ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ - Το Βήμα του Ασκληπιού

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008vima‐asklipiou.gr Σελίδα 260

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣΠαροδικό αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (ΠIE)Transient ischemic stroke (TIE)Ως παροδικό ισχαιμικό αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (ΠΙΕ) ορίζεται κάθε τοπική διαταραχήτης εγκεφαλικής κυκλοφορίας, η οποία μπορεί ναεπαναλαμβάνεται και έχει ως αποτέλεσμα την πρόσκαιρη διαταραχήτης λειτουργίας της αντίστοιχης περιοχής του εγκεφάλου πουισχαιμεί. Η διαταραχή αυτή συνήθως επανέρχεται στα φυσιολογικάπλαίσια εντός 24 ωρών και χωρίς κανένα νευρολογικό υπόλειμμα. 1,2Το 50% των ΠΙΕ διαρκεί λιγότερο από 15 min και ένα μικρό ποσοστόδιαρκεί περισσότερο από 2‐3 ώρες, με οξεία νευρολογικήσυμπτωματολογία από το καρωτιδικό ή σπονδυλοβασικό σύστημα.Παρότι, τα ΠΙΕ, έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται, εντούτοις δεν καταλήγουν σε έμφρακτο. Όταντα ΠΙΕ διαρκούν πάνω από μία ώρα, πολύ συχνά εγκαταλείπουν μικρά έμφρακτα αλλάη λειτουργική αποκατάσταση του ασθενή είναι πλήρης. 1,2,3Τα παροδικά ισχαιμικά επεισόδια συνήθως προηγούνται, συνοδεύουν, ή ακολουθούν ένα βαρύτεροεγκεφαλικό επεισόδιο. Το 20% των παροδικών επεισοδίων καταλήγουν σε μόνιμα αγγειακάεγκεφαλικά επεισόδια εντός μηνός από την πρώτη εμφάνιση και το 50% μετά από ένα χρόνο.Γενικότερα, υπάρχει διαφωνία για τους κινδύνους των παροδικών επεισοδίων και πολλοί ερευνητέςυποστηρίζουν, ότι το 50% των ασθενών θα πεθάνουν από καρδιακό νόσημα και όχι από εγκεφαλικόεπεισόδιο. Μεγάλη όμωςεγκεφαλικού εμφράκτουδιάστημα πέντε ετών. 1 ,4,5κλινική σημασία έχει το γεγονός, ότι αποτελούν τα πρόδρομα σημείαμε μόνιμες νευρολογικές διαταραχές σε ποσοστό περίπου 30% και σεΗ συμπτωματολογία των ΠΙΕ είναι ανάλογη με την λειτουργία της περιοχής που ισχαιμεί. Ταεπεισόδια από το καρωτιδικό σύστημα προκαλούν μυϊκή αδυναμία πυραμιδικού τύπου, αιμωδίες ήκαι υπαισθησία στο παρετικό άκρο ή ημίσωμα και πτώση της αντίπλευρης γωνίας του στόματος. Τασυμπτώματα αυτά συναντώνται επίσης και σε ΠΙΕ από το σπονδυλοβασικό σύστημα.Χαρακτηριστικά σημεία από το καρωτιδικό σύστημα είναι οι αφασικές διαταραχές, η καρωτιδικήαμαύρωση και θόλωση της οράσεως από τον οφθαλμό της ίδιας πλευράς με την αποφραχθείσακαρωτίδα. 2,3,4vima‐asklipiou.gr Σελίδα 261

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1) Caplan L. Caplan’s Stroke: A clinical Approach. Butterworth‐Heineman. 2000; p.p:17‐45.2) Μυλωνάς Ι., Λογοθέτης Ι. Νευρολογία. Εκδ.Universal Press. Αθήνα, 1996.3) Κορδιόλης Ν. Παθήσεις του Νευρικού Συστήματος. Εκδ. Ζήτα. Αθήνα, 1999.4) Παπαγεωργίου Κ. Νευρολογία. Εκδ. Παρισιάνου. Αθήνα,1993.5) Warlow CP., Dennis M.S., Gijin J. van , Hankey G., Sandercock P.A.G., Bamford JM.,Wardlaw J.Stroke. A practical guide to management. Eκδ. Blackwell Science Ltd. 1996, p.p:25‐71.6) Guyton. Η Φυσιολογία του Ανθρώπου. Εκδ., Λίτσας, Αθήνα, 1998.7) Gorelick, PB. Epidemiology of transient ischemic attack and ischemic stroke in patients withunderlying cardiovascular disease. Clin Cardiol. 2004;27:II1‐14.8) Braunwald E., Fauci A., Kasper D., Hauser St., Longo D., Jameson L. Principles of InternalMedicine. Harrison’s 15th edition. 2001, p.p :2369‐ 2374.9) Gillen G., Burkhardt A. Stroke rehabilitation. A functional approach NewYork:Mobsy,1998Πολυκανδριώτη Μ.Καθηγήτρια Εφαρμογών, Νοσηλευτική Α, ΤΕΙ, Αθήναςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 263

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΗ επιστημολογία της φροντίδαςΑγορίτσα Κουλούρη 1 , Ζωή Ρούπα 21. Νοσηλεύτρια MSc, Κέντρο Υγείας Σαλαμίνας, Εργαστηριακός συνεργάτης τμήματοςΝοσηλευτικής Β΄. ΤΕΙ Αθήνας2. Καθηγήτρια ΤΕΙ ΛάρισαςΠΕΡΙΛΗΨΗΗ επιστημολογία της φροντίδας αποτελεί την φιλοσοφική προσέγγιση σε μια τέχνη πουπερικλείει στρατηγικές εμπλουτισμένες με συναίσθημα και προσφορά. Εκτός από τονκαθορισμό της γνώσης, εμπεριέχει και την καθιέρωση κριτηρίων για την αξιολόγηση πράξεωνπου υλοποιούνται με απώτερο σκοπό την ανακούφιση του ασθενούς.Είναι η ενσυνείδητη ρητή και συνεχής χρήση των τρεχόντων καλύτερων στοιχείων για τη λήψημιας απόφασης, που κατευθύνεται στην μέριμνα των ασθενών και ταυτόχρονα ενσωματώνειτην κλινική εμπειρία με τα καλύτερα διαθέσιμα δεδομένα της συστηματικής επιστημονικήςέρευνας.Η εφαρμογή της στην καθημερινή πράξη εξαρτάται και από τον ασθενή και από τον νοσηλευτήτου οποίου η θεωρητική του εκπαίδευση καθώς και η κλινική του εμπειρία είναι βασικήπροϋπόθεση για την εξάσκηση του επαγγέλματός του. Αυτά τα δύο στοιχεία δομούν τοοικοδόμημα βάσει του οποίου γίνονται οι συλλογισμοί και οι λήψεις αποφάσεων, θέματα πουείναι εξόχως απαραίτητα στην παροχή φροντίδας. Η γνώση επίσης των θεωριών που αφορούντην επιστήμη της φροντίδας, αγκαλιάζει τον επιστημολογικό πλουραλισμό επιδιώκοντας τηναλληλεπίδραση των ανθρωπιστικών και κλινικών επιστημών, προσαρμοσμένη έτσι ώστε νακαλύπτει ηθικές, διαισθητικές, εμπειρικές, προσωπικές και πνευματικές γενικότεραπαραμέτρους. Η φροντίδα ή ως επιστήμη, ή ως πράξη, ή ως φιλοσοφία, είναι πολυσύνθετη καιαποτελεί τον πυρήνα της θεραπείας. Είναι στη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης, είναι ταλέντο καιδώρο, είναι δεξιοτεχνία που αφορά εμάς και τους άλλους.Λέξεις κλειδιά: φροντίδα, κριτική, πνευματική, γνώση, εμπειρία και πράξηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 264

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΑγορίτσα Γ. ΚουλούρηΜιχ. Ζερβού 3 ΣαλαμίναΤΚ 18 900 ΣαλαμίναΤΗΛ: 210 4640583Email: ritsa_koulouri@yahoo.grREVIEWEpistemology of careAgoritsa Koulouri 1 , Zoe Roupa 21. R.N. MSc. Health Centre of Salamina, Laboratorial Collaborator of Nursing B΄ Department,Technological Educational Institute of ATHENS2. Professor, Technological Institute of LARISSAABSTRACTThe epistemology of care consists the philosophical approach in an art which includes strategiesenriched with feeling and offer. As well as the determination of knowledge it concludes theestablishment of criteria for the evaluation of actions, which materialize having as a finalpurpose the alleviation of the patient. She is the enconsience and explicit use of the current bestelements for a decision making, which heads to the solicitude of patients and at the same time,embody the clinical experience with the best available data of systematical epistimonicalresearch.Her practice in everyday action depends or and off the patient and the nurse, whose theoreticaleducation, as well as his clinical experience is basic presupposition for practicing his profession.These two elements built the structure with which the reasoning and decision makings subjectsthat ar e brilliantly necessary to the grant of care.Also the knowledge of the theories concerning the sciences of care hugs the epistemologypluralism; pursue the mutual influence of human and clinic sciences adapted as it can covermoral, senseting, experiencing personal and spiritual, over all parameters.The care either as science, or as an action, is complicated or consists of the core of the heal. It’sin the nature of human existence it is a talent and a gift as well as skill concerning us and others.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 265

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Key words: care, critical and intellectual care, knowledge, experience and actionCORRESPONDING AUTHORAgoritsa G. KoulouriM. Zervou 3 SalaminaΤΚ 18 900 SalaminaΤel: 210 4640583Email: ritsa_koulouri@yahoo.grΕΙΣΑΓΩΓΗΝοσηλευτική και φροντίδαΦροντίδα είναι το σύνολο τωνενεργειών που με συστηματικήεπιμέλεια και ευθύνη πραγματοποιείται,είναι συγχρόνως έργο και σκοπός. Είναιοτιδήποτε απασχολεί το μυαλό κάποιου καιτον κάνει να αγωνιά και να καταβάλλειεντατικές προσπάθειες για να βοηθήσει έναάτομο να διατηρήσει ή να επανακτήσει τοκαλύτερο δυνατό επίπεδο υγείας. Είναι οεπιλεγμένος τρόπος με τον οποίοπραγματοποιείται μια ενέργεια. Φροντίδαείναι το ιδιαίτερο ενδιαφέρον, η ιδιαίτερηπροσοχή, η ενασχόληση με κάποιον ή κάτι.Φροντίδα είναι το μεράκι, η περιποίηση, ηέγνοια, η ανησυχία, η επαγρύπνισηΗ φροντίδα χρησιμοποιείται για ναεκφράσει ένα ευρύ φάσμα συμμετοχών απότη ρομαντική αγάπη, στην γονική αγάπη, τηφιλία, τη φροντίδα για την εργασία και τηνεπιμέλεια των ασθενών. Η φροντίδα καθιστάτον φροντιστή τρωτό στην βίωση τηςαπώλειας και τον πόνο αλλά μπορεί επίσης. 1να οδηγήσει στην χαρά και την ικανοποίηση.Επιτρέπει στα πρόσωπα να εστιάσουν στοσκοπό για τον οποίο φροντίζουν. Επιτρέπειεπίσης στα άτομα να αναγνωρίσουν ταπροβλήματα και να οργανώσουν τουςτρόπους επίλυσής τους. 2 Η ανθρώπινηφροντίδα βασίζεται στις ανθρώπινες αρετέςκαι αξίες, την ευγένεια, την καλοσύνη, τοενδιαφέρον και την αγάπη για τον εαυτό καιγια τους άλλους. Ο αλτρουισμός είναι έναταξίδι που ξεκινά νωρίς στη ζωή καιδιαμορφώνεται από αλληλεπιδράσεις απότους γονείς, την υπόλοιπη οικογένεια, τουςφίλους και την εκπαίδευση. Η Watson(1988) θεωρεί τον άνθρωπο ως ολιστικόαλληλεπιδραστικό ον, και την φροντίδα ωςτην πεμπτουσία της νοσηλευτικής και τηνκεντρική ενοποιητική εστία της πρακτικής,τονίζει δε τη σημαντικότητα της εμπειρίαςμέσα από τα βιώματα όχι μόνο του ασθενήαλλά και του νοσηλευτή. 3 Οι δυο τουςεπικοινωνούν σε μια στιγμή παροχήςφροντίδας που αποτελεί πλέον μέρος τηςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 266

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριο ς 2008ιστορίας και της ζωής του κάθε ενός.Προτείνει την ανθρώπινη φροντίδα ως ηθικόιδανικό της νοσηλευτικής. Οι νοσηλευτέςσυμμετέχουν στην ανθρώπινη φροντίδα γιανα προστατεύσουν, να ενισχύσουν και ναδιατηρήσουν την ανθρωπότητα βοηθώνταςτα άτομα για να βρουν νόημα στην ασθένεια,τον πόνο και στην ύπαρξη και να βοηθήσουνάλλους να κερδίσουν αυτογνωσία,αυτοέλεγχο και αυτοίαση. 4 Αναγνωρίζονταιοι διαστάσεις σώματος, ψυχής καιπνεύματος που συμβάλλουν στην πληρότητατου προσώπου, όπως καθένα χρώμασυμβάλλει στη δημιουργία και ομορφιά τουουράνιου τόξου, όπως οι νότες οδηγούν στηδημιουργία της συμφωνίας και γενικότερατην ομορφιά του σύμπαντος. Η φροντίδαείναι τέχνη, γνώση και εμπειρία που γίνεταιορατή μέσα από τις ενέργειες πουυλοποιούνται για να ανακουφιστεί οασθενής. Παρέχεται μέσα από: 5• την εννοιολογική θεώρηση (μελέτησχεδίων και φαινομένων που αποτελούνεκδήλωση προτύπων και θεωριώνβασισμένα σε επιστημονικά, ηθικά καιφιλοσοφικά ερευνητικά δεδομένα)• την εμπειρική γνώση (πληροφορίες πουλαμβάνονται από την συστηματικήμελέτη και την ανακάλυψη. Είναισυσσώρευση στοιχείων που μπορούν ναεξεταστούν και να επικυρωθούν μέσααπό την πράξη)Copyright © 2008• την κλινική εμπειρία (πράξεις πουεκδηλώνονται βασισμένες στηνφροντίδα, στην τέχνη της παροχής, στηνπροσωπική βιωματική γνώση).Η Νοσηλευτική ως επιστήμη στηρίζεται σεγνώσεις βασισμένες σε στοιχεία και σετεκμηριωμένες πρακτικές που περιγράφουνκαι επεξηγούν τις εννοιολογικές δομές τηςφροντίδας. Είναι μια ανθρωπιστικήεπιστήμη της οποίας στόχος είναι ναπαράγει γνώση για την συμπεριφορά πουσυνδέεται με την υγεία και την ασθένειακαθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής. Εμπεριέχειμια συστηματική παρατήρηση των πράξεωνφροντίδας που περιγράφει, εξηγεί,προβλέπει και ορίζει τις εκβάσεις πουσχετίζονται με την ανθρώπινη προσαρμογήστην υγεία και την ασθένεια. 5 Από τηνπλευρά των επαγγελματιών υγείας από τουςοποίους προσφέρεται, απαιτεί ηθική,γνώσεις, τέχνη και εμπειρία. Επίσηςαπαραίτητη είναι η πρόβλεψη βασισμένη σεελεγχόμενα γεγονότα, προσδιορισμό καιικανοποίηση των αναγκών των άλλων, μεσυνδυαστική σκέψη, ευαισθησία καιδεξιότητες εφαρμογής σχεδίων με στόχο τηνευημερία των άλλων. 5 Η Wagner (1986)αναφέρει ότι η νοσηλευτική είναι μιαεπιστήμη, μια τέχνη και ένα εφαρμοσμένογνωστικό πεδίο που συμπεριλαμβάνει τηνπαροχή φροντίδας. Στους σκοπούς τηςεντάσσεται η παροχή φροντίδας σε ασθενείςκαι υγιείς, η υποβοήθηση τωνvima‐asklipiou.gr Σελίδα 267

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008δραστηριοτήτων αυτοφροντίδας, ησυνδρομή στην αξιοποίηση τωνδυνατοτήτων του ατόμου, καθώς και ηανακάλυψη και η αξιοποίηση των φυσικώννόμων της υγείας. Στόχοι της νοσηλευτικήςείναι αφενός η τοποθέτηση του ασθενούςστην καλύτερη θέση, που θα επιτρέψει στηφύση να δράσει πάνω του αποκαθιστώνταςτην υγεία του και αφετέρου η προαγωγή τηςπροσαρμοστικότητας του ατόμου και ηεγκαθίδρυση μιας αλληλεπιδραστικήςσχέσης μεταξύ νοσηλευτή και ασθενούς πουθα εξασφαλίζει την επίτευξη των αμοιβαίασυμφωνηθέντων και την αποκατάσταση τηςαρμονίας μεταξύ ατόμου καιπεριβάλλοντος. 4,6Επιστημονική φροντίδα βασισμένη σεστοιχεία και επιστημολογικήποικιλομορφίαΤα τελευταία χρόνια η βασισμένη σεστοιχεία φροντίδα που παρέχεται από τουςεπαγγελματίες υγείας, τείνει και οφείλει ναγίνει υπεύθυνη επαγγελματικήκαθημερινότητα. Ο Α. Cochrane (1972)υποστηρίζει ότι οι παρεμβάσεις υγείας καιφροντίδας πρέπει να υπόκεινται σεσυστηματική αξιολόγηση με χρήσηαμερόληπτων μεθόδων και οι επαγγελματίεςυγείας πρέπει συνεχώς να αναθεωρούν καινα αξιολογούν το επίπεδο των γνώσεώντους. 7 Ωστόσο, για την επίτευξη αυτού τουστόχου είναι αναγκαίο οι νοσηλευτικές καιιατρικές θεραπευτικές εφαρμογές ναCopyright © 2008βασίζονται πλέον σε έγκυρη τεκμηριωμένηερευνητικά γνώση. Η τεκμηριωμένηερευνητικά γνώση δίνει τη δυνατότητα τηςενσυνείδητης και με ακρίβεια χρήση τωναποτελεσμάτων έγκυρων ερευνών για τηλήψη κλινικών αποφάσεων αναφορικά με τηθεραπεία και την φροντίδα των ασθενών 8 .Πρόκειται για προσέγγιση με ισχυρή βάσηέτσι ώστε όχι μόνο να μην προκαλείταικαμία βλάβη αλλά να επιδιώκεται τοκαλύτερο δυνατά αποτέλεσμα και ναπαρέχεται η πιο ολοκληρωμένη φροντίδαυγείας στα άτομα που έχουν ανάγκη. Συχνάπροβλήματα που αφορούν τη φροντίδα είναιαυτά που αφορούν την επιστήμη τηςφιλοσοφίας με θεμελιώδη ερωτήματα. Ηπαροχή φροντίδας στους ασθενείς θαέπρεπε να παρέχεται λαμβάνοντας υπόψη τακαλύτερα κλινικά στοιχεία, με τηνβεβαιότητα να επικρατεί απέναντι σευποθέσεις για την ασθένεια. 7,9 Η φροντίδαπου στηρίζεται σε επιστημονικά στοιχεία καιενδείξεις αποτελεί τμήμα της υγειονομικήςπερίθαλψης, ως πράξη δε απεικονίζεται μέσααπό μια επιστημολογική ποικιλομορφία.Αγκαλιάζει πολλές έννοιες και εκφράσειςστηριζόμενη στα τέσσερα θεμελιώδη μέρητης γνώσης: την εμπειρική, την ηθική, τηναισθητική και την προσωπική. Η πρακτικήεφαρμογή της παροχής φροντίδας είναισύνθετη και ολιστική, κατά συνέπεια ηγνώση στηρίζεται σε περισσότερες από μίαπηγές, ενώ ως πηγή η εμπειρία μόνο, είναιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 268

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ανεπαρκής στην παροχή της φροντίδας. 10 Το είναι αυτή που δίνει στα στοιχεία την1993 ο Wolfer ένας μελετητής τηςνοσηλευτικής επιστήμης χρησιμοποίησε έναπλαίσιο βασισμένο στη φιλοσοφία τουτρίπτυχου, σώματος, ψυχής και πνεύματοςπροσπαθώντας να εξηγήσει πως οιδιαφορετικοί τύποι προβλημάτων απαιτούνδιαφορετικές επιστημολογικές προσεγγίσειςγια να παρέχουν ολιστική φροντίδα. 11 ΟιJohnson και Rather (1997) κατέληξαν στοσυμπέρασμα ότι η γνώση της παροχήςφροντίδας είναι ιδιαίτερη, σύνθετη καιπολυσχιδής. Οι Jones και Thorne (1997)αντέτειναν τον όρο ¨praxis¨ για ναεκφράσουν την φροντίδα που είναι σύνθετη,ολιστική, αντανακλαστική και στηριγμένη σεένα δυναμικά ενσωματωμένο τρίπτυχοαποτελούμενο από τη γνώση, τη θεωρία καιτην πρακτική. Είναι η θεωρία και η πρακτικήαλληλένδετες, ενσωματωμένες καικατευθυνόμενες στην παροχή τηςφροντίδας. 12 Η ¨praxis¨ περιγράφει τηνκαθημερινή πρακτική που εμποτίζεταισυνεχώς από την αντανάκλαση και τηνανατροφοδότηση μεταξύ των νοσηλευτώνεπαγγελματιώνυγείας‐και των ασθενών,απορρίπτει την δυαδική της φύση (τέχνηςκαι επιστήμης) αντιπροτείνοντας τηβιοϊατρική, την οντολογία και τηνεπιστημολογία ως μέρη της φροντίδας. ΟιUpshur,Van Denkerkhof και Goel (1990,2001) 10,13 υποστήριξαν ότι η γνώση πουεμπλουτίζεται από συμπεράσματα ερευνώναλήθεια και την αξία για την παροχή τηςφροντίδας. Θεωρώντας ότι η γνώσηαντιπροσωπεύει αυτό που είναι γνωστό,κατανοητό και αποδεκτό μέσα απόδιαφορετικούς τρόπους το αξιώνουν ωςαληθινό. Τα ερευνητικά συμπεράσματααντιπροσωπεύουν μια πηγή γνώσης μέσα σεένα μεγαλύτερο σώμα με αστείρευτες πηγέςγνώσης. Τα ερευνητικά στοιχείααξιολογούνται σύμφωνα με την υπάρχουσαγνώση και θεωρούνται:• σύμφωνα με την υπάρχουσα γνώσηκαι κατέχουν την αλήθεια, επομένωςγίνονται αποδεκτά ως στοιχεία καιενσωματώνονται στη γνώση• ασυμβίβαστα με την υπάρχουσαγνώση αλλά πειστικά, αληθινά καιικανοποιητικά για να ενσωματωθούνμέσα στην υπάρχουσα γνώση ή• ασυμβίβαστα με την υπάρχουσαγνώση, χωρίς να αποδέχονται τηναξία της, επομένως είναιαντικρουόμενα και μη αποδεκτά ωςστοιχεία. 10,13Κατά συνέπεια η υπάρχουσα γνώση πουείναι βασισμένη σε διαφορετικάεπιστημολογικά δεδομένα επηρεάζει τηνλήψη των ερευνητικών συμπερασμάτων ωςστοιχεία χρήσιμα στην παροχή φροντίδας. Ηπρακτική στην επιστήμη πρέπει ναδιαφοροποιηθεί από την καθημερινήπρακτική που είναι βασισμένη εν μέρει στηνvima‐asklipiou.gr Σελίδα 269

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008επιστήμη, η οποία υπονοεί ότι η πρακτικήείναι επίσης βασισμένη σε κάτι άλλο εκτόςαπό την επιστήμη (όπως η τέχνη τηςπρακτικής) και η νοσηλευτική ως επιστήμηφροντίδας, μας δείχνει ότι αυτός που τηνασκεί δημιουργεί στην επιστήμη του. 12 Κατάτη διάρκεια των τελευταίων τριώνδεκαετιών οι θεωρητικοί της νοσηλευτικήςεπιστήμης υποστήριξαν έντονα την χρήσηεννοιολογικών προτύπων ωςκατευθυντήριες οδηγίες στην άσκηση τηςνοσηλευτικής πράξης, συστήνονταςταυτόχρονα ρεαλιστική και πρακτικήεφαρμογή των θεωριών μαζί με τηνεκπαίδευση και την εμπειρική εργασία. Ηανάπτυξη των νοσηλευτικών θεωριών απότην Florence Nightingale(1969), την πρώτηθεωρητική νοσηλεύτρια έως τις θεωρίες τωνWatson(1988),Roger(1994),Newman(1994), Orem(1999), τηςLeininger(1999) και την νεώτερη τηςστοχευμένης φροντίδας (RGK 2007), 14καθώς και ο πολλαπλασιασμός τωνθεωρητικών και εννοιολογικών πλαισίων,οδήγησε στην ανάπτυξη πολυάριθμωνσυστημάτων θεωρητικής ανάλυσης καιαξιολόγησης, την ανάδειξη της φιλοσοφίαςτων επιστημών παρέχοντας στουςνοσηλευτές πολύτιμα εφόδια για ναστηριχτούν και να χρησιμοποιήσουν στηνκαθημερινή άσκηση των καθηκόντων τους.Copyright © 2008Ολιστική αξιολόγησηκαι φροντίδαΗ φροντίδα πρέπει να είναι βασισμένη σεπολλά γνωστικά αντικείμενα καιπληροφορίες και οφείλει να είναι βασισμένησε στοιχεία για να παρασχεθεί κατάλληλα. ΟPaley (2001) επισημαίνει ότι τα στοιχείαείναι μια έγκυρη πηγή για τη λήψηαποφάσεων και απαιτείται να αναλύονταιβάση του κριτηρίου της αλήθειας, το οποίοόμως μπορεί να υποτιμηθεί σοβαρά και ναδιαστρεβλωθεί από τις παραδοσιακέςέννοιες της πείρας (εμπειρίας) πουενσωματώνονται στη διαίσθηση, τααντανακλαστικά και τους μη εμπειρικάεπαληθεύσιμους τύπους γνώσης. Καταλήγειδε ότι δεν είναι το άτομο οεμπειρογνώμονας, αλλά το σύστημα πουεσωκλείει αυτές τις αλήθειες (ή τα κριτήριατης αλήθειας). 15 Η ιδεολογία της αλήθειαςισχυρίζεται ότι το ανθρώπινο μυαλό μπορείνα οργανωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε ναδιαβάσει κατάλληλα τα γεγονότα και ναφτάσει στις πραγματικές εξηγήσεις τους.Επιπλέον λέγεται ότι η ιδεολογία τηςαλήθειας όχι μόνο λειτουργεί ως συμβολικήκατασκευή αλλά και με τρόπο εκλεκτικό καιδιαμορφωμένο έτσι ώστε να κρύβειορισμένες πτυχές της πραγματικότητας, ναυπογραμμίζει ορισμένες και άλλες για να τιςπροάγει ως πολύτιμες, ως έγκυρες και ωςαληθινές. Άρα η αλήθεια δεν πρέπει ναθεωρηθεί ως μία ακριβής αντιπροσώπευσητης πραγματικότητας, αλλά περισσότερο ωςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 270

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008συμβολικά αναδημιουργήματα τηςπραγματικότητας. 16 Η ολιστική αξιολόγησηκαι η φροντίδα είναι έννοιες αδιάσπαστεςτης νοσηλευτικής διαδικασίας. Η ολιστικήνοσηλευτική πρακτική επηρεασμένη από τηφιλοσοφία του ολισμού ισορροπεί την τέχνηκαι την επιστήμη αναγνωρίζοντας τηνεξάρτηση και αλληλεπίδραση του σώματος,του μυαλού και του πνεύματος. Η ολιστικήπροσέγγιση της φροντίδας επισύρει τηνπροσοχή στην γνώση, τις θεωρίες, την πείρα,την διαίσθηση και την δημιουργικότητα. Ητοποθέτηση της νοσηλευτικής φροντίδαςστα πλαίσια της ολιστικής πρακτικήςκρίνεται απαραίτητη. Η διαδικασία είναιανεπαρκής χωρίς τη μέθοδο και η μέθοδοςκενή και ανεπαρκής χωρίς τη διαδικασία 17 .Κριτική φροντίδαΗ κριτική φροντίδα αποτελεί κεντρικόσημείο στη διαχείριση των ασθενών. Ηεισαγωγή της στην νοσηλευτική πρακτικήέχει οδηγήσει σε έλλειψη κατανόησης για τιςθεμελιώδεις φιλοσοφικές θεωρίες και τιςπηγές της γνώσης που τη στηρίζουν.Επιπλέον υπάρχει αδυναμία κατανόησηςμέσα στο πλαίσιο στο οποίο αυτήεφαρμόζεται. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικόγνώρισμα των νέων προσεγγίσεων απέναντιστους ασθενείς, στηριζόμενη σε φιλοσοφικέςθεωρίες και γνώσεις ανεξερεύνητες έως έναβαθμό, με αποτέλεσμα να υποτιμάται ησυμβολή της στην καθημερινή πράξη. Είναισημαντική όταν ο ρόλος και τα όρια τουCopyright © 2008νοσηλευτικού πλαισίου αλλάζουν και οινοσηλευτές παίρνουν την θέση και τηνευθύνη να εφαρμόσουν την κριτικήφροντίδα. 18Η εφαρμογή της κριτικήςφροντίδας από ένα επαγγελματία υγείαςβασίζεται σε ένα ευρύ φάσμα πηγών γνώσηςκαι υποστήριξης, η οποία προέρχεται απότην βαθιά γνώση της νοσηλευτικής και απόάλλες δεξιότητες. Οι προσεγγίσεις τηςέρευνας πλησιάζουν το θέμα μέσα από τρειςευδιάκριτες απόψεις:• την οντολογία‐ το τι υπάρχει• την επιστημολογία‐ πως εμείς θαμάθουμε για αυτόκαι• την μεθοδολογία‐ τον τρόπο νακατακτήσο υμε την γν ώσηΗ κριτική θεωρία της φροντίδαςυποστηρίζει ότι η θεωρητική γνώσηενσωματώνεται στην πράξη αλλά η¨πραγματική γνώση¨ περιορίζεται από τοκοινωνικό‐ιστορικό πλαίσιο από το οποίοπροκύπτει.Η κριτική θεωρία είναι επίσηςβασισμένη σε μια επιστημολογική υπόθεσηπου πρεσβεύει πως: ¨ότι βλέπουμε, δεν είναιαυτό που βλέπουμε, αλλά τιαντιλαμβανόμαστε¨.Υποστηρίζεται συχνάότι η κλινική ικανότητα είναι συνώνυμη μετην κλινική εμπειρία, ενώ η γνώση και ηεκπαίδευση είναι θεμελιώδεις για τηνεξάσκηση του επαγγέλματος. Η γνώση σεένα επάγγελμα είναι βασική στησκιαγράφηση και την περιγραφή του καιουσιαστική για το συλλογισμό και την λήψηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 271

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008αποφάσεων, θέματα που είναι κεντρικάστην παροχή φροντίδας στην καθημερινήπράξη. Οι Higgs και Titchen (1995)διατείνονται ότι η γνώση έχει τρειςμορφές: 19 την θεωρητική επιστημονικήγνώση, την επαγγελματική γνώση, πώς νακάνεις κάτι, και την προσωπική γνώση, γιατο άτομό σου ως πρόσωπο, και την σχέσησου με τους άλλους. Η επαγγελματική γνώσηδίνει μια προνομιούχο θέση στησυστηματική επιστημονική γνώση και αυτόαμφισβητείται στην καθημερινήεπαγγελματική εργασία δεδομένου ότι ηκαθημερινή άσκηση του επαγγέλματος είναικατά ένα μεγάλο μέρος τεχνογνωσία, πάραπολύ καλά δομημένη γνώση από τιςδιαλέξεις ή τα εγχειρίδια. Η ανάπτυξη τουεπαγγελματία υγείας εξαρτάται από τηνκαλή σύνδεση μεταξύ θεωρητικής,επιστημονικής και κλινικής εμπειρίας. Ηπαροχή της φροντίδας μπορεί να επιτευχθείμέσα από την γνώση:• την εμπειρική: γνώση της φροντίδαςπου έχει αποκτηθεί μέσα από τηβασική εκπαίδευση, την παρατήρηση,την εφαρμογή των θεωριών και τηνσυστηματική έρευ να• την αισθητική: η γνώση τηςφροντίδας που αφορά την αρμονία,μπορεί να αποκαλεστεί και ¨σιωπηρήγνώση¨ η οποία προκύπτει από τηνπρακτική εμπειρία και είναι βαθιάιδιοσυγκρασιακήCopyright © 2008• την προσωπική: παροχή φροντίδαςμέσα από γνώσεις εμπειρικές,διαισθητικές και διαπροσωπικές• την ηθική: γνώση για φροντίδα μέσααπό κρίσεις και αποφάσεις για το¨σωστό και το λάθος¨Η παροχή κριτικής φροντίδας προκύπτει ωςένα σύνθετο φαινόμενο στα πλαίσια τηςπαροχής υπηρεσιών υγείαςαναδεικνύονταςτην επιστημονική και τα άλλα είδη γνώσηςως παραμέτρους της ανθρωπιστικήςφιλοσοφίας. 14,18Νοσηλευτική προσέγγιση στηνπνευματική φροντίδαΗ παροχή πνευματικής φροντίδας αποτελείμέρος της νοσηλευτικής προσέγγισης. Ηδιαδικασία παροχής είναι πρώτισταπεριγραφική με σκοπό να καταστήσειορατές τις δράσεις φροντίδας, να παρέχειπνευματική υποστήριξη ή μια καθοδηγητικήπροσέγγιση. Η πνευματική φροντίδα οφείλεινα παραμένει μέσα στα όρια τηςεπαγγελματικής νοσηλευτικής φροντίδαςκαι αφορά ως πρώτο βήμα την αξιολόγησητων φυσικών, ψυχοκοινωνικών καιπνευματικών διαστάσεων της υγείας τουασθενή. Η παροχή πνευματικής φροντίδαςπεριγράφεται συχνά στην τέχνη ωςσυστηματική διαδικασία μέσα από τηνοποία οι νοσηλευτές συλλέγουνπληροφορίες για την πνευματικότητα ενόςασθενή, θέτουν τους στόχους καιπρογραμματίζουν τις παρεμβάσεις εκείνεςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 272

ΤΟ ΒΗΜ Α ΤΟΥ ΑΣΚΛΗ ΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τ εύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008που θα οδηγήσουν στην επίτευξη των • την φρ οντίδα ως επιρροήστόχων τους. Αυτά τα εργαλεία προσέγγισης • την φροντίδα ως διαπροσωπικήκαι αξιολόγησης αποφεύγουν τηαλληλεπίδραση καιθρησκευτική προκατειλημμένη γλώσσα και • την φροντίδα ως θεραπευτικήεστιάζουν στην ευρύτερη έννοια τηςπαρέμβασηπνευματικότητας, στη σημασία και το σκοπό Τελικά όμως υιοθέτησαν την άποψη ότι ητης ζωής ως πηγή δύναμης και ελπίδας στην φροντίδα είναι μια έννοια χωρίς σαφήνειασχέση με τον εαυτό και το Θεό, με τους λόγω της ποικιλομορφίας της. 22 Η γνώση τηςάλλους και την φύση. 20 Η παροχή φροντίδας φροντίδας είναι όπως και οι περισσότερεςσε πνευματικό επίπεδο πρέπει να είναι σημαντικές ιδέες στην ιστορία τηςιδιαίτερα προσεκτική με τον ασθενή λόγω ανθρωπότητας που επιδιώκουν να τηντης εξάρτησης και της ευπάθειάς του. Η καθορίσουν και να την στηρίξουν, δύσκολοδυναμική της διαδικασίας παροχής να περιγραφούν και να κατανοηθούν.φροντίδας είναι πρώτιστα ένα περιγραφικό Ακριβώς επειδή έννοιες όπως η φροντίδα, οιεργαλείο μέσα από το οποίο κάνουμε δοκιμασίες, η αγάπη, η ομορφιά και ο Θεόςορατούς τους τρόπους υποστήριξης ενός είναι τόσο αόριστες που όλοι αγωνίζονται ναατόμου όταν αυτό πάσχει μέσα στο πλαίσιο συλλάβουν την ουσία τους και τοτης υγειονομικής περίθαλψης. Αποτελεί ένα πραγματικό περιεχόμενό τους. 22 Είναιόχημα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι ηπροκειμένου η φροντίδα να είναι ολιστική φροντίδα δεν μπορεί να μειωθεί ή νακαι να καλύπτει όλες τις πλευρές και τις υποτιμηθεί από τις προσπάθειες για τηνανάγκες του ατόμου που πάσχει. 21,22 Οι κατανόησής της. Αποτελεί μια ανθρώπινηνοσηλευτές χρειάζονται τη γνώση για να δέσμευση και μια ηθική παροχή,φροντίσουν. «… Για να φροντίσουμε κάποιον παραμένοντας μη αναγνωρίσιμη καιπρέπει να γνωρίζουμε πολλά πράγματα… αόριστη, πιθανά γιατί την αναζητούμετόσα που να κάνουν τη γνώση μας τόσο πάντα ως ομορφιά και αλήθεια.γενική όσο και ειδική» (Mayeroff 1971). Οι Οι υποθέσεις εργασίας για την επιστήμη τηςMars et al (1990) ταξινόμησαν εργασίες φροντίδας περιλαμβάνουν: 22πάνω στην φροντίδα σε πέντε κατηγορίες • την ανάπτυξη της γνώσης πάνω στηνφροντίδας:φροντίδα που απαιτεί την ανάπτυξη• την φροντίδα ως ανθρώπινοθεωριών φιλοσοφικών και ηθικώνγνώρισμαμαζί με διάφορες μεθόδους έρευνας• την φροντίδα ως ηθικό πρόσταγμασε αυτό το θέμα.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 273

