ჩამოტვირთვა - მწვანე ალტერნატივა

სახელმძღვანელოoqros მოპოვების ზემოქმედების ქვეშ მყოფიმოსახლეობისათვისთბილისი, 2010OPEN SOCIETY INSTITUTE

სახელმძღვანელო მომზადებულია ასოციაცია მწვანე ალტერნატივას მიერინსტიტუტის (OSI-ZUG) ფინანსური მხარდაჭერით.ფონდი ღია საზოგადოებისეს გამოცემა წარმოადგენს ასოციაცია მწვანე ალტერნატივას საკუთრებას. დაშვებულია გამოცემისგამრავლება არაკომერციული მიზნებისათვის, პირველწყაროს მითითებით.წინამდებარე სახელმძღვანელო ბოლნისის რაიონში ოქროსა და სპილენძის მოპოვებისა და გამდიდრებელისაწარმოს ზემოქმედების ქვეშ მყოფი ადგილობრივი მოსახლეობისთვის არის განკუთვნილი. ნაშრომსსაფუძვლად დაედო როგორც საქართველოში, ასევე უცხოეთში ჩატარებული კვლევების შედეგები,სპეციალისტთა ნაშრომები, საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნები და საწარმოს საქმიანობასთანდაკავშირებული საჯარო ინფორმაცია.გამოცემაში აღწერილია ის საფრთხეები, რომელსაც უქმნის ადმიანის ჯანმრთელობასა და გარემოს ოქროსმოპოვებისა და გამდიდრების არსებული პრაქტიკა; მომპოვებელი კომპანიის ვალდებულებები არსებულიმდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის; და ადგილობრივი მოსახლეობის უფლბებისა და ინტერესებისდაცვის შესაძლებლობები.ავტორები: თამარ გუგუშვილი, ნინო წიკლაურირედაქტირება: ირაკლი მაჭარაშვილი, ნინო გუჯარაიძეთბილისი, 2010

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა31. ოქროოქრო ყვითელი ფერის, რბილი, კაშკაშალითონია. სუფთა ოქრო არ შედის რეაქციაში სხვანივთიერებებთან და არ განიცდის კოროზიას დაამის გამო კეთილშობილ ლითონებს მიეკუთვნება.იგი ერთ-ერთი იშვიათი ლითონია: დედამიწისქერქში მისი შემცველობა საკმაოდ მცირეა,საშუალოდ მთის ქანების ერთ ტონაზე მხოლოდ 4მგ ოქრო მოდის. ოქროს აქტიური მიგრაციაახასიათებს, მაგალითად, მიწისქვეშა წყლებისსაშუალებით. სხვადასხვა მიგრაციულიპროცესების შედეგად ოქრო კონცენტრირდებაკვარცის ოქროშემცველი ძარღვული საბადოების ანქვიშრობების სახით. ძარღვული ოქრო წვრილი(0.0001 - 1 მმ) კრისტალების სახით არისჩაწინწკლული კვარცის ქანებში.ქვიშრობებისა და მადნის გარდა, საკმაოდიშვიათად, ოქრო თვითნაბადი სახითაც გვხვდება.თვითნაბადი ოქრო მინარევების სახით შეიცავსსხვადასხვა მეტალებს - მათ შორის: ვერცხლს,სპილენძს, რკინას, ვერცხლისწყალს, პლატინას,ბისმუტს, ტყვიას, ტელურს. ამჟამად მსოფლიოშისულ ნაპოვნია დაახლოებით 10 000 ცალი 10 კგ-ზემეტი წონის მქონე თვითნაბადი ოქროს ზოდი.მსოფლიოში ყველაზე დიდი თვითნაბადი ოქრო–"ჰოლტერმანის ფილა" 1872 წელს იპოვესავსტრალიაში – 285 კგ-იანი ლოდი 93 კგ ოქროსშეიცავდა.ოქრო სახელმწიფო სიმდიდრის სიმბოლოა დასავალუტო მეტალს წარმოადგენს. სხვადასხვაგათვლებით დედამიწაზე ისტორიულ წარსულშიდაახლოებით 150 ათასი ტონა იქნა მოპოვებული.აქედან 40%-ზე მეტი წარმოდგენილიასაიუველირო ნაკეთობებით, 30% თავმოყრილიასახელმწიფო რეზერვებში, 20% - საცავებში(მონეტებისა და ზოდების სახით) და მხოლოდ 10%გამოიყენება ტექნიკური და ტექნოლოგიურიმიზნებისათვის.ოქრო გამოიყენება სტომატოლოგიაში დამედიცინის მრავალ დარგში. ოქროს უმცირესინაწილაკები ასევე გამოიყენება ეგზოტიკურიკერძების მოსამზადებლად და კოსმეტოლოგიაში.აღსანიშნავია რომ, ოქროზე ყოველწლიურიმოთხოვნილების 85% საიუველირო ნაწარმზე დამხოლოდ 12% ინდუსტრიაზე მოდის. სხვადასხვაგათვლებით, დედამიწის ქერქში რჩებადაახლოებით 48 000 ტონა ოქროს მარაგი.კაცობრიობის ისტორიაში მოპოვებულმა ოქრომშეიძლება შეავსოს კუბი, რომლის წახნაგის სიგრძე19 მეტრია (ანუ, ხუთსართულიანი შენობისსიმაღლე); ქანი და ქვიშა, რომლიდანაც მოხდა ამრაოდენობის ოქროს ამოღება, წარმოქმნიდა 2,5 კმ-ზე მეტი სიმაღლის მთას. ამჟამად, წელიწადშიმსოფლიოს მასშატაბით მოპოვებული ოქრო ერთთანამედროვე ტექნოლოგიების განვითარებამშესაძლებელი გახადა ოქროს შედარებით ღარიბისაბადოების დამუშავებაც. საბადო ეკონომიკურადმომგებიანად ითვლება, თუ მადნის ერთ ტონაზე 2-3 გ ოქრო მოდის. საბადო მდიდარია თუ ოქროსშემცველობა 10 გ/ტ-ზე მეტია. დედამიწაზეყველაზე მდიდარი ოქროს საბადო, რომელშიცოქროს შემცველობაა 30 გ/ტ, მდებარეობს სამხრეთაფრიკაში. მისი ასაკი დაახლოებით 3 მილიარდიწელია.1.1 ოქროს გამოყენებაოქრო რბილი ლითონია, მისგან შესაძლებელიაუთხელესი, თითქმის გამჭირვალე ფირფიტისგამოჭედვა და ადამიანის თმის ღერზე წვრილიძაფის გაჭიმვა. ოქრო კარგი ელექტრო- დათბოგამტარია. მისი სიმკვრივე (კუთრი წონა) - 19,3გ/სმ 3 -ია. ოქროზე მძიმე მხოლოდ პლატინისჯგუფის ლითონებია. იმის გამო, რომ ოქრო ძალიანრბილი მეტალია, სიმაგრის მისანიჭებლად მასსპილენძთან ან ვერცხლთან შეადნობენ.ძირითადი ოქროს მომპოვებელი ქვეყნებია:სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა, ამერიკისშეერთებული შტატები, ავსტრალია, კანადა,ჩინეთი და რუსეთი. მსოფლიოში ოქროსმაღაროების შემცირებამ სტიმული მისცატექნოლოგიების განვითარებას, რამაცშესაძლებელი გახადა ოქროთი ღარიბი ისეთისაბადოების დამუშავება, რომლებიც ადრეარამომგებიანად ითვლებოდა.1.2. ოქროსა და სპილენძის მოპოვებისისტორია საქართველოშისაქართველოში ძველთაგანვე მისდევდნენ ოქროსმოპოვებას და დამუშავებას. ცნობები ამის შესახებ,არგონავტების ლეგენდის გარდა, შემონახულიაძველი ბერძენი და რომაელი ავტორებისტექსტებში. მათ თანახმად, ბეწვიანი ცხვრისტყავის მეშვეობით მდინარეებიდან მარცვლოვანოქროს მოიპოვებდნენ. გარდა ამისა, ბოლოდროინდელი არქეოლოგიური აღმოჩენებიმიუთითებენ, რომ დღევანდელი ქვემო ქართლისტერიტორიაზე, ჯერ კიდევ ბრინჯაოს ხანაშიმაღაროების საშუალებით მოიპოვებდნენ მადანსმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა4ოქროს ძარღვებიდან. ზოგიერთი მონაცემით,ანტიკური ხანის საქართველოში, კერძოდ, ძველკოლხეთში ოქროს დამუშავების ქიმიურმეთოდებსაც იცნობდნენ. ძვ. წ. IV-III სს ავტორის,პალეფატეს თხზულებებში მოცემულია ანონიმურიავტორის ცნობა ოქროს საწმისის შესახებ, რომელიცგვამცნობს, რომ კოლხეთში დაცული იყო არაოქროს საწმისი, არამედ ტყავზე ნაწერი წიგნი,რომელშიც აღწერილი იყო ქიმიური მეთოდებითოქროს მიღების ხერხები.მე-18 საუკუნეში, ერეკლე მეორის მეფობის დროსოქროს მოპოვება დაიწყეს ალავერდის, ახტალისადა დამბლუტის საბადოებში. მე -19 საუკუნესა დამე-20 საუკუნის დასაწყისში ოქროს ძიება-მოპოვებას აწარმოებდნენ ჭოროხის, რიონის,ენგურის, ცხენისწყლის, მტკვრის, ხრამის და მათიშენაკადების ქვიშრობებში. 1936 წლიდან ოქროს(გარეცხვის და ამალგამირების მეთოდით) მდინარეენგურის ქვიშრობებიდან მოიპოვებდნენ.ოქრომჭედლობა საქართველოში ძველიწელთაღრიცხვის III ათასწლეულის მეორენახევრიდან იღებს სათავეს. მრავალრიცხოვანიარქეოლოგიური მასალა, რთული და ნატიფინაკეთობები მოწმობენ, რომ ოქრომჭედლურიტექნიკა მაღალ დონეზე იყო განვითარებული დაეს ხელობა ხელოვნების დონეზე იყო აყვანილი.სხვადასხვა წყაროები მიუთითებენ, რომ უძველესქართველ ტომებს მარტო თავიანთთვის კი არუკეთებიათ მადნეული ჭურჭელი და იარაღი,არამედ შორეულ ქვეყნებშიც კი მიჰქონდათგასაყიდად. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ “კალის”გარდა, ძველ ქართულში და მის ენა-კილოკავებშიყველა მადნის სახელი ნამდვილი ქართულია დასხვა ენებიდან არ არის ნასესხები. მაგ. ოქრო,მეგრულად - ორქო, სვანურად - ვქრე, დიდოურად- უქრუ; ვერცხლი, მეგრულად - ვარჩხილი,კვარჩხილი, სვანურად - ვარჩხილ, დიდოურად -მიცხის; სპილენძი, მეგრულად -ლინჯი, სვანურად- სპილენძ, და სხვ. მეტიც, შედარებითიენათმეცნიერება ამტკიცებს, რომ მადნებისსახელები სხვა ერებს ქართველი ტომებისაგანშეუთვისებიათ. კერძოდ, ევროპული ბრინჯაოსსახელი “ბრონზე” წარმომდგარია სპარსული“ბირინჯ”-ისაგან ხოლო სპარსულში ეს სიტყვაშეთვისებულია ქართული ენა-კილოკავებისსაზოგადო სახელისაგან სპილენძი. სვანურად -სპილნეძ, მეგრულად - ლინჯ, სომხურად - პღინძ,რაც უდრის “სპილენძ”-ს, სპირ ენძს და სპერის, ანუისპირის მადანს.1.3 ოქროს მოპოვების მეთოდებიდედამიწის ქერქიდან მოპოვებული მადანი,როგორც წესი მეტალურგიაში გამოიყენებამხოლოდ ე.წ. „გამდიდრების“ შემდეგ, რადგანწიაღიდან ამოღებული მასა შეიცავს დიდირაოდენობით ფუჭ ქანებს, ზოგჯერ კი მავნემინარევებსაც. მადნის სასარგებლო კომპონენტებისფუჭი ქანისა და მავნე მინარევებისაგანგამოცალკევების ტექნოლოგიური პროცესებისერთობლიობას - სასარგებლო წიაღისეულისგამდიდრება ეწოდება. ქვემოთ წარმოგიდგენთოქროს მოპოვებისათვის მადნის გამდიდრებისრამოდენიმე მეთოდის მოკლე მიმოხილვას.1.3.1 გრავიტაციული მეთოდიგრავიტაციული მეთოდი დაფუძნებულია ოქროსქვიშრობების გარეცხვაზე. ეს ოქროს მოპოვებისყველაზე ძველი და უმარტივესი მეთოდია,საჭიროებს მხოლოდ მექანიკურ საშუალებებს დაუძველესი ადამიანისთვისაც იყო ხელმისაწვდომი.ოქროსშემცველი ქვიშრობებიდან ან ქანებიდანოქროს ამოსაკრეფად ქვიშას, ან წვრილადდანამცეცებულ მთის ქანებს ჭურჭელში ათავსებენდა რამდენჯერმე წყლით გადარეცხავენ. ოქრო,რომლის ხვედრითი წონა დიდია (ოქრო თითქმის20-ჯერ მძიმეა წყალზე და დაახლოებით 8-ჯერმძიმეა ქვიშაზე), ჭურჭლის ფსკერზე რჩება.მსუბუქი ქანები კი წყლის საშუალებითგადაირეცხება. ოქროსშემცველი ქვიშრობებისგარეცხვის გზით ოქროს ათასწლეულებისგანმავლობაში მოიპოვებდნენ. ამჟამად,ოქროსშემცველ ქვიშას, იქ სადაც ის შემორჩენილია,მდინარეების და ტბების ფსკერიდან იღებენ. უნდააღინიშნოს, რომ დღეისათვის მდიდარი ოქროსქვიშრობები თითქმის აღარ დარჩა. ოქროსმოპოვების გრავიტაციული მეთოდი კი ეფექტურიამხოლოდ თავისუფალი ოქროს არსებობისშემთხვევაში.გარეცხვის გზით ოქროს საქართველოშიცუძველესი დროიდან მოიპოვებდნენ. სტრაბონი 2მოგვითხრობს, რომ სვანეთში ზამთრის ნიაღვრებსოქროს ქვიშა ჩამოაქვს და ადგილობრივი მკვიდრნიდახვრეტილი ვარცლებით და ბანჯგვლიანიტყავებით აგროვებენო. აქედან მომდინარეობსმითი ოქროს საწმისიან ვერძზეც.1.3.2 ამალგამირებაამალგამირება ოქროს მოპოვების ასევე ძველიმეთოდია, რომელიც ეფუძნება ოქროს თვისებას2 63/64 წ. ძვ. წ. – 24 წ.ახ.წ., ბერძენი ისტორიკოსი,გეოგრაფი და ფილოსოფოსიმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა5არჩევითად დასველდეს ვერცხლისწყლით წყლიანგარემოში, მაშინ როდესაც წყლით სველდებამხოლოდ თანმდევი ქანშემქმნელი მინერალები.ოქრო კარგად სველდება ვერცხლისწყალში დაწარმოქმნის ამალგამას 3 , თუმცა, ამ დროსქიმიურად პრაქტიკულად არ იხსნება. წვრილადდანამცეცებულ ოქროსშემცველ მადანს ანჯღრევენკასრებში, რომელშიც მოთავსებულიავერცხლისწყალი. ოქროს ნაწილაკები ყველამხრიდან იფარებიან თხევადი ვერცხლისწყლით. ამდროს ოქროს ნაწილაკების ფერი იკარგება დაშეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ოქრო “გაიხსნა”.შემდეგ ამალგამას მაღალ ტემპერატურაზეაცხელებენ. ადვილად აქროლადი ვერცხლისწყალიორთქლდება, ოქრო კი რჩება სუფთა სახით.ამ მეთოდს თავისი უარყოფითი მხარეებიც აქვს:მადნიდან/ქვიშრობიდან ოქროს სრულადგამოყოფა არ ხდება, რადგან მისი ძალიან მცირენაწილაკები ვერცხლისწლით ვერ იფარება.ამასთან, ვერცხლისწყალი ძლიერ მომწამლავია;ამალგამირების მეთოდს კუსტარულადაც იყენებენხოლმე, რამაც შესაძლოა სერიოზული ზიანიმიაყენოს ადამიანის ჯანმრთელობას.1.3.3 ჰიდრომეტალურგიული მეთოდიჰიდრომეტალურგიული მეთოდის გამოყენებაეკონომიკურად მომგებიანს ხდის ოქროსმოპოვებას მადანში ოქროს დაბალი შემცველობისდროს (10 გ/ტ და ნაკლები). ეს ხერხი მადნიდანოქროს უწვრილესი ნაწილაკების გამოცილებისსაშუალებას იძლევა. მეთოდი ემყარება ქიმიურრეაქციებს ოქროსა და ნატრიუმის ან კალიუმისციანიდებს შორის. ოქროსშემცველი მადნისციანიდებით დამუშავებისას წარმოიქმნება ოქროსადა ციანიდების კომპლექური ქიმიური ნაერთი.შემდეგი ქიმიური რეაქციის დროს კი ამ ნაერთსუმატებენ თუთიას და გამოიყოფა სუფთა ოქრო.რეაქციის შედეგად დარჩენილ მცირე რაოდენობისთუთიის ციანიდს მჟავით დამუშავებითა დაჩარეცხვით აცილებენ. შემდეგ ოქროს გადაადნობენდა ღებულობენ ზოდს. ციანიდების მეშვეობით3ამალგამა – შენადნობი, რომლის ერთ – ერთიკომპონენტია ვერცხლისწყალი. ქიმიური ბუნებითსხვა ლითონთა შენადნობების ანალოგიურია.ვერცხლისწყლისა და სხვა ლითონის თანაფარდობისმიხედვით ამალგამა შეიძლება იყოს თხევადი,ნახევრად თხევადი ან მყარი. ვერცხლსწყალიასველებს ლითონის ზედაპირს და შემდეგ გაერევამასში, რის შედეგადაც წარმოიქმნება ამალგამა.ამალგამას იყენებენ ლითონის ნაკეთობებისმოოქვრისას, სარკის წარმოებაში, სტომატოლოგიაში.ოქროს მიღების მეთოდი 1843 წელს შეიმუშავაპეტრე ბაგრატიონმა (1818-1876) და ამ ქიმიურრეაქციას მისი სახელი ეწოდება.ჰიდრომეტალურგიული პროცესი სამი ძირითადიეტაპისაგან შედგება: გამოტუტვა, ხსნარისკონცენტრირება და გასუფთავება და ლითონისაღდგენა. გამოტუტვა გულისხმობს მადნისქიმიური ხსნარით დამუშავებას. განსაკუთრებითფართო გამოყენება ამ მეთოდმა 1970-იანიწლებიდან მოიპოვა, როცა დაიწყეს ისეთი ღარიბისაბადოების დამუშავება, სადაც ოქროსშემცველობა ერთი მემილიონედია (ანუ ერთეულიოქრო მილიონ ერთეულ მადანზე). არსებობსგამოტუტვის სამი ძირითადი მეთოდი: ინ-სიტუ,ანუ მიწისქვეშა გამოტუტვა, გროვული გამოტუტვადა ჩანური გამოტუტვა.ინ-სიტუ (მიწისქვეშა) გამოტუტვის პროცესშისაბადოში კეთდება მცირე ჭაბურღილები,რომლიდანაც საბადოში ხდება გამოსატუტიქიმიური ხსნარის ჩატუმბვა. ხსნარი უშუალოდზემოქმედებს მადანზე, რის შემდეგაც ხდება მისიშეკრება და დამუშავება. ამ შემთხვევაშილითონების და მინერალების ამოღება საბადოდანხდება ტრადიციული მადნის მოპოვებისმეთოდების გარეშე, რომლებიც გულისხმობსბურღვა-აფეთქებას, ღია წესით მადნის მოპოვებასან მიწისქვეშა მეთოდების გამოყენებას. თუმცა,გამოტუტვის ამ მეთოდით ოქროს მოპოვებაკომერციულად არახელსაყრელად ითვლება.გროვული გამოტუტვა არ საჭიროებს დამატებითიინფრასტრუქტურის მშენებლობას დაეკონომიკურად მომგებიანია ოქროს ღარიბისაბადოების დამუშავების შემთხვევაშიც.გროვული გამოტუტვის გზით ოქროს მიღებისსაწყის ეტაპზე ხდება საბადოდან ოქროს შემცველიმადნის ამოღება ბურღვა-აფეთქებითი მეთოდით.შემდეგ მოპოვებული მადანი იმსხვრევა დაგროვებად ეწყობა. მადნის გროვა ჰექტრობითტერიტორიას იკავებს, სიმაღლე კი შეიძლება 100მეტრს აჭარბებდეს. გროვებად დალაგებულმადანზე ასხურებენ ნატრიუმის ან კალიუმისციანიდის ხსნარს, ისე, რომ ციანიდი მადნისგროვაში აღწევს და ოქროს მიკროსკოპულნაწილაკებთან ნაერთს ქმნის. გროვის ფსკერზერეზინის მემბრანა უნდა იყოს მოთავსებული,რომელიც ხსნარს მიწაში გაჟონვის საშუალებას არმისცემს. ოქროს შემცველი ხსნარი სპეციალურიარხებით შესაბამის რეზერვუარში იკრიბება,შემდეგ კი ამ ხსნარიდან ქიმიური გზით ოქროგამოიყოფა.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა6გროვული გამოტუტვა მიმზიდველი მეთოდიაშედარებით ნაკლები კაპიტალური დანახარჯებისგამო, თუმცა ოქროს გამოყოფის ეფექტურობაშედარებით ნაკლებია - 50%. გარდა ამისა,მეთოდის ეფექტურობისთვის მნიშვნელობა აქვსმადნის შემადგენლობას. იმ შემთხვევაში, როცამადანი თავისუფალ ოქროს შეიცავს, გროვულიგამოტუტვის მეთოდის გამოყენება არ არისსაკმარისად ეფექტური, რადგან ოქროს დიდინაწილაკების გახსნას დიდი დრო სჭირდება. ამშემთხვევაში პირველ ეტაპზე გრავიტაციულიმეთოდი გამოიყენება, რათა მოხდეს თავისუფალიოქროს გამოყოფა, ხოლო მეორე ეტაპზე - მადნისციანიდით დამუშავება. გროვული გამოტუტვისმეთოდი ასევე არ არის ეფექტური, თუ მადანიგოგირდს შეიცავს, რადგან ციანიდი ჯერ გოგირდსუერთდება და წარმოიქმნება თიოციანატი. ასეთიტიპის მადნებისათვის საჭიროა დამატებითიმეთოდების გამოყენება, როგორიცაა, მაგალითად,ფლოტაცია (იხილეთ ქვეთავი 1.3.4).ჩვეულებრივ, ციანიდი ადვილად იერთებს ოქროს.ამიტომ, მისი ძალიან მცირე კონცენტრაციაც კი(0.035%) საკმარისია მადნის დასამუშავებლად.თუმცა, ციანიდი ასევე წარმოქმნის კომპლექსებსმადანში არსებულ სხვა ლითონებთან:სპილენძთან, რკინასთან და თუთიასთან. ამშემთხვევაში ეს ლითონები მოიხმარენ ციანიდს,რომელიც ოქროს გამოყოფისთვის იყო გამიზნული,რაც ქმნის ციანიდის წილის გაზრდის საჭიროებას.პრაქტიკაში, ციანიდის ტიპიური კონცენტრაცია300-დან 500-მდე მგ/ლ-ს შეადგენს, მადნისშემადგენლობის მიხედვით. მადანში სხვალითონების არსებობა გარემოსდაცვითპრობლემებსაც ქმნის: ასეთი მადნისგადამუშავების შემდეგ დარჩენილ ე.წ. „კუდებში“(წარმოების ნარჩენი მასა) გროვდება მეტი ციანიდი.