14.11.2014 Views

S Amarjeet Singh Grewal - Vismaadnaad.org

S Amarjeet Singh Grewal - Vismaadnaad.org

S Amarjeet Singh Grewal - Vismaadnaad.org

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Sbd<br />

AmrjIq isMG gryvwl<br />

kyhI AjIb g`l hY ik ie`k pwsy qW is`K gurU swihbwn (1469-1708)<br />

dIAW rcnwvW iv`c, jdoN ‘Sbd’ nUM bwhrmuKI XQwrQ dy rcnhwr vjoN ie`k<br />

sÍY-cyqn siq dy rUp iv`c smiJAw jw irhw sI, qW AYn ausy vkq p`Cm iv`c<br />

‘Sbd’ nMU, bwhrmuKI jgq dI ivkws pRikirAw iv`coN auqpMn hoieAw ie`k<br />

inqwxw ijhw swDn bxw id`qw igAw, ijs dw kMm kyvl bwhrmuKI XQwrQ<br />

dy mnùKI AnuBv dw sMcwr krnw hY[ ieh koeI swDwrn qbdIlI nhIN sI[<br />

ieh qW qbdIlIAW dw ie`k AYsw islislyb`D kRm sI ijs ny kOprnIks<br />

(1473-1543), gYlIlE (1564-1642), Aqy inaUtn (1642-1727) dIAW<br />

KojW Aqy fYskwrty (1596-1650) dy icMqn nwl SurU ho ky m`D X`ug dI<br />

bu`DImqw, soc, sMsikRqI Aqy ivSvidRStI nUM nvyN Xu`g dI ivigAwnk soc,<br />

qrkSIl bu`DI Aqy mSInI idRStIkox iv`c pUrI qrHW aultw ky r`K id`qw[ 1<br />

ies nvIN soc ny kudrq nUM byjwn mwdy qy ivBwijq AMgW dI ie`k ivSwl<br />

mSInI bxqr dy rUp iv`c pyS kIqw jo drSk qoN Awzwd inSicqqwvwdI<br />

Aqy qbdIlI rihq sdIvI inXmW ADIn Awpxy Awp ibnW iksy bwhrI<br />

d^l dy c`l rhI hY[ Sbd rwhIN bwhrmuKI jgq dy nzwry nUM AiBivAkq<br />

krn vwlI mnu`KI cyqnw qW kyvl ie`k drSk mwqr hY ijs dw ies<br />

bwhrmuKI qsvIr dI kMstrkSn iv`c koeI rol nhIN[<br />

jdoN ik m`D Xu`g iv`c Koj Aqy igAwn dw mMqv kudrq dI vifAweI<br />

nUM smJ ky aus dy nwl Awpxy irSqy iv`c vDyry pRp`kqw Aqy iekswrqw<br />

ilAwauxw sI:<br />

kudriq pauxu pwxI bYsMqru kudriq DrqI Kwku]<br />

sB qyrI kudriq qUM kwidru krqw pwkI nweI pwku]<br />

nwnk hukmY AMdir vyKY vrqY qwko qwku]ò]<br />

(AMg ôöô)<br />

auQy ivigAwink Koj dw audyS kudrq sMbMDI Aijhy igAwn dI pRwpqI hY<br />

jo kudrq au~pr lgwm pwaux iv`c mnu`K dI shwieqw kr sky[ Awpxy<br />

in`jI suAwrQW vwsqy sImw rihq pdwrQk qr`kI leI kudrq dw SoSx hI<br />

ies ivigAwink X`ug dw sB qoN v`fw s`c bx igAw hY[ ieho kwrn hY ik<br />

ivigAwink Koj pRxwlI dy jnmdwqw PrWiss bykn (1561-1626) ikhw<br />

krdy sn ik ‘ivigAwn dw ieko ie`k mMqv kudrq nUM mnùK dw Zulwm bxw<br />

ky aus dI syvw iv`c lgwauxw hY[’<br />

inaUtnvwdI kwrtIzIAn ivigAwn ny Awpxy Awp nUM AYstrOnomI,<br />

BOiqk ivigAwn, qrl pdwrQW dI gqI Aqy lckIlypx dy AiDAYn q`k<br />

hI sImq nhIN r`iKAw, sgoN ivigAwn nUM vI AYtmW Aqy mwlIikaUlW dI<br />

joSIlI gqI dy rUp iv`c dyKx bwAd inaUtnvwdI mkYinks dw hI ih`sw<br />

bxw ilAw[ fwltn dy mwfl nUM AwDwr bxw ky aunIvIN sdI iv`c rswieixk<br />

ivigAwnIAW ny ie`k AtOimk isDWq dI isrjxw kIqI ijs ny vIhvIN sdI<br />

iv`c rswieixk Aqy BOiqk ivigAwnW nUM iek`iTAW kr id`qw[ ies qrHW<br />

inaUtnvwdI ivigAwn ny Tos, qrl Aqy gYsI pdwrQW dy nwl-nwl qwp<br />

Aqy DunI nUM vI mwdy dy m`uFly AMgW dI mkYinks dy rUp iv`c dyKxw SurU kr<br />

id`qw[ so ATwrvIN Aqy au~nIvIN sdI iv`c inaUtnvwdI ivigAwn dI pUrn<br />

ij`q ny mnu`KI SwsqrW nUM vI krtIzIAn Aqy mkYnkI soc Anuswr Fwlxw<br />

SurU kr id`qw[ jOhn lOky (1632-1704) ny inaUtnvwdI mkYinks qoN<br />

pRBwivq ho ky smwj dw ie`k mkYnkI mwfl iqAwr kIqw ijs iv`c aus ny<br />

iksy brqn iv`c bMd peI gYs dy AYtmW dI gqI dI qrHW hI smwj iv`c jI<br />

rhy lokW dy vrqwirAW nUM Awpxy AiDAYn dw ivSw bxwieAw[ auh smJdw<br />

sI ik ijvyN kudrq dy At`l Aqy qbdIlI rihq inXm BOiqk Aqy<br />

rswiexk vrqwirAW dy ivvhwr nUM inrDwirq krdy hn, iblkul ausy<br />

qrHW dy hI koeI isDWq smwijk vrqwirAW nUM vI inrDwirq krdy hn[<br />

PrWiss bykn (1561-1626) nwl SurU hoey Aqy fyivf ihaUm (1711-<br />

1776) nwl AwpxI is^r qy phuMcy brqwnvI AnuBvvwd ny is`Dy AnuBv<br />

jW ivigAwink qzribAW rwhIN iek`qr kIqy ieMidRAwvI igAwn nUM s`cweI<br />

dw ie`ko ie`k AwDwr mMn ky lOjIkl pwzytyivzm jW lwjIkl ieMipiriszm<br />

nW dI ie`k AMqrrwStrI lihr nUM jnm id`qw[ sMn 1920-30 iv`c kYNbirj


Aqy ivAwnw XUnIvristI qoN SurU hoeI ies lihr ny pRmwx-Xogqw dI<br />

ksv`tI au~pr AwDwirq ie`k BwSweI isDWq dw inrmwx kIqw ijs<br />

Anuswr kyvl do qrHW dy ibAwn hI s`cy ho skdy hn - iek auh ijnHW nUM<br />

qsdIk kIqw jw sky Aqy dUsry auh ijhVy ik ienHW qsdIkSudw ibAwnW<br />

nUM gixq jW qrk dy inXmW rwhIN joV ky bxwey gey hox[<br />

ie`k Tos ivigAwink isDWq dI isrjxw vwsqy ies BwSweI isDWq<br />

rwhIN hr ie`k dwrSink isDWq Aqy vwk nUM ArQhIx Aqy byqukw swbq<br />

kIqw jwx l`g ipAw[ eyQoN q`k ik sdwcwrk Aqy nYiqk kdrW kImqW nUM<br />

vI ies dw iSkwr bxnw ipAw[ audwhrx dy qOr ’qy Aijhy ibAwn ijvyN<br />

ik ‘blwqkwr burI g`l hY’ jW ‘bydoSy lokW dw kql krnw pwp hY’ jW<br />

‘corI krnw glq hY’ Awid nUM vI ies BwSweI isDWq dy AwDwr au~pr<br />

ArQhIx Aqy byqukw bxw id`qw igAw ikauNik ieh ibAwn iksy ivigAwnk<br />

FMg nwl qsdIk nhIN sn ho skdy[ iesy qrHW igAwn, smwj, Drm Aqy<br />

swihq Swsqr dy ibAwnW nUM vI vyrIPweI nhIN kIqw jw skdw sI[ ies<br />

leI ienHW sBnW dw ArQhIxqw Aqy byqukypx dy ielzwm qoN bcxw sMBv<br />

nhIN sI[ 2<br />

ivtgnstIn (1889-1951) ny AwpxI pihlI pusqk tRYktyts (1929)<br />

iv`c lOjIkl pwzytyivzm dI ‘qsvIr isDWq’ rwhIN ieh AwK ky bhuq<br />

vkwlq kIqI ik ijhVy BwSweI ibAwn vwsqivk q`QW jW GtnwvW dI<br />

qsvIr pyS nhIN krdy, auh JUTy Aqy &rybI huMdy hn[ aus dy kihx muqwbk<br />

iPlwsPrW dw kMm kyvl ie`ko ie`k hI rih jWdw hY ik auh qmwm pRwcIn<br />

jW purwqn Plsi&AW dy ies JUT Aqy &ryb nUM nMgw krn[ pr ivtgnstIn<br />

dI 1953 iv`c mOq auprMq CpI dUsrI pusqk ‘iPlsOPIkl ienvYstIgySn’<br />

ny vI lOjIkl pwzytyivzm dy ies isDWq nUM r`d kr id`qw[<br />

iPlOsPIkl ienvYstIgySn (1953) iv`c ivtgnstIn dw kihxw sI<br />

ik mnu`K BwSw nUM kyvl vwsqivk q`QW jW GtnwvW dI qsvIr pyS krn<br />

leI hI nhIN vrqdw, sgoN BwSw dI hor Anyk qrHW nwl vrqoN krdw hY[<br />

ijvyN ik hukm dyx leI, vDweI dyx leI, kivqw ilKx leI, cutkly<br />

suxwaux leI, aulJnW dy h`l krn leI, JUT bolxw leI, Ardws krn<br />

leI, vkwlq krn leI, ipAwr krn leI, ieiqhws ilKx leI, SqrMj<br />

Kyfx leI, mn hlkw krn leI, mwnisk ielwj krn leI, Awid,<br />

Awid[<br />

mnu`K Sbd dI ausy qrHW nwl vrqoN krdw hY ijvyN ik auh gyNd nwl<br />

koeI v`Ko-v`KrI iksm dIAW KyfW Kyfx leI krdw hY[ so Sbd nwl vI<br />

mnùK v`Ko-v`Kry inXmW ADIn v`Ko-v`KrI iksm dIAW KyfW Kyfdw hY[ ienHW<br />

KyfW iv`coN hI Sbd Awpxy ArQ gRihx krdy hn[ Sbd nUM iksy ie`k ArQ<br />

nwl jW bwhrmuKI vsqU jW vrqwry nwl joV ky dyKx dI ieh pRMprw<br />

ivtgnstIn ny Awp hI r`d kr id`qI ikauNik hr Sbd ie`k qoN vDyry<br />

BwSweI KyfW iv`c vriqAw jWdw hY, ies leI ies dy iksy ie`k Kyf ivcly<br />

ArQ nUM iksy dUsrI Kyf ivcly ArQ nwloN vDyry s`cw jW au~qm nhIN mMinAw<br />

jw skdw[ies qrHW Sbd dy AMdr ArQW dw ie`k pUrw jMgl au~g pYNdw hY[ 3<br />

BwvyN ivAwnw srkl Aqy kYNbirz XUnIvristI AMdr 1920-30 iv`c<br />

au~TI lOjIkl pwzytyivzm dI lihr qoN bhuq Arsw pihlW jrmn AwdrSvwd<br />

ny kWq (1724-1804) Aqy Kws krky hIgl (1720-1831) dy drSn<br />

rwhIN ihaUm dy ieMipiriszm nUM AwpxI QW qW idKw id`qI sI, pr BOiqk<br />

ivigAwn Aqy gixq SwSqr iv`c inaUtnvwdI ivigAwn dI Apwr sPlqw<br />

ny kyvl jIv ivigAwn, fwktrI, smwj ivigAwn, mnoivigAwn, ArQ<br />

SwSqr Awid nUM hI Awpxy pRBwv hyT nhIN ilAWdw sgoN jrmn AwdrSvwd<br />

dy mhwn prwjYkt nUM inrArQk Aqy &rybI AwKx vwly lOjIkl pwjytyivzm<br />

dI lihr rwhIN ies iksm dI soc nUM mnu`KI igAwn pRwpqI dy ie`ko ie`k<br />

swDn vjoN pyS kIqw igAw[<br />

inaUtnvwdI ivigAwnk soc dI nINh au~pr ausry lOjIkl pwzytyivzm<br />

nUM q^q au~qy auqwrn leI koeI vI dwrSink isDWq jW BwSweI isDWq<br />

kwPI nhIN sI[ mnu`KI drSn qoN pUrI qrHW Awzwd, mwdy Aqy gqI dy<br />

bwhrmuKI, qbdIlI rihq Aqy sdIvI gixq SwsqrI inXmW ADIn c`lx<br />

vwlI kudrq dI mSInI qsvIr nUM S`k dI nzr nwl dyKx dw kMm qW kyvl<br />

kuAMtm mkYinks dy Ajoky ivigAwink isDWqW, Kws krky AweIznbrg<br />

dy AinSqqwvwd dy isDWq (1927) nwl hI SurU huMdw hY[ 4


iqMn pwswrI klwsIkl XUklIfIAn jumYtrI Aqy mYQymYtIkl smyN dy<br />

inrpyK iK`qy AMdr sb`bW Aqy GtnwvW dI lVI iv`c inSicq inXmW ADIn<br />

b`Jy ivBwijq AMgW, GtnwvW Aqy vrqwirAW dy mSInI sMgTnW iv`c muFlI<br />

siQqI dI jwxkwrI dy AwDwr au~qy Biv`KbwxI dI s&lqw ny jIv ivigAwn,<br />

fwktrI iv`idAw, mnoivigAwn, ArQ Swsqr, smwj AiDAYn, ivkws<br />

Swsqr, BwSw ivigAwn, rwjnIqI Awid dy Koj kMmW nUM inaUtnvwdI<br />

kwrtIzIAn ivigAwnk ivDI dy qmwm AOguxW Aqy isDWqk ivroDW dy<br />

bwvjUd, iesy dI rihnumweI hyT cwlU r`iKAw[<br />

gurU nwnk swihb dy jnm qoN 523 swl bwAd A`j jdoN ik smkwlIn<br />

jIv ivigAwnI inaUtnvwdI kwrtIzIAn soc ADIn mnu`KI idmwg dy<br />

AiDAYn leI ihstokYmIkl, bwieEkYmIkl, mwlIikaUlr Aqy<br />

ielYktromgnYitk Koj dy AwDwr au~qy inaUroiPizAwlojIkl vrqwirAW dI<br />

ivAwiKAw iv`coN ‘cyqnw’ dy izkr nUM pUrI qrHW nwl bwhr r`K rhy hn, auQy<br />

inaUtnvwdI kwrtIzIAn soc nUM SurU krn vwly AYstrOnoimst Aqy BOiqk<br />

ivigAwnI ies nqIjy ’qy phuMc cu`ky hn ik ‘cyqnw’ kyvl BOiqk jgq nUM<br />

smJx leI hI zrUrI nhIN, sgoN ies dw ie`k Ain`KVvW AMg vI bx geI<br />

hY[ ienHW Ajoky BOiqk ivigAwnIAW Kws krky kuAMtm mkYinks dy mwihrW<br />

Anuswr qW cyqnw Aqy Sbd qoN bZYr ies jgq dI hoNd nUM klipAw vI<br />

nhIN jw skdw[<br />

suMn Sbd Aqy jgq rcnw<br />

ieh isRStI AYtmW dI bxI hoeI hY[ AYtm Awpxy qoN Coty kxW dy Aqy<br />

kx aUrjw dy[ ieh aUrjw dI kxW dy rUp iv`c ivcrdI hY jW qrMgW dy rUp<br />

iv`c? iesy suAwl dw h`l l`Bx iv`c ie`k pUrI (19vIN) sdI l`g geI[<br />

rOSnI dy kx (Poton) nUM jykr ie`k morI vwlI skrIn iv`coN lMGx id`qw jwvy<br />

qW dyiKAw igAw hY ik auh Poton aus morI QwxI lMG ky swhmxy r`KI<br />

PotogrwiPk plyt au~pr jw tkrwauNdw hY Aqy aus au~pr Awpxy (kx dy)<br />

inSwn C`f idMdw hY[ ies dy ault jykr rOSnI dy kx nUM ie`k morI dI QW<br />

do morIAW QwxI lMGwieAw jwvy Bwv jykr ie`k morI vwlI skrIn dI QW<br />

do morIAW vwlI skrIn r`K id`qI jwvy qW PotogrwiPk plyt au~pr<br />

ieMtrPIrYNs pYtrn auGVdw hY[ jo kxW dI QW qrMgW dI inSwnI hY[ ies<br />

dw mqlb ieh hoieAw ik jy ienHW kxW nUM ie`k morI iv`coN lMGx id`qw jwvy<br />

qW ieh mwdI kxW dy rUp iv`c aus nUM pwr krdy hn Aqy jy do morIAW iv`coN<br />

dI lMGwieAw jwvy qW ieh kx donW morIAW QwxI qrMg dy rUp iv`c aus nUM<br />

pwr krdw hY ijvyN ik auh kx ie`ko vyly do morIAW iv`coN dI lMG irhw hovy[<br />

ies qzrby nwl iqMn g`lW swbq huMdIAW hn[ pihlI g`l qW ieh ik<br />

sb-AtOimk pwrtIkl ie`ko vkq (jW ausy vkq) ie`k qoN vDyry QwvW<br />

au~pr ivcr skdw hY[ dUsrI g`l ik ie`k sb-AtOimk pwrtIkl ny ie`k<br />

mwdI kx dy rUp iv`c ivcrnw hY jW AmwdI qrMg dy rUp iv`c, ies g`l dw<br />

PYslw drSk (jW aus duAwrw cuxy gey qzrby) ny krnw huMdw hY[ ieh<br />

PYslw ik Poton dy A`gy ie`k morI vwlI skrIn r`KxI hY jW do morIAW vwlI,<br />

hI inrxw krygw ik Poton kx hY jW qrMg[ qIsrI g`l ik mwdI jgq Aqy<br />

ausdIAW Tos vsqUAW dw inrmwxkwrI mYtIrIAl ^ud Tos mwdy vwly gux<br />

nhIN r`Kdw[<br />

lueIs ivktr Aqy brOglI (1924) dI mwdI qrMgW dI Koj ijsny do<br />

morIAW vwly qzrby dy AwDwr au~qy auprokq suAwl pyS kIqy, qoN bwAd<br />

AweIznbrg dy AinScqqwvwd dy isDWq (1927) ny mwdy Aqy cyqnw<br />

ivcly AMqr nUM imtwaux iv`c bhuq v`fw Xogdwn pwieAw[<br />

ies AinScqqwvwd dy isDWq muqwbk iksy vI vsqU jW mwdy dy BOiqk<br />

guxW nUM, aus nUM AnuBv krn vwly drSk jW ivigAwnI dI AnuBv ivDI<br />

(AObzrvySn jW myXrmYNt AYkt) qoN v`K nhIN kIqw jw skdw[ AweIznbrg<br />

ny swbq kIqw ik jdoN iksy kuAMtm vsqU dI pujISn nUM vDyry sUKmqw nwl<br />

jwnx dI koiSS kIqI jWdI hY qW aus dw momYNtm Enw hI vDyry AinSicq<br />

ho jWdw hY Bwv ik iksy kuAMtm vsqU nUM sUKmqw nwl jwnx dI koiSS hI<br />

aus isstm nUM qbdIl kr idMdI hY[<br />

sbjYkt Aqy AObjYkt jW cyqnw Aqy mwdy ivckwr imt rhy ies AMqr<br />

nUM eIznbrg qoN bwAd nylz bohr (1927) dy kMplImYNtYirtI isDWq Aqy<br />

Alyn AwspYkt (1982) dy qzrby ny hor vI Gtw id`qw[ 5 AwstrIAn<br />

BOiqk ivigAwnI SroifMgr ny sbjYkt Aqy AObjYkt jW cyqnw mwdy


ivckwr imt rhy AMqr nUM AwpxI mShUr audwhrx ‘SrOifMgr dI ib`lI’<br />

rwhIN bhuq srl qrIky nwl smJwaux dI koiSS kIqI hY Aqy sp`St rUp<br />

iv`c ieho ikhw hY ik cyqnw qoN ibnW mwdy dI koeI bwhrmuKI hkIkq hI<br />

nhIN huMdI[<br />

SroifMgr dI ies audwhrx muqwbk jy iksy ib`lI nUM Aijhy kmry iv`c<br />

bMd kr id`qw jwvy ij`Qy ik zihrIlI gYs dI Plwsk nUM gweIgr kwaUNtr<br />

rwhIN ryfIE AYkitv AYtm ijs dI fIkyA dI 50 pRqISq sMBwvnw hovy,<br />

nwl joV ky rìKAw hovy qW jo fIkyA dI sUrq iv`c Plwsk tùt ky zihrIlI<br />

gYs nwl ib`lI nUM mwr skdI hovy Aqy dyKx vwly kol kmrw KolH ky dyKx<br />

qoN ibnW ieh jwnx dw hor koeI vI vsIlw auplbD nw hovy ik ib`lI mrI<br />

hoeI hY ik izMdw hY, qW mYQymYtIkl smIkrxW ieho d`sxgIAW ik kmrw<br />

KùlHx q`k izMdw ib`lI Aqy murdw ib`lI brwbr Anupwq iv`c bMd kmry iv`c<br />

mOjUd sn[<br />

ib`lI dI iksmq dw Asl pqw qW aus nUM kmrw KolHx qy hI l`gygw[<br />

jdoN aus ny kmrw KolH ky ib`lI dI AMiqm siQqI nUM jwx ilAw qW vI ie`k<br />

qIsry drSk leI qW aus dw ib`lI bwry dw igAwn EnI dyr q`k ib`lI dI<br />

iksmq vrgw hI rhygw ijMnI dyr q`k ik aus nwl ieh igAwn Sbd rwhIN<br />

sWJw nhIN kIqw jWdw[ ies leI ib`lI dI iksmq qW lgwqwr PYl rhy<br />

sMcwr nYtvrk iv`c hI hoNd r`KdI hY[ ib`lI dI iksmq koeI bwhrmuKI<br />

vrqwrw nhIN, ieh qW pUrn qOr ’qy igAwn dI vsq hY, PYl rhy igAwn<br />

dI PYl rhI vsq[ 6<br />

mYQymYitkl smIkrxW qW ieho AwKdIAW hn ik drSk dy dw^l hox<br />

qoN pihlW ib`lI izMdw vI hY Aqy murdw vI[ pr kmrw Ku`lHx qy drSk<br />

duAwrw ies mhWsiQqI (ijs iv`c ib`lI izMdw vI hY Aqy murdw vI) dy A`Dy<br />

ih`sy nUM dyK lYx bwAd, bwkI dy A`Dy ih`sy (ijsnUM Awm qOr qy JUT dw nwm<br />

dy ky C`f id`qw jWdw hY) nwl kI bIqdI hY? auh ik`Dr clw igAw? kOpn<br />

hYgn ivAwiKAw (1920) Anuswr qW ies ip`Cy rih gey mhW siQqI dy A`Dy<br />

ih`sy nUM stYitstIkl XQwrQ ikhw jw skdw hY[ pr Ajoky gixq SwsqrIAW<br />

dw ivcwr hY ik kuAMtm mkYinks dIAW smIkrxW iv`coN AijhI koeI<br />

ivAwiKAw nhIN imldI[ ies leI ieh nqIjw k`F lYxw ik ikauNik mnùKI<br />

AnuBv kyvl A`Dy XQwrQ nUM hI aujwgr kr irhw hY, ies leI mhWsiQqI<br />

dy donoN A`D ie`ko ijhy XQwrQmeI nhIN hn, srwsr glq hY[ iesy Dwrnw<br />

iv`coN Anyk sirStIAW vwlw hweIpwQyisz inkilAw ijs Anuswr ieh<br />

dUsrw A`D iek smwnAMqr isRStI iv`c sdw leI guMm ho jWdw hY[ ies g`l<br />

nwl koeI Prk nhIN pYNdw ik ienHW iv`coN ikhVI ivAwiKAw vDyry TIk hY<br />

ikauNik ies mnGVq qzrby qoN ie`k g`l qW sp`St hI hY ik kuAMtm<br />

mkYinks dy gixq-Swsqr Anuswr drSk dy dKl qoN ibnW BOiqk XQwrQ<br />

Awpxw bUhw hI nhIN KolHdw[<br />

ijvyN ik pihlW dyiKAw jw cùkw hY, swr kuAMtm kx ausy vyly Tos mwdw<br />

vI huMdy hn Aqy qrMg vI[ ieh g`l drSk au~pr inrBr krdI hY ik auh<br />

ienHW nUM Tos kxW dy rUp iv`c dyKxw cwhuMdw hY jW qrMgW dy rUp iv`c[ ieh<br />

cox kyvl drSk au~pr hI inrBr krdI hY[ pr siq qW ies kx Aqy<br />

qrMg donW dI hkIkq qoN pwr hY jo ausy vyly kx vI hY Aqy qrMg vI jW<br />

Pyr ik jo kx vI nhIN hY Aqy qrMg vI nhIN[ so ib`lI hY vI Aqy nhIN vI[<br />

drSk jW qW aus nUM izMdw dyKdw hY Aqy jW Pyr izMdw nhIN dyKdw[ pr siq<br />

qW aus dy izMdw hox jW murdw hox qoN pwr dI khwxI hY[<br />

idRStmwn bRihmMf dy isry au~pr ie`k ikzwr hY ijs nUM qwrw ivigAwnI<br />

0957+561 AwKdy hn[ ieh ikzwr eynI dUr hY ik ies qoN DrqI q`k<br />

phuMcx leI rOSnI nUM vI kroVW swl l`g jWdy hn[ ikzwr qoN Awaux vwlI<br />

rOSnI, DrqI au~pr is`DI nhIN AwauNdI, ieh rsqy iv`c pYNdI ie`k glYksI<br />

nUM vl ky AwauNdI hY[<br />

jwhn glwiefmYn (1984) ny ie`k lyK iv`c ieh d`sx dI koiSS kIqI<br />

hY ik Agr 0957+561 qoN Aw rhI rOSnI nUM iksy Aijhy XMqr nwl dyKx<br />

dI koiSs kIqI jWdI hY ijs iv`c ik rOSnI nUM kxW dy rUp iv`c dyKx dw<br />

pRbMD hovy qW pqw cldw hY ik rsqy iv`c pYNdI glYksI nUM pwr krn leI<br />

keI kx aus dy K`by pwisEN dI GuMm ky AwauNdy hn Aqy keI s`jy pwisEN<br />

dI[ pr jy ies pihly XMqr dI QW ieh rOSnI iksy Aijhy XMqr nwl dyKI<br />

jWdI hY ijhVw ik rOSnI dy kyvl qrMg rUp nUM hI dyK skdw hovy (ikauNik<br />

donoN rUp qW ie`ko vyly koeI XMqr jW mnu`K dyK nhIN skdw - AnsritintI<br />

isDWq) qW ieh jwx ky bVI hYrwnI huMdI hY ik ies siQqI iv`c rOSnI dw


hr kx qrMgW dy rUp iv`c glYksI dy dohW pwisAW qoN dI ies qrWH lMG<br />

ky AwauNdw hY ijvyN ik ndI dy ivckwr pey iksy v`fy p`Qr dy donW pwisAW<br />

qoN dI pwxI dIAW lihrW lMGdIAW hn[<br />

ieh qW sp`St hI hY ik ie`k Poton nUM donW XMqrW nwl jW dono FMgW<br />

nwl ie`ko vyly nhIN dyiKAw jw skdw[ ies leI dyKx dy FMg (jW XMqr dI<br />

cox) rwhIN ivigAwnI aus Poton nUM jW qW ie`k kx dy rUp iv`c glYksI dy<br />

ie`k pwisEN dI lMG ky Awaux leI mzbUr krdw hY Aqy jW Pyr qrMg dy<br />

rUp iv`c aus glYksI dy donW pwisAW qoN dI[ donW kysW iv`c ivigAwnI<br />

duAwrw dyKx FMg (XMqr) dI cox l`KW kroVW swl pihlW glYksI pwr kr<br />

rhy Poton nUM gYr pRiqvwdI FMg nwl pRBwivq kr idMdI hY[<br />

dyKx vwlI qW g`l ieh hY ik auh glYksI ijs nUM pwr krky Poton<br />

ivigAwnI dy XMqr q`k phuMicAw hY, auh glYksI DrqI qoN kroVW rOSnI<br />

swl dUr hY[ ies leI ivigAwnI duAwrw dyKx dy FMg dI cox (XMqr dI<br />

cox) jo auh A`j kr irhw hY, ies A`j dy vrqwry (XMqr dI cox) rwhIN aus<br />

Gtnw (Poton dy rsqy) nUM qbdIl kr idMdI hY ijhVI ik kroVW swl pihlW<br />

vwpr cu`kI hY[ kroVW swl pihlW Poton glYksI dy iksy ie`k pwisEN dI<br />

ho ky lMiGAw sI jW ik ie`k qrMg dy rUp iv`c glYksI dy donW pwisAW nUM<br />

vl ky, ies g`l dw PYslw Blw A`j ikvyN ho skdw hY? pr ies kys iv`c<br />

ieho hI qW ho irhw hY? 7<br />

bhuqw iDAwn dyx vwlI g`l qW ieh hY ik A`j dI qwrIk iv`c qzrbw<br />

kr rhy ivigAwnI (drSk) Aqy kroVW swl pihlW glYksI pwr kr rhy<br />

Poton (Gtnw) ivckwr koeI BOiqk (rOSnI jW ies qrHW dy iksy hor<br />

mIfIAm rwhIN) irSqw qW ho nhIN skdw[ ieh irSqw jW sMcwr dy iksy<br />

Aijhy mIfIAm rwhIN hI sMBv hY, jo ibnW koeI vkq Krc kIqy kroVW swl<br />

dw s&r kr lvy jW ik ie`ko vyly hr QW phuMc sky[ sgoN ies qoN vI v`D<br />

smyN dI ault idSw iv`c c`l ky kroVW swl pihlW iksy AnMq dUrI qy vwprI<br />

Gtnw nUM qbdIl kr sky[<br />

ieh swrw kuJ qd hI sMBv ho skdw hY jykr swrI isRStI jW bRihmMf<br />

ZYr sQwnk (nwnlokn) hovy qy jW Pyr swrw smW sQwn iksy ienstYntynIAs<br />

sMrcnw iv`c b`Jw ipAw hovy[ g`l qW auho hI hY ik smu`cI isRStI Aqy ies<br />

dy smu`cy ieiqhws dy A-kwilk Aqy A-sQwink sMrcnw iv`c b`Jy hox qoN<br />

ibnW auprokq vrqwrw Gt hI nhIN sI skdw[<br />

iesy leI 1984 iv`c BOiqk ivigAwnIAW dI AmrIkn suswietI nUM<br />

sMboDn krdy hoey tYksws XUnIvristI dy sr jOhn vIlHr ny ieh inrxw<br />

pyS kIqw ik hux bRihmMf jW isRStI nUM bwhrmuKI FMg nwl iksy QW au~pr<br />

siQq mwdy dI sMrcnw (hwrfvyAr) nhIN smiJAw jw skdw[ vIlHr ny<br />

ies nUM ‘mIinMg XUnIvrs’ jW ‘mIinMg sw&tvyAr’ dw nwm id`qw Aqy<br />

d`isAw ik ieh ZYr sQwnk hY, jo ikqy vI siQq nhIN jW Pyr ik hr QW<br />

hI mOjUd hY[ Awpxy ies BwSn (prcy) dw swr pyS krdy smyN aunHW ny ieh<br />

g`l iPr duhrweI ik mnu`K nUM hux ieh g`l p`kI qrHW jwx lYxI cwhIdI hY<br />

ik ieh isRStI nw qW mwdy dI bxI hoeI hY Aqy nw hI aUrjw dI[ sgoN ieh<br />

qW Su`D igAwn dI bxI hoeI hY[ 8<br />

swcy qy pvnw BieAw pvnY qy jlu hoie]<br />

jl qy iqRBvxu swijAw Git Git joiq smoie] (AMg ñù)<br />

vHIlr ny ieh g`l Acwnk hI nhIN AwK id`qI ik isRStI igAwn dI bxI<br />

hoeI hY[ ieh g`l aunHW ny AwpxI pMjwh swlW dI Koj dy AwDwr au~pr AwKI<br />

hY[ v`K-v`K pRXogSwlwvW iv`c kMm kr rhy hor vI AnykW ivigAwnIAW<br />

Aqy gixq SwSqrIAW ny ieh g`l idRV krvweI hY ik ies isRStI dw<br />

inrmwxkwrI swmwn Tos mwdw jW qrMgI aUrjw nhIN sgoN A-kwilk Aqy<br />

gYr-sQwink DunI rihq igAwn rUpI (Anhd Sbd vrgI) vsq hY[ AYm<br />

AweI tI dw pRis`D ivigAwnI AYfvrf PrYfikn vI AwpxI Koj dy lMmy<br />

qzrby bwAd iesy nqIjy qy phuMicAw hY ik ies isRStI dw AltImyt st`P<br />

igAwn hI hY[ 9 ies swrI crcw bwAd do nqIjy inkldy hn:<br />

1 ieh isRStI mwdy jW aUrjw dI nhIN sgoN igAwn Bwv gYr sQwink<br />

Akwilk Anhq Sbd (qrMg qoN vI pihlW dI siQqI iv`c mOjUd Sbd) dI<br />

bxI hoeI hY[ ies g`l nUM smJx leI igAwn Aqy aUrjw (qrMgW) ivcly<br />

AMqr nUM jwnxw vI Awv`Sk hY[<br />

ijhVy lok Sbd nUM prw, pSXMqI, miDAmW Aqy vYKrI rUpW iv`c vMf<br />

ky dyKdy hn Aqy prw Sbd nUM sB qoN vDyry sUKm Aqy kMpn jW qrMg dy rUp<br />

iv`c AnuBv krn dI g`l krdy hn, jW qW auh prwSbd nUM Su`D Sbd qoN


wAd dI koeI AvsQw icqvdy hn qy jW Pyr auh Sbd (sUJ, soc, igAwn)<br />

Aqy aUrjw (qrMg) ivcly AMqr nUM hI smJx qy Asmr`Q hn[<br />

DunIAW dy (A-a-m) dy rUp iv`c EAMkwr Sbd bRhm nhIN, sgoN hr<br />

iksm dIAW DunIAW qoN pwr jw ky hI ieh Sbd bRhm bxdw hY[ ijhVy lok<br />

Anhq Sbd nUM suxn dI g`l krdy hn (BwvyN bwhrI kMnW dI shwieqw<br />

ibnW iksy AMdrUnI qrMg jW kMpn nUM mihsUs krky hI) vI Sbd dy Su`D<br />

igAwn srUp nUM nhIN pihcwxdy[ qrMg jW kMpn dy rUp iv`c pRkwSmwn hox<br />

vwlw koeI vI AnuBv, BwvyN auh iksy bwhrI Awvwz dw kMnW duAwrw kIqw<br />

igAw is`Dw AnuBv hovy, BwvyN supny iv`c kMnW dI shwieqw ibnW suixAw<br />

igAw koeI aucwrx qy BwvyN smwDI dOrwn AnuBv kIqw igAw koeI mDur<br />

sMgIq, iksy vI hwlq iv`c Anhq Sbd Bwv Su`D Sbd srUp nhIN hY[<br />

2 ieh igAwn (sÍY-cyqnw) smyN sQwn (dyS kwl) qoN mukq hox kwrn iksy<br />

smyN sQwn ivSyS au~pr siQq nhIN huMdw jW Pyr ik ieh qW hr smyN hr<br />

QW hI mOjUd huMdw hY[ smyN sQwn Aqy pdwrQ-aUrjw dI kYd qoN mukq Su`D<br />

igAwn srUp ieh sÍY-cyqn siq hI inrgux bRhm hY[ irg vyd dy nwsdIX<br />

sUkq iv`c iesy dw vrxn imldw hY:<br />

nw hoNd hI sI inhoN vI nw sI<br />

nw AMqirkS nw ivEm sI<br />

ikhVI sI auh SkqI<br />

ijs ny SkqI r`KI rok<br />

kI auh nIr sI byrok<br />

nw mOq sI nw Amrqv sI<br />

nw hI idvs rYn boD<br />

suAws ley jo ibn hI suAws<br />

aus iek dy isvwie<br />

hor kuJ vI nw sI[<br />

AMDkwr iv`c luikAw ipAw sI AMDkwr<br />

jl hI jl AsIm byinSwn sI<br />

qp dI SkqI qoN hoieAw sI jnm suMn dw<br />

suMn vI sI suMn ivc hI luikAw ipAw<br />

iesy qoN hI bs kwmnw pYdw hoeI<br />

ieh kwmnw hI sI jo mn dw<br />

srb pRQm bIj sI<br />

kvI jnW ny mn dIAW gihrweIAW coN<br />

igAwn dy sMXog nwl FUMf ilAw<br />

hoNd Aqy inhoNd dy AwpsI sMbMD nUM<br />

iks nUM hY igAwn<br />

kOx kih skdw hY ik isRStI dw iks qrHW hoieAw jnm<br />

dyvqy qW ^ud isRStI coN pYdw hoey<br />

iPr kOx khy<br />

ik iks qrHW hoieAw sI ies isRStI dw jnm<br />

ijs dI hY ieh sB lIlw<br />

jW nhIN hY ijs dI vI ieh sB lIlw<br />

jo vI dyKdw hY ies nUM mhW ivEm ’coN<br />

kyvl ausy nUM hY pqw<br />

pr jy nw hoieAw aus nUM vI pqw ......[ {irgvyd. 10 (129)}<br />

gurU nwnk swihb ny vI hoNd-inhoNd Aqy jIvn-mOq qoN pwr dI ies suMn<br />

AvsQw dw mwrU rwg iv`c ivsqwr nwl izkr kIqw hY:<br />

Arbd nrbd DuMDUkwrw] Drix n ggnw hukmu Apwrw]<br />

nw idnu rYin n cMdu n sUrju suMn smwiD lgwiedw]ñ]<br />

KwxI n bwxI paux n pwxI] Epiq Kpiq n Awvx jwxI]<br />

KMf pqwl spq nhI swgr ndI n nIru vhwiedw]ò]<br />

nw qid surgu mCu pieAwlw] dojku iBsqu nhI KY kwlw]<br />

nrku surgu nhI jMmxu mrxw nw ko Awie n jwiedw]ó]<br />

bRhmw ibsnu mhysu n koeI] Avru n dIsY eyko soeI]<br />

nwir purKu nhI jwiq n jnmw nw ko duKu suKu pwiedw]ô]<br />

nw qid jqI sqI bnvwsI] nw qid isD swiDk suKvwsI]<br />

jogI jMgm ByKu n koeI nw ko nwQu khwiedw]õ]


