Marker Wadden

Marker WaddenSleutel voor een natuurrijk en toekomstbestendig Markermeer13 juli 2012

Marker WaddenSleutel voor een natuurrijk en toekomstbestendig MarkermeerSamenvattingDeze rapportage is een samenvatting van de verdiepingsslag en de ‘tussenstand’ van deideeontwikkeling van het project Marker Wadden. Deze verdieping en nadere uitwerking is gemaaktdoor Natuurmonumenten in samenwerking met advies- en ingenieursbureau DHV en mede gebaseerdop gesprekken met een groot aantal bij het Markermeer betrokken partijen.Marker Wadden biedt een sleutel om te komen tot een natuurrijk en toekomstbestendig Markermeer.De voorgestelde aanpak en uitvoeringsstrategie bieden zicht op een aanzienlijke kostenreductie tenopzichte van het door de Werkmaatschappij Markermeer IJmeer opgestelde Publieke ReferentieAlternatief. Daarnaast biedt het verbindende en wervende ontwikkelingsconcept van Marker Waddenook zicht op substantiële private cofinanciering van het ecologisch herstel van het Markermeer. Ditperspectief wordt onderstreept door de bijdrage van 15 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij.Het Markermeer is één van de grootste zoetwatermeren van Europa. Met de natuur van hetMarkermeer gaat het al jaren slecht. De afgelopen jaren is veel kennis verzameld over oorzaken engevolgen van deze achteruitgang. Het is nu tijd om in actie te komen.Met het plan Marker Wadden heeft Natuurmonumenten het initiatief genomen om het tij te keren en hetMarkermeer weer tot bloei brengen, voor de natuur én voor de mensen.Marker Wadden beoogt een dubbelslag: een archipel van natuureilanden tussen Enkhuizen enLelystad als beleefbare en spectaculaire natuur en tegelijkertijd de aanleg van de archipel zodanig uitte voeren dat Marker Wadden het Markermeer van haar ecologische problemen verlost.Essentie is het tegelijkertijd ontwikkelen van een boven- en onderwaterlandschap in het noordoostelijkdeel van het Markermeer. Het onderwaterlandschap bestaat uit een stelsel van slenken en slibgeulenwaarmee de sliblaag die visgronden en mosselbanken verstikt verwijderd kan worden. Dit slib wordtgebruikt als ‘bouwmateriaal’ voor een voedsel- en vogelrijk wetland dat zijn gelijke niet kent.In het rapport wordt een viertal aspecten van Marker Wadden nader uitgewerkt:1. Hoe moet Marker Wadden gezien worden in het licht van de natuurontwikkeling in hetMarkermeer als geheel?2. Op welke manier geeft Marker Wadden invulling aan de Natura 2000 doelstellingen?3. Is het concept van Marker Wadden haalbaar en betaalbaar?4. Biedt Marker Wadden voldoende zicht op een dekkende financiering?De verdiepingsslag leverde een beter inzicht in wat nodig is ten aanzien van locatie, ontwerp, techniek,innovatie, financiering, regie en draagvlak om Marker Wadden te laten slagen.

In de conclusies van het rapport wordt ingegaan op de locatiekeuze voor Marker Wadden en wordt hetbelang van het ‘onderwater ontwerp’ benadrukt. Verder is het project haalbaar en betaalbaar wanneerruimte geboden wordt aan innovaties in techniek rond bijvoorbeeld het invangen en tot eilandenverwerken van het slib en het rif dat de eilanden moet beschermen. De omstandigheden zijn gunstigvoor innovaties vanwege de functie (natuur), de schaal en de intrinsieke belangen van het Nederlandsebedrijfsleven op het gebied van water(bouw).Voor publieke en private partijen zijn er voldoende motieven om Marker Wadden te financieren.Essentieel voor het creëren en behouden van draagvlak voor Marker Wadden is dat het meerwaardeoplevert voor andere belangen. De belangrijkste zijn de recreatie en de internationale showcase voorwaterbouwend Nederland. Samenvattende conclusie is dat dankzij Marker Wadden het Markermeer zalveranderen van een probleemgebied in een robuust en toekomstbestendig ecologisch systeem. Datkan goedkoper én met aanzienlijk minder overheidsmiddelen dan tot dusver geraamd.Op basis van de opgedane inzichten komt Natuurmonumenten tot de volgende aanbevelingen metbetrekking tot de groenblauwe opgave van het Markermeer:1. Houd de ambitie om een toekomstbestendig ecologisch systeem te ontwikkelen overeind.2. Houd het vizier op het hele Markermeer, door per deelgebied verschillende elkaar versterkendestrategieën te hanteren. Toekomstbestendig werken betekent beginnen met de aanpak van deslibdeken en vervolgens per deelgebied passende stimulerende maatregelen te nemen.3. Richt de oplossing op de kern van het probleem: de aanpak van de enorme hoeveelheid slib.Alleen dan kan sprake zijn van een robuust keerpunt in de ecologische ontwikkeling.4. Zet in op bouwen met de natuur.5. Kies onomwonden voor Marker Wadden.

InhoudsopgaveVoorwoord .............................................................................................................31 Inleiding.........................................................................................................62 Marker Wadden.............................................................................................83 Verdieping en onderbouwing ....................................................................104 Resultaten van de verdiepingsslag...........................................................114.1 Visie op natuurontwikkeling in het hele Markermeer 114.2 Natura 2000-doelstellingen 164.3 Technische haalbaarheid en betaalbaarheid 204.4 Kosten en financiering 235 Conclusies en aanbevelingen ...................................................................265.1 Conclusies 265.2 Aanbevelingen 29Colofon ................................................................................................................305

1 InleidingHet Markermeer is met 70.000 hectare één van degrootste natuurgebieden en zoetwatermeren vanNederland en Europa. Het is in zijn geheelonderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS)en het Europese natuurnetwerk Natura 2000. Tochis het Markermeer als natuurgebied veel minderbekend dan bijvoorbeeld de Veluwe of deWaddenzee.Met de natuur van het Markermeer gaat het al jarenslecht. Vooral de vis- en vogelstand holt sinds dejaren negentig dramatisch achteruit. Grotehoeveelheden opwervelend slib belemmeren degroei van waterplanten en driehoeksmosselen.Watervogels en vissen vinden steeds mindervoedsel. Onder water dreigen grote delen van hetMarkermeer te veranderen in een doodse plas.De zorgelijke staat van het Markermeer is redenvoor een groot aantal studies. Tot concretemaatregelen heeft dit tot nu toe nauwelijks geleid.De problemen zijn met het blote oog dan ooknauwelijks zichtbaar en het gevoel van urgentie lijktte ontbreken. Op de Veluwe of in de Waddenzeezou niemand een vergelijkbare veronachtzamingvan nationale en internationale natuurwaardenaccepteren.Droom wordt werkelijkheidMet het projectplan Marker Wadden heeftNatuurmonumenten het initiatief genomen om het tijte keren. Natuurmonumenten wil metprojectpartners het Markermeer weer tot bloeibrengen, voor de natuur én voor de mensen. MarkerWadden is een vernieuwend en allesomvattendconcept dat de kwaliteit van het hele Markermeerverbetert en zorgt voor een weergaloosvogelparadijs en immens natuurgebied, dat voloprecreanten trekt. Deze droom inspireert om nieuwekoersen en oplossingen te verkennen. De NationalePostcode Loterij bracht in februari 2012 hetverwezenlijken van de droom een stap dichterbij meteen bijdrage van liefst 15 miljoen euro uit hetDroomfonds.Nieuwe inzichtenNatuurmonumenten heeft sindsdien met anderepartijen in korte tijd veel kennis en inzichtenvergaard. Noodzakelijk voor het realiseren van ditproject, maar ook heel nuttig voor iedereen dienadenkt over hoe in economisch moeilijke tijden metbehoud van ambitie de natuurkwaliteit van hetMarkermeer is te verbeteren.Toekomstbestendig ecologisch systeem (TBES)Overheden en maatschappelijke organisatieshebben gezamenlijk geformuleerd hoe eenduurzaam en robuust natuurherstel in hetMarkermeer tot stand moet komen (in jargon: een‘toekomstbestendig ecologisch systeem’ of TBES).Daarin zijn de volgende maatregelen opgenomen:1. realiseren van heldere randen langs de kust,zodat groeimogelijkheden voor waterplantenverbeteren in ondiep water voor de Noord-Hollandse kust;2. zorgen voor gradiënt in slib van helder naartroebel water, door het Markermeer op enkeleplaatsen veel dieper te maken, zal slibwegzakken in bijvoorbeeld zandwinputten;3. creëren van land-water zones van formaat, metname door het aanleggen van een zogenoemdoermoeras;4. versterken van ecologische relaties;bijvoorbeeld door de aanleg van vistrappen.Innovatief en effectiefMarker Wadden is een innovatieve, effectieve engeïntegreerde koppeling van de maatregelen 1, 2 en3. Grote meerwaarde is dat Marker Wadden zorgtvoor veel meer mogelijkheden voor watersport ennatuurbeleving dan de afzonderlijke maatregelen.6

