11.08.2015 Views

Itsasoko historiak - Etor-Ostoa

Itsasoko historiak - Etor-Ostoa

Itsasoko historiak - Etor-Ostoa

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Entziklopedia EnblematikoaLa Enciclopedia EmblemáticaETOR - OSTOAvascosen los mares del mundosiglos XVII - XVIIIHistoria Marítimaeuskaldunakmunduko itsasoetan zeharXVII - XVIII. mendeak<strong>Itsasoko</strong> Historia


ARGITALETXEA / EDITA: © ETOR-OSTOA S.L. Lasarte-OriaARGITALPENAREN ZUZENDARITZA / DIRECCIÓN EDITORIALEnrique Ayerbe EtxebarriaEGILEA / AUTORJosé Ignacio Telletxea IdigorasTESTU ETA IRUDIEN JATORRIA / PROCEDENCIA DE TEXTOS E ILUSTRACIONESFondo editorial OSTOA, S.A.«ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia»MAKETAZIOA ETA DISEINU GRAFIKOA / MAQUETACIÓN Y DISEÑO GRÁFICOBegoña Goikoetxea AmonarraizJosé León Huarte RosIRUDIEN TRATAMENDUA / TRATAMIENTO DE IMÁGENESPedro Tapias AnabitarteINPRIMAKETA ETA KOADERNAKETA / IMPRESIÓN Y ENCUADERNACIÓNGRAFO S.A. BasauriISBN: 978-84-96288-82-9Lege gordailua / Dep. Legal: BI-2573-09


Entziklopedia EnblematikoaLa Enciclopedia EmblemáticaETOR - OSTOAvascosen los mares del mundosiglos XVII = XVIIIHistoria Marítimaeuskaldunakmunduko itsasoetan zeharXVII = XVIII. mendeak<strong>Itsasoko</strong> HistoriaJosé Ignacio Telletxea


LA LLAMADA «INVENCIBLE» (1588) .................................................. 43La participación vasca ........................................................ 43El desastre ............................................................................. 45La reacción ............................................................................ 46«INVENCIBLE» ZERITZONA (1588) ..................................................... 43Euskaldunen esku-hartzea ................................................ 43Hondamendia ....................................................................... 45Erantzuna ............................................................................... 46MISIONEROS NAVEGANTES 53EL FRANCISCANO FRAY MARTÍN IGNACIO DE LOYOLA ................. 53El itinerario de Fray Martín ......................................... 54Otros vendrían después ............................................. 55VIAJES DE SAN FRANCISCO JAVIER ................................................. 56«Los viajes por mar: camino de evangelización» ....... 56Logros misioneros a través de los viajes ..................... 57Los barcos de entonces .................................................... 57Incomodidades de los viajes ............................................ 58Otros peligros........................................................................ 59MISIOLARI NABIGATZAILEAK 53ANAIA MARTIN INAZIO LOIOLAKOA, FRANTZISKOTARRA ............. 53Anaia Martinen ibilbidea ............................................ 54Beste batzuk izango ziren gerora ............................. 55SAN FRANTZISKO XABIERKOAREN BIDAIAK ................................... 56«<strong>Itsasoko</strong> bidaiak: ebanjelizaiorako bidea» ................. 56Misiolaritzako lorpenak bidaietan zehar ......................... 57Orduko itsasontziak ............................................................. 57Bidaietako deserosotasunak ............................................ 58Beste zenbait arrisku ........................................................... 59EL COMERCIO AMERICANO 75ALGUNAS LEYES ................................................................................ 75Real Cédula de 1529 .......................................................... 75Salida libre, arribada forzosa .................................... 75Monopolio de Sevilla y Cádiz ..................................... 75Otras disposiciones ............................................................ 76Pragmática de 1511 ............................................................ 76Confirmación de la Pragmática de 1511 en 1523 ... 77Disposición de 1560. Aseguramientos .......................... 78ARMADAS Y PIRATAS. FLOTAS Y DESCUBRIMIENTOS ................... 79Licencia de 1598 .................................................................. 79Leyes del mar .............................................................. 79Medidas defensivas ............................................................ 79La Armada de Defensa ............................................... 79La Armada de Haverías .............................................. 80Otras medidas defensivas ......................................... 80Militarización de buques mercantes ............................... 80La ley sobre Flotas (1561) ......................................... 80Potencia naval y mercante ......................................... 80AMERIKAKO MERKATARITZA 75ZENBAIT LEGE ..................................................................................... 751529ko Errege Zedula ........................................................ 75Irteera askea, nahitaezko porturatzea ...................... 75Sevillaren eta Cadizen monopolioa ........................... 75Beste xedapenak .................................................................. 761511ko Pragmatika .............................................................. 761511ko Pragmatika, 1523an berretsia ...................... 771560ko xedapenak. Aseguruak ........................................ 78ARMADAK ETA PIRATAK. ONTZIDIAK ETA AURKIKUNTZAK ............ 791598ko lizentzia .................................................................... 79<strong>Itsasoko</strong> legeak ........................................................... 79Defentsazko neurriak .......................................................... 79Defentsarako Armada ................................................. 79Haverias Armada......................................................... 80Defentsazko beste neurriak ...................................... 80Merkataritza ontzien militarizazioa .................................... 80Ontzidiei buruzko legea (1561) ................................. 80Itsas potentzia eta merkataritzaren potentzia .......... 80BARCOS Y HOMBRESASTILLEROS VASCOS 85BARCOS ............................................................................................... 85Naos guipuzcoanas en 1534 ............................................ 86Las sugerencias del Capitán portugalujoGregorio Vizcaíno ......................................................... 89¿Naos grandes o pequeñas? ..................................... 90Las sugerencias de Gregorio de Ugarte ....................... 91La flota de cuatro navíos ............................................ 92Un navío para relacionarse ........................................ 92Avituallamiento de los cuatro navíos......................... 92Un nuevo Memorial ..................................................... 93Licencia y vituallas ..................................................... 93Naos que se hallaban en los puertosde Bizkaia y Gipuzkoa en 1558 ................................ 94Otra relación de barcos de 1574 ..................................... 95Decadencia naval ................................................................. 96Flota a Flandes en 1572 .................................................... 98Náufragos y problemas técnicos ..................................... 99ITSASONTZIAK ETA ITSASGIZONAKEUSKAL ONTZIOLAK 85ITSASONTZIAK .................................................................................... 85Itsasontzi gipuzkoarrak 1534an ....................................... 86Gregorio Vizcaino,Portugaleteko kapitainaren iradokizunak .............. 89Itsasontzi handiak ala txikiak? .................................. 90Gregorio Ugarteren iradokizunak ..................................... 91Lau itsasontziko ontzidia ........................................... 92Harremanetarako itsasontzia .................................... 92Lau ontzietakoen elikagaiak ...................................... 92Beste Memorial bat ..................................................... 93Lizentzia eta elikagaiak ............................................. 93Bizkaia eta Gipuzkoako portuetan1558an aurkitzen ziren itsasontziak ........................ 94Beste itsasontzi batzuen zerrenda, 1574koa ................ 95Ontzi-industriaren gainbehera .......................................... 96Ontzidia Flandriara 1572an ............................................... 98Itsasoan galtzeak eta arazo teknikoak ............................ 99Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 5


