PDF (1.65 MB) - Mohr Siebeck Verlag
PDF (1.65 MB) - Mohr Siebeck Verlag
PDF (1.65 MB) - Mohr Siebeck Verlag
Erfolgreiche ePaper selbst erstellen
Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.
Helmuth Schulze-Fielitz<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos
Helmuth Schulze-Fielitz<br />
Staatsrechtslehre<br />
als Mikrokosmos<br />
Bausteine zu einer Soziologie und Theorie<br />
der Wissenschaft des Öffentlichen Rechts<br />
<strong>Mohr</strong> <strong>Siebeck</strong>
Helmuth Schulze-Fielitz, geboren 1947, bis 2012 Ordinarius für Öffentliches Recht, Umweltrecht<br />
und Verwaltungswissenschaften an der Universität Würzburg.<br />
ISBN 978-3-16-152412-7<br />
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie;<br />
detaillierte bibliographische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de<br />
abrufbar.<br />
© 2013 <strong>Mohr</strong> <strong>Siebeck</strong> Tübingen. www.mohr.de<br />
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb<br />
der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des <strong>Verlag</strong>s unzulässig<br />
und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikro verfilmungen<br />
und die Einspeicherung und Ver arbeitung in elektronischen Systemen.<br />
Das Buch wurde von Martin Fischer in Tübingen aus der Stempel Garamond gesetzt, von<br />
Gulde-Druck in Tübingen auf alterungsbeständiges Werkdruck papier gedruckt und von der<br />
Buch binderei Spinner in Ottersweier gebunden.
Vorwort<br />
Die Abhandlungen in diesem Sammelband kreisen um zwei Themenfelder, die –<br />
zumal in ihrem Zusammenhang – nicht im Zentrum der alltäglichen Arbeit<br />
des Wissenschaftlers im Öffentlichen Recht stehen: die wissenschaftssozialen<br />
Rahmenbedingungen von Staatsrechtslehrern und der Status der Wissenschaft<br />
des Öffentlichen Rechts, auch im Verhältnis zur höchstrichterlichen Praxis. Es<br />
handelt sich weithin um schriftlich niedergelegte Selbstreflexionen eines Universitätswissenschaftlers,<br />
wie sie öfter Abschiedsvorlesungen kennzeichnen. Auch<br />
wenn mir im Abstand von bis zu 28 Jahren einzelne eher kritische Wertungen<br />
in einigen Abhandlungen fremd geworden sind, so sind die vorveröffentlichten<br />
Beiträge hier abgesehen von Rechtschreibungskorrekturen stets unverändert<br />
abgedruckt, schon um Wandlungen in der Staatsrechtslehre der letzten Jahrzehnte<br />
bei heutiger Lektüre erkennbar werden zu lassen.<br />
Mein herzlicher Dank für das Zustandekommen dieses längst geplanten Projekts<br />
gilt zuvörderst dem <strong>Verlag</strong> <strong>Mohr</strong> <strong>Siebeck</strong>, namentlich Herrn Dr. Franz-<br />
Peter Gillig, nicht nur angesichts der verlegerischen Herausforderungen durch<br />
den Anhang. Herrn Kollegen Walter Schmitt Glaeser danke ich für die Zustimmung<br />
zur Aufnahme des in Koautorschaft mit ihm entstandenen Beitrags<br />
über Habilitationsvorträge, zahlreichen Universitätsarchivaren für ihre unterschiedliche<br />
Auskunftsbereitschaft.<br />
Gewidmet sei das Buch Peter Häberle: Seine motivierende Kraft als akademischer<br />
Lehrer des Verfassungsrechts hat mich von seinem ersten Marburger<br />
Wintersemester 1969/70 an über vier Jahrzehnte bis in die jüngste Vergangenheit<br />
positiv begleitet und ist auch in diesem Buch noch vielfältig erkennbar.<br />
Würzburg, im Herbst 2012<br />
Helmuth Schulze-Fielitz
Inhaltsverzeichnis<br />
Vorwort .......................................................<br />
V<br />
I. Einleitung<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos. Eine einleitende Vorbemerkung ..... 3<br />
II. Staatsrechtslehre als akademischer Sozialisationsprozess<br />
25 Jahre Assistententagung. Über Geschichte und Funktion der Tagungen<br />
der wissenschaftlichen Mitarbeiter der Fachrichtung „Öffentliches Recht“<br />
1961–1985 ...................................................... 47<br />
Die öffentlich-rechtliche Habilitationsschrift ........................ 87<br />
Der öffentlich-rechtliche Habilitationsvortrag ....................... 118<br />
Das Staatsrechtslehrerreferat ...................................... 145<br />
Leicht spekulative Notizen zur Reputationshierarchie<br />
in der deutschen Staatsrechtslehre .................................. 187<br />
Festschriften im Dienst der Wissenschaft ............................ 204<br />
III. Staatsrechtslehre als wissenschaftlicher Diskurs<br />
Staatsrechtslehre als Wissenschaft: Dimensionen einer nur scheinbar<br />
akademischen Fragestellung. Eine einführende Problemskizze ......... 219<br />
Grundsatzkontroversen in der deutschen Staatsrechtslehre nach 50 Jahren<br />
Grundgesetz – in der Beleuchtung des Handbuchs des Staatsrechts ...... 255<br />
Was macht die Qualität öffentlich-rechtlicher Forschung aus? ......... 298<br />
Staatsrechtslehre und Bundesverfassungsgericht – prozedural gesehen ... 375<br />
Notizen zur Rolle der Verwaltungsrechtswissenschaft für das<br />
Bundesverwaltungsgericht. Aus Anlass seines 50jährigen Bestehens ...... 403<br />
Das Bundesverwaltungsgericht als Impulsgeber für die Fachliteratur ..... 428
VIII<br />
Inhaltsverzeichnis<br />
IV. Staatsrechtslehre in Habilitationsverhältnissen<br />
Die deutschen Staatsrechtslehrer der Gegenwart und ihre akademische<br />
Herkunft. Ein relativierender Kommentar . .......................... 453<br />
Nachweise der Erstveröffentlichungen . ............................. 471<br />
Personenregister ................................................ 473<br />
Sachregister .................................................... 493<br />
Anhang: Ein Jahrhundert deutsche Staatsrechtslehrer . ................. 505
I. Einleitung
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
Eine einleitende Vorbemerkung<br />
I. Staatsrechtslehre im Prozess der Selbstreflexion . ........................... 3<br />
II. Was ist Staatsrechtslehre? .............................................. 4<br />
1. Staatsrechtslehre als Wissenschaft des Öffentlichen Rechts ................ 4<br />
2. Staatsrechtslehre als soziale Wissenschaftsgemeinschaft ................... 7<br />
3. Funktionen der Staatsrechtslehrertagung als Medium ..................... 10<br />
4. Wissenschaft als Sozialisationsprozess . ................................. 13<br />
5. Funktionen der Rechtsprechungsorientierung ........................... 16<br />
III. Verblasste politische Belastungen . ....................................... 21<br />
1. Politiknähe der Staatsrechtslehre als Strukturproblem .................... 21<br />
2. Historische Belastungen ............................................. 24<br />
3. Relativierung von Vermachtungsprozessen ............................. 27<br />
IV. Entwicklungstendenzen der Gegenwart .................................. 28<br />
1. Europäisierung und Internationalisierung .............................. 28<br />
2. Intra‐ und interdisziplinäre Öffnungen . ................................ 32<br />
3. Pluralisierung und Differenzierung .................................... 35<br />
4. Staatsrechtslehrervereinigung im Wandel ............................... 37<br />
5. Medialisierung ..................................................... 39<br />
6. Innovationsschwächen der Staatsrechtslehre? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
V. Ausblick: Staatsrechtslehre als Mikrokosmos im Wandel .................... 43<br />
I. Staatsrechtslehre im Prozess der Selbstreflexion<br />
Staatsrechtslehrer als Universitätswissenschaftler forschen und schreiben einerseits<br />
in kognitiver Orientierung an ihrer fachlichen Disziplin, an deren Methoden,<br />
Kanones, Paradigmen, Rechtsdogmatiken, theoretischen Kontexten<br />
oder Qualitätsstandards. Sie wirken andererseits in ihrer sozialen Einbindung<br />
etwa als Inhaber eines Amtes, als Fakultätskollegen, als persönliche Gesprächspartner<br />
im Rahmen von Lehrveranstaltungen oder auf Tagungen; sie befinden<br />
sich ständig in einem (mitunter virtuellen) wissenschaftlichen Gespräch am<br />
Schreibtisch, als (ggf. auch institutionelle) Gesprächspartner oder Berater von<br />
staatlichen oder gerichtlichen Institutionen oder privaten Rechtssuchenden; und<br />
sie werden schließlich intrinsisch und/oder im sozialen Wettbewerb von Ehrgeiz<br />
und Geltungsbedürfnis, von finanziellen Bedürfnissen oder auch von Rivalität<br />
und Neid, mitunter von Revanchebedürfnissen angetrieben. Diese beiden verschiedenen<br />
Wirkungsebenen einerseits epistemischer und andererseits sozialer
4<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
Handlungsorientierungen lassen sich zwar analytisch trennen, und doch bilden<br />
sie im Alltag auch von Staatsrechtswissenschaftlern ein engmaschiges, miteinander<br />
zusammenhängendes Geflecht von Bindungen. Das wissenschaftliche<br />
Alltagsbewusstsein des einzelnen Staatsrechtslehrers lässt zwar die vielfältig<br />
verschränkten Beziehungsstränge 1 zwischen jenen beiden Wirkungsebenen im<br />
Forschungsalltag regelmäßig hinter sich – um des Kerns der je eigenen gegenstandsbezogenen<br />
wissenschaftlichen Arbeit willen. Dennoch bildet die scientific<br />
community der Staatsrechtslehre sowohl einen Argumentations‐ als auch einen<br />
sozialen Handlungszusammenhang 2 , deren Problemerörterung nicht, etwa wegen<br />
bloß fehlender wissenschaftssoziologischer Sensibilität, hinsichtlich einer<br />
Seite vernachlässigt oder gar als unsachliche Personalisierung der Staatsrechtslehre<br />
diskreditiert werden sollte.<br />
Die Abhandlungen in diesem Buch kreisen, primär aus einer meta‐wissenschaftlichen<br />
Blickrichtung auf Staatsrechtslehre als Gegenstand, um solche<br />
wissenschaftstheoretischen und wissenschaftssozialen Kontexte, in denen akademische<br />
Lehrer des Öffentlichen Rechts wirken. Ihren selbstreflexiven Beobachtungen<br />
liegt als erkenntnisleitende Hintergrundmelodie die Vermutung<br />
zu Grunde, der Wissenschaft des Öffentlichen Rechts und ihren akademischen<br />
Lehrern ließen sich spezifische Merkmale zuschreiben, die sie im Sinne einer<br />
eigengearteten Wissenschaftskultur von anderen Wissenschaften sozial und wissenschaftlich<br />
deutlich unterscheiden – auch wenn diese Welt als eigentümlicher<br />
Mikrokosmos gegenüber dem Makrokosmos institutionalisierter Wissenschaftlichkeit<br />
sich nicht abschließend definieren lässt und überdies sich qualitativ zu<br />
wandeln scheint.<br />
II. Was ist Staatsrechtslehre?<br />
1. Staatsrechtslehre als Wissenschaft des Öffentlichen Rechts<br />
Staatsrechtslehre wird hier im Unterschied zu einem engeren Verständnis vom<br />
Staatsrecht in einem umfassenden Sinne als Wissenschaft des (gesamten) öffentlichen<br />
Rechts verstanden 3 . Gewiss lassen sich als unterschiedliche Felder dieser<br />
Wissenschaft etwa das Staatsrecht vom Europa‐ und Völkerrecht und dieses<br />
vom Verfassungsrecht, dieses wiederum vom Verwaltungsrecht begrifflich und<br />
rechtsdogmatisch abschichten, doch konstituiert der gemeinsame gegenständ‐<br />
1<br />
Vgl. näher P. Weingart, Wissenschaftssoziologie, 2003, S. 41 ff.; J. Ziman, Real Science, 2000,<br />
S. 28 f.; U. Felt/H. Nowotny/K. Taschwer, Wissenschaftsforschung, 1995, S. 57 ff.<br />
2<br />
Vgl. dazu begrifflich P. Weingart, Wissensproduktion und soziale Struktur, 1976, S. 35 u. ö.<br />
3<br />
Ebenso etwa M. Jestaedt, Die deutsche Staatsrechtslehre im europäisierten Wissenschaftsdiskurs,<br />
JZ 2012, S. 1 (3 f.); das ist voraussetzungsvoll und auch anders möglich, vgl. C. Möllers,<br />
Staat als Argument, 2. Aufl. 2011, S. 171 ff.
II. Was ist Staatsrechtslehre? 5<br />
liche Bezugspunkt staatlichen Handelns auch eine wissenschaftliche Disziplin 4 .<br />
Dabei bewirkt die Verschränkung von Verfassungs‐ und Verwaltungsrechtswissenschaft<br />
5 (auch aufgrund von Art. 1 Abs. 3, 20 Abs. 3 GG) ein enges „Verhältnis<br />
der Interdependenz“ 6 , bei der sich verfassungs‐ und verwaltungsrechtliche Fragen<br />
meist nur in ihrer Zusammenschau i. S. einer Einheit des Öffentlichen Rechts<br />
problemangemessen behandeln lassen.<br />
Staatsrechtslehre als Wissenschaft des Öffentlichen Rechts ist nach ihrem<br />
Selbstverständnis in erster Linie eine rechtsdogmatische Wissenschaft 7 . Verfassungs‐<br />
wie Verwaltungsrechtsdogmatik arbeiten allerdings nicht mit ideologieverdächtigen<br />
„Dogmen“ als weltanschaulich gesetzten oder geprägten<br />
Prämissen. Rechtsdogmatik meint vielmehr eine „auf Anwendungsbezug ausgerichtete<br />
methodisch konsentierte Aufbereitung der geltenden generell‐abstrakten<br />
Normen für Einzelfallentscheidungen“ 8 . Dies ermöglicht eine Systematisierung<br />
auf einer „mittleren Abstraktionsebene“ zwischen den einzelnen<br />
Normen in den Rechtstexten und dem Einzelfall 9 , mitunter auch zwischen<br />
übergreifenden Prinzipien allgemeiner Art und dem Gesetz 10 . Rechtsdogmatik<br />
4<br />
Zu den Voraussetzungen dieses pragmatischen Vorgehens M. Jestaedt, „Öffentliches<br />
Recht“ als wissenschaftliche Disziplin, in: C. Engel/W. Schön (Hrsg.), Das Proprium der<br />
Rechtswissenschaft, 2008, S. 241 (243 ff.).<br />
5<br />
Vgl. Jestaedt, Staatsrechtslehre (Fn. 3), S. 4; W. Pauly, Wissenschaft vom Verwaltungsrecht:<br />
Deutschland, in: A. v. Bogdandy/S. Cassese/P. M. Huber (Hrsg.), Handbuch Ius Publicum<br />
Europaeum, Band IV: Verwaltungsrecht in Europa: Wissenschaft, 2011, § 60 Rn. 30;<br />
G. F. Schuppert, Die Verwaltungsrechtswissenschaft im Kontext der Wissenschaftsdisziplinen,<br />
in: ebd., § 70 Rn. 5 ff.<br />
6<br />
So J. Ipsen, Der Einfluß des Verfassungsrechts auf das Verwaltungsrecht, in: C. Starck<br />
(Hrsg.), Die Rolle der Verfassungsrechtswissenschaft im demokratischen Verfassungsstaat, 2004,<br />
S. 177 (179); gleichsinnig F. Schoch, Gemeinsamkeiten und Unterschiede von Verwaltungsrechtslehre<br />
und Staatsrechtslehre, in: H. Schulze‐Fielitz (Hrsg.), Staatsrechtslehre als Wissenschaft,<br />
2007, S. 177 (179 f.); R. Wahl, Herausforderungen und Antworten: Das Öffentliche Recht der<br />
letzten fünf Jahrzehnte, 2006, S. 31 ff.<br />
7<br />
Z. B. M. Jestaedt, Wissenschaftliches Recht, in: G. Kirchhof/S. Magen/K. Schneider<br />
(Hrsg.), Was weiß Dogmatik?, 2012, S. 117 ff.; A. von Arnauld, Die Wissenschaft vom Öffentlichen<br />
Recht nach einer Öffnung für sozialwissenschaftliche Theorie, in: A. Funke/J. Lüdemann<br />
(Hrsg.), Öffentliches Recht und Wissenschaftstheorie, 2009, S. 65 (69 f., 100); zur Systematik als<br />
besonderer Qualität rechtsdogmatischen Denkens E. Schmidt-Aûmann, Das Allgemeine Verwaltungsrecht<br />
als Ordnungsidee, 2. Auflage 2004, S. 3 ff.<br />
8<br />
Vgl. zuletzt C. Waldhoff, Kritik und Lob der Dogmatik, in: Kirchhof u. a., Dogmatik<br />
(Fn. 7), S. 17 (26), zu den Verständnisvarianten der Literatur ebd. S. 22 ff.; M. Eifert, Zum<br />
Verhältnis von Dogmatik und pluralisierter Rechtswissenschaft, in: Kirchhof u. a., Dogmatik<br />
(Fn. 7), S. 79 (80); G. Kirchhof/S. Magen, Dogmatik: Richterliche Notwendigkeit und Grundlage<br />
fächerübergreifenden Dialogs – eine systematisierende Übersicht, in: Kirchhof u. a., Dogmatik<br />
(Fn. 7), S. 151 (153 ff.).<br />
9<br />
W. Hassemer, Dogmatik zwischen Wissenschaft und richterlicher Pragmatik, in: Kirchhof<br />
u. a., Dogmatik (Fn. 7), S. 3 (7, 14); Eifert, Verhältnis (Fn. 8), S. 81; s. auch W. Kahl, Über einige<br />
Pfade und Tendenzen in Verwaltungsrecht und Verwaltungsrechtswissenschaft – Ein Zwischenbericht,<br />
Die Verwaltung 42 (2009), S. 463 (465).<br />
10<br />
Vgl. z. B. Kirchhof/Magen, Dogmatik (Fn. 8), S. 164 f., 168, 172; krit. O. Lepsius, Kritik<br />
der Dogmatik, in: Kirchhof u. a., Dogmatik (Fn. 7), S. 39 (59); Jestaedt, Recht (Fn. 7), S. 134 f.
6<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
erarbeitet auf dieser Basis nach Maßgabe einer auch europaweit weithin einheitlichen<br />
spezifischen juristischen Methodik 11 Vorschläge für die Rechtsanwendung<br />
im Einzelfall oder für die Rechtsgestaltung durch den Gesetzgeber – ohne eine<br />
eigene Entscheidungskompetenz; sie sucht so – wenn auch (schon wegen ihrer<br />
Abhängigkeit von gesetzgeberischen Änderungen) dynamisch auf Wandel hin<br />
angelegt – Konsistenz und Berechenbarkeit in der Rechtsordnung herzustellen,<br />
die korrekte Umsetzung der Ergebnisse demokratischer Willensbildung in und<br />
durch Gesetz zu gewährleisten und den Rechtsanwender davon zu entlasten, in<br />
jedem Einzelfall Grundannahmen immer wieder neu thematisieren zu müssen 12 .<br />
Solche rechtsdogmatische Entscheidungsanleitung ist nicht unpolitisch i. S. einer<br />
Wertungsfreiheit, sondern impliziert wie Richterrecht durchaus rechtspolitische<br />
Gehalte 13 . Staatsrechtslehre kann sich insoweit einer gewissen ideologischen oder<br />
weltanschaulichen Funktion bei der Sozialisation eines gemeinsamen Wertungshorizonts<br />
im Rahmen der Juristenausbildung 14 nicht verschließen.<br />
Der Stand der Rechtsdogmatik informiert immer auch über den jeweiligen<br />
Stand der Diskussion mit ihren (herrschenden und abweichenden) Meinungen,<br />
wie sie nicht durch gesicherte juristische Methodik „abgeleitet“, sondern nur<br />
durch Diskurs und Konsens der Staatsrechtslehre als juristischer Interpretationsgemeinschaft<br />
hergestellt werden können 15 , die ihrerseits zentraler Teil einer umfassenderen<br />
„offenen Gesellschaft der Verfassungsinterpreten“ ist 16 . Die deutsche<br />
Rechtsdogmatik verknüpft so Wissenschaft und Rechtsanwendungspraxis 17 –<br />
und das alles mit dem zentralen Ziel, das vorhandene Recht rational, rechtssicher<br />
und konsistent, d. h. widerspruchsfrei anzuwenden 18 , trotz der Grenzen, die sich<br />
aus der Heterogenität der Rechtsordnung und ihrer Quellen ergeben 19 . Dem<br />
11<br />
Vgl. A. v. Bogdandy, Wissenschaft vom Verfassungsrecht: Vergleich, in: ders./P. C. Cruz<br />
Villalón/P. M. Huber (Hrsg.), Handbuch Jus Publicum Europaeum, Band II: Offene Staatlichkeit.<br />
Wissenschaft vom Verfassungsrecht, 2008, § 39 Rn. 19 ff., 26 ff.<br />
12<br />
Vgl. Waldhoff, Kritik (Fn. 8), S. 18 f., 27 f.; Hassemer, Dogmatik (Fn. 9), S. 7, 14; systemtheoretisch<br />
reformuliert U. Di Fabio, Systemtheorie und Rechtsdogmatik, in: Kirchhof u. a.,<br />
Dogmatik (Fn. 7), S. 63 (65 ff.).<br />
13<br />
Vgl. R. Wahl, Rechtsdogmatik und Rechtspolitik im Öffentlichen Recht, in: R. Stürner<br />
(Hrsg.), Die Bedeutung der Rechtsdogmatik für die Rechtsentwicklung, 2010, S. 121 (128 ff.).<br />
14<br />
v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 6, 45 f., 77.<br />
15<br />
S. etwa W. Heun, Begriff, Eigenart, Methoden der Verfassungsrechtsdogmatik, in: Starck,<br />
Rolle (Fn. 6), S. 35 (43); näher zu den sprachtheoretischen Gründen zsfssd. ders., Original Intent<br />
und Wille des historischen Verfassungsgebers, AöR 116 (1991), S. 185 (202 ff.) m. w. N.<br />
16<br />
Begriffssetzend: P. Häberle, Die offene Gesellschaft der Verfassungsinterpreten (1975), in:<br />
ders., Verfassung als öffentlicher Prozeß, 3. Aufl. 1998, S. 155 ff.<br />
17<br />
C. Möllers, Methoden, in: W. Hoffmann‐Riem/E. Schmidt‐Aßmann/A. Voßkuhle (Hrsg.),<br />
Grundlagen des Verwaltungsrechts (GVwR), Band 1, 2. Aufl. 2012, § 3 Rn. 35; für das Verwaltungsrecht<br />
Pauly, Wissenschaft (Fn. 5), Rn. 22 ff.<br />
18<br />
Di Fabio, Systemtheorie (Fn. 12), S. 68 ff., 71 f., 75; Eifert, Verhältnis (Fn. 8), S. 85 ff., 96;<br />
krit. zu solchen Vorstellungen einer Einheit der Rechtsordnung Lepsius, Kritik (Fn. 10), S. 54 ff.;<br />
krit. zum systematischen Anspruch Möllers, Methoden (Fn. 17), Rn. 36.<br />
19<br />
Vgl. Kirchhof/Magen, Dogmatik (Fn. 8), S. 156 ff.
II. Was ist Staatsrechtslehre? 7<br />
in Art. 1 Abs. 3, 20 Abs. 3 GG angelegten Stufenbau der Rechtsordnung mit<br />
dem Vorrang der Verfassung 20 entsprechen „Stufen der Rechtsdogmatik“ 21 , nach<br />
deren Logik der Verfassungsrechtsdogmatik gegenüber der Dogmatik des einfachen<br />
Rechts eine vorrangige Dignität verliehen ist, auch wenn beide Schichten<br />
der Dogmatik wegen ihrer „Interdependenz“ sich oft nur analytisch, weniger<br />
praktisch trennen lassen. In jedem Falle versteht sich Staatsrechtslehre dabei vor<br />
allem als eine „Reflexionstheorie der Praxis“ 22 .<br />
2. Staatsrechtslehre als soziale Wissenschaftsgemeinschaft<br />
Nahezu alle Staatsrechtslehrer sind auch Mitglieder der 1922 unter maßgeblicher<br />
Mitwirkung von Heinrich Triepel, aber auch von Richard Thoma, gegründeten,<br />
nach 1933 faktisch suspendierten 23 und 1949 i. S. einer Reaktivierung<br />
wieder begründeten Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer 24 . Die grundsätzliche<br />
Mitgliedschaftsvoraussetzung einer Habilitation für Staatsrecht und<br />
mindestens ein weiteres öffentlich‐rechtliches Fach (nach § 3 Abs. 1 der Vereinssatzung<br />
25 ) schafft einerseits eine gewisse Exklusivität. Andererseits führen<br />
diese Mitgliedschaftsvoraussetzungen faktisch dazu, dass Staatsrechtslehrer ungeachtet<br />
individueller Spezialisierungen in aller Regel die venia legendi für das<br />
gesamte Öffentliche Recht, meist für Staats‐ und Verwaltungsrecht, häufig mit<br />
dem Zusatz Europarecht, haben 26 , und dass – anders als in fast allen anderen<br />
Staaten Europas 27 – die Universitätsprofessoren für Öffentliches Recht in einer<br />
20<br />
Übersichtlich H. Dreier, Grundlagen und Grundzüge staatlichen Verfassungsrechts:<br />
Deutschland, in: A. v. Bogdandy/P. C. Cruz Villalón/P. M. Huber (Hrsg.), Handbuch Jus Publicum<br />
Europaeum, Band I: Grundlagen und Grundzüge staatlichen Verfassungsrechts, 2007,<br />
§ 1 Rn. 85 ff.; zuletzt C. Schönberger, Der Vorrang der Verfassung, in: FS für Rainer Wahl, 2011,<br />
S. 385 (386 ff.).<br />
21<br />
C. Starck, Die Rolle der Verfassungsrechtswissenschaft im demokratischen Verfassungsstaat,<br />
in: ders., Rolle (Fn. 6), S. 26.<br />
22<br />
So H.-H. Trute, Staatsrechtslehre als Sozialwissenschaft?, in: Schulze‐Fielitz, Staatsrechtslehre<br />
(Fn. 6), S. 115 (119 ff.).<br />
23<br />
Vgl. H. P. Ipsen, Staatsrechtslehrer‐Tagungen 1922–1991. 70 Jahre Staatsrechtslehrervereinigung<br />
1992, AöR 117 (1992), S. 595 (596).<br />
24<br />
Zu den Gründungsgeschichten näher U. M. Gassner, Heinrich Triepel, 1999, S. 133 ff.;<br />
M. Stolleis, Geschichte des öffentlichen Rechts in Deutschland. Dritter Band 1914–1945, 1999,<br />
S. 186 ff.; ders., Geschichte des Öffentlichen Rechts in Deutschland. Vierter Band 1945–1990,<br />
2012, S. 82 ff.; ders., Die Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer. Bemerkungen zu ihrer<br />
Geschichte, KritV 80 (1997), S. 339 (340 ff.); im Blick auf Thoma: H. Dreier, „Unbeirrt von allen<br />
Ideologien und Legenden“ – Notizen zu Leben und Werk von Richard Thoma, in: R. Thoma,<br />
Rechtsstaat – Demokratie – Grundrechte, hrsgg. und eingeleitet von H. Dreier, 2008, S. XIII<br />
(XXXVf.); im Blick auf Walter Jellinek: K. Kempter, Die Jellineks 1820–1995, 1998, S. 533 ff.<br />
25<br />
Vgl. die aktuelle Fassung in: VVDStRL 71 (2012), S. 619, oder auf: www.staatsrechtslehrer.<br />
de<br />
26<br />
So Pauly, Wissenschaft (Fn. 5), Rn. 35; v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 82.<br />
27<br />
Vgl. v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 48 ff.