შესაბამისად, კუდებიდან გამოჟონილი წყალიც მეტციანიდს შეიცავს. აღსანიშნავია, რომ ციანიდისკონცენტრაციის გაზრდა ხშირად არ ამცირებსოქროს გახსნის დროს და მხოლოდ ზრდისციანიდის ხარჯს. გარდა ამისა, ეს მეთოდისაჭიროებს დიდი ტერიტორიებისგამოთავისუფლებას და მათგან მცენარეულობისადა ნიადაგის ფენის მოცილებას.ამ მეთოდის გამოყენებისას, ციანიდების ნაცვლადშეიძლება სხვა აგენტების გამოყენებაც, როგორიცააქლორიდი, ბრომიდი, თიოშარდოვანა დათიოსულფატი, თუმცა ეს ნივთიერებები ქმნიანნაკლებად სტაბილურ ნაერთებს ოქროსთან დაოქროს მისაღებად მოითხოვენ უფრო აგრესიულმჟანგავ გარემოს. ამდენად, ეს რეაგენტები ასევექმნიან რისკს გარემოსა და ჯანმრთელობისათვისდა თანაც უფრო ძვირია. სწორედ ამით აიხსნებაოქროს მოპოვების პროცესში ციანიდისდომინირება სხვა რეაგენტებზე.ჩანური გამოტუტვის დროს, ისევე როგორცგროვული გამოტუტვის შემთხვევაში გამოიყენებაციანიდის მარილების ხსნარი. ამ დროს წინასწარმომზადებული, დამსხვრეული მადანი თავსდებაჩანებში (სპეციალურ ტანკერებში), სადაცმუშავდება ქიმიური ხსნარით. ჩანურიგამოტუტვის მეთოდი იძლევა პროცესისკონტროლის მეტ საშუალებას. ამ დროს უფრომაღალია გამოტუტვის რეაგენტის და გამოსატუტიმასალის კონტაქტის ხარისხი, რაც უზრუნველყოფსუფრო სწრაფ გამოტუტვას და საბოლოოპროდუქტის მეტ გამოსავალს. ეს მეთოდიმოითხოვს უფრო მეტ ხარჯებს, ვიდრე გროვულიგამოტუტვა. ხშირად, ოქროს მომპოვებელსაბადოებში იყენებენ როგორც გროვული, ისეჩანური გამოტუტვის მეთოდებს.1.3.4 ფლოტაციაფლოტაცია 4 მადნიდან ოქროს მოპოვების კიდევერთი მეთოდია. ამ დროს ხდება დაფქულ მადანზექიმიური აგენტების დამატება, ჰაერის შებერვა დაინტენსიური აქაფება. მადანს სპეციფიკურ ქიმიურნივთიერებებს ამატებენ, რათა მიაღწიონკონკრეტული მინერალების შეტივტივებულმდგომარეობაში, ქაფში გადასვლას, ან პირიქით,ხელი შეუშალონ სხვა მინერალებისშეტივტივებულ მდგომარეობაში ყოფნას. შედეგადმიიღება მინერალით მდიდარი,კონცენტრირებული ქაფი, საიდანაც გაშრობის დაგაფილტვრის შემდეგ იღებენ საბოლოოპროდუქტს, მინერალის კონცენტრატს.ფლოტაციის პროცესში, ჩვეულებრივ არ ხდებათავისუფალი ოქროს ნაწილაკების შეტივტივება.ფლოტაცია ეფექტურია იმ შემთხვევაში, როდესაცმადანი ოქროს გარდა გოგირდის მინერალებსშეიცავს. ფლოტაციის მეთოდის უპირატესობა ისაა,რომ არ საჭიროებს მადნის ძლიერ დაქუცმაცებასდა ამით მცირდება ხარჯები. რეაგენტები,რომლებიც ფლოტაციის დროს გამოიყენება,ჩვეულებრივ არ არის ტოქსიკური, რაც იმასნიშნავს რომ კუდების განთავსების ხარჯები არარის მაღალი. ხშირად ფლოტაციის მეთოდიგამოიყენება, როდესაც ოქროსთან ერთად სხვალითონების - სპილენძი, ტყვია და თუთია -4ტერმინი ,,ფლოტაცია” აღნიშნავს ზედაპირზეტივტივსმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა8კონცენტრირებული მჟავები და ტუტეებისნაწარმები) გავრცელება. სამთომოპოვებითიპროცესებით გამოწვეული ჰაერის დაბინძურებახშირად იწვევს რესპირატორულ პრობლემებს.ბურღვა-აფეთქებითი სამუშაოები და მადნისმსხვრევა, გარდა ატმოსფერული ჰაერისდაბინძურებისა, წარმოქმნის ხმაურს, რაცმოქმედებს როგორც ადამიანებზე, ისებიომრავალფეროვნებაზე.2.1 მძიმე მეტალებიმძიმე მეტალები წარმოადგენს ქიმიურიელემენტების ჯგუფს რომელსაც ახასიათებსლითონური თვისებები და დიდი ატომური მასა,ან სიმკვრივე. ტერმინი „მძიმე მეტალები“ (ან„მძიმე ლითონები“) ყველაზე ხშირად გამოიყენებასამედიცინო და გარემოსდაცვით საკითხებთანმიმართებაში. აქედან გამომდინარე,მხედველობაში მიიღება არა მხოლოდ მათიფიზიკური და ქიმიური თვისებები ზოგადად,არამედ მათი ბიოლოგიური აქტიურობა დატოქსიკურობა, ასევე სამეურნეო საქმიანობაშიგამოყენების მოცულობა. ზოგიერთი მძიმელითონი - რკინა, სპილენძი, თუთია, მოლიბდენი- მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ორგანიზმისსასიცოცხლო პროცესებში. მათ ორგანიზმი მცირეოდენობით შეიცავს, რის გამოცმიკროელემენტები ეწოდებათ. მეორეს მხრივ,მძიმე ლითონები და მათი ნაერთები ქსოვილებშიჭარბი დაგროვების შემთხვევაში, იწვევენსხვადასხვა დაავადებებს. ის ლითონები კი,რომლებიც არ ასრულებენ რაიმე სასიცოცხლოფუნქციას, განისაზღვრებიან, როგორც ტოქსიკურილითონები. ჯანმრთელობისთვის პოტენციურსაშიშროებას წარმოადგენს 12 მძიმე მეტალი -სპილენძი, კადმიუმი, ვერცხლისწყალი, კალა,ტყვია, ვანადიუმი, ქრომი, მოლიბდენი,მანგანუმი, ნიკელი და სტრონციუმი, საიდანაცგანსაკუთრებით ტოქსიკურია კადმიუმი,ვერცხლისწყალი, ტყვია და სტრონციუმი.მძიმე ლითონები ანთროპოგენურ ქიმიურნივთიერებათა შორის პრიორიტეტულდამაბინძურებელთა რიცხვს მიეკუთვნებიან. მათახასიათებთ მაღალი ტოქსიკურობა დაორგანიზმში დაგროვების უნარი. ისინი ფართოდგამოიყენებიან სხვადასხვა საწარმოო ციკლში,ამიტომ მიუხედავად სხვადასხვა გამწმენდიღონისძიებისა, სამრეწველო ჩამდინარე წყლებშიმათი შემცველობა საკმაოდ მაღალია. გარემოშიისინი, ასევე, ხვდენიან საყოფაცხოვრებოჩამდინარე წყლების, სამრეწველო საწარმოებისკვამლისა და მტვრის გზით. ბევრი მძიმელითონი ქმნის მდგრად ორგანულ ნაერთს,რომელსაც ახასიათებს წყალში კარგი ხსნადობა,რაც განაპირობებს მათ მოხვედრას ბუნებრივწყალსატევებში.მძიმე მეტალები სხვადასხვა სახის დარღვევებსიწვევენ. მაგ. იაპონიაში, მინიმატას ყურეშიმცხოვრებ ადამიანებში მძიმე მეტალებითდაბინძურებული მოლუსკების საკვებადგამოყენებამ ნევროლოგიური დაავადებებისგანვითარება გამოიწვია. კადმიუმით მოწამლვაძვლების “დარბილებას” და თირკმელებისდაზიანებას იწვევს და მისთვისდამახასიათებელია ძლიერი ტკივილებისახსრებსა და ზურგის არეში. კადმიუმი დარამდენიმე მისი ნაერთი ცნობილია, როგორცკანცეროგენი და მრავალი სახის სიმსივნისგამომწვევია. კადმიუმი და თუთია მსგავსიქიმიური ელემენტებია, რის გამოც, კადმიუმიანაცვლებს თუთიას სხვადასხვა ბიოლოგიურპროცესებში და თუთიასთან შედარებით 10-ჯერუფრო მტკიცე ნაერთებს ქმნის. კადმიუმს ასევეაქვს მაგნიუმისა და კალციუმის ჩანაცვლებისუნარიც. კადმიუმს ბიოაკუმულაცია ახასიათებს.კერძოდ, თევზების შინაგანი ორგანოებისქსოვილებში გროვდება. ამასთან, კადმიუმსნახევრადგამოყოფის ხანგრძლივი დრო გააჩნია –10-30 წელი. დაბინძურებულ წყალში დაჭერილითევზის მოხმარებამ შეიძლება გამოიწვიოსადამიანის მძიმე ინტოქსიკაცია.კობალტი, ისევე როგორც ნიკელი, დაგროვებისასავლენს მუტაგენურ და კანცეროგენურ თვისებებს.ასევე საზიანოა თუთიის ჭარბი კონცენტრაცია:თავისუფალი თუთიის იონი ტოქსიკურიამცენარეების, უხერხემლოების დათევზებისათვის. სპილენძი მტკნარი წყლისთევზებისათვის უფრო ტოქსიკურია, ვიდრე სხვამძიმე მეტალი, ვერცხლისწლის გარდა.ადამიანისთვის სპილენძი არ არის ძლიერტოქსიკური, თუმცა, ორგანიზმში მისმა სიჭარბემშეიძლება გამოიწვიოს ქრონიკული ინტოქსიკაცია,რის შედეგადაც შეიძლება განვითარდესჰეპატიტი, შიზოფრენია და სხვ. კობალტი დასტრონციუმი თევზების კუნთებშიაკუმულირდება. წყალში არსებული ესელემენტები მდინარეებში ბანაობისას შეიძლებასაშიში აღმოჩნდნენ ადამიანისთვის და რთულიდაავადებები გამოიწვიონ, როგორიცაასტრონციუმის რაქიტი, ჩონჩხის პათოლოგია,სასუნთქი გზების დაავადება, კანის დაზიანებადა სხვ.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა92.2 ციანიდიციანიდი – CN ‐ ანიონია (უარყოფითი იონი),რომელიც სამმაგი ბმით დაკავშირებული ერთინახშირბადის ატომისა და ერთი აზოტისატომისგან შედგება (C≡N). თუმცა, ტერმინიციანიდი გულისხმობს ციანოჯგუფის შემცველნებისმიერ ნივთიერებას. ყველაზე ტოქსიკურიფორმა თავისუფალი ციანიდია, რომელიც შეიცავსთავად ციანიდის ანიონს CN ‐ და ციანწყალბადსHCN. ტემპერატურის და მჟავიანობის (pH)მიხედვით თავისუფალი ციანიდი შეიძლება იყოსაირად ან თხევად მდგომარეობაში. თავისუფალიციანიდი, როგორც აირადი, ისე თხევადი, უფეროადა მომწარო ნუშის სუნი აქვს, თუმცა მისი სუნიარც ისე ადვილი აღმოსაჩენია. ციანიდიმაღალტოქსიკური ქიმიური ნივთიერებაა. ერთიკოვზი ციანიდის 2%-იანი ხსნარი იწვევს ადამიანისსიკვდილს.ციანიდის ნაერთები ნატრიუმთან, კალიუმთან დაკალციუმთან ძლიერ ტოქსიკურია, რადგანადვილად იხსნება წყალში, რის შედეგადაცთავისუფალი ციანიდი გამოთავისუფლდება.შედარებით უფრო სტაბილურ კომპლექსურნაერთებს წარმოქმნის ციანიდი კადმიუმთან,სპილენძთან და თუთიასთან. მიუხედავად მეტისტაბილურობისა, ასეთი ნაერთები ნეიტრალურიმჟავიანობის პირობებშიც იხსნება წყალში. ამ დროსგამოთავისუფლდება როგორც თავისუფალიციანიდი, ისე მეტალის კათიონი, რომელიც, თავისმხრივ, ასევე შეიძლება იყოს ტოქსიკური. ამიტომმეტალ-ციანიდის კომპლექსური ნაერთები, დიდიკონცენტრაციით, ასევე საზიანოა გარემოსთვის.ციანიდი იკავშირებს გოგირდს და წარმოქმნისთიოციანატს SCN ‐, რომელსაც ასევე აქვსდისოციაციის უნარი. ის გაცილებით ნაკლებადტოქსიკურია ვიდრე ციანწყალბადი, თუმცა აქვსძლიერ გამაღიზიანებელი მოქმედება ფილტვებზე,რამდენადაც, თიოციანატი ქიმიურად დაბიოლოგიურად იჟანგება კარბონატის, სულფატისდა ამიაკის წარმოქმნით. თიოციანატის დაჟანგვითბუნებრივ პირობებში, ან ციანიდის ხსნარებითდამუშავებისას წარმოიქმნება ციანატი OCN,რომელიც უფრო ნაკლებად ტოქსიკურია ვიდრეციანწყალბადი, HCN და ადვილად ჰიდროლიზდებაამონიუმამდე და ნახშირშირორჟანგამდე.ციანიდი ბუნებრივადაც არის გავრცელებული, მასწარმოქმნიან ბაქტერიები, სოკოები და ზღვისწყალმცენარეები, ასევე, ზოგიერთი მცენარე.მიუხედავად ამისა, გარემოში ციანიდიძირითადად სამრეწველო პროცესების ანნარჩენებთან არასწორი მოპყრობის შედეგადჩნდება.ციანიდის გამოყენებამ დიდი მოგება მოუტანასამთო მომპოვებელ ინდუსტრიას, ვინაიდანშესაძლებელი გახდა ღარიბი საბადოებიდანძვირფასი ლითონების (ოქროს და ვერცხლის)მიღება. თუმცა, ამ მეთოდის გამოყენებადაკავშირებულია სერიოზულ გარემოსდაცვითპრობლემებთან: ღარიბი საბადოებისდამუშავებისას წარმოიქმნება უზარმაზარი ღიაკარიერები, ნარჩენის სახით გრივდება დიდირაოდენობით ფუჭი ქანები. გარდა ამისა, ბოლოწლებში მომხდარი ციანიდთან დაკავშირებულიავარიული შემთხვევების ჯაჭვი იწვევსსაერთაშორისო საზოგადოების შეშფოთებას.მიუხედავად იმისა, რომ სამთომომპოვებელიკომპანიები აცხადებენ, რომ მუშაობენ ციანიდისგამოყენების უსაფრთხო მეთოდებით, ამნივთიერების ტოქსიკურობის და მავნეზეგავლენის შესახებ ჯერ კიდევ მრავალი რამუცნობია. სამთომომპოვებელი კომპანიების დამათი მარეგულირებელი ორგანოებისგანცხადებით, ციანიდი სწრაფად იშლება წყალშიმზის სხივების ზემოქმედებით და უვნებელნივთიერებებად გარდაიქმნება. სინამდვილეში,ციანიდი წყალში გახსნისას წარმოქმნის ნაერთებს,რომლებიც პოტენციურად საშიშია თევზებისა დასხვა წყლის ორგანიზმებისათვის. ამ ნაერთებიდანბევრი ნაკლებად ტოქსიკურია ვიდრე თავადციანიდი, მაგრამ შეიძლება მდგრადობაშეინარჩუნოს დიდი დროის განმავლობაში.თავისუფალი ციანიდი ცოცხალ ორგანიზმებში არგროვდება, მაგრამ ზოგიერთ მის ნაერთსახასიათებს ბიოაკუმულაცია (დაგროვება)მცენარეებისა და თევზების ქსოვილებში. ციანიდიადვილად ურთიერთქმედებს სხვადასხვა ქიმიურნივთიერებებთან და ასობით ისეთ ნაერთსწარმოქმნის, რომლებსაც ახასიათებთმრავალმხრივი ტოქსიკურობა. გარდა ამისა,რამდენადაც ციანიდი ნახშირბადზედაფუძნებული ნაერთია, ის ადვილადურთიერთქმედებს ნახშირბადზე დაფუძნებულსხვა ნივთიერებებთან, მათ შორის ცოცხალორგანიზმებთან.მიუხედავად ამ სირთულისა, სხვადასხვა ქვეყნებშიმარეგულირებელი ორგანოები ძირითადადმოითხოვენ მხოლოდ სამი კატეგორიის ციანიდისნაერთების მონიტორინგს. მათ შორისაათავისუფალი ციანიდი, და ციანიდის სუსტი,მჟავაში ადვილად ხსნადი ნაერთები. ამ დროსმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა10ხდება ბევრი სხვა სახის ციანიდის ნაერთებისუგულვებელყოფა. მაგ. ციანიდის დაშლის ორიმნიშვნელოვანი პროდუქტის, ციანატის დათიოციანატის. მაღაროს ტერიტორიიდან აღებულიწყლის სინჯში შესაძლოა აღმოჩნდეს თავისუფალიციანიდის ან მჟავაში ხსნადი ციანიდის საკმაოდდაბალი კონცენტრაცია, ან საერთოდ არაღმოჩნდეს; თუმცა, როდესაც იგივე სინჯებისანალიზი ხდება სპეციფიურად ციანატის დათიოციანატის შემცველობაზე, ისინი შესაძლოაგამოვლინდეს ათობით მილიგრამი ლიტრზე ანმეტი კონცენტრაციით. მრავალი კვლევა თუმარეგულირებელი დოკუმენტი აღწერს ციანიდისამ ნაწარმებს როგორც ტოქსიკურს, თუმცა არ არისდაზუსტებული კონკრეტულად რაკონცენტრაციით. რამდენადაც ამ ნივთიერებებისაღწერა არ ხდება რუტინული ანალიზის პროცესში,ხშირად შეუძლებელია იმის დადგენა, არის თუ არაისინი მაღაროს ტერიტორიაზე და როგორია მათიკონცენტრაცია. ამრიგად, ციანიდის გამომყენებელინდუსტრიაში ჯერ კიდევ მრავალი კითხვაარსებობს რომლებიც ჯერ-ჯერობითპასუხგაუცემელია როგორც მომპოვებელიკომპანიების, ისე მარეგულირებელი ორგანოებისდა ჯანმრთელობის დაცვის ორგანოების მიერ.2004 წელს ორგანიზაციამ “Earthworks” 5 გამოსცაპუბლიკაცია 6 (დაწერილი ჯერ კიდევ 1998 წელს)ციანიდთან დაკავშირებული რისკების შესახებ,რათა დახმარებოდა ინდუსტრიას, სახელმწიფომარეგულირებელ ორგანოებს და მოსახლეობასარსებული საფრთხეების შეფასებაში. კერძოდ,გამოცემაში მოცემულია კონკრეტულიღონისძიებები, რომლებიც უნდა გატარდესციანიდთან დაკავშირებული რისკებისგამოსავლენად:5ორგანიზაცია Earthworks განლაგებულია ქალაქვაშინგტონში (აშშ). ეს არის არაკომერციულიორგანიზაცია, რომლის მისიაა მოსახლეობისა დაგარემოს დაცვა მოპოვებითი საქმიანობისზემოქმედებისგან, როგორც ამერიკის შეერთებულშტატებში, ასევე მსოფლიო მასშტაბით. ორგანიზაციააქვეყნებს ინფორმაციას მოპოვებითი საქმიანობისეკოლოგიური, სოციალური, კულტურული დაეკონომიკური შედეგების შესახებ.6რობერტ მორანი, „ციანიდთან დაკავშირებულიგაურკვევლობა: ციანიდის ქიმიისა და ტოქსიკურობისშესწავლა და მისი ანალიზი მოპოვებითი საქმიანობისმიერ დაბინძურებულ წყლებში“. 1998. მინერალურიპოლიტიკის ცენტრი (ამჟამად ორგანიზაციაEarthworks, 2004წ.http://www.mineralpolicy.org/publications/pdf/cyanideuncertainties.pdf. მომპოვებელი კომპანიების მიერ ციანიდისყველა ნაერთების ნებაყოფლობითიმონიტორინგი და მონიტორინგისინფორმაციის გამოქვეყნება; სტანდარტების დადგენა ციანიდისპოტენციურად ტოქსიკური ნაერთებისათვის; გარემოსდაცვითი სტანდარტების გამკაცრებაიმ მოპოვებითი საქმიანობებისათვის,რომლებიც ციანიდს იყენებენ და ამგვარიპროექტების საჯაროობის უზრუნველყოფა; მოქალაქეთასადამკვირვებლოგაერთიანებების შექმნა იმ მომპოვებელსაბადოებთან, რომლებიც ციანიდს იყენებენ,რათა უზრუნველყოფილი იყოსსაზოგადოებისთვისინფორმაციისხელმისაწვდომობა; დამოუკიდებელიგარემოსდაცვითიაუდიტების ჩატარება იმ მომპოვებელკომპანიებში, რომლებიც ციანიდს იყენებენ.2.2.1 ციანიდის ზეგავლენა ადამიანისჯანმრთელობაზეადამიანისთვის ციანიდი დაბალიკონცენტრაციითაც ძლიერ ტოქსიკურია. თხევადიან აირადი ციანწყალბადი და ციანიდის ტუტემეტალების მარილები შეიძლება მოხვდესადამიანის ორგანიზმში სასუნთქი და საჭმლისმონელების გზებით, ან შეწოვით თვალისლორწოვანი გარციდან ან კანიდან. გაჭრილი,დაზიანებული ან ნოტიო კანიდან ციანიდისშეღწევა უფრო ძლიერად ხდება.ციანიდის მიმართ მგრძნობიარობაინდივიდუალურია. ამიტომ, როგორც წესი,ციანიდის ლეტალურ დოზად მიჩნეულიაციანიდის კონცენტრაცია, რომელიც სასიკვდილოაადამიანების 50%-სათვის. აირადი ციანწყალბადისლეტალური დოზაა 100-300 წილი მილიონზე. ამდოზით ციანწყალბადის შესუნთქვა იწვევსსიკვდილს 10-60 წუთში, ციანწყალბადისკონცენტრაციის მიხედვით. ციანწყალბადისშესუნთქვა კონცენტრაციით 2000 წილი მილიონზე,იწვევს სიკვდილს 1 წუთში. საჭმლისმომნელებელი სისტემის გზით მიღებულიციანწყალბადის ლეტალური დოზა შეადგენს 50-200 მგ-ს (რაც დაახლოებით ბრინჯის მარცვლისსიდიდისაა) ან 1-3 მგ-ს სხეულის წონის 1 კგ-ზე.დაზიანებულ კანთან კონტაქტის შემთხვევაშიციანწყალბადის ლეტალური დოზაა 100 მგსხეულის 1 კგ-ზე. მიუხედავად იმისა, რომციანიდთან კონტაქტის სახეები და დოზებიშეიძლება განსხვავებული იყოს, ადამიანისსხეულში მოხვედრის შემდეგ ციანიდის მოქმედებამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა11ყველა შემთხვევაში ერთნაირია. ის იწვევსცენტრალური ნერვული სისტემისფუნქციონირების დაქვეითებას, რესპირატორულისისტემის ბლოკირებას და სიკვდილს.ციანიდით მოწამლვის საწყისი სიმპტომებიშეიძლება გაჩნდეს აირადი ციანწყალბადის ისეთმცირე კონცენტრაციებთან კონტაქტისას,როგორიცაა 20-40 წილი მილიონზე. ესსიმპტომებია: თავის ტკივილი, ძილისკენ სწრაფვა,თავბრუს ხვევა, სუსტი და აჩქარებული პულსი,გახშირებული, ღრმა სუნთქვა, სახეზე სიწითლე,გულისრევა და პირღებინება. ამ სიმპტომებსშეიძლება მოყვეს კონვულსიები, გუგებისგაფართოება, კანის გაწებოვანება, სუსტი და უფროგახშირებული პულსი, სუნთქვის გაიშვიათება.