèéí àæ àõóé á¿õèé ìàë÷èí
àðä, çºâëºëòèéí àæèë÷èí àíãè õî¸ðûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã òýãø áºãººä
õàðèëöàí àøèãòàé ñîöèàëèñò õóäàëäààãààð äàìæóóëàí õàíãàæ ºãñºí þì.
Ìàíàé îðîíä ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, ñî¸ë àõóéí îëîí ãàçðóóäûã áóé
áîëãîõ, ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûã Ǻâëºëòèéí ñóðãóóëüä ñóðãàõ, Ǻâëºëòèéí
ºíäºð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðóóäàä èðæ
àæèëëàñàí çýðýã íü ìàíàé îðîíä ñîöèàëèñò ººð÷ëºëò õèéõòýé õîëáîãäñîí
îëîí àñóóäëûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëæ ºãñºí þì.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã ñîíãîí àâñàí îðíóóä, îëîí óëñûí
ñîöèàëèñò ñèñòåì êîììóíèñò õºäºë㺺íä ò¿øèãëýõ íü òýäãýýðèéí öààøäûí
289

õºãæëèéí íàéäâàðòàé áàòàëãàà ìºí ãýäãèéã îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèê õàðóóëñààð
áàéíà.
Ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä, îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺í íü èìïåðèàëèçì, êîëîíèàëèçì, øèíý êîëîíèàëèçìûí ýñðýã
ýíõ òàéâíû òºëºº ÿâóóëæ áóé èäýâõèòýé òýìöëýýðýý, êîëîíèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëºãäñºí îðíóóäàä ¿íýëæ áàðøã¿é èõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéäàã áèëýý.
Ãóðàâäàõü åðòºíöèéí îðíóóä äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìòýé á¿õ òàëààð
õàìòðàí àæèëëàæ, òýäãýýðèéí ç¿ãýýñ ìàòåðèàë òåõíèêèéí òóñëàìæ àâàõ íü
ñîöèàëèçì ººä àìæèëòòàé õºãæèõèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ìºí.
Ìàðêñèçì-Ëåíèíèçìèéí ñóðãààëààð ìºðäëºã áîëãîñîí õóâüñãàë÷
àâàíãàðàäûí óäèðäëàãàã¿éãýýð èìïåðèàëèçì, êàïèòàëèçìûí ýñðýã òýìöýë
áà äîòîîä îëîí òîîíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é
ãýäãèéã ìàíàé òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèê õàðóóëæ áàéíà.
Ìàðêñèçì-Ëåíèíèçìèéí íºëººí äîð îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé
äýìæëýãòýéãýýð ìîíãîë îðîíä àðäûí õóâüñãàëûí ºìíºõºí àðäûí õóâüñãàëò
íàì áèé áîëîí õºãæèæ èðñýí áèëýý.
Ìàíàé íàì àíõàí ¿åäýý ãîë òºëºâ õóâèéí àæ àõóéòàé ìàë÷íû
òºëººëºã÷ººð á¿ðýëäýæ áàéñàí áîëîâ÷ Â.È.Ëåíèíèé çºâëºë㺺í áà
êîìèíòåðíòýé õîëáîîòîé áàéñíû à÷ààð æèíõýíý õóâüñãàë÷ àâàíãàðä áîëæ
÷àäñàí þì.
Â.È.Ëåíèí Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äàä çºâëºõ人:
“Àðäûí õóâüñãàëò íàìûã Êîììóíèñò áîëãîí “õóâèðãàõàä” òóñëàõ ïðîëåòàðè
ò¿ìíèéã ìàë÷íû äîòðîîñ áèé áîëãîõîä òºð, àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí
òàëààð õóâüñãàë÷ íàð òóí ÷ èõ àæèë õèéõ õýðýãòýé áîëíî” ãýæýý.
ÌÀÕÍ, ëåíèíèé çºâëºë㺺íèéã óäèðäëàãà áîëãîæ, êîìèíòåðíòýé
õàðèëöààãàà ¿ðãýëæ áýõæ¿¿ëæ, ÇÕÓ-ûí ëåíèíèé êîììóíèñò íàìààñ áàéíãà
ñóð÷ èðëýý.
Õóâüñãàëò íàì õºäºëìºð÷äèéí àíãèéí àøèã ñîíèðõîëûã èëýðõèéëæ
÷àäààä, àíãèéí òýìöëèéí õóóëèéã ¿ðãýëæ óäèðäëàãà áîëãîâîë, òèéíõ¿¿ íàì
íü êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí òºëºº àðä ò¿ìíýýñ ÿâóóëñàí òýìöëèéã òîëãîéëæ
÷àäíà ãýñýí ëåíèíèé ¿çýë ñàíààã ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õ íîòîëñîí þì.
Þ.Öýäýíáàë ìàíàé íàìûí ò¿¿õèéí îëîí ÷óõàë àñóóäëóóäûã ìàðêñèñòëåíèíèñò
áàéðíààñ áîëîâñðóóëàõäàà ÌÀÕÍ êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã
õàíãàõûí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë äýýð æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòëûã
íýâòðó¿ëýã÷äèéí ¿çýë ñàíàà, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí òóóøòàé äàâàí
òóóëæ èðñíèéã õàðóóëñàí þì.
Õºäºëìºð÷èí îëíû òºëººëºã÷ººð á¿ðýëäñàí íàì ìàðêñèñò-ëåíèíèñò
íàì áîëîõûã õè÷ýýâýë, á¿ðýëäýõ¿¿íýý õºäºëìºð÷äèéí òºëººëºã÷èä þóíû
ºìíº àæèë÷èí àíãèéí òºëººëºã÷ººð ä¿¿ðãýæ, íàìûí ãèø¿¿ä áà áîëîâñîí
õ¿÷íèéã ñîöèàëèçìûí ¿çýë ñàíàà, ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì
äýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýñýí ëåíèíèé ¿çýë ñàíààã ÌÀÕÍ-ûí òóðøëàãà
õàðóóëàâ.
290

Ãóðàâäàõü îðíóóäûí õóâüñãàë÷ õ¿÷èí íü øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûí
¿çýë ñàíààã õóâààëöàí, àíãèéí òýìöëèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí çýðýãöýýãýýð
íàöèîíàë-ðåôîðìèçì, æèæèã õºðºíãºòíèé óòîï ñîöèàëèçì áîëîí ç¿éë
á¿ðèéí “¿íäýñíèé ñîöèàëèçì” ãýã÷èéí øèíæëýõ óõààíû ýñðýã íîòëîãîîã ¿ë
çºâøººðäºã áèëýý.
Êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä äýâøèõ òýìöëèéã
æîëîîäîõ õóâüñãàë÷ àâàíãàðäûí ðîëèéã õàíãàõûí òºëºº øèíæëýõ óõààí
êîììóíèçìûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äýýð ýçýìø¿¿ëæ
õºðºíãºòíèé áà æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàëòàé çàð÷èì÷ààð òýìöýõ ÿâäàë
÷óõàë áîëîõûã ìàíàé íàìààñ æèæèã õºðºíãºòíèé ç¿éë á¿ðèéí óðñãàëóóäòàé
ÿâóóëñàí òýìöýëèéí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéãàà þì. Ýíý íü Ìàî-ãèéíõíààñ
ñîöèàëèçìûí ýñðýã çºâëºëòèéí ýñðýã áóñíèóëàõ àæëàà ãóðàâäàõü îðíû äîòîð
ÿâóóëæ áàéãàà öàãò íýí àíõààðàõ ¸ñòîé ç¿éëèéí íýã þì.
Òºðèéí ýðõèéã áàéëäàí àâñàí õºäºëìºð÷èí òàðèà÷èä ïðîëåòàðèéí
äèêòàòóðûí ¿çýë ñàíààã õ¿ëýýí àâ÷ ÷àäààä, ìàðêñèñò íàìûíõàà óäèðäëàãûí
äîð àëü íýãýí îðíû îíöëîã á¿õèé íàðèéí òºâºãòýé íºõöºëä õýðýãëýæ áîëîõ
òóõàé ëåíèíèé ¿çýë caíaaã ìîíãîëûí òóðøëàãà õàðóóëñàí þì.
Â.È.Ëåíèíýýñ “Ǻâëºëòèéí áàéãóóëëàãûí ¿çýë ñàíàà ýíãèéí áºãººä
çºâõºí ïðîëåòàðèéí áèø ôåîäàëûí áà õàãàñ ôåîäàëûí òàðèà÷íû õàðèëöààíä
õýðýãëýãäýõ áîëîõ þì” ãýæýý.
Õóâüñãàëûí ÿâöàä áóé áîëñîí àðäûí çàñàã õóðëûí õýëáýðýýð õºãæèæ
áýõýæñýýð èðñýí þì.
Õºäºëìºð÷èí àðäûí äèêòàòóð íü àíãèéí õóðö òýìöëèéí äóíäóóð íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿äèéã àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû øàòàíä
õºäºëìºð÷äèéí òóñûí òóëä õèéæ ÿâóóëàâ.
Ìàë÷èí àðäòàé õîëáîî òîãòîîí àæèë÷èí àíãèéí äèêòàòóðûí ¿¿ðãèéã
áèåë¿¿ëæ ýõëýñýí ìàíàé øèíý àæèë÷èí àíãèéí ðîëü êàïèòàëèñò áóñ
õºãæëèéí çîðèëòûã øèéäýõèéí õèðýýð ¿ðãýëæ íýìýãäñýýð èðñýí þì.
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò øàòíû çîðèëòûí äàãóó àðä÷èëñàí
òºðèéí ñîíãóóëèéí ñèñòåì, óäèðäëàãà, õºäºëìºð÷äèéí òóñûí òóëä ¿ðãýëæ
ººð÷ëºãäºí áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéâ.
Àðäûí àðä÷èëñàí òºð íü ãàäààä ¿éë àæèëëàãààãàà èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã òýìöýëä ÷èãë¿¿ëæ çºâëºëò õîëáîîò óëñ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíû
àðä ò¿ìí¿¿äòýé òîãòîîñîí õàðèëöààãàà ¿ðãýëæ áýõæ¿¿ëýí êàïèòàëèñò
îðíû àæèë÷èí àíãèéí òýìöýë ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã
èíòåðíàöèîíàë÷ààð òàëàðõàí äýìæèæ áàéäàã áèëýý.
Õóâüñãàë÷ àâàíãàðä, àðä÷èëñàí çàñãèéí óäèðäàõ ðîëèéã áàéíãà äýýøë¿¿ëæ
áàéõûí ÷óõëûã ìîíãîëûí òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèê õàðóóëñààð áàéíà.
Êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õóâüñãàëò íàì,
àðä÷èëñàí òºðèéí ðîëèéã äýýøë¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ Ëåíèíýýñ çààñàí íü ýä¿ãýý
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûã ìàíëàéëæ áàéãàà á¿õ õ¿÷èíä øóóä õàìààðàõ
þì.
291

Â.È.Ëåíèí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé 1921 îíä õèéñýí ò¿¿õýí ÿðèàíäàà
îíöëîí òýìäýãëýñýí íü:
“...Êàïèòàëèñò áèø çàìààð øèëæèõ ÿâäëûã õàíãàõ ãîë íºõöºë áîë àðäûí
íàì, çàñãèéí àæëûã õ¿÷òýé áîëãîõ, ýíý àæëûí ¿ð ä¿íä íàì òºðèéí íºëººãººð
õîðøîîëëóóä ºñºæ, àæ àõóé ºñºæ, àæ àõóé áà ¿íäýñíèé ñî¸ëûí øèíý
õýëáýð¿¿ä íýâòýð÷, òóñ îðíû ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí õºãæëèéí òºëºº àðä ò¿ìýí
íàì òºðºº õ¿ðýýëñýí áàéõ ¸ñòîé.
Ãàãöõ¿¿ íàì çàñãèéí íºëººí äîð áóé áîëñîí æèæèã àðàë ìýò àæ àõóéí
øèíý õýâøëýýñ ë àðäûí ìîíãîëûí êàïèòàëèñò áóñ ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì
á¿ðýëäýõ áîëíî” ãýæýý.
Ìîíãîë îðîí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð õºãæèõ çîðèëòóóäûã
øèéäâýðëýñýí íýí ÷óõàë íºõöëèéí íýã áîë õºäºëìºð÷äèéí óëñ òºð,
õºäºëìºðèéí èäýâõèéã ºðí¿¿ëæ ÷àäñàí ÿâäàë ìºí áàéâ.
Õºäºëìºð÷äèéí òóñûí òóëä íàìààñ ÿâóóëñàí íèéãìèéí ººð÷ëºëò áà
áîäëîãî íü õºäºëìºð÷äèéí èäýâõè, õºäºëìºðèéí á¿òýýë çîõèîí áàéãóóëàëòûã
ºðí¿¿ëýõ ãîë òóëãóóð íü áîëæ ºãñºí þì.
Àðäûí õóâüñãàëûí õºäëºã÷ õ¿÷èí ìîíãîëûí àðä, õóâüñãàëò
ººð÷ëºëò¿¿äèéí ÿâöàä õàìæëàãûí õàðààíààñ ÷ºëººëºãäºæ, õóâèéí àæ
àõóéòàé áîëæ áàéãààä, öààøäàà ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ÿâöàä ñîöèàëèñò
íèéãìèéè ãèø¿¿ä áîëöãîîñîí þì.
Ìîíãîëûí àæèë÷èí àíãè íü àðä÷èëñàí òºðèéí ¿åä àðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò
èõ ººð÷ëºëò¿¿äèéí äóíä òºðæ á¿ðýëäñýí þì.
Íàì áîäëîãîî ÿâóóëàõäàà àæèë÷èí àíãèéí ðîëèéã ¿ðãýëæ ÷óõàë÷èëàí
¿çýæ òýäýíä ò¿øèãëýæ, ò¿¿íèé òºëººëºã÷äèéã ººðèéí ýãíýý àðä÷èëñàí
òºðèéí óäèðäëàãàä ºðãºíººð òàòàí îðóóëñààð èðñýí þì.
Òóñ îðîíä ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ áàéãóóëàãäàæ, ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñèñòåìä
ñîöèàëèñò ºì÷ òîãòñîíû à÷ààð ìîíãîëûí íèéãýì íü àæèë÷èí, õîðøîîëñîí
òàðèà÷èí, ñýõýýòíýýñ á¿ðýëäýõ áîëñîí þì.
Äýâøèëòýò ýõ îðîí÷ õ¿÷èí þóíû ºìíº õºäºëìºð÷äèéã èìïåðèàëèçì,
ôåîäàëèçì, êàïèòàëèçìûí ýñðýã õóâüñãàëûã òóóøòàé ÿâóóëàõ òýìöýëä
ºðãºíººð òàòàí îðóóëæ, êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ò¿¿õýí çîðèëòóóäûã
àìæèëòòàé øèéäýõ òèéì õýðýãöýý, ¿íäýñíèé àðä÷èëàëûí òºëºº òýìöýæ áóé
îðíóóäûí ºìíº îäîî ãàð÷ èðæ áàéíà.
Êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæñºí ìîíãîëûí ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäëûã àâ÷
ÿðèâàë èéì áàéíà. Ýäãýýð àñóóäëûã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðóóëáàë
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí îð÷èí ¿åèéí ïðàêòèêò íýí õýðýãòýé áîëîõ íü
ìýäýýæ þì. “Êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë áà îð÷èí ¿å” ãýñýí àñóóäëûã òóñ áàãà
õóðàë äýýð õýëýëöýæ, öààøäàà ýíý ñýäâýýð áèä õàìòðàí àæèëëàâàë òóí
àøèãòàé áîëîõ íü ìýäýýæ áàéíà. Àíõààðàëòàé ñîíññîíä áàÿðëàëàà.
ØÓÀ-èéí ìýäýý. 1975 îí. ¹1. 6-16 òàë
292

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÌÈÍÜ
Áè íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä 70 øàõàì æèë îðøèí ñóóæ, àìüäðàí,
àæèëëàæ èðýõ çóóðàà ò¿¿íèé ò¿¿õ, ººð÷ëºëò, èðýýä¿éã ìýäðýõ, ãàð áèå
îðîëöîí íèéñëýëýý òîõèæóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã áîäîæ ñîíèí ñýòã¿¿ëä
á¿¿ð 1950-èàä îíîîñ ýõëýí èëýðõèéëýí áè÷ñýýð èðëýý. ¯¿íèéãýý îäîî
÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýí Óëààíáààòàð ñîíèíû 1964 îíû ¹173 (632 äóãààðò)
“Íèéñëýëèéíõíèé íàìáà òºðõ,” 1996 îíû 16 äóãààðò “Èðýýä¿éä èéìýðõ¿¿
áàéìààð”, ìºí îíû 14, 15 äóãààðò “Ñóóëãàñàí ìîä áóò ò¿¿õòýé” ãýñýí
ºã¿¿ëë¿¿äèéã íèéòýëñýí. Ýíý ºã¿¿ëýëäýý íèéñëýëèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüñãàëäàã
àãààðûã öýâýð áàéëãàõ òàëààð çºâõºí íýã àñóóäëûã õºíäºå. Íèéñëýëèéí óóð
àìüñãàëûã öýâýð àðèóí áàéërax çîðèëãîîð ÷óëóó í¿¿ðñýí ò¿ëøíèé õîðò óòààã
áàãàñãàõ òóõàé îëîí æèë ÿðüöãààæ çàðèì àðãà õýìæýý àâàõààð áîëæ áàéãàà
íü òààòàé õýðýã. Ãýâ÷ ¿¿íèéã øóóðõàéëàõ íü ÷óõàë áàéíà. ×óëóó í¿¿ðñýí
ò¿ëøíèé óòààíû õîðòîé àäèë áîõèðäëîãî áîë àâòîìàøèíû áåíçèíèé óòàà
ãýäãèéã ýä¿ãýý äýëõèé äàÿàð ÿðèëöàí ò¿¿õýí õîò ñóóðèíàà õàìãààëàõ àðãà
õýìæýýã îëîí îðíóóä àâ÷ ÿâóóëæ áàéíà. Æèøýý íü:
1. Àâòî ìàøèíû õîðò øàòàõóóí áîëîõ áåíçèíèéã öàõèëãààí öýíýãýýð
ñîëèõ òóðøëàãûã õèéæ, óëìààð àâòî ìàøèíû õóó÷èí øèíý ¿éëäâýðèéã
ººð÷ëºí öàõèëãààí öýíýã õýðýãëýõ àæëûã Îðîñ, Àìåðèê, ßïîí çýðýã îðíóóäàä
ÿâóóëæ áàéíà.
2. Øèíý, öàõèëãààí öýíýãòýé ìàøèí ¿éëäâýðëýí ãàðãàõûã õ¿ëýýëã¿é,
õîò ñóóðèí ãàçðûí àâòî ìàøèíû òîîã öººð¿¿ëýí, ò¿¿íèé ÿâäàã çàì ÷èãèéã
æóðàìòàé áîëãîõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ìàíàé Óëààíáààòàðò îðøèí ñóóäàã
äîëîîí çóóí ìÿíãà øàõàì àðä èðãýäèéã áåíçèíèé õîðäëîãîîñ õàìãààëàõ
òàëààð òóñ óëñûí íºõöºëä òîõèðóóëàí õèéõ àæèë íèëýýä áàéíà. ßìàð íýãýí
òîãòîîë, òóøààë, çààâàð, õóðàë çºâëºë㺺í, øàãíàë, ñàéøààë, öàéëëàãà
äàéëëàãà õèéõýýñ èë¿¿ èõ òóñòàé àæèë áîë õîòûí àãààðûã àâòî ìàøèíû
øàòàõóóíû õîðëîëîîñ õàìãààëàõ àñóóäàë ìºí. ¯¿íèé òóëä:
1. Óëààíáààòàð õîòûí ìàøèíû òîîã öººð¿¿ëýõ 6à ò¿¿íèé ãîëëîí ÿâäàã
çàìûã öàõèëãààí öýíýãòýé ìàøèí ãàðòàë øèíý÷ëýí òîãòîîìîîð áàéíà.
2. Îðîí ñóóöíû äýðãýäýõ ãàðààøèéã çàéëóóëàí ä¿¿ðýã õîðîîíû òîäîðõîé
ãàçàð êîìïàíè áà ìàøèíòàé õ¿ì¿¿ñèéí íýãäñýí õ¿÷ýýð íèéòèéí ãàðààøèéã
áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ áîëîëöîî áàéíà.
3. Îðîí ñóóöíû áàéðíû õàæóóä ìàøèí øàòàõóóíû óòàà ãàðãàæ áåíçèí
òîñîîð áîõèðäóóëàõûã õîðèãëîí öààçëàõ.
4. Îðîí ñóóö ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ãóäàìæààð ìàøèíàà ÷èãíààëäàí
õ¿ì¿¿ñèéí ìýäðýë, ç¿ðõèéã öî÷îîí, ñýòãýëèéã áóõèìäóóëàí, ÷èõèéã
ÿíãèíóóëàí ä¿¿ð¿¿ëýõèéã çîãñîîõ. Ýíý àðãà õýìæýýã òºð çàñàã, íèéñëýëèéí
óäèðäëàãà, ìàøèí á¿õèé êîìïàíè, ìàøèí áàðüäàã æîëîî÷ íàð åð íü
íèéñëýëèéíõýí öºìººðºº äàâ äàðóé áàðèìòëàõ íü áèäíèé ýð¿¿ë àìüäðàõûí
ãîë íºõöºë ãýäãèéã Óëààíáààòàð õîòûí 360 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí
òîäîðõîé àæèë õýðýã áîëãîí ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Á.Çàãäàà. Èõ õ¿íèé òóõàé áàãà íîì. ÓÁ., 2007. òàë 270-271.
293

294
ÓÐÜÄÛÍÕÈÉÃÀÀ ÁÎÄÎËÖÂÎË ÓÐÀÃØËÀÕÀÄ
ÑÓÐÃÀÌÆÒÀÉ
Óëñ îðîí á¿ðèé óõàìñàðò èðãýí, óã ã¿ðíèé óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä óðüäàõ
çóóíóóäûí ò¿¿õèéã ä¿ãíýí ¿íýëæ, èðæ áóé çóóíä þóã, ÿàæ õèéõýý ìºðººääºã.
Ýëýíö õóëàíöààñ çóóí çóóíä ºâëºí àâñíû ñàéíûã ñîíãîí àâ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýí,
ñààðûã íü öýýðëýí îðõèäîã.
Ìîíãîë óãñààòàí òºâ Àçèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ãîâü, õýýð, òàë,
õàíãàéí á¿ñèéí ýõ íóòàãòàà 700 ìÿíãàí æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõëýí ñóóæ
ýçýìøèí àìüäàð÷ èðæýý. Áèäíèé äýýäýñ àðãàëü, ÿíãèð, òàõü, õóëàí ãàðàëòàé
òàâàí õîøóó ìàëûã ãýðæ¿¿ëýí òýæýýæ, ¿ðæ¿¿ëýí îëøðóóëæ, ¿ð øèìèéã íü
õ¿ðòýí àìüäàðñààð èðæýý. Áýë÷ýýðèéí óðãàìàë, óñ, óíäààã õàðãàëçàí, ìàëàà
á¿ñ íóòãèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí õàðèóëæ ãàíöààð áóþó àéë, ñààõàëòààðàà
àìüäðàí, áèå áèåý äýìæèæ èðñýí ñàéõàí çàíøèëòàé. Ìàëûí ìax, ñ¿¿,
íîîñ, íîîëóóð, àðüñ øèðèéã ãýð çóóðàà ãàð àðãààð áîëîâñðóóëäàã òóðøëàãà
(òåõèîëîãè) íü íèéòèéã õàìàðñàí ¿éëäâýð áîëæ ÷àäààã¿é çóóí çóóíûã
ýëýýæýý. Í¿¿äýë÷èä ìàëûíõàà óäàì óãñààã ñàéæðóóëàõ, àëèâ ºâ÷íººñ
ñýðãèéëýí ýì÷ëýõ òóðøëàãûã õóðèìòëóóëàí ìîðü, øàð, òýìýýãýý óíàæ,
à÷ààëàí òýýâýðëýõ àðãûã õýðýãëýæýý. Ìàë÷èä, îâîîõîé, ìàéõàí, ãýð, ìýò îðîí
ñóóöàà îòîð, í¿¿äýë, àÿí æèí, óäààí ñóóõäàà òîõèðóóëàí á¿òýýæ øèíý÷ëýí
ººð÷èëñººð èðæýý.
Ýðòíèé ìîíãîë íóòàãò îðøèí ñóóæ, àìüäàð÷ áàéñàí ìîíãîë óãñààòàí ººð
õîîðîíäîî òýìöýëäñýýð ýöýñòýý íýãäýí 60 àéìàã, îâîã 10 õàíëèã, óëìààð
óëñ õ¿ðòýë õºãæèæ íýãýí õýëòýé, íèéòëýã çàíøèëòàé, í¿¿äëèéí àæ àõóéòàé
ò¿¿íäýý òîõèðñîí ñî¸ëòîé áîëñîí íü Ìîíãîë÷óóä ò¿¿õýíäýý á¿òýýñýí
äîðâèòîé îëîëò þì.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ¯¯ÑÝÍ ÒÎÃÒÍÎÆ,
ÄÎÐÎÉÒÎÍ ÑÓËÀÐ×, ÄÀÕÈÍ ÑÝÐÃÝÍ ÌÀÍÄÑÀÍ ÍÜ
Õàáóë õààí òýðã¿¿òýé Õàìàã ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàí õºãæñººð XIII çóóíû
ýõýýð ×èíãèñ õààí òýðã¿¿òýé òóëãóóð òºðò Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýí á¿ðýëäýí
òîãòñîí íü ìàíàé ò¿¿õýíä ãàðñàí ãàðàìãàé ¿éë ÿâäàë ìºí.
Óëñ îðíîî ãàäààäûí ºíãºëçëºãºº, äîòîîäûí çºð÷èë ñàìóóíààñ õàìãààëæ,
òºð óëñàà èðãýíèé çàñàã çàõèðãàà áà öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîñëóóëàí
óäèðäàæ áàéâ. ×èíãèñ òýðã¿¿òýé àíõíû èõ õààäûí íýãäìýë ã¿ðíèé àëñûí
õàðààò äîòîîä, ãàäààä áîäëîãî, ýõ îðîí÷ ¿çýë ñàíàà äàðàà÷èéí çàðèì õààäûí
¿åä õààí øèðýý áóëààöàëäàõ, õàðüÿàëñàí àéìãàà áèå äààëãàõ ýðìýëçëýëýýð
ñóëàðñààð çàäðàí óíàõàä õ¿ðãýæýý.
Ýõ îðíûõîî íýãäìýë õ¿÷èí ÷àäëûã õàìãààëæ, õºãæ¿¿ëýõ ò¿¿õýí
øààðäëàãûã îãîîð÷, ýðõ ìýäëèéí òýìöëýýð õººöºëäºæ, óëñ îðíûõîî õ¿÷èéã

äîðîéòóóëàí ñóëðóóëñàí íü “Èõ” ãýæ àëäàðøñàí Ìîíãîë ã¿ðýí 500 øàõàì
æèëèéí äàðàà XVII çóóíä çàäðàí áóòàð÷, òóñãààð òîãòíîëîî àëäàæ, Ìàíæèéí
õààäûí ýðõøýýëä îðæ 200 ãàðóé æèëèéí ãóíèãò ¿åèéã ºíãºð¿¿ëýâ.
XX çóóíû ýõýíä îëîí óëñûí õàðèëöààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð
õÿòàä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìàíæèéí íî¸ðõîëîîñ ÷ºëººëºãäºæ, òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýæ òóñ òóñäàà îðøèí õºãæèõ ò¿¿õýí áîëîìæòîé áîëîâ.
Ìàíæèéí íî¸ðõîë, õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä áà ººðèéí îðíû ôåîäàëûí äàâõàð,
äàâõàð äàðëàë ìºëæëºãèéã àìññàí ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººíèéõºº
òºëºº áàéí áàéí òýìöñýýð 1911 îíä òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýæ
÷àäàâ.
Ìîíãîë îðîí Áîãä õààíò óëñ õýëáýðýýð òºðºº ñýðãýýæ þóíû ºìíº
ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ öýðýã áàéãóóëæ, áàðóóí, ç¿¿í õÿçãààðàà ìàíóóëæ,
öýðãèéí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áçëòãýõ ñóðëóóëü áàéãóóëæ, òºð,
ýäèéí çàñàã, áîëîâñðîëûí òàëàà𠺺ð÷ëºëòèéí ýõëýëèéã ÷àäàõûí õýðýýð
¿¿ñãýí ÿâóóëñàí. Áîãä õààíò çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí ãîë
íü ñýðãýýñýí òºðèéíõºº òóñãààð òîããíîëûã Îðîñ, Õÿòàä áà ºðíºä, äîðíîäûí
óëñóóäààð õ¿ëýýëãýí çºâøººð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Ñàéí íî¸í õààí Íàìíàíñ¿ðýí, ÷èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä
çýðýã ìîíãîëûí ýõ îðîí÷èä óëñûíõàà ò¿¿õýí óëàìæëàë, òóñãààð òîãòíîëûí
õóâü çàÿàã ã¿í îéëãîæ, ñýðãýñýí òóñãààð òîãòíîëîî õºðø õî¸ð îðîí òºäèéã¿é
äýëõèéí õýä õýäýí îðíîîð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõýýð òýìöýæ áàéâ.
Ìàíæèéí òºðèéã õàëæ îðîíä íü áàéãóóëàãäñàí á¿ãä íàéðàìäàõ õÿòàä óëñ
ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõ áàéòóãàé òýð íü õÿòàäûí õàðüÿàò
íýãýí õýñýã õýìýýñýí áîäëîãûã ¿ãøèðòýë áàðèìòàëæ áàéâ.
Îðîñ óëñ øèíý ìîíãîë óëñûã äýìæèæ, ººðèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
àøèãëàõ áàéð ñóóðüòàé áàéâ.
Ãýâ÷ Ìîíãîëûí õî¸ð õºðø îðîí íü äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí ýõýëæ áàéñàí,
òýð ¿åèéí îëîí óëñûí òºâºãòýé áàéäàë áà õ¿÷ýý àâ÷ áàéñàí ßïîí óëñûí áàéð
ñóóðèéã õàðãàëçàí, 1915 îíä áàéãóóëñàí îðîñ, õÿòàä, ìîíãîë ãóðâàí óëñûí
ãýðýýãýýð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã àâòîíîìèò ýðõòýéãýýð çºâøººðºâ. Ýíý
ãýðýýíä àâòîíîìèò Ìîíãîë óëñ ãàäààä îðíóóäòàé ýäèéí çàñãèéí òàëààð ºðãºí
õàðèëöàõ ýðõòýé áºãººä õÿòàäûí öýðãèéã ò¿¿íä îðóóëàõûã õîðèãëîñîí íü
òààëàìæòàé öàã èðýõýä òóñòàé áîëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Õóó÷èí Ìàíæèéí òºðèéí àìáàí çàõèðàã÷ íàðûã Ìîíãîëîîñ õººñíèé äàðàà
òýäíèé îðîíä õÿòàä óëñ òºëººëºã÷ íàðàà Ìîíãîëä òîìèëîí îíöãîé ýðõ á¿õèé
ò¿øìýë ×åí-È-ã Äà õ¿ðýýíä ñóóëãàæ àâòîíîìèò çàñãààñàà “ñàéí äóðààðàà
òàòãàëçàõ” ãýñýí óòãà á¿õèé 64 ç¿éëèéí õýëýëöýýíèé òºñëèéã Áîãä õààíò
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò òóëãàí çºâøººð¿¿ëýõèéã ÷àðìàéí ç¿òãýñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí ýõ îðîí÷ ç¿òãýëòí¿¿ä ýíý õýëýëöýýðèéí öààä óëûã óõàìñàðëàæ,
òºñëèéã íü õ¿ëýýí àâàëã¿é õîéøëóóëñààð áàéâ. Ýíý àëõàì á¿òýõã¿é áîëñíîîð
õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð öýðãèéíõýý õ¿÷èéã Ìîíãîëä îðóóëæ, 1920 îíû ýõýýð
ò¿¿íèé àâòîíîìèò çàñãèéã ò¿ëõýí óíàãààæ, ÿàìäûí ñàéäóóäûã äóóäàí èð¿¿ëæ
295

òàìãûã íü õóðààí àâ÷, öýðãèé íü áóóëãàí òàðààæ, çýâñãèéã íü õóðààæ, óëñûí
óäèðäàõ ç¿òãýëòýí íàðûã õÿòàäûí ÁÍÓ-ûí åðºíõèéëºã÷èéí õºðºãíèé ºìíº
ñºãä¿¿ëýí ìºðã¿¿ëýâ.
Ýíý õàðãèñ, õýðöãèé ò¿ðýìãèéëýë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóðã¿éöëèéã
äýãäýýæ, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéí ãàë äºëèéã áàäðóóëàâ.
1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ãîë çîðèëò íü òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã
ñýðãýýõýä ÷èãëýãäýæ, óã ¿éë õýðãèéã óäèðäàõ àðäûí íàì, Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð,
ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷èäòýé òýìöýæ òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýæ ÷àäàõ
çîðèã òºãºëäºð àðäûí æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëàâ.
1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûã òýð ¿åèéí áè÷èã, öýðãèéí áîëîâñðîëòîé
ñýõýýòí¿¿ä ìàíëàéëæ, õóâüñãàëûí øèéäâýðëýõ õ¿÷èí áîëñîí àðäûí æóðàìò
öýðãèéã àâòîíîìèòûí ¿åèéí Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëüä ñàéí
ñóðàëöàæ, áîëîâñðîë îëæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã òýìöýëä ãàâüÿà
áàéãóóëñàí Ä.Ñ¿õáààòàð òîëãîéëñîí íü îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ.
Ǻâëºëò Îðîñ óëñòàé òýìöýõýýð Ìîíãîëä îðæ èðñýí Áàðîí Óíãåðí Áîãä
õààíûã õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýíèé ãàðààñ ÷ºëººëæ, Äà õ¿ðýýíýýñ õÿòàäûí
çýâñýãò õ¿÷èéã çàéëóóëñíûã Àðäûí õóâüñãàë÷èä óõààëãààð àøèãëàí, óëñûíõàà
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéã Ǻâëºëò îðîñ óëñûí óëààí àðìèéí
òýìöýëòýé õîëáîñîí íü çºâ ìýðãýí áîäëîãî áàéâ.
Àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà çàñãèéí ýðõ àðä ò¿ìíèé ãàðò øèëæñýí áîëîâ÷
öàãèéí áàéäàë, ò¿¿õýí çàíøëûã õàðãàëçàí àâòîíîìèò çàñãèéí òýðã¿¿í Áîãä
õààíûã õýìæýýò ýðõòýéãýýð õààí øèðýýíä íü ¿ëäýýæ, 1924 îíä íàñ áàðñíûõ íü
äàðàà øèíý Ìîíãîë óëñûí òºðèéã óäèðäàõ îðîí íóòãèéí áà óëñûí õóðëóóäûí
ñîíãóóëü ÿâóóëàâ. Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àðä îëíûã àíõ óäàà óëñûã óäèðäàõ
õýðýãò òàòàí îðóóëñàí íü àðä÷èëëûí òýìäýãëýëò àíõíû àëõàì þì. Óëñûí
àíõäóãààð èõ õóðàë 1924 îíä øèíý ìîíãîë óëñûã ÁÍÌÀÓ õýìýýí òóíõàãëàæ
àíõíû ¿íäñýí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí íü Àçè òèâä, 1911 îíä òîãòñîí
Õÿòàäûí á¿ãä íàéðàìäàõ, 1923 îíä òîãòñîí Òóðêèéí ÁÍÓ-ûí äàðààõ 3 äàõü
ÁÍÓ áîëñîí ò¿¿õòýé. 1921-ñ 1945 îí õ¿ðòýëõ 24 æèëèéí õóãàöààíä Õÿòàäûí
çàñãèéí ýðõèéã áàðüæ áàéñàí ¿íäýñíèé ¿çýëòí¿¿ä ìîíãîë îðíûã ýçëýí àâ÷
õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëàõûã ýðìýëçñýýð áàéâ. Ãýâ÷ ýçýí õààíò ßïîí
óëñûí ò¿ðýìãèéëýë XX çóóíû ýõýýð õ¿÷ýý àâ÷ öýðãýý õîéä õÿòàäàä îðóóëàí,
Ìàíæó-Ãî õýìýýõ óëñûã áàéãóóëàâ. ¯¿íèé õàæóóãààð Õÿòàä îðîíä õóâüñãàïò
õºäºëãººí ºðíºâ. Èéìýýñ Õÿòàäûí ò¿ðýìãèé öýðýã Ìîíãîëä öºìðºí îðîõ
áîëîìæîî àëäàæ, ìàíàé óëñ 24 æèë òîãòíîñîîð áàéâ. Ìîíãîë óëñ ãàãöõ¿¿ ÇÕÓûã
ò¿øèãëýõýýñ ººð áîëîìæòîé çàì áàéãààã¿é áîëîõîîð ò¿¿íèéã ò¿øèãëýí ýõ
îðíîî õàìãààëæ, ýäèéí çàñãèéí áîëîí öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ àâ÷ áàéâ.
Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû öýðãèéí õ¿÷, ò¿¿íä ýçëýãäñýí îðíóóäûí àðä ò¿ìíèé
øóðãóó òýìöýë, ÇÕÓ, Àíãëè, Àìåðèê çýðýã õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí çýâñýãò
õ¿÷èíä öîõèãäîí ñóëàð÷, ÿëàãäàë õ¿ëýýõ öàã äºõºæ áàéñàí ¿åä Õîéä õÿòàäûã
ýçýëñýí ßïîíû öýðãèéí õ¿÷èéã áóò öîõèõ àñóóäëûã 1945 îíä õîëáîîòîí
ã¿ðí¿¿äèéí òýðã¿¿í¿¿äèéí ßëòûí áàãà õóðàë äýýð øèéäñýí áèëýý. Óã õóðëûí
296

¿åýð ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëòîé õîëáîî á¿õèé íýí ÷óõàë àñóóäëûã àíõ
óäàà àâ÷ õýëýëöñýíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé óëñûí òycraap òîãòíîëûí öààøäûí
áýõæèëòýíä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ýíý áàãà õóðàë äýýð È.Â.Ñòàëèí
...ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí áàéäëûã çºâøººðºõ àâààñ áèä öýðãýý õîéò õÿòàäûã
ýçýëñýí ßïîíû öýðãèéí õ¿÷èéã áóò öîõèõîîð ÿâóóëæ áîëîõ þì... ãýæ õýëæýý.
Ô.Ðóçâåëüò, Ó.×åð÷èëü íàð È.Â.Ñòàëèíû ýíý ñàíàëûã õ¿ëýýí àâñíààð
Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäàë áóþó òóñãààð òîãòíîëûã òýð ¿åä äýýðõè îðíóóäûí
ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ãóðâàí ã¿ðíèé óäèðäàã÷ íàðûí òîõèðîëöñîíîîð Àìåðèêèéí åðºíõèéëºã÷
Ô.Ðóçâåëüò Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò óã àñóóäëûã òàíèëöóóëæýý. ¯¿íèé ¿ð
ä¿íä 1945 îíä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðàìäëûí
ãýðýý áàéãóóëàõ õýëýëöýýð õèéõäýý ãóðâàí ã¿ðíèé äýýðõè çºâøèëäººíººñ
òàòãàëçàõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ ÇÕÓ-ûí öýðãèéã, õîéä õÿòàäûã ýçýëñýí ßïîíû
èõýýõýí õýìæýýíèé çýâñýãò õ¿÷íèé ýñðýã îðóóëàõûí ÷óõëûã áîäîæ óã
ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõäàà ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí áàéäëûã ò¿¿íèé ýçýëæ áóé õèë
õÿçãààðààð íü áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº ñàíàëàà
ºã⺺ñ çºâøººðíº õýìýýæýý.
Ãóðâàí ã¿ðíèé çºâøèë人í áà Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí áàéð ñóóðèéã
ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéä ìàðøàë Õ.×îéáàëñàíä àëáàí ¸ñîîð òàíèëöóóëñíûã
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áèëýý. Ýíý ¿íäñýí äýýð 1945 îíû
10-í ñàðä Ìîíãîëûí íàñàíä õ¿ðñýí èðãýä óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
100%-èàð ñàíàëàà ºãñºí ä¿íòýé Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð 1946 îíä òàíèëöàæ,
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ò¿¿íòýé äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ áîëñîí áèëýý.
Õÿòàä óëñàä 1949 îíû õóâüñãàë ÿëñíààð ÁÍÌÀÓ ÁÍÕÀÓ-ûã õ¿ëýýí
çºâøººð÷, ò¿¿íòýé äèïëîìàò, íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîâ.
Óäàëã¿é ÁÍ Ýíýòõýã óëñ çýðýã õýä õýäýí îðíóóä ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð
òîãòíîëûã çºâøººðñºí þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ÁÍÌÀÓ 1962 îíä ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð
ýëñýæ, îäîî äýëõèéí 140 ãàðóé îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöààòàé áîëæ, óëñ òºð,
ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ áàéíà.
ÕVII çóóíû ýöýñò àëäàãäñàí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë XX çóóíû ýõýýð
ñýðãýæ, 1921 îíû Àðäûí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä ìàíäàí, 1945 îíû àðä ò¿ìíèé ñàíàë
õóðààëòààð áàòàëàãààæèí ͯÁ-ûí òýãø ýðõòýé ãèø¿¿í áîëñîí íü Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíýýñ XX çóóíä ÿâóóëñàí ýõ îðîí÷ òýìöëèéí ÿðóó òîä ¿ð ä¿í ìºí.
Ñîöèàëèçìààñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä
Ìîíãîë îðîí ÕIÕ çóóíû äóíäóóðààñ Îðîñ çýðýã Åâðîïûí îðíóóäòàé
óëàìæëàëò àðèëæààãàà ÿâóóëñààð ÇÕÓ-ûí ñîöèàëèñò çàõ çýýëòýé çîëãîæ,
ìàëûíõàà ò¿¿õèé ýäýýð õ¿íñíèé áîëîí ¿éëäâýðèéí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ
õóäàëäàí àâ÷ äîòîîääîî ìàëûí ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëàí
çàõ çýýëèéí øèíý õýëáýðèéã ¿¿ñãýæýý.
297

Ìàíàé óëñ ôåîäàëèçìûí ¿íäñèéã óñòãàæ, êàïèòàëèçìûã àëãàñàí óëìààð
ñîöèàëèçìä øèëæèí îðîõ òóõàé ¿çýë ñàíààã 1924 îí áà 1940,1960 îíû ¿íäñýí
õóóëèóäàä óäàà äàðààëàí òîäðóóëàí òîìú¸îëæ õýðýãæ¿¿ëñýýð èðñýí. Ýíý
çàìûã òóóëàõàä òóñ îðíû îíöëîãèéã ¿ë õàðãàëçàí àëäàà çàâõðàë ãàð÷ áàéâ.
1930-ààä îíóóäàä õ¿ðýý õèéäèéí æàñ áà ÷èíýýëýã àðäûí õºðºíãèéã õóðààæ,
ÇÕÓ-ä áàéãóóëàãäñàí õàìòðàë, êîìóíû òóðøëàãûã êîìèíòåðí áà Ǻâëºëòèéí
çàðèì óäèðäàõ àæèëòàí, Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòýí íàð ìàíàé
îðíû îíöëîãèéã ¿ë õàðãàëçàí òóëãàí ÿâóóëæ áàéñíûã ÇÕÓ-ûí íàì áà òºðèéí
óäèðäëàãà ººðñ人 ÷ 1932 îíä çºâøººð÷, ÁÍÌÀÓ íü ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà
ôåîäàëèçìûã ýñýðã¿¿öñýí òóñãààð òîãòíîñîí æèæèã õºðºíãºòíèé á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñûí õýëáýðýýð öààøäàà õºãæèõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéñàí.
Àðäûí õóâüñãàëààñ õîéø 1930 îí õ¿ðòýë ìàíàé îðíû õîò ñóóðèí ãàçðûí
õ¿í àìûí äóíä õóâèéí õóäàëäààã ñîíèðõîæ, îëç õàéæ áàéñàí ýðìýëçëýë,
øèíý ýðãýëò íýðòýé 1934 îíîîñ äýëãýðñýí áîäëîãîòîé àâöàëäàæ, õºäººä ìàë
àæ àõóéã ºñãºõ ñîíèðõîë íýìýãäýæ, 1000 ìàëòíû òîî îëøèð÷, õóäàëäàà áà
àâòî òýýâðèéã ýðõëýã÷èä ¿¿ñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ àíõíû ¿íäñýí õóóëüä òóñãàãäñàí
êàïèòàëèçìûí ýñðýã ¿çýë ñàíàà 1928-1930 îíä áàðóóíòíûã áóðóóøààí
ÿâóóëñàí òýìöýë, 1940 îíû ¿íäñýí õóóëèàð êàïèòàëèçìûã àëãàñ÷, ààæìààð
ñîöèàëèçìä îðîõ òóõàé áàòàëãààæóóëñàí ç¿éë íü áîëãîîìæëîë òºð¿¿ëæ
áàéñàí þì.
Õóâüñãàëààñ õîéø ¿éëäâýð, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä, ñî¸ë
áîëîâñðîë õºãæèõèéí õèðýýð óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä áàðèëãà
áàéøèíä ñóóã÷äûí òîî õýä äàõèí íýìýãäñýíýýñ ãàäíà Äàðõàí, Ýðäýíýò, Õºòºë
çýðýã ¿éëäâýðèéí öîî øèíý òîìîîõîí õîòóóä áóé áîëæ, àéìàã áà ñóìûí
òºâ ÷ áàðèëãà, ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä, ñóðãóóëü, ñî¸ëûí òºâººðºº
ººð÷ëºãäºí çàñàã çàõèðãàà, ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýý, ñî¸ë áîëîâñðîëûí øèíý
ñóóðèí áîëîâ.
Ýäãýýð õºãæëèéí à÷ààð òóñ îðîíä ýð÷èì õ¿÷, õîëáîî, àâòî òýýâýð, òºìºð
çàì, àãààðûí òýýâýð øèíýýð áóé áîëæ õ¿í àìûí çîõèõ õýñýã öàõèëãààí ãýðýë,
òåëåâèç, ðàäèî, óòñàí õàðèëöààã àøèãëàõ, ¿ð õ¿¿õäýý ñóðãàõ, áèåý ýì÷ëýí
ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òààëàìæòàé íºõöºëòýé áîëîâ.
1950 îíû äóíäóóðààñ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä ñîöèàëèñò ºì÷èéí ¿íäñýí äýýð
õºãæèæ èðëýý. ÇÕÓ áà äýëõèéí õýä õýäýí îðîíä áàéãóóëàãäñàí ñîöèàëèçìûí
¿çýë ñàíàà, òóðøëàãûã ÌÀÕÍ áà ÁÍÌÀÓ-ûí òºð, çàñàã õýðýãëýæ óëñàà
óäèðäàæ 1990 îíä òóëæ èðñýí áèëýý. Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí ýíý çàìä ãàðñàí
àìæèëòûí õàæóóãààð ñºðºã òàë ãàð÷ áàéñíûã äóðüäàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é
þì. ÇÕÓ-ä Ñòàëèíû ÿâóóëñàí õýðöãèé áîäëîãûã ìîíãîë îðîíä 1937-1939 îíä
òóëãàí ÿâóóëàõàä Ǻâëºëòèéí çàðèì óäèðäàõ àæèëòíóóä, ÿëàíãóÿà äîòîîä
ÿàì, ò¿¿íèé ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä øóóä õîëáîîòîé
áàéñíûã ýä¿ãýý 2 òàë õ¿ëýýí çºâøººð÷ áóðóóøààí ýíý òàëààðõè áàðèìò áè÷ãýý
ñîëèëöîí ñóäàëæ áàéíà. Õýëìýãäñýí íàì, òºð, öýðýã, àæ àõóé, ñî¸ë áîëîâñðîë,
ØÓ-íû ç¿òãýëòýí, ëàì, õàð àðä çýðýã îëîí ìÿíãàí ÿìàð ÷ ãýìã¿é õ¿ì¿¿ñèéã
298

ýä¿ãýý ìàíàé îðîíä öàãààòãàñààð áàéãàà íü àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ
ç¿é ¸ñíû àðãà õýìæýý áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñ XIII çóóíä ¿íäýñíèé áè÷èãòýé áîëæ, àëáàí õýðýã, óðàí çîõèîë,
ò¿¿õèéí òýìäýãëýëèéã ¿¿ñãýí ÿâóóëæ îëîí çóóíûã ºíãºð¿¿ëýí õîé÷ ¿åäýý
ºâë¿¿ëæ èðñýí áèëýý.
Àðâàí õàð í¿ãëèéã òýâ÷èí öýýðëýæ, àðâàí öàãààí áóÿíûã ýðõýìëýí
äýýäýëäýã áóääûí øàøíû ¸ñ ñóðòàõóóíûã ãàäààäûí ºíãºëçºë㺺, äîòîîäûí
çºð÷èë ñàìóóíä ºðòºãäñºí ìîíãîë÷óóä òàëàðõàí õ¿ëýýí àâñàí íü îéëãîìæòîé.
Ýíý øàøèíä ñ¿ñýãëýí íàéäàæ, õ¿¿õýä çàëóó÷óóäàà òºâä áè÷èã ñóðãàõààð
õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ñóóëãàæ, òàõèë, åðººë, óíøëàãàíààñ ãàäíà òàâàí óõààíûã
öººí ÷ ãýñýí íîìòîé ëàì íàð ýçýìøèæ òºâä õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëàõ
áóþó òºâä õýëýýð á¿òýýëýý áè÷äýã áîëñîí áàéæýý.
Ìîíãîë îðíûã ýçëýí çàõèðñàí Ìàíæèéí õààä ìàíàé îðíû õ¿í àìûã èíãýæ
õàðü õýëýíä ñóðãàí íîì çààæ ¿íäýñíèé õýë áè÷ãýýñ íü õºíäèéð¿¿ëýõèéã
îðîëäîæ áàéñàí íü òîäîðõîé.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ººðèéí õàð÷óóä ìîíãîë áè÷ãýý àéìàã õîøóóäûí
òàìãûí ãàçàð áóþó ãýðèéí ñóðãóóëèóäààð õîé÷ ¿åäýý çààæ, áè÷ìýë, áàðëàñàí
íîìûã óíøóóëàí äýëã¿¿ëñýýð áàéâ.
Õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õýíä óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é äýëõèéí äàéí, ÿíç á¿ðèéí
õóâüñãàëò ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýë, øèíæëýõ óõààíû íýýëò çýðýã ã¿í àãóóëãàòàé,
ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë ÿâäëóóä XX çóóíä äýëãýðñíèé ñàéí ìóó 2 òàëûí àëü àëèéã
ä¿ãíýí ¿çýæ ñàéíûã íü XXI çóóíä õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.
Ìîíãîë óëñ XX çóóíä Îðîñîîð äàìæóóëàí Åâðîïûí ñî¸ëûí íºëººã òóñãàí
àâ÷ áîëîâñðîë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëñýí. Îëîí çóóí æèëèéí
õîöðîãäìîë áà ìàòåðèàëëàã áààçûí õîìñäîë çýðýã ò¿ìýí çîâëîí, ìÿíãàí
áýðõøýýëèéã äàâæ, ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã õºäººä áàãà ñóðãóóëèéí
áîëîâñðîëòîé, õîòîä äóíä ñóðãóóëü áà òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëòîé
áîëãîæ, ýõëýýä ãàäààäûí äàðàà íü äîòîîäûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä
çàëóó÷óóäûã ÿâóóëàí ñóðãàæ, äýýä ìýðãýæëèéí áàãø, õ¿í, ìàëûí ýì÷,
óðãàìàë, óñ, ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòýí, èíæåíåð òåõíèêèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã á¿õ ñàëáàðààð áýëäýæ ÷àäëàà. Ãàçðûí ã¿í äýõ ýðäýíýñ áàÿëàã, ¿ð
òàðèàã àøèãëàí õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéã áóé áîëãîæ õºãæ¿¿ëñýí íü øèíý
ç¿éëèéí íýã ìºí. Òàéç, õºãæèì, äóóðü á¿æèã, êèíî, óðàí çóðàã, óðàí áàðèìàë
õºãæèæ, àâüÿàñòàé õ¿ì¿¿ñ îëíîîð òºðæýý. Õýäèéãýýð õóó÷èí áè÷ãèéã øèíýýð
ñîëüñíûã ø¿¿ìæëýí ¿çäýã áîëîâ÷ íàñàíä õ¿ðýã÷èä øèíý ¿ñãýýð 100% áè÷èã
¿ñýãòýé áîëæ, ͯÁ-ûí ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí øàãíàë õ¿ðòñýí áèëýý.
XX çóóíä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû àìæèëòûã ýçýìøñýí ýðäýìòýäòýé
áîëæ, ¿íäýñíèé ØÓÀ-èéã áàéãóóëñàí. Áàÿëàã àìàí áà óëàìæëàëò áè÷ãèéí
çîõèîëûí ¿íäñýí äýýð ìàíàé òºðºëõ õýë, ¿ãèéí ñàí, íàéðóóëãà íü áàÿæèí
ñàéæèð÷, ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí îëîí õýëáýðèéí á¿òýýë
òóóðâèãäàæ, äýëõèéí îëîí îðíû ñîíãîäîã áà îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí
äýýæýýñ òºðºëõ õýëíýý îð÷óóëæ, àðä ò¿ìýíäýý õ¿ðãýâ.
299

Ìîíãîë óëñ õóó÷èí ñîöèàëèñò õàðèëöààíààñ çàõ çýýëèéí øèíý õàðèëöààíä
øèëæèæ øèéäâýðòýé àëõàìûã õèéæ áàéãàà íü ¿íýí. Ìàíàé îðîí ºíãºð÷ áóé
ýíý çóóíû äóíäóóðààñ êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ñîðèëòûã
ÿâóóëæ, 1990-ýýä îíîîñ ñîöèàëèçìààñ òàòãàëçàí øèëæèëòèéí ¿åèéí çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíä îðëîî.
ÇÕÓ, ò¿¿íèé ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì ò¿íø îðíóóä 1990 îíîññ çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä øèëæñýíèé äîðãèîí Ìîíãîë îðîíä ÷ òóñëàà. Äýýðõ îðíóóäûí
íýãýí àäèë ìîíãîëä òºðèéí õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ áà ø¿¿í øèéòãýõ
çàñàãëàë áîëîí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäàë ººð÷ëºãäñººð áàéíà.
Ýíý ººð÷ëºëòèéí ýõëýëèéã ãîëäóó ñýõýýòíýýñ á¿ðäñýí àðä÷èëñàí ¿çýë á¿õèé
íàì, õºäºëãººí¿¿ä ñàíàà÷ëàí ÿâóóëàâ.
Öàãèéí ýíý æàì ¸ñíû ººð÷ëºëòèéã ÌÀÕÍ ¿íýëýí öýãíýæ, ïðîëåòàðèéí
äàðàíãóéëàí çàõèðàõ çàñãèéí îíîëûí òóõàé ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëîîñîî
òàòãàëçàí, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã óäèðäàõ àæëûã ãàíöààðàà
ñàíàà÷ëàí óäèðäàæ áàéñàí àðãààñàà àíãèæèð÷ àðä÷èëàë, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë,
îëîí íàìûí òîãòîëöîî, àæ àõóéí îëîí õýëáýðèéí ÷óõëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
øèëæèëòèéí ¿åèéí øèíý çîðèëòûã õýðãæ¿¿ëýõýä íýãýí àäèë îðîëöîæ áàéíà.
ÌÀÕÍ áóñàä àðä÷èëñàí íàì õºäºëãººí¿¿ä çºâøèëöºí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
á¿õ íèéòèéí ñîíãóóëèéã ÿâóóëæ, óëñûí õóóëü òîãòîîõ äýýä áàéãóóëëàãà
Óëñûí Èõ õóðëûã õóðàëäóóëàí çîõèîí ÿâóóëæ, Ìîíãîë óëñûí øèíý ¿íäñýí
õóóëèéã áàòàëñàí áèëýý.
Øèíý ¿íäñýí õóóëü, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë, ýäèéí çàñãèéí îëîí õýëáýð,
òóõàéëáàë ºì÷èéí õýëáýðèéí òîãòîëöîîã õóóëü÷èëæ, àðä ò¿ìíèé ýðõèéã
ºðãºòãºí, ìîíãîë óëñ àðä÷èëàë, õ¿ì¿¿íëýã øóäàðãà àðä÷èëñàí íèéãìèéã
á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûã òóíõàãëàñàí áèëýý. Ýíý ¸ñîîð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóóëü
òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿í øèéòãýõ òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà
ººð÷ëºãäºæ, ÕÀÀ, ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí ñàëáàðò õóâèéí õýâøëèéí
¿éë àæèëëàãàà õºãæèæ áàéíà.
Ñîöèàëèñò ¸ñîîð íèéãýì÷èëñýí ìàë ñ¿ðãèéã õóâü÷èëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý
áîëîâñðóóëäàã ¿éëäâýðèéí ãàçðûã õóâèéí áà õîðøîîëëûí áîëãîæ áàéíà.
Ýíý çóóíû 60-ààä îíîîñ ýð÷èìòýé õºãæñºí ñîöèàëèñò ºì÷èéí
òàðèàëàíãèéí àæ àõóé õóâèéí áà óëñûí, õóâüöààò êîìïàíè çýðýã õýëáýðýýð
ººð÷ëºãä뺺.
Ñàéíã¿é ìóó áàéäàãã¿éí àäèë ìóóã¿é ñàéí ãýæ áàéõã¿é áèëýý. Çàõ çýýëä
ç¿é ¸ñîîð øèëæèõ ÿâöàä ººðèéí îðíû îíöëîãèéã òîîöîí áîäîæ, áóñäûí
òóðøëàãûã çîõèñòîé àøèãëàæ ÷àäààã¿éí óðøãààñ áîëñîí äóòàãäàë ÷ ¿çýãäýæ
áàéíà. ¯¿íä:
- Õ¿í ìàëûí óíäààíä çîðèóëàãäàí ãîâü, õýýðèéí á¿ñýä áàðüæ
òîõèæóóëñàí îëîí õóäàã, ìàëûí äóëààí õàøàà, ñàðàâ÷, õàäëàí áýë÷ýýð,
ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä çýðýã äýâøèëòýé ç¿éëèéã ¿ðýí
òàðàí õèéñýí.
300

