ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎدي داروﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺼﻮﺻﺎَ ﮔﻴﺎﻫﺎن - دانشگاه تهران

مقدمه 

طي ساليان متمادي داروهاي طبيعي خصوصاَ‏ گياهان دارويي اساس و حتي در برخي موارد تنها طريق 

درمان محسوب ميشد و در عين حال مواد اوليه موجود در آنها در صنعت داروسازي مورد استفاده قرار 

ميگرفت.‏ 

در اوايل قرن حاضر پيشرفت علم شيمي و كشف سيستمهاي پيچيده سنتز ارگانيك منجر به توسعه 

صنعت داروسازي و جايگزيني شيمي درماني شد.‏ بدين طريق پزشكي مدرن توانست بسياري از 

بيماريهاي غير قابل علاج و غالباَ‏ مرگآور را درمان كند.‏ اين مسئله خصوصاَ‏ در رابطه با بيماري هاي 

عفوني كه به وسيله سولفاميدها،‏ آنتي بيوتيك ها و ديگر تركيبات شيميايي مداوا شده اند،‏ بيشتر صدق 

ميكند.‏ 

با وجود اين،‏ گياهان دارويي و داروهايي كه از آنها تهيه ميشوند،‏ هرگز به طور كامل كنار گذاشته نشدند.‏ 

مواد اوليه موثري كه در گياهان به صورت ذخيره موجود است،‏ پيوسته به عنوان موادي غير قابل جايگزين 

مورد استفاده بوده و خواهد بود.‏ همچنين طب مردمي و عطاري ها نيز هيچ وقت استفاده از اين مواد را 

متوقف ننموده و طب سنتي را به شكلي كه از پدران و اجداد دور خود به ارث بردهاند همواره پاس 

داشتهاند.‏ با گذشت زمان بر تعداد گياهان دارويي شناخته شده افزوده شد و زمينه هاي كاربرد آنها نيز 

گسترده تر گرديد.‏ كشف گياهان جديد از نمونه هاي آورده شده از سرزمين هاي دور،‏ دستيابي به 

كاربردهاي نوين به عنوان داروهاي كمكي در درمان هاي شيميايي يا آنتي بيوتيكي،‏ پي بردن به ارزش 

بهداشتي گياهان و بالاخره كشف مواد جديدي نظير ويتامين ها،‏ هورمون ها،‏ مواد ضد ميكروبي،‏ ضد 

ويروسي،‏ ضد توموري در ميان گياهان شناخته شده و يا گياهاني كه به تازگي كشف شده اند،‏ بار ديگر در 

پيشرفت طب گياهي كمك شاياني كردند.‏ 

در عصر جديد صنايع داروسازي،‏ پزشكان و گروه هاي تحقيقاتي بسياري از كشورها مجدداَ‏ توجه خود را 

به منابع طبيعي و گياهان دارويي معطوف داشتند،‏ به طوري كه امروزه ما شاهد مزارع وسيع آزمايشي و 

توليدي هستيم.‏ كشت گياهان دارويي در حال حاضر به عنوان شاخه مهمي از كشاورزي مطرح است كه 

براي استخراج و توليد مواد اوليه اي كه در ساخت داروهاي موجود به كار مي روند،‏ صورت مي گيرد.‏ 

با توجه به موارد مذكور مشاهده مي شود كه در هيچ دوره اي توجه به گياهان دارويي و اثرات كاربرد و 

طريقه استفاده از آنها كاملاّ‏ قطع نشده است.‏ 

1

به دليل اين كه مواد مؤثره موجود در داروهاي گياهي به دليل همراه بودن آنها با مواد ديگر پيوسته از 

يك حالت تعادل بيولوژيك برخوردار مي باشد،‏ بنابراين در بدن انباشته نشده و اثرات جانبي به بار 

نميآورند.‏ از اينرو برتري قابل ملاحظه اي نسبت به داروهاي شيميايي دارند.‏ در اين رابطه تنها مورد 

استثناء،‏ گياهان سمي هستند كه هرگز نبايد بدون تجويز دقيق مصرف شوند.‏ 

با توجه به موارد مذكور و اهميت گياهان دارويي در اين نوشتار سعي بر آن است تا با معرفي گياهان 

دارويي مهم و تركيبات مؤثره آنها،‏ روشهاي جمع آوري و كشت گياهان دارويي مورد بررسي قرار گيرد.‏ 

كشت و برداشت گياهان دارويي 

جمع آوري گياهان دارويي در رويشگاه طبيعي آنها به منظور به دست آوردن مواد اوليه آنها به نظر كاري 

آسان است.‏ اما انجام اين كار به به شناخت و تجربه نياز دارد.‏ اگر شخصي كه مي خواهد اين نوع گياهان 

را جمع آوري كند،‏ تجربهاي در اين كار نداشته باشد،‏ خيلي آسان دو نوع گياه شبيه به يكديگر را با هم 

اشتباه كرده و نوعي را كه اصولاَ‏ ربطي به گياه دارويي مورد نظر ندارد و ميتواند مضر و حتي سمي نيز 

باشد،‏ جمع آوري ميكند.‏ 

بنابراين نه تنها شناسايي دقيق گياهان دارويي اهميت دارد،‏ بلكه آشنايي با محل رويش،‏ نيازهاي 

رويشگاهي نيز از ضروريات به شمار ميرود.‏ حضور هر گونه گياهي در طبيعت به شرايط محيطي بستگي 

دارد.‏ اين شرايط محيطي عبارتند از درجه حرارت،‏ نور،‏ ميزان بارندگي،‏ ارتفاع از سطح دريا،‏ شيب و جهت 

جغرافيايي و خصوصيات خاك.‏ 

نياز صنعت داروسازي براي به دست آوردن مواد مؤثره گياهان به حدي زياد است كه امكان به دست 

آوردن آن از طبيعت را غير ممكن مي سازد.‏ بنابراين بسياري از اين نوع گياهان بايد در مزارع برگ كشت 

شوند.‏ از اين لحاظ براي اين كه گياه كيفيت و ميزان مواد مؤثره را حفظ كند،‏ بايد شرايط خاصي در نظر 

گرفته شود.‏ 

به منظور كشت گياهان دارويي اولين مرجله انتخاب گونه گياهي مناسب مطابق با شرايط رويشگاهي 

است كه بيشترين بهره اقتصادي را نيز داشته باشد.‏ بايد بستر كاشت را از طريق روش هاي مناسب شخم،‏ 

دندانه كشي،‏ كودپاشي و بذرپاشي و كرت بندي با فواصل مناسب آماده كرد.‏ 

2

وجين علف هاي هرز به طور مداوم و افزودن كودهاي حيواني و شيميايي از مراقبت هاي زمان داشت 

است.‏ مشخص كردن زمان بهينه،‏ مراحل جمع آوري،‏ خشك كردن سريع و تهيه دارو از مراحل برداشت 

گياهان دارويي است.‏ 

* 

* 

* 

طرز تكثير گياهان دارويي 

گياهان دارويي از طريق جنسي و غير جنسي تكثير مي شوند.‏ براي كشت اين گياهان بايد بذرها از انواع 

مناسب انتخاب شده و با توجه به شرايط منطقه در فواصل مناسب و به روش مناسب كاشته شوند.‏ 

همچنين بعضي از گياهان دارويي به طريق غير جنسي نيز به راه هاي زير تكثير مي شوند:‏ 

ريزوم و پاجوش مانند نعناع و توت فرنگي 

ريشه،‏ قلمه و پاجوش مانند مرغ و سوسن 

* جوانه هاي نابجاي ريشه مانند ختمي و زنجبيل 

پياز مانند سير 

در مبارزه با گياهان هرز،‏ بيماري ها و انگل ها بايستي تا حداكثر امكان استفاده از مواد شيميايي 

خودداري نمود،‏ چرا كه باقيمانده اين مواد مي تواند براي بدن مضر باشد.‏ 

روشهاي برداشت،‏ آماده سازي و خشك كردن و نگهداري گياهان دارويي 

اين اعمال شامل طرز برداشت يا جمع آوري،‏ خشك كردن،‏ پوست كندن،‏ خرد كردن،‏ حذف برخي 

قسمت ها،‏ آسياب كردن،‏ الك كردن،‏ كوبيدن،‏ بود دادن و حتي تخمير گياهان مي گردد.‏ هر كدام از 

اعمال براي حفظ و ثابت نگهداشتن مواد موثره موجود در نوعي از گياهان است.‏ 

خشك كردن گياهان دارويي مانند ديگر گياهان مفيد ‏(از قبيل اوديه جات و گياهاني كه مصارف صنعتي 

دارند)‏ بايد به وسيله خود توليد كننده يا جمع كننده آنها انجام شود.‏ زمان جمع آوري گياه در طبيعت يا 

در مزرعه در ارتباط با وجود حداكثر ماده موثره موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب مي شود.‏ معمولاَ‏ 

گياه جمع آوري شده بايد هر چه سريعتر در معرض خشك شدن قرار گيرد تا از آسيب ديدگي در هنگام 

پژمردگي جلوگيري شود.‏ در اكثر موارد،‏ از خشك كردن گياه در زير نور مستقيم خورشيد بايد خودداري 

3

شود زيرا نور خورشيد موجب از بين رفتن مواد اوليه گرديده و گياه به سرعت رنگ زرد و قهوه اي به خود 

مي گيرد.‏ 

خشك كردن گياه روي زمين به هيچ وجه روش مناسبي نيست و زير آنها نبايد روزنامه پهن كرد،‏ بلكه 

بايد از كاغذ سفيد كاملاَ‏ تميز استفاده كرد.‏ همچنين هر نوع گياهي بايد جداگانه خشك شود تا در 

شناسايي آنها اشكالي پيش نيايد.‏ پس از خشك كردن نيز بايد در رابطه با انبار كردن توجه خاصي لحاظ 

كرد.‏ اين كار به نوع مواد موثره موجود در گياه بستگي دارد.‏ همه داروها بايد به صورت خشك و در 

تاريكي و در ظروف بسته و يا در جعبه هاي مقوايي يا بسته هاي كاغذي به صورت موقت نگهداري شوند 

و در صورتي كه مقدار آنها زياد باشد از كيسه هاي كتاني كه دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد،‏ 

استفاده مي گردد.‏ به هيچ وجه نبايد از مواد پلاستيكي در بسته بندي استفاده كرد.‏ در انبارهاي بزرگ 

معمولاَ‏ گياهان در كيسه هاي كاغذي،‏ كنفي،‏ صندوقچه هاي چوبي كه با ورقه هاي كاغذي سولفوريزه 

پوشانده شده اند يا درجعبه هاي فلزي بر حسب نوع دارو و نگاهداري مي شوند.‏ 

برخي از اين داروها در برابر رطوبت و هوا بسيار حساس هستند و به همين دليل هم بايد منحصراَ‏ در 

ظورف شيشه اي قهوه اي و با در پوش هاي محتوي سنگ سمباده نگهداري شوند.‏ 

قسمتهاي ديگري از گياهان نيز وجود دارند كه به نور بسيار حساسند ‏(ريشه ريوند،‏ دانههاي گل 

حضرتي،‏ غدههاي رازك).‏ بنابراين بايد اين داروها در ظروفي نگهداري شوند كه نور را از خود عبور ندهند.‏ 

ريشه و ريزوم قسمت زيرزميني گياه را تشكيل ميدهد.‏ ريشهها در اشكال مختلف از قبيل ريشه ساده يا 

منشعب،‏ مخروطي،استوانه اي،‏ كلافي و غيره ديده مي شوند.‏ ريزوم نوعي ساقه زيرزميني خزنده است كه 

توليد ريشه هاي نابجا مي كند،‏ مانند زنبق.‏ ريشه و ريزوم را در دوره خواب گياه يعني در هنگامي كه 

بيشترين مقدار مواد موثره در آنها موجود است،‏ جمع آوري مي كنند.‏ گاهي اين كار در بهار نيز انجام مي 

شود.‏ بهترين زمان براي جمع آوري ريشه و ريزوم گياهان دائمي حدود سال هاي دوم و سوم و براي 

گياهان دو ساله پاييز اولين سال است.‏ هنگام جمع آوري گياهان كمياب هميشه يك قسمت از ريشه را 

در خاك رها ميكنيم تا شايد دوباره سبز شود.‏ ريشه و ريزوم را قبل از خشكاندن بايد سريعاَ‏ و به مدت 

كوتاهي با آب جاري شست تا گرد و خاك قسمت هاي آسيب ديده و ديگر مواد زائد آن پاك شود.‏ 

پوست بعضي از ريشهها و رويزومها را بايد كنده و نوعي حالت تخميري به آنها داد،‏ مانند زنبق،‏ ريوند،‏ 

ژنتيان و ختمي.‏ 

4

مواد مؤثره گياهان دارويي 

پس از انجام يك سري تبديلات تكنولوژيك كه يك گياه دارويي را به يك داروي گياهي مبدل ميسازد،‏ 

گياه دارويي محتوي مواد مختلفي است كه اكثر آنها بر روي بدن انسان تاثير مي گذارند.‏ رشتهاي كه در 

مورد مواد مؤثره،‏ ساختمان و وضعيت آنها در گياه،‏ تغييرات و تبديل آنها در طول زندگي گياه و تهيه 

داروهاي گياهي مطالعه مي نمايد،‏ فيتوشيمي ‏(شيمي گياهي)‏ ناميده مي شود.‏ 

مواد مؤثره گياهان دارويي دو نوع هستند:‏ 

1- مواد حاصل از متابوليسم اوليه يا مواد مورد نياز و حياتي كه در همه گياهان سبز با عمل فتوسنتز 

بوجود مي آيد.‏ 

2- مواد حاصل از متابولسيم ثانويه كه در اثر جذب ازت توسط گياه توليد مي شود.‏ اين توليدات ظاهراً‏ 

اغلب براي گياه بدون فايده هستند،‏ ولي برعكس اثرات درماني آنها قابل توجه است.‏ منظور از اين 

تركيبات اسانسهاي روغني،‏ رزين ها و آلكالوئيدهاي مختلف است.‏ 

مهمترين مواد مؤثره گياهان دارويي 

آلكالوئيدها 

آلكالوئيدها تركيبات پيچيده ازت دار هستند.‏ نوع بازي آنها داراي اثرات قوي فيزيولوژيك مي باشد.‏ ضمناَ‏ 

اكثر آنها سموم گياهي بسيار موثر و داراي اثرات خاصي نيز هستند.‏ آلكالوئيدها را بر حسب تركيبات 

شيمايي و خصوصاَ‏ ساختمان مولكولي در چندين دسته به شرح زير تقسيم مي كنند:‏ 

1- فنيل آلانين:‏ كاپسائيسين در فلفل،‏ كلشيسن در اركيده 

2- آلكالوئيد ايزوكينولئيك:‏ مرفين،‏ اتيل مرفين،‏ كدئين و پاپاورين كه در ترياك موجود است.‏ 

3- آلكالوئيدهاي كينولئيك:‏ شاخه برگ دار سداب معمولي 

4- آلكالوئيدهاي پيريدريك و پيپريديك،‏ ريسينين در كرچك،‏ تري گونلين در شنبليله،‏ كونين در 

شوكران كبير 

5- آلكالوئيدهاي مشتق از پروپان:‏ اسكوپولامين و آتروپين در بلادون 

6- آلكالوئيدهاي استروئيد:‏ ريشه بنفشه معطر،‏ تاج الملوك 

5

گلوكوزيدها 

گلوكوزيدها از متابوليسم ثانوي گياهان به دست آمده و از دو قسمت گلوكز و اگليكن تشكيل شده است و 

انواع آن عبارتند از:‏ 

1- تيوگلوكوزيدها:‏ حاوي گوگرد بوده كه به طور آلي به آن متصل است،‏ مانند خانواده كلم 

2- گلوكوزيدهاي مشتق از اسيد سيانيدريك:‏ كه از تركيبات سيانيدريك متصل به يك قند تشكيل 

ميشود،‏ مانند بادام تلخ،‏ گل آقطي سياه،‏ آلو،‏ برگهاي گيلاس 

3- گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك:‏ در اكثر موارد پيگمانهاي شفافي هستند كه بعد از 

جذب اثر ملين دارند،‏ مانند ساقه زيرزميني ريوند 

6 تا 

4- كارديوگلوكوزيدها:‏ 

8 ساعت پس از 

مواد بسيار مهمي بوده و به مقدار كمي فعاليت قلب را تنظيم ميكنند،‏ گل 

انگشتانه،‏ ريشه هلبور 

5- گلوكوزيدهاي فنليك:‏ متعلق به گروه عناصري بوده كه اثرات و در بيشتر موارد عطر خاصي را نيز 

توليد ميكنند،‏ درخت بيد،‏ ريش بز،‏ جوانه هاي صنوبر،‏ مورد و خزه.‏ 

ساپونينها 

ساپونين ها در بسياري از گياهان دارويي وجود دارند.‏ به وسيله ريشه گلوزيديك ‏(گلوكز و گلكتوز)‏ كه 

متصل به ريشه اگليكون است،‏ مشخص مي شوند.‏ خاصيت اصلي آنها كاهش فشار سطحي آب است.‏ تمام 

ساپونين ها شديداً‏ كف كرده و پاك كننده عالي هستند.‏ آنها توانايي هموليز كردن گلبول هاي قرمز را 

دارند.‏ 

ساپونين ها مخاط را تحريك نموده و سبب شل شدن مخاط روده مي شوند و همراه با مصرف گياهاني 

نظير بنگ سفيد،‏ ريشه شيرين بيان و چوبك باعث افزايش ترشحات شش ها مي شوند.‏ 

از آنها به عنوان مسهل و ضد عفوني كننده مجاري ادرار ‏(برگ درخت زبان گنجشك و ريشه آنونين 

خاردار)‏ استفاده ميشود.‏ 

ريشه جين سينگ 

ساپونين است.‏ 

(Gindeng) 

كه در چين و كره،‏ مناطق خاور دور و شوروي يافت ميشود،‏ نيز سرشار از 

6

مواد تلخ 

اين مواد داراي طعمي تلخ بوده و ضمن تحريك اشتها ترشح معده را نيز زياد مي كنند.‏ 

عصاره هاي تلخ افسنطين 

عصاره گياهان خانواده ژنتياناسه،‏ گل گندميان و غيره 

تاننها 

اين مواد كه داراي تركيبات شيمايي مختلفي هستند،‏ خاصيتي مشترك دارند و آن اين است كه توانايي 

انعقاد آلبومنها،‏ فلزات سنگين و آلكالوئيدها را دارند.‏ در آب محلول هستند.‏ استفاده طبي در ارتباط با 

خاصيت قابض بودنشان است.‏ 

به صورت مصارف خارجي عليه تورمهاي حفره دهاني،‏ زكام،‏ برونشيت،‏ خونريزيهاي موضعي،‏ روي 

سوختگي ها و ورم حاصل از سرمازدگي و زخمها،‏ تورم هاي پوستي و بواسير و تعرق بيش از حد.‏ در 

مصارف داخلي در موارد زكام معدهاي،‏ اسهال،‏ عفونت هاي مثانه و در هنگام مسموميت.‏ گياهان بلوط،‏ 

گردو،‏ تمشك و غيره سرشار از تانن هستند.‏ 

مواد معطر 

در اين گروه موادي وجود دارند كه به مقدار فراوان در داروهاي گياهي يافت شده و تركيبات آنها غالباً‏ 

بسيار متفاوت است.‏ شاخه هاي برگدار يونجه زرد و آسپرول معطر سرشار از كومارين هستند.‏ از مواد 

معطر ديگر روتين بوده كه از گياه سداب و به مقدار بيشتر از گندم سياه و سوفورا گرفته ميشود.‏ 

برگها و گلهاي آليچ و ميوه همين درختچه در آن فلاونوئيد وجود دارد.‏ گل و ميوه آقطي سياه نيز 

مقدار زيادي فلاونوئيد دارد.‏ گلهاي تيول هوفاريقون سرشار از مواد گروه فلاونيان بوده و براي درمان 

هپاتيت موثر است.‏ مواد مؤثره شاهدانه،‏ برگ درخت گردو و تركيبات موجود در دروزرا نيز به گروه مواد 

معطر تعلق دارند.‏ 

7

اسانسهاي روغني و ترپنها 

اسانس هاي روغني مايعات فرار،‏ منعكس كننده نور،‏ از نظر نوري فعال،‏ شبيه روغن ها با عطري كاملاً‏ 

اختصاصي هستند.‏ در بسياري از گياهان توليدات فرعي متابوليسم ثانوي را تشكيل مي دهد.‏ در هواي 

گرم و آفتابي پايدار گياهان بيشترين اسانس را دارند و اين بهترين زمان براي چيدن آنهاست.‏ 

اسانس بادرنجبويه،‏ رازيانه،‏ اسطوخودوس،‏ نعناع،‏ پونه،‏ زيره،‏ رازيانه،‏ انيسون،‏ مرزنگوش،‏ سوسن بري،‏ 

آويشن داراي اسانسهاي روغني و ترپنهاست.‏ 

روغنهاي چرب 

روغنهاي گياهي است كه در حرارت محيطي به صورت مايع بوده و در سرما منجمد ميشود.‏ غير محلول 

در آب بوده و اما در حلال هاي آلي نظير كلروفرم و استون محلول هستند.‏ 

روغن هاي خشك شونده:‏ روغن زيتون و بادام 

روغن هاي نيمه خشك شونده:‏ روغن آراشيد،‏ آفتاب گردان و كلزا 

گلوكينين ها ‏(انسولين هاي گياهي)‏ 

موادي هستند كه روي گليسمي اثر مي گذارند.‏ آنها را انسولين هاي گياهي مي نامند.‏ 

در گياهان زير وجود دارد:‏ غلاف ميوه لوبيا،‏ سرشاخه گالگا،‏ برگ هاي مورد.‏ اين گياهان در تركيب 

جوشانده هاي كه به عنوان ضد ديابت مصرف مي شوند و همچنين در درمان هاي جنبي ديابت به كار 

مي روند.‏ 

موسيلاژها و لعابها 

اين مواد مخلوط هاي آمرف پلي ساكاريد هستند كه همراه آب ماده چسبناك و لزجي را بوجود ميآورند.‏ 

اين مواد لزج در آب سرد باد كرده و تشكيل ماده ژلهاي را مي دهند و در آب گرم حل شده و محلولهاي 

كلوئيدي ميسازند كه در صورت سرد شدن دوباره به حالت ژله در مي آيند.‏ از گياهان لعاب دار نوعي 

خزه،‏ برگ،‏ گل و ريشه ختمي،‏ گل و برگ پنيرك،‏ برگ و گل گياه پاي خر،‏ دانه شنبليله،‏ دانه كتان.‏ 

پكتينها نيز در اين گروه قرار مي گيرند كه در سيب،‏ چغندر و هويج وجود دارد.‏ 

8

هورمونهاي گياهي 

اين مواد از تركيبات شيميايي بسيار پيچيده اي برخوردار بوده و در اكثر موارد نوعي بيوكاتاليزور بوده و 

روي رشد و مبادلات متابوليك اثر ميگذارند.‏ آنها را ميتوان در گياهاني از قبيل رازك،‏ بادرنجبويه،‏ مريم 

گلي،‏ درخت پستانك،‏ ختمي،‏ كيسه كشيش،‏ يولاف و هويج يافت.‏ 

ضدعفوني كنندههاي گياهي 

منظور مواد آنتي بيوتيكي است كه از گياهان عالي بدست آمده و داراي طيف وسيع ضد ميكروبي هستند.‏ 

آنها بسيار ناپايدار و فرارند و حتي از طريق بخور نيز بر مجاري تنفسي تاثير ميگذارند.‏ اين مواد در سير،‏ 

پياز،‏ خردل،‏ ريشه خردل،‏ آقطي سياه،‏ ارس،‏ كاج،‏ بارهنگ و 

وجود دارند ... 

