TÜRKİYE ENERJİ RAPORU 2007 - 2008
2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi
2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>TÜRKİYE</strong> <strong>ENERJİ</strong><br />
<strong>RAPORU</strong><br />
<strong>2007</strong> - <strong>2008</strong><br />
Dünya Enerji Konseyi<br />
Türk Milli Komitesi<br />
Aralık <strong>2008</strong><br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 1
ISSN : 1301-6318<br />
DEK-TMK YAYIN NO : 0009/2009<br />
Baskı : Poyraz Ofset - Tel : (0312) 384 19 42<br />
Bu rapor Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi’ne ait olup rapordan kaynak gösterilmek<br />
şartı ile alıntı yapılabilir. Raporun tamamı ya da bir kısmı izinsiz yayınlanamaz.<br />
2<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Dünya Enerji Konseyi<br />
Türk Milli Komitesi<br />
YÖNETİM KURULU<br />
Temsil Ettiği Kuruluş<br />
Başkan<br />
: Süreyya Yücel Özden<br />
Gerçek Kişi<br />
Başkan Yardımcısı : Prof. Dr. H. Mete Şen<br />
İTÜ Rektörlüğü<br />
Genel Sekreter<br />
Sayman Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
Üye<br />
: Ömer Ünver<br />
: Ülker Aydın<br />
: Budak Dilli<br />
: Atilla Gürbüz<br />
: Sefer Bütün<br />
: Mustafa Aktaş<br />
: Ali Oğuz Türkyılmaz<br />
: Gültekin Türkoğlu<br />
: Prof. Dr. A. Orhan Yeşin<br />
: A. Necdet Pamir<br />
Gerçek Kişi<br />
Gerçek Kişi<br />
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı<br />
EİEİ Genel Müdürlüğü<br />
EÜAŞ Genel Müdürlüğü<br />
TKİ Genel Müdürlüğü<br />
TMMOB-Makina Mühendisleri Odası<br />
Gerçek Kişi<br />
Gerçek Kişi<br />
Gerçek Kişi<br />
Başkan<br />
Üye<br />
Üye<br />
DENETİM KURULU<br />
: Dr. Hacı Duran Gökkaya<br />
: Tülin Keskin<br />
: Muzaffer Başaran<br />
Temsil Ettiği Kuruluş<br />
TETAŞ Genel Müdürlüğü<br />
Gerçek Kişi<br />
Gerçek Kişi<br />
Yayım Hazırlama Komitesi<br />
Başkan : Tülin Keskin<br />
Oğuz Türkyılmaz, Ülker Aydın, Necdet Pamir, Prof. Dr. A. Orhan Yeşin, Çetin Koçak, Hülya Peker, Yasemin<br />
Güleç, Ayşe Yasemin Örücü, Mücella Ersoy<br />
Teşekkür: Raporumuzda kullandığımız Türkiye temel enerji verilerini sağlayan<br />
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Müdürlüğü’ne teşekkür ederiz.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 3
4<br />
İÇİNDEKİLER<br />
ÖZET ........................................................................................................................13<br />
1. DÜNYA’DA VE <strong>TÜRKİYE</strong>’DE <strong>2008</strong> YILINDA <strong>ENERJİ</strong> KONUSUNDAKİ ÖNEMLİ<br />
GELİŞMELER .................................................................................................................15<br />
2.DÜNYA’YA BAKIŞ.................................................................................................17<br />
2.1 MEVCUT DURUM ..............................................................................................17<br />
2.1.1. Genel. .....................................................................................................17<br />
2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi .................................................................17<br />
o Petrol<br />
o Doğal Gaz<br />
o Kömür<br />
o Nükleer Enerji<br />
o Hidroelektrik Enerji<br />
2.2 DÜNYA <strong>ENERJİ</strong> SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELİŞMELER ...........................20<br />
2.3 DÜNYA <strong>ENERJİ</strong> SEKTÖRÜNDE UZUN VADELİ TAHMİNLER ..........................24<br />
3. <strong>TÜRKİYE</strong> <strong>ENERJİ</strong> SEKTÖRÜ GENEL GÖRÜNÜMÜ ........................................ 28<br />
3.1.<strong>TÜRKİYE</strong> <strong>ENERJİ</strong> POLİTİKASI..........................................................................28<br />
3.2. <strong>TÜRKİYE</strong> <strong>ENERJİ</strong> ARZ VE TALEBİ ..................................................................29<br />
3.3. KAYNAKLAR BAZINDA <strong>ENERJİ</strong> .......................................................................34<br />
3.3.1. KÖMÜR ....................................................................................................34<br />
3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Geliştirlmesi ...............................................35<br />
3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi ..........................................................35<br />
3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri .............................................................. 39<br />
3.3.1.4. Kömür İthalatı ...............................................................................41<br />
3.3.2 PETROL ..................................................................................................41<br />
3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri .....................................................42<br />
3.3.2.2. Petrol Rezervleri .............................................................................42<br />
3.3.2.3. Petrol Üretimi ..................................................................................42<br />
3.3.2.4. Petrol Fiyatları ................................................................................ 43<br />
3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol İthalat ve İhracatı ............................................ 44<br />
3.3.2.6. Rafi neri Ve Dağıtım Faaliyetleri ....................................................45<br />
3.3.2.7. Petrol Ürünleri Dağıtımı .................................................................46<br />
3.3.2.8. Petrol Stokları ................................................................................46<br />
3.4. HAMPETROL BORU HATLARI .........................................................................47<br />
3.5. DOĞAL GAZ .....................................................................................................48<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
3.5.1. Doğal Gazın Üretimi ve Tüketimi ......................................................49<br />
3.5.2. Doğal Gazın Sektörel Kullanımı .........................................................51<br />
3.5.3. Doğal Gaz ve LNG İthalatı ...............................................................51<br />
3.5.4. Doğal Gaz Depoları ..........................................................................54<br />
3.6.DOĞAL GAZ BORU HATLARI ..........................................................................54<br />
3.7 YENİLENEBİLİR <strong>ENERJİ</strong> KAYNAKLARI ........................................................... 59<br />
3.7.1 Hidroelektrik ........................................................................................62<br />
3.7.2 Rüzgâr Enerjisi ................................................................................ 63<br />
3.7.3 Jeotermal Enerji .................................................................................65<br />
3.7.4. Güneş Enerjisi ..................................................................................67<br />
3.7.5. Biyokütle Enerjisi (Biyogaz, Biyoyakıt) ...............................................69<br />
3.7.5.1. Biyogaz ........................................................................................69<br />
3.7.5.2. Biyoyakıt ................................................................................... 70<br />
3.8. HİDROJEN <strong>ENERJİ</strong>Sİ .....................................................................................71<br />
3.9 NÜKLEER YAKIT VE NÜKLEER <strong>ENERJİ</strong> .........................................................72<br />
3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum Kaynakları ........................................72<br />
3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör İşletme Deneyimi ...................................73<br />
3.9.3. Nükleer Santral İhaleleri ..................................................................... 73<br />
4. ELEKTRİK <strong>ENERJİ</strong>Sİ .........................................................................................75<br />
4.1.Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Gelişmeler .................................75<br />
4.2.Elektrik Üretim Tesislerini Kamu ve Özel Sektör<br />
Kuruluşlarına göre Gelişimi ..................................................................79<br />
4.3.Elektrik Enerjisinin İletim ve Dağıtımı ....................................................80<br />
4.4 .Elektrik Enerjisinin Tüketimi ..................................................................82<br />
5. <strong>ENERJİ</strong> VERİMLİLİĞİ .........................................................................................85<br />
6. <strong>ENERJİ</strong>, ÇEVRE VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ..........................................................87<br />
6.1. Politikalar ............................................................................................87<br />
6.2. AB Mevzuat Uyumu Çalışmaları .........................................................88<br />
6.3. İklim Değişikliği ve Enerji Sektörü ....................................................... 89<br />
6.4. İklim Değişikliğinde Uluslararası Politikalar .........................................91<br />
6.5. Enerji Sektörü ile İlişkili Diğer Çevresel Hususlar .................................95<br />
7. <strong>ENERJİ</strong> PROJEKSİYONLARI ............................................................................96<br />
8. <strong>ENERJİ</strong> İSTATİSTİKLERİ .................................................................................107<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 5
TABLOLAR<br />
Tablo 1. Türkiye’nin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri ............................................................................... 28<br />
Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi <strong>2007</strong> ........................................................................................ 30<br />
Tablo 3. Birincil Enerji Kaynakları Üretimi ............................................................................................... 30<br />
Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 31<br />
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı ................................................................................. 31<br />
Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- İthalat ve İhracatının Gelişimi (Bin TEP) ................................................. 33<br />
Tablo 7. Taşkömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton) ...................................................................... 37<br />
Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton) ................................................................................ 37<br />
Tablo 9. Petrol Üretim- Değerleri ve Tüketim ........................................................................................... 43<br />
Tablo 10. Ülkeler itibariyle Ham Petrol İthalatı ........................................................................................... 45<br />
Tablo 11. Rafi neri Kapasiteleri ................................................................................................................... 46<br />
Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi ............................................................................. 48<br />
Tablo 13. <strong>2007</strong> Yılı Doğal Gaz Rezervleri (Milyon m3) .............................................................................. 49<br />
Tablo 14. Doğal Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m 3 ) ................................................................... 50<br />
Tablo 15. Yıllar İtibarıyla BOTAŞ Doğal Gaz Satış Miktarları (Milyon m 3 ) .................................................. 51<br />
Tablo 16. BOTAŞ Doğal Gaz ve LNG Alım Miktarları ................................................................................ 52<br />
Tablo 17. Doğal Gaz ve LNG Alım Anlaşmaları ......................................................................................... 53<br />
Tablo 18. Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları (Milyon m 3 ) ........................................................................... 53<br />
Tablo 19. Doğal Gaz Talep Tahmin ve Doğal Gaz İhracat Miktarları Sm 3 .................................................. 53<br />
Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW ................................................................................ 61<br />
Tablo 21. EPDK ‘dan Alınan Enerji Üretim Lisanslarının Durumu ............................................................. 62<br />
Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje Durumlarına Göre Dağılımı .............................................. 63<br />
Tablo 23. Türkiye - İyi-Sıradışı Arası Rüzgar Kaynağı 50m ....................................................................... 63<br />
Tablo 24. Jeotermal Enerjinin Mevcut Kullanım Durumu ........................................................................... 66<br />
Tablo 25. Güneş Kolektörleri ile Elde Edilen Enerji Miktarı Tahmini .......................................................... 68<br />
Tablo 26. Hayvansal Atık Potansiyeline Karşılık Gelen Üretilebilecek Biyogaz Miktarı<br />
ve Taşkömürü Eşdeğeri ....................................................................................................... 69<br />
Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri .................................................................................. 72<br />
Tablo 28. Türkiye Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle Gelişimi ............................................................ 76<br />
Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle gelişimi ................................................. 76<br />
Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Gelişimi ..................................................... 77<br />
Tablo 31. <strong>2007</strong> yılı Türkiye Kurulu Gücünün Birincil Enerji Kaynaklarına<br />
Göre Dağılımı ......................................................................................................................... 78<br />
Tablo 32. <strong>2007</strong> yılında İşletmeye Giren Üretim Tesisleri ............................................................................ 79<br />
Tablo 33. <strong>2007</strong> yılında İşletmeden Çıkarılan veya Güç Revizesi Yapılan<br />
Üretim Tesisleri ....................................................................................................................... 79<br />
Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ................................................ 79<br />
Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ........................................................... 80<br />
Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı ......................................................... 80<br />
Tablo 37. Yıllar İtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi ........................................................................ 83<br />
Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone Sayısının Sektörel Dağılımı ........................................... 83<br />
Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve Kayıpların Yıllar İtibariyle Gelişimi (GWh) ............ 84<br />
Tablo 40. Sektörlere Göre Toplam Seragazı Emisyonları<br />
(milyon ton CO 2<br />
eşdeğeri) ........................................................................................................ 90<br />
Tablo 41. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefl eri (<strong>2008</strong>-2020) ............................................................ 97<br />
Tablo 42. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefl eri (<strong>2008</strong>-2020) ............................................................ 97<br />
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (<strong>2008</strong>-2020) ................................................................................... 98<br />
Tablo 44. Sanayi Sektörü Enerji Tüketimi (<strong>2008</strong>-2020) ............................................................................. 98<br />
Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (<strong>2008</strong>-2020) ................................................................................ 99<br />
Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (<strong>2008</strong>-2020) ............................................................................................. 99<br />
6<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
GRAFİKLER<br />
Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-<strong>2007</strong>) ................................................................................ 18<br />
Grafik 2. Alternatif Yakıtlar Fiyat kıyaslaması (1000dolar/varil-gün kapasite) ........................................... 23<br />
Grafik 3. Dünya Birincil enerji Talebi (Referans Senaryo) ......................................................................... 24<br />
Grafik 4. Dünya Enerji Fiyatları (nominal) 3 Senaryo .............................................................................. 25<br />
Grafik 5. Dünya Enerji Kaynaklı CO 2<br />
Emisyonları (2005-20030 milyar metrik ton) ................................. 27<br />
Grafik 6. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı (1000 TEP) ............................................................. 32<br />
Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin Yapısı, <strong>2007</strong> ..................................................................... 32<br />
Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Gelişimi .................................................................................................... 33<br />
Grafik 9. Enerji Fiyatlarının Enerji İthalatına Etkisi (Milyar Dolar) ............................................................. 34<br />
Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................ 36<br />
Grafik 11. Linyit, Taşkömürü ve Asfaltit Üretimi .......................................................................................... 38<br />
Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı ............................................................................ 38<br />
Grafik 13. Kömür Üretim, İthalat ve Tüketimi .............................................................................................. 41<br />
Grafik 14. <strong>2007</strong> Yılı Sonu İtibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde Şirketlerin Payı ......................... 42<br />
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Gelişimi .......................................................................................... 43<br />
Grafik 16. Brent Petrol Fiyatı (ABD Doları, varil) ........................................................................................ 44<br />
Grafik 17. Türkiye Doğal Gaz Üretimleri ..................................................................................................... 49<br />
Grafik 18. Doğal Gaz Tüketimi .................................................................................................................... 50<br />
Grafik 19. Doğal Gaz Tüketiminin Sektörel Dağılımı .................................................................................. 51<br />
Grafik 20. <strong>2007</strong> Yılı Doğal Gaz İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı ............................................................. 52<br />
Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki Payı ............................................. 60<br />
Grafik 22. Elektrik Arzındaki Yenilenebilir Enerji Payı ................................................................................. 60<br />
Grafik 23. Elektrik Üretiminde Kaynakların Payı ......................................................................................... 61<br />
Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon Değerleri (kWh/m 2 -gün) ................................................................... 67<br />
Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dağılımı ..................................................................................... 75<br />
Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Yıllar İtibarı ile Değişimi ........................................................ 76<br />
Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve Yıllar İtibarı ile Değişimi ............................................ 77<br />
Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 78<br />
Grafik 29. Enerji Yoğunluğu Değişimi (1998 Sabit fi yatları ile).................................................................... 85<br />
Grafik 30. Enerji Yoğunluğunun Sektörel Değişimi .................................................................................... 86<br />
Grafik 31. Enerji Kaynaklı CO 2<br />
Emisyonlarının Sektörlere Göre Dağılımı (2006) ....................................... 90<br />
HARİTALAR<br />
Harita 1. Doğu Batı Enerji Koridorunu Oluşturan Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatları.................................. 55<br />
Harita 2. Azerbeycan Şah Denizi-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................... 56<br />
Harita 3. Mavi Akım Projesi ........................................................................................................................ 57<br />
Harita 4. Trans-Hazar Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................................................. 58<br />
Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin Programı .................................................................... 59<br />
Harita 6. Türkiye Rüzgar Atlası-Yıllık Rüzgar Dağılım Haritası 70 m ........................................................ 64<br />
Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar Santralları -REPA ...................................................... 64<br />
Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim Sahaları Haritası ............................................................................ 65<br />
Harita 9. Türkiye Güneş Haritası ................................................................................................................ 68<br />
Harita 10.Türkiye Elektrik Dağıtım Bölgeleri ............................................................................................... 81<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 7
KISALTMALAR<br />
ETKB<br />
: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı<br />
DPT<br />
: Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı<br />
EPDK<br />
: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu<br />
ÖİB<br />
: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı<br />
TUİK<br />
: Devlet İstatistik Enstitüsü<br />
MTA<br />
: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü<br />
DSİ<br />
: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü<br />
EİE<br />
: Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü<br />
TEİAŞ<br />
: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi<br />
TEDAŞ<br />
: Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi<br />
TKİ<br />
: Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu<br />
EÜAŞ<br />
: Elektrik Üretim Anonim Şirketi<br />
GAP<br />
: Güneydoğu Anadolu Projesi<br />
BM (UN)<br />
: Birleşmiş Milletler<br />
AB (EU)<br />
: Avrupa Birliği<br />
OECD : Organization for Economic Cooperation and Development /<br />
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı<br />
IEA<br />
: International Energy Agency<br />
UCTE<br />
: Union for the Coordination of Transmission of Energy / Elektrik İletimi<br />
Koordinasyon Birliği<br />
YPK<br />
: Yüksek Planlama Kurulu<br />
MAKDEP : Mini Enerji Kaynaklarını Değerlendirme Projesi<br />
BM-İDÇS : Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi<br />
STK<br />
: Sivil Toplum Kuruluşu<br />
DEK / TMK : Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi<br />
WEC<br />
: World Energy Council<br />
UNIDO<br />
: United Nations Industrial Development Organization<br />
HES<br />
: Hidroelektrik Santral<br />
PDHES<br />
: Pompa Depolamalı Hidroelektrik Santral<br />
YİD<br />
: Yap-İşlet-Devret<br />
Yİ<br />
: Yap-İşlet<br />
İHD<br />
: İşletme Hakkı Devri<br />
BHP<br />
: Brüt Hidroelektrik Potansiyel<br />
TYHP<br />
: Teknik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel<br />
EYHP<br />
: Ekonomik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel<br />
CCS<br />
: Carbon Capture and Storage<br />
CO 2<br />
-eşdeğer : CO 2<br />
ve CO 2<br />
cinsinden diğer sera gazlarının toplamı<br />
ÇEP<br />
: Çevre Eylem Programı<br />
IPCC<br />
: Intergovernmental Panel on Climate Change<br />
İDÇS<br />
: İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi<br />
KP<br />
: Kyoto Protokolü<br />
UNDP<br />
: United Nations Development Programme<br />
UNFCCC : United Nations Framework Convention on Climate Change<br />
ÇED<br />
: Çevresel Etki Değerlendirmesi<br />
AID<br />
: Alt Isıl Değeri<br />
Sm 3 : Standart m 3 = 1.05 m 3<br />
IGCC<br />
: Entegre Gazlaştırma Kombine Çevrim (Integrated Gasifi cation<br />
Combined Cycle)<br />
CCP<br />
: Carbon Capture Processing-<br />
8<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
ENERJ BRMLER<br />
kW<br />
: kilowatt = 10 3 watt<br />
MW<br />
: Megawatt = 10 3 kW<br />
GW<br />
: Gigawatt = 10 3 MW<br />
TW<br />
: Terawatt = 10 3 GW<br />
kWh : kilowatt – saat (10 3 watt-saat)<br />
GWh : Gigawatt – saat (10 6 kWh)<br />
TWh : Terawatt – saat (10 9 kWh)<br />
Kep<br />
: kilogram petrol edeeri<br />
TEP : ton petrol edeeri<br />
MTEP : Milyon ton petrol edeeri<br />
ÇEVRM KATSAYILARI<br />
Enerji Kaynaklarnn TEP’ e Dönütürülmesi<br />
Isl<br />
Çevrim Katsays(*) Deer<br />
TEP (kcal/kg)<br />
1 Ton Takömürü 0,6100 6100<br />
1 Ton Linyit (teshin ve sanayi) 0,3000 3000<br />
1 Ton Linyit (santral) 0,2000 2000<br />
1 Ton Linyit (Elbistan) 0,1100 1100<br />
1 Ton Asfaltit 0,4300 4300<br />
1 Ton Kok 0,7000 7000<br />
1 Ton Briket 0,5000 5000<br />
1 Ton Hampetrol 1,0500 10500<br />
10 3 m 3 Doalgaz 0,9100 9100 (**)<br />
10 3 kwh Elektrik Enerjisi 0,0860 860 (***)<br />
10 3 kwh Jeotermal Enerji (elektrik) 0,8600 8600 (***)<br />
10 3 kwh Nükleer Enerji 0,2606 2606 (***)<br />
1 Ton Odun 0,3000 3000<br />
1 Ton Hayvan ve Bitki Artklar 0,2300 2300<br />
(*) Isl Deer/10000<br />
(**) kcal/10 3 m 3<br />
(***) kcal/kwh<br />
Ham Petrol Dönüüm Katsaylar<br />
HAM<br />
PETROL<br />
Ton Kilolitre Varil ABD<br />
galonu<br />
Ton/yl<br />
Ton 1 1.165 7.33 307.86 -<br />
Kilolitre 0.8581 1 6.2898 264.17 -<br />
Varil 0.1364 0.159 1 42 -<br />
ABD galonu 0.00325 0.0038 0.0238 1 -<br />
Varil/gün - - - - 49.8<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 9
10<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
SUNUŞ<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Millî Komitesi, Türkiye Enerji Sektörü’nün en eski sivil toplum kuruluşu<br />
olarak, 2009 yılında, “60. Kuruluş Yıldönümünü” kutlamaktadır. Sosyal ve ekonomik kalkınmanın<br />
temeli olan enerji sektöründe, teknik, ekonomik, bilimsel ve sosyal nitelikli çalışmalar yapan, görüş ve<br />
önerilerini kamuoyuna sunan, tarafsız ve ülke çıkarlarını özenle gözeten bir kuruluş olarak, Komite’nin<br />
varlığını 60 yıldır sürdürmesi önemli bir başarıdır.<br />
Bu başarının temelini, enerji sektörünün çeşitli konularını, değerli ve deneyimli uzmanlarının çalışmalarıyla<br />
ele alması ve bu çalışmaları raporlar-kitaplar halinde üyelerinin ve ilgili tüm kurum ve kuruluşların<br />
kullanımına sunması oluşturmaktadır. Enerji gibi çok geniş kapsamlı bir sektörün değişik konuları<br />
üzerinde çalışmak ve sonuçlarını raporlar halinde yayınlamak, Ülkemizde, konu hakkında önemli bir<br />
kaynak oluşumu da sağlamaktadır. Biz bu hususu değerli bir hizmet olarak görüyor ve devamlı olması<br />
için gayret sarfediyoruz.<br />
Bu bağlamda, 1980 yılından itibaren, enerji sektörünün, dünyadaki ve Ülkemizdeki gelişmelerini ve<br />
büyüklüklerini izlemek amacıyla hazırlamakta olduğumuz “Türkiye Enerji Raporları”nın 23’üncüsü<br />
olan “<strong>2008</strong> Yılı Enerji Raporu”nu sunmaktan mutluluk duyuyoruz.<br />
Bu yayınımızdaki temel verileri bize sağlayan Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı’na ve tüm<br />
kuruluşlarına, ayrıca, Enerji Raporu Hazırlama Grubu Başkan ve üyelerine, ilgileri, katkıları ve özverili<br />
çalışmaları için teşekkürlerimizi sunuyoruz.<br />
Saygılarımızla.<br />
Süreyya Yücel Özden<br />
Yönetim Kurulu Başkanı<br />
Aralık <strong>2008</strong><br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 11
12<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
ÖZET<br />
Dünya enerji sistemi, oldukça karmaklaan ve öngörülerin sürekli alt üst olduu bir dönemi<br />
yaamaktadr. Bu nedenle de, petrol ve doal gaz dndaki kaynaklara yönelik araylar younluk<br />
kazanrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yllara kyasla önemli art<br />
göstermitir. Bu döneme damgasn vuran en önemli olay; petrol fiyatlarndaki anormal<br />
deiimlerdir. Temmuz <strong>2008</strong>’de petrolün varili 147 dolardan ilem görerek tavan yapm ve<br />
ardndan, Aralk <strong>2008</strong>’de 40 dolarn altna düerek, önceki tahminleri de alt üst etmitir.<br />
Dünyann üzerinde önemle durduu dier bir olgu da fosil yaktlarn üretim ve tüketimleri sürecinde<br />
atmosfere yaylan karbon emisyonlarnn yol açt küresel snma ve iklim deiikliinin beklenen<br />
etkileridir. Bu nedenle enerji sektöründe deiim yaratan bir süreci tetikleyen geni bir küresel tepki<br />
olumutur. 2009 Kasm’nda Kopenhag’da toplanacak olan Uluslararas Konferans, 2012 yl<br />
sonras için karbon salnmlar konusundaki küresel mutabakatn salanabilmesi için, önemli bir<br />
aama olarak tanmlanmaktadr. Bu dönemde karbon ticareti, enerji piyasalarnn yeni ve önemli<br />
bir unsuru olarak öne çkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sv yakt eldesi, karbon<br />
tutma ve yenilenebilir enerji gibi yeni teknolojilere yatrmlar, AR-GE destekleri ile verimlilik<br />
yatrmlarnda önemli hareketlenmeler gözlemlenmitir.<br />
<strong>2007</strong> yl dünya birincil enerji tüketimi, 11 milyar ton petrol edeeri olarak gerçeklemitir. Bunun<br />
3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol edeeri doal gaz, 3.18 milyar ton petrol edeeri<br />
kömür, 622 milyon ton petrol edeeri nükleer ve 709 milyon ton petrol edeeri de hidroelektrikle<br />
karlanmtr Bugüne kadar hidroelektrik dnda çok snrl kalan yenilenebilir enerji kaynaklarnn<br />
tüketimi önümüzdeki yllarda miktar olarak hzla artsa da, bu art, toplamdaki paynn çok yüksek<br />
olmasn salayamayacaktr.<br />
Dünyada piyasalarn serbestletirilmesi ve piyaslatrlmas politika ve uygulamalar sonucunda<br />
ksa dönemli karlara odaklanm bir sektör olumaktadr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorun<br />
olup, ülkelerin uzun erimli ve stratejik yaklamlara sahip uygun enerji karmlarnn<br />
oluturulmasndaki en önemli engel olarak ortaya çkmaktadr.<br />
Dünya enerji talebi, <strong>2007</strong> ylnda bir önceki yla göre azalarak % 2.4 orannda art gösterebilmitir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda balayan bu eilim, <strong>2008</strong> ylnda daha da etkili olmutur.<br />
Türkiye birincil enerji tüketimi yllk ortalama %2,8 orannda bir artla <strong>2007</strong> yl sonu itibariyle<br />
107.625 milyon ton petrol edeerine, elektrik enerjisi tüketimi ise yllk %4,6 orannda bir artla<br />
191,6 milyar kwh’e ulamtr.<br />
Türkiye’de kömür ve hidrolik enerji geçmi yllarda olduu gibi yerli üretimde önemli paya sahiptir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda, birincil enerji kaynaklar üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8 ini, doal gaz %3 ünü,<br />
yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yaktlar (odun, hayvan ve bitki atklar) ise %18’ini<br />
oluturmaktadr.<br />
Kömür, doal gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli bileenidir. Özellikle doal gaz son yllarn<br />
hzla büyüyen enerji kayna olarak tüketimde vazgeçilmez bir yere oturmutur. <strong>2007</strong> ylnda<br />
doalgaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük pay alan enerji kayna haline gelmitir. Dier<br />
taraftan elektrik enerjisi üretiminde doal gazn pay % 49,6 ‘ya yükselmitir. Buna karlk doal<br />
gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü kendi üretimimiz ile karlanabilmitir. <strong>2007</strong> ylnda ulusal<br />
doalgaz tüketiminin;%56’s elektrik üretiminde, %22’si konutlarda gerçeklemi olup, kalan %22’si<br />
de sanayide kullanlmtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 13
<strong>2007</strong> yl verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde doal gazdan sonra en büyük<br />
paya sahiptir. Ancak 33.3 MTEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin yine sadece %6.7’ si<br />
kendi üretimimiz ile karlanabilmitir.<br />
1990 ylnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yllk ortalama %2,9’luk artla 2004 ylnda 69,0<br />
MTEP, <strong>2007</strong> ylnda 82,7 MTEP deerine ulamtr .<br />
Yerli kaynaklarmzdan üretilen enerji miktarndaki artn enerji talebimizden daha düük olmas<br />
nedeniyle, net enerji ithalatmz 1990’daki 28,5 MTEP deerinden <strong>2007</strong>’de 81.1 MTEP deerine<br />
ulamtr. <strong>2007</strong> ylnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile karlanmtr.<br />
Geçmi yllarda olduu gibi, <strong>2007</strong> ylnda da bata doal gaz ve petrol olmak üzere, ta kömürü ve<br />
elektrik enerjisi ithalat yaplmtr.<br />
Enerji ithalatna 2006 ylnda 29 milyar dolar ve <strong>2007</strong> ylnda 33,9 milyar dolar ödenmitir. Petrol<br />
fiyatlar <strong>2008</strong>’de kritik eik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çkm, <strong>2008</strong> sonunda<br />
tekrar 50 $/varil’in altna dümütür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli Haslas <strong>2007</strong> ylnda 656.8<br />
milyar $ dr. Ayn ylda petrol ve doal gaz ithalatna yaklak 23 milyar $ ödenerek Gayri Safi Milli<br />
Haslamzn % 3.5 'i petrol ve doal gaz dalmna verilmitir. Baka bir deyile <strong>2007</strong> ylndaki<br />
tüm ihracatmzn (107, 3 milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve doal gaz ithalatna ayrlmtr. Toplam<br />
enerji arznda, petrole %30,9 ve doal gaza %31,5 orannda baml olan ülkemizde enerji<br />
sektörünün, ekonomi üzerindeki youn etkisi ve arz güvenlii büyük önem tamaktadr.<br />
Ortadou ve Hazar Bölgesi doal gaz rezervlerini Avrupa pazarlarna balamay öngören Türkiye-<br />
Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Doal Gaz Boru Hatt (Nabucco) <strong>2007</strong> ve <strong>2008</strong><br />
ylnda üzerinde en çok konuulan projelerden birisi olmutur.Ancak politik nedenlerden dolay<br />
henüz fazla bir ilerleme salanamamtr.<br />
Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile enerji ihtiyacnn önemli bir ksmn<br />
karlayabilecek bir potansiyele sahip olmasna karn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin çok<br />
altnda deerlendirilmektedir. Hidro, rüzgar, jeotermal, güne ve biyokütle ülkemizin kullanlan ve<br />
kullanlma potansiyeli yüksek yenilenebilir enerji kaynaklardr ve kömürden sonra enerji üretiminde<br />
ikinci büyük yerli kaynak olmaya adaydr. <strong>2007</strong> ylnda yenilenebilir enerji kaynaklarndan üretilen<br />
enerji miktar 8,47 MTEP mertebesindedir. Bu toplam birincil enerji arzmzn yaklak % 8 ine<br />
karlk gelmektedir. Önümüzdeki yllarda da bir çok tevie ramen, yenilenebilir enerji miktar<br />
olarak büyüse de, enerji arzndaki oransal payda büyük artlar beklenmemektedir.<br />
<strong>2007</strong> ve <strong>2008</strong> yllar enerji verimlilii politikasnda önemli bir hamle yl olmutur. Enerji Verimlilii<br />
Kanunu’nu takiben deiik sektörleri kapsayan çok sayda yönetmelik çkarlm, ilk defa sanayi<br />
sektörü ile snrl da olsa enerji verimlii projeleri desteklenir hale gelmitir. Ancak halen enerji<br />
younluu deerlerimiz OECD ve AB ortalamasnn oldukça üstündedir. Bu mevzuat ve yaratlan<br />
ortamn olumlu katks ile 2020 ylnda enerji tüketimimizde yaklak % 15 orannda tasarruf<br />
salanmas beklenmektedir.<br />
Bu dönemde Türkiye’nin Kyoto Protokoluna taraf olmas konusunda yasal hazrlklar yaplmsa da<br />
üyelikle ilgili presedür ancak 2009 da tamamlanabilmitir. Taraf olmas sonucunda, önümüzdeki<br />
yllarda enerji tüketimini sk denetim altna almas ve yeniden ekillendirmesi gerekecek olan<br />
Türkiye’nin emisyon art 1990 ylna göre % 95 civarnda olmutur.<br />
<strong>2007</strong> ve <strong>2008</strong> yllarnn dier gündem yaratan enerji konusu da Nükleer Enerji halesi olmutur.<br />
Sadece bir firmann teklif vermi olduu ihale deerlendirme süreci halen devam etmektedir.<br />
14<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
1. DÜNYA’DA VE TÜRKYE’DE <strong>2008</strong> YILINDA ENERJ KONUSUNDAK ÖNEML GELMELER<br />
Dünya<br />
<strong>2007</strong> ylnn ikinci yarsndan itibaren göstergeleri olumsuzlaan Dünya Enerji Pazar, <strong>2008</strong><br />
ylnn son çeyreinden itibaren bir kriz ortamna girmeye balad. <strong>2008</strong> Ocak aynda ABD’de<br />
ham petrolün varili 100 dolara alc buldu. Giderek artan petrol fiyatlar, Mart <strong>2008</strong> aynda varili<br />
104 dolar, Temmuz <strong>2008</strong>’de 147 dolar’a çkarak, doalgaz ve kömür fiyatlarnn da artmasna<br />
neden oldu. Temmuz sonundan itibaren, AB’de ve ABD’de ekonomideki yavalamann<br />
hissedilir bir seviyeye inmesinden sonra, ham petrol fiyatlar düme eilimine girerek, Eylül<br />
<strong>2008</strong>’de 95 dolar oldu, Aralk <strong>2008</strong>’de ise 38 dolarn altna indi. Enerji gelimelerinin anahtarn<br />
tekil eden, petroldeki bu istikrarsz durumun ana nedenlerinden biri olarak, ABD ve AB’de<br />
balayan finansal krizin enerji sektörüne kaçnlmaz yansmas gösterilebilir. Enerjide arz<br />
güvenirlii darboazn yaayan AB ve dier büyük ekonomiler için olduu kadar, özellikle<br />
gelimekte olan ülkeleri de içine alan finansal kriz, enerji yatrmlarnda ertelemelere neden<br />
olacak ve uzun vadeli hedefler daha mütevazi deerler içinde kalacaktr. Bir taraftan sanayi<br />
üretimi azalrken enerji talepleri de azalacak ve enerji alanndaki gelimeler yavalayacaktr.<br />
Büyük bir sorunlar yuma halindeki Dünya’nn enerji problemlerinin çözümden giderek<br />
uzaklald ve problemlerin artarak gelecek yllara devir edildiini gözlenmektedir.<br />
Bu gelimeler, Dünya’da refah ve bara ulalmasnda enerji problemlerinin olumsuz etkisinin<br />
daha belirgin görülecei bir gelecee doru yol aldmz göstermektedir. Dünya’da artarak<br />
devam edecek olan petrol talebinin, gelecekte karlanmasnn zor ve petrol fiyatlar dolaysyla<br />
dier fosil yaktlarn fiyatlarnda önemli yükselmeler olaca tahmin edilmektedir. Ucuz petrol ve<br />
doalgaz devrinin kapand yetkili azlardan dile getirilmektedir. Uluslararas petrol<br />
irketlerinin yeni petrol rezervlerine ulamalar giderek zorlamakta, petrol üretimi ve arz<br />
giderek ulusal karaktere dönümekte ve uluslararas siyasetin bir silah olarak kullanlma<br />
imkan artmaktadr. Bu durum Dünya’da yeni çatmalar için uygun ortam yaratmas<br />
beklenmektedir.<br />
üphesiz fosil yaktlardaki fiyat art eilimi zaman içinde sera gazlar emisyonunun artn<br />
frenleyecektir. Ancak, enerji ihtiyaçlar nasl karlanacaktr? Dünya’daki 1,6 milyar insan için<br />
elektrik salanmamasnda, sosyal ve ekonomik refahn tesisinde enerji nasl destek verecektir?<br />
Enerji dünyasnda, özellikle youn olumsuzluklarn yaand <strong>2008</strong> ylnda, gelecek için neler<br />
yaplmaldr? Bu sorgulamann, giderek, daha belirgin ekilde cevaplandrlmas gerekecektir.<br />
Mevcut gelimeleri olduu gibi kabul ederek, buna göre artan belirsizlikler içinde politikalar<br />
oluturmak, enerji problemlerinin çözümü ya da hafifletilmesi için bir yöntem olabilir. Ancak, bu<br />
yaklam, enerjiye baml çatmalar ve sosyal rahatszlklar önleyemeyecektir. Sürdürülebilir<br />
bir gelecek için yeni fikirlere ve eylem programlarna ihtiyaç vardr. Dünya barn tehdit eden<br />
“enerji trendinin” düzeltilmesi için Dünya Enerji Konseyi (WEC), Birlemi Milletler (UN),<br />
Avrupa Birlii (AB) gibi uluslararas kurulularn ve hükümetlerin yeni misyonlar yüklenmesi<br />
beklenilmelidir.<br />
Türkiye<br />
Dünya’daki ekonomik gelimeler paralelinde Türkiye’de de ekonomik gelimeler etkilenmitir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda ve <strong>2008</strong> ylnn ilk yarsnda, enerji tüketiminde artlar yaanmtr. 2006 ylnda<br />
99,6 milyon TEP olan enerji tüketimimiz, <strong>2007</strong> ylnda %8 artla, 107,6 milyon TEP’e<br />
ulamtr. Bu art Dünya ülkeleri arasnda kayda deer bir arttr. Son be ylda Türkiye’nin<br />
birincil enerji tüketimi %35 orannda artmtr. 2006 ylnda 176,2 milyar kwh olan elektrik<br />
tüketimi <strong>2007</strong> ylnda %7,8 artla 191,6 milyar kwh ulamtr. Son be ylda Türkiye’nin<br />
elektrik enerjisi tüketimi art %43’dür. Bu art da yine Dünya ülkeleri arasnda en yüksek<br />