- Óëñ îðíû äîòîîä õýðýãöýýã õàíãàæ, óëìààð ãàäààäàä ãàðãàæ èõ
îðëîãîòîé áàéñàí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã 3 äàõèí áàãàñãàæ, ¿ðèéí
áóäàà, õ¿íñíèé ãóðèëûã õîìñäóóëñàí.
- պ人 àæ àõóéí ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàí àâ÷ ¿éëäâýðò íèéë¿¿ëæ áàéñàí
õîðøîîã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõûí îðîíä òàðààæ óã ò¿¿õèé ýäèéã ãàäààä,
äîòîîäûí äàìëàã÷äûí àøèã õîíæîî áîëãîí àðä ò¿ìíèéã õîõèðîîæ
áàéíà. Ýíý íü õºäººä òàâààð, ìºíãºíèé õàðèëöààã ¿ã¿éñãýæ, ýíãèéí
ñîëèëöîîíä ýðãýí îðîõîä õ¿ðãýæ áàéíà.
- պ人 àæ àõóéí ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàí áàðàà áîëãîæ, äîòîîäûí
õýðýãöýýíèé èõýýõýí õýñãèéã õàíãàæ, ãàäààäàä ãàðãàí àøèã îðëîãî
îëæ áàéñàí óëñ õîðøîîëëûí ¿éëäâýðèéã áýëòãýëã¿é õóâü÷èëñàí íü
àæèëã¿éäýë áà ÿäóóðëûã èõýñãýæ, óëñ íèéãìèéí îðëîãîä çîõèñã¿é
íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Ýäãýýðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ àæëûí áàéð ãàðãàõ çîðèëãîîð áàãà, äóíä
¿éëäâýðèéí ãàçðûã áàéãóóëæ, äîòîîäûí õýðýãöýýã õàíãàõ òóõàé îëîí æèë
ÿðèàä îíöûí ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áàéíà. Ýäãýýð àñóóäëûã þóíû ºìíº àíõààðàí
¿çýæ øèéäâýðëýõ íü XXI çóóíû òýðã¿¿í çýðãèéí àñóóäàë ìºí.
Öààøäûí ìàíàé ýíý õºãæëèéã øèíý ¿íäñýí õóóëèàð õ¿ì¿¿íëýã, àðä÷èëñàí
íèéãýì ãýæ òîìü¸îëñíûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëîâñðóóëàí ãàðãàâààñ,
óëñ îðîí àðä ò¿ìýí îíîëûí òîäîðõîé ÷èã áàðèìæààòàé áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
¯¿íèé õàæóóãààð óëàìæëàëò ¸ñ ñóðòàõóóí ¿ðãýëæëýí áîëîâñðîíãóé áîëîõ
¸ñòîé.
Ýõ ýöýã, àõ ä¿¿, àìðàã ñàäàí, õàìò îëíû õàðüöàà, ¿çýë ñàíàà ¸ñ ñóðòàõóóíû
ºíäºð ñî¸ëòîé áàéñàí öàãò àëèâàà øèíý÷ëýëò òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðäãèéã
ò¿¿õ äàõèí äàâòàí íîòîëñîí. Ýíý óëàìæëýëò ¸ñ çàíøèë ºðãºí õ¿ðýýòýé,
àìüäðàëûí îëîí òàëûã õàìààð÷, õºãæëèéí äàãóó ººð÷ëºãäñººð èðñíýýñ
çºâõºí øóäàðãà ¸ñíû òóõàé òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå.
Óëñ íèéãìèéí àìüäðàëä áàðèìòàëäàã øóäàðãà ¸ñ, õýä õýäýí õýëáýðýýð
èëðýëýý îëäîã. ¯¿íä:
1. Õóäàë õóóðìàãèéã ýãíýãò öýýðëýí ¿íýí ñàíàà, ¿íýí ¿ã, ¿íýí ¿éë õýðãèéã
ÿìàãò áàðèìòëàõ,
2. Óëñ îðîí àðä ò¿ìíèé ¿éë õýðýãò õèð ñóóëãàõ á¿õíèéã öýýðëýæ, àëòàí
ºëãèé áîëñîí ýõ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä ñýòãýë ñàíàà, ¿éë õýðãýý á¿ðýí
ä¿¿ðýí çîðèóëàõ.
3. Áóñäûí ñàéõàí íýð, ñàéí àìüäðàëä àòààðõàõûí îðîíä òàëàðõàæ,
ò¿¿íýýñ ñóðàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ.
4. Áóñäûã õîõèðóóëàí, ººðºº õîæèõ ÿâäëûã ñýòãýë ç¿ðõíýýñýý æèãøèæ,
àëü àëèíäàà àøèãòàé òóñòàéã õèéõèéã õè÷ýýõ.
5. Óëñ îðîí, íèéãýì, õàìò îëíûõîî àøèã òóñûã óìàðòàæ, õóâèéí øóíàë,
àâèëãàë, õàõóóëûã ýãíýãò öýðëýõ çýðýã áîëîé.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ýíý çóóíààñ äàðàà÷èéí çóóíä øèëæèõäýý ¿ðãýëæï¿¿ëýí
áàðèìòëàõ ç¿éë áîë:
301

1. Òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûã ÿìàãò õàìãààëæ áýõæ¿¿ëýõ.
2. Õ¿íèé ýðõèéã õ¿íäëýí, àðä÷èëëûã òóóøòàé áàðèìòëàí õºãæ¿¿ëýõ.
3. Áàéãàëü îð÷èíäîî õàëàìæòàé õàíäàæ, áàÿëãèéã íü ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ.
4. Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, ¿éëäâýðëýëèéã øéíæëýõ óõààí,
òåõíèêèéí îëîëò àìæèëòàíä òóëãóóðëàí õºãæ¿¿ëýõ.
5. Àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëæ, àæèëã¿éäýë ÿäóóðëûã àðèëãàõ:
6. Øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë, áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýí, õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë
èðãýíøëýýñ ¿ë õîöðîõ çýðýã ìºí áîëîé.
(Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Øèíæëýõ óõààíû
ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, òºðèéí øàãíàëò ØÓÀ-èéí ãèø¿¿í,
ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ãàäààä ãèø¿¿í Á.ØÈÐÝÍÄÝÂ.
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí ìàòåðèàëààñ)
ÌÎÍÃÎËÛÍ Ò¯¯Õ ÑÓÄËÀËÛÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
1. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã ¿çýõ ¿çýëò Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã ñóäëàõ
òàëààð áîäëîãî ýðäýìòýí òà á¿õýíòíé õóâààëöàõ çîðèëãîîð çàðèì àñóóäëûã
õºíäºæ ÿðüÿ. Ìàíàé ò¿¿õ÷èä äàðààõ àñóóäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü
ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàãàà þì. ¯¿íä: Øèíý áàðèìò, øèíýýð ãàð÷ èðñýí ñàíàà
îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëûã õàðãàëçàí îëîí ò¿ìýí áà ñóëãóóëèéí ñóðàõ áè÷èãò
îðäîã ò¿¿õèéã õîðü þì óó, àðâàí æèëýýð çàâñàðëàäàã. 20-ð çóóíû äàëààä æèë
áàðèìòàëæ èðñýí îëíûõîî êîíöåïöèéã ýðãýí õàðæ, àëäààòàé ç¿éëñýý çàñàí
çàëðóóëàõ àæèë ÿâàãäàæ áàéíà. Ò¿¿õýí àñóóäëûã óëñ òºðæ¿¿ëæ,òýäãýýðò
àíãèéí òýìöëèéí ¿¿äíýýñ õàíäàæ áàéñíèéã ºðæèëæ,äýëõèé íèéòèéí ò¿¿õèéí
øèíæëýõ óõààíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí áàéð ñóóðèéã áàðèìòàëæ óðüä ºìíº íýã
áîòü áà ãóðâàí áîòü, ñóðàõ áè÷èã áà õàìòûí á¿òýýëèéã çàñâàðëàõààð òºëºâëºæ
áàéíà. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àñóóäëààñ áàãà ñóäëàãäñàí íü áèäíèé àíõààðëûã
èë¿¿ òàòàõ ¸ñòîé. Ïðîôåññîð Ø.Áèðà, Í.Èøæàìö, Á.Ëõàãâàñ¿ðýí áèä íàð
“Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àñóóäëûã ýðãýí õàðæ ¿çýõ òóõàé ñàíàë” ãýäýã áàðèìò
áè÷èæ Øèíæëýõ óõààí àêàäåìèéí óäèðäëàãàä äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áîëîé. Áèä
ñàíàëäàà Ìîíãîëûí ýðòíèé áà äóíäàä çóóí, øèíý, øèíýõýí ¿åèéí ò¿¿õèéí
óóëçâàð àñóóäëûã çàñâàðëàõ áóþó ñàéæðóóëàõ òóõàé áè÷ñýí þì. ¯¿íä:
1. Ìîíãîë íóòàã äýýð îëäñîí øèíý, õóó÷èí ÷óëóóí çýâñýã, õ¿ðýë áà
òºìðèéí ¿åèéí öàã ¿å áà îíöëîã øèíæ¿¿äèéã òîäðóóëàõ, Ìîíãîë
ãýðèéí ¿¿ñýë, ººð÷ëºë, õºãæèëò ìîíãîë ìàëûí ¿¿ñãýâýð, Ìîíãîë ãýäýã
íýð, Ìîíãîëûí îëîí àéìàã îìãóóäûí ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, õ¿í àìûí
òîî çýðýã.
2. Õ¿íí¿, Ñÿíáè, Íèðóí, Ìîíãîëûí òºðèéí òîãòîëöîîíû òºñòýé
àñóóäëóóä áîëîí òýäãýýðèéí àñóóäëûã ëàâøðóóëàí ñóäëàõ, Ìîíãîëä
Ôåîäàëûí áàéãóóëàë ÷óõàì àëü ¿åýñ ýõýëæ õºãæñíèéã òîãòîîõ.
302

3. ×èíãèñ õààíû áàéëäàí äàãóóëàëòûí ýåðýã áà ñºðºã òàëûí áîäèò
áàðèìòàä òóëãóóðëàí ã¿íçãèéð¿¿ëýí õàìãèéí áîäèòîéãîîð ñóäëàí
ä¿ãíýõ.
4. 15-18-ð çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí îëîí àñóóäàë îäîî áîëòîë áàëàðõàé
áàéãàà òóë ýíý ñýäâýýð ñóäàëãàà çîõèîí ÿâóóëàõ.
5. 20-ð çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òàë á¿ðýýñ
íü ä¿ãíýæ ¿çýõ. Áè ýíý òóõàé çàðèì ñàíààã èëòãýëèéíõýý 2 õýñýãò
äýëãýðýíã¿é õýëýõ áîëíî.
6. Ìîíãîëä øàøèí ¿¿ñýæ äýëãýðñíèé ó÷èð, æèøýýëáýë Áººãèéí øàøèí
Áóääûí øàøèíààð ñîëèãäñîí, Õðèñòîñ øàøèí áîëîí Ëàëûí øàøíû
Ìîíãîëä äýëãýð÷ àìæààã¿éí ÷àäàõã¿éí ó÷èð.
7. Ò¿¿õèéí ñóðâàëæëàë, ÿëàíãóÿà 20-ð çóóíû 30-ààä îíîîñ õîéøõè
áàðèìòóóäàä èë¿¿ ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ øààðäëàãòàé áàéãàà þì. ó÷èð
íü ýíý ¿åèéí óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àñóóäëààð áîäèòîé áóñ
õàíäàæ áàéñàí íü àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìòàä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã.
8. Ò¿¿õèéí òàëààð ñóëâàëæ áàðèìòûã ñóäàëæ òóõàé òóõàé îðíóóäàä
õýâë¿¿ëýõèéã á¿õ òàëààð äýìæèõ. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíä áàðèìò
ñóäëàë ãýñýí áèåý äààñàí ñàëáàð áàéäàã. Ýíý óõààíû ñóäëàõ ãîë ç¿éë
ãýâýë.
1. Ýä õýðýãëýýíèé áàðèìò íü õ¿í òºðëºõòíèé îäîîãèéí ñî¸ë
èðãýíøèë, áè÷èã ¿ñýãòýé áîëîõûí ºìíºõ ÷óëóó, õ¿ðýë òºìºð
çýâñãèéã ñóäëàõ óõààí.
2. Õàä ÷óëóóí äýýð ýðòíèé õ¿ì¿¿ñýýñ óðëàæ ¿ëäýýñýí àëèâàà þìíû
ä¿ðñ çóðàãëàë, áè÷èã õýðýãëýëòýé ç¿éëñ.
3. Ýðòíèé àæ òºðºëòèéí óë ìºð
4. Ýðòíèé çàí çàíøëûí ¿ëäýãäýë
5. Îþóí óõààíû ¿ð ä¿í “¿ëãýð, äîìîã,îíüñîãî”
6. Õ¿í òºðºëõòºí áè÷èãòýé áîëñíîîñ õîéøèõ ¿åèéí áè÷ãèéí
áàðèìòóóä, ¿¿íèéã áàñ òóñãàéëàí ñóäàëäàã áàðèìò ñóäëàë ãýäýã
ìýðãýæèë áàéäàã. ¯¿íä àíõààðàõ ç¿éë: à) áè÷èã áàðèìòûã õýëõýæ
íèéòë¿¿ëñýíýýð ò¿¿õ áîëäîãã¿é. Ýíý áàðèìòûã õÿíàí çàäëàí çºâèéã
íü îëæ ò¿¿õýíä áàðèìòàëäàã. á) õî¸ð ã¿ðýí, áàéëäàæ áàéñàí 2 òàë,
òýìöýëäýæ áóé 2 õýñýã þì óó õ¿ì¿¿ñ ººð ººðèéí ¿éë ÿâäëûã çºâ
áîëãîõ, ýñâýë õ¿ëýýñýí õîõèðëîî èõ áîëãîæ íºãºº òàëàà áóðóóòãàõ
çîðèëãîîð áîäèò áàðèìòûã ãóéâóóëäàã. Æèøýý íü ìàíàé ò¿¿õýíä
1937-1939 îíû ìàòåðèàë áè÷èã áàðèìò õè÷íýýí áóðóó áàéñíûã áèä
îäîî çàñàæ áàéíà. Îäîî ÷ Þãîñëàâ, ×å÷åíè, Àðìÿíä áîëæ áàéãàà
äàéíû áàéäëûã ÿíç ÿíçààð áè÷èæ áàéíà.
Ò¿¿õýí áàðèìòûí áóäèëààíûã àðèëãàõàä àíõààðäàã àðãà íü:
À) áîëñîí ÿâäàëûí ä¿í (ýíý áîë 50-100æèë)
Á) òýð öàã ¿åèéí ãàäààä äîòîîä íºõöºë
303

Â) ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë ÿâäàë
Ã) ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿é
Ä) ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñèéí çàí àðàíøèí
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí óóëçâàð àñóóäëààð ìàíàé ò¿¿õ÷èä ãàäààäûí
ò¿¿õ÷èäòýé õ¿÷ õàìòðàí õàìòûí á¿òýýë áè÷èõ àñóóäëûã Ìîíãîë÷
ýðäýìòýäèéí 1997 îíû èõ õóðëààð õýëýëöýæ çîõèõ ÷èãëýë ãàðãàõ íü ç¿éòýé
þì øèã ñàíàãäàíà. ̺í ýäãýýð àñóóäàë, ñýäâýýõ ìîíãîë ñóäëàà÷äûí ýýë÷èò
èõ õóðàë, ñèìïîçèóì, óóëçàëòààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë òàâüæ ñàíàëàà
ñîëèëöîõ àæëûã áàéí áàéí çîõèîí ÿâóóëý áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çíý.
2. 20-ð çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òàëààðõ çàðèì ýýäðýýòýé
àñóóäëóóä
19-20-ð çóóíû çààã äýýð äýëõèéí àìüäðàëä óðüä ºìíº íü ¿çýãäýýã¿é îëîí
¿éë ÿâäàëóóä, òóõàéëáàë, ñ¿¿ë÷èéí çóóí ò¿ð¿¿÷èéíõýýñýý õºãæëèéí õóâüä
ÿëãààòàé ÿâæ èðñýí. 20-ð çóóí áîë õ¿í òºðëºõòíèé ò¿¿õýíä ¿ñðýëòèéí çóóí
áàéñàí. Ýíý íü 19-ð çóóíû äóíäóóðààñ ýõýëñýí.
À) ýíý çóóíä ¿éëäâýð, çàì òýýâýð, õàðèëöàà ìàø èõ õºãæñºí (òºìàð çàì,
àãààðûí òýýâýð, êèíî óðëàã)
Á) øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë áîëîâñðîë
Â) êîëîí÷ëîë áà ò¿¿íèé çàäðàë
Ã) íèéãìèéí áà ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñàë
Ä) äýëõèéí õî¸ð òîì äàéí
Å) îëîí óëñûí õàðèëöààíû áàéãóóëëàãà (Ëèãè íàöè, ͯÁ)
¨) íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû øèíý õàéãóóë íýýëò, ìàðêñèçì ò¿¿íèé
¿çýë ñàíàà (Àâñòðè, Ùâåéöàðè, Áåëüãè) ñîöèàëèçìûã îäîî ÷
ìºðººääºã. ̺í êàïèòàëèçìûã õºðºíãºòºí îðîíä îäîî ÷ ñóäàëäàã
çýðýã ¿éë ÿâäàëóóä ãàð÷ áàéñàí íü ìèíèé ñîíèðõîëûã òàòàæ,
Ìîíãîë îðîí ìààíü ýíý ¿åä õààøàà ÷èãëýí ÿâæ áàéñàí áà ò¿¿íèé
èðýýä¿é ÿìàð áîëîõ âý ãýäýã ñýäâýýð íèëýýä ñóäàëãàà õèéñíèé äîòîð
1921îíû õóâüñãàë ÷ õàìààðàãääàã þì. ýíý ñýäâýýð àæèëëàõàä ¿çýë
ñóðòàëèéí õÿçãààðëàëòòàé, àðõèâûí ìàòåðèàë õààëòòàé áàéñàí, õýâëýë
íèéòëýëèéí òàëààð òàâèãäàæ áàéñàí õàòóó õÿíàëò çýðýã øàëòãààíààñ
áîëæ áîäñîí ñàíàñíàà òýð áîëãîí áè÷èæ áîëîõã¿é áàéñàí þì. èéì
íºõöºëä á¿òýýñýí ç¿éëýý ýðãýí õàðæ çàñâàðëàÿ ãýæ áîäîæ äîîðõ õýäýí
àñóóäëààð ñàíàëàà èëýðõèéëæ áàéãàà þì. ¿¿íä
1. Ýíý õóâüñãàë ìàíàé àðä ò¿ìíèé ¿éë á¿òýýë áàñàí þì óó, ýñ áºãººñ
ãàäíû øàëòãààíààð õèéãäñýí þì óó ãýñýí àñóóäàë õààÿà ãàðäàã. Àëü ÷ àðä
ò¿ìýí óëñ òºðèéí òîì ýðãýëò, òóõàéëáàë, õóâüñàë õèéõ àâüÿàñ ÷àäàëòàéí àäèë.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí õóâüñàëûã ººðºº õèéæ ÷àäñàí ãýæ ¿çäýã.
2. Ýíý ÿìàð õóâüñàë áàéñàí áý ãýäýã àñóóäàë ÷ ãàðäàã.
Íàìàéã áîäîõîä, ýíý õóâüñàë îëîí çóóí æèë íî¸ðõñîí ôåîäàëûí ýñðýã
÷èãëýæ áàéñàí íü ìàðãààíã¿é. Õóâüñàëò á¿ëãýìèéí “Òàíãàðãèéí áè÷èãò”
äóðüäñàíààð ôåîäàëûí îëîí ç¿éëèéí àëáàí òàòâàðààñ àðäûã ÷ºëººëæ, ñî¸ë
304

áîëîâñîðëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð çààñàí áàéäàã. Ýíý ¿çýë ñàíàà õóâüñãàëààñ ÷
ºìíº áàéí áàéí èëðýí ãàð÷ èðæ áàéñíûã Àðä àþóø íàðûí õºäºë㺺í òîäîðõîé
õàðóóëäàã þì. ò¿¿ãýýð ÷ áàðàì Ìîíãîë á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàõ òóõàé
¿çýë ñàíààã õýëñýí õ¿í áàéñàí. Îðîñûí ýðäýìòýí È.Ìàéñêèé “Îð÷èí ¿åèéí
Ìîíãîë” ãýäýã íîìîíäîî 1918 îíä Ñîäíîì õýìýýõ ëàì óã ñàíààã íàäàä õýëæ
áàéñàí õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéäàã. ̺í òèéì ¿çëèéã 1916 îíä Øàãäàð, ßïîí
Äàíçàí íàð áàðèìòëàí õýëæ áàéæýý. Òýä íàð ßïîíû ýçýíò ã¿ðýí óëñàä î÷èæ
èðýýä ýíý ñàíààãàà õýëæ áàéñàí íü ñîíèðõîëòîé. ̺í èéìýðõ¿¿ ñàíàà áîë
õóâüñãàëò á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äèéí äóíä ÷ áàéæýý. Äýâøèëò ¿çýë á¿õèé Ìîíãîë
õ¿ì¿¿ñýýð äàìæèí Îðîñûí 1905 áà 1917 îíû õóâüñãàëèéí íºëºº Ìîíãîëûí
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä òóñãàëàà îëæ áàéñàí. Ýíý íü Íèäåðëàíäûí õóâüñãàë,
18-ð çóóíû Àíãëû áà Ôðàíöûí õóâüñãàî íýã íýãýíäýý íºëººëæ áàéñàíòàé àäèë
þì. ̺í Õÿòàäûí 1911 îíû õóâüñãàëä 1905 áà 1917 îíû Îðîñûí õóâüñãàë
õýðõýí íºëººëñíûã Õÿòàäûí ò¿¿õ÷èä á¿òýýëäýý òîäîðõîé áàðèìòààð íîòëîí
õàðóóëñàí áàéäàã. Îðîñ áà Õÿòàäàä äýëãýðñýí àðä÷èëñàí õºäºë㺺í 1911 îíä
Ìîíãîëä Áîãä õààíò óëñ áóé áîëîõîä íºëººëñºí áîëíî. Ãýõäýý àëü îðîíä
ãàðäàã õóâüñàä ãàãöõ¿¿ ãàäààäûí íºëººíººñ øàëòãààëäàã áóñ äîòîîäûí
õ¿÷èí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýæ áè ¿çäýã. 1911 îíä Ìîíãîë óëñûí
òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ñýðãýí ìàíäñàíûã 1921 îíû õóâüñãàëòàé ýíý ÷àöóó þì
óó, ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí ìýòýýð ¿çýõèéã îðîëääîã õ¿ì¿¿ñ
áóé. 1911 îíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà ñýðãýýæ Äýýä, Äîîä õóðàë
á¿õèé ïàðëàìåíò, öýðýã áàéãóóëàãäàæ, ñóðãóóëü õýâëýëèéí ãàçàð, óòñàí
õàðèëöàà, í¿¿ðñíèé óóðõàé çýðýã øèíý äýâøèëòòýé çàðèì ç¿éë õèéãäñýíèéã
õýí ÷ ¿ã¿éñãýæ ÷àäàõã¿é. Ãýõäýý 1911-1919 îí õ¿ðòýëõ 8 îð÷èì æèëèéí
õóãàöààíä Ìîíãîëä õèéãäñýí äýâøèë íü 1921-1991 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
Ìîíãîëûí õºãæèëä ãàðñàí àìæèëòóóäòàé ýí çýðýãöýæ ÿàãààä ÷ ÷àäàõã¿é.
Ýíý íü ãàãöõ¿¿ öàã õóãàöàà áîãèíî áàéñíààñ áîëñîí òºäèé áèø, ãîë íü á¿òýýí
áîñãîñîí ç¿éëèéí öàð õ¿ðýý, àãóóëãà èõ áàéñíààðàà ýðñ ÿëãààòàé þì. ªíãºðñºí
70 æèëä ãàðñàí ò¿¿õèéí õºãæëèéí õàæóóãààð íýãýí íàì, íýãýí óäèðäàõ õ¿íèé
äýã æóðàì, ýðõøýýëèéí õàð ãàéãààð òîõèîëäñîí õàðàìñàëòàé àëäàà, íóãàëàà
çàâõðàë, õýëìýãäëèéã ø¿¿ìæëýí çàñàæ óëñ îðíîî àðä÷èëàë áà çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõýýð õèéæ áóé á¿õíèéã áè ñàéøààí äýìæäýã. Õàðèí 1991
îíû àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààíû íààøòàé àëõìûã 1921 îíû õóâüñãàëààñ èë¿¿ ¿çýõ
ãýñýí ýðìýëçýë áàéäàã þì. Èéì ä¿ãíýëò õèéõýä öàã õóãàöàà õýðýãòýé. Ò¿¿õèéí
òèéì õóãàöààíä àëèâ ñóáüåêòèâ áîäîë ñàíàà, òóéëøðàë, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í
ø¿¿ãäýí òóíãààãäàæ ¿íýí çºâººð ¿íýëýãääýã þì.
3. Õóâüñãàëûí óäèðäàõ õ¿÷íèé òóõàé
Ýíý òàëààð áàñ ÿíç á¿ðèéí ñàíàë áàéäàã. Óðüä ºìíº áîîë÷óóä, õàìæëàãûí
òàðèà÷èä, àæèë÷èä àëü íýã íàìûí óäèðäëàãã¿éãýýð òýìöëýý ÿâóóëäàã
áàëàà. Õàðèí 19-ð çóóíû äóíäóóðààñ íàìóóä áóé áîëæ óëñ òºðèéí òýìöýë áà
õóâüñãàëûí óäèðäëàãà áîëñîí. Ìîíãîëûí 1921 îíû õóâüñãàëûã Àðäûí íàì
óäèðäñàí áèëýý. Òýð ¿åä Ìîíãîëä àæèë÷èí àíãè áàéãààã¿é ó÷ðààñ ìàë÷íû
305

òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñýýñ íàì á¿ðýëäýæ õóâüñãàëûã óäèðñàí þì. Ìîíãîëûí
àðäûí íàì íü 2 á¿ëãýìýýð ¿¿ñýýä, òýä íü íýãäýæ óëìààð íàì áîëñîíûã òà áèä
íàð ìýäíý. Íóóö á¿ëãèéí “Òàíãàðãèéí áè÷èã”, Àðäûí íàìûí “ýðìýëçýõ àðâàí
ç¿éë”-ä õóâüñãàëûã óäèðäàõ áà õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
Íàì ýíý çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ñóðòàë óõóóëãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
èõýýõýí àæëûã óäèðäàõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñýí áîëîé. Ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í
ÿâóóëàõàä ãàäààäûí àëü îðíûã ò¿øèãëýõ âý? ãýäýã àñóóäàë íü 1911 áà 1921 îíû
õóâüñãàëûí ¿åýð àäèëõàí ãàð÷ áàéñàí þì. 1911 îíä Ìîíãîëûí äýâøèëòòýé
ÿçãóóðòàí íóóöààð õóðàëäàæ 7 õ¿íòýé òºëººëºã÷ºº Îðîñîä íóóöààð ÿâóóëæ,
çýýëëýã, çýð çýâñýã àâ÷, öýðãèéí ìýðãýæèëòíèéã óðüæ èð¿¿ëæ áàéñàí
áèëýý. 1921 îíû õóâüñãàëûí ¿åýð ÷ ìºí èéì íóóö àæèë ÿâàãäàæ, Îðîñîä
òºëººëºã÷ºº èëãýýñýí þì. 1911 îíä Õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã ¿ë çºâøººð÷ Õÿòàäûí íýãýí õýñýã õýìýýí ¿çýæ áàéñàí áîë Îðîñ
óëñàí Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð òîãòíîñîí Ǻâëºëò Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí
Çàñãèéí ãàçàð áà àðä ò¿ìýíä õàíäàæ 1918-1919 îíä ãàðñàí óðèàëãàäàà Ìîíãîë
îðîí áà Ìîñêâà, Áýýæèíãèéí àëü àëèíààñ íü õàìààðàõã¿é ÷ºëººòýé óëñ ãýæ
òóíõàãëàñàí. Ýíý íü Îðîñûí õààíò çàñãèéí ãàçðààñ 1911 îíä Ìîíãîëûí
òàëààðõ áîäëîãîîñ ýðñ ººð áàéñàí íü òîäîðõîé þì. 1911 îíä Ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷èä Îðîñûã ò¿øèãëýí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýõýý Åâðîï, Àìåðèê,
ßïîíòîé õàðèëöàà òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéñàíòàé àäèë 1921 îíû àðäûí
ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí äàðãà, ãàäààä ÿâäëûí ñàéä Áîäîî ìºí ë äýýð äóðüäñàí
ã¿ðí¿¿äèéí çàñãèéí ãàçàðò õàíäàí õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ
áàéñàí. 1911-1921 îíä ÿâàãäñàí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áà àðäûí õóâüñãàëûí
¿åýð õºðø Îðîñ óëñûã ò¿øèãëýõýýñ ººð çàì áàéãààã¿é òóë äýýðõ õºäºë㺺íèé
àëü àëèíä Îðîñòîé õàðèëöàõ òàëààð èë¿¿ òºñòýé ç¿éë ãàð÷ áàéñàí.
4. Õóâüñãàëûí õºäºëãºã÷ õ¿÷íèé òóõàé
Ýíý àñóóäëààð áàñ ë ÿíç á¿ðèéí ñàíàà áàéäàã. Õóâüñãàëûí ãîë õºäºëãºã÷
õ¿÷ íü àëäûí æóðàìò öýðýã òýðã¿¿òýé çýâñýãëýñýí àðäûí òýìöýë áàéëàà.
Ñ¿õáààòàðûí öýðýã 4 õîðîî, ×îéáàëñàíû öýðýã 3 õîðîî, Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí öýðýã, ¿¿íýýñ ãàäíà Õàñáààòàð Äàìáàäîðæ íàð áà Áóìöýíäèéí
öýðýã ãýæ áàéñàí. ªðãºí àðä ò¿ìýí àðäûí æóðàìò öýðãèéí àíãèóäûã ç¿éë
á¿ðýýð äýìæèæ áàéñàí. Ýíý íü àðä áà äýâøèëòòýé ôåîäîë íàð íýãýí àäèë
õóâüñãàëûí áîëæ áàéñàí ãýäýã ñàíààã íÿöààæ áàéãàà þì. Àðäûí õóâüñãàëò
öýðýã óëñ îðíîî Õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ öàãààíòíû Áàðîí Óíãåð íü
Ìîíãîëä îðæ èðñýí ÿâäàë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ìýòýýð çàðèì õ¿ì¿¿ñ õýëäýã. Óíãåð
Ìîíãîëä îðæ èðýýä Õÿòàäûí öýðãèéã Äà õ¿ðýýíýýñ Õèàãò ðóó õººæ ÿâóóëñàí
íü àðäûí òýìöýëä àøèãòàé áîëñîí íü ¿íýí. Ãýõäýý ýíý íü çºâõºí ò¿¿õèéí
ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé áàéñíûã àíõààðàí ¿çâýë çîõèíî. Îðîñûí
öàãààíòíû Áàðîí Óíãåðíèé õ¿÷ Ìîíãîëä öºìðºí îðæ èðýõäýý Ìîíãîëûí
Áîãä Õààíò çàñàã, Õÿòàä áà Îðîñûí õààíò çàñãèéã ñýðãýýõ ëîîçîí äýâø¿¿ëæ
èðñýí áèëýý. Õýðýâ Ìîíãîëûí àðäûí íàì, çàñàã áàéãóóëàãäààã¿é áàéñàí áîë
Óíãåðí Ìîíãîëûã Õÿòàäûí öýðãýýñ öýâýðëýæ àâààä ò¿¿íèéã çºâëºëò çàñàã áà
306

óëààí àðìèòàé õèéõ áàéëäààíû òàëáàð áîëãîõ áàéñàí þì. Òýð ¸ñîîð áîëñîí
áîë Ìîíãîëä èðãýíèé äàéí ¿¿ñýæ, óëìààð äýëõèéí ÷àíàðòàé ìºðãºë人í
áîëæ Ìîíãîë îðíûã ñ¿éð¿¿ëýõýä õ¿ðãýõ áàéæýý. Ìîíãîëûí çºâëºëò öýðýã
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìûí àíãèóäòàé õ¿÷ õàâñðàí öàãààíòíóóäòàé òýìöñýí íü
òýäýíä áàéëäààíû ñóðãóóðü áîëæ óëñ òºðèéí òîì òóðøëàãà áîëñîí þì. Àðäûí
æóðàìò öýðýã, àðäûí íàìûí óäèðäëàãààð Õÿòàäûí öýðãèéí õ¿÷èéã Õèàãòààñ
õººæ Äà Õ¿ðýýã ÷ºëººëæ, Áîãä õààíòàé ýíõ òàéâíààð õýëýëöýí óëìààð
õýìæýý õÿçãààðò õààíò çàñãèéí õýëáýðýýð òºð çàñãàà áàéãóóëæ, òàíãàðãèéí
ãýðýý òîãòîîñîí íü öàã ¿åèéí íºõöºëä íèéöñýí îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëñîíûã
¿íýëýí ä¿ãíýõ õýðýãòýé. Ìîíãîë àðäûí àðìè, Ǻâëºëòèéí óëààí àðòèòàé õ¿÷
õàâñðàí öàãààíòíû öýðãèéã äàð õºíººñºí íü õóâüñãàëûí èìïåðèàëèçìûí
ýñðýã øèíæ ÷àíàðûã èëýðõèéëñýí ÿâäàë ìºí. Èéìýýñ 1921 îíû õóâüñãàë íü
ôåîäàë áà ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí ýðõ ÷ºëººíèé ÷àíàðòàé
áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õóâüñãàëûí äàðàà 1924 îíû óëñûí àõäóãààð õóðëààð
àíõíû ¿íäñýí õóóëü áàòëàãäàæ Ìîíãîëûã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ áîëãîí
òóíõàãëàñàí íü ýðõ ÷ºëººíû òîì àëõàì áîëëîî. Õóâüñãàëûí äàðàà Õÿòàäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí öýðýã ìàíàé Ìîíãîëä ºíãºëçñººð áàéñàí áèëýý. Õÿòäûí
öýðãèéí ýäãýýð ýðõòí¿¿ä Ìîíãîëûã øóóä ò¿ðýìãèéëæ ÷àäààã¿é íü ßïîíû
öýðãèéí àþóë Àçèä, ò¿¿íèé äîòîð Õÿòàäàä èõñýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Èéì
íºõöºëä Õÿòàäûí öýðýã Ìîíãîëä îðîõûí îðîíä ßïîíû ýñðýã õ¿÷ ÷àäëàà
òºâëºð¿¿ëæ, Ǻâëºëòòýé õàðèëöààãàà õýâèéí áàéäàëä áàéëãàõ íü Õÿòäûí òàëä
àøèãòàé áàéæýý. Èéìýýñ 1915 îíä Ìîíãîë, Õÿòàä, ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé
àìüñàãëààð 1924 îíä Ǻâëºëò îðîñ áà Õÿòàä óëñûí áàéãóóëñàí ãýðýýíä
Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýñýã ãýæ òîãòîîãäñîíîîð Õÿòàäûí ç¿ãýýñ Ìîíãîëä
äîâòëîõ ÿâäàë ò¿ð ÷ ãýñýí õîéøëîãäñîí þì. ßïîíû öýðãèéí õ¿÷, õîéä Õÿòäûã
ýçýëæ àâààä Ìàíæó-ãî ãýäýã óëñ áàéãóóëààä Ǻâëºëò áà Ìîíãîëûí õèë
õÿçãààð ëóó ºíãºëçºæ áàéñíûã Ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçàð àøèãëàæ Ǻâëºëòòýé
õàðèëöààãàà õýâèéí áàéäëààð õàäãàëæ, Ìîíãîëûí áàéäûã 1945 îí õ¿ðòýë
õºíäºëã¿é ÿïîíû ýñðýã òýìöýæ áàéëàà. ÇÕÓ, ÀÍÓ, Àíãëè çýðýã ãóðâàí òîì
ã¿ðíèé óäèðäàã÷ íàð ßàëòàä óóëçàæ, õýëýëöýý õèéõäýý ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí
áàéäëûã õýâýýð áàéëãàõààð òîõèðîëöñîí. Äàéíû ýöñèéí øàòàíä Ǻâëºëòèéí
öýðýã Õÿòàäûã ÷ºëººëæ ßïîíòîé áàéëäàõààð àñóóäàë ãàðãàõàä äýýðõ ãóðâàí
ã¿ðýí Õÿòàäûí çàñãûí ãàçàðòàé äèïëîìàò øóãàìààð õýëýëöýý õèéæ áàéñàí
þì. 1945 îíä Õÿòàä Ǻâëºëòèéí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä õýëýëöýý õèéæ
íàéðàìäàëûí ãýðýý áàéãóóëàõäàà 1924 îíû Õÿòàä Îðîñûí ãýðýýíä ÁÍÌÀÓûí
òóõàé äóðüäàñíûã ýðãýí õàðæ îäîîãèéí áàéäëûã õýâýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõ
òóõàé ßàëòûí ãýðýýíèé àìüñàãëààð õýëýëöýý ÿâàãäñàí. Ýíý ãýðýýã áàéãóóëàõàä
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéä Ñ¿í Öçå Âåí, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû
ñàéä Âàí Øè Çå íàð Ìîíãîëûí òàëààð 2 íºõöºë äýâø¿¿ëñýí. ¯¿íä:
1. ÁÍÌÀÓ-ûí îäîîãèéí áàéäëûã ò¿¿íèé îäîîãèé õèëýýð íü çºâøººðºõ.
2. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ººðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð ñàíàëàà ãàðãàæ
èëýðõèéëýõ þì áîë óã àñóóäëûã çºâøººðíº ãýñýí. Èíãýýä 1945 îíû
307

íàìàð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé àðä íèéòèéí ìàíàë õóðààëò
ÿâàãäàæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í 100 øàõàì õóâü áîëñîí áèëýý. õÿòäûí çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ìîíãîëä áèåýð èðæ ñàíàë õóðààëòûí ÿâöòàé
áèåýð òàíèëöñàí áèëýý. Ýäãýýðèéí ä¿íä 1946 îíä ×àí Êàé Øèéí
Çàñãèéí ãàçàð ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ äèïëîìàò
õàðèöàà òîãòîîõèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí þì. ÁÍÌÀÓ öààøäàà
ñîöèàëèñ îðîí, ò¿¿íèé äîòîð ºìíºä õºðø ÁÍÕÀÓ, Ýíýòõýã, Ôðàíö,
Àíãëè áîëîí áóñàä îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ óëìààð ͯÁûí
ãèø¿¿í áîëñîí. Ìîíãîë îðîí 20-ð çóóíû 70 ãàðóé æèëèéí òýðòýý
õîéä õºðø èõ Îðîñ óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîñíû à÷ààð 1921 îíä àðäûí
õóâüñàãëûã àìæèëòòàé ÿâóóëæ ýõ îðîíäîî Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòýí
íàðûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ óäàà äàðàà õàìãààëæ ÷àäñàí þì. ÇÕÓ-ûí
òóñëàìæààð òóñãààð òîãòíîëîî áàòæóóëæ, îëîí îðîíòîé àëáàí ¸ñíû
õàðèëöàà òîãòîîæ ÇÕÓ-ûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîë, òåõíèê,
øèíæëýõ óõààíû òåõíèêò òóëãóóðëàí óóë óóðõàé, áàðèëãà, ýð÷èì
õ¿÷, õºíãºí õ¿íñíèé çýðýã ¿éëäâýð, àâòî òºìºð çàì, àãààðûí òýýâýð
õàðèëöàà, åðºíõèé áà òóñãàé, äýýä áîëîâñîðîë, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä
ç¿éë á¿ðèéí äýìæëýã àâñàí þì. Îðîñ îðîí Ìîíãîë óëñûã Åâðîïûí
ñî¸ë, èðãýíøèëòýé õîëáîæ ºãñºí ã¿¿ð ãýæ ¿çâýýñ çîõèíî.
Àêàäåìè÷ Áàçàðûí Øèðýíäýâ. ÓÁ., 1997 îí. 120-127 òàë
ÍÅÊÎÒÎÐÛÅ ÂÎÏÐÎÑÛ ÎÁ ÈÑÒÎÐÈÈ
ÇÅÌÅËÍÛÕ ÎÒÍÎØÅÍÈÉ Â ÌÎÍÃÎËÈÈ
Ïîëíàÿ ñîáñòâåííîñòü ôåîäàëà íà çåìëþ è íåïîëíàÿ íà êðåïîñòíûõ,
ïðèñóùàÿ ôåîäàëüíîìó îáùåñòâó âîîáùå, èìåëà â Ìîíãîëèè â ñòðàíå
êî÷åâîãî ñêîòîâîäñòâà-ñâîþ ñïåöèôèêó. Ýòà ñïåöèôèêà íà ðàçíûõ ýòàïàõ
èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ íîñèëà òå èëè èíûå îòòåíêè. Áîëüøèíñòâî
ñîâðåìåííûõ àâòîðîâ èñòîðè÷åñêèõ è ýêîíîìè÷åñêèõ òðóäîâ, êàñàÿñü
çåìåëüíûõ îòíîøåíèé â Ìîíãîëèè, ïðèçíàþò ôåîäàëüíóþ ñîáñòâåííîñòü
íà çåìëþ. Ïðè ýòîì îíè ïðèäåðæèâàþòñÿ êîíöåïöèè êðóïíåéøåãî
ðóññêîãî ìîíãîëîâåäà àêàäåìèêà Á.ß.Âëàäèìèðöîâà, âïåðâûå
ãëóáîêî èññëåäîâàâøåãî ýòîò âîïðîñ. Á.ß.Âëàäèìèðöîâ â ñâîé ðàáîòå
“Îáùåñòâåííûé ñòðîé Ìîíãîëîâ” ðàññìîòðåë çåìåëüíûå îòíîøåíèÿ
â Ìîíãîëèè â èñòîðè÷åñêîì ïëàíå, íà÷èíàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî
êîíöà XVIII âåêà 309 , îñíîâûâàÿñü íà îãðîìíîì ôàêòè÷åñêîì ìàòåðèàëå, îí
ïðèøåë ê âûâîäó, ÷òî “nytag”, ò.å. ïðîñòðàíñòâî çåìëè, äîñòàòî÷íîå äëÿ
ñîäåðæàíèÿ òîé èëè äðóãîé êî÷åâîé åäèíèöû, ñ÷èòàëîñü ïðèíàäëåæàùèì
ãîñïîäèíó – noyan èëè öàðåâè÷ó kobegun. Àâòîð ïèñàë “Âåäü âñå ìîíãîëû,
309
Á.ß.Âëàäèìèðöåâ.”Îáùåñòâåííûé ñòðîé ìîíãîëîâ”, “Ìîíãîëüñêèé êî÷åâîé ôåîäàëèçì”. Ë., èçä. ÀÍ
ÑÑÑÐ, 1934ã
308

çíàòíûå è íåçíàòíûå, íî¸íû è bogolchuud-û âñå “ïðèíàäëåæàëè” êàêîìóíèáóäü
ñåíüîðó (noyan) áóäü òî öàðåâè÷ (kobegun) èëè òûñÿ÷íèê, ñîòíèê.
Ðàç ñåíüîð âëàäåë ëþäüìè, òî åñòåñòâåííî, äîëæåí áûë âëàäåòü çåìëåé, íà
êîòîðîé îíè ìîãëè áû æèòü è êî÷åâàòü. Âñÿêèé ñåíüîð, ïîýòîìó, ïîëó÷àÿ
âî âëàäåíèå èëè äàæå â óïðàâëåíèå ulus- íàðîä, ëþäåé, íåïðåìåííî ïîëó÷àë
ñîâåðøåííî îïðåäåëåííûå þðòû, nutag , ò.å. çåìëþ, ãîäíóþ äëÿ ñîäåðæàíèÿ
âûäåëåííûõ åìó êî÷åâíèêîâ” 310 . Ðàññìàòðèâàÿ ýòè âîïðîñû ïðèìåíèòåëüíî
ê âðåìåíàì ñðåäíåâåêîâüÿ, ò.å. â ïåðèîä XIV-XVII âåêîâ, Âëàäèìèðöîâ
îñîáî ïîä÷åðêèâàë áîëüøóþ çàèíòåðåñîâàííîñòü ôåîäàëüíûõ âëàäåëüöåâ
è ïðåäâîäèòåëåé â íóòóêàõ è ïëîùàäÿõ äëÿ êî÷åâúÿ, îõîòû è âîîáùå äëÿ
ïîëüçîâàíèÿ. 311 Äëÿ ïåðèîäà êîíöà XVII è íà÷àëà XVIII âåêà, Âëàäèìèðöåâ
ñ÷èòàë õàðàêòåðíûì òî, ÷òî êàæäûé õîøóí, îòîê, óëóñ ðîä è ò.ï. îêàçàëñÿ
â îïðåäåëåííûõ ãðàíèöàõ. Îí îòìå÷àë, ÷òî ìàíü÷æóðñêèé èìïåðàòîð, çàíÿâ
ìåñòî ìîíãîëüñêîãî õàíà, ñòàë âåðõîâíûì âëàäåëüöåì çåìëè Ìîíãîëèè 312
Âûâîä Á.ß.Âëàäèìèðöåâà î òîì, ÷òî çåìëÿ ñ äðåâíèõ âðåìåí
ïðèíàäëåæàëà íî¸íó (êíÿçó) ÷òî âëàäåíèå èëè óïðàâëåíèå ïîääàííûìè
áûëî íåïîñðåäñòâåííî ñâÿçàíî ñ çåìëåé, áåç êîòîðîé êî÷åâíèêè íå ìîãëè
çàíèìàòüñÿ ñêîòîâîäñòâîì è ÷òî âëàäåíèÿ êíÿçåé èìåëè óæå ñ êîíöà
XVII âåêà ñâîè îïðåäåëåííûå ãðàíèöû óáåäèòåëüíî àðãóìåíòèðîâàíî.
Âëàäèìèðöåâ, îãðàíè÷èâ â óêàçàííîì òðóäå ñâîåé èññëåäîâàíèå êîíöà
XVIII âåêà, íå ìîã ïîäðîáíî ðàññìîòðåòü çåìåëüíûå îòíîøåíèÿ â XIX
âåêå è òåì áîëåå â íà÷àëå ÕÕ âåêà. Í.Æàãâàðàë â ñâîé ðóêîïèñè êðàòêîãî
î÷åðêà “Çåìåëüíûå îòíîøåíèÿ â Ìîíãîëèè äîðåâîëþöèîííîãî è
ïîñëåðåâîëþöèîííîãî ïåðèîäîâ” 313 ïðèäåðæèâàÿñü êîíöåïöèè Âëàäèìèðöåâà,
óòî÷íèë öåëûé ðÿä ñóùåñòâåííûõ ñòîðîí çåìåëüíûõ îòíîøåíèé â Ìîíãîëèè
çà âûøåóêàçàííûé ïåðèîä, âîïðîñû î ãðàíèöàõ õîøóíîâ, çåìåëüíûõ
ó÷àñòêàõ äëÿ óðòîíîâ, êîííî-ïî÷òîâîé ñëóæáå è êàðàóëàõ ïîãðàíè÷íûõ
âîåííûõ ñëóæàùèõ. Èñòîðè÷åñêèå äàííûå íåèçìåííî ïðèâîäÿò íàñ ê òîìó,
÷òî íåñìîòðÿ íà áîëüøîå ñâîåîáðàçèå, ñâÿçàííîå ñ êî÷åâûì ñêîòîâîäñòâîì,
çåìëÿ â Ìîíãîëèè ÿâëÿëàñü ñîáñòâåííîñüòþ ôåîäàëîâ.
Ýòî ëèøíûé ðàç ïîäòâåðæäàåò âûâîäû Á.ß.Âëàäèìèðöîâà, ÷òî ñåíüîð
ôåîäàë âëàäåë ëþäüìè, æèâóùèìè â ïðåäåëàõ îïðåäåëåííîé çåìåëüíîé
ïëîùàäè, íà êîòîðîé îíè çàíèìàëèñü ñêîòîþîäñòâîì, îõîòîé, ïîëüçîâàëèëèñü
âîäíûìè è äð. âèäàìè áîãàòñòâ çåìëè. Ïðèçíàâàÿ çåìåëüíóþ ñîáñòâåííîñòü
ôåîäàëà îñíîâîé ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé ìîíãîëüñêîãî îáùåñòâà,
îïèñûâàåìîãî íàìè ïåðèîäà, íåëüçÿ óïóñêàòü èç âèäó íåðàçðûâíóþ ñâÿçü
çåìëè ïàñòáèù ñî ñêîòîâîäñòâîì. Ýòà ñâÿçü òàê ñâîåîáðàçíà, ñëîæíà, ÷òî
íà ïåðâûé âçãëÿä ìíîãèì êàæåòñÿ, ÷òî ñêîò, à íå çåìëÿ, ÿâëÿåòñÿ îñíîâîé
310
Òàì æå, ñðò 161
311
Òàì æå, ñòð 194
312
Òàì æå, ñòð 194
313
Íà ìîíãîëüñêîì ÿçûêå (ðóêîïèñíûé ôîíä Èíñòèòóà èñòîðèè Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ).
309

ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé. Íà ñàìîì æå äåëå ñêîò ïàñëàñü íà çåìëå, îò
óðîæàÿ êîðìîâûõ ðàñòåíèè êîòîðîé çàâèñåëà ïðîäóêöèÿ ñêîòà-ìÿñî, ìàñëî,
ìîëîêî, øåðñòü è äð.  ýòîì ñëó÷àå âïîëíå ïðèìåíèìî ê Ìîíãîëèè óêàçàíèå
Ê.Ìàðêñà î òîì ÷òî “ó ïàñòóøåñêèõ íàðîäîâ ñîáñòâåííîñòü íà åñòåñòâåííûå
ïðîäóêòû çåìëè-íà îâåö, íàïðèìåð, ýòî îäíîâðåìåííî è ñîáñòâåííîñòü
íà ëóãà, ïî êîòîðûì îíè ïåðåäâèãàþòñÿ. Âîîáùå ñîáñòâåííîñòü íà
çåìëþ âêëþ÷àåò òàêæå è ñîáñòâåííîñòü íà åå îðãàíè÷åñêèå ïðîäóêòû” 314
Ïðèâåäåííîå âûñêàçûâàíèå Ê.Ìàðêñà îïðåäåëåííî ãîâîðèò, ÷òî ñêîò
ÿâëÿåòñÿ òåì æå ïðîäóêòîì çåìëè, êàê è óðîæàé çåðíîâûõ è îâîùíûõ
êóëüòóð â çåìëåäåëü÷åñêîì õîçÿéñòâå. Çåìëÿ â Ìîíãîëèè èñïîëüçîâàëàñü
êàê ïàñòáèùà äëÿ ðàçâåäåíèÿ ñêîòà â öåëÿõ ïîëó÷åíèÿ ìÿñà, ìîëîêà è
øåðñòè. Ïî êðàéíåé ìåðå íåëîãè÷íî ìíåíèå î òîì ÷òî ÿêîáû ñêîòîâîäñòâî
íå áàçèðîâàîëñü íà çåìëå, êàê îñíîâà åãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Íå ñëó÷àéíî
íàðîäíàÿ ïîãîâîðêà ãëàñèò: “Áåç òðàâû íåò ñêîòà, áåç ñêîòà íåò ïèùè”.
Îñïàðèâàòü íåâîçìîæíî òó ýëåìåíòàðíóþ èñòèíó, ÷òî õîçÿéñòâî êàê
çåìëåäåëüöåâ, òàê ñêîòîâîäîâ áàçèðîâàëîñü íà îäíîé è òîé æå îñíîâå çåìëå.
Ïåðâûå ïîëó÷àëè ïðîäóêòû èç ñâîåãî õîçÿéñòâà â âèäå óðîæàÿ îâîùíûõ,
çåðíîâûõ, ïëîäîÿãîäíûõ, òåõíè÷åñêèõ è äð. êóëüòóð, à âòîðûå, âåäÿ
ñêîòîâîäñòâî íà çåìëå-ïàñòáèùàõ, ïîëó÷àëè ïðîäóêòû ñ òîé æå çåìëè â âèäå
ìîëîêà, ìÿñà, øåðñòè è ò.ä. Â óñëîâèÿõ ôåîäàëüíîãî ñïîñîáà ïðîèçâîäñòâà
ïðè ýêñòåíñèâíîì âåäåíèè õîçÿéñòâà îáúåì ïðîäóêöèè çåìëåäåëèÿ è
êî÷åâîãî ñêîòîâîäñòâà íàõîäèëñÿ â ïîëíîé çàâèñèìîñòè îò ñòèõèéíûõ
ñèë ïðèðîäû. Áëàãîïðèÿòíûé ãîä ïðèíîñèë çåìëåäåëüöàì îáèëüíûé
óðîæàé, à ñêîòîâîäàì-õîðîøèé òðàâîñòîé, ÷òî ñïîñîáñòâîâàëî ïîâûøåíèþ
ïðîäóêòèâíîñòè ñêîòà. Íàîáîðîò, çàñóõà ïðèíîñèëà ñ ñîáîé áîëüøîé óùåðá
êàê çåìëåäåëüöàì, òàê è ñêîòîâîäàì. Íåñîìíåííî, ÷òî çåìëåäåëü÷åñêîå
õîçÿéñòâî íåñðàâíåííî âûøå ïî óðîâíþ òåõíèêè è êóëüòóðû, ÷åì êî÷åâîå
ñêîòîâîä÷åñêîå õîçÿéñòâî.
Ñîâåðøåííî âåðíî çàìåòèë Á.ß.Âëàäèìèðöåâ, ÷òî çåìëÿ áûëà íóæíà
ôåîäàëó âìåñòå ñ ëþäüìè, òàê êàê ïîñëåäíèå ÿâëÿëèñü âîåííîé ñèëîé ñâîèõ
ãîñïîä, à õîçÿéñòâà ýòèõ êðåñòúÿí ÿâëÿëèñü ãëàâíûì èñòî÷íèêîì äîõîäà.
Ê.Ìàðêñ ïèñàë: “Ìîãóùåñòâî ôåîäàëüíûõ ãîñïîä, êàê è âñÿêèõ âîîáùå
ñóâåðåíîâ, îïðåäåëÿëîñü íå ðàçìåðàìè èõ ðåíòû, à ÷èñëîì èõ ïîääàííûõ,
à ýòî ïîñëåäíåå çàâèñèò îò ÷èñëà êðåñòüÿí, âåäóùèõ ñàìîñòîÿòåëüíîå
õîçÿéñòâî” 315
Àðàòû ïîëüçîâàëèñü ïàñòèáèùàìè áåç âñÿêîãî ìåëêîãî èíäèâèäóàëüíîãî
íàäåëà, ÷òî ñîîòâåòñòâîâàëî óñëîâèÿì êî÷åâîãî ñêîòîâîä÷åñêîãî õîçÿéñòâà.
Ñ àðàòñòâà âçèìàëèñü ïðèáàâî÷íûå, à èíîãäà è íåîáõîäèìûå ïðîäóêòû â
âèäå ïîâèííîñòåé. Ýòî ÿâëÿëîñü âûðàæåíèåì ñâîåîáðàçíîé ôåîäàëüíîé
314
Ê.Ìàðêñ, Ôîðìû ïðåäøåñòâóþùèå êàïèòàëèñòè÷åñêîìó ïðîéçâîäñòâó. Ì., Ãîñ ïîëèòèçäàò, 1940,
ñòð 24
315
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, ñî÷., ò.XVII, Ì., Ïàðòèçäàò, 1937, ñòð 785
310