Marktuitvraag Werkmaatschappij MarkermeerIJmeerDe geschatte kosten van bovenstaandemaatregelen uit het TBES zijn hoog. Daarom heeftde overheid (als Werkmaatschappij MarkermeerIJmeer) dit voorjaar marktpartijen gevraagd ideeënvoor besparingen en versoberingen te formuleren enmet suggesties te komen voor alternatieveinkomstenbronnen naast overheidsfinanciering.Natuurmonumenten heeft de Werkmaatschappij op10 april 2012 per brief laten weten als uitwerkingvan het plan Marker Wadden inhoudelijkesuggesties te doen. Deze rapportage is eensamenvatting van een verdiepingsslag vanNatuurmonumenten en advies- en ingenieursbureauDHV. Marker Wadden biedt het perspectief hetecologisch systeem van het Markermeertoekomstbestendig te maken met minderoverheidsmiddelen, bij een gelijkwaardig resultaat.7

2 Marker WaddenNadere duiding van de ecologische problemenin het MarkermeerHet Markermeer is van het IJsselmeer afgeslotendoor de Houtribdijk. Die werd aangelegd om hetMarkermeer in te polderen. De dijk tussenEnkhuizen en Lelystad is inmiddels een belangrijkeverbinding tussen Noord-Holland en Flevoland. Dedijk vervult tevens een rol in de waterveiligheid.Door de afsluiting van het IJsselmeer vormt hetMarkermeer nu een nagenoeg gesloten systeemmet een bodem van klei die erodeert tot slib. Dat slibkomt onder invloed van wind en golfslag inbeweging. ‘Zwevende slibwolken’ veroorzakentroebel water en verstikken het bodemleven.Daardoor is de voedselketen van watervogels envissen ernstig verstoord en neemt de biodiversiteitaf.Andere voor de natuur van het Markermeernegatieve omgevingsfactoren zijn detemperatuurstijging van het water, de steile en hardeoevers en het gebrek aan natuurlijke verbindingenmet het IJsselmeer en het achterland. Dominantestoorfactor binnen het ecologische systeem is echterhet opwervelende slib.Marker Wadden: dubbelslag voor MarkermeerMet het project Marker Wadden beoogtNatuurmonumenten een dubbelslag te slaan.Natuurlijk is het meest in het oog springend hetgrootschalige wetland in de vorm van een archipelvan natuureilanden tussen Enkhuizen en Lelystad.Het vogelparadijs dat hier kan worden gerealiseerdis van internationale importantie. De dubbelslagwordt echter vooral bereikt door de aanleg van dearchipel zodanig uit te voeren dat Marker Waddenhet Markermeer van haar ecologische problemenverlost.Archipel van natuureilandenMarker Wadden zal zich ontwikkelen als eenarchipel van natuureilanden, verspreid over eengebied van zo’n 10.000 hectare. Dit uitgestrektegebied bestaat uit windwadden, lagunes, slikplaten,rietvelden, vloedbossen en stranden. De eilandenzullen met een rif tegen golfslag worden beschermd.Aan de diepere Lelystadse zijde komt vooralvoedselrijk moeras. Aan de kant van het ondiepereEnkhuizerzand vooral zand- en schelpenbanken metondiepe watervlaktes met waterplantenvegetaties.Watersport en natuurbelevingMarker Wadden levert volop mogelijkheden voorwatersport en natuurbeleving, want mensen zijnwelkom. De overweldigende natuur biedt kansenvoor bijzondere belevenissen en intensenatuurervaringen. Vanaf het allereerste begin is ereen baai om te ankeren, een steiger om aan af temeren en een ontvangstlocatie die bezoekerswegwijs maakt. Welke recreatieve voorzieningen ernog meer kunnen komen, wordt onderzocht.8

Impuls voor vergeten noordoosthoekDe locatie aan de noordoostzijde van hetMarkermeer is niet toevallig gekozen. De plek ligtbuiten de invloedsfeer van belangen vanbijvoorbeeld de watersport. In dit deel van hetMarkermeer zijn de natuurwaarden bovendienarmoedig en is er weinig kans op spontaan herstel.Middelen voor eerste fase beschikbaarDe uitvoering verloopt stapsgewijs. In de eerste fasewordt een eiland van 1.000 hectare aangelegd in hetdiepere deel van het Markermeer. Daarvan komtongeveer de helft boven water te liggen. Verderwillen we op het Enkhuizerzand aan de slag meteen schelpenbank met een lengte van circa tweekilometer. Dat laatste is nieuw. De uitgevoerdeverdiepingsslag laat zien dat het belangrijk is om alin een vroegtijdig stadium de potenties van hetEnkhuizerzand te benutten. Voor de hele eerstefase heeft de Nationale Postcode Loterij 15 miljoeneuro beschikbaar gesteld.Duurzaam en robuust ecologisch herstelMarkermeerEssentie van de Marker Wadden is het tegelijkertijdontwikkelen van een boven- enonderwaterlandschap in het noordoostelijk deel vanhet Markermeer. Het onderwaterlandschap bestaatuit een uitgekiend stelsel van slenken en slibgeulenin diep en ondiep water. Uitgangspunt is de sliblaagdie visgronden en mosselbanken verstikt en zo devoedselketen verstoort, grootschalig te verwijderenen te gebruiken als ‘bouwmateriaal’ voor eenvoedsel- en vogelrijk wetland dat zijn gelijke nietkent. Duurzaam herstel van mosselbanken iscruciaal voor het herstellen van de natuurlijkeproductiviteit en de filtercapaciteit van hetMarkermeer. Marker Wadden voorziet in eenaanpak met meer rendement, minder kosten en eengrote maatschappelijke meerwaarde.9

3 Verdieping en onderbouwingSinds de honorering van Marker Wadden door deNationale Postcode Loterij in februari 2012 heeftNatuurmonumenten veel enthousiasme ontvangenvan burgers, belangenorganisaties, overheden,kennisinstituten en bedrijfsleven. De responsleverde ook talrijke vragen, bedenkingen ensuggesties op. Samen met advies- eningenieursbureau DHV heeft Natuurmonumenten dedroom Marker Wadden gefileerd, kanttekeningengeplaatst, oplossingen bedacht en onderbouwingenopgesteld. Vier belangrijke verdiepingslagen wordenin deze rapportage samengevat. Ze dragen bij aaneen concreter beeld over wat Marker Wadden voorde problematiek van het Markermeer kanbetekenen.Vraagstellingen verdieping1. Hoe moet Marker Wadden gezien worden in hetlicht van de natuurontwikkeling in hetMarkermeer als geheel?De Tweede Kamer vraagt om goedkoperealternatieven om het ecologisch systeem vanhet Markermeer toekomstbestendig te maken.Dit opent de discussie over welke maatregelen,waar nodig zijn. Natuurmonumenten zoekt alsgrote natuurorganisatie in dit opzicht in deeerste plaats antwoord op de vraag welkenatuurdoelen nagestreefd zouden moetenworden, kijkt daarbij naar de inhoudelijke engeografische positionering van Marker Waddenen vraagt zich af welke maatregelen wel en nietals passend te beschouwen zijn.2. Op welke manier geeft Marker Wadden invullingaan de Natura 2000 doelstellingen?Cruciaal voor de realisatie van Marker Waddenis het beschikbaar stellen van cofinancieringdoor de Rijksoverheid op korte termijn. Door deeconomische crisis is er weinig geldbeschikbaar. Er liggen wel wettelijkeverplichtingen (Natura 2000) waaraan moetworden voldaan. Het Rijk legt prioriteit bijmaatregelen die wettelijk verplicht zijn. Vangroot belang is dat duidelijk wordt hoe MarkerWadden zich verstaat tot deze doelstellingen.3. Is het concept van Marker Wadden haalbaar enbetaalbaar?Marker Wadden is gepresenteerd als eeninnovatieve aanpak. Bouwen met slib is op devoorgestelde wijze verhoudingsgewijsgoedkoper dan eerder doorgerekendevarianten. Veel partijen hebben meer zichtnodig op de haalbaarheid en de daarmeesamenhangende betaalbaarheid van de eerstefase van de Marker Wadden. Dat inzicht is vanbelang om voluit te kunnen kiezen voor dezevernieuwende aanpak.4. Biedt Marker Wadden voldoende zicht op eendekkende financiering?De tijd is voorbij dat goede plannen altijd wel opfinanciering konden rekenen. Het geld isschaars en de geldkraan zal misschien nooitmeer stromen zoals voorheen. Is er dan wel ofgeen perspectief op financiering? DeRijksoverheid stuurt nadrukkelijk op eencombinatie van publieke en private middelen bijrealisatie van publieke doelen zoalsnatuurontwikkeling. De vraag is of publieke enprivate partijen voldoende motieven zien om teinvesteren.De resultaten van de verdiepingsvragen zijnopgenomen in het volgende hoofdstuk. Deverdiepingsvragen werpen tevens licht op deverdere uitwerking van Marker Wadden. Inhoofdstuk 5 staan tevens conclusies ten aanzienvan geschikte locaties, ontwerp, techniek, innovatie,financiering en draagvlak.10