ბოლოს, გულისცემა ნელდება დაარარეგულარული ხდება, სხეულის ტემპერატურაეცემა, ტუჩები, სახე და კიდურები ლურჯდება,ადამიანი კომაში ვარდება და კვდება. ესსიმპტომები შეიძლება გაჩნდეს ციანიდისლეტალურ დოზაზე ნაკლები კონცენტრაციითზემოქმედების შემთხვევაშიც. თუმცა, ამ დროსორგანიზმი ახერხებს შხამის დეტოქსიკაციას. ამშემთხვევაში, თუ ციანიდის დოზა დაზემოქმედების ხანგრძლივობა არ არის მაღალი დადეტოქსიკაციის მექანიზმები ახერხებენ მასთანგამკლავებას, ციანიდით მოწამლვის შედეგიშეიძლება ფატალური არ იყოს.ციანიდს არ ახასიათებს დაგროვებითი მოქმედებაან მოქმედების გაძლიერება კვებით ჯაჭვში.ამიტომ, ციანიდის შედარებით დაბალიკონცენტრაციების ქრონიკული ზემოქმედება არიწვევს მწვავე მოწამლვას. ციანიდის ქრონიკულიზემოქმედება იწვევს დემიელინიზაციას (ნერვულისისტემის დაავადება). ამ დროს ფერხდებადაზიანებულ ნერვებში სიგნალების გადაცემა,შედეგად ფერხდება შეგრძნება, აღქმა, მოძრაობა დასხვა ფუნქციები. ციანიდი იწვევს ასევე ოპტიკურინერვის დაზიანებას, ატაქსიას (კუნთებისმოძრაობის კოორდინაციის დარღვევა),ჰიპერტონიას, ოპტიკურ ატროფიას (მხედველობისუჯრედების დაზიანება, რაც, თავის მხრივ,მხედველობის დაკარგვას იწვევს), ფარისებრიჯირკვლის დაავადებას.2.2.2 ციანიდის ზემოქმედება მდინარეებზეციანიდს განსაკუთრებით გამანადგურებელიზემოქმედება აქვს მდინარეებზე. ამის მიზეზიათევზების მაღალი მგრძნობიარობა მის მიმართ.მათზე ზეგავლენას ახდენს ციანიდის შედარებითდაბალი კონცენტრაციებიც. მაგ. თევზებისსიკვდილს იწვევს ციანიდის ისეთი მცირეკონცენტრაციაც კი, როგორიცაა 1 მიკროგრამილიტრზე, მაშინ, როდესაც ფრინველებისა დაძუძუმწოვრებისთვის ციანიდის სასიკვდილოკონცენტრაცია შეადგენს 1 მილიგრამს ლიტრზე.მწვავე ტოქსიკურად ითვლება ციანიდისკონცენტრაცია, რომელიც იწვევს პოპულაციის50%-ზე მეტის სიკვდილს 96 საათის განმავლობაში.ციანიდის ავარიული დაღვრის შემთხვევაშიციანიდის ზემოქმედება თევზებზე შეიძლება 10დღის განმავლობაში გრძელდებოდეს.ქრონიკულმა ზემოქმედებამ შეიძლება იმოქმედოსრეპროდუქციაზე, ფიზიოლოგიაზე და ზოგადაქტივობაზე სხვადასხვა სახეობის თევზებში, რასაცშეიძლება მოჰყვეს თევზის რესურსისგანადგურება. თუმცა, საბოლოო ჯამში, ირღვევამთელი კვებითი ჯაჭვი, დაწყებულიფიტოპლანქტონიდან,დამთავრებულიფრინველებით, რომლებიც თევზით იკვებება.2.2.3 ციანიდის დაღვრის შემთხვევებიმიუხედავად იმისა, რომ ციანიდის გამოყენებაოქროს მოპოვების დროს მთელ მსოფლიოშიუსაფრთხოების წესების მაქსიმალური დაცვითხდება, XX საუკუნის ბოლოს ადგილი ჰქონდაავარიული დაღვრების შემთხვევებს, რომლებმაცუარყოფითი ზემოქმედება იქონიეს ველურბუნებაზე და მდინარეების სისტემებზე. ამშემთხვევებს არ მოჰყოლია დიდი მსხვერპლიადამიანებში, რადგან ხერხდებოდა მოსახლეობისდროული გაფრთხილება, რათა მათ არგამოეყენებინათ დაბინძურებული წყალი.კოლორადო, აშშ: 1992 წელს კოლორადოში,სამიტვილის ოქროს მაღაროდან ციანიდის და სხვადამაბინძურებლების დაღვრამ გამოიწვია მდინარეალამოსას 27 კმ სიგრძის მონაკვეთის დაბინძურება,რასაც მწვავე გარემოსდაცვითი პრობლემებიმოჰყვა.მონტანა, აშშ: 1982 წელს მონტანაში, ზორტმან-ლანდუსკის მაღაროში 52 000 გალონი (1 გალონიდაახლოებით 3.8 ლიტრს შეადგენს) ციანიდისხსნარით სასმელი წყლის დრენაჟის სისტემადაბინძურდა. ინციდენტი მას შემდეგ იქნააღმოჩენილი, როცა მაღაროს ერთ-ერთმათანამშრომელმა შენიშნა, რომ სახლში, ონკანიდანგამომავალ წყალს ციანიდის სუნი დაჰკრავდა.მაღაროს ფუნქციონირების მანძილზე ადგილიჰქონდა ციანიდის მრავალჯერად გაჟონვას დაციანიდის ხსნარის ჩაშვებას, რამაც გამოიწვიამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა12ველური ბუნების განადგურება და წყალსატევებისდა მიწისქვეშა წყლების ძლიერი დაბინძურება.ნევადა, აშშ: გამოსატუტი მოედნის ფსკერისმთლიანობის რღვევის გამო, 1997 წელს ნევადაშიმოხდა 245.000 გალონი ციანიდით გაჯერებულინარჩენის ჩაღვრა ორ პატარა მდინარეში. 1989 და1990 წლებში ნევადაში ადგილი ჰქონდა ციანიდისრვა გაჟონვას.სამხრეთ დაკოტა, აშშ: 1998 წლის 29 მაისს 6-7 ტონაციანიდის შემცველი კუდები ჩაიღვარაუაითვუდის უბეში, რამაც გამოიწვია დიდირაოდენობით თევზის დაღუპვა. ჩაღვრისშედეგების სრულად აღმოფხვრას რამდენიმეწელიწადი დასჭირდა.ყირგიზეთი: 1998 წლის 20 მაისს ციანიდითდატვირთული სატვირთო მანქანა ხიდიდანგადავარდა, რის შედეგადაც თითქმის ორი ტონანატრიუმის ციანიდი ჩაიღვარა მდინარეში.ინციდენტმა გამოიწვია 2600 ადამიანის მოწამლვადა 4 ადამიანის სიკვდილი.გაიანა: 1997 წელს, ოქროს მომპოვებელი საბადოსდამბის რღვევის შედეგად 869 მილიონ გალონზემეტი ციანიდის შემცველი კუდები ჩაიღვარაგაიანას უდიდეს მდინარეში.ესპანეთი: თუთიის საბადოს დამბის რღვევისშედეგად 1998 წლის აპრილში, დაახლოებით 1.3მილიარდი გალონი მჟავე, მეტალებითდაბინძურებული კუდები ჩაიღვარა მდინარეში დამიმდებარე ფერმის ტერიტორიაზე სამხრეთესპანეთში. შედეგად მოხდა მდინარეში თევზისმასიურად განადგურება.რუმინეთი: 2000 წლის 30 იანვარს ციანიდისშემცველი კუდების მდინარეში ჩაღვრამ გამოიწვიაათასობით თევზის დაღუპვა და მდინარე დუნაისგრძელი მონაკვეთის დაბინძურება, რის შედეგადაცმდინარის წყალი სასმელად უვარგისი და წყლისორგანიზმებისათვის საარსებოდ არახელსაყრელიგახდა.ამ შემთხვევებმა გამოიწვია პროტესტის ტალღაახალ საბადოებთან დაკავშირებით, რომლებშიციგეგმებოდა ციანიდის გამოყენება, მაგ.რუმინეთში, ავსტრალიაში და ჩილეში. ამერიკისშტატ მონტანაში და რამდენიმე სხვა ქვეყანაშიაიკრძალა ციანიდის გამოყენება სამთომოპოვებითპროცესებში. ერთ-ერთი პირველი ქალაქი,რომელმაც შეძლო სასამართლო პროცესის მოგებადა ციანიდის გამოყენების ოფიციალურადაკრძალვა, იყო ქალაქი ბერგამა თურქეთში. 1997წლის მაისში თურქეთის ადმინისტრაციულსამართალდარღვევათა უზენაესმა სასამართლომგააუქმა ოქროს მოპოვების ნებართვა, გაცემულისამთომოპოვებით კომპანიაზე თურქეთის გარემოსდაცვის კომიტეტის მიერ. ეს გადაწყვეტილებამოჰყვა ქალაქის მოსახლეობის მასობრივსაპროტესტო გამოსვლებს. სასამართლომდაადგინა, რომ კომპანიის საქმიანობაეწინააღმდეგება ქვეყნის კონსტიტუციას, სადაცნათქვამია, რომ თითოეულ ადამიანს აქვს ჯანსაღგარემოში ცხოვრების უფლება. სასამართლომაღიარა, რომ ოქროს მოპოვების ტექნოლოგია,რომელსაც საფუძვლად უდევს ციანიდისგამოყენება, არღვევს მოქალაქეთა კონსტიტუციურუფლებებს.სამთომოპოვებითი კომპანიის მიერკონსტიტუციის (ამჯერად შტატის კონსტიტუციის)დარღვევა იყო ასევე მონტანაში სასამართლოს მიერგამოტანილი გადაწყვეტილების საფუძველი.2.2.4 ციანიდის საკითხის საერთაშორისორეგულირებაზოგიერთ ქვეყანაში (მაგ. აშშ, კანადა,ევროკავშირის ქვეყნები) შეიმუშავეს ციანიდთანმოპყრობის ეროვნული მარეგულირებელი აქტებიდა სახელმძღვანელოები. შემუშავებულიაციანიდის დასაშვები კონცენტრაციებისნორმატივები ჰაერის, წყლისა და ნიადაგისათვის.ასევე, ლითონებისა და გარემოს საერთაშორისოსაბჭოს 7 და გაეროს გარემოს დაცვის პროგრამისხელმძღვანელობით შემუშავებულ იქნა „ოქროსმოპოვებისთვის ციანიდის წარმოების,ტრანსპორტირების და გამოყენების საერთაშორისოკოდექსი 8 ”. ამ კოდექსის შესრულებანებაყოფლობითია ოქროს მწარმოებელი დაგადამზიდი კომპანიებისთვის. კოდექსიგანსაზღვრავს ოქროს მოპოვებისთვის საჭიროციანიდის წარმოების, შენახვის, გადატანისა დაგამოყენების უსაფრთხოების მექანიზმებს, ასევეფინანსური უზრუნველყოფის, უბედურიშემთხვევების თავიდან აცილების, საგანგებოსიტუაციებში მოქმედების, ინფორმაციისსაჯაროობის, დაინტერესებულ მხარეთა ჩართვისმოთხოვნებს.7The Interantional Council for Metals and theEnvironment (ICME)8International Cyanide Management Code For theManufacture, Transport, and Use of Cyanide In theProduction of Goldმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა13კოდექსის ორი შემადგენელი ელემენტიაპრინციპები და პრაქტიკული სტანდარტები.პრინციპები არის ხელის მომწერ მხარეთა ზოგადიმზადყოფნა პასუხისმგებლობით მოეკიდონციანიდთან დაკავშირებულ პრობლემებს, ხოლოპრაქტიკული სტანდარტები ერთვის პრინციპებსდა განსაზღვრავს კონკრეტულ ამოცანებს,რომელთა შესრულება საჭიროა თითოეულიპრინციპის რეალიზებისთვის. მხარეთა მიერვალდებულებების შესრულება ექვემდებარებამონიტორინგს დამოუკიდებელი „მესამე მხარის“მიერ ზედამხედველობას.3. „მადნეულის“ და „კვარციტის“საქმიანობა და გარემოქვემოთ შემოგთავაზებთ ინფორმაციასსაქართველოში დღეისათვის ყველაზე მასშტაბურიოქროსა და სპილენძის მომპოვებელი საწარმოსშესახებ.3.1 საბადომადნეულისოქრო-სპილენძ-ბარიტ-პოლიმეტალების საბადო მდებარეობს ბოლნისისრაიონში, თბილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით80 კმ-ის დაშორებით. მადნეულის საბადოსშესწავლა გასული საუკუნის 40-იან წლებშიდაიწყო. 1956 წელს საბადო დამტკიცდა, ხოლო1959 წელს საქართველოში დაიწყო ფერადილითონების ერთ-ერთი უდიდესი – მადნეულისკომბინატის მშენებლობა. კომბინატისმშენებლობასთან დაკავშირებით, სრულიადუკაცრიელ ტერიტორიაზე წარმოიშვა დიდისამრეწველო დასახლება – დაბა კაზრეთი (ამჟამადკაზრეთში დაახლოებით 4000 ადამიანი ცხოვრობს).1975 წელს ექსპლუატაციაში შესული კომბინატიახორციელებდა სპილენძის, ბარიტის, ოქრო-ვერცხლის შემცველი კვარციტებისა დაპოლიმეტალური მადნების მოპოვებას,მოპოვებული სპილენძის და ბარიტის მადნებისპირველად გადამუშავებას, გამდიდრებას დამიღებული პროდუქტის რეალიზაციას. ბარიტისმოპოვება 1990 წელს შეწყდა. 1994 წელს შეიქმნა“კვარციტი”, რომელმაც დაიწყო ცალკედასაწყობებული ოქროსშემცველი კვარციტისმადნებიდან ოქროსა და ვერცხლის დორეშენადნობის 9 მიღება გროვული გამოტუტვისმეთოდით.9 ოქროსა და ვერცხლის შენადნობი, რომელიც ასევეშეიცავს სხვა მინარევებს.იმის გამო, რომ “მადნეულის” საქმიანობასაშიშროებას უქმნიდა გარემოს და ადამიანისეკოლოგიურ უსაფრთხოებას, სხვადასხვა წლებშიგასული საუკუნის ბოლოს მის წინააღმდეგსხვადასხვა სანქციები იქნა გამოყენებული, მათშორის წიაღისეულის მოპოვების ლიცენზიებისგაუქმებაც ლიცენზიის პირობებისშეუსრულებლობის გამო.2005 წლამდე სს “მადნეულის” 97.5% წილისახელმწიფო საკუთრებაში იყო. “კვარციტის” 50%წილი სს “მადნეულის” საკუთრებაში იყო, ხოლოდანარჩენ 50%-ს ფლობდა ავსტრალიური კომპანია„ბოლნისის ოქრო“ (Bolnisi Gold NL). 2005 წელს“მადნეულის” მფლობელი გახდა კომპანია“სტენტონ იქუითიზ ქორპორეიშენ” (StantonEquitieze Corporation), რუსული კომპანია“პრომიშლენიე ინვესტორის” შვილობილიკომპანია. ხოლო 2007 წლიდან სს “მადნეულის” დასს “კვარციტის” აქციები გადაეცა “პრომიშლენიეინვესტორის” მეორე მფლობელს, სიმანპოვარიონკინს, რომელიც ამავდროულად არისჯგუფის დირექტორთა საბჭოს თავმჯდომარე.გარიგების შედეგად, სს “მადნეული”-ს და“კვარციტი”-ს მფლობელი გახდა კომპანიაGeoProMining.3.2 სპილენძის მოპოვება/გადამუშავებამადნეულის საწარმოს ნედლეულს წარმოადგენსსპილენძის კოლჩედანური მადანი, ქიმიურიშედგენილობით სპილენძი 0.92%, გოგირდი – 3-4%, სილიციუმის ოქსიდი – 67.2%, ალუმინისოქსიდი 1.5-2%, რკინა 2.8%. სპილენძის მადნისმოპოვება წარმოებს სამთო სამუშაოების მაღაროზებურღვა-აფეთქებითი მეთოდით. კარიერიდანამოღებული მადანი გადაიზიდებაგამამდიდრებელ ფაბრიკაში შემდგომიგადამუშავებისათვის. ხოლო ფუჭი ქანები -სპეციალურ სანაყაროებზე. (საწარმოს დღეისათვისაქვს ოთხი სანაყარო, საერთო ფართობით 239.7 ჰა).მადანი იმსხვრევა, იფქვება და ხდება მისგანსპილენძის ამოღება ფლოტაციის მეთოდისგამოყენებით. შესქელების, დალექვის,ფილტრაციის და გაშრობის შემდეგ მიიღება მზასპილენძის კონცენტრატი. სპეციალურიფილტრების მეშვეობით გაფილტრულიკონცენტრატი ინახება ჯერ ბუნკერში, ხოლოშემდეგ ხდება მისი დაფასოება და სარკინიგზოვაგონებში ჩატვირთვა შემდგომიტრანსპორტირებისათვის. კუდები საწარმოდანმილების საშუალებით გადაიტუმბება სპეციალურსანაყაროზე, კუდსაცავზე. პროექტის მიხედვითსაწარმოს სიმძლავრეა 1360 ათასი ტონა წელწადში.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა14ის მუშაობს უწყვეტი რეჟიმით. საწარმოშიდასაქმებულია 1476 ადამიანი 10 . საწარმოს სამთომინაკუთვნი მოიცავს 1 039 ჰექტარ ტერიტორიას.სს “მადნეულთან” 1996 წლიდან ფუნქციონირებსსაწარმო “ეკოლოგი”, რომელიც ახორციელებსკარიერული და სანაყაროსქვეშა მჟავე კარიერულიწყლების ნაწილის შეგროვებას და გადამუშავებასმისგან სპილენძის ამოღების მიზნით. კერძოდ,იკრიბება კარიერიდან ამოტუმბული და ერთ-ერთისანაყაროდან (სანაყარო 2) ჩამორეცხილი წყლებისნაწილი და ხდება ამ წყლებიდან სპილენძისაღდგენა რკინის ფხვნილით დამუშავების –ცემენტაციის პროცესში.‘მადნეულის’ მიერ თვეში ხდება 450 000 მ 3 ქანებისამოღება, საიდანაც 400 000 მ 3 ფუჭი ქანებია და 50000 მ 3 მადანი.3.3 ოქროს მიღება„კვარციტის“ საქმიანობა სპილენძის მოპოვებისპროცესში წარმოქმნილი ოქროსშემცველიმადნებიდან ოქროს ამოღებაა.“მადნეულის” მიერ სპილენძის მოპოვებისპროცესში ოქროსშემცველი კვარციტის მადნებისდასაწყობება ხდებოდა ცალკე, სს “მადნეულის”სპილენძის მომპოვებელი კომპლექსისტერიტორიაზე, დაბა კაზრეთსა და სოფელ ზემობოლნისს შორის ბორცვიან უბანზე. 1996 წლიდანდაინერგა ამ მადნებიდან ოქროს მიღების ე.წ.გროვული გამოტუტვის მეთოდი, ანუ ლითონებისამოკრეფა მადნის გროვაზე ხსნარის დასხურებისგზით. დასაწყობებულ ოქროსშემცველ მადანსექსკავატორებით იღებენ და სატვირთო მანქანებისსაშუალებით მიაქვთ სამსხვრევ კვანძამდე. ხდებამადნის მსხვრევა და მასში კირის შერევა.დამსხვრეული მადანი ჩაიტვირთება გამოსატუტმოედანზე. გროვული გამოტუტვის ოპერაციახორციელდება 100 მლნ ტონა ფუჭი ქანებისნაყარზე, რომელიც “მადნეულის” სპილენძისმომპოვებელი კომბინატის მუშაობის შედეგადარის დაგროვილი. გამოსატუტი ტერიტორია სულმოიცავს 17 მოედანს, რომელთა შორის არისმოქმედი და ძველი, უკვე გაუქმებული მოედნები.გამოსატუტი მოედნების ფსკერზე დაგებულია 1.5მმ სისქის მაღალი სიმკვრივის პოლიეთილენისსაფენი. სატვირთო მანქანები მადანს 5-მ-იანიარუსებად აგროვებენ. გროვის საერთო სიმაღლედაახლოებით 30 მეტრს აღწევს. მადნის გროვის10სააქციო საზოგადოება „მადნეულის“ გარემოზეზემოქმედების შეფასების ანგარიში.თითოეული იარუსის დამთავრების შემდეგ ხდებაგროვის დამუშავება ნატრიუმის ციანიდისხსნარით, რისთვისაც გროვის ზედაპირზე ხდებაციანიდის ხსნარის გაფრქვევა. ოქროთიდატვირთული ხსნარი აღწევს გროვის ძირამდე,სადაც იკრიბება მილების სისტემით დაგადაიქაჩება შემკრებ ავზში. აქედან ხსნარი ოქროსამომკრეფ საამქროს მიეწოდება, სადაც ხდებაოქროს აღდგენა გააქტიურებული ნახშირისგამოყენებით და დორე შენადნობის მიღება.გამოსატუტი ხსნარი იკრიბება და ხდება მისიქიმიურად აღდგენა ხელახალი გამოყენებისმიზნით.“კვარციტის” თვიური წარმადობაა 7 000 უნციაოქრო, რაც მიიღება 200 000 ტონა მადნისგადამუშავების შედეგად.ამჟამად შპს “კვარციტი” წლიურად ამუშავებს 3,5მლნ. ტ მადანს გროვული გამოტუტვისსაშუალებით. შ.პ.ს. “კვარციტში” დასაქმებულია473 თანამშრომელი.3.4 „მადნეულის“ და „კვარციტის“ მიერმიღებული ლიცენზიები და ნებართვებისასარგებლო წიაღისეულის მოპოვების ლიცენზიაშპს “კვარციტი” :1. ბოლნისის ჯგუფის ცნობილი საბადოებისწიაღისეულის გეოლოგიური შესწავლა დაშემდგომი მოპოვება; ბოლნისის, დმანისის დამარნეულის რაიონები, ლიცენზია გარემულია1996 წლის 30 დეკემბერს 20 წლის ვადით;2. კეთილშობილი, ფერადი და იშვიათიმეტალების შესწავლა‐მოპოვება; ხელვაჩაურის,ქედის, შუახევის და ხულოს რაიონები,ლიცენზია გაცემულია 2005 წლის 13სექტემბერს 20 წლის ვადით;სს „მადნეული“ :1. მადნეულის ოქრო‐სპილენძ‐ბარიტ‐პოლიმეტალური ექსპლუატაციაში მყოფი საბა‐დოს კომპლექსური დამუშავება; ბოლნისისრაიონი, ლიცენზია გაცემულია 1994 წლის 12მარტს 20 წლის ვადით;2. «ბოლნისის მადნიანი რაიონის» ტერიტორიაზეარსებული ფერადი და კეთილშობილილითონების შემცველი მადანგამოვლინებებისშესწავლა‐მოპოვება; ბოლნისის, დმანისის,თეთრიწყაროს და მარნეულის რაიონები;ლიცენზია გაცემულია 2005 წლის 23 მაისს 20წლის ვადით;3. ლუხუნის დარიშხანის საბადოზე დარიშხანის,ანთიმონიტისა და ოქროს მოპოვება;ამბროლაურის რაიონი; ლიცენზია გაცემულია2007 წლის 5 მაისს 25 წლის ვადით.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა15გარემოზე ზემოქმედების ნებართვაშპს „კვარციტი“ - გარემოზე ზემოქმდებისნებართვა კვარციტული მადნებიდან გროვულიგამოტუტვის მეთოდით ოქროს ამოკრეფაზე, დაბაბოლნისი; 2009 წლის 30 იანვარი, უვადო.