8<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
einzigen wissenschaftlichen Gesellschaft organisiert sind. Sie schotten sich nicht<br />
in verschiedenen z. B. völker‐, europa‐, verfassungs‐ oder verwaltungsrechtlichen<br />
Fachvereinigungen voneinander ab – so sehr es solche spezialisierten<br />
Fachgesellschaften in Orientierung an bestimmten Sachgebieten oder Problemfeldern<br />
ergänzend auch gibt. Zugleich verdeutlichen die Mitgliedschaftsvoraussetzungen,<br />
dass anders als in anderen Wissenschaften unverändert die staatliche<br />
Universität die institutionelle Grundeinheit verfassungs‐ und verwaltungsrechtswissenschaftlicher<br />
Forschung ist 28 .<br />
Die Mitgliedschaft nahezu ausnahmslos aller im Öffentlichen Recht Habilitierten<br />
in der Staatsrechtslehrervereinigung lässt ihre Arbeit als „repräsentativ<br />
für die deutsche Staatsrechtswissenschaft“ erscheinen 29 ; deren kognitive<br />
Argumentationszusammenhänge und Orientierungsmuster organisieren und<br />
konstituieren sie als Fachgemeinschaft 30 . Die Vereinigung ist praktisch konkurrenzlos,<br />
für Themensetzungen maßgeblich und auch europaweit einzigartig 31 .<br />
Ihre Jahrestagungen sind das zentrale Forum für den formellen und informellen<br />
wissenschaftlichen Austausch nicht nur auf dem Gebiet des Staats‐ und Verfassungsrechts,<br />
sondern auch auf den Gebieten des Verwaltungsrechts 32 und<br />
zunehmend auch im Bereich der jeweiligen Zusammenhänge mit dem internationalen<br />
Recht. Vielleicht ist ein Zusammenschluss der Staatsrechtslehrer im<br />
Medium der Vereinigung als sozialer Einheit umso notwendiger, „je unsicherer<br />
die eigentliche wissenschaftliche Kohärenz und je größer die soziale Verantwortlichkeit<br />
der Körperschaft ist“ 33 . Eine solche unspezifische Verantwortlichkeit der<br />
Staatsrechtslehre schlägt sich in den zahlreichen und repräsentativen vielfältigen<br />
politik‐ und staatsbezogenen Aktivitäten von Staatsrechtslehrern auf Basis ihrer<br />
wissenschaftlichen Reputation nieder, als Gutachter und Kommentatoren, als<br />
Mitglieder oder Berater verfassunggebender Versammlungen, als Prozessvertreter<br />
für staatliche Institutionen, politische Parteien oder zivilgesellschaftliche<br />
Kläger, als Mitglieder vieler weiterer Gremien, als öffentliche Personen, Publizisten<br />
oder akademische Lehrer, aber auch als Abgeordnete in Parlamenten<br />
oder als Inhaber höchster politischer Ämter in Regierung und Verwaltung 34 ,<br />
28<br />
v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 59.<br />
29<br />
So H. P. Ipsen, 50 Jahre deutsche Staatsrechtswissenschaft im Spiegel der Verhandlungen<br />
der Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer. II. Die Verhandlungen von 1949 (Heidelberg)<br />
bis 1971 (Regensburg), AöR 97 (1972), S. 375 (376); s. auch Jestaedt, Staatsrechtslehre<br />
(Fn. 3), S. 4.<br />
30<br />
Vgl. Weingart, Wissensproduktion (Fn. 2), S. 40, 51 ff.<br />
31<br />
v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 64 f.<br />
32<br />
Pauly, Wissenschaft (Fn. 5), Rn. 35; Wahl, Herausforderungen (Fn. 6), S. 35 f.<br />
33<br />
Vgl. die Beobachtung von P. Bourdieu, Homo academicus, 1992, S. 125 f.<br />
34<br />
Neuere Übersicht bei A. Voûkuhle, Die politischen Dimensionen der Staatsrechtslehre,<br />
in: Schulze‐Fielitz, Staatsrechtslehre (Fn. 6), S. 135 (143 ff.); für die Weimarer Republik Stolleis,<br />
Vereinigung (Fn. 24), S. 340. – Auch zwei Bundespräsidenten (Karl Carstens und Roman Herzog)<br />
waren Staatsrechtslehrer.
II. Was ist Staatsrechtslehre? 9<br />
schließlich „in Vollendung einer wissenschaftlichen Karriere“ 35 als (Verfassungs‐)<br />
Richter 36 . Das führt zu einer hohen Selbsteinschätzung der Vereinigung, die sich<br />
von anderen (auch: rechts‐)wissenschaftlichen Fachgesellschaften deutlich zu<br />
unterscheiden scheint 37 . Nach anderer Lesart partizipiert die Staatsrechtslehre<br />
wegen des erhöhten Ranges von Verfassung und Verfassungsgerichtsbarkeit an<br />
diesem grundsätzlichen „Rang‐Schub“ und weckt den Neid mancher Nachbarwissenschaft<br />
38 . Mit einem Rollenverständnis als „Gewissen unseres demokratischen<br />
Gemeinwesens“ 39 würde sie sich aber wohl doch eher übernehmen.<br />
Primär geht es in der Vereinigung um die Institutionalisierung der Staatsrechtswissenschaft<br />
als Disziplin, wie sie auch in Fakultäten als Gruppen der<br />
Öffentlichrechtler, als Institute oder Lehrstühle abgebildet werden. Zwar gibt<br />
es auch unterhalb der Disziplin des Öffentlichen Rechts Spezialgebiete i. S. von<br />
ausdifferenzierten Gegenstandsbereichen, die stärker im alltäglichen Mittelpunkt<br />
der für den einzelnen Staatsrechtslehrer forschungsrelevanten Kommunikation<br />
stehen 40 (namentlich Grundlagenfächer oder einzelne Gebiete<br />
des Besonderen Verwaltungsrechts). Aber schon die am Einheitsjuristen der<br />
Staatsprüfungen orientierte Universitätsausbildung verhindert einerseits eine<br />
zu starke Ausdifferenzierung in Spezialgebiete und schafft andererseits auch<br />
wissenschaftlich einen Theoriebedarf nach disziplinärer Gemeinsamkeit auf<br />
der Basis des Verfassungsrechts und des Allgemeinen Verwaltungsrechts, für<br />
die gerade die Arbeit der Staatsrechtslehrervereinigung zentrale Bedeutung<br />
gewinnt 41 . Die Struktur der Staatsrechtslehrervereinigung ist in ihrer formalen<br />
Organisation insoweit offenkundig primär durch die kognitiven Strukturen<br />
der Staatsrechtswissenschaften geprägt. Damit verbindet sich funktional auch<br />
eine Unterstützung von deutschlandweit einheitlichen universitären Sach‐ und<br />
Qualitätsstandards in der Staatsrechtslehre, die die föderal gespaltene Juristenausbildung<br />
materiell unitarisiert.<br />
35<br />
So v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 1, 70.<br />
36<br />
Vgl. T. Oppermann, Das Bundesverfassungsgericht und die Staatsrechtslehre, in: FS 50<br />
Jahre Bundesverfassungsgericht, Band 1, 2001, S. 421 (428 ff.).<br />
37<br />
So jedenfalls Stolleis, Vereinigung (Fn. 24), S. 355 f.<br />
38<br />
P. Lerche, Rechtswissenschaft und Verfassungsgerichtsbarkeit, BayVBl. 2002, S. 649 (649);<br />
gleichsinnig schon M. Kloepfer, Verfassungsausweitung und Verfassungsrechtswissenschaft, in:<br />
B. Rüthers/K. Stern (Hrsg.), Freiheit und Verantwortung im Verfassungsstaat. Festgabe 10 Jahre<br />
Gesellschaft für Rechtspolitik, 1984, S. 199 (205); zuletzt Jestaedt, Staatsrechtslehre (Fn. 3), S. 5;<br />
D. Grimm, Die Zukunft des Staatsrechts (2010), in: ders., Die Zukunft der Verfassung II, 2012,<br />
S. 182 (190); s. auch v. Bogdandy, Wissenschaft (Fn. 11), Rn. 38 ff., 70.<br />
39<br />
Dafür H. Ehmke, VVDStRL 20 (1963), S. 130 (133) – Diskussion.<br />
40<br />
Vgl. zu solchen unterschiedlichen Ebenen der sozialen Institutionalisierung von Wissenschaft<br />
Weingart, Wissensproduktion (Fn. 2), S. 54 ff.<br />
41<br />
Vgl. zur Theorieaufgabe näher in diesem Bande S. 149 ff.
10<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
3. Funktionen der Staatsrechtslehrertagung als Medium<br />
Empirisch ist gesichert, dass die Vereinigung – anders als viele andere Fachgesellschaften<br />
– sich im Jahresrhythmus trifft und dennoch die Teilnehmerquote<br />
regelmäßig 40–50 %, bei besonders attraktiven Tagungsorten bis 60 % der an<br />
Universitäten hauptberuflich tätigen Mitglieder umfasst. Dem oft (eher mit<br />
Skepsis) konstatierten Wachstum der Mitgliederzahlen der Vereinigung 42 von<br />
81 (1924) bzw. 82 (1949) auf 714 (2012) korrespondiert keineswegs ein genau<br />
paralleles Wachstum der Tagungsgröße, weil einerseits die Zahl von Planstelleninhabern<br />
an den Universitäten tendenziell nicht mehr wächst, andererseits die<br />
Besuchshäufigkeit von Emeriti und nicht (mehr) an der Universität Berufstätigen<br />
deutlich abnimmt, ebenso wie (schon immer) von jenen, die Gründe haben,<br />
sich dem wissenschaftlichen Reputationswettbewerb auf den Jahrestagungen<br />
der Vereinigung mehr oder weniger dauerhaft zu entziehen 43 .<br />
Diese relativ hohe Besuchsfrequenz macht Jahrestagungen zum zentralen<br />
Treffen der Vereinsmitglieder, mit dem sich wegen der Begrenzung der Teilnehmer<br />
nur auf Mitglieder der Vereinigung mitunter Spekulationen verknüpfen.<br />
So hat die Exklusivität, dass die Tagungen in bewusster Abgrenzung nach außen<br />
44 nur vereinigungsöffentlich in einer „geschlossenen Gruppe“ habilitierter<br />
Wissenschaftler stattfinden, die – mitunter nicht aversionsfreie – Kritik der nicht<br />
zur Teilnahme Berechtigten provoziert 45 . Allein schon die Zahl der Tagungsteilnehmer<br />
(heutzutage zwischen 250 und 350 Mitglieder ohne die Begleitpersonen,<br />
Gäste und <strong>Verlag</strong>svertreter) verbietet insoweit „Verschwörungstheorien“ 46 .<br />
Die organisatorische Struktur der Staatsrechtslehrertagung dient der Entfaltung<br />
wissenschaftlicher Kontroversen und der Suche nach und Ermittlung von<br />
(Teil‐)Konsensen. Die von Anfang an gepflegte Praxis, ein und das selbe staatsoder<br />
verwaltungsrechtliche Thema stets von mindestens zwei Personen und<br />
Sichtweisen behandeln zu lassen, impliziert den Versuch einer Kontrastbildung,<br />
die schon in der anschließenden Aussprache, aber auch später zu kontroversen<br />
Erörterungen anregen soll: Ohne diese auf dialogischen Widerspruch angelegte<br />
besondere, als durchgängiges Strukturmerkmal von der Praxis anderer Fachgesellschaften<br />
deutlich unterschiedene Tagungsform hätte es schon den Weimarer<br />
42<br />
Pauly, Wissenschaft (Fn. 5), Rn. 35, in Bezug auf M. Kloepfer, Vom Zustand des Verfassungsrechts,<br />
JZ 2003, S. 480 (483 f.).<br />
43<br />
Es scheinen eher weniger häufig Gründe von besonders hoher individueller wissenschaftlicher<br />
oder sozialer Kompetenz zu sein.<br />
44<br />
Zu deren Aktivierung nach 1951 vgl. Stolleis, Vereinigung (Fn. 24), S. 354.<br />
45<br />
Z. B. K. Redeker, NJW 1976, S. 2200, der u. a. bereits die Abkürzung VVDStRL für die<br />
Veröffentlichungsreihe als „eigentümlich monströs“ moniert.<br />
46<br />
S. auch H. P. Ipsen, Weitere zehn Staatsrechtslehrer‐Tagungen 1972–1981, AöR 109 (1984),<br />
S. 555 (556).
II. Was ist Staatsrechtslehre? 11<br />
Methoden‐ und Richtungsstreit 47 so wohl nicht gegeben 48 . Denn Staatsrechtslehrertagungen<br />
sind ein zentrales Medium für wissenschaftliche Kontroversen<br />
als in der wissenschaftlichen Öffentlichkeit schriftlich und mündlich geführter<br />
Streit zur kritischen Prüfung wissenschaftlicher Erkenntnisansprüche 49 : Sie sind<br />
eine spezifische Form der Kommunikation in der Institution der Staatsrechtslehre<br />
als Wissenschaft im Sinne eines organisierten Skeptizismus 50 . Ihr Ziel ist es,<br />
ohne misstrauische Argumente ad personam gemäß den dialogischen Prinzipien<br />
des Verstehens, des Überzeugens und des Begründens 51 durch argumentatives<br />
Zusammen‐ und Gegeneinanderarbeiten der einzelnen Wissenschaftler und<br />
in kritischer Prüfung von Tendenzen zur immunisierenden Selbstbestätigung<br />
und zu vorschnellen Gewissheiten kollektive Erkenntnisprozesse in der Wissenschaft<br />
zu fördern 52 . Insofern sind sachliche Kontroversen als förderliche<br />
Normalität zu begreifen 53 , verbinden sich mit der Wissenschaftlichkeit der<br />
Vereinigung Dialoge und Kontroversen, nicht Monologe 54 .<br />
Hilfreiche Voraussetzung ist eine adäquate Tagungsstruktur. Sie soll zwar<br />
einerseits spezifische Anreize zu besonderer Leistungsbereitschaft der Vortragenden<br />
im Blick auf den Reputationsgewinn durch ein Staatsrechtslehrerreferat<br />
setzen 55 , andererseits in der Aussprache Reputationsasymmetrien einebnen und<br />
etwa die in früheren Jahrzehnten der Tagungspraxis „strenge Hierarchie“ in<br />
den Diskussionen 56 – bei denen „einerseits harmonistische, andererseits autoritär‐hierarchische<br />
Umgangsformen sehr ausgeprägt“ gewesen sein sollen 57 – im<br />
Sinne der Gleichheit in der „Gelehrtenrepublik“ auflockern (etwa durch gleichen<br />
47<br />
Zuletzt M. Gangl (Hrsg.), Die Weimarer Staatsrechtsdebatte, 2011; ausf. M. Friedrich,<br />
Der Methoden‐ und Richtungsstreit, AöR 102 (1977), S. 161 ff.; W. März, Der Richtungs‐ und<br />
Methodenstreit der Staatsrechtslehre, oder der staatsrechtliche Antipositivismus, in: K. W. Nörr<br />
u. a. (Hrsg.), Geisteswissenschaften zwischen Kaiserreich und Republik, 1994, S. 75 ff.; Stolleis,<br />
Geschichte III (Fn. 24), S. 153 ff.<br />
48<br />
M. Friedrich, Geschichte der deutschen Staatsrechtswissenschaft, 1997, S. 330.<br />
49<br />
Vgl. zur Definition wissenschaftlicher Kontroversen G. Albert/S. Sigmund, Soziologische<br />
Theorie kontrovers – eine Einführung, in: dies. (Hrsg.), Soziologische Theorie kontrovers,<br />
2010, S. 11 (13).<br />
50<br />
Vgl. Albert/Sigmund, Theorie (Fn. 49), S. 15, in Anknüpfung an R. K. Merton, Die normative<br />
Struktur der Wissenschaft (1942), in: ders., Entwicklung und Wandel von Forschungsinteressen,<br />
1985, S. 86 ff.<br />
51<br />
Vgl. R. Gröschner, Dialogik und Jurisprudenz, 1982, S. 86 ff., 134 ff., 189 ff.<br />
52<br />
Vgl. Albert/Sigmund, Theorie (Fn. 49), S. 20.<br />
53<br />
Vgl. P. Häberle, Pädagogische Briefe an einen jungen Verfassungsjuristen, 2010, S. 110 ff.<br />
54<br />
So schon für die Weimarer Zeit: U. Scheuner, 50 Jahre deutsche Staatsrechtswissenschaft<br />
im Spiegel der Verhandlungen der Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer. I. Die Vereinigung<br />
der Deutschen Staatsrechtslehrer in der Zeit der Weimarer Republik, AöR 97 (1972),<br />
S. 349 (374).<br />
55<br />
Vgl. näher in diesem Bande S. 145 ff.<br />
56<br />
Dazu Häberle, Briefe (Fn. 53), S. 101, 107 f.<br />
57<br />
F. Günther, Denken vom Staat her, 2004, S. 192; krit. („legenda negra“) J. Isensee, Staatsrechtslehre<br />
als Wissenschaft, JZ 2009, S. 949 (954).
12<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
Zugang zur Diskussion und gleiche Redezeit für alle) 58 . Jedes Mitglied kann auch<br />
nur als solches für sich sprechen, nicht für ein öffentliches Amt, das es möglicherweise<br />
auch innehat 59 . Insofern ist diese Tagungsform auch gegen die Kritik gefeit,<br />
viele wissenschaftliche Fachgesellschaften ließen so viele Vorträge zu, dass kaum<br />
ein einziger noch diskutiert werde, weil es am Interesse an wissenschaftlichem<br />
Diskurs überhaupt fehle 60 .<br />
Freilich ist die fachwissenschaftliche Diskussion eingebettet in soziale Funktionen<br />
der Tagung mit ihrem kommunikativen Rahmen, in der vielfältige informelle<br />
Erscheinungsformen der Anerkennung von Reputation aufgrund wissenschaftlicher<br />
Verdienste 61 oder sonstige Erscheinungsformen der kognitiven und<br />
sozialen Hierarchisierung von Informationen im Wissenschaftssystem 62 immer<br />
wieder neu abgebildet, thematisiert und sozial (re‐)konstruiert werden – vom<br />
Beifall für die Referenten über die Intensität der Ruhe der Zuhörer bei Diskussionsbeiträgen,<br />
der Art des sozialen Umgangs miteinander, der Sitzordnung<br />
im Auditorium bis hin zu wertenden Kommentaren der Einzelnen über Themen,<br />
Personen, disziplinäre Institutionen usw., das alles oft auch nur implizit<br />
(unbewusst) 63 . Der „Wettbewerb“ zwischen den verschiedenen wissenschaftlichen<br />
Problemzugängen (Paradigmen) und ihren Protagonisten 64 erfolgt einerseits<br />
durch die Organisation der intellektuellen Kommunikation mit ihrem<br />
formalisierten Austausch rationaler Argumente in Referaten und Aussprachen.<br />
Andererseits gibt es im Rahmen des kommunikativen Austauschs primär am<br />
informellen Rande des offiziellen Tagungsgeschehens einen für die erfolgreiche<br />
Aufnahme informeller Kontakte kaum zu überschätzenden, im Regelfall 65 sehr<br />
58<br />
Vgl. H. Schulze-Fielitz, VVDStRL 62 (2003), S. 85, 476 – Diskussion.<br />
59<br />
So Ipsen, Staatsrechtslehrer‐Tagungen (Fn. 23), S. 643, in Zustimmung zu D. Grimm,<br />
VVDStRL 48 (1990), S. 154, gegen H. Lecheler ebd., S. 147 (148) – Diskussion; s. aber auch<br />
BVerfGE 20, 1 (3 ff.); 20, 9 (11 ff.), und G. Leibholz, Staat und Verbände, VVDStRL 24 (1966),<br />
S. 5 ff. Um solche Missverständnisse zu vermeiden, sind – soweit ersichtlich – amtierende Richter<br />
des BVerfG seit jenem Herbst 1965 nicht mehr zu Referaten gebeten worden.<br />
60<br />
So J. Kaube, Die wollen doch nur spielen. Vom Rückzug des Streits aus der Wissenschaft,<br />
in: Gegenworte, Heft 24, 2010, S. 27 (29).<br />
61<br />
Zu Rolle und Mechanismen von Reputation vgl. Weingart, Wissenschaftssoziologie (Fn. 1),<br />
S. 22 ff.; N. Luhmann, Die Wissenschaft der Gesellschaft, 1992, S. 245 ff., 352 ff.; W. L. Bühl,<br />
Einführung in die Wissenschaftssoziologie, 1974, S. 67, 72 f.; s. auch J. Lentsch, Organisationen<br />
der Wissenschaft, in: S. Maasen u. a. (Hrsg.), Handbuch Wissenschaftssoziologie, 2012, S. 137<br />
(139 ff.).<br />
62<br />
Vgl. allg. Felt u. a., Wissenschaftsforschung (Fn. 1), S. 70 ff.; Weingart, Wissensproduktion<br />
(Fn. 2), S. 61 ff., 79 ff. u. ö.<br />
63<br />
Einige spekulative Notizen in diesem Bande S. 187 ff.<br />
64<br />
Zur Konkurrenz als Triebkraft im Wissenschaftssystem Felt u. a., Wissenschaftsforschung<br />
(Fn. 1), S. 75 ff.<br />
65<br />
Jener Groß‐Ordinarius, der in hohem Selbstverständnis von seiner gewichtigen Bedeutung<br />
weit über Bayern hinaus ihm missliebige junge Mitglieder, wenn sie sich ihm vorstellten, mit<br />
dem Blick auf das Namensschild beschied: „Ich kann lesen“, ist als Beispiel keineswegs repräsentativ.<br />
Er besucht die Tagung nicht mehr.
II. Was ist Staatsrechtslehre? 13<br />
angenehmen Ort der Begegnung 66 . Er konstituiert ein weites Feld für mehr oder<br />
weniger hierarchisierten Informations‐ und Moralklatsch: In ihm können einerseits<br />
neueste Fragestellungen und Projekte wahrgenommen werden, andererseits<br />
kristallisiert sich in einer Vielzahl von wertenden Einzelgesprächen ad personam<br />
(über An‐ wie Abwesende) im Laufe der Zeit für jedes einzelne Mitglied der<br />
„Zunft“ die Höhe seiner individuellen Reputation als aggregiertes Ergebnis solcher<br />
Kommunikationen heraus 67 , auch wenn oder gerade weil die Regeln der Zuschreibung<br />
von Reputation unbestimmt und eher diffus sind 68 . Dabei lassen sich<br />
freilich auch direkte oder indirekte Strategien zur Umsetzung von politischen,<br />
ökonomischen, sozialen oder wissenschaftlichen Interessen beobachten – sei<br />
es zur Selbstbekräftigung der Richtigkeit des persönlichen Problemverständnisses<br />
(wie „man“ Rechtswissenschaft zu betreiben hat), sei es im Blick auf<br />
eine (ggf. auch finanzielle) Absicherung der eigenen Publikationsabsichten und<br />
Forschungsmöglichkeiten, sei es hinsichtlich des Zugangs zu Gutachten und<br />
Prozessvertretungen etwa aufgrund von Empfehlungen auch aus dem Kreise<br />
der Staatsrechtslehrer infolge persönlicher Kenntnis der Kollegen – so subtil,<br />
wenig offensichtlich oder abgeschwächt solches teilweise wirken mag 69 . Auch<br />
eine Staatsrechtslehrertagung unterliegt wie jede Institution sachbereichsspezifisch<br />
den Gesetzmäßigkeiten sozialer Interaktion. Insgesamt macht der regelmäßige<br />
Tagungsbesuch sachlich die Vielfalt von Problemzugängen, personell<br />
die Einheit und Heterogenität der Staatsrechtslehrer als Kollegenschaft, ihre<br />
kommunikativen Netzwerke und den permanenten Wandel der diskussionsprägenden<br />
Generationen oder Alterskohorten geradezu sinnlich erfahrbar.<br />
4. Wissenschaft als Sozialisationsprozess<br />
Wissenschaftler wird man auch im Öffentlichen Recht nicht allein durch eine<br />
spezifische Neugier für bestimmte Problemfelder und den rationalen Erwerb eines<br />
bestimmten Standards von Kenntnissen und Methoden durch exemplarische<br />
Qualifikationsarbeiten mit einer entsprechenden Zertifizierung wissenschaftlicher<br />
Kompetenz. Wissenschaft ist auch ein Sozialisationsprozess 70 . Schon die<br />
66<br />
Vgl. zur Bedeutung informeller Kommunikation im Wissenschaftsbetrieb K. Voigt, Informelle<br />
Wissenschaftskommunikation und Social Media, 2012, S. 14 ff.; Ziman, Science (Fn. 1),<br />
S. 34 f.; Felt u. a., Wissenschaftsforschung (Fn. 1), S. 67 ff.<br />
67<br />
Vgl. ausf. S. Fuchs, The Stratified Order of Gossip: Informal Communication in Organizations<br />
and Science, Soziale Systeme 1 (1995), S. 47 (59 ff.); dazu auch J. Kaube, Matthäusprinzip,<br />
FAZ vom 5. 4. 1995, S. N 5.<br />
68<br />
Zuletzt E. Barlösius, Wissenschaft als Feld, in: Handbuch (Fn. 61), S. 125 (127 f.); J. Gläser,<br />
Scientific Communities, ebd., S. 151 (157).<br />
69<br />
Noch vor 15 Jahren sah Stolleis für den wissenschaftlichen Nachwuchs ein problematisches<br />
subtil repressives Binnenklima der Vereinigung, vgl. Stolleis, Vereinigung (Fn. 24), S. 357 f.<br />
70<br />
Vgl. Weingart, Wissensproduktion (Fn. 2), S. 36, 51 f., 58 ff., 74 u. ö.; s. auch Bühl, Einführung<br />
(Fn. 61), S. 88 f., 170.
14<br />
Staatsrechtslehre als Mikrokosmos<br />
universitäre Rekrutierung von Staatsrechtslehrern über zwei Staatsexamina, Dissertation<br />
und Habilitation in Orientierung auch an den gewachsenen Traditionen<br />
der staats‐ und verwaltungsrechtlichen Praxis prämiert eher sozial mittlere Positionen<br />
in der Nähe herrschender Meinungen 71 . Hinzu kommt die unbewusste<br />
Übernahme vorgelebter oder im sozialen System Wissenschaft als gute Praxis<br />
oder wissenschaftsadäquat internalisierter Verhaltensweisen im Sinne von Werthaltungen,<br />
Orientierungsstandards, Einstellungen oder informellen Praktiken,<br />
die Robert K. Merton auf den Begriff des wissenschaftlichen Ethos oder des<br />
Ethos der Wissenschaft gebracht hat 72 . Im Sinne dieses ungeschriebenen moralischen<br />
Konsenses sollen Wissenschaftler Wahrheitsansprüche universalistisch,<br />
d. h. unabhängig von vorgängigen persönlichen oder sozialen Eigenschaften ihrer<br />
Vertreter formulieren, dieses Wissen öffentlich mit den anderen Wissenschaftlern<br />
teilen (Kommunismus), in bescheidener Uneigennützigkeit um des wissenschaftlichen<br />
Fortschritts willen forschen und dabei methodisch einem unvoreingenommenen<br />
organisierten Skeptizismus folgen 73 . Mag diese Analyse „überholt“,<br />
weil weder vollständig noch für das Handeln von Wissenschaftlern empirisch<br />
tatsächlich allein bestimmend sein, so werden doch zentrale Besonderheiten der<br />
wissenschaftlichen Kommunikation analytisch beschrieben 74 .<br />
Diese kommunikativen Eigenarten sind auch für die Wissenschaft des Öffentlichen<br />
Rechts bedeutsam und machen deren spezifische Ambivalenzen sichtbar:<br />
Der Universalitätsanspruch einer Norminterpretation kann sich, gerade auch<br />
wegen der Nähe des Öffentlichen Rechts zu politischen Entscheidungen über die<br />
Verteilung von (Gestaltungs‐)Macht und Erfolg, infolge der rechtsdogmatischen<br />
und hermeneutischen Auslegungs‐ und Entscheidungsspielräume schnell mit<br />
einer gewissen kontextabhängigen, nicht mehr neutralen, sondern von persönlichen<br />
oder politischen Interessen geleiteten Ergebnisorientierung des Wissenschaftlers<br />
reiben 75 ; die Uneigennützigkeit (mit der Folge allein von Reputation<br />
als Währung für wissenschaftliche Anerkennung statt sonstiger Vorteile) kann<br />
konträr zu eigenen finanziellen, politischen oder karrierepolitischen Interessen<br />
(z. B. als Gutachter, Prozessbegleiter, Reviewer) liegen; und der organisierte<br />
Skeptizismus kann einer zu schnellen ideologiegeprägten Prämissenbildung ins<br />
71<br />
Dazu Stolleis, Geschichte IV (Fn. 24), S. 356, in karriereorientierter Akzentuierung S. 480,<br />
545.<br />
72<br />
Grdl. Merton, Struktur (Fn. 50), S. 88 ff.<br />
73<br />
Merton, Struktur (Fn. 50), S. 90 ff.; krit. Diskussion bei R. Hasse, Das institutionalistische<br />
Programm, in: Handbuch (Fn. 61), S. 45 (47 ff.); Weingart, Wissenschaftssoziologie (Fn. 1),<br />
S. 15 ff.; Ziman, Science (Fn. 1), S. 31 ff., pass.; Felt u. a., Wissenschaftsforschung (Fn. 1), S. 60 ff.;<br />
ausf. P. Weingart, Die Stunde der Wahrheit?, 2001, S. 70 ff.; Bühl, Einführung (Fn. 61), S. 104 ff.;<br />
aus der Diskussion im Öffentlichen Recht vgl. A. Blankenagel, Wissenschaftsfreiheit aus der<br />
Sicht der Wissenschaftssoziologie, AöR 105 (1980), S. 35 (62 ff.).<br />
74<br />
Weingart, Wissenschaftssoziologie (Fn. 1), S. 19.<br />
75<br />
Das gilt selbstverständlich auch für Wissenschaftler außerhalb der Universitäten – von den<br />
Selbstrechtfertigungen von Richtern und Ministerialbeamten bis hin zu strategischen (Vor‐)<br />
Veröffentlichungen von Anwälten.