طبقهبندي گياهان دارويي بر اساس اثرات آنها 

ساختمان شيميايي مواد موثره گياهان اثر درماني آنها را بر حسب عملشان بر بدن انسان مشخص ميكند.‏ 

بنابراين آنها را بر حسب شعاع عملشان مانند داروهاي ديگر به گروههاي معيني طبقه بندي ميكنند كه 

عبارتند از:‏ 

1- گياهان تلخ:‏ قنطوريون صغير،‏ ژنتيان،‏ شبدر آبي،‏ درمنه،‏ قصب الذيره،‏ سنبل خطائي طبي 

2- گياهان تلخ لعابدار:‏ پاي خر،‏ شاهدانه،‏ شمش بري،‏ مورد،‏ گل غافث،‏ هوفاريقون،‏ مريم گلي،‏ انجبار 

گوش خر،‏ گل مينا،‏ تره تيزك،‏ سنفتيون،‏ پوست درخت بلوط و بيد،‏ ريشه بابا آدم،‏ گلسنگ،‏ پتانسيل،‏ 

الكيمي،‏ درخت گردو،‏ توت روباه،‏ هفت بند،‏ آويشن،‏ دم شير،‏ زوفا 

3- ضد التهاب ها:‏ بابونه،‏ اكليل كوهي،‏ گل نرگس،‏ رزمارينوس 

4- گياهان ضد نفخ:‏ بابونه،‏ انيسون،‏ رازيانه،‏ سرو كوهي،‏ نعناع،‏ مريم گلي،‏ اكليل كوهي،‏ زيره و زوفا 

5- گياهان معرق:‏ گل ماهور،‏ آقطي سياه،‏ بابونه،‏ تيول،‏ زيرفون،‏ شاه تره،‏ پتازيت،‏ برگ انگور فرنگي،‏ ريش 

بز،‏ تر تيزك،‏ ريشه بابا آدم،‏ بيد گياه،‏ بنفشه وحشي 

6- گياهان كاهش دهنده تعرق:‏ مريم گلي،‏ سنبل الطيب،‏ بلادون،‏ برگ گردو،‏ پوست درخت بلوط 

9

7- گياهان مدر:‏ گل آقطي سيا،‏ انگور روباه،‏ سرو كوهي،‏ مورد،‏ پرسياوش،‏ هوفاريقون،‏ اونونيس،‏ ريشه 

جعفري،‏ بادآورد،‏ لوبيا،‏ خزه،‏ كيسه كشيش،‏ درخت غان،‏ برگ توت فرنگي،‏ ريشه بابا آدم،‏ آسپرول معطر،‏ 

گزنه،‏ ريشه انجدان رومي،‏ دم شير.‏ 

8- گياهان خلط آور لعابدار:‏ 

پنيرك،‏ گل ماهور،‏ ختمي،‏ بارهنگ 

9- گياهان خلط آور و قي آور:‏ جوشانده ريشه ايپكاكوانا،‏ فتق و اونونيس 

10- خلط آور محرك:‏ مسيكه،‏ رازيانه،‏ برگ نعناع،‏ پونه،‏ سوسن بري،‏ ختمي،‏ گل پاي خر،‏ دانه كتان 

11- گياهان ضد سرفه:‏ ختمي،‏ پنيرك،‏ گياه سعال يا پاي خر،‏ بارهنگ،‏ به دانه و شيرين بيان 

12- گياهان مسهل صفرا:‏ برگ بولدو،‏ گل خلد،‏ كنگر كوهي،‏ زنجبيل سامي،‏ گياه نوروزي،‏ فراسيون،‏ 

سفيد،‏ ريوند،‏ ماميران،‏ گل قاصد،‏ پوست زرشك،‏ آويشن معمولي،‏ بومادران 

13- گياهان ملين و مسهل:‏ ميوه و شاخه برگ دارمرور بياباني،‏ گل بنفشه صحرايي،‏ بومادران،‏ فاشراسفيد،‏ 

نيلوفر،‏ كتان 

14- گياهان مقوي قلب:‏ گل انگشتانه،‏ آدونيس،‏ گل برفك،‏ آليچ،‏ گراتيول،‏ هلبور سياه 

15- ضد آسم:‏ بلادون،‏ ژوسكوام،‏ تاتوره 

16- مواد آرام بخش:‏ سنبل الطيب،‏ گل ساعتي،‏ رازك،‏ خلنك 

17- ضد تصلب شرايين:‏ سير،‏ سرخ وليك،‏ عرق گل سرخ،‏ سوفورا،‏ دارواش 

18- ضد فشار خون:‏ سنبل الطيب،‏ يولاف،‏ زنگ چاودار،‏ سير،‏ اكليل الملك،‏ سرخ وليك،‏ رازك 

19- گياهان معطر:‏ مريم گلي،‏ بابونه رومي،‏ اسطوخودوس،‏ اكليل كوهي 

20- ضد انگل:‏ سرخس نر،‏ قازياغي،‏ هويج،‏ پياز،‏ شاه تره،‏ انار،‏ زبان در قفا،‏ كدو 

21- امراض زنانه:‏ اكليل،‏ كيسه كشيش،‏ سياه دانه،‏ فلفل آبي،‏ پتانسيل،‏ سداب،‏ هوفاريقون،‏ رازيانه،‏ 

انيسون سبز،‏ شنبليله 

22- ضد استفراق:‏ دانه هاي يولاف،‏ جوشانده جو،‏ آب برنج،‏ چاي چيني،‏ هويج،‏ سيب رنده شده،‏ انجبار،‏ 

بلوط،‏ گل محمدي،‏ مريم گلي،‏ مورد،‏ توت فرنگي 

23- سموم گياهي:‏ بذر البنج،‏ گل انگشتانه،‏ خشخاش،‏ شاهدانه،‏ گياهان تيره سيب زميني 

10

روشهاي تهيه مواد دارويي 

وسايل مورد نياز:‏ براي ساخت فرآوردههاي گياهي،‏ چاقو،‏ اسپاتول،‏ ماهي تابه،‏ قوريهاي استيلي،‏ لعابي،‏ 

شيشه اي،‏ چوبي،‏ الك هاي نايلوني و يا پلاستيكي و دستگاه فشار به كار ميرود.‏ اين مواد به صورت 

دمكرده،‏ جوشانده،‏ شربت و 

دم كردنيها 

... 

مصرف ميشوند.‏ 

سادهترين روش تهيه فرآورده هاي دارويي مي باشد.‏ حاوي يك يا چند گياه است كه به صورت سرد يا 

داغ نوشيده ميشود.‏ 

طرز ساخت:‏ آب در حال جوش را به گياه در داخل قوري اضافه و بعد از قرار دادن درپوش به مدت 

دقيقه دم نماييد و سپس صاف و مصرف كنيد.‏ 

مقادير استاندارد 

1- يك قاشق مرباخوري 

10 

(2-3 گرم)‏ 

گياه خشك يا دو قاشق مرباخوري 

(4-6 گرم)‏ 

-2 

از گياهان)‏ در يك فنجان آب دم شود.‏ اين مقدار براي تهيه يك دوز كافي مي باشد.‏ 

گياه تازه ‏(يا مخلوطي 

20 گرم گياه خشك يا 30 گرم گياه تازه ‏(مخلوط چند گياه)‏ در 500 ميلي ليتر آب درون قوري براي 

تهيه يك دوز به كار مي رود.‏ 

دوز استاندارد:‏ 

4-3 دوز 

(500 ميلي ليتر)‏ روزانه مصرف شود.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در يك ظرف شيشه اي در پوش دار در يخچال يا محل خنك تا 24 ساعت قابل 

نگهداري است.‏ 

جوشاندهها 

جوشاندن بهترين روش براي بدست آوردن اجزاي دارويي ريشه،‏ پوست،‏ تنه،‏ تركه و ميوه مي باشد.‏ 

گياهان به صورت خشك يا تازه ابتدا به قطعات كوچك شكسته يا بريده مي شود.‏ جوشانده ها به صورت 

سرد يا گرم مصرف مي شود.‏ 

طرز ساخت:‏ گياه در ظرف مناسب به همراه آب سرد،‏ آهسته به مدت 20-30 دقيقه جوشانده شود تا 

حجم مايع باقيمانده به يك سوم حجم اوليه برسد.‏ مايع را داخل ظرف شيشه اي مناسب صاف و بعد از 

قرار دادن درپوش در محل خنك نگهداري شود.‏ 

11

مقادير استاندارد:‏ 20 گرم گياه خشك با 40 گرم گياه تازه ‏(مخلوط چند گياه)‏ در 750 ميلي ليتر آب 

سرد به آهستگي حرارت دهيد تا حجم آن به 500 ميلي ليتر برسد.‏ اين مقدار براي 4-3 روز مناسب 

است.‏ 

دوز استاندارد:‏ 

4-3 دوز 

(500 ميلي ليتر)‏ روزانه مصرف شود.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در ظرف درپوش دار در محل خنك تا 48 ساعت قابل نگهداري است.‏ 

تنتورها 

از خيساندن گياه در الكل بدست مي آيد.‏ اين عمل سبب تسهيل استخراج تركيبات فعال گياه مي شود.‏ 

در يك اسكان كوچك آب جوش،‏ 5 ميلي ليتر تنتور اضافه نماييد.‏ 5 دقيقه بماند تا الكل آن تبخير شود.‏ 

همچنين مي توان از گليسرول يا سركه به جاي الكل استفاده نمود.‏ 

طرز ساخت:‏ گياه را در ظرف شيشه اي و تميز قرار داده و الكل را به طوري كه روي گياه را كاملاً‏ بپوشاند 

به آن اضافه ميكنند.‏ پس از قرار دادن درپوش به مدت يك يا دو دقيقه به خوبي تكان دهيد.‏ پس از آن 

در محل خنك و تاريك به مدت 14-10 روز بگذاريد.‏ يك روز در ميان تكان دهيد.‏ سپس فرآورده را 

صاف و مايع حاصل را با استفاده از قيف درون بطري هاي شيشه اي تميز و تيره نگهداري كنيد.‏ 

مقادير استاندارد:‏ 200 گرم گياه خشك با 300 گرم گياه تازه را خرد و به يك ليتر الكل 

اضافه نماييد.‏ 

درصد 40-35 

دوز استاندارد:‏ 5 ميلي ليتر تنتور را پس از رقيق كردن در 25 ميلي ليتر آب يا آب ميوه،‏ 2-3 بار در روز 

مصرف نماييد.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در بطري هاي شيشه اي،‏ استريليزه،‏ تيره،‏ در محل خنك و تاريك به مدت 2 سال قابل 

نگهداري است.‏ 

كپسول ها و پودرها 

گياهان به صورت پودر در درون كپسول پر مي شوند.‏ گاهي پودر مستقيماً‏ بر روي پوست پاشيده ميشوند 

و يا به صورت مخلوط با تنتور به عنوان ضماد به كار مي روند.‏ 

مقادير استاندارد:‏ كپسول دو صفر تقريباً‏ 250 ميلي گرم گياه پودر شده را در خود جاي ميدهد.‏ 

12

دوز استاندارد:‏ 3-2 كپسول دو بار در روز مصرف شود.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در ظرف درپوش دار شيشه اي تيره در محل خنك به مدت 4-3 ماه قابل نگهداري 

است.‏ 

شربتها 

در ساخت شربت عسل و شكر تصفيه نشده كه محافظت كننده ها و طعم دهنده هاي خوبي هستند به 

همراه دم كرده يا جوشانده به كار مي روند.‏ 

طرز ساخت:‏ دم كرده را به مدت 15 دقيقه و جوشانده را به مدت 30 دقيقه به آهستگي حرارت دهيد تا 

مواد موثر آن به ميزان مورد لزوم برسد.‏ محلول را از صافي عبور دهيد تا حداكثر مايع ممكن حاصل شود.‏ 

شربتهاي ساخته شده از تنتور 

برخي مواقع به جاي دم كرده و جوشانده از تنتور استفاده مي شود.‏ همچنين براي افزايش اثربخشي مي 

توان مقدار كمي تنتور خالص به شربت سرد اضافه نمود.‏ 

طرز ساخت:‏ 500 گرم عسل يا شكر تصفيه نشده را در 250 ميلي ليتر آب مخلوط نماييد و به آرامي 

حرارت دهيد تا تمامي شكر و عسل حل شود و مخلوط قوام يابد.‏ پس از سرد شدن يك يا سه قسمت 

تنتور با سه قسمت شربت مخلوط و در داخل بطري استريل با درپوش چوب پنبه اي بريزيد و در محل 

خنك نگهداري نماييد.‏ 

مقادير استاندارد:‏ 500 گرم عسل يا شكر تصفيه نشده در 500 ميلي ليتر دم كرده يا جوشانده گياه مورد 

نظر به مدت طولاني حرارت دهيد.‏ 

دوز استاندارد:‏ 10-5 ميلي ليتر سه بار در روز مصرف شود.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در بطري هاي شيشه اي تيره با درپوش چوب پنبه اي در محل خنك تا 6 ماه قابل 

نگهداري مي باشد.‏ 

13

استخراج مواد فعال گياهان دارويي توسط روغن به روش دم كردن 

الف-‏ روش داغ استخراج روغن به طريق دم كردن 

گياه خرد شده را به همراه روغن در يك ظرف شيشه اي به آرامي و به طور غير مستقيم به مدت 

3-2 

ساعت حرارت دهيد.‏ پس از سرد شدن توسط دستگاه فشار،‏ صاف و مايع حاصل را توسط قيف درون 

بطري هاي شيشه اي تيره تميز بريزيد.‏ 

ب-‏ روش سرد استخراج روغن به طريق دم كردن 

گياه و روغن را در يك ظرف شيشه اي به مدت 6-2 هفته در معرض نور خورشيد قرار دهيد.‏ 

مقادير استاندارد:‏ 250 گرم گياه خشك يا 500 گرم گياه تازه در 750 ميلي ليتر روغن زيتون،‏ آفتابگردان 

يا هر روغن گياهي ديگر بريزيد.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در بطريهاي شيشهاي درپوشدار،‏ استريل تيره به مدت يكسال قابل نگهداري ميباشد.‏ 

مرهمها 

مرهم مخلوطي از گياه تازه،‏ خشك يا پودر آن است كه مستقيماً‏ روي محل آسيب ديده قرار مي گيرد.‏ 

طرز ساخت:‏ گياه را به مدت 2 دقيقه به آهستگي حرارت دهيد و مايعات اضافي آن را با فشار خارج 

نماييد.‏ گياه را به صورت داغ روي موضع قرار داده و سپس توسط باند يا گاز به مدت 3 ساعت پانسمان 

نماييد.‏ 

مقادير استاندارد:‏ مقدار كافي گياه به منظور پوشاندن كامل منطقه آسيب ديده به كار 

مي رود.‏ 

دوز استاندارد:‏ مرهم تازه تهيه شده در هر دو تا سه ساعت به دفعات مي توان به كار برد.‏ 

كرمها 

طرز ساخت:‏ ماده امولسيون كننده را در يك ظرف شيشه اي توسط حرارت غير مستقيم ذوب كنيد و 

گليسيرين،‏ آب و گياه را در حال هم زدن به آن اضافه نماييد و به مدت 3 ساعت به آرامي حرارت دهيد.‏ 

سپس مخلوط حاصل را صاف كنيد و پيوسته و به آهستگي به هم زنيد تا كاملاً‏ سرد شود و قوام يابد.‏ 

14

مقادير استاندارد:‏ 30 گرم گياه خشك يا 75 گرم گياه تازه در 150 گرم ماده امولسيون كننده و 

75 گرم 

گليسيرين و 80 ميلي ليتر آب به كار مي رود.‏ 

دوز استاندارد:‏ مقدار كمي از كرم در محل آسيب ديده 3-2 بار در روز بماليد و به آرامي ماساژ دهيد.‏ 

شرايط نگهداري:‏ در ظروف شيشه اي درپوش دار تيره به مدت 3 ماه قابل نگهداري مي باشد.‏ 

كمپرسول ها و لوسيون ها 

لوسيون ها فرآورده هاي گياهي در پايه مائي نظير دم كرده،‏ جوشانده يا تنتور رقيق شده هستند.‏ 

7 كمپرس به دو صورت گرم و سرد به كار مي رود و جهت كارآيي بهتر مي بايست بدفعات تعويض شود.‏ 

به منظور جلوگيري از چسبندگي،‏ كمي روغن در موضع بماليد و پارچه آغشته به لوسيون را به خوبي 

آبگيري نماييد و به مدت يكساعت روي موضع قرار دهيد.‏ 

مقادير استاندارد:‏ 500 ميلي ليتر دم كرده،‏ جوشانده يا 25 ميلي ليتر تنتور در 500 ميلي ليتر آب به كار 

مي رود.‏ 

دوز استاندارد:‏ لوسيون تازه به دفعات مورد نياز به كار مي رود.‏ 

شرايط نگهداري:‏ لوسيون ها در بطري هاي درپوش دار،‏ استرليزه به مدت 2 روز در يخچال قابل نگهداري 

مي باشند.‏ 

ساير فرآوردهها 

الف-‏ بخورها 

طرز ساخت:‏ يك ليتر آب جوشيده،‏ حاوي 10-5 قطره اسانس را در يك ظرف بزرگ بريزيد و به مدت 

دقيقه بخور دهيد.‏ 

ب-‏ دهانشويه 

10 

طرز ساخت:‏ جوشانده و دم كرده را به مدت 20-15 دقيقه به منظور افزايش خاصيت قابض آن بماند.‏ 

پس از صاف كردن به عنوان دهانشويه استفاده نماييد.‏ 

5 ميلي ليتر تنتور را در 100 ميلي ليتر آب داغ بريزيد و به روش فوق عمل كنيد.‏ 

ج-‏ اسانس 

15

قبل از مصرف بايستي با يك روغن رقيق بشود.‏ 

د-‏ حمام هاي دارويي 

از رقيق كردن 500 ميلي ليتر دم كرده حاوي 10-5 قطره اسانس استفاده مي شود.‏ 

ه-‏ ماسراسيون سرد 

25 گرم گياه در 500 ميلي ليتر آب سرد به مدت يك شبانه روز بماند و پس از صاف كردن مصرف 

نماييد.‏ 

و-‏ آب تازه گياهان 

روشهاي تهيه مواد دارويي 

‎1‎‏-جوشانده،‏ مخلوط براي دم كردن 2- خيساندن 

4- روش تحليلي 

6- جوشانده ها 

8- تنطورها 

3- پركولاسيون 

5- دم كردن 

7- عصاره گيري 

9- سركه هاي معطر 

11- مرهم ها 

13- شربت ها 

10- روغن هاي طبي 

12- آب هاي معطر طبي 

14- حب ها 

16- قرص ها 

18- بخورها 

15- پودر 

17- آمپول يا فرآورده هاي تزريقي 

19- شياف ها 

20- اونگان ها 

21- كرم ها و صابون هاي دارويي 

16

معرفي برخي گياهان دارويي مهم 

گياهان دارويي تيره چتريان 

باريجه 

(Ferula galbaniflua=F. gummosa Boiss) 

مشخصات ظاهري 

گياهي است پايا،‏ داراي ساقه ضخيم به ارتفاع يك تا 2 متر و برگ هايي به طول 30 سانتي متر و به رنگ 

سبز مايل به خاكستري و پوشيده از تارهاي ريز و كوتاه مي باشد.‏ 

پهنك برگ منقسم،‏ گل هاي آن زرد رنگ و بر روي انشعاباتي قرار گرفته اند كه به صورت دستجات 

فراهم در طول ساقه ميباشد.‏ 

چترهاي اصلي داراي 

6 تا 

12 پايه بلند و فاقد گريبانه اند.‏ ميوه بيضي دراز و داراي كنارهاي باريك تر از 

نصف پهناي دندانه است.‏ شيرابه اي كه از اين گياه و چند گونه ديگر خارج مي شود،‏ باريجه نام دارد.‏ 

تركيبات شيميايي 

شيره گياه باريجه داراي بوي قوي و طعم گس،‏ تلخ و ناپسند است.‏ با سهولت با آب ايجاد امولسيون 

ميكند.‏ باريجه داراي 9/5 درصد اسانس،‏ 63/5 درصد رزين و 27 درصد صمغ است.‏ مرغوبيت باريجه از 

خاكستر باقيمانده در اثر سوختن مشخص مي شود.‏ اين مقدار نبايد از 10 درصد بيشتر باشد.‏ 

اسانس باريجه داراي پي نن راست،‏ كادي نين ،(Cadinene) كادي نول 

(Cadinol) 

(Valerianat de bornyle) 

است.‏ 

والرينات دوبورنيل 

galbano 

ماده رزيني آن تركيبي است از اومبلي فرون 

(Ombeliferone) 

يا گالبانورزينوتانول 

) 

(resinotanaole 

خواص 

براي ضدعفوني كردن جوي آب،‏ رفع درد معده،‏ نيرو دهنده،‏ ضد نزله،‏ ضد تشنج 

از باريجه در تهيه نوعي چسب براي چسباندن سنگ ها قيمتي مانند الماس و غيره استفاده ميشود.‏ 

باريجه در صنعت چاپ،‏ نساجي،‏ نقاشي و داروسازي كاربرد دارد.‏ 

برداشت محصول 

جهت زادآوري بايد حداكثر دقت در زمان برداشت صورت پذيرد.‏ پيشنهاد مي شود زماني كه گياه در سال 

آخر حيات مي باشد از تيغ زدن گياه به جهت توليد بذر بيشتر جلوگيري به عمل آيد.‏ 

17

اصولاً‏ زمان عمل برداشت هنگامي است كه برگ ها خشك شده و در شرف از بين رفتن مي باشند.‏ 

1- برش طولي:‏ نحو.ه عمل بدين صورت است كه خاك اطراف يقه گياه را پاك نموده تا پس از برش 

محصول خالص بدست آيد.‏ 

با يك وسيله تيز حدود 2 ميلي متر از ريشه را به صورت يك برش طولي بر مي دارند.‏ بعداً‏ شيره حاصل را 

جمعآوري كرده و جهت جمع آوري بيشتر يك برش نازك ديگر مي دهند و چهار تا پنج بار به جمع 

آوري شيره اقدام مي كنند.‏ شيره جمع آوري شده سپس در مجاورت هوا به رنگ عسل در خواهد آمد.‏ 

2- برش عرضي:‏ اطراف گياه را تميز مي كنند.‏ سپس توسط چاقوي تيز يك برش عرضي به گياه داده و 

قسمت فوقاني آن را بر مي دارند.‏ در محل قطع حفره اي ايجاد مي نمايند كه شيرابه حاصل در آن جمع 

مي شود.‏ 

در اين روش ضمن سهولت كار و برداشت بيشتر،‏ امكان رشد مجدد براي گياه باقي نخواهد ماند زيرا لايه 

زاينده گياه ‏(مريستم راس ساقه)‏ از بين مي رود.‏ 

3- روش نربري:‏ گياه در سال آخر زندگي كه به تناوب از 

4 تا 

7 سال طول مي كشد،‏ يك بار گل مي دهد 

كه عوام به آن پايه نر مي گويند.‏ در اين روش قسمت انتهاي گياه را قطع مي نمايند.‏ شيره حاصل را 

جمع آوري كرده و مجدداً‏ 5 سانتي متر پايين تر از قسمت قبل قطع مي شود.‏ اين روش را تا قسمت 

پايين گياه ادامه داده و شيرابه را جمع آوري مي نمايند.‏ 

اين روش كه كمتر معمول است سبب مي شود كه تجديد حيات گياه صورت نگيرد و به تدريج نسل گياه 

در منطقه از بين برود.‏ 

جهت بقاي گياه موارد زير پيشنهاد مي شود:‏ 

1- جهت ايجاد خراش و تهيه باريجه از روش طولي استفاده شود.‏ 

2- چنانچه گياه در سال آخر رشد باشد ‏(پايه نر)‏ دام جهت چرا زماني به مراتع برده شود كه گياه از حالت 

گلدهي گذشته و در حالت ايجاد بذر باشد زيرا طبق شواهد در اين حالت دام علاقه اي به گياه مذكور 

ندارد.‏ 

3- بوته اي كه تيغ زده شده نبايد حداقل تا 2 سال مورد بهره برداري قرار گيرد.‏ 

18

آنغوزه 

(Ferula assa feotida) 

مشخصات ظاهري 

آنغوزه گياهي است پايا،‏ قطر ريشه بر حسب سن گياه متفاوت و 

10-7 سانتي متر مي باشد و معمولاً‏ 

30-40 سانتي متر در خاك فرو مي رود 

. 

ريشه اين گياه از دو لايه ضخيم و نازك تشكيل شده است.‏ 

منطقه يقه گياه پوشيده از اليافي است كه باقي مانده غلاف خشك شده برگ هاي سنوات قبل است.‏ گياه 

يك پايه و مونوكارپيك مي باشد و بسته به ميزان بارندگي و ساير شرايط محيطي هر چند سال يك بار به 

گل مي رود.‏ 

گل آذين چتر مركب،‏ گل ها هرمافروديت و به رنگ زرد مي باشد.‏ برگ ها به صورت رزت و داراي 

بريدگي هاي عميق هستند.‏ 

تركيبات شيميايي 

نوع مرغوب آنغوزه داراي 62 درصد رزين،‏ 25 درصد صمغ،‏ 

فروليك و به مقدار بسيار جزئي ازوانيلين تشكيل شده است.‏ 

3 تا 

7 درصد اسانس،‏ 

1/28 

درصد اسيد 

اسانس آنغوزه مايعي صاف،‏ بي رنگ و يا به رنگ زرد روشن و يا قهوه اي با بوي سير است.‏ شامل دو نوع 

ترپن،‏ پينن و يك سزكوئيترين با بوي لاواند و تركيبات گوگردي است كه 65 درصد آن را تشكيل 

ميدهند.‏ 

موارد استفاده 

آنغوزه داراي اثر ضد تشنج،‏ قاعده آور و ضد كرم است.‏ در رفع بيماري هاي عصبي دستگاه تنفسي،‏ 

اسپاسم حنجره و دستگاه هضم،‏ آسم و رفع يبوست به كار مي رود.‏ 

محل عمده رويش اين گياه استان هاي فارس ‏(لارستان،‏ ني ريز،‏ مشكان و ...)، خراسان،‏ بلوچستان و 

كرمان مي باشد.‏ 

برداشت محصول 

1- شناسايي بوته هاي قابل بهره برداري:‏ از اوايل بهار شروع مي شود.‏ 

2- مرحله پلاسيدن ‏(پيچاندن برگ ها):‏ اواخر ارديبهشت ماه كه مرحله شادابي برگ ها سپري شده 

برگهاي آنغوزه را پيچانده و بر روي محل خروج شيره برگردانده سنگي روي آن قرار مي دهند.‏ برگ ها 

19

به همين حالت خشك مي شوند.‏ هدف از اين مرحله اين است كه شيرابه توليد شده در برگ ها به ريشه 

بر نگردد.‏ 

3- مرحله كشتن:‏ برگ هاي خشك شده را كنار زده و با تيشه مخصوصي اطراف يقه را به عمق 

15-10 

سانتي متر خالي مي كنند و سپس با وسيله مخصوصي الياف يقه را برداشت و پاك مي نمايند.‏ سپس 

مقدار خاك نرم روي ريشه و يقه گياه مي ريزند و برگ ها را روي محل بوته قرار مي دهند تا ريشه در 

معرض نور مستقيم خورشيد قرار نگيرد.‏ 

4- مرحله چهارم:‏ بعد از مرحله كشتن با بيلچه خاك را كنار زده منطقه يقه را نمايان مي كنند و سپس 

به وسيله كاردك مخصوص برشي به ضخامت 1/5-1 سانتي متر به صورت مقطعي و در قسمت فوقاني 

ريشه زده مي شود.‏ سپس مقداري از همان برگ ها را با استفاده از ساير بوته هاي مجاور و در محل زخم 

قرار مي دهند تا ريشه در معرض نور خورشيد قرار نگيرد.‏ 

5- مرحله پنجم:‏ چند روز پس از تيغ زدن،‏ برگ ها و خاشاك را كنار زده و سپس با كاردك شيرابه را 

جمع آوري ميكنند.‏ مجدداً‏ به عرض يك ميلي متر ريشه را برش مقطعي مي دهند 

شويد 

(Anethum graveolens L.) 