სს „მადნეული“ - გარემოზე ზემოქმდებისნებართვა სპილენძის კონცენტრატის წარმოებაზე,დაბა ბოლნისი; 2009 წლის 30 იანვარი, უვადო.საქართველოს ტექნიკური ზედამხედველობისსახელმწიფო ინსპექციის მიერ გაცემულინებართვა:1.მადნეულის სპილენძ-ბარიტ-პოლიმეტალურისაბადოს კარიერის ექსპლუატაცია ტექნოლოგიურციკლში არსებული სამთო მანქანა-დანადგარებისგამოყენებით; 2. საწარმოო უსაფრთხოებისსფეროში პერსონალის მომზადება. ნებართვაგაცემულია 2005 წლის 18 მარტს; მოქმედების ვადა2006 წლის 18 მარტამდე.საქართველოს ტექნიკური ზედამხედველობისსახელმწიფო ინსპექციის მიერ გაცემული ნებართვა– სამრეწველო დანიშნულების ფეთქებადიმასალების შეძენა, შენახვა, გამოყენება,უმარტივესი ფეთქებადი ნივთიერება “იგდანიტის”დამზადება; გაცემულია 2005 წლის 18 მარტს.მოქმედების ვადა 2006 წლის 18 მარტამდე.საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივირესურსების დაცვის სამინისტროს მიერ გაცემულიზედაპირული წყლის ობიექტიდან წყალაღებისნებართვა; გაცემულია 2007 წლის 5 იანვარს.მოქმედების ვადა 2012 წლის 5 იანვრამდე.3.5 „მადნეულის“ და „კვარციტის“საქმიანობის ზეგავლენა გარემოზე2008 წელს სააქციო საზოგადოება „მადნეულმა“ დაშეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება„კვარციტმა“ საქართველოს გარემოს დაცვისა დაბუნებრივი რესურსების სამინისტროშიწარადგინეს მათი მიმდინარე საქმიანობისგარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშები.ანგარიშებში განხილული იყო საქმიანობისპროცესში გარემოსა და ადამიანისჯანმრთელობაზე მოსალოდნელი ნეგატიურიზემოქმედების წყაროები და სახეები. შეფასებულიიყო გარემოსა და ადამიანის ჯანმრთელობაზეზემოქმედების ხარისხი და ანალიზის საფუძველზედადგენილი იყო შესაბამისი შემარბილებელიღონისძიებები.წარმოდგენილი ანგარიშების ეკოლოგიურიექსპერტიზის შედეგად 2009 წელს სამინისტროსმიერ გაიცა გარემოზე ზემოქმედების ნებართვები,რომლითაც საწარმოს ხელმძღვანელობას დაევალარიგი ღონისძიებების უპირობო შესრულება.ქვემოთ განვიხილავთ სს „მადნეულის“ და შპს„კვარციტის“ საქმიანობის ზემოქმედებასგარემოზე და გარემოზე ზემოქმედების ნებართვისმიღებისას გარემოს დაცვისა და ბუნებრივირესურსების სამინისტროს მიერ საწარმოებისთვისდაკისრებულ ვალდებულებს. ამ ნაწილშიმოყვანილი მონაცემები ეყრდნობა „მადნეულის“და „კვარციტის“ მიმდინარე საქმიანობის გარემოზეზემოქმედების შეფასების ანგარიშებს (2008წ) და2005-2010 წლებში ჩატარებულ კვლევებს,საწარმოების ვალდებულებები კი, რომლებიცგარემოზე ზემოქმედების ნებართვის გაცემისპირობებს წარმოადგენენ და სავალდებულოაშესასრულებლად - ეკოლოგიური ექსპერტიზისდასკვნას. სამწუხაროდ, იმის გამო, რომსაწარმოების ფუნქციონირების გარემოსდაცვითკანონმდებლობასა და დაკისრებულვალდებულებებთან შემოწმება გარემოს დაცვისადა ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს მიერ არჩატარებულა უკვე წლების განმავლობაში,საზოგადოებისათვის უცნობია როგორცსაწარმოების მიერ ვალდებულებების შესრულებისმდგომარეობა, ასევე სხვადასხვა წლებში (2005-2010) ჩატარებული კვლევების საფუძველზექვემოთ მოყვანილი პრობლემური საკითხებისმოგვარების მდგომარეობა.3.5.1 წყლის დაბინძურება„მადნეული“ მოპოვებით საქმიანობას აწარმოებსმდინარე კაზრეთულას მახლობლად, რომელიცმდინარე მაშავერას მარჯვენა შენაკადია. მაშავერაუერთდება მდინარე მტკვარს მოპოვებითისაქმიანობების განხორციელების ადგილიდანდაახლოებით 20 კმ-ით ქვევით. მდ. მაშავერასმარჯვენა შენაკადია ასევე მდინარე ფოლადაური.საწარმოს საქმიანობის შედეგად დაბინძურებულიასამივე მდინარე, რომლებიც სამეურნეო-საყოფაცხოვრებო წყალსარგებლობის ობიექტებსმიეკუთვნება.მდ. კაზრეთულა კუდსაცავების ქვეშ მიედინება დაგაჯერებულია მადნის ელემენტებით. ისფაქტიურად კარიერული და სანაყარქვეშა მჟავეწლების ნაკადს წარმოადგენს.კარიერის მიდამოებში ფუჭი ქანების ოთხისანაყაროა. მათზე განთავსებული ნარჩენები მჟავისწყაროა, რასაც მოწმობს ქანებიდან ჩამორეცხილიწყალი. N1 და N2 სანაყაროებიდან ჩამონადენისანიაღვრე და ნაწრეტი წყალი მდინარეკაზრეთულაში ჩაედინება. N2 სანაყაროდან დაკარიერიდან ამოქაჩული წყლის ნაწილი იკრიბებამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა16და გადამუშავდება საწარმო „ეკოლოგის“ მიერ.კარიერიდან ამოქაჩული წყალი მაღალიმჟავიანობის და მეტალების მაღალიშემცველობისაა. „ეკოლოგის“ მიერ ხდება ამ წყლისნაწილის დაჭერა – წყალი კარიერიდან ფუჭიქანების სანაყაროზე გადაიქაჩება, რომლის ძირშიარსებული მილების სისტემით ხდება მისიშეგროვება და სალექარზე მიწოდება, იქ კი კირითდამუშავება მისგან სპილენძის ამოღების მიზნით.თუმცა, მჟავე წყლის სრულად დაჭერა ვერხერხდება. აღნიშნული სალექარი თავდაპირველადარ იყო გათვლილი კარიერული მჟავე წყლებისშესაკრებად და ამიტომ მშენებლობის პროცესში არგაუკეთდა შესაბამისი საიზოლაციო მოპირკეთება.დროთა განმავლობაში, აგრესიული წყლებისზემოქმედების შედეგად, რკინა-ბეტონისნაგებობაში სწრაფი ტემპით განვითარდაკოროზიული პროცესები, მრავალ ადგილასშეინიშნება კედლებიდან წყლის გაჟონვა. ამისგარდა, დამბა, რომელიც ამ წყლის შესაკრებად არისმოწყობილი, აშენებულია 1988-1989 წლებში.დღეისათვის (2006 წლის კვლევა 11 ) მისი ტექნიკურიმდგომარეობაარადამაკმაყოფილებელია,კედლიდან მუდმივად ჟონავს მძიმე ლითონებითგაჯერებული წყალი, რომელიც დაახლოებით 200მეტრის დაშორებით ჩაედინება კაზრეთულაში.საფრთხეს წარმოადგენს ასევე შესაძლო„ზალპური“ ჩაშვებები ძლიერი წვიმების დროს დაავარიული ჩაშვებები.ქართველი და გერმანელი სპეციალისტების მიერერთობლივად ჩატარებული კვლევების 12შედეგებზე („მდინარე მაშავერას ხეობაშინიადაგისა და საკვები კულტურების დაბინძურებამძიმე მეტალებით როგორც მოპოვებითისაქმიანობის ნარჩენების შედეგი“, საქართველოსმეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის მოამბე)დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ სპილენძის,თუთიის, კადმიუმისა და სულფატების ჯამურიშემცველობები მდ. კაზრეთულაში ბევრადაღემატება ზედაპირული წყლებისათვის11 შპს “საქართველოს გეოლოგიური მომსახურებისცენტრის” მიერ 2006 წელს მომზადებული “სააქციოსაზოგადოება მადნეულის არსებულიგარემოსდაცვითი მდგომარეობის შეფასება(აუდიტი)”12კვლევები ჩატარდა ნიადაგის შესწავლისა დადაცვის ინსტიტუტის (გერმანია), საქართველოსსახელმწიფო სასოფლო-სამეურნეო უნივერსიტეტის,საერთაშორისო განვითარებისა და გარემოსდაცვითიკვლევების ცენტრის (გერმანია), მცენარეთა კვებისინსტიტუტის (Institute of Plant Nutrition) (გერმანია),თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობისსახელმწიფო უნივერსიტეტის მიერდადგენილ ზღვრულად დასაშვებკონცენტრაციებს.როგორც მდ. კაზრეთულა, ასევე მაშავერაგანიცდის ძლიერ ტექნოგენურ დატვირთვასსპილენძისა და კადმიუმის სახით. (მაგ: მდ.კაზრეთულაში კომბინატის მახლობლადსპილენძის კონცენტრაცია 8.125 მგ/ლ შეადგენს,ხოლო მდ. მაშავერას შესართავთან 1.212 მგ/ლ.,მაშინ, როდესაც ზდკ 1 მგ/ლ-ია). ასევე მაღალიათუთიისა და კადმიუმის ჯამურიკონცენტრაციებიც.მაშავერასთან შეერთების შემდეგ ადგილი აქვსკაზრეთულას წყლის დაახლოებით ათჯერგანზავებას და შესაბამისად, ელემენტებისკონცენტრაცია შესართავთან ათჯერ მცირდება.გარდა ამისა, კაზრეთულა ბინძურდება სპილენძისგადამამუშავებელი ქარხნიდან ჩაშვებულიდამაბინძურებლებით და კუდების საცავიდანჩამონარეცხი წყლებით. ვერ ხერხდება საწარმოსჩამდინარე წყლის მთლიანად დაჭერა, რის გამოცმისი ნაწილი არხის გასწვრივ მიედინება დასაბოლოოდ კაზრეთულაში ჩაედინება.კაზრეთულა ბინძურდება დაზიანებულიმილებიდანაც. მაგ. დარღვეულია კარიერულიწყლების საქაჩი ტუმბოების ჰერმეტიზაცია, რისგამოც იქიდან ჟონავს წყალი. ასევე დაზიანებულიამილები, რომლითაც სპილენძისგადამამუშავებელი საწარმოდან კუდებიგადაიტუმბება კუდსაცავზე.სანიაღვრე წყლები მადნის გადასაზიდი გზიდანერევა გზაზე დაყრილ მადანს, გზის გასწვრივმიედინება და საბოლოოდ, მძიმე მეტალებისშემცველი მჟავე წყალი ისევ და ისევ კაზრეთულაშიჩაედინება.კაზრეთულაში ჩაედინება ასევე მსუბუქიავტოტრანსპორტის რეცხვის უბნიდანავტომობილების ნარეცხი წყალი.მდ. ფოლადაურის დაბინძურების წყაროებია N3 დაN4 სანაყაროები 13 (მძიმე ლითონები), კუდსაცავი(მძიმე ლითონები), გამამდიდრებელი ფაბრიკისობიექტები: კირის საამქრო (კირის ხსნარი),ცენტრალური ლაბორატორია (სხვადასხვა13ეს სანაყაროები მჟავე წყლების წყარო იქნებაკარიერის დახურვიდან დიდი ხნის შემდეგაც.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა17ქიმიური რეაგენტები); რკინიგზის ვაგონებისრეცხვის უბანი.საწარმოს ნორმალური ფუნქციონირებისპირობებში წყალმომარაგების ციკლი ჩაკეტილიუნდა იყოს. იმ შემთხვევაში თუ ტექნოლოგიურიდა დამხმარე კვანძები ნორმალურ ტექნიკურმდგომარეობაში იქნება, ჩამდინარე წყლებისჩაშვებას ზედაპირულ წყლებში ადგილი არ უნდაჰქონდეს. გარდა იმისა, რომ ვერ ხდება სანიაღვრედა ნაწრეტი წყლების სრულად დაჭერა, წყლისრესურსების დაბინძურება ხდება სხვადასხვანაგებობებიდან მჟავე კარიერული წყლებისმუდმივი გაჟონვის შედეგად. საფრთხესწარმოადგენს შესაძლო ავარიული ჩაშვებები, რაცასევე სხვადასხვა ნაგებობისარადამაკმაყოფილებელიტექნიკურიმდგომარეობით არის გამოწვეული. გარდა ამისა,პროექტით გათვალისწინებულია სადრენაჟოწყლების შემკრებიდან კუდსაცავში დაბრუნება.სინამდვილეში კი ეს წყლები სამი მილისსაშუალებით ფერდობზე ჩაედინება და მდ.მაშავერაში ხვდება.აღსანიშნავია, რომ როგორც მდ. კაზრეთულას,ასევე მდ. მაშავერას შემთხვევაში, მძიმელითონების (მათ შორის სპილენძის) ძირითადიმასა იმყოფება ფსკერულ ნალექებში, სადაცსპილენძის შემცველობა ზოგჯერ ექსტრემალურადმაღალ კონცენტრაციებსაც აღწევს.გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსებისსამინისტრომ მადნეულს დაუწესადამაბინძურებლების მაქსიმალურად დასაშვებიმნიშვნელობები კონკრეტული მონიტორინგისერთეულებისათვის: ‘მაშავერა 500’ (მდ. მაშავერაზე500 მ დინების მიმართულებით კაზრეთულასშესართავიდან) და კაზრეთულაზე. ‘მაშავერა 500’დღესდღეობით ერთადერთი წერტილია რომელსაცმონიტორინგს უწევს სამინისტრო.ზდკ - ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციებიმონიტორინგის წერტილში ‘მაშავერა 500’მონიტორინგისწერტილიპარამეტრიზდკ (მგ/ლ)2001-2005 2005-2006მაშავერა 500 Cu 1.0 1.0Zn 1.0 1.0Fe 0.3 1.5SO 4 500 500კაზრეთულა Cu 2.0 1.0Zn 1.85 1.0Fe 0.47 0.3SO 4 983 500სამინისტროს მონაცემების მიხედვით, სპილენძისზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციებიგადაჭარბებული იყო წერტილში “მაშავერა 500”ერთხელ 2004 წელს, და მეორედ 2005-ში. თუთიისკონცენტრაციამ ერთხელ გადააჭარბა ზღვრულადდადგენილ ლიმიტს 2006 წელს. სამინისტრომ‘მაშავერა 500’-ის მონიტორინგი განახორციელამხოლოდ ორჯერ 2006 წელს.ზდჩ – ჩამდინარე წყლებთან ერთად ჩაშვებულდამაბინძურებელ ნივთიერებათა ზღვრულადდასაშვები ჩაშვების ნორმატივებიპარამეტრი 2001-2005 2005-2006ზდკ(მგ/ლ)ჩაშვებისლიმიტი(გ/სთ)ზდკ(მგ/ლ)Cu 3.64 546 1.84 276Zn 3.38 507 1.84 276Fe 0.78 117 0.46 69ჩაშვებისლიმიტი(გ/სთ)SO 4 1774 266100 889 1333503.5.2 ციანიდით დაბინძურების საფრთხე„კვარციტის“ გარემოზე ზემოქმედების შეფასებისანგარიშის თანახმად, საწარმოს უბანზეგამოყენებული წყალი მთლიანადლოკალიზებულია. სანიაღვრე წყლის აუზი იტევსსაკმარისი რაოდენობის წყალს - ორთვიანიმაქსიმალური წვიმის ოდენობაზე ორჯერ მეტს.წყალი ამ აუზიდან საჭიროების მიხედვითგადაიტუმბება გამოტუტვის ჩაკეტილ ციკლში.ანგარიშის თანახმად, იმ შემთხვევაში, თუ იმდენადუხვი ნალექი მოვა (რისი ალბათობაც მეტადდაბალია), რომ სანიაღვრე აუზიდან წყალიგადმოვიდეს, მაშინ ციანიდის კონცენტრაციაწყალში მაინც იმდენად დაბალი იქნება (ნაკლები,ვიდრე 10 მემილიონედი, ანუ ათი ერთეულიციანიდი მილიონ ერთეულ წყალზე), რომ იგიგარემოსთვის საფრთხეს არ წარმოადგენს. ამასთან,თუ წყალი გადმოვა გარემოში, უბნის ირგვლივწყლის განზავების ეფექტი კიდევ უფროშეამცირებს ციანიდის კონცენტრაციას.ანგარიშის თანახმად, გროვული გამოტუტვისმოედანი დაპროექტებულია ისე, რომგამორიცხული იყოს ციანიდის მოხვედრაგარემოში და ეკოლოგიური საფრთხის შექმნა;მაგრამ ნატრიუმის ციანიდი შემთხვევით პროცესისციკლის გარეთ რომც აღმოჩნდეს, ნაყარი ქანებისქიმიური შემადგენლობის გამო (რკინის მაღალიმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა18შემცველობა, სხვა ლითონები, გოგირდი დადაბალი ტუტიანობა) ის გარდაიქმნება მთელირიგი ქიმიური რეაქციების შედეგად დაგამორიცხულია მისგან წარმოქმნილი რაიმენივთიერების სახით მდ. კაზრეთულამდემიაღწიოს.თუმცა, კომპანია Golder Associates (UK) Limited-ისმიერ ჩატარებული აუდიტის 14 შეფასებით,მიუხედავად იმისა, რომ ობიექტზე წყალშითავისუფალი ციანიდის შემცველობაზე ანალიზიკეთდება რამდენიმე წერტილში, ეს არასაკმარისია.იმისთვის, რომ საბოლოოდ დამტკიცდეს, რომციანიდის გარემოში გაჟონვის საფრთხე არარსებობს, ანალიზი უნდა კეთდებოდეს ასევე მისისხვადასხვა ნაერთების შემცველობაზეც.ციანიდის სხვა ქიმიურ ნივთიერებებთანურთიერთქმედების შედეგად წარმოქმნილშესაძლო ტოქსიკურ ნივთიერებებს შორის უნდადასახელდეს ციანიდის ქლორიდები, თიოციანატი,ქლორამინები, ამიაკი, ლითონ-ციანიდისშემცველი ნაერთები, ციანიდის შემცველიორგანული ნაერთები.Golder Associates (UK) Limited-ის რეკომენდაციააწყლის სინჯი ანალიზისთვის აღებული იყოს არამარტო „კვარციტის“ ქვემოთ განლაგებულიწერტილებიდან, არამედ ასევე „კვარციტის“ ზემოთ,რათა არსებობდეს ერთგვარი „ათვლის წერტილი“და უკეთესად გამოჩნდეს „კვარციტის“ საქმიანობისუშუალო გავლენა წყლის ხარისხზე.ასევე Golder Associates (UK) Limited-ისრეკომენდაციაა (და როგორც თვითონ განმარტავს,ეს ძალიან მნიშვნელოვანი და სასწრაფოა)„კვარციტმა“ დანერგოს თავის საქმიანობაში„ოქროს მოპოვებისთვის ციანიდის წარმოების,ტრანსპორტირების და გამოყენების საერთაშორისოკოდექსის” პრინციპები.3.5.3 ნიადაგის დაბინძურებაროგორც აღინიშნა, სამივე მდინარე (მაშავერა,კაზრეთულა და ფოლადაური) სამეურნეო-საყოფაცხოვრებო წყალსარგებლობის ობიექტია.მაშავერა რეგიონის სასოფლო-სავარგულების14კომპანია Golder Associates (UK) Limited (დიდიბრიტანეთი) ანგარიში “სააქციო საზოგადოება„მადნეულის“ და „კვარციტის“ საქმიანობისგარემოსდაცვითი და სოციალური აუდიტი“, 2007 წ.სარწყავი სისტემის ძირითად წყაროს წარმოადგენს.მიუხედავად იმისა, რომ მდ. კაზრეთულასთანშედარებით მდ. მაშავერაში მძიმე ლითონებისკონცენტრაცია თანდათან მცირდება, თვით სარწყავარხებშიც კი მათი შემცველობა მნიშვნელოვნადაჭარბებს ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციებს.(სპილენძის 5-7-ჯერ, კადმიუმის 4-6-ჯერ,მანგანუმის 2-3-ჯერ). სასოფლო-სამეურნეოსავარგულების დაბინძურებული წყლით მორწყვისპირდაპირი შედეგია ნიადაგის დაბინძურება მძიმელითონებით, რაც თავის მხრივ, ქმნის ამ ნიადაგზემოწეული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციისდაბინძურების საშიშროებას.სულ კარიერისა და გამდიდრებული ფაბრიკისირგვლივ ტერიტორიაზე დაფიქსირებულია 18ქიმიური ელემენტის არსებობა, რომელთარაოდენობა აჭარბებს საქართველოში დღეისათვისარსებულ ნორმებს.საკმაოდ ხშირია თუთიისა და სპილენძისანომალური კონცენტრაციები.ნიადაგის დაბინძურების ძირითადი წყაროებიასაწარმოო ნარჩენების ორგანიზებული სანაყაროებიდა ტერიტორიის სხვადასხვა ადგილებზე,მაგალითად კირის საამქროს მიმდებარეფერდობზე და გამამდიდრებელი ფაბრიკისმიმდებარე ტერიტორიაზე დაფიქსირებულიარაორგანიზებული მყარი ნარჩენები. აგრეთვე,ნიადაგზე მოხვედრილი ჩამდინარე წყლები,მაგალითად, კირის საამქროდან და კუდსაცავიდან.გარდა ამისა, ნიადაგის დაბინძურბა ხდებასაწარმოს სხვადასხვა უბნიდან. მაგ. სარკინიგზოსაამქროს სალიანდაგო მეურნეობის მიმდებარეტერიტორიაზე და უშუალოდ ლიანდაგებისშიგნით არსებულ მონაკვეთებში აღინიშნებანიადაგის დაბინძურება სხვადასხვა სახისნივთიერებებით. ნავთობპროდუქტსაცავშიაღინიშნება ჟონვა თითქმის ყველა ჩამკეტიურდულიდან. სარეზერვუარო პარკში დასარკინიგზო ჩიხში ასევე აღინიშნებანავთობპროდუქტების ჟონვის კვალი. ასევედაფიქსირებულია ავარიული გაჟონვისშემთხვევები. ტექნოლოგიური ტრანსპორტისსაამქროში, რომელიც კვარციტების სანაყაროზეაგანთავსებული, ფართოდ გამოიყენება საპოხ-საცხები მასალები, რომლებიც დაფასოებულ 200ლიტრიან ლითონის კასრებში ინახება. კასრები,როგორც წესი ღია ცის ქვეშ, მიწაზე არისგანთავსებული. არ არის გამოყოფილი დამოწყობილი სპეციალური ადგილი როგორც სავსეასევე ცარიელი კასრების შენახვისთვის.