II. Was ist Staatsrechtslehre? 15<br />
Gehege gekommen (z. B. bei der Hierarchisierung des Verhältnisses von Verfassung<br />
und Staat 76 ), die den Prozess des kritischen Hinterfragens von herrschenden<br />
Meinungen zu schnell oder zu zielgerichtet abbricht 77 (man denke z. B.<br />
an das „unsichtbare Kollegium“ der relativ geschlossenen Gesellschaft der Religionsverfassungsrechtler<br />
78 ). Selbst der Kommun(al)ismus der Wissenschaft kann<br />
durch die Nichtveröffentlichung von Texten oder Gutachten, durch strategisches<br />
Zitieren oder durch andere Formen wissenschaftlichen Fehlverhaltens, denen die<br />
neuerdings ausdrückliche Formulierung von Standards guter wissenschaftlicher<br />
Praxis 79 gegensteuern will 80 , gefährdet sein.<br />
Solchen Gefährdungen kann nur – ggf. kontrafaktisch – ein wissenschaftliches<br />
Ethos standhalten, das im sozialen System der Wissenschaft immer wieder<br />
thematisiert, institutionell gestützt und erneuert werden muss. Es ist selbst Ausdruck<br />
eines Habitus (Pierre Bourdieu) auf dem sozialen Feld der Wissenschaft<br />
und seiner Eigenlogik mit ihrem eigenen „Spiel“ 81 . Dessen Regeln und Praxis<br />
müssen wissenschaftssozial durch Teilnahme an diesem komplexen Spiel (etwa<br />
in Form des Mitmachens, Abguckens, Ausprobierens, Einübens) mimetisch gelernt<br />
und immer wieder neu verarbeitet werden 82 ; ihre Anwendung konstituiert<br />
zugleich das soziale Feld der Wissenschaft (u.U. verändernd) mit. Im Medium<br />
dieses teilweise unbewussten akademischen Sozialisationsprozesses wird auch<br />
disziplinspezifisch implizites (nicht vollständig verbal explizierbares bzw. nicht<br />
im bewussten Denken registriertes) Wissen über angemessenes (mitunter aber<br />
auch unangemessenes, nur scheinbar richtiges) und erfolgreiches Forschungsverhalten<br />
emotional weitergegeben 83 . In der Staatsrechtswissenschaft trägt nicht<br />
76<br />
Vgl. zuletzt abgewogen differenzierend W. Heun, Die Verfassungsordnung der Bundesrepublik<br />
Deutschland, 2012, S. 3 f.; s. auch W. Pauly, Wissenschaft vom Verfassungsrecht:<br />
Deutschland, in: v. Bogdandy/Cruz Villalón/Huber, IPE II (Fn. 11), § 27 Rn. 13.<br />
77<br />
Wie steht es z. B. um den wissenschaftlichen Anspruch einer Zeitschrift, die kritische<br />
Abhandlungen regelmäßig sogleich mit offiziösen wissenschaftlichen Stellungnahmen von Vertretern<br />
der herrschenden ministeriellen Ansicht redaktionell begleiten lässt? Vgl. z. B. zuletzt<br />
A. Grochtmann, Personalplanung im Jobcenter – Zur beamtenrechtlichen Zulässigkeit des Personalwechsels<br />
ohne Zustimmung des Betroffenen, BayVBl. 2012, S. 230 ff. und H.-H. Braese,<br />
Zur Zulässigkeit von Versetzungen und Abordnungen bei sog. Jobcentern, BayVBl. 2012,<br />
S. 232 ff.<br />
78<br />
Vgl. zu konkreten Auswirkungen: J. Rux, Religionsverfassungsrecht und säkulare Gesellschaft<br />
– Kritische Anmerkungen zur Abteilung Öffentliches Recht des Juristentages 2010, RW 1<br />
(2010), S. 447 ff., 453.<br />
79<br />
Vgl. für die Staatsrechtslehre: Gute wissenschaftliche Praxis im Öffentlichen Recht, abrufbar<br />
unter: www. staatsrechtslehrer.de<br />
80<br />
Vgl. übersichtlich: I. v. Münch, Gute Wissenschaft, 2012, S. 28 ff. u. ö.; H. Schulze-<br />
Fielitz, Reaktionsmöglichkeiten des Rechts auf wissenschaftliches Fehlverhalten, in: W. Löwer/K.<br />
F. Gärditz (Hrsg.), Wissenschaft und Ethik, 2012, S. 1 ff.<br />
81<br />
Vgl. Barlösius, Wissenschaft (Fn. 68), S. 129 f.; B. Krais/G. Gebauer, Habitus, 2002, S. 55 ff.;<br />
Felt u. a., Wissenschaftsforschung (Fn. 1), S. 78 f.<br />
82<br />
Vgl. Krais/Gebauer, Habitus (Fn. 81), S. 61 ff.<br />
83<br />
Dazu näher Felt u. a., Wissenschaftsforschung (Fn. 1), S. 131 f.; allg. ausf. A. Scherzberg,<br />
Zum Umgang mit impliziten Wissen – eine disziplinübergreifende Perspektive, in: G. F. Schup‐
Personenregister<br />
Römische Ziffern beziehen sich auf die Tafeln des Anhangs.<br />
Aaken, Anne van 34<br />
Abel, Ralf Bernd 62, 71<br />
Abelein, Manfred XIII/2c<br />
Abendroth, Wolfgang 466; IV/2d<br />
Achatz, Anton 393<br />
Achterberg, Norbert 80, 86, 168, 286; V,<br />
XII/1a<br />
Adam, Konrad 285<br />
Adamovich, Ludwig sen. IV/2c<br />
Adler, Franz 468<br />
Adomeit, Klaus 223<br />
Alber, Siegbert 448<br />
Albers, Marion 36, 168; XV/2a<br />
Albert, Gert 11<br />
Albert, Hans 80, 222<br />
Albrecht, Wilhelm Eduard 465; XV/1d,<br />
XV/2b<br />
Alemann, Ulrich von 317<br />
Alexy, Robert 123, 132, 243, 330, 355, 415,<br />
449; XII/1f<br />
Alleweldt, Ralf XV/2b<br />
Alshut, Jörg 341<br />
Altner, Günter 299<br />
Amelung, Knut 69, 72<br />
Anderheiden, Michael VIId<br />
Anschütz, Gerhard 259, 261, 286, 297, 367,<br />
457; VI, XVIIb<br />
Anschütz, Ulrich 71<br />
Apel, Hans Jürgen 317<br />
Apelt, Willibalt VIId, XII/2e<br />
Appel, Ivo 174 f., 179 f., 437; XII/1c<br />
Aristoteles 103<br />
Armbruster, Hubert 459; IV/1a, IV/2a<br />
Arnauld de la Perriére, Andreas von 5, 18 f.,<br />
33, 38; XI<br />
Arndt, Claus 383<br />
Arndt, Hans‐Wolfgang 134, 138, 283;<br />
XIII/2c<br />
Arndt, Klaus Friedrich 459; XV/2c<br />
Arnim, Hans Herbert von 195, 291; XVIIIa<br />
Arnold, Rainer XIII/2c<br />
Augsberg, Steffen VIIa<br />
Autexier, Christian 468<br />
Aschke, Manfred VIId<br />
Aßfalg, Dieter 438<br />
Atzler, Bernhard 439<br />
Aulehner, Josef IV/1c<br />
Axer, Peter IV/1b<br />
Azizi, Josef 62<br />
Azzola, Axel 67, 72, 74 f.; XII/2b<br />
Baade, Hans W. V<br />
Bachof, Otto 62, 143, 161 f., 167, 180, 196,<br />
322, 350, 362, 365, 406, 414, 416 f., 428,<br />
434, 439; VIIb<br />
Baden, Eberhard 347<br />
Bader, Karl S. 340<br />
Badura, Peter 194, 196, 198, 208, 257, 264,<br />
266, 273 ff., 277, 279 ff., 288, 293 f., 319,<br />
378, 389, 404; VIIa, XIII/2a<br />
Bäcker, Carsten 381<br />
Baer, Susanne 182, 249; XV/1c<br />
Bähr, Otto 62, 103<br />
Bäumlin, Richard 162, 292, 319; XV/2a<br />
Baldus, Manfred XV/2b<br />
Baluch, Christina A. 88<br />
Balzer, Wolfgang 308, 311, 314<br />
Bar, Ludwig von 465; V<br />
Barandon, Paul IXb<br />
Barbey, Günther 257, 445, 449; XII/2b<br />
Bardenhewer, Franz 449<br />
Bargen, Joachim von 343<br />
Barlösius, Eva 13, 15<br />
Bartlsperger, Richard 170, 261, 292, 295;<br />
XII/2e<br />
Bast, Jürgen IXb<br />
Battis, Ulrich 142, 194, 272, 280 f., 290, 415,<br />
422, 433, 438, 449 f.; XII/1f<br />
Bauer, Hartmut 32, 178, 183, 245, 275, 295,<br />
354, 360 f.; X<br />
Baumeister, Peter IV/1a<br />
Baumert, Jürgen 309
474<br />
Personenregister<br />
Baumgartner, Alois 283<br />
Bausback, Winfried XI<br />
Bayer, Detlef 447<br />
Bayer, Hermann‐Wilfried 68, 461; XIII/2c<br />
Beaucamp, Guy 435; XII/1a<br />
Beck, Joachim 268<br />
Becker, Bernd 466<br />
Becker, Erich 458; XX<br />
Becker, Florian XVIIe<br />
Becker, Hans Joachim 206, 256, 445<br />
Becker, Joachim XVIIb<br />
Becker, Jürgen 132, 266, 281; XV/1a<br />
Becker, Peter 48, 51, 53, 55, 439<br />
Becker, Ulrich 30; XIII/2b<br />
Beckmann, Martin 437<br />
Behrends, Okko 389<br />
Bei, Neda 62<br />
Benda, Ernst 80, 124, 238, 259, 281, 284, 321,<br />
367, 466<br />
Benedek, Wolfgang 71<br />
Benedikter, Rudi 71 f.<br />
Berber, Friedrich 459, 465 ff.; XI<br />
Berg, Wilfried 142, 150, 260, 438, 440;<br />
XIII/1a<br />
Bergbohm, Karl Magnus 465; VIII<br />
Berger, Maria 62<br />
Berka, Walter 183, 364<br />
Berkemann, Jörg 53, 445 f., 450<br />
Berlit, Uwe 294<br />
Bernatzik, Edmund 463, 465; IV/1d, IV/2c,<br />
IV/2d, IXb<br />
Bernhardt, Rudolf 169, 258, 293; XVIIc<br />
Berning, Ewald 89<br />
Bernstorff von Ulrici, Jochen Graf IXb<br />
Bertl, Walter 300, 305, 327<br />
Beseler, Georg 461, 465; XVIIb<br />
Bethge, Herbert 18, 113, 125, 178, 263, 285,<br />
294, 359, 370, 383, 394; IV/2a<br />
Bethmann‐Hollweg, August von 205<br />
Bettermann, Karl August 257, 260, 417,<br />
465 ff.; II, IV/1d, XII/2b<br />
Beyerlin, Ulrich 70, 142; XVIIc<br />
Beyme, Klaus von 252<br />
Biaggini, Giovanni 164, 253<br />
Bidinger, Helmuth 421<br />
Bieback, Karl‐Jürgen 459; XVIIa<br />
Bieber, Roland 132, 459; XVIIIa<br />
Bieberstein, Fritz Frhr. Marschall von 462;<br />
VI, XVIIIa<br />
Biehler, Gernot IXb<br />
Bilfinger, Carl VI, XVIIb<br />
Binding, Karl 464 f.; XIII/1b, XIII/2a<br />
Birk, Dieter 134, 138, 283; XII/2e, XIII/1c<br />
Birke, Wolfgang 69 f.<br />
Blanke, Hermann‐Josef IV/2b<br />
Blanke, Thomas 272<br />
Blankenagel, Alexander 14, 55, 81, 125, 132,<br />
141, 197, 242, 277, 316, 324 ff., 333, 357,<br />
370; XV/1c<br />
Blankenburg, Erhard 81<br />
Bleckmann, Albert XVIId<br />
Bleicher, Ralf 68, 72 f.<br />
Blümel, Willi 177, 280, 287 f., 292, 339, 440;<br />
XVIIIb<br />
Blumenwitz, Dieter 294, 383; XI<br />
Bluntschli, Johann Caspar 463, 465; XX<br />
Bock, Wolfgang XV/2c<br />
Boecker, Bernhard 436<br />
Böckenförde, Ernst‐Wolfgang 21, 36, 58 f.,<br />
105, 162, 183, 196, 243, 271 ff., 281 ff., 286,<br />
291, 318 f., 326, 339, 349, 353, 372, 390 f.,<br />
417; XII/1d<br />
Böckstiegel, Karl‐Heinz 68, 70; IV/2d<br />
Böhm, Monika 347; XVIIIe<br />
Böhme, Gernot 315<br />
Böhmert, Viktor V<br />
Boepple, Simon 114<br />
Börner, Bodo IV/2d<br />
Bogdandy, Armin von 6 ff., 17 f., 22, 28 ff.,<br />
43 f., 159, 312, 338, 340, 406, 460; IXb<br />
Bogs, Harald 461; IXa<br />
Bogumil, Jörg 232<br />
Bohne, Eberhard 252, 356, 459; IV/2a<br />
Bonk, Heinz J. 420, 448, 450<br />
Boos, Margarete 300, 305, 327<br />
Borgs‐Maciejewski, Hermann 450<br />
Bornhak, Conrad 461; XVIIb<br />
Borowski, Martin XII/1f<br />
Borysewicz, Mary L. 320<br />
Bosch, Edgar 422<br />
Bothe, Michael 68 f., 72 f., 86, 174, 260;<br />
XVIIc<br />
Bouckaert, Geert 247<br />
Bourdieu, Paul 8, 15<br />
Brack, Hans XIII/2b<br />
Braese, Hanns‐Hendrik 15<br />
Bräutigam, Horst 439<br />
Brandner, Thilo 437; IV/1d<br />
Brandt, Edmund XIII/1d<br />
Braun, Dietmar 308, 311, 370<br />
Bredt, Johann Victor V<br />
Brehm, Robert 312, 421, 439<br />
Brehsam, Godo 436<br />
Brenner, Michael 163, 354; VIIa<br />
Breuer, Marten XVIIe<br />
Breuer, Rolf 22
Personenregister<br />
475<br />
Breuer, Rüdiger 123, 137, 143, 248, 264, 279,<br />
281, 283, 287, 291, 351, 363, 404, 412, 415,<br />
422 ff., 438, 449; XIII/1a<br />
Brie, Siegfried 464; XX<br />
Brill, Hermann Louis 459<br />
Brinckmann, Hans 466<br />
Brink, Josef 62<br />
Brink, Stefan 387<br />
Brinktrine, Ralf VIIb<br />
Britz, Gabriele 163 f., 351; XV/1e<br />
Brodersen, Carsten 466<br />
Brodocz, André 376, 393<br />
Bröhmer, Jürgen XVIIIb<br />
Brohm, Winfried 180, 196, 228, 257, 287,<br />
289 f., 323, 335, 338 f., 362 f., 377 f., 406,<br />
461 f.; XVIIIc<br />
Brosius‐Gersdorf, Frauke X<br />
Broß, Siegfried 440<br />
Brüning, Christoph XII/1c<br />
Brünneck, Alexander von 137, 270, 281, 346;<br />
XV/2b<br />
Brugger, Winfried 113, 132, 135, 175, 177;<br />
VIId<br />
Bruha, Thomas 459; III<br />
Brunn, Bernd 448<br />
Brunner, Georg 293 f.; IXb<br />
Brunner, Heinrich XVIIc<br />
Bruns, Viktor 459, 467; XIII/1d, XIII/2c<br />
Bruns, Werner 268<br />
Bryde, Brun‐Otto 243, 260, 270, 273, 352,<br />
357, 379 ff., 383, 394, 396, 398 f., 401;<br />
XII/2a<br />
Buchwald, Delf 330<br />
Bühl, Walter L. 12 ff., 40, 131, 141, 189 f., 200<br />
Bühler, Ottmar XX<br />
Bülck, Hartwig VI<br />
Büllesbach, Alfred 225<br />
Bull, Hans Peter 156, 357, 372; IXa<br />
Bullinger, Martin 58, 257, 280, 461; XVIIIc<br />
Bultmann, Peter Friedrich XII/1f<br />
Bumke, Christian 32, 34, 169, 223, 226 ff.,<br />
230 f., 242, 251; XIII/2a<br />
Bungenberg, Marc XV/1b<br />
Burgi, Martin 159, 246, 248; IV/1c<br />
Burkert, Herbert 459<br />
Burmeister, Joachim 86, 139, 243, 272; IV/2a<br />
Busch, Alexander 125<br />
Buske, H. 204, 210<br />
Butzer, Hermann VI<br />
Calker, Fritz van XVIIIb<br />
Calker, Wilhelm van XVIIa<br />
Calliess, Christian 150, 458; XVIIIb<br />
Campenhausen, Axel Frhr. von 196, 273,<br />
280, 285, 295, 417, 460; XV/1d, XV/2a<br />
Canaris, Claus‐Wilhelm 222, 226, 337 ff.,<br />
351, 396, 406<br />
Cancik, Pascale XV/2b<br />
Carstens, Karl 8; XIV<br />
Caspar, Johannes XVIIa<br />
Christensen, Ralph 224, 380 f.<br />
Chubin, Daryl E. 371, 373<br />
Classen, Claus Dieter 164, 423, 425; XV/1b<br />
Clemens, Thomas 280, 387<br />
Coelln, Christian von IV/2a<br />
Coing, Helmut XV/2a<br />
Collin, Peter IXb<br />
Constantopoulos, Demetrios IXb<br />
Cornils, Matthias XIII/1b<br />
Crane, Diana 155<br />
Cremer, Hans‐Joachim 270; XVIIc<br />
Cremer, Wolfram XV/1a<br />
Czada, Roland 33, 227<br />
Czermak, Fritz 113<br />
Czybulka, Detlef 138, 438; X<br />
Dagtoglou, Prodromos XVIIIa<br />
Dallinger, Peter 49 f.<br />
Damas, Jens‐Peter 222, 234<br />
Dann, Philipp IXb<br />
Dannecker, Gerhard 335<br />
Danwitz, Thomas von 108, 182, 248, 343,<br />
353, 435; XIII/1b<br />
Darnstädt, Thomas 49<br />
Daskalakis, Georg XVIIId<br />
Dau, Helmut 205 ff., 213 f.<br />
Dau, Klaus 384<br />
Dauses, Manfred A. 466<br />
David, Joachim 439<br />
Davy, Benjamin 458, 467<br />
Davy, Ulrike 170, 177, 182, 458, 467<br />
Dawin, Michael 448<br />
De Wall, Heinrich XV/2a<br />
Dederer, Hans‐Georg XVIIIb<br />
Degenhart, Christoph 73, 138, 183, 264, 325,<br />
334 f.; IV/1d–e<br />
Deiseroth, Dieter 319, 448<br />
Delbanco, Heike XVIIIb<br />
Delbrück, Jost 68, 73, 183; XII/2d<br />
Dellian, Fritz 51, 53<br />
Denninger, Erhard 53, 58, 72, 86, 163, 172,<br />
260, 277, 280, 291, 314 f., 348, 361; XII/2b,<br />
XV/2c, XVIIa<br />
Depenheuer, Otto 27, 135, 183, 257, 282,<br />
295, 345, 369; IV/1a<br />
Derleder, Peter 319
476<br />
Personenregister<br />
Desens, Marc XIII/1c<br />
Determann, Lothar IV/1b<br />
Detterbeck, Steffen IV/2a<br />
Di Fabio, Udo 6, 22, 33, 173, 176, 181, 183,<br />
221, 270, 315, 330, 333, 353, 437; XIII/1b<br />
Dicke, Detlef Chr. 459; XII/2b<br />
Dickersbach, Alfred 404, 441, 445 f., 450<br />
Diefenbach, Wilhelm 447<br />
Diener, Roger VIIa<br />
Dietlein, Johannes IV/2c<br />
Dietz, Andreas IV/1e<br />
Dietze, Hans‐Helmut I<br />
Dietze, Lutz 466<br />
Diggelmann, Oliver 170<br />
Dilcher, Gerhard 340, 345, 362<br />
Discher, Thomas 441<br />
Dittmann, Armin 62, 125, 133, 135, 295;<br />
XV/1b<br />
Dochow, Franz XVI<br />
Doehring, Karl 258, 270; XVIIIb<br />
Dohna, Alexander Graf zu XIII/1a, XIII/2a<br />
Dolde, Klaus‐Peter 435, 438<br />
Dolderer, Michael 333, 353; XVIIIc<br />
Dollinger, Franz‐Wilhelm 387<br />
Dolzer, Rudolf 132, 177, 182, 185, 289, 293,<br />
295; XVIIIb<br />
Donner, Hartwig 138; XII/2a<br />
Döll, Bernhard 75<br />
Dölle, Hans 343 f.<br />
Dörr, Dieter 132, 134, 138; XVIId<br />
Dörr, Oliver XI<br />
Dragunski, Robert 438<br />
Drath, Martin 375, 390; VIIc, XII/2b<br />
Dreier, Horst 7, 24, 32, 62, 72, 135, 159, 167,<br />
178, 185, 193, 223 f., 228, 236, 243, 252 f.,<br />
270, 272 ff., 278 f., 283, 293, 296, 319, 333,<br />
335, 341, 352, 356, 364 f., 372, 404, 406,<br />
410, 441; VIIa<br />
Dreier, Johannes 313, 439<br />
Dreier, Ralf 225, 242 f., 318, 333, 337 ff.,<br />
406 f.; XII/1f<br />
Drexl, Josef 359<br />
Driehaus, Hans‐Joachim 313, 446 ff.<br />
Drobnig, Ulrich 461; XII/2a<br />
Droege, Michael XII/1d<br />
Drüen, Klaus‐Dieter VIIc<br />
Dürig, Günter 18, 27, 96, 107, 150, 203, 319,<br />
350, 352 f.; VIId<br />
Dürr, Hansjochen 314, 415, 449<br />
Duncker, Carl Friedrich Wilhelm 205<br />
Durner, Wolfgang 159; II<br />
Dworkin, Ronald 355<br />
Dyroff, Anton 465 ff.; IV/1d, IV/2a<br />
Eberle, Carl‐Eugen 62, 69, 71, 122 f., 133;<br />
XVIIIc<br />
Ebers, Godehard Josef 458, 464; XX<br />
Ebsen, Ingwer 134, 136; XV/2c<br />
Eckert, Rainer P. 439<br />
Eckhoff, Rolf XIII/1c<br />
Egidy, Stefanie 114<br />
Ehlers, Dirk 134, 164, 166, 227, 243, 260,<br />
436, 440, 442; XII/2e<br />
Ehmke, Horst 9, 36, 79, 143, 169, 196, 358,<br />
461; XV/1a<br />
Eichberger, Michael 448<br />
Eichendorff, Joseph von 269<br />
Eichenhofer, Eberhard 55<br />
Eichhoff, Erich 421<br />
Eidenmüller, Horst 249, 359<br />
Eifert, Martin 5 f., 17 ff., 33 f., 175; XIII/1e<br />
Eiselstein, Claus 68, 70<br />
Eisenmenger, Sven XIII/2c<br />
Ekardt, Felix XII/1a<br />
Elkana,Yehuda 299<br />
Elicker, Michael VIIb<br />
Ellwein, Thomas 267<br />
Emde, Ernst Thomas 272<br />
Emmerich‐Fritsche, Angelika IXa<br />
Enders, Christoph 87, 90, 95, 104, 108 ff.,<br />
116, 164; XII/1e<br />
Engel, Christoph 34, 39, 156, 168, 184, 225,<br />
228, 233, 235, 359 f., 461; XVIIe<br />
Engelmann, Klaus 281<br />
Engisch, Karl XII/2e<br />
Englisch, Joachim 461; XV/1a<br />
Ennuschat, Jörg IV/2b<br />
Epiney, Astrid 163, 437, 459; XVIIe<br />
Epping, Volker 314; XII/2d<br />
Erbel, Günter 125; XIII/1a<br />
Erbguth, Wilfried 134, 163, 204, 439; XII/1a<br />
Erd, Rainer 72<br />
Erhard, Benno 383<br />
Erichsen, Hans‐Uwe 194, 243, 274, 277, 279,<br />
286, 322, 357, 361, 372, 394, 411, 414, 420,<br />
428, 431, 433, 440, 449, 462; XII/1b<br />
Erlenkämper, Friedel 312 f., 438<br />
Erler, Georg 459; XX<br />
Ermacora, Felix 81<br />
Ernst, Wolfgang 223, 228, 232 f., 245<br />
Eschenburg, Theodor 194<br />
Esser, Josef 235, 349, 355, 358<br />
Evers, Hans‐Ulrich 126, 413, 417, 458;<br />
XIII/1a, XIII/2a<br />
Faber, Angela XII/1a<br />
Faber, Heiko XII/2a
Personenregister<br />
477<br />
Faßbender, Bardo XVIIId<br />
Faßbender, Kurt 435; XIII/1a<br />
Fastenrath, Ulrich 62, 71; XV/2b<br />
Fechner, Frank XV/1c<br />
Fehling, Michael 176; XVIIId<br />
Feldhaus, Gerhard 439<br />
Felix, Dagmar IXa<br />
Felt, Ulrike 4, 12 ff., 299<br />
Ferid, Murad XI<br />
Fetzer, Thomas XIII/2c<br />
Fiedler, Jobst 70<br />
Fiedler, Wilfried 137, 162 f., 173, 182, 258,<br />
293; XV/1e<br />
Fikentscher, Wolfgang 338<br />