jp qp sMjm nw bRq pUjw] nw ko AwiK vKwxY dUjw]<br />

Awpy Awip aupwie ivgsY Awpy kImiq pwiedw]ö]<br />

nw suic sMjmu qulsI mwlw] gopI kwnu n gaU guoAwlw]<br />

qMqu mMqu pwKMfu n koeI nw ko vMsu vjwiedw]÷]<br />

krm Drm nhI mwieAw mwKI] jwiq jnmu nhI dIsY AwKI]<br />

mmqw jwlu kwlu nhI mwQY nw ko iksY iDAwiedw]ø]<br />

inMdu ibMdu nhI jIau n ijMdo] nw qid gorKu nw mwiCMdo]<br />

nw qid igAwnu iDAwnu kul Epiq nw ko gxq gxwiedw]ù]<br />

vrn ByK nhI bRhmx KqRI] dyau n dyhurw gaU gwieqRI]<br />

hom jg nhI qIriQ nwvxu nw ko pUjw lwiedw]ñú]<br />

nw ko mulw nw ko kwjI] nw ko syKu mswieku hwjI]<br />

reIAiq rwau n haumY dunIAw nw ko khxu khwiedw]ññ]<br />

Bwau n BgqI nw isv skqI] swjnu mIqu ibMdu nhI rkqI]<br />

Awpy swhu Awpy vxjwrw swcy eyho Bwiedw]ñò]<br />

byd kqyb n isMimRiq swsq] pwT purwx audY nhI Awsq]<br />

khqw bkqw Awip Agocru Awpy AlKu lKwiedw]ñó]<br />

jw iqsu Bwxw qw jgqu aupwieAw] bwJu klw Awfwxu rhwieAw]<br />

bRhmw ibsnu mhysu aupwey mwieAw mohu vDwiedw]ñô]<br />

ivrly kau guir sbdu suxwieAw] kir kir dyKY hukmu sbwieAw]<br />

KMf bRhmMf pwqwl ArMBy gupqhu prgtI Awiedw]ñõ]<br />

qw kw AMqu n jwxY koeI] pUry gur qy soJI hoeI]<br />

nwnk swic rqy ibsmwdI ibsm Bey gux gwiedw]ñö]ó]ñõ]<br />

(AMg ñúóõ)<br />

keI vwr jdoN ieh ikhw ik inrgux Sbd rUp qoN hI srgux srUp auqpMn<br />

hoieAw hY qW ies dw mqlb ieh nhIN huMdw ik srgux srUp pYdw krn<br />

qoN bwAd inrgux srUp Awp Alop ho igAw jW Pyr ik inrgux Aqy srgux<br />

srUp iv`c do Al`g Al`g hsqIAW ny hoNd Dwr leI hY[ jW Pyr ik Sbd<br />

bRhm dI inrgux Aqy srgux, do rUpW iv`c vMfI pY geI[ smW, sQwn Aqy<br />

pdwrQ-aUrjw qoN pwr Sbd bRhm dw inrMqr vws hY:<br />

su sbd kw khw vwsu kQIAly ijqu qrIAY Bvjlu sMswro] (AMg ùôô)<br />

su sbd kau inrMqir vwsu AlKM jh dyKw qh soeI] (AMg ùôô)<br />

aus iv`c vMfI pYx dw suAwl hI nhIN ikauNik auh prIpUrx qW hmySW ie`k<br />

hI hY:<br />

krx kwrx pRBu eyku hY dUsr nwhI koie]<br />

(AMg ò÷ö)<br />

BwvyN Sbd bRhm sdw rihx vwlw ie`ko ie`k s`c hY - “eyko sbdu eyko pRBu<br />

vrqY sB eyksu qy auqpiq clY]” pr ies ie`ko ie`k siq qoN ijs srgux<br />

srUp dI auqpqI huMdI hY auh vI Sbd bRhm dI qrHW hI siq hY: “Awip siq<br />

kIAw sBu siq] iqsu pRB qy sglI auqpiq]”[ pr ies dy bwvjUd vI<br />

inrgux Aqy srgux bRhm do v`KrIAW hsqIAW nhIN hn: “srgun inrgun<br />

inrMkwr suMn smwDI Awip] Awpn kIAw nwnkw Awpy hI iPir jwip]”<br />

ies Sbd bRhm dI ismltynIAs hoNd iv`c b`Jy hoey do rUp hn[ ApUrn<br />

vsqUAW qW ie`k dUsrI dw sihXog pRwpq krn leI iksy v`fy pRbMD dw AMg<br />

ho skdIAW hn, pr srgun Aqy inrgun bRhm qW Awp pirpUrn hn, ies<br />

leI ieh Sbd bRhm dy ApUrn AMg nhIN, sgoN sMpUrn rUp hn: “inrgunu<br />

Awip srgunu BI EhI] klw Dwir ijin sglI mohI]” auh “soeI gupqu<br />

soeI Awkwru” qW ie`k hI hY[<br />

ies rh`s nUM jwnx leI ieh smJxw zrUrI hY ik Sbd dw suMn srUp<br />

koeI iKlwA nhIN huMdw: “suMnhu cMdu sUrju gYxwry] iqs kI joiq iqRBvx<br />

swry] suMny AlK Apwr inrwlmu suMny qwVI lwiedw]” ieh qW SùD igAwn<br />

dI AYsI ArQ BrpUr AvsQw hY ij`Qy ik ies smùcI isRStI Aqy aus dy pUry<br />

ieiqhws iv`c pYdw hox vwly qmwm ivroDI Aqy pUrk ArQW dI gUMj iml<br />

ky ie`k sMpUrn sMnwtw pYdw kr idMdI hY[ ieho sMpUrn sMnwtw Anhq Sbd<br />

hY jo isRStI dy smu`cy tweIm spys dw iekwgrqw iv`c b`iJAw hoieAw A-<br />

kwilk Aqy A-sQwink AnuBv hY[<br />

ieh smùcy tweIm spys dw AnuBv, ies vwsqy, ies suMn Sbd iv`coN hI<br />

pYdw huMdw hY Aqy iesy iv`c smw jWdw hY ijvyN ik ie`k ivSwl smuMdr iv`c<br />

lihrW pYdw huMdIAW hn Aqy ausy iv`c smw jWdIAW hn[ BwvyN ieh lihrW<br />

smuMdr dw Bwg hox kwrn jW smuMdr iv`coN pYdw hoeI smuMdr dI AwpxI<br />

rcnw hox kwrn siq qw hn, pr ienHW dI smuMdr qoN v`KrI Aqy Awzwd


hoNd ie`k Brm hI hY:<br />

jl qy qrMg qrMg qy hY jlu khn sunn kau dUjw]ñ]<br />

Awpih gwvY Awpih nwcY Awip bjwvY qUrw]<br />

khq nwmdyau qUM myro Twkuru jnu aUrw qU pUrw]ò]<br />

ies qrHW ieh smùcI isRStI Aqy ies dw pUrw ieiqhws suMn Sbd iv`coN pYdw<br />

huMdy hn Aqy iesy ivc hI smw jWdy hn: “iqsu BwvY qw kry ibsQwru] iqsu<br />

BwvY qw eykMkwru]” pr ies ivsQwr dI suMn Sbd qoN v`KrI Aqy Awzwd<br />

hoNd inScy hI ie`k Brm hY: “jYsw supnw rYin kw qYsw sMswr] idRsitmwn<br />

sBu ibnsIAY ikAw lgih gvwr]ò]”<br />

ieh Brm (idRStmwn sMswr) haumY jW Awpw Bwv qoN pYdw huMdw hY[ sÍYcyqn<br />

Sbd dy smuMdr iv`c au~TI iksy lihr dI ‘mYN’ aus nUM sÍY-cyqn Sbd<br />

nwloN Al`g krky ie`k sbjYkt bxw idMdI hY[ sbjYkt ‘mYN’ Sbd dI<br />

inrMqrqw Aqy iekwgrqw nUM BMg krky ausy qrHW krdI hY ijvyN ik smuMdr<br />

iv`c au~TI ie`k lihr Awpxy Awp nUM sbjYkt Aqy bwkI swry smuMdr nUM<br />

Awpxw vwqwvrx jW AObjYkt bxw lvy[ ies qrHW sbjYkt ‘mYN’ (haumY)<br />

Sbd dI inrMqrqw (kudrq dI inrMqrqw) nUM BMg krky aus iv`coN Awpxy<br />

leI ie`k s`iBAwcwrk sMswr (ifjItl ifzweIn) dI isrjxw kr lYNdI<br />

hY:<br />

ikqu ikqu ibiD jgu aupjY purKw ikqu ikqu duiK ibnis jweI]<br />

haumY ivic jgu aupjY purKw nwim ivsirAY duKu pweI] (AMg ùôö)<br />

so suMn Sbd dy smuMdr iv`c jd iksy lihr dI haumY (mYN) jwgdI hY qW aus<br />

‘mYN’ dI suMn Sbd iv`c ABydqw ^qm huMdI hY, aus dw iekwgr AnuBv (suMn<br />

AnuBv) BMg ho ky suMn Sbd nUM Anyk SbdW iv`c KMf KMf hoieAw dyKdw hY[<br />

aus ‘mYN’ leI ie`k Sbd (suMn Sbd jW Sbd bRhm) Anyk nwvW iv`c vMf<br />

jWdw hY: “ieksu qy hoieE Anµqw nwnk eyksu mwih smwey jIau]”<br />

Awpxy swhvyN iKlry pey ienHW Anyk nwvW (SbdW) nUM dyK ky aus nUM ieMJ<br />

mihsUs huMdw hY ijvyN ik aus pws ienHW nwvW nwl Kyfx Aqy ienHW nwvW dy<br />

qrHW qrWH dy joV ivCoV bxwaux dI AwzwdI Aqy isrjxwqmk Aw geI hovy[<br />

iesy dw nwm mwieAw hY:<br />

krm Drm siB bMDnw pwp puMn snbMDu]<br />

mmqw mohu su bMDnw puqR klqR su DMDu]<br />

jh dyKw qh jyvrI mwieAw kw snbMDu]<br />

ieho hI imRg iqRSnw hY: “JUTY lwlic jnmu gvwieAw] lpit rhI Puin bMDu<br />

n pwieAw]” ieho kYd hY ij`Qy AwzwdI imRg iqRSnw dy ip`Cy l`g ky<br />

isrjxwqmkqw nUM smyN dI ie`k idSwvI ivkws gqI dIAW sIKW AMdr bMd<br />

kr AwauNdI hY[ iesy nwl smW BUq, Biv`K Aqy vrqmwn iv`c ivBwijq ho<br />

ky ieiqhws Aqy ivkws dw sMswr isrj lYNdw hY jo tukVy tukVy hoeI<br />

inrMqrqw dy qoVW joVW jW sMgTnkwrI dw pirxwm hY[<br />

iDAwn nwl dyKx vwlI g`l qW ieh hY ik suMn Sbd dI inrMqrqw<br />

hkIkq iv`c BMg nhIN huMdI[ auh qW AKMf hY - aus ny KMf KMf hoxw hI<br />

nhIN[ auh qW sdIv sÍY-cyqn AKMfqw Aqy inrMqrqw hY[ kyvl haumY vs<br />

AweI ‘mYN’ dI ilv tu`tx kwrn ausy ‘mYN’ leI ies suMn Sbd dw inrMqr<br />

AnuBv KMf KMf ho ky Anyk rUp bx ibKr jWdw hY[ ies leI ieh suMn<br />

Sbd dw AnuBv hI KyrUM-KyrUM huMdw hY[<br />

Sbd dw AKMf AnuBv bRhm hY[ pr jdoN Sbd dw ieh AKMf AnuBv<br />

KMf KMf ho ky ibKr jWdw hY qW aunHW ivXogy tukiVAW dy joV qoV jo isrjdy<br />

hn auho hI mnu`KI s`iBAwcwr hY, auho hI jgq hY, auho hI isRStI hY Aqy<br />

ausy iv`coN hI ieiqhws bxdw hY Aqy AMq Pyr aus ny AKMf ho ky bRhm iv`c<br />

smw Bwv suMn Sbd iv`c lIn ho jwxw hY[ ivXog kwrn ie`k Sbd Anyk<br />

ho jWdw hY Aqy muV sMXog rwhIN Anyk Sbd ie`k ho jWdw hY[ mnu`K dIAW<br />

qmwm BwSwvW, aus dw swrw igAwn, ivigAwn Aqy qrk, aus dy swry<br />

smwijk Aqy s`iBAwcwrk sMgTn, aus dy swry Drm krm Aqy moh<br />

mwieAw, swrw ieiqhws jW Pyr ik ieh pUrI dI pUrI isRStI ijvyN ik auh<br />

ies nUM smJ irhw hY jW smJygw sB tukVy-tukVy hoeI inrMqrqw jW KMf-<br />

KMf hoey suMn Sbd dy hI joVW qoVW (primaUtySn kONbInySn) dI aupj hY:<br />

auqpiq prlau sbdy hovY]sbdy hI iPir Epiq hovY]<br />

suMn Sbd Aqy aus iv`coN ies jgq dI auqpqI sMbMDI auprokq crcw<br />

nUM AgWh qorn qoN pihlW kuJ inrixAW Aqy ivAwiKAwvW dy rUp iv`c ies


nUM smytxw zrUrI hY -<br />

1 idRSt/ AidRSt isRStI Awpxy swry ieiqhws smyq (smùcw tweIm<br />

spys) smyN, sQwn Aqy pdwrQ-aUrjw dI kYd qoN mukq SùD igAwn rUpI sÍYcyqn<br />

Anhq Sbd dI inrMqrqw Aqy iekwgrqw iv`c b`JI hoeI hY[ iesy<br />

nUM suMn Sbd bRhm AwiKAw jWdw hY: “suMn smwiD Anhq qh nwd] khnu<br />

n jweI Acrj ibsmwd]”<br />

2 bwhrI Awvwz, supny jW smwD dOrwn qrMg jW kMpn dy rUp iv`c<br />

AnuBv kIqw igAw koeI vI Sbd jW nwd Su`D igAwn srUpI Anhq Sbd<br />

nhIN hY[<br />

3 Anhq Sbd bRhm dw nwm nhIN sÍYm hI bRhm hY - Sbd bRhm[<br />

jykr bRhm AnuBv kihx dI loV mihsUs hovy qW mMnxw pvygw ik auh<br />

AnuBv hI bRhm hY ikauNik Sbd (jW Sbd bRhm) sMkyq nhIN sÍYm hI siq<br />

icq AwnMd hY[ ies leI bRhm AnuBv, iksy hor bRhm dw AnuBv nhIN,<br />

sgoN jo hY sÍYm hI hY - BwvyN aus nUM bRhm AnuBv AwiKAw jwvy Aqy BwvyN<br />

bRhm[ ieh iksy sbjYkt duAwrw AObjYkt (bRhm) dw AnuBv nhIN, sgoN<br />

sbjYkt Aqy AObjYkt donW dw sÍY-cyqn AnuBv iv`c smw ky imt jwxw hY[<br />

so Anhq Sbd ArQ nhIN, sMkyq nhIN, ieSwrw nhIN, iksy hor dw<br />

aulyK nhIN, koeI numwieMdgI nhIN, iksy vsqU jW AnuBv dw nwm nhIN - b`s<br />

Awpy Awp hY, sÍY-cyqn ie`ko ie`k[<br />

4 Sbd bRhm jW Anhq Sbd jW suMn Sbd koeI KlwA nhIN huMdw[<br />

ieh qW Su`D inrpyK Aqy sÍY-cyqn igAwn dI ie`k AYsI BrpUr AvsQw hY<br />

ij`Qy sMpUrn isRStI Awpxy smsq ieiqhws smyq ArQW dy rUp iv`c Aw ky<br />

smw jWdI hY ij`Qy ienWH ivroDI Aqy pUrk ArQW dI gUMj iml ky ie`k sMpUrn<br />

sMnwtw pYdw kr idMdI hY[ ieho sMpUrn sMnwtw suMn Sbd hY jo smu`cqw dI<br />

Awpxy Awp iv`c l`gI hoeI A-kwilk Aqy A-sQwink smwDI hY[<br />

5 ijvyN ik ie`k ivSwl smuMdr iv`c pYdw hox vwlIAW lihrW smuMdr<br />

dw hI AMS hox kwrn siq qW hn, pr smuMdr qoN v`KrI aunHW dI koeI<br />

AwpxI Awzwd hoNd nhIN huMdI, iblkul ausy qrHW suMn Sbd iv`coN pYdw hox<br />

vwlI isRStI Aqy aus dw smu`cw ieiqhws, ausy dw AMS hox kwrn siq qW<br />

hY, pr aus dI v`KrI Aqy Awzwd hoNd inScy hI ie`k Brm hY[ ieh Brm<br />

(idRStmwn sMswr) haumY jW Awpw Bwv qoN pYdw huMdw hY[ jdoN Sbd dy smuMdr<br />

iv`coN au~TI iksy lihr nUM ieh Brm pY jwvy ik auh hI siq (sbjYkt) hY<br />

Aqy aus duAwly psirAw swrw smuMdr aus dw vwqwvrn (AObjYkt) Bwv<br />

aus dy kwrj dw Kyqr, qW aus haumY iv`coN idRStmwn sMswr aupjdw hY[<br />

6 suMn Sbd dy smuMdr iv`c jd iksy lihr dI ‘mYN’ (haUmy) jwgdI<br />

hY, qW auh Awpxy Sbd AnuBv dI inrMqrqw Aqy iekwgrqw nUM Anyk<br />

SbdW iv`c KMf KMf hoieAw dyKdI hY[ ienWH Anyk SbdW dy joV qoV rwhIN<br />

(jo haumY dI AwzwdI Aqy isrjxwqmkqw hY) auh mYN Awpxy leI bolI,<br />

siBAwcwr Aqy idRStmwn jgq dI isrjxw kr lYNdI hY[<br />

7 Anyk Sbd kyvl mYN kwrn hI aupjdy hn[ ‘mYN’ jdoN ienHW SbdW<br />

dy joV qoV krdI hY qW aunHW iv`coN ArQW dI loA aupjdI hY[ ienHW SbdW<br />

dy AMdr koeI p`ky ArQ nhIN pey huMdy[ SbdW dIAW iviBMn pRsiQqIAW iv`c<br />

vrqoN hI ienHW dy ArQW dw inrxw krdI hY[ ies vrqoN kwrn hI ieh<br />

Anyk Sbd Awpxy AMdr ArQW dw ie`k nYtvrk auswrnw SurU kr idMdy<br />

hn[ Pyr ieh nYtvrk PYldw hY - ArQ vDdy-Puldy hn, ie`k dUsry nwl<br />

irSqy nwqy joVdy hn, dosqIAW pwauNdy hn, ieSk rcwauNdy hn, qrk dIAW<br />

KyfW Kyfdy hn, smwj auswrI krdy hn, sìBAwcwr isrjdy hn[ ies FMg<br />

nwl ieh Anyk Sbd AwpxI Sbdx pRikirAw duAwrw siBAwcwrk nYtvrk<br />

nUM ivksq krdy hoey Awpxy AMdr lgwqwr nvIAW sMBwvnwvW pYdw krdy<br />

rihMdy hn[<br />

ieh Sbd ArQW dy DwrnI nhIN, sgoN ie`k soJI dy DwrnI huMdy hn[<br />

ieh soJI ArQW dy ie`k ivkwsSIl ieMtrvUvn nYtvrk dw nwm hY[ jdoN<br />

ieh nYtvrk qmwm sImwvW nUM pwr krky hr dUsry Sbd/ ArQ nwl<br />

irSqw kwiem kr lYNdw hY qW ieho Sbd AsIm ArQW dw DwrxI ho ky Sbd<br />

bRhm bx jWdw hY - Sbd bRhm jo sMpUrn soJI hY qy ieh sMpUrn soJI hI<br />

suMn Sbd hY[<br />

ies leI swDwrn vrqoN iv`c Awaux vwlw hr Sbd hI Sbd bRhm hY[<br />

pr mnu`K haumY kwrn Awp isrjIAW smwijk Aqy s`iBAwcwrk sImwvW<br />

AMdr rihMdw hoieAw mwieAwvI bMDnW krky smsq jgq Aqy aus dy pUrn


ieiqhws nUM ArQW dy A-kwilk Aqy A-sQwink nYtvrk iv`c bMnHx qoN<br />

AsmrQ hox kwrn sImq soJI dw lKwiek bixAw rihMdw hY[<br />

hr Sbd AwpxI inrMqr pRYkits rwhIN s`iBAwcwrk ivkws dy rwh<br />

KolHdw hoieAw Awpxy ArQW dy nYtvrk nUM vI ivSwl krdw rihMdw hY[ ies<br />

qrHW Sbd AwpxIAW qmwm sImwvW nUM pwr krdw hoieAw ivXogI AvsQw<br />

nUM t`p ky Sbd bRhm dI AvsQw iv`c phuMc jWdw hY[ dyKx vwlI g`l ieh<br />

hY ik koeI ie`k Sbd iek`ly qOr qy ivkisq nhIN ho skdw[ ieh dUsry<br />

SbdW nwl irSiqAW iv`c hI ivkws krdw hY[ irSiqAW iv`c b`Jy hoey<br />

Sbd hI sìBAwcwr dI isrjxw krdy hn[ swry Sbd Awpxy sìBAwcwrk<br />

sMgTn smyq iek`Ty hI ivkws krdy hn[ ies qrHW Anykqw eykqw dy rwh<br />

vI peI rihMdI hY[ jo Sbd hwly bRhm nhIN hY, aus ny AMq bRhm hI bxnw<br />

hY - ie`ko Sbd iv`c smwauxw hY[<br />

SbdW dI AwpxI koeI pihcwx nhIN huMdI[ Sbd dI pihcwx qW auh<br />

irSqy huMdy hn ijnHW rwhIN auh dUsry SbdW nwl juVdw hY[ ijMny ku irSiqAW<br />

dI koeI mnu`KI s`iBAwcwr pihcwx kr lYNdw hY, Eny ku ArQ ayus Sbd<br />

iv`coN jgx l`g pYNdy hn, pr ArQW dI ieh rOSnI kyvl aus s`iBAwcwr<br />

dy mYNbr ivAkqIAW nUM hI idsdI hY[ ivigAwink Koj iv`c ivkws dy<br />

sMklp dw AwDwr vI Sbd dw ieh gux hI hY[<br />

8 suMn srUp inrMqrqw iv`coN jgq dI rcnw Sbd rwhIN huMdI hY[<br />

Sbd hI jgq dI suMn srUp inrMqrqw iv`c ABydqw dw AwDwr bxdw hY<br />

Aqy Sbd Awp hI suMn srUp inrMqrqw hY[ Sbd hI ivXog hY, Sbd hI<br />

sMXog hY - Sbd bRhm hY[<br />

Sbd Aqy isrjxw<br />

BwvyN auprokq crcw iv`c Sbd dI bRhmqw: “sBu ieko sbdu vrqdw<br />

jo kry su hoeI]” bwry kwPI g`lbwq ho c`ukI hY Aqy ies g`l au~pr vI<br />

ivcwr ho cùkI hY ik hr Sbd hkIkq iv`c ie`k hI hY, Bwv ik idRStmwn<br />

sMswr dI Awm vrqoN iv`c Awaux vwlw hr Sbd hI ‘bRhm’ smr`Qw dw<br />

DwrxI hY[<br />

kyvl ‘Em’ hI nhIN hr Sbd bRhm hY[ jo smr`Qw ‘Em’ iv`c hY, EhI<br />

smr`Qw ‘som’ iv`c vI hY - Bwv hr Sbd iv`c hI hY[ ijs ny ‘som’ iv`c<br />

bRhm nhIN dyiKAw, aus ny ‘Em’ iv`c vI bRhm nhIN dyiKAw huMdw[ ijs ny<br />

bRhm dyiKAw hY, aus ny hr Sbd iv`c kyvl ieho hI dyiKAw hY[ ‘Em’ qW<br />

kyvl irSIAW munIAW duAwrw bRhm dw kIqw igAwn nwmkrx hY[ bRhm dw<br />

koeI vI nwm r`iKAw jw skdw sI[ irSIAW, munIAW ny ie`k lMmI Koj Aqy<br />

soc ivcwr bwAd ieh nqIjw kìFAw ik ‘Em’ dI DunI sMrcnw bRhm leI<br />

sB qoN vDIAw Aqy FukvIN hY[ ies leI aunHW ny bRhm dw nwm ‘Em’ r`K<br />

id`qw[ 10<br />

mnu`KI bolI (BwSw) dI Swied ieho sB qoN v`fI ivl`Kxqw hY ik ieh<br />