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა19გარდა მძიმე ლითონებით დაბინძურებისა,“მადნეულის” საქმიანობა მექანიკურ ზემოქმედებასახდენს ნიადაგის ზედა ფენაზე და ფლორაზე.ასევე, ღია წესით მადნის დამუშავების დროსზიანდება ბუნებრივი ლანდშაფტი.რეკულტივაციის ეფექტურობა საკმაოდ დაბალია.2005 წლის მონაცემებით დარგული ნერგებიდანგაიხარა მხოლოდ 40%-მა. დარგვისას არ ხდებანიადაგის ჰუმუსოვანი ფენის მოყრა.3.5.4 სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებისდაბინძურებასასოფლო-სამეურნეო სავარგულების მძიმელითონებით მნიშვნელოვანი დაბინძურებისშედეგად დაბინძურებულია კულტურულიმცენარეებიც. ზემოხსენებული კვლევის „მდინარემაშავერას ხეობაში ნიადაგისა და საკვებიკულტურების დაბინძურება მძიმე მეტალებითროგორც მოპოვებითი საქმიანობის ნარჩენებისშედეგი“ მონაცემების თანახმად, მაშავერასხეობაში ყოველწლიურად ერთ ჰექტარ სასოფლოსამეურნეო სავარგულის მორწყვისას ნიადაგში 12.4კგ სპილენძი, 3.6 კგ თუთია და 17 გრ კადმიუმიხვდება. ნიადაგის დაცვის გერმანულიკანონმდებლობის 15 სტანდარტებით ეს მონაცემებისაგრძნობლად სცილდება ნორმებს და შემდეგსურათს გვაძლევს: სპილენძი 36-ჯერ, თუთია დაკადმიუმი კი 3-ჯერ აღემატება დასაშვებ ნორმას.ნიადაგის ყოველი მორწყვის შემდეგ მძიმემეტალების ნარჩენები ნიადაგის ზედაპირზე რჩებადა შემდგომი დამუშავების შედეგად ნიადაგშიხვდება, საიდანაც ფესვებიდან მათი შეწოვამიმდინარეობს. მძიმე ლითონების კარგიშემთვისებელი და დამგროვებელია, მაგალითად,ისპანახი, ასევე კარტოფილი და სტაფილო.კვლევები ჩატარდა სხვადასხვა დანიშნულებისსასოფლო-სამეურნეო ნიადაგებში: ხილის ბაღებში,ვენახებში, ბოსტნებსა და მარცვლოვანიკულტურების ნათესებში. გამოკვლეული იყომორწყული მარცვლოვანი კულტურის 29 ნათესი,49 ბოსტანი, 33 ხილის ბაღი და ვენახი. ნათესებში,ბოსტნებში და ვენახებში გამოვლინდა სპილენძი,თუმცა სხვადასხვა შემცველობით, რაცდამოკიდებულია მათ შორის იმაზეც, თუ რასიხშირით და რა რაოდენობით ხდებოდა მორწყვა.15 გერმანიის ფედერალური კანონი „ნიადაგის დაცვისშესახებ“ ( Federal Soil Protection Act), მიღებული 1998წლის 17 მარტსსხვა კვლევის მიხედვით, ბოლნისის რაიონისმარცვლეულშიც სპილენძის და დარიშხანისშემცველობა მეტია საქართველოს სხვა რაიონებსადა ანთროპოგენურ ზონაში აღებულმარცვლეულთან შედარებით.ტყვიის, სპილენძის, თუთიის, რკინისკონცენტრაცია უფრო მაღალი იყო იმ სოფლებში(მაგ.სოფ. ქვეშში) აღებული სიმინდის, ლობიოსადა კარტოფილის ნიმუშებში, სადაც სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების სარწყავად ძირითადადმდ. მაშავერას წყალს იყენებენ.ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კვლევის„მდინარე მაშავერას ხეობაში ნიადაგისა და საკვებიკულტურების დაბინძურება მძიმე მეტალებითროგორც მოპოვებითი საქმიანობის ნარჩენებისშედეგი“ ავტორების რეკომენდაციებიმდგომარეობის გამოსასწორებლად შემდეგია: სარწყავი არხის სათავე ნაგებობა მოეწყოსმდინარე კაზრეთულას შესართავის ზემოთ(უკვე კეთდება); ნარჩენების გადასაყრელი ადგილი დაცულიიყოს ეროზიისგან; განხორციელდეს კომბინატის საწარმოო -ტექნიკური გადაიარაღება; განხორციელდესდაბინძურებულინიადაგების მელიორაცია; აიკრძალოს მდინარეში ბანაობა, წყლისსასმელად და გასარეცხად გამოყენება, წყლითხილის და ბოსტნეულის დამუშავება; დაწესდეს მკაცრი ეკოლოგიურიმონიტორინგი.3.5.5 ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურებაჰაერის დაბინძურება ძირითადად ხდებასილიციუმის დიოქსიდის შემცველი არაორგანულიმტვრით და მყარი ნაწილაკებით, რომლებიცწარმოიქმნება ბურღვის, აფეთქების, ექსკავაციის(მიწის ამოღების), ტრანსპორტის ფუჭი ქანებით დამადნით დატვირთვის დროს. გარდა ამისა, ჰაერისდაბინძურების წყარო გადამზიდი მანქანებისგამონაბოლქვიც არის. განსაკუთრებით დიდირაოდენობის მტვერი წარმოიქმნება მადნისმსხვრევის დროს. მტვერდამჭერები არფუნქციონირებს არც მადნის მსხვრევისას და არცმისი კონვეიერიდან ბუნკერში ჩატვირთვისას.წარმოქმნილი მტვერი დიდი რაოდენობითკაჟმიწას შეიცავს რაც ჯანმრთელობისთვისმნიშვნელოვან რისკს ქმნის. მომუშავეები დგანანფილტვების დაავადების – სილიკოზისგანვითარების საშიშროების წინაშე. დიდირაოდენობით მტვერს წარმოქმნის კირის საამქროც,მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა20სადაც ასევე არ ფუნქციონირებს მტვერდამჭერებიდა სავენტილაციო სისტემა. კირი ღია ცის ქვეშინახება, რაც ასევე დიდი რაოდენობით მტვერისწარმომქნელია ქარიან ამინდში. მტვერიწარმოიქმნება გამამდიდრებელი ფაბრიკის მთავარკორპუსშიც, სადაც ასევე არ ფუნქციონირებსმტვერდამჭერები.სილიციუმის დიოქსიდის შემცველი მტვერისწყაროა “მადნეულის” ოთხი სანაყაროც.3.5.6 ნარჩენებიროგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, კარიერის მიდამოებშიგანლაგებულია ფუჭი ქანების ოთხი სანაყარო. აქგანთავსებული ნარჩენები მჟავების წყაროსწარმოადგენს და აბინძურებს წყალს, ნიადაგს დასასოფლო-სამეურნეო კულტურებს.ნარჩენების რაოდენობა სანაყაროებზე:ობიექტიფართობი(ჰა)მოცულობა(ათ. მ 3 )სანაყარო 1 59.0 25 986.7სანაყარო 2 78.0 36 809.5სანაყარო 3 79.0 27 120.7სანაყარო 4 23.2 4 680.1სულ 239.7 94 597.0N1 სანაყაროზე დაგროვილი ნარჩენებიწარმოადგენენ შ.პ.ს. “კვარციტის” ძირითადნედლეულს, საიდანაც ის აწარმოებს ოქროსგამოტუტვას.„მადნეულის“ საწარმოდან 2.5 კმ-შიგანლაგებულია სპილენძ-ბარიტის მოქმედიკუდსაცავი, რომელიც ქვემოდან შემოსაზღვრულიადამბით.საწარმო წლიურად წარმოქმნის 1.64 მლნ. ტონაკუდებს, რომლებიც ამჟამად განთავსებულია 41ჰექტარ ტერიტორიაზე. საცავი ყოველწლიურადიზრდება სიმაღლეში 3 მ-ით. ისევე, როგორცსანაყაროები, კუდსაცავი მჟავების წყაროა.კუდები გამამდიდრებელი ფაბრიკიდანკუდსაცავზე გადაიქაჩება ფოლადის მილით, გარედიამეტრით 500მმ. კუდსაცავის დამბა იგება ფუჭიქანების ნაყარისაგან. კუდები დამბის ზედაპირზექმნიან კუდსაცავის პლიაჟს. პლიაჟის საპროექტონიშნულამდე მიღწევის შემდეგ არსებული დამბისპარალელურად ახალი დამბა იგება. რაც,კუდსაცავის სიმაღლეში ზრდას განაპირობებს.დღეისათვის აგებულია 30 იარუსი. თითოეულისსიმაღლე დაახლოებით 4 მეტრია. ამჟამადკუდსაცავი იტევს 17.13 მილიონი კუბური მეტრისმოცულობის კუდებს. დამბის სიმაღლე 100 მეტრსაჭარბებს.დამბის ყოველი მეხუთე იარუსი აღჭურვილიასადრენაჟო სისტემით, რომლის საშუალებითაცწყალი გროვდება კუდსაცავის ძირში არსებულსპეციალურ აუზში, საიდანაც ტუმბოებისმეშვეობით წყალი უნდა გადაიქაჩოს წყალშემკრებტბორში, იქიდან კი კვლავ ფაბრიკაში ბრუნდება,ანუ ხდება წყლის რეცირკულაცია. 2006 წელს შპს„საქართველოს გეოლოგიური მომსახურებისცენტრის მიერ“ ჩატარებული სს “მადნეულის”გარემოსდაცვითი აუდიტის მონაცემებით ტუმბოარ მუშაობდა და წყალი პირდაპირ მიედინებოდამდინარე კაზრეთულაში. კუდსაცავის ფსკერიდანმიწისქვეშა წყლების დაბინძურებაც ხდება.ჩვეულებრივ, მჟავების წარმომქმნელი კუდებისგანთავსების მეთოდია კუდების წყლით დაფარვა(მუდმივად უნდა იყოს წყლით დაფარული) რათაარ მოხდეს კუდების ჟანგბადთანურთიერთქმედება. მაგრამ იმ შემთხვევაში, როცაკუდების განთავსება ხდება შრეების ამაღლებისწესით, ამ მეთოდის გამოყენება შეუძლებელია,რადგან წყლით დაფარვა საცავის კედლისსტაბილურობას ამცირებს. შესაძლო ალტერნატივააჩამონარეცხი წყლის მუდმივი შეგროვება დარეცირკულაცია, სანამ საცავი არსებობს.კუდების დამბა წარმოადგენს სერიოზულსაფრთხეს გარემოსთვის სხვა თვალსაზრისითაც.მისი კედლიდან ხდება გაჟონვა, რაც ეროზიულარხებს წარმოქმნის მის ზედაპირზე. კედლიდანნაჟონი წყალი პირდაპირ გარემოში ხვდება. გარდაამისა, დამბის სიმაღლე 100 მეტრს აჭარბებს. მისისტაბილურობა კონსტრუქციის ბუნების დასეისმურად აქტიური გარემოს გათვალისწინებითსაფრთხის ქვეშ არის (დღეისათვის მადნეულისკუდსაცავი 9 ბალიან ზონაში იმყოფება).3.5.7 გარემოზე ზემოქმედების ნებართვითდაკისრებული ვალდებულებებიმადნეული:1. საწარმოს ხელმძღვანელობის მიერ 6 თვისვადაში დამუშავდეს და შეთანხმდესსაქართველოს გარემოს დაცვისა დაბუნებრივი რესურსების სამინისტროსთანმონიტორინგის (თვითმონიტორინგის) დამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა23სამინისტროს სანიტარიისა და ჰიგიენისსამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის მიერჩატარდა კვლევა კაზრეთის, სოფ. ქვეშისა დარაჭისუბნის მოსახლეობის თმაში სპილენძის,თუთიის, ტყვიისა და რკინის შემცველობისშესწავლის მიზნით. სულ ჩატარდა 162 თმისნიმუშის ანალიზი, ასაკის, სქესისა დაპროფესიული საქმიანობის მიხედვით.შესწავლილი ელემენტების კონცენტრაციებიშედარებით მაღალი იყო კაზრეთის მოსახლეობისთმაში, შემდეგ სოფლების ქვეშისა და რაჭისუბნისწარმომადგენლებში. დაბინძურების წყაროდანდაშორების მიხედვით კონცენტრაციებიმცირდებოდა.ზემოთხსენებული ელემენტების კონცენტრაციებიუფრო მაღალია მოპოვებითი საქმიანობის 10წელზე მეტი სტაჟის მქონე მომუშავეებში.განხორციელდა ასევე მოსახლეობისჯანმრთელობის მდგომარეობის შესწავლა.კაზრეთში გამოკვლეული იყო 57 რესპოდენტი,საიდანაც 20 (36%) აღმოჩნდა კლინიკურადჯანმრთელი. კვლევის დასკვნის მიხედვით, არარის გამორიცხული რომ გამოვლენილივეგეტოსისხლძარღვოვანი დისტონია (თავისტკივილი, თავბრუსხვევა, მეხსიერებისდაქვეითება, აღგზნებადობა, ძილის მოშლა) (7შემთხვევა) და სინუსური ბრადიკარდია 16 დაარითმია (13%) გამოკვლეული მოსახლეობისორგანიზმში ტყვიის დაგროვებით იყოსგამოწვეული. ასევე რკინის გაზრდილირაოდენობით შეიძლება იყოს ახსნილიოსტეოპოროზების შედარებით ხშირი შემთხვევები(21%).სხვა სიმპტომებს შორის ხშირი იყოერითროციტების დალექვის სიჩქარის (ედს)მომატება სისხლის საერთო ანალიზის მიხედვით,რაც შესაძლოა ყოფილიყო გამოწვეული მძიმემეტალებით ორგანიზმის ინტოქსიკაციით. ედს-სმომატების განსაკუთრებით ხშირი შემთხვევებიაღინიშნება კაზრეთში – 60%.კვლევის ავტორების დასკვნით, “მოსახლეობისჯანმრთელობის მაჩვენებლებში გამოვლენილიცვლილებები ცხადყოფენ გამოკვლეული ქიმიურინივთიერებებით გამოწვეული დარღვევებისშესაძლებლობას, რაც აუცილებელს ხდის16 გულის მოქმედების რითმი წუთში 55 დარტყმაზენაკლები სიხშირით; გვხვდება ჯანმრთელადამიანებშიცრეგიონში პროფილაქტიკური ღონისძიებებისგატარებას”.სამწუხაროდ, მოსახლეობის ჯანმრთელობისმდგომარეობის კვლევა ფრაგმენტულ ხასიათსატარებდა, ხოლო ბოლო რამოდენიმე წლისგანმავლობაში საერთოდ არ ჩატარებულა.5. შრომის პირობები დამომუშავეთა ჯანმრთელობისმდგომარეობასამწუხაროდ, „მადნეულში“ დასაქმებულთაჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებინფორმაციის ერთადერთი წყარო 1998 წელსსაქართველოს ჯანმრთელობის დაცვისსამინისტროს შრომის ჰიგიენისა და პროფესიულდაავადებათა სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტისმიერ ჩატარებული კვლევაა. ინსტიტუტმაშეისწავლა ამ ობიექტზე დასაქმებულიმოსახლეობის შრომის პირობები დაჯანმრთელობის მდგომარეობა. სხვა დაავადებებსშორის, რომელთა სიხშირე შესწავლილკონტიგენტში არ განსხვავდებოდა ქვეყანაშიდაფიქსირებული საერთო სტატისტიკურიმონაცემებისაგან, გამოვლინდა შესაძლოპროფესიული ეტიოლოგიის მქონე შემდეგიშემთხვევები: პტერიგიუმის (თვალის ლორწოვანიგარსის დეგენერაციაული ცვლილება) 8 შემთხვევაკარიერზე მომუშავეთა შორის, რომლებიცკომისიის დასკვნით დაკავშირებული უნდა იყოსთვალის ლორწოვან გარსზე მტვრის ხანგრძლივიზემოქმედებით; და სასუნთქი სისტემისდაავადებები, კერძოდ, ბრონქიტის 15 შემთხვევა,ასევე შესაძლოა მტვრის გავლენით ყოფილიყოგამოწვეული.6. რა უნდა იცოდეთ თქვენისამუშაო პირობების შესახებ6.1. უსაფრთხოების რა ზომები უნდაიყოს დაცული საწარმოში?6.1.1.საშიში ნივთიერებებისაწარმო “კვარციტში” ინახება და გამოიყენებასხვადასხვა საშიში ქიმიური ნივთიერება: ციანიდი,კირი, ნატრიუმის ჰიდროქსიდი, სხვადასხვარეაქტივები და ა.შ. აუცილებელია ესნივთიერებები ინახებოდეს მათთვის განკუთვნილადგილებში და დაცული იყოს მათი შენახვისა დამოხმარების წესები, რათა უზრუნველყოფილიიყოს ამ ნივთიერებების გარემოში მოხვედრისპრევენცია.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა24როგორც ვიცით, აღნიშნული ნივთიერებებიდანგანსაკუთრებით სახიფათოა ციანიდი, რომლის(უფრო ზუსტად, ნატრიუმის ციანიდის) სუსტიხსნარი გამოიყენება „კვარციტის“ მიერ გროვულიგამოტუტვის პროცესში. გროვული გამოტუტვისმოედნის ფსკერი დაფარულია მაღალი სიმკვრივისპოლიეთილენის ორი ფენით, რომელთა შორისმოთავსებულია სპეციალური ბადე. ბადე ქვედაფენის გაუმტარობას უზრუნველყოფს და ზედაფენის დაზიანების შემთხვევაში იძლევა გაჟონილიხსნარის ზუმფში (შემკრებ ჭაში) ჩადინებისსაშუალებას. Golder Associates (UK) Limitedაუდიტის ანგარიშის თანახმად, პოლიეთილენისსაფენის ნაწილს პერიოდულად იპარავენ(ანგარიშის ეს მტკიცებულება ეყრდნობოდასაწარმოს თანამშრომლის განცხადებას) და მაშინპერსონალი ცდილობს სასწრაფოდ გამოასწოროსმდგომარეობა, მითუმეტეს თუ მოედნისმოცემული ნაწილი ამ დროს ფუნქციონირებს.არ ტარდება საკონტროლო სინჯების აღებათავისუფალი ციანიდის და ციანიდის ნაერთებისაღმოსაჩენად, რათა მოხდეს ციანიდის გაჟონვისგამოვლენა.საყურადღებოა, რომ ციანიდის შესანახიკონტეინერების გახსნა ხდება ხელით, ნაჯახისგამოყენებით. ცარიელი კონტეინერები,რომლებშიც შესაძლოა ციანიდი იყოს დარჩენილი,განთავსებულია მიმდებარე ტერიტორიაზე.რეკომენდებულია ციანიდის შენახვა სპეციალურკონტეინერებში, რომლებიც აღჭურვილიასპეციალური გასახსნელით და ამდენად, თავიდანაცილებულია კონტეინერის ხელით გახსნა. იმშემთხვევაში, თუ გარდაუვალია ფოლადისკონტეინერების გამოყენება, რეკომენდებულიაკონტეინერის გახსნის უკეთესი მეთოდებისდანერგვა 17 .ციანიდის საცავში არ არის მოწყობილისავენტილაციო სისტემა. ერთ-ერთ კედელსა დაჭერს შორის არის ღია სივრცე, რაც განაპირობებსგარკვეულ ვენტილაციას. თუმცა, მეორე მხრივ,ამის გამო შესაძლებელია საცავში მოხვდეს წყალი,რაც დააზიანებს კონტეინერებს და მოხდებაციანიდწყალბადის გამოთავისუფლება. საცავში არხდება ჰაერში ციანწყალბადის რაოდენობისგაზომვა. კონტეინერები პირდაპირ იატაკზეაგანთავსებული, რამაც შეიძლება მათი დაზიანება17Golder Associates (UK) Limited აუდიტისრეკომენდაციაგამოიწვიოს (მაგ. ზოგიერთი მათგანი ჩაზნექილია).კონტეინერები უნდა განთავსდეს სპეციალურსადებზე და უსაფრთხოდ განლაგდესერთმანეთზე. კონტეინერებზე არ არის ეტიკეტი,რომელიც მიანიშნებს რომ მათში საშიშინივთიერებაა მოთავსებული.ციანიდის საცავის შიგნით განლაგენულია მეორესაცავი სხვა მასალებისთვის. ძალიანმნიშვნელოვანია, ამ საცავში არ ინახებოდესხანძარსაშიში ნივთიერებები, რადგან ციანიდთანზოგიერთი ხანძარჩამქრობი საშუალებისგამოყენება საშიშია 18 .აუცილებელია ციანიდის საცავის დაცვა, რათამასში არ მოხვდეს წყალი. ციანიდის კონტეინერებიუნდა ინახებოდეს შესაბამისი წესების დაცვით,რათა თავიდან იქნას აცილებული მათი დაზიანება.კონტეინერებს უნდა ჰქონდეთ შესაბამისიეტიკეტი. აუცილებელია ციანიდის ანალიზატორისშეძენა და პერსონალის სწავლება.ციანიდის გაჟონვის შემთხვევაში მის დასაშლელადგამოიყენება ჰიპოქლორიტი და პეროქსიდი.კონცენტრირებული პეროქსიდი აგრესიულადმოქმედებს ორგანულ სუბსტრატზე (მაგ. ტყავისხელთათმანები ან ფეხსაცმელები). ამიტომუმჯობესია პეროქსიდის ნაცვლად ჰიპოქლორიტისგამოყენება 19 .6.1.2 ჰაერში მავნე ნივთიერებათაშემცველობის კონტროლიშრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვისსამინისტროს მიერ დადგენილია სამუშაო ზონისჰაერში მავნე ნივთიერებების ზღვრულადდასაშვები კონცენტრაციების მაჩვენებლები. ესნორმატივები უნდა გამოიყენებოდეს საწარმოოშენობების, ტექნოლოგიური პროცესების,მოწყობილობების, ვენტილაციის დაპროექტებისას.საწარმოო გარემოს ხარისხის შენარჩუნების დამომუშავეთა ჯანმრთელობაზე არახელსაყრელიზემოქმედების თავიდან აცილების მიზნითაუცილებელია ხორციელდებოდეს სამუშაო ზონისჰაერში მავნე ნივთიერებათა შემცველობისსისტემატიური კონტროლი 2018Golder Associates (UK) Limited აუდიტისრეკომენდაცია19Golder Associates (UK) Limited აუდიტისრეკომენდაცია20საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა დასოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანება N262/ნ,2002 წლის 18 სექტემბერი, სამუშაო ზონის ჰაერშიფიბროგენული, შერეული ტიპის მოქმედებისმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა256.1.3 კარიერთან დაკავშირებულიმოთხოვნებიბუნებრივი მასალების ღია წესით მოპოვებისას,საბადოების დამუშავებისა და ბურღვა-აფეთქებითი სამუშაოების ტექნოლოგიები უნდაითვალისწინებდეს ხმაურის, მტვრის, ვიბრაციისდონეების მაქსიმალურ შემცირებას. 