Finger, August 458, 463, 468; XIII/1a,<br />
XIII/2a<br />
Fink, Udo XVIId<br />
Fisahn, Andreas XX<br />
Fisch, Rudolf 299 f.<br />
Fischer, Klaus 299, 301, 312, 326, 362, 372 f.<br />
Fischer, Kristian XIII/2c<br />
Fischer‐Lescano, Andreas 28; XVIIc<br />
Fischer‐Menshausen, Herbert 104<br />
Flämig, Christian 320, 466<br />
Fleck, Ludwik 25<br />
Fleiner, Fritz 227, 459, 467<br />
Fleiner(‐Gerster), Thomas 164<br />
Fleischmann, Max XX<br />
Flück, Christmut Martin 205 f.<br />
Flume, Werner 184<br />
Folz, Hans‐Ernst 458; IV/2d<br />
Folz, Hans‐Peter XV/2b<br />
Forsthoff, Ernst 162, 167, 209, 252, 265, 348,<br />
356, 417, 461 f.; VIIa, XVIIIa<br />
Fraenkel‐Haeberle, Cristina XVIIId<br />
Franck, Georg 40<br />
Francke, Robert 466<br />
Frank, Götz 138; XII/2a<br />
Franke, Ingeborg 445<br />
Franke, Peter 113<br />
Frankenberg, Günter 459; XII/2b<br />
Franßen, Everhardt 445, 448<br />
Franz, Thorsten VIIc<br />
Franze, Laura‐Sophie 114<br />
Franzen, Hans XVIIId‐e<br />
Franzius, Claudio 247, 251; IV/1d<br />
Frauendorf, Lutz 62<br />
Freitag, Hans O. 72<br />
Frenz, Walter 466<br />
Freudenthal, Berthold XII/1a, XII/2a<br />
Freytagh‐Loringhoven, Axel Frhr. von 466<br />
Friauf, Karl Heinrich 58, 68, 86, 196, 263,<br />
273, 291, 296, 460; VIIb<br />
Friedman, Lawrence M. 385<br />
Friedrich, Manfred 11, 26, 285<br />
Friesenhahn, Ernst 24, 76, 212, 375, 390;<br />
XVIIb<br />
Frisch, Hans Ritter von 458; XVI<br />
Frisch, Wolfgang 222 f., 225, 228<br />
Fröhler, Ludwig 417, 458; IV/1a, VIIa‐b<br />
Frohn, Hansgeorg 72<br />
Fromm, Günter 438<br />
Fromont, Michel 468<br />
Frotscher, Werner 138, 198; III<br />
Frowein, Jochen Abr. 68, 73, 160, 193, 258,<br />
268, 294; XVIIb<br />
Früh, Gudrun 447<br />
Frühwald, Wolfgang 299<br />
Frye, Bernhard 461, 467; XV/1e<br />
Fuchs, Stephan 13<br />
Füchtner, Natascha M. 267<br />
Führ, Martin XVIIa<br />
Fuerst, Anna‐Miria 377<br />
Fürst, Walter 445<br />
Fürstenau, Hermann E. VI<br />
Funcke, Liselotte 383<br />
Funk, Bernd‐Christian 70 f., 86<br />
Funke, Andreas XVIId<br />
Funke, Joachim 349<br />
Fuß, Ernst‐Werner 413; IXa<br />
Gaentzsch, Günter 438, 445 ff., 450<br />
Gärditz, Klaus F. X<br />
Gagnér, Sten XV/2a<br />
Gaitanides, Charlotte IV/2d<br />
Galetta, Diana‐Urania 468<br />
Gallwas, Hans‐Ulrich 158, 261, 361, 417;<br />
IV/1e, IV/2b<br />
Gangl, Manfred 11<br />
Garstka, Hansjürgen 71<br />
Gas, Tonio IV/1a<br />
Gassner, Ulrich M. 7, 148, 460; XV/1c<br />
Gast, Wolfgang 120, 317<br />
Gawron, Thomas 393<br />
Gebauer, Gunter 15<br />
Geck, Wilhelm Karl 174, 257, 280 f., 288,<br />
417; XVIIc<br />
Gehrke, Thomas 436<br />
Geiger, Rudolf XV/2b<br />
Geiger, Willi 55, 395<br />
Geis, Max‐Emanuel 87, 90, 92, 97, 102, 104,<br />
107 ff., 113 ff., 169, 345, 420, 434; XV/1e<br />
Geißler, Rainer 213<br />
Gellermann, Martin XII/1a<br />
Gelzer, Konrad 432<br />
Genzmer, Felix 465 ff.; III
478<br />
Personenregister<br />
Gerber, Carl Friedrich XV/1c, XV/2b<br />
Gerber, Hans III<br />
Gerhardt, Michael 422, 434, 447 f.<br />
German, Michael XV/2a<br />
Germelmann, Claas Friedrich IV/1b<br />
Gern, Alfons 439<br />
Gersdorf, Hubertus XVIIb<br />
Giegerich, Thomas 29, 168; XVIIc<br />
Gielen, Peter 445<br />
Gierke, Otto von XVIIb<br />
Giese, Ernst 372<br />
Giese, Friedrich XII/1b, XII/2b<br />
Glaser, Andreas X<br />
Gläser, Jochen 13, 312<br />
Glum, Friedrich XIII/1d, XIII/2b<br />
Gmelin, Hans G. A. XIV<br />
Gneist, Rudolf von 103, 461; XVIIb<br />
Göldner, Detlef 102, 135; VIIc<br />
Gönnenwein, Otto VIIa<br />
Gönsch, Manfred 49<br />
Göppert, Heinrich 462; XVIIId<br />
Görg, Hubert 459; V<br />
Görgens, Peter 71<br />
Görisch, Christoph XV/1d<br />
Goerlich, Helmut 139, 241, 361, 397, 467;<br />
XV/1e<br />
Götz, Volkmar 58, 163, 263, 312, 423, 438;<br />
XVIIb<br />
Gordon, Michael 301<br />
Gornig, Gilbert 135, 138; XI<br />
Gove, Walter R. 303, 373<br />
Grabenwarter, Christoph 27, 162, 458, 467<br />
Grabitz, Eberhard 257, 286; IXb, XI<br />
Gramlich, Ludwig 138; IV/1a<br />
Gramm, Christof 314; XII/1c<br />
Graser, Alexander XIII/2b<br />
Grasnick, Walter 113<br />
Grawert, Rolf 142, 195, 257, 263, 267, 271;<br />
XII/1c<br />
Greifeld, Andreas 69, 73<br />
Greiff, Bodo von 314<br />
Grewe, Constance 468<br />
Grewe, Wilhelm G. 257, 263; XVIIIa<br />
Grewlich, Klaus W. XVIIIc<br />
Grigoleit, Klaus Joachim 379, 394; XII/1f<br />
Griller, Stefan 62, 73<br />
Grimm, Dieter 9, 12, 17, 21 f., 28, 31, 33,<br />
38, 44, 138, 141, 163, 196, 235, 243, 260,<br />
270, 312 f., 318 f., 358, 385, 390, 399, 461;<br />
XV/2a<br />
Grimmer, Klaus 69, 74, 466<br />
Grochtmann, Ansgar 15<br />
Gröblinghoff, Florian 242<br />
Groepper, Michael 446 f.<br />
Gröpl, Christoph 246; XII/2e<br />
Gröschner, Rolf 11, 111, 113, 120, 135, 163,<br />
245, 361, 441; XVIIId<br />
Groh, Kathrin XII/1f<br />
Grohs, Stephan 232<br />
Gromitsaris, Athanasios XV/2a<br />
Gronemeyer, Steffen 438<br />
Groß, Thomas 243, 250, 351, 354, 360; XVIIIe<br />
Gross, Andreas 73<br />
Grote, Rainer XIII/2a<br />
Groth, Klaus‐Martin 410<br />
Grottian, Peter 268<br />
Grünhut, Max XIII/1a, XIII/2a<br />
Grundmann, Siegfried XII/2e, XV/2a<br />
Grupp, Klaus 138; XVIIId<br />
Grzeszick, Bernd 33, 174, 178, 185; IV/1a<br />
Guckelberger, Annette 435; XI<br />
Gündisch, Jürgen 439<br />
Günther, Christoph A. 325<br />
Günther, Frieder 11, 23, 25 f., 241, 378<br />
Günther, Herbert 319<br />
Gürke, Norbert XIV<br />
Gumplowicz, Ludwig 462; XVI<br />
Gumboldt, Nico 328<br />
Gundel, Jörg IV/1b<br />
Gurlit, Elke 169; XII/2a<br />
Gusy, Christoph 21, 69, 72, 137 f., 168,<br />
223 ff., 435, 441; XII/1f<br />
Haack, Stefan IV/1e<br />
Haak, Dieter 64<br />
Habermas, Jürgen 107, 350, 466<br />
Hablitzel, Hans 113<br />
Hackett, Edward J. 371, 373<br />
Häberle, Peter 6, 11, 27, 32, 36, 73 f., 79, 81,<br />
86 ff., 106 f., 109, 113, 117 f., 123 f., 135,<br />
138, 145 f., 156 f., 165, 168 f., 173, 176,<br />
184, 194, 197, 199 f., 204, 206 ff., 213 f.,<br />
236, 243, 245, 253, 258, 262, 265 f., 270 ff.,<br />
276 ff., 283, 286, 291 f., 294 f., 318, 320,<br />
322 ff., 329, 333, 349 ff., 354, 358 f., 361,<br />
370, 372, 388, 392, 394 ff., 403, 412, 435,<br />
459; IV/1e, VIId, XV/1d, XV/2c<br />
Häde, Ulrich 113; IV/1a<br />
Haedrich, Martina 467<br />
Haenel, Albert XV/1d, XV/2b<br />
Hänni, Peter 164, 166<br />
Härle, Elfried XVIIa<br />
Härtel, Ines XIII/2b<br />
Haft, Fritjof 317<br />
Hahn, Dittmar 422, 445 ff.<br />
Hagen, Horst 442
Personenregister<br />
479<br />
Hahn, Georg XIV<br />
Hahn, Hugo J. 458; IV/1a<br />
Hailbronner, Kay 123, 137, 167, 196, 279,<br />
281, 286, 293, 347, 439; XVIIIb<br />
Hain, Karl‐Eberhard 29, 356, 389, 397;<br />
XIII/2a<br />
Halama, Günter 447<br />
Halbwachs, Maurice 454<br />
Haller, Herbert 68, 70, 168, 186<br />
Haltern, Ulrich 19, 236, 269, 273, 281, 295,<br />
388; XV/2a<br />
Hamel, Walter XX<br />
Hammer, Felix XVIIIc<br />
Hammer, Stefan 73<br />
Hantke, Wolfgang 314<br />
Hanschel, Dirk XII/2c<br />
Haratsch, Andreas XVIIe<br />
Harnier, Louis von 89<br />
Hartenstein, Wolfgang 300, 305, 327<br />
Hartmann, Bernd J. XV/1e<br />
Hartmann, Ilse 300, 302<br />
Hase, Friedhelm 68, 72 f.; VIIc<br />
Hasse, Raimund 14<br />
Hassel, Kai‐Uwe von 77<br />
Hassemer, Winfried 5 f., 16 f., 19, 33<br />
Hatje, Armin 183; XV/1a<br />
Hatschek, Julius 465; XII/1d, XII/2a–b,<br />
XVI<br />
Hauck, Peter 439<br />
Haug, Volker M. 466<br />
Haverkate, Görg 174, 230, 261, 294, 351,<br />
432; VIId, XII/1e<br />
Hebeler, Timo XVIIIe<br />
Heckel, Johannes 462; XII/1b, XII/2e<br />
Heckel, Martin 163, 196, 294; XVIIIc<br />
Hecker, Hellmuth XV/1b<br />
Hecker, Jan II<br />
Heckmann, Dirk 87, 93, 95, 102, 105, 108 ff.,<br />
304; XII/2d<br />
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 265, 269,<br />
271, 356<br />
Heidelmann, Dieter 439<br />
Heigl, Ludwig 428<br />
Hein, Georg 421<br />
Heinemann, Gustav 78<br />
Heinig, Hans Michael 461; VIId<br />
Heintschel von Heinegg, Wolff XII/2d<br />
Heintz, Bettina 369<br />
Heintzen, Markus 159, 261, 294, 441; IV/1b<br />
Heinze, Christian 439<br />
Heinze, Thomas 40<br />
Heitsch, Christian 461; XVIIb<br />
Held, Hermann 464; I<br />
Helfritz, Hans III, XIII/1c, XIII/2a<br />
Heller, Hermann 200, 350, 370; VIIa, VIIc<br />
Hellermann, Johannes 159, 183; XII/1d<br />
Henckel, Wolfram 124<br />
Hendler, Reinhard 123, 133, 169, 178, 257,<br />
273, 438; XVIIb<br />
Henke, Wilhelm 58 f., 86, 261, 367, 372, 417;<br />
XVIIId<br />
Henneke, Hans‐Günter 256, 442<br />
Hennis, Wilhelm 58<br />
Henrich, Walter 458; IV/2c<br />
Hense, Ansgar III<br />
Hensel, Albert 104; XV/2b<br />
Herberger, Maximilian 225, 227<br />
Herbst, Tobias XV/1c<br />
Herdegen, Matthias 125, 159, 172, 265, 274,<br />
283, 294 f.; XVIIIb<br />
Herkommer, Erwin 138<br />
Hermanns, Caspar David 440<br />
Hermes, Georg XII/1c<br />
Herndl, Kurt 78<br />
Herrfahrdt, Heinrich 178; XX<br />
Herrmann, Christoph XIII/2c<br />
Herrmann, Günter 140; XIII/2b<br />
Herrmann, Nikolaus 432<br />
Herschel, Wilhelm 204, 206, 210, 213 f.<br />
Herzog, Roman 8, 58 f., 64, 69, 86, 105, 196,<br />
257, 264, 266, 283, 286, 289, 293, 295, 390;<br />
IV/1e, IV/2b<br />
Heselhaus, Sebastian 459; III<br />
Hesse, Hans Albrecht 385<br />
Hesse, Joachim Jens 267<br />
Hesse, Konrad 28, 58, 80, 94, 124, 148,<br />
151, 194, 196, 212, 238, 240, 259 f., 263,<br />
322, 334, 348 f., 380, 390, 392, 396, 460 f.;<br />
XII/2b, XV/1c, XV/1d, XV/2a, XVIIIc<br />
Hettlage, Karl Maria 178; VIII<br />
Heun, Werner 6, 15, 113, 123, 132, 162, 234,<br />
377 f., 382, 388, 397; XVIIIc<br />
Heußner, Hermann 361<br />
Hey, Johanna 170, 461; XV/1a<br />
Heyde, Wolfgang 383<br />
Heydte, Friedrich August von der 150, 178;<br />
XV/2c<br />
Heyen, Erk Volkmar 133, 461; IXb<br />
Heyer, Friedrich XII/1b, XII/2a<br />
Heyland, Carl XIV<br />
Hidien, Jürgen W. 113, 341; XII/2b<br />
Hien, Eckart 410, 424, 445<br />
Hilf, Meinhard 260 f., 266, 289; XVIIe<br />
Hilgendorf, Eric 222, 323<br />
Hill, Hermann 122, 135, 181, 196, 243, 264,<br />
435; XII/1b
480<br />
Personenregister<br />
Hillermann, Kristina 439<br />
Hillgruber, Christian 113, 163, 258, 284, 365,<br />
376, 379, 381, 441; XVIId<br />
Hillmann, Gert 124<br />
Hinze, Rolf 421<br />
Hippel, Ernst von 160, 178; VI<br />
Hirsch, Günter 268, 422 f., 425<br />
Hirsch, Heide‐Karen 55<br />
Hobbes, Thomas 265<br />
Hobe, Stephan XII/2d<br />
Hochhuth, Martin 330; XVIId<br />
Höffe, Otfried 267, 291<br />
Höfling, Wolfram 125, 163, 169, 193, 206,<br />
382, 441; IV/2a, VIIb<br />
Hoegner, Wilhelm 459<br />
Höhn, Reinhard 465; VIIa<br />
Hölderlin, Friedrich 262<br />
Hölscheidt, Sven XII/1b<br />
Hömig, Dieter 413<br />
Hönig, Dietmar 313, 438<br />
Hoeren, Thomas 206<br />
Hoerster, Norbert 441<br />
Hösch, Ulrich 346, 441; XIII/1a<br />
Hofer, Katrin 440<br />
Hoffmann, Gerhard 76; IV/2c<br />
Hoffmann‐Becking, Michael 440<br />
Hoffmann‐Riem, Wolfgang 34, 41, 69, 72,<br />
92, 124, 167 ff., 178, 224, 227 f., 230 f.,<br />
233 f., 237 f., 243, 251 f., 260, 267, 321, 332,<br />
354, 356, 359 f., 379 ff., 384 ff., 391 f., 396,<br />
398 f., 414; XIII/1e<br />
Hofmann, Ekkehard XVIIa<br />
Hofmann, Hasso 146, 150, 163, 185, 194 f.,<br />
225, 243, 257, 263, 275, 293, 319, 347, 367,<br />
372, 397, 421, 434, 437; VIIa, XIII/2b<br />
Hofmann, Yvette 89<br />
Hofmann(‐Hoeppel), Jochen 62, 70, 86<br />
Hofmann, Rainer XVIIc<br />
Hohmann, Harald XVIIb<br />
Hollerbach, Alexander 58 f., 86, 163, 183,<br />
196, 283, 285, 344, 374; XII/1c, XV/1c<br />
Hollos, Franz‐Tibor XVIIa<br />
Holm, Yasmin 114<br />
Holoubek, Michael 162<br />
Holstein, Günther 285; XV/2b<br />
Holthausen, Dieter 314<br />
Holznagel, Bernd 163, 351; XIII/1e<br />
Hong, Matthias 390, 398<br />
Honnacker, Heinz 448<br />
Honolka, Harro 302<br />
Hoppe, Werner 178, 204, 209, 213, 257, 280,<br />
289, 339, 351, 355, 405, 409, 432 f., 436 f.;<br />
XII/1a<br />
Horch, Heinz‐Dieter 64<br />
Horn, Ewald 125, 129<br />
Horn, Hans‐Detlef 163, 179; VIId<br />
Hornbostel, Stefan 299 f., 304 f., 371 ff.<br />
Horneffer, Reinhold XIII/1e, XIII/2c<br />
Hornung, Gerrit XII/1c<br />
Hotz, Reinhold 68 f.<br />
House, Ernest R. 299<br />
Huber, Bertold 439<br />
Huber, Ernst Rudolf 257, 263, 417, 462;<br />
XVIIId<br />
Huber, Hans 124<br />
Huber, Konrad 70<br />
Huber, Ludwig 188<br />
Huber, Peter M. 88, 102, 116, 142, 270; VIIa<br />
Hucko, Elmar 314<br />
Hueber, Alfons 228<br />
Hübner, Alexander 328<br />
Hübner, Rudolf 461; XVIIc<br />
Hüttenbrink, Jost 438<br />
Hufeld, Ulrich XVIIId<br />
Hufen, Friedhelm 55, 114, 140, 176, 258,<br />
260, 325, 420, 463; XV/1e<br />
Hugelmann, Karl 458; IV/1e, IV/2d<br />
Humboldt, Wilhelm von 269<br />
Hume, David 308<br />
Hund, Michael 450<br />
Huster, Stefan 172, 178, 222; XII/1e<br />
Ibler, Martin 434; XVIIb<br />
Ibs, Henning 464<br />
Iffland, Carl 205<br />
Igl, Gerhard 459; IV/2c<br />
Iliopoulos‐Strangas, Julia 468<br />
Imboden, Max II<br />
Ingenkamp, Karlheinz 302<br />
Ipsen, Hans Peter 7 f., 10, 12, 18, 23 f., 37,<br />
47, 58 f., 70, 82, 113, 122, 150 f., 156, 158,<br />
161, 163, 170, 181, 183 f., 186, 193, 208,<br />
257 f., 260, 264, 291, 323, 333, 348 f., 353,<br />
367 f., 378, 396, 417, 461; IXb, XII/1e,<br />
XIII/1c<br />
Ipsen, Jörn 5, 68, 72, 139, 169, 260, 333;<br />
XII/2c<br />
Ipsen, Knut 142, 194 f., 333; XII/2d<br />
Irvine, John 305<br />
Isay, Ernst VIII<br />
Isensee, Josef 11, 21, 28, 36, 41, 105, 124,<br />
142, 149, 156, 160, 173, 194, 196, 200, 208,<br />
221, 255, 257, 261 ff., 294 ff., 320, 330, 347,<br />
351, 370, 384, 396 f., 462; IV/1b<br />
Ishikawa,Toshiyuki 454<br />
Ismer, Roland XIII/1d
Personenregister<br />
481<br />
Jachmann, Monika XII/2e<br />
Jacobi, Erwin 467; VIIc<br />
Jaeckel, Liv XV/1e<br />
Jäger, Herbert 208<br />
Jaenicke, Günther XVIIb<br />
Jagemann, Eugen von 466<br />
Jahndorf, Christian XIII/1c<br />
Jahrreiß, Hermann 460; XII/2a, XIV<br />
Jakob, Wolfgang 133, 138; IV/2d<br />
Jannasch, Alexander 448<br />
Janssen, Albert XII/1d<br />
Janz, Norbert IV/2b<br />
Jarass, Hans D. 68, 71, 113, 140, 260, 325,<br />
343, 435; IV/1d<br />
Jaspers, Karl 356<br />
Jeand’Heur, Bernd XV/1e<br />
Jecht, Hans 67, 74<br />
Jellinek, Georg 348, 358, 458, 462, 465; XVI<br />
Jellinek, Walter 7, 160, 178, 209, 417; VIIa<br />
Jerusalem, Franz W. VIIa, XX<br />
Jesch, Dietrich VIIb<br />
Jestaedt, Matthias 4 f., 8 f., 17, 19 f., 22, 29,<br />
34, 36, 163 f., 223 f., 227, 229, 233 f., 236,<br />
242, 342, 355, 376, 380, 382, 384, 386 f.,<br />
392, 395 f., 398; IV/1b<br />
Jhering, Rudolf von 207<br />
Jochum, Georg XII/1e<br />
Jochum, Heike VIIb<br />
Johlen, Heribert 409, 426<br />
Joseph, Karl 421<br />
Jouanjan, Olivier 468<br />
Jürgens, Eiko 302<br />
Kadelbach, Stefan 463; IV/2d<br />
Kafka, Gustav E. 173 f., 458<br />
Kägi, Werner 465; X<br />
Kälin, Walter 68, 73<br />
Kämmerer, Jörn Axel XV/1a<br />
Kästner, Karl‐Hermann 133, 412; XVIIIc<br />
Kahl, Wilhelm 457, 460, 465; VI<br />
Kahl, Wolfgang 5, 29, 33, 177, 269, 271, 341,<br />
393, 423; X<br />
Kaiser, Anna‐Bettina 168<br />
Kaiser, Joseph H. 257, 261, 287, 454, 460;<br />
XV/1a<br />
Kaja, Helmut 59, 86<br />
Kaltenborn, Markus VI<br />
Kannengießer, Christoph 113<br />
Kant, Immanuel 103, 109<br />
Karpen, Ulrich 50, 69, 72, 120, 135, 324,<br />
439 f., 460; VIIb<br />
Kaser, Max 466<br />
Kaube, Jürgen 12 f., 25, 35, 37, 348<br />
Kauch, Petra 437<br />
Kaufmann, Erich 36, 160, 178; XV/1e,<br />
XV/2c<br />
Kaufmann, Marcel XVIIIc<br />
Kausch, Hans‐Gerd 73<br />
Kautz, Steffen 435<br />
Kehler, Andreas 53<br />
Kelsen, Hans 36, 75, 223 f., 257, 350, 458;<br />
IV/1e, IV/2c<br />
Kemler, Anna 114<br />
Kempen, Bernhard 89, 438; XVIId<br />
Kempter, Klaus 7<br />
Kersten, Jens 30, 35, 168, 272, 396; XII/1f<br />
Kewenig, Wilhelm A. 48, 196; XV/1b<br />
Khan, Daniel‐Erasmus XV/2c<br />
Kielmansegg, Sebastian Graf von XII/2d<br />
Kilian, Michael 62, 73, 247, 293, 325; XV/1b<br />
Kimminich, Otto 58 f., 173, 264, 291, 420;<br />
XIII/2c<br />
Kingreen, Thorsten 163; XV/1d<br />
Kipp, Heinrich 458; XV/2b<br />
Kirchhof, Ferdinand 123, 137, 178, 263, 291,<br />
333; II<br />
Kirchhof, Gregor 5 f., 17, 19, 33 f.; XIII/1b<br />
Kirchhof, Paul 124, 137, 194, 196, 208, 255,<br />
257 f., 262 ff., 268 ff., 277 ff., 282 ff., 286 ff.,<br />
319 f., 329, 333, 349, 361, 390 f., 426;<br />
XIII/1b<br />
Kirchmann, Julius H. von 230<br />
Kirchner, Christian 359<br />
Kirchschläger, Rudolf 77<br />
Kirn, Michael XII/1e<br />
Kirste, Stephan VIId<br />
Kischel, Uwe 385; XII/2c<br />
Kisker, Gunter 291, 417; VIIb<br />
Klausa, Ekkehard 74, 140, 190 f., 200, 302<br />
Klein, Eckart 132, 261, 266, 281, 287, 293;<br />
XVIIe<br />
Klein, Friedrich 296; XII/1a, XII/1d, XII/2b<br />
Klein, Hans Hugo 68, 105, 163, 196, 257,<br />
277, 286, 288, 294, 390; XVIIIc<br />
Klein, Harald 55<br />
Klement, Jan Hendrik 222, 231 ff., 237, 253<br />
Kley, Andreas 458<br />
Klinger, Hans 184<br />
Kloepfer, Michael 9 f., 18, 22 f., 32, 40, 80,<br />
138, 173, 196, 259, 264, 272, 277, 280,<br />
287 ff., 321, 347 f., 352, 385, 396, 437;<br />
IV/1d<br />
Klopsch, Angela F. 460<br />
Klug, Ulrich 54<br />
Kluth, Winfried 87, 91, 98, 104, 108, 110 f.,<br />
113 ff., 272; VIIc, XIII/1d
482<br />
Personenregister<br />
Kment, Martin IV/1d<br />
Knauff, Matthias XV/1d<br />
Kneip, Sascha 393<br />
Knemeyer, Franz‐Ludwig 48, 85 f., 264, 281,<br />
286; XIII/2b<br />
Kneucker, Raoul F. 67<br />
Knies, Wolfgang 58, 64, 196, 417; IV/2c<br />
Knill, Christoph 160<br />
Knoepfel, Peter 68, 72<br />
Knöpfle, Franz 60, 194; IV/1e, IV/2b<br />