Awvwz Aqy ArQW ivckwr koeI sdIvI Aqy p`kw irSqw nhIN joVdI[<br />

Sbd ic`qr nhIN huMdy[ Sbd aunHW vsqUAW jW vrqwirAW dI AwvwzW<br />

rwhIn kIqI geI nkl vI nhIN huMdI ijnHW nUM ik auh Sbd pyS kr irhw<br />

huMdw hY[ Sbd Aqy ArQ ivclw irSqw pUrI qrHW nwl smwijk/ sìBAwcwrk<br />

sihmqI au~pr hI inrBr krdw hY[ ieh kihxw Swied vDyry auicq<br />

rhygw ik ieh irSqw aus Sbd dI s`iBAwcwrk vrqoN au~pr inrBr<br />

krdw hY[ koeI Smwijk sMgTn ijs Sbd nUM ijhVw koeI vI ArQ dyx<br />

leI sihmq ho jwvy, auho hI aus smwj iv`c aus Sbd dw ArQ bx jWdw<br />

hY[ iksy dUsry smwj iv`c ies Sbd dw koeI hor ArQ vI ho skdw hY[<br />

kihx qoN Bwv hY ik Sbd Aqy ArQ ivclw irSqw pUrI qrHW nwl<br />

AwrbItryrI hox krky aus Sbd dI smwijk Aqy s`iBAwcwrk vrqoN<br />

au~pr hI inrBr krdw hY[ 11 pRwcIn Bwrq dy vYidk smwj ny bRhm leI<br />

‘Em’ Sbd dI vrqoN kIqI jdoN ik ie`k nSIly pdwrQ vwsqy ‘som’ Sbd<br />

dI ikauNik ieh ie`k irvwieq hI hY, ies leI ieh irvwieq ault vI SurU<br />

ho skdI sI pr hux ikauNik hux ieh rvwieq s`iBAwcwrk pRYkits iv`c<br />

pYky p`kI ho cu`kI hY, ies leI bdlI nhIN jw skdI[ iesy leI rGuvMS dy<br />

pihly slok iv`c kwlIdws kihMdy hn ik Sbd Aqy ArQ ivckwr ie`k<br />

Atùt irSqw hY pr ieh Atùtqw, aunHW Anuswr smwijk Aqy sWsikRqk hY,<br />

dYvI nhIN[<br />

Sbd Aqy ArQ ivclw ieh sìBAwcwrk irSqw hI mnùKI smwj Aqy<br />

aus dI sUJbUJ jW aus dI soJI Aqy cyqnw dy ivkws leI bUhy KolHdw hY[


Sbd BgqI iv`c swDnw Em dI DunI sMrcnw (A-a-m) dI nhIN, sgoN aus<br />

DunI sMrcnw nwl smwijk rIq duAwrw juVy bRhm dy AnuBv jW guxW dI huMdI<br />

hY[ ieh bRhm AnuBv inscy hI ‘Em’ Sbd dI ArQpUrn aucwrxW iv`c<br />

vrqoN au~pr inrBr krdw hY[<br />

hr Sbd BwvyN aus nUM koeI vI ArQ id`qy gey hox, hOlI-hOlI Anyk<br />

ArQpUrn BwSweI aucwrxW (iviBMn pRsiQqIAW iv`c) vrqoN dOrwn dUsry<br />

SbdW nwl irSqy joVdw hoieAw qmwm ArQW nUM Awpxy AMdr smw lYx dI<br />

sMBwvnw lY ky bRhm dy rsqy pY jWdw hY[<br />

jykr kyvl ‘Em’ hI bRhm hY, qW Pyr bwkI Sbd kI hn? kI auh bRhm<br />

dy SrIk hn jW Pyr isr& ik mwieAw? nhIN kyvl ‘Em’ hI nhIN swrI<br />

bwxI hI s`cI hY - ‘scw sbdu scI hY bwxI] gurmuiK juig juig AwiK<br />

vKwxI]’ bwxI jW BwSw dw qW kRm hI bRhm Koj hY: ‘logu jwnY iehu gIqu<br />

hY iehu qau bRhm bIcwr]’ ies leI BwSw jW Sbd qoN ibnW qW sB &zUl<br />

hI hY: ‘sbdy hI nwau aUpjY sbdy myil imlwieAw] ibnu sbdY sBu jgu<br />

baurwnw ibrQw jnmu gvwieAw]’<br />

sUrj kI hY? kI ie`k idRS, Bwv ies vsqU dw A`KW nwl kIqw igAw<br />

AnuBv[ nhIN sUrj Sbd hY[ BwvyN ies Sbd dw s&r auprokq idRS dy<br />

nwmkrx nwl hI SurU hoieAw hovy, pr ies nwmkrx kwrn hI sUrj dI<br />

dUsry idRSW jo sUrj nhIN hn, nwloN ie`k v`KrI Aqy Awzwd hsqI bxI[<br />

sUrj jo AsIN jwxdy hW jW dyKdy hW, drAsl auh ies Sbd dI hI rcnw<br />

hY ikauNik ieh Sbd ‘sUrj’ dUsry SbdW ijvyN ik rOSnI, Du`p, CW, Drq,<br />

dMcrmw, AwkwS, bRihmMf, qwry, bnspqI, aUrjw, pRBwq, sMiDAw, idn,<br />

rwq, grmI, srdI, qwpmwn, kloroiPl, Poton, kuAMtm, gurUqw Awid nwl<br />

irSqy joVdw hoieAw inrMqr ivkwsmeI pRikirAw ivc quirAw rihMdw hY<br />

ijMnI dyr q`k ik ieh bRhm nhIN bx jWdw[ Bwv ik hn dUsry SbdW nwl<br />

Awpxw irSqw kwiem nhIN kr lYNdw[ Bwv ik Awpxw pUrn siq aujwgr<br />

nhIN kr idMdw[<br />

sUrj dI qrHW hn Sbd mUrq qoN bRhm q`k dw s&r krdw hY[ Sbd<br />

qW ie`k gqISIl ibMdU hY jo iviBMn BwSweI KyfW iv`c Awpx rol Adw krdw<br />

hoieAw Awpxy duAwly ArQW dw ie`k nYtvrk isrjdw rihMdw hY[ gqISIl<br />

ibMdU hI ieh Xwqrw EnI dyr q`k c`ldI rhygI ijMnI dyr q`k ik ieh<br />

nYtvrk smyN sQwn dI sm`ucqw dw ie`k sMgiTq kwsimk ifzweIn nhIN<br />

bx jWdw[<br />

sUrj vsqU nhIN, idRS nhIN, nwm nhIN, sMkyq nhIN, sgoN ieh qW<br />

irSiqAW dw lgwqwr PYldw hoieAw ie`k Anstybl nYtvrk hY[ mnu`K<br />

vsqU (sUrj) nUM Sbd rwhIN hI PVdw hY, kMtrol krdw hY, mYnUplyyt krdw<br />

hY, AwpxI syvw iv`c lgwauNdw hY Aqy Sbd rwhIN hI aus nUM Kojdw hY[ Sbd<br />

kwrn hI sUrj mnu`K dy kMm dI cIz hY[ Sbd kwrn hI sUrj Aqy<br />

AijhIAW AnMq vsqUAW jW smu`cw bRihmMf aus dI pkV iv`c rihMdw hY[<br />

Sbd rwhIN hI aus ies dy Awid AMq Aqy kx dw igAwqw bx irhw hY[<br />

Sbd rwhIN hI auh ies au~pr qzrby krdw hY[ Sbd rwhIN hI mYQymyitkl<br />

smIkrxW inSicq krdw hY Aqy Sbd rwhIN hI ies dI qknwlojI<br />

isrjdw hY[ Sbd rwhIN hI auh ies aUrjw nUM Awpxy leI ibjlI pYdw<br />

krn vwsqy vrqdw hY[ Sbd kwrn hI sUrj sUrj hY Aqy Sbd kwrn hI<br />

sUrj dyvqw hY[ so ieh sUrj jo A`j AsIN ies Asmwn iv`c cmkdw hoieAw<br />

dyKdy hW, ieh Awpxy guxW (ArQW) dw ie`k nYtvrk hox kwrn Sbd dw<br />

hI bixAw hoieAw hY[ Sbd qoN ibnW qW ies dI koeI pihcwx hI nhIN:<br />

ibnu sbdY jig Awn@yru hY sbdy prgtu hoie]<br />

(AMg ñòõú)<br />

sUrj vrgy AnMq Sbd Awpxy ivckwr aunHW qmwm irSiqAW dI qlwS<br />

iv`c l`gy hoey hn, ijnHW irSiqAW ny ienHW ivroDI Aqy AsMgq idsx vwly<br />

AnMq SbdW dy Sor nUM ie`k pUrn cùp (suMn) iv`c bMnH dyxw hY[ suMn Sbd iv`coN<br />

hI AnMq SbdW dw Sor auqpMn huMdw hY Aqy iesy iv`c hI smw jWdw hY[<br />

jdoN suMn Sbd dy AnuBv dw haumY iv`c ivsPot huMdw hY qW auh<br />

inrMqrqw Anyk SbdW iv`c ivKr jWdI hY[ iesy iv`coN BwSw dw jnm huMdw<br />

hY[ BwSw dy pYdw hox leI AnuBv dI iekwgrqw Aqy inrMqrqw dw KMf KMf<br />

hoxw pihlI Srq hY[ KMf KMf hoieAw AnuBv hI Awpxy toitAW dy primaUtySn<br />

kWbInySn rwhIN Anyk rUpW dI isrjxw krdw hY[ jdoN AOrq dw AOrqpx,<br />

mW, BYx, BrjweI, DI, pqnI, mwSUk Awid Anyk BUimkwvW iv`c ivKMifq ho<br />

jwvy qW audoN hI s`iBAwcwrk ivkws dw inrmwx huMdw hY[ AOrqpx dI<br />

inrMqrqw dw ivKMfn vI bol kwrn hI sMBv ho pwauNdw hY[ bol qoN ibnW


AOrqpx dw mW, bytI, BYx, BrjweI, mwSUk, bIvI Awid iv`c ivBwjn sMBv<br />

hI nhIN hY[ so ieh isRStI, ieh s`iBAwcwr, ieh iviBMnqw, ivSwlqw,<br />

ivl`Kxqw, KMf KMf hoeI inrMqrqw sB BwSw dI hI dyx hY[ ieh sB suMn<br />

Sbd ’coN hI auqpMn hoieAw hY[<br />

isRStI dI auqpqI nwl sMbMiDq BOiqk ivigAwnI isDWq vI suMn<br />

AvsQw nUM hI isRStI dI ku`K smJdy hn[ ieh isDWq suMn nUM kwl Aqy<br />

sQwn qoN pUrblI ie`k ibMdU au~pr iek`qr hoeI swry mwdy dI sMGxI siQqI<br />

smJdy hn[ iesy iv`coN ibg bYNg rwhIN smyN sQwn iv`c lgwqwr PYl rhI<br />

isRStI dI klpnw krdy hn[ ieh ivigAwnI ies suMn AvsQw nUM isRStI<br />

dy auqpMn hox qoN pihlW dI ie`k bIj rUp AvsQw mMndy hn ijhVI ik ie`k<br />

Kws pl qy isRStI iv`c pirvriqq ho geI[ ibg bYNg dOrwn pYdw hoeI ieh<br />

isRStI, AKIr qy, ibg bYNg vrgI hI ie`k AMqlI Gtnw ibg krMc rwhIN<br />

mwdy nUM AqI sMGxy rUp iv`c ie`k ibMdU au~pr smyt lYNdI hY (AlPr, byQy,<br />

gYmyv, 1948)[ 13<br />

ijhVy lok bhuq dUr q`k jWdy hn auh suMn nUM KwlI spys tweIm smJ<br />

ky iesy ‘nhIN’ jW ‘inhoNd’ iv`coN hI isRStI nUM auqpMn hoieAw dyKdy hn<br />

(gunizg, 1948) nobl purskwr jyqU qwp ivigAwnI pirgojIn ny bRihmMf<br />

ivigAwnIAW dIAW KojW nUM AwDwr bxw ky kuJ BOiqk ivigAwnIAW Aqy<br />

gixq SwSqrIAW dI shwieqw nwl iKlwA iv`coN hI ies isRStI dI swrI<br />

aUrjw Aqy mwdy dy auqpMn hox dI khwxI pw id`qI[ 14 BwvyN AirstOtl Aqy<br />

aus dy mglyry icMqkW dy sMqulq isRStI (ibnW iksy Awid AMq dy hmySW ie`ko<br />

jyhI sMqulq AvsQw iv`c rihx vwlI isRStI) vwly isDWq nUM, AYfivn<br />

h`bl (1929) dIAW PYl rhy bRihmMf nwl sMbMiDq KojW bwAd irjYkt<br />

krky pRwcIn BwrqI drSn dI rOSnI iv`c isRStI nUM ie`k suMn AvsQw iv`coN<br />

auqpMn huMdy dyiKAw hY[ ies sMbMDI keI ivigAwink isDWq pyS kIqy gey[<br />

pr ieh qmwm ivigAwink isDWq suMn nUM smJx qoN pUrI qrHW Asmr`Q rhy<br />

hn[<br />

pihlI g`l qW ieh hY ik suMn AvsQw tweIm spys dy SurU hox qoN<br />

pihlW dI koeI muFlI jW bIj AvsQw nhIN, ijvyN ik auprokq BOiqk<br />

ivigAwnI ies nUM smJ rhy hn[ smùcw tweIm spys Bwv idRSt/ AidRSt<br />

swrI isRStI Awpxy smu`cy ieiqhws smyq ies dy AMdr hI mOjUd hY[ ieh<br />

koeI AijhI siQqI nhIN jo isRStI dy auqpMn hox qoN pihlW ie`k bIj rUp<br />

iv`c mOjUd sI Aqy AMq nUM Pyr ie`k bIj rUp iv`c hI iek`qr ho jwvygI[<br />

hoNd, inhoNd Aqy smW sQwn qoN mukq ieh suMn qW bs hY hI[ ies iv`coN<br />

isRStI lihrW vWg pYdw huMdI hY Aqy iesy iv`c lihrW vWg hI smw jWdI<br />

hY[ lyikn jo hY (suMn) auh idRStmwn nhIN Aqy jo nhIN hY auh idRStmwn<br />

hY[ ijvyN hY (+) Aqy nhIN (-) iml ky (0) pYdw krdy hn, iqvyN smu`cy<br />

tweIm spys dy swry ivroD Aqy AsMgqIAW iml ky suMn dI isrjxw krdy<br />

hn[ Bwv ik jy AsIN auh sB kuJ jo kdy sI, jo hY Aqy jo hovygw, aus sB<br />

kwsy nUM ie`ko vkq ie`ko nzry dyK skdy hoeIey qW ieMJ jo AsIN dyKWgy auh<br />

suMn hI hovygw[<br />

ijhVy lok isRStI nUM AirstOtl vWg ibnW iksy Awid AMq dy hmySW<br />

ie`k stYfI styt (sMquln AvsQw) iv`c rihx vwlI spys sMgTnkwrI<br />

smJdy hn, aunHW nUM hrmn bOfI, QOms golf Aqy PrYNk giely (1948) dy<br />

mwfl (bI ivl, 1989) iv`c suDwr krnw pvygw[ ieh lok smu`cI isRStI<br />

dI spys rcnw (kwl rcnw ies iv`c Swml nhIN) nUM hI sMquilq AvsQw<br />

smJdy hn[ spys dI ie`k qbdIlI rihq sMgTnkwrI jo hr vkq ie`ko<br />

jyhI hI rihMdI hY[ smyN dy guzrn nwl ies au~pr koeI Asr nhIN pYNdw[<br />

smW ies dy AMdr nhIN bwhr hY[ smyN nUM bwhr ies leI r`iKAw igAw hY<br />

ikauNik ieh isRStI lgwqwr PYl rhI hY[ ies PYl rhI isRStI dy sMklp<br />

nUM ies stYfI styt isRStI dy mwfl iv`c zzb krn leI isRStI AMdr smyN<br />

dI idSw iv`c mwdy dI lgwqwr auqpqI dw ivcwr pyS kIqw igAw[ Bwv<br />

ik isRStI (sMqulq AvsQw) iv`c lgwqwr mwdw pYdw ho irhw hY[ ieho hI<br />

smyN dI idSw iv`c lgwqwr PYl rhI isRStI dw kwrn hY[ pr 1965 iv`c<br />

Awrno pYzIAwz Aqy rwbrt ivlsn ny ie`k ivAwpk mweIkrovyv ryfIeySn<br />

bYkgrwauNf ijhVI ik cwry pwisAW qoN ie`ko qrHW nwl Aw rhI hY dI Koj<br />

kr leI[ ieh inScy hI isRStI dI auqpqI dI mnu`K q`k phuMc rhI gUMj<br />

hY[ isRStI dI auqpqI dw ieh sbUq l`Bx leI ienHW ivigAwnIAW nUM 1978<br />

dw nobl purskwr id`qw igAw[ 15<br />

sMquilq AvsQw dy sMklp nUM QoVHw qbdIl krky dyKx dI loV hY[ ies


isRStI, ijs dw ie`k Awid Aqy AMq hY, Bwv jo smyN dI idSw iv`c ie`k ibMdU<br />

qoN SurU hoeI, PYldI geI, suMgVI Aqy Pyr ie`k ibMdU au~pr hI muV iek`qr<br />

ho geI, nUM ies smùcy ieiqhws smyq hI, ie`k sMquilq AvsQw smiJAw jw<br />

skdw hY[ smW Aqy qbdIlI (ieiqhws) ies sMquilq AvsQw (klozf<br />

isstm) dy bwhr nhIN AMdr hn[ ieh g`l smJxI ies leI muSkl<br />

lgdI hY ikauNik mnu`K smyN dI cwdr au~qy ausy qrHW Awzwd Aqy Ku`lHw nhIN<br />

GuMm skdw, ijvyN ik spys dI cwdr au~qy auh A`gy ip`Cy jW K`by s`jy jw skdw<br />

hY[ auh hzwrW mIl dUr Awpxy jnm AsQwn dy qW jdoN cwhy phuMc skdw<br />

hY, pr cwlI swl purwxy jnm idn dw nzwrw muV nhIN dyK skdw[<br />

jykr isRStI nUM ibnW iksy drSk dy Awpxy Awp c`l rhI inRq rcnw<br />

smiJAw jwvy qW ieh g`l smJ pY skdI hY ik ies isRStI dy Awid qoN lY<br />

ky AMq q`k tweIm spys dw hr ibMdU ie`k Gtnw hY Aqy ieh qmwm (AnMq)<br />

GtnwvW iml ky sMgiTq rUp iv`c ie`k sMquilq pRbMD dI isrjxw krdIAW<br />

hn[ ies isstm dI vI mn iv`c qsvIr bxwayuxI muSikl hY ikauNik<br />

mnu`K spys nUM qW ibMdUAW dI sMgTnkwrI smJ ky aus dI mn iv`c qsvIr<br />

bxw lYNdw hY, pr smyN nUM auh ies qrHW nwl smJx qoN Asmr`Q hY[ smyN<br />

ivc qW auh ies spys qsvIr dy pirvrqn jW ies dI gqI nUM hI dyKx<br />

dw AwdI hY[ pr smu`cy smyN-sQwn dIAW ibMdUAW (GtnwvW) dy rUp iv`c<br />

klpnw krnw bhuq muSikl hY[ ieh isRStI, ies leI, ies qrHW AnuBv<br />

kIqI jw skdI hY, ijvyN ik ie`k gyNd (ibMdU) hI smyN sQwn dy qmwm ibMdUAW<br />

au~pr AnMq gqI nwl ies qrHW GuMmdI iPr rhI hovy ijvyN ik auh hr vyly<br />

hr QW hI mOjUd hovy[<br />

isRStI vI ie`k nhIN AnMq hn[ AnMq hI aunHW dy ieiqhws hn[ jo suMn<br />

Sbd iv`c AnMq isRStIAW Aqy aunHW dy ieiqhws smwey hoey hn[ qbdIlI<br />

rihq ies A-kwilk Aqy A-sQwink suMn iv`coN ieh isRStIAW lihrW vWg<br />

lgwqwr pYdw ho rhIAW hn Aqy Awpxy ieiqhwsk kRm pUry krky lgwqwr<br />

ausy iv`c smw rhIAW hn[ ieh kRm ibnW iksy Awid AMq dy inrMqr cldw<br />

rihMdw hY[ ieho hI suMn Sbd hY[<br />

ibg bYNg rwhIN ies suMn Sbd iv`coN hI isRStI auqpMn huMdI hY Aqy ibg<br />

krMc rwhIN muV iesy iv`c hI smw jWdI hY jW Pyr ik suMn iv`coN lgwqwr<br />

isRStIAW pYdw huMdIAW rihMdIAW hn Aqy ies iv`c smwauNdIAW rihMdIAW<br />

hn[ ieh suMn qW ie`k qbdIlI rihq inrMqr AvsQw hY Aqy ies iv`coN<br />

pYdw hox vwlIAW isRStIAW Aqy aunHW dy ieiqhws ausy qrHW ies dw ih`sw<br />

bxy rihMdy hn ijvyN ik inRq srIr iv`coN pYdw huMdw hY, ies dw iSMgwr bxdw<br />

Aqy AKIr iesy iv`c smw jWdw hY[ ijvyN ik suMn smyN spys dy qmwm ibMdUAW<br />

dI ienstYNtYnIAs sMrcnw hovy Aqy ieh isRStI smyN dI kYd (inSicq idSw<br />

iv`c gqI) iv`c b`JI nzr dw idRS[<br />

suMn Sbd iv`coN ies dy sm ivsqwrI (koAYkstYitv) Anyk Sbd Aqy<br />

aunHW dI isntYks (bolI) pYdw huMdI hY[ drAsl bolI (BwSw) hI auh Aml<br />

hY ijs rwhIN ieh Anyk Sbd (ichn) Awpxw isrjxwqmk kwrj inBwauNdy<br />

hn[ BwSw rwhIN hI ieh Awpxy Awp nUM Kojdy hn[ bwSw rwhIN hI ieh ie`k<br />

dUsry dI pihcwx krdy hn, irSqy nwqy joVdy hn Aqy BwSw rwhIN hI ieh<br />

iek bxn vwsqy qVpdy hn[<br />

BwvyN ipClI crcw iv`c suMn Sbd Aqy bRhm ie`ko qrHW nwl vrqy gey<br />

hn[ BwvyN ibnW S`k ienWH dy ArQ hYn vI ie`ko hI, pr Pyr vI ie`k v`Ko<br />

v`KrI vrqoN huMdI hY[ suMn Sbd, Sbd bRhm Aqy Sbd (ichn) Sbd hI hY[<br />

ienHW iqMnW iv`c auho hI AMqr hY ijhVw pwr bRhm (suMn Sbd) bRhm (Sbd)<br />

Aqy jIvwqmw (Anyk Sbd) ivckwr hY[ BwvyN pwrbRhm, bRhm Aqy jIvwqmw<br />

ie`k hI hY[<br />

r`b dw koeI r`b nhIN, Bwv bRhm dw koeI bRhm nhIN huMdw, r`b jW bRhm<br />

qW kyvl jIvwqmw leI hY[ jykr koeI jIv Awqmw (Sbd-ichn) hY qW<br />

aus dw koeI bRhm (Sbd bRhm) vI hY[ ienWH dohW dI ie`k dUsry qoN ibnW<br />

koeI hoNd hI nhIN hY[ jIv Awqmw qoN ibnW koeI bRhm nhIN, bRhm qoN ibnW<br />

koeI jIv Awqmw nhIN[ jIv Awqmw haumY dy blIdwn rwhIN bRhm pYdw<br />

krdI hY Aqy bRhm AnuBv dy blIdwn nwl jIv AwqmwvW pYdw huMdIAW<br />

hn[ pr pwrbRhm jo suMn srUp sÍY-cyqn Awpy Awp hY, auh vI jIv Awqmw<br />

Aqy bRhm dI dÍYq qoN pwr jw cu`kw bRhm hI hY[ iesy qrHW Anyk Sbd Aqy<br />

Sbd bRhm qW aus suMn srUp (sÍY-cyqn) dy AnuBv hn jo ienHW qoN pwr hY[<br />

gurU nwnk swihb dy mwrU rwg iv`c aucwrn kIqy ies Sbd nUM mwnx qoN v`D<br />

hor ies vkq kI ho skdw hY:


suMn klw AprMpir DwrI] Awip inrwlmu Apr ApwrI]<br />

Awpy kudriq kir kir dyKY suMnhu suMnu aupwiedw]ñ]<br />

pauxu pwxI suMnY qy swjy] isRsit aupwie kwieAw gV rwjy]<br />

Agin pwxI jIau joiq qumwrI suMny klw rhwiedw]ò]<br />

suMnhu bRhmw ibsnu mhysu aupwey] suMny vrqy jug sbwey]<br />

iesu pd vIcwry so jnu pUrw iqsu imlIAY Brmu cukwiedw]ó]<br />

suMnhu spq srovr Qwpy] ijin swjy vIcwry Awpy]<br />

iqqu sq sir mnUAw gurmuiK nwvY iPir bwhuiV join n pwiedw]ô]<br />

suMnhu cMdu sUrju gYxwry] iqs kI joiq iqRBvx swry]<br />

suMny AlK Apwr inrwlmu suMny qwVI lwiedw]õ]<br />

suMnhu Driq Akwsu aupwey] ibnu QMmw rwKy scu kl pwey]<br />

iqRBvx swij myKulI mwieAw Awip aupwie Kpwiedw]ö]<br />

suMnhu KwxI suMnhu bwxI] suMnhu aupjI suMin smwxI]<br />

auqBuju clqu kIAw isir krqY ibsmwdu sbid dyKwiedw]÷]<br />

suMnhu rwiq idnsu duie kIey] Epiq Kpiq suKw duK dIey]<br />

suK duK hI qy Amru AqIqw gurmuiK inj Gru pwiedw]ø]<br />

swm vydu irgu jujru AQrbxu] bRhmy muiK mwieAw hY qRY gux]<br />

qw kI kImiq kih n skY ko iqau boly ijau bolwiedw]ù]<br />

suMnhu spq pwqwl aupwey] suMnhu Bvx rKy ilv lwey]<br />

Awpy kwrxu kIAw AprMpir sBu qyro kIAw kmwiedw]ñú]<br />

rj qm sq kl qyrI CwieAw] jnm mrx haumY duKu pwieAw]<br />

ijs no ik®pw kry hir gurmuiK guix cauQY mukiq krwiedw]ññ]<br />

suMnhu aupjy ds Avqwrw] isRsit aupwie kIAw pwswrw]<br />

dyv dwnv gx gMDrb swjy siB iliKAw krm kmwiedw]ñò]<br />

gurmuiK smJY rogu n hoeI] ieh gur kI pauVI jwxY jnu koeI]<br />

jugh jugMqir mukiq prwiex so mukiq BieAw piq pwiedw]ñó]<br />

pMc qqu suMnhu prgwsw] dyh sMjogI krm AiBAwsw]<br />

burw Blw duie msqik lIKy pwpu puMnu bIjwiedw]ñô]<br />

aUqm siqgur purK inrwly] sbid rqy hir ris mqvwly]<br />

iriD buiD isiD igAwnu gurU qy pweIAY pUrY Bwig imlwiedw]ñõ]<br />

iesu mn mwieAw kau nyhu Gnyrw] koeI bUJhu igAwnI krhu inbyrw]<br />

Awsw mnsw haumY shsw nru loBI kUVu kmwiedw]ñö]<br />

siqgur qy pwey vIcwrw] suMn smwiD scy Gr bwrw]nwnk<br />

inrml nwdu sbd Duin scu rwmY nwim smwiedw]ñ÷ (AMg ñúó÷)<br />

Sbd dI isrjxwqmkqw sMbMDI ieh crcw ‘Em’ nwl SurU hoeI sI[ ‘Em’<br />

qW ie`k ichn hY ijsdy ArQ hn, ‘bRhm’[ pr ieh ^ud bRhm nhIN hY[<br />

iesdy ArQ ies Sbd dw pRXog krn vwly smwj Aqy aus dy mYNbr<br />

ivAkqIAW dI bRhm Koj au~pr inrBr krdy hn[ ieh bRhm Koj hI ‘Em’<br />

nUM ichn qoN bRhm bxw idMdI hY[ ieh bRhm Koj mnu`KI idmwZ dw ikRSmw<br />

nhIN, Sbd dw ikRSmw hY[<br />

‘Em’ qW auh ibMdU hY ijs iv`coN AnMq bRhm ny pRkwSmwn hoxw hY[<br />

bRhm dy guxW dI iekwgrqw nUM ies ibMdU iv`c dyKx dw nwm hI Sbd<br />

BgqI jW swDnw hY[ gurU nwnk swihb ny bRhm Koj au~pr AwDwirq Sbd<br />

BgqI rwhIN ie`k ibMdU ‘Em’ iv`coN bRhm dy pRkwSmwn hox dI pRikirAw nUM<br />

bhuq sp`St krw id`qw hY[<br />

gurU nwnk swihb ny Em dy nwl ie`k (AMk) Aqy kwr (grYiPk<br />

prYjYNtySn) joV ky (ie`k qW logosYNtirzm dIAW sImwvW iv`coN bwhr k`F ky<br />

ies dIAW sMBwvnwvW nUM AnMq kr id`qw hY, ijs dI bwAd iv`c crcw kIqI<br />

jwvygI) ies ibMdU Em nUM ie`k v`Krw ibMdU nhIN sgoN ie`k Aijhw ibMdU bxw<br />

id`qw ijs iv`c bwkI swry hI ibMdU Aw jWdy hn[ ‘A-a-m’ dIAW DunIAW<br />

iv`c swrIAW hI DunIAW dI mOjUdgI dy pRmwx pyS krky BwvyN ieh g`l khI<br />

jWdI hY ik ‘Em’ Sbd dI DunI iv`c ieh gux pihlW hI mOjUd hY[ pr ‘ñ’<br />

Aqy ‘kwr’ nwl ‘Em’ dw joV ies Aihsws nUM (jo Em dI DunI iv`c pihlW<br />

hI mOjUd hY) nUM jgwaux iv`c shweI huMdw hY[ ‘ñ’ Aqy ‘kwr’ dy joV nwl<br />

‘Em’ dw ieh gux jgx l`g pYNdw hY[ ies dy nwl hI bwkI dw swrw<br />

mUlmMqr jo ies dy nwl hI juiVAw hoieAw hY, ies ibMdU iv`c Aijhw pRkwS<br />

kr idMdw hY, ijs kwrn’Em’ dI BgqI sOiKAW hI nhIN huMdI, ies dy<br />

drSn vI srl ho jWdy hn[<br />

Em ie`k Aqy kyvl ie`k hI hY[ Em kwr hY, Em siq hY, Em nwm hY,<br />

Em krqw hY, Em purKu hY, Em inrBau hY, Em inrvYru hY, Em Akwl hY,


Em mUriq hY, Em AjUnI hY, Em sYBM hY, Em gurU hY, Em prswid hY, Em<br />

jpu hY, Em Awid qoN hI siq hY, jugwdW qoN siq hY Aqy hmySW hI siq<br />

rhygw[ ienHW SbdW rwhIN hI ‘Em’ dw ichn jW ibMdU pRkwSmwn huMdw hY[<br />

pr ieh auprokq Sbd (mUl mMqr dy Sbd) Awpxw pRkwS ik`QoN pRwpq<br />

krdy hn? ienHW SbdW (ichnW) nUM Awpxw pRkwS gurbwxI jW bRhm Koj<br />

iv`coN pRwpq huMdw hY[ bRhm Koj nUM BwSw iv`coN[ so Em iv`c mOjUd swrw pRkwS<br />

jW swrw cwnx BwSw jW Sbd gurU dw cwnx hI hY[ so Sbd gurU dI rOSnI<br />

qoN ibnW ‘Em’ dy drSn nhIN ho skdy: “jy sau cMdw augvih sUrj cVih<br />

hjwr] eyqy cwnx hoidAW gur ibnu Gor AMDwr]” ies leI Em dy jp,<br />

qp, pUjw Awid dw koeI vI lwB nhIN, jdoN q`k ik ‘Em’ dI Sbd gurU dI<br />

rOSnI iv`c kmweI nhIN kIqI jWdI[<br />

jpu qpu sMjmu horu koeI nwhI]jb lgu gur kw sbdu n kmwhI]<br />

gur kY sbid imilAw scu pwieAw scy sic smwiedw] (AMg ñúõù)<br />

‘Em’ Sbd dy bRhm bxn jW iksy hor Sbd dy bRhm bxn iv`c vI AMqr<br />

hY[ iksy dUsry Sbd dy bxn qoN Bwv hY ik aus Sbd dw hryk dUsry Sbd<br />

nwl irSqw kwiem krky smu`cqw dy AnuBv nUM pyS krnw hY - ieh ie`k<br />

ieiqhwisk pRikirAw hY ijs rwhIN kyvl koeI ie`k iek`lw Sbd nhIN, sgoN<br />

swrI BwSw Aqy aus rwhIN mnu`K jwqI bRhmqw v`l v`D rhI hY[ ieho hI<br />

BwSw, cyqnw jW mnu`Kqw dw pRXojn hY jW jo kuJ vI huMdw hY, auh sB iesy<br />

pRikirAw dw is`tw hY[<br />

dUsry pwsy ‘Em’ dI mYfItySn mnu`K jwqI dw sWJy qOr qy nhIN, ivcly<br />

lokW dw in`jI p`Dr qy aus sÍY-cyqn suMn dI iekwgrqw nUM Sbd (Sbd<br />

sìBAwcwr iv`coN auqpMn hoeI) dI shwieqw nwl bRhm dy ichn ‘Em’ iv`coN<br />

bRhm nUM pRgt huMidAW AnuBv krnw hY[ hkIkq iv`c qW ieh vI koeI in`jI<br />

vrqwrw nhIN, sgoN ie`k ivSyS iksm dy Sbd sìBAwcwr (ijhVw ik bRhm<br />

icMqkW dy ie`k ivSyS vrg iv`coN pYdw hoeI bRhm iv`idAw au~pr AwDwirq<br />

hY) dI hI dyx hY[<br />

eyQy ‘Em’ bwry vI QoVHw hor ivsqwr iv`c jwx dI loV hY[ ‘Em’ ie`k<br />

iDAwn dy kyNdr vjoN auh ibMdU hY, ij`Qy jw ky ‘A’, ‘a’ Aqy ‘m’ dIAW iqMno<br />

DunIAW ie`k Awid jugwdI cu`p dI ku`K iv`c smW jWdIAW hn[ ‘Em’ dIAW<br />

DunIAW dy aucwrx auprMq pYdw hox vwlI suMn iv`c[ ieho hI auh ibMdU hY ijs<br />

au~pr iDAwn ny kyNdirq hoxw hY[ iesy iv`coN hI bRhm dw pRkwS hoxw hY[<br />

pr ieh ibMdU ichn ‘Em’ nhIN, ichn qoN pwr dI suMn hY[16<br />

ies ibMdU iv`coN ‘Em’ pYdw huMdw hY ijvyN bwkI swrI bwxI iv`coN Em[<br />

Sbd Koj bwxI dw mwrg hY, bwxI nwm dw, nwm ‘Em’ aus suMn dw jo b`s<br />

hY hI, iksy hor mwrg dw icMnH nhIN[ ijvyN ‘Em’ qoN ibnW suMn q`k A`piVAw<br />

nhIN jw skdw[ ausy qrHW bwxI qoN ibnW suMn q`k nhIN A`piVAw jw skdw[<br />

ausy qrHW bwxI qoN ibnW ‘Em’ q`k nhIN Aqy Sbd Koj qoN ibnW bwxI q`k<br />

nhIN A`piVAw jw skdw[ ijhVy lok Sbd dI kmweI (Sbd Koj, bRhm<br />

iv`idAw jW bRhm crcw) qoN ibnW ‘Em’ dy lgwqwr aucwrn rwhIN hI (Em<br />

jW iksy Sbd dy lgwqwr aucwrn nUM hI Sbd dI kmweI smJ ky) suMn Sbd<br />

q`k ApVnw cwhuMdy hn, aunHW dw mwrg ies auprokq crcw Anuswr TIk<br />

nhIN jwpdw[<br />

Sbd Aqy bu`DI<br />

brIkI iv`c nw jWdy hoey, bùDI nUM eyQy suriq, miq, min, bùDI Awid sB<br />

leI sWJy qOr ’qy hI vriqAw igAw hY[ Awm qOr ’qy mn jW mweINf Sbd<br />

dI ies sMklp leI vDyry vrqoN huMdI rhI hY[<br />

Sbd nUM sB ny bRhm AwiKAw hY[ sB ny mnu`KI isRStI dI auqpqI vI<br />

iesy Sbd qoN mMnI hY[ AwXqRX bRhm iv`c Sbd nUM smu`cI isRStI dI ku`K<br />

AwiKAw igAw hY[ pr hYrwnI qW ies g`l dI hY ik jdoN Sbd Aqy bu`DI<br />

(mn) dy irSqy dI g`l AwauNdI hY qW sB lokW nUM ieh g`l svIkwr krnI<br />

muSikl ho jWdI hY ik bwkI isRStI dI qrHW ieh mn jW bu`DI vI Sbd dI<br />

hI rcnw hY[ SbdW dw lgwqwr aucwrn krdy-krdy ienHW lokW nUM ieh<br />

pRqIq hox l`g pYNdw hY ijvyN ik Sbd aunHW dI AwpxI bu`DI (mn jW cyqnw)<br />

iv`coN hI pYdw ho rhy hox[<br />

rozwnw izMdgI dw Awm qzrbw ieho idRV krvwauNdw hY ik ijvyN mnu`K<br />

duAwrw boly jwx vwly Sbd aus dI bu`DI duAwrw aus dy Awpxy srIr jW<br />

idmwg iv`c hI GVy jWdy hox[ ieh g`l hOlI-hOlI eynI pRbl ho geI hY ik<br />

vydW au~pr pUrn ivSvws r`Kx vwly lokW ny vI irSIAW dI ies g`l au~pr


XkIn nhIN kIqw ik bu`DI vI hr cIz dI qrHW Sbd dI hI rcnw hY[ ies<br />

sMbMD iv`c SqpQ bRhmn dI imswl bVI lwhyvMd swbq ho skdI hY[<br />

SqpQ bRhmn iv`c isRStI nUM qW Sbd dI rcnw mMinAw igAw hY Aqy ieh<br />

vI AwiKAw igAw hY ik ‘jo kuJ hY, aus sB kwsy dI Sbd ’coN hI auqpqI<br />

hoeI hY[’ pr SqpQ bRhmn dy lyKk nUM ieh svIkwr krnw AiqAMq<br />

muSikl pRqIq ho irhw hY ik mn vI Sbd dI hI rcnw hY[ sgoN ies dy<br />

ault Sbd Aqy mn (bu`DI) dy sMvwd iv`c prjwpqI qoN PYslw idvwieAw<br />

igAw hY ik bu`DI Sbd qoN pihlW mOjUd hY Aqy ies bu`DI iv`coN hI Sbd dI<br />

auqpqI huMdI hY[ SqpQ bRhmn (ñ, 8-12) iv`c Sbd Aqy bu`DI dw ieh<br />

sMvwd ies qrHW pRsquq kIqw igAw hY:<br />

“ie`k vwr Sbd Aqy bu`DI dw JgVw ho igAw bu`DI ny Sbd (vwk) nUM<br />

ikhw ik myrw sQwn qyry qoN au~pr hY[ Sbd ny ikhw ik nhIN myrw sQwn<br />

au~pr hY[” (8)<br />

“bu`DI ny ikhw, “mYN hr qrHW nwl qyry qoN v`fI hW ikauNik qUM kyvl auho<br />

bol skdI hY, jo qyry bolx qoN pihlW myry AMdr pYdw ho cu`ikAw hovy[ qUM<br />

isr& myrI ipClg hYN[ qUM qW myry AMdr pYdw hox vwly ivcwr nUM sMcwrn<br />

jW duhrwaux dw ie`k sImq ijhw kMm hI kr skdI hY[ ies leI myrw<br />

sQwn qyry nwloN bhuq au~cw hY[”(9)<br />

“Sbd ny juAwb id`qw, “mYN v`fI hW ikauNik mYN, jo qyry AMdr pYdw huMdw<br />

hY, aus dw sMcwr krdI hW[ auh myry kwrn hI jwixAw jWdw hY[” (10)<br />

“bùDI Aqy Sbd Awpxy ies JgVy dw PYslw krvwaux leI prjwpqI<br />

kol geIAW[ prjwpqI ny bu`DI dy h`k iv`c Awpxw PYslw idMdy hoey Sbd<br />

nUM ikhw, “bu`DI inScy hI qyry nwloN v`fI hY ikauNik qUM qW kyvl aus g`l dI<br />

nkl hI krdI hYN, jo bùDI pihlW pYdw kr cùkI huMdI hY[ jo qyry vWg kyvl<br />

nkl hI krdw hY, auh v`fw nhIN ho skdw[ ies leI bu`DI qyry nwloN v`fI<br />

hY ikauNik qUM ijs cIz dw sMcwr krdI hYN, auh pihlW bu`DI dy AMdr pYdw<br />

ho cu`kI huMdI hY[” (11)<br />

“ieh sux ky Sbd nUM bhuq SrimMdgI hoeI ijvyN ik aus dw grBpwq<br />

ho igAw hovy[” (12)<br />

ies sMvwd qoN sp`St hY ik vYidk pRMprw dI ies ilKq AMdr Sbd<br />

(ikauNik Sbd nUM vwk dI dyvI smiJAw jWdw hY, ies leI Sbd vwsqy<br />

iesqrI ilMg dw pRXog kIqw igAw hY) nUM bhuq CuitAwieAw igAw hY[ Sbd<br />

dI smr`Qw Aqy SkqI nUM au~kw hI nhIN smiJAw igAw[ nw hI Sbd Aqy<br />

bùDI ivcly irSqy nUM pCwixAw igAw hY[ Sbd dI sPot Aqy nwd iv`c vMf<br />

dw AwDwr vI ieho ijhIAW rcnwvW hI hn ikauNik sPot nUM bùDI AMdr pYdw<br />

hox vwlw ivcwr jW cyqnw smJ ky nwd (Sbd) nUM ies dw sMcwr mwiDAm<br />

bxw id`qw igAw hY[<br />

SqpQ bRhmn DI auprokq ilKq BwvyN Awpxy Axjwxpuxy kwrn hI<br />

Sbd, bu`DI Aqy donW dy AwpsI irSqy dI gihrweI iv`c jwx qoN Asmr`Q<br />

rhI hovy[ ieh rcnw nhIN jwxdI ik bu`D ivcwr jW socx dI pRikirAw<br />

Sbd qoN ibnW sMBv hI nhIN ho skdI, Bwv ik Sbdx pRikirAw iv`coN hI<br />

bu`DI dw pRkwS huMdw hY[ pr SqpQ bRhm dy lyKk dI Sbd dy rh`s pRqI<br />

nwsmJI aus nUM Sbd pRqI glq nqIjy pyS krn qoN nhIN rokdI[<br />

iesy ilKq iv`c A`gy jw ky (ñú, 5, 3, 1-5) lyKk SbdW dI QW bu`DI<br />

nUM isRStI dI rcnhwr bxw ky vYidk irSIAW dy ‘Sbd bRhm’ dy sMklp nUM<br />

iblkul aultw idMdw hY: “SurU iv`c ieh isRStI hoNd vI sI Aqy inhoNd vI<br />

sI pr jo hY hI sI, auh kyvl mn sI[” (1) “qy ies mn ny Sbd dI rcnw<br />

kIqI[” (4) BwvyN keI QweIN Sbd dI mihmw vI hoeI, ijvyN ik iq qRYiqX<br />

bRhmn iv`c ieh ikhw igAw hY ik “Sbd AnMq Aqy AprMpwr hY ..... sB<br />

dyvI dyvqy, rUhW, jIv Aqy mn (bu`DI) iesy iv`coN auqpMn hoey hn” (qRYiqX<br />

bRhmn, ò, 8, 8-4)[ pr Awpxy ruqby nUM ie`k AiDAwpk jW icMqk dy ruqby<br />

nwloN au~pr ie`k gurU (Sbd dy rcYqw) dy ruqby q`k phuMcw ky Awpxy leI<br />

Aqy AwpxI jmwq leI srvsRySt sQwn rwKvW kr lYx vwsqy Sbd nUM<br />

bùDI (mnùKI bùDI) dw gulwm bxw id`qw igAw[ ies qrHW bRwhmxI smwj ny<br />

Awpxy hI irSIAW munIAW dy Sbd bRhm dy sMklp nUM iblkul aultw ky pyS<br />

kr id`qw[<br />

iesy pRBwv ADIn keI ivdvwnW ny gurbwxI dI ies qrHW ivAwiKAw<br />

kIqI ijvyN ik gurbwxI vI Sbd nUM srIrk pRikirAw dI hI aupj smJdI<br />

hovy[ fw. joD isMG Awpxy prcy ‘Sbd Aqy bRihmMfI cyqnw’ iv`c gurU nwnk


swihb dI ieh quk: “nwiB pvnu Gir Awsix bYsY gurmuiK Kojq qqu lhY”<br />

dI ivAwiKAw ies qrHW krdy hn ijvyN ik Sbd (sPot), suAws (nwd) dw<br />

Awsx krky DuMnI (srIr) iv`c invws kr irhw hovy[ Pyr iesy Dwrnw nUM<br />

AwDwr bxw ky auh Sbd Koj (nwm) dI QW Xog (srIrk) AiBAws rwhIN<br />

hI ies nUM Kojdy hn[ iesy leI auh Sbd nUM sÍY-cyqn siq AwKx dI QW<br />

‘AMdrUnI mwnisk bolI’ dw mUl q`q (ibMdU) AwKdy hn[ jo mnùKI bùDI iv`coN<br />

jnm lYNdw hY[ pr gurU nwnk swihb qW sp`St krdy hn, “su sbd kau<br />

inrMqir vwsu AlKM jh dyKw qh soeI]” iesy leI ieh ie`k Aijhw AMimRq<br />

hY, jo bu`DI iv`coN pYdw nhIN huMdw, sgoN bu`DI qW aus nUM pRwpq krky inrml<br />