گياه يكساله،‏ بدون كرك كه ارتفاع آن به 75 سانتي متر مي رسد.‏ داراي ساقه بلند و ايستاده،‏ برگ هاي 

منقسم،‏ پر مانند،‏ گل ها به رنگ زرد،‏ متعدد و به صورت چتر مي باشد.‏ ميوه عدسي شكل و بسيار كوچك 

است.‏ 

محل رويش:‏ در تمام ايران كشت ميشود.‏ به صورت وحشي در آذربايجان،‏ تفرش و برخي نقاط ايران 

ميرويد.‏ 

زمان برداشت:‏ بر حسب منطقه آب و هوايي از اوخر تير تا اوايل شهريور مي باشد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ برگ،‏ دانه و اسانس 

كاربرد درماني:‏ مدر،‏ ملين،‏ هضم كننده غذا و مقوي معده است.‏ اين گياه به طور سنتي جهت افزايش 

ترشح شير،‏ بادشكن،‏ قولنج نوزادان،‏ سرفه،‏ درد معده،‏ بواسير،‏ بيخوابي،‏ يرقان،‏ اسكوربوت و درمان زخم ها 

به كار مي رود.‏ 

20

آثار فارماكوژيك مشاهده شده:‏ اثرات ضد التهابي،‏ آرامبخشي و ديورتيكي توسط اسانس گياه گزارش شده 

است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(كاروون،‏ دي هيدروكاروون)،‏ فلاوونوئيد،‏ كومارين،‏ گزانتون،‏ تريترپن 

ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2 قاشق مربا خوري در يك فنجان آب به مدت 10-15 دقيقه،‏ هر بار نصف 

فنجان و يك تا 2 بار در روز مصرف شود.‏ 

2- ميوه خشك گياه به صورت خوراكي كاربرد دارد.‏ 

نام تجارتي:‏ 

Gripe Mixture 

كرفس 

(Apium graveolens L.) 

گياهي دو ساله،‏ به ارتفاع 40-80 سانتي متر،‏ با ريشه عمودي و دوكي شكل،‏ ساقه ها متعدد ايستاده و 

توخالي،‏ تقريباً‏ زاويه دار،‏ سبز با شاخه هاي ضخيم و كم و بيش گوشتي.‏ 

برگ ها گوشتي،‏ ضخيم با تقسيمات،‏ گل سفيد و مجتمع در چترهاي بدون پايه،‏ ميوه تقريباً‏ كروي،‏ دو 

قسمتي و فندقه با پنج پهلوي نازك.‏ 

محل رويش:‏ در سمنان كوه پيغمبر،‏ دره گز،‏ زابل در سيستان و مكران 

زمان برداشت:‏ دانه در نيمه تابستان تا پاييز جمع آوري مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ ميوه و ساقه 

خواص:‏ ضد روماتيسم،‏ آرام بخش،‏ مدر ضعيف و ضدعفوني كننده مجاري ادرار،‏ درمان نقرس،‏ افسردگي و 

بخصوص آرتريت روماتوئيد 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(ليمونن،‏ فتالدئيد،‏ بتاسلنين)،‏ كومارين ‏(فورانوكومارين،‏ برگاپتن)،‏ فلاوونوئيد 

‏(آپيئين)‏ 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 

1- جوشانده:‏ 

2- عصار مائي:‏ 0/3-1/2 ميلي ليتر به نسبت 1:1 در الكل 

نام تجارتي داروي ساخته شده از گياه:‏ 

0/5-2 گرم ميوه خشك گياه،‏ 3 بار در روز مصرف شود.‏ 

60 درصد،‏ 

3 بار در روز مصرف شود.‏ 

Fr: Cachets lesourd, GER: NEphrubine, UK: Vegetex 

21

زيره ايراني 

(Bunium persicum Boiss.) 

گياهي پايا،‏ بدون كرك،‏ به ارتفاع 40-60 سانتي متر،‏ با ريشه غده اي،‏ ساقه بدون كرك،‏ 

برگ هاي پاييني داراي دمبرگ بلند،‏ تخم مرغي-مثلثي،‏ با 3 بار تقسيم شانه اي،‏ برگ هاي ساقه داراي 

غلاف كوتاه و دو بار تقسيم شانه اي،‏ گل ها سفيد رنگ،‏ كوچك،‏ مجتمع در چتري مركب و وسيع،‏ ميوه 

فندقه 

محل رويش:‏ گنبد كاووس،‏ بجنورد،‏ مشهد،‏ نيشابور،‏ دامغان،‏ سمنان،‏ اصفهان،‏ بين فسا و شيراز،‏ تهران و 

هرمزگان 

زمان برداشت:‏ ميوه ها قبل از تابستان رسيده و جمع آوري مي گردد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ ميوه 

كاربرد درماني:‏ بادشكن و هضم كننده غذا،‏ تقويت دستگاه گوارش مداواي دل پيچه نوزادان 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ روغن ثابت 

زيره سياه 

(Carum carvi L.) 

گياهي دوساله،‏ ساقه ميان تهي،‏ شياردار و داراي زاويه،‏ برگها با دو بار تقسيم شانهاي و عميق،‏ برگهاي 

ساقهاي بدون دمبرگ،‏ گلها به رنگ سفيد و به صورت مجتمع در گل آذين چتري،‏ ميوه نيام.‏ 

محل رويش:‏ كندوان،‏ رودبار،‏ كوه هاي لاله زار در كرمان،‏ گچسر تهران 

زمان برداشت:‏ از تير تا اوايل مردادماه انجام مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه و اسانس 

خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ بادشكن،‏ اشتهاآور،‏ خلط آور،‏ افزايش دهنده ترشح شير و مقوي معده 

تركيب شيميايي:‏ اسانس ‏(كاروون)،‏ فلاوونوئيد،‏ پلي ساكاريد،‏ روغن ثابت،‏ كومارين 

نحوه مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 3 قاشق مرباخوري دانه در نصف فنجان آب مصرف شود.‏ 


1 قاشق مرباخوري دانه در نصف فنجان آب جوشانده و بعد از 

10 دقيقه،‏ 

1-1/5 فنجان در 

روز مصرف شود.‏ 3 قاشق مرباخوري دانه در نصف فنجان شير براي مدت كوتاهي جوشانده شود و بعد از 

10 دقيقه مصرف شود.‏ 

3- روغن:‏ 

3-4 قطره سه بار در روز 

22

4- پودر:‏ 

نام تجارتي دارو:‏ 

1 قاشق مرباخوري سه بار در روز 

Ger: Abfuhr-Tee Depuraflux; UK: Laxadoron 

زيره سبز 

(Cuminum cyminum L.) 

گياهي علفي،‏ يكساله با ارتفاع 30 سانتي متر،‏ داراي برگ هاي باريك،‏ گل ها به صورت خوشه و به رنگ 

صورتي متمايل به قرمز تا سفيد 

محل رويش:‏ در اكثر نقاط ايران به ويژه تبريز 

زمان برداشت:‏ دانه در اواخر تابستان جمع آوري مي شود.‏ 

خواص:‏ هضمكننده غذا،‏ افزايشدهنده ترشح شير،‏ رفع بيخوابي،‏ ضد باكتري،‏ بهبود و افزايش فعاليتهاي 

كبد و در درمان سرماخوردگي به عنوان تب بر استفاده مي شود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(پينن،‏ آلفاترپينول)،‏ فلاوونوئيد ‏(آپي ژنين)،‏ كومارين 

گشنيز 

(Coriandrum sativum L.) 

گياهي يكساله،‏ بدون كرك،‏ طول گياه 50 سانتي متر،‏ ساقه صاف،‏ نازك و داراي انشعابات دو شاخهاي 

است.‏ برگ هاي پاييني با تقسيمات شانه اي و داراي 2-3 زوج برگچه تقريباً‏ تخم مرغي،‏ دندانهدار،‏ 

برگهاي ساقهاي بدون دمبرگ و گلها به رنگ سفيد و صورتي و مجتمع در گل آذين چتر و ميوه كروي 

مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ باختران،‏ آبادان،‏ تبريز،‏ بلوچستان،‏ كرمان،‏ بوشهر،‏ برازجان،‏ تهران،‏ دماوند،‏ دره آبشار 

قسمت مورد استفاده گياه:‏ برگ ها 

خواص:‏ خلط آور،‏ ملين،‏ اشتهاآور،‏ ضد باكتري،‏ ضد قارچ،‏ ضد نفخ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ كومارين،‏ فتالدئيد،‏ اسيد فنليك،‏ تانن 

نحوه مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2 قاشق مرباخوري دانه خشك در يك فنجان آب خيسانده شود و روزي يك 

فنجان مصرف شود.‏ 



يك قاشق چايخوري در روز مصرف شود.‏ 

UK: cough drops, Fr: mediflore Tisane Digestive 

23

رازيانه miller.) (Foeniculum vulgare 

گياهي علفي،‏ معطر،‏ چند ساله به ارتفاع تا 1/5 متر،‏ داراي برگ هاي سبز تيره پرزدار با پهنك منقسم به 

قطعات نازك و نخي شكل،‏ گل ها زرد رنگ،‏ مجتمع به صورت چتر مركب با دانه هاي شيار دار و تخم 

مرغي شكل.‏ 

محل رويش:‏ ارتفاع 2000 متري حاجي لنگ گرگان،‏ پنجاب در دره هراز،‏ تبريز،‏ كوه شاهو كردستان،‏ ده 

بكري كرمان،‏ 8 كيلومتري شمال غربي علي آباد خراسان،‏ منجيل و همچنين در ارتفاعات 

متري البرز پراكندگي دارد.‏ 

زمان برداشت:‏ ميوه هاي قسمت مركزي و چترها در اواخر شهريور برداشت مي شود.‏ 

700-750 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه و اسانس 

خواص:‏ مدر،‏ ضد ميكروب،‏ ضد التهاب،‏ بادشكن،‏ اشتهاآور،‏ بادشكن اطفال و خلط آور 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(آنتول،‏ فنشون،‏ استراگول)،‏ فلاوونوئيد،‏ كومارين،‏ استرول،‏ مواد معدني،‏ 

ويتامين،‏ پروتئين،‏ كولين،‏ ساركاريد ‏(پكتين)‏ 


Ger: Makatussin, sternbiene fenchelhonig sirup 

گلپر 

(Heracleum persicum Desf.) 

گياهي دو ساله و يا سه ساله،‏ به ارتفاع 50-120 سانتي متر،‏ با ساقه ايستاده،‏ بسيار ضخيم،‏ منشعب،‏ 

داراي شاخه هاي منتهي به گل آذين هاي چتري وسيع و گسترده است.‏ برگ ها به رنگ سبز تيره،‏ سطح 

زبرين فاقد كرك ولي در سطح زيرين پوشيده از كرك،‏ پهنك بزرگ و گسترده،‏ 

1 يا 

2 بار تقسيمات 

شانهاي عميق،‏ گلها به رنگ سفيد،‏ ميوه در سطح پشتي فشرده،‏ مسطح شمال حاشيه اي پهن و پرهاي 

نازك است.‏ 

محل رويش:‏ ارتفاعات البرز در دره كرج،‏ گچسر،‏ ارتفاعات شميران،‏ اوشان،‏ طالقان،‏ دماوند،‏ پايين ارتفاعات 

دنا،‏ آذربايجان،‏ همدان و خوانسار 

زمان برداشت:‏ برگ گلپر در تابستان و ميوه را در پاييز 


خواص:‏ پودر ميوه جهت رفع نفخ و ناراحتي هاي سوء هضم ناشي از نفخ 

24

جعفري 

(Petroselinum crispum Miller) 

گياه يكساله،‏ ارتفاع 30 سانتي متر،‏ داراي يك ساقه راست با برگ ها پيچ خورده،‏ مركب،‏ به رنگ سبز،‏ 

گل ها به رنگ سفيد و كوچك مجتمع در گل آذين خوشه اي و دانه ها كوچك مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در برخي نقاط ايران بويژه شاهرود،‏ واريته هاي پرورشي در تمام نقاط 

زمان برداشت:‏ دانه از مرداد تا شهريور،‏ ريشه در آبان،‏ برگ ها از اواسط خرداد تا اواسط آبان 

قسمت مورد استفاده:‏ برگ،‏ ريشه و دانه 

خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ بادشكن،‏ مدر،‏ خلط آور،‏ قاعده آور،‏ ضد روماتيسم و ضد ميكروب،‏ درمان 

سوء هاضمه،‏ التهاب مثانه،‏ سرفه هاي ناشي از برونشيت 

تركيبات شيميايي:‏ فلاوونوئيد،‏ فورانوكومارين،‏ اسانس،‏ روغن هاي ثابت،‏ الئورزين،‏ پروتئين،‏ كربوهيدرات،‏ 

ويتامين ,A C و مواد معدني 

نحوه مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2-4 گرم ريشه خشك گياه،‏ سه بار در روز 

2- دانه:‏ 1-2 گرم 

3- عصاره مائي:‏ به نسبت 1:1 در الكل 


،٪25 

Ger: Kneipp petersilie N. 

2-4 ميلي ليتر سه بار در روز 

انيسون 

(Pimpinella anisum L.) 

گياه يكساله به ارتفاع 60 سانتي متر،‏ برگ ها پر مانند،‏ گل ها زرد رنگ،‏ چتري،‏ شياردار و دانه ها به رنگ 

سبز-خاكستري مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ بومي شرق مديترانه،‏ در تبريز،‏ شهبازان 

زمان برداشت:‏ ميوه ها از اوايل تا اواخر مردادماه 

خواص:‏ خلط آور،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ بادشكن،‏ ضد انگل 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(آنتول)،‏ كومارين ‏(فورانوكومارين)،‏ فلاوونوئيد،‏ استرول،‏ پروتئين،‏ كربوهيدرات،‏ 

چربي،‏ سيگما استرول ‏(فيتواسترول)،‏ نمك هاي پالميتات و استئارات تري ترپن 


UK: Carminativetea, CER: Abfuhr-tee Depuraflux 

25

باديان رومي 

(Trachyspermum copticum L.) 

گياه يكساله يا پايا،‏ داراي برگ هاي با تقسيمات 

1 يا 

2 و يا 3 بار شانه اي،‏ گلبرگ گل ها به رنگ سفيد 

يا زرد،‏ واژ قلبي و در دو انتها خميده اند.‏ ميوه ها تخم مرغي و يا بيضوي 

محل رويش:‏ در تبريز بين ايذه و دره دژ،‏ اطراف درياچه ني ريز فارس،‏ كرمان،‏ تربت حيدريه،‏ تفتان 

بلوچستان 

زمان برداشت:‏ ميوه در ماه هاي مرداد و شهريور 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه و روغن 

خواص:‏ مقوي،‏ خلط آور،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ تسهيل كننده هضم،‏ ضد عفوني كنند قوي 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس ‏(تيمول)‏ 

گياهان دارويي تيره كاسني 

بومادران 

(Achillea millefolium L.) 

گياه پايا،‏ ايستاده به ارتفاع 30-50 سانتي متر،‏ ساقه ايستاده ساده يا در بخش فوقاني منشعب،‏ برگ ها 

پوشيده از كرك،‏ دو بار منقسم و تك شانه اي،‏ پهن دراز-‏ سرنيزه اي يا خطي است.‏ گل به رنگ سفيد يا 

سفيد متمايل به زرد يا سفيد متمايل به ارغواني،‏ مجتمع در كپه هاي كوچك به صورت ديهيم شكل،‏ 

ميوه فندقه.‏ 

محل رويش:‏ در ارتفاعات البرز بويژه دماوند،‏ گچسر،‏ كندوان،‏ پلور،‏ اروميه،‏ تبريز و راسوند 

زمان برداشت:‏ در زمان گلدهي در تابستان 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي گلدار 

خواص:‏ معرق،‏ ضد تب،‏ كاهش دهنده فشار خون،‏ قابض،‏ مدر و ضد عفوني كننده مجاري ادرار.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ اسيدهاي آمينه،‏ آلكالوئيد،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2-4 گرم گياه خشك،‏ سه بار در روز مصرف شود.‏ 


،٪25 

3- تنتور:‏ 


به نسبت 1:5 در الكل 

،٪45 

Fr: Millefoli Herba, Ger.: Schafgarbe 

2-4 ميلي ليتر سه بار در روز مصرف شود.‏ 


26

بابونه رومي 

(Anthemis nobilis L.) 

گياه معطر،‏ چند ساله تا ارتفاع 50 سانتي متر،‏ برگ ها پرزدار كوچك،‏ متناوب،‏ منقسم به بريدگي هاي 

باريك و منظم و پوشيده از كرك است.‏ داراي ساقه هاي خوابيده،‏ استوانه اي شكل به رنگ سبز مايل به 

سفيد،‏ كاپيتول هاي گل به صورت منفرد و در راس ساقه ظاهر مي شود.‏ هر كاپيتول داراي دو نوع گل 

كه يكي زبانه اي ماده و به رنگ سفيد و ديگري لولهاي هرمافروديت به رنگ زرد ديده مي شود.‏ 

محل رويش:‏ اين گياه در ايران نمي رويد.‏ 

زمان برداشت:‏ از اواسط خرداد تا شهريور،‏ 3-5 بار مي توان جمع آوري كرد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي خشك و اسانس 

خواص:‏ ضماد آن براي درمان سوختگي،‏ رفع سوء هاضمه،‏ بي خوابي،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ مسكن،‏ 

دردهاي شكمي توام با نفخ،‏ تب و بي قراري اطفال،‏ درمان درد مفاصل.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ كومارين،‏ فلاوونوئيد،‏ مواد تلخ،‏ اسيدهاي چرب،‏ فيتواسترول،‏ كولين،‏ 

اينوزيتول 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ يك قاشق سوپخوري در يك فنجان آب به مدت نيم ساعت خيسانده 

شود.‏ 


10-20 قطره در آب،‏ سه يا چهار بار در روز ميل شود.‏ 

3- روغن در مصرف خواركي:‏ شش قطره بر روي يك حبه قند مصرف شود.‏ 

بابونه آلماني 

(Matricaria recutita L.) 

گياه يكساله،‏ ايستاده يا خيزان،‏ بدون كرك يا كركدار،‏ به ارتفاع 25-30 سانتي متر،‏ ساقه كمي سخت و 

منفرد،‏ برگ داراي دمبرگ كوتاه يا فاقد آن،‏ پهنك پهن-دراز با 2-3 بار تقسيمات شانه اي عميق مي 

باشد.‏ گل سفيد رنگ،‏ غير همجنس مجتمع در كپه هاي شعاعي منفرد و انتهايي در گل آذين ديهيمي 

شكل و ميوه فندقه پهن،‏ دراز و قهوه اي رنگ است.‏ 

بابونه آلماني 

(Matricaria recutita L.) 

محل رويش:‏ خرم آباد و دورود،‏ انديمشك،‏ هفتگل،‏ شوشتر،‏ رامهرمز،‏ ايذه،‏ تهران و اطراف دربند 

زمان برداشت:‏ تابستان 

27


خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ آرام بخش ملايم،‏ ضد التهاب،‏ ضد عفوني كننده و ضد نزله 

تركيبات شيميايي:‏ كومارين،‏ فلاوونوئيد،‏ اسانس،‏ آمينواسيد،‏ مواد تلخ،‏ پلي ساكاريد،‏ اسيدهاي چرب،‏ 

تانن،‏ هيدروكربن هاي تري ترپني 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2-8 گرم سر شاخه گلدار سه بار در روز مصرف شود.‏ 


،٪45 

1-4 ميلي ليتر در روز مصرف شود.‏ 

نام تجارتي دارو:‏ UK: Ashton & parsons Infants, Kamillson Ger: Azulon, Chamo, Swit 

Edmilla 

بابا آدم 

(Arctium lappa L.) 

گياه علفي،‏ دو ساله تا ارتفاع 1-2 متر،‏ داراي ساقه ضخيم،‏ ايستاده،‏ منشعب با سطح تار عنكبوتي يا 

كركينه پوش،‏ با شاخههاي كم و بيش متعامد،‏ برگدار،‏ منتهي به گل آذيني وسيع و تنك از كپه ها مي 

باشد.‏ برگ ها دمبرگ دار،‏ بدون تقسيم،‏ بسيار بزرگ،‏ تخم مرغي،‏ قلبي،‏ بدون خار،‏ دندانه دار،‏ در پشت 

خزي و بدون كرك،‏ گل ها به رنگ ارغواني-بنفش،‏ ميوه فندقه.‏ 

محل رويش:‏ در شهرستانك،‏ لشكرك،‏ بين توچال و دماوند،‏ كرج،‏ علي آباد،‏ بين عباس آباد و قائم شهر،‏ 

مرند به طرف تبريز،‏ قره داغ،‏ اطراف كرمان و خراسان.‏ 

زمان برداشت:‏ برداشت ريشه از آغاز پاييز تا زمستان،‏ برداشت برگها از اوايل ارديبهشت تا اواخر خرداد 

ماه.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ ريشه ، برگ و دانه 

خواص:‏ مدر و محرك اشتها آور،‏ درمان روماتيسم و التهاب جلدي 

تركيبات شيميايي:‏ گليكوزيدهاي تلخ،‏ فلاوونوئيد،‏ پلي استيلن،‏ اسانس،‏ تانن،‏ ساكاريد،‏ لاپافن 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 2-6 گرم ريشه خشك،‏ سه بار در روز مصرف شود.‏ 

2- عصاره مائي:‏ به نسبت 1:1 در الكل ‎25‎‏٪درصد،‏ 2-8 ميلي ليتر،‏ سه بار در روز 



،٪45 


1:20، به نسبت 

8-12 ميلي ليتر،‏ سه بار در روز 

500 ميلي ليتر هر روز 

28

افسنطين 

(Artemisia absinthium L.) 

گياه پايا،‏ چند ساله تا ارتفاع 40-60 سانتي متر،‏ ساقه متعدد،‏ ايستاد،‏ متمايل به سفيد،‏ برگ ها در سطح 

زيرين پوشيده از كرك تارهاي سفيد،‏ در سطح روئي متمايل به سبز،‏ ساقه 

2 يا 

3 بار منقسم تك شانه اي 

با تقسيمات پهن دراز-خطي يا سرنيزه اي-نوك كند مي باشد.‏ گل به رنگ زرد،‏ مجتمع در كپه هاي 

كوچك،‏ تخم مرغي-پهن دراز است.‏ 

محل رويش:‏ خودرو در نواحي شمال،‏ شرق و شمال غربي به ويژه آذربايجان 

زمان برداشت:‏ دو بار يكي در قبل از شكفتن گلها در ماههاي ارديبهشت و خرداد و ديگري در شهريور ماه 

قسمت مورد استفاده:‏ قسمت هاي هوايي گياه 

خواص:‏ ضد كرم،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ بادشكن،‏ افزايش دهنده صفرا و ملين 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ اسيدهاي فنليك،‏ تانن 



براي بهبود ناراحتي هاي گوارشي و هضم به كار مي رود.‏ 

2- دم كرده:‏ به همراه گياهان ديگر براي تسهيل هضم به كار مي رود.‏ 


FR: Elixir spark; N GER: Abdomilon 

ترخون 

(Artemisia dracunculus L.) 

گياه داراي برگ ها دو قسمتي و يا كامل،‏ كپه گل در آن بسيار كوچك برگشته،‏ با گل آذين خوشه اي و 

برگ هاي گريباني كم شمار،‏ گل هاي زرد رنگ،‏ لوله اي و ميوه فندقه است.‏ 

محل رويش:‏ در نقاط مختلف ايران به صورت كاشته شده موجود مي باشد.‏ 

زمان برداشت:‏ در خرداد 

قسمت مورد استفاده:‏ قسمت هاي هوايي و ريشه گياه 

خواص:‏ ضد كرم،‏ بادشكن،‏ مدر،‏ اشتهاآور،‏ مقوي معده،‏ تسكين درد دندان،‏ درمان گاز گرفتگي سگ هار 

تركيبات شيميايي:‏ تانن،‏ كومارين،‏ فلاونوئيد،‏ اسانس 

هميشه بهار 

(Calendula officinalis L.) 