Knopp, Lothar 466<br />
Knorr‐Cetina, Karin 344, 369, 371<br />
Koch, Hans‐Joachim 196, 222, 237, 357,<br />
380 f., 384, 435, 439 f., 447; XVIIa<br />
Koch, Johannes 424<br />
Koch, Thorsten XII/2c<br />
Köck, Wolfgang 360; XX<br />
Köhler, Ludwig von 467<br />
Koellreuther, Otto XIV<br />
Koenig, Christian 333; XII/2c<br />
König, Doris 333; XII/2d<br />
König, Klaus 68, 70, 252, 268, 333; XIV<br />
König, René 119 f.<br />
Koepp, Klaus 70, 267<br />
Köttgen, Arnold 160; VIIa, XIV, XV/1d,<br />
XV/2a<br />
Kohler, Christian 205<br />
Kokott, Juliane 176, 248, 423 f., 459; XVIIIb<br />
Kollmann, Andreas 307<br />
Konrad, Hans‐Joachim 62, 70<br />
Kopke, Wolfgang 345<br />
Kopp, Ferdinand O. 414, 420, 458; IV/2c<br />
Korbmacher, Günter 444 f.<br />
Kordt, Erich XV/2b<br />
Korinek, Karl 164, 256 f.<br />
Korioth, Stefan 33, 87, 90 f., 100, 102 ff., 110,<br />
112 f., 115 f., 159, 319, 360, 388; XVIIIc<br />
Kormann, Karl XV/1e<br />
Kornhuber, Hans Helmut 309, 373<br />
Kotulla, Michael XIII/1d<br />
Kotzur, Markus 175, 245; XV/1d<br />
Krais, Beate 15<br />
Krajewski, Markus XVIIa<br />
Krane, Christian 436<br />
Kranenpohl, Uwe 22, 382, 384 ff., 390, 392,<br />
395, 400 f.<br />
Kranig, Andreas 57<br />
Kraus, Herbert XVIIId<br />
Krause, A. 204<br />
Krause, Peter 68, 70, 133, 135, 164, 261, 274;<br />
IV/2c<br />
Krause‐Ablass, Günter B. 73<br />
Krausnick, Daniel XV/1e<br />
Krautzberger, Michael 409, 411, 415<br />
Krawietz, Werner 67; III<br />
Krebs, Walter 134, 195, 227 f., 230, 233, 237,<br />
243, 290, 357, 417, 440; XII/1b<br />
Kremser, Holger 258<br />
Kreßel, Eckhard 133, 138, 140; XIII/2b<br />
Krieger, Heike XVIIb<br />
Kriele, Martin 140, 165, 196, 279 f., 283, 286,<br />
380, 385, 394, 397; XII/1e<br />
Kröger, Klaus 396; XII/2b<br />
Krölls, Albert IXa<br />
Krohn,Wolfgang 303, 308, 310<br />
Kropp, Sabine 341<br />
Krücken, Georg 112<br />
Krüger, Hartmut 113, 137, 334; XIII/2c<br />
Krüger, Herbert 333, 417; IXa, XII/2a,<br />
XV/1b, XV/2a<br />
Krüger, Hildegard 333<br />
Krüper, Julian XV/2c<br />
Krugmann, Michael XIV<br />
Kube, Hanno XIII/1c<br />
Küchenhoff, Erich XII/1d<br />
Küchenhoff, Günther XIII/1d, XIII/2b<br />
Kühling, Jürgen (* 1934) 432<br />
Kühling, Jürgen (* 1971) XII/2c<br />
Kühne, Jörg‐Detlef 138; XV/2c<br />
Küper, Wilfried 206, 208 f., 211 ff.<br />
Küpper, Herbert IXb<br />
Küppers, Günter 303, 308, 310<br />
Kugelmann, Dieter XIII/2c<br />
Kuhlmann, Sabine 232<br />
Kuhn, Thomas S. 25, 35, 309, 340, 344, 356,<br />
364, 369<br />
Kunert, Franz‐Josef 435<br />
Kunig, Philip 71, 100, 113, 168, 193, 196,<br />
288, 294; XII/2a<br />
Kutscheidt, Ernst 424, 437<br />
Kutzelnigg, Werner 372<br />
Kymlicka, Will 267<br />
Laband, Paul 367, 462, 465; IV/1d, IV/2c<br />
Lachmayer, Konrad 242<br />
Ladeur, Karl‐Heinz 397; XII/2b<br />
Laforet, Wilhelm 466<br />
Lagoni, Rainer 459; XII/2d<br />
Lamprecht, Rolf 284<br />
Landau, Herbert 394<br />
Landfried, Christine 401<br />
Lang, Heinrich VIIb<br />
Lang, Joachim VIIc, XV/1a<br />
Lange, Klaus 133, 135, 196, 231, 260; XVIIIe<br />
Langenfeld, Christine XVIIIb<br />
Langer, Gottfried XIV
Personenregister<br />
483<br />
Laskowski, Silke Ruth XVIIa<br />
Lassar, Gerhard XIII/1d, XIII/2b<br />
Laubinger, Hans‐Werner 67, 86, 139, 243,<br />
440; XIV<br />
Laun, Rudolf (von) 458: IXb<br />
Lecheler, Helmut 12, 133 f., 138, 163, 263,<br />
268, 272, 282, 287 f., 324; IV/1b<br />
Lederberg, Joshua 299<br />
Lege, Joachim 163, 325, 441; XV/1c<br />
Leggewie, Claus 270<br />
Lehner, Moris XIII/1d<br />
Leibholz, Gerhard 12, 161, 178, 390 f.;<br />
XIII/1e, XIII/2c, XV/1e, XV/2b<br />
Leisner, Walter 257, 333; IV/1b, IV/2a<br />
Leisner, Walter Georg IXb<br />
Leisner‐Egensperger, Anna 435; XIII/1d<br />
Leistner, Otto 205<br />
Leitzke, Claus 328<br />
Lemmel, Hans‐Peter 448<br />
Lemmel, Herbert E. VIIa<br />
Lembcke, Oliver 393<br />
Lenk, Hans 300, 315<br />
Lenski, Sophie‐Charlotte XII/1f<br />
Lentsch, Justus 12<br />
Lenze, Anne 445; IV/2d<br />
Lenzen, Christine 62<br />
Lepsius, Oliver 5 f., 17, 19 f., 22, 29, 31, 33,<br />
113, 169, 175, 179, 223 f., 253, 350, 357,<br />
359, 362, 386, 388, 390, 398 f.; IV/1e<br />
Lerche, Peter 9, 18, 22, 196, 208, 237 f., 257,<br />
279 f., 294, 326, 330, 334, 340, 351, 372,<br />
378 f., 388, 394, 396 ff., 417; IV/1d, IV/2a<br />
Leuze, Dieter 466<br />
Lewinski, Kai von IV/1d<br />
Ley, Richard 401<br />
Liebs, Hartmut A. 465.<br />
Lienbacher, Georg 174, 185<br />
Liermann, Hans XVIIa<br />
Limbach, Jutta 401<br />
Lindner, Josef Franz IXb<br />
Link, Heinz‐Christoph 58, 124, 149, 260,<br />
458; XV/2a<br />
Lippert, Hans‐Dieter 373<br />
Lippert, Michael R. 73<br />
Lipphardt, Hanns‐Rudolf XV/1d<br />
Lippold, Rainer XVIIa<br />
Listl, Joseph 113, 133, 196, 256, 262, 320,<br />
462; XV/1b<br />
Liszt, Franz von 465; XVIIIc<br />
Locke, John 265<br />
Loening, Edgar XX<br />
Lösch, Anna‐Maria Gräfin von 370<br />
Loewenstein, Karl 461; IV/1c, IV/2a<br />
Löwer, Wolfgang 69, 72, 77, 135, 257, 280,<br />
295, 311, 324, 368, 372 f.; XIII/1b<br />
Longerich, Herbert 71<br />
Longino, Helen E. 339, 369, 373<br />
Lorenz, Dieter 282, 293, 417; IV/1c<br />
Lorenz, Egon 330<br />
Lorz, Ralph Alexander XII/2c<br />
Losch, Bernhard 237; IV/2a<br />
Loschelder, Wolfgang 135, 257, 265, 268,<br />
272, 284, 288, 294; XIII/1a<br />
Lotka, Alfred J. 310<br />
Luchterhandt, Otto 260, 293; IXb<br />
Ludwig, Klaus A. 126 f.<br />
Ludwigs, Markus VIId<br />
Lübbe‐Wolff, Gertrude 35, 62, 71, 138, 180,<br />
237, 268, 381, 392, 435, 437; XV/2a<br />
Lübbert, Joachim 49<br />
Lübke, Heinrich 56<br />
Lübking, Uwe 446<br />
Lücke, Jörg 459; XVIIIc<br />
Lüde, Rolf von 299<br />
Lüdtke, Karlheinz 308, 355<br />
Lühmann, Hans XIII/2a<br />
Luetjohann, Eberhard 389, 394 f., 398, 400<br />
Lüttger, Hans 204 ff., 213 f.<br />
Luhmann, Niklas 12, 22, 33, 81, 106 f., 119,<br />
121, 173, 176, 189 f., 194, 198 f., 303, 350 f.,<br />
376, 384 f.<br />
Lukas, Josef 458, 462; XVI<br />
Lundmark, Thomas 382<br />
Luther, Jörg 459; XV/2a<br />
Maaß, Rainald 113<br />
März, Wolfgang 11; XV/1a<br />
Maetschke, Matthias 462<br />
Magen, Stefan 5 f., 17, 19, 33 f.; XVIIe<br />
Mager, Ute 168, 179; XII/2a<br />
Magiera, Siegfried XV/1b<br />
Mahlmann, Matthias 459, 461; XII/2a<br />
Mahrenholz, Ernst Gottfried 385, 398<br />
Maihofer, Werner 80, 259, 321<br />
Maiwald, Joachim 448<br />
Majer, Diemut 459, 461; XV/2a<br />
Mallmann, Otto 447<br />
Mallmann, Walter 459; III<br />
Malmström, Rosa 210<br />
Mampel, Dietmar 415, 436, 444, 449<br />
Mangoldt, Hans von 132, 257, 274; XVIId<br />
Mangoldt, Hermann von 296, 417; VI<br />
Mann, Thomas IV/2b<br />
Manssen, Gerrit 113; XII/2e<br />
Marauhn, Thilo XVIIc<br />
Marko, Joseph 62
484<br />
Personenregister<br />
Marquard, Odo 39<br />
Martens, Joachim 438<br />
Martens, Wolfgang 58, 68, 70, 86, 394, 417;<br />
XII/1e<br />
Martin, Ben R. 305<br />
Martinez Soria, José XVIIb<br />
Martini, Mario XV/1a<br />
Martitz, Ferdinand von XV/1e<br />
Marxen, Klaus 49<br />
Masing, Johannes 163, 246, 424; XII/1e<br />
Matz‐Lück, Nele 459; XV/2c<br />
Matzka, Manfred 69, 72<br />
Maunz, Theodor 60, 76, 261, 292, 322, 350,<br />
468; IV/1d, IV/1e, IV/2a, IV/2c<br />
Maurer, Hartmut 113, 290, 322, 357, 414,<br />
434, 440, 449; VIId<br />
Maurer, Konrad von 464 f.; XIX<br />
Maydell, Bernd Baron von XV/2b<br />
Mayer, Ernst 464; XIX<br />
Mayer, Franz XV/2b–c<br />
Mayer, Franz C. XV/1d<br />
Mayer, Otto 104, 228, 465; VIIb‐c<br />
Mayer‐Tasch, Peter Cornelius XVIIa<br />
Mayntz, Renate 309, 356 f.<br />
Meder, Walter V<br />
Meessen, Karl Matthias 142, 194; XV/1b<br />
Mehde, Veit 164, 247, 356; IXa<br />
Meinel, Florian 462<br />
Meinken, Lutz 437<br />
Meinzolt, Hans 459<br />
Meissner, Boris 459; IXb<br />
Meissner, Claus 256<br />
Mendelssohn Bartholdy, Albrecht XIV<br />
Meng, Werner XIII/2c<br />
Mengel, Hans‐Joachim 50, 125, 334; XI<br />
Menger, Christian‐Friedrich 214, 243, 414,<br />
416 f., 440; XII/1b<br />
Menzel, Adolf 465; IXb<br />
Menzel, Eberhard 59; XII/1d, XII/2c–d<br />
Menzel, Jörg 345; XIII/1b<br />
Merk, Wilhelm XIX<br />
Merkl, Adolf Julius 458, 461; IV/2d<br />
Merli, Franz 164, 458, 467<br />
Merten, Detlef 175, 279, 285 f., 288, 329; II<br />
Merton, Robert K. 11, 14, 191, 199, 299,<br />
304, 344<br />
Merzdorf, Hellmut III<br />
Meske, Werner 312<br />
Meßerschmidt, Klaus 360; IV/1c<br />
Mestmäcker, Ernst Joachim IXa, XVIIe<br />
Meusel, Ernst‐Joachim 314<br />
Meyer, Ernst Wilhelm 466<br />
Meyer, Georg 463; XX<br />
Meyer, Hans 49, 156, 182, 195, 237, 257, 273,<br />
357, 381; XVIIb<br />
Meyer, Klaus 432<br />
Meyer, Stephan XII/1b<br />
Meyer, Werner 439, 446 ff.<br />
Meyer‐Hentschel, Gerhard 409<br />
Meyer‐Hesemann, Wolfgang 356<br />
Meyer‐Tscheppe, Helmut 86<br />
Meyn, Karl‐Ulrich 61; XII/2c<br />
Michael, Lothar 425; XV/1d<br />
Mikat, Paul 462; XV/1b<br />
Mirbt, Hermann XIX<br />
Mirtsching, Wolfram 49<br />
Mishra, Robin 284, 346<br />
Mitteis, Heinrich 467<br />
Mittelstraß, Jürgen 120, 132, 331, 342, 349,<br />
354, 374<br />
Möller, Johannes 335<br />
Möller, Hans IXa<br />
Möllers, Christoph 4, 6, 17 ff., 26, 29, 31, 35,<br />
42, 172, 226, 228, 230 ff., 235, 250 ff., 291,<br />
330, 341, 357, 360, 404, 406 f., 430; XVIIIe<br />
Moench, Christoph 439<br />
Moeser, Martin 114<br />
Mößle, Wilhelm 138; VIIa<br />
Mössner, Jörg Manfred 459; IV/2d<br />
Möstl, Markus VIIa<br />
Mohl, Robert von 103<br />
Montesquieu, Charles de 269<br />
Morgenthaler, Gerd XIII/1b<br />
Morkel, Arnd 336<br />
Morlok, Martin 41, 52, 86, 159, 172, 223 f.,<br />
228, 232, 243, 254, 276, 287, 351, 359, 391,<br />
406; XV/2c<br />
Morstein Marx, Fritz 459; XIV<br />
Mosler, Hermann 258, 268, 463; XVIIc<br />
Mrozek, Bodo 454<br />
Muckel, Stefan 87, 90 f., 97 f., 103 ff., 108,<br />
110, 112 ff.; XV/1a<br />
Mückl, Stefan 443; XII/1b<br />
Müller, Adam 103<br />
Müller, Christoph 72, 74, 459; XII/2b<br />
Müller, Christopher 435<br />
Müller, Friedrich 94, 224, 260, 275, 380 f.,<br />
459; XV/1d<br />
Müller, Georg 162<br />
Müller, Jörg Paul 164<br />
Müller, Klaus 86<br />
Müller‐Franken, Sebastian IV/2c<br />
Müller‐Graff, Peter‐Christian 86<br />
Müller‐Terpitz, Ralf XIII/1b<br />
Müller‐Volbehr, Jörg XV/2b<br />
Münch, Fritz V
Personenregister<br />
485<br />
Münch, Ingo von 15, 56, 58 f., 167, 196, 261,<br />
302, 313, 325 f., 344, 455, 461; XII/2a<br />
Murswiek, Dietrich 71, 133, 278, 293; XVIId<br />
Musil, Andreas IV/1b<br />
Mußgnug, Reinhard 68, 263, 269, 365;<br />
XVIIId<br />
Mutius, Albert von 142, 185, 243, 260, 361,<br />
440; XII/1b<br />
Naumann, Jens 309<br />
Naumann, Richard 150; XIV<br />
Nawiasky, Hans 458, 461; IV/1c–d, IV/2b<br />
Nehm, Kay 55<br />
Neidhardt, Friedhelm 55, 302, 304<br />
Neidhart, Leonhard 61, 68<br />
Nemeth, Charlan Jeanne 401<br />
Nettesheim, Martin 170, 461; XI<br />
Neumann, Franz L. 417<br />
Neumann, Ulfried 222 ff., 229, 285, 404<br />
Neumann, Volker 113 f.; XV/2a<br />
Neumann, Werner 438, 445, 448<br />
Neuwiem, Erhard 464; XX<br />
Nicolaysen, Gert 58, 69, 73, 86; IXb<br />
Niedobitek, Matthias XV/1b<br />
Niehues, Karen 439<br />
Niehues, Norbert 446, 448<br />
Niemeyer, Theodor 464 f.; I<br />
Nierhaus, Michael 135; IV/2b<br />
Nipperdey, Hans Carl 417, 467<br />
Nörr, Knut Wolfgang 283<br />
Nolte, Georg XVIIb<br />
Nolte, Martin XII/1b<br />
Nowak, Carsten XVIIa<br />
Nowotny, Helga 4, 12 ff., 299<br />
Nußberger, Angelika 395; XV/2b<br />
Oberhaus, Peter 62<br />
Oberländer, Stefanie 435<br />
Obermayer, Klaus 417; XII/2e, XVIIa<br />
Obst, Manfred 62<br />
Odendahl, Kerstin 459; XV/1c<br />
Oebbecke, Janbernd 38, 135, 159, 193, 204,<br />
222, 246, 440; XII/1a<br />
Öhlinger, Theo 164<br />
Oeschey, Rudolf XIV<br />
Oeter, Stefan 164, 360; XVIIa<br />
Ohler, Christoph XIII/2b<br />
Ohm, Anna Katharina 232<br />
Oldiges, Martin 125, 439; VIIb<br />
Olshausen, Henning von 139, 441; VIIc‐d<br />
Oppermann, Thomas 9, 173, 180, 196, 257,<br />
277, 280, 283, 288, 291, 323, 383, 390 ff.,<br />
395 f., 400, 421; XIII/2b, XV/1b<br />
Ortloff, Karsten‐Michael 312, 439<br />
Ory, Stephan 113<br />
Ossenbühl, Fritz 49, 113, 158, 184, 193, 231,<br />
243, 257, 262, 284, 286, 288, 290, 294,<br />
296 f., 326, 362, 380 f., 397, 400, 412, 414,<br />
417, 421 f., 434, 437, 460; XIII/1b<br />
Osterloh, Lerke 135, 179, 237, 260, 381;<br />
XIII/1a<br />
Otten, Kurt 205<br />
Otting, Olaf 439<br />
Otto, Christian 442<br />
Otto, Christian W. 466<br />
Otto, Hansjürgen 49<br />
Pabel, Katharina 458, 467<br />
Pabst, Heinz‐Joachim XV/1a<br />
Pache, Eckhard 182, 250, 425, 434; XVIIe<br />
Paech, Norman 466<br />
Paehlke‐Gärtner, Cornelia 297<br />
Paetow, Stefan 421, 445, 450<br />
Pagenkopf, Martin 442, 448<br />
Palm, Ulrich Eugen XIII/1c<br />
Papier, Hans‐Jürgen 138, 166, 196, 257, 295,<br />
335; II<br />
Partsch, Karl Josef 460; XV/2c<br />
Paulus, Andreas L. XV/2c<br />
Pauly, Walter 5 ff., 10, 15, 24, 26, 28 f., 31, 34,<br />
36, 159, 177 f., 182, 259, 261, 286, 341, 356,<br />
396; XV/2a<br />
Pechstein, Matthias XIII/2b<br />
Peine, Franz‐Joseph 133, 438, 442; II<br />
Pellert, Ada 309, 371<br />
Perels, Kurt IXa, IXb, XV/1d, XV/2b<br />
Pernice, Ingolf 133, 222, 268, 270, 283, 293,<br />
463; IV/2d, XV/1d<br />
Pernthaler, Peter 182<br />
Perschel,Wolfgang 49, 53, 55<br />
Pestalozza, Christian Graf von 138, 347;<br />
IV/1c<br />
Peters, Anne 29, 168, 459; XII/2d<br />
Peters, Hans 163, 417, 460; VIIb, XIII/1a,<br />
XIII/2a<br />
Peters, Wilfried 439<br />
Petersen, Niels 399<br />
Petersmann, Ernst‐Ulrich 459; XII/2b<br />
Pfeifer, Marten 356, 433<br />
Piazolo, Michael 281<br />
Picot, Arnold 355, 362<br />
Pielow, Johann Chr. 442; IV/2b<br />
Pieper, Stefan Ulrich XVIId<br />
Pieroth, Bodo 42, 120, 138, 150, 260, 322,<br />
335, 384; XV/1d<br />
Pietzcker, Jost 130, 243, 292, 424 f., 446; VIIc
486<br />
Personenregister<br />
Pietzner, Rainer 440, 448<br />
Piloty, Robert von XIX<br />
Pinkau, Klaus 369<br />
Pirson, Dietrich 196, 320, 460; XVIIa<br />
Pitschas, Rainer 72, 123 f., 164, 352; IV/1c<br />
Planck, Max 369<br />
Podlech, Adalbert 194, 229, 377, 459; XII/1c<br />
Pöcker, Markus 33, 229, 377; XII/1c<br />
Poetzsch‐Heffter, Fritz 466<br />
Pohl, Heinrich XIX<br />
Polanyi, Michael 112, 303, 327<br />
Pollitt, Charles 247<br />
Popitz, Johannes 104<br />
Popper, Hans 62<br />
Popper, Karl R. 226, 307<br />
Poscher, Ralf XII/1d<br />
Poser, Hans 132<br />
Posner, Richard A. 385, 392<br />
Pottmeyer, Klaus 421<br />
Prall, Ursula 439<br />
Preuß, Hugo XVIIb<br />
Preuß, Ulrich K. 258, 459; XII/2b<br />
Price, Derek J. de Solla 155, 310<br />
Priddat, Birger P. 299<br />
Priebe, Reinhard 250, 354<br />
Prillwitz, Günther 70<br />
Proelß, Alexander XV/1a<br />
Prümm, Hans Paul 71<br />
Pünder, Hermann XII/2e<br />
Püttner, Günter 68, 70, 261, 272, 324;<br />
IV/2a<br />
Puhl, Thomas XIII/1b<br />
Puswald, Christian 72<br />
Puttler, Adelheid XV/1b<br />
Quaritsch, Helmut 57 ff., 68, 77, 86, 264,<br />
273 f., 279, 281, 288, 292, 294, 323; II, IXb<br />
Raape, Leo 467<br />
Radbruch, Gustav 220, 224<br />
Raiser, Ludwig 184<br />
Ramsauer, Ulrich 413 f., 420, 439, 459; IXb<br />
Randelzhofer, Albrecht 132, 160, 257, 267,<br />
292, 295; IXb, XI<br />
Raschauer, Bernhard 177<br />
Raschhofer, Hermann XIII/2c<br />
Raschke, Joachim 156<br />
Rasenack, Christian A. L. 133; IXa<br />
Rau, Johannes 75<br />
Rauschning, Dietrich 58, 68, 70, 85 f., 293;<br />
XII/2c<br />
Rawls, John 392<br />
Rebe, Bernd 55<br />
Rechenberg, Hermann XV/2c<br />
Redeker, Konrad 10, 361, 395, 411 f., 414,<br />
427 f., 431<br />
Regge, Jürgen 209 f.<br />
Rehbinder, Eckard 424<br />
Reich, Andreas 53, 131<br />
Reichard, Christoph 247<br />
Reichenbach, Hans 307<br />
Reicke, Siegfried XVIIIc<br />
Reimer, Ekkehart XIII/1d<br />
Reimer, Franz 249; X<br />
Reinhard, Wolfgang 23, 370<br />
Reinhardt, Michael 87, 91, 96, 104 f., 108 ff.,<br />
113, 115, 439; XIII/1a<br />
Remmert, Barbara XII/1b<br />
Renck, Ludwig 371<br />
Rengeling, Hans‐Werner 42, 204, 286, 292,<br />
321, 461; XII/1a<br />
Rennert, Klaus 113, 146, 285, 439, 443<br />
Rensen, Hartmut 387<br />
Rensmann, Thilo XVIIIb<br />
Ress, Georg 149, 195, 266, 293; XVIId,<br />
XVIIIa, XVIIIb<br />
Richter, Dagmar XVIIc<br />
Richter, Ingo 466<br />
Richter, Lutz VIIc<br />
Richter, Wolf‐Wilhelm 439, 445<br />
Ridder, Helmut 107, 264, 319, 459; VIIc,<br />
XII/2a, XII/2b, XV/2a<br />
Riecken, Jörg 380<br />
Riedel, Eibe H. 132, 162, 173, 353; XII/2c<br />
Riedel, Joachim 328<br />
Riehm, Thomas 381<br />
Rieker, Karl 468<br />
Rieß, Peter 333<br />
Rill, Heinz Peter 60, 68, 164, 166<br />
Rinken, Alfred 272, 459; XV/1c<br />
Ritsert, Jürgen 365, 368 f., 374<br />
Ritterbusch, Paul XIV<br />
Rittstieg, Helmut 346, 459; IXa<br />
Rixen, Stephan 382; VIIb<br />
Robbers, Gerhard 132, 163, 193, 353; XV/1c<br />
Roberts, Lilly Melchior 210<br />
Rodi, Michael XIII/1d<br />
Röbbecke, Martina 305, 309, 371, 373<br />
Röben, Volker XV/2c<br />
Roeder, Peter Martin 309<br />
Röger, Ralf 314, 461; IV/2a<br />
Röhl, Hans Christian 250; XVIIIe<br />
Röhl, Klaus F. 333, 426 f.<br />
Roellecke, Gerd 68, 70, 72, 113, 175, 194,<br />
228, 257, 280 f., 290, 330, 394; XVIIa,<br />
XVIIId
Personenregister<br />
487<br />
Roeser, Thomas 436<br />
Rogowski, Ralf 393<br />
Rojahn, Ondolf 445, 448<br />
Rolfes, Stephan 62<br />
Ronellenfitsch, Michael 68, 71 f., 135, 263 f.,<br />
283, 365, 417, 440, 446; XVIIIb<br />
Rosenmayr, Stefan 73<br />
Rosenthal, Eduard XX<br />
Rosin, Heinrich XVIIb<br />
Rossen‐Stadtfeld, Helge 237, 366, 407, 430;<br />