artlardan biridir.<br />
<strong>2008</strong> ylnn ilk yarsnda artlar gösteren elektrik enerjisi talebi, ekonomik gelimelere paralel<br />
olarak ikinci yardan itibaren art hzn azaltm ve Ekim aynda, geçen yla göre, %-2, Kasm<br />
aynda %-5 ve Aralk aynda %-5,5 orannda dümütür. <strong>2008</strong> yl banda 203 milyar kwh<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 15
olaca tahmin edilen elektrik üretimi 198 milyar kwh’de kalmtr. 2009 ylnn ilk aylarnda da<br />
devam edecei tahmin edilen bu gelimelerin, Türkiye ekonomisi üzerinde olumsuz etkilerinin<br />
olaca düünülmektedir. Bu olumsuzluklarn, elektrik enerjisi talebinde art frenleyecei ve<br />
yeterli yatrm yaplmayndan dolay 2010 ylnda ortaya çkmas beklenen elektrik enerjisi<br />
krizini birkaç yl erteleyecei tahmin edilmektedir.<br />
<strong>2008</strong> ylnda enerji konusunda kayda deer olaylar aada belirtildii ekilde sralanabilir:<br />
<strong>2008</strong> ylnn balangc, elektrik tarifelerine yaplan %19,5’lk zamla hatrlanacaktr. Esasnda<br />
OECD ortalama elektrik fiyatnn üzerinde elektrik fiyatlarna sahip Türkiye’nin, bu yeni fiyat<br />
art tartma konusu olmutur. Türkiye’de <strong>2008</strong> ylnn 2. çeyreinde sanayide elektrik sat<br />
fiyat 12,6 cent/kWh olarak gerçeklemitir. Ayn dönemde, sanayide elektrik sat fiyat,<br />
ABD’de 6,6 cent/kWh, Kore’de 5,9 cent/kWh, sviçre’de 9,7 cent/kWh olmutur. Bu durum,<br />
sanayiciler arasnda, Türkiye’nin endüstriyel üretiminin uluslararas pazarda rekabetçi<br />
olmayaca deerlendirmesinin yaplmasna neden olmu ve bu pahal fiyatlarn gözden<br />
geçirilmesi istenmitir.<br />
<strong>2008</strong> ylnn balangcnda ran’dan salanan doalgazda kesintilerden dolay skntlar<br />
yaanmtr. ran’daki iklim koullarndan kaynakland ifade edilen ve ran’n iç pazarnda<br />
tüketilen doalgazn çok yüksek deerlerde olmas, gelecekte ran’n güvenilir bir doalgaz<br />
tedarikçisi olup olmayaca sorgulamasn dourmutur.<br />
<strong>2008</strong> yl banda, Nabucco Uluslararas Gaz Boru Hatt irketi’ne, Almanya’nn büyük enerji<br />
irketi RWE, 6 ortak olarak katlmt. Ayrca Türkiye Elektrik Ticaret Anonim irketi (TETA)<br />
tarafndan nükleer enerji santral ile ilgili ihale süreci balatlmtr.<br />
Mays <strong>2008</strong> ay içinde Petkim Petrokimya Holding A..’deki %51 oranndaki kamu hissesinin<br />
sat sözlemesi imzaland. Haziran aynda Türkiye’nin en büyük elektrik üretim projelerinden<br />
olan Afin-Elbistan C ve D santral ihaleleri için teklif alnd. Bu önemli ihale Eylül ay içinde<br />
alnan bir kararla iptal edildi. Enerji KT’leri için maliyet bazl fiyatlandrma mekanizmas<br />
yürürlüe sokuldu. Bunun bir sonucu olarak elektrik fiyatlar konutlarda 22,9 Ykr/kwh ulat.<br />
Rusya ile Gürcistan arasnda patlak veren siyasi gerginlik çatmaya dönüünce, Bakü-Tiflis-<br />
Erzurum doalgaz boru hattnda sevkiyat durdu. Eylül ay içinde doalgaz fiyatlarnda<br />
konutlarda %4,55 ve sanayide %4,69 orannda ve Kasm aynda konutlarda tekrar %22,5<br />
sanayide %22 orannda doalgaz fiyatlarnda önemli artlara gidildi. Ekim aynda konutlarda<br />
elektrik fiyatlarna yaplan üçüncü artla, 1 kwh ortalama 24,68 Ykr yükseltildi. Yl içinde<br />
doal gazda %82.15 ve elektrikte %56.13 varan artlarla, <strong>2008</strong> yl enerji fiyatlarnda yüksek<br />
artlarn olduu bir yl olarak anlacaktr.<br />
<strong>2008</strong> ylnda 198 milyar kwh ulaan elektrik tüketiminin 2009 ylnda 204 milyar kwh’a, ayn<br />
ekilde <strong>2008</strong> ylnda 110 milyon TEP’e ulat tahmin edilen genel enerji tüketiminin, 2009<br />
ylnda 112 milyon TEP’e ulamas beklenmektedir. Hem elektrik, hem de genel enerji<br />
tüketiminde tahmin edilen bu düük art, yavalayan ekonomik gelimenin bir sonucu olarak<br />
görülmelidir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda enerji tüketimimizin ancak %25,5’i yerli üretim imkanlar ile karlanmtr. Enerji<br />
talebimizin yerli imkanlarla karlanma oran %25’in <strong>2008</strong> ve 2009 ylnda da ayn seviyede<br />
kalaca tahmin edilmektedir. Türkiye de <strong>2007</strong> ylnda yerli kaynaklardan üretilen 27,4 milyon<br />
TEP’in yaklak %50’i linyitten karlamtr. 2009 ve onu takip eden yllarda yerli enerji<br />
üretimimizin %50’yi aan bir oranda yine linyitden karlanaca tahmin edilmektedir.<br />
Türkiye’nin ithal enerji kaynaklarna %75 oranndaki bamllnn azaltlabilmesi, uluslararas<br />
ilikiler, ekonomi ve istihdam açsndan büyük önem tamaktadr.<br />
Dünya’da ve Türkiye’de yaanan ekonomi ve enerji konusundaki gelimelerin, enerji<br />
konusunda oluturulan stratejilerin gözden geçirilmesi ihtiyacn dourduu bir gerçektir. Bu<br />
16<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
konuda balatlan “Enerji Strateji Belgesi” hazrlama çalmalar <strong>2008</strong> yl sonuna kadar<br />
sonuçlandrlamamtr. Ancak, Türkiye’de yaanan enerji problemlerinin çözümü için yeni<br />
bak açlar ve yeni fikirlere ihtiyaç duyulmakta olduu tüm kesimlerce ifade edilmektedir.<br />
2. DÜNYA’YA BAKI<br />
2.1. MEVCUT DURUM<br />
2.1.1. Genel<br />
Dünya enerji sistemi, oldukça karmaklaan ve öngörülerin sürekli alt üst olduu bir dönemi<br />
yaamaktadr. Uzun süre; arama ve rafinaj yatrmlarndaki gecikmeler, bata Irak’n igali<br />
olmak üzere jeopolitik gelimeler, finans piyasalarnda özellikle bir süre “hedge fonlarnn”<br />
petrol üzerinde odaklanan spekülatif amaçl faaliyetleri ve dolarn dier para birimleri<br />
karsndaki düük seyri gibi nedenlerle, maliyetlerin çok üzerinde seyreden petrol ve (ona<br />
bal yükselen) gaz fiyatlar, enerji piyasalarn, olaand bir sürece süreklemi durumdadr.<br />
Bu nedenle de, özellikle petrol ve doal gaz dndaki kaynaklara yönelik araylar younluk<br />
kazanrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yllara kyasla önemli art<br />
göstermitir. Gene bu süreçte, konvansiyonel olmayan petrol rezervleri, yüksek petrol<br />
fiyatlarna bal olarak, konvansiyonel kategoride görülmeye balanm ve gelitirilmeleri<br />
yönündeki projeler hz kazanmtr. Buna karn; petrol fiyatlar Temmuz <strong>2008</strong>’de varili 147<br />
dolardan ilem görerek tavan yaparken, Aralk <strong>2008</strong>’de 50 dolarn altna düerek, önceki<br />
tahminleri de alt üst etmitir. ABD’den balayarak, küresel ölçekte yaanan ve etkisinin daha<br />
da artmas beklenen ekonomik durgunluk/kriz ortamnda, enerji talebinde de önemli daralma<br />
beklentisi artmaktadr.<br />
Enerji piyasalarn temelden etkileyen bir dier önemli parametre, küresel snma olgusudur. Bu<br />
alanda farkl görüler olmakla birlikte, özellikle fosil yaktlarn üretim ve tüketimleri sürecinde<br />
atmosfere yaylan karbon emisyonlarnn yol açt öne sürülen küresel snma ve iklim<br />
deiikliine kar, geni bir küresel tepkinin olutuu söylenebilir. Bu tepkiler, Kyoto<br />
Protokolü’nü imzalamamakta direnen ülkelerin yönetimleri üzerinde artan bir bask<br />
olutururken, bir yandan da fosil yaktlar dndaki kaynaklara yönelik araylarn bir dier<br />
nedenini oluturmaktadr. Karbon ticareti, enerji piyasalarnn yeni ve önemli bir unsuru olarak<br />
öne çkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sv yakt eldesi gibi teknolojilere<br />
yatrmda önemli hareketlenmeler gözlemlenmitir. 2009 Kasm’nda Kopenhag’da toplanacak<br />
olan Uluslararas Konferans, 2012 yl sonras için karbon salnmlar konusundaki küresel<br />
mutabakatn salanabilmesi için, önemli bir olanak olarak tanmlanmaktadr.<br />
2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi<br />
<strong>2007</strong> yl birincil enerji tüketimi, 11,1 milyar ton petrol edeeri olarak gerçeklemitir. Bunun<br />
3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol edeeri doal gaz, 3.18 milyar ton petrol<br />
edeeri kömür, 622 milyon ton petrol edeeri nükleer ve 709 milyon ton petrol edeeri de<br />
hidroelektrikle karlanmtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 17
Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-<strong>2007</strong>)<br />
Kaynak: BP <strong>2008</strong><br />
2006 ylnda % 2.7 orannda büyüyen dünya enerji talebi, <strong>2007</strong> ylnda bir önceki yla göre<br />
azalarak % 2.4 orannda art gösterebilmitir. <strong>2007</strong> ylnda balayan bu eilim, <strong>2008</strong> ylnda<br />
daha da etkili olmutur. 2009 ylnda, küresel ölçekte etkisini artarak sürdüren ekonomik kriz<br />
paralelinde, talebin daha da daralmas beklenmektedir. <strong>2007</strong> ylndaki % 2.4’lük artta,<br />
sürükleyici olan Asya-Pasifik bölgesi olmutur. Japonya ekonomisinin oldukça mütevaz talep<br />
artna (% 0.9) karn, OECD d Asya’nn (özellikle Çin ve Hindistan) sürükledii bu bölgenin<br />
talep art, <strong>2007</strong>’de % 5’in üzerinde gerçeklemitir 1 . Çin’in <strong>2007</strong> yl enerji talep art, BP<br />
istatistiklerine göre % 7.7 orannda olmutur. Hindistan’da bu oran % 6.8 olmutur. Buna karn<br />
Avrupa’nn enerji talebinde % 2.2 orannda gerileme gözlenmitir.<br />
Petrol<br />
<strong>2007</strong> yl sonu itibar ile, (BP verilerine göre) dünya üretilebilir ham petrol rezervleri 1237.9<br />
milyar varildir. Bu rezervlerin % 61’i Orta Dou bölgesindedir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda, petrol tüketimi günde 85.2 milyon varil (ylda 3.95 milyar ton) olarak<br />
gerçekleirken, tüketim art bir önceki yla göre % 1.1 art göstermitir. AB’de % 2.6 talep<br />
daralmas yaanrken, bu daralma oran OECD geneli için binde 9 olarak gerçeklemitir. ABD,<br />
<strong>2007</strong>’de dünya ham petrol tüketiminin % 23.9’unu gerçekletirirken, bir önceki yla göre binde 1<br />
orannda daha az petrol tüketimi gerçekletirmitir. Çin ise, dünya petrol tüketiminin % 9.3’ünü<br />
gerçekletirirken, bir önceki yla göre % 4.1 daha fazla petrol tüketmitir.<br />
Ayn yl için dünya ham petrol üretimi günde 81.5 milyon varil (ylda 3.9 milyar ton) olmutur.<br />
Günde 10.41 milyon varil üreten Suudi Arabistan’, günde 9.98 milyon varille Rusya<br />
Federasyonu izlemitir. Irak (% 7.3), Kanada (% 3.6), Kazakistan (% 3.9) ve Brezilya gibi<br />
ülkelerin üretimlerinde art; Norveç, Venezuella, Meksika gibi ülkelerde ise önemli oranda<br />
üretim azalmas söz konusu olmutur. Irak petrol üretimi <strong>2007</strong> ylnda 2.15 milyon varil/gün<br />
seviyesinde gerçekleirken, 2000 ylndaki 2.61 milyon varil/günlük seviyesinin gene de altnda<br />
kalmtr.<br />
1 BP Statistical Review of World Energy, June <strong>2008</strong><br />
18<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
15
Brent petrolünün 2006 ylnda varili ortalama 65.14 dolar olan fiyat, <strong>2007</strong> ylnda 72.39 dolara<br />
yükselmitir. West Texas Intermediate petrolünün ayn yllar için ortalama deeri ise 66.02 ve<br />
72.20 dolar olarak gerçeklemitir. Petrol fiyatlarnn uzun süren yüksek seyrinde; rezervlerin<br />
yetersizliinin etken olduunu söylemek gerçekçi bir deerlendirme olmayacaktr. Talep<br />
tarafnda ABD, Çin, Hindistan, Brezilya ve baz Orta Dou ülkelerinin, öngörülenden yüksek<br />
oluan ve devam eden petrol tüketimlerinin yansra, özellikle OPEC d ülkelerden beklenen<br />
üretim artnn öngörülen seviyelerde gerçeklememesi, fiyatlar yukar doru zorlayan bir<br />
etken olmutur. Ancak, fiyatlarla maliyet arasndaki makas, olaand yükselten etkenler<br />
arasnda, arama ve rafinaj yatrmlarnda gecikmeler, jeopolitik faktör, borsa spekülasyonlar ve<br />
dolarn düük seyri, çok daha önemli belirleyenler olarak ortaya çkmtr. Geçmi yllarda 6 -7<br />
milyon varil/gün civarnda oluan ek üretim kapasitesinin son yllarda 1.5 - 2 milyon varil/gün<br />
düzeyinde seyretmesi, yaklak 85 milyon varill/gün’lük piyasalar gerektiinde<br />
dengeleyebilmede yetersiz kalmtr. Bu da fiyatlarn ar yükselmesinde, bir dier etken<br />
olmutur. Aksine savlara karn, arz tarafnda, uzun süredir devam eden yatrmlar<br />
dorultusunda, önemli (fiziki) bir sknt söz konusu deildir. OPEC’in son dönemde 2 kez kota<br />
azaltmas, gerek OPEC’in önceki yllardaki kadar etkili olamamas ve gerekse, resmi kotaya<br />
uyumda tüm üye ülkelerin ayn duyarll göstermemeleri de, bu kez fiyatlarn hzl düüünü<br />
engelleyememektedir. Uluslararas Enerji Ajans, Aralk <strong>2008</strong> deerlendirmesinde, <strong>2008</strong> dünya<br />
petrol talebini bir kez daha aa yönde düzeltmi ve yllk ortalama talebi 85.8 milyon varil/gün<br />
olarak revize etmitir. Ajans’n 2009 talep tahmini ise 86.3 milyon varil/gündür.<br />
Doal Gaz<br />
Dünya üretilebilir gaz rezervi, <strong>2007</strong> sonu itibar ile 177.36 trilyon metreküp olmutur.<br />
Rezervlerin % 25.2’si Rusya’da, % 15.7’si ran’da ve % 14.4’ü Katar’dadr. <strong>2007</strong> yl doal gaz<br />
tüketimi, bir önceki yla göre % 3.1 orannda artarak, 2.92 trilyon metreküp olarak<br />
gerçeklemitir. AB’nin tüketiminde bir önceki yla göre % 1.6 orannda düme görülürken,<br />
OECD tüketiminde % 3.3 art gerçeklemitir. <strong>2007</strong> ylnda dünya gaz tüketiminin % 22.6’sn<br />
gerçekletiren ABD’de, bir önceki yla göre gaz tüketiminde % 6.5 orannda art olmutur.<br />
Enerji tüketim profilinde çok düük oranda gaz tüketen Çin’de <strong>2007</strong> ylnn tüketimi bir önceki<br />
yla göre % 19.9 artarken, dünya gaz tüketiminin % 15’ini gerçekletiren Rusya’da bu art<br />
oran % 1.6 olmutur.<br />
<strong>2007</strong> ylnda Rusya 607 milyar metreküp (dünya toplam üretiminin % 20.6’s), ABD ise 546<br />
milyar metreküp gaz üretmitir. Bir dier önemli üretici olan ran 111.9 milyar metreküp<br />
üretmi, ancak tamamn tüketmitir. <strong>2007</strong> ylnda 652.9 milyar metreküp tüketen ABD, 546<br />
milyar metreküplük üretimine karn gaz ithalatçs konumundadr. <strong>2007</strong> ylnda 438.8 milyar<br />
metreküp doal gaz tüketen Rusya ise 168 milyar metreküple önemli bir ihracat potansiyeline<br />
sahiptir.<br />
Rusya sadece gaz rezervlerinin younluu nedeniyle deil, Türkmenistan, Özbekistan ve<br />
Kazakistan ile imzalad uzun erimli gaz alm anlamalar sayesinde de, dünya gaz<br />
piyasalarnn en etkin oyuncusu konumunu giderek pekitirmektedir. ran, Katar ve Libya’ya da<br />
stratejik ibirlii öneren Rusya, resmen olmasa da, bir “Gaz OPEC’i” oluturma yolunda, fiilen<br />
önemli mesafe alm durumdadr.<br />
Kömür<br />
Dünya kömür rezervi, <strong>2007</strong> yl sonu itibar ile, 847.5 milyar tondur. <strong>2007</strong> yl kömür tüketimi<br />
ise, 3.18 milyar ton petrol edeeri olarak gerçeklemitir. Bu miktar, bir önceki yla göre %<br />
4.5’lik bir art ifade etmektedir. <strong>2007</strong> yl kömür tüketiminin % 41.3’ünü Çin, % 18.1’ini ABD, %<br />
6.5’ini Hindistan, %3’ünü Rusya gerçekletirmitir. AB tüketimi 317 milyon ton petrol edeeri<br />
ile, toplamn % 10’udur.<br />
Çin, 1.29 milyar ton üretimle, dünya kömür üretiminin % 41.1’ini gerçekletirirken, ABD dünya<br />
üretiminin % 18.7’sini, Hindistan % 5.8’ini, Rusya ise % 4.7’sini gerçekletirmitir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 19
Nükleer Enerji<br />
<strong>2007</strong> ylnda nükleer enerji tüketimi 622 milyon ton petrol edeeri olmutur. Bu deer, bir<br />
önceki yla göre % 2’lik bir azalmay ifade etmektedir. Petrol fiyatlarnn uzun süre yüksek<br />
deerlerde seyretmesi nedeniyle, gerek Uluslararas Enerji Ajans ve gerekse ABD Enerji<br />
Bakanl tarafndan hazrlanan senaryolarda, önümüzdeki yllarda nükleerin paynn, önceki<br />
yllarda yaplan tahminlere kyasla, öngörülenden daha fazla art gösterecei ifade<br />
edilmekteyse de, <strong>2008</strong> ylnn son çeyreinde hzla düme eilimine giren petrol fiyatlar<br />
nedeniyle, bu senaryolarda eskiye dönü olmas beklenmektedir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda, nükleer enerji tüketiminde 2006 ylna göre AB’de % 5.7, OECD ülkelerinde % 2.9<br />
orannda azalma gözlenirken, eski Sovyet ülkelerinde % 2.6 orannda art görülmütür. Bu<br />
art oran Çin’de % 2.3, Güney Kore’de % 5.2 olmutur.<br />
Hidroelektrik Enerji<br />
<strong>2007</strong> ylnda hidroelektrik üretim, bir önceki yla göre % 1.7 orannda artarak 709 milyon ton<br />
petrol edeeri olarak gerçeklemitir. Bu tüketimde en yüksek pay % 15.4 ile Çin alrken,<br />
Brezilya (% 11.9), Kanada (% 11.7) ve Norveç (% 4.3) onu takip eden ülkeler olmutur. Bir<br />
önceki yla göre daha düük kapasite kullanan ülkeler arasnda; Yunanistan (- % 49.7), Çek<br />
Cumhuriyeti (- % 23.5), Ukrayna (- % 21.3) ve Türkiye (-% 19.8) saylabilir.<br />
2.2. DÜNYA ENERJ SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELMELER<br />
Dier kaynaklara yönelik AR-GE ve teknoloji gelitirme çabalarndaki younlua karn, petrol<br />
özellikle ulatrma sektöründeki arlkl payna da paralel olarak, bugün olduu gibi,<br />
önümüzdeki yllarda da en çok kullanlan enerji kayna olma özelliini koruyacaktr.<br />
Venezuella, S. Arabistan ve son olarak da Türkmenistan’da yaplan yeni keifler, dünya doal<br />
gaz rezervlerini arttran umut verici gelimeler olmutur. spatlanm rezerv ömrü, petrole<br />
oranla daha uzun olan doal gaz önümüzdeki 2–3 on ylda petrolden liderlii alacak ve<br />
dünyann en önemli kayna olacaktr. Ancak bunu salamak için de üretim ve boru hatlar için<br />
büyük bir yatrm gerekecektir. Bu büyük yatrmlarn spot alm pazarlarnda oluan fiyatlarla<br />
yaplmas mümkün deildir. Dier taraftan LNG pazar uzak enerji pazarlarna enerji ikamesi<br />
imkân verecei için yükselen bir pazar olacak ve teknolojideki gelimeler ve tama<br />
maliyetlerindeki azalma bunu tevik edecektir. Dünya genelindeki kullanmda, doal gazn en<br />
çok kullanld sektör, sanayi sektörüdür. Elektrik sektöründe ise, dier fosil yaktlara göre<br />
daha düük olan maliyeti ve daha düük karbon içermesi nedenleriyle, doal gazn pay<br />
artmaktadr.<br />
Dünya kömür kaynaklar hem potansiyel açsndan yeterli olmas ve hem de dünya genelinde<br />
geni ve dengeli dalm nedeniyle hakim enerji kaynaklarndan birisi olarak, önümüzdeki<br />
yllarda da yerini koruyacak, ancak çevresel endieleri bir ölçüde de olsa karlayacak yüksek<br />
maliyetli yatrmlar gündeme getirecektir. Ayrca sera gazlarnn en etkini olan CO 2 emisyonu<br />
konusu, doal gaz kombine çevrim santrallerine kyasla oldukça dezavantajl konumda olan<br />
kömürü zorlayacaktr.<br />
Bilinen üretilebilir petrol rezervlerinin ömrü 41.6, doal gaz rezervlerininki 60.3, kömürünki ise<br />
133 yl olarak verilmektedir 1 Ancak bu rakamlar, mevcut rezervleri ifade etmektedir. Potansiyel<br />
rezervler, konvansiyonel kategoride yer almayan petrollü kumlar ve dier rezervlerin artan<br />
fiyatlar paralelinde konvansiyonel kategoriye dahil edilmesi, gelien teknolojiyle kurtarm<br />
oranlarnn (recovery factor) artmas, ikincil ve üçüncül kurtarm metodlar gibi faktörler dikkate<br />
alnrsa, fosil yaktlarn rezerv ömrü çok daha uzundur.<br />
20<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Rezervlerin yeterlilii açsndan bir kst söz konusu deildir. Sorun, bu kaynaklarn aranmas,<br />
bulunmas, gelitirilip kullanma hazr hale getirilebilmesi sürecinde yaplmas gereken<br />
yatrmlar için yeterli kaynaklarn seferber edilip edilemeyecei sorununa odaklanmaktadr.<br />
Fosil yakt kullanmndan kaynakland öne sürülen karbon emisyonu ve buna bal küresel<br />
snma sorunu, bugün olduu gibi, önümüzdeki yllarda da önemli bir tartma konusu olmay<br />
sürdürecektir.<br />
Fosil yaktlarn kullanm nedeniyle oluan iklim deiiklii etkilerini azaltmak için çeitli<br />
stratejiler gelitirilmektedir. En ksa dönemde etkili olabilecei beklenen strateji, mevcut ve<br />
yeni santrallarn verimliliini arttrarak, emisyonlar (CO 2 ) azaltmaktr. Yakn-uzun erimde<br />
uygulanabilecek bir dier strateji ise, karbondioksitin “yakalanmas ve depolanmas” (CCS)<br />
yöntemidir. Bu stratejiler, e zamanl olarak uygulanmaldr.<br />
Ekim <strong>2008</strong>’de ABD’deki MIT akademisyenlerinin yapt bir çalmann sonuçlarnn yer ald<br />
raporlarda, küresel snmann fosil yaktlardan çok daha fazla oranda (karbon dioksitten 25 kat<br />
fazla) sorumlu olduu öne sürülen metan gaznn, atmosferde on yldr sabit seyreden<br />
seviyesinin son bir ylda birkaç milyon tondan fazla miktarda kaydedildii belirtildi. Artn, tüm<br />
dünyada homojen biçimde olduu; bir dier ifade ile, tek bir ülkenin sorumlu tutulmasnn<br />
olanakl olmayaca da ayrca belirtilmitir. Bu rapor, karbon emisyonlarn “masum”<br />
göstermese de, yalnzca karbon emisyonlarna ve fosil yaktlara younlamann, küresel<br />
snmaya çözüm araylarnda, yanl politikalara yönlenmemize neden olabileceine dair bir<br />
saptama olarak alglanmaldr.<br />
Uluslararas Enerji Ajans (UEA) çalmalar, önümüzdeki 20 ylda, fosil yakt kullanmnda<br />
önemli art öngörmektedir. Bu artn önemli bölümü, elektrik sektörünün talebinden<br />
kaynaklanmaktadr. Bu dorultuda, UEA özellikle fosil yaktlarla çalan santrallarn verimliliini<br />
arttrma ve CCS teknolojileri konusunda, gerek bilgi paylamnn yaygnlatrlmas, gerekse<br />
bu faaliyetlerin gelitirilmesi yönünde, etkinliklerini younlatrm bulunmaktadr.<br />
Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 50 yldan beri devam etmektedir. Ekim <strong>2007</strong><br />
itibaryla dünyada 31 ülkede ticari olarak iletilmekte olan 439 nükleer reaktörün toplam<br />
kapasitesi yaklak 371 GWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklak %16’sn<br />
karlamaktadr. Fransa elektrik tüketiminin % 79.1’ini, sveç ve Ukrayna % 46.7’sini, Kore %<br />
37’sini ve Japonya % 27.8’ini nükleerden temin etmektedir. Dünyadaki uranyum hammaddesi<br />
halen mevcut reaktörleri tüm iletme ömrü boyunca beslemeye yeterlidir. Reaktör güvenlii,<br />
atklarn bertaraf edilmesi ve santrallerin devreden çkarlmas hala büyük sorun olarak<br />
sektörün önünde durmaktadr. Nükleer enerji talebi arlkl olarak Asya’dan gelmektedir. Bat<br />
Avrupa’da ise, Finlandiya’da inaatna 2005 ylnda balanan ve 1600 Mwe gücünde 3. nesil<br />
Basnçl Su Reaktör teknolojisi (EPR) ile kurulmakta olan nükleer santraln (Olkiluoto 3) daha<br />
önce 2009 olarak açklanan ticari iletmeye alnma zaman, imdiden 3 yl gecikme ile 2012<br />
olarak yeniden açklanmtr. Öte yandan, inaat üstlenen irketin gecikme ve maliyet artlar<br />
nedeniyle, imdiden 2.2 milyar avroluk bir uzlamazl tahkime götürdüü rapor edilmektedir 2 .<br />
Fransa’da da benzer bir santraln (Flamanville) inaat devam etmektedir. Ayrca sveç’te<br />
Oskarshamn nükleer santralnn modernizasyonu ve Ringhals 4 santralnn iletme ömrünün<br />
uzatlmas çalmalarna balanmtr.<br />
Tüm bu gelimelere karn, nükleer enerji kullanmnn yarataca olas tehlikelere yönelik<br />
kamuoyu kayglar, nükleerin gelimesinin önünde ciddi bir engel oluturmaktadr. Ayrca,<br />
nükleer santrallarn görece çok yüksek olan ilk yatrm maliyetleri, öngörülen süreyi çok aan<br />
tamamlanma süreleri, nihai atk sorununun çözümlenememi olmas gibi nedenler, nükleer<br />
santrallarn yaygnlamasn olanaksz klan dier nedenlerdir. ABD’de Yuka Da’nn altna<br />
ina edilmesi kararlatrlan nihai depoya, hem Cumhuriyetçi hem de Demokrat Nevada<br />
temsilcileri kar çkmaktadrlar. Bugüne kadar 11 milyar dolar harcanm olan depoya,<br />
tamamlanana kadar 77 milyar dolar harcanmas gerektii belirtilmektedir. Nükleer silahlarn<br />
2 http://www.olkiluoto.info/en/13/3/151/<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 21
yaylmas konusu da, küresel ölçekte yaanan bir dier tehdit olduundan, yaktn sadece<br />
elektrik amaçl deil, silah olarak da kullanlabilecei kayglar, nükleer santral inas<br />
konusunun önündeki bir dier engeli oluturmaktadr.<br />
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn birincil enerji tüketimindeki pay, önümüzdeki yllarda<br />
miktar olarak hzla artsa da, bu art, toplamdaki payn çok yüksek olmasn<br />
salayamayacaktr.<br />
Küresel olarak henüz %33’ü kullanlan hidroelektrik enerjisi potansiyelinin, elektrikteki pay<br />
%17 civarndadr. Kuzey Amerika’da ve Avrupa’da hemen hemen tamam deerlendirilmi olan<br />
potansiyelin dier ktalarda deerlendirilme oran oldukça düüktür. Önümüzdeki dönemde<br />
çevresel basklar ve uzun yatrm süresi nedeniyle bu bölgelerde özellikle büyük kapasitelerin<br />
yaplmasnda güçlükler douracaktr. Hidro dndaki dier yenilebilir enerji kaynaklarnn<br />
toplamdaki oranlar ise son derece mütevazdr. Temiz ve yenilenebilir olan bu kaynaklarn<br />
balangçta devlet destei ile tevik edilmeleri halinde, orta ve uzun erimde, ülkelerin arz<br />
güvenlii ve ekonomileri açsndan olumlu katklarnn olduu genel kabul görmektedir.<br />
Biyokütle önümüzdeki dönemde dünyann en önemli ve sürdürülebilir enerji kayna olmaya<br />
adaydr. Ancak potansiyel statüsünden kaynak statüsüne geçebilmek için modern teknoloji<br />
destei arttr.<br />
Rüzgar, hidroelektrikten sonra bel balanm olunan ikinci kaynaktr. “Offshore” projeleri,<br />
türbin kapasitelerinin büyümesine neden olmutur. Bugün 5 MW kurulu gücündeki türbinler<br />
pazardadr. Ancak elektrik sistemi içinde yüksek rüzgâr potansiyeline (% 20) yer vermi ülkeler<br />
kesikli üretimin ebekelerindeki yaratt sistem problemleri nedeniyle sknt yaamaktadr. Bu<br />
alanda yeni konseptlere ve önlemlere ihtiyaç duyulmaktadr.<br />
Jeotermal enerji, %90 kapasiteyle çalabilen ve dünyadaki jeolojik aktivitelerin olduu<br />
bölgelerde younlam baz yük santralleri olarak ciddi avantajlar salamaktadr. Buna karn<br />
global katks oldukça düüktür.<br />
Alternatif yaktlar arasnda, “gelecein yakt” olarak tanmlanan hidrojen, doada serbest<br />
halde bulunmamaktadr. Bir dier ifade ile, dier baz maddelerden elde edilmesi<br />
gerekmektedir. Bu nedenle de üretim, depolama, datm süreçlerinde ciddi sorunlar söz<br />
konusudur. Büyük ölçekte hidrojen temelli bir enerji ve ulatrma sistemine geçilebilmesi, on<br />
yllarla ifade edilen bir süreci gerekli klmaktadr. Burada sadece teknik deil, ekonomik<br />
engellerin de almas gerekmektedir. Bugün için hidrojen, konvansiyonel yaktlarla rekabet<br />
edecek konumda deildir. irketler, teknoloji gelitirme çabalarn sürdürmekte ve hidrojeni<br />
rekabet edebilir düzeye getirmeye çalmaktadrlar. Ancak, ulatrmada güvenilir bir yakt<br />
olabilmesi için çok köklü dönüümlere gereksinim vardr.<br />
Güne pili ile elektrik üretimi u anda dünyadaki en pahal teknoloji olmasna ramen<br />
maliyetler düme eilimi göstermektedir. Bununla birlikte çok yönlü avantajlar olup ebekeyle<br />
balants birçok uygulamann gerçeklemesini salamtr. Dünyann deiik bölgelerinde<br />
çevre mevzuatlarnn baz santrallar cezalandrmas veya seçilmi baz yenilebilirlere büyük<br />
tevikler verilmesi baz enerji kaynaklarnn belirli bölgelerde yapay olarak younlamasna yol<br />
açmaktadr. Bu ise küresel enerji fiyatlar ve yatrmlar üzerinde olumsuz etki yaratmaktadr.<br />
Ayrca piyasalarn serbestlemesi sonucunda ksa dönemli karlara odaklanm bir sektör<br />
olumaktadr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorundur. Ülkelerin uzun erimli ve stratejik<br />
yaklamlara sahip uygun enerji karmlarn içeren ulusal politikalar gelitirmesi ve<br />
uygulamas zorunludur.<br />
Dier alternatif yaktlar arasnda; biyoyaktlar, gazdan sv eldesi (Gas-to-Liquids), yakt<br />
hücreleri, kömürden sv yakt eldesi ve bioyakttan sv eldesi gibi yöntemler saylabilir.<br />
Gazdan sv eldesinden, teknolojinin yardm ile daha temiz dizel (mazot), LPG ve nafta eldesi<br />
anlalmaldr. Dizele yönelik artan talep dikkate alndnda, bu seçenek, hem emisyonlar<br />
22<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
19
azaltan, hem de daha kolay tanan bir alternatif oluturmaktadr. Ancak tüm alternatiflerin,<br />
petrol ürünlerini özellikle ulatrma sektöründeki kullanmda ikame edebilme noktasnda, teknik<br />
olduu kadar, ekonomik olarak da amas gereken sorunlar vardr. Söz konusu alternatif<br />
yaktlarn, maliyetlerine yönelik, kyaslama amaçl bir ABD Enerji Bakanl tablosu, aada<br />
yer almaktadr.<br />
Grafik 2. Alternatif Yaktlar Fiyat kyaslamas (1000dolar/varil-gün kapasite)<br />
Kaynak: EIA Annual Energy Outlook 2006<br />
Dünya nüfusunun halen % 25’i (1,6 milyar insan) modern enerji hizmetlerinden yoksundur. Bu<br />
husus gelecekte küresel gerilimlerin artmas için önemli nedenlerden birisi olabilecektir.<br />
Dünya’da devam eden özelletirme ve serbestletirme ve bu amaçla süregelen yasal ve<br />
yapsal deiim ve dönüüm süreci dünya enerji pazarnda bugüne kadar olan en büyük<br />
belirsizlik dönemini yaratmtr. Küresel ekonomik krize paralel olarak yaanan ve<br />
özelletirmenin bayraktarln yapan ngiltere ve ABD gibi ülkelerde, batma noktasna gelen<br />
özel irketlerin devlet tarafndan “kurtarlmasn” salayan politikalar, piyasalarda istikrar ve<br />
güvenlii salamak için serbestletirme ve özelletirmenin tek ve en etkin yol olduu tezlerini<br />
temelden sarsm durumdadr.<br />
Uzun süren yüksek fiyat seyrinden, hzla düük fiyat sürecine giren petrol fiyatlar, <strong>2007</strong> ve<br />
<strong>2008</strong> ylnda yaplan (özellikle gelecee yönelik tahminlerde) senaryolarn da, kökten ve<br />
yeniden deerlendirilmelerini zorunlu klacaktr. Referans senaryolarda yaklak 100<br />
dolar/varil’lik bir deerin ön kabul olarak alnm olmas hususu ile, Aralk <strong>2008</strong> ortalarnda 40<br />
dolar/varil civarnda seyreden fiyatlar birlikte dikkate alndnda, özellikle nükleer rönesans<br />
söylemlerinin yeniden deerlendirilmesi gündeme gelecektir.<br />
Yüksek büyüme hz beklentilerine göre yaplan senaryolarn, enerji talep tahminlerine olan<br />
dorudan yansmas da dikkate alnarak, talep tahminlerinin de, aa doru revizyonu söz<br />
konusu olacaktr.<br />
Belirsizlik ortam; fizibil olan yerli kaynaklara daha çok yatrm yaplmasn ve dengeli bir enerji<br />
karm için daha dikkatli ve uzun erimli planlarn yaplmasn gerekli klmaktadr. Yerli<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 23
kaynaklar, yenilenebilir enerji ve üretimden tüketime tüm zincirde daha yüksek enerji verimlilii,<br />
enerji güvenliini arttracaktr.<br />
2.3. DÜNYA ENERJ SEKTÖRÜNDE UZUN VADEL BEKLENTLER<br />
2005 – 2030 yllar arasnda, (Referans Senaryo’da) dünya enerji talebinin yaklak % 50<br />
artmas beklenmektedir. Gelimekte olan OECD d ülkelerde talep artnn % 84 olarak<br />
gerçekleecei, buna karn OECD ülkelerinde bu artn % 19 düzeyinde kalaca tahmin<br />
edilmektedir 3. Söz konusu dönemde, OECD d ülkelerdeki yllk ortalama ekonomik büyüme<br />
orannn % 5.2, OECD ülkelerinde ise % 2.3 olmas beklenmektedir. OECD d ülkelerin enerji<br />
talebinin, <strong>2008</strong> ylnda OECD ülkelerinin talebini geçecei tahmin edilmektedir. 2030’da, OECD<br />
d ülkelerin talebinin, OECD talebinden % 43 fazla olaca öngörülmektedir.<br />
Çin’in enerji tüketiminin 2017’de ABD’yi geçmesi beklenmektedir. 2030’da ise, Çin’in enerji<br />
tüketiminin, ABD’den % 32 fazla olaca öngörülmektedir.<br />
Fosil yaktlar en az 2030 ylna kadar enerji sektöründeki hâkimiyetlerini korumaya devam<br />
edecektir. Rezervlerin yeterlilii açsndan önemli bir darboaz yoktur. Olas rezervler,<br />
teknolojideki gelimelere bal kurtarm faktörü artlar ve konvansiyonel olmayan kaynaklarn<br />
da katks ile, fosil yakt rezervleri, önümüzdeki on yllarda, yeterli olacaktr. Sorun, bu<br />
kaynaklar üretip, kullanlr hale getirebilmek için gereken yatrmlarn maliyetlerinin<br />
karlanabilmesi sorunudur. Uluslararas Enerji Ajans’nn <strong>2008</strong> sonlarnda yaynlad<br />
“Gelecee Bak” Raporu verilerine göre, <strong>2007</strong> – 2030 yllar arasnda, küresel ölçekte, toplam<br />
26.3 trilyon dolarlk enerji yatrm gereksinimi vardr. Bunun % 52’si elektrik sektörüne, % 24’ü<br />
petrol, % 21’i ise doal gaz sektörüne yaplacak yatrmlardr.<br />
Grafik 3. Dünya Birincil Enerji Talebi (Referans Senaryo)<br />
Dünya petrol fiyatlarnn, 2030’lara kadar, görece yüksek bir seyir izlemesi beklenmektedir.<br />
Dönemin (2005 – 2030) ortalarna doru sv üretimindeki arz art (Azerbaycan, Brezilya,<br />
3 International Energy Outlook <strong>2008</strong> – Özet, Makro Trendler, ABD Enerji Bakanl<br />
24<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
21
Kanada, Kazakistan, ABD) ve bunun piyasaya arz nedeniyle, fiyatlarn bir miktar rahatlayaca<br />
öngörülmektedir. Fakat, son tahlilde, arzn genelde kstl olaca varsaylmaktadr. ABD Enerji<br />
Bakanl’nn Eylül <strong>2008</strong>’de yaynlad International Energy Outlook, <strong>2008</strong> balkl raporda,<br />
2030 ylna kadar, petrol fiyatlarnn 3 farkl senaryoya göre olas seyri, aadaki ekildeki gibi<br />
verilmektedir. Ancak, önemli bir bavuru kayna olarak kullanlan ABD Enerji Bakanl<br />
raporlarnn, çok sayda parametreye bal olarak deien petrol fiyatlarn tahminde, bir yl<br />
içinde bile her ay revizyon yapmasna ve son derece gelikin simülatörler kullanmasna karn,<br />
önemli oranda yanldn da, bir dipnot olarak dümekte yarar vardr.<br />
Grafik 4. Dünya Petrol Fiyatlar (nominal) 3 Senaryo<br />
Yüksek petrol fiyatlarnn sürmesinin, yenilenebilir kaynaklarn, paylarn en hzl arttracak olan<br />
kaynaklar olmasna neden olaca (ylda % 2.1) ve yenilenebilir kaynaklar, kömürün izleyecei<br />
öngörülmektedir (ylda % 2.0).<br />
Her ne kadar petrol, 2030’lara kadar tüketimde en yüksek pay almay sürdürecekse de, bu<br />
kaynan 2005’deki toplam % 37’lik paynn, 2030’da % 33’e gerilemesi beklenmektedir.<br />
Yüksek petrol fiyatlarnn devam etmesi durumunda dönemin ileriki yllarnda talebin daralmas<br />
beklenmektedir. (Not: Bu beklenti, çok daha erken gerçeklemi ve <strong>2008</strong> yl son çeyreinde<br />
ciddi talep daralmalar ve buna bal büyük oranl fiyat düüleri görülmütür.) Bu nedenle,<br />
2030 yl sv yakt talebinde, bir önceki yln tahminine göre, % 4 azalma söz konusu olacaktr.<br />
Konvansiyonel olmayan kaynaklarn (petrollü kumlar, çok ar petrol, bioyakt, kömürden sv,<br />
gazdan sv), Referans Senaryo’da giderek daha fazla rekabet edebilir konuma gelmeleri<br />
beklenmektedir (hem OPEC, hem de OPEC d kaynaklarda). 2005 ylnda toplamda günde<br />
sadece 2.5 milyon varil olan konvansiyonel olmayan kaynaklar üretiminin, önemli oranda<br />
artarak, 2030 ylnda dünya toplam sv yakt üretiminin % 9’unu karlamas beklenmektedir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 25
Etanol ve biodizel bata olmak üzere, genelde bioyakt üretiminin, özellikle ABD’de önemli art<br />
gösterecei öngörülmektedir.<br />
Dünya doal gaz tüketiminin 2005 ylndaki 2.95 trilyon metreküplük seviyesinden, 2030’da<br />
4.47 trilyon metreküpe eriecei tahmin edilmektedir. Gazn, kullanlmas mümkün olan her<br />
ortamda, petrolü ikame etmesi beklenmektedir. Doal gazn sanayide ve elektrik üretiminde,<br />
önümüzdeki dönemde kilit rol oynamas beklenmektedir. 2030 ylnda, doal gazn en çok<br />
kullanlaca alt sektörün % 43’lük pay ile sanayi alt sektörü olaca öngörülmektedir. Elektrik<br />
üretiminde, özellikle daha verimli yakt olmas ve daha az karbon yaymas nedeniyle, en çok<br />
tercih edilen yaktn doal gaz olmas beklenmektedir.<br />
Rusya Federasyonu, gerek dünya doal gaz rezervlerinin % 25’inden fazlasna dorudan sahip<br />
olmas ve gerekse Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan’la yapt uzun erimli alm<br />
anlamalar nedeniyle, önemli bir üstünlük salam durumdadr. Bu üstünlük, gerek fiyatlarn<br />
belirlenmesinde ve gerekse ekonomik ve d politikada, Rusya’ya önemli avantaj<br />
salamaktadr.<br />
Dünya gaz üretiminde OECD d ülkelerin arlnn hzla artmas ve LNG teknolojilerine ve<br />
projelerine yönelik yatrmlarn ivme kazanmas beklenmektedir. Afrika ve Orta Dou<br />
ülkelerinde LNG üretimi arlkl olmak üzere, gaz üretiminin toplam miktarnn 2005 – 2030<br />
arasnda 595 milyar metreküp artaca tahmin edilmektedir. ki bölgenin toplam talep artlar<br />
ise 280 milyar metreküp düzeyinde kalacak ve 315 milyar metreküplük bir ihracat potansiyeli<br />
oluacaktr. OECD d Asya ülkelerinde de önemli miktarda gaz üretim art olacaksa da,<br />
ihracatn bölge içinde tüketilmesi beklenmektedir.<br />
Dünya elektrik tüketiminin 2005 ylndaki 17.3 trilyon kilowatt-saatlik miktarndan 2015’de 24.4,<br />
2030’da ise 33.3 trilyon kilowatt-saate eriecei tahmin edilmektedir. Elektrik tüketiminin,<br />
ekonomik büyüme hzlarna paralel olarak en çok OECD d ülkelerde artmas<br />
beklenmektedir. OECD d ülkelerde 2005 – 2030 aras dönemdeki yllk elektrik tüketim art<br />
orannn, ortalama % 4, OECD ülkelerinde ise ylda ortalama % 1.3 orannda gerçekleecei<br />
tahmin edilmektedir. Elektrik üretimindeki artn en çok kömür ve doal gazla karlanmas<br />
beklenmektedir. Elektrik üretimi amaçl kullanmda, kömür kullanmndaki yllk art oran %<br />
3.1, gaz içinse % 3.7’dir. Bu öngörüler, yüksek petrol fiyatlarnn devam varsaymna ve önemli<br />
kömür kaynaklar olan Çin, ABD ve Hindistan gibi ülkelerin olas tüketim eilimlerine dayaldr.<br />
2030’a kadar fosil yaktlarn arlnn sürecei öngörüldüünden, enerji tüketiminden<br />
kaynaklanan karbondioksit salnmnn, 2005’deki 28.1 milyon tonluk seviyesinden, 2015’de<br />
34.3, 2030’da ise, 42.3 milyon tona erimesi beklenmektedir. 2005 – 2030 aras yllk ortalama<br />
salnm artnn ise % 1.7 olarak gerçekleecei tahmin edilmektedir. 2005’de OECD ile<br />
OECD d ülkelerin enerji kaynakl CO2 emisyon miktar baaba iken, 2030 ylnda OECD<br />
d ülkelerin salnmlarnn OECD ülkelerine kyasla neredeyse 2 kat fazla salnm yapacaklar<br />
tahmin edilmektedir.<br />
26<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Grafik 5. Dünya Enerji Kaynakl CO 2 Emisyonlar (2005-2030, milyar metrik ton)<br />
<br />
<br />
Referans Senaryolarn yansra, karbon emisyonlarn snrlayabilecek Alternatif<br />
senaryolar da söz konusudur. Uluslararas Enerji Ajans ve ABD Enerji Bakanl’nn ve<br />
Dünya Enerji Konseyi gibi kurulularn yannda, çeitli enerji kurum ve kurulularnn<br />
alternatif senaryolar da vardr. Bu senaryolarn yaama geçirilebilmeleri bir yandan<br />
yüksek maliyetli yatrmlar, bir yandan da uluslararas bir uzlamay zorunlu<br />
klmaktadr. Ancak, uygulanmalar halinde hem küresel snmann olas olumsuz<br />
etkilerinin önemli oranda geriletilebilmesi, hem de yaplacak ilk yatrmlarn, orta ve<br />
uzun erimde, geri alnmas ve sonraki maliyetlerin düürülmesi de olasdr.<br />
Alternatif senaryo uygulamalar arasnda; enerji tüketim profillerinde artan oranda<br />
nükleer kullanm, yenilenebilir kaynaklarn teviki suretiyle paylarnn arttrlmas,<br />
elektrik üretim ve tüketim alt sektörlerinde verimliliin arttrlmas ve fosil kaynak<br />
kullanm süreçlerinde verimlilik artnn salanmas gibi hususlar öne çkmaktadr.<br />
Alternatif politikalarn uygulanmas ile, 2030 ylnda günde 14 milyon varil daha az<br />
petrol tüketilmesinin mümkün olabilecei hesaplanmaktadr. Söz konusu politikalarn<br />
uygulanabilmesi halinde, 2030 ylnda, Referans Senaryoya kyasla, 8 gigaton (% 19)<br />
daha az CO2 emisyonu yaylmas söz konusu olabilecektir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 27
Tablo1. Türkiyenin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri<br />
Alan<br />
783 562 km2<br />
Tarmsal alan 35 %<br />
Orman alan 27 %<br />
Nüfus (milyon) 70,586(*)<br />
GSYH ppp (Milyar $)( satn alma gücüne göre) 576.82<br />
GSYH cari fiyatlarla (Milyar $) 656.8 (*)<br />
Kii bana GSYH ($) 9305<br />
GSYH Sektörel Dalm (**)<br />
Tarm % 11.1<br />
sanayi % 29.7<br />
hizmetler % 60.1<br />
Birincil Enerji (milyon TEP) 107.6 (***)<br />
Elektrik Üretim( TWh) 191.6 (***)<br />
Kurulu Güç (MW) 40 836(***)<br />
Kii bana birincil enerji tüketimi (kgoe) 1525 (***)<br />
Kii bana elektrik enerjisi tüketimi (kWh-gross) 2692 (***)<br />
Enerji Younluu(1000$/toe)<br />
Enerji Younluu (1000$/toe) satn alma gücüne göre<br />
0.36(****)<br />
0.16<br />
Kii Bana karbon younluu 4.55 (2006) (*****)<br />
(*) TUKve DTM<br />
(**) DPT<br />
(***) ETKB Kasm <strong>2008</strong><br />
(****) IEA Key Energy statistics <strong>2008</strong><br />
(*****) Ulusal Bildirim<br />
3.1. TÜRKYE ENERJ POLTKASI<br />
Türkiye’nin Enerji Politikas, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca; enerjinin, ekonomik<br />
büyümeyi gerçekletirecek ve sosyal gelimeyi destekleyecek ekilde; zamannda, yeterli,<br />
28<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
güvenilir, rekabet edilebilir fiyatlardan, çevresel etkileri de göz önünde tutularak tüketiciye<br />
salanmas eklinde tanmlanmaktadr.<br />
Bu balamda, Bakanln ana enerji politika ve stratejileri:<br />
Stratejik petrol ve doal gaz depolama kapasitesinin arttrlmas,<br />
Kaynak ve ülke çeitlendirilmesi,<br />
Yerli kaynaklarn kullanm ve gelitirilmesine öncelik verilmesi,<br />
Farkl teknolojilerin kullanm , gelitirilmesi ve yerli üretimin artrlmas,<br />
Ülkemizin enerji ticaret merkezi olma potansiyelinden en iyi ekilde yararlanlmas,<br />
Talep yönetiminin etkinletirilmesi ve verimliliin artrlmas,<br />
Yakt esnekliinin artrlmas (üretimde alternatif enerji kayna kullanmna olanak<br />
salanmas),<br />
Orta Dou ve Hazar petrol ve doal gaznn piyasalara ulatrlmas sürecine her<br />
aamada katlm salanmas,<br />
Enerji sektörünün, ileyen bir piyasa olarak effafl ve rekabeti esas alacak<br />
ekilde yaplandrlmas,<br />
Bölgesel ibirlii projelerine katlm ve entegrasyon,<br />
Her aamada çevresel etkileri göz önünde bulundurmak eklinde özetlenmektedir.<br />
Bu ilkeler çerçevesinde Avrupa Birlii müktesebatna uyum ve enerji sektöründe piyasa<br />
mekanizmasnn oluturulmasna yönelik politikalara öncelik verilmi ve Elektrik, Doal Gaz,<br />
Petrol, LPG Piyasalarna ilikin Piyasa Kanunlar yaymlanm ve çok sayda yasal düzenleme<br />
yaplmtr.<br />
Sektörü düzenlenmek amacyla birbiri ardna çkarlan kanunlar ve yeni düzenlemeler öyledir:<br />
1. 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu- 3 Mart 2001<br />
2. 4646 sayl Doal Gaz Piyasas Kanunu-18 Nisan 2001<br />
3. 5015 sayl Petrol Piyasas Kanunu - 20Aralk 2003<br />