ho jWdI hY, “gur kw sbdu AMimRq rsu pIau] qw qyrw hoie inrml jIau]”<br />

qn ny Sbd nUM pYdw kI krnw hY, qn dw AMDkwr qW imtdw hI Sbd dy<br />

pRkwS nwl hY, “AMDkwru imitE iqh qn qy guir sbid dIpku prgwsw]”<br />

iesy qrHW ieh jgq vI Sbd rwhIN hI pRgt huMdw hY[ so ijhVw Sbd ies<br />

bu`DI, qn Aqy jgq nUM pRgt krn vwlw hY, aus nUM srIrk pRikirAwvW<br />

iv`coN Kojxw PzUl hY, “sbdu dIpku vrqY iqhu loie] jo cwKY so inrmlu<br />

hoie]”<br />

Sbd bRhm dy sMklp nUM aultw ky pyS kIqy jwx dw ivAwkrx<br />

SwsqrIAW dy kMm au~pr vI bhuq mwVw Asr ipAw[ aunHW dw iDAwn vI<br />

Sbd dI krqwrI SkqI au~pr itk nw sikAw[ iesy krky auh Sbd dIAW<br />

aunHW gihrweIAW q`k nw phuMc sky ijhVIAW ik Sbd bRhm dy sMklp ny<br />

aunHW dy AiDAYn leI ruSnw r`KIAW sn[<br />

BwrqI ivAwkrx Swsqr dy ivsqwr iv`c nw jWdy hoey kyvl BrqrI<br />

hrI dI Sbd Aqy bu`DI dy irSqy sMbMDI Dwrnw nUM hI ivcwr gocry krnw<br />

TIk rhygw ikauNik auh Sbd nUM bRhm mMndw hY Aqy ies dI krqwrI SkqI<br />

dw vI kwiel hY[ auh Sbd Aqy ArQ jW Sbd Aqy ivcwr ivckwr AMqr<br />

vI nhIN krdw[ aus Anuswr SbdxW hI socxw hY[ auh kihMdw hY ik bolI<br />

qoN ibnW koeI igAwn nhIN Aqy igAwn qoN ibnW koeI bolI nhIN[ ies sB<br />

kwsy dy bwvjUd vI BrqrI hrI Sbd bRhm dy aulty hoey sMklp dy pRBwvW<br />

qoN bc nhIN sky[ BrqrI hrI AwpxI pusqk dy pihly kWf dy 46vyN sUqr<br />

iv`c Sbd Aqy bu`DI dy irSqy nUM ies qrHW nwl ibAwn krdy hn “ijvyN<br />

mwics dI qIlI iv`c A`g (jXoqI) invws krdI hY, iqvyN hI bùDI iv`c Sbd<br />

dw invws huMdw hY[” iesy qrHW auh iesy kWf dy sUqr nMbr 48 Aqy 49 iv`c<br />

sPot Aqy nwd iv`c vI AMqr pw lYNdy hn[ kihx qoN Bwv hY ik BrqrI<br />

hrI Sbdx nUM nwd qoN Al`g kr idMdy hn[ nwly Pyr BwvyN auh Sbd Aqy<br />

socx dI pRikirAw nUM qW ie`k mMndy hn, pr socx nUM bu`DI qoN Al`g krky,<br />

auh bùDI nUM ie`k gqISIl isstm dI QW Sbd dw invws AsQwn bxw idMdy<br />

hn ij`Qy ik Sbd socx dI ikirAw krdw hY[<br />

BrqrI hrI dI ies Dwrnw ik ‘Sbd bu`DI iv`c invws krdw hY’ jW<br />

ik Sbd bu`DI iv`coN hI pYdw huMdw hY dw ieho mqlb hY inklygw ik AMqm<br />

inrxy iv`c Sbdx jW socx dw kMm bu`DI hI krdI hY[ ies qrHW pRqIq ho<br />

skdw hY ik ijvyN ies ibAwn iv`c BrqrI hrI dI g`l nUM Awpxy ihswb<br />

nwl vDw ky pyS kr id`qw igAw hovy[ pr ieh g`l ies leI kihxI pYNdI<br />

hY ikauNik ies dy ault ieh g`l ik Sbdx jW socx dI pRikirAw iv`coN<br />

hI bu`DI dI auqpqI huMdI hY” BrqrI hrI dI soc iv`c iP`t nhIN bYTygI[<br />

drAsl eyQy BrqrI hrI sÍY-ivroDI ivcwrW dy iSkwr ho jWdy hn[<br />

auh sPot nUM nwd (kwilk) qoN v`KrI Akwilk Aqy inrpyK vsqU mMndy<br />

hn[ pr nwl ieh vI ivSvws krdy hn ik SbdxW hI socxw hY[ qW kI<br />

Sbdx dI pRikirAw nwl pRikirAw hY, sPot dI pRikirAw nhIN? kI sPot<br />

ie`k hY jW Anyk? jy Anyk sPotW hn qW hryk hI A-kwilk Aqy inrpyK<br />

hY?<br />

BrqrI hrI ieh nhIN smJ pwauNdy hn ik inrpyK Aqy kwilk sPot<br />

jo nwd (A`KrW) qoN pwr dI vsqU khI jw skdI hY, auh qW kyvl ie`k<br />

pwrbRhm hI hY,<br />

AKr mih iqRBvn pRiB Dwry] AKr kir kir byd bIcwry]<br />

AKr swsqR isMimRiq purwnw] AKr nwd kQn vK´wnw]<br />

AKr mukiq jugiq BY Brmw] AKr krm ikriq suc Drmw]<br />

idRsitmwn AKr hY jyqw] nwnk pwrbRhm inrlypw] (AMg òöñ)<br />

aus nwd jW A`KrW qoN pwr sÍY-cyqn ie`k qoN ibnW bwkI sB dI hoNd kyvl<br />

ienHW A`KrW iv`c hI hY[ ieh A`Kr jdoN ivkws krdy krdy (ArQW dy PYl<br />

rhy nYtvrk kwrn) bRhm bxdy hn, qW bs ausy sUqr iv`c hI A`KrW jW


nwd qoN pwr jWdy hn[ aus qoN pihlW ieh kwilk hI huMdy hn[<br />

ies qrHW BrqrI hrI vI Sbd dy vYidk sMklp dy ault bRhmxI<br />

Dwrnw dy h`k iv`c Bugq jWdy hn[ ies bRwhmxI Dwrnw dw mMqv ijvyN ik<br />

pihlW dyiKAw jw cu`kw hY, bRwhmx ivAkqI nUM AiDAwpk qoN gurU bxw ky<br />

aus dI jmwqI srboqmqw nUM sQwpq krnw sI[ BwvyN ieh bRwhmxI Dwrnw<br />

iksy Koj jW AiDAYn au~pr nhIN, sgoN ie`k moty ijhy swDwrn mnùKI AnuBv<br />

au~pr hI AwDwirq sI[<br />

Sbd bRhm dy aulty hoey sMklp nUM muV is`iDAW krky shI lIh au~pr<br />

pwaux dw kMm pMdrvIN sdI iv`c Aw ky gurU nwnk swihb ny kIqw[ is`D<br />

goSit iv`c gurU nwnk XogIAW nwl ies msly au~pr ivcwr crcw krdy<br />

hoey ieh sp`St krdy hn ik gurU qW kyvl Aqy kyvl Sbd hI hY,<br />

kvx mUlu kvx miq vylw] qyrw kvxu gurU ijs kw qU cylw]<br />

kvx kQw ly rhhu inrwly] bolY nwnku suxhu qum bwly]<br />

eysu kQw kw dyie bIcwru] Bvjlu sbid lµGwvxhwru]ôó]<br />

pvn ArMBu siqgur miq vylw] sbdu gurU suriq Duin cylw]<br />

AkQ kQw ly rhau inrwlw] nwnk juig juig gur gopwlw]<br />

eyku sbdu ijqu kQw vIcwrI] gurmuiK haumY Agin invwrI]ôô]<br />

(AMg ùôò)<br />

gurU swihb ny Sbd nUM gurU Aqy bu`DI nUM cyly dw ruqbw pRdwn krky Sbd<br />

bRhm dy aulty hoey sMklp nUM muV is`Dw KVHw kr id`qw[ gurU swihb kihMdy<br />

hn, “sbdu gur pIrw gihr gMBIrw ibnu sbdY jgu baurwnµ]”<br />

Pyr jdoN XogI gurU swihb qoN Sbd dw itkwxw pùCdy hn, qW gurU swihb<br />

ies dw itkwxw bu`DI iv`c nhIN d`sdy, sgoN AwKdy hn ik ieh qW hr QW<br />

hI mOjUd hY,<br />

su sbd kw khw vwsu kQIAly ijqu qrIAY Bvjlu sMswro] (AMg ùôô)<br />

su sbd kau inrMqir vwsu AlKM jh dyKw qh soeI]<br />

(AMg ùôô)<br />

jdoN XogI mn (bu`DI) Aqy Sbd dy irSqy bwry suAwl krdy hn qW gurU<br />

swihb AwKdy hn ik Sbd qoN ibnW mn kuJ vI nhIN, bs ie`k AMDyr hI<br />

hY[ mn jW bu`DI qW auh cwnx hY, jo Sbd kwrn hI aupjdw hY, “sbdu<br />

BwKq sis joiq Apwrw] sis Gir sUru vsY imtY AMiDAwrw]”qIsry mhly<br />

iv`c vI gurU swihb ieho AwKdy hn, “ibnu sbdY AMqir Awnyrw] n vsqu<br />

lhY n cUkY Pyrw]”<br />

Sbd rwhIN suriq miq mn bùD ikMJ GVy jWdy hn? Bwv ik Sbd bùDI<br />

dI rcnw ikMJ krdw hY? ies suAwl dw juAwb dyx qoN pihlW ieh vI<br />

sp`St kr dyxw zrUrI Bwsdw hY ik AjokIAW jIv ivigAwnI l`BqW ny vI<br />

ieh swbq kr id`qw hY ik mnùK iv`c bùDI dy ivkws nwl BwSw dI auqpqI<br />

nhIN hoeI, sgoN BwSw ny hI mnùKI bùDI dy ivkws nUM sMBv bxwieAw hY[ jIv<br />

ivigAwnI ivSvws krdy hn ik bolI dy SurU hox nwl hI idmwg dw sweIz<br />

vDxw SurU hoieAw[ BwSw ivigAwnI Aqy smwj SwsqrI vI ieh mMndy hn<br />

ik BwSw kwrn hI mnu`KI smwj Aqy s`iBAwcwr dw ivkws sMBv ho<br />

pwieAw[ ies sMbMD iv`c AmrIkn smwj SwsqrI jOrj hrbrt mIf Aqy<br />

rUsI mnoivigAwnI lyv sImInoivc vweIgOtskI dw kMm bhuq mh`qvpUrn<br />

hY[ 18 jIv ivkws dw AiDAYn krn vwly d`sdy hn ik Awid mwnv<br />

AstYloipQIks iv`c 30 qoN 40 l`K swl pihlW AwvwzW nUM SbdW dw rUp<br />

dyx vwly AMgW dw ivkws SurU ho igAw sI jo ik homoierYkts iv`c 15 qoN<br />

30 l`K swl pihlW pUrw hoieAw[ ies srIrk qbdIlI qoN pRmwx imldw<br />

hY ik AstYloipQIks ny SbdW dw aucwrn SurU kr id`qw sI ijsdy cox<br />

dbwau (slYkitv pRYSr) kwrn homoierYkits iv`c ieh AMg pUrI qrHW nwl<br />

ivksq kr gey[ ienHW AMgW dy nwl nwl hI idmwg dy sweIz iv`c vI vwDw<br />

hoieAw[ ies g`l qoN sp`St huMdw hY ik idmwg dy sweIz iv`c vwDw BwSw<br />

dy ivkws qoN pihlW nhIN, sgoN aus dy nwl nwl hI huMdw hY[ fw. kmldIp<br />

kOr ny Awpxy lyK ‘mnu`KI ivkws dOrwn Sbd dI auqpqI’ iv`c ies crcw<br />

nUM ies qrWH nwl smyitAw hY,<br />

“mnu`KI BwSw nwl juVIAW kwrj ivDIAW ijvyN ik socx, smJx, Xwd<br />

r`Kx, is`Kx, Sbdx, qrk lVwaux, XojnwkwrI, dlIlbwzI Awid dI<br />

Awmd kwrn hI sYrIbrl kwrtYks dw ivkws hoieAw[ BwSw dI vrqoN<br />

dIAW ienHW loVW ny hI mnu`KI idmwg dy ivkws dw rsqw KoilHAw ijs dy


nqIjy vjoN mnu`K dI bu`DI dw ivkws vI hoieAw[ imlr (1927) mIf<br />

(1934) Aqy vweIgOtskI (1962) Anuswr mnu`K dI bu`DI BwSw dI hI<br />

pYdwvwr hY[ grInvuf Aqy sintI (1977) ny vI BwSw nUM hI idmwgI vwDy<br />

dw AwDwr mMinAw hY[ jdoN mnu`K ny bolxw SurU kIqw qW aus dI XwddwSq<br />

Aqy isKlweI dI pRbl loV ny idmwg au~pr ie`k iq`Kw islYkitv pRYSr<br />

pwieAw ijs kwrn aus dw sYrIbl kwrtYks vDxw SurU ho igAw[ iesy<br />

kwrn hOlI hOlI mnùK dI q`QW Aqy sMklpW nUM BwSw rwhIN mylx dI smr`Qw<br />

vI vDdI geI jo Awaux vwlI smwijk Aqy sìBAwcwrk izMdgI dw AwDwr<br />

bxI[ nobl ienwm jyqU pRis`D inaUroiPizAwloijst sr jOhn AYklys<br />

(1989) ny AwpxIAW aumr Br dIAW KojW iv`coN vI ieho nqIjw k`iFAw hY<br />

ik bolxw SurU krn nwl hI idmwg iv`c qbdIlIAW AwauxIAW SurU<br />

hoeIAW[ AYklys ny mnùKI idmwg dy AiDAYn rwhIN ieh is`D kIqw ik BwSw<br />

b`uDI dI pYdwvwr nhIN, sgoN bu`DI BwSw jW Sbd dI pYdwvwr hY[”<br />

mnu`K ies krky BwSw nhIN boldy ik auh qyz bu`DI vwly jIv hn,<br />

blik auh ies krky qyz bùDI vwly hn ikauNik auh SbdW dw aucwrn kr<br />

skdy hn[ BwSw ivigAwn, jIv ivigAwn, mnoivigAwn Aqy smwj Swsqr<br />

dIAW nvIAW l`BqW ieho swbq krdIAW hn ik BwSw ny hI mnùK iv`c bùDI<br />

dw pRkwS kIqw[<br />

ikauNik Sbdxw hI socxw hY, ies leI BwSw dy pRXog nwl bu`DI dy<br />

ivkws dy juVy hox dI g`l qW smJ pYNdI hY, pr smJx vwlI g`l ieh hY<br />

ik kI Sbdx jW socx nwl kyvl bu`DI dw ivkws hI huMdw hY jW Pyr ik<br />

b`uDI bxI hI BwSw dI hoeI hY[ jykr s`cmu`c hI bu`DI BwSw dI bxI hoeI hY<br />

qW smJx vwlI g`l ieh hY ik BwSw jW Sbd bu`DI dI rcnw ikMJ krdy<br />

hn? pr bùDI kI hY? idmwg dy BOiqk FWcy iv`c vwprn vwlIAW rswieixk<br />

pRikirAwvW dw nwm bu`DI nhIN[ pr iPr bu`DI kI hY, g`l ie`QoN hI SurU<br />

krnI pvygI[<br />

bu`DI nUM smJx leI isauNk dI audwhrx shweI ho skdI hY[ au~qr<br />

AstrylIAw iv`c kMps trmweIt nwm dI isauNk v`fy-v`fy phwVW vrgy Gr<br />

bxw ky ienHW iv`c rihMdI hY[ ds vrg mItr AOsqn Awkwr vwly ryq dy<br />

ieh Gr p`Qr vWg s^q huMdy hn[ isauNk Awpxy ienHW GrW nUM au~qr d`Kx<br />

dI idSw iv`c ies qrHW nwl bxwauNdI hY ik jdoN svyry TMf huMdI hY qW sUrj<br />

dIAW ikrnW cpty Aqy p`Dry Drwql au~pr pYNdIAW hn qW jo v`D qoN v`D<br />

grmI iek`qr kIqI jw sky[ dupihr vyly jdoN sUrj AwpxI pUrI SkqI<br />

nwl is`Dw cmkdw hY qW aus vkq grmI qoN bcx dI loV huMdI hY[ ies<br />

leI dupihr dI Du`p ies Gr dy au~pr cwkU dI Dwr vrgy iq`Ky iknwry<br />

au~pr hI pYNdI hY[ Pyr swrw swl mOsm dI qbdIlI dy Anuswr ies dI C`q<br />

dw FWcw bdldw vI rihMdw hY[<br />

ies isauNk dy Gr dI kyvl idSw jW bwhrI bxqr qy jW Pyr aus iv`c<br />

mOsm Anuswr qbdIlI hI ies nUM s^q grmI jW srdI qoN nhIN bcwauNdI,<br />

sgoN ies Gr dy AMdr l`KW bwrIAW vwly rOSndwn vI huMdy hn[ ienHW nUM<br />

loV Anuswr KolH ky jW bMd krky jW ihlw ky qwpmwn kMtrol kIqw jWdw<br />

hY[ ies qoN ielwvw ies Gr iv`c idn rwq Aqy swrw swl ie`ko ijhw<br />

qwpmwn Aqy nmI brkrwr r`Kx leI bhuq hI au~cy p`Dr dI eyArkMfISinMg<br />

kIqI jWdI hY[ BwvyN ikMnI vI grmI jW srdI ikauN nw hovy, ikMnIAW vI<br />

brswqW ikauN nw pYx jW ikho ijhy vI J`KV, qU&wn, hnyrIAW Aqy grm<br />

lUAW ikauN nw vgx, ies Gr dy AMdr dw qwpmwn, nmI Aqy hvw dI gqI<br />

hmySW auho hI rihMdI hY[<br />

dyiKAw igAw hY ik jdoN bwhr dw qwpmwn (-) 28 ifgrI PwrnhweIt<br />

sI Aqy nmI 30 pRqISq sI qW isauNk dy Gr dy AMdrlw qwpmwn 70 ifgrI<br />

PwrnhIt Aqy nmI 90 pRqISq bxI rhI[ G`t qwpmwn nUM vDwaux qoN<br />

ielwvw v`D qwpmwn nUM G`t krn iv`c vI ies isauNk dI mwstrI hY[ sMn<br />

1950 iv`c jrmn kIt ivigAwnI mwritn ilMfuier ny isauNk dy ies Gr<br />

(jW bsqI) nUM ietlI iv`c ie`k lwvy dy kol r`K id`qw ij`Qy qwpmwn 158<br />

ifgrI PwrnhIt sI[ dyiKAw igAw ik au~Qy vI isauNk ny Awpxy Gr dw<br />

qwpmwn ausy 70 ifgrI PwrnhIt qy lY AWdw[ ies qoN ielwvw isauNk dI<br />

ies bsqI iv`c hor vI AnykW kMm huMdy hn ijnHW leI ifvIzn Aw& lybr<br />

Aqy imlvrqx dI koeI G`t loV nhIN huMdI[<br />

suAwl qW ieh hY ik AYnw guMJldwr pRbMD ikvyN c`ldw hY? ieMjInIAirMg<br />

Aqy AwrkItYkcr dw ieh AjUbw kOx ifzweIn krdw hY? kOx ies dI<br />

eyArkMfISinMg dy plWt nUM kMtrol krdw hY? ies Gr jW bsqI iv`c kMm


krn vwly l`KW mYNbrW iv`c kMm dI vMf kOx krdw hY? kOx ienHW dIAW<br />

gqIivDIAW nUM kMtrol krdw hY? bwhrI mOsm dw Anumwn lgwaux vwly<br />

ivBwg dw kMm kwr ikvyN cldw hY? hzwrW suAwl hn[ koeI rwj nhIN,<br />

koeI jrnYl nhIN, koeI cI& ieMjInIAr nhIN, koeI AwrkItYkt nhIN, koeI<br />

AYstyt A&sr nhIN, koeI mOsm ivBwg nhIN, koeI ifzweIn ivBwg nhIN,<br />

koeI koAwrfInySn huMdI hY ikauNik hr isauNk jIv hr kMm qW krdw nhIN<br />

hY[ ijhVI bu`DI AYny jitl pRbMD nUM sMBwldI hY? auh bu`DI ik`Qy invws<br />

krdI hY? ikaNuik nw qW ieh iksy ie`k isauNk jIv jW kuJ isauNk jIvW<br />

iv`c huMdI hY Aqy nw hI swry isauNk jIvW iv`c, ieh qW bs ie`k rh`s hY?<br />

ies rh`s iv`coN hI ies suAwl dw juAwb imlxw hY ik bu`DI jW mweINf kI<br />

hY, ik`Qy invws krdw hY Aqy kws dw bixAw huMdw hY?<br />

ie`k qzrby iv`c isauNk dI jnsMiKAw nUM kMtrol krky dyiKAw igAw[<br />

ijMnI dyr q`k ies isauNk dI jnsMiKAw ie`k Kws lYvl q`k nhIN phuMcdI,<br />

EnI dyr q`k ieh koeI vI kMmkwr SurU nhIN krdI[ ies AjUby nUM KVHw<br />

krn Aqy clwaux leI ies isauNk dI jnsMiKAw dy ie`k Kws lYvl dI<br />

Awv`Skqw hY[ qzrby dOrwn isauNk nUM QoVHI QoVHI krky CìfAw igAw[ ijMnI<br />

dyr q`k isauNk dI igxqI G`t sI ies ny koeI vI kMm kwr SurU nhIN kIqw[<br />

ies iv`c koeI AYktIivtI pYdw nhIN hoeI[ pr ijauN hI ies dI jnsMiKAw<br />

iv`c ie`k ^ws kirtIkl puAwieMt qoN A`gy vDI qW ie`k dm AYkitvItI SurU<br />

ho geI[ ijvyN ik ieh ie`k dm cyqMn ho geI hovy[ ijvyN ies jnsMiKAw<br />

iv`c ies dy ifzweIn Aqy kMtrol isstm nUM clwaux vwlw mweINf (bu`DI)<br />

auqpMn ho igAw hovy[ ijvyN ies isauNk dI bsqI iv`c bu`DI dw cwnx ho<br />

igAw hovy[ isauNk ny ie`k dm AwpxIAW tolIAW bxw ky ryq dy kxW nUM<br />

Awpxy mUMh dy slweIvy nwl imlw ky Gr dIAW kMDW, imnwr, C`qW, C`jy,<br />

bwrIAW, rOSndwn, drvwzy eyArkMfISinMg isstm Awid bnwauxy SurU kr<br />

id`qy[ ieh kMm EnI dyr q`k cldw irhw jdoN q`k ik ieMjInIAirMg Aqy<br />

qknwlojI dw ieh AjUbw pUrI qrHW nwl iqAwr nhIN ho igAw[ 19<br />

ie`k hor qzrby iv`c isauNk dI ies kMm kr rhI jnsMiKAw nUM jdoN<br />

aus kirtIkl puAwieMt qoN Q`ly ilAWdw igAw, qW swrI AYkitivtI qurMq<br />

bMd ho geI[ ijvyN ik ies bwkI bcI jnsMiKAw iv`coN bu`DI dw sUrj Asq<br />

ho igAw hovy[ ienHW dohW qzribAW qoN ieh pqw c`ldw hY ik isauNk dw ieh<br />

mweINf isauNk dI ie`k Kws jnsMiKAw iv`c pRkwSmwn huMdw hY[ ies<br />

jnsMiKAw iv`coN ieh ie`k nvyN gux vWg auqpMn huMdw hY jo ies jnsMiKAw<br />

nUM ie`k sMgiTq kwrjkwrI pRbMD iv`c joVdw hY[<br />

so ieh bu`DI dI ies jnsMiKAw AMdr AwpsI irSiqAW iv`coN auqpMn<br />

huMdI hY, Bwv ies dy smwijk pRbMD iv`coN auqpMn huMdI hY[ ieh kihxw<br />

muSikl hY ik bùDI ies smwijk pRbMD nUM jnm idMdI hY[ drAsl bùDI ies<br />

smwijk pRbMD dI isrjxw krn vwly irSiqAW dI sMrcnw dw nwm hI hY[<br />

ieh bu`DI Aqy smwijk pRbMD Al`g Al`g nhIN kIqy jw skdy[ kIt<br />

ivigAwnIAW ny smwijk sMgTnW dI isrjxw krn vwly iviBMn kItW iv`c<br />

iesy qrHW dy mweINf (sOPt vyAr) dI mOjUdgI dy Rmwx pwey hn[<br />

dyiKAw igAw hY ik iksy vI smwijk kIt (ijvyN ik isauNk) dI<br />

jnsMiKAw dy irSiqAW iv`coN auqpMn hoieAw ieh sOPt vyAr (mweINf) aus<br />

jnsMiKAw nUM sMgiTq krky ie`k jIv dI qrHW vrqwE krn lgw idMdw hY[<br />

jIv sYlW dI AwrgynweIzySn iv`coN auqpMn hoieAw jnYitk sOPt vyAr vI<br />

sYlW nUM ie`k jIv dy rUp iv`c sMgiTq krky ie`k eykqw iv`c bMnH idMdw hYp<br />

so jdoN iksy sYl, kIt, jIv jW mnùK dI jnsMiKAw ie`k smwijk pRbMD iv`c<br />

juV ky Awpxy irSiqAW dy sMgTn iv`coN ie`k mweINf nUM jnm idMdI hY qW auh<br />

mweINf aus jnsMiKAw nUM ie`k jIv jW cyqnw dI qrHW hI vrqwau krn lgw<br />

idMdw hY[ iesy qrHW mnu`KI smwj, jo ik BwSweI irSiqAW dI sMgTnkwrI<br />

au~pr AwDwirq hY, vI AwpxI ies BwSweI sMrcnw iv`coN ie`k mweINf<br />

(bu`DI) nUM auqpMn krdw hY[ ieh mweINf ijs nUM mnu`K Awpxy AMdr dyKdw<br />

hY, drAsl s`iBAwcwrk jW BwSweI irSiqAW dI sMgTnkwrI hI hY[<br />

l`KW jIv sWJIvwlqw jW BweIcwry rwhIN ijs smwijk pRbMD dI<br />

isrjxw krdy hn auh pRbMD jW bsqI kyvl ie`k v`fy jIv dI qrHW hI<br />

ivvhwr nhIN krdI, sgoN keI vwr qW ieh klonI s`cmu`c hI ie`k nvW<br />

jIv bx jWdI hY[ ie`k AijhI siQqI pYdw ho jWdI hY ij`Qy ik ieh AMqr<br />

krnw muSikl pRqIq hox l`g pYNdw hY ik aus nUM bsqI ikhw jwvy jW ie`k<br />

v`fw jIv[<br />

ies g`l nUM smJx leI AmIbw vrgy ie`k jIv ifktwieEstlIAm


jW slweIm molf dI audwhrn leI jw skdI hY[ jdoN vwqwvrn AnukUl<br />

hovy qW ifktwieEstlIAm ie`k iek`ly jIv dy qOr qy jMglW AMdr gly hoey<br />

p`iqAW iv`coN bYktIrIAw KWdw rihMdw hY[ Bojn dI qlwS iv`c ieh<br />

ifktwieEstlIAm keI vwrI ie`k dUsry nUM vI Kw jWdy hn[ sDwrn sYl<br />

vMf rwhIN ieh kuJ GMitAW dy vk&y nwl AwpxI sMqwn pYdw krdy rihMdy<br />

hn[ pr jdoN Bojn dI Gwt Aw jwvy Aqy vwqwvrx AnukUl nw rhy qW koeI<br />

ie`k ifktwieEstlIAm iksy QW qy itk ky rswiexk isgnl rwhIN dUsry<br />

ifktwieEstlIAm jIvW nUM s`dw Byjdw hY[ ies s`dy au~qy l`KW<br />

ifktwieEstlIAm aus duAwly ie`kqr ho ky ie`k dUsry nwl juV jWdy<br />

hn[ ies qrHW nwl auh iml ky ie`k nvyN Aqy v`fy jIv dI isrjxw kr<br />

idMdy hn[ ieh nvW jIv sB qoN pihlW qurnw SurU krdw hY[ Pyr koeI<br />

FukvIN QW cux ky ie`k fMfI bx gly hoey p`iqAW iv`coN dI rOSnI Aqy hvw<br />

q`k phuMc jWdw hY[ ies auprMq fMfI dy isry au~pr hzwrW ifktwieEstlIAm<br />

bIj kxW (sporz) dy rUp iv`c ie`k fofI dw rUp Dwrn kr lYNdy hn[ Pyr<br />

jdoN kdI qyz hvw AwauNdI hY qW auh ienHW bIj kxW nUM aufw ky durwfIAW<br />

QwvW qy lY jWdI hY ij`Qy ik ieh iPr iek`ly iek`ly jIvW dy qOr ’qy Bojn<br />

dI qlwS iv`c inkl pYNdy hn[ 20 iesy qrHW dy hor vI AnykW jIv hn ij`Qy<br />

ieh kihxw muSikl ho jWdw hY ik kI auh hzwrW l`KW jIvW dI kwlonI hn<br />

jW Pyr ik aunHW dw bixAw hoieAw ie`k iek`lw jIv[ iesy qrHW smuMdrI jIv<br />

lybirMQw keI vwr iek`ly iek`ly rihMdy hn Aqy keI vwr iek`Ty ho ky ie`k<br />

nvyN Aqy v`fy jIv dw rUp Dwrn kr lYNdy hn[<br />

iesy AwDwr qy bostn XUnIvristI dI pRis`D mweIkrobwieAwloijst<br />

iln mwrguils (1981) ny mnu`K Aqy mnu`KI idmwg nUM vI ie`k sYly jIvW<br />

dI kwlonI hI ibAwn kIqw hY[ brqwnvI rswiex ivigAwnI jymz lvlOk<br />

ny smu`cI DrqI nUM ie`k jwndwr jIv ‘gieAw’ ikhw hY[ 21<br />