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008• η επιστήμη της φροντίδας αγκαλιάζειτον επιστημολογικό πλουραλισμόεπιδιώκοντας την συνοχή μεταξύ τωνανθρωπιστικών και κλινικώνεπιστημών προσαρμοσμένη έτσι ώστενα καλύπτει ηθικές, διαισθητικές,εμπειρικές, προσωπικές καιπνευματικές παραμέτρους.• η επιστήμη της φροντίδας είναι έναςεξελισσόμενος φιλοσοφικός, ηθικόςκαι επιστημονικός τομέας της μελέτηςπου στηρίζεται στη νοσηλευτική καιστα πεδία που αυτή περιλαμβάνει.• η φροντίδα εξετάζεται από πολλούςως ένα κεντρικό χαρακτηριστικόγνώρισμα της νοσηλευτικής γνώσηςκαι πρακτικής.• η επιστήμη της φροντίδας συνδέεταιμε τις τέχνες και τον ανθρωπισμό καιτους τομείς της μελέτης και τηςεκπαίδευσης,συμπεριλαμβανομένωντης οικολογίας, της φιλοσοφίας, τηςθεολογίας, της ιατρικής του σώματοςκαι της ψυχής και των εναλλακτικώνμορφών θεραπείας.Ο ρόλος της εμπειρίας στην παροχήφροντίδαςΗ θέση της εμπειρίας στην ανάπτυξη, εξέλιξηκαι εκπαίδευση των νοσηλευτών ωςεπαγγελματιών υγείας είναι σημαντική ανκαι οι απόψεις για την παροχή φροντίδαςδείχνουν να εκτιμούν ιδιαίτερα την κλινικήCopyright © 2008εμπειρία, ενώ η απόκτηση της εμπειρίαςπεριγράφεται ως προοδευτική και αέναηαλληλεπίδραση μεταξύ της γνώσης, τηςέννοιας και της καθημερινής πρακτικής.Είναι κατανοητό ότι η κλινική εμπειρία θαπροσθέσει γνώση, ικανότητες και δεξιότητεςστα άτομα που παρέχουν φροντίδα και ότι ηεμπειρία είναι συσσωρευτική και οδηγεί σεένα σύνολο ιδιοτήτων που χαρακτηρίζειτους νοσηλευτές που παρέχουν ολιστική καιεστιασμένη φροντίδα. Νοσηλευτέςεξοπλισμένοι με τέτοια προσόντα μπορούνάριστα να λειτουργήσουν με τρόπους που θαθεωρούνται ¨ειδικοί¨ σε διαφορετικούςτομείς και σε διαφορετικές καταστάσειςεξειδικευμένες ή μη, πάντα όμως μέσα σταπλαίσια και όρια που θέτει το επάγγελμάτους. 24Οι επαγγελματίες υγείας μεταφέρουν στηνεργασία τους γνώσεις μέσα από τα βιώματάτους και την εμπειρία σε όλες τις μορφέςτης. Αυτή η παραδοχή συνδέεται με τηνφιλοσοφική και ιδεολογική στάση του ό,τι ηφροντίδα προς τους ασθενείς πρέπει ναπαρέχεται αναγνωρίζοντας τηνμοναδικότητα της ύπαρξής τους. Οι έμπειροινοσηλευτές είναι πιο άνετοι και βέβαιοι γιατην φροντίδα που παρέχουν, όταν υπάρχειένα σταθερό υπόβαθρο γνώσεων τέτοιο πουνα τους επιτρέπει να επεκτείνουν ταενδιαφέροντά τους, από τις τεχνικές πτυχέςτης παροχής φροντίδας στον ασθενή σταευρύτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τουvima‐asklipiou.gr Σελίδα 274

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο βρίσκεται το και η ολιστική θεώρηση του ατόμου ως¨υποκείμενο¨ στο οποίο κατευθύνεται ηφροντίδα τους. Οι επιστήμονες,επαγγελματίες υγείας, μέσα στα πλαίσιαπαροχής φροντίδας ασχολούνται μεζητήματα που συνδέονται με την ασφάλειατου ασθενή, την τεχνολογία που χρειάζεταινα εφαρμοστεί, την κατανόηση τουσυγκεκριμένου ατόμου και κύρια για τηνανάπτυξη της θεραπευτικής σχέσης μέσααπό την ενσυναίσθηση (empathy).Αναπτύσσουν την φροντίδα όχι απλάσυνδέοντας ιδιότητες που έχουν αποκτήσειαλλά συνδυάζοντας γνώσεις και εμπειρίες μεένα διαφορετικό, συνεκτικό, τρόπο στηδιάρκεια του χρόνου. Η συνειδητοποίηση ότιοι καταστάσεις είναι σύνθετες και ότιμπορούν να υπάρξουν διαφορετικέςπροοπτικές και να αναπτύξουν διαφορετικέςδράσεις φροντίδας είναι σημαντική. 24 Οεπαγγελματίας υγείας κατευθύνεταιτουλάχιστον στην αρχή της σταδιοδρομίαςτου προς την συγκέντρωση εμπειριών καιτην ανάπτυξη δεξιοτήτων που θα τουεξασφαλίσουν την επιτυχή άσκηση τουεπαγγέλματος και την παροχή φροντίδας σεένα σύνθετο και ιδιαίτερα τεχνολογικόεργασιακό περιβάλλον. Ο πιο πεπειραμένοςνοσηλευτής με το πέρασμα των ετώνκινείται από την πρώτη θέση καικαταλαμβάνει μια πιο τεχνικά σύνθετη θέσηπου αποδίδει στο άτομο‐ασθενήολιστικήπαροχή φροντίδας και αντιμετώπισης μιαέννοια, υπογραμμίζει και απεικονίζει τηνεπιθυμία των νοσηλευτών να παρέχουνεστιασμένη φροντίδα που καλύπτειπρωτίστως τις ιδιαίτερες και μοναδικέςανάγκες κάθε ανθρώπου με την ιδιότητα τουασθενή.Η γνώση που παράγεται μέσα απότην πρακτική μπορεί να εξετάσει πιοδιεξοδικά το ακανθώδες επιστημολογικόπρόβλημα: ποιος μπορεί να μιλήσει και ναφροντίσει τους άλλους; Η γνώση εξοπλίζειτον νοσηλευτή, όχι να μιλήσει για τον ασθενή,αλλά να μιλήσει με τον ασθενή. 23,24Το διανοητικό και ολιστικό κεφάλαιο τηςφροντίδαςΟι νοσηλευτές που ακολουθούν τηνολιστική θεωρία πιστεύουν ότι ο άνθρωποςαποτελούμενος από το σώμα, το πνεύμα καιτην ψυχή αποτελεί ένα αδιάσπαστο σύνολοπου ασκεί μια σταθερή αλληλεπίδραση στονκόσμο και σε όλα αυτά που περιέχει. Η υγείακαι η ευημερία εξαρτώνται από την επίτευξητης αρμονίας μεταξύ αυτών των σχέσεων. Ηφροντίδα είναι το ταξίδι προς τον ολισμό.Χρησιμοποιώντας την παρουσία τους, τηναπεριόριστη αποδοχή και την αγάπη, οινοσηλευτές μπορούν να διευκολύνουν τηνθεραπεία και την ανάπτυξη και ναβοηθήσουν τους ασθενείς τους ναανακαλύψουν το νόημα της ζωής, το σκοπόκαι το λόγο της ύπαρξής τους. 25,26Edwards Benner and Wrubel (2002) λένε ότιη φροντίδα δεν μπορεί να είναι μόνο έναΟιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 275

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πράγμα γιατί δεν είναι μόνο μια τεχνική, δεν ευρύτερα κοσμικά προβλήματα, σε μιαείναι μόνο μια έννοια, γιατί η τεχνική, ηέννοια και τα αποτελέσματα τουεπαγγελματία υγείας που προσφέρει τηφροντίδα είναι διαφορετικά, μέσα σεδιαφορετικά πλαίσια εργασίας, διαφορετικάόταν ασκούν και λαμβάνουναλληλεπιδράσεις προς και απόδιαφορετικούς ανθρώπους. Διαχωρίζουν δετη φροντίδα σε οντολογική (χαρακτηριστικόγνώρισμα μέσα στον άνθρωπο) και σκόπιμη(εθελοντικές‐σκόπιμες ενέργειες εκ μέρουςτων ανθρώπινων όντων). 25 Στονχριστιανισμό φροντίδα είναι η εικόνα τουΙησού να θεραπεύει τον τυφλό, στηνμεταφυσική θεώρηση η εικόνα του φωτός ναδιαπερνά το σκοτάδι ενώ στο μυαλό πολλώνεπαγγελματιών υγείας είναι καθημερινέςεικόνες ενός φροντιστή στο πλευρό ενόςπαιδιού ή ενός ενήλικα.Σε οποιοδήποτευγειονομικό σύστημα η φροντίδα είναι οπυρήνας της θεραπείας, είναι στη φύση τηςανθρώπινης ύπαρξης, χάρισμα καιικανότητα για μάς και για τους άλλους. 15,27 Οάνθρωπος δεν είναι μόνο γνώση παράθέληση και πράξη. Κάθε πράξη μας και ηαπλούστερη ακόμα, περισσότερο όμως οισημαντικότερες, μας βάζουν μπροστά σεσοβαρά διλήμματα. Τις πράξεις μας και τιςσχέσεις μας με τους ομοίους μας τιςρυθμίζουμε σύμφωνα με κάποιες αρχές καιηθικά αξιώματα. Όμως τα ηθικά καικοινωνικά προβλήματα είναι δεμένα μεγενικότερη αντίληψη του κόσμου. Πρακτικέςανάγκες και ηθικές απαιτήσεις κάνουναπαραίτητη μια φιλοσοφία που προωθεί μιακατάλληλη στάση ζωής απέναντι στονσυνάνθρωπο που χρειάζεται στήριξη,μέριμνα και φροντίδα. 22¨Για να δείτε τον κόσμο σε ένα κόκκο τηςάμμου, και τον ουρανό σε ένα άγριολουλούδι,κρατήστε το άπειρο στηνπαλάμη του χεριού σας και τηναιωνιότητα σε μια ώρα¨ William Blake.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Μπαμπινιώτης Γ. ¨Λεξικό της ΝέαςΕλληνικής Γλώσσας¨ Εκδ. ΚέντροΛεξικολογίας Αθήνα 2000:19982. Spichiger E, Wallhagen MI, Benner P.¨Nursing as a caring practice from aphenomenological perspective¨. Scand JCaring Sci, 2005, 19:303–3093. McEwen M.¨Νοσηλευτικές Θεωρίες¨ Επιμ.Ελληνικής Έκδοσης Ε. Κοτρώτσιου, ΒΗΤΑΙατρικές Εκδόσ εις 2004, (4):37‐394. Κοτρώτσιου E. ¨Φροντίδα στο σπίτι¨,Σημειώσεις ΜΠΣ Πρωτοβάθμια ΦροντίδαΥγείας. 2007, 1:37‐415. Vinson JA ¨Nursing's Epistemology Revisitedin Relation Professional EducationCompetencies¨, Journal of ProfessionalNursing. 2000, 16(1):39‐466. Rafael F. ¨Watson's Philosophy, Science, andTheory of Human Caring as a Conceptualvima‐asklipiou.gr Σελίδα 276

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Framework for Guiding Community Health¨Φροντίδας Χρονίων Πασχόντων, ΛάρισαNursing Practice OVID 2000, 23(2):34‐497. Ashcroft R. E. ¨Current epistemologicalproblems in evidence based Medicine¨ J.Med. Ethics2004, 30:131‐1358. Νακάκης Κ, Ουζούνη Χ. ΠρακτικάΠεριλήψεων 29ου ΠανελλήνιουΝοσηλευτικού Συνεδρίου 2002:51(Αρ.περ.3 6)9. Avis M, Freshwater D. ¨Evidence forpractice, epistemology, and criticalreflection¨, Blackwell Publishing Ltd,Nursing Philosophy, 2006:216–22410. Schwandt TR. ¨Paths to inquiry in the socialsciences: Scientific, constructivist, andcritical theory methodologies. In Theparadigm dialog¨. Newbury Park, CA EGGuba 1990:258– 76.11. Fulbrook P. ¨Developing best practice incritical care nursing: knowledge, evidenceand practice¨ Nursing in Critical Care 2003,8(3):96– 10212. Tarlier D. ¨Mediating the meaning ofevidence through epistemological diversity¨.Nursing Inquiry 2005, 12:126–13413. Upshur REG, Van Den Kerkhof EG, Goel V.¨Meaning and measurement: An inclusivemodel of evidence in health care¨. Journal ofEvaluation in Clinical Practice, 2001, 7:91–96.14. ¨Χρόνια Νοσήματα στην ΠΦΥ­ αναφορά σεΝέα Νοσηλευτική Θεωρία¨ ΤόμοςΠεριλήψεων 2 ου Συνεδρίου Επιστημόνων2007, Στρ.Τρ.1615. Paley J. ¨An archaeology of caringknowledge¨, Blackwell Science Ltd, Journalof Advanced Nursing 2001, 36(2):188‐198.16. Mantzoukas S. ¨A review of evidence­basedpractice, nursing research and reflection:leveling the hierarchy¨. Journal of ClinicalNursing 2006, 17: 214‐22317. Potter PJ, Frisch N. ¨Holistic Assessment andCare: Presence in the Process¨ NursingClinics of North America, Holistic Nursing.2007, 2: 213‐22818. Durham L, Hancock HC, ¨Critical careoutreach 1:an Exploration of fundamentalphilosophy and underpinning knowledgeBritish Association of Critical Care Nurses,Nursing in Critical Care Nursing2006, 13(2):127–134Inquiry19. Higgs J, Titchen A. ¨The Nature, Generationand Verification of Knowledge¨ CharteredSociety of Physiotherapy 1995, 89(9):521‐53020. McSherry W. ¨Dilemmas of spiritualassessment: considerations for nursingpractice¨, Journal of Advanced Nursing.2002, 38(5):479‐48821. Pesut B, Sawatzky R. ¨To describe orprescribe: assumptions underlying aprescriptive nursing process approach tospiritual care ¨Nursing Inquiry 2006,13(2):17‐134vima‐asklipiou.gr Σελίδα 277

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 200822. Watson J, Smith MC, ¨Caring science and thescience of unitary human beings: atranstheoretical discourse for nursingknowledge development¨ Journal ofAdvanced Nursing 2002, 37(5):452‐46123. Pitre NY, Myrick F. ¨A view of nursingepistemology through reciprocalinterdependence: towards a reflexive way ofknowing¨Blackwell Publishing Ltd, NursingPhilosop hy . 2007, 8(2):73–8424. Arbon P, ¨Understanding experience innursing¨. Blackwell Publishing Ltd, Journalof Clinical Nursing, 2004, 13:150–15725. Edwards S, Benner P, d Wrubel J. ¨Edwards,Benner and Wrubel on caring¨, BlackwellScience Ltd, Journal of Advanced Nursing2001, 33(2):167–171.26. Falk R. ¨Advancing Nursing Theory throughTheory­guided Practice: The Emergence of aCritical Caring Perspective¨, LippincottWilliams & Wilkins, Inc., Advances inNursin g Science. 2005, 28(1):38–4927. Philip A. ¨Caregivers The IntellectualCapital of Healing¨. Nurse Admin Q 2007,31(1):81–83vima‐asklipiou.gr Σελίδα 278

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΝοσηλευτικό προσωπικό και χειρονακτική μετακίνησηΑντωνίου K. 1 , Βασιλοπούλου Γ. 21. ΤΕ, MSc, Νοσηλεύτρια, Αρεταίειο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο2. ΤΕ, MSc, Νοσηλεύτρια, Σπηλιοπούλειο Νοσοκομείο «Αγ. Ελένη»ΠΕΡΙΛΗΨΗΤις τελευταίες δεκαετίες, η χειρονακτική μετακίνηση των ασθενών από τους νοσηλευτές χωρίςεξειδικευμένη βοήθεια, έχει καθιερωθεί έως εύκολη λύσηόχι μόνο στη χώρα μας, αλλά καιδιεθνώς και τείνει να εξελιχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα αίτια πρόκλησης προβλημάτωνυγείας του νοσ ηλευτικού κόσμου.Σκοπός: της παρούσας εργασίας ήταν η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τιςσύγχρονες απόψεις που επικρατούν για την μέθοδο της χειρονακτικής μετακίνησης τωνασθενών από τους επαγγελματίες υγείας.Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση ανασκοπικών και ερευνητικώνμελετών, που αναφέρονταν στις μεθόδους μετακίνησης των ασθενών που εφαρμόζονται απότους επαγγελματίες υγείας, όπως επίσης καιστην εφαρμογή μιας καινούργιας προσέγγισης, η οποία θα συνεισφέρειβελτίωση εκτέλεσης αυτού του καθήκοντος και στην καλύτερη υγεία των νοσηλευτώνσημαντικά στηνΑποτελέσματα : Πλήθος ερευνητικών μελετών έδειξαν, ότι παρότι έχουν χρησιμοποιηθείδιάφορες άλλες μέθοδοι χειρονακτικής μετακίνησης των ασθενών, η χρήση αυτών δεν έχειγίνει ευρέως αποδεκτή από τους επαγγελματίες υγείας. Επιπλέον, τα αποτελέσματα τηςπαρούσης ανασκόπησης έδειξαν, ότι η μη σωστή χειρονακτική μετακίνηση ασθενών σχετίζεταιθετικά με την πρόκληση μυοσκελετικών προβλημάτων στους νοσηλευτές. Τα τελευταία χρόνιασε Ευρώπη και Αμερική αναπτύσσεται η πολιτική της κατάργησης της χειρονακτικήςμετακίνησης καθώς και η οργάνωση και εφαρμογή συστημάτων που θα στηρίζονται σε μιαποικιλία παραγόντων με σκοπό να περιορίσουν τις μυοσκελετικές παθήσεις των νοσηλευτών.Συμπεράσματα : Η ενημέρωση‐ εκπαίδευση των νοσηλευτών στα νεότερα δεδομέναχειρονακτικής μετακίνησης ασθενών, όπως επίσης και η εφαρμογή κοινών πρωτοκόλλων καιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 279

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008αλγορίθμων μεταξύ των διαφόρων οργανισμών θα συνεισφέρουν σημαντικά στην επίλυση τουπροβλήματος.Λέξεις κλειδιά: Μυοσκελετικές παθήσεις, χειρονακτική μετακίνηση, ενημέρωση, πολιτική μημετακίνησης, πολυπαραγοντικά συστήματαΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΑντωνίου ΚωνσταντίαΚαποδιστρίου 1, Ηλιούπολη­163452109766385, 6945467947E­mail:ntina1963@yahoo.grREVIEWManual moving of patients and nursing staffAntoniou K. 1 , Vasilopoulou G. 21. TE, MSc, Nurse, Aretaieion University Hospital2. TE, MSc, Nurse, Spiliopouleio Hospital “Ag. Eleni”ABSTRACTOver the last decades, patients’ manual handling by nurse without specific help has beenestablished as an easy choice not only in our country but also worldwide, tending to become oneof the major causes of health problems in nursing staff.Aim: The purpose of the present study was the review of the literature on modern aspects thatprevail worldwide regarding the method of manual moving and handling of patients by healthprofessionals.The method οf this study included bibliography research from both the review and the researchliterature which referred to the methods of manual moving and handling of patients by healthprofessionals, as well as, to the application of a newapproach, which will significantlycontribute to the improvement of their task performance and to better health of nurses.Results:The majority of research studies showed that the main cause for musculoskeletaldiseases is the manual moving of patients. Although, various methods have been used to controlvima‐asklipiou.gr Σελίδα 280

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008and eliminate these problems, especially due to manual moving, the application of them has notbeen proved able to reduce musculoskeletal diseases. Moreover, the results of the presentreview showed that the incorrect way of manual handling is positively related to the cause ofmusculoskeletal problems to nurses.The policy of abolishing manual moving has been evolved during recent years in Europe andAmerica as well as organizing and applying systems based on a various factors, in order toreduce nurses’ musculoskeletal diseases.Conclusions: The present review confirms that nurses’ information – education on the recentfacts of patients’ manual transport, as well as the application of common protocols andalgorithms among various organizations, will significantly contribute to the solution of theproblem.Key words: Musculoskeletal diseases, manual moving, information, non‐moving policy,multifactor systemsCORRESPONDING AUTHORAntoniou Konstantia,Kapodistriou 1­ HIlioupoli 16345E­mail: ntina1963@yahoo.grvima‐asklipiou.gr Σελίδα 281

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΕΙΣΑΓΩΓΗΟχειρονακτικός χειρισμός των ασθενώναποτελεί καθημερινή πρακτική για τονοσηλευτικό προσωπικό. 1,2 Όταν ημετακίνηση ή μεταφορά των ασθενών δενγίνεταιπερίπτωση συσκευών ή μηχανημάτων, αλλάμε τηνμε τη χρήση ειδικών για κάθεχειρονακτική μέθοδο, τότε από τηνβιβλιογραφία υποδεικνύεται ως ηβασικότερη αιτία πρόκλησης μυοσκελετικώνπροβλημάτων. 3‐7Οι κλινικές συνέπειες της αδέξιαςχειρονακτικής μετακίνησης έχουν αρνητικόαντίκτυπο όχι μόνο στους νοσηλευτές αλλάκαι στους ασθενείς και σχετίζονταιμείωση της ασφάλειας και της άνεσης τουασθενούς και επιπλέον με παροχήνοσηλευτικής φροντίδας, κακής ποιότητας.Αναλυτικότερα,μεαρκετές ακούσιες βλάβεςτων ασθενών σχετίζονται με τηνχειρονακτική τους μετακίνηση όπως πόνος,βλάβες στην ωμοπλάτη, κάταγμα στο ισχίοαπό πιθανή πτώση κατά την μεταφορά τουασθενούς, μειωμένη αξιοπρέπεια, αύξησητης εξάρτησης από το περιβάλλον, καιδυσκολία στην αναπνοή από την επίπονηδιαδικα σία. 6‐1 0Από την δεκαετία 1980‐1990 ότανπραγματοποιήθηκαν οι πρώτες εντατικέςεπιδημιολογικές μελέτες και αποδείχθηκε,ότι η χειρονακτική μετακίνηση των ασθενώναποτελεί την κυριότερη αιτία δημιουργίαςμυοσκελετικών τραυματισμών και κυρίωςCopyright © 2008στην οσφυϊκή μοίρα, ο τομέας υγείαςπαγκοσμίως ευαισθητοποιήθηκε και έθεσεσε εφαρμογή διάφορα προγράμματαπρόληψης. Τα προγράμματα αυτάπεριελάμβαναν τεχνική εκπαίδευση στηνκινητική, την εμβιομηχανική, τηνχειρονακτική μετακίνηση του ασθενή καιστην εργονομία.Στη μελέτη των Hignett et. αl., 11 όπουδιερευνήθηκε η σχέση μυοσκελετικώνπροβλημάτων και χειρονακτικήςμετακίνησης, τα αποτελέσματα έδειξαν, ότιοι παρεμβάσεις που στηρίζονται μόνο στηνεκπαίδευση της τεχνικής, δεν επέφερανκαμία επίδραση στις εργασιακές πρακτικές ήστα ποσοστά των τραυματισμών. Τογεγονός αυτό τόνισε την ανάγκη λήψης καιάλλων πρόσθετων μέτρων όπως είναι: ηοργάνωση της εργασίας, η εφαρμογή νέωνδιαδικασιών, ο επανασχεδιασμός τουεργασιακού περιβάλλοντος, η παροχήεξοπλισμού και το σημαντικότερο,εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείαςστην αξιολόγηση του κινδύνου τουασθενούς και στη χρήση εξοπλισμού. 10,12ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣΟι προσπάθειες να μειωθούν οι ασθένειεςπου σχετίζονται με την χειρονακτικήμετακίνηση συχνά βασίζονται σεπαραδοσιακές και προσωπικές εμπειρίες,και συνεπώς δεν στηρίζονται σεεπιστημονικά τεκμηριωμένες μεθόδους.Σύμφωνα με την μελέτη των Nelson et al., 8 ηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 282

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008συνηθέστερη πρακτική που ακολουθείταιαπό τους νοσηλευτές, όσον αφορά τιςμετακινήσεις ασθενών, περιλαμβάνει τηνεκπαίδευση σε τεχνικές χειρονακτικήςμετακίνησης, μαθήματα για την μηχανικήτου σώματος και ασφαλείς τεχνικέςανύψωσης. Η χρήση όμως, μόνο αυτών τωνμεθόδων, δεν συντέλεσε στην μείωση ή τονπεριορισμό των μυοσκελετικώνπροβλημάτων.Ποικίλοι τύποι παρεμβάσεων πρέπει νατεθούν σε εφαρμογή στην προσπάθεια ναπεριοριστεί ο κίνδυνος από τηνχειρονακτική μετακίνηση. Από τηβιβλιογραφία, προτείνεται ως απαραίτητη ηχρήση ενός εργονομικού συστήματος τοοποίο θα παρέχει αποδεδειγμένες λύσεις καιθα καθορίζει ποιες από αυτές είναιδραστικές, ποιες όχι και ποιες έχουν τηνπιθανότητα να είναι αποτελεσματικές. 8Τέλος, από την ανασκόπηση τηςβιβλιογραφίας, προτείνονται τρειςκατηγορίες υπηρεσιών‐οργάνων που θαέχουν την ευθύνη της διαχείρισης ενόςτέτοιου συστήματος: μηχανολογικά όργανα,διοικητικά όργανα, και όργανασυμπεριφοράς. 13α) Μηχανολογικά όργαναΟΙ κυριότεροι παράγοντες που συντελούνστην πρόληψη τραυματισμών από τομυοσκελετικό σύστημα κατά τη διάρκεια τηςεργασίας, είναι η χρήση ειδικού εξοπλισμού,όπως εργαλεία ή αντικείμενα, τα οποίαCopyright © 2008μπορεί να αλλάξουν τον τρόπο εκτέλεσηςτης χειρονακτικής μετακίνησης, ανύψωσης ήμεταφοράς, όπως π.χ. συστήματαμετακίνησης, ανύψωσης και μεταφοράςασθενών. 13,14Σύμφωνα με την μελέτη των Dayanard etal., 14 όπως επίσης και των Evanoff et al., 15 τααποτελέσματα έδειξαν, ότι η χρήσημηχανικών βοηθημάτων είχε θετικόαντίκτυπο στις ασθένειες από τομυοσκελετικό για τους εργαζόμενους στοντομέα της υγείας.Β) Διοικητικά όργαναΗ βιβλιογραφία υποδεικνύει, ότι οιστρατηγικές του διοικητικού ελέγχουπεριλαμβάνουν τον προσδιορισμό τωνκαθηκόντων και των διαδικασιών (π.χπερισσότερα διαλείμματα ανάπαυσης), τηνεναλλαγή θέσεων ή προσδιορισμόκαθηκόντων κατά την διάρκεια της βάρδιας,προγράμματα εκπαίδευσης για τουςεργαζόμενους που αφορούν τουςεργονομικούς παράγοντες κινδύνου, ώστενα είναι σε θέση να υιοθετούν τεχνικέςελέγχου των παραγόντων που δημιουργούνστρες κατά τη διάρκεια εκτέλεσης τωνκαθηκόντων τους. 8Τέτοιου τύπου διοικητική διαχείρισηπεριλαμβάνει: πρωτόκολλο εκτίμησης τηςφροντίδας του ασθενούς, τη δημιουργίαομάδας για την χειρoνακτική μετακίνησηασθενών και την πολιτική της μη ανύψωσηςτων ασθενών. 13vima‐asklipiou.gr Σελίδα 283

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Αναλυτικότερα σχετικά με το πρωτόκολλοεκτίμησης της φροντίδας του ασθενούς οινέες τάσεις στην νοσηλευτική παρέμβασηπεριλαμβάνουν την εκτίμηση τωνγενικότερων προβλημάτων του ασθενούςκατά την εισαγωγή του και την ένταξη τουςστο σχέδιο νοσηλευτικής φροντίδας. 16,17Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία,ο τρόποςχειρισμού των ασθενών και η χρήση τουκατάλληλου εξοπλισμού διαφέρει απόοργανισμό σε οργανισμό με αποτέλεσμα ναχρησιμοποιούνται λανθασμένες τεχνικές είτεκατά το χειρονακτικό χειρισμό είτε κατά τηχρήση του εξοπλισμού. Η καλύτερηπροτεινόμενη μέθοδος προς όλους τουςοργανισμούς για τη λύση αυτού τουπροβλήματος είναιη δημιουργία κοινώνπρωτοκόλλων και αλγορίθμων, για τηνασφαλέστερη μεταφορά των ασθενών.18, 19Ως προς τις ομάδες χειρoνακτικήςμετακίνησης ασθενών πολλές κλινικέςμελέτες, υποδεικνύουν, ότιη παρέμβασηαυτή μειώνει τις απουσίες από την εργασίακαι το κόστος νοσηλείας από τιςμυοσκελετικές παθήσεις. 20,21,22Η μελέτη των Meittuen et al., 23 αναφέρει, ότιη συγκρότηση μιας τέτοιας ομάδας πρέπεινα περιλαμβάνει δύο άτομα,τα οποία θαεκτελούν από κοινού τις υψηλού κινδύνουμεταφορές ασθενών, αφού έχουνεκπαιδευτεί κατάλληλα σε τεχνικέςανύψωσης και μετακίνησης ασθενών καιέχουν αποκτήσει ορθές δεξιότητες. ΗCopyright © 2008επιλογή μιας τέτοιας ομάδας, βασίζεται σταατομικά τους χαρακτηριστικά, στην φυσικήτους δύναμη και ικανότητα. Άτομα μειστορικό μυοσκελετικών προβλημάτων,πρέπει να αποκλείονται από τη συμμετοχήστην ομάδα. Τέλος, η συνεχιζόμενηεκπαίδευση ως προς την ορθή χρήση τωνμηχανικών μέσων ανύψωσης, θεωρείταιαπολύτως αναγκαία για την εκτέλεση κάθεεπιτυχούς μετακίνησης.Διεθνώς, οι οργανισμοί υγείας με δική τουςπρωτοβουλία ή μέσω της νομοθεσίας τωνδιαφόρων κρατών, έχουν αναπτύξειπολιτικές για τον περιορισμό των κινδύνωνπου προκαλούνται από την χειρονακτικήμετακίνηση των ασθενών. Παρότι, αυτές οιπολιτικές συχνά εκφράζονται μεδιαφορετικούς τρόπους, έχουν ως κοινόσημείο αναφοράς την αποτροπή τηςχειρονακτικής μετακίνησης των ασθενώναπό τους επαγγελματίες υγείας.Οι προσπάθειες αυτές έχουν πάρει διάφορεςονομασίες αλλά η πιο ευρέως γνωστή είναιη «πολιτική της μη ανύψωσης», η οποία έχειδημιουργήσει αρκετή σύγχυση. Ησυνηθέστερη πλάνη, σχετικά με τηναντίληψη αυτής της πολιτικής περιλαμβάνειτην άποψη, ότι οι νοσηλευτές δεν θα πρέπειποτέ να προτρέπονται να μετακινούνασθενείς, ή ότι οι νοσηλευτές δεν πρέπει ναχρησιμοποιούν τον κατάλληλο εξοπλισμό. Ηθεωρητική βάση αυτής της πολιτικήςστηρίζεται στο γεγονός, ότι η διοίκηση θαvima‐asklipiou.gr Σελίδα 284

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πρέπει να εγγυηθεί την ύπαρξη κατάλληλουδιαθέσιμου εξοπλισμού προς τουςεπαγγελματίες υγείας, ώστε ναελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος πρόκλησηςπροβλημάτων λόγω της χειρονακτικήςμετακίνησης των ασθενών. 8,23‐27Σε αρκετές χώρες, οι υψηλού κινδύνουμετακινήσεις των ασθενών έχουναπαγορευτεί. Στον Καναδά, για παράδειγμα,έχει απαγορευτεί η μετακίνηση ασθενούςαπό ένα άτομο καθώς επίσης και η ανύψωσηπου γίνεται με δύο άτομα, πουυποβαστάζουν τον ασθενή από τηνωμοπλάτη. 8,28Γ) Όργανα συμπεριφοράςΗ συμπεριφορά στηρίζεται σε βασικάόργανα (εργαλεία) τα οποία συμβάλλουνστον περιορισμό των κινδύνων από ταμυοσκελετικά ενοχλήματα καιπεριλαμβάνουν: 29α) Χειρονακτική μετακίνηση και ανύψωσητων ασθενών. Πρωταρχικός σκοπός τηςεκπαίδευσης των επαγγελματιών υγείαςείναι η εκμάθηση ορθών τρόπωνχειρονακτικής μετακίνησης των ασθενών, οιοποίοι μέχρι σήμερα βασίζονται κυρίως σεεμπειρικά δεδομένα και όχι σετεκμηριωμένες επιστημονικά μεθόδους.Δεδομένου ότι, η εκμάθηση αυτών τωντρόπων εμπεριέχει κινδύνους για τηνασφάλεια τόσο των ασθενών, όσο και τωννοσηλευτών, έχει απαγορευτεί σε αρκετέςχώρες της Ευρώπης. 29Copyright © 2008Η κλασική πρακτική της μετακίνησης ήανύψωσης του ασθενή, υποβασταζόμενουαπό τους νοσηλευτές από την μασχάλη, ηοποία ευρέως διδάχθηκε στις νοσηλευτικέςσχολές, έχει θεωρηθεί ως επισφαλήςμέθοδος από το 1981. Η ανάπτυξη άλλωνμεθόδων και η δυνατότητα χρήσηςμηχανημάτων, δεν επικράτησαν αυτής τηςσυγκεκριμένης μεθόδου, η οποίααποτελείμια παλιά συνήθεια που δύσκολα θααποβληθεί. 30 Σύμφωνα με μελέτες στις ΗΠΑτο 83% των νοσηλευτών συνεχίζουν ναδιδάσκονται αυτή την μέθοδο. 29Ακόμη και στην Μ. Βρετανία, όπου υπάρχειειδική νομοθετική ρύθμιση σύμφωνα με τηνοποία,οι νέοι νοσηλευτές διδάσκονται τιςασφαλείς μεθόδους χειρονακτικήςμετακίνησης των ασθενών, οι αρχαιότεροιστο επάγγελμα, όπως επίσης και οιπροϊστάμενοιπαραμένουν αρνητικοί σενέες μεθόδους και τεχνολογίες καιεξακολουθούν να εφαρμόζουν αυτήν τηνχειρονακτική μέθοδο μετακίνησης. 29,31β) Εκπαίδευση στην μηχανική του σώματοςκαι στις τεχνικές ανύψωσης. Είναι ευρέωςαποδεκτό ότι, η εκπαίδευση στην μηχανικήτου σώματος και στις διάφορες τεχνικέςανύψωσης συντελούν στην πρόληψη τωνσχετιζόμενων ασθενειών με την εργασί α .Μακρόχρονες ερευνητικές μελέτες 35περίπου ετών απέδειξαν, ότι αυτές οιπροσπάθειες έχουν αποτύχει να μειώσουντις επαγγελματικές ασθένειες στουςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 285

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δε κέμβριος 2008εργαζόμενους στον τομέα υγείας. 32,33,34Παρόλα αυτά, αποτελούν την συνηθέστερημέθοδο εκπαίδευσης στις ΗΠΑ αλλά και σεορισμένες Ευρωπαϊκές χώρες. 8γ) Επιμόρφωση στην κατάλληλη χρήση τουεξοπλισμού. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία,τα αποτελέσματα των μελετών πουδιερεύνησαν την διδασκαλία τεχνικώνανύψωσης και μετακίνησης έδειξαν, ότιμεμονωμένα οι τεχνικές αυτές απέτυχαν νααλλάξουν τις πρακτικές στην εργασία και ναμειώσουν το δείκτη νοσηρότητας. 35 Άλλεςσχετικές μελέτες έδειξαν, ότι ο πιοαποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης τουπροβλήματος είναι ο συνδυασμός τηςεκμάθησης ορθής χρήσης του εξοπλισμού μετην διεύρυνση των γνώσεων ως προς τημηχανική του σώματος. Επιπροσθέτως, ησυνεχιζόμενη εκπαίδευση στη χρήση τουεξοπλισμού έχει δειχθεί, ότι επιφέρειθετικά αποτελέσματα στον έλεγχο τωνμυοσκελετικών προβλημάτων. 8, 35‐38δ) Peer Leader: Ένα νέο μοντέλοεκπαίδευσης. Προσεκτική ανασκόπηση τηςβιβλιογραφίας σχετικά με τηνκαταστροφική επίδραση της χειρονακτικήςμετακίνησης στην υγεία των νοσηλευτώνμας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, είναιεπιτακτική ανάγκη η ανάπτυξη ενός νέουμοντέλου μετακίνησης, το οποίο θαεξασφαλίζει την χρήση της τεχνολογίας γιατην μετακίνηση των ασθενών. Επίσης ησυνεχιζόμενη ενημέρωση‐ εκπαίδευση τωνCopyright © 2008νοσηλευτών σε θέματα ανάπτυξης καιεφαρμογής νέων πρακτικών πρέπει νααποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της νέαςαυτής προσπάθειας. 8Ένα τέτοιο νέο μοντέλο, το οποίο φαίνεταινα υπόσχεται θετικά αποτελέσματα είναι ηδημιουργία του θεσμού των peer leader πουθα προέρχονται από τα νοσηλευτικάτμήματα. Ο καθοδηγητής ασφάλειας τηςεργασίας καθορίζεται ως ένα από τα μέλητου νοσηλευτικού προσωπικού κάθενοσηλευτικής μονάδας, ο οποίος θαλαμβάνει εξειδικευμένη εκπαίδευση καικατόπιν θα επιστρέφει στην μονάδα του καιθα μοιράζεται τη γνώση και τηνεπιδεξιότητα του με τους συνεργάτες του. Οβασικός αυτός καθοδηγητής, ο οποίος θαμεταβιβάσει την γνώση του θα είναι και οκύριος συνδετικός κρίκος ανάμεσα στοπροσωπικό και στους στόχους τουπρογράμματος. Περαιτέρω έρευνες είναιαναγκαίο να αναπτυχθούν σχετικά με το νέομοντέλο εκπαίδευσης με σκοπό να προάγουντην υγεία και την ασφάλεια τωννοσηλευτών. 39,40ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑΤις δύο τελευταίες δεκαετίες, η χειρονακτικήμετακίνηση των ασθενών αποτελείπαγκοσμίως περιοχή μείζονοςενδιαφέροντος. Οι σύγχρονες τάσειςεπιβάλλουν την χρήση ειδικού εξοπλισμούvima‐asklipiou.gr Σελίδα 286

ΤΟ ΒΗΜ Α Τ ΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμο ς 7 ος , Τεύ χος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008και τηνμετακίνησης.κατάργηση της χειρονακτικήςΗ ενημέρωση‐εκπαίδευση των νοσηλευτώνστα νεότερα δεδομένα χειρονακτικήςμετακίνησης ασθενών,όπως επίσης και ηδημιουργία και εφαρμογή κοινώνπρωτοκόλλων και αλγορίθμων μεταξύ τωνδιαφόρων οργανισμών θασυνεισφέρουνσημαντικά στην επίλυση του προβλήματος.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Zelenka JP., Floren AE., Jordan JJ. Minimalforces to move patients. Am J. Occup.Ther; 1996; 50(5): 353‐61.2. Cowan T. Patient moving and handlingequipment. Prof. Nurse 1997;12(9): 660‐2, 655‐6.3. Garg A., Owen B. Reducing back stress tonursing personnel: an ergonomicintervention in a nursing home.Ergonomics.1992;35(11):1353‐1375.4. Huil NG, Yenng S.S.M, Hui‐Chan.Evaluation of physiological workdemands and low back neuromuscularfatigue on nurses working in geriatricwards. Applied Ergonomics.2001;39:479‐483.5. Owen B.D, Keene K, Olson S. Patienthandling tasks perceived to be moststressful by hospital nursing personnel.Journal of Healthcare Safety, Complianceand Infection Control. 2000;5 (1):19‐25.Copyright © 20086. Wicker P. Manual handling in theperioperative environment. BritishJournal of Perioperative Nursing2000;10(5): 255‐259.7. Hignett S, Wilson JR, Maris N. Findingergonomic solutions‐participatoryapproaches. Occup. Med. (Lond) 2005;55 (3): 200‐7.8. Nelson A, Baptiste AS.Evidence‐basedpractices for safe patient handling andmovement.OrthopNurs.2006;25(6):366‐79.9. Love C. Lifting injury: a study of theoccupational health perspective. Nurs.Stand. 1997;11(26): 33‐38.10. Pellino T, Owen B, Knapp L, Noack J. Theevaluation of mechanical devices forlateral transfers on perceived exertionand patient comfort. Orthopedic Nurses.2006; 25 (1): 4‐10.11. Hignett S. Intervention strategies toreduce musculoskeletal injuriesassociated with handling patients: asystematic review. Occupational andEnviromedal Medicine. 2003; 60 (9): Ε6doi: 10.1136/ oem.60.9.e6.12. Διαδυκτιακή σελίδα: Control DiseasesCenter. www.c.d.c.gov. Πρόσβαση :1‐5‐0813. Διαδυκτιακή σελίδα: Virginia PolytechnicInstitute and State University,Environmental Health and SafetyServices. Workplace ergonomics:vima‐asklipiou.gr Σελίδα 287