4. Elektrik sektörü Staratejisi (2004)<br />
5. 3213 sayl Maden kanununda 5177 sayl deiiklik kanunu -5 Haziran 2004<br />
6. 5307 sayl Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) Piyasas Kanunu- 02 Mart 2005<br />
7. 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçl<br />
Kullanmna likin Kanun- 18 Mays 2005<br />
8. 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu -2 Mays <strong>2007</strong><br />
9. Jeotermal Kaynaklar ve Doal Mineralli Sular Kanunu- 13 Haziran <strong>2007</strong><br />
10. 5710 Sayl Nükleer Güç Santrallarnn Kurulmas ve letilmesi le Enerji<br />
Satna likin Kanun- 21 Kasm <strong>2007</strong><br />
Bu düzenlemelerle igili olarak çok sayda yönetmelik ve tebli çkarlmtr.Ayrca Enerji<br />
Stratejisinin yenilenmesi için yeni bir Enerji Stratejisi tasla hazrlanmtr.<br />
3.2. TÜRKYE ENERJ ARZ VE TALEB<br />
Türkiye hemen hemen her çeit enerji kaynana sahiptir. Ancak hidrolik ve kömür dndaki<br />
bu kaynaklar ülkenin ihtiyacn karlayacak seviyede deildir. Kömür ve hidrolik enerji yerli<br />
üretimde önemli pay tekil etmektedir. Kömür, doal gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli<br />
bileenidir. Özellikle doal gaz son yllarn hzla büyüyen enerji kayna olarak tüketimde<br />
vazgeçilmez bir yere oturmutur. <strong>2007</strong> ylnda doalgaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük<br />
pay alan enerji kayna haline gelmitir. Buna karlk doal gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü<br />
kendi üretimiz ile karlanabilmitir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 29
Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi <strong>2007</strong><br />
(1000 TEP)<br />
Elektrik<br />
Kaynaklar<br />
ynaklar Birincil Enerji<br />
Kömür Odun+Bitki Petrol Doalgaz Yenilenebilir (thalat-hracat) Elektrik Toplam<br />
(thalat-<br />
Üretimi 14.797 Kömür Odun+Bitki 4.995 2.241 Petrol 827 Doalgaz 4.592 Yenilenebilir hracat) 0 27.453 Toplam<br />
rincil Üretim Enerji<br />
etimi çindeki pay 14.797 4.995 2.241 827 4.592 0 27.453<br />
etim<br />
%<br />
çindeki<br />
53,9 18,2 8,2 3,0 16,7 0,0 100,0<br />
y %<br />
Birincil Enerji<br />
53,9 18,2 8,2 3,0 16,7 0,0 100,0<br />
Talebi 30.909 4.995 33.310 33.953 4.592 -134 107.625<br />
rincil Enerji<br />
Talep çindeki<br />
lebi 30.909 4.995 33.310 33.953 4.592 -134 107.625<br />
pay % 28,7 4,6 30,9 31,5 4,3 -0,1 100,0<br />
lep<br />
Üretimin<br />
çindeki<br />
y %<br />
Talebi<br />
28,7 4,6 30,9 31,5 4,3 -0,1 100,0<br />
etimin Karlama Talebi<br />
rlama Oran Oran % % 47,9 100,0 6,7 6,7 2,4 2,4 100,0 100,0 0,0 0,0 25,5 25,5<br />
Kaynak:ETKB EGM Kasm <strong>2008</strong><br />
Birincil enerji tüketimi yllk ortalama %2,8 orannda bir artla <strong>2007</strong> yl sonu itibariyle 107.625<br />
milyon ton petrol edeerine (MTEP), elektrik enerjisi tüketimi ise yllk %4,6 orannda bir<br />
artla 191,6 milyar kwh’e ulamtr. 2001 krizinin etkilerinin hafifledii 2003 sonras dönemde<br />
ise birincil enerji tüketimi yllk ortalama %5,7, elektrik enerjisi tüketimi ise %6,7 orannda<br />
büyümütür.<strong>2007</strong> ylnda, birincil enerji kaynaklar üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8’ini,<br />
doal gaz %3 ‘ünü, yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yaktlar (odun, hayvan ve<br />
bitki atklar) ise %18’ini oluturmaktadr.<br />
Tablo 3. Birincil Enerji Kaynaklar Üretimi<br />
(Orijinal ( j Birimler) )<br />
YILLAR 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
LLAR Takömürü 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006<br />
(bin ton)<br />
rü (bin ton) 2745<br />
2745<br />
2248<br />
2248 2392 2494<br />
2392 2494<br />
2319<br />
2319<br />
2059 1946 2170<br />
2059 1946<br />
2319<br />
2170<br />
2462<br />
2319<br />
Linyit (bin ton) 44407 52758 60854 59572 51660 46168 43709 57708 61484 72121<br />
(bin ton) 44407 52758 60854 59572 51660 46168 43709 57708 61484<br />
Asfaltit (bin ton) 276 67 22 31 5 336 722 888 452,4 782<br />
bin ton) 276<br />
Petrol (bin ton)<br />
67<br />
3717<br />
22<br />
3516 2749<br />
31<br />
2551<br />
5<br />
2442<br />
336 722<br />
2375 2276 2281<br />
888<br />
2175,5<br />
452,4<br />
2134<br />
(bin Doal ton) Gaz (10 3717 3516 2749 2551 2442 2375 2276 2281 2175,5<br />
m3) 212 182 639 312 378 561 708 897 907 893<br />
z (10 6 m3) 212 182 639 312 378 561 708 897 907<br />
Hidrolik+Jeotermal<br />
Jeotermal (GWh)(*) 23228 35627 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338 36007<br />
Jeoter. Is 23228 35627 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338<br />
<br />
(bin TEP) 364 437 648 687 730 784 811 926 898 914<br />
Rüzgar (GWh) 364 437 648 33 68762 730 48 61784 58 81159 926 127 355 898<br />
GWh) Güne bin TEP) 28 143 33 262 62287 318 48 35061 375 58385 403 59 420 127<br />
in TEP) 28<br />
Odun (bin ton)<br />
143 262 287<br />
17870 18374 16938 16263<br />
318<br />
15614<br />
350 375<br />
14991 14393 13819<br />
385 403<br />
13411 12932<br />
(bin Hayvan ton) ve Bitki 17870 18374 16938 16263 15614 14991 14393 13819 13411<br />
e Bitki<br />
Art.<br />
Art.<br />
(bin ton) 8030 6765 5981 5790 5609 5439 5278 5127 4984 4850<br />
Biyoyakt<br />
8030 6765 5981 5790 5609 5439 5278 5127 4984<br />
(bin ton) 2 12<br />
t (bin ton) 2<br />
Toplam(bin TEP) 25478 26719 26047 24576 24282 23783 24332 24549 26580 27453<br />
bin TEP) 25478 26719 26047 24576 24282 23783 24332 24549 26580<br />
* <strong>2007</strong> yl Hidrolik GWh ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmitir.<br />
* Kaynak: <strong>2007</strong> yl <strong>2008</strong> Hidrolik ETKB GWh EGM ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmitir.<br />
30<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı<br />
Tablo 4. Birincil (Orijinal Enerji Tüketiminin Birimler) Kaynaklara Dalm<br />
(Orijinal Birimler)<br />
YILLAR<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Takömürü (bin ton) 8191 8548 15525 11176 13830 17535 18904 19421 22798 25388<br />
Linyit (bin ton) 45891 52405 64384 61010 52039 46051 44823 56571 60184 72317<br />
Asfaltit (bin ton) 287 66 22 31 5 336 722 738 602 632<br />
Petrol (bin ton) 22700 27918 31072 29661 29776 30669 31729 31062 31395 32143<br />
Doal Gaz (10 6 m3) 3418 6937 15086 16339 17694 21374 22446 27171 31187 36682<br />
Hidrolik+ Jeotermal<br />
(GWh) 23228 35627 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338 36007<br />
Jeotermal Is (bin<br />
TEP) 364 437 648 687 730 784 811 926 898 914<br />
Rüzgar (GWh) 33 62 48 61 58 59 127 355<br />
Güne (bin TEP) 28 143 262 287 318 350 375 385 403 420<br />
Odun (bin ton) 17870 18374 16938 16263 15614 14991 14393 13819 13411 12932<br />
Hayvan ve Bitki Art.<br />
(bin ton) 8030 6765 5981 5790 5609 5439 5278 5127 4984 4850<br />
Elektrik thalat (GWh) 176 3791 4579 3588 1158 464 636 573 864<br />
Elektrik hracat (GWh) -907 -696 -437 -433 -435 -588 -1144 -1798 -2236 -2422<br />
Biyo Yakt (bin ton) 2 12<br />
TOPLAM(bin TEP) 52987 63679 80500 75402 78331 83826 87818 91074 99642 107625<br />
Kaynak: <strong>2008</strong> ETKB EGM<br />
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı<br />
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dalm<br />
(Bin TEP)<br />
(Bin TEP)<br />
1990 % 1995 % 2000 % 2004 % 2005 % 2006 % <strong>2007</strong> %<br />
Sanayi 14542 35 17372 35 24501 40 29358 42 28084 39 30984 40 32371 39,2<br />
Konut ve<br />
Hizmetler<br />
15358 37 17596 35 20058 33 20252 30 22923 32 23726 31 24645 29,8<br />
Ulatrma 8723 21 11066 22 1<strong>2008</strong> 20 13907 20 13849 19 14884 19 17282 20,9<br />
Tarm 1956 5 2556 5 3073 5 3314 5 3359 5 3610 5 3944,8 4,8<br />
Enerji D 1031 2 1386 3 1915 3 2174 3 3296 5 4163 5 4430,3 5,4<br />
Net 41611 100 49976 100 61555 100 69005 100 71510 100 77366 100 82673 100<br />
Çevrim-Enerji 11377 21 13703 22 18945 24 18814 21 19564 21 22201 22 24879 12,3<br />
Genel Enerji<br />
Tüketimi 52987 63678 80500 87818 91074 99590 107625<br />
Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve <strong>2008</strong> ETKB EGM<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 31
120000<br />
100000<br />
120000<br />
80000<br />
100000<br />
60000<br />
80000<br />
40000<br />
60000<br />
20000<br />
40000<br />
0<br />
1990 1995 2000 2004 2005 2006<br />
20000<br />
Sanayi Konut Ve Hizmetler Ulatrma Tarm Enerji D Çevrim-En<br />
0<br />
1990 1995 2000 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Sanayi Grafik Konut 6. Ve Hizmetler Nihai Enerji Tüketiminin Ulatrma Sektörel Tarm Dalm Enerji (Bin DTEP)<br />
Çevrim-Enerji<br />
1990 ylnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yllk ortalama %2,9’luk artla 2004 ylnda<br />
69,0 MTEP, <strong>2007</strong> ylnda 82,7 MTEP deerine ulamtr. Bu dönemde nihai enerji tüketim<br />
yapsndaki önemli deiiklik elektrik ve doal gaz tüketiminde olmutur. 1990 ylnda nihai<br />
enerji tüketimi içinde doal gazn pay %1,9’dan <strong>2007</strong> ylnda %.31,5 ’a yükselmitir. Dier<br />
taraftan elektrik enerjisi üretiminde ise doal gazn pay %9,4’den % 49,6 ‘ya yükselmitir.<br />
Doalgaz<br />
3%<br />
Petrol<br />
8%<br />
Odun+Bitki<br />
18%<br />
Yenilenebilir<br />
17%<br />
Kömür<br />
54%<br />
Doalgaz<br />
31%<br />
Yenilenebilir<br />
4%<br />
Petrol<br />
31%<br />
Kömür<br />
29%<br />
Odun+Bitki<br />
5%<br />
Üretim<br />
Tüketim<br />
27,4 milyon TEP 107,6 milyon TEP<br />
thalat % 75<br />
Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin Yaps, <strong>2007</strong><br />
Yerli kaynaklarmzdan üretilen enerji miktarndaki artn enerji talebimizden daha düük<br />
olmas nedeniyle, net enerji ithalatmz 1990’daki 28,5 MTEP deerinden <strong>2007</strong>’de 81.1 MTEP<br />
32<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
deerine ulamtr. <strong>2007</strong> ylnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile<br />
karlanmtr.<br />
120000<br />
100000<br />
80000<br />
60000<br />
40000<br />
TALEP Bin TEP<br />
ARZ Bin TEP<br />
20000<br />
0<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Geliimi<br />
Geçmi yllarda olduu gibi, <strong>2007</strong> ylnda da bata doal gaz ve petrol olmak üzere, ta<br />
kömürü ve elektrik enerjisi ithalat yaplmtr.<br />
Kömür ithalatlar toplam olarak 14,6 MTEP (%16,7 ), ham petrol ve petrol ürünleri ithalat 38,2<br />
MTEP (%43,6 ), doal gaz ithalat 33,2 MTEP (%37,9), elektrik enerjisi ithalat ise 0,08 MTEP<br />
olmutur.<br />
Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- thalat ve hracatnn Geliimi<br />
(Bin TEP)<br />
1990 1995 2000 2001 2002* 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Talep 52987 63679 80501 75403 78354 83826 87818 91362 99590 107625<br />
Üretim* 25656 26749 26156 24681 24324 23783 24332 24549 26802 27453<br />
thalat 30936 39779 56342 52780 58629 65239 67885 73480 80514 87614<br />
hracat 2104 1947 1584 2620 3162 4090 4022 5171 6572 6925,5<br />
hrakiye 355 464 467 624 1233 644 631 628 588 91,71<br />
Net<br />
thalat<br />
28477 37368 54291 49536 54234 60505 63232 67681 73354 81111,8<br />
TYÜKO** 48,1 42,0 33,1 32,6 31,0 28,4 27,7 26,9 26,9 25.5<br />
(%)<br />
*Rafineri d üretim dahildir.<br />
**TYÜKO: Talebin Yerli Üretimle Karlanma Oran<br />
Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve <strong>2008</strong> ETKB EGM<br />
Enerji ithalatna 2006 ylnda 29 milyar dolar ve <strong>2007</strong> ylnda 33,9 milyar dolar ödenmitir.<br />
Petrol fiyatlar <strong>2008</strong>’de kritik eik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çkm olup<br />
<strong>2008</strong> sonunda tekrar 50 $/varil’in altna dümütür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli Haslas <strong>2007</strong><br />
ylnda 656.8 Milyar $ olup, ayn ylda petrol ve doal gaz ithalatna yaklak 23 Milyar $<br />
ödenerek Gayri Safi Milli Haslamzn % 3.5 'i petrol ve doal gaz dalmna verilmitir. Baka<br />
bir deyile <strong>2007</strong> ylndaki tüm ihracatmzn ( 107, 3 Milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve doal gaz<br />
ithalatna ayrlmtr. Toplam enerji arznda, petrole %30,9 ve doal gaza %31,5 orannda<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 33
aml olan ülkemizde enerji sektörünün, ekonomi üzerindeki youn etkisi ve arz güvenlii<br />
büyük önem tamaktadr.<br />
Grafik 9. Enerji Fiyatlarnn Enerji thalatna Etkisi (Milyar Dolar)<br />
Kaynak:. Hazine Müstearl<br />
Grafik 9 da Cari fiyatlarla enerji ithalatnn sabit fiyalarla da arttn göstermektedir. Ancak<br />
enerji fiyatlarndaki artn enerji ithalat deerinin art üzerinde ne denli etkli olduu<br />
görülmektedir.<br />
Türkiye Enerji tüketiminde yüksek bir da bamllk yaamaktadr. Türkiye’de enerji ihtiyacnn<br />
büyük bir çounluu arlkl olarak fosil yakt kaynaklarndan salanmaktadr. ETKB tarafndan<br />
yaplan uzun vadeli projeksiyonlarda da bamllk orannn 2010’da % 71, 2015’de % 68 ve<br />
2020 yl için % 70’ler seviyesinde olaca tahmin edilmi olmakla birlikte enerji ithalatndaki<br />
art eilimi <strong>2007</strong> ylnda da sürmütür.<br />
3.3. KAYNAKLAR BAZINDA ENERJ<br />
3.3.1. KÖMÜR<br />
Ülkemizde <strong>2007</strong> ylnda üretilen birincil enerjinin %54’ü, 14,8 MTEP ile kömürdür. Ancak<br />
üretilen kömürün toplam birincil enerji tüketimindeki pay, doal gaza verilen arlk nedeniyle,<br />
2000 ylnda %15,5 iken <strong>2007</strong> ylnda %13,6 seviyesine gerilemitir. Bu olumsuz gelime daha<br />
ziyade ithal edilen ve oldukça pahal olan doal gazn elektrik üretiminde ar ölçüde<br />
kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.<br />
Türkiye’de takömürü, linyit ve asfaltit üretilerek tüketilmekte olup, bu kaynaklardan takömürü<br />
üretimi bir Kamu ktisadi Devlet Teekkülü (KT) olan Türkiye Takömürü Kurumu Genel<br />
Müdürlüü(TTK), linyitin önemli bir bölümü yine KT kuruluu olan Türkiye Kömür letmeler<br />
Kurumu Genel Müdürlüü(TK) tarafndan gerçekletirilmektedir. Asfaltit üretimi ise ruhsatlar<br />
TK’ye ait olan sahalarda özel sektör tarafndan rödovans karl yaplmaktadr. <strong>2007</strong> ylnda,<br />
linyit üretiminin %41’i TK tarafndan gerçekletirilmitir. Özel sektör <strong>2007</strong> yl üretiminin %11’ini<br />
gerçekletirmi olup, geri kalan %48’lik üretimi ise Elektrik Üretim A.. Genel Müdürlüü<br />
(EÜA)’a devredilen; iki adet açk iletme (Sivas-Kangal ve Afin-Elbistan) ile letme Hakk<br />
Devri modeli çerçevesinde bir adet kapal iletme (Çayrhan) üretimi yaplan sahalarda<br />
yaplmtr.<br />
34<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
31
3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Gelitirilmesi* 4 :<br />
Linyit rezervlerinin çounluu 1967-1990 yllar arasnda bulunmutur.<br />
Bu dönemden sonra kapsaml rezerv gelitirme etüt ve sondajlar yaplamamtr. Ancak TK<br />
tarafndan 1999 da yaplan çalma ile Afin-Elbistan Havzasndaki sondajlarn iletme<br />
koullar ve kömür younluu dikkate alnarak yeniden deerlendirilmesiyle havzann<br />
ekonomik üretilebilir rezervi 1 milyar ton artmtr.<br />
Enerjide da bamllmzn giderek artmas yannda pahal oluu, yerli kaynaklara daha<br />
fazla yönelmemizi gerektirmitir. Bu anlayla ‘’Linyit Rezervlerimizin Gelitirilmesi ve Yeni<br />
Sahalarda Linyit Aranmas’’ Projesi TK koordinatörlüünde, teknik olarak MTA’nn<br />
öncülüünde ve sorumluluunda, ET-MADEN, TPAO, EÜA VE DS’nin katlm ile 2005<br />
ylnda balatlmtr. Proje ile bata MTA, TK, arivlerindeki linyit arama raporlar olmak üzere<br />
dier kurulularn kömürle ilgili verileri deerlendirilerek aratrlacak alanlar belirlenmitir.<br />
2006 ylndan sonra Projenin koordinatörlüü de MTA ‘ya verilmitir. 2005-2011 yllar<br />
arasndaki dönemde yaklak 30.000 km² etüt 170.000 m. Sondaj yaplmas planlanmtr.<br />
Bu çalmalar ile Trakya havzasnda, Soma havzasnda ve Karapnar havzasnda yeni<br />
kömürler bulunmu, bilinen sahalarda ise rezerv artlar salanmtr.<br />
Özellikle Afin Elbistan Sahasnda yaplan çalmalar ülkemiz linyit rezervlerine büyük katk<br />
salamtr. Sahada toplam derinlii 2005 ylnda 40.000 metreyi, 2006 ylnda 90.000 metreyi<br />
aan sondaj yaplm olup yaklak 700 milyon tonluk bir rezerv art salanmtr. Afin<br />
Elbistan sahasnda <strong>2007</strong> ylnda yaplan sondaj 40.000 metreyi geçmi ve MTA ruhsat<br />
alannda da 400 milyon ton üzerinde rezerv art salanmtr. TK’nin yapt çalmayla<br />
birlikte Havzann toplam rezevi 5 milyar ton civarnda olmaktadr.<br />
Trakya Havzasnda MTA’ya ait ruhsatlarda 21 milyon ton görünür 63 milyon ton muhtemel 402<br />
milyon ton mümkün olmak üzere toplam 485 milyon ton kömür rezervi bulunmutur.<br />
Karapnar(Konya) Havzasndaki MTA ruhsatlarnda yaplan 16 adet sondaj sonunda 550<br />
milyon ton muhtemel + mümkün rezerv tahmin edilmektedir.<br />
Soma(Manisa ) sahasnda 700-900 m derinliklerde 10-30 m arasnda deien kalnlklarda 100<br />
milyon ton belirlenmi olup çalmalar devam etmektedir. Yukardaki bilgiler çerçevesinde <strong>2007</strong><br />
yl sonu itibariyle Türkiye linyit rezervleri yaklak 11 milyar ton olacaktr.<br />
3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi<br />
Ülkemizdeki en zengin takömürü kaynaklar Zonguldak ve çevresinde, Ereli'den Amasra'ya<br />
kadar uzanan bir sahil eridini kaplamakta olup, ayrca Toroslar ve Diyarbakr dolaylarnda da<br />
20 milyon ton civarnda rezerv bulunduu tahmin edilmektedir. <strong>2007</strong> yl sonuna göre toplam<br />
takömürü rezervi 1,3 milyar ton civarndadr.<br />
Yerli kaynaklarmz içerisinde önemli bir yere sahip olan linyit yataklarna ülkemizin hemen<br />
hemen bütün bölgelerinde rastlanmaktadr. Bilinen linyit varlnn en önemlilerini Afin-<br />
Elbistan, Mula, Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Konya, Beypazar ve Sivas havzalar<br />
oluturmaktadr.<br />
Linyit rezervlerimiz alt sl deerlerine göre kategoriler altnda toplandnda, 1000-1500 kcal/kg<br />
%55, 1500-2000 kcal/kg alt sl deere sahip linyitlerimizin %16’lk pay ald görülmektedir.<br />
Buna göre linyit rezervlerimizin %74’ü düük alt sl deere sahip olup, bunun en büyük<br />
bölümünü 5 milyar ton civarndaki Elbistan Linyitleri (Ortalama alt sl deeri 1100 kcal/kg)<br />
4 engüler, Türkiye 16.Kömür Kongresi <strong>2008</strong>-Zonguldak ve Koçak,Ç, Kürkçü, S.,Ylmaz S, Türkiye 9.Enerji<br />
Kongresi 2003- stanbul<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 35
tekil etmektedir. Kalan %20; 2000-3000, %4; 3000-3500, %2; 3500’in üstü kcal/kg alt sl<br />
deerli rezervler olarak dalmtr. <strong>2007</strong> yl sonuna göre toplam linyit rezervi 11 milyar ton<br />
civarndadr.<br />
10%<br />
4%<br />
1%<br />
1%<br />
3%<br />
<br />
Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori Gruplarna Göre Dalm<br />
Kaynak: (MTA,TK,EÜA)<br />
Ülkemizdeki linyitlerin %90' açk iletme, kalan yeralt üretim metoduyla üretilmektedir.<br />
Gerek yeralt ve gerekse yerüstü iletmelerde modern üretim teknolojilerinin uygulanmas<br />
için çalmalar sürdürülerek üretim verimlerinin yükseltilmesine gayret edilmektedir.<br />
Baz teknik ve ekonomik zorluklar nedeniyle, 1980’li yllarn ortasndan itibaren takömürü<br />
üretiminde düüler gözlenmektedir. 1990 ylnda 2,7 milyon ton olan takömürü üretimi<br />
<strong>2007</strong> ylnda 2,46 milyon ton olarak gerçeklemitir. Buna karlk yine 1980’li yllarn<br />
ortasnda linyit üretiminde yüksek oranda artlar gözlenmeye balanm ve 1990 ylnda<br />
44,4 milyon ton olan üretim, 1998 ylnda 65,2 milyon ton’a ulamtr. Bu yldan itibaren<br />
linyitten elde edilen elektrik enerjisi üretimine bal olarak santral yakt taleplerinin dümesi<br />
nedeniyle üretimdeki düülerle 2004 ylnda 43,7 milyon ton olmutur. 2004 ylndan sonra<br />
linyit üretimi artarak <strong>2007</strong> ylnda 72,1 milyon tona ulamtr. <strong>2007</strong> ylnda üretilen linyitin<br />
ortalama AID 1854 kcal/kg, üretilen takömürünün ortalama AID 4423 kcal/kg olurken,<br />
tüketilen takömürünün ortalama AID ise 6070 kcal/kg olmutur. Linyitin ithalat olmad<br />
için tüketilen ve üretilen linyitin AID deimemitir. <strong>2007</strong> ylnda üretilen takömürünün<br />
ortalama AID 4423 kcal/kg olurken, toplam takömürü arznn ortalama AID 6070 kcal/kg<br />
olmutur. thalat olmad için üretilen linyitin ve toplam linyit arznn ortalama AID 1854<br />
kcal/kg, dr.<br />
Enerji arz güvenirliinin salanmas kapsamnda, en önemli yerli kaynaklarmz olmalar<br />
özelliiyle gerek linyit, gerekse takömürü üretimlerinin arttrlmas için ETKB tarafndan<br />
çalmalar sürdürülmektedir. Bunun sonucu olan artlar Grafik 11’de görülmektedir.<br />
36<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 7. Takömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton)<br />
1990 1995 2000 2001 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
ÜRETM 2745 2248 2392 2494 2170 2319 2462<br />
THALAT 5557 5941 12990 8028 17360 20286 22946<br />
ARZ 8191 8548 15525 11176 19421 22798 25388<br />
ÇEV.EN. SEK. 5444 5508 6282 5832 9517 10403 10539<br />
Santral 474 1246 2034 2274 5259 5618 5912<br />
Kok Fabrikalar 4723 4182 4191 3551 4218 4745 4443<br />
Dier 247 80 57 7 40 40 184<br />
SEK.NHA TÜK. 2747 3040 9244 5344 9904 12395 14849<br />
SANAY 1459 1803 8529 4548 8970 11530 13984<br />
ULATIRMA 13 4 1<br />
KONUT/ HZ. 1275 1233 714 796 935 865 865<br />
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TTK<br />
Bu kaynaklarn tüketimine bakldnda 1990 ylnda 8,2 milyon ton olan takömürü<br />
tüketiminin yllk ortalama %7 artla <strong>2007</strong> ylnda 25,4 milyon ton’a ulat görülmektedir.<br />
Bu miktarn yaklak 18,4 milyon ton’u, demir çelik sektörü dahil olmak üzere sanayi<br />
sektöründe tüketilmitir. Linyitte ise 1990 ylnda 45,9 milyon ton olan tüketimin <strong>2007</strong><br />
ylnda 72,3 milyon ton olduu görülmektedir. <strong>2007</strong> ylnda linyit arznn %73’ü (9,8 MTEP.)<br />
termik santrallarda tüketilmitir. <strong>2007</strong> ylnda toplam sektörel nihai enerji<br />
tüketiminin(sanayi+ konut/hizmet.) %19,9’unu (16,9MTEP), toplam enerji arznn ise<br />
%28,7'sini (30,9MTEP) kömür oluturmutur(Grafik12).<br />
Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton)<br />
1990 1995 2000 2001 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Üretim 44407 52758 60854 59572 57708 61484 72121<br />
thalat 15 10 11 11 29<br />
Arz 45891 52405 64384 61010 56571 60184 72317<br />
Çev., En. Sek. 30152 39985 53314 53556 48562 50854 60709<br />
Santral 29884 39815 53312 52785 48319 50584 60536<br />
Dier 268 170 2 121 243 270 173<br />
Sektörel Nihai<br />
Tüketim<br />
15739 12420 11070 7454 8009<br />
9330 11608<br />
Sanayi 8470 6013 6144 4871 3202 4021 5006<br />
Ulatrma 22<br />
Konut/ Hiz.<br />
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TK<br />
7247 6407 4926 2583 4807 5309 6602<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 37
16000<br />
(Bin TEP)<br />
14000<br />
12000<br />
10000<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
Linyit<br />
Takömürü<br />
Asfaltit<br />
2000<br />
0<br />
1990<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
<strong>2007</strong><br />
Grafik 11. Linyit, Takömürü ve Asfaltit Üretimi<br />
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TK,<br />
20000<br />
18000<br />
16000<br />
Çevrim<br />
Sektörü<br />
(Bin TEP)<br />
14000<br />
12000<br />
10000<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
2000<br />
0<br />
Sanayi<br />
Konut ve<br />
Hizmetler<br />
1990<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
<strong>2007</strong><br />
Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Dalm<br />
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TK,TTK<br />
38<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri<br />
Daha önce de sözü edildii gibi; kömür kayna günümüzde artan enerji talebinin<br />
karlanmasnda, dier fosil yaktlara kyasla bolluu, istikrarl tedarik koullar ve fiyat yaps<br />
ile en güvenilir enerji kayna olup ksa ve orta dönemde de bu konumunu sürdürecei<br />
beklenmektedir. Ancak kömürün gelecei, temiz kömür teknolojilerindeki gelimelere baldr.<br />
Temiz kömür teknolojileri; kömürün hem çevresel olarak kabul edilebilirliini hem de<br />
verimliliini artran teknolojiler olarak tanmlanmaktadr. Böylelikle kömür kullanmndan<br />
kaynaklanan emisyon ve atklar azaltlp birim ton bana elde edilen enerji miktar artmakta ve<br />
sürdürülebilir bir geliim için kömürün daha çevre dostu ve verimli kullanlabilmesi<br />
hedeflenmektedir. Bata gelimi ülkeler olmak üzere Dünyada esas olarak kömür hazrlama<br />
ve iyiletirme teknolojileri, kömür yakma ve gazlatrma teknolojilerini kapsayan dönüüm<br />
teknolojileri ile CO2 tutma ve depolama teknolojileri alannda temel Ar-Ge, uygulamal Ar-Ge,<br />
demonstrasyon projeleri üzerinde youn çalmalar sürdürülmektedir.<br />
Kömür, açk iletme veya yeralt üretim yöntemleri ile yerüstüne tuvönan (hiçbir ilem<br />
yaplmadan) olarak çkartlr. Kömür hazrlama ve iyiletirme teknolojileri; kömürün kullanm<br />
amacna yönelik olarak krma/öütme, eleme/boyutlandrma, ykama ve iyiletirme<br />
ilemlerinden olumaktadr. Bu teknolojiler ile ksaca üretim srasnda kömüre karan<br />
inorganik maddeleri (kül yapc mineraller ve pritik kükürt) kömürden ayrarak azaltmak, nem ve<br />
kül orann düürerek kalori deerini yükseltmek mümkün olabilmektedir. Dünyada bata ABD,<br />
Avrupa, Avustralya olmak üzere gelimi ülkelerde yaygn bir ekilde kullanlan bu<br />
teknolojilerin, gelimekte olan ülkeler ile Rusya’da yaygn olmad bilinmektedir. Türkiye bu<br />
alanda son yllarda bir hamle yapp linyit ykama kapasitesini 31 Milyon ton/yl’a (<strong>2007</strong><br />
rakamlar ile Türkiye toplam linyit üretiminin %43’ü) çkarm olup bu kapasitenin %77’si TK ve<br />
özel sektöre açt sahalarda kurulan tesislere aittir. Ayrca kömür ykama tesisi ince atklarnn<br />
iyiletirilmesi ve briketlenmesi, kuru kömür iyiletirme yönteminin TK linyitlerine<br />
uygulanabilirliinin aratrlmas üzerinde Ar-Ge çalmalar yürütülmektedir.<br />
Kömür yakma teknolojilerinde yenilikler daha çok verimlilik artrma yönündedir. Halen kömüre<br />
dayal santrallerin %90 dan fazlas toz (pülverize) kömür yakan teknolojiler olup Dünya<br />
verimlilik ortalamas %34 dolayndadr. Bu teknolojilerde kömür önce yaklr daha sonra<br />
temizleme ilemi yaplr. SOx emisyonlarn, %90-97 orannda Baca Gaz Artma teknolojisi ile;<br />
NOx emisyonlarn %90 orannda SCR (Selective Catalytic Reduction) teknolojisi ile; uçucu<br />
madde emisyonlarn %99 orannda Elektro Statik Filitreler ile tutmak mümkündür. Pülverize<br />
Kömür Yakma teknolojisinde bitümlü kömüre dayal Nordjylland (Danimarka) ultra super-kritik<br />
santralinde %47 verimlilie ulalmtr. Ultra super-kritik kazanlarda verimlilik art, ana buhar<br />
basnc ve scaklnn artrlmas ve bu arta dayankl malzeme kullanlmas ile<br />
salanmaktadr. Linyite dayal yine ultra-super kritik teknoloji ile en yüksek verimlilie %43 ile<br />
Niederaussem (Almanya) Santrali’nde ulalmtr. Linyit ön kurutma tesisi kurulmas<br />
durumunda bu verimliliin %2-3 daha artrlmas mümkün olabilmektedir.<br />
Akkan Yatak Teknolojisi ile yakma ve temizleme ilemi birlikte uygulanmaktadr.Akkan<br />
yataa kireç ta ekleyerek SOx emisyonlarnn tutulmas mümkün olabilmektedir.<br />
Ülkemizde Çan Termik santrali hariç dier tüm santraller %28-%36 arasnda deien<br />
verimlilikle pülverize kömür yakma teknolojisine sahiptir. Çan 18 Mart Termik Santrali %42<br />
verimlikle Akkan yatakl teknolojiye sahiptir.<br />
Kömür, asrlar boyu elektrik, s, demir ve çelik, çimento üretimi ve dier endüstriyel faaliyetler<br />
için ana girdi olarak kullanlmtr. Ancak son yllarda artan petrol fiyatlar ülkelerin enerji<br />
güvenliini tehdit etmi ve bata büyük kömür rezervine sahip ülkeler olmak üzere bir çok<br />
ülkeyi kömürden alternatif ürünler üretmeye yöneltmitir. Kömürden alternatif ürünler üretme<br />
teknolojilerinden birisi ise kömürün ve /veya kömür biokütle karmlarnn gazlatrlarak<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 39
sentez gaz, elektrik, Hidrojen, sv yakt, çeitli kimyasallarn üretilmesidir. Aslnda kömürün<br />
gazlatrlmas eski bir teknoloji olup 19.yüzyla kadar geriye gitmektedir.<br />
Kömürün gazlatrlarak elektrik üretimine yönelik Entegre Gazlatrma Kombine Çevrim<br />
ksaca IGCC (Integrated Gasification Combined Cycle) teknolojisi üzerinde çalmalar 1970’li<br />
yllarda ABD tarafndan balatlmtr. IGCC santrallerinde yanma öncesi sülfür, cva giderme<br />
gibi gaz temizleme ilemi yaplmaktadr. Günümüzde Dünyada ikisi ABD, ikisi Avrupa’da<br />
(Ispanya (Puertollano), Hollanda(Nuon Power) olmak üzere verimlilikleri %40-45 arasnda<br />
deien 4 adet IGCC’ye dayal demonstasyon santrali mevcuttur<br />
Son yllarda üzerinde youn çallan alanlardan biri CO 2 tutma ve depolama teknolojileri<br />
(Carbon Capture and Storage-CCS) alan olup sfra yakn emisyonlu teknolojiler olarak<br />
adlandrlmaktadr. CO 2 gaznn sera gaz etkisine bal olarak iklim deiiklii yönünden<br />
CO 2 ’nin tutulup depolanmas veya ayrtrldktan sonra proses edilip deerlendirilmesi(Carbon<br />
Capture Processing- CCP) büyük önem tamaktadr. Bu alanda biri yanma öncesi, ikisi yanma<br />
sonras olmak üzere üç teknoloji mevcuttur. Yanma öncesi CCS; yukarda sözü edilen IGCC<br />
teknoloji ile birlikte ele alnmakta ABD’de Futuregen projesi, Almanya’da RWE tarafndan<br />
kurulmakta olan linyite dayal 450 MW gücündeki santral olmak üzere birçok ülkede üzerinde<br />
çallmaktadr. Ancak IGCC santraline CCS teknolojisi ilavesi, depolanan alann üretim<br />
sahasna uzaklna ve özelliine göre ilave bir yatrm maliyeti getirmekte ve depolanmasnn<br />
tad risk, yasal çerçeve yoksunluu sorunlar henüz çözümlenebilmi deildir.<br />
Yanma sonras CCS teknolojilerinden biri CO 2 ’nin kimyasal çözücüler kullanlarak ayrtrlmas<br />
dieri ise Oksijen ile Yanma (Oxy-Fuel Combustion) teknolojisidir. Oksijen ile yanma<br />
teknolojisinde hava yerine oksijen ile yanma salanmakta ve baca gaz içindeki CO 2 daha<br />
youn olduu için tutulmaya hazr (capture ready) hale gelmektedir. Almanya’da 30 MW termik<br />
kapasiteli oksijen ile yanma teknolojisine sahip bir demonstrasyon tesisi tamamlanmtr. Bu<br />
alanda Türkiye’nin 5 ortak ile içinde yer ald bir AB 7.Çerçeve Program Projesi, Soma A<br />
Santralinin oksijen ile yanar hale dönütürülmesini kapsamakta ve AB Komisyonuna sunulmu<br />
sonuç beklenmektedir.<br />
Güney Afrika’da 1950’li yllardan buyana kömürün gazlatrlarak sv yakt ve kimyasallar<br />
üretilmesi ticari olarak gerçekletirilmektedir. Dorudan svlatrma yöntemi ile ilk ticari tesis<br />
ise Çin’de iç Moolistan’da <strong>2008</strong> ylnda faaliyete geçmitir. ABD, Avustralya, Kanada,<br />
Japonya, Almanya bata olmak üzere birçok ülkede bu alanda youn Ar-Ge ve demonstrasyon<br />
projeleri üzerinde çallmaktadr.<br />
Son yllarda ülkemizde linyitlerinin gazlatrma yönünden karakterizasyonu ve gazlatrlarak<br />
sentez gaz, sv yakt, çeitli kimyasallar üretimi konusunda TK Kurumu öncülüünde ve<br />
çeitli ulusal / uluslar aras aratrma kurumlar ve üniversiteler ibirliinde pilot ölçekli projeler<br />
balatlmtr. Bu projeler; ilgili kurum ve kurulularn kendi bütçelerinin yan sra DPT,<br />
TÜBTAK tarafndan desteklenmektedir.<br />
Ülkemizin en büyük sorunlarndan birisi, enerjide da bamllmzn giderek artmasdr.<br />
<strong>2007</strong> ylnda enerji talebinin karlanmasnda %90 orannda fosil yaktlar kullanlmtr. Fosil<br />
kaynaklardan doalgaz’da 98%, petrolde %94, kömürde 49% orannda da baml<br />
durumdayz. Yerli enerji kaynaklarmzdan en fazla kömür kaynana sahip olduumuz ve bu<br />
kaynaklarmzn daha çok düük kalori ve yüksek nem ve kül içeriine sahip linyitlerden<br />
olutuu dikkate alndnda kendi kaynaklarmzn özelliklerine uygun verimli, çevre dostu,<br />
ekonomik temiz kömür teknolojilerinin gelitirilmesi, bu alanda yetimi insan gücü ve finans<br />
kaynaklarnn artrlmasnn önemi ortaya çkmaktadr.<br />
40<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
3.3.1.4. Kömür thalat<br />
1990 ylnda 4,6 MTEP olan toplam kömür ithalat, <strong>2007</strong> ylnda 16,1 MTEP’ne ulamtr. Bu<br />
ithalatn 14,3 MTEP’i (22,9 milyon ton) takömürü olup geri kalan bölümünü ise ikincil kömür<br />
olarak adlandrlan kok ve petrokok oluturmutur. <strong>2007</strong> ylnda itthal edilen takömürünün<br />
ortalama AID 6247 kcal/kg dr. Takömürü ithalatnn önemli bölümü elektrik santralar ve<br />
sanayi sektörü ihtiyacnn karlanmas amacyla yaplmakta olup, <strong>2007</strong> ylnda ithal edilen<br />
takömürünün yaklak %19’u demir-çelik sanayinde, %18’i elektrik santrallarnda tüketilmitir.<br />
Doal gaz tüketiminin son yllarda konut sektöründe hzla yaygnlamas nedeniyle snma<br />
amaçl takömürü ithalat miktarnda art olmamtr.<br />
35000<br />
30000<br />
25000<br />
(Bin TEP)<br />
20000<br />
15000<br />
10000<br />
5000<br />
0<br />
1990 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Üretim thalat Tüketim<br />
Grafik 13. Kömür Üretim, thalat ve Tüketimi<br />
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TK,TTK<br />
Özellikle çimento sanayi tarafndan petro-kok ithalat yaplmakta olup, <strong>2007</strong> yl ithalat 1,9<br />
milyon ton olarak gerçeklemitir. Ortalama AID 7700 kcal/kg olan petrokok ithali çimento ve<br />
baz sanayi sektöründe yerli kömür tüketiminin azalmasna neden olmaktadr. Ayrca gelimi<br />
ülkelerde kullanlmayan kalsine olmam petrokokun ithali toplum sal açsndan son<br />
derece zararl emisyonlarn olumasna sebep olmaktadr. Bu sakncasna karn edeer<br />
kalorili yaktlara göre ucuz olmas nedeniyle kalsine olmam petrokokun ithali<br />
engellenememektedir.<br />
3.3.2. PETROL<br />
Petrol günümüz dünya ekonomi ve siyasetinde tartlmaz bir öneme sahiptir. Kullanm<br />
alannn yaygnl arz-talep dengesi içinde bu ürüne bamll arttrm ve sonuçta petrol,<br />
dünyadaki dier enerji kaynaklarndan ayrlarak stratejik bir konuma gelmitir. Üretici ve tüketici<br />
ülkeler petrolün bu stratejik önemini ksa sürede kavram ve dünyada ekonomik kalknma ve<br />
büyümede petrolün etkisi daha fazla artmtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 41
3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri<br />
Türkiye’nin ekonomik kalknmasnda temel ihtiyaçlar arasnda yer alan enerji kaynaklar<br />
içerisinde petrol, günümüzde yerini ve önemini korumakta ve gelecekte de bunu sürdürecei<br />
beklenmektedir. Ekonomide üretimden tüketime kadar pek çok sektörde kullanlan petrol ve<br />
ürünleri, ülke enerji ihtiyacnn çok önemli bir ksmn karlamaktadr.<br />
<strong>2007</strong> yl verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde doal gazdan sonra en<br />
büyük paya sahiptir. Ancak 33 310 bin TEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin<br />
sadece %6.7 si yerli üretimle ile karlanabilmitir.<br />
3.3.2.2. Petrol Rezervi<br />
<strong>2007</strong> yl sonu itibariyle teorik hesaplamalara göre; Türkiye’ de 979 milyon ton ham petrol<br />
rezervi bulunmaktadr. Ancak bu günün koullarna göre toplam rezervin 167 milyon tonu (<br />
%17 ) üretilebilir niteliktedir.<br />
<strong>2007</strong> YILI SONU TBARYLE KALAN ÜRETLEBLR PETROL'DE RKETLERN YÜZDE PAYI<br />
Aladdin & GYP<br />
1%<br />
N.V.Turkse Perenco &<br />
T.P.A.O.<br />
3%<br />
Toreador & T.P.A.O.<br />
0%<br />
Aladdin & Madison<br />
(Turkey) Inc.<br />
2%<br />
Dier - Others**<br />
0%<br />
Aladdin & Trans Med.<br />
0%<br />
Petroleum E.M.I. &<br />
Dorchester<br />
4%<br />
Amity Oil & T.P.A.O.<br />
0%<br />
N.V.Turkse Perenco<br />
18%<br />
T.P.A.O.<br />
72%<br />
Grafik 14. <strong>2007</strong> Yl Sonu tibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde irketlerin Pay<br />
Kaynak PGM<br />
TPAO ülkemiz üretilebilir petrol rezervlerinin %72’sine sahiptir.<br />
3.3.2.3. Petrol Üretimi<br />
Türkiye’de ham petrolün büyük bir bölümü Güneydou Anadolu bölgesinde üretilmekte olup,<br />
bir miktar üretim de Trakya bölgesinden elde edilmektedir. Halen üretimde kullanlan<br />
rezervlerin tükenmesi nedeniyle, yeni rezerv sahalarnn bulunmamas durumunda önümüzdeki<br />
yllarda üretimin giderek dümesi beklenmektedir.<br />
Yerli üretimin yaklak % 72’si TPAO, geri kalannn büyük bir ksm N.V.Turkse Perenco,<br />
Alaaddin Middle East ve Petroleum Exp. Med irketi olmak üzere, dier Türk ve yabanc<br />
firmalar tarafndan gerçekletirilmektedir.Ülkemizde <strong>2007</strong> yl Aralk sonu itibariyle 41 irket<br />
364,780 km 2 alanda 391 adet ruhsat alm olup,bunun yars TPAO ve ortak irketlere,dier<br />
yars ise özel sektöre aittir.<br />
42<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Petrol tüketiminde ise, ekonomik gelimeye bal olarak sürekli bir yükselme eilimi<br />
görülmektedir. Türkiye'de ylda yaklak 30 milyon ton civarnda ham petrol tüketilmekte ve bu<br />
rakamn 2010’da 41 milyon ton’a, 2015’te 50 milyon ton’a 2020’de ise 61 milyon ton’a<br />
ulaaca tahmin edilmektedir. (ETKB)<br />
Türkiye’de petrol üretiminin tüketimi karlama oran, yldan yla düme göstererek 1993 ylnda<br />
% 16 seviyesinden <strong>2007</strong> ylnda % 6,7’ye dümütür. Bu durum petrolde ne denli da baml<br />
olduumuzu ortaya koymaktadr.<br />
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Üretim(Milyon Ton) 2.749 2.551 2.441 2.375 2.275 2.281 2.175 2134<br />
% Art -6,38 -7,20 -4,31 -2,70 -4,21 0,02 -4,64 -1,9<br />
Deer(cari,Milyon$) 487,06 374,84 375,76 426,88 488,68 625,64 823,30 1.081,5<br />
%Art 47,45 -23,04 0,25 13,60 14,88 28,03 31,59 31,36<br />
Tüketim(Milyon ton) 32.297 30.936 30.932 31.806 32.922 32.192 32.551 32143<br />
Üretim/Tüketim %Art % 7,2 8,5 -4,28,2 - 7,9 2,8 7,5 3,5 6,9 -2,2 7,1 1,1 6,7 -1,3 6,6<br />
Üretim/Tüketim %<br />
Kaynak:PGM<br />
8,5 8,2 7,9 7,5 6,9 7,1 6,7 6,6<br />
Kaynak:PGM<br />
Tablo 9. Petrol Üretim- Deerleri ve Tüketim<br />
Türkiye’de petrol üretimi, tüketimin çok az bir bölümünü karlamaktadr.Yerli üretim 1990<br />
ylndan itibaren düme eilimi göstermi olup,1990’da 3,9 milyon ton’dan <strong>2007</strong>’da 2,13 milyon<br />
ton’a dümütür.<br />
YILLAR BAZINDA<br />
YILLAR<br />
TÜRKYE<br />
BAZINDA<br />
HAM<br />
TÜRKYE<br />
PETROL<br />
HAM<br />
ÜRETM<br />
PETROL ÜRETM<br />
5 000 000<br />
5 000 000<br />
4 500 000 4 500 000<br />
4 000 000 4 000 000<br />
3 500 000 3 500 000<br />
3 000 000 3 000 000<br />
M.TON<br />
2 500 000<br />
2 000 000 2 000 000<br />
1 500 000 1 500 000<br />
1 000 000<br />
1 000 000<br />
500 000<br />
1942-58 1967<br />
1965 1969<br />
1967 1971<br />
1969 1973<br />
1971 1975<br />
1973 1977<br />
1975 1979<br />
1977 1981<br />
1979 1983<br />
1981<br />
1985<br />
1987<br />
1983<br />
1989<br />
1985<br />
1991<br />
1987<br />
1993<br />
1989<br />
1995<br />
1991<br />
1997<br />
1993<br />
1999<br />
1995<br />
2001<br />
1997<br />
2003<br />
1999<br />
2005<br />
2001<br />
<strong>2007</strong><br />
2003<br />
2005<br />
M.TON<br />
2 500 000<br />
500 000<br />
1942-58<br />
1965<br />
3.3.2.4. Petrol Fiyatlar<br />
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliimi<br />
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliimi<br />
Uluslararas Enerji Ajans (IEA) verilerine göre, enflasyona göre ayarlandnda reel petrol<br />
fiyatlar, 1979 ylndaki ran slam Devrimi’nden bir yl sonra 1980’de 100 dolar/varil ile en<br />
yüksek seviyeye ulamtr. Ancak daha sonra 20 dolarlara kadar gerileyen petrol fiyatlar 2001<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 43
ylndan sonra yükseli trendine geçmitir. ABD Dolar’nn deerinin düük olmas yannda, en<br />
büyük tüketiciler ABD ve Çin’in güçlü petrol talebi, <strong>2007</strong> ylnn banda 50 dolarn altnda<br />
bulunan ham petrol fiyatlarnn yükselmesinde önemli bir rol oynamtr. Irak’a yllardr süren<br />
ambargo, savan ardndan halen süren çatmalar ve yeterli yatrm olmamas nedeniyle<br />
petrol endüstrisinden tam verim alamamas da fiyatlarn artmasnda etkili olmaktadr. Ayrca,<br />
üretici ülkelerde yaanan sorunlar ve özellikle dünya petrolünün 3’te birinden fazlasn üreten<br />
OPEC’in, fiyat düüünü engellemek için 2006’dan sonra üretimi azaltmaya balamasda petrol<br />
fiyatlarnn yükselmesini etkileyen nedenler arasnda sralanabilir. Özellikle hzla büyümekte<br />
olan Çin ve Hindistan ekonomilerinin artan enerji talepleri, petrol arznda yasanan (hava<br />
kosullar, teknik sorunlar, kaza vb. nedenler ile) dönemsel aksaklklar ve yasanan petrol üreten<br />
ülkelerdeki siyasal veya terör içerikli gelismeler, basta petrol piyasalar olmak üzere <strong>2007</strong><br />
ylnda da dünya enerji piyasalarn yönlendirmeye devam etmistir.<br />
Grafik 16. 2002- <strong>2008</strong> Yllar Arasnda Brent Petrol Fiyat (ABD Dolar/ varil)<br />
Kaynak:IEA<br />
Bu ve benzeri etkenlerin bir araya gelmesinin yan sra dünya petrol arz ve talebi arasndaki<br />
dengenin giderek daha daralmas ve ham petrol talebinin daha yüksek kaliteli petrole dogru<br />
yönelmesi petrol fiyatlar üzerindeki basky arttrm ve petrol fiyatlarnn varil basna 100 ABD<br />
Dolar düzeyini asmasna neden olmustur.<br />
2005 ylnda ortalama varil basna yaklask 54 ABD Dolar, 2006 ylnda varil bana ortalama<br />
65,1 ABD Dolar olan Brent Ham petrolünün, <strong>2007</strong> ylnda varil bana ortalamas 72,4 ABD<br />
Dolar olarak gerçeklesmistir. Temmuz <strong>2008</strong> aynda varil bana 144,22 ABD Dolar ile tarihi<br />
rekoruna ulaan petrol fiyatlar, Austos ayndan itibaren gerilemeye balamtr. Eylül ay ile<br />
birlikte dünya piyasalarndaki ekonomik krizinde etkisi ile petrol fiyatlar çok hzl bir düü içine<br />
girmi ve 62 ABD Dolar düzeyine gerilemitir. Petrol fiyatlarnn <strong>2008</strong> yl ilk dokuz ay<br />
ortalamas varil bana 112,4 ABD Dolar olarak gerçeklemitir.<br />