El «Discurso» de Cristóbal de Barros (1575 ca.) ..... 101Montes........................................................................ 101Dinero......................................................................... 102Cargazones ............................................................... 102Remedios propuestos ............................................... 103Efectos beneficiosos ................................................ 104Otras medidas ........................................................... 104Venta de naves .......................................................... 105Otras observaciones de Barros .............................. 105Salarios ...................................................................... 105Conclusión sobre Barros ......................................... 105HOMBRES ........................................................................................... 106¿Barcos y hombres? ......................................................... 106ACONTECIMIENTOS ........................................................................... 112El complejo mundo del mar ............................................ 112Relieves vascos en América ................................... 112La expedición de Pedro Sarmiento de Gamboaal estrecho de Magallanes .............................. 113Otras expediciones .................................................. 114SIGLO XVII 125LA HISTORIA DE LA DECADENCIA NAVAL ....................................... 125Fabricación de naves en Bizkaia.La primera mitad del siglo XVII .............................. 126La segunda mitad del siglo XVII .................................... 129Presencia de vascos ......................................................... 131Generales y almirantes ............................................ 131Constructores de naos ............................................. 133Efectivos navales ............................................................... 134Los nombres de los barcos ............................................ 135Las levas de marinos ....................................................... 136ANTONIO DE OQUENDO .................................................................... 138Más escuetas citas de hombres de mar ................ 138TOMÁS DE LARRASPURU ................................................................ 140Hombre de carne y hueso ........................................... 140SIGLO XVIII ......................................................................................... 141Cristobal Barrosen diskurtsoa (1575) .......................... 101Mendiak...................................................................... 101Dirua ........................................................................... 102Kargamentuak ............................................................ 102Proposaturiko konponbideak ................................... 103Efektu onuragarriak .................................................. 104Beste neurri batzuk .................................................. 104Itsasontzien salmenta ............................................... 105Barrosen beste ohar batzuk .................................... 105Soldatak ..................................................................... 105Barrosi buruzko ondorioak ...................................... 105GIZONAK ............................................................................................ 106Itsasontziak eta gizonak? ................................................. 106BESTE ZENBAIT GERTAKIZUN .......................................................... 112ITSASOKO MUNDU KONPLEXUA .................................. 112Amerikari buruzko erliebeak ................................... 112Pedro Sarmiento Ganboaren espedizioaMagallanesko itsasartera ................................ 113Beste bidaia batzuk .................................................. 114XVII. MENDEA 125ONTZIGINTZA GAINBEHERAREN HISTORIA ..................................... 125Ontzigintza Bizkaian.XVII. mendearen lehen erdia ................................... 126XVII. mendearen bigarren erdia ..................................... 129Euskaldunen presentzia .................................................. 131Jeneralak eta almiranteak ........................................ 131Itsasontzigileak ......................................................... 133<strong>Itsasoko</strong> efektiboak ............................................................ 134Itsasontzien izenak ............................................................ 135Marinelen itsasoratzeak ................................................... 136ANTONIO OKENDO ............................................................................ 138Itsasgizonen aipamen labur gehiago ...................... 138TOMAS LARRASPURU ...................................................................... 140Hezur-haragizko gizona ............................................... 140XVIII. MENDEA ..................................................................................... 141SIGLO XVIII 153LA MARINA DE LOS BORBONES ...................................................... 153Presencia vasca ................................................................. 154Dos figuras. Patiño y Ensenada ............................... 154Los astilleros vascos ........................................................ 155Gaztañeta .................................................................. 155Nueva ubicación de los astilleros ........................... 156LA FÁBRICA DE ANCLAS DE HERNANI ............................................ 160La legislación laboral ............................................... 161LAS LEVAS DE MARINOS ................................................................. 164El Reglamento de levas en Gipuzkoa ..................... 164El Reglamento de levas en Bizkaia ......................... 165TERRANOVA ...................................................................................... 167El proceso de un despojo ................................................ 167Un derecho reconocido y no respetado .................. 167ESCRITORES DE NÁUTICA ................................................................ 169Gaztañeta; Jerónimo de Ustariz; Miguel Archer;José de Echegaray; Bernabé Antonio de Egaña;Fray Francisco de Respaldiza; Antonio de Arizmendi;Cosme Damián de Churruca; José de Mazarredo .................. 169XVIII. MENDEA 153BORBOIEN ITSAS ARMADA .............................................................. 153Euskaldunen presentzia .................................................. 154Bi irudi: Patiño eta Ensenada ................................... 154Euskal Herriko ontziolak ................................................... 155Gaztañeta .................................................................. 155Ontziolen kokamen berria ....................................... 156HERNANIKO AINGURAGINTZA .......................................................... 160Lan-legeria ................................................................. 161MARINELAK ERREKRUTATZEA ......................................................... 164Gipuzkoako Errekrutatze Araudia ........................... 164Bizkaiko Errekrutatze Araudia ................................. 165TERNUA .............................................................................................. 167Gabetze baten prozesua .................................................. 167Eskubide aitortua, baina ez errespetatua .............. 167NAUTIKAZ IDATZI DUTEN IDAZLEAK ............................................... 169Gaztañeta; Jeronimo Ustaritz; Miguel Atxer;Jose Etxegarai; Bernabe Antonio Egaña;Anaia Francisco Respaldiza; Antonio Arizmendi;Kosme Damian Txurruka; Jose Mazarredo ............................. 1696 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


MARINOS NOTABLES ........................................................................ 172Gaztañeta: de grumete a General .................................. 173Blas de Lezo, el héroe mutilado .................................... 174D. Domingo Buenechea, un marino explorador ........ 175Cosme Damián de Churruca,el héroe de Trafalgar ................................................. 176El Diario de la expediciónal Estrecho de Magallanes .............................. 176El Atlas marítimo de América .................................. 177Trafalgar ..................................................................... 178Jose Mazarredo, Capitan General ................................. 178LA COMPAÑÍA DE CARACAS ............................................................ 202Una iniciativa necesaria ........................................... 202Aportaciones navales de la Compañía ................... 203El final de la Compañía ............................................. 203MARINEL HANDIAK ............................................................................ 172Gaztañeta: ontzi-mutil izatetik jeneral izatera .............. 173Blas de Lezo, heroi elbarria ............................................ 174Domingo Buenetxea, marinel esploratzailea ............. 175Kosme Damian Txurruca,Trafalgarreko heroia.................................................. 176Magallanes itsasarteraegindako espedizioaren Egunkaria................. 176Amerikako Itsas Atlasa ............................................. 177Trafalgar ..................................................................... 178Jose Mazarredo, kapitain jenerala ................................. 178CARACASEKO ERRET KONPAINIA ................................................... 202Beharrezko ekimen bat ............................................ 202Konpainiaren itsasoko emaitzak ............................. 203Konpainiaren amaiera ............................................... 203CITAS GRÁFICAS. CRÉDITOS Y AGRADECIMIENTO ................... 207AIPAMEN GRAFIKOAK. KREDITUAK ETA ESKERRAK ................. 207NOTA EDITORIALARGITALDARIAREN OHARRAEEsta pequeña serie sobre historia del marrecupera trabajos de José Ignacio Tellecheaque fueron publicados en la colecciónITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza,el hombre y su historia (1984-89).Gran parte de los acontecimientos más relevantes de nuestrahistoria han tenido lugar por los caminos del mar. Hayredes económicas relacionadas con estas actividades y unosusos y ordenaciones de esos espacios que también tienensu historia además de su presente.Por tanto se potencia la percepción del espacio marítimoincorporando la presencia del hombre con sus actividadeseconómicas y sociales y con toda su historia.Además, incorporamos a esa comprensión del espaciomarítimo, la perspectiva más estrictamente cultural puesesos elementos son contemplados también en su dimensiónestética, significativa y simbólica.Para esta reedición hemos introducido divisiones y subtítulosy renovado completamente y ampliado la ilustracióna la que se ha optado por darle un carácter acumulativo,lo que permite en muchos casos descubrir parentescosy tradiciones iconográficas.No se han desdeñado aportaciones filatélicas que ponende relieve la universalidad de nuestros personajes históricos.Se incorporan por su valor de evocación ilustracionesdel excelente dibujante Pablo Tillac. Otro autor que incorporamoscon el mismo planteamiento es GregorioHombrados Oñativia que a pesar del encorsetamiento desu dibujo ofrece escenas de cuño expresionista con contrastadosclaroscuros.I<strong>Itsasoko</strong> historiari buruzko sail txiki honek J. I.Telletxearen lanak berreskuratzen ditu, lehenITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza,el hombre y su historia (1984-89) bildumanargitaratu zirenak.Itsasbideetan gertatuak dira gure <strong>historiak</strong>o gertakizunikgarrantzizkoenak. Badira itsasoko jarduera haiekin zerikusiaduten sare ekonomikoaz gain, eremu horietako erabileraketa ordenamenduak, historia ez ezik beren oraina erebadutenak.Horregatik itsasoko eremuen pertzepzioa sustatzea da haienxedea, hau da, gizakiaren presentzia, bere jarduera ekonomikoaeta soziala eta haren historia osoa sartzea.Bestalde, itsasoko eremu horren hausnarketari kultur ikuspegihertsiago bat erantsi diogu, izan ere, jarduera horien dimentsioestetikoa, adiera eta sinbolismoa hartu dira kontuan.Berrargitalpen honetan aldaketa batzuk sartu ditugu, bestebanaketa bat, beste azpititulu batzuk eta guztiz berritutakoirudien multzoa: metagarri izatea nahi genuena, kasu askotanikonografia mailan ahaidetasuna eta tradizioa agerianjartzen lagunduko baitu.Ez ditugu gutxietsi gure pertsonaia historikoen unibertsaltasunaazpimarratzen duten ekarpen filatelikoak. Oroitzapenmailan duten balioagatik Pablo Tillac marrazkilari bikainakitsasoaz nahiz marinelez egindako lan ikonografiko hautatudugu. Gregorio Hombrados Oñatibia da ikuspegi berdinaduelako sartu dugun beste marrazkilari bat, bere marrazkiekherstura nabarmena izan arren, molde espresionistaargiko eszenak eskaintzen ditu, argi-ilunezko kontrastezjantziak.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 7