lvlOk Aqy mwrguils qW pqw nhIN glq hn jW TIk, pr ie`k g`l<br />

spSt hY ik bu`DI jW mweINf jIvW, vsqUAW jW SbdW dw koeI in`jI jW<br />

AMdrUnI l`Cx nhIN hY, sgoN aunHW dy AwpsI sMbMDW jW irSiqAW dw ie`k<br />

sWJw inRq hY[<br />

ieh bu`DI jW mweINf ie`k AYsw sOPt vyAr hY jo eykqw iv`c bMnHdw hY<br />

jW Pyr ik Anykqw iv`c eykqw dw nwm hI mweINf hY[ ij`Qy ikqy vI Anykqw<br />

eykqw isrj rhI, EQy mweINf dI qlwS kIqI jw skdI hY[ ikqy ieh<br />

mweINf dI qlwS kIqI jw skdI hY[ ikqy ieh mweINf (bùDI) BOiqk inXmW<br />

dI mYQymYtkl BwSw dy rUp iv`c hY[ ikqy sbAOitmk pwrtIklW dI kuAMtm<br />

mkYinks dy rUp iv`c[ikDry ieh KMf bRihmMfW dI jumYtrI hY[ jnYitk<br />

BwSwvW rwhIN ieh srIrW dI rcnw krdw hY Aqy ikDry ichnk BwSw rwhIN<br />

mnu`KI cyqnw dw kOqk rcdw hY[<br />

iblkul iesy qrHW mnu`KI s`iBAwcwr mnu`KW dI BIV nhIN, iksy rwjy dy<br />

pRSwsnI inXmW dI ilst nhIN, sgoN AMqr sMbMDq mnùKI irSiqAW dw ie`k<br />

gqISIl inRq hY ijs dI mnùKI BwSw rwhIN isrjxw huMdI hY[ ieh BwSw hI,<br />

jo mnu`KI irSiqAW dw AwDwr hY, mweINf dI isrjxw krdI hY[ so pMjwbI<br />

bolI jW bolIAW, jW auh swry aucwrx jo pMjwbI lok boldy hn, auh hI<br />

pMjwbI s`iBAwcwr dy mweINf dI isrjxw krdy hn[<br />

ijvyN isauNk dI kwlonI iv`c mweINf sÍYm hI auqpMn ho jWdw hY, isauNk<br />

dy koeI jIv ies nUM AwpxI iksy idmwgI SkqI nwl pYdw nhIN krdy<br />

iblkul iesy qrHW iksy mnu`KI s`iBAwcwrk sMgTn nUM rYgUlyt krn vwlw<br />

mweINf jW BwSw vI sÍYm hI auqpMn ho jWdI hY[ ies nUM aus s`iBAwcwrk<br />

sMgTn iv`c rihx vwly mnu`K Awpxy idmwg dI iksy rh`smeI SkqI nwl<br />

pYdw nhIN krdy[ ies sMbMD iv`c hvwie XUnIvristI dy BwSw ivigAwnI<br />

fYryk ibkrtn dw 1984 iv`c CipAw kMm ivSyS iDAwn dI mMg krdw hY[<br />

ibkrtn ny krIEl BwSwvW au~pr kIqw hY[ aus ny dyiKAw ik 1857 iv`c<br />

AmrIkn srkwr ny hvwie slqnq nwl ie`k vpwrk smJoqw kIqw sI<br />

ijs dy nqIjy vjoN ies twpU au~pr KMf dI snAq nUM bhuq auqSwh<br />

imilAw[ kmwdy dy KyqW Aqy KMf im`lW iv`c kMm krn leI dunIAW dy konykony<br />

qoN kwmy Awey[ ieh kwmy pRmùK qOr ’qy hvwieAn, korIAn, jpwnI Aqy<br />

spYinS BwSwvW boldy sn[ SurU SurU iv`c ienHW kwimAW ny AwpxIAW BwSwvW<br />

iv`c ivAwkrn nwl AMgryzI bolx vwly EvrsIArW dI SbdwvlI Apxw<br />

ky imSrq bolIAW dw ie`k imlgoBw ijhw pYdw kr ilAw[ pr ies swry<br />

islisly iv`coN koeI sWJI ivAwkrn pYdw nw kIqI jw skI[<br />

1880 Aqy 1990 dy drimAwn jdoN ies pihlI nsl dy b`cy bolx l`gy


qW ieh bVI Ascrjjnk Gtnw sI ik ieh b`cy ie`k iblkul hI nvIN<br />

BwSw ‘hvwieAn krIEl’ bolx l`g pey[ ies nvIN BwSw dI vwk rcnw<br />

Aqy ivAwkrx inXm AMgryzI Aqy aunHW swrIAW bolIAW ijhVIAW ik ienHW<br />

b`icAW dy mW-bwp boldy sn, nwloN iblkul v`Kry sn[ 22<br />

ibkrtn dw AiDAYn ies hvwien krIEl q`k hI sImq nhIN[ aus<br />

ny iesy qrHW dIAW ie`k sO dy krIb hor krIEl BwSwvW dw vI AiDAYn<br />

kIqw hY[ auh ies nqIjy qy phuMicAw hY ik BwvyN ienHW krIEl BwSwvW dI<br />

SbdwvlI qW v`Ko-v`KrI hY, pr vwk rcnw Aqy ivAkrn inXm lgBg<br />

ie`ko hI hn[<br />

ibkrtn dy ies AiDAYn qoN ieho nqIjw inkldw hY ik BwSw mnu`KI<br />

idmwg, bu`DI jW cyqnw dI pYdwvwr nhIN, sgoN mnu`KI smwj dI sMgTnkwrI<br />

dw nym hY[ ieh mnùKI smwj dw mweINf hY[ BwSw qoN ibnW mnùKI smwj dI<br />

koeI hoNd nhIN ho skdI[ nw hI mnu`KI smwj qoN ibnW BwSw dI koeI hoNd<br />

hY[<br />

ijvyN srIr iv`c pRwx pYdw ho jWdy hn, ausy qrHW mnùKI smwj iv`c BwSw<br />

pYdw ho jWdI hY[ ijvyN pRwxW qoN ibnW srIr izMdw nhIN rih skdw, ausy qrHW<br />

BwSw qoN ibnW smwj dw vI koeI vjUd nhIN huMdw[ so ieh g`l qW socI vI<br />

nhIN jw skdI ik BwSw mnu`KI idmwg dI Kyf hY[ mnu`KI idmwg iv`coN bu`DI<br />

jW BwSw dw audBv hoxw qW dUr dI g`l rhI, ies nUM qW bu`DI Aqy BwSw dw<br />

invws AsQwn vI nhIN AwiKAw jw skdw[ mnu`KI bu`DI jo BwSw dI bxI<br />

hoeI hY auh idmwg iv`coN auqpMn nhIN huMdI Aqy nw hI ies iv`c invws<br />

krdI hY[ auprokq swrI crcw iv`coN ieho nqIjw inkldw hY ik BwSw hI<br />

mnu`KI smwj dw mweINf (bu`DI) hY Aqy ieh mnu`KI smwj iv`c ausy qrHW<br />

invws krdI hY, ijvyN ik srIr iv`c pRwx Aqy kMps trmweIt dI klonI<br />

iv`c swPt vyAr[<br />

ie`k sWJI bùDI dI vrqoN krn vwly AMqr sMbMiDq ivAkqIAW dw smUh<br />

hI s`iBAwcwrk sMgTn AKvwauNdw hY[ pr ies dw mqlb ieh nhIN<br />

iksWJI bu`DI dI vrqoN krn krky aus s`iBAwcwrk sMgTn dy swry mYNbrW<br />

duAwrw sWJI bu`DI dI iviBMn mnorQW Aqy iviBMn FMgW nwl kIqI geI v`Kov`KrI<br />

vrqoN hI BwSk vrqoN iv`c iviBMnqw ilAw ky ies nUM AmIr krdI<br />

rihMdI hY[ audwhrx dy qOr qy ie`k s`iBAwcwrk sMgTn iv`c sWJI bu`DI<br />

(BwSk Xogqw) dI vrqoN krn vwly ivAkqI jdoN iviBMn siQqIAW (BwSk<br />

KyfW) iv`c iksy Sbd dI vrqoN krdy hn qW aus Sbd iv`c ArQW (dUsry<br />

SbdW nwl irSiqAW) dw nYtvrk bVI qyzI nwl PYldw hY[ pr ies dy<br />

mukwbly jdoN aus Sbd nUM aus s`iBAwcwrk sMgTn dy ivAkqI ie`ko<br />

ijhIAW pRsiQqIAW jW BwSk KyfW iv`c hI vwr-vwr vrqI jWdy hn qW aus<br />

Sbd iv`c ArQW dw nYtvrk ivkws krn dI QW ausy qrHW ipAw ipAw<br />

bwsI ho jWdw hY[ Aijhy smwijk sMgTnW iv`c bu`DI dw ivkws ruk jWdw<br />

hY Aqy s`iBAwcwrk ivkws dIAW sMBwvnwvW vI mu`k jWdIAW hn[<br />

iblkul iesy qrHW iBMn-iBMn BwSwvW dI vrqoN au~pr AwDwirq iBMn<br />

iBMn s`iBAwcwrk sMgTnW dI auqpqI vI smu`cy mnu`KI BweIcwry dI bu`DI dy<br />

ivkws leI AiqAMq shweI huMdI hY[ ijvyN ik krIEl BwSwvW dy AiDAYn<br />

qoN sp`St hY Aqy nom comskI dw kMm vI pRmwx pyS krdw hY ik dunIAW<br />

dIAW swrIAW BwSwvW hkIkq iv`c ie`k srv sWJI ivAwkrn (XUnIvrsl<br />

grwmr) au~pr hI AwDwirq hn[ pr ieho ie`ko ivAwkrn eynI iviBMnqw<br />

iesy leI isrj rhI hY qW jo iviBMnqw dI pYdwvwr iv`c lgwqwr vwDy rwhIN<br />

mnu`KI BweIcwry dI bu`DI Aqy s`iBAwcwr dy ivkws leI hI hoNd iv`c AweI<br />

hY[ jykr mnùKI BweIcwry dI ie`ko BwSw huMdI qW aus dI bùDI dy ivkws dIAW<br />

sMBwvnwvW vI bhuq G`t jwxIAW sn[<br />

ikauNik sWJI bu`DI dI vrqo krn vwly ivAkqIAW ny Sbd nUM iviBMn<br />

BwSweI KyfW AMdr v`Ko v`Kry ArQW iv`c vrqxw huMdw hY, ies leI ies<br />

BwSweI Xogqw vwsqy, inSicq pRogrwm qW c`l nhIN skdw, qy ieh ijhVI<br />

gYr-Algoirdimk Xogqw ies BwSw iv`coN auqpMn huMdI hY, auh hI cyqnw hY[<br />

so cyqnw vI Sbd Aqy ArQ dy AwrbItryrI irSqy iv`coN auqpMn huMdI hY,<br />

auh hI cyqnw hY[ so cyqnw vI Sbd Aqy ArQ dy AwrbItryyrI irSqy iv`coN<br />

auqpMn hoeI ie`k gYr-Algoirdimk BwSweI Xogqw hI hY[ iesy qrHW iksy<br />

ie`k mnu`K dI bu`DI aus duAwrw vrqI jwx vwlI BwSw au~pr hI inrBr<br />

krdI hY[ ieh bùDI qW aus ivAkqI duAwrw iviBMn BwSweI KyfW iv`c vrqy<br />

jwx vwly AMqr sMbMiDq SbdW dw Anstybl (ivkwsSIl) nYtvrk hY[<br />

Sbd Aqy jIn


pRwx izMdgI dw AwDwr hn[ ieh kihxw vDyry auicq hovygw ik pRwx<br />

izMdgI dI BwSw hn[ jIn ies BwSw iv`c iesqymwl kIqy jwx vwly Sbd<br />

Aqy jnYitk inXm ies dI ivAwkrn hn[ izMdgI Aqy BwSw ies srIr<br />

iv`coN ausy qrWH auqpMn ho jWdy hn ijvyN ik BwSk Xogqw iv`coN aucwrn Aqy<br />

sìBAwcwr pYdw ho jWdy hn[ ijvyN ik BwSk Xogqw rwhIN nvyN-nvyN aucwrn<br />

pYdw huMdy rihMdy hn ijhVy ik pihlW kdy vI nhIN boly gey huMdy, iblkul<br />

ausy qrHW jnYitk BwSw vI nvyN-nvyN jIv rUpW dI isrjxw krky izMdgI dI<br />

ivkws pRikirAw nUM A`gy qor r`KdI hY[<br />

pRwx srIr iv`c dwKl hox vwlI koeI bwhrI SkqI nhIN, srIr qW<br />

bxdy hI ies BwSw dy hn[ izMdgI rUpI aucwrn pYdw krn vwlI ies<br />

ivAwkrn dI izMdgI qoN v`KrI koeI hoNd nhIN, izMdgI Aqy ieh ie`k hI<br />

hn[ ieh qW auh Su`D igAwn hY jo AwpxI inhoNd iv`coN hI hoNd pYdw kr<br />

lYNdw hY[ ieh qW auh ivAwkrn hY, ijs kwrn jo nhIN hY, auh ho jWdw hY[<br />

ijvyN jnYitk BwSw izMdgI Aqy srIrW dw inrmwx krdI hY, iqvyN hI<br />

ichnk BwSw bu`DI Aqy s`iBAwcwrW dw inrmwx krdI hY[ ijvyN jnYitk<br />

BwSw ny pRwx rihq mwdy iv`c izMdgI dI DVkx pYdw kr id`qI, ausy qrHW<br />

ichnk BwSw ny jYivk srIrW iv`c bu`DI Aqy cyqnw dw pRkwS kr id`qw[<br />

jnYitk BwSw dw AwDwr ‘jIn’ hn Aqy ichnk BwSw dw AwDwr<br />

Sbd[ Sbd ny jYivkqw iv`c ie`k auho ijhI hI kRWqIkwrI qbdIlI ilAWdI<br />

hY ijho ijhI jIn ny pRwx rihq mwdy iv`c jYivkqw pYdw krky ilAWdI sI[<br />

ie`Qy gurU nwnk swihb dw rwg gauVI guAwryrI iv`c aucwrn kIqw igAw<br />

ieh Sbd gUMj irhw hY,<br />

pauxY pwxI AgnI kw mylu] cMcl cpl buiD kw Kylu]<br />

nau drvwjy dsvw duAwru] buJu ry igAwnI eyhu bIcwru]ñ]<br />

kQqw bkqw sunqw soeI] Awpu bIcwry su igAwnI hoeI]ñ]rhwau]<br />

dyhI mwtI bolY pauxu] buJu ry igAwnI mUAw hY kauxu]<br />

mUeI suriq bwdu AhMkwru] Ehu n mUAw jo dyKxhwru]ò]<br />

jY kwrix qit qIrQ jwhI] rqn pdwrQ Gt hI mwhI]<br />

piV piV pMifqu bwdu vKwxY] BIqir hodI vsqu n jwxY]ó]<br />

hau n mUAw myrI mueI blwie] Ehu n mUAw jo rihAw smwie]<br />

khu nwnk guir bRhmu idKwieAw] mrqw jwqw ndir n AwieAw]ô]ô]<br />

(AMg ñõò)<br />

ies Sbd dI ^UbsUrq ivAwiKAw leI fw. iqRlok isMG kMvr dw lyK<br />

‘gurmiq iv`c Sbd dw sMklp : ichn ivigAwnk pirpyK’ dyiKAw jw<br />

skdw hY[ auh ies nUM smJx iv`c bhuq shweI hovygw[ 23<br />

jIv ivigAwnIAW dw ieh m`q hY ik BwSk Xogqw jnYitk ivkws dI<br />

hI dyx hY[ pr ies dy nwl-nwl auh ieh vI mMndy hn ik ies BwSk<br />

Xogqw iv`c auh Xogqw hY ijhVI ik jYnyitks iv`c nhIN hY[ bu`DI jW<br />

sìBAwcwr pYdw krn leI Sbd dI loV ikauN pYNdI hY? jIn ieh kMm ikauN<br />

nhIN sI kr skdw? Sbd iv`c auh ikhVw jwdU hY ijhVw jIn iv`c nhIN<br />

sI? Sbd dw mh`qv jwnx leI ienWH suAwlW dy h`l FUMFxy AiqAMq zrUrI<br />

hn[ ieh kMm Sbd Aqy jIn dy qulnwqmk AiDAYn qoN ibnW nypry nhIN<br />

cVH skdw[ ies sMdrB iv`c mnùKI ivkws au~pr kMm kr rhy kYlyPornIAw<br />

XUnIvristI dy mShUr jYnytyisst QIEfosIAs fObzYNskI dw kMm bhuq<br />

mh`qvpUrn hY[<br />

pMCI Asmwn iv`c au~f skdy hn ikauNik aunHW dy srIr au~pr au~fx<br />

leI pMK huMdy hn[ ieh pMK ‘jInW’ rwhIN pYdw huMdy hn[ mnùK qoN ibnW bwkI<br />

swry jIv vwqwvrn dIAW loVW Anuswr Awpxy Awp nUM jInW rwhIN qbdIl<br />

krdy hn[ TMf qoN bcx leI jIvW dy srIr au~pr motI j`q jW cmVI dy<br />

AMdr PYt dI qih bx jWdI hY[ keI jIv TMf qoN bcx leI zmIn iv`c Sih<br />

v`t ky sON jWdy hn[ keI grm QwvW v`l pRvws kr jWdy hn[ ieh swry<br />

kMm jnYitk qbdIlIAW rwhIN huMdy hn[ pr ies dy ault mnùK nUM jnYitk<br />

qbdIlIAW dy XùgW iv`c vwprn vwly ies ieiqhws iv`coN lMGx dI zrUrq<br />

nhIN[ aus nUM au~fx leI KMBW dI loV nhIN[ aus ny Awpxy au~fx leI<br />

hvweI jhwz bxw ilAw hY[ srdI qoN bcx leI grm k`piVAW Aqy hItr<br />

dI eIjwd kr leI hY[ pr hvweI jhwz, hItr Aqy k`pVy Awid bxwaux<br />

leI jInz dI nhIN BwSw (Sbd) dI loV huMdI hY[ mnu`K ny Awpxy Awp nUM<br />

vwqwvrn dIAW loVW Anuswr Fwlx leI jo kuJ pYdw kIqw hY, auh jInz<br />

rwhIN nhIN Sbd rwhIN kIqw hY[ mnu`KI smwj, s`iBAwcwr, qknwlojI,<br />

ivcwrDwrw Awid sB jIn rwhIN nhIN kyvl Sbd rwhIN hI hoNd iv`c


AwieAw hY[ sWJy Aqy in`jI p`DrW donW p`DrW qy mnu`K A`j Sbd qoN ibnW<br />

izMdw nhIN rih skdw[ ‘Sbd’ AfYptySn dI ‘jIn’ nwloN vDyry smr`Q<br />

ivDI hY[ ieh ikvyN?<br />

jIv Awpxy jIvn kwl dOrwn jo kuJ vI is`Kdy hn, jW Pyr ik ies<br />

isìKAw rwhIN ijhVIAW koeI vI qbdIlIAW aunHW dy srIrk FWcy jW ivhwr<br />

iv`c vwprdIAW hn, aunHW dw aus dy sMgI swQIAW iv`c sMcwr nhIN ho<br />

skdw[ nw hI igAwn Aqy qbdIlIAW pYdw krn iv`c ieh aus dy shweI<br />

ho skdy hn[<br />

ikauNik jInz dy sMcwr dw ie`ko ie`k mwiDAm sYks sYlz hn, ijnHW<br />

rwhIN ieh jInz kyvl mwipAW qoN aunHW dI pYdw hox vwlI sMqwn iv`c hI<br />

jw skdy hn, ies leI jIv dw ieh igAwn jInz rwhIN kyvl aus dI<br />

Awaux vwlI sMqwn nUM hI pRwpq ho skdw hY, aus dy BweIcwry, sMgI swQIAW,<br />

mW bwp, BYx BrwvW Aqy irSqydwr nUM nhIN[ 24<br />

pr dUsry pwsy Sbd dy sMcwr au~pr ies qrHW dI koeI pwbMdI nhIN[<br />

Sbd rwhIN igAwn dw sMcwr ausy vyly swry BweIcwry iv`c ho jWdw hY ikauNik<br />

Sbd dw sMcwr bolI jW ilKq rwhIN huMdw hY ijhVI ik jnYitk irSiqAW<br />

au~pr inrBr nhIN krdI[ mnu`K duAwrw kIqI pRwpqI dw aus dy smu`cy<br />

pirvwr, aus dy kbIly, BweIcwry, dyS jW smùcy sMswr iv`c ausy vkq sMcwr<br />

ho skdw hY[ drAsl bwkI jIvW dI qrHW iksy ie`k mnu`K dI pRwpqI aus<br />

dy iek`ly dI Gwlxw dw nqIjw nhIN huMdI, sgoN aus dy smu`cy s`iBAwcwr<br />

(BwSw) dI hI dyx huMdI hY[ ies qrHW mnu`K ie`k srv sWJy s`iBAwcwr dI<br />

isrjxw v`l v`D irhw hY ij`Qy swrI mnu`K jwqI sWJI bu`DI rwhIN AwpxIAW<br />

qmwm sMBwvnwvW nUM aujwgr kr skdI hY[ ies dw ieh mqlb nhIN k`F<br />

lYxw cwhIdw ik srb sWJy s`iBAwcwr iv`c BwSweI jW s`iBAwcwrk<br />

iviBMnqw ^qm ho jwvygI, ieh qW sgoN hor vDygI[ ie`ko kudrqI BwSw iv`c<br />

iviBMn iviSAW nwl sMbMiDq qknIkI BwSwvW Awzwd Aqy ^udmu^qwr ho ky<br />

iviBMnqw iv`c vwDw kr rhIAW hn[<br />

ie`Qy ie`k suAwl ieh pYdw huMdw hY ik jdoN isauNk dy l`KW jIv Awpxy<br />

kMm dI vMf Aqy imlvrqx rwhIN ZYr ichnk BwSw duAwrw hI smwijk<br />

pRbMD dI isrjxw kr lYNdy hn, qW iPr mnùKI smwj pRbMD dI isrjxw leI<br />

Sbd jW ichnk BwSw dI Awv`Skqw ikauN peI?<br />

jdoN mnu`K qoN ibnW swry jIv AwpxIAW AwvwzW, srIrk hrkqW,<br />

rswiexk sMkyqW Awid dI shwieqw nwl Acyq qOr qy hI bVI jitl iksm<br />

dy smwijk pRbMDW dI isrjxw kr lYNdy hn, qW Pyr mnu`K nUM Awpxy<br />

s`iBAwcwr dI auswrI leI ienHW sMkyqW nUM ichnW iv`c qbdIl krn dI<br />

Awv`Skqw ikauN peI? nwl hI ies suAwl dw h`l vI FUMFxw pvygw ik auh<br />

ikhVy kMm hn ijhVy cyqnw qooN ibnW h`l nhIN sn ho skdy Aqy ijnHW nUM<br />

pUirAW krn leI mnùK iv`c cyqnw dw pRkwS hoieAw[ pr ijvyN ik pihlW<br />

dyiKAw jw cu`kw hY ik mnu`KI jW ichn BwSw dI ZYr-AYlgoirdmk Xogqw<br />

hI cyqnw AKvwauNdI hY, ies leI ieh dono suAwl ie`k hI bx jWdy hn<br />

ik mnu`KI smwj jW bu`DI dI isrjxw leI sMkyq nUM ichn bxn dI<br />

Awv`Skqw ikauN peI?<br />

isauNk dy smwijk pRbMD nUM vI ie`k mweINf clw irhw hY Bwv ik ie`k<br />

AlYgoirdmk BwSw c`l rhI hY, mnùKI smwj dw vI ie`k mweINf (BwSw) hY[<br />

jdoN isauNk dw smwijk pRbMD ie`k AlYgoirdm dy inSicq inXmW ADIn<br />

pUrI sPlqw nwl c`l irhw hY, qW Pyr mnùKI smwj dw pRbMD BwvyN auh ikMnw<br />

vI vDyry jitl ikauN nw hovy, ie`k Eny hI vDyry SkqISwlI (jitl)<br />

AlYgoirdm dy inSicq inXmW ADIn ibnW iksy cyqnw dy ikauN nhIN sI c`l<br />

skdw?<br />

strONg AwrtI&ISl ieMtYlIjYNs (AY~s.ey.AweI.) dy smrQkW Aqy<br />

ivroDIAW, gixq SwSqrIAW, jIv ivigAwnIAW, mnoivigAwnIAW Aqy<br />

icMqkW iv`c A`jk`lH ieh bVI grm bihs dw ivSw hY[ rOgr pYnroz<br />

(1989) ny AwpxI pusqk ‘d AYprrz inaU mweINf’ iv`c ies ivSy nUM bVI<br />

gMBIrqw nwl CUihAw hY Aqy ZYr-mYQymYtIkl BwSw iv`c ieh smJwaux dI<br />

koiSS kIqI hY ik ij`Qy Acyq kMm kwr inSicq AlYgoirdmk inXmW ADIn<br />

Awpxy Awp c`ldy rihMdy hn, EQy sucyq vrqwv iblkul v`KrI iksm dw<br />

huMdw hY ijsdI ik iksy vI jitl inXmW jW AlYgoirdm ieMtYlIjYNs dy<br />

mwihrW kol cyqnw pws hI hY[ ies leI auh AwKdw hY ik strONg<br />

AwrtIPISl ieMtYlIjYNs dy mwihrW kol cyqnw dy ies ZYr-AlYgoirdmk<br />

(Bwv qrk rihq) gux nUM kMipaUtr au~qy pRogrYm krn dI koeI ivDI mOjUd<br />

nhIN hY[ 25


pr PYsly lYx jW inrxwiek inKyVy krn dI smr`Qw kudrq kol jo hY[<br />

ieho hI nYcurl sIlYkSn hY[ ikauNik kudrq smu`cqw dw nwm hY - Bwv<br />

bRhm hY qW ikhw jw skdw hY ik nYcurl sIlYkSn dw Bwv bRhm dI ie`Cw<br />

jW hukm hY, “hukmI hovin Awkwr hukmu n kihAw jweI]” ieh hukm hI<br />

Sbd hY:<br />

chu idis hukmu vrqY pRB qyrw chu idis nwm pqwlµ]<br />

sB mih sbdu vrqY pRB swcw krim imlY bYAwlµ]<br />

(AMg ñò÷ô)<br />

mnu`K nUM Awpxy AMdr jo cyqnw, krqwrI SkqI, isrjxwmkqw, AwzwdI<br />

Awid mihsUs huMdI hY, auh mnu`K AMdr Sbd dy pRkwS kwrn hI hY[ auh<br />

sB Sbd dI hI SkqI hY[ haumY ADIn BwvyN mnu`K nUM ieMJ mihsUs huMdw hY<br />

ijvyN ik ieh aus dy srIr iv`coN auqpMn hoeI SkqI hY, pr hkIkq iv`c<br />

ieh Sbd dI hI krwmwq hY,<br />

hukmI hovin Awkwr hukmu n kihAw jweI]<br />

hukmI hovin jIA hukim imlY vifAweI]<br />

hukmI auqmu nIcu hukim iliK duK suK pweIAih]<br />

ieknw hukmI bKsIs ieik hukmI sdw BvweIAih]<br />

hukmY AMdir sBu ko bwhir hukm n koie]<br />

nwnk hukmY jy buJY q haumY khY n koie] (AMg ñ)<br />

pYnroz jW ies Kyqr iv`c kMm krn vwly hor dUsry ivigAwnI vI ies g`l<br />

dI fUMGweI iv`c nhIN jWdy[ drAsl jnYitk BwSw rwhIN AnykW AlYgoirdm<br />

bxdy rihMdy hn Aqy kudrq Awpxy inrxwiek inKyiVAW rwhIN jIv dIAw<br />

pRsiQqIAW muqwibk PYsly lYNdI rihMdI hY[ so ‘hukim’ jnYitk BwSw iv`c<br />

nhIN, jnYitk BwSw qoN bwhr nYcurl sIlYkSn (kudrq dy inrxwiek<br />

inKyiVAW) iv`c ipAw hoieAW hY[ ies krky jIvW iv`c smwijk pRbMD nUM<br />

brkrwr r`Kx dw kMm qW (srIrk pRbMDW dI qrWH hI) inSicq AlYgoidmW<br />

ADIn cldw rihMdw hY, pr smwj pRbMD dy ivkws dw kMm jIv ivkws dI<br />

qrWH hI ienHW AlYgoirdmW qoN bwhr nYcurl sIlYkSn (kudrq dy hukm)<br />

ADIn hI cldw hY Aqy jIn, jnYitk BwSw duAwrw kudrq dy hukm (nYcurl<br />

sIlYkSn duAwrw ley gey PYsilAW nUM hI sMcwirq hI krdy hn[ pr jIn<br />

^ud hukm (Sbd) nhIN hn[<br />

dUsry pwsy mnùKI smwj iv`c, ijvyN ik pihlW dyiKAw jw cùkw hY, ieh<br />

kMm jIn nhIN, Sbd jo sÍYm hI hukm hY, rwhIN inBwieAw jWdw hY,<br />

iesu jg mih sbdu krxI hY swru] ibnu sbdY horu mohu gubwru]<br />

sbdy nwmu rKY auir Dwir] sbdy giq miq moK duAwru] (AMg ñóôò)<br />

ArQhIx aucwrnW iv`coN ArQ BrpUr vwkW dI cox krn leI, SbdW dy<br />

joVW qoVW rwhIN nvyN rUpW dI isrjxw krn vwsqy Aqy SbdW iv`c ArQW<br />

dy nYtvrk dy inrMqr ivkws leI, jo ivDI BwSk Xogqw iv`coN hI auqpMn<br />

hoeI hY, auh cyqnw hY[ ies leI, cyqnw BwSw dIAW loVW Anuswr iesy iv`coN<br />

auqpMn hoeI, iesy dI hI Xogqw hY[ Sbd sÍYm hI cyqnw hY[ Sbd hI soc<br />

hY, Sbd hI cyqnw hY, Sbd hI s`iBAwcwr hY[ Sbd rwhIN hI mnu`K iv`c<br />

haumY jwgdI hY Aqy Sbd rwhIN hI ies nUM pwr krky auh sÍY-cyqn suMn<br />

Sbd iv`c smw jWdw hY[<br />

Sbd kwrn mnu`K AMdr pYdw hoeI mYN hI aus dI ivqrykqw dw kwrn<br />

hY[ iesy ‘mYN’ dy smu`cqw nwl irSqy dI qlwS iv`coN vYrwg auqpMn huMdw hY[<br />