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Engineering Controls. Available at :www.ehss.vt.edu/Programs?OHIH/ergo/08engineeringcontrols.htm. Πρόσβαση: 8‐7 200414. Daynard D, Yassi A, Cooper JE, Tate R,Norman R., Wells R. Biomechamicalanalysis of peak and cumulative spinalloads during patient handling activities:a sub‐study of randomized controlledtrial to prevent lift and transfer injuryhealth care workers. AppliedErgonomics. 2001;32:199‐214.15. Evanoff B, Wolf L, Aton E, Canos J, CollinsJ. Reduction in injury rates in nursingpersonnel through of mechanical lifts inthe workplace. American Journal ofIndustrial Medicine. 2003;4: 451‐45716. Haney LL. Working together for success.Director. 2005;13 (2): 75‐8, 80‐1.17. Glenda C, Nendick C. Manual handling:what patient factors do nurses assess?Journal of Clinic Nursing. 1999; 8(4):422.18. Nelson A, Fragala G, Menzel N. Myths andfacts about back injuries in nursing.American Journal of Nursing. 2003a,103: 32‐4019. Nelson A, Fragala G. Equipment for safepatient handling and movement. In Backinjury among healthcare workers.W.Charney and A. Hudson (Eds).Washington DC: Lewis Publishers, 2004.Copyright © 200820. Nelson AL, Loyd J, Menzel N, Cross C.Preventing nursing back injuries:redesigning patient handling tasks.AAOHN Journal. 2003;1(3):126‐134.21. Caska B.A, Patnode R.E, Clincker D.Feasibility of nurse staffed lift team.AAOHN Journal 1999;46 (6): 283‐288.22. Brophy MO, Achimore L, Moore‐DawsonJ. Reducing incidence of low‐backinjuries reduces cost. AIHAJ.2001;62(4):508‐11.23. Meittuen E, Matzke K, McCormack H,Sobczak SC. The effect of focusingergonomic risk factors on a patienttransfer team to reduce incidents amongnurses associated with patient care.Journal of Healthcare Safety, Complianceand Infection Control. 1999; 2(7): 306‐31224. Griffith R., Stevens M. Manual handlingand the lawfulness of no‐lift policies.Nurs. Stand. 2004;18(21): 39‐43.25. Menzel N.N. Back pain prevalence innursing personnel: measurement issues.AAOHN J. 2004; 52 (2): 54‐65.26. Davis A. Birth of a lift team: experienceand statistical analysis. JournalHealthcare Safety, Compliance andInfection Control. 2001; 2(7): 15‐18.27. Hudson MA. Texas passes first law forsafe patient handling in America:landmark legislation protects healthcareworkers and patients from injury relatedvima‐asklipiou.gr Σελίδα 288

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008to manual patient lifting. J. Long Term.EFF. Med. Implants.2005;15 (5): 59‐66.28. Retz’s A., Pinikahana J. Manual handlingpractices and injuries among icu nurses.Australian Journal of AdvancedNursing.1999;17(1): 37‐42.29. Hignett S., Crumpton E., Ruszala S.,Alexander P., Fray M. & Fletcher B.Evidence‐based patient handling:systematic review. Nursing Standard.2003; 17 (33): 33‐36.30. Owen BD. Decreasing the back injuryproblem in nursing personnel. SurgicalServices Management . 2000; 5(7):15‐21.31. Smedley J., Poole J., Waclawski E.,Stevens A, Harrison J., Buckle P., &Coggon D. Assessing investment inmanual handling risk controls: a scoringsystem for the use in observationalstudies. Occupational and EnviromentalMedicin e.2005;62: 63‐65.32.Hignett S. Work‐related back pain innurses. Journal of Advanced Nursing.1996;23 (6): 1238‐1246.33. Dalatray L. A controlled trial of aneducational program to prevent lowback injuries. The New England Journalof Medicine .1997;337,322‐328.34. Hollingdate R, Warin J. Back pain innursing and associated factors: A study.Nursing Standard .1997;11 (39): 35‐38.Copyright © 200835. Retsas A, Pinikahana J. Manual handlinginjuries among nurses. An Australianhospital study.Nursing. 2000; 31: 875‐883.Journal of Advanced36. Shepherd C. Dimensions of careergonomics for the hospital setting.Occupational Health Tracker 2001; 4(2).37. Bewick N. Gardner D. Manual handlinginjuries in healthcare workers.International Journal of occupationalSafety and Ergonomics. 2000;6:209‐221.38. Collins JW, Wolt L, Bell J.& Evanoff B. Anevaluation of “Best practices”musculoskeletal injury preventionprogram in nursing homes. InjuryPrevention. 2004;10: 206‐211.39. Owen B.D, Keene K, Olson S. Anergonomic approach to reducingback/shoulder stress in hospital nursingpersonnel: A five year follow up.International Journal of Nursing Studies.2002;39 (3): 295‐302.28. 40. Silvia, CE., Bloswick DS, Lillqnist D,Walda C.D., Perkin HS.An ergonomiccomparison between mechanical andmanual patient transfer techniques. Work.2002;19(1): 19‐34vima‐asklipiou.gr Σελίδα 289

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΤεχνητή ύγρανση σε διασωληνωμένοασθενήΤσαβουρέλου Αφροδίτη 1 , Μπαμπάτσικου Φωτούλα 21. Φυσικοθεραπεύτρια, MSCP, ΜΕΘ, Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας2. Ιατρός, Επίκουρος Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι ΑθήναςΠΕΡΙΛΗΨΗΟι τεχνητοί αεραγωγοί παρακάμπτουν τον φυσιολογικό μηχανισμό ύγρανσης καιφιλτραρίσματος του αέρα αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες να δημιουργηθούν εμμένουσεςεκκρίσεις. Αυτό αυξάνει τον κίνδυνο για ατελεκτασίες και αναπνευστικές λοιμώξεις. Πήγματα,επίσης, μπορεί να σχηματιστούν στον εσωτερικό αυλό του ενδοτραχειακού σωλήνα ή τηςτραχειοστομίας, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το έργο της αναπνοής (WOB) και να μειώνονται οιπιθανότητες επιτυχούς αποσωλήνωσης. Πιθανόν, δε, σταδιακά να οδηγήσουν σε πλήρηαπόφραξη του τραχειοσωλήνα.Για το λόγο αυτό η επιλογή κατάλληλου υγραντήρα για την παροχή τεχνητής ύγρανσης είναιεξέχουσας σημασίας. Υπάρχουν διάφοροι τύποι υγραντήρων αλλά σήμερα χρησιμοποιούνται οιυδροσκοπικοί Εναλλάκτες Θερμότητας και Υγρασίας (ΗΜΕ) με φίλτρο και οι ΘερμαινόμενοιΥγραντήρες (ΗΗ), οι οποίοι παρέχουν υγρασία σε μορφή υδρατμών. Όταν χρησιμοποιούνταισωστά, και όχι στις περιπτώσεις που αντενδείκνυνται, οι ΗΜΕ δεν έχουν επιπλοκές καιμειώνουν το κόστος νοσηλείας καθώς και τον χρόνο απασχόλησης του προσωπικό. Οι ΗΜΕ είναικαλύτερη επιλογή για μικρής διάρκειας χρήση (

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΑφροδίτη ΤσαβουρέλουΚεφαλληνίας 48Τ.Κ :2107 ΑγλάντζιαΛευκωσία ­ ΚύπροςE­mail:ph2tsav@yahoo.grREVIEWHumidification for intubated patientsTsavourelou Aphrodite 1 , Babatsikou Fotoula 21. Physiothera pist, MSCP, ICU Dept , General Nicosia Hospital, Cyprus2. MD, PhD, Assistant Professor in Nursing, Technological Educational Institute (TEI) ofAthens, GreeceABSTRACTArtificial airways bypass the physiological mechanism of humidification and filtration of theinspired air, increasing, therefore, the possibilities of copious secretions production. Copioussecretions increase the danger for atelektasis and respiratory infections. Moreover, clots can beshaped in the interior of the endotracheal tube or thracheostomy, resulting in increased work ofbreathing (WOB) and reduced odds of successful extubation. It is also possible to leadprogressively to complete obstruction of the endotracheal tube.Thus, the choice of a suitable humidification device during mechanical ventilation is ofdistinguished importance. There are various types of humidifiers. However, hydroscopic Heatand Moisture Exchangers (HMEs) with filter and Heated Humidifiers (HHs), which providehumidity in form of water vapors, are currently used. When they are used correctly, and not inthe cases where they are contraindicated, HMEs’ do not have complications and they decreasethe cost of hospitalization as well as the staff workload. HMEs are better choice for shortduration of intubation (

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Key words: Humidification, humidification boundaries, mechanical ventilation, Humidity andMoisture Exchangers, Heated Humidifiers, ventilator associated pneumoniaCORRESPONDING AUTHORAphrodite Tsavourelou48 Kefallinias Street2107 AglatziaNicosia­CyprusE­mail:ph2tsav@yahoo.grΕΙΣΑΓΩΓΗΣτην φυσιολογική αναπνοή η λέγεται και ισοθερμικό όριο κορεσμού (ΙSΒ) 2θερμοκρασία και η υγρασία του (Εικόνα 1).αναπνεόμενου αέρα ρυθμίζονται κατά τηνδιάρκεια της πορείας του στο ανώτεροαναπνευστικό σύστημα, δηλ. καθώς περνάαπό την μύτη, το φάρυγγα, το λάρυγγα καιτην τραχεία. Ο αέρας περνώντας από τουςπροαναφερθέντες σχηματισμούς υγραίνεταιεξάγοντας υγρασία από την βλέννα πουεκκρίνεται στα καλυκοειδή κύτταρα τουεπιθηλίου του αναπνευστικού συστήματος.Η βλέννα με τη σειρά της ενυδατώνεται καιθερμαίνεται από υγρά που εξαγγειώνονταιαπό το επιθήλιο των αεραγωγών και τον Εικόνα 1: Θέση του ισοθερμικού ορίου κορεσμούαέρα που εξέρχεται από τους πνεύμονες 1 (ISB) κατά την φυσιολογική αναπνοή και κατά την.διάρκεια εισπνοής ξηρού αερίου σε ΜΑ.Έτσι, στην φυσιολογική αναπνοή η υγρασίαΤροποποιημένο από Branson (1999) 3και η θερμότητα του αέρα ρυθμίζονται ώστελίγο κάτω από τον διαχωρισμό της τραχείαςΟ Μηχανικός Αερισμός (ΜΑ) με ξηρό αέριοο αέρας να είναι 100% κορεσμένος μεμίγμα έχει αρνητικές συνέπειες στουγρασία και στους 37 ο C. Αυτό το σημείοαναπνευστικό σύστημα του ασθενή επειδήπαρακάμπτονται οι φυσιολογικές δομές πουvima‐asklipiou.gr Σελίδα 292

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠ ΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριο ς 2008προσδίδουν θέρμανση και υγρασία στον Χωρητικότητας και τελικά υποξαιμία 7‐9 .αναπνεόμενο αέρα. Συγκεκριμένα, όσο πιο Επιπλέον είναι δυνατόν να οδηγήσει σεξηρός είναι ο αέρας που εισέρχεται στο αφυδάτωση, οίδημα, νέκρωση και τελικώςαναπνευστικό σύστημα τόσο περισσότερη ρήξη με αιμορραγία του βρογχικούυγρασία θα αποδώσει η βλέννα για να τον επιθηλίου, οπότε και απόφραξη τωνενυδατώσει. Έτσι αλλάζει η σύσταση της αεραγωγών από αιματηρά πήγματα. Ειδικάβλέννας, η οποία γίνεται πηχτή και αν το ξηρό αέριο μίγμα εισέρχεται με υψηλήκολλώδης, και χάνεται η υγρή στοιβάδα του ροή δημιουργείται νεκρωτικήκροσσωτού επιθηλίου 4 . Η βλεννοκροσσωτή τραχειοβρογχίτιδα 10,11 .κάθαρση επηρεάζεται διότι οι κροσσοί Είναι, λοιπόν, φανερό ότι η τεχνητήδυσκολεύονται να απομακρύνουν την πηχτή ύγρανση του εισπνεόμενου αέρα κατά τηνβλέννα 5 . Συνεπεία τούτου είναι να διάρκεια ΜΑ με ενδοτραχειακό σωλήνα ήμειώνεται ο ρυθμός που πάλλονται οι τραχειοστομία επιβάλλεται διότικροσσοί και με τον καιρό να παραλύουν. παρακάμπτεται ο φυσιολογικός μηχανισμόςΕπιπλέον η αλλαγή στο ιξώδες της βλέννας ύγρανσης του αέρα και αυτό μπορεί να έχειεπηρεάζει το βλεννογόνο χιτώνα και καταστροφικές συνέπειες στη φυσιολογικήπροκαλεί διάφορες ιστολογικές βλάβες. Ο λειτουργία των πνευμόνων.μηχανισμός αυτών των βλαβών έχει Τεχνητή ύγρανση ορίζεται ως η πρόσθεσημελετηθεί και αναλυθεί διεξοδικά στις θερμότητας και υγρασίας στον αέρα πουμελέτες των Chalon et al (1972) και δίδεται στον ασθενή διαμέσου τεχνητούMarfatia et al (1975) 5,6 . Τέλος, το ISB αεραγωγού κατά την διάρκεια μηχανικήςμετατοπίζεται στην περιφέρεια των υποστήριξης. Στην κλινική πράξη η τεχνητήπνευμόνων (Εικόνα 1) με αποτέλεσμα το ύγρανση επιτυγχάνεται με τη χρήσηκατώτερο αναπνευστικό να μετατρέπεται σε υγραντήρων.υγραντήρα κάτι για το οποίο δεν είναικατασκευασμένο. Επιβαρύνεται έτσι το έργο ΟΡΙΑ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΥΓΡΑΝΣΗΣτων αεραγωγών.Παρόλο που δεν έχει διευκρινιστεί ξεκάθαραΣτην κλινική πράξη ο ΜΑ με ξηρό αέριο τι ορίζεται ως υπερβολική και τι ως ελλιπήςμίγμα ενοχοποιείται για απόφραξη των ύγρανση πρέπει να οριστούν κάποια ασφαλήαεραγωγών ως αποτέλεσμα της όρια γιατί οι διάφορες συσκευές ύγρανσηςαποξήρανσης και σταθεροποίησης της μπορούν να εκθέσουν τον βλεννογόνο σε έναβλέννας. Άρα και για ατελεκτασία, μείωση μεγάλο εύρος υγρασίας και θερμοκρασιών 12 ,της Λειτουργικής Υπολειπόμενηςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 293

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008μερικές από τις οποίες όντας υπερβολικέςμπορεί να προκαλέσουν βλάβες.Κατά την διάρκεια της μηχανικής αναπνοής,λοιπόν, τα αέρια που εισέρχονται στηντραχεία πρέπει να έχουν τουλάχιστον τιςφυσιολογικές συνθήκες θερμοκρασίας καιυγρασίας ώστε να μην παρατηρηθούν οιεπιπλοκές του ΜΑ με ξηρό αέριο μίγμα πουπροαναφέρθηκαν 2 .Φυσιολογικήθερμοκρασία του αέρα στην τραχείαθεωρείται 32‐34 ο C 13 και ως φυσιολογικήυγρασία αναφέρεται η 100% σχετικήυγρασία και 44 mgH2O/L εισπνεόμενουαέρα απόλυτη υγρασία 14 . Η απόλυτηυγρασία, που είναι ευθέως ανάλογη τηςθερμοκρασίας του αερίου μίγματος, είναι ηποσότητα υδρατμών που εμπεριέχεται στοαέριο 15 . Το AARC Clinical Practice Guidelines1992 προτείνει η απόλυτη υγρασία τουεισπνεόμενου αέρα να είναι τουλάχιστον>30mg H2O/L 16 . Η σχετική υγρασίαεκφράζεται ως ποσοστό % και βρίσκεταιαπό τον τύπο : Σχετική Υγρασία = (απόλυτηυγρασία) / (μέγιστη δυνατή ποσότηταυδρατμών στο αέριο μίγμα στη δεδομένηθερμοκρασία) Χ 100 15 . Η σχετική υγρασίαδεν εξαρτάται από την θερμοκρασία καιείναι 100% εάν το αέριο είναι πλήρωςκορεσμένο σε υδρατμούς. Πρέπει ναεπισημανθεί ότι η σχετική υγρασία είναιπερισσότερο σημαντική από ότι η απόλυτηυγρασία 17 .Copyright © 2008Γενικά οι μηχανισμοί βλάβης λόγωαυξημένης ύγρανσης δεν έχουν μελετηθείικανοποιητικά. Όταν η θερμοκρασίαπροκαλεί τον ομοιοστατικό μηχανισμό τωναεραγωγών ξεκινά η δυσλειτουργία από τοκυτταρικό επίπεδο και τις εκκρίσεις καισυνεχίζει σε όλη την αναπνευστικήλειτουργία. Όσο πιο έντονη είναι ηενεργοποίηση του ομοιοστατικούμηχανισμού τόσο πιο γρήγορα θαπροχωρήσει η δυσλειτουργία. Έχειπαρατηρηθεί ότι από τους 37 ο C και πάνωόσο πιο ζεστό είναι το αέριο τόσο πιομεγάλος είναι ο κίνδυνος να αφυδατωθεί οβλεννογόνος και να φράξουν οι ανώτεροιαεραγωγοί 18 . Αν η διαφορά τηςθερμοκρασίας από το φυσιολογικόπαρουσιάζεται για μικρό χρονικό διάστημα ηοποιαδήποτε βλάβη διορθώνεται εύκολα,έστω και αν η αύξηση της θερμοκρασίαςείναι αρκετά μεγάλη. Αναφέρεται, όμως, ότιείναι φρόνιμο να αποφευχθεί να αυξηθεί ημέση θερμοκρασία στην τραχεία πάνω από43‐45 ο C 19 . Πρέπει, βέβαια, να γίνεικατανοητό ότι για να δόσεις τέτοια μεγέθηστην τραχεία σημαίνει ότι η θερμοκρασίαστο κύκλωμα του αναπνευστήρα θα είναιμεγαλύτερη 20 . Αυτές οι θερμοκρασίες (δηλ.43‐45 ο C) είναι κατά πολύ μεγαλύτερες απότα ανώτερα όρια θερμοκρασιών πουδιανέμουν οι υγραντήρες σύμφωνα με ταδιεθνή στάνταρ. Επιπλέον οι καταγραφέςβλάβης στους πνεύμονες που σχετίζονται μεvima‐asklipiou.gr Σελίδα 294

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008την ύγρανση αφορούν μόνο συσκευές πουέχουν εμφανίσει δυσλειτουργία 21,22 .Η μέτρηση της υγρασίας και της θερμότηταςστους πνεύμονες είναι τώρα εφικτή μεειδικούς αισθητήρες. Δεν είναι δυνατόν,όμως, να εφαρμοστεί στην καθημερινήκλινική πράξη διότι είναι ακριβή καιδύσκολα εφαρμόσιμη 23 . Γι αυτό οι χρήστεςτων υγραντήρων θα πρέπει να βασίζονταιστα στοιχεία που δίνονται για τις συσκευέςαπό τις κατασκευάστριες εταιρίες. Επιπλέον,η σύσταση των εκκρίσεων του ασθενήμπορεί να αποτελέσει ένδειξη για τηνικανοποιητική ή μη ύγρανση και πρέπει ναπαρατηρείται συστηματικά 24 .ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΥΓΡΑΝΣΗΣΔύο συστήματα χρησιμοποιούνται πλέον γιατην θέρμανση και την ύγρανση του αέρα σεδιασωληνωμένους ασθενείς. Οι ΕναλλάκτεςΘερμότητας και Υγρασίας (Heat andMoisture Exchangers=HME), οι οποίοιπροσφέρουν παθητική ύγρανση 25 και οιΘερμαινόμενοι Υγραντήρες (ΗΗ=HeatHumidifiers), που εμπίπτουν στηνκατηγορία των ενεργητικών υγραντήρων 26 .Η ύγρανση με αεροζόλ καθώς και μεενστάλλαξη νερού σε υγρή μορφή μπορεί νακαταστεί επικίνδυνη επειδή έχει αποδειχτείότι έτσι δίδεται μεγαλύτερη ποσότητα νερούστον αεραγωγό από ότι πρέπει 21 . Η χρήσητους για ύγρανση θα πρέπει να εξαλειφθεί ήνα μειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερο.Copyrigh t © 2008Νερό στην μορφή υδρατμών είναι ηκαλύτερη μορφή ύγρανσης γιατί είναιαπίθανο να διανεμηθεί τόσο νερό που ναμπορεί να προκαλέσει βλάβη στουςπνεύμονες 27 .ΕΝΑΛΛΑΚΤΕΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙΥΓΡΑΣΙΑΣΟι Εναλλάκτες Θερμότητας και Υγρασίας(ΗΜΕ), που είναι ο πιο διαδεδομένος τύποςυγραντήρα λειτουργούν παθητικάαποθηκεύοντας θερμότητα και υγρασία απότον εκπνεόμενο αέρα του ασθενή τα οποίακαι απελευθερώνουν στον εισπνεόμενο αέρα(παθητικοί υγραντήρες). Υπάρχουν αρκετοίτύποι ΗΜΕ. Στην πιο απλή τους μορφή οιΗΜΕ αποτελούνται από μια εσωτερικήστοιβάδα αλουμινίου και χρησιμοποιούνμόνο τις φυσικές αρχές της ανταλλαγήςυγρασίας και θερμότητας. Επειδή όμως αυτήη μορφή είναι η λιγότερο αποτελεσματικήπαθητική ύγρανση , αφού προσφέρει 10‐14mgH2O/L σε αναπνεόμενους όγκους (VT)500‐1000mL 28 , δεν χρησιμοποιείται παράμόνο κατά την διάρκεια χειρουργείων. Έτσι,οι κατασκευαστές προχώρησαν στηνδημιουργία ΗΜΕ με διαφορετικά υλικά ώστεσήμερα η πιο διαδεδομένη μορφή να είναι ουδροσκοπικός ΗΜΕ που συνδυάζεται μεαντιμικροβιακό φίλτρο.Οι ΗΜΕ, λοιπόν,έχουν σήμερα την μορφήενός φίλτρου που τοποθετείται στο τέλοςτου κυκλώματος του αναπνευστήρα καιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 295

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ενώνεται με τον τραχειοσωλήνα ή με τοdead space εάν αυτό παρεμβάλλεται. Όταν οασθενής εκπνέει και ο εκπνεόμενος αέραςφτάσει στο υγροσκοπικό (δηλ. αυτό πουείναι κατασκευασμένο από υδρόφιλα υλικά)φίλτρο, το νερό υγροποιείται καικατακρατείται εκεί. Κατά την διάρκεια τηςεπόμενης εισπνευστικής φάσης το αέριοζεσταίνεται και υγραίνεται καθώς περνάκατά μήκος του 25 .Συγκριτικές μελέτεςέχουν δείξει ότι οι υδροσκοπικοί ΗΜΕπροσφέρουν υγρασία 22‐34 mgH2O/L σε VT500‐1000mLκαι η πρόσθεση φίλτρουαυξάνει αυτή την υγρασία κατά 1‐2mgH2O/L 29‐31 . Υπάρχουν και ΗΜΕ πουκατασκευάζονται με υδρόφοβα υλικά ταοποία όμως αποδείχτηκαναναποτελεσματικά μιας και προσφέρουνπολύ λίγη υγρασία και δεν πρέπει ναχρησιμοποιούνται 32,33 . Οι ΗΜΕ εξαιτίας τηςομοιότητας που παρουσιάζουν με τηνανθρώπινη μύτη είναι επίσης γνωστοί καιως τεχνητές ή Σουηδικές μύτες.Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οι ΗΜΕ έχουνκαθιερωθεί ως ο πιο συνήθης τρόποςύγρανσης του αέρα κατά την διάρκεια τουΜΑ. Αναλυτικά αναφέρεται ότι οι ΗΜΕ ενώδιατηρούν την ζέστη και την υγρασία τουαέριου μίγματος ταυτόχρονα προσφέρουνκαι προστασία από τα βακτήρια 34 . Έχουνχαμηλό κόστος 35‐38 .Σ αυτό μπορεί ναπροστεθεί ότι το κύκλωμα τουαναπνευστήρα δεν χρειάζεται να αλλάζειCopyright © 2008περιοδικά εάν χρησιμοποιείται ΗΜΕ 39 . Δενχρειάζονται τεχνική υποστήριξη, ούτεηλεκτρική ενέργεια και είναι πολύ εύκολοιστην χρήση τους 21 . Αναλυτικά ταπλεονεκτήματα των ΗΜΕ αναφέρονται στονΠίνακα Ι.Πίνακας Ι: Πλεονεκτήματα των ΕναλλακτώνΘερμότητας και ΥγρασίαςΧαμηλό κόστοςΕυκολία στη χρήσηΜικρά, ελαφριάΜίας χρήσης, δεν χρειάζονται καθάρισμαΔεν κάνουν θόρυβοΔεν υπάρχει κίνδυνος αύξησης της ύγρανσης ή τηςθερμοκρασίας πέραν του φυσιολογικούΔεν υπάρχει κίνδυνος εγκαύματος ή ηλεκτροπληξίαςΔεν χρειάζονται εξωτερική πηγή ενέργειας, οθόνηθερμοκρασίας ή συναγερμόΜηδενίζουν την συμπύκνωση νερού στο κύκλωμαΛειτουργούν ως αντιμικροβιακό φίλτροΕλάχιστος φόρτος εργασίας για το νοσηλευτικόπροσωπικόΠαρ’ όλα αυτά οι ΗΜΕ αυξάνουν τόσο τιςεισπνευστικές και όσο και τις εκπνευστικέςαντιστάσεις. Η αντίσταση ενός ΗΜΕεξαρτάται από την πυκνότητα του υλικούτου. Όσο αυξάνει η αντίσταση του ΗΜΕ τόσοαυξάνει και το έργο της αναπνοής τουασθενή (WOB) 40 . Αυτό πρέπει να ληφθείυπόψη ιδιαίτερα σε αυτόματη αναπνοή.Έτσι σε δύσκολο απογαλακτισμό από τοναναπνευστήρα δεν προτιμούμε τους ΗΜΕ 41 .Όταν, μάλιστα, φράσουν από αίμα,vima‐asklipiou.gr Σελίδα 296

ΤΟ ΒΗΜΑ Τ ΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008εκκρίσεις, υγροποιημένους υδρατμούς ηαντίσταση των αεραγωγών και η μέγιστηπίεση των αεραγωγών, το auto‐PEEP καιWOB αυξάνουν δραματικά 42‐44 .Η υγρασία που αποδίδεται από τους ΗΜΕεξαρτάται από διάφορους παράγοντες.Συγκεκριμένα, εξαρτάται από τον VT, τονχρόνο εισπνοής, την αναπνευστικήσυχνότητα και την θερμοκρασία. Όσοαυξάνεται ο VT τόσο μειώνεται η υγρασίαπου αποδίδεται από τους ΗΜΕ.Συγκεκριμένα αν ο VT ανά λεπτό είναι > 10Lο ΗΜΕ παρουσιάζεται αναποτελεσματικός.Έτσι, οι ΗΜΕ δεν χρησιμοποιούνται σεασθενείς με αυτόματη ή μηχανική αναπνοήπου έχουν ανά λεπτό VT > 10L 12,33 .Αντενδείκνυνται, δε, σε ασθενείς στουςοποίους ο εκπνεόμενος όγκος αέρα είναιμικρότερος του 70% του εισπνεόμενουόγκου αέρα 16 (για παράδειγμα σεβρογχοπνευμονικόσυρίγγιο,τραχειοοισοφαγικόσυρίγγιο,τραχειομαλακία η σε βλάβη ή απουσία τουcuff). Το ίδιο ισχύει και για ασθενείς που ηθερμοκρασία του σώματος τους είναι κάτωαπό 32 βαθμούς 45 .Επίσης, η μείωση τουχρόνου εισπνοής και η αύξηση τηςαναπνευστικής συχνότητας μειώνουν τηναποδιδόμενη υγρασία. Με βάση αυτή τηλογική, μείωση της εκπνευστικής ροής, ότανγια παράδειγμα μειώνεται η ενδοτικότητατου πνεύμονα, θα έχει, επίσης, ως συνέπειατην μείωση της αποδιδόμενης υγρασίας 46 .Copyright © 2008Τέλος, πρέπει να αφαιρούνται όταν στοκύκλωμα υπεισέρχεται νεφελοποιητής, διότιοι δύο αυτές συσκευές αλληλοκαταργούντην λειτουργία τους .Επίσης οι τεχνητές μύτες αυξάνουν τοννεκρό χώρο. Όπως αναφέρεται απόδιάφορους συγγραφείς, για νααντισταθμίσει η αναπνευστική λειτουργίατην αύξηση του νεκρού χώρου, ώστε να μηναυξηθεί το CO 2 , είτε πρέπει να αυξηθεί ηαναπνευστική συχνότητα είτε ο ανά λεπτόαερισμός ή και τα δύο 47,48 . Στους ασθενείςπου έχουν μειωμένο VT, όπως γιαπαράδειγμα στο ARDS, μειώνοντας τοννεκρό χώρο παρουσιάζεται σημαντικήμείωση της PaCO 49 2 . Η απομάκρυνση τουΗΜΕ μειώνει τον νεκρό χώρο του αρρώστου50 . Αυτό το γεγονός πρέπει να λαμβάνεταιυπόψη για όλους τους ασθενείς μευπερκαπνία.Επιπλέον, αναφέρεται ότι οι τεχνητές μύτεςέχουν υψηλότερο ποσοστό φραγήςτραχειοσωλήνα σε σύγκριση με τις άλλεςμεθόδους ύγρανσης 51 . Για την εμφάνισηαυτού του υψηλότερου ποσοστούεμφάνισης φραγής του τραχειοσωλήναενοχοποιείται η αδυναμία των ΗΜΕ ναπαρέχουν επαρκή ύγρανση 38,51,52 . Η χρήσητων ΗΜΕ πρέπει να αποφεύγεται, λοιπόν, σεασθενείς με πηχτές, άφθονες ή αιματηρέςεκκρίσεις, διότι αυξάνονται δραματικά οιαντιστάσεις και υπάρχει μεγάλη πιθανότηταφραγής του τραχειοσωλήνα. Παρατηρείται,vima‐asklipiou.gr Σελίδα 297

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008δε, αυξημένη χρήση ενστάλαξης ορού μέσαστον τραχειοσωλήνα 38 , πιθανόν επειδή τοπροσωπικό παρατηρεί πιο πυκνές εκκρίσειςκαι φοβάται μη φράξει ο τραχειοσωλήνας.Τέλος, οι χρήστες των ΗΜΕ πρέπει ναγνωρίζουν ότι ο συναγερμός χαμηλής πίεσηςτου αναπνευστήρα πιθανόν να είναιαναποτελεσματικός 53 .Πίνακας ΙΙ: Μειονεκτήματα των ΕναλλακτώνΘερμότητας και ΥγρασίαςΠροσφέρει περιορισμένη υγρασία, παράγονταςμέγιστη σχετική υγρασία της τάξης του 70%Η κατακράτηση θερμότητας δεν είναι σημαντικήΑυξάνουν τον νεκρό χώρο και τις αντιστάσειςΦράσσουν από υγρά, αίμα, εκκρίσεις ήνεφελοποιημένα φάρμακαΠιθανές απώλειες αέρα και αποσύνδεση από τοναναπνευστήραΚάποια ΗΜΕ περιέχουν υλικά που μπορεί ναελευθερωθούν με την μορφή μορίων και μετά ναεισπνευσθούν από τον ασθενήΥγρό μπορεί να περάσει δια μέσου τουυγροσκοπικού ΗΜΕ και να μολύνει το κύκλωμα τουαναπνευστήραΟι ΗΜΕ θα πρέπει να αλλάζονται αμέσωςμόλις φανούν σημεία εκκρίσεων αίματος ήνερού πάνω τους. Οι λόγοι όπωςαναφέρθηκε είναι η αύξηση των πιέσεων καιτου WOB, καθώς και η μείωση τηςαποτελεσματικότητας τους. Αν δεν υπάρχειεμφανής λόγος πρόωρης αλλαγής του,αλλάζεται κάθε 24 ώρες σύμφωνα με τιςοδηγίες των κατασκευαστών. ΜελέτεςCopyright © 2008πάντως έδειξαν ότι ο χρόνος αυτός μπορείνα αυξηθεί ως και 7 ημέρες αν δεν υπάρχουνεμφανείς λόγοι για αλλαγή του 54 . Ο λόγοςείναι ότι η συσκευή δεν αποτελεί μέσο νααναπτυχθούν βακτήρια.Πάντως τα ΗΜΕ πρέπει να αντικαθιστώνταιμε ΗΗ σε ασθενείς που μένουνδιασωληνωμένοι για περισσότερο από 96ώρες σύμφωνα με AARC Clinical PracticeGuidelines (1992) 16 .ΘΕΡΜΑΙΝΟΜΕΝΟΙ ΥΓΡΑΝΤΗΡΕΣΟι θερμαινόμενοι Υγραντήρες (ΗΗ) έχουντην ικανότητα να προσφέρουν ένα μεγάλοεύρος θερμότητας και υγρασίας 55 .Αποτελούνται από κλειστό κύκλωμαθέρμανσης με ηλεκτρική αντίσταση, δοχείονερού και μονάδα ελέγχου τηςθερμοκρασίας, η οποία περιλαμβάνεικαλώδια, και συναγερμό (Εικόνα 2). Το νερό,που εισάγεται μέσα στο δοχείο, υπό τηνεπίδραση της θερμότητας μετατρέπεται σευδρατμούς. Ο αποδιδόμενος από τοναναπνευστήρα αέρας, περνώντας μέσα απότο δοχείο, μεταφέρει τους υδρατμούς στοεισπνευστικό κύκλωμα και στη συνέχειαστους πνεύμονες του ασθενή κατά τηνεισπνοή 56 .vima‐asklipiou.gr Σελίδα 298

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008τοιχώματα του. Έχει μάλιστα υπολογιστείΕικόνα 2: Σχηματική απεικόνιση ενός ΗΗ. Οεκπνευστικός κλάδος, που εδώ εμφανίζεται ελεύθερος,συνδέεται με την υποδοχή ‘’From patient’’ τουαναπνευστήρα. Τροποποιημένο από Branson (1999) 3Ο υγραντήρας αυτός συνδέεται με τονεισπνευστικό κλάδο του κυκλώματος τουαναπνευστήρα, ο οποίος μπορεί ναεμπεριέχει θερμαινόμενο καλώδιο ή όχι. Ανέχει θερμαινόμενο καλώδιο και είναι σωστάρυθμισμένος, λοιπόν, δεν πρέπει ναεμφανίζεται νερό στον εισπνευστικό κλάδο.Το φυσιολογικό είναι να εμφανιστεί μικρήποσότητα νερού στον εκπνευστικό κλάδο,εξαιτίας της διαφοράς θερμοκρασίας στατοιχώματα του κλάδου και το περιβάλλον.Αυτή η ποσότητα νερού παγιδεύεται απότην υπάρχουσα υδατοπαγίδα. Υπάρχουνκυκλώματα που έχουν και τους δύο κλάδουςθερμαινόμενους. Σ αυτά δεν χρειάζεταικαθόλου υδατοπαγίδα. Στουςθερμαινόμενους υγραντήρες που δενσυνδέονται με θερμαινόμενα κυκλώματα ηυδατοπαγίδα είναι στον εισπνευστικό κλάδογιατί μέρος των υδρατμών υγροποιείταιλόγο της μικρότερης θερμοκρασίας σταότι για έναν VT γύρω στα 10L/minπαραμένει μέσα στον εισπνευστικό κλάδοτου κυκλώματος του αναπνευστήρα περίπου0,5L νερό το 24ωρο 27 . Είναι, λοιπόν,καλύτερα να επιλέγονται οι ΗΗ μεθερμαινόμενο καλώδιο διότι έχει αποδειχτείότι αυτοί χωρίς θερμαινόμενο καλώδιοέχουν ανάγκη από περισσότερο νερό,υγροποιούν μεγαλύτερη ποσότητα νερούμέσα στον εισπνευστικό κλάδο και είναι πιοχρονοβόροι για το προσωπικό57 .Όταν χρησιμοποιείται θερμαινόμενοςυγραντήρας πρέπει να συνδέουμε τοσύστημα του θερμαινόμενου υγραντήρασύμφωνα με τις οδηγίες τωνκατασκευαστών του 22 . Πρέπει, επίσης νατοποθετούμε το θερμόμετρο όσο το δυνατόπιο κοντά στον αεραγωγό του ασθενή. Αφούρυθμίσουμε την θερμοκρασία, την ελέγχουμεσυνεχώς μέσω του θερμομέτρου τηςσυσκευής. Έχουμε, ακόμα, συνεχώςενεργοποιημένο τον συναγερμό αύξησης τηςθερμοκρασίας 58 . Επίσης ελέγχουμε το δοχείονερού και προσθέτουμε νερό όποτεχρειάζεται. Τέλος πρέπει να απομακρύνουμεπιθανόν συγκεντρωμένο νερό από τοκύκλωμα.Κατά την χρήση των ΗΗ είναι σημαντικό ναακολουθούνται κάποιες συγκεκριμένεςδιαδικασίες ώστε να αποφευχθούν οιμικροβιακές λοιμώξεις εξαιτίας τουυγραντήρα. Πρέπει, αρχικά, να προσέχουμεvima‐asklipiou.gr Σελίδα 299