3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol thalat ve hracat<br />
Son yllarda Türkiye’de ithal edilen petrol miktar biraz dalgalanma göstermekle birlikte,<br />
ortalama olarak 23-24 milyon ton dolaynda gerçeklemitir. Petrol talebi fiyatlara kar esnek<br />
olmayp, ithalat deeri uluslararas petrol fiyatlaryla doru orantl olarak deimektedir.<br />
Petrol tüketiminin %90’n ithal eden ülkemizin 2000 ylnda 21,1 milyon ton olan ithalat<br />
<strong>2007</strong>’de 23,5 milyon ton’a yükselmitir.Geçtiimiz 8 yl içinde petrol ithalat miktar yldan yla az<br />
44<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
miktarda deiim göstermesine ramen, 2000 ylnda 4,2 milyar $ olan petrol ithalat faturasnn<br />
<strong>2007</strong> ‘de 11,8 milyar dolara ulaarak 3’e katlandn görülmektedir. <strong>2008</strong> ylnn ilk 4 aynda<br />
ise petrol ithalat faturas 15 milyar $’a ulamtr.<br />
Tablo 10. Ülkeler tibariyle Hampetrol thalat<br />
Ülkeler Miktar (1000 ton) Pay (%)<br />
2005 2006 <strong>2007</strong> 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Iran 6.887 9.121 8.356 29.4 37.9 35.6<br />
Rusya 7.169 6.871 9.365 30.6 28.6 39.9<br />
Libya 4.540 4.165 612 19.4 17.3 2.6<br />
S.Arabistan 3.494 3.354 3.556 14.9 13.9 15.2<br />
Italya - - 447 - - 1.9<br />
Suriye 324 - 244 1.4 - 1.0<br />
Irak 976 552 865 4.2 2.3 3.7<br />
Toplam 23.390 24.063 23.445 100 100 100<br />
Kaynak:EPDK Petrol Piyasas Sektör Raporu, <strong>2007</strong><br />
Tablo 10’da da görüldüü gibi arz kaynak çeitlendirmesi giderek zayflam olup, günümüzde<br />
en fazla ithalat Rusya ve ran’dan gerçekletirilmektedir.<br />
Ksa dönemde, petrol fiyatlarnn yüksek seviyede seyretmesine ramen, alternatif kaynaklarn<br />
kstl olmas ve tama sektörünün henüz baka yakt alternatifi olmad için petrol tüketiminin<br />
artmas beklenmektedir.<br />
3.3.2.6. Rafineri ve Datm Faaliyetleri<br />
Türkiye rafinaj sektöründe 2004 ylna kadar Türkiye Petrol Rafinerileri A. (TÜPRA) ve<br />
Anadolu Tasfiyehanesi A. (ATA) olmak üzere faaliyet gösteren iki kurulu bulunmaktayd.<br />
Bunlardan, ham petrol ileme kapasitesi 4.4 milyon ton/yl olan ATA 1962 ylnda Mobil, Shell<br />
ve BP irketleri tarafndan Mersin'de kurulmutur. TÜPRA kamuya ait rafinerilerin bir irket<br />
çats altnda toplanmas amacyla 1983 ylnda kurulmutur. zmit, zmir, Krkkale ve Batman<br />
olmak üzere TÜPRA 'n dört rafinerisi mevcuttur ve rafinerilerde LPG, nafta, benzin, gazya,<br />
motorin, jet yakt, kalorifer yakt, fuel oil, asfalt, makine ya gibi birçok ürün üretilmektedir.<br />
TÜPRA 'a ait zmit ve zmir rafinerilerinin, toplam rafinaj kapasitesinin yaklak %70'ini elinde<br />
bulundurduu görülmektedir. Buna karn Batman rafinerisi, yalnzca %3'lük bir paya sahiptir.<br />
ATA rafinerisi Türkiye’nin benzin ihtiyacnn yaklak %12’lik ksmn karlamaktayd. Ancak,<br />
Temmuz 2004 ylnda AB standardlarnda ürün üretimi için gerekli yatrmlar yapmadndan<br />
kapanm ve tesis sadece büyük bir terminal vazifesi üstlenmitir. ATA Rafinerisinin<br />
kapatlmas ile Türkiye rafineri kapasitesi TÜPRA’a ait 4 rafineri ile snrl kalmtr.<br />
4046 sayl Kanun hükümleri çerçevesinde ,Türkiye petrol rafinaj sektörünün en büyük<br />
temsilcisi olan TÜPRA’n %51 oranndaki hissesi blok olarak ihale yoluyla Koç Grubu<br />
irketleri ve Shell ortaklna satlmak suretiyle 6 Nisan 2005 tarihinde özelletirilmitir.<br />
2006 yl sonuna kadar TÜPRA 27,6 milyon ton/yl hampetrol ileme kapasitesi ile<br />
faaliyetlerini sürdürmütür. TÜPRA 'n EPDK ya yapt bavuru sonucunda TÜPRA'n yeni<br />
kapasitesi Austos <strong>2007</strong> de 28,1 milyon tona yükseltilmitir. zmir Rafineri kapasitesi 1milyon<br />
ton artrlarak 11 milyona çkarlrken,zmit Rafineri kapasitesi de 11,5 milyon tondan 11,0<br />
milyon tona indirilmitir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 45
Tablo 11. Rafineri Kapasiteleri<br />
Rafineri<br />
leme Kapasitesi<br />
Milyon ton/yl<br />
Depolama Kapasitesi<br />
Milyon nm 3<br />
zmit Rafinerisi 11 1,95<br />
zmir Rafinerisi 11 2<br />
Krkkale Rafinerisi 5<br />
1,25<br />
Batman Rafinerisi 1,1 0,222<br />
Kaynak:TÜPRA<br />
<strong>2007</strong> ylnda , 23,3 milyon tonu ithal olmak üzere toplam 25,6 milyon ton hampetrol ilenmi<br />
olup, 10,5 milyon tonu zmit, 10,1 milyon tonu zmir, 3,0 milyon tonu Krkkale, 0,7 milyon tonu<br />
Batman Rafinerilerinde olmak üzere toplam 24 milyon ton satlabilir petrol ürünü üretilmitir.<br />
Ayrca <strong>2007</strong> yl sonunda zmit Rafinerisi'ne balanan Körfez Petrokimya Tesisleri'nde 59,5 bin<br />
ton petrokimya ürünü elde edilmitir. <strong>2007</strong> ylnda %91,1 orannda kapasite kullanm<br />
gerçekletirilmitir.<br />
3.3.2.7. Petrol Ürünleri Datm<br />
Türkiye’de faaliyette bulunan toplam 45 datc irketin belli bal irketleri olarak BP,<br />
DELTA, POA, SHELL&TURCAS, TOTAL,OPET, PETLINE, MOIL, AKPET, ALPET,<br />
TURKUAZ’ sralayabiliriz.<strong>2007</strong> ylnda 15,3 milyon m 3 motorin , 3,3 milyon m 3 benzin, 2,6<br />
milyon ton fuel oil ve kalorifer sat gerçekletirilmitir. 2006 yl ile mukayese ettiimizde<br />
benzin tüketiminin %2,9 azald, motorin tüketiminin %8,1 arttn, fuel–oil ve kalorifer yakt<br />
tüketiminin ise %13,3 azaldn görmekteyiz. <strong>2007</strong> ylnda benzinler, motorinler, gazya,<br />
kalorifer yakt ve fuel oil’in toplam olarak ifade edilen toplam akaryakt tüketimi 2006 ylna<br />
göre %2,8 orannda artarak yaklak 18 milyon ton olarak gerçeklemitir. (PETDER <strong>2007</strong> Sektör<br />
Raporu).<br />
3.3.2.8. Petrol Stoklar<br />
Türkiye, üyesi bulunduu Uluslararas Enerji Ajans (IEA) ile aday statüsünde bulunduu<br />
Avrupa Birlii düzenlemeleri çerçevesinde; piyasada sürekliliin salanmas, kriz veya<br />
olaanüstü hallerde risklerin önlenmesi amaçlanmaktadr. Bu kapsamda uluslararas<br />
anlamalar gerei olaanüstü hal petrol stoklar ile ilgili yükümlülüklerin ifas amaçlaryla bir<br />
önceki yl günlük ortalama kullanmnn içindeki net ithalatn en az doksan günlük miktar kadar<br />
petrol stou tutulmas gerekmektedir.<br />
Bu kurululara stok durumuyla ilgili bildirimler, IEA’ya Petrol leri Genel Müdürlüü (PGM)<br />
tarafndan dorudan, AB’ye ise TÜK kanalyla yaplmaktadr.<br />
2003 ylnda yürürlüe giren Petrol Piyasas Kanunu Petrol Piyasas Kanunu ile olaanüstü<br />
durumlar için asgari 90 günlük stok tutulmas hususu düzenlenmitir. Ulusal petrol stou,<br />
rafineri, akaryakt ve LPG datc lisans sahiplerinin ikmal ettii günlük ortalama ürün<br />
miktarnn minimum yirmi katn kendi depolarnda veya lisansl depolama tesislerinde topluca<br />
veya statülerine göre ayr ayr bulundurma yükümlülüü ile salanr. Ayrca, bir tüketim<br />
tesisinde her bir cins üründen ylda 20.000 ton ve üzeri akaryakt kullanan serbest kullanclar,<br />
46<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
tüketimlerinin onbe günlük ksmn karlayacak miktarda kendi depolarnda stok bulundurmak<br />
mecburiyetindedir Ulusal petrol stounun tamamlayc ksm rafinericiler tarafndan tutulur ve<br />
tamamlayc ksmn edinilmesi nedeniyle oluabilecek kaynak ihtiyac, finansman giderleri ve<br />
bu ksm stoklarn depolama ve idame maliyeti, tüketici fiyatlarna ilâve edilen (Kurul<br />
tarafndan azami 10 ABD Dolar/ton'a kadar belirlenir.) ve rafinericilerin kullanmnda kalan<br />
gelirler ile karlanr.<br />
Türkiyenin AB’ye ilikin yol haritasnda, ilk etapta 2009 yl sonuna kadar Ulusal Petrol Stok<br />
Ajans’nn kurulmasna yönelik tesis ve bilgi ilem sistemi çalmalarnn tamamlanmas ve<br />
ajansn kurulu ilemlerinin gerçekletirilmesi hususu yer almaktadr. Bu çerçevede petrol<br />
piyasasnda arz güvenliinin salanmas amacyla kamu ve özel sektörün elindeki mevcut<br />
petrol stoklarn düzenlemeye dönük ''Ulusal Petrol Stok Ajans'' kurulmasna ilikin kanun<br />
tasla çalmalar sürdürülmektedir.<br />
3.4. HAMPETROL BORU HATLARI<br />
Gelecek 25 yl içerisinde yaklak %50 orannda artmas beklenen dünya enerji tüketiminin<br />
büyük bir bölümünün içinde bulunduumuz bölgeden karlanaca öngörülmektedir. Dünya<br />
petrol ve doal gaz rezervinin yaklak %75’i Orta Dou, Avrupa, Rusya ve Orta Asya<br />
ülkelerinde bulunmaktadr. Orta Asya’daki rezervler dünya enerji talebini karlamada önemli<br />
bir alternatif kaynak olarak ortaya çkmaktadr. Türkiye, gerek corafi, gerekse jeopolitik<br />
konumu ile Orta Dou ve Orta Asya’nn üretiminin dünya pazarlarna ulamasnda hem bir<br />
köprü hem de bir terminal olma özelliini tamaktadr.<br />
Batman - Dörtyol Ham Petrol Boru Hatt<br />
Batman ve çevresinden çkarlan ham petrolü tüketim noktalarna ulatrmak üzere 4 Ocak<br />
1967 tarihinde Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl tarafndan iletmeye açlan bu hattn<br />
mülkiyeti, 10 ubat 1984 tarihinde BOTA'a devredilmitir. Yllk tama kapasitesi 3.5 milyon<br />
ton olan boru hattnn uzunluu ise 511 km.'dir. <strong>2007</strong> ylnda, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru<br />
Hatt ile tanan ham petrol miktar 10.147 bin varildir.<br />
Ceyhan - Krkkale Ham Petrol Boru Hatt<br />
Krkkale Rafinerisi ham petrol ihtiyacn karlayan bu boru hatt, Türkiye Petrolleri Anonim<br />
Ortakl'ndan Ekim 1983 tarihinde devralnm olup, Eylül 1986 tarihinde iletmeye açlmtr.<br />
448 km. uzunluundaki hattn yllk tama kapasitesi ise 5 milyon ton'dur. Ceyhan Deniz<br />
Terminali'nden balayarak, Krkkale Rafinerisi'nde son bulan boru hatt üzerinde 2 pompa<br />
istasyonu, 1 pig istasyonu ve 1 adet datm terminali mevcuttur. Ceyhan-Krkkale Ham Petrol<br />
Boru Hatt ile <strong>2007</strong> ylnda 23.003 bin varil ham petrol tanmtr.<br />
elmo - Batman Ham Petrol Boru Hatt<br />
elmo sahasnda üretilen ham petrolü Batman Terminali'ne tayan boru hattnn uzunluu 42<br />
km. olup, yllk tama kapasitesi 800.000 ton'dur. elmo-Batman Ham Petrol Boru Hatt ile<br />
<strong>2007</strong> ylnda 507 bin varil ham petrol tanmtr.<br />
Irak-Türkiye HamPetrol Boru Hatt<br />
Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hatt Sistemi, Irak'n Kerkük ve dier üretim sahalarndan elde<br />
edilen ham petrolü Ceyhan (Yumurtalk) terminali'ne ulatrmaktadr. 35 milyon ton yllk tama<br />
kapasitesine sahip bulunan sözkonusu boru hatt, 1976 ylnda iletmeye alnm ve ilk tanker<br />
yüklemesi 25 Mays 1977'de gerçekletirilmitir.<br />
1983 ylnda balayp, 1984 ylnda tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattn kapasitesi 46.5<br />
milyon ton/yl'a yükseltilmitir. I. Boru Hatt'na paralel olan ve 1987 ylnda iletmeye alnan II.<br />
Boru Hatt ile de yllk tama kapasitesi 70.9 milyon ton'a ulamtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 47
Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hatt Sistemi<br />
IRAK TÜRKYE TOPLAM<br />
I.HAT 345 641 986 km.<br />
II.HAT 234 656 890 km.<br />
TOPLAM 579 1.297 1.876 km.<br />
Kaynak:BOTA<br />
Körfez Krizi srasnda Birlemi Milletler'in (BM) Irak'a uygulad ambargo nedeniyle Austos<br />
1990'da iletmeye kapatlan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hatt, BM'nin 14 Nisan 1995 tarih ve<br />
986 sayl kararna istinaden, 16 Aralk 1996 tarihinde, snrl petrol sevkiyat için tekrar<br />
iletmeye alnm olup, altar aylk dönemler itibariyle petrol sevkiyatna devam edilmektedir.<br />
Birlemi Milletler tarafndan Irak'a verilen izinler dorultusunda <strong>2007</strong> ylnda Irak-Türkiye Ham<br />
Petrol Boru Hatt ile tanan ham petrol miktar 39,833 bin varildir<br />
Bakü_Tiflis Ceyhan Hampetrol Boru Hatt<br />
Hazar Bölgesinde ve özellikle Azerbaycan ACG (Azeri-Çral-Güneli) Projesinden üretilen<br />
petrolü dünya pazarlarna tamay hedefleyen projede; Bakü’den balayp, Tiflis yaknlarndan<br />
geçerek, Ceyhan’da sona eren, 42”/46”/34” çapnda, 50 milyon ton/yl kapasiteli, 1.768 km<br />
uzunluundaki boru hattnn birinci faz inaat 2006 yl ilk yarsnda bitirilerek 3 Haziran 2006<br />
tarihinde Ceyhan’dan ilk tankerin yüklenmesi gerçekletirilmitir.<br />
2006 ylnda 57 milyon varil, <strong>2007</strong> ylnda ise 211,2 milyon varil hampetrol tamas<br />
gerçekletirilmitir.<br />
3.5. DOAL GAZ<br />
Ülkemizde petrol ve doal gaz arama ve üretim çalmalar TPAO ve özel sektör tarafndan<br />
yürütülmektedir. BOTA 15 Austos 1974 tarihinde Irak petrolünün Ceyhan’a tanmasn<br />
gerçekletirmek üzere, Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl’na (TPAO) Bal Ortaklk olarak<br />
kurulmutur. 9 ubat 1990 tarih ve 397 sayl Doal Gazn Kullanm ile ilgili Kanun Hükmünde<br />
Kararname ile doal gazn ithali, datm (ehir içi datm hariç), sat ve<br />
fiyatlandrlmasnda tekel konumuna getirilen BOTA’n bu konumu, 2 Mays 2001 tarihinde<br />
yasalaan 4646 sayl Doal Gaz Piyasas Kanunu ile sona ermitir.<br />
Türkiye’de doalgazn varl 1970 ylnda Hamitabat ve Kumrular doal gaz sahasnda TPAO<br />
tarafndan yaplan keifle tesbit edilmi ve 1976 ylnda Pnarhisar Çimento Fabrikas’nda<br />
kullanlmaya balanmtr.1975 ylnda ise Mardin Çamurlu sahasnda bulunan doalgaz, 1982<br />
ylnda Mardin Çimento Fabrikas’na satlmtr. Böylece ülkemizde ilk defa doal gaz<br />
kullanmna balanmtr. 18 Eylül 1984 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist<br />
Cumhuriyetleri Birlii Hükümeti arasnda doal gaz nakline ilikin bir anlamann imzalanmas<br />
ile doal gaz ithalat ilk kez ülkemizin gündemine girmitir. Enerji arz kaynaklarnn<br />
çeitlendirilmesi amacyla 14 ubat 1986’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile<br />
imzalanan, ylda 6 milyar m³ gaz almna yönelik bir anlama yaplmtr.<br />
Doalgaz ehiriçi evsel ve ticari olarak ilk kez 1988’de Ankara’da kullanlmaya balanm 1992<br />
ylnda Istanbul’da, Bursa’da, Eskiehir’de, Izmit’te kullanlmas ile doalgaz pazar<br />
genilemitir. <strong>2007</strong> yl sonu itibar ile 54 ilde doal gaz kullanlmakta olup 2009 yl sonunda<br />
doalgazn tüm illerde kullanlmas planlanmaktadr.<br />
Türkiye’nin doal gaz kullanm 1987’de 735 milyon m 3 olarak gerçeklemi olup,yllar itibariyle<br />
büyük bir art göstererek <strong>2007</strong> ylnda; 35,8 milyar m 3 ithalat ve 0,893 milyar m 3 yerli üretimle<br />
36,7 milyar m 3 ’e ulamtr.<br />
48<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Türkiye’nin üretilebilir kalan Doal Gaz Rezervleri <strong>2007</strong> yl sonu itibar ile 7 373 milyon m 3 dür.<br />
Bu rezervlerin üretici irketler itibari ile dalm Tablo 13 de verilmektedir.<br />
Tablo Tablo 13 13 .. <strong>2007</strong> Yl Doal Gaz Rezervleri (milyon (milyon mm 3 ) 3 )<br />
Kalan<br />
Rezervuardaki % Üretilebilir % Kümülatif % Kalan<br />
irketler<br />
Rezervuardaki<br />
Üretilebilir % Kümülatif % Üretilebilir<br />
irketler<br />
Gaz (*) Pay Gaz Pay Üretim Pay Üretilebilir<br />
Gaz (*) Pay Gaz Pay Üretim Pay Gaz<br />
Gaz<br />
T.P.A.O. 11 127 49 8 369 49 7 065 74 1 304<br />
T.P.A.O. 11 127 49 8 369 49 7 065 74 1 304<br />
N.V.Turkse Perenco 4 654 21 3 258 19 206 2 3 052<br />
N.V.Turkse Perenco 4 654 21 3 258 19 206 2 3 052<br />
Amity Oil nt. &<br />
Amity Oil nt. &<br />
1 689 7 1 305 8 937 10 367<br />
T.P.A.O<br />
1 689 7 1 305 8 937 10 367<br />
T.P.A.O Thrace Basin 1 939 9 1 786 11 928 10 857<br />
Thrace Thrace Basin Basin &<br />
1 939 9 1 786 11 928 10 857<br />
996 4 888 5 339 4 549<br />
Thrace Pinnacle Basin Turkey &<br />
996 4 888 5 339 4 549<br />
Pinnacle Toreador.& Turkey<br />
2 197 10 1 318 8 85 1 1 233<br />
Toreador.& T.P.A.O.&Stratic<br />
2 197 10 1 318 8 85 1 1 233<br />
T.P.A.O.&Stratic<br />
Amity Oil nt. 11 0 11 0 0 11<br />
Amity Toplam Oil nt. 22 612 11 1000 16 93311 100 0 9 560 100 0 7 373 11<br />
Toplam (*) spatlanm, muhtemel ve mümkün 22 612 rezervler 100 toplamdr 16 933 100 9 560 100 7 373<br />
(*) spatlanm, muhtemel ve mümkün rezervler toplamdr<br />
3.5.1. Doal Gazn Üretimi ve Tüketimi<br />
<strong>2007</strong> ylnda toplam birincil enerji arznn %31,6’sn doal gaz oluturmu, toplam doal gaz<br />
arznn ise %51,7’si elektrik santrallerinde tüketilmitir. Doal gazn nihai tüketimi de hzla<br />
artarak <strong>2007</strong> ylnda 36,7 milyar m 3 ’e ulamtr<br />
Ülkemizde <strong>2007</strong> ylnda toplam 893 milyar m 3 doalgaz üretilmi olup ,bunun %47’sine karlk<br />
gelen 422 milyar m 3 ’ü TPAO tarafndan gerçekletirilmitir.<br />
1000<br />
900<br />
800<br />
700<br />
600<br />
milyon m3<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Grafik 17. Türkiye Doal Gaz Üretimleri<br />
Kaynak: PGM<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 49
40000<br />
35000<br />
30000<br />
25000<br />
milyon m3 20000<br />
15000<br />
10000<br />
5000<br />
0<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Grafik 18. Doal Gaz Tüketimi<br />
Tablo 14. Doal Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m 3 )<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 20<br />
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
retim 212 182 639 312 378 561 708 897 907 893<br />
Üretim 212 182 639 312 378 561 708 897 907 893<br />
halat thalat 3257 3257 6859 14821 16368 1636817326 1732620823 20823 21797 21797 26947 26947 30742 30742 35833 358<br />
rz Arz 3418 6937 15086 16339 17694 1769421374 21374 22446 22446 27488 27488 31313 31313 36682 366<br />
antral Santral 2556 3602 9495 10523 10538 12459 12459 12666 12666 15757 15757 17035 17035 20051 200<br />
Tüketim ç Tüketim ve Kayp ve Kayp 0 99 280 280 246 246 8 8 6 6 6 6 52 52<br />
hai Nihai Tüketim Tüketim 862 862 3335 5592 5807 5807 6876 6876 8669 8669977297721172511725 14272 14272 15982 159<br />
Sanayi 813 2341 2314 2913 3962 4792 5385 5882 7044 8022<br />
anayi 813 2341 2314 2913 3962 4792 5385 5882 7044 802<br />
Ulatrma 1 4 4 4 4 4 5 5 201<br />
atrma 4 4 4 4 4 5 5 201<br />
Konut ve Hizm. 49 993 3274 2890 2910 3873 4383 5838 7223 7751<br />
onut ve Hizm. 49 993 3274 2890 2910 3873 4383 5838 7223 775<br />
Kaynak: ETKB/APKK/PFD, BOTA, TPAO<br />
Ülkemizde toplam birincil enerji tüketiminde 2006 ylnda %28,5 olan doal gazn pay <strong>2007</strong><br />
ylnda %31,56 olarak gerçeklemitir.<br />
<strong>2007</strong> ylnda ülkemizde 35,8 milyar m 3 ‘ü ithalat, 0,9 milyar m 3 ’ü yerli üretim olmak üzere<br />
toplam 36,7 milyar m 3 doal gaz tüketilmitir.<br />
50<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Türkiye’de doalgaz arlkl olarak elektrik üretiminde kullanlmaktadr.Sanayide gerçekleen<br />
yüksek kapasite kullanm oranlar ve yeni yatrmlar ve buna bal olarak artan elektrik talebi,<br />
sanayi ve elektrik santrallerinde tüketilen doalgaz miktarlarn ciddi oranlarda artrmaya<br />
devam etmektedir. Ayrca, doalgaz iletim ve datm alarnn yaygnlamasyla konut<br />
kesiminde de ciddi talep art meydana gelmitir.<br />
Tablo 15. Yllar tibaryla BOTA Doal Gaz Sat Miktarlar (Milyon m 3 )<br />
Elektrik Gübre Konut Sanayi<br />
Toplam<br />
2003 13.513 469 3.944 3.012 20.938<br />
2004 13.226 528 4.463 3.892 22.108<br />
2005 15.435 594 5.843 4.993 26.865<br />
2006 16.642 157 7.259 6.435 30.493<br />
<strong>2007</strong> 19.658 - 7.836 7.569 35.064<br />
<strong>2008</strong> 20.013 27 8.033 7.951 36.024<br />
<strong>2007</strong> ylnda ulusal doalgaz tüketiminin;%56’s elektrik üretiminde, %22’si konutlarda<br />
gerçeklemi olup, kalan %22’side sanayide kullanlmtr( Grafik 19).<br />
Sanayi<br />
22%<br />
Konut<br />
22%<br />
Gübre<br />
0%<br />
Elektrik<br />
56%<br />
Grafik 19. Doal Gaz Tüketiminin Sektörel Dalm,<strong>2008</strong><br />
Kaynak: BOTA<br />
Elektrik üretimininde doal gazn pay yllar içinde artarak <strong>2007</strong> ylnda % 49.6’ya ulamtr.<br />
Doal gaz Avrupa’da elektrik üretiminde doal gaz kullanmnda ilk üç sray % 57,7 ile<br />
Hollanda , % 49,1 ile talya ve Türkiye paylamaktadr. Hollanda doal gaz satmaktadr ve<br />
talya ihtiyacnn neredeyse üçte birini kendisi üretmektedir. Türkiye ise <strong>2007</strong> ylnda ihtiyacnn<br />
sadece %2.4 ünü üretebilmitir. thal bir enerji kayna olan doal gazn elektrik enerjisi<br />
üretimi içindeki paynn bu denli yükselmesi rasyonel deildir ve enerji güvenlii açsndan<br />
sakncaldr.<br />
3.5.3. Doal Gaz ve LNG thalat<br />
Türkiye doal gaz esas olarak Rusya, Iran ve Azerbeycan’dan boru hatlaryla,Cezayir ve<br />
Nijerya’dan svlatrlm (LNG)olarak deniz yoluyla satn almaktadr. Ayrca Msr ve<br />
Türkmenistan ile doalgaz temini için anlamalar yapmtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 51
<strong>2007</strong> yl sonu itibariyle Rusya Federasyonu'ndan ;13,8 Milyar cm³ , Mavi Akm kapsamnda<br />
9,3 Milyar m³, Nijerya'dan; 1,4 Milyar cm³ ve Cezayir'den; 4.2 Milyar cm³ ve ran'dan 6,1 Milyar<br />
cm³ olmak üzere, toplam 36,5 Milyar cm³ doal gaz ithal edilmi olup, doal gaz sat miktar<br />
35 Milyar Cm³ olmutur. 1987 ylnda Rusya Federasyonu ile balatlan ilk anlamay doal<br />
gazn tüketiminin artmasna paralel olarak Rusya Mavi Akm, ran boru hatt ile Cezayir ve<br />
Nijerya ile LNG anlamalar takip etmitir. 1998 ylnda LNG ithalatnn toplam doal gaz<br />
ithalat içinde %36 olan pay <strong>2007</strong> ylnda %16’ya dümütür.<br />
Nijerya<br />
4%<br />
Azerbaycan<br />
4%<br />
Cezayir<br />
12%<br />
Spot LNG<br />
0%<br />
Rusya<br />
Fedarasyonu<br />
37%<br />
ran<br />
17%<br />
Rusya Fed. Mavi<br />
Akm<br />
26%<br />
Grafik 20. <strong>2007</strong> Yl Doal Gaz thalatnn Ülkelere göre Dalm<br />
Tablo 16. BOTA Doal Gaz ve LNG Alm Miktarlar<br />
(Milyon m3)<br />
Yllar<br />
Rusya<br />
Federas Rusya ran<br />
Rusya<br />
Rusya Fed. Azerbaycan Nijerya Cezayir Spot Toplam<br />
Yllar yonu Federas ran Mavi Fed. Azerbaycan Nijerya Cezayir Spot LNG Toplam<br />
yonu<br />
Akm Mavi<br />
LNG<br />
2003 11.422 3.520 1.252 Akm - 1.126 3.867 - 21.188<br />
2003 11.422 3.520 1.252 - 1.126 3.867 - 21.188<br />
2004 11.106 3.558 3.238 1.034 3.237 - 22.174<br />
2004 11.106 3.558 3.238 - 1.034 3.237 - 22.174<br />
2005<br />
2005<br />
12.857<br />
12.857<br />
4.322<br />
4.322<br />
4.969<br />
4.969 - 1.030<br />
1.030<br />
3.851<br />
3.851<br />
-<br />
-<br />
27.028<br />
27.028<br />
2006 2006 12.246 12.246 5.691 5.691 7.403 7.403 - 1.118 1.118 4.203 4.203 80 80 30.741 30.741<br />
<strong>2007</strong> <strong>2007</strong> 13.799 13.799 6.158 6.158 9.346 1.279 1.420 1.420 4.277 4.277 170 17036.45036.450<br />
<strong>2008</strong>* <strong>2008</strong>* 11.170 11.170 3.370 8.258 3.820 958 958 3.553 3.553 339 33931.46931.469<br />
* Ekim itibariyle<br />
Kaynak * Ekim : BOTAS itibariyle<br />
Kaynak : BOTAS<br />
Türkiye’de doal gaz tüketim tahminlerine göre;tüketimin 2010 ylnda 42.6 milyar m³; 2015<br />
ylnda 56 milyar m³ ,2020 ylnda 59.3 milyar m 3 mertebesine ulamas beklenmektedir.<br />
Sözkonusu tüketim tahminleri Bota’n kontrata bal almlar ile karlatrldnda 2011<br />
ylndan itibaren açk olaca görülmektedir.<br />
52<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 17 . Doal Gaz ve LNG Alm Anlamalar<br />
Miktar Miktar<br />
Tahmini<br />
Mevcut Mevcut<br />
(Plato) (Plato)<br />
Süre<br />
Biti yl<br />
Anlamalar (Milyar (Milyar<br />
mzalanma Tarihi<br />
(Yl)<br />
Durumu<br />
mm 3 /yl) /yl)<br />
Rus. Rus. Fed. Fed. (Bat) (Bat) 6 6 14 14 ubat 1986 25 25 2011 Devrede<br />
Cezayir (LNG) (LNG) 4 4 14 14 Nisan 1988 20 20 2013 Devrede<br />
Nijerya (LNG) 1.2 1.2 99 Kasm 1995 22 2020 Devrede<br />
ran ran 10 10 88 Austos 1996 25 2025 Devrede<br />
Rus. Rus. Fed. Fed.<br />
2028<br />
16 16 15 15 Aralk 1997 25<br />
(Karadeniz)<br />
Devrede<br />
Rus. Rus. Fed. Fed. (Bat) 8 8 18 18 ubat 1998 23 2021 Devrede<br />
Türkmenistan 16 16 21 21 Mays 1999 30 Belirsiz<br />
Azerbaycan 6.6 6.6 12 12 Mart 2001 15 <strong>2007</strong> Devrede<br />
Kaynak : BOTAS<br />
Kaynak : BOTAS<br />
Tablo 18 . Kontrata Balanm Arz Miktarlar (Milyon m 3 )<br />
Yllar<br />
Yllar<br />
<strong>2007</strong> <strong>2008</strong> 2009 2010 2015 2020<br />
<strong>2007</strong> <strong>2008</strong> 2009 2010 2015 2020<br />
Rusya<br />
Rusya<br />
Federasyonu<br />
Federasyonu<br />
6000<br />
6000<br />
6000<br />
6000<br />
6000<br />
6000 6000<br />
6000<br />
0<br />
0<br />
0<br />
0<br />
1. LNG(M.Erelisi)<br />
1. LNG(M.Erelisi) 4444 4444 4444 0 0<br />
Cezayir<br />
4444 4444 4444 4444 0 0<br />
Cezayir<br />
1. 1. LNG(M.Erelisi) 1338 1338 1338<br />
Nijerya<br />
1338 1338 1338 1338 1338 1338<br />
Nijerya<br />
ran ran 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556<br />
Rusya Rusya Fed. Fed.<br />
(lave)(Bat)<br />
8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000<br />
Rusya Fed. Fed.<br />
(Karadeniz Hatt)<br />
10000 12000 14000 16000 16000 16000<br />
Türkmenistan (*) (*) 00 0 0 0 00 0 0<br />
Azerbaycan (**) (**) 2000 3000 5000 6600 6600 6600 6600<br />
Toplam Toplam Arz Arz (Sm (Sm 3 ) 3 ) 40638 40638 43587 47519 51058 40791 40791 40791 40791<br />
(*)Doal gaz alm belirsizliini korumaktadr.<br />
(*)Doal gaz alm belirsizliini korumaktadr.<br />
(**) Yllk kontrat miktarlar gaz teslimatlarnn balangç tarihine göre deiebilecektir.<br />
(**) Yllk kontrat miktarlar gaz teslimatlarnn balangç tarihine göre deiebilecektir.<br />
Kaynak:<br />
Kaynak:<br />
BOTA<br />
BOTA<br />
Tablo 19. Doal Gaz Talep Tahmin ve Doal Gaz hracat Miktarlar<br />
(Milyon Sm³)<br />
<strong>2008</strong> 2009 2010 2015 2020 2025 2030<br />
Türkiye Doal Gaz<br />
Talep Miktarlar<br />
37.533 40.903 43.806 56.183 65.867 70.546 76.378<br />
Doal Gaz hracat<br />
Miktarlar(Yunanistan)<br />
492 737 737 737 737 0 0<br />
Toplam Doal Gaz<br />
Talep Miktarlar<br />
38.025 41.640 44.543 56.920 66.604 70.546 76.378<br />
Kaynak: BOTA<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 53
3.5.4. Doal Gaz Depolar<br />
Enerji tüketiminde doal gaza, doal gazda da büyük ölçüde Rusya’ya baml hale gelen<br />
Türkiye, acil ihtiyaçta devreye girecek Kuzey Marmara ve Deirmenköy depolama tesislerine<br />
sahiptir. Kuzey Marmara ve Deirmenköy Yeralt Doal Gaz Depolama Projesi TPAO ile<br />
BOTA arasnda imzalanan 21 Temmuz 1999 tarihli anlama kapsamnda 13 Nisan <strong>2007</strong><br />
tarihi itibariyle tesislerde ticari operasyon niteliinde enjeksiyon çalmalarna balanm ve<br />
Kasm <strong>2007</strong> tarihine kadar enjeksiyon aktiviteleri devam ettirilmitir. Kasm <strong>2007</strong> itibariyle ise<br />
depolanan gazn geri üretimine balanmtr. Tesislerden mevcut kapasiteleri dahilinde azami<br />
12 milyon Sm 3 /gün enjeksiyon ve 15 milyon Sm 3 /gün geri üretim yaplabilmektedir.<br />
Böylece, TPAO tarafndan iletilecek olan ve toplam 1,6 milyar m3 gaz depolama kapasitesine<br />
sahip, Türkiye’nin biri denizde, dieri karada ilk yeralt gaz depolama projesi gerçekletirilmitir.<br />
2001 ylnda yürürlüe giren Doal Gaz Piyasas Kanunu’nda doal gaz depolama gereklilii<br />
de yer almaktadr. Gelimi ülkelerde yllk tüketimin en az % 10’unun depoland, baz<br />
ülkelerde ise bu orann %20-25 lere ulat göz önüne alndnda, günümüzde asgari 2,5<br />
milyar m 3 ’lük doal gaz deposuna ihtiyacmz olduu söylenebilir. Bu itibarla ülkede halen<br />
hemen hemen tamam ithal edilen doal gazn, mevsimsel, günlük ve saatlik taleplerini<br />
düzenlemek ve önümüzdeki yllarda ortaya çkacak olan doal gaz arz açna çözüm getirmek<br />
üzere bir dier depolama projesi olan ve ylda, 1,5 milyar m 3 doal gaz depolama kapasitesine<br />
sahip olacak Tuz Gölü Depolama Projesi de gündemdedir. Proje, Dünya Bankas’ndan temin<br />
edilen 325 milyon dolarlk krediyle gerçekletirilecektir. Öte yandan TPAO mevcut Silivri Doal<br />
Gaz Depolma Tesisinin kapasitesini 3 milyar m3/yl çkarmaya yönelik yatrm planlar<br />
yapmaktadr.<br />
Svlatrlm Doal Gaz (LNG) thal Terminali<br />
Türkiye de dier baz doalgaz ithal eden ülkeler gibi doalgaz arz kaynaklarnn<br />
çeitlendirilmesi, arz güvenliinin ve arz esnekliinin arttrlmas için hem baz yük tesisi olarak<br />
çaltrmak hem de ihtiyaç duyulduunda pik düürücü olarak devreye sokulmak üzere<br />
Marmara Erelisi’ne, platoda 5.5 milyar m 3 doalgaz verebilen tesislerini 1990-1995 yllar<br />
arasnda ina etmitir.<br />
Depolama tesisine -161 C 0 deki sv doal gaz, deniz yolundan kreojenik tankl tankerlerle<br />
gelmekte ve terminaldeki her biri 85.000m 3 hacimli 3 adet küresel tankta muhafaza edilmekte<br />
ve Bota Ana letim Hattna buharlatrldktan sonra saatte 685.000 m 3 debi ile baslmaktadr.<br />
Sistemin kapasitesi halen yllk 5.2 milyar m 3 dür. Tesislere alm anlamalar uyarnca Cezayir<br />
ve Nijerya dan ikmal yaplmaktadr.<br />
Yeni bir LNG tesisi de zmir Aliaa’da özel sektörce 2004 ylnda bitirilmi olup 10 milyar m 3<br />
doal gaz gazlatrma kapasitesindedir.<br />
3.6. DOAL GAZ BORU HATLARI<br />
Türkiye,enerji uzmanlar tarafndan dünyann en hzl gelien on pazarndan biri olarak<br />
gösterilmektedir. Ekonomik büyüme ve snrl doal kaynaklar,ülkemizin enerji ithali gereksimini<br />
arttrmaktadr. Türkiye stratejik konumu gerei Ortadou ve Hazar Denizi doalgaz üretim<br />
alanlar ile Avrupa tüketim pazar arasnda köprüdür. <strong>2007</strong> yl sonu itibariyle<br />
Türkiye’de(uluslararas ve yerel) boru hatt uzunluu toplam 9798 km.’ye ulamtr.<br />
Uluslararas Boru Hatlar<br />
Doal gaz tüketimi, talebi ve ticaretinin 2020 ylna kadar hzla genileyecei beklenmektedir.<br />
Türkiye dou-bat koridoru ile tamamlayc nitelikteki güney-kuzey-bat koridorlar ile petrol ve<br />
doal gazda etkin bir enerji terminali olma potansiyeline sahiptir. Jeopolitik açdan Türkiye'nin<br />
boru hatlar için stratejik bir geçi ülkesi ve ayn zamanda dinamik ve gelimekte olan<br />
54<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
ekonomisiyle büyük bir enerji pazar olmas, Türkiye'ye Dou-Bat ve Kuzey-Güney enerji<br />
koridorlarnda Akdeniz Ceyhan petrol ve LNG ihraç tesisleriyle bir terminal olma imkan da<br />
vermektedir.<br />
Harita 1. Dou Bat Enerji Koridorunu Oluturan Petrol ve Doal Gaz Boru Hatlar<br />
Bu kapsamda gelitirilen belli bal projeler aada özetlenmitir.<br />
Rusya Federasyonu - Türkiye Doal Gaz Boru Hatt (Rusya Bat)<br />
1984 ylnda imzalanan anlama ile Rusya Federasyonu-Türkiye Bat Doal Gaz Boru Hatt,<br />
ülkemize Bulgaristan snrndaki Malkoçlar'dan girmekte ve Hamitabat, Ambarl, stanbul, zmit,<br />
Bursa, Eskiehir güzergahn takip ederek Ankaraya ulamaktadr. 36 inc çapnda ve 75 bar<br />
iletme basnca göre dizayn edilen 842 km. uzunluundaki bu boru hatt üzerinde Krklareli,<br />
Pendik, Eskiehir, Ambarl ve Bursa'da kompresör istasyonlar, Malkoçlar'da ana ölçüm<br />
istasyonu ve pig tesisine sahip bulunmaktadr. ki yerde iki adet 30 inçlik boru hatt ile Marmara<br />
denizini geçen boru hattndan 1987 ylndan itibaren doal gaz kullanmaya balyan<br />
Türkiye’de, platoda 4.5 milyar m 3 doal gaz alm, müteakip senelerde 6 milyar m 3 ’e<br />
yükseltilmitir. Takip eden yllarda doal gazn ülke sathna yaygnlatrlmas projesi<br />
kapsamnda muhtelif branman hatlar ile iletim hatlar ina edilerek stanbul ve Ankara’dan<br />
sonra ilk etapta Bursa, Eskiehir, Adapazar ve zmit’e gaz verilmitir. Bugün EPDK tarafndan<br />
ihale edilen projelerle çounluu l olan toplam 53 yerleim biriminde ana hattan branman<br />
iletim ana boru hatlar, basnç düürme ve ölçme istasyonlar ile HDPE ile datm ebekeleri<br />
ina edilmektedir. Doal gazn elektrik enerjisinde youn kullanm ile artan talebi karlamak<br />
üzere Rusya ile ilave bir anlama sonucu bugün Bat hattndan alnacak arz kapasitesi 14 5<br />
milyar m 3 ’e yükseltilmi ve bir yandan Balkesir ve zmir’e ulalrken dier yandan<br />
Çanakkale’ye gidilmitir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 55
an-Türkiye Doalgaz Boru Hatt<br />
1998 ylnda imzalanan ve ylda 10 milyar m 3 doal gaz almn öngören anlamaya dayanarak<br />
Doubayazt ‘tan Ankara’ya kadar uzanan 48-40 inç çapnda ve toplam 850 km uzunluunda<br />
bir boru hatt olup 2001-2003 yllar arasnda ina edilerek hizmete verilmitir.<br />
Bu boru hattndan güney branman Seydiehir, Konya, Isparta üzerinden Afyon, Denizli<br />
tarikiyle Aydn’a giderken dier yandan da Antalyaya uzanmtr. Güney illeri beslemek<br />
amacyla bu ana hattan Sivas’ta alnan branmanla, Malatya, Mara, Gaziantep, Adana,<br />
Mersin ve civarna doal gaz verilmitir. Boru hatt üzerinde birisi müesses dierleri ina<br />
halinde 2 kompresör istasyonu ile gaz basnçlandrlacak ve böylece Orta Karadeniz bölgesi<br />
Giresun, Trabzon, Ordu, Gümühane ve Bayburt illerine de doal gaz verilmesi salanacaktr.<br />
Bu bölgelerdeki yapm çalmalar büyük bir hzla devam etmektedir.<br />
Öte yanda, ran’n Basra Körfezindeki Pars doal gaz sahalarnn bir bölümünde Türkiye’nin<br />
TPAO eliyle üretim tesisleri kurmas, ylda 20 milyar m3 gaz çkarmas ve bu gazn bir<br />
bölümünün Türkiye’nin ihtiyaçlar için kullanlmas ve büyük bir bölümünün Avrupa’ya ihracna<br />
yönelik olarak Türkiye ile ran arasnda görümeler sürmektedir. Bu yatrmn tutar yaklak 3<br />
milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Gerçeklemesi halinde bu proje, Nabucco boru hatt<br />
için de önemli bir gaz arz kayna oluturacaktr. Son olarak gündeme gelen yeni bir proje, ran<br />
gaznn Selanik (Yunanistan), Arnavutluk, Adriyatik Deniz Geçii üzerinden talya’ya<br />
ulamasn öngören sviçreli EGL firmasnn destekledii Trans Adriyatik Boru Hatt projesidir<br />
(TransAdriatic Pipeline-TAP).<br />
Azerbaycan ahdenizi -Türkiye Doalgaz Boru Hatt<br />
Bu proje Azerbaycan'n Hazar Denizi içindeki ah Denizi lokasyonunda 1 trilyon m³ olarak<br />
tahmin edilen doal gaz rezervini Türkiye'ye ulatrmay amaçlamaktadr. Türkiye-Azerbaycan<br />
ve Gürcistan arasnda 12 Mart 2001 tarihinde imzalanan proje, ilk etapta 2 milyar m³ ve ikinci<br />
etapta 6,6 milyar m³ kapasiteli olarak planlanmtr. Hattn balant noktas olan Erzurum'a 225<br />
km'lik bir hat ina edilmi ve 3 Temmuz <strong>2007</strong> tarihinde ilk sevkyat Erzurum'a ulamtr.<br />
Harita 2. Azerbaycan ahdenizi -Türkiye Doalgaz Boru Hatt<br />
Bu proje sadece Türkiye’nin yurtiçi gaz talebinin karlanmas açsndan deil, Avrupa<br />
Birlii’nin hzla artan gaz ihtiyacnn bir ksmnn karlanmas açsndan da önem tamaktadr.<br />
Bu proje iki büyük projenin (Nabucco ve Trans-Hazar) gerçekleme ihtimalini artrmtr.<br />
56<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Mavi Akm Doalgaz Boru Hatt (Rusya Dou)<br />
Mavi Akm projesi, Ankara ile Moskova arasnda 1997 ylnda imzalanan anlamaya göre, 25<br />
yl süreyle, Türkiye’nin Rusya’dan ylda 16 milyar metre küp doalgaz satn almasn<br />
öngörmektedir.<br />
Harita 3. Mavi Akm Projesi<br />
Mavi Akm Rusya'dan Türkiye'ye doal gaz nakletmek için Karadeniz geçili büyük boru<br />
hattdr. Boru hatt merkezi Hollanda olan Rus Gazprom ve talyan ENI ortaklyla kurulan<br />
Blue Stream Pipeline B.V. tarafndan ina edilmitir. Gazprom boru hattnn Rus topraklarnda<br />
kalan bölümünün iletmesini üstenmi olup Türk topraklarnda bulunan bölümün iletmesi ise<br />
Türk enerji irketi BOTA tarafndan gerçekletirilmektedir. Mavi Akm hattnn uzunluu 1200<br />
kilometredir. Bunun yaklak 380 kilometresi, Karadeniz’in altndan geçmektedir ve Deniz<br />
altndaki boru hatt, 2.140 metre derinlikle, yeryüzünün en derindeki boru hattdr . Hattn<br />
yapmn, talyan EN irketi gerçekletirmitir.<br />
Yllk 16 milyar metre küp kapasiteli boru hattndan Türkiye, 2002 yl sonundan bu yana gaz<br />
almaktadr.<br />
Türkiye-Yunanistan Doalgaz Boru Hatt<br />
Bu hat, Bursa Karacabey mevkiinde bat ana hattndan 30 inç çapnda bir boru ile<br />
balandktan sonra Çanakkale boazn 17 km’lik bir geçi sonras toplam karada 197 km kat<br />
ederek Yunan snrna varmakta ve oradan Gümülcine’ye uzanmaktadr. lk yllarda 0.75 milyar<br />
m 3 gaz nakledecek hat önümüzdeki yllarda Adriyatik üzerinden talya’ya uzatlarak 7 milyar m 3<br />
doal gaz beslemesi ile Avrupa Birliine alternatif bir arz kayna olma özelliini kazanacaktr.<br />
Halen bir miktar arz fazlaln da amorti edebilir mahiyette olan boru hatt, <strong>2007</strong> yl itibariyle<br />
Yunanistan’a doal gaz sevkine balamtr.<br />
Msr-Türkiye Doal Gaz Boru Hatt Projesi<br />
Doal gaz arz kaynaklarnn çeitlendirilmesi ve doal gaz açnn bir ksmnn da Msr’dan<br />
salanacak gaz ile karlanmas amacyla Msr-Türkiye Doal Gaz Boru Hatt Projesi<br />
gerçekletirilmitir. Proje kapsamna 17 Mart 2004’te Msr ile Türkiye arasnda Msr Doal<br />
Gaz irketi EGAS ile BOTA’n yer ald Türkiye’ye gaz ithalat ve Avrupa’ya gaz iletimi<br />
hususlarna ilikin çerçeve anlamas imzalanmtr. Söz konusu anlamaya göre Msr’n<br />
Türkiye’ye ylda 2-4 milyar m 3 ;Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarna ise 2-6 milyar m 3 gaz<br />
ihraç etmesi öngörülmütür.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 57
Irak- Türkiye Doal Gaz Boru Hatt Projesi<br />
Proje; Irak'ta bulunan doal gaz sahalarnn gelitirilerek, üretilecek olan gazn bir boru hatt ile<br />
Türkiye'ye getirilmesi amac ile gelitirilmitir. TPAO-TEKFEN-BOTA irketlerince oluturulan<br />
bir grup tarafndan yaplan çalmalar neticesinde 1996 ylnda Ankara’da, T.C. Enerji ve Tabii<br />
Kaynaklar Bakanl ile Irak Cumhuriyeti Petrol Bakanl arasnda imzalanan anlamalar ile<br />
proje balatlmtr. Irak’n Kuzey Dousu’nda yer alan doal gaz sahalarn kapsayan Proje,<br />
saha gelitirme, üretim, gaz ileme ve boru hatt yapm ilemlerinden oluan “entegre” bir<br />
projedir. Bu proje ile Irak’n be sahasnda üretilecek yllk 10 Milyar m 3 gazn bir boru hattyla<br />
Türkiye’ye tanmas amaçlanmaktadr.<br />
Birlemi Milletler (BM) yaptrmlar nedeniyle Proje’nin gerçeklemesine yönelik<br />
hedeflerimizde birtakm gecikmeler meydana gelmi, yatrm aamasna geçilememi ve bu<br />
nedenle görümeler kesintiye uramtr.<br />
Trans-Hazar Doal Gaz Boru Hatt Projesi:<br />
1998 tarihinde, Türkiye ve Türkmenistan Devlet Bakanlar tarafndan Hazar geçili<br />
Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doal Gaz Boru Hatt Projesi'nin gerçekletirilmesine yönelik bir<br />
Çerçeve Anlamas imzalanmtr. Anlama’ya göre; 30 Milyar m 3 Türkmen gaznn 16 Milyar<br />
m 3 'ü Türkiye'ye, 14 Milyar m 3 'ü Avrupa'ya tanacaktr. Boru hatt uzunluu 1641 km olarak<br />
öngörülmekte ve 3–4 milyar dolara mal olmas beklenmektedir.<br />
21 Mays 1999 tarihinde, BOTA ve Türkmenistan hidrokarbon kaynaklarnn kullanm için<br />
Türkmenistan Devlet Bakan nezdinde yetkilendirilmi mercii arasnda, 16 Milyar m 3 doal gaz<br />
alm için 30 yl süreli Doal Gaz Alm-Satm Anlamas imzalanmtr.<br />
Harita 4. Trans-Hazar Doal Gaz Boru Hatt<br />
Ancak bu projenin önündeki en önemli engel Hazar'n hukuki statüsü sorunudur<br />
Nabuco Doal Gaz Boru Hatt<br />
Ortadou ve Hazar Bölgesi doal gaz rezervlerini Avrupa pazarlarna balamay öngören<br />
Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Doal Gaz Boru Hatt (Nabucco) ile ilk<br />
etapta güzergah üzerindeki ülkelerin gaz ihtiyacnn karlanmas, takip eden yllarda ise<br />
Avusturya'nn Avrupa'da önemli bir doal gaz datm noktas olma özelliinden de<br />
faydalanlarak dier ülkelerin gaz taleplerindeki gelimelere göre Bat Avrupa'ya ulalmas<br />
58<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
amaçlanmaktadr. Yaklak uzunluunun 3.300 km, kapasitesinin ise 25,5-31 milyar m 3 /yl<br />
olmas, 2012 ylnda ilk kapasite ile devreye alnmas planlanmaktadr.<br />
Boru hatt güzergahnn planlanan yaklak uzunluu u ekildedir :Toplam Nabucco Boru Hatt<br />
Uzunluu ,Besleme Hatlar Hariç-Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Avusturya ): 2.841 km ve<br />
Besleme Hatlar- Gürcistan snr-Horasan ve ran snr - Horasan Dahil: 3.282 km dir.<br />
Türkiyedeki boru uzunluu 1.998 km dir.<br />
Mevcut artlara bakldnda, Azerbaycan ah Deniz, Türkmenistan ve dier Trans-Hazar<br />
kaynaklar ile ran gaznn tanmas öngörülmektedir. Uzun vadede Irak ve Suriye üzerinden<br />
Msr gaz kayna bata olmak üzere dier çevreleyen kaynaklardan da gaz tanmas<br />
planlanmaktadr.<br />
Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin Program<br />
Bu hattn Erzurum (BTE) ve Türkiye-ran doal gaz hattyla beslenecei düünülmektedir.<br />
bununla birlikte, düünce aamasnda olan Trans-Kafkas Doal gaz hattyla da birletirilmesi<br />
olasl da mevcuttur. Ayrca Nabucco hatt, AB'nin Trans-Avrupa Enerji hattnn bir parças<br />
olarak da öngörülmektedir. Nabucco projesinin yürütülmesi için BOTA (Türkiye), OMV<br />
(Avusturya), MOL (Macaristan), Transgaz (Romanya), Bulgargaz (Bulgaristan) arasnda<br />
Nabucco Uluslararas Gas Hatt (Nabucco Gas Pipeline International GmbH) itiraki % 20<br />
ortaklkla 2004'te Viyana'da kurulmutur. Ortakla son olarak Alman RWE firma katlm olup,<br />
Gaz de France gibi yeni katlma istekleri de olmaktadr.<br />
3.7. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI<br />
Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile enerji ihtiyacnn önemli bir ksmn<br />
karlayabilecek bir potansiyele sahip olmasna karn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin<br />
çok altnda deerlendirilmektedir.<br />
Türkiye önemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklar potansiyeline sahiptir. Hidrolik, rüzgar,<br />
jeotermal, güne ve biyokütle ülkemizin kullanlan ve kullanlma potansiyeli yüksek yenilenebilir<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 59
enerji kaynaklardr ve kömürden sonra enerji üretimi için ikinci büyük yerli kaynaktr. <strong>2007</strong><br />
ylnda yenilenebilir enerji kaynaklarndan üretilen enerji miktar 8,47 MTEP mertebesindedir.<br />
Bu toplam birincil enerji arzmzn yaklak % 8 ine karlk gelmektedir.<br />
Ülkemiz yenilenebilir enerji arz arlkl olarak hidrolik kaynaklar ve biyokütleden (odun, bitki ve<br />
hayvan artklar) üretilmektedir. Biyokütlenin pay yenilenebilir enerji arzmzn % 47 sini<br />
oluturmaktadr. Bu orann tamamna yakn ticari olmayan yaktlardan olan ve konut<br />
stlmasnda kullanlan odun ve hayvan artklardr. Geri kalan yenilenebilir enerji arz ise arlkl<br />
olarak hidrolik kayanaklardan elde edilmektedir. imdilik rüzgar ve güne enerjilerinin pay çok küçük<br />