گياه يكساله تا ارتفاع 60 سانتي متر،‏ كپه گل به رنگ نارنجي روشن،‏ شبيه به گل داوودي مي باشد 

29

محل رويش:‏ در نقاط مختلف ايران به صورت كاشته شده موجود مي باشد.‏ 

زمان برداشت:‏ در زمان شكوفايي گل ها،‏ اوايل ارديبهشت جمع آوري مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ گل 

خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ ضد التهاب،‏ ضد خونريزي،‏ درمان كننده زخم،‏ درمان واريس،‏ بواسير،‏ 

زخمهاي التهابي پوست و به صورت لوسيون در التهاب بافت ملتحمه چشم به كار ميرود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ تري ترپن،‏ گليكوزيد تلخ،‏ اسانس،‏ استرول،‏ فلاوونوئيد،‏ كاروتن 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ 1-4 گرم پودر،‏ سه بار در روز 

2- عصاره:‏ 



0/5-1 ميلي ليتر به نسبت 1:1 در الكل ٪40 ، سه بار در روز 

0/5-3 ميلي ليتر به نسبت 1:5 در الكل ٪90 ، سه بار در روز 

UK: Calendolon, FR: Calendulene 

گلرنگ 

(Carthamus tinctorius L.) 

گياه يكساله،‏ بدون كرك،‏ به رنگ سبز روشن يا مات متمايل به آبي،‏ ايستاده تا ارتفاع 40-70 سانتي متر 

است.‏ برگ ها تخم مرغي،‏ سرنيزه اي كامل يا دندانه دار منتهي به خار يا فاقد خار و بدون دمبرگ،‏ گل 

زرد يا نارنجي يا متمايل به قرمز رنگ داراي براكته هاي خارجي گريبان سبز و برگي،‏ در بخش مياني 

فشرده،‏ تخم مرغي-پهن دراز و در حاشيه خاردار ميباشد.‏ 

محل رويش:‏ در بيشتر نقاط ايران 

زمان برداشت:‏ از تيرماه،‏ به مدت 

قسمت مورد استفاده:‏ گل و دانه 

35-40 روز 

خواص:‏ در بيماري هاي عروق،‏ يرقان،‏ سرخك و التهاب پوستي،‏ آسيب مفصل و زخم پوستي 

تركيبات شيميايي:‏ روغن هاي ثابت،‏ اسيدهاي چرب،‏ كارتامون،‏ لينگان،‏ پلي ساكاريد 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري در يك فنجان آب،‏ 1-2 فنجان در روز 



20-60 قطره در روز مصرف شود.‏ 

Canad: Liposyn; USA: Liposyn II Microlipid; Germ: Abolipid 

30

كاسني 

(Cichorium intybus L.) 

گياه علفي،‏ خودرو،‏ چند ساله،‏ به ارتفاع 1/5 متر،‏ با ريشه نسبتاً‏ ضخيم و عمودي،‏ ساقه باريك،‏ برگ هاي 

پاييني بريد،‏ بالايي ها ساده و گل ها آبي رنگ است.‏ 


زمان برداشت:‏ ريزوم در مهر و آبان ماه و برگ ها معمولاً‏ در مرداد ماه 

قسمت مورد استفاده:‏ ريشه و سرشاخه هاي گلدار 

خواص:‏ اشتها آور،‏ تسهيل كننده هضم،‏ ملين ضعيف،‏ تقويت كننده كبد و دستگاه گوارش،‏ شستشو 

دهنده مجاري ادراري و مدر است.‏ براي درمان نقرس و روماتيسم به كار مي رود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اينولين،‏ سزكوئي ترپن هاي لاكتوني 



يك قاشق مرباخوري از ريزوم و يا سرشاخه ها در نصف ليوان آب سرد 

جوشانده،‏ 1-1/5 فنجان يك بار در روز مصرف شود.‏ 

2- آب گياه:‏ يك قاشق مرباخوري همراه شير يا آب،‏ سه بار در روز مصرف شود.‏ 

شكر تيغال نيش دار 

(Echinops pungens Trautv.) 

گياه داراي كپه هاي مركب از كپه هاي فرعي تك گل است.‏ گل در شكر تيغال معمولاً‏ بنفش و يا مايل به 

سفيد و كپه مركب آن كروي است.‏ ميوه آن فندقه چهار پهلو مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ تهران،‏ شيراز،‏ كرمان و باختران 

قسمت مورد استفاده:‏ مان 

خواص:‏ به صورت دم كرده براي درمان سرفه و تسكين اختلالات دستگاه تنفسي 

تركيبات شيميايي:‏ ساكاريد،‏ ترهالوز،‏ سلولز،‏ موسيلاژ،‏ نشاسته،‏ مواد آلبومينوئيدي،‏ چربي،‏ تانن،‏ كلروفيل 

خار مريم=‏ خار عليص=عكوب(‏marianum (Silybum 

گياهي دو ساله،‏ بدون كرك با رنگ سبز مات،‏ خاردار،‏ با ساقه هاي ايستاده،‏ ضخيم ساده يا كمي منشعب 

با شاخه هاي نسبتاً‏ ضخيم،‏ منتهي به يك كپه سبز و داراي شيارهاي طولي است.‏ برگ ها بزرگ،‏ داراي 

لكه هاي سفيد در اطراف رگبرگها،‏ جندبخشي شانه اي با بخش هاي تخم مرغي-مثلثي،‏ خاردار،‏ گل 

31

صورتي-ارغواني رنگ،‏ مژكدار،‏ هر يك منتهي به يك زائده وسيع سرنيزه اي،‏ خاردار و منتهي به نوكي در 

بخش پايين خاردار و شانه اي،‏ گسترده ‏–برگشته مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ گنبد كاووس،‏ دره هراز،‏ دشت مغان،‏ پشت كوه ملاثاني در اهواز،‏ شوش،‏ حميديه،‏ رامهرمز،‏ 

ايذه و كازرون 

زمان برداشت:‏ دانه ها در اواخر تابستان جمع آوري مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه و برگ 

خواص:‏ برگ ها حاوي ماده تلخ مقوي است و براي درمان كاهش اشتهاء و سوء هاضمه مصرف مي شود.‏ 

دانه ها در درمان ناراحتي هاي كبد،‏ كيسه صفرا،‏ طحال،‏ كوليك ناشي از سنگ هاي صفراوي و يرقان 

كاربرد دارد.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ پروتئين،‏ ليپيد،‏ قند،‏ فلاوونوئيد،‏ سيلي بين 

نحوه و ميزان مصرف:‏ 1- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري دانه گياه در نصف فنجان آب خيسانده شود و 

1-1/5 فنجان يك بار در روز مصرف شود.‏ 

2- پودر گياه:‏ يك قاشق مرباخوري پودر دانه همراه آب،‏ 4-5 بار در روز مصرف شود.‏ 

3- تنتور:‏ 15-25 قطره،‏ 


4-5 بار در روز مصرف شود.‏ 

Ger: Alepa, Fr: Legalon 

مخلصه ‏=بابونه گاوي 

(Tanacetum parthenium) 

گياه پايا،‏ داراي ريزوم عمودي،‏ ساقه منفرد به رنگ قرمز مايل به قهوه اي يا زردفام و در بخش فوقاني 

منشعب است.‏ برگ به طور تنك يا متراكم و پوشيده از كرك،‏ داراي دمبرگ نسبتاً‏ بلند و به صورت تخم 

مرغي يا پهن دراز-باريك،‏ گل ها سفيد رنگ مجتمع در كپه هاي متوسط با دمگل بلند در مجموع به 

شكل گل آذين وسيع و تقريباً‏ ديهيمي و ميوه فندقه مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در كوه هاي مرتفع 

زمان برداشت:‏ برگ ها در تابستان بعد از گل دهي جمع آوري مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ برگ ها بعد از گلدهي و قسمت هاي هوايي گياه 

32

خواص:‏ پيشگيري از ميگرن،‏ ضد التهاب،‏ درمان آرتريت روماتوئيد،‏ وزوز گوش،‏ سرگيجه،‏ درد معده،‏ دندان 

درد،‏ گزيدگي حشرات،‏ تب 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ ترپنوئيد،‏ پيرترپن،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن 


1- روزانه 



2/5 ميلي گرم برگ تازه همراه يا بعد از غذا مصرف شود.‏ 

50-200 گرم قسمت هاي هوايي گياه به صورت خشك مصرف شود.‏ 

50 ميلي گرم برگ خشك شده توسط انجماد همراه يا بعد از غذا مصرف شود.‏ 


UK: Tanacet, Switz: Partenelle, Canad: Tanacet 

پايخر 

(Tussilago farfara L.) 

گياه علفي و ريزوم دار،‏ گلها به رنگ زرد طلايي و قبل از پيدايش گياه داراي برگهاي بن رست قاعده اي و 

به اشكال تخم مرغي و يا مثلثي قلبي كه غالباً‏ بزرگ هستند.‏ شاخه هاي بدون برگ منتهي به گل آذين 

كپهاي شكل مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ شميرانات،‏ راه چالوس،‏ سياه بيشه،‏ دامنه هاي مرطوب كندوان 

زمان برداشت:‏ گل ها قبل از باز شدن در اسفند ماه،‏ برگها در ارديبهشت تا خرداد كه رشد آنها كامل شد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ گل و برگها 

خواص:‏ ضد سرفه،‏ ضد باكتري،‏ آرامبخش،‏ مدر،‏ ملين،‏ خلط آور،‏ ضد گرفتگي عضلاني 

تركيبات شيميايي:‏ فلاوونوئيد،‏ اسانس،‏ اسيدهاي گياهي،‏ پلي ساكاريد،‏ تانن،‏ فيتواسترول،‏ آلكالوئيد،‏ 

پيروليزيدين،‏ ويتامين C، روي،‏ گليكوزيدهاي تلخ،‏ كولين،‏ اسيد چرب 

گل قاصد 

(Taraxacum officinale) 

گل قاصدك كه بنام هاي هند بابري ، خبر آور و كاسني بري نيز معروف است،‏ گياهي است علفي و دائمي 

كه ساقه آن به ارتفاع 40 سانتي متر ميرسد.‏ اين گياه داراي ريشهاي است برنگ قهوهاي مايل به زرد كه 

پر از شيرابه سفيد 

رنگي مي باشد.‏ 

در انتهاي ساقه گل آن قرار دارد.‏ برگهاي گل قاصدك سبز رنگ و 

بريدگيهاي مثلث شكل و نوك تيز دارد و بر روي سطح زمين مي باشد.‏ گل قاصدك در وسط چمن،‏ 

33

حاشيه شوره زار،‏ كنار جاده ها و اراضي باير و بطور كلي در همه جا ميرويد.‏ گل قاصدك در حدود 

نوع مختلف دارد.‏ 

15 

تركيبات شيميايي:‏ تلخي برگهاي اين گياه مربوط به يك ماده متبلور تلخ بنام تاراكسين است.‏ 

اين ضمنا 

گياه داراي ساپونين،‏ 

قندهاي مختلف و اسيد هاي چرب است.‏ 

اين گياه بالاترين حد ويتامين A را در بين 

گياهان داراست و همچنين داراي مقدار زيادي پتاسيم است.‏ 

خواص داروئي:‏ اين گياه از قديم الايام براي درمان بيماريهاي كبدي به كار ميرفته است.‏ همچنين 

قابض و مقوي معده است،‏ خوردن آن خونريزي از سينه را متوقف ميكند،‏ براي ازدياد شير نافع است،‏ 

خنك كننده و معرق است.‏ 

گياهان دارويي تيره نعناع 

بادرنجبويه 

(Dracocephalum moldavica L.) 

گياه يكساله،‏ سبز،‏ ظاهراً‏ بي كرك به ارتفاع 30-70 سانتي متر،‏ با ساقه ايستاده،‏ منفرد يا از قاعده 

منشعب،‏ برگ ها پهن دراز-سرنيزه اي،‏ داراي دندانه هاي اره اي-كنگره اي مي باشد.‏ داراي گل هاي به 

رنگ صورتي،‏ سفيد،‏ آبي-بنفش،‏ نسبتاً‏ بزرگ،‏ مجتمع در تودههاي مجزا در طول گل آذيني نسبتاً‏ بلند 

است.‏ 

محل رويش:‏ مازندران،‏ تبريز،‏ ديره سيامك نزديك اروميه،‏ ده بالا در يزد 

زمان برداشت:‏ اوايل خرداد تا اوايل تير ماه 

قسمت مورد استفاده:‏ برگها 

خواص:‏ برگ و قسمتهاي هوايي گياه داراي اسانس است كه به عنوان التيامدهنده زخم و جراحت 

استفاده ميشود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ اسيدهاي فنليك،‏ گليكوزيد ترپني،‏ الكل آروماتيك 

زوفا 

(Hyssopus officinalis L.) 

گياه پايا،‏ قاعده و بن چوبي به رنگ سبز،‏ ايستاده به ارتفاع 40-30 سانتي متر،‏ ساقه ها متعدد،‏ ايستاده يا 

خيزان و چهار گوش،‏ ساده بدون انشعاب،‏ در بخش فوقاني داراي شاخه هاي متعدد پانيكول شكل است.‏ 

34

برگها خطي باريك،‏ گسترده،‏ نوك تيز تقريباً‏ بدون دمبرگ،‏ منقوط،‏ داراي نوك كوتاه،‏ كركينه پوش و 

خزي،‏ دمبرگ مياني برجسته،‏ برگ هاي فوقاني و برگ هاي بخش گلدار بسيار كوتاه و تقريباً‏ هم قد 

كاسه است.‏ گل ها به رنگ آبي متمايل به بنفش،‏ مجتمع در سنبله هاي انتهايي،‏ داراي چرخه هاي 

نزديك به هم و متراكم است.‏ 

محل رويش:‏ در زنور،‏ پل زنگوله،‏ كلاردشت نزديك رودبارك،‏ كوه نيزوا بين سرتنگ و كنگلو،‏ خلخال،‏ 

تهران،‏ اطراف كوه دشته و آزادبر نزديك كرج 

زمان برداشت:‏ سرشاخه هاي گلدار به هنگام گلدهي در طول خرداد و تيرماه جمعآوري ميشود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي گلدار و اسانس 

خواص:‏ ضد نزله،‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ شل كننده عروق محيطي،‏ ضد ويروس،‏ خلط آور،‏ ضد 

التهاب،‏ تب بر،‏ تقويت كننده دستگاه گوارشي،‏ ادراي و تنفسي 

تركيبات شيميايي:‏ ترپن،‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ رزمارينك اسيد،‏ تانن،‏ رزين،‏ مواد تلخ 

گزنه سفيد 

(Lamium album L.) 

گياه علفي،‏ پايا،‏ به ارتفاع 65-15 سانتي متر،‏ ساقه راست يا كمي خميده،‏ چهار گوش،‏ 

برگ ها متقابل،‏ 

قلبي شكل،‏ گلها به صورت دسته هاي 10-4 تايي به رنگ سفيد و يا مايل به زرد 

محل رويش:‏ در نواحي كوهستاني شمال تهران به ويژه ارتفاعات 2000 متر،‏ كرج،‏ شميرانات،‏ هرزويل،‏ 

آستارا،‏ بندر گز،‏ آذربايجان 

زمان برداشت:‏ مطلبي يافت نشد.‏ 


خواص:‏ قابض است و در گرفتگي عضله،‏ اسهال و بواسير كاربرد دارد.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ ساپونين،‏ فلاوون،‏ موسيلاژ،‏ تانن،‏ ساكاريد،‏ ايريدوئيد 

اسطوخودوس 

(Lavandula officinalis L.) 

گياه علفي،‏ چندساله كه ارتفاع آن به يك متر ميرسد.‏ گل ها در بالاي برگها گسترده و داراي 

اسپايكهاي بنفش و آبي رنگ مي باشد.‏ 

35

محل رويش:‏ در ايران به صورت خودرو نمي رويد،‏ اما اخيراً‏ در نواحي مختلف ايران كشت مي گردد.‏ 

زمان برداشت:‏ اواسط تيرماه تا اواسط مرداد ماه 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي گلدار،‏ برگ ها و اسانس 

خواص:‏ بادشكن،‏ تب بر،‏ درمان كننده كوليك،‏ ميگرن و سردردهاي عصبي است و در درمان روماتيسم و 

التيام زخم به كار مي رود.‏ در ضمن ضد گرفتگي عضلاني،‏ مدر،‏ محرك و مقوي معده نيز مي باشد.‏ روغن 

اسطوخودوس مرهم بافت مخاطي،‏ ملين و ضد عفوني كننده مجاري تنفسي است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ تانن،‏ كومارين،‏ فلاوونوئيد،‏ دانه هاي خشك آن حاوي پروتئين و چربي است.‏ 


1- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري برگ گياه در نصف فنجان آب،‏ 1-0/5 فنجان در روز مصرف شود.‏ 


5 قطره دو بار در روز روي يك حبه قند چكانده و مصرف شود.‏ 

فرنجمشك=وارنگ بو 

(Melissa officinalis L.) 

گياه پايا،‏ چند ساله به ارتفاع 120-30 سانتي متر،‏ داراي ساقه هاي خميده،‏ چند گوش،‏ كركدار و 

منشعب،‏ برگ ها متقابل،‏ تخم مرغي و با دندانه تيز مي باشد.‏ گل ها داراي دمگل كوتاه،‏ مجتمع در 

چرخههاي كم و بيش يك طرفه محوري به رنگ سفيد متمايل به صورتي و گل آذين شامل 

است.‏ 

10-5 گل 

محل رويش:‏ جنگل گلستان،‏ گنبد،‏ دره هراز نزديك آمل،‏ تنكابن،‏ حسن بگلو،‏ باختران،‏ بيشه در لرستان،‏ 

تهران و اطراف آن 

زمان برداشت:‏ شروع برداشت محصول از سال دوم مي باشد.‏ برداشت اول از اواخر فروردين تا اوايل خرداد 

و برداشت دوم از اواخر تير تا اوايل مرداد ماه مي باشد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ برگ ها و سرشاخه هاي گلدار 

خواص:‏ بادشكن،‏ ضد ويروس،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ معرق و مقوي معده 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ اسيدهاي فنليك،‏ گليكوزيد ترپني،‏ الكل آروماتيك 


1- دم كرده:‏ 2 قاشق مرباخوري برگ گياه در يك فنجان آب جوش مصرف شود.‏ 

36

2- عصاره سرد:‏ يك قاشق مرباخوري در يك فنجان آب سرد به مدت 8 ساعت بماند و مصرف شود.‏ 



1-0/5 قاشق مرباخوري مصرف شود.‏ 

40-10 حبه هر بار مصرف شود.‏ 

نعناع L.) (Mentha piperita 

يكساله و معطر،‏ به ارتفاع 80 سانتي متر،‏ داراي برگهاي با لبه هاي دندانه دار،‏ گلهايي به رنگ بنفش 

روشن و به صورت خوشههايي مجتمع روي چرخههايي قرار دارند كه هر چرخه مركب از 7-6 گل است.‏ 

عمر گلها بسيار كوتاه بوده،‏ ميوه كپسولي كوچك و به رنگ قرمز تيره است.‏ 


زمان برداشت:‏ براي تهيه اسانس مطلوب،‏ زمان مناسب براي اولين برداشت،‏ آخر خرداد تا 25 تير،،‏ دومين 

مرحله 10 مرداد تا 15 مهر و سومين و آخرين برداشت تا 15 آذر مي باشد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ قسمت هاي هوايي گياه شامل برگ و ساقه به صورت تازه و برگ خشك شده 

خواص:‏ ضد درد،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ محرك انقباضات كيسه صفرا،‏ تب بر 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ اسيدهاي فنليك،‏ تريترپن 

نحوه و ميزان مصرف:‏‎0/2-0/4‎ ميلي ليتر از اسانس گياه،‏ سه بار در روز 0/5-1 ساعت قبل از غذا مصرف 

شود.‏ 

پونه 

(Mentha pulegium L.) 

گياه علفي چندساله با عطر بسيار قوي،‏ به ارتفاع 40 سانتي متر،‏ داراي برگ هاي تخم مرغي و دندانه دار 

بوده و داراي گلهاي پيچ دار و شبيه ياس است.‏ 




خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ خنك كننده موضعي،‏ ضد عفوني كننده،‏ دافع حشرات و تسهيل 

كننده هضم،‏ به صورت موضعي براي جوش هاي پوستي و نقرس كاربرد دارد.‏ 

37

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ تانن و مواد تلخ 


1- دم كرده:‏ 4-1 گرم سه بار در روز مصرف شود.‏ 


،٪45 


پونه سنبلهاي 

(Mentha spicata L.) 

گياه پايا به ارتفاع 70-35 سانتي متر،‏ بدون كرك،‏ معطر،‏ ايستاده يا خيزان و ريزوم دار است.‏ ساقه ها 

متعدد،‏ منشعب،‏ باريك،‏ بلند و به رنگ سبز و روشن،‏ برگ ها تخم مرغي،‏ پهن دراز،‏ نوك تيز با دندانههاي 

نامنظم ارهاي و گلها داراي خوشه طويل مخروطي و به رنگ صورتي و يا بنفش مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در تبريز،‏ اروميه،‏ خوي،‏ بلوچستان،‏ بابل،‏ بابلسر و تنكابن 

زمان برداشت:‏ براي تهيه اسانس مطلوب زمان مناسب براي اولين برداشت،‏ آخر خرداد تا 25 تير،‏ دومين 

مرحله 10 مرداد تا 15 مهر،‏ سومين و آخرين مرحله برداشت تا 15 آذر مي باشد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ برگ هاي خشك،‏ سرشاخه هاي گلدار 

خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ مدر و محرك معده 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ اسيدهاي فنليك،‏ تري ترپن 



4-2 قطره بر روي يك حبه قند مصرف شود.‏ 

2- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري از گياه در يك فنجان آب به مدت 30 دقيقه خيس شود و يك قاشق 

مرباخوري در هر وعده مصرف شود.‏ 


50-10 قطره بر حسب سن و موقعيت مصرف شود.‏ 

ريحان=‏ تخم شربتي 

(Ocimum basilicum L.) 

گياه ايستاده،‏ علفي،‏ به ارتفاع 50-30 سانتي متر،‏ ساقه ايستاده يا خيزان،‏ منشعب با شاخه هاي متقابل و 

پانيكولي و ار،‏ با برگ هاي تخم مرغي يا تخم مرغي پهن دراز،‏ در قاعده و در انتها مختصراً‏ باريك يا در 

انتها تيز،‏ كامل يا داراي دندانههاي كوتاه و مختصر مي باشد.‏ گلها به رنگ صورتي متمايل به سفيد،‏ 

38

مجتمع به صورت چرخههاي كمي فاصله دار يا به صورت خوشه هايي با چرخه هاي نزديك به هم و 

فشرده،‏ كوتاه و تقريباً‏ ديهيمي شكل است.‏ 


زمان برداشت:‏ از قسمت هاي هوايي گياه به حالت تازه براي اسانس گيري استفاده ميشود.‏ زمان جمع 

آوري سرشاخه هاي گياه از خرداد تا مرداد ماه مي باشد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي گلدار و اسانس 

خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ اشتها آور،‏ بادشكن و افزايش دهنده شير،‏ درمان كرامپ شكمي،‏ التهاب 

مخاط دستگاه گوارش،‏ استفراغ،‏ يبوست،‏ التهاب روده باريك،‏ سياه سرفه و سردرد 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ موسيلاژ،‏ ويتامين،‏ آمينواسيد،‏ فيتواسترول،‏ مواد معدني 


دم كرده:‏ يك قاظق مرباخوري از گياه خشك را در نصف فنجان آب خيس كرده و 1-1/5 فنجان در روز 

مصرف شود.‏ 

مرزنجوش 

(Origanum vulgare L.) 

گياه علفي،‏ چندساله،‏ در پايه چوبي،‏ ساقه متعدد و غالباً‏ منشعب،‏ برگ ها داراي دمبرگ كوتاه و يا تقريباً‏ 

بدون دمبرگ،‏ بيضي تخم مرغي،‏ گل ها در چرخه هاي داراي 2 گل يا بيشتر واقع اند.‏ سنبله ها كم و 

بيش متراكم هستند و انشعاباتي به صورت خوشه گرزن تشكيل مي دهند.‏ ميوه به صورت فندقه هاي 

كوچك تخم مرغي و رنگ آن مايل به قهوه اي است.‏ 

محل رويش:‏ در مناطق جنگلي،‏ روي اراضي پرشيب،‏ گاهي در ميان صخره ها و در نواحي شمالي 

پراكندگي دارد.‏ 

زمان برداشت:‏ در زمان گلدهي از اواخر تير تا اوايل مردادماه 

قسمت مورد استفاده:‏ قسمت هاي هوايي گياه و اسانس 

خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ آرام بخش،‏ بادشكن،‏ معرق،‏ خلط آور،‏ محرك معده و تقويت كننده 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ تانن،‏ رزين،‏ استرول،‏ فلاوونوئيد 

39


دم كرده:‏ 3-2 قاشق مرباخوري از گياه در يك فنجان آب،‏ 3-2 بار در روز مصرف شود.‏ 

رزماري=رومارون 

(Rosmarinus officinalis L.) 