Itsas Armada garailea Messinara iristen, Luca Cambiasok egina.Espainiako eskuadrak Messinako bere siziliar basera egindako sarrera apoteosikoa irudikatzen da margolanean–1571eko azaroaren 1ean–, aitasantutzaren eskuadra lagun duela. Kristauen galera bakoitzak atzetik atoian harrapatutakoturkiarren galera bat darama, branka atzera begira duela, eta arraunik gabe. Garaipenaren beste ikur gisa, atzemandakoturkiarren ontzietako banderak eta ilargi-erdi bereizgarriak popatik uraren arrasean arrastatzen ditu kristauen ontzi bakoitzak.Gogora dezagun arerioaren hiru galera harrapatzen nabarmendu zela Domingo Zavalaren Granada borrokan.Bi ontzidiak borrokarako prest.Benetako efektiboak oso murriztuak agertzen dira,ohikoa denez. Tapiz flamenkoa (XVI. m).Kristau-armada eskuinean.«Regreso de la Armada vencedora a Messina»,por Luca Cambiaso.El cuadro representa la apoteósica entrada de lasescuadras hispanas el 1-11-1571en su base siciliana de Messina,acompañadas de la escuadra pontificia.Cada galera cristiana lleva a remolque una galeraturca capturada con la proa mirando hacia atrás,y desprovista de remos. Como otro símbolodel triunfo, cada buque cristiano arrastra por popa,a ras del agua, las banderas y las característicasmedias lunas de las embarcaciones turcasapresadas. Recordemos que la «Granada»de Domingo de Zavala había destacado duranteel combate capturando tres galeras enemigas.Las dos flotas en orden de combate–como es habitual, representadas con unagran reducción de los efectivos reales–.Tapiz flamenco (s. XVI).La Armada cristiana a la izquierda.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 33


REPRESENTACIONES DE LA BATALLA DE LEPANTOLEPANTOKO BATAILAREN IRUDIKAPENALepanto (detalle / xehetasuna). Andrea Vicentino.Batailen Aretoko ontzitzarra.Galeaza de la Sala de las Batallas.Lepantoko bataila.La batalla de LepantoAntonio de Brugada (1850).34 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Lepantoko bataila.Ontzirik handienak(alboan kainoi lerro batez hornituak).La batalla de Lepanto.Los buques más grandes(dotados de una fila lateral de cañones)Lepantoko bataila. Greenwich-eko Museo Nazionala.Batalla de Lepanto. Museo Nacional de Greenwich.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 35


Misioneros navegantesConfiando solamente en Dios, gesto simbólico de arrojar lasmonedas antes de emprender el viaje.Grabado de la escuela de Rubens, 1609.Uste on osoa Jainkoagan jarrita, txanponak botatzekokeinu sinbolikoa bidaian abiatu aurretik.Rubens-en eskolako grabatua, 1609.52 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Misiolari nabigatzaileakMISIONEROS NAVEGANTESMISIOLARI NABIGATZAILEAKEL FRANCISCANOFRAY MARTÍN IGNACIO DE LOYOLASSu nombre suena poco entre nosotros y,sin embargo, merece una mención en estecapítulo de Vascos y mar, porque ninguno(ni Elcano ni Urdaneta) pueden ostentarlas marcas de navegación de este hijo deEibar, hijo de Andrés Martínez de Malteay Marina Osoa de Loyola. Era sobrino deSan Ignacio y primo hermano de MartínGarcía de Onaz, gobernador de Chile casadocon una inca.El 13 de junio de 1581 embarcaba con otros 31 misionerosfranciscanos rumbo a Filipinas, vía México. Llegó adestino al año siguiente. Ese mismo año pisaba China,donde conoció grandes penalidades y peligros de muerte,de los que le libró Arias González de Miranda, Capitánmayor de la colonia portuguesa de Macao, adonde llegónuestro fray Martín. Él fue el primer Custodio de la Provinciafranciscana de Macao-Malaca.A Malaca llegó el 31 de diciembre de 1583. Desde allíretornaría a España, vía Lisboa, pasando por Ceilán, Cabode Comorín, Cochín, Goa, Madagascar, Cabo de BuenaEsperanza, islas de Santa Elena, Santo Tomé, Cabo Verdey Canarias.Había dado una vuelta al mundo tocando muchas mástierras que Elcano, empleando en ello tres años. Estaba enPortugal en 1584.Después de tratar en el Consejo de Indias los problemasde las misiones franciscanas del Extremo Oriente, pasó aRoma a tratar con el P. General y obtuvo una bula de GregorioXIII como Custodio de China.En marzo de 1585 salía nuevamente de Lisboa con veintemisioneros, siguiendo la ruta portuguesa hasta Malaca. Pordos veces pisó tierra China con peligro de su vida.Decidido a exponer el problema de las misiones chinas aFelipe II se dirigió a México atravesando el Pacífico ensentido contrario al de su viaje anterior, en la fragata NuestraSeñora de la Esperanza, de su paisano el General Pedrode Unamuno.Zarpaban de Macao el 12 de julio de 1588; llegaban aAcapulco el 22 de noviembre, tras explorar las costas deAlta California, años antes de que Sebastián Vizcaíno ymás tarde Iturbe recorrieran aquellos mares.ANAIA MARTIN INAZIO LOIOLAKOA,FRANTZISKOTARRAIIzen hau ez da oso ezaguna gure artean,alabaina, merezi du aipamen bat Euskaldunaketa itsasoa izeneko kapitulu honetan;nabigazioan inortxok ez baitu gainditu –ezElkanok ez Urdanetak– Eibarko herritar AndresMartinez Maltea eta Marina Osoa Loiolarenseme horren markarik. LoiolakoInazioren iloba zen eta inka batekin ezkonduazegoen Martin Gartzia Onaz, Txilekogobernadorearen lehengusu propioa.Filipinetako norabidean abiatu zen Mexikorantz, 1581ekoekainaren 13an, beste 31 frantziskotar misiolarirekin. Hurrengourtean iritsi zen helmugara. Urte horretan bertan zapalduzuen Txinako Macao izeneko portugaldarren koloniaeta bertako Kapitain nagusiak Arias Gonzalez de Mirandaklibratu zuen Martin fraidea bizi zituen neke galant eta hiltzekoarriskutik. Bera izan zen Makao-Malakako frantziskotarrenlehen Probintziako Kustodioa.Malakara 1583ko abenduaren 31n iritsi zen. Handik itzulizen Espainiara, Lisboarako bidean, honako puntu hauetatikigaroz: Zeilan, Comorin lurmuturra, Cochin, Goa, Madagaskar,Esperantza Onaren lurmuturra, Santa Elena uharteak,Sao Tomé, Cabo Verde eta Kanariak.Munduari bira eman zion eta Elkanok baino lurralde gehiagoukituz iritsi ere. Hiru urte behar izan zituen horretarako,1584anPortugalen baitzegoen.Indietako Kontseiluan Ekialde Urruneko frantziskotarren misioetakoarazoez hitz eginda, Erromara joan zen Aita Jeneralarekinhitz egitera eta Gregorio XIII.aren bulda eskuratuzuen, Txinako Kustodioa.1585eko martxoan berriro irten zen Lisboatik, hogei misiolariberarekin zituela, portugaldarren bideari jarraituz Malakaraino.Bitan jarri zuen oina Txinan, bizia arriskatuz.Ozeano Barea zeharkatuz, Mexikora abiatu zen aurreko bidaiarenkontrako zentzua hartuta, Txinako misioetako arazoaFelipe II.ari azaltzeko asmoz, herritarra zuen PedroUnamuno jeneralaren Esperantzaren Ama fragatan.Makaotik 1588ko uztailaren 12an itsasoratu ziren; Acapulcoraazaroaren 22an iritsi zen, Kaliforniako kostaldea arakatuta,Sebastian Vizkainok eta beranduago Iturbek itsaso haiekzeharkatu baino urte batzuk lehenago.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 53


ESCENARIOS DE NAVEGACIÓN DE FRANCISCO DE JAVIERFRANCISCO XABIERKOAREN PRESENTZIAREN AGERTOKIAK.Biombo laqueado en oro que representa la llegada de los portugueses al Japón (siglo XVI).Te-lantegia eta tearen merkaturatze-eszenak Txinan.Georges Chinnery-ren margolana, XIX. mendearen hasierakoa.Factorías de té y escenas de su comercio en China.Pintura de Georges Chinnery, de principios del siglo XIX.64 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


EVOCACIÓN DE PAISAJE Y TIPOS ÉTNICOSPAISAIEN ETA TIPO ETNIKOEN OROITZAPENAKUrrez lakaturiko bionboa, portugaldarrak Japoniara iristea irudikatzen duena, XVI. mendea.Cagayantarra, 1571.Nativo de Cagayán, 1571.Bikote tagaloa, 1571.Pareja de tagalos, 1571.Zambales-en bertako bikotea, 1571.Pareja de nativos de Zambales, 1571.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 65


NAVES DE LOS MARES ORIENTALESEKIALDEKO ITSASOETAKO ONTZIAK.Embarcaciones japonesas / Japoniarren ontziak.Pequeño «champan» chino / Xanpain-ontzi txiki txinatarra.Embarcaciones chinas / Ontzi txinatarrak.66 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 67