olsa bile yakn gelecekte hzla artmas beklenmektedir. Ülkemizde büyük potansiyele sahip<br />
jeotermal, rüzgar ve güne gibi yerli kaynaklarmz imdiye kadar sistematik olarak<br />
gelitirilmemitir. <strong>2007</strong> ylnda bu üç kaynamzn toplam birincil enerji arz içindeki pay<br />
sadece %1.5-2 civarndadr.<br />
D.Gaz<br />
33%<br />
Odun+<br />
Artklar<br />
4%<br />
Petrol<br />
31%<br />
T.Kömürü<br />
14%<br />
Yenilenebilir<br />
Kaynaklar<br />
8%<br />
8.47<br />
MTEP<br />
Hidrolik+<br />
Jeotermal<br />
3%<br />
Bioyaktlar<br />
0.%<br />
Rüzgar<br />
0.%<br />
P.kok<br />
1%<br />
Linyit<br />
13%<br />
Dier Is+<br />
Jeotermal Is<br />
1%<br />
Güne<br />
0.%<br />
Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki Pay<br />
Kaynak: ETKB<br />
Bu kaynaklarmzn kullanmnn hzla gelitirilmesi beklentisine karn 2030 ylnda bile birincil<br />
enerji arzmza ancak %5 orannda bir katk yapmas söz konusu olacaktr. Son yllarda elektrik<br />
üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynda ciddi bir art görülmemektedir.<br />
TWh<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
Elektrik Enerjisi<br />
Yenilenebilir Elektrik<br />
1990 1995 2000 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
60<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Hidro+<br />
Jeotermal<br />
19%<br />
Rüzgar<br />
0 .%<br />
Ta Kömürü<br />
8%<br />
Linyit<br />
20%<br />
Doal Gaz<br />
50%<br />
Petrol<br />
3%<br />
Grafik 23. Elektrik Üretiminde Kaynaklarn Pay<br />
Elektrik enerjisi üretiminde yenilenebilir enerjinin pay 2006 ylnda %26 mertebesinde olmu<br />
ancak bu pay <strong>2007</strong> ylnda % 19 mertebesine gerilemitir. Ancak Elektrik enerjisi kurulu güç<br />
elektrik üretiminin geliiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn hzla artrlmas<br />
beklenmektedir. Bu konuda yaplan öngörüler aadaki tabloda özetlenmitir.<br />
Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW<br />
<strong>2008</strong> 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam<br />
Hidro 121,4 578 2.396 2.633 1.354 1.134 8216<br />
Rüzgar 483 361 1.041 1.885 3770<br />
Geotermal 45 7,5 9,5 62 124<br />
Bio-kütle 8<br />
Güne 10 10<br />
Kaynak:EE<br />
TOPLAM 12.110<br />
2020 ylnda 15 000 MW hidro ve 10 000 MW rüzgar ve güne kurulu gücünün ulusal<br />
ebekeye balanmas hedeflenmektedir. thalat bamlln azaltabilmek, enerji arz<br />
güvenliini salayabilmek ve sera gaz salnmlarn düürebilmek için ülke enerji dengesinde<br />
yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn artrlmasna önem verilmelidir.<br />
Ülkemiz açsndan yenilenebilir enerji kaynaklarnn ulam olduu potansiyel, içinde<br />
bulunulan enerji darboaznn almas, ithal kaynaklara olan bamlln azaltlmas ve döviz<br />
kaybnn önlenmesi için önemli bir kaynaktr.<br />
Özellikle güne, jeotermal ve rüzgar kaynaklarndan enerji elde etmek için gerekli üretim ve<br />
ekipmanlarn büyük bir çounluunun ülkemizde üretimi imkan vardr. Eer ülkemizde AR-GE<br />
çalmalarna gerekli kaynak ayrlr, uygulamaya yönelik üniversite-ilgili meslek odalar-sanayi<br />
ibirlii salanr ve bu konuda özellikle ulusal, kamusal çkarlar gözeten bir enerji program<br />
uygulanabilirse; ülkemiz gerek ulusal kaynaklar gerek insan gücü gerekse yetimi ve<br />
deneyimli mühendis yapsyla gerekli teknolojik hamleyi yapabilecek alt yapya sahiptir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 61
Tablo 21. EPDK ‘dan alnan Enerji Üretim Lisanslarnn Durumu<br />
Yakt / Kaynak<br />
Bavuru Aamas<br />
Adet<br />
Kurulu<br />
Güç<br />
(MW)<br />
Inceleme<br />
Deerlendirme<br />
Adet<br />
Kurulu<br />
Güç<br />
(MW)<br />
Uygun Bulma<br />
Adet<br />
Kurulu<br />
Güç<br />
(MW)<br />
Lisans Verildi<br />
Adet<br />
Kurulu<br />
Güç<br />
(MW)<br />
TOPLAM<br />
PROJE<br />
ADED<br />
KURULU<br />
GÜÇ<br />
TOPLAMI<br />
(MW)<br />
TERMK<br />
TOPLAM 22 11.020,5 44 19.786,4 351 6.526,9 272 17.909,7 351 55.243,5<br />
Doal Gaz 14 7.022,3 22 8.337,5 217 2.312,6 173 8.872,4 217 26.544,9<br />
thal Kömür 6 3.874,0 16 10.062,7 36 3.908,3 10 5.079,0 36 22.923,9<br />
Linyit 1 30,6 32 306,0 30 1.649,6 32 1.986,2<br />
Fuel Oil 1 93,6 2 54,0 44 41 1.268,9 44 1.416,5<br />
Dier Kömür 3 832,2 7 4 478,9 7 1.311,1<br />
Takömürü 1 500,0 3 2 51,3 3 551,3<br />
Asfaltit 1 1 413,3 1 413,3<br />
Nafta 5 5 47,7 5 47,7<br />
Dier Termik 3 3 29,2 3 29,2<br />
LPG 3 3 19,5 3 19,5<br />
HDROLK 86 3.065,5 130 2.421,7 817 3.749,7 441 12.679,6 817 21.916,5<br />
DER<br />
YENLENEBLR<br />
TOPLAM 8 79,9 753 77.032,2 893 1.160,7 113 3.432,7 893 81.705,4<br />
Rüzgâr 6 75,2 752 77.028,6 867 1.156,7 91 3.274,0 867 81.534,4<br />
Jeotermal 6 6 94,4 6 94,4<br />
Çöp Gaz 1 4,0 7 6 40,1 7 44,1<br />
Biyogaz 1 0,7 1 3,6 10 8 17,6 10 21,8<br />
Biyokütle 3 4,0 2 6,6 3 10,6<br />
Genel Toplam 116 14.165,9 927 99.240,3 2061 11.437,3 826 34.022,0 2061 158.865,4<br />
Kaynak: TEBA BÜLTEN 29.12. <strong>2008</strong><br />
3.7.1. Hidroelektrik<br />
Türkiye’nin brüt hidroelektrik potansiyeli 433 milyar kWh/yl, teknik hidroelektrik potansiyeli 216<br />
milyar kWh/yl, ekonomik potansiyeli ise 150 milyar kWh/yl dr. Ekonomik potansiyelin, yeni<br />
projelerle birlikte önümüzdeki yllar daha da art göstererek yaklak 170 milyar kWh/yl’a<br />
ulaaca tahmin edilmektedir. Türkiye teknik potansiyelinin %22’si,ekonomik yaplabilir<br />
hidroelektrik potansiyelinin ise %32’si ancak deerlendirilmi bulunmaktadr.<br />
<strong>2007</strong> yl sonu itibariyle Türkiye’de letmede olan HES lerin toplam kurulu gücü 13 394,4 MW,<br />
bu ise Türkiye kurulu gücünün % 33 ünü oluturmutur. <strong>2007</strong> ylnda 31,5 MW gücünde ilave<br />
potansiyel devreye alnabilmitir(EPDK).<br />
62<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje Durumlarna Göre Dalm<br />
(Haziran <strong>2007</strong>)<br />
Proje Durumu Proje K.Güç Ort. Üretim Oran (%)<br />
Says (MW) (GWh/yl)<br />
letmede 148 13 306 47 590 32<br />
na Halinde 158 6 564 23 620 16<br />
Proje 977 22 260 79 177 52<br />
Toplam 1 283 42 480 150 387 100<br />
Kaynak:A. TUTU<br />
Herhangi bir nehirde bir kesitten enerjisi alnmadan geçen su ülke ekonomisi açsndan<br />
kayptr. Türkiye gelitiremedii hidroelektrik potansiyelden dolay,170 milyar kWh elektrik<br />
üretim kapasitesinin halen yalnz 47.6 milyar kWh’lik bölümünü kullanabildii için, her yl<br />
yaklak 122.4 milyar kWh enerji üretebilecei suyu enerjisini almadan denizlere göndermekte<br />
ve bu yüzden, birim kWh bana 0.06 US cent hesabyla her yl 7-8 milyar ABD$’<br />
kaybetmektedir.<br />
Dier taraftan hidrolik enerji doal koullara ve yalara çok bamldr. 2006 ylnda mevcut<br />
13 062.7 MW kurulu gücündeki HES’lerden 44 244.2 GWh enerji üetilmiken bu üretim <strong>2007</strong><br />
ylnda 13 394.9 MW kurulu güçteki tesislerden 35 850.8 GWh te dümütür. Pik yüklerin ve<br />
deiken karekterli dier yenileblir enerji üretiminin sistem dengesini salamada en deerli<br />
üretim tipi olan Hidroelektrik santarallarn hzla tamamlanmas ve pompa depolamal<br />
santrallarn da Türkiye enerji sisteminde yer almas gereklidir. Pompa depolamal santrallarla<br />
ilgili olarak EE Genel Müdürlüünde balatlm olan çalmalar desteklenmeli ve<br />
gelitirilmektedir.<br />
3.7.2. Rüzgâr Enerjisi<br />
Ülkemizde bugünkü teknik koullarda ortalama 7 m/s hzda, ylda 2.500 saat kullanma süresi<br />
ile kurulabilecek ekonomik rüzgar potansiyeli EE tarafndan hazrlanan Türkiye Rüzgâr Enerjisi<br />
Potansiyel Atlas (REPA) da 48.000 MW yani 120 milyar KWh düzeyinde olarak<br />
hesaplanmtr.<br />
REPA, Türkiye rüzgâr kaynaklarnn karakteristiklerini ve dalmn belirlemek amacyla EE<br />
tarafndan 2006 ylnda üretilmitir. Bu atlasta verilen detayl rüzgâr kayna haritalar ve dier<br />
bilgiler rüzgâr enerjisinden elektrik üretimine aday bölgelerin belirlenmesinde kullanlabilecek<br />
bir alt yap salamaktadr.<br />
Tablo 23. Türkiye - yi-Srad Aras Rüzgar Kayna 50m 4<br />
Rüzgar<br />
Kaynak<br />
Derecesi<br />
Rüzgar<br />
Snf<br />
50 m’de<br />
Rüzgar<br />
Gücü<br />
Yo.(W/m 2 )<br />
50 m’de<br />
Rüzgar Hz<br />
(m/s)<br />
Toplam<br />
Alan<br />
(km 2 )<br />
Rüzgarl<br />
Arazi<br />
Yüzdesi<br />
Toplam<br />
Kurulu Güç<br />
(MW)<br />
Orta 3 300-400 6.5-7.0 16 781.39 2.27 83 906<br />
yi 4 400 – 500 7.0-7.5 5 851.87 0.79 29 259.36<br />
Harika 5 500 – 600 7.5-8.0 2 598.86 0.35 12 994.32<br />
Mükemmel 6 600 – 800 8.0- 9.0 1 079.98 0.15 5 399.92<br />
Srad 7 > 800 > 9.0 39.17 0.01 195.84<br />
Toplam 26 351.28 3.57 131 756.40<br />
4 4 Dr. Yüksel Malkoç, Türkiye Rüzgar Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rüzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji<br />
Kaynaklar Sempozyumu, 23-24 Kasm <strong>2007</strong> Kayseri<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 63
Harita 6. Türkiye Rüzgar Atlas-Yllk Rüzgar Dalm Haritas 70 m<br />
Kaynak:EE<br />
Türkiye rüzgâr enerji potansiyeli, rüzgâr snf iyi ile sra d arasnda 47,849.44 MW olarak<br />
belirlenmitir. Bu araziler Türkiye toplamnn %1.30’una denk gelmektedir. Orta ile sra d<br />
aras rüzgâr snfna ait rüzgârl arazilere bakldnda ise 131,756.40 MW’lk rüzgâr enerjisi<br />
potansiyelini bulunduu ve toplam rüzgârl arazinin alannn ise Türkiye’nin %3.57 ’si olduu<br />
görülmütür.<br />
Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar Santrallar -REPA<br />
Kaynak: EE<br />
Türkiye, Avrupa’da rüzgâr enerjisi potansiyeli bakmndan en zengin ülkelerden birisidir. Üç<br />
taraf denizlerle çevrili olan ve yaklak 3500 km ky eridi olan Türkiye’de özellikle Marmara<br />
ky eridi ve Ege ky eridi ile sürekli ve düzenli rüzgâr almaktadr<br />
Türkiye’de halihazrda ebeke balantl rüzgâr santralarnn toplam kurulu gücü 146.25 MW<br />
ulam olup <strong>2007</strong> de 355 GWh enerji üretmitir. <strong>2007</strong> de toplam 76,4 MW rüzgar santral<br />
devreye alnmtr(EPDK).<br />
64<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Bunlarn yan sra inaat süren 276.9 MW ve tedarik anlamas yaplan 579.7 MW rüzgâr<br />
santrali mevcuttur. Elektrik Piyasas Düzenleme Kurumu tarafndan bu güne kadar toplam<br />
kurulu gücü 2126 MW olan 58 adet rüzgâr santraline lisans verilmi, toplam kurulu gücü 533<br />
MW olan 13 adet santralin lisans ise sona erdirilmitir. 1 Kasm <strong>2007</strong> tarihinde, yalnzca tek bir<br />
gün süreyle kabul edilen, 78 000 MW büyüklüündeki rüzgâr santral lisans bavurular ile<br />
inceleme ve deerlendirmede olan rüzgar projeleri toplam gücü 84 674 MW’a ulamtr.<br />
Rüzgara dayal elektrik üretim bavurularna ilikin belirtilen rakamlar, ayn kaynan elektrik<br />
amaçl kullanmna ilikin olarak yaplan birden fazla bavuruyu da içermektedir.<br />
3.7.3. Jeotermal Enerji (Is, Elektrik)<br />
Dünyada jeotermal elektrik üretiminde ilk 5 ülke sralamas, ABD, Filipinler, talya, Meksika ve<br />
Endonezya eklindedir. Dünya jeotermal s ve kaplca uygulamalarndaki ilk 5 ülke sralamas<br />
ise Çin, sveç, ABD, zlanda ve Türkiye biçimindedir.<br />
Türkiye’nin jeotermal brüt teorik s potansiyelinin 31.500 MW, kullanlabilir s potansiyelinin<br />
de 3.524 MW olduu belirtilmektedir.Toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MW’dir.<br />
1962 ylnda MTA tarafndan bir scak su envanter çalmas olarak balatlan Türkiye’nin<br />
jeotermal enerji aratrmas ile bugün toplam 600’den fazla termal kaynak (scak ve mineralli<br />
su kayna) bilgisine ulalmtr.<br />
Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim Sahalar Haritas<br />
2005 yl sonu itibariyle MTA tarafndan yaplan jeotermal sondaj deerlendirmelerine göre<br />
muhtemel potansiyelin 2924 MW ‘ görünür potansiyel olarak kesinlemitir. Türkiyedeki doal<br />
scak su çklarnn 600 MWt olan potansiyelide bu rakama dahil edildiinde toplam görünür<br />
jeotermal potansiyelimiz 3524MWt ‘e ulamaktadr. Ülkemizdeki jeotermal kaynaklarn % 95’i<br />
stmaya uygun scaklkta olup (40 0 C’nin üzerinde toplam 140 adet jeotermal alan) çounlukla<br />
Bat, Kuzeybat ve Orta Anadolu’da bulunmaktadr. Türkiye’nin toplam jeotermal s ve elektrik<br />
potansiyeli; 5 milyon konut stma edeeri veya 150 bin dönüm sera stmas, 1 milyonun<br />
üzerinde kaplca yatak kapasitesi, 29 milyar $/yl fuel-oil edeeri (30 milyon ton/yl), 30 milyar<br />
m 3 /yl doal gaz edeerindedir.<br />
Türkiye’nin toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MWe dir. 2013 yl jeotermal elektrik<br />
üretim hedefi 550 MWe kurulu güç ve 4 milyar Kwh elektrik üretimidir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 65
Tablo 24 . Jeotermal Enerjinin Mevcut Kullanm Durumu<br />
DEERLENDRME<br />
Jeotermal Merkezi Istma<br />
(ehir, Konut, Termal Tesis, Sera v.b.)<br />
1 KAPASTE<br />
117 Bin Konut Edeeri<br />
(983 MWt)<br />
(Dokuz Eylül Üniversitesi Kampusü+Balçova+Narldere 24.000 Konut Edeeri, Gönen 3400 Konut,<br />
Simav 5000 Konut, Krehir 1900 Konut, Kzlcahamam 2500 Konut, Afyon 4500 Konut, Kozakl 1200<br />
Konut, Sandkl 3600/5000 Konut, Diyadin 150 Konut, Salihli 4100/24000 konut, Sarayköy 1500 konut,<br />
Edremit 2000/7500, Sarkaya 180/2000 konut jeotermal merkezi stma sistemine ilave termal tesis ve<br />
1.000 dönüm sera stmas (anlurfa, Dikili, Balçova vb)<br />
Kaplca Kullanm<br />
Toplam Is Kullanm<br />
Elektrik Üretimi<br />
Karbondioksit Üretimi<br />
215 Kaplca<br />
(402 MWt) (Ylda 10 Milyon Kii)<br />
1385 MWt<br />
(1 Milyon ton/yl petrol (kalorifer yakt) karl 1.4<br />
Milyar YTL/Yl, <strong>2007</strong> itibariyle)<br />
20 MWe (Denizli – Kzldere) iletiliyor<br />
48 MWe kapasiteli Germencik Jeotermal Elektrik<br />
Santrali yatrmnn çalmalar devam<br />
etmektedir.<br />
Aydn Salavatl da 167 ° C ile yaklak 10 MWe<br />
Binary Cycle santrali iletilmektedir.<br />
Kzldere Jeotermal Santralinin at olan 140 °C<br />
‘lik jeotermal sudan 6,85 MWe kapasiteli<br />
jeotermal santrali kurulmaktadr.<br />
7,5/22 MWe Çanakkale-Tuzla jeotermal santrali<br />
proje aamasndadr.<br />
10 MWe Simav Jeotermal Jeotermal Elektrik<br />
Üretim Santrali proje aamasndadr. 10/20 MWe<br />
Seferihisar Jeotermal Elektrik Santrali, sondaj,<br />
gelitirme ve proje aamasndadr.<br />
120 Bin Ton/yl<br />
Kaynak: Türkiye Jeotermal Dernei<br />
Jeotermal enerji, dorudan kullanm alanlarnda, teknolojik açdan yatrmlarn % 90’ yerli<br />
makina ve teçhizat tarafndan karlanabilecek bir düzeye ulamtr. Dolaysyla elektrik d<br />
uygulamalarda ulusal teknoloji kolaylkla gelitirilebilir durumdadr.<br />
Türkiye’deki jeotermal enerji kaynaklarnn tümüne yaknnn düük-entalpili (akkan<br />
scaklklar 160 °C’den küçük), olmas, kaynaklarn deerlendirilmesinde endüstriyel proses<br />
ss ve konut stmasna yönelinmesi gereini ortaya çkarmaktadr. Türkiye’nin gelecek<br />
yllardaki enerji gereksinimleri dikkate alndnda jeotermal enerjinin tek bana çözüm<br />
olmayaca; fakat enerji sorununda tamamlayc bir rol oynayaca açktr. Devletin ve özel<br />
yatrmclarn jeotermal kaynaklarn son derece çekici olduu konut stmas ve proses ss gibi<br />
kullanmlara yatrm yapmas, ülke ekonomisine katkda bulunacak, hava kirliliini<br />
azaltacaktr.<br />
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüü (MTA), <strong>2007</strong> Haziran aynda yürürlüe giren<br />
Jeotermal Yasas ve Aralk aynda yürürlüe giren yönetmelii kapsamnda elektrik üretimi<br />
amaçl alt jeotermal sahay özel sektörün kullanmna açmtr.. Scaklklar 213°C’ye kadar<br />
deien aralklarda olan bu alt sahada, 110 MWe (megavat elektrik) kurulu gücünde yaklak<br />
1 milyar kWh elektrik üretilmesi planlanmaktadr. Bu sahalar ;<br />
66<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
– Aydn Merkez - Kök - Umutlu - Serçeköy<br />
– Aydn - Sultanhisar - Atça<br />
– Aydn - Germencik - Bozköy - Çamur<br />
– Aydn -Sultanhisar<br />
– Manisa - Salih li - Caferbeyli<br />
– Manisa - Alaehir - Kavakldere.<br />
Jeotermal sahalardr.<br />
3.7.4. Güne Enerjisi<br />
Türkiye güne kua içerisinde bulunan bir ülkedir. Bu nedenle güne enerjisi kazanc<br />
açsndan zengindir. Türkiye günlük ortalama günelenme süresi 3,75 (Aralk ay)-11,31<br />
(Temmuz ay) saat arasnda deiirken, Global Radyasyon Deeri (kWh/m 2 -gün) 6,57<br />
(Haziran) ile 1,59 (Aralk ay) deimektedir.<br />
Ülkemiz, corafî konumu sebebiyle sahip olduu güne enerjisi potansiyeli açsndan bir çok<br />
ülkeye göre ansl durumdadr. Türkiye’nin ortalama yllk toplam günelenme süresinin 2640<br />
saat (günlük toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 KWh/m²-yl (günlük toplam<br />
3,6 KWh/m²) olduu tespit edilmitir.<br />
Ülkemizde yllk ortalama toplam güne nmnn en küçük ve en büyük deerleri sras ile<br />
1.120 KWh/m 2 -yl ile Karadeniz Bölgesinde, 1.460 KWh/m 2 -yl ile Güneydou Anadolu<br />
Bölgesinde gerçeklemektedir.<br />
Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon Deerleri (kWh/ m²-gün)<br />
Kaynak: EE-GEPA<br />
EE tarafndan yaynlanan Güne Enerjisi Potansiyel Atlas’na göre, Türkiye’nin yllk güne<br />
enerjisi Teknik Potansiyeli yaklak 405 milyar kWh (DNI> 1800 kwh/m2-yl) ve Ekonomik<br />
Potansiyeli yaklak 131milyar kWh (DNI> 2000 kwh/m2-yl) dr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 67
Harita 9. Türkiye Güne Haritas<br />
Kaynak: EE GEPA<br />
Bu nm iddetleri ile Türkiye’nin, Güneydou ve Akdeniz bölgeleri içinde kalan ve<br />
yüzölçümünün % 17’sini kapsayan bölümünde, güneli su stclarnn yl boyunca tam<br />
kapasite ile çalabilmektedir. Türkiye yüzölçümünün % 63’ünü kapsayan bölümde ise, güneli<br />
su stclarnn yl boyunca çalma oran % 90 ve ülkenin % 94’ünü kapsayan bir bölümdeki<br />
çalma oran ise, % 80’dir. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde, güneli su stclarnn yln<br />
% 70’i kadar bir sürede tam randmanla çalabilmektedir.Bu sebeple özellikle Güney ve Ege<br />
kylar bata olmak üzere bütün bölgelerde güne enerjisi kolektörleri halen youn olarak scak<br />
su elde etmek amacyla kullanlmaktadr. Ayrca baz endüstriyel uygulamalar, hacim stma<br />
uygulamalar (güne mimarisi) ile elektrik üretiminde fotovoltaik pillerin kullanm da<br />
yaygnlamaktadr.<br />
Güne kollektörleri kullanlarak elde edilen s enerjisinin birincil enerji tüketimine katksnn<br />
yllara göre deiimi, Tablo 25 de gösterilmitir. Türkiye’de, büyük çounluu Akdeniz, Ege ve<br />
Güney Dou Anadolu bölgelerinde olmak üzere, 3 – 3.5 milyon konutta güne kollektörü<br />
bulunmaktadr Bu toplayclarn tümü 18 milyon m2 ‘dir ve EE verilerine göre <strong>2007</strong> de üretilen<br />
enerji miktar 420 bin ton edeeri petrolün üstündedir.<br />
Tablo 25. Güne Kolektörleri ile Elde Edilen<br />
Enerji Miktar Tahmini<br />
Yl Güne Enerjisi üretimi<br />
(bin TEP)<br />
1998 210<br />
1999 236<br />
2000 262<br />
2001 290<br />
2004 375<br />
<strong>2007</strong> 420<br />
Kaynak:(EE )<br />
68<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Güneten elektrik üretimi ise 1000 kW kurulu güç ile pilot uygulamalar seviyesindedir. u anda<br />
3000 dolar olan kW maliyetinin 1500 dolar’a dümesi durumunda ülkemizde de güneten<br />
elektrik üretimi uygulamalar yaygnlaabilecektir.<br />
Güne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kullanmlarna ülke enerji politikalarnda yer verilmesi,<br />
enerji d almlarn azaltabilecei gibi fosil yaktlardan kaynaklanan çevre kirliliinin<br />
azaltlmasn da salayacaktr.<br />
3.7.5. Biyokütle Enerjisi<br />
Türkiye’nin biyokütle, biyogaz ve biyoyakt enerji kapasiteleri de ciddi potansiyellere sahiptir.<br />
Biyokütle yeni-yenilenebilir enerji kaynaklar içinde ciddi bir teknik potansiyele sahiptir. Ana<br />
bileenleri karbo-hidrat bileikleri olan bitkisel ve hayvansal kökenli tüm maddeler “Biyokütle<br />
Enerji Kayna”, bu kaynaklardan üretilen enerji ise “Biyokütle Enerjisi” olarak<br />
tanmlanmaktadr.<br />
Türkiye’de toplam arazinin sadece % 33,1’i ilenmektedir. lenmeyen arazi içinde tarma<br />
uygun % 3’lük bir alan mevcuttur. Bu alann enerji tarmnda kullanlmas, kota kapsamndan<br />
çkarlan ürünler (tütün, eker pancar gibi) yerine de enerji amaçl tarm (eker pancar, tatl<br />
sorgum, miskantus, kanola, aspir, C4 bitkileri ekimi gibi) yaplmas, tarm kesimine yön<br />
verecek, istihdam yaratacak ve ulusal geliri artracaktr.Bugün AB’de eker üretimine kota<br />
getirilse de eker pancarnn üretimi kstlanmamakta, tam tersine biyoyakt üretimine dönük<br />
eker pancar üretimi hektar bana 45 € ile desteklenmektedir GAP, Yeilrmak Havza Projesi<br />
gibi projeler kapsamnda biyokütle enerji teknolojisi plan ve uygulamalar mutlaka yer almaldr.<br />
Ülkemiz enerji ormanclna uygun (kavak, söüt, kzlaaç, okaliptüs, akasya gibi hzl<br />
büyüyen aaçlar) 4 milyar hektar devlet orman alanna sahiptir. Söz konusu alan uygun<br />
planlamalar dahilinde, modern enerji ormanclnda deerlendirilmeli ve bu aaçlarn yakacak<br />
olarak kesimi önlenmelidir. Yaplan hesaplamalar, 1 milyon hektar alana kurulacak enerji<br />
ormanlarndan ylda yaklak 7 milyon ton biyokütle enerji kayna elde edilebileceini<br />
göstermektedir.. Bu miktar yaklak 30 milyon varil ham petrole edeerdir.<br />
3.7.5.1. Biyogaz<br />
Ülkemizde 65.000 ton/gün miktarnda çöp çkmaktadr. Çöplerin düzenli depolama ile elektrik<br />
eldesinde deerlendirilmesi de göz ard edilmemelidir. Türkiye için en önemli biyoyakt<br />
seçeneklerinden biri biyogaz’dr. AB’de son yllarda biyogaz üretimine önemli destekler<br />
salanmakta ve doal gaz niteliinde elde edilecek biyogazn tüm sektörlerde (ulatrma,<br />
elektrik üretimi, sanayi, konutlar vb) kullanm hedeflenmektedir.<br />
Türkiye’de hayvansal atklarn biyogaz üretiminde deerlendirilmesi ile, fermantör içi scakln<br />
38 °C olmas ve optimum fermantör scaklnda çallmas durumunda bu potansiyelin 2,2-3,3<br />
milyar m3/yl arasnda olmas teorik olarak mümkün görünmektedir. Bu da 2,4 milyon ton ta<br />
kömürü edeeri bir enerjiye karlk gelmektedir.<br />
Tablo 26. Hayvansal Atk Potansiyeline Karlk Gelen Üretilebilecek<br />
Biyogaz Miktar ve Takömürü Edeeri 5<br />
Hayvan Cinsi<br />
Biyogaz Miktar<br />
(m 3 /yl)<br />
Ta Kömürü<br />
Edeeri<br />
(Ton/yl)<br />
Sr 994.860.000,00 710.613,00<br />
Koyun-Keçi 1.901.500.000,00 1.358.215,00<br />
Tavuk-Hindi 487.020.906,00 347.871,00<br />
Toplam 3.383.380.906 2.416.699,00<br />
5 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) – www.enerji.gov.tr<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 69<br />
66
Biyogaz tesislerinin yan sra, ebeke ile balantl çalan “çöp termik santralleri” ile elektrik<br />
üretimi salanabilmektedir. Biyoelektrik üretimi için deerlendirilebilecek atk potansiyelinin<br />
ülkemizde mevcut olduu bilinmektedir. 2003 genel enerji dengesi içerisinde 14.991 bin ton<br />
odun, 5.439 bin ton hayvansal-bitkisel atk arz olmutur. 2006 yl genel enerji dengesinde ise<br />
13411 bin ton odun, 4984 bin ton hayvansal ve bitkisel atk arz bulunmaktadr. Bunun yan<br />
sra ortalama deerlerle ylda 15 milyon ton evsel atk, 20 milyon ton belediye at da<br />
olumaktadr.<br />
Dünyadaki artma tesisleri bünyesinde biyogaz üretimi de yaygndr. Türkiye’deki artma<br />
tesislerinde biyogaz üretimine ilikin en güzel örnek, Ankara Su ve Kanalizasyon daresi Genel<br />
Müdürlüü (ASK) Atk Su Artma Tesisi’dir. 4 milyon nüfusa hizmet vermek üzere 2000<br />
Yl’nda iletmeye açlan tesis, Avrupa’nn en iyi tesislerinden biri olup, 2025 Yl’na kadar 6<br />
milyon nüfusa hizmet verecek kapasiteye geniletilecektir. Tesiste bulunan her biri 1650 KW<br />
kapasiteli iki elektrik jeneratörü, biyogaz elektrik enerjisine çevirmektedir. Elde edilen elektrik<br />
enerjisi, tesisin ylk enerji ihtiyacnn yaklak % 80’ini karlamaktadr.<br />
stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Müdürlüü (SK) bünyesinde bulunan Tuzla Atksu<br />
Biyolojik Artma Tesisi’nde bulunan anaerobik çamur çürütme ünitesinden elde edilen ve günlük<br />
ortalama 600-1000 m 3 hacminde olan biyogaz, tanklarn ve tesis içinde bulunan idarî binalarn<br />
stlmasnda kullanlmaktadr<br />
Türkiye’de son zamanlarda organik atk, biyokütle ve biyogazdan enerji elde edilmesine<br />
yönelik kamu ve özel sektör yatrmlar artmaya balamtr. Öncelikle Büyükehir Belediyeleri<br />
çöp atklarnn çözümüne yönelik atk yakma ve enerji üretim tesisleri kurmaya balamlardr.<br />
Türkiye’de yaklak 65.000 ton/gün miktarnda çöp çkmaktadr. Çöplerin düzenli<br />
depolanmasnn önemi gözard edilmemelidir. Ancak çöplerin düzenli depoland belediye<br />
says snrl olsa da, baz belediyeler çöp alanlarnda aça çkan metan gazndan elektrik<br />
üretmektedir.<br />
Türkiye’de ilk lisansl atk bertaraf tesisi olan ZAYDA, yllk 35.000 ton tbbî atk<br />
kullanmaktadr. Tesis 5,2 MW elektrik üretim kapasitesine sahiptir. Üretilen enerjinin 1,3 MW’<br />
tesis ihtiyacn karlamak için kullanlmakta, kalan ksm ise ulusal sisteme satlmaktadr.<br />
3.7.5.2. Biyoyakt<br />
Biyoyaktlar petrol ürünlerine alternatif olan, daha temiz çevre ve iklimlerin korunmasna<br />
katkda bulunan ve tarmsal i hacminde genileme yaratacak yenilenebilir enerji<br />
seçenekleridir.<br />
Ülkemizde eker pancar tarmna yönelik biyoetanol üretim potansiyeli 2-2,5 milyon ton<br />
civarnda olup bu deer <strong>2007</strong> benzin tüketimimizin % 60-70’ kadardr. Ülkemizde biyoetanolün<br />
benzinle harmanlanan %2’lik ksm ÖTV’den muaftr ve bu miktar ancak 80-90 milyon litre<br />
biyoetanol tüketimini gerektirmektedir. Ancak bu miktar biyoetanolün Türkiye’deki geliimi için<br />
yeterli görülmemektedir. Çünkü mevcut durumda kurulu biyoetanol üretim kapasitesimiz<br />
yaklak 160 milyon litredir. Bununla birlikte ülkemizde benzine biyoetanol harmanlanmas<br />
zorunlu deildir. Pek çok ülkede olduu gibi ülkemizde de biyoetanol kullanm zorunlu olmal<br />
ve ÖTV muafiyeti %2’den %5’e çkartlmaldr<br />
Biyodizel, kanola (kolza), ayçiçei, soya, aspir, pamuk gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen<br />
motorine edeer bir yakttr. Atk bitkisel yalar ve hayvansal yalar da, biyodizel hammaddesi<br />
olarak kullanlabilir. Ancak halihazrda AB’inde ve ülkemizde geçerli olan TS EN 14214<br />
Standardnn gereklerini kanola yandan elde edilen biyodizel karlamaktadr. Bununla birlikte<br />
bilimsel çevreler farkl hammaddelerden paçal yaplarak da standartlardaki deerlerin<br />
tutturulabileceini belirtmektedirler.<br />
Biyodizel petrol içermez; fakat saf olarak veya her oranda petrol kökenli motorine kartrlarak<br />
motorinin kullanld her yerde yakt olarak kullanlabilir. Biyodizel yerli kaynaklarla ve yerli<br />
sanayi tesislerinde üretilebilir. Ayrca, küçük ölçekli ve yöresel üretim de mümkündür. 2003<br />
ylndan itibaren sektördeki yasal boluun da bir sonucu olarak yatrmclar tarafndan<br />
67<br />
70<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
plansz–programsz, deiik kapasitelerde pek çok biyodizel tesisi kurulmu ve saylar 250<br />
civarna ulaan bu tesislerin kurulu kapasitesi 2,3 milyon tona ulamtr. Ancak 2004 ylndan<br />
sonra adm adm yaplan yasal düzenlemelerle biyodizel üretimi, ulam sektörü için TS EN<br />
14214, snma sektörü için TS EN 14213 standartlarna uygun olarak ve EPDK’dan alnan<br />
ileme lisansna sahip tesislerde yaplmaktadr.<br />
Sulanabilir pancar ekim alanlarnda münavebe bitkisi olarak kanola ekilmesi sonucu 4’lü ekim<br />
sistemine göre 800 000 bin hektar alann 500 000 bin hektarnn kanola ekimi için kullanlmas<br />
durumunda yllk 500 bin ton biyodizel üretim potansiyeli vardr. Ayrca Elektrik leri Etüt<br />
daresi Genel Müdürlüü’nün yapt analizler sonucu, tarma elverili olduu halde<br />
kullanlmayan tarm arazileri esas alnarak 2.000.000 ha. arazide ekilecek yal tohumlu<br />
bitkilerden 1,5 milyon ton biyodizel üretilebilecei ve 54.000 kiiye istihdam salanabilecei de<br />
tahmin edilmektedir. Bu kapasite 2006 ylndaki dizel tüketimi olan 14.2 milyon tonun %11’i<br />
düzeyindedir. Bu üretim ayn zamanda 2,8 milyon ton karbondioksit tasarrufunu da<br />
beraberinde getirmektedir.<br />
3.8. HDROJEN ENERJS<br />
Hidrojen evrende en fazla bulunan ve doadaki en basit atom yapsna sahip elementtir.<br />
Hidrojen çok hafif bir gaz olup, younluu havann 1/14'ü, doal gazn ise, 1/9'u kadardr.<br />
Atmosfer basncnda -253 °C 'ye soutulduunda sv hale gelen hidrojenin younluu ise<br />
benzinin 1/10'u kadar olmaktadr.<br />
Hidrojen en verimli yakttr. Ortalama olarak, fosil yaktlardan %26 daha verimlidir. Hidrojen<br />
bilinen tüm yaktlar içerisinde birim kütle bana en yüksek enerji içeriine sahiptir. 1 kg<br />
hidrojen 2.1 kg doal gaz veya 2.8 kg Petrolun sahip olduu enerjiye sahiptir.. Ancak birim<br />
enerji bana hacmi yüksektir. Hidrojen gaznn sl deeri, metre küp bana yaklak 12 Mega<br />
Joule olarak verilmektedir.<br />
Hidrojen çevre problemlerine tek çözüm olarak gösterilmekte ve ülkeleri fosil yaktlardan<br />
kurtarabilecek “bamszlk yakt” olarak da adlandrlmaktadr.<br />
Dünya Hidrojen Enerjisi Konseyi Bakan olan ve ayn zamanda da Miami Üniversitesi’nde<br />
“Temiz Enerji Aratrmalar Enstitüsü”nün bakanln yapmakta olan Prof. Dr. T. Nejat<br />
Vezirolu, 1974 ylnda organizasyonunu üstlendii “Hidrojen Ekonomisi Miami Enerji<br />
Konferans’nda (THEME) fosil yaktlarn tükenmesine ve bunlarn yakt olarak kullanmnn<br />
çevreye verdii zararlarn önlenmesine çözüm olarak “Hidrojen Ekonomisi / Hidrojen Enerji<br />
Sistemi” fikrini ortaya atmtr.<br />
“Birlemi Milletler Uluslararas Hidrojen Enerjisi teknolojileri Merkezi’nin (ICHET) stanbul’da<br />
kurulmas ile ilgili olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile 2003 te imzalanmtr. ICHET<br />
Mays 2004 de faaliyete geçmi olup, Türkiye’de ve Dünyann bir çok ülkesinde balatt pilot<br />
projelerle çalmalarna devam etmektedir. Ayrca Merkez, Türkiye’de organize ettii çeitli<br />
demonstrasyon projeleriyle hidrojen enerjisi konusunda Türkiye’yi lider ülke konumuna tamak<br />
için çeitli sanayi kurulularyla ortak çalmalar yapmaktadr. Bunlar arasnda THY, TEMSA,<br />
TPAO ile Atatürk Havaalannda otobüs projesi, Demirer Holding, BOS, Çukurova holding ve<br />
Ünilever irketi ile rüzgardan elde edilecek hidrojenin fabrika içinde fork lift çaltrmada ve<br />
margarin yapmnda kullanlmas, Ankara’da bir hastanede hidrojen ve oksijen üretilerek<br />
hidrojenin ambulansta yakt olarak kullanlmas gibi bir çok proje üzerindeki çalmalar devam<br />
etmektedir.<br />
TÜBTAK-MAM Enerji Enstitüsünün AB 6. Çerçeve Programna yönelik yürüttüü<br />
HYPROSTORE “Hidrojen Teknolojileri Mükemmeliyet Merkezi” projesi, AB tarafndan<br />
desteklenmektedir. Ayrca Boaziçi Üniversitesi, stanbul Teknik Üniversitesi, Ortadou Teknik<br />
Üniversitesi, Sabanc Üniversitesi ve baz endüstriyel kurumlarda de PEM üzerine aratrmalar<br />
yaplmaktadr. Bir çok aratrma merkezinde yaplan aratrmalarla hidrojen enerjisinin<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 71
maliyetlerinin düürülmesi mümkün olacaktr. Tablo 27 de hidrojenin üretim yöntemlerinin<br />
maliyet karlatrlmas verilmektedir.<br />
Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri<br />
Hidrojen Üretim Yöntemi<br />
$/GJ<br />
Kömür/Gaz/Petrol 3-5<br />
Doalgaz- CO2 8-10<br />
Kömür - CO2 10-13<br />
Biyokütle gazlatma 12-18<br />
Nükleer enerji 15-20<br />
Rüzgar (Ky) 15-25<br />
Rüzgar (Deniz) 20-30<br />
Güne 25-50<br />
Kaynak: The Economist, Mart 2003<br />
3.9. NÜKLEER KAYNAKLAR VE NÜKLEER ENERJ<br />
Nükleer enerjinin radyoizotop uygulamalar yannda en çok tartlan uygulamas , nükleer güç<br />
santrallarnda elektrik enerjisi üretilmesidir. Nükleer enerji, uluslararas ve ulusal düzeyde<br />
güvenilir kurulularca (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu )<br />
denetlenen tek enerji türüdür.<br />
Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 1950'li yllarda balamtr. <strong>2008</strong> yl sonu<br />
itibaryla dünyada 31 ülkede iletilmekte olan 439 nükleer güç reaktörün toplam kapasitesi<br />
yaklak 372 000 MWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklak %16'sn<br />
karlamaktadr. Fransa’da elektriin yüzde 78 ’i, sveç’de yüzde 52’si, Almanya’da yüzde 32’si,<br />
Japonya’da yüzde 29’u, spanya’da yüzde 23’ü, ABD’de yüzde 20’si, ngiltere’de yüzde 19’u<br />
nükleer santrallerde üretilmektedir. Halen iletilmekte olan ticari reaktörler yaktndaki<br />
Uranyum-235 çekirdeinin parçalanmasna dayanan reaktörlerdir.<br />
Fransa ‘da 1996-1999 yllar arasnda 1560 MWe‘lk dört yeni nükleer santral ile Japonya’da<br />
2005 ylnda 1304 MWe‘lk bir nükleer santral iletmeye alnmtr. Halen Finlandiya’da<br />
1600 MWe‘lk , Japonya’da 866 MWe‘lk , Romanya’da 655 MWe‘lk yeni nükleer santrallar<br />
ina edilmekte, Amerika Birleik Devletleri’nde mevcut nükleer santrallarn teknolojik ömrü<br />
uzatlmaktadr.<br />
3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum Kaynaklar<br />
Doada bulunan Uranyum % 99.3 Uranyum-238 ve % 0.7 Uranyum-235 izotoplarnn<br />
karmdr. Türkiye’nin toplam görünür Uranyum rezervi yaklak 9 000 tondur ( U3O8 ). Bu<br />
miktar 1500 MW gücündeki bir nükleer santralin 30 yllk yakt ihtiyacn karlayabilir.<br />
Bulunduu yerler: Manisa-Salihli-Köprüba, Uak-Fakl, Çanakkale-Ayvack, Giresun-<br />
ebinkarahisar, Aydn-Koçarl-Küçükçavdar ve Yozgat-Sorgun’ dur. Türkiye’de henüz ticari<br />
amaçl uranyum cevheri çkartlmas, iletilmesi ve sar pasta üretimi yoktur. MTA’nn<br />
Köprüba ve Fakl cevherini iletmek için 1974-1982 yllar arasnda kurduu pilot tesiste<br />
1200 kg kadar sar pasta üretilmitir.<br />
72<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Doal Uranyum içindeki Uranyum-235 izotopu orannn % 0.7 nin üzerine çkartlmasyla<br />
zenginletirilmi yakt elde edilir. Bir nükleer reaktörün yaktnda bulunan U-235 çekirdeklerinin<br />
yavalatlm serbest nötronlarla fisyon reaksiyonuna girmesiyle youn enerji aça çkar.<br />
Zenginletirilmi Uranyum yakt ile birlikte hafif su (H 2 O) yavalatc (moderatör) ve ayn<br />
zamanda soutucu olarak kullanlr. Yaktn doal Uranyum olmas halinde ar suyun<br />
(Dötoryum oksit - D 2 O) yavalatc ve soutucu akkan olarak kullanlmas gerekir.<br />
Doal Uranyum yakt teknolojisi yurdumuzda bilinen ve uygulanan bir teknolojidir. Yllarca<br />
MTA ‘da baaryla yürütülen çalmalar, Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna bal stanbul-<br />
Çekmece Nükleer Aratrma ve Eitim Merkezi’nde 1977 ylnda kurulan Nükleer Yakt<br />
Teknolojisi Bölümünde sürdürülmektedir.<br />
Uranyum konsantresinden balayarak sinterlenmi yakt peleti yapmna kadar olan aamalar<br />
kapsayan bir Nükleer Yakt Pilot Tesisi, Merkez elemanlarnn tasarm ve imkanlar ile 1985-<br />
86 yllarnda kurulmutur. Bugün gelinen noktada, Uranyum konsantresi saflatrlmasndan<br />
itibaren güç reaktörleri için UO 2 pelet spesifikasyonlarna uygun olarak pilot çapta seramik<br />
yakt peleti üretiminde deneyim kazanlmtr.<br />
Doada Th O 2 olarak bulunan ve Eskiehir-Sivrihisar-Beylikahr’da 380 000 ton görünür<br />
rezervi olduu bilinen Toryum elementi Türkiye için oldukça önemli bir yeralt zenginliidir.<br />
Toryum-232 bir nükleer yakt deildir, ancak reaktörde yavalatlm nötronlarla reaksiyona<br />
girerek nükleer yakt olarak kullanlabilecek Uranyum-233 izotopunun oluumunu salar. Bu<br />
nedenle gelecekte ülkemizde kurulmas planlanan nükleer santrallar için Toryum katkl<br />
Uranyum yakt tasarm mutlaka deerlendirilmelidir.<br />
3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör letme Deneyimi<br />
Türkiye’nin 47 yllk nükleer reaktör iletme deneyimi vardr. Çekmece Nükleer Aratrma ve<br />
Eitim Merkezi’nde kurulan ve 1962 ylnda iletmeye alnan 1 MW th sl gücünde havuz tipi<br />
aratrma reaktörü (TR-1), daha sonra 5 MW th sl gücüne çkartlarak (TR-2) 1981’de yeniden<br />
iletmeye alnmtr. TÜ Nükleer Enerji Enstitüsü’nde (imdiki Enerji Enstitüsü) kurulan 250<br />
kW th sl gücündeki TRIGA MARK II aratrma reaktörü ise yurdumuzdaki ilk ve tek üniversite<br />
reaktörüdür.<br />
3.9.3. Nükleer Santral haleleri<br />
Türkiye’nin nükleer enerji santral kurulmas ile ilgili politikas , uzun yllara yaylm, sürekli ve<br />
sebatl bir politikadr. lk giriim 1960 l yllarda Elektrik leri Etüd daresi bünyesinde<br />
balatlan bir nükleer santral projesidir. ABD, spanya ve sviçreli danman kurululara<br />
yaptrlan bir inceleme sonucunda 400 MW e gücünde doal Uranyum yaktl ve basnçl ar<br />
su moderatörlü bir reaktör kurulmas öngörülmütür.Ancak 1970 ylnda Türkiye Elektrik<br />
Kurumu’nun kurulmasndan sonra bu projeye devam edilmemitir.<br />
Türkiye Elektrik Kurumu bünyesinde 1972 ylnda kurulan Nükleer Santraller Dairesi güçlü bir<br />
uzman kadrosu , üst düzeyde bilgi ve deneyim birikimi ile baarl çalmalar yapmtr. lk<br />
aamada nükleer santral yer seçimi yaplm, Mersin’de Silifke civarndaki Akkuyu uygun<br />
görülmü, 1976 ylnda Atom Enerjisi Komisyonu’ndan yer lisans alnmtr. Ayn yl ihaleye<br />
çklm, artname hazrlklar ve tekliflerin deerlendirilmesi sürecinde sviçreli ve Fransz<br />
firmalardan oluan bir konsorsiyumun danmanlndan yararlanlmtr. ASEA-ATOM (sveç)<br />
firmas ile yaplan müzakereler iki yl kadar sürmü, ancak finasman sorunlar nedeniyle bu<br />
nükleer santral kurma giriimi de 1979 ylnda durdurulmutur.<br />
1982 ylnda üçüncü nükleer santral kurma giriiminde , Akkuyu’da 665 MW e ve 990 MW e ‘lk<br />
iki, Sinop’ta 1185 MW e ’lk bir santral kurulmas amaçlanmtr. hale açlmadan AECL<br />
(Kanada/ Arsu-doal Uranyum CANDU reaktörü), Siemens-KWU (Almanya/ Basnçl su-<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 73
zenginletirilmi Uranium PWR reaktörü) ve General Electric (ABD/Kaynar su-zenginletirilmi<br />
Uranium BWR reaktörü ) firmalarndan teklif istenilmi ve görümelere balanlmtr.<br />
General Electric firmas, kendisine santral sahas olarak Akkuyu yerine Sinop gösterildiinden<br />
görümelerden çekilmitir. AECL ve Siemens-KWU ile pazarlk görümelerinde olumlu bir<br />
sonuca yaklalrken, zamann Hükümeti, anahtar teslimi esasna göre alnan tekliflerin, yapilet-devret<br />
esasna dönütürülmesini art kounca Siemens-KWU da 1984 ylnda<br />
görümelerden çekilmitir. Geriye kalan AECL firmas ile anlamaya varlmak üzere iken, bir<br />
yandan Hükümetin kömür santrallarna arlk vermeye balamas, dier yandan da Kanada<br />
hükümetinin yap-ilet-devret yöntemini benimsememesi nedeniyle 1986 ylnda AECL ile<br />
yaplan görümeler sonlandrlmtr.<br />
1986 ylnda Ukrayna- Kiew yaknlarndaki Çernobil nükleer santralnda meydana gelen<br />
korkunç kaza, tüm dünyada olduu gibi yurdumuzda da nükleer enerjiye kar olumsuz<br />
görülerin artmasna neden olmu, bunun sonucunda 1988 ylnda TEK Nükleer Santraller<br />
Dairesi kapatlarak, çok sayda yetimi nükleer enerji uzman dalm, kimisi baka alanlara<br />
kaym, kimisi de yurt dna giderek mesleini sürdürmütür.<br />
Dördüncü nükleer santral giriimi 1996 da ihale açlarak yaplmtr. Türkiye Elektrik A.<br />
bünyesinde yeniden kurulan Nükleer Santraller Dairesi elemanlar yannda, Türk ve yabanc<br />
danmanlarn destei ile hazrlanan artname ve tekliflerin deerlendirilmesi aamalar 1997-<br />
2000 yllar arasnda sürdürülmütür. AECL (Kanada), NP (Siemens –Almanya ile Framatome-<br />
Fransa) ve WESTINGHOUSE- MITSUBISHI (Japonya ) firmalarndan alnan teklifler; iki ya da<br />
dört adet 670 MWe ’lk, bir veya iki adet 1482 MWe’lk ve bir adet 1218 MWe ’lk projelere<br />
aittir. Tekliflerin deerlendirilmesi tamamlanmasna ramen, zamann Hükümet ihaleyi iptal<br />
etmitir.<br />
Halen içinde bulunduumuz zaman diliminde Türkiye’nin beinci nükleer santral kurma giriimi<br />
balatlmtr. Bu kez önceki giriimlerden farkl bir yaklam sergilenmektedir. Öncelikle<br />
gerekli yasal altyapnn oluturulmas için baz admlar atlmtr. 21 Kasm <strong>2007</strong> tarihinde<br />
yürülüe giren 5710 sayl “ Nükleer güç Santrallerinin Kurulmas ve letilmesi ile Enerji<br />
Satna likin Kanun “ ile enerji plan ve politikalarna uygun biçimde, elektrik enerjisi üretimi<br />
gerçekletirecek nükleer güç santrallarnn kurulmas, iletilmesi ve enerji satna ilikin usul<br />
ve esaslar belirlenmitir. 19 Mart <strong>2008</strong> de yürürlüe giren “Nükleer Güç Santrallerinin<br />
Kurulmas ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanun Kapsamnda Yaplacak Yarma ve<br />
Sözlemeye likin Usul ve Esaslar ile Tevikler Hakknda Yönetmelik “ ‘in amac; 5710 sayl<br />
Nükleer Güç Santrallarnn Kurulmas ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanuna göre<br />
yaplacak nükleer güç santrallar için yarmaya katlacaklarda aranacak artlar, irketin seçimi,<br />
yer tahsisi, lisans bedeli, altyapya yönelik tevikler, seçim süreci, yakt temini, üretim<br />
kapasitesi, alnacak enerjinin miktar, süresi, enerji birim fiyatn oluturma ve yaplacak<br />
yarma ile sözlemeye ilikin usul ve esaslar belirlemektir. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu da<br />
nükleer santralleri kuracak ve iletecek olan firmalarn salamas gereken ölçütleri belirlemitir.<br />
Kanun ve Yönetmelik uyarnca, Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A. ( TETA ) Mersin-<br />
Akkuyu'da kurulmas planlanan nükleer santraln inaat ve iletimi için açlan ihale sürecini 24<br />
Mart <strong>2008</strong> tarihi itibariyle balatm, 24 Eylül <strong>2008</strong> son teklif tarihi olarak belirlenmitir. TETA<br />
en geç 2020 ylna kadar iletmeye alnacak 3000-5000 MWe kapasitedeki santrallarda<br />
üretilecek elektrii 2030 ylna kadar satn almay taahhüt etmektedir.<br />
Yerli ve yabanc 13 yatrmc firmann ihale artnamesini almasna ramen, 25 Eylül <strong>2008</strong><br />
tarihinde gerçekletirilen ihaleye yalnzca Atomstroyexport-Inter Rao ( Rusya Federasyonu )<br />
ile Park Teknik (Ciner Holding) Ortak Giriim Grubu teklif vermitir.<br />
74<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
4. ELEKTRK ENERJS<br />