XV/2a<br />
Rossi, Matthias IV/1d<br />
Roßnagel, Alexander 135, 424; XII/1c<br />
Roth, Wolfgang IV/1a<br />
Rothenbücher, Karl 461, 467 f.; IV/1c,<br />
IV/2a<br />
Rothkegel, Ralf 446 ff.<br />
Rotteck, Karl von 297<br />
Rottleuthner, Hubert XII/2a<br />
Rowe, Gerard C. 466<br />
Rozek, Jochen 346; IV/2a<br />
Rubel, Rüdiger 357, 447, 449<br />
Ruck, Erwin 459, 467<br />
Rude, Stefan 440<br />
Rudolf, Walter 257, 287, 294; XIII/2b<br />
Ruffert, Matthias 29, 177, 222, 250, 393, 422,<br />
424; XIII/1a<br />
Rüfner, Wolfgang 68, 263 f., 279, 282 f., 288;<br />
XV/1a<br />
Rühl, Ulli F. XV/2a<br />
Rühland, Curt 464; I<br />
Rüpke, Giselher XVIIa<br />
Rüthers, Bernd 234<br />
Ruland, Franz 135; IV/2c<br />
Rumpf, Helmut VIIb<br />
Runge, Christian 73<br />
Rupp, Hans G. 333<br />
Rupp, Hans Heinrich 105, 183, 212, 266,<br />
272, 279, 283, 288, 295, 314, 333, 372, 394,<br />
455; VIIb<br />
Ruppert, Stefan XV/2a<br />
Ruthig, Josef IV/1a<br />
Rux, Johannes 15; IV/2a<br />
Ryffel, Hans IXb<br />
Sacher, Werner 302 f.<br />
Sachs, Michael 69, 71, 128, 134, 185, 206,<br />
243, 257, 263, 278 f., 283, 288, 296, 324,<br />
364, 366; IV/2b<br />
Sacksofsky, Ute 184; XII/1d<br />
Sahner, Heinz 369<br />
Salzwedel, Jürgen 195, 212, 263, 295, 352,<br />
439; XIII/1a<br />
Samper, Rudolf 448<br />
Sanden, Joachim XIII/1d<br />
Sander, Fritz IV/2c<br />
Sangmeister, Bernd 284<br />
Šarcevic, Edin IV/1d<br />
Sarnighausen, Hans‐Cord 324, 339<br />
Sartorius, Carl VI<br />
Sasse, Christoph 466<br />
Sattler, Andreas XIII/1e, XIII/2c<br />
Sauer, Otto 124<br />
Saurer, Johannes IV/1e<br />
Sauthoff, Michael 312 f., 438<br />
Savigny, Eike von 222<br />
Savigny, Friedrich Carl von 25, 380<br />
Schachtschneider, Karl Albrecht 111, 258,<br />
262, 264, 461; IXa<br />
Schack, Friedrich IXa<br />
Schäfer, Ansgar 160<br />
Schätzel, Walter V<br />
Scharmer, Eckart 450<br />
Schatzschneider, Wolfgang 441<br />
Schaumann, Wilfried 459; X<br />
Schefold, Dian 391, 459; II<br />
Scheifele, Irene 205<br />
Schelsky, Helmut 119 f.; III<br />
Schenke, Ralf Peter XII/2e<br />
Schenke, Wolf‐Rüdiger 195, 243, 421, 438,<br />
440; IV/1a<br />
Scherer, Joachim 142; XII/2a<br />
Scherzberg, Arno 15, 112, 173, 179, 231, 284,<br />
350, 352, 354, 381; XII/1b<br />
Scheuing, Dieter H. 139, 167, 248, 260,<br />
422 f.; VIIc‐d<br />
Scheuner, Ulrich 11, 23 f., 76, 132, 150, 153,<br />
161 f., 182, 186, 417, 454, 460, 462; XV/1b,<br />
XV/2a, XV/2c<br />
Schick, Peter J. 67<br />
Schick, Walter 58, 86; IV/1e, IV/2b<br />
Schiedermair, Hartmut 137, 261; XVIId<br />
Schiedermair, Stephanie XVIId<br />
Schild, Wolfgang 70<br />
Schilling, Theodor IV/1c<br />
Schimank, Uwe 88<br />
Schimanke, Dieter 55<br />
Schink, Alexander 350<br />
Schlacke, Sabine 439; XII/1a<br />
Schlaich, Klaus 124, 164, 196, 286 f., 365;<br />
XVIIIc<br />
Schlarmann, Hans 68, 72<br />
Schlette, Volker 113, 325, 334; XIII/2a<br />
Schlichter, Otto 436, 442, 448, 450<br />
Schlichting, Gerhard 55<br />
Schlieffen, Katharina Gräfin von s. Sobota
488<br />
Personenregister<br />
Schliesky, Utz XII/2c<br />
Schlink, Bernhard 18, 24, 37, 142, 155,<br />
169, 177, 196, 222, 226, 229 f., 233, 236,<br />
260, 266, 322, 377, 388 f., 396 f., 400, 417;<br />
XII/1d<br />
Schlochauer, Hans‐Jürgen 460; XII/2a<br />
Schmahl, Stefanie XVIIe<br />
Schmalenbach, Kirsten 458; XVIId<br />
Schmehl, Arndt XVIIIe<br />
Schmid, Carlo XIX<br />
Schmid, Gerhard 174, 176, 256, 329<br />
Schmid, Viola IV/1b<br />
Schmidt, Christoph 71<br />
Schmidt, Georg 439<br />
Schmidt, Hans‐Jürgen 61, 69<br />
Schmidt, Jörg 439<br />
Schmidt, Peter 448<br />
Schmidt, Reiner 170, 251, 257, 263, 333, 357,<br />
438; X<br />
Schmidt, Richard XIV<br />
Schmidt, Thorsten Ingo XIII/2a<br />
Schmidt, Walter 170, 260, 278, 333, 395;<br />
XII/2a<br />
Schmidt am Busch, Birgit XIII/2a<br />
Schmidt‐Aßmann, Eberhard 5, 20, 29, 31,<br />
34, 92, 168, 194, 228 f., 250, 257, 266 f.,<br />
272 f., 288, 290, 309, 311 ff., 322, 334, 343,<br />
348, 352, 254 f., 359, 404, 414, 419, 422,<br />
425, 431 f.; XVIIIe<br />
Schmidt‐De Caluwe, Reimund 113; VIIc<br />
Schmidt‐Eichstaedt, Gerd 466<br />
Schmidt‐Jortzig, Edzard 69 f., 85, 138, 193,<br />
277, 280 f., 286, 384; XII/2b<br />
Schmidt‐Preuß, Matthias 134, 176, 179, 183,<br />
257, 267, 294, 353, 413, 421, 424, 435, 444;<br />
VIId<br />
Schmidt‐Radefeld, Roman XV/2b<br />
Schmitt, Carl 25, 265 f., 274, 278, 285, 291,<br />
330, 348, 350, 365, 454, 462 f., 465;<br />
XVIIIb, XVIIId<br />
Schmitt, Jochem 57<br />
Schmitt Glaeser, Alexander XI<br />
Schmitt Glaeser, Walter 26, 118 f., 123, 134,<br />
138, 187, 192, 195 f., 264, 272, 281, 287 f.,<br />
295, 317, 333, 397; VIId<br />
Schmitt‐Kammler, Arnulf 138; IV/1b<br />
Schmitz, Thomas XIII/2a<br />
Schnapauff, Klaus‐Dieter 411<br />
Schnapp, Friedrich E. 140, 260; VI<br />
Schneider, Hans 64, 66, 113, 161, 173, 259,<br />
263, 333, 463; XVIIId<br />
Schneider, Hans‐Peter 134 f., 163, 184, 260,<br />
263, 294, 320, 333, 379, 389; XV/1e<br />
Schneider, Jens‐Peter 41, 164, 167, 246, 333,<br />
360, 425; XIII/1e<br />
Schneider, Peter 182, 194, 333, 459; XVIIa<br />
Schneider, Wolfgang L. 327<br />
Schnellenbach, Helmut 256<br />
Schnorr, Gerhard 458, 467<br />
Schnur, Roman 57 ff., 62, 86, 162; XVIIIa<br />
Schoch, Friedrich 5, 31, 41, 102, 109, 124,<br />
135, 167, 183, 193, 222, 237, 243, 252, 328,<br />
352 ff., 377, 381, 393 f., 396 f., 410, 420,<br />
422 ff., 441; XII/1b<br />
Schöbener, Burkhard 284; XI<br />
Schoen, Paul XIX<br />
Schönberger, Christoph 7, 29 f., 175, 392;<br />
XII/1d<br />
Schoenborn, Walter XVI<br />
Schofer, Bernd 369 f.<br />
Scholler, Heinrich IV/1e, IV/2b<br />
Scholz, Rupert 119, 196, 257, 265, 283, 293,<br />
365, 422; IV/1c, XII/1f<br />
Schomerus, Thomas 466<br />
Schorkopf, Frank 30, 150, 185; XIII/1b<br />
Schorlemer, Sabine von XV/2b<br />
Schranil, Rudolf 458; IV/1e, IV/2d<br />
Schreiber, Wolfgang 383<br />
Schrimpf, Henning 49 f.<br />
Schroeder, Friedrich‐Christian 206<br />
Schröder, Meinhard sen. 50, 113, 134, 286 f.;<br />
XIII/1a<br />
Schröder, Rainer 457<br />
Schröder, Rainer Johannes XII/1a<br />
Schroeder, Werner 458; XIII/2c<br />
Schücking, Walther 464; V<br />
Schüle, Adolf 186, 463; XIII/2c<br />
Schütz, Hans‐Joachim XII/2c<br />
Schuler‐Harms, Margarete XIII/1e<br />
Schulin, Bertram 258<br />
Schulte, Bernd 439<br />
Schulte, Martin 62, 177, 204, 228, 361, 441,<br />
461; XII/1a<br />
Schulte, Sieglinde 297<br />
Schulz, Wolfgang XIII/1e<br />
Schulze, Carola 467<br />
Schulze‐Fielitz, Helmuth 12, 15, 17, 20, 30,<br />
33, 36, 38, 48, 62, 64, 72, 83, 113, 125, 134,<br />
149, 152, 162, 167, 184, 204, 208, 210, 213,<br />
225, 228 f., 231, 233, 240, 243, 245, 250,<br />
266 f., 273, 277, 281, 283, 287, 293, 307,<br />
315, 318, 334, 339, 343, 351, 354, 356, 359,<br />
365, 374, 381, 389, 393, 395, 397, 401, 413,<br />
415, 419, 421, 423, 430, 432 ff., 437 f., 444,<br />
446; XV/1d<br />
Schumacher, Andreas 293
Personenregister<br />
489<br />
Schumann, Eva 456<br />
Schuppert, Gunnar Folke 5, 32, 34 f., 68,<br />
138, 180, 195, 243, 247, 251, 260, 267, 270,<br />
352, 357, 360, 384, 396, 431; XIII/2a<br />
Schuster 78<br />
Schwab, Dieter 41<br />
Schwabe, Jürgen 333; VIIc<br />
Schwandt, Eberhard‐Ulrich 446<br />
Schwartmann, Rolf XVIId<br />
Schwarz, Kyrill‐A. 423; XVIIIc<br />
Schwarz, Volker 453<br />
Schwarze, Jürgen 135, 268, 270; XV/1a<br />
Schwarzer, Stephan 70<br />
Schweisfurth, Theodor 138; IV/2d, XV/2b<br />
Schweitzer, Michael 133, 293, 458;<br />
XIII/2b–c<br />
Schweizer, Rainer J. 173<br />
Schwerdtfeger, Gunther 129; IXb<br />
Schwinge, Erich VIIb, XIII/1a, XIII/2a<br />
Scupin, Hans Ulrich III<br />
Seckelmann, Margrit 231<br />
Seer, Roman 461; VIIc<br />
Seewald, Otfried IXa<br />
Sehringer, Roswitha 299<br />
Seibert, Gerhard 450<br />
Seibert‐Fohr, Anja 399<br />
Seidel, Gerd 467<br />
Seidl‐Hohenveldern, Ignaz 458; IV/2d<br />
Seidler, Hanns H. 300<br />
Seiler, Christian 359; XIII/1b<br />
Sellert, Wolfgang 125, 129<br />
Sellmann, Klaus‐Albrecht 438<br />
Sellner, Dieter 404, 421, 424, 450<br />
Selmer, Peter 179, 182, 260, 417; XIII/1a,<br />
XVIIb<br />
Sendler, Horst 102, 109, 113, 207 f., 210, 256,<br />
347, 367, 414, 423 f., 432 ff., 444 f., 448, 450<br />
Seydoux, Luc 77<br />
Shirvani, Foroud II<br />
Siburg, Friedrich‐Wilhelm 70<br />
Sieckmann, Jan‐Reinhard 333, 346; XII/1f<br />
Siedentopf, Heinrich 123, 125; XVIIIa<br />
Siegel, Thorsten XI<br />
Siehr, Angelika XV/1c<br />
Siekmann, Helmut 333; IV/2b<br />
Sieveking, Klaus XV/1c<br />
Sigmund, Steffen 11<br />
Silagi, Michael XI<br />
Simma, Bruno XIII/2a, XV/2b<br />
Simon, Dagmar 305, 309, 371, 373<br />
Simon, Dieter 207, 220, 225, 227, 340<br />
Simon, Helmut 281, 285, 361<br />
Simon, Norbert 205 f.<br />
Simson, Werner von 270; XV/1a<br />
Skouris, Wassilios II<br />
Smeddinck, Ulrich XIII/1d<br />
Smend, Rudolf 25, 69, 122, 266, 275, 285,<br />
350, 360, 388, 396, 460; XV/1a, XV/1c,<br />
XV/2a<br />
Sobota, Katharina, verh. Gräfin von Schlieffen<br />
87, 90 f., 99 f., 103, 107 ff., 113 ff., 120,<br />
266, 314, 328; XVIIId<br />
Sodan, Helge 87, 90 ff., 101, 104, 108 f., 111,<br />
113 f., 164; IXa<br />
Soell, Hermann XVIIb, XVIIIa<br />
Söhn, Hartmut IV/2c<br />
Sohm, Rudolph VIIc<br />
Somek, Alexander 43, 323<br />
Sommermann, Karl‐Peter 87, 91, 93, 98,<br />
103 ff., 108, 110, 113, 115 f.; XVIIId<br />
Sowitzki, Ralf 225 f.<br />
Soyke, Peter 68<br />
Spanner, Hans 150, 458; IV/2c<br />
Spannowsky, Willy IV/2a<br />
Sparwasser, Reinhard 423 f., 434<br />
Spiecker genannt Döhmann, Indra XVIIe<br />
Spiegel, Ludwig 468<br />
Spiropoulos, Jean 464; I<br />
Spitaler, Armin 467<br />
Spranger, Tade Matthias XVIIIb<br />
Stadie, Holger 466 f.; XV/1e<br />
Stadler, Gerhard 71<br />
Staff, Ilse 184; XVIIb<br />
Stagl, Justin 211<br />
Stahl, Friedrich Julius 103<br />
Stamer, Katrin 314<br />
Stammler, Rudolf XIII/1a, XIII/2a<br />
Starck, Christian 7, 113, 124, 148, 150, 161,<br />
180, 194, 264, 266, 272 ff., 277, 279 ff.,<br />
286 f., 295 f., 333, 377, 379, 384, 389;<br />
XIII/2a<br />
Stark, Ralf 333<br />
Stegmüller, Wolfgang 369<br />
Steiger, Heinhard 68, 72, 142, 176, 260, 364,<br />
437; III<br />
Stein, Ekkehart 58, 260, 333; XII/2a, XX<br />
Stein, Erwin 333<br />
Stein, Katrin XII/2c<br />
Stein, Lorenz von 356<br />
Stein, Torsten 137, 260, 333; XVIIIb<br />
Steinbeiß‐Winkelmann, Christine 450<br />
Steinberg, Rudolf 124, 134, 156, 293; XV/1e<br />
Steinberger, Helmut 193, 258, 270, 390;<br />
XVIIc<br />
Steiner, Udo 163, 263, 277, 385, 420, 440;<br />
XII/2e
490<br />
Personenregister<br />
Steiner, Uwe C. 39<br />
Steiniger, Peter Alfons XIII/1a<br />
Steiniger, Wolfgang 57, 62<br />
Steinkamm, Armin 466<br />
Stelkens, Ulrich 171, 183; XVIIId<br />
Stender‐Vorwachs, Jutta IV/2d<br />
Stengel, Karl Frhr. von 467<br />
Stephan, Bodo 68, 72<br />
Stern, Klaus 58, 193 f., 196, 210, 214, 278 f.,<br />
283, 296, 322, 366, 460; IV/1d, IV/2a,<br />
XIII/1b<br />
Sterzel, Dieter 466<br />
Stettner, Rupert 142, 292; IV/1e<br />
Stich, Rudolf 466<br />
Stichweh, Rudolf 36<br />
Stiefel, Ernst C. 206, 208 f.<br />
Stier‐Somlo, Fritz VIII<br />
Stober, Rolf 135, 204, 207, 209 f., 213 ff., 321,<br />
323, 438; XVIIa<br />
Stock, Martin 461; VIIa<br />
Stödter, Rolf 59, 461; IXa<br />
Stoffel, Walter A. 73<br />
Stoll, Peter‐Tobias XV/2c<br />
Stolleis, Michael 7 ff., 13 f., 21 ff., 31 f., 36 f.,<br />
39 f., 43, 146, 148, 151, 153, 163, 168 ff.,<br />
180, 194, 227, 235, 240, 243 f., 263, 286,<br />
335, 368, 461; XV/2a<br />
Stollmann, Frank 439<br />
Stolz, Armin 62<br />
Storost, Ulrich 445, 449<br />
Storr, Stefan 458; VIIa<br />
Strasser, Wolfgang 73<br />
Streinz, Rudolf 132, 163, 258, 290, 424;<br />
XIII/2b<br />
Strickrodt, Georg 466<br />
Strisower, Leo IV/2d<br />
Strupp, Karl 460 f.; XII/1a, XII/2a<br />
Stuby, Gerhard 466<br />
Stüer, Bernhard 313, 438, 440<br />
Stürner, Rolf 284<br />
Stüwe, Klaus 341<br />
Stumpf, Christoph XV/1b<br />
Stutz, Ulrich 465; XII/1b, XII/2c<br />
Suerbaum, Joachim 248; XII/1c<br />
Suhr, Dieter 125; IXa<br />
Sunstein, Cass R. 392 f., 401<br />
Sutthoff‐Groß, Rudolf XVIIIe<br />
Sydow, Gernot 250; XII/2e<br />
Talmon, Stefan XV/1a<br />
Taschwer, Klaus 4, 12 ff., 299<br />
Tatarin‐Tarnheyden, Edgar V<br />
Tegethoff, Carsten 449<br />
Terhechte, Jörg Philipp 459; XV/1a<br />
Tettinger, Peter J. 113, 138, 164, 167, 328,<br />
332, 442; IV/2b<br />
Teubner, Gunther 33, 44<br />
Thackrey, Arnold 299<br />
Theuersbacher, Paul 439<br />
Thiel, Markus IV/2c<br />
Thieme, Werner 124, 126, 141, 324, 417;<br />
IXa<br />
Thoma, Richard 7, 24, 36, 162, 259, 261,<br />
286, 297, 463; XIII/2c, XVIIb<br />
Thomashausen, André 48<br />
Thym, Daniel XV/1d<br />
Tietje, Christian 160, 196, 258; XII/2d<br />
Tipke, Klaus 466<br />
Tomerius, Stephan 356<br />
Tomuschat, Christian XVIIId<br />
Traulsen, Christian XVIIIc<br />
Treiber, Hubert 81<br />
Tretter, Hannes 72<br />
Triepel, Heinrich 7, 104, 358, 460, 463, 467;<br />
XIII/1d, XIII/2b, XV/2b<br />
Trommer, Luitgard 309<br />
Trute, Hans‐Heinrich 7, 167, 176, 183, 225,<br />
233, 237, 247, 251, 268, 294, 343, 352 f.,<br />
384 ff., 422; XVIIIe<br />
Trzaskalik, Christoph 125, 461; XIII/2b<br />
Tsatsos, Dimitris Th. 52, 69, 73; XV/2c<br />
Tschentscher, Axel 459; VIIa<br />
Uber, Giesbert IXa<br />
Uerpmann‐Wittzack, Robert 351, 362;<br />
XII/2a<br />
Uhle, Arnd IV/1c<br />
Ulbrich, Ina‐Maria 446<br />
Ule, Carl Hermann 417, 434, 459; XIV<br />
Ulmer, Peter 204, 206, 209, 211, 214<br />
Umbach, Dieter C. 86, 296, 387; XII/2e<br />
Unruh, Georg‐Christoph von 214; III<br />
Unruh, Peter II<br />
Vallendar, Willi 433, 446, 449<br />
Vedder, Christoph XV/2b<br />
Verdross‐Droßberg, Alfred IV/2d<br />
Vervier, Heinrich XIX<br />
Vesting, Thomas 33, 87, 89 f., 94, 105, 107 f.,<br />
110 ff., 115 f., 182, 243, 245, 248; XIII/1e<br />
Vetter, Joachim 360<br />
Vismann, Cornelia XIII/1e<br />
Vitzthum, Wolfgang Graf 125, 132, 180, 267,<br />
286, 294; XV/1a<br />
Vöneky, Silja XV/2c<br />
Vogel, Hans‐Jochen 77, 80, 259, 321
Personenregister<br />
491<br />
Vogel, Klaus 58 f., 68, 86, 143, 184, 194, 198,<br />
257, 282, 290 f.; XIII/1c<br />
Vogel, Wolfgang 69, 73<br />
Vogelgesang, Klaus 446, 449<br />
Voigt, Alfred IV/2c, VIIa<br />
Voigt, Kristin 13<br />
Voigt, Rüdiger 73 f.<br />
Vogenauer, Stefan 235<br />
Vogt, Ludgera 211<br />
Volkmann, Uwe 163, 382; III<br />
Voosen, Heinz 207<br />
Vormbaum, Thomas 384<br />
Vormeier, Jürgen 448<br />
Vosgerau, Ulrich IV/1a<br />
Voßkuhle, Andreas 8, 17, 22, 28, 31, 33 f.,<br />
37, 39, 92, 108, 159, 169, 171, 227, 231,<br />
244, 249, 251, 310, 347, 351 f., 357, 360,<br />
377, 379, 383, 404, 406 f., 414, 421, 425; X<br />
Wach, Adolf 465; XIV<br />
Wacke, Gerhard 59; XIII/1d, XIII/2a<br />
Waechter, Kay XIV<br />
Wagener, Frido 170, 175, 177; XIV<br />
Wagner, Heinz 170, 174, 337 f., 340, 406;<br />
XIV<br />
Wahl, Eduard XVIIIa<br />
Wahl, Rainer 5 f., 8, 17, 28 ff., 69, 72, 123,<br />
133, 195 f., 248, 263, 266, 313, 343, 376 f.,<br />
382, 388, 394, 398 f., 401, 420, 422 f., 425,<br />
432, 435 ff., 439; XII/1c<br />
Waldecker, Ludwig XVIIb<br />
Waldhoff, Christian 5 f., 17, 19, 31, 33, 151,<br />
376, 378; XIII/1d<br />
Wallerath, Maximilian 124, 135, 246, 360,<br />
425; IV/2c<br />
Wallrabenstein, Astrid XII/2a<br />
Walter, Christian 149, 250; XVIIb<br />
Walter, Robert 462<br />
Walz, Ernst XVI<br />
Walz, Gustav Adolf III<br />
Wardenga, Ute 204, 207 f., 212<br />
Warncke, Friedrich VI<br />
Wassermann, Rudolf 246<br />
Wauer, Jörg 299<br />
Weber, Albrecht 113, 132, 281; IV/1a<br />
Weber, Hermann 69<br />
Weber, Max 107, 315, 369, 371<br />
Weber, Werner 49, 153, 161, 163, 417, 459;<br />
XIV, XV/1c, XV/2a, XVIIId<br />
Weber‐Dürler, Beatrice 183, 253, 361, 417<br />
Weber‐Fas, Rudolf 466<br />
Wegener, Bernhard W. 424, 439; XV/2a<br />
Wehberg, Hans 459; XIX<br />
Wehr, Matthias XIII/2b<br />
Wehrhahn, Herbert XIX<br />
Weides, Peter IV/1a<br />
Weiler, Joseph H. H. 270<br />
Weingart, Peter 4, 8 f., 12 ff., 25, 35 f., 40, 154,<br />
299, 309, 372 f.<br />
Weiß, Norman XVIIe<br />
Weiß, Wolfgang XIII/2b<br />
Weitzel, Jürgen 340<br />
Welcker, Karl Theodor 103, 297<br />
Welti, Felix 461; IV/2c<br />
Wenckstern, Manfred 461; XII/2a<br />
Wendt, Rudolf 291, 346; VIIb<br />
Wengler, Wilhelm 467<br />
Wengst, Udo 401<br />
Wenzel, Max XIX<br />
Werner, Fritz 403, 466<br />
Wernsmann, Rainer XIII/1c<br />
Wertenbruch, Wilhelm VI<br />
Westermann, Harm Peter 79<br />
Weyreuther, Felix 361, 415, 445, 447 ff.<br />
Widmaier, Ulrich 446, 448<br />
Wieacker, Franz 378<br />
Wiederin, Ewald 164, 253<br />
Wiegand, Hans‐Jürgen 67<br />
Wieland, Joachim 123, 139, 182, 246, 276,<br />
282, 347, 371, 379; XII/1d<br />
Wigge, Peter 113<br />
Wilhelm, Jürgen 49<br />
Wilke, Dieter 256, 259, 417; XII/2b<br />
Will, Martin IV/2a<br />
Will, Rosemarie 467<br />
Willke, Helmut 267, 269<br />
Wilms, Heinrich 335, 364; XII/1e<br />
Wimmer, Norbert 68, 70<br />
Windhoffer, Alexander XI<br />
Windisch, Florian 380 f.<br />
Windthorst, Kay IV/2b<br />
Winkelmann, Christian 424<br />
Winkelmann, Helmut 86<br />
Winkelmann, Ingo 384<br />
Winkler, Daniela 160; XI<br />
Winkler, Markus 114; XV/1e<br />
Winter, Gerd 411, 424, 459; XX<br />
Winterhager, Matthias 299, 309, 372 f.<br />
Winterhoff, Christian XIII/2b<br />
Wirth, Eugen 204 f., 207 f., 212<br />
Wißmann, Hinnerk 398; XII/1e<br />
Wittig, Peter XV/2c<br />
Wittinger, Michaela XV/1e<br />
Wittreck, Fabian VIIa<br />
Woehrling, Jean‐Marie 424<br />
Wöhrmann, Gotthard 383 f.