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008την καθαριότητα όταν το δοχείου νερούγεμίζεται. Επιπλέον, το νερό πουχρησιμοποιείται πρέπει να είναιαποστειρωμένο. Όταν χρησιμοποιείταικλειστό σύστημα γεμίσματος τοαχρησιμοποίητο νερό μέσα στο δοχείοπαραμένει αποστειρωμένο και δενχρειάζεται να πεταχτεί όταν αλλάζεται τοκύκλωμα του αναπνευστήρα 59 . Επίσης, τονερό που σχηματίζεται μέσα στο κύκλωματου αναπνευστήρα πρέπει να θεωρείταιμολυσματικό και να ακολουθείται η πολιτικήαπομάκρυνσης μολυσματικών υλικών τουνοσοκομείου. Επειδή το νερό πουσχηματίζεται μέσα στο κύκλωμα τουαναπνευστήρα από την συμπύκνωση τωνυδρατμών θεωρείται μολυσματικό υλικό δενπρέπει ποτέ να το επιστρέφουμε μέσα στοδοχείο νερού του υγραντήρα 60 .Οι ΗΗ έχει αποδειχτεί ότι είναι η καλύτερηεπιλογή τεχνητής ύγρανσης σε μεγάληδιάρκεια διασωλήνωσης. Παραμένουναποτελεσματικοί όταν οι αναπνεόμενοιόγκοι είναι χαμηλοί καθώς και σε διαρροέςτου αεραγωγού. Επιπλέον σε ασθενείς μειστορικό αυξημένων εκκρίσεων είναι πιοασφαλείς συγκριτικά με τις άλλες μεθόδουςτεχνητής ύγρανσης 38 . Σε πνευμονικό οίδημακαι κακή μηχανική πνεύμονα (π.χ. Χ.Α.Π.)πρέπει να αποτελούν την μοναδική επιλογήύγρανσης, διότι δεν αυξάνουν τιςαντιστάσεις και τον νεκρό χώρο 61 ,παράμετροι που επηρεάζουν σημαντικά τηνCopyright © 2008πορεία της αναπνευστικής λειτουργίας τωνσυγκεκριμένων ασθενών. Σε υποθερμία,όπου οι ΗΜΕ δεν είναι αποτελεσματικοί,προσφέρουν παράλληλα με την επαρκήύγρανση και βοήθεια για να αυξηθεί ηθερμοκρασία. Μπορούν, δε, να συμβάλουνστη μείωση των περιστατικών υποθερμίαςτων χειρουργείων 62,63 .Βέβαια οι ΗΗ δεν είναι χωρίς μειονεκτήματα.Συγκεκριμένα, όπως έχει ήδη αναφερθεί,μπορεί να εμφανιστεί νερό στο κύκλωμα. Οιυδρατμοί είναι πιθανόν να υγροποιηθούνκαθώς το αέριο μείγμα κρυώνει μέσα στοκύκλωμα του αναπνευστήρα. Αυτό θα έχεισαν πιθανή συνέπεια να αυξηθούν οιαντιστάσεις στη ροή του αέρα ή να γεμίσειμε νερό ό αεραγωγός 22 . Γι να αποφευχθούναυτές οι αρνητικές συνέπειες θα πρέπει οχειριστής να τοποθετεί υδατοπαγίδες στοκύκλωμα και να φροντίζει ο υγραντήρας ναείναι τοποθετημένος κάτω από το επίπεδοτου ενδοτραχειακού σωλήνα 19,22 . Επίσης, οισυσκευές ΗΗ έχουν μεγαλύτερο κόστος τόσοαγοράς όσο και συντήρησης 36,64 . Έχουν,ακόμα, κατηγορηθεί για αυξημένο κίνδυνοενδονοσοκομειακών λοιμώξεων εξαιτίαςβακτηριδιακής αποίκησης του κυκλώματοςκαι του δοχείου νερού 65 . Υπάρχει, αν καιμικρή, πιθανότητα ηλεκτροπληξίας καιεγκαυμάτων του βλεννογόνου από βλάβηστη συσκευή 22 . Τέλος, εάν οι ρυθμίσειςθερμοκρασίας δεν είναι οι κατάλληλες οι ΗΗμπορεί να συντελέσουν στην εμφάνισηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 300

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟ Υ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008υποθερμίας ή υπερθερμίας. Ένα επιπλέον Πίνακας ΙΙΙ. Αποτελέσματα συγκριτικών μελετώνμειονέκτημα των ΗΗ που έχει αναφερθεί ΗΜΕ και ΗΗ ως προς την εμφάνιση VAPείναι ότι αυξάνουν τον φόρτο εργασίας τουKirton et al (1997)νοσηλευτικού προσωπικού.↓ με ΗΜΕLacherade et al (2005), Dreyfuss et al (1995)Αυξημένη αποίκιση κυκλώματος σε ΗΗΣύγκριση ΗΜΕ και ΗΗ ως προς την Καμία διαφορά στην εμφάνιση VAPεμφάνιση πνευμονίας του αναπνευστήρα Lorente et al (2006)(VAP)↓ με ΗΗ σε διασωλήνωση> 5ημέρεςΕκτός από μία μελέτη 66 στην οποίαεμφανίστηκαν μειωμένα ποσοστάπνευμονίας στην ομάδα που χρησιμοποιούσεΗΜΕ, όλες οι υπόλοιπες (που είναι αρκετές),με επιστέγασμα αυτή των Lacherade et al(2005), που έγινε σε ένα τυχαιοποιημένοδείγμα 369 ασθενών από διάφορανοσοκομεία, κατέληξαν ότι δεν υπάρχειδιαφορά στην εμφάνιση VAP ότανσυγκρίνονται τα δύο συστήματα ύγρανσης 67 .Εμφανίζεται βέβαια αυξημένη αποίκιση στοκύκλωμα του αναπνευστήρα με τον ΗΗ ηοποία όμως παίζει λίγο ρόλο στην εμφάνισητην VAP 67,68 . Πρέπει να γίνει αναφορά καιστην μόνη μελέτη που βρήκε μικρότερησυχνότητα VAP όταν χρησιμοποιούνται ΗΗσε σχέση με ΗΜΕ και αφορούσε ασθενείςπου παρέμειναν διασωληνωμένοιπερισσότερο από 5 ημέρες. Πρόκειται γιατην μελέτη του Lorente et al (2006) σεδείγμα 120 τυχαιοποιημένων ασθενών 69(Πίνακας ΙΙΙ).ΕΠΙΛΟΓΗ ΥΓΡΑΝΤΗΡΑΔύο είναι οι ερωτήσεις που πρέπει νααπαντηθούν πριν επιλεγεί για χρήση οκατάλληλος τύπος υγραντήρα. Πρώτα, ποιαείναι η κατάλληλη συσκευή ύγρανσης γιααυτή την συγκεκριμένη κλινική περίπτωση;Σύμφωνα με AARC Clinical PracticeGuidelines 1992 16 τα ΗΜΕ είναι αποδεκτόςτρόπος ύγρανσης σε ασθενείς με τεχνητόαεραγωγό εκτός εάν η συγκεκριμένηπερίπτωση υπεισέρχεται στις σαφείςαντενδείξεις των ΗΜΕ. Τα ΗΜΕαντενδείκνυνται σε ασθενείς με πηχτές,εμμένουσες και αιματηρές εκκρίσεις, σεεκπνεόμενο όγκο < 70% του εισπνεόμενουόγκου, σε θερμοκρασία σώματος 10 L το λεπτό.Επίσης, η χρήση τους αποφεύγεται και σεΧΑΠ εξαιτίας της αύξησης του νεκρού χώρουκαι του έργου της αναπνοής πουδημιουργούν. Για τους ίδιους λόγουςαποφεύγονται σε δυσκολίααπογαλακτισμού.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 301

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Στην ερώτηση ποια από τις δύο μεθόδουςύγρανσης κοστίζει λιγότερο η προφανήςαπάντηση είναι οι ΗΜΕ. Παρ’ όλα αυτάθεωρείται ότι το κόστος για τους ΗΜΕ σεμεγάλης διάρκειας διασωλήνωση είναιμεγαλύτερο από αυτό των ΗΗ. Επίσης το ναξεκινήσεις με ΗΜΕ στις περιπτώσεις εκείνεςπου είναι φανερό ότι θα χρειαστεί ναχρησιμοποιηθεί ΗΗ (π.χ. αυξημένεςεκκρίσεις ) δεν είναι παρά χάσιμο χρημάτων.Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι το νααξιολογήσουμε πρακτικά τηνκαταλληλότητα του συστήματος ύγρανσηςπου χρησιμοποιούμε δεν είναι εύκολο. Παράτο γεγονός ότι δεν υπάρχει καμιά κλινικήπαράμετρος που να μπορεί με ασφάλεια νααξιολογήσει την αποτελεσματικότητα τωνυγραντήρων, η σύσταση των εκκρίσεων τουασθενή δίνει μια ιδέα και πρέπει ναπαρατηρείται συστηματικά 24 . Η Εικόνα 3δείχνει έναν αλγόριθμο για ασφαλή χρήσητων ΗΜΕ στην Μηχανική Αναπνοή μετεχνητό αεραγωγό 70 .Εικόνα 3: Αλγόριθμος για να καθοριστεί η ασφαλήςχρήση παθητικού υγραντήρα. Τροποποιημένο απόBranson et al (1993) 70 .Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι δενυπάρχουν στοιχεία που να συνηγορούναποκλειστικά υπέρ μίας εκ των δύο μεθόδωνύγρανσης. Ο κάθε ασθενής πρέπει νααξιολογείται ατομικά από τον θεραπευτήτου.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Shelly MP. The humidification andfiltration functions of the airways. RespirCare Clin N Am 2006; 12:139‐1482 Sottiaux TM. Consequences of underandover‐humidification. Respir CareClin N Am 2006; 12:233‐252vima‐asklipiou.gr Σελίδα 302

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟ Υ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 20083 Branson R. Humidification for patientswith artificial Airways. Respir Care1999; 44:630‐6414 Burton JD. Effects of dry anaestheticgases on the respiratory mucousmembrane. Lancet 1962; 1:235‐2385 Chalon J, Loew DA, Malebranche J.Effects of dry anesthetic gases ontracheobronchial ciliated epithelium.Anesthesiology 1972; 37:338‐3436 Marfatia S, Donahoe PK, Hendren WH.Effect of dry and humidified gases on therespiratory epithelium in rabbits. JPediatr Surg 1975; 10:583‐5927 Samuels SI, Brodsky JB. ProfoundIntraoperative Atelectasis. Br. J. Anaesth.1989; 62:216‐2188 Selsby D, Jones JG. Some physiolgical andclinical aspects of chest physiotherapy.Br. J. Anaesth. 1990; 64:621‐6319 Lawrence JC. Humidification practices inthe Adult Intensive Care Unit, Prince ofWales Hospital. Respir Care Clin N Am1998; 4:301‐30410 Circeo LE, Heard SO, Griffiths E, Nash G.Overwhelmingnecrotizingtracheobronchitis due to inadequatehumidification during high‐frequency jetventilation. Chest 1991; 100:268‐26911 Friedman A. Therapeutic airhumidification; its rationale in acutelaryngotracheobronchitis in children.AMA Arch Otolaryngol 1955; 62:471‐477Copyright © 200812 Nishida T, Nishimura M, Fujino Y,Mashimo T. Performance of heatedhumidifiers with a heated wire accordingto ventilatory settings. J Aerosol Med2001; 14:43‐5113 Branson RD, Campbell RS.Humidification in the intensive care unit.Respir Care Clin N Am 1998; 4:305‐32014 Ingelstedt S. Studies on the conditioningof air in the respiratory tract. ActaOtolaryngol Suppl 1956; 131:1‐8015 Young HD, Freedman RA, Sandin TR,Ford AL. Sears and Zemansky'sUniversity Physics. 10th ed ed: Addison‐Wesley, 199916 AARC clinical practice guideline.Humidification during mechanicalventilation. American Association forRespiratory Care. Respir Care 1992;37:887‐89017 Miyao H, Hirokawa T, Miyasaka K,Kawazoe T. Relative humidity, notabsolute humidity, is of great importancewhen using a humidifier with a heatingwire. Crit Care Med 1992; 20:674‐67918 Mercke U. The influence of varying airhumidity on mucociliary activity. ActaOtolaryngol 1975; 79:133‐13919 Safety Action Bulletin. Anaesthesia 1992;47:547‐54720 Lellouche F, Taille S, Maggiore SM, QaderS, L'Her E, Deye N, et al. Influence ofambient and ventilator outputvima‐asklipiou.gr Σελίδα 303

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008temperatures on performance of heatedwirehumidifiers. Am J Respir Crit CareMed 2004; 170:1073‐107921 Hess D, Kacmarek RM. Essentials ofMechanical Ventilation. 2nd ed. NewYork: McGraw‐Hill, 200222 Heated Humidifiers: risk of overheatinggas in patient breathing circuit. SafetyAction Notice. Edinburg: NHS Scotland,1997; 123 Zuchner K. Humidification: measurementand requirements. Respir Care Clin N Am2006; 12:149‐16324 Ricard JD, Markowicz P, Djedaini K, MierL, Coste F, Dreyfuss D. Bedsideevaluation of efficient airwayhumidification during mechanicalventilation of the critically ill. Chest1999; 115:1646‐165225 Rathgeber J. Devices used to humidifyrespired gases. Respir Care Clin N Am2006; 12:165‐18226 Bissonnette B, Sessler DI. Passive oractive inspired gas humidificationincreases thermal steady‐statetemperatures in anesthetized infants.Anesth Analg 1989; 69:783‐78727 Peterson BD. Heated humidifiers.Structure and function. Respir Care ClinN Am 1998; 4:243‐25928 Shanks CA. Clinical anaesthesia and themultiple‐gauze condenser‐humidifier. BrJ Anaesth 1974; 46:773‐777Copyright © 200829 Martin C, Thomachot L, Quinio B, ViviandX, Albanese J. Comparing two heat andmoisture exchangers with onevaporizing humidifier in patients withminute ventilation greater than 10L/min. Chest 1995; 107:1411‐141530 Ogino M, Kopotic R, Mannino FL.Moisture‐conserving efficiency ofcondenser humidifiers. Anaesthesia1985; 40:990‐99531 Evaluation report: heat and moistureexchangers. J Med Eng Technol 1987;11:117‐12732 Lucato JJ, Tucci MR, Schettino GP, AdamsAB, Fu C, Forti G, Jr., et al. Evaluation ofresistance in 8 different heat‐andmoistureexchangers: effects ofsaturation and flow rate/profile. RespirCare 2005; 50:636‐64333 Martin C, Papazian L, Perrin G, Bantz P,Gouin F. Performance evaluation of threevaporizing humidifiers and two heat andmoisture exchangers in patients withminute ventilation > 10 L/min. Chest1992; 102:1347‐135034 Daniel P, Fowler AJ. Breathing systemfilter use for infection control andhumidification during anesthesia andmechanical ventilation‐‐a review. MiddleEast J Anesthesiol 2001; 16:161‐18435 Boots RJ, Howe S, George N, Harris FM,Faoagali J. Clinical utility of hygroscopicheat and moisture exchangers invima‐asklipiou.gr Σελίδα 304

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyrigh t © 2008Τόμο ς 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008intensive care patients. Crit Care Medflow‐resistive work load due to1997; 25:1707‐1712humidifying devices. Chest 1990;36 Branson RD, Davis K, Jr., Campbell RS,97:600‐604Johnson DJ, Porembka DT. 41 Girault C, Breton L, Richard JC, Tamion F,Humidification in the intensive care unit.Vandelet P, Aboab J, et al. MechanicalProspective study of a new protocoleffects of airway humidification devicesutilizing heated humidification and ain difficult to wean patients. Crit Carehygroscopic condenser humidifier. ChestMed 2003; 31:1306‐13111993; 104:1800‐180542 Buckley PM. Increase in resistance of inline37 Kollef MH, Shapiro SD, Boyd V, Silver P,breathing filters in humidified air.Von Harz B, Trovillion E, et al. ABr J Anaesth 1984; 56:637‐643randomized clinical trial comparing an 43 Prasad KK, Chen L. Complications relatedextended‐use hygroscopic condenserto the use of a heat and moisturehumidifier with heated‐waterexchanger. Anesthesiology 1990; 72:958humidification in mechanically 44 McEwan AI, Dowell L, Karis JH. Bilateralventilated patients. Chest 1998;tension pneumothorax caused by a113:759‐767blocked bacterial filter in an anesthesia38 Misset B, Escudier B, Rivara D, Leclercqbreathing circuit. Anesth Analg 1993;B, Nitenberg G. Heat and moisture76:440‐442exchanger vs heated humidifier during 45 Lellouche F, Qader S, Taille S, Lyazidi A,long‐term mechanical ventilation. ABrochard L. Under‐humidification andprospective randomized study. Chestover‐humidification during moderate1991; 100:160‐163induced hypothermia with usual devices.39 Lorente L, Lecuona M, Galvan R, RamosIntensive Care Med 2006; 32:1014‐1021MJ, Mora ML, Sierra A. Periodically 46 Wilkes AR. The effect of gas flow on thechanging ventilator circuits is notfiltration performance of breathingnecessary to prevent ventilatorassociatedsystem filters. Anaesthesia 2004;pneumonia when a heat and59:278‐282moisture exchanger is used. Infect 47 Iotti GA, Olivei MC, Palo A, Galbusera C,Control Hosp Epidemiol 2004; 25:1077‐Veronesi R, Comelli A, et al. Unfavorable1082mechanical effects of heat and moisture40 Nishimura M, Nishijima MK, Okada T,exchangers in ventilated patients.Taenaka N, Yoshiya I. Comparison ofIntensive Care Med 1997; 23:399‐405vima‐asklipiou.gr Σελίδα 305

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 200848 Pelosi P, Solca M, Ravagnan I, Tubiolo D,Ferrario L, Gattinoni L. Effects of heatand moisture exchangers on minuteventilation, ventilatory drive, and workof breathing during pressure‐supportventilation in acute respiratory failure.Crit Care Med 1996; 24:1184‐118849 Prat G, Renault A, Tonnelier JM,Goetghebeur D, Oger E, Boles JM, et al.Influence of the humidification deviceduring acute respiratory distresssyndrome. Intensive Care Med 2003;29:2211‐221550 Rouby JJ, Lu Q. Bench‐to‐bedside review:adjuncts to mechanical ventilation inpatients with acute lung injury. Crit Care2005; 9:465‐47151 Cohen IL, Weinberg PF, Fein IA,Rowinski GS. Endotracheal tubeocclusion associated with the use of heatand moisture exchangers in the intensivecare unit. Crit Care Med 1988; 16:277‐27952 Martin C, Perrin G, Gevaudan MJ, Saux P,Gouin F. Heat and moisture exchangersand vaporizing humidifiers in theintensive care unit. Chest 1990; 97:144‐14953 Siempos, II, Vardakas KZ, Kopterides P,Falagas ME. Impact of passivehumidification on clinical outcomes ofmechanically ventilated patients: ACopyright © 2008meta‐analysis of randomized controlledtrials*. Crit Care Med 200754 Ricard JD, Le Miere E, Markowicz P,Lasry S, Saumon G, Djedaini K, et al.Efficiency and safety of mechanicalventilation with a heat and moistureexchanger changed only once a week. AmJ Respir Crit Care Med 2000; 161:104‐10955 Hess DR, Branson RD. Humidification:humidifiers and nebulizers. In: BransonRD, Hess DR, Chatburn RL, eds.Respiratory care equipment.Philadelphia: JB Lippincott, 199556 Poolacherla R, Nickells J. Humidificationdevices. Anaesthesia & intensive caremedicine 2006; 7:351 ‐ 35357 Branson RD, Davis KJ, Brown R, RashkinM. Comparison of three humidificationtechniques during mechanicalventilation : Patient selection, costs, andinfection considerations. Respir care1996; 41:809‐81658 Rathgeber J, Kazmaier S, Penack O,Zuchner K. Evaluation of heatedhumidifiers for use on intubatedpatients: a comparative study ofhumidifying efficiency, flow resistance,and alarm functions using a lung model.Intensive Care Med 2002; 28:731‐73959 Castel O, Agius G, Grignon B, Magnan J,Rigondeau F, Patte F, et al. Evaluation ofvima‐asklipiou.gr Σελίδα 306

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟ ΥΤόμο ς 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008closed sterile prefilled humidification. JHosp Infect 1991; 17:53‐5960 Niλl‐Weisea BS, Willeb JC, van denBroekc PJ. Humidification policies formechanically ventilated intensive carepatients and prevention of ventilatorassociatedpneumonia: a systematicreview of randomized controlled trials.Journal of Hospital Infections 2007;65:285‐29161 Prin S, Chergui K, Augarde R, Page B,Jardin F, Vieillard‐Baron A. Ability andsafety of a heated humidifier to controlhypercapnic acidosis in severe ARDS.Intensive Care Med 2002; 28:1756‐176062 Yam PC, Carli F. Maintenance of bodytemperature in elderly patients whohave joint replacement surgery. Acomparison between the heat andmoisture exchanger and heatedhumidifier. Anaesthesia 1990; 45:563‐56563 Chen TY, Chen KT, Chang DP, Yeh FC,Chang CL. The effect of heated humidifierin the prevention of intra‐operativehypothermia. Acta Anaesthesiol Sin1994; 32:27‐3064 Gebara R, Najarian K, Wagner JM, NarlaV. Five steps to cost savings: adjustingventilator humidification protocols.Biomed Instrum Technol 2004; 38:147‐154Copyright © 200865 Craven DE, Goularte TA, Make BJ.Contaminated condensate in mechanicalventilator circuits. A risk factor fornosocomial pneumonia? Am Rev RespirDis 1984; 129:625‐62866 Kirton OC, DeHaven B, Morgan J, MorejonO, Civetta J. A prospective, randomizedcomparison of an in‐line heat moistureexchange filter and heated wirehumidifiers: rates of ventilatorassociatedearly‐onset (communityacquired)or late‐onset (hospitalacquired)pneumonia and incidence ofendotracheal tube occlusion. Chest 1997;112:1055‐105967 Lacherade JC, Auburtin M, Cerf C, Van deLouw A, Soufir L, Rebufat Y, et al. Impactof humidification systems on ventilatorassociatedpneumonia: a randomizedmulticenter trial. Am J Respir Crit CareMed 2005; 172:1276‐128268 Dreyfuss D, Djedaini K. Ventilator circuitchanges and nosocomial pneumonia.Anesthesiology 1995; 83:882‐88469 Lorente L, Lecuona M, Jimenez A, MoraM, Sierra A. Ventilator‐associatedpneumonia using a heated humidifier ora heat and moisture exchanger: arandomized controlled trial[ISRCTN88724583]. Critical Care 2006;10:R11670 Branson R, Davis K, Jr, Campbell R,Johnson D, Porembka D. Humidificationvima‐asklipiou.gr Σελίδα 307

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008in the intensive care unit. Prospectivecondenser humidifier. Chest 1993;study of a new protocol utilizing heated104:1800‐1805humidificationand a hygroscopicvima‐asklipiou.gr Σελίδα 308

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΘεραπευτική παρέμβαση στη Ρευματοειδή ΑρθρίτιδαΓιαβασόπουλος Ε. 1 , Γουρνή Π. 21. Νοσηλευτής Τ.Ε MSc (c),. Αναπληρωτής Προϊστάμενος Τμήματος Αναισθησιολογίας &Ιατρείου Πόνου «ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ» Γ.Ν.ΑΤΤΙΚΗΣ2. Νοσηλεύτρια Τ.Ε. MSc (c), Αναπληρώτρια Προϊσταμένη στο Γραφείο ΝοσηλευτικήςΔιεύθυνσης « ΠΑΜΜΑΚΑΡΙΣΤΟΣ» Γ.Ν. ΑΘΗΝΩΝΠΕΡΙΛΗΨΗΗ ρευματοειδή αρθρίτιδα είναι ένα χρόνιο νόσημα που χαρακτηρίζεται από φλεγμονή τωναρθρώσεων, και απώλεια της λειτουργικής ικανότητας, η οποία οδηγεί τελικά σε ανικανότητα.Ο απώτερος στόχος της θεραπείας είναι η πρόληψη της καταστροφής των αρθρώσεων και ηδιατήρηση του επιπέδου λειτουργικότητας. Παρότι, την τελευταία δεκαετία έχει επιτευχθείσημαντική πρόοδο στη διεύρυνση των γνώσεων ως προς τους παράγοντες που είναι σημαντικοίστη ρύθμιση της νόσου, ακόμα, η αντιμετώπιση της νόσου παραμένει δύσκολή.Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης ήταν η διερεύνηση της θεραπευτικήςπαρέμβασης στη ρευματοειδή αρθρίτιδα.Υλικό και μέθοδος : Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση ανασκοπικώνκαι ερευνητικών μελετών, που αναφέρονταν στη σχέση θεραπευτικής παρέμβασης καιρευματοειδή αρθρίτιδα.Αποτελέσματα : Πλήθος ερευνητικών μελετών έδειξαν, ότι οι κύριες θεραπευτικέςπαρεμβάσεις στην ρευμετοειδή αρθρίτιδα είναι η φαρμακευτική αγωγή, η τροποποίηση τηςκαθημερινής δραστηριότητας με ξεκούραση, η φυσική δραστηριότητα και τέλος η χειρουργικήπαρέμβαση. Τα άτομα που πάσχουν από τη νόσο, συχνά εκτός από τα σωματικά προβλήματα,εκδηλώνουν και προβλήματα από την ψυχική σφαίρα, τα οποία ασκούν αρνητική επίδραση στηποιότητα ζωής τους.Συμπεράσματα : Η ενημέρωση και η έγκαιρη αναγνώριση των ατόμων που ανήκουν στηνομάδα υψηλού κινδύνου μπορεί να μειώσει τις μακροπρόθεσμες καταστροφικές επιπτώσειςστην υγεία. Η παρακολούθηση τους, από ομάδες ειδικών πρέπει να αποτελεί τον ακρογωνιαίολίθο στο σχεδιασμό ενός προγράμματος.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 309

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Λέξεις κλειδιά: Ρευματοειδής Αρθρίτις, Θεραπεία, Χειρουργική Αντιμετώπιση, Φυσιοθεραπεία,Ασκήσεις, Τεχνικές ΧαλάρωσηςΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΕυάγγελος Κ. Γιαβασόπουλος,Γυθείου 05 Δάσος Χαϊδαρίου.Τ.Κ.12462 Αττική.ΤΗΛ.:210­5811889E­mail : egiavass@otenet.grREVIEWTherapeutical approach to rheumatoid arthritisGiavasopoulos E. 1 , Gourni P. 21. R.N., MSc (c), Associate Head of Nursing Anesthesiology Department & Pain Therapy“SISMANOGLEIO” General State Hospital of ATHENS, Greece2. R.N., MSc (c), Associate Head Nurse in Nursing Director’s Office “PAMMAKARISTOS” GeneralState Hospital of ATHENS, GreeceABSTRACTRheumatoid arthritis (RA) is a chronic disease characterized by inflammation of the synovialjoints, and loss of the function leading to disability. The ultimate goal in managing RA is toprevent joint damage and to maintain functional ability. Although, οver the past decade, majoradvances have been made in our understanding of the factors that are crucial in regulating thisdisease, still the managment of the disease remains difficult.Aim : Τhe aim of the present study was the evaluation of the therapeutical approch onrheumatoid arthritis.The method οf this study included bibliography research from both the review and the researchliterature which referred to the relation between therapy and rheumatoid arthritis.Results : The majority of research studies showed thatthe main therapy on rheumatoid arthritisincluded medication therapy, modification of everyday living ensuring rest, physical exerciseand finally surgical procedure. Individuals suffering from rheumatoid arthritis, apart fromvima‐asklipiou.gr Σελίδα 310

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008physical problems usually cope with mental disorders, that exert a negative indluence on theirquality of life.Conclusively :Information and early screening of high risk may decrease the long‐termconsequnences on health. Monitoring from a group of specialists should serve as a cornerstonewhen planning a program of intervention.Key words:Rheumatoid Arthritis, Therapy, Facing Surgery, Physiotherapy, Exersices,Relaxations TechniquesCORRESPONDING AUTHORE.K. Giavasopoulos,5 Gythiou Street,Chaidari, PC 12462, GreeceTel : +030 2105811889E­mail : egiavass@otenet.grΕΙΣΑΓΩΓ ΗΑπό την πρώτη φορά, που δεν τεθεί υπό έλεγχο, η ρευματοειδήςπροσδιορίστηκε από τον Sir AB Garrod αρθρίτιδα μπορεί να προκαλέσει μόνιμηστη διατριβή του μόλις το 1859, η βλάβη, επηρεάζοντας τόσο τη ζωή σας όσορευματοειδής αρθρίτιδα αποτελεί χρόνια και τη διάρκειά της. 1‐5φλεγμονώδης, αυτοάνοση και εξελικτική Χάρη στη σημαντική πρόοδο τωννόσος, η οποία προσβάλλει κυρίως τις τελευταίων ετών, η ρευματοειδής αρθρίτιδαπεριφερικές αρθρώσεις των άνω και κάτω μπορεί πλέον να τεθεί υπό έλεγχο και ταάκρων. Επίσης, η αρθρίτιδα συνήθως συμπτώματά της ανακουφίζονται. Ταπλήττει πολλές αρθρώσεις, (πολυαρθρίτιδα) περισσότερα άτομα με αυτή τη νόσοή εντοπίζεται στις ίδιες αρθρώσεις στις δύο μπορούν να είναι δραστήρια και να ζουνπλευρές του σώματος (συμμετρική). Η φυσιολογικά, το μόνο που χρειάζεται είναιέναρξη της ρευματοειδούς αρθρίτιδας μια κατάλληλη θεραπευτική αγωγή από τονμπορεί να είναι βαθμιαία ή οξεία και τα ρευματολόγο σας.συμπτώματα μπορεί να είναι ήπιας ή Η ρευματοειδής αρθρίτιδα, όπως και άλλεςσοβαρής έντασης, όπως επίσης να μορφές αρθρίτιδας, προσβάλλει τιςχαρακτηρίζονται από ύφεση και έξαρση. Αν αρθρώσεις, στο σημείο όπου συναντώνταιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 311

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008τα οστά. Η διαφορά είναι ότι η βλάβη από υπάρξει οστική απώλεια και να εμφανιστούντη ρευματοειδή αρθρίτιδα δεν προκαλείταιαπό τη φθορά των αρθρώσεων . 1‐5Παρότι η αιτιολογία τηςρευματοειδήςαρθρίτιδας δεν έχει πλήρως τεκμηριωθεί,εντούτοις, η πλειοψηφία ων ερευνητικώνμελετών υποδεικνύει πολλούς παράγοντεςκινδύνου πρόκλησης ρευματοειδήςαρθρίτιδας όπως είναι οι περιβαλλοντικοί,γενετικοί, ορμονικοί, ανοσολογικοί, κ.ά.Αντιθέτως, ο παθολογικός μηχανισμόςανάπτυξης της νόσου από το ανοσοποιητικόείναι γνωστός. Σύμφωνα με τηβιβλιογραφία, τα κύτταρα αναγνωρίζουνάγνωστο εξωγενές ή ενδογενές αντιγόνο,ενεργοποιούνται και παράγουν μια σειράδραστικών πρωτεϊνών, η δράση των οποίωνπροκαλεί ενεργοποίηση άλλων κυττάρωνκαι έκκριση διαφόρων ουσιών. Ωςαποτέλεσμα, αναπτύσσεταιφλεγμονή καιυπερπλασία του αρθρικού υμένα, φθείρεταιο αρθρικός χόνδρος και διαβρώνονται ταοστά των προσβεβλημένων αρθρώσεων. 1‐6Αναλυτικότερα, όσο η ρευματοειδήςαρθρίτιδα εξελίσσεται, τα κύτταρα στουςαρθρικούς θύλακες μεγαλώνουν καιπολλαπλασιάζονται με μη φυσιολογικότρόπο, αλλά η φλεγμονή που επικρατείπροκαλεί, πόνο, οίδημα, δυσκαμψία. Τελικά,αυτά τα μη φυσιολογικά κύτταραεισβάλλουν στον χόνδρο και το οστό,αποδυναμώνοντας τους περιβάλλοντες μύες,συνδέσμους και τένοντες. Επίσης, μπορεί ναεξογκώματα κάτω από το δέρμα πουονομάζονται «οζίδια». Η αναιμία είναι έναάλλο σύνηθες σύμπτωμα, ενώ λιγότεροσυχνά είναι ο πόνος στον αυχένα, ηξηροφθαλμία και η ξηροστομία. 1‐5Τέλος, άλλοι παράγοντες που μπορεί ναυποβοηθήσουν τη ρευματοειδή αρθρίτιδα σεκάποιον που έχει τα γονίδια και το ερέθισμαθεωρούνταιμεταβολές ή ανεπάρκεια σεορισμένες ορμόνες. Ωστόσο, η ρευματοειδήςαρθρίτιδα δεν είναι μεταδοτική. 1‐5Πολλοί ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδαεκδηλώνουν συμπτώματα που δενσχετίζονται με τις αρθρώσεις. Όπωςπροκύπτει από την ανασκόπηση τηςβιβλιογραφίας, τα κυριότερα συμπτώματαείναι η κατάθλιψη, η κόπωση, το άγχος καιη κατάθλιψη, τα οποία επιδρούν δυσμενώςστην ποιότητα ζωής των ασθενών. 6‐8vima‐asklipiou.gr Σελίδα 312

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008τροποποιητικά της νόσου αντιρρευματικάΠαρέμβαση στη ρευματοειδή αρθρίτιδαΟι εξελίξεις στη παρέμβαση και θεραπεία τηςρευματοειδούς αρθρίτιδας παρατείνουντη ζωή των ασθενών και φέρνουν στοπροσκήνιο ζητήματα ικανοποίησης καιποιότητας ζωής των ασθενών. Παρότι, ηπαρέμβαση στη ρευματοειδή αρθρίτιδαπρέπει να είναι εξατομικευμένη, βασιζόμενηστις ανάγκες και ιδιαιτερότητες του κάθεατόμου συνήθως οι κυριότερεςθεραπευτικές προσεγγίσεις ομαδοποιούνταισε τρεις κατηγορίες. 9Ο τρόπος ζωής του κάθε ατόμου πρέπει νατροποποιείται όταν η ρευματοειδήςαρθρίτιδα είναι ενεργή. Από τηνανασκόπηση της βιβλιογραφίας, οικυριότερες παρεμβάσεις εστιάζονται στηξεκούραση και στη συμμετοχή σεπαρεμβατικά προγράμματα αποκατάστασηςτων ασθενών, τα οποία συμπεριλαμβάνουνμυϊκή ενδυνάμωση, όπως ασκήσεις για τοεύρος κίνησης, την ενδυνάμωση και τηναντοχή. Ειδικά βοηθήματα όπως νάρθηκεςγια τις αρθρώσεις και μικρά βοηθήματαστην καθημερινή ζωή, όπως κόκαλο για ταπαπούτσια με μακριά λαβήσυμβάλουναποτελεσματικά στη μείωση τωνσυμπτωμάτων. 9Ως προς την φαρμακευτική παρέμβαση απότη βιβλιογραφία πολλές επιλογές, καθεμίααπό τις οποίες παρέχει διαφορετικό βαθμόανακούφισης των συμπτωμάτων. Ταφάρμακα, μπορεί να βοηθήσουν στηνπρόληψη της παραμόρφωσης και τηςανικανότητας που προκαλεί η ρευματοειδήςαρθρίτιδα.Μία νέα ισχυρή κατηγορίατροποποιητικών της νόσουαντιρρευματικών φαρμάκων πουονομάζονται «βιολογικοί παράγοντες»μπορούν να επιβραδύνουν ή να αναστείλουντην πρόοδο της νόσου σας, αποκλείονταςορισμένες πρωτεΐνες στο ανοσοποιητικό σαςσύστημα, οι οποίες μπορούν ναπροκαλέσουν φλεγμονή και πόνο πουσχετίζονται με τη ρευματοειδή αρθρίτιδα. 10Τέλος, εάν ο βαθμός ανταπόκρισης τουασθενή προς τη συντηρητική θεραπεία είναιμικρός, τότε υπάρχουν πλέον πολλέςεπεμβάσεις για την αποκατάσταση μίαςσοβαρής βλάβης και για την ανακούφισητου χρόνιου πόνου. Οι αρθρώσεις και τακατεστραμμένα μέρη των αρθρώσεωνμπορούν να αντικατασταθούν με τεχνητά,τα οποία αποκαθιστούν την κίνηση καιβελτιώνουν σημαντικά την ποιότητα ζωής.Ως προς την ένταξη της φυσικήδραστηριότητα ως αναπόσπαστο μέρος σετέτοιου είδους παρεμβατικά προγράμματα,πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ηάσκηση κάνει τις αρθρώσεις εύκαμπτες καιτους μυς γύρω από αυτές δυνατούς. Μπορείνα προλάβει την περαιτέρω επιδείνωση τηςκατάστασης του οστού και του χόνδρου καιεπιπλέον προσδίδει στο άτομο ενέργεια.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 313

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Διάφοροι ερευνητές που μελέτησαν το ρόλοτης άσκησης σε αυτή την κατηγορίαασθενών κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ηκάμψη και στροφή των αγκώνων, η κάμψητων καρπών, η κάμψη δακτύλων, η άρσηγόνατος, η κάμψη και έκταση του ποδιού, οιπεριστροφές της ποδοκνημικής, οι ασκήσειςαντοχής, το περπάτημα αποτελούν μερικέςαπό τις ασκήσεις που επιφέρουν ευεργετικάαποτελέσματα στη νόσο. Επιπροσθέτως, οιασκήσεις ενδυνάμωσης όπως είναι ηΙσομετρική ενδυνάμωση των μυών τουγόνατος και η Ισοτονική ενδυνάμωση μηρού(τετρακέφαλου), προστατεύουν τιςαρθρώσεις. Τέλος, η άσκηση στο νερό και τοκολύμπι (περίπου 30 βαθμοί) καταπραΰνουντις δύσκαμπτες και επώδυνες αρθρώσεις.Το νερό στηρίζει το σώμα, με αποτέλεσμα ναδέχονται λιγότερη πίεση τα ισχία, τα γόνατα,τα πόδια και η σπονδυλική στήλη. Επίσης, ηάσκηση με το ποδήλατο σε ρυθμιζόμενηαντίσταση συμβάλει θετικά στηναντιμετώπιση της νόσου. 11Εκτός όμως από τα ανωτέρω προβλήματα, ηκινητική ανικανότητα και η απώλεια τηςαυτοφροντίδας, που προκαλεί ηρευματοειδής αρθρίτιδα μπορεί ναοδηγήσουν σε άλλα συμπτώματα, όπως ηκόπωση, το άγχος και η κατάθλιψη, τα οποίαδεν εκτιμούνται σωστά για το λόγο ότι, οιασθενείς τα βιώνουν ως φυσιολογικόεπακόλουθο της νόσου.Copyright © 2008Πλήθος ερευνητικών δεδομένωνυποστηρίζουν, ότι το άγχος και η απώλειατου βαθμού ανεξαρτησίας των πασχόντωναποτελούν μερικούς από τους κυριότερουςπαράγοντες που ευθύνονται για την πορείατης υγείας του ασθενή και επηρεάζουναρνητικά την ποιότητα ζωής τους. 12‐14Τα άτομα που βιώνουν κινητικάπροβλήματα εκδηλώνουν υψηλά επίπεδαάγχους γιατί αδυνατούν διατηρήσουνσχέσεις και λειτουργικούς ρόλους, πουακολουθούσαν πριν την εμφάνιση τηςνόσου. Επιπλέον, οι ασθενείς λόγω τηςανικανότητας τους να εκπληρώσουν τορόλο τους (κοινωνικό, επαγγελματικό,οικογενειακό), βιώνουν κοινωνικήαπομόνωση. Η απώλεια της αυτονομίας, καιτης αυτοεκτίμησης, το αλλοιωμένο πρότυπογια τον εαυτό του κάθε ασθενούς, ηαβεβαιότητα, η ανησυχία για το μέλλον,αποτελούν τους συνηθέστερους παράγοντεςκινδύνου εμφάνισης άγχους καικατάθλιψης. 15Τα άτομα που πάσχουν από ρευματοειδήαρθρίτιδα βιώνουν διαφορετικού βαθμούαπώλεια ανεξαρτησίας και υπολειπόμενηανικανότητα. Πρόσφατες αναφορές στηβιβλιογραφία υποδεικνύουν, ότι τα χρόνιανοσήματα που επιφέρουν στους πάσχοντεςχρόνια ανικανότητα συνεπάγονται έντονοοικογενειακό και κοινωνικό πρόβλημα, γιατο λόγο ότι, ανάλογα με το βαθμό τουελλείμματος, οι ασθενείς εξαρτώνται από τοvima‐asklipiou.gr Σελίδα 314