çåìåëüíîé ðåíòû. Òàêàÿ îñîáåííîñòü ñîâåðåøåííî åñòåñòâåííà, èáî ñêîò íå
ìîã äàòü ïðîäóêöèþ áåç ïàñòáèù, à âëàäåòåëüíûé êíÿçü è ìíîãî÷èñëåííûé
àïïàðàò ôåîäàëüíîãî ãîñäóðñòâà íå ìîãëè ñóùåñòâîâàòü áåç ïîääàííûõ,
èìåþùèõ ñêîò. Äëÿ óâåëè÷åíèÿ ïîãîëîâüÿ ñêîòà íåîáõîäèìà áûëà ãèáêàÿ
ôîðìà ðåãóëèðîâàíèÿ ïàñòáèùíûìè ðåñóðñàìè. Êàê âèäíî, èç èñòî÷íèêîâ íà
ðóáåæå XIX-XX â. ïàñòáèùà â ïðåäåëàõ õîøóíîâ áîëåå ÷åòêî ðåãóëèðîâàëèñü
â Õàíãàéñêîé è ñòåïíîé çîíå ñòðàíû. Â ñîìîíàõ è áàãàõ ýòèõ çîí âûäåëÿëèñü
çèìíèå, îñåííèå, âåñåííèå è ëåòíèå ïàñòáèùà. Ïðè÷åì çèìíèêè íîñèëè áîëåå
èëè ìåíåå óñòîé÷èâûé õàðàêòåð, êàê îïðåäåëåííûé ó÷àñòîê, îðèåíòèðîâî÷íî
çàêðåïëåííûé çà îòäåëüíûìè õîçÿéñòâàìè. Êîíêðåòíîé ôîðìîé ïîëüçîâàíèÿ
ïàñòáèùàìè ÿâëÿëèñü õîòîíû (ãðóïïà õîçÿéñòâà) è àéëû (îäíî õîçÿéñòâî).
Õîòîí â òî âðåìÿ ïðåäñòàâëÿë ñîáîé ãðóïïó õîçÿéñòâ ïî ðàçíûì ïðèçíàêîì:
ãðóïïà ðîäñòâåííûõ õîçÿéñòâ, ãðóïïà ðàâíûõ ïî ñîñòîÿíèþ, ãðóïïà áîãàòûõ
è áåäíûõ õîçÿéñòâ. Àéëû îçíà÷àëè â îñíîâíîì îäíî õîçÿéñòâî ôåîäàëà èëè
áîãàòîãî àðàòà, èìåþùèõ ó ñåáÿ ñåìüè îïðåäåëåííîãî êîëè÷åñòâà êðåïîñòíûõ
èëè áàòðàêîâ.  õîøóíàõ Öýöýí ×èí âàíà Äàëàé ×îéíõîð âàíà, ÷àñòè÷íî
çàñàãà Áèðâà áýéñà è Äàëàé ãóíà Ñàéííî¸íõàíñêîãî àéìàêà óñòàíàâëèâàëèñü
çíàêè ìåæäó ïàñòáèùíûìè óãîäüÿìè íå òîëüêî ñîìîíîâ, íî è õîçÿéñòâ. Çà
ïåðåõîä íà ïàñòáèùà îòäåëüíûõ õîçÿéñòâ âèíîâíûå ïîäâåðãàëèñü íàêàçàíèþ.
 ýòèõ õîøóíàõ èìåëà ìåñòî âðåìåííàÿ ñäà÷à òîãî èëè èíîãî ïàñòáèùíîãî
óãîäúÿ æèòåëÿì äðóãèõ õîøóíîâ â àðåíäó (ãàçðûí öóóâûí).
Òàêîé ïîðÿäîê â ñðåäíåé ñòåïíîé ïîëîñå ñòðàíû âñòðå÷àëñÿ ðåäêî, à â
ãîáèéñêîé ÷àñòè åãî ïî÷òè íå áûëî. Ýòî ïî-âèäèìîìó, ìîæíî îáúÿñíèòü òåì,
÷òî õàíãàéñêàÿ çîíà îáèëüíàÿ âîäíûìè è ðàñòèòåëüíûìè ðåñóðñàìè èìåëà
ñðàâíèòåëüíî ãóñòîå íàñåëåíèå. Ïîä âëèÿíèåì êèòàéñêîãî çåìëåäåëèÿ è
ïîãðàíè÷íûõ ðóññêèõ ïîñåëêîâ íà÷àëî îæèâëÿòüñÿ ìîíãîëüñêîå çåìëåäåëèå,
êîòîðîå âîçíèêëî â äàâíþþ ïîðó, åùå âî âðåìåíà äî âîçíèêíîâåíèÿ
ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà.
Î çåìëåäåëèè òåõ èñòîðè÷åñêè îòäàëåííûõ ïåðèîäîâ èìåþòñÿ õîòÿ
îòðûâî÷íûå, íî äîñòàòî÷íî ÿðêèå ñâåäåíèÿ-îðóäèÿ çåìëåäåëü÷åñêîãî òðóäà,
ïîñóäà äëÿ õðàíåíèÿ çåðåí. Ýòî äàåò âîçìîæíîñòü äóìàòü î ñóùåñòâîâàíèè
íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè â ðàçíûå èñòîðè÷åñêèå ïåðèîäû çåìëåäåëü÷åñêîãî
õîçÿéñòâà â âèäå îòäåëüíûõ îñòðîâêîâ. Ýòè çåìëåäåëü÷åñêèå î÷àãè ïî
ðàçëè÷íûì ïðè÷èíàì, íàïðèìåð, èç-çà çàñóõè è âîåí, òî èñ÷åçàëè, òî ñíîâà
ïîÿâëÿëèñü.  ýòèõ ðàéîíàõ, êîãäà ñêîò â ìàññîâîì êîëè÷åñòâå ïîãèáàë,
àðàòû ïðèáåãàëè ê çåìëåäåëü÷åñêîìó òðóäó, à êîãäà ñíîâà ðàçâèâàëîñü
æèâîòíîâîäñòâî ïîñòåïåííî îñòàâëÿëè çåìëåäåëü÷åñêèå ó÷àñòêè.
 îïèñèâàåìûé íàìè ïåðèîä â ðàçíûõ ðàéîíàõ Ìîíãîëèè â ñâÿçè ñ
óñèëèâàþùèìñÿ ïðîöåññîì ðàçîðåíèÿ àðàòñòâà â êîíöå ÕIÕ è íà÷àëå ÕÕ âåêà
çàìåòíî âîçîáíîâëÿëèñü íåáîëüøèå ìîíãîëüñêèå çåìëåäåëü÷åñêèå ó÷àñòêè.
Òàê áûëî â Ñàéííî¸íõàíñêîì àéìàêå â ìåñòíîñòè Îëîí ãîëûí áèëü÷èð, â
þãî çàïàäíîé ÷àñòè Áàÿíõîíãîðñêîãî àéìàêà â ìåñòíîñòè Çàðìûí Ãîáè,
311

Ãîáè Àëòàå è íåêîòîðûõ ðàéíàõ ñåâåðî-çàïàäà è ñåâåðî âîñòîêà Ìîíãîëèè.
 1882 ã. ïîñåâíàÿ ïëîùàäü â õîøóíå Âàíà Ìàþáà÷àðà ïîä õàðàáóäà (ÿ÷ìåíü)
ðàâíÿëàñü 3130 íóì (äëèíîé) è 3780 íóì (øèðèíîé), ò.å.1. 183-140 êâ. íóì
èëè ëóêîâ. Â òîì æå ãîäó â õîøóíå ãóíà Æàìñðàíæàâ ïîñåâíàÿ ïëîùàäü
ðàâíÿëàñü 18 ãàçàð. À.Ï.Ïîçäíååâ, ïîñåòèâøèé Ìîíãîëèþ â 1882 ãîäó,
îáíàðóæèë ìîíãîëüñêèå ïîñåâû â ðàéîíàõ ìîíàñòûðÿ Àìàðáàÿñãàëàíòó, â
ðàéîíàõ íèæíåãî òå÷åíèÿ ðåêè Áàéäèðãà, â ðàéîíå Óëÿñóòàÿ è äð. Ìîíãîëû
çàãîòîâëÿëè ñåíî â ñåâåðíûõ êàðàóëàõ, à â Áóðãàëòàå îíè ïðîäàâàëè áîëò
(ñíîï) ñåíà çà 15 êîïååê, èëè çà ìàëûé êèðïè÷ ÷àÿ 316 .
312
II
Åñëè â XIII-XVII â.â. çåìëÿ ÿâëÿëàñü ñîáñòâåííîñòüþ ìîíãîëüñêèõ
ôåîäàëîâ, òî ñ óñòàíîâëåíèåì ãîñïîäñâòà ìàíü÷æóðñêèõ èìïåðàòîðîâ,
îíà ïðèçíàâàëàñü èìïåðàòîðñêîé (ýäçåíè àëáàíû ãàçàð) Ìàíü÷æóðñêèé
èìïåðàòîð ñòàë þðèäè÷åñêè âåðõîâíûì ñîáñòâåííèêîì (ñþçåðåíîì)
ìîíãîëüñêîé çåìëè, ñ÷èòàÿ Ìîíãîëèþ ñâîèì îñîáûì âëàäåíèåì,
ïðåäíàçíà÷åííûì äëÿ âåäåíèÿ ñêîòîâîäñòâà. Ìàíü÷æóðñêèé çàêîí
çàïðåùàë ìîíãîëüñêèì ôåîäàëàì è êèòàéñêèì çåìëåâëàäåëüöàì ñàìîâîëüíî
ïîëüçîâàòüñÿ çåìëåé â Ìîíãîëèè. Â çàêîíå ãîâîðèëî: 167. Åñëè êòî èç
ìîíãîëîâ ñàìîâîëüíî îòäàñò êèòàéöàì ïîä ïàøíþ çà äîãîâîðåííóþ öåíó
ìåñòà, íàçíà÷åííûå åäèíñòâåííî äëÿ ïàñòáèù, òî íà÷àëüñòâóþùåãî êíÿçÿ
è åãî ïîìîùíèêà ïðåäàòü ñòðîæàéøåìó ñóäó, à âèíîâíîãî, ñóä òî ñäåëàåò
òàéäæè, ëèøèòü ÷èíà è äîñòîèíñòâà, áóäü òî ÷èíîâíèê èëè ðàòíèê èëè æå
ïðîñòîé ìîíãîë, ñàæàòü íà äâà ìåñÿöà â øåéíóþ êîëîäêó, à ïîòîì äàòü ñòî
óäàðîâ ïëåòüþ òåì æå êèòàéöàì, êîòîðûå òî÷íî çíàëè, ÷òî òå ïàñòáèùà
çàïðåùåíû ðàñïàõèâàòü, íî óâëåêøèñü ñòðàñòüþ ê ïðèáûòêàì, îñìåëèëèñü
îáîëüñòèòü è ïîäêóïèòü ìîíãîëîâ, ïðîäåðæàòü äâà ìåñÿöà â øåéíûõ
êîëîäêàõ, îòîñëàòü èõ íà ìåñòî èõ ðîäèíû ñ ïðåäïèñàíèåì ìåñòíîìó
íà÷àëüñòâó, ÷òî èìåëî èõ ïîä ñòðîãèì íàäçîðîì” 317 .
Èç ïðèâåäåííîé çäåñü âûäåðæêè âèäíî, ÷òî ìàíü÷æóðñêèå èìïåðàòîðû
ðåãóëèðîâàëè ïàñòáèùàìè, íà êîòîðûõ áàçèðîâàëîñü êî÷åâîå ñêîòîâîäñòâî,
â ñûðüåâûõ ðåñóðñàõ êîòîðîãî áûëè çàèíòåðåñîâàíû ìàíü÷æóðñêèå ôåîäàëû
è êèòàéñêèå êóïöû. Ïðàâî ìàíü÷æóðñêîãî èìïåðàòîðà êàê âåðõîâíîãî
ñîáñòâåííèêà íàèáîëåå ÷åòêî âûðàæàëîñü â ñëåäóþùåì:
1. Ïî óêàçó èìïåðàòîðà óòâåðæäàëîñü ïðàâî êíÿçÿ íà âëàäåíèå õîøóíîâ
ïî íàñëåäñòâó, óñòàíàâëèâàëèñü, ïåðåðàñìàòðèâàëèñü è óòî÷íÿëèñü ãðàíèöû
õîøóíîâ. Íàïðèìåð: áûëà ñîñòàâëåíà êàðòà (â 1734 ã.) ãðàíèö âñåõ õîøóíîâ
ñ íàñåëåíèåì 318 .  1805 ãîäó áûëè óòî÷íåíû ãðàíèöû ìåæäó õîøóíàìè
316
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ìîíãîëèÿ è ìîíãîëû, ñòð. 22, 37, 214, 288, 299
317
Óëîæåíèå Êèòàéñêîé ïàëàòû âíåøíûõ ñíîøåíèé, ãë.9, îòä.1. ÑÏá, 1828, ñòð.105-106
318
ÌÓÀ, Ìàíæ., Ò.Ý. ô.,1. äîê.523-1-13-14

Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà ñ ñîñòàâëåíèåì êàðò è óñòàíîâêîé “îáî” è äðóãèõ
ìåæõîøóíîííûõ çåìåëüíûõ çíàêîâ. 319 Ïðè êàðòîãðàôèðîâàíèè îñîáîå
âíèìàíèå óäåëÿëîñü ó÷åòó ïàñòáèùíûõ óãîäèé, ïàøåí è èñêîïàåìûõ .
2. Ìàíü÷æóðñêîå ïðàâèòåëüñòâî â ðàçíûå âðåìåíà îòâîäèëî êðóïíûå
çåìåëüíûå ó÷àñòêè âîåííûì ïîãðàíè÷íûì êàðàóëîì âäîëü ðóññêîìîíãîëüñêîé
ãðàíèöû (êàðàóëû ïåðâûå áûëè ñîçäàíû â 1926 ãîäó). “Â
ðàñïîðÿæåíèå êàðàóëüíûõ áûëà îòâåäåíà ïîãðàíè÷íàÿ ïîëîñà ìîíãîëüñêèõ
êî÷åâèé øèðèíîé ìåñòàìè äî 40-50 âåðñò, òàê ÷òî êàæäûé êàðàóë
ïðåäñòàâëÿë ñîáîþ äîâîëüíî îáøèðíûé òåððèòîðèàëüíûé ðàéîí...” 320 . Ëèíèÿ
ýòèõ ïîãðàíè÷íûõ êàðàóëîâ äåëèëàñü íà òðè ó÷àñòêà:
à) îò ãðàíòöû Ìàíü÷æóðèè äî Êÿõòû - 28 êàðàóëîâ
á) îò Êÿõòû äî Äæèäæèëàêà - 19 êàðàóëîâ
â) îò Äæèíäæèëàêà äî þãî-çàïàäíîé ãðàíèöû Ìîíãîëèè (Òàðáàãòàé)
-24 êàðàóëà, âñåãî 71 êàðàóë 321
3. Öèíñêîå ïðàâèòåëüñòâî òàêæå îòâîäèëî çåìëþ êîííî-ïî÷òîâûì
ñòàíèöèÿì-óðòîíàì, â ïåðâóþ î÷åðåäü òàê íàçûâàåìûì ìàíü÷æóðñêèì
âîåííûì è ÷ðåçâû÷àéíî-êóðüåðñêèì, êîòîðûõ ïî ðàñ÷åòàì ñîòðóäíèêà
Èíñòèòóòà èñòîðèè Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ, Íàñàíáàëæèð, áûëî 120. 322 Ïîìèìî
ýòîãî, áûëè åùå óðòîíû â ïðåäåëàõ àéìàêîâ, õîøóíîâ è øàáè, äëÿ êîòîðûõ
òàêæå îòâîäèëèñü çåìåëüíûå ó÷àñòêè. Óðòîííûå ó÷àñòêè ñ÷èòàëèñü íå
ïðèêîñíîâåííûìè, çà ñàìîâîëüíûé ïðèõîä íà èõ òåððèòîðèè âèíîâíûå
ñòðîãî íàêàçûâàëèñü.
4. Îòâîäèëèñü ñïåöèàëüíûå ïàñòáèùà òàê íàçûâàåìûì êàçåííûì ñòàäàì
âåðáëþäîâ è îâåö, ïðèíàäëåæàùèì Öèíñêîìó ïðàâèòåëüñòâó, â ðàéîíàõ
Äàðèãàíãè, íà âîñòîêå Ìîíãîëèè, â Óëÿñóòàå è Êîáäî íà çàïàäå.
5.  ïîéìàõ íåêîòîðûå ðåê, â ÷àñòíîñòè, â ðàéîíàõ Óëÿñóòàÿ è Êîáäî, ñ
äàâíèõ âðåìåí áûëè îòâåäåíû ïîä êàçåííûå ïàøíè íàéëó÷øèå çåìåëüíûå
ó÷àñòêè äëÿ îáåñïå÷åíèÿ âîåííûõ ìàíü÷æóðñêèõ îòðÿäîâ ìóêîé. Â
ïîñëåäíåé ÷åòâåðòè ÕIÕ-ãî â íà÷àëå ÕÕ âåêà óñèëèëîñü êîëîíèçàòîðñêîå
ïåðåñåëåíèå áåççåìåëüíûõ è ìàëîçåëåüíûõ êèòàéñêèõ êðåñòüÿí,
ïðèòåñíÿåìûõ ïîìåùèêàìè, â òîò èëè äðóãîé ðàéîí Ìîíãîëèè. Â ñâÿçè ñ
ýòèì, Ìàíü÷æóðñêîìó ïðàâèòåëüñòâó ïðèøëîñü ïåðåñìîòðåòü ñâîè ïðåæíèå
ñòðîãî îãðàíè÷èòåëüíûå ïîðÿäêè. Íî òåì íå ìåíåå îíî íå äîïóñêàëî ñàìîòåê
äåëà ïåðåñåëåíèÿ çåìëåäåëüöåâ âî Âíåøíþþ Ìîíãîëèþ.
 1881 ãîäó â Óðãó áûë íàçíà÷åí ìàíü÷æóðñêèì àìáàíîì Ñèí÷àí,
êîòîðûé ïî ïðèáûòèþ â Óðãó ñîñòàâèë îñîáûé ïðîåêò îá îñíîâàíèè è
ðàçâèòèè çåìëåäåëü÷åñêèõ êîëîíèé â Õàëõå, ïî äëèíàì ðåê Õàðà, Åðî,
319
ÌÓÀ, Ìàíæ., Á.Ç. ô.4. äîê.78. 1-12-4
320
Äëàä. Êîòâè÷, Êðàòêèé îáçîð èñòîðèè è ñîâðåìåííîãî ïîëîæåíèÿ Ìîíãîëèè, ÑÏá, 1914
321
Òàì æå
322
Ö.Íàñàíáàëæèð, Óðòîííàÿ ïîâèííîñòü â ïåðèîä ìàíü÷æóðñêîãî èãà. Æóðíàë “Øèíæëýõ óõààí”.
¹3-4, 1952
313

Îðõîí è Êåðóëåí. 323 Â âûøå óêàçàííûå ðàéîíû ïåðåñåëèëàñü áîëüøàÿ êîëîíèÿ
êèòàéñêèõ çåìëåäåëüöåâ, â 1911 ãîäó áûëî ñîçäàíî Áþðî ïî äåëàì ýòîé
êîëîíèè. Îäíîâðåìåííî ïðîâîäèëèñü ðàçâåäûâàòåëüíûå ðàáîòû ïî èçó÷åíèþ
èñêîïàåìûõ áîãàòñòâ Ìîíãîëèè.
6. Ìàíü÷æóðñêîå ïðàâèòåëüñòâî, åãî ãóáåðíàòîðû è ÷èíîâíèêè ðàçáèðàëè
çåìåëüíûå ñïîðû ìåæäó õîøóííûìè âëàäåòåëüíûìè êíÿçüÿìè. Òàê, â
1851-1855 ã.ã. ÷åðåç ìàíü÷æóðñêîãî àìáàíÿ è Êèòàéñêóþ ïàëàòó âíåøíèõ
ñíîøåíèé ðàçáèðàëñÿ êðóïíåéøèé çåìåëüíûé ñïîð ìåæäó äâóìÿ õîøóíàìè
Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà õîøóíîì ñàìîãî Òóøýýò ó âàíà Öýðýíäîðæè è
õîøóíàì Õýâýé ãóíà Áàëäàíäîðæè î ãðàíèöàõ âëàäåíèÿ. 324 Â ðåçóëüòàòå
ðàçáîðà, çàòÿíóâøåãîñÿ íåñêîëüêî ëåò, Öèíüñêîå ïðàâèòåëüñòâî â 1866ã.
îïðàâäàëî Òóøýýò õàíà, à ãëàâíîãî çà÷èíùèêà ñïîðà èç õîøóíà Áàëäàíäîðæè
òàéäæè Ñàíäàãäîðæè îøòðàôîâàëî îäíîé äåâÿòêîé, ò.òå. 27 ëàíàìè
ñåðåáðîì.  1865 ãîäó ìàíü÷æóðñêîìó àìáàíþ â Óëÿñòàå ïðèøëîñü ðàçáèðàòü
çåìåëüíûå ñïîðû õîøóíîâ Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà ñ ñîñåäíèìè õîøóíàìè. 325
Òàêèì îáðàçîì, ìàíü÷æóðî-êèòàéñêàÿ àäìèíèñòðàöèÿ â Ìîíãîëèè
ïðèñïàñàáëèâàëàñü ê óñëîâèÿì êî÷åâîãî õîçÿéñòâà â öåëÿõ çàêðåïëåíèÿ ïðàâà
èìïåðàòîðà íà îáøèðíîå íàèáîëüøåå èñïîëüçîâàíèå æèâîòíîâîä÷åñêîãî
ñûðÿ è îáøèðíóþ òåððèòîðèþ, ãðàíè÷åâøóþ ñ áîëåå ñèëüíîé, ÷åì Êèòàé-
Ðîññèéñêîé èìïåðèåé.
III
Õîøóííûå ïðàâèòåëè, ÿâëÿÿñü âàññàëàìè ìàíü÷æóðñêîãî èìïåðàòîðà
áûëè ôàêòè÷åñêè ñîáñòâåííèêàìè íà òåððèòîðèþ ñâîåãî íàñëåäñòâåííîãî
âëàäåíèÿ. Õîøóí â óñëîâèÿõ êî÷åâîãî æèâîòíîâîäñòâà â òî æå âðåìÿ áûë
ãèáêîé ôîðìîé ïðèêðåïëåíèÿ êðåñòüÿí ê çåìëå (ïàñòáèùó). Íà òàêîå
ñâîåîáðàçèå çåìåëüíîé ñîáñòâåííîñòè â Öèíñêîé èìïåðèè â ñâîå âðåìÿ
îáðàòèëè âíèìàíèå êëàññèêè ìàðêñèçìà è ëåíèíèçìà. “Ïîäîáíî òîìó,
êàê èìïåðàòîð îáû÷íî ïî÷èòàëñÿ îòöîì âñåãî Êèòàÿ, åãî ÷èíîâíèêè
ñ÷èòàëèñü îïîðîé åãî îòå÷åñêèõ îòíîøåíèè ê îòäåëüíûì îêðóãàì. Íî ýòà
ïàòðèàðõàëüíàÿ âëàñòü, åäèíñòâåííàÿ ìîðàëüíàÿ ñâÿçü ìåæäó ðàçëè÷íûìè
÷àñòÿìè îáøèðíîé ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû...” 326
Ðàññìàòðèâàÿ ôåîäàëèçì â Êèòàå, Ëåíèí ïèñàë: “ôåîäàëèçì îñíîâûâàëñÿ
íà ãîñïîäñâòå çåìëåäåëü÷åñêîãî áûòà è íàòóðàëüíîãî õîçÿéñòâà, èñòî÷íèêîì
ôåîäàëüíîé ýêñïëóàòàöèè êèòàéñêîãî êðåñòüÿíèíà áûëî ïðèêðåïëåíèå
åãî ê çåìëå â òîé èëè èíîé ôîðìå è ïîëèòè÷åñêèìè âûðàçèòåëÿìè
323
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ìîíãîëèè è Ìîíãîëîâ. Ðåçóëüòàòû ïîåçäêè â Ìîíãîëèþ, èñïîëíåííîé â 1892-1893
ã.ã. ò.1, ÑÏá, 1896, ñòð.57-58
324
ÌÓÀ, Ìàíæ. Á.Ç., äîê.78, 1-13-4,76
325
Òàì æå. Á.Ç., Á.3.1-13-2
326
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ, Ñî÷., ò.9, Ì., 1933, ñòð 312
314

ýòîé ýêñïëóàòàöèè áûëè ôåîäàëû, âñå âìåñòå è êàæäûé ïîðîçíü ñ Áîãä
õàíîì, êàê ãëàâîé ñèñòåìû” 327 . Ýòè ÷åðòû, õàðàêòåðíûå äëÿ êèòàéñêîãî
çåìëåäåëèÿ â êàêîé-òî ìåðå îòðàæàëèñü â àãðàðíîé ïîëèòèêå ìàíü÷æóðñêèõ
èìïåðàòîðîâ â îòíîøåíèè Ìîíãîëèè. Ìàíü÷æóðî-êèòàñéêàÿ àãðàðíàÿ
ïîëèòèêà âïîëíå îòâå÷àëà âîåííî-ôåîäàëüíîé ñòðóêòóðå ìîíãîëüñêîãî
îáùåñòâà ñ åãî êî÷åâûì ñêîòîâîäñòâîì. Ïðàâî âëàäåòåëüíîãî êíÿçÿ êàê
ôàêòè÷åñêîãî ñîáñòâåííèêà óäåëüíîé (õîøóííîé) çåìëè âûðàæàëîñü ïðåæäå
âñåãî âî âçèìàíèè ñ àðàòîâ ñâîåãî âëàäåíèÿ ðåíòû.  ÷èñëå ïîâèííîñòåé,
âûïîëíÿâøèõñÿ àðàòàìè 20 õîøóíîâ Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà â 1896 ãîäó,
óêàçûâàëîñü âûäåëåíèå îïðåäåëåííîãî êîëè÷åñòâà ñîëäàò, ÷èíîâíèêîâ è
õîçÿéñòâ, ñïåöèàëüíî äëÿ îõðàíû ãðàíèö êàæäîãî èç ýòèõ õîøóíîâ 328 . Èç
ðàñïîðÿæåíèÿ òàìàãè (êàíöåëÿðèè) õîøóíà Ìýðãýí áýéñà (àéìàê íåèçâåñòåí)
äàííîãî â 1906 ãîäó ñòàðøåìó öàãäå (ïîëèöåéñêèé, îõðàíÿþùèé ãðàíèöó)
Áàçàðó, ÿâñòâóåò âñÿ ñòðîãîñòü ñîáëþäåíèÿ íåïðèêîñîâåííîñòè õîøóííûõ
ãðàíèö. 329 Â ýòîì ðàñïîðÿæåíèè ãîâîðèëîñü “Èçäàâíà â ñîîòâåòñòâèè ñ
êàðòîé õîøóíà 12 ÷åëîâåê öàãäà îõðàíÿëè ãðàíèöû õîøóíà, íèêîãî èç õîøóíà
íå âûïóñêàÿ è íèêîãî èçâíå íå äîïóñêàÿ â õîøóí, íî â ïîñëåäíåå âðåìÿ
íàáëþäàåòñÿ íàðóøåíèå: àðàòû õîøóíà ïîääàííûå èç ïîñòîðîííåãî õîøóíà.
Èç-çà ýòîãî ïðîèñõîäÿò çåìåëüíûå ñïîðû è çàäåðæèâàåòñÿ ÷óæîé ñêîò íà
çåìëå õîøóíà â ïîðÿäêå ìåðû íàêàçàíèé õîçÿåâ” 330 . Â êîíöå ðàñïîðÿæåíèÿ
ñîîáùàëîñü, ÷òî âñå öàãäû ïîëó÷àò óäîñòîâåðåíèå íà ïðàâî çàïðåùàòü óõîä
àðàòîâ èç õîøóíà è ïðåáûâàíèå ëþäåé èç äðóãèõ õîøóíîâ. Çàêðåïëÿÿ çà
êàæäûì öàãäà îïðåäåëåííûå ó÷àñòêè ãðàíèöû õîøóíà, òî÷íî ðàñïèñûâàÿ
âñå äî ìåëî÷è, áåéñå ïðåäóïðåæäàë öàãäó, ÷òî â ñëó÷àå îñëàáëåíèÿ îõðàíû
ãðàíèöû îíè áóäóò ñòðîãî íàêàçàíû. Ýòè ôàêòû ëèøíèé ðàç ñâèäåòåëüñòâóþò
î ïðèêðåïëåíèè ïîääàííûõ õîøóíà ê òåððèòîðèè óêàçàííîãî âëàäåíèÿ, ò.å.
ê çåìëå è î ïðàâàõ óäåëüíîãî êíÿçÿ, â ïðåäåëàõ ñâîåãî íàñëåäñòâåííîãî
âëàäåíèÿ. Ôàêòè÷åñêàÿ ñòîðîíà ïðàâà óäåëüíîãî êíÿçÿ, êàê ñîáñòâåííèêà
õîøóííîé çåìëè, âûðàæàëàñü â òîì ÷òî ëó÷øèå óãîäúÿ èñïîëüçîâàëèñü
ïðåæäå âñåãî, õîçÿéñòâîì ñàìîãî êíÿçÿ, åãî ðîäñòâåííèêàìè, âëàäåòåëüíûì
õóòóõòîé è åãî ðîäñòâåííèêàìè, òàéäæàìè. Áîãàòûå ëåñàìè, äèêèìè
æèâîòíûìè, ìèíåðàëüíûìè èñêîïàåìûìè ðàéîíû ñîõðàíÿëèñü êàê
çàïîâåäíèêè.
 ìàí÷æóðñêèé ïåðèîä çàïîâåäíèêàìè èìïåðñêîãî çíà÷åíèÿ îáúÿâëÿëèñü
óêàçîì èìïåðàòîðà ãîðû Ìîíãîëèè Õýíòýé õàí, Áîãä õàí, Îòãîí òýíãýð,
Ìóñýð äàâàà. Ïîìèìî òîãî, â êàæäîì èç áîëåå ñòà õîøóíîâ áûëè ñâîè
çàïîâåäíèêè îò 2 äî 5, ñëåäîâàòåëüíî, íåñêîëüêî ñîòåí.
327
Â.È.Ëåíèí, Ñî÷., ò,18, ñòð 146, Ñòàòüÿ “Äåìîêðàòèÿ è íàðîäíè÷åñòâî â êèòàé”
328
ÌÓÀ. Ìàíæ. Á. Òóøýýò õàí àéìãèéí õîðèí çàñàã. Õóøóóäààñ íýãýí æèëä ãàðãàñàí àëáàíû óäìýë
äàíñ.
329
Òàì æå. Áàä. 32 îíä Ìýðãýí áíñèéí òàìãààñ ÿâóóëñàí áè÷ãèéí ¿äìýë
330
ÌÓÀ. Ìàíæ. Áàä. 32 îíä Ìýðãýí áýéñèéí òàìãààñ ÿâóóëñàí áè÷ãèéí ¿äìýë.
315

Ëàìû, öåðêîâü è ìîíàñòûðè òàê æå îáúÿâëÿëè ìíîãèå ìåñòà ñâÿùåííûìè,
íåïðèêîñíîâåííûìè. Â çàïîâåäíèêàõ è ñâÿùåííûõ ëåñàõ ñòðîãî çàïðåùàëàñü
ðóáêà ëåñîâ, îõîòà, ðûáíàÿ ëîâëÿ, ïîñåâ, ýêñïëóàòàöèÿ èñêîïàåìûõ è ïðî÷èå.
Âñå ýòî ÿâëÿëîñü þðèäè÷åñêèìè è â òî æå âðåìÿ ìîðàëüíî-èäåîëîã÷åñêèìè
ôîðìàìè ôåîäàëüíîé ñîáñòâåííîñòè íà çåìëþ. Òàéäæè ñîñòàâëÿëè â
îòäåëüíûõ õîøóíàõ îñîáî ïðèâèëåãèðîâàííûé áàã. Òàê áûëî, íàïðèìåð,
â õîøóíå Äàëàé ×îéíõîðà.  ñâÿçè ñ êîëîíèçàöèåé ìîíãîëüñêîé çåìëè
êèòàéñêèìè ïåðåñåëåíöàìè è ïðîíèêíîâåíèåì èíîñòðàííîãî êàïèòàëà,
ìîíãîëüñêèå êíÿçúÿ ñäàâàëè çåìëþ â àðåíäó. Òàê â õîøóíå Öý çàñàãà ñäàâàëè
ëóãà â àðåíäó ÷àñòíûì êèòàéñêèì çåìëåâëàäåëöàì, à äåíüãè çà àðåíäó øëè
â ïîëüçó àïïàðàòà ïðàâèòåëÿ õîøóíà. 331 Òàêîå ÿâëåíèå íàáëþäàëîñü â ðÿäå
õîøóíîâ ñåâåðíîé è çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Çàíãè Ìàíèáàçàðà è äðóãèå ëèöà èç
õîøóíà çàñàãà Íàìñðàÿ Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà â 1897 ãîäó ñäàâàëè çåìëþ
â àðåíäó ðóññêîìó çåìëåâëàäåëüöó Èâàíó Íèêèôîðîâè÷ó Êàðíàêîâó. Çà
îòäåëüíûå ñåíîêîñíûå ó÷àñòêè Êàðíàêîâ ïëàòèë ïî 150 öåëêîâûõ åæåãîäíî. 332
Ñòàëè ðàñïðîñòðàíåííûìè ñëó÷àè ñäà÷è çåìåëüíûõ ó÷àñòêîâ
èíîñòðàíöàì ïîä ïîñòðîéêó.  Óðãå î÷åíü ÷àñòî àðåíäíóþ ïëàòó äåëèëè
ìåæäó ñîáîé øàáèíñêîå âåäîìñòâî Áîãä-ãýãýíà è Áþðî ïî äåëàì êèòàéñêîé
êîëîíèè. 333 Ïîçäíååâ îòìå÷àåò, ÷òî àðåíäíàÿ ïëàòà áûëà î÷åíü íèçêàÿ,
íàïðèìåð “...ïðîñòðàíñòâî â 20 êâ ëóêîâ ñäàåòñÿ çà 10 êèðïè÷íûõ ÷àåâ” 334 .
Àðàò, ëèøåííûé çåìëè, èìåë ñîáñòâåííûé ñêîò è åìó ïðèõîäèëîñü
ïàñòè ýòîò ñêîò íà ïàñòáèùíûõ óãîäüÿõ â ïðåäåëàõ çåìåëüíîãî óäåëà
îïðåäåëåííîãî âëàäåòåëüíîãî êíÿçÿ. Íàêàíóíå Íàðîäíîé ðåâîëþöèè
1921 ãîäà ôåîäàëû, ñîñòàâëÿþùèå 10,7% íàñåëåíèÿ àéìàêà âëàäåëè 28,5%
âñåãî ïîãîëîâüÿ, â òî âðåìÿ, êàê õàìæëàãà, ñîñòàâëÿâøèå 40,5% íàñåëåíèÿ
âëàäåëè 36% ñêîòà, à àëáàòà, ñîñòàâëÿâøèå 48,8%-35,5%.  ðàñ÷åòå íà îäíó
äóøó íàñåëåíèÿ ôåîäàëû âëàäåëè ñêîòîì ïî÷òè â ÷åòûðå ðàçà áîëüøå, ÷åì
àëáàòà. Ýòî òàêæå ïîêàçûâàåò, ÷òî ôåîäàëüíûå õîçÿéñòâà, èìåâøèå áîëüøîå
êîëè÷åñòâî ñêîòà, áîëüøå ïîëüçîâàëèñü ïàñòáèùàìè ïðè÷åì ñàìûìè
íàèëó÷øèìè ïëîäîðîäíûìè ó÷àñòêàìè, ÷åì àðàòñêèå õîçÿéñòâà. Ïðè ýòîì
íàäî ó÷åñòü åùå ðàçíûå ôîðìû ôåîäàëüíîé ýêñïëóàòàöèè.
 îïèñûâàåìûé çäåñü ïåðèîä àðàòñòâî äåëèëîñü íà òðè ÷àñòè àëáàòà
(ïîäàòíîå íàñåëåíèå) - ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî íàñåëåíèÿ ñòðàíû,
õàìæëàãà (îò ñëîâà “ïîääåðæêà”) - êðåïîñòíûå êðåñòüÿíå ñâåòñêèõ ôåîäàëîâ
è øàáèíàðû êðåïîñòíûå äóõîâíûå ôåîäàëîâ.
Àëáàòû-êðåñòüÿíå, íå ïðèïèñàííûå ëè÷íî ê êàêîìó ëèáî ôåîäàëó, à
îáÿçàííûå âûïîëíÿòü âñå îñíîâíûå âèäû ïîâèííîñòåé è ïîäàòåé íà íóæäû
ôåîäàëüíîãî ãîñóäàðñòâà è õîøóííîãî óïðàâëåíèÿ. Õàìæëàãà è øàáèíàðû
331
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ìîíãîëèÿ è ìîíãîëîâ, ñòð 54-58
332
ØÓÀ, Ìàíæ, Áàä. ô.1, äîê.6394 (1-14-13)
333
Ïåðåâîä ñ ìàíü÷æóðñêîãî 1-8-5
334
Ñì. À.Ì.Ïîçäíååâ, Ìîíãîëèÿ è ìîíãîëû.
316

áûëè îáÿçàíû îáåñïå÷èâàòü ñâîèõ ãîñïîä ïðîäóêòàìè ñâîåãî õîçÿéñòâà,
îáñëóæèâàòü ëè÷íûì òðóäîì è ïðåäîñòàâëÿòü íóæíîå êîëè÷åñòâî äåíåã. Çà
ýòî îíè áûëè îñâîáîæäåíû îò îáùåãîñóäàðñòâåííîé ïîâèííîñòè: âîåííîé,
óðòîííîé, è êàðàóëüíîé.
IV
Çåìëÿ â ïåðèîä òàê íàçûâàåìîãî àâòîíîìíîãî ñòðîÿ ïî ïðåæíåìó
îñòàâàëàñü ñîáñòâåííîñòüþ ôåîäàëîâ, è ñëåäîâàòåëüíî, îñíîâîé ôåîäàëüíîãî
îáùåñòâà. Ôîðìàëüíàÿ ðàçíèöà çàêëþ÷àëàñü â òîì ÷òî, åñëè â ïåðèîä
ìàíü÷æóðñêîãî âëàäû÷åñòâà âåðõîâíûì âëàäåòåëåì çåìëè â Ìîíãîëèè
ÿâëÿëñÿ ìàíü÷æóðñêèé èìïåðàòîð, à íåïîñðåäñòâåííûìè ñîáñòâåííèêàìè
– ìîíãîëüñêèå êíÿçúÿ, òî â ïåðèîä àâòîíîìèè ìîíãîëüñêèå ôåîäàëû ñòàëè
þðèäè÷åñêèìè è ôàêòè÷åñêèìè ñîáñòâåííèêàìè çåìëè. Ôåîäàëüíîå
ãîñóäàðñòâî Ìîíãîëèè âî ãëàâå ñ Áîãä õàíîì îáúåêòèâíî âûïîëíÿëî
ðîëü âåðõîâíîãî âëàäåòåëÿ âñåé çåìëè Ìîíãîëèè, â ÷àñòíîñòè ðåøàëî
âîïðîñû óñòàíîâëåíèÿ ãðàíèö ìåæäó âëàäåíèÿìè, àðåíäíîé ïëàòû,
ñäà÷ ìåñòîðîæäåíèé â êîíöåññèè è ò.ä. Â òî æå âðåìÿ êíÿçüÿ õîøóíîâ
ÿâëÿëèñü ñîáñòâåííèêàìè òåððèòîðèè ñâîåãî âëàäåíèÿ ïðåæäå âñåãî
â ñîõðàíåíèè ïðàâà ïåðåäà÷è ýòèõ âëàäåíèé ñ ëþäüìè ïî íàñëåäñòâó.
Âîïðîñû îá àðåíäíîé ïëàòå çà çåìëè òàêæå îòðàæàëè ýòî ñâîåîáðàçèå
-àðåíäíàÿ ïëàòà âçèìàëàñü îáû÷íî îäíîâðåìåííî è â ïîëüçó ãîñóäàðñòâà,
ò.å. ôåîäàëüíîãî èíñòèòóòà â öåëîì, è â ïîëüçó óïðàâëåíèÿ õîøóííîãî
êíÿæåñòâà. Âîïðîñàìè ïåðåðàñïðåäåëåíèÿ çåìåëü ðàñïîðÿæàëñÿ Áîãä õàí
ïî ïðåäñòàâëåíèþ ïðàâèòåëüñòâà. Â ýòîì îòíîøåíèè õàðàêòåðíû íåêîòîðûå
ïåðâîíà÷àëüíûå çåìåëüíûå àêòû, ïðåäïðèíÿòûå ïðàâèòåëüíûì äâèæåíèåì
1911 ãîäà, íàïðàâëåííûì íà ñâåðæåíèå ìàíü÷æóðñêîãî èãà â Ìîíãîëèè è
âîññòàíîâëåíèå ìîíãîëüñêîé ãîñóäàðñòâåííîñòè. “Ââèäó ñîñòîÿâøåãîñÿ
óêàçà õóòóõòû î ïîæàëîâàíèè õàð÷èíñêîìó ÷èíîâíèêó Õàéñàíó çà
÷ðåçâû÷àéíûå óñëóãè, îêàçàííûå èì ïåðåä ïåðåâîðîòîì â Õàëõå, ïÿòè
ïîãðàíè÷íûõ êàðàóëîâ îò Áóðû äî Ìåíçû, Õàéñàí ïðåäïîëàãàåò çàñåëèòü
ýòè ó÷àñòêè ñâîèìè çåìëÿêàìè-õàð÷èííàìè. Ýòî ïðåäïîëîæåíèå âûçâàëî
ïðîòåñò ñî ñòîðîíû ïîãðàíè÷íîãî ñ Êÿõòîé ìîíãîëüñêîãî êíÿçÿ Íàìñðàÿ è
ìàéìà÷åíñêîãî çàõèðãà÷è” 335 Èç ýòîãî äîêóìåíòà âèäíî, ÷òî ðàñïîðÿæåíèå
Áîãä õàíà âûäåëèòü Õàéñàíó áîëåå èëè ìåíåå ñâîáîäíûå ó÷àñòêè â
ïðèãðàí÷íîé ïîëîñå âûçâàëî ïðîòåñò ñî ñòîðîíû õîøóííûõ êíÿçåé.
Ñóìúÿ áåéñå, ïðèáûâøåìó ñî ñâîèìè ïîääàííûìè â Ìîíãîëèþ èç
Èëüìåíñêîãî êðàÿ, óêàçîì Áîãä õàíà áûëè îòâåäåíû çåìëè âîñòî÷íåå Êÿõòû
íà òåððèòîðèè êàðàóëîâ. 336 Âñëåäñòâèå áîðüáû ìåæäó êàðàóëîì è òîëüêî ÷òî
335
ÖÃÂÈÀ, ô.2000, îï.1, åä.õð.1425, ë.300
336
ÌÓÀ, ôîíä àâòîíîìèè, 1-3-1
317

ñîçäàííûì õîøóíîì, ïîñëåäíèé áûë îôîðìèðîâàí çàïàäíåå Êÿõòû â ðàéîíå
êàðàóëîâ Õàâòãàé , Õàð Õóæèð è Öàãàí óñ.
 êîíöå 1919 ã. óêàçîì Áîãä õàíà áûëà îòâåäåíà çåìëÿ çà ñ÷åò õîøóíà
Èòãýìæèò áåéñå Öîãòî Âà÷èðà Ñàéííî¸íõàíñêîãî àéìàêà Õàòàí Áàòîðó
Ìàãñàðæàâó, çà åãî íåîäíîêðàòíûå âîåííûå çàñëóãè. Ýòîò ôàêò òîæå íå
îáîøåëñÿ áåç ïðîòèâîäåéñòâèÿ ñî ñòîðîíû òîãî êíÿçÿ, ó êîòîðîãî áûë
óðåçàí õîøóííûé óäåë. Ïðîòåñòóÿ ïðîòèâ ýòîãî êíÿçü Öîãòî Âà÷èðà ãîâîðèë:
Ìàãñàðæàâ èìååò çàñëóãè ïåðåä ãîñóäàðñòâîì, à íå çà ñ÷åò ìîåãî õîøóíà” 337
Èç äîêóìåíòîâ âèäíî ïðàâî Áîãä õàíà êàê âåðõîâíîãî ñîáñòâåííèêà
ìîíãîëüñêèõ çåìåëü â ïåðèîä òàê íàçûâàåìîé àâòîíîìèè, õàðàêòåðèçóþùåå
âçàèìîîòíîøåíèÿ ñóçåðíà è âàññàëîâ. Ýòî ïîäâåðæäàåòñÿ ìåðîïðèÿòèÿìè
ïðàâèòåëüñòâà Áîãäà ãåãåíà ïî çåìåëüíûì âîïðîñàì.
 1914 ãîäó Ìèíèñòåðñòâî ôèíàíñîâ ïîñëàëî ïèñüìî â óïðàâëåíèå õîøóíà
Äàé÷èí âàíà ñ ïðîñüáîé ðàçðåøàòü äîíèðó Äàìäèíó èç Èõ øàáè ïðîæèâàòü ñî
ñâîèì õîçÿéñòâîì â ìåñòíîñòè Íóðåíäè (íàçâàíèå ýòîé ìåñòíîñòè èñêàæåíî
è ïîýòîìó òðóäíî áûëî åãî òî÷íî óñòàíîâèòü-Á.Ø.) äëÿ îõðàíû âíîâü
îòêðûòîãî êàìåííîóãîëüíîãî ìåñòîðîæäåíèÿ. Õîøóíîå óïðàâëåíèå âàíà
Íàìñðàÿ äàâàëî ñîãëàñèå ïðàâèòåëüñòâó àðåíäîâàòü â ìåñòíîñòè Ìîãîéò
ó÷àñòêè çåìëè êèòàéñêîìó ãðàæäàíèíó Ëè Æèíü Þàíü. 338
Ýòîò ôàêò îïðåäåëåííî óêàçûâàåò íà íåêîòîðóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòü
õîøóíà â ñìûñëå äîïóñêà æèòåëåé èç äðóãèõ óäåëüíûõ âëàäåíèè íà
òåððèòîðèè äàííîãî õîøóíà. Â ýòîì æå ãîäó õîøóííîå óïðàâëåíèå âàíà
Ãóðãóìæàâ Ñàéíî¸íõàíñêîãî àéìàêà íå ïðîïóñêàëî Ãîëèêîâà è Ìóíóëüêîâà
ê ìåñòó ðàçâåäêè çîëîòà â ðàéîíå ðåêè Òóé. Èç ýòîãî ïðèìåðà ìû âèäèì
îòíîøåíèÿ õîøóííûõ ïðàâèòåëåé ê èñïîëüçîâàíèþ ïðèðîäíûõ áîãàòñòâ
ñâîåé òåððèòîðèè.
 1917 ãîäó íà òåððèòîðèè âëàäåíèÿ Åãîäçóð õóòóõòû (íà òåððèòîðèè
íûíåøíîãî Ñóõå-Áàòîðñêîãî àéìàêà) áûëî ñðóáëåíî 10,000 áðåâåí è ïðîäàíî
ðóññêîìó ïîääàííîìó Àáðàìó ñ âíåñåíèåì ïðîäàæíîé ñòîèìîñòè â êàçíó
ýòîãî õóòóõòû. Â ñâÿçè ñ ýòèì ïðàâèòåëüñòâî äàëî ðàñïîðÿæåíèå ÷òîáû
÷àñòü ñòîèìîñòè áðåâåí áûëà âíåñåíà â êàçíó ãîñóäàðñòâà Àâòîíîìíîé
Ìîíãîëèè. Òàêèì îáðàçîì, âñÿêàÿ àðåíäíàÿ ïëàòà ñ çåìëè, ñ èñêîïàåìûõ è ñ
äðóãèõ âèäîâ çåìåëüíîãî áîãàòñòâà øëà ÷àñòè÷íî â ãîñóäàðñòâî, à ÷àñòè÷íî
â êàçíó âëàäåíèÿ êíÿçÿ íà òåððèòîðèè êîòîðîãî äîáûâàëèñü èñêîïàåìûå. Â
ýòîì îòíîøåíèè õàðàêòåðíî ïîëîæåíèå î âçèìàíèè àðåíäîé ïëàòû ñ ïàøíè,
óòâåðæäåííîå Áîãä õàíîì â 1913 ãîäó.
Ñîãëîñíî ýòîìó ïîëîæåíèþ 60% àðåíäíîé ïëàòû äîëæíî áûëî ïîñòóïàòü
â êàçíó ïðàâèòåëüñòâà Áîãä ãåãåíà, à 40% â êàçíó êíÿæåñòâà èëè øàáè
êàêîãî ëèáî õóòóõòû. Åñëè àðåíäîâàííàÿ çåìëÿ ïðèíàäëåæàëà íå õîøóíó, à
337
Õ.×îéáàëñàí., Àðäûí õàòàí áààòàð Ìàãñàðæàâ, ñòð 71-72. èçä. ÓÁ.,
338
Ìàòåðèàë ðóêîïèñíîã ôîíäà Èíñòèòóòà èñòîðèè ÀÍ ÌÍÐ, ¹44
318

øàáè êàêîãî-ëèáî õóòóõòû èëè êàêîìó-íèáóäü ìîíàñòûðþ, òî 40% àðåíäíîé
ïëàòû äîëæíî áûëî ïîñòóïàòü â êàçíó äàííîãî øàáè èëè äàííîãî ìîíàñòûðÿ.
Ðàçìåð àðåíäíîé ïëàòû çà 1 ¿ðý ãàçàð, 2-3 öèí â ãîä â çàâèñèìîñòè îò ïî÷âû â
ïîëæåíèè áûëî ñïåöèàëüíî îãîâîðåíî, ÷òî ñäà÷à çåìëè â àðåíäó ðàçðåøàåòñÿ
íà ñâîáîäíûõ ó÷àñòêàõ. Ïðàêòè÷åñêè àðåíäîâàëèñü ó÷àñòêè â ïëîäîðîäíûõ
äîëèíàõ ðåê, ÷òî âûçâàëî ïðîòåñò ñî ñòîðîíû êíÿæåñòâ è ìåñòíîãî
íàñåëåíèÿ.  ïîäîáíûõ ñëó÷àÿõ êíÿçúÿ, êàê ïðàâèëî, îïèðàëèñü íà àðàòñêîå
íàñåëåíèå â áîðüáå çà íåïðèêîñíîâåííîñòü õîøóííîé çåìëè.
 1916 ãîäó áûëî óòâåðæäåíî ïîëîæåíèå î ñäà÷å çåìëè â àðåíäó ïîä
ïîñåâ îâîùåé è ïîëîæåíèå î ñäà÷å ïàñòáèù â àðåíäó. Ñîãëàñíî òàìîæåííîìó
óñòàâó ñ èíîñòðàíöåâ âçèìàëñÿ ñáîð çà ïàñòáèùà çà 1 âåðáëþäà-1 ëàí, çà 1
ëîøàäü èëè áûêà-5 öèí (63 êîïåéêè), çà áàðàíà 1 öèí, çà ìîëîäîãî âåðáëþäà
-36 êîïååê è ò.ä.
Àðåíäà çåìëè äàâàëà çíà÷èòåëüíûé äîõîä. Òàê, â 1915 ãîäó â âèäå
àðåíäíîé ïëàòû çà ïàñòáèùà, ïðåäîñòàâëåííûå êèòàéñêîé ôèðìå Äà Øèíêó
íà òåððèòîðèè õîøóíà Ñó÷èãòî ãóíà Çàñàãòõàíñêîãî àéìàêà, ïîñòóïèëî
â ãîñêàçíó 1919 ëàí. Óðòîííûìè è êàðàóëüíûìè çåìëÿìè ðàñïîðÿæàëîñü
ãîñóäàðñòâî â ëèöå Áîãä õàíà. Àðåíäíàÿ ïëàòà ñ óðòîííîé çåìëè ïîñòóïàëî
òîëüêî â ãîñêàçíó.
Óñèëèÿ ïðàâèòåëüñòâà áûëè íàïðàâëåíû è íà òî, ÷òîáû èñïîëüçîâàòü
áîëüøóþ êàçåííóþ ïàøíþ, ïðèíàäëåæàâøóþ ìàí÷æóðî-êèòàéñêñêèì
âîéñêàì, äëÿ ïîëó÷åíèÿ íîâûõ äîõîäîâ â ñèëó âñåâîçðàñòàþóùåãî ðàçîðåíèÿ
àðàòñòâà, êîòîðûå íå ìîãëè îáåñïå÷èòü òðåáóåìûõ íóæä êëàññà ôåîäàëîâ. Â
1913 ãîäó â Êîáäîñêóþ êàçåííóþ ïàøíþ áûëè ïîñëàíû ëþäè èç òðåõ àéìàêîâ
Õàëõè ñòî õîçÿéñòâ â êà÷åñòâå ðàáî÷åé ñèëû 339
Íå ñëó÷àéíî, ÷òî óêàçîì Áîãä õàíà â 1914 ãîäó ïðåäëàãàëîñü íàñåëåíèþ
ðàçâèâàòü çåìëåäåëèå. Ïðè ýòîì óñòàíàâëèâàëàñü âûñîêàÿ ïëàòà çà çåìëþ äëÿ
ó÷àñòíèêîâ 1/3 ãîñóäàðñòâó, 1/3 õîøóíó è òîëüêî 1/3 äëÿ ñåáÿ, ò.å.àðåíäíàÿ
ïëàòà ñ åäèíîëè÷íèêà ïðåäïîëàãàëàñü â ðàçìåðå 66,3%. Ñ ýòîé öåëüþ áûëè
ó÷òåíû òåððèòîðèè ïîä ïîñåâ äëÿ ìîíãîëîâ-÷àñòíûõ çåìëåâëàäåëüöåâ â
10 õîøóíàõ Öýöýíõàíñêîãî àéìàêà, â 6 õîøóíàõ Ñàéííî¸íõàíñêîãî, â 4
õîøóíàõ Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà è â 3 õîøóíàõ Çàñàãòõàíñêîãî àéìàêà
è áûëî çàâåçåíî íåêîòîðîå êîëè÷åñòâî ïëóãîâ è áîðîí. Íî âñå ýòè çàòåè
íå óâåí÷àëèñü óñïåõîì, è â 1919 ãîäó Áîãä ãåãåí îòìåíèë ïðåæíèé óêàç î
ðàçâèòèè çåìëåäåëèÿ â õîøóíàõ ÿêîáû èç çà îòñóòñòâèÿ ëþäåé çíàþùèõ
çåìëåäåëèå.
Äåéñòâèòåëüíàÿ æå ïðè÷èíà çàêëþ÷àëàñü â âûñîêîé ïëàòå çà çåìëþ
è âëèÿíèè öåðêâè íà àðàòñêèå ìàññû. Ëàìû ïðîòåñòîâàëè ïðîòèâ
õëåáîïàøåñòâà, ðûáíîé ëîâëè è ðàçðàáîòêè ïðèðîäíûõ áîãàòñòâ, ÷òî
äåëàëîñü â óãîäó ìåñòíûõ ôåîäàëîâ.
339
ÌÓÀ, ôîíä àâòîíîìèè, ýêîí.ðàçä. 2 ãð. 13, ñâ12
319

Âûøåïðèâåäåííûå ôàêòû âíîâü ïîäòâåðæäàþò, ÷òî â ïåðèîä àâòîíîìèè
çåìëÿ ïðèíàäëåæàëà êðóïíûì ìîíãîëüñêèì ôåîäàëàì â ëèöå ôåîäàëüíîãî
ãîñóäàðñòâà âî ãëàâå ñ Áîãä õàíîì, êàê ñþçåðåíîì è âëàäåòåëüíûì
ôåîäàëîì. Ïðè ýòîì ëó÷øèå óãîäúÿ â ïåðâóþ î÷åðåäü îïÿòü-òàêè
èñïîëçîâàëèñü õîçÿéñòâàìè ñàìèõ âëàäåòåëüíûõ ôåîäàëîâ, èõ ðîäñòâåííèêîâ
è ïðèáëåæåííûõ.
Òàê, òåððèòîðèÿ õîøóíà Äàëàé ×îéíõîð âàíà Öýäýíñîäíîìà
Ñàéííî¸íõàíñêîãî àéìàêà ñîñòàâëÿëà 50 òûñÿ÷ êâ-íûõ êì. Èç ýòîé
òåððèòîðèè êíÿçü âûáðàë äëÿ ñâîåãî ëè÷íîãî õîçÿéñòâà ñàìûå ëó÷øèå
ìåñòà. Çà êíÿæåñêèìè ñòàäàìè áûëè ïîñòîÿííî çàêðåïëåíû ìåñòíîñòè
Òîñîí è Õîíãîð òåððèòîðèè íûíåøíåãî Èõ Æàðãàëàíò ñîìîíà Õóâñãóëüñêîãî
àéìàêà, Äîîä Öýöóóê, Àð òýýë, Õóíãó õî¸ð Õóðàé, Òàðèàò, Äýýä Íàðèí è äð.
Àðõàíãàéñêîãî àéìàêà, íà êîòîðûõ ïàñëîñü áîëåå 6000 ãîëîâ ñêîòà êíÿçÿ, â
òîì ÷èñëå ñâûøå 3000 ëîøàäåé, ñâûøå òûñÿ÷è ãîëîâ ðîãàòîãî ñêîòà è îêîëî
äâóõ òûñÿ÷ îâåö.
 õîøóíå Öýöýí âàíà Òóøýýòõàíñêîãî àéìàêà 2/3 òåððèòîðèè êíÿæåñòâà
ñ÷èòàëèñü íåïðèêîñíîâåííûìè, òàê êàê ïðåäíàçíà÷àëèñü òîëüêî ñòàäà êíÿçÿ
â êîëè÷åñòâå 9 òûñ.ãîëîâ.
Èç æàëîáû àðàòà Àþø è äð., ïîäàííîé â 1917 ãîäó Ìèíèñòåðñòâó þñòèöèè
íà êíÿçÿ Ìàíèáàçàðà, ÿâñòâóåò, ÷òî êíÿçü Ìàíèáàçàð èìåë îãðîìíîå
ïàñòáèùå â ðàéîíå Öýöýã íóóð äëÿ ñâîåãî ñòàäà, êîòîðîå îí îáúÿâèë
çàïðåòíûì äëÿ àðàòîâ è òàéäæè. Çà ïåðåõîä â êàçåííîå çàïðåòíîå ïàñòáèùå
êíÿçü óäåðæàë ó àðàòà Çàíäàíà êîíÿ, ó àðàòà Äàìäèíà – êîðîâó è òðåòüåãî
àðàòà Õàëòàðà-îäíîãî áûêà ÿêà â âèäå øòðàôîâ. Àíàëîãè÷íîå æå ÿâëåíèå
íàáëþäàëîñü â 1917 ã. õîøóíå áýéñà Ñóìúÿ. 340
Òàêèì îáðàçîì, çåìëÿ â ýòîò ïåðèîä òàêæå îñòàâàëàñü îñíîâíîé
äëÿ ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà ïðè ðàçâåäåíèè êî÷åâîãî ñêîòîâîäñòâà. Åþ
ðàñïîðÿæàëèñü â àâòîíîìíûé ïåðèîä õîøóííûå çàñàãè íà ñâîåé òåððèòîðèè,
âûáèðàÿ äëÿ ñâîåãî ñòàäà íàèëó÷øèå óãîäúÿ. Â èíòåðåñàõ ôèíàíñîâûõ è
ýêîíîìè÷åñêèõ íóæä ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà, ò.å. ôåîäàëüíîãî êëàññà â
öåëîì, ãîñóäàðñòâî âî ãëàâå ñ Áîãä õàíîì ðåãóëèðîâàëî âîïðîñû ïåðåñìîòðà
êíÿæåñêèõ âëàäåíèé, ïåðåäà÷è âëàäåíèé íîâîìó íàñëåäíèêó, óñòàíîâëåíèÿ
ïîøëèííîãî ñáîðà ñ çåìëè è èñêîïàåìûõ â ïîëüçó êíÿæåñêîãî âëàäåíèÿ â
îòäåëüíîñòè.
 îïèñûâàåìûé íàìè ïåðèîä â õîøóíàõ íåêîòîðûõ ñåâåðíûõ ðàéîíîâ
ñòðàíû ïðîäîëæàëà óñèëèâàòüñÿ òåíäåíöèÿ ê òî÷íîìó ñîáëþäåíèþ ãðàíèö
çèìíèõ ïàñòáèù ìåæäó îòäåëüíûìè õîçÿéñòâàìè. Â óñëîâèÿõ Ãîáè ýòî áûëî
ïî÷òè íåâîçìîæíî.
Íàðîäíîå ïðàâèòåëüñòâî ñî äíÿ ñâîåãî âîçíèêíîâåíèÿ íà÷àëî óäåëÿòü
áîëüøîå âíèìàíèå çåìåëüíûì âîïðîñàì. Â õîäå áîðüáû çà ïîáåäó Íàðîäíîé
340
Á.Øèðýíäýâ. “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX âåêîâ” ÓÁ., 1963ã. ñòð. 128.
320