Verbeteren productiviteit open waterHet hele Markermeer is aangewezen alsnatuurgebied, toch verschilt de aquatischenatuurkwaliteit er sterk. In de visie vanNatuurmonumenten valt het Markermeer inecologisch perspectief uiteen in drie delen (ziekaartje):1. In het diepe deel van het Markermeer ligt deslibdeken. Hier is geen autonoom natuurherstelmogelijk. Bij storm verspreidt het slib zich naarde ondiepe Noord-Hollandse kust en bedreigtdaar het kwetsbare autonome herstel. Slibverwijderen uit de diepere delen van hetMarkermeer door aanleg van Marker Wadden iseen cruciale eerste stap voor duurzaam herstelvan het hele Markermeer.2. In het ondiepe deel langs de Noord-Hollandsekust zien we een (kwetsbaar) autonoom herstel.Dit herstel is lokaal te ondersteunen metkleinschalige maatregelen. Zolang mobieleslibwolken niet tot rust komen met MarkerWadden blijft dit herstel echter kwetsbaar.3. In het ondiepe Markermeer-deel Enkhuizerzandis nauwelijks autonoom herstel zichtbaar. Doorondiepte en zandbodems is er wel sprake vaneen hoge natuurpotentie. Daarom is hetnoodzakelijk om binnen Marker Wadden gerichtte investeren in kleinschaligeherstelmaatregelen op het Enkhuizerzand(schelpenriffen en zandbanken).Beheersing slib heeft prioriteitZonder goede beheersing van de slibproblematiekblijft het ecosysteem in het Markermeer instabiel enkwetsbaar. Waterbeplanting en driehoeksmosselbanken kunnen onder winderige condities zomaarweer verdwijnen. De enorme schaal en de grotehoeveelheden slib maakt zichtbaar natuurherstel toteen enorme opgave. Er zal ook altijd sprake zijn vanaanvoer van nieuw slib. De grootste uitdaging ismisschien wel de samenstelling van het slib. Hetdeel dat zich telkens opnieuw verplaatst is uiterst fijnvan samenstelling en bestaat voor een groot deel uitbenthische algen en bacteriën.Aanpak slib: morfologie, slibpomp en natuurlijkezuiveringDe aanpak van het slib vraagt om eenallesomvattende aanpak. Zo moet de morfologie vande meerbodem zodanig worden aangepast dat hetslib kan worden ingevangen en samengebracht indiepe slenken en zandwinputten die onderdeel zijnvan het zogenaamde ‘onderwaterlandschap’. Het isechter ondenkbaar dat zo’n slibinvangend systeemgroot genoeg uitgevoerd kan worden om de enormeslibvoorraad in op te slaan. Daarvoor is eenslibpomp nodig. Door frequent opgehoopt slib wegte zuigen, is er blijvend capaciteit. De ‘opslag’ vanslib is medebepalend bij de keuze voor de juistelocatie voor de eerste eilanden. De noordoosthoekvan het Markermeer, nabij Lelystad, is het gunstigst.12

Afname slibstress goed voor mosselenCruciaal is dat er ook maximaal ruimte wordtgeboden aan de zuiveringsprocessen van de natuurzelf. In het open water vervullen mosselen diefunctie. In die zin is de opkomst van dequaggamossel een mogelijk positieve verschijning.Deze mossel, die ecologisch vergelijkbaar is met dedriehoeksmossel, blijkt een robuustere soortgenoot.Het aanbieden van substraat en het verminderenvan de slibstress zorgt naar verwachting voor eensterke toename van de hoeveelheden mossels endaarmee voor een verbetering van de natuurlijkefiltercapaciteit in het Markermeer.Natuur in Markermeer vraagt om beheerSlibvorming is een proces dat een evenwichtige enrijke biodiversiteit in de weg zit. De productie van hetslib stopt nooit, terwijl de natuurlijke afvoer gestremdblijft door de Houtribdijk. Het slib beheersen, vraagtom continue beheer, net zoals dat geldt voor alleinfrastructuur. Door de juiste inrichtingsmaatregelente treffen in de vorm van een slibverzamelsysteemals onderwaterlandschap en slibeilanden in hetbovenwaterlandschap, is de infrastructuur op orde.Beheer komt neer op jaarlijks onderhoud. Het mooievan het concept Marker Wadden is dat debeheerinspanning wordt omgezet in groei van hetvogelparadijs en groei van het zelfregulerendvermogen van het systeem, waardoor op termijn deonderhoudsinspanning afneemt.Rijke meerbodemsEen succesvolle aanpak van het slib vergroot nietalleen de groeipotentie en stabiliteit van dewaterplantenvegetaties en de mosselgebieden,maar zorgt ook voor een ander systeemeigenhabitat: die van de rijke meerbodem. Zonderverstikkende slibdeken is een kleibodem zoals dievan het Markermeer juist rijk aan bodemdieren endaarmee aan voedsel voor vis. Van visarm naarvisrijk, dat is het ecologisch perspectief voor hetdiepe deel van het Markermeer.13

Archipel van eilandenHet meest zichtbare en meest spraakmakende vanMarker Wadden is uiteraard de aanleg van eenarchipel van eilanden, verspreid over een gebiedvan zo’n 10.000 hectare. Hier is plaats voor deontwikkeling van een vogelgebied waar opinternationale schaal behoefte aan is en tegelijk vanenorme toegevoegde waarde is voor de natuur ennatuurbeleving van het Markermeer.LandschapsbeeldDe opzet als archipel is heel geschikt om openheiden vergezichten te combineren met beslotenheidwaarbinnen eigen werelden ontstaan. Devergezichten zijn vanaf het water en de oever tebeleven, de meer besloten werelden wordenverkend per voet. Beredeneerd vanuit eenkosteneffectieve aanleg zijn veel eilanden als hetware atollen waarbij de omranding stevig is en de‘opvulling’ niet. Behoudens de randen zullen deatollen vooral bestaan uit slikken, waterplanten- enoevervegetaties. De kans op grootschaligebosvorming is gering vanwege zeer gering houvast.De eigenschap van deze zachte bodem is dat naeventuele vestiging bomen en struiken ‘verdrinken’door onttrekking van water uit de bodem doorverdamping en daardoor het dalen van de bodem.Wateruitwisseling met het aangrenzendeMarkermeer zorgt voor krekenpatronen en lokaleerosie en sedimentatie.Rijkdom en schaalMarker Wadden biedt perspectief op een attractievan ongekende omvang en rijkdom. Vanaf eenschaal van ongeveer 1.000 hectare gaan hogenatuurwaarden en recreatief gebruik goed samen.De kernen van de atollen zijn door de slappe bodemontoegankelijk en dus heel geschikt als broed- enrustgebied voor vogels. Zelfs met aanzienlijkebezoekersaantallen is er altijd wat te zien. Ookkwetsbare en zeldzame vogelsoorten zijn in MarkerWadden te verwachten. Te denken valt in ditverband aan grote roofvogels als vis- en zeearenden koloniebroeders als kleine zilverreigers enlepelaars. De voedselrijke bodem staat garant vooreen goed voedselaanbod voor de vogels endaarmee voor hoge vogelwaarden.Een bijzonder gegeven is dat Marker Wadden alleenbereikbaar zijn via het water en dat het op afstandligt van bewoning. De verstoring is er minimaal.14

Moeras werkt als filterHet moeras draagt ook bij aan de biologischezuivering. Het is onwaarschijnlijk dat moerassignificante invloed heeft op langsstromend water.Daarvoor is er teveel slib in het water en te weiniguitwisseling met het moeras. Wezenlijker is dewerking als helofytenfilter aan het eind van deslibpomp. De grovere fracties bezinken gemakkelijkin de bassins. Door de fijne organische fractie via deeerder gerealiseerde moerascompartimenten teleiden, wordt voorkomen dat deze weer in hetMarkermeer terechtkomen. [zie plaatje]1. Gebruik van natuurlijke materialen. De voorkeurgaat altijd uit naar gebiedseigen materiaal zoalszand, klei, slib en Zuiderzeeschelpen. Ooknatuurlijke materialen van elders (denk aanwilgentenen, schelpen, grind en natuursteen)kunnen worden gebruikt, mocht dit nodig zijn;2. Zo min mogelijk compartimentering. Het isbelangrijk om juist het ecologisch potentieel vanuitwisseling tussen onderdelen van hetecosysteem te benutten. Moerasgebieden zijndan alleen te creëren door ophoging en nietdoor een ringdijk en ‘droog’ malen. Er komt watNatuurmonumenten betreft dus geen tweedeOostvaardersplassen maar een moerasgebieddat vergelijkbaar is met wetlands rond LakePeipsi in de Baltische staten;3. Spontane instandhouding. Zodra de juisterandvoorwaarden zijn geschapen, doet denatuur de rest. Spontane processen bepalenhet uiteindelijke beeld.Natuurlijke processen als het kan, techniek als hetmoetHet zou mooi zijn als natuurlijke processen mogelijkzijn die zelf leiden tot de archipel van eilanden. Inhet Markermeer zijn helaas op het hoogsteschaalniveau vooral nivellerende natuurlijkeprocessen actief. Marker Wadden is alleen mogelijkdoor een ‘civiel’ werk te bouwen. Bij de uitvoeringkan wel gezocht worden naar zo natuurlijk mogelijkeoplossingen:Natuurlijk peilverloopHet peilverloop in het Markermeer is momenteel nietgunstig voor de natuur. Er is vanuit de natuur eenwens om in het Markermeer (eventueel stapsgewijs)te komen tot een peilverloop met hoge waterstandenin het voorjaar en lage in de nazomer. Zo’npeilverloop is niet randvoorwaardelijk voor de startvan natuurontwikkeling, maar het zou denatuurkwaliteit wel versterken. De realisering vanMarker Wadden maakt invoeren van een aangepastpeilbeheer in het Markermeer wel kansrijker . Overeen groot gebied levert dat een direct zichtbaarresultaat met meer oeverbegroeiing en meer vogels.15