El comercio americanoGrabado de Pieter Brueghel.Pieter Brueghel-en grabatua.74 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Amerikako merkataritzaEL COMERCIO AMERICANOAMERIKAKO MERKATARITZAALGUNAS LEYESZENBAIT LEGEDDejemos las aventuras y pasemos a las estructurasdel gran seísmo naútico que supusoAmérica. Todos los caminos llevan aRoma, y todos los puertos podían llevar aAmérica. No fue así. Pronto se impondríael monopolio de Sevilla, aunque un prestigiosoautor como Artinado afirme:UUtz ditzagun abenturak eta hel gakizkionAmerikak ekarri zuen itsas astindu handiarenegitura aztertzeari. Bide orotatik iristenda Erromara, dio esaerak, eta portu orotatikiritsi daiteke Amerikara. Baina, ez zen halaizan. Sevillaren monopolioa laster jarri zenbesteen gainetik, nahiz eta Artiñado idazlesonatuak baieztatuko duen:«Ni Sevilla ni Cádiz, los mayores puertos marítimos de Andalucía, tenían las condiciones necesariaspara adquirir el monopolio del comercio americano».Al paso del tiempo las naves hubieron de acomodarse alpuerto, que fue empeorando.Denborak joan ahala, ontziek portura egokitu beharra izanzuten, eta txartu egin zen egoera.Real Cédula de 1529Sin embargo, suele ser menos conocida una Real Cédulade Carlos V de 1529 por la que se permitía zarpar directamentea América desde varios puertos:- Cartagena y Málaga, en el Mediterráneo;- Cádiz, en el Sur;- Coruña, Baiona de Galicia, Avilés, Laredo, Bilbao y SanSebastián, entre los norteños.Salida libre, arribada forzosaA la salida habían de sacar registro ante jueces de la Coronao funcionarios del municipio, que enviarían copia de losmismos al Consejo de Indias; pero a la vuelta, debían arribarforzosamente a Sevilla y dar parte de su carga a losoficiales de la Casa de Contratación. Alguna rara constanciaexiste de barcos salidos de Málaga o de Galicia, mas lamedida aperturista de Carlos V quedó en letra muerta.Nada sabemos de barcos vascos. ¿Acaso se debió esta faltade iniciativa a la presencia siempre creciente de corsarios?La medida fue revocada en 1573.Monopolio de Sevilla y CádizSolo Sevilla y Cádiz serían puertos para el comercio conAmérica, un comercio, en ambos sentidos, que iría creciendoextraordinariamente, y para el cual hacían faltabarcos y marinos. Cada vez más y con mayor regularidady organización.1529ko Errege ZedulaAlabaina, ez da bestea bezain ezaguna izaten, Amerikarantzzuzenean itsasoratzeko, Karlos V.aren 1529ko ErregeZedula, bidea ematen zuena zenbait portutatik:- Cartagenatik eta Malagatik, Mediterraneoan:- Cadizetik, Hegoaldean;- Coruña, Galiziako Baiona, Aviles, Laredo, Bilbo eta Donostiatik,Iparrekoen artean.Irteera askea, nahitaezko porturatzeaHorretarako, Koroaren epaile edo udal-funtzionarioen aurreanerregistroa atera behar zen irteerakoan, eta haiek kopia batbidaltzen zioten Indietako Kontseiluari; baina itzultzerakoan,Sevillan porturatu behar izaten zen, eta zekarten kargarenzati bat Kontratazio Etxeko ofizialei eman. Malagatik edoGaliziatik irtendako ontzi bakarren baten idatziak jaso izandira inoiz, baina Karlos V.aren neurri aurrerazalea ez zenhizki hila besterik izan. Eta ez dakigu ezer euskal ontziez.Kortsarioen presentzia gero eta handiagoa zelako gertatu alzen agian ekimen gabezia hura? Neurria 1573an ezeztatuzen.Sevillaren eta Cadizen monopolioaAparteko hazkundea izan zuen merkataritzan Amerikarekinbi norabideetan jarduteko ez ziren izendatu bi portu baizik:Sevilla eta Cádiz. Eta horretarako itsasontzi nahiz marinelgehiago behar ziren, gero eta erregulartasun eta antolamenduhandiagoz.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 75


Barcos y hombres. Astilleros vascosBrankako irudi zaharra gure portu bateko fatxadan.Antiguo mascarón de proa en una fachada de uno de nuestros puertos.84 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Itsasontziak eta itsasgizonak. Euskal ontziolakBARCOS Y HOMBRESASTILLEROS VASCOSITSASONTZIAK ETA ITSASGIZONAKEUSKAL ONTZIOLAKBARCOSITSASONTZIAKPPara toda esta organización naval hacíanfalta barcos y hombres.IItsasontziak eta gizonak behar zituen itsasantolamendu horrek guztiak.«La construcción naval más importante se desarrolla en las costas de Santander, Guipúzcoa y Vizcabbya»,dice G. Artiñano.Ya en el siglo XV se hicieron famosos los astilleros de la ríade Bilbao, donde se llegaron a construir naos de hasta 700toneladas. La clásica obra de Guiard, Historia del Consuladode Bilbao, describe las condiciones favorables de tal empresa.esaten du G. Artiñanok.XV. menderako Bilboko itsasadarreko ontziolak sona handikoakziren, izan ere, 700 tonako ontziak egitera ere iritsiziren. Guiard-ek Historia del Consulado de Bilbao obra klasikoanontziola horien aldeko baldintzak deskribatzen ditu:«Contaba con abundancia de maderas, maestranza inteligente, multitud de carpinteros diestros,copia de marineros experimentados, capitales y todos los medios convenientes para la habilitación denavíos».La demanda creciente de naves para el comercio y para lasArmadas reales no harían sino incrementar a lo largo delsiglo XVI la pujanza de la fabricación de naos. Fue precisoampliar y acondicionar el puerto. Al iniciar el último cuartodel siglo Guiard nos dice que entre Bilbao y Portugalete sejuntaban doscientas velas, cifra que es señalada por ThoméCano en aquel tiempo.También existían activos astilleros en la costa guipuzcoana,que no han tenido el Guiard que haga su historia: Zumaia,Zarautz, Usurbil, Pasaia-Lezo-Renteria... Englobadas,desde lejos, en la denominación genérica de Vizcaya-Vizcaínos–equivalente al moderno vascos– han quedadoen la penumbra. Así ocurre cuando se dice que lasnaos vizcaínas llegaron a tener preferencia por la solidez desus materiales y por su construcción, y vendría Ley queprohibiría el paso a Indias de naves fabricadas en Sevilla,Sanlúcar, Cádiz, Puerto de Santa María, Gibraléón y Ayamonte,lo cual favorecía la construcción norteña.Con el tiempo, y bastante pronto, surgió la fabricación denaos en América. La Habana, Panamá, Campeche, SantoDomingo, Maracaibo... A comienzos del siglo XVII ha-Gero eta gehiago ziren merkataritzak eta Errege Armadakbehar zituzten itsasontziak eta eske horrek eraginda, ontzigintzaribultzada berri bat eman zitzaion XVI. mendean; beharrezkoazen portua handitzea eta egokitzea. Guiardek dioenez,Bilbo eta Portugalete artean berrehun belaontzi elkartzenziren mendearen azken laurdenaren hasieran, garaihartan Thomé Canok adierazten duen zifra da, bestalde.Gipuzkoako kostaldean ere baziren ontziolak, haien <strong>historiak</strong>ontatzeko Guiard-ik izan ez badute ere, Zumaia, Zarautz,Usurbil, Pasaia-Lezo-Errenteria... Urrunetik Bizkaia-Bizkaitarjatorrizko deiturapean –gaur egungo ‘euskaldun’en baliokidea–bildu izan badira ere, ezkutuan gelditu dira. Hala gertatzenda materialen sendotasunagatik eta eraikuntza-moduagatikbizkaitarren itsasontziak lehentasuna izanzutela esatean, eta Legea atera zenean Indietara pasabideaeragotziz Sevilla, Sanlucar, Cádiz, Puerto Santa María, Gibraleoneta Ayamonten eraikitako itsasontziei; horrekin ipartarreneraikuntza bultzatuz.Denborarekin, eta nahiko azkar, Amerikan sortu zen ontzigintza:Habana, Panama, Campeche, Santo Domingo, Maraicabo...XVII. mendearen hasieran halako aurrerapena iri-Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 85


ASTILLEROSONTZIOLAKOperaciones de mantenimiento de embarcaciones en el puerto de Bayona.«Noé construyendo el arca».Grabado de una biblia publicada en 1700.«Noe ontzia eraikitzen».1.700. urtean argitaratu zen Biblia bateko grabatu bat.118 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Itsasontzien mantentze-lanak Baionako portuan.«Karabela bat eraikitzenAmeriketan hondoa jozuen karabelaordezkatzeko».«Fabricando una carabelaen América parareemplazar la carabelanaufragada».«Lope de Olano hace fabricar una carabela».Antiguo grabado que fue reutilizado con pequeñas variantes ydiferentes leyendas para ilustrar trabajos de construcción naval.«Lope Olanok karabela bat eginarazten du».Grabatu zaharra, aldaera txiki batzuk eta elezahar desberdinakeginda berrerabili zena, ontzigintzako lanak ilustratzeko.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 119


Siglo XVIIAntonio Okendo, J.G. Condoy.124 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