492<br />
Personenregister<br />
Wolf, Joachim 333, 435; XVIIIa<br />
Wolf, Rainer XII/2a<br />
Wolff, Hans Julius 36, 322, 333, 358, 417,<br />
461; XII/1d, XII/2a–b<br />
Wolff, Heinrich Amadeus 333, 358; IXb<br />
Wolffgang, Hans‐Michael 459; XII/2b<br />
Wolfrum, Edgar 26<br />
Wolfrum, Rüdiger 132, 174, 193, 258, 293;<br />
XII/2d, XV/2c<br />
Wolgast, Ernst I<br />
Wollenschläger, Ferdinand VIIa<br />
Wollenschläger, Michael 138; XIII/2b<br />
Wollmann, Hellmut 232<br />
Wolny, Erich 62, 72 f.<br />
Wolter, Henner XII/1d<br />
Würkner, Joachim 441<br />
Würtenberger, Thomas 19, 68, 72, 88, 123,<br />
175, 180, 183, 293, 356, 377 ff., 385 f.;<br />
XII/2e<br />
Wüstemann, Adolf 184<br />
Wyduckel, Dieter III<br />
Zacher, Hans F. 146, 156, 183, 193, 257,<br />
276 f., 279, 282 f., 287; IV/1e, IV/2c<br />
Zeh, Wolfgang 133, 257, 286 f., 320; XIV<br />
Zeidler, Karl 461 f.; XVIIIa<br />
Zeller, Otto 205<br />
Zeller, Wolfram 205<br />
Zezschwitz, Friedrich von 86, 138; VIIc<br />
Zieger, Gottfried XX<br />
Ziekow, Jan 87, 90, 98, 102 ff., 110, 113 f.,<br />
116, 347; XI<br />
Ziemske, Burkhardt XII/1e<br />
Ziller, Jacques 468<br />
Ziman, John M. 4, 13 f., 22, 36<br />
Zimmer, Gerhard 138; XIV<br />
Zimmer, Michael 438<br />
Zimmerling, Wolfgang 312, 421, 439<br />
Zimmermann, Andreas XVIIc<br />
Zimmermann, Willi 68, 70<br />
Zippelius, Reinhold 162, 260, 322, 364, 461;<br />
XII/2e, XV/1c<br />
Zitzelsberger, Heribert XVIIIa<br />
Zölch, Franz A. 71<br />
Zorn, Philipp 458; XII/1b, XII/2b, XIX<br />
Zuckerman, Harriet 299<br />
Zuleeg, Manfred 196, 260, 268, 461, 463;<br />
IV/2d<br />
Zwirner, Henning 119, 459; XV/1e, XV/2b
Sachregister<br />
Abwägungen 98, 171, 233, 280, 351, 355,<br />
377, 380, 385, 397, 399, 423<br />
Abwägungsgebot 351, 432 f.<br />
Akademien der Wissenschaften 194, 308, 310<br />
Akademische Selbstverwaltung 194 f.<br />
Aktualität von Wissenschaft 79, 107 f., 135,<br />
139, 144, 150 f., 354, 361<br />
Allgemeines Verwaltungsrecht 9, 92, 152,<br />
169, 290, 342, 346, 359, 412, 419, 421, 429,<br />
440<br />
Alternativ‐Kommentar 22, 260, 297<br />
Ämter‐Patronage 288<br />
Amt, öffentliches 12<br />
Anciennität 137, 157 f., 161 f., 167, 198<br />
Angewandte Forschung 312<br />
Anwaltliche Voten 306, 325 f., 407, 410<br />
Archivzeitschriften<br />
– s. Quartalszeitschriften<br />
Assistenten 128, 303 f.<br />
– Arbeitszeit 54<br />
– Doppelrolle 49 f.<br />
– Rechtsstellung 48 ff.<br />
– Regel‐Weg zur Professur 53<br />
– Tätigkeitsfelder 51 ff.<br />
– Vertrauensverhältnis 54 f.<br />
Assistententagung 47 ff., 455 f.<br />
– Besonderheiten 78 ff.<br />
– Diskussionen 74 ff., 83<br />
– Entstehungsgeschichte 56 ff.<br />
– Gründungstagung 58 f.<br />
– Informalität 59, 63<br />
– Integrationsfunktion 57, 80, 84,<br />
– Professionalisierung 62<br />
– Sensibilität für wissenschaftlichen<br />
Wandel 72<br />
– Spiegel der Wissenschaftsentwicklung<br />
67 ff.<br />
– Stil 65 ff.<br />
– Strukturen 63 ff.<br />
– Teilnehmer 60, 63 ff., 79, 82<br />
– Themen 67 ff.<br />
Assoziationen, gedankliche 329 f.<br />
Asylrecht 421<br />
Ausländer 273 f., 467 f.<br />
Außenseiterstatus 36, 74, 200, 202, 319, 371,<br />
469<br />
Autonomie der Wissenschaft 16, 18, 186 f.<br />
Begabten‐Förderungswerke 195<br />
Begriffsjurisprudenz 75<br />
Begründungsarmut bei wissenschaftlichen<br />
Bewertungen 300 f.<br />
Begründungszusammenhang<br />
– s. Genesis und Geltung<br />
Benchmarking 232, 247<br />
Beobachterperspektive<br />
– s. Metadogmatische Rechtswissenschaft<br />
Berufsbeamtentum 268<br />
Besonderes Verwaltungsrecht 9, 92, 152,<br />
242, 290, 313, 342, 346, 359, 419, 429 f.,<br />
438 f., 446, 450<br />
Bestandsschutz 435 f.<br />
„Bremer Klausel“ 27, 241<br />
Bürokratie 249<br />
Bundesrichter 399, 442<br />
Bundesstaat 100, 270, 282, 291 f.<br />
Bundestreue 360 f.<br />
Bundesverfassungsgericht 40<br />
– Aktivismus 281, 283 f.<br />
– Akzeptanz der Entscheidungen 379, 397<br />
– Berichterstattervotum 384, 387, 390, 410<br />
– Bindungswirkung 17, 376, 388<br />
– Entscheidungsentwurf 385 f.<br />
– Funktionen als Staatsorgan 376, 379 f.,<br />
395<br />
– Gegenstand der Kritik 393 f., 397 ff.<br />
– Gerichtsinterne Entscheidungsfindung<br />
384 ff.<br />
– Kammerentscheidungen 33, 382, 387<br />
– Konsensfindung 379 f., 385 f., 392, 398<br />
– Kontaktebenen mit der Wissenschaft<br />
382 ff., 389<br />
– Leseberatung 386<br />
– Machtausdehnung 229, 399, 401 f.<br />
– Machtträger im wissenschaftlichen Diskurs<br />
25, 236 ff., 281 f., 388
494<br />
Sachregister<br />
– Machtverlust 29 f.<br />
– Politischer Akteur 279 f., 393<br />
– Rechtsprechungsdogmatik 33, 389, 398 f.<br />
– Rechtsprechungsmacht 29 f., 401<br />
– Reform 394<br />
– Senatsberatungen 384 ff.<br />
– Senatszusammensetzung 237, 399 ff.<br />
– und Staatsrechtslehre 236 f., 375 f., 379,<br />
389 ff., 398<br />
– Theoretische Entscheidungskonsistenz<br />
392 f.<br />
– Überforderung 20<br />
– Verfassungsorgan 280 f.<br />
– Zitierpraxis 394 ff.<br />
– s. auch Richter des Bundesverfassungsgerichts;<br />
Verfassungsgerichtspositivismus<br />
Bundesverwaltungsgericht<br />
– Aufgaben 408 ff.<br />
– Berichterstattervoten 410 f., 416<br />
– Einfluss der Wissenschaft 419 ff., 422 ff.,<br />
428<br />
– Entscheidungsbegründungen 415, 443 f.<br />
– Geschäftsverteilung 429, 450<br />
– Grundsatzentscheidungen 417 f., 421,<br />
431, 434<br />
– Impulsgeber für die Wissenschaft 428 f.,<br />
431 ff.<br />
– Literaturzitate 412 f., 414 ff.<br />
– Rechtsprechungsdogmatik 409<br />
– Rezeption in der Wissenschaft 438 ff.<br />
– Richter 445 ff.<br />
– Schlüsselentscheidungen 431 ff.<br />
– Selbstkorrekturen 442 ff.<br />
– Senatstraditionen 412, 443<br />
– Spiegel der Wissenschaftsentwicklung<br />
419 ff.<br />
– Zitierpraxis 411 ff., 415 ff.<br />
Byzantinismus 258<br />
Common‐Law‐Rechtskreis 31, 96, 253,<br />
392, 399<br />
Darstellung von Gerichtsentscheidungen<br />
237, 384 ff., 398, 400<br />
DDR 60<br />
Dekontextualisierung 18<br />
Demokratie und Rechtsstaat 20<br />
Demokratie als Verfassungsprinzip 271 f.<br />
– Repräsentativität 274<br />
Denkkollektive 25 f., 162, 169, 199 f., 240 f.,<br />
370, 454, 462, 468 f.<br />
– s. auch Schulen‐Bildung<br />
DFG‐Fachgutachter 193 f., 302, 304, 372<br />
Dialogik in der Wissenschaft 11, 119 ff.<br />
– Prinzipien 11<br />
Diskurs, herrschaftsarmer 23, 80, 410<br />
Dissertation<br />
– s. Qualifikationsschriften<br />
Drei‐Elemente‐Lehre 267<br />
Ehe und Familie 282 f.<br />
Ehrenpromotionen 124, 193<br />
Eigengesetzlichkeiten<br />
– der Politik 20, 235, 401<br />
– der Wissenschaft 14, 55, 187<br />
Einheit von Forschung und Lehre 120<br />
Einheit des öffentlichen Rechts 24, 33, 36,<br />
89, 151, 244 f., 261 f., 414<br />
Einheit der Rechtsordnung 88, 240<br />
Einheitlichkeit der Lebensverhältnisse 103<br />
Einheitsjurist 9<br />
Einzelfallentscheidungen 5, 19, 150 f., 392,<br />
400, 404, 408 ff., 416, 426, 431, 442 f., 446<br />
Elternrecht 282<br />
Empirische Bestandsaufnahme 170, 352<br />
Empirisch‐analytische Wissenschaften 224 f.,<br />
233, 243<br />
Entscheidungsperspektive 19, 170, 175, 223,<br />
225, 233 ff., 241, 312, 337 ff., 376, 380,<br />
383, 387 f., 392 f., 405 f., 408, 410, 416,<br />
430 f.<br />
– s. auch Falllösung<br />
Entscheidungsrezensionen 397 f., 438 ff.<br />
Entstehungszusammenhang der Forschung<br />
– s. Genesis und Geltung<br />
Ergebnisorientierung 14, 22, 301, 308, 379,<br />
387<br />
Ethikkommissionen 314<br />
Ethos der Wissenschaft 14, 16, 23, 188, 191<br />
Europäischer Gerichtshof 347, 353, 394 f.,<br />
423 ff.<br />
Europäischer Verwaltungsverbund 28, 250<br />
Europarecht 4, 7, 30 f., 91 f., 108, 132, 142,<br />
152, 170, 243, 268, 283, 323, 346, 353, 370,<br />
422, 447<br />
Europäisierung<br />
– Gestaltungsoptionen 270<br />
– Instrumente, neuartige 248 f., 254<br />
– des Nationalstaats 268 ff.<br />
– des Öffentlichen Rechts 28 f., 41, 44, 92,<br />
108, 248 ff., 290, 354, 401, 422 ff.<br />
– Staatsrechtslehrervereinigung 37<br />
– Verwaltungskultur 250, 289<br />
Evaluation in der Wissenschaft 32, 188,<br />
299 f., 309, 371 f.<br />
Exzellenzinitiative 220
Sachregister<br />
495<br />
Fachkreise 65, 151, 429 f.<br />
Fachöffentlichkeit 54, 122, 127 f., 134, 137,<br />
449<br />
Fakultäten als Forscher‐Gemeinschaft 140 f.<br />
Falllösung 150, 159, 226, 234 f., 313, 376 f.,<br />
385, 410, 431<br />
Festschriften 141, 189, 193, 203, 204 ff., 449<br />
– Funktionen 211 ff.<br />
– Geschichtliche Entwicklung 205 ff.<br />
– Innovationsfeindliches Format 42, 208 f.<br />
– Kosten 210<br />
– Kritik 208 ff.<br />
– Qualitätskriterien 213 ff.<br />
– Zitierweise 205 f.<br />
Festvorträge 122 f., 124, 195<br />
Finanzausgleich 100, 102 f., 108<br />
Finanz‐ und Steuerstaat 290 ff.<br />
Finanzverfassung 100, 291<br />
Forschung, Begriff 343<br />
Fortbildungsveranstaltungen 122<br />
Freier Beruf 101<br />
Freiheit, soziale Voraussetzungen 278 ff.<br />
Freiheit des Universitätsprofessors 187 f.,<br />
202 f., 456<br />
Freizügigkeit 103, 106<br />
Funktionenordnung 20<br />
Fußnoten 120, 197, 332 ff.<br />
– Informationsgehalt 333 f.<br />
– Ordnungs‐ und Verweisungszusammenhang<br />
334 f.<br />
Gastprofessuren 193<br />
Gedächtnisschriften 208<br />
Gedenkveranstaltungen 124<br />
Gebot der Rücksichtnahme 444, 449<br />
Gegenansichten 278, 306, 317, 329, 335 f.,<br />
341, 344, 354, 363, 401<br />
Geld als Steuerungsmittel 290 ff.<br />
Gemeindewirtschaftsrecht 442, 448<br />
Gemeinschaftswerke 27 f.<br />
Gemeinwohl 91, 97, 251<br />
– Aufgabe 21, 271, 290<br />
– Vorverfassungsrechtliches 23, 91, 266<br />
Genealogie 453 ff.<br />
Genesis und Geltung 258, 307 ff., 314, 327,<br />
370 f.<br />
Geschlechterproporz 62, 296<br />
Gesellschaft der Verfassungsinterpreten<br />
– Geschlossene 10, 259<br />
– Konsensorientierung 79, 147 f., 240, 259,<br />
344, 369 f., 385, 392<br />
– Offene 6, 74, 236<br />
Gesetzesbindung 228 f., 231, 377, 408, 431<br />
Gesetzesvorbehalt 96, 393, 413<br />
Gesetzgeber 282, 450<br />
– Gestaltungsfreiheit 101, 279, 283<br />
– Gestaltungsmacht 93<br />
– Grundrechtsausgestaltung 95<br />
Gesinnungsappelle 288 f.<br />
Gesinnungshomogenität 22, 28, 149, 239,<br />
244<br />
Gewährleistungsstaat 247, 251<br />
Gewaltenteilung 96, 393<br />
Glaubensfreiheit 97 f.<br />
Gleichheitssatz 391<br />
Governance 231, 251<br />
Graduiertenförderungskolleg 220, 308, 372<br />
Grundlagenfächer 9, 19, 38, 43, 150, 152,<br />
170, 223, 225, 227, 241, 378, 407<br />
Grundlagenforschung 312, 378<br />
Grundrechte 263, 391, 393<br />
– Abwehrrechte 275, 277 ff.<br />
– Drittwirkung 96, 106<br />
– Machtfragen 279<br />
– Objektive Gehalte 94, 275, 278, 280<br />
– Optimierungsgebote 355, 381<br />
– Schutzpflichtendimension 96, 278<br />
– Teilhaberechte 278 f., 361<br />
Grundrechtstheorie 97 f., 106 f., 279 f., 351,<br />
355, 391 f.<br />
– Grundrechtsvoraussetzungen 275 f.<br />
Gutachten 101, 193, 195 f., 245, 306, 325 f.,<br />
366, 383, 407, 417, 448<br />
– Arten 325 f.<br />
– Ergebnisoffene 325 f.<br />
– Interessenbindung 306, 326, 336<br />
– Personalgutachten 301, 304, 311<br />
– Privatgutachten 421<br />
– Strategische 306<br />
– Veröffentlichung 326<br />
– über wissenschaftliche Arbeiten 300 f.<br />
– s. auch DFG‐Fachgutachter<br />
Habilitation 14, 32, 116, 153, 190 f., 454 ff.,<br />
459 ff., 465 ff.<br />
Habilitationsbetreuer 191, 456 ff., 460 ff.<br />
Habilitationsschriften 87 ff.<br />
– Darstellungstechniken 104 f.<br />
– Dominanz verfassungsrechtlicher<br />
Fragen 91<br />
– Eigenarten 90 ff.<br />
– Folgeveröffentlichungen 115 f., 257<br />
– Funktionen 88 ff., 116<br />
– Gründlichkeit 102 f.<br />
– Historische Vergewisserungen 103 f.<br />
– Praxisnähe 109, 115, 237, 440
496<br />
Sachregister<br />
– Prüfungsverfahren 88, 129<br />
– Rezeption 112 ff., 117, 361, 413, 416 f.<br />
– Themenwahl 90, 347, 404<br />
– Theorieanspruch 88 f., 92, 109, 114 f.<br />
– Umfang 102 ff., 109, 366<br />
– Veröffentlichung 89 f., 371, 458, 463<br />
– Zukunft 116 f.<br />
Habilitationsvorträge 118 ff.<br />
– Bedeutung 125<br />
– Diskussion 120 f., 126 f., 130 f., 137<br />
– Ergänzungsfunktion 132 f.<br />
– Erwartungen 131, 143, 317<br />
– Materiale Funktionen 136 ff.<br />
– Öffentlichkeit 127 f.<br />
– Themenwahl 129 f., 131 ff., 143 f.<br />
– Verfahrensmodalitäten 126 ff.<br />
– Veröffentlichung 137 ff.<br />
Habitus 15<br />
„Halbteilungsgrundsatz“ 391, 393<br />
Handbuchliteratur 34 f., 42, 88, 99, 113, 192,<br />
214, 241, 259, 318 ff., 366 f., 416, 418 f.<br />
Handbuch des Staatsrechts 26 f., 198, 241,<br />
255 ff., 296 f.<br />
– Demokratieverständnis 271 ff.<br />
– Emanzipation vom Verfassungstext 263 f.,<br />
269, 284<br />
– Etatistische Prämissen 268 ff.<br />
– Kanonisierung 296<br />
– Konzeption 262 ff.<br />
– Rezeption 262<br />
Handlungsformen 289 ff.<br />
Herausgebertätigkeiten 297, 320 f.<br />
Herrschende Meinung 6, 14, 23, 135, 238,<br />
289, 319, 344 f., 369, 449<br />
Herstellung von Gerichtsentscheidungen<br />
384 ff., 398<br />
Hierarchie als Organisationsprinzip 249,<br />
272, 284<br />
Hilfskräfte, studentische 50 f.<br />
Historische Vergewisserung 103 f., 106,<br />
357 f.<br />
Historisierung 43<br />
Hochschulassistenten 49, 55<br />
Hochschulreformen 51, 56, 117<br />
Homogenität von Tagungsteilnehmern 79,<br />
153 f.<br />
Ideologiekritik 307 f., 368 f.<br />
Implizites Wissen 15, 112, 304, 307<br />
Individualforschung 89, 311<br />
Informales Verwaltungshandeln 231, 252,<br />
289 f., 356 f.<br />
Informations‐ und Moralklatsch 13, 76, 189<br />
Informationsverwaltungsrecht 249, 289, 352,<br />
363, 441<br />
Informelle Beziehungen 59, 196 f., 244, 304,<br />
442, 450<br />
Innovationen 321, 357<br />
– Begründungsbedarf 178<br />
– „Columbustrauma“ 374<br />
– Erscheinungsformen 41, 344 f.<br />
– Europäische 249<br />
– Gutachten 326<br />
– Habilitationsvorträge 143 f.<br />
– Kommentare 319<br />
– Neuigkeitswert 349 ff.<br />
– Qualifikationsschriften 93 ff., 116, 318<br />
– Rahmenbedingungen 309, 326, 362<br />
– Rechtsprechung 306, 351, 410, 421, 432 ff.<br />
– Staatsrechtslehre 40 ff., 159, 168 f., 261,<br />
318, 343 ff., 408<br />
– Tagungen 192<br />
– Theorientransfer 355<br />
– Unvollständige 362<br />
– Wirkungsunterschiede 360 ff.<br />
Innovationsschwächen 41 ff., 143, 161, 309,<br />
347<br />
Interdisziplinarität 30, 32 ff., 112, 163,<br />
170 ff., 221, 225 f., 248, 254, 308<br />
– Defizite 74, 141 f.<br />
– Stärkung 232<br />
– Theorientransfer 355 ff.<br />
– Vorbehalte 227 f.<br />
Integration des Gemeinwesens 275, 393<br />
Interessen<br />
– Antagonistische 271<br />
– Individuelle 275, 306<br />
– Ökonomische 42 f., 203<br />
– von Wissenschaftlern 13 f., 42, 421<br />
Internationalisierung 30 ff., 108, 248 ff., 268<br />
Internet‐Veröffentlichungen 326 f., 352<br />
Intradisziplinarität 32, 106, 117, 152, 172,<br />
249, 251, 308 f., 342, 359<br />
Intrinsische Motivation 80 f., 155 f., 188, 456<br />
„Invisible Colleges“ 15, 155, 157, 244<br />
Jahrestagungen der Vereinigung 8, 10 ff., 57,<br />
453<br />
– Anzahl der Referenten 159 ff.<br />
– Atmosphäre 145 f., 154 f.<br />
– Aussprachen 11, 38 f., 57, 149, 155, 164 f.,<br />
183 ff., 402<br />
– Besuchsfrequenz 10, 154 f., 161, 240<br />
– Eventcharakter 158<br />
– Fachwissenschaftliches Selbstverständnis<br />
28
Sachregister<br />
497<br />
– Funktionen 10 f., 146 ff., 186, 242<br />
– Gesprächskreise 38, 151 f.<br />
– Gründungsintentionen 147 f., 240<br />
– Grundsatz‐ und Methodenfragen 150, 163<br />
– Hierarchie 11 f., 197 f.<br />
– Informelle Kontakte 12 f., 154 f., 186<br />
– Integrationsaufgabe 147 ff., 153, 157, 161,<br />
240 f., 245<br />
– Kollegialität 154<br />
– Kommunikative Tagungskultur 11, 16<br />
– Medium für wissenschaftliche Kontroversen<br />
11, 149, 162 f., 240<br />
– (Nicht‐)Öffentlichkeit 10, 40<br />
– Organisation 159 ff.<br />
– Plenarveranstaltungen 38 f., 149, 152<br />
– Professionelle Homogenität 153 f.<br />
– Referentenauswahl 149, 158, 162 ff.,<br />
192 f., 261 f., 310<br />
– Spiegel der Wissenschaftsentwicklung<br />
186<br />
– Themenstellungen 8, 38, 149, 152, 156 f.,<br />
164, 166, 264, 404<br />
– Theorieaufgabe 149 ff., 159, 241 f.<br />
– Vorbereitungsaufsätze 167 f., 192, 335,<br />
364<br />
– „Zunft“‐Aufgabe 153 ff.<br />
– s. auch Staatsrechtslehrerreferat<br />
Judiz 234, 385, 400<br />
Jugendschutz 95, 107<br />
Juniorprofessur 89, 455<br />
Juristenausbildung 6, 9, 220 f., 226, 235, 337,<br />
339, 370, 376, 405 f., 419, 421, 438<br />
Juristische Methodik 6, 25, 30, 94, 227 f.,<br />
232, 280, 287, 405<br />
– Bedeutungsverlust 233 f., 238, 248 f., 252,<br />
380, 397<br />
– Darstellung der Entscheidung 386 f.<br />
– Funktionalisierung 253 f.<br />
– Grenzen 232 f., 252 f., 342<br />
– Herstellung der Entscheidung 386 f.<br />
– Historische 234<br />
– Rechtsaktbezug 227, 231<br />
– Teleologische 224<br />
Juristische Rhetorik 120, 131, 175 f., 306,<br />
317, 329 f.<br />
Katholische Soziallehre 282 ff.<br />
Kirchennähe 196<br />
„Kind als Schaden“ 284<br />
Klassiker 36, 43, 104, 176, 228, 396<br />
Kollegiale Achtung 211<br />
– Grenze von Kritik 24, 304<br />
– Konventionalregel 137<br />
– Reputation 190, 197 f.<br />
– Wissenschaftskultur 154, 189, 303<br />
Kommentare zum Grundgesetz 22, 116, 237,<br />
334 f., 350<br />
Kommentarliteratur 41 f., 88, 113, 192, 313 f.,<br />
318 ff., 416, 440<br />
– Aktualität 334 f.<br />
– Aufgaben 319<br />
– Darstellungsweise 331<br />
– Originalitätswert 319 f., 350 f.<br />
– Praktikerkommentare 313, 421<br />
– Praktische Brauchbarkeit 319, 388<br />
Kommun(al)ismus 14 f.<br />
Konsens der Gesellschaft 277<br />
Konservatismus 23, 37 f., 55, 261, 269<br />
Konsistenz im Recht 6, 30, 229, 239 f., 377,<br />
405 f.<br />
– s. auch Rechtsprechung<br />
Konstitutionalisierung 32 f., 263<br />
Konstitutionalismus 91, 104, 246<br />
Kosten‐Leistungs‐Überlegungen 310, 426<br />
Kritischer Rationalismus 199 f., 258<br />
Kruzifix‐Beschluss 284<br />
„Kulturrevolution“ nach 1968 26 f., 37, 56,<br />
285<br />
Kulturstaatsprinzip 277<br />
Ländergerichte 439<br />
Lebensschutz 282 ff.<br />
Legitimation<br />
– Autonome 272 f.<br />
– des Bundesstaats 292<br />
– Demokratische 99, 270 f., 393<br />
– Legitimationskette 271 f., 391<br />
Lehre, außeruniversitäre 220 f., 405<br />
– s. auch Universitäten<br />
Lehrer‐Schüler‐Beziehung 111 f., 130, 134,<br />
139, 184, 191, 193, 369, 371, 454 ff., 465,<br />
468 f.<br />
Lehrfreiheit 136, 202 f.<br />
Lehr‐ und Studienbücher 41, 321 ff., 414, 440<br />
Lehrprofessur 455<br />
Lehrstuhlnachfolge 455, 460 ff.<br />
Lehrverpflichtungen 53, 188<br />
Leibniz‐Preis 194<br />
Leitbilder 231, 249, 276, 381 f., 437<br />
Lexikonartikel 318 f.<br />
Literaturgattungen 41 ff., 314, 316, 318 ff.<br />
Mainstream 321, 432<br />
Massenmedien 39<br />
Maßstäbe des Verwaltungshandelns 252<br />
Matthäus‐Effekt 197, 199, 370
498<br />
Sachregister<br />
Max‐Planck‐Institute 193, 257 f.<br />
Medialisierung 39 ff., 94, 195 f., 201 f., 310,<br />
426 f.<br />
Mehr‐Ebenen‐System 30<br />
Meinungsfreiheit 397<br />
Menschenwürde als heuristisches<br />
Prinzip 95 f., 112, 441<br />
Metadogmatische Rechtswissenschaft 19,<br />
32 f., 150, 170, 223, 225, 227, 230 f., 237,<br />
241, 243, 254, 306, 357, 378, 407, 409 f.,<br />
428, 430<br />
Methoden<br />
– Pluralismus 26, 230 ff.<br />
– Wandel 229 ff.<br />
– Wissenschaftskonstitutive 226, 234<br />
– s. auch Juristische Methodik; Qualität<br />
öffentlich‐rechtlicher Forschung<br />
Methoden‐ und Richtungsstreit 10 f., 24, 41,<br />
240, 285 ff.<br />
Methode als Machtfaktor 22, 244<br />
Methodenanarchismus 36<br />
Methodenbewusstsein 111, 233, 287<br />
Methodensynkretismus 112, 227, 233<br />
Methodenvielfalt 223, 227, 230 ff., 245<br />
Methodenwahl 19, 22, 230, 385<br />
Monografische Veröffentlichungen 43, 192,<br />
318, 397, 416<br />
– Buchtitel 347<br />
– Einleitungen 331<br />
– Langzeitwirkung 318<br />
– Strukturierung 331 f., 341<br />
– Umfang 102 ff., 328 f.<br />
Nachbarwissenschaften 33<br />
Nationalsozialismus 23 f.<br />
Nationalstaat 268 ff.<br />
Naturrecht 23, 95 f., 285<br />
Nepotismusgefahr 54, 155, 161, 370<br />
Netzwerke 13, 32 f., 59, 196 f., 243, 303, 327,<br />
429 f., 454, 456, 465, 468 f.<br />
„Neue Verwaltungsrechtswissenschaft“ 34,<br />
170<br />
„Neue Staatswissenschaft“ 35<br />
Neues Steuerungsmodell 232, 246 f., 300<br />
New Public Management 232, 247, 290<br />
Normgeltungsbeendigung 93<br />
Notengebung in der Pädagogik 302<br />
Öffentliches Recht<br />
– Internationalisierung 30<br />
– „politisches“ Recht 21<br />
– und Zivil‐ oder Strafrecht 57, 135, 248,<br />
359, 367 f.<br />
Öffentlichkeit 39 f., 94 f., 121 f., 196, 272,<br />
289, 397, 426 f.<br />
Ökonomie und Recht 112, 232<br />
Ökonomische Analyse des Rechts 359 f.<br />
Ökonomisierung<br />
– des Öffentlichen Rechts 35, 232, 425<br />
– des Staates 246 f.<br />
Österreich und deutsche Staatsrechtslehre<br />
60, 75 f., 151, 158 f., 164, 205, 242,<br />
256, 458, 467<br />
Organisierter Skeptizismus 11, 14 f., 36, 304<br />
Originalität 36, 40 f., 131, 191, 200, 264, 305,<br />
319 f., 321 f., 330, 343 ff., 395<br />
Pädagogische Eignung 126, 128<br />
Paradigmen 25, 35 f., 344<br />
Parteipolitische Lagerbildung 22 f.<br />
Partizipation 98 f., 272 f.<br />
Peer‐Review 32, 299 f., 362, 371, 373<br />
Planungsrecht 419, 432 f.<br />
Pluralismus 271<br />
– Eingeschränkter 260 ff., 294, 296<br />
– Gesellschaftlicher 23, 25, 94, 271, 296<br />
– Methodischer 148, 169 f., 230 ff.<br />
– Personeller 237, 295, 392, 398 f., 402<br />
– Politischer 73 f., 80, 148, 171, 296, 336,<br />
399<br />
– Problemebenen 36<br />
– Wissenschaftlicher 24, 26, 35, 80, 111 f.,<br />
147 f., 157, 162, 238 f., 241, 260 f., 295,<br />
321<br />
Politikberatung 196<br />
Politische Gestaltungsmacht 14, 21, 40, 235,<br />
240, 285, 336, 368<br />
Politische Parteien 8, 21 ff., 196, 202, 259,<br />
288, 391, 399<br />
Präjudizienbindung 96, 279, 382, 389, 441 ff.<br />
Präjudizienorientierung 416, 421<br />
Praktische Philosophie 267<br />
Praktische Konkordanz 334, 380<br />
Praxisorientierung 234 f., 312 f., 362, 365,<br />
430<br />
Primärforschung 322<br />
Privatdozenten 123, 125, 128, 137, 139, 198<br />
Privatisierung 92, 247, 251, 425<br />
Privatrecht 248, 251<br />
Probevorträge<br />
– s. Habilitationsvorträge<br />
Professorenentwürfe zur Gesetzgebung 41<br />
Prozeduralisierung des Rechts 92, 94 f., 236<br />
Qualifikationsschriften 13, 53 f., 56, 67 f., 74,<br />
88 f., 92, 132, 237, 239, 257, 318, 324
Sachregister<br />
499<br />
– s. auch Habilitationsschriften; Innovationen<br />
Qualität öffentlich‐rechtlicher Forschung<br />
294<br />
– Allgemein 226 f., 305 f., 327 ff., 339 f., 369,<br />
374<br />
– Angemessenheit der Argumentationsebenen<br />
364 ff.<br />
– Argumentationsniveau 107, 258, 363 ff.,<br />
383, 408<br />
– Begriffsprägungen 176 f., 348 f.<br />
– Beurteilungskriterien 301, 303, 327, 372 f.<br />
– Bewertungskompetenz durch Sozialisation<br />
303 f., 373<br />
– Einleitungen 331<br />
– Entstehungsbedingungen 308 f.<br />
– Festschriften 213 ff.<br />
– Formale 199, 297, 306<br />
– Formalia als Indikatoren 328 ff.<br />
– Gemeinsamkeiten mit anderen Wissenschaften<br />
226 f., 327<br />
– Gerechtigkeit 315<br />
– Gewichtungskriterien 200<br />
– Gliederungen 177, 330 f.<br />
– Informationsgehalt 333 f.<br />
– Innovationsgehalt 343 ff., 349 ff.<br />
– Klarheit der Problemstellungen 174 f.,<br />
305, 330 f.<br />
– Kommunikationsabhängigkeit 315 f.<br />
– Konsistenz 174, 226 f., 336, 340, 397,<br />
405 f.<br />
– Materiale 306 f.<br />
– Mehrdimensionalität 305 f.<br />
– Methodenbewusstsein 111 f., 331 f., 342<br />
– Personale 311, 400<br />
– Pluralität der Bewertungsmaßstäbe 301 f.,<br />
366 f., 371<br />
– Problembewusstsein 363 f.<br />
– „Roter Faden“ 98, 173, 321, 331, 344, 366<br />
– Sozialethische 314 f., 370<br />
– Spezielle öffentlich‐rechtliche 306 f.,<br />
367 ff.<br />
– Sprachgestaltung 109 f., 328 ff.<br />
– Stringenz 330 ff.<br />
– Themenwahl 345 ff.<br />
– Theoretischer Tiefgang 336 ff.<br />
– Ungeschriebene Bewertungsstandards<br />
303 f.<br />
– Verklammerungen 103, 321 f., 365 f.<br />
– Vertraulichkeit von Bewertungen 304<br />
– Verwendungszusammenhang 308, 313 ff.<br />
– Vorträge 316 ff.<br />
– Vorverständnis 199 f., 301, 367, 370 f.<br />
– Zitierweise 332 ff.<br />
Quantität der Veröffentlichungen 309 f.,<br />
372 f.<br />
Quartalszeitschriften 89, 190, 192, 212,<br />
213 f., 241<br />
Ranking von Fakultäten<br />
– s. Reputationshierarchie<br />
Rationalität<br />
– Anwendungsorientierte 6, 416<br />
– Juristische 230, 233, 377, 397 f., 427<br />
– Ökonomische 232<br />
– des Staates 231, 289, 425<br />
– Wissenschaftliche 240<br />
Realität 352, 357, 378<br />
Recht als symbolische Form 19<br />
Rechtmäßigkeit als Maßstab 231 f., 250<br />
Rechtsanwendung 6, 18, 33 f., 41, 170, 223,<br />
227, 233, 312, 354, 381, 409, 429 f., 443 f.<br />
Rechtsschreibreform 345<br />
Rechtsdogmatik 5 ff.<br />
– Anschlussfähigkeit 33 f., 112, 225 f., 357<br />
– Definition 33<br />
– Dominanz in der Staatsrechtslehre 31, 33,<br />
141 f., 311, 377<br />
– Entscheidungsanleitung 6, 225, 365 f.<br />
– Fortschreibung 18 f.<br />
– Funktionen 20, 377, 387 f., 406<br />
– und Gesetzgeber 17, 229, 339, 352<br />
– Medium der Kommunikation 389<br />
– Methode 20, 308<br />
– Modernisierungszwänge 30, 34, 354<br />
– Politische Gehalte 6, 22<br />
– und Rechtsprechung 16 ff., 41, 312 f., 338,<br />
389, 414, 430 f.<br />
– Rechtsquelle 20<br />
– Re‐ oder Neukonstruktionen 16 f., 352 f.<br />
– Stufen 7<br />
– Systematisierung 5 f., 16, 28 f., 41, 225,<br />
228, 231, 312, 337 f., 377, 388 f., 398 f.,<br />
405 f., 408, 413 f.<br />
– Überdifferenzierung 31, 253<br />
– s. auch Verfassungsrechtsdogmatik<br />
Rechtsfortbildung 96, 408 ff., 431<br />
Rechtsgestaltung 6<br />
Rechtsphilosophie 112<br />
– s. auch Grundlagenfächer<br />
Rechtspositivismus 225 f., 286 f., 380, 430<br />
Rechtsprechung<br />
– Alltagspraxis 19, 408, 430<br />
– Eigenlogik 382, 398<br />
– Einheitlichkeit 96<br />
– Entstehungszusammenhang 388 f.