4.2 Natura 2000-doelstellingenEuropese doelstelling voor het MarkermeerNatura 2000 gaat in het Markermeer over denatuurwaarden van het open water. Een aantalsoorten uit de instandhoudingsdoelen is afgenomen.Zolang er voor deze soorten sprake is van eenslechte staat van instandhouding, zijn plannen eninitiatieven die deze waarden kunnen bedreigenzoals het maken van recreatieve eilanden enuitbreidingen van jachthavens, hoe minimaal ook,niet toegestaan. Nederland is verplicht om alleNatura 2000-natuurgebieden in een gunstige staatvan instandhouding te brengen.Natura 2000 als tussenstapVoor Natuurmonumenten is het halen van de Natura2000-doelstellingen niet het na te streven doel. Hetis eerder te zien als tussenstation naar een robuusten toekomstbestendig systeem. De mate waarinNatura 2000 is verworden tot technisch juridischehaarkloverij staat ver af van de oorspronkelijke visieop een samenhangend internationaalnatuurnetwerk.Voor de overheid zijn de absoluteinstandhoudingsdoelen van Natura 2000 welbelangrijk. De overheid wordt namelijk aansprakelijkgesteld indien het de doelen niet bereikt. Deprioriteit van met name de Rijksoverheid ligt bij deNatura 2000-doelstellingen. Met de uitvoering vanMarker Wadden komen deze doelstellingen binnenbereik.Natuur boven water en onder water profiteertvan Marker WaddenVoor de beschrijving van de relatie tussen MarkerWadden en de Natura 2000-doelstellingen is hetbelangrijk om een bovenwater ontwerp (grootschaligmoeras) en een onderwater ontwerp (stelsel vangeulen en ontgravingen) te onderscheiden. Hetbovenwater ontwerp draagt bij aan deoverkoepelende Natura 2000-doelstelling vanNederland als geheel (uitbreiding leefgebiedmoerasvogels). Het onderwater ontwerp draagt bijaan de Natura 2000-doelstelling voor hetMarkermeer zelf (toename mossel- en visetendewatervogels).Het unieke van Marker Wadden is dat hetonderwater ontwerp direct gekoppeld is aan hetbovenwater ontwerp. Dat zijn twee vliegen in éénklap.Uitgangspunten voor de aanpakDe primaire focus ligt op de voedselhoeveelheid en-beschikbaarheid voor de mossel- en visetendewatervogels. Natuurmonumenten deelt deuitgangspunten van Rijkswaterstaat DienstIJsselmeergebied op dit punt:- Belangrijke (oorspronkelijke) voedselbronnenals driehoeksmossel en spiering zijn doormiddel van inrichtings- en beheermaatregelenwaarschijnlijk niet volledig te herstellen tot hetniveau van de jaren tachtig;- Hoewel er onzekerheid bestaat over debestendigheid van de recente ontwikkelingen,kunnen mosseletende soorten naar verwachtingprofiteren van de opkomst van de quaggamossel;- Sommige mosseletende vogelsoorten reagerenin het najaar positief op de toename vanwaterplanten en de daaraan verbondenongewervelden;- Voor de visetende soorten (aalscholver, fuut,zaagbek) is autonoom herstel nietwaarschijnlijk. Om de afgenomen hoeveelheidspiering te compenseren kunnen de conditiesvoor baars en blankvoorn worden verbeterd;- De populatie spiering kan worden versterkt doorvisbeperkende maatregelen van despieringvisserij.16

Optimaliseren en risico’s spreidenVisetende vogels eten niet alleen spiering enbenthosetende (dat zijn mossel en anderebodemdieren etende) vogels, zoals kuifeend,tafeleend en brilduiker leven van meer dan alleendriehoeksmosselen. Ze hebben er wel een voorkeurvoor en dat is niet voor niets. In vergelijking met deinspanning die het kost is het een efficiëntevoedselbron. Daarom kiest Natuurmonumenten metMarker Wadden met betrekking tot de Natura 2000-soorten voor een tweeledige aanpak:- optimaliseren van de hoeveelheid en debeschikbaarheid van spiering en(driehoeks)mosselen;- spreiden van risico’s door alternatievevoedselbronnen te stimuleren.Het verbeteren van de duurzamevestigingsmogelijkheden vindt plaats door:- verwijdering van naar schatting zo’n 20% vande totale slibhoeveelheid in het Markermeermet de eerste fase van Marker Wadden.- het blootleggen van oude lagenZuiderzeeschelpen langs slibvangende slenken.Hier kunnen nieuwe mosselbanken opontstaan.- het aanleggen van (verspoelbare)schelpenbanken op het Enkhuizerzand wordtde vestiging van mossels mogelijk omdat degolfdynamiek vermindert en de schelpen eenprima vestigingsplaats vormen voor jongemosselen.Het verbeteren van de voedselomstandigheden voormosselen is mogelijk door:- Herstel van het bodemleven zorgt voor eensnellere afbraak van afgestorven algen enbacteriën waardoor nutriënten snellerbeschikbaar komen . Deze hypothese vergt nognader onderzoek..- Het verminderen van de slibgehalten in hetwater waardoor de mosselen efficiënter kunneneten.Optimaliseren mosselgebiedenNa de sterke afname van de driehoeksmossel is metde recente kolonisatie van de quaggamossel demosselstand in sommige delen weer vergelijkbaarmet de goede jaren. Deze soort isconcurrentiekrachtiger dan zijn voorgangerwaardoor het waarschijnlijk is dat mossels in hetMarkermeer een grotere rol kunnen spelen danvoorheen. De huidige slibdeken verhindert devestiging ten noorden van de lijn Enkhuizen-AlmerePampus, terwijl het herstel in de rest van hetMarkermeer door de opwerveling van het slib bijstormen weinig stabiel is.De verwachting is dat het uitbreiden van demosselgebieden een zichzelf versterkend proces is.Hoe meer mosselen, des te groter defiltratiecapaciteit en dus de hoeveelheid fijn slib dieuit het systeem wordt gehaald en wordt omgezet inpseudofaeces. Daardoor verbeteren devoedselomstandigheden van mossels en neemt hetaantal mosselen toe. Marker Wadden kan op dezemanier het hele Markermeer naar een nieuwecologisch evenwicht brengen.Marker Wadden stimuleert de uitbreiding vanmosselgebieden door het verbeteren van deduurzame vestigingsmogelijkheden en door hetverbeteren van de voedselsituatie voor demosselen.17

Optimaliseren spieringSpiering eet vooral dierlijk plankton dat op zijn beurtplantaardig plankton eet. Spiering ervaart echtermeer problemen dan alleen het voedselaanbod. Alszalmachtige hoort het thuis in zuurstofrijk en koelwater. De beperkte diepte van het Markermeer ende mondiale temperatuurstijging maakt dat deleefomstandigheden van spiering naar verwachtingnu en in de toekomst verslechteren.Marker Wadden stimuleert de spieringstand door:- De in potentie voedselrijke kleibodems teontdoen van de verstikkende sliblaag. Dit leidttot een sterke toename van bodemdieren (o.a.muggenlarven) die kunnen dienen alsalternatief voedsel voor spiering (het eten vanmuggenlarven door spiering is aangetoond metmaagonderzoek) voor perioden dat dierlijkplankton schaars is.- Meer bodemdieren betekent een snellereomzetting van afgestorven algen en bacteriën,dus een snellere beschikbaarheid vanvoedingsstoffen. Dezelfde hoeveelheidvoedingstoffen zorgt voor een (veel) hogereproductie aan algen en dus ook aan dierlijkplankton. Spiering profiteert van meer dierlijkplankton (stapelvoedsel).- Toename van diep en koel water. Tijdenswarme perioden treedt gelaagdheid op in hetwater. De onderliggende laag is koel en inprincipe het meest geschikt voor overleving vande koudebehoeftige spiering. Het beperktevolume zorgt dat de omzetting van organischestof op de bodem verhoudingsgewijs groteinvloed heeft op de zuurstofgehalten in hetwater. De bovenste laag is te warm, deonderste laag wordt na verloop van tijd tezuurstofarm. Door meer en grotere dieptes aante brengen is er ten opzichte van hetbodemoppervlak een veel groter volume aankoel water zodat het zuurstofgehalte langerhoog blijft. Gevolg een betere overleving vanspiering tijdens warme perioden, met als gevolgeen gemiddeld grotere en stabielere populatie.18