ðåâîëþöèè áûë óñòàíîâëåí êîíòðîëü çà àðåíäíîé çåìëåé, ñäàâàåìîé
èíîñòðàíöàì, â îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ îòìåíÿëàñü ñäà÷à ôåîäàëèçìà â àðåíäó
çåìëè èëè ïîêîñîâ.
Ñðàçó æå ïîñëå ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè 23 èþëÿ 1921 ã. Íàðîäíîå
ïðàâèòåëüñòâî Ìîíãîëèè ïðèäàâàÿ áîëüøîå çíà÷åíèå çåìåëüíûì âîïðîñàì
â äåëå ðåâîëþöèîííûõ ïðåîáðàçîâàíèé îáùåñòâåííî ïîëèòè÷åñêîãî ñòðîÿ
ñòðàíû, ðàññìîòðåëî âîïðîñ íàöèîíàëèçàöèè ïîêîñîâ êàê â îêðåñòíîñòÿõ
Óðãè, òàê è â íåêîòîðûõ äðóãèõ âàæíûõ ïóíêòàõ ñòðàíû, ïðèçíàëî
íåîáõîäèìûì îáúÿâèòü ãîñóäàðñòâåííîé ñîáñòâåííîñòüþ ïîêîñû, îñîáåííî
ñäàâàåìûå â àðåíäó èíîñòðàíöàì 341 .
 îêðåñòíîñòÿõ Óðãè óðåçûâàëèñü è ñåíîêîñíûå óãîäúÿ, ïðèíàäëåæàùèå
íåêîòîðûì ìîíãîëüñêèì ôåîäàëàì, à â ðÿäå õîøóíîâ ïàõîòíûå ó÷àñòêè
ïåðåäàâàëèñü â ñîáñòâåííîñòü ãîñóäàðñòâà. Â ïåðâûå æå ãîäû ïîñëå
ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè ïðàâèòåëüñòâîì áûëè ïðåäïðèíÿòû ìåðû ïî
ðåãóëèðîâàíèþ ïðèíöèïèàëüíî âàæíûõ âîïðîñîâ çåìëåïîëüçîâàíèÿ.
 1922 ãîäó áûëè ñäåëàíû ïåðâûå øàãè â äåëå ïîä÷èíåíèÿ âñåõ ïîñåâíûõ
ïëîùàäåé êîíòðîëþ òîëüêî ÷òî çàðîæäàâøèõñÿ ãîñóäàðñòâåííûõ õîçÿéñòâ.
Íî âñëåäñòâèå íåäîñòàòêà êàäðîâ è ñðåäñòâ, à òàêæå ñëàáîñòè òîëüêî ÷òî
îðãàíèçóåìûõ ãîñõîçîâ, ïðàâèòåëüñòâó íå óäàëîñü ïîëíîñòüþ îñóùåñòâèòü
ýòè öåëè. Òîãäà îíî èñïîëüçîâàëî ôîðìó ñäà÷ó ïîñåâíûõ ó÷àñòêîâ â àðåíäó
èíîñòðàíöàì ïîä êîíòðîëåì ãîñóäàðñòâà â èíòåðåñàõ íàðîäà. Â ýòîì
çàêëþ÷àåòñÿ åå êîðåííîå îòëè÷èå îò ïðåæíèõ óñëîâèé àðåíäû.
 1923 ãîäó ïðàâèòåëüñòâî “ïîøëî íà àðåíäíûå âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ
èíîñòðàíöàìè (ãëàâíûì îáðàçîì, êèòàéöàìè) êîòîðûå ýêñïëóàòèðóþò
ïàõîòíûå ïëîùàäè, ñåÿ ïøåíèöó, îâåñ, êàðòîôåëü è ðàçâîäÿ áîëüøèå
îãîðîäû” 342 .
30 àâãóñòà 1923 ãîäà Íàðîäíîå ïðàâèòåëüñòâî óòâåðäèëî ïîëîæåíèå
î çåìëåäåëèè äëÿ èíîñòðàíöåâ 343 . Ïîëîæåíèåì áûëî ïðåäóñìîòðåíî
ïðåäîñòàâëåíèå èíîñòðàíöàì ïðàâî çàíèìàòüñÿ çåìëåäåëèåì íà ó÷àñòêàõ,
âûäåëåííûõ ìåñòíûì îðãàíàìè âëàñòè, óòâåðæäåííûõ Ìèíèñòåðñòâîì
ôèíàíñîâ. Áûëà óñòàíîâëåíà àðåíäíàÿ ïëàòà â çàâèñèìîñòè îò ïî÷åâííûõ è
êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèé. Ïðè ýòîì øåñòü äåñÿòûõ àðåíäíîé ïëàòû äîëæíû
áûëè ïîñòóïàòü â ãîñóäàðñòâåííûé áþäæåò, ÷åòûðå äåñÿòûõ â ìåñòíûå
íóæäû íàðîäíîé âëàñòè. Çäåñü ãîñóäàðñòâî âûñòóïàëî íå òîëüêî êàê
ðåãóëèðóþùåå íà÷àëî, íî è êàê õîçÿèí çåìëè âñåé ñòðàíû. Àðåíäàòîðû íå
èìåëè ïðàâà ïåðåäàâàòü âçÿòûå èì â àðåíäó ó÷àñòêè èëè áðàòü íîâûå áåç
ðàçðåøåíèÿ ãîñóäàðñòâà è âíå êîíòðîëÿ ìåñòíûõ îðãàíîâ âëàñòè. Ðóáêó ëåñà,
ïîñòðîéêó ïîìåùåíèÿ è êîñüáó íà ýòèõ ó÷àñòêàõ àðåíäàòîðû äîëæíû áûëè
ïðîèçâîäèòü òîëüêî íà îñîáûå ïîëîæåíèÿ, óòâåðæäåííûå ïðàâèòåëüñòâîì.
341
Ïðîòîêîë çàñåäàíèÿ ïðàâèòåëüñòâà ¹7/1, ãë.7. ðóêîï. Îòä. Á-êè ÈÂÀÍ ÑÑÐ, ôîíä Â.È.Þäèíà.
342
“Âëàñòü òðóäà” 27 ñåíòÿáðÿ 1923 ã.
343
ÌÓÀ àðäûí çàñãèéí 8-ð äàíñ. 8703-ð á¿ñ
321

Ãîñóäàðñòâî èìåëî ïðàâî â ëþáîå âðåìÿ âçÿòü îáðàòíî ñäàííûå â àðåíäó
ó÷àñòêè â öåëÿõ èçó÷åíèÿ è ýêñïëóàòàöèè çåìëè â ñâîþ ïîëüçó.
21 ìàðòà 1924 ã. áûëî óòâåðæäåííî Ïîëîæåíèå î ÷àñòíîì çåìëåäåëèè
äëÿ ìîíãîëüñêèõ ãðàæäàí. Ýòèì Ïîëîæåíèåì óñòàíàâëèâàëîñü ïðàâî
ìîíãîëüñêèõ ãðàæäàí çàíèìàòüñÿ çåìëåäåëèåì áåç àðåíäíîé ïëàòû.
Òàêèì îáðàçîì, çäåñü ãîñóäàðñòâî òàêæå âûñòóïàåò êàê õîçÿèí çåìëèîáùåíàðîäíîé
ñîáñòâåííîñòè. Ïðè ýòîì çåìåëüíûå ó÷àñòêè íå äàþòñÿ
â ñîáñòâåííîñòü àðàòàì, ëèøü ðàçðåøàåòñÿ èì çàíèìàòüñÿ çåìëåäåëèåì
íà ó÷àñòêàõ, âûäåëåííûõ ìåñòíûìè îðãàíàìè âëàñòè è óòâåðæäåííûõ
Ìèíèñòåðñòâîì ôèíàíñîâ. Íàðÿäó ñ ýòèì â òîëüêî ÷òî ðîæäåííûõ ãîñõîçàõ
íà÷àëè ïðîâîäèòüñÿ ãîñóäàðñòâåííûå ïîñåâû.
 1923 ãîäó ïðàâèòåëüñòâî ïðèíÿëî ðåøåíèå ïðîâåñòè ãîñïîñåâû â ðàéîíå
Õàðà 344 Ðåîðãàíèçóÿ àéìàêè è íåêîòîðûå õîøóíû, ñîçäàâàÿ íîâûå õîøóíû
è ñîìîíû, ãîñóäàðñòâî òàêæå íà÷àëî ëîìàòü òðàäèöèîííóþ ñèñòåìó îñíîâ
ïîëüçîâàíèÿ ïàñòáèùàìè. Ýòè ìåðîïðèÿòèÿ ëèøàëè ó õîøóííûõ ïðàâèòåëåé
ïðàâà äåðæàòü àðàòîâ õîøóíîâ è øàáè â ñâîåé çàâèñèìîñòè. Ïðèíÿòèåì
Ïîëîæåíèÿ â 1923 ãîäó î ìåñòíûõ îðãàíàõ âëàñòè è ïðàâàõ âëàäåòåëüíûõ
è íåâëàäåòåëüíûõ êíÿçåé çàêîíîäàòåëüíî îôîðìèëîñü ëèøåíèå ïðàâ
ñîáñòâåííîñòè ó ïðàâèòåëåé õîøóíîâ íà çåìëþ ïî íàñëåäñòâó, ò.å. íà
õîøóííûå òåððèòîðèè. Óòâåðæäåííîå â ñîîòâåòñâèè ñ âûøåóêàçàííûì
ïîëîæåíèåì ïðàâî íàðîäà èçáèðàòü è ïåðåèçáèðàòü ïðåäñåäàòåëåé õîøóííûõ
óïðàâëåíèé, îçíà÷àëî íå òîëüêî ëîìêó îðãàíîâ ìåñòíîé âëàñòè, íî è âìåñòå
ñ òåì, ðåøåíèå çåìåëüíîãî âîïðîñà â íàïðàâëåíèè ïåðåäà÷è âëàäåíèÿ
õîøóííûõ ïðàâèòåëåé â ðóêè íàðîäà.
Ñîãëàñíî ñò.41 (ïîäïóíêò “ã” â ðóññêîì ïåðåâîäå) Ïîëîæåíèÿ î ìåñòíûõ
îðãàíàõ âëàñòè õîøóííûì óïðàâëåíèÿì âìåíÿëñÿ â îáÿçàííîñòü îòâîä
àðàòàì è èíîñòðàíöàì çåìåëüíûõ ó÷àñòêîâ ïîä ïàøíþ íà îñíîâå Ïîëîæåíèè
î çåìëåäåëèè. Îñîáûå ïðàâà øàáèíàðîâ íà ñâîáîäíîå ïåðåäâèæåíèå ïî
âûãîäíûì èì ïàñòáèùàì îòìåíÿëèñü. Îíè áûëè ïðèðàâíåíû è â ýòîì
îòíîøåíèè ê ñîìîííûì àðàòàì. Ýòî ñ ïðåäåëüíîé ÿñíîñòüþ áûëî âûðàæåíî
â Ïîëîæåíèè î øàáè, óòâåðæäåííîì ïðàâèòåëüñòâîì â 1923ã.
 ðàçäåëå 6 ýòîãî Ïîëîæåíèÿ ãîâîðèëîñü “Øàáèíñêîå îáÿçàíî îõðàíÿòü
è îáåðåãàòü îò âñÿêèõ ñòèõèéíûõ ÿâëåíèé ëåñà, âîäû, èñêîïàåìûå è
çàïîâåäíèêè, ÿâëÿùèåñÿ ãîñóäàðñòâåííîé èëè íàðîäíîé ñîáñòâåííîñòüþ, íà
òîé òåððèòîðèè, íà êîòîðîé íàõîäÿòñÿ èõ îòîãè” (àäìèíñòðàòèâíàÿ åäèíèöà-
Á.Ø)
Äåìîêðàòè÷åñêèå ìåðîïðèÿòèÿ Íàðîäíî-ðåâîëþöèîííîé ïàðòèè è
Íàðîäíîãî ïðàâèòåëüñòâà Ìîíãîëèè, ïðîâåäåííûå â 1922-1924ã.ã. ïî
ëèêâèäàöèè êîëîíèàëüíîãî ãíåòà ôåîäàëüíî-êðåïîñòíè÷åñêèõ îòíîøåíèé
ñîçäàëè âñå ïðåäïîñûëêè äëÿ ïðîâîçãëàøåíèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé
344
ÌÓÀ, îëíîî ºðãºãäñºíèé 13 îíû çàñãèéí ãàçðûí õóðëûí òîãòîîë õóóëãà äàíñ.
322

Ðåñïóáëèêè â íîÿáðå 1924 ãîäà.
Êîíñòèòóöèÿ ïðèíÿòàÿ íà 1-ì Âåëèêîì Õóðàëå â 1924 ãîäó âïåðâûå
â èñòîðèè ñòðàíû ïðîâîçãëàñèëà, ÷òî “âñÿ çåìëÿ è åå íåäðà, ëåñà âîäû è
èõ áîãàòñòâà â ïðåäåëàõ òåððèòîðèè Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé ðåñïóáëèêè
ÿâëÿþòñÿ îáùåíàðîäíûì äîñòîÿíèåì è íàõîäÿòñÿ âñåöåëî â ðàñïîðÿæåíèè
íàðîäà, ÷òî ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü íà íèõ íå äîïóñêàåòñÿ” 345 .
Ïåðâûé îñíîâíîé çàêîí ÌÍÐ ïðèäàâàë ïåðâîñòåïåííî âàæíîå çíà÷åíèå
çåìëå è áîãàòñòâàì åå íåäð â äåëå ñîöèîëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèè
îáùåñòâà íà ïðèíöèïèàëüíî íîâûõ íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêèõ íà÷àëàõ.
Ñ íàöèîíàëèçàöèåé çåìëè àðàòû ïîëó÷èëè ïîëíûå âîçìîæíîñòè âñþäó â
ëþáîå âðåìÿ ñâîáîäíî ïîëüçîâàòüñÿ ïàñòáèùàìè êàê ãîñóäàðñòâåííîé, ò.å.
âñåíàðîäíîé ñîáñòâåííîñòüþ.
Ãîñóäàðñòâî ñîçäàâàëî è ðàçâèâàëî íà ëó÷øèõ ïàñòáèùíûõ óãîäúÿõ,
êîòîðûìè äî ðåâîëþöèè ïðåèìóùåñòâåííî ïîëüçîâàëèñü ôåîäàëüíûå
õîçÿéñòâà, ñåíîêîñíûå è ìåõàíèçèðîâàííûå ñòàíöèè èìåþùèå öåëü îêàçàòü
ïîìîùü àðàòñêèì õîçÿéñòâàì è ãîñõîçàì â îðãàíèçîâàííîé çàãîòîâêå ñåíà
äëÿ ñêîòà. Ïîëüçóÿñü îáùåíàðîäíîé ñîáñòâåííîñòüþ íà çåìëþ, ãîñóäàðñòâî
ïóòåì ðàçâèòèÿ ãîñóäàðñòâåííûõ è êîîïåðàòèâíûõ çåðíîâûõ ïðåäïðèÿòèé,
ñîçäàâàëà ïðåäïîñûëêè ôîðìèðîâàíèÿ íîâîé îòðàñëè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâàçåìëåäåëèÿ,
çàêëàäûâàëî îñíîâû óëó÷øåíèÿ êîðìîâîé áàçû äëÿ
æèâîòíîâîäñòâà.
 ðåçóëüòàòå ýòèõ ìåðîïðèÿòèé óâåëè÷èëàñü çàãîòîâêà ñåíà è ñáîð
óðîæàÿ íåâèäíî äîñåëå óâåëè÷èëñÿ: ñ 66,6 òûñ.òí. â 1940 ãîäó äî 577,6 òûñ.
òí. ê 1970 ãîäó 346 . À íà ïîñåâíûõ ïëîùàäÿõ ñòðàíû ñáîð óðîæàÿ ïîâûñèëñÿ ñ
14,9 òûñ.ò.í. â 1941 ã. äî 326,5 òûñ.òí. ê 1970 ãîäó 347 . Íàäî èìåòü â âèäó, òàêæå,
÷òî íàöèîíàëèçàöèÿ çåìëè èìåëà áîëüøîå çíà÷åíèå â èñïîëçîâàíèè âîäíûõ,
ëåñíûõ è ìèíåðàëüíûõ ðåñóðñîâ ñòðàíû è äëÿ ðàçâèòèÿ ïðîìûøëåííîñòè è
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñåêòîðà â íàðîäíîì õîçÿéñòâå ñòðàíû.
 îñóùåñòâëåíèè 1 êîíñòèòóöèè áûë ïðèíÿò ðÿä çàêîíîâ ïî
çåìåëüíûì âîïðîñàì, â ÷àñòíîñòè, 10 íîÿáðÿ 1933 ã. áûë ïðèíÿò çàêîí î
çåìëåïîëüçîâàíèè. Çàêîíîì áûëî óñòàíîâëåíî, ÷òî çåìëÿ ïðåäîñòàâëÿåòñÿ
â ïîëüçîâàíèå àðàòàì, ãîñóäàðñòâåííûì êîîïðåòèâíûì îðãàíèçàöèÿì è
ìåñòíûì ëèöàì ñ ðàçðåøåíèÿ îðãàíîâ íàðîäíîé âëàñòè.
Ëèêâèäàöèÿ êðåïîñòíè÷åñêîãî ïîðÿäêà, çàêðåïëÿâøåãî âåêàìè çà
ñâåòñêèì è äóõîâíûì ôåîäàëàì ïðàâî äåðæàòü êðåïîñòíûõ àðàòîâ â ñâîèõ
âëàäåíèÿõ ïîñëóæèëà îñíîâîé óñïåøíîãî ðåøåíèÿ ïðîáëåì êîíôèñêàöèè
èìóùåñòâà è ñêîòà ó êðóïíûõ ôåîäàëîâ, ïðîâåäåííîé â 1929-1930ã.ã.
Íîâàÿ êîíñòèòóöèÿ ÌÍÐ, ïðèíÿòàÿ ê êîíöó äåìîêðàòè÷åñêîãî ýòàïà
345
Êîíñòèòóöèÿ ÌÍÐ, 1961, ñòð. 8 ñòàòüÿ 12
346
Äàííûå ñòàòèòñòè÷åñêîãî óïðàâëåíèÿ
347
Òàì æå
323

ðàçâèòèÿ ÌÍÐ íà 2 Âåëèêîì Õóðàëå â 1940 ãîäó, âíîâü êîíñòàòèðîâàëà,
÷òî “âñÿ çåìëÿ, åå íåäðà-ëåñà, âîäû è èõ áîãàòñâà, ôàáðèêè, çàâîäû, øàõòû,
ðóäíèêè è ò.ä. ÿâëÿþòñÿ ñîáñòâåííîñòüþ ãîñóäàðñòâà, ò.å. âñåíàðîäíûì
äîñòîÿíèåì. ×àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü íà íèõ íå äîïóñêàåòñÿ” 348
 ðàçâèòèè 2 êîíñòèòóöèè â 1924 ãîäó áûë ïðèíÿò íîâûé çàêîí î
çåìëåïîëüçîâàíèè. Â ñòàòüå 4 óêàçàííîãî çàêîíà óòâåðæäàëîñü:
1) ïðàâî íà åäèíîëè÷íîå òðóäîâîå ïîëüçîâàíèå,
2) ïðàâî íà îáùåñòâåííîå àðòåëüíîå çåìëåïîëüçîâàíèå,
3) ïðàâî íà ïîëüçîâàíèå çåìëåé ãîñóäàðñòâåííûõ õîçÿéñòâ ÌÑÑ è
ãîñõîçîâ, îðãàíèçàöèé, ïðåäïðèÿòèé.
 ñòàòüå 3 ãîâîðèëîñü: “Çåìëè, îòâåäåííûå ïîä èíäâèäóàëüíûå õîçÿéñòâà,
ïðîèçâîäñòâåííûå îáúåäèíåíèÿ, îðãàíèçàöèé è ïðåäïðèÿòèÿ, íå ìîãóò
ÿâëÿòüñÿ èñòî÷íèêîì íåòðóäíîãî äîõîäà: êóïëÿ ïðîäàæà çåìëè ñäà÷à
ïåðåóñòóïêà çåìëè â àðåíäó è ò.ä. êàòåãîðè÷åñêè çàïðåùàþòñÿ è êàðàþòñÿ ïî
çàêîíó 349
Ñ çàâåðøåíèåì ñîöèàëèñòè÷åñêîãî êîîïåðèðîâàíèÿ àðàòñêèõ õîÿçéñòâ,
ïîáåäèëà â ñòðàíå ñîöèàëèñòè÷åñêèå ïðîèçâîäñòâåííûå îòíîøåíèÿ âî âñåõ
îáëàñòÿõ æèçíè. Ïðèíÿòàÿ â 1961 ãîäó êîíñòèòóöèÿ ÌÍÐ ïðîâîçãëàñèëà:
“Çåìëÿ è åå íåäðà, ëåñà, âîäû è èõ áîãàòñâòà, íàðÿäó ñî âñåìè ïðåäïðèÿòèÿìè
ãîñóäàðñòâåííîé ïðîìûøëåííîñòè, æåëåçíîäîðîæíûì, àâòîìîáèëüíûì,
âîäíûì, âîçäóøíûì òðàíñïîðòàìè, ñðåäñòâàìè ñâÿçè, áàíêàìè,
ãîñóäàðñòâåííûìè ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûìè ïðåäïðèÿòèÿìè, íàó÷íûìè è
êóëüòóðíûìè ó÷ðåæäåíèÿìè è äð. ÿâäëþòñÿ ñîáñòâåííîñòüþ ãîñóäàðñòâà, ò.å.
âñåíàðîäíîé ñîáñòâåííîñòüþ” 350
Èç îñíîâíûõ çàêîíîâ ÌÍÐ Êîíñòèòóöèé, ïðèíÿòûõ íà ðàçíûõ ýòàïàõ
ðàçâèòèÿ Íàðîäíîé Ìîíãîëèè, âèäíî, êàêîå çíà÷åíèå ïðèäàâàëè ÌÍÐÏ
è íàðîäíîå ïðàâèòåëüñòâî çåìëå è åå íåäðàì è êàêîå çíà÷åíèå èìåëà
ïîëèòèêà ïàðòèè è ïðàâèòåëüñòâà ïî çåìåëüíûì îòíîøåíèÿì â äåëå ðåøåíèÿ
ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáëåì.
 ñâÿçè ñ ðàçâèòèåì íîâîé îòðàñëè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà çåìëåäåëèÿ è ïî
ìåðå ðåøåíèÿ ïðîáëåìû ñîçäàíèÿ êîðìîâîé áàçû äëÿ æèâîòíîâîäñòâà, çåìëÿ
ïðèîáðåòàåò îñîáî âàæíîå çíà÷åíèå: “Çåìëÿ, çàíèìàåìàÿ ÑÕÎ, çàêðåïëÿåòñÿ
çà íèìè äëÿ ïîñòîÿííîãî áåñïëàòíîãî ïîëüçîâàíèÿ”.
Ýòî îòðàæåíî â íîâîì ïðèìåðíîì óñòàâå ÑÕÎ ÌÍÐ, ïðèíÿòîì â 1967 ãîäó.
Ãîñõîçû çàíèìàþò 604 ìëí.ãà è ÑÕÎ 118,3 ìëí.ãà çåìëè. Íà íîâóþ ïÿòèëåòêó
ñòàâèòñÿ âîïðîñ îá îáâîäíåíèè 20,000 ãåêòàðîâ ïîñåâíîé ïëîùàäè.
Íîâûé çàêîí î çåìëåïîëüçîâàíèè ÌÍÐ, ïðèíÿòûé Âåëèêèì Íàðîäíûì
Õóðàëîì â 1971 ãîäó èìååò âàæíîå èñòîðè÷åñêîå çíà÷åíèå â äåëå
348
“Èñòîðèè ÌÍД 2 èçä. Ì., 1967. ñòð. 363
349
Ñáîðíèê çàêîíîâ è îñíîâíûõ ïîñòàâëåíèé ïðàâèòåëüñòâà ÌÍД 1942. ¹8. ÓÁ.,
350
Êîíñòèòóöèÿ ÌÍÐ, ñòð. 7, ñò10 ãîñèçäàò, ÓÁ., 1961ã.
324

ðàöèîíàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ çåìëè. 351
Çàêîí ãëàñèò, ÷òî âñÿ çåìëÿ â ÌÍÐ ñîñòàÿëÿåò åäèíûé ãîñóäàðñòâåííûé
çåìåëüíûé ôîíä è ïðåäñòàâëÿåòñÿ â áåñïëàòíîå ïîëüçîâàíèå
ãîñóäàðñòâåííûì è êîîïðåòèâíûì ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûì è ïðîìûøëåííûì
ïðåäïðèÿòèÿìè à òàêæå ãðàæäàíàìè.
Ïðè ýòîì çàêîí îáÿçûâàåò ãîñóäàðñòâåííûå, êîîïåðàòèâíûå è
îáùåñòâåííûå îðãàíèçàöèè è ó÷ðåæäåíèÿ, ïîëüçóþùèåñÿ çåìëåé
ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîãî íàçíà÷åíèÿ, ïðèíÿòü ìåðû ïî ïîâûøåíèþ ïëîäîðîäèÿ
ïî÷âû è îõðàíå åå îò ýðîçèè. Èç ïåðå÷èñëåííûõ ôàêòîâ ñîâåðøåííî
î÷åâèäíî, ÷òî íàðîäíîå ãîñóäàðñòâî ñî äíÿ ñâîåãî çàðîæäåíèÿ ïðèäàâàëî
ïåðâîñòåïåííîå çíà÷åíèå çåìëå, êàê îñíîâíîìó ðåøàþùåìó ôàêòîðó â
ðàçâèòèè ñêîòîâîäñòâà.
Íåïðàâèëüíîå òîëêîâàíèå î òîì, ÷òî ñêîò è çåìëÿ ÿâëÿëèñü
ðàâíîçíà÷íûìè ýêîíîìè÷åñêèìè îñíîâàìè îáùåñòâà, èìåâøèå ìåñòà â
íàó÷îé ëèòåðàòóðå, ïðèíèæàëî ðîëü çåìëè, êàê ðåøàþùåãî ôàêòîðà äëÿ
ðàçâèòèÿ æèâîòíîâîäñòâà.
Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî â óñëîâèÿõ ôåîäàëüíîãî ñòðîÿ ñêîòîâîäû-êî÷åâíèêè
â îñíîâíîì çàíèìàëèñü ðàçâåäåíèåì ïÿòè âèäîâ ñêîòà çåìëÿ ïàñòáèùå
ÿâëÿëîñü òîé îñíîâîé, íà êîòîðîé òîëüêî ìîãëî ñóùåñòâîâàòü è ðàçâèâàòüñÿ
ñêîòîäîâñòâî. Ìåðîïðèÿòèÿ ïàðòèè è ïðàâèòåëüñòâà ïî óïîðÿäî÷åíèþ
ðàöèîíàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ ïàñòáèùíûõ è ïîñåâíûõ óãîäèé íà îñíîâå
íàó÷íî-îáîñíîâàííîé ñèñòåìû ñîçäàþò ñàìûå áëàãîïðèÿòíûå óñëîâèÿ ïî
óâåëè÷åíèþ êîðìîâîé áàçû äëÿ æèâîòíîâîäñòâà è ïîâûøåíèþ óðîæàéíîñòè
çåìëåäåëü÷åñêèõ êóëüòóð.
Çàäà÷à èíòåíñèôèêàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà òðåáóåò áîëüøèõ
êîìïëåêñíûõ ìåðîïðèÿòèé ïî óñîâåðøåíñòâîâàíèþ ïîðÿäêà
çåìëåïîëüçîâàíèÿ: îáâîäíåíèþ ñåíîêîñíûõ è ïîñåâíûõ óãîäèé, îõðàíå
ïî÷âû îò ýðîçèè, ìèíåðàëèçàöèè è õèìèçàöèè ïàñòáèùíûõ è ïîñåâíûõ
ïëîùàäåé.
 ñâÿçè ñ ýòèì òàêæå ïîâûøàåòñÿ îòâåòñòâåííîñòü ÑÕÎ, ãîñõîçà è äðóãèõ
îáùåñòâåííûõ è ãîñóäàðñòâåííûõ ïðåäïðèÿòèé è ãðàæäàí ÌÍÐ íà áåðåæíîå
è ðàöèîíàëüíîå èñïîëüçîâàíèå êàæäîãî ãåêòàðà çåìëè, íà îõðàíó åå íåäð.
351
“¯íýí”. 4 äåêàáðü 1971ã.
325

ÄÎÊËÀÄ ÀÊÀÄÅÌÈÊÀ Á.ØÈÐÅÍÄÛÁÀ ÍÀ ÍÀÓ×ÍÎÉ
ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈÈ Â ÌÎÑÊÂÅ ÏÎ ÒÅÌÅ “ÑÒÐÎÈÒÅËÜÑÒÂÎ
ÑÎÖÈÀËÈÇÌÀ-ÃËÀÂÍÛÉ ÈÒÎÃ ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ
ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÂÎËÞÖÈÈ”
17 èþíÿ 1981 ã.
Êîììóíèñòû è âñå òðóäÿùèåñÿ íàøåé ñòðàíû ïðåòâîðÿÿ â æèçíü ðåøåíèÿ
XVIII ñúåçäà ÌÍÐÏ, äîñòîéíî âñòðå÷àþò ñëàâíîå 60 ëåòèþ íàðîäíîé
ðåâîëþöèè.
Âìåñòå ñ íàøèì íàðîäîì øèðîêî îòìå÷àþò çíàìåíàòåëüíóþ
þáèëåéíóþ äàòó íàøè âåðíûå äðóçüÿ-íàðîäû Ñîâåòñêîãî Ñîþçà è ñòðàí
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà, ìåæäóíàðîäíîå êîììóíèñòè÷åñêîå è
ðàáî÷åå äâèæåíèå, êàê îáùèé ïðàçäíèê ñîöèàëèçìà, áðàòñòâà, äðóæáû è
ìèðà.
Ïóòü áîðüáû ìîíãîëüñêîãî íàðîäà ïðîòèâ âíåøíèõ îêêóïàíòîâ è
âíóòðåííûõ ôåîäàëîâ áûë ÿðêî îñâåùåí èäåÿìè ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà è
Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè.
Ãåíèàëüíûé Â.È.Ëåíèí åùå äî íàðîäíîé ðåâîëþöèè æèâî èíòåðåñîâàëñÿ
ñóäüáàìè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, íåóñòàííî ïðèçûâàÿ ðàáî÷èé êëàññ Ðîññèè,
ðåâîëþöèîííûå ñèëû äðóãèõ ñòðàí ïîääåðæèâàòü ïðàâî ìîíãîëüñêîãî íàðîäà
íà ñâîáîäó, ãîñóäàðñòâåííóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòü, óêàçàë åìó ïóòü çà ýòè öåëè
â ñîþçå ñ ïðîëåòàðèàòîì ïåðåäîâûõ ñòðàí.
Ñ ïåðâûõ äíåé ñâîåé äåÿòåëüíîñòè Ñîâåòñêîå ïðàâèòåëüñòâî ïîä
ðóêîâîäñòâîì Â.È.Ëåíèíà íåîäíîêðàòíî çàÿâëÿëî î ãîòîâíîñòè Ñîâåòñêîé
Ðîññèè óñòàíîâèòü íîâûå, äåéñòâèòåëüíî ðàâíîïðàâíûå îòíîøåíèÿ ñ
çàâèñèìûìè ñòðàíàìè, â îñîáåííîñòè ñî ñâîèìè ñîñåäÿìè íà Âîñòîêå.
Ñîçäàííàÿ Ä.Ñóõý-Áàòîðîì è åãî ñîðàòíèêàìè â íà÷àëå ìàðòà 1921 ã.
Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ïàðòèÿ ïåðâîíà÷àëüíî èç ïðåäñòàâèòåëåé êðåñòüÿíàðàòîâ,
áëàãîäàðÿ åå ïðèîáùåíèþ ê ìåæäóíàðîäíîìó êîììóíèñòè÷åñêîìó
äâèæåíèþ ÷åðåç Êîìèíòåðí è ÊÏÑÑ, ñòàëà ðóêîâîäÿùåé ñèëîé íàðîäíîé
ðåâîëþöèè.
Âçàèìíûå èíòåðåñû íàðîäîâ Ñîâåòñêîé Ðîññèè è Ìîíãîëèè,
îáúåäèíåííûõ îáùåé öåëüþ áîðüáû ïðîòèâ ìèðîâîãî èìïåðèàëèçìà ïðèâåëè
ê ôîðìèðîâàíèþ è óêðåïëåíèþ ìåæãîñóäàðñòâåííîãî ñîþçà ðàáî÷åãî êëàññà
ÑÑÑÐ è ìîíãîëüñêèõ àðàòîâ.
Òàê, â ðåçóëüòàòå ãëóáîêîãî èäåéíîãî âîçäåéñòâèÿ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà è
Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè ïðè èíòåðíàöèîíàëüíîé
ïîìîùè ñîâåòñêîãî íàðîäà ïîä ðóêîâîäñòâîì íàðîäíîé ïàðòèè ìîíãîëüñêîå
àðàòñòâî ñîâåðøèëî â 1921 ãîäó àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêóþ, àíòèôåîäàëüíóþ
íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêóþ ðåâîëþöèþ.
326

Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ ïîëíîñòüþ ïîäòâåðäèëà ïîëîæåíèÿ
âåëèêîãî ìèñëèòåëÿ Â.È.Ëåíèíà îá èñòîðè÷åñêîé íåèçáåæíîñòè âëèÿíèÿ
ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ðåâîëþöèé â ïåðåäîâûõ ñòðàíàõ î íàöèîíàëüíîîñâîáîäèòåëüíûì,
äåìîêðàòè÷åñêîì äâèæåíèè â êîëîíèàëüíûõ è çàâèñèìûõ
ñòðàíàõ.
Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ èìåëà ïåðåä ñîáîé îáúåêòèâíóþ
âîçìîæíîñòü ïåðåðàñòè â äàëüíåéøåì â ñîöèàëèñòè÷åñêóþ ÷åðåç
íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû ïðè íàëè÷èè ñîþçà
è ñîòðóäíè÷åñòâà ñ ïåðâûì â ìèðå ñîâåòñêèì ñîöèàëèñòè÷åñêèì
ãîñóäàðñòâîì.
Â.È.Ëåíèí ðàçâèâàÿ ãåíèàëüíûå ïðåäâèäåíèÿ Ê.Ìàðêñà è Ô.Ýíãåëüñà
â íîâûõ èñòîðè÷åñêèõ óñëîâèÿõ, òåîðåòè÷åñêè îáîñíîâàë âîçìîæíîñòü
ïåðåõîäà ðàíåå îòñòàëûõ ñòðàí, â ÷àñòíîñòè Ìîíãîëèè, ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ
êàïèòàëèñòè÷åñêóþ ñòàäèþ ðàçâèòèÿ ïðè ïîìîùè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí.
Â.È.Ëåíèí â ñâîåé èçâåñòíîé áåñåäà ñ ìîíãîëüñêîé äåëåãàöèåé â 1921
ã. êîíêðåòèçèðîâàë ñàìûå ñóùåñòâåííûå ñòîðîíû ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè
ïî íåêàïèòàëèñòè÷åñêîìó ïóòè ê ñîöèàëèçìó. Îí ïðè ýòîì ïðèäàâàë
ïåðâîñòåïåííîå çíà÷åíèå ïîâûøåíèþ ðîëè ïàðòèè è íàðîäíîé âëàñòè,
óêðåïëåíèþ ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêîé äðóæáû, êàê âàæíåéøèå âíóòðåííèå è
âíåøíèå ôàêòîðû óñïåøíîãî ðåøåíèÿ ïðîáëåì íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ïóòè
ðàçâèòèÿ.
Ïàðòèÿ, èñõîäÿ èç âîçìîæíîñòè ðàçâèòèÿ ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó ïóòåì
ïîñëåäîâàòåëüíîãî ïðîâåäåíèÿ àíòèôåîäàëüíûõ, àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèõ
è äåìîêðàòè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé, ñòàâèëà íà ïåðâîì ýòàïå ðåâîëþöèè
çàäà÷ó ëèêâèäàöèè ñðåäíåâåêîâûõ îòíîøåíèé è ñîçäàíèÿ ïðåäïîñûëêè äëÿ
ïåðåõîäà ê ñòðîèòåëüñòâó ñîöèàëèçìà.
Íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîå ãîñóäàðñòâî, ðóêîâîäèìîå ÌÍÐÏ, íåîòñòóïíî
îñóùåñòâëÿëî ñâîþ ñëîæíóþ õîçÿéñòâåííî-ýêîíîìè÷åñêóþ, êóëüòóðíîâîñïèòàëüíóþ
è îáîðîííóþ ôóíêöèè.
Íàðîäíîå ãîñóäàðòñâî ïîä ðóêîâîäñòâîì Ïàðòèè ðåøàëî è ïðîáëåìû
âûòåñíåíèÿ èíîñòðàííîãî ðîñòîâùè÷åñêîãî êàïèòàëà ñ ðûíêà ñòðàíû
è îáåñïå÷åíèÿ ýêîíîìè÷åñêîé ñàìîñòîÿòåëüíîñòè ïóòåì ïðîâåäåíèÿ
ñëåäóþùèõ âàæíûõ ìåðîïðèÿòèé:
Íàðîäíîå ãîñóäàðñòâî çàêëàäûâàëî ñ ïîìîùüþ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà íà÷àëî
ñîâðåìåííîé ïðîìûøëåííîñòè, òðàíñïîðòà è ñâÿçè, ôèíàíñîâîêðåäèòíóþ
ñèñòåìó, íåäîïóñêàÿ â ýòè îòðàñëè ÷àñòíîé êàïèòàëèñòè÷åñêîé èíèöèàòèâû.
Ñîâåòñêàÿ ïîìîùü â ðåøåíèè çàäà÷ ñîçäàíèÿ íåêàïèòàëèñòè÷åñêîé
ýêîíîìèêè Ìîíãîëèè îêàçûâàëàñü ïóòåì ïðåäîñòàâëåíèÿ ëüãîòíûõ
êðàòêîñðî÷íûõ è äîëãîñðî÷íûõ êðåäèòîâ, ïîñòàâêè ïðîìûøëåííîãî
îáîðóäîâàíèÿ, ñîçäàíèÿ îòäåëüíûõ ñîâìåñòíûõ àêöèîíåðíûõ ïðåäïðèÿòèé
íà ëüãîòíûõ äëÿ Ìîíãîëèè óñëîâèÿõ è ïîäãîòîâêè íàöèîíàëüíûõ êàäðîâ
ðàáî÷èõ è èíæåíåðíî-òåõíè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ.
327

Çà óêàçàííûé ïåðèîä ïàðòèåé è íàðîäíûì ïðàâèòåëüñòâîì ïðîâîäèëàñü
îãðîìíàÿ, êðîïîòëèâàÿ ðàáîòà ïî ëèêâàäàöèè íåãðàìîòíîñòè íàñåëåíèÿ,
ðàçâèòèþ íàðîäíîãî îáðàçîâàíèÿ, èñêóññòâà, êóëüòóðû è íàóêè, îïèðàÿñü íà
èíòåðíàöèîíàëüíóþ ïîìîùü Ñîâåòñêîãî Ñîþçà.
Ê êîíöó çàâåðøåíèÿ äåìîêðàòè÷åñêîãî ýòàïà ðåâîëþöèè ê 1940ã. III-ÿ
ïðîãðàììà ïàðòèè, ïðèíÿòàÿ íà åå X-ì ñúåçäå, îáîáùèâ èòîãè îñóùåñòâëåíèÿ
ñâîèõ ïðîãðàììíûõ çàäà÷ çà ïåðèîä ñ 1921 ïî 1940 ãã. íàðîäíîé ðåâîëþöèè,
îôîðìèðîâàëà çàäà÷è ñîçäàíèÿ îñíîâ ñîöèàëèçìà.
ÌÍÐÏ, îñóùåñòâëÿÿ ñâîþ íîâóþ ïðîãðàììó, âçÿëà êóðñ íà çíà÷èòåëüíî
óñêîðåííîå ðàçâèòèå ãîñóäàðñòâåííîé è êîîïåðàòèâíîé ïðîìûøëåííîñòè,
íà óêðåïëåíèå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ïðåäïðèÿòèé â ñåëüñêîì õîçÿéñòâå, íà
ðàçâèòèå àðàòñêèõ îáúåäèíåíèé, êàê î÷åðåäíûå çàäà÷è ñîöèàëèñòè÷åñêîãî
ýòàïà ðåâîëþöèè. Íî ïðîöåññ ñîçäàíèÿ îñíîâ ñîöèàëèçìà çàìåäëÿëñÿ õîäîì
Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû, â ïåðèîä êîòîðîé ðåøàëàñü ñóäüáà ñîöèàëèçìà â
ìèðîâîì ìàñøòàáå, ñëåäîâàòåëüíî, ñóäüáà ñîöèàëèçìà è â íàøåé ñòðàíå.
Ñ çàâåðøåíèåì Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû ïðè ðåøàþùåé ðîëè Ñîâåòñêîãî
Ñîþçà è åãî âîîðóæåííûõ ñèë â ðàçãðîìå ìîùíîé âîåííîé ìàøèíû
ãèòëåðîâñêîé Ãåðìàíèè è ìèëëèòàðèñòè÷åñêîé ßïîíèè, êîðåííûì îáðàçèì
èçìåíèëîñü ñîîòíîøåíèå ñèë íà ìèðîâîé àðåíå â ïîëüçó ìèðà, äåìîêðàòèè è
ñîöèàëèçìà. Ýòî áëàãîòâîðíî ñêàçàëîñü íà óñêîðåííîå ðàçâèòèå Ìîíãîëèè ê
ñîöèàëèçìó.
Ñ çàâåðøåíèåì äîáðîâîëüíîãî êîîïåðèðîâàíèÿ àðàòñêèõ õîçÿéñòâ ê 1959
ãîäó ïîáåäèëè ñîöèàëèñòè÷åñêèå ïðîèçâîäñòâåííûå îòíîøåíèÿ âî âñåõ
îáëàñòÿõ ýêîíîìèêè ñòðàíû, áûëà ëèêâèäèðîâàíà ïðè÷èíà, ïîðîæäàþùàÿ
ýêñïëóàòàöèþ ÷åëîâåêà ÷åëîâåêîì.
ÌÍÐ â 1961 ã. ïðåâðàòèëàñü èç ñòðàíû æèâîòíîâîä÷åñêîé â àãðàðíîèíäóñòðèàëüíóþ.
Íûíåøíèé ýòàï ðàçâèòèÿ ÌÍÐ, íà÷àòûé ñ ïîáåäîé ñîöèàëèñòè÷åñêèõ
ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé â ñòðàíå â 1959 ãîäó, õàðàêòåðèçóåòñÿ
ðåøåíèåì çàäà÷ ïî ñîçäàíèþ ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû ñîöèàëèçìà.
Îòå÷åñòâåííàÿ èíäóñòðèÿ ïðåäñòàâëåíà íûíå òàêèìè îòðàñëÿìè, êàê
òîïëèâíî-ýíåðãåòè÷åñêàÿ, ãîðíîäîáûâàþùàÿ, ñòðîèòåëüíàÿ, ëåãêàÿ è ïèùåâàÿ
ïðîìûøëåííîñòü.
 1976-1980 ãîäàõ ñ ïîìîùüþ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà áûëî ââåäåíî â
ýêñïëóàòàöèþ îêîëî 150 íàðîäíîõîçÿéñòâåííûõ îáúåêòîâ è íà÷àòî
ñòðîèòåëüñòâî äåñÿòêîâ ïðîìûøëåííûõ è ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ
ïðåäïðèÿòèé. Çà ýòó èíòåðíàöèîíàëüíóþ, ðàçíîñòîðîííþþ è áðàòñêóþ
ïîìîùü Ñîâåòñêîãî Ñîþçà ìîíãîëüñêèé íàðîä âûðàæàåò ñâîþ âå÷íóþ
ïðèçíàòåëüíîñòü è ñåðäå÷íóþ áëàãîäàðíîñòü.
 ñîçäàíèè ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû ñîöèàëèçìà â Ìîíãîëèè
èãðàþò áîëüøóþ ðîëü ñîöèàëèñòè÷åñêèå ñòðàíû-÷ëåíû ÑÝÂ-à.
328

Ñòàâèòñÿ çàäà÷à äàëüíåéøåãî îïåðåæàþùåãî ðîñòà òîïëèâíîýíåðãåòè÷åñêîé
ïðîìûøëåííîñòè.
Âàëîâàÿ ïðîäóêöèÿ ïðîìûøëåííîñòè â 1985 ãîäó âîçðàñòåò íà 52-58
ïðîöåíòîâ ïî ñðàâíåíèþ ñ 1980 ãîäîì. 352
Ðåçþìèðóÿ âñå ñêàçàííîå ñëåäóåò êîðîòêî îñòàíîâèòüñÿ íà çíà÷åíèè òåõ
ôàêòîðîâ, êîòîðûå îáóñëîâèëè ïîáåäó íàðîäíîé ðåâîëþöèè è ñòðîèòåëüñòâà
ñîöèàëèçìà â âàøåé ñòðàíå. Òàêèìè ôàêòîðàìè ÿâëÿþòñÿ, ðóêîâîäÿùàÿ ðîëü
ÌÍÐÏ, îðãàíèçàòîðñêèå ôóíêöèè íàðîäíîãî ãîñóäàðñâà, àêòèâíàÿ ðîëü
íàðîäíûõ ìàññ, ïîñòîÿííîå óêðåïëåíèå äðóæáû è áðàòñòâà è Ñîâåòñêèì è
ñòðàíàìè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà, èíòåðíàöèîíàëüíàÿ ñîëèäàðíîñòü
ñ ìåæäóíàðîäíûì ðàáî÷èì êëàññîì è òðóäÿùèìèñÿ âñåãî ìèðà, áîðüáà çà
ìèð ïðîòèâ èìïåðèàëèçìà.
Âîæäåì è îðãàíèçàòîðîì áîðüáû ìîíãîëüñêîãî íàðîäà çà ðàçâèòèå
ñòðàíû ïî íåêàïèòàëèñòè÷åñêîìó ïóòè ê ñîöèàëèçìó ÿâëÿåòñÿ ÌÍÐÏ,
ðóêîâîäñòâóþùàÿ âî âñåé ñâîåé äåÿòåëüíîñòè ìàðêñèòñêî-ëåíèíñêèì ó÷åíèåì.
Ãåíåðàëüíûé ñåêðåòàðü ÖÊ ÌÍÐÏ è Ïðåäñåäàòåëü Ïðåçèäèóìà Âåëèêîãî
Íàðîäíîãî Õóðàëà òîâàðèù Þ.Öåäåíáàë îòìå÷àë: “Ãàðàíòèþ ñâîèõ ïîáåä
ÌÍÐÏ âèäèò â òîì, ÷òîáû ïîñëåäîâàòåëüíî è íåîòñòóïíî ðóêîâîòñòâîâàòüñÿ
ëåíèíèçìîì, êîòîðûé áûë è îñòàåòñÿ íàøèì íàäåæíûì êîìïàñîì è
ðóêîâîäñòâîì ê äåéñòâèþ.” 353
Ðåøàÿ ñàìûå ñëîæíûå ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîå ïðîáëåìû ðàçâèòèÿ
ñòðàíû, ïàðòèÿ ïðèìåíÿëà îáùèå çàêîíîìåðíîñòè ñîöèàëèçìà ê
ñïåöèôè÷åñêèì óñëîâèÿì ñòðàíû ñ ó÷åòîì èñòîðè÷åñêèõ è ñïåöèôè÷åñêèõ
îñîáåííîñòåé ðàçâèòèÿ íàðîäíîé ðåâîëþöèè, ïåðåðàñòàâøåé îò
äåìîêðàòè÷åñêîãî ýòàïà ê ñîöèàëèñòè÷åñêîìó.
Ïàðòèÿ íåèçìåííî ðóêîâîäñòâîâàëàñü ñâîåé âíåøíåé è âíóòðåííåé
ïîëèòèêîé ëåíèíñêèìè ïðèíöèïàìè ïðîëåòàðñêîãî èíòåðíàöèîíàëèçìà,
óêðåïëÿÿ áðàòñêóþ äðóæáó ñ èñïûòàíèÿìè è âåðíûì äðóãîì íàøåãî íàðîäà-
Ñîâåòñêèì Ñîþçîì, íàðîäàìè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí, ìåæäóíàðîäíûì
êîììóíèñòè÷åñêèì è ðàáî÷èì äâèæåíèåì è ñîëèäàðíîñòü ñ íàöèîíàëüíîîñâîáîäèòåëüíîé
áîðüáîé, âåäÿ áîðüáó ñ ïðàâûì è ëåâûì îïïîðòóíèçìîì,
âåëèêîäåðæàâíûì øîâèíèçìîì è ìåëêîáóðæóàçíûì íàöèîíàëèçìîì
ìàîèñòîâ, ïðîâîäÿ ïîëèòèêó ïðî÷íîãî ìèðà âî âñåì ìèðå ïðîòèâ
ìåæäóíàðîäíîãî èìïåðèàëèçìà.
Íàðîäíàÿ âëàñòü, âûðàæàÿ êîðåííûå èíòåðåñû êëàññà òðóäÿùèõñÿ,
èñõîäÿ èç çàäà÷ íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñòðàíû ê ñîöèàëèçìó, ïîä
ðóêîâîäñòâîì ÌÍÐÏ, âûïîëíÿëà ñâîè âíåøíèå è âíóòðåííèå ôóíêöèè â
ñîîòâåòñòâèè ñ çàäà÷àìè ýòàïîâ è ïåðèîäîâ Íàðîäíîé ðåâîëþöèè.
352
Öåäåíáàë Þ. Îò÷åò Öåíòðàëüíîãî Êîìèòåòà ïàðòèè XVIII ñúåçäó ÌÍÐÏ è çàäà÷è íà áëèæàéøèå
ãîäû. Ãîñèçäàò. ÓÁ., 1981. ñòð. 39
353
Öåäåíáàë Þ. Èçáðàííûå ñòàòüè è ðå÷è. (1962-1973 ãã.) Ì., 1974. ñòð.343
329

Ñ ôîðìèðîâàíèåì è ðîñòîì íàöèîíàëüíîãî ðàáî÷åãî êëàññà âîçíèê è
óêðåïèëñÿ åãî ñîþç ñ òðóäîâûì àðàòñòâîì, êîòîðûé ñòàë ïîëèòè÷åñêîé
îñíîâíîé íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà. Áëàãîäàðÿ ýòîìó ñîþçó
Íàðîäíàÿ âëàñòü ïîñòåïåííî ïåðåðàñòàëà èç ñâîåîáðàçíîé ðåâîëþöèîííîäåìîêðàòè÷åñêîé
äèêòàòóðû òðóäîâîãî àðàòñòâà â äèêòàòóðó ðàáî÷åãî
êëàññà. Ýòà äèêòàòóðà, îïèðàÿñü íà èíòåðíàöèîíàëüíûé ñîþç è âñåñòîðîííåå
áðàñòêîå ñîòðóäíè÷åñòâî ñ Ñîâåòñêèì Ñîþçîì è íàðîäàìè ñòðàí
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñîäðóæåñòâà, îáåñïå÷èëà ñîçäàíèå îñíîâ ñîöèàëèçìà.
Íàðîäíîå ãîñóäàðñòâî ïðîâîäèëî è ïðîâîäèò ïîëèòèêó ïîñòîÿííîãî
óêðåïëåíèÿ èíòåðíàöèîíàëüíîé äðóæáû è âñåñòîðîííåãî ñîòðóäíè÷åñòâà
ñ Ñîâåòñêèì Ñîþçîì è äðóãèìè áðàòñêèìè ñîöèàëèñòè÷åñêèìè ñòðàíàìè,
ïîëèòèêó ïîääåðæêè íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ è óïðî÷åíèÿ
âñåîáùåãî ìèðà íà ëåíèíñêèõ ïðèíöèïàõ ìèðíîãî ñîñóùåñòâîâàíèÿ
ãîñóäàðñòâ ñ ðàçëè÷íûìè ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèìè ñòðîÿìè.
Òàêîâû íåêîòîðûå õàðàêòåðíûå èòîãè ðàçâèòèÿ Ìîíãîëèè ïî ïóòè
ê ñîöèàëèçìó. Îïûò 60 ëåòíåãî ðàçâèòèÿ ÌÍÐ îòðàæàåò êàê îáùèå,
òàê è ñïåöèôè÷åñêèå ñòîðîíû çàêîíîìåðíîñòåé ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà
ê ñîöèàëèçìó. Íåñìîòðÿ íà åãî ñïåöèôè÷åñêîå ñâîåîáðàçèå â ýòàïàõ,
ñðîêàõ è ôîðìàõ ðåøåíèÿ ïðîáëåì íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ïóòè ðàçâèòèÿ ê
ñîöèàëèçìó, îí ïîäòâåðæäàåò åäèíñòâî îáùåé çàêîíîìåðíîñòè ñîöèàëèçìà,
äîêàçàííîå áîãàòåéøèì îïûòîì âñåõ ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí.
Òåïåðü ïðè íàëè÷èè ïîñòîÿííî óêðåïëÿþùåéñÿ ìèðîâîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìû îáúåêòèâíàÿ çàêîíîìåðíîñòü ïåðåõîäà ê
ñîöèàëèçìó îò äîêàïèòàëèñòè÷åñêèõ îòíîøåíèé îòêðûâàåò øèðî÷àéøèé
ïóòü ðàçâèòèÿ, òàê è îðèåíòèðóþùèìè ýòîò ïóòü, íåñìîòðÿ íà âñå
ìíîãîîáðàçèå èõ ñïåöèôè÷åñêèõ óñëîâèé.
Ðåøàÿ òåîðèòè÷åñêèå ïðîáëåìû, âûäâèãàåìûå â æèçíè ñâîèõ
ñòðàí, ìàðêñèñòêî-ëåíèíñêèå ïàðòèè è ðåâîëþöèîííûå îðãàíèçàöèè
èñõîäÿò èç åäèíîãî èíòåðíàöèîíàëüíîãî îïûòà ñîöèàëèñòè÷åñêîãî
ñòðîèòåëüñòâà è îáîáùàþò ñâîé îïûò áîðüáû çà ñîöèàëèçì â ðàçëè÷íûõ
ñïåöèôè÷åñêèõ óñëîâèÿõ, ïîäòâåðæäàþùèõ åäèíñòâî îñíîâíûõ ïðèíöèïîâ
êîììóíèñòè÷åñêîé òåîðèè è ïðàêòèêè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé.
(ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
õóâèéí àðõèâààñ, ̺í ýíý ºã¿¿ëýë ØÓÀ-èéí ìýäýý ñýòã¿¿ëèéí
1981 îíû ¹3. Òàë 57-65-ä ìîíãîë õýë äýýð õýâëýãäñýí)
330

ĪЪÂįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ: ÑÀÍÀË, د¯ÌÆ
ÍÀÌÛÍ ÒÎÂ× Ò¯¯ÕÈÉÍ 3 ÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÃÈÉÃ
ÐÅÄÀÊÒÎÐËÀÕ ÒÀËÀÀÐ ÃÀÐÃÀÕ ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÑÀÍÀË
Ýíý á¿ëýã íü ðåäàêòîðò îðóóëàõàä ¿íäñýíäýý áýëýí áîëæ ãýæ ¿çíý. Õàðèí
áóñàä á¿ëýãòýé õàðüöóóëáàë õýòýðõèé òîì (82 õóóäàñ) áîëñîí ó÷èð 12-13
õóóäàñíû îð÷èì õàñ÷ áîëìîîð áàéíà. Èíãýýä òîäîðõîé ñàíàëäàà îðâîë:
1. Á¿ëýã áà ò¿¿íèé äîòîðõè ãàð÷ãèéã çàñàõ òàëààð. Ýíý á¿ëýã íü 3
æèëèéí ÿâäëûã õàìàðñàí òóë äîòðîî 4 ç¿éë áîëãîæ áè÷ñýí íü ç¿éòýé. Ãýâ÷
á¿ëýã áà ò¿¿íèé äîòîðõè ç¿éëèéí ãàð÷èãóóä íü áè÷èãäñýí ç¿éëèéí ãîë
àãóóëãûã ÿãøòàë èëð¿¿ëæ ÷àäààã¿é ìýò ñàíàãäàíà. Æèøýýëáýë: à. Á¿ëãèéí
ãàð÷èã, “ÌÀÍ àðä÷èëñàí äèêòàòóðûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöñýí íü”
ãýæ áè÷èõýä ýíý á¿ëãèéí äîòîð ºã¿¿ëýõ á¿õ ç¿éëèéí óòãûã õóðààíãóéëàí
òºëººëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ó÷èð íü ýíý á¿ëýãò ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí
íî¸ðõëûí ¿íäñèéã óñòãàõ òàëààð ã¿í óòãà àãóóëãàòàé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýñýí áèëýý. Èéìä á¿ëãèéí ãàð÷ãèéã áàðàãöààëáàë:
ÌÀÍ èìïåðèàëèçì áà ôåîäàëèçìûí ýñðýã ÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
àâ÷,àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöñýí íü” ãýæ áè÷âýë
àðàé äýýð ìýò. Áàñ ìèíèé ýíý òºëºâëºæ áóé òîìú¸îëîëûã ÷ á¿ð öààø íü
óëàì ñàéæðóóëàí íàéðóóëæ áîëîõ þì. á. Á¿ëãèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí ãàð÷èã
íü õýòýðõèé íóðøààíòàé áîëñîí òóë íàì, öàãààíû äýýðýì÷äèéí ¿ëäýãäëèéã
óñòãàæ, ìîíãîë óëñûí ãàäààä áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöñýí íü,
Ìîíãîë- Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí õýëýëöýýðèéí ò¿¿õ÷ à÷ õîëáîãäîë” â. 2-ð
ç¿éëèéí ãàð÷ãèéã “ÌÀÍ, àðäûí çàñãààñ ÿâóóëñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä
áà ò¿¿íèéã ôåîäàë àíãèàñ ýñýðã¿¿öñýíèéã íÿöààñàí íü”, ã. 3 ç¿éëèéí ãàð÷ãèéã
“ÌÀÍ-ûí ýãíýýíèé ºñºëò áà íàìûí 2-ð èõ õóðëûí ò¿¿õò à÷ õîëáîãäîë”, ä. 4-ð
ç¿éëèéí ãàð÷ãèéí 2 ¿ã¿¿ëëèéã õîîðîíä íü õîëáîõ çýðãýýð òóñ òóñ ººð÷èëáºë
ÿìàð áý?
2. 1-ð òàëûí ýõíèé õýñýã ¿ã¿¿ëëèéã õàñ÷, ò¿¿íèé äàðààõ ¿ã¿¿ëëèéã
íàéðóóëàõ. 31-ð òàëûí äóíä äàõü õýñýã, 14-èéí ýõíèé õýñýã, 45-ûí ýõíèé íýã
¿ã¿¿ëýë, 46-ãèéí (Ñ¿õáààòàðûí íàìòàðòàé õîëáîãäñîí ýõíèé õýñýã ç¿éë, 47-
ãèéí 4-ð õýñýã èõ õóðëûí áýëòãýë àæèë ýðõýëñýí êîìèññûí òóõàé ¿ã¿¿ëýë)
çýðýã ç¿éë íü äàâõàðäàæ íóðøààíòàé áîëñîí áóþó çàðèì íü óðüäàõ á¿ëã¿¿äýä
îðñîí òóë õàñàõ.
3. 27, 28, 29-ð õóóäñàíä ãàäààäûí êàïèòàë áà ôåîäàëûí ýñðýã àâñàí ýäèéí
çàñãèéí àðãà õýìæýý ãýñýí ç¿éëä 21-ð õóóäàñíû òºãñãºë, 22-ð õóóäàñíû ýõèéã
õàìààðóóëàí îðóóëáàë ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä íýãýí äîð Ẻãíºð÷
óòãà àãóóëàãà íü òîäîðõîé áîëîõ ìýò ñàíàãäàíà.
331

4. 31-ð õóóäààñíû äóíäààñ õîéõíóóð “ãàçðûã àðä ò¿ìíèé ºì÷ áîëãîæ”
ãýñýí ¿ã¿¿ëýë íü óðüä õîéíîî õîëáîîã¿é, ãýíýò ãàð÷ èðñýí ó÷èð ýíý ñàíààã
27, 28, 29-ð õóóäñàíä îðñîí ìàòåðèàëòàé õîëáîæ, âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõèéã
õÿçãààðëàñàí áà îðîí íóòãèéí çàõèðãààã ººð÷èëñºí àñóóäàë íü ãàçàð áà ò¿¿í
äýýð îðøèí ñóóæ áàéñàí àðäûã, óãñàà çàëãàìæèëñàí íî¸äûí ìýäýëä áàéñíûã
óñòãàæ, àðä ò¿ìíèéã ÷ºëººòýé áîëãîæ, íéòãèéí çàõèðãààíû øèíý çîõèîí
áàéãóóëàëòààð ãàçðûã óëñûí áîëãîõ øèéäâýðòýé àëõàìûã õèéñýí ÿâäëûí à÷
õîëáîãäëûã òýìäýãë¿¿øòýé.
5. 23-ð õóóäàñíû 2 äàõü áàäàã, 28-ð õóóäñàí äàõü ç¿éë, 38-ð õóóäàñíû ýõíèé
õýñýã, 40-ð õóóäàñíû òºãñãºëèéí õýñýã, 46-ð õóóäàñíû òºãñãºëèéí õýñýã, 50-ð
õóóäñàí äàõü ç¿éëñ, 56-ð õóóäààñíû äóíä õýñýã, 59-ð õóóäàñíû ýõíèé õýñýã
íóðøààíòàé áºãººä óðò ¿ã¿¿ëáýðýýð áè÷èãäñýí òóë çàñ÷ òîâ÷ëîõ.
6. 28, 29-ð õóóäñàí äàõü òîîíóóäûã øàëãàõ, 68-ð õóóäàñíû ýöýñò 108
õîøóó ãýäãèéã øàëãàæ òîäðóóëàõ, 30-ð õóóäàñíû òºãñãºëèéí ñóðãóóëü
ñî¸ëûí òîî áàðèìòûã ÿìàð ìàòåðèàëààñ àâñíûã äóðäàõ, 31-ð õóóäàñíû ýõýíä
ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí, óëñûí íîìûí ñàí õî¸ð òóñ òóñäàà áàéñàí ìýòýýð
îéëãîìæ ìóóòàé áîëñíûã çàëðóóëàõ, 44-ð õóóäàñíû 1-ð ç¿éëòýé õîëáîãäñîí
ìàòåðèàë áè÷ñýí ç¿éëä áàéõã¿é òóë ò¿¿íèéã õàñàõ. Åðºíõèéäýý àøèãëàãäñàí
ìàòåðèàëûã áàãà äóðäñàí áàéíà. Æèøýýëáýë: 40-ð õóóäñàíä íàìûí ãèø¿¿äèéí
90% àðä áàéñàí ãýäãèéã ýõ ìàòåðèàëûã çààãààã¿é áàéíà. Áàñ ç¿¿ëò õàéíãà
áàéäàëòàé õèéãäñýí òàë ÷ ¿çýãäýæ áàéíà. Æèøýý íü: 64-ð õóóäàñíû 2 ç¿¿ëò
(ìºí òýíä) ãýñýí íü ÷óõàì õààíààñ áîëîõ íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Áàñ 8-ð
õóóäàñíû 1, 4-ð ç¿¿ëòòýé õîëáîãäñîí º÷¿¿õýí õýñýã íü Òîëáî íóóð ãýäýã
çîõèîëä áà áóñàä ìàòåðèàëä òîäîðõîé áàéäàã ìýäýýæèéí ç¿éë òóë ¿¿íä
çîðèóëàí èø òàòàæ ç¿¿ëò õèéõ õýðýãöýý àëãà. Íàìûí III õóðëûí øèéäâýðèéã
îðîñ îð÷óóëãààñ èø òàòàæ äóðäñàí íü çîõèìæã¿é áàéíà. Ó÷èð íü Íàìûí
òîâ÷ ò¿¿õ íü ìîíãîë õýë äýýð áè÷èãäýæ áàéãàà áºãººä áàñ èéì ÷óõàë õóðëûí
ìàòåðèàë íü ìîíãîë õýë äýýð áàéäàã òóë.
7. Ñàíààã òîäîòãîõ ç¿éë¿¿ä: 5-ð õóóäàñíû ýõíèé ¿ã¿¿ëýëä, èìïåðèàëèñò
ã¿ðí¿¿ä ãýñíèé äàðàà õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä¿¿ä ãýäýã ç¿éëèéã íýìæ îðóóëàõ.
25-ð õóóäñàíä ôåîäàëûí èë¿¿ ýðõ ãýõèéí îðîíä òýäíèé ýðõ ÿìáà ãýâýë
õàíãàëòòàé áóé çàà. 30-ð õóóäàñíû ýõíèé õýñýãò åð íü øàøíû íºëºº èõ áàéñàí
íü àæèë õýðýã ÿâóóëàõàä õ¿íä áàéñíûã òýìäýãë¿¿øòýé. 40-ð õóóäàñíû ýõíèé
¿ã¿¿ëýëèéí äàðàà íàìûí çîðèëãî ãýäãèéí ºìíº, îäîî ýíõ òàéâàí öàã ýõëýæ,
íàìûí ýãíýýã ñàéæðóóëàõàä àíõààðëûã èõ òàâüæ, Â.È.Ëåíèíèé çºâëºñíººð
íàìûí ýãíýýíä æèíõýíý àðäûã ýëñ¿¿ëæ ýõëýâ ãýääýã ñàíààã îðóóëáàë ñàíé
áàéíà. 47-ð õóóäàñíû ýõíèé áàäãèéí äàðàà Ñ¿õáààòàðûí ãýðýýñýëñíèéã
õýðõýí áèåë¿¿ëæ èðñýí òóõàé òîâ÷õîí ÷ ãýñýí îðóóëààä, ýíý òàë äàõü ñ¿¿ëèéí
áàäãóóäãûã íàéðóóëæ çàñàõ. 52-ð õóóäàñíû 2-ð áàäãèéí ýõýíä ÿçãóóðòíûã
ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûã õýìæýýòýé áîëãîâ ãýõèéí îðîíä õÿçãààðëàæ ýõëýâ ãýâýë
ç¿éòýé áóé çàà. 55-ð õóóäàñíû ýöýñò òºâ õîðîîíû äàðãà Äàíçàí ãýäãèéã
îâîãîîð íü áóþó (ÿïîí) ãýõ õî÷îîð íü íºãºº Äàíçàíãààñ ÿëãàæ òàâüáàë
332

óíøèã÷ îëîíä îéëãîìæòîé áîëîõ áóé çàà. 57-ð õóóäàñíû äóíä, óëñûí èõ
õóðëûí àíõíû ñîíãóóëèéã óäèðäàí ÿâóóëàâ ãýñýí ç¿éëèéã ýíý òàëààñ àðàé
õîéõíóóð îðóóëáàë ç¿éòýé áóé çàà. 62-ð õóóäàñíû ýöýñ áóþó 4-ð á¿ëãèéí 2
äàõü áàäãèéí îð÷èì ôåîäàëûí àíãèéí òºðèéí íî¸ðõîë, õàìæëàãà ýçýìøèõ
ýðõèéã ñóëðóóëàâ ãýäãèéí äàðàà áàñ òýäíèéã ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàâ÷èæ
ñóëðóóëæ áàéñàí òóõàé ñàíààã äóðäàæ õîëáîâîë îéëãîìæòîé áîëîõ áóé çàà.
64-ð õóóäàñíû 2-ð áàäãèéí ýõýíä õóâüñãàëò àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä äóíä
àíãèéí õóâèéí àæ àõóé ñàéæðàâ ãýñýí ñàíàà ç¿éòýé áîëîâ÷ áàñ ÿäóó÷óóäûí
àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ áàéñàí àðãà õýìæýýã äóðäààã¿é îðõèñîí íü
õàíãàëòã¿é ìýò ñàíàãäàíà.
Íàìûí òîâ÷ ò¿¿õèéí ðåäàêòîðûí êîìèññèéí
ãèø¿¿í Á.Øèðýíäýâ. 1963-09.13.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí.
Ñ.ϯÐÝÂÆÀÂÛÍ ÄÎÊÒÎÐÛÍ ÇÝÐÝà ÃÎÐÈËÎÕ
ÑÝÄÂÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÑÀÍÀË
ÌÓÈÑ-èéí áàãø, äýä ýðäýìòýí, äîöåíò Ñ.Ï¿ðýâæàâûí äîêòîðûí çýðýã
ãîðèëîõîîð ñîíãîí àâ÷ áàéãàà “Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû õóðààíãóé ò¿¿õ”
õýìýýõ ñýäýâ íü áàãà ñóäëàãäñàí áºãººä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóâüä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëîõ íü äàìæèãã¿é. Ýíýõ¿¿ ñýäâèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí
ã¿íçãèé ñóäàëãàà õèéñíèé ¿ð ä¿íä òóñ îðîíä ¿ëýìæ íºëººòýé áàéñàí øàðûí
øàøíû áóðàíãóé ðîëèéí òóõàé àñóóäàëä øèíæèëãýý ñóäàëãààíû óë ñóóðüòàé
õàðèó ºãºõ ¸ñòîé.
Ñ.Ï¿ðýâæàâ äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîõ çîõèîëäîî: XVI-XVII çóóíû ¿åä
Ìîíãîëä øàðûí øàøèí äýëãýð÷ íî¸ðõîí, õ¿ðýý õèéä, ëàì ýðñ îëøèðñîíû
áîäèò øàëòãààí áîëîí ò¿¿íèé óðøãèéã øèíæèí ä¿ãíýæ, Ìàíæèéí òºðººñ
Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãûí ìºí ÷àíàðûã ¿å
äàðààëàí òîäîðõîéëîõûí õàìò ÕÕ çóóíû ýõýíä òóñ îðîíä á¿ðìºñºí òîãòñîí
ñàíâààðòíû ýðõò ¸ñíû (êëåðíèêàëèçì) íèéãý, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñèéã
íýýí ¿ç¿¿ëýõèéã îðîëäîõ àæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà çîõèîã÷ áàñ øàð ôåîäàë,
õ¿ðýý õèéäèéí ìºëæëºãèéí àãóóëãà, õýëáýð áîëîí ò¿¿íèé îíöëîãèéã
òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý ëàì íàðûí äîòîîä äàõü íèéãìèéí çºð÷èë çýðýã
¿ëýìæ áàãà ñóäëàãäñàí îëîí òîîíû ò¿âýãòýé àñóóäëûã õºíäºí øèíæèæ
áàéãààã ¿çýõýä óóë çîõèîë íü øàðûí øàøíû ñóäàëãààíû òàëààð ìàíàé
ò¿¿õ÷äèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà ÷óõàë çîðèëòûí øèéäâýðëýõ ÿâäàëä ýðõáèø
ò¿ëõýö áîëîõ áîëîâ óó ãýñýí íàéäëàãà òºð¿¿ëæ áàéíà. Èéìä Ñ.Ï¿ðýâæàâûí
ñîíãîæ àâñàí ýíýõ¿¿ ñýäýâ íü øèíæèëãýý ñóäàëãààíû õóâüä äîêòîðûí çýðýã
ãîðèëîõ øààðäëàãûã õàíãàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ. 1972.5.26.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ, Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
333

Â.È.ËÅÍÈÍÈÉ ÒÓÕÀÉ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÝÌÕÒÃÝË ÍÎÌÛÍ
ÒÀËÀÀÐ ÐÅÄÀÊÒÎÐ ÕÈÉÑÝÍ Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ
ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ
1973.01.29.
Óëñûí Ò¿¿õèéí Òºâ Àðõèâûí í.Íîðîâñàìáóó íàð “Â.È.Ëåíèíèé òóõàé
Ìîíãîëûí ò¿¿õýí ãîë áàðèìò áè÷ã¿¿ä” ýìõòãýë íîìûã ìèíèé çºâëºëãººíººð
áîëîâñðóóëæ õýâëýëä áýëòãýâ. Ýíý íîì íü ìàíàé íàì, àðä ò¿ìýí èõ Ëåíèíèé
¿çýë ñàíàà, ñóðãààëûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí ò¿¿õýí çàìíàëûã èëòãýí
õàðóóëàõ ÷óõàë áàðèìòóóäààñ á¿ðäñýí àíõ óäàà ãàð÷ áàéãàà ç¿éë þì.
¯íäñýí 5 á¿ëýã, ºìíºõ ºã¿¿ëýë, áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ëàâëàõ ãàð÷èã çýðãýýñ
á¿ðäýæ áàéãààãèéí äýýð áàðèìò íýã á¿ðèéã ëàâëàõ øèôð ¿éëäæýý. Íèéãìèéí
óõààíû àæèëòíóóä áîëîí ºðãºí îëîíä õýðýãöýýòýé ýíý íîìûã íèéòë¿¿ëýõèéã
õ¿ñ÷ áàéíà.
Ðåäàêòîð, àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
334
Ã.ÖÝÐÝÍÄÎÐÆÈÉÍ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÑÀÍÀË
Ã.Öýðýíäîðæ íü ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòíèé çýðýã ãîðèëæ áè÷ñýí
“ÁÍÌÀÓ-ä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí íü” ãýäýã ãàíö ñýäýâò
çîõèîëäîî ÁÍÌÀÓ-ä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã óñòãàæ, ¿¿íèé ¿íäñýí
äýýð õºäºëìºð÷äèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëæ
áóé àñóóäëûã ñóäëàí áîëîâñðóóëæ íýãòãýí ä¿ãíýõèéã çîðüæýý. ÁÍÌÀÓûí
Ò¿¿õèéí Òºâ Àðõèâ, ÌÀÕÍ-ûí Ò¿¿õèéí àðõèâ, Ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçàð,
íîìûí ñàíãèéí õºìðºãò áóé ÁÍÌÀÓ-ûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí òóõàé
áàÿëàã ìýäýý ìàòåðèàëûã ñóäàëãààíû ãîë òóëãóóð ¿íäñýí õýðýãëýãäõ¿¿í
áîëãîæýý. Ñóäëàæ áóé àñóóäëûí òàëààð ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòäèéí áè÷ñýí
çîõèîë á¿òýýëèéã íèëýýä àøèãëàæýý. Ýíýõ¿¿ ãàíö ñýäýâò çîõèîë íü óäèðòãàë
ãóðâàí á¿ëýã, òºãñãºëººñ á¿ðäñýí áàéíà. Óã çîõèîëä:
1. Õóâüñãàëûí ºìíºõ ìîíãîëûí áè÷èã ¿ñýã ìýäýã÷äèéí òàëààð ñóäëàí
¿çýæ, õ¿í àìûí 2,3% áóþó 13000 îð÷èì õ¿í ìîíãîë áè÷èã ìýääýã áàéñàí áàéíà
ãýæ ä¿ãíýæýý.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéã “Áè÷èã ¿ñãèéí àíõíû
ìýäëýã îëñîí ¿å (1921-1956), áè÷èã ¿ñãèéí á¿ðýí ìýäëýã îëñîí ¿å (1957 îíîîñ
õîéøõè) ãýæ 2 ¿íäñýí ¿å áîëãîí õóâààñàí 1-ð ¿åèéã 1921-1940, 1941-1945, 1946-
1956 ãýñýí ãóðâàí øàò, 2-ð ¿åèéã 1957-1965, 1966 îíîîñ õîéøõè ãýæ 2 øàò
áîëãîí õóâààæ, ¿å, øàò á¿ðèéí îíöëîã, ò¿¿íä õèéæ ÿâóóëñàí àæëûí ¿ð ä¿íã
çºâ òîäîðõîéëæýý.
3. Ñóðãóóëèéí íàñ õýòýðñýí õ¿ì¿¿ñèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëûã ãýðèéí
ñóðãàëò, ò¿ð ñóðãóóëü, á¿ëãýì ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí õýëáýðýýð ÿâóóëñàí òóõàé

óã çîõèîëä ºã¿¿ëæ, óã õýëáýð¿¿äèéí ¿ð ä¿íã ãàðãàæýý.
4. Õ¿í àìûã áè÷èãòýí áîëãîõ òàëààð íàì çàñãààñ àâ÷ ÿâóóëñàí äýñ äàðààòàé
àðãà õýìæýýíèé à÷ààð 1956 îí ãýõýä 13-45 íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí 90,5% áè÷èã
¿ñãèéí àíõíû ìýäëýãòýé áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Ýíý íü áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ
ÿâäëûã àðèëãàõ ãîë àñóóäàë íýãýíò øèéäâýðëýãäýæ, öààøèä á¿ð íèéòèéã
áè÷èã ¿ñãèéí àíõíû áà á¿ðýí ìýäëýãòýé áîëãîõ áàòòàé ñóóðü á¿ðýëäñýíèéã
¿ç¿¿ëýâ ãýæýý.
5. 1957 îíîîñ õîéø íèéò õºäºëìºð÷äèéã áè÷èã ¿ñãèéí á¿ðýí ìýäëýãòýé
áîëãîæ, ò¿¿íèéã õºäºëìºð÷äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàëòàé
õîñëîí õèéñíèéã ä¿ãíýæýý.
Ýíýõ¿¿ çîõèîëä çàðèì ãàçàð ¿ã ¿ñãèéí íàéðóóëãà ñóë, ìàòåðèàëûí
áîëîâñðóóëàëò äóòìàã, ä¿ãíýëòèéí õýñýã íü õýòýðõèé åðºíõèé áîëñîí çýðýã
äóòàãäàëòàé òàë áàéãààã òýìäýãëýæ í. Ã.Öýðýíäîðæèä ò¿¿õèéí óõààíû äýä
ýðäýìòíèé çýðýã îëãîæ áîëîõ þì ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Á.Øèðýíäýâ. 1975.01.11.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
“ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí ÕÀÐÈËÖÀÀ (1949-1984) ÕÝÌÝÝÕ
ÑÝÄÂÝÝÐ ÄÎÊÒÎÐÛÍ ÇÝÐÝÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÃÝÆ ÁÓÉ
×ÓËÓÓÍÛ ÄÀËÀÉÍ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÒÀÉ ÒÀÍÈËÖÀÀÄ
ªÃªÕ ÑÀÍÀË
Ìîíãîë õÿòàäûí õàðèëöààíû îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õýíä ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓûí
1949-1984 îíû ¿åèéí õàðèëöàà îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëíý. í.×.Äàëàé
äóðäñàí ¿åèéí ÷óõàë áºãººä íýí ýãçýãòýé àñóóäëûã õàìààðñàí ñýäâýýð
àæèëëàæ, äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîõîîð äèññåðòàöè áè÷ñýí íü ñàéøààëòàé.
×.Äàëàé Áýýæèíãèéí èõ ñóðãóóëèéí ò¿¿õèéí àíãèä 7 æèë ñóðàëöàæ,
õÿòàä õýëèéã ñàéí ýçýìøèæ, ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöààíû ò¿¿õýýð
ìýðãýæèí àæèëëàæ áàéãààä, ÁÍÌÀÓ-ûí Áýýæèí äýõ Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû
íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã 6 æèëèéí òóðø ã¿éöýòãýõ çóóðàà
ÁÍÕÀÓ-ä õóâüñãàëò ººð÷ëºëò õèéãäýæ, ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áàéãóóëàõ
àæèë ÿâàãäàæ áàéñàí òýð ¿åä óã îðíû ãàäààä, äîòîîä áàéäàëòàé áèå÷ëýí
òàíèëöàæ, õºðø çýðãýëäýý ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
õàðèëöààíû àñóóäëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèéõýý àæëûã ¿ðãýëæ¿¿ëýí
ÿâóóëæ èðæýý. ×.Äàëàé Áýýæèíãýýñ ýðãýæ èðýýä, ìàíàé óëñûí ØÓÀ-ä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã èäýâõòýé ÿâóóëæ, õýä õýäýí á¿òýýë áà 40 ãàðóé
ºã¿¿ëëèéã íèéòë¿¿ëñíýýñ ãàäíà Þàí óëñûí ò¿¿õýýð çîõèîë áè÷èæ 1970 îíä
äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëñàí áèëýý. Óã á¿òýýëèéã ìàíàé ýðäýìòýä áîëîí
ÇÕÓ áà ãàäààä îðíû ìîíãîë, õÿòàä ñóäëàà÷ íàð ºíäðººð ¿íýëæ áàéñíûã òà
áèä íàð ìýäíý. Òýð öàãààñ õîéø í.Äàëàé ñ¿¿ëèéí 16 æèëèéí äîòîð ºíººäðèéí
õýëýëöýí áóé ñýäâýýð óéãàã¿é àæèëëàæ, ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã áè÷æýý. Çîõèîã÷
335

ýíý á¿òýýëýý áè÷èõäýý Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, Ëåíèíèé õîëáîãäîõ çîõèîë,
á¿òýýë¿¿ä, ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàìì áà èõ õóðàë, á¿ãä õóðëóóäààñ óäàà äàðààëàí
ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöààíû òàëààð öîõîí òýìäýãëýñýí ç¿éëñ, îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺í, ÿëàíãóÿà ÇÕÓÊÍ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí
íàìóóäààñ ÁÍÕÀÓ-ûí ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûí òàëààð õèéæ áàéñàí ¿íýëýëò
ä¿ãíýëò çýðýã ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóëãóóðëàæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý çîõèîã÷
ñîöèàëèñò îðíóóäûí ñîíèí õýâëýëä ÁÍÕÀÓ-ûí òàëààð íèéòëýãäñýí áàðèìò
ìàòåðèàëóóä ìºí õÿòàäûí õýâëýëèéã ºðãºí àøèãëàæýý. Äîêòîðûí çýðýã
ãîðèëîã÷ óã ñýäâýýð ìîíãîë, ÇÕÓ áà ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðäýìòäèéí áè÷ñýí
á¿òýýë¿¿äèéã óíøèí òàíèëöàæ, çîõèîëäîî õýðýãëýñíýýñ ãàäíà àðõèâûí
õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã íýëýýä àøèãëàæýý.
Í.Äàëàé ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí 35 æèëèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
õàðèëöààíû ãîë çàíãèëàà àñóóäëóóäûã øèíæëýí çºâººð ä¿ãíýæ, ÁÍÕÀÓûí
òàëààð ÌÀÕÍ áà ÁÍÌÀÓ-ûí çàãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áàéñàí òóóøòàé
èíòåðíàöèîíàë÷ áîäëîãûã ò¿¿õ÷ëýí àâ÷ ¿çæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý çîõèîã÷
ÁÍÕÀó-ûí íàì, òºðèéí Ìàî Çå Äóí òýðã¿¿äòýé óäèðäëàãà ìàðêñèçì
ëåíèíèçì, ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷ìààñ õýëáýðýí óõàð÷
ìàðêñèñò ñóðãààë, ñîöèàëèçìä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëñíûã ÁÍÌÀÓ áà ÁÍÕÀÓûí
õàðèëöààíû æèøýýãýýð ø¿¿ìæëýí ¿ç¿¿ëæýý. í.Äàëàé çîõèîëîî 4 á¿ëýã
áîëãîí áè÷ñýí íü õî¸ð îðíû 1949-1984 îíû õàðèëöààã áîäèòîéãîîð ¿å÷ëýí
õàðóóëàõàä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé áîëæýý.
Çîõèîã÷ á¿òýýëèéíõýý 1-ð á¿ëýãò 1949-1959 îí õ¿ðòýëõ ¿åä ÁÍÌÀÓ,
ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöàà ¿íäñýíäýý õýâèéí áàéäàëòàé ýõëýí õºãæèæ áàéñàí
íü ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì áà õî¸ð îðíû àøèã ñîíèðõîëä
íèéöñýíèéã ò¿¿õ÷ëýí õàðóóëæýý. Äóõäàí áóé ¿åä õî¸ð îðíû õîîðîíä
áàéãóóëñàí 1952 îíû àíõíû õýëýëöýýð áîëîí íàéðàìäàë, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé 1960 îíä Óëààíáààòàð õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ãýðýýíèé
à÷ õîëáîãäëûã ç¿é ¸ñîîð öîõîí çààæýý. ªã¿¿ëýí áóé õóãàöààíä õî¸ð îðíû
õîîðîíä õºãæèæ áàéñàí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãàà
ñîöèàëèñò îðíóóäûí õàðèëöààíû àøèã ñîíèðõîëä òîõèð÷ áàéñíûã çîõèîã÷
äóðäæýý.
Çîõèîëûí 2-ð á¿ëýãò 1960-1970 îíä ÕÊÍ òºðèéí Ìàî òýðã¿¿òýé óäèðäëàãà,
ìàðêñèçì ëåíèíèçìýýñ øóóä óõàð÷, óëìààð ñîöèàëèñò îðíóóäòàé òîãòîîñîí
õàðèëöàà, òóõàéëáàë ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-òàé òîãòîîñîí õàðèëöààãàà ç¿éë á¿ðýýð
ñóëðóóëñààð òàñàëñíûã 1960-1970-ààä îíû ¿éë ÿâäàë, áàðèìò ñýëòýýð íîòëîí
õàðóóëæýý. ¯¿íèé óðøèã äàãàâàð äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì, ÇÕÓ-õÿòàä,
ìîíãîë õÿòàäûí õàðèëöàà, óëìààð õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé ÿçãóóð ýðõ àøèãò
õè÷íýýí õîð õ¿ðãýñíèéã ø¿¿ìæëýí ¿ç¿¿ëæýý.
Çîõèîëûí 3-ð á¿ëýãò ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöàà 1970-1984 îí ãýõýä
õýâèéí áàéäàëä îðæ ÷àäààã¿éãýýð ¿ë áàðàì ã¿íçãèéðýí õóðöàäñààð èðñíèéã
çîõèîã÷ ò¿¿õ÷ëýí õàðóóëæýý. ÌÀÕÍ, ÇÓÕÊÍ áà àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí
íàì, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé õàìò Ìàîãèéíõíû áîäëîãûã
336

çàð÷èì÷ààð ø¿¿ìæëýõèéí çýðýãöýý ñîöèàëèçì, ýíõ òàéâíû àøèã òóñûí
¿¿äíýýñ õî¸ð îðíû õàðèëöààã õýâèéí áîëãîõ òàëààð óäàà äàðààëàí òóóøòàé
äýâø¿¿ëæ áàéñàí èíòåðíàöèîíàë÷ ñàíàà÷èëãûã áàðèìò ñýëòýýð òóñãàí
áè÷æýý. Ìàîãèéí ¿çýë ñàíààã áàðèìòëàã÷ õÿòàäûí øèíý óäèðäëàãà, ñîöèàëèñò
îðíóóäûí òàëààð ÿâóóëàõ áîäëîãîî íàðèéñãàí ÿëãàâàðòàé ã¿éöýòãýæ èðñíèéã
õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ Ðóìûí, Àëáàíòàé ÿâóóëæ áàéñàí õàðèëöààíû
æèøýýãýýð çîõèîã÷ ýíý á¿ëýãò òóñãàñàí íü ¿íäýñëýë ñàéòàé áîëæýý.
4-á¿ëýãò õÿòàäûí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààí, òóõàéëáàë ò¿¿õ, ¿¿íèé äîòîð
ìîíãîë ñóäëàëä ìàîãèéí ñóðãààë ãýã÷ õýðõýí íºëººëæ èðñíèéã áè÷æýý.
¯¿íä ò¿¿õèéã ìàòåðèàëèñò ñóäàëãààíû ¿¿äíýýñ áîäèòîéãîîð ¿çäýã çàð÷èì
ìàîçìûí íºëººãººð øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýíýýñ øàõàãäàí çàéëàãäàæ, èõ
ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çýë, ìàíëàéëàõ áîäëîãûí ¿¿äíýýñ ò¿¿õèéí àñóóäëûã
àâ÷ ¿çýõ áàéð ñóóðü õÿòàäàä íî¸ðõîõ áîëñíûã çîõèõ áàðèìò æèøýýãýýð
õàðóóëñíû äîòîð ò¿¿õýíä ìîíãîë÷óóäûí ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðèéã àëèâ
íýãýí õýëáýðýý𠺺ðñä人 àøèãòàéãààð ãàæóóäóóëàí, ìîíãîëûí õààäûí
ò¿ðàìãèéëýí ýçëýõ äàéíûã äýâð¿¿ëýí ìàîãèéí áîäëîãîä àøèãëàæ Ìîíãîë
óëñûí òóñãàð òîãòíîëûí ò¿¿õèéã ç¿éë á¿ðýýð ãóéâóóëæ, ìîíãîë÷óóäûí äóíä
¿íäýñíèé ¿çýë äýâýðãýõèéã ýðìýëçýæ áàéñíûã ø¿¿ìæëýí õàðóóëæýý.
Äýýðõ 4 á¿ëãèéí äîòîð îðñîí ãîë çàíãèëàà àñóóäëûã îíöëîí àíõààð÷
õàðóóëàõ çîðèëãîîð ýõíèé 2 á¿ëýãò òóñ á¿ð ãóðâàí äýä á¿ëýã, ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð
á¿ëýãò òóñ á¿ð õî¸ð äýä á¿ëýãòýéãýýð áè÷ñýí íü äóðäàí áóé ñýäâèéã ýìõ
öýãöòýé, îí òîîëëûí õóâüä ýðýìáý äàðààòàé ñóäëàõàä èõýýõýí äºõºìòýé
áîëæýý.
Õÿòàäûí ìàîèñò óäèðäëàãà ìàðêñèçì ëåíèíçì, ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìààñ èëò óõàð÷ ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä
ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé óëñòàé 1949-1959 îíóóäàä ÿâóóëæ áàéñàí õýâèéí
õàðèëöààãàà ñóëðóóëàí òàñàëñàí íü äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì, õÿòàäûí
àðä ò¿ìýíä õýëæ áàðøã¿é èõ õîõèðîë ó÷ðóóëæ, èìïåðèàëèçì ò¿¿íèé äîòîð
õàðãèñ õ¿÷èíä àøèãëàãäñàí áîëîõ íü òîäîðõîé áèëýý. Ýíý ãàìøèãò ÿâäëûã
ìîíãîë õÿòàäûí ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëèéí õàðèëöààíû ò¿¿õèéí æèøýýãýýð
çîõèîã÷ á¿òýýëäýý ¿ç¿¿ëæ, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ñóðãààëûí ¿¿äíýýñ
ä¿ãíýñýí íü ìîíãîë õÿòàäûí õàðèëöààíû ò¿¿õýíä çîõèõ õóâü íýìýð áîëîõ íü
äàìæèãã¿é.
Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí õýëýëöýí ñàéøààñíààñ
ãàäíà Äîðíîäàõèíû ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí äýìæñýí ñàíàë áà óã çîõèîëûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé çºâëºã÷ ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, ìàíàé ºíäºð
ìýðãýæèëòýé õÿòàä ñóäëàã÷äûí íýã í.Í.Èøæàìö ×.Äàëàéí ýíý á¿òýýëèéã
ºíäðººð ¿íýëæ çîõèîã÷èä íü äîêòîðûí çýðýã îëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ áè÷ñýíèéã
áè íýãýí àäèë äýìæèæ ñàíàëàà ºã÷ áàéíà. Ýíý á¿òýýëòýé õîëáîãäóóëàí óã
ñýäâèéã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä îíöëîí àíõààðìààð çàðèì ç¿éëèéã
õýëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:
337

1. 1949-1959 îíä ìîíãîë õÿòàäûí õàðèëöàà õýâèéí áàéäàëòàé ÿâæ
èðñýí íü ìàîèñò óäèðäëàãà òýð ¿åä ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëýý èë ãàðãàæ,
ò¿¿íèéõýý ¿¿äíýýñ æàíæëàõ áîäëîãîî øóóä ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é áàéñàíòàé
õîëáîîòîé. Ó÷èð þó âý? Ãýâýë íýã òàëààñ õÿòàäûí õóâüñãàëûí äàðààõ 10
æèëä ÿâóóëæ áàéñàí àíõíû àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Õÿòàä îðîí
ÇÕÓ òýðã¿¿äòýé ñîöèàëèñò îðíóóäûã ò¿øèãëýí, èìïåðèàçìèéí øóóä àþóë
ºíãºëçëºãººñ óëñ îðíîî õàìãààëàõ, íºãºº òàëààñ Âàí Ìèí, Ëè Äàæàî, Æ¿
Äý, Ãàî Ãàí, Ïýí Äýõóàé çýðýã èíòåðíàöèîíàëèñò ç¿òãýëòí¿¿äèéí áàéð ñóóðü
ÕÊÍ-ûí óäèðäëàãàä àëü íýã õýìæýýãýýð íºëººòýé áàéñàí çýðãèéã àíõààðàí
ç¿ýæ òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Ìàîãèéíõàí ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëýý ýõíýýñýý
èë ÿâóóëæ òýð ¿åä ÷àäàõã¿é áàéñíûã õàðóóëàõ áàñ íýã æèøýý áîë òýäíýýñ
ìîíãîëûí òàëààð àãóóëæ áàéñàí ¿çýë ñàíàà ìºí þì. Õÿòàäûí çºâëºëò çàñãèéí
èíòåðíàöèîíàëèñò ç¿òãýëòí¿¿ä 1930-ààä îíä ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã
õ¿ëýýí çºâøººð÷ äýìæèæ áàéñíààñ Ìàî Çý äóí èë äàëäóóð óõàðñààð, õÿòàäûí
õóâñãàëûí äàðàà “ãàäààä ìîíãîë”-ûã õÿòàäòàé íýãòãýõ òóõàé ñàíààãàà Ýäãàð
Ñíîó-ä õýëæ áàéñíûã òà áèä ìýäíý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì 1945 îíä ìàíàé óëñûí
öýðýã çºâëºëòèéí öýðãèéí õàìò Ç¿¿í õîéä õÿòàäûã ÷ºëººëºõ ¿åýð òóñ óëñûí
òºëººëºã÷èä Äîòîîä ìîíãîëûí ðàéîíä íºõºð ¸ñíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýí áàéñíûã,
äàðóé òàòàæ àâàõûã Ìàî Çåäóí òóõàéí ¿åäýý øààðäàæ áàéñàí. Õÿòàäûí
õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà ÁÍÌÀÓ-ûã Õÿòàäàä íýãòãýí íèéë¿¿ëýõ òóõàé ñàíàëûã
àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñò èëò òàâüæ áàéãààä
äýìæëýã îëæ ÷àäààã¿é íÿöààãäàæ áàéñàí þì. 1952 îíä àíõ óäàà ìàíàé
çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Áýýæèíä î÷èõîä, õî¸ð îðíû õîîðîíä íàéðàìäàë
áà õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýýã áàéãóóëàëã¿é, Ìàîãèéí ñàíàëààð
çºâõºí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí íü ñîíèðõîëòîé áîëñîí þì. Ýíý á¿ãäýýñ ¿çýõýä Ìàî Çý äóí ¿íäýñíèé
äýýðýíã¿é ¿çëýý áàéíãà áàðèìòàëæ áàéñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèéãýý 1949-1959 îíä
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàí íü èëýðõèé.
2. Ìàî Çýäóí ò¿¿íèéã àÿëäàí äàãàëäàã÷ íà𠺺ðñäèéí èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é
¿çýë ñàíàà, ñîöèàëèçìûí ýñðýã õýðãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä “ñî¸ëûí
õóâüñãàë” ãýã÷èéã ñýäýæ ,íàìòºðèéí óäèðäëàãàä ººðñäèéí ¿ã äóóã äàãàäàã
ýòãýýä¿¿äèéã òàâüæ, þóíû ºìíº èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çýëòýé íàì, òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿äèéã õàâ÷èí øàõàæ, ä¿ðñã¿é õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäààð äàìæóóëàí
¿éìýýí äýãäýýñýí íàì, òºðèéí á¿õ ýðõèéã ãàðòàà îðóóëñàí áèëýý. 1960-
1970 îíä Õÿòàä îðîíä áàéñàí Ìàîãèéí ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûã îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺í, ÇÕÓÊÍ, ñîöèàëèñò îðíóóäûí íàì, ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé
íàì çàð÷èì÷ààð ø¿¿ìæèëñýí íü äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì, êîììóíèñò
àæèë÷íû õºäºëãºí, ýíõ òàéâàíä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Àõ
ä¿¿ íàìóóä Ìàîãèéí àëäààòàé ¿çýë ñàíàà, ÿâóóëëàãûã ø¿¿ìæëýí íýãäýë
íÿãòðàëàà áýõæ¿¿ëæ èðñýí þì. ¯¿íèé à÷ààð çàðèì íàìóóä òóõàéëáàë, 3-äàõü
îðíû íàìóóäààñ Ìàîãèéí áîäëîãûã ýíä¿¿ðýí îéëãîæ áàéñíûã òàéëáàðëàí
ºãñíººðºº óã íàìóóäàä èõ òóñ áîëñîí þì. ¯¿íèéã áèä áàñ Àëáàíè, Ðóìûíèé
338

æèøýýíýýñ ñàéí ìýäíý.Ìàðêñèñò íàìóóäààñ ìàîèçìûã ø¿¿ìæèëæ áàéñàí íü
ìºí õÿòàäûí àðä ò¿ìýíä ¿çýë ñóðòëûí òàëààð ¿ç¿¿ëñýí èõ òóñëàìæ áºãººä
ìàîãèéíõàíä õàâ÷èãäàæ áàéñàí õÿòàäûí êîììóíèñò èíòåðíàöèîíàëèñòóóäàä
çîõèõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí þì. ÁÍÕÀÓ ñîöèàëèçìûí áàéð ñóóðèíä ýðãýí
îðæ, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí ñóðãààëûã òóóøòàé áàðèìòëàõ öàã ¿å èðýõýä
äýýðõ òóñëàìæèéã Õÿòàä îðîíä çºâººð ¿íýëýí òàëàðõàõ áîëíî ãýæ èòãýíý.
Ìàíàé íàìààñ Ìàîãèéí èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çýë, ò¿¿íèé õîð õºíººëèéã
ø¿¿ìæèëñýí ÿâäàë Õÿòàäûí ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìä ýðãýí áàéð
ñóóðèà ýçëýõ áà ªâºð Ìîíãîë çýðýã ¿íäýñíèé öººíõ¿¿ä ñîöèàëèñò çàð÷èì
çîõèõ äýìæëýã áîëæ ºãºõ íü ìýäýýæ.
3. ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íàì, ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé íàì
ñîöèàëèñò Èíòåðíàöèîíàëèçì áà òýãø ýðõèéí ¿íäñýí äýýð ÁÍÕÀÓ-òàé àéë
õºðøèéí õàðèëöààãàà õýâèéí áîëãîõ òàëààð õèéæ áóé àëõàì, ñàíàà÷èëãóóä
ñîöèàëèçì, ýíõ òàéâíû ¿éë õýðýãò òîõèðîí çîõèöîæ áàéãààãààðàà èõýýõýí
à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õýâèéí òèéì õàðèëöààã òîãòîîõûí òóëä ìàíàé óëñ
ººðººñºº øàëòãààëàõ á¿õíèéã õèéñýýð áàéãààã, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí,
ýðäýìòýä á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áàéäàã áèëýý. Áèä õÿòàäòàé õàðèëöàõ
àñóóäëààð ãàðãàñàí ø¿¿ìæëýëòýé ä¿ãíýëòýý ýä¿ãýý ¿åä òýð áîëãîí èë òàâèõ
íü àøèãã¿é íü ìýäýýæ. Èéì ÷ ó÷ðààñ ºíººäºð áèä àâ÷ ÿðüæ áóé àñóóäëàà
íóóöààð õýëýëöýí øèéäâýðëýõ ãýæ áàéíà. Öàã ¿åèéí õýðýãöýýíýýñ àñóóäëûã
õóðöàòãàëã¿é, ò¿¿íä áîëãîîìæòîé õàíäàõ íü ç¿éòýé ãýäãèéã çºâ îéëãîõûí
çýðýãöýý, õî¸ð îðíû õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ ÿâöûã ìàîãèéí ¿çýë áàðèìòëàã÷èä
¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çýëäýý àøèãëàæ ìàãàäûã áèä áàñ ìàðòàæ áîëîõã¿é.
×èíãèñ õààíû îéã æèë á¿ð òýìäýãëýäýã “ìàíæ, ìîíãîë, õÿòàäûí õààäóóä
óäàì óãñàà íýã” ãýõ áóþó ìîíãîëûí õóó÷íû ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷ãèéã àíãèéí
¿¿äíýýñ ¿çýæ òàéëáàðëàëã¿é õýâë¿¿ëäýã çýðýãò áèä ìàðêñèñò ëåíèíñèò áàéð
ñóóðèàñ õàíäàõ õýðýãòýé. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õÿòàä îðîíä ìîíãîë ñóäëàë èäýâõæèæ,
íîì çîõèîë èõýýð õýâëýãäýæ áàéãàà íü õýðýãòýé áîëîâ÷ ýíý á¿õýí íü õýðõýí
ÿìàð ÷èãëýëýýð þóíû òóëä õèéãäýæ áóéã áèä øèíæëýõ óõààíû áàéð ñóóðèíààñ
ø¿¿ìæëýëòýé ñóäëàõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý òàëààð áèä ìýäýýëëýý óëàì ñàéí áîëãîæ,
õîîðíäîî íàðèéâ÷ëàí õýëýëöýæ, ñàíàëàà ñîëèëöîæ áàéâàë òóñòàé þì. Áè
ýäãýýð ñàíàëóóäàà óã ñýäâèéí öààøäûí ñóäàëãààíä ãîëäóó ÷èãë¿¿ëýí ÿðüæ
áàéãàà áîëîõîîð ýíä àâ÷ õýëýëöýæ áóé äèññåðòàöèéã äýìæèæ, ãîðèëîã÷èä
äîêòîðûí çýðýã îëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéãààãàà äàõèí õýëüå.
×.Äàëàéí “ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õàðèëöàà (1949-1984)
ñýäâýýð äîêòîðûí çýðýã ãîðèëæ áóé äèññåðòàöèéí
àëáàí ¸ñíû ø¿¿ìæëýã÷ àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
339

ͪժРÕ.ÍßÌÁÓÓÄ
×èíèé “Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ¸ñ çàíøëûí òºëºâøèëò” õýìýýõ
á¿òýýëèéã åðºíõèé àðãà áàðèëûí ¿¿äíýýñ ýðã¿¿ëýí õàðæ, çàðèì á¿ëýã àíãèéã
ã¿éëãýí óíøèæ ¿çýõýä äîð äóðäñàí ñýòãýãäýë òºðºãäºâ. ¯¿íä: óã á¿òýýë íü
óãñààòíû ç¿éä ãîë òºëºâ õàìðààãäñàí òóë, ñîöèîëîãè áà ôèëîñîôèéí îíîëûí
¿íýëýëò ä¿ãíýëò¿ä áàãàòàé áàéíà. Èéìä óãñààòíû ç¿éí çîõèîë áîëãîæ,
íºõºð Áàäàìõàòàíààð óäèðäóóëáàë ç¿éòýé þì óó ãýæ ñàíàãäàíà. Èíãýýä óã
á¿òýýëèéí òàëààð ºãºõ çàð÷ìûí ÷àíàðòàé ñàíàë ãýâýë:
1. Çîõèîëûí íýðèéã “Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ñîöèàëèñò ¸ñ çàíøëûí
òºëºâøèëò” õýìýýãýýä óã íýðä òîõèðóóëàí çîõèîëûã ñàéæðóóëàõ, 2. Çîõèîëä
øèíý, õóó÷èí áóþó îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ¸ñ çàíøèë ãýäýã òîìú¸îí íü
áàëàðõàé áîëñîí òóë õàðèí íèéãìèéí øèíý ÷àíàðûã áàðèìòëàí ôåîäàëûí
íèéãýì, ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åèéí ìîíãîëûí ¸ñ çàíøèë ãýæ çààãëàí ¿çýõ,
3. Ôåîäàë àíãèéí ¸ñ çàíøëûã ôåîäàëûí òºðèéí áà øàøíû ãýæ ýõíèé á¿ëýã
ç¿éë¿¿äýä äóðäñàíûã òîìú¸îëëûí õóâüä á¿ð ëàâøðóóëàí àíãèëóóøòàé áàéíà.
4. Àðä àíãèéí óëàìæëàëò çàíøëûã æè÷èä íü òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýõèéí çýðýãöýý
ýíý çàíøèëä ôåîäàë áà øàøíû íºëºº òóñ÷ áàéñíûã ¿ç¿¿ëýõ, ýíý áè÷ãèéí 3,4-
ðò çààñàí ýäãýýð íü ÷èíèé çîõèîëûí 1-16-ð õóóäñàíä îðñîí áîëîâ÷ íàðèéí
çààãëàí öýãöëýí òîìú¸îëæ ¿çýýã¿é áàéíà. 5. Øèíý çàíøèë áóþó ñîöèàëèñò ¸ñ
çàíøèë òîãòîõîä ôåîäàëûí àíãèéí çàíøëûã õàëàõûí ºìíº íàìààñ ÿâóóëñàí
òýìöëèéí ò¿¿õýí çàìíàëûã çîõèõ ãàçàð íü äýëãýðýíã¿é ¿ç¿¿ëáýë çîõèíî.
Çîõèîëä ºã¿¿ëñýí îëîí ç¿éë, á¿ëã¿¿äèéã çºâõºí òîî÷èí ºã¿¿ëñíèéã øèíæëýõ
óõààíû òàéëáàðëàëòàé áîëãîæ çàð÷ìûí õóâüä ººðººð àíãèëàí àâ÷ ¿çìýýð
áàéíà. Ýäãýýðèéã áîäîëöîõ áóé çà. 6. Øèíý ¸ñ çàíøëûí ¿íäýñ íü ìàðêñèñò
øèíæëýõ óõààíû çàð÷ìóóä ãýäãèéã òóóøòàé õàðóóëìààð áàéíà. Åð íü á¿õ
çîõèîëûã ýðãýí õàðæ ¿çýõäýý äîîðõè ¿íäñýí àñóóäëóóäûã áàðèìòàëáàë ÿìàð
áý? ¯¿íä: à/ Îðøëûí õýñýãò ¸ñ çàíøèë õýìýýõ þó áîëîõûã õºðºíãºòíèé
îíîë÷, ìàðêñèñò íàð õýðõýí òàéëáàðëàäàãèéã õàðóóëàõ, á/ Ñîöèàëèñò ¸ñ
çàíøëûã ìàðêñèçì, ëåíèíèçìèéí ¿¿äíýýñ òîìú¸îëæ, ýíý íü Ǻâëºëò îðîíä
õýðõýí òîãòíîñîí. â/ Ñîöèàëèñò ¸ñíû çàíøèë òóë îðîíä àíãèéí òýìöëèéí
ÿâöàä, íàìûí óäèðäëàãààð õýðõýí á¿ðýëäýí òîãòñîíûã ò¿¿õ÷ëýí ¿ç¿¿ëýõ.
ã/ Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí ñîöèàëèñò ¸ñ, çàíøëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí
øèíæ òºëºâ¿¿äèéã òîìú¸îëîí ºã¿¿ëýõ. Ýäãýýð çàð÷ìûã áàðèìòëàõòàé
õîëáîãäóóëàí çîõèîëûí á¿ëýã ç¿éë àíãèéã óãñààòíû ç¿é÷èä áà ôèëîñîôèéí
ñóäëàà÷ íàðòàé çºâëºëäºí ººð÷ëºí áîëîâñðóóëáàë ÿìàð áý? Æè÷ òýìäýãëýõ
íü: ßìàð áà íýãýí áè÷ãèéí. Á¿òýýëèéí àãóóëàãà áà á¿ëýã àíãèéí çîõèîí
áàéãóóëàëòûã íàðèéâ÷ëàí áîäîæ áîëîâñðóóëáàë ÷èðýãäýë áàãàòàé áàéäàã
áèëýý.
Á.Øèðýíäýâ. 1977.08.09.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
340

ͪժРÑÀÌÁÓÓÄ
×èíèé “Ïðîáëåìû ïîïîëíåíèÿ êîîïåðèðîâàííîãî àðàâòñâà â ïåðèîä
ñîöèàëèçìà” íýðòýé ñîöèîëîãèéí á¿òýýëèéã ã¿éëãýí õàðàâ. Óã á¿òýýë
íü ñîöèîëîãèéí ñýäâýýð äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëàõààð ñàéæðóóëàí
áîëîâñðóóëæ áýëòãýõýä áîëîõîîð áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õàðèí íýðèéã íü
“Êàäðîâûå ïðîáëåìû ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÌÍД ãýâýë
ÿàäàã þì áý? Èíãýýä ìèíèé ºãºõ ñàíàë áîë:
1. Îðøèëûí õýñýã, 1-ð á¿ëãèéí 1 õýñýã õî¸ðûã îíîëûí òàëààð öààø
ñàéæðóóëìààð áàéíà. ¯íèé òóëä øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçì, ñîöèàëèñò
íèéãìèéí àíãèéí á¿òýö ãýäýã íýðòýé îðîñîîð õýâëýãäñýí îíîëûí
á¿òýýë¿¿äèéã óíøèæ, ñîöèàëèñò íèéãìèéã áàéãóóëàõûí òóëä õóó÷èí íèéãìèéã
õýðõýí ººð÷èëñíèéã òîâ÷ ºã¿¿ëæ, õóó÷èí àíãè õýðõýí á¿ðýëäñíèéã õàðóóëæ,
ìàíàé íàìûí ïðîãðàìì áà ¿íäñýí õóóëèéí äàãóó òóñ íèéãìèéí àíãèéí á¿òýö,
õàðüöààã øèíæëýõ óõààíû òàëààð íàðèéí òîìú¸îëò ãàðãàõ õýðýãòýé áàéíà.
2. Çàðèì íýð òîìú¸î øèíæëýõ óõààíû õóâüä òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Æèøýýëáýë: Îðøèëûí 1-ð õóóäñàí äýýð õýä õýäýí ãàçàð òýìäýãëýñíèéã
¿ç? ̺í 2-ð õóóäñàí äýýð õóâüñãàëûí ºìíõ ìîíãîëûí çàëóó÷óóä, ìàë÷èä
áà õ¿ðýý õèéäèéí ãýæ õî¸ð õóâààãäàæ áàéñàí áà îð÷èí ¿åèéí çàëóó÷óóä íü
õîò, õºäººãèéí áà õºäººãèéí çàëóó÷óóä íü ìàë÷èí, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãýæ
õóâààãääàã ãýõ ìýòýýð òîìú¸îëñîí íü àíãè á¿ëãèéã øèíæëýõ óõààíû òàëààð
òîìú¸îëäîãèéí àâöàëäàà ìóóòàé áàéíà. ¯¿íèéã 1-ðò àíãèéí ¿¿äíýýñ õóâààæ
¿çýõ, 2-ðò íèéãýìä ã¿éöýòãýæ áóé õºäºëìºðèéí õóâüä ÷èíèé äýýðõýýð
õóâààãäàæ áàéíà ãýæ òîäîðõîé áîëãîæ áè÷èõ. ̺í îðøëûí 5-ð õóóäñàíä õýä
õýäýí ãàçàð òîú¸îëîë áóðóó áàéãààã ðåäàêöèéí õóâüä ñàéæðóóëàõ.
3. 1 á¿ëãèéí ýõíèé 1-ð õóóäñàíû àíõíû ºã¿¿ëáýðèéã õàñàõ. 3-ð õóóäñàí
äàõü õýñý㠺㿿ëáýð áóðóó òîìú¸îëîãäîæ áóäëèàíòàé áîëñîí ó÷èð õàñâàë
çîõèíî. 4-ð õóóäñàíä ìàíàé ÕÀÀ-ä 1923 îíä äýýä áà äóíä áîëîâñðîëòîé 8
ìýðãýæèëòýí áàéñàí ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé áàéíà. Òýð ¿åä äýýä áàéòóãàé äóíä
áîëîâñðîëòîé õ¿í áàéñàí ýñýõèéã äàõèí øàëãàæ áè÷èõ. 6-8-ð õóóäñàíä ºã¿¿ëæ
áóé òîî íü ÿìàð íýãäýëä, àëü ¿åèéã õàìààð÷ áàéãàà íü òîäîðõîé áóñ áàéíà.
4. 2-ð á¿ëãèéí 39-ð õóóäñàí äýýð àðä àíãè õàÿãäñàí áà îð÷èí ¿åèéí àðäóóä
òóñãàéëàí ìýðãýæëèéí ãðóïï áîëîí õóâààãäñàí ãýäýã íü þó õýëæ áàéãàà
íü òîäîðõîé áèø áàéíà. 40-ð õóóäñàíû ýõýíä õýëñýí ñàíàà íèëýýä äýýã¿¿ð
áàéìààð áàéíà. 43-ð õóóäñàíä ìàë÷äûã 5 ¿å áîëãîí õóâààñàí íü ÿìàð çàð÷èì,
ÿìàð õóãàöàà áàðèìòàëñàí íü òîäîðõîé áèø áàéíà. Àíõíû ¿å 5-6 æèë, ñ¿¿ëèéí
¿å íü 20 ãàðóé æèë õàìààð÷ áàéãàà íü áóäëèàíòàé òóë ýðãýæ õàð.
5. 2 á¿ëãèéí 3-ð ãàð÷èã àãóóëãàäàà òîõèðîîã¿é áàéíà. ̺í 4-ð õýñýã äýõ
öýðãèéí àëáûí à÷ õîëáîãäëûã íèëýýä ëàâøðóóëæ, àãóóëãûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ,
5-ð õýñãèéã àãóóëãûí õóâüä ã¿íçãèéð¿¿ëýõ.
6. 3 á¿ëãèéí äîòîðõè àíãèëàí çààñàí ç¿éë¿¿ä ñîíèõðîëòîé áîëæýý. Ãýâ÷
¿¿íèéã îíîë áà ðåäàêöèéí õóâüä äàõèí õÿíàí ¿çýæ ñàéæðóóëàõ
341