گياه معطر بوتهاي يا پايا،‏ با شاخه هاي بالارونده به ارتفاع 2 متر،‏ برگ ها باريك با انتهايي بدون نوك و 

سوزني شكل،‏ گلها به رنگ سبز تيره و به ندرت صورتي يا سفيد رنگ است.‏ 

محل رويش:‏ بومي نواحي مديترانه است.‏ اين گونه در ايران كاشته ميشود و باغبانان آن را ‏«رزماران»‏ 

مينامند.‏ 

زمان برداشت:‏ در مهر و آبان ماه جمع آوري مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي گياه 

خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ تعديل كننده خلق،‏ آرام بخش،‏ مدر و ضد ميكروب،‏ درمان سوء 

هاضمه،‏ ميگرن،‏ سردرد و فشار خون،‏ به صورت موضعي براي درمان درد ماهيچه،‏ درد عصب سياتيك و 

عصب بين دنده ها استفاده ميشود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ فلاوونوئيد،‏ مواد فنلي،‏ اسانس،‏ ترپنوئيد،‏ تانن 


1- دم كرده:‏ برگ يا سرشاخه هاي گياه 4-2 گرم سه بار در روز مصرف شود.‏ 

2- عصاره مائي:‏ 4-2 ميلي ليتر به نسبت 1:1 در الكل ٪45 سه بار در روز مصرف شود.‏ 

مريم گلي 

(Salvia officinalis L.) 

گياه پايا كه ارتفاع آن به 80 سانتي متر مي رسد.‏ با ساقه چهارگوش و داراي برگ هاي كركدار به رنگ 

سبز متمايل به خاكستري يا بنفش مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ بومي سواحل مديترانه اي اروپاست و به صورت كاشته در ايران موجود مي باشد.‏ 

زمان برداشت:‏ برگ ها را كمي قبل از گلدهي در طول ماه هاي ارديبهشت،‏ خرداد و سرشاخه هاي گلدار 

را در آغاز گل دادن محصول برداشت مي كنند.‏ 


40

خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ ضد عفوني كننده،‏ قابض و ضد تعرق مي باشد.‏ جهت درمان سوء 

هاضمه،‏ التهاب حنجره و زبان كوچك،‏ لثه،‏ معده،‏ دهان و به عنوان غرغره و دهانشويه استفاده مي شود.‏ 

دم كرده آن به صورت موضعي براي تقويت و رشد مو به كار مي رود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ تانن،‏ اسيدهاي فنليك 

مرزه 

(Satureja hortensis L.) 

گياه يكساله و معطر،‏ با ساقه هاي كپه اي كركدار،‏ در زمان بلوغ به صورت ارغواني رنگ مي باشد.‏ 

برگها متقابل كوچك،‏ خطي بدون دمبرگ و ممكن است در حاشيه كركدار باشد.‏ گل ها به رنگ سفيد يا 

صورتي،‏ دو لپه و به صورت آرايش حلقهاي مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در آذربايجان،‏ كرمانشاه،‏ نواحي شمال شرقي و گيلان و بعضي نقاط ديگر مي رويد.‏ 

زمان برداشت:‏ از شهريور تا آذرماه جمع آوري مي شود.‏ 


خواص:‏ داراي خواص بادشكن و خلط آور است.‏ چاي آن براي بسياري از اختلالات مجاري گوارشي شامل 

دل پيچه،‏ تهوع،‏ سوء هاضمه،‏ بي اشتهايي،‏ به دليل قابض بودن اسهال و به صورت دهانشويه در التهاب 

گلو مصرف مي شود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس 

نحوه و ميزان مصرف:‏ دم كرده:‏ 4-2 قاشق مرباخوري گياه خشك در يك فنجان آب هر شب مصرف شود.‏ 

مريم نخودي بوته اي 

(Teucrium chamaedrys L.) 

گياه پايا،‏ چند ساله داراي بن چوبي،‏ به طول 24 سانتي متر،‏ ساقه ها متعدد با شاخه هاي سبز علفي 

منتهي به خوشه اي كوتاه،‏ پهن دراز و برگدار كه برگ ها كوچك،‏ دمبرگدار و در حاشيه داراي دندانههاي 

اره اي است.‏ گل ها به رنگ صورتي ارغواني مجتمع در چرخه هاي ، داراي 6-2 گل به صورت خوشهاي 

كوتاه مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در گرگان،‏ تنگ راه بين گرگان و مينو دشت،‏ بين اسالم و خلخال،‏ بازرگان،‏ قره داغ و قره 

چي بولاغ پراكندگي دارد.‏ 

41

زمان برداشت:‏ قسمت هاي هوايي در تابستان جمع آوري مي شود.‏ 


خواص:‏ درمان روماتيسم،‏ ناراحتي هاي معدي و كاهش تب،‏ براي كاهش وزن و به عنوان دهانشويه براي 

درمان زخم هاي دهان كاربرد دارد.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ گليكوزيد ايريدوئيدي،‏ اسانس،‏ تانن،‏ فلاوونوئيد،‏ رزين 

آويشن واقعي=‏ سوسن عنبر 

(Thymus serpyllum L.) 

گياه هميشه سبز،‏ به صورت انبوه كه ارتفاع آن به 7 سانتي متر مي رسد.‏ ساقه ها چهار گوش،‏ برگ ها 

تخم مرغي،‏ معطر كوچك و داراي اسپايك هايي با گل هاي ارغواني روشن مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در ايران به صورت خودرو وجود ندارد،‏ اما دو واريته آن در ايران گزارش شده است.‏ 

زمان برداشت:‏ برداشت محصول قبل از گلدهي،‏ دو مرتبه در سال و در ماه هاي خرداد و شهريور با قطع 

كردن ساقه هاي ريشه دار گياه مسن مي باشد.‏ 


خواص:‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ بادشكن،‏ خلط آور،‏ قرمز كننده پوست و مقوي دستگاه گوارش و اعصاب 

مي باشد.‏ سبب تسهيل خروج ترشحات مخاطي در انسداد دستگاه تنفسي و مجاري آن مي شود.‏ در 

التهاب معده و روده كرامپ هاي شكمي نيز مصرف مي شود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن،‏ رزين،‏ ساپونين،‏ تري ترپن 


دم كرده:‏ 2-1 قاشق مرباخوري از گياه در يك فنجان آب،‏ 1-1/5 فنجان در روز مصرف شود.‏ جهت 

بيماري هاي گوارشي مي تواند همراه عسل يا ساير شيرين كننده ها مصرف شود.‏ 

آويشن 

(Thymus vulgaris L.) 

محل رويش:‏ به صورت كاشته شده در ايران موجود مي باشد.‏ 

زمان برداشت:‏ گل ها در تابستان جمع آوري مي شوند.‏ 


42

خواص:‏ بادشكن،‏ ضد گرفتگي عضلاني،‏ ضد سرفه،‏ خلط آور،‏ افزايش دهنده ترشح غدد داخلي،‏ باكتري 

كش،‏ ضد انگل و قابض مي باشد.‏ در درمان سوء هاضمه،‏ التهاب مزمن معده،‏ آسم،‏ اسهال و بي اختياري 

ادرار در كودكان،‏ التهاب حنجره و لوزتين و به طور اختصاصي در سياه سرفه و برونشيت مصرف مي شود.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن،‏ الكل،‏ ساپونين،‏ رزين،‏ اسيدهاي فنليك 


1- دم كرده:‏ 4-1 گرم گياه خشك،‏ سه بار در روز مصرف شود.‏ 

2- عصاره مائي:‏ 6-4 ميلي ليتر سه بار در روز مصرف شود.‏ 


6-2 ميلي ليتر به نسبت 1:5 در الكل %45، سه بار در روز مصرف شود.‏ 

آويشن شيرازي=ازكند 

(Zataria multiflora Boiss.) 

گياه پايا،‏ بوته هايي در پايه چوبي،‏ پرساقه،‏ گردينه پوش،‏ معطر و ارتفاع آن به 80-40 سانتي متر 

ميرسد.‏ ساقه متعدد با پوست خاكستري متمايل به سفيد رنگ،‏ برگ ها كوچك داراي دمبرگ كوتاه،‏ 

مدور يا بيضي،‏ در قاعده مقطع يا قلبي شكل مي باشد.‏ گل سفيد،‏ ريز و كوچك،‏ مجتمع در گرزن هاي 

كوچك،‏ بسيار متراكم واقع در گل آذين هاي باريك تسبيح مانند،‏ ميوه فندقه تخم مرغي و داراي سطح 

صاف است.‏ 

محل رويش:‏ نجف آباد اصفهان،‏ كلاه گزي،‏ شاهكوه،‏ يزد،‏ دزفول،‏ فيروزآباد،‏ كوه سيواند،‏ بين كرمان و 

زرند،‏ خاش به طرف ايرانهشر و تنگه سرخ پراكندگي دارد.‏ 



خواص:‏ ضد ميكروب و قارچ،‏ ضد كرم،‏ ضد درد و بادشكن 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس فنلي ‏(تيمول و كارواكرول)‏ 


به عنوان ضد كرم:‏ 2 گرم،‏ سه بار در روز مصرف شود.‏ 

43

گياهان دارويي تيره شب بو 

قدومه 

(Alyssum campestre L.) 

گياهي پايا،‏ كوهستاني و صخره اي،‏ كوتاه،‏ سبز متمايل به كبود،‏ كم و بيش پوشيده از كرك هاي كوتاه،‏ 

ستاره اي شكل،‏ شفاف و درخشان است.‏ با ساقه متعدد،‏ سبز و مات،‏ برگ ها در پايين ساقه واژ تخم 

مرغي است.‏ گل به رنگ زرد متمايل به سفيد،‏ گاهي زرد كم رنگ،‏ كوچك و مجتمع در گل آذين كوتاه 

ميباشد.‏ 

محل رويش:‏ در خوي،‏ بين شاه آباد و ماكو،‏ اصفهان،‏ بين اصفهان و آباده،‏ بين جلفا و اصفهان،‏ قم،‏ اطراف 

تهران،‏ اطراف قزوين.‏ 

زمان برداشت:‏ در تير و مرداد ماه 


خواص:‏ پس از قرار دادن در آب لعابي خارج مي گردد كه به عنوان نرم كننده سينه،‏ رفع درد گلو و 

گرفتگي صدا مصرف مي شود.‏ 

كلزا 

(Brassica napus L.) 

گياه يكساله يا دو ساله،‏ به رنگ سبز كه ارتفاع آن به 150 سانتي متر مي رسد.‏ داراي ريشه باريك و 

محكم،‏ با ساقه اي منفرد،‏ منشعب با شاخه هاي ايستاده منتهي به گل آذين مي باشد.‏ برگ ها قاعدهاي و 

بن رست ها دمبرگدار و بدون كرك و برگ هاي بالاي ساقه بدون دمبرگ كامل،‏ پهن دراز يا پهن دراز 

تخم مرغي است.‏ داراي گل هاي زرد رنگ تقريباً‏ بزرگ و مجتمع در خوشه هاي ابتدا متراكم و ميوه 

خورجينك بدون دانه يا داراي فقط يك دانه است.‏ 

محل رويش:‏ در هزار جريب مازندران،‏ بين زاهدان و خاش،‏ همچنين در بيشتر قسمت هاي ايران كاشته 

مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه 

خواص:‏ روغن حاصل از دانه آن اثر نرم كننده و ملين دارد.‏ براي التيام زخم ها،‏ حل كننده املاح ادراي،‏ 

ضد اسكوربوت،‏ دفع سنگ كليه،‏ نقرس،‏ التهاب مثانه و رفع چاقي موثر است.‏ به صورت ضماد براي 

تسكين دردهاي مفصلي،‏ نقرس،‏ آبسه و سرما خوردگي به كار مي رود.‏ 

44

تركيبات شيميايي:‏ گليسريد،‏ اولئيك،‏ لينولئيك و اسيدهاي چرب 

كيسه كشيش 

(Capsella bursa-pastoris L.) 

گياهي يكساله يا دو ساله،‏ علفي سبز كه ارتفاع آن به 50-40 سانتي متر مي رسد.‏ ساقه غالباً‏ ايستاده،‏ 

گاهي خيزان و ساده،‏ برگ ها كامل،‏ دندانه دار يا چند بخشي شانه اي و كم عمق است.‏ گل سفيد رنگ يا 

متمايل به صورتي،‏ مجتمع در گل آذين خوشه اي،‏ ميوه شكوفا،‏ بدون باله و دانه پهن دراز مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در گرگان بندر گز،‏ تهران،‏ بين لاهيجان و بندر انزلي،‏ خوي،‏ تبريز،‏ باختران،‏ همدان،‏ اراك،‏ 

اصفهان،‏ بختياري،‏ دورود،‏ شوشتر،‏ كرمان،‏ كوه لاله زار،‏ هويزه،‏ بوشهر،‏ نيشابور،‏ گنبد كاووس،‏ جنگل 

گلستان 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي هوايي گياه 

خواص:‏ بند آورنده خون،‏ ضد عفوني كننده مجاري ادرار،‏ درمان اسهال،‏ هماتوري،‏ التهاب مثانه 

تركيبات شيميايي:‏ فلاوونوئيد،‏ پلي پپتيد آمين،‏ كارتنوئيد،‏ اسانس،‏ گليكوزيد،‏ ويتامين 


1- دم كرده:‏ 4-1 گرم گياه خشك شده سه بار در روز مصرف شود.‏ 

2- عصاره مائي:‏ 4-1 ميلي ليتر به نسبت 1:1 در الكل ٪25 سه بار در روز مصرف شود.‏ 

(K و C) 

علف چشمه=آب تره 

(Nasturtium officinale L) 

گياه پايا،‏ آبزي،‏ بدون كرك كه ارتفاع آن به 80-20 سانتي متر مي رسد.‏ داراي ساقه هاي متعدد،‏ دو 

پايه،‏ افتاده،‏ خيزان،‏ در محل بندها ضخيم،‏ پاييني ها ريشه زا و در بالا منشعب مي باشد.‏ برگ ها دمبرگ 

دار،‏ منقسم تك شانه اي و گل ها متوسط سفيد رنگ يا كمي متمايل به صورتي است.‏ 

محل رويش:‏ در تهران و اطراف كرج،‏ كناره جويبارهاي امين آباد شهر ري،‏ كندوان،‏ توچال،‏ گرگان،‏ دره 

هراز،‏ لاهيجان،‏ ارتفاعات سبلان،‏ سنندج،‏ دورود،‏ شيراز،‏ نزديك بوشهر و سيستان 

قسمت مورد استفاده:‏ ريشه و قسمت هاي هوايي تازه 

زمان برداشت:‏ زماني كه گياه داراي گل باشد.‏ 

45

خواص:‏ منبع ويتامين و خنثي كننده سم است.‏ محرك اشتها و تقويت كننده عمل هضم،‏ در برونشيت 

مزمن به عنوان محرك،‏ محرك سلول هاي خون ساز و تصفيه كننده خون است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ فلاوونوئيد،‏ گليكوزيد 


1- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري سرشاخه هاي گلدار جوان گياه در نصف فنجان آب سه بار در روز 

مصرف شود.‏ 

2- آب تازه:‏ يك قاشق مرباخوري در شير با آب سه بار در زو مصرف شود.‏ 

خاكشير 

(Sisymbrium sophia L.)ْ 

گياه يكساله يا دو ساله،‏ علفي،‏ پوشيده از كرك هاي ساده همراه با كرك هاي منشعب است.‏ ساقه داراي 

انشعاب كم،‏ پوشيده از كرك،‏ برگ هاي پاييني كم و بيش دمبرگ دار،‏ دو يا سه بار شانه اي نوك تيز و 

بالايي ها بدون دمبرگ و يا داراي دمبرگ بسيار كوتاه مي باشند.‏ گل ها بسيار كوتاه،‏ به رنگ زرد و 

مجتمع در گل آذين خوشه اي با دمگل باريك،‏ دانهها به رنگ زرد مايل به قهوه اي است.‏ 

محل رويش:‏ تهران و اطراف كرج،‏ گرمسار،‏ دماوند،‏ پلور،‏ قزوين،‏ زرد بند،‏ تبريز،‏ فيروزكوه،‏ سنندج،‏ 

همدان،‏ بختياري،‏ دورود،‏ بين اصفهان و يزد،‏ كرمان،‏ خاش،‏ شيراز و جهرم.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه 

زمان برداشت:‏ در مرداد و شهريور 

خواص:‏ التيام دهنده زخم و جراحات،‏ رفع اسهال،‏ مدر،‏ تب بر،‏ دفع كرم،‏ رفع التهاب كليه،‏ خنكي،‏ ملين.‏ 

گياهان دارويي تيره گل سرخ 

غافث 

(Agrimonia eupatoria L.)ْ 

گياهي علفي چند ساله و معطر،‏ طول آن به حدود يك متر مي رسد.‏ گياه پوشيده از كرك هاي بلند،‏ 

گسترده،‏ متراكم و خميده،‏ داراي بن منشعب،‏ رونده و جوانه زا،‏ برگ ها داراي تقسيمات عميق شانه اي،‏ 

تخم مرغي-‏ سرنيزه اي،‏ پاييني ها سبز و بالايي ها سبز نقره اي،‏ گل آذين شامل 5 گلبرگ كوچك به 

رنگ زرد است و در سنبله انتهايي قرار مي گيرد.‏ 

46

محل رويش:‏ در كجور،‏ رشت،‏ همدان،‏ بروجرد،‏ باختران،‏ اراك،‏ ارتفاعات راسوند،‏ اشترانكوه و دورود،‏ 

خراسان،‏ اطراف تهران.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ سرشاخه هاي هوايي گياه 

زمان برداشت:‏ در زمان گل دهي در تابستان 

خواص:‏ قابض،‏ ملايم و مدر است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،‏ تانن،‏ كومارين،‏ فلاوونوئيد،‏ پلي ساكاريد،‏ ويتامين،‏ اسيدهاي گياهي 


1- دم كرده:‏ 4-2 گرم گياه خشك سه بار در روز مصرف شود.‏ 


،٪25 



،٪45 

3-1 ميلي ليتر 3 بار در روز مصرف شود.‏ 


شيرخشت 

(Cotoneaster numularia)ْ 

گياه كوهستاني و به صورت درختچه هايي با شاخه هاي خاردار و برگ هاي كوچك،‏ گل اهي به رنگ 

سفيد و كم و بيش صورتي و غالباً‏ مجتمع در گل آذين و ميوه شفت مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ ارتفاعات البرز،‏ گرگان،‏ بلوچستان،‏ آذربايجان،‏ غرب ايران 

قسمت مورد استفاده:‏ مان گياه 

زمان برداشت:‏ 

خواص:‏ به عنوان ملين و در تب ناشي از حصبه و سرخك كاربرد دارد.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ ساكاريد ‏(فروكتوز،‏ گلوكز،‏ ساكارز)‏ 

زالزالك 

(Crataegus spp.)ْ 

درخت يا درختچه هاي غالباً‏ تيغ دار با برگ هاي كم و بيش بريده،‏ گل ها مجتمع در گل آذين چتر،‏ 

منشعب،‏ گل ها سفيد رنگ،‏ ميوه شفت،‏ تخم مرغي يا كروي،‏ با تاجي از دندانه هاي باقيمانده از 

كاسبرگها مي باشد.‏ 

47

محل رويش:‏ البرز،‏ دره چالوس،‏ كنداون،‏ مازندران،‏ گيلان،‏ آستارا،‏ گرگان،‏ خراسان،‏ اراك،‏ مودره،‏ اروميه و 

بروجرد.‏ 


زمان برداشت:‏ ميوه در طول شهريور و سرشاخه هاي گلدار در فروردين تا اواخر خرداد 

خواص:‏ مقوي قلب،‏ باز كننده عروق كرونر،‏ پايين آورنده فشار خون 

تركيبات شيميايي:‏ آمين،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن،‏ گليكوزيدهاي سانوژيك،‏ ساپونين 


1- دم كرده:‏ يك قاشق مرباخوري گل گياه در نصف فنجان آب،‏ 1/5-1 فنجان در روز مصرف شود.‏ 



به صورت تنتور گياهي مصرف شود.‏ 

فنجان در روز مصرف شود.‏ 

يك قاشق مرباخوري در نصف فنجان آب سرد ريخته بعد از گذشت 

8-7 ساعت،‏ 1/5-1 

به جنگلي 

(Cydonia oblonga)ْ 

درختي با برگ هاي ساده و خزان كننده كه ارتفاع آن به 8-5 متر مي رسد و يا درختچه هايي به ارتفاع 

5-3 متر است.‏ برگ ها نسبتاً‏ تخم مرغي،‏ در سطح زيرين پوشيده از كرك،‏ گل منفرد،‏ سفيد يا صورتي 

رنگ،‏ تقريباً‏ بزرگ و ميوه كروي و گلابي مانند و پوشيده از كرك هاي ماهوتي كه شامل 5 خانه با 

دانههاي فراوان لعابدار است.‏ 

محل رويش:‏ مازندران،‏ گيلان،‏ گرگان،‏ بلوچستان،‏ هريرود 

قسمت مورد استفاده:‏ دانه و ميوه 

زمان برداشت:‏ ميوه در پاييز جمع آوري مي شود.‏ 

خواص:‏ خاصيت قابض،‏ درمان زخم هاي گلو و التهاب لثه،‏ درمان بونشيت و به عنوان ملين 

تانن 

تركيبات شيميايي:‏ تانن،‏ پكتين،‏ اسيدهاي گياهي،‏ موسيلاژ،‏ گليكوزيدهاي سيانوژيك،‏ روغنهاي ثابت و 

48

نسترن كوهي 

(Rosa caninaْ) 

درختچه هايي ايستاد يا خيزان گسترده با خار و تيغ هاي خميده،‏ بسيار محكم و گزنده كه ارتفاع آن به 

4-1 متر مي رسد.‏ ساقه متعدد با تيغ هاي محكم و به طورذ نامنظم پراكنده در تمامي طول شاخه ها،‏ 

برگ ها داراي 7-5 برگچه تخم مرغي يا بيضي با انتهاي تيز يا نوك دار،‏ بدون كرك يا كم و بيش كركدار،‏ 

صورتي و يا متمايل به سفيد،‏ منفرد و يا مجتمع در گل آذين ديهيم،‏ ميوه مدور و گويچه اي كه در هنگام 

رسيدن قرمز مي باشد.‏ 

محل رويش:‏ در مينودشت،‏ گدوك،دره رود تجن،‏ بين هشتپر و آستارا،‏ اسالم،‏ مشكين شهر،‏ بين ميانه و 

خلخال،‏ خوي،‏ كردستان،‏ سنندج،‏ كوه الوند،‏ باختران،‏ اصفهان 


زمان برداشت:‏ ميوه در پاييز جمع آوري مي شود.‏ 

خواص:‏ بادشكن،‏ قابض،‏ مدر و ماده مقوي است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ ويتامين،‏ فلاوونوئيد،‏ تانن،‏ پكتين،‏ اسيدهاي گياهي،‏ كارتنوئيد،‏ اسانس،‏ وانلين،‏ پلي 

فنل،‏ تانن،‏ پكتين،‏ ساكاريد،‏ ماليك اسيد،‏ سيتريك اسيد 

گل محمدي 

(Rosa damascena)ْ 

درختچه هايي معمولاً‏ تيغ دار،‏ پوشيده از خارهاي زياد،‏ داراي برگ هاي مركب تك شانه اي با گوشوارك 

پيوسته به دمبرگ بوده،‏ گلبرگ هاي آن رنگ روشن يا سفيد دارد.‏ 

محل رويش:‏ در مناطق مختلف ايران 

قسمت مورد استفاده:‏ گل و اسانس 

زمان برداشت:‏ در دوره گل دادن 

خواص:‏ ضد افسردگي و اضطراب،‏ درمان مشكلات پوستي و گوارشي 

تركيبات شيميايي:‏ اسانس،ويتامين،‏ تانن 

49

گياهان دارويي تيره خشخاش 

خشخاش 

(Papver somniferum L.ْ) 

داراي برگها بزرگ،‏ دندانه دار،‏ گلهاي درشت به رنگ سفيد،‏ قرمز و يا بنفش و دانه هايي به رنگ هاي 

سفيد،‏ قهوهاي و يا سياه ميباشد.‏ 

محل رويش:‏ در اراضي رسي،‏ گرم،‏ آفتابگير،‏ حرارت مناسب 

قسمت مورد استفاده:‏ كپسول و شيرابه حاصل از آن و همچنين برگ و دانه هاي گياه است.‏ 

زمان برداشت:‏ زماني است كه كپسول حالت نارس داشته باشد.‏ در ماههاي فروردين و ارديبهشت پس از 

ريزش گلبرگ ها عمل تيغ زدن را جهت گرفتن شيرابه انجام مي دهند.‏ ميوههاي گرز مانند رسيده را 

برحسب نوع آب و هواي محل،‏ در ماه هاي خرداد و تير جهت به دست آوردن دانه ها برداشت مي كنند.‏ 

شقايق 

(Papaver rhoeas L.)ْ 

داراي برگ هاي پوشيده از كرك و داراي پهنكي به تقسيم عميق و دندانه دار بوده گل هايي به رنگ قرمز 

زيبا و به صورت منفرد در قسمت انتهايي ساقه دارد.‏ 

اين گياه بيشتر در اماكن سايه دار،‏ دشت ها و نواحي كم درخت و دامنه هاي كم ارتفاع كوهستاني 

ميرويد.‏ قسمت مورد استفاده آن گلبرگ ها و در بعضي مواقع كپسول و دانه هاي آن است.‏ زمان برداشت 

محصول در تابستان مي باشد.‏ 

شاه تره 

(Fumaria officinalis L.)ْ 

داراي برگ هاي منقسم به تقسيمات باريك و فراوان به رنگ سبز مايل به آبي است.‏ گل هاي آن كوچك 

به رنگ سبز مايل به آبي است.‏ گل هاي آن كوچك به رنگ قرمز به صورت مجتمع خوشه اي مي باشد.‏ 

شاه تره به طور خودرو در مزارع،‏ باغ ها،‏ اماكن سايه دار و مرطوب و گودالها يافت مي شود.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ كليه اندام هاي آن مخصوصاً‏ سرشاخه هاي گلدار گياه است.‏ 

زمان برداشت:‏ از اواخر خرداد تا شهريور مي باشد.‏ 

50

ماميران 

(Chelidonium majus L.) 