4.1. Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Gelimeler<br />
<strong>2007</strong> ylnda, 191,6 milyar kwh elektrik enerjisi üretimi, 0,9 milyar kwh ithalat, 2,4 milyar kwh<br />
ihracat yaplm ve 190,1 milyar kwh olan ülke tüketimi talebi karlanmtr. Buna göre, kii<br />
bana düen brüt tüketim 2692 kwh olmutur<br />
Ayn yl Türkiye elektrik enerjisi üretiminin % 80,9’luk ksm termik santrallerden; %18,7’lik<br />
ksm hidroelektrik santrallerden salanm olup, rüzgar ve dier yenilenebilir enerji<br />
kaynaklarna dayal santrallerin toplam üretime katks %0,4 olarak gerçeklemitir. <strong>2007</strong><br />
ylnda gerçekletirilen elektrik enerjisi üretiminin %18,7’si hidrolik, %49,6’s doal gaz, %27,8’i<br />
kömür, %3,4’ü sv yaktl santrallardan salanmtr.<br />
Hidrolik +<br />
Jeotermal<br />
19%<br />
Rüzgar<br />
0.%<br />
Ta Kömürü<br />
8% Linyit<br />
20%<br />
Doal Gaz<br />
50%<br />
Petrol<br />
3%<br />
Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dalm<br />
<strong>2007</strong> ylnda Türkiye toplam elektrik enerjisi üretiminin %48,3’lük ksm EÜA ve bal<br />
ortaklklar bünyesindeki üretim tesislerinden salanmtr. Dier üretim tesislerinin <strong>2007</strong><br />
ylnda üretime katklar srasyla öyledir: Yap let modeli kapsamndaki santraller %23,6;<br />
üretim lisans bulunan özel sektöre ait santraller %9,6; otoprodüktörler ve otoprodüktör gruplar<br />
%8,4; Yap let Devret modeli kapsamndaki santraller %7,5; letme Hakk Devri modeli<br />
kapsamndaki santraller %2,2; ve mobil santraller %0,4. <strong>2007</strong> ylnda Türkiye toplam elektrik<br />
enerjisi üretiminin %33,2’si mevcut sözlemesi bulunan üretim tesislerinden, %48,8’i kamu<br />
mülkiyetindeki üretim tesislerinden salanmtr.<br />
.<br />
Türkiye elektrik sisteminin kurulu gücü <strong>2007</strong> de 40835,7 MW olmutur. Kurulu gücün 27271,6<br />
MW (%66,7) termik, 13564,1 MW’ (%33,3) hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan olumaktadr.<br />
<strong>2008</strong> de ise kurulu güç 41 717,49 MW ‘e ulamtr. Kurulu gücün 27 503,84 MW termik (%66),<br />
14 213,65 MW (%34) ise hidrolik ve dier yenilebilir kaynaklardan olumaktadr.<br />
Kurulu güç ve üretimin yllar itibariyle geliimi Tablo 28 de görülmektedir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 75
Raporun Elektrik Bölümündeki Deiiklik<br />
K urulu G üç (M W )<br />
Kurulu Güç (MW)<br />
45000<br />
40000<br />
35000<br />
30000<br />
25000 25000<br />
20000<br />
20000<br />
15000<br />
15000<br />
10000<br />
10000<br />
5000<br />
5000 0<br />
0<br />
1990<br />
1995<br />
1990<br />
Geliimi<br />
2005<br />
2001<br />
2000<br />
<strong>2007</strong><br />
2006<br />
<strong>2008</strong><br />
1995<br />
2000<br />
2001<br />
2005<br />
2006<br />
<strong>2007</strong><br />
Üretim (GWh)<br />
250000<br />
y<br />
tibariyle Geliimi<br />
200000<br />
200000<br />
180000<br />
160000<br />
150000 140000<br />
Üretim<br />
120000<br />
100000<br />
(GWh)<br />
100000<br />
80000<br />
60000<br />
50000<br />
40000<br />
20000<br />
0 0<br />
1990 1995 2000 2001 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
<strong>2008</strong><br />
<strong>2007</strong><br />
2006<br />
2005<br />
2001<br />
2000<br />
1995<br />
1990<br />
Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Yllar tibar ile Deiimi<br />
76<br />
Tablo Tablo 28. 28. Türkiye Kurulu Güç ve ve Üretimin Yllar tibariyle Geliimi<br />
Kurulu Kurulu Güç Güç (MW) (MW)<br />
Üretim (GWh)<br />
Jeoter.<br />
Jeoter.<br />
Art<br />
Art<br />
Jeoter.<br />
Jeoter.<br />
Art<br />
Art<br />
Yllar Termik Hidrolik +Rüz Toplam % Termik Hidrolik +Rüz Toplam %<br />
Yllar Termik Hidrolik +Rüz Toplam<br />
Termik Hidrolik +Rüz Toplam %<br />
1990 9535.8 6764.3 17.5 16317.6 3.2 34314.9 23148.0 80.1 57543.0 10.6<br />
1990 9535.8 6764.3 17.5 16317.6 3.2 34314.9 23148.0 80.1 57543.0 10.6<br />
1995* 11074.0 9862.8 17.5 20954.3 0,5 50620.5 35540.9 86.0 86247.4 10,1<br />
1995* 11074.0 9862.8 17.5 20954.3 0,5 50620.5 35540.9 86.0 86247.4 10,1<br />
2000* 16052.5 11175.2 36.4 27264.1 4,4 93934.2 30878.5 108.9 124921.6 7,3<br />
2000* 16052.5 11175.2 36.4 27264.1 4,4 93934.2 30878.5 108.9 124921.6 7,3<br />
2001 16623.1 11672.9 36.4 28332.4 3.9 98562.8 24009.9 152.0 122724.7 -1.8<br />
2001 16623.1 11672.9 36.4 28332.4 3.9 98562.8 24009.9 152.0 122724.7 -1.8<br />
2005* 25902.3 12906.1 35.1 38843.5 6,6 122242.3 39560.5 153.4 161956.2 7,5<br />
2005*<br />
2006<br />
25902.3<br />
27420.2<br />
12906.1<br />
13062.7<br />
35.1<br />
81.9<br />
38843.5<br />
40564.8<br />
6,6<br />
4.4<br />
122242.3<br />
131835.1<br />
39560.5<br />
44244.2 220.5<br />
153.4<br />
176299.8<br />
161956.2<br />
8.9<br />
7,5<br />
2006<strong>2007</strong>27420.2 27271.613062.7 13394.9 81.9 169.2 40564.8 40835.7 4.4 0.7 131835.1 155196.2 44244.2 35850.8 511.1 220.5 191558.1 176299.8 8.78.9<br />
<strong>2007</strong><strong>2008</strong>27271.6 27503.813394.9 13837.6 169.2 376.1 40835.7 41717.5 0.7 2.2 155196.2 163793 35850.8 32769 1585 511.1 191558.1 198057 3.48.7<br />
<strong>2008</strong> *Art 27503.8 oran hesaplanrken 13837.6yllk 376.1 art esas alnmtr. 41717.5 2.2 163793 32769 1585 198057 3.4<br />
*Art oran hesaplanrken yllk art esas alnmtr.<br />
Kaynak:TEA<br />
Kaynak:TEA<br />
Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç Ve Üretimin Yllar tibariyle Geliimi<br />
Tablo 29. Türkiye Termik (Kömür,Petrol Kurulu Güç ve Doalgaz Ve Üretimin Santralar) Yllar tibariyle Geliimi<br />
Kurulu (Kömür,Petrol Güç (MW) ve Doalgaz Santralar) Üretim (GWh)<br />
Yllar T.Köm. Linyit Kurulu Petrol Güç (MW) D.Gaz Toplam T.Köm. Linyit Üretim Petrol (GWh) D.gaz Toplam<br />
Yllar 1990 T.Köm. 331.8 Linyit 4896.2 Petrol 2098.0 D.Gaz 2210 Toplam 9535.8 T.Köm. 620.8 19560.5 Linyit 3941.7 Petrol 10192.3 D.gaz 34314.9 Toplam<br />
19901995 331.8 326.44896.2 6047.92098.0 1353.1 2210 2883.9 9535.8 10611.3 2232.1 620.8 19560.5 25814.8 5772.0 3941.7 16579.3 10192.3 50398.2 34314.9<br />
1995<br />
2000<br />
326.4<br />
480.0<br />
6047.9<br />
6508.9<br />
1353.1<br />
1995.8<br />
2883.9<br />
7044.0<br />
10611.3<br />
16028.7<br />
2232.1<br />
3819.0<br />
25814.8<br />
34367.3 9310.8<br />
5772.0<br />
46216.9<br />
16579.3<br />
93714.0<br />
50398.2<br />
2001 480.0 6510.7 2455.3 7153.5 16599.5 4046.0 34371.5 10366.2 49549.2 98332.9<br />
2000 480.0 6508.9 1995.8 7044.0 16028.7 3819.0 34367.3 9310.8 46216.9 93714.0<br />
2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5 25867.0 13246.2 29946.3 5482.5 73444.9 122119.9<br />
2001 480.0 6510.7 2455.3 7153.5 16599.5 4046.0 34371.5 10366.2 49549.2 98332.9<br />
2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6 26923.9 14216.6 32432.9 4340.4 80691.2 131681.1<br />
2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5 25867.0 13246.2 29946.3 5482.5 73444.9 122119.9<br />
<strong>2007</strong> 1986.0 8211.4 2000.2 14576.4 26774.0 15136.2 38294.8 6526.8 95024.8 154982.6<br />
2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6 26923.9 14216.6 32432.9 4340.4 80691.2 131681.1<br />
<strong>2007</strong> Kaynak:TEA<br />
1986.0 8211.4 2000.2 14576.4 26774.0 15136.2 38294.8 6526.8 95024.8 154982.6<br />
Kaynak:TEA<br />
Termik santrallarn kurulu güç ve üretimlerindeki geliimlerin analizini yapacak olursak<br />
bugünkü gelinen yüksek maliyetli elektriin nedenide ortaya çkacaktr. <strong>2007</strong> yl deerlerine<br />
göre Doalgaz santrallarnn üretimi 95025 GWh olup toplam üretimin yaklak %50 sini<br />
oluturmaktadr. Bu deeriyle doalgaz santralarnn üretimi 2000 ylna göre %106 artarken<br />
toplam elektrik üretimimiz ise % 53 artmtr. Ayn zaman aralnda Linyit Santralarnn elektrik<br />
üretimi ise ancak %11 artmtr.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
73
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1970<br />
1971<br />
1972<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
<strong>2007</strong>*<br />
LNYT MOTORN LPG TAKÖMÜRÜ +THAL KÖMÜR FUEL-OL NAFTA DOAL GAZ<br />
Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve Yllar tibar ile Deiimi<br />
Kaynak:TEA<br />
Grafik 26 ve Tablo 28 den görülecei üzere kurulu güçte önemli bir art olmamasna ramen<br />
üretimde art salanmtr. Bu art sanrallarn rehablitasyonu ve özel sektör santrallerinin<br />
daha yüksek kapasitede çaltrlmas ile salanabilmitir.<br />
Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Geliimi<br />
1990 1995 2000 2001 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Üretim<br />
(GWh) 57543 86247 124922 122725 161956 176300 191558<br />
thalat<br />
(GWh) 176 3791 4579 636 573 864<br />
hracat<br />
(GWh) 907 696 437 433 1798 2236 2422<br />
Brüt Arz<br />
(GWh) 56812 85551 128276 126871 160794 174637 190000<br />
Art (%)<br />
8,5 8,3 -1,1 7,2 8,6 8,8<br />
Net Tüketim<br />
(GWh) 46820 67394 98296 97070 130263 142216 155135<br />
Art (%)<br />
7,6 7,8 -1,2 7,5 9,1 9,1<br />
Kii Ba.<br />
Net Tük. 834 1092 1449 1416 1808 1961 2198<br />
(kWh)<br />
Kii Ba.<br />
Brüt<br />
1012 1386 1891 1851 2231 2393 2692<br />
Tük.(kWh)<br />
Kaynak:TEA<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 77
Tablo 31. <strong>2007</strong> yl Türkiye Kurulu Gücünün Birincil<br />
Enerji Kaynaklarna Göre Dalm<br />
T E K Y A K I T L I Ç O K Y A K I T L I<br />
MW<br />
MW<br />
TAKÖMÜRÜ (*) 1986 KATI+SIVI (**) 471<br />
THAL KÖMÜR 0 SIVI+D.GAZ 2913<br />
LNYT 8211.4 KATI+D.GAZ 0<br />
FUEL-OL 1772.4 TOPLAM 3384<br />
MOTORN 206.4<br />
LPG 0<br />
NAFTA 21.4 TERMK 27271.6<br />
DOAL GAZ 11647.4 HDROLK 13394.9<br />
YENLENEBLR + ATIK 42.7 JEOTH. + RÜZGAR 169.2<br />
TOPLAM 23887.6 GENEL TOPLAM 40835.7<br />
(*) thal Kömür santrallar dahil<br />
(**) Kat+D.Gaz yaktl santrallar dahil<br />
Kaynak: TEA<br />
HDROLK<br />
33%<br />
JEOTERMAL<br />
0.%<br />
RÜZGAR<br />
0.%<br />
TAKÖMÜRÜ (*)<br />
5%<br />
LNYT<br />
20%<br />
KATI+D.GAZ<br />
0.%<br />
FUEL-OL<br />
4%<br />
(Çok Yaktl)<br />
SIVI+D.GAZ<br />
7%<br />
(Çok Yaktl)<br />
KATI+SIVI<br />
1%<br />
+ ATIK<br />
YENLENEBLR<br />
0.%<br />
DOAL GAZ<br />
29%<br />
MOTORN<br />
1%<br />
Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Dalm<br />
1983 sonunda toplam kurulu gücün;%29,5’i linyit ve takömürü, %23,7’si fuel-oil, motorin çok<br />
yaktl, %46,7’si hidrolik santrallardan olumu iken <strong>2007</strong> sonunda bu dalmn %25,0’ linyit<br />
ve takömürü, %13,0’ fueloil, motorin, çok yaktl, %33’ü hidrolik ve jeotermal, %29’u doal<br />
gaz santrallarndan olumaktadr.<br />
<strong>2007</strong> ylnda iletmeye giren ve devreden çkan elektrik santrallarnn listesi aada verilmitir.<br />
78<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 32. <strong>2007</strong> ylnda letmeye Giren Üretim Tesisleri<br />
Kurulu Ad<br />
Kurulu Güç (MW)<br />
Otoprodüktör 144.6<br />
Serbest Üretim ti. 490.9<br />
Termik Toplam 635.6<br />
Serbest Üretim ti. 87.3<br />
Jeoter.+Rüzgar Top. 87.3<br />
EÜAS 300.6<br />
Serbest Üretim ti. 36.1<br />
Hidrolik Toplam 336.7<br />
Genel Toplam 1,059.60<br />
Tablo 33. <strong>2007</strong> ylnda letmeden Çkarlan veya<br />
Güç Revizesi Yaplan Üretim Tesisleri<br />
Kurulu Ad Kurulu Güç (MW)<br />
Otoprodüktör -183.2<br />
Mobil -462.3<br />
Serbest Üretim ti. -138.8<br />
Termik Toplam -784.3<br />
Otoprodüktör -4.6<br />
Hidrolik Toplam -4.6<br />
Genel Toplam -788.9<br />
4.2. Elektrik Üretim Tesislerinin Kamu ve Özel Sektör Kurulularna Göre Geliimi<br />
Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kamu kurumlarnn yan sra özel sektör kurulular da yer<br />
almtr. Her ne kadar Türkiye’de özelletirme kavram 1984 ylnda 3096 sayl yasann<br />
yürürlüe girmesi ile güncel hale geldiyse de bu tarihin daha öncesinde elektrik üretiminde<br />
ÇEA ve KEPEZ gibi imtiyazl özel irketler yer almtr. 1990 ylndan <strong>2007</strong> yl sonuna kadar<br />
kurulu güç Tablo 34 de gösterilmektedir.<br />
Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliimi (MW)<br />
KAMU<br />
SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLAR TÜRKYE TOPLAMI<br />
Termik Hidrolik Toplam<br />
Pay<br />
(%) Termik Hidrolik Toplam<br />
Pay<br />
(%) Termik Hidrolik Topla<br />
1990 8264,2 6465,1 14729,3 90,3 1289,1 299,2 1588,3 9,7 9553,3 6764,3 1631<br />
1995 9650,6 9207,6 18858,2 90,0 1440,9 655,2 2096,1 10,0 11091,5 9862,8 2095<br />
2000 11274,6 9977,3 21251,9 77,9 4795,4 1216,8 6012,2 22,1 16070 11194,1 2726<br />
2001 10954,6 10108,7 21063,3 74,3 5680 1589,1 7269,1 25,7 16634,6 11697,8 2833<br />
2002 10949,6 10108,7 21058,3 66,1 8636,4 2151,1 10787,5 33,9 19586 12259,8 3184<br />
2003 10803,1 10990,2 21793,3 61,2 12186,3 1607,4 13793,7 38,8 22989,4 12597,6 355<br />
2004 10794,9 10994,7 21789,6 59,2 13364,8 1669,6 15034,4 40,8 24159,7 12664,3 368<br />
2005 11474,9 11109,7 22584,6 58,1 14442,4 1816,5 16258,9 41,9 25917,3 12926,2 3884<br />
2006 12539,9 11176 23715,9 58,6 14825,2 1960,7 16785,9 41,4 27380,1 13121,7 4050<br />
<strong>2007</strong> 12554,9 11461,6 24016,5 58,8 14888,2 2079,6 16967,8 41,6 27294,5 13541,2 4083<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 79
1984 ylnda kurulu gücün içinde %85 olan kamu kesimi pay, <strong>2007</strong> ylnda %58,6’ya<br />
dümütür. Kamu santrallarnn kurulu güç ve üretim miktarlar 1984 ylna göre <strong>2007</strong> ylnda<br />
yaklak 3,5 kat büyümütür. Buna karlk özel sektör santrallarnn toplam kurulu gücü ayn<br />
dönemde yaklak 13 kat, toplam üretim miktar ise yaklak 25 kat büyümütür. Özellikle 1998<br />
ylndan sonra YD, Y ve HD modeli kapsamnda özel sektörün elektrik üretiminde arlkl<br />
olarak termik kapasite ile yer almas ve bu kapasitelerin üretimlerine satn alma garantisi<br />
verilmesi büyümedeki farklln birincil nedenidir.<br />
1984 ylnda elektrik enerjisi üretimi içinde %87 olan kamu kesimi pay, 1990 ylnda % %91.9<br />
a çkm ve dada sonra gittikçe azalarak <strong>2007</strong> ylnda %48’e dümütür.<br />
Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliimi (Gwh)<br />
KAMU SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLAR TÜRKYE TOPLAM<br />
KAMU SANTRALLARI Pay<br />
ÖZEL SANTRALLAR Pay TÜRKYE TOPLAMI<br />
Termik Hidrolik Toplam (%)<br />
Pay<br />
Termik Hidrolik Toplam<br />
Pay<br />
(%) Termik Hidrolik T<br />
Termik Hidrolik Toplam (%) Termik Hidrolik Toplam (%) Termik Hidrolik Toplam<br />
30.698,0 1990 30.698,0 22.156,0 22.156,0 52.854,0 52.854,091,991,9 3697,3 991,5 4.688,8 8,1 8,1 34.395,3 34.395,3 23.147,5 23.147,5 57.542,857<br />
45.090,0 1995 45.090,0 33.105,0 33.105,0 78.195,0 78.195,090,790,7 5616,9 2435,6 8.052,5 9,3 9,3 50.706,9 50.706,9 35.540,6 35.540,6 86.247,586<br />
65.462,0 2000 65.462,0 27.772,0 27.772,0 93.234,0 93.234,074,674,6 28.547,4 3.140,2 31.687,6 25,4 25,4 94.009,4 94.009,4 30.912,2 30.912,2 124.921,6 12<br />
65.954,0<br />
2001 65.954,0<br />
20.409,0<br />
20.409,0<br />
86.363,0<br />
86.363,0<br />
70,4<br />
70,4 32.698,8 3.663,5 36.362,3 29,6<br />
29,6<br />
98.652,8<br />
98.652,8<br />
24.072,5<br />
24.072,5<br />
122.725,3<br />
12<br />
2002 51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8 44.639,5 7.427,9 52.067,4 40,2 95.667,5 33.731,9 129.399,4<br />
51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8 44.639,5 7.427,9 52.067,4 40,2 95.667,5 33.731,9 12<br />
2003 33.070,0 30.027,0 63.097,0 44,9 72.119,8 5.363,8 77.483,6 55,1 105.189,8 35.390,8 140.580,6<br />
33.070,0 2004 27.349,0 30.027,0 40.669,0 63.097,0 68.018,044,945,1 72.119,8 77.208,2 5.363,8 5.472,9 82.681,1 77.483,6 54,955,1104.557,2 105.189,8 46.141,9 35.390,8 150.699,1 14<br />
27.349,0 2005 38.416,0 40.669,0 35.046,0 68.018,0 73.462,045,145,4 77.208,2 83.920,6 5.472,9 4.573,7 88.494,3 82.681,1 54,654,9122.336,6 104.557,2 39.619,7 46.141,9 161.956,3 15<br />
38.416,0 2006 46.037,0 35.046,0 38.679,0 73.462,0 84.716,045,448,1 83.920,6 86.292,4 4.573,7 5.691,4 91.983,8 88.494,3 52,254,6131.929,1 122.336,6 44.370,4 39.619,7 176.299,5 16<br />
46.037,0 <strong>2007</strong> 61.347,0 38.679,0 30.980,0 84.716,0 92.327,048,148,2 86.292,4 94.005,0 5.691,4 5.226,0 99.231,0 91.983,8 51,852,2155.352,0 131.929,1 36.206,0 44.370,4 191.558,0 17<br />
61.347,0 30.980,0 92.327,0 48,2 94.005,0 5.226,0 99.231,0 51,8 155.352,0 36.206,0 19<br />
Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kurululara Göre Dalm<br />
(<strong>2007</strong>)<br />
ÜRETM<br />
KURULU GÜÇ<br />
(GWh) (%) (MW) (%)<br />
EÜA 73839,2 38,5 20041,2 49,1<br />
EÜA'a BALI<br />
ORTAKLIKLAR<br />
18488,2 9,7 3834 9,4<br />
MOBL 797,3 0,4 262,7 0,6<br />
OTOP+ÜRTRK<br />
+HD+ADÜA<br />
98433,4 51,4 16697,8 40,9<br />
TOPLAM 191558 100,0 40835,7 100,0<br />
KAMU* 92327,4 48,2 23875,2 58,5<br />
ÖZEL 99230,7 51,8 16960,5 41,5<br />
TOPLAM 191558 100,0 40835,7 100,0<br />
*Mobil dahil<br />
Ü<br />
Ü<br />
80<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
4.3. Elektrik Enerjisinin letim ve Datm<br />
Elektrik sistemimizdeki iletim kayplar uluslararas performans deerlerine uygun olarak %3-<br />
3,5 düzeyindedir.<br />
Ülkemizde 33 kV, 15,8 kV, 10,5 kV, 6,3 kV, 3,3 kV ve 0,4 kV’luk elektrik enerjisi sistemleri<br />
elektrik Datm Sistemleri olarak anlmaktadr ve datm hatlarnn toplam uzunluu <strong>2007</strong> yl<br />
itibar ile 922 bin km dir.<br />
Strateji Belgesi’ne göre Türkiye’nin elektrik datm ebekesi 21 datm bölgesine bölünmü<br />
ve bunlardan 20’sinin sahibi olan TEDA özelletirme programna alnmtr. Özelletirme<br />
programna alnan bölgelerin her birinde anonim irket statüsünde datm irketi kurulmutur.<br />
Harita 10. Türkiye Elektrik Datm Bölgeleri<br />
Türkiye Cumhuriyeti Babakanlk Özelletirme daresi Bakanl (“ÖB”), kamuya ait elektrik<br />
datm irketi Türkiye Elektrik Datm A.. (“TEDA”)’nin özelletirilmesi sürecini balatmtr.<br />
Bu çerçevede, ÖB, aada isimleri verilen bölgelerde faaliyet gösteren irketlerin<br />
özelletirmesine karar vererek, özelletirmeleri tamamlamak üzere gerekli ilemleri<br />
yürütmektedir.<br />
_ Bölge 3: Aras Elektrik<br />
_ Bölge 8: Meram Elektrik<br />
_ Bölge 9: Bakent Elektrik<br />
_ Bölge 15: Sakarya Elektrik<br />
Datm bölgelerinin özelletirilmesinde letme Hakk Devri (HD)’ne dayal Hisse<br />
Sat Modeli uygulanmaktadr<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 81
Özelletirme daresi, datm özelletirmesinin gerekçelerini aadaki gibi belirtmektedir;<br />
Varlklarn verimli iletilmesi, maliyetlerin düürülmesi<br />
Elektrik enerjisi arz güvenliinin salanmas ve arz kalitesinin artrlmas<br />
Kayp/kaçak da azaltma salanmas<br />
Yenileme ve genileme yatrmlarnn özel sektör tarafndan yaplmas<br />
Rekabet sonucu salanan faydalarn tüketicilere yanstlmas<br />
Görüldüü üzere datmn özelletirilmesi sonucunda sistemdeki datm kayplarnn<br />
azalaca öngörülmektedir.<br />
Datm sistemimiz gerek teknik eksiklikler ve gerekse kaçak kullanm nedeniyle ülkemizdeki<br />
en yüksek kayp noktalarndan biridir. <strong>2007</strong> ylnda brüt at haslatnn 15 milyar YTL olduu<br />
düünüldüüne kayp kaça deerinin yllk en az 1,5 milyar dolar ve üzerinde olduu tahmin<br />
edilmektedir. Bu sebepten dolay enerji sektörünün çözmek için odaklanmas gereken balca<br />
problemlerden birisidir.<br />
Türkiye Datm sistemi kayplar uluslararas Standard deerleri toplam %9 olup ,<strong>2007</strong> itibar<br />
ile ülkemizde %14.5 seviyesindedir. Tablo 37’te santral iç ihtiyaçlarn, iletim ve datm<br />
kayplarnn yllar itibariyle geliimi gösterilmitir.<br />
Datmdaki kayp ve kaçaklarlarla ilgili olarak TEDA tarafndan hazrlanm verilerde oransal<br />
olarak Güneydoudaki bir çok ilin yüksek oransal kayplar da ba sralarda olduunu ve<br />
büyükehirlerimizin miktar olarak ilk 25 içinde olduunu göstermektedir. Oldukça yüksek olan<br />
bu kayplar uluslararas düzeyde kabul edilebilir seviyede de deildir.<br />
4.4. Elektrik Enerjisinin Tüketimi<br />
Her türlü ekonomik faaliyetin temel girdisi olan elektrik enerjisinin kullanm alannn artmas<br />
elektrik enerjisine olan talebi de arttrmaktadr. Günümüzde ülkelerin gelimilii kii bana<br />
elektrik tüketimi ile ölçülmektedir ve elektrik de kefedildii günden beri dünyann kaderi<br />
üzerinde önemli bir role sahiptir. Bütün dünyada hzla artan elektrik enerjisi talebine karn<br />
talebin karlanabilmesinde büyük skntlar yaanmaktadr. Türkiye’de kii bana elektrik<br />
tüketimi dünya ülkeleriyle kyaslandnda çok da yüksek deildir. Türkiye’de ylda 2198 kWh<br />
olan kii bana elektrik tüketimi ABD’de 13 250, Yunanistan’da 5 50 ve Almanya’da 6 900<br />
kWh tir.<br />
Ekonomik alanda ve sanayideki gelisme, artan nüfus, sehirlesme ve altyap yatrmlar<br />
sonucunda yllar itibariyle düzenli olarak artan elektrik tüketimi 1970 ylnda 8 milyar 623 milyon<br />
kWh iken, 1980 ylnda 24 milyar 616,5 milyon kWh'ye, 1990 ylnda 56 milyar 820 milyon<br />
kWh'e, 2000 ylnda 98 milyar 296 milyon kWh'ye, 2005 ylnda 130 milyar 263 milyon kWh'ye,<br />
,<strong>2007</strong> ylnda ise 155 milyar 135 milyon kWh'ye ulamtr.<br />
Tablo 37’de verilen elektrik enerjisi tüketiminin sektörel tüketimi incelendiinde;yldan yla art<br />
gösteren sanayi sektörü tüketiminin toplam elektrik enerjisi tüketimindeki paynn 1990 ylnda<br />
% 62 ‘den 2000’de % 50’ye, <strong>2007</strong>’de ise %48 oranna indii görülmektedir. Resmi daire enerji<br />
tüketimi pay ise % 3.1 ten % 4.5 e yükselmitir<br />
82<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Yllar Mesken Köy Ticaret<br />
Tablo 37. Yllar tibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi<br />
(GWh)<br />
Resmi<br />
Daire<br />
Sanayi<br />
Genel<br />
Aydnlatma Dier Toplam<br />
1990 9 059,8 102,5 2 557,8 1 463,3 29 211,8 1 231,4 3 193,4 46 820,0<br />
1995 14 492,5 4 195,2 3 011,6 38 007,4 3 105,9 4 581,2 67 393,9<br />
2000 23 887,6 9 339,4 4 107,9 48 841,7 4 557,7 7 561,4 98 295,7<br />
2001 23 557,3 9 907,8 4 370,0 46 989,0 4 888,2 7 357,7 97 070,0<br />
2005 30 935,0 18 543,8 4 662,7 62 294,2 4 143,0 9 684,1 130 262,8<br />
2006 34 466,0 20 256,4 6 044,8 68 026,7 3 950,4 10 326,2 143 070,5<br />
<strong>2007</strong> 36 475,8 23 141,2 6 933,2 73 794,5 4 052,6 10 737,9 155 135,3<br />
NOT: 1984 Ylndan itibaren 2705 sayl yasa ile köyler Datm Müesseselerine devir olunmaya balam ve devredilen köylerin<br />
aboneleri tüketim koduna göre bireysel abonelie dönütürülmütür<br />
Kaynak: www.teda.gov.tr<br />
<strong>2007</strong> ylnda tüketilen toplam 155 milyar MWh enerjinin; yaklak 25 milyon mesken abonesi<br />
% 23,5’unu,4 milyon ticarethane %14,9’unu, sanayi grubu % 47,6’sn,resmi daireler % 4,5’<br />
unu mesken, genel aydnlatma grubu % 4,3’ ünü, tarmsal sulama aboneleri %2,6’sn,dier<br />
abone gruplar ise % 4,3’ünü tüketmektedir.<br />
Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone Saysnn Sektörel Dalm<br />
Resmi<br />
TarmsaL Genel<br />
Resmi<br />
TarmsaL Genel<br />
Mesken Ticaret Daire Sanayi Sulama Aydnlat. Dier To<br />
Mesken Ticaret Daire Sanayi Sulama Aydnlat. Dier Toplam<br />
m Tüketim 36 475 825 36 47523 82514123161 141 161 6 933 6 933 182 182 73 73 794 794540 4 110 541 541 4 052 4 052 642 6426 6276 369 627 369 155 135155 26013<br />
e 24 Abone 681 455 24 6813455 735 969 3 735 969163 163 287 287 348 348 161 416 097 178 178 073 073 501 076 501 07630 02430 11802<br />
007 Yl <strong>2007</strong> Türkiye Yl Türkiye Nüfusu Nüfusu<br />
70 586 70 586 256 256 Kii Kii Bana<br />
(TÜK)<br />
Düen Net Tüketim (kWh) (kWh) 2 198 2 1<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 83
Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve Kayplarn Yllar tibariyle Geliimi (GWh)<br />
BRÜT ÜRETM Ç HTYAÇ E B E K E K A Y B I NET TÜKETM<br />
NET<br />
THALAT EBEKEYE<br />
HRACAT<br />
ARTI<br />
% ÜRETM<br />
VERLEN<br />
ARTI<br />
YILLAR<br />
%<br />
LETM % DAITIM % TOPLAM % %<br />
1990 57543,0 10,6 3311,4 5,8 54231,6 175,5 54407,1 1787,2 3,3 4893,1 9,0 6680,3 12,3 906,8 46820,0 8,6<br />
1991 60246,3 4,7 3655,2 6,1 56591,1 759,4 57350,5 1437,8 2,5 6123,4 10,7 7561,2 13,2 506,4 49282,9 5,3<br />
1992 67342,2 11,8 4237,3 6,3 63104,9 188,8 63293,7 1342,9 2,1 7651,9 12,1 8994,8 14,2 314,2 53984,7 9,5<br />
1993 73807,5 9,6 3943,1 5,3 69864,4 212,9 70077,3 1634,9 2,3 8616,7 12,3 10251,6 14,6 588,7 59237,0 9,7<br />
1994 78321,7 6,1 4539,1 5,8 73782,6 31,4 73814,0 1800,3 2,4 10042,7 13,6 11843,0 16,0 570,1 61400,9 3,7<br />
1995 86247,4 10,1 4388,8 5,1 81858,6 0 81858,6 2034,9 2,5 11733,9 14,3 13768,8 16,8 695,9 67393,9 9,8<br />
1996 94861,7 10,0 4777,3 5,0 90084,4 270,1 90354,5 2461,7 2,7 13393,1 14,8 15854,8 17,5 343,1 74156,6 10,0<br />
1997 103295,8 8,9 5050,2 4,9 98245,6 2492,3 100737,9 2935,5 2,9 15646,4 15,5 18581,9 18,4 271,0 81885,0 10,4<br />
1998 111022,4 7,5 5523,2 5,0 105499,2 3298,5 108797,7 3337,1 3,1 17457,8 16,0 20794,9 19,1 298,2 87704,6 7,1<br />
1999 116439,9 4,9 5738,0 4,9 110701,9 2330,3 113032,2 2985,1 2,6 18559,9 16,4 21545,0 19,1 285,3 91201,9 4,0<br />
2000 124921,6 7,3 6224,0 5,0 118697,6 3791,3 122488,9 3181,8 2,6 20574,1 16,8 23755,9 19,4 437,3 98295,7 7,8<br />
2001 122724,7 -1,8 6472,6 5,3 116252,1 4579,4 120831,5 3374,4 2,8 19954,3 16,5 23328,7 19,3 432,8 97070,0 -1,2<br />
2002 129399,5 5,4 5672,7 4,4 123726,8 3588,2 127315,0 3440,7 2,7 20491,2 16,1 23931,9 18,8 435,1 102948,0 6,1<br />
2003 140580,5 8,6 5332,2 3,8 135248,3 1158,0 136406,3 3330,7 2,4 20722,0 15,2 24052,7 17,6 587,6 111766,0 8,6<br />
2004 150698,3 7,2 5632,6 3,7 145065,7 463,5 145529,2 3422,8 2,4 19820,2 13,6 23243,0 16,0 1144,3 121141,9 8,4<br />
2005 161956,2 7,5 6487,1 4,0 155469,1 635,9 156105,0 3695,3 2,4 20348,7 13,0 24044,0 15,4 1798,1 130262,9 7,5<br />
2006 176299,8 8,9 6756,7 3,8 169543,1 573,2 170116,3 4543,8 2,7 19245,4 11,3 23789,2 14,0 2235,7<br />
<strong>2007</strong> 191558,1 8,7 8218,4 4,3 183339,7 864,3 184204,0 4523,0 2,5 22123,6 12,0 26646,6 14,5 2422,2<br />
144091,4 10,6<br />
155135,2 7,7<br />
Kaynak: Elektrik Üretim – letim statistikleri <strong>2007</strong> TEA APK<br />
1)ebekeye verilen= Net Üretim+thalat<br />
2) hracat, snrda teslim esasna göre yapldndan, ihracat ile ilgili ebeke kayb iletim kaybnn içinde yer almaktadr.<br />
84<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
5. ENERJ VERMLL<br />
Enerji Verimlilii, harcanan her birim enerjinin daha fazla hizmet ve ürüne dönümesidir.<br />
Tasarruf edilen enerji,<br />
küçük boyutlu, ama kümülatifte oldukça önemli olarak deerlendirilebilecek oran ve<br />
miktarda<br />
bir çok noktadan ayn anda hzla geri kazanlabilecek<br />
daha küçük boyutlu çok sayda yatrmcya yaylm yatrmlarla elde edilebilecek<br />
bir enerji kaynadr.<br />
Çeitli analizler ve karlatrma çalmalar, ülkemizdeki üretim ve hizmet sektöründeki<br />
ekonomik faaliyetler ve yaam standard için harcanan enerjinin azaltlabilmesinde ciddi boyutta<br />
potansiyelin varl konusunda önemli bir mesaj vermektedir. Türkiye’de enerji younluu<br />
deerleri AB ile karlatrldnda iki katdr ve AB nin gelimi ülkelerindeki gibi yllar baznda<br />
görülür bir düme trendi gösterememitir.<br />
140,0<br />
120,0<br />
100,0<br />
140,0<br />
120,0<br />
100,0<br />
GSYH Index<br />
Birincil Enerji Tüketimi Index<br />
GSYH Index<br />
Birincil Enerji Enerji younluu Tüketimi indexi Index<br />
Enerji younluu indexi<br />
80,0<br />
1998 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 <strong>2007</strong><br />
Grafik 29. 1998 Enerji 1999 Younluu 2000 2001 2002Deiimi 2003 2004 2005 (1998 2006 Sabit <strong>2007</strong>fiyatlar ile)<br />
Grafik 29. Enerji Younluu Deiimi (1998 Sabit fiyatlar ile)<br />
Grafik 29. Enerji Younluu Deiimi (1998 Sabit fiyatlar ile)<br />
Kaynak: TKeskin<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 85
Grafik 30. Enerji Younluunun Sektörel Deiimi<br />
Kaynak: EE<br />
Üretimde ve günlük yaamda enerji younluunun düürülmesi; tüm enerji zincirinde verimliliin<br />
artrlmas, iletim ve datmda kayp-kaçaklarn azaltlmas, üretimde verimlilik artrc<br />
teknolojilerin uygulanmas, binalarn rehabilitasyonu, verimli elektrikli ev aletleri ve ofis<br />
cihazlarnn tercih edilmesi ve ilgili bütün taraflarn eitilmesi ve bilinçlendirilmesi gibi çalmalar<br />
ile salanabilecektir<br />
Toplam nihai enerji tüketimi en yüksek tüketim payna ve enerji tasarruf potansiyeline sahip<br />
olmalarndan dolay sanayi ve bina ve hizmet sektörleri enerji verimlilii çalmalarnda öncelikli<br />
sektörlerdir.<br />
Enerji younluu yüksek, kii bana enerji tüketimi düük olan ülkemizde yaplacak etkin talep<br />
yönetimi çalmalarnn da katks ile bir yandan kii bana enerji tüketimi artrlmal bir yandan<br />
da enerji younluu azaltlmaldr.<br />
Son yllarda, enerji sektöründe arz taraf yönetimi politikalarnn yansra, talep yönetimi ve<br />
enerji verimliliini arz kayna olarak görülmesi konusunda baz insiyatifler harekete geçmeye<br />
balamtr. Bu anlay deiiminin en önemli göstergesi, <strong>2007</strong> ylnda yürürlüe giren Enerji<br />
Verimlilii Kanunudur.<br />
2 Mays <strong>2007</strong> tarihli 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu, sanayide, binalarda, ulamda ve<br />
enerji sektöründe, yükümlülükler, destekler ve bilinçlendirme etkinlikleri getiren kanun, AB’nin<br />
ilgili direktifleri ile de uyum isalamay amaçlamaktadr.<strong>2008</strong> yl Enerji Verimlilii yl ilan edilmi<br />
ve aadaki yönetmelikler yürürlüe konulmutur;<br />
Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan, “Tantma ve Kullanma Klavuzu Uygulama<br />
Esaslarna Dair Yönetmelikte Deiiklik Yaplmas Hakknda Yönetmelik” (08/10/<strong>2007</strong><br />
Tarihli ve 26667 Sayl Resmî Gazete)<br />
Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan, “Merkezi Istma ve Shhi Scak Su<br />
Sistemlerinde Isnma ve Shhi Scak Su Giderlerinin Paylatrlmasna likin yönetmelik”<br />
(14/04/<strong>2008</strong> Tarihli ve 26847 Sayl 1.Mükerrer Resmî Gazete)<br />
86<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Ulatrma Bakanl tarafndan, “Ulamda Enerji Verimliliinin Artrlmasna likin Usul<br />
ve Esaslar Hakknda Yönetmelik” (09/06/<strong>2008</strong> Tarihli ve 26901 Sayl Resmî Gazete)<br />
KOSGEB tarafndan, “Küçük ve Orta Büyüklükteki letmelerde Enerji Verimlilii Eitim,<br />
Etüt ve Danmanlk Hizmetlerinin Desteklenmesi Hakknda Yönetmelik”<br />
(18/10/<strong>2008</strong> Tarihli ve 27028 Sayl Resmî Gazete)<br />
ETKB tarafndan, “Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliinin<br />
Artrlmasna Dair Yönetmelik” (25/10/<strong>2008</strong> tarihli ve 27035 sayl Resmî Gazete)<br />
Bayndrlk Ve skan Bakanl tarafndan “Binalarda Enerji Performans Yönetmelii” (5<br />
Aralk <strong>2008</strong> tarihinde yaynlanmtr)<br />
5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu’nun ikincil mevzuat çalmalar kapsamnda yürürlüe<br />
giren “Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliinin Artrlmasna Dair<br />
Yönetmelik” ile birlikte; üniversitelerin ve meslek odalarnn yetkilendirilmesi, irketlerin<br />
yetkilendirilmesi, verimlilik artrc proje destekleri ve gönüllü anlamalarla sanayide enerji<br />
verimliliinin iyiletirilmesi konularndaki uygulamalar 2009 ylnda balatlacaktr.<br />
Sanayi ve bina sektöründe enerji yönetimi uygulamalar kapsamnda EE bünyesinde enerji<br />
yöneticileri eitimleri gerçekletirilmektedir. Enerji yöneticilerinin sertifikalandrlmas<br />
kapsamnda; endüstriyel iletmelerdeki enerji yöneticilerine yönelik eitimler 1997, bina<br />
sektörüne yönelik eitimler ise 2006 ylndan bu yana devam etmektedir. Bugüne kadar sanayi<br />
sektöründe 1018, bina sektöründe 241 enerji yöneticisinin eitimi gerçekletirilmitir<br />
.<br />
2009 ylnda sanayi sektöründe 200, bina sektöründe ise 262’nin üzerinde kursiyer eitilmesi<br />
planlanmtr. Sanayi ve bina sektöründe oluturulan enerji yönetimi uygulamalar kapsamnda<br />
enerji yöneticilerinin sertifikalandrlmasna yönelik yürütülen enerji verimlilii eitimlerinin<br />
kapsam 2009 ylndan itibaren Makine ve Elektrik Mühendisleri Odalar ile üniversiteler ve<br />
“Enerji Verimlilii Danmanlk irketleri”ni de içerecek ekilde geniletilecektir.<br />
Bugüne kadar yaplan çalmalarla ortaya konan %15’lik elektrik tasarruf potansiyeli geri<br />
kazanldnda; 6,5 milyar YTL’lk doal gazl santral yatrm önlenebilecei gibi doal gaz ithal<br />
giderlerinde ylda 3,0 milyar USD’lk bir azalma da salanabilir. Ayrca binalarn ve iletmelerin<br />
stlmasnda ve soutulmasnda %35 ve ulamda %15 tasarruf salandnda ülkemiz petrol<br />
ve doal gaz ithal giderlerinde ylda 1,4 milyar USD’lk azalma söz konusudur.<br />
Yaplan çalmalar 2020 ylndaki 222 milyon TEP olarak gerçeklemesi beklenen birincil enerji<br />
talebini %15 azaltabilecek bir potansiyele sahip olduumuzu ortaya koymaktadr. Bu<br />
potansiyelin, 2005 fiyatlar ile ylda yaklak 16,5 milyar YTL’lk tüketim tasarrufuna e deer<br />
olduu hesaplanmaktadr. 6<br />
6. ENERJ, ÇEVRE VE KLM DEKL<br />
6.1. Politikalar<br />
2006 ylnda güncellenen Çevre Kanunun amaç maddesi, “bütün canllarn ortak varl olan<br />
çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn<br />
salamak” olarak belirlenmitir. Kanunla, kirlilik kontrolü” kavram yerine “kirliliin kaynanda<br />
önlenmesi” kavram ön planda tutulmakta, üretim ve tüketim kaynakl atklarn minimuma<br />
indirilmesi, faaliyetlerde iyi teknik ve teknolojilerin kullanlmas, enerjinin verimli kullanlmas,<br />
izleme-denetim sisteminin etkin uygulanmas ve kirleten öder prensibi ve önceden önlem alma<br />
yaklam gibi temel prensiplerin politika ve uygulamalarmza yanstlmas hedeflenmitir.<br />
Son yllarda halkn sosyo-ekonomik düzeyinin yükselmesine paralel olarak çevre konusu tüm<br />
karar mekanizmalarnda vazgeçilmez bir parametre olarak yerini almaya balamtr.<br />
6 EE<br />
84<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 87
Avrupa Birlii’nin 17 Aralk 2004 tarihinde Türkiye ile müzakerelerin balatlmas kararn<br />
müteakip AB çevre müktesebatna uyum salanmas ve mevzuatn etkin bir ekilde<br />
uygulanmas amacyla bir dizi çalma balatlmtr. AB müktesebat içerisinde çevre bal<br />
Hava Kalitesi, Atk Yönetimi, Doal kaynaklarn Yönetimi, Endüstriyel Kirliliin Kontrolü,<br />
Kimyasallar, Gürültü ve Su Yönetimi olmak üzere 8 sektörden olumaktadr. Bu balklarn tümü<br />
enerji sektörünü bir ekilde kapsamaktadr.<br />
Ülkemizin çevre konusundaki stratejisinin belirlenmesi amacyla Çevre ve Orman Bakanl<br />
koordinasyonunda, ülkenin tüm ilgili bakanlk, kurum ve kurulularn katlm ile, <strong>2007</strong>-2023<br />
yllarn kapsayan AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi(UÇES) kalknma planlar ve yllk<br />
programlara uygun ekilde hazrlanarak 2006 ylnda yaynlanmtr. UÇES ülkemizin ekonomik<br />
ve sosyal artlarn dikkate alarak salkl, yaanabilir bir çevre oluturmay ve bu dorultuda<br />
ulusal çevre mevzuatmzn AB çevre müktesebat ile uyumlulatrlmasn, uygulanmasn,<br />
uygulamann izlenmesini ve denetlenmesini amaçlamaktadr. Finansman stratejisini de içeren<br />
ve enerji sektörü dahil olmak üzere tüm sektörleri içeren UÇES ile çevre politikalarnn ekonomik<br />
ve sosyal politikalara entegrasyonu salanmas, çevre korumaya ilikin ekonomik araçlardan<br />
yararlanlmas, gerekli teviklerin salanmas hedeflenmektedir. UÇES ubat <strong>2007</strong> tarihinde<br />
Yüksek Planlama Kurulu tarafndan onaylanmtr.<br />
BM klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesine 2004 ylnda katlan Türkiye, o tarihten itibaren<br />
enerji-iklim deiiklii politikalarnn entegrasyonuna balam, sosyo-ekonomik koullar benzer<br />
olan dier ülkelerin aksine uluslararas alanda ve BM kapsamnda mali destek almamasna<br />
ramen bata enerji verimlilii ve yenilenebilir enerji olmak üzere birçok alanda önlemler<br />
almtr.<br />
Çevresel hususlarn sektörel politikalara entegrasyonunun sürdürülebilir kalknma için önemli bir<br />
faktör olmas da dikkate alnarak, ülke kalknmasnda önemli rol oynayan enerjiye olan talebin<br />
karlanmasnda çevresel etkilerin en aza indirilmesi için çaba sarfedilmekte, gerekli çalmalar<br />
ve yatrmlarn yapld gözlemektedir.<br />
6.2. AB Mevzuat Uyumu Çalmalar<br />
UÇES’in hazrlanmas öncesinde, çktlar UÇES’e temel tekil etmek üzere, AB kaynaklar ile iki<br />
proje gerçekletirilmitir. Bu projeler “Entegre Uyumlatrma Stratejisi Projesi” ve “Yüksek<br />
Maliyetli Çevre Yatrmlarnn Planlanmas Projesi”dir. “Entegre Uyumlatrma Stratejisi<br />
Projesi”nde AB müktesebatna uyum ile ilgili olarak finansman stratejisi de dahil olmak üzere, bir<br />
strateji ve eylem plannn oluturulmas amaçlanmtr. “Yüksek Maliyetli Çevre Yatrmlarnn<br />
Planlanmas Projesi”nin amac ise mevzuat uyumu ar yatrm gerektiren direktifler için<br />
finansman ihtiyacnn ve finansman araçlarnn belirlenmesi ve yatrm için mekanizma<br />
gelitirilmesidir. 2006 ylnda yaymlanan AB Entegre Uyum Stratejisi belgesinde çevre alannda<br />
genel çevre hizmetlerini salamaya yönelik yatrm ihtiyac 59 milyar Avro olarak<br />
öngörülmektedir. Kamu saln dorudan etkileyen atk ve su sektörü yatrm ise 45 milyar<br />
Avro olarak hesaplanmtr. Katlm Öncesi Yardm Arac Program(IPA) da dahil olmak üzere<br />
AB’nin salad kaynaklardan yeterli miktarda faydalanabilmemiz halinde, bu miktarn yaklak<br />
%22’lik ksmnn AB fonlar ile karlanabilecei tahmin edilmektedir. Kasm 2003–Kasm 2005<br />
tarihlerinde sürdürülmü olan projede yer alan direktiflerden birisi de Büyük Yakma Tesisleri<br />
(Large Combustion Plants-LCP) Direktifidir. Isl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma<br />
tesislerinde emisyonlar için snr deerlerin verildii bu direktife uyum ar çevre yatrmlar<br />
gerektirmekte olup, enerji sektöründe yer alan en önemli direktiflerden biridir. Söz konusu<br />
“Yüksek Maliyetli Çevre Yatrmlarnn Planlanmas Projesi” sonuçlarna göre, Direktif<br />
kapsamna giren Türkiye’deki mevcut tüm yakma tesisleri için gerekli finansman ihtiyac, projede<br />
çallan deiik senaryolara göre, 1.53 - 1.88 milyar euro olarak tahmin edilmitir. Söz konusu<br />
mevcut tesislerin önemli bir ksm EÜA Genel Müdürlüü tarafndan iletilmekte olan termik<br />
santrallardr. Mevcut tesislerin direktife uyum salamalar üphesiz uzun yllar alacak ve elektrik<br />
fiyatlarna ek maliyetler getirecektir.<br />
88<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Ad geçen Direktifte, tesislerin sl güçlerine lisans alma tarihlerine, kalan iletme sürelerine,<br />
kullanlan yakt tiplerine ve yakt karakteristiklerine göre SO2, NOX, toz emisyonlar için farkl<br />
emisyon limit deerleri verilmekte olup, ülkemiz mevzuatnda yer alan limit deerlerden daha<br />
sk deerlerdir. Bu direktife yönelik olarak AB eletirme (twinning) projesi kapsamnda<br />
uyumlatrma çalmalar devam etmekte olup, taslak yönetmelik hazrlanmtr. Taslak direktifte<br />
mevcut tesisler için uyum sürecinin 2017 olarak belirlenmesine karlk, AB süreç içerisinde<br />
direktifte güncellemeye gitmi, direktifte yer alan parametrelere ilave parametreler getirilmi ve<br />
direktifin kapsam geniletilmitir. Bu kapsamda, eski tesislerde yüksek maliyetli yatrm<br />
gerektiren bu direktife ilikin olarak, müzakere sürecinde baz esnekliklerin tannmasn<br />
salamak üzere, mevcut tesislerde tesis baznda incelemeler yaplmas yoluyla, kalan<br />
ömürlerinin ve yllk iletme sürelerinin belirlenmesinde yarar görülmektedir.<br />
Ar çevre yatrm gerektiren ve enerji sektörünü de yakndan ilgilendiren dier bir direktif de<br />
“Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi (Integrated Pollution Prevention and Control-IPPC)”<br />
direktifidir. Çevresel izinler için bir çerçeve oluturan ve çevrenin korunmas için mevcut en iyi<br />
tekniklerin uygulanmasn öngören bu direktif de enerji sektörünü yakndan ilgilendirmekte olup,<br />
sl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerini kapsamaktadr. IPPC direktifinin<br />
Türkiye’de uyumlatrlmasn ve uygulanabilmesini salamak için gerekli insan kapasitesini<br />
oluturmak, uygulamada olabilecek skntlar belirlemek ve sorunlara çözüm bulmay<br />
amaçlayan çalmalara 2001 ylnda balanmtr. Bu kapsamda, 2004 ylnda “Entegre Kirlilik<br />
Önleme ve Kontrol Direktifinin (IPPC-96/61/EC) ç Mevzuata Kazandrlmasnda nsan<br />
Kaynaklar Açsndan Kapasite Artrm” projesi tamamlanm, 2006 ylnda ise “Türkiye’de IPPC<br />
Yönergesinin Uygulanmas” projesi balatlmtr.<br />
Türkiye’nin AB üyeliinin söz konusu olmasn takiben, 3 Ekim 2005 tarihi itibariyle resmen<br />
AB'ye katlm müzakerelerine balanmtr. AB Müktesebat içinde, çevre çok önemli bir yer<br />
tutmakta olup, oldukça kapsamldr. Dier önemli bir husus da, çevre müktesebatna uyum<br />
maliyetinin çok yüksek olmas ve bu alanda çok fazla faaliyet gerekeceinden, çevre fasl<br />
müzakere sürecinin en zorlu fasllardan biri olaca öngörülmektedir. Tarama süreci 2006<br />
ylnda tamamlanmtr. Yakn bir zamanda çevre faslnn müzakerelere açlmas<br />
beklenmemektedir.<br />
Mevzuat uyum çalmalarnda, AB üyeliinin uzun bir süreç alaca ve zorlu bir yol olaca<br />
dikkate alnarak, ülkemizin kstl mali kaynaklar, öncelikleri, kalknmas için enerji gereksinimi,<br />
v.b. unsurlarn göz önünde tutulmas ve kurumlar aras konsensus salanmas müzakere<br />
sürecinde ülke çkarlarnn korunabilmesi açsndan önem arz etmektedir. Ayrca, AB açsndan<br />
sadece kat üzerinde mevzuat uyumlatrlmasnn yeterli olmad, ayn zamanda<br />
uygulanmasnn da önemli olduu unutulmamaldr. Dier taraftan, ülkenin koullarnn gerçekçi<br />
bir ekilde anlalmas ve doru bir ekilde aktarlabilmesi ve baz esnekliklerin tannmasnn<br />
salanabilmesi için, enerji sektörü de dahil olmak üzere tüm sektörlerde mevcut durumun tespit<br />
edilmesine ve uyum stratejilerinin belirlenmesine yönelik gerekli çalmalarn yaplmas da<br />