XVII. MendeaSIGLO XVIIXVII. MENDEA«Es el espíritu del país, son las necesidades y la actividad del Comercio las que hacían los barcos, nolas subvenciones y privilegios otorgados por el Estado. Ayudan, sí, pero sólo son eficaces cuando lainiciativa particular brota espontánea, cuando el ambiente de la nación les secunda, cuando existeresonancia y la armonía puede producirse».G. de Artiñano,«Historia del comercio con las Indias durante el dominio de los Austrias»Barcelona, 1917, pág. 251.LA HISTORIA DE LA DECADENCIA NAVALEEsta idea, convicción arraigada de su autor,puede servir de pórtico a un esquemáticocomentario sobre la historia de lamarina vasca en el siglo XVII. Digamos,de entrada, que es la historia de una decadencia,de una gran decadencia a medidaque se dobla el siglo. Suele ponerse comohito inicial de esta decadencia el desastrede la «Invencible», en el que fue tan importantela participación de Gipuzkoa yBizkaia, en hombres y en barcos. Pero talexplicación merece diversos matices que,en parte, relativizan las consecuencias deaquel episodio histórico.En efecto, si consideramos sus años precedentes, ya en ladécada de los ochenta se aprecian síntomas alarmantes, v.gr. en Gipuzkoa. Tales pueden considerarse la escasez demarinería. Zumaia o San Sebastián no son Génova o Nápoles.Los embargos de naves y las levas más o menos impuestasde gente de mar ponen a Gipuzkoa al borde delcolapso, porque inciden directamente en las posibilidadescomerciales de los viajes a las pesquerías de Terranova. Lasinstancias de la Provincia a la Corona, mediante el valimientode Idiáquez, piden remedio a una situación dramáticaque puede suponer la «total destrucción de esta Provincia».Por otra parte, el cada vez más pesado embargo denaves comerciales para guerra y las habituales demoras enel pago del alquiler de las mismas y de salarios de marinos,no constituían precisamente un incentivo a la actividadmarinera.El resultado catastrófico de la «Invencible», con sus cuantiosaspérdidas de naves y hombres, se considera demasiadoalegremente como el final de la marina española y,en consecuencia, de la vasca, lo cual no es cierto. Al añosiguiente del desastre se hace el recuento de las naves dis-ONTZIGINTZA GAINBEHERAREN HISTORIASSustrai sakonak ditu ideia edo uste sendohorrek egilearengan, eta atariko egokia litzatekeXVII. mendeko euskal itsasketarenhistoriari buruzko azalpen eskematiko bategiteko. Esan dezagun ezer baino lehen,gainbehera baten historia da, sekulakogainbehera izan baitzen erditik behera hasterazihoan mende hartan. Gainbehera horrenhasieran Invencible ontziaren deskalabruajartzen da abiapuntu, Gipuzkoarrak zeinBizkaitarrak, gizonez eta ontziz, hain eskuhartze garrantzitsua izan zuten zoritxarra.Baina azalpen horrek merezi ditu gertakarihistoriko haren ondorioak hein bateanerlatibizatzen dituen ñabardura batzuk.Aurreko urteak kontuan hartzen baditugu, laurogeiko hamarkadanGipuzkoan sintoma kezkagarriak sumatzen dira, sumatuere. Honako hauek izan daitezke arrazoiak: marineleneskasia; Zumaia edo Donostia ez dira Genoba edo Napoli.Itsasontzien enbargoak eta itsasgizonen gutxi-asko behartutakoerreklutatzeek hondoa jotzeko zorian jarriko duteGipuzkoa, zuzenean ukitzen baititu Ternuako arrantza-tokirakobidaien aukera komertzialak. Idiakezen laguntza bidez,probintziak Koroari egiten dizkion eskabideek erremedioaeskatzen dute, egoera larri horrek «total destrucción de estaProvincia» ekarri baitezake. Bestalde, gerrarako gero eta merkataritzakoitsasontzi gehiago enbargatzeak eta beraien alokairuaknahiz marinelen soldatak ordaintzeko atzerapenak,hain justu, ez dira marinel-jardueren sustatzaile eta pizgarriizango.Hainbeste itsasgizon eta itsasontzi galduta, Invencible harenhondamendiak espainiarren eta, ondorioz, baita euskaldunennabigazioaren amaiera ekarri zuela arinegi esaten daeta hori ez da egia. Hondamendia gertatu eta urtebetera itsasontzierabilgarrien kontaketa egin zen. Ferrolen bakarrik 84Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 125


VICTORIAS NAVALES DE OQUENDOOKENDOREN ITSASOKO GARAIPENAKBatalla de Pernambuco,1631 / Pernambucoko bataila, 1631.144 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Espainiako ontzidia Okendoren agindura. Dunaseko bataila, 1639.Flota española al mando de Oquendo. Batalla de las Dunas, 1639.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 145


ICONOGRAFÍA Y MONUMENTO A ANTONIO DE OQUENDOANTONIO OKENDOREN IKONOGRAFIA ETA MONUMENTUA146 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Antonio de Okendo. Antonio Valverde «Ayalde».Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 147


NAVES DEL SIGLO XVIIXVII. MENDEKO ITSASONTZIAKXVII. mendeko hainbat itsasontzi-mota. Wenceslao Hollar-en grabatu-liburua.Diferentes tipos de navíos del siglo XVII. Libro de grabados de Wenceslao Hollar.148 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


XVII. mendeko hainbat itsasontzi-mota. Wenceslao Hollar-en grabatu-liburua.Diferentes tipos de navíos del siglo XVII. Libro de grabados de Wenceslao Hollar.Galeaza veneciana. Principios del siglo XVII / Ontzitzar veneziarra. XVII. mende hasierakoa.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 149


NAVES DEL SIGLO XVIIXVII. MENDEKO ITSASONTZIAK150 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 151


Siglo XVIIIXVIII. mendeko itsasontziak errenkan jarrita. Albert Sebille.Alineamiento de navíos del siglo XVIII. Albert Sebille.152 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


XVIII. MendeaSIGLO XVIIIXVIII. MENDEALA MARINA DE LOS BORBONESBORBOIEN ITSAS ARMADAEEn el pórtico del siglo XVIII, la decadenciade la Marina española en el reinadodel último Austria Carlos II era alarmante.G. de Artiñano y Galdácano en su obraLa arquitectura naval española (Madrid1920) acumula en dos páginas hechos yjuicios totalmente pesimistas. Los astillerosy arsenales se hallaban lánguidos y abandonados,cuando no inservibles y cegados.En 1675 se preparó en Cádiz una Escuadrade la que dice su General:XXVIII. mendearen atarian, Karlos II.a azkenAustriaren erregealdian Espainiako Itsasarmadaren gainbehera kezkagarria zen. G.Artiñano Galdakanok gertakari eta iritzi osoezkorrak biltzen ditu bere La arquitecturanaval española (Madril 1920) obrako bi orrialdetan.Ontziolak eta armategiak ahul etabertan behera utziak zeuden, edo bestelaerabiltezinak eta zarratuak.Hara zer dioen 1675ean Cadizen prestatu zen eskuadrazbere jeneralak:«Esta Armada se ha compuesto de milagro, porque nunca se ha visto en un mes haberse hecho cosasemejante, hallándose que ni había navíos, ni dineros, ni disposición ninguna».En 1677 pedía el Monarca que se formase con urgenciauna escuadra, y dos años más tarde se construyeron enGipuzkoa y Cuatro Villas cinco buques. Al intentarse enviarmarinería desde Bizkaia, el Almirante Bernaola dijoque aún no estaban aprestados los galeones y faltaban bastimentos,por lo que era innecesaria y prematura la llegadade marinería. Un experto de Marina como Garrote escribíaque era urgentísimo aumentar las fábricas de bajeles,«porque no llegue a más miserable estado que hoy tiene»; eldescuido y el abandono eran casi totales y no sólo se traíande Holanda pertrechos, sino los mismos bajeles.En 1694 el Almirante Russel decía de las diez naves queiban a sumarse a la Escuadra coaligada con Francia que «noresistieran el disparo de su propia artillería». Medio millónde pesos costaría alquilar una escuadra holandesa (¡) paraarrojar a los franceses de la isla de Santo Domingo, cantidadque, bien administrada serviría para construir 20 fragataspropias. Los párrafos finales de Artiñano y Galdácanoson sobrecogedores:Erregek,1677an, premiazkoa zela-eta, eskuadra bat osatzekoeskatu zuen; bi urte beranduago Gipuzkoan eta Lau Hirietanbost ontzi eraiki ziren. Bizkaitik marinelak bidaltzen ahaleginduzirenean, artean galeoiak prestatu gabe zeudela etahornidurak falta zirela esan zuen Bernaola Almiranteak, etaalferrikakoa zela garaia baino lehenago marinelak ekartzea.Itsas armadan aditua zen Garrotek idatzi zuen oso-osopremiazkoa zela ontzigintza sustatzea, «porque no llegue amás miserable estado que hoy tiene»; axolagabekeria etabertan behera uztea ia erabatekoa zela, eta Holandatik ekartzenziren hornidurak ez ezik, ontziak berak ere.Frantziarekin elkartuta zegoen eskuadrarekin bat egitera zihoazenhamar ontziez honela zioen Russel Almiranteak1694an: «no resistieran el disparo de su propia artillería».Milioi erdi peso kostako zen holandarren eskuadra bat alokatzeaSanto Domingo irlatik frantsesak botatzeko, hainzuzen ongi administratuz gero bertan hogei fragata eraikitzekoadina izango zena. Atiñano Galdakanoren azken zatiakhunkigarriak dira:«Seis o siete buques malparados y 600 marineros eran toda nuestra marina real al comenzar el sigloXVIII. Desde 1696 se suspenden las Flotas de America. Así acaba la Casa de Austria».Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 153