داراي برگ هاي منقسم به 

5 تا 

7 قطعه پهن و دندانه دار بوده و گل هاي آن به رنگ زرد و مجتمع به 

صورت چتر ساده و ميوه اش باريك و دراز مي باشد.‏ در تمام گياه شيرابهاي به رنگ نارنجي جريان دارد.‏ 

محل رويش:‏ نوع خودروي آن در نواحي سايه دار،‏ ديوارها،‏ نقاط متروك،‏ حاشيه جاده،‏ نواحي مجاور 

آبادي ها،‏ صخره ها و در گودال ها مي رويد.‏ 

قسمت مورد استفاده:‏ كليه قسمتهاي گياه و شيرابه آن.‏ ريشه و ريزوم آن موثرتر از ساير قسمت ها 

است.‏ 

زمان برداشت:‏ قسمت هاي هوايي گياه را از فروردين تا شهريور و ريشه ها را از مهر تا آبان يا اسفند تا 

فروردين قبل از جوانه زدن برداشت مي كنند.‏ 

زعفران 

زعفران از خانواده زنبقيان 

(Iridaceae) 

است.‏ نام علمي آن 

L. Crocus sativus مي باشد.‏ 

مبداء قديم 

زعفران را ايالت قديم ماد ايران مي دانند.‏ عده اي منشاء زعفران را يونان،‏ تركيه،‏ آسياي صغير و ايران مي 

دانند كه سپس كشت آن از مشرق تا شمالي ترين نقاط هندوستان و چين گسترش يافته است.‏ 

مشخصات گياهشناسي جنس كروكوس 

(Crocus) 

كروكوسها گياهاني هستند دائمي،‏ علفي و زينتي و كوتاه از خانواده زنبقيان.‏ اين گياهان معمولاً‏ در اوايل 

پاييز و يا در اوايل بهار گل مي دهند.‏ كروكوس ها داراي ساقه هاي زيرزميني مدور،‏ سخت،‏ گوشتدار و 

توپر بوده كه از پوسته هاي فيبري قهوه اي رنگي پوشيده شده اند.‏ 

ساقه هاي زيرزميني در اصطلاح كشاورزان به پياز و در گياهشناسي به بنه يا كرم 

(Corm) 

موسوم است.‏ 

پوشش روي بنهها بر اساس نوع بافت در كروكوس هاي مختلف متفاوت است كه اين خود موجب تميز 

كروكوس ها از يكديگر مي شود.‏ 

پوشش گل شامل سه كاسبرگ و سه گلبرگ يك رنگ مي باشد.‏ گلپوش ها در راس به صورت قطعات 

مجزا و در قاعده به طور متصل و به شكل زنگوله مي باشند كه لوله گل نسبتاً‏ طويلي را تشكيل مي دهند.‏ 

51

رنگ گلپوش ها ممكن است سفيد،‏ زرد،‏ بنفش كم رنگ و يا بنفش سير باشد.‏ گل ها با تابش آفتاب باز 

مي شوند.‏ گل داراي 3 پرچم و تخمدان داراي سه برچه است.‏ ميوه به شكل كپسول است و بر روي يك 

لوله باريك كوتاه كه از روي بنه خارج گرديده قرار دارد.‏ 

برگ ها باريك،‏ بلند و ناوداني و معمولاً‏ داراي يك نوار سفيد در وسط مي باشد.‏ مجموعه برگ و گل در 

داخل يك پوشش لوله اي به نام چمچه قرار دارد.‏ 

زعفرانهاي ايران 

1- زعفران زرد يا آلمه 

(Crocus almehensis) 

ارتفاع آن بين 10-5 سانتي متر است.‏ تنها گونه اي است كه در ايران داراي گل هاي زرد رنگ است.‏ 

معمولاً‏ در اواخر زمستان يا اوايل بهار بعد از ذوب برف ها 

3 تا 

4 برگ به همراه يك تا 3 گل توليد 

ميكند.‏ اين گونه در آلمه نزديك جنگل گلستان در شمال شرقي گرگان و در ارتفاعات 

1600-1900 متر 

مشاهده مي شود.‏ پوشش پياز از نوع الياف موازي طولي است.‏ كلاله ها در اين زعفران به رنگ زرد نارنجي 

مشاهده مي شوند.‏ 

2- زعفران بنفش 

(Crocus michelsonii) 

ارتفاع بوته به 8-6 سانتي متر مي رسد.‏ برگ ها به تعداد 7-4 و گل ها 3-1 عدد به طور همزمان در بهار 

ظاهر مي شوند.‏ رنگ گلها بنفش و يا سفيد مي باشد.‏ كلاله ها داراي سه رشته سفيد و پرچم ها نيز به 

رنگ سفيد و كمي كوتاهتر از كلاله ها مي باشند.‏ در شمال خراسان،‏ غرب بجنورد و شمال و شمال شرقي 

قوچان در ارتفاعات 2300-1200 متر ميرويد.‏ 

بنهها از پوشش فيبري در هم و مشبكي پوشيده شدهاند.‏ 

3- زعفران سفيد 

(Crocus biflorus) 

در بهار گل مي دهد.‏ رنگ گل ها سفيد و پشت گل ها داراي رگه هاي بنفش تند مي باشد.‏ كلاله ها به 

رنگ زرد،‏ نارنجي و به ندرت سفيد مي باشد.‏ برگ ها به تعداد 9-3 و به رنگ سبز يا سبز مايل به 

خاكستري هستند كه همراه گل ها ظاهر مي شوند.‏ در ارتفاعات 800-2700 متر در شمال گرگان در 

جنگل گلستان و نيز مرند،‏ اروميه و باختران مشاهده مي شود.‏ بنهها به خاطر داشتن پوشش فيبري به 

شكل دواير متحدالمركز از سايرين قابل تشخيص است.‏ 

52

4- زعفران خزر 

(Crocus caspius) 

ارتفاع بوته حدود 12-10 سانتي متر است.‏ در پاييز گل مي دهد.‏ رنگ گل ها سفيد يا بنفش ياسي و در 

گلوگاه به رنگ زرد مي باشد.‏ رنگ كلاله ها زرد است.‏ در ارتفاع 

1300-0 

متر در چمنزارها و حاشيه 

جنگل هاي درياي خزر و مناطق فرح آباد ساري،‏ آمل،‏ دامنه هاي كم ارتفاع البرز و در منطقه سفيد رود و 

رشت مشاهده مي شود.‏ 

بنه ها داراي پوشش غشائي از نوع الياف موازي طولي مشابه زعفران مزروعي است.‏ 

5- زعفران زيبا 

(Crocus speciosus) 

ارتفاع 12 سانتي متر،‏ رنگ گلپوش ها بنفش كم رنگ،‏ ميله پرچم كمي كركدار و زرد رنگ و كلاله ها به 

رنگ نارنجي ميباشند.‏ در پاييز گل مي دهد.‏ 

در چمنزارهاي دامنه شمالي البرز در ارتفاعات بين 1800-1000 متر و در حوالي جنگل هاي منطقه 

رستم آباد و جنگلهاي بين تنكابن و چورته يافت مي شود.‏ بنه ها داراي پوشش غشايي با شكاف هاي 

عرضي و حلقوي است.‏ 

6- زعفران زاگرس 

(Crocus cancellatus) 

بوته ها به ارتفاع 10 سانتي متر،‏ در تپه هاي سنگي و دشت هاي منطقه زاگرس در ارتفاعات 

-1000 

2500 متر مشاهده مي شود.‏ رنگ گل ها از سفيد تا بنفش سير است.‏ ميله مادگي به چندين كلاله زرد يا 

نارنجي تقسيم شده است.‏ گل ها در اوايل پاييز و در ماه هاي مهر و آبان ظاهر مي شود.‏ 

تعداد برگ ها 4-3 عدد مي باشد كه در زمستان و يا اوايل بهار ظاهر مي شوند.‏ 

7- زعفران زاگرس كلاله قرمز 

(Crocus haussknechtii) 

در منطقه زاگرس مي رويد.‏ در اوايل پاييز گل مي دهد.‏ خامه به سه كلاله قرمز روشن مشابه زعفران 

معمولي منتهي شده است.‏ منتهي طول كلاله ها كوتاه و قابل بهره برداري نيست.‏ برگ هاي اين زعفران 

به تعداد 14-9 عدد در زمستان و يا اوايل بهار جمع آوري مي شود.‏ 

بنهها در گلپايگان در فصل بهار جمعآوري شده و به صورت سرخ كرده و يا جوشانده در شير براي خوردن 

مورد استفاده قرار مي گيرد.‏ 

53

8- زعفران گيلان 

(Crocus gilanicus) 

گلها پاييزه،‏ منفرد و لوله گلپوش ها به طول 4-3 سانتي متر با رگه هاي بنفش سير است.‏ ميله پرچم 

بدون كرك به طول 5 ميلي متر و بساك ها نيز به طول 5 ميلي متر هستند.‏ خامه معمولاً‏ به 

كوتاه منتهي مي شود.‏ 

4-3 كلاله 

-9 

بنهها فشرده،‏ كروي به قطر يك سانتي متر با پوشش هاي نازك و لطيف موازي به تعداد 4-3 عدد به 

رنگ زرد مايل به سفيد مي باشند.‏ اين گونه در راه اسالم به خلخال در انتهاي جنگل و در ارتفاعات 

2400 متري مشاهده شده است.‏ 

زعفران زراعي 

(Crocus sativus) 

گياهي علفي،‏ دائمي و داراي ساقه هاي زيرزميني يا بنه مي باشد.‏ پياز زعفران مدور،‏ سخت،‏ گوشتدار و به 

رنگ سفيد ميباشد.‏ 

ريشه هاي زعفران از روي قاعده پيازها ميرويد.‏ گل در پاييز ظاهر مي شود.‏ از سه 

كاسبرگ و سه گلبرگ همرنگ بنفش تشكيل شده است.‏ پرچم ها 3 عدد و طول ميله پرچم دو برابر 

بساك است.‏ 

قسمت مورد استفاده زعفران كلاله سه شاخه آن مي باشد.‏ برگ ها بعد از ظهور گل ها ظاهر 

مي شوند.‏ برگها سرنيزهاي،‏ باريك و به ارتفاع 40-30 سانتي متر هستند.‏ 

تركيبات شيميايي زعفران 

- تركيب شيميايي كلاله 

1- رنگ زعفران:‏ تعداد زيادي از رنگدانههاي كارتنوئيدي اعم از محلول در آب و محلول در چربي از 

زعفران بدست آمدهاند.‏ 

2- طعم زعفران:‏ طعم تلخ زعفران مربوط به گليكوزيدي بي رنگ به نام پيكروكروسين است.‏ 

3- عطر زعفران:‏ مربوط به روغن هاي فرار آن مي باشد.‏ 

4- مواد معدني:‏ اكسيد سديم:‏ ‎8/56‎؛ اكسيد فسفر:‏ ‎7/13‎‏٪؛ كلر:‏ ٪2/89 و اكسيد پتاسيم 

5- ويتامين ها:‏ محتوي ريبوفلاوين و تيامين است.‏ 

٪34/46 است.‏ 

54

تركيبات شيميايي زعفران 

- تركيب شيميايي پياز زعفران 

پياز زعفران داراي گلوكز،‏ اسيد اسپارتيك،‏ اسيد گلوتاميك،‏ سيستئين،‏ سرين،‏ گليسين،‏ تره اونين،‏ آلانين،‏ 

آرژنين،‏ هيستيدين،‏ ليزين،‏ پرولين،‏ فنيل آلانين،‏ لوسين،‏ والين،‏ متيونين،‏ گليكوزيد اسيد اولئانوكلئيك و 

استروئيد ساپونين است.‏ 

- تركيب شيميايي گلپوشهاي زعفران 

گلپوش هاي زعفران حاوي مواد رنگي از قبيل آنتوسيان ها،‏ فلاونوئيدها و گليكوزيدها هستند.‏ 

موارد مصرف زعفران 

الف-‏ اوديهاي و رنگي 

ب-‏ دارويي 

ج-‏ چاي زعفران 

د-‏ مراسم مذهبي 

ه-‏ شستشو 

و-‏ نوشتن منابع 

ز-‏ رنگ آميزي پارچه هاي ابريشمي 

ح-‏ استفاده زنبور عسل 

ط-‏ تغذيه دام 

مناطق مساعد كشت زعفران 

زعفران گياهي نيمه گرمسيري بوده و در نقاط داراي زمستان هاي ملايم و تابستان هاي گرم و خشك به 

خوبي مي رويد.‏ مقاومت زعفران در برابر سرما زياد است و تا حدود 20 درجه سانتيگراد سرما را تحمل 

مي كند.‏ مناطق آفتاب رو و دور از اشجار كه در معرض بادهاي سرد نباشند براي رشد زعفران مناسب 

است.‏ 

55

از نظر زمين اراضي فاقد شوري،‏ حاصلخيز با بافت متوسط و آهك دار كه اسيديته آنها بين 7-8 باشد را 

ترجيح مي دهد.‏ 

كشت زعفران 

1- آماده كردن زمين:‏ در طريقه سنتي زمين را در اوايل بهار شخم مي زنند.‏ بعد از 15-10 روز مجددا 

شخم مي زنند.‏ چنانچه زمين داراي كلوخه باشد با ماله خرد و زمين را مسطح مي كنند.‏ 

سپس با فاصله دو هفته زمين را با گاو آهن دو بار در جهت عمود بر هم شخم مي زنند.‏ قبل از شخم سوم 

به ميزان 0/8-0/4 تن در سطح هر صد متر مربع كود حيواني پخش مي نمايند.‏ 

2- در طريقه زراعت مكانيزه زمين را در پاييز سال قبل از كشت زعفران با گاو آهن اروپايي شخم عميق 

ميزنند.‏ در بهار مجددا شخم متوسط زده در خرداد هم در صورت وجود علف هرز شخم سطحي ميزنند.‏ 

در مرداد يا شهريور پس از پخش 80-40 تن كود حيواني و 200 كيلو كود فسفات آمونيم زمين را به 

صورت فارو در مي آورند كه براي كشت پياز آمده است.‏ 

موقع جابجا كردن پياز زعفران 

موقعي كه بوته زعفران كاملاً‏ زرد و خشك شد،‏ پياز زعفران را مي توان از خاك در آورده و به انبار يا 

زمين ديگر منتقل كرد.‏ بهتر است پيازها را خشكه چين كرد يعني بدون اينكه به زمين آب بدهند پيازها 

را با بيل از خاك بيرون آورند.‏ پيازها را در محل سرد و خشك به ارتفاع 30-20 سانتي متر پخش نموده 

هر چند روز يك بار آنها را زير و رو مي كنند.‏ بايد توجه داشت كه هر قدر فاصله بيرون آوردن پيازها تا 

زمان كشت كمتر باشد،‏ بهتر است.‏ 

زمان كشت و مقدار مورد نياز پياز 

پياز زعفران را از موقع خزان بوته زعفران از اوايل خرداد تا اواسط مهرماه مي توان كشت كرد.‏ ولي بهتر 

است كه از كشت پياز زعفران در تيرماه و اوايل مرداد خودداري شود.‏ 

مقدار پياز مورد نياز بسته به ريزي و درشتي و تعداد پياز مورد كاشت در هر چاله،‏ 10-3 تن در هكتار 

متفاوت است.‏ فواصل كاشت معمولاً‏ 30-25 سانتي متر از هر طرف مي باشد.‏ 

56

عمق كاشت:‏ طوري بايد باشد كه روي پيازها 20-15 سانتي متر از خاك پوشيده شود.‏ در موقع كاشت 

بايد سر پيازها بالا باشد.‏ كشت پيازها در عمق 20 سانتي متري سبب مي شود كه پيازها در زمستان از 

سرما و يخبندان و در تابستان از گرمازدگي مصون باقي بمانند.‏ 

طرز كاشت زعفران 

ابتدا چاله هايي به صورت رديفي ايجاد كرده و در داخل هر چاله 3-15 پياز قرار مي دهند.‏ سپس سطح 

مزرعه را كه نامسطح شده است صاف و فشرده مي سازند.‏ 

در كشت ماشيني،‏ پس از شخم عميق پاييزه و شخم متوسط بهاره به هنگام كشت و بعد از نرم كردن 

سطح خاك و تسطيح آن با ديسك و ماله،‏ با تراكتور معمولي كه عرض چرخ هاي آن 40-35 سانتي متر 

است،‏ فاروهايي را كه عرض پشته آن 45-40 سانتي متر و عرض جلوي آنها حدود 20-15 سانتي متر مي 

باشد،‏ در مي آورند.‏ آنگاه در داخل جوي ها به كشت پياز در هر فاصله اقدام مي كنند.‏ پس از كشت پياز 

مجدداً‏ با استفاده از فاروئر جاي جوي و پشته ها را با هم عوض مي كنند.‏ 

آبياري زعفران 

بسته به وضعيت آب و هوايي منطقه از اواسط مهرماه تا دهه اول آبان ماه آبياري زعفران انجام ميشود.‏ 

آبياري اول زعفران خيلي مهم است و تمام نقاط زمين بايد به طور كافي و يكنواخت آب بخورد تا گلهاي 

يك قطعه با هم همزمان بيرون آيند.‏ بعد از آبياري اول به مجرد گاورو شدن زمين،‏ سطح زمين بايد سله 

شكني شود.‏ 

آبياري دوم زودتر از 5-4 هفته از آبياري اول انجام نمي شود.‏ آبياري هاي بعدي به فاصله هر 

24-12 روز 

يك بار با استثناء مواقع يخبندان و بارندگي انجام مي شود.‏ از اوايل فروردين تا موقعي كه رنگ برگ ها 

به زردي بگرايد،‏ در صورت امكان هر 6-12 روز مزرعه زعفران را بايد آبياري كرد.‏ 

حوادث سوء،‏ آفات و امراض زعفران 

1- سرمازدگي برگ ها 

2- سرمازدگي پيازها 

57

3- آبياري به موقع و زياد 

4- چراي زعفران 

5- آفات 

6- امراض 

7- جوندگان 

8- نماتدها 

9- آهو و گوزن 

زعفران ‏(كرم ها)‏ 

‏(بيماري زوال زعفران،‏ بيماري سياهك زعفران)‏ 

‏(خرگوش،‏ موش كور،‏ موش دو پاي كوهستاني،‏ موش صحرايي)‏ 

كاربرد درماني:‏ در دوزهاي كم،‏ زعفران به عنوان ضد گرفتگي عضلاني،‏ مقوي قلب،‏ ضد عفوني كننده،‏ ضد 

هيستري،‏ معرق،‏ آرامبخش،‏ مقوي معده و اشتها آور به كار مي رود.‏ 

آثار فارماكولوژيك مشاهده شده:‏ سبب مهار پلاكتي و سنتز ايكوزانوئيدها در پلاكت هاي خون انسان 

ميگردد.‏ 

احتياط مصرف:‏ اين گياه داراي اثرات سمي بر روي سيستم اعصاب مركزي و همچنين كليه ها ميباشد.‏ 

مصرف دوزهاي بالاي زعفران 12-10 گرم در انسان بسيار سمي و كشنده است.‏ 

تركيبات شيميايي:‏ گليكوزيد ‏(كروسين)،‏ روغن چرب،‏ ويتامين 

‏(سافرانول)،‏ گليكوزيدهاي تلخ ‏(پيكرو كروسين)،‏ گزانتوفيل.‏ 

) 1 B و ،(B 2 نشاسته،‏ كاروتن،‏ اسانس 

نحوه و ميزان مصرف:‏ دم كرده:‏ 8-6 عدد كلاله گياه در نصف فنجان آب،‏ حدود 1-0/5 فنجان در روز 

ميل شود.‏ 

مصرف غذايي:‏ FAO و WHO اين گياه را به عنوان چاشني،‏ طعمدهنده،‏ ماده رنگي و مواد افزودني غذايي 

معرفي مينمايد.‏ 

58

گياهان دارويي - صنعتي 

محصولات فرعي مراتع شامل ريشهها،‏ دانهها،‏ صمغها،‏ ميوه و برگ گياهان ميباشد كه علاوه بر 

استفادههاي دارويي از نظر صنعتي نيز حائز اهميت هستند.‏ بهرهبرداري از گياهان براي توليد اين 

محصولات نيز بايد متناسب با توان آنها و در حد مجاز صورت گيرد،‏ بنابراين بهرهبرداري بايد در قالب 

طرحهاي مدون كه با توجه به توان توليد مرتع و ميزان برداشت مجاز،‏ تناوب در برداشت ساليانه و اجراي 

روش صحيح برداشت تدوين ميشود،‏ صورت گيرد.‏ اين طرحها زير نظر دفتر بهرهبرداري و بازرگاني 

سازمان جنگلها،‏ مراتع و آبخيزداري كشور تهيه ميشود.‏ وظيفه اين دفتر نظم و نسق دادن به نظام 

بهرهبرداري موجود از منابع طبيعي تجديدشونده ميباشد.‏ تا قبل از سال 1367، واگذاري رويشگاههاي 

داراي محصولات فرعي از طريق انتشار آگهي مزايده انجام ميشد.‏ در اين گونه واگذاري هيچ شناختي از 

توان توليد،‏ وضعيت رويشگاه گونة مولد و سطح منطقه مورد عمل وجود نداشت،‏ بعلاوه اين كه هيچ 

نظارتي بر برداشت و جمعآوري محصول توسط بهرهبردار صورت نميگرفت.‏ نتيجه اين عمل،‏ واريز مبلغ 

ناچيزي به حسابهاي خزانه و تخريب عرصههاي مورد بهرهبرداري بود.‏ از سال 1367، دفتر بهرهبرداري با 

تشكيل بخشي تحت عنوان محصولات فرعي،‏ تهيه طرحهاي بهرهبرداري را در دستور كار واحدهاي 

اجرايي خود قرار داد.‏ عواملي كه در مجموعه مطالعاتي طرح مد نظر بودند،‏ عبارتند از:‏ 

- تعيين حدود،‏ شناسايي منابع توليد،‏ اصلاح شيوه بهرهبرداري،‏ تعيين زمان بهرهبرداري،‏ اعمال تناوب در 

بهرهبرداري،‏ برآورد توليد با استفاده از مطالعات دقيق،‏ تشويق و ترغيب و آموزش صاحبان عرف به 

بهرهبرداري از عرصهها و حذف واسطهها و نهايتاَ‏ واگذاري عرصهها طي قراردادي درازمدت حداقل 

ساله 

10 

- واگذاري عرصهها به صاحبان عرف تاثير مثبت دارد.‏ به لحاظ درآمد اقتصادي كوتاهمدت زمينه همكاري 

آنها را براي برنامهريزي جهت احياي منابع طبيعي فراهم ميكرد.‏ ضمن اين كه از خروج درآمد از منطقه 

جلوگيري ميكند و تا اندازهاي در ارتقاء وضعيت معيشتي خانوار نيز مؤثر است.‏ 

در تركيب پوشش گياهي مراتع كشور انواع گياهان دارويي و صنعتي وجود دارد.‏ به منظور بهرهبرداري 

از اين گياهان بايد مناطق رويش،‏ تراكم و ميزان توليد فرآوردههاي آنها مشخص شود.‏ فرآوردههاي گياهان 

بر حسب خواص،‏ نوع توليد و اندامي از گياه كه آن را توليد ميكند،‏ شامل صمغ،‏ رزين،‏ موسيلاژ،‏ لاتكس 

و مان هستند كه در ادامه به آنها اشاره ميشود.‏ 

59

صمغ:‏ مادهاي است پليساكاريدي كه بر اثر زخم شدن پيكر گياه تراوش ميكند.‏ توليد صمغ به 

صورت سيزوليزوژن از سلولهاي تشكيلدهنده اشعه مركزي گياهان است.‏ صمغها كه از توليدات 

ميكروارگانيسمها،‏ ماكروفيتها و گياهان عالي ميباشد،‏ از متابوليسم ثانوي گياهان به حساب ميآيند.‏ 

صمغها به علت ساختمان پليساكاريدي ويژهاي كه دارند،‏ بسيار هيدروفيل بوده به راحتي تا 

حجم خود آب را جذب و در خود محبوس نگه ميدارند و در حلالهاي اتر نامحلول هستند.‏ 

400 برابر 

رزينها كه غالباَ‏ توسط سوزنيبرگان ترشح ميشوند،‏ تركيب شيميايي متفاوتي با صمغ دارد.‏ توليد 

رزين به صورت شيزوژن ميباشد،‏ بدين ترتيب كه سلول تشكيلدهنده ساقه پس از توليد آن را از خود 

دور ميكند و به داخل مجاري ترشحي ميريزد.‏ اين مجاري در سرتاسر اندامهاي رويشي گياه وجود دارند 

كه سرشار از رزين ميباشند،‏ در اثر ايجاد خراش يا زخم در ساقه گياه اين ماده خارج ميشود.‏ 