Risicospreiding: stimulerenwaterplantenvegetatiesTijdens vaststelling van de Natura 2000-instandhoudingsdoelstellingen waren er in hetMarkermeer nauwelijks waterplantenvegetaties. Zezijn er nu wel, zij het deels nog ijl en kwetsbaar.Binnen deze vegetaties leven alternatievevoedselbronnen voor de Natura 2000-doelsoorten.Mosseletende vogels eten slakjes die opwaterplanten leven. Visetende watervogelsprofiteren van jonge vis die tussen de waterplantenopgroeit.Marker Wadden stimuleert de ontwikkeling vanwaterplantenvegetaties op de volgende manieren:- Door het verminderen van de voorraadopwervelbaar slib neemt de kans af dat grotedelen van de waterplantenvegetatiesverdwijnen in jaren met relatief veel wind;- In tegenstelling tot de kust bij Waterland is er opde ondiepte van het Enkhuizerzand nog geensprake van waterplantenvelden. Waarschijnlijkkomt dat door de hoge dynamiek. Door aanlegvan luwtestructuren (boven water uitstekendeschelpenrichels) verbeteren devestigingsomstandigheden van waterplanten;- Binnen het moeras liggen straks grote delenondiep water. Ook dit zijn uitstekende plekkenvoor waterplanten.19

4.3 Technische haalbaarheid enbetaalbaarheidGangbare methoden en technieken zijnonbetaalbaarMarker Wadden wordt de ultieme uitdaging voorwaterbouwend Nederland. Als het moet zoals hetaltijd gaat, komen Marker Wadden er niet. Analysevan gangbare methoden en technische ontwerpendie worden toegepast bij dijkversterkingen enlandwinning, leidt tot de conclusie dat hiervoorminimaal het tweevoudige budget nodig is. Het groteverschil in kosten maakt dat er maar één weg is: hetmoet anders, het moet veel goedkoper.Innovatie als voorwaarde voor succesInnovaties gedijen het beste als teruggrijpen naarbekende methoden uitgesloten is. Dat geldt voorMarker Wadden. Immers:1. de middelen zijn schaars: het mag niet duurder;2. de grote schaal is noodzaak: het mag niet(wezenlijk) kleiner;3. de dubbele werking (opknappen Markermeer énaanleg van Marker Wadden) vereist de aanpakvan slib: het mag niet eenvoudiger.Het moet en kan slimmer: zuinig metmateriaalgebruik en zuinig met inspanningen.Daarvoor is het nodig om de creativiteit van dewaterbouwsector aan te wenden en te combinerenmet de kracht van een aantal natuurlijke processen.De essentie is dat optimaal ingespeeld wordt op debijzondere omstandigheden van Marker Wadden: deeindbestemming is natuur. De eisen die aan het tebereiken resultaat worden gesteld zijn wezenlijkanders dan bij ‘gangbare’ projecten. Voorlopigeresultaten laten zien dat de gewenste schaal binnenhet budget haalbaar is, maar wel omgeven is doorrisico’s en kennisvragen.Samenwerking en innovatie binnen TopsectorWaterDe insteek van Natuurmonumenten,kennisinstituten, bedrijfsleven en overheid is omMarker Wadden op te nemen in de TopsectorWater-portefeuille. Met Building with Nature(Topsector Water-Deltatechnologie) is eensamenwerking aangegaan om het ontwerp teoptimaliseren en om via monitoring tijdens deaanleg al modificaties door te voeren. In het kadervan Proeftuin NL (ook Topsector Water) wordenoverheden, kennisinstituten en bedrijfslevenuitgedaagd financieel, procedureel enaanbestedingstechnisch alles te doen en te laten omde vernieuwende aanpak van Marker Wadden telaten slagen.Technische innovatieopgavenHet technisch ontwerp van Marker Wadden kent drieinnovatieopgaven, voor het onderwaterlandschap,het rif en de eilanden:1. Het onderwaterlandschap moet zodanig wordeningericht dat slib met minimale inspanning wordtverzameld; dus verwijderd uit het systeem enklaar voor transport naar de wetlands.2. Het rif moet bestendig zijn tegen afslag doorgolfwerking; het achterliggende moeras moetbescherming bieden tegen erosie dooroverslagwater, door de erosieve krachten op tevangen in plaats van uit te bannen.3. De eilanden moeten gemaakt worden uit dikslibrijk water.Vernieuwend onderwaterlandschap vangt slib opEnorme hoeveelheden slib moeten van deMarkermeerbodem worden verwijderd. Het slib ligtnu over grote oppervlakten verspreid. Al dat slibmoet worden verplaatst naar Marker Wadden.Transport per schip is veel te duur, voor transportvia leidingen is de afstand te groot. De oplossing is20

het creëren van een onderwaterlandschap dat werktals een slibinvangend systeem waarbij het slib metzo min mogelijk ‘hulp’ geconcentreerd wordt .Behoefte aan veldexperimentenUit de verdiepingsslag van Marker Wadden blijktdat er geen eenduidige kennis is over hoe slib zichin het Markermeer verplaatst. Er zijn weinigveldexperimenten gedaan. Wel is eenwerkhypothese geformuleerd op basis van watwelbekend is. Tot aan de start van de aanleg wordenonzekerheden zoveel mogelijk metveldexperimenten verkleind. De eerste fase vanMarker Wadden wordt het grote veldexperiment.Alleen op werkelijke schaal is te leren hoe deslibtransporten op systeemniveau functioneren.Werkhypothese slibinvangend systeemDe praktijk heeft uitgewezen dat slibputten naaanleg razendsnel dichtstromen, tot wel twee meterper jaar. Hoogstwaarschijnlijk vooral met slib uit dedirecte omgeving onder invloed van dezwaartekracht. Daarom is een geulenstelsel met eengrote randlengte gewenst. Door de geulen loodrechtop de overheersende stroomrichting te plaatsen,kan verhoudingsgewijs meer slib wordeningevangen. Zodoende wordt gebruik gemaakt vangrootschalige slibtransporten die ontstaan bij hardewind wanneer het slib op de bodem wordtopgewerveld. Door een uitgekiende diepte van degeulen aan te houden kan het ingevangen slibworden ‘doorgespoeld’ in de richting van een diepeslibvang van waaruit het weer kan wordenopgezogen.Op basis van de werkhypothese van de werking vanhet slibtransport, is een voorlopig ontwerp opgesteld(zie afbeelding). Het idee is om met circa vier‘geulen’ van ongeveer drie tot vier kilometer lengtezoveel mogelijk slib in te vangen. De diepte van degeulen neemt toe richting het moeras, zodat hetingevangen slib als een soort ‘yoghurt’ richting hetmoeras stroomt. Bij het moeras lopen de geulen uitin een slenk die langs de rand van het moeras ligt.Het hart van het slibinvangend systeem is dediepere zandwinput. Deze put komt zo dichtmogelijk bij het moeras te liggen. In de put staat eenpompopstelling (scheelt scheepskosten) met eenleiding naar de slibdepots.Vernieuwend rifDe uitdagingen voor het rif is het bestendig makentegen afslag door golfwerking en het bieden vanbescherming van het achterliggende moeras tegenerosie door overslagwater. Traditioneel wordtoverslag beperkt door een voldoende hoge kruin endoor zware steenbestorting tegen afslag. Met eendergelijke aanpak zou het volledige budget nodigzijn om het rif te realiseren. Een onbetaalbareaanpak, waarbij de bekleding het duurst is.21