müzakere süreci açsndan dier önemli hususlardr. Sürece tüm ilgili Kurum ve Kurulularn<br />
katlm salamas, uygulanabilir çözümler üretebilmek açsndan önem arz etmektedir.<br />
6.3. klim Deiiklii ve Enerji Sektörü<br />
Birlemi Milletler tarafndan yaynlanan raporlara ve istatistiki verilere göre, Türkiye klim<br />
Deiiklii Çerçeve Sözlemesinin Ek-I listesinde yer alan gelimi ülkelerin 1990-2006 yllar<br />
arasndaki CO2-edeer (CO2 ve CO2 cinsinden dier sera gazlarnn toplam) olarak ifade<br />
edilen sera gaz emisyonlar %95 artla, birinci sradadr. Bu dünyada emisyonlarn en çok<br />
artran ülke olduu anlamna gelmemekte, aksine ekonomik olarak belirli bir refah düzeyine<br />
ulam OECD ülkelerine göre önemli bir art gösterdii manasna gelmektedir. Ülkemiz, zaten<br />
sürecin bandan beri gelimekte olan bir ülke olduunu ve Sözleme kapsamnda yanl<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 89
listelerde bulunduunu ifade etmektedir, görülen göreceli yüksek emisyon artlar ise bu<br />
durumun en somut sonucudur.<br />
Türkiye’nin, sera gazlar art orannda Ek-I ülkeleri arasnda ön planda yer almasna karlk,<br />
ülkemizin toplam sera gaz emisyonlar miktar olarak düük seviyededir. Sera gazlar, çeitli<br />
sektörlerden ve faaliyetlerden kaynaklanmakla birlikte, enerji-ilikin faaliyetlerin sorumluluk pay<br />
önemli ölçüdedir. Ülkemiz verilerine göre, 2006 yl için, enerjiye yönelik faaliyetlerden<br />
kaynaklanan sera gazlar %78’lik bir orana sahiptir. Sera gazlar içinde ise üzerinde en fazla<br />
üzerinde durulan CO2 emisyonlardr. CO2 fosil yaktlarn kullanmndan büyük miktarlarda<br />
atmosfere verilmektedir. Türkiye verilerine göre, yakt tüketimi kaynakl CO2 emisyonlarnn<br />
toplam CO2 içindeki pay %92’dir.<br />
Tablo 40 . Sektörlere Göre Toplam Seragaz Emisyonlar (milyon ton CO2 edeeri)<br />
1990 1995 2000 2005 2006<br />
Enerji 132.13 160.79 212.55 241.45 258.21<br />
Endüstriyel 13.07 21.64 22.23 25.39 27.13<br />
Prosesler<br />
Tarm 18.47 17.97 16.13 15.82 16.37<br />
Atk 6.93 20.31 29.04 29.75 30.06<br />
TOPLAM 170.06 220.72 279.96 312.36 331.76<br />
1990 ylna göre<br />
art oran %<br />
- 29.9 64.6 83.7 95<br />
Dier Sektörler<br />
16%<br />
Çevrim ve Enerji<br />
Sektörü<br />
37%<br />
Ulatrma<br />
17%<br />
Sanayi<br />
30%<br />
Grafik 31. Enerji Kaynakl CO2 Emisyonlarnn Sektörlere Göre Dalm (2006)<br />
Kaynak: BMDÇS Türkiye Ulusal Sera Gaz Envanteri Bildirimi, <strong>2008</strong><br />
Enerji sektöründe sera gaz emisyonlardan en fazla sorumlu olan elektrik enerjisi sektörüdür.<br />
Grafik 6’da, 2006 yl için karbondioksit emisyonlarnn sektörel dalm verilmektedir. 1990<br />
ylnda enerji kaynakl emisyonlarn sektörel dalmnda elektrik enerjisinin pay %27 iken, bu<br />
pay önemli bir art göstermi ve ekilde de görüldüü gibi 2006 ylnda %37’ye ulam ve en<br />
fazla sorumlu olan bir sektör olarak yerini almtr.<br />
90<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Sektöre, göstergeler açsndan da baklmasnda yarar görülmektedir. Türkiye 1990-2004<br />
verilerine bakldndan, elektrik üretiminin %162 ile ülkenin kalknma hzndan daha büyük<br />
oranda art gösterdii görülmektedir. Buna bal olarak, elektrik sektöründen kaynaklanan<br />
emisyonlarda da art olmakla birlikte, bu art %132 ile daha düük bir orandadr. Bu husus,<br />
elektrik sektörü sera gaz emisyon younluunda (KgCO2-edeer/KWh) %11 orannda azalma<br />
olmasndan kaynaklanmaktadr.<br />
Enerji sektörü sera gazlar açsndan önemli bir sektör olmasnn yan sra, iklim deiikliinin<br />
sonuçlarndan da etkilenecek sektörlerden biridir. Türkiye, iklim deiikliinden etkilenme<br />
duyarllna sahip ülkeler arasnda yer almakta olup, günümüzde ilk iaretlerinin de görüldüü<br />
gibi, bata kuraklk olmak üzere, sorunlar yaayacaktr. Atmosferde ortalama scakln artmas<br />
ile birlikte, kurak ve yar kurak alanlarda yalarn azalmasna ve kurakln artmasna neden<br />
olmaktadr. Yalarn azalmas, ayn zamanda ortalama hava scakl artna bal olarak<br />
buharlamann artmas su kaynaklarn da olumsuz yönde etkileyecektir. Su kaynaklarndaki<br />
azalma, hidrolik santrallarda su gelirlerindeki düüe, dolaysyla hidroelektrik enerjisi üretiminde<br />
azalmaya ve zaman içinde hidrolik potansiyelde de azalmaya neden olabilecektir. Ayrca, ya<br />
rejimlerindeki deiimler nedeniyle oluabilecek seller de hidrolik santraller açsndan bir baka<br />
risk oluturabilecektir. Ülkemizin elektrik enerjisi üretiminde hidrolik üretimin yaklak 1/3’lük bir<br />
paya sahip olmas ve henüz önemli ölçüde kullanlmam hidrolik potansiyelimizin bulunmas<br />
gelecekte yaanacak sorunlara kar imdiden hazrlkl olmamz ve bu konuda gerekli<br />
çalmalarn yaplmasn zorunlu klmaktadr.<br />
Dier taraftan, ortalama scakln artmas, yaz döneminde soutma sistemlerinin daha fazla<br />
çalmasna ve elektrik tüketiminin artmasna neden olacaktr. Elektrik enerjisi sektöründe, risk<br />
yaratabilecek dier bir husus da termik santrallarn soutma suyu scaklnda olabilecek<br />
artlardr. Bu artlar nedeniyle, yaz döneminde, termik santrallarn kapasitelerinde düme<br />
görülebilecektir.<br />
Elektrik enerjisi sektörünün iklim deiikliinden etkilenecek bir sektör olmas nedeniyle,<br />
sektörde muhtemel riskler ve belirsizlikler konusunda, özellikle su kaynaklarndaki olas<br />
deiiklikler ile ilgili olarak çalmalar yaplmas ileriye dönük hedefler ve planlamalar açsndan<br />
önemli olacaktr.<br />
6.4. klim Deiikliinde Uluslararas Politikalar<br />
klim deiiklii bugün dünyada karlatmz küresel ölçekte en büyük kalknma sorunlarndan<br />
birisi olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin sosyo-ekonomik kalknmalarnn önündeki en büyük<br />
tehditlerinden birisi olan iklim deiiklii sektörler üstü yaps ile enerji, ulatrma, tarm, gda, su<br />
kaynaklar, çevre ve salk gibi ekonominin tüm sektörlerinde yeniden düzenleme ve önlemlerin<br />
alnmasn gerektirmektedir. Düük karbon ekonomisine geçi süreci birçok ülkede çok uzun<br />
yllardr yürütülmektedir. Sera gazlar arasnda en önemlisi olan CO2 emisyonlarnn fosil<br />
yaktlarn kullanlmasndan kaynaklanmas enerji sektörünü odak noktas haline getirmektedir.<br />
Bahsedilen bu gerçek, bugün gelinen noktada, Danimarka’da <strong>2007</strong> ylnda “klim ve Enerji<br />
Bakanl”nn, ngiltere’de ise <strong>2008</strong> ylnda “Enerji ve klim Deiiklii Bakanlnn” kurulmas ile<br />
kendini göstermitir.<br />
Ülkemiz iklim deiiklii politikalarnda Sözleme’nin temel ilkeleri olan; “iklim sisteminin eitlik<br />
temelinde, ortak fakat farkl sorumluluk alanna uygun olarak korunmas, iklim deiikliinden<br />
etkilenecek olan gelime yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel artlarnn dikkate alnmas, iklim<br />
deiikliinin önlenmesi için alnacak tedbirlerin etkin ve en az maliyetle yaplmas, sürdürülebilir<br />
kalknmann desteklenmesi ve alnacak politika ve önlemlerin ulusal kalknma programlarna<br />
yanstlmas hususlarna büyük önem vermektedir.<br />
Türkiye, 1992 ylnda Ekonomik birlii ve Kalknma Örgütü (OECD) üyesi olmas ve<br />
müzakereleri iyi takip edememesi nedeniyle gelimi ülkelerle birlikte Birlemi Milletler klim<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 91
Deiiklii Çerçeve Sözlemesi’nin (BMDÇS) hem EK-I hem de EK-II listelerinde yer almtr.<br />
Ülkemiz, mevcut iklim rejimini desteklemekle birlikte Sözleme kapsamnda yanl konumda<br />
bulunmasndan dolay, Sözleme’yi ve Protokol’ünü onaylayamamtr. Sözlemedeki haksz<br />
konumundan dolay Sözlemeye taraf olmayan Türkiye, bu konumunu deitirmek üzere verdii<br />
mücadele ancak bir ölçüde baarl olabilmi, ve haksz konum düzeltilememitir. Ancak<br />
Ülkemiz yine de, Türkiye’nin isminin EK-II’den silinecei ve Sözleme taraflarn Türkiye’nin özel<br />
artlarn tanmaya davet eden bir karar müteakip 2004 ylnda Sözlemeye taraf olmutur.<br />
Müzakerelerde bugüne kadar söz konusu 26/COP7 sayl kararn herhangi bir olumlu etkisi<br />
gözlenmemitir. Birçok Sözleme tarafnca saysz COP (Taraflar Konferans) kararlarndan<br />
birisi olarak; dier baz kesimlerce ise önemli bir karar olarak deerlendirilen kararn, 2012<br />
sonras döneme ilikin tartmalarda Ülkemiz tarafndan sk sk atfta bulunulmas gereken bir<br />
karardr.<br />
Kyoto Protokolü ve Sonras<br />
Türkiye BMDÇS’ye ksa bir süre önce taraf olmasna karlk henüz Kyoto Protokolünü<br />
imzalamtr ancak Protokolün ülkelerin emisyon azaltm ve finansman taahhütlerinin bulunduu<br />
Ek-B listesinde de yer almamaktadr. Bu nedenle, Türkiye’nin Protokol açsndan herhangi bir<br />
yükümlülüe sahip olmad gibi, Kyoto Protokolü ile getirilen mekanizmalarnn<br />
uygulanmasnda da yer almayacaktr. Konuya ilikin olarak, eksik veya yanl bilgilenmeler<br />
nedeniyle, Türkiye KP’ye taraf olmad halde, baz firmalar bu mekanizmalarn uygulanmasnda<br />
yer almak istemiler, bu giriimlerde baarl olamamlardr.<br />
Kyoto Protokolü’nün I. Uygulama dönemi olan <strong>2008</strong>-2012 sürecine ilikin çalmalar<br />
tamamlanm, süreç devam etmektedir. Ülkemiz bu aamada Protokol’e taraf olsa bile herhangi<br />
bir Esneklik Mekanizmasndan faydalanmas mümkün deildir. Bunun 3 ana nedeni vardr,<br />
öncelikle ülkemiz Protokol’ün EK-B listesinde yer almadndan ve bir azaltm yükümlülüü<br />
olmadndan EK-I ülkeleri ile beraber CDM (Temiz Kalknma Mekanizmas) veya ETS<br />
(Emisyon Ticareti yapamayacaktr, ikincisi süreç balamtr ve böyle kompleks bir sürece<br />
katlabilmek için gerekli çalma ve yaplanmalarn yaplmas için yeterli zaman yoktur.<br />
Üçüncüsü ise, ülkemiz süreç içerisinde gelimekte olan bir ülke olduunu ifade etmektedir, yani<br />
ülkemiz, EK-I d ülkelerin koullarnda Protokole taraf olmak istemektedir. Bunun en önemli<br />
sonucu ise, EK-I d/gelimekte olan ülkelerin CDM projelerine ev sahiplii yapmas ve emisyon<br />
ticareti sistemini ülkelerinde uygulamamalardr.<br />
Bu kapsamda ülkemizin öncelii 2012 sonras döneme odaklanmak olmaldr. Geçmite<br />
yaanan olumsuz tecrübelerin gelecek yllarda da yaanmamas ve ülkemizin adil koullar<br />
altnda 2012 sonras döneme katlm salamas son derece önemlidir.<br />
Ülkemizin sistemde adil bir ekilde yerini alabilmesi için temel göstergelerinin dier ülkelerle<br />
karlatrlmas gereklidir. Bu karlatrmalar göstermektedir ki, ülkemizin tüm göstergeleri<br />
gelimekte olan ülkelerle benzerlik göstermekte, deyim yerindeyse Ülkemize münhasr<br />
“gelimekte olan EK-I ülkesi” tanmna yol açmaktadr.<br />
Bu kapsamda ülkemiz 2012 sonras için multiparametre yöntemiyle oluturulacak bir endeks<br />
yoluyla tüm ülke snflandrmalarnn yeniden yaplmasn, ve Kyoto Protokolünden daha uzun<br />
sürecek, dolaysyla ülkeler için daha zor olacak yeni dönemde, daha esnek ve dinamik bir<br />
sistem kurulmasn savunmaktadr. Yeni sistemde kullanlmas zorunlu olan parametrelerden<br />
bazlar ise kii ba GSMH, kii ba emisyon üretimi, elektrik, enerji tüketimleri, tarihi ve<br />
gelecek dönem kümülatif emisyon sorumluluu, insani kalknma endeksi, nüfus art hz,<br />
karbon younluu, dborç ve da bamllk vb. olabilecektir.<br />
Ülkemizi dier EK-I veya OECD ülkelerinden ayran en önemli özel art kii ba gayrisafi milli<br />
haslasnn ortalamalarn dörtte biri civarnda olmasdr. Bu deer, ekonomik güç olarak bu<br />
ülkelerin ayn listede bulunmasnn gerçek durumu yanstmadnn göstergesidir.<br />
92<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Türkiye’nin 2006 yl kii ba sera gaz emisyonu deeri 4.55 ton CO2 edeerdir. Avrupa<br />
Birliine üye 27 ülkenin 2006 yl kii ba sera gaz emisyon miktar ortalamas 10.4 olarak<br />
gerçeklemitir. Dier yandan, Türkiye, kii ba sera gaz emisyonlar açsndan, Birlemi<br />
Milletler klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi Ek–I ülkelerinin tamamndan, ayrca Meksika,<br />
Brezilya, Güney Kore ve Arjantin gibi ekonomileri hzla gelimekte olan ve ekonomik yaplar<br />
bize çok benzeyen Ek–I d ülkelerden de daha düük bir deere sahiptir<br />
Ülkemizin son onyllarda gerçekletirdii ekonomik büyüme ve nüfus artna ramen, kii ba<br />
enerji ve elektrik tüketimi, tüm Ek–1 ülkeleri ve birçok Ek-I D ülkeden daha düüktür. Ülkemiz,<br />
son yllarda önemli ekonomik büyüme kaydetmi olup, önümüzdeki yllarda da büyümesini<br />
sürdürmesi beklenmektedir. Ekonomik gelimilik bakmndan dier OECD ülkelerinden oldukça<br />
geride olan ülkemizin enerji talebinin, ekonomide beklenen büyüme ve 2020 ylna kadar<br />
nüfusta görülecek %20’lik artla daha da artmas beklenmektedir. Bu durum kaçnlmaz olarak<br />
emsiyonlarmzda arta neden olacaktr. Enerji ve elektrik sektörlerinde büyüme ve nüfus art<br />
kaynakl olarak beklenen talep art, ülkemiz için önemli miktarda yatrm gücü gerektirmektedir.<br />
Gayrisafi yurtiçi hâsla bana sera gaz emisyonu deerleri Sözleme taraf ülkelerle<br />
karlatrldnda, ülkemiz ekonomisinin karbon younluunun Ek–I ülkelerinin ortalamasna<br />
yakn olduu görülmekle birlikte, bu deerin OECD ve UEA tarafndan kullanlan satn alma<br />
gücü paritesi metoduna göre hesaplandnda birçok EK-I ülkesinden daha etkin bir ekonomiye<br />
sahip olduumuz gözlenmektedir.<br />
Dier yandan, ülkemizde enerji alannda önemli bir arz güvenlii ve da bamllk sorunu<br />
yaanmaktadr. <strong>2007</strong> yl itibaryla %74.5 seviyelerine ulam olan da bamllmz, petrol ve<br />
doalgaz gibi kritik öneme sahip kaynaklarda %90’larn üzerindedir. Ülkemizde yerel enerji<br />
üretimi için mevcut bulunan kömür ve yenilenebilir kaynaklarn kullanmnn önceliklendirilmesi<br />
çalmalar devam etmektedir.<br />
Ülkemizde 1990-2005 yllar arasnda toplam faiz ödemeleri ortalamas kamu harcamalarnn<br />
%30’una yakndr. Bu oran ile Türkiye, hem Ek–I Ülkelerinden hem de neredeyse tüm Ek–I d<br />
ülkelerinden daha fazla bir yük altndadr. Türkiye’nin faiz ödemelerinin yüksek olmas, ülkemizin<br />
rekabet edebilirliini zorlatrmakta ve ülke ekonomisinin etkilenebilirliini artrmaktadr.<br />
WRI deerlerine göre, kümülatif sera gaz emisyonu deerleri (1890-2002) incelendiinde<br />
ülkemizin binde dört olan tarihi sorumluluu ile ABD(%30), AB(%26,5), Rusya(%8.1),<br />
Japonya(%4.1) gibi tüm EK-I ülkelerinden ve Meksika (%1), Güney Kore(0.8), Hindistan(%2.2),<br />
Çin(%7.6) gibi bir çok gelimekte olan ülkeden çok daha az miktarda emisyon salmna neden<br />
olduu görülmektedir. 2020 ylnda ise, sadece bugünkü önlemlerle devam ettiimiz durumda<br />
bile, kii ba emisyonlarmzn 8 ton/kii civarnda olaca, dolaysyla gelecek dönemde de<br />
iklim deiikliinden sorunlu ülkeler listesinde ilk 30 ülke içerisinde bulunmayacamz<br />
görülmektedir.<br />
Birlemi Milletler Kalknma Program tarafndan oluturulmu olan ve uluslararas alanda<br />
ülkelerin sosyo-ekonomik gelimiliini gösteren, nsani Kalknma Raporu 2006 yl endeks<br />
deerlerine göre Ülkemiz 177 ülke arasnda 84. srada yer almaktadr. Ülkemiz, bu parametre<br />
kullanldnda da tüm EK-I ve EK-I ülkelerinin yan sra BMDÇS kapsamnda hem mali<br />
yardmlardan faydalanan hem de ekonomileri hzla gelimekte olan birçok Ek–I d ülkenin<br />
insani kalknmlk seviyesinden daha düük bir yerde olduu görülmektedir. Bu durum da<br />
göstermektedir ki, Ülkemizin önünde sosyo-ekonomik alanda çözmesi gereken birçok hayati<br />
sorun bulunmaktadr.<br />
klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi’ne Yönelik Çalmalar<br />
klim deiikliinde çok büyük etkisi olmayan ülkemiz, Sözleme kapsamndaki yükümlülüklerini<br />
yerine getirmektedir. Ülkemizde, özellikle enerji alannda görülmektedir ki, iklim deiikliine<br />
kar alnan önlemler ayn zamanda enerji arz güvenliine de hizmet etmektedir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 93
Ülkemiz BMDCS kapsamnda Ulusal Sera Gazlar Envanteri ve Raporunu yllk olarak<br />
hazrlamaktadr. <strong>2007</strong> ylnda ise ilk Ulusal Bildirimini BMDÇS’ye sunmutur. BMDÇS<br />
tarafndan ilk ülke içi gözden geçirme toplantlar <strong>2008</strong> Ekim aynda 2 hafta süreyle<br />
gerçekletirilmitir ve konuya ilikin BM raporu 2009’un ilk aylarnda yaymlanacaktr. Bilindii<br />
üzere Sözleme veya Protokolü kapsamnda yükümlülüklerini doru ekilde yerine getirmeyen<br />
ülkeler “Compliance Commitee”ye bildirilmekte ve çeitli yaptrmlarla karlamaktadrlar.<br />
Örnein Yunanistan, yeterli bir emisyon envanteri sistemi kuramad için KP esneklik<br />
mekanizmalarndan men edilmitir.<br />
Son Gelimeler<br />
Taraflar Konferans sonucunda, 2006 ylndan itibaren devam etmekte olan 2012 sonrasna<br />
ilikin müzakerelerin, resmi olarak Sözleme (AWGLCA) ve Protokol (AWG) kapsamnda iki ana<br />
hat üzerinde devam etmesine karar verilmitir. Oluturulan çalma grubunun amacn<br />
tanmlayan ve tüm Taraflarca kabul edilen Bali Eylem Plan ile azaltm konusunda tüm gelimi<br />
ülkelerin, ulusal artlardaki farkllklar dikkate alnarak, saysallatrlm emisyon<br />
azaltm/snrlama hedefi gibi ölçülebilir, raporlanabilir ve dorulanabilir, ulusal olarak<br />
uygulanabilir azaltm taahhütleri üstlenmeleri üzerinde anlalmtr. Kyoto Protokolü<br />
kapsamnda yürütülen ve EK-I ülkelerinin grup olarak %25-40 emisyon azaltm hedefini içeren<br />
müzakereler sadece Kyoto Protokolü‘ne taraf EK-I ülkelerini kapsamakta olup, Ülkemiz ilk<br />
dönemde Kyoto Protokolü’ne taraf olmadndan bu sürece dahil olamamtr. Ancak, Kyoto<br />
Protokolü’nün ikinci uygulama dönemine yönelik çalmalar imdiden balam olup, yakn<br />
zamanda ikinci döneme ait hükümlerin netlemesi ve belirlenmesi gerekmektedir. Türkiye ulusal<br />
ve uluslararas ortamlarda 2012 sonras sistemde yerini almak istediini birçok defa dile<br />
getirmitir. Ancak, ileri dönemde verilecek herhangi bir taahhüdün ülkemiz gerçeklerine uygun<br />
olarak ekillendirilmesi ve sosyo-ekonomik etki analizlerinin yaplm olarak belirlenmesi son<br />
derece önemlidir.<br />
2012 sonrasnn ekillendirilmesi çalmalarnda en çok tartlan konularn banda Sözleme<br />
ekleri gelmektedir, çünkü Sözleme ekleri günümüz gerçeklerini yanstmamaktadr. Bu hata<br />
sadece Türkiye dnda, baz gelimekte olan ülke olarak tanmlanm, ancak geçen zaman<br />
içerisinde ekonomik gelimilii birçok EK-I ülkesini geçmi olan dier baz ülkeler söz konusu<br />
olduunda da anlalmaktadr. Gelecee yönelik hedeflere mevcut Sözleme ekleriyle<br />
gidilmesinin mümkün olmayaca açkça görülmektedir.<br />
Ülkemiz, Çevre ve Orman Bakan bakanlnda 26 Mays <strong>2008</strong> tarihinde gerçekletirilen klim<br />
Deiiklii Koordinasyon Kurulu toplantsnda, Kyoto Protokolü’ne taraf olmann uygun<br />
bulunduuna ilikin karar Kurul üyelerinden 4’ünün çekince metinleri not edilerek alnmtr. Söz<br />
konusu karar sonras, konu TBMM Çevre, AB ve Dileri komisyonlarnda görüülmü, olumlu<br />
görüle Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sevk edilmi ve ubat 2009 da Genel<br />
Kurulda onaylanmtr.<br />
Türkiye, BMDÇS sürecinde “gelimekte” olan bir ülke olduunu ifade etmektedir, nitekim<br />
yukarda da bahsedildii üzere, Ülkemizin tüm göstergeleri gelimekte olan ülkeler ile benzer<br />
yap göstermektedir. Bilindii üzere, gelimekte olan ülkelerin hiç birisinde emisyon ticareti<br />
sistemi uygulanmamaktadr. Bunun iki ana nedeni vardr. Birincisi, Sözlemenin temel<br />
prensiplerinden birisi olan, ülkelerin sürece sorumluluklar ölçüsünde katk yapmalardr, yani<br />
iklim deiikliine sebep olmu olan gelimi ülkelerin mali yükü fazla önlemleri almakla ve<br />
gelimekte olan ülkelere de destek olmakla sorumlu olmalardr. Dier sebep ise, emisyon<br />
ticareti sisteminin temelde bir cap and trade sistemi olmas, yani belirli bir sektörde de olsa<br />
toplam emisyonlara üst limit konulmas, tesislere snr konulmas esasna dayanmaktadr.<br />
Sanayi ve elektrik üretim tesislerinin emisyon azaltmas üç yolla olabilecektir, birincisi üretimi<br />
azaltmak, ikincisi üretime aynen devam edip dier tesislerden emisyon hakk satn almak ya da<br />
daha yeni teknolojilere yatrm yapmak olacaktr. Tüm bu seçenekler, zaten çevre mevzuat ve<br />
artan enerji fiyatlar nedeniyle rekabet sorunu yaayan sanayimize önemli yük getirebilecektir.<br />
94<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Dier yandan, böyle bir sistemin ülkemizde uygulanmas için kayt, kontrol, izleme ve denetim<br />
mekanizmalarn da içeren önemli miktarda idari ve teknik yaplanma gerekecektir.<br />
Dier yandan ülkemizde <strong>2007</strong> ylndan itibaren “gönüllü karbon piyasalar” gelimeye balam,<br />
bu alandaki proje says 30’un üzerine çkmtr. Özellikle rüzgar enerjisi alannda yürütülen<br />
projelerden salanan karbon azaltmlar, Kyoto Protokolü kapsamnda oluturulmu piyasalarn<br />
çok altnda deerlerle satlmaktadr, ancak EK-I listesinde yer alan Ülkemiz için bugün<br />
kullanlabilecek tek alternatiftir. Ülkemizdeki proje potansiyelinin yüksek olmas nedeniyle<br />
gönüllü emisyon piyasalarn düzenlemeye yönelik mevzuat çalmalar balatlmtr.<br />
Ülkemizde yaplan çalmalar göstermektedir ki, Ülkemizin gerek iklim deiikliinin etkilerine<br />
uyum çalmalarn sürdürmesi, gerekse etkilerini azaltc önlemleri almas, ekonomimize önemli<br />
miktarda yük getirmektedir. Gelimesini henüz tamamlayamam ve iklim deiikliinden<br />
tarihsel açdan bakldnda en az sorumlu ülkelerden birisi olan ülkemiz için, söz konusu<br />
maliyetlerin kstl bütçemizden karlanmasnn zor olduu görülmektedir. Bu balamda,<br />
ülkemiz her ne kadar Ek–I listesinde yer alsa da, sera gaz emisyon azaltma yükümlülüü alm<br />
olan dier Ek–I ülkeleri gibi herhangi bir taahhüt altna girmesi mümkün görülmemektedir.<br />
2012 sonras süreçte, daha dinamik bir sistemin oluturulmas beklenmekte ve baz gelimekte<br />
olan ülkelerin, gelimi ülkeler tarafndan gerekli mali kaynaklar saland durumda, baz<br />
gönüllü taahhütler alabileceklerini ifade ettikleri bilinmektedir. Ülkemizin 2012 sonras dönemde<br />
yerini doru alabilmesi önemlidir ve gelimekte olan bir ülke olarak yükümlülüklerimizi yerine<br />
getirirken ihtiyaç duyacamz finansmann BMDÇS rejimi tarafndan karlanmas gerekli<br />
olacaktr. Aksi takdirde gelimesini henüz tamamlayamam ülkemizin ilgili maliyetleri kendi<br />
özkaynaklar ile karlamas durumuyla kar karya kalnabilecektir. Bu durumda, insani<br />
kalknma endeksi oldukça düük olan ve önünde birçok çevre yatrm bekleyen ülkemizin snrl<br />
kaynaklarn iklim deiikliine yönlendirmesi söz konusu olabilecektir. Bu kapsamda gelecek<br />
dönemin, BMDÇS fonlarndan yararlanabilme ve hatta Temiz Kalknma Mekanizmasnda ise<br />
faydalanc ülke konumuna getirilmemizi salayacak ekilde biçimlendirilmesi uluslararas<br />
sürece katk yapabilmemiz için önemli bir husus olarak görülmektedir.<br />
6.5. Enerji Sektörü ile likili Dier Çevresel Hususlar<br />
Enerjiye yönelik tüm faaliyetler çevreyi olumsuz yönde etkilemekte ve önlem alnmasn<br />
gerektirmektedir. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli linyit kullanan mevcut termik santrallarda,<br />
bata hava kirlilii olmak üzere, çevresel sorunlar yaanmaktadr. Ülkemiz linyitlerinin sl<br />
deerleri düük, kül ve kükürt oranlar yüksek olmas nedeniyle, bu tür santrallarda çevre<br />
mevzuatnda verilen emisyon snr deerlerine uyulmas için SO2 emisyonlar açsndan baca<br />
gaz desülfürizasyon (BGD) tesislerinin kurulmas ve toz emisyonlar açsndan elektrofiltre<br />
verimlerinin artrlmas gerekmektedir. Baz eski santrallara BGD tesisi kurulmu olmakla birlikte<br />
hala BGD tesisi olmayan santrallar bulunmaktadr. Yataan ve Yeniköy Termik Santrallarnda<br />
ise BGD tesislerinin yapm, yüklenici firma ile yaanan sorunlar ve tahkim davalar nedeniyle,<br />
uzun bir süre tamamlanamamtr. Daha sonra, Yataan BGD tesisinin tamamlanmas için Lurgi<br />
Lentjes AG/GÜR Konsorsiyumu ve Yeniköy BGD için ise Lurgi Lentjes AG/PASNER<br />
Konsorsiyumu ile 07.02.<strong>2007</strong> tarihinde anlama imzalanmtr.<br />
Yeni yaplan santrallar BGD tesisi ile birlikte kurulmakta olup, SO2 emisyonlar mevzuatta<br />
verilen snr deerlerin altnda kalmaktadr. Buna örnek olarak, Afin-Elbistan B Termik Santral<br />
(4x360 MW) verilebilir. Linyitlerin ülkemizin önemli bir enerji kayna olmas nedeniyle, enerji<br />
üretiminde özellikle elektrik enerjisi üretiminde deerlendirilmesine devam edilmesi<br />
kaçnlmazdr. Bu nedenle, yaplmas planlanan linyite dayal termik santrallar için ticarilemi,<br />
çevre dostu, gelimi ve yüksek verimli teknolojilerin uygulanmas önem arz etmektedir. Buna<br />
bir örnek olarak akkan yatakl yakma teknolojisine sahip olan 18 Mart Çan Termik Santral<br />
gösterilebilir. Bu teknoloji ile BGD tesisi kurulmakszn kazana kireç ta verilmek suretiyle SO2<br />
emisyonlar mevzuatta verilen snr deerlerin altnda kalmaktadr. Ayrca, verimli ve gelimi<br />
teknolojilerin uygulanmas bir taraftan kaynak israfn önlerken, dier taraftan üretilen/tüketilen<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 95<br />
92
irim enerji bana atklarn azalmasna neden olmakta ve dolaysyla çevresel sorunlarn<br />
çözümünde önemli olmaktadr.<br />
Ayrca, baz eski santrallarda elektrofiltre verimliliklerinin düük olmas nedeniyle, toz<br />
emisyonlar da snr deerlerin üstünde olup, toz emisyonlarn düürmek üzere, baz<br />
elektrofiltre rehabilitasyon çalmalar sürdürülmektedir.<br />
Enerji verimliliinin salanmas, gerek enerji üretiminde gerekse talep tarafnn yönetimi (DSM)<br />
ile çevresel hususlar açsndan da önem arz etmektedir. Verimliliin artrlmas bir yandan tüm<br />
atklarda azalma salamakta olup, özellikle iklim deiiklii sorununda sera gazlarnn<br />
azaltlmas açsndan en maliyet-etkin çözümlerden biridir. Bu husus ayrca, yürütülen bir proje<br />
sonuçlarnda da açkça belirlenmitir. klim Deiiklii çalmalarna yönelik olarak “lk Ulusal<br />
Bildirim”de yer almak üzere, enerji sektöründe sera gaz azaltm senaryolarnn oluturulmasna<br />
yönelik bu proje UNDP destei ve GEF finansman ile, Argonne Ulusal Laboratuvar (ABD)<br />
danmanlnda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Elektrik Üretim A.., (EÜA) Türkiye<br />
Elektrik letim A.. (TEA) ibirlii içinde gerçekletirilmitir. Projede, çallan senaryolar için<br />
sera gaz azaltmlar ve maliyetleri çkarlm ve emisyon azaltmnda en maliyet etkin<br />
senaryonun talep taraf yönetiminde enerji verimliliinin salanmas olduu görülmütür. Ayrca,<br />
kaynak israfnn önlenmesinden dolay mali açdan da yaplan yatrmlar ksa sürede amorti<br />
etmektedir. Bu nedenlerle, ivedilikle verimlilik salayan çözümlerin üzerine gidilmesi ve bu<br />
alanlara yatrm yaplmas yüksek enerji verimlilii potansiyeline sahip olan ülkemiz yararna<br />
olacaktr.<br />
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn artrlmas çevresel sorunlarn azaltlmas<br />
açsndan önem arz etmektedir. “Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi Üretimi<br />
Amaçl Kullanmna likin Kanun” 2005 ylnda yürürlüe girmitir. Yenilenebilir Enerji<br />
Kaynaklarna ilikin baz tevikleri içeren ve özel sektörün de yatrm yapmasna olanak tanyan<br />
bu kanunla birlikte, çevre dostu olan ve özellikle sera gazlarnn azaltlmasna katkda bulunan<br />
bu tür kaynaklarn kullanmnn yaygnlamas beklenmektedir. Ancak, yenilenebilir enerji<br />
kaynaklarnn sanayileme sürecinde olan ülkemizde hzla artan enerji ihtiyacnn<br />
karlanmasnda yeterli olamayaca da unutulmamaldr.<br />
7. ENERJ PROJEKSYONLARI<br />
Ülkemizin uzun dönem enerji talebini belirlemek üzere ETKB tarafndan yaplan talep<br />
projeksiyonu çalma sonuçlarna göre;<br />
‣ Genel enerji talebimizin 2010 ylnda 126 MTEP’e, 2020 ylnda ise 222 MTEP e<br />
ulamas beklenmektedir.<br />
‣ <strong>2007</strong> yl sonu itibariyle 191,6 milyar kWh olarak gerçekleen brüt elektrik enerjisi<br />
talebinin 2010 ve 2020 yllarnda srasyla yüksek senaryoda 242 milyar kWh ve 499<br />
milyar kWh, düük senaryoda ise 216 milyar kWh ve 406 milyar kWh civarnda olmas<br />
beklenmektedir. 2020 ylnda kurulu gücün yüksek senaryoya göre 96.000 MW, düük<br />
senaryoya göre ise 80.000 MW civarnda olmas beklenmektedir.<br />
Gelecekteki elektrik enerjisi talebinin en uygun kompozisyonla ve enerji politikalarna uyumlu bir<br />
ekilde karlanabilmesi için yaplan uzun dönem elektrik enerjisi üretim planlama çalmalar;<br />
gelecekteki talebin karlanmas için mevcut ve ina halinde olan tesislere ilave olarak, 2020<br />
ylna kadar yüksek senaryoya göre yaklak 56.500 MW’lk düük senaryoya göre ise 40.500<br />
MW’lk yeni yatrm yaplmas gerektiini ortaya koymaktadr. Planlama çalmalarnda öncelikle<br />
yerli kaynaklarmzn tam olarak deerlendirilmesi hedeflenmi olup; 2012 ylndan itibaren<br />
devreye girmek üzere de yaklak 5.000 MW toplam kurulu gücünde nükleer santral yaplmas<br />
öngörülmektedir. Nükleer santral yaplmad takdirde yerine ihtiyaç olan gücü karlayacak<br />
baka alternatiflerin oluturulmas gerekmektedir.<br />
96<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu<br />
93
Tablo 41. Birincil Enerji Kaynaklar Tüketim Hedefleri (<strong>2008</strong>-2020)<br />
(Bin TEP)<br />
JEOTERMAL<br />
ELEKTRK<br />
HAYVAN VE<br />
YILLAR TAKÖMÜRÜ LNYT ASFALTT PETROL DOAL GAZ JEOTERMAL HDROLK ELEKTRK JEOTERMAL ISI RÜZGAR GÜNE NÜKLEER ELEKTRK THAL NET ODUN HAYVAN BTK ART. VE TOPLAM<br />
LNYT<br />
<strong>2008</strong><br />
ASFALTT<br />
13113<br />
PETROL DOAL GAZ HDROLK<br />
16974 301 36923 32295<br />
ELEKTRK<br />
4678<br />
JEOTERMAL ISI RÜZGAR GÜNE NÜKLEER<br />
330 1442 361 460<br />
THAL NET ODUN BTK ART. TOPLAM<br />
3669 1087 111633<br />
16974 2009 301 14747 36923 17672 301 3229539316 4678349323304692 330 1442 1588 361 391 460 475 3669 3523 1087 1059 119026 111633<br />
17672 2010 301 17282 39316 18001 301 3493241184 4692371923304903 330 1588 1750 391 421 475 495 3523 3383 1059 1034 126274 119026<br />
18001 2011 301 18315 41184 19456 301 3719242784 4903403973305177 330 1750 1928 421 450 495 515 3383 3319 1034 1009 133982 126274<br />
2012 20543 20131 301 44511 41274 5646 330 2124 480 536 2743 3256 986 142861<br />
19456 301 42784 40397 5177 330 1928 450 515 3319 1009 133982<br />
2013 22647 21565 301 46458 43107 6172 330 2339 511 558 2743 3194 965 150890<br />
20131 301 44511 41274 5646 330 2124 480 536 2743 3256 986 142861<br />
2014 24702 22778 301 48372 43794 6673 330 2575 541 580 5486 3134 945 160211<br />
21565 2015 301 26864 46458 24190 301 4310750420 6172447473307060 330 2339 2836 511 571 558 605 27438229 3194 3075 965 926 170154 150890<br />
22778 2016 301 29165 48372 25600 301 4379452160 667345983307491 330 2575 3122 541 601 580 650 54868229 839 3134 3075 945 909 178455 160211<br />
24190 2017 301 32482 50420 27233 301 4474754335 7060469363307948 330 2836 3437 571 631 605 697 8229 8229 1398 3075 926 892 187923 170154<br />
2018 36825 29374 301 56510 48378 8421 330 3784 661 748 8229 1398 3075 877 198911<br />
25600 301 52160 45983 7491 330 3122 601 650 8229 839 3075 909 178455<br />
2019 41685 30813 301 58688 50263 8932 330 4165 691 803 8229 1398 3075 863 210236<br />
27233 301 54335 46936 7948 330 3437 631 697 8229 1398 3075 892 187923<br />
2020 48156 32044 301 60918 51536 9419 330 4584 721 862 8229 1398 3075 850 222424<br />
29374 301 56510 48378 8421 330 3784 661 748 8229 1398 3075 877 198911<br />
30813 301 58688 50263 8932 330 4165 691 803 8229 1398 3075 863 210236<br />
32044 301 60918 51536 9419 330 4584 721 862 8229 1398 3075 850 222424<br />
Tablo 42. Birincil Enerji Kaynaklar Tüketim Hedefleri(<strong>2008</strong>-2020)<br />
(Orjinal Birimler)<br />
HAYVAN<br />
DOAL<br />
ELEKTRK<br />
VE BTK<br />
TAKÖMÜRÜ LNYT ASFALTT PETROL DOAL GAZ HDROLK JEOTERMAL JEOTERMAL JEOTERMAL<br />
ISI RÜZGAR GÜNE NÜKLEER THAL NET ODUN ELEKTRK<br />
ART.<br />
ÖMÜRÜ YILLAR (Bin LNYT Ton) ASFALTT<br />
(Bin Ton) (Bin PETROL<br />
Ton) (Bin Ton) GAZ (106 m3) HDROLK<br />
(GWh) JEOTERMAL<br />
(Bin TEP) (Bin TEP) ISI (GWh) RÜZGAR<br />
(Bin TEP) (GWh) GÜNE (GWh) NÜKLEER (Bin Ton) THAL (Bin Ton) NET<br />
Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (106 m3) (GWh) (Bin TEP) (Bin TEP) (GWh) (Bin TEP) (GWh) (GWh)<br />
<strong>2008</strong> 22194 98630 700 35689 36863 54395 384 1442 4192 460 12231 4725<br />
4 98630 700 35689 36863 54395 384 1442 4192 460 1<br />
2009 24884 101488 700 38057 39915 54557 384 1588 4541 475 11743 4605<br />
42010 29049 101488 102705 700 38057 700 3987239915 42624 54557 57009 384 384 1750 1588 4890 4541 495 475 11275 4493 1<br />
2011<br />
9<br />
30735 113932<br />
102705 700<br />
700 41411 46305 60196<br />
39872 42624 57009<br />
384<br />
384<br />
1928 5238<br />
1750<br />
515<br />
4890 495<br />
11062 4389<br />
1<br />
2012 34374 119233 700 43070 47305 65651 384 2124 5587 536 10527 10853 4287<br />
5 113932 700 41411 46305 60196 384 1928 5238 515 1<br />
2013 37812 130382 700 44954 49463 71770 384 2339 5938 558 10527 10648 4194<br />
42014 41174 119233 140657 700 43070 700 4679647305 50251 65651 77590 384 384 2575 2124 6287 5587 580 21052 536 1052710447 4108 1<br />
22015 44727<br />
130382<br />
151659<br />
700 44954<br />
700 4877449463 51357<br />
71770<br />
82095 384<br />
384<br />
2836<br />
2339<br />
6636<br />
5938<br />
605 31579<br />
558 1052710250 4026<br />
1<br />
2016 48478 162701 700 50433 52801 87102 384 3122 6985 650 31579 9750 10250 3952<br />
4 140657 700 46796 50251 77590 384 2575 6287 580 21052 1<br />
2017 53933 174559 700 52542 53905 92415 384 3437 7334 697 31579 16250 10250 3878<br />
7 151659 700 48774 51357 82095 384 2836 6636 605 31579 1<br />
2018 61094 191189 700 54646 55594 97916 384 3784 7684 748 31579 16250 10250 3813<br />
82019 69329 162701 202334 700 50433 700 5675552801 57817 87102 103865 384 384 4165 3122 8033 6985 803 31579 650 16250 3157910250 9750 3752 1<br />
2020<br />
3<br />
80399 209733<br />
174559 700<br />
700 58911 59300 109524<br />
52542 53905 92415<br />
384<br />
384<br />
4584 8382<br />
3437<br />
862<br />
7334<br />
31579<br />
697<br />
16250 10250 3696<br />
31579 16250 1<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 97
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (<strong>2008</strong>-2020)<br />
YILLAR SANAY(*) KONUT ULATIRMA TARIM<br />
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (<strong>2008</strong>-2020)<br />
(Bin (Bin Tep) TEP)<br />
ENERJ<br />
DII<br />
TOPLAM<br />
NHA<br />
ENERJ<br />
TALEB<br />
ÇEVRM<br />
SEKTÖRÜ<br />
TOPLAM<br />
BRNCL<br />
ENERJ<br />
TALEB<br />
K BAINA<br />
TÜKETM<br />
kep/kii<br />
<strong>2008</strong> 38308 25720 17700 3985 2387 88100 23533 111633 1472<br />
2009 40889 27300 18790 4170 2451 93600 25426 119026 1543<br />
2010 43585 29019 19915 4370 2513 99402 26872 126274 1609<br />
2011 46353 30800 21100 4571 2576 105400 28582 133982 1687<br />
2012 49270 32650 22370 4775 2640 111705 31156 142861 1777<br />
2013 52056 34500 23700 4988 2706 117950 32940 150890 1855<br />
2014 54766 36450 25100 5210 2774 124300 35911 160211 1946<br />
2015 57633 38507 26541 5443 2844 130968 39186 170154 2042<br />
2016 60991 40400 28000 5690 2915 137996 40459 178455 2119<br />
2017 64842 42150 29480 5943 2988 145403 42520 187923 2209<br />
2018 69144 43900 31000 6203 3063 153310 45601 198911 2314<br />
2019 73795 45700 32500 6475 3140 161610 48626 210236 2420<br />
2020 78732 47549 34039 6753 3219 170292 52132 222424 2534<br />
Tablo 44. Tablo Sanayi 44. Sanayi Sektörü Sektörü Enerji Tüketimi (Orjinal Birimler) Birimler) (<strong>2008</strong>-2020) (<strong>2008</strong>-2020)<br />
YILLAR<br />
METALURJK<br />
KOK<br />
(BN TON)<br />
TAKÖMÜRÜ<br />
(Bin Ton)<br />
LNYT<br />
(Bin Ton)<br />
ASFALTT<br />
(Bin Ton)<br />
PETROL*<br />
(Bin Ton)<br />
DOAL<br />
GAZ<br />
(10 6 m 3 )<br />
GÜNE<br />
(Bin TEP)<br />
ELEKTRK*<br />
(GWh)<br />
TOPLAM<br />
(Bin TEP)<br />
<strong>2008</strong> 3828 10055 6176 500 8659 12547 155 83558 38308<br />
2009 4014 12345 6186 500 8806 12758 160 91823 40889<br />
2010 4209 14241 7096 500 8975 12955 165 100882 43585<br />
2011 4433 16494 7106 500 9180 13157 170 110665 46353<br />
2012 4670 18857 7116 500 9391 13399 176 120786 49270<br />
2013 4919 20973 7126 500 9601 13580 183 131682 52056<br />
2014 5182 22882 7136 500 9822 13770 189 142853 54766<br />
2015 5459 24894 7146 500 10046 13963 195 154940 57633<br />
2016 5802 27416 7156 500 10295 14160 210 168110 60991<br />
2017 6166 30622 7166 500 10541 14362 217 182087 64842<br />
2018 6553 34322 7176 500 10793 14569 228 197431 69144<br />
2019 6965 38591 7186 500 11052 14781 243 212438 73795<br />
2020 7403 42788 8096 500 11318 15000 257 227767 78732<br />
98<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (<strong>2008</strong>-2020)<br />
(Orijinal Birimler)<br />
TAKÖMÜRÜ BRKET LNYT ASFALTT PETROL<br />
DOAL<br />
GAZ GÜNE<br />
JEOTERMAL<br />
ISI ODUN<br />
HAYVAN<br />
VE BTK<br />
ART. ELEKTRK TOPLAM<br />
YILLAR (Bin Ton) (BN TON) (Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (106 m3) (Bin TEP) (Bin TEP) (Bin Ton) (Bin Ton) (GWh) (Bin TEP)<br />
<strong>2008</strong> 1881 160 3805 200 2557 7869 305 1442 12231 4725 79050 25720<br />
2009 2050 160 3830 200 2552 8826 315 1588 11743 4605 86250 27300<br />
2010 4084 160 3855 200 2548 8594 330 1750 11275 4493 94093 29019<br />
2011 3249 160 3880 200 2545 10158 345 1928 11062 4389 102900 30800<br />
2012 4255 160 3905 200 2542 10466 360 2124 10853 4287 112500 32650<br />
2013 5282 160 3930 200 2540 10696 375 2339 10648 4194 122500 34500<br />
2014 6419 160 3955 200 2539 10887 391 2575 10447 4108 133000 36450<br />
2015 7679 160 3980 200 2539 11087 410 2836 10250 4026 143430 38507<br />
2016 8531 160 4005 200 2539 11296 440 3122 10250 3952 153600 40400<br />
2017 9069 160 4030 200 2541 11512 480 3437 10250 3878 163800 42150<br />
2018 9534 160 4055 200 2543 11739 520 3784 10250 3813 174000 43900<br />
2019 9938 160 4080 200 2546 11975 560 4165 10250 3752 184700 45700<br />
2020 10342 160 4105 200 2550 12224 605 4584 10250 3696 195302 47549<br />
Ülkemiz elektrik talebinde önümüzdeki yllarda ortalama artn yllk yüzde 7-8 düzeylerinde olaca<br />
dikkate alndnda, arz-talep dengesine ilikin olarak yürütülen çalmalar 2009-2010 yllarndan sonra<br />
devreye girecek yeni kapasiteye ihtiyaç olacan göstermektedir<br />
Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (<strong>2008</strong>-2020)<br />
(GWh)<br />
YILLAR<br />
BRÜT<br />
TALEP<br />
NET<br />
TALEP SANAY* KONUT ULATIRMA TARIM<br />
K BAINA<br />
TÜKETM kep/kii<br />
(Brüt)<br />
<strong>2008</strong> 206400 168600 83558 79050 1377 4615 2722<br />
2009 223500 184400 91823 86250 1507 4820 2897<br />
2010 242020 201652 100882 94093 1651 5026 3085<br />
2011 262000 220600 110665 102900 1810 5225 3299<br />
2012 283500 240700 120786 112500 1982 5432 3527<br />
2013 306100 262000 131682 122500 2168 5650 3763<br />
2014 330300 284100 142853 133000 2372 5875 4011<br />
2015 356200 307071 154940 143430 2593 6108 4274<br />
2016 383000 330900 168110 153600 2835 6356 4548<br />
2017 410700 355600 182087 163800 3100 6613 4827<br />
2018 439600 381700 197431 174000 3388 6881 5114<br />
2019 469500 408000 212438 184700 3703 7159 5405<br />
2020 499490 434565 227767 195302 4047 7449 5692<br />
(*) Rafineri talebi dahildir.<br />
Not: <strong>2008</strong> yl deerlerinin tamam tahminidir.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 99
SONUÇ VE ÖNERİLER:<br />
Türkiye, enerji alanında gittikçe daralan bir tünelde yol almaktadır. Enerjide dışa bağımlılık<br />
giderek artmaktadır.<strong>2007</strong> yılında %25.5 olan yerli üretimin payının çok fazla değişmeyeceği<br />
ve bugüne değin izlenen politikaların sürdürülmesi halinde, ülkemizin enerji alanında dışa<br />
bağımlığının artarak süreceği söylenebilir.<strong>2008</strong> yıl sonuna kadar EPDK’ya yapılan 426 adet<br />
26 554.80 MW gücündeki doğal gaz yakıtlı, 68 adet 22 923.90 MW gücündeki ithal kömür<br />
yakıtlı santral başvurusu, enerjide dışa bağımlılığın daha da artacağını teyit etmektedir.<br />
Ülkemizin <strong>2008</strong> sonu kurulu gücü olan 41 717.49 MW’nin %118.6’sı oranında yeni ithal<br />
kömür ve doğal gaz santralleri başvuruları,özel olarak elektrik üretiminde ve genel olarak<br />
enerji üretiminde,dışa bağımlılığın hangi noktalara varabileceğini göstermektedir.<br />
Dışa bağımlılığın bu denli yüksek olduğu ülkemizde, <strong>2007</strong>’de doğal gaz üretimi 893 milyon<br />
m3 ve ithalat 35 883 milyon m3 olmuş ve yerli üretim 36 682 milyon m3’lük arzın yalnızca<br />
%2.43’ünü karşılayabilmiştir. TPAO’nun Akçakoca açıklarında gaz bulduğu kuyuların<br />
tamamının önümüzdeki yıllarda devreye alınmasıyla; yerli üretim yılık 1 milyar m3’ü ancak<br />
geçebilecektir. EPDK’nın, 2009 yılı tüketim tahmininin 35 milyar m3,BOTAŞ’ın doğal gaz<br />
tüketim tahminlerin 2010 için 43 801 milyon m3, 2020 için 65 867 milyon m3 ve 2030 için 76<br />
378 milyon m3 olduğu göz önüne alındığına, üretim 1-1.5 milyar m3’e ulaşsa bile, yerli doğal<br />
gaz üretiminin payının toplam tüketim içinde payının çok sınırlı kalacağı açıktır.<br />
<strong>2007</strong> yılı yerli petrol üretimi 2.134 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.2000-2004 ve 2005-<strong>2007</strong><br />
dönemlerinde petrol üretiminde sürekli bir azalma olduğu dikkate alındığında,<strong>2008</strong> petrol<br />
üretimi kesin rakamlarının da,<strong>2007</strong> yılı üretim düzeyinde gerçekleştiği tahmin edilebilir.<strong>2007</strong><br />
yılı petrol tüketimi 32.417 milyon ton olmuştur.Yerli üretimin toplam tüketim içindeki payı<br />
<strong>2007</strong>’de %6.6 oranında kalmıştır.<br />
Doğal gazın ikame edici etkisi nedeniyle,ülkemizde son yıllarda petrol tüketimi kayda değer<br />
bir artış göstermemektedir.Bu nedenle, petrolde % 93 oranındaki dışa bağımlılığın süreceği,<br />
öte yanda, yeni doğal gaz yakıtlı santral projeleri nedeniyle, önümüzdeki yıllarda ciddi<br />
talep artışlarının olacağı ve doğal gazda bugün % 97 olan dışa bağımlılık oranının; daha<br />