موسيلاژ يا لعاب داراي ساختماني پليساكاريدي بوده كه از نظر ساختماني با صمغ و رزين تفاوت 

دارد،‏ اين ماده از قسمت خارجي بذر تعدادي از گياهان توليد ميشود و از جمله ميتوان لعاب خاكشير،‏ 

را نام برد.‏ ... اسفرزه و 

لاتكس يا شيرابه ماده شيري رنگ يا زرد رنگي است كه توسط لولههاي شيرابهاي كه از سلولهاي 

بسيار بلند به صورت ساده يا منشعب ميباشد،‏ توليد و بر اثر خراش يا زخم گياه از آن به صورت سيال به 

رنگ سفيد يا زرد خارج ميشود.‏ گياهان 

Ficus ،Tragopogon و 

Euphorbia داراي شيرابه سفيد رنگي 

هستند.‏ گونة Chledonium داراي شيرابه زرد رنگ است.‏ 

مان ‏(شكرك)‏ يا انگبين ترشحات شيرين مزه و چسبنده گياهي را گويند كه بر اثر فعاليت تغذيهاي 

برخي از حشرات بر روي اندامهاي جوان بعضي از گياهان يا واكنش گياه در برابر بعضي عوامل مكانيكي و 

يا حرارت محيط به بيرون از بافتها تراوش ميكند و داراي خاصيت دارويي و غذايي است.‏ از گونههاي 

گياهي مرتعي مهم كه مان توليد ميكنند،‏ عبارتند از:‏ 

Astragalus adscedens, Echinops cephalotes, E. endotrickus, E. persicus, E. robustus, E. ritrodes, 

Tamarix aphylla, Tamarix leptoptala, Alhagi camelorum 

در جدول 1 گياهان دارويي و صنعتي مهم مراتع كشور آورده شده است.‏ به منظور تعيين شايستگي 

مراتع براي گياهان دارويي بايد به درصد تركيب و توليد سالانه گونههاي دارويي منطقه توجه كرد و بر 

اساس آن تناسب مراتع را براي بهرهبرداري از گياهان دارويي و صنعتي تعيين كرد.‏ 

60

جدول ‎1‎‏-گياهان دارويي و صنعتي مهم مراتع كشور ‏(آذرنيوند،‏ 1364) 

رديف 

نام فارسي 

نام علمي 

نام خانواده 

قسمتهاي مورد استفاده 

خوراكي 

دارويي 

صنعتي 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

Amaranthaceae 

تاج خروس Amaranthus paniculatus 

اگير 

رازك 

كور 

چوبك 

اشنان 

افسنطين 

انزروت 

بابا آدم 

بابونه 

بومادران 

درمنه 

درمنه 

شكر تيغال 

شنگ 

كاسني 

گلرنگ 

كاهوي وحشي 

كنگر 

گل قاصد 

گل گندم 

پيچك صحرايي 

تربد 

خاكشير 

خاكشيربن 

خردل سفيد 

خردل سياه 

كلم صحرايي 

مچه 

هندوانه ابوجهل 

اويارسلام 

افدرا 

شاهتره 

آويشن 

برگ،‏ ميوه و دانه 

ريزوم 

گل 

ميوه و ريشه 

ريشه 

ريشه و بقاياي گياه 

برگ و سرشاخه گلدار 

مان مترشحه 

ريشه 

سرشاخه گلدار 

برگ و گل 

سرشاخه گلدار جوان 


مان،‏ ميوه 

برگ،‏ ريشه 

ريزوم و ريشه 

دانه و گل 

شيرابه 

ساقه،‏ دانه،‏ ريشه و شيرابه 

ريشه و ساير اندام ها 

گل،‏ برگ و دانه 

برگ 

ريشه 

دانه 

دانه 

دانه 

دانه 

برگ 

ساقه جوان،‏ دانه 

ميوه 

ريزوم 

گياه كامل 

برگ،‏ ميوه و ساقه 

برگ 

Araceae 

Cannabinaceae 

Capparidaceae 

Caryophyllaceae 

Chenopodiaceae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Compositae 

Convolvulaceae 

Convolvulaceae 

Crucifereae 

Crucifereae 

Crucifereae 

Crucifereae 

Crucifereae 

Crucifereae 

Cucurbitaceae 

Cyperaceae 

Ephedraceae 

Fumariaceae 

Labiatae 

Acorus calamus 

Humulus lupulus 

Capparis spinosa 

Acanthophyllum squarrosum 

Seidlitzia rosmarinus 

Artemisia absinthium 

Launaea acanthodes 

Arctium lappa 

Anthemis nobilis 

Achillea millefolium 

Artemisia maritima 

Artemisia sina 

Echinops persicus 

Tragopogon sp. 

Cichorium intybus 

Carthamus tinetorius 

Lactuca virosa 

Gundelia tourneforti 

Taraxacum vulgare 

Centaurea cyanus 

Convolvulus arvensis 

Ipomea turpethum 

Descurenia sophia 

Erysimum repandum 

Sinaps alba 

Sinaps nigra 

Brassica oleracea 

Cardaria draba 

Citrullus colocynthis 

Cyperus rotundus 

Ephedra dystachya 

Fumaria parviflora 

Thymus kotschyanus 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

26 

27 

28 

29 

30 

31 

32 

33 

34 

61

ادامه جدول 1- گياهان دارويي و صنعتي مهم مراتع كشور ‏(آذرنيوند،‏ 1364) 

رديف 





خوراكي 

دارويي 

صنعتي 

* 

* 

* 

Labiatae 

Zataria multiflora 

آويشن شيرازي 

اسطرخودوس 

بادرنجوبه 

برگ 



Labiatae 

Labiatae 

Lavandula dentata 

Melissa officinalis 

35 

36 

37 

* 

* 

Labiatae 

بالنگو شهري Lallementia iberica 

برگ،‏ سرشاخه و دانه 

38 

* 

Labiatae 

بالنگو شيرازي Lallemantia royleana 

دانه 

39 

* 

* 

Labiatae 

Hedeoma pulegioides 

پودنه 

برگ و سرشاخه 

40 

* 

Labiatae 

شاطرا Stachys lavandulaefolia 


41 

* 

Labiateae 

Hyssopus officinale 

زوفا 

برگ و سرشاخه هاي جوان 

42 

* 

Labiateae 

Nepeta cataria 

علفگربه 


43 

* 

Labiateae 

Marrubium vulgare 

فراسيون 

گل و برگ 

44 

* 

* 

Labiateae 

Ziziphora sp. 

كاكوتي 

اندام هاي هوايي 

45 

* 

* 

Labiateae 

Origanum vulgar 

آويشن كوهي 


46 

* 

Labiateae 

Salvia macrosiphon 

مرو 

دانه 

47 

* 

Labiateae 

Salvia officinalis 

مريم گلي 


48 

* 

Labiateae 

Teucrium polium 

مريم نخودي 

برگ و سرشاخه 

49 

* 

Leguminoseae 

اكليل الملك Astragalus hamosus 

ميوه 

50 

* 

Leguminoseae 

اكليل كوهي Melilotus officinalis 

گل 

51 

* 

Leguminoseae 

Melilotus alba 

اكليل كوهي 

گل 

52 

* 

Leguminoseae 

Alhagi camelorum 

ترنجبين 

مان 

53 

* 

* 

Leguminoseae 

Glycyrhiza glabra 

شيرين بيان 

ريشه و ريزوم،‏ عصاره ريشه 

54 

* 

* 

Leguminoseae 

كتيرا Astragalus gossypinus 

ضمغ 

55 

* 

* 

Leguminoseae 

گون گزي Astragalus adscendens 

مان مترشحه از برگ 

56 

* 

Leguminoseae 

Trifolium sp. 

شبدر 

همه اندام ها 

57 

* 

Liliaceae 

Colchicum luteum 

گل حسرت 

پياز 

58 

* 

Malvaceae 

Malva sylvestris 

پنيرك 

دانه 

59 

* 

Malvaceae 

Alcea lavateriflora 

گل ختمي 

گل،‏ دانه و ريشه 

60 

* 

Moraceae 

Ficus carica 

انجير 

ميوه 

61 

* 

* 

Orchidaceae 

Orchis latifolia 

ثعلب 

ريشه 

62 

* 

* 

* 

Papaveraceae 

Chelidonium majus 


اسفرزه 

بارهنگ 

همه اندام ها 

دانه 

دانه 

Plantaginaceae 

Plantaginaceae 

Plantago ovata 

Plantago major 

63 

64 

65 

* 

* 

Polygonaceae 

Rumex acetosa 

ترشك 

برگ،‏ ريشه و دانه 

66 

* 

* 

Polygonaceae 

Rheum ribes 

ريواس 

گل،‏ ميوه،‏ برگ و ساقه 

67 

* 

پرسياوش 

Polypodiaceae برگ و ريزوم 

Adiantum cappilus-veneris 

68 

62

ادامه جدول 1- گياهان دارويي و صنعتي مهم مراتع كشور ‏(آذرنيوند،‏ 1364) 

رديف 





خوراكي 

دارويي 

صنعتي 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

* 

Ranunculaceae 

تاج الملوك Aquilegia vulgaris 

بادام تلخ 

بادام كوهي 

گل ماهور 

بذرالبنج 

تاتوره 

تاجريزي 

آنغوزه 

انجدان 

بابونه صحرايي 

باريجه 


رازيانه 

كرفس وحشي 

گلپر 

وشا 

گزنه 

اسفند 

خارخشك 


مغز ميوه 

مغز ميوه 

برگ و ساقه 

دانه،‏ برگ و سرشاخه ميوهدار 

دانه 

برگ،‏ ميوه و دانه 

ساقه،‏ صمغ 

ريزوم و ريشه 

ريشه و ميوه 

صمغ 

برگ و ميوه 

ميوه و ريشه 

برگ،‏ دانه و ريشه 

ميوه،‏ ساقه،‏ برگ و ريشه 

ضمغ 


دانه 

ميوه 

Rosaceae 

Rosaceae 

Scrophulariaceae 

Solanaceae 

Solanaceae 

Solanaceae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Umbellifereae 

Urticaceae 

Zygophyllaceae 

Zygophyllaceae 

Amygdalus communis 

Amygdalus lycioides 

Verbascum thapsis 

Hyoscyamus niger 

Datura stramonium 

Solanum nigra 

Ferula assa-foetida 

Levisticum officinale 

Angelica archangelica 

Ferula galbaniflua 

Conium maculatum 

Foeniculum vulgar 

Apium graveolens 

Heracleum persicum 

Dorema ammoniacum 

Urtica dioica 

Peganum harmala 

Tribulus terrestris 

69 

70 

71 

72 

73 

74 

75 

76 

77 

78 

79 

80 

81 

82 

83 

84 

85 

86 

87 

63

معرفي برخي از مهمترين گياهان سمي مراتع و صدمات ناشي از آنها 

مقدمه 

مطابق گزارشات ارائه شده از سوي سازمان جنگلها و مراتع كشور نزديك به 90 ميليون هكتار را از 

مساحت كشور ايران را مراتع در بر مي گيرد.‏ اكثر اين مراتع جزء مراتع ضعيف به شمار آمده و متاسفانه 

روز به روز تخريب مراتع سير صعودي خود را طي مي كند و از مراتع كاسته شده و در نتيجه علوفه در 

دسترس دام كشور كاهش مي يابد.‏ براي جلوگيري از اين معضل بزرگ به دو شيوه مي توان فعاليت نمود،‏ 

اصلاح و عمران و تقويت مراتع به عنوان راهكار اصلي.‏ اما استفاده بهينه از مراتع موجود و جلوگيري از 

هدر رفت علوفه قابل بهره برداري نيز به عنوان راهكار ديگر در افزايش علوفه مراتع و بهبود وضعيت تغذيه 

دام كشور قابل توجه مي باشد.‏ از اين رو مديريت نقش اساسي را بازي مي كند،‏ زيرا لازمة حفظ واحياء و 

تقويت مراتع مديريت هاي صحيح بخصوص در مواجه با شرايط نامناسب همچون خشكسالي،‏ چراي 

مفرط،‏ هجوم گونه هاي غير خوشخوراك….‏ مي باشد.‏ يكي از اين مشكلات كه نه تنها در ايران بلكه در 

كليه مناطق جهان مرتعداران را دچار نگراني نموده و آسيب هاي فراواني به دامهاي بهره بردار از مراتع 

وارد نموده است وجود گونه هاي گياهي سمي مراتع مي باشد.‏ گياهان سمي به گياهاني اطلاق مي شود 

كه حاوي موادي شيميايي بوده كه عامل تغييرات بيوشيميايي يا فيولوژيكي زيان آور در دام مي باشند 

. 

برخي از مراتع ايران آلوده به گياهان سمي و غير خوشخوراك بوده كه در عين سرسبزي در بسياري 

اوقات با مسموم نمودن دامها خسارت هاي 

عمده اي به مرتعداران وارد مي نمايند.‏ شناخت اثرات گياهان 

سمي بر دام در امر مديريت مراتع آلوده به اينگونه گياهان نقش بسزايي دارد.‏ در ايالتهاي غربي آمريكا 

ميزان تلفات ناشي از مصرف گياهان سمي توسط دامها طي 20 سال گذشته بين 

3 تا %5 

برآورد شده 

است ‏(ويليام كروگر)‏ ، ضمن اينكه خسارت هاي ناشي از كاهش توليد حيوانات مسموم و هزينه هاي 

فعاليتهاي مديريتي،‏ درماني و پيشگيرانه بيش از هزينه دامهاي تلف شده برآورد شده است ‏(لي 

شارپ‎1978‎‏)‏ 

همة اين مطالب نقش مديريت و كنترل گياهان سمي در مراتع را بيش از پيش بيان مي كند كه لازم 

است براي گونه هاي مختلف گياهان سمي روشهاي مختلفي اعمال گردد.‏ در گذشته براي به حداقل 

64

رساندن تلفات دام 

، 

منطقه آلوده را قرق نموده يا گياهان سمي را ريشه كن مي نمودند،‏ در حاليكه مي 

توان بدون صرف هزينه هاي فراوان قرق يا ريشه كني،‏ با روشهاي مديريتي مختلف حتي از گونه هاي 

سمي در تغذيه دام نيز بهره برد.‏ 

برخي از مهمترين گياهان سمي مراتع 

در زمينه گياهان علوفه اي يا داروئي مطالعات فراواني صورت گرفته است،‏ در حاليكه گياهان سمي مراتع 

ايران اكثراً‏ ناشناخته مانده اند.‏ يكي از جنبه هاي مديريتي مرتع در هر كشور توجه به گونه هاي سمي 

مراتع است،‏ چيزي كه متأسفانه در سيستم مديريت مراتع ايران هيچگاه به چشم نمي آيد و بدين جهت 

صدمات فراواني متوجه دامداران گرديده است.‏ شايد از لحاظ تجربي و سنتي دامداران اطلاعاتي در اين 

زمينه دارا مي باشند،‏ اما مديريت علمي در برخورد با مسئله بسيار مورد نياز مي باشد.‏ از دهها سال 

گذشته اين مديريت اعمال مي گردد و لازم است ما نيز به آن نگاهي بيندازيم.‏ قبل از اجراي هر اقدام 

مديريتي در برخورد با گونه هاي سمي،‏ شناخت گونه هاي سمي در اولويت و شرط اول آن مي باشد.‏ 

برخي از مهمترين گونه هاي سمي در مراتع در جدول 

2 

بسيار بيشتر از اين مي باشد و لازم است تحقيقات در اين زمينه بيشتر ادامه يابد.‏ 

ذكر شده است،‏ هر چند مجموعه گياهان سمي 

65

جدول 2– ليست برخي از مهمترين گياهان سمي مراتع 

رديف 

نام علمي گياه 

اندامهاي مسموم گياه 

تمام گياه بخصوص برگها 

ساقه،‏ برگ و دانه 

تمام گياه 

برگ 



غده ها 

كل گياه 

برگها 

كل گياه 

دانه 

كل گياه 

كل گياه 

برگها و شيره 

ميوه 

ميوه 

برگها 

برگها ميوهها 

كل گياه 

كل گياه 

برگها 

برگها و براكته گلها 

كل گياه 

كل گياه 

كل گياه 

ريشه و ميوه 

كل گياه 

نوع سميت ياسم 

الكالوئيدها 

سم پروتانمونين 

گليكوسيدي 

پروتانمونين 

ساپونين و 

تاكسالبومين 

نيترات 

الكالوئيدي 

سم پورتانمونين 

سيانوژنيك 

 

سيانوژنيك 

اتروپين الكالوئيد 

كلشي سين 

رزين و اندرومد و 

توكسن 

الكالوئيد 

انترون و انترانول 

اكسالات محلول 

گليكوسيد 

سولانين 

 

نيترات 

نيترات 

كانابينول 

توگسالبومين 

كليدونين 

پروتويين 

نيترات 

كوگوربنياسين 

الكالوئيد اتروپين 

هيوسيامين 

اثرات سم بر دام 

اثر بر سيستم قلبي و عروقي 

اثر بر اعضاي گوارشي و 

سيستم عصبي 


اثر بر اعضاي گوارشي تورم 

پوست 

اثر بر اعضاي گوارشي 

 

اثر براعضاي گوارشي 


 


التهاب پوستي اختلالات 

گوارشي 

اثر بر سيستم عصبي 



اختلالات گوارشي و التهاب 

پوست 


 


تشنج 

 

 

 


اثربر سيستم عصبي و التهاب 

پوستي 

 

اختلالات گوارشي و تنفسي 

اثر بر سيستم عصبي التهاب 

پوستي 

اثر قلبي عروقي التهاب پوست 

Acontium 

Actaea 

Adonis 

Ranunculus 

Aleurites 

Amaranthus hy 

bridus 

Amaryllis 

Anemone 

Triglochim 

maritima 

Arum maculatum 

Euphorbia 

Atropa belladonna 

Colchicum 

autumnale 

Rhododendron 

Solanum 

dulcamara 

Ramnus 

Oxalis 

pes carprae 

Solanum nigrum 

Juncus inflenus 

Tribulas terrestris 

Cirsium arvense 

Cannabis sativa 

Cassia 

Chelidonium 

magus 

Malva parvifolia 

Bryonia Cretica 

Dutura 

stramonium 

نام فارسي گياه 

اقونطيون 

توت مار 

چشم خروس 

آلاله 

تونگ 

تاج خروس 

نرگس 

شقايق نعماني 

چمن پيكاني 

شيپوري 

فرفيون 

مهر گياه 

سورنجان 

آزاليا 

تاجريزي ساده 

خوشه انگور 

ترشك 

تاجريري سياه 

سازوي شلاقي 

خارخسك 

خاركنگر 

شاهدانه 

ماشك 


پنيرك 

ماردارو 

تاتوره 

زبان در قفا 

كل گياه 

الكالوئيد 

Delphinium 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

26 

27 

28 

66

ادامه جدول 2– ليست برخي از مهمترين گياهان سمي مراتع 

رديف 

نام فارسي گياه 

كتان 

گل راعي 

ماشك گل خوشه اي 

آفتاب پرست 


بذرالبنج 

ترمس 

گرگ تيغ 

هميشه بهار 

شقايق پيچ 

دافنه 

گزنه 

خرزهره 

تاتاري 

مندارچه 

ماهودانه 

منداب 

سس 

خردل سياه 

شقايق 

تلخك 

سنگنك 

گل مرواريد 

نام علمي گياه 

اندامهاي مسموم گياه 

كل گياه به خصوص غلات و 

دانه 

كل گياه 

پوست غلاف،‏ برگها و ساقه 

كل گياه 

كل گياه بخصوص دانه و 

ريشه 


برگها و دانهها 

برگها 

كل گياه 

برگ 

كل گياه بخصوص دانه 

كل گياه 

كل گياه 

برگها 

كل گياه 

برگها 

كل گياه 

برگها 

برگها 

كل گياه 

دانهها 

دانه برگ 

ريشه برگ و گل 

نوع سميت ياسم 

سيانوژنيك نيترات 

 

كاتارتيك 

پيروليزيد ين 

الكالوئيدهاي 

كونين و كونسئين 

الكالوئيد اتروپين و 

هيوسيامين 

الكالوئيد پيريدين 

 



كومارين 

نيترات 


نيترات 

ليگوسترين 

رزين 


آلكالوئيدي 


روآرين 




اثرات سم بر دام 

 

التهاب پوست حساسيت 

پوست به نور 

 

 

اثر بر سيستم عصبي التهاب 

پوست 

اثر بر سيستم عصبي و عارضه 

دهاتي 

 


التهاب پوست 



اثر بر دستگاه گوارش و 

گردش خون 



التهاب پوستي 

اثر قلبي عروقي التهاب 

پوست 

 


لرزش عضلاني،‏ اسهال 

التهاب معده و كبد 

ورم معده 

ورم معده و روده 

 

اشكال حركتي 

فلج عضلاني 

تهوع اسهال 

Linum 

usitatissimus 

Hypericum 

perforatum 

Cassia fistula 

Heliotropium 

Conium maculatum 

Hyoscyamus niger 

Lupinus 

Lycium 

Caltha palustris 

Vitalba clematis 

Daphne mezereum 

Utrica procera 

Nerium oleander 

Carduus 

Ligustrum vulgare 

Euphorbia lathyris 

Brassica 

Compestris 

Cuscuta 

euro pen 

Sinapis nigra 

Papaver rhoeas 

Lolium temulentum 

Latyrus Sativus 

Convalaria 

magalis 

29 

30 

31 

32 

33 

34 

35 

36 

37 

39 

40 

41 

42 

43 

44 

45 

46 

47 

48 

49 

50 

51 

52 

اسفند 

كل گياه 

تهوع اسهال 

Peganum harmala 

53 

67

صدمات حاصل از مواد شيميايي گياهان مرتع 

مواد شيميايي مسموم كننده در گياهان مرتعي سمي و خسارتهاي حاصله از آنها 

گياهان علوفه اي انواع فراواني از تركيبات شيميايي را توليد ميكنند كه برخي از آنها روي تمام 

ارگانيسمها،‏ از جانوران عالي تا حشرات،‏ قارچها،‏ باكتريها و ساير گونههاي گياهي اثر ميگذارند.‏ بيشك 

بعضي از اين مواد انتهاي مسير تكاملي است كه ارزشي براي گياه در بر ندارد.‏ چنين موادي يعني مواد 

متابوليسم ثانويه،‏ توليدات جانبي مسيري است كه به مواد متابوليسمي اوليهاي كه براي سنتز RNA يا 

DNA ‏،توليد انرژي،‏ ساختمان سلول يا ساختن مولكولهاي پيچيدة پروتئين ضروري است منجر ميشود.‏ 

تركيبات شيميايي حاصل از متابوليسم ثانويه كه در فرايندهاي حياتي گياه نقشي ندارد،‏ عبارتند از:‏ 

‎1‎ استروئيدها 

‎2‎ آلكالوئيدها 

‎3‎ استوژنينها 

‎4‎ فنيل پروپانها 

استروئيدها 1- 

استروئيدها به دو گروه اصلي گلوكوسيدها ‏(شامل گلوكوسيدهاي سيانوژنيك و ساپونينها تقسيم 

ميشوند):‏ 

الف)‏ گلوكوسيدهاي سيانوژيك 

اين مواد خودشان به تنهايي سمي نيستند اما در حضور آنزيمهاي مشخص هيدروليز شده و توليد اسيد 

سيانيدريك (HCN) كه بسيار سمي است مي كنند.‏ HCN بر اثر خفگي ناشي از كمبود اكسيژن در سطح 

سلولي مرگ آور است.‏ اين اسيد سريعاً‏ جذب خون مي شود و به تمام بدن منتقل مي شود . بيشترين 

صدمه را بافت عصبي و دستگاه تنفسي تحمل ميكنند،‏ لرزش ماهيچهاي،‏ سختي و سرعت بالاي تنفس و 

تشنج از علائم مسموميت دام با اين ماده شيميايي است.‏ مقدار اين ماده در مراحل اوليه رويش در حد 

بالايي است و در مراحل بلوغ كاهش مي يابد.‏ شرايط آب و هوايي،‏ عوامل خاك،‏ نور تغيير دهنده محتوي 

اين گليكوسيدها در گياه مي باشد ضمن آنكه رطوبت پائين خاك و نيتروژن بالا و فسفر كم به توليد 

68

3 

HCN كمك مي نمايند.‏ همچنين پژمردگي،‏ يخ زدگي و ديگر اشكال خسارت فيزيكي به گياه باعث 

افزايش سريع محتوي HCN گياه مي گردد.‏ 

گليكوسيدهاي سيانوژنيك اغلب در سورگوم ها مثل سودان گراس 

Halpens) (Sorghum. و شبدر سفيد ديده مي شود.‏ 

Sudanensis) (Sorghum. و قياق 

ب)‏ گلوكوسيدهاي ساپونين 

اين نوع گلوكوسيدها در واقع آنتي متابوليتهايي هستند كه ظرفيت فعاليت زيستي گسترده و متنوعي 

دارند.‏ ساپونين باعث ايجاد التهاب روده و معده شديد،‏ اسهال و استفراغ در دام گرديد،‏ و در صورت جذب 

جريان خون گرديدن باعث شكستن سلولهاي قرمز خون و صدمه به سيستم اعصاب مركزي و در نتيجه 

توليد تشنج و فلج دام مي گردند.‏ در برخي گونه هاي يونجه اين ماده ديده مي شود و علت نفخ دام در اثر 