Golfbreker met absorptiezoneHet motto is: de overslag niet uitbannen maaropvangen en accepteren met een lage golfbrekermet ‘adsorptiezone’. Overslagwater en energie vangolven (resterend na gebroken te zijn op golfbreker)worden opgevangen in een hoog dynamische zonetussen rif/golfbreker en moerasatollen, waarbij hetoverslagwater terugvloeit naar het meer zonder hetmoeras aan te tasten. Samen met Building withNature worden ontwerpen gemaakt waarbij optimaalwordt ingespeeld op de eigenschappen van de tegebruiken materialen: zand, klei en schelpen.Land maken van dik waterDe gangbare wijze van land maken is opspuiten metzand. In het geval van Marker Wadden is datongewenst en onbetaalbaar. Ongewenst omdatervaringen elders in IJsselmeergebied bewijzen datop de stevige zandige ondergrond wilgenbos totontwikkeling komt, zelfs al ligt het maaiveld slechtscentimeters boven het zomergemiddelde waterpeil.Een wilgenbos op zand is ecologisch nietwaardevol. Door de zeer geringe vergezichten isook de belevingswaarde nihil. Onbetaalbaar omdatzand in het projectgebied alleen in voldoende matewinbaar is onder een dikke laag holocene klei. Zandvan elders aanvoeren is veel te duur.Voor Marker Wadden wordt het grootste deel vanhet land gemaakt met holocene klei en slib uit hetMarkermeer. Dat wijkt af van veruit de meestenatuurontwikkelingsprojecten in hetIJsselmeergebied. Cruciaal in de bepaling van dekosten is de wijze van winning. Klei kan met grotekranen worden ‘afgegraven’ en met schepen naarde locatie worden gebracht - en het kan met eengrote cutterzuiger worden gewonnen, waarbij de kleiin stukken wordt gesneden en met veel water viabuizen naar de locatie gepompt. De mechanischeaanpak (kraan) is weliswaar beter controleerbaarmaar is ook veel duurder. Grootschalig land makenmet mechanische winning en transport isonbetaalbaar.De consequentie is dat Marker Wadden aangelegdzal worden met hydraulisch gewonnen engetransporteerde klei en ‘spontaan’ aangevoerd slib.Van deze twee is klei het makkelijkste materiaal.Bijkomend voordeel is dat de dichtheid ter plaatsevan de winning veel groter is dan de dichtheid vanhet materiaal in het moeras. Anders gezegd: vaneen kubieke meter klei wordt twee kubieke metermoeras gemaakt. Dat scheelt enorm in de kosten.Het slib heeft daarentegen een lagere gemiddeldedichtheid dan wat verwacht wordt als moerasbodem.Voor een kuub moeras is ongeveer twee kuub slibnodig.‘Drijvend’ moerasDe verwachting is dat in het moeras het water uit debovenlaag door vegetatie wordt onttrokken, waarnabodemvorming ontstaat. Net zoals in ZuidelijkFlevoland na de droogval het geval was ter plaatsevan zandwinputten, ontstaat er als het ware eenkorst op het dikke water. Dit proces gaat door totdathet maaiveld ongeveer op waterniveau ligt. Die korstvan één tot enkele decimeters dik is waarschijnlijkstevig genoeg om op te lopen maar onvoldoendedraagkrachtig voor voertuigen. Het moeras gaat alshet ware ‘drijven’ op het dikke water van opgespotenklei en slib.Kennisvragen rond fijn slibDe grootste kennisvragen kleven aan het fijnste slib.Deze zogenaamde ‘fluffy layer’ bestaat uit relatiefweinig kleideeltjes en veel benthische algen enbacteriën. Dit materiaal heeft naar verwachtingvergelijkbare eigenschappen als zuiveringsslib,waarvan bekend is dat zonder actieve indroging(dunne laagjes op land waar het water uit kanverdampen) er moeilijk stevigheid in te krijgen is.Multidisciplinaire aanpakLand maken van dik water betekent kortomtoepassing en ontwikkeling van nieuwe techniekenwaarbij het gaat om een wisselwerking tussentechniek en het stimuleren van ecologischeprocessen. Een dergelijke multidisciplinaire aanpaksluit naadloos aan bij de opzet van Building withNature en heeft alles in zich om uit te groeien toteen nieuwe showcase van waterbouwendNederland.22

4.4 Kosten en financieringTaakstellend budgetNatuurmonumenten is initiatiefnemer van MarkerWadden en werkt aan het bijeenkrijgen van hetbenodigde kapitaal. De aard van de organisatie(particuliere natuurorganisatie) laat niet toe dat erforse kostenoverschrijdingen kunnen plaatsvinden.Er is simpelweg geen vermogen om tegenvallers opte vangen. Daarom wordt uitgegaan van eentaakstellend budget. Hogere of lagere kostenvertalen zich dan in een kleinere of grotere omvangvan Marker Wadden, maar niet in over- ofonderschrijding van het budget.75 miljoen voor eerste faseHet taakstellend budget is vooralsnog vastgesteldop de initiële raming van ruim 75 miljoen voor deeerste fase van 1.000 hectare. Gedurende deplanvorming zal regelmatig worden nagegaan of deinhoudelijke ambitie blijft passen bij hettaakstellende budget. Anders gezegd: kunnen wemaken wat we willen voor het geld dat beschikbaaris? De eerste verificatieslag leidt tot de conclusie dathet taakstellende budget lijkt te volstaan, zij het dathet noopt tot een innovatieve aanpak gericht opmaximale kostenreductie met bijbehorende risico’s.Financiering privaat en publiekHet werken met een taakstellend budget stuurt ookde werving van middelen. Natuurmonumenten heeftde eerste 15 miljoen voor Marker Wadden alletterlijk op haar bankrekening staan. Dit is privaatgeld, verkregen van de Nationale Postcode Loterij.Maar het is uitgesloten dat Marker Wadden metalleen privaat geld gefinancierd kan worden. Eenbelangrijk deel van de kosten zal gedragen moetenworden door de overheid. Dat is logisch omdat hetherstellen van de ecologie van het Markermeer enhet toewerken naar een toekomstbestendigecologisch systeem met grootschalige landwaterovergangeneen Natura 2000-taak en ook deambitie is van de Rijksoverheid. In die zin is deopgave in het Markermeer met het initiatief MarkerWadden veranderd van een 100% overheidsopgavein een gedeelde publiek-private samenwerking. Datkan van doorslaggevende betekenis zijn om in dezeeconomisch moeilijke tijden de ambities eninvesteringsbereidheid van de overheid overeind tehouden.Startkapitaal van 45 miljoen: 15 miljoen privaaten 30 miljoen publiekWanneer er zekerheid is voor een bedrag van 45miljoen dan neemt Natuurmonumenten het risico engaat het de eerste fase van Marker Waddendefinitief uitvoeren. Voor dit bedrag kan debasisinfrastructuur voor het slibinvangend systeemworden uitgevoerd. Er ontstaat dan ruim 200hectare wetland en circa 10 kilometer aanslibvangende geulen. Het streven is om dit‘startkapitaal’ zo snel mogelijk hard toegezegd tekrijgen. De formele procedure (vergunningaanvrageninclusief Milieueffectrapportage) start danmeteen. In ieder geval moet de cofinancieringbinnen een jaar zijn geregeld. Anders moet deverkregen 15 miljoen weer terug naar de NationalePostcode Loterij.Voor het verkrijgen van de eerste 30 miljoen aancofinanciering richt Natuurmonumenten zich op deRijksoverheid. Het is belangrijk voor deslagingskans van het project dat de ministeries vanEL&I en I&M zich committeren aan Marker Wadden.Zonder dit commitment (ook in geld) van deRijksoverheid is het tot volle wasdom komen vanMarker Wadden niet mogelijk.Resterende financiering eerste fase: privaat enpubliek in balansBovenop het startkapitaal van 45 miljoen euro is nogzo’n 25-30 miljoen extra nodig om de hele eerstefase van Marker Wadden te realiseren.Natuurmonumenten ziet kans om een significantdeel hiervan uit de private sector te halen. Hetstreven is fifty-fifty. Inzetten op de combinatie vanpubliek en privaat lijkt een zichzelf versterkendeffect op te roepen. De investeringsbereidheid vande een roept een grotere investeringsbereidheid vande ander op. Qua publieke financiering wordt naastde Rijksoverheid gekeken naar Europese fondsenen naar Provinciale middelen. Beideoverheidsorganen hebben immers een bepaaldeverantwoordelijkheid voor de natuur.23

Publieke motieven voor financiële bijdragenVan publieke partijen is alleen een financiëlebijdrage te verwachten als daarmee publieke doelenworden gerealiseerd. De volgende motieven zijngeïdentificeerd:- De oplossing voor het Markermeer zitmomenteel muurvast. De status quo van welpraten maar niet handelen, wordt maar nietdoorbroken. Marker Wadden kan voor dedoorbraak zorgen en daarmee een proces opgang brengen dat leidt tot een situatie waarbijhet Markermeer van de politieke en bestuurlijkeagenda af kan;- Een ander motief is de kans om te kunnenbewijzen dat de combinatie tussen publiek- enprivaat initiatief/geld ook werkt bij in beginselpublieke doelen zoals natuurontwikkeling;- Marker Wadden geeft zicht op een situatie datde ecologische toestand van dien aard is datnatuur(wetgeving) niet meer belemmerend is endus weer ruimte geeft aan economischeontwikkeling;- Europees natuur- en waterbeleid (Natura 2000en Kaderrichtlijn Water) verplicht deRijksoverheid de kwaliteit van het Markermeerte verbeteren;- De schaal van Marker Wadden biedt kansenvoor internationaal aansprekendenatuurontwikkeling. Daardoor komen ookEuropese stimuleringsfondsen in beeld;- Marker Wadden biedt een infrastructuur die hetmogelijk maakt een structureel beheermodel opte zetten dat zorgt dat de aanwas van slib nooitmeer kan leiden tot terugval van de ecologie endaarmee de economische mogelijkheden vanhet gebied;- Het in economisch moeilijke tijden misschienwel belangrijkste motief is de kans die MarkerWadden biedt voor de economischestructuurversterking van Nederland door hetstimuleren van innovatie en het internationaalvermarkten binnen de economisch kansrijkesector van Topsector Water.24