21კარიერზე, სადაც არსებობს შხამიანი აირებისგამოყოფის წყაროები (ავტომობილების მუშაობა,ხანძრის უბნები, დრენაჟის წყლები, საამფეთქებლოსამუშაოები და სხვ.) სამუშაო ადგილებზეკვარტალში ერთხელ მაინც აღებული უნდა იქნესჰაერის სინჯები მასში მავნე აირების შემცველობისანალიზისთვის 22 . კარიერის ცუდად განიავებად დაყრუ ზონებში უნდა მოეწყოს ხელოვნურივენტილაცია. ხოლო კარიერზე, სადაც გამოიყოფამავნე მინარევები, უშუალოდ მათი გამოყოფისადგილებზე გამოყენებულ უნდა იქნეს მტვრის,შხამიანი აირებისა და აგრესიული წყლებისჩახშობის ან დაჭერის საშუალებები. წელიწადისთბილ დროს სამთო მასის ექსკავაციისას,მტვერწარმოქმნის შესამცირებლად უნდაწარმოებდეს აფეთქებული სამთო მასისსისტემატური მორწყვა წყლით. ჰაერის დადებითიტემპერატურის შემთხვევაში, მტვერწარმოქმნისშესამცირებლად, უნდა მოხდეს საავტომობილოგზების მორწყვა. ზაფხულში კონვეიერებზე ხელითქანის გამორჩევისას გამოყენებული უნდა იქნესწყლით მორწყვა ან მტვრის ჩახშობის სხვასაშუალებებით 23 .6.1.4 ექსკავატორის მუშაობა კარიერზეაღმართსა და დაღმართზე ექსკავატორისმოძრაობისას აუცილებელია თვითნებურიდასრიალების გამომრიცხავი ღონისძიებებისგათვალისწინება.ექსკავატორის გადაადგილება უნდა მოხდესმემანქანის თანაშემწის სიგნალების მიხედვით.ამასთან უზრუნველყოფილ უნდა იქნესაეროზოლებისა და ლითონების ზღვრულადდასაშვები კონცენტრაციების დამტკიცების შესახებ.21საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა დასოციალური დაცვის მინისტრის 2004 წლის 14აპრილის ბრძანება N78/ნ მძიმე მრეწველობისზოგიერთი ტიპის საწარმოს მოწყობის, აღჭურვისა დაექსპლუატაციის სანიტარიული წესების დამტკიცებისშესახებ;22საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 10 მარტისდადგენილება N53 საშიში საწარმოო ობიექტების(სადაც სრულდება ღია სამთო სამუშაოები)უსაფრთხოების წესების დამტკიცების თაობაზე.23საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 10 მარტისდადგენილება N53 საშიში საწარმოო ობიექტების(სადაც სრულდება ღია სამთო სამუშაოები)უსაფრთხოების წესების დამტკიცების თაობაზე.ექსკავატორის მემანქანესა და მის თანაშემწესშორის მუდმივი ხილვადობა.ჯაჭვიანი მრავალჩამჩიანი, აგრეთვე მაბიჯიექსკავატორის ლიანდაგისა და გზის ქანობი დარადიუსი განისაზღვრება ექსკავატორისტექნიკური პასპორტით. მოწყობილობა, რომელიცაკონტროლებს და აფიქსირებს ლიანდაგის სიგანესადა ქანობს, თვეში ერთხელ მაინც უნდა შემოწმდეს.შემოწმების შედეგები შეტანილ უნდა იქნესჟურნალში. ამ მოწყობილობის არარსებობისას ანგაუმართაობისას ექსკავატორის მუშაობადაუშვებელია.დაუშვებელია ექსკავატორქვეშა ლიანდაგისექსპლუატაცია კარიერის გაწყლოვანებულსაფეხურზე, თუ არ გამოიყენება წყალსარინიმოწყობილობა.ერთჩამჩიანი ექსკავატორით რკინიგზის ვაგონებისდატვირთვისა და განტვირთვისას საექსკავატოროსანაყაროზე მატარებლის ბრიგადა უნდადაემორჩილოს ექსკავატორის მემანქანისსიგნალებს.სიგნალების ცხრილი უნდა გაიკრას ერთჩამჩიანიექსკავატორის ძარაზე თვალსაჩინო ადგილას დამას უნდა გაეცნონ ლოკომოტივების მემანქანეებიდა სატრანსპორტო საშუალებების მძღოლები.ერთჩამჩიანი ექსკავატორის მუშაობისასაკრძალულია ჩამჩის მოქმედების ზონაშიადამიანების ყოფნა.ექსკავატორის სანგრევიდან გამოსაყვანადყოველთვის უნდა იყოს თავისუფალი გასასვლელი.მრავალჩამჩიანი ექსკავატორის მუშაობის დროსადამიანები არ უნდა იმყოფებოდნენ დატვირთულვაგონებთან და მათ შუა, ჩამტვირთავი დაგანმტვირთავი ლიუკების, კონვეიერების,გადამტვირთავი მოწყობილობისა დაექსკავატორის სავალი მოწყობილობის ჩარჩოს ქვეშ.მრავალჩამჩიანი ექსკავატორის კაბინა აღჭურვილიუნდა იყოს მოწყობილობით, რომელიც საშუალებასაძლევს მემანქანეს მხედველობის არეში იქონიოსექსკავატორის მიმდებარე უბანი სანგრევში 24 .6.1.5 მადნის გადამამუშავებელ ფაბრიკასთანდაკავშირებული მოთხოვნებიმადნის გადამამუშავებელ ფაბრიკებში შრომისნორმალური სანიტარიულ-ჰიგიენური პირობების24 საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 10 მარტისდადგენილება N53 საშიში საწარმოო ობიექტების(სადაც სრულდება ღია სამთო სამუშაოები)უსაფრთხოების წესების დამტკიცების თაობაზე.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა26შესაქმნელად აუცილებელია: სავენტილაციო დაასპირაციული მოწყობილობების დაყენება;ზომების მიღება მტვერწარმოქმნის დამტვერაირგამოყოფის შესამცირებლად ყველაუბანზე, სამსხვრევი, საშრობი და სხვაგანყოფილებების, რეაგენტების საწყობების,მასალების ტრანსპორტირების ჩათვლით;დაუშვებელია სამუშაო ადგილებზე მანქანების,ძრავების და სხვა დანადგარების მუშაობითგამოწვეული ვიბრაცია და ხმაური აღემატებოდესზღვრულად დასაშვებ ნორმებს.საწარმოო სათავსებში, სადაც მუდმივადიმყოფებიან ადამიანები, მათში ჰაერისგაჭუჭყიანების ხარისხის მიუხედავად, უნდამოეწყოს ხელოვნური ვენტილაცია. სავენტილაციოდა ასპირაციული დანადგარები უწყვეტად უნდამუშაობდნენ ფაბრიკის სამუშაო საათებში.სულ ცოტა კვარტალში ერთხელ უნდა მოხდესჰაერის სინჯების პერიოდული აღება მასში მტვრისშედგენილობის განსაზღვრის მიზნით; აგრეთვე,სამუშაო ადგილებზე ჰაერის ტემპერატურის,ტენიანობის და ძვრადობის შემოწმება. 25ლიკვიდაციისათვის, პირველადი დახმარებისაღმოჩენისა და ევაკუაციისათვის. 26აკრძალულია არასრულწლოვანთან, ასევე ორსულან მეძუძურ ქალთან შრომითი ხელშეკრულებისდადება მძიმე, მავნე და საშიშპირობებიანისამუშაოების შესასრულებლად.დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოსორსული ქალის დაცვა ისეთი შრომისაგან,რომელიც საფრთხეს უქმნის მის ან ნაყოფისკეთილდღეობას, ფიზიკურ და ფსიქიკურჯანმრთელობას. აკრძალულია ღამის სამუშაოზე(22 საათიდან 6 საათამდე) არასრულწლოვანის,ორსული, ახალნამშობიარები ან მეძუძური ქალისდასაქმება, ხოლო 3 წლამდე ასაკის ბავშვისმომვლელის ან შეზღუდული შესაძლებლობისმქონე პირის დასაქმება მისი თანხმობის გარეშე.დამსაქმებელი ვალდებულია სრულადაუნაზღაუროს დასაქმებულს სამუშაოსშესრულებასთან დაკავშირებული ჯანმრთელობისმდგომარეობის გაუარესებით მიყენებული ზიანიდა აუცილებელი მკურნალობის ხარჯები. 276.2 დამსაქმებლის ვალდებულებებისაქართველოს შრომის კოდექსის თანახმად,დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოსდასაქმებული სიცოცხლისა დაჯანმრთლობისათვის მაქსიმალურად უსაფრთხოსამუშაო გარემოთი. გარდა ამისა, დამსაქმებელივალდებულია გონივრულ ვადაში მიაწოდოსდასაქმებულს მის ხელთ არსებული სრული,ობიექტური და გასაგები ინფორმაცია ყველა იმფაქტორის შესახებ, რომლებიც მოქმედებსდასაქმებულის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობაზეან ბუნებრივი გარემოს უსაფრთხოებაზე.დასაქმებულს უფლება აქვს უარი განაცხადოს იმსამუშაოს, დავალების ან მითითებისშესრულებაზე, რომელიც ეწინააღმდეგება კანონს,ან შრომის უსაფრთხოების პირობებისდაუცველობის გამო, საფრთხეს უქმნის მის ანმესამე პირის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას,საკუთრებას ან ბუნებრივი გარემოსუსაფრთხოებას. დამსაქმებელი ვალდებულიადანერგოს შრომის უსაფრთხოებისუზრუნველმყოფი სისტემა და მიიღოს ყველაგონივრული ზომა საწარმოო შემთხვევისშედეგების დროული ლოკალიზაციისა და25საქართველოს ეკონომიკური განვითარებისმინისტრის 2007 წლის 17 აპრილის ბრძანება N1-1/609“მადნეული და არამადნეული სასარგებლოწიაღისეულისსამსხვრევ-სახარისხებელი,მამდიდრებელი, სააგლომერაციო დამომგუნდავებელი ფაბრიკების უსაფრთხოებისწესები”-ს დამტკიცების თაობაზე.თუ სხეულის დაზიანებით ანჯანმრთელობისათვის ზიანის მიყენების შედეგადდაზარალებულს წაერთვა ან შეუმცირდა შრომისუნარი, ან იზრდება მისი მოთხოვნილებები,დაზარალებულს უნდა აუნაზღაურდეს ზიანიყოველთვიური სარჩოს გადახდით.დაზარალებულს უფლება აქვს მკურნალობისხარჯები მოითხოვოს წინასწარ. იგივე წესიმოქმედებს მაშინაც, როცა აუცილებელი ხდებაპროფესიული გადამზადება.სარჩოს ნაცვლად დაზარალებულს შეუძლიამოითხოვოს კომპენსაციის მიღება, თუ არსებობსსაამისო მნიშვნელოვანი საფუძველი. 28პირი, რომელიც სხვა პირს მართლსაწინააღმდეგო,განზრახი, ან გაუფრთხილებელი მოქმედებითმიაყენებს ზიანს, ვალდებულია აუნაზღაუროს ესზიანი. 29პირი ვალდებულია აანაზღაუროს ზიანი, რომელიცმიადგა მესამე პირს მისი მუშაკისმართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით თავისშრომითი (სამსახურებრივი) მოვალეობისშესრულებისას. პასუხისმგებლობა არ დადგება, თუმუშაკი მოქმედებდა ბრალის გარეშე. 3026საქართველოს შრომის კოდექსი, 2006, მუხლი 3527საქართველოს შრომის კოდექსი, 2006, მუხლი 3528საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 40829საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 99230საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 997მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა276.3 პასუხისმგებლობა შრომის წესებისდარღვევისათვისსამუშაოდან უკანონოდ დათხოვნა, სამუშაოზეაღდგენის შესახებ სასამართლო გადაწყვეტილებისშეუსრულებლობა ან შრომის კანონმდებლობისსხვა არსებითი დარღვევა ისჯება ჯარიმით ანთავისუფლების აღკვეთით ვადით ორ წლამდე,ზოგ შემთხვევაში, თანამდებობის დაკავების ანსაქმიანობის უფლების ჩამორთმევით ვადით სამწლამდე. 31საწარმოს, დაწესებულების, ორგანიზაციის(მიუხედავად მისი საკუთრებისა დაორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმისა)თანამდებობის პირის მიერ შრომისკანონმდებლობისა და შრომის დაცვის წესებისდარღვევა გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომისანაზღაურების 100 მინიმალურ ოდენობამდე. იგივექმედება ჩადენილი ადმინისტრაციული სახდელისდადებიდან ერთი წლის განმავლობაში, გამოიწვევსდაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების 200მინიმალურ ოდენობამდე. 32უსაფრთხოების ტექნიკის ან შრომის დაცვის სხვაწესის დარღვევა ამ წესის დაცვისათვისპასუხისმგებელი პირის მიერ, რამაც გამოიწვიაჯანმრთელობის ნაკლებად მძიმე ან მძიმედაზიანება, ისჯება ჯარიმით ან გამასწორებელისამუშაოთი ვადით ერთ წლამდე ან თავისუფლებისაღკვეთით ვადით ორ წლამდე. იგივე ქმედება,რამაც გამოიწვია ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა,ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორიდანხუთ წლამდე, ზოგიერთ შემთხვევაშითანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლებისჩამორთმევით ვადით სამ წლამდე. ხოლო იგივექმედება, რამაც გამოიწვია ორი ან მეტი ადამიანისსიცოცხლის მოსპობა, ისჯება თავისუფლებისაღკვეთით ვადით ოთხიდან შვიდ წლამდე,თანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლებისჩამორთმევით ვადით სამ წლამდე. 337. რა უნდა იცოდეთ თქვენი საკუთრების და ექსპროპრიაციის შესახებ7.1 ექსპროპრიაციაექსპროპრიაცია არის საკუთრების ჩამორთმევაჩამორთმეული ქონების სათანადო კომპენსაციით.31საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი,მუხლი 16932საქართველოს ადმინისტრაციულსამართალდარღვევათა კოდექსი, მუხლი 4233საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი,მუხლი 170კომპენსაცია არის მესაკუთრისათვისჩამორთმეული ქონების სანაცვლოდ სათანადოსაკომპენსაციო თანხის გადახდა ან ჩამორთმეულიქონების საბაზრო ღირებულების მქონე სხვაქონების გადაცემა.რა საფუძველი შეიძლება არსებობდესექსპროპრიაციისთვის? - საქართველოს კანონი„აუცილებელისაზოგადოებრივისაჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესისშესახებ“ ითვალისწინებს აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის ქონებისექსპროპრიაციის შესაძლებლობას.რა მიზნით შეიძლება განხორციელდესექსპროპრიაცია? - ექსპროპრიაცია ხორციელდებამხოლოდ განსაზღვრული სამუშაოების წარმოებისმიზნით: გზისა და მაგისტრალის გაყვანა-მშენებლობისათვის; რკინიგზის ხაზებისგაყვანისათვის; ნედლი ნავთობის, ბუნებრივიგაზისა და ნავთობპროდუქტების მილსადენებისგაყვანისათვის; ელექტროენერგიის გადამცემი დაგამანაწილებელი ხაზების მშენებლობისათვის;წყალმომარაგების, კანალიზაციისა დაატმოსფერული ნალექების კოლექტორულიხაზების გაყვანისათვის; სატელეფონო ხაზებისგაყვანისათვის; სატელევიზიო კაბელებისგაყვანისათვის;საზოგადოებრივისაჭიროებისათვის აუცილებელი ნაგებობისა დაობიექტის მშენებლობისათვის; ეროვნულითავდაცვისათვის საჭირო სამუშაოებისათვის;სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვებისათვის 34 .ვის შეიძლება მიენიჭოს ექსპროპრიაციის უფლება?- სახელმწიფო ორგანოს, ან ადგილობრივითვითმმართველობის ორგანოს ან საჯარო ან კერძოსამართლის იურიდიული პირს 35 .ექსპროპრიაციისგანხორციელებისათვისაუცილებელია:1. პრეზიდენტის ბრძანებულება. რომელიცგანსაზღვრავს აუცილებელი საზოგადოებრივისაჭიროებისათვისექსპროპრიაციისგარდაუვალობას და სუბიექტს, რომელსაცშეიძლება მიენიჭოს ექსპროპრიაციის უფლება.2. სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიცადგენს სახელმწიფო ორგანოს ანადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოსან საჯარო ან კერძო სამართლის იურიდიულპირს, რომელსაც ენიჭება ექსპროპრიაციისუფლება. სასამართლოს გადაწყვეტილება ასევეუნდა შეიცავდეს საექსპროპრიაციო ქონებისდეტალურ აღწერას და შესაბამის მითითებას34საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, მუხლი 235იგივე;მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა28მესაკუთრის სათანადო კომპენსაციითუზრუნველყოფის აუცილებლობის თაობაზე.ამასთან, პრეზიდენტის ბრძანებულება წინ უძღვისსასამართლოს გადაწყვეტილებას. საბოლოოგადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ რაიონული(საქალაქო) სასამართლო 36 .7.2 მესაკუთრისა და ექსპროპრიატორისურთიერთობაპრეზიდენტის ბრძანებულების გამოქვეყნებისშემდეგ ექსპროპრიაციის უფლების მოპოვებითდაინტერესებული პირი ვალდებულია მიაწოდოსინფორმაცია ყველა მესაკუთრეს, რომლის ქონებაექვემდებარება ექსპროპრიაციას. ინფორმაცია უნდაგამოქვეყნდეს ცენტრალურ და შესაბამისადგილობრივ პრესაში. ინფორმაცია უნდაშეიცავდეს პროექტისა და მისი განხორციელებისფარგლების, აგრეთვე ტერიტორიისა და,სავარაუდოდ, საექსპროპრიაციო ქონების მოკლეაღწერას. გარდა ამისა, ყველა მესაკუთრეს უნდაეცნობოს სასამართლოში განცხადების შეტანისა დასასამართლოს მიერ განცხადების განხილვისთარიღი 37 .ექსპროპრიატორი, რომელმაც მიიღოექსპროპრიაციის უფლება მოვალეა წინასწარშეუთანხმდეს ქონების მესაკუთრესსაექსპროპრიაციო ქონების კომპენსაციის წესისშესახებ. ექსპროპრიატორმა ყველა სათანადოღონისძიება უნდა განახორციელოს, რათა ქონებამიიღოს მესაკუთრესთან შეთანხმებისსაფუძველზე 38 .ქონების შეძენაზე მოლაპარაკების დაწყებამდეექსპროპრიატორმა ქონების მესაკუთრეს უნდაწარუდგინოს წინადადება ქონების შეძენისა და ამქონების კომპენსაციის წესის შესახებ. კომპენსაციისსახით შეთავაზებული სხვა ქონების საბაზროღირებულება ან საკომპენსაციო თანხა არ უნდაიყოს ექსპროპრიატორის მიერ შეფასების შედეგადგანსაზღვრულ თანხაზე ნაკლები 41 .საექსპროპრიაციო ქონების სანაცვლოდმესაკუთრისათვის კომპენსაციის სახით სხვაქონების გადაცემა დასაშვებია მხოლოდ მისითანხმობით 42 .ექსპროპრიაციის დაწყებამდე ექსპროპრიატორმამესაკუთრეს უნდა გადასცეს წერილობითისაბუთი, სადაც მოცემულია: დასაბუთება ქონების ჩამორთმევისსაზოგადოებრივი აუცილებლობის არსებობისშესახებ, რომელშიც მითითებული უნდა იყოსსაქართველოს პრეზიდენტის შესაბამისიბრძანებულება და სასამართლოსგადაწყვეტილება, რის საფუძველზეცექსპროპრიატორს მიენიჭა ქონებისჩამორთმევის უფლება; დასაბუთება ქონების საზოგადოებრივიაუცილებლობისათვის გამოყენების შესახებ; საექსპროპრიაციო ქონების მდებარეობისა დამოცულობის დეტალური აღწერა,საკომპენსაციო თანხის ოდენობა ანკომპენსაციის სახით გადასაცემი სხვა ქონებისდეტალური აღწერა და მისი საბაზროღირებულება 43 .