مصرف يونجه را مي توان وجود اين ماده شيميايي دانست.‏ 

2 ‏-آلكالوئيدها 

آلكالوئيدها كه تعداد آنها به بيش از 2000 مي رسد در 

%10 

تا ‎15‎‏%كل گياهان آوندي يافت مي شوند.‏ 

نمونه اي از آلكالوئيدها را همچون مورفين،‏ آتروپين،‏ نيكوتين،‏ استركنين مي توان نام برد ‏.آلكالوئيدها 

عموماً‏ تخريب كننده لوله هاي گوارشي،‏ باعث تهوع و اسهال دام گرديده همچنين در سيستم عصبي 

مركزي اختلال ايجاد كرده و باعث كوري،‏ بيهوشي و مرگ مي شوند.‏ برخي از گياهاني كه داراي مقادير 

بالاي آلكالوئيد هستند عبارتند از علف قناري،‏ لوپينوس.‏ 

استوژنينها 

كه خود به دو دسته اصلي تاننها و فلاونوئيدها تقسيم مي شوند.‏ 

الف تاننها 

اين مواد تركيبات پليمري هستند كه با داشتن خواص قوي اتصال پروتئين،‏ با ديگر تركيبات پلي 

فلنوليك متفاوتند.‏ 

در بسياري از علوفه ها طعم تلخ گياه به علت وجود تاننهاست كه اين امر سبب كاهش مصرف علوفه 

توسط حيوان مي شود.‏ تاننها قابليت هضم را نيز كاهش مي دهند.‏ 

69

ب)‏ فلاونوئيدها 

فلاونوئيدها موجب ناتوانيهاي توليد مثل در دام مي شوند.‏ اين مواد نخستين بار در آمريكا در سال 

1944 

در گلهاي از گوسفندان كه با شبدر چرانيده مي شدند آشكار شد.‏ فلاونوئيدها كاملاً‏ زيان آور نيستند.‏ 

شبدر ميزان رشد بره ها را افزايش مي دهد.‏ ارزيابي ميزان تاثيرات مفيد يا زيانهاي فلاونوئيدها مشكل 

است براي نمونه گوسفند گاهي بره خود را مي اندازد يا نمي تواند آبستن شود و يا باعث افزايش وزن بره 

ها مي شود كه ناشناخته است.‏ 

4 فنيل پروپانها 

مهمترين گروه فنيل پروپانها كومارين به شمار مي آيد.‏ اين ماده شيميايي باعث كاهش خوشخوراكي گياه 

گرديده،‏ ضمن اينكه خاصيت لخته شدن خون را كاهش مي دهد.‏ دي كومارول (Dicoumarol) كه از 

كومارين مشتق شده است طي دوره گرماي هوا فعال تر و بيشتر بوده و عملش به كاهش لخته شدن خون 

منجر مي گردد كه اين امر باعث مي گردد دام در اثر زخم هاي ناچيز همچون شاخ سوزي،‏ لخته كردن 

يا خونريزي داخلي دچار كم خوني شديد شده و تلف گردد.‏ 

مواد شيميايي جذب شده 

جدا از اين مواد شيميايي كه در گياهان سمي توليد شده و باعث بيماري يا تلف شدن دام 

مي گردد،‏ برخي گياهان ديگر از طريق ديگر عامل مشكل ساز در زندگي دام مي گردند.‏ برخي از 

مهمترين اين مشكلات عبارتند از مواد شيميايي كه در متابوليسم ثانويه تشكيل شده و در اثر جذب بيش 

از اندازه توسط گياه براي دام مشكل ساز مي شوند.‏ 

1 مس 

اگر ميزان مس در گياه بالاتر از حد نرمال گردد دام مصرف كننده از آن دچار مسموميت 

مي گردد.‏ شبدرها نمونه هاي خوبي از گياهان ذخيره كننده مس به شمار مي آيند.‏ 

2 سلنيم 

عنصري شديداً‏ سمي است و اگر ميزان آن در خاك منطقه بالا باشد توسط برخي گياهان مرتعي جذب 

شده كه مصرف گياه حاوي مقادير بالاي سلنيم دام را دچار مسموميت مي نمايد.‏ علائم اين نوع 

70

مسموميت در دام عبارتند از:‏ سختي مفاصل،‏ ريزش موي يال و دم،‏ بد شكل شدن سم و در مقادير بالاي 

سم،‏ حيوان دچار تلوتلو خوردن مي گردد.‏ 

3 موليبدن 

بالا بودن مقادير بالاي موليبدن در علوفه مورد تغذيه دام،‏ حيوان را دچار مسموميت مي نمايد.‏ اين حيوان 

مسموم دچار اسهال شديد گرديده،‏ لاغر شده و توليد شيرش كم مي 

گردد.‏ شبدر قرمز و شبدر اگساليك 

جمع كننده هاي موليبدن به شمار مي آيند.‏ براي كم اثر نمودن مسموميت موليبدن مي توان به جيره 

دام مس اضافه نمود.‏ 

4 نيترات 

مسموميت ناشي از نيترات هنگامي رخ مي دهد كه حيوانات از مواد علوفه اي با مقدار زياد نيترات 

%45 تا %35 ‏(متجاوز از 

نيترات در رژيم غذايي)‏ استفاده كنند.‏ در اين شرايط نيترات در سيرابي به 

نيتريت تبديل مي شود.‏ نيتريت در خون جذب مي شود و هموگلوبين به مت هموگلوبين كه ماده اي 

ناتوان از انتقال اكسيژن است تبديل ميگردد.‏ مسموميت ناشي از نيترات زماني كه مهلك نباشد شرايط 

نيمه بيماري ايجاد مي كند كه به بازده كم در حيوان و افت وضع عمومي مي انجامد.‏ گياه نتيرات ها را 

توليد يا انباشته ميكند،‏ زيرا نخستين گام در ساخت پروتئين مستلزم استفاده از اين مواد است.‏ در نتيجه 

هر چيز كه بر رابطة منبع مخزن بين توليد پروتئين و مجتمع نيترات اثر گذارد بر مقدار نيترات بافت گياه 

موثر خواهد بود.‏ مهمترين علل زيادي مقدار نيترات در بافت علوفه از اين قرارند.‏ 

الف)‏ كاربرد زياد كودهاي ازته 

ب)‏ خشكسالي 

ج)‏ پائين بودن شدت نور 

د)‏ گونه گياه 

ه)‏ مديريت 

استفاده مكرر از كودهاي ازته در سالهاي اخير به افزايش وقوع مسموميت ناشي از نيترات منجر شده 

است.‏ 

71

در موارد حاد در مسموم كنندگي در گاو 

60 تا %80 

مجموع هموگلوبين به مت هموگلوبين تبديل مي 

شود.‏ نشانه هاي مسموميت شديد،‏ رعشه عضلاني،‏ تلوتلو خوردن،‏ تنفس سريع و مرگ،‏ مسموميت مزمن 

ممكن است منجر به رشد ضعيف،‏ توليد شير كم و سقط جنين شود.‏ 

صدمات غير شيميايي حاصل از گياهان مرتعي 

برخي از گياهان مرتعي از طريق ديگر ايجاد آسيب و صدمه در دام مي نمايند كه برخي از مهمترين اين 

صدمات عبارتند از:‏ صدمات فيزيكي،ايجاد ناراحتي هاي پوستي حاصل از حساسيت به نور همراه داشتن 

ارگانيسم هاي مضر و … 

‎1‎ صدمات فيزيكي 

گروهي از گياهان مرتعي به جهت اختصاصات اندامي خاص خود باعث ناراحتي دام مصرف كننده از آنها 

مي گردند،‏ مثلاً‏ خارهاي گياه Aegilops باعث صدمه جدي درناحيه گلو و دهان حيوانات مي گردند.‏ 

همچنين گياهاني مانند 

capensis) (Stipa علف بهمن بدليل سيخكهاي خشبي و نوك تيز موجب ايجاد 

زخمها و جراحات جدي در ناحيه گلو،‏ دهان،‏ مري،‏ بيني،‏ چشم،‏ گوش و حتي پوست دام مي گردد.‏ بطور 

كلي بسياري از گياهان تيره گندم حتي خوشخوراك ترين آنها،‏ در زمان بذر دهي ممكن است در دام 

ايجاد مزاحمت و مشكل نمايد.‏ زمانيكه خارها خورده شوند در معده به شكل يك گلوله غير قابل هضم 

درآمده و به ديوار معده صدمه مي زنند.‏ همچنين شيره برخي گياهان باعث صدمات بدني دام ميگردند 

وباعث تاول هاي دردناك مي گردند همچنين اين تاول ها در دهان باعث كاهش مصرف غذاي دام 

ميشوند.‏ 

‎2‎ ايجاد حساسيت به نور 

حيوانات گاهي در نتيجة خوردن بعضي از غذاها حساسيت به نور پيدا مي كنند،‏ پيدايش چنين 

حساسيتي در حيوان ممكن است مربوط به دو علت عمده باشد.‏ 

72

الف)‏ مادة خارجي خود راسأ حساسيت به نور توليد مي كند 

گياهاني كه مادة حساس را دارا هستند در صورتيكه توسط دام مصرف شوند سموم شان وارد خون شده و 

به سوي پوست رفته و در اثر نور خورشيد فعال شده وعارضه ايجاد مي نمايند،‏ مانند گندم سياه و علف 

چاي كه از علائم آن زخم هاي پوستي است.‏ 

ب)‏ مادة خطرناك در نتيجه عكس العمل بدن از مواد اوليه ساخته شده و اين ماده خطرساز مي 

باشد.‏ 

اين گروه به صورت غير مستقيم حساسيت نوري ايجاد مي نمايند،‏ بيشترين صدمه از اين مواد به كبد دام 

وارد مي شود بدين نحو كه مواد مضر بر روي كبد اثر مي گذارد و موجب بهم خوردن فعاليت كبد مي 

شود.‏ كبدي كه بدين ترتيب مسموم گشته بخودي خود حالت حساسيت به نور بوجود نمي آورد،‏ بلكه 

ماده اي ترشح مي كند كه اين ماده در جريان خون وارد شده موجب ظهور اين بيماري در حيوان مي 

شود.‏ برخي علائم عبارتند از:‏ بي حالي،‏ بي اشتهايي،‏ اسهال و زردي.‏ 

دراين حساسيت نوري دو گوسفند و بز بسيار مشاهده مي گردد،‏ نام برخي از گياهان توليد كنندة 

حساسيت نوري به شرح زير است:‏ 

آفتاب پرست گندم سياه آگاو علف جارو باقلاي مصري 

3 كاهش توليد شير 

برخي گياهان مرتعي عامل كاهش توليد شير دام به شمار مي آيند و از اين طريق به دامدار ضرر وارد مي 

نمايند،‏ از جمله اينها مي توان به باقلاي مصري تاتوره و ترشك اشاره نمود.‏ 

مسموميت دام ناشي از مصرف گياهان درون آب آشاميدني 

بعضي از جلبكهاي آبي كه در كنار رودخانه ها و جويبارها رشد مي كنند و يا درون آب هستند اگر مورد 

تغذيه دامهايي كه از آب بركه مي آشامند قرار گيرند دامها را مسموم مي نمايند كه گاهي اوقات موجب 

مرگ سريع دام مي گردند.‏ 

73

ر ب 

مسموميت ناشي از مصرف گياهان آلوده به قارچ سمي 

ارگوت يك قارچ سمي است كه به گراسها حمله مي كند،‏ اين قارچ توليد ماده سمي نموده كه در صورتي 

كه توسط گراس آلوده خورده شود حيوان دچار مسموميت مي شود.‏ اين سم مراكز عصبي دام را تحريك 

مي كند و در ادامه باعث سقط چنين درحيوان آبستن و مرگ مي شود.‏ علائم عمومي اين نوع مسموميت 

بي اشتهايي،‏ درد شكمي و ضعف بدن است ديگر عوارض لرزش ماهيچه ها،‏ تشنج،‏ امتناع از غذا خوردن و 

قانقاريا مي باشد.‏ 

مديريت مراتع آلوده 

طبقه بندي گياهان سمي و شيوههاي مديرت آنها 

گياهان سمي مراتع داراي طبقه بندي مختلفي مي باشند.‏ 

خي از لحاظ خانواده گياه،‏ عدهاي برحسب 

اعضائيكه تحت تاثير سم قرار گرفته و گروهي نيز برحسب تركيب شيميايي سموم طبقهبندي گرديدهاند.‏ 

اما در اينجا از ديدگاه مديريت مرتع گروه بندي مي شوند،‏ يعني بدين شكل كه گياهان سمي از لحاظ 

زمان سميت و خوشخوراكي يا عدم خوشخوراكي طبقه بندي مي گردند.‏ 

گياهان سمي مراتع به اين شش گروه تقسيم مي گردند.‏ 

گياهان هميشه سمي اما خوشخوراك براي دام 

گياهان هميشه سمي اما غير خوشخوراك براي دام 

گياهان هميشه سمي اما در زمانهاي معين خوشخوراك براي دام 

گياهاني كه برخي مواقع سمي هستند،‏ اما براي دام خوشخوراك هستند.‏ 

گياهاني كه برخي مواقع سمي هستند اما براي دام غير خوشخوراك هستند.‏ 

گياهاني كه در برخي مواقع سمي هستند اما در زمانهاي معين خوشخوراك هستند.‏ 

(1 

(2 

(3 

(4 

(5 

(6 

براي هر گروه از گياهان فوق الذكر بسته به مقدار و زمان مصرف توسط دام و زمان حداكثر سميت 

استراتژي مديريتي خاصي لازم مي باشد.‏ 

گياهان هميشه سمي اما خوشخوراك براي دام 

اين گروه از گياهان شامل گونه هايي مي شوند كه در صورت مصرف زياد از اندازه دام را دچار مسموميت 

مي نمايند،‏ اما در صورتيكه تا حد آستانه مسموميت مصرف شوند مشكل ساز 

74

نمي باشند و يا در صورت ايجاد ناراحتي براي دام،‏ عوارض جزئي بوده و به سرعت پس از دوري از گياه 

برطرف مي گردد.‏ 

روش مناسب چرا براي اينگونه مراتع استفاده از شيوه چراي تناوبي استراحتي مي باشد.‏ به طور مثال 

مرتع به چهار قسمت تقسيم شده و در دو قسمت دام چرا نموده قبل از شروع مصرف گياهان مسموم 

كننده با تغيير قطعات،‏ دام از گياهان خوشخوراك غير سمي استفاده مي نمايد،‏ البته اين مورد گياهان با 

مسموميت كم مي باشد و گياهاني هستند كه در اثر تغذيه زياد خطرناك مي باشند.‏ 

گياهان هميشه سمي اما غير خوشخوراك براي دام:‏ 

در اين مراتع هر گونه سيستم چرايي حتي سيستم چراي آزاد امكان پذير مي باشد،‏ به شرط آنكه تا حد 

مفرط مرتع مورد چرا قرار نگيرد،‏ زيرا در اين عرصه دام به مصرف گياهان غير خوشخوراك كه گاهاً‏ سمي 

مي باشند روي خواهد آورد.‏ 

گياهان هميشه سمي اما در زمانهاي معين خوشخوراك براي دام 

براي استفاده از مراتع داراي اين گونه گياهان بايد در زماني كه گياه براي دام خوشخوراك مي باشد 

سيستم كنترل چرا انجام پذيرد،‏ بدين صورت كه از تغذيه بيش از حد آستانه مسموميت جلوگيري گردد 

و در مورد گياهاني كه بسيار سمي هستند و مصرف اندك هم موجب ناراحتي دام مي گردد بايد در زمان 

خوشخوراكي گياه از چراي دام خودداري گردد.‏ 

گياهاني كه برخي مواقع سمي هستند،‏ اما اغلب براي دام خوشخوراك:‏ 

در زمانهايي كه اين گياهان سمي نيستند احتياجي به شيوه مديريت خاصي نمي باشد،‏ اما در زمانهايي 

كه مسموم كننده مي باشند در زمان خوشخوراكي گياه و مطبوعيت براي دام لازم است از مصرف بيش از 

اندازه خودداري گردد مي توان سيستم هاي چرايي استراحتي تناوبي در زمان اوج مسموميت گياه و 

سيستم تاخيري در صورتي كه در زمان بذردهي گياه اثر مسموميت كنندگي گياه از بين مي رود.‏ 

گياهاني كه برخي مواقع سمي هستند اما براي دام غير خوشخوراك:‏ 

در اين گونه مراتع كه داراي گياهاني با خصوصيت فوق هستند ‏،تنها بايد از چراي مفرط ورود دام گرسنه 

به مرتع خودداري نمود.‏ 

75

گياهاني كه برخي مواقع سمي هستند اما در زمانهاي معين خوشخوراك:‏ 

در مديريت اين گونه گياهان بايد دقيقاً‏ زمان سمي بودن گياهان و همچنين خوشخوراكي گياه شناسايي 

شود.‏ در صورت شناسايي اين زمانها مديريت چرايي اشاره شده در قسمتهاي قبلي به صورتي كه دام دچار 

مسموميت نگردد اعمال مي گردد.‏ 

روشهاي مديريت مراتع از نظر آلودگي گياهان سمي 

در مواجه با مراتع آلوده به گياهان سمي شايد اولين چيزي كه در ذهن انسان متبادر مي شود ريشه كني 

گياهان سمي از مراتع يا اينكه دوري گزيدن ازمرتعي باشد كه اينگونه گياهان در آنجا حضور دارند،‏ اين 

شيوه اي بوده است كه در گذشته در كشورهاي اروپايي و هم اكنون در برخي مناطق ايران اعمال مي 

گردد،‏ اما گسترش علم مرتعداري و شيوه هاي نويت مديريت مرتع هم اكنون با اين امر به شدت مخالفت 

مي كند.‏ اين مسئله امري دقيق و حساس بوده زيرا در صورت اجراي غلط شيوه مديريت خسارات جبران 

ناپذيري به بار مي آيد.‏ 

در اداره مراتع آلوده سه راهكار عمده براي اعمال مديريت وجود دارد كه هر كدام شامل مجموعه اي از 

فعاليتهاي مديريتي مي شود اين راهكارها عبارتند از:‏ 

روشهاي پيشگيري از آلودگي مرتع 

روشهاي پيشگيري از آلودگي مرتع شامل موارد زير مي باشد:‏ 

شناسايي گياهان مرتع از نظر پتانسيل مسموم كنندگي 

شناخت گياهان سمي موجود در مرتع 

آشنايي با سموم موجود در گياهان مرتعي مقدار و كنشهايي كه مي توانند بوجود آورند.‏ 

شناخت فولوژي گياه از نظر زمان حداكثر و حداقل ميزان سم،‏ اندامهاي مسموم،‏ فصل رشد و … 

آشنايي با تاريخچه مسموميت دام دراثر مصرف گياهان سمي در مرتع.‏ 

كنترل و دقت در استفاده از كودهاي شيميايي درمراتع بويژه كودهاي نيتراته.‏ 

76

روشهاي كاهش آلودگي مرتع و جلوگيري از مسموميت دام 

هدف از فعاليتهاي مديريتي را كنترل گياهي سمي و رسيدن به مجموعه اي از راه حل هاي مديريتي 

جهت جلوگيري از فرصت حاصله از مسموميت مي باشد.‏ 

1 استفاده از علف كش خاصه گونه سمي شناخته شده در منطقه.‏ 

2 استفاده از قرق مرتع در شرايط بالا بودن خطر مسموميت ‏(افزايش محتواي سموم گياه يا فراواني 

گونه هاي مسموم)‏ با حصار كشي اطراف منطقه آلوده در مرتع.‏ 

3 مبارزه بيولوژيك ‏(كنترل Hypericum peoforatum توسط سوسك 

(Chrusolina 

( 

4 

استفاده از دام مقاوم به گياه سمي خاص ‏(مثلاً‏ استفاده از گوسفند در مرتع آلوده به 

Senecio 

5 جلوگيري از ورود دام گرسنه به مرتع آلوده.‏ 

6 تهيه مكمل هاي غذايي براي دام در مرتع ‏(كمك در مسموميت زدايي از دام بالا بردن آستانه 

مسموميت در دام و تقويت قدرت دفاعي دام)‏ 

7 عدم نگهداري دام به مدت طولاني در مراتع داراي گياهان سمي همراه با گياهان خوشخوراك.‏ 

8 عدم ورود دام به مراتع داراي گياهان بسيار سمي اما با ظاهر خوشخوراك.‏ 

9 استفاده از شيوه چراي تناوبي در مراتع آلوده 

10 عدم ورود دام جوان و غير بومي به مراتع آلوده ‏(به جهت رفتارهاي كنجكاوانه و عدم آشنايي با 

گياهان سمي حساسيت بيشتر به جهت عدم سازگاري با گياه آلوده.‏ 

11 استفاده از نمك و فسفر در مرتع براي رفع كمبود مواد معدني دام.‏ 

12 عدم ورود دام در زمان بالا بودن مواد سمي موجود در گياه.‏ 

13 عدم ورود دام ضعيف به جهت احتمال آسيب پذيري سريعتر و شديدتر.‏ 

روشهاي درمان مسموميت دام 

1 استفاده از مكمل هاي غذايي خاص در زمان مسموميت.‏ 

2 خروج سريع دام از مرتع آلوده تا زمان تشخيص گياه مسموم كننده.‏ 

3 رساندن دام مسموم به دامپزشك.‏ 

4 پاره نمودن سريع شكمبه دام و خارج نمودن محتويات آن.‏ 

77

5 جستجو جهت يافتن گياه مسموم كننده جهت تجويز پادزهر مربوطه.‏ 

بسياري از خسارتها و تلفات دام نتيجه مستقيم مديريت ضعيف در مرتع مي باشد.‏ در بسياري موارد 

گياهان سمي علامت يك مرتع تحت چراي مفرط مي باشد.‏ 

در حالي كه بسياري تصور مي كنند از گياهان سمي بايد دوري گزيد،‏ بايد خاطرنشان كرد كه با اعمال 

سياستهاي مديريتي مختلف مي توان از اينگونه گياهان استفاده نمود،‏ چه با استفاده از سيستمهاي 

چرايي متفاوت و چه با واكسيناسيون و ايمني سازي دامها در برابر گياهان آلوده يا تغييرات ژنتيكي در 

دامها در جهت مقاومت بيشتر به اين گونه گياهان باشد.‏ اما علم كنوني هنوز راه زيادي تا رسيدن به 

جائيكه دام بتواند بدون هيچ مخاطره اي از گياهان سمي تغذيه نمايد در پيش رو دارد،‏ اما علم كنوني 

خود پيشرفتهاي زيادي را در راه مديريت گياهان سمي مراتع كسب نموده است كه نسبت به گذشته اي 

نه چندان دور كه تنها كار ممكن را ريشه كني يا دوري گزيني ازآن مي دانستند در شرايط بهتري مي 

باشد.‏ در شرايط فعلي بخصوص در مورد مراتع ايران كارشناس مرتع بايد با توجه به شرايط مرتع،‏ از نظر 

نوع گياهان سمي و نوع دام و سيستم هاي چرايي در انتخاب نوع روش صحيح مديريت تصميم گيري 

نمايد.‏ جا دارد محققين و پژوهشگران ايران در بخش مرتع در مورد روشهاي صحيح مديريت مراتع آلوده 

به گياهان سمي تحقيقات و پژوهشهاي بيشتري انجام دهند كه در شرايط كنوني كمبود علوفه كشور 

بتوان از علوفه مراتعي كه در زمانهاي محدود سمي هستند يا با تغيير دام قابل بهره برداري هستند 

استفاده نمود.‏ 

78

منابع 

- آذرنيوند حسين‎1364‎ جزوه درسي شناسايي گياهان مرتعي دانشكده منابع طبيعي دانشگاه تهران 

- آذرنيوند حسين.‏‎1384‎ گياهان دارويي صنعتي و سمي مراتع ايران جزوه درسي دانشكده منابع طبيعي 

دانشگاه تهران 

- اسلامي منوچهري بهرام و حسن كريمي اليزيي،‏ 

.1368 

كد فرآورده هاي جنگلي و مرتعي-‏ معرفي 214 نوع محصولات 

فرعي.‏ نشريه دفتر بهره برداري و بازرگاني سازمان جنگل ها،‏ مراتع و آبخيزداري كشور.‏ نشريه شماره 

- اصلاني محمد رضا،‏ 

53 ،188 صفحه.‏ 

.1383 

گياهان سمي ايران و مسموميت آنها در دامها.‏ انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد،‏ 

- زمان ساعد،‏ 1379، گياهان دارويي:‏ روشهاي كشت،‏ برداشت و شرح مصور رنگي 

384 صفحه.‏ 

256 گياه 

367 صفحه.‏ 

- شانه چي م،‏ 1378، توليد و مديريت گياهان علوفه اي ، ، انتشارات آستان قدس رضوي.‏ 

- شماع محمود،‏ 1375، گياهان سمي ، انتشارات دانشگاه تهران.‏ 

‏(ترجمه).‏ 

– Krueger, W. and L. A. SHARP . 1978 . Management approaches to reduce livestock 

Losses Poisonons Plants on rangeland. Journal of Range Management. 

– Pfister, J . 2001 . Range and management strategies to reduce livestock losses from toxic 

plants. Society of range management. 

– Robinson, S.E. and . j.F. Alex. 1989. Poisoning of livestock plants. University of Guelph 

Press. 

79

ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎدي داروﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺼﻮﺻﺎَ ﮔﻴﺎﻫﺎن - دانشگاه تهران

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?