Private motieven voor financiële bijdragenOok private partijen hebben belang bij MarkerWadden en zijn vanuit die motieven in principebereid financieel bij te dragen:- Het is een showcase voor de internationalemarkt. Het bouwen met slib gaat kennisgenereren die internationaal vermarkt kanworden. Marker Wadden levert eeninternationale showcase op over hoe Nederlandbouwt in het water, in de traditie vanbijvoorbeeld de Deltawerken. De beheersingvan technieken om iets goedkoper uit te voerendan wat gangbaar is, is altijd commercieel vangroot belang. Veelal is er geen ruimte inprojecten om dergelijke innovaties grootschaligtoe te passen. De eindbestemming ‘natuur’maakt dat die ruimte er binnen Marker Waddenwel is.- Het concept van Marker Wadden is zeer goedverenigbaar met de zogenaamde ‘grootschaligebodemtoepassing’, een moderne term voor defunctie als stortlocatie voor schone grond die bijandere projecten vrijkomt. Afhankelijk van dehoeveelheden, de samenstelling en deherkomst van het materiaal kan sprake zijn vankostenreductie of zelfs opbrengsten.- Bij diverse projecten in de wijde omgeving vanMarker Wadden is sprake van aantasting vannatuurwaarden. Die aantasting moet wordengecompenseerd. De flexibele en modulaireopbouw van Marker Wadden maakt dat ditproject zeer geschikt is om alsnatuurcompensatie te dienen.- Vanuit de recreatieve sector is veel interesse inMarker Wadden. Er lijken zeker perspectievente zijn op een recreatief concept dat kanbijdragen aan de exploitatie van het gebied. Ofer ook mogelijkheden zijn op bijdragen aan derealisatie van Marker Wadden, wordt nogonderzocht.- Ook andere bedrijfssectoren, zoals de grotemultinationals, zien perspectief in MarkerWadden. In samenwerking met anderen wordtmomenteel een concept ontwikkeld waarbijontwikkeling van nieuwe natuur op eenintelligente manier kan bijdragen aan eenpositief profiel op het gebied vanMaatschappelijk Verantwoord Ondernemen.Het project Marker Wadden is aantrekkelijk alsproject (groot, eigenstandig, publieksvriendelijk,aansprekend en heeft groot maatschappelijkdraagvlak) maar ook door de combinatie metNatuurmonumenten als grootste particulierenatuurorganisatie van Nederland.25

5 Conclusies en aanbevelingen5.1 ConclusiesDe plannen voor Marker Wadden zijn een stukconcreter geworden. De verdiepingsslag leverdeeen beter inzicht in wat nodig is ten aanzien vanlocatie, ontwerp, techniek, innovatie, financiering,regie en draagvlak om Marker Wadden te latenslagen.LocatieDe locatie aan de noordoostzijde van hetMarkermeer voor het maken van deeilandenarchipel blijkt de juiste keuze:- De locatie is ideaal gelegen als schakel tussenOostvaardersplassen, de Friese IJsselmeerkusten de IJsseldelta, en ligt tevens op het snijpuntMarkermeer en IJsselmeer; soorten van openwater en moerasgebieden profiteren van denabijheid. Dat levert schaalvoordelen op;- Langs de kust van Waterland is reeds sprakevan spontaan natuurherstel. Het deel tennoordoosten van de lijn Enkhuizen-AlmerePampus kan alleen door menselijk ingrijpenecologisch weer van betekenis worden;- Het probleembesef van een ecologisch slechtfunctionerend Markermeer is daardoor aan deNoord-Hollandse zijde minder dan aanFlevolandse zijde. Daaraan gekoppeld is hetdraagvlak voor grootschaligeherstelmaatregelen aan de Flevolandse zijdegroter dan aan de Noord-Hollandse kant;- De locatie sluit goed aan bij de profilering vanLelystad (volgens gemeentebestuur) als stadwaar veel natuur beleefd kan worden;- De locatie zit waterrecreatie niet in de weg enwordt vanuit de sector zelfs gezien alsaantrekkelijke aanvulling qua natuurbeleving envaardoel;- De waterdiepte is weliswaar groter maar dedaardoor hogere kostprijs wordt deelsgecompenseerd door lagere kosten per kubiekemeter als gevolg van betere bevaarbaarheid,geringere transportafstanden en beterebeschikbaarheid van zowel zand als klei;- De noordoostelijke locatie is randvoorwaardelijkvoor het maken van de dubbelslag: voor hetverwijderen van het slib en het creëren van eenslibinvangend systeem: dicht bij de deur,waardoor goedkopere technieken (transport viabuizen ipv schepen);Wel is gebleken dat voor de eerste stap het vangrote betekenis is om óók op het Enkhuizerzand testarten. De verwachting is dat met gerichtemaatregelen het mogelijk moet zijn de vestiging vanwaterplanten en driehoeksmosselen te stimuleren.Er wordt gedacht aan het creëren van een rif vanschelpen waarachter waterplanten gaan groeien.Het rif mag langzaam verspoelen, zodat deschelpen over een groot oppervlak dienst doen alsvestigingsplaats voor mosselen.OntwerpGebleken is dat het onderwaterontwerp net zobelangrijk is als het bovenwaterontwerp. Hetonderwaterontwerp is bepalend in de effectiviteitwaarmee het Markermeer kan worden opgeknapt envoor de kostprijs van de archipel. Het maken vaneen eigen zandwinput is hier onderdeel van. Numeer inzicht is gekregen in het technisch ontwerpzal in de komende periode samen metkennisdragers en belanghebbenden een updateworden gemaakt van het ruimtelijk ontwerp.TechniekHet is essentieel dat Marker Wadden voor hetgrootste deel wordt gemaakt van hydraulischgewonnen klei en van slib:- Alleen met het aanwenden van dit materiaal isde dubbelslag te maken van én herstelMarkermeer én de realisatie van deeilandenarchipel;- Andere technieken hebben een fors hogerekostprijs;- De toegepaste techniek creëert de gewenstenatuur van grootschalige halfopen gebied meteen zeer hoge voedselrijkdom en vanwege dezeer geringe dieptes hogevoedselbeschikbaarheid;- De kans op grootschalige bosvorming isminimaal.26

InnovatieEr zijn innovaties nodig om de bij deze techniekbehorende risico’s te beheersen zoals:- Een uitgekiend onderwaterlandschap waarbijslib ‘vanzelf’ richting Marker Wadden stroomt;- Een rif rondom de eilandenarchipel die deerosieve krachten van golfwerking enoverslagwater niet uitbant maar opvangt;- Een samenspel tussen techniek en ecologiewaardoor de fijne, organische fractie van hetslib wordt ingevangen.De omstandigheden zijn gunstig voor innovaties:- De functie natuur biedt ruimte om af te wijkenvan wat gangbaar is. Dat ontwikkelingen andersgaan dan van te voren verwacht, hoeft geenprobleem te zijn. De kans is groot dat erplaatselijk andere natuur ontstaat maar datbehoeft niet minder waardevol te zijn. Ook kanhet langer duren;- De schaal van het project maakt het mogelijkom nieuw opgedane inzichten toe te passen.Experimenteren loont;- Er is grote behoefte bij het bedrijfsleven vooreen showcase-toepassing van innovatievetechnieken. De uitstraling als ‘vogelparadijs’waar eerst niets dan slib was, maakt MarkerWadden tot een aantrekkelijke showcase.FinancieringMarker Wadden is betaalbaar als ruimte wordtgeboden aan innovatie én als overheden,natuurorganisaties en bedrijven vanuit goedbegrepen eigenbelang, de handen ineen slaan:- Alleen door permanent te sturen op een zo laagmogelijke kostprijs en vernieuwingen diedaartoe kunnen leiden te omarmen, kan hetbenodigde budget binnen redelijkebandbreedtes gehouden worden;- Er zijn talrijke motieven voor publiekefinanciering (zie paragraaf 4.4) waarbij het weerperspectief bieden aan ecologie en economievoor dit deel van de Randstad misschien wel debelangrijkste is;- Ook voor private partijen ligt een groot zakelijkbelang bij realisatie Marker Wadden (paragraaf4.4). Het gaat hier om risicodragendedeelnames, om bijdragen in het kader vanmaatschappelijk verantwoord ondernemen enkoppeling met (recreatieve) activiteiten metverdiencapaciteit;- Inzetten op de combinatie van publiek enprivaat lijkt een zichzelf versterkend effect op teroepen. De investeringsbereidheid van de eenroept een grotere investeringsbereidheid van deander op.RegieEen eenduidige regie is cruciaal voor het succes.Het is belangrijk dat Natuurmonumenten die rolgegund wordt:- Eenduidig belang: voor Natuurmonumenten ishet verbeteren van de natuur en denatuurbeleving het primaire doel. Overhedenhebben een veel breder takenpakket. Daaromis Natuurmonumenten naar alle partijengeloofwaardig als zij het uiterste doet om hetproject te laten slagen;- De regie blijft buiten de bureaucratie. Er ligt eenduidelijke rolverdeling tussen de initiatiefnemeren de overheden die vanuit wettelijke kaderstoetsen of binnen de voorwaarden geblevenwordt;- Private cofinanciering is cruciaal. Als nongouvernementeleorganisatie isNatuurmonumenten de natuurlijke schakeltussen publieke en private partijen en gelden;- Natuurmonumenten heeft een grote eigenachterban en een groot en breed netwerk in desamenleving. Dat levert de benodigdelobbykracht en toegang tot fondswerving op.Regievoeren betekent ook samenwerken metanderen. Alleen in de samenwerking tussenNatuurmonumenten, de overheden en hetbedrijfsleven, kan Marker Wadden een succesworden.27