500<br />
Sachregister<br />
– Kasuistik 229, 389, 414<br />
– Konfliktlösung 379 f.<br />
– Konsistenz 33, 386, 392, 395, 397, 404,<br />
409<br />
– Kontinuität 17 f., 230, 382, 386 f., 389,<br />
395, 409, 412, 416, 441, 443<br />
– Kritik 18, 397 ff., 441, 443 ff.<br />
– Rezeption von Wissenschaft 351, 360 f.,<br />
379, 389, 414, 420<br />
– Wachstum 420<br />
– Wandel 107, 389 f., 394, 433 ff., 442 ff.<br />
Rechtsprechungsberichte 312 f., 431, 438 ff.,<br />
445 ff.<br />
Rechtsprechungsorientierung der Wissenschaft<br />
16 ff., 29, 43, 109, 236 ff., 322, 351<br />
– Bedeutungsverlust der Wissenschaft 236 f.<br />
– Funktionen 16 ff., 351<br />
Rechtsprechungsvergleichung 30, 279, 358<br />
Rechtsquellen 6, 20<br />
Rechtssicherheit 18, 231 f., 443<br />
Rechtsstaat 96, 99 f., 231, 351<br />
– Berechenbarkeit 229, 377<br />
– und Demokratie 20, 104<br />
– Distanz 39 f., 173<br />
– Formanforderungen 39, 289 f.<br />
– Merkmale 99 f., 103 f.<br />
– Modernisierungszwänge 354<br />
– Verteilungsprinzip 265, 274, 278<br />
Rechtsstaatsprinzip 319 f.<br />
– Textunabhängigkeit 381<br />
Rechtstheorie 93, 355<br />
– s. auch Grundlagenfächer<br />
Rechtsvergleichung im Öffentlichen<br />
Recht 30, 43, 73, 92, 108, 151, 164, 170 f.,<br />
227, 250, 252 f., 261, 353 f., 358 f.<br />
Rechtswissenschaft 220, 404<br />
– Amerikanische 31 f.<br />
– Einheitswissenschaft 222 f.<br />
– Formalwissenschaft 225<br />
– Kulturwissenschaft 224 f.<br />
– Normwissenschaft 224<br />
– Professionswissenschaft 18<br />
– Wandel 30<br />
– s. auch Staatsrechtslehre<br />
Referendare 50, 56<br />
Reform des Verwaltungsrechts 34 f., 92, 170,<br />
244, 357<br />
Regeln und Prinzipien 355 f., 381<br />
Regulierungsrecht 92, 107, 247 f.<br />
Reine Rechtslehre 223, 378<br />
Religionsverfassungsrecht 15, 443<br />
Reputation 8, 11 ff., 54, 66, 80 f., 83, 121, 130,<br />
154, 161, 310 f., 325 f., 371<br />
– Begriff 188 f.<br />
– Erscheinungsformen 65 f., 191 ff., 203,<br />
207 f., 211, 299 f., 310<br />
– Funktionen 121, 189 ff., 211 f., 349, 361,<br />
370<br />
– Informationsdefizite 199 f.<br />
– Orientierungsfunktion 190, 325 f.<br />
– Selbstüberschätzung 201<br />
– Zuwachs 136 f., 192, 197<br />
Reputationserwerb<br />
– Pathologische Begleiterscheinungen<br />
200 ff.<br />
– als Prozess 190 f., 200, 369<br />
Reputationsforschung 302<br />
Reputationshierarchie 137, 187 ff., 198<br />
– Fakultäten 140, 157, 191 f., 200, 260, 302<br />
– Organisationen 190, 310<br />
– Veröffentlichungsformen 316<br />
Reputationsmanagement 199<br />
Reputationsverzichte 202 f.<br />
Reputationswettbewerb 10, 81, 83, 155,<br />
190 f., 202<br />
Rezensionsliteratur 113, 117, 198 f., 256,<br />
323 ff., 362, 469<br />
– Aufgaben 303, 324<br />
Richter des Bundesverfassungsgerichts 9,<br />
196, 281, 380<br />
– Auswahl 295, 399 ff.<br />
– Gerechtigkeitsempfinden 385, 400<br />
– Professoren‐Richter 196, 237, 238, 390 ff.,<br />
400 f.<br />
Richtermacht 96<br />
Richtigkeit<br />
– als Maßstab 231, 251 f., 254<br />
– Prozedurale 234, 236<br />
– von Recht 225 f.<br />
Rufe 192 f., 371 f., 455<br />
Rundfunkrecht 94 f., 108, 116, 397<br />
Sachverständigenkommissionen 195 f., 450<br />
Schonender Ausgleich 334<br />
Schulen‐Bildung 25 f., 35, 111, 162, 171,<br />
199 f., 243, 369, 454<br />
– s. auch Denkkollektive<br />
Schweiz und deutsche Staatsrechtslehre 27,<br />
61, 75 f., 82, 151, 158 f., 164, 205, 242, 256,<br />
458, 467<br />
Sein und Sollen 224, 399<br />
Selbstreflexion der Staatsrechtslehre 3 f., 134,<br />
150, 220 ff., 232, 241 f., 254, 300, 401, 407,<br />
410, 446<br />
Selbstverständnis 97, 201, 220, 222, 226, 254,<br />
276, 351
Sachregister<br />
501<br />
Selbstverwaltung<br />
– Funktionale 98 f., 111<br />
– Universitäre 52 f., 187, 194 f.<br />
Selbstkritik 115<br />
Sinn für das Wesentliche 165, 185, 329, 335,<br />
341, 404<br />
Societas Juris Publici Europaei 32, 245<br />
Sonderdrucke 197<br />
Sonderforschungsbereiche 220, 308, 372<br />
Sondervoten 396<br />
Sozialer Wandel 41, 44, 90, 93 f., 151, 270,<br />
293, 339, 421, 444<br />
Sozialismus 264 f.<br />
Sozialrecht 92, 97<br />
Sozialwissenschaftliche Empirie 111, 141 f.,<br />
170, 224 f., 233, 356 f.<br />
Sprachgestaltung 109 f., 175 ff., 306, 328 ff.<br />
Staat<br />
– Funktionswandel 267<br />
– Geschichtlicher Wandel 269, 292 ff., 358<br />
– und Gesellschaft 105, 246, 269, 271, 277,<br />
283<br />
– und Markt 231, 247, 251<br />
– Mittel des Handelns 263, 289 ff.<br />
– Problemlösungsfähigkeit 231, 267, 292<br />
– und Verfassung 15, 25, 262 f., 265 ff.<br />
– Wissenschaftskonstituierend 246<br />
Staatsaufgaben 263, 266 f., 289, 358<br />
Staatsbild 425<br />
Staatskirchenrecht 97 f.<br />
Staatslehre 91, 226, 378<br />
Staatsphilosophie 263<br />
Staatspraxis 370, 377<br />
Staatsrechtslehre 4 ff., 408<br />
– Anwendungsorientierung 33 f., 43, 312,<br />
336, 339<br />
– Argumentations‐ und Handlungszusammenhang<br />
4<br />
– und Bundesverfassungsgericht 236 f.,<br />
375 ff., 397, 399 f.<br />
– und Bundesverwaltungsgericht 411 ff.<br />
– Drittmittelfinanzierung 220, 372 f.<br />
– Eigenarten 220 ff., 240, 254, 305<br />
– Eigenlogik 238, 376, 378, 382<br />
– Eigenständigkeit 18, 222 ff., 237<br />
– Erkenntnissinteresse 250 ff.<br />
– Europäisierung 28 ff., 32, 37<br />
– Fachliche Disziplin 9, 221, 227, 233<br />
– Funktionen als Wissenschaft 376 ff.<br />
– Gegenstandsbereiche 4 f., 224, 246 ff., 254<br />
– Grundsatzkontroversen 37, 148, 171, 235,<br />
240 f., 255 ff.<br />
– Hermeneutische Disziplin 223, 228<br />
– Impulsgeber für das Bundesverwaltungsgericht<br />
411 ff.<br />
– Internationalisierung 28 ff., 37, 73, 245<br />
– Interpretationsgemeinschaft 6<br />
– Kulturleistung 44<br />
– Medienöffentlichkeit 40<br />
– Nähe zum Etatismus 22<br />
– Nationaler Mikrokosmos 30, 43 f., 252<br />
– Pluralisierung 24 ff., 35 ff., 238 f., 241<br />
– Praktische Kunstlehre 212, 234 f., 376 f.,<br />
405, 407, 410<br />
– Praxisnähe 234 f., 312 ff., 336, 370, 376,<br />
379, 404, 410 f., 430, 440<br />
– Politiknähe 14, 21 ff., 38, 40, 44, 102,<br />
147 f., 235 f., 238 f., 244 f., 336, 368 f.<br />
– Politische Belastungen 21 ff.<br />
– Problemebenen 91, 109, 149 ff., 172, 226,<br />
241 f., 365 f., 376 ff., 405 ff.<br />
– Problemzugänge 13, 35 ff., 162 ff., 169 ff.,<br />
223, 243, 245, 312 ff., 364<br />
– Qualitätsstandards 3, 9, 14<br />
– Rang 9, 57, 236 f., 239<br />
– Rechtsdogmatische Wissenschaft 5 ff.,<br />
30 f., 141 f., 169 f., 222, 228 f., 243, 338 f.,<br />
376, 406 f.<br />
– Rechtsprechungsorientierung 16 ff., 109,<br />
236 ff., 375 ff., 389, 396 ff.<br />
– „Rechtsstaatsintrovertiertheit“ 265<br />
– Reflexionsdefizite 41, 254<br />
– Reflexionstheorie der Praxis 7, 150<br />
– Soziale Wissenschaftsgemeinschaft 4, 7 ff.,<br />
32, 37 ff., 43, 239 ff.<br />
– Sozialisationsprozess 6, 13 ff., 25, 29, 54,<br />
56, 89, 130 f., 188, 191<br />
– Sozialer Wettbewerb 3, 12<br />
– Teil der Rechtswissenschaft 221<br />
– Theorieorientierung 109, 114 f., 223, 306,<br />
337, 400, 404, 406<br />
– Ungleichzeitigkeiten der Wissenschaftsentwicklung<br />
419 ff.<br />
– Vermachtungsprozesse 27 f., 38, 238 f.,<br />
245<br />
– Wandel der disziplinären Identität 30,<br />
43 f., 233, 246, 250 ff.<br />
– Wissenschaft des Öffentlichen<br />
Rechts 4 ff., 221, 408<br />
– Wissenschaftlichkeit 19, 221, 238 f., 245,<br />
404, 407<br />
– s. auch Selbstreflexion; Verfassungsgerichtspositivismus<br />
Staatsrechtslehrer 259 ff.<br />
– Alltagsbewusstsein 4, 374<br />
– Demokratiewissenschaft 31
502<br />
Sachregister<br />
– Gruppenintegration 154, 161<br />
– Heterogenität 13, 378 f.<br />
– Innovationsbereitschaft 159<br />
– Kognitive Orientierung 3 f.<br />
– Originalität 116, 213<br />
– Politikbezogene Aktivitäten 8, 21 ff., 196,<br />
244 f., 257<br />
– Profil 213, 466<br />
– Prozessvertretungen 196, 383<br />
– Rekrutierung 14, 190 f., 295 f., 453, 456<br />
– Soziale Einbindung 3 f., 42 f., 141<br />
– Spezialisierung 7, 36 f., 88, 117, 151 f.,<br />
164, 212, 242 ff., 338, 342 f., 466<br />
– Theoriefähigkeit 109, 172, 311, 336 f., 358,<br />
364, 378 f.<br />
– Verfassungsrichter 196, 390 ff., 399<br />
– s. auch Spezialisierung<br />
Staatsrechtslehrerreferat 11, 145 ff.<br />
– Atmosphärische Bedeutung 145 f.<br />
– Chance 160<br />
– Diskussion 183 ff.<br />
– Eröffnung 172 ff.<br />
– Freiwilligkeit der Übernahme 155, 158 f.<br />
– Fußnotentechnik 177 f.<br />
– Gliederung 177<br />
– Gestaltungselemente 174 ff.<br />
– Innovationsgehalt 168 f., 178, 358 f., 361<br />
– Konkurrenzsituation 166 f.<br />
– Langzeitwirkung 168, 179 f., 356 f.,<br />
362 f.<br />
– Leitsätze 181 ff.<br />
– „name dropping“ 176<br />
– Qualitätskriterien 167 ff., 317, 364<br />
– Reputationszuwachs 11, 192, 310<br />
– „Roter Faden“ 173<br />
– Schlussbemerkung 178 f.<br />
– Theorieebenen 172, 175, 181<br />
– Veröffentlichung 186<br />
– Vorbereitungstreffen 166 f.<br />
– Vortragsstil 179 ff.<br />
– Wechsel der Abstraktionsebenen 175<br />
– Zeitknappheit 172, 174<br />
– s. auch Jahrestagung; Staatsrechtslehre<br />
Staatsrechtslehrertagung<br />
– s. Jahrestagung<br />
Staatsrechtslehrervereinigung<br />
– s. Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer<br />
Staatsrechtswissenschaft<br />
– s. Staatsrechtslehre<br />
Staats‐ und Verwaltungssoziologie 227 f.<br />
Staatstheorie 91, 263, 269 f., 273, 284, 295,<br />
425<br />
Staatsziele 91 f., 266, 277<br />
Stand der Wissenschaft 98, 102, 105 ff., 122,<br />
238, 262, 264, 319, 323, 326, 334, 336,<br />
386 f.<br />
Standards guter wissenschaftlicher Praxis 15<br />
Steuerrecht 391<br />
Steuerungsperspektive des (Verwaltungs‐)<br />
Rechts 34, 94, 249, 251, 357, 420, 431<br />
Stil<br />
– s. Sprachgestaltung<br />
Streitkultur 121<br />
Stufenbau der Rechtsordnung 7, 93<br />
Subsidiaritätsprinzip 283<br />
Systematisierung 5, 28 f., 98, 100, 223, 230 f.,<br />
337 f., 340 ff., 353 f., 366, 377, 398, 405 f.,<br />
408, 413 f.<br />
Tagungsbände 42, 61, 83, 192<br />
Tagungsberichte 61 f., 83<br />
Theorie 307 f.<br />
– Bedingungen 340<br />
– Begriff 337<br />
– Geltung 307 f.<br />
– Heuristische Funktion 406<br />
– Juristische 337, 340, 377, 406<br />
– Qualität 339 f.<br />
Theoriebedarf 9, 242, 339, 342 f., 404<br />
Theoriebildung im Öffentlichen Recht 242,<br />
267, 312 ff.<br />
– Ebenen 241 f., 338 f., 365 f., 405 ff.<br />
– Elemente 340 ff.<br />
– Großtheorien 312 f., 350, 407<br />
– Prozess 88 f., 149 ff., 170, 212<br />
– Tiefgang 336 ff.<br />
– Verwendungszusammenhang 308, 313 ff.<br />
– Wahrheitsanspruch 307 f.<br />
Transdisziplinarität<br />
– s. Interdisziplinarität<br />
Typologisierung 93, 99, 183, 231, 323<br />
Umweltstaatsprinzip 277, 293<br />
Uneigennützigkeit 14<br />
Universalismus 14, 190<br />
Universitäten<br />
– Ausbildungsfunktion 88, 119 f.<br />
– Institutionelle Grundeinheit der Staatsrechtslehre<br />
8<br />
– Lehre 88, 119 f., 123, 198, 202, 220 f., 371,<br />
405<br />
– s. auch Lehrfreiheit<br />
Universitätsarchive 468<br />
Universitätskultur 56, 141, 189<br />
Unterbrecher‐Theorem 198
Sachregister<br />
503<br />
Venia legendi 7, 125, 131 f., 136, 191<br />
– für „Öffentliches Recht“ 133<br />
Verantwortung 231, 314 f.<br />
Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer<br />
7 ff., 37 ff., 193, 240 ff., 464 ff.<br />
– Aufgabe 186, 429<br />
– Ausgrenzungen 10, 27, 37<br />
– Gründung 7<br />
– Historische Belastungen 24 ff.<br />
– Kohäsionskraft 241, 244<br />
– Konservatismus 23, 37 f.<br />
– Korporatives Interesse 28, 153, 161<br />
– Mitgliederwachstum 10, 27, 155<br />
– Mitgliedschaftsvoraussetzungen 7, 37,<br />
153, 221, 308, 459, 465 f.<br />
– Organisationsgrad 153<br />
– Repräsentativität 8<br />
– Soziale Verantwortlichkeit 8<br />
– Vorstände 37 f.<br />
– Vorstandsaufgaben 156 ff., 165 f.<br />
– Vorstandswahl 37 f., 156 ff., 194, 469<br />
– s. auch Jahrestagungen<br />
Verfassung<br />
– Begriff 274 ff.<br />
– Öffentlicher Prozess 274<br />
– des Pluralismus 295<br />
– Rahmenordnung 282<br />
– Symbolische Gehalte 275 f.<br />
Verfassungsänderungen 294<br />
Verfassungserwartungen 276, 292<br />
Verfassungsgerichtsbarkeit 17 f., 20, 27<br />
– Funktionen 280 ff.<br />
– Gefahr der Kompetenzüberdehnung 20<br />
Verfassungsgerichtspositivismus 18, 169,<br />
236 ff., 266, 396 f.<br />
Verfassungsinterpretation 21 f., 97, 239, 269,<br />
287<br />
– Bandbreite juristischer Richtigkeit 379,<br />
381 f., 396<br />
– Grenzen 375<br />
– Katholisierung 282 ff.<br />
– Konkretisierungsprozess 253, 380 ff., 388<br />
– und Politik 21 f., 235 f., 240, 336<br />
– Vorverständnisabhängigkeit 22, 101 f.,<br />
163, 234 f., 244, 276, 279, 286 f., 380, 385<br />
– Wirklichkeitsbezug 94, 111, 224 f., 275,<br />
286 ff.<br />
– s. auch Gesellschaft der Verfassungsinterpreten<br />
Verfassungskonforme Auslegung 98<br />
Verfassungspatriotismus 266<br />
Verfassungsrecht 4, 90 f., 268<br />
– Anspruch 265 f.<br />
– Europäisches 30<br />
– Politisches Recht 21, 281, 286<br />
– Relativierung 266<br />
– Ungeschriebenes 358, 360 f.<br />
Verfassungsrechtsdogmatik 170, 226, 230,<br />
240, 377 f., 387 ff., 393<br />
– Gewissheitsverluste 230, 381 f.<br />
– Rezeptionsfähigkeit 29<br />
– Wandel 28, 230, 378, 382, 390<br />
– s. auch Rechtsdogmatik<br />
Verfassungsrechtsprechung 32<br />
– Methodenarmut 229, 233<br />
Verfassungsrechtswissenschaft<br />
– s. Staatsrechtslehre<br />
Verfassungs‐ und Verwaltungsrechtswissenschaft<br />
– Verschränkung 5, 403<br />
– Wissenschaftliche Wirkungen 27<br />
Verfassungsrichter 9, 196<br />
– s. auch Richter des Bundesverfassungsgerichts<br />
Verfassungsrichterrecht 382, 388<br />
Verfassungstheorie 91, 152, 170, 227, 263,<br />
287 f., 322, 378<br />
– Konfliktlinien 265 ff.<br />
Verhältnismäßigkeitskontrolle 98, 101, 108,<br />
381<br />
Veröffentlichungsflut 41 f., 190, 200, 206 f.,<br />
242, 303, 323<br />
Verrechtlichung 20, 393, 401<br />
Verteilungsfragen 279<br />
Vertrauen 121, 303<br />
Verwaltung 246 f., 425, 433<br />
– Managerialisierung 232<br />
– Qualitätsmanagement 249<br />
Verwaltungsgerichtsbarkeit 17 f., 20, 27,<br />
404 f., 422, 424, 426<br />
– Drittschutz 436, 444<br />
– Kontrolldichte 413, 425, 433 ff.<br />
Verwaltungsorganisation 247, 251, 272, 290,<br />
352<br />
Verwaltungsrecht 4, 267, 273, 346, 402<br />
– Hohe Rechtsprechungsdichte 419<br />
– Rechtsprechungsgeprägtes 421<br />
Verwaltungsrechtsdogmatik 28 f., 226, 230 f.,<br />
247, 253<br />
– und Privatrecht 248 f., 251, 346, 359<br />
Verwaltungsrechtsgeschichte 226<br />
Verwaltungsrechtslehre 222, 230 f., 322 f.,<br />
356 f., 404, 409 ff., 450<br />
– s. Staatsrechtslehre; Wissenschaft<br />
Verwaltungsrechtsvergleich<br />
– s. Rechtsvergleichung
504<br />
Sachregister<br />
Verwaltungsrechtsverhältnisse 361<br />
Verwaltungsverfahrensgesetze 419 f.<br />
Verwaltungsvorschriften 362, 434 f.<br />
Verwaltungswirklichkeit 273<br />
Verwaltungswissenschaft 142, 225 f.<br />
Völkerrecht 4, 91 f., 108, 132, 152, 170, 243,<br />
267, 423, 464, 466<br />
Volk 269 f., 273<br />
Vorlesung 123 f.<br />
– Abschiedsvorlesung 124<br />
– Antrittsvorlesung 123 f., 128, 141, 143<br />
Vorrang der Verfassung 91, 239, 280, 403<br />
Vorsorgeprinzip 353, 424, 436 f.<br />
Vorträge 119 ff., 316 ff., 445<br />
– Adressatenkreis 121, 134, 138, 171 f.,<br />
316 f.<br />
– Qualitätskriterien 301 f., 317 f.<br />
– Typologie 121 ff.<br />
– s. auch Habilitationsvorträge<br />
Wertbezug der Kulturwissenschaften 315,<br />
368 f.<br />
Wettbewerb<br />
– um Aufmerksamkeit 40, 136 f.<br />
– Publizistischer 39<br />
– zwischen Rechtsordnungen 29, 250, 253<br />
– Wissenschaftlicher 12, 81, 136 f., 300, 322,<br />
371<br />
Wettbewerbsrecht 442<br />
Widerspruchsfreiheit der Rechtsordnung 6,<br />
151, 227, 340, 377, 406<br />
– s. auch Einheit der Rechtsordnung; Einheit<br />
des Öffentlichen Rechts<br />
Wiedervereinigung 195, 293 ff., 467<br />
Wissenschaft<br />
– Ausdifferenzierungsprozess 9, 35 f., 38,<br />
88, 141, 148, 151, 212, 242 ff., 420, 429,<br />
465<br />
– Distanz zur Politik 22, 40, 101 f., 148,<br />
150, 240, 308, 336, 365, 368<br />
– Kommunikationsprozess 14, 32 f., 79 f.,<br />
119 f., 127, 136, 243 ff., 304, 310, 315 f.,<br />
330, 387<br />
– Kreativitätsbedingungen 55 f., 152, 326<br />
– Lebensform 16, 89, 153, 188<br />
– Mündlichkeit 119 ff., 304<br />
– Organisatorische Voraussetzungen 308 f.<br />
– Produktivität 309 f.<br />
– Qualitätssicherung 310<br />
– Schriftlichkeit 119 f.<br />
– Sozialer Kontext 305, 308, 311, 369 f.<br />
– Sozialisationsprozess 6, 13 ff., 56, 89,<br />
130 f., 188, 303 f.<br />
– Staatliches Definitionsverbot 75<br />
Wissenschaft des Öffentlichen Rechts<br />
– s. Staatsrechtslehre<br />
Wissenschaft und Praxis 6, 16 ff., 312 ff., 365,<br />
398, 404, 410, 440<br />
Wissenschaft als soziales System 15 f., 42 f.,<br />
239 ff., 308 ff., 455<br />
Wissenschaftliche Autorität 121<br />
Wissenschaftliche Distanz 22, 28, 40, 150,<br />
159, 240, 326, 329, 364 f., 392, 402, 449<br />
Wissenschaftlicher Diskurs 12, 23 f., 120 f.,<br />
156, 238, 304, 385, 397<br />
– s. auch Diskurs; Organisierter Skeptizismus<br />
Wissenschaftlicher Erfolg 305, 369 ff.<br />
Wissenschaftliche Fachvereinigungen 8 f., 12,<br />
122, 148, 151, 157, 186, 310<br />
Wissenschaftliche Mitarbeiter<br />
– s. Assistenten<br />
Wissenschaftliche Kontroversen 10 f., 304,<br />
369<br />
Wissenschaftliche Überproduktion 202<br />
Wissenschaftliches Ethos<br />
– s. Ethos der Wissenschaft<br />
Wissenschaftliches Fehlverhalten 15 f., 31 f.,<br />
309<br />
Wissenschaftsindikatoren 299, 307, 372 f.<br />
Wissenschaftskolleg zu Berlin 194<br />
Wissenschaftskultur 141, 189<br />
Wissenschaftsmanagement 310<br />
Wissenschaftspreise 123, 194, 196, 373<br />
Wissenschaftstheorie 43<br />
– der Staatsrechtslehre 222 ff.<br />
Zeitgeist 23, 28, 43, 79, 90, 142 f., 274, 299,<br />
362, 441<br />
Zeitschriften 25 f., 193, 212, 310, 430<br />
– Herausgeber 26, 193, 320 f., 372<br />
– Redaktionspolitik 321<br />
Zeitschriftenveröffentlichungen 32 f., 43, 69,<br />
137 f., 141, 299, 318, 445<br />
– Ausbildungszeitschriften 138, 190<br />
Zielvereinbarungen 249, 300<br />
„Zitier‐ und Lobekartelle“ 197, 336<br />
Zitierketten 334<br />
Zitierrelevanz 332 ff.<br />
Zweckgedanke im Recht 34, 224, 233, 254
Anhang: Ein Jahrhundert deutsche Staatsrechtslehrer
Legende<br />
Umrahmung des Namens mit durchzogener Linie: Habilitationsverhältnis<br />
mit Erst‐ oder Hauptgutachter – bei zweitem Namen<br />
(über dem Namen des Habilitanden) ist materielle Prägung auch<br />
durch diesen weiteren Lehrer anzunehmen<br />
Umrahmung mit gepunkteter Linie: dominierende materielle akademische<br />
Lehrer‐Schüler‐Beziehung (Erstgutachter im Verfahren<br />
ist dann als zweiter Namenshinweis über dem Namen des Habilitanden<br />
angezeigt)<br />
oder<br />
öffentlich‐rechtlicher (Zweit‐)Gutachter im Habilitationsverfahren<br />
(sonstiger – verstorbener oder nichtöffentlichrechtlicher oder<br />
nichtdeutscher – Lehrer ist dann als zweiter Namenshinweis über<br />
dem Namen des Habilitanden angezeigt)<br />
Rahmung mit gestrichelter Linie: materielle akademische Lehrer‐<br />
Schüler‐Beziehung ohne unmittelbare Beteiligung des Lehrers als<br />
Gutachter am Habilitationsverfahren<br />
Rahmung mit Punkt‐Stich‐Linien: Doktorandenverhältnis, kein<br />
Habilitationsverhältnis<br />
blau unterlegter Name: Mitglied der VDStRL nach 1949<br />
gelb unterlegter Name: Mitglied der VDStRL nur vor 1933<br />
nicht farblich unterlegter Name: kein Mitglied der VDStRL