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008περιβάλλον και απαιτούν συνεχή και μόνιμηφροντίδα. Τα άτομα που έχουν απολέσει ωςένα βαθμό τη λειτουργική τους ικανότηταβιώνουν πολυμορφία σωματικών καισυναισθηματικών συμπτωμάτων, τα οποίατους αναγκάζουν να αναπροσαρμόσουν τιςσυνήθειές τους. Παρότι, η εξάρτηση τωνατόμων αυτών από το περιβάλλον είναιδιαφορετικού βαθμού, εντούτοις στηπλειοψηφία των περιπτώσεων επιφέρειδραματικές συνέπειες τόσο για τους ίδιουςόσο και για το περιβάλλον τους. 16‐21Οι κυριότεροι τρόποι αντιμετώπισης, τουάγχους και την κατάθλιψης περιλαμβάνουνφαρμακευτική αγωγή, ασκήσεις και τεχνικέςχαλάρωσης .Ως προς την ύπαρξη άγχους, το οποίο είναιη αντίδραση του σώματός σας στις εντάσειςτης ζωής, τα πορίσματα ερευνώνσυγκλίνουν στην άποψη, ότι τοάγχοςμπορεί να αυξήσει τον πόνο και ναπεριορίσει την κινητική ικανότητά. Ως προςτην ύπαρξη κατάθλιψης, η οποία στηνπλειοψηφία των περιπτώσεων παραμένειαδιάγνωστη, πρέπει απαραιτήτως νααξιολογείται κάθε σύμπτωμα ήπροειδοποιητικό σημείο‐ένδειξηώστε οβαθμός κατάθλιψης να αξιολογείται και νααντιμετωπίζεται εγκαίρως. Η αξιολόγησητης κατάθλιψης προϋποθέτει συνεκτίμησηκαι άλλων παραγόντων, όπως είναι ταδημογραφικά χαρακτηριστικά, ηCopyright © 2008προσωπικότητα του ασθενή, ο βαθμόςστήριξης, κ.ά. 22‐24Ως προς την κόπωση που βιώνουν οιασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα, πολλέςφορές είναι τέτοιας ένταση που ο ασθενήςδεν έχει την ενέργεια να εκτελέσει απλές,καθημερινές εργασίες, γεγονός πουδυσχεραίνει το πόνο που βιώνει το άτομοαπό τη ρευματοειδή αρθρίτιδα. Επίσης,προσεκτική ανασκόπηση της βιβλιογραφίαςσχετικά με την αντιμετώπιση της κόπωσης.μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, ταδιαστήματα ξεκούρασης στη διάρκεια τηςημέρας. η αποφυγή άσκησης μεγάλης πίεσηςστις αρθρώσεις κατά την εκτέλεση έργου, ησωστή σωματική θέση, η υγιεινή διατροφή,οι ασκήσεις ενδυνάμωσης, αντοχής καιασκήσεις εύρους κίνησης αποτελούν μερικάαποτελεσματικά μέτρα μείωσης τηςκόπωσης. 25‐27Τέλος, η διαχείριση των χρόνιων νοσημάτωναπαιτεί υψηλού βαθμού συμμόρφωση προςτη θεραπεία και τις ιατρικές συμβουλές.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 315

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗτων αρθρώσεων. Οι χειρουργοί μπορούν ναΗ σοβαρού βαθμού ρευματοειδής αρθρίτιδα,η οποία μπορεί να προκαλέσει χρόνιο πόνοκαι παραμόρφωση σε μία ή περισσότερεςαρθρώσεις χρειάζεστε χειρουργικήεπέμβαση για την αποκατάσταση τωνκατεστραμμένων αρθρώ σεων.Υπάρχουν διάφορα είδη χειρουργικήςεπέμβασης για τους ασθενείς που έχουνσοβαρή βλάβη στις αρθρώσεις.Οι κύριοιστόχοι αυτών των επεμβάσεων είναι ημείωση του πόνου, η βελτίωση τηςλειτουργίας των προσβεβλημένωναρθρώσεων, ηαύξηση της ικανότηταςεκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων.Συνολικά, εκατοντάδες χιλιάδεςαρθροπλαστικές γόνατος και ισχίουπραγματοποιούνται κάθε χρόνο σε όλο τονκόσμο.Γίνονται, επίσης, επεμβάσεις σταχέρια και τους καρπούς για τους ασθενείς μερευματοειδή αρθρίτιδα. Ωστόσο, τηχειρουργική επέμβαση δεν είναι δυνατή σεκάθε πληθυσμό ασθενών και πρέπει νααξιολογούνται και άλλοι παράγοντες πουσυνεπικουρούν για τη πορεία της υγείας τουασθενή.Οι συνηθέστερες επεμβάσεις περιλαμβάνουν28‐34 :Αρθροπλαστική.Αυτή είναι η συχνότεραχρησιμοποιούμενη χειρουργική επέμβασηγια τη ρευματοειδή αρθρίτιδα και γίνεταικυρίως για την ανακούφιση του πόνου καιτη βελτίωση ή διατήρηση της λειτουργίαςαντικαταστήσουν ολόκληρες αρθρώσεις ήμέρη αυτών.Κατά την ολική αρθροπλαστική, ηκατεστραμμένη άρθρωση αντικαθίσταταιαπό μία τεχνητή που είναι φτιαγμένη απόπλαστικό, μέταλλο ή και κεραμικό υλικό.Kατά τη μερική αρθροπλαστική γόνατος,γίνεται αντικατάσταση μόνο τωνκατεστραμμένων τμημάτων της άρθρωσης.Μεταφορά και πλαστική των τενόντων.Οι χειρουργοί μπορούν να χρησιμοποιήσουνέναν άθικτο τένοντα για να επιδιορθώσουντη βλάβη ή ρήξη ενός άλλου.Αυτή ηεπέμβαση συχνά χρησιμοποιείται για τηναποκατάσταση της λειτουργίας των χεριών.Εκτομή του αρθρικού υμένα. Οιχειρουργοί μπορούν να αφαιρέσουν τονφλεγμαίνοντα ιστό που περιβάλλει τηνπροσβεβλημένη άρθρωση.Αυτό συνήθωςγίνεται ως μέρος της χειρουργικήςεπέμβασης αποκατάστασης των τενόντων.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 316

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Αρθροπλαστική ισχίουΓια την αρθροπλαστική ισχίου η χειρουργικήτομή θα γίνει κατά μήκος του ισχίου,κατόπιν, το μηριαίο οστό θα αποσυνδεθείαπό την κοτύλη του ισχίου και στοστρογγυλό τμήμα του μηριαίου θααφαιρεθεί και θα τοποθετηθεί ειδικόμεταλλικό πρόθεμα. Το επόμενο βήμα είναινα αναδιαμορφωθεί η κοτύλη σε στρογγυλόσχήμα και να τοποθετηθεί ένα μεταλλικόπερίβλημα στην κοτύλη.Τέλος, γίνεταιεπανασύνδεση των μυών ή συνδέσμων πουείχαν αποκοπεί κατά τη χειρουργικήεπέμβαση.Χειρουργική επέμβαση των χεριών καιτων καρπώνΔεν είναι δυνατό να εκτιμήσει κανείςπλήρως τη σημασία των χεριών έως ότουχάσει κάποιο μέρος της ικανότητάς του νατα χρησιμοποιεί.Οι πρόσφατες πρόοδοιστις χειρουργικές επεμβάσεις μπορούν νααποκαταστήσουν τη λειτουργικότητα καισταματούν τον συνεχή πόνο,επιδιορθώνοντας τους τένοντες των χεριώνκαι των καρπών που έχουν υποστεί βλάβηαπό τη ρευματοειδή αρθρίτιδα.ΣυμπέρασμαΗ χρόνια και απειλητική ασθένεια για τηζωή ενός ατόμου έχει αντίκτυπο σε όλη τηνοικογένεια και επηρεάζειποιότητα ζωής τους.αρνητικά τηνΚρίνεται απαραίτητη η βαθύτερη κατανόησητων προβλημάτων των ασθενών μερευματοειδή αρθρίτιδας, από τουςεπαγγελματίες υγείας. Η ολιστικήνοσηλευτικήπαρέμβαση προτείνεται ωςμέσο για την μείωση του άγχους και τηςκατάθλιψης, την βελτίωση τωνσυμπτωμάτων,του βιοτικού επιπέδου καιτης ποιότητας ζωής των ασθενών αυτών.Ο σχεδιασμός και η οργάνωση μιαςστρατηγικήςπρωτοβάθμιας,δευτεροβάθμιας πρόληψης καιαποκατάστασης στην χώρα μας, απαιτεί τησυμβολή όλων των ειδικών από το χώρο τηςυγείας και της ίδιας της πολιτείας.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 317

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. American College of Rheumatology.Guidelines for the Management ofRheumatoid Arthritis.No.2, p.p: 328‐346.2002, Vol.45,2. American College of RheumatologySubcommittee on RheumatoidArthritis Guideline. “Guidelines for theManagement of Rheumatoid Arthritisupdate”.Arthritis & Rheumatism2002.Vol.46, No.2 pp : 328‐3463. Backman L. Cathrene “Psychosocialaspects in the management ofarthritis pain”. Arthritis Research andTherapy.2006;8:221.4. Bradley A. Laurence, Alberts R.Kristin. «Psychological and BehavioralApproaches to Pain Management forPatients with Rheumatic Diseases».Rheumatic Disease Clinic of NorthAmerica, 1999 Vol.25(1).5. van der Helm‐van Mil AH, BreedveldFC, Huizinga TW.Aspects of earlyarthritis. Definition of disease statesin early arthritis: remission versusminimal disease activity.Arthritis ResTher. 2006;8(4):216.6. Strand V, Singh JA.Improved healthrelatedquality of life with effectivedisease‐modifyingantirheumaticdrugs: evidence from randomizedcontrolled trials.Am J Manag Care.2007 Dec;13 Suppl 9:S237‐517. Melanson PM, Downe‐WamboldtB.Confronting life with rheumatoidarthritis. J Adv Nurs. 2003 Apr;42(2):125‐33.8. Register C. Living with chronicillness, Bantam Books, New York,1987.9. Κρέπια – Σαπουντζή Δ.,Αναγνωστοπούλου – Καλοκαιρινού Α.«Η Επικοινωνία στη Νοσηλευτική».Νοσηλευτική. Αθήνα, 1998.10. Harvey R., Champe P. Φαρμακολογία.Εκδ. Παρισιάν ος , Αθήνα, 1998.11. Τοκμακίδης Σ. Άσκηση και χρόνιεςπαθήσεις. Εκδ. Πασχαλίδης, Αθήνα2003.12. Hewlett S, Hehir M, Kirwan JR.Measuring fatigue in rheumatoidarthritis: a systematic review of scalesin use.Arthritis Rheum. 2007 Apr15;57(3) : 429‐39.13. Hewlett S, Cockshott Z, Byron M,Kitchen K, Tipler S, Pope D, HehirM.Patients' perceptions of fatigue inrheumatoid arthritis: overwhelming,uncontrollable,ignored.ArthritisRheum. 2005 Oct 15;53(5):697‐702.14. Evers AW, Kraaimaat FW, Geenen R,Bijlsma JW.Psychosocial predictors offunctional change in recentlydiagnosed rheumatoid arthritispatients.Behav Res Ther. 1998Feb;36(2):179‐93vima‐asklipiou.gr Σελίδα 318

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμ ος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δ εκέμβριος 200815. Πολυκανδριώτη Μ. Κυρίτση Ε.,activity in coping with pain inΚουκουλάρης Δ., Ευαγγέλου Ε., ΤσάμηΑ., Γκούβελου Γ. Διερεύνηση τουπεριστασιακού και μόνιμου άγχους σεασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση.Νοσηλευτική 2005,44(4):490‐498.16. Πολυκανδριώτη Μ., Ευαγγέλου Ε.,Βλάχος Χ.,Δημητρακόπουλου Π.,Κερμελή Π., Κουκουλάρης Δ., ΚυρίτσηΕ. Ποιότητα ζωής ασθενών μεκαρκίνο. Το Βήμα τουΑσκληπιού. 2005,4(2):93‐104.17. Evers AW, Kraaimaat FW, Geenen R,Bijlsma JW.Psychosocial predictors offunctional change in recentlydiagnosed rheumatoid arthritispatients.Behav Res Ther. 1998Feb;36(2):179‐93.18. Evers AW, Kraaimaat FW, Geenen R,Jacobs JW, Bijlsma JW.Stressvulnerabilityfactors as long‐termpredictors of disease activity in earlyrheumatoid arthritis.J Psychosom Res.2003 Oct;55(4):293‐302.19. Curtis R, Groarke A, Coughlan R, GselA.Psychological stress as a predictorof psychological adjustment andhealth status in patients withrheumatoid arthritis.Patient EducCouns. 2005 Nov;59(2):192‐8.20. van Lankveld W, Näring G, van't PadBosch P, van de Putte L.The negativeeffect of decreasing the level ofrheumatoid arthritis: an increase inpsychological distress and diseaseimpact.J Behav Med. 2000Aug;23(4):377‐91.21. Strahl C, Kleinknecht RA, DinnelDL.The role of pain anxiety, coping,and pain self‐efficacy in rheumatoidarthritis patient functioning.BehavRes Ther. 2000 Sep;38(9):863‐7322. Dobkin PL, Filipski M, Looper K,Schieir O, Baron M.Identifying TargetAreas of Treatment for DepressedEarly Inflammatory ArthritisPatients.Psychother Psychosom. 2008Jul 4;77(5):298‐305.23. Dickens C, Jackson J, Tomenson B, HayE, Creed F.Association of depressionand rheumatoid arthritis.Psychosomatics. 2003 May‐Jun;44(3):209‐15.24. Zyrianova Y, Kelly BD, Gallagher C,McCarthy C, Molloy MG, Sheehan J,Dinan TG.Depression and anxiety inrheumatoid arthritis: the role ofperceived social support.Ir J Med Sci.2006 Apr‐Jun;175(2):32‐6.25. Cella D, Yount S, Sorensen M, ChartashE, Sengupta N, Grober J.Validation ofthe Functional Assessment of ChronicIllness Therapy Fatigue Scale relativeto other instrumentation in patientsvima‐asklipiou.gr Σελίδα 319

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008with rheumatoid arthritis.JRheumatol. 2005;32(5):811‐9.26. Mayoux‐Benhamou MA.Fatigue andrheumatoid arthritis.Ann ReadaptMed Phys. 2006 Jul;49(6):301‐4, 385‐388.27. Weigl M, Cieza A, Cantista P,Reinhardt JD, Stucki G.Determinantsof disability in chronicmusculoskeletal health conditions: aliterature review.Eur J Phys RehabilMed. 2008 Mar;44(1):67‐79.28. Judas F, da Costa P, Teixeira L,Saavedra MJ.Surgical procedures fortreatment of the rheumatoid knee.Acta Reumatol Port. 2007 Oct‐Dec;32(4):333‐9.29. Ghattas L, Mascella F, PomponioG.Hand surgery in rheumatoidarthritis: state of the art andsuggestions for research.Rheumatology (Oxford). 2005Jul;44(7):834‐45.30. Ilan DI, Rettig ME.Rheumatoidarthritis of the wrist.Bull Hosp Jt Dis.2003;61(3‐4):179‐85.31. Souter WA.Surgery of the rheumatoidelbow.Ann Rheum Dis. 1990 Oct;49Suppl 2:871‐82.32. Norris SH.Surgery for the rheumatoidwrist and handAnn Rheum Dis. 1990Oct;49 Suppl 2:863‐70.Copyright © 200833. Kelly IG.Surgical treatment of therheumatoid hip.Ann Rheum Dis. 1990Oct;49 Suppl 2:858‐62.34. Matsushita I, Kimura T.Surgicaltreatment for the lower limb inrheumatoid arthritis Nippon Rinsho.2005 Jan;63 Suppl 1:616‐21vima‐asklipiou.gr Σελίδα 320

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΕΡΕΥΝΑΗ διερεύνηση της πνευματικότητας σε γενικό πληθυσμό τηςΘεσσαλίαςΕυθύμιος Τζούνης 1 , Ευρυδίκη Παπασταύρου 2 , Μαρία Γκούβα 3 , Στυλιανή Κοτρώτσιου 4 ,Θεοδόσιος Παραλίκας 5 , Ιωάννα Παπαθανασίου 6 , Ελένη Λαχανά 6 , Μαρία Τζούνη 71. Νοσηλευτής, MSc, Εργαστηριακός συνεργάτης τμήματος Νοσηλευτικής ΤΕΙ Λάρισας2. Νοσηλεύτρια, MSc, PhD, Λέκτορας τμήματος Νοσηλευτικής Τεχνολογικό ΠανεπιστήμιοΚύπρου3. Νοσηλεύτρια, Ψυχολόγος, MSc, PhD, Επίκουρος Καθηγήτρια ΤΕΙ Ηπείρου4. Νοσηλεύτρια, MSc, Εργαστηριακή συνεργάτης ΤΕΙ Λάρισας5. Νοσηλευτής, ΜΡΗ, Καθηγητής εφαρμογών τμήματος Νοσηλευτικής ΤΕΙ Λάρισας6. Νοσηλεύτρια, MSc, Καθηγήτρια εφαρμογών τμήματος Νοσηλευτικής ΤΕΙ Λάρισας7. Καθηγήτρια ΑγγλικώνΠΕΡΙΛΗΨΗΕισαγωγή: Η πνευματικότητα αποτελεί παγκοσμίως ζήτημα υψίστης σημασίας. Ησυνειδητοποίηση της σημασίας της, σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου, παρέχει έναπλαίσιο, ώστε να μπορέσουμε κατανοήσουμε τον κόσμο και να αντιμετωπίσουμε τη ζωή. Σκοπόςτης παρούσας μελέτης είναι να διερευνήσει τα πνευματικά και θρησκευτικά πιστεύω τουγενικού πληθυσμού της Θεσσαλίας.Υλικό Μέθοδος: Συνολικά 393 Έλληνες πολίτες, κάτοικοι της περιοχής της Θεσσαλίας,συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο. Η προσέγγιση του δείγματος έγινε τυχαία, μέσο χώρωνεργασίας, σπιτιών και νοσοκομείων στην περιοχή της Θεσσαλίας. Ως ερευνητικό εργαλείο γιατην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκε το «The Royal Free Interview for Religious and SpiritualBeliefs». Η ανάλυση των δεδομένων έγινε με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 12χρησιμοποιώντας το τεστ για ανεξάρτητα δείγματα(t‐test) και την ανάλυση διακύμανσης προςένα παράγοντα(one way – anova).Αποτελέσματα: Η μέση ηλικία όσων απάντησαν στο ερωτηματολόγιο ήταν τα 36,39. Από τους393 συμμετέχοντες οι 149 ( 37,9%) ήταν άνδρες και οι 244 ήταν γυναίκες σε ποσοστό 62,1%.Το 95.9% του δείγματος δήλωσε πως είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Βρέθηκε πως σε ποσοστόvima‐asklipiou.gr Σελίδα 321

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 200857.7% οι συμμετέχοντες έχουν τόσο θρησκευτική όσο και πνευματική κατανόηση της ζωής τουςσε σχέση με το 11.7% αυτών που έχουν μόνο πνευματική. Βρέθηκε ότι όσοι έχουν τόσοθρησκευτική όσο και πνευματική κατανόηση σημείωσαν υψηλότερες τιμές στην πρακτική τηςπίστης από αυτούς που εξέφρασαν μόνο πνευματική. Επίσης όσοι από το δείγμα εξέφρασαντόσο θρησκευτική όσο και πνευματική κατανόηση φαίνεται ότι πιστεύουν περισσότερο, πως μιαπνευματική δύναμη ή ισχύ έξω από τον εαυτό τους, επηρεάζει τα παγκόσμια γεγονότα απόαυτούς που εξέφρασαν μόνο θρησκευτική. Σε ποσοστό περίπου στο 85% όσων δήλωσαν ότι ηπροσευχή παίζει σημαντικό ρόλο στα πιστεύω τους. Δεκαέξι άτομα δήλωσαν πως βίωσαν μιαεπιθανάτια εμπειρία ενώ 165 ήταν όσοι δήλωσαν σίγουροι πως υπάρχουμε με κάποια μορφήμετά το θάνατο.Προτάσεις­Συμπεράσματα: Τα ευρήματα αυτής της έρευνας αποδεικνύουν ότι η θρησκεία καιη πνευματικότητα είναι ουσιώδεις και συμπληρώνουν τη ζωή όσων συμμετείχαν σε αυτήν. Ηδιαδικασία του να εξηγήσουμε αυτό που στην πραγματικότητα η πνευματική διάστασηπεριβάλλει, είναι μια εξαιρετικά επίπονη διαδικασίαΛέξεις κλειδιά: Πνευματικότητα, Νοσηλευτική φροντίδα, Θρησκευτικότητα, ΠροσευχήΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΕυθύμιος ΤζούνηςΑγίας Φωτεινής 123Ν. Ιωνία­Βόλοςe­mail: etzounis@ yahoo.grvima‐asklipiou.gr Σελίδα 322

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ORIGINAL PAPERExploration of spirituality in a general population in ThessalyEfthymios Tzounis 1 , Evridiki Papastavrou 2 ,Μaria Gouba 3 , Stiliani Kotrotsiou 4 ,Theodosios Paralikas 5 , Ιoanna Papathanasiou 6 , Eleni Lahana 6 , Maria Tzouni 71. RN, MSc, Clinical Collaborator Νursing Department TEI Larisa2. RN, MSc, PhD, Lectur Nursing Department Technological University Cyprus3. RN, Psycology, MSc, PhD, Assistant Professor Nursing Department TEI Hepirus4. RN, MSc, Clinical Collaborator Νursing Department TEI Larisa5. Νοσηλευτής, ΜΡΗ, Clinical Professor Νursing Department TEI Larisa6. Νοσηλεύτρια, MSc, Clinical Professor Νursing Department TEI Larisa7. Teacher of EnglishABSTRACTBackground: Spirituality is an international matter of high gravity. It is very important tounderstand its meaning and importance in all human reactions in order to be able to understandthe world and deal with the difficulties of life. The purpose of this study is to distinguish and tomake apparent the terms of religiosity and spirituality in a general population in Thessaly.Design/participants: In order to have a reliable tool of measurement of spirituality andreligiosity in Greece it was used “The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs”questionnaire. In the study, 393 Greek citizens, living in Thessaly, completed the questionnaire,generally. The choice of the sample was at random, via place of work, homes and hospitals in thearea of Thessaly.Measurements/ results: The average age of participants was 36,39 years, 149 (37,9%) weremen and 244 were women in a percentage of 62,1%. Moreover, 95, 9% of the sample stated thatthey were Christians Orthodox. It was found that in a percentage of 57,7%, the participants haveas much of spiritual and religious understanding of their lives in a relevance of a 11,7 of thosepeople who have only spiritual understanding.Ιt was also, found that, people who have a highunderstanding of spirituality and religiosity had higher scores in the practice of faith in contrastto those who had only a spiritual understanding. It was also interesting that those whodemonstrated both religious and spiritual understanding declared that they believe there is aspiritual power or force above them influencing the international facts. This was not the casevima‐asklipiou.gr Σελίδα 323

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008with the participants who declared only religious beliefs. 85% stated that praying plays animportant role in their lives. Sixteen people stated that they have experienced a situation relatedto death while165 were certain that we exist in some kind of form after death.Conclusions: Findings from this study indicate that religion and spirituality are significant andfulfilling in the lives of the participants. The process to explain the importance of spirituality isdifficult and painful.KEY WORDS: Spirituality, Nursing care, Religiosity, PrayCORRESPONDING AUTHORΕfthymios TzounisΑgias Fotinis 123Ν. Ιonia­ Bolose­mail: etzounis@ yahoo.grΕΙΣΑΓΩΓΗ«Ητάση για πνευματική πίστηαποτελεί την πιο πολύπλοκη καιισχυρή δύναμη του ανθρώπινου νου καικατά πάσα πιθανότητα, αναπόσπαστο μέροςτης ανθρώπινης φύσης». 1 Τις τελευταίεςδεκαετίες, ηασχοληθείεπιστημονική κοινότητα έχειεκτεταμένα με τις έννοιες τηςπνευματικότητας και της θρησκευτικότητας,τονίζοντας ότι πολλοί είναι αυτοί πουσυγχέουν τις δύο έννοιες. Ενώ ηθρησκευτικότητα αναφέρεται στηθρησκευτική συμμετοχή και την ενεργήάσκηση θρησκευτικών καθηκόντων,ορισμένοι θεωρούν πως είναι επιστημονικόςεφιάλτης να προσπαθήσει κάποιος να ορίσειτην πνευματικότητα 2 , καθώς υπάρχουντόσοι ορισμοί όσοι και αυτοί πουπροσπαθούν να την ορίσουν. 3 Εντούτοις,όποιες προσπάθειες έγιναν μεταξύ τωνειδικών προκειμένου να συμφωνήσουνσχετικά με τη φύση της πνευματικότηταςείχαν σημαντικά ποσοστά αποτυχίας. 4Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι ναδιερευνήσει τα πνευματικά και θρησκευτικάπιστεύω του γενικού πληθυσμού τηςΘεσσαλίας. Αυτό που πρέπει να γίνεικατανοητό είναι ότι, η πνευματικότητα έχειτόσο θεωρητικό όσο και πρακτικόεπιστημονικό υπόβαθρο. Πολλοί άνθρωποιδηλώνουν φανερά την πνευματικότητά τουςχωρίς να έχουν καμία σχέση με τηθρησκευτικότητα. Η πνευματικότητα είναιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 324

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008μια έννοια που αναγνωρίζεται συνολικά απόπολλές επιστημονικές ειδικότητες, όπωςγιατρούς, νοσηλευτές, θεολόγους,κοινωνιολόγους, βιολόγους κτλ. 5Πνευματικότητα: Ορισμοί καιεννοιολογική προσέγγισηΟ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει:«Μέχρι σήμερα τα επαγγέλματα υγείαςακολουθούσαν κατά ένα μεγάλο μέρος έναιατρικό πρότυπο, το όποιο επιδιώκει ναθεραπεύει τους ασθενείς εστιάζοντας σταφάρμακα και τη χειρουργική επέμβαση. Μετον τρόπο αυτό έδιναν μικρότερη σημασίαστις πνευματικές πεποιθήσεις και τη δύναμητης πίστης στη διαδικασία της θεραπείας,στους γιατρούς και τη σχέση γιατρού –ασθενή. Αυτή η μηχανιστική άποψη για τουςασθενείς δεν είναι πλέον ικανοποιητική. Οιασθενείς και οι γιατροί έχουν αρχίσει νασυνειδητοποιούντην αξία των στοιχείωνόπως η πίστη, η ελπίδα και ο οίκτος στηθεραπευτική διαδικασ ία» . 6Η θρησκευτικότητα και η πνευματικότητα,μαζί ή χωριστά, παρέχουν ένα πλαίσιο, ώστενα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον κόσμοκαι να αντιμετωπίσουμε τη ζωή.Το Oxford English Dictionary (1989)αποκαλύπτει την πραγματολογική διάστασητης πνευματικότητας αναφέροντας πωςείναι «η ποιότητα ή η κατάσταση του ναείσαι πνευματικός» και πνευματικόςσημαίνει «σχετικός με το πνεύμα». ΤοCopyrig ht © 2008πνεύμα, στη συνέχεια, είναι «η ζωτικήςσημασίας αρχή στο άτομο», «ο ουσιαστικόςχαρακτήρας του ενός», είναι «η φύση ή οιιδιότητες», «μια ειδική τοποθέτηση ή κλίσητου μυαλού, που χαρακτηρίζει τουςανθρώπους». 7Ο Μπαμπινιώτης (2004) στο λεξικόπεριγράφει την πνευματικότητα ως « το ναέχει κάποιος/ κάτι πνευματικό περιεχόμενο»και πνευματικό είναι «αυτό που σχετίζεταιμε το πνεύμα». Το πνεύμα είναι το άυλομέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, σεαντιδιαστολή με το σώμα. 8 Με τον ορισμόαυτό φαίνεται πως συμφωνεί και οDickinson (1975) ο οποίος θεωρούσε τηνπνευματικότητα ως το αντίθετο τουβιολογικού και του μηχανικού τονίζοντας,ότι είναι πολύ δύσκολο το να προσπαθείκάποιος να αποδείξει, αν υπάρχει ή δενυπάρχει πνευματικότητα. 9Οι Yawar και John (2001), παραθέτοντας τονσυγκεκριμένο ορισμό τονίζουν, πως, όταναναφερόμαστε στην πνευματικότητα,ουσιαστικά γίνεται λόγος για τους τρόπους,με τους οποίους οι άνθρωποι εκπληρώνουναυτό που θεωρούν, πως είναι ο σκοπός τηςζωής τους. 10 Στο ίδιο περίπου πλαίσιοκινείται και ο ορισμός της Sulmasy (2002)λέγοντας πως η πνευματικότητα είναι «οτρόπος, με τον οποίο οι άνθρωποικατανοούν τις ζωές τους λαμβάνονταςυπόψη το απόλυτο νόημα της ζωής και τιςαξίες». Σημειώνει επίσης, ότι ηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 325

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πνευματικότητα πολύ συχνά εξισώνεται καισυγχέεται με τη θρησκευτική πίστη.Εντούτοις, προκειμένου να γίνει σαφέστερηη διάκριση, ένας ευρύτερος και πιοσυγκεκριμένος ορισμός τηςπνευματικότητας είναι : «η πνευματικήευημερία που αναφέρεταιστην παρούσαπνευματική κατάσταση του καθενός». 11Σύμφωνα με το Miller (1995), ηπνευματικότητα μπορεί επίσης νασυμβολίζει την εσωτερική ποιότητα, η οποίαδιευκολύνει τη συνεκτικότητα με τον εαυτό,τους άλλους ανθρώπους και τη φύση — μιασχετική ποιότητα που το κάθε πρόσωποκαθορίζει μεμονωμένα. Υπάρχει όμως και γιατον συγκεκριμένο αρθογράφο ένας πιοπαραδοσιακός ορισμός που περιλαμβάνειτην αναγνώριση κάποιου και τη σχέση τουμε μια ανώτατη ύπαρξη. Ο Miller πιστεύειπως η πνευματικότητα είναι «η βασική ή ηέμφυτη ποιότητα, η οποία υπάρχει σε όλουςτους ανθρώπους και περιλαμβάνει τηνπεποίθηση για κάτι μεγαλύτερο από τονεαυτό και μια πίστη, η οποία επιβεβαιώνειθετικά τη ζωή». 12Ο Carson (1989) απ’ την πλευρά του χωρίζειτην πνευματικότητα σε δύο διαδικασίες μεδιαφορετική κατεύθυνση: μία οριζόντια καιμία κάθετη. Η οριζόντια διαδικασία, όπωςαναφέρει αναπτύσσει τη σχέση τουανθρώπου με το υπερφυσικό σε όλες τιςκαθημερινές δραστηριότητες. Η κάθετηδιαδικασία ωθεί το άτομο σε μια πιο άμεσηCopyright © 2008επαφή με την ανώτερη δύναμη ή τουπέρτατο ον. Προτείνει, ότι για να αναπτύξεικάποιος την πνευματικότητά του, μπορεί νατο κάνει διαμέσου της οριζόντιαςδιαδικασίας. Δίνοντας συγκεκριμένοπαράδειγμα θεωρεί πως κάθε άνθρωποςκαθορίζει την πνευματικότητα με όρους,όπως αυτούς των διαπροσωπικών σχέσεων,της τέχνης ή της μουσικής, χωρίς να έχειαπολύτως καμιά σχέση με το υπέρτατο ον. 13Έρευνα που έγινε στο χώρο της Θεσσαλίας,σε ένα μικρό δείγμα (Ν=25) αποκλειστικάηλικιωμένων ατόμων έδειξε ότι ηθρησκευτική συνείδηση των Ελλήνων είναιβαθιά ριζωμένη στους αιώνες και κάτιτέτοιο ισχύει και στην εποχή μας. 14 Από τιςαπαντήσεις που δόθηκαν μέσοσυνεντεύξεων σε εκείνη την έρευνα,φαίνεται πως οι Έλληνες προσεγγίζουνπερισσότερο την κάθετη διαδικασία τηςθεωρίας του Carson (1989) σε σχέση με τηνπνευματικότητα. Ενώ ο Carson προτείνειπως η ανάπτυξη της πνευματικότηταςγίνεται διαμέσου της οριζόντιαςδιαδικασίας 13oι Έλληνες προτιμούν τηναμεσότητα με το Θεό. Η θρησκευτική τουςσυνείδηση είναι τόσο έντονη που ηπνευματική ωρίμανση περνά διάμεσου τηςσχέσης τους με την ανώτερη δύναμη, τουπέρτατο όν.Ο Barnes και συν. (2005) έρχονται νασυμπληρώσουν και να επιβεβαιώσουν τιςπροαναφερθείσες θεωρίες. Κάνουν λόγο γιαvima‐asklipiou.gr Σελίδα 326

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος ο, Τεύχος 4 , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008τη χριστιανική πνευματικότητα, η οποίαμεταξύ των έγχρωμων λαών, αποκτάσυγκεκριμένη έννοια και έχει βαθιές ρίζεςστην κοινότητα. Η χριστιανικήπνευματικότητα αντιμετωπίζεται ωςεπέκταση του σταυρού του Χριστού: κάθετα,μέσω της αναγνώρισης της αγάπης τουΘεού, τη δικαιοσύνη, το μυστήριο και τηνπαράδοση στην κυριαρχία του Θεού, αλλάκαι οριζόντια, μέσω μιας επέκτασης τηςβασιλείας του Θεού μέσα από τον οίκτο (τηςσυμπόνιας),τη θυσία, και την προσφοράυπηρεσιών στον κόσμο. Το πρόσωπο πουχαρακτηρίζεται από αυτόν τον τύποπνευματικότητας θεωρεί τον εαυτό του ωςμέρος της ενεργούς, κυρίαρχης, λυτρωτικήςδραστηριότητας του Θεού. Στην επέκτασήτης, αυτή η ιδεατή κατάσταση τηςανθρωπότητας στη χριστιανικήκοσμοθεωρία είναι μια έκφραση τωνπροθέσεων του Θεού, όπου η υγεία και ηευημερία λαμβάνουν σημαντικό ρόλο. 15Ο Willard (1990) περιγράφει τη χριστιανικήπνευματικότητα ως το κέντρο της ιδέας γιαμια υπέρτατη ζωή που χαρακτηρίζεται απότις έννοιες της υπευθυνότητας, της κρίσης,και της ανάγκης για δικαιοσύνη. 16 Αυτή ηεκδοχή της πνευματικότητας συνδέει τησχέση της ολότητας του ανθρώπου με ένανπροσωπικό Θεό και τους άλλους ανθρώπουςκαι εμποτίζεται με βαθύτατα ηθικάδιδάγματα και ηθικές συνέπειες. 17 Εξαιτίαςαυτής της σχέσης, υπάρχουν και αυτοί πουCopyright © 2008αντιτίθενται στη οποιαδήποτε σχέση μεταξύτης πνευματικότητας και της υγείας.Τελευταία μάλιστα υποστηρίζουν πωςαυτός που ενθαρρύνει τις θρησκευτικέςπεποιθήσεις ενός ασθενή μπορείπραγματικά να του κάνει ζημιά, ιδιαίτεραόταν ακούσια ενθαρρύνει την πεποίθηση ότιη ασθένεια οφείλεται σε ηθικήανεπάρκεια. 18Στο εγχειρίδιο νοσηλευτικής με τίτλο«Nursing concepts for health promotion»τονίζεται: «Σε κάθε άνθρωπο φαίνεται ναυπάρχει μια πνευματική διάσταση, μιαποιότητα που υπερβαίνει το θρησκευτικόδεσμό, η οποία “αγωνίζεται” για έμπνευση,σεβασμό, δέος, νόημα και σκοπό για τη ζωή,ακόμη και σε εκείνους που δεν πιστεύουνστο Θεό. Η πνευματική διάσταση προσπαθείνα είναι σε αρμονία με τον κόσμο,προσπαθεί να δώσει απαντήσεις για τοάπειρο και έρχεται ουσιαστικά να εστιάσεισε περιόδους συναισθηματικής πίεσης,φυσικής ασθένειας, απώλειας, πένθους, καιθανάτου». 19Όταν ο άνθρωπος βρίσκεται κοντά στοθάνατο, πλήθος πνευματικών καιυπαρξιακών ανησυχιών προστίθενται στηνέκπτωση των φυσιολογικών λειτουργιών.Πραγματικά, σε περιόδους ασθένειας,θέματα ζωής και θανάτου μπορούν ναεμφανιστούν ακόμα εντονότερα στησυνείδηση ενός ασθενή. Αυτό ισχύειιδιαίτερα: α) στη μαιευτική και τηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 327

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008γυναικολογία, η οποία ουσιαστικάτους ανθρώπους στη ζωή αλλά καιφέρνειτησταματά με τις αμβλώσεις β) στηνανακουφιστική και παρηγορητική φροντίδα,η οποία ασχολείται κατά ένα μεγάλο μέροςμε το τελικό στάδιο της ζωής ενός ανθρώπουστον κόσμο, και γ) στην ψυχιατρική,οποία επιδιώκει να βοηθήσει τουςανθρώπους που δεν συνδέονται πλέον μελειτουργικό τρόπο με τον κόσμο. 20Η προσέγγιση της πνευματικότητας μέσοτης ασθένειας μπορεί να μην είναι μόνο έναθέμα επιστροφής στη φυσική ή διανοητικήυγεία, αλλά ένα ταξίδι προς τοδιαφωτισμό. 21 Ο Kirschner (2003) αναφέρειτα εξής: «Κατά τη διάρκεια περισσότερωναπό 50 ετών δημόσιας άσκησης τηςοικογενειακής ιατρικής πρακτικής, γνωρίζωπως οι ασθενείς μου έχουν διάφορεςθρησκευτικές και πνευματικές πεποιθήσεις.Πριν από πολύ καιρό, συνειδητοποίησα πωςδεν μπορώ να είμαι όλα τα πράγματα γιαόλους τους ανθρώπους. Αυτό που μπορώ νακάνω είναι να είμαι ο εαυτός μου. Ασκώ τονκοσμικό ανθρωπισμό και τον ηθικόπολιτισμό, αλλά σέβομαι τα συστήματαπεποίθησης των ασθενών μου και δενπροσπαθώ να τους προσηλυτίζω στα δικάμου. Ποτέ “δεν παίζω το Θεό,” αλλά λέωστους ασθενείς μου “ Ελπίζω ο Θεός [σας] νακαθοδηγεί το χέρι μου. Λέω στους φοιτητέςμου ότι δεν πρέπει να φροντίζουνπνευματικά μόνο τους ασθενείς, πρέπει ναηCopyright © 2008φροντίσουν και τους εαυτούς τους.Επομένως, αυτή η σχέση ασθενή ‐θεραπευτή μπορεί να περιγραφεί ως μιαμορφή πνευματικότητας». 22ΜεθοδολογίαΔείγμαΤο δείγμα της έρευνας (Ν=393) αφορούσεπολίτες οι οποίοι ήταν όλοι γνώστες τηςελληνικής γραφής και γλώσσας.Προϋπόθεση για τη συμπλήρωση τουερωτηματολογίου ήταν η συμπλήρωση του18 έτους ηλικίας. Από το δείγμααποκλείονταν τα άτομα που είχανδιαγνωσμένη άνοια και ήταν ανίκανοι νακατανοήσουν το πρωτόκολλο. Σε όλους τουςερωτώμενους δόθηκε μια περιληπτικήεξήγηση για το σκοπό και το στόχο τηςέρευνας, παρέχοντάς τους ταυτόχρονα καιένα έντυπο το οποίο είχε το σήμα τουΠανεπιστημίου Θεσσαλίας, το όνομα τουερευνητή, τον υπεύθυνο της έρευνας αλλάκαι τον τίτλο της έρευνας. Η δειγματοληψίαέγινε με τυχαίο τρόπο και διήρκησε από τονΑπρίλιο έως το Νοέμβριο του 2007.Ερευνητικό εργαλείοΩς ερευνητικό εργαλείο για την παρούσαμελέτη χρησιμοποιήθηκε το «The Royal FreeInterview for Religious and SpiritualBeliefs». Το «The Royal Free Interview forReligious and Spiritual Beliefs» αξιολογεί τηφύση και τη δύναμη των πνευματικώνvima‐asklipiou.gr Σελίδα 328