მოლაპარაკების დაწყებამდე ექსპროპრიატორითავისი ხარჯით, დამოუკიდებელი ექსპერტისდახმარებით აფასებს ქონებას და განსაზღვრავსკომპენსაციის სახით მესაკუთრისთვის გადასაცემსავარაუდო საკომპენსაციო თანხას ან სხვა ქონებასსაექსპროპრიაციო ქონების საბაზრო ღირებულებისშესაბამისად 39 .მესაკუთრე უფლებამოსილია თავისი ხარჯითისარგებლოს სხვა დამოუკიდებელი ექსპერტისდახმარებით 40 .36საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, მუხლი 3, 537საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, მუხლი 438საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, მუხლი 639იგივე;40იგივე;ქონების შეძენის შესახებ წინადადება უნდაითვალისწინებდეს ასევე იმ ქონებისკომპენსაციასაც, რომლის ზომა, ფორმა დამდგომარეობა უმნიშვნელოა დაარაეკონომიურობის გამო – ნაკლებად ღირებული,მაგრამ დაკავშირებულია შესაძენ ქონებასთან და ამქონების გარეშე გამოუსადეგარია 44 .7.3 გასაჩივრების უფლებათუ ექსპროპრიატორი და ქონების მესაკუთრე ვერთანხმდებიან ქონების საბაზრო ღირებულებასა დასაკომპენსაციო თანხაზე ან კომპენსაციის სახითშეთავაზებული ქონების გადაცემაზე, მაშინ41იგივე;42იგივე;43საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999, მუხლი 744საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999, მუხლი 6მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა29თითოეულ მხარეს უფლება აქვს სარჩელიშეიტანოს სასამართლოში 45 .სასამართლო უფლებამოსილია თავადგანსაზღვროს საექსპროპრიაციო ქონებისკომპენსაციის სახე. სასამართლო უფლებამოსილიაქონების შეფასების მიზნით დანიშნოსდამოუკიდებელი ექსპერტი, რომელიცგანსაზღვრულ ვადაში წარუდგენს სასამართლოსდასკვნას საექსპროპრიაციო ქონების, ასევე ამქონების სანაცვლოდ მესაკუთრისათვისკომპენსაციის სახით შეთავაზებული სხვა ქონებისსაბაზრო ღირებულების შესახებ. დამოუკიდებელიექსპერტის დასკვნის, აგრეთვე მხარეთა მიერწარმოდგენილი მტკიცებულებების საფუძველზესაექსპროპრიაციო ქონების სანაცვლოდ ქონებისმესაკუთრისათის გადასაცემი კომპენსაციისსაბოლოო შეფასებას ახორციელებს სასამართლო 46 .ექსპროპრიატორი ვალდებულია გადაიხადოსმხარეთა მიერ გაღებული ყველა ხარჯი, მათ შორისსამართალწარმოების ხარჯები, აგრეთვესაექსპროპრიაციო ქონების შეფასებასთან და მისგადაცემასთან დაკავშირებული ხარჯები 47 .სასოფლო-სამეურნეო მიწის შეფასებისასმხედველობაში მიიღება ასევე მასზე არსებულინათესების ღირებულება, რომელიცგამოიანგარიშება იმ შემოსავლისგათვალისწინებით, რომელსაც ქონების მესაკუთრემისგან მიიღებდა მიმდინარე სამეურნეო წლისგანმავლობაში. თუ სასოფლო სამეურნეო მიწებზეთესვა განხორციელდა ქონების შეფასების შემდეგ,მათი ღირებულების გათვალისწინებაკომპენსაციის განსაზღვრისას არ ხდება 48 .8. სასამართლო დავა8.1 რა საკითხები შეიძლება გახდესსადავო?დავა საწარმოსა და მოსახლეობას შორის შესაძლოაწარმოიშვას საწარმოს საქმიანობით გამოწვეულინებისმიერი პრობლემური საკითხის თაობაზე.თუმცა, არსებობს მთელი რიგი საკითხებისა,45საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999, მუხლი 846საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999 მუხლი 947საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999, მუხლი 1048საქართველოს კანონი აუცილებელისაზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრებისჩამორთმევის წესის შესახებ, 1999 მუხლი 11რომელიც, როგორც გამოცდილებამ აჩვენა, უკვეაწუხებს „მადნეულის“ და „კვარციტის“საქმიანობის ზეგავლენის ქვეშ მოქცეულმოსახლეობას, მაგალითად გარემოსთვის (წყალი,ნიადაგი, სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები)მიყენებული ზიანი და სხვა.საწარმოს საქმიანობასთან დაკავშირებულინებისმიერი სახის პრობლემის წამოჭრისას, თქვენშეგიძლიათ გამოიყენოთ ამ ბროშურაშიგანხილული სადავო საკითხების მოგვარებისმექანიზმები და საჩივრით მიმართოთ შესაბამისინსტანციას.8.2 სასამართლოსასამართლო საქმეების ძირითადი ტიპებია: სამოქალაქო საქმე – პირთა თანასწორობაზედამყარებული კერძო ხასიათის ქონებრივი,საოჯახო და პირადი ურთიერთობიდანგამომდინარე დავები პიზიკურ პირებს შორის.(განქორწინება, ალიმენტი, ზიანისანაზღაურება, გამოსახლება, საბინაო დავა,ქონებრივი დავა); ადმინისტრაციული დავა - დავა ფიზიკურპირებსა და სახელმწიფო ორგანოებს შორის(ადმინისრაციული აქტის ბათილად ცნობა,ადმინისტრაციული აქტის გამოცემა,სახელფასო დავა, საპენსიო დავა, შრომითიდავები წარმოშობილი სახელმწიფოორგანოებთან); სისხლის სამართლის საქმე – სისხლისსამართლის კოდექსის მუხლებითგათვალისწინებული დასჯადი ქმედების გამოწარმოებული საქმე (ქურდობა, ყაჩაღობა,მკვლელობა, თაღლითობა და ა. შ.). საკონსტიტუციო დავა - საქართველოსპრეზიდენტის, პარლამენტისა და სხვაუფლებამოსილი ორგანოების მიერ მიღებულინორმატიული აქტების საქართველოსკონსტიტუციასთანშეუსაბამობითგამოწვეული დავა.სულ ორი ტიპის სასამართლო არსებობს. ესენია:საერთო სასამართლოები და საკონსტიტუციოსასამართლო.საერთო სასამართლოების სისტემა სამი დონისსასამართლოსგან შედგება ესენია: პირველიისნტანციის, სააპელაციო და საკასაციოსასამართლოები. სარჩელით პირველად საქალაქოსასამართლოს უნდა მიმართოთ. პირველიინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილებისგასაჩივრება ხდება სააპელაციო სასამართლოში,ხოლო სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაკი - საკასაციო სასამართლოში. რიგი საქმეებისათავიდანვე სააპელაციო სასამართლოშიგანიხილება (იმ შემთხვევაში დავა აღემატება500 000 ლარს, თუ საქმე შეეხებამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა30ინტელექტუალურისაკუთრებითიურთიერთობებიდან წარმოშობილ დავებს,საქმეებს რეკეტული ქონების ჩამორთმევისა დასახელმწიფოსათვის გადაცემის თაობაზე).8.3 ხანდაზმულობაპირისაგან რაიმე მოქმედების შესრულების ანმოქმედებისაგან თავის შეკავების მოთხოვნისუფლებაზე ვრცელდება ხანდაზმულობა.ხანდაზმულობა იწყება მოთხოვნის წარმოშობისმომენტიდან, ანუ დროიდან როცა პირმა შეიტყო ანუნდა შეეტყო უფლების დარღვევის შესახებ.კანონმდებლობა ითვალისწინებს ხანდაზმულობისვადის დენის შეჩერებას. ხანდაზმულობის ვადისდენა ჩერდება, თუ: ვალდებულების შესრულება გადადებულიააღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ(მორატორიუმი); სარჩელის წარდგენას აბრკოლებსგანსაკუთრებული და მოცემულ პირობებშიაუცდენელი დაუძლეველი ძალა (მაგ.წყალდიდობა, მიწისძვრა. მეწყერი და ა.შ.); კრედიტორი, ან მოვალე იმყოფებაშეიარაღებული ძალების იმ ნაწილში,რომელიც გადაყვანილია საომარმდგომარეობაში.ამასთანავე დრო, რომლის განმავლობაშიცხანდაზმულობის ვადის დენა შეჩერებულიახანდაზმულობის ვადაში ჩაითვლება, თუმოთხოვნა მომდინარეობს ქმედუუნარო ანშეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე პირისაგან,რომელსაც კანონიერი წარმომადგენელი არ ჰყავს;ან მიმართულია ასეთი პირისადმი,ხანდაზმულობის ვადა შეჩერებულად ითვლება,ვიდრე პირი სრული ქმედუნარიანი არ გახდება, ანმას არ დაენიშნება წარმომადგენელი.ხანდაზმულობის ვადა შეადგენს 3 წელს, ხოლოუძრავ ნივთებთან დაკავშირებულისახელშეკრულებო მოთხოვნებისა – 6 წელს.ცალკეულ შემთხვევებში, კანონით შეიძლებაგათვალისწინებულ იქნეს ხანდაზმულობის სხვავადებიც. ხანდაზმულობის საერთო ვადა შეადგენსათ წელს.კანონმდებლობითგათვალისწინებულიახანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტა.ხანდაზმულობის ვადის დენა წყდება, თუვალდებული პირი (მევალე მოვალის წინაშე)უფლებამოსილი პირის წინაშე ავანსის, პროცენტისგადახდით, გარანტიის მიცემით, სასამართლოშისარჩელის შეტანით ან სხაგვარად აღიარებსმოთხოვნის არსებობას.ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტა სარჩელისშეტანის საფუძველზე გრძელდება მანამ, სანამსასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებაარ შევა კანონიერ ძალაში, ან პროცესი სხვაგვარადარ დასრულდება.თუ მხარეთა შეთანხმების შედეგად ან შემდგომშიგაგრძელების შეუძლებლობის გამო პროცესიშეწყდება, მაშინ ხანდაზმულობის ვადის დენაშეწყდება მხარეთა ან სასამართლოს ბოლოსაპროცესო მოქმედების დამთავრებასთან ერთად.თუ ერთ-ერთი მხარე პროცესს კვლავ განაგრძობს,შეწყვეტის შემდეგ დაწყებული ხანდაზმულობისახალი ვადა ისევე შეწყდება, როგორც წყდებახანდაზმულობის ვადის დენა სარჩელის შეტანით.თუ შეწყდება ხანდაზმულობის ვადის დენა, მაშინშეწყვეტამდე განვლილი დრო მხედველობაში არმიიღება და ვადა დაიწყება თავიდან.კანონიერ წარმომადგენლის სახით ქმედუუნარომოქალაქის აგრეთვე შეზღუდულიქმედუნარიანობის მქონე მოქალაქის კანონითდაცულ ინტერესებს სასამართლოში იცავს მათიმშობლები, მშვილებლები, მეურვეები დამზრუნველები, რომლებიც წარუდგენენსასამართლოს თავიანთი უფლებამოსილებისდამადასტურებელ დოკუმენტებს. დამადასტურე-ბელ დოკუმენტებში, ამ შემთხვევაში,იგულისხმება: დაბადების მოწმობა, პირადობისმოწმობა, მეურვეობის და მზრუნველობის ორგანოსგადაწყვეტილება. კანონიერ წარმომადგენლებსშეუძლიათ სასამართლოში საქმის წარმოებამიანდონ ადვოკატს, რაც არ ართმევს მათ უფლებასთავადაც მიიღონ მონაწილეობა საქმის წარმოებაში.საქართველოს კანონმდებლობა ითვალისწინებსაგრეთვე სახელშეკრულებო ხანდაზმულობისვადებს, კერძოდ: სახელშეკრულებო მოთხოვნებისსარჩელის შეტანა ხანდაზმულობის ვადის დენისშეწყვეტას არ გამოიწვევს, თუ მოსარჩელე უარსიტყვის სარჩელზე ან სასამართლოს კანონიერძალაში შესული გადაწყვეტილებით სარჩელიგანუხილველად იქნება დატოვებული.თუ უფლებამოსილი პირი 6 თვის ვადაში შეიტანსახალ სარჩელს, მაშინ ხანდაზმულობის ვადაშეწყვეტილად ითვლება პირველი სარჩელისშეტანის დროიდან.სასამართლოს კანონიერ ძალაში შესულიგადაწყვეტილებით დადასტურებული მოთხოვნისხანდაზმულობის ვადაა ათი წელი მაშინაც კი,როცა ეს მოთხოვნა უფრო ნაკლებ ხანდაზმუ-ლობას ექვემდებარება.ხანდაზმულობის ვადის გასვლის შემდეგვალდებული პირი უფლებამოსილია უარი თქვასმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა31მოქმედების შესრულებაზე.თუ ვალდებულმა პირმა მოვალეობა შეასრულახანდაზმულობის ვადის გასვლის შემდეგ, მას არააქვს უფლება მოითხოვოს შესრულებულისდაბრუნება, თუნდაც მოვალეობის შესრულებისმომენტში მას არ სცოდნოდა, რომ ხანდაზმულობისვადა გასული იყო.ამასთანავე, თუ ვალდებულმა პირმა,ხანდაზმულობის ვადის გასვლის მიუხედავად,რაიმე სახით აღიარა თავისი ვალდებულება მეორეპირის მიმართ, ვალდებულია, შეასრულოს ნაკისრივალდებულება, ვინაიდან მასზე აღარგავრცელდება ხანდაზმულობის ვადა. რაიმე სახითაღიარება ნიშნავს ვალდებულების ხელწერილითაღიარებას ან ნაწილობრივ შეასრულებას,გადასახდელი თანხის ნაწილი ავანსის სახითგადახდას, სასამართლოზე ვალდებულების(ვალის) აღიარებას.მთვარი მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადისგასვლასთან ერთად ხანდაზმულობის ვადაგასულად ითვლება დამატებითიმოთხოვნებისთვისაც მაშინაც კი, როცა ამმოთხოვნათა ხანდაზმულობის ვადა ჯერ არგასულა. მაგალითად: თუ დავა ეხება სესხისხელშეკულების შესრულებას ვალის დაბრუნებისმოთხოვნით და გასულია 3-წლიანი მოთხოვნისხანდაზმულობის ვადა, მაშინ მოსარჩელე კარგავსუფლებას ხელშეკრულებით გათვალისწინებულიპროცენტის მოთხოვნის უფლებას.უფლების დაცვის განხორციელება ხდებასარჩელის შეტანის გზით. სარჩელი უნდაწარადგიოთ წერილობითი ფორმით. სარჩელშიაუცილებლად დაცული უნდა იყოს მისი შედგენისფორმა და შინაარსი.საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს 2009წლის 8 დეკემბრის #1/456 გადაწყვეტილებითდამტკიცდა სარჩელის, სააპელაციო და საკასაციოსაჩივრების, შესაგებლის განახლებული ფორმებისამოქალაქო და ადმინისტრაციულ საქმეებზე.სამოქალაქო ან ადმინისტრაციული დავისშემთხვევაში, სასამართლოსთვის მიმართვადასაშვებია მხოლოდ აღნიშნული ფორმებით. ამფორმების და შესაბამისი ინსტრუქციების ნაბეჭდიფორმით მოპოვება შესაძლებელია ნებისმიერსასამართლოში, ხოლო ელექტრონული ფორმებისიუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ვებ-გვერდზე 49 .სამოქალაქო საქმეებზე დავის საგნის ფასსმიუთითებს მოსარჩელე, თუ მოსარჩელის მიერმითითებული ფასი აშკარად არ შეესაბამება სადავოქონების ნამდვილ ღირებულებას, მაშინ დავისსაგნის ფასს განსაზღვრავს მოსამართლე. სადავოსაგნის შეფასებისას მხედველობაში მიიღება იმდროს არსებული ფასები, როდესაც შეტანილი იქნასარჩელი. თუ სარჩელის შეტანის მომენტშიშეუძლებელია დავის საგნის ღირებულებისზუსტად განსაზღვრა, სახელმწიფო ბაჟისოდენობას წინასწარ განსაზღვრავს მოსამართლე,შემდეგ კი ხდება დამატებით გადახდევინება, ანზედმეტად გადახდილის უკან დაბრუნება.ხანდაზმულობის ვადებისა და მათი გამოთვლისწესის შეცვლა მხარეთა შეთანხმებითდაუშვებელია.8.4 სასამართლოსთვის მიმართვათუკი თვლით, რომ დაირღვა თქვენი რომელიმეკანონიერი უფლება, ან მოგადგათ რაიმე უშუალოზიანი, ან შეგელახათ კანონიერი ინტერესიშეგიძლიათ მოითხოვოთ ამ უფლების დაცვასასამართლოს მეშვეობით.სასამართლოსთვის მიმართვისას თქვენ არგჭირდებათ იმის მტკიცება, კანონიერი იყო თუ არამეორე მხარის ქმედება. თქვენი მიმართვის არსისასამართლოსადმი სწორედ თქვენი კანონიერიუფლების შელახვაა. თუ მეორე მხარეც კანონისფარგლებში მოქმედებდა, მაშინ სასამართლოთავად აყენებს საკითხს კანონის ორი დებულებისურთიერთწინააღმდეგობის შესახებ, დადგენილიპროცედურით (შესაძლოა ზემდგომ, ანკონსტიტუციურ სასამართლოში მიმართვის გზით)იხილავს და წყვეტს მას და მხოლოდ ამის შემდეგიღებს გადაწყვეტილებას თქვენს საქმეზე.სასამართლოში სადაოდ გამხდარი ან დარღვეულიადმინისტრაციულ საქმეებზე კერძო პირის მიერსახელმწიფო ბაჟის გადაუხდელობა არ აბრკოლებსსაქმის განხილვას. ამ შემთხვევაში მოსამართლეგადაწყვეტილებაში მიუთითებს თუ რომელიმხარის მიერ უნდა იქნეს გადახდილი სახელმწიფობაჟი და რა ოდენობით.იმისათვის, რომ სასამართლო წარმოებაში მიიღოსთქვენი სარჩელი, იგი უნდა პასუხობდეს არამარტო ზემოთ ჩამოთვლილ მოთხოვნებს, არამედთქვენ ვალდებული ხართ სარჩელისსასამართლოში შეტანისას, კანცელარიაშიჩააბაროთ სარჩელის და თანდართულიდოკუმენტების იმდენი ასლი რამდენი მოპასუხეცგყავთ. ერთი ეგზემპლარი სარჩელის დათანდართული დოკუმენტების ყველა შემთხვევაშისასამართლოს რჩება, ხოლო მეორე ეგზემპლარიგადაეგზავნება მოპასუხე მხარეს.გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ერთიეგზემპლარი სარჩელის და თანდართულიდოკუმენტების აუცილებლად უნდა დაიტოვოთთქვენ, რომელზეც კანცელარიაში მოაწერინებთ49იხ. http://hcoj.gov.ge/მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა32ხელს, რომ სასარჩელო განცხადება ჩაიბარეს,დაასმევინებთ ჩაბარების თარიღს და ვინ ჩაიბარა.გადაწყვეტილება, რომლითაც საქმე წყდებაარსებითად.აღნიშნული წესი გამოიყენეთ ასევე განცხადებისჩაბარების დროსაც, ანუ განცხადების ჩაბარებისასერთ განცხადებას ტოვებთ კანცელარიაში, როლომეორე ეგზემპლარზე აწერინებთ ხელს, რომჩაიბარეს განცხადება. მეორე, ხელმოწერილიეგზემპლარი ინახება თქვენ.მაგალითად, თუ სარჩელი შეგაქვთ ერთიმოპასუხის მიმართ, სასამართლოში უნდაშეიტანოთ ორი სასარჩელო განცხადება თავისითანდართული დოკუმენტებით. მესამეეგზემპლარს, რომელზეც ხელს აწერინებთ,ინახავთ თქვენ.მოსამართლე ვალდებულია სარჩელისჩაბარებიდან ხუთი დღის განმავლობაშიგამოიტანოს განჩინება თქვენი სარჩელის მიღებისშესახებ. თუ მოსამართლე მიიჩნევს, რომ სარჩელიარ არის შეტანილი კანონით დადგენილი წესით, ანარ არის გადახდილი სახელმწიფო ბაჟი, მაშინმოსამართლე გამოიტანს განჩინებას ხარვეზისშესახებ და განჩინებით მოსარჩელეს ეძლევა ვადახარვეზის გამოსასწორებლად. სასამართლო,სარჩელის წარმოებაში მიღების შემდეგ,ვალდებულია მოპასუხე მხარეს გადაუგზავნოსსასარჩელო განცხადების ასლი თანდართულიდოკუმენტებით.მოსამართლემ შესაძლოა არ მიიღოს სარჩელიწარმოებაში თუ: საქმე არ არის ამ სასამართლოს განსჯადი; სარჩელი არ ექვემდებარება სასამართლოუწყებას. სარჩელი შეიტანა ქმედუუნარო პირმა; არსებობს სასამართლოს გადაწყვეტილება ანგანჩინება მოსარჩელის მიერ სარჩელზე უარისთქმის, მოპასუხის მიერ სარჩელის ცნობის ანმხარეთა მორიგების დამტკიცების თაობაზე. განცხადება შეიტანა არაუფლებამოსილმაპირმა (არ აქვს რწმუნებულება); სასამართლოს წარმოებაშია საქმე იმავე დავაზედა იმავე მხარეებს შორის; მხარეებს შორის დადებულია ხელშეკრულება,რომ დავას გადაწყვეტს კერძო არბიტრაჟი.მოსამართლეს სარჩელის მიღებაზე უარის თქმისშესახებ გამოაქვს დასაბუთებული განჩინება.