ieh smùcqw dI Koj, ieh AnMqqw leI qVp, smùcqw dI bùDI (suMn Sbd)<br />

nwl ieksurqw pRwpq krky AwpxIAW qmwm sImwvW nUM pwr kr jwx dI<br />

cwh hI Sbd dI cwlk SkqI hY, jo ies nUM ichn qoN bRhm qIk lY jWdI<br />

hY[<br />

ikauNik smu`cw tweIm spys koeI inaUtn dw mSInI sMgTn nhIN, sgoN<br />

ie`k A-kwilk Aqy A-sQwink mweINf (suMn Sbd) hY[ ies leI ivCoVy<br />

dI qVp hI qbdIlI dI, ieiqhws dI, jYnyitks dI, s`iBAwcwr dI Aqy<br />

Sbd dI ivAwiKAw hY[ so lOky dw mu`Flw suAwl ik kI Sbd jW mweINf<br />

smu`cqw dI Qhu pw skdw hY, suAwl hI glq hY[ Sbd mn`uKI idmwg dI<br />

pYdwvwr nhIN, sgoN Sbd qW ^ud hI smu`cqw dw mweINf hY, jo hOlI hOlI,<br />

ie`k ieiqhwsk pRikirAw duAwrw mnu`Kqw AMdr irvIl (pRkwSmwn) ho<br />

irhw hY[ ieh sImq BwSw (mweINf) ijs iv`c mnu`K A`j ivcr irhw hY,<br />

hOlI hOlI ieiqhwisk pRikirAw iv`coN dI lMGdI hoeI smu`cqw v`l vD rhI<br />

hY[


ie`Qy ies suAwl qoN qW bicAw hI nhIN jw skdw ik kudrq dI jW suMn<br />

Sbd dI AnMidq indrw iv`c ‘mYN’ jW haumY Bwv dw d^l ikauN ipAw? suMn<br />

Sbd dy AnMidq siq nUM ies haumY Bwv dI Awv`Skqw ikauN pY geI?<br />

drAsl suMn Sbd ijs nUM hoNd/ inhoNd, jIvn/ mOq Awid sB kwsy qoN<br />

pwr, ibnW suAwsW dy suAws lY rhI AnMidq suMn AvsQw svIkwirAw igAw<br />

hY, aus dy sÍY-cyqn p`K nUM nhIN smiJAw igAw[ ieh siq kyvl jYivk<br />

(ibnW suAwsW dy suAws lY irhw) siq hI nhIN, sgoN ies jYivkqw qoN pwr<br />

sÍY-cyqn (ibnW soc dy soc irhw) siq vI hY[ ieh BwSw rwhIN BwSw qoN pwr<br />

jwx dI Anhq AvsQw hY[ ieh ‘mYN’ Aqy ‘AmY’ (-) Aqy (+) dy imlx<br />

iv`coN auqpMn hoeI sÍY-cyqn Sbd dI suMn AvsQw hY ij`Qy ibnW soc ivcwr<br />

dy inrMqr soc mOjUd hY[<br />

ieh haumY jW ‘mYN’ ijs nUM hIgl ny pYSn (mnovyg) AwK ky ieiqhwsk<br />

gqISIlqw dI cwlk SkqI ikhw hY, mwrks dIAW ilKqW iv`c ‘pYSn Aw&<br />

grIf’ (qmHw dI Bu`K) dy nwm hyT mnu`K nUM aus dy Asly nwloN inKyV ky Bwv<br />

AYlInyt krky smwijk ieiqhws dI cwlk SkqI bxI rhI[ gurU nwnk<br />

swihb ny vI ies haumY nUM kyvl du`KW dw somw hI nhIN AwiKAw, sgoN aunHW<br />

qmwm dùKW qoN Cutkwry dw swDn jW suMn Sbd nwloN AlihdgI dy Kwqmy dw<br />

sb`b vI AwiKAw hY:<br />

haumY eyhw jwiq hY haumY krm kmwih]<br />

haumY eyeI bMDnw iPir iPir jonI pwih]<br />

haumY ikQhu aUpjY ikqu sMjim ieh jwie]<br />

haumY eyho hukmu hY pieAY ikriq iPrwih]<br />

haumY dIrG rogu hY dwrU BI iesu mwih]<br />

haumY iv`c jgq dI rcnw huMdI hY, “hau ivic mwieAw hau ivic CwieAw]<br />

haumY kir kir jMq aupwieAw]” haumY dw Sbd nwl ivroD hY[ “haumY<br />

nwvY nwil ivroDu hY duie n vsih iek Twie]” ies leI ij`Qy haumY hY,<br />

jgq hY, auQy Sbd dw pRkwS nhIN huMdw, suMn nhIN, “hau mY krI qW qU nwhI<br />

qU hovih hau nwih] bUJhu igAwnI bUJxw eyh AkQ kQw mn mwih]” pr<br />

ieiqhwsk kRm qW haumY (ivXog) Aqy Sbd (sMXog) dy inrMqr tkrwA<br />

iv`c hI c`ldw hY, “sMjogu ivjogu aupwieEnu isRstI kw mUlu rcwieAw]”<br />

izMdgI dw ieiqhws iesy sMXog ivXog dI BwSw iv`c iliKAw hoieAw imldw<br />

hY, “sMjogu ivjogu krqY iliK pwey ikrqu n clY clwhw hy]” sMXog ivXog<br />

dI BwSw iv`c ilKI isRStI dI suMn srUp iekwgrqw hI siq ic`q AnMd hY[<br />

so haumY vI ies Sbd dy AMdr nwm jW bRhm dy nwl hI mOjUd hY[<br />

‘jy haumY hY qW bRhm nhIN[ jy bRhm hY qW haumY nhIN[’ ijMnw v`fw s`c<br />

ieh hY Enw v`fw s`c ieh vI hY ik ‘haumY ibnW bRhm nhIN[ bRhm ibnW<br />

haumY nhIN[ pr pwrbRhm qW bRhm dI auh AvsQw hY ij`Qy haumY Aqy bRhm<br />

dI ‘hY’ Aqy ‘nhIN’ ie`k dUsry nwl tkrw ky suMn srUp Dwr lYNdI hY[<br />

haumY Sbd bRhm dI ‘AmY’ nUM ‘mYN’ iv`c ivBwijq krn vwlI qmHw hY[<br />

ieho ivCoVw ijs kwrn ‘mYN’ du`K BogdI hY[ pr ieho du`K hI dwrU hY[ ieho<br />

dùK jdoN ivqrykqw jW ivCoVy dI qVp nUM, imlwp dI qWG rwhIN, vYrwg iv`c<br />

qbdIl kr idMdw hY, qW dwrU bx jWdw hY[ ieh vYrwg Pyr ‘mYN’ nUM ‘AmY’<br />

dy rsqy pw lYNdw hY:<br />

jW Bau pwey Awpxw bYrwgu aupjY min Awie]<br />

bYrwgY qy hir pweIAY hir isau rhY smwie ]<br />

Sbd, bolI Aqy ilKq<br />

Bwrq dI Sbd pRMprw iv`c aucwrn dw bVw mh`qv irhw hY[ ie`Qy vydW<br />

nUM Drm gRMQ nhIN ‘SruqI’ ikhw igAw hY[ sdIAW q`k ieh mOiKk pRMprw<br />

dw hI ih`sw bxy rhy hn[ gurU gRMQ swihb iv`c vI SbdW dw inrDwirq<br />

rwgW iv`c gwien krn dIAW hdwieqW Swml hn[ nwly Pyr ismrn jIB<br />

nwl hI kIqw jWdw hY, klm nwl nhIN[ mMqr vI Sbd dy inrDwirq kIqy<br />

gey FMg nwl aucwrx krn qy hI AwpxI jwdU SkqI dw pRgtwA krdy d`sy<br />

gey hn[ ircrf lYnoey (1971) AwpxI pusqk ‘d spIikMg trI’ dy pMnw<br />

274 au~pr ilKdy hn,<br />

“BwrqI bRwhmx Awpxy Awp nUM Awid mnu`K dy mUMh iv`coN auqpMn hoey<br />

pwvn Sbd dy rKvwly smJdy hn[ aunHW dy ivSvws muqwibk Sbd kyvl<br />

Awpxy DunI vrqwry dy AMdr hI mnu`KI cyqnw Aqy iPizAwlojI nUM pRBwivq<br />

kr skx dI smr`Qw r`Kdw hY[ iesy Dwrnw ADIn aunHW ny mnùK dy igAwn<br />

kyNdrW (prsYpcuAl sYNtrz) nUM AidRS dy AMdrUnI AkUsitk pwswr v`l


moVn dy Xqn kIqy[ ies leI auh A`j vI ivSvws krdy hn ik jy Sbd<br />

dw vwr-vwr aucwrx (DunI duhrwE) kIqw jwvy qW auh mn`K dI AMdrUnI<br />

s^SIAq, nYiqk cir`qr Aqy rUhwnI p`Dr nUM qbdIl kr skdw hY[” 27<br />

Bwrq dI mOiKk sMsikRqI ies qrHW nwl Sbd dy ilKqI rUp nwloN Sbd dy<br />

aucwrx rUp nUM sRyStqw pRdwn krky logosYNtirzm nwl jw juVdI hY[<br />

pr ibml ikRSn mqI lwl (1990) ny AwpxI pusqk ‘d vrf AYNf<br />

d vrlf’ iv`c BrqrI hrI dy ‘sPot isDWq’ nUM AwDwr bxw ky ieh is`D<br />

krn dI koiSS kIqI hY ik BwrqI Sbd isDWq iv`c ies qrWH dy koeI<br />

logosYNtirk JukwA nhIN hn[ mqI lwl kihMdy hn ik BrqrI hrI dy sPot<br />

isDWq iv`c ikauNik ‘sPot’ hI cyqnw hY, ies leI bol (aucwrx) jW ilKq<br />

qW ies sPot dy kyvl pRkwSk XMqr hI hn[ 27 ‘sPot’ jo BrqrI hrI<br />

muqwibk A-kwilk (ijsdw koeI pihlW ip`CoN nhIN) hY, jdoN nwd (aucwrx)<br />

dy rUp iv`c pRkwSmwn huMdw hY qW aucwrx dI kwl rcnw dy iv`c hI<br />

pRkwSmwn huMdw hY[ ies qrHW sPot dy A-kwilk srUp au~pr aucwrx dI<br />

kwilk pu`T cVH jWdI hY[ BrqrI hrI ies dI audwhrx idMdy hn[ jdoN<br />

cMdrmw nUM pwxI iv`c dyiKAw jWdw hY qW ieh pwxI dIAW lihrW kwrn ^ud<br />

vI lihrdw hoieAw hI idKweI idMdw hY[ 28 BrqrI hrI dy ienWH (1:48 Aqy<br />

1:49) sUqrW nUM AwDwr bxw ky mqI lwl ieh nqIjw k`Fdy hn ik sPot<br />

ny qW ivgVy rUp iv`c hI pyS hoxw hY, BwvyN ieh ivgwV nwd (aucwrx)<br />

kwrn pvy Aqy BwvyN ilKq kwrn[<br />

pRoPYsr mqI lwl dw ieh qrk qW sgoN ‘sPot isDWq’ au~pr logosYNtirzm<br />

dI p`kI mohr lgw idMdw hY[ AirstOtl nUM AwDwr bxw ky ‘AwP grYmytwlojI’<br />

dy pMnw 73 qy jYkuies dYirdw (1967) ieho qW g`l krdy hn ik Sbd<br />

(aucwrx) ivcwrW dy pRc`ilq ichn hn Bwv ik sB qoN pihlW ivcwr<br />

SbdW rwhIN hI pRgt huMdy hn Aqy iPr ilKq aunHW SbdW (aucwrxW) nUM<br />

ichnq pRdwn krdI hY Bwv ik auh Sbd ilKq rwhIN pRgt huMdy hn[<br />

ilKq qW kyvl bolI nUM hI Bwv Sbd aucwrx nUM hI is`Dy rUp iv`c<br />

pRgtwauNdI hY[ ijvyN bol ivcwrW dw is`Dw pRgtwA hn, ausy qrHW ilKq bolI<br />

dw is`Dw pRgtwA hY[ ies qrHW ilKq ivcwrW dy pRgtwA dw pRgtwA bx<br />

jWdI hY[ Bwv ik ie`k gOx jW dUsry drjy dw pRgtwA[ 29<br />

bol ij`Qy ivcwrW jW cyqnw dw pihly drjy dw pRgtwA huMdy hn, auQy<br />

ilKq cyqnw dy ies pRgtwA dw pRgtwA hox kwrn dUsry drjy dw gOx<br />

pRgtwA bx jWdw hY[ so ilKq s`d dy ivgVy rUp dw AgWh hor ivgiVAw<br />

hoieAw rUp pyS krdI hY[ ‘sPot’ pihlW nwd rUp iv`c ivgVdw hY Aqy Pyr<br />

ieh ivgiVAw hoieAw rUp ilKq rUp iv`c hor ivgV jWdw hY[<br />

PonYitk AlPwbYtIkl ilKx SYlI iesy PonosYNtirzm Aqy logosYNtirzm<br />

nUM p`ikAW krdI hY[ grwiPk iesskirpSn au~pr AwDwirq ilKx<br />

SYlIAW ijvyN ik pRwcIn eIijpSIAn, cInI Awid nUM iesy krky cMgw nhIN<br />

smiJAw jWdw ikauNik ieh PonosYNtirzm au~pr AwDwirq nhIN hn[ so eyQy<br />

kyvl AYnw hI kihxw bxdw hY ik sPot isDWq pUrI qrWH PonosYNtirzm Aqy<br />

logosYNtirzm dy h`k iv`c Bugqdw hY ikauNik sPot sB qoN pihlW nwd rUp<br />

rwhIN ichnq ho ky ivgVdw hY Aqy iPr sPot dw ieh nwd rUp ilKq iv`c<br />

ichnq hox vyly ivgV jWdw hY[<br />

BrqrI hrI dw sPot isDWq BwSw jW Sbd nUM ies qrHW pRsquq krdw<br />

hY ijvyN ik BwSw, sPot dw iglwP hovy jW Pyr ik ijvyN Sbd sPot nUM<br />

sMBwlx vwlw koeI brqn[ pr sPot jW ArQ nUM jykr iDAwn nwl<br />

AiDAYn kIqw jwvy qW pqw c`ldw hY ik sPot Sbd dy BWfy iv`c peI hoeI<br />

koeI vsqU nhIN[ Sbd qW auh ibMdU hY, jo dUsry Sbd ibMdUAW nwl irSqy<br />

joV ky sPot nUM pRkwSmwn krdw hY[ drAsl ieh sPot koeI A-kwilk<br />

vsqU nhIN huMdI Aqy nw hI ies au~pr nwd dw kwilk glwP ciVHAw huMdw<br />

hY ijvyN ik BrqrI hrI cMdrmw vwlI audwhrx dw ibAwn krdy hn[ ieh<br />

sPot qW ArQW dy Anstybl (ivkwsSIl kwilk) nYtvrk hI huMdy hn[<br />

A-kwilk qW ieh kyvl audoN hI bxdw hY jdoN ies AMdr swry ArQ<br />

(AnMq) smw jWdy hn[ Bwv A-kwilk qW kyvl sMBwvnw jW smr`Qw hI<br />

hY[ ieho kwrn hY ik iviBMn BwSweI KyfW iv`c auho ibMdU (Sbd) sPot dy<br />

v`Ko v`Kry p`K aujwgr krdw hY[<br />

so ieh sPot qW aus Sbd (ibMdU) dI aus BwSw iv`c ijsdw auh ih`sw<br />

hY, iv`c smu`cI vrqoN (jW ik aus Sbd dI vrqoN krn vwlI smu`cI BwSweI<br />

Kyf) iv`c ausy qrHW mOjUd huMdw hY ijvyN ik kMps mweIt (isauNk) dI<br />

jnsMiKAw (bsqI) iv`c mweINf (sOPt vyAr)[


Swied ies qoN ikqy v`D kMps mweIt dI klonI iv`c ivdmwn mweINf<br />

qW inSicq hY[ aus iv`c koeI ivkws nhIN[ pr Sbd dI inrMqr vrqo<br />

krn nwl aus BwSweI Kyf dy smivsqwrI (koAYkstYNist) ArQ (jW<br />

sPot) vI ivkws krdy rihMdy hn[ iksy Sbd jW vwk jW tYkst (jW aus<br />

tYkst dy lyKk dy pRvcnW) iv`coN ayus Sbd dy ArQ nhIN l`By jw skdy<br />

ikauNik ieh qW aus iv`c huMdy hI nhIN[ ieh qW aus Sbd dI vrqoN krn<br />

vwlI BwSw dI smu`cqw (jW aus dI Xogqw) jW Pyr ik aus BwSw nwl ausry<br />

pUry smwj pRbMD dy nwl nwl lgwqwr PYl rhy huMdy hn[ so Sbd Aqy ArQ,<br />

vwk Aqy ArQ jW tYkst Aqy ArQ ivckwr k`t hY[ iesy leI pqMjlI<br />

kihMdy hn ik bRhspqI ny ieMdr dyv nUM hzwrW swl Sbd dy ArQ Aqy aunHW<br />

dI vrqoN dy inXm isKwey, pr Sbd dw AMq Pyr vI nw pwieAw jw sikAw[<br />

BrqrI hrI dy sPot isDWq iv`c A-kwilk sPot nUM Sbd jW BwSw dw<br />

inSicq kyNdr imQy jwx nwl, Sbd dI vrqoN iv`c iviBMnqw, ivSwlqw Aqy<br />

ivroDqw (ivroDI ArQW iv`c aysy Sbd dI vrqoN) dIAW sMBwvnwvW Kqm<br />

(jW bhuq G`t) ho jWdIAW hn[ Sbd dw ie`k bhuidSwvI, kwilk<br />

(ieiqhwisk) ivkwsmeI, gYr pRiqvwdI (Bwv jo kwilk jW rIvrsIbl<br />

nhIN ivkwsmeI hY), bhuprqI Aqy bhupwswrI srUp nhIN auGwVdw[ nqIjy<br />

vjoN Sbd dw ieh sPot isDWq ipAwgIAn (XW ipAwgy dy isDWq nwl<br />

sMbMiDq) eIgosYNtirzm dw vI iSkwr ho jWdw hY[<br />

ies qrHW BrqrI hrI dy ies sPot isDWq dw jdoN bwrIkI iv`c<br />

AiDAYn kIqw jwvy qW pqw l`gdw hY ik ieh PonosYNtirk, eIgosYNtirk,<br />

PYlosYNtirk doSW dw pUrI qrWH nwl DwrnI hY[ ienHW doSW dy kwrn hI<br />

BrqrI hrI dw ieh ‘sPot isDWq’ kyvl Sbd dI iviBMn pRsiQqIAW iv`c<br />

vrqoN rwhIN pYdw hox vwlI ArQW dI BrpUrqw Aqy bhurUpqw nUM hI<br />

inrauqSwihq nhIN krdw, sgoN iksy tYkst dI rcnw iv`c bhu-idSwvI<br />

Aqy ivroDI ivcwrW dI t`kr nUM vI m`Dm pw idMdw hY ijsdy nqIjy vjoN auh<br />

tYkst ies isDWq kwrn mwnoglOsIAw dw vI iSkwr ho jWdI hY[<br />

Sbd BgqI dw isDWq vI ies sPot isDWq dy pRBwvW kwrn, auprokq<br />

doSW dw iSkwr ho jWdw hY[ Sbd BgqI iv`c Sbd nUM, Kws krky Em BgqI<br />

iv`c ‘Em’ dIAW DunIAW nUM bRhm dy pRqIk q`k sImq krky ies dy ArQW<br />

(sPot) nUM PYlx nhIN id`qw jWdw, ijsdy nqIjy vjoN ‘Em’ ie`k ichn jW<br />

DunI sMrcnw hI bixAw rihMdw hY[ bRhm q`k dw sPr qih nhIN kr skdw,<br />

ijs dy ik auh pUrI qrHW nwl smr`Q hY[ ienHW doSW dy pRBwv ADIn hI keI<br />

vwrI Sbd igAwn, Sbd Koj Aqy Sbd AiDAYn nUM inrauqswihq krky<br />

kyvl Sbd dy vwr-vwr duhrwE jW ies dIAW DunIAW dy ivSyS ivDI<br />

Anuswr kIqy gey aucwrxW nUM hI Sbd BgqI smJ ilAw jWdw hY[ Sbd<br />

rwhIN bRhm q`k ApVn dI QW ieh lok iksy Sbd (ijvyN ik Em) rwhIN<br />

AwpxI mwnisk AvsQw jW iPizAwlojI au~pr ienHW DunIAW dy duhrwE dy<br />

pRBwvW nUM kbUlx q`k hI sImq rih jWdy hn[ Sbd rwhIN sÍYm dI Koj nhIN<br />

krdy[ Awqm cInx qoN dUr rih jWdy hn[ suMn Sbd q`k A`pVn leI Sbd<br />

dy rwh hI nhIN pYNdy[ Sbd dy sPr dI QW ichnk jW DunIAwqmk<br />

c`krivXU iv`c hI Psy rihMdy hn[<br />

Sbd BgqI nUM ichnk jW DunIAwqmk c`krivXU iv`coN k`F ky ies dI<br />

jwdU SkqI nUM Sbd ivcwr “byd kqyb khhu mq JUTy JUTw jo n ibcwrY]”<br />

Koj “Kojq Kojq Koij bIcwirE rwm nwmu qqu swrw]” Awpw cInx “jn<br />

nwnk ibnu Awpw cInY imtY n BRm kI kweI]” bwxI AiDAYn “jIau qpqu<br />

hY bwro bwr ]qip qip KpY bhuqu bykwr] jY qin bwxI ivsir jwie] ijau<br />

pkw rogI ivllwie]” igAwn pRwpqI “siqguir igAwn KVgu hiQ dInw<br />

jmkMkr mwir ibdwry]” Aqy ivcwr crcw “jb lgu dunIAw rhIAY nwnk<br />

ikCu suxIAY ikCu khIAY]” nwl joV ky Sbd dI ichn BgqI jW nwd<br />

BgqI nUM Awid gRMQ ny Sbd bRhm BgqI iv`c qbdIl kr id`qw hY[ ieh<br />

BgqI Sbd BgqI dy isDWq iv`c ie`k kRWqIkwrI qbdIlI sI[ BwvyN<br />

igAwn mwrg qW pihlW vI mOjUd sI pr ies nUM Sbd bRhm BgqI dy rUp<br />

iv`c pRsquq krnw inScy hI ie`k nvIN g`l sI[<br />

hr iksm dy ivcwrW qoN Ailpq rih ky Sbd ibMdU (ijvyN Em jW ies<br />

qrHW dy iksy hor ichn dy aucwrn auprMq pYdw hox vwlI cu`p) AMdr bRhm<br />

dy ivcwr dw, aus dy guxW (nwvW) rwhIN inrMqr itkwE hI ilv jW BgqI<br />

hY[ BwvyN ie`k lMmI pRYkits bwAd bRhm iv`c lIn rihx kwrn, ie`k Ajpw<br />

jwp SurU ho jWdw hY Aqy ibnW Sbd dw aucwrn kIqy hI Sbd dw pRkwS<br />

inrMqr bixAw rihMdw hY, “EQY Anhd sbd vjih idnu rwqI gurmqI


sbdu suxwvixAw]” pr ies AvsQw (jo inrsMdyh ichn (A`KrW) qoN pwr<br />

hY) iv`c phuMcx leI b`s A`KrW dw hI shwrw hY:<br />

AKrI nwmu AKrI swlwh] AKrI igAwnu gIq gux gwh]<br />

AKrI ilKxu bolxu bwix] AKrw isir sMjogu vKwix]<br />

ijin eyih ilKy iqsu isir nwih] ijv Purmwey iqv iqv pwih]<br />

spSt hY ik A`KrW dw shwrw ley ibnW A`KrW qoN pwr nhIN jwieAw jw<br />

skdw[ Anhq Sbd dI Koj ibnW Sbd dw pRkwS nhIN ho skdw, “sbdu<br />

Koij iehu Gru lhY nwnku qw kw dwsu]”<br />

idRStmwn dy iqAwg rwhIN AidRSt dy AnuBv dw rsqw AKiqAwr<br />

krky koeI jigAwsU ibnW S`k AwpxI surqI iv`c suMn Sbd dw pRkwS<br />

AnuBv kr skdw hY[ pr ies dy ault ivigAwink Koj rwhIN mnu`KI<br />

cyqnw AMqr sMbMiDq AnMqqw v`l vI vD rhI hY[ pihlw igAwn dw rsqw<br />

hY Aqy dUsrw ivigAwn dw[ pr dono hYn ie`k hI ikauNik AnMq hI suMn hY<br />

Aqy suMn iv`c hI AnMqqw dI iekwgrqw dw rh`s hY[ ieh dono Sbd dy<br />

mwrg hn[ igAwn dw mwrg haumY Aqy mwieAw dy iqAwg rwhIN suMn<br />

siQqI iv`c A`pVn dw ivAkqIgq mwrg hY[ pr dUsrw mnu`K jwqI dw<br />

haumY Aqy mwieAw rwhIN AnMqqw dy sMgiTq AnuBv q`k phuMcx dw<br />

s`iBAwcwrk mwrg hY[ audwhrx dy qOr ’qy mnu`K dI mwieAw pRqI Bu`K jW<br />

haumY ny hI aus nUM jMglW iv`coN Bojn l`B ky guzwrw krn vwly ivAkqI qoN<br />

KMfW bRihmMfW dI sYr krn vwly Aqy swrI mnùK jwqI nUM sWJy nYtvrk iv`c<br />

bMnH ky A`gy vDx vwly mnu`K iv`c qbdIl kr id`qw hY[ jdoN iksy pUMjIpqI<br />

dI Bu`K eynI vD jwvy ik koeI ie`k dyS (aus dw Awpxw dyS) aus dI ieh<br />

Bu`K nw imtw sky qW auh swrI dunIAW iv`c Awpxy kwrKwny KolHx leI qur<br />

pYNdw hY[ aus leI kOmI srh`dW dy koeI mwieny nhIN rih jWdy[ ies qrHW<br />

ieh pUMjI dI BùK hI, pUMjIpqIAW dIAW trWsnYSnl kMpnIAW rwhIN, ivSv<br />

s`iBAwcwr nUM jnm dy rhI hY, ij`Qy ik smu`cw ivSv sWJy nYtvrk sMcwr<br />

rwhIN ie`k ho irhw hY[ so mwieAw dw ieh rsqw smùcI mnùK jwqI dw rsqw<br />

hY Aqy mnu`K jwqI dI pUrI AwXU (ieiqhws) iv`c hI Awpxy audyS pRwpq<br />

krygw[ pr igAwn dw rsqw ivAkqIgq A`pVdw hY[<br />

so mnu`K dw rsqw haumY Aqy mwieAw dy iqAwg dw rsqw hY, pr<br />

mnùKqw dw rsqw haumY Aqy mwieAw dw rsqw hY[ pUrbI icMqn ny mnùK dw<br />

rsqw cuixAw jdoN ik p`CmI icMqn ny mnu`Kqw dw ikauNik ieh dono rsqy<br />

iblkul ault idSw iv`c cldy hn[ ie`k rsqw AMdr v`l nUM AwauNdw hY<br />

qy dUsrw bwhr v`l nUM jWdw hY[ pihlw rsqw sB kwsy dy iqAwg rwhIN suMn<br />

siQqI iv`c A`pV jWdw hY jdoN ik dUsrw AnMqqw rwhIN suMn siQqI nUM pRwpq<br />

kr lYNdw hY[ pr Asl rsqw qW auh hY ijhVw mnùK Aqy mnùKqw donW dw<br />

sWJw mwrg ho inbVy, ijhVw sMXog Aqy ivXog donW nUM ie`k eykqw iv`c bMnH<br />

dyvy[ ieho hI gurU nwnk dy Gr dw mwrg hY ij`Qy ienHW donW mwrgW dy ivroD<br />

^qm ho jws[ ij`Qy igAwn Aqy ivigAwn donoN mn`uK Aqy jwqI nUM sWiJAW<br />

hI ie`k dy AnuBv v`l lY qurn[<br />

ieslwm dy dw^ly qoN bwAd jdoN vYidk icMqn iv`c smu`cI BwrqI<br />

BweIcwry nUM ie`k sWJI sMsikRqI iv`c bMnHI r`Kxw sMBv nw irhw qW BgqI<br />

lihr ny ihMdU-musilm eykqw au~pr AwDwirq ie`k sWJI sMsikRqI isrjx<br />

dI koiSS kIqI[ dUsry pwsy ieslwmI ivcwrDwrw iv`c ivSvws r`Kx vwly<br />

Bly purSW ny sUPI lihr rwhIN ie`k sWJI sMsikRqI isrjx dy auprwly<br />

kIqy[ pr BgqI lihr Awpxy AMiqm rUp iv`c ie`k sWJI sMsikRqI dI<br />

isrjxw leI smripq ieslwimk lihr bxI rhI[ ieh qW kyvl Awid<br />

gMRQ hI sI ijs ny BgqI Aqy sUPI lihrW dy sMXog rwhIN ienWH donW dy Kwsy<br />

qoN pwr lMG ky ie`k AijhI ivcwrDwrw dI isrjxw kIqI jo nw vYidk sI<br />

Aqy nw hI ieslwimk[ ieh BwrqI sMsikRqI dw srb sWJw mwfl sI jo<br />

mzHbW qoN pwr dI khwxI hY[ iblkul ausy qrHW Awid gMRQ dw mwrg igAwn<br />

Aqy ivigAwn donW dy sMXog dw mwrg vI hY[ ieh auh mwrg hY ij`Qy pUrbI<br />

Aqy p`CmI donoN ivcwrDwrwvW iml jWdIAW hn[ ieh Sbd BgqI Aqy<br />

Sbd icMqn dy sMXog dw mwrg hY[ ie`k Aijhw mwrg hY ij`Qy ik mnu`Kqw<br />

dIAW mwieAwvI loVW pUrIAW krdw hoieAw koeI vI mnùK mwieAwvI bMDnW<br />

qoN mukq rih ky Awpxy jIvn kwl iv`c hI suMn Sbd dy AnuBv iv`c phuMc<br />

skdw hY[ ieh ie`k Aijhw mwrg hY ij`Qy mnùK Aqy mnùKqw (mnùK smwj)<br />

ivckwr swry ivroD ^qm ho jWdy hn[ nw hI AYQy pUrb Aqy p`Cm dy ivroD<br />

rihMdy hn[ nw hI hIgl Aqy mwrks dy ivroD[ ^Yr ikauNik ieh donoN Sbd<br />

dy hI mwrg hn[ ies leI Awid gRMQ ny ienHW dohW ivcwrDwrwvW iv`c Sbd