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠ ΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πεποιθήσεων και της πνευματικής 36,39 (SD=14.9) έτη. Από τους 393πρακτικής και έχει υψηλή αξιοπιστία. Η συμμετέχοντες οι 149 (37,9%) ήταν άνδρεςδύναμη της πνευματικής πεποίθησης και οι 244 ήταν γυναίκες σε ποσοστό 62,1%.εξετάζεται ανεξάρτητα από τη θρησκευτική Η μέση ηλικία των ανδρών ήταν τα 38,2 έτηπίστη. Το ερωτηματολόγιο είναι σύντομο (SD = 15.34) με μικρότερη ηλικία(αποτελείται από 18 ερωτήσεις) και μπορεί συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου τα 18εύκολα να συμπληρωθεί από τους έτη και μεγαλύτερη τα 81. Αντίστοιχα, ηπερισσότερους ανθρώπους. Το μέση ηλικία των γυναικών ήταν τα 35,29 έτηερωτηματολόγιο αξιολογήθηκε και μερικά (SD= 14.63) με μικρότερη ηλικίαχρόνια αργότερα τροποποιήθηκε συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου τα 18προκειμένου να γίνει περισσότερο έτη και μεγαλύτερη τα 82. Στην πλειοψηφίαλειτουργικό. 23,24 Η επιστημονική ομάδα τηςΔρ. Σαπουτζή αποφάσισε να μεταφράσειτους οι συμμετέχοντες δήλωσαν πως είναιΧριστιανοί Ορθόδοξοι σε ποσοστό 95.9 %(στην Ελληνική γλώσσα το"The Royal Free Ν=351). Ένας δήλωσε πως είναιInterview for Religious and Spiritual Μουσουλμάνος (O.3%)ενώ υπήρξε και έναBeliefs"και να σταθμίσει την αξιοπιστία του,αναζητώντας ένα εργαλείο μέτρησης τωνμικρό ποσοστό(Ν =2) το οποίο δήλωσε πωςπιστεύει στη Αρχαία Ελληνική θρησκείαπνευματικών και θρησκευτικών πιστεύω (Εθνική Μητρώα Πίστη όπως ακριβώς ήτανστον Ελλαδικό χώρο. 25ο χαρακτηρισμός) και προσδιόρισαν τουςεαυτούς τους ως Δωδεκαθεϊστές. Σε εξίσουΑποτελέσματαΣυνολικά προσεγγίσαμε 467 άτομα από τουςοποίους οι 393 δέχθηκαν ή ήταν ικανοί νασυμπληρώσουν τελικά το ερωτηματολόγιο,μικρά ποσοστά ήταν όσοι δήλωσαν άθεοι(Ν=2), αγνωστικιστές (Ν=1) και μυστικιστές(Ν=1), ενώ οχτώ άτομα( 2.2%) δήλωσανπως δεν ακολουθούν κάποια θρησκεία.χωρίς έγγραφη συγκατάθεση. Τοερωτηματολόγιο αρνήθηκαν να Η οικογενειακή κατάσταση τωνσυμπληρώσουν οι εργαζόμενοι σε Μονάδα συμμετεχόντων φαίνεται στον Πίνακα 1Εντατικής Θεραπείας σε Γενικό Νοσοκομείοστην περιοχή της Θεσσαλίας, εργαζόμενοιστην τοπική αυτοδιοίκηση αλλά και αρκετοίαπό τους ασθενείς τους οποίουςπροσεγγίσαμε. Η μέση ηλικία όσωναπάντησαν στο ερωτηματολόγιο ήταν ταvima‐asklipiou.gr Σελίδα 329

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Πίνακας 1Οικογενειακή κατάσταση Συχνότητα ΠοσοστόΈγγαμος ‐η 178 46.5 %Διαζευγμένος ‐η 16 4,2%Χήρος ‐α 7 1,8 %Άγαμος ‐η 182 47.5%Από τους 393 συμμετέχοντες, οι 156 (4.7%)δήλωσαν πως ζουν μαζί με το σύντροφότους, 14 σε διάσταση (4.9%), 77 δήλωσανπως ζουν με κάποιον άλλο (27%) και 38(13.3%) πως ζουν μόνοι τους.Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτωνπρόκυψε ότι το 62.2% (Ν=242) δήλωσε πωςείναι εργαζόμενοι. Οι υπόλοιποι δήλωσανάνεργοι (Ν=19, 4.9%), φοιτητές (Ν=74,19%), συνταξιούχοι 8,2% (Ν=32) καιαπασχολούμενοι με οικιακά 5,4 % (Ν= 21).Το μεγαλύτερο ποσοστό από αυτούς πουδήλωσαν ότι εργάζονται ανέφερε ότιαπασχολείται στον ιδιωτικό τομέα 43% (Ν =111),με τους δημοσίους υπαλλήλους ναακολουθούν σε ποσοστό 31.8% (Ν= 82), οιελεύθεροι επαγγελματίες σε ποσοστό 21.7%(Ν=14,2), 6 (2.3%) αγρότες και 3(1.2%)συνταξιούχοι. Όσοι δήλωσαν ότι δενεργάζονταν την παρούσα στιγμή, ανέφεραντην προηγούμενη εργασία τους από τουςοποίους 7 ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, 44ιδιωτικοί υπάλληλοι, 9 αγρότες και 12ελεύθεροι επαγγελματίες.1. H κατανόηση της ζωής σε σχέση με ταθρησκευτικά και πνευματικά πιστεύωΣυνολικά 90 συμμετέχοντες δήλωσαν πωςέχουν θρησκευτική κατανόηση της ζωήςτους (23%), 46(11,7%) πνευματικήκατανόηση της ζωής τους και 226 (57,7%)θρησκευτική και πνευματική κατανόηση.Επίσης σε ποσοστό 7,7% (Ν= 30) δήλωσανπως δεν έχουν ούτε θρησκευτική ούτεπνευματική κατανόηση της ζωής τους .Στην πλειοψηφία τους οι γυναίκες (Ν=161)δήλωσαν πως έχουν τόσο θρησκευτικά όσοκαι πνευματικά πιστεύω κάτι που ίσχυσε καιστους άνδρες (Ν=65). Εντύπωση προκαλείτο γεγονός ότι 23 άνδρες και ίδιος αριθμόςγυναικών (Ν=23) δήλωσαν πως έχουν μόνοπνευματική κατανόηση της ζωής τους . Απότο σύνολο των 90 ατόμων τα οποίαδήλωσαν ότι έχουν θρησκευτική θεώρησητης ζωής τους, οι 50 ήταν γυναίκες και οι 40άνδρες.Τριάντα άτομα(7.7%) δήλωσαν πως δενέχουν ούτε θρησκευτική ούτε πνευματικήκατανόηση της ζωής τους ( για τους άνδρεςΝ=20, 13.% και για τις γυναίκες Ν= 10,4.1%)2. Η πνευματική κλίμακα τουερωτηματολογίουΗ ανάλυση των δεδομένων της έρευναςέγινε με τη βοήθεια του στατιστικούπακέτου SPSS 12 χρησιμοποιώντας το τεστvima‐asklipiou.gr Σελίδα 330

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008για ανεξάρτητα δείγματα(t‐test) και τηνανάλυση διακύμανσης προς έναπαράγοντα(one way – anova).Σύμφωνα με τον King και συν. (1995) 23,24την κλίμακα της πνευματικότητας για το"The Royal Free Interview for Religious andSpiritual Beliefs" ερωτηματολόγιο,αποτελούν οι ερωτήσεις :Ερώτηση 8: αφορά τη δύναμη της πίστηςΕρώτηση 11: αφορά την άσκηση τωνθρησκευτικών πιστεύωΕρώτηση 12: αφορά την επιρροή μιαςπνευματικής δύναμης ή ισχύοςΕρώτηση 13: αφορά την πίστη σε μιαπνευματική δύναμη ή ισχύ η οποία βοηθάτον άνθρωπο να αντεπεξέρχεται στασυμβάντα της ζωής τουΕρώτηση 14: αφορά την πίστη σε μιαπνευματική δύναμη ή ισχύ η οποία επηρεάζειτα παγκόσμια γεγονόταΕρώτηση 15: αφορά την πίστη σε μιαπνευματική δύναμη ή ισχύ η οποία επηρεάζειτις φυσικές καταστροφές.Για να μελετήσουμε την εγκυρότητα τηςπνευματικής κλίμακας χρησιμοποιήσαμε τημέθοδο alpha του Cronbach 26 . Η ανάλυσηέδειξε ότι η κλίμακα έχει ικανοποιητικόβαθμό αξιοπιστίας α=0.87 καθώς τοαποδεκτό όριο είναι το 0.70.Για να εντοπίσουμε πιθανές διαφορέςανάμεσα στα δύο φύλα όσων αφορά τους 6παράγοντες της πνευματικής κλίμακαςχρησιμοποιήσαμε το τεστ για ανεξάρτηταCopyright © 2008δείγματα (t‐test). Μετά την ανάλυση τωνδεδομένων βρέθηκε στατιστικά σημαντικήδιαφορά ως προς τις ερωτήσεις πουαφορούν τη δύναμη της πίστης (Q3)t(252)=2.6,p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Ακολούθησαν ξεχωριστές αναλύσειςδιακύμανσης (one way – anova) απ’ όπουπροέκυψαν στατιστικά σημαντικές διαφορέςανάμεσα στην πρακτική της πίστης και σεόσους εξέφρασαν πνευματική κατανόησητης ζωής τους και σε αυτούς που εξέφρασανθρησκευτική. Τα άτομα που εξέφρασανθρησκευτική κατανόηση της ζωής (Μ=6.3,SD=2.7) σημείωσαν υψηλότερες τιμές στηνπρακτική της πίστης από αυτούς πουεξέφρασαν πνευματική (Μ=3.7, SD=2.7).Επίσης βρέθηκε ότι όσοι έχουν τόσοθρησκευτική όσο και πνευματική κατανόηση(Μ=6.16, SD= 5.8) σημείωσαν υψηλότερεςτιμές στην πρακτική της πίστης από αυτούςπου εξέφρασαν μόνο πνευματική (Μ=3.7,SD=2.7).Χρησιμοποιώντας την ίδια ανάλυση και γιατης υπόλοιπες ερωτήσεις που αφορούν τηνπνευματική κλίμακα προέκυψαν τα εξήςαποτελέσματα: Όσοι εξέφρασαν τόσοθρησκευτική όσο και πνευματικήκατανόηση(Μ=6.6, SD=6.2) φαίνεται ότιπιστεύουν περισσότερο πως μια πνευματικήδύναμη ή ισχύ τους βοηθά νααντεπεξέρχονται στα συμβάντα της ζωήςτους από αυτούς που εξέφρασαν μόνοθρησκευτική (Μ=5.5, SD=4.7) και μόνοπνευματική (Μ=4.9, SD= 3.9).Ακόμη, όσοι εξέφρασαν τόσο θρησκευτικήόσο και πνευματική κατανόηση(Μ=6.7, SD=6.3) φαίνεται ότι πιστεύουν περισσότερο,πως μια πνευματική δύναμη ή ισχύ έξω απόCopyright © 2008τον εαυτό τους, επηρεάζει τη δύναμή τουςνα αντεπεξέρχονται στα συμβάντα της ζωής,από αυτούς που εξέφρασαν μόνοθρησκευτική (Μ=6.2, SD=6.3) και μόνοπνευματική (Μ=4.4, SD= 3.5).Επίσης όσοι από το δείγμα εξέφρασαν τόσοθρησκευτική όσο και πνευματική κατανόηση(Μ=5.2, SD= 4.8) φαίνεται ότι πιστεύουνπερισσότερο, πως μια πνευματική δύναμη ήισχύς έξω από τον εαυτό τους, επηρεάζει ταπαγκόσμια γεγονότα από αυτούς πουεξέφρασαν μόνο θρησκευτική (Μ=4, SD=3.2)και μόνο πνευματική (Μ=3.35, SD= 2.5).Τέλος όσοι εξέφρασαν τόσο θρησκευτικήόσο και πνευματική κατανόηση(Μ=5.17, SD=4.7) φαίνεται ότι πιστεύουν περισσότερο,πως μια πνευματική δύναμη ή ισχύς έξω απότον εαυτό τους, επηρεάζει τις φυσικέςκαταστροφές από αυτούς που εξέφρασανμόνο πνευματική (Μ=3, SD= 2.19).Στον Πίνακα 2 αναφέρεται η καταγωγή τωνσυμμετεχόντων στο ερωτηματολόγιο.Πίνακας 2H καταγωγή των συμμετεχόντωνΠοσοστό ΣυχνότηταΑπό αστική περιοχή: 58.8% 180 άτομαΑπό ημιαστική περιοχή: 14.1%43 άτομαΑπό αγροτική περιοχή: 27,1%83 άτομαvima‐asklipiou.gr Σελίδα 332

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟ Υ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008H ανάλυση διακύμανσης ως προς ένα (Ν=114, 32%) ή αβέβαιοι (Ν= 25, 7%) ότιπαράγοντα (one way – anova) έδειξε ότι ηδύναμη της πίστης διέφερε στατιστικάσημαντικά ως προς την καταγωγή τωνερωτηθέντων F (2,273)=3.9, p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008της ζωής τους από αυτούς που η προσευχήδεν παίζει κανένα ρόλο στα πιστεύω τους(Μ=4,5, SD=2.8). Επίσης, όσοι προσεύχονταιμόνοι (Μ=6.5, SD=2.89) φαίνεται ναπιστεύουν περισσότερο σε μια πνευματικήδύναμηη οποία βοηθά τον άνθρωπο νααντεπεξέρχεται στα συμβάντα της ζωής του,από αυτούς που δεν προσεύχονται καθόλου(Μ=4.8 SD=2.98).Σε ποσοστό 8.8%(Ν=36) οι συμμετέχοντεςδήλωσαν πως δε λαμβάνουν καθόλου μέροςσε τελετουργίες ενώ το 48.2%(Ν= 120)δήλωσε πως πηγαίνει μόνο του στηνεκκλησία. Σε μικρότερα ποσοστά, 25.7%(Ν=64) ήταν όσοι δήλωσαν ότι λαμβάνουνμέρος σε τελετουργία μαζί με άλλουςανθρώπους.Από την άλλη πλευρά, σημαντικό ήταν τοποσοστό των ανθρώπων που διαλογίζονταιείτε μόνοι τους ( Ν= 192, 72.7%), είτε μαζίμε άλλους ανθρώπους (Ν=14, 5.3%) είτε καιμε τους δύο τρόπους (Ν=9, 3.4%). Πέντεάτομα απάντησαν ότι χρησιμοποιούν τοδιαλογισμό ως μέσο πρακτικής της πίστηςτους. Εξίσου μεγάλο ήταν το ποσοστό όσωνδήλωσαν ότι το διάβασμα και η μελέτηδιαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα πιστεύωτους (Ν=264, 87.4%).Στο 79% (Ν=199)κυμάνθηκε το ποσοστό όσων θεώρησαν ότιη επαφή με θρησκευτικούς ηγέτεςδιαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα πιστεύωτους .Copyright © 20084. Οι Επιθανάτιες ΕμπειρίεςΔεκαέξι άτομα (4.3%) περιέγραψαν πωςβίωσαν μια επιθανάτια εμπειρία, τη στιγμήδηλαδή που πέθαναν και επανήλθαν ενώεννιά άτομα δήλωσαν αβέβαια (2.4%). Εφτάάτομα δήλωσαν πως η εμπειρία αυτή είχεσχέση με κάποιο ατύχημα ή πρόβλημαυγείας. Η ανάλυση διακύμανσης έδειξε ότι ηπρακτική της πίστης διέφερε στατιστικάσημαντικά ανάμεσα σε αυτούς που δήλωσανπως βίωσαν την εμπειρία της μεταθανάτιαςεμπειρίας και σε αυτούς που δήλωσαν πωςδε τους συνέβη ποτέ( F(2,340)= 5.78p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχ ος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ανάλυση των μεταβλητών έδειξεστατιστικά σημαντ ικές διαφορές:• δύναμη της πίστης :F(2,350)=7.7 p= 0.001• Άσκηση των θρησκευτικών πιστεύω:F(2,348) =7.3 p=0.001• επιρροή μιας πνευματικής δύναμης:F(2,352)=28.5 p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008κάποια λεπτά, ενώ 45 άτομα (35.4%)ανέφεραν πως διήρκεσε ορισμέναδευτερόλεπτα. Ακριβώς ίδιο ήταν τοποσοστό 10.2% (Ν=13) όσων δήλωσαν πωςη εμπειρία τους διήρκεσε ημέρες και ώρες.Μετά την ανάλυση διακύμανσης προς έναπαράγοντα εντοπιστήκαν στατιστικάσημαντικές διαφορές ανάμεσα σε όσουςπιστεύουν ότι βίωσαν μια έντονη εμπειρίακατά την οποία αισθάνθηκαν ένα νέο νόημαστη ζωή τους και την πνευματική δύναμηπου επηρεάζει τα συμβάντα της ζωής(F(2,343)=5.8 p

ΤΟ ΒΗΜ Α ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟ ΥCopyrigh t © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχ ος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008μελέτη φαίνεται ότι η άσκηση των όφελος, ανεξαρτήτως από τη θρησκείαθρησκευτικών πιστεύω είναι σημαντικότερηγια τις γυναίκες από τους άντρες. Η LindaWoodhead (2001) τονίζει, ότι κατά τοπαρελθόν, οι γυναίκες αποδέχονταν ένανιδιαίτερο θρησκευτικό ορισμό του ρόλουτους απέναντι στη σχετική αδιαφορία τωνανδρών. Πιστεύει όμως ότι αυτή η άποψηδεν ισχύει πλέον, κυρίως, σε ότι αφορά τηθρησκευτικότητα των νεαρότερωνγυναικών 32.Από την έρευνα προέκυψε ότι οι Έλληνεςπροσεύχονται, σε μεγάλο μάλιστα ποσοστό(91.5%) ενώ παράλληλα θεωρούν τηνπροσευχή ως το σημαντικότερο μέσοεπικοινωνίας με κάποια πνευματική δύναμη.Βρέθηκε λοιπόν ότι είναι σημαντικότερη ηάσκηση των θρησκευτικών/πνευματικώνπιστεύω όσων προσεύχονται σε σχέση μεαυτούς που η προσευχή δεν παίζει κανέναρόλο στα πιστεύω τους. «Πολλοί πολιτισμοίκατονόμασαν και πίστεψαν στη μυστηριώδηθεραπευτική ενέργεια της προσευχής» 33 ΤοΓαλλικό Θεολογικό Λεξικό του 1971 τονίζειότι προσευχή που πραγματοποιείται χωρίςπνευματική και ψυχική συμμετοχή δεν είναιαληθινή. 34 «Οι άνθρωποι που ισχυρίζονταιότι έχουν μια επαυξημένη πνευματικότηταπεριγράφουν την παρουσία μιας ενέργειας,μιας δύναμης‐ ενός Θεού‐ πέρα από τουςίδιους. Όσοι νιώθουν την παρουσία αυτή,προσπορίζονται το μεγαλύτερο ιατρικότους». 33Στην παρούσα μελέτη το 57.5% δήλωσε πωςέχει τόσο θρησκευτική όσο και πνευματικήκατανόηση της ζωής τους. Σε αντίστοιχηέρευνα 25 το 2004 στην Ελλάδα το ποσοστόαυτό έφτασε το 61.4%, ενώ στη Γερμανία 35το 2005 το 47%. Πάντως, η εταιρείαδημοσκοπήσεων της Metron Analysisδιεξήγαγε το 2003 έρευνα με σκοπό ναμετρήσει τη θρησκευτικότητα των Ελλήνων.Τα αποτελέσματά της έδειξαν ότι οι Έλληνεςστη συντριπτική τους πλειοψηφία δηλώνουνμε ζήλο Χριστιανοί Ορθόδοξοι, αλλά σπανίωςδιασχίζουν το κατώφλι της εκκλησίας. Στιςπροτεραιότητες των αξιών η Ορθοδοξίακαταλαμβάνει την πέμπτη θέση, ενώ στηνέκτη βρίσκεται η θρησκεία, με επιρροή στο80,5%. Ωστόσο η συχνότητα τουεκκλησιασμού αναδεικνύεται ως ο αδύναμοςκρίκος της θρησκευτικής συμπεριφοράς.Περισσότερο πιστές στα θρησκευτικά τουςκαθήκοντα εμφανίζονται οι ηλικιωμένεςγυναίκες σε ποσοστό 56,5%. Άντρες και νέοιεμφανίζονται περισσότερο ασυνεπείς. 36Μπορεί τα άτομα που απάντησαν στοερώτημα για τις μεταθανάτιες εμπειρίες ναήταν λίγα (Ν=16), προσέθεσαν όμως με τιςμαρτυρίες τους ένα ακόμη κομμάτι στηπολύπλοκη ¨χαρτογράφηση του θέματος¨. Τοθέμα των μεταθανάτιων εμπειριών δενανήκει πλέον αποκλειστικά στο μεταφυσικόερευνητικό πεδίο. Βρέθηκε μάλιστα πως ηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 337

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πρακτική της πίστης διέφερε στατιστικάσημαντικά ανάμεσα σε αυτούς που δήλωσανπως βίωσαν την εμπειρία της μεταθανάτιαςεμπειρίας, σημείωσαν υψηλότερες τιμές στομέσο όρο, και σε αυτούς που δήλωσαν πωςδε τους συνέβη ποτέ. Ο οργανισμόςδημοσκοπήσεων Gallup έπειτα από έρευνακατέληξε στο συμπέρασμα ότι περίπου οχτώεκατομμύρια Βορειοαμερικανοί είχαν κάποιαεπιθανάτια εμπειρία. Η ερώτηση που τέθηκεήταν η εξής: «Βρεθήκατε ποτέ στο χείλος τουθανάτου και, αν ναι, είχατε κάποιαασυνήθιστη εμπειρία;» 37Από την παρούσα έρευνα φαίνεται πως όσοιείναι σίγουροι πωςυπάρχουμε με κάποιαμορφή και μετά το θάνατο μας (Μ=7.7,SD=2)έχουν ισχυρότερες θρησκευτικές/πνευματικές απόψεις για της ζωής τους απόαυτούς που δεν πιστεύουν στη μετά θάνατονζωή (Μ=6.9, SD=2.4).Η πνευματική καιθρησκευτική λειτουργία δημιουργεί στονάνθρωπο μια έμφυτη πίστη στα υπερφυσικάόντα, σε μια ψυχή και στη συνέχεια αυτήςτης ψυχής στη μέλλουσα ζωή. 38 Ο Koenig(2000) τονίζει ότι η πίστη στο Θεό ή στημετά θάνατον ζωή δίνει νόημα και μειώνειτην αίσθηση ότι ο άνθρωπος είναι μόνος τουστον κόσμο. 39H µελέτη των Stack και Wasserman(1992)ανακάλυψε ότι η πίστη στη µετά θάνατονζωή βοηθά στην καταπολέµηση τωναυτοκαταστροφικών τάσεων. Κατά ταφαινόμενα, όσοι δεν πιστεύουν σε µιαCopyright © 2008πνευματική πραγματικότητα είναι πιοεπιρρεπείς στις αυτοκαταστροφικέςσυμπεριφορές από όσους πιστεύουν. 40Σύμφωνα µε την εταιρεία δημοσκοπήσεωνICM µε έδρα της τη Βρετανία, σεδημοσκόπηση που διεξαχθεί τον Ιανουάριοτου 2004 βρήκε ότι το 91 % τωνΑμερικανών πιστεύουν στο υπερφυσικόστοιχείο, το 74% σε µια μέλλουσα ζωή ενώτο 82% θεωρεί ότι η πίστη σε ένα Θεό ή µιαανώτερη δύναμη σε κάνει «καλύτεροάνθρωπο». 38 Εντύπωση προκαλεί το 71%των ερωτηθέντων που ισχυρίστηκαν ότι «θαπέθαιναν για το Θεό ή την πίστη τους».Αντίθετα, µόνο το 5% των Αμερικανώνδήλωσε πως δεν πιστεύουν στο Θεό ή σε µιαανώτερη δύναμη. 37Ωστόσο, άλλο πράγμα η πίστη στην ύπαρξημιας πνευματικής πραγματικότητας και άλλοη βίωσή της. Γι' αυτόν το λόγο, η πνευματικήεμπειρία περιγράφεται από αυτούς που τηνέχουν βιώσει ως ένα αίσθημα «ευφορίας»,«ευδαιμονίας», «παραφοράς» ή «γαλήνης».Στην παρούσα μελέτη το 31% δήλωσε πωςείχε κάποια εμπειρία με την οποία να βίωσεβαθύτερο νόημα στη ζωή του. Έχει πάντωςπεριγραφεί ότι η πνευματικότητα είναιπαρούσα τόσο στους θρησκευόμενους όσοκαι στους άθεους. 41,42 Η ίδια κατάστασηισχύει και για την πίστη. Οι βαθιάθρησκευόμενοι και οι βαθιά άθεοι νιώθουνλιγότερο φόβο από τους άλλους, ενώ εκείνοιπου φοβούνται περισσότερο είναι όσοι είναιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 338

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟ Υ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008αβέβαιοι ή δεν έχουν συγκεκριμένεςπεποιθήσεις ως προς τη θρησκεία. 39,43Φαίνεται δηλαδή ότι είναι καλύτερα ναπιστεύει κανείς σε κάτι ή σε τίποτα.Προτάσεις – συμπεράσματαΓια να αντιληφθεί κάποιος τη σημασία τηςπνευματικότητας πρέπει να αναλογιστεί τιθα γινόταν αν έπρεπε να στερήσουμε απόένα µέσο άτομο τη θρησκευτική καιπνευματική του πίστη. Ας αναλογιστείεπίσης κάποιος το κέρδος που θα προέκυπτεαπό την αποδοχή της πνευματικότητας καιτου Θεού µε την επιστημονική τουςερμηνεία. Είναι γεγονός πάντως ότι δενμπορούμε να αποδείξουμε ότι δεν υπάρχειπνευματική πραγματικότητα. Από την άλλη,προκειμένου να τεκμηριωθεί τόσο η ύπαρξηαλλά και ο διαχωρισμός µεταξύ τηςπνευματικότητας και της θρησκευτικότητας,πρέπει να γίνει κατανοητό ότι συνήθως λειτουργούνσυµπληρωµατικά και μπορείκανείς να έχει οποιονδήποτε συνδυασµόαυτών των δύο. Μπορεί να γεννηθεί κανείςµε υποαναπτυγµένη θρησκευτικότητα, αλλάνα έχει υπεραναπτυγµένη πνευµατικότητα.Ένα τέτοιο άτομο μπορεί να μην έχει τηντάση να πηγαίνει στην εκκλησία ή ναδιαβάζει θρησκευτικά βιβλία, µπορείωστόσο να είναι πολύ πνευματικό και μεαναπτυγμένη την αίσθηση του«υπερβατικού» και του «υπερφυσικού».Copyright © 2008Υπάρχουν όμως και εκείνοι που είναι πολύθρήσκοι και καθόλου πνευματικοί.Το ζήτημα της πνευματικότητας έχει έντονοεπιστημονικό υπόβαθρο, γι αυτό καιπροτείνουμε την ανάπτυξη της έρευνας στοπεδίο αυτό αφού αξίζει κάθε βαθμόαξιοπιστίας.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Wilson EO. On human nature. BantamBooks. 19762. Dickinson C. The Search for spiritualmeaning. American Journal of Nursing1975, 75 (10): 1789 – 1793.3. Harrison J, Burnard P. Spirituality andnursing practice Anebury, Aldershot19934. Dyson J, Cobb M, Forman B. Themeaning of spirituality: a literaturereview. J Adv Nursing 1997;26: 1183)5. Narayanaswamy A. A review ofspirituality as applicable to nursing.Int J Nurs Stud 1999;36: 117‐256. Culliford L. Spiritual values and skillsare increasingly recognised asnecessary aspects of clinical care. BMJ.2002 December 21; 325(7378): 1434–1435.7. Simpson JA, Weiner ESC, eds. TheOxford English Dictionary, 2nd edn,vol. XVI:. Oxford: Clarendon Press,1989: 251‐9.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 339

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyrigh t © 2008Τόμ ος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβρι ος – Δεκέμβριος 20088. Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό για τοstatistics, 343 (May 27). Retrievedσχολείο και το γραφείο. ΚέντροΛεξικολογίας .20049. Dickinson C. The Search for spiritualmeaning. American Journal of Nursing1975, 75 (10): 1789 – 1793.10. Athar Yawar, John J R Spirituality inmedicine: what is to be done? SocMed. 2001October; 94(10): 529–53311. Sulmasy DP. A biopsychosocialspiritualmodel for the care of patientsat the end of life. Gerontologist.2002;42Spec No 3:24–33.12. Miller MA. Culture, spirituality, andwomen's health. J Obstet GynecolNeonatal Nurs. 1995;24:257–2 .13. Carson B. Spiritual dimension ofnursing practice. Philadelphia: WBSawnders 1989; 26.14. Kotrotsiou‐Barbouta E, Sapountzi‐Krepia D, Roupa‐Darivaki Z,Psychogiou M, Dimitriadou A,Paralikas T, Tzounis T, SgantzosM.The meaning of spirituality asperceived by hospitalized elderlypeople in a small city of Greece. ICUSNurs Web J. Issue 28, Oct‐ Dec 200615. Barnes, P, Powell‐Griner E, McFann, K,Nahin, R. Complementary andalternative medicine use amongadults: United States, 2002. 2004. CDCadvance data: From vital and healthNovember 16, 200516. Willard D. What makes spiritualityChristian? Christianity Today.September 24, 1990; 26–2717. Shelly A, Miller B. Called to Care: AChristian Theology of Nursing.Downers Grove, Ill: InterVarsity; 199918. Shuman J, Meador G. Heal Thyself:Spirituality, Medicine, and theDistortion of Christianity. New York:Oxford Univers ity Press; 2003.19. Murray RB, Zentner JP. Nursingconcepts for health promotion.London: Prentice Hall; 1989.20. May C, Mead N. Patient‐centeredness:a history. In: Dowrick C, Frith L, eds.General Practice and Ethics:Uncertainty and Responsibility.London: Routledge, 1999; 76‐90.21. Al‐Haddad. The Book of Assistance.(transl. M Al‐Badawi). London:Quilliam Press, 1989; 111‐14.22. Kirschner Μ. Spirituality And Health.Am J Public Health. 2003 February;93(2): 185.23. King M, Speck P, Thomas A: The royalfree interview for spiritual andreligious beliefs: development andvalidation of a Selfreport version.Psychol Med 2001.31(6):1015‐1023.24. King M, Speck P, Thomas A: The RoyalFree Interview for religious andvima‐asklipiou.gr Σελίδα 340

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008spiritual beliefs: development andstandardization. Psychol Med 1995.25:1125‐1134.25. Sapountzi‐Krepia D, Raftopoulos V,Sgantzos M, Kotrotsiou E, Roupa –Darivaki Z, Sotiropoulou K, Ntourou I,Dimitriadou A. Validation and test –retest reliability of the the Royal FreeInterview for Spiritual and ReligiousBeliefs when adapted to Greekpopulation. Annals of GeneralPsychiatry 2005. 4:626. Cronbach LJ: Coefficient alpha and theinternal structure of tests.Psychornetrika 1951. 16:297‐335.27. Barribal KL, While A. Collecting Datausing a semi‐structured interview: adiscussion paper. Journal of AdvancedNursing 1994 19:328‐33528. Greyson B. Reduced death threat innear death experiences. Death Studies199229. Cumming A. Patients access tohospital chaplains. Nursing Standard1993. 8( 13/14): 30‐3130. Loader S. Heaven can wait.Professional nurse 1990 5(9): 458‐46331. Λίποβατς Θ, Δεμερτζής Ν, ΓεωργιάδουΒ. Θρησκείες και πολιτική στηνεωτερικότητα. Εκδ Κριτική 2002; (2)174‐182Copyright © 200832. Woodhead L. Religion in the ModernWorld: The role of Women.Routledge.London 200133. Benson H. Timeless Healing. Scribner.1996. 15734. Vocabulaire de theologie biblique. 3 rdedition. Les editions du cerf. 1971.35. Büssing Α, Matthiessen PF,OstermannT. Engagement of patients in religiousand spiritual practices: Confirmatoryresults with the SpREUK‐P 1.1questionnaire as a tool of quality oflife research. Health Qual LifeOutcomes. 2005 ; 3: 53.36. Γκάλοπ της Metron Analysis:Συχνότητα εκκλησιασμού. Έθνος τηςΚυριακής. 200337. Gallup G, Lindsay M. Surveying theReligious Landscape. Harrisburg PA:Morehouse Publishing. 199938. Μάθιου Α. Ο Θεός στον εγκέφαλο. Μιαεπιστημονική ερμηνεία του Θεού καιτης Θρησκευτικότητας. (μεταφρΤζούμα Βικτω ρία) εκδ . ΑΒΓΟ. 200739. Koenig H.G. Religion, Spirituality andMedicine. Application to ClinicalPractice. 2000 , 1708 – 172840. Stack S, Wasserman Ι. The Effect ofReligion οn Suicide. Journαl for theScientific Study of Religion .1992:31,457‐466.41. Μisiak H, Sexton VS.Phenomenological, existential andvima‐asklipiou.gr Σελίδα 341

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008humanistic psychologies: a historicalsurvey. Grone and Stratton London1973Copyright © 200842. Ozinga JR. Communism the story ofthe idea and implantation, 2 nd ednPrentic e Hall, New Jersey 199143. Bond M. The keys Of Happiness.ΒΗΜΑ Science. 2003vima‐asklipiou.gr Σελίδα 342

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΕΡΕΥΝΑΥπηρεσίες Υγείας στην Ελλάδα: Έρευνα άποψης επαγγελματιώνυγείας, δημοσίου και ιδιωτικού τομέα σχετικά με τις υπηρεσίεςυγείας στη χώρα μαςΙακωβίδου Ε 1 , Μανιού Μ 2 , Πάλλη Ε 3 , Κωστόπουλος Ε 4 , Ζάραγκας Σ 5 , Κατσανέβας Θ 61. MSc, Γενική Ιατρός, Επιμελήτρια Β΄, Κ.Υ. ΕΚΑΒ2. MSc, Εργαστηριακός συνεργάτης Νοσηλευτικής, ΑΤΕΙ Κρήτης, Νοσηλεύτρια ΤΕ, ΓενικόΝοσοκομείο Ηρακλείου «Βενιζέλειο‐Πανάνειο»3. MSc, Χειρουργός, Επιμελήτρια Β΄, Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας4. Υποψήφιος διδάκτορας, Ειδικευόμενος Αναισθησιολόγος, Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών«Ευαγγελισμός»5. Θωρακοχειρουργός Επιμελητής Β΄, Κ.Υ. ΕΚΑΒ6. PhD, Οικονομολόγος, Καθηγητής Οικονομικής Επιστήμης Πανεπιστήμιου ΠειραιώςΠΕΡΙΛΗΨΗΟι κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που συντελούνται τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας,αλλά και στον ευρύτερο περίγυρο μας, την Ευρωπαϊκή Ένωση, μεταβάλλουν σημαντικά το τοπίο,όσον αφορά το προσδιοριστικό περιβάλλον που βιώνεται η υγεία ενός λαού. Σε αυτό, λοιπόν, τοσυνεχώς διαμορφούμενο περιβάλλον η ανάδειξη της υγείας σαν βασικού παράγοντα οικονομικήςκαι κοινωνικής ανάπτυξης θα πρέπει να αποτελεί ένα από τους κύριους στόχους ενός σωστάαναπτυσσόμενου κράτου ς με κοινωνικό χαρακτήρα.Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η μέτρηση και εκτίμησητης ικανοποίησης τωνεπαγγελματιών υγείας στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα για τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας.Υλικό ­ ΜέθοδοςΓια την έρευνα, χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο ένα ερωτηματολόγιο το οποίο δόθηκε προςσυμπλήρωση σε ένα τυχαίο δείγμα επαγγελματιών υγείας του νομού Αττικής τον Μάρτιο του2007. Το δείγμα μελέτης αποτέλεσαν 120 επαγγελματίες υγείας (ιατροί, νοσηλευτές,τραυματιοφορείς). Οι 60 ήταν επαγγελματίες υγείας που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα(ιδιωτικές κλινικές, διαγνωστικά κέντρα, ιδιωτικά ιατρεία) και οι υπόλοιποι 60 ήτανvima‐asklipiou.gr Σελίδα 343

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008επαγγελματίες υγείας που εργάζονται στον δημόσιο τομέα (νοσοκομεία, κέντρα υγείας, ΕΚΑΒ,ΙΚΑ).ΑποτελέσματαΑπό τη έρευνα διαπιστώθηκε, μεταξύ άλλων, ότι από τους επαγγελματίες υγείας του ιδιωτικούτομέα που απάντησαν το 70% και το 55% του δημόσιο τομέα αντίστοιχα θεωρεί καλή τηνποιότητα των υγειονομικών υπηρεσιών. Επίσης, θεωρεί ότι είναι ανεπαρκείς οι υγειονομικέςυπηρεσίες που προσφέρονται από τον ιδιωτικό τομέα το 40%, και από τον δημόσιο τομέα το75%. Επιπρόσθετα, στο μέλλον οι υγειονομικές υπηρεσίες που θα προσφέρονται στη χώρα μαςθα είναι χειρότερες από τις σημερινές εξαιτίας των αυξανόμενων δαπανών πιστεύει το 60% τωνεπαγγελματιών υγείας του ιδιωτικό τομέα ενώ το ίδιο υποστηρίζει το 45% στον δημόσιο τομέα.Επιπλέον το 65% στον ιδιωτικό τομέα και το 55% στον δημόσιο τομέα αντίστοιχα δηλώνει ότιείναι πρόθυμοι να πληρώσουν περισσότερο για καλύτερες υγειονομικές υπηρεσίες ακόμα και αναυτό σημαίνει αυξημένους φόρους.Τέλος, αξιολογούν με σειρά βαρύτητας τα προβλήματα στον τομέα της υγείας.Ιδιωτικος τομέας: έλλειψη προσωπικού, ανεπαρκής χρηματοδότηση, έλλειψη εκπαίδευσης,έλεγχος , έλλειψη μηχανογράφησης και εξοπλισμός.Δημόσιος τομέας: έλλειψη προσωπικού, έλλειψη εκπαίδευσης, έλεγχος και αξιολόγηση,εξοπλισμός, ανεπαρκής χρηματοδότηση, έλλειψη μηχανογράφησηςΣυμπεράσματαΥπάρχει ανάγκη για δημιουργία ενός σύγχρονου Συστήματος Υγείας, στο οποίο θα προέχει ηπροστασία της υγείας και όχι μόνο η διαχείριση της ασθένειας και θα εξασφαλίζονται ίδιεςδυνατότητες εύκολης πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας υψηλού επιπέδου για όλους τουςπολίτεςΛέξεις κλειδιά: Υγεία, Εθνικό Σύστημα Υγείας, Ιδιωτικός τομέας παροχής υπηρεσιών υγείας,Βελτίωση των υπηρεσιών υγείαςΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣΕλισάβετ ΙακωβίδουΕλλησπόντου 9Ν.Σμύρνη 17124Αθήνατηλ. 210­9347822vima‐asklipiou.gr Σελίδα 344