da artacağını söylemek mümkündür.<br />
Ülkemizde <strong>2007</strong> yılında üretilen birincil enerjinin %54’ü,14.8 MTEP ile yerli kömürdür. Ancak<br />
kömürün birincil enerji tüketimindeki payı,doğal gaza verilen ağırlık nedeniyle,2000 yılında<br />
%15.5 iken <strong>2007</strong> yılında %13.6 seviyesine gerilemiştir.<br />
1990 yılında 2.745 milyon ton olan yerli taş kömürü üretimi,2000 yılında 2.392 milyon tona<br />
gerilemiş,<strong>2007</strong> yılında ise küçük bir artışla 2.462 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.Oysa taş<br />
kömür ithalatı 1990’da 5.557 milyon ton iken, <strong>2007</strong> yılında %304.82’lik artışla 22.496 milyon<br />
tona ulaşmıştır.EPDK’ya lisans için başvuran ithal taş kömür yakıtlı santrallerin kurulu gücünün<br />
22 923 MW olduğu göz önüne alındığında;önümüzdeki yıllarda taş kömürü ithalatının çok<br />
daha fazla artacağı görülmektedir.<br />
Ülkemizde linyit üretimi artmaktadır.1990’da 44.407 bin ton, 2000’de 60.854 milyon ton olan<br />
linyit üretimi, <strong>2007</strong>’de 72.121 milyon tona ulaşmıştır.Mevcut kurulu güce ek olarak 10.000<br />
100<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
MW kapasitede santral kurulmasına yeterli kapasitede olan linyit potansiyelinin tamamının<br />
değerlendirilmesi halinde;mevcut eğilimler ile yıllık linyit üretimi, bugünkü 71.1 milyon ton<br />
düzeyinin iki katından fazlasına, 150 milyon tona yükseleceği düşünülmektedir.<br />
Son çalışmalarla yılda 170 milyar kWh elektrik üretim kapasitesine sahip olduğu tahmin<br />
edilen Türkiye hidroelektrik potansiyelinin 47 milyar kWh’lik bölümü işletmede, 21 milyar<br />
kWh’lik kısmı ise yatırım aşamasındadır.Ülkemizin <strong>2008</strong> elektrik üretiminin yarısından fazla<br />
bir kapasite olan 102 milyar kWh’lik kısım ise değerlendirmeyi beklemektedir.<br />
48.000 MW’lik rüzgara dayalı elektrik üretim kapasitesinin, EİE verilerine göre işletmede olan<br />
bölümü 333.35 MW,inşa halindeki bölümü ise 142.80 MW’dir.Türbin tedarik sözleşmeleri<br />
imzalanan projelerin toplamı ise 1 070 MW’ye varmaktadır.Lisans verilen bütün projelerin<br />
toplamının 3 274 MW,başvurusu uygun bulunan projelerin ise 1 156.70 MW olduğu göz<br />
önüne alındığında, 48 000 MW’lik kapasitenin %90 nı halen değerlendirmeyi beklediği<br />
görülmektedir.<br />
Halihazırdaki kapasitesi 500 MW olarak hesap edilen, yeni sondajlarla 2 000 MW’ye çıkması<br />
beklenen jeotermale dayalı elektrik üretim kapasitesine karşılık lisans alan yatırımların kurulu<br />
gücü yalnızca 94.4 MW’dir.<br />
EİE tarafından yapılan çalışmalarda, teknik kapasitesi 405 milyar kWh,ekonomik potansiyeli<br />
131 milyar kWh olarak tahmin edilen,güneşe dayalı elektrik üretim kapasitesi de bütünüyle<br />
değerlendirilmeyi beklemektedir.<br />
Bütün bu veriler ve Raporumuz, Türkiye de enerjide dışa bağımlılığı azaltacak yerli ve<br />
yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığını işaret etmektedir. Komitemizin yayınladığı çeşitli<br />
raporlarda da ifade edildiği üzere daha etkin ve sürdürülebilir enerji sektörü için aşağıda<br />
sıraladığımız önerileri bir kez daha hatırlatıyoruz:<br />
ÖNERİLER:<br />
1. Enerjiden yararlanmak çağdaş bir insan hakkıdır. Bu nedenle, enerjinin tüm<br />
tüketicilere yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve sürdürülebilir bir şekilde<br />
sunulması enerji politikasının temel amacıdır. ETKB, ülke, halk ve kamu çıkarları<br />
doğrultusunda temel stratejileri ve politikaları geliştirmek ve uygulamakla<br />
yükümlüdür. Politika ve planlamalar tüm elemanları ve faaliyetleri ile nihai olarak bu<br />
amacı hedeflemelidir.<br />
2. Enerji arzında; kaynak çeşidi ve kaynak ülke açısından yaratılmış olan bağımlılıkların,<br />
ekonomik ve politik riskleri minimumda tutacak şekilde dengede tutacak bir<br />
politika izlenmeli, ağırlık yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına verilmelidir.<br />
ETKB tarafından arz güvenliği için gerekli önlemler alınmalı ve kriz durumları için<br />
uygulanabilir acil eylem planları hazırlanmalıdır. Enerji verimliliği potansiyeli bir<br />
enerji arz kaynağı olarak ele alınarak “önce verimlilik daha sonra yeni enerji arzı”<br />
politikası uygulamaya konulmalıdır.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 101
3. Türkiye Kyoto ya taraf olmuştur. Bundan sonra, Türkiye’nin, takip eden süreçlerde<br />
bazı sorumlulukları alması ve taahhütler vermesi gerekecektir. Enerji planlamaları<br />
artık eskisi gibi sadece ihtiyaca göre yapılamayacak ve en düşük karbon<br />
komposizyonu ile üretim söz konusu olacaktır. Bu nedenle ithal kömür ve fosil<br />
yakıtlı elektrik üretim lisansları, yerli fosil kaynaklarımıza temiz teknolojilerle öncelik<br />
vermek üzere tekrar gözden geçirilmelidir.<br />
4. Benimsenen piyasa modeli ne olursa olsun, enerji sektörünün gerek stratejik önemi<br />
gerekse kaynakların rasyonel kullanımı açısından düzenleme, planlama, eşgüdüm<br />
ve denetleme faaliyetlerinin koordinasyonu için merkezi bir yapıya ihtiyacı vardır.<br />
Bu çerçevede enerji sektöründe yapılacak yeni yatırımların lisanslanması, teknik<br />
açıdan denetlenmesi ve gerekli yatırım ihalelerinin yapılması da dahil olmak üzere<br />
ETKB’nin yukarıda belirtilen asli görevlerini ifa etmesi; EPDK’nın ise oluşturulmakta<br />
olduğu olan enerji piyasalarındaki düzenleme ve denetimler ile müteakip yaptırımları<br />
belirleyen hakem rolüne dönmesi daha gerçekçi bir yapı olarak düşünülmektedir. Bu<br />
bağlamda enerji sektöründeki kamu kuruluşlarının küçültülmesi, bölünmesi kararları<br />
gözden geçirilmeli ve mevcut kamu kuruluşları etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir.<br />
Bu kapsamda; doğal gaz ve petrol arama, üretim, iletim, rafinaj, dağıtım ve satış<br />
faaliyetlerinin entegre bir yapı içinde sürdürülmesi için BOTAŞ ve TPAO, Türkiye<br />
Petrol ve Doğal Gaz Kurumu bünyesinde; elektrik üretim, iletim, dağıtım faaliyetleri<br />
bütünlük içinde olması için de, EÜAŞ, TEİAŞ, TEDAŞ, TETAŞ, eskiden olduğu<br />
gibi Türkiye Elektrik Kurumu(TEK) bünyesinde birleştirilmesinin uygun olabileceği<br />
düşünülmektedir.<br />
5. Dünyada bu kadar geniş bir faaliyet alanına sahip ilk ve halen tek düzenleyici kurul<br />
olma özelliğine sahip olan EPDK’nın işlevsel, yapısal ve kadrosal açıdan yeniden<br />
düzenlenmesinde yarar görülmektedir. EPDK, hali hazırda hem lisans vermekte<br />
hem de kural koyucu, denetleyici ve yargılayıcı bir durumda bulunmaktadır. Bir çok<br />
batılı ülkede de halen tartışılmakta olan bu durumun, bir an önce gözden geçirilerek<br />
düzeltilmesi zorunludur. Bu bağlamda EPDK’nın görevinin esas itibari ile idari ve<br />
mali denetleme alanında yoğunlaşması daha uygun olacaktır.<br />
6. Özel sektör tarafından yapılan enerji yatırımlarını kamusal çıkarları gözeten bir<br />
anlayışla mali denetimin yanı sıra teknik olarak ta denetlenmesine imkân veren<br />
düzenlemeler bir an önce yürürlüğe konmalıdır. EPDK, lisans verdiği santrallerin<br />
yapım çalışmalarının öngörülen süre içinde sonuçlanıp sonuçlanmadığını<br />
çok yakından izlemeli, lisans alıp gerçekleştirmeyen yatırımcıların lisansı iptal<br />
edilmelidir.<br />
7. Strateji belgelerinin hazırlık çalışmalarında, strateji, politika ve önceliklerin tartışılıp,<br />
yeniden belirleneceği, toplumun tüm kesimlerinin ve konunun tüm taraflarının<br />
görüşlerini ifade edebileceği geniş katılımlı bir “enerji platform”u oluşturulmalıdır.<br />
üniversiteler, bilimsel araştırma kurumları, meslek odaları ve uzman derneklerinin<br />
katılım ve katkıları sağlanmalıdır.<br />
8. ETKB bünyesinde, bu platformla eşgüdüm içinde olacak bir “ULUSAL <strong>ENERJİ</strong><br />
102<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
STRATEJİ MERKEZİ” kurulmalı veya hali hazırdaki benzer birimleri bu görev için<br />
etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir. Bu Merkezde hazırlanacak kısa, orta ve uzun<br />
vadeli projeksiyonların gerçekleştirilmesi ve ETKB’nın arz güvenliğini ve sürdürülebilir<br />
enerji politikalarının hayata geçirilmesi için enerji vergilerinin ve enerji yatırımlarına<br />
yapılacak teşviklerin açık bir şekilde belirlenmesi ve kamu yatırımlarının yanı sıra,<br />
lisans alan özel sektör yatırımlarının gerçekleştirilmesi için gerekli takip ve yaptırım<br />
mekanizmalarının kurulması gerekmektedir.<br />
9. Kamusal planlama, kamusal üretim ve yerli kaynak kullanımını göz ardı eden<br />
özelleştirme politikaları gözden geçirilmeli, kamunun eli kolu bağlanmamalı ve<br />
kamu eliyle de yatırımlar yapılabilmelidir.<br />
10. TEİAŞ tarafından hazırlanan <strong>2007</strong>-2016 dönemini kapsayan “Türkiye Elektrik<br />
Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyon (<strong>2007</strong>-2016) Çalışması” yenilenebilir<br />
enerji kaynaklarının tam olarak değerlendirilmesini hedeflememekte, yenilenebilir<br />
enerjiye dayalı üretim yatırımlarının düşük kapasitede tesisini öngörmektedir. Yerli<br />
ve yenilenebilir enerjiye dayalı elektrik ve yakıt üretim hedefleri kısa-orta-uzun vadeli<br />
olarak belirlenmelidir<br />
11. Enerji yatırımlarına lisans verilirken, ulusal ve kamusal çıkarları gözeten ve<br />
toplumsal yararı esas alarak hazırlanmış olan Enerji Talep ve Yatırım Tahminlerini<br />
esas alınmalı, ithal kömür ve doğal gaz yakıtlı yeni santral projeleri, elektrik enerjisi<br />
üretimi içinde ithal kaynakların payının düşürülmesini öngören hedef ve politikalara<br />
uygun olmalıdır.<br />
12. Yetişmiş ve nitelikli insan gücümüz özelleştirme uygulamaları ve politik müdahalelerle<br />
tasfiye edilmemelidir. Enerjinin üretimi ve yönetiminde en temel unsur olan insan<br />
kaynağımızın eğitimi, istihdamı, ücreti v.b. konular enerji politikalarının temeli<br />
olmalıdır.<br />
13. Enerji açısından dışa bağımlı olan ülkemizde enerjinin verimli ve etkin kullanımı<br />
ulusal politika haline getirilmelidir. Öngörülen tasarruf hedeflerine ulaşmak için,<br />
gerekli uygulamalar bir an önce yürürlüğe konulmalıdır. Enerji yoğunluğu bugünkü<br />
0.38’den OECD üyesi ülkeler ortalaması olan 0.2 düzeyine düşürülmesi için<br />
planlama yapılmalıdır.<br />
14. ETKB’nin Doğal Gaz Strateji Belgesinin oluşturulması yönündeki girişimleri olumlu<br />
bir gelişmedir. Benzer bir biçimde, diğer enerji sektörleri olan petrol, kömür, hidrolik,<br />
jeotermal, rüzgar, güneş, biyoyakıt vb. için de Strateji Belgeleri hazırlanmalıdır.<br />
Daha sonra bütün bu alt sektör strateji belgelerini dikkate alan Türkiye Enerji Strateji<br />
Belgesi oluşturulmalıdır.<br />
15. Doğal gazın kentlerde ve sanayide kullanımının yaygınlaşmasının yanı sıra, yeni<br />
tesis edilecek santrallerde yakıt olarak kullanılmasıyla, doğal gaz talebinin daha da<br />
artacağı tahmin edilmektedir. Doğal gaz tüketim artışındaki en büyük etken, elektrik<br />
enerjisi üretiminin yaygın bir biçimde doğal gaza dayandırılmasıdır. Elektrik üretimi<br />
içinde doğal gazın payı bugünkü %50’lerden kademeli olarak önce %40’lara,daha<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 103
sonra %30’lara ve nihai olarak %25’ler düzeyine mutlaka düşürülmelidir. Elektrik<br />
üretiminde hidroliğin payının %25, kömür ve doğal gazın payının %60, rüzgarjeotermal-güneş-biyoyakıt-vb.<br />
yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %15<br />
olmasını hedefleyen politikalar uygulanmalıdır.<br />
16. Genel olarak enerji yatırımlarda, özel olarak elektrik enerjisi üretim yatırımlarında<br />
çevreye zarar verilmemesi temel bir ilke olmalıdır. Kömür yakıtlı santrallerde akışkan<br />
yataklı teknolojiler kullanılmalı, mevcut santrallerde baca gazı arıtma tesisleri<br />
ve elektro filtreler ivedilikle kurulmalıdır. Hidrolik santral ve regülatör yapımında<br />
da çevrenin korunması esas olmalı baraj yerlerinin seçiminde su altında kalacak<br />
bölgelerin, tarihi eser ve kültürel varlıklar içermemesine özen gösterilmelidir<br />
17. Termik santrallerimizde gerekli bakım, onarım, iyileştirme, kapasite artırımı çalışmaları<br />
hızla sonuçlandırılmalı ve atıl durumdaki kapasiteler devreye alınmalı, kömüre dayalı<br />
termik santrallerin teknik verimleri ve emre amadeliği yükseltilmelidir.<br />
18. Hidroelektrik, yerli ve yenilenebilir bir kaynak olarak stratejik özelliği ile enerji<br />
alanındaki bağımlılığı azaltacaktır. Türkiye’nin önemli, temiz ve yenilenebilir enerji<br />
kaynağı olan hidroelektriğin, yukarıda açıklanan karakteristik ve faydaları da göz<br />
önüne alınarak bir an önce geliştirilmesi ve bu amaçla yeni HES’lerin yapımına destek<br />
verilmesi, teşvik edilmesi gerekmektedir. Kamunun devam eden hidrolik santraller<br />
projelerinin gerekli kaynaklar aktarılarak hızla sonuçlandırılması sağlanmalıdır.<br />
19. Mevcut sulama amaçlı barajların rezervuarlarında mevcut bulunan küçük HES<br />
potansiyeli değerlendirilmelidir.İşletmede olan barajlarda enerji üretebilme imkanları<br />
araştırılmalıdır.<br />
20. Rüzgar enerjisi potansiyelinin tamamından yararlanılması amacıyla teknik ve<br />
ekonomik sorunları, çözümleri ve yol haritalarını ortaya koyan bir Rüzgar Enerjisi<br />
Stratejisi Planı en kısa sürede hazırlanmalıdır. 48.000 MW kapasitenin devreye<br />
girmesine çalışılmalıdır. Şebekeye bağlanma ve sistem dengesi konusundaki<br />
sorunlar teknik olarak incelenmeli, bu konudaki problemler gerekirse AR-GE<br />
destekleri ile çözümlenmelidir.<br />
21. Jeotermal kaynaklı elektrik üretimi için mevcut 500 MW kapasite değerlendirilmelidir.<br />
Jeotermal su kaynakları değerlendirilerek on binlerce evin jeotermal sıcak su ile<br />
ısıtılması sağlanmalıdır. Jeotermal kaynakların yoğun kentsel yerleşkelerin bölgesel<br />
ısıtılmasında öncelikle kullanılması için ek önlemler alınmalıdır.<br />
Konutlarda tüketilen enerjinin % 80’i ısınmaya harcanmaktadır. Bu nedenle güneş<br />
22.<br />
mimarisi önemsenerek uygulanmalı, öncelikle büyük şehirlerden başlanarak yeni<br />
yapılmakta olan binalarda yönlendirme ve yalıtıma büyük önem verilmeli, fazla<br />
bir ek maliyet getirmeden % 30’lara varan ısı kazancı sağlayan mimari özellikler<br />
kullanılmalıdır. Bu konuda ilgili meslek odaları ile işbirliği yapılarak bilinçlendirme<br />
kampanyaları düzenlenmelidir.<br />
104<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
23. Bol güneş alan ülkemizde güneş kolektörlerinin Bakanlığın ekonomik olarak<br />
yapılabilir bulduğu bölgelerdeki tüm binalarda kullanımının zorunlu hale getirilmesi<br />
ve desteklenmesi ile binaların sıcak su ve ısıtma ihtiyacının önemli bir bölümü güneş<br />
enerjisi ile karşılanmalıdır.<br />
24. Güneş enerjisinden yararlanma konusunda teşvik edici politika oluşturulmalı,<br />
önümüzdeki yıllarda kuruluş maliyetleri düşeceği tahmin edilen fotovoltaik pillerin<br />
(PV) yerli üretimi için sektördeki gelişmeler izlenerek AR-GE çalışmalarına hız<br />
verilmelidir.<br />
25. Petrol ithalatını azaltacak, yerli yağlı tohum tarımını geliştirecek, kırsal kesimin sosyo<br />
ekonomik yapısını ve yerel sanayi olumlu yönde etkileyecek yerli biyo yakıt üretimi<br />
ve kullanımı biyolojik çeşitliliğimize zarar vermeyecek şekilde desteklenmelidir.<br />
Türkiye’de taşımacılıkta ve askeri taşıtlarda kullanılan biyodizel veya dizel-biyodizel<br />
karışımı yakıtın üretimi ve kullanımı çeşitli yasal teşviklerle desteklenmelidir.<br />
26. Odun ile ısınmanın yaygın olduğu ülkemizde ormanların kurtarılması ve öz enerji<br />
ikamesi için enerji ormanları uygulamaları enerji politikası çerçevesinde gündeme<br />
getirilmelidir.<br />
Enerji santralleri konusunda ülkemize uygun teknoloji geliştirilmeli, projelendirme<br />
27.<br />
ve tasarım konularına destek verilmelidir. Ülkemizde yeterli ve donanımlı teknik<br />
eleman ve iş gücü bulunmasına rağmen projelendirme ve tasarım konularında<br />
yabancı firmalara büyük bedeller ödendiği, özellikle hidroelektrik enerji santrallerinin<br />
elektromekanik teçhizat bedeli olan % 18 ile % 26 arası bir bedelin proje ve tasarım<br />
ücreti olarak yabancı firmalara ödendiği ve enerji yatırımlarındaki rakamlara göre<br />
bu tutarların milyarlarca dolara ulaştığı dikkate alınarak,bu durumun aşılması için<br />
üniversite ve sanayi işbirliği ile proje-tasarım konularında çalışılmalı, gerekli mali<br />
destek devlet tarafından sağlanmalı, yatırımlarda yerli sanayinin oranı artırılmalıdır.<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 105
106<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
<strong>ENERJİ</strong><br />
İSTATİSTİKLERİ<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 107
108<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
BRNCL ENERJ KAYNAKLARI ÜRETM<br />
PRIMARY ENERGY PRODUCTION<br />
(Orjinal Birimler) (Original Units)<br />
YILLAR<br />
YEARS<br />
TAKÖMÜRÜ<br />
(kton)<br />
HARD COAL<br />
(k ton)<br />
LNYT<br />
(kton)<br />
LIGNITE<br />
(k ton)<br />
ASFALTT<br />
(kton)<br />
ASPHALTITE<br />
(k ton)<br />
PETROL<br />
(kton)<br />
OIL<br />
(k ton)<br />
DOAL<br />
GAZ<br />
(10 6 m3)<br />
NATURAL<br />
GAS<br />
(10 6 m3)<br />
HDROLK+<br />
JEOTERMAL<br />
(GWh)<br />
HYDRO+<br />
GEOTHERMAL<br />
(GWh)<br />
JEOTERMAL<br />
ISI (ktep)<br />
GEOTHERMAL<br />
HEAT<br />
(ktoe)<br />
RÜZGAR<br />
(GWh)<br />
WIND<br />
(GWh)<br />
GÜNE<br />
(ktep)<br />
SOLAR<br />
(ktoe)<br />
ODUN<br />
(kton)<br />
WOOD<br />
(k ton)<br />
HAYVAN<br />
VE BTK<br />
ART.<br />
(kton)<br />
ANIMAL<br />
AND<br />
VEGETAL<br />
WASTE<br />
(k ton)<br />
BYOYAKIT<br />
(kton)<br />
BIOFUELS<br />
(k ton)<br />
1970 4573 5782 36 3542 3033 23 12816 9253<br />
1975 4813 9150 456 3095 5904 56 14562 10495<br />
1980 3598 14469 558 2330 23 11348 60 15765 12839<br />
1985 3605 35869 523 2110 68 12051 232 17368 11039<br />
1990 2745 44407 276 3717 212 23228 364 28 17870 8030<br />
1991 2762 43207 139 4451 203 22764 365 41 17970 7918<br />
1992 2830 48388 213 4281 198 26638 388 60 18070 7772<br />
1993 2789 45685 86 3892 200 34029 400 88 18171 7377<br />
1994 2839 51533 0 3687 200 30665 415 129 18272 7074<br />
1995 2248 52758 67 3516 182 35627 437 143 18374 6765<br />
1996 2441 53888 34 3500 206 40559 471 159 18374 6666<br />
1997 2513 57387 29 3457 253 39899 531 179 18374 6575<br />
1998 2156 65204 23 3224 565 42314 582 6 210 18374 6396<br />
1999 1990 65019 29 2940 731 34759 618 21 236 17642 6184<br />
2000 2392 60854 22 2749 639 30955 648 33 262 16938 5981<br />
2001 2494 59572 31 2551 312 24100 687 62 287 16263 5790<br />
2002 2319 51660 5 2442 378 33789 730 48 318 15614 5609<br />
2003 2059 46168 336 2375 561 35419 784 61 350 14991 5439<br />
2004 1946 43709 722 2276 708 46177 811 58 375 14393 5278<br />
2005 2170 57708 888 2281 897 39655 926 59 385 13819 5127<br />
2006 2319 61484 452,4 2175,5 907 44338 898 127 403 13411 4984 2<br />
<strong>2007</strong> 2462 72121 782 2134 893 36007 914 355 420 12932 4850 12<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 109
BRNCL ENERJ KAYNAKLARI TÜKETM<br />
PRIMARY ENERGY CONSUMPTION<br />
(Orjinal Birimler) (Original Units)<br />
YILLAR<br />
YEARS<br />
TAKÖMÜRÜ<br />
(kton)<br />
HARD COAL<br />
(k ton)<br />
LNYT<br />
(kton)<br />
LIGNITE<br />
(k ton)<br />
ASFALTT<br />
(kton)<br />
ASPHALTITE<br />
(k ton)<br />
PETROL<br />
(kton)<br />
OIL<br />
(k ton)<br />
DOAL<br />
GAZ<br />
(10 6 m3)<br />
NATURAL<br />
GAS<br />
(10 6 m3)<br />
HDROLK+<br />
JEOTERMAL<br />
(GWh)<br />
HYDRO+<br />
GEOTHERMAL<br />
(GWh)<br />
JEOTERMAL<br />
ISI<br />
(ktep)<br />
GEOTHERMAL<br />
HEAT<br />
(ktoe)<br />
RÜZGAR<br />
(GWh)<br />
WIND<br />
(GWh)<br />
GÜNE<br />
(ktep)<br />
SOLAR<br />
(ktoe)<br />
ODUN<br />
(kton)<br />
WOOD<br />
(k ton)<br />
HAYVAN<br />
VE BTK<br />
ART.<br />
(kton)<br />
ANIMAL<br />
AND<br />
VEGETAL<br />
WASTE<br />
(k ton)<br />
ELEKTRK<br />
THALATI<br />
(GWh)<br />
ELECTRICITY<br />
IMPORT<br />
(GWh)<br />
ELEKTRK<br />
HRACATI<br />
(GWh)<br />
ELECTRICITY<br />
EXPORT<br />
(GWh)<br />
1970 4727 5772 36 7579 3033 23 12816 9253<br />
1971 4651 6376 23 8819 2610 38 12189 9316<br />
1972 4638 7355 168 10215 3204 38 13503 9514<br />
1973 4595 7642 290 11995 2603 48 13847 9807<br />
1974 5031 8188 394 12132 3356 50 14500 10088<br />
1975 4959 8973 456 13503 5904 56 14562 10495 96<br />
1976 5005 10998 443 14992 15 8375 58 14734 11002 332<br />
1977 5057 11675 434 17230 18 8572 58 14989 11276 492<br />
1978 4696 13235 297 17010 22 9335 60 15248 11750 621<br />
1979 4898 13882 203 14796 34 10289 60 15506 12258 1044<br />
1980 4630 15243 558 15309 23 11348 60 15765 12839 1341<br />
1981 4522 16179 560 15090 16 12616 60 16023 12689 1616<br />
1982 5044 17716 861 16127 45 14167 82 16760 12607 1773<br />
1983 5336 20663 750 16705 8 11343 100 17086 12748 2221<br />
1984 5678 25632 225 16990 40 13448 178 17256 11978 2653<br />
1985 6189 34767 523 17270 68 12051 232 17368 11039 2142<br />
1986 6545 42354 607 18688 457 11917 304 5 17570 11343 777<br />
1987 7220 40653 631 21239 735 18676 324 10 17693 11059 572<br />
1988 7525 33080 624 21302 1225 29018 340 13 17711 10987 381<br />
1989 6825 47557 409 21732 3162 18003 342 19 17815 10885 559<br />
1990 8191 45891 287 22700 3418 23228 364 28 17870 8030 176 -907<br />
1991 8824 48851 139 22113 4205 22764 365 41 17970 7918 759 -506<br />
1992 8841 50659 197 23660 4612 26638 388 60 18070 7772 189 -314<br />
1993 8544 46086 102 27074 5088 34029 400 88 18171 7377 213 -589<br />
1994 8192 51178 0 25859 5408 30665 415 129 18272 7074 31 -570<br />
1995 8548 52405 66 27918 6937 35627 437 143 18374 6765 -696<br />
1996 10892 54961 34 29604 8114 40559 471 159 18374 6666 270 -343<br />
1997 12537 59474 29 29176 10072 39899 531 179 18374 6575 2492 -271<br />
1998 13146 64504 23 29022 10648 42314 582 6 210 18374 6396 3299 -298<br />
1999 11362 64049 29 28862 12902 34759 618 21 236 17642 6184 2330 -285<br />
2000 15525 64384 22 31072 15086 30955 648 33 262 16938 5981 3791 -437<br />
2001 11176 61010 31 29661 16339 24100 687 62 287 16263 5790 4579 -433<br />
2002 13830 52039 5 29776 17694 33789 730 48 318 15614 5609 3588 -435<br />
2003 17535 46051 336 30669 21374 35419 784 61 350 14991 5439 1158 -588<br />
2004 18904 44823 722 31729 22446 46177 811 58 375 14393 5278 464 -1144<br />
2005 19421 56571 738 31062 27171 39655 926 59 385 13819 5127 636 -1798<br />
2006 22798 60184 602 31395 31187 44338 898 127 403 13411 4984 573 -2236 2<br />
<strong>2007</strong> 25388 72317 632 32143 36682 36007 914 355 420 12932 4850 864 -2422 12<br />
BYOYAKIT<br />
(kton)<br />
BIOFUELS<br />
(k ton)<br />
110<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
BRNCL ENERJ KAYNAKLARI ÜRETM(BN TEP)<br />
PRIMARY ENERGY PRODUCTION((ktoe)<br />
ILLAR<br />
YEARS<br />
TA<br />
KÖMÜRÜ<br />
HARD COAL<br />
LNYT<br />
LIGNITE<br />
ASFALTT<br />
ASPHAL.<br />
PETROL<br />
OIL<br />
DOAL<br />
GAZ<br />
NATURAL<br />
GAS<br />
HDROLK+<br />
JEOTERMAL<br />
HYDRO+<br />
GEOTHERMAL<br />
JEOTERMAL<br />
ISI<br />
GEOTHERMAL<br />
HEAT<br />
RÜZGAR<br />
WIND<br />
GÜNE<br />
SOLAR<br />
ODUN<br />
WOOD<br />
HAYVAN VE BTK<br />
ART.<br />
ANIMAL AND<br />
VEGETAL WASTE<br />
BYO YAKIT<br />
BIOFUELS<br />
1970 2790 1735 15 3719 0 261 23 3845 2128 14516<br />
1971 2830 1867 10 3625 0 224 38 3657 2143 14393<br />
1972 2831 2203 72 3557 0 276 38 4051 2188 15216<br />
1973 2832 2326 124 3687 0 224 48 4154 2256 15650<br />
1974 3029 2506 169 3474 0 289 50 4350 2320 16188<br />
1975 2936 2745 196 3250 0 508 56 4369 2414 16473<br />
1976 2826 3004 190 2725 14 720 58 4420 2530 16488<br />
1977 2687 3269 187 2849 16 737 58 4497 2593 16893<br />
1978 2620 4057 128 2873 20 803 60 4574 2703 17838<br />
1979 2471 3343 87 2973 31 885 60 4652 2819 17321<br />
1980 2195 3738 240 2447 21 976 60 4730 2953 17358<br />
1981 2422 4271 241 2481 15 1085 60 4807 2918 18299<br />
1982 2445 4652 370 2450 41 1218 82 5028 2900 19186<br />
1983 2159 5378 323 2313 7 975 100 5126 2932 19313<br />
1984 2216 6498 97 2191 36 1174 178 5177 2755 20322<br />
1985 2199 8212 225 2216 62 1041 232 5210 2539 21935<br />
1986 2151 8949 261 2513 416 1059 304 5 5271 2609 23537<br />
1987 2111 9827 271 2762 270 1651 324 10 5308 2544 25077<br />
1988 2212 8603 268 2692 90 2548 340 13 5313 2527 24607<br />
1989 2027 10564 179 3020 158 1597 342 19 5345 2504 25754<br />
1990 2080 9524 119 3903 193 2060 364 28 5361 1847 25478<br />
1991 1827 9117 60 4674 185 2020 365 41 5391 1821 25501<br />
1992 1727 10299 92 4495 180 2345 388 60 5421 1788 26794<br />
1993 1722 9790 37 4087 182 2987 400 88 5451 1697 26441<br />
1994 1636 10471 0 3871 182 2698 415 129 5482 1627 26511<br />
1995 1319 10735 29 3692 166 3130 437 143 5512 1556 26719<br />
1996 1382 10899 15 3675 187 3553 471 159 5512 1533 27386<br />
1997 1347 11759 12 3630 230 3496 531 179 5512 1512 28209<br />
1998 1143 12792 10 3385 514 3705 582 1 210 5512 1471 29324<br />
1999 1030 12242 12 3087 665 3052 618 2 236 5293 1422 27659<br />
2000 1060 11418 9 2886 581 2721 648 3 262 5081 1376 26047<br />
2001 1145 11124 13 2679 284 2142 687 5 287 4879 1332 24576<br />
2002 1047 10311 2 2564 344 2987 730 4 318 4684 1290 24282<br />
2003 1132 9501 144 2494 511 3115 784 5 350 4497 1251 23783<br />
2004 1081 9141 310 2390 644 4043 811 5 375 4318 1214 24332<br />
2005 1184 9648 382 2395 816 3483 926 5 385 4146 1179 24549<br />
2006 1348 11545 195 2284 839 3886 898 11 403 4023 1146 2 26580<br />
<strong>2007</strong> 1089 13372 336 2241 827 3217 914 31 420 3880 1116 11 27453<br />
TOPLAM<br />
TOTAL<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 111
BRNCL ENERJ KAYNAKLARI TÜKETM(BN TEP)<br />
PRIMARY ENERGY CONSUMPTION (ktoe)<br />
ILLAR<br />
YEARS<br />
TA<br />
KÖMÜRÜ<br />
HARD<br />
COAL<br />
LNYT<br />
LIGNITE<br />
ASFALTT<br />
ASPHAL.<br />
PETROL<br />
OIL<br />
DOAL GAZ<br />
NATURAL<br />
GAS<br />
HDROLK+<br />
JEOTERMAL<br />
HYDRO+<br />
GEOTHERMAL<br />
JEOTERMAL<br />
ISI<br />
GEOTHERMAL<br />
HEAT<br />
1998 8921 12631 10 30349 9690 3705 582 1 210 5512 1471 258 74709<br />
1999 7708 12314 12 30138 11741 3052 618 2 236 5293 1422 176 74275<br />
2000 9933 12519 9 32297 13728 2721 648 3 262 5081 1376 288 80500<br />
2001 7011 11429 13 30936 14868 2142 687 5 287 4879 1332 357 75402<br />
2002 8836 10435 2 30932 16102 2987 730 4 318 4684 1290 271 78331<br />
2003 11201 9471 144 31806 19450 3115 784 5 350 4497 1251 49 83826<br />
2004 12326 9450 310 32922 20426 4043 811 5 375 4318 1214 -58 87818<br />
2005 12514 9326 317 32192 24726 3483 926 5 385 4146 1179 -100 91074<br />
2006 14721 11188 259 32551 28867 3886 898 11 403 4023 1146 2 -143 99642<br />
<strong>2007</strong> 15411 13444 272 33310 33953 3217 914 31 420 3880 1116 11 -134 107625<br />
Not: Toplama ikincil kömür stoklar ve ithalatlar dahil edilmitir.<br />
RÜZGAR<br />
WIND<br />
GÜNE<br />
SOLAR<br />
ODUN<br />
WOOD<br />
HAYVAN<br />
VE BTK<br />
ART.<br />
ANIMAL<br />
AND<br />
VEGETAL<br />
WASTE<br />
BYO<br />
YAKIT<br />
BIOFUELS<br />
NET ELEKT.<br />
THALATI<br />
NET<br />
ELECTRICITY<br />
IMPORT<br />
1970 2883 1732 15 7958 0 261 23 3845 2128 18872<br />
1971 2837 1913 10 9260 0 224 38 3657 2143 <strong>2008</strong>8<br />
1972 2829 2207 72 10726 0 276 38 4051 2188 22411<br />
1973 2803 2293 125 12595 0 224 48 4154 2256 24512<br />
1974 3069 2456 169 12739 0 289 50 4350 2320 25535<br />
1975 3025 2692 196 14178 0 508 56 4369 2414 8 27437<br />
1976 3053 2960 190 15742 14 720 58 4420 2530 29 29695<br />
1977 3085 3119 187 18092 16 737 58 4497 2593 42 32454<br />
1978 2865 3491 128 17861 20 803 60 4574 2703 53 32571<br />
1979 2988 3570 87 15536 31 885 60 4652 2819 90 30708<br />
1980 2824 3970 240 16074 21 976 60 4730 2953 115 31973<br />
1981 2758 4181 241 15845 15 1085 60 4807 2918 139 32049<br />
1982 3077 4616 370 16933 41 1218 82 5028 2900 152 34388<br />
1983 3255 5294 323 17540 7 975 100 5126 2932 191 35697<br />
1984 3464 6408 97 17840 36 1174 178 5177 2755 228 37425<br />
1985 3775 7933 225 18134 62 1041 232 5210 2539 184 39399<br />
1986 3992 8879 261 19622 416 1059 304 5 5271 2609 67 42472<br />
1987 4404 9189 271 22301 669 1651 324 10 5308 2544 49 46883<br />
1988 5204 7932 268 22590 1115 2548 340 13 5313 2527 33 47910<br />
1989 4722 10207 176 22865 2878 1597 342 19 5345 2504 48 50705<br />
1990 6150 9765 123 23901 3110 2060 364 28 5361 1847 -63 52987<br />
1991 6501 10572 60 23315 3827 2020 365 41 5391 1821 22 54278<br />
1992 6243 10743 85 24865 4197 2345 388 60 5421 1788 -11 56684<br />
1993 5834 9918 44 28412 4630 2987 400 88 5451 1697 -32 60265<br />
1994 5512 10331 0 27142 4921 2698 415 129 5482 1627 -46 59127<br />
1995 5905 10605 28 29324 6313 3130 437 143 5512 1556 -60 63679<br />
1996 7401 11187 15 30939 7384 3553 471 159 5512 1533 -6 69862<br />
1997 8452 12317 13 30515 9165 3496 531 179 5512 1512 191 73779<br />
TOPLAM<br />
TOTAL<br />
112<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
SEKTÖREL ENERJ TÜKETM<br />
SECTORAL ENERGY CONSUMPTION<br />
Bin TEP (Thousand toe)<br />
YILLAR KONUT SANAY ULATIRMA TARIM<br />
ENERJ<br />
DII<br />
NHA ENERJ<br />
TÜKETM<br />
ÇEVRM<br />
SEKTÖRÜ<br />
TOPLAM<br />
ENERJ<br />
TÜKETM<br />
1970 8656 4122 3208 510 344 16840 2031 18871<br />
1975 11099 6286 5148 695 517 23745 3693 27437<br />
1980 12833 7955 5230 963 527 27508 4465 31973<br />
1985 14438 9779 6195 1506 812 32730 6669 39399<br />
1990 15358 14542 8723 1956 1031 41611 11377 52987<br />
1991 15915 15181 8304 1976 1203 42579 11698 54278<br />
1992 16714 15454 8545 1994 1450 44158 12526 56684<br />
1993 16934 16333 10419 2450 1743 47879 12386 60265<br />
1994 16333 15272 9907 2480 1349 45341 13786 59127<br />
1995 17596 17372 11066 2555 1386 49976 13703 63678<br />
1996 18466 20050 11778 2713 1644 54650 15212 69862<br />
1997 19704 21790 11339 2823 1788 57444 16335 73779<br />
1998 19278 21555 10760 2827 2272 56692 18017 74709<br />
1999 18978 19873 11351 2923 1881 55006 19269 74275<br />
2000 20058 24501 1<strong>2008</strong> 3073 1915 61555 18945 80500<br />
2001 18122 21324 12000 2964 1638 56048 19354 75402<br />
2002 18463 24782 11405 3030 1806 59486 18845 78331<br />
2003 19634 27777 12395 3086 2098 64990 18836 83826<br />
2004 20252 29358 13907 3314 2174 69005 18814 87818<br />
2005 22923 28084 13849 3359 3296 71510 19564 91074<br />
2006 23677 30996 14994 3610 4163 77440 22201 99642<br />
<strong>2007</strong> 24645 32444 17282 3945 4430 82746 24879 107625<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 113
<strong>2007</strong> YILI GENEL ENERJ DENGES<br />
(Orjinal Birimler)<br />
T.Köm. Linyit Asfaltit Kok P.Kok Briket Odun H.Bit.Art. Petrol Doalgaz Hid+Jeo Bioyakt Rüzgar Elektrik Jeo.Is Güne<br />
Dier<br />
ISIL DEER (Kcal/kg) 4300 7000 7700 4770 3000 2300 9256 8850 860 860 Is 10000<br />
BRM (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) (106Sm3) (GWh) (B.Ton) (GWh) (GWh) (B.TEP) (B.TEP)<br />
Yerli Üretim (+) 2462 72121 782 0 0 0 12932 4850 2134 893 36007 12 355 914 420<br />
thalat (+) 22946 0 442 1944 37060 35833 864<br />
hracat (-) 6576 31 2422<br />
hrakiye (-) 93 0<br />
Stok Deiimi (+/-) -20 196 -150 39 -67 -341 -13 0<br />
statistik Hata (+/-) -41 0<br />
Birincil Enerji Arz 25388 72317 632 481 1877 0 12932 4850 32143 36682 36007 12 355 -1558 914 420<br />
Çevrim ve Enerji<br />
Sektörü -10539 -60709 0 3335 0 62 -193 0 -3732 -20700 -36007 0 -355 155660 1032<br />
Elektrik Santrallar -5912 -60536 -193 -1087 -20051 -36007 -355 191558 1032<br />
Kok Fabrikalar -4443 3335<br />
Briket -52 62 -10<br />
Petrol Rafinerileri -1435 -597 -1033<br />
ç Tüketim ve Kayp -184 -121 -1200 -52 -34865<br />
Toplam Nihai Enerji<br />
Tüketimi 14849 11608 632 3816 1877 62 12739 4850 28411 15982 12 154102 1946 420<br />
Sektörler Toplam 14849 11608 632 3816 1877 62 12739 4850 28411 15982 12 154102 1946 420<br />
Sanayi Tüketimi 13984 5006 126 3790 1877 2681 8022 73795 1032 126<br />
Demir Çelik 293 3400 141 1 15477 134<br />
Kimya-Petrokimya 29 25 994 4595<br />
Petrokimya Feedstock 754 0<br />
Gübre 5 0 195<br />
Çimento 2666 1513 0 1471 22 92 5475<br />
eker 13 547 36 0 61 72<br />
Demird Metaller 163 78 42 22 4042 3036<br />
Dier Sanayi 10848 2917 126 277 364 1651 2822 44924 899 126<br />
Ulatrma 0 0 0 0 0 0 0 0 16116 201 12 936<br />
Demiryollar 132 936<br />
Denizyollar 498<br />
Havayollar 1891<br />
Boru Hatlar 190<br />
Karayollar 13594 11 12<br />
Dier Sektörler 865 6602 505 26 62 12739 4850 4999 7759 79372 914 294<br />
Konut ve Hizmetler 865 6602 505 26 0 62 12739 4850 1602 7759 74391 914 294<br />
Tarm 3397 4981<br />
Enerji D 4615<br />
Elektrik Enerjisi<br />
Üretimi (GWh) 15136,2 38294,8 213,7 6526,8 95024,8 36006,7 355,1 191558,1<br />
Kurulu Güç<br />
Kapasitesi (MW) 1986,0 8211,4 455,0 42,7 2000,2 14576,4 13417,8 146,3 40835,7<br />
114<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Karayollar 14347 10 11 14368<br />
Dier Sektörler 518 1883 217 46 0 3822 7601 5277 7678 0 0 0 6826 914 294 28590<br />
Konut ve Hizmetler 518 1883 217 46 0 3822 7601 1760 7678 6398 914 294 24645<br />
Tarm 3516 428 3945<br />
Enerji D 4430 4430<br />
Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) 15136 38295 0 53645 6527 95025 36007 355 191558<br />
Kurulu Güç Kapasitesi (MW) 1986 8211 455 10695 2000 14576 13418 146 40836<br />
Nüfus<br />
(Milyon kii) 70,586<br />
<strong>2007</strong> YILI GENEL ENERJ DENGES<br />
(Bin Ton Petrol Edeeri)<br />
kincil Toplam Jeo.Is<br />
T.Köm. Linyit Asfaltit Kömür P.kok Odun K.Yak. Petrol D.Gaz Hid+Jeo Bioyakt Rüzgar Elektrik Dier Is Güne Toplam<br />
Yerli Üretim (+) 1089 13372 336 3880 19793 2241 827 3217 11 31 0 914 420 27453<br />
thalat (+) 14334 0 309 1497 16140 38233 33167 74 87614<br />
hracat (-) 6689 29 208 6926<br />
hrakiye (-) 92 0 92<br />
Stok Deiimi (+/-) -12 72 -65 27 -52 -28 -367 -12 0 -408<br />
statistik Hata (+/-) 0 -16 0 -16<br />
Birincil Enerji Arz 15411 13444 272 337 1445 3880 35904 33310 33953 3217 11 31 -134 914 420 107625<br />
Çevrim ve Enerji Sektörü -6486 -9820 0 2363 0 -58 -14002 -3880 -18168 -3217 0 -31 13387 1032 0 -24879<br />
Elektrik Santrallar -3137 -9771 -58 -12966 -1035 -17567 -3217 -31 16474 1032 -17310<br />
Kok Fabrikalar -3237 2335 -903 -903<br />
Briket -24 28 4 -10 -6<br />
Petrol Rafinerileri -1485 -552 -89 -2126<br />
ç Tüketim ve Kayp -112 -25 -137 -1351 -48 -2998 -4535<br />
Toplam Nihai Enerji<br />
Tüketimi 8925 3624 272 2699 1445 3822 21902 29430 15784 0 11 0 13253 1946 420 82746<br />
Sektörler Toplam 8925 3624 272 2699 1445 3822 21902 29430 15784 0 11 0 13253 1946 420 82746<br />
Sanayi Tüketimi 8407 1742 54 2653 1445 0 14301 2718 7921 0 0 0 6346 1032 126 32444<br />
Demir Çelik 176 2380 2556 136 1 1331 134 4157<br />
Kimya-Petrokimya 11 11 24 982 395 1412<br />
Petrokimya Feedstock 810 0 810<br />
Gübre 5 0 17 22<br />
Çimento 1603 574 0 1133 3310 21 91 471 3893<br />
eker 8 195 25 228 62 71 361<br />
Demird Metaller 98 55 153 21 3991 261 4425<br />
Dier Sanayi 6521 962 54 194 280 8011 1638 2786 3863 899 126 17324<br />
Ulatrma 17005 186 0 11 0 80 0 0 17282<br />
Demiryollar 137 80 217<br />
Denizyollar 507 507<br />
Fert Bana<br />
Elk. Net: 2198 GSMH Büyüme Hz: 5,0<br />
Tüketimi<br />
kep/k. Tüketimi kwh/k. Brüt: 2692 GSYH Büyüme Hz: 4,5<br />
6-11.<strong>2008</strong> ETKB EGM<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 115
116<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Öveçler 4. Cad. No: 140/A<br />
06460 Dikmen / Ankara<br />
Tel: (312) 475 71 31<br />
Faks: (312) 475 71 30<br />
www.dokay.info.tr<br />
DOKAY, Çevre Mühendisli¤i konular›nda<br />
ulusal ve uluslararas› alanlarda faaliyet göstermektedir.<br />
Engin saha deneyimi, son teknoloji cihazlara sahip laboratuvar› ve güçlü<br />
akademik insan kayna¤› ile DOKAY<br />
“Inogen Environmental Alliance” kuruluunun<br />
Türkiye’deki küresel a¤ orta¤›d›r.<br />
120 ülkede proje yürüten Inogen, 90’dan fazla ofisinde<br />
3000’i ak›n uzman› ile faaliyet göstermektedir.<br />
Ulusal ve uluslararas› önemli kurululara hizmet vermekte olan DOKAY:<br />
• Çevre Yönetimi • Kamuoyu Bilgilendirme Çal›malar› • Sosyal Etki De¤erlendirme Çal›malar› • Yer Seçimi ve Güzergah Etütleri •<br />
Planlama ve Fizibilite Çal›malar› • Co¤rafi Bilgi Sistemleri • ‹zin ve Lisans Alma Çal›malar› • Mevcut Çevresel Durum Tespitleri •<br />
Karasal ve Denizsel Ekoloji • Çevresel Modelleme • Çevresel Ölçüm, ‹zleme ve Kontrolü • Çevresel Risk Analizleri • Çevresel<br />
Sorumluluk Maliyet Analizleri • Çevresel Etki De¤erlendirmesi • Do¤aya Yeniden Kazand›rma Planlar› çal›malar› ile hizmet vermekte<br />
olan uluslararas› kalite belgelerine sahip bir kurulutur.<br />
Akredite DOKAY Çevre Laboratuvar:<br />
• Numune Alma • Atksu Analizleri • Emisyon Ölçümleri • Hava Kalitesi • Gürültü Ölçümleri • Mikrobiyoloji Analizleri<br />
konularnda geni bir yelpazede müterilerine analiz hizmeti sunmaktadr.<br />
• (BOTA International Ltd.); Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt› Projesi Çevresel ‹zleme Çal›malar›<br />
• (‹SKEN ‹skenderun Enerji Üretim ve Ticaret A..); Sugözü ve AYES Enerji Santrallar› Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (ENKA Enerji Üretim A..); Adapazar›, Gebze, ‹zmir ve Alia¤a Santrallar› Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (ENERJ‹SA Enerji Üretim A..); Hidroelektrik, Rüzgar ve Termik Santral Projeleri Sosyal-Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (SANKO Enerji Üretim San. Tic. A..); Hidroelektrik ve Rüzgar Santral› Projeleri Sosyal- Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (ÇALIK Enerji Da¤›t›m Sanayi ve Ticaret A..); Ceyhan Rafinerisi ve Petrokimya Tesisi Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (ZORLU Enerji Elektrik Üretim A..); Bahçe Rüzgar Santral› Projesi Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (GDF SUEZ - MIMAG-SAMKO Enerji Teknolojileri A..); Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (GDF SUEZ – BAYM‹NA Enerji A..); Ankara Do¤al Gaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel ‹zleme Çal›malar›<br />
• (C‹NER Grubu); Çay›rhan ve Silopi Santrallar› Mühendislik, Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (AKKÖY Enerji A..); Akköy I ve II Hidroelektrik Santral› Projeleri Çevresel Dan›manl›k ve ‹zleme Çal›malar›<br />
• (AKFEN Enerji Üretim ve Ticaret A..); Mersin Do¤algaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (GENEL ENERJ‹ A..); Taq Taq Petrol Sahas› ve Rafinerisi Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (PETOIL A..); Bina Bawi ve Shakal Petrol Sahalar› Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (PERENCO Middle East Ltd.); Sindi-Amedi Petrol Sahas› Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (CONVEX Ltd.); Ad›yaman Termik Santral› Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (E.ON Kraftwerke GmbH); Yer Seçimi Çal›mas›<br />
• (DELTA Environmental Consultants Inc.); Tuzla Grace Çimento Katk› Malzemesi Üretim Tesisi Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi<br />
• (WSP Environmental Ltd.); Adidas Çorlu ve Aksaray Tesisleri Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi<br />
• (Dolphin Capital Partners); Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi<br />
• (GDF SUEZ – STDE); Ula›m Altyap›s› Planlama ve GAP Bölgesi Tak›n Risk De¤erlendirme Çal›malar› (AB destekli)<br />
• (EIB European Investment Bank); Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (CFCU Central Finance and Contracts Unit); Nevehir ve Tokat At›ksu Ar›tma Tesisi ‹hale De¤erlendirme (AB destekli)<br />
• (CFCU Central Finance and Contracts Unit); Meriç Deltas› Ku ‹zleme Çal›malar› (AB destekli)<br />
• (ILF Mühendislik Ltd. ti.); Kuzey Irak Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›malar›<br />
• (OSD Pty Ltd.); Kerkük Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›malar›<br />
• (MWH Montgomery Watson Harza); Dubai "Lost City" ve "International City" Projeleri Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (ERM Environmental Resources Management); SMAP-III Akdeniz K›sa-Orta Vadeli Çevre Eylem Program› Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (YÜKSEL Proje Uluslararas› A..); Ankara-‹stanbul ve Ankara-Konya H›zl› Tren Projeleri Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (GSGM Gençlik ve Spor Genel Müdürlü¤ü); 2011 Erzurum Universiad Oyunlar› Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (DLH ‹naat› Genel Müdürlü¤ü); ‹stanbul Bo¤az› Karayolu Bo¤az Tüp Geçit Projesi Çevresel Dan›manl›k Hizmeti<br />
• (TOYOTA Otomotiv Sanayi T.A..); Bacagaz› Emisyon, Hava Kalitesi Modelleme ve Ölçüm Çal›malar›<br />
• (GOODYEAR Lastikleri T.A..); ‹ç Ortam Gürültü, Gaz Ölçüm ve Ayl›k At›ksu Analizleri<br />
• (KBB Körfez Belediyeler Birli¤i); Kat› At›k Projesi Mühendislik ve Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (Bakent Organize Sanayi Bölgesi); At›ksu Ar›tma Tesisi Mühendislik ve Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (T.C. Babakanl›k Proje Uygulama Birimi); Camili-1 Deprem Konutlar› Projesi (Dünya Bankas› Destekli)<br />
• (Marmaris Liman›, Albatros Marina, Sun Marina); Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (Anadoluray ve Bursaray Hafif Rayl› Toplu Ta›ma Sistemleri); Çevresel Dan›manl›k Hizmetleri<br />
• (Kayseri, Konya ve Artvin-Rize Kat› At›k Yönetim Projeleri); Mühendislik Hizmetleri (AB Destekli)<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 117
118<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu 119
120<br />
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • <strong>2007</strong>-<strong>2008</strong> Türkiye Enerji Raporu