dI XUintI nUM pCwx ilAw hY[<br />

sRI gurU gRMQ swihb AMdr Sbd dI vrqoN iv`c kyvl iviBMnqw, ivSwlqw<br />

Aqy bhurUpqw nUM hI pyS nhIN kIqw igAw, sgoN bhu prqI ivcwrW dI t`kr<br />

nMU vI sMvwd dy rUp iv`c pRsquq kIqw igAw hY[ AnykW vwr qW ivroDI idsdy<br />

ivcwrW nUM is`Dy tkrwaux id`qw igAw hY ikauNik siq p`CmI qrk vWg<br />

iekihrw nhIN[ AsMgq Aqy ivroDI q`QW dI ismlytynIAs hoNd nUM hux aunHW<br />

vI svIkwr krnw SurU kr id`qw hY[ audwhrx dy qOr ’qy gurbwxI iv`c<br />

hukm au~pr bhuq zor id`qw igAw hY Aqy mMinAw igAw hY ik aus dy hukm<br />

ibnW p`qw vI nhIN JUldw, “jo ikCu vrqY sB qyrw Bwxw]” jo mnu`K Awpxy<br />

Awp nUM kuJ kr skx dy smr`Q smJdw hY aus nUM gurbwxI ny mUrK ikhw<br />

hY, “sBu ikCu hukmy Awvdw sBu ikCu hukmy jwie] jy ko mUrKu Awphu jwxY<br />

AMDw AMDu kmwie]” dùK sùK, puMn pwp, krm kukrm sB aus dy hukm iv`c<br />

hI hY[ ieh s`c hY[<br />

jykr sB kuJ aus dy At`l hukm iv`c hI hY Aqy nwm kmweI vI aus<br />

dy hukm Anuswr hI huMdI hY qW iPr nwm kmweI leI mnùK nUM XqnSIl hox<br />

leI kihxw jW aus nUM au~dm krn leI pRyrnw kI ArQ r`Kdw hY? ^Yr<br />

gurbwxI Ardws, Xqn, pRyrnw, syvw, au~dm Awid kwrjW nUM vI mwnqw<br />

idMdI hY:<br />

audmu krhu vfBwgIho ismrhu hir hir rwie]<br />

nwnk ijsu ismrq sB suK hovih dUKu drdu BRmu jwie ]<br />

gurbwxI dw au~dm Aqy syvw “ibnu syvw Plu kbhu n pwvis syvw krxI<br />

swrI]” iv`c XkIn vI s`c hY[ iPr gurbwxI iv`c ieh Aqy ies qrHW dy<br />

AnykW ivroDI ivcwrW dI t`kr dw kI ArQ? p`CmI qrk dy lInIAr,<br />

isstm, logosYNtizm, eIgosYNtirzm, PYlosYNtirzm Aqy mOnoglOsIAw dy<br />

pRBwvW hyT plI soc leI qW s`cweI dy ies ivrwt srUp nUM smJxw muSikl<br />

hY hI, BwrqI Sbd isDWq vI ies dI Qhu pwaux qoN Asmr`Q hY[ ieh Sbd<br />

isDWq iv`c gurbwxI duAwrw ilAWdI geI kRWqIkwrI qbdIlI dw ie`k<br />

nmUnw hY[ ieh kRWqIkwrI qbdIlI A`j kuAMtm mkYinks Aqy gixq<br />

Swsqr iv`c vI dyKI jw rhI hY[<br />

ies qrHW dy tkrwA qoN ibnW Sbd iv`c ArQW dw ivkws sMBv hI nhIN<br />

ho pwauNdw[ ieh tkrwA hI Sbd nUM gqISIlqw, ieiqhwskqw Awid pRdwn<br />

krdw hY[ Awid gMRQ dI tYkst iv`c Sbd dI bhurUpqI, bhu idSwvI Aqy<br />

ivroDI vrqoN dy nwl nwl ies iv`c iviBMnqw Aqy ivSwlqw ies g`l dw<br />

sbUq hY ik Awid gMRQ dw Sbd isDWq eIgosYNtirk Aqy mwnoglOsIAw dy<br />

dySW qoN pUrI qrHW mukq ho ky nvyN isDWq dI isrjxw krdw hoieAw ie`k<br />

kRWqIkwrI qbdIlI v`l vD irhw hY[<br />

sRI gurU gRMQ swihb iv`c Em dy A`gy ie`k Sbd dI QW ‘ñ’ AMk dI vrqoN<br />

krky Sbd swDnw nUM AMk nwl joV ky PonosYNtirzm Aqy logosYNtirzm dw<br />

pUrI qrHW nwl piriqAwg kr id`qw hY[ ij`Qy BwrqI icMqn iv`c Anhq<br />

Sbd nUM bRhm mMinAw igAw hY, auQy pweIQwgorIAn icMqn ny AMk nUM bRhm<br />

mMinAw hY Aqy aus nUM jumYtrIkl Aqy gixq rUpW iv`c idRStmwn huMdy dyKx<br />

dI koiSS kIqI hY, ijvyN BwrqI drSn ny aus nUM Sbd rUp iv`c idRStmwn<br />

huMdy dyiKAw[ pr Awid gRMQ ny AMk ‘ñ’ Sbd ‘Em’ Aqy grYiPk prjYNtySn<br />

(kwr) nUM joV ky ‘å ’ nUM logosYNtirzm qoN pUrI qrHW mukq krvwieAw hY,<br />

ijs qrHW Awid gRMQ ny sMgIq (Dun), AMkx (smIkrx) Aqy ryKWkx<br />

(fwiegRwm) nUM Sbd dy Gyry iv`c ilAw ky ies nUM Awpxy AMdr AnMq nvIAW<br />

sMBwvnwvW pYdw kr skx dy smr`Q vI bxwieAw ijhVIAW ik Sbd dy<br />

logosYNtirk srUp jW mYQymYtIkl AYbstrYkSn (AMkx, ryKWkx) jW<br />

DunIAwqmk srUp qoN iek`ilAW iek`ilAW nhIN sn aupj rhIAW[ Sbd<br />

kyvl A`Kr nhIN, Dun, AMk, ryKw-ibMdU Aqy ieSwrw vI Sbd hI hn[ so<br />

Sbd kyvl vwk dI hI nhIN, Dun, smIkrx, fwieAwgRwm Aqy mudrw dI vI<br />

rcnw krdw hY nwly Pyr ikauNik BwSw qW kudrq dI inrMqr ifskrIt<br />

sMbMDW dI isrjxw dy rUp iv`c dyKx dI pRikirAw hI hY, ies leI kwiv,<br />

mUrq, inrq, nwd, isnmw, igAwn, ivigAwn, qknwlojI, iemwrq, Sihr,<br />

smwj, pRwx, bu`DI, kudrq isRStI sB Sbd dI hI rcnw hY[ Awid gRMQ dy<br />

Sbd isDWq ny auprokq sImwvW qoN pwr lMG ky Sbd nUM ies dy swDk dI<br />

suriq iv`c Awpxy siq srUp dw pRkwS krn dy vDyry smr`Q bxwieAw hY[<br />

hvwly<br />

1 ivigAwnk Xùg dI auswrI nwl sMbMiDq m`D Xùg dy p`CmI icMqn sMbMDI


jwxkwrI pRwpq krn leI hyT ilKIAW pusqkW shweI ho skdIAW<br />

hn:<br />

Cassier, Ernst, 1966, The Philosophy of the Enlightenment,<br />

Beacon Press, Boston.<br />

Cobban, A 1960, In search of Humanity : The Role of<br />

Enlightenment in Modern History, Ge<strong>org</strong>e Brazilier, New York.<br />

Gay, Peter, 1966-69, The Enlightenment : An Interpetation in<br />

2 vols. Alfred A, Knopf. New York.<br />

fYskwrty dy icMqn nUM ivsqr iv`c jwnx leI do ijldW iv`c aus dI<br />

hyT ilKI pusqk dyKI jw skdI hY:<br />

The Philosophical Works of Descartes, 1931, in 2 Vols.<br />

Cambidge University, Cambridge.<br />

jy kr fYskwrty dy kMm sMbMDI pusqkW dyKxIAW hox qW hyT ilKIAW<br />

pusqkW qy Jwq mwrI jw skdI hY:<br />

Balz, Albert, 1952, Descartes and the Modern Mind, Yale<br />

University Press, New Haven.<br />

Doney, Willis, ed 1967, Descartes, A Collection of Critical<br />

Essays, Doubleday-Anchor, New York.<br />

2 Weinberg, Julius, 1960, An Examination of Logical Postivism,<br />

Littlefield Adams, New Jersy.<br />

ies qoN ielwvw ihaUm dy iemipiriszm au~pr Jwq pwaux leI hyT<br />

ilKIAW pusqkW dyKIAW jw skdIAW hn:<br />

Ayer, A. J. 1980, Hume, Hill and Wang, New York.<br />

Chappell, V. C., ed. 1968 Hume, A Collection of Critical<br />

Essays, University of Notre Dame Press.<br />

Morris, C. R., 1931, Locke, Berkeley, Hume, Ford University<br />

Press.<br />

Price, H. H., 1940, Hume’s Theory of the External World.<br />

Oxford.<br />

Zabeech, F., 1973, Hume, Precursor of Modern Empricism,<br />

Nijhoff, Hague.<br />

3 ivtgnstIn dy kMm nUM jwnx leI hyT ilKIAW kuJ pusqkW dI<br />

shwieqw leI jw skdI hY:<br />

Ambrose, Alice and Morris, etcs., 1972 Ludwing Wittgenstein<br />

: Philosophy and Language.<br />

Pitcher, Ge<strong>org</strong>e, 1964, The Philosophy of Wittgenstein,<br />

Prentice Hall. Ed., 1966, Wittgenstein : The Philosophical<br />

Investigations, Doubleday, New York.<br />

Rorty, Richard, Ed. 1967. The Linguistic Turn, University of<br />

Chicago Press.<br />

4 kuMAtm mkYinks Aqy Kws krky AinScqqwvwd dy dwrSink pRBwvW<br />

nUM smJx leI hyT ilKIAW pusqkW dyKIAW jw skdIAW hn:<br />

Bohm, David and Hailey, 1975, On the intuitive Understanding<br />

of Nonlocality as Implied by Quantum Theory, Foundations<br />

of Physics. Vol. 5, pp 93-109<br />

Bohm, David, 1980, Wholesness and the Implicate order,<br />

Routledge and Kegan Paul.<br />

Bohr, N., 1958, Atomic Physics and Human Knoweldge, John<br />

Wiley and Sons, New York.<br />

Bohr, N., 1934, Atomic Physics and the Description of Nature,<br />

Cambidge University Press.<br />

Heisenberg, W., 1958, Physics and Philosophy, Harper Torch<br />

books.<br />

Heisenberg, W., 1971, Physics and Beyond, Harper & Row.<br />

5 AweInstweIn, poflskI Aqy rozn (1935) dy ivcwr qzrby nUM glq


swbq krky kuAMtm mkYinks dI p`kI nINh r`Kx iv`c jwhn bYl<br />

(1964), jwhn AYP, klwsr Aqy stuArt PrIfmYn (1972) Aqy<br />

Alyn AwspYkt (1982) dy qzribAW dI bhuq mh`qqw hY ijnHW ny<br />

ZYr-sQwnk isRStI dw sMklp pyS kIqw[ jOsPsn (1982), ivigAr<br />

(1986) vwSvrn Aqy ircrf vYb (1986) Awid Anyk BOiqk<br />

ivigAwnIAW dw vI ieho hI ivcwr hY ik mnu`K dy Awm AnuBv au~pr<br />

AwDwirq isRStI dI qsvIr ijs nUM ik bwhrmuKI jgq dw nwm id`qw<br />

jWdw hY, dI vwsqv iv`c koeI sQwnk hoNd nhIN[ ies crcw nUM<br />

ivsqwr sihq jwnx leI hyT ilKy kMm nUM dyiKAw jw skdw hY:<br />

Smolin, Lee, 1985, What is Quantum Mechanics Really<br />

About? New Scientists. 108, 1479, p. 42.<br />

Thomsen, D.E., 1986, Halism and Particlism in Physics,<br />

Science News 129, no. 5, p. 70<br />

Tablot, Michael, 1988, Beyond the Quantum, Bantom Books.<br />

6 Schrodinger, Erwin, 1967 What is Life? and Mind and Matter,<br />

Cambridge University Press.<br />

Wigner, Eugene, 1971, Foundations of Quantam Mechanics,<br />

Proceedings of the International School of Physics, Entrico<br />

Fermilourse 49, Academy Press, New York.<br />

Briggs, J. P. and F. D. Preet, 1984, Looking Glass Universe,<br />

Fantana Paper backs.<br />

7 Gliedman, John, 1984, Turning Einstein Upside Down,<br />

Science Digest, 92, 10. p. 96.<br />

8 Wheeler, John. 1984. The Mystery and Message of the<br />

Quantum, Lecture given to the American Physical Society,<br />

Feb. 1, 1984, pp.4-9.<br />

9 Wright, Robert, 1985, The On-Off Universe, The Science,<br />

January-Feb. 1988, p. 7<br />

10 ies sMbMD iv`c ky. ky.copVw dw lyK ‘Sbd dw vYidk sMklp’ dyiKAw<br />

jw skdw hY[ auh Awpxy ies lyK iv`c ilKdy hn: “jdoN Bwrq dy<br />

irSIAW ny Awqmw dw AnuBv kIqw Aqy dyiKAw ik ieh Awqmw aus<br />

pRmwqmw dw AMg hY ijhVw swrI isRStI iv`c smwieAw hoieAw hY qW<br />

aunHW ny aus Sbd nUM FMfx dI koiSS kIqI ijs dy nwl ies AnuBv nUM<br />

TIk TIk ibAwn kIqw jw sky[ iksy ie`k dyvqy jW A`Kr rwhIN ies<br />

AnuBv nUM ibAwn krnw sMBv nhIN sI[ bhuq Koj Aqy soc ivcwr<br />

bwAd ienHW irSIAW dw mn ‘Em’ Sbd au~pr itikAw[”<br />

11 ies sMbMD iv`c hOikt dw kMm bhuq mh`qvpUrn hY[ aus ny DunI Aqy<br />

ArQ ivckwr iksy iksm dy Anukrxwqimk irSqy nUM iblkul r`d<br />

krky ieh swbq kIqw ik ieh irSqw pUrI qrHW nwl smwijk<br />

s`iBAwcwrk hY:<br />

Hockett, C. F. 1959, Animal Language and Human Language.<br />

In The Evoluation of Man’s Capacity for Culture (ed. J. N.<br />

Spuhler). Wayne University Press.<br />

Hockett, C. F. 1966, The Problems of Universals in Language,<br />

in Universals of Language (ed. J. H. Greenberg) M.I.T. Press.<br />

grInvùf Aqy sitnI (1977) hOikt (1959, 66) dy hvwly nwl ilKdy<br />

hn:<br />

“An essential feature of langage is that the relationship<br />

between sound and meaning is entirely arbitrary.<br />

For centuries speculation abounded that language arose<br />

iconically, that is, by the sounds being direct, often imitative<br />

renderings of the things they referred to .<br />

These speculations have not withstood the test of<br />

comparative linguistic studies and can now he rejected. The<br />

relations between a meaningful elements in any particular<br />

language and its denotation is entirely a matter of cultural<br />

conersation.”


Geenwood, D. J. and W. A. Stini, 1977, Nature, Culture and<br />

Human History, Harper and Row, New York.<br />

12 “The passage from nature to culture as posited by Levistrauss,<br />

depends upon two simple principals: (a) the<br />

introduction of what can be called the ‘law of distinction of<br />

difference’ : The prohibition of incest, and (b) the correlative<br />

introduction of the discrete, discontinous, combinatory<br />

component into the non-discrete continuum of nature.”<br />

“The Point is, of course, that only systems of discrete<br />

components are available to combination and permutation,<br />

that is to say, only such systems can properly be said to<br />

have anything equivalent to syntax.”<br />

Wilden, Anthony, 1980, System and Structure, Tavistock<br />

Publications.<br />

izAwdw ivsqwr iv`c jwx leI hyT ilKI pusqk dyKI jw skdI hY:<br />

Levi-Strauss, Claude, 1958, 1965 Structural Anthropology,<br />

Trans. by C. Jacobason and B. G. schoepf, Anchor, Garden<br />

City, N. Y.<br />

13 isRStI dI auqpqI nwl sMbMiDq isDWqW dI jwxkwrI pRwpq krn leI<br />

hyT ilKI pusqk ijhVI ik bhuq srl BwSw iv`c ilKI geI hY, shweI<br />

ho skdI hY:<br />

Hawking, S. W., 1988, A Brief History of Time, Bantom Books.<br />

ieh pusqk vI dyKI jw skdI hY:<br />

Gamow, G, 1952, The Creation of the Universe, Viking Books.<br />

14 Gunzig, E., J. Geheniau and I. Prigogine, 1987, Nature,<br />

330, 621.<br />

15 ieh crcw hyT ilKI pusqk dy qIsry Aqy A`TvyN AiDAwey iv`c kIqI<br />

geI isRStI dI auqpqI sMbMDI crcw au~qy AwDwirq hY:<br />

Coveney and Roger Highfield, 1991, The Arrow of Time,<br />

Flamingo, Haiper-Colloins.<br />

16 mMfUikAw aupinSd iv`c ‘Em’ Sbd dIAW iqMn DunIAW ‘A, a Aqy m’<br />

dI jIvn dIAW iqMn AvsQwvW nwl qulnw kIqI geI hY[ ies Anuswr<br />

‘A’ (Awkwr) DunI nUM ijhVI ik srvpRQm DunI hY Aqy ijs nUM pYdw<br />

hox auprMq b`cw sB qoN pihlW boldw hY, jwigRq AvsQw nwl joiVAw<br />

igAw hY[ ‘a’ Sbd nUM supn AvsQw nwl Aqy ‘m’ nUM gihrI nINd dI<br />

suSpqI AvsQw nwl[<br />

pr ieh iqMno DunIAW au~pr AwDwirq pUry Sbd dy aucwrx bwAd<br />

Awvwz ie`k pUrn cu`p (inrwkwr SWqI) iv`c smw jWdI hY[ ies<br />

inrMkwr SWqI dI AvsQw nUM qUrX AvsQw jW smwDI dI AvsQw ikhw<br />

igAw hY[<br />

17 bhuq swry swDk ienHW DunIAW qoN pwr jwx dI QW ienWH dy sRoq nUM FUMfx<br />

l`g pYNdy hn[ iesy krky fw. joD isMG Awpxy lyK ‘Sbd Aqy bRihmMfI<br />

cyqnw’ iv`c ‘Sbd’ Aqy ‘pwvn’ ivcly AMqr nUM imtw ky Sbd nUM hI<br />

nwBI iv`coN Kojxw SurU kr idMdy hn[<br />

18 Mead, Ge<strong>org</strong>e Habert, 1934, Mind, Self and Society,<br />

University of Chicago Press.<br />

Mead, Ge<strong>org</strong>e Habert, 1964, Selected Wrintings. Bobbs-<br />

Merill. Vygotsky, Lev Semenovich, 1962, Thought and<br />

Language, M. I. T. Cambridge.<br />

19 Wilson, Edword, O., 1975, Sociobiology, M. I. T. Cambridge.<br />

20 Capa, Fritjof, 1982, The Dance of Life, Science Digest, 90,4.<br />

21 Marglis, Lynn, 1981, Symbiosis and Cell Evolution, W.H.<br />

Freeman, San Francisco.<br />

22 Lovelock, James, E., 1979, Gaia : A New Look of Life on<br />

Earth, Oxford University Press, New York.<br />

23 Finkbeiner, Ann. 1984, How Did Language begin? Science‘84


24 fw. kMvr Awpxy ies Sbd dI ivAwiKAw krdy hoey d`sdy hn : “pRwx<br />

ivhIn q`qW dI pRikrqI qoN AglI p`Dr pRwx sMpMn jIvW dI d`sI hY Aqy<br />

ies sMbMD iv`c ieh ikhw hY ik q`qW dy AwpsI myl iv`coN hI cMclcpl<br />

b`uD vwly pRwxI pYdw ho jWdy hn[ pr ienHW pRwxIAW dw sMbMD nON<br />

drvwizAW ArQwq ieMdrIAW rwhIN bwhrly vwqwvrn nwl juiVAw<br />

rihMdw hY[ ieh jYivkqw dI p`Dr hY[ ies jYivkqw dy nwl lgdI<br />

AglI p`Dr jYivkqw Aqy mwnvqw dI sMkRWqI p`Dr hY[ ies p`Dr<br />

au~pr pRikRqk pRbMD iv`c ie`k msnUeI pRbMD vI juV jWdw hY[ ieh<br />

pRbMD Swbidkqw dw pRbMD hY[”<br />

25 fObjYNskI (1972) ilKdy hn:<br />

“Biological inheritance is transmitted by gens is sex cell,<br />

cultural inheritance by language. Bodily modifications acquired<br />

by an individual during his life time are not transmitted to his<br />

progency. The genetic transmission is exclusively from<br />

parents to their off spring. No such constraints exist upon<br />

cultural transmission through symbolic language. Culture is<br />

wholly acquied in each generation, and cultural acquisitions<br />

can be passed to other persons,irrespective of their genetic<br />

relationships.”<br />

Dobzhansky, Theolosius, 1972, Unique Aspects of Man’s<br />

Evolution in Biology and the Human Sciences, ed. J. W. S.<br />

Pringle, Clarendon Press Oxford.<br />

26 rOgr pYnroz 1989 AwpxI pusqk ‘dI AYNprrz inaU mweINf dy<br />

AwKrI AiDAwie<br />

“Where lies the Physics of mind?” iv`c ilKdy hn:<br />

“Nature has chosen to evolve sentient beings like ourselvs,<br />

rather than to remain content with creatures that might carry<br />

on under the direction of totally unconscious control<br />

mechanisms. If consciousness serves no selective purpose,<br />

why did nature go to the trouble to evolve conscious brains<br />

when non-sentient ‘automation’ brains like cerebella would<br />

seem to have done just as well?”<br />

ies dy jvwb iv`c auh A`gy jw ky ilKdy hn:<br />

Where as unconscious actions of the brain are ones that<br />

proceed according to alogrithmic process. The action of the<br />

consciousness is quite different and it proceeds in a way<br />

that can not be described by any alogrithm.”<br />

“The Judgement forming is the hallmark of consciousness.<br />

It is something that the A. I. people would have no concept of<br />

how to program on a computer. Moreover the mathematical<br />

judgement that some alogrithrim is indeed accurate or<br />

appropriate is the sort of thing that requires much conscious<br />

attention.”<br />

Consciousness Needed Consciousness Not Needed<br />

1 Common Sense Automatic<br />

2 Judgement & Truth Following Rules mindlessly<br />

3 Understanding Programmed<br />

4 Aristic Appraisal Alogrithmic.<br />

Penrose, Roger (1989) The Emperor’s Nes Mind. Oxford<br />

University Press.<br />

27 Lannoy, Richard, 1971, The Speaking Tree, Oxford University<br />

Press.<br />

28 Moti Lal, Bimal Krishna, 1990, The Word and the World, India’s<br />

Contribution to the Study of Language, Oxford University,<br />

Press.<br />

29 Verse I, 48 : Since Nada (sound) arises in sequence, sphota<br />

which has neither a former nor a latter stage and which is


sequenceless (akarma), is apprehended (Through Nada)<br />

and appears to be having a sequence as well as parts.”<br />

Verse I. 49 (Thus, properties of nada are transferred to the<br />

sphota) The reflected image (of the moon for example)<br />

although it resides in a separate location, seems to share<br />

the operation (i.e. movement of the waves in wa\ter) of objects<br />

in a separate location; sphota being manifested in nada<br />

shares the properties of nada in the same way.<br />

Bhartihari, Vakyapadiya, eds. K. V. Abhyankar, V. P. Limaye,<br />

Poona University.<br />

30 Derrida, Jacques, 1967 Of Grammatology, trans Gyatri<br />

Chakravorty Spivak, John Hopkins University Press. 1976.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!