DraagvlakEssentieel voor het creëren en behouden vandraagvlak voor Marker Wadden is dat hetmeerwaarde oplevert voor andere belangen.- De waterrecreatiesector is in grote lijnenenthousiast over Marker Wadden. Ze zietMarker Wadden als een stimulans voor dewaterrecreatie, als vaardoel en als plek om vande natuur te genieten. Het verhoogt hetrecreatieve profiel van de oostelijke helft vanhet Markermeer;- De innovatieve opgave wordt van harteondersteund door waterbouwend Nederland.Binnen Topsector Water kan het voor ‘ProeftuinNL’ een showcase worden voor internationaleexposure en vernieuwing. Natuurmonumentenverplicht zich in dit kader marktpartijen tebetrekken bij de verdere uitwerking om zoexporteerbare innovaties te stimuleren.RaakvlakkenMarker Wadden kan profiteren van projecten in deomgeving en vice versa:- Projectorganisatie Natuurlijk MarkermeerIJmeer realiseert vlak bij de Houtribdijk in debuurt van Trintelhaven een natuureiland alspilot voor moerasontwikkeling. Het levert kennisop en biedt de mogelijkheid om al vanaf 2013bezoekers met eigen ogen te laten zien watmogelijk is met Marker Wadden;- Voor de dijkversterking van de Houtribdijk ligtde eerste fase van Marker Wadden te veraf vande dijk. Als Marker Wadden in volle omvang isgerealiseerd, zal het zeker bijdragen aanreductie van de golfaanval op de dijk. Het ismeer dan de moeite waard te verkennen of hetmogelijk is om hetzij de resterende fases vanMarker Wadden versneld aan te leggen, hetzijde werkzaamheden aan de dijk te faseren omtot een koppeling van beide projecten te komen.Kernkwaliteiten Marker WaddenMarker Wadden is het project dat dé ecologische doorbraak kan realiseren en tegelijkertijd andere opgavenhieraan koppelt.- Marker Wadden is in staat de wettelijke opgaven van Natura 2000 en KRW in te vullen.o Marker Wadden leidt tot herstel van voedselketens en creëert een omgeving waarin deinstandhoudingsdoelen van alle bedreigde soorten kunnen worden gerealiseerd.Waterplanten, driehoeksmossel, spiering, rivierdonderpad, de meervleermuis en diversebedreigde vogelsoorten komen in voldoende mate terug, zodat aan de wettelijke vereistenwordt voldaan, ook bij een toenemende stedelijke en recreatieve druk.- Marker Wadden realiseert de kern van het toekomstbestendig ecologisch systeem (TBES), mits opvoldoende schaal uitgevoerd.o Marker Wadden pakt het probleem bij de bron aan door grootschalige slibvang en het creërenvan natuurlijke onderwaterlandschappen die voedselketens herstellen.o Bovenwaterlandschappen (natuurlijke moeraseilanden) en overgangsgebieden zijn zeergevarieerd en hebben de potentie de biodiversiteit op een niveau te laten ontwikkelen die opEuropese schaal noodzakelijk is.- Marker Wadden geeft invulling aan belangrijke recreatieve doelstellingen bij het Markermeer.o Marker Wadden realiseert natuur die door recreanten ook beleefd kan worden.o Marker Wadden realiseert een interessante bestemming en aanlegmogelijkheden voorwatersporters.o Marker Wadden realiseert een bezoekerscentrum dat recreatief en educatief interessant is.- Marker Wadden functioneert als showcase voor de Topsector Water.o Innovatieve aanpak van grootschalige slibvang en zuivering.o Innovatieve aanpak bij het realiseren van waterbouwkundige elementen zoals riffen enstructuren op natuurlijke wijze.N t lijk ti l i h t kk lijk d t l d h28

5.2 AanbevelingenDe in deze rapportage geschetste ‘tussenstand’ inde ideeontwikkeling van Marker Wadden is primairontwikkeld ten behoeve van het planvormingsprocesvan Natuurmonumenten. Tegelijkertijd biedt hetinzichten die van betekenis zijn voor het advies vande Werkmaatschappij Markermeer IJmeer aan deminister van I&M over hoe verder te gaan met degroenblauwe opgave van het Markermeer. Op basisvan de opgedane inzichten komtNatuurmonumenten tot de volgende aanbevelingen:1. Houd de ambitie om een toekomstbestendigecologisch systeem te ontwikkelen overeind.Alleen de keuze voor kwaliteit en ambitie scheptde juiste randvoorwaarden om ecologischerijkdom, economische ontwikkeling enwelbevinden van mensen te combineren. Laatmet de economische crisis niet het uiteindelijkedoel uit het zicht verdwijnen, maar benut deeconomische crisis om de weg naar het doel inovereenstemming te brengen met wat haalbaaris.2. Houd het vizier op het hele Markermeer, doorper deelgebied verschillende elkaarversterkende strategieën te hanteren.Toekomstbestendig werken betekent beginnenmet de aanpak van de slibdeken en vervolgensper deelgebied passende stimulerendemaatregelen te nemen. Heel het Markermeer isnatuurgebied. In het minder diepe deel van hetMarkermeer aan de Noord-Hollandse kust is bijWaterland een voorzichtig natuurherstel gaandedat met kleinschalige maatregelen ondersteundkan worden. Dit autonome herstel vindt nognauwelijks plaats in het ondiepe deelgebied datbekend staat als Enkhuizerzand. Als onderdeelvan Marker Wadden stellen wij voor hier vooralte investeren in kleinschalige maatregelen(zandbanken en schelpenriffen) om de conditiesvoor zoetwatermosselen en waterplanten teverbeteren. Het succes van herstelmaatregelenin de twee eerstgenoemde deelgebieden wordtbedreigd zolang het slib aan de oostzijde vanhet Markermeer in dikke lagen aanwezig is. Bijstormen verspreid dit slib zich telkens overgrote delen van het meer en bedreigt zo hetprille herstel van de andere deelgebieden.3. Richt de oplossing op de kern van hetprobleem, de slibproblematiek. Alleen dan kansprake zijn van een robuust keerpunt in deecologische ontwikkeling. Het ecosysteem vanhet Markermeer wordt alleen echttoekomstbestendig als het slibprobleem wordtopgelost. Dat wil niet zeggen dat al het slib uithet meer moet verdwijnen, maar dat de dreigingvan grootschalige vernietigende slibverplaatsingdoor storm moet worden afgewend.Verminderen van de slibhoeveelheid enversterken van de natuurlijke filtercapaciteit zijnessentiële onderdelen van een dergelijkeaanpak.4. Zet in op bouwen met de natuur (Building withNature). Kansrijke onderdelen zijn:windgedreven stromingen benutten voorvergaren van slib (in het onderwaterlandschap),‘zuivering’ reststromen van slibrijk water inoudere moerascompartimenten, vangen vanfijnste slibfractie door stimulerenfiltreercapaciteit van mosselbanken. Ook bij hetrealiseren van riffen is het de uitdaging hetgebruik van harde waterbouwkundigestructuren te voorkomen en te bouwen metschelpenstranden en natuurlijke beplanting diezowel bescherming tegen golfslag bieden alseen leefomgeving vormen voor de natuur.5. Kies onomwonden voor Marker Wadden. Kiessamen met Natuurmonumenten voor een snelleuitvoering van Marker Wadden. Wij nemengraag het initiatief en werken samen metoverheden en marktpartijen aan kansrijkeinnovatieve concepten die in de marktuitvraagnaar voren komen en die de aanpak van MarkerWadden versterken.29

ColofonRealisatieNatuurmonumentenNoordereinde 60Postbus 99551243 ZS ’s-GravelandT 035 655 99 33www.natuurmonumenten.nlProjectleiderRoel PosthoornTekstMichel Verschoor, André RijsdorpBeeldredactieStefan ClaessensEindredactie, productiebegeleiding en opmaakMarthe Olthof, Lidewij StaalFotografieIllustraties: Natuurmonumenten: Wim DasselaarBeeldenNatuurmonumentenKINA - Maarten Zonderwijk.Natuurmonumenten - Watze de HaanRon Offermans - Buiten-beeld - 153345.Jelger Herder - Buiten-beeld – 52316Natuurmonumenten - Sytze JongmaNatuurmonumenten - Marianne WustenhoffDit rapport is samengesteld op basis van een ‘Quick scan’ die in samenwerking met Royal Haskoning DHV gemaakt is.30