7. 4 á¿ëãýýð íºõºð Æ¿ãäýð, Äàøæàìö, Ëóâñàíöýðýí íàðò ¿ç¿¿ëæ òîäîðõîé
çºâëºãºº àâ.
8. Á¿õýëäýý ººðèéí ýíý çîõèîëûã äàõèí ðåäàêòîðëàæ çàñàõûí ºìíº íºõºð
Æ¿ãäýð, Äàøæàìö, Ëóâñàíöýðýí íàðààð óíøóóëæ õýëýëö¿¿ëýí òîäîðõîé
ñàéí ñàíàë àâ÷ ñàéæðóóëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Äýýð äóðäñàí çàñâàðûã õèéæ óã
çîõèîûã ñàéæðóóëìàãö óã á¿òýýë íèëýýä ñîíèðõîëòîé áîëæ, óëìààð äèññåðòàö
áîëãîæ áîëîõ þì. Æè÷: Îðîñ õýëíèé áè÷ëýã íàéðóóëãà ç¿ãýýð áîëæýý.
Á.Øèðýíäýâ. 1977.08.31.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
342
ÄÎÊÒÎÐÛÍ ÇÝÐÝà ÃÎÐÈËÎÃ× ËÈ Ï¨Í ÐÅÃÈÉÍ
“ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÓÑÃÀÀÐ ÒÎÃÒÍÎËÛÍ Ò¯¯ÕÈÉà ÍÝÕÝÍ
ØÈÍÆËÝկɔ ÃÝÄÝà ÇÎÕÈÎËÛÍ ÒÀËÀÀÐÕ Ò¯¯ÍÈÉ
ǪÂ˪Ã×ÈÉÍ ÕÓÂÈÀÐ ªÃªÕ ÑÀÍÀË
Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõèéí òºëºº ìîíãîëûí
ýõ îðîí÷ íàðààñ 1911-1913 îíóóäàä ÿâóóëñàí òýìöëèéí ò¿¿õ îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé. Èéì ÷ ó÷ðààñ óã ñýäâèéã ìàíàé îðíû ò¿õ÷èä ò¿¿õèéí øèíæëýõ
óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàæ çàðèì ÷óõàë ìàòåðèàë òýð áîëãîí íýýëòòýé áóñ
áàéñàí áà àíãèéí òýìöëèéí ¿çýë ñóðòëûí õÿíàëòàíä õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûí
íºõöºëä á¿òýýëýý áè÷ñýí áîëîâ÷ ýíý òàëààð ò¿¿õèéíõ íü ¿¿äíýýñ íýëýýä
á¿òýýë õèéñýí áèëýý. Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä ýíý ñýäâèéã áè÷èõäýý ººðèéí îðíû
ò¿¿õýí íºõöºë, óëñ òºðèéí áàéð ñóóðü áà ýõ îðíû àøèã ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ
ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëñýí þì. Òýäíèé á¿òýýñýí ç¿éëñèéã ãàäààä îðíû
ñóäëàà÷èä ñîíèðõîæ ººðñäèéí ìýäýëä áàéñàí ìýäýýíä òóëãóðëàí áàñ íýëýýä
ç¿éëñèéã á¿òýýæ óã ñýäâèéã ñóäëàõàä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ¯¿íä
ÿëàíãóÿà ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Î.Ëàòòèìîð, Àíãëèéí Ð.Ðóïåí, ßïîíû ýðäýìòýí
Ò.Òàíàêà, Ò.Íàêîìè íàð íýëýýä óëòàé ñóäàëãàà õèéñíèéã áèä ìýäíý. Ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä ÁÍÑÓ-ûí èðãýí Ëè ϸí Ðå ýíý ñýäâèéã ñîíèðõîí á¿òýýëýý áè÷èæ,
äîêòîðûí çýðýã õàìãààëàõààð ºíººäºð ýíä õýëýëö¿¿ëæ áàéíà.
Ëè ϸí Ðå ýíý ñýäâýýð ñóäàëãàà ÿâóóëàõäàà 1911 îíû òóñãààð òîãòíîëûí
õºäºë㺺íèé ãîë ç¿òãýëòýí íàðûí îéëãîëò, áàéð ñóóðü, ñýòãýë ç¿éí òàëààñ íü
àâ÷ ¿çýæ óã ñóäàëãààíä õóâü íýìðýý îðóóëàí øèíý ñàíàà ãàðãàñíààðàà îíöëîã
þì. Ýíý øèíý ñàíàà íü óã çîõèîëûí åðºíõèé íýð, ò¿¿íèé á¿ëýã, ÿëàíãóÿà íýã,
õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí ãàð÷èãíààñ òîäîðõîé áàéãàà þì.
Íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí ñàíàà ìîíãîë÷óóä Ìàíæ ×èí óëñûí “Øèíý çàñãèéí
áîäëîãî”-ûã îéëãîæ, ÿàæ ¿çñýíèéã àâ÷ ñóäàëñàí áàéíà. Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààðàà çîõèõ îéëãîëò
áà òºëºâëºãººòýé áàéñíûã ñóäëàæ õàðóóëñàí áàéíà.
Ëè ϸí Ðå óã ñóäàëãàã ÿâóóëàõäàà ýíý òàëààð ìîíãîë, îðîñ, àíãëè,
õÿòàä, ÿïîí, ñîëîíãîñûí ñóäëàã÷äûí á¿òýýëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñíààñ

ãàäíà àðõèâûí áàðèìò áè÷èã, òóõàéëáàë 1911-1919 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí òàëààð
íèéòëýãäñýí ò¿¿õýí áàðèìòóóä, Ïîëüøèéí ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí
àðõèâààñ îëäñîí ìàòåðèàëóóäûã óëòàé ñóäëàí á¿òýýëäýý àøèãëàæýý. Ëè ϸí
Ðå-ãèéí á¿òýýëèéí àíõíû õóâèëáàðûã áè óíøèæ òàíèëöààä óã çîõèîëûí óòãà
àãóóëãàòàé õîëáîî á¿õèé çàðèì ÷óõàë áàðèìòûã õýðõýí ¿çýõ áà çîõèîëûí
á¿òýö, íàéðóóëãûí òàëààð 13 ç¿éëèéí çàëðóóëãà áà ñàíàëûã ò¿¿íä ºãñºí þì.
̺í ýíý çîõèîëòîé òàíèëöàæ ñàíàëàà ºãñºí íºõäèéí áîäîë ñàíààã Ëè ϸí Ðå
õàðãàëçàí ¿çýæ çàñâàðëàí ñàéæðóóëæ ýä¿ãýý õýëýëö¿¿ëæ áàéíà. Òîâ÷èä íü
ä¿ãíýæ õýëýõýä:
1. 1911 îíû òóãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã ãîë ãîë ÷èãëýëýýð íü áîäèòîéãîîð
àâ÷ ¿çýæ ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé ýðõ áàðèã÷èä ººðñäèéíõºº çºð÷ëèéã
õîéø òàâüæ, óëñûíõàà òóñãàð òîãòíîëûã ñýðãýýõèéí òºëºº õ¿÷ýý íýãòãýí
ç¿òãýñíèéã çºâ ¿ç¿¿ëæýý.
2. 1911 îíû òóñãààð òîãòíîëûí òýìöëèéã ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë ãýæ ¿çñýí
íâ çºâ. Íèéãìèéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë äîðâèòîé ººð÷ëºëò õèéãýýã¿éã áàñ çºâ
äóðüäæýý.
3. 1911 îíû õºäºëãºíèé ¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäñàí óëñûã òóñãààð òîãòíîëîî
ñýðãýýñýí ãýæ ¿çñýí íü ç¿éòýé. Ìàíæèéí òºðèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãûí
óðøãèéã ìîíãîëûí äàâõàðãà á¿õýí ìýäðýí òàíüæ ýñýðã¿¿öñýí, òóñãàð òîãòíîëîî
ñýðãýýõýä îðîñ óëñûã ò¿øèãëýñýí áà ìºí õî¸ð õºðø õîîðîíäîî ìîíãîëûí
òàëààð õóéâàëäàà õèéõýä ãóðàâäàã÷ õ¿÷ ýðæ áàéñàí çýðãèéã çºâººð ºã¿¿ëæýý.
4. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõýä Áîãä õààíû íºëººã àøèãëàñàí
ãýäýã íü çºâ. Íýãä¿ãýýð Áîãä ãýãýýíýýñ ýõëýí íàéìäóãààð Áîãä õ¿ðòýë
ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä òºð óëñûíõàà òóñãààò òîãòíîëûã áóðõàíû øàøíû
òýðã¿¿í Áîãä ãýãýýíèé íýð àëäàðòàé õîëáîí ¿çýæ áàéñàí óëàìæëàëòàé
áîëîõîîð Ëè ϸíÐå-ãèéí ñàíàà çºâ þì. ̺í á¿õ þì ò¿¿íèé óõààí áà
ñàíàà÷ëàãààð á¿òñýí ãýäãèéã áàñ ø¿¿ìæëýëòýé ¿çæýý. ßàãààä ãýâýë ýõ îðîí÷
¿çýë, áîëîâñðîë, ¿éë àæèëëàãààðàà òîäðîí ãàð÷ áàéñàí ÷èí Õàíääîðæ, äà ëàì
Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí ã¿í, ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàðûí ¿¿ðýã ðîëü èõ
áàéñíûã áèä ç¿é ¸ñîîð ¿íýëýõ ¸ñòîé þì. ¯¿íèéã Ëè ϸí Ðå àíõààðàí ¿çýæ
òýìäýãëýñýí áàéíà. Òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõèéí òºëºº àæèë ÿâóóëàõàä
Áîãä ãýãýýí, ò¿¿íèé øàäàð øàâü Äèëàâ õóòàãò Æàëõàíç õóòàãò, Öýðýí÷èìýä
Äà ëàì íàðûí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã çºâ õàðóóëæýý.
5. Ìîíãîëä òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõèéí òóëä Îðîñûã ò¿øèãëýõýýñ ººð
àðãàã¿é áàéñàí ãýñíèé çýðýãöýý Îðîñ-Ìîíãîëûí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã áàñ
àíõààðñàí íü ç¿éòýé áîëæýý.
Çîõèîã÷èéí á¿òýýë äîêòîðûí çýðãèéí øààðäëàãûã àëü ÷ òàëààðàà õàíãàæ
ìîíãîë õýëýýð áè÷ñýí íü ñàéøààëòàé. Ãîðèëîã÷èä, ò¿¿õèéí øèíæëýõ
äîêòîðûí çýðýã îëãîõ íü ç¿éòýé ¿çýæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí Øèíæëýõ óõààíû ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ. 1996.12.14. (õýëñýí ¿ã)
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí õóâèéí àðõèâààñ Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí
343

344
ÐÅÖÅÍÇÈß
ÍÀ ÐÀÇÄÅË “ÍÎÂÅÉØÀß ÈÑÒÎÐÈß ÌÍД
Ó×ÅÁÍÈÊÀ ÈÑÒÎÐÈÈ ÌÍÐ
Ïðè íàëè÷èè îäíîãî ìàøèíîïèñíîãî òåêñòà óêàçàííîãî ðàçäåëà íà ïÿòü
÷åëîâåê-÷ëåíàì ðåäêîëëåãèè, ïðèøëîñü îçíàêîìèòüñÿ ñ òåêñòîì â ñæàòûé ñðîê.
Ïîëàãàÿ, ÷òî áóäåò âîçìîæíîñòü áîëåå òùàòåëüíîãî îçíàêîìëåíèÿ ñ
òåêñòîì âñåãî ó÷åáíèêà ïðèõîæó ê ñâîèì ïðåäâàðèòåëüíûì çàìå÷àíèÿì:
1. Ðàçäåë “Íîâåéøàÿ èñòîðèÿ ÌÍД ñîñòàâëåííûé ãðóïïîé àâòîðîâ
ïîä ðóêîâîäñòâîì ïðîôåññîðà È.Í.Óñòþõàíèíîâà îñâåùàåò â èñòîðèêîõðîíîëîãè÷åñêîì
ïîðÿäêå èñòîðèþ Ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè
1921 ãîäà, èñòîðèþ ÌÍÐ è èñòîðèþ áîðüáû òðóäÿùèõñÿ ïîä ðóêîâîäñòâîì
ÌÍÐÏ, ò.×îéáàëñàíà è ïðè ïîâñåäíåâíîé áðàòñêîé ïîìîùè íàðîäîâ ÑÑÑÐ
çà ëèêâèäàöèþ êëàññà ôåîäàëîâ, çà óêðåïëåíèå íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîé
ðåñïóáëèêè è çà åå ñòàíîâëåíèå íà íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ.
2. Íåñìîòðÿ íà îòñóòñòâèå îáîáùåííûõ ïîëèòèêî-ýêîíîìè÷åñêèõ òðóäîâ
ïî íîâåéøåé èñòîðèè ÌÍÐ äàííûé ðàçäåë ïîäðîáíî îõâàòûâàåò ãëàâíåéøèå
ýòàïû èñòîðèè ÌÍÐ., ïîä÷åðêèâàÿ çíà÷åíèå òàêèõ ñúåçäîâ êàê III-é, VII-é
è X-é ñúåçäû ÌÍÐÏ, ïîäðîáíî îñâåùàÿ ïåðâóþ Êîíñòèòóöèþ ÌÍÐ è
Êîíñòèòóöèþ, ïðèíÿòóþ ÓØ-ì Âåëèêèì Õóðàëîì.
3. Ðàçäåë â öåëîì ñîñòàâëåí â òåñíîé ñâÿçè ñ ìåæäóíàðîäíîé îáñòàíîâêîé
ñîîòâåòñòâóþùèõ ïåðèîäîâ èñòîðèè ÌÍÐ è, îñîáåííî èñòîðèè ÑÑÑÐ ñ
êîòîðîé íåðàçðûâíî ñâÿçàíà âñÿ èñòîðèÿ ÌÍÐ.
4. Ê ñîñòàâëåíèþ ðàçäåëà ïðèâëå÷åíû âñå îñíîâíûå èñòî÷íèêè è ïîñîáèÿ
-ðåøåíèÿ ñúåçäîâ è ïëåíóíîâ ÌÍÐÏ, Âåëèêèõ è Ìàëûõ Õóðàëîâ àðõèâíûå
äîêóìåíòû ãîñîðãàíîâ, õîçÿéñòâåííî-êóëüòóðíûõ ó÷ðåæäåíèé, ïðåññû è
ëèòåðàòóðû.
Ïðèëîæåíèå ê êàæäîé ãëàâå ñïèñêè ìàòåðèàëîâ ãîâîðÿò î õàðàêòåðå è
êîëè÷åñòâå ïðèâëå÷åííûõ ìàòåðèàëîâ.
Âñå ýòî âìåñòå âçÿòîå äàåò îñíîâàíèå ñ÷èòàòü, ÷òî óêàçàííûé ðàçäåë
âîéäÿ â ó÷åáíèêè îêàæåò áîëüøóþ ïîìîùü ó÷àùèìñÿ è èíòåëëèãåíöèè â
äåëå èçó÷åíèÿ èñòîðèè áîðüáû íàøåãî íàðîäà.
Ïðè íàëè÷èè âûøåïåðå÷èñëåííûõ äîñòîèíñòâ, ñ÷èòàþ íåîáõîäèìûì
îáðàòèòü âíèìàíèå ðåäêîëëåãèè è àâòîðîâ íà îòäåëüíûå ãëàâû è ïàðàãðàôû,
ãäå ñóùåñòâåííûå ñòîðîíû èñòîðè÷åñêèõ ñîáûòèé è ôàêòîâ íåäîñòàòî÷íî
ÿñíî îñâåùåíû, êàê ñ òî÷êè çðåíèÿ èñòîðè÷åñêîé, òàê è ïàðòèéíî-êëàññîâîé
òî÷êè çðåíèÿ.
Ãëàâà 1-ÿ, Ïàðàãðàô 1-é
Ïàðàãðàô îçàãëàâëåí “Âëèÿíèå ïåðâîé Ìèðîâîé âîéíû è Îêòÿáðüñêîé
ðåâîëþöèè â Ðîññèè íà ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå âî âñåõ ñòðàíàõ è â
÷àñòíîñòè â Ìîíãîëèè”.

Èçëîæåííîå â òåêñòå âëèÿíèå ïåðâîé âîéíû è âëèÿíèå Îêòÿáðüñêîé
ðåâîëþöèè íà ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè àâòîð íå ïîêàçàë â
òåêñòå, è íå ïðèâîäèë ôàêòîâ îá âëèÿíèè, à ïåðå÷èñëÿåò äâèæåíèå àðàòà
Àþøè è äðóãèå, îòíîñÿùèåñÿ ê áîëåå ðàííåìó ïåðèîäó. Ãîâîðÿ îáùèìè
ñëîâàìè î âëèÿíèè Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè íà ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå
â Ìîíãîëèè â äàííîì ïàðàãðàôå, àâòîð â ñëåäóþùåì ïàðàãðàôå âòîðè÷íî
ãîâîðèò îá ýòîì æå âëèÿíèè, îïÿòü òàêè íå ïðèâîäÿ äîñòàòî÷íûõ ôàêòîâ.
Ïîñêîëüêó ïåðâàÿ Èìïåðèàëèñòè÷åñêàÿ âîéíà îòíîñèòñÿ ê 1914-1918 ã.ã.
ñëåäóåò âëèÿíèå âîéíû îòíåñòè ê ïåðèîäó Àâòîíîìíîé Ìîíãîëèè, ò.å. 1914-
1918 ã.ã. âëèÿíèå Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè íà ìèðîâîå
ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå, ñâÿçàòü ñ èñòîðè÷åñêèìè ñîáûòèÿìè 1919-20-21
ã.ã. â Ìîíãîëèè, òîãäà âëèÿíèå Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè
íà ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè íàéäåò ïîëíîå îñâåùåíèå.
Ïàðàãðàô 2-é, ñòð 5
Àâòîð ïèøåò “Âòîðæåíèå êèòàéñêèõ âîéñê è ëèêâèäàöèÿ Àâòîíîìèè áûëè
òÿæåëûìè óäàðàìè ïî íàöèîíàëüíîìó ÷óâñòâó àðàò... Âåçäå ñòàëè âîçíèêàòü
ñòîëêíîâåíèÿ ìåæäó àðàòàìè è êèòàéöàìè... ” Äåëî íå òîëüêî â òîì, ÷òî ýòî
áûë óäàð ïî íàöèîíàëüíûì ÷óâñòâàì, à ãëàâíîå â òîì, ÷òî ýòîò ôàêò íàíåñ
ñîêðóøèòåëüíûé óäàð íàäåæäàì òåõ, êòî âåðèë â àâòîíîìíîå ïðàâî, êàê
íàâñåãäà äàííûå ìîíãîëüñêîìó íàðîäó. Ýòîò ôàêò ïîêàçàë, ÷òî íàäî ñàìèì
òðóäÿùèìñÿ âçÿòüñÿ çà ðóæüå äëÿ îñâîáîæäåíèÿ ñòðàíû è äëÿ óñòàíîâëåíèÿ
âëàñòè òðóäÿùèõñÿ. Ñòîëêíîâåíèÿ íîñèâøèå ìàññîâûé õàðàêòåð ìåæäó
òðóäîâûìè àðàòàìè è êèòàéñêèìè ïîðàáîòèòåëÿìè íàäî ðàññìàòðèâàòü,
êàê ôîðìó íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîé áîðüáû ïðîòèâ èíîñòðàííûõ
ïîðàáîòèòåëåé è íå ñìåøèâàòü èõ ñ íàöèîíàëüíîé âðàæäîé.
Ïàðàãðàô 2-é, ñòð. 7
Îïèñûâàåòñÿ äåÿòåëüíîñòü îïïîçèöèîííîé ãðóïïû ïîä èäåéíûì
ðóêîâîäñòâîì Äæàìñàðàíî, êàê áóäòî áû ñûãðàâøåå îïðåäåëåííóþ ðîëü
â ðàçâèòèè ðåâîëþöèîííîé èäåè. Íà ñàìîì äåëå, ýòà ãðóïïà âîçãëàâëåííàÿ
Äæàìñàðàíîì áûëà ãðóïïà ñòîÿùàÿ íà òî÷êå çðåíèÿ áóðæóàçíîíàöèîíàëèñòè÷åñêîé,
ïûòàâøàÿñÿ èñïîëüçîâàòü áîðüáó òðóäîâûõ ìàññ äëÿ
íàöèîíàëèñòè÷åñêèõ öåëåé. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîäõîäèòü ê ýòîé
ãðóïïå êàê íàöèîíàëèñòè÷åñêîé.
Ïàðàãðàô 4-é. ñòð.
 ýòîì ïàðàãðàôå õàðàêòåðèçóåòñÿ ïåðâàÿ ïàðòèéíàÿ ïðîãðàììà
“Ïàðòèéíàÿ êëÿòâà”. Ýòîò âàæåíåéøèé äîêóìåíò, îñâåæàþùèé çàäà÷è ïàðòèè
â ãîäû íàðîäíîé ðåâîëþöèè äàí áåç îáúÿñíåíèé è áåç ñîîòâåòñòâóþùåãî
àíàëèçà.  öåëîì ãëàâà 1-ÿ è åå ïàðàãðàôû íå ÷åòêî îñâåùàþò âëèÿíèå
Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè íà ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå Ìîíãîëèè âëèÿíèå
345

èäåè Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè íà ïðîãðàììó äåéñòâèÿ, íà õàðàêòåð äâèæåíèÿ.
Ãëàâà III-ÿ. Ïàðàãðàô 1-é
 ýòîì ïàðàãðàôå ãîâîðÿ î çíà÷åíèè ïåðâîé ïàðòèéíîé ãàçåòû, èçäàííîé
â Èðêóòñêå, àâòîð íå âñêðûë çíà÷åíèå ýòîé ãàçåòû. Ìåæäó òåì, ãàçåòà
îïóáëèêîâàâ ñòàòüè îá Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè, îïûòàõ Ñîâåòñêîé âëàñòè,
î áîðüáå ðàáî÷èõ êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí è óãíåòåííîì ïîëîæåíèè
òðóäÿùèõñÿ Ìîíãîëèè, ñûãðàëà áîëüøóþ èäåéíî-ïîëèòè÷åñêóþ ðîëü â äåëå
ôîðìèðîâàíèÿ ìàðêñèñòñêîãî ìèðîâîççðåíèÿ ó ÷ëåíîâ ÌÍÐÏ.
Ãëàâà III-ÿ, Ïàðàãðàô 7-é
 ýòîì ïàðàãðàôå ãîâîðèòñÿ î ñîçäàíèè â Ìîíãîëèè Êîíñòèòóöèîííîé
ìîíàðõèè. Íå äàíî îáúÿñíåíèå èñòîðè÷åñêèì ïðè÷èíàì è óñëîâèÿì ñîçäàíèÿ
òàêîé ôîðìû âëàñòè â Ìîíãîëèè íà äàííîì ýòàïå ðåâîëþöèè.
Ãëàâà IV-ÿ. Ïàðàãðàô 2-é, ñòð 7
Ïðèâîäèòñÿ ôàêò, ÷òî íà ïåðâîì çàñåäàíèè ïåðåä ïàðëàìåíòîì âîçíèêëî
ìíîãî ñïîðîâ î òîì, ïðàâèëüíî èëè íåïðàâèëüíî îãðàíè÷èòü âëàñòü Áîãäîõàíà.
Ýòîìó ôàêòó àâòîðîì íå äàíà îöåíêà êàê äâóì ïðîòèâîïîëîæíûì
òî÷êàì çðåíèÿ äâóõ ïðîòèâîïîëîæíûõ êëàññîâ-òðóäÿùèõñÿ è ïðåäñòàâèòåëåé
ôåîäàëüíîãî êëàññà ïî âàæíåéøåìó âîïðîñó ðåâîëþöèè ïî âîïðîñó î âëàñòè.
Ãëàâà VIII-ÿ.
 íàïèñàíèè äàííîé ãëàâû íåäîñòàòî÷íî ïðèâëå÷åíû ìàòåðèàëû è
ïîýòîìó â ãëàâå ñîâåðøåííî îòñóòñòâóþò âîïðîñû îá îòíîøåíèè ïðàâûõ ê
íàöèîíàëüíîìó âîïðîñó è ðåëèãèîçíûì âîïðîñàì. Ãëàâó ýòó ñëåäóåò â öåëîì
ïåðåñìîòðåòü ïðèâëåêàÿ áîëüøå ôàêòè÷åñêèõ ìàòåðèàëîâ.
Ãëàâà IX-ä, ñòð.22
Çäåñü ãîâîðèòñÿ “Îñîáåííî òÿæåëûì îêàçàëîñü âñïûõíóâùåå â 1932 ãîäó
â ðÿäå ðàéîíîâ Ìîíãîëèè âîîðóæåííîå âîññòàíèå ñ ó÷àñòèåì ñåðåäíÿöêèõ
è êóëàöêèõ ìàññ”. Íå ïîä÷åðêíóòî, ÷òî ýòî âîññòàíèå ïðåæäå âñåãî áûëî
îðãàíèçîâàíî âåðõóøêîé êîíòð-ðåâîëþöèîííîãî ëàìñòâà è ôåîäàëîâ, ÷òî ýòî
áûëî æåñòîêîå ñîïðîòèâëåíèå êëàññà ôåîäàëîâ ïðîòèâ âëàñòè òðóäÿùèõñÿ,
÷òî â ýòîì âîññòàíèè ó÷àñòâîâàëà íå ìàññà ñåðåäíÿêîâ, à íåêîòîðàÿ ÷àñòü.
Ãëàâà XI-ÿ, Ðàçäåë “Êóëüòóðà è èñêóññòâî”
Çäåñü íåóìåñòíî ñäåëàíû ññûëêè íà íà÷àëî âîçíèêíîâåíèÿ ëèòåðàòóðû
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà åùå âî âðåìåíà ×èíãèñ-õàíà, íàçâàâ “Ñîêðîâåííîå
ñêàçàíèå” è äðóãèå ïðîèçâåäåíèÿ òîãî ïåðèîäà “ñîêðîâèùíèöåé ìèðîâîé
êóëüòóðû” íå äàâàÿ ïîäðîáíîé îöåíêè ïðîèçâåäåíèþ ñîâðåìåííûõ
ïèñàòåëåé. Óïîìèíàíèå ïðîèñõîæäåíèÿ ëèòåðàòóðû âîîáùå íåóìåñòíûì
346

ìíå êàæåòñÿ ïîòîìó, ÷òî î íèõ áóäåò ñêàçàíî â ðàçäåëå èñòîðèè ñðåäíèõ
âåêîâ. Â ýòîì ðàçäåëå îáîáùàåòñÿ öåëûé ýòàï ðàçâèòèÿ êóëüòóðû è
èñêóññòâà ÌÍÐ, à ìåæäó òåì íå îñâåùåíà èäåîëîãè÷åñêàÿ áîðüáà ïàðòèè
ñ íàöèîíàëèñòè÷åñêèìè è ïðàâûìè ýëåìåíòàìè â îáëàñòè êóëüòóðû è
èñêóññòâà. Íå ïîäâåðãíóòî êðèòèêå íàöèîíàëèñòè÷åñêîå íàïðàâëåíèå
ïèñàòåëÿ Áóÿí-Íýìõý è åìó ïîäîáíûõ, âîñõâàëÿâøèõ çàâîåâàòåëüíûå ïîõîäû
×èíãèñà è âñå ðåàêöèîííîå ïðîøëîå ôåîäàëüíîãî Âîñòîêà.
Ïîñêîëüêó ó÷åáíèê âûéäåò â ñâåò â 1950 ãîäó, ñ÷èòàþ íåîáõîäèìûì
âíåñòè â ïîñëåäíèå ðàçäåëû òàêèå âàæíåéøèå ñîáûòèÿ ñîâðåìåííîñòè êàê
ïîáåäà íàðîäíîé äåìîêðàòèè â Êèòàå, óñïåõè ñòðàí íàðîäíîé äåìîêðàòèè è
ÑÑÑÐ - â öåëîì ðàñòóùèå ñèëû äåìîêðàòèè.
Ïðè ðåäàêòèðîâàíèè èëè äàæå äî ðåäàêòèðîâàíèÿ ñëåäóåò óòî÷íèòü
çàãëàâèÿ îòäåëüíûõ ãëàâ è ïàðàãðàôîâ, à òàêæå òåêñòû îòäåëüíûõ ãëàâ.
Ïðè ýòîì íåîáõîäèìî îáðàòèòü âíèìàíèå íà ãëóáîêîå îñâåùåíèå âåäóùåé
ðîëè ïîìîùè ÑÑÑÐ ìîíãîëüñêîìó íàðîäó íà âñåõ ýòàïàõ ðàçâèòèÿ ÌÍÐ,
íà îñâåùåíèå ðîëè ÌÍÐÏ â íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîì ãîñóäàðñòâå. Ïðè
ðåäàêòèðîâàíèè íåîáõîäèìî îáðàòèòü âíèìàíèå íà òî ìåñòî, ãäå èìåþòñÿ
ïîâòîðåíèÿ, îïå÷àòêè è íà ìíîãîîáðàçèå ñòèëÿ â öåëîì.  ÷àñíîñòè ÿ èìåþ
ââèäó ñëåäóþùèå çàìå÷àíèÿ ðåäàêöèîííîãî ïîðÿäêà:
1. Ãëàâà IX, ñòð.14
Ãäå èìååòñÿ òàêîå âûðàæåíèå “Íàñèëüñòâåííûì ïóòåì ñòàëè ïåðåâîäèòü
ëàì èç æåëòîãî ñîñòîÿíèÿ â ÷åðíîå” - ýòîò èäèîì - ìîíãîëüñêóþ ôðàçó
ñëåäóåò â ðóññêîì òåêñòå èñïðàâëÿòü òàê: “àäìèíèñòðàòèâíûì ìåòîäîì
ìåõàíè÷åñêè ïåðåâîäèëè ëàì èç äóõîâíîãî ñîñòîÿíèÿ â ñâåòñêîå”.
2. Ãëàâà XI, ñòð.2
Ãäå ïèøåòñÿ: “Ñî âðåìåí íîâîãî êóðñà èñïðàâëåíû íåäî÷åòû è ïåðåãèáû”,
òîãäà êàê äî ýòîãî “ýòè íåäî÷åòû” ïðàâèëüíî íàçâàíû êàê êðóïíåéøèå
îøèáêè. Â ñâÿçè ñ ýòèì íàäî îòìåòèòü, ÷òî â ðÿäå ãëàâ è ïàðàãðàôîâ îäèí
è òîò æå ôàêò íàçûâàåòñÿ ïî ðàçíîìó, âðîäå íàðîäíîé ðåâîëþöèåé â îäíîì
ñëó÷àå è íàöèîíàëüíîé ðåâîëþöèåé â äðóãîì ñëó÷àå. Âñëåäñòâèå ýòîãî
ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî îäèí è òîò æå ôàêò â îäíîì ïàðàãðàôå îöåíèâàåòñÿ äîëæíûì
îáðàçîì, à â äðóãîì ìåíåå ÷åòêî. Ýòî ðàçíîáðàçèå íåîáõîäèìî óñòðàíèòü.
3. Ãëàâà XII. ñòð.6
“Íàèáîëåå êðóïíûå áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêèå äåðæàâû íå òîðîïèëèñü
ñäåëàòü ëèãó íàöèè ïîäëèííûì èíñòðóìåíòîì áîðüáû çà ìèð”, çäåñü íàäî
áûëî ïîä÷åðêíóòü, ÷òî àíãëî-ôðàíöóçñêèå è àìåðèêàíñêèå èìïåðèàëèñòû
òîãäà, êàê è òåïåðü íå òîëüêî íå òîðîïèëèñü Ëèãó íàöèé èëè Îðãàíèçàöèþ
Îáúåäèíåííûõ íàöèé ñäåëàòü èíñòðóìåíòîì áîðüáû çà ìèð, à íàîáîðîò
ñòðåìÿòñÿ âñÿ÷åñêè ïîäðûâàòü äåÿòåëüíîñòü ýòèõ îðãàíèçàöèé.
347

4. Ãëàâà XVII. Ïàðàãðàô 2. ñòð.5
Ïèøåòñÿ “ ñâîþ î÷åðåäü ÑØÀ è Âåëèêîáðèòàíèÿ ñòàëè îêàçûâàòü
Êèòàþ ðàçëè÷íóþ ïîìîùü â âèäå çàéìîâ... - ââîçà... âîîðóæåíèÿ...
îáîðóäîâàíèÿ... ïîäïèñàíî ñîãëàøåíèå ìåæäó ÑØÀ è Êèòàåì îá îòìåíå
íåðàâíîïðàâíûõ äîãîâîðîâ”. Íå ïîä÷åðêíóòî, ÷òî ýòà “ïîìîùü”, ÷òî
ýòà “îòìåíà íåðàâíîïðàâíûõ äîãîâîðîâ” íå äëÿ êèòàéñêîãî íàðîäà, à
äëÿ ãîìèäàíîâñêîãî ïðàâèòåëüñòâà è äëÿ ïîä÷èíåíèÿ Êèòàÿ èíòåðåñàì
àìåðèêàíñêèõ èìïåðèàëèñòîâ.
Ïðè ðåäàêòèðîâàíèè íåîáõîäèìî òàêæå ñâåðèòü öèòàòû èç ïðîèçâåäåíèé
êëàññèêîâ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà è ôàìèëèè ëþäåé, ò.ê. â ìàøèíîïèñè
èìååòñÿ ðÿä îïå÷àòîê, âìåñòî ñëîâà ïàíçà÷èí - äàíçàí÷èí è ò.ï.
Ýòè çàìå÷àíèÿ, êîòîðûå ÿ ñ÷èòàþ, íåîáõîäèìûì ñäåëàòü, àâòîðû ñóìåþò
èñïðàâèòü. Ñ÷èòàþ ñî ñâîåé ñòîðîíû ïîëåçíûì äëÿ ìîíãîëüñêèõ àâòîðîâ
ïðàêòèêîâàòü îáñóæäåíèå îòäåëüíûõ âîïðîñîâ, ãëàâ è ïàðàãðàôîâ â ïðîöåññå
ðàáîòû ïî íàïèñàíèþ òðåõòîìíèêà èñòîðèè ÌÍÐ. Òàêàÿ ôîðìà áåññïîðíî
îêàæåò áîëüøóþ ïîìîùü ìîíãîëüñêèì àâòîðàì â ïðàâèëüíîì îñâåùåíèè
âàæíåéøèõ âîïðîñîâ ðàçäåëà íîâåéøåé èñòîðèè ÌÍÐ.
×ËÅÍ ÐÅÄÊÎËËÅÃÈÈ ÏÎ Ó×ÅÁÍÈÊÓ “ÈÑÒÎÐÈß ÌÍД
(ØÈÐÅÍÄÛÁ) 1 îêòÿáðÿ 1949 ãîäà. Óëàí-Áàòîð.
ÇÍÀ×ÅÍÈÅ ÂÛÕÎÄÀ ÎÄÍÎÒÎÌÍÈÊÀ  ÈÇÓ×ÅÍÈÈ ÈÑÒÎÐÈÈ ÌÍÐ
(ÁÅÑÅÄÀ ÑÎ ÑÒÓÄÅÍÒÀÌÈ ÌÃÓ 31 ßÍÂÀÐß 1955 Ã)
Äî ñåãî âðåìåíè ó íàñ íå áûëî ìàðêñèñòñêè îáîáùåííîãî òðóäà ïî
èñòîðèè ÌÍÐ, îõâàòûâàþùåãî ìíîãîâåêîâóþ èñòîðèþ íàøåãî íàðîäà ñ
äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé.
Îòñóòñòâèå òàêîãî òðóäà ÿâèëîñü ñåðüåçíîé ïðè÷èíîé íèçêîãî èäåéíîãî
óðîâíÿ ïðåïîäàâàíèÿ èñòîðèè ÌÍÐ â øêîëàõ è âóçàõ.
Ìíîãî÷èñëåííûå èñòî÷íèêè, ëèòåðàòóðà, ïîñîáèÿ ïî ðàçëè÷íûì
ïåðèîäàì íàøåé èñòîðèè, íå áûëè ñîîáùà â öåëîì.
 îñâåùåíèè ñîáûòèé, ôàêòîâ, èñòîðèè îòäåëüíûõ ïåðèîäîâ îñîáåííî
XI-XII âåêîâ áûëè äîïóùåíû èñêàæåíèÿ èñòîðè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè,
ôàêòîâ è îøèáêè. ß èìåþ ââèäó òðóäû àâòîðîâ è ïóòåøåñòâåííèêîâ
ïðîøëîãî.
Ðå÷ü èäåò îá èñêàæåíèè èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ ýòèìè àâòîðàìè ëèáî
óìûøëåííî, ëèáî ïî ïðè÷èíå óðîâíÿ íàóêè òîãî âðåìåíè, à ëèáî ïî íåçíàíèþ
ÿçûêà, ñëåäîâàòåëüíî, èñòî÷íèêîâ íà ìîíãîëüñêîì ÿçûêå.
ß íå áóäó îñòàíàâëèâàòüñÿ íà ðàçáîðå òðóäîâ àâòîðà ïðîøëîãî.
 ðàçäåëå îäíîòîìíèêà, ïîñâÿùåííîì îáçîðó èñòî÷íèêîâ è îñíîâíîé
ëèòåðàòóðû ïî èñòîðèè ÌÍÐ, äàíà õàðàêòåðèñòèêà òðóäîâ ýòèõ àâòîðîâ.
348

Âû òàì íàéäåòå êðàòêîå èçëîæåíèå ñîäåðæàíèÿ ýòèõ òðóäîâ, èõ
äîñòîéíñòâî è íåäîñòàòêè.
ß õî÷ó îòìåòèòü, ÷òî îáñòîÿòåëüíîå èçó÷åíèå Ìîíãîëèè è åå èñòîðèè
ïðèíàäëåæèò ðóññêèì ñîâåòñêèì ó÷åíûì.
Ìíîãî ñäåëàëè äëÿ èçó÷åíèÿ íàøåé ñòðàíû èçâåñòíûå ðóññêèå ó÷åíûå
Ïðæåâàëüñêèé, Êîìàðîâ, Îáðó÷åâ, Ïîòàíèí è äðóãèå.  òðóäàõ ðóññêèõ
ó÷åíûõ Áè÷óðèíà, Êîçëîâà, Ðàäàëîâà, ßêóáîâñêîãî è Âëàäèìèðöåâà ìû
íàõîäèì è ðàçðàáîòêó âàæíåéøèõ ïðîáëåì ïî èñòîðèè íàøåé ñòðàíû.
Ñîâåòñêèìè ó÷åíûìè-ýêîíîìèñòàìè è èñòîðèêàìè áûëè ðàçðàáîòàíû ñ
ìàðêñèñòñêî-ìàòåðèàëèñòè÷åéêîé ïîçèöèè âàæíåéøèå âîïðîñû ïî èñòîðèè
ÌÍÐ.
Ýòî, ïðåæäå âñåãî, òàêèå òðóäû êàê: “ÌÍÐ-ñòðàíà íàðîäíîé äåìîêðàòèè”
Çëàäêèíà, êîëëåêòèâíàÿ ðàáîòà ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ-“Ñáîðíèê ñòàòåé ÌÍД è
äðóãèõ àâòîðîâ.
Ýòî îáñòîÿòåëüñòâî è àêòèâíîå ó÷àñòèå ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ â ñîçäàíèè
îäíîòîì íèêà èìåþò áîëüøîå çíà÷åíèå â èññëåäîâàíèè èñòîðèè íàøåé ñòðàíû.
Ðåøåíèÿ ñúåçäîâ ïàðòèè è ÖÊ ÌÍÐÏ, â ÷àñòíîñòè, ðåøåíèÿ ÖÊ ÌÍÐÏ î
ïðåïîäàâàíèè èñòîðèè è ëèòåðàòóðû â øêîëàõ ÿâëÿþòñÿ íå òîëüêî âàæíûìè
èñòî÷íèêàìè ïî èñòîðèè Ìîíãîëèè, è ïî ðóêîâîäÿùèì ïðèíöèïàì äëÿ
ìàðêñèñòñêîé ðàçðàáîòêè èñòîðèè.
 ñîçäàíèè èñòîðèè ÌÍÐ èìåþò âàæíîå çíà÷åíèå òðóäû Ìàðøàëà
×îéáàëñàíà: “Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè ÌÍД åãî ðå÷è è äîêëàäû.
Äèññåðòàöèîííûå ðàáîòû íàøèõ ìîëîäûõ ó÷åíûõ - èñòîðèêîâ Íàöàêäîðæè
è Ïóíöàãíàðáî, ôèëîñîôà Òóìóð-Î÷èðà ïîñâÿùåíû ìàðêñèñòñ êîìó
èññëåäîâàíèþ âàæíåéøèõ âîïðîñîâ íàøåé èñòîðèè.
Òàêæå íåëüçÿ íå îòìåòèòü òàêèå ïîñîáèÿ êàê, ðàáîòû ïîêîéíîãî
Íàâàíàìæèëà, Ìàêñàð-õóðöà è Äåíäûáà.
Ýòè ïîñîáèÿ ñîäåðæàò öåííûå ôàêòè÷åñêèå ìàòåðèàëû è âìåñòå ñ òåì
íóæíî ïðèçíàòü, ÷òî â íèõ èìåþòñÿ íåìàëî íåäîñòàòêîâ. Ýòî ïîíÿòíî, ÷òî
ýòè àâòîðû íå áûëè ìàðêñèñòêè îáðàçîâàííûìè ó÷åíûìè. Ïîâûøåíèå óðîâíÿ
ìàðêñèñòñêîãî îáðàçîâàíèÿ íàøèõ èñòîðèêîâ, íàëè÷èå òðóäîâ ñîâåòñêèõ
ó÷åíûõ è ðîñò íàöèîíàëüíûõ êàäðîâ ñîçäàëè íåîáõîäèìóþ ïðåäïîñûëêó äëÿ
ìàðêñèñòñêîãî ñîîáùåíèÿ èñòîðèè ÌÍÐ.
Îäíîòîìíèê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êîëëåêòèâíûé òðóä ñîâåòñêèõ è
ìîíãîëüñêèõ ó÷åíûõ, â êîòîðîì ñæàòî äàíà èñòîðèè ÌÍÐ ñ ïîçèöèè
ìàðêñèñòñêîãî èñòîðè÷åñêîãî ìàòåðèàëèçìà. Ýòîò òðóä ðåçóëüòàò
ìíîãîëåòíåé ðàáîòû ñîâåòñêèõ è ìîíãîëüñêèõ ó÷åíûõ è ðåçóëüòàò ïîìîùè
ñîâåòñêèõ ó÷åíûõ.
Ðîæäåíèþ îäíîòîìíèêà ïðåäøåñòâîâàëè ïî÷òè âîñìèëåòíÿÿ ðàáîòàñîñòàâëåíèå
è îáñóæäåíèå ïðîñïåêòà, òåêñòà, îáìåí ìíåíèÿìè ìåæäó
àâòîðàìè, ðåöåíçèè è ðåäàêòèðîâàíèÿ. Âåëàñü ðàáîòà â àðõèâàõ ÌÍÐ,
Ìîñêâû è Ëåíèíãðàäà.
349

Àêàäåìèÿ Íàóê è ñîâåòñêèå ó÷åíûå îêàçàëè íàì îãðîìíóþ ïîìîùü. Áûëè
âûäåëåíû â êà÷åñòâå àâòîðîâ è ðåäàêòîðîâ òàêèå èçâåñòíûå ñîâåòñêèå
ó÷åíûå, êàê: Ñ.Â.Êèñåëåâ, Ë.È.Äóìàí, À.Þ.ßêóáîâñêèé, àêàäåìèêè
Á.Ä.Ãðåêîâ è Ñ.À.Êîçèí. ÷ë. Êîð. À.Í.ÑÑÑÐ Å.Ì.Æóêîâ, À.À.Ãóáåð è äðóãèå.
Ñïåöèàëüíûé àðõåîëîãè÷åñêèé îòðÿä âî ãëàâå ñ ïðîô. Ñ.Â.Êèñåëåâûì
ïðîäåëàë áîëüøóþ ðàáîòó ïî èçó÷åíèþ äðåâíåãî ïåðèîäà Ìîíãîëèè. Óñïåõ
ýòîãî òðóäà îáåñïå÷èëî ó÷àñòèå â íåì êðóïíûõ âîñòîêîâåäîâ, îñîáåííî
êèòàèñòà Ë.È.Äóìàíà, êîòîðûé ïðèâëåê áîëüøîå êîëè÷åñòâî èñòî÷íèêîâ
è ìàòåðèàëîâ íà êèòàéñêîì ÿçûêå, äî ñèõ ïîð íåèçâåñòíûõ â èñòîðè÷åñêîé
íàóêå.
Íåëüçÿ íå îòìåòèòü óïîðíûé òðóä íàøèõ àâòîðîâ, ðåäàêòîðîâ è
ðåöåíäåíòîâ.
Îäíîòîìíèê ÿâëÿåòñÿ ïåðâûì ìàðêñèñòñêèì òðóäîì ïî èñòîðèè
Ìîíãîëèè â öåëîì.
Åãî âûõîä ÿâëÿåòñÿ áîëüøèì ñîáûòèåì â äåëå ïîâûøåíèÿ èäåéíîãî
óðîâíÿ íàøèõ èñòîðèêîâ, ïðåïîäàâàòåëåé èñòîðèè, ó÷àùèõñÿ è âñåé
èíòåëëèãåíöèè.
Îäíîòîìíèê îçíàêîìèò ÷èòàòåëåé ñòðàí íàðîäíîé äåìîêðàòèè è
èñòîðèåé íàøåé ñòðàíû, èñòîðèåé íàðîäíîé ðåâîëþöèè è óñïåõàìè
íàøåãî íàðîäà, äîñòèãíóòûìè èì ïîä ðóêîâîäñòâîì ÌÍÐÏ, ïðè áðàòñêîé
ïîìîùè ÑÑÑÐ â áîðüáå çà íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ ñòðàíû è çà
ïîñòðîåíèå îñíîâ ñîöèàëèçìà.
Îïûò áîðüáû ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, êàê è äðóãèõ íàðîäîâ ñòðàí íàðîäíîé
äåìîêðàòèè Àçèè, çà ñòðîèòåëüñòâî íîâîé æèçíè ÿâëÿåòñÿ âäîõíîâëÿþùèì
ïðèìåðîì äëÿ òðóäÿùèõñÿ êîëîíèàëüíûõ è çàâèñèìûõ ñòðàí â èõ áîðüáå çà
ñâîáîäó, íåçàâèñèìîñòü, è äåìîêðàòèþ.
Ãàçåòà “Ïðàâäà” è æóðíàë, “Âîïðîñû èñòîðèè” îòìå÷àëè çíà÷åíèå âûõîäà
îäíîòîìíèêà â ìèðîâîé èñòîðè÷åñêîé íàóêå.
Êîðîòêî èçëîæó ñõåìó ïîñòðîåíèÿ îäíîòîìíèêà. Ñòðóêòóðíî
èñòîðèÿ Ìîíãîëèè èçëàãàåòñÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí â ïîñëåäîâàòåëüíîì
ðàññìîòðåíèè çàêîíîìåðíîñòè è èñòîðè÷åñêèõ ÿâëåíèé, ïðîèñõîäèâøèõ íà
òåððèòîðèè íàøåé ñòðàíû.
Ïåðâîáûòíî-îáùèííûé ñòðîé íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè äàí íà îñíîâå
îáîáùåíèÿ èññëåäîâàíèé ïðîøëîãî è íîâûõ àðõåîëîãè÷åñêèõ ðàñêîïîê,
ñäåëàííûõ ýêñïåäèöèåé Àêàäåìèè Íàóê ÑÑÑÐ âî ãëàâå ñ ïðîôåññîðîì
Êèñåëåâûì.
Îäíèì èç ñëîæíûõ, ââèäó îòñóòñòâèÿ íåîáõîäèìûõ äàííûõ, ïåðèîäîâ
èñòîðèè Ìîíãîëèè áûë ïåðèîä äî îáðàçîâàíèÿ Ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà.
Ñîâåòñêèå ó÷åíûå íà îñíîâå èñòî÷íèêîâ íà êèòàéñêîì, ïåðñèäñêîì è
äðóãèõ ÿçûêàõ ñóìåëè âíåñòè áîëüøóþ ÿñíîñòü â èçó÷åíèå ýòîãî ïåðèîäà.
 îäíîòîìíèêå äàíû õàðàêòåðíûå îñîáåííîñòè ïåðâîáûòíîîáùèííîãî
ñòðîÿ íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè, ïðè÷èíû åãî ðàçëîæåíèÿ, õàðàêòåðèñòèêà
350

ïëåìåííûõ ñîþçîâ Õóííó èëè ãóííû, äóí-õó, ñÿíüáè, íàñåëÿâøèõ Ìîíãîëèþ â
VIII â äî íàøåé ýðû.
Èçëîæåíû âîçíèêíîâåíèå, ðàñïàä íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè
äðåâíåìîíãîëüñêèõ òþðñêèõ ãîñóäàðñòâ â ïåðèîä ñ IV ïî XI âåê íàøåé ýðû â
òåñíîé ñâÿçè ñ èõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèì ñòðîåì.
Èçëàãàÿ âîçíèêíîâåíèå è ðàçâèòèå ôåîäàëüíûõ îòíîøåíèé â Ìîíãîëèè
â ïåðèîä XII-XIV âåêîâ ïîêàçâàåò êëàññîâóþ ïðèðîäó, ýêîíîìè÷åñêèé è
ïîëèòè÷åñêèé ñòðîé ìîíãîëüñêîãî ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà.
Ñ ìàðêñèñòñêîé ïîçèöèè ðàññìàòðèâàåòñÿ âíåøíÿÿ è âíóòðåííÿÿ
ïîëèòèêà èìïåðèè ×èíãèñ-õàíà è åãî ïðèåìíèêîâ. Îñîáåííî âàæíû äëÿ
èçó÷åíèÿ íàøåé èñòîðèè âûâîäû è ôîðìóëèðîâêè îòíîñèòåëüíî óñèëåíèÿ
ãíåòà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà ïîä âëàñòüþ ÷èíãèñèäîâ. Ðàíüøå îáû÷íî,
ãîâîðÿ î ðåàêöèîííîé ðîëè ×èíãèñ õàíà è åãî ïðèåìíèêîâ, îãðàíè÷èâàëèñü
óêàçàíèÿìè î ãóáèòåëüíûõ ïîñëåäñòâèÿõ èõ çàâîåâàíèé íàðîäîâ äðóãèõ
ñòðàí. Òàêàÿ òðàêòîâêà íîñèëà îäíîáîêèé õàðàêòåð.
 îäíîòîìíèêå, íàðÿäó ñ ïîêàçîì ðåàêöèîííîé ðîëè ÷èíãèñèäîâ â
èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà, èõ ðàçðóøèòåëüíûõ äåéñòâèè â çàâîåâàííûõ ñòðàíàõ,
è äåëÿåòñÿ áîëüøîå âíèìàíèå ðåàêöèîííîé âíóòðåííåé ïîëèòèêå ×èíãèñèäîâ
è ãóáèòåëüíûì ïîñëåäñòâèÿì èõ çàâîåâàíèé äëÿ ñàìîãî ìîíãîëüñêîãî íàðîäà.
Çàâîåâàòåëüíûå ïîõîäû ×èíãèñà è åãî ïðèåìíèêîâ, ðàçðóøèòåëüíî äåéñòâóÿ
íà ðàçâèòèå ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë ñàìîé ñòðàíû, ÿâèëèñü ïðè÷èíàìè
îòñòàâàíèÿ èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ â Ìîíãîëèè.
 ñèëó ýòîãî áûñòðî ðàñïàëîñü ñîçäàííîå ãîñóäàðñòâî, ýêîíîìèêà
îñòàâàëàñü íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ âåêîâ ïî÷òè íà îäíîì è òîì æå óðîâíå.
Óñèëåíèå ôåîäàëüíîé ðàçäðîëåííîñòè, ýêîíîìè÷åñêàÿ è êóëüòóðíàÿ
îòñòàëîñòü ñòðàíû ïðèâåëà ê ïîòåðè ãîñóäàðòñâåííîé íåçàâèñèìîñòè
è óñòàíîâëåíèþ 220 ëåòíåìó ãíåòó ìàí÷æóðñêèõ çàâîåâàòåëåé íàä
ìîíãîëüñêèì íàðîäîì.
Çà ïåðèîä ñ 1691 ïî 1911 ãîä âñå áîëüøå óñèëèâàëèñü ôåîäàëüíûå
îòíîøåíèÿ, ýêñïëóàòàöèÿ àðàòñêèõ ìàññ, ïîëèòè÷åñêîå ýêîíîìè÷åñêîå è
äóõîâíîå óãíåòåíèå íàðîäà.
Íà÷èíàÿ ñî âòîðîé ïîëîâèíû XIX âåêà Ìîíãîëèÿ ñòàíîâèòñÿ îáúåêòîì
õèùíè÷åñêèõ óñòðåìëåíèé èìïåðèàëèñòîâ ÑØÀ, Àíãëèè, ßïîíèè è Ðîññèè.
Èìïåðèàëèñòû çàïàäíûõ äåðæàâ ýêñïëóàòèðîâàëè ìîíãîëüñêèé íàðîä,
ïðåæäå âñåãî ÷åðåç êèòàéñêèõ ðàñòîâùèêîâ è ìîíãîëüñêèé êàïèòàë.
Íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè íà÷àëå XX
âåêà íîñèëî àíòèôåîäàëüíûé è àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèé õàðàêòåð. Ýòî
äâèæåíèå óñèëèâàëîñü ïîä âëèÿíèåì ïåðâîé ðóññêîé ðåâîëþöèè 1905-1907
ã.ã. è êèòàéñêîé áóðæóàçíîé ðåâîëþöèè 1911-1912 ã.ã.  ñèëó ýêîíîìè÷åñêîé
îòñòàëîñòè, îòñóòñòâèÿ âíóòðåííåãî ðûíêà è ïîëèòè÷åñêîé ðàçäðîáëåííîñòè
ñòðàíû îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå àðàò íîñèëî îãðàíè÷åííûé, ëîêàëüíûé
õàðàêòåð. Åãî îñíîâíîé ôîðìîé áûëà òÿæáà è çàòåì îòêðûòîå âûñòóïëåíèå
351

àðàò ïðîòèâ ìàí÷æóðêñîé âëàñòè.
Ïðè÷èíû ïîðàæåíèÿ ýòîãî äâèæåíèÿ çàêëþ÷àþòñÿ â îòñóòñòâèè ðàáî÷åãî
êëàññà, ðåâîëþöèîííîé ïàðòèè, îãðàíè÷åííîñòè êðåñòüÿíñêîãî äâèæåíèÿ.
Íåñìîòðÿ íà ýòî, íàðîäíîå äâèæåíèå ïðèâåëî ê ñâåðæåíèþ
ìàíü÷æóðñêîãî èãà, ÿâèëîñü óðîêîì â äåëå óñïåøíîãî çàâåðøåíèÿ
îñâîáîäèòåëüíîé áîðüáû ìîíãîëüñêèõ àðàò.
Êëàññ ôåîäàëîâ, âîñïîëüçóÿñü ïëîäàìè áîðüáû àðàò, çàõâàòèëè âëàñòü è
ñîçäàëè òàê íàçûâàåìîå àâòîíîìíîå ïðàâèòåëüñòâî. Ê ýòîìó ñïîñîáñòâîâàëî
ïðîòèâîðå÷èå èìïåðèàëèñòîâ Ðîññèè, ßïîíèè è ôåîäàëüíîãî Êèòàÿ.
Ìîíãîëèÿ â ïåðèîä àâòîíîìèè ïðåäñòàâëÿëà ñîáîé ïîëóêîëîíèàëüíîôåîäàëüíóþ
ñòðàíó ñ òåîêðàòè÷åñêèì ñòðîåì.  ýòîò ïåðèîä ïîëîæåíèå
íàðîäíûõ ìàññ îñòàâàëîñü ïî-ïðåæíåìó.
 îäíîòîìíèêå ïîäðîáíî èçëàãàåòñÿ ïîëîæåíèå êëàññîâ è ýêîíîìè÷åñêèé
è ïîëèòè÷åñêèé ñòðîé àâòîíîìíîé Ìîíãîëèè. Íîâåéøàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè
íà÷èíàåòñÿ ñ ïîáåäû Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé Ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè,
îòêðûâøåé íîâóþ ýðó â èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà.
Ðàññìàòðèâàÿ âëèÿíèå îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè íà íàðîäíóþ ðåâîëþöèþ
Ìîíãîëèè îñîáî ïîä÷åðêèâàåòñÿ, ÷òî íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ ÿâèëàñü
ïîâîðîòíûì ïóíêòîì âî ìíîãîâåêîâîé èñòîðèè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà.
Ïðè ýòîì îòìå÷àåòñÿ ðÿä îñîáåííîñòåé ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè.
Ïåðâîé åå îñîáåííîñòüþ áûëî òî, ÷òî îíà ðàçâåðòûâàëàñü ïîä
íåïîñðåäñòâåííûì èäåéíûì âëèÿíèåì Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé
Ñîöèàëèñòè÷åñêîé Ðåâîëþöèè, â òåñíîì ñîþçå ñ ðóññêèì ðàáî÷èì êëàññîì è
ïîä åãî èäåéíûì ðóêîâîäñòâîì.
Åå âòîðîé îñîáåííîñòüþ áûëî òî, ÷òî ñâîèì îñòðèåì îíà áûëà
íàïðàâëåíà â ïåðâóþ î÷åðåäü è íåïîñðåäñòâåííî ïðîòèâ èìïåðèàëèçìà,
÷òî îñâîáîäèòåëüíàÿ âîéíà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà äîëæíà áûëà ïîýòîìó
íåìèíóåìî ñëèòüñÿ ñ áîðüáîé íàðîäîâ Ñîâåòñêîé Ðîññèè ïðîòèâ èíîñòðàííîé
èìïåðèàëèñòè÷åñêîé èíòåðâåíöèè.
Òðåòüåé îñîáåííîñòüþ íàðîäíîé ðåâîëþöèè áûëî òî, ÷òî îñâîáîäèòåëüíàÿ
áîðüáà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà ïðîòèâ èìïåðèàëèñòè÷åñêîãî ãíåòà ñ ñàìîãî
íà÷àëà òåñíåéøèì îáðàçîì ïåðåïëåòàëàñü ñ áîðüáîé ïðîòèâ ôåîäàëèçìà,
÷òî àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêèå öåëè ðåâîëþöèè áûëî íåðàçðûâíî ñâÿçàíû ñ
àíòèôåîäàëüíûìè çàäà÷àìè äåìîêðàòè÷åñêîãî ïðåîáðàçîâàíèÿ ñòðàíû.
×åòâåðòîé îñîáåííîñòüþ íàðîäíîé ðåâîëþöèè ÿâèëîñü òî, ÷òî áóäó÷è
ïî ñâîåìó õàðàêòåðó àíòèèìïåðèàëèñòè÷åñêîé è àíòèôåîäàëüíîé, ò.å
áóðæóàçíî-äåìîêðàòè÷åñêîé ðåâîëþöèåé, îíà äîëæíà áûëà ïðèâåñòè ê
óòâåðæäåíèþ â ñòðàíå íå áóðæóàçíîãî, à íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ñòðîÿ,
çàêëàäûâàþùåãî ñ ïîìîùüþ Ñîâåòñêîãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà
îñíîâû äëÿ ïîñòåïåííîãî ïåðåõîäà íà ïóòü íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî, ò.å.
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ.
352