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ORIGINAL PAPERServices of Health in Greece: Measurement of the satisfaction of thehealth care personnel in private and public sector that concerns theprovided servicesIakovidou E 1 , Maniou M 2 , Palli E 3 , Kostopoulos E 4 , Zaragas S 5 , Katsanevas T 61. MSc, General Physician , C. A. National Center of Emergency Care, Athens, Greece.2. R.N, MSc, Laboratory collaborator, Nursing Department , ΑTEI Crete, “Venizelio ‐ Pananio”General Hospital of Heraklion, Greece.3. MSc, Surgeon, Teaching General Hospital of Larissa, Greece.4. Doctorand, Major in Anaesthesiology, General Hospital of Athens “Evagelismos”, Greece.5. Thoracic Surgeon, National Center of Emergency Care, EKAB, Athens,.Greece.6. PhD, Economist, Professor, Economics department, University of Piraeus, GreeceABSTRACTThe social and financial whirls that take place the last few years not only in our country, but also in theextensive surroundings, European union, significantly change the scene as regard as the definitionalenvironment that is experienced the health of a nation. In this surrounding which is constantlychanging, the emergence of the health as the essential factor for financial and social developmentshould be one of the main goals of a well developed nation with social character. The aim of this studywas the measurement of the satisfaction of the health care personnel in private and public sectorwhen it comes to their provided services. Methodology: For the measurement was used as a tool aquestionnaire that was given for fill‐up in a random sample of health care personnel in nomarchy ofAttiki on May 2007. The sample consisted of 120 health care personnel (doctors, nurses, stretcherbearers). From them, the 60 were health care personnel that worked in private sector (private clinics,diagnostic centers, private practices) and the other 60 were health care personnel that worked inpublic sector (hospitals, health stations, EKAB, IKA). Results: From the health care personnel inprivate sector that answered the 70% and the 55% in public sector correspondingly are satisfied forthe services provided as far as the quality is concerned. From the personnel in private sector the 40%has objection about health services’ sufficiency and the 75% in public sector. In near future the healthservices in our country will be worse than now because of the expenditures’ raise believes the 60% ofvima‐asklipiou.gr Σελίδα 345

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008the health personnel in private sector whereas personnel in public sector believes this the 45%.Moreover, the 65% in private sector and the 55% in public sector correspondingly reports that iswilling to pay for taxes so as to improve the health‐care provided system. Finally, they evaluate andattach importance to the problems in health‐care sector: Private sector: lack of personnel, education,control, evaluation, computerization, equipment. Public sector: lack of personnel, evaluationeducation, control, equipment, evaluation, computerization.Conclusively: There is necessity of such measures as the creation of a modern System of Health,in which the protection of health and not only the management of illness will come first and itwill be ensured that all the citizens will have the same access in the health serviced of highquality.KEY WORDS: Health, National system of health, Private sector of health services, Improvementof health servicesΕΙΣΑΓΩΓΗΟ όρος «προσφορά υπηρεσιών υγείας»εκφράζει την παροχή υπηρεσιών πουπροέρχονται από προμηθευτές υγείας(γιατρούς, νοσοκομεία κ.τ.λ). Οι παράγοντεςπου προσδιορίζουν την προσφορά τωνυπηρεσιών υγείας είναι η επάρκεια τωνανθρωπίνων πόρων, η ποσότητα τωνδιαθέσιμων υλικών πόρων, τοεπιδημιολογικό πρότυπο και ηκοινωνικοοικονομική ανάπτυξη. 1CORRESPONDING AUTHORE.IakobidouEllispodou 9,N. Smirni, Athens,P.O. 17124Tel. 210­934782Η έννοια της ικανοποίησης του ασθενούςέχει αναδειχθεί, στη διεθνή βιβλιογραφία,ως αξιόπιστος δείκτης για την αξιολόγησητων αποτελεσμάτων των πολιτικών υγείαςκαι σχετίζεται άμεσα με την επαρκήικανοποίηση των γενικών αλλά και τωνειδικών αναγκών υγείας. 2 Σύμφωνα με τονDonabedian, 3 η μεγιστοποίηση τηςικανοποίησης του ασθενούς αποτελεί έναναπό τους σημαντικότερους παράγοντεςπιστοποίησης της ποιότητας τωνvima‐asklipiou.gr Σελίδα 346

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ Α ΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Το υπηρεσίες υγείας. Η μέτρηση τηςΕλληνικό Σύστημα Υγείας ανήκει στασυστήματα τύπου Bismarck, «Το κράτος έχειτην ευθύνη για την παροχή υγείας στοσύνολο των πολιτών και οι υπηρεσίες υγείαςπαρέχονται ισότιμα σε κάθε πολίτηανεξάρτητα από την κοινωνική καιεπαγγελματική του κατάσταση. 4 Οιυπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα διακρίνονταισε τρία επίπεδα: την Πρωτοβάθμια, τηΔευτεροβάθμια και την Τριτοβάθμια ΠαροχήΥπηρεσιών Υγείας. 5Οι πηγές χρηματοδότησης του ΕλληνικούΣυστήματος Υγείας είναι ο ΚρατικόςΠροϋπολογισμός, Κοινωνική ασφάλιση, καιΙδιωτικές πληρωμέ ς. 6Η μέτρηση της ικανοποίησης έγκειται,σύμφωνα με τους Ware et al, 7 στηδιερεύνηση ποικίλων πτυχών του τομέαυγείας, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ άλλωντην προσβασιμότητα, τηναποτελεσματικότητα και τη διαθεσιμότητατων υπηρεσιών υγείας, καθώς και με τηνποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού αλλάκαι του φυσικού περιβάλλοντος. Ηενημέρωση που παρέχεται στο χρήστη γιατο πρόβλημα της υγείας του, ο χρόνοςαναμονής, η ποιότητα και η διαθεσιμότητατου εξοπλισμού και τα υψηλά ποσοστάδιαγνωστικής επιτυχίας αποτελούνορισμένες από τις παραμέτρους πουαξιολογούνται για την αποτίμηση τηςικανοποίησης του ασθενούς από τιςικανοποίησης μπορεί να αφορά σεδιαφορετικά επίπεδα υγειονομικήςπερίθαλψης, ενώ ο βαθμός ικανοποίησης τουασθενούς εξαρτάται κατά κύριο λόγο απότρεις παράγοντες, που σχετίζονται με (α) τιςπροσδοκίες του από την υπηρεσία, (β) τακοινωνικο‐οικονομικά χαρακτηριστικά τουκαι, τέλος, (γ) την επίδραση των λεγόμενωνψυχοκοινωνικών παραγόντων. 8 Ειδικότερα,η ικανοποίηση του ασθενούς συναρτάταιάμεσα με το βαθμό κατά τον οποίο οιπροσδοκίες του επαληθεύονται. Υπό αυτήτην έννοια, η ικανοποίηση αποτιμάται ως ηδιαφορά ανάμεσα σε αυτό που ο ασθενήςπροσδοκά από τις υπηρεσίες υγείας και σεαυτό που τελικά απολαμβάνει. 9Η πορεία ανάπτυξης των υπηρεσιών υγείαςστην Ελλάδα είναι στενά συνδεδεμένη με τιςπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικέςεξελίξεις που επικράτησαν στην χώρα μαςιδιαίτερα μετά την ανεξαρτησία της. 10 ΗΜικρασιατική καταστροφή, οι δυοπαγκόσμιοι πόλεμοι, ο εμφύλιος, οιδικτατορίες και πολλοί άλλοι παράγοντεςκαθόρισαν την πορεία ανάπτυξης τουκοινωνικού κράτους και των υπηρεσιώνυγείας. Παρά τα σημαντικά αυτάπροβλήματα που άφησαν την Ελλάδατουλάχιστον είκοσι χρόνια πίσω, σεσύγκριση με άλλες Δυτικές χώρες,συγκροτήθηκε ένας υγειονομικός τομέαςπου απορροφά το 8,3% του ΑΕΠ καιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 347

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχο ς 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008απασχολεί το 3% του εργατικούδυναμικού. 11Στην Ελλάδα ριζικές αλλαγές στον τομέαΥγείας, που έχουν εξαγγελθεί ήδη από τηδεκαετία του 80, μέχρι πρόσφατα δεν είχανυλοποιηθεί, ενώ νόμοι και προτάσεις έχουνελλιπώς εφαρμοσθεί ή έχουν πέσει στο κενό,εν πολλοίς και λόγω του δυσβάστακτουκόστους τους. 12 Η ανάγκη για βελτίωση τηςυγείας σε παγκόσμια κλίμακα οδήγησε 72κράτη και διεθνείς οργανώσεις πουασχολούνται με ειδικά υγειονομικά θέματανα ιδρύσουν την Παγκόσμια ΟργάνωσηΥγείας. 13Είμαστε η τελευταία χώρα στηνΕυρώπη σε δημόσιες και η πρώτη σειδιωτικές δαπάνες υγείας. Η αύξηση τωνιδιωτικών δαπανών στην υγεία ως ποσοστότου ΑΕΠ είναι σταθερά αυξανόμενη τατελευταία 20 έτη τουλάχιστον, ανεξαρτήτωςκυβέρνησης ή μέτρων που λαμβάνονται γιατην δημόσια υγεία. Δεν μπορεί παρά νασχετίζεται με το παραπάνω το γεγονός ότιστην Ελλάδα οι μετρήσεις δείχνουν τημικρότερη ικανοποίηση του κόσμου από τιςυπηρεσίες υγείας, στο σύνολο της Ε.Ε . ΗΕλλάδα είναι η 4η χώρα του ΟΟΣΑ πουεμφανίζει αυτής της έκτασης την ανισότηταστη χρηματοδότηση. Η Ελλάδα παρουσιάζειένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά ιδιωτικώνδαπανών στην Ευρώπη λόγω της αδυναμίαςτου δημοσίου να καλύψει σε ικανοποιητικόβαθμό τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκεςCopyright © 2008υγείας των πολιτών σε ποσότητα καιποιότητα. 14,15Ο τομέας της υγείας δεν παύει να είναι έναςαπό τους σπουδαιότερους, ο κοινωνικός τηςχαρακτήρας είναι πάντοτε αδιαμφισβήτητοςκαι κάθε πολίτης σε όλα τα μήκη και πλάτητης γης έχει κατακτήσει το δικαίωμα γιαφροντίδα υγείαςΣκοπόςτης παρούσας μελέτης ήταν ημέτρηση και εκτίμησητης ικανοποίησηςτων επαγγελματιών υγείας στο δημόσιο καιιδιωτικό τομέα για τις παρεχόμενεςυπηρεσίες υγείας.ΜεθοδολογίαΈρευνα άποψης επαγγελματιών υγείας,δημοσίου και ιδιωτικού τομέα σχετικά με τιςυπηρεσίες υγείας στη χώρα μαςπραγματοποιήθηκε για την πρακτικήπροσέγγιση του θέματος που πραγματεύεταιη εργασία. Για τη συλλογή των στοιχείωνχρησιμοποιήθηκε ειδικά διαμορφωμένοερωτηματολόγιο το οποίο εκτός από ταδημογραφικά στοιχεία περιείχε καιερωτήσεις που αφορούσαν παροχήυπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα το οποίοδόθηκε προς συμπλήρωση σε ένα τυχαίοδείγμα επαγγελματιών υγείας του νομούΑττικής τον Μάρτιο του 2007. Το ποσοστόανταπόκρισης των ερωτηθέντωνδιαμορφώθηκε στο 91%. Εξήνταερωτηματολόγια απάντησαν επαγγελματίεςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 348

ΤΟ ΒΗ ΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβ ριος – Δεκ έμβριος 2008υγείας (ιατροί, νοσηλευτές, πληρώσουν περισσότερο για καλύτερεςτραυματιοφορείς) που εργάζονται στονιδιωτικό τομέα (ιδιωτικές κλινικές,διαγνωστικά κέντρα, ιδιωτικά ιατρεία). Όλοιοι συμμετέχοντες ήταν ελληνικήςυπηκοότητας. Επίσης ακόμα 60ερωτηματολόγια απάντησαν 60επαγγελματίες υγείας (ιατροί, νοσηλευτές,τραυματιοφορείς) που εργάζονται στονδημόσιο τομέα (νοσοκομεία, κέντρα υγείας,ΕΚΑΒ, ΙΚΑ). Όλοι οι συμμετέχοντες ήτανελληνικής υπηκοότητας εκτός από 9 πουήταν κυπριακής υπηκοότητας.Κάθε ερωτηματολόγιο αποτελείται από 5ερωτήσεις εκ των οποίων οι 4 πρώτες πουπροέρχονται από μία έρευνα της ΕπιτροπήςΕυρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1998αναφορικά με την κοινή γνώμη τωνευρωπαίων πολιτών για τις υγειονομικέςυπηρεσίες, αποσκοπούν στην ανάδειξη τηςπροσωπικής άποψης – βαθμού ικανοποίησηςτων επαγγελματιών υγείας σε σχέση με τοπαρόν και το μέλλον των υπηρεσιών υγείαςστην χώρα μας. Ενώ η 5η ερώτηση ζητά τηνιεράρχηση κατά σειρά προτεραιότητας τωνσημαντικότερων προβλημάτων στο χώροεργασίας τους και τις προτεινόμενες λύσειςπου θα είχαν οι οποίες θα επέτρεπαν τηνικανοποίησή τους σύμφωνα με τηνπροσωπική τους άποψη. Ειδικότερα ητέταρτη ερώτηση στοχεύει να αναδείξεικατά πόσο είναι διατεθειμένοι οιεπαγγελματίες του χώρου υγείας ναυγειονομικές υπηρεσίες στο μέλλον ακόμακαι αν αυτό σημαίνει αυξημένους φόρους.ΑποτελέσματαΙδιωτικός τομέας: Από τα άτομα πουσυμμετείχαν στην έρευνα στον ιδιωτικότομέα 36 ήταν γυναίκες ηλικίας 30‐45 ετώνκαι 24 ήταν άνδρες ηλικίας 35‐50 ετών, 19άγαμοι, 37 παντρεμένοι, 4 διαζευγμένοι και0 σε χηρεία. Από πλευράς επιπέδου σπουδών17 δευτεροβάθμιας (Δ.Ε.), 27 τεχνολογικής(Τ.Ε.), 16 πανεπιστημιακής εκπαίδευσης(Π.Ε.) και 2 κατέχουν τίτλουςμεταπτυχιακών σπουδών. Το 49% είχε μέχρι10 χρόνια επαγγελματική εμπειρία και το51% πάνω από 10 χρόνια.Στην ερώτηση 1: «Σε γενικές γραμμέςπιστεύεις ότι η ποιότητα των υγειονομικώνυπηρεσιών είναι καλή;»Το μεγαλύτερο ποσοστό, 42 στους 60,δηλαδή το 70% θεωρεί ότι είναι καλή.Στην ερώτηση 2: «Οι υγειονομικές υπηρεσίεςπου προσφέρονται κατά μέσο όρο στονπολίτη είναι ανεπαρκές και οι ασθενείς δεντυγχάνουν της μεταχείρισης που θαέπρεπε;»Οι 36 στους 60, δηλαδή το 60%, θεωρεί ότιδεν είναι ανεπαρκείς οι υγειονομικέςυπηρεσίες που προσφέρονται στον πολίτη.Στην ερώτηση 3: Στο μέλλον οι υγειονομικέςυπηρεσίες που θα προσφέρονται κατά μέσοόρο στον πολίτη αυτής της χώρας θα είναιvima‐asklipiou.gr Σελίδα 349

ΤΟ ΒΗΜΑ Τ ΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyrigh t © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008χειρότερες από τις σημερινές εξαιτίας των (Π.Ε.) και 6 κατέχουν τίτλουςαυξανόμενων δαπανών.»Το μεγαλύτερο ποσοστό, 60%, δηλαδή 36στους 60, συμφωνεί με αυτή την άποψη.Στην ερώτηση 4: «Είμαι πρόθυμος ναπληρώσω περισσότερο για καλύτερεςυγειονομικές υπηρεσίες ακόμα και αν αυτόσημαίνει αυξημένους φόρους.»Το μεγαλύτερο ποσοστό, 65%, δηλαδή 39στους 60, συμφωνεί να πληρώσειπερισσότερο.Αξιολογούν δε τα προβλήματα στο χώροεργασία ς τους με την εξής σειρά βαρύτητας:1 ο . Έλλειψη προσωπικού και μηορθολογική κατανομή αυτού2 ο . Ανεπαρκής χρηματοδότηση3 ο . Έλλειψη εκπαίδευσης, μετεκπαίδευσηςκαι συνεχού ς επιμόρφωσης . προσωπικού4 ο . Έλλειψη αυστηρού και αξιόπιστουμηχανισμού ελέγχου και αξιολόγηση5 ο . Έλλειψη μηχανογράφησης, υπερβολικέςγραφειοκρατικές διαδικασίες6 ο . Έλλειψη υλικοτεχνικού εξοπλισμού καιτεχνολογίας αιχμήςΔημόσιος τομέας: Από τα άτομα πουανήκουν στον δημόσιο τομέα από τους 60 οι30 ήταν γυναίκες ηλικίας 30‐40 ετών και 30άνδρες ηλικίας 37‐54 ετών, 19 άγαμοι , 36παντρεμένοι, 4 διαζευγμένοι και 1 σε χηρεία.Από πλευράς επιπέδου σπουδών 12δευτεροβάθμιας (Δ.Ε.), 26 τεχνολογικής(Τ.Ε.), 22 πανεπιστημιακής εκπαίδευσηςμεταπτυχιακών σπουδών. Το 56% είχε μέχρι10 χρόνια επαγγελματική εμπειρία και το 44% πά νω από 10 χρόν ια.Στην ερώτηση 1: «Σε γενικές γραμμέςπιστεύεις ότι η ποιότητα των υγειονομικώνυπηρεσιών είναι καλή;»Το μεγαλύτερο ποσοστό, 33 στους 60,δηλαδή το 55% θεωρεί ότι είναι καλή.Συμφωνούν με τους επαγγελματίεςιδιωτικής υγείας.Στην ερώτηση 2: «Οι υγειονομικές υπηρεσίεςπου προσφέρονται κατά μέσο όρο στονπολίτη είναι ανεπαρκές και οι ασθενείς δεντυγχάνουν της μεταχείρισης που θαέπρεπε;»Οι 42 στους 60, δηλαδή το 70%, θεωρεί ότιείναι ανεπαρκείς οι υγειονομικές υπηρεσίεςπου προσφέρονται στον πολίτη.Στην ερώτηση 3: Στο μέλλον οι υγειονομικέςυπηρεσίες που θα προσφέρονται κατά μέσοόρο στον πολίτη αυτής της χώρας θα είναιχειρότερες από τις σημερινές εξαιτίας τωναυξανόμενων δαπανών.»Το μεγαλύτερο ποσοστό, 55%, δηλαδή 33στους 60, δεν συμφωνεί με αυτή την άποψη.Στην ερώτηση 4: «Είμαι πρόθυμος ναπληρώσω περισσότερο για καλύτερεςυγειονομικές υπηρεσίες ακόμα και αν αυτόσημαίνει αυξημένους φόρους.»Η πλειοψηφία αυτών, δηλαδή 33 στους 60(55%), συμφωνεί να πληρώσει περισσότερογια καλύτερες υγειονομικές υπηρεσίες.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 350

Τ Ο ΒΗΜΑ ΤΟΥ Α ΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος4 , Οκτώβριος – Δεκέμβριο ς 2008Αξιολογούν δε τα προβλήματα στο χώρο Η παρούσα μελέτη αποσκοπούσε στηεργασίας τους με την εξής σειρά βαρύτητας:1 Ο . Έλλειψη προσωπικού και μη ορθολογικήκ ατανομή αυτού2 Ο . Έλλειψη εκπαίδευσης, μετεκπαίδευσηςκαι συνεχούς επιμόρφωσης προσωπικού3 Ο . Έλλειψη αυστηρού και αξιόπιστουμηχανισμού ελέγχου και αξιολόγηση4 Ο . Έλλειψη υλικοτεχνικού εξοπλισμού καιτεχνολογίας αιχμής5 Ο . Ανεπαρκής χρηματοδότηση6 Ο . Έλλειψη μηχανογράφησης, υπερβολικέςγραφειοκρατικές διαδικασίεςμέτρηση της ικανοποίησης τωνεπαγγελματιών υγείας από τις παρεχόμενεςυπηρεσίες στον ιδιωτικό τομέα (ιδιωτικέςκλινικές, διαγνωστικά κέντρα, ιδιωτικάιατρεία) και στον δημόσιο τομέα (δημόσιανοσοκομεία, κέντρα υγείας, ΕΚΑΒ, ΙΚΑ) τουνομο ύ Αττικής.Η αυξημένη αναλογία γυναικών πουδιαπιστώνεται στη σύνθεση του πληθυσμούτης έρευνας, δικαιολογείται λόγω τηςμεγαλύτερης αναλογίας επαγγελματιώνυγείας από τις γυναίκες στην Ελλάδ α.ΣυζήτησηΗ μέτρηση της ικανοποίησης των ασθενώναλλά και των επαγγελματιών υγείας από τιςυπηρεσίες υγείας αποτελεί τις τελευταίεςδεκαετίες σημαντικό μέσο για τηναξιολόγηση της ποιότητας τωνσυγκεκριμένων υπηρεσιών. Η διαδικασία τηςαξιολόγησης, αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείογια την διαχείριση των υπηρεσιών υγείας,γιατί διευκολύνει τον οικονομικό έλεγχο,συντελεί στην εκτίμηση της επίδρασης τωνεφαρμοζόμενων πολιτικών, εντοπίζει τυχόναδυναμίες και προωθεί την εφαρμογήδιορθωτικών ενεργειών, παρέχει στοιχείαγια την αποτελεσματικότερη κατανομήπόρων και τέλος καθοδηγεί τον σχεδιασμόμελλοντικών πολιτικών και τον καθορισμότων νέων στόχων. 16Βάσει των ευρημάτων της οικείας μελέτης,οι υπηρεσίες υγείας αφήνουν ικανοποιημένοαπό την ποιότητα των υγειονομικώνυπηρεσιών το σύνολο των επαγγελματιώνυγείας στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα.Ωστόσο, διαπιστώθηκαν συγκεκριμένοιτομείς, οι οποίοι χρήζουν ποιοτικήςβελτίωσης και αναβάθμισης στους οποίουςθα αναφερθούμε παρακάτω. Σε αντίστοιχεςέρευνες στο παρελθόν έχει διαπιστωθεί ότιτο 30,9% των ερωτηθέντων στολεκανοπέδιο της Αθήνας ήταν πολύικανοποιημένο από τις παρεχόμενεςυπηρεσίες υγείας σε νοσοκομεία του ΕΣΥ καιιδιωτικά νοσοκομεία και το 46,4ικανοποιημένο. 17 Σχετική έρευνα που έγινετο 2005 στο λεκανοπέδιο της Αθήνας σεασφαλιζόμενους του ΙΚΑ και αφορούσαν τιςπαρεχόμενες πρωτοβάθμιες υπηρεσίες τουvima‐asklipiou.gr Σελίδα 351

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥCopyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχ ος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008οργανισμού διαπιστώθηκε, μεταξύ άλλων, ανεπάρκειες σε υποδομές και προσωπικό,στην πλειοψηφία τους οι ασθενείς ήταν χαρακτηρίζουν τις ελληνικές υπηρεσίεςευχαριστημένοι από το επίπεδο των Υγείας. Ενδεικτικά η σημερινή σύνθεση τωνπροσφερομένων υπηρεσιών 18 Τέλος, ένα κλινών των νοσοκομείων κατά νομικήαπό τα βασικά συμπεράσματα της μελέτης«Οι υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα 1996‐μορφή (ΝΠΔΔ 69%, Ιδιωτικά 28% και ΝΠΙΔ3%), αντανακλά την ισχυρή παρουσία του2006», του Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών ιδιωτικού τομέα και στον νοσοκομειακόΥγείας του Εργαστηρίου Υγιεινής και τομέα. Στο ανθρώπινο δυναμικό, η χώρα μαςΕπιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής του εξακολουθεί να εμφανίζει έναν δείκτηΠανεπιστημίου Αθηνών είναι ότι ο βαθμός ιατρών ανά 1.000 κατοίκους ο οποίοςικανοποίησης των πολιτών από τις υπερβαίνει σε μεγάλο βαθμό τον αντίστοιχουπηρεσίες υγείας κυμαίνεται σε χαμηλά των νοσηλευτών (3,8 έναντι 2). Στονεπίπεδα εξαιτίας κυρίως των χαμηλής νοσοκομειακό τομέα η σχέση γιατρών ανάποιότητας ξενοδοχειακών υπηρεσιών τωνδημόσιων νοσοκομείων και της μεγάληςλίστας αναμονής για ορισμένες ειδικότητες.κλίνη είναι περίπου 1/2 και νοσηλευτών ανάκλίνη περίπου 1/1. Ο δείκτης επάρκειαςιατρών στα νοσοκομεία κρίνεται επαρκής,Οι Έλληνες πολίτες βαθμολογούν τα ενώ στο νοσηλευτικό προσωπικόνοσοκομεία με 4,56 όταν είναιτο 10. 19ανεπαρκής. Στην έκθεση αναφέρεται, μεταξύάλλων, ότι το 75% των ερωτώμενων στηνΩστόσο, διαπιστώθηκε από την παρούσαπρόσφατη έρευνα Hellas Health Iμελέτη ότι θεωρούν ανεπαρκή τις υπηρεσίεςπροσφεύγει αθροιστικά σε ιδιώτες ιατρούςυγείας που προσφέρονται στον πολίτη,συμβεβλημένους (26%) η μη με τα ταμείασύμφωνα με το ερωτηθέν δείγμα τουτους (25,6%) και σε ιατρεία ασφαλιστικώνδημόσιου τομέα, χρήζουν ποιοτικήςταμείων (24,5%) για την παροχήβελτίωσης και αναβάθμισης. Αντίθετηπρωτοβάθμιας περίθαλψης, γεγονός πουάποψη έχουν οι επαγγελματίες τουυποδηλώνει τον κυρίαρχο ρόλο τουιδιωτικού τομέα οι οποίοι θεωρούν επαρκήιδιωτικού τομέα στην ΠΦΥ παρά την ύπαρξητις υπηρεσίες υγείας. Από μελέτη τηντου ΕΣΥ, ακόμα και στις αγροτικές περιοχέςπερίοδο 1996 – 2006, την οποίαόπου μόνο το 20% των κατοίκωνπραγματοποίησε το Κέντρο Μελετώνπροσφεύγει στα Κέντρα Υγείας και ταΥπηρεσιών Υγείας του Εργαστηρίου Υγιεινήςκαι Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής τουΠεριφερειακά Ιατρεία. 20Στο μέλλον οι υγειονομικές υπηρεσίες πουΠανεπιστημίου Αθηνών προκύπτει ότι θα προσφέρονται κατά μέσο όρο στονvima‐asklipiou.gr Σελίδα 352

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008πολίτη αυτής της χώρας θα είναι χειρότερεςαπό τις σημερινές εξαιτίας των αυξανόμενωνδαπανών πιστεύει το 60% τωνεπαγγελματιών υγείας του ιδιωτικού τομέαενώ 55% του δημόσιου τομέα πιστεύει ότιδεν θα είναι χειρότερες. Παραδοσιακά,βέβαια, το κόστος σχετίζεται θετικά με τηνποιότητα, λόγω των μεγάλωνκονδυλίωνπου απαιτούνται για την εφαρμογήπρογραμμάτων ποιότητας. Μελέτες όμωςπου να στηρίζουν την παραπάνω αντίληψηδεν υπάρχουν στην διεθνή βιβλιογραφία,που επικεντρώνεται στη μείωση τουκόστους μέσω της Δοιήκησης ΟλικήςΠοιότητας (ΔΟΠ). Σύμφωνα με τον Rutz, 21 ηπορεία προς την υπεροχή, κοστίζει λιγότεροσε έναν οργανισμό που διαθέτει συστήματαποιότητας από ότι σε εκείνον που δενδιαθέτει.Επιπλέον, βάσει των ευρημάτων της οικείαςμελέτης το 65% των επαγγελματιών υγείαςτου ιδιωτικού τομέα και το 55% στονδημόσιο τομέα αντίστοιχα δηλώνει ότι είναιπρόθυμοι να πληρώσουν περισσότερο γιακαλύτερες υγειονομικές υπηρεσίες ακόμακαι αν αυτό σημαίνει αυξημένους φόρους.Μελέτη που να στηρίζει την παραπάνωαντίληψη πραγματοποιήθηκε από τηνΕθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ). Απότους ερωτώμενους, επτά στους δέκααπάντησαν ότι προτίθενται να πληρώσουνκάποιο πρόσθετο ποσό. Οι νεαρές ηλικίεςεξέφρασαν την πρόθεση να πληρώσουνCopyright © 2008πρόσθετο ποσό σε σημαντικά μεγαλύτεροβαθμό. Σημαντικά ευρήματα της μελέτηςήταν ότι από αυτούς που δεν προτίθενται ναπληρώσουν πρόσθετο ποσό, στηνπλειοψηφία τους εκτίμησαν ότι η οικογένειατους δε θα μπορούσε να καταβάλειπρόσθετες δαπάνες. Τέλος ο τρόπος με τονοποίο οι ερωτηθέντες προτίθενται ναπληρώσουν το πρόσθετο ποσό είναι ηκαταβολή απευθείας ποσού κατά πράξη στημεσαία τάξη και δεύτερη επιλογή ησυμπληρωματική ασφάλιση σε ιδιωτικόφορέα . 22Τέλος στην οικεία έρευνα, αξιολογούν μεσειρά βαρύτητας τα προβλήματα πουαντιμετωπίζει οτομέα της υγείας καιχρήζουν ποιοτικής βελτίωσης καιαναβάθμισης.Ιδιωτικος τομέας: έλλειψη προσωπικού,ανεπαρκής χρηματοδότηση, έλλειψηεκπαίδευσης, έλεγχος , έλλειψημηχανογράφησης καιεξοπλισμός.Δημόσιος τομέας: έλλειψη προσωπικού,έλλειψη εκπαίδευσης, έλεγχος καιαξιολόγηση, εξοπλισμός, ανεπαρκήςχρηματοδότηση, έλλειψη μηχανογράφησηςΣχετική έρευνα που έγινε με σκοπό τηναξιολόγηση των παρεχόμενων υπηρεσιώνυγείαςσε χειρουργικούς ασθενείς ΓενικούΝοσοκομείου το 2005 οι ερωτηθέντεςαναφέρθηκαν σε τρεις τομείς ότι χρήζουνβελτίωση. Ο πρώτος αφορούσε στηδιεπικοινωνία μεταξύ του διοικητικού,vima‐asklipiou.gr Σελίδα 353

ΤΟ ΒΗΜ Α ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τ εύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Οδεύτερος αφορούσε στη στελέχωση τηςκλινικής, για την οποία επισημάνθηκε ότιχρειάζεται η παροχή υπηρεσιών απόφυσιοθεραπευτή και κοινωνική λειτουργούσε συστηματική βάση και τέλος ο τρίτοςαφορούσε στην ενημέρωση τόσο τωνασθενών όσο και των συνοδών τους. 23Ακόμα σε μελέτη που έγινε το 2006 καιαφορούσε τη «Μέτρηση της ικανοποίησηςαπό τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας σεπαιδιατρικό νοσοκομείο της Αττικής»αναφέρει ότι η πλειοψηφία των χρηστώντων υπηρεσιών υγείας‐ συνοδοί παιδιών(35,2%) ότι οι κτιριακές εγκαταστάσεις τουνοσοκομείου χρήζουν ανακαίνιση, ενώ το19.2% αναφέρθηκε στην ανάγκη γιααμεσότερη εξυπηρέτηση των ασθενών.Επιπρόσθετα, οι συνοδοί προέβαλαν ωςσημαντικό παράγοντα, από πλευράςυγιεινής, το διαχωρισμό των χώρων υγιεινήςτων ασθενών από αυτούς των συνοδών(10,5%), αλλά και τη βελτίωση τηςκαθαριότητας του νοσοκομείου (9,8%). Το8% υπέδειξε ως αδυναμία του νοσοκομείουτον ελλιπή χώρο στάθμευσης, ενώ το 12,2%θα επιθυμούσε τη μείωση τωνγραφειοκρατικών διαδικασιών (6,6%), αλλάκαι την αύξηση του ανθρώπινου δυναμικού(5,6%). 24Συνοψίζοντας, εκτιμάται ότι, τελικά, οιυπηρεσίες υγείας που προσφέρονται απότον δημόσιο τομέα δεν ανταποκρίνονται σεCopyright © 2008μεγάλο βαθμό στις προσδοκίες των πολιτών,που σήμερα απαιτούν πιο ανθρώπινουςχώρους νοσηλείας και περισσότερηπροσοχή, αυτονομία και αξιοπρέπεια ότανχρειαστεί να εξεταστούν ή να νοσηλευτούνκαι τελικά καταφεύγουν στον ιδιωτικότομέα. Θέση που επιβεβαιώνεται από τογεγονός ότι οι ερωτώμενοι στο δημόσιοτομέα θεωρούν ανεπαρκή τις υπηρεσίεςυγείας που προσφέρονται στον πολίτη ενώαντίθετη άποψη έχουν οι επαγγελματίες τουιδιωτικού τομέα οι οποίοι θεωρούν επαρκήτις υπηρεσίες υγείας.Συμπεράσμα τα ­ ΠροτάσειςΑπό την έρευνα φαίνεται ότι οιεπαγγελματίες υγείας του δημόσιου τομέαείναι σε γενικές γραμμές ευχαριστημένοιαπό την ποιότητα των υγειονομικώνυπηρεσιών, όπως άλλωστε και αυτοί τουιδιωτικού τομέα, θεωρούν όμως ότι είναιανεπαρκείς οι υπηρεσίες υγείας για τονπολίτη, αντίθετα με αυτούς του ιδιωτικούτομέα που τις θεωρούν επαρκείς. Όλοιπάντως οι επαγγελματίες υγείας (δημοσίουκαι ιδιωτικού τομέα), είναι πρόθυμοι ναπληρώσουν περισσότερο για καλύτερεςυγειονομικές υπηρεσίες στο μέλλον ακόμακαι αν αυτό σημαίνει αυξημένους φόρου ς.Επίσης οι επαγγελματίες υγείας τουδημόσιου τομέα εμφανίζονται πιο αισιόδοξοιγια το μέλλον από αυτούς του ιδιωτικού,αφού υποστηρίζουν μέσα από την έρευναvima‐asklipiou.gr Σελίδα 354

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥοΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ότι στο μέλλον οι υγειονομικές υπηρεσίεςπου θα προσφέρονται κατά μέσο όρο στονπολίτη δεν θα είναι χειρότερες από τιςσημερινές εξαιτίας των αυξανόμενωνδαπανών.Σαν σημαντικότερα προβλήματα στο χώροεργασίας του δημόσιου τομέα φαίνεται ναείναι: Έλλειψη προσωπικού, έλλειψηεκπαίδευσης, έλλειψη ελέγχου – αξιολόγηση,έλλειψη εξοπλισμού. Αντίθετα προβλήματαόπως η ανεπαρκής χρηματοδότηση πουαποτελεί όπως φαίνεται ένα από τασημαντικότερα στον ιδιωτικό τομέασύμφωνα με την άποψη των συμμετεχόντωνστην έρευνα, δείχνει να εκλαμβάνεται ωςέλασσον στον δημόσιο τομέα όπου φαίνεταινα είναι σημαντικότερο το πρόβλημα τηςέλλειψης ελέγχου και αξιολόγηση καθώς καιοι ελλείψειςεξοπλισμού, που φαίνεται ναμην αφορά και τόσο τον ιδιωτικό τομέα. Ενώκοινό πρόβλημα αποτελεί η έλλειψηπροσωπικού και η απουσία συνεχούςεπιμόρφωσης. Τέλος όσον αφορά στιςπροτάσεις των επαγγελματιών του δημοσίουτομέα δεν διαφέρουν από αυτές εκείνων τουιδιωτικού αλλά προστίθενται σε αυτές:αυστηρός και αξιόπιστος έλεγχος καιεπάρκεια υλικοτεχνικού εξοπλισμούΒλέπουμε λοιπόν ότι τα νοσοκομεία τουδημόσιου τομέα, τα κέντρα υγείας και οιυγειονομικές υπηρεσίες του ΙΚΑ, ΕΚΑΒ δενανταποκρίνονται στις προσδοκίες τωνεργαζομένων σε αυτά ενώ λιγότεροιCopyright © 2008δυσαρεστημένοι εμφανίζονται εκείνοι πουεργάζονται στον ιδιωτικό τομέα. Με λίγαλόγια χρειάζεται αναθεώρηση τουσυστήματος υγείας με κύριες κατευθύνσειςτην ποιότητα και την αποφυγή τηςσπατάλης γιατί η υγεία αποτελεί εθνικό καικοινωνικό αγαθό.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Κυριόπουλος Γ. Η πολιτική υγείας στηνΕλλάδα: στο σταυροδρόμι των επιλογών.Εκδόσεις Θεμέλιο και ΑκαδημίαΕπαγγελμάτων Υγείας. Αθήνα, 19952. SITZIA J, WOOD N. Patient satisfaction: Areview of issues and concepts. Soc SciMed 1997, 12:1829–18433. Donabedian A. The quality of care: Howcan it be assessed? Arch Pathol Lab Med J1997, 11:1145–11504. Αλεξιάδης Α. Το Εθνικό Σύστημα Υγείαςστην αρχή του 21ου αιώνα, Ηπροσπάθεια του ……Ν.2889/2001,Εκδόσεις Μ 2003. Δημοπούλου.Θεσσαλονίκη5. Ζηλίδης Χ. Αξιολόγηση τωνπρωτοβάθμιων υπηρεσιών υγείας τουαγροτικού πληθυσμού. ΑΤΕ. Αθήνα1988.6. Θεοδώρου Μ, Σαρρής Μ, Σούλης Σ.Συστήματα Υγείας και ΕλληνικήΠραγματικότητα. Εκδόσεις Παπαζήσης,Αθήνα 1997. σελ. 208vima‐asklipiou.gr Σελίδα 355