ANTONIO GAZTAÑETAANTONIO GAZTAÑETAAntonio Gaztañetak diseinatu zuen itsasontzi baten eredu irekia.Modelo abierto de una nave diseñada por Antonio Gaztañeta.180 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 181


COSME DAMIÁN DE CHURRUCACOSME DAMIAN TXURRUKABatalla de Trafalgar en 1805 / Trafalgarreko gudua 1805ean.Txurrukaren heriotza.Muerte de Churruca.182 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 183


HORACIO NELSONHORACIO NELSONNelson Victory ontzian,kontsigna ezaguna altxatzen: «Bakoitzak bere eginkizuna beteko duelakoan dago Ingalaterra»Nelson en la Victory,izando la famosa consigna:"Inglaterra espera que cada uno cumpla con su deber"184 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Muerte de Nelson / Nelson-en heriotza.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 185


BATALLA DE TRAFALGARTRAFALGARREKO GUDUA186 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Santa Ana itsasontzi espainiarra lau ontzi ingelesen aurka borrokan, Ignacio Maria Alaba buru dela.El navío español Santa Ana, mandado por Ignacio María de Álava, luchando contra cuatro buques ingleses.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 187


BLAS DE LEZOBLAS LEZOBlas Lezo Cartagena de Indiasko guduan.Blas de Lezo en la batalla de Cartagena de Indias.G. Hombrados Oñatibia.188 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Blas Lezoren itsasontziak Stanhoppe ontzi ingelesa darama,1710eko gerra-ekintza sonatu batean harrapatuta.La nave de Blas de Lezo lleva apresada la nave inglesa Stanhoppetras una famosa acción de guerra en 1710.Blas Lezoren itsasontzia gero harrapatuko zuen Stanhoppe ingelesarekin borrokan, Cortallini-rena.Enfrentamiento de la nave de Blas de Lezo con la inglesa Stanhoppe a la que apresaría, por Cortallini.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 189


DOMINGO BUENECHEA, UN MARINO EXPLORADORDOMINGO BUENETXEA, ITSASGIZON ESPLORATZAILE BAT(Boenechea en las enciclopedias y otros textos) / (entziklopedietan eta beste testuetan Boenetxea)Tahití, por William Hodges / Tahiti, William Hodges-ena.190 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Tahití . La venus en rade de Papeiti (Taïti) / Tahiti. Venus ontzia Papeitiko badian (Taïti).(Album de voyage de l’expédition.-Service hydrographique de la marine.)Nativos de Otaheite / Otaheite-tarrak.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 191


GALERÍA DE MARINOSITSASGIZONEN GALERIAIgnacio Maria Alaba (1750-1817).Gasteizen jaio zen eta matematika aplikatuak, astronomia,hidrografia eta estrategia nautikoko ikasketetan gailendu zen.Gibraltarreko plazaren setioan hartu zuen parte Rosa fragatarenburu zelarik. Munduari bira emateko espedizio baten antolatzaileizan zen 1795ean. Manilako portuan lehorreratuta, kostaldearendefentsa sendoago eta uhartediaren mapak egin zituen.Trafalgarreko guduan Santa Ana ontziaren buru zela zaurituegin zuten. Almirantegoko Kontseilu Gorenaren Ministroaeta Armadaren Kapitain Jenerala izatera ere iritsi zen.Ignacio María de Álava (1750-1817).Nacido en Vitoria destacó en el estudio de las matemáticasaplicadas, la astronomía, la hidrografía y la estrategia náutica.Tomo parte en el asedio a la plaza de Gibraltar mandando lafragata Rosa. En 1795 fue el organizador de una expediciónpara dar la vuelta al mundo. Recaló en el puerto de Maniladonde reforzó las defensas costeras y levantó cartas delarchipiélago. En la batalla de Trafalgar estuvo al mando del navíoSanta Ana resultando herido. Llegó a ser Ministro del ConsejoSupremo del Almirantazgo y Capitán General de la Armada.Jose Manuel Goikoa. Itsasgizona. Ontzi-kapitaina.Ameriketatik 80.000.000 erreal gidatuz zetozen Espainiakolau fragatako espedizio batean hartu zuen parte, eta Santa Marialurmuturrean ingelesek harrapatu eta eraso egin zioten (1804ko urrian).Defentsa heroikoa egin zuten, baina Mercedes fragata galdurikikusi zuenean, bere kapitainak, Jose Manuek Goikoa donostiarrak,preso harrapa zezaten baino lehen Santa Barbarari su emanarazi zion etabarruan zihoan tripulazio ugari eta guzti lehertu zen.Beste hiru fragatak errenditu egin ziren.G. Hombrados Oñatibia.José Manuel de Goicoa. Marino. Capitán de navío.Tomando parte en una expedición de cuatro fragatas españolas que veníande América conduciendo 80.000.000 de reales,fueron sorprendidos y asaltados por los ingleses en el cabode Santa María (Octubre de 1804); se defendieron heroicamente,pero viéndose perdida la fragata Mercedes su capitán donJosé Manuel de Goicoa, natural de San Sebastián, antes de quedarprisionero, mandó prender fuego a la santabárbaray voló con la numerosa dotación que llevaba a bordo.Las otras tres fragatas se rindieron.G. Hombrados Oñatibia.194 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


José de Mazarredo (1745-1812) / Jose Mazarredo (1745-1812).Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 195


EPISODIOS HISTÓRICOS EN AMÉRICAAMERIKAKO GERTAKARI HISTORIKOAKPasaian ontziratu zen La Fayette markesa amerikar independentziaren alde borrokatzeko.Embarque de la Fayette en Pasajes para luchar por la independencia americana.G. Hombrados Oñatibia.196 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Pasaia.Pasaiako Villaviciosatarren jauregiaren fatxada nagusian badaoroitzapenezko plaka bat, La Fayette markesa 1777anamerikarren independentziazko gerrara irten zenekoa.La Fayette markesak sona eman zion Pasaiari. Izan ere,Pasai Donibaneko ontzioletan hornitu zuen hark, bere kontura,Victoria itsasontzia eta, frantziarrek ofizialki aurka egin baziotenere, portu horretatik itsasoratzea lortu zuen 1777ko apirilaren26an, eta George Washington, bere adiskideari AmeriketakoEstatu Batuen Independentziako gerran laguntzera joan zen.En la fachada principal del palacio de los Villaviciosa en Pasaia,hay una placa conmemorativa de la salidadel Marqués de Lafayette, en 1777,hacia la guerra de la independencia americana.El marqués de Laffayette, colaboró a difundir la fama de Pasaia.Y es que fue precisamente en los astilleros de San Juan dondepor su cuenta armó el navío La Victoria y pese a la oposiciónoficial francesa logró hacerse a la mar desde este puertoel 26 de abril de 1777 marchando a apoyar a GeorgeWashington del que era amigo personal en la guerrade la Independencia de los Estados Unidos de América.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 197


IEPISODIOS HISTÓRICOS EN AMÉRICAAMERIKAKO GERTAKARI HISTORIKOAKSebastián VizcaínoNavegante y cartógrafo vasconacido a mediados del s. XVI.En 1586 emprendió en el galeóndel tesoro de Manila la navegacióna través del Pacífico.En 1595 exploró de las costas de México,visitó las costas de Californiadescubriendo el cabo de San Sebastián.En 1596 se le encargó la busca de puertosseguros en las latitudes septentrionalesde las costas occidentales.En 1602 emprende de nuevolas exploraciones descubriendo la bahíaque llamó de Monterrey en honordel virrey de México.Magistrado en Tehuantepec y desde ahílogró abrir, en 1608, una nueva rutahacia Coatzacoalcos.En 1611 se le designa una importantemisión en el Pacífico Norte,descubriendo las llamadasislas de Rica de Oro y Rica de Platade las que tanto se hablaba.También se le encomendó establecerrelaciones diplomáticas con el Japónacompañado de caballerosy de frailes franciscanos.Luchó contra los piratas frente a Acapulco.Vizcaíno hizo planos de la costade California calificados de admirablespor la precisión y exactitudde los datos y detalles.Sebastian Vizcaino jeneralak Iparramerikatako I-M aldera dagoenAnianeko kanala edo itsasartea aurkitzera1602ko maiatzaren 5etik 1603ko martxoaren 21era egindako bidaia.Viaje del general Sebastián Vizcaíno al descubrimentodel Canal o Estrecho de Anian, al N-O de Norteamérica,desde el 5 de Mayo de 1602 al 21 de Marzo de 1603.G. Hombrados Oñatibia.198 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


