S^Tm#

Omslagkaart jaargang 2010:
Overzichtskaart uit de Spieghel der Zeevaert
van Lucas Jansz. Waghenaer
Voor 2010 is gekozen voor de index- of
overzichtskaart uit de Spieghel der
Zeevaerdtvan Lucas Jansz. Waghenaer
uit 1584/1585. Deze zeeatlas werd uitgegeven
in Leiden bij Christoffel Plantijn.
Edities die na 1588 uitkomen, worden
uitgegeven door Cornells Claesz. in
Amsterdam. De gravure is het werk van
Joannes van Doetecum, zoals rechts
onder aangegeven. De overzichtskaart
toont de kusten van West-Europa, van de
Noordkaap langs de Straat van Gibraltar
tot aan de Canarische Eilanden, inclusief
de kusten van Ierland en IJsland. In
contemporaine termen dus het gehele
gebied van de 'Westersche, Noordsche
en Oostersche Schipvaert'. Het tweedelige
kaartboek zelf bevat de detailkaarten,
die aan elkaar gepast, de kustlijn als
geheel afdekken.
Omdat deze kaart slechts als overzichtskaart
moest dienen, werd de gelegenheid
benut om er een fraaie compositie in
kleur met uitgewerkte kompasrozen en
heraldische wapens in het binnenland
van te maken. De nulmeridiaan loopt
niet precies over Tenerife, maar ook
niet over Ferro. De vorm van IJsland
zal pas later door Ortelius worden verbeterd;
het fantoomeiland Brazijl ten
westen van Ierland is nog aanwezig.
Een latere versie van de zelfde kaart
(1592 en later) is te herkennen aan het
grotere lengte bereik ter rechterzijde,
waardoor Archangel aan de Witte Zee
kon worden afgebeeld. IJsland is dan
verbeterd, het eiland Rockol ten westen
van Schotland is toegevoegd en de nulmeridiaan
is circa vijf graden naar het
westen verplaatst. Ook de presentatie
van de schaalstok is gewijzigd. Baptista
van Doetecum tekent dan voor het
graveren van de vernieuwde kaart. Het
formaat van de Spieghel der Zeevaerdt
werd kennelijk minder gewaardeerd
omdat Waghenaer zijn latere Thresoor
der Zeevaert in oblong formaat zal
publiceren, een formaat dat ook door
Willem Blaeu en Janssonius zal worden
toegepast. De Spieghel der Zeevaerdt
bevat, buiten de kaarten, een aanzienlijke
hoeveelheid navigatie-instructies
en tabellen daartoe benodigd, alsmede
een grafische constructiemethode voor
de schaalindeling van een graadstok.
Bovendien is dit kaartboek een voorbeeld
van de invoering van de kustprofielen,
die niet als houtsneden tussen de
tekst staan, maar als 'opdoeninghe' in
de kaart zelf worden ondergebracht en
zo de directe interactie tussen navigatie
en visuele waarneming mogelijk maken.
Het kaartboek was een groot commercieel
succes en is in vele talen en edities
totl6l5 nieuw gedrukt en uitgegeven,
inclusief een Engelse onofficiële editie
uit 1588. De naam Waghenaer werd het
synoniem voor dit soort atlassen en is
als 'Waggoner' van een auteursnaam een
soortnaam geworden. De overzichtskaart
werd overigens ook als losse kaart verkocht.
Hans Kok
29STE JAARGANG 2010 -1 24 CAERT-THRESOOR