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 20087. Ware J, Snyder M, Wright R, Davies A.,Defining and measuring patientsatisfaction with medical care.Evaluation and Program Planning 1983,6:247–2638. Sitzia J, Wood N. Patient satisfaction: Areview of issues and concepts. Soc SciMed 1997, 12:1829–18439. Ross C, Frommelt G, Hazelwood L, ChangR. The role of expectations in patientsatisfaction with medical care. In:Cooper P (ed) Health caremarketing:foundation .for managedquality. Gaithersburg, MD, Aspen,1994:55–6910. Μαστρογιάννης Ι. Ιστορία τηςκοινωνικής πρόνοιας της νεωτέραςΕλλάδας, 1821 – 1960, Αθήνα 1960.11. Αλεξιάδη Α‐Δ. Εισαγωγή στο Δίκαιο τηςΥγείας. Εκδόσεις Μ. Δημοπούλου,Θεσσαλονίκη, 199912. Χατζητολιός Α , Ζαμπίτης Π, ΑθανάσιοςΑ, Σανιδάς Α, Ζαφειρόπουλος Α,Ασλανίδης Ι. Οι Συμπράξεις Δημόσιου καιΙδιωτικού Τομέα(ΣΔΙΤ) στο χώρο τηςΥγείας [ιστοσελίδα]. Φεβ.‐Μάρ. 2007,τευχ. 107 ‐ [πρόσβαση 15 Δεκεμβρίου2007]. Διαθέσιμο από το Internet:http://www.iatrikionline.gr/IB_107/POLITIKH%20YGEIAS sympraxi.pdf13. Αναπλιώτη – Βαζαίου Ε. ΠαγκόσμιεςΑποδοχές στην Υγεία και ΕθνικάCopyright © 2008Ζητήματα. Εκδόσεις Σάκουλας, Αθήνα198714. Ανώνυμο. Θλιβερά ελληνικά ρεκόρ στηνυγεία [ιστοσελίδα]. Βέροια: Veria Blogs,2008 ‐ [πρόσβαση 15 Ιανουαρίου 2008].Διαθέσιμο από το Internet:www.veriablogs.gr/Giomel_64/2008/06/2715. Μεθωνιού Λ. Οι εξελίξεις στον ιδιωτικότομέα υγείας [ιστοσελίδα]. Αθήνα: KKE,2007 [πρόσβαση 15 Δεκεμβρίου 2007].Διαθέσιμο από το Internet:www.kke.gr/komep/2004/1/Methvnioy.html16. Μειντάνης Σ. Αξιολόγηση των υπηρεσιώνυγείας. [ιστοσελίδα]. Αθήνα:Νοσοκομεία, 2008 ‐ [πρόσβαση 18Σεπτεμβρίου 2008]. Διαθέσιμο απότο Internet:http://www.nosokomia.gr/web/index.php?option=com_content&task=view&id=48&Itemid=7017. Κυριόπουλος Γ, Γεωργούση Ε,Γεννηματά Α. Η ικανοποίηση τωνχρηστών από τις υπηρεσίες υγείας σταδημόσια νοσηλευτήρια. ΑκαδημίαΕπαγγελμάτων Υγείας, Αθήνα, 199418. Τούντας Γ, Λοπατατζίδης Θ, Χουλιάρα Λ.Έρευνα γνώμης και ικανοποίησης τωνασφαλισμένων του ΙΚΑ από τιςπαρεχόμενες πρωτοβάθμιες υπηρεσίες,Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2003,20(5):497‐503vima‐asklipiou.gr Σελίδα 356

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥΤόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 200819. Μπουλούτζα Π. Τα 3 τωνυπηρεσιών υγείας: Ανισοκατανομή,ανεπάρκεια και ανισότητα ταλανίζουντους πολίτες, που στρέφονται στονιδιωτικό τομέα . [ιστοσελίδα]. Κρήτη:katalogos‐ kritis, 2008 ‐ [πρόσβαση 25Σεπτεμβρίου 2008]. Διαθέσιμο απότο Internet:absp=320. Μπουλούτζα Π. Τα 3 τωνυπηρεσιών υγείας: Ανισοκατανομή,ανεπάρκεια και ανισότητα ταλανίζουντους πολίτες, που στρέφονται στονιδιωτικό τομέα . [ιστοσελίδα]. Κρήτη:katalogos‐ kritis, 2008 ‐ [πρόσβαση 25Σεπτεμβρίου 2008]. Διαθέσιμο απότο Internet:http://www.katalogoskritis.gr./index.asp?pageid=2&pid=148&http://www.katalogoskritis.gr./index.asp?pageid=2&pid=148&absp=321. Rutz W. Mental health in Europe:problems advances and challenges. ActaPsychiatrica Scandinavica, 2000:15‐2022. Κυριόπουλος Γ, Γεωργούση Ε, ΓεννηματάΑ. Έρευνα της ΕΣΔΥ για τη μέτρηση τηςικανοποίησης των χρηστών από τηνCopyright © 2008ποιότητα των υπηρεσιών υγείαςνοσηλευτήρια: Aασθενείς καιεπαγγέλματα υγείας στην ΕλλάδαΑκαδημία επαγγελμάτων υγείας, Αθήνα,11‐24, 199423. Διομήδους Μ, Διαμαντής Θ, Λιάσκος Ι,Πιστόλης Ι, Μαντάς Ι. Αξιολόγηση τωνπαρεχόμενων υπηρεσιών υγείας σεχειρουργικούς ασθενείς ΓενικούΝοσοκομείου, Νοσηλευτική 2005,44(1):106‐11424. Παπαγιαννόπουλου Β, Πιερράκος Γ,Σαρρής Μ, Υφαντόπουλος Γ. Μέτρησηικανοποίησης από τις παρεχόμενεςυπηρεσίες υγείας σε παιδιατρικόνοσοκομείο της Αθήνας, ΑρχείαΕλληνικής Ιατρικής 2008, 20(1):73‐82vima‐asklipiou.gr Σελίδα 357

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Πίνακας 1: Σύγκριση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα όσον αφορά τον μέσο όρο ηλικίας του δείγματος έρευναςΔΗΜΟΣΙΟΣ ΤΟΜΕΑΣΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ38 44 35 47Πίνακας 2: Σύγκριση δημοσίου και ιδιωτικού τομέα στις 4 ερωτήσεις του ερωτηματολογίουΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣΔΗΜΟΣΙΟΣ ΤΟΜΕΑΣΝΑΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΟΧΙΚΑΛΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 70% 30% 55% 45%ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 40% 60% 70% 30%ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΚΑΛΕΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 60% 40% 45% 55%ΠΡΟΘΥΜΙΑ ΝΑ ΠΛΗΡΩΣΟΥΝΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ 65% 30% 55% 45%Διάγραμμα 1: Γραφική απεικόνιση σύγκρισης δημοσίου και ιδιωτικού τομέα στις 4 ερωτήσεις τουερωτηματολογίου με τα ποσοστά θετικής απάντησηςvima‐asklipiou.gr Σελίδα 358

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Διάγραμμα 2: Γραφική απεικόνιση σύγκρισης δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στις 4 ερωτήσεις του ερωτηματολογίουμε τα ποσοστά αρνητικής απάντησηςΠίνακας 3: Σύγκριση δημοσίου και ιδιωτικού τομέα – Βαθμός σημαντικότητας προβλημάτων στο χώρο εργασίαςτων εργαζομένων της έρευναςΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΒΑΘΜΟΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣΔΗΜΟΣΙΟΣΤΟΜΕΑΣΙΔΙΩΤΙΚΟΣΤΟΜΕΑΣΈλλειψη προσωπικού και μη ορθολογική κατανομήαυτού 1 1Ανεπαρκής χρηματοδότηση 5 2Έλλειψη εκπαίδευσης, μετεκπαίδευσης και συνεχούςεπιμόρφωσης προσωπικού 2 3Έλλειψη αυστηρού και αξιόπιστου μηχανισμού ελέγχουκαι αξιολόγηση3 4Έλλειψη μηχανογράφησης, υπερβολικέςγραφειοκρατικές διαδικασίες 6 5Έλλειψη υλικοτεχνικού εξοπλισμού και τεχνολογίαςαιχμής 4 6vima‐asklipiou.gr Σελίδα 359

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΕΡΕΥΝΑΗ στάση των νοσηλευτών στην καρδιοπνευμονική αναζωογόνησηεξωνοσοκομειακάΚαπάδοχος Θεόδωρος 1 , Καράμαλη Βιργινία 2 , Πολυκανδριώτη Μαρία 3 , Μεϊδάνη Μαρία 41. Νοσηλευτής ΤΕ, Μεταπτυχιακός φοιτητής ΕΚΠΑ, Ωνάσειο Κ.Κ., Εκπαιδευτής BLS, ALS2. Νοσηλεύτρια ΤΕ, Αναισθησιολογικό τμήμα, Ωνάσειο Κ. Κ.3. Καθηγήτρια Εφαρμογών, Νοσηλευτική Α’, ΤΕΙ Αθήνας4. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc, Προϊσταμένη Γρ. Εκπαίδευσης ΝΥ, Ωνάσειο Κ.Κ., FESC, Εκπαιδευτής BLSΠΕΡΙΛΗΨΗΗ αιφνίδια καρδιακή ανακοπή, είναι μία από τις πρώτες αιτίες θανάτου στην Ευρώπη. Η έγκαιρηέναρξη Βασικής ΚΑΡΠΑ από τους παρευρισκόμενους, μπορεί να διπλασιάσει ή και νατριπλασιάσει τα ποσοστά επιβίωσης των θυμάτων καρδιακής ανακοπής.ΣΚΟΠΟΣ της παρούσας μελέτης ήταν να διερευνηθεί η στάση των νοσηλευτών απέναντι στηνέναρξη η μη, Καρδιοπνευμονικής Αναζωογόνησης (ΚΑΡΠΑ) καθώς και της διερεύνησης τωναιτιών που συχνά αποτρέπουν τους νοσηλευτές από το να εφαρμόσουν Βασική ΚΑΡΠΑ σεθύματα ανακοπής, έξω από το χώρο του νοσοκομείου.ΥΛΙΚΟ – ΜΕΘΟΔΟΣ: Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν 177 νοσηλευτές και βοηθοίνοσηλευτών που εργάζονταν σε εννέα νοσοκομεία της Αθήνας. Για τη συλλογή των στοιχείωνχρησιμοποιήθηκε ειδικά προσχεδιασμένο ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώθηκε από τουςνοσηλευτές εθελοντικά και ανώνυμα. Για τη στατιστική ανάλυση των δεδομένωνχρησιμοποιήθηκε τ ο στατιστικό πρόγραμμα SPSS v.16 και η μέθοδος x 2 και Kendall’s Tau‐B.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν 78% (137) γυναίκες και 22% (40)άνδρες, με μέση ηλικία τα 31 χρόνια. Ως προς το μορφωτικό επίπεδο, το 16% (28) ήταν μέσηςεκπαίδευσης, το 79% (140) ήταν ανώτατης εκπαίδευσης (απόφοιτοι ΑΤΕΙ, ΑΕΙ) και το 5% (9) ήτανκάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου. Οι νοσηλευτές που παρακολούθησαν πρόσφατα πιστοποιημένηεκπαίδευση, δήλωσαν περισσότερο ασφαλείς αλλά και μεγαλύτερη προθυμία στο να επέμβουν σε ένασυμβάν καρδιοαναπνευστικής ανακοπής, το οποίο αφορά γνωστό(p=0,004) ή άγνωστο θύμαvima‐asklipiou.gr Σελίδα 360

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008(p=0,02) σε αντίθεση με τους υπόλοιπους. Ως προς τους παράγοντες που τους αποτρέπουν ναξεκινήσουν ΚΑΡΠΑ, το 43% δήλωσε ότι είναι ο φόβος για πιθανές νομικές κυρώσεις, το 30% ο φόβοςμήπως βλάψουν το θύμα και μόλις το 15% ο φόβος για μετάδοση ασθένειας από το θύμα στονανανήπτη. Ο φόβος πρόκλησης σωματικής βλάβης στο θύμα ανακοπής σχετίζεται στατιστικάσημαντικά με τις μικρότερες ηλικίες (p=0,04) καθώς και με τον μικρότερο αριθμό των εξειδικευμένωνεκπαιδεύσεων σε πιστοποιημένα σεμινάρια ΚΑΡΠΑ (p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ABSTRACTSudden cardiac arrest is one of the leading causes of death in Europe. Bystanders’ early Cardio‐Pulmonary Resuscitation (CPR) may double or triple survival rates of out‐of‐hospital cardiacarrest victims.Aim: To investigate nurses’ attitude, in starting or not CPR and also the most frequent reasonsthat deter them from engaging in.Materials and Methods: The study had a sample of 177 nurses and assistant nurses that wereworking in nine hospitals of Athens. Nurses filled out the same, predetermined questionnaire,voluntarily and anonymously.The collected answers were analyzed with the help of thestatistical program SPSS v.16, using x 2 and Kendall’s Tau‐B methods.Results: From 177 participants, 78% (137) were women and 22% (40) men with mean age 31years (±7). According to their education, 16% (28) were Assistant Nurses, 79% (140) RegisteredNurses (ATEI, AEI) and 5% (9) Nurses had an MSc diploma. Nurses that had been recently trained incertified BLS courses felt more confident and were more willing to start CPR in a known victim(p=0.004) and in an unknown victim (p=0.02) comparing to nurses that had been trained a long timeago or never. Most frequent reasons nurses reported that deter them from starting CPR are the fear ofa possible lawsuit (43%), the fear of harming instead of helping (30%) and the fear of infectioustransmission from victim to rescuer (15%). The fear of harming correlates considerably with lowerages (the younger the nurse the more is afraid, p=0.04) and also correlates substantially with thetraining in a certified CPR course (the more a nurse is trained, the less is afraid, p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008CORRESPONDING AUTHORKapadohos Theodore40 str. R. Feraiou, P. Faliro17563, Athens.Τel: 6993 161680E­mail: ted_kapadohos@hotmail.comΕΙΣΑΓΩΓΗΩςΒασική ΚαρδιοπνευμονικήΑναζωογόνηση (Βασική ΚΑΡΠΑ)ονομάζουμε την προσπάθεια διατήρησης τηςβατότητας του αεραγωγού, της υποστήριξηςτης αναπνοής και της κυκλοφορίας, χωρίς τηχρήση άλλου εξοπλισμού πλην κάποιουβοηθήματος προστασίας (προσωπίδατσέπης ή pocket mask, προστατευτικήμεμβράνη κ.λπ.) 1 .Οι αιφνίδιες καρδιακές ανακοπές, είναι μίααπό τις πρώτες αιτίες θανάτου στηνΕυρώπη, καθώς υπολογίζονται 700.000περιστατικά ετησίως 2 .Η έγκαιρη έναρξη Βασικής ΚΑΡΠΑ από τουςπαρευρισκόμενους, μπορεί να διπλασιάσει ήκαι να τριπλασιάσει τα ποσοστά επιβίωσηςτων θυμάτων καρδιακής ανακοπής, κυρίωςσυνεπεία Κοιλιακής Μαρμαρυγής. 3, 4,5Οι νοσηλευτές έχουν διδαχθεί κατά τηνακαδημαϊκή τους εκπαίδευση τη ΒασικήΚΑΡΠΑ, αλλά η πρόθεσή τους να ξεκινήσουναναζωογόνηση σε θύμα ανακοπήςεξωνοσοκομειακά, εξαρτάται σίγουρα απόπολλούς παράγοντες.ΣΚΟΠΟΣΣκοπός της παρούσας μελέτης ήταν ηδιερεύνηση της παρακολούθησηςπιστοποιημένου σεμιναρίου βασικής ΚΑΡΠΑαπό τους νοσηλευτές ή τους βοηθούςνοσηλευτών, η στάση τους απέναντι στηνέναρξη αναζωογόνησης σε θύμα ανακοπήςεξωνοσοκομειακά, καθώς και οι λόγοι πουκαθορίζουν ή επιδρούν σημαντικά στηνεπιλογή τους.ΥΛΙΚΟ ­ ΜΕΘΟΔΟΣΣτον πληθυσμό της μελέτης συμμετείχαν181 νοσηλευτές και βοηθοί νοσηλευτών. Γιατη συλλογή των δεδομένων,χρησιμοποιήθηκε ειδικά διαμορφωμένοερωτηματολόγιο, το οποίο ολοκληρώθηκεύστερα από προσεκτική ανασκόπηση τηςελληνικής και της διεθνούς βιβλιογραφίας,που αφορούσε τα έντυπα ελέγχου γνώσεωνΚΑΡΠΑ και ανάλυσης της στάσης τωνεπαγγελματιών υγείας και των πολιτών,απέναντι σε θύματα ανακοπής. Τοερωτηματολόγιο δόθηκε πιλοτικά σε 35vima‐asklipiou.gr Σελίδα 363

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008νοσηλευτές και μετά την συλλογή τους,έγιναν οι απαραίτητες τροποποιήσεις καιπροσθήκες ώστε να καλύπτει τις ανάγκεςτης έρευνας και να είναι πιο κατανοητό.Το ερωτηματολόγιο αποτελούταν από τρίαμέρη. Το πρώτο αφορούσε τα δημογραφικάχαρακτηριστικά του πληθυσμού. Το δεύτερομέρος περιλάμβανε ερωτήσεις που έχουνσχέση με την εκπαίδευση των νοσηλευτώνσε πιστοποιημένα μαθήματα ΒασικήςΚΑΡΠΑ, στο πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν.Το τρίτο μέρος διερευνούσε τις προθέσειςτων νοσηλευτών να ξεκινήσουν βασικήΚΑΡΠΑ σε θύμα ανακοπής, όταν πρόκειταιγια πρόσωπο γνωστό και άγνωστο. Επίσης,μέσω προδιατυπωμένων απαντήσεων,διερευνήθηκαν οι αιτίες που μπορούν νααποτρέψουν τους νοσηλευτές από το ναεφαρμόσουν ΚΑΡΠΑ. Εκτός από τιςπροδιατυπωμένες ερωτήσεις δόθηκε ηδυνατότητα ο κάθε ερωτώμενος νασυμπληρώσει και όποια άλλη αιτίαθεωρούσε ο ίδιος αποτρεπτική και που δενσυμπεριλαμβανόταν στο ερωτηματολόγιο,δυνατότητα που όμως δεν αξιοποιήθηκε απόκανέναν.Τα ερωτηματολόγια ήταν ανώνυμα, δόθηκαντυχαία σε νοσηλευτικό προσωπικό πουεργάζεται σε ΜΕΘ εννέα μεγάλωννοσοκομείων της Αθήνας (7 δημόσια και 2ιδιωτικά)και συμπληρωνόταν μόνο απόάτομο που επιθυμούσε να συμμετέχει, αφούπρώτα ενημερωνόταν για το στόχο και τοσκοπό της έρευνας. Προϋπόθεση γιασυμμετοχή στην έρευνα ήταν η γνώση τηςελληνικής γλώσσας. Τα νοσοκομείαεπιλέχθηκαν τυχαία, κυρίως για τηδυνατότητα άμεσης πρόσβασης καιδιάθεσης του ερωτηματολογίου.Για τη στατιστική επεξεργασία τωνδεδομένων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικόπακέτο SPSS v.16 και οι δοκιμασίεςCrosstabs ‐ x 2 (chi‐square) και Crosstabs –Kendall’s Tau­B.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑΑπό τα 181 ερωτηματολόγια πουαπαντήθηκαν, συμπληρώθηκαν σωστά καιχρησιμοποιήθηκαν ως έγκυρα τα 177(97,79%). Από τους ερωτώμενουςνοσηλευτές, το 78% (137) ήταν γυναίκεςκαι το 22% (40) άνδρες.Οι ηλικιακές ομάδες προσδιορίστηκαν ανάπενταετία και κάλυπταν ηλικίες από 21 έως 65ετών. Η μέση ηλικία ήταν τα 31 χρόνια (±7) καιη μεγαλύτερη ομάδα ηλικιών ήταν τα 26‐30 έτημε ποσοστό 29% (51) του δείγματος. Ημικρότερη σε αριθμό ηλικιακή ομάδα ήταν τα51‐55 έτη με ποσοστό

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ενώ κάτοχοι Μεταπτυχιακού τίτλου μόνο το5% (9), (Πίνακας 1).Πίνακας 1 Κατανομή του πληθυσμού σε σχέση με ταδημογραφικά στοιχείαn %Φύλο:Γυναίκες 137 78Άνδρες40 22Ηλικιακές Ομάδες:21‐25 19 1126‐30 51 2931‐35 4236‐403241‐452746‐50551‐551Μορφωτικό επίπεδο:Βοηθοί Νοσηλευτών28Νοσηλευτές ΤΕ127Νοσηλευτές ΠΕ13Κάτοχοι Μεταπτυχιακού διπλώματος 92418153

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008προηγούμενο έτος, το 39% (43) πριν από δύοέως τρία χρόνια, ενώ το 31% (35) πάνω απότρία χρόνια. (Σχήμα 2).Στην ερώτηση αν θα εφάρμοζαν ΒασικήΚΑΡΠΑ σε γνωστό ή συγγενικό τους πρόσωπο,στο σύνολο των 177, το 51% (90) απάντησε«Ναι», το 37% (66) «Μάλλον Ναι», το 7% (12)απάντησε «Μάλλον Όχι», ενώ το 5% (9) δεν θαεφάρμοζε καθόλου ΚΑΡΠΑ.Θα εφάρμοζαν Βασική ΚΑΡΠΑ σε άγνωστοθύμα ανακοπής, από το σύνολο των 158, το35% (56), το 40% (64) απάντησε «ΜάλλονΝαι», ενώ το 15% (24) και το 9%(14)απάντησε «Μάλλον Όχι» και «Όχι» αντίστοιχα,(Πίνακας 2).Πίνακας 2: ΚΑΡΠΑ σε γνωστό και άγνωστοΣε συγγενή­γνωστό θύμα: (177 απαντήσεις)ΝαιΜάλλον ΝαιΜάλλον ΌχιΌχιΣε άγνωστο θύμα: (158 απαντήσεις)ΝαιΜάλλον ΝαιΜάλλον ΌχιΌχιθύμαn %906612951377556 3564 4124 1514 9ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΣτην ανάλυση με τη μέθοδο x 2 , αναζητήθηκε ησυσχέτιση της ανωτέρω στάσης (έναρξη ή μηΚΑΡΠΑ σε γνωστό και άγνωστο θύμαανακοπής) με τα δημογραφικά στοιχεία (φύλο,ηλικία, εκπαίδευση), τον αριθμό σεμιναρίωνβασικής ΚΑΡΠΑ καθώς και το χρόνοτελευταίας παρακολούθησης.Τα αποτελέσματα έδειξαν, ότι η στάση τωννοσηλευτών απέναντι στην ΚΑΡΠΑεξωνοσοκομειακά, σχετίζεται στατιστικάσημαντικά με την πρόσφατη παρακολούθησητου σεμιναρίου. Όσο πιο πρόσφατος ο χρόνοςεκπαίδευσης, τόσο πιο θετική η στάση τουνοσηλευτή στο να ξεκινήσει βασική ΚΑΡΠΑ σεγνωστό (p=0,004), όπως και σε άγνωστο θύμα(p=0,02).Δεν επηρεάζει σημαντικά, στην πρόθεσηέναρξης ΚΑΡΠΑ, το φύλο, η ηλικία και τομορφωτικό επίπεδο. Μόνο η παρακολούθησησεμιναρίου βασικής ΚΑΡΠΑ δείχνει να έχει μιαμικρή συσχέτιση, μη στατιστικά σημαντική(p=0,14), αλλά πιο ισχυρή από τα υπόλοιπαδεδομένα και αφορά τη στάση μόνο σεγνωστό‐συγγενή. Σε άγνωστο δεν έχει καμίασυσχέτιση (p=0,4).Όσο αναφορά τις συχνότερες αιτίες, οι οποίεςαποτρέπουν τους νοσηλευτές από το ναξεκινήσουν αναζωογόνηση, παρατηρήθηκε ότι,το 30% (82) του πληθυσμού της μελέτηςδηλώνει ανασφάλεια και φοβάται μήπωςβλάψει το θύμα. Το 4% (9) θεωρεί ότι δεν ξέρειτι πρέπει να κάνει για να βοηθήσει, ενώαντίθετα ένα μεγάλο ποσοστό, 43% (117) τωννοσηλευτών, φοβάται πιθανές νομικέςκυρώσεις. Δυσκολία ως προς την άμεση επαφήμε το θύμα με σκοπό τις εμφυσήσεις διάσωσης,δήλωσε το 8% (22) ενώ το 15% (41) φοβάταιπιθανή μετάδοση ασθένειας από το θύμα προςτον ανανήπτη (Σχήμα 3). Μεγάλο ποσοστόδηλώνει φόβο για πρόκληση βλάβης και ακόμηvima‐asklipiou.gr Σελίδα 366

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008μεγαλύτερο για τις ενδεχόμενες νομικέςεπιπτώσεις.Σχήμα 3. Συχνότητα επιλεγμένων αιτιάσεων:1= Φοβάμαι μη βλάψω, 2=Δεν ξέρω τι να κάνω,3=Φοβάμαι νομικές κυρώσεις, 4=Σιχαίνομαι την επαφή μεάγνωστο, 5=Φοβάμαι μην κολλήσω ασθένειαΟι μικρότεροι σε ηλικία δηλώνουν ότι δεννοιώθουν ασφαλείς στο να διαχειριστούνσωστά μια καρδιακή ανακοπή, σε αντίθεση μετους μεγαλύτερους ηλικιακά, χωρίς όμωςστατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ τους(p=0,06).Οι νομικές κυρώσεις φαίνεται να απασχολούνπερισσότερο όσους δεν παρακολούθησανπρόσφατα σεμινάριο ΚΑΡΠΑ σε αντίθεση μετους υπόλοιπους, χωρίς όμως σημαντικήδιαφορά (p=0,1).Η παρακολούθηση σεμιναρίου ΒασικήςΚΑΡΠΑ σχετίζεται αντιστρόφως ανάλογα μετο φόβο μετάδοσης ασθένειας (από το θύμαστον ανανήπτη). Όσες περισσότερες φορέςέχει κάποιος εκπαιδευτεί, τόσο λιγότεροφοβάται τη μετάδοση ασθένειας (p=0,03).Με στατιστική ανάλυση μέσω Crosstabs –Kendall’s Tau­B, αναζητήθηκαν πιθανέςσυσχετίσεις των αιτιών μη έναρξης ΚΑΡΠΑ σεθύμα ανακοπής με τα δημογραφικά στοιχεία(φύλο, ηλικία, νοσηλευτική εκπαίδευση), τηνεκπαίδευση σε σεμινάριο ΚΑΡΠΑ και το χρόνοτελευταίας παρακολούθησης σεμιναρίουαναζωογόνησης.Από τα αποτελέσματα προέκυψαν ότι:Όσο μεγαλύτερη η ηλικία, τόσο μικρότερος οφόβος πρόκλησης βλάβης στο θύμα ανακοπής(p=0,04), αλλά εξίσου λιγότερος είναι και οφόβος των νοσηλευτών που έχουνπαρακολουθήσει περισσότερα σεμινάριαβασικής ΚΑΡΠΑ (p

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Johnston et al 10 , η οποία πραγματοποιήθηκεσε πολίτες του Queensland της Αυστραλίας, το84% θα επιχειρούσε αναζωογόνηση σεγνωστό θύμα. Μελέτες στην Αγγλία και στηνΙαπωνία, σχετικά με την πρόθεση έναρξηςΚΑΡΠΑ από πολίτες, οι περισσότεροι εκ τωνοποίων δεν είχαν εκπαιδευτεί στηναναζωογόνηση, έδειξαν πολύ χαμηλά ποσοστάπρόθεσης κυρίως όταν επρόκειτο για άγνωστοθύμα 11,13,15,16 . Αν και η πρόθεση έναρξηςΚΑΡΠΑ από τους νοσηλευτές της παρούσαςμελέτης συμφωνεί με ανάλογες έρευνες τουεξωτερικού, εντούτοις τα ποσοστά δεν είναιαπόλυτα ικανοποιητικά, διότι οι περισσότερεςμελέτες του εξωτερικού αφορούσαν απλούςπολίτες, εκπαιδευμένους και μη και όχινοσηλευτές. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει μίααδυναμία στην έναρξη ΚΑΡΠΑ στον πληθυσμότης παρούσας μελέτης, σε όποιο λόγο και αναυτό οφείλεται. Έρευνα των Leila Niemi‐Murola et al, η οποία αφορούσε φοιτητέςνοσηλευτικής και ιατρικής στην Φιλανδία,κατέληξε ότι απαιτείται ενθάρρυνση καιπαρότρυνση ώστε να αλλάξει η στάση τωννοσηλευτών απέναντι στην ΚΑΡΠΑ 12 .Οι σημαντικότεροι λόγοι που αποτρέπουντους νοσηλευτές από την έναρξηαναζωογόνησης είναι κυρίως ο φόβος γιανομικές κυρώσεις (43%) και κατά δεύτερον οφόβος πρόκλησης σωματικής βλάβης (30%).Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας δενσυμφωνούν με ανάλογες του εξωτερικού οιοποίες πραγματοποιήθηκαν σε απλούςπολίτες ή σε υγειονομικούς. Σύμφωνα με τουςAsa Axelsson et al, George A. Jelinek et al, TrishC. Johnston et al, Takumi Taniguchi et al, ησυχνότερη αιτία που αναφέρουν πολίτες καιυγειονομικοί ότι τους αποτρέπει από το ναεφαρμόσουν αναζωογόνηση, είναι ο φόβοςμετάδοσης ασθένειας 8,9,10,13 . Μελέτες δε τωνWataru Omi et al, Elke Platz et al, αλλά και οιTakumi Taniguchi et al, ως συχνότερη αιτίααποτροπής έναρξης ΚΑΡΠΑ αναφέρουν τηνέλλειψη γνώσεων 13,14,17 . Ενώ στην μελέτη τωνElke Platz et al, ως σημαντική αιτίααναφέρεται ο φόβος πρόκλησης βλάβης, σεποσοστό 37 % του πληθυσμούέρευνας 17 .Ο φόβος για νομικές κυρώσεις πουαναφέρεται πιο συχνά από τους νοσηλευτές,είναι πιθανό να σχετίζεται με το νομικόέλλειμμα που υπάρχει στη Ελλάδα, αναφορικάμε τα επαγγελματικά δικαιώματα και τηνκάλυψη των νοσηλευτών στο να εφαρμόζουνβασική ΚΑΡΠΑ και να χρησιμοποιούν ένανΑυτόματο Εξωτερικό Απινιδιστή. Ηνομοθετική αυτή κάλυψη υπάρχει ήδη για ταπληρώματα των ασθενοφόρων του ΕΚΑΒ,καθώς τους δίνει τη δυνατότητα ναεφαρμόσουν τεχνικές πρώτων βοηθειών καιαναζωογόνησης (ακόμα και με χρήσηαυτόματου εξωτερικού απινιδιστή) 18 , κάλυψηπου δυστυχώς δεν δίνεται στους νοσηλευτέςκαι πιθανότατα επηρεάζει τη στάση τους. Ηδιαφορά στις σημαντικότερες αιτίες πουπεριγράφονται στην ξένη βιβλιογραφία καιστην παρούσα μελέτη χρήζει περαιτέρωέρευνας, ώστε να εξαχθούν ασφαλέστερασυμπεράσματα.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 368

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008Η εκπαίδευση φαίνεται να διαδραματίζεισημαντικό ρόλο στον καθορισμό της στάσηςτων νοσηλευτών.Όσο πιο πολύ εκπαιδεύεται ο νοσηλευτής,τόσο πιο θετικά ανταποκρίνεται στην έναρξηΚΑΡΠΑ και μειώνονται οι φόβοι του. Στο ίδιοσυμπέρασμα καταλήγουν και οι George A.Jelinek et al, Nobuo Kuramoto et al, CarolineS.G. Price et al, καθώς ο πληθυσμός έρευναςανταποκρίθηκε πιο θετικά στην έναρξηΚΑΡΠΑ όταν είχε εκπαιδευτεί περισσότερεςφορές σε σχέση με αυτούς που είχανεκπαιδευτεί λιγότερες ή καθόλου 8,16,19 .Επίσης ο χρόνος που μεσολαβεί από τηντελευταία εκπαίδευση στην αναζωογόνησηέχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Όσο πιο πρόσφατη ητελευταία εκπαίδευση, τόσο πιο θετικάανταποκρίνεται στην έναρξη ΚΑΡΠΑ. Με τοσυμπέρασμα αυτό συμφωνούν και οι GeorgeA. Jelinek et al, Trish C. Johnston et al, CarolineS.G. Price et al, καθώς ο πληθυσμός έρευναςανταποκρίθηκε πιο θετικά στην έναρξηΚΑΡΠΑ όταν είχε εκπαιδευτεί μέσα στοπροηγούμενο εξάμηνο με έτος, σε σχέση μεαυτούς που είχαν εκπαιδευτείπαλαιότερα 8,10,1 9 .Τα δεδομένα αυτά αποδεικνύουν τηναναγκαιότητα της συνεχιζόμενης εκπαίδευσηςαλλά και τη σπουδαιότητα της συστηματικήςεπανεκπαίδευσης του νοσηλευτικούπροσωπικού. Μελέτες έχουν δείξει ότι οιγνώσεις και οι δεξιότητες που αποκτούνταιαπό τις εκπαιδεύσεις στα σεμινάριααναζωογόνησης, φθίνουν σταδιακά στο χρόνοκαι ένα εξάμηνο μετά την εκπαίδευση ένασημαντικό ποσοστό των γνώσεων έχειαπολεστεί 6,7 .Ο νοσηλευτής πρέπει να έχει τα απαραίτηταεφόδια ώστε να αλλάξει τη στάση τουαπέναντι στην έναρξη αναζωογόνησης.Εφόδια που φαίνεται ότι δεν τα έχει σεικανοποιητικό βαθμό ή δεν τα διατηρεί γιαμεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό το δεδομένομπορεί να είναι απόρροια της ελλιπούςακαδημαϊκής εκπαίδευσης, της ανεπαρκούςσυνεχιζόμενης εκπαίδευση από το φορέαεργασίας ή και της μειωμένης προσωπικήςαναζήτησης της διατήρησης και απόκτησηςεπαγγελματικών γνώσεων από τον ίδιο.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑΣυμπερασματικά προκύπτει ότι οισημαντικότεροι λόγοι που διαμορφώνουν τηστάση του πληθυσμού της παρούσας μελέτηςέναντι της έναρξης ΚΑΡΠΑ εξωνοσοκομειακάείναι:1. Η ηλικία. Όσο μικρότερη η ηλικία, τόσομεγαλύτερη η ανασφάλεια στο εγχείρηματης ΚΑΡΠΑ.2. Ο φόβος πρόκλησης βλάβης και οι νομικέςεπιπτώσεις.3. Η επαναλαμβανόμενη εκπαίδευσηπιστοποιημένων σεμιναρίων ΚΑΡΠΑ.4. Η παρακολούθηση σεμιναρίου ΚΑΡΠΑ στοπολύ πρόσφατο παρελθόν, που επηρεάζεισημαντικά την απόφαση στο συγκεκριμένοεγχείρημα.vima‐asklipiou.gr Σελίδα 369

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ1. Recommended guidelines for uniformreporting of data from out‐of‐hospitalcardiac arrest: “The Utstein style”.Prepared by a Task Force ofRepresentatives from the EuropeanResuscitation Council, American HeartAssociation, Heart and Stroke Foundationof Canada, Australian ResuscitationCouncil. Resuscitation 1991, 22: 1‐262. Sans S, Kesteloot H, Kromhout D. Theburden of cardiovascular diseasesmortality in Europe. Task Force of theEuropean Society of Cardiology onCardiovascular Mortality anD MorbidityStatistics in Europe. Eur Heart J. 1997,18: 1231‐12483. Larsen MP, Eisenberg MS, Cummins RO,Hallstrom AP. Predicting survival fromout‐of‐hospital cardiac arrest: a graphicmodel. Ann Emerg Med. 1993, 22: 1652‐16584. Valenzuela TD, Roe DJ, Cretin S, SpatieDW, Larsen MP. Estimating effectivenessof cardiac arrest interventions: a logisticregression survival model. Circulation.1997, 96: 3308‐33135. Holmberg M, Holmberg S, Herlitz J.Factors modifying the effect of bystandercardiopulmonary resuscitation onsurvival in out‐of‐hospital cardiac arrestpatients in Sweden. Eur Heart J. 2001,22:511‐5196. Kuhnigk H, Sefrin P, Paulus T. Skills andself‐assessment in cardio‐pulmonaryresuscitation of the hospital nursing staff.Eur J Emerg Med. 1994 Dec,1(4):193‐1987. Gass DA, Curry L. Physicians' and nurses'retention of knowledge and skill aftertraining in cardiopulmonaryresuscitation. Can Med Assoc J. 1983 Mar1,128(5):550‐5518. George A. Jelinek, Hanni Gennat, TonyCelenza, Debra O’ Brien, Ian Jacobs, DaniaLynch, Community attitudes towardsperformingcardiopulmonaryresuscitation in Western Australia,Resuscitation, 2001, 51: 239‐2469. Asa Axelsson, Annbritt Thoren, StigHolmberg, Johan Herlitz, Attitudes oftrained Swedish lay rescuers toward CPRperformance in an emergency. A surveyof 1012 recently trained CPR rescuers,Resuscitation, 2000, 44: 27‐3610. Trish C. Johnson, Michele J. Clark,Geneviene A. Dingle, Gerry FitzGerald,Factors influencing Queenslanders’willingness to perform bystandercardiopulmonaryresuscitation,Resuscitation, 2003, 56: 67‐7511. Rachael T. Donohoe, Karen Haefeli,Fionna Moore, Public perception andexperiences of myocardial infarction,cardiac arrest and CPR in London,Resuscitation 2006, 71: 70‐7912. Niemi‐Murola L, Makinen M, Castren M,Medical and nursing students’ attitudestoward cardiopulmonary resuscitationand current practice guidelines,Resuscitation 2007, 72: 257‐26313. Takumi Taniguchi, Wataru Omi, HideoInaba, Attitudes toward the performanceof bystander cardiopulmonaryresuscitation in Japan, Resuscitation2007, 75: 82‐8714. Wataru Omi, Takumi Taniguchi,Tomonori Kaburaki, Masaki Okajima,Masayuki Takamura, Toru Noda, KeisukeOhta, Hiroshi Itoh, Yoshikazu Goto,Shuichi Kaneko, Hideo Inaba, Theattitudes of Japanese high schoolstudents toward cardiopulmonaryvima‐asklipiou.gr Σελίδα 370

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2008Τόμος 7 ος , Τεύχος 4 ο , Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2008resuscitation, Resu scitation 2008, 78:340‐34515. Keizo Shibata, Takumi Taniguchi,Masahiro Yoshida, Ken Yamamoto,Obstacles to bystander cardiopulmonaryresuscitation in Japan, Resuscitation2000, 44: 187‐193.16. Nobuo Kuramoto, Takeshi Morimoto,Yoshie Kubota, Yuko Maeda, Susumu Seki,Kaori Takada, Atsushi Hiraide, Publicperception of and willingness to performbystander CPR in Japan, Resuscitation2008, doi: 10.1016 / j. resuscitation.2008.07.00517. Elke Platz, Mark D. Scheatzle, Paul E.Pepe, Stephen R. Dearwater, Attitudestowards CPR training and performance infamily members of patients with heartdisease, Resuscitation 2000, 47: 273‐28018. Προεδρικό διάταγμα αρ. 62/2007 (ΦΕΚΑ’ αρ. 70/22 Μαρτίου 2007).Επαγγελματικά δικαιώματα τωνκατόχων διπλώματος του ΟργανισμούΕπαγγελματικής Εκπαίδευσης καιΚατάρτισης (Ο.Ε.Ε.Κ.) επιπέδουΜεταδευτεροβάθμιας ΕπαγγελματικήςΚατάρτισης της ειδικότητας «Διασώστης– Πλήρωμα Ασθενοφόρου» της ομάδαςΥγείας του Τομέα «Υγείας – Αισθητικής –Κοινωνικών Υπηρεσιών»19. Caroline S.G. Price, Sarah F. Bell, SimonE.J. Janes, Michael Ardagh, Cardiopulmonaryresuscitation training,knowledge and attitudes of newlyqualifieddoctors in New Zealand in 2003,Resuscitation 2006, 68: 295‐299vima‐asklipiou.gr Σελίδα 371