განჩინების გასაჩივრება შესაძლებელია კერძოსაჩივრით, რომელიც შეიტანება იმავესასამართლოში იმავე მოსამართლის სახელზე.განჩინების გასაჩივრების ვადა მითითებულიიქნება თავად განჩინებაში.პირველი ინსტანციის სასამართლოში საქმისგანხილვის შემდეგ მოსამართლეს გამოაქვსპირველი ინსტანციის სასამართლოსგადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩივრდესსააპელაციო წესით დასაბუთებულიგადაწყვეტლიების ჩაბარებიდან 14 დღიან ვადაში.საქმის განხილვა ასევე შეიძლება დამთავრდესმხარეთა მორიგებით, ამ შემთხვევაშიმოსამართლეს გამოაქვს განჩინება, რითაცამტკიცებს მორიგების პირობებს.8.5. სახელმწიფო ბაჟის განაკვეთებიმნიშვნელოვანია, გახსოვდეთ, რომ სარჩელსსასამართლოში შეტანისას უნდა დაურთოთსახელმწიფო ბაჟის გადახდის დამადასტურებელიდოკუმენტი.სახელმწიფო ბაჟი არის საქართველოს ბიუჯეტშისავალდებულო შენატანი, რომელსაც იხდიანფიზიკური და იურიდიული პირები სახელმწიფოსმიერ მათი ინტერესების შესაბამისი იურიდიულიმოქმედებების შესრულებისათვის.სასამართლოში საქმის განხილვისათვის ბაჟისგადახდის წესი და ოდენობა გამომდინარეობსკონკრეტული დავიდან.ზოგადად, სამოქალაქო დავაზე, რომელიც არ ეხებაქონებრივ დავებს, დადგენილია სახელმწიფო ბაჟის30 ლარის ოდენობით გადახდა, გარდა ქვემოთმოცემული გამონაკლისებისა.საერთო სასამართლოებში განსახილველ საქმეებზესახელმწიფო ბაჟი გადაიხდევინება შემდეგიოდენობით: სარჩელებზე აგრეთვე განცხადებებზეგამარტივებული გადახდის ბრძანების მიღებისშესახებ სადავო საგნის ღირებულების 3პროცენტი, მაგრამ არანაკლებ 100 ლარისა; სააპელაციო საჩივრებზე: სადავო საგნისღირებულების 4 პროცენტი მაგრამ არანაკლებ150 ლარისა; - სააპელაციო საჩივარშიიგულისხმება რაიონული, საქალაქოსასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრებამხარეების მიერ სააპელაციო სასამართლოში. საკასაციო საჩივრებზე: სადავო საგნისღირებულების 5 პროცენტი მაგრამ არანაკლებ300 ლარისა; - საკასაციო საჩივარშიიგულისხმება სააპელაციო სასამართლოს მიერგამოტანილი გადაწყვეტილების გასაჩივრებამხარეების მიერ საქართველოს უზენაესსასამართლოში. კერძო საჩივრებზე – 50 ლარი განცხადებაზე სარჩელის უზრუნველყოფისშესახებ – 50 ლარი; - სარჩელისუზრუნველყოფაგულისხმობსმოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა33გადაწყვეტილებისრეალურადაღსრულებისათვისმოსალოდნელიდაბრკოლების თავიდან აცილებას, მოპასუხისმიერ თავისი ქონების ან ფულადი სახსრებისგანკარგვის შეზღუდვის გზით (ქონების ანფასიანი ქაღალდებისა და ფულადი სახსრებისდაყადაღება, მტკიცებულების გამოთხოვა,მოპასუხისათვის გარკვეული მოქმედებისშესრულების აკრძალვა, მოპასუხისდავალდებულება რაიმე მოქმედებისშესრულებაზე). ამასთანავე სარჩელისუზრუნველყოფის შესახებ განცხადებისსასამართლოში შეტანა შესაძლებელიაგადაუდებელ შემთხვევაში (ქონებისმოსალოდნელი გაყიდვა, გაჩუქება, ფიქტიურიგასხვისება, გადამალვა) სარჩელისსასამართლოში შეტანამდე. უზრუნველყოფისრომელიმე ღონისძიების გამოყენებისშემთხვევაში სასამართლო განჩინებით ადგენსვადას რა ვადაშიც უნდა მოხდეს სარჩელისშეტანა სასამართლოში. განცხადებაზე ახლად აღმოჩენილგარემოებათა გამო საქმის წარმოებისგანახლების ან გადაწყეტილების ბათილადცნობის შესახებ – თუ განმცხადებელიფიზიკური პირია – 100 ლარი, ხოლო თუგანმცხადებელი იურიდიული პირია – 300ლარი.სახელმწიფო ბაჟის ოდენობა ერთი სასამართლოწარმოების ყველა ინსტანციისათვის არ უნდააღემატებოდეს ფიზიკური პირისათვის 10 ათასლარს, ხოლო იურიდიული პირისათვის 15 ათასლარს.პირველი ინსტანციის სასამართლოში სახელმწიფობაჟის ოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს:ფიზიკური პირისათვის 3 ათას ლარს, ხოლოიურიდიული პირისათვის - 5 ათას ლარს.სააპელაციო ინსტანციის სასამართლოში –ფიზიკური პირისათვის 5 ათას ლარს,იურიდიული პირისათვის 7 ათას ლარს. საკასაციოინსტანციის სასამართლოში – ფიზიკურიპირისათვის 6 ათას ლარს, იურიდიულიპირისათვის – 8 ათას ლარს.საქართველოს საკონსტიტუცუიო სასამართლოშიგანსახილველ საქმეებზე სახელმწიფო ბაჟიგადაიხდევინება შემდეგი ოდენობით: ფიზიკურიპირის მიერ შეტანილ კონსტიტუციურ სარჩელზე -10 ლარი; იურიდიული პირის მიერ შეტანილკონსტიტუციურ სარჩელზე - 55 ლარი;საქართველოსკანონმდებლობითგათვალისწინებულია შეღავათები სახელმწიფობაჟში გარკვეული კატეგორიის მოსახლეობაზე,კერძოდ: ფიზიკური პირები – სარჩელებზე ხელფასისგადახდევინების შესახებ და სხვამოთხოვნებზე შრომის ანაზღაურებისთაობაზე, რომლებიც გამომდინარეობს შრომისსამართლებრივი ურთიერთობიდან; მოსარჩელენი – სარჩელებზე, რომლებიცგამომდინარეობს სასავტორო, აგრეთვეაღმოჩენის,გამოგონების,რაციონალიზატორული წინადადებებისა დასამრეწველო ნიმუშების უფლებებიდან,სარჩელებზე ზიანის ანაზღაურების შესახებ,რომელიც მიყენებულია დასახიჩრებით ანჯანმრთელობის სხვა დაზიანებით აგრეთვემარჩენალის სიკვდილით, დანაშაულითმიყენებული მატერიალური ზარალისანაზღაურების შესახებ სარჩელზე; ინვალიდები, ინვალიდთა საერთაშორისოორგანიზაციები, მათი დაწესებულებანი,სასწალო-საწარმოო ორგანიზაციები დაგაერთიანებები ყველა სარჩელზე; სოციალურად დაუცველი ოჯახებისმონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრირებულიპირი, რაც დასტურდება სოციალურადდაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიანბაზაში რეგისტრაციის მოწმობით; მშობელი ან არასრულწლოვანის კანონიერიწარმომადგენელი, როგორც მოსარჩელე –სარჩელზე არასრულწლოვნის უფლებებისდარღვევოს ან მისთვის მიყენებულიქონებრივი თუ მორალური ზიანისანაზღაურების თაობაზე;საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოშისაერთო სასამართლოების მიერ შეტანილკონსტიტუციურ წარდგინებაზე სახელმწიფო ბაჟიარ გადაიხდევინება: თუ სასამართლოს მიერ საქმისგანხილვის დროს წამოიჭრა საკითხი კანონისრომელიმე მუხლის არაკონსტიტუციურობაზე. ამშემთხვევაში, სასამართლო აჩერებს საქმისწარმოებას და მიმართავს საქართველოსსაკონსტიტუციო სასამართლოს აღნიშნულიმუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობის თაობაზე.გადახდილი სახელმწიფო ბაჟი ექვემდებარებამთლიანად ან ნაწილობრივ დაბრუნებას საქმისწარმოების შეწყვეტისას ან სარჩელისგანუხილველად დატოვებისას, თუ საქმესასამართლოში განხილვას არ ექვემდებარება,აგრეთვე როდესაც მოსარჩელე არ იცავს მოცემულიკატეგორიის საქმეებისათვის წინასწარი დავისგადაწყვეტის დადგენილ წესს ან აღიარებულიაქმედუუნარო პირად.სახელმწიფო ბაჟი, რომელიც ექვემდებარებადაბრუნებას, გაცემული უნდა იქნეს ფიზიკურ ანიურიდიულ პირზე შესაბამისი ადგილობრივისაფინანსო ორგანოების მიერ იმ დღიდან ერთითვის განმავლობაში, როდესაც მიღებულიამოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა34გადაწყვეტილება დაბრუნების შესახებ.სასამართლოს, მოქალაქის ქონებრივიმდგომარეობის გათვალისწინებით, შეუძლიამთლიანად ან ნაწილობრივ გაათავისუფლოს იგისახელმწიფო ბიუჯეტის სასარგებლოდსასამართლო ხარჯების გადახდისაგან.ასევე, სასამართლოს, მხარეთა ქონებრივიმდგომარეობის გათვალისწინებით, შეუძლია ერთან ორივე მხარეს გადაუვადოს ან გადაუწილვადოსსახელმწიფო ბიუჯეტის სასარგებლოდსასამართლოს ხარჯების გადახდა ან შეამციროსხარჯების ოდენობა.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა35გამოყენებული ლიტერატურა:1. „წიაღისეულის მოპოვება და კრიტიკულ მდგომარეობაში მყოფი ეკოსისტემები: რისკების განსაზღვრა“,მსოფლიო რესურსების ინსტიტუტი, ვაშინგტონი, 2003 წ. http://pdf.wri.org/mining_critical_ecosystems_full.pdf2. „მოპოვებითი მრეწველობის ზეგავლენა განვითარებად ქვეყნებზე“, დედამიწის მეგობრები - ევროპა, 2007წ.http://www.foeeurope.org/corporates/Extractives/social.pdf3. „წიაღისეულთა გამდიდრების საფუძვლები“, ა. აბშილავა, თბილისი, 20104. საქართველოს კანონი ტექნიკური საფრთხის კონტროლის შესახებ. თბილისი, 08.04.2010 წ;5. საქართველოს კანონი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესისშესახებ, 23.07.1999წ;6. საქართველოს შრომის კოდექსი, 2006წ;7. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 1997წ;8. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, 1999წ;9. საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი, 1984წ;10. „შრომითი მოვალეობის შესრულებისას მუშაკის ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურებისწესი“ დამტკიცებული საქართველოს მთავრობის 2007 წლის 24 მარტის N53 დადგენილებით;11. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანება N78/ნ, მძიმემრეწველობის ზოგიერთი ტიპის საწარმოს მოწყობის, აღჭურვისა და ექსპლუატაციის სანიტარიულიწესების დამტკიცების შესახებ. 14.14.2004წ.12. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანება N262/ნ, სამუშაოზონის ჰაერში ფიბროგენული, შერეული ტიპის მოქმედების აეროზოლებისა და ლითონების ზღვრულადდასაშვები კონცენტრაციების დამტკიცების შესახებ.18.09.2002წ.13. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N53 საშიში საწარმოო ობიექტების (სადაც სრულდება ღია სამთოსამუშაოები) უსაფრთხოების წესების დამტკიცების თაობაზე. 10.03.2006წ.14. საქართველოს ეკონომიკური განვითარების მინისტრის ბრძანება N1-1/609 “მადნეული და არამადნეულისასარგებლო წიაღისეულის სამსხვრევ-სახარისხებელი, მამდიდრებელი, სააგლომერაციო დამომგუნდავებელი ფაბრიკების უსაფრთხოების წესები”-ს დამტკიცების თაობაზე. 17.04.2007წ.15. „იცოდეთ თქვენი უფლებები, თუ განიცადეთ მატერიალური ზიანი წიაღისეულის მოპოვების შედეგად“,მოქალაქის სახელმძღვანელო, მწვანე ალტერნატივა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი, 2006 წ.16. შპს „ეკვოტექ კონსალტინგი“. შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება „კვარციტის“ გარემოზეზემოქმედების შეფასების ანგარიში. თბილისი, 2008 წ.17. შპს „ეკვოტექ კონსალტინგი“. სააქციო საზოგადოება „მადნეულის“ გარემოზე ზემოქმედების შეფასებისანგარიში. თბილისი, 2008 წ.18. პ. ფელიქს-ჰენინგსენი, თ. ურუშაძე, ე. ნარიმანიძე,ლ. ვისმანი, ს, სტეფენსი, ბ. კალანდაძე. „მდინარემაშავერას ხეობაში ნიადაგისა და საკვები კულტურების დაბინძურება მძიმე მეტალებით როგორცმოპოვებითი საქმიანობის ნარჩენების შედეგი“, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის მოამბე.თბილისი, 2010 წ.19. ა. მინდორაშვილი. „გარემოს ობიექტების ხარისხობრივი მდგომარეობა საქართველოში და მასთანდაკავშირებული ზოგიერთი სოციალური პრობლემა“. საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა დაგანვითარების ცენტრი. თბილისი, 2006 წ.20. „ციანიდი, ვერცხლისწყალი და მჟავე ჩამდინარე წყლები - ოქროს შხამიანი თანამგზავრები“.საზოგადოებრივი საინფორმაციო რესურსი სამთომოპოვებითი მრეწველობის შესახებ რუსეთშიMiningwatch. Ru, 2007 წ. http://www.miningwatch.ru/content/view/100/98/21. ვ. გვახარია, გ. სამარგულიანი, ნ. მაჩიტაძე. „ანთროპოგენური ფაქტორების გავლენა ბოლნისის რაიონისნიადაგებში მძიმე ლითონების განაწილებაზე.“ საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ.155.1997წ.22. „ქიმიური ელემენტების Pb, Fe, Cu, Zn შემცველობა გარემო ობიექტებში და მათი გავლენა მოსახლეობისჯანმრთელობაზე“. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო,სანიტარიისა და ჰიგიენის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი 2003წ.23. „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“, თბილისი, 1970წ.24. ივანე ჯავახიშვილი, თხზულებანი 12 ტომად, თბილისი, 1979წ.25. რობერტ მორანი, „ციანიდთან დაკავშირებული გაურკვევლობა: ციანიდის ქიმიისა და ტოქსიკურობისშესწავლა და მისი ანალიზი მოპოვებითი საქმიანობის მიერ დაბინძურებულ წყლებში“. ორგანიზაცია„Earthworks“. ვაშინგტონი, 2004წ. http://www.mineralpolicy.org/publications/pdf/cyanideuncertainties.pdf26. “სააქციო საზოგადოება „მადნეულის“ და „კვარციტის“ საქმიანობის გარემოსდაცვითი და სოციალურიაუდიტი“. კომპანია „გოლდერ ასოშიეითს“ (Golder Associates). თბილისი, 2007 წ.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტეrნატივა3627. ეკოლოგიური ექსპერტიზის დასკვნა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება „კვარციტის“მიმდინარე საქმიანობის გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშზე. თბილისი, 2009 წ.28. ეკოლოგიური ექსპერტიზის დასკვნა სააქციო საზოგადოება „მადნეულის“ მიმდინარე საქმიანობისგარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშზე. თბილისი, 2009 წ.29. „სს “მადნეულის” არსებული გარემოსდაცვითი მდგომარეობის შეფასების აუდიტი“. შპს „საქართველოსგეოლოგიური მომსახურების ცენტრი, 2006წ.მოქალაქის სახელმძღვანელო

ასოციაცია მწვანე ალტერნატივა არასამთავრობოარაკომერციული ორგანიზაციაა, რომელიც დაარსდა 2000 წელს.მწვანე ალტერნატივას მისიაა საქართველოს გარემოს,ბიოლოგიური და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვაეკონომიკურად ხელსაყრელი და სოციალურად მისაღებიალტერნატივების ხელშეწყობის გზით, გარემოსდაცვითი დასოციალური სამართლიანობის პრინციპების დამკვიდრებისა დაგადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოებისმონაწილეობის საშუალებით.დაარსების დღიდან ორგანიზაცია მონიტორინგს უწევსსაერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების საქმიანობასსაქართველოში; გარდა ამისა, ორგანიზაცია მუშაობს ისეთსაკითხებზე, როგორიცაა: გარემოსდაცვითი პოლიტიკისა დაინსტრუმენტების გაუმჯობესება, ბიომრავალფეროვნებისშენარჩუნება, ენერგეტიკა/კლიმატის ცვლილება და სიღარიბისდაძლევა, სახელმწიფო ქონების პრივატიზების პროცესშიადგილობრივი მოსახლეობის გარემოსდაცვითი, სოციალური დაეკონომიკური უფლებების დაცვა, ხე-ტყის არალეგალური ჭრისდა ველური ფლორისა და ფაუნის ნიმუშებით უკანონოვაჭრობის აღკვეთა, გარემოსდაცვითი ინფორმაციისხელმისაწვდომობისა და მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებებისმიღების პროცესში საზოგადოების სრულფასოვანი ჩართვისხელშეწყობა.ასოციაცია მწვანე ალტერნატივა თანამშრომლობსარასამთავრობო ორგანიზაციებთან როგორც საქართველოში, ისემის ფარგლებს გარეთ. 2001 წელს მწვანე ალტერნატივამსაქართველოს სხვა წამყვან ადგილობრივ და საერთაშორისოარასამთავრობო ორგანიზაციებთან ერთად დააფუძნასაქართველოში სიღარიბის შემცირების სტრატეგიისშემუშავებაზე დამკვირებელთა ქსელი. 2002 წლიდან მწვანეალტერნატივა მონიტორინგს უწევს ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანისნავთობსადენის პროექტის განხორციელებას, მის შესაბამისობასსაერთაშორისო საფინანსო კორპორაციისა და ევროპისრეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის პოლიტიკასა დასახელმძღვანელო პრინციპებთან, პროექტის ზეგავლენასადგილობრივ მოსახლეობასა და გარემოზე. 2005 წლიდანორგანიზაცია არის ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედოგეგმის მონიტორინგის კოალიციის წევრი. 2006 წელს მწვანეალტერნატივამ საფუძველი ჩაუყარა ტყის დამოუკიდებელიმონიტორინგის ქსელს. ასოციაცია არის ცენტრალურ დააღმოსავლეთ ევროპაში ბანკების საქმიანობაზე დამკვირვებელთაქსელის წევრი (CEE Bankwatch Network); მჭიდროდთანამშრომლობს დედამიწის მეგობრების საერთაშორისოფედერაციასთან, კლიმატის ცვლილების ცენტრალური დააღმოსავლეთ ევროპის ქსელთან, მდგრადი ენერგეტიკისსაერთაშორისო ქსელთან, სხვადასხვა საერთაშორისო დაეროვნულ გარემოსდაცვით, სოციალურ და ადამიანის უფლებათადაცვის საკითხებზე მომუშავე ორგანიზაციებთან; მწვანეალტერნატივა არის კოალიციის "გამჭვირვალე საერთაშორისოდახმარება საქართველოსთვის" წევრი, რომელიც დაარსდა 2008წელს. 2009 წლიდან მწვანე ალტერნატივა იწყებს "საქართველოსგარემოსდაცვითი და სოციალური სამართლიანობის ქსელის"ჩამოყალიბებას (Georgian Advocacy Network for Environmental andSocial Justice).ასოციაცია მწვანე ალტერნატივათბილისი, 0179, ფალიაშვილის ქ.#27/29, II სართული, ბინა №13ტელ: 22 38 74; 29 27 73; ფაქსი: 22 38 74greenalt@greenalt.org; www.greenalt.org2004 წელს მწვანე ალტერნატივა დაჯილდოვდა გოლდმანისგარემოსდაცვითი ფონდის პრიზით ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანისნავთობსადენის კამპანიის ფარგლებში გარემოს დაცვის,სოციალური სამართლიანობისა და თანასწორობისათვისგანხორციელებული წარმატებული საქმიანობისათვის.