Sebastian Vizcainok Mendocino lurmuturra zeharkatzen du, gaur egungo Estatu Batuen mendebaldetik.Sebastián Vizcaíno traspasa el Cabo Mendocino, al Oeste de los actuales Estados Unidos.G. Hombrados Oñatibia.Sebastian VizcaínoNabigatzaile eta kartografo euskalduna XVI. mendearen erdialdera jaiotakoa.1586an Manilatik abiatzen da altxorraren galeoianOzeano Barean zeharreko nabigazioan.1595ean Mexikoko itsasbazterrak arakatu eta Kaliforniako kostaldea bisitatu zuen,eta San Sebastian lurmuturra aurkitu zuen han.1596an portu seguruen bilaketaz arduratu zen mendebaldeko kostaldean, Iparraldean.1602an berriro jarraitu zuen miaketak egiten eta badia bat aurkitu zuen,Mexikoko erregeordearen izenean Monterrey izena jarri ziona.Magistratu izan zen Tehuantepec-en eta handik beste itsasbide bat ireki zuen1608an Coatzacoalcos-erantz.1611ean eginkizun garrantzizko baterako izendatu zuten Ozeano Bareko Iparrean,eta han aurkitu zituen hain aipatuak ziren Rica de Oro eta Rica de Plataizeneko uharteak. Japoniara ere joan zen harreman diplomatikoak finkatzekoagindua emanda, zaldunak eta Anaia frantziskotarrak lagun zituela.Piraten aurka borrokatu zuen Acapulcoren aurrean.Vizcaino Kaliforniako kostaldeko planoak egin zituen,datuen eta xehetasunen doitasun eta zehaztasunagatik zoragarriakdeitzea merezi dutenak.Sebastián Vizcaíno.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 199


Siglo XVIIICaracasko Konpainiaren irudi adierazgarriaDonostiako Koruko Andre Mariaren elizan, zati batean bederen,Konpainiaren laguntzari esker ordaindua.Imagen representativa de la Compañía de Caracas en la iglesiade Santa María del Coro de Donostia-San Sebastián,costeada en parte con aportaciones de la Compañía.Obviando la importancia económica de la Compañía de Caracasincorporamos un texto en el que principalmente se trata la historiade la Compañía desde el punto de vista navalcomo corresponde al planteamiento de este tomo.Caracasko Erret Konpainiak ekonomia mailan izan zuen garrantzia aldebatera utzita, nagusiki Konpainiaren historia kontatzen duen testu batsartu dugu, itsasoko ikuspegitik jakina,liburuki honen planteamenduari dagokion moduan.Tomado de Navegantes Guipuzcoanos,por D. Ramón Seoane y Ferrer, Marqués de Seoane(Imp. de la «Revista General de Marina», Madrid 1908.)TD. Ramón Seoane y Ferrer, Marqués de Seoane-renNavegantes Guipuzcoanos lanetik hartua.(«Revista General de Marina», Madril 1908).202 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


XVIII. MendeaLA COMPAÑÍA DE CARACASCARACASEKO ERRET KONPAINIAGGrandes servicios prestó a la navegación yal comercio la célebre compañía de Caracas,hallándose su historia íntimamenteunida a la marítima de Guipúzcoa. En ellaocuparon importantes cargos distinguidosmarinos, varios de los cuales pasaron al serviciode la armada nacional en la que alcanzaronpor sus servicios lugares señalados.CCaracasko Erret Konpainia Gipuzkoarra laguntzahandia izan zen nabigazioarentzateta merkataritzarentzat, eta haren historiaGipuzkoarren itsas historiarekin estuki loturikdago. Itsasgizon ospetsu askok kargugarrantzizkoak izan zituzten konpainia horretan,eta batzuk, itsas armada nazionalerapasata, postu aipagarriak iritsi zituztenharen zerbitzuan.Una iniciativa necesariaEl extenso territorio de la entonces provincia de Venezuelaera antes el establecimiento de dicha compañía una posesiónimproductiva para el comercio de España, hallándoseen poder de los extranjeros y singularmente de los holandeses,cual si fuesen sus verdaderos poseedores.En los veintiocho años anteriores a la fundación de la compañía,tan sólo cinco buques de registro fueron de la metrópolia aquellos parajes, motivando este exíguo comercioel acaparamiento logrado por los extranjeros de aquelpaís y sus frutos, dándose el lastimoso caso de transportarnegociantes extraños el cacao que venía a España, llegándosea pagar a 70 pesos el quintal de aquel producto, sincontar los derechos de aduana.En vista de los perjuicios que se irrogaban al comercio conhechos de esta naturaleza, la provincia de Guipúzcoa propusoal Gobierno el establecimiento de una compañía dedicadaa importar el cacao a España. El Rey D. Felipe Vfirmase una Real cédula en 25 de Septiembre de 1728(compuesta de 28 condiciones), se concedía a la provinciade Guipúzcoa el permiso oportuno para ejecutar aquelproyecto.En vista de esta Real disposición, la provincia formó laCompañía de Caracas bajo las condiciones que propusieronlos cuatro comisionados nombrados al efecto, siendoéstos D. Francisco de Munive, Conde de Peñaflorida; D.Ramón Arteaga, Marqués deValmediano; D. José de Areizagay D. Francisco Ignacio de Lapaza.SS.MM. los Reyes se suscribieron por 200 acciones, y laprovincia por 100 de a 500 pesos.Una vez establecida dicha empresa, salieron de puerto dePasages en 15 de Julio de 1730 los primeros navíos, siendoéstos el San Ignacio, San Joaquín y la goleta Guipuzcoana.Tres meses después lo efectuó el navío Santa Rosa, todosarmados en guerra, componiendo las tripulaciones 561hombres. Arribó esta flota a su destino sin ninguna novedaden su viaje.A los diez y nueve años de establecida la compañía se aumentaronen 216.953 las fanegas de cacao que pagabanderechos, comparada esta época con los treinta y dos añosprimeros de aquel siglo. Este fue el primer beneficio quedicha empresa reportó, así como el haber mejorado el puertode la Guaira.Beharrezko ekimen batGarai hartan, konpainia sortu aurretik, Venezuelako probintziazabala ez zen jabetza antzu bat besterik Espainiakomerkataritzarentzat; atzerritarren eskumenean zegoen etabereziki holandarren mende, benetako jabeak beraiek balirabezala.Konpainia fundatu aurreko hogeita zortzi urte haietan bosterregistro-ontzi baizik ez ziren joan metropolitik lurralde haietara,ordurako atzerritarrek berenganatua zuten herrialde huraeta bertako merkataritza urria izan zen emaitza, eta areerrukarriagoa dena, negoziatzaile arrotzek garraiatzen zutenEspainiara zetorren kakaoa, eta kintaleko 70 peso ordaintzeraere iritsi ziren, aduanako eskubideak kontatu gabe.Halako jokabideekin merkataritzari egiten zitzaizkion kalteakikusita, Gipuzkoako Probintziak proposamen bat egin zionGobernuari, Espainiara kakaoa garraiatuko zukeen konpainiabat sortzekoa, hain zuzen. Felipe V.a erregeak, 1728koirailaren 25ean izenpetu zuen errege-zedularen bidez –28baldintza zituen–, Gipuzkoako Probintziari proiektu huraaurrera eramateko baimen egokia eman zion.Errege-xedapen hori lortu ondoren, Probintziak CaracaskoKonpainia fundatu zuen, horretarako izendatu ziren lau ordezkariekproposatu zituzten baldintzapean fundatu ere, honahemen ordezkarien izenak: Francisco Munibe, Peñafloridakokondea; Ramon Arteaga, Valmedianoko markesa; Jose Areizagaeta Francisco Ignazio Lapaza.Errege-erreginak 200 akzioren harpide egin ziren, eta Probintziak500 pesotako 100 akziorena.Enpresa finkatu zenetik aurrera, 1730eko uztailaren 15eanlehen ontziak abiatu ziren Pasaiako portutik: San Ignazio,San Joakin ontziak eta Guipuzcoana goleta. Hiru hilabeteberanduago abiatu zen Santa Rosa ontzia, denak zeudenarmaz jantzirik eta 561 pertsonek osatzen zuten tripulazioa.Ontzidi hau bere helmugara inolako arazorik gabe iritsi zen.Konpainia hau finkatu eta hemeretzi urtera, eskubideak ordaintzenzituen kakaoa mende hartako lehen hogeita hamabiurteetan baino 216.953 anega gehiago izatera heldu zen.Hauxe zen lehen etekina, Guairako portua hobetzearekinbatera enpresari esker lortutakoa.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 203


LA COMPAÑÍA DE CARACASCARACASEKO KONPAINIACaracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarraren Jasokundeko Andre Maria.Nuestra Señora de la Asunción de la Real Compañía Guipuzcoana de Caracas.Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarraren ontzia.Nave de la Real Compañía Guipuzcoana de Caracas.204 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


El último director de la Compañía (1757) José de LopeolaEl último director de la Compañía (1757) José de LopeolaFundadores de la Real Compañía de Caracas (1728)Fundadores de la Real Compañía de Caracas (1728)Ramón Arteaga, Marqués de Valmediano.Francisco Ignacio de LapazaFrancisco de Munibe, Conde de Peñaflorida.José de Areizaga.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 205