Èñòîðèÿ íàðîäíîé ðåâîëþöèè îáîãîùåíà íîâûìè äàííûìè, ôàêòàìè ñ
óòî÷íåíèåì îòäåëüíûõ äàò è ñîáûòèé.
Ïåðèîä ñ 1921 ïî 1924 ã. îñâåùàëñÿ â òåñíîé ñâÿçè ñ áîðüáîé ïðîòèâ
êëàññà ôåîäàëîâ, èíîñòðàííîé áóðæóàçèè è àãåíòóðû âíóòðè ñòðàíû â ëèöå
íàðîæäàþùèõñÿ áóðæóàçíûõ ýëåìåíòîâ.
Áîðüáà ýòîãî ïåðèîäà ïðèâåëà ê ïîáåäå íàä ìîíàðõèåé è îáðàçîâàíèþ
íàðîäíîé ðåñïóáëèêè.
Îñîáåííî ïîä÷åðêèâàåòñÿ çíà÷åíèå III ñúåçäà ÌÍÐÏ, îïðåäåëèâøåãî
ãåíåðàëüíóþ ëèíèþ ïàðòèè íà íåêàïèòèëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ, èñõîäÿ
èç ó÷åíèÿ êëàññèêîâ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà, I Âåëèêîãî Íàðîäíîãî Õóðàëà,
ïðèíÿâøåãî êîíñòèòóöèþ íàðîäíîé ðåñïóáëèêè.
Ïåðèîä ñ 1924 ïî 1932 ã. ðàññìàòðèâàåòñÿ, êàê ïåðèîä áîðüáû çà
ëèêâèäàöèþ ýêîíîìè÷åñêèõ ïîçèöèè ôåîäàëèçìà è ýêîíîìè÷åñêîé
íåçàâèñèìîñòè ñòðàíû îò êàïèòàëèçìà.
Ïîäðîáíî èçëàãàåòñÿ èñòîðèÿ áîðüáû çà çàâåðøåíèå ëèêâèäàöèè êëàññà
ôåîäàëîâ è ñîçäàíèå îñíîâ íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ñòðàíû â ïåðèîä
ñ 1932 ïî 1940 ã.
 ïîñëåäíåì ðàçäåëå, ïîñâÿùåííîì áîðüáå çà ïîñòðîåíèå ñîöèàëèçìà
çà 1940-1954 ã.ã. äàíû óñïåõè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, âíåøíÿÿ è âíóòðåííÿÿ
ïîëèòèêà ÌÍÐ.
Ïîñëå êðàòêîãî îáîçðåíèÿ ñòðóêòóðû ó÷åáíèêà õîòåëîñü áû îñòàíîâèòüñÿ
íà âàæíåéøèå âîïðîñû, êîòîðûå ïîëó÷èëè ìàðêñèòñêèå îòâåòû â
îäíîòîìíèêå. Èñòîðèÿ ñòðàíû èçëàãàåòñÿ â òåñíîé ñâÿçè ñ ðàçâèòèåì åå
ýêîíîìèêè è êóëüòóðû.
Ðàññìàòðèâàÿ ýêîíîìè÷åñêèå îñîáåííîñòè ìîíãîëüñêîãî ôåîäàëèçìà
ñ ïîçèöèè ìàðêñèòñêîãî èñòîðè÷åñêîãî èìïåðèàëèçìà, îäíîòîìíèê
êîðîòêî ïîääåðæèâàåò òó âàæíóþ ìûñëü, ÷òî ýêîíîìè÷åñêóþ îñíîâó
ìîíãîëüñêîãî ôåîäàëèçìà ñîñòàâëÿëà çåìëÿ â âèäå ïàñòáèù. Ïðè ýòîì
çíà÷åíèå æèâîòíîâîäñòâà â æèçíè ñòðàíû ðàññìàòðèâàåòñÿ â òåñíîé ñâÿçè
ñ ïàñòáèùàìè., ò.å. çåìëåé. Îäíîòîìíèê èçëàãàåò ïðîèñõîæäåíèå êëàññà
ôåîäàëîâ è êëàññîâóþ áîðüáó â èñòîðèè Ìîíãîëèè. Âûïóêëî ïîä÷åðêèâàåòñÿ
ðîëü ×èíãèñ-õàíà è åãî ïðèåìíèêîâ, ëàìàèçìà, êëàññà ìîíãîëüñêèõ
ôåîäàëîâ, ìàíæ÷óðñêèõ çàâîåâàòåëåé â èñòîðèè Ìîíãîëèè.
Ðàçîáëà÷åíà çàõâàòíè÷åñêàÿ ïîëèòèêà èìïåðèàëèñòîâ ÑØÀ, Àíãëèè,
ßïîíèè è Öàðñêîé Ðîññèè.
Èñòîðèÿ íàøåé ñòðàíû ðàññìàòðèâàåòñÿ â íåðàçðûâíîé ñâÿçè ñ îáùåé
èñòîðèåé ÷åëîâå÷åñòâà, ñ èñòîðèåé ñîñåäíèõ âåëèêèõ íàðîäîâ Ðîññèè è
Êèòàÿ.
×åðåç íîâåéøóþ èñòîðèþ Ìîíãîëèè êðàñíîé íèòüþ ïðîõîäèò çíà÷åíèå
âûäàþùåéñÿ ðîëè Ñîâåòñêîãî Íàðîäà â îñâîáîæäåíèè íàøåãî íàðîäà è â 33-õ
ëåòíåì ðàçâèòèè ÌÍÐ.
353

Ñ êëàññîâûõ ïîçèöèé îáúÿñíåíî âçàèìîîòíîøåíèå ìåæäó íàðîäàìè
Êèòàÿ è Ìîíãîëèè, ïîêàçûâàÿ äðóæáó äâóõ íàðîäîâ, ðàçîáëà÷àÿ ïîïûòêè
âðàãîâ ðàññåÿòü ðîçíü ìåæäó íàøèìè íàðîäàìè.
Ïîêàçàíà íàïðàâëÿþùàÿ ðîëü ÌÍÐÏ, ðóêîâîäèìîé ó÷åíèåì ìàðêñèçìàëåíèíèçìà
è ðîëü òðóäÿùèõñÿ â èñòîðèè, â áîðüáå çà ñîçäàíèå îñíîâ
ñîöèàëèçìà.
Õàðàêòåðèçóÿ ðàçâèòèå è óêðåïëåíèå íàðîäíîé âëàñòè, ïîêàçûâàþòñÿ åå
îñîáåííîñòè. ×åòêî ñôîðìóëèðîâàí ñîþç ðàáî÷åãî êëàññà è òðóäîâûõ àðàò.
Òàêîé âîïðîñ, êàê îôîðìèðîâàíèå Ìîíãîëüñêîé íàöèè íàéäåò ïîëüíûé
îòâåò â ñëåäþùåé ôîðìóëèðîâêå:
 ðåçóëüòàòå ïîáåäû Íàðîäíîé Ðåâîëþöèè, óíè÷òîæåíèÿ ôåîäàëèçìà,
óêðåïëåíèÿ íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ñòðîÿ, â ïðîöåññå ñîçäàíèÿ
îñíîâ ñîöèàëèçìà Ìîíãîëüñêèé Íàðîä ñëîæèëñÿ â íàöèþ íîâîãî,
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî òèïà.
Ñîöèàëèñòè÷åñêèé õàðàêòåð Ìîíãîëüñêîé íàöèè ïîëó÷àåò ñâîå
äàëüíåéøåå ðàçâèòèå ïî ìåðå ðàçâåðòûâàíèÿ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî
ñòðîèòåëüñòâà â ÌÍÐ.
Íîâåéøàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîãî íàðîäà äàíà â áîëåå ÷åòêîé
ïåðèîäèçàöèè. Ïåðèîä ñ 1918 äî 1921 ã. õàðàêòåðèçóåòñÿ íàðàñòàíèåì
ðåâîëþöèîííîé ñèòóàöèè â Ìîíãîëèè, çàðîæäåíèåì è ñîçäàíèåì ÌÍÐÏ
è ïðîâåäåíèåì ïîä åå ðóêîâîäñòâîì íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ãîäà,
ïðèâåäåííîé ê îñâîáîæäåíèþ ñòðàíû îò èìïåðèàëèñòè÷åñêîãî ãíåòà,
ñâåðøåíèþ âëàñòè ôåîäàëîâ è óñòàíîâëåíèþ íàðîäíîé âëàñòè.
Ïåðèîä ñ 1921 ïî 1924 ãîä ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê ïåðèîä áîðüáû çà
óïðî÷åíèå íàðîäíîé âëàñòè è îáðàçîâàíèå ðåñïóáëèêè.
Ïåðèîä ñ 1925 ïî 1940 ã. áûë íàñûøåí îæåñòî÷åííîé êëàññîâîé áîðüáîé,
çàâåðøèâøåéñÿ ëèêâèäàöèåé êëàññà ôåîäàëîâ è ñîçäàíèåì ïðî÷íûõ îñíîâ
íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ïóòè ðàçâèòèÿ. Ïåðèîä ñ 1940 ã. ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ
ÿâëÿåòñÿ ïåðèîäîì óñïåøíîãî ðàçâèòèÿ ÌÍÐ ïî íåêàïèòàëèñòè÷åñêîìó
ïóòè è ñîöèàëèçìó. Ýòîò ïåðèîä õàðàêòåðèçóåòñÿ äàëüíåéøèì óêðåïëåíèåì
ìåæäóíàðîäíîãî ïîëîæåíèÿ ÌÍÐ è ðåçóëüòàòîì ðàçãðîìà Ñîâåòñêèì
Ñîþçîì íåìåöêèõ ôàøèñòîâ è ÿïîíñêèõ èìïåðèàëèñòîâ è óñòàíîâëåíèåì
áðàòñêîé äðóæáû è òåñíîãî ñîîòðóòíè÷åñòâà ñ âåëèêîé Êèòàéñêîé Íàðîäíîé
Ðåñïóáëèêîé, è äðóãèìè íàðîäàìè äåìîêðàòèè.
Òàêèì îáðàçîì, óêàçàííûå ïåðèîäà íîâåéøåé èñòîðèè Ìîíãîëüñêîãî
íàðîäà ñîñòàâëÿþò â îñíîâíîì äâà ýòàïà ðàçâèòèÿ ÌÍÐ, à èìåííî, ïåðâûé
ýòàï ñ 1921 ã, ïî 1940 ã., êîãäà áûëà çàâåðøåíà ëèêâèäàöèÿ ôåîäàëèçìà
è çàëîæåíû ïðî÷íûå îñíîâû íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ, è âòîðîé
ýòàï ñ 1940 ã. ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ, êîãäà ïðîèñõîäèò ñòðîèòåëüñòâî îñíîâ
ñîöèàëèçìà.
Áîðüáà ìîíãîëüñêîãî íàðîäà çà ñâîþ ñâîáîäó è íåçàâèñèìîñòü, çà
íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü, ïðåîäîëåíèå ìíîãî÷èñëåííûõ òðóäíîñòåé â ýòîé
354

áîðüáå, çà ñòðîèòåëüñòâî îñíîâ ñîöèàëèçìà ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ãåðîè÷åñêóþ
ñòðàíèöó íàøåé èñòîðèè.
Çíàíèå ðîäíîé èñòîðèè ïîìîæåò íàì ãëóáæå ïîçíàòü íàñòîÿùåå äëÿ
áîðüáû çà âåëèêîå áóäóùåå-ÑÎÖÈÀËÈÇÌ.
ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÐÀÁÎÒÓ Ï.ÃÎÒÎÂÀ “ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÅ
ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÖÈÎÍÀËÜÍÎÉ ÈÍÒÅËËÈÃÅÍÖÈÈ”,
ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÓÞ ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ
Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ ÊÀÍÄÈÄÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ
Ê ÷èñëó îáùèõ çàêîíîìåðíîñòåé ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîèòåëüñòâà â
ÑÑÑÐ è â äðóãèõ ñîö. ñòðàíàõ îòíîñèòñÿ îñóùåñòâëåíèå ñîö.ðåâîëþöèè â
îáëàñòè èäåîëîãèè è êóëüòóðû è ñîçäàíèå íîâîé èíòåëëèãåíöèè. Èçó÷åíèå
ýòîé òåìû íåñîìíåííî ïðåäñòàâëÿåò áîëüøîé íàó÷íûé èíòåðåñ. Ðàáîòà
òîâ. Ãîòîâà “Ôîðìèðîâàíèå ìîíãîëüñêîé íàöèîíàëüíîé èíòåëëèãåíöèè”
ïîñâÿùåíà ïîêàçó ýòîé îáùåé çàêîíîìåðíîñòè è íåêîòîðûõ ñïåöèôè÷åñêèõ
îñîáåííîñòåé ñîçäàíèÿ ñîö.èíòåëëèãåíöèè â óñëîâèÿõ ÌÍÐ. Ðàáîòà íàïèñàíà
íà îñíîâå øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ ìàòåðèàëîâ, äèðåêòèâíûõ äîêóìåíòîâ è
ëèòåðàòóðû.
 ìåòîäîëîãè÷åñêóþ îñíîâó äèññåðòàöèè ëåãëè âàæíåéøèå ïîëîæåíèÿ
êëàññèêîâ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà î êóëüòóðå âîîáùå, î íàçíà÷åíèè ñîö.
êóëüòóðû â ÷àñòíîñòè. Ðàáîòà ïîñòðîåíà â ñîîòâåòñòâèè ñ óñòàíîâèâøåéñÿ
ïåðèîäèçàöèåé íîâåéøåé èñòîðèè ÌÍÐ. Íà ôàêòè÷åñêèõ ìàòåðèàëàõ
àâòîð äîêàçûâàåò, ÷òî ñîö.êóëüòóðà â Ìîíãîëèè ñîçäàâàëàñü íå íà ãîëîì
ìåñòå, à ïóòåì èñïîëüçîâàíèÿ è ðàçâèòèÿ íàñëåäèÿ íàðîäíîé êóëüòóðû
ïðîøëîãî. Àâòîð, ïîääåðæèâàÿ ïîëîæåíèÿ, ÷òî áóääèéñêàÿ öåðêîâü áûëà
ãëàâíûì öåíòðîì äóõîâíîé æèçíè äîðåâîëþöèîííîé Ìîíãîëèè, îòìå÷àåò,
÷òî íåñìîòðÿ íà ýòî ñóùåñòâàâàëà è íàðîäíàÿ êóëüòóðà. Â ðàáîòå ïîêàçàíû
ñîñòîÿíèå êóëüòóðû â äîðåâîëþöèîííîé Ìîíãîëèè è åå ïðîãðåññèâíûå
äåÿòåëè.
Ïðîãðåññèâíûå ïðåäñòàâèòåëè ñòàðîé èíòåëëèãåíöèè, ïî ìíåíèþ
àâòîðà, ÿðêî îòðàæàëè ïåðåäîâûå èäåè ïîä âëèÿíèåì ðåâîëþöèîííîãî
äâèæåíèÿ â Ðîññèè è â Êèòàå. Òîâ.Ãîòîâ ïðàâèëüíî ïîêàçûâàåò îãðîìíîå
ðåâîëþöèîíèçèðóþùåå âîçäåéñòâèå Âåëèêîé Îêòÿáðñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé
ðåâîëþöèè 1917 ãîäà íà ïåðåäîâûå óìû â Ìîíãîëèè. Âìåñòå ñ òåì â ðàáîòå
ïîä÷åðêèâàåòñÿ çíà÷åíèå ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåâîëþöèè 1921 ãîäà.
Ïðîöåññ ôîðìèðîâàíèÿ íîâîé èíòåëëèãåíöèè, åñòåñòâåííî, ðàññìàòðèâàåòñÿ
â ñîîòâåòñòâèè ñ äâóìÿ ýòàïàìè íàðîäíîé ðåâîëþöèè. Íà ïåðâîì ýòàïå
ðåâîëþöèè, ïðîäîëæàâøåéñÿ ñ 1921 ãîäà ïî 1940 ãîä, ôîðìèðîâàíèå íîâîé
èíòåëëèãåíöèè ïðîõîäèëî â îáñòàíîâêå íàïðÿæåííîé áîðüáû çà óêðåïëåíèå
íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ñòðîÿ, çà ëèêâèäàöèþ êëàññà äóõîâíûõ è ñâåòñêèõ
355

ôåîäàëîâ, çà ïðåîäîëåíèå îòñòàëîñòè ñòðàíû äëÿ ñîçäàíèÿ ïðåäïîñûëîê
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ýòàïà ðåâîëþöèè.  òå÷åíèå ýòîãî ïåðèîäà, â îñîáåííîñòè
â ïåðâûå ãîäû, ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ íàðîäíîé âëàñòè, èñïîëüçîâàëèñü
ïðîãðåññèâíûå ïðåäñòàâèòåëè ñòàðîé èíòåëëèãåíöèè, íàðÿäó ñ ïîñòîÿííîé
çàáîòîé ïàðòèè è ïðàâèòåëüñòâà î ðîñòå íîâîé èíòåëëèãåíöèè èç àðàòñêèõ
ìàññ. Ìåäëåííûé òåìï ðîñòà èíòåëëèãåíöèè â ýòîò ïåðèîä òîâ. Ãîòîâ
îáúÿñíÿåò ðÿäîì òðóäíîñòåé, ñâÿçàííûõ ñ íåãðàìîòíîñòüþ ïîäàâëÿþùåãî
áîëüøèñòâà íàñåëåíèÿ, âëèÿíèåì öåðêâè è äð. Íà ïðåîäîëåíèå êîòîðûõ
òðåáîâàëèñü ìíîãèå ãîäû, áîëüøèå ñðåäñòâà è íàïðÿæåííàÿ ðàáîòà. Àâòîð
ïðàâèëüíî îòìå÷àåò, ÷òî êàê ðàáî÷èé êëàññ, òàê è èíòåëëèãåíöèÿ ñîçäàâàëàñü
èç ñðåäè êðåñòüÿíñòâà. Òîâ.Ãîòîâ ïîêàçûâàåò, êàê ìîíãîëüñêèé íàðîä,
ïðåîäîëåâàÿ îãðîìíûå òðóäíîñòè, ïîä ðóêîâîäñòâîì ÌÍÐÏ, ïðè øèðîêîé
ïîìîùè ÑÑÑÐ ñîçäàë êóëüòóðó íîâîãî îáùåñòâà è íîâóþ èíòåëëèãåíöèþ.
Ãîâîðÿ îá èòîãàõ ïåðâîãî ýòàïà ðåâîëþöèè, îá ýêîíîìè÷åñêèõ è êóëüòóðíûõ
äîñòèæåíèÿõ, òîâ.Ãîòîâ ïðèâîäèò ÿðêèå ïðèìåðû è óáåäèòåëüíûå öèôðû,
êîãäà ê 1940 ã. áûë ëèêâèäèðîâàí êëàññ ôåîäàëîâ, áûë óæå ñîçäàí íîâûé
îáùåñòâåííûé êëàññ-ðàáî÷èé êëàññ, à òàêæå ïîÿâèëàñü èíòåëëèãåíöèÿ â ëèöå
ìåäèöèíñêèõ, ôèíàíñîâûõ ðàáîòíèêîâ, ó÷èòåëåé, ïèñàòåëåé, ðàáîòíèêîâ
èñêóññòâà è íàóêè. Çàäà÷è ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ýòàïà, óñêîðåííûé òåìï
ðàçâèòèÿ ïðîìûøëåííîñòè, ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðû çà ïåðèîä ñ 1940
ïî 1959 ãîä áëàãîòâîðíî ñêàçàëèñü íà ðîñò ñîö.èíòåëëèãåíöèè, íà ðàçëè÷íûå
îòðàñëè íàðîäíîãî õîçÿéñòâà.  1957 ãîäó øêîëîé áûëî îõâà÷åíî 97,7%
äåòåé øêîëüíîãî âîçðàñòà, â ýòî âðåìÿ êàê â òàêîé ñðàâíèòåëüíî ðàçâèòîé
àçèàòñêîé ñòðàíå, êàê Òóðöèÿ, îõâàò äåòåé øêîëüíîãî âîçðàñòà ñ îáó÷åíèåì
ñîñòàâëÿåò îêîëî 50%.
Àâòîð, îòìå÷àÿ ñïëîøíóþ ãðàìîòíîñòü íàñåëåíèÿ ÌÍÐ, óìåñòíî
îòìå÷àåò, ÷òî ãðàìîòíîñòü äîñòèãàåò â Òóðöèè äî 30%, à â Àôãàíèñòàíå
äàæå äî 10%. Òîâ.Ãîòîâ ñïðàâåäëèâî ïîä÷åðêèâàåò îãðîìíîå çíà÷åíèå
ìîíãîëüñêîãî ãîñóíèâåðñèòåòà, ó÷. èíñòèòóòà, ñåëüõîç. èíñòèòóòà, ïàðò.
øêîëû è äðóãèõ âóçîâ â ðîñòå èíòåëëèãåíöèè. Âóçû âûïóñòèëè ìíîãî
ñïåöèàëèñòîâ, à ñåé÷àñ òîëüêî â îäíîì óíèâåðñèòåòå îáó÷àåòñÿ 2,500
ñòóäåíòîâ. Â 1957 ãîäó íà 10.000 æèòåëåé ïðèõîäèëîñü ñòóäåíòîâ âóçà â
ÌÍÐ 57 ÷åë., â òî âðåìÿ êàê â Èòàëèè-37 ÷åëîâåê, â Òóðöèè-12 ÷åëîâåê, â
Ïàêèñòàíå -8 ÷åë, è â Èðàíå-4 ÷åë.
 ðàáîòå ïðèâîäÿòñÿ èíòåðåñíûå äàííûå î íàó÷íîì, òåõíè÷åñêîì
ëèòåðàòóðíîì è õóäîæåñòâåííîì îòðÿäàõ èíòåëëèãàöèè, î èõ òâîð÷åñêèõ
óñïåõàõ è àêòèâíîì ó÷àñòèè â ñîö. ñòðîèòåëüñòâå.
Ðóêîâîäÿùåé è íàïðàâëÿþùåé ñèëîé ðîñòà èíòåëëèãåíöèè, -ãîâîðèò òîâ.
Ãîòîâ, -ÿâëÿåòñÿ ÌÍÐÏ. Â ðàáîòå ïîêàçûâàåòñÿ îãðîìíàÿ âîñïèòàòåëüíàÿ
ðàáîòà ïàðòèè ñðåäè èíòåëëèãåíöèè è åå çàáîòà î èäåéíîì ðîñòå è
ïîâûøåíèè äåëîâîé êâàëèôèêàöèè êàäðîâ âñåõ ñïåöèàëüíîñòåé.
356

Íà ÿðêèõ ïðèìåðàõ ïîêàçàíî îãðîìíîå çíà÷åíèå áðàòñêîé ïîìîùè
ñîâåòñêîãî íàðîäà â êóëüòóðíîì ñòðîèòåëüñòâå ÌÍÐ è ñîçäàíèè åå íîâîé
èíòåëëèãåíöèè. Àâòîð ïîäðîáíî ãîâîðèò î ìíîãîîáðàçèè ôîðì ýòîé ïîìîùèïîäãîòîâêà
ñïåöèàëèñòîâ â ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ ÑÑÑÐ, ïðèãëàøåíèå
ñîâåòñêèõ ñïåöèàëèñòîâ â ÌÍÐ, øèðîêàÿ ñâÿçü ìåæäó êóëüòóðíûìè
ó÷ðåæäåíèÿìè îáåèõ ñòðàí è îáìåí ïðîèçâåäåíèÿìè íàóêè, ëèòåðàòóðû,
èñêóññòâà è ò.ä.  ðàáîòå ïðèâîäÿòñÿ ñëåäóþùèå çàìå÷àòåëüíûå ñëîâà
À.Ì.Ãîðüêîãî, àäðåñîâàííûå ìîíãîëüñêîé èíòåëëèãåíöèè: “Âû íà÷àëè
âåëèêîå è íåîáõîäèìîå äåëî. Íåò íà çåìëå ðàáîòû áîëåå âàæíîé è òðóäíîé,
÷åì ðàáîòà, ìóæåñòâåííî íà÷àòàÿ âàìè, ìîíãîëüñêîé èíòåëëèãåíöèåé.” Â
ýòèõ ñëîâàõ Ì.Ãîðüêîãî ìîíãîëüñêàÿ èíòåëëèãåíöèÿ âñåãäà ÷åðïàëà ñèëû è
ýíåðãèþ äëÿ ñâîåãî âäîõíîâëåííîãî òðóäà.
 çàêëþ÷åíèè ñâîåé ðàáîòû òîâ. Ãîòîâ, èçëàãàÿ çàäà÷è, ïîñòàâëåííûå
ïåðåä èíòåëëèãåíöèåé ìàðòîâñêèì Ïëåíóíîì ÖÊ, ÌÍÐÏ, ïðàâèëüíî
ïîä÷åðêèâàåò âîïðîñû îá èäåîëîãè÷åñêîì âîñïèòàíèè èíòåëëèãåíöèè ñ
ïðîèçâîäñòâîì.
Àâòîð ïîêàçûâàåò îáùèå è ñïåöèôè÷åñêèå çàêîíîìåðíîñòè
ôîðìèðîâàíèÿ èíòåëëèãåíöèè â Ìîíãîëèè. Èç âñåãî èçëîæåííîãî âèäíî, ÷òî
òîâ.Ãîòîâ äîñòèã öåëè ñâîåãî èññëåäîâàíèÿ. Ïðåäñòàâëåííàÿ ðàáîòà ÿâëåòñÿ
ïåðâîé ïîïûòêîé íàó÷íîãî îáîáùåíèÿ ôîðìèðîâàíèÿ íîâîé èíòåëëèãåíöèè â
Ìîíãîëèè è óäà÷íî ðåøåíû â íåé âñå îñíîâíûå âîïðîñû ïî òåìå. Ïðèçíàâàÿ
áåññïîðíûå äîñòîèíñòâà ðàáîòû, ñ÷èòàþ íåîáõîäèìûì îñòàíîâèòüñÿ íà
íåêîòîðûõ ÷àñòíûõ çàìå÷àíèÿõ:
1. Ïî ìîåìó ìíåíèþ, â ðàáîòå íå âñåãäà äîñòàòî÷íà ÷åòêî
ïîä÷åðêèâàåòñÿ êëàññîâûé ïîäõîä ïàðòèè ê âîïðîñàì î ïîäãîòîâêå êàäðîâ
íîâîé èíòåëëèãåíöèè â ïåðâûé ïåðèîä ïîáåäû íàðîäíîé ðåâîëþöèè.
Ðåøåíèÿ 2 è 3 ñúåçäîâ ïàðòèè ïî âîïðîñàì èäåîëîãèè è êóëüòóðû ñî âñåé
ÿñíîñòüþ ïîêàçûâàþò êëàññîâûé ïîäõîä ïàðòèè ê ïðîáëåìå ñîçäàíèÿ íîâîé
èíòåëëèãåíöèè. Â äàëüíåéøåì ïàðòèÿ â ñâîèõ ðåøåíèÿõ ïîñòîÿííî óäåëÿëà
áîëüøîå âíèìàíèå îáó÷åíèþ äåòåé áàòðàêîâ, áåäíÿêîâ è ñåðåäíÿêîâ. Ýòèì
è îáúÿñíÿåòñÿ, ÷òî áîëüøàÿ ÷àñòü ñîâðåìåííîé ìîíãîëüñêîé èíòåëëèãåíöèè
ÿâëÿþòñÿ âûõîäöàìè èç òðóäîâîãî íàðîäà. Íàäî òàêæå îòìåòèòü, ÷òî íàðÿäó
ñ ðîñòîì øêîë íà ìåñòàõ âîçíèêàëà áîëüøàÿ íåîáõîäèìîñòü ðàâíîìåðíîãî
ðàñïðåäåëåíèÿ âûïóñêíèêîâ ñåëüñêèõ è ãîðîäñêèõ øêîë â âóçû è
ñïåöèàëüíûå ñðåäíèå ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ.
2. Ïàðòèÿ ïîñòîÿííî çàáîòèëàñü î êîììóíèñòè÷åñêîì âîñïèòàíèè
èíòåëëèãåíöèè, âåäÿ áîðüáó ñ ïðîÿâëåíèÿìè ÷óæäîé èäåîëîãèè. Ýòîìó
óäåëåíî âíèìàíèå â ðàáîòå, íî ýòîò âîïðîñ ìîæíî áûëî ðàñìàòðèâàòü
íåñêîëüêî øèðå.
3. Ïðåîäîëåíèå âëèÿíèÿ áóääèéñêîé öåðêâè íà íàñåëåíèå,
ðàñïðîñòðàíåíèå è ïîáåäà ìàðêñèòñêîé èäåîëîãèè â äóõîâíîé æèçíè
ìîíãîëüñêîãî íàðîäà êàê îäíîé èç âåëè÷àéøèõ çàâîåâàíèé íàðîäíîé
357

ðåâîëþöèè, êàê ìíå êàæåòñÿ, ñëåäîâàëî áû â ðàáîòå ïîä÷åðêíóòü áîëåå
ðåëüåôíî.
4. Ãîâîðÿ î Æàìñàðàíî, êàê î áîëüøîì ó÷åíîì ïðîãðåññèâíîì
ïðåäñòàâèòåëå ñòàðîé èíòåëëèãåíöèè, íåîáõîäèìî áûëî óêàçàòü åãî ñëàáûå
ñòîðîíû, âûðàæàâøèåñÿ â åãî íàöèîíàëèñòè÷åñêèõ âçãëÿäàõ.
5. Ìíåíèå àâòîðà î òîì, ÷òî è äî ðåâîëþöèè áûëà èíòåëëèãåíöèÿ, íå
ñîâñåì óâÿçûâàåòñÿ ñ íàçâàíèåì äàííîé ðàáîòû. Áûëî áû òî÷íåå, åñëè
áû àâòîð ïðè îïóáëèêîâàíèè ñâîåé ðàáîòû îçàãëàâèë åå ïðèìåðíî òàê:
“Ôîðìèðîâàíèÿ ñîö.èíòåëëèãåíöèè â ÌÍД èëè ïðîñòî “Ôîðìèðîâàíèå
íîâîé èíòåëëèãåíöèè â ÌÍД.
Ýòè çàìå÷àíèÿ ñêîðåå ïîæåëàíèÿ, íèêàê íå ñìîãóò ñíèçèòü âûøå
îòìå÷åííûå îñíîâíûå äîñòîèíñòâà ðàáîòû òîâ. Ãîòîâà. Ðàáîòà òîâ.
Ãîòîâà áåññïîðíî îòâå÷àåò òðåáîâàíèÿì, ïðåäúÿâëÿåìûì ê êàíäèäàòñêîé
äèññåðòàöèè è çàñëóæèâàåò òîãî, ÷òîáû åå àâòîðó áûëà ïðèñóæäåíà ó÷åíàÿ
ñòåïåíü êàíäèäàòà èñòîðè÷åñêèõ íàóê äëÿ øèðîêèõ êðóãîâ ðàáîòíèêîâ
êóëüòóðíîãî ñòðîèòåëüñòâà Ìîíãîëèè è äëÿ íàøèõ çàðóáåæíûõ äðóçåé.
Ñòàðøèé íàó÷íûé ñîòðóäíèê
Èíñòèòóòà Âîñòîêîâåäåíèÿ Àêàäåìèè íàóê ÑÑÑÐ, ïðîôåññîð
28 èþíÿ 1959 ã. Á.Øèðýíäûá
358
ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÐÀÁÎÒÓ ÒÎÂ.Ë.ØÀÃÄÀÐÑÓÐÅÍÀ ÍÀ ÒÅÌÓ
“ÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÅ ÎÁÓ×ÅÍÈÅ ÍÀ ÓÐÎÊÀÕ ÀËÃÅÁÐÛ È
ÃÅÎÌÅÒÐÈÈ Â VI-VIII ÊËÀÑÑÀÕ ÑÐÅÄÍÅÉ ØÊÎËÛ
 ÓÑËÎÂÈßÕ ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÉ ÍÀÐÎÄÍÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ”
Îò îçíàêîìëåíèÿ ñ ïðåäñòàâëåííîé òîâ.Øàãäàðñóðåíîì ðóêîïèñüþ
ïåðâîé ãëàâû äèññåðòàöèè, ó íàñ ñëîæèëîñü ñëåäóþùåå ìíåíèå.
Èçáðàííàÿ òåìà, íåèçìåííî, ÿâëÿåòñÿ àêòóàëüíîé, õîòÿ-áû ïîòîìó, ÷òî
ó íàñ âñå åùå îòñóòñòâóþò ó÷åáíèêè è ó÷åáíûå ïîñîáèÿ ïîëèòåõíè÷åñêîãî
íàïðàâëåíèÿ, à ìåæäó òåì, ïðàêòèêà ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ñòðîèòåëüñòâà
íàñòîÿòåëüíî òðåáóåò óëó÷øåíèÿ ïîëèòåõíè÷åñêîãî îáó÷åíèÿ â øêîëàõ.
 ïåðâîé ââîäíîé ãëàâå äèññåðòàöèè òîâ. Øàãäàðñóðýí îáñòîÿòåëüíî
èçëàãàåò ñóùíîñòü ìàðêñèñòêî-ëåíèíñêèõ ïðèíöèïîâ ïîëèòåõíè÷åñêîãî
îáó÷åíèÿ, äåëàåò îáçîð ëèòåðàòóðû è âûñêàçûâàåò âåñüìà öåííûå
ñîîáðàæåíèÿ.
 ïàðàãðàôå IV, êàñàÿñü íåïîñðåäñòâåííî ïðåïîäàâàíèÿ ìàòåìàòèêè
â ìîíãîëüñêèõ øêîëàõ, àâòîð ïðàâèëüíî äåëàåò óïîð íà íåîáõîäèìîñòü
îçíàêîìëåíèÿ ó÷àùèõñÿ ñ îñíîâíûì ïðîöåññîì ïðîìûøëåííîãî
ñåëüñêî-õîçÿéñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà, ñ ãëàâíûìè îðóäèÿìè òðóäà,
ñ ìàòåìàòè÷åñêèìè ïðèëîæåíèÿìè ê âîïðîñàì ñîöèàëèñòè÷åñêîãî
ñòðîèòåëüñòâà è ò.ä. Öåííûìè ÿâëÿþòñÿ âûäâèíóòûå àâòîðîì ïîëîæåíèÿ

î íåîáõîäèìîñòè ïðèìåíåíèÿ ìàòåìàòè÷åñêèõ çàäà÷ ïðîèçâîäñòâåííîãî
ñîäåðæàíèÿ, î ïîâûøåíèè âû÷èñëèòåëüíîé êóëüòóðû ó÷àùèõñÿ, ãðàôè÷åñêîì,
òàáëè÷íîì è èíñòðóìåíòàëüíîì âû÷èñëåíèè, î ìîäåëèðîâàíèè, ëàáîðàòîðíîïðàêòè÷åñêîé
è èçìåðèòåëüíîé ðàáîòå, î ïðîèçâîäñòâåííîé ýêñêóðñèè è ò.ä.
Ñ÷èòàþ öåëåñîîáðàçíûì ïåðåñìîòðåòü íåêîòîðûå âûðàæåíèÿ
îòíîñèòåëüíî ñîñòîÿíèÿ ïîëèòåõíè÷åñêîãî îáó÷åíèÿ â ìîíãîëüñêèõ øêîëàõ
(ñì. ñòð. 2) Ìåñòàìè ñëåäóåò ðåäàêöèîííî óëó÷øèòü òåêñò.
Ìîæíî áûëî ïîæåëàòü àâòîðó ïðè îïóáëèêîâàíèè ðàáîòû ïîäêðåïëÿòü
âûäâèíóòûå èì îòäåëüíûå öåííûå ïîëîæåíèÿ áîëåå êîíêðåòíûìè
ïðåäëîæåíèÿìè.
 öåëîì, ðàáîòà çàñëóæèâàåò òîãî, ÷òîáû åå àâòîðó ïðèñóäèòü èñêîìóþ
ñòåïåíü êàíäèäàòà ïåäàãîãè÷åñêèõ íàóê.
Äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Øèðåíäûá
20 àïðåëÿ, 1961 ã. ã.Óëàí-Áàòîð.
ÊÐÀÒÊÈÉ ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÀÂÒÎÐÅÔÅÐÀÒ ÄÎÊÒÎÐÑÊÎÉ
ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÈ ÏÎ ÒÅÌÅ “Ê ÈÑÒÎÐÈÈ ÌÀÒÅÌÀÒÈ×ÅÑÊÈÕ
ÇÍÀÍÈÈ Â ÌÎÍÃÎËÈÈ ÎÒ ÄÐÅÂÍÅÉØÈÕ ÂÐÅÌÅÍ
ÄÎ ÍÀ×ÀËÀ XX ÂÅÊÀ”
Ïðåäñòàâëåííàÿ òîâ.Á.ÁÀÒÆÀÐÃÀËÎÌ äèññåðòàöèÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé
ñòåïåíè äîêòîðà ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ íàóê, èìååò áîëüøîå íàó÷íîïîçíàâàòåëüíîå
çíà÷åíèå. Àâòîð ñäåëàë ïåðâóþ ïîïûòêó îáîáùåíèÿ èñòîðèè
ðàçâèòèÿ ìàòåìàòè÷åñêèõ è àñòðîëîãè÷åñêèõ ìûñëåé ñðåäè ìîíãîëüñêîãî
íàðîäà è ïðàâèëüíî îñâåòèë èñòîðè÷åñêèå ôàêòû íàðîäíîé ìàòåìàòèêè â
Ìîíãîëèè.
Äèññåðòàíò ðàáîòàë íàä äàííîé òåìîé â òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò, èçó÷èë
áîëüøîå êîëè÷åñòâî ðóêîïèñåé è ëèòåðàòóðíûõ èñòî÷íèêîâ. Òîâ. Áàòæàðãàë
ñèñòåìàòèçèðîâàë ýòè öåííûå äàííûå è äàë öåëîñòíóþ êàðòèíó ðàçâèòèÿ
ìàòåìàòè÷åñêîé ìûñëè â Ìîíãîëèè. Àâòîð ïðîâåë ñðàâíèòåëüíûé àíàëèç
ðàçâèòèÿ ìàòåìàòè÷åñêèõ çíàíèé â Ìîíãîëèè è â äðóãèõ ñòðàíàõ ìèðà, ÷òî
ÿâëÿåòñÿ îñîáåííî âàæíûì â èññëåäîâàíèè äàííîé ïðîáëåìû.
Ýòà ðàáîòà íåñîìíåííî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé çíà÷èòåëüíûé âêëàä â
èçó÷åíèå èñòîðèè äóõîâíîé êóëüòóðû íàøåãî íàðîäà.
Ìû ñ÷èòàåì èññëåäîâàíèå òîâ. Á.ÁÀÒÆÀÐÃÀËÀ áåçóñëîâíî
ñîîòâåòñòâóåò òðåáîâàíèÿì äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè è àâòîð âïîëíå
çàñëóæèâàåò ïðèñóæäåíèÿ åìó ñòåïåíè äîêòîðà ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèõ
íàóê.
359

360
ÏÐÅÇÈÄÅÍÒ ÀÊÀÄÅÌÈÈ ÍÀÓÊ ÌÍÐ àêàäåìèê, äîêòîð Á.ØÈÐÅÍÄÛÁ
Î ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÈ Í.ÑÝÐ-ÎÄÆÀÂÀ “ÄÐÅÂÍßß ÈÑÒÎÐÈß
ÌÎÍÃÎËÈÈ”, ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÎÉ ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ ÑÒÅÏÅÍÈ
ÄÎÊÒÎÐÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ”
“Äðåâíÿÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè”, ïðåäñòàâëåííàÿ òîâ.Í.Ñýð-Îäæàâîì íà
ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà èñòîðè÷åñêèõ íàóê, îõâàòûâàåò äîâîëüíî
áîëüøîé ïåðèîä èñòîðèè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà, íà÷èíàÿ ñ ýïîõè áðîíçû äî
êèäàíüñêîãî âðåìåíè âêëþ÷èòåëüíî.
Ïîÿâëåíèþ ýòîé ðàáîòû ïðåäøåñòâîâàë áîëüøîé ìíîãîëåòíûé òðóä
àâòîðà - ïîëåâûå ýêñïåäèöèîííûå ðàáîòû, ïðîâåäåííûå èì â òå÷åíèå äâóõ
äåñÿòèëåòèé â ðàçëè÷íûõ ðàéîíàõ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè.
Òîâ. Í.Ñýð-Îäæàâó óäàëîñü ñîáðàòü îãðîìíîå êîëè÷åñòâî àðõåîëîãè÷åñêèõ
ìàòåðèàëîâ, âûïîëíèòü îïèñàíèå ïàìÿòíèêîâ äðåâíåé èñòîðèè ìîíãîëîâ,
áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî îí ïîñòîÿííî êîíñóëüòèðîâàëñÿ ó êðóïíûõ ñîâåòñêèõ
ó÷åíûõ-ñïåöèàëèñòîâ ïî àðõåîëîãèè ÷ëåí-êîððåñïîíäåíòîâ ÀÍ ÑÑÑÐ
Ñ.Â.ÊÈÑÅËÅÂÛÌ, àêàäåìèêîì À.Ï.ÎÊËÀÄÍÈÊÎÂÛÌ è äð.
Àâòîðîì âûïóùåíû ïî äàííîé òåìå òàêèå ìîíîãðàôèè, êàê
“Ñðåäíåãîáèéñêèé àéìàê â áðîíçîâîì âåêå”, “Äðåâíåòþðêñêèå
àðõåîëîãè÷åñêèå ïàìÿòíèêè Ìîíãîëèè”, “Äðåâíèå òþðêè VI-VIII ââ” à òàêæå
íàïèñàí ðÿä ñòàòåé â ðàçäåëàõ êîëëåêòèâàõ òðóäîâ íàøèõ èñòîðèêîâ, â
÷àñòíîñòè â îäíîòîìíîé è òðåõòîìíîé “Èñòîðèè ÌÍД.
Ïðåäñòàâëåííàÿ ê çàùèòå äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà òîâ.Í.Ñýð-0äæàâà
ïðîñëåæèâàåò èñòîðèþ ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðû áðîíçîâîãî
è ðàííåãî æåëåçíîãî âåêîâ, îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêîå ïîëîæåíèå â
ðàíãàõ ôåîäàëüíûõ ãîñóäàðñòâ íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè. Èç ýòîé ðàáîòû
âûðèñîâûâàåòñÿ êàðòèíà ÝÂÎËÞÖÈÈ îðóäèé òðóäà ÷åëîâåêà íà ðàííèõ ýòàïàõ
îáùåñòâåííîãî ðàçâèòèÿ ìîíãîëüñêèõ, ìîíãîëîÿçû÷íûõ è äðóãèõ ïëåìåí çà
ðàññìàòðèâàåìûé àâòîðîì ïåðèîä.
 I-é ãëàâå - “Áðîíçîâûé è ðàííèé æåëåçíûé âåê Ìîíãîëèè”, - àâòîð
çàòðàãèâàåò âàæíûå ïðîáëåìû èçó÷åíèÿ áðîíçîâîãî è æåëåçíîãî âåêîâ
Ìîíãîëèè. Ïåðèîäèçàöèÿ ïàìÿòíèêîâ, ïðåäëîæåííàÿ Í.Ñýð-Îäæàâîì
ïðåäñòàâëÿåò çíà÷èòåëüíûé íàó÷íûé èíòåðåñ.
Âûâîä àâòîðà àðãóìåíòèðóåòñÿ ðàçíîñòîðîííèìè è îáøèðíûìè äàííûìè.
II-ÿ ãëàâà äèññåðòàöèè ïîñâÿùåíà õóííàì, ãäå áîëüøîå âíèìàíèå
óäåëåíî õóííñêîé öèâèëèçàöèè è íà êîíêðåòíûõ ìàòåðèàëàõ ïîêàçûâàåòñÿ
íåïîñðåäñòâåííàÿ ñâÿçü êóëüòóðû õóííó ñ áðîíçîâûì âåêîì Þæíîé è
Ñåâåðíîé Ìîíãîëèè.
 ðåçóëüòàòå ðàñêîïîê êàê ïëèòî÷íûõ ìîãèë, òàê è õóííñêèõ
ìîãèëüíèêîâ ïîëó÷åíî àðõåîëîãàìè íåìàëîå êîëè÷åñòâî ìàòåðèàëîâ äëÿ
îñâåùåíèÿ ñëîæíûõ èñòîðè÷åñêèõ ïðîöåññîâ, ïðîèñõîäèâøèõ íà òåððèòîðèè

ÌÍÐ. Áîëüøîé îòâåòñòâåííîé çàäà÷åé íàøèõ èññëåäîâàòåëåé ÿâëÿåòñÿ
óãëóáëåííàÿ ðàçðàáîòêà íàêîïëåííîãî ìàòåðèàëà è åãî îáîáùåíèå. Â ñâÿçè
ñ ýòèì ìíå ïðèÿòíî îòìåòèòü, ÷òî ðåøåíèå ýòîé áîëüøîé ñëîæíîé ïðîáëåìû
óæå íà÷àòî òîâ. Í.Ñýð-Îäæàâîì.
Èñòîðèÿ è êóëüòóðà ðàííåôåîäàëüíûõ ãîñóäàðñòâ íà òåððèòîðèè
Ìîíãîëèè ðàññìàòðèâàåòñÿ â III-åé ãëàâå äèññåðòàöèè. Â ýòîé ãëàâå
ðàññìàòðèâàåòñÿ ïðîöåññ ðàçâèòèÿ ãîñóäàðñòâ õóííó, æóæàí, òþðîê è óéãóðîâ
íà áàçå ñî÷åòàíèÿ àðõåîëîãè÷åñêèõ äàííûõ ñ ïèñüìåííûìè èñòî÷íèêàìè.
Êëàññîâîå îáùåñòâî è ãîñóäàðñòâåííîñòü â Öåíòðàëüíîé Àçèè âïåðâûå
âîçíèêëè, êàê èçâåñòíî, ó õóííîâ â III-ì âåêå äî í.ý. â ðåçóëüòàòå ðàçëîæåíèÿ
ïåðâîáûòíî-îáùèííîãî ñòðîÿ, à ïåðâûìè ãîñóäàðñòâàìè ðàííåôåîäàëüíîãî
òèïà, îáðàçîâàâøèìèñÿ ñðåäè ìîíãîëîÿçû÷íûõ ïëåìåí áûëè æóæàíñêîå
(IV-VII â.â.), òþðêñêîå (VI-VIII â.â) è óéãóðñêîå (IX-Õ â.â) õàícòâà. Ïðîöåññ
ôåîäàëèçàöèè íàõîäèë äàëüíåéøåå ñâîå., ðàçâèòèå â êèäàíüñêîì ãîñóäàðñòâå
(X-XII â.â) Îñíîâíîé âûâîä äèññåðòàíòà î òîì, ÷òî ôåîäàëèçì ñðåäè
êî÷åâûõ íàðîäîâ Ìîíãîëèè ôîðìèðîâàëñÿ íå êàê ðåçóëüòàò ðàçëîæåíèÿ
ðàáîâëàäåëü÷åñêîé ôîðìàöèè, à êàê ðåçóëüòàò ðàñïàäà ïåðâîáûòíîîáùèííîãî
ñòðîÿ èìååò ñóùåñòâåííîå çíà÷åíèå. Èç ýòîãî îñíîâíîãî âûâîäà
âûòåêàþò äðóãèå òàêæå íå ìåíåå âàæíûå ìûñëè î òîì, ÷òî ðàáñòâî íå íàøëî
øèðîêîãî ðàñïðîñòðàíåíèÿ â êî÷åâîì õîçÿéñòâå.
Ìåäëåííûé ïðîöåññ ðàçëîæåíèÿ ïåðâîáûòíî-îáùèííîãî ñòðîÿ
íà òåððèòîðèè Ìîíãîëèè àâòîð îáúÿñíÿåò ýêñòåíñèâíûì ñïîñîáîì
ïðîèçâîäñòâà” êî÷åâûì ñêîòîâîäñòâîì, à òàêæå òåì, ÷òî åå çàñåëÿëè
ðàçíîðîäíûå ýòíîêóëüòóðíûå ãðóïïû, íàõîäèâøèåñÿ íà ðàâíûõ ñòàäèÿõ
èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ. Âñå ýòî çàñëóæèâàåò áîëüøîãî âíèìàíèÿ â
îáîáùåííîé ðàçðàáîòêå èñòîðèè Ìîíãîëèè çà óêàçàííûé èñòîðè÷åñêèé
ïåðèîä.
 öåëîì, òîâàðèùåì Í.Ñýð-Îäæàâîì âûïîëíåíà áîëüøàÿ ðàáîòà ïî
èçó÷åíèþ èñòîðèè Ìîíãîëèè îò XIV â. äî í.ý. ïî XII â. í.ý.
Åñòåñòâåííî, ÷òî ïðîáëåìà èçó÷åíèÿ ýòîãî ïåðèîäà äîâîëüíî ñëîæíà,
ââèäó îòñóòñòâèÿ ïîêà àáñîëþòíîé õðîíîëîãèè ðÿäà ãëàâíûõ ïàìÿòíèêîâ,
äîñòàòî÷íî ïîëíîé ðàñøèôðîâêè äðåâíèõ ïèñüìåííîñòåé è æäåò åùå ñâîåé
äàëüíåéøåé óãëóáëåííîé ðàçðàáîòêè.
Ðàáîòà Í.Ñýð-Îäæàâà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé â ýòîì îòíîøåíèè ïåðâîå
âàæíîå íà÷àëî.
Ââèäó âûøåèçëîæåííîãî, ìíå äóìàåòñÿ, ÷òî äèññåðòàíò âïîëíå
çàñëóæèâàåò òîãî, ÷òîáû åìó áûëà-ïðèñóæäåíà èñêîìàÿ ñòåïåíü äîêòîðà
èñòîðè÷åñêèõ íàóê.
OÔÈÖÈÀËÜÍÛÉ ÎÏÏÎÍÅÍÒ
Àêàäåìèê Á.ØÈÐÅÍÁÛÄ
29/IV-1971 ã.
ÓËÀÍ-ÁÀÒÎÐ
361

ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÀÂÒÎÐÅÔÅÐÀÒ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÈ ÒÎÂ. Ì.ÑÀÍÆÄÎÐÆÀ
“ÂÎÇÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ È ÐÀÇÂÈÒÈÅ ÌÎÍÃÎËÜÑÊÎÃÎ ÍÀÐÎÄÍÎ-
ÄÅÌÎÊÐÀÒÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÀ (1921-1924) ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÎÉ
ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ ÄÎÊÒÎÐÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ”
Äèññåðòàöèÿ òîâ.Ñàíæäîðæà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íîâîå êðóïíîå
èññëåäîâàíèå ïî èñòîðèè Ìîíãîëüñêîãî íàðîäíîãî ãîñóäàðòñâà â Ìîíãîëèè,
ôîðìèðîâàíèå íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ñòðîÿ è óñòàíîâëåíèå ðåñïóáëèêè,
ðàçâèòèå íàðîäíîãî ãîñóäàðòñòâà â îáåñïå÷åíèè äåìîêðàòè÷åñêèõ çàäà÷
ðåâîëþöèè.
Èç øèðîêîãî êðóãà ïðîáëåì, ñâÿçàííûõ ñ âîçíèêíîâåíèåì è ðàçâèòèåì
Ìîíãîëüñêîãî íàðîäíî-äåìîêðàòè÷åñêîãî ãîñóäàðñòâà, â äèññåðòàöèè
ïîëó÷èëè áîëåå êîíêðåòíîå îñâåùåíèå òàêèå âîïðîñû, êàê ñëîì ôåîäàëüíîé
ãîñóäàðñòâåííîé ìàøèíû è ñîçäàíèå íîâîãî ãîñóäàðñòâåííîãî àïïàðàòà,
âîçíèêíîâåíèå, ðàçâèòèå è óêðåïëåíèå ñèñòåìû ïðåäñòàâèòåëüíûõ îðãàíîâ
ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè-íàðîäíûõ õóðàëîâ, ðàçâèòèå è óïðî÷åíèå îðãàíîâ
óïðàâëåíèÿ è ñèñòåìû àäìèíèñòðàòèâíî-òåððèòîðèàëüíîãî óñòðîéñòâà
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè.
Âàæíîå íàó÷íîå çíà÷åíèå èìååò èññëåäîâàíèå ãëàâíûõ íàïðàâëåíèé
äåÿòåëüíîñòè íàðîäíîãî ãîñóäàðñòâà â äåëå îñóùåñòâëåíèÿ çàäà÷
äåìîêðàòè÷åñêîãî ýòàïà ðåâîëþöèè, â ÷àñòíîñòè, âûòåñíåíèÿ èíîñòðàííîãî
êàïèòàëà èç ýêîíîìèêè ñòðàíû è çàâîåâàíèÿ ýêîíîìè÷åñêîé íåçàâèñèìîñòè,
ïðîöåññà ëèêâèäàöèè êðåïîñòíè÷åñêèõ îòíîøåíèé è êëàññà ôåîäàëîâ,
âîçíèêíîâåíèÿ, ðàçâèòèÿ è óêðåïëåíèÿ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî óêëàäà â
ýêîíîìèêå ñòðàíû è îñóùåñòâëåíèÿ êóëüòóðíîé ðåâîëþöèè.
Àâòîð âûïîëíèë ñâîþ ðàáîòó íà îñíîâå ó÷åòà îáùèõ çàêîíîìåðíîñòåé
è ñïåöèôè÷åñêèõ îñîáåííîñòåé ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà ðàçâèòèÿ ÌÍÐ îò
ôåîäàëèçìà ê ñîöèàëèçìó, ìèíóÿ êàïèòàëèñòè÷åñêóþ ñòàäèþ ðàçâèòèÿ.
Àâòîð äèññåðòàöèè îïóáëèêîâàë öåëûé ðÿä îðèãèíàëüíûõ â íàó÷íîì
îòíîøåíèé ðàáîò.
Äèññåðòàöèè òîâ.Ñàíæäîðæà, íà íàø âçãëÿä, îòâå÷àåò óñòàíîâëåíûì
òðåáîâàíèÿì è âïîëíå çàñëóæèâàåò ïðèñóæäåíèÿ åå àâòîðó èñêîìîé ñòåïåíèäîêòîðà
èñòîðè÷åñêèõ íàóê.
Àêàäåìèê Á.Øèðýíáûä
“....” äåêàáðÿ 1974 ã
362

ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÎÍÍÓÞ ÐÀÁÎÒÓ ÒÎÂ.Ö.ÄÀÂÀÀÄÎÐÆÀ
“ÏÐÎÁËÅÌÛ ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÎÃÎ ÑÎÖÈÀËÈÑÒÈ×ÅÑÊÎÃÎ
ÐÀÇÄÅËÅÍÈß ÒÐÓÄÀ È ÝÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÐÀÇÂÈÒÈß ÌÍД ,
ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÓÞ ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ-ÄÎÊÒÎÐÀ
ÝÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ
Äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà òîâ. Ö.Äàâààäîðæà “Ïðîáëåìû ìåæäóíàðîäíîãî
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà è ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè”, íàïèñàííàÿ íà îñíîâå èñïîëüçîâàíèÿ
áîãàòåéøèõ ìàòåðèàëîâ è ñòàòèñòè÷åñêèõ äàííûõ ïî ýêîíîìèêå ÌÍÐ
íà ñîâðåìåííîì ýòàïå ðàçâèòèÿ â ñâåòå çàäà÷ ðåàëèçàöèè Êîìïëåêñíîé
ïðîãðàììû ñîöèàëèñòè÷åñêîé ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè ñòðàí-÷ëåíîâ
ÑÝÂ, èìååò áîëüøîå íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå.
Äèññåðòàöèÿ òîâ. Äàâààäîðæà ïî ñòåïåíè ïðèâëå÷åíèÿ ïåðâîèñòî÷íèêîâ
è ïî ãëóáèíå âûâîäîâ îòëè÷àåòñÿ îò òåõ äèññåðòàöèé ìîíãîëüñêèõ
ýêîíîìèñòîâ, êîòîðûå äî ýòîãî çàùèùàëèñü äîêòîðàíòàìè è àñïèðàíòàìè íà
ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè ïî äàííîé òåìå.
 äèññåðòàöèè îñíîâíîå âíèìàíèå àâòîðà óäåëÿåòñÿ àíàëèçó âàæíåéøèõ
âîïðîñîâ ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóòíè÷åñòâà ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí â ðàìêàõ
ÑÝÂ-à, â îñîáåííîñòè ìíîãîëåòíåãî èñòîðè÷åñêîãî îïûòà âñåñòîðîííåãî
ïëîäîòâîðíîãî ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ÌÍÐ ñ Ñîâåòñêèì Ñîþçîì.
Âñåñòîðîííÿÿ áðàòñêàÿ ïîìîùü Ñîâåòñêîãî Ñîþçà ÌÍÐ è ýêîíîìè÷åñêîå
ñîòðóòíè÷åñòâî ìåæäó äâóìÿ ñòðàíàìè èãðàëè ðåøàþùóþ ðîëü â ðåøåíèè
ïðîáëåì íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ÌÍÐ ê ñîöèàëèçìó, ÷òî èìååò
îãðîìíîå ìåæäóíàðîäíîå çíà÷åíèå.
Äèññåðòàíò ïîäõîäèò ê ñîâåðøåíèþ ïðîáëåì ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ
è ìåæäóíàðîäíîãî ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ñîöèàëèñòè÷åñêèõ
ñòðàí ñ ïðàâèëüíûõ èñòîðè÷åñêèõ ïîçèöèé. Îí â ïåðâîé ãëàâå ñâîåé
ðàáîòû ïîêàçûâàåò õàðàêòåð ýêîíîìèêè äîðåâîëþöèîííîé Ìîíãîëèè,
ðåâîëþöèîíèçèðóþùåå âëèÿíèå Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé
ðåâîëþöèè íà Ìîíãîëèþ, è èñòîðè÷åñêîå çíà÷åíèå ìîíãîëî-ñîâåòñêîé
äðóæáû â ðàçâèòèè ÌÍÐ ñî âðåìåíè ïîáåäû Íàðîäíîé ðåâîëþöèè ïî
íàñòîÿùåå âðåìÿ.
Âî II-é ãëàâå, ãäå ðàññìàòðèâàþòñÿ òåîðåòè÷åñêèå âîïðîñû
ýêîíîìè÷åñêèõ îòíîøåíèé ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí èõ äåéñòâèÿ
ýêîíîìè÷åñêèõ çàêîíîâ â ìèðîâîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìå, äèññåðòàíò
ñîñðåäîòà÷èâàåò ñâîå âíèìàíèå íà îñâåùåíèå îáúåêòèâíûõ óñëîâèé
ôîðìèðâàíèÿ ýêîíîìè÷åñêèõ îòíîøåíèé, ñïîñîáñòâóþùèõ äîñòèæåíèþ
öåëè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ïðîèçâîäñòâà è óñïåøíîìó ðàçâèòèþ ìèðîâîé
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìû, îñíîâàííîé íà îäíîòèïíîñòè ïðîèçâîäñòâåííûõ
îòíîøåíèé. Ïðè ýòîì äèññåðòàíò ïðàâèëüíî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî
îáúåäèíåíèå óñèëèé ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí íà îñíîâå ñîöèàëèñòè÷åñêîé
363

ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè îáóñëîâëåíî ñàìîé ïðèðîäîé ñîöèàëèçìà è åãî
èíòåðíàöèîíàëüíîé ñóùíîñòüþ.
Òîâ. Ö.Äàâààäîðæ â ýòîé ãëàâå, èçëàãàë âîïðîñû îá îáúåêòèâíûõ
ýêîíîìè÷åñêèõ çàêîíàõ ìèðîâîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñèñòåìû, õàðàêòåðèçóåò
ìèðîâóþ ñèñòåìó êàê äèàëåêòè÷åñêîå åäèíñòâî îòíîøåíèé âíóòðè
íàöèîíàëüíîãî õîçÿéñòâà è âçàèìíûõ ýêîíîìè÷åñêèõ îòíîøåíèé ñòðàí-
÷ëåíîâ ÑÝÂ-à. Îñâåùàÿ ýòîò âàæíûé òåîðåòè÷åñêèé âîïðîñ, äèññåðòàíò
ïîäðîáíî îñòàíàâëèâàåòñÿ íà âîïðîñå î ðåøàþùåé ðîëè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ
ãîñóäàðòñòâ â êîîðäèíàöèè ýêîíîìè÷åñêîé ïîëèòèêè áðàòñêèõ ñòðàí.
 III è IV ãëàâàõ äèññåðòàöèè ðàññìàòðèâàþòñÿ òåîðåòè÷åñêèå âîïðîñû
ìåæäóíàðîäíîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà. Îñîáî öåííûì â èññëåäîâàíèè
ýòèõ âîïðîñîâ ìû ñ÷èòàåì òî, ÷òî äèññåðòàíò ïîäðîáíî ðàññìàòðèâàåò
îòëè÷èòåëüíûå ÷åðòû ìåæäóíàðîäíîãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà
è åãî ïðåèìóùåñòâà ïî ñðàâíåíèþ ñ ìåæäóíàðîäíûì êàïèòàëèñòè÷åñêèì
ðàçäåëåíèåì òðóäà. Ïðè ýòîì àâòîð ñ ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêèõ ïîçèöèé
êðèòèêóåò áóðæóàçíûå òåîðèè ìåæäóíàðîäíîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà è
ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè. Ìû òàêæå ñ÷èòàåì óäà÷íûì èññëåäîâíèå
äèññåðòàíòîì ïðîáëåì, êàñàþùèõñÿ òåíäåíöèé ðàçâèòèÿ ìåæäóíàðîäíîãî
ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà.
 V-é ãëàâå äèññåðòàíò, ðàñïîëàãàÿ êîíêðåòíûìè, áîãàòûìè
ñòàòèñòè÷åñêèìè ìàòåðèàëàìè ÑÝÂ-à, ïîäðîáíî àíàëèçèðóåò ïðîèñõîäÿùèé
íûíå ïðîöåññ âûðàâíèâàíèÿ ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ.
 ýòîé ãëàâå äèññåðòàíò ðàññìàòðèâàåò êîíêðåòíûå âîïðîñû, ñâÿçàííûå
ñ îñóùåñòâëåíèåì ïîëèòèêè ñîöèàëèñòè÷åñêîé èíäóñòðèàëèçàöèè ÌÍÐ,
ñ âíåäðåíèåì ñïåöèàëèçàöèè â ñåëüñêîì õîçéÿñòâå-îñíîâíîé îòðàñëè
íàðîäíîãî õîçÿéñòâà, â êà÷åñòâå îñíîâíîãî ïóòè ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè
ýêîíîìèêè ÌÍÐ. Êîíêðåòíûå ìûñëè äèññåðòàíòà î ôîðìèðîâàíèè
ïåðâè÷íûõ ïðîèçâîäñòâåííûõ åäèíèö ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ îáúåäèíåíèé,
îáåñïå÷åíèè èõ íåîáõîäèìîé òåõíèêîé è èíâåíòàðåì, çàñëóæèâàþò îñîáîãî
âíèìàíèÿ.
 ïîñëåäíåé ãëàâå äèññåðòàöèè ïîäíèìàåòñÿ âàæíûé âîïðîñ î ïîâûøåíèè
ýôôåêòèâíîñòè ó÷àñòèè ÌÍÐ â ìåæäóíàðîäíîì ñîöèàëèñòè÷åñêîì
ðàçäåëåíèè òðóäà è â ìåæäóíàðîäíîé ñïåöèàëèçàöèè. Óâÿçûâàÿ ýòîò âîïðîñ
ñ ýôôåêòèâíîñòüþ âíåøíåé òîðãîâëè ÌÅÏ â ñïåöèôè÷åñêèõ óñëîâèÿõ
ñòðàíû, àâòîð ïîäðîáíî ïîêàçûâàåò áîëüøóþ ðîëü âíåøíåýêîíîìè÷åñêèõ
ñâÿçåé ÌÍÐ ñî ñòðàíàìè – ÷ëåíàìè ÑÝÂ, êîòîðàÿ èìååò âàæíîå çíà÷åíèå â
óñêîðåíèè ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ÌÍÐ.
Ðàáîòà òîâ.Äàâààäîðæà ÿâëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì ãëóáîêîãî íàó÷íîãî
èññëåäîâàíèÿ àâòîðà è åãî ìíîãîëåòíåé ðàáîòû â öåíòðàëüíûõ ïëàíîâûõ
îðãàíàõ ÌÍÐ è Ñîâåòå Ýêîíîìè÷åñêîé Âçàèìîïîìîùè. Êàê âèäíî èç
äèññåðòàöèè, àâòîð äàííîé ðàáîòû ïðîÿâèë áîëüøîå òðóäîëþáèå è ïîêàçàë
ñåáÿ êàê çðåëûé ñïåöèàëèñò ïî âîïðîñàì ìåæäóíàðîäíîãî ýêîíîìè÷åñêîãî
364

ñîòðóäíè÷åñòâà ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí.
Ó÷èòûâàÿ âûøåèçëîæåííîå, ñ÷èòàþ, ÷òî äàííàÿ äèññåðòàöèÿ çàñëóæèâàåò
òîãî, ÷òîáû àâòîðó ýòîé ðàáîòû áûëà ïðèñóæäåíà èñêîìàÿ ñòåïåíü äîêòîðà
ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê.
 ïîðÿäêå ïîæåëàíèÿ ìîæíî áûëî áû òîâ. Äàâààäîðæó ðåêîìåíäîâàòü
ïîäãîòîâèòü ñâîé òðóä ê îïóáëèêîâàíèþ ñ ó÷åòîì çàìå÷àíèé îïïîïåíòîâ è
ñïåöèàëèñòîâ.
Àêàäåìèê Á.ØÈÐÅÍÄÛÁ
ÎÒÇÛÂ ÍÀ ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÎÍÍÓÞ ÐÀÁÎÒÓ ÒÎÂ.Ø.ÁÈÐÛ
“ÌÎÍÃÎËÜÑÊÀß ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÈß XIII-XVII Â.Â.”,
ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÓÞ ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ
ÄÎÊÒÎÐÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ
Ñîèñêàòåëü Ø.Áèðà èìååò ìíîãîëåòíèé ñòàæ íàó÷íîé ðàáîòû â îáëàñòè
èçó÷åíèÿ èñòîðèè Ìîíãîëèè.
Òîâ. Áèðà îïóáëèêîâàë ðÿä òðóäîâ ïî âîïðîñàì ìîíãîëüñêîé
èñòîðèîãðàôèè, ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç àâòîðîâ îäíîòîìíîé è òðåõòîìíîé
Èñòîðèè Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè.
Àâòîð äàííîé äèññåðòàöèè, ðàáîòàÿ â òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò íàä èçó÷åíèåì
ñ èñòîðèîãðàôè÷åñêèõ ïîçèöèé òàêèõ êðóïíûõ èñòîðè÷åñêèõ òðóäîâ XIII-
XVII â.â. êàê “Íèãóöà Òîá÷èÿí”, “Öàãàí Òåóêå”, “Øýí-ó Öèíü-÷æýí ëó”, “Þàíü
øè”, “Êðàñíàÿ êíèãà” Ãóíãàäîðæà, “Ñáîðíèê ëåòîïèñåé”, Ðàøèä-àä Äèíà è äð.
Íàïèñàë áîëüøóþ ðàáîòó, ïðåäñòàâëÿþùóþ ñîáîé íîâèçíó è çíà÷èòåëüíûé
âêëàä â èññëåäîâàíèå èñòîðèîãðàôèè Ìîíãîëèè.
Ðàçâèòèå ìàðêñèñòñêî-èñòîðè÷åñêîé íàóêè â íàøåé ñòðàíå âûäâèíóëî
âàæíîñòü óãëóáëåííîãî èçó÷åíèÿ èñòîðè÷åñêîé ìûñëè ìîíãîëîâ â ïðîøëîì è
åå ðàçâèòèè â ñîîòâåòñòâèè ñ ãëàâíåéøèìè ýòàïàìè èñòîðè÷åñêîãî ïðîöåññà
â ìîíãîëüñêîì îáùåñòâå.
Òîâ. Ø.Áèðà, îâëàäåâ ìàðêñèñòñêî-èñòîðè÷åñêîé ìåòîäîëîãèåé â
ïîäõîäå ê âîïðîñàì èñòîðèîãðàôèè â Ìîíãîëèè, ñóìåë îöåíèòü õàðàêòåð
èñòîðèîãðàôè÷åñêèõ òðóäîâ XIII-XVII âåêîâ. Ýòî âèäíî èç ãëàâ äèññåðòàöèè
è åãî çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè ñ îáîáùàþùèìè âûâîäàìè.
Ñàìà äèññåðòàöèÿ, âûâîäû è ïðåäëîæåííàÿ àâòîðîì â ñâîåé äèññåðòàöèè
ïåðèîäàöèÿ èñòîðèîãðàôèè Ìîíãîëèè, íàãëÿäíî ïîêàçûâàþò çðåëîñòü Áèðà
êàê èñòîðèêà-ìàðêñèñòà è çíàòîêà èñòî÷íèêîâåä÷åñêîé ëèòåðàòóðû ïî
äàííîé òåìå. Òðàêòîâêà îñíîâíûõ èñòîðèîãðàôè÷åñêèõ òðóäîâ XIII-XVII
âåêîâ, èõ îöåíêà, äàííàÿ àâòîðîì, íå âûçûâàåò íèêàêèõ ñîìíåíèé.
 ïîðÿäêå ïîæåëàíèÿ, ÿ áû õîòåë îáðàòèòü âíèìàíèå ò.Áèðû íà
íåêîòîðûå ìûñëè ñ òî÷êè çðåíèÿ óòî÷íåíèÿ ôîðìóëèðîâîê:
365

1. Ôîðìóëèðîâêà (ñòð.38) àâòîðåôåðàòà:
“Ìîíãîëüñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ ïî ñâîåìó ïðîèñõîæäåíèþ ãëóáîêî
íàðîäíàÿ, èáî îñíîâíîé äëÿ åå âîçíèêíîâåíèÿ ïîñëóæèëî óñòíîå íàðîäíîå
èñòîðè÷åñêîå òâîð÷åñòâî” ó íåå ñîâñåì óâÿçûâàåòñÿ ñ ãëàâíûì âûâîäîì,
èçëîæåííîì â ïóíêòå 7 íà ñòð.41 óêàçàííîãî àâòîðåôåðàòà, ãäå ïèøèåòñÿ:
“Íî íà âñåì ïóòè îíà (èñòîðèîãðàôèÿ) ñîõðàíÿëà ñâîé ôåîäàëüíîêëàññîâûé
õàðàêòåð, ñâîþ âåðíîñòü èíòåðåñàì è çàïðîñàì ìîíãîëüñêîãî
ãîñïîäñòâóþùåãî êëàññà - ñ íà÷àëà ôåîäàëèçèðóþùåéñÿ ñòåïíîé
àðèñòîêðàòèè, à ïîòîì ìîíãîëüñêèõ ñâåòñêèõ è äóõîâíûõ ôåîäàëîâ. Ýòî
îáñòîÿòåëüñòâî îáúÿñíÿåòñÿ âñåîáùåé çàêîíîìåðíîñòüþ, ñôîðìóëèðîâàííîé
Ê.Ìàðêñîì è Ô.Ýíãåëüñîì ñëåäóþùèì îáðàçîì: “Ìûñëè ãîñïîäñòâóþùåãî
êëàññà ÿâëÿåòñÿ â êàæäóþ ýïîõó ãîñïîäñòâóþùèìè ìûñëÿìè. Ýòî çíà÷èò, ÷òî
òîò êëàññ, êîòîðûé ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ãîñïîäñòâóþùóþ ìàòåðèàëüíóþ ñèëó
îáùåñòâà, åñòü â òî æå âðåìÿ åãî ãîñïîäñòâóþùàÿ äóõîâíàÿ ñèëà” (Ê.Ìàðêñ è
Ô.Ýíãåëüñ. Íåìåöêàÿ èäåîëîãèÿ, ñî÷., 3, èçä.2, ñòð.45)
Åñëè èñõîäèòü èç ýòîãî îñíîâíîãî è â òî æå âðåìÿ ñîâåðøåííî
ïðàâèëüíîãî âûâîäà, òî ôîðìóëèðîâêà èçëîæåííàÿ â ïóíêòå I àâòîðåôåðàòà
íà ñòð.38 íóæäàåòñÿ â ðåäàêöèîííîé óòî÷íåíèè.
Äåëî â òîì, ÷òî èñïîëüçîâàíèå óñòíîãî íàðîäíîãî èñòîðè÷åñêîãî
òâîð÷åñòâà â èñòîðèîãðàôè÷åñêèõ òðóäàõ íà÷àëüíîãî ïåðèîäà ñâÿçàíà
ïðåæäå âñåãî ñ âîïðîñàìè: êàê, êåì è ñ êàêèõ ïîçèöèé èñïîëüçîâàëîñü ýòî
óñòíîå íàðîäíîå òâîð÷åñòâî, à òàêæå êàê èçëàãàëèñü ñàìè èñòîðè÷åñêèå
ñîáûòèÿ ïðîøëîãî?
2. Ïðàâèëüíàÿ ìûñëü î òîì, ÷òî â óñëîâèÿõ ìàíü÷æóðñêîãî ãîñïîäñòâà
èíòåðåñ ìîíãîëîâ ê ñâîåìó èñòîðè÷åñêîìó ïðîøëîìó íå èñ÷åçàë, à
íàîáîðîò âîçðàæäàëñÿ (ñòð.40 àâòîðåôåðàòà) íóæäàåòñÿ â áîëåå ïîäðîáíîì
îáúÿñíåíèè. Ýòîò ôàêò äåéñòâèòåëüíî, êàê óòâåðæäàåò òîâ. Áèðà ìîæíî
îáúÿñíèòü èíòóèòèâíîé ðåàêöèåé ìîíãîëüñêîãî íàðîäà íà ÷óæåçåìíîå
íàøåñòâèå.
Íî î÷åíü èíòåðåñíî áûëî áû ðàñêðûòü ýòó èíäóêòèâíóþ ðåàêöèþ, ïîêàçàâ
åå ñóùíîñòü è ôîðìû âûðàæåíèÿ.
Ñîçíàþñü, ÷òî ýòè íåáîëüøèå, ÷àñòíûå çàìå÷àíèÿ ðåäàêöèîííîãî
õàðàêòåðà íèñêîëüêî íå óìàëÿþò îáùåãî äîñòîèíñòâà äèññåðòàöèè, åå
ãëóáèíû è îðèãèíàëüíûõ âûâîäîâ.
 çàêëþ÷åíèå õîòåë áû âûðàçèòü ñâîå óáåæäåíèå â òîì, ÷òî àâòîðó
äèññåðòàöèè ïî çàñëóãàì áóäåò ïðèñóæäåíà èñêîìàÿ ó÷åíàÿ ñòåïåíü-äîêòîðà
èñòîðè÷åñêèõ íàóê.
Äîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê Àêàäåìèê Á.Øèðåíäûá
366

ÎÒÇÛÂ Î ÄÈÑÑÅÐÒÀÖÈÈ ÒÎÂ.ÍÀÌÆÈÌÀ ÍÀ ÒÅÌÓ:
“ÏÐÎÁËÅÌÀ ÝÔÔÅÊÒÈÂÍÎÃÎ ÐÀÇÂÈÒÈß ÒÐÀÍÑÏÎÐÒÍÎÉ
ÑÈÑÒÅÌÛ ÌÍД, ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÎÉ ÍÀ ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ
Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ ÄÎÊÒÎÐÀ ÝÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ
Íàó÷íàÿ ðàçðàáîòêà ïðîáëåì ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ òðàíñïîðòíîé ñèñòåìû
â ñïåöèôè÷åñêèõ êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèÿõ Ìîíãîëèè â ñîîòâåòñòâèè ñ
ïåðñïåêòèâíûì ðàçâèòèåì ïðîèçâîäèòåëüíûõ ñèë ñòðàí âåñüìà àêòóàëüíà. Â
äèññåðòàöèè èññëåäîâàíû îñíîâíûå ýòàïû ðàçâèòèÿ òðàíñïîðòà Ìîíãîëèè,
âîïðîñû ñâÿçàííûå ñ òðàíñïîðòíî-ýêîíîìè÷åñêèì ðàéîíèðîâàíèåì,
ðàöèîíàëèçàöèåé è ñîâåðøåíñòâîâàíèåì ïåðåâîçíî÷íîãî ïðîöåññà íà
ïåðñïåêòèâó, àíàëèçèðîâàíû ñîñòîÿíèå ïóòåé ñîîáùåíèÿ, ïðîèçâîäñòâåííîòåõíè÷åñêîé
áàçû è òåõíèêî-ýêîíîìè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé ðàáîòû ðàçëè÷íûõ
âèäîâ òðàíñïîðòà. Àâòîð ïðàâèëüíî óäåëÿåò áîëüøîå âíèìàíèå ïðîáëåìàì
ïðîãíîçèðîâàíèÿ, îïòèìàëüíîãî ôîðìèðîâàíèÿ îáùåé òðàíñïîðòíîé
ñèñòåìû, è îñíîâíûì íàïðàâëåíèÿì ðàçâèòèÿ îòäåëüíûõ âèäîâ òðàíñïîðòà
ÌÍÐ.
 öåëîì äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà ò.Íàìæèìà, íà ìîé âçãëÿä, âûïîëíåíà
íà âûñîêîì íàó÷íîì óðîâíå è îòâå÷àåò òðåáîâàíèÿì, ïðåäúÿâëÿåìûì ê
äîêòîðñêèì äèññåðòàöèÿì, à åå àâòîð çàñëóæèâàåò ïðèñâîåíèÿ åìó ó÷åíîé
ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê.
Àêàäåìèê Á.ØÈÐÅÍÄÛÁ
ÎÒÇÛÂ Î ÐÀÁÎÒÅ ÒÎÂ. Õ.ÄÀØÄÎÍÄÎÂÀ ÏÎ ÒÅÌÅ
“ÎÑÍÎÂÍÛÅ ÏÐÎÁËÅÌÛ ÈÍÒÅÍÑÈÔÈÊÀÖÈÈ ÎÒÐÀÑËÅÉ
ÆÈÂÎÒÍÎÂÎÄÑÒÂÀ  ÌÍД ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÍÎÉ Ê ÇÀÙÈÒÅ ÍÀ
ÑÎÈÑÊÀÍÈÅ Ó×ÅÍÎÉ ÑÒÅÏÅÍÈ ÄÎÊÒÎÐÀ ÝÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÓÊ
 ñâÿçè ñ óñêîðåííûì ðàçâèòèåì íàðîäíîãî õîçÿéñòâà ÌÍÐ çà
ïîñëåäíèå ãîäû çíà÷èòåëüíî âîçðàñëî çíà÷åíèå ïðîáëåìû èçûñêàíèÿ
ïóòåé èíòåíñèôèêàöèè ðàçâèòèÿ îòäåëüíûõ åãî îòðàñëåé ñ ó÷åòîì
ïðèðîäíî-ýêîíîìè÷åñêèõ óñëîâèé ñòðàíû. Ýòî îòíîñèòñÿ ïðåæäå âñåãî ê
æèâîòíîâîäñòâó, âåäóùåé îòðàñëè ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà
ñòðàíû. Ðàáîòà òîâ. Õ.Äàøäîíäîâà ïîñâÿùåíà èññëåäîâàíèþ ïóòåé è ñðåäñòâ
óñêîðåíèÿ òåìïîâ ðàçâèòèÿ ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà ñòðàíû
è ïîâûøåíèþ åãî ýôôåêòèâíîñòè â ñâåòå ïðîãðàììíûõ çàäà÷ ÌÍÐÏ è
ïðàâèòåëüñòâà ÌÍÐ, à òàêæå â ñâåòå Êîìïëåêñíîé ïðîãðàììû ñòðàí ÑÝÂ.
 ñîîòâåòñòâèè ñ ýòèì èçáðàííàÿ àâòîðîì òåìà âåñüìà àêòóàëüíà è
ïðàêòè÷åñêè íåîáõîäèìà.
367

Îçíàêîìëåíèå ñ ðàáîòîé àâòîðà äàåò íàì îñíîâàíèå îöåíèòü åãî ïîïûòêè
â äàííîé ðàáîòå êîìïëåêñíî ðàññìîòðåòü òàêèå íåîáõîäèìûå ïðîáëåìû
èíòåíñèôèêàöèè æèâîòíîâîäñòâà ÌÍÐ, êàê ðàçìåùåíèå è ñïåöèàëèçàöèÿ
îòðàñëåé æèâîòíîâîäñòâà ïî çîíàì, ïðîèçâîäñòâåííîå íàïðàâëåíèå è
îòðàñëåâàÿ ñòðóêòóðà æèâîòíîâîäñòâà è ñèñòåìà åãî âåäåíèÿ, ïëåìåííàÿ
ðàáîòà, êîðìîâàÿ áàçà, îáâîäíåíèå è ðàöèîíàëüíîå èñïîëüçîâàíèå ïàñòáèù,
îáåñïå÷åíèå ñêîòà ïîìåùåíèÿìè, ìåõàíèçàöèÿ è ýëåêòðîôèêàöèÿ, ò.ä.
 ðåçóëüòàòå èññëåäîâàíèÿ, ïðîâåäåííîãî íà îñíîâå ôàêòè÷åñêèõ
ìàòåðèàëîâ ðàçâèòèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÌÍÐ è ñîáñòâåííîãî
ïðîèçâîäñòâåííîãî îïûòà â êîíêðåòíîì õîçÿéñòâå, àâòîð ïðîàíàëèçèðîâàë
è îáîáùèë õîä ðàçâèòèÿ è èíòåñèôèêàöèè îòðàñëåé æèâîòíîâîäñòâà â
ñîâðåìåííûõ óñëîÿâèÿõ ÌÍÐ. Äàëåå àâòîð îáîñíîâàë ýêîíîìè÷åñêóþ
íåîáõîäèìîñòü è âîçìîæíîñòü äàëüíåéøåãî áîëåå èíòåíñèâíîãî ðàçâèòèÿ
ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÌÍÐ, êîìïëåêñíî èññëåäîâàë îñîáåííîñòè ïóòè ðåøåíèÿ
ïðîáëåìû èíòåíñèôèêàöèè æèâîòíîâîäñòâà â óñëîâèÿõ íàó÷íî-òåõíè÷åñêîãî
ïðîãðåññà íà îñíîâå ñîöèàëèñòè÷åñêîé ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðàöèè ñòðàí
÷ëåíîâ ÑÝÂ.  äèññåðòàöè çàòðàãèâàþòñÿ è ìíîãèå äðóãèå àêòóàëüíûå
âîïðîñû, ñâÿçàííûå ñ ïîñòàâëåííîé ïðîáëåìîé, â ÷àñòíîñòè, ïåðñïåêòèâû
ñîçäàíèÿ òåððèòîðèàëüíûõ àãðîïðîìûøëåííûõ êîìïëåêñîâ â ÌÍÐ.
Äèññåðòàíòîì ðàçðàáîòàíû ïðàêòè÷åñêèå ïðåäëîæåíèÿ ïî ïîâûøåíèþ
óðîâíÿ èíòåíñèâíîñòè îòðàñëåé æèâîòíîâîäñòâ â ÌÍÐ, ðåàëèçàöèÿ êîòîðûõ
áóäåò ñïîñîáñòâîâàòü áûñòðåéøåé èíòåíñèôèêàöèè æèâîòíîâîäñòâà.
Ïðè ïîäãîòîâêå äèññåðòàöèè òîâ. X.Äàøäîíäîâ øèðîêî èñïîëüçîâàë îïûò
èíòåíñèôèêàöèè ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîãî ïðîèçâîäñòâà â ñõîäíûõ ðàéîíàõ
Ñîâåòñêîãî Ñîþçà ñ ïîëíûì ó÷åòîì ñïåöèôèêè âåäåíèÿ æèâîòíîâîäñòâà â
ÌÍÐ.
Ðåöåíçèðóåìàÿ ðàáîòà ÿâëÿåòñÿ ïåðâîé ïîïûòêîé íàó÷íîãî îáîñíîâàíèÿ
èíòåíñèôèêàöèè îòðàñëåé æèâîòíîâîäñòâà â ïàñòáèùíûõ óñëîâèÿõ ÌÍÐ.
 öåëîì ðàáîòà òîâ. Õ.Äàøäîíäîâà, íà íàø âçãëÿä, âïîëíå îòâå÷àåò
òðåáîâàíèÿì, ïðåäúÿâëÿåìûì äîêòîðñêèì äèññåðòàöèÿì è àâòîð å¸ äîñòîåí
ïðèñóæäåíèÿ åìó ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê.
Àêàäåìèê Á.Øèðåíäûá
368
ÎÒÇÛÂ Î ÐÀÁÎÒÅ Ñ.ÏÓÐÝÂÆÀÂÀ “ËÀÌÀÈÑÒÑÊÈÉ
ÌÎÍÀÑÒÛÐÜ ÃÀÍÄÀÍ-ÄÇÓÍ-ÕÓÐÝ Â ÌÎÍÃÎËÈÈ
Ïðåäñòàâëåííàÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà èñòîðè÷åñêèõ
íàóê ðàáîòà ò.Ïóðýâæàâà ÿâëÿåòñÿ ïåðâûì òðóäîì, ñïåöèàëüíî ïîñâÿùåííûì
èçó÷åíèþ ìîíàñòûðÿ Ãàíäàí-Äçóí-Õóðý. Äèññåðòàöèÿ íàïèñàíà íà îñíîâå
ïðèâëå÷åíèÿ áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ìàòåðèàëîâ èç àðõèâíûõ ôîíäîâ

ÌÍÐ è îòëè÷àåòñÿ îò îáùèõ ðàáîò, íàïèñàííûõ â ïðîøëîì î áóääèéñêèõ
ìîíàñòûðÿõ â Ìîíãîëèè íå òîëüêî ñâåæåñòüþ äàííûõ è ôàêòîâ, íî è íîâûìè
îðèãèíàëüíûìè ìûñëÿìè è âûâîäàìè.
Òîâ. Ïóðýâæàâ äîñòèã ñâîåé öåëè êîíêðåòíîãî èçó÷åíèÿ ñàìîãî êðóïíîãî
è â òî æå âðåìÿ òèïè÷íîãî ïî ñâîåìó îáùåèçâåñòíî ïîëîæåíèþ ìîíàñòûðÿ
Ãàíäàí-Äçóí-Õóðý, èìåâøåãî â ñâîåì ðàñïîðÿæåíèè íàêàíóíå ðåâîëþöèè äî
òðåõñîò òûñÿ÷ ãîëîâ ñêîòà è çíà÷èòåëüíóþ ïîñåâíóþ ïëîùàäü.
 äèññåðòàöèÿ ïîäðîáíî ðàññìàòðèâàþòñÿ îáùèå äëÿ âñåõ ìîíàñòûðñêèõ
õîçÿéñòâ äîðåâîëþöèîííîé Ìîíãîëèè è ñïåöèôè÷åñêèå, õàðàêòåðíûå òîëüêî
äëÿ äàííîãî ìîíàñòûðÿ âîïðîñû-ýòî îðãàíèçàöèÿ ìîíàñòûðÿ, õàðàêòåð åãî
õîçÿéñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè, èñòî÷íèêè äîõîäîâ è ôîðìû ýêñïëóàòàöèè
àðàòñòâà, êëàññîâîå ðàññëîåíèå ëàìñòâà, íåäîâîëüñòâî è ñâîåîáðàçèå
ñîïðèòèâëåíèÿ áåäíîé ÷àñòè äóõîâåíñòâà åãî ðåàêöèîííîé ýêñïëóàòàðñêîé
âåðõóøêå.
Ïðèâåäåííûå â êîíöå ðàáîòû ôàêòû è äîêóìåíòàëüíûå äàííûå î
ðåàêöèîííîé äåÿòåëüíîñòè âûñøèõ êðóãîâ óðãèíñêîãî äóõîâåíñòâà, çíà÷åíèå
ðåâîëþöèîííûõ ìåðîïðèÿòèé íàðîäíîãî ïðàâèòåëüñòâà ïî îãðàíè÷åíèþ
ïðèâèëåãèè äóõîâíûõ ôåîäàëîâ, ïðîâåäåííûõ ñ ñàìîãî íà÷àëî óòâåðæäåíèÿ
íàðîäíîé âëàñòè, ïðåäñòàâëÿþò áîëüøóþ öåííîñòü äëÿ íàóêè.
Ìîè ñêðîìíûå çàìå÷àíèÿ â ñî÷åòàíèè ñ äðóæåñêèìè ïîæåëàíèÿìè
ñâîäÿòñÿ ê òîìó, ÷òîáû àâòîð ïðè îïóáëèêîâàíèè ñâîåé ðàáîòû áîëåå ÷åòêî
îõàðàêòåðèçîâàë ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîå ñîäåðæàíèå õîçÿéñòâà ýòîãî
ìîíàñòûðÿ.
Ñò.íàó÷íûé ñîòðóäíèê Èíñòèòóòà Âîñòîêîâåäåíèÿ
Á.Øèðåíäûá. 8 èþëÿ 1959 ã. Ìîñêâà
Î ÕÎÄÅ ÐÀÁÎÒÛ ÏÎ ÑÎÑÒÀÂËÅÍÈÞ
ÒÐÅÕÒÎÌÍÎÉ ÈÑÒÎÐÈÈ ÌÍÐ
Êàê èçâåñòíî, ïîñëå ñîñòàâëåíèÿ îäíîòîìíèêà ïî èñòîðèè ÌÍÐ âìåñòå
ñ ñîâåòñêèìè ó÷åíûìè, íàøè èñòîðèêè ïðåäëîæèëè íàïèñàòü ñâîäíóþ
èñòîðèþ ÌÍÐ ñîâìåñòíî ñ íàøèìè ñîâåòñêèìè è êèòàéñêèìè êîëëåãàìè ïî
ñëåäóþùèì ñîîáðàæåíèÿì:
1. Èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîãî íàðîäà èìååò òåñíóþ ñâÿçü ñ èñòîðèåé íàðîäîâ
ÑÑÑÐ è ÊÍÐ, 2. ó÷àñòèå ñîâåòñêèõ è êèòàéñêèõ èñòîðèêîâ â íàïèñàíèè
èñòîðèè ÌÍÐ áóäåò íàì áîëüøîé ïîìîùüþ êàê â ìåòîäîëîãè÷åñêîì
îòíîøåíèè, òàê è â ñìûñëå ìàêñèìàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ ïåðâîèñòî÷íèêîâ
è àðõèâíûõ ìàòåðèàëîâ, õðàíÿùèõñÿ â àðõèâàõ íàøèõ òðåõ ñòðàí.
Ðóêîâîäñòâóÿñü ýòèìè ñîîáðàæåíèÿìè Êîìèòåò Íàóê ÌÍÐ îáðàòèëñÿ
ê Àêàäåìèè Íàóê ÑÑÑÐ è Àêàäåìèè Íàóê ÊÍÐ ñ ïðåäëîæåíèåì î
ñîâìåñòíîì ñîñòàâëåíèè èñòîðèè ÌÍÐ â òðåõ òîìàõ, ÷òî è áûëî ïðèíÿòî
369

ñîîòâåòñòâóþùèìè äâóìÿ àêàäåìèÿìè.
Ïåðâîå ñîâåùàíèå èñòîðèêîâ ÌÍÐ, ÑÑÑÐ è ÊÍÐ ñîñòîÿëîñü â Óëàí-áàòîðå
â êîíöå 1959 ãîäà. Íà ýòîì ñîâåùàíèè áûë óòâåðæäåí ïðåäâàðèòåëüíûé
ïëàí íàïèñàíèÿ òðåõòîìíîé èñòîðèè è óòâåðæäåíû àâòîðñêèé êîëëåêòèâ è
ãëàâíàÿ ðåäàêöèÿ â ñîñòàâå âåäóùèõ èñòîðèêîâ òðåõ ñòðàí.
 êîíöå 1957 ãîäà â Ìîñêâå ñîñòîÿëîñü âòîðîå ñîâåùàíèå èñòîðèêîâ
òðåõ ñòðàí, íà êîòîðîì áûë óòâåðæäåí ïðîñïåêò, ðàçðàáîòàííûé èñòîðèêàìè
íàøèõ ñðàí, è òàêæå ñîñòîÿëñÿ îáìåí ìíåíèÿìè ïî ðÿäó ïðîáëåìíûõ
âîïðîñîâ ïî èñòîðèè ÌÍÐ.
Îäíàêî, â íà÷àëå 1958 ãîäà êèòàéñêèå èñòîðèêè çàÿâèëè î ñâîåì îòêàçå
ïðèíÿòü ó÷àñòèå â íàïèñàíèè è ðåäàêòèðîâàíèè èñòîðèè ÌÍÐ, ìîòèâèðóÿñü
òåì, ÷òî ó÷àñòèå èñòîðèêîâ äðóãèõ ñòðàí â íàïèñàíèè èñòîðèè ÌÍÐ ìîæåò
äî íåêîòîðîé ñòåïåíè ÿâèòñÿ êàê áû âìåøàòåëüñòâîì âî âíóòðåííèå äåëà
äðóãîé ñòðàíû, è òàêæå ññûëàÿñü íà âîçìîæíîñòü ñóùåñòâîâàíèÿ ðàçíûõ
òî÷åê çðåíèÿ ó èñòîðèêîâ òðåõ ñòðàí ïî öåëîìó ðÿäó âîïðîñîâ.
Íàìè òàêæå ïîëó÷åíî èçâåùåíèå î òîì, ÷òî Àêàäåìèÿ Íàóê ÑÑÑÐ òîæå
íå áóäåò ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â ñîñòàâëåíèè òðåõòîìíîé èñòîðèè Ìîíãîëèè.
Îäíàêî, ïðè ýòîì, êàê Àêàäåìèÿ Íàóê ÊÍÐ, òåê è Àêàäåìè Íàóê ÑÑÑÐ
çàÿâèëè î ñâîåé ãîòîâíîñòè ïîìî÷ü íàì â îòíîøåíèè ïåðâîèñòî÷íèêîâ è
àðõèâíûõ ìàòåðèàëîâ äëÿ íàïèñàíèÿ íàøèìè ñèëàìè èñòîðèè Ìîíãîëèè.
Ïåðåä ôàêòîì íàïðÿæåíèÿ ñîáñòâåííàõ ñèë ïî íàïèñàíèþ íàìå÷åííîé
íàìè ôóíäàìåíòàëüíîé èñòîðèè Ìîíãîëèè ìîíãîëüñêèìè èñòîðèêàìè
ïðîäåëàíû ñëåäóþùèå ðàáîòû â 1958-1960 ã.ã:
1. Îðãàíèçîâàí ðÿä àðõåîëîãè÷åñêèõ ýêñïåäèöèé íà òåððèòîðèè
íåêîòîðûõ àéìàêîâ è îáíàðóæåíî áîëüøîå êîëè÷åñòâî íàõîäîê,
îòíîñÿùèõñÿ ê êàìåííîìó è áðîíçîâîìó âåêàì, à òàêæå îòêðûòû
áîëüøàÿ ïàëåîëèòè÷åñêàÿ ñòîÿíêà â ìåñòíîñòè Ìîëüòûí-àì Õàðà-Õîðèíà,
íåîëèòè÷åñêèå ïîñåëåíèÿ â ìåñòíîñòè Áàÿí-çàã Þæíîãîáèéñêîãî àéìàêà,
ó Òàìñàã-áóëàãà ×îéáàëñàíîâñêîãî àéìàêà è ò.ä. Ïðîâåäåíû òàêæå
ðàñêîïêè ãóííñêèõ ðÿäîâûõ ìîãèë â ìåñòíîñòè Íîåí-óë è íà ðåêå Õóíû-ãîë
Àðàõàíãàéñêîãî àéìàêà, è ñîáðàíû ðàíåå íåèçâåñòíûå òþðêñêèå íàäïèñè VII-
VIII â.â.
 1958 ãîäó ñîâìåñòíî ñ ÷åõîñëîâàöêèìè àðõåîëîãàìè áûëè ïðîâåäåíû
ðàñêîïêè íà ìîãèëå èçâåñòíîãî òþðêñêîãî ïîëêîâîäöà Êþëü-òåãèíà â ðàéîíå
ðåêè Îðõîí.
2. Íà÷àòà ðàáîòà ïî ïóáëèêàöèè ïåðâîèñòî÷íèêîâ: âûøëè èç ïå÷àòè
“Àñðàã÷ íýðòèéí òóóõ” Æàìáà (ëåòîïèñü íà÷àëà 18 â.), “Îáðàùåíèå êíÿçÿ
Ïóðáþæàâà Öýöýíõàíîâñêîãî àéìàêà” (äîêóìåíò 1885 ãîäà), “Êðàòêàÿ
èñòîðèÿ àâòîíîìíîé Ìîíãîëèè” àíîíèìíîãî àâòîðà (íàïèñàíà â ã.), “Íàäîìïðàçäíèê
ñåìè õàëõàñêèõ õîøóíîâ” Ìàãñàðæàâà-õóðöà (íàïèñàíî â 1933
ã.), “Äîêóìåíòû î äâèæåíèè àðàòà Àþóøè”, “Ñîáðàíèå äîêóìåíòîâ îá
îðãàíèçàöèè ìåñòíûõ äåìîêðàòè÷åñêèõ îðãàíîâ íàðîäíîé âëàñòè” è ò.ä.;
370

ñäàíû â ïå÷àòü òàêèå èñòî÷íèêè êàê “Ýðäýíèéí òîâ÷” Ñàãàí-ñýöýíà (1662
Ýðäýíèéí ýðõ” Ãàëäàíà (1841), “Õàëõ Äæóðóì” (1709), “Ìàòåðèàëû î íàëîãàõ
è ïîâèííîñòÿõ õàëõàñêèõ ÷åòûðåõ àéìàêîâ” (1830-19047-è ò.ä).
3. Èç ìîíîãðàôè÷åñêèõ òðóäîâ è äèññåðòàöèîííûõ ðàáîò ìîæíî óêàçàòü
ñëåäóþùåå: Ö.Äîðæñóðýí “Ìîãèëû ñåâåðíûõ ãóííîâ” (8 ï/ë,, ðàáîòà
íàõîäèòñÿ â ïå÷àòè), Í.Ñýð-Îäæåâ, “Òþðêñêèå ìîãèëüíèêè” (5 ï/ë, ñäàíà â
ïå÷àòü), ×.Äàëàé “Øàìàíèçì â Ìîíãîëèè” (4 ï/ë, ðàáîòà èçäàíà), Õ.Ïýðëý
“Êèäàíå” (7 ï/ë, ðàáîòà èçäàíà ), Õ.Ïýðëý “Ãîðîäà è ïîñåëåíèÿ äðåâíåé è
ñðåäíåâåêîâîé Ìîíãîëèè” (8 ï/ë, ðàáîòà ñäàíà â ïå÷àòü), Ø.Íàöîêäîðæ
“Èñòîðèÿ Õàëõà-Ìîíãîëèè â ïåðèîä Äàé÷èíñêîé èìïåðèè” (20 ï/ë, ðàáîòà
ñäàíà â ïå÷àòü), Ø.Áèðà “Ìîíãîëüñêàÿ òèáåòîÿçû÷íàÿ èñòîðè÷åñêàÿ
ëèòåðàòóðà” (17-19 â.â.), (5 ï/ë, ðàáîòà íàõîäèòñÿ â ïå÷àòè), â Øèðýíäûá
“Èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîé ðåâîëþöèè 1921 ã.” (äîêòîðñêàÿ äèññåðòàöèÿ)
Ñ.Ïóðýáæàá “Ëàìàèñòñêèé ìîíàñòûðü “Ãàíäàí”–“Äçóí-Õóðý” â Ìîíãîëèè
(êàíäèäàòñêàÿ äèññåðòàöèÿ, ãîòîâèòñÿ ê ïå÷àòè) è ìíîãèå äðóãèå.
Çäåñü æå íåîáõîäèìî îòìåòèòü íåêîòîðûå ðàáîòû íàøèõ ýêîíîìèñòîâ
è ëèòåðàòóðîâåäîâ, èìåþùèå áëèçêîå îòíîøåíèå ê èñòîðèè. Èç ýòèõ
ðàáîò, âûøåäøèõ â ñâåò çà 1958-60 ã.ã., ñëåäóåò îòìåòèòü: Î.×èìåä “Î
ðîñòîâùè÷åñêèõ îïåðàöèÿõ ìîíàñòûðåé Óðãè â 1810-1917 ã.ã.”, Ø.Áàò-Î÷èð
“Àðàòñêèå ïðîèçâîäñòâåííûå îáúåäèíåíèÿ ÌÍД, Ö.Äàìäèíñóðýí “Î÷åðêè
ïî èñòîðèè-ìîíãîëüñêîé ëèòåðàòóðû” (1 òîì), Ö.Äàìäèíñóðýí “Çóóí áèëýã”
(õðåñòîìàòèÿ ïî ëèòåðàòóðå, 34 ï/ë) è ò.ä. Âûõîä â ñâåò íàó÷íûõ æóðíàëîâ
“Monumenta Historica” “Studia Historica”, âûïóñêàåìûõ èíñòèòóòîì ÿçûêà,
ëèòåðàòóðû è èñòîðèè ïðè Êîìèòåòå Íàóê ÌÍÐ, ñûãðàë ïîëîæèòåëüíóþ ðîëü
â äåëå óñèëåíèÿ èññëåäîâàòåëüñêèõ ðàáîò ñðåäè íàøèõ ó÷åíûõ â ïîñëåäíèå
ãîäû.
Äîñòèãíóòà çíà÷èòåëüíûå óñïåõè â àðõèâíîì äåëå ñòðàíû. Ïîñòðîåíî
ñïåöèàëüíîå ïîìåùåíèå äëÿ Ãîñàðõèâà. Íûíå ìîíãîëüñêèå àðõèâèñòû ñòàâÿò
ïåðåä ñîáîé çàäà÷ó, çàêëþ÷àþùóþñÿ â òîì, ÷òîáû ïðèâåñòè äîêóìåíòàëüíûå
ìàòåðèàëû Ãîñàðõèâíîãî ôîíäà â íàäëåæàùèé ïîðÿäîê íà íàó÷íîé îñíîâå.
Ìîæíî ïîëàãàòü, ÷òî â áëèæàéøåì áóäóùåì íàøè àðõèâèñòû ñïðàâÿòñÿ
ñ ýòîé çàäà÷åé è àðõèâû ÌÍÐ ñòàíóò îñíîâíîé äîêóìåíòàëüíîé áàçîé
èñòîðè÷åñêîé íàóêè ñòðàíû.
Ðàáîòû ïî íàïèñàíèþ òðåõòîìíîé èñòîðèè ÌÍÐ áóäåò â îñíîâíîì
ñîñðåäîòî÷åíû â èíñòèòóòå ÿçûê, ëèòåðàòóðû è èñòîðèè Êîìèòåòà Íàóê.
Èíñòèòóòîì íûíå ðàçðàáîòàíà ïðîáëåìàòèêà èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû
â îáëàñòè èñòîðèè ÌÍÐ ñ ó÷åòîì íàøåé îñíîâíîé çàäà÷è - ñîñòàâëåíèÿ
ôóíäàìåíòàëüíîé èñòîðèè ìîíãîëüñêîãî íàðîäà. Íàìå÷àþòñÿ íàïèñàíèÿ
ðÿäà ìîíîãðàôèé è äàëüíåéøàÿ ïóáëèêàöèÿ ïåðâîèñòî÷íèêîâ è àðõèâíûõ
ìàòåðèàëîâ â òåñíåéøåé ñâÿçè ñ ñîñòàâëåíèåì òðåõòîìíèêà. Íûíå íàçíà÷åí
àâòîðñêèé êîëëåêòèâ è ãëàâíàÿ ðåäàêöèÿ ïî íàïèñàíèþ èñòîðèè ÌÍÐ.
371

Ìû ñ îñîáûì óäîâîëüñòâèåì ñëåäèì çà òðóäàìè íàøèõ ñîâåòñêèõ
êîëëåã - ìîíãîëèñòîâ, ñîçäàâøèõ çà ïîñëåäíèå ãîäû ìíîãî öåííûõ
ðàáîò ïî ðàçëè÷íûì âîïðîñàì ìîíãîëîâåäåíèÿ, îñîáåííî ïî èñòîðèè.
Ñëåäóåò îòìåòèòü òàêèå òðóäû, êàê “Ðóññêî-ìîíãîëüñêèå îòíîøåíèÿ (16)”
(Ìîñêâà 1959) ïîä ðåäàêöèåé È.ß.Çëàòêèíà, Í.Ï.Øàñòèíîé, “Øàðà-òóäæè”
ìîíãîëüñêàÿ ëåòîïèñü ÕVII â.” (Ìîñêâå) “Ðóññêî-ìîíãîëüñêèå ïîñîëüñêèå
îòíîøåíèÿ ÕVII â.” (Ì.1958) Í.Ï.Øàñòèíîé, È.ß.Çëàòêèí “Íîâàÿ è íîâåéøàÿ
èñòîðèÿ Ìîíãîëèè” (Ìîñêâà 1959 ã.), À.Ñ.Ïó÷êîâñêèé “Ìîíãîëüñêèå
ðóêîïèñè è êñèëîãðàôû Èíñòèòóòà Âîñòîêîâåäåíèÿ” (ò.1, Ì-Ë. 1957) è ò.ä.
Êðîìå òîãî, Ñ.Ä.Äûëèêîâ ðàáîòàåò íàä èññëåäîâàíèåì “Õàëõà Äæóðóìå” ,
Ã.Í.Ðóìÿíöåâ - íàä ëåòîïèñüþ “Ýðäýíèéí òîâ÷” Ñàãàí Ñýöýíà è ò.ä.
Êàê ñîîáùàþò íàì, êèòàéñêèìè êîëëåãàìè òàêæå ñîçäàí ðÿä èíòåðåñíûõ
ðàáîò ïî èñòîðèè Ìîíãîëèè.
Âñå ýòè òðóäû ñîâåòñêèõ è êèòàéñêèõ ó÷åíûõ, èñòîðèêîâ áåçóñëîâíî
ÿâëÿåòñÿ íàì áîëüøîé ïîìîùüþ äëÿ ñîñòàâëåíèÿ òðåõòîìíîé èñòîðèè
ÌÍÐ. Ìû óáåæäåíû â òîì, ÷òî íàøè ñîâåòñêèå êîëëåãè áóäóò è âïðåäü
íåóñòàííî ïîìîãàòü íàì â îòíîøåíèè àðõåîëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ
ñòðàíû, ìàêñèìàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ àðõèâíûõ ìàòåðèàëîâ Ñîâåòñêîãî
Ñîþçà, ïåðâîèñòî÷íèêîâ, èìåþùèõñÿ íà êèòàéñêîì, ïåðñèäñêîì, àðàáñêîì,
çàïàäíî-åâðîïåéñêèõ ÿçûêàõ, à òàêæå íà ÿçûêàõ íàðîäîâ ÑÑÑÐ. Ìû òàêæå
íàäååìñÿ, ÷òî íàøè ñîâåòñêèå êîëëåãè áóäóò ïðèíèìàòü àêòèâíîå ó÷àñòèå
â îáñóæäåíèè è ïðåíèÿõ îòäåëüíûõ ñïîðíûõ âîïðîñîâ ïî èñòîðèè ÌÍÐ è
â ðåöåíçèðîâàíèè íàøèõ ðàáîò è òåì ñàìûì îêàçûâàòü íàì ïîñòîÿííóþ
ïîìîùü â ïðîöåññå íàïèñàíèÿ íàìå÷àåìîé íàìè èñòîðèè ÌÍÐ. Ìû óâåðåíû
â òîì, ÷òî ñîâåòñêèìè ìîíãîëèñòàìè-èñòîðèêàìè áóäåò ïðîäîëæåíà ðàáîòà
ïî äàëüíåéøåé ïóáëèêàöèè àðõèâíûõ ìàòåðèàëîâ ïî èñòîðèè Ìîíãîëèè è
ìîíãîëî-ðóññêèõ îòíîøåíèé, è, ÷òî îíè îáîãàòÿò íàóêó î Ìîíãîëèè ñâîèìè
íîâûìè òðóäàìè. Ñî ñâîåé ñòîðîíû ìû ìîæåì îêàçûâàòü ïîìîùü ñîâåòñêèì
êîëëåãàì ïóòåì ïðåäîñòàâëåíèÿ èì ìåñòà ðàáîòû â àðõèâàõ, áèáëèîòåêàõ
ÌÍÐ, à òàêæå â ñîîòâåòñòâóþùèõ íàó÷íûõ ó÷ðåæäåíèÿõ ñ òåì, ÷òîáû îíè
èìåëè âîçìîæíîñòü ïðîâîäèòü ñâîè íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèå ðàáîòû
íåïîñðåäñòâåííî íà ìåñòå.
 çàêëþ÷åíèå ìû âûðàæàåì íàøó óâåðåííîñòü â òîì, ÷òî ëè÷íîå ó÷àñòèå
òàêèõ îïûòíûõ ñîâåòñêèõ èñòîðèêîâ êàê Ñ.Ä.Äûëèêîâ è äð. â íàó÷íîé è
îðãàíèçàöèîííîé ðàáîòå íàøåãî Èíñòèòóòà èñòîðèè, ïîñëóæèò íàì áîëüøîé
ïîìîùüþ â äåëå êîðåííîãî óëó÷øåíèÿ íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû
â îáëàñòè èñòîðèè âîîáùå è â ñîñòàâëåíèè òðåõòîìíîé èñòîðèè ÌÍÐ â
÷àñòíîñòè.
372

ÒÎÂ.ÄÎËÃÎÐÌÅ
ß ïðî÷åë ðóêîïèñü Âàøåé ðàáîòû “Õîçÿéñòâåííûé ìåõàíèçì â ïîâûøåíèè
ýêîíîìè÷åñêîé ýôôåêòèâíîñòè ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ïðîèçâîäñòâà â óñëîâèÿõ
ÌÍД ñî ñðåäíåé áåãëîñòüþ è ïðèøåë ê óáåæäåíèþ, ÷òî:
- èçáðàííàÿ Âàìè òåìà àêòóàëüíà è ñëîæíà,
- áàçèðóÿñü íà îáøèðíîì ìàòåðèàëå Âû ñóìåëè ñîçäàòü öåëîñòíóþ,
ëîãè÷åñêè-ñçÿçàííóþ, òåîðåòè÷åñêè âûäåðæàííóþ íàó÷íóþ ïîâåñòü.
Òàêèì îáðàçîì, òåìà ðàçðàáîòàíà, ìîäåëü èññëåäîâàíèÿ ñêîíñòðóèðîâàíà.
Îñòàåòñÿ ñàìàÿ ïðèÿòíàÿ ÷àñòü ðàáîòû: îòäåëêà äåòàëåé, îò øëèðîâêà ãëàâ è
ïàðàãðàôîâ, ïîëèðîâêà èçëîæåíèÿ è îòòà÷èâàíèå ìûñëåé.
Ïðîøó ïðèíÿòü íåêîòîðûå ìîè ñîîáðàæåíèÿ íå êàê ïðîÿâëåíèå
ïðèäèð÷èâîñòè, à êàê âûðàæåíèå îáûêíîâåííîé äîáðîæåëàòåëüíîñòè.
Èòàê: ìû ïðè ïåðâîé æå âñòðå÷å ïðèøëè ñ Âàìè ê îáùåìó ìíåíèþ î
íåîáõîäèìîñòè íåêîòîðûõ ñòðóêòóðíûõ èçìåíåíèé â ïðåäåëàõ 3-õ ãëàâ.
Ïðè ýòîì ïðåæíÿÿ 2-ÿ ãëàâà â ñàìîì åìêîì âèäå âîéäåò â ïåðâóþ ãëàâó êàê
ïàðàãðàô, à âòîðàÿ ñòàíåò ñòåðæíåâîé â îáùåì êîìïîçèöèîííîì ñòðîåíèè.
Ââåäåíèå íóæäàåòñÿ â ðàñøèðåíèè äî 7-8 ñòð., â àðãóìåíòèðîâàííîñòè
âûáîðà ñòîëü âàæíîé òåìû, â àíàëèòè÷åñêîé îöåíêå âñåãî òîãî, ÷òî äî
Âàñ ñäåëàíî. Ñëåäóåò âåñîìî ñêàçàòü î òåîðåòè÷åñêîé îñíîâå Âàøèõ
èññëåäîâàíèé, ò.å. îá îñíîâîïîëàãàþùèõ ïîëîæåíèÿõ ýêîíîìè÷åñêîãî
ó÷åíèÿ êëàññèêîâ ìàðêñèçìà-ëåíèíèçìà; òåîðåòè÷åñêèõ óñòàíîâêàõ è
ïðàêòè÷åñêîì îïûòå ÊÏÑÑ, ÌÍÐÏ è äðóãèõ áðàòñêèõ êîììóíèñòè÷åñêèõ
ïàðòèé â ðàçðàáîòêå äàííîé ïðîáëåìû è, íàêîíåö, î ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé
íàó÷íîé ëèòåðàòóðå ïî òåìå. Îñîáî ñëåäóåò ñêàçàòü îá èñïîëüçîâàíèè
Âàìè áîãàòåéøèõ, ðàçíîñòîðîííèõ è îáøèðíûõ ìàòåðèàëîâ, ÷àñòü êîòîðûõ
âïåðâûå ââîäèòñÿ â îáîðîò èññëåäîâàíèé.
Ãëàâà I êàê òåîðåòè÷åñêàÿ ÷àñòü âïîëíå ïðèåìëåìà ïðè íåêîòîðîì
óëó÷øåíèè ñòèëÿ ïóòåì ðåäàêöèè.
 ïàðàãðàôå 2-ì ãëàâû I íàäî ïîä÷åðíóòü ðóêîâîäÿùóþ ðîëü ÌÍÐÏ.
Æåëàòåëüíî áîëåå ÷åòêî ñôîðìóëèðîâàòü îñíîâíûå òåîðåòè÷åñêèå
ïîíÿòèÿ: ýêîíîìè÷åñêèå çàêîíû, êàòåãîðèè, ìåõàíèçìû, ýêîíîìè÷åñêèå
èíòåðåñû, ýëåìåíòû ìåõàíèçìà, ôîðìû è ìåòîäû â ñâÿçè ñ ðàññìîòðåíèåì
èõ âçàèìîçàâèñèìîñòè è ñïåöèôè÷íîñòè. Ïðèíöèïèàëüíûå òåîðåòè÷åñêèå
ïîëîæåíèÿ, èçëîæåííûå â íà÷àëå 3-åé ãëàâû íà ñòð.147-157 áóäóò áîëåå
æèâûìè, åñëè èõ ïðîèëëþñòðèðîâàòü öèôðîâûìè äàííûìè èëè ïðèìåðàìè,
ãäå ýòî óìåñòíî. Ýòî Âàìè óäà÷íî ñäåëàíî, íà÷èíàÿ ñî ñòð.167.
 ãëàâå Ø, îñîáåííî â § 2-6, Âû ñâîè òåîðåòè÷åñêèå ïîëîæåíèÿ è âûâîäû
õîðîøî ïîäêðåïëÿëè àíàëèòè÷åñêèìè äàííûìè, ýòà ÷àñòü ðàáîòû âûãëÿäèò
âûèãðûøíî, êàê æèâîå ïîâåñòâîâàíèå, ïðèâîäÿùåå ê ëîãè÷åñêîé öåëè
èçëîæåíèÿ.
373

Âîîáùå âûâîäû è ïîæåëàíèÿ â ðåêîìåíäîâàòåëüíîé ôîðìå ïîëåçíûõ â
âñåõ ñëó÷àÿõ, ãäå ïðèâîäÿòñÿ öèôðîâûå äàííûå, íàäî óêàçàòü èñòî÷íèê. Ýòî
íåïðåìåííîå óñëîâèå, ñòàâøåå òðàäèöèåé â êîäåêñå íàó÷íîãî òâîð÷åñòâà.
Çàìå÷àíèÿ ñòèëèñòè÷åñêîãî ïîðÿäêà ñäåëàíû ìíîþ íà ïîëÿõ â ðóêîïèñè.
Æåëàþ óñïåøíîãî çàâåðøåíèÿ ðàáîòû íà ïîëüçó ýêîíîìè÷åñêîé ìûñëè
ñòðàíû.
Àêàäåìèê Á.Øèðåíäûá
25/IV-1977 ã.
374