Siglo XVIIIAportaciones navales de la CompañíaMuchos e importantes fueron los servicios prestados porla compañía durante la guerra con Inglaterra, siendo losmás notables, entre otros varios, la defensa de esta poblaciónen 1737, repeliendo la gente de la compañía el ataquede tres navíos ingleses de 70 cañones, teniendo que huiréstos ante tan esforzada defensa.En 1740 condujo la compañía en sus navíos Nuestra Señoradel Coro y San Sebastián 300 hombres con pertrechosde guerra a la provincia de Caracas, para que su gobernadorel Teniente General D. Gabriel S. Zuloaga lesdiese el destino oportuno.Poco después envió la misma empresa ocho navíos dirigidosa la Habana, los cuales salieron del puerto de Pasages,llegando felizmene a su destino.Dos años más tarde (1742), hallándose la isla de Cubabloqueada por los ingleses, acordóse enviar dos regimientospara reforzar la guarnición de aquella isla, encomendandoesta expedición a la Compañía, la cual dispuso alefecto cinco navíos de su propiedad al mando del primerdirector de la misma, D. José de Iturriaga, a la sazón Capitánde fragata.Esta expedición salió también del puerto de Pasages, y despuésde cumplir su cometido llegó a Caracas, donde lamarinería y artillería se distribuyeron entre la Guaira yPuerto-Cabello, prestando grandísimos servicios en losdiversos ataques que sufrieron estos puntos por los ingleses.Uno de estos fue el que sostuvo el Jefe de la escuadraKnowles al mando de 17 buques contra el puerto de laGuaira el 3 de Marzo de 1743.La defensa que se hizo fue tan esforzada y enérgica, que losingleses tuvieron que abandonar su intento, retirándose alpuerto de Curaçao, para reponerse del revés sufrido. Algúntiempo después repitieron la agresión a Puerto-Cabellopor creerle más accesible y menos fortificado, sufriendoen esta plaza otra decepción.En 1744 transportó la compañía en cuatro navíos de supropiedad pertrechos de guerra, siendo a su coste el gastode 800 hombres que ella condujo para la defensa de lospuertos indicados. Desde dicho año el de 1747 la compañíagastó más de 4.000.000 de reales en el sostenimientode las guarniciones que tenía para el servicio de las costas,habiendo además perdido varios navíos de su propiedad acausa de las averías ocurridas en los combates sostenidos conlos enemigos, siendo otros apresados durante la guerra.Posteriormente llegó a contar su flota más de 30 naves, deellas 10 navíos y otras tantas fragatas.La limpia del puerto de Pasages y su conservación estuvierona cargo de la referida compañía, así como las gradas yastilleros que en dicha población poseía el Estado, para elcual y para su servicio, construyó diversas naves.El final de la CompañíaEn 1751 se trasladó a Madrid la dirección principal de lacompaía; y aunque en San Sebastián quedaron las oficinasque el tráfico reclamaba, con esta mudanza y con la posteriorde emprender el comercio de Asia transformándoseen la compañía de Filipinas, comenzó su decadencia despuésde haber sido una de las más memorables empresasnavales del país guipuzcoano.Konpainiaren itsasoko emaitzakIngalaterrarekiko gerra garaian konpainiak egindako zerbitzuakgarrantzizkoak eta asko izan ziren; beste zenbaitenartean deigarriena: 1737. urtean herri honen defentsa. Konpainiakojendeak 70 kanoiko hiru ontzi ingelesei aurre egin zion,eta hala saiatu ziren defentsan, non haiek ihes egin zuten.Konpainia honek gerrako hornidurez jantzitako 300 gizoneraman zituen 1740an bere Nuestra Señora del Coro etaSan Sebastián ontzietan Caracasko probintziara, bertakoteniente jeneral Gabriel S. Zuloaga jaun gobernariak zegokienxedea eman ziezaien.Enpresa berak apur bat beranduago La Habanara zortzi ontzibidali zituen Pasaiako portutik irtenda, eta helmugara arazorikgabe iritsi ziren.Bi urte beranduago, 1742an, Kubako uhartea ingelesez inguraturikzegoelarik, bi errejimendu bidaltzea erabaki zenuharte hartako soldadu-taldea indartzera; Konpainiaren eskuetanutzi zen espedizioa eta bere jabetzako bost ontziprestatu zituen honek, beraren lehen zuzendari eta garaihartan fragata-kapitaina zen Jose Iturriaga buru zela.Pasaiako portutik itsasoratu zen espedizio hori ere, eta berebetebeharra burutu ondoren Caracasera iritsita, marinelaketa artilleria Guaira eta Puerto-Cabello artean banatu ziren,eta haien zerbitzua garrantzi handikoa izan zen, ingelesekpuntu horietan egin zituzten erasoetan. Horietako bat izanzen 17 ontziren buru zen Knwles eskuadra-buruak 1743komartxoaren 3an Guaira portuaren kontra egindakoa.Hainbeste eta hain sendo saiatu ziren defentsan, non ingelesekbertan behera utzi zuten beren saiakera, eta Curaçaoportura erretiratu ziren, nozitutako kalteetatik suspertzera.Beranduago berriro saiatu ziren Puerto-Cabelloren erasoan,samurragoa eta hain gotorra ez zelakoan, baina hor ere desengainuabaino ez zuten izan.Konpainiak 1744an gerrako hornigaiak bere jabegoko lauontzitan eraman zituen eta aipatutako portuen defentsarakoeraman zituen 800 gizonen gastua izan zen kostua. Urtehorretatik 1747ra bitartean konpainiak 4.000.000 erreal bainogehiago xahutu zituen kostan zituen zerbitzuen hornigaiakmantentzen; eta, horrez gain, ontzi batzuk galdu zituen,etsaiekin izandako borroketan nozitutako matxurenondorioz, eta beste batzuk, gerra garaian harrapatuta. Gerora30 ontzi baino gehiago izan zituen ontzidiak, 10 itsasontzieta beste hainbeste fragata.Pasaiako portuaren garbiketa eta zaintza konpainia horrenesku egon ziren, baita Estatuak herri horretan beretzat etabere zerbitzurako eraiki zituen itsasontzien harmaila etaontziolena ere.Konpainiaren amaieraKonpainiaren zuzendaritza nagusia Madrilera lekualdatu zen1751. urtean, eta garraioaren eskakizunetarako bulegoakDonostian gelditu baziren ere, aldaketa horrekin eta gerora,Filipinetako konpainia bilakatuz, Asiarekin merkataritzanhastearekin gainbehera garbian abiatu zen, gure herrian Gipuzkoakoontzi-enpresa gogoangarrienetako bat izan zena.206 — Vascos en los mares del mundo. Siglos XVII - XVIII


CITAS GRÁFICAS.CRÉDITOS Y AGRADECIMIENTOLos textos de este tomo reproducen parcialmente artículosde la colección de nuestro fondo editorial:«ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombrey su historia»La adecuación de los textos es de responsabilidad de laredacción.Las ilustraciones proceden igualmente de la citada obra,excepto aquellas cuya procedencia se cita expresamente.Hay ilustraciones de las que no se ha podido establecer suprocedencia.AIPAMEN GRAFIKOAK.KREDITUAK ETA ESKERRAKLiburuki honetako testuak gure argitalpen-fondoko honakobildumetako artikulu-zatiez berrantolatu dira:«ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombrey su historia»Testuen egokitzapena erredakzioaren erantzukizuna da.Irudiak ere aipatzen dugun lanetik hartuak dira, jatorriabereziki aipatzen dugun irudi hauek izan ezik.Ilustrazio batzuen jatorria zein den ez dugu lortzerik izan.CIVITATES ORBIS TERRARUM, 62, 63.CORSAIRES. Basques et bayonnais de XV au XIX siècle.Pierre Rectoran. Edit. E. Plumon. Bayonne, 1946. 73 e, 111.DICCIONARIO MARÍTIMO ILUSTRADO. I. Garmendia Berasategui.Edit. Gran Enciclopedia Vasca, 161, 2000, 2001.EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA.Edit. Silex, 74, 82, 83.GLORIAS ESPAÑOLAS. TOMO III. Carlos Mendoza. EstablecimientoTipolitográfico Editorial Ramón Molinas.Barcelona (circa 1920). 36 b, 37 b, 38.G. HOMBRADOS OÑATIVIA, 73 d, 120 a, 161, 188, 194 b,196, 198, 199 a.HISTOIRE DE LA MARINE. Edit. par L’illustration, 152.HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN. Javier de Juan y PeñalosaSantiago Fernández-Giménez. Ediciones Urbión, 29, 66a-b-d, 67, 150, 151.HISTORIA UNIVERSAL DE LAS EXPLORACIONES II - III.Edit. Espasa-Calpe, 60 b, 67 c, 148, 149 a.LOS VASCOS EN EL MAR. Carlos Claveria. Edit. Aramburu.PABLO TILLAC. Claude Dendaleche. Edit. Elkarlanean, 72.SERT. San Telmo museoa/Museo de San Telmo. Donostia-SanSebastián, 8, 114, 115, 116.Euskaldunak munduko itsasoetan zehar. XVII - XVIII. Mendeak — 207


2009ko irailaren 29anMikel Deunaren eguneanburutu zen liburu honen argitalpena.La edición de este libro concluyóel 29 de septiembre de 